پایه 5

مشخصات کتاب

سرشناسه : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان،1398

عنوان و نام پدیدآور : دروس حوزه پایه اول تا دهم/ واحد تحقیقات مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

مشخصات نشر : اصفهان : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان 1398.

مشخصات ظاهری : نرم افزار تلفن همراه و رایانه

موضوع : حوزه و دانشگاه.

موضوع : حوزه های علمیه-- ایران.

موضوع : دانشگاه ها و مدارس عالی-- ایران.

شناسه افزوده : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

توضیح : مجوعه حاضر،متن کتب متداول حوزه از پایه اول تا دهم می باشد.

ص: 1

اصول

اصول 2 (از ابتدا تا پایان «مسألة الضدّ»)

اصول الفقه مع تعلیق الزارعی السبزواری

اشارة

سرشناسه : مظفر، محمدرضا، 1964 - 1904

عنوان و نام پدیدآور : اصول الفقه (مع تعلیق الزارعی السبزواری)/ محمدرضا المظفر؛ حققه عباسعلی الزارعی السبزواری

مشخصات نشر : قم : الحوزه العلمیه بقم، مکتب الاعلام الاسلامی، بوستان کتاب، 1424ق. = 1380.

مشخصات ظاهری : 688 ص.

موضوع : اصول فقه شیعه

رده بندی کنگره : BP159/8/م 6الف 6 1380

رده بندی دیویی : 297/312

شماره کتابشناسی ملی : م 80-22103

توضیح : «اصول الفقه» تالیف شیخ محمدرضا مظفر است. این کتاب با این که متن بسیار ساده و روان دارد، حاوی نکات بسیار دقیق است.اثر حاضر که به قول خود مرحوم مظفر حلقه مفقوده ای بین معالم الاصول و کفایة الاصول است و کاملا با اسلوک کتب درسی نوشته شده است، هم از تنظیم و تبویب بدیع برخوردار است و هم نکات دقیق و ظریفی دارد که در کتب قدیم کمتر یافت می شود. البته این کتاب با تمام مزایایی که دارد، فاقد مباحث برائت و اشتغال و تخییر است.

مولف کتاب را با اسلوب کتب درسی نوشته است. وی مباحث علم اصول را به چهار بخش تقسیم کرده که عبارتند از: مباحث الفاظ، ملازمات عقلیه ، مباحث حجت ، اصول عملیه .

*این نسخه با صوت استاد محمدی خراسانی برای تمام کتاب می باشد*

ص: 1

اشارة

[شماره صفحه واقعی : 1]

[شماره صفحه واقعی : 2]

ص: 2

[شماره صفحه واقعی : 3]

ص: 3

[شماره صفحه واقعی : 4]

ص: 4

دلیل الکتاب

مقدّمة الناشر................................................................................. 7

مقدّمة المحقّق............................................................................... 9

المدخل.................................................................................... 19

المقدّمة.................................................................................... 25

المقصد الأوّل : مباحث الألفاظ

الباب الأوّل : المشتقّ...................................................................... 66

الباب الثانی : الأوامر....................................................................... 74

الباب الثالث : النواهی.................................................................... 115

الباب الرابع : المفاهیم.................................................................... 120

الباب الخامس : العامّ والخاصّ............................................................ 151

الباب السادس : المطلق والمقیّد.......................................................... 183

الباب السابع : المجمل والمبیّن........................................................... 206

المقصد الثانی : الملازمات العقلیّة

الباب الأوّل : المستقلاّت العقلیّة.......................................................... 223

الباب الثانی : غیر المستقلاّت العقلیّة..................................................... 249

المقصد الثالث : مباحث الحجّة

تمهید.................................................................................... 363

المقدّمة.................................................................................. 366

الباب الأوّل : الکتاب العزیز.............................................................. 409

الباب الثانی : السنّة...................................................................... 417

الباب الثالث : الإجماع................................................................... 451

الباب الرابع : الدلیل العقلیّ............................................................... 473

الباب الخامس : حجّیّة الظواهر........................................................... 487

الباب السادس : الشهرة.................................................................. 507

الباب السابع : السیرة.................................................................... 513

الباب الثامن : القیاس..................................................................... 519

الباب التاسع : التعادل والتراجیح.......................................................... 543

المقصد الرابع : مباحث الأصول العملیّة

الاستصحاب............................................................................. 602

الفهارس العامة

1 - فهرس الآیات الکریمة................................................................. 661

2 - فهرس الأحادیث...................................................................... 664

3 - فهرس الأعلام........................................................................ 666

4 - فهرس الکتب الواردة.................................................................. 669

5 - مصادر التحقیق....................................................................... 670

6 - فهرس الموضوعات................................................................... 678

[شماره صفحه واقعی : 5]

ص: 5

مقدّمة الناشر................................................................................. 7

مقدّمة المحقّق............................................................................... 9

المدخل.................................................................................... 19

المقدّمة.................................................................................... 25

المقصد الأوّل : مباحث الألفاظ

الباب الأوّل : المشتقّ...................................................................... 66

الباب الثانی : الأوامر....................................................................... 74

الباب الثالث : النواهی.................................................................... 115

الباب الرابع : المفاهیم.................................................................... 120

الباب الخامس : العامّ والخاصّ............................................................ 151

الباب السادس : المطلق والمقیّد.......................................................... 183

الباب السابع : المجمل والمبیّن........................................................... 206

المقصد الثانی : الملازمات العقلیّة

الباب الأوّل : المستقلاّت العقلیّة.......................................................... 223

الباب الثانی : غیر المستقلاّت العقلیّة..................................................... 249

المقصد الثالث : مباحث الحجّة

تمهید.................................................................................... 363

المقدّمة.................................................................................. 366

الباب الأوّل : الکتاب العزیز.............................................................. 409

الباب الثانی : السنّة...................................................................... 417

الباب الثالث : الإجماع................................................................... 451

الباب الرابع : الدلیل العقلیّ............................................................... 473

الباب الخامس : حجّیّة الظواهر........................................................... 487

الباب السادس : الشهرة.................................................................. 507

الباب السابع : السیرة.................................................................... 513

الباب الثامن : القیاس..................................................................... 519

الباب التاسع : التعادل والتراجیح.......................................................... 543

المقصد الرابع : مباحث الأصول العملیّة

الاستصحاب............................................................................. 602

الفهارس العامة

1 - فهرس الآیات الکریمة................................................................. 661

2 - فهرس الأحادیث...................................................................... 664

3 - فهرس الأعلام........................................................................ 666

4 - فهرس الکتب الواردة.................................................................. 669

5 - مصادر التحقیق....................................................................... 670

6 - فهرس الموضوعات................................................................... 678

[شماره صفحه واقعی : 6]

ص: 6

مقدّمة الناشر

یعتبر آیة الله الشیخ محمد رضا المظفّر (قدّس الله سرّه الشریف) من العلماء الأفذاذ فی مجال الإبداع والتجدید ، فقد سعی رحمه الله لوضع أسس جدیدة لبناء منهج حدیث فی الحوزة العلمیة ، یتلاءم ومتطلّبات الحیاة العصریة.

وکلّ من عرف العلاّمة المظفّر أو عاصره أو تتلمذ علیه یقرأ فی شخصیّته عنصری الجدة والحداثة ، محاولة تقدیم تصوّر عن الإسلام بأسالیب جدیدة ، کإنشاء کلّیة منتدی النشر ، التی وضع البذرة الأولی لها وراح یتعاهدها ویسقیها ومن فکره النیّر وذهنه الوقّاد ، وتخرّج منها جیل صالح من العلماء والأدباء والمفکّرین.

إنّ من أهمّ نتاجاته رحمه الله فی رفد المناهج الدراسیة للحوزة العلمیة کتابی : المنطق وعلم أصول الفقه ، واللذین احتلاّ محلّ الصدارة فی الجامعات الدینیّة ، بل والأکادیمیّة أیضا ، حیث لا زال هذا الکتاب محافظا علی نظارته وجدته.

ومن البدیهی أنّ أسلوب هذین الکتابین یشکّل قاعدة رصینة وأساسا محکما لصیاغة مناهج جدیدة علی غرارهما تفی بحاجة الدارسین والباحثین ، ونظرا لعدم توفّر البدیل المناسب لهما ارتأینا أن نجدّد طباعة کتاب أصول الفقه ، الذی طبع مرارا فی مؤسسات مختلفة ، ومنها مرکزنا - مرکز النشر - إلاّ أنّ کل هذه الطبعات لا تخلو من الأخطاء المطبعیة ، مضافا إلی عدم ذکر مآخذ الکتاب ، وعدم ضبطه من جهة قواعد اللغة العربیة ، الأمر الذی دعا الفاضل المحترم حجّة الإسلام عباس علی زارعی إلی أن ینهض بمسئولیة تحقیق الکتاب ، خصوصا وأنّه قد درّسه علی شکل دورات مختلفة فی الحوزة العلمیة ، واستفاد من کثیر من النسخ المصحّحة لأساتیذ آخرین ، فعمل علی تصحیح الکتاب وإزاحة الأخطاء المسلّم بها ، والاهتمام بالجانب الأدبی منه ، مع ذکر المصادر التی استمدّ المؤلّف وأخذ منها.

کما لا یفوتنا أن نشیر إلی دور الفاضل حجّة الإسلام الشیخ نعمة الله جلیلی الذی ضبط نصّ الکتاب وراجعه وکذلک إلی دور الشیخین الفاضلین : أحمد عابدی ورضا مختاری اللذین اطّلعا علی الکتاب و

[شماره صفحه واقعی : 7]

ص: 7

أفادانا ببعض الملاحظات النافعة.

ونودّ الإشارة إلی أنّ هذا الکتاب لا زال یعتبر من أهمّ الکتب للمراحل الأولی فی دراسة السطوح العالیة فی جامعاتنا الدینیة ما دام لم یطرح ما هو أفضل منه.

فسلام علی تلک الروح المقدّسة التی جاهدت فی الله فأنارت وخلّفت لنا هذا التراث العظیم فأضاءت ، وسلام علی المظفّر یوم ولد ویوم التحق برکب السعداء ویوم یبعث حیّا ، والحمد لله أولا وآخرا.

مؤسسة بوستان کتاب (مرکز الطباعة والنشر التابع لمکتب الإعلام الإسلامی فی الحوزة العلمیّة بقم المقدّسة)

[شماره صفحه واقعی : 8]

ص: 8

مقدّمة المحقّق
اشارة

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله ربّ العالمین ، والصلاة والسلام علی سیّد المرسلین محمّد صلی الله علیه و آله وآله الطاهرین المعصومین علیهم السلام.

ینبغی تقدیم مقدّمة ، وفیها ثلاثة فصول :

الفصل الأوّل : علم الأصول و تطوّره التأریخیّ
اشارة

ویمکن تقسیم تأریخ علم الأصول إلی ثلاث دورات :

الدورة الأولی : دورة التأسیس

أوّل من أسّس علم أصول الفقه وفتح بابه ورسّخ قواعده هو الإمام الهمام أبو جعفر الباقر علیه السلام ، ثمّ ابنه الإمام أبو عبد الله جعفر الصادق علیه السلام ، کما قال العلاّمة السیّد حسن الصدر فی کتاب «تأسیس الشیعة» : «أوّل من أسّس أصول الفقه وفتح بابه وفتق مسائله الإمام أبو جعفر الباقر علیه السلام ، ثمّ بعده ابنه الإمام أبو عبد الله الصادق علیه السلام. وقد أملیا أصحابهما قواعده ، وجمعوا من ذلک مسائل رتّبها المتأخّرون علی ترتیب المصنّفین فیه بروایات مسندة إلیهما». (1)

ویشهد علی ذلک ما فی کتب الحدیث من الروایات التی ترتبط بالعناصر المشترکة فی عملیة الاستنباط ، کأصل البراءة والاستصحاب وحجیّة الظاهر ، وغیرها من القواعد الأصولیّة.

وقد صنّف بعض المتأخّرین کتبا فیها الأحادیث المأثورة عنهم فی قواعد الفقه :

منها : کتاب : «أصول آل الرسول صلی الله علیه و آله» فی استخراج أبواب أصول الفقه من الروایات ، ألّفه العلاّمة السیّد الشریف میرزا محمّد هاشم ابن المیرزا زین العابدین الموسوی الخوانساریّ ، المتوفّی سنة 1318 ه.

[شماره صفحه واقعی : 9]

ص: 9


1- تأسیس الشیعة : 310.

ومنها : کتاب «الأصول الأصلیّة والقواعد المستنبطة من الآیات والأخبار المرویّة» للعلاّمة السید عبد الله بن محمّد الرضا شبّر الحسینیّ الکاظمیّ ، المتوفّی سنة 1242 ه.

ومنها : بحار الأنوار ، ج 2.

الدورة الثانیة : دورة التدوین

اعلم أنّ علم الأصول وإن أسّس فی عصر الإمامین الصادقین علیهما السلام - کما أشرنا - ولکنّه لم یکن مدوّنا. وفی أوّل من قام بتدوینه خلاف :

قال السیوطیّ فی محکیّ کتاب «الأوائل» : «أوّل من صنّف فی أصول الفقه ، الإمام الشافعی» (1). وصرّح بذلک صاحب «کشف الظنون». (2)

وقیل : یحتمل أن یکون أبا یوسف یعقوب بن إبراهیم الذی کان سابقا علی الشافعی. قال ابن خلّکان : «هو أوّل من وضع الکتاب فی أصول الفقه علی مذهب [أستاذه] أبی حنیفة». (3)

وقیل : یحتمل أن یکون محمّد بن الحسن الشیبانیّ فقیه العراق ؛ لأنّه توفّی سنة 182 ه أو سنة 189 ه ، والشافعیّ مات فی سنة 204 ه. وقد صرّح ابن الندیم فی «الفهرست» (4) بأنّ للشیبانیّ من مؤلّفاته الکثیرة تألیف سمّی ب- «أصول الفقه».

ولکن التحقیق - کما یظهر من کتاب «تأسیس الشیعة» (5) للعلاّمة السید حسن الصدر - أنّ أوّل من صنّف فی بعض مسائل علم الأصول هشام بن الحکم المتوفّی سنة 179 ه ، تلمیذ الإمام الصادق علیه السلام ، صنّف کتاب «الألفاظ ومباحثها» ، ثمّ یونس بن عبد الرحمن مولی آل یقطین تلمیذ الإمام الکاظم علیه السلام ، صنّف کتاب «اختلاف الحدیث ومسائله».

الدورة الثالثة : دورة الاستناد

ثمّ جاءت الدورة الثالثة ، وهی دورة الاستناد إلی قواعد أصول الفقه فی مقام الاستنباط وهذه الدورة لا تتقدّم علی الغیبة الکبری.

وأوّل من استند إلی أصول الفقه واعتمد علیه فی مقام الاستنباط الشیخ الجلیل حسن بن علی بن أبی عقیل صاحب کتاب «المستمسک بحبل آل الرسول» ، وهو من مشایخ جعفر بن محمّد بن قولویه. وهو

[شماره صفحه واقعی : 10]

ص: 10


1- الوسائل فی مسامرة الأوائل : 103.
2- کشف الظنون 1 : 111.
3- تاریخ ابن خلّکان 2 : 463.
4- الفهرست لابن الندیم : 285.
5- تأسیس الشیعة : 310.

أوّل من هذّب الفقه واستعمل النظر ، وفتق البحث عن الأصول والفروع فی ابتداء الغیبة الکبری.

ثمّ اقتفی أثره ابن الجنید المعروف بالإسکافیّ ، وهو أستاذ الشیخ المفید.

ثمّ وصل الدور إلی محمّد بن محمّد بن نعمان بن عبد السلام المعروف ب- «الشیخ المفید» ، فألّف کتاب «التذکرة بأصول الفقه» ، واعتمد علی الأصول فی مقام الاستنباط.

ثمّ انتقل الدور إلی تلامذته :

منهم : السیّد الأجلّ السیّد المرتضی الملقّب ب- «علم الهدی» (المتوفّی سنة 436 ه). ومنهم : شیخ الطائفة أبو جعفر محمّد بن حسین بن علی الطوسیّ (المتوفّی سنة 460 ه). ومنهم : سلاّر بن عبد العزیز الدیلمیّ (المتوفّی سنة 436 ه). فقد صنّف الأوّل کتاب «الذریعة إلی أصول الشریعة» ، والثانی کتاب «العدّة فی أصول الفقه» ، والثالث کتاب «التقریب».

وبعد الشیخ الطوسیّ توقّف سیر البحث عن نظریّات السابقین ونقدها ؛ وذلک لحسن ظنّ تلامذة الشیخ بما استنبطه ، وأفتی به فی کتبه. واستمرّت هذه الحالة مدّة تقرب من قرن ، إلی أن وصلت النوبة إلی سبط الشیخ ابن ادریس الحلّی (المتوفّی سنة 598) ، فأقام مجلس البحث والنقد ، وألّف فی الفقه الاستدلالی کتاب «السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی».

وبعد ابن إدریس وصل الدور إلی المحقّق الحلّی ، صاحب «شرائع الإسلام» (المتوفّی سنة 676 ه). فألّف فی أصول الفقه کتاب «نهج الوصول إلی معرفة الأصول» ، وکتاب «معارج الوصول إلی علم الأصول».

إلی أن وصلت النوبة إلی العلاّمة علی الإطلاق أبی منصور جمال الدین حسن بن یوسف بن علی بن مطهّر (المتوفّی سنة 726 ه) ، فالعلاّمة بعد الدقّة والنظر فی کتب القوم ألّف کتبا قیّمة فی علم الأصول : منها : کتاب «غایة الوصول فی شرح مختصر الأصول» و «النکت البدیعة فی تحریر الذریعة» و «نهج الوصول إلی علم الأصول» و «منتهی الوصول إلی علمی الکلام والأصول» و «تهذیب طریق الوصول إلی علم الأصول» و «مبادئ الوصول إلی علم الأصول». وهذه الکتب صارت محطّ أنظار العلماء ، لا سیّما کتاب «معارج الوصول» الذی تصدّی لشرحه جمع من العلماء ، بل کانت هذه الکتب مدار البحث والتحقیق إلی زمان الشهید الثانی (المتوفّی سنة 965 ه). وقد ألّف الشهید الثانی کتابا سمّاه «تمهید القواعد».

ثمّ ألّف ابن الشهید الثانی أبو منصور جمال الدین حسن بن زین الدّین (المتوفّی سنة 1011 ه) کتابا سمّاه «معالم الدین». وهذا الکتاب لسلاسة تعبیره ، وجودة جمعه ، وسهولة تناوله صار مدار البحث والدرس بین الأکابر ، فأقبلوا علیه بالتحشیة والتعلیق والشرح.

وفی القرن الثالث عشر بلغت العنایة بعلم الأصول مرتبة اتّصفت بالإطناب والتطویل ، فألّفوا کتبا مفصّلة ومبسوطة فی علم الأصول. منها : کتاب «هدایة المسترشدین» للشیخ محمد تقی الاصفهانی ،

[شماره صفحه واقعی : 11]

ص: 11

وکتاب «قوانین الأصول» للمحقّق القمّی (المتوفّی سنة 1231 ه) ، وکتاب «الفصول» للشیخ محمّد حسین الأصفهانی (المتوفّی سنة 1261 ه) ، وکتاب «فرائد الأصول» للشیخ الأعظم الأنصاریّ (المتوفّی سنة 1281 ه).

وشرع الدور الآخر من زمان المحقّق الشیخ محمّد کاظم الخراسانیّ (المتوفّی 1329 ه) الملقّب ب- «الآخوند الخراسانیّ» ، فإنّه بادر إلی تنقیح الأصول وتحریرها عن الفضول ، ورتّبها علی وجه أنیق ، وألّف کتاب «کفایة الأصول» ، وصار هذا الکتاب من الکتب الأصولیّة المتداولة عند دارسی العلوم فی الحوزات العلمیّة وغیرها ، بل صار محطّ أنظار الأساتذة وأهل العلم والتحقیق.

وبعد انتهاء دور المحقّق الخراسانیّ انتقل الدور إلی تلامذته ، لا سیّما الأعلام الثلاثة :

1. المحقّق المیرزا حسین النائینیّ (المتوفّی 1355 ه).

2. المحقّق الشیخ محمّد حسین الأصفهانیّ المعروف ب- (الکمپانی) (المتوفّی 1361 ه).

3. المحقّق الشیخ ضیاء الدین العراقیّ (المتوفّی 1361 ه).

فهؤلاء الأعلام الثلاثة قد انکبّوا علی تهذیب علم الأصول وتعمیقه وترتیبه ، فتخرّج من معهد بحثهم ومجلس درسهم کثیر من العلماء والمجتهدین منهم صاحب الکتاب الذی بین یدیک «أصول الفقه» العلاّمة المحقّق الشیخ محمد رضا المظفّر.

الفصل الثانی : حیاة الشیخ محمد رضا المظفّر
1. نسبه و مولده

هو الشیخ محمد رضا بن محمّد بن عبد الله بن محمّد بن أحمد بن مظفر العیمری. واشتهر ب- «المظفّر» نسبة إلی أحد أجدادهم ، وهو مظفّر بن أحمد بن محمّد بن علی بن حسین آل علی من عرب الحجاز ، کان جدّهم «مظفّر» من أهل العلم ، أقام فی النجف مدّة ثمّ سکن حوالی البصرة. (1)

وقد ولد الشیخ المظفّر فی النجف الأشرف فی الیوم الخامس من شعبان سنة 1322 ه ، وکانت ولادته بعد وفاة والده بخمسة أشهر کما قال نفسه : «قد توفّی والدی العلاّمة الشیخ محمّد ، فکانت ولادتی بعده بخمسة أشهر ، فلم أره ولم یرنی». (2)

2. تربیته الشخصیّة

فتح الشیخ المظفّر عینیه فی أحضان والدته بنت العلاّمة الشیخ عبد الحسین الطریحیّ ، دأبت علی

[شماره صفحه واقعی : 12]

ص: 12


1- ماضی النجف وحاضرها 3 : 360.
2- شعراء الغریّ (النجفیات) للخاقانی 8 : 459.

تربیته والقیام بشئونه ، وکفله أخوه الشیخ عبد النبیّ ، وبعده ربّاه أخوه الشیخ محمّد حسن ، قال عن نفسه : «وقد کفلنی أخی الکبیر المرحوم الشیخ عبد النبیّ المتوفّی 1327 ه ، فکان لی کالأب الرءوف ، وبعده بقیت تحت ظلّ أخی وأستاذی العلاّمة الشیخ محمّد حسن». (1)

3. نشأته العلمیّة

قال المظفّر عن نفسه : «ابتدأت فی دراسة علم النحو حوالی سنة 1335 ه ، فقرأت «الأجرومیّة» علی الطریقة المألوفة بین الناس ؛ ولعدم رغبتی فی الدرس فی ذلک الحین کنت لم أحفظها حفظا کالعادة ، وهکذا بقیت علی التهاون فی الاشتغال فی قراءتی لما فی کتب النحو ، ولمّا انتقلت إلی المنطق فتحت عینی للدّرس ، فکثر جدّی فی التحصیل ، وتدارکت ما فات منّی فی علم النحو ، ولکن مع ذلک کان شغلی علی غیر تحقیق وتدقیق حتّی حضرت «المطوّل» علی الأستاذ الشیخ محمّد طه الحویزیّ ، وجملة من علم الأصول ، فاستفدت منه فائدة کلیّة ، وتعلّمت منه کیف یتوصّل إلی التنقیب عن المسائل العلمیّة بما کان یتوسّع به فی بسط المسائل وتحقیقها». (2)

وحضر المظفّر دروس الأعلام الثلاثة : الشیخ ضیاء الدین العراقیّ ، والمیرزا محمّد حسین النائینیّ ، والشیخ محمّد حسین الغرویّ الأصفهانیّ.

وحضر أیضا علی أخیه الشیخ محمّد حسن سنوات کثیرة ، وکان عمدة استفادته منه ومن الشیخ محمّد حسین الغرویّ الأصفهانیّ.

4. أساتذته

1. الشیخ محمّد طه الحویزی. تتلمذ علیه فی المقدّمات والسطوح والشعر.

2. الشیخ محمّد حسن المظفّر. أخو المترجم له. تتلمذ علیه فی الفقه والأصول سنوات کثیرة ، کما قال العلاّمة الطهرانی : «وعمدة استفادته من أخیه الشیخ محمّد حسن». (3)

3. المیرزا محمّد حسین النائینیّ. وهو فخر المتأخّرین الذی تخرّج من معهد بحثه ومجلس درسه کثیر من العلماء والمحقّقین.

4. الشیخ ضیاء الدین العراقیّ ، وهو الذی تخرّج علی یده أکثر من ثلاثة آلاف من الفقهاء والمجتهدین.

[شماره صفحه واقعی : 13]

ص: 13


1- نفس المصدر.
2- نقباء البشر 2 : 773.
3- نقباء البشر 2 : 772.

5. المیرزا عبد الهادی الشیرازیّ. حضر المظفّر فی مجلس درسه فی الفقه.

6. السیّد علی القاضی الطباطبائیّ ، استفاد الشیخ المترجم له منه فی العرفان والسیر والسلوک.

7. الشیخ محمّد حسین الغرویّ الاصفهانیّ ، حضر المظفّر علی الشیخ محمّد حسین الأصفهانیّ عدّة سنین فی الفلسفة والأصول والفقه ، وکان الشیخ المظفّر متأثّرا بمبانی وآراء استاذه المحقّق الأصفهانیّ فی الأصول والفقه والفلسفة ، وذلک یظهر من خلال کتابه «أصول الفقه» الذی بین یدیک ، بل فی بعض الموارد کانت عباراته عین عبارات کتاب «نهایة الدرایة».

5. جمعیة منتدی النشر

أسّس المظفّر «جمعیّة منتدی النشر» فی سنة 1354 ه ، وهی من ثمراته التی لا تنساها النجف. وکان غرضه من تأسیسها نشر المعارف الإلهی بوجه وسیع وأسلوب جدید.

وأسّس فی سنة 1376 ه «کلّیة الفقه» فی النجف الأشرف واعترفت بها وزارة المعارف العراقیّة سنة 1377 ه ، یدرس فیها العلوم الإسلامیّة من الفقه الإمامی والفقه المقارن وأصول الفقه والتفسیر والحدیث وعلم النفس والاجتماع والتأریخ والفلسفة والمنطق واللغة الإنجلیزیّة وغیرها مما یحتاجه العلماء والمبلّغون فی العصر الحاضر.

وقام بالتدریس فیها جمع من المحقّقین ، منهم العلاّمة الشیخ عبد الحسین الحلّی والشیخ عبد الحسین الرشتیّ والعلاّمة محمّد تقی الحکیم والعلاّمة الشیخ محمد رضا المظفّر والعلاّمة الشیخ محمّد جواد البلاغیّ.

6. مؤلّفاته

1. «أصول الفقه». وهو هذا الکتاب الذی بین یدی القارئ الکریم.

2. «المنطق».

3. «عقائد الإمامیّة».

4. «فلسفة ابن سینا».

5. «أحکام الیقظة».

6. «دیوان الشعر».

7. «السقیفة».

8. «علی هامش السقیفة».

[شماره صفحه واقعی : 14]

ص: 14

9. «الفلسفة الإسلامیّة».

10. «حاشیة المکاسب».

11. «کتاب فی علم العروض».

وله مقالات متعدّدة طبعت فی الجرائد.

7. شیء حول کتاب «أصول الفقه»

کتاب «أصول الفقه» أحد من الکتب الأصولیّة القیّمة الذی علیه مدار التدریس فی مرحلة السطوح فی حوزاتنا العلمیّة ، جاء فی مقدمة هذا الکتاب : «وضع هذا الکتاب لتبسیط أصول هذا الفنّ للمبتدئین ؛ لیعینهم علی الدخول فی بحره العمیق عند ما یبلغون درجة المراهقین ، وهو الحلقة المفقودة بین کتاب معالم الأصول وبین کفایة الأصول ، یجمع بین سهولة العبارة والاختصار وبین انتقاء الآراء الحدیثة التی تطوّر إلیها هذا الفن».

ویکفی فی عظمة هذا الکتاب کلمة السیّد المحقّق الخوئی ، قال بشأنه : «وکنت منذ زمن بعید أرغب فی أن یؤلّف کتاب فی هذا العلم تلائم أبحاثه الأبحاث العالیة ، ویعمّم تدریسه علی طلاّب العلوم الدینیّة ، حتی قدّم لی الحجّة الشیخ محمد رضا المظفّر - دامت تأییداته - ما رتّبه من المباحث الأصولیّة فی القسم الأوّل من کتابه (مبادئ علم الأصول) ترتیبا جمیلا ، فألفیته - بحمد الله - وافیا بالمقصود ، وجامعا بالموجز من القواعد والأصول التی یدور علیها رحی الأبحاث فی عصرنا الحاضر ، وجدیر بطالب العالم أن یدرس هذا الکتاب ؛ لیتهیّأ بذلک للانتفاع بالدراسات العالیة».

وهذا الکتاب یشتمل علی مدخل ومقاصد أربعة. وکلّ مقصد فی جزء واحد :

الجزء الأوّل : فی مباحث الألفاظ.

الجزء الثانی : فی الملازمات العقلیّة.

الجزء الثالث : فی مباحث الحجّة.

الجزء الرابع : فی مباحث الأصول العملیّة. وممّا یؤسف له أنّ الجزء الرابع لم یتمّ وینتهی إلی التنبیه الثانی من تنبیهات الاستصحاب.

8. وفاته

توفّی بالنجف لیلة 16 رمضان سنة 1383 ه. وبعد تشییعه من قبل جماهیر العلماء والطلاّب والمؤمنین دفن مع أخیه الشیخ محمّد حسن بمقبرة آل المظفّر.

[شماره صفحه واقعی : 15]

ص: 15

الفصل الثالث : عملنا فی تحقیق الکتاب

بما أنّ هذا الکتاب یعدّ فریدا من نوعه ، ووحیدا فی أسلوبه ، وکان من الکتب الأصولیّة المتداولة للدراسة عند محصّلی العلوم فی الحوزات العلمیّة وغیرها ، بل کان محطّ أنظار الأساتذة وأهل العلم والتحقیق فلا بدّ أن یکون سالما من الأغلاط ، وخالیا من النواقص والتشویهات والأوهام ، وجامعا للمطالب والآراء الحدیثة ؛ ولذلک قمت بتحقیق الکتاب. وعملنا فی التحقیق کما یلی :

1. قمت أوّلا بتصحیح متن الکتاب تصحیحا قیاسیّا ؛ وذلک لعدم وجود النسخة المخطوطة. نعم ، قابلت النسخة المطبوعة الأخیرة مع النسخة المطبوعة فی الطبعة الأولی بالنجف الأشرف المزیّنة فی أوائلها بکلمة السیّد المحقّق الخوئی ، ورمزنا إلیها ب- «س». وقابلتها أیضا مع المطبوعة فی الطبعة الثانیة التی تمتاز باضافات وتعدیلات مهمّة قد أجراها المؤلّف رحمه الله. فأثبتّ ما رأیته صحیحا فی المتن وذکرت بعض موارد الاختلاف فی الهامش.

2. قمت بتحقیق وتخریج الآیات والروایات والنصوص الفقهیّة والأنظار الأصولیّة والکلامیّة والفلسفیّة ، معتمدا علی أقدم المصادر وأصحّها.

3. ذکر المصنّف أثناء المباحث أقوالا لم ینسبها إلی قائل معیّن ، بل اکتفی بالقول : «قالوا - فإن قیل - قیل». وقد راجعت جمیع المصادر وعثرت علی أغلب القائلین ، وذکرت أسماءهم ومصادر أقوالهم فی الهامش ، وفی موارد نادرة ذکرت أنّا لم نعثر علی قائله.

4. قمت بإرجاع ما ذکره المصنّف بقوله : «سبق» أو «قد مرّ» أو «سیأتی» ونظائرها إلی مواضعها الأصلیّة السابقة أو اللاحقة.

5. حاولت قدر الإمکان تحریک المواضع المهمّة فی الکلمات بالحرکات الإعرابیّة ؛ وذلک لأجل تسهیل القراءة ، وفهم مضمون اللفظ ، ومراد المصنّف.

6. قمت بشرح بعض الألفاظ الغریبة التی وردت فی المتن مستعینا بکتب اللغة والمعاجم.

7. علّقت علیه بتعلیقات لازمة ؛ لإزاحة التشویشات وإیضاح المبهمات. ولست بصدد التعلیق علیه تفصیلا ؛ لأنّه خارج عن المقصود.

8. من نواقص هذا الکتاب المتداول للدراسة عدم وجود التمارین فی آخر کلّ مبحث ، فضممت إلیه التمارین فی آخر کلّ مبحث. والتمارین قسمان : قسم مربوط بمتن الکتاب ، وقلنا فی عنوانه : «التمرین الأوّل». وقسم مربوط بخارج المتن ، لمن لم یکتف بالمتن وأراد التحقیق خارج المتن ، وقلنا فی عنوانه : «التمرین الثانی».

[شماره صفحه واقعی : 16]

ص: 16

کلمة شکر

بعد شکری وثنائی لله (تعالی) لا بدّ لی من شکر من أری من الواجب علیّ شکرهم ، فإنّی لأتوجّه جزیل شکری وخالص دعائی إلی الأخ الفاضل المحقّق الشیخ نعمة الله الجلیلی دامت تأییداته ، فإنّه ساعدنی فی تصحیح الکتاب. وإلی الإخوة الأعزّاء فی نشر الکتاب فی مرکز النشر التابع لمکتب الإعلام الإسلامی ، وأخصّ بالذکر حجة الاسلام والمسلمین السید محمّد کاظم شمس جزاهم الله خیر الجزاء.

وفی الختام نرجو من الله (تعالی) أن یزید فی علوّ درجات العلاّمة الشیخ محمّد رضا المظفر وأن یحشره مع أولیائه. والحمد لله رب العالمین.

عباس علی الزارعیّ السبزواریّ

قم - الحوزة العلمیّة

جمادی الأولی 1421 ه.

[شماره صفحه واقعی : 17]

ص: 17

[شماره صفحه واقعی : 18]

ص: 18

المدخل
اشارة

صوت

[*محمدی خراسانی]

بسم الله الرحمن الرحیم

نحمده علی آلائه ، ونصلّی علی خاتم النبیین محمّد وآله الطاهرین المعصومین.

* تعریف علم الأصول

علم أصول الفقه هو : «علم یبحث فیه عن قواعد تقع نتیجتها فی طریق استنباط الحکم الشرعیّ».

مثاله : أنّ الصّلاة واجبة فی الشریعة الإسلامیّة المقدّسة ، وقد دلّ علی وجوبها من القرآن الکریم قوله (تعالی) : (وَأَقِیمُوا الصَّلاةَ) (1) ، (إِنَّ الصَّلاةَ کانَتْ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ کِتاباً مَوْقُوتاً) (2). ولکن دلالة الآیة الأولی متوقّفة علی ظهور صیغة الأمر _ نحو «أقیموا» هنا _ فی الوجوب ، ومتوقّفة أیضا علی أنّ ظهور القرآن حجّة یصحّ الاستدلال به.

وهاتان المسألتان یتکفّل ببیانهما «علم الأصول».

فإذا علم الفقیه من هذا العلم أنّ صیغة الأمر ظاهرة فی الوجوب ، وأنّ ظهور القرآن حجة ، استطاع أن یستنبط من هذه الآیة الکریمة المذکورة أنّ الصّلاة واجبة. وهکذا فی کلّ حکم شرعیّ مستفاد من أیّ دلیل شرعیّ أو عقلیّ لا بدّ أن یتوقّف استنباطه من الدلیل

[شماره صفحه واقعی : 19]

ص: 19


1- البقرة (2) الآیات : 43 ، 83 ، 110 ؛ النساء (4) الآیة : 77 ؛ یونس (10) الآیة : 87 ؛ النور (24) الآیة : 56 ؛ الروم (30) الآیة : 31 ؛ المزّمّل (73) الآیة : 20.
2- النساء (4) الآیة : 103. وقوله (تعالی) : «موقوتا» أی مفروضا ، أو ثابتا ، کما فی الروایات. الوسائل ، الباب 1 من أبواب أعداد الفرائض ، الأحادیث : 3 و 5 و 6.

علی مسألة أو أکثر من مسائل هذا العلم.

* الحکم واقعیّ و ظاهریّ و الدلیل اجتهادیّ و فقاهتیّ

(1)

ثمّ لا یخفی أنّ الحکم الشرعیّ - الذی جاء ذکره فی التعریف السابق - علی نحوین :

1. أن یکون ثابتا للشیء بما هو فی نفسه فعل من الأفعال (2) ، کالمثال المتقدّم أعنی وجوب الصلاة ، فالوجوب ثابت للصلاة بما هی صلاة فی نفسها ، وفعل من الأفعال مع قطع النظر عن أیّ شیء آخر ؛ ویسمّی مثل هذا الحکم : «الحکم الواقعیّ» ، والدلیل الدالّ علیه : «الدلیل الاجتهادیّ».

2. أن یکون ثابتا للشیء بما أنّه مجهول حکمه الواقعیّ ، کما إذا اختلف الفقهاء فی حرمة النظر إلی الأجنبیّة أو وجوب الإقامة للصلاة. فعند عدم قیام الدلیل علی أحد الأقوال لدی الفقیه یشکّ فی الحکم الواقعیّ الأولیّ المختلف فیه ، ولأجل ألاّ یبقی فی محلّ العمل (3) متحیّرا لا بدّ له من وجود حکم آخر ولو کان عقلیّا ، کوجوب الاحتیاط أو البراءة أو عدم الاعتناء بالشکّ (4) ؛ ویسمّی مثل هذا الحکم الثانویّ : «الحکم الظاهریّ» ، والدلیل الدالّ علیه : «الدلیل الفقاهتیّ» أو «الأصل العملیّ».

[*محمدی خراسانی]

ومباحث الأصول منها ما یتکفّل للبحث عمّا تقع نتیجته فی طریق استنباط الحکم الواقعیّ ، ومنها ما یقع فی طریق الحکم الظاهریّ. ویجمع الکلّ «وقوعها فی طریق استنباط الحکم الشرعیّ» علی ما ذکرناه فی التعریف.

* موضوع علم الأصول

إنّ هذا العلم غیر متکفّل للبحث عن موضوع خاصّ ، بل یبحث عن موضوعات شتّی

[شماره صفحه واقعی : 20]

ص: 20


1- قال الشیخ الأنصاری قدس سره : «وهذان القیدان اصطلاحان من الوحید البهبهانیّ لمناسبة مذکورة فی تعریف الفقه والاجتهاد» راجع فرائد الأصول 1 : 309.
2- أی لا بما هو فعل مشکوک حکمه الواقعیّ.
3- وفی «س» : مقام العمل.
4- أی الاستصحاب العقلی.

تشترک کلّها فی غرضنا المهمّ منه ، وهو استنباط الحکم الشرعیّ ، فلا وجه لجعل موضوع هذا العلم خصوص (الأدلّة الأربعة) فقط (1) ، وهی : الکتاب ، والسنّة ، والإجماع ، والعقل ، أو بإضافة الاستصحاب ، أو بإضافة القیاس والاستحسان ، کما صنع المتقدّمون (2).

ولا حاجة إلی الالتزام بأنّ العلم لا بدّ له من موضوع یبحث عن عوارضه الذاتیّة فی ذلک العلم - کما تسالمت علیه کلمة المنطقیّین (3) - فإنّ هذا لا ملزم له ولا دلیل علیه (4).

* فائدته

إنّ کلّ متشرّع یعلم أنّه ما من فعل من أفعال الإنسان الاختیاریّة إلاّ وله حکم فی الشریعة الإسلامیّة المقدّسة من وجوب أو حرمة أو نحوهما من الأحکام الخمسة. ویعلم أیضا أنّ تلک الأحکام لیست کلّها معلومة لکلّ أحد بالعلم الضروریّ ، بل یحتاج أکثرها لإثباتها إلی إعمال النظر وإقامة الدلیل ، أی إنّها من العلوم النظریّة.

وعلم الأصول هو العلم الوحید المدوّن للاستعانة به علی الاستدلال علی إثبات الأحکام الشرعیّة ؛ ففائدته إذن الاستعانة علی الاستدلال للأحکام من أدلّتها.

* تقسیم أبحاثه

تنقسم مباحث هذا العلم إلی أربعة أقسام (5) :

[شماره صفحه واقعی : 21]

ص: 21


1- هو ما اختاره فی قوانین الأصول 1 : 9.
2- ومراده من المتقدّمین هو بعض العامّة ، فإنّ بعضهم فسّروا أصول الفقه ب- «أدلّة الفقه». والأدلّة عند بعضهم هی الکتاب والسنّة والإجماع والقیاس والاستدلال کما فی الإحکام (للآمدی) 1 : 226 - 227. وعند بعض آخر منهم هی الکتاب والسنّة والإجماع والقیاس والاستصحاب کما فی اللمع : 6.
3- شرح الشمسیة : 14 ؛ حاشیة ملاّ عبد الله : 209 ؛ الأسفار 1 : 30. والتزم بذلک بعض الأصولیّین ، فراجع الفصول الغرویّة : 10 ؛ کفایة الأصول : 21.
4- أی لا دلیل علی الوجوب ولا علی الوقوع.
5- وهذا التقسیم حدیث تنبّه له شیخنا العظیم الشیخ محمّد حسین الأصفهانیّ قدس سره المتوفّی سنة 1361 (ه. ق) ،أفاده فی دورة بحثه الأخیرة ... وهو التقسیم الصحیح ، الذی یجمع مسائل علم الأصول ویدخل کلّ مسألة فی بابها ، فمثلا مبحث المشتقّ کان یعدّ من المقدّمات وینبغی أن یعدّ من مباحث الألفاظ ، ومقدّمة الواجب ومسألة الإجزاء ونحوهما کانت تعدّ من مباحث الألفاظ وهی من بحث الملازمات العقلیة ... وهکذا. - منه رحمه الله -.

1. مباحث الألفاظ : وهی تبحث عن مدالیل الألفاظ وظواهرها من جهة عامّة ، نظیر البحث عن ظهور صیغة «افعل» فی الوجوب ، وظهور النهی فی الحرمة ونحو ذلک.

2. المباحث العقلیّة : وهی ما تبحث عن لوازم الأحکام فی أنفسها ولو لم تکن تلک الأحکام مدلولة للّفظ ، کالبحث عن الملازمة بین حکم العقل وحکم الشرع ، وکالبحث عن استلزام وجوب الشیء لوجوب مقدّمته المعروف هذا البحث باسم «مقدّمة الواجب» ، وکالبحث عن استلزام وجوب الشیء لحرمة ضدّه المعروف باسم «مسألة الضدّ» ، وکالبحث عن جواز اجتماع الأمر والنهی وغیر ذلک.

3. مباحث الحجّة : وهی ما یبحث فیها عن الحجّیّة والدلیلیّة ، کالبحث عن حجیّة خبر الواحد ، وحجّیّة الظواهر ، وحجّیّة ظواهر الکتاب (1) ، وحجّیّة السنّة والإجماع والعقل ، وما إلی ذلک.

4. مباحث الأصول العملیّة : وهی تبحث عن مرجع المجتهد عند فقدان الدلیل الاجتهادیّ ، کالبحث عن أصل البراءة والاحتیاط والاستصحاب ونحوها ، فمقاصد الکتاب - إذن - أربعة.

وله خاتمة تبحث عن تعارض الأدلّة ؛ وتسمّی : «مباحث التعادل والتراجیح» ، فالکتاب یقع فی خمسة أجزاء إن شاء الله تعالی (2).

وقبل الشروع لا بدّ من مقدّمة یبحث فیها عن جملة من المباحث اللغویّة التی لم یستوف البحث عنها فی العلوم الأدبیّة أو لم یبحث عنها.

[شماره صفحه واقعی : 22]

ص: 22


1- قوله : «وحجیّة الظواهر» یشمل البحث عن حجیّة ظواهر الکتاب ، فالأنسب حذف قوله : «وحجیّة ظواهر الکتاب».
2- بل الکتاب - کما یأتی - یقع فی أربعة أجزاء ، لأنّه ألحق مباحث التعادل والتراجیح إلی مباحث الحجّة فی الجزء الثالث وأوضح وجه الإلحاق فی مقدّمته.
تمرینات «1»

* التمرین الأوّل

1. ما هو علم أصول الفقه؟

2. ایت بمثال من عندک ومثال من الکتاب لکیفیة استنباط الحکم الشرعیّ؟

3. ما الفرق بین الحکم الواقعیّ والحکم الظاهریّ؟

4. ما الفرق بین الدلیل الاجتهادیّ والدلیل الفقاهتیّ؟

5. ما هو موضوع علم الأصول عند القدماء؟

6. بیّن رأی المصنّف فی موضوع علم الأصول.

7. ما هو المبحوث عنه فی المباحث العقلیّة ومباحث الألفاظ والحجّة والأصول العملیّة؟

* التمرین الثانی

1. أذکر آراء الأصولیّین فی تعریف علم الأصول والمناقشات فیها.

2. لم سمّی الدلیل الاجتهادیّ «اجتهادیّا» والفقاهتیّ «فقاهتیّا»؟

3. بیّن آراء العلماء فی موضوع کلّ علم.

[شماره صفحه واقعی : 23]

ص: 23

[شماره صفحه واقعی : 24]

ص: 24

المقدّمة
اشارة

صوت

[*محمدی خراسانی]

تبحث عن أمور لها علاقة بوضع الألفاظ واستعمالها ودلالتها ، وفیها أربعة عشر مبحثا :

1. حقیقة الوضع

لا شکّ أنّ دلالة الألفاظ علی معانیها - فی أیّة لغة کانت - لیست ذاتیّة ، کذاتیّة دلالة الدخان - مثلا - علی وجود النار - وإن توهّم ذلک بعضهم (1) - لأنّ لازم هذا الزعم أن یشترک جمیع البشر فی هذه الدلالة ، مع أنّ الفارسیّ - مثلا - لا یفهم الألفاظ العربیّة ولا غیرها من دون تعلّم ، وکذلک العکس فی جمیع اللغات ، وهذا واضح.

وعلیه ، فلیست دلالة الألفاظ علی معانیها إلاّ بالجعل والتخصیص من واضع تلک الألفاظ لمعانیها. ولذا تدخل الدلالة اللفظیّة هذه فی الدلالة الوضعیّة.

2. من الواضع؟

ولکن من ذلک الواضع الأوّل فی کلّ لغة من اللغات؟

قیل : (2) إنّ الواضع لا بدّ أن یکون شخصا واحدا یتبعه جماعة من البشر فی التفاهم

[شماره صفحه واقعی : 25]

ص: 25


1- ومنهم سلیمان بن عباد الصیمریّ علی ما فی بعض الکتب ، کالفصول : 23 ، ومفاتیح الأصول : 2. وذهب المحقّق النائینیّ أیضا إلی أنّها ذاتیّة ولکن لا بحیث یلزم من تصوّره تصوّر المعنی. راجع أجود التقریرات 1 : 19 ، فوائد الأصول 1 : 30 - 31.
2- من قال به هو الأشاعرة ، فإنّهم قالوا بأنّ الواضع هو الله (تعالی) علی ما فی الکتب ، کالفصول : 23 ، وإرشاد الفحول : 12 ، ومنتهی الوصول والأمل : 38. واختاره المحقّق النائینیّ وقال بأنّ الواضع هو الله (تعالی) بتوسیط الوحی إلی أنبیائه والإلهام إلی غیرها من البشر. راجع فوائد الأصول 1 : 30.

بتلک اللغة.

وقیل : (1) - وهو الأقرب إلی الصواب - إنّ الطبیعة البشریّة حسب القوّة المودعة من الله (تعالی) فیها تقتضی إفادة مقاصد الإنسان بالألفاظ ، فیخترع من عند نفسه لفظا مخصوصا عند إرادة معنی مخصوص - کما هو المشاهد من الصبیان عند أوّل أمرهم - فیتفاهم مع الآخرین الذین یتّصلون به ، والآخرون کذلک یخترعون من أنفسهم ألفاظا لمقاصدهم ، وتتألّف علی مرور الزمن من مجموع ذلک طائفة صغیرة من الألفاظ ، حتی تکون لغة خاصّة ، لها قواعدها یتفاهم بها قوم من البشر. وهذه اللغة قد تتشعّب بین أقوام متباعدة ، وتتطوّر عند کلّ قوم بما یحدث فیها من التغییر والزیادة ، حتی قد تنبثق (2) منها لغات أخری ، فیصبح لکلّ جماعة لغتهم الخاصّة.

وعلیه ، تکون حقیقة الوضع هو جعل اللفظ بإزاء المعنی ، وتخصیصه به.

[*محمدی خراسانی]

وممّا یدلّ علی اختیار القول الثانی فی الواضع أنّه لو کان الواضع شخصا واحدا لنقل ذلک فی تأریخ اللغات ، ولعرف عند کلّ لغة واضعها.

3. الوضع تعیینیّ و تعیّنیّ

ثمّ إنّ دلالة الألفاظ علی معانیها الأصل فیها أن تکون ناشئة من الجعل والتخصیص ، ویسمّی الوضع حینئذ : «تعیینیّا» ، وقد تنشأ الدلالة من اختصاص اللفظ بالمعنی الحاصل هذا الاختصاص من الکثرة فی الاستعمال علی درجة من الکثرة أنّه تألفه الأذهان علی وجه إذا سمع اللفظ ینتقل السامع منه إلی المعنی ، ویسمّی الوضع حینئذ : «تعیّنیّا» (3).

[شماره صفحه واقعی : 26]

ص: 26


1- والقائل هو المحقّق العراقیّ فی نهایة الأفکار 1 : 24. واختاره السیّد المحقّق الخوئیّ فی المحاضرات 1 : 36 و 37 ، والسیّد الإمام الخمینیّ فی تنقیح الأصول 1 : 29.
2- تنبثق أی تفیض وتصدر.
3- ولا یخفی أنّ هذا التقسیم لا یستقیم علی مبنی المصنّف رحمه الله من أنّ الوضع جعل اللفظ بإزاء المعنی وتخصیصه به. وذلک لأنّه لیس فی الوضع التعیّنی جعل ولا تخصیص ، بل فیه اختصاص اللفظ بالمعنی الحاصل من کثرة الاستعمال. وناقش فی هذا التقسیم الإمام الخمینیّ فی مناهج الوصول 1 : 57 ، کما تعرّض للمناقشة فیه المحقّق النائینیّ فی فوائد الأصول 1 : 29.
4. أقسام الوضع

لا بدّ فی الوضع من تصوّر اللفظ والمعنی ؛ لأنّ الوضع حکم علی المعنی وعلی اللفظ ، ولا یصحّ الحکم علی الشیء إلاّ بعد تصوّره ومعرفته بوجه من الوجوه ولو علی نحو الإجمال ؛ لأنّ تصوّر الشیء قد یکون بنفسه ، وقد یکون بوجهه - أی بتصوّر عنوان عامّ ینطبق علیه ویشار به إلیه ؛ إذ یکون ذلک العنوان العامّ مرآة وکاشفا عنه ، کما إذا حکمت علی شبح من بعید «أنّه أبیض» - مثلا - وأنت لا تعرفه بنفسه أنّه أیّ شیء هو ، وأکثر ما تعرف عنه - مثلا - أنّه شیء من الأشیاء أو حیوان من الحیوانات ، فقد صحّ حکمک علیه بأنّه أبیض مع أنّک لم تعرفه ولم تتصوّره بنفسه وإنّما تصوّرته بعنوان أنّه شیء أو حیوان ، لا أکثر ، وأشرت به إلیه ، وهذا ما یسمّی فی عرفهم : «تصوّر الشیء بوجهه» - ، وهو کاف لصحّة الحکم علی الشیء. وهذا بخلاف المجهول محضا ؛ فإنّه لا یمکن الحکم علیه أبدا.

وعلی هذا ، فإنّه یکفینا فی صحّة الوضع للمعنی أن نتصوّره بوجهه ، کما لو کنّا تصوّرناه بنفسه.

ولمّا عرفنا أنّ المعنی لا بدّ من تصوّره ، وأنّ تصوّره علی نحوین ، فانّه بهذا الاعتبار وباعتبار ثان هو أنّ المعنی قد یکون خاصّا - أی جزئیّا - وقد یکون عامّا - أی کلّیّا - نقول : إنّ الوضع ینقسم إلی أربعة أقسام عقلیّة :

1. أن یکون المعنی المتصوّر جزئیّا ، والموضوع له نفس ذلک الجزئیّ - أی إنّ الموضوع له معنی متصوّر بنفسه لا بوجهه - ؛ ویسمّی هذا القسم : «الوضع خاصّ والموضوع له خاصّ (1)».

2. أن یکون المتصوّر کلّیّا ، والموضوع له نفس ذلک الکلّی - أی إنّ الموضوع له کلّیّ

[شماره صفحه واقعی : 27]

ص: 27


1- الجملة الاسمیّة فی محلّ المنصوب الثانی لیسمّی.

متصوّر بنفسه لا بوجهه - ؛ ویسمّی هذا القسم : «الوضع عامّ والموضوع له عامّ».

3. أن یکون المتصوّر کلّیّا ، والموضوع له أفراد الکلّیّ لا نفسه - أی إنّ الموضوع له جزئیّ غیر متصوّر بنفسه بل بوجهه - ؛ ویسمّی هذا القسم : «الوضع عامّ والموضوع له خاصّ».

4. أن یکون المتصوّر جزئیّا ، والموضوع له کلّیّا لذلک الجزئیّ ؛ ویسمّی هذا القسم : «الوضع خاصّ والموضوع له عامّ».

إذا عرفت هذه الأقسام المتصوّرة العقلیّة ، فنقول : لا نزاع فی إمکان الأقسام الثلاثة الأولی ، کما لا نزاع فی وقوع القسمین الأوّلین. ومثال الأوّل : الأعلام الشخصیّة ، کمحمّد وعلی وجعفر ؛ ومثال الثانی : أسماء الأجناس ، کماء وسماء ونجم وإنسان وحیوان.

وإنّما النزاع وقع فی أمرین : الأوّل : فی إمکان القسم الرابع. والثانی : فی وقوع الثالث بعد التسلیم بإمکانه. والصحیح عندنا استحالة الرابع ووقوع الثالث ، ومثاله : الحروف وأسماء الإشارة والضمائر والاستفهام ونحوها علی ما سیأتی (1).

5. استحالة القسم الرابع

صوت

[*محمدی خراسانی]

أمّا استحالة الرابع - وهو الوضع الخاصّ والموضوع له العامّ - فنقول فی بیانها : إنّ النزاع فی إمکان ذلک ناشئ من النزاع فی إمکان أن یکون الخاصّ وجها وعنوانا للعامّ ، وذلک لما تقدّم أنّ المعنی الموضوع له لا بدّ من تصوّره بنفسه أو بوجهه ؛ لاستحالة الحکم علی المجهول ، والمفروض فی هذا القسم أنّ المعنی الموضوع له لم یکن متصوّرا ، وإنّما تصوّر الخاصّ فقط ، وإلاّ لو کان متصوّرا بنفسه ولو بسبب تصوّر الخاصّ ، کان من القسم الثانی ، وهو الوضع العامّ والموضوع له العامّ ، ولا کلام فی إمکانه بل فی وقوعه کما تقدّم.

فلا بدّ حینئذ للقول بإمکان القسم الرابع من أن نفرض أنّ الخاصّ یصحّ أن یکون وجها من وجوه العامّ ، وجهة من جهاته حتی یکون تصوّره کافیا عن تصوّر العامّ بنفسه ، ومغنیا عنه ؛ لأجل أن یکون تصوّرا للعامّ بوجه.

[شماره صفحه واقعی : 28]

ص: 28


1- یأتی فی الأمر السادس من المقدّمة.

ولکنّ الصحیح - الواضح لکلّ مفکّر - أنّ الخاصّ لیس من وجوه العامّ ، بل الأمر بالعکس من ذلک ؛ فإنّ العامّ هو وجه من وجوه الخاصّ ، وجهة من جهاته. ولذا قلنا بإمکان القسم الثالث وهو «الوضع العامّ والموضوع له الخاص» ؛ لأنّا إذا تصوّرنا العامّ فقد تصوّرنا فی ضمنه جمیع أفراده بوجه ، فیمکن الوضع لنفس ذلک العامّ من جهة تصوّره بنفسه ، فیکون من القسم الثانی ، ویمکن الوضع لأفراده من جهة تصوّرها بوجهها ، فیکون من الثالث ، بخلاف الأمر فی تصوّر الخاصّ ، فلا یمکن الوضع معه إلاّ لنفس ذلک الخاصّ ، ولا یمکن الوضع للعامّ ؛ لأنّا لم نتصوّره أصلا ، لا بنفسه بحسب الفرض ولا بوجهه ؛ إذ لیس الخاصّ وجها له (1). ویستحیل الحکم علی المجهول المطلق.

6. وقوع الوضع العامّ و الموضوع له الخاصّ و تحقیق المعنی الحرفی
اشارة

أمّا وقوع القسم الثالث : فقد قلنا : إنّ مثاله وضع الحروف ، وما یلحق بها من أسماء الإشارة والضمائر والموصولات والاستفهام ونحوها.

وقبل إثبات ذلک لا بدّ من تحقیق معنی الحرف وما یمتاز به عن الاسم ، فنقول : الأقوال فی وضع الحروف وما یلحق بها من الأسماء ثلاثة :

1. إنّ الموضوع له فی الحروف هو بعینه الموضوع له فی الأسماء المسانخة لها فی المعنی ، فمعنی «من» الابتدائیّة هو عین معنی کلمة «الابتداء» بلا فرق ، وکذا معنی «علی» معنی کلمة «الاستعلاء» ، ومعنی «فی» معنی کلمة «الظرفیّة» ... وهکذا.

وإنما الفرق فی جهة أخری ، وهی أنّ الحرف وضع لأجل أن یستعمل فی معناه إذا لوحظ ذلک المعنی حالة وآلة لغیره - أی إذا لوحظ المعنی غیر مستقلّ فی نفسه - ، والاسم وضع لأجل أن یستعمل فی معناه إذا لو حفظ مستقلاّ فی نفسه ؛ مثلا مفهوم «الابتداء» معنی واحد وضع له لفظان : أحدهما لفظ «الابتداء» ، والثانی کلمة «من» ، لکنّ الأوّل وضع له ؛

[شماره صفحه واقعی : 29]

ص: 29


1- لا یخفی أنّ العامّ أیضا بما أنّه عامّ لا یمکن أن یکون مرآة للخاصّ بما أنّه خاصّ ، فإنّا إذا تصوّرنا «الإنسان» بما أنّه إنسان لا یحکی إلاّ عن الإنسانیّة الصرفة ، نعم ، إذا تصوّرناه بما أنّه صادق علی الأفراد یحکی عنها بالإجمال.

لأجل أن یستعمل فیه عند ما یلاحظه المستعمل مستقلاّ فی نفسه ، کما إذا قیل : «ابتداء السیر کان سریعا» ، والثانی وضع له ؛ لأجل أن یستعمل فیه عند ما یلاحظه المستعمل غیر مستقلّ فی نفسه ، کما إذا قیل : «سرت من النجف».

فتحصّل أنّ الفرق بین معنی الحرف ومعنی الاسم أنّ الأوّل یلاحظه المستعمل حین الاستعمال آلة لغیره ، وغیر مستقلّ فی نفسه ، والثانی یلاحظه حین الاستعمال مستقلاّ ، مع أنّ المعنی فی کلیهما واحد. والفرق بین وضعیهما إنمّا هو فی الغایة فقط.

ولازم هذا القول أنّ الوضع والموضوع له فی الحروف عامّان. وهذا القول منسوب إلی الشیخ الرضیّ نجم الأئمّة (1) ، واختاره المحقّق صاحب الکفایة (2) قدس سره.

[*محمدی خراسانی]

2. إنّ الحروف لم توضع لمعان أصلا ، بل حالها حال علامات الإعراب فی إفادة کیفیّة خاصّة فی لفظ آخر ، فکما أنّ علامة الرفع فی قولهم : «حدّثنا زرارة» تدلّ علی أنّ «زرارة» فاعل الحدیث ، کذلک «من» فی مثال المتقدّم تدلّ علی أنّ النجف مبتدأ منها والسیر مبتدأ به.

3. إنّ الحروف موضوعة لمعان مباینة فی حقیقتها وسنخها للمعانی الاسمیّة ؛ فإنّ المعانی الاسمیّة فی حدّ ذاتها معان مستقلّة فی أنفسها ، ومعانی الحروف لا استقلال لها ، بل هی متقوّمة بغیرها (3).

والصحیح هذا القول الثالث. ویحتاج إلی توضیح وبیان.

إنّ المعانی الموجودة فی الخارج علی نحوین :

الأوّل : ما یکون موجودا فی نفسه ، ک- «زید» الذی هو من جنس الجوهر ، و «قیامه»

[شماره صفحه واقعی : 30]

ص: 30


1- ینسب إلیه هذا القول والقول الثانی. والنسبة صحیحة بمقتضی ما فی عباراته من الاختلاف ، وإن کان الثانی ینافی تعریف المعنی الحرفیّ بعدم الاستقلال فی المفهومیّة. راجع شرح الکافیة 1 : 9 و 10.
2- کفایة الأصول : 25. وناقش فیه بعض من تأخّر عنه کما فی نهایة الأفکار 1 : 41 ؛ ونهایة الأصول : 18 ؛ والمحاضرات 1 : 57 و 58 ؛ وتنقیح الأصول 1 : 38 و 39.
3- ذهب إلی المباینة جماعة ، وإن اختلفوا فی کیفیّتها ، فراجع الأسفار 1 : 78 - 82 ؛ فوائد الأصول 1 : 42 - 45 ؛ بدائع الأفکار (العراقی) 1 : 42.

- مثلا - الذی هو من جنس العرض ؛ فإنّ کلاّ منهما موجود فی نفسه. والفرق أنّ الجوهر موجود فی نفسه لنفسه ، والعرض موجود فی نفسه لغیره.

الثانی : ما یکون موجودا لا فی نفسه ، کنسبة القیام إلی زید.

والدلیل علی کون هذا المعنی لا فی نفسه أنّه لو کان للنسب والروابط وجودات استقلالیّة للزم وجود الرابط بینها وبین موضوعاتها ، فننقل الکلام إلی ذلک الرابط ، والمفروض أنّه موجود مستقلّ ، فلا بدّ له من رابط أیضا ... وهکذا ننقل الکلام إلی هذا الرابط ، فیلزم التسلسل ، والتسلسل باطل.

فیعلم من ذلک أنّ وجود الروابط والنسب فی حدّ ذاته متعلّق بالغیر ، ولا حقیقة له إلاّ التعلّق بالطرفین.

ثمّ إنّ الإنسان فی مقام إفادة مقاصده کما یحتاج إلی التعبیر عن المعانی المستقلّة کذلک یحتاج إلی التعبیر عن المعانی غیر المستقلّة فی ذاتها ، فحکمة الوضع تقتضی أن توضع بإزاء کلّ من القسمین ألفاظ خاصّة ، والموضوع بإزاء المعانی المستقلّة هی الأسماء ، والموضوع بإزاء المعانی غیر المستقلّة هی الحروف وما یلحق بها. وهذه المعانی غیر المستقلّة لمّا کانت علی أقسام شتّی فقد وضع بإزاء کلّ قسم لفظ یدلّ علیه ، أو هیئة لفظیّة تدلّ علیه ؛ مثلا إذا قیل : «نزحت البئر فی دارنا بالدلو» ففیه عدّة نسب مختلفة ومعان غیر مستقلّة :

إحداها : نسبة النزح إلی فاعله ، والدالّ علیها هیئة الفعل المعلوم.

وثانیتها : نسبته إلی ما وقع علیه - أی مفعوله - وهو البئر ، والدالّ علیها هیئة النصب فی الکلمة.

وثالثتها : نسبته إلی المکان ، والدالّ علیها کلمة «فی».

ورابعتها : نسبته إلی الآلة ، والدالّ علیها لفظ الباء فی کلمة «بالدلو».

ومن هنا یعلم أنّ الدالّ علی المعانی غیر المستقلّة ربما یکون لفظا مستقلا ، کلفظة «من» و «إلی» و «فی» ، وربما یکون هیئة فی اللفظ ، کهیئات المشتقّات ، والأفعال ، وهیئات الإعراب.

[شماره صفحه واقعی : 31]

ص: 31

* النتیجة

فقد تحقّق ممّا بیّنّاه أنّ الحروف لها معان تدلّ علیها ، کالأسماء ، والفرق أنّ المعانی الاسمیّة مستقلّة فی أنفسها ، وقابلة لتصوّرها فی ذاتها ، وإن کانت فی الوجود الخارجیّ محتاجة إلی غیرها کالأعراض ، وأمّا المعانی الحرفیّة فهی معان غیر مستقلّة وغیر قابلة للتصوّر إلاّ فی ضمن مفهوم آخر. ومن هنا یشبّه کلّ أمر غیر مستقلّ بالمعنی الحرفیّ.

* بطلان القولین الأوّلین

وعلی هذا ، فیظهر بطلان القول الثانی القائل : إنّ الحروف لا معانی لها ، وکذلک القول الأوّل القائل : إنّ المعنی الحرفیّ والاسمیّ متّحدان بالذات ، مختلفان باللحاظ.

ویردّ هذا القول أیضا أنّه لو صحّ اتّحاد المعنیین لجاز استعمال کلّ من الحرف والاسم فی موضع الآخر ، مع أنّه لا یصحّ بالبداهة حتی علی نحو المجاز ، فلا یصحّ بدل قولنا : «زید فی الدار» - مثلا - أن یقال : «زید ، الظرفیّة ، الدار».

[*محمدی خراسانی]

وقد أجیب عن هذا الإیراد (1) بأنّه إنّما لا یصحّ [استعمال] أحدهما فی موضع الآخر ؛ لأنّ الواضع اشترط ألاّ یستعمل لفظ «الظرفیّة» إلاّ عند لحاظ معناه مستقلاّ ، ولا یستعمل لفظ «فی» إلاّ عند لحاظ معناه غیر مستقلّ ، وآلة لغیره (2).

ولکنّه جواب غیر صحیح ؛ لأنّه لا دلیل علی وجوب اتّباع ما یشترطه الواضع إذا لم یکن اشتراطه یوجب اعتبار خصوصیّة فی اللفظ والمعنی ؛ وعلی تقدیر أن یکون الواضع ممّن تجب طاعته فمخالفته توجب العصیان لا غلط الکلام (3).

[شماره صفحه واقعی : 32]

ص: 32


1- والمجیب هو المحقّق الخراسانیّ فی کفایة الأصول : 27.
2- بین المحقّقین النائینیّ والعراقیّ رحمه الله فی تفسیر کلام المحقّق الخراسانیّ اختلاف. وما فی المتن موافق لتفسیر النائینیّ رحمه الله. والحقّ هو ما ذکره العراقیّ رحمه الله. راجع فوائد الأصول 1 : 33 ، نهایة الأفکار 1 : 44 - 45.
3- واعلم أنّ إیراد المصنّف لا یرد علی ما هو الحقّ من تفسیر المحقّق العراقیّ رحمه الله.
* زیادة إیضاح

إذ قد عرفت أنّ الموجودات (1) منها ما یکون مستقلاّ فی الوجود ، ومنها ما یکون رابطا بین موجودین ، فاعلم أنّ کلّ کلام مرکّب من کلمتین أو أکثر إذا ألقیت کلماته بغیر ارتباط بینها فإنّ کلّ واحدة منها کلمة مستقلّة فی نفسها لا ارتباط لها بالأخری ، وإنّما الذی یربط بین المفردات ویؤلّفها کلاما واحدا هو الحرف أو إحدی الهیئات الخاصّة ، فأنت إذا قلت - مثلا - : «أنا» ، «کتبت» ، «قلم» ، لا یکون بین هذه الکلمات ربط ، وإنّما هی مفردات صرفة منثورة. أمّا إذا قلت : «کتبت بالقلم» ، کان کلاما واحدا ، مرتبطا بعضه مع بعض ، مفهما للمعنی المقصود منه. وما حصل هذا الارتباط والوحدة الکلامیّة إلاّ بفضل الهیئة المخصوصة ل- «کتبت» وحرف الباء وأل.

وعلیه ، فیصحّ أن یقال : إنّ الحروف هی روابط المفردات المستقلّة والمؤلّفة للکلام الواحد والموحّدة للمفردات المختلفة ، شأنها شأن النسبة بین المعانی المختلفة والرابطة بین المفاهیم غیر المربوطة. فکما أنّ النسبة رابطة بین المعانی ومؤلّفة بینها فکذلک الحرف الدالّ علیها رابط بین الألفاظ ومؤلّف بینها.

وإلی هذا أشار سیّد الأولیاء أمیر المؤمنین علیه السلام بقوله المعروف فی تقسیم الکلمات : «الاسم ما أنبأ عن المسمّی ، والفعل ما أنبأ عن حرکة المسمّی ، والحرف ما أوجد معنی فی غیره (2)». فأشار إلی أنّ المعانی الاسمیّة معان استقلالیّة ، ومعانی الحروف غیر مستقلّة فی نفسها ، وإنّما هی تحدث الربط بین المفردات. ولم نجد فی تعاریف القوم للحرف تعریفا جامعا صحیحا مثل هذا التعریف.

[شماره صفحه واقعی : 33]

ص: 33


1- ینبغی أن یقال للتوضیح : إنّ الموجودات علی أربعة أنحاء : موجود فی نفسه لنفسه بنفسه وهو واجب الوجود ، وموجود فی نفسه لنفسه بغیره وهو الجوهر کالجسم والنفس ، وموجود فی نفسه لغیره بغیره وهو العرض ، وموجود فی غیره وهو أضعفها وهو المعنی الحرفیّ المعبّر عنه بالربط ، فالأقسام الثلاثة الأولی الموجودات المستقلّة ، والرابع عداها الذی هو المعنی الحرفیّ الذی لا وجود له إلاّ وجود طرفیه - منه رحمه الله -.
2- بحار الأنوار 40 : 162 ؛ کنز العمال 10 : 283 مع اختلاف بینهما ، وما فی المتن یوافق ما فی البحار.
* الوضع فی الحروف عامّ و الموضوع له خاصّ

(1)

إذا اتّضح جمیع ما تقدّم ، یظهر أنّ کلّ نسبة حقیقتها متقومة بطرفیها علی وجه لو قطع النظر عن الطرفین لبطلت وانعدمت ، فکلّ نسبة فی وجودها الرابط مباینة لأیّة نسبة أخری ، ولا تصدق علیها ، وهی فی حدّ ذاتها مفهوم جزئیّ حقیقیّ.

وعلیه ، فلا یمکن فرض النسبة مفهوما کلّیّا ینطبق علی کثیرین وهی متقوّمة بالطرفین ، وإلاّ لبطلت وانسلخت عن حقیقة کونها نسبة.

ثمّ إن النسب غیر محصورة ، فلا یمکن تصوّر جمیعها للواضع ، فلا بدّ فی مقام الوضع لها من تصوّر معنی اسمیّ یکون عنوانا للنسب غیر المحصورة ، حاکیا عنها ، ولیس العنوان فی نفسه نسبة ، کمفهوم لفظ «النسبة الابتدائیّة» المشار به إلی أفراد النسب الابتدائیّة الکلامیّة ، ثمّ یضع لنفس الأفراد غیر المحصورة التی لا یمکن التعبیر عنها إلاّ بعنوانها. وبعبارة أخری : إنّ الموضوع له هو النسبة الابتدائیة بالحمل الشائع ،

[*محمدی خراسانی]

وأمّا بالحمل الأوّلی فلیست بنسبة حقیقة ، بل تکون طرفا للنسبة ، کما لو قلت : «الابتداء کان من هذا المکان».

ومن هذا یعلم حال أسماء الإشارة والضمائر والموصولات ونحوها ، فالوضع فی الجمیع عامّ والموضوع له خاصّ (2).

[شماره صفحه واقعی : 34]

ص: 34


1- اعلم أنّ الأقوال فی وضع الحروف کثیرة ، وإن شئت تفصیلها فراجع الفصول الغرویّة : 16 ؛ کفایة الأصول : 25 - 26 ؛ فوائد الأصول 1 : 57 - 58 ؛ نهایة الأفکار 1 : 53 - 54.
2- والخلاف الموجود فی وضع الحروف موجود فی المقام أیضا.
تمرینات «2»

التمرین الأوّل

1. ما الدلیل علی عدم کون دلالة الألفاظ علی معانیها ذاتیّة؟

2. ما حقیقة الوضع؟

3. من الواضع؟ (اذکر ما قیل فی الواضع والدلیل علی مختار المصنّف).

4. ما الفرق بین الوضع التعیینیّ والتعیّنیّ؟

5. ما المراد من قول المصنّف : «تصوّر الشیء قد یکون بنفسه وقد یکون بوجهه»؟

6. ما هی أقسام الوضع عقلا وإمکانا ووقوعا؟ واذکر لکلّ قسم مثالا.

7. بیّن وجه استحالة القسم الرابع (الوضع الخاصّ والموضوع له العامّ).

8. اذکر الأقوال فی الفرق بین المعنی الحرفی والمعنی الاسمیّ.

9. ما هو مختار المصنّف فی الفرق بینهما؟ وما دلیله علیه؟

10. ما الوجه فی بطلان القولین الأوّلین فی الفرق بینهما؟

11. الوضع فی الحروف من أیّ الأقسام الأربعة؟ وما الدلیل علیه؟

التمرین الثانی :

1. اذکر أقوال العلماء فی دلالة الألفاظ علی معانیها.

2. بیّن إیراد المحقّق النائینی علی تقسیم الوضع إلی التعیینیّ والتعیّنی.

3. ما هو منشأ الخلاف فی القول المنسوب إلی الشارح الرضیّ؟

4. اذکر آراء المحقّقین فی کیفیّة مغایرة المعنی الحرفیّ والمعنی الاسمیّ ذاتا.

5. بیّن ما یرد علی القول الأوّل ، وما أجاب به المحقّق الخراسانیّ ، وما أورد المصنّف علی ذلک الجواب.

6. اذکر أقوال العلماء فی وضع الحروف.

[شماره صفحه واقعی : 35]

ص: 35

7. الاستعمال حقیقیّ و مجازیّ

استعمال اللفظ فی معناه الموضوع له «حقیقة» ، واستعماله فی غیره المناسب له «مجاز» ، وفی غیر المناسب «غلط» ، وهذا أمر محلّ وفاق.

ولکنّه وقع الخلاف فی الاستعمال المجازیّ فی أنّ صحّته هل هی متوقّفة علی ترخیص الواضع وملاحظة العلاقات المذکورة فی علم البیان (1) ، أو أنّ صحّته طبعیّة تابعة لاستحسان الذوق السلیم فکلّما کان المعنی غیر الموضوع له مناسبا للمعنی الموضوع له واستحسنه الطبع ، صحّ استعمال اللفظ فیه وإلاّ فلا؟

والأرجح القول الثانی (2) ؛ لأنّا نجد صحّة استعمال «الأسد» فی «الرجل الشجاع» مجازا ، وإن منع منه الواضع ، وعدم صحّة استعماله مجازا فی «کریه رائحة الفم» - کما یمثّلون - وإن رخّص الواضع. ومؤیّد ذلک اتّفاق اللغات المختلفة غالبا فی المعانی المجازیّة ، فتری فی کلّ لغة یعبّر عن الرجل الشجاع باللفظ الموضوع للأسد. وهکذا فی کثیر من المجازات الشائعة عند البشر.

8. الدلالة تابعة للإرادة

قسّموا الدلالة إلی قسمین : التصوّریّة ، والتصدیقیّة :

1. التصوّریّة : وهی أن ینتقل ذهن الإنسان إلی معنی اللفظ بمجرّد صدوره من لافظ ، ولو علم أنّ اللافظ لم یقصده ، کانتقال الذهن إلی المعنی الحقیقیّ عند استعمال اللفظ فی معنی مجازیّ ، مع أنّ المعنی الحقیقیّ لیس مقصودا للمتکلّم ، وکانتقال الذهن إلی المعنی من اللفظ الصادر من الساهی أو النائم أو الغالط.

2. التصدیقیّة : وهی دلالة اللفظ علی أنّ المعنی مراد للمتکلّم فی اللفظ وقاصد لاستعماله فیه. وهذه الدلالة متوقّفة علی عدّة أشیاء : أوّلا : علی إحراز کون المتکلّم فی

[شماره صفحه واقعی : 36]

ص: 36


1- المطوّل : 284 - 286 ، مختصر المعانی : 155 - 157.
2- وهو ما اختاره فی الکفایة : 28. والقول الأوّل منسوب إلی المشهور کما فی المحاضرات 1 : 92.

مقام البیان والإفادة ، وثانیا : علی إحراز أنّه جادّ غیر هازل ، وثالثا : علی إحراز أنّه قاصد لمعنی کلامه شاعر به ، ورابعا : علی عدم نصب قرینة علی إرادة خلاف الموضوع له ، وإلاّ کانت الدلالة التصدیقیّة علی طبق القرینة المنصوبة.

والمعروف أنّ الدلالة الأولی (التصوّریّة) معلولة للوضع - أی أنّ الدلالة الوضعیّة هی الدلالة التصوّریّة -. وهذا هو مراد من یقول : «إنّ الدلالة غیر تابعة للإرادة ، بل تابعة لعلم السامع بالوضع» (1).

[*محمدی خراسانی]

والحقّ أنّ الدلالة تابعة للإرادة - وأوّل من تنبّه لذلک فیما نعلم ، الشیخ نصیر الدین الطوسیّ قدس سره (2) - ؛ لأنّ الدلالة فی الحقیقة منحصرة فی الدلالة التصدیقیّة ، والدلالة التصوّریّة التی یسمّونها دلالة لیست بدلالة ، وإن سمّیت کذلک فإنّه من باب التشبیه والتجوّز ؛ لأنّ التصوّریّة فی الحقیقة هی من باب تداعی المعانی الذی یحصل بأدنی مناسبة ، فتقسیم الدلالة إلی تصدیقیّة وتصوّریّة تقسیم الشیء إلی نفسه وإلی غیره.

والسرّ فی ذلک أنّ الدلالة حقیقة - کما فسّرناها فی کتاب المنطق ، الجزء الأوّل بحث الدلالة (3) - هی أن یکشف الدالّ عن وجود المدلول ، فیحصل من العلم به العلم بالمدلول ، سواء کان الدالّ لفظا أو غیر لفظ ، مثلا إنّ طرقة الباب یقال : إنّها دالّة علی وجود شخص علی الباب ، طالب لأهل الدار ؛ باعتبار أنّ المطرقة موضوعة لهذه الغایة. وتحلیل هذا المعنی أنّ سماع الطرقة یکشف عن وجود طالب قاصد للطلب ، فیحصل من العلم بالطرقة العلم بالطارق وقصده ، ولذلک یتحرّک السامع إلی إجابته. لا أنّه ینتقل ذهن السامع من

[شماره صفحه واقعی : 37]

ص: 37


1- الفصول الغرویّة : 17 - 18.
2- شرح الإشارات 1 : 32. ونسبه إلیه العلاّمة الحلّی فی الجوهر النضید : 8 ، وإن تنظّر فیه. وقد ینسب إلیه والشیخ الرئیس کما فی الفصول الغرویّة : 17 ؛ وکفایة الأصول : 32. والتحقیق أنّ نسبة هذا القول إلی الشیخ الرئیس غیر ثابتة. وأمّا قوله فی الفصل الثامن من المقالة الأولی من الفنّ الأوّل من منطق الشفاء 1 : 42 : «لأنّ معنی دلالة اللفظ هو أن یکون اللفظ اسما لذلک المعنی علی سبیل القصد الأوّل» فلا یشعر به.
3- المنطق 1 : 36 و 38.

تصوّر الطرقة إلی تصوّر شخص ما ؛ فإنّ هذا الانتقال قد یحصل بمجرّد تصوّر معنی الباب ، أو الطرقة من دون أن یسمع طرقة ، ولا یسمّی ذلک دلالة. ولذا إنّ الطرقة لو کانت علی نحو مخصوص یحصل من حرکة الهواء - مثلا - لا تکون دالّة علی ما وضعت له المطرقة وإن خطر فی ذهن السامع معنی ذلک.

وهکذا نقول فی دلالة الألفاظ علی معانیها بدون فرق ؛ فإنّ اللفظ إذا صدر من المتکلّم علی نحو یحرز معه أنّه جادّ فیه غیر هازل ، وأنّه عن شعور وقصد ، وأنّ غرضه البیان والإفهام - ومعنی إحراز ذلک أنّ السامع علم بذلک - فإنّ کلامه یکون حینئذ دالاّ علی وجود المعنی ، أی وجوده فی نفس المتکلّم بوجود قصدیّ ، فیکون علم السامع بصدور الکلام منه یستلزم علمه بأنّ المتکلّم قاصد لمعناه لأجل أن یفهمه السامع. وبهذا یکون الکلام دالاّ کما تکون الطرقة دالّة. وینعقد بهذا الکلام ظهور فی معناه الموضوع له أو المعنی الذی أقیمت علی إرادته قرینة.

ولذا نحن عرّفنا الدلالة اللفظیّة فی [کتاب] المنطق بأنّها «هی کون اللفظ بحالة ینشأ من العلم بصدوره من المتکلّم العلم بالمعنی المقصود به (1)» ؛ ومن هنا سمّی المعنی «معنی» أی المقصود ، من عناه إذا قصده.

ولأجل أن یتّضح هذا الأمر جیّدا اعتبر باللافتات التی توضع فی هذا العصر للدلالة علی أنّ الطریق مغلوق - مثلا - أو أنّ الاتّجاه فی الطریق إلی الیمین أو الیسار ، ونحو ذلک ؛ فإنّ اللافتة إذا کانت موضوعة فی موضعها اللائق علی وجه منظّم بنحو یظهر منه أنّ وضعها لهدایة المستطرقین کان مقصودا لواضعها ؛ فإنّ وجودها هکذا یدلّ حینئذ علی ما یقصد منها من غلق الطریق أو الاتّجاه. أمّا لو شاهدتها مطروحة فی الطریق مهملة أو عند الکاتب یرسمها ، فإنّ المعنی المکتوب یخطر فی ذهن القارئ ، ولکن لا تکون دالّة عنده علی أنّ الطریق مغلوقة ، أو أنّ الاتّجاه کذا ، بل أکثر ما یفهم من ذلک أنّها ستوضع لتدلّ علی هذا بعد ذلک ، لا أنّ لها الدلالة فعلا.

[شماره صفحه واقعی : 38]

ص: 38


1- المنطق 1 : 39.
9. الوضع شخصیّ ونوعیّ

قد عرفت فی المبحث الرابع (1) أنّه لا بدّ فی الوضع من تصوّر اللفظ والمعنی ، وعرفت هناک أنّ المعنی تارة یتصوّره الواضع بنفسه ، وأخری بوجهه وعنوانه ، فاعرف هنا أنّ اللفظ أیضا کذلک ، ربما یتصوّره الواضع بنفسه ویضعه للمعنی کما هو الغالب فی الألفاظ ، فیسمّی الوضع حینئذ : «شخصیّا» (2). وربما یتصوّره بوجهه وعنوانه ، فیسمّی الوضع : «نوعیّا».

ومثال الوضع النوعیّ الهیئات ؛ فإنّ الهیئة غیر قابلة للتصوّر بنفسها ، بل إنّما یصحّ تصوّرها فی مادّة من موادّ اللفظ ، کهیئة کلمة «ضرب» - مثلا - وهی هیئة الفعل الماضی ، فإنّ تصوّرها لا بدّ أن یکون فی ضمن الضاد والراء والباء ، أو فی ضمن الفاء والعین واللام فی «فعل». ولمّا کانت الموادّ غیر محصورة ولا یمکن تصوّر جمیعها فلا بدّ من الإشارة إلی أفرادها بعنوان عامّ (3) ، فیضع کلّ هیئة تکون علی زنة «فعل» - مثلا - أو زنة «فاعل» أو غیرهما ، ویتوصّل إلی تصوّر ذلک العامّ بوجود الهیئة فی إحدی الموادّ ، کمادّة «فعل» التی جرت الاصطلاحات علیها عند علماء العربیّة.

10. وضع المرکّبات

صوت

[*محمدی خراسانی]

ثمّ الهیئة الموضوعة لمعنی ، تارة تکون فی المفردات ، کهیئات المشتقّات التی تقدّمت الإشارة إلیها ، وأخری فی المرکّبات ، کالهیئة الترکیبیّة بین المبتدأ والخبر لإفادة حمل شیء ، علی شیء ، وکهیئة تقدیم ما حقّه التأخیر لإفادة الاختصاص.

ومن هنا تعرف أنّه لا حاجة إلی وضع الجمل والمرکّبات فی إفادة معانیها زائدا علی

[شماره صفحه واقعی : 39]

ص: 39


1- راجع الصفحة : 27.
2- والمراد بالوضع الشخصیّ وضع اللفظ بوحدته الطبیعیّة وشخصیّته الذاتیّة ، لا وضع شخص اللفظ الصادر من المتکلّم ، فإنّه قد انقضی وانعدم ولا یمکن إعادته.
3- أی بوضع عنوان عامّ وتصوّره.

وضع المفردات بالوضع الشخصیّ والهیئات بالوضع النوعیّ - کما قیل (1) - بل هو لغو محض. ولعلّ من ذهب إلی وضعها أراد به وضع الهیئات الترکیبیّة ، لا الجملة بأسرها بموادّها وهیئاتها زیادة علی وضع أجزائها ، فیعود النزاع حینئذ لفظیّا (2).

11. علامات الحقیقة و المجاز
اشارة

قد یعلم الإنسان - إمّا من طریق نصّ أهل اللغة أو لکونه نفسه من أهل اللغة - أنّ لفظ کذا موضوع لمعنی کذا ، ولا کلام لأحد فی ذلک ؛ فإنّه من الواضح أنّ استعمال اللفظ فی ذلک المعنی حقیقة وفی غیره مجاز.

وقد یشکّ فی وضع لفظ مخصوص لمعنی مخصوص ، فلا یعلم أنّ استعماله فیه هل کان علی سبیل الحقیقة فلا یحتاج إلی نصب قرینة علیه أو علی سبیل المجاز ، فیحتاج إلی نصب القرینة؟ وقد ذکر الأصولیّون لتعیین الحقیقة من المجاز - أی لتعیین أنّه موضوع لذلک المعنی أو غیر موضوع - طرقا وعلامات کثیرة نذکر هنا أهمّها.

العلامة الأولی : التبادر

دلالة کلّ لفظ علی أیّ معنی لا بدّ لها من سبب. والسبب لا یخلو فرضه عن أحد أمور ثلاثة : المناسبة الذاتیّة ، وقد عرفت بطلانها ، أو العلقة الوضعیّة ، أو القرینة الحالیّة أو المقالیّة. فإذا علم أنّ الدلالة مستندة إلی نفس اللفظ من غیر اعتماد علی قرینة فإنّه یثبت أنّها من جهة العلقة الوضعیّة. وهذا هو المراد بقولهم : «التبادر علامة الحقیقة». والمقصود من کلمة «التبادر» هو انسباق المعنی من نفس اللفظ مجرّدا عن کلّ قرینة.

[*محمدی خراسانی]

وقد یعترض علی ذلک بأنّ التبادر لا بدّ له من سبب ، ولیس هو إلاّ العلم بالوضع ؛ لأنّ

[شماره صفحه واقعی : 40]

ص: 40


1- والقائل کثیر من الأصولیّین. منهم : صاحب الفصول ، والمحقّق الخراسانیّ ، والمحقّق العراقیّ. فراجع الفصول الغرویّة : 28 ؛ کفایة الأصول : 32 ؛ نهایة الأفکار 1 : 65.
2- هکذا وجّه المحقّق الخراسانیّ العبارات الموهمة للحاجة إلی وضع الجمل والمرکّبات زائدا علی وضع المفردات والهیئات. راجع کفایة الأصول : 33.

من الواضح أنّ الانسباق لا یحصل من اللفظ إلی معناه - فی أیّة لغة - لغیر العالم بتلک اللغة ، فیتوقّف التبادر علی العلم بالوضع ، فلو أردنا إثبات الحقیقة وتحصیل العلم بالوضع بسبب التبادر ، لزم الدور المحال ، فلا یعقل - علی هذا - أن یکون التبادر علامة للحقیقة یستفاد منه العلم بالوضع ، والمفروض أنّه مستفاد من العلم بالوضع.

والجواب : أنّ کلّ فرد من أیّة أمّة یعیش معها لا بدّ أن یستعمل الألفاظ المتداولة عندها تبعا لها ، ولا بدّ أن یرتکز فی ذهنه معنی اللفظ ارتکازا یستوجب انسباق ذهنه إلی المعنی عند سماع اللفظ ، وقد یکون ذلک الارتکاز من دون التفات تفصیلیّ إلیه وإلی خصوصیّات المعنی ، فإذا أراد الإنسان معرفة المعنی وتلک الخصوصیّات وتوجّهت نفسه إلیه فإنّه یفتّش عمّا هو مرتکز فی نفسه من المعنی ، فینظر إلیه مستقلاّ عن القرینة ، فیری أنّ المتبادر من اللفظ الخاصّ ما هو من معناه الارتکازیّ ، فیعرف أنّه حقیقة فیه.

فالعلم بالوضع لمعنی خاصّ بخصوصیّاته التفصیلیّة - أی الالتفات التفصیلیّ إلی الوضع والتوجّه إلیه - یتوقّف علی التبادر ، والتبادر إنّما هو موقوف علی العلم الارتکازیّ بوضع اللفظ لمعناه غیر الملتفت إلیه.

والحاصل أنّ هناک علمین : أحدهما یتوقّف علی التبادر وهو العلم التفصیلیّ ، والآخر یتوقّف التبادر علیه وهو العلم الإجمالیّ الارتکازیّ (1).

هذا الجواب بالقیاس إلی العالم بالوضع ، وأمّا بالقیاس إلی غیر العالم به فلا یعقل حصول التبادر عنده ؛ لفرض جهله باللغة. نعم ، یکون التبادر أمارة علی الحقیقة عنده إذا شاهد التبادر عند أهل اللغة ، یعنی أنّ الأمارة عنده تبادر غیره من أهل اللغة. مثلا إذا شاهد الأعجمیّ من أصحاب اللغة العربیّة انسباق أذهانهم من لفظ «الماء» المجرّد عن القرینة إلی الجسم السائل البارد بالطبع فلا بدّ أن یحصل له العلم بأنّ هذا اللفظ موضوع

[شماره صفحه واقعی : 41]

ص: 41


1- قیّده بالارتکازیّ ؛ لأنّ العلم الإجمالیّ قد یطلق ویراد به ما کان متعلّقه مردّدا بین أمرین فصاعدا ، قبال العلم التفصیلیّ بأمر معیّن ، وقد یطلق ویراد به ما یکون مرتکزا ومکنونا فی خزانة النفس من دون التفات تفصیلیّ إلیه ، وهذا هو المراد فی المقام.

لهذا المعنی عندهم. وعلیه فلا دور هنا ؛ لأنّ علمه یتوقّف علی التبادر ، والتبادر یتوقّف علی علم غیره.

العلامة الثانیة : عدم صحّة السلب و صحّته ، و صحّة الحمل و عدمها

ذکروا : أنّ عدم صحّة سلب اللفظ عن المعنی الذی یشکّ فی وضعه له علامة أنّه حقیقة فیه ، وأنّ صحّة السلب علامة علی أنّه مجاز فیه.

وذکروا أیضا : أنّ صحّة حمل اللفظ علی ما یشکّ فی وضعه له علامة الحقیقة ، وعدم صحّة الحمل علامة علی المجاز.

وهذا ما یحتاج إلی تفصیل وبیان ، فلتحقیق الحمل وعدمه والسلب وعدمه نسلک الطرق الآتیة :

1. نجعل المعنی الذی یشکّ فی وضع اللفظ له «موضوعا» ، ونعبّر عنه بأیّ لفظ کان یدلّ علیه.

ثمّ نجعل اللفظ المشکوک فی وضعه لذلک المعنی «محمولا» بما له من المعنی الارتکازیّ.

ثمّ نجرّب أن نحمل بالحمل الأوّلی اللفظ بما له من المعنی المرتکز فی الذهن علی ذلک اللفظ الدالّ علی المعنی المشکوک وضع اللفظ له. والحمل الأوّلی ملاکه الاتّحاد فی المفهوم والتغایر بالاعتبار (1) ، وحینئذ إذا أجرینا هذه التجربة فإن وجدنا عند أنفسنا صحّة الحمل وعدم صحّة السلب علمنا تفصیلا بأنّ اللفظ موضوع لذلک المعنی ، وإن وجدنا عدم صحّة الحمل وصحّة السلب علمنا أنّه لیس موضوعا لذلک المعنی ، بل یکون استعماله فیه مجازا.

2. إذا لم یصحّ عندنا الحمل الأوّلی نجرّب أن نحمله هذه المرّة بالحمل الشائع الصناعیّ (2)

[شماره صفحه واقعی : 42]

ص: 42


1- وقد شرحنا الحمل وأقسامه فی الجزء الأوّل من المنطق : 93 - 97. - منه رحمه الله -.
2- یسمّی هذا الحمل بالشائع ؛ لأجل شیوعه بین عامّة الناس ، وبالصناعیّ ؛ لأجل استعماله فی صناعات العلوم.

الذی ملاکه الاتّحاد وجودا والتغایر مفهوما ، وحینئذ ، فإن صحّ الحمل علمنا أنّ المعنیین متّحدان وجودا ، سواء کانت النسبة التساوی أو العموم من وجه (1) أو مطلقا (2) ، ولا یتعیّن واحد منها بمجرّد صحّة الحمل ، وإن لم یصحّ الحمل وصحّ السلب علمنا أنّهما متباینان.

3. نجعل موضوع القضیة أحد مصادیق المعنی المشکوک وضع اللفظ له ، لا نفس المعنی المذکور ، ثمّ نجرّب الحمل - وینحصر الحمل فی هذه التجربة بالحمل الشائع - فإن صحّ الحمل ، علم منه حال المصداق من جهة کونه أحد المصادیق الحقیقیّة لمعنی اللفظ الموضوع له ، سواء کان ذلک المعنی نفس المعنی المذکور أو غیره المتّحد معه وجودا ، کما یستعلم منه حال الموضوع له فی الجملة من جهة شموله لذلک المصداق ، بل قد یستعلم منه تعیین الموضوع له ، مثل ما إذا کان الشکّ فی وضعه لمعنی عامّ أو خاصّ ، کلفظ «الصعید» المردّد بین أن یکون موضوعا لمطلق وجه الأرض أو لخصوص التراب الخالص ، فإذا وجدنا صحّة الحمل وعدم صحّة السلب بالقیاس إلی غیر التراب الخالص من مصادیق الأرض یعلم بالقهر تعیین وضعه لعموم الأرض.

وإن لم یصحّ الحمل وصحّ السلب علم أنّه لیس من أفراد الموضوع له ومصادیقه الحقیقیّة ، وإذا کان قد استعمل فیه اللفظ ، فالاستعمال یکون مجازا إمّا فیه رأسا أو فی معنی یشمله ویعمّه.

[*محمدی خراسانی]

تنبیه :

إنّ الدور الذی ذکر فی التبادر یتوجّه إشکاله هنا أیضا. والجواب عنه نفس الجواب هناک ؛ لأنّ صحّة الحمل وصحّة السلب إنّما هما باعتبار ما للّفظ من المعنی المرتکز إجمالا ، فلا تتوقّف العلامة إلاّ علی العلم الارتکازیّ ، وما یتوقّف علی العلامة هو

[شماره صفحه واقعی : 43]

ص: 43


1- إنّما یفرض العموم من وجه إذا کانت القضیّة مهملة. - منه رحمه الله -.
2- نسبة التساوی نحو «الإنسان ضاحک» ، ونسبة العموم من وجه کقولهم : «الحیوان أبیض» ، ونسبة العموم مطلقا کقولهم : «زید إنسان».

العلم التفصیلیّ (1).

هذا کلّه بالنسبة إلی العارف باللغة. وأمّا الجاهل بها : فیرجع إلی أهلها فی صحّة الحمل والسلب وعدمهما کالتبادر.

العلامة الثالثة : الاطّراد

وذکروا من جملة علامات الحقیقة والمجاز الاطّراد وعدمه ؛ فالاطّراد علامة الحقیقة ، وعدمه علامة المجاز.

ومعنی الاطّراد : أنّ اللفظ لا تختصّ صحّة استعماله فی المعنی المشکوک بمقام دون مقام ، ولا بصورة دون صورة ، کما لا تختصّ بمصداق دون مصداق (2).

والصحیح أنّ الاطّراد لیس علامة الحقیقة ؛ لأنّ صحة استعمال اللفظ فی معنی بما له من الخصوصیّات مرّة واحدة تستلزم صحّته دائما ، سواء کان حقیقة أم مجازا ، فالاطّراد لا یختصّ بالحقیقة حتی یکون علامة لها.

[شماره صفحه واقعی : 44]

ص: 44


1- هذا ، والصحیح أنّ صحّة الحمل لیست علامة الحقیقة ؛ لأنّ صحّة حمل شیء علی شیء عند العرف وأبناء المحاورة إنّما تکشف عن عدم مباینة الموضوع والمحمول ، وأمّا الاستعمال الحقیقی ، فلا یکشف إلاّ بمعونة التبادر. والتبادر أیضا إنّما یکشف عن المعنی الحقیقی بمعونة أصالة عدم النقل وأصالة اتّحاد العرفین. والتفصیل فی محلّه.
2- ولا یخفی أنّ هذا التعریف للاطّراد جمع بین التعریف الذی ذکره المحقّق العراقیّ والتعریف الذی ذکره المحقّق الأصفهانیّ. فراجع نهایة الأفکار 1 : 68 ؛ ونهایة الدرایة 1 : 51.
تمرینات «3»

التمرین الأوّل

1. ما الفرق بین الاستعمال الحقیقیّ والمجازیّ؟

2. صحة استعمال اللفظ فیما یناسب الموضوع له هل هو بالوضع أو بالطبع؟ وعلی کلا التقدیرین ما الدلیل علیه؟

3. ما الفرق بین الدلالة التصوریّة والدلالة التصدیقیّة؟ مثّل لهما.

4. هل الدلالة تابعة للإرادة أم لا؟ وعلی کلا التقدیرین ما الدلیل علیه؟

5. ما الفرق بین الوضع الشخصیّ والنوعیّ؟ مثّل لهما.

6. بیّن کیفیّة وضع المرکّبات.

7. ما المراد بقولهم : «التبادر علامة الحقیقة»؟ وما المقصود من کلمة «التبادر»؟

8. هل التبادر علامة الحقیقة أم لا؟ وعلی الأوّل کیف یدفع إشکال لزوم الدور؟

9. هل صحّة الحمل وعدم صحّة السلب علامتا الحقیقة أو لا؟ وعلی الأوّل ما الدلیل علیه؟

10. کیف یدفع إشکال الدور علی کون صحّة الحمل وعدم صحّة السلب علامتی الحقیقة؟

11. هل الاطّراد علامة الحقیقة أم لا؟ وعلی کلا التقدیرین ما الدلیل علیه؟

التمرین الثانی

1. ما هو رأی المحقّق الخراسانیّ والمحقّق الحائریّ فی تبعیّة الدلالة للإرادة وعدمها؟

2. بیّن آراء العلماء فیما هو المراد من وضع المرکّب فی المقام.

3. ما المراء من الاطّراد؟ (اذکر آراء المتأخّرین).

[شماره صفحه واقعی : 45]

ص: 45

12. الأصول اللفظیّة
تمهید

اعلم أنّ الشکّ فی اللفظ علی نحوین :

1. الشکّ فی وضعه لمعنی من المعانی.

2. الشکّ فی المراد منه بعد فرض العلم بالوضع ، کأن یشکّ فی أنّ المتکلّم أراد بقوله : «رأیت أسدا» معناه الحقیقیّ أو معناه المجازیّ مع العلم بوضع لفظ الأسد للحیوان المفترس ، وبأنّه غیر موضوع للرجل الشجاع؟

أمّا النحو الأوّل : فقد کان البحث السابق معقودا لأجله ، لغرض بیان العلامات المثبتة للحقیقة أو المجاز - أی المثبتة للوضع أو عدمه -. وهنا نقول : إنّ الرجوع إلی تلک العلامات وأشباهها کنصّ أهل اللغة أمر لا بدّ منه فی إثبات أوضاع اللغة أیّة لغة کانت ، ولا یکفی فی إثباتها أن نجد فی کلام أهل تلک اللغة استعمال اللفظ فی المعنی الذی شکّ فی وضعه له ؛ لأنّ الاستعمال کما یصحّ فی المعنی الحقیقیّ یصحّ فی المعنی المجازیّ ، وما یدرینا لعلّ المستعمل اعتمد علی قرینة حالیّة أو مقالیّة فی تفهیم المعنی المقصود له ، فاستعمله فیه علی سبیل المجاز. ولذا اشتهر فی لسان المحقّقین - حتی جعلوه کقاعدة - قولهم : «إنّ الاستعمال أعمّ من الحقیقة والمجاز» (1).

ومن هنا نعلم بطلان طریقة العلماء السابقین لإثبات وضع اللفظ بمجرّد وجدان استعماله فی لسان العرب ، کما وقع ذلک لعلم الهدی السیّد المرتضی قدس سره (2) ، فإنّه کان یجری أصالة الحقیقة فی الاستعمال ، بینما أنّ أصالة الحقیقة إنّما تجری عند الشکّ فی المراد لا فی الوضع ، کما سیأتی.

وأمّا النحو الثانی : فالمرجع فیه لإثبات مراد المتکلّم الأصول اللفظیة ، وهذا البحث

[شماره صفحه واقعی : 46]

ص: 46


1- قوانین الأصول 1 : 81 ؛ الفصول الغرویّة : 41 ؛ وکفایة الأصول : 47 ؛ مفاتیح الأصول : 78 وغیرها من الکتب الأصولیّة.
2- الذریعة إلی أصول الشریعة 1 : 13.

معقود لأجلها ، فینبغی الکلام فیها من جهتین :

أوّلا : فی ذکرها وذکر مواردها.

ثانیا : فی حجیّتها ومدرک حجیّتها.

الأصول اللفظیّة و مواردها

أمّا من الجهة الأولی : فنقول : أهمّ الأصول اللفظیّة ما یأتی :

1. أصالة الحقیقة

وموردها ما إذا شکّ فی إرادة المعنی الحقیقیّ أو المجازیّ من اللفظ بأن لم یعلم وجود القرینة علی إرادة المجاز مع احتمال وجودها ، فیقال حینئذ : «الأصل الحقیقة» ، أی الأصل أن نحمل الکلام علی معناه الحقیقیّ ، فیکون حجّة فیه للمتکلّم علی السامع ، وحجّة فیه للسامع علی المتکلّم ، فلا یصحّ من السامع الاعتذار فی مخالفة الحقیقة بأن یقول للمتکلّم : «لعلّک أردت المعنی المجازیّ» ، ولا یصحّ الاعتذار من المتکلّم بأن یقول للسامع : «إنّی أردت المعنی المجازیّ».

2. أصالة العموم

وموردها ما إذا ورد لفظ عامّ وشکّ فی إرادة العموم منه أو الخصوص ، أی شکّ فی تخصیصه ، فیقال حینئذ : «الأصل العموم» ، فیکون حجّة فی العموم علی المتکلّم أو السامع.

[*محمدی خراسانی]

3. أصالة الإطلاق

وموردها ما إذا ورد لفظ مطلق له حالات وقیود یمکن إرادة بعضها منه وشکّ فی إرادة هذا البعض لاحتمال وجود القید فیقال : «الأصل الإطلاق» ، فیکون حجّة علی السامع والمتکلّم ؛ کقوله (تعالی) : (أَحَلَّ اللهُ الْبَیْعَ (1)) ، فلو شکّ - مثلا - فی البیع أنّه هل یشترط فی

[شماره صفحه واقعی : 47]

ص: 47


1- البقرة (2) الآیة : 275.

صحّته أن ینشأ بألفاظ عربیّة؟ فإنّنا نتمسّک بأصالة إطلاق البیع فی الآیة لنفی اعتبار هذا الشرط والتقیید به ، فنحکم حینئذ بجواز البیع بالألفاظ غیر العربیّة.

4. أصالة عدم التقدیر

وموردها ما إذا احتمل التقدیر فی الکلام ولیس هناک دلالة علی التقدیر فالأصل عدمه.

ویلحق بأصالة عدم التقدیر أصالة عدم النقل وأصالة [عدم] الاشتراک. وموردهما ما إذا احتمل معنی ثان موضوع له اللفظ ، فإن کان هذا الاحتمال مع فرض هجر المعنی الأوّل - وهو المسمّی ب- «المنقول» - فالأصل عدم النقل ، وإن کان مع عدم هذا الفرض - وهو المسمّی ب- «المشترک» - فالأصل عدم الاشتراک ؛ فیحمل اللفظ فی کلّ منهما علی إرادة المعنی الأوّل ما لم یثبت النقل والاشتراک. أمّا إذا ثبت النقل فإنّه یحمل علی المعنی الثانی ، وإذا ثبت الاشتراک فإنّ اللفظ یبقی مجملا لا یتعیّن فی أحد المعنیین إلاّ بقرینة علی القاعدة المعروفة فی کلّ مشترک.

5. أصالة الظهور

وموردها ما إذا کان اللفظ ظاهرا فی معنی خاصّ لا علی وجه النصّ فیه الذی لا یحتمل معه الخلاف ، بل کان یحتمل إرادة خلاف الظاهر ، فإنّ الأصل حینئذ أن یحمل الکلام علی الظاهر فیه.

وفی الحقیقة أنّ جمیع الأصول المتقدّمة راجعة إلی هذا الأصل ؛ لأنّ اللفظ مع احتمال المجاز - مثلا - ظاهر فی الحقیقة ، ومع احتمال التخصیص ظاهر فی العموم ، ومع احتمال التقیید ظاهر فی الإطلاق ، ومع احتمال التقدیر ظاهر فی عدمه. فمؤدّی أصالة الحقیقة نفس مؤدّی أصالة الظهور فی مورد احتمال المجاز ، ومؤدّی أصالة العموم هو نفس مؤدّی أصالة الظهور فی مورد احتمال التخصیص ... وهکذا فی باقی الأصول المذکورة.

فلو عبّرنا بدلا عن کلّ من هذه الأصول بأصالة الظهور کان التعبیر صحیحا مؤدّیا للغرض ، بل کلّها یرجع اعتبارها إلی اعتبار أصالة الظهور ، فلیس عندنا فی الحقیقة إلاّ

[شماره صفحه واقعی : 48]

ص: 48

أصل واحد هو «أصالة الظهور» ، ولذا لو کان الکلام ظاهرا فی المجاز واحتمل إرادة الحقیقة انعکس الأمر ، وکان الأصل من اللفظ المجاز ، بمعنی أنّ الأصل الظهور ، ومقتضاه الحمل علی المعنی المجازیّ ، ولا تجری أصالة الحقیقة حینئذ. وهکذا لو کان الکلام ظاهرا فی التخصیص أو التقیید.

حجیّة الأصول اللفظیّة

وهی الجهة الثانیة من البحث عن الأصول اللفظیّة ، والبحث عنها یأتی فی بابه - وهو باب مباحث الحجّة (1) -. ولکن ینبغی الآن أن نتعجّل فی البحث عنها ؛ لکثرة الحاجة إلیها ، مکتفین بالإشارة ، فنقول :

إنّ المدرک والدلیل فی جمیع الأصول اللفظیة واحد ، وهو تبانی العقلاء فی الخطابات الجاریة بینهم علی الأخذ بظهور الکلام ، وعدم الاعتناء باحتمال إرادة خلاف الظاهر ، کما لا یعتنون باحتمال الغفلة ، أو الخطأ ، أو الهزل ، أو إرادة الإهمال والإجمال ، فإذا احتمل الکلام المجاز أو التخصیص أو التقیید أو التقدیر لا یوقفهم ذلک عن الأخذ بظاهره ، کما یلغون أیضا احتمال الاشتراک والنقل ونحوهما.

ولا بدّ أنّ الشارع قد أمضی هذا البناء ، وجری فی خطاباته علی طریقتهم هذه ، وإلاّ لزجرنا ونهانا عن هذا البناء فی خصوص خطاباته ، أو لبیّن لنا طریقته لو کان له غیر طریقتهم طریقة خاصّة یجب اتّباعها ، ولا یجوز التعدّی عنها إلی غیرها ، فیعلم من ذلک علی سبیل الجزم أنّ الظاهر حجّة عنده کما هو عند العقلاء بلا فرق.

13. الترادف و الاشتراک
اشارة

لا ینبغی الإشکال فی إمکان الترادف والاشتراک ، بل فی وقوعهما فی اللغة العربیّة ، فلا یصغی إلی مقالة من أنکرهما (2). وهذه بین أیدینا اللغة العربیّة ووقوعهما فیها واضح

[شماره صفحه واقعی : 49]

ص: 49


1- یأتی فی مبحث «وجه حجّیة الظهور» من الباب الخامس من المقصد الثالث : 494 و 495.
2- کتغلب والأبهریّ والبلخیّ علی ما فی مفاتیح الأصول : 23. وکالمحقّق النهاوندیّ فی تشریح الأصول : 47.

لا یحتاج إلی بیان.

ولکن ینبغی أن نتکلّم فی نشأتهما ، فإنّه یجوز أن یکونا من وضع واضع واحد ، بأن یضع شخص واحد لفظین لمعنی واحد أو لفظا لمعنیین ، ویجوز أن یکونا من وضع واضعین متعدّدین ، فتضع قبیلة - مثلا - لفظا لمعنی وقبیلة أخری لفظا آخر لذلک المعنی ، أو تضع قبیلة لفظا لمعنی وقبیلة اخری ذلک اللفظ لمعنی آخر. وعند الجمع بین هذه اللغات باعتبار أنّ کلّ لغة منها لغة عربیّة صحیحة یجب اتّباعها یحصل الترادف والاشتراک.

والظاهر أنّ الاحتمال الثانی أقرب إلی واقع اللغة العربیّة ، کما صرّح به بعض المؤرّخین للّغة (1) ، وعلی الأقلّ فهو الأغلب فی نشأة الترادف والاشتراک ، ولذا نسمع علماء العربیّة یقولون : لغة الحجاز کذا ، ولغة حمیر کذا ، ولغة تمیم کذا ... وهکذا. فهذا دلیل علی تعدّد الوضع بتعدّد القبائل والأقوام والأقطار فی الجملة. ولا تهمّنا الإطالة فی ذلک.

تمرینات «4»

1. ما المراد من قولهم : «إنّ الاستعمال أعمّ من الحقیقة والمجاز»؟

2. ما هی طریقة العلماء السابقین فی إثبات وضع اللفظ؟

3. ما المراد من أصالة الحقیقة؟

4. ما المراد من أصالة العموم وأصالة الإطلاق؟

5. ما المراد من أصالة عدم التقدیر؟

6. ما المراد من أصالة الظهور؟

7. ما الدلیل علی حجّیّة الأصول اللفظیّة؟

8. ما الفرق بین الترادف والاشتراک؟

9. ما هو المنشأ فی تحقّق الترادف والاشتراک؟

[شماره صفحه واقعی : 50]

ص: 50


1- وهو عبد الرحمن جلال الدین السیوطیّ فی المزهر 1 : 369.
استعمال اللفظ فی أکثر من معنی

صوت

[*محمدی خراسانی]

ولا شکّ فی جواز استعمال اللفظ المشترک فی أحد معانیه بمعونة القرینة المعیّنة ، وعلی تقدیر عدم القرینة یکون اللفظ مجملا لا دلالة له علی أحد معانیه.

کما لا شبهة فی جواز استعماله فی مجموع معانیه بما هو مجموع المعانی ، غایة الأمر یکون هذا الاستعمال مجازا یحتاج إلی القرینة ؛ لأنّه استعمال للّفظ فی غیر ما وضع له.

وإنّما وقع البحث والخلاف فی جواز إرادة أکثر من معنی واحد من المشترک فی استعمال واحد ، علی أن یکون کلّ من المعانی مرادا من اللفظ علی حدة ، وکأنّ اللفظ قد جعل للدلالة علیه وحده.

وللعلماء فی ذلک أقوال وتفصیلات کثیرة لا یهمّنا الآن التعرّض لها (1). وإنّما الحقّ عندنا عدم جواز مثل هذا الاستعمال.

الدلیل أنّ استعمال أیّ لفظ فی معنی إنّما هو بمعنی إیجاد ذلک المعنی باللفظ ، لکن لا بوجوده الحقیقیّ ، بل بوجوده الجعلیّ التنزیلیّ ؛ لأنّ وجود اللفظ وجود للمعنی تنزیلا.

فهو وجود واحد ینسب إلی اللفظ حقیقة أوّلا وبالذات ، وإلی المعنی تنزیلا ثانیا وبالعرض (2) ، فإذا أوجد المتکلّم اللفظ لأجل استعماله فی المعنی فکأنّما أوجد المعنی وألقاه بنفسه إلی المخاطب.

[*محمدی خراسانی]

فلذلک یکون اللفظ ملحوظا للمتکلّم بل للسامع آلة وطریقا للمعنی ، وفانیا فیه ، وتبعا للحاظه ، والملحوظ بالأصالة والاستقلال هو المعنی نفسه.

وهذا نظیر الصورة فی المرآة ؛ فإنّ الصورة موجودة بوجود المرآة ، والوجود الحقیقیّ للمرآة ، وهذا الوجود نفسه ینسب إلی الصورة ثانیا وبالعرض. فإذا نظر الناظر إلی الصورة فی المرآة فإنّما ینظر إلیها بطریق المرآة بنظرة واحدة هی للصورة بالاستقلال والأصالة ، وللمرآة بالآلیّة والتبع ، فتکون المرآة کاللفظ ملحوظة تبعا للحاظ الصورة ، وفانیة فیها فناء

[شماره صفحه واقعی : 51]

ص: 51


1- ومن أرادها فلیراجع معالم الدین : 32 - 34 ؛ بدائع الأفکار «الرشتی» : 163 ؛ وکفایة الأصول : 53 ؛ مقالات الأصول 1 : 162 - 163 ؛ فوائد الأصول 1 : 51 ؛ مناهج الوصول 1 : 18 ؛ المحاضرات 1 : 210.
2- راجع عن توضیح الوجود اللفظی للمعنی الجزء الأوّل من المنطق : 30 من الطبعة الثانیة للمؤلّف.

العنوان فی المعنون (1).

وعلی هذا ، فلا یمکن استعمال لفظ واحد إلاّ فی معنی واحد ؛ فإنّ استعماله فی معنیین مستقلاّ - بأن یکون کلّ منهما مرادا من اللفظ علی حدة ، کما إذا لم یکن إلاّ نفسه - یستلزم لحاظ کلّ منهما بالأصالة ، فلا بدّ من لحاظ اللفظ فی آن واحد مرّتین بالتبع ، ومعنی ذلک اجتماع لحاظین فی آن واحد علی ملحوظ واحد ، أعنی به (2) اللفظ الفانی فی کلّ من المعنیین ، وهو محال بالضرورة ؛ فإنّ الشیء الواحد لا یقبل إلاّ وجودا واحدا فی النفس فی آن واحد (3).

ألا تری أنّه لا یمکن أن یقع لک أن تنظر فی مرآة واحدة إلی صورة تسع المرآة کلّها ، وتنظر - فی نفس الوقت - إلی صورة أخری تسعها أیضا. إنّ هذا لمحال.

وکذلک النظر فی اللفظ إلی معنیین ، علی أن یکون کلّ منهما قد استعمل فیه اللفظ مستقلاّ ، ولم یحک إلاّ عنه.

نعم ، یجوز لحاظ اللفظ فانیا فی معنی فی استعمال ، ثمّ لحاظه فانیا فی معنی آخر فی استعمال ثان ، مثل ما تنظر فی المرآة إلی صورة تسعها ، ثمّ تنظر فی وقت آخر إلی صورة أخری تسعها.

وکذا یجوز لحاظ اللفظ فی مجموع معنیین فی استعمال واحد ولو مجازا ، مثلما تنظر فی المرآة فی آن واحد إلی صورتین لشیئین مجتمعین. وفی الحقیقة إنّما استعملت اللفظ فی معنی واحد هو مجموع المعنیین ، ونظرت فی المرآة إلی صورة واحدة لمجموع الشیئین.

تنبیهان

الأوّل : أنّه لا فرق فی عدم جواز الاستعمال فی المعنیین بین أن یکونا حقیقیّین أو

[شماره صفحه واقعی : 52]

ص: 52


1- من قوله : «وهذا نظیر الصورة» إلی هنا اقتباس من کلام المحقّق الخراسانیّ فی کفایة الأصول : 53.
2- أی الملحوظ الواحد.
3- انتهی ما استدلّ به المحقّق النائینیّ علی عدم جواز الاستعمال ، کما فی أجود التقریرات 1 : 76 ؛ وناقش فیه السیّد المحقّق الخوئیّ فی المحاضرات 1 : 206. ومناقشته تبتنی علی مبناه فی حقیقیة الوضع.

مجازیّین أو مختلفین ؛ فإنّ المانع - وهو تعلّق لحاظین بملحوظ واحد فی آن واحد - موجود فی الجمیع ، فلا یختصّ بالمشترک کما اشتهر.

الثانی : ذکر بعضهم (1) أنّ الاستعمال فی أکثر من معنی إن لم یجز فی المفرد یجوز فی التثنیة والجمع ، بأن یراد من کلمة «عینین» - مثلا - فرد من العین الباصرة وفرد من العین النابعة ، فلفظ «عین» - وهو مشترک - قد استعمل حال التثنیة فی معنیین : فی الباصرة ، والنابعة. وهذا شأنه فی الإمکان والصحّة شأن ما لو أرید معنی واحد من کلمة «عینین» ، بأن یراد فردان من العین الباصرة - مثلا - فإذا صحّ هذا فلیصحّ ذلک بلا فرق.

واستدلّ علی ذلک بما ملخّصه : أنّ التثنیة والجمع فی قوّة تکرار الواحد بالعطف ، فإذا قیل : «عینان» فکأنّما قیل : «عین وعین». وإذ یجوز فی قولک : «عین وعین» أن تستعمل أحدهما فی الباصرة ، والثانیة فی النابعة فکذلک ینبغی أن یجوز فیما هو بقوّتهما ، أعنی «عینین» ، وکذا الحال فی الجمع.

والصحیح عندنا عدم الجواز فی التثنیة والجمع ، کالمفرد. والدلیل : (2) أنّ التثنیة والجمع وإن کانا موضوعین لإفادة التعدّد ، إلاّ أنّ ذلک من جهة وضع الهیئة فی قبال وضع المادّة ، وهی - أی المادّة - نفس لفظ المفرد الذی طرأت علیه التثنیة والجمع ، فإذا قیل : «عینان» - مثلا - فإن ارید من المادّة خصوص الباصرة - مثلا - فالتعدّد یکون بالقیاس إلیها (3) ، أی فردان منها ، وإن أرید منها خصوص النابعة - مثلا - فالتعدّد یکون بالقیاس إلیها ، فلو ارید الباصرة والنابعة ، فلا بدّ أن یراد التعدّد من کلّ منهما - أی فردان من الباصرة وفردان من النابعة (4) - ، لکنّه مستلزم لاستعمال المادّة فی أکثر من معنی ، وقد عرفت استحالته.

وأمّا أنّ التثنیة والجمع فی قوّة تکرار الواحد فمعناه أنّهما تدلاّن علی تکرار أفراد المعنی المراد من المادّة ، لا تکرار نفس المعنی المراد منهما. فلو أرید من استعمال التثنیة أو

[شماره صفحه واقعی : 53]

ص: 53


1- وهو صاحب المعالم فی معالم الدین : 32 - 34.
2- وهذا الدلیل ما نهج السیّد الخوئی فی مناقشته لصاحب المعالم ، فراجع المحاضرات 1 : 211.
3- أی الباصرة.
4- والموجود فی بعض النسخ المطبوعة : «أی فرد من الباصرة وفرد من النابعة» ، ولکن الصحیح ما فی المتن.

الجمع فردان أو أفراد من طبیعتین أو طبائع متعدّدة لا یمکن ذلک أبدا إلاّ أن یراد من المادّة «المسمّی بهذا اللفظ» علی نحو المجاز ، فتستعمل المادّة فی معنی واحد وهو معنی «مسمّی هذا اللفظ» وإن کان مجازا ، نظیر الأعلام الشخصیّة غیر القابلة لعرض (1) التعداد علی مفاهیمها الجزئیة إلاّ بتأویل المسمّی ، فإذا قیل : «محمّدان» فمعناه فردان من المسمّی بلفظ «محمّد» ، فاستعملت المادّة - وهی لفظ محمّد - فی مفهوم «المسمّی» مجازا.

تمرینات «5»

التمرین الأوّل

1. ما المراد من استعمال اللفظ فی أکثر من معنی واحد؟

2. هل استعمال اللفظ فی أکثر من معنی جائز أم لا؟ ما الدلیل علیه؟

3. هل عدم جواز الاستعمال یختصّ بالمشترک أم لا؟

4. کیف استدلّ صاحب المعالم علی جواز الاستعمال فی الأکثر فی التثنیة والجمع؟ وما الجواب عن استدلاله؟

التمرین الثانی

1. ما هی الأقوال فی استعمال اللفظ فی أکثر من معنی واحد؟

[شماره صفحه واقعی : 54]

ص: 54


1- وفی المطبوع «لعروض» ولکن «العروض» لا تساعده اللغة.
14. الحقیقة الشرعیّة
اشارة

صوت

[*محمدی خراسانی]

لا شکّ فی أنّا - نحن المسلمین - نفهم من بعض الألفاظ المخصوصة ، کالصلاة والصوم ونحوهما ، معانی خاصّة شرعیّة ، ونجزم بأنّ هذه المعانی حادثة لم یکن یعرفها أهل اللغة العربیّة قبل الإسلام ، وإنّما نقلت تلک الألفاظ من معانیها اللغویة إلی هذه المعانی الشرعیّة.

هذا لا شکّ فیه ، ولکنّ الشکّ وقع عند الباحثین فی أنّ هذا النقل وقع فی عصر الشارع المقدّس علی نحو الوضع التعیینی أو التعیّنی ، فتثبت الحقیقة الشرعیّة ، أو أنّه وقع فی عصر بعده علی لسان أتباعه المتشرّعة ، فلا تثبت الحقیقة الشرعیّة ، بل الحقیقة المتشرعیّة؟.

والفائدة من هذا النزاع تظهر فی الألفاظ الواردة فی کلام الشارع مجرّدة عن القرینة ، سواء کانت فی القرآن الکریم أم السنّة. فعلی القول الأوّل یجب حملها علی المعانی الشرعیّة ، وعلی الثانی تحمل علی المعانی اللغویّة ، أو یتوقّف فیها فلا تحمل علی المعانی الشرعیّة ولا علی اللغویّة ، بناء علی رأی من یذهب إلی التوقّف فیما إذا دار الأمر بین المعنی الحقیقیّ وبین المجاز المشهور (1) ؛ إذ من المعلوم أنّه إذا لم تثبت الحقیقة الشرعیّة فهذه المعانی المستحدثة تکون - علی الأقلّ - مجازا مشهورا فی زمانه صلی الله علیه و آله.

والتحقیق فی المسألة أن یقال : إنّ نقل تلک الألفاظ إلی المعانی المستحدثة إمّا بالوضع التعیینیّ أو التعیّنیّ :

أمّا الأوّل : فهو مقطوع العدم ؛ لأنّه لو کان لنقل إلینا بالتواتر ، أو بالآحاد علی الأقلّ ؛ لعدم الداعی إلی الإخفاء ، بل الدواعی متظافرة علی نقله ، مع أنّه لم ینقل ذلک أبدا.

وأمّا الثانی : فهو ممّا لا ریب فیه بالنسبة إلی زمان إمامنا أمیر المؤمنین علیه السلام ؛ لأنّ اللفظ إذا استعمل فی معنی خاصّ فی لسان جماعة کثیرة زمانا معتدّا به - لا سیّما إذا کان المعنی جدیدا - یصبح حقیقة فیه بکثرة الاستعمال ، فکیف إذا کان ذلک عند المسلمین قاطبة فی سنین متمادیة؟! فلا بدّ - إذن - من حمل تلک الألفاظ علی المعانی المستحدثة فیما إذا

[شماره صفحه واقعی : 55]

ص: 55


1- القول بالتوقّف فیما إذا دار الأمر بین المعنی الحقیقیّ وبین المجاز المشهور منسوب إلی المشهور ، کما نسبه إلیهم المحقّق الأصفهانیّ فی نهایة الدرایة 1 : 56.

تجرّدت عن القرائن فی روایات الأئمّة علیهم السلام.

نعم ، کونها حقیقة فیها فی خصوص زمان النبی صلی الله علیه و آله غیر معلوم ، وإن کان غیر بعید ، بل من المظنون ذلک ، ولکن الظنّ فی هذا الباب لا یغنی من الحقّ شیئا ، غیر أنّه لا أثر لهذا الجهل ، نظرا إلی أنّ السنّة النبویّة غیر مبتلی بها إلاّ ما نقل لنا من طریق آل البیت علیهم السلام علی لسانهم ، وقد عرفت الحال فی کلماتهم أنّه لا بدّ من حملها علی المعانی المستحدثة.

وأمّا القرآن المجید : فأغلب ما ورد فیه من هذه الألفاظ أو کلّه محفوف بالقرائن المعیّنة لإرادة المعنی الشرعیّ ، فلا فائدة مهمّة فی هذا النزاع بالنسبة إلیه. علی أنّ الألفاظ الشرعیّة لیست علی نسق واحد ؛ فإنّ بعضها کثیر التداول ، کالصلاة والصوم والزکاة والحجّ ، لا سیّما الصلاة التی یؤدّونها کلّ یوم خمس مرّات ، فمن البعید جدّا ألاّ تصبح حقائق فی معانیها المستحدثة بأقرب وقت فی زمانه صلی الله علیه و آله.

الصحیح و الأعمّ

صوت

[*محمدی خراسانی]

من ملحقات المسألة السابقة مسألة «الصحیح والأعمّ». فقد وقع النزاع فی أنّ ألفاظ العبادات أو المعاملات أهی أسام موضوعة للمعانی الصحیحة أو للأعمّ منها ومن الفاسدة؟

وقبل بیان المختار لا بدّ من تقدیم مقدّمات :

الأولی : أنّ هذا النزاع لا یتوقّف علی ثبوت الحقیقة الشرعیّة (1) ؛ لأنّه قد عرفت أنّ هذه الألفاظ مستعملة فی لسان المتشرّعة بنحو الحقیقة ولو علی نحو الوضع التعیّنی عندهم.

ولا ریب أنّ استعمالهم کان یتبع الاستعمال فی لسان الشارع ، سواء کان استعماله علی نحو الحقیقة أو المجاز.

فإذا عرفنا - مثلا - أنّ هذه الألفاظ فی عرف المتشرّعة کانت حقیقة فی خصوص الصحیح یستکشف منه أنّ المستعمل فیه فی لسان الشارع هو الصحیح أیضا ، مهما کان

[شماره صفحه واقعی : 56]

ص: 56


1- خلافا لصاحب الفصول ، فإنّه قال : «وهذا النزاع إنّما یتفرّع علی القول بأنّ هذه الألفاظ موضوعة بإزاء معانیها الشرعیّة». وتبعه المحقّق الخراسانیّ ، فقال : «لا شبهة فی تأتّی الخلاف علی القول بثبوت الحقیقة الشرعیّة». الفصول الغرویّة : 46 ؛ کفایة الأصول : 38.

استعماله عنده أحقیقة کان أم مجازا. کما أنّه لو علم أنّها کانت حقیقة فی الأعمّ فی عرفهم ، کان ذلک أمارة علی کون المستعمل فیه فی لسانه هو الأعمّ أیضا ، وإن کان استعماله علی نحو المجاز.

الثانیة : أنّ المراد من الصحیحة من العبادة أو المعاملة هی التی تمّت أجزاؤها وکملت شروطها. والصحیح إذن معناه تامّ الأجزاء والشرائط (1). فالنزاع یرجع هنا إلی أنّ الموضوع له خصوص تامّ الأجزاء والشرائط من العبادة أو المعاملة ، أو الأعمّ منه ومن الناقص؟

الثالثة : أنّ ثمرة النزاع هی صحّة رجوع القائل بالوضع للأعمّ - المسمّی ب : «الأعمّی» - إلی أصالة الإطلاق ، دون القائل بالوضع للصحیح - المسمّی ب : «الصحیحیّ» - فإنّه لا یصحّ له الرجوع إلی أصالة إطلاق اللفظ.

توضیح ذلک أنّ المولی إذا أمرنا بإیجاد شیء وشککنا فی حصول امتثاله بالإتیان بمصداق خارجیّ فله صورتان یختلف الحکم فیهما :

1. أن یعلم صدق عنوان المأمور به علی ذلک المصداق ، ولکن یحتمل دخل قید زائد فی غرض المولی غیر متوفّر فی ذلک المصداق ، کما إذا أمر المولی بعتق رقبة ، فإنّه یعلم بصدق عنوان المأمور به علی [إعتاق] الرقبة الکافرة ، ولکن یشکّ فی دخل وصف الإیمان فی غرض المولی ، فیحتمل أن یکون قیدا للمأمور به.

فالقاعدة فی مثل هذا الرجوع إلی أصالة الإطلاق فی نفی اعتبار القید المحتمل اعتباره ، فلا یجب تحصیله ، بل یجوز الاکتفاء فی الامتثال بالمصداق المشکوک ، فیمتثل فی المثال لو أعتق رقبة کافرة.

2. أن یشکّ فی صدق نفس عنوان المأمور به علی ذلک المصداق الخارجیّ ، کما إذا أمر المولی بالتیمّم بالصعید ولا ندری أنّ ما عدا التراب هل یسمّی صعیدا أو لا؟ فیکون شکّنا فی صدق الصعید علی غیر التراب. وفی مثله لا یصحّ الرجوع إلی أصالة الإطلاق لإدخال المصداق المشکوک فی عنوان المأمور به لیکتفی به فی مقام الامتثال ، بل لا بدّ من الرجوع

[شماره صفحه واقعی : 57]

ص: 57


1- قد عرّف الفقهاء «الصحّة» بما یوجب سقوط الإعادة والقضاء ؛ و «الفساد» بما لا یوجب سقوط الإعادة والقضاء. وعرّفهما المتکلّمون بما وافق الشریعة وعدمه.

إلی الأصول العملیّة ، مثل قاعدة الاحتیاط أو البراءة.

ومن هذا البیان تظهر ثمرة النزاع فی المقام الذی نحن فیه ، فإنّه فی فرض الأمر بالصلاة والشکّ فی أنّ السورة - مثلا - جزء للصلاة أم لا؟

إن قلنا : إنّ الصلاة اسم للأعمّ کانت المسألة من باب الصورة الأولی ؛ لأنّه بناء علی هذا القول یعلم بصدق عنوان الصلاة علی المصداق الفاقد للسورة ، وإنّما الشکّ فی اعتبار قید زائد علی المسمّی ، فیتمسّک حینئذ بإطلاق کلام المولی فی نفی اعتبار القید الزائد وهو کون السورة جزءا من الصلاة ، ویجوز الاکتفاء فی الامتثال بفاقدها.

وإن قلنا : إنّ الصلاة اسم للصحیح کانت المسألة من باب الصورة الثانیة ؛ لأنّه عند الشکّ فی اعتبار السورة یشکّ فی صدق عنوان المأمور به - أعنی الصلاة - علی المصداق الفاقد للسورة ؛ إذ عنوان المأمور به هو الصحیح ، والصحیح هو عنوان المأمور به ، فما لیس بصحیح لیس بصلاة ، فالفاقد للجزء المشکوک کما یشکّ فی صحّته یشکّ فی صدق عنوان المأمور به علیه ، فلا یصحّ الرجوع إلی أصالة الإطلاق لنفی اعتبار جزئیّة السورة حتّی یکتفی بفاقدها فی مقام الامتثال ، بل لا بدّ من الرجوع إلی أصالة الاحتیاط أو أصالة البراءة علی خلاف بین العلماء فی مثله ، سیأتی فی بابه إن شاء الله تعالی (1).

المختار فی المسألة

صوت

[*محمدی خراسانی]

إذا عرفت ما ذکرنا من المقدّمات فالمختار عندنا هو الوضع للأعمّ. والدلیل التبادر وعدم صحّة السلب عن الفاسد ، وهما أمارتا الحقیقة ، کما تقدّم (2).

وهم و دفع

الوهم : قد یعترض علی المختار (3) فیقال : إنّه لا یمکن الوضع بإزاء الأعمّ ؛ لأنّ الوضع له

[شماره صفحه واقعی : 58]

ص: 58


1- وهو باب دوران الأمر بین الأقلّ والأکثر الارتباطیّین. ولکنّ الکتاب لم ینته إلیه.
2- راجع الصفحة : 41 - 43.
3- والمعترض هو المحقّق الخراسانیّ فی کفایة الأصول : 40 - 42.

یستدعی أن نتصوّر معنی کلّیّا جامعا بین أفراده ومصادیقه هو الموضوع له ، کما فی أسماء الأجناس. وکذلک الوضع للصحیح یستدعی تصوّر کلّیّ جامع بین مراتبه وأفراده. ولا شکّ أنّ مراتب الصلاة - مثلا - الفاسدة والصحیحة کثیرة متفاوتة ، ولیس بینها قدر جامع یصحّ وضع اللفظ بإزائه.

توضیح ذلک : أنّ أیّ جزء من أجزاء الصلاة حتّی الأرکان إذا فرض عدمه یصحّ صدق اسم الصلاة علی الباقی ، بناء علی القول بالأعمّ ، کما یصحّ صدقه مع وجوده وفقدان غیره من الأجزاء. وعلیه ، یکون کلّ جزء مقوّما للصلاة عند وجوده غیر مقوّم عند عدمه ، فیلزم التبدّل فی حقیقة الماهیّة ، بل یلزم التردید فیها عند وجود تمام الأجزاء ؛ لأنّ أیّ جزء منها لو فرض عدمه یبقی صدق الاسم علی حاله ، وکلّ منهما - أی التبدّل والتردید فی الحقیقة الواحدة - غیر معقول ؛ إذ إنّ کلّ ماهیّة تفرض لا بدّ أن تکون متعیّنة فی حدّ ذاتها ، وإن کانت مبهمة من جهة تشخّصاتها الفردیّة ، والتبدّل أو التردید فی ذات الماهیّة معناه إبهامها فی حدّ ذاتها ، وهو مستحیل.

الدفع : أنّ هذا التبادل فی الأجزاء وتکثّر مراتب الفاسدة لا یمنع من فرض قدر مشترک جامع بین الأفراد ، ولا یلزم التبدّل والتردید فی ذات الحقیقة الجامعة بین الأفراد. وهذا نظیر لفظ «الکلمة» الموضوع لما ترکّب من حرفین فصاعدا ، ویکون الجامع بین الأفراد هو «ما ترکّب من حرفین فصاعدا» ، مع أنّ الحروف کثیرة ، فربّما تترکّب الکلمة من الألف والباء ، کأب ، ویصدق علیها أنّها کلمة ، وربّما تترکّب من حرفین آخرین مثل «ید» ، ویصدق علیها أنّها کلمة ... وهکذا. فکلّ حرف یجوز أن یکون داخلا وخارجا فی مختلف الکلمات ، مع صدق اسم الکلمة.

وکیفیّة تصحیح الوضع فی ذلک أنّ الواضع یتصوّر أوّلا جمیع الحروف الهجائیّة ، ثمّ یضع لفظ «الکلمة» بإزاء طبیعة «المرکّب من اثنین فصاعدا إلی حدّ سبعة حروف» مثلا. والغرض من التقیید بقولنا : «فصاعدا» بیان أنّ الکلمة تصدق علی الأکثر من حرفین ، کصدقها علی المرکّب من حرفین.

ولا یلزم التردید فی الماهیة ؛ فإنّ الماهیة الموضوع لها هی طبیعة اللفظ الکلّی المترکّب

[شماره صفحه واقعی : 59]

ص: 59

من حرفین فصاعدا ، والتبدّل والتردید إنّما یکون فی أجزاء أفرادها. وقد یسمّی ذلک : «الکلّیّ فی المعیّن» أو «الکلّیّ المحصور فی أجزاء معیّنة». وفی المثال أجزاؤه المعیّنة هی الحروف الهجائیّة کلّها.

وعلی هذا فینبغی أن یقاس لفظ «الصلاة» - مثلا - ، فإنّه یمکن تصوّر جمیع أجزاء الصلاة فی مراتبها کلّها ، وهی - أی هذه الأجزاء - معیّنة معروفة ، کالحروف الهجائیّة ، فیضع اللفظ بإزاء طبیعة «العمل المرکّب من خمسة أجزاء منها - مثلا - فصاعدا» ، فعند وجود تمام الأجزاء یصدق علی المرکّب أنّه صلاة ، وعند وجود بعضها - ولو خمسة علی أقلّ تقدیر علی الفرض - یصدق اسم الصلاة أیضا.

بل الحقّ أنّ الذی لا یمکن تصوّر الجامع فیه هو خصوص المراتب الصحیحة ، وهذا المختصر لا یسع تفصیل ذلک.

تنبیهان

صوت

[*محمدی خراسانی]

1. لا یجری النزاع فی المعاملات بمعنی المسبّبات

إنّ ألفاظ المعاملات ، کالبیع والنکاح ، والإیقاعات ، کالطلاق والعتق ، یمکن تصویر وضعها علی أحد نحوین :

1. أن تکون موضوعة للأسباب التی تسبّب مثل الملکیّة والزوجیّة والفراق والحرّیة ونحوها. ونعنی بالسبب إنشاء العقد والإیقاع ، کالإیجاب والقبول معا فی العقود ، والإیجاب فقط فی الإیقاعات. وإذا کانت کذلک فالنزاع المتقدّم یصحّ أن نفرضه فی ألفاظ المعاملات من کونها أسامی لخصوص الصحیحة - أعنی تامّة الأجزاء والشرائط المؤثّرة فی المسبّب - أو للأعمّ من الصحیحة والفاسدة. ونعنی بالفاسدة ما لا یؤثّر فی المسبّب إمّا لفقدان جزء أو شرط.

2. أن تکون موضوعة للمسبّبات ، ونعنی بالمسبّب نفس الملکیّة والزوجیّة والفراق والحرّیة ونحوها. وعلی هذا فالنزاع المتقدّم لا یصحّ فرضه فی المعاملات ؛ لأنّها لا تتّصف بالصحّة والفساد ؛ لکونها بسیطة غیر مرکّبة من أجزاء وشرائط ، بل إنّما تتّصف بالوجود

[شماره صفحه واقعی : 60]

ص: 60

تارة وبالعدم أخری. فهذا عقد البیع - مثلا - إمّا أن یکون واجدا لجمیع ما هو معتبر فی صحّة العقد أو لا ، فإن کان الأوّل اتّصف بالصحّة ، وإن کان الثانی اتّصف بالفساد. ولکن الملکیّة المسبّبة للعقد یدور أمرها بین الوجود والعدم ؛ لأنّها توجد عند صحّة العقد ، وعند فساده لا توجد أصلا ، لا أنّها توجد فاسدة. فإذا أرید من البیع نفس المسبّب - وهو الملکیّة المنتقلة إلی المشتری - فلا تتّصف بالصحّة والفساد حتّی یمکن تصویر النزاع فیها (1).

2. لا ثمرة للنزاع فی المعاملات إلاّ فی الجملة

قد عرفت أنّه علی القول بوضع ألفاظ «العبادات» للصحیحة لا یصحّ التمسّک بالإطلاق عند الشکّ فی اعتبار شیء فیها جزءا کان أو شرطا ؛ لعدم إحراز صدق الاسم علی الفاقد له. وإحراز صدق الاسم علی الفاقد شرط فی صحّة التمسّک بالإطلاق.

إلاّ أنّ هذا الکلام لا یجری فی ألفاظ «المعاملات» ؛ لأنّ معانیها غیر مستحدثة ، والشارع بالنسبة إلیها کواحد من أهل العرف ، فإذا استعمل أحد ألفاظها فیحمل لفظه علی معناه الظاهر فیه عندهم إلاّ إذا نصب قرینة علی خلافه.

فإذا شککنا فی اعتبار شیء عند الشارع فی صحّة البیع - مثلا - ولم ینصب قرینة علی ذلک فی کلامه ، فإنّه یصحّ التمسّک بإطلاقه لدفع هذا الاحتمال ، حتّی لو قلنا بأنّ ألفاظ المعاملات موضوعة للصحیح ؛ لأنّ المراد من الصحیح هو الصحیح عند العرف العامّ ، لا عند الشارع. فإذا اعتبر الشارع قیدا زائدا علی ما یعتبره العرف کان ذلک قیدا زائدا علی أصل معنی اللفظ ، فلا یکون دخیلا فی صدق عنوان المعاملة الموضوعة - حسب الفرض - للصحیح علی المصداق المجرّد عن القید. وحالها فی ذلک حال ألفاظ العبادات لو کانت موضوعة للأعمّ.

[شماره صفحه واقعی : 61]

ص: 61


1- هذا ما قال به المحقّق الخراسانیّ فی کفایة الأصول : 49. ووافقه المحقّق الحائریّ فی درر الفوائد 1 : 25 ، والمحقّق الأصفهانیّ فی نهایة الدرایة 1 : 89. وخالفه العلاّمة العراقیّ فی نهایة الأفکار 1 : 97 - 98 ، والسید الإمام الخمینیّ فی مناهج الوصول 1 : 170 ، والسید الخوئیّ فی المحاضرات 1 : 195 ، فإنّهم قالوا بدخولها فی محلّ النزاع وإن کانت موضوعة للمسبّبات.

نعم ، إذا احتمل أنّ هذا القید دخیل فی صحّة المعاملة عند أهل العرف أنفسهم أیضا فلا یصحّ التمسّک بالإطلاق لدفع هذا الاحتمال ، بناء علی القول بالصحیح - کما هو شأن ألفاظ العبادات - ؛ لأنّ الشکّ یرجع إلی الشکّ فی صدق عنوان المعاملة. وأمّا علی القول بالأعمّ فیصحّ التمسّک بالإطلاق لدفع الاحتمال.

فتظهر ثمرة النزاع - علی هذا - فی ألفاظ المعاملات أیضا ، ولکنّها ثمرة نادرة.

تمرینات «6»

التمرین الأوّل

1. ما هو تعریف الحقیقة الشرعیّة؟

2. هل الحقیقة الشرعیّة ثابتة أم لا؟

3. ما الفائدة المترتّبة علی ثبوت الحقیقة الشرعیّة وعدم ثبوتها؟

4. هل النزاع فی وضع ألفاظ العبادات والمعاملات للصحیحة أو الأعمّ متفرّع علی ثبوت الحقیقة الشرعیّة أم لا؟

5. ما المراد من الصحیحة من العبادة أو المعاملة؟

6. ما هو مختار المصنّف رحمه الله فی وضع ألفاظ العبادات والمعاملات؟ وما هی أدلّته؟

7. قد اعترض علی مختار المصنّف رحمه الله ، فاذکر الاعتراض وما یدفعه.

8. بیّن ثمرة القولین فی العبادات.

9. هل النزاع یجری فی المعاملات؟

10. ما هی ثمرة النزاع فی المعاملات؟

التمرین الثانی

1. بیّن کلام العلاّمة العراقی والسیّد المحقّق الخوئی والإمام الخمینی فی کیفیّة جریان النزاع فی ألفاظ المعاملات وإن کانت موضوعة للمسبّبات.

[شماره صفحه واقعی : 62]

ص: 62

المقصد الأوّل : مباحث الألفاظ
اشارة

[شماره صفحه واقعی : 63]

ص: 63

[شماره صفحه واقعی : 64]

ص: 64

تمهید

صوت

[*محمدی خراسانی]

المقصود من «مباحث الألفاظ» ، تشخیص ظهور الألفاظ من ناحیة عامّة ، إمّا بالوضع ، أو بإطلاق الکلام ، لتکون نتیجتها قواعد کلّیّة تنقّح صغریات أصالة الظهور التی سنبحث عن حجیّتها فی المقصد الثالث. وقد سبقت الإشارة إلیها (1).

وتلک المباحث تقع فی هیئات الکلام التی یقع فیها الشکّ والنزاع ، سواء کانت هیئات المفردات ، کهیئة المشتقّ والأمر والنهی ، أو هیئات الجمل ، کالمفاهیم ونحوها.

أمّا البحث عن موادّ الألفاظ الخاصّة ، وبیان وضعها وظهورها - مع أنّها تنقّح أیضا صغریات أصالة الظهور - : فإنّه لا یمکن ضبط قاعدة کلّیّة عامّة فیها. فلذا لا یبحث عنها فی علم الأصول ، ومعاجم اللغة ونحوها هی المتکفّلة بتشخیص مفرداتها.

وعلی أیّ حال ، فنحن نعقد «مباحث الألفاظ» فی سبعة أبواب :

1. المشتق

2. الأوامر

3. النواهی

4. المفاهیم

5. العامّ والخاصّ

6. المطلق والمقیّد

7. المجمل والمبیّن

[شماره صفحه واقعی : 65]

ص: 65


1- راجع الصفحة : 49.
الباب الأوّل : المشتقّ
اشارة

اختلف الأصولیون من القدیم فی المشتقّ فی أنّه حقیقة فی خصوص ما تلبّس بالمبدإ فی الحال ومجاز فیما انقضی عنه التلبّس ، أو أنّه حقیقة فی کلیهما ، بمعنی أنّه موضوع للأعمّ منهما (1)؟

بعد اتّفاقهم علی أنّه مجاز فیما یتلبّس بالمبدإ فی المستقبل.

- ذهب الأشاعرة (2) وجماعة من المتأخّرین من أصحابنا إلی الأوّل (3).

[شماره صفحه واقعی : 66]

ص: 66


1- فی قوله : «بمعنی أنّه موضوع للأعمّ منهما» اشارة إلی الخلاف الواقع بین الأصولیّین من أنّ النزاع فی المشتقّ هل هو فی أمر لغویّ - أی فی کیفیّة وضع الواضع - أو فی أمر عقلیّ - أی فی صحّة اطلاقه -؟. فذهب الأکثر إلی الأوّل. ومنهم المصنّف رحمه الله هاهنا ، حیث قال : «بمعنی أنّه موضوع ...» فالنزاع فی أنّه هل الواضع وضع هیئة المشتقّ لخصوص المتلبّس بالمبدإ فی الحال أو الأعمّ منه وممّا انقضی عنه المبدأ؟ ونسب القول الثانی إلی المحقّق الطهرانیّ. فراجع نهایة الدرایة 1 : 113.
2- وفی جمیع النسخ المطبوعة «ذهب المعتزلة» ، کما کان الموجود فی جمیعها فی السطر الآتی أیضا «ذهب الأشاعرة» ، فجاء «المعتزلة» مکان «الاشاعرة» وبالعکس. والصواب ما أثبتناه فی المتن ؛ فإنّ الأشاعرة ذهبت إلی أنّه حقیقة فی خصوص المتلبّس بالمبدإ فی الحال ، والمعتزلة ذهبت إلی أنّه حقیقة فیه وفیما انقضی عنه المبدأ ، کما فی نهایة السئول 2 : 82 ، إرشاد الفحول : 18 ، بدائع الأفکار (الرشتی) : 180 ، کفایة الأصول : 64.
3- منهم : صاحب القوانین ، والمجدّد الشیرازیّ ، والمحقّق الخراسانیّ والمحقّق النائینیّ ، والعلاّمة العراقیّ. راجع قوانین الأصول 1 : 76 ؛ تقریرات المجدّد الشیرازیّ 1 : 263 ؛ کفایة الأصول : 64 ؛ فوائد الأصول 1 : 120 ؛ نهایة الأفکار 1 : 135.

- وذهب المعتزلة وجماعة من المتقدّمین من أصحابنا إلی الثانی (1).

والحقّ هو القول الأوّل. وللعلماء أقوال أخر فیها تفصیلات بین هذین القولین لا یهمّنا التعرّض لها (2) بعد اتّضاح الحقّ فیما یأتی.

وأهمّ شیء یعنینا فی هذه المسألة - قبل بیان الحقّ فیها وهو أصعب ما فیها - أن نفهم محلّ النزاع وموضع النفی والإثبات. ولأجل أن یتّضح فی الجملة موضع الخلاف نذکر مثالا له ، فنقول :

إنّه ورد کراهة الوضوء والغسل بالماء المسخن بالشمس ، فمن قال بالأوّل فلا بدّ ألاّ یقول بکراهتهما بالماء الذی برد وانقضی عنه التلبّس ؛ لأنّه عنده لا یصدق علیه حینئذ أنّه مسخن بالشمس ، بل کان مسخنا. ومن قال بالثانی فلا بدّ أن یقول بکراهتهما بالماء حال انقضاء التلبّس أیضا ؛ لأنّه عنده یصدق علیه أنّه مسخن حقیقة بلا مجاز.

ولتوضیح ذلک نذکر الآن أربعة أمور مذلّلة لتلک الصعوبة ، ثمّ نذکر القول المختار ودلیله.

1. ما المراد من المشتقّ المبحوث عنه؟

صوت

[*محمدی خراسانی]

اعلم أنّ «المشتقّ» باصطلاح النحاة ما یقابل الجامد ، ومرادهم واضح (3). ولکن لیس هو (4) موضع النزاع هنا ، بل بین المشتقّ بمصطلح النحویّین وبین المشتقّ المبحوث عنه عموم وخصوص من وجه ؛ لأنّ موضع النزاع هنا یشمل کلّ ما یحمل علی الذات باعتبار قیام صفة فیها ، خارجة عنها ، تزول عنها وإن کان باصطلاح النحاة معدودا من الجوامد ، کلفظ الزوج والأخ والرقّ ونحو ذلک. ومن جهة أخری لا یشمل الفعل بأقسامه ولا المصدر وإن کانت تسمّی مشتقّات عند النحویّین.

[شماره صفحه واقعی : 67]

ص: 67


1- ذهب إلیه فی مبادئ الوصول إلی علم الأصول : 67 ، رسائل المحقّق الکرکی 2 : 82 ؛ زبدة الأصول : 33 ؛ إیضاح الفوائد 3 : 52.
2- وإن شئت فراجع الفصول الغرویّة : 59.
3- وهو ما یؤخذ من لفظ آخر مع اشتماله علی حروفه وموافقته معه فی الترتیب.
4- أی المشتقّ عند النجاة علی إطلاقه.

والسرّ فی ذلک أنّ موضع النزاع هنا یعتبر فیه شیئان :

1. أن یکون جاریا علی الذات ، بمعنی أنّه یکون حاکیا عنها وعنوانا لها ، نحو اسم الفاعل ، واسم المفعول ، وأسماء المکان والآلة وغیرهما ، وما شابه هذه الأمور من الجوامد. ومن أجل هذا الشرط لا یشمل هذا النزاع الأفعال ولا المصادر ؛ لأنّها کلّها لا تحکی عن الذات ولا تکون عنوانا لها ، وإن کانت تسند إلیها.

2. ألاّ تزول الذات بزوال تلبّسها بالصفة - ونعنی بالصفة المبدأ الذی منه یکون انتزاع المشتقّ واشتقاقه ، ویصحّ صدقه علی الذات - بمعنی أن تکون الذات باقیة محفوظة لو زال تلبّسها بالصفة ، فهی تتلبّس بها تارة ولا تتلبّس بها أخری ، والذات تلک الذات فی کلا الحالین.

وإنّما نشترط ذلک لأجل أن نتعقّل انقضاء التلبّس بالمبدإ مع بقاء الذات حتّی یصحّ أن نتنازع فی صدق المشتقّ حقیقة علیها مع انقضاء حال التلبّس بعد الاتّفاق علی صدقه حقیقة علیها حال التلبّس ، وإلاّ لو کانت الذات تزول بزوال التلبّس لا یبقی معنی لفرض صدق المشتقّ علی الذات مع انقضاء حال التلبّس ، لا حقیقة ولا مجازا.

وعلی هذا ، لو کان المشتقّ من الأوصاف التی تزول الذات بزوال التلبّس بمبادئها ، فلا یدخل فی محلّ النزاع ، وإن صدق علیها اسم المشتقّ ، مثل ما لو کان من الأنواع أو الأجناس أو الفصول بالقیاس إلی الذات ، کالناطق والصاهل والحسّاس والمتحرّک بالإرادة.

واعتبر ذلک فی مثال کراهة الجلوس للتغوّط تحت الشجرة المثمرة ، فإنّ هذا المثال یدخل فی محلّ النزاع لو زالت الثمرة عن الشجرة ، فیقال : هل یبقی اسم «المثمرة» صادقا حقیقة علیها حینئذ فیکره الجلوس أو لا؟ أمّا : لو اجتثّت الشجرة فصارت خشبة فإنّها لا تدخل فی محلّ النزاع ؛ لأنّ الذات - وهی «الشجرة» - قد زالت بزوال الوصف الداخل فی حقیقتها ، فلا یتعقّل معه بقاء وصف الشجرة المثمرة لها ، لا حقیقة ولا مجازا. وأمّا الخشب : فهو ذات أخری لم یکن فیما مضی قد صدق علیه - بما أنّه خشب - وصف الشجرة المثمرة حقیقة ؛ إذ لم یکن متلبّسا - بما هو خشب - بالشجرة ثمّ زال عنه التلبّس.

[شماره صفحه واقعی : 68]

ص: 68

وبناء علی اعتبار هذین الشرطین یتّضح ما ذکرناه فی صدر البحث من أنّ موضع النزاع فی المشتقّ یشمل کلّ ما کان جاریا علی الذات باعتبار قیام صفة خارجة عن الذات وإن کان معدودا من الجوامد اصطلاحا. ویتّضح أیضا عدم شمول النزاع للأفعال والمصادر.

کما یتّضح أنّ النزاع یشمل کلّ وصف جار علی الذات ، ولا یفرق فیه بین أن یکون مبدؤه من الأعراض الخارجیّة المتأصّلة ، کالبیاض والسواد والقیام والقعود ، أو من الأمور الانتزاعیّة ، کالفوقیّة والتحتیّة والتقدّم والتأخّر ، أو من الأمور الاعتباریّة المحضة ، کالزوجیّة والملکیّة والوقف والحرّیّة.

2. جریان النزاع فی اسم الزمان

صوت

[*محمدی خراسانی]

بناء علی ما تقدّم قد یظنّ عدم جریان النزاع فی اسم الزمان ؛ لأنّه قد تقدّم أنّه یعتبر فی جریانه بقاء الذات مع زوال الوصف ، مع أنّ زوال الوصف فی اسم الزمان ملازم لزوال الذات ؛ لأنّ الزمان متصرّم الوجود ، فکلّ جزء منه ینعدم بوجود الجزء اللاحق ، فلا تبقی ذات مستمرّة ؛ فإذا کان یوم الجمعة مقتل زید - مثلا - فیوم السبت الذی بعده ذات أخری من الزمان لم یکن لها وصف القتل فیها ، ویوم الجمعة تصرّم وزال کما زال نفس الوصف (1).

والجواب (2) : أنّ هذا صحیح لو کان لاسم الزمان لفظ مستقلّ مخصوص ، ولکن الحقّ أنّ اسم الزمان موضوعة لما هو یعمّ اسم الزمان والمکان ویشملهما معا ، فمعنی «المضرب» - مثلا - الذات المتّصفة بکونها ظرفا للضرب ، والظرف أعمّ من أن یکون زمانا أو مکانا ،

[شماره صفحه واقعی : 69]

ص: 69


1- اعلم أنّ صاحب الفصول ذهب إلی عدم جریانه فی اسم الزمان. واستدلّ علیه بغیر ما ذکر فی المتن. وهذا الدلیل المذکور فی المتن أوّل من تعرّض له المحقّق الخراسانیّ فی کفایة الأصول : 58. وراجع : الفصول : 60.
2- هکذا أجاب عنه المحقّق الأصفهانیّ فی نهایة الدرایة 1 : 118. وتبعه السیّد المحقّق الخوئیّ فی المحاضرات 1 : 232 - 233. وأجیب عنه أیضا بوجوه أخر ، فراجع : کفایة الأصول : 58 ، وفوائد الأصول 1 : 89 ؛ وبدائع الأفکار «العراقی» 1 : 162 - 164 ، ونهایة الأصول 1 : 64. وناقش فیها السیّد الامام الخمینیّ وذهب إلی خروج اسم الزمان عن محلّ النزاع ، فراجع : مناهج الوصول 1 : 197 - 200.

ویتعیّن أحدهما بالقرینة. والهیئة إذا کانت موضوعة للجامع بین الظرفین فهذا الجامع یکفی فی صحّة الوضع له ، وتعمیمه لما تلبّس بالمبدإ وما انقضی عنه أن یکون أحد فردیه یمکن أن یتصوّر فیه انقضاء المبدأ وبقاء الذات.

والخلاصة : أنّ النزاع حینئذ یکون فی وضع أصل الهیئة التی تصلح للزمان والمکان ، لا لخصوص اسم الزمان. ویکفی فی صحّة الوضع للأعمّ إمکان الفرد المنقضی عنه المبدأ فی أحد أقسامه ، وإن امتنع الفرد الآخر.

3. اختلاف المشتقّات من جهة المبادئ

وقد یتوهّم بعضهم (1) أنّ النزاع هنا لا یجری فی بعض المشتقّات الجاریة علی الذات ، مثل النجّار والخیّاط والطبیب والقاضی ، ونحو ذلک ممّا کان للحرف والمهن ، بل فی هذه من المتّفق علیه أنّه موضوع للأعمّ. ومنشأ الوهم أنّا نجد صدق هذه المشتقّات حقیقة علی من انقضی عنه التلبّس بالمبدإ - من غیر شکّ - ، وذلک نحو صدقها علی من کان نائما - مثلا - مع أنّ النائم غیر متلبّس بالنجارة فعلا ، أو الخیاطة ، أو الطبابة ، أو القضاء ، ولکنّه کان متلبّسا بها فی زمان مضی. وکذلک الحال فی أسماء الآلة ، کالمنشار والمقود والمکنسة ؛ فإنّها تصدق علی ذواتها حقیقة مع عدم التلبّس بمبادئها.

[*محمدی خراسانی]

والجواب عن ذلک : أنّ هذا التوهّم منشؤه الغفلة عن معنی المبدأ المصحّح لصدق المشتقّ ، فإنّه یختلف باختلاف المشتقّات ؛ لأنّه تارة یکون من الفعلیّات ، وأخری من الملکات ، وثالثة من الحرف والصناعات. مثلا : اتّصاف زید بأنّه قائم إنّما یتحقّق إذا تلبّس بالقیام فعلا ؛ لأنّ القیام یؤخذ علی نحو الفعلیّة مبدأ لوصف «قائم» ، ویفرض الانقضاء بزوال فعلیّة القیام عنه. وأمّا اتّصافه بأنّه عالم بالنحو أو أنّه قاضی البلد : فلیس بمعنی أنّه یعلم ذلک فعلا ، أو أنّه مشغول بالقضاء بین الناس فعلا ، بل بمعنی أنّ له ملکة العلم أو منصب القضاء ، فما دامت الملکة أو الوظیفة موجودتین (2) فهو متلبّس بالمبدإ حالا وإن کان

[شماره صفحه واقعی : 70]

ص: 70


1- وهو الفاضل التونیّ علی ما فی بدائع الأفکار «الرشتیّ» : 178 ، وحاشیة قوانین الأصول 1 : 78.
2- کذا. والأولی : «موجودة» لمکان «أو».

نائما أو غافلا. نعم ، یصحّ أن نتعقّل الانقضاء إذا زالت الملکة أو سلبت عنه الوظیفة ، وحینئذ یجری النزاع فی أنّ وصف القاضی - مثلا - هل یصدق حقیقة علی من زال عنه منصب القضاء؟

وکذلک الحال فی مثل النجّار والخیّاط والمنشار ، فلا یتصوّر فیها الانقضاء إلاّ بزوال حرفة النجارة ، ومهنة الخیاطة ، وشأنیّة النشر فی المنشار.

والخلاصة : أنّ الزوال والانقضاء فی کلّ شیء بحسبه ، والنزاع فی المشتقّ إنّما هو فی وضع الهیئات ، مع قطع النظر عن خصوصیات المبادئ المدلول علیها بالموادّ التی تختلف اختلافا کثیرا.

4. استعمال المشتقّ بلحاظ حال التلبّس حقیقة

اعلم أنّ المشتقّات التی هی محلّ النزاع بأجمعها هی من الأسماء.

والأسماء مطلقا لا دلالة لها علی الزمان حتّی اسم الفاعل واسم المفعول ، فإنّه کما یصدق العالم حقیقة علی من هو عالم فعلا کذلک یصدق حقیقة علی من کان عالما فیما مضی ، أو یکون عالما فیما یأتی ، بلا تجوّز إذا کان إطلاقه علیه بلحاظ حال التلبّس بالمبدإ ، کما إذا قلنا : «کان عالما» أو «سیکون عالما» ، فإنّ ذلک حقیقة بلا ریب ، نظیر الجوامد لو تقول فیها - مثلا - : «الرماد کان خشبا» أو «الخشب سیکون رمادا». فإذن إذا کان الأمر کذلک فما موقع النزاع فی إطلاق المشتقّ علی ما مضی علیه التلبّس أنّه حقیقة أو مجاز؟

نقول : إنّ الإشکال والنزاع هنا إنّما هو فیما إذا انقضی التلبّس بالمبدإ وأرید إطلاق المشتقّ فعلا علی الذات التی انقضی عنها التلبّس ، أی إنّ الإطلاق علیها بلحاظ حال النسبة والإسناد الذی هو حال النطق غالبا ، کأن تقول - مثلا - : «زید عالم فعلا» ، أی إنّه الآن موصوف بأنّه عالم ؛ لأنّه کان فیما مضی عالما ، کمثال إثبات الکراهة للوضوء بالماء المسخن بالشمس سابقا بتعمیم لفظ المسخن فی الدلیل لما کان مسخنا.

فتحصّل ممّا ذکرناه ثلاثة أمور :

1. إنّ إطلاق المشتقّ بلحاظ حال التلبّس حقیقة مطلقا ، سواء کان بالنظر إلی ما مضی

[شماره صفحه واقعی : 71]

ص: 71

أو الحال أو المستقبل. وذلک بالاتّفاق.

2. إنّ إطلاقه علی الذات فعلا بلحاظ حال النسبة والإسناد قبل زمان التلبّس لأنّه سیتلبّس به فیما بعد مجاز بلا اشکال ، وذلک بعلاقة الأول أو المشارفة. وهذا متّفق علیه أیضا.

3. إنّ إطلاقه علی الذات فعلا - أی بلحاظ حال النسبة والإسناد - لأنّه کان متّصفا به سابقا هو محلّ الخلاف والنزاع ، فقال قوم بأنّه حقیقة ، وقال آخرون بأنّه مجاز.

المختار

إذا عرفت ما تقدّم من الأمور ، فنقول :

الحقّ أنّ المشتق حقیقة فی خصوص المتلبّس بالمبدإ ، ومجاز فی غیره.

ودلیلنا : التبادر وصحّة السلب عمّن زال عنه الوصف ، فلا یقال لمن هو قاعد بالفعل : «إنّه قائم» ، ولا لمن هو جاهل بالفعل : «إنّه عالم». وذلک لمجرّد أنّه کان قائما أو عالما فیما سبق.

نعم ، یصحّ ذلک علی نحو المجاز ، أو یقال : «إنّه کان قائما أو عالما» ، فیکون حقیقة حینئذ ؛ إذ یکون الإطلاق بلحاظ حال التلبّس.

وعدم تفرقة بعضهم (1) بین الإطلاق بلحاظ حال التلبّس وبین الإطلاق بلحاظ حال النسبة والإسناد هو الذی أوهم القول بوضع المشتقّ للأعمّ ؛ إذ وجد أنّ الاستعمال یکون علی نحو الحقیقة فعلا مع أنّ التلبّس قد مضی ، ولکنّه غفل عن أنّ الإطلاق کان بلحاظ حال التلبّس ، فلم یستعمله - فی الحقیقة - إلاّ فی خصوص المتلبّس بالمبدإ ، لا فیما مضی عنه التلبّس حتّی یکون شاهدا له.

ثمّ إنّک عرفت - فیما سبق (2) - أنّ زوال الوصف یختلف باختلاف الموادّ من جهة کون المبدأ أخذ علی نحو الفعلیّة أو علی نحو الملکة أو الحرفة. فمثل صدق الطبیب حقیقة

[شماره صفحه واقعی : 72]

ص: 72


1- وهو من قال بوضع المشتقّ للأعمّ ، کالمحقّق الکرکیّ والعلاّمة الحلّی وفخر المحقّقین کما مرّ.
2- راجع الصفحة : 70.

علی من لا یشتغل بالطبابة فعلا لنوم أو راحة أو أکل لا یکشف عن کون المشتقّ حقیقة فی الأعمّ - کما قیل (1) - ، وذلک لأنّ المبدأ فیه أخذ علی نحو الحرفة أو الملکة ، وهذا لم یزل تلبّسه به حین النوم أو الراحة.

نعم ، إذا زالت الملکة أو الحرفة عنه کان إطلاق الطبیب علیه مجازا ، إذا لم یکن بلحاظ حال التلبّس کما لو قیل : «هذا طبیبنا بالأمس» ، بأن یکون قید «بالأمس» لبیان حال التلبّس ، فإنّ هذا الاستعمال لا شکّ فی کونه علی نحو الحقیقة. وقد سبق بیان ذلک (2).

تمرینات «7»

التمرین الأوّل

1. ما هو محلّ النزاع فی المشتقّ؟

2. ما هو رأی المعتزلة والأشاعرة فی باب المشتقّ؟

3. ما المراد من المشتقّ المبحوث عنه؟

4. ما الدلیل علی جریان النزاع فی اسم الزمان؟

5. هل یختلف تلبّس المبدأ بالذات باختلاف الجهات؟

6. ما هو مختار المصنّف ودلیله؟

التمرین الثانی

1. هل النزاع فی المشتقّ لغویّ أو عقلیّ؟

[شماره صفحه واقعی : 73]

ص: 73


1- والقائل هو الفاضل التونیّ علی ما فی بدائع الأفکار «الرشتیّ» : 178 ، وحاشیة قوانین الأصول 1 : 78.
2- راجع الصفحة : 71.
الباب الثانی : الأوامر
اشارة

صوت

[*محمدی خراسانی]

وفیه بحثان :

[1]. فی مادّة الأمر.

[2]. وصیغة الأمر.

وخاتمة فی تقسیمات الواجب.

المبحث الأوّل : مادّة الأمر
اشارة

وهی کلمة «الأمر» المؤلّفة من الحروف (أ. م. ر). وفیها ثلاث مسائل :

1. معنی کلمة «الأمر»

قیل (1) : إنّ کلمة «الأمر» لفظ مشترک بین الطلب وغیره ممّا تستعمل فیه هذه الکلمة ، کالحادثة والشأن والفعل ، کما تقول : «جئت لأمر کذا» ، أو «شغلنی أمر» أو «أتی فلان بأمر عجیب».

ولا یبعد أن تکون المعانی - التی تستعمل فیها کلمة «الأمر» ما خلا الطلب - ترجع إلی معنی واحد جامع بینها ، وهو مفهوم «الشیء» ، فیکون لفظ «الأمر» مشترکا بین معنیین فقط : «الطلب» و «الشیء (2)».

[شماره صفحه واقعی : 74]

ص: 74


1- والقائل أبو الحسین البصریّ من المعتزلة ، فراجع المعتمد فی أصول الفقه 1 : 39 - 40.
2- هذا ما اختاره المحقّق الخراسانیّ فی کفایة الأصول : 82. وتبعه المحقّق العراقیّ فی نهایة الأفکار 1 : 156.

والمراد من الطلب إظهار الإرادة والرغبة بالقول أو الکتابة أو الإشارة أو نحو هذه الأمور ممّا یصحّ إظهار الإرادة والرغبة وإبرازهما به (1) ، فمجرّد الإرادة والرغبة من دون إظهارها بمظهر لا یسمّی طلبا. والظاهر أنّه لیس کلّ طلب یسمّی أمرا ، بل بشرط مخصوص (2) سیأتی ذکره فی المسألة الثانیة ، فتفسیر «الأمر» بالطلب من باب تعریف الشیء بالأعمّ.

والمراد من الشیء من لفظ «الأمر» أیضا لیس کلّ شیء علی الإطلاق ، فیکون تفسیره به من باب تعریف الشیء بالأعمّ أیضا ؛ فإنّ الشیء لا یقال له : «أمر» إلاّ إذا کان من الأفعال والصفات ، ولذا لا یقال : «رأیت أمرا» إذا رأیت إنسانا أو شجرا أو حائطا. ولکن لیس المراد من الفعل والصفة المعنی الحدثیّ - أی المعنی المصدریّ - ، بل المراد منه نفس الفعل أو الصفة بما هو موجود فی نفسه ، - یعنی لم یلاحظ فیه جهة الصدور من الفاعل والإیجاد وهو المعبّر عنه عند بعضهم بالمعنی الاسم المصدریّ ، أی ما یدلّ علیه اسم المصدر -. ولذا لا یشتقّ منه ، فلا یقال : (أمر. یأمر. آمر. مأمور) بالمعنی المأخوذ من الشیء ، ولو کان معنی حدثیّا ، لاشتقّ منه.

بخلاف الأمر بمعنی الطلب ، فإنّ المقصود منه المعنی الحدثیّ وجهة الصدور والإیجاد ، ولذا یشتقّ منه فیقال : (أمر. یأمر. آمر. مأمور).

والدلیل علی أنّ لفظ الأمر مشترک بین معنیین : الطلب والشیء ، لا أنّه موضوع للجامع بینهما :

1. إنّ «الأمر» - کما تقدّم - بمعنی الطلب یصحّ الاشتقاق منه ، ولا یصحّ الاشتقاق منه بمعنی الشیء ؛ والاختلاف بالاشتقاق وعدمه دلیل علی تعدّد الوضع.

[شماره صفحه واقعی : 75]

ص: 75


1- والظاهر أنّ تفسیر بعض الأصولیّین (* وهو المحقّق القمیّ فی قوانین الاصول 1 : 81.) للفظ الأمر بأنّه «الطلب بالقول» لیس القصد منه أنّ لهم اصطلاحا مخصوصا فیه ، بل باعتبار أنّه أحد مصادیق المعنی ؛ فإنّ الأمر کما یصدق علی الطلب بالقول یصدق علی الطلب بالکتابة أو الإشارة أو نحوهما. - منه رحمه الله -
2- وهو اعتبار العلوّ فی الآمر.

2. إنّ «الأمر» بمعنی الطلب یجمع علی «أوامر» وبمعنی الشیء علی «أمور» ؛ واختلاف الجمع فی المعنیین دلیل علی تعدّد الوضع.

2. اعتبار العلوّ فی معنی الأمر

قد سبق أنّ الأمر یکون بمعنی الطلب ، ولکن لا مطلقا بل بمعنی طلب مخصوص. والظاهر أنّ الطلب المخصوص هو الطلب من العالی إلی الدانی ، فیعتبر فیه العلوّ فی الآمر.

وعلیه ، لا یسمّی الطلب من الدانی إلی العالی «أمرا» ، بل یسمّی «استدعاء». وکذا لا یسمّی الطلب من المساوی إلی مساویه فی العلوّ أو الحطّة (1) «أمرا» ، بل یسمّی «التماسا» ، وإن استعلی الدانی أو المساوی وأظهر علوّه وترفّعه ولیس هو بعال حقیقة.

أمّا العالی فطلبه یکون أمرا وإن لم یکن متظاهرا بالعلوّ (2).

کلّ هذا بحکم التبادر وصحّة سلب الأمر عن طلب غیر العالی ، ولا یصحّ إطلاق الأمر علی الطلب من غیر العالی إلاّ بنحو العنایة والمجاز وإن استعلی.

3. دلالة لفظ الأمر علی الوجوب

صوت

[*محمدی خراسانی]

اختلفوا فی دلالة لفظ «الأمر» بمعنی الطلب علی الوجوب ، فقیل : إنّه موضوع لخصوص الطلب الوجوبیّ (3). وقیل : للأعمّ منه ومن الطلب الندبیّ (4). وقیل : مشترک بینهما اشتراکا لفظیّا (5). وقیل : غیر ذلک (6).

[شماره صفحه واقعی : 76]

ص: 76


1- الحطّة أی النزول.
2- فالمعتبر فی صدق الأمر هو علوّ الآمر ، خلافا لما یظهر من قوانین الأصول 1 : 81 ، فإنّه اعتبر الاستعلاء والعلوّ فی الآمر.
3- ذهب إلیه المحقّق الخراسانیّ فی کفایة الأصول : 83.
4- والقائل هو المحقّق العراقیّ فی نهایة الأفکار 1 : 160. والمراد منه أنّ الأمر حقیقة فی مطلق الطلب الجامع بین الوجوبیّ والندبیّ.
5- لم أعثر علی قائله. نعم ، ذهب السیّد المرتضی - علی ما فی الفصول : 64 ، وقوانین الأصول 1 : 83 - إلی أنّ صیغة «افعل» مشترکة بین الوجوب والندب اشتراکا لفظیّا.
6- راجع فوائد الأصول 1 : 129.

والحقّ عندنا أنّه دالّ علی الوجوب وظاهر فیه ، فیما إذا کان مجرّدا وعاریا عن قرینة علی الاستحباب. واحراز هذا الظهور بهذا المقدار کاف فی صحّة استنباط الوجوب من الدلیل الذی یتضمّن کلمة «الأمر» ، ولا یحتاج إلی إثبات [أنّ] منشأ هذا الظهور هل هو الوضع أو شیء آخر؟

ولکن من ناحیة علمیّة صرفة یحسن أن نفهم منشأ هذا الظهور ، فقد قیل : إنّ معنی الوجوب مأخوذ قیدا فی الموضوع له لفظ «الأمر» (1). وقیل : مأخوذ قیدا فی المستعمل فیه إن لم یکن مأخوذا فی الموضوع له (2).

والحقّ أنّه لیس قیدا فی الموضوع له ولا فی المستعمل فیه ، بل منشأ هذا الظهور من جهة حکم العقل بوجوب طاعة الآمر ؛ فإنّ العقل یستقلّ بلزوم الانبعاث عن بعث المولی والانزجار عن زجره ؛ قضاء لحقّ المولویّة والعبودیّة ، فبمجرّد بعث المولی یجد العقل أنّه لا بدّ للعبد من الطاعة والانبعاث ما لم یرخّص فی ترکه ویأذن فی مخالفته. فلیس المدلول للفظ «الأمر» إلاّ الطلب من العالی ، ولکنّ العقل هو الذی یلزم العبد بالانبعاث ویوجب علیه الطاعة لأمر المولی ما لم یصرّح المولی بالترخیص ویأذن بالترک (3).

وعلیه ، فلا یکون استعماله فی موارد الندب مغایرا لاستعماله فی موارد الوجوب من جهة المعنی المستعمل فیه اللفظ. فلیس هو موضوعا للوجوب ، بل ولا موضوعا للأعمّ من الوجوب والندب ؛ لأنّ الوجوب والندب لیسا من التقسیمات اللاحقة للمعنی المستعمل فیه اللفظ ، بل من التقسیمات اللاحقة للأمر بعد استعماله فی معناه الموضوع له.

[شماره صفحه واقعی : 77]

ص: 77


1- کما هو الظاهر من کفایة الأصول : 83.
2- وهذا یظهر من هدایة المسترشدین : 139.
3- هکذا أفاد المحقّق النائینیّ فی طریق استفادة الوجوب من الصیغة. وتبعه تلمیذه المحقّق الخوئیّ فی المحاضرات. فراجع فوائد الأصول 1 : 136 - 137 ، والمحاضرات 2 : 131.
تمرینات «8»

1. ما معنی الأمر بمادّته؟

2. ما الدلیل علی أنّ لفظ «الأمر» مشترک بین الطلب والشیء؟

3. هل یعتبر العلوّ فی معنی الأمر؟

4. ما هی الأقوال فی مدلول لفظ الأمر؟

5. ما هو منشأ ظهور لفظ الأمر فی الوجوب؟

[شماره صفحه واقعی : 78]

ص: 78

المبحث الثانی : صیغة الأمر
1. معنی صیغة الأمر

صیغة الأمر _ أی هیئته _ ، کصیغة «افعل» ونحوها (1)تستعمل فی موارد کثیرة :

منها : البعث ، کقوله (تعالی) : (فَأَقِیمُوا الصَّلاةَ) (2) ، (أَوْفُوا بِالْعُقُودِ) (3)

ومنها : التهدید ، کقوله (تعالی) : (اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ) (4).

ومنها : التعجیز ، کقوله (تعالی) : (فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ) (5).

وغیر ذلک من التسخیر (6) ، والإنذار (7) ، والترجّی والتمنّی (8) ، ونحوها (9). ولکنّ الظاهر أنّ الهیئة فی جمیع هذه المعانی استعملت فی معنی واحد ، لکن لیس هو واحدا من هذه المعانی ؛ لأنّ الهیئة مثل «افعل» شأنها شأن الهیئات الأخری وضعت لإفادة نسبة خاصّة کالحروف ، ولم توضع لإفادة معان مستقلّة ، فلا یصحّ أن یراد منها مفاهیم هذه المعانی المذکورة التی هی معان اسمیّة.

وعلیه ، فالحقّ أنّها موضوعة للنسبة الخاصّة القائمة بین المتکلّم والمخاطب والمادّة ، والمقصود من المادّة الحدث الذی وقع علیه مفاد الهیئة ، مثل الضرب والقیام والقعود فی «اضرب» و «قم» و «اقعد» ونحو ذلک. وحینئذ ینتزع منها عنوان طالب

[شماره صفحه واقعی : 79]

ص: 79


1- المقصود بنحو صیغة «افعل» أیّة صیغة وکلمة تؤدّی مؤدّاها فی الدلالة علی الطلب والبعث ، کالفعل المضارع المقرون بلام الأمر أو المجرّد منه إذا قصد به إنشاء الطلب نحو قولنا : «تصلّی. تغتسل. أطلب منک کذا» أو جملة اسمیّة نحو : «هذا مطلوب منک» أو اسم فعل نحو : «صه ومه ومهلا» وغیر ذلک _ منه رحمه الله _.
2- النساء (4) : الآیة 103 ؛ الحجّ (22) : الآیة 78 ؛ المجادلة (58) : الآیة 13.
3- المائدة (5) : الآیة 1.
4- فصّلت (4) : الآیة 40.
5- البقرة (2) : الآیة 23.
6- کقوله (تعالی) : (کُونُوا قِرَدَةً خاسِئِینَ) البقرة (2) الآیة : 65 ؛ فإنّ مخاطبتهم بذلک فی معرض تذلیلهم.
7- کقوله (تعالی) : (قُلْ تَمَتَّعْ بِکُفْرِکَ قَلِیلاً) الزمر (39) الآیة : 8.
8- کقول الشاعر : «ألا أیّها اللیل الطویل ألا انجل» دیوان امرئ القیس : 49.
9- کالاستعانة والتکذیب والمشورة والتعجّب والاحتقار والدعاء والإهانة والتسویة.

ومطلوب منه ومطلوب.

فقولنا : «اضرب» ، یدلّ علی النسبة الطلبیّة بین الضرب والمتکلّم والمخاطب ، ومعنی ذلک جعل الضرب علی عهدة المخاطب ، وبعثه نحوه وتحریکه إلیه ، وجعل الداعی فی نفسه للفعل.

وعلی هذا ، فمدلول هیئة الأمر ومفادها هو النسبة الطلبیّة ، وإن شئت فسمّها : «النسبة البعثیّة (1)» ؛ لغرض إبراز جعل المأمور به - أی المطلوب - فی عهدة المخاطب ، وجعل الداعی فی نفسه ، وتحریکه وبعثه نحوه ، ما شئت فعبّر ، غیر أنّ هذا الجعل أو الإنشاء یختلف فیه الداعی له من قبل المتکلّم ، فتارة ، یکون الداعی له هو البعث الحقیقیّ وجعل الداعی فی نفس المخاطب لفعل المأمور به ، فیکون هذا الإنشاء حینئذ مصداقا للبعث والتحریک وجعل الداعی ، أو إن شئت فقل : یکون مصداقا للطلب ، فإنّ المقصود واحد. وأخری یکون الداعی له هو التهدید ، فیکون مصداقا للتهدید ، ویکون تهدیدا بالحمل الشائع.

[*محمدی خراسانی]

وثالثة یکون الداعی له هو التعجیز ، فیکون مصداقا للتعجیز وتعجیزا بالحمل الشائع ... وهکذا فی باقی المعانی المذکورة وغیرها.

وإلی هنا یتجلّی ما نرید أن نوضحه ؛ فإنّا نرید أن نقول بنصّ العبارة إنّ البعث أو التهدید أو التعجیز أو نحوها لیست هی معانی لهیئة الأمر قد استعملت فی مفاهیمها - کما ظنّه القوم - لا معانی حقیقیّة ولا مجازیة ؛ بل الحقّ أنّ المنشأ بها لیس إلاّ النسبة الطلبیّة الخاصّة ، وهذا الإنشاء یکون مصداقا لأحد هذه الأمور باختلاف الدواعی ، فیکون تارة بعثا بالحمل الشائع ، وأخری تهدیدا بالحمل الشائع وهکذا. لا أنّ هذه المفاهیم مدلولة للهیئة ومنشأة بها حتّی مفهوم البعث والطلب.

والاختلاط فی الوهم بین المفهوم والمصداق هو الذی جعل أولئک یظنّون أنّ هذه الأمور مفاهیم لهیئة الأمر وقد استعملت فیها استعمال اللفظ فی معناه ، حتّی اختلفوا فی أنّه أیّها المعنی الحقیقیّ الموضوع له الهیئة ، وأیّها المعنی المجازیّ؟

[شماره صفحه واقعی : 80]

ص: 80


1- وقد یقال لها : «النسبة الإرسالیّة» کما فی نهایة الأفکار 1 : 178 ، أو یقال لها : «النسبة الإیقاعیّة» کما فی فوائد الأصول 1 : 129.
2. ظهور الصیغة فی الوجوب

اختلف الأصولیون فی ظهور صیغة الأمر فی الوجوب وفی کیفیّته علی أقوال. والخلاف یشمل صیغة «افعل» وما شابهها وما بمعناها من صیغ الأمر.

والأقوال فی المسألة کثیرة (1) ، وأهمّها قولان : أحدهما : أنّها ظاهرة فی الوجوب ، إمّا لکونها موضوعة له (2) ، أو من جهة انصراف الطلب إلی أکمل الأفراد (3). ثانیهما : أنّها حقیقة فی القدر المشترک بین الوجوب والندب ، وهو - أی القدر المشترک - مطلق الطلب الشامل لهما من دون أن تکون ظاهرة فی أحدهما (4).

والحقّ أنّها ظاهرة فی الوجوب ، ولکن لا من جهة کونها موضوعة للوجوب ، ولا من جهة کونها موضوعة لمطلق الطلب ، وأنّ الوجوب أظهر أفراده.

وشأنها فی ظهورها فی الوجوب شأن مادّة الأمر علی ما تقدّم هناک ، من أنّ الوجوب یستفاد من حکم العقل بلزوم إطاعة أمر المولی ووجوب الانبعاث عن بعثه ؛ قضاء لحقّ المولویّة والعبودیّة ، ما لم یرخّص نفس المولی بالترک ، ویأذن به. وبدون الترخیص فالأمر - لو خلّی وطبعه - شأنه أن یکون من مصادیق حکم العقل بوجوب الطاعة.

فیکون الظهور هذا لیس من نحو الظهورات اللفظیّة ، ولا الدلالة هذه علی الوجوب من نوع الدلالات الکلامیّة ؛ إذ صیغة الأمر - کمادّة الأمر - لا تستعمل فی مفهوم الوجوب لا استعمالا حقیقیّا ولا مجازیّا ؛ لأنّ الوجوب کالندب أمر خارج عن حقیقة مدلولها ولا من کیفیّاته وأحواله. وتمتاز الصیغة عن مادّة کلمة الأمر أنّ الصیغة لا تدلّ إلاّ علی النسبة الطلبیّة کما تقدّم ، فهی بطریق أولی لا تصلح للدلالة علی الوجوب الذی هو مفهوم

[شماره صفحه واقعی : 81]

ص: 81


1- ذکر بعضها صاحب المعالم فی معالم الدین : 48 - 49 ، فراجع.
2- ذهب إلیه صاحب القوانین ونسبه إلی المشهور ، کما ذهب إلیه صاحب المعالم ونسبه إلی الجمهور. وذهب إلیه أیضا المحقّق الخراسانیّ. فراجع قوانین الأصول 1 : 83 ؛ معالم الدین : 48 ؛ کفایة الأصول : 92.
3- ذهب إلیه صاحب الفصول فی الفصول الغرویّة : 64. واختاره المحقّق العراقیّ فی نهایة الأفکار 1 : 162 و 178 - 180 ، وبدائع الأفکار 1 : 214.
4- ذهب إلیه السیّد المرتضی فی الذریعة إلی أصول الشریعة 1 : 51.

اسمیّ ، وکذا الندب.

وعلی هذا ، فالمستعمل فیه الصیغة - علی کلا الحالین : الوجوب والندب - واحد لا اختلاف فیه. واستفادة الوجوب - علی تقدیر تجرّدها عن القرینة علی إذن الآمر بالترک - إنّما هی بحکم العقل کما قلنا ؛ إذ هو من لوازم صدور الأمر من المولی (1).

ویشهد لما ذکرناه - من کون المستعمل فیه واحدا فی مورد الوجوب والندب - ما جاء فی کثیر من الأحادیث من الجمع بین الواجبات والمندوبات بصیغة واحدة ، وأمر واحد ، وأسلوب واحد مع تعدّد الأمر ؛ ولو کان الوجوب والندب من قبیل المعنیین للصیغة لکان ذلک فی الأغلب من باب استعمال اللفظ فی أکثر من معنی وهو مستحیل ، أو تأویله (2) بإرادة مطلق الطلب البعید إرادته من مساق الأحادیث ، فإنّه تجوّز - علی تقدیره - لا شاهد له ، ولا یساعد علیه أسلوب الأحادیث الواردة.

تنبیهان

الأوّل : ظهور الجملة الخبریّة الدالّة علی الطلب فی الوجوب.

اعلم أنّ الجملة الخبریّة فی مقام إنشاء الطلب شأنها شأن صیغة «افعل» فی ظهورها فی الوجوب ، کما أشرنا إلیه سابقا ، بقولنا : «صیغة افعل وما شابهها».

والجملة الخبریّة مثل قول : «یغتسل. یتوضّأ. یصلّی» بعد السؤال عن شیء یقتضی مثل هذا الجواب ونحو ذلک.

والسرّ فی ذلک أنّ المناط فی الجمیع واحد ، فإنّه إذا ثبت البعث من المولی - بأیّ مظهر کان وبأیّ لفظ کان - فلا بدّ أن یتبعه حکم العقل بلزوم الانبعاث ما لم یأذن المولی بترکه.

بل ربّما یقال : إنّ دلالة الجملة الخبریة علی الوجوب آکد ؛ لأنّها فی الحقیقة إخبار عن تحقّق الفعل بادّعاء أنّ وقوع الامتثال من المکلّف مفروغ منه (3).

[شماره صفحه واقعی : 82]

ص: 82


1- هذا ما قال به المحقّق النائینیّ فی فوائد الأصول 1 : 136. واختاره تلمیذه المحقّق الخوئیّ فی المحاضرات 2 : 130 - 132.
2- أی أو من باب تأویله ....
3- هکذا قال المحقّق الخراسانیّ فی کفایة الأصول : 93.

صوت

[*محمدی خراسانی]

الثانی : ظهور الأمر بعد الحظر أو توهّمه.

قد یقع إنشاء الأمر بعد تقدّم الحظر - أی المنع - أو عند توهّم الحظر ، کما لو منع الطبیب المریض عن شرب الماء ، ثمّ قال له : «اشرب الماء». أو قال ذلک عند ما یتوهّم المریض أنّه ممنوع منه ومحظور علیه شربه.

وقد اختلف الأصولیون فی مثل هذا الأمر أنّه هل هو ظاهر فی الوجوب (1) ، أو ظاهر فی الإباحة (2) ، أو الترخیص فقط (3) - أی رفع المنع فقط من دون التعرّض لثبوت حکم آخر من إباحة أو غیرها - ، أو یرجع إلی ما کان علیه سابقا قبل المنع (4)؟ علی أقوال کثیرة.

وأصحّ الأقوال هو الثالث ، وهو دلالتها علی الترخیص فقط.

والوجه فی ذلک أنّک قد عرفت أنّ دلالة الأمر علی الوجوب إنّما تنشأ من حکم العقل بلزوم الانبعاث ما لم یثبت الإذن بالترک. ومنه تستطیع أن تتفطّن أنّه لا دلالة للأمر فی المقام علی الوجوب ؛ لأنّه لیس فیه دلالة علی البعث وإنّما هو ترخیص فی الفعل لا أکثر.

وأوضح من هذا أن نقول : إنّ مثل هذا الأمر هو إنشاء بداعی الترخیص فی الفعل والإذن به ، فهو لا یکون إلاّ ترخیصا وإذنا بالحمل الشائع. ولا یکون بعثا إلاّ إذا کان الإنشاء بداعی البعث. ووقوعه بعد الحظر أو توهّمه قرینة علی عدم کونه بداعی البعث ، فلا یکون دالاّ

[شماره صفحه واقعی : 83]

ص: 83


1- ذهب إلیه بعض العامّة ، کالحنفیّة ، والمعتزلة ، والقاضی الباقلانیّ والفخر الرازیّ من الشافعیّة ، واختاره البیضاویّ فی منهاج الأصول. فراجع فواتح الرحموت (المطبوع بذیل المستصفی 1 : 379) ، ونهایة السئول 2 : 272 ، والإحکام (للآمدیّ) 2 : 260.
2- لم أعثر علی من قال بظهوره فی الإباحة الاصطلاحیّة. وأمّا المنسوب إلی أکثر الفقهاء من القول بظهوره فی الإباحة فالظاهر أنّه الإباحة بمعنی رفع الحجر والحظر. کما صرّح بذلک الآمدیّ فی الإحکام 2 : 260 ، والمحقّق القمیّ فی قوانین الأصول 1 : 89 ، وبعض المحشّین علی العدّة 1 : 183.
3- وهذا منسوب إلی أکثر الفقهاء. راجع العدّة 1 : 183 ، فواتح الرحموت (المطبوع بذیل المستصفی 1 : 379) ، الإحکام (للآمدیّ) 2 : 260. وذهب إلیه المحقّق القمیّ فی قوانین الأصول 1 : 89.
4- ذهب إلیه السید المرتضی فی الذریعة إلی أصول الشریعة 1 : 73. واختاره الشیخ الطوسیّ فی العدّة 1 : 183.

علی الوجوب. وعدم دلالته علی الإباحة بطریق أولی ، فیرجع فیه إلی دلیل آخر من أصل أو أمارة.

مثاله قوله (تعالی) : (وَإِذا حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا) (1) فإنّه أمر بعد الحظر عن الصید حال الإحرام (2) ، فلا یدلّ علی وجوب الصید.

نعم ، لو اقترن الکلام بقرینة خاصّة علی أنّ الأمر صدر بداعی البعث أو لغرض بیان إباحة الفعل فإنّه حینئذ یدلّ علی الوجوب أو الإباحة. ولکن هذا أمر آخر لا کلام فیه ؛ فإنّ الکلام فی فرض صدور الأمر بعد الحظر أو توهّمه مجرّدا عن کلّ قرینة أخری غیر هذه القرینة.

تمرینات «9»

1. ما معنی صیغة الأمر؟

2. اذکر خمسة موارد من موارد استعمال صیغة الأمر ، وایت بمثال لها.

3. هل صیغة الأمر ظاهرة فی الوجوب؟ کیف؟

4. هل الجملة الخبریّة ظاهرة فی الوجوب؟ ما السرّ فی ذلک؟

5. ما هی الأقوال فی ظهور الأمر بعد الحظر؟ وما هو الأصح؟ ولما ذا صار أصحّ؟

[شماره صفحه واقعی : 84]

ص: 84


1- المائدة (5) الآیة : 2.
2- فإنّ قوله (تعالی) : (وَإِذا حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا) أمر بالاصطیاد ، وهو واقع عقیب حرمة الاصطیاد فی حال الإحرام ؛ لقوله (تعالی) : (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقْتُلُوا الصَّیْدَ وَأَنْتُمْ حُرُمٌ) المائدة (5) الآیة : 95.
3. التعبّدیّ و التوصّلیّ
تمهید

کلّ متفقّه یعرف أنّ فی الشریعة المقدّسة واجبات لا تصحّ ولا تسقط أوامرها إلاّ بإتیانها قربیّة إلی وجه الله (تعالی).

وکونها قربیّة إنّما هو بإتیانها بقصد امتثال أوامرها أو بغیره من وجوه قصد القربة إلی الله (تعالی) ، علی ما ستأتی الإشارة إلیها (1). وتسمّی هذه الواجبات «العبادیّات» ، أو «التعبّدیّات» ، کالصلاة والصوم ونحوها.

وهناک واجبات أخری تسمّی «التوصّلیّات» وهی التی تسقط أوامرها بمجرّد وجودها وإن لم یقصد بها القربة ، کإنقاذ الغریق ، وأداء الدین ، ودفن المیّت ، وتطهیر الثوب والبدن للصلاة ، ونحو ذلک.

وللتعبّدیّ والتوصّلیّ تعریف آخر کان مشهورا عند القدماء ، وهو أنّ التوصّلیّ «ما کان الداعی للأمر به معلوما» ، وفی قباله التعبّدیّ وهو «ما لم یعلم الغرض منه (2)». وإنّما سمّی تعبّدیّا ؛ لأنّ الغرض الداعی للمأمور لیس إلاّ التعبّد بأمر المولی فقط. ولکن التعریف غیر صحیح إلاّ إذا أرید به اصطلاح ثان للتعبّدیّ والتوصّلیّ ، فیراد بالتعبّد التسلیم لله (تعالی) فیما أمر به وإن کان المأمور به توصّلیّا بالمعنی الأوّل ، کما یقولون مثلا : «نعمل هذا تعبّدا» ویقولون : «نعمل هذا من باب التعبّد» ، أی نعمل هذا من باب التسلیم لأمر الله (تعالی) وإن لم نعلم المصلحة فیه.

وعلی ما تقدّم من بیان معنی التوصّلیّ والتعبّدیّ - المصطلح الأوّل (3) - فإن علم حال واجب بأنّه تعبّدیّ أو توصّلیّ فلا إشکال ، وإن شکّ فی ذلک فهل الأصل کونه تعبّدیّا أو توصّلیّا؟ فیه خلاف بین الأصولیّین. وینبغی لتوضیح ذلک وبیان المختار تقدیم أمور :

[شماره صفحه واقعی : 85]

ص: 85


1- یأتی فی الصفحة : 87.
2- هذا التعریف منسوب إلی القدماء ، کما نسبه إلیهم المحقّق العراقیّ فی مقالات الأصول 1 : 229.
3- وأوّل من ذهب إلیه هو الشیخ الأنصاریّ فی مطارح الأنظار : 59. ثمّ تبعه من تأخّر عنه.
أ. منشأ الخلاف و تحریره

صوت

[*محمدی خراسانی]

إنّ منشأ الخلاف هنا هو الخلاف فی إمکان أخذ قصد القربة فی متعلّق الأمر - کالصلاة مثلا - قیدا له علی نحو الجزء أو الشرط علی وجه یکون المأمور به المتعلّق للأمر هو الصلاة المأتیّ بها بقصد القربة بهذا القید ، کقید الطهارة فیها ؛ إذ یکون المأمور به الصلاة عن طهارة لا الصلاة المجرّدة عن هذا القید من حیث هی هی.

فمن قال بإمکان أخذ هذا القید (1) - وهو قصد القربة - کان مقتضی الأصل عنده التوصّلیّة إلاّ إذا دلّ دلیل خاصّ علی التعبّدیّة ، کسائر القیود الأخری ؛ لما عرفت أنّ إطلاق کلام المولی حجّة یجب الأخذ به ما لم یثبت التقیید ، فعند الشکّ فی اعتبار قید یمکن أخذه فی المأمور به فالمرجع أصالة الإطلاق لنفی اعتبار ذلک القید.

ومن قال باستحالة أخذ قید قصد القربة (2) فلیس له التمسّک بالإطلاق ؛ لأنّ الإطلاق لیس إلاّ عبارة عن عدم التقیید فیما من شأنه التقیید ؛ لأنّ التقابل بینهما من باب تقابل العدم والملکة - الملکة : هی التقیید ، وعدمها : الإطلاق -. وإذا استحالت الملکة استحال عدمها بما هو عدم ملکة ، لا بما هو عدم مطلق. وهذا واضح ؛ لأنّه إذا کان التقیید مستحیلا فی لسان الدلیل فعدم التقیید (3) لا یستکشف منه إرادة الإطلاق ؛ فإنّ عدم التقیید یجوز أن یکون لاستحالة التقیید ، ویجوز أن یکون لعدم إرادة التقیید ، ولا طریق لإثبات الثانی بمجرّد عدم ذکر القید وحده.

وبعد هذا نقول : إذا شککنا فی اعتبار شیء فی مراد المولی وما تعلّق به غرضه واقعا

[شماره صفحه واقعی : 86]

ص: 86


1- وهذا هو المعروف بین الأصولیّین إلی زمان الشیخ الأعظم الأنصاریّ.
2- وأوّل من قال به الشیخ الأنصاریّ فی مطارح الأنظار : 60. وتبعه أکثر من تأخّر عنه ؛ فبعضهم ادّعی امتناعه الذاتی ، کما فی حاشیة الکفایة (للمشکینی) 1 : 357 ، وبدائع الأفکار 1 : 228 ، منتهی الأصول 1 : 129 - 132 ؛ وبعضهم ادّعی امتناعه الغیری ، کما فی کفایة الأصول : 95 ، ونهایة الدرایة 1 : 233 ، وفوائد الأصول 1 : 149.
3- وفی «س» : «إذا کان التقیید مستحیلا فعدم التقیید فی لسان الدلیل ...» وهو أیضا صحیح. وأمّا الموجود فی بعض النسخ المطبوعة : «إذا کان التقیید فی لسان الدلیل لا یستکشف منه ...» غلط کما لا یخفی.

ولم یمکن له بیانه فلا محالة یرجع ذلک إلی الشکّ فی سقوط الأمر إذا خلا المأتیّ به من ذلک القید المشکوک. وعند الشکّ فی سقوط الأمر - أی فی امتثاله - یحکم العقل بلزوم الإتیان به مع القید المشکوک کیما یحصل له العلم بفراغ ذمّته من التکلیف ؛ لأنّه إذا اشتغلت الذمّة بواجب یقینا فلا بدّ من إحراز الفراغ منه فی حکم العقل. وهذا معنی ما اشتهر فی لسان الأصولیّین من قولهم : «الاشتغال الیقینیّ یستدعی الفراغ الیقینیّ». وهذا ما یسمّی عندهم ب- «أصل الاشتغال» أو «أصالة الاحتیاط»

ب. محلّ الخلاف من وجوب قصد القربة

صوت

[*محمدی خراسانی]

إنّ محلّ الخلاف فی المقام هو إمکان أخذ قصد امتثال الأمر فی المأمور به. وأمّا غیر قصد الامتثال من وجوه قصد القربة ، کقصد محبوبیّة الفعل المأمور به الذاتیّة باعتبار أنّ کلّ مأمور به لا بدّ أن یکون محبوبا للآمر ، ومرغوبا فیه عنده ، وکقصد التقرّب إلی الله (تعالی) محضا بالفعل لا من جهة قصد امتثال أمره ، بل رجاء لرضاه ، ونحو ذلک من وجوه قصد القربة ، فإنّ کلّ هذه الوجوه لا مانع قطعا من أخذها قیدا للمأمور به ، ولا یلزم المحال الذی ذکروه فی أخذ قصد الامتثال (1) علی ما سیأتی.

ولکنّ الشأن فی أنّ هذه الوجوه هل هی مأخوذة فی المأمور به فعلا علی نحو لا تکون العبادة عبادة إلاّ بها؟ الحقّ أنّه لم یؤخذ شیء منها فی المأمور به.

والدلیل علی ذلک ما نجده من الاتّفاق علی صحّة العبادة - کالصلاة مثلا - إذا أتی بها بداعی أمرها مع عدم قصد الوجوه الأخری. ولو کان غیر قصد الامتثال من وجوه القربة مأخوذا فی المأمور به لما صحّت العبادة ، ولما سقط أمرها بمجرّد الإتیان بداعی أمرها بدون قصد ذلک الوجه.

فالخلاف - إذن - منحصر فی إمکان أخذ قصد الامتثال واستحالته.

[شماره صفحه واقعی : 87]

ص: 87


1- هذا ما ذهب إلیه المحقّق الخراسانیّ فی کفایة الأصول : 97. وأمّا المحقّق النائینیّ فذهب إلی امتناع أخذ سائر الدواعی القربیّة أیضا فی متعلّق الأمر ، ودلیله جریان المحاذیر المذکورة فی أخذ قصد الامتثال هنا. فراجع فوائد الأصول 1 : 151.
ج. الإطلاق و التقیید فی التقسیمات الأوّلیّة للواجب

إنّ کلّ واجب فی نفسه له تقسیمات باعتبار الخصوصیّات التی یمکن أن تلحقه فی الخارج ، مثلا الصلاة تنقسم فی ذاتها مع قطع النظر عن تعلّق الأمر بها إلی : 1. ذات سورة ، وفاقدتها. 2. ذات تسلیم ، وفاقدته. 3. صلاة عن طهارة ، وفاقدتها. 4. صلاة مستقبل بها القبلة ، وغیر مستقبل بها. 5. صلاة مع الساتر وبدونه ... وهکذا یمکن تقسیمها إلی ما شاء الله من الأقسام بملاحظة أجزائها وشروطها وملاحظة کلّ ما یمکن فرض اعتباره فیها وعدمه. ویسمّی مثل هذه التقسیمات «التقسیمات الأوّلیّة» ؛ لأنّها تقسیمات تلحقها فی ذاتها مع قطع النظر عن فرض تعلّق شیء بها. وتقابلها «التقسیمات الثانویّة» التی تلحقها بعد فرض تعلّق شیء بها کالأمر مثلا ، وسیأتی ذکرها.

فإذا نظرنا إلی هذه التقسیمات الأوّلیّة للواجب ، فالحکم بالوجوب بالقیاس إلی کلّ خصوصیّة منها لا یخلو فی الواقع من أحد احتمالات ثلاثة :

1. أن یکون مقیّدا بوجودها ، ویسمّی «بشرط شیء» ، مثل شرط الطهارة ، والساتر ، والاستقبال ، والسورة ، والرکوع ، والسجود ، وغیرها من أجزاء وشرائط بالنسبة إلی الصلاة.

2. أن یکون مقیّدا بعدمها ، ویسمّی «بشرط لا» ، مثل شرط الصلاة بعدم الکلام ، والقهقهة ، والحدث ، إلی غیر ذلک من قواطع الصلاة.

3. أن یکون مطلقا بالنسبة إلیها - أی غیر مقیّد بوجودها ولا بعدمها - ، ویسمّی «لا بشرط» ، مثل عدم اشتراط الصلاة بالقنوت ؛ فإنّ وجوبها غیر مقیّد بوجوده ولا بعدمه. اهذا فی مرحلة الواقع والثبوت.

وأمّا فی مرحلة الإثبات والدلالة : فإنّ الدلیل الذی یدلّ علی وجوب شیء إن دلّ علی اعتبار قید فیه ، أو علی اعتبار عدمه فذاک ، وإن لم یکن الدلیل متضمّنا لبیان التقیید بما هو محتمل التقیید لا وجودا ولا عدما ، فإنّ المرجع فی ذلک هو أصالة الإطلاق ، إذا توفّرت المقدّمات المصحّحة للتمسّک بأصالة الإطلاق علی ما سیأتی فی بابه - وهو باب المطلق والمقیّد (1) - ،

[شماره صفحه واقعی : 88]

ص: 88


1- یأتی فی الصفحة : 196.

وبأصالة الإطلاق یستکشف أنّ إرادة المتکلّم الآمر متعلّقة بالمطلق واقعا ، أی إنّ الواجب لم یؤخذ بالنسبة إلی القید إلاّ علی نحو اللابشرط.

والخلاصة أنّه لا مانع من التمسّک بالإطلاق لرفع احتمال التقیید فی التقسیمات الأوّلیّة.

د. عدم إمکان الإطلاق و التقیید فی التقسیمات الثانویّة للواجب

ثمّ إنّ کلّ واجب - بعد ثبوت الوجوب وتعلّق الأمر به واقعا - ینقسم إلی ما یؤتی به فی الخارج بداعی أمره ، وما یؤتی به لا بداعی أمره. ثمّ ینقسم أیضا إلی معلوم الوجوب ومجهوله.

وهذه التقسیمات تسمّی «التقسیمات الثانویّة» ؛ لأنّها من لواحق الحکم وبعد فرض ثبوت الوجوب واقعا ؛ إذ قبل تحقّق الحکم لا معنی لفرض إتیان الصلاة - مثلا - بداعی أمرها ؛ لأنّ المفروض فی هذه الحالة [أنّه] لا أمر بها حتّی یمکن فرض قصده. وکذا الحال بالنسبة إلی العلم والجهل بالحکم.

وفی مثل هذه التقسیمات یستحیل التقیید - أی تقیید المأمور به - ؛ لأنّ قصد امتثال الأمر - مثلا - فرع وجود الأمر ، فکیف یعقل أن یکون الأمر مقیّدا به؟! ولازمه أن یکون الأمر فرع قصد الأمر ، وقد کان قصد الأمر فرع وجود الأمر ، فیلزم أن یکون المتقدّم متأخّرا والمتأخّر متقدّما. وهذا خلف أو دور.

وإذا استحال التقیید استحال الإطلاق أیضا ؛ لما قلنا سابقا (1) : إنّ الإطلاق من قبیل عدم الملکة بالقیاس إلی التقیید (2) ، فلا یفرض إلاّ فی مورد قابل للتقیید ، ومع عدم إمکان التقیید لا یستکشف من عدم التقیید إرادة الإطلاق.

[شماره صفحه واقعی : 89]

ص: 89


1- قد مرّ فی الصفحة : 86.
2- اعلم أنّ فی تقابل الإطلاق والتقیید أقوالا : منها : أنّ التقابل بینهما تقابل العدم والملکة ، وهو المنسوب إلی سلطان العلماء ومن تبعه من المتأخّرین ، کما فی فوائد الأصول 2 : 565. ومنها : أنّه تقابل التضادّ ، وهو رأی المشهور إلی زمان سلطان العلماء ، کما فی فوائد الأصول 1 : 565. ومنها : تقابل التضادّ فی مرحلة الثبوت ، والعدم والملکة فی مرحلة الإثبات. وهذا ما اختاره المحقّق الخوئیّ فی المحاضرات 2 : 173. ومنها : أنّه تقابل التناقض. وهو مذهب الشهید الصدر فی دروس فی علم الأصول 2 : 90 - 91.
النتیجة

صوت

[*محمدی خراسانی]

وإذا عرفنا هذه المقدّمات یحسن بنا أن نرجع إلی صلب الموضوع ، فنقول : قد اختلف الأصولیّون فی أنّ الأصل فی الواجب - إذا شکّ فی کونه تعبّدیّا أو توصّلیّا - هل إنّه تعبّدی أو توصّلیّ؟

ذهب جماعة (1) إلی أنّ الأصل فی الواجبات أن تکون عبادیّة إلاّ أن یقوم دلیل خاصّ علی عدم دخل قصد القربة فی المأمور به ؛ لأنّه لا بدّ من الإتیان به تحصیلا للفراغ الیقینیّ مع عدم الدلیل علی الاکتفاء بدونه ، ولا یمکن التمسّک بالإطلاق لنفیه حسب الفرض. وقد تقدّم ذلک فی الأمر الأوّل. فتکون أصالة الاحتیاط هی المرجع هنا وهی تقتضی العبادیّة.

وذهب جماعة (2) إلی أنّ الأصل فی الواجبات أن تکون توصّلیّة ، لا لأجل التمسّک بأصالة الإطلاق فی نفس الأمر (3) ، ولا لأجل أصالة البراءة من اعتبار قید القربة (4) ، بل نتمسّک لذلک بإطلاق المقام (5).

توضیح ذلک أنّه لا ریب فی أنّ المأمور به إطلاقا وتقییدا یتبع الغرض سعة وضیقا ، فإن کان القید دخیلا فی الغرض فلا بدّ من بیانه وأخذه فی المأمور به قیدا ، وإلاّ فلا.

غیر أنّ ذلک فیما یمکن أخذه من القیود فی المأمور به - کما فی التقسیمات الأوّلیّة - أمّا : ما لا یمکن أخذه فی المأمور به قیدا - کالذی نحن فیه وهو قید قصد الامتثال - فلا یصحّ من الآمر أن یتغافل عنه حیث لا یمکن أخذه قیدا فی الکلام الواحد المتضمّن للأمر ، بل لا مناص له عن اتّباع طریقة أخری ممکنة لاستیفاء غرضه ، ولو بإنشاء أمرین : أحدهما یتعلّق بذات الفعل مجرّدا عن القید ، والثانی یتعلّق بالقید ، مثلا لو فرض أنّ غرض

[شماره صفحه واقعی : 90]

ص: 90


1- منهم : صاحب الکفایة. راجع کفایة الأصول : 98.
2- ومنهم : الشیخ الأعظم الأنصاریّ فی مطارح الأنظار : 61.
3- حتی یرد علیه ما أورده الشیخ الأعظم الأنصاریّ من أنّ القید ممّا لا یتحقّق إلاّ بعد الأمر. راجع مطارح الأنظار : 60.
4- احتجّ بها علی التوصّلیّة المحقّق الخوئیّ فی المحاضرات 2 : 193.
5- کما أشار إلیه المحقّق الخراسانیّ فی کفایة الأصول : 98 - 99.

المولی قائم بالصلاة المأتیّ بها بداعی أمرها ؛ فإنّه إذا لم یمکن تقیید المأمور به بذلک فی نفس الأمر المتعلّق بها - لما عرفت من امتناع التقیید فی التقسیمات الثانویة - فلا بدّ له - أی الآمر - لتحصیل غرضه أن یسلک طریقة أخری ، کأن یأمر أوّلا بالصلاة ثمّ یأمر ثانیا بإتیانها بداعی أمرها الأوّل ؛ مبیّنا ذلک بصریح العبارة.

وهذان الأمران یکونان فی حکم أمر واحد ثبوتا وسقوطا ؛ لأنّهما ناشئان من غرض واحد ، والثانی یکون بیانا للأوّل ، فمع عدم امتثال الأمر الثانی لا یسقط الأمر الأوّل بامتثاله فقط ، وذلک بأن یأتی بالصلاة مجرّدة عن قصد أمرها ، فیکون الأمر الثانی بانضمامه إلی الأوّل مشترکا مع التقیید فی النتیجة وإن لم یسمّ تقییدا اصطلاحا.

إذا عرفت ذلک فنقول : المولی إذا أمر بشیء - وکان فی مقام البیان - واکتفی بهذا الأمر ولم یلحقه بما یکون بیانا له فلم یأمر ثانیا بقصد الامتثال فإنّه یستکشف منه عدم دخل قصد الامتثال فی الغرض ، وإلاّ لبیّنه بأمر ثان. وهذا ما سمّیناه ب- «إطلاق المقام».

وعلیه ، فالأصل فی الواجبات کونها توصّلیّة حتّی یثبت بالدلیل أنّها تعبّدیّة.

4. الواجب العینیّ و إطلاق الصیغة

صوت

[*محمدی خراسانی]

الواجب العینیّ «ما یتعلّق بکلّ مکلّف ولا یسقط بفعل الغیر» ، کالصلاة الیومیّة والصوم. ویقابله الواجب الکفائیّ ، وهو «المطلوب فیه وجود الفعل من أیّ مکلّف کان» ، فیسقط بفعل بعض المکلّفین عن الباقی ، کالصلاة علی المیّت وتغسیله ودفنه. وسیأتی فی تقسیمات الواجب ذکرهما (1).

وفیما یتعلّق بمسألة تشخیص الظهور نقول : إن دلّ الدلیل علی أنّ الواجب عینیّ أو کفائیّ فذاک ، وإن لم یدلّ فإنّ إطلاق صیغة افعل یقتضی أن یکون عینیّا ، سواء أتی بذلک العمل شخص آخر أم لم یأت به ، فإنّ العقل یحکم بلزوم امتثال الأمر ما لم یعلم سقوطه بفعل الغیر.

فالمحتاج إلی مزید البیان علی أصل الصیغة هو الواجب الکفائیّ ، فإذا لم ینصب المولی

[شماره صفحه واقعی : 91]

ص: 91


1- یأتی فی الصفحة : 107.

قرینة علی إرادته - کما هو المفروض - یعلم أنّ مراده الواجب العینیّ.

5. الواجب التعیینیّ و إطلاق الصیغة

الواجب التعیینیّ هو : «الواجب بلا واجب آخر یکون عدلا له وبدیلا عنه فی عرضه» ، کالصلاة الیومیّة. ویقابله الواجب التخییریّ ، کخصال کفّارة الإفطار العمدیّ فی صوم شهر رمضان ، المخیّرة بین إطعام ستّین مسکینا ، وصوم شهرین متتابعین ، وعتق رقبة. وسیأتی فی الخاتمة توضیح الواجب التعیینیّ والتخییریّ (1).

فإذا علم واجب أنّه من أیّ القسمین فذاک ، وإلاّ فمقتضی إطلاق صیغة الأمر وجوب ذلک الفعل ، سواء أتی بفعل آخر أم لم یأت به ، فالقاعدة تقتضی عدم سقوطه بفعل شیء آخر ؛ لأنّ التخییر محتاج إلی مزید بیان مفقود.

6. الواجب النفسیّ و إطلاق الصیغة

الواجب النفسیّ هو «الواجب لنفسه لا لأجل واجب آخر» ، کالصلاة الیومیّة. ویقابله الواجب الغیریّ ، کالوضوء ، فإنّه إنّما یجب مقدّمة للصلاة الواجبة ، لا لنفسه ؛ إذ لو لم تجب الصلاة ، لما وجب الوضوء.

فإذا شکّ فی واجب أنّه نفسیّ أو غیریّ ، فمقتضی إطلاق تعلّق الأمر به - سواء وجب شیء آخر أم لا - أنّه واجب نفسیّ. فالإطلاق یقتضی النفسیّة ما لم تثبت الغیریّة.

[شماره صفحه واقعی : 92]

ص: 92


1- یأتی فی الصفحة : 105.
تمرینات «10»

التمرین الأوّل

1. ما هو تعریف الواجب التعبّدی والتوصّلی عند المتأخّرین والقدماء؟

2. ما هو منشأ الخلاف فی أنّ الأصل فی الواجبات هو کونها توصّلیّة أو تعبّدیّة؟

3. ما معنی قولهم : «الاشتغال الیقینی یستدعی الفراغ الیقینی»؟

4. هل یمکن أخذ غیر قصد الامتثال من وجوه قصد القربة فی المأمور به؟

5. ما المراد من التقسیمات الأوّلیّة والتقسیمات الثانویّة للواجب؟

6. هل یمکن التمسّک بالإطلاق لرفع احتمال التقیید فی التقسیمات الأوّلیّة؟ ما الدلیل علیه؟

7. ما الوجه فی استحالة التمسّک بالإطلاق لرفع احتمال التقیید فی التقسیمات الثانویّة؟

8. ما دلیل القول : بأنّ الأصل فی الواجبات أن تکون عبادیّة ، وما دلیل القول ؛ بأنّ الأصل فیها أن تکون توصّلیّة؟ وما هو الأقرب منهما؟ وما وجه الأقربیّة؟

9. ما هو تعریف الواجب العینیّ والواجب الکفائیّ؟ وأیّهما مقتضی إطلاق صیغة الأمر؟

10. ما هو تعریف الواجب التعیینیّ والواجب التعیّنیّ؟ وأیّهما مقتضی إطلاق صیغة الأمر؟

11. ما هو تعریف الواجب النفسیّ والواجب الغیریّ؟ وأیّهما مقتضی إطلاق صیغة الأمر؟

التمرین الثانی

1. ما هی أدلّة القائلین بامتناع أخذ قید قصد القربة فی متعلّق الأمر امتناعا ذاتیّا؟

2. ما هی أدلّة القائلین بامتناعه امتناعا غیریّا؟

3. ما هی الأقوال فی تقابل الإطلاق والتقیید؟

[شماره صفحه واقعی : 93]

ص: 93

7. الفور و التراخی

اختلف الأصولیّون فی دلالة صیغة الأمر علی الفور والتراخی علی أقوال :

1. إنّها موضوعة للفور (1).

2. إنّها موضوعة للتراخی (2).

3. إنّها موضوعة لهما علی نحو الاشتراک اللفظی (3).

4. إنّها غیر موضوعة لا للفور ، ولا للتراخی ، ولا للأعمّ منهما (4) ، بل لا دلالة لها علی أحدهما بوجه من الوجوه. وإنّما یستفاد أحدهما من القرائن الخارجیّة التی تختلف باختلاف المقامات (5). والحقّ هو الأخیر.

والدلیل علیه ما عرفت من أنّ صیغة «افعل» إنّما تدلّ علی النسبة الطلبیّة ، کما أنّ المادّة لم توضع إلاّ لنفس الحدث غیر الملحوظ معه شیء من خصوصیّاته الوجودیّة. وعلیه ،

[شماره صفحه واقعی : 94]

ص: 94


1- ذهب إلیه الشیخ الطوسیّ ونسبه إلی کثیر من المتکلّمین والفقهاء. راجع العدّة 1 : 225 - 227. ونسب إلی الحنفیّة والحنابلة من العامّة فی الإحکام (للآمدی) 2 : 242 ، ونهایة السئول 2 : 287. وناقش فی نسبته إلی الحنفیة صاحب سلّم الوصول (المطبوع بذیل نهایة السئول 2 : 286 - 287).
2- أی جوازا ، بمعنی أنّه یجوز التراخی کما یجوز الفور. لا وجوبا بمعنی أنّه یجب الفور ، فإنّه لم یقل به أحد ، کما قال المحقّق القمّی : «أمّا القول بتعیین التراخی فلم نقف علی مصرّح به». قوانین الأصول 1 : 95. وهذا القول نسبه الآمدیّ إلی الشافعیّة والقاضی أبی بکر وجماعة من الأشاعرة والجبّائی وابنه وأبی الحسین البصریّ. راجع الإحکام (للآمدی) 2 : 242.
3- وهذا منسوب إلی الواقفیّة ، فراجع نهایة السئول 2 : 288. ونسبه صاحبا المعالم والمفاتیح إلی السیّد المرتضی ، إلاّ أنّ کلامه صریح فی القول الرابع ، حیث قال : «الواجب علی من سمع مطلق الأمر .... ویتوقّف فی تعیین الوقت أو التخییر فیه علی دلالة تدلّ علی ذلک ، وهو الصحیح». راجع معالم الدین : 60 ؛ مفاتیح الأصول : 122 ؛ الذریعة إلی أصول الشریعة 1 : 131.
4- أی علی نحو الاشتراک المعنویّ کما نسبه الشوکانی إلی الفخر الرازیّ فی إرشاد الفحول : 99 - 100.
5- ذهب إلیه المحقّق والعلاّمة والسیّد المرتضی من القدماء ، واختاره کثیر من المتأخّرین. فراجع معارج الأصول : 65 ، مبادئ الوصول : 96 ، الذریعة 1 : 131. وذهب إلیه أیضا الآمدیّ کما ذهب إلیه البیضاویّ ونسبه إلی الحنفیّة والفخر الرازیّ. راجع الإحکام (للآمدی) 2 : 242 ؛ ونهایة السئول 2 : 286.

فلا دلالة لها _ لا بهیئتها ولا بمادّتها _ علی الفور أو التراخی ؛ بل لا بدّ من دالّ آخر علی شیء منهما ، فإن تجرّدت عن الدالّ الآخر ، فإنّ ذلک یقتضی جواز الإتیان بالمأمور به علی الفور أو التراخی.

[*محمدی خراسانی]

هذا بالنظر إلی نفس الصیغة.

أمّا بالنظر إلی الدلیل الخارجیّ المنفصل ، فقد قیل بوجود الدلیل علی الفور فی جمیع الواجبات علی نحو العموم إلاّ ما دلّ علیه دلیل خاصّ ینصّ علی جواز التراخی فیه بالخصوص. وقد ذکروا لذلک آیتین :

الأولی : قوله (تعالی) : (وَسارِعُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ) ((1). وتقریب الاستدلال بها أنّ المسارعة إلی المغفرة لا تکون إلاّ بالمسارعة إلی سببها ، وهو الإتیان بالمأمور به ؛ لأنّ المغفرة فعل الله (تعالی) فلا معنی لمسارعة العبد إلیها. وعلیه فتکون المسارعة إلی فعل المأمور به واجبا ؛ لما مرّ من ظهور صیغة «افعل» فی الوجوب (2).

الثانیة : قوله (تعالی) : (فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ (3)) فإنّ الاستباق بالخیرات عبارة أخری عن الإتیان بها فورا.

والجواب (4) عن الاستدلال بکلتا الآیتین أنّ الخیرات وسبب المغفرة کما تصدق علی الواجبات تصدق علی المستحبّات أیضا ، فتکون المسارعة والاستباق شاملین لما هما فی المستحبّات أیضا. ومن البدیهیّ عدم وجوب المسارعة فیها ، کیف وهی یجوز ترکها رأسا. وإذا کانتا شاملتین للمستحبّات بعمومهما کان ذلک قرینة علی أنّ طلب المسارعة لیس علی نحو الإلزام ؛ فلا تبقی لهما دلالة علی الفوریّة فی عموم الواجبات.

بل لو سلّمنا باختصاصهما بالواجبات لوجب صرف ظهور صیغة «افعل» فیهما فی الوجوب وحملها علی الاستحباب ؛ نظرا إلی أنّا نعلم عدم وجوب الفوریّة فی أکثر الواجبات ، فیلزم تخصیص الأکثر بإخراج أکثر الواجبات عن عمومها. ولا شکّ أنّ الإتیان

[شماره صفحه واقعی : 95]

ص: 95


1- آل عمران (3) الآیة : 133.
2- مرّ فی الصفحة : 81 _ 83.
3- البقرة (2) الآیة : 148 ؛ المائدة (5) الآیة : 48.
4- کما فی کفایة الأصول : 103.

بالکلام عامّا مع تخصیص الأکثر وإخراجه من العموم بعد ذلک قبیح فی المحاورات العرفیّة ، ویعدّ الکلام عند العرف مستهجنا. فهل تری یصحّ لعارف بأسالیب الکلام أن یقول مثلا : «بعت أموالی» ثمّ یستثنی واحدا فواحدا حتّی لا یبقی تحت العامّ إلاّ القلیل؟! لا شکّ فی أنّ هذا الکلام یعدّ مستهجنا ، لا یصدر عن حکیم عارف.

إذن ، لا یبقی مناص عن حمل الآیتین علی الاستحباب.

8. المرّة و التکرار

(1)

واختلفوا أیضا فی دلالة صیغة «افعل» علی المرّة والتکرار علی أقوال ، کاختلافهم فی الفور والتراخی.

والمختار هنا کالمختار هناک ، والدلیل نفس الدلیل من عدم دلالة الصیغة لا بهیئتها ولا بمادّتها علی المرّة ولا التکرار ؛ لما عرفت من أنّها لا تدلّ علی أکثر من طلب نفس الطبیعة من حیث هی ، فلا بدّ من دالّ آخر علی کلّ منهما.

أمّا الإطلاق فإنّه یقتضی الاکتفاء بالمرّة. وتفصیل ذلک أنّ مطلوب المولی لا یخلو من أحد وجوه ثلاثة - ویختلف الحکم فیها من ناحیة جواز الاکتفاء وجواز التکرار - :

1. أن یکون المطلوب صرف وجود الشیء بلا قید ولا شرط ، بمعنی أنّه یرید ألاّ یبقی مطلوبه معدوما ، بل یخرج من ظلمة العدم إلی نور الوجود لا أکثر ، ولو بفرد واحد. ولا محالة - حینئذ - ینطبق المطلوب قهرا علی أوّل وجوداته ، فلو أتی المکلّف بما أمر به أکثر من مرّة فالامتثال یکون بالوجود الأوّل ، ویکون الثانی لغوا محضا ، کالصلاة الیومیّة.

[شماره صفحه واقعی : 96]

ص: 96


1- المرّة والتکرار لهما معنیان : الأوّل : الدفعة والدفعات ، الثانی : الفرد والأفراد. والظاهر أنّ المراد منهما فی محلّ النزاع هو المعنی الأوّل. والفرق بینهما أنّ الدفعة قد تتحقّق بفرد واحد من الطبیعة المطلوبة ، وقد تتحقّق بأفراد متعدّدة إذا جیء بها فی زمان واحد. فلذلک تکون الدفعة أعمّ من الفرد مطلقا ، کما أنّ الأفراد أعمّ مطلقا من الدفعات ؛ لأنّ الأفراد _ کما قلنا _ قد تحصل دفعة واحدة وقد تحصل بدفعات. _ منه رحمه الله _. وأقول : اختلفوا فی أنّه هل المراد من المرّة والتکرار هو الدفعة والدفعات أو الفرد والأفراد أو الأعمّ منهما؟ فذهب صاحب الفصول إلی الأوّل ونسب الثانی إلی بعض معاصریه. وذهب المحقّق الخراسانیّ إلی الثالث. فراجع الفصول الغرویّة : 71 ؛ کفایة الأصول : 101.

2. أن یکون المطلوب الوجود الواحد بقید الواحدة - أی بشرط ألاّ یزید علی أوّل وجوداته - ، فلو أتی المکلّف حینئذ بالمأمور به مرّتین لا یحصل الامتثال أصلا ، کتکبیرة الإحرام للصلاة ؛ فإنّ الإتیان بالثانیة عقیب الأولی مبطل للأولی ، وهی تقع باطلة.

[*محمدی خراسانی]

3. أن یکون المطلوب الوجود المتکرّر ، إمّا بشرط تکرّره فیکون المطلوب هو المجموع بما هو مجموع ، فلا یحصل الامتثال بالمرّة أصلا ، کرکعات الصلاة الواحدة ، وإمّا لا بشرط تکرّره - بمعنی أنّه یکون المطلوب کلّ واحد من الوجودات - ، کصوم أیّام شهر رمضان ، فلکلّ مرّة امتثالها الخاصّ.

ولا شکّ أنّ الوجهین الأخیرین یحتاجان إلی بیان زائد علی مفاد الصیغة. فلو أطلق المولی ولم یقیّد بأحد الوجهین - وهو فی مقام البیان - کان إطلاقه دلیلا علی إرادة الوجه الأوّل. وعلیه ، یحصل الامتثال - کما قلنا - بالوجود الأوّل ، ولکن لا یضرّ الوجود الثانی ، کما أنّه لا أثر له فی الامتثال وغرض المولی.

وممّا ذکرنا یتّضح أنّ مقتضی الإطلاق جواز الإتیان بأفراد کثیرة معا دفعة واحدة ، ویحصل الامتثال بالجمیع. فلو قال المولی : «تصدّق علی مسکین» فمقتضی الإطلاق جواز الاکتفاء بالتصدّق مرّة واحدة علی مسکین واحد ، وحصول الامتثال بالتصدّق علی عدّة مساکین دفعة واحدة ، ویکون امتثالا واحدا بالجمیع ؛ لصدق صرف الوجود علی الجمیع ؛ إذ الامتثال کما یحصل بالفرد الواحد یحصل بالأفراد المجتمعة الوجود.

9. هل یدلّ نسخ الوجوب علی الجواز؟

إذا وجب شیء فی زمان بدلالة الأمر ثمّ نسخ ذلک الوجوب قطعا فقد اختلفوا فی بقاء الجواز الذی کان مدلولا للأمر ؛ لأنّ الأمر کان یدلّ علی جواز الفعل مع المنع من ترکه ، فمنهم من قال ببقاء الجواز (1) ، ومنهم من قال بعدمه (2).

[شماره صفحه واقعی : 97]

ص: 97


1- قال به المحقّق العراقیّ فی نهایة الأفکار 1 : 389 - 391.
2- ذهب إلیه المحقّق القمیّ وصاحب الفصول ، فراجع قوانین الأصول 1 : 127 ، والفصول : 111. واختاره المحقّق الخراسانیّ فی کفایة الأصول : 173 ، والسیّد الامام الخمینیّ فی مناهج الوصول 2 : 81 ، والمحقّق الخوئیّ فی المحاضرات 4 : 22.

ویرجع النزاع - فی الحقیقة - إلی النزاع فی مقدار دلالة نسخ الوجوب ، فإنّ فیه احتمالین :

1. إنّه یدلّ علی رفع خصوص المنع من الترک فقط ، وحینئذ تبقی دلالة الأمر علی الجواز علی حالها لا یمسّها النسخ ، وهو القول الأوّل. ومنشأ هذا أنّ الوجوب ینحلّ إلی الجواز والمنع من الترک ، ولا شأن فی النسخ إلاّ رفع المنع من الترک فقط ، ولا تعرّض له لجنسه وهو الجواز ، أی الإذن فی الفعل.

2. إنّه یدلّ علی رفع الوجوب من أصله ، فلا یبقی لدلیل الوجوب شیء یدلّ علیه. ومنشأ هذا هو أنّ الوجوب معنی بسیط لا ینحلّ إلی جزءین ، فلا یتصوّر فی النسخ أنّه رفع للمنع من الترک فقط.

والمختار هو القول الثانی ؛ لأنّ الحقّ أنّ الوجوب أمر بسیط ، وهو الإلزام بالفعل ، (1) ولازمه المنع من الترک ، کما أنّ الحرمة هی المنع من الفعل ، ولازمها الإلزام بالترک ، ولیس الإلزام بالترک - الذی معناه وجوب الترک - جزءا من معنی حرمة الفعل ، وکذلک المنع من الترک - الذی معناه حرمة الترک - لیس جزءا من معنی وجوب الفعل ، بل أحدهما لازم للآخر ینشأ منه تبعا له.

فثبوت الجواز بعد النسخ للوجوب یحتاج إلی دلیل خاصّ یدلّ علیه ولا یکفی دلیل الوجوب ، فلا دلالة لدلیل الناسخ ولا لدلیل المنسوخ علی الجواز ، ویمکن أن یکون الفعل بعد نسخ وجوبه محکوما بکلّ واحد من الأحکام الأربعة الباقیة.

وهذا البحث لا یستحقّ أکثر من هذا الکلام ؛ لقلّة البلوی به. وما ذکرناه فیه الکفایة.

10. الأمر بشیء مرّتین

صوت

[*محمدی خراسانی]

إذا تعلّق الأمر بفعل مرّتین فهو یمکن أن یقع علی صورتین :

1. أن یکون الأمر الثانی بعد امتثال الأمر الأوّل. وحینئذ لا شبهة فی لزوم امتثاله ثانیا.

[شماره صفحه واقعی : 98]

ص: 98


1- فإنّ الوجوب - وهو الإلزام بالفعل - أمر اعتباریّ ، والاعتبار بسیط فی غایة البساطة.

2. أن یکون الأمر الثانی قبل امتثال الأمر الأوّل. وحینئذ یقع الشکّ فی وجوب امتثاله مرّتین أو کفایة المرّة الواحدة فی الامتثال. فإن کان الأمر الثانی تأسیسا لوجوب آخر تعیّن الامتثال مرّة بعد أخری ، وإن کان تأکیدا للأمر الأوّل فلیس لهما إلاّ امتثال واحد. ولتوضیح الحال وبیان الحقّ فی المسألة نقول : إنّ هذا الفرض له أربع حالات :

الأولی : أن یکون الأمران معا غیر معلّقین علی شرط ، کأن یقول مثلا : «صلّ» ثمّ یقول ثانیا : «صلّ» ، فإنّ الظاهر حینئذ أن یحمل الأمر الثانی علی التأکید ؛ لأنّ الطبیعة الواحدة یستحیل تعلّق الأمرین بها من دون امتیاز فی البین ، فلو کان الثانی تأسیسا غیر مؤکّد للأوّل لکان علی الآمر تقیید متعلّقه ولو بنحو «مرّة أخری». فمن عدم التقیید وظهور وحدة المتعلّق فیهما یکون اللفظ فی الثانی ظاهرا فی التأکید ، وإن کان التأکید فی نفسه خلاف الأصل وخلاف ظاهر الکلام لو خلّی ونفسه.

الثانیة : أن یکون الأمران معا معلّقین علی شرط واحد ، کأن یقول المولی مثلا : «إن کنت محدثا فتوضّأ» ، ثمّ یکرّر نفس القول ثانیا. ففی هذه الحالة أیضا یحمل علی التأکید ؛ لعین ما قلناه فی الحالة الأولی بلا تفاوت.

الثالثة : أن یکون أحد الأمرین معلّقا والآخر غیر معلّق ، کأن یقول مثلا : «اغتسل» ثمّ یقول : «إن کنت جنبا فاغتسل». ففی هذه الحالة أیضا یکون المطلوب واحدا ویحمل علی التأکید ؛ لوحدة المأمور به ظاهرا المانعة من تعلّق الأمرین به ، غیر أنّ الأمر المطلق - أعنی غیر المعلّق - یحمل إطلاقه علی المقیّد - أعنی المعلّق - ، فیکون الثانی مقیّدا لإطلاق الأوّل وکاشفا عن المراد منه.

الرابعة : أن یکون أحد الأمرین معلّقا علی شیء والآخر معلّقا علی شیء آخر ، کأن یقول مثلا : «إن کنت جنبا فاغتسل» ویقول : «إن مسست میّتا فاغتسل» ، ففی هذه الحالة یحمل - ظاهرا - علی التأسیس ؛ لأنّ الظاهر أنّ المطلوب فی کلّ منهما غیر المطلوب فی الآخر. ویبعد جدّا حمله علی أنّ المطلوب واحد ، أمّا التأکید : فلا معنی له هنا ، وأمّا القول بالتداخل بمعنی الاکتفاء بامتثال واحد عن المطلوبین : فهو ممکن ، ولکنّه لیس من باب التأکید ، بل لا یفرض إلاّ بعد فرض التأسیس وأنّ هناک أمرین یمتثلان معا بفعل واحد ؛

[شماره صفحه واقعی : 99]

ص: 99

ولکنّ التداخل - علی کلّ حال - خلاف الأصل ، ولا یصار إلیه إلاّ بدلیل خاصّ ، کما ثبت فی غسل الجنابة أنّه یجزئ عن کلّ غسل آخر ، وسیأتی البحث عن التداخل مفصّلا فی مفهوم الشرط (1).

11. دلالة الأمر بالأمر علی الوجوب

صوت

[*محمدی خراسانی]

إذا أمر المولی أحد عبیده أن یأمر عبده الآخر بفعل ، فهل هو أمر بذلک الفعل حتّی یجب علی الثانی فعله؟ [اختلفوا] علی قولین. وهذا یمکن فرضه علی نحوین :

1. أن یکون المأمور الأوّل علی نحو المبلّغ لأمر المولی إلی المأمور الثانی ، مثل أن یأمر رئیس الدولة وزیره أن یأمر الرعیّة عنه بفعل. وهذا النحو لا شکّ خارج عن محلّ الخلاف ؛ لأنّه لا یشکّ أحد فی ظهوره فی وجوب الفعل علی المأمور الثانی. وکلّ أوامر الأنبیاء بالنسبة إلی المکلّفین من هذا القبیل.

2. ألاّ یکون المأمور الأوّل علی نحو المبلّغ ، بل هو مأمور أن یستقلّ فی توجیه الأمر إلی الثانی من قبل نفسه ، وعلی نحو قول الإمام علیه السلام «مروهم بالصّلاة وهم أبناء سبع (2)» ، یعنی الأطفال.

وهذا النحو هو محلّ الخلاف والبحث. ویلحق به ما لم یعلم الحال فیه أنّه علی أیّ نحو من النحوین المذکورین.

والمختار أنّ مجرّد الأمر بالأمر ظاهر عرفا فی وجوبه علی الثانی.

وتوضیح ذلک أنّ الأمر بالأمر لا علی نحو التبلیغ یقع علی صورتین :

الأولی : أن یکون غرض المولی یتعلّق بفعل المأمور الثانی ، ویکون أمره بالأمر طریقا للتوصّل إلی حصول غرضه. وإذا عرف غرضه أنّه علی هذه الصورة یکون أمره بالأمر

[شماره صفحه واقعی : 100]

ص: 100


1- یأتی فی الصفحة : 127 - 130.
2- وإلیک نصّ الروایة : عن أبی عبد الله علیه السلام عن أبیه ، فقال : «إنّا نأمر صبیاننا بالصلاة إذا کانوا بنی خمس سنین ، فمروا صبیانکم بالصلاة إذا کانوا بنی سبع سنین». الوسائل 3 : 12 ، الباب 3 من أبواب أعداد الفرائض ، الحدیث 5.

- لا شکّ - أمرا بالفعل نفسه.

الثانیة : أن یکون غرضه فی مجرّد أمر المأمور الأوّل ، من دون أن یتعلّق له غرض بفعل المأمور الثانی ، کما لو أمر المولی ابنه - مثلا - أن یأمر العبد بشیء ، ولا یکون غرضه إلاّ أن یعوّد ابنه علی إصدار الأوامر أو نحو ذلک ، فیکون غرضه - فقط - فی إصدار الأوّل أمره ، فلا یکون الفعل مطلوبا له أصلا فی الواقع.

وواضح لو علم المأمور الثانی بهذا الغرض لا یکون أمر المولی بالأمر أمرا له ، ولا یعدّ عاصیا لمولاه لو ترکه ؛ لأنّ الأمر المتعلّق لأمر المولی یکون مأخوذا علی نحو الموضوعیّة وهو متعلّق الغرض ، لا علی نحو الطریقیّة لتحصیل الفعل من العبد المأمور الثانی.

فإن قامت قرینة علی إحدی الصورتین المذکورتین فذاک ، وإن لم تقم قرینة فإنّ ظاهر الأوامر - عرفا - مع التجرّد عن القرائن هو أنّه علی نحو الطریقیّة.

فإذن ، الأمر بالأمر مطلقا یدلّ علی الوجوب إلاّ إذا ثبت أنّه علی نحو الموضوعیّة. ولیس مثله یقع فی الأوامر الشرعیّة.

تمرینات «11»

التمرین الأوّل

1. ما هی الأقوال فی دلالة الأمر علی الفور أو التراخی؟ وما هو الحقّ والدلیل علیه؟

2. ما الجواب عن الاستدلال بقوله تعالی : (وَسارِعُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ) و (فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ) علی الفور؟

3. هل یدلّ صیغة الأمر علی المرّة أو التکرار؟

4. قال المصنّف رحمه الله : «أمّا الإطلاق فإنّه یقتضی الاکتفاء بالمرّة» بیّنه تفصیلا.

5. هل یدلّ نسخ الوجوب علی الجواز؟

6. إذا تعلّق الأمر بفعل مرّتین فهل یکون الأمر الثانی تأسیسا لوجوب آخر ، أو یکون تأکیدا للأمر الأوّل؟ بیّن صور المسألة وحکمها.

7. هل یدلّ الأمر بالأمر علی الوجوب أم لا؟

التمرین الثانی

1. ما هی الأقوال فی المراد من المرّة والتکرار؟

[شماره صفحه واقعی : 101]

ص: 101

الخاتمة : فی تقسیمات الواجب
اشارة

للواجب عدّة تقسیمات لا بأس بالتعرّض لها ، إلحاقا بمباحث الأوامر ؛ وإتماما للفائدة.

1. المطلق و المشروط

إنّ الواجب إذا قیس وجوبه إلی شیء آخر خارج عن الواجب ، فهو لا یخرج عن أحد نحوین :

1. أن یکون متوقّفا وجوبه علی ذلک الشیء ، وهو - أی الشیء - مأخوذ فی وجوب الواجب علی نحو الشرطیّة ، کوجوب الحجّ بالقیاس إلی الاستطاعة. وهذا هو المسمّی ب- «الواجب المشروط» ؛ لاشتراط وجوبه بحصول ذلک الشیء الخارج ، ولذا لا یجب الحجّ إلاّ عند حصول الاستطاعة.

2. أن یکون وجوب الواجب غیر متوقّف علی حصول ذلک الشیء الآخر ، کالحجّ بالقیاس إلی قطع المسافة ، وإن توقّف وجوده علیه. وهذا هو المسمّی ب- «الواجب المطلق» ؛ لأنّ وجوبه مطلق غیر مشروط بحصول ذلک الشیء الخارج. ومنه الصلاة بالقیاس إلی الوضوء والغسل والساتر ونحوها.

ومن مثال الحجّ یظهر أنّه - وهو واجب واحد - یکون واجبا مشروطا بالقیاس إلی شیء ، (1) وواجبا مطلقا بالقیاس إلی شیء آخر (2). فالمشروط والمطلق أمران إضافیان.

ثمّ اعلم أنّ کلّ واجب هو واجب مشروط بالقیاس إلی الشرائط العامّة ، وهی البلوغ والقدرة والعقل ، فالصبیّ والعاجز والمجنون لا یکلّفون بشیء فی الواقع.

وأمّا «العلم» : فقد قیل : «إنّه من الشروط العامّة» (3). والحقّ أنّه لیس شرطا فی الوجوب ولا فی غیره من الأحکام ، بل التکالیف الواقعیّة مشترکة بین العالم والجاهل علی حدّ سواء. نعم ، العلم شرط فی استحقاق العقاب علی مخالفة التکلیف علی تفصیل یأتی فی

[شماره صفحه واقعی : 102]

ص: 102


1- وهو الاستطاعة مثلا.
2- وهو قطع المسافة مثلا.
3- ذهب إلیه أکثر العامّة. فراجع الإحکام (الآمدیّ) 1 : 215 ؛ نهایة السئول 1 : 315 ؛ المستصفی 1 : 83 ، فواتح الرحموت (المطبوع بهامش المستصفی) 1 : 143.

مباحث الحجّة وغیرها إن شاء الله (تعالی) (1). ولیس هذا موضعه.

2. المعلّق و المنجّز

صوت

[*محمدی خراسانی]

2. المعلّق و المنجّز(2)

لا شکّ أنّ الواجب المشروط بعد حصول شرطه یکون وجوبه فعلیّا شأن الواجب المطلق ، فیتوجّه التکلیف فعلا إلی المکلّف. ولکن فعلیّة التکلیف تتصوّر علی وجهین :

1. أن تکون فعلیّة الوجوب مقارنة زمانا لفعلیّة الواجب ، بمعنی أن یکون زمان الواجب نفس زمان الوجوب. ویسمّی هذا القسم : «الواجب المنجّز» ، کالصلاة بعد دخول وقتها ؛ فإنّ وجوبها فعلیّ ، والواجب - وهو الصلاة - فعلیّ أیضا.

2. أن تکون فعلیّة الوجوب سابقة زمانا علی فعلیّة الواجب ، فیتأخّر زمان الواجب عن زمان الوجوب. ویسمّی هذا القسم : «الواجب المعلّق» ؛ لتعلیق الفعل - لا وجوبه - علی زمان حاصل بعد ، کالحجّ - مثلا - ، فإنّه عند حصول الاستطاعة یکون وجوبه فعلیّا - کما قیل (3) - ولکن الواجب معلّق علی حصول الموسم ، فإنّه عند حصول الاستطاعة وجب الحجّ ، ولذا یجب علیه أن یهیّئ المقدّمات والزاد والراحلة حتّی یحصل وقته وموسمه لیفعله فی وقته المحدّد له.

وقد وقع البحث والکلام هنا فی مقامین :

الأوّل : فی إمکان الواجب المعلّق ، والمعروف عن صاحب الفصول قدس سره القول بإمکانه ووقوعه (4). والأکثر علی استحالته (5) ، وهو المختار ، وسنتعرّض له - إن شاء الله (تعالی) - فی

[شماره صفحه واقعی : 103]

ص: 103


1- یأتی فی المبحث الحادی عشر من المباحث المذکورة فی المقدّمة من المقصد الثالث.
2- هذا التقسیم هو الذی ابتکره صاحب الفصول. وقد أنکره الشیخ الأعظم الأنصاریّ. والمحقّق الخراسانیّ تعرّض لإنکاره علیه وقال : «فلا یکون مجال لإنکاره علیه» ، ثمّ أورد علی التقسیم المذکور بوجه آخر. راجع الفصول الغرویّة : 79 ؛ مطارح 6 الأنظار : 51 ؛ کفایة الأصول : 127.
3- والقائل صاحب الفصول ومن تابعة.
4- الفصول الغرویّة : 79. واختاره المحقّق العراقیّ فی نهایة الأفکار 1 : 303 - 316 ، والسیّد الإمام الخمینیّ فی تهذیب الأصول 1 : 181.
5- ومنهم الشیخ فی مطارح الأنظار : 51 ، والمحقّق النائینیّ فی فوائد الأصول 1 : 186 - 189.

مقدّمة الواجب (1) مع بیان السرّ فی الذهاب إلی إمکانه ووقوعه ، وسنبیّن أنّ الواجب فعلا فی مثال الحجّ هو السیر والتهیئة للمقدّمات ، وأمّا نفس أعمال الحجّ : فوجوبها مشروط بحضور الموسم والقدرة علیها فی زمانه.

والثانی : فی أنّ ظاهر الجملة الشرطیّة فی مثل قولهم : «إذا دخل الوقت فصلّ» هل إنّ الشرط شرط للوجوب فلا تجب الصلاة فی المثال إلاّ بعد دخول الوقت أو أنّه شرط للواجب فیکون الواجب نفسه معلّقا علی دخول الوقت فی المثال ، وأمّا الوجوب فهو فعلیّ مطلق؟

وبعبارة أخری هل إنّ القید شرط لمدلول هیئة الأمر فی الجزاء أو أنّه شرط لمدلول مادّة الأمر فی الجزاء (2)؟

وهذا البحث یجری حتّی لو کان الشرط غیر الزمان ، کما إذا قال المولی : «إذا تطهّرت فصلّ».

فعلی القول بظهور الجملة فی رجوع القید إلی الهیئة - أی إنّه شرط للوجوب - یکون الواجب واجبا مشروطا ، فلا یجب تحصیل شیء من المقدّمات قبل حصول الشرط. وعلی القول بظهورها فی رجوع القید إلی المادّة - أی إنّه شرط للواجب - یکون الواجب واجبا مطلقا ، فیکون الوجوب فعلیّا قبل حصول الشرط ، فیجب علیه تحصیل مقدّمات المأمور به إذا علم بحصول الشرط فیما بعد.

وهذا النزاع هو النزاع المعروف بین المتأخّرین فی رجوع القید فی الجملة الشرطیّة إلی الهیئة أو المادّة. وسیجیء تحقیق الحال فی موضعه إن شاء الله تعالی (3).

3. الأصلیّ و التبعیّ

3. الأصلیّ و التبعیّ (4)

الواجب الأصلیّ «ما قصدت إفادة وجوبه مستقلاّ بالکلام» ، کوجوبی الصلاة والوضوء

[شماره صفحه واقعی : 104]

ص: 104


1- تعرّض له فی المقدّمات المفوّتة : 284 - 290.
2- ذهب إلی الثانی المحقّق الأنصاریّ ، راجع مطارح الأنظار : 47 - 49. وإلی الأوّل صاحب الکفایة کما نسب إلی المشهور فی نهایة الأصول ، راجع الکفایة : 121 ، ونهایة الأصول : 155.
3- یجیء فی المقدّمات المفوّتة : 284 - 290.
4- اعلم أنّهم اختلفوا فی أنّ هذا التقسیم هل یکون بلحاظ مقام الإثبات والدلالة أو بلحاظ مقام الثبوت والواقع؟ فذهب إلی الأوّل صاحب الفصول ، راجع الفصول الغرویّة : 82. وإلی الثانی الشیخ الأنصاریّ وتلمیذه المحقّق الخراسانیّ ، فراجع مطارح الأنظار ولا یخفی أنّه علی الأوّل ینقسم الواجب النفسیّ والغیریّ إلی الأصلیّ والتبعیّ. وعلی الثانی فالنفسیّ لا ینقسم إلیهما ، بل هو دائما أصلیّ بهذا المعنی ؛ إذ الواجب النفسیّ لو لم یکن مرادا بالإرادة الاستقلالیّة ولم یکن ملتفتا إلیه لم یکن هناک وجوب أصلا. هذا ، ومن أراد التفصیل فلیراجع المطوّلات.

المستفادین من قوله (تعالی) : (وَأَقِیمُوا الصَّلاةَ) ، (1)وقوله (تعالی) : (فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ) (2)

والواجب التبعیّ «ما لم تقصد إفادة وجوبه ، بل کان من (3) توابع ما قصدت إفادته (4)». وهذا کوجوب المشی إلی السوق المفهوم من أمر المولی بوجوب شراء اللحم من السوق ، فإنّ المشی إلیها حینئذ یکون واجبا لکنّه لم یکن مقصودا بالإفادة من الکلام ، کما فی کلّ دلالة التزامیّة فیما لم یکن اللزوم فیها من قبیل البیّن بالمعنی الأخصّ.

4. التخییریّ والتعیینیّ

صوت

[*محمدی خراسانی]

الواجب التعیینیّ «ما تعلّق به الطلب بخصوصه ، ولیس له عدل فی مقام الامتثال» ، کالصّلاة والصوم فی شهر رمضان ، فإنّ الصلاة واجبة لمصلحة فی نفسها لا یقوم مقامها واجب آخر فی عرضها. وقد عرّفناه فیما سبق بقولنا : «هو الواجب بلا واجب آخر یکون عدلا له وبدیلا عنه فی عرضه» (5). وإنّما قیّدنا البدیل [بقولنا] : «فی عرضه» ؛ لأنّ بعض الواجبات التعیینیّة قد یکون لها بدیل فی طولها ولا یخرجها عن کونها واجبات تعیینیّة ، کالوضوء _ مثلا _ الذی له بدیل فی طوله وهو التیمّم ؛ لأنّه إنّما یجب إذا تعذّر الوضوء ، وکالغسل بالنسبة إلی التیمّم أیضا کذلک ، وکخصال الکفّارة المرتّبة ، نحو کفّارة قتل الخطأ ، وهی العتق أوّلا ، فإن تعذّر فصیام شهرین ، فإن تعذّر فإطعام ستّین مسکینا.

[شماره صفحه واقعی : 105]

ص: 105


1- البقرة (2) الآیات : 43 ، 83 ، 110.
2- المائدة (5) الآیة : 6.
3- وفی «س» : بل کان وجوبه من ....
4- أی إفادة وجوبه.
5- راجع الصفحة : 92.

والواجب التخییریّ : «ما کان له عدل وبدیل فی عرضه ، ولم یتعلّق به الطلب بخصوصه ، بل کان المطلوب هو أو غیره ، یتخیّر بینهما المکلّف». وهو کالصوم الواجب فی کفّارة إفطار شهر رمضان عمدا ، فإنّه واجب ، ولکن یجوز ترکه وتبدیله بعتق رقبة أو إطعام ستّین مسکینا.

والأصل فی هذا التقسیم أنّ غرض المولی ربّما یتعلّق بشیء معیّن ، فإنّه لا مناص حینئذ من أن یکون هو المطلوب والمبعوث إلیه وحده ، فیکون «واجبا تعیینیّا». وربّما یتعلّق غرضه بأحد شیئین أو أشیاء لا علی التعیین ، بمعنی أنّ کلاّ منها محصّل لغرضه ، فیکون البعث نحوها جمیعا علی نحو التخییر بینها. وکلا القسمین واقع فی إرادتنا نحن أیضا ، فلا وجه للإشکال فی إمکان الواجب التخییریّ ، ولا موجب لإطالة الکلام (1).

ثمّ إنّ أطراف الواجب التخییریّ إن کان بینها جامع یمکن التعبیر عنه بلفظ واحد ، فإنّه یمکن أن یکون البعث فی مقام الطلب نحو هذا الجامع ، فإذا وقع الطلب کذلک فإنّ التخییر حینئذ بین الأطراف یسمّی «عقلیّا» ، وهو لیس من الواجب التخییریّ المبحوث عنه ، فإنّ هذا یعدّ من الواجب التعیینیّ ، فإنّ کلّ واجب تعیینیّ کلّیّ یکون المکلّف مخیّرا عقلا بین أفراده ، والتخییر یسمّی حینئذ «عقلیّا». مثاله قول الأستاذ لتلمیذه : «اشتر قلما» الجامع بین أنواع الأقلام من قلم الحبر وقلم الرصاص وغیرهما (2) ، فإنّ التخییر بین هذه الأنواع یکون عقلیّا ، کما أنّ التخییر بین أفراد کلّ نوع یکون عقلیّا أیضا.

وإن لم یکن هناک جامع مثل ذلک ، کما فی مثال خصال الکفّارة ، فإنّ البعث إمّا أن یکون نحو عنوان انتزاعیّ کعنوان «أحد هذه الأمور» ، أو نحو کلّ واحد منها مستقلاّ ، ولکن مع العطف ب- «أو» ونحوها ممّا یدلّ علی التخییر ، فیقال فی النحو الأوّل مثلا : «أوجد أحد هذه الأمور». ویقال فی النحو الثانی مثلا : «صم» أو «أطعم» أو «أعتق». ویسمّی حینئذ التخییر بین الأطراف «شرعیّا» ، وهو المقصود من التخییر المقابل للتعیین هنا.

[شماره صفحه واقعی : 106]

ص: 106


1- ومن أراد التفصیل فلیراجع فوائد الأصول 1 : 232 - 236 ، والمحاضرات 4 : 40.
2- وفی س : مثاله قول الطبیب : «اشرب مسهلا» الجامع بین أنواع المسهل من زیت الخروع والملح الأفرنکی وغیرهما.

ثمّ هذا التخییر الشرعیّ تارة یکون بین المتباینین ، کالمثال المتقدّم ، وأخری بین الأقلّ والأکثر ، کالتخییر بین تسبیحة واحدة وثلاث تسبیحات (1) فی ثلاثیّة الصلاة الیومیّة ورباعیّتها علی قول (2). وکما لو أمر المولی برسم خطّ مستقیم - مثلا - مخیّرا فیه بین القصیر والطویل.

وهذا الأخیر - أعنی التخییر بین الأقلّ والأکثر - إنّما یتصوّر فیما إذا کان الغرض مترتّبا علی الأقلّ بحدّه ، ویترتّب علی الأکثر بحدّه أیضا ، أمّا لو کان الغرض مترتّبا علی الأقلّ مطلقا وإن وقع فی ضمن الأکثر فالواجب حینئذ هو الأقلّ فقط ، ولا تکون الزیادة واجبة ، فلا یکون من باب الواجب التخییریّ ، بل الزیادة لا بدّ أن تحمل علی الاستحباب.

5. العینیّ و الکفائیّ

صوت

[*محمدی خراسانی]

تقدّم(3) أنّ الواجب العینیّ «ما یتعلّق بکلّ مکلّف ولا یسقط بفعل الغیر» ، ویقابله الواجب الکفائیّ وهو «المطلوب فیه وجود الفعل من أیّ مکلّف کان» ، فهو یجب علی جمیع المکلّفین ، ولکن یکتفی بفعل بعضهم ، فیسقط عن الآخرین ولا یستحقّ العقاب بترکه. نعم ، إذا ترکوه جمیعا من دون أن یقوم به واحد ، فالجمیع منهم یستحقّون العقاب ، کما یستحقّ الثواب کلّ من اشترک فی فعله.

وأمثلة الواجب الکفائیّ کثیرة فی الشریعة : منها : تجهیز المیّت والصلاة علیه ؛ ومنها : إنقاذ الغریق ونحوه من التهلکة ؛ ومنها : إزالة النجاسة عن المسجد ؛ ومنها : الحرف والمهن والصناعات التی بها نظام معایش الناس ؛ ومنها : طلب الاجتهاد ؛ ومنها : الأمر بالمعروف

[شماره صفحه واقعی : 107]

ص: 107


1- أی التخییر بین إتیان التسبیحات الأربعة مرّة واحدة ، وبین إتیانها ثلاث مرّات. فالمراد هو التخییر بین الأربع والاثنی عشر.
2- والقائل - علی ما فی الجواهر - جماعة من القدماء کالکلینی والصدوق والشیخین وکثیر من المتأخّرین. راجع جواهر الکلام 10 : 34 - 35.
3- تقدّم فی الصفحة : 90.

والنهی عن المنکر.

والأصل فی هذا التقسیم أنّ المولی یتعلّق غرضه بالشیء المطلوب له من الغیر علی نحوین :

1. أن یصدر من کلّ واحد من الناس ، حینما تکون المصلحة المطلوبة تحصل من کلّ واحد مستقلاّ ، فلا بدّ أن یوجّه الخطاب إلی کلّ واحد منهم علی أن یصدر من کلّ واحد عینا ، کالصوم والصلاة وأکثر التکالیف الشرعیّة. وهذا هو «الواجب العینیّ».

2. أن یصدر من أحد المکلّفین لا بعینه ، حینما تکون المصلحة فی صدور الفعل ولو مرّة واحدة من أیّ شخص کان ، فلا بدّ أن یوجّه الخطاب إلی جمیع المکلّفین ؛ لعدم خصوصیّة لمکلّف دون مکلّف ، ویکتفی بفعل بعضهم الذی یحصل به الغرض ، فیجب علی الجمیع بفرض الکفایة. وهذا هو «الواجب الکفائیّ».

وقد وقع الأقدمون من الأصولیّین فی حیرة من أمر الوجوب الکفائیّ وتطبیقه علی القاعدة فی الوجوب الذی قوامه بل لازمه المنع من الترک ، إذ رأوا أنّ وجوبه علی الجمیع لا یتلاءم مع جواز ترکه بفعل بعضهم ، ولا وجوب بدون المنع من الترک. لذا ظنّ بعضهم أنّه لیس المکلّف المخاطب فیه الجمیع بل البعض غیر المعیّن ، أی أحد المکلّفین (1) ، وظنّ بعضهم أنّه معیّن عند الله غیر معیّن عندنا ، ویتعیّن من یسبق إلی الفعل منهم فهو المکلّف حقیقة (2) ... إلی غیر ذلک من الظنون (3).

ونحن لمّا صوّرناه بذلک التصویر المتقدّم لا یبقی مجال لهذه الظنون ، فلا نشغل أنفسنا بذکرها وردّها. وتدفع الحیرة بأدنی التفات ؛ لأنّه إذا کان غرض المولی یحصل بفعل البعض فلا بدّ أن یسقط وجوبه عن الباقی ؛ إذ لا یبقی ما یدعو إلیه. فهو إذن واجب علی الجمیع من

[شماره صفحه واقعی : 108]

ص: 108


1- ذهب إلیه البیضاویّ ونسب إلی الفخر الرازیّ. راجع نهایة السئول 1 : 158 و 194 - 195.
2- لم أعثر علی قائلة. وقال فی فواتح الرحموت - بعد التعرّض لهذا القول - : «فلم یصدر ممّن یعتدّ به». راجع فواتح الرحموت (المطبوع بهامش المستصفی 1 : 62).
3- کما نسب إلی قطب الدین الشیرازیّ أنّه قال : «إنّ المکلّف هو المجموع من حیث هو ، ومع اتیان البعض یصدق حصول الفعل من المجموع». راجع هدایة المسترشدین : 268.

أوّل الأمر ، ولذا یمنعون جمیعا من ترکه ، ویسقط بفعل بعضهم لحصول الغرض منه (1).

6. الموسّع و المضیّق

ینقسم الواجب باعتبار الوقت إلی قسمین : موقّت وغیر موقّت.

ثمّ الموقّت إلی موسّع ومضیّق.

ثمّ غیر الموقّت إلی فوریّ وغیر فوریّ.

ولنبدأ بغیر الموقّت مقدّمة ، فنقول :

غیر الموقّت «ما لم یعتبر فیه شرعا وقت مخصوص» ، وإن کان کلّ فعل لا یخلو عقلا من زمن یکون ظرفا له ، کقضاء الفائتة ، وإزالة النجاسة عن المسجد ، والأمر بالمعروف والنهی عن المنکر ، ونحو ذلک.

وهو - کما قلنا - علی قسمین : [1]. فوریّ وهو «ما لا یجوز تأخیره عن أوّل أزمنة إمکانه» ، کإزالة النجاسة عن المسجد ، وردّ السلام ، والأمر بالمعروف. [2]. وغیر فوریّ وهو «ما یجوز تأخیره عن أوّل أزمنة إمکانه» ، کالصلاة علی المیّت ، وقضاء الصلاة الفائتة ، والزکاة ، والخمس.

والموقّت «ما اعتبر فیه شرعا وقت مخصوص» ، کالصلاة والحجّ والصوم ونحوها وهو لا یخلو عقلا من وجوه ثلاثة : إمّا أن یکون فعله زائدا علی وقته المعیّن له ، أو مساویا له ، أو ناقصا عنه. والأوّل ممتنع ؛ لأنّه من التکلیف بما لا یطاق. والثانی لا ینبغی الإشکال فی إمکانه ووقوعه ، وهو المسمّی «المضیّق» ، کالصوم ؛ إذ فعله (2) ینطبق علی وقته بلا زیادة ولا نقصان من طلوع الفجر إلی الغروب.

[*محمدی خراسانی]

والثالث هو المسمّی «الموسّع» ؛ لأنّ فیه توسعة

[شماره صفحه واقعی : 109]

ص: 109


1- وهذا ما ذهب إلیه کثیر من الأصولیین ، ومنهم : العلاّمة وصاحب القوانین وصاحب الفصول. راجع مبادئ الوصول : 105 ؛ قوانین الأصول 1 : 120 ، الفصول الغرویّة : 107. وذهب إلیه أیضا الأسنویّ ونسبه إلی الفخر الرازیّ وابن الحاجب ، واختاره الآمدیّ ونسبه إلی جماعة من المعتزلة. راجع نهایة السئول 1 : 166 ، والإحکام «للآمدیّ» 1 : 149.
2- وفی س : إذا فعله.

علی المکلّف فی أوّل الوقت وفی أثنائه وآخره ، کالصّلاة الیومیّة وصلاة الآیات ، فإنّه لا یجوز ترکه فی جمیع الوقت ، ویکتفی بفعله مرّة واحدة فی ضمن الوقت المحدّد له.

ولا إشکال عند العلماء فی ورود ما ظاهره التوسعة فی الشریعة ، وإنّما اختلفوا فی جوازه عقلا علی قولین : إمکانه ، وامتناعه. ومن قال بامتناعه (1) أوّل ما ورد علی الوجه الذی یدفع الإشکال عنده علی ما سیأتی.

والحقّ عندنا جواز الموسّع عقلا ووقوعه شرعا (2).

ومنشأ الإشکال عند القائل بامتناع الموسّع أنّ حقیقة الوجوب متقوّمة بالمنع من الترک - کما تقدّم (3) - فینافیه الحکم بجواز ترکه فی أوّل الوقت أو وسطه.

والجواب عنه واضح ؛ فإنّ الواجب الموسّع فعل واحد ، وهو طبیعة الفعل المقیّد بطبیعة الوقت المحدود بحدّین علی ألاّ یخرج الفعل عن الوقت ، فتکون الطبیعة بملاحظة ذاتها واجبة لا یجوز ترکها ، غیر أنّ الوقت لمّا کان یسع لإیقاعها فیه عدّة مرّات ، کان لها أفراد طولیّة تدریجیّة مقدّرة الوجود فی أوّل الوقت وثانیه وثالثه إلی آخره ، فیقع التخییر العقلیّ بین الأفراد الطولیّة ، کالتخییر العقلیّ بین الأفراد العرضیّة للطبیعة المأمور بها ، فیجوز الإتیان بفرد وترک الآخر من دون أن یکون جواز الترک له مساس فی نفس المأمور به ، وهو طبیعة الفعل فی الوقت المحدود (4). فلا منافاة بین وجوب الطبیعة بملاحظة ذاتها وبین جواز ترک أفرادها عدا فرد واحد.

والقائلون بالامتناع التجئوا إلی تأویل ما ظاهره التوسعة فی الشریعة ، فقال بعضهم بوجوبه فی أوّل الوقت ، والإتیان به فی الزمان الباقی یکون من باب القضاء والتدارک

[شماره صفحه واقعی : 110]

ص: 110


1- قال به الشیخ المفید - من الإمامیّة - فی التذکرة بأصول الفقه : 30 ، وبعض الحنفیّة وبعض الشافعیّة - من العامّة - علی ما فی فواتح الرحموت (المستصفی 1 : 74) ، ونهایة السئول 1 : 163 - 164.
2- هذا القول مذهب السید المرتضی والشیخ الطوسیّ. ونسب فی القوانین إلی أکثر المحقّقین. راجع الذریعة إلی أصول الشریعة 1 : 145 - 146 ؛ العدّة 1 : 234 ؛ قوانین الأصول 1 : 118.
3- تقدّم فی الصفحة : 108.
4- وفی «س» : المحدّد.

لما فات من الفعل فی أوّل الوقت (1). وقال آخر بوجوبه فی آخر الوقت ، والإتیان به قبله من باب النفل یسقط به الفرض ، نظیر إیقاع غسل الجمعة فی یوم الخمیس ولیلة الجمعة (2). وقیل : غیر ذلک (3).

وکلّها أقوال متروکة عند علمائنا ، واضحة البطلان. فلا حاجة إلی الإطالة فی ردّها (4).

هل یتبع القضاء الأداء؟

ممّا یتفرّع عادة علی البحث عن الموقّت «مسألة تبعیّة القضاء للأداء» ، وهی من مباحث الألفاظ ، وتدخل فی باب الأوامر.

ولکن أخّر (5) ذکرها إلی الخاتمة مع أنّ من حقّها أن تذکر قبلها ؛ لأنّها - کما قلنا - من فروع بحث الموقّت عادة ، فنقول :

إنّ الموقّت قد یفوت فی وقته ؛ إمّا لترکه عن عذر ، أو عن عمد واختیار ؛ وإمّا لفساده لعذر أو لغیر عذر. فإذا فات علی أیّ نحو من هذه الأنحاء فقد ثبت فی الشریعة وجوب تدارک بعض الواجبات ، کالصّلاة والصوم ، بمعنی أن یأتی بها خارج الوقت. ویسمّی هذا التدارک «قضاء». وهذا لا کلام فیه إلاّ أنّ الأصولیّین اختلفوا فی أنّ وجوب القضاء هل هو علی مقتضی القاعدة - بمعنی أنّ الأمر بنفس الموقّت یدلّ علی وجوب قضائه إذا فات فی

[شماره صفحه واقعی : 111]

ص: 111


1- هذا ما نسبه البیضاویّ فی منهاج الأصول إلی بعض الشافعیّة ، وأنکر هذه النسبة الأسنوی فی شرح منهاج الأصول «نهایة السئول». فراجع نهایة السئول 1 : 163 - 164 و 171.
2- هذا القول منسوب إلی بعض الحنفیّة. راجع الإحکام (للآمدی) 1 : 149 ؛ فواتح الرحموت (المستصفی 1 : 74) ؛ قوانین الأصول 1 : 118.
3- کقول أبی الحسن الکرخی من کون الواجب الموسّع مراعی ، فإن أدراک المکلّف أخر الوقت علی صفة المکلّفین تبیّن أنّ ما أتی به أوّل الوقت کان واجبا ، وإن لم یدرک آخر الوقت علی صفة المکلّفین کان نفلا. هذا القول نسب إلیه فی فواتح الرحموت (المستصفی 1 : 74) ، والإحکام (الآمدی) 1 : 149 ، ونهایة السئول 1 : 175.
4- ومن أراد تفصیل ما ذکر فی ردّها فلیراجع قوانین الأصول 1 : 118 ، هدایة المسترشدین : 256 ، الفصول الغرویّة ، 104 - 105.
5- وفی «س» : أخّرت.

وقته ، فیکون وجوب القضاء بنفس دلیل الأداء - أو أنّ القاعدة لا تقتضی ذلک ، بل وجوب القضاء یحتاج إلی دلیل خاصّ غیر نفس دلیل الأداء؟

وفی المسألة أقوال ثلاثة :

قول بالتبعیّة مطلقا (1).

وقول بعدمها مطلقا (2).

وقول بالتفصیل بین ما إذا کان الدلیل علی التوقیت متّصلا ، فلا تبعیّة ، وبین ما إذا کان منفصلا ، فالقضاء تابع للأداء (3).

والظاهر أنّ منشأ النزاع فی المسألة یرجع إلی أنّ المستفاد من التوقیت هو وحدة المطلوب أو تعدّده؟ أی إنّ فی الموقّت مطلوبا واحدا هو الفعل المقیّد بالوقت بما هو مقیّد ، أو مطلوبین ، وهما ذات الفعل وکونه واقعا فی وقت معیّن؟

فعلی الأوّل ، إذا فات الامتثال فی الوقت لم یبق طلب بنفس الذات ، فلا بدّ من فرض أمر جدید للقضاء بالإتیان بالفعل خارج الوقت. وعلی الثانی ، إذا فات الامتثال فی الوقت فإنّما فات امتثال أحد الطلبین وهو طلب کونه فی الوقت المعیّن ، وأمّا الطلب بذات الفعل : فباق علی حاله.

[*محمدی خراسانی]

ولذا ذهب بعضهم إلی التفصیل المذکور باعتبار أنّ المستفاد من دلیل التوقیت فی المتّصل وحدة المطلوب ، فیحتاج القضاء إلی أمر جدید ، والمستفاد فی المنفصل تعدّد المطلوب ، فلا یحتاج القضاء إلی أمر جدید ویکون تابعا للأداء.

[شماره صفحه واقعی : 112]

ص: 112


1- وهذا منسوب إلی جماعة من الحنابلة وعامّة الحنفیّة والمعتزلة وأهل الحدیث. راجع إرشاد الفحول : 106 ؛ وفواتح الرحموت (المستصفی 1 : 88).
2- وهذا هو المعروف بین الأصولیّین - من العامّة والإمامیّة - فراجع الإحکام (الآمدی) 1 : 156 ؛ إرشاد الفحول : 106 ؛ المستصفی 1 : 96 ؛ العدّة 1 : 210 ؛ الفصول الغرویّة : 114 ؛ فوائد الأصول 1 : 237.
3- لم أعثر علی من صرّح بهذا التفصیل. نعم ، فصّل صاحب الکفایة بین ما إذا کان لدلیل المنفصل إطلاق فلا یدلّ علی وجوب الإتیان خارج الوقت. وبین ما إذا لم یکن له إطلاق وکان لدلیل الواجب إطلاق فیدلّ علی بقاء الوجوب خارج الوقت. راجع کفایة الأصول : 178.

والمختار هو القول الثانی ، وهو عدم التبعیّة مطلقا ؛ لأنّ الظاهر من التقیید أنّ القید رکن فی المطلوب ، فإذا قال مثلا : «صم یوم الجمعة» فلا یفهم منه إلاّ مطلوب واحد لغرض واحد ، وهو خصوص صوم هذا الیوم ، لا أنّ الصوم بذاته مطلوب ، وکونه فی یوم الجمعة مطلوب آخر.

وأمّا فی مورد دلیل التوقیت المنفصل ، کما إذا قال : «صم» ثمّ قال مثلا : «اجعل صومک یوم الجمعة» ، فأیضا کذلک ، نظرا إلی أنّ هذا من باب المطلق والمقیّد ، فیجب فیه حمل المطلق علی المقیّد ، ومعنی حمل المطلق علی المقیّد هو تقیید أصل المطلوب الأوّل بالقید ، فیکشف ذلک التقیید عن أنّ المراد بالمطلق واقعا من أوّل الأمر خصوص المقیّد ، فیصبح الدلیلان بمقتضی الجمع بینهما دلیلا واحدا ، لا أنّ المقیّد مطلوب آخر غیر المطلق ، وإلاّ کان معنی ذلک بقاء المطلق علی إطلاقه ، فلم یکن حملا ولم یکن جمعا بین الدلیلین ، بل یکون أخذا بالدلیلین.

نعم ، یمکن أن یفرض - وإن کان هذا فرضا بعید الوقوع فی الشریعة - أن یکون دلیل التوقیت المنفصل مقیّدا بالتمکّن ، کأن یقول فی المثال : «اجعل صومک یوم الجمعة إن تمکّنت» ، أو کان دلیل التوقیت لیس فیه إطلاق یعمّ صورتی التمکّن وعدمه ، - وصورة التمکّن هی القدر المتیقّن منه - فإنّه فی هذا الفرض یمکن التمسّک بإطلاق دلیل الواجب لإثبات وجوب الفعل خارج الوقت ؛ لأنّ دلیل التوقیت غیر صالح لتقیید إطلاق دلیل الواجب إلاّ فی صورة التمکّن ، ومع الاضطرار إلی ترک الفعل فی الوقت یبقی دلیل الواجب علی إطلاقه.

وهذا الفرض هو الذی یظهر من الکفایة لشیخ أساتذتنا الآخوند قدس سره (1) ، ولکنّه فرض بعید جدّا. علی أنّه مع هذا الفرض لا یصدق الفوت ولا القضاء ، بل یکون وجوبه خارج الوقت من نوع الأداء.

[شماره صفحه واقعی : 113]

ص: 113


1- کفایة الأصول : 178.
تمرینات «12»

التمرین الأوّل

1. ما هو الواجب المطلق والواجب المشروط؟ مثّل لهما.

2. ما هو الواجب المعلّق والواجب المنجّز؟ ایت بمثال لهما.

3. ما هو رأی صاحب الفصول فی الواجب المعلّق؟

4. ما هو الواجب الأصلیّ والواجب التبعیّ؟

5. ما الفرق بین الواجب التخییریّ والتعیینیّ؟

6. ما الفرق بین التخییر الشرعیّ والعقلیّ؟

7. ایت بمثال من عندک ومثال من الکتاب للتخییر العقلی الشرعی.

8. ایت بمثال للتخییر الشرعی بأقسامه.

9. ما هو الواجب العینی والکفائی؟ ایت بمثال لهما.

10. اذکر أقوال العلماء فی کیفیّة تطبیق الوجوب الکفائی علی القاعدة.

11. اذکر أقسام الواجب باعتبار الوقت وتعریفها.

12. ما الجواب عن الإشکال علی الواجب الموسّع بأنّ حقیقة الوجوب متقوّمة بالمنع من الترک ، فینافیه الحکم بجواز ترکه فی أوّل الوقت أو وسطه؟

13. ما هی الأقوال فی تبعیّة القضاء للأداء؟ وما هو مختار المصنّف رحمه الله ودلیله علیه؟

التمرین الثانی

1. من هو مبتکر تقسیم الواجب إلی المعلّق والمنجّز؟

2. ما الوجه فی إنکار الشیخ الأنصاری تقسیم الواجب إلی المعلّق والمنجّز؟

3. هل تقسیم الواجب إلی الأصلیّ والتبعیّ یکون بلحاظ مقام الإثبات أو بلحاظ مقام الثبوت؟ (بیّن آراء العلماء والفرق بین اللحاظین).

4. ما هو رأی المحقّق الخراسانی فی مسألة تبعیّة القضاء للأداء؟

[شماره صفحه واقعی : 114]

ص: 114

الباب الثالث : النواهی
اشارة

وفیه خمس مسائل :

1. مادّة النهی

والمقصود بها کلمة «النهی» کمادّة الأمر. وهی عبارة عن طلب العالی من الدانی ترک الفعل (1) ، أو فقل - علی الأصحّ - : «إنّها عبارة عن زجر العالی للدانی عن الفعل وردعه عنه (2)» ، ولازم ذلک طلب الترک ، فیکون التفسیر الأوّل تفسیرا باللازم علی ما سیأتی توضیحه.

وهی (کلمة النهی) ککلمة «الأمر» فی الدلالة علی الإلزام عقلا لا وضعا ، وإنّما الفرق بینهما أنّ المقصود فی الأمر الالزام بالفعل ، والمقصود فی النهی الإلزام بالترک.

وعلیه ، تکون مادّة «النهی» ظاهرة فی الحرمة ، کما أنّ مادّة الأمر ظاهرة فی الوجوب.

[شماره صفحه واقعی : 115]

ص: 115


1- هکذا عرّفها صاحب الفصول ، واختاره المحقّق الخراسانیّ ، فراجع الفصول الغرویّة : 119 ؛ کفایة الأصول : 182. والشیخ فی العدّة عرّفها ب- «قول القائل لمن دونه : لا تفعل». وقال صاحب القوانین فی تعریفها : «النهی هو طلب ترک الفعل بقول من العالی علی سبیل الاستعلاء». راجع العدّة 1 : 255 ، وقوانین الأصول 1 : 135 - 136. وعدل صاحب الفصول عنهما ؛ لعدم شمولهما النهی بالفعل وبالإشارة.
2- ولعلّ الوجه فی کونه أصحّ أنّ صریح اللغة هو وضع مادّة «النهی» للزجر والمنع. راجع أقرب الموارد 2 : 1354.
2. صیغة النهی

المراد من صیغة النهی کلّ صیغة تدلّ علی طلب الترک. أو فقل - علی الأصحّ - : کلّ صیغة تدلّ علی الزجر عن الفعل وردعه عنه ، کصیغة «لا تفعل» أو «إیّاک أن تفعل» ونحو ذلک.

والمقصود ب- «الفعل» الحدث الذی یدلّ علیه المصدر وإن لم یکن أمرا وجودیّا ، فیدخل فیها - علی هذا - نحو قولهم : «لا تترک الصلاة» ؛ فإنّها من صیغ النهی لا من صیغ الأمر. کما أنّ قولهم : «اترک شرب الخمر» تعدّ من صیغ الأمر لا من صیغ النهی وإن أدّت مؤدّی «لا تشرب الخمر».

والسرّ فی ذلک واضح ؛ فإنّ المدلول المطابقیّ لقولهم : «لا تترک» هو الزجر والنهی عن ترک الفعل ، وإن کان لازمه الأمر بالفعل ، فیدلّ علیه بالدلالة الالتزامیّة. والمدلول المطابقی لقولهم : «اترک» هو الأمر بترک الفعل ، وإن کان لازمه النهی عن الفعل ، فیدلّ علیه بالدلالة الالتزامیّة.

3. ظهور صیغة النهی فی التحریم

صوت

[*محمدی خراسانی]

الحقّ أنّ صیغة النهی ظاهرة فی التحریم ، ولکن لا لأنّها موضوعة لمفهوم الحرمة وحقیقة فیه کما هو المعروف (1) ، بل حالها فی ذلک حال ظهور صیغة «افعل» فی الوجوب ، فإنّه قد قلنا هناک : إنّ هذا الظهور إنّما هو بحکم العقل (2) ، لا أنّ الصیغة موضوعة ومستعملة فی مفهوم الوجوب.

وکذلک صیغة «لا تفعل» ؛ فإنّها أکثر ما تدلّ علیه النسبة الزجریّة بین الناهی والمنهیّ

[شماره صفحه واقعی : 116]

ص: 116


1- نسبه المحقّق القمی إلی الأشهر ، فراجع القوانین 1 : 136. ونسبه إلی الأکثر فی الفصول الغرویّة : 120. وفی إرشاد الفحول نسبه إلی جمهور العامّة ، فراجع إرشاد الفحول : 109.
2- وهذا ما قال به المحقّق النائینیّ فی فوائد الأصول 1 : 136. واختاره المصنّف رحمه الله هنا. وقد مرّ فی الصفحة : 83 و 85.

عنه والمنهیّ. فإذا صدرت ممّن تجب طاعته ویجب الانزجار بزجره والانتهاء عمّا نهی عنه ولم ینصب قرینة علی جواز الفعل کان مقتضی وجوب طاعة هذا المولی وحرمة عصیانه عقلا - قضاء لحقّ العبودیّة والمولویّة - عدم جواز ترک الفعل الذی نهی عنه إلاّ مع الترخیص من قبله.

فیکون - علی هذا - نفس صدور النهی من المولی بطبعه مصداقا لحکم العقل بوجوب الطاعة وحرمة المعصیة ، فیکون النهی مصداقا للتحریم حسب ظهوره الإطلاقیّ ، لا أنّ التحریم - الذی هو مفهوم اسمیّ - وضعت له الصیغة واستعملت فیه.

والکلام هنا کالکلام فی صیغة «افعل» بلا فرق من جهة الأقوال والاختلافات.

4. ما المطلوب فی النهی؟

کلّ ما تقدّم لیس فیه خلاف جدید غیر الخلاف الموجود فی صیغة «افعل». وإنّما اختصّ النهی فی خلاف واحد ، وهو أنّ المطلوب فی النهی هل هو مجرّد الترک (1) أو کفّ النفس عن الفعل (2)؟. والفرق بینهما أنّ المطلوب علی القول الأوّل أمر عدمیّ محض ، والمطلوب علی القول الثانی أمر وجودیّ ؛ لأنّ الکفّ فعل من أفعال النفس.

والحقّ هو القول الأوّل.

ومنشأ القول الثانی توهّم هذا القائل أنّ الترک - الذی معناه إبقاء عدم الفعل المنهیّ عنه علی حاله - لیس بمقدور للمکلّف ؛ لأنّه أزلیّ خارج عن القدرة ، فلا یمکن تعلّق الطلب به.

والمعقول من النهی أن یتعلّق فیه الطلب بردع النفس وکفّها عن الفعل ، وهو فعل نفسانیّ یقع تحت الاختیار.

والجواب عن هذا التوهّم أنّ عدم المقدوریّة فی الأزل علی العدم لا ینافی المقدوریّة

[شماره صفحه واقعی : 117]

ص: 117


1- ذهب إلیه أکثر الإمامیّة ، فراجع معالم الدین : 104 ؛ قوانین الأصول 1 : 137 ؛ الفصول الغرویّة : 120 ؛ کفایة الأصول : 183 ؛ فوائد الأصول 2 : 394.
2- ذهب إلیه کثیر من العامّة ، فراجع : شرح العضدی 1 : 103 ؛ المحصول فی علم أصول الفقه (الرازی) 1 : 350 ؛ نهایة السئول 2 : 293 ؛ إرشاد الفحول : 109 ؛ منتهی الوصول والأمل : 100.

بقاء واستمرارا ؛ إذ القدرة علی الوجود تلازم القدرة علی العدم ، بل القدرة علی العدم علی طبع القدرة علی الوجود ، وإلاّ لو کان العدم غیر مقدور بقاء لما کان الوجود مقدورا ، فإنّ المختار القادر هو الذی إن شاء فعل وإن لم یشأ لم یفعل.

والتحقیق أنّ هذا البحث ساقط من أصله ، فإنّه - کما أشرنا إلیه فیما سبق - لیس معنی النهی هو الطلب ، حتّی یقال : «إنّ المطلوب هو الترک أو الکفّ؟» ، وإنّما طلب الترک من لوازم النهی ، ومعنی النهی المطابقیّ هو الزجر والردع. نعم ، الردع عن الفعل (1) یلزمه عقلا طلب الترک ، کما أنّ البعث نحو الفعل (2) فی الأمر یلزمه عقلا الردع عن الترک.

فالأمر والنهی - کلاهما - یتعلّقان بنفس الفعل رأسا ، فلا موقع للحیرة والشکّ فی أنّ الطلب فی النهی یتعلّق بالترک أو الکفّ.

5. دلالة صیغة النهی علی الدوام و التکرار

(3)

اختلفوا فی دلالة صیغة النهی علی التکرار أو المرّة ، کالاختلاف فی صیغة «افعل».

والحقّ هنا ما قلناه هناک بلا فرق ، فلا دلالة لصیغة «لا تفعل» ، لا بهیئتها ، ولا بمادّتها علی الدوام والتکرار ، ولا علی المرّة ، وإنّما المنهیّ عنه صرف الطبیعة ، کما أنّ المبعوث نحوه فی صیغة «افعل» صرف الطبیعة.

غیر أنّ بینهما فرقا من ناحیة عقلیّة فی مقام الامتثال ، فإنّ امتثال النهی بالانزجار عن فعل الطبیعة ، ولا یکون ذلک إلاّ بترک جمیع أفرادها ، فإنّه لو فعلها مرّة واحدة ، ما کان ممتثلا. وأمّا امتثال الأمر فیتحقّق بإیجاد أوّل وجود من أفراد الطبیعة ، ولا تتوقّف طبیعة الامتثال علی أکثر من فعل المأمور به مرّة واحدة.

ولیس هذا الفرق من أجل وضع الصیغتین ودلالتهما ، بل ذلک مقتضی طبع النهی والأمر عقلا.

[شماره صفحه واقعی : 118]

ص: 118


1- ویعبّر بالفارسیّة «بازداشتن از انجام کاری».
2- ویعبّر بالفارسیّة : «وا داشتن به انجام کاری».
3- والأنسب أن یقال فی عنوان المسألة : «عدم دلالة صیغة النهی علی الدوام والتکرار».
تنبیه

[*محمدی خراسانی]

لم نذکر هنا ما اعتاد المؤلّفون ذکره من بحثی اجتماع الأمر والنهی ، ودلالة النهی علی الفساد ؛ لأنّهما داخلان فی «المباحث العقلیّة» ، کما سیأتی ، ولیس هما من مباحث الألفاظ (1). وکذلک بحث مقدّمة الواجب ، ومسألة الضدّ ، ومسألة الإجزاء لیست من مباحث الألفاظ أیضا. وسنذکر الجمیع فی المقصد الثانی (المباحث العقلیّة) إن شاء الله (تعالی).

تمرینات «13»

1. ما معنی النهی بمادّته؟

2. ما المراد من صیغة النهی؟

3. ما الدلیل علی أنّ صیغة النهی ظاهرة فی التحریم؟

4. ما المطلوب فی النهی؟

5. ما الفرق بین الترک وکفّ النفس عن الفعل؟

6. ما الجواب عن توهّم من قال : «إن الترک أمر عدمیّ لا یمکن تعلّق الطلب به»؟

7. هل تدلّ صیغة النهی علی الدوام أو التکرار؟

[شماره صفحه واقعی : 119]

ص: 119


1- والمناط فی کون المسألة عقلیّة هو کون البحث حول درک العقل وعدمه ، والمناط فی کونها لفظیّة هو کون البحث حول الدلالات اللفظیّة. وقد تکون المسألة عقلیّة محضة ، وقد تکون لفظیّة محضة ، وقد تکون عقلیّة ولفظیّة. ومسألة دلالة النهی علی الفساد من قسم الأخیر کما سیأتی فی محلّه.
الباب الرابع : المفاهیم
تمهید
اشارة

فی معنی کلمة «المفهوم» ، وفی النزاع فی حجیّته ، وفی أقسامه.

فهذه ثلاثة مباحث :

1. معنی کلمة المفهوم

تطلق کلمة «المفهوم» علی ثلاثة معان :

1. المعنی المدلول للّفظ الذی یفهم منه ، فیساوی کلمة «المدلول» ، سواء کان مدلولا لمفرد أو جملة ، وسواء کان مدلولا حقیقیّا أو مجازیّا.

2. ما یقابل المصداق ، فیراد منه کلّ معنی یفهم وإن لم یکن مدلولا للّفظ ، فیعمّ المعنی الأوّل وغیره.

3. ما یقابل المنطوق ، وهو أخصّ من الأوّلین. وهذا هو المقصود بالبحث هنا. وهو اصطلاح أصولیّ یختصّ بالمدلولات الالتزامیّة للجمل الترکیبیّة ، سواء کانت إنشائیّة أو إخباریّة ، فلا یقال لمدلول المفرد مفهوم وإن کان من المدلولات الالتزامیّة.

أمّا المنطوق : فمقصودهم منه ما یدلّ علیه اللفظ فی حدّ ذاته علی وجه یکون اللفظ المنطوق حاملا لذلک المعنی ، وقالبا له ، فیسمّی المعنی «منطوقا» تسمیة للمدلول باسم الدالّ. ولذلک یختصّ المنطوق بالمدلول المطابقیّ فقط ، وإن کان المعنی مجازا قد استعمل فیه اللفظ بقرینة.

وعلیه ، فالمفهوم الذی یقابله ما لم یکن اللفظ حاملا له دالاّ علیه بالمطابقة ، ولکن یدلّ

[شماره صفحه واقعی : 120]

ص: 120

علیه باعتباره لازما لمفاد الجملة بنحو اللزوم البیّن بالمعنی الأخصّ ؛ ولأجل هذا یختصّ المفهوم بالمدلول الالتزامیّ.

مثاله قولهم : «إذا بلغ الماء کرّا لا ینجّسه شیء». فالمنطوق فیه هو مضمون الجملة وهو عدم تنجّس الماء البالغ کرّا بشیء من النجاسات. والمفهوم - علی تقدیر أن یکون لمثل هذه الجملة مفهوم - أنّه إذا لم یبلغ کرّا یتنجّس.

وعلی هذا یمکن تعریفهما بما یلی :

المنطوق «هو حکم دلّ علیه اللفظ فی محلّ النطق».

والمفهوم «هو حکم دلّ علیه اللفظ لا فی محلّ النطق (1)».

والمراد من الحکم الحکم بالمعنی الأعمّ ، لا خصوص أحد الأحکام الخمسة.

وعرّفوهما أیضا بأنّهما حکم مذکور وحکم غیر مذکور (2) ؛ وأنّهما حکم لمذکور وحکم لغیر مذکور (3) ، وکلّها لا تخلو عن مناقشات طویلة الذیل (4). والذی یهوّن الخطب أنّها تعریفات لفظیّة لا یقصد منها الدقّة

فی التعریف ، والمقصود منها واضح کما شرحناه.

2. النزاع فی حجّیّة المفهوم

لا شکّ أنّ الکلام إذا کان له مفهوم یدلّ علیه فهو ظاهر فیه ، فیکون حجّة من المتکلّم علی السامع ، ومن السامع علی المتکلّم ، کسائر الظواهر الأخری.

[شماره صفحه واقعی : 121]

ص: 121


1- هکذا عرّفهما ابن الحاجب فی منتهی الوصول والأمل : 147. کما نسبه إلیه الأسنویّ فی نهایة السئول 2 : 198 ، والشیخ الأنصاریّ فی مطارح الأنظار : 167. ونسبه صاحب الفصول إلی المشهور ، الفصول الغرویّة : 145.
2- کما فی کفایة الأصول : 230.
3- هکذا عرّفهما العضدیّ فی شرحه علی مختصر ابن الحاجب 1 : 306 ، والشوکانی فی إرشاد الفحول : 178.
4- وإن أردت تفصیلها فراجع نهایة الداریة 1 : 605 ، ونهایة الأفکار 1 : 469. ویمکن القول بأنّ المفهوم ما دلّ علیه مدلول اللفظ بالدلالة العقلیّة ، فالمنطوق فی قولهم ؛ «الماء إذا بلغ کرّا لا ینجّسه شیء» هو مفاد الجملة - أی عدم تنجّس الماء البالغ کرّا بشیء من النجاسات - ، وهذا المنطوق یدلّ عقلا علی أنّه إذا لم یبلغ کرّا یتنجّس. وعلیه فلا یبعد القول بأنّ مسألة المفهوم مسألة عقلیّة لا لفظیّة.

إذن ، ما معنی النّزاع فی حجیّة المفهوم حینما یقولون مثلا : هل مفهوم الشرط حجّة أو لا؟

وعلی تقدیره ، لا یدخل هذا النزاع فی مباحث الألفاظ التی کان الغرض منها تشخیص الظهور فی الکلام وتنقیح صغریات حجیّة الظهور ، بل ینبغی أن یدخل فی مباحث الحجّة ، کالبحث عن حجّیّة الظهور وحجّیّة الکتاب ونحو ذلک.

والجواب أنّ النزاع هنا فی الحقیقة إنّما هو فی وجود الدلالة علی المفهوم ، - أی فی أصل ظهور الجملة فیه وعدم ظهورها -. وبعبارة أوضح : النزاع هنا فی حصول المفهوم للجملة لا فی حجّیّته بعد فرض حصوله.

فمعنی النزاع فی مفهوم الشرط - مثلا - أنّ الجملة الشرطیّة مع قطع النظر عن القرائن الخاصّة هل تدلّ علی انتفاء الحکم عند انتفاء الشرط؟ وهل هی ظاهرة فی ذلک؟ لا أنّه بعد دلالتها علی هذا المفهوم وظهورها فیه یتنازع فی حجّیته ، فإنّ هذا لا معنی له ، وإن أوهم ذلک ظاهر بعض تعبیراتهم ، کما یقولون مثلا : «مفهوم الشرط حجّة أم لا؟». ولکن غرضهم ما ذکرنا.

کما أنّه لا نزاع فی دلالة بعض الجمل علی مفهوم لها إذا کانت لها قرینة خاصّة علی ذلک المفهوم ، فإنّ هذا لیس موضع کلامهم ؛ بل موضوع الکلام ومحلّ النزاع فی دلالة نوع تلک الجملة ، کنوع الجملة الشرطیّة علی المفهوم مع تجرّدها عن القرائن الخاصّة.

3. أقسام المفهوم

ینقسم المفهوم إلی مفهوم الموافقة ومفهوم المخالفة :

1. مفهوم الموافقة ما کان الحکم فی المفهوم موافقا فی السنخ للحکم الموجود فی المنطوق ، فإن کان الحکم فی المنطوق الوجوب - مثلا - کان فی المفهوم الوجوب أیضا ، وهکذا ، کدلالة الأولویّة فی مثل قوله (تعالی) : (فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍ) (1) علی النهی عن الضرب والشتم للأبوین ، ونحو ذلک ممّا هو أشدّ إهانة وإیلاما من التأفیف المحرّم بحکم الآیة.

[شماره صفحه واقعی : 122]

ص: 122


1- الإسراء (17) الآیة : 23.

وقد یسمّی هذا المفهوم «فحوی الخطاب».

ولا نزاع فی حجّیّة مفهوم الموافقة ، بمعنی دلالة الأولویّة علی تعدّی الحکم إلی ما هو أولی فی علّة الحکم ، وله تفصیل کلام یأتی فی موضعه (1).

2. مفهوم المخالفة ما کان الحکم فیه مخالفا فی السنخ للحکم الموجود فی المنطوق ، وله موارد کثیرة وقع الکلام فیها نذکرها بالتفصیل ، وهی ستّة :

1. مفهوم الشرط.

2. مفهوم الوصف.

3. مفهوم الغایة.

4. مفهوم الحصر.

5. مفهوم العدد.

6. مفهوم اللقب.

تمرینات «14»

التمرین الأوّل

1. ما معنی کلمة «المفهوم»؟

2. ما المقصود من «المفهوم» فی المقام؟

3. ما هو تعریف المفهوم والمنطوق؟

4. ما معنی النزاع فی حجّیّة المفهوم؟

5. ما هو مفهوم الموافقة ومفهوم المخالفة؟ ایت بمثال لهما.

التمرین الثانی

1. ما هی الأقوال فی حقیقة المفهوم والمنطوق؟

[شماره صفحه واقعی : 123]

ص: 123


1- یأتی فی مبحث «قیاس الأولویّة» من مباحث القیاس فی الجزء الثالث.
الأوّل : مفهوم الشرط
تحریر محلّ النزاع

صوت

[*محمدی خراسانی]

لا شکّ فی أنّ الجملة الشرطیّة یدلّ منطوقها - بالوضع - علی تعلیق التالی فیها علی المقدّم الواقع موقع الفرض والتقدیر. وهی علی نحوین :

1. أن تکون مسوقة لبیان موضوع الحکم ، أی إنّ المقدّم هو نفس موضوع الحکم ، حیث یکون الحکم فی التالی منوطا بالشرط فی المقدّم علی وجه لا یعقل فرض الحکم بدونه ، نحو قولهم : «إن رزقت ولدا فاختنه» ؛ فإنّه فی المثال لا یعقل فرض ختان الولد إلاّ بعد فرض وجوده. ومنه قوله (تعالی) : (وَلا تُکْرِهُوا فَتَیاتِکُمْ عَلَی الْبِغاءِ إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّناً) ؛ (1) فإنّه لا یعقل فرض الإکراه علی البغاء إلاّ بعد فرض إرادة التحصّن من قبل الفتیات.

وقد اتّفق الأصولیّون علی أنّه لا مفهوم لهذا النحو من الجملة الشرطیّة ؛ لأنّ انتفاء الشرط معناه انتفاء موضوع الحکم ، فلا معنی للحکم بانتفاء التالی علی تقدیر انتفاء المقدّم إلاّ علی نحو السالبة بانتفاء الموضوع. ولا حکم حینئذ بالانتفاء ، بل هو انتفاء الحکم. فلا مفهوم للشرطیّة فی المثالین ، فلا یقال : «إن لم ترزق ولدا فلا تختنه» ولا یقال : «إن لم یردن تحصّنا فأکرهوهنّ علی البغاء».

2. ألاّ تکون مسوقة لبیان الموضوع ، حیث یکون الحکم فی التالی منوطا بالشرط علی وجه یمکن فرض الحکم بدونه ، نحو قولهم : «إن أحسن صدیقک فأحسن إلیه» ، فإنّ فرض الإحسان إلی الصدیق لا یتوقّف عقلا علی فرض صدور الإحسان منه ، فإنّه یمکن الإحسان إلیه ، أحسن أو لم یحسن.

وهذا النحو الثانی من الشرطیّة هو محلّ النزاع فی مسألتنا ، ومرجعه إلی النزاع فی دلالة الشرطیّة علی انتفاء الحکم عند انتفاء الشرط ، بمعنی أنّه هل یستکشف من طبع التعلیق علی الشرط انتفاء نوع الحکم المعلّق - کالوجوب مثلا - علی تقدیر انتفاء الشرط؟

[شماره صفحه واقعی : 124]

ص: 124


1- النور (24) الآیة : 33.

وإنّما قلنا : «نوع الحکم» (1) ؛ لأنّ شخص کلّ حکم فی القضیّة الشرطیّة أو غیرها ینتفی بانتفاء موضوعه ، أو أحد قیود الموضوع ، سواء کان للقضیّة مفهوم ، أو لم یکن.

وفی مفهوم الشرطیّة قولان : أقواهما أنّها تدلّ علی الانتفاء عند الانتفاء.

المناط فی مفهوم الشرط

إنّ دلالة الجملة الشرطیّة علی المفهوم تتوقّف علی دلالتها - بالوضع أو بالإطلاق - علی أمور ثلاثة مترتّبة :

1. دلالتها علی الارتباط والملازمة بین المقدّم والتالی.

2. دلالتها - زیادة علی الارتباط والملازمة - علی أنّ التالی معلّق علی المقدّم ، ومترتّب علیه ، وتابع له ، فیکون المقدّم سببا للتالی. والمقصود من السبب هنا هو کلّ ما یترتّب علیه الشیء وإن کان شرطا ونحوه ، فیکون أعمّ من السبب المصطلح فی فنّ المعقول.

3. دلالتها - زیادة علی ما تقدّم - علی انحصار السببیّة فی المقدّم ، بمعنی أنّه لا سبب بدیل له یترتّب علیه التالی.

وتوقّف المفهوم للجملة الشرطیّة علی هذه الأمور الثلاثة واضح ؛ لأنّه لو کانت الجملة اتّفاقیّة أو کان التالی غیر مترتّب علی المقدّم أو کان مترتّبا ولکن لا علی نحو الانحصار فیه فإنّه فی جمیع ذلک لا یلزم من انتفاء المقدّم انتفاء التالی.

[*محمدی خراسانی]

وإنّما الذی ینبغی إثباته هنا هو أنّ الجملة ظاهرة فی هذه الأمور الثلاثة وضعا أو إطلاقا ؛ لتکون حجّة فی المفهوم.

والحقّ ظهور الجملة الشرطیّة فی هذه الأمور ؛ وضعا فی بعضها ؛ وإطلاقا فی

[شماره صفحه واقعی : 125]

ص: 125


1- وقد یعبّر عنه ب- «سنخ الحکم» ویقال : إنّ المقصود من انتفاء الحکم عند انتفاء الشرط أو الوصف هو انتفاء سنخ الحکم لا شخصه. بیان ذلک : أنّ انتفاء الحکم الشخصیّ عند انتفاء القید ضروریّ لا یقبل النزاع ، فإذا قیل : «إذا جاء زید فأکرمه» فعند عدم المجیء لا یتحقّق وجوب الإکرام المسبّب عن المجیء ، قطعا ؛ إنّما الکلام فی انتفاء وجوب الإکرام رأسا عند انتفاء المجیء ، بمعنی أنّ زیدا عند انتفاء المجیء محکوم بعدم وجوب إکرامه مطلقا ، أی حتی الوجوب الذی یفرض عند تحقّق شیء آخر.

البعض الآخر.

1. أمّا دلالتها علی الارتباط ووجود العلقة اللزومیّة بین الطرفین ، فالظاهر أنّه بالوضع بحکم التبادر ؛ ولکن لا بوضع خصوص أدوات الشرط (1) حتّی ینکر وضعها لذلک ، بل بوضع الهیئة الترکیبیّة للجملة الشرطیّة بمجموعها (2). وعلیه فاستعمالها فی الاتّفاقیّة یکون بالعنایة وادّعاء التلازم والارتباط بین المقدّم والتالی إذا اتّفقت لهما المقارنة فی الوجود.

2. وأمّا دلالتها علی أنّ التالی مترتّب علی المقدّم بأیّ نحو من أنحاء الترتّب فهو بالوضع أیضا ، ولکن لا بمعنی أنّها موضوعة بوضعین : وضع للتلازم ، ووضع آخر للترتّب ، بل بمعنی أنّها موضوعة بوضع واحد ؛ للارتباط الخاصّ وهو ترتّب التالی علی المقدّم.

والدلیل علی ذلک هو تبادر ترتّب التالی علی المقدّم منها ، فإنّها تدلّ علی أنّ المقدّم وضع فیها موضع الفرض والتقدیر ، وعلی تقدیر حصوله فالتالی حاصل عنده تبعا - أی یتلوه فی الحصول -. أو فقل : إنّ المتبادر منها لابدیّة الجزاء عند فرض حصول الشرط. وهذا لا یمکن أن ینکره إلاّ مکابر أو غافل ، فإنّ هذا هو معنی التعلیق الذی هو مفاد الجملة الشرطیّة التی لا مفاد لها غیره. ومن هنا سمّوا الجزء الأوّل منها «شرطا ومقدّما» ، وسمّوا الجزء الثانی «جزاء وتالیا».

فإذا کانت جملة إنشائیّة - أی إنّ التالی متضمّن لإنشاء حکم تکلیفیّ أو وضعیّ - فإنّها تدلّ علی تعلیق الحکم علی الشرط ، فتدلّ علی انتفاء الحکم عند انتفاء الشرط المعلّق علیه الحکم.

وإذا کانت جملة خبریّة - أی إنّ التالی متضمّن لحکایة خبر - فإنّها تدلّ علی تعلیق حکایته علی المقدّم ، سواء کان المحکیّ عنه خارجا وفی الواقع مترتّبا علی المقدّم ، فتتطابق الحکایة مع المحکیّ عنه ، کقولنا : «إن کانت الشمس طالعة فالنهار موجود» ، أو مترتّبا علیه بأن کان العکس کقولنا : «إن کان النهار موجودا فالشمس طالعة» ، أو کان لا ترتّب بینهما ، کالمتضایفین فی مثل قولنا : «إن کان خالد ابنا لزید فزید أبوه».

[شماره صفحه واقعی : 126]

ص: 126


1- کما فی هدایة المسترشدین : 282 ، ومطارح الأنظار : 170.
2- کما فی الفصول الغرویّة : 147.

3. وأمّا دلالتها علی أنّ الشرط منحصر ، فبالإطلاق ؛ لأنّه لو کان هناک شرط آخر للجزاء بدیل لذلک الشرط ، وکذا لو کان معه شیء آخر یکونان معا شرطا للحکم ، لاحتاج ذلک إلی بیان زائد إمّا بالعطف ب- «أو» فی الصورة الأولی ، أو العطف بالواو فی الصورة الثانیة ؛ لأنّ الترتّب علی الشرط ظاهر فی أنّه بعنوانه الخاصّ مستقلاّ هو الشرط المعلّق علیه الجزاء ، فإذا أطلق تعلیق الجزاء علی الشرط فإنّه یستکشف منه أنّ الشرط مستقلّ لا قید آخر معه ، وأنّه منحصر لا بدیل ، ولا عدل له ، وإلاّ لوجب علی الحکیم بیانه وهو - حسب الفرض - فی مقام البیان. وهذا نظیر ظهور صیغة «افعل» بإطلاقها فی الوجوب العینیّ والتعیینیّ (1).

وإلی هنا تمّ لنا ما أردنا أن نذهب إلیه من ظهور الجملة الشرطیة فی الأمور التی بها تکون ظاهرة فی المفهوم.

وعلی کلّ حال ، إنّ ظهور الجملة الشرطیّة فی المفهوم ممّا لا ینبغی أن یتطرّق إلیه الشکّ ، إلاّ مع قرینة صارفة ، أو تکون واردة لبیان الموضوع. ویشهد لذلک استدلال إمامنا الصادق علیه السلام بالمفهوم فی روایة أبی بصیر ، قال : سألت أبا عبد الله علیه السلام عن الشاة تذبح فلا تتحرّک ویهراق منها دم کثیر عبیط؟ فقال علیه السلام : «لا تأکل إنّ علیّا علیه السلام کان یقول : إذا رکضت الرّجل أو طرفت العین فکل» (2) ، فإنّ استدلال الإمام بقول علیّ علیه السلام لا یکون إلاّ إذا کان له مفهوم ، وهو إذا لم ترکض الرّجل أو لم تطرف العین فلا تأکل.

إذا تعدّد الشرط و اتّحد الجزاء

صوت

[*محمدی خراسانی]

ومن لواحق مبحث «مفهوم الشرط» مسألة ما إذا وردت جملتان شرطیّتان أو أکثر ، وقد تعدّد الشرط فیهما وکان الجزاء واحدا. وهذا یقع علی نحوین :

1. أن یکون الجزاء غیر قابل للتکرار ، نحو التقصیر فی السفر فیما ورد «إذا خفی الأذان

[شماره صفحه واقعی : 127]

ص: 127


1- هذا ما أفاده المحقّق النائینیّ فی فوائد الأصول 2 : 481 - 483. واستدلّ الأعلام بوجوه أخر علی العلیّة المنحصرة ، فراجع الفصول الغرویّة : 147 - 148 ، وکفایة الأصول : 233 ، ونهایة الأفکار 2 : 482.
2- الوسائل 16 : 321 ، الباب 12 من أبواب الذبائح ، الحدیث 1.

فقصّر» ، و «إذا خفیت الجدران فقصّر».

2. أن یکون الجزاء قابلا للتکرار ، کما فی نحو «إذا أجنبت فاغتسل» ، «إذا مسست میّتا فاغتسل».

أمّا النحو الأوّل : فیقع فیه التعارض بین الدلیلین ، بناء علی مفهوم الشرط ، ولکن التعارض إنّما هو بین مفهوم کلّ منهما مع منطوق الآخر ، کما هو واضح. فلا بدّ من التصرّف فیهما بأحد وجهین :

الوجه الأوّل : أن نقیّد کلاّ من الشرطیّتین من ناحیة ظهورهما فی الاستقلال بالسببیّة ، ذلک الظهور الناشئ من الإطلاق - کما سبق - الذی یقابله التقیید بالعطف بالواو ، فیکون الشرط فی الحقیقة هو المرکّب من الشرطین ، وکلّ منهما یکون جزء السبب ، والجملتان تکونان حینئذ کجملة واحدة مقدّمها المرکّب من الشرطین ، بأن یکون مؤدّاهما هکذا «إذا خفی الأذان والجدران معا فقصّر».

وربّما یکون لهاتین الجملتین معا حینئذ مفهوم واحد ، وهو انتفاء الجزاء عند انتفاء الشرطین معا ، أو أحدهما ، کما لو کانا جملة واحدة.

الوجه الثانی : أن نقیّدهما من ناحیة ظهورهما فی الانحصار ، ذلک الظهور الناشئ من الإطلاق المقابل للتقیید ب- «أو». وحینئذ یکون الشرط أحدهما علی البدلیّة أو الجامع بینهما علی أن یکون کلّ منهما مصداقا له ، وذلک حینما یمکن فرض الجامع بینهما ولو کان عرفیّا.

وإذ یدور الأمر بین الوجهین فی التصرّف ، فأیّهما أولی؟ هل الأولی تقیید ظهور الشرطیّتین فی الاستقلال أو تقیید ظهورهما فی الانحصار؟ قولان فی المسألة.

والأوجه - علی الظاهر - هو التصرّف الثانی ؛ لأنّ منشأ التعارض بینهما هو ظهورهما فی الانحصار الذی یلزم منه الظهور فی المفهوم ، فیتعارض منطوق کلّ منهما مع مفهوم الأخری - کما تقدّم - ، فلا بدّ من رفع الید عن ظهور کلّ منهما فی الانحصار بالإضافة إلی المقدار الذی دلّ علیه منطوق الشرطیّة الأخری ؛ لأنّ ظهور المنطوق أقوی ؛ أمّا ظهور کلّ من الشرطیّتین فی الاستقلال فلا معارض له حتّی ترفع الید عنه.

[شماره صفحه واقعی : 128]

ص: 128

وإذا ترجّح القول الثانی - وهو التصرّف فی ظهور الشرطیّتین فی الانحصار - یکون کلّ من الشرطین مستقلاّ فی التأثیر ، فإذا انفرد أحدهما کان له التأثیر فی ثبوت الحکم. وإن حصلا معا ، فإن کان حصولهما بالتعاقب کان التأثیر للسابق ، وإن تقارنا کان الأثر لهما معا ویکونان کالسبب الواحد ؛ لامتناع تکرار الجزاء حسب الفرض.

وأمّا النحو الثانی : - وهو ما إذا کان الجزاء قابلا للتکرار - : فهو علی صورتین :

1. أن یثبت بالدلیل أنّ کلاّ من الشرطین جزء السبب. ولا کلام حینئذ فی أنّ الجزاء واحد یحصل عند حصول الشرطین معا.

2. أن یثبت من دلیل مستقلّ ، أو من ظاهر دلیل الشرط أنّ کلاّ من الشرطین سبب مستقلّ ، سواء کان للقضیّة الشرطیّة مفهوم أم لم یکن ، فقد وقع الخلاف - فیما إذا اتّفق وقوع الشرطین معا فی وقت واحد أو متعاقبین - فی أنّ القاعدة أیّ شیء تقتضی؟

[*محمدی خراسانی]

هل تقتضی تداخل الأسباب فیکون لها جزاء واحد کما فی مثال تداخل موجبات الوضوء من خروج البول أو الغائط والنوم ونحوهما ، أم تقتضی عدم التداخل فیتکرّر الجزاء بتکرّر الشروط ، کما فی مثال تعدّد وجوب الصلاة بتعدّد أسبابه من دخول وقت الیومیّة وحصول الآیات؟

أقول : لا شبهة فی أنّه إذا ورد دلیل خاصّ علی التداخل (1) أو عدمه (2) وجب الأخذ بذلک الدلیل.

وأمّا مع عدم ورود الدلیل الخاصّ فهو محلّ الخلاف. والحقّ أنّ القاعدة فیه عدم التداخل.

بیان ذلک أنّ لکلّ شرطیّة ظهورین :

1. ظهور الشرط فیها فی الاستقلال بالسببیّة. وهذا الظهور یقتضی أن یتعدّد الجزاء فی الشرطیّتین موضوعتی البحث ، فلا تتداخل الأسباب.

2. ظهور الجزاء فیها فی أنّ متعلّق الحکم فیه صرف الوجود. ولمّا کان صرف الشیء لا یمکن أن یکون محکوما بحکمین ، فیقتضی ذلک أن یکون لجمیع الأسباب جزاء واحد

[شماره صفحه واقعی : 129]

ص: 129


1- کالروایات الواردة فی باب الغسل. راجع الوسائل 1 : 525 - 527 ، الباب 43 من أبواب الجنابة.
2- کما فی مثال تعدّد وجوب الصلاة بتعدّد أسبابه.

وحکم واحد عند فرض اجتماعها ، فتتداخل الأسباب.

وعلی هذا ، فیقع التنافی بین هذین الظهورین ، فإذا قدّمنا الظهور الأوّل لا بدّ أن نقول بعدم التداخل ، وإذا قدّمنا الظهور الثانی لا بدّ أن نقول بالتداخل ، فأیّهما أولی بالتقدیم؟ والأرجح أنّ الأولی بالتقدیم ظهور الشرط علی ظهور الجزاء ؛ لأنّ الجزاء لمّا کان معلّقا علی الشرط فهو تابع له ثبوتا وإثباتا ، فإن کان واحدا کان الجزاء واحدا وإن کان متعدّدا کان متعدّدا. وإذا کان المقدّم متعدّدا - حسب فرض ظهور الشرطیّتین - کان الجزاء تابعا له ؛ وعلیه ، لا یستقیم للجزاء ظهور فی وحدة المطلوب ؛ فیخرج المقام عن باب التعارض بین الظهورین ، بل یکون الظهور فی التعدّد رافعا للظهور فی الوحدة ؛ لأنّ الظهور فی الوحدة لا یکون إلاّ بعد فرض سقوط الظهور فی التعدّد ، أو بعد فرض عدمه ، أمّا مع وجوده فلا ینعقد الظهور فی الوحدة.

فالقاعدة فی المقام - إذن - هی «عدم التداخل». وهو مذهب أساطین العلماء الأعلام (قدّس الله أسرارهم) (1).

تنبیهان
1. تداخل المسبّبات

إنّ البحث فی المسألة السابقة إنّما هو عمّا إذا تعدّدت الأسباب فیتساءل فیها عمّا إذا کان تعدّدها یقتضی المغایرة فی الجزاء وتعدّد المسبّبات - بالفتح - أو لا یقتضی فتتداخل الأسباب ، وینبغی أن تسمّی ب- «مسألة تداخل الأسباب».

وبعد الفراغ عن عدم تداخل الأسباب هناک ینبغی أن یبحث أنّ تعدّد المسبّبات إذا

[شماره صفحه واقعی : 130]

ص: 130


1- بل هو منسوب إلی المشهور. راجع مطارح الأنظار : 175 ؛ کفایة الأصول : 239 - 242 ؛ نهایة الأفکار 2 : 489 ؛ فوائد الأصول 2 : 493 ؛ المحاضرات 5 : 118. وفی المقام قولان آخران : أحدهما : التداخل ، کما ذهب إلیه العلاّمة الخوانساریّ فی مشارق الشموس : 61. ثانیهما : التفصیل بین ما إذا تعدّدت الأسباب نوعا أو جنسا ، وبین ما إذا تعدّدت شخصا ، فالقاعدة علی الأوّل عدم التداخل وعلی الثانی التداخل ، وهذا مذهب الحلّی (ابن إدریس) فی السرائر 1 : 258.

کانت تشترک فی الاسم والحقیقة - کالأغسال - هل یصحّ أن یکتفی عنها بوجود واحد لها أو لا یکتفی؟

وهذه مسألة أخری ، غیر ما تقدّم ، تسمّی ب- «مسألة تداخل المسبّبات» ، وهی من ملحقات الأولی.

والقاعدة فیها أیضا عدم التداخل.

والسرّ فی ذلک أنّ سقوط الواجبات المتعدّدة بفعل واحد - وإن أتی به بنیّة امتثال الجمیع - یحتاج إلی دلیل خاصّ ، کما ورد فی الأغسال بالاکتفاء بغسل الجنابة عن باقی الأغسال (1) ، وورد أیضا جواز الاکتفاء بغسل واحد عن أغسال متعدّدة (2). ومع عدم ورود الدلیل الخاصّ فإنّ کلّ وجوب یقتضی امتثالا خاصّا به ، لا یغنی عنه امتثال الآخر وإن اشترکت الواجبات فی الاسم والحقیقة.

نعم ، قد یستثنی من ذلک ما إذا کان بین الواجبین نسبة العموم والخصوص من وجه ، وکان دلیل کلّ منهما مطلقا بالإضافة إلی مورد الاجتماع ، کما إذا قال - مثلا - : «تصدّق علی مسکین» ، وقال - ثانیا - : «تصدّق علی ابن سبیل» ، فجمع العنوانین شخص واحد بأن کان مسکینا وابن سبیل ، فإنّ التصدّق علیه یکون مسقطا للتکلیفین.

2. الأصل العملیّ فی المسألتین

إنّ مقتضی الأصل العملی عند الشکّ فی تداخل الأسباب هو التداخل ؛ لأنّ تأثیر السببین فی تکلیف واحد متیقّن ، وإنّما الشکّ فی تکلیف ثان زائد. والأصل فی مثله البراءة.

وبعکسه فی مسألة تداخل المسبّبات ؛ فإنّ الأصل یقتضی فیه عدم التداخل کما مرّت الإشارة إلیه ؛ لأنّه بعد ثبوت التکالیف المتعدّدة بتعدّد الأسباب یشکّ فی سقوط التکالیف الثابتة لو فعل فعلا واحدا. ومقتضی القاعدة - فی مثله - الاشتغال ، بمعنی أنّ الاشتغال الیقینیّ یستدعی الفراغ الیقینیّ ، فلا یکتفی بفعل واحد فی مقام الامتثال.

[شماره صفحه واقعی : 131]

ص: 131


1- راجع الوسائل 1 : 525 - 528 ، الباب 43 من أبواب الجنابة.
2- راجع الوسائل 1 : 525 - 528 ، الباب 43 من أبواب الجنابة.
تمرینات «15»

التمرین الأوّل

1. ما هو محلّ النزاع فی مفهوم الشرط؟

2. ما المراد من قوله : «نوع الحکم»؟

3. ما المناط فی مفهوم الشرط؟

4. بیّن وجه ظهور الجملة الشرطیّة فیما هو المناط فی مفهوم الشرط؟

5. ما العلاج فی المعارضة بین الدلیلین إذا تعدّد الشرط واتّحد الجزاء ولم یکن الجزاء قابلا للتکرار؟

6. ما القاعدة فیما إذا تعدّد الشرط واتّحد الجزاء وکان الجزاء قابلا للتکرار؟

7. هل القاعدة فی المسبّبات المشترکة هی التداخل أو عدم التداخل؟

8. ما هو مقتضی الأصل العملی عند الشکّ فی تداخل الأسباب والمسبّبات؟

التمرین الثانی

1. بیّن کیفیّة المعارضة بین قولهم «إذا خفی الأذان فقصّر» و «إذا خفی الجدران فقصّر». واذکر ما ذکر فی علاجها.

2. ما هو رأی العلاّمة الخوانساریّ والمحقّق الحلّی فیما إذا تعدّد الشرط واتّحد الجزاء وکان الجزاء قابلا للتکرار؟

[شماره صفحه واقعی : 132]

ص: 132

الثانی : مفهوم الوصف
موضوع البحث

صوت

[*محمدی خراسانی]

المقصود بالوصف هنا ما یعمّ النعت وغیره ، فیشمل الحال والتمییز ونحوهما ممّا یصلح أن یکون قیدا لموضوع التکلیف ؛ کما أنّه یختصّ بما إذا کان معتمدا علی موصوف (1) ، فلا یشمل ما إذا کان الوصف نفسه موضوعا للحکم ، نحو : (وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَیْدِیَهُما) (2) فإنّ مثل هذا یدخل فی باب مفهوم اللقب (3). والسرّ فی ذلک أنّ الدلالة علی انتفاء [الحکم عند انتفاء] الوصف لا بدّ فیها من فرض موضوع ثابت للحکم یقیّد بالوصف مرّة ، ویتجرّد عنه أخری ، حتّی یمکن فرض نفی الحکم عنه.

ویعتبر - أیضا - فی المبحوث عنه هنا أن یکون أخصّ من الموصوف مطلقا أو من وجه ؛ لأنّه لو کان مساویا ، أو أعمّ مطلقا لا یوجب تضییقا وتقییدا فی الموصوف ، حتّی یصحّ فرض انتفاء الحکم عن الموصوف عند انتفاء الوصف.

وأمّا دخول الأخصّ من وجه فی محلّ البحث فإنّما هو بالقیاس إلی مورد افتراق الموصوف عن الوصف ، ففی مثال : «فی الغنم السائمة زکاة» (4) یکون مفهومه - لو کان له مفهوم - عدم وجوب الزکاة فی الغنم غیر السائمة وهی المعلوفة. وأمّا بالقیاس إلی مورد افتراق الوصف عن الموصوف فلا دلالة له علی المفهوم قطعا ، فلا یدلّ المثال علی عدم الزکاة فی غیر الغنم السائمة أو غیر السائمة کالإبل - مثلا - ؛ لأنّ الموضوع - وهو الموصوف الذی هو الغنم فی المثال - یجب أن یکون محفوظا فی المفهوم ، ولا یکون متعرّضا لموضوع آخر ، ولا نفیا ولا إثباتا.

[شماره صفحه واقعی : 133]

ص: 133


1- وهذا ما ذهب إلیه المحقّق النائینیّ فی فوائد الأصول 2 : 501 ، وأجود التقریرات 2 : 275.
2- المائدة (5) الآیة : 38.
3- خلافا للشیخ الأنصاریّ وصاحب الفصول ، فإنّ الظاهر من عباراتهم أنّ موضوع البحث لا یختصّ بما إذا اعتمد الوصف علی الموصوف ، بل یعمّ ما إذا کان الحکم محمولا علی الوصف. راجع مطارح الأنظار : 184 ، والفصول الغرویّة : 151.
4- عوالی اللئالئ 1 : 399.

فما عن بعض الشافعیّة (1) من القول بدلالة القضیّة المذکورة (2) علی عدم الزکاة فی الإبل المعلوفة لا وجه له قطعا.

الأقوال فی المسألة والحقّ فیها

لا شکّ فی دلالة التقیید بالوصف علی المفهوم عند وجود القرینة الخاصّة ، ولا شکّ فی عدم الدلالة عند وجود القرینة علی ذلک ، مثل ما إذا ورد الوصف مورد الغالب الذی یفهم منه عدم إناطة الحکم به وجودا وعدما ، نحو قوله (تعالی) : (وَرَبائِبُکُمُ اللاَّتِی فِی حُجُورِکُمْ) (3) ؛ فإنّه لا مفهوم لمثل هذه القضیّة مطلقا ؛ إذ یفهم منه أنّ وصف الربائب بأنّها فی حجورکم لأنّها غالبا تکون کذلک ، والغرض منه الإشعار بعلّة الحکم ؛ إذ أنّ اللاّئی تربّی فی الحجور تکون کالبنات.

وإنّما الخلاف عند تجرّد القضیّة عن القرائن الخاصّة ، فإنّهم اختلفوا فی أنّ مجرّد التقیید بالوصف هل یدلّ علی المفهوم _ أی انتفاء حکم الموصوف عند انتفاء الوصف _ أو لا یدلّ؟ نظیر الاختلاف المتقدّم فی التقیید بالشرط. وفی المسألة قولان : والمشهور القول الثانی ، وهو عدم المفهوم (4).

والسرّ فی الخلاف یرجع إلی أنّ التقیید المستفاد من الوصف هل هو تقیید لنفس الحکم _ أی إنّ الحکم منوط به _ أو أنّه تقیید لنفس موضوع الحکم أو متعلّق الموضوع باختلاف الموارد ، فیکون الموضوع أو متعلّق الموضوع هو المجموع المؤلّف من الموصوف والوصف؟

[*محمدی خراسانی]

فإن کان الأوّل فإنّ التقیید بالوصف یکون ظاهرا فی انتفاء الحکم عند انتفائه بمقتضی

[شماره صفحه واقعی : 134]

ص: 134


1- نقل عنهم فی اللمع : 46 ، والمنخول : 222.
2- أی قوله علیه السلام : «فی الغنم السائمة زکاة».
3- النساء (4) الآیة : 23.
4- نسبه الشیخ الأنصاریّ إلی المشهور. راجع مطارح الأنظار : 182. والقول الأوّل نسب إلی ظاهر کلام الشیخ _ من الإمامیّة _ والشافعی ومالک وأکثر أصحابهما _ من العامّة _. راجع الفصول الغرویّة : 151 ؛ والمستصفی 2 : 191.

الإطلاق ؛ لأنّ الإطلاق یقتضی - بعد فرض إناطة الحکم بالوصف - انحصاره فیه کما قلنا فی التقیید بالشرط.

وإن کان الثانی فإنّ التقیید لا یکون ظاهرا فی انتفاء الحکم عند انتفاء الوصف ؛ لأنّه حینئذ یکون من قبیل مفهوم اللقب ؛ إذ إنّه یکون التعبیر بالوصف والموصوف لتحدید موضوع الحکم فقط ، لا أنّ الموضوع ذات الموصوف ، والوصف قید للحکم علیه ، مثل ما إذا قال القائل : «اصنع شکلا رباعیّا قائم الزوایا ، متساوی الأضلاع» ، فإنّ المفهوم منه أنّ المطلوب صنعه هو المربّع ، فعبّر عنه بهذه القیود الدالّة علیه ، حیث یکون الموضوع هو مجموع المعنی المدلول علیه بالعبارة المؤلّفة من الموصوف والوصف ، وهی فی المثال «شکل رباعیّ قائم الزوایا ، متساوی الأضلاع» ، وهی بمنزلة کلمة مربّع ، فکما أنّ جملة «اصنع مربّعا» لا تدلّ علی الانتفاء عند الانتفاء ، کذلک ما هو بمنزلتها لا یدلّ علیه ؛ لأنّه فی الحقیقة یکون من قبیل الوصف غیر المعتمد علی الموصوف.

إذا عرفت ذلک ، فنقول : إنّ الظاهر فی الوصف - لو خلّی وطبعه من دون قرینة - أنّه من قبیل الثانی - أی إنّه قید للموضوع لا للحکم - ، فیکون الحکم من جهته مطلقا غیر مقیّد ، فلا مفهوم للوصف.

ومن هذا التقریر یظهر بطلان ما استدلّوا به لمفهوم الوصف من الأدلّة الآتیة :

1. إنّه لو لم یدلّ الوصف علی الانتفاء عند الانتفاء لم تبق فائدة فیه.

والجواب : أنّ الفائدة غیر منحصرة برجوعه إلی الحکم. وکفی فائدة فیه تحدید موضوع الحکم وتقییده به.

2. إنّ الأصل فی القیود أن تکون احترازیّة.

والجواب : أنّ هذا مسلّم ، ولکن معنی الاحتراز هو تضییق دائرة الموضوع ، وإخراج ما عدا القید عن شمول شخص الحکم له. ونحن نقول به ، ولیس هذا من المفهوم فی شیء ؛ لأنّ إثبات الحکم لموضوع لا ینفی ثبوت سنخ الحکم لما عداه ، کما فی مفهوم اللقب. والحاصل أنّ کون القید احترازیّا لا یلزم إرجاعه قیدا للحکم.

3. إنّ الوصف مشعر بالعلّیة ، فیلزم إناطة الحکم به.

[شماره صفحه واقعی : 135]

ص: 135

والجواب : أنّ هذا الإشعار وإن کان مسلّما ، إلاّ أنّه ما لم یصل إلی حدّ الظهور لا ینفع فی الدلالة علی المفهوم.

4. الاستدلال بالجمل التی ثبتت دلالتها علی المفهوم ، مثل قوله صلی الله علیه و آله : «مطل الغنیّ ظلم» (1).

والجواب : أنّ ذلک علی تقدیره لا ینفع ؛ لأنّا لا نمنع من دلالة التقیید بالوصف علی المفهوم أحیانا لوجود قرینة ، وإنّما موضوع البحث فی اقتضاء طبع الوصف - لو خلّی ونفسه - للمفهوم. وفی خصوص المثال نجد القرینة علی إناطة الحکم بالغنی من جهة مناسبة الحکم والموضوع ، فیفهم أنّ السبب فی الحکم کون المدین غنیّا ، فیکون مطله ظلما ، بخلاف المدین الفقیر ؛ لعجزه عن أداء الدین ، فلا یکون مطله ظلما (2).

تمرینات «16»

التمرین الأوّل

1. ما المراد من «الوصف» فی مفهوم الوصف؟

2. هل فی وصف الربائب باللاتی فی الحجور فی قوله تعالی : «وربائبکم اللاّتی فی حجورکم» مفهوم؟

3. بیّن وجه عدم ثبوت المفهوم للوصف عند المصنّف؟

4. ما دلیل المثبتین؟ وما الجواب عنه؟

التمرین الثانی

1. هل موضوع البحث یختصّ بما إذا اعتمد الوصف علی الموصوف أو یعمّ؟ (بیّن آراء العلماء).

[شماره صفحه واقعی : 136]

ص: 136


1- صحیح البخاری 3 : 85 ، سنن النسائی 7 : 317. قال فی مجمع البحرین : 454 : «المطل : اللیّ والتسویف والتعلّل فی أداء الحقّ ، وتأخیره من وقت إلی وقت».
2- هذه الأدلّة الأربعة وأجوبتها تعرّض لها الشیخ فی مطارح الأنظار : 184 ، والمحقّق الخراسانیّ فی الکفایة : 244 - 245.
الثالث : مفهوم الغایة
اشارة

صوت

[*محمدی خراسانی]

إذا ورد التقیید بالغایة نحو (ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ) (1) ، ونحو : «کلّ شیء لک حلال حتّی تعرف أنّه حرام بعینه» (2) ، فقد وقع خلاف الاصولیّین فیه من جهتین :

الجهة الأولی : فی دخول الغایة فی المنطوق _ أی فی حکم المغیّی _. فقد اختلفوا فی أنّ الغایة _ وهی الواقعة بعد أداة الغایة نحو «إلی» و «حتّی» _ هل هی داخلة فی المغیّی حکما ، أو خارجة عنه وإنّما ینتهی إلیها المغیّی موضوعا وحکما؟ علی أقوال :

منها : التفصیل بین کونها من جنس المغیّی فتدخل فیه ، نحو : «صمت النهار إلی اللیل» ، وبین کونها من غیر جنسه فلا تدخل ، کمثال «کلّ شیء لک حلال ...» (3).

ومنها : التفصیل بین کون الغایة واقعة بعد «إلی» فلا تدخل فیه ، وبین کونها واقعة بعد «حتّی» فتدخل ، نحو : «کل السمکة حتّی رأسها» (4).

والظاهر أنّه لا ظهور لنفس التقیید بالغایة فی دخولها فی المغیّی ، ولا فی عدمه ، بل یتّبع ذلک ، الموارد والقرائن الخاصّة الحافّة بالکلام.

نعم ، لا ینبغی الخلاف فی عدم دخول الغایة فیما إذا کانت غایة للحکم ، کمثال «کلّ شیء لک حلال ...» ؛ فإنّه لا معنی لدخول معرفة الحرام فی حکم الحلال (5).

[شماره صفحه واقعی : 137]

ص: 137


1- البقرة (2) الآیة : 187.
2- الکافی 5 : 313 ؛ وسائل الشیعة 12 : 60 ، الباب 4 من أبواب ما یکتسب به ، الحدیث 4.
3- وهذا القول نسبه ابن الحاجب إلی الأندلسیّ. راجع شرح الکافیة 2 : 326.
4- وهذا هو الظاهر من کلام ابن الحاجب فی الکافیة ، راجع شرح الکافیة 2 : 326. ولا یبعد رجوع هذا التفصیل إلی التفصیل الأوّل ؛ لأنّ من قال بدخول الغایة فی المغیّی إذا وقعت بعد «حتّی» قال بکون ما بعد «حتّی» جزءا ممّا قبلها ، بخلاف «إلی» ؛ فإنّها لا تستعمل إلاّ فیما إذا لم یکن ما بعدها جزءا ممّا قبلها ، فلا تدخل الغایة الواقعة بعدها فی المغیّی. راجع شرح المفصّل 7 : 16. وذهب إلی هذا التفصیل أیضا المحقّق العراقیّ فی مقالات الأصول 1 : 415.
5- وهذا هو القول بالتفصیل بین ما کان غایة الفعل ، کمثال : «سر من البصرة إلی الکوفة» فیدخل ، وما کان غایة الحکم کقوله علیه السلام : «کلّ شیء لک حلال ...» فلا یدخل. وذهب إلیه المحقّق الحائریّ فی درر الفوائد 1 : 174. وذهب الشیخ الأنصاریّ إلی الدخول مطلقا ، فراجع مطارح الأنظار : 185. وذهب السیّد الإمام الخمینیّ إلی عدم الدخول مطلقا ، فراجع مناهج الوصول 2 : 224.

ثمّ إنّ المقصود من کلمة «حتّی» التی یقع الکلام عنها هی «حتّی» الجارّة ، دون العاطفة ، وإن کانت تدخل علی الغایة أیضا ؛ لأنّ العاطفة یجب دخول ما بعدها فی حکم ما قبلها ؛ لأنّ هذا هو معنی العطف ، فإذا قلت : «مات الناس حتّی الأنبیاء» فإنّ معناه أنّ الأنبیاء ماتوا أیضا. بل «حتّی» العاطفة تفید أنّ الغایة هو الفرد الفائق علی سائر أفراد المغیّی فی القوّة أو الضعف ، فکیف یتصوّر أن لا یکون المعطوف بها داخلا فی الحکم ، بل قد یکون هو الأسبق فی الحکم ، نحو : «مات کلّ أب حتّی آدم».

الجهة الثانیة : فی مفهوم الغایة. وهی موضوع البحث هنا ، فإنّه قد اختلفوا فی أنّ التقیید بالغایة - مع قطع النظر عن القرائن الخاصّة - هل یدلّ علی انتفاء سنخ الحکم عمّا وراء الغایة ومن الغایة نفسها أیضا إذا لم تکن داخلة فی المغیّی ، أو لا؟

فنقول : إنّ المدرک فی دلالة الغایة علی المفهوم کالمدرک فی الشرط والوصف ، فإذا کانت قیدا للحکم کانت ظاهرة فی انتفاء الحکم فیما وراءها ، وأمّا إذا کانت قیدا للموضوع أو المحمول فقط ، فلا دلالة لها علی المفهوم (1).

وعلیه ، فما علم فی التقیید بالغایة أنّه راجع إلی الحکم فلا إشکال فی ظهوره فی المفهوم ؛ مثل قوله علیه السلام : «کلّ شیء طاهر حتّی تعلم أنّه نجس» (2) وکذلک مثال

[شماره صفحه واقعی : 138]

ص: 138


1- وهذا ما ذهب إلیه المحقّق الخراسانیّ فی کفایة الأصول : 246. واختاره المحقّق النائینیّ وتلمیذه المحقّق الخوئیّ ، فراجع فوائد الأصول 2 : 504 ، والمحاضرات 5 : 137 - 140. وذهب المشهور - علی ما فی مطارح الأنظار - وأکثر المحقّقین - علی ما فی القوانین والفصول - إلی دلالة الغایة علی المفهوم مطلقا. فراجع مطارح الأنظار : 186 ؛ قوانین الأصول 1 : 186 ؛ الفصول الغرویّة : 153. ومذهب الشیخ الطوسیّ والسیّد المرتضی عدم دلالتها علی المفهوم مطلقا ، فراجع العدّة 2 : 478 ، والذریعة إلی أصول الشریعة 1 : 407.
2- هذا مفاد الروایة. وإلیک نصّها «کلّ شیء نظیف حتّی تعلم أنّه قذر» أو «کلّ شیء طاهر حتّی تعلم أنّه قذر». راجع الوسائل 2 : 1054 ، الباب 37 من أبواب النجاسات ، الحدیث 4 ؛ مستدرک الوسائل 2 : 583 ، الباب 4 من أبواب النجاسات والأوانی ، الحدیث 4.

«کلّ شیء حلال ...».

وإن لم یعلم ذلک من القرائن ، فلا یبعد القول بظهور الغایة فی رجوعها إلی الحکم ، وأنّها غایة للنسبة الواقعة قبلها ، وکونها غایة لنفس الموضوع أو نفس المحمول هو الذی یحتاج إلی البیان والقرینة.

فالقول بمفهوم الغایة هو المرجّح عندنا.

تمرینات «17»

1. ما هو مفهوم الغایة؟

2. ما هی الأقوال فی دخول الغایة فی حکم المغیّی وخروجه؟

3. هل تدلّ الغایة علی المفهوم أم لا؟ ما الدلیل علیه؟

[شماره صفحه واقعی : 139]

ص: 139

الرابع : مفهوم الحصر
معنی الحصر

صوت

[*محمدی خراسانی]

الحصر له معنیان :

1. القصر بالاصطلاح المعروف عند علماء البلاغة (1) ، سواء کان من نوع قصر الصفة علی الموصوف ، نحو : «لا سیف إلاّ ذو الفقار ولا فتی إلاّ علیّ» (2) ، أم من نوع قصر الموصوف علی الصفة ، نحو : (وَما مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ) ، (3) (إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ) (4).

2. ما یعمّ القصر والاستثناء الذی لا یسمّی قصرا بالاصطلاح ، نحو : (فَشَرِبُوا مِنْهُ إِلاَّ قَلِیلاً) (5). والمقصود به هنا هو هذا المعنی الثانی.

اختلاف مفهوم الحصر باختلاف أدواته

إنّ مفهوم الحصر یختلف حاله باختلاف أدوات الحصر کما ستری ، فلذلک کان علینا أن نبحث عنها واحدة واحدة ، فنقول :

1. «إلاّ» وهی تأتی لثلاثة وجوه :

أ. صفة بمعنی غیر.

ب. استثنائیّة.

ج. أداة حصر بعد النفی.

أمّا «إلاّ» الوصفیّة : فهی تقع وصفا لما قبلها ، کسائر الأوصاف الأخری. فهی تدخل من هذه الجهة فی مفهوم الوصف ، فإن قلنا هناک : إنّ للوصف مفهوما فهی کذلک ، وإلاّ فلا.

[شماره صفحه واقعی : 140]

ص: 140


1- وهو تخصیص شیء بشیء بطریق مخصوص ؛ راجع المطوّل : 161 ، ومختصر المعانی : 78.
2- الریاض النضرة 3 : 155 ، الکامل فی التاریخ 1 : 552.
3- آل عمران (3) الآیة : 144.
4- الرعد (13) الآیة : 7 ، النازعات (79) الآیة : 45.
5- البقرة (2) الآیة : 249.

وقد رجّحنا فیما سبق أنّ الوصف لا مفهوم له ، فإذا قال المقرّ مثلا : «فی ذمّتی عشرة دراهم إلاّ درهم» بجعل «إلاّ درهم» وصفا ، فإنّه یثبت فی ذمّته تمام العشرة الموصوفة بأنّها لیست بدرهم. ولا یصحّ أن تکون استثنائیة ؛ لعدم نصب درهم. ولا مفهوم لها حینئذ ، فلا تدلّ علی عدم ثبوت شیء آخر فی ذمّته لزید.

وأمّا «إلاّ» الاستثنائیّة : فلا ینبغی الشکّ فی دلالتها علی المفهوم ، وهو انتفاء حکم المستثنی منه عن المستثنی ؛ لأنّ «إلاّ» موضوعة للإخراج وهو الاستثناء ، ولازم هذا الإخراج باللزوم البیّن بالمعنی الأخصّ أن یکون المستثنی محکوما بنقیض حکم المستثنی منه. ولمّا کان هذا اللزوم بیّنا ، ظنّ بعضهم (1) أنّ هذا المفهوم من باب المنطوق.

وأمّا أداة الحصر بعد النفی نحو : «لا صلاة إلاّ بطهور» : فهی فی الحقیقة من نوع الاستثنائیّة.

فرع : لو شککنا فی مورد أنّ کلمة «إلاّ» استثنائیّة أو وصفیّة ، مثل ما لو قال المقرّ : «لیس فی ذمّتی لزید عشرة دراهم إلاّ درهم» ؛ إذ یجوز فی المثال أن تکون «إلاّ» وصفیّة ، ویجوز أن تکون استثنائیّة ، فإنّ الأصل فی کلمة «إلاّ» أن تکون للاستثناء ؛ فیثبت فی ذمّته فی المثال درهم واحد. أمّا لو کانت وصفیّة فإنّه لا یثبت فی ذمّته شیء ، لأنّه یکون قد نفی العشرة الدراهم کلّها الموصوفة تلک الدراهم بأنّها لیست بدرهم.

2. «إنّما» وهی أداة حصر مثل کلمة «إلاّ» ، فإذا استعملت فی حصر الحکم فی موضوع معیّن دلّت بالملازمة البیّنة علی انتفائه عن غیر ذلک الموضوع ، وهذا واضح.

3. «بل» وهی للإضراب ، وتستعمل فی وجوه ثلاثة :

الأوّل : للدلالة علی أنّ المضرب عنه وقع عن غفلة أو علی نحو الغلط ، ولا دلالة لها حینئذ علی الحصر ، وهو واضح.

والثانی : للدلالة علی تأکید المضرب عنه وتقریره ، نحو : «زید عالم بل شاعر» ، ولا دلالة لها أیضا حینئذ علی الحصر.

[شماره صفحه واقعی : 141]

ص: 141


1- وهو المحقّق الخراسانیّ فی کفایة الأصول : 248 - 249.

الثالث : للدلالة علی الردع وإبطال ما ثبت أوّلا ، نحو : (أَمْ یَقُولُونَ بِهِ جِنَّةٌ بَلْ جاءَهُمْ بِالْحَقِ) (1). فتدلّ علی الحصر ، فیکون لها مفهوم ، وهذه الآیة الکریمة تدلّ علی انتفاء مجیئه بغیر الحقّ.

[*محمدی خراسانی]

4. وهناک هیئات غیر الأدوات تدلّ علی الحصر ، مثل تقدّم المفعول ، نحو : (إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ) (2). ومثل تعریف المسند إلیه بلام الجنس مع تقدیمه ، نحو : «العالم محمّد» ، و «إنّ القول ما قالت حذام». ونحو ذلک ممّا هو مفصّل فی علم البلاغة (3).

فإنّ هذه الهیئات ظاهرة فی الحصر ، فإذا استفید منها الحصر فلا ینبغی الشکّ فی ظهورها فی المفهوم ؛ لأنّه لازم للحصر لزوما بیّنا. وتفصیل الکلام فیها لا یسعه هذا المختصر.

وعلی کلّ حال ، فإنّ کلّ ما یدلّ علی الحصر فهو دالّ علی المفهوم بالملازمة البیّنة.

تمرینات «18»

1. ما معنی الحصر؟ وما المراد منه فی مفهوم الحصر؟

2. ما هی أقسام «إلاّ»؟ وأیّها یدلّ علی المفهوم؟

3. ما مقتضی الأصل فیما إذا شککنا فی مورد أنّ کلمة «إلاّ» استثنائیّة أو وصفیّة؟

4. هل کلمة «إنّما» تدلّ علی الحصر؟

5. ما هی أقسام «بل»؟ وأیّها یدلّ علی المفهوم؟

[شماره صفحه واقعی : 142]

ص: 142


1- المؤمنون (23) الآیة : 70.
2- الفاتحة (1) الآیة : 5.
3- راجع کتاب المطوّل : 166 - 169.
الخامس : مفهوم العدد

لا شکّ فی أنّ تحدید الموضوع بعدد خاصّ لا یدلّ علی انتفاء الحکم فیما عداه ، فإذا قیل : «صم ثلاثة أیّام من کلّ شهر» ؛ فإنّه لا یدلّ علی عدم استحباب صوم غیر الثلاثة الأیّام ، فلا یعارض الدلیل علی استحباب صوم أیّام أخر.

نعم ، لو کان الحکم للوجوب - مثلا - وکان التحدید بالعدد من جهة الزیادة لبیان الحدّ الأعلی ، فلا شبهة فی دلالته علی عدم وجوب الزیادة ، کدلیل صوم ثلاثین یوما من شهر رمضان ، ولکن هذه الدلالة من جهة خصوصیّة المورد ، لا من جهة أصل التحدید بالعدد ، حتّی یکون لنفس العدد مفهوم.

فالحقّ أنّ التحدید بالعدد لا مفهوم له.

السادس : مفهوم اللقب
اشارة

المقصود باللقب کلّ اسم - سواء کان مشتقّا أم جامدا - وقع موضوعا للحکم ، کالفقیر فی قولهم : «أطعم الفقیر» ، وکالسّارق والسّارقة فی قوله (تعالی) : (وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَیْدِیَهُما) (1).

ومعنی مفهوم اللقب نفی الحکم عمّا لا یتناوله عموم الاسم.

وبعد أن استشکلنا فی دلالة الوصف علی المفهوم ، فعدم دلالة اللقب أولی ، فإنّ نفس موضوع الحکم بعنوانه لا یشعر بتعلیق الحکم علیه ، فضلا عن أن یکون له ظهور فی الانحصار.

نعم ، غایة ما یفهم من اللقب عدم تناول شخص الحکم لغیر ما یشمله عموم الاسم ، وهذا لا کلام فیه ، أمّا عدم ثبوت نوع الحکم لموضوع آخر فلا دلالة له علیه أصلا.

وقد قیل : «إنّ مفهوم اللقب أضعف المفهومات» (2).

[شماره صفحه واقعی : 143]

ص: 143


1- المائدة (5) الآیة : 38.
2- لم أعثر علی قائله. نعم ، نسب القول بدلالته علی المفهوم إلی الدقّاق والصیرفیّ وبعض الحنابلة. راجع مطارح الأنظار : 191 ، وقوانین الأصول 1 : 191.
تمرینات «19»

1. ما هو مفهوم العدد؟

2. هل للعدد مفهوم؟

3. ما المراد من «اللقب» فی مفهوم اللقب؟

4. ما معنی مفهوم اللقب؟

5. هل اللقب یدلّ علی المفهوم؟

[شماره صفحه واقعی : 144]

ص: 144

خاتمة : فی دلالة الاقتضاء و التنبیه و الإشارة
تمهید

یجری کثیرا علی لسان الفقهاء والأصولیّین ذکر دلالة الاقتضاء والتنبیه والإشارة ، ولم تشرح هذه الدلالات فی أکثر الکتب الأصولیّة المتعارفة. ولذلک رأینا أن نبحث عنها بشیء من التفصیل لفائدة المبتدئین. والبحث عنها یقع من جهتین : الأولی : فی مواقع هذه الدلالات الثلاث وأنّها من أیّ أقسام الدلالات. والثانیة : فی حجّیتها.

الجهة الأولی : مواقع الدلالات الثلاث
اشارة

صوت

[*محمدی خراسانی]

قد تقدّم أنّ المفهوم هو مدلول الجملة الترکیبیّة اللازمة للمنطوق لزوما بیّنا بالمعنی الأخصّ. ویقابله المنطوق الذی هو مدلول ذات اللفظ بالدلالة المطابقیّة.

ولکن یبقی هناک من المدلولات ما لا یدخل فی المفهوم ولا فی المنطوق اصطلاحا ، کما إذا دلّ الکلام بالدلالة الالتزامیّة (1) علی لفظ مفرد أو معنی مفرد لیس مذکورا فی المنطوق صریحا ، أو إذا دلّ الکلام علی مفاد جملة لازمة للمنطوق ، إلاّ أنّ اللزوم لیس علی نحو اللزوم البیّن بالمعنی الأخصّ ؛ فإنّ هذه کلّها لا تسمّی مفهوما ولا منطوقا ، إذن ما ذا تسمّی هذه الدلالة فی هذه المقامات؟

نقول : الأنسب أن نسمّی مثل هذه الدلالة - علی وجه العموم - «الدلالة السیاقیّة» ، کما ربّما یجری هذا التعبیر فی لسان جملة من الأساطین لتکون فی مقابل الدلالة المفهومیّة والمنطوقیّة.

والمقصود بها - علی هذا - أنّ سیاق الکلام یدلّ علی المعنی المفرد أو المرکّب أو اللفظ المقدّر. وقسّموها إلی الدلالات الثلاث المذکورة : الاقتضاء ، والتنبیه ، والإشارة ، فلنبحث

[شماره صفحه واقعی : 145]

ص: 145


1- المقصود من الدلالة الالتزامیّة ، ما یعمّ الدلالة التضمّنیة باصطلاح المناطقة باعتبار رجوع الدلالة التضمّنیة إلی الالتزامیة ؛ لأنّها لا تتمّ إلاّ حیث یکون معنی الجزء لازما للکلّ فتکون الدلالة من ناحیة الملازمة بینهما - منه رحمه الله -.

عنها واحدة واحدة.

1. دلالة الاقتضاء

وهی أن تکون الدلالة مقصودة للمتکلّم بحسب العرف ، ویتوقّف صدق الکلام أو صحّته عقلا ، أو شرعا ، أو لغة ، أو عادة علیها.

مثالها قوله صلی الله علیه و آله : «لا ضرر ولا ضرار فی الإسلام» (1) ، فإنّ صدق الکلام یتوقّف علی تقدیر الأحکام والآثار الشرعیّة لتکون هی المنفیّة حقیقة ؛ لوجود الضرر والضرار قطعا عند المسلمین ، فیکون النفی للضرر باعتبار نفی آثاره الشرعیّة وأحکامه. ومثله «رفع عن أمّتی ما لا یعلمون وما اضطرّوا إلیه ...» (2).

مثال آخر ، قوله علیه السلام : «لا صلاة لمن جاره المسجد إلاّ فی المسجد» (3) ؛ فإنّ صدق الکلام وصحّته تتوقّف علی تقدیر کلمة «کاملة» محذوفة لیکون المنفیّ کمال الصلاة ، لا أصل الصلاة.

مثال ثالث قوله (تعالی) : (وَسْئَلِ الْقَرْیَةَ) (4) ، فإنّ صحّته عقلا تتوقّف علی تقدیر لفظ «أهل» ، فیکون من باب حذف المضاف ، أو علی تقدیر معنی «أهل» ، فیکون من باب المجاز فی الإسناد.

مثال رابع قولهم : «أعتق عبدک عنّی علی ألف» ، فإنّ صحّة هذا الکلام شرعا تتوقّف علی طلب تملیکه أوّلا له بألف ؛ لأنّه لا عتق إلاّ فی ملک ، فیکون التقدیر «ملّکنی العبد

[شماره صفحه واقعی : 146]

ص: 146


1- لم أجد فی الروایات المعتبرة کلمة «فی الإسلام» ذیل حدیث لا ضرر ، بل الموجود فیها : «لا ضرر ولا ضرار». راجع الوسائل 17 : 341 ، الباب 12 من أبواب إحیاء الموات ، الحدیث 3 ؛ والباب 7 منها ، الحدیث 2 ؛ مستدرک الوسائل 17 : 118 ، الباب 9 من کتاب إحیاء الموات ، الحدیث 1 و 2.
2- هذا مفاد حدیث الرفع وإن شئت متن الحدیث الشریف فراجع : الوسائل 16 : 173 ، الباب 26 من کتاب الأیمان ، الحدیث 3 - 6 ؛ الکافی 2 : 463 ؛ الفقیه 1 : 48 ؛ الخصال 2 : 417 : المحاسن : 339 ؛ دعائم الإسلام 2 : 95.
3- هذا أیضا مفاد الأحادیث الواردة فی باب کراهة تأخّر جیران المسجد عنه ، الوسائل 3 : 478 ، الباب 2 من أبواب أحکام المسجد.
4- یوسف (12) الآیة : 82.

بألف ثمّ أعتقه عنّی».

مثال خامس قول الشاعر :

نحن بما عندنا وأنت بما***عندک راض والرأی مختلف

؛ فإنّ صحّته لغة تتوقّف علی تقدیر «راضون» خبرا للمبتدا «نحن» ؛ لأنّ «راض» مفرد لا یصحّ أن یکون خبرا لنحن.

[مثال سادس ، قولهم : «رأیت أسدا فی الحمّام» ، فإنّ صحّته عادة تتوقّف علی إرادة الرجل الشجاع من لفظ «أسد»] (1).

وجمیع الدلالات الالتزامیّة علی المعانی المفردة ، وجمیع المجازات فی الکلمة أو فی الإسناد ترجع إلی «دلالة الاقتضاء».

فإن قال قائل : إنّ دلالة اللفظ علی معناه المجازیّ من الدلالة المطابقیّة ، فکیف جعلتم المجاز من نوع دلالة الاقتضاء؟!

نقول له : هذا صحیح ، ومقصودنا من کون الدلالة علی المعنی المجازیّ من نوع دلالة الاقتضاء هو دلالة نفس القرینة المحفوف بها الکلام علی إرادة المعنی المجازیّ من اللفظ ، لا دلالة نفس اللفظ علیه بتوسّط القرینة.

والخلاصة أنّ المناط فی دلالة الاقتضاء شیئان : الأوّل : أن تکون الدلالة مقصودة. والثانی : أن یکون الکلام لا یصدق أو لا یصحّ بدونها. ولا یفرق فیها بین أن یکون لفظا مضمرا أو معنی مرادا ، حقیقیّا أو مجازیّا.

2. دلالة التنبیه

صوت

[*محمدی خراسانی]

وتسمّی «دلالة الإیماء» أیضا ، وهی کالأولی فی اشتراط القصد عرفا ، ولکن من غیر أن یتوقّف صدق الکلام أو صحّته علیها ، وإنّما سیاق الکلام ما یقطع معه بإرادة ذلک اللازم أو یستبعد عدم إرادته. وبهذا تفترق عن دلالة الاقتضاء ؛ لأنّها - کما تقدّم - یتوقّف صدق الکلام أو صحّته علیها.

[شماره صفحه واقعی : 147]

ص: 147


1- ما بین المعقوفین موجود فی «س».

ولدلالة التنبیه موارد کثیرة نذکر أهمّها :

1. ما إذا أراد المتکلّم بیان أمر فنبّه علیه بذکر ما یلازمه عقلا أو عرفا ، کما إذا قال القائل : «دقّت الساعة العاشرة» مثلا ، حیث تکون الساعة العاشرة موعدا له مع المخاطب لینبّهه علی حلول الموعد المتّفق علیه. أو قال : «طلعت الشمس» مخاطبا من قد استیقظ من نومه حینئذ ، لبیان فوات وقت أداء صلاة الغداة. أو قال : «إنّی عطشان» للدلالة علی طلب الماء.

ومن هذا الباب ذکر الخبر لبیان لازم الفائدة ، مثل ما لو أخبر المخاطب بقوله : «إنّک صائم» لبیان أنّه عالم بصومه.

ومن هذا الباب أیضا الکنایات إذا کان المراد الحقیقیّ مقصودا بالإفادة من اللفظ ، ثمّ کنّی به عن شیء آخر.

2. ما إذا اقترن الکلام بشیء یفید کونه علّة للحکم ، أو شرطا ، أو مانعا ، أو جزءا ، أو عدم هذه الأمور ، فیکون ذکر الحکم تنبیها علی کون ذلک الشیء علّة ، أو شرطا ، أو مانعا ، أو جزءا ، أو عدم کونه کذلک.

مثاله قول المفتی : «أعد الصّلاة» لمن سأله عن الشکّ فی أعداد الثنائیّة ؛ فإنّه یستفاد منه أنّ الشکّ المذکور علّة لبطلان الصّلاة ؛ وللحکم بوجوب الإعادة.

مثال آخر قوله : «کفّر» لمن قال له : «واقعت أهلی فی نهار شهر رمضان» ؛ فإنّه یفید أنّ الوقاع فی الصوم الواجب موجب للکفّارة.

ومثال ثالث قوله : «بطل البیع» لمن قال له : «بعت السمک فی النهر» ، فیفهم منه اشتراط القدرة علی التسلیم فی البیع.

ومثال رابع قوله : «لا تعید» لمن سأل عن الصلاة فی الحمّام ، فیفهم منه عدم مانعیّة الکون فی الحمّام للصلاة ... وهکذا.

3. ما إذا اقترن الکلام بشیء یفید تعیین بعض متعلّقات الفعل ، کما إذا قال القائل : «وصلت إلی النهر وشربت» ، فیفهم من هذه المقارنة أنّ المشروب هو الماء ، وأنّه من النهر. ومثل ما إذا قال : «قمت وخطبت» أی خطبت قائما ... وهکذا.

[شماره صفحه واقعی : 148]

ص: 148

3. دلالة الإشارة

ویشترط فیها - علی عکس الدلالتین السابقتین - ألاّ تکون الدلالة مقصودة بالقصد الاستعمالی بحسب العرف ، ولکن مدلولها لازم لمدلول الکلام لزوما غیر بیّن ، أو لزوما بیّنا بالمعنی الأعمّ ، سواء استنبط المدلول من کلام واحد أم من کلامین.

مثال ذلک دلالة الآیتین علی أقلّ الحمل ، وهما آیة (وَحَمْلُهُ وَفِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً) (1) وآیة (وَالْوالِداتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ) (2) ؛ فإنّه بطرح الحولین من ثلاثین شهرا یکون الباقی ستّة أشهر ، فیعرف أنّه أقلّ الحمل.

ومن هذا الباب دلالة وجوب الشیء علی وجوب مقدّمته ؛ لأنّه لازم لوجوب ذی المقدّمة باللزوم البیّن بالمعنی الأعمّ. ولذلک جعلوا وجوب المقدّمة وجوبا تبعیّا لا أصلیّا ؛ لأنّه لیس مدلولا للکلام بالقصد ، وإنّما یفهم بالتبع ، أی بدلالة الإشارة.

الجهة الثانیة : حجّیّة هذه الدلالات

أمّا دلالة الاقتضاء والتنبیه : فلا شکّ فی حجیّتهما إذا کانت هناک دلالة وظهور ؛ لأنّه من باب حجیّة الظواهر ، ولا کلام فی ذلک.

وأمّا دلالة «الإشارة» : فحجیّتها من باب حجّیة الظواهر محلّ نظر وشکّ ؛ لأنّ تسمیتها بالدلالة من باب المسامحة ؛ إذا المفروض أنّها غیر مقصودة والدلالة تابعة للإرادة ، وحقّها أن تسمّی «إشارة» و «إشعارا» فقط بغیر لفظ الدلالة ، فلیست هی من الظواهر فی شیء حتی تکون حجّة من هذه الجهة.

نعم ، هی حجّة من باب الملازمة العقلیّة حیث تکون ملازمة ، فیستکشف منها لازمها ، سواء کان حکما أم غیر حکم ، کالأخذ بلوازم إقرار المقرّ وإن لم یکن

[شماره صفحه واقعی : 149]

ص: 149


1- الأحقاف (46) الآیة : 15.
2- البقرة (2) الآیة 233.

قاصدا لها ، أو کان منکرا للملازمة. وسیأتی فی محلّه فی باب الملازمات العقلیّة إنّ شاء الله تعالی (1).

تمرینات «20»

1. عرّف الدلالة السیاقیّة.

2. ما معنی دلالة الاقتضاء؟ ایت بأمثلة لها من الکتاب.

3. ما معنی دلالة التنبیه؟ اذکر بعض مواردها.

4. ما معنی دلالة الإشارة؟ ایت بمثال من القرآن ومثال من غیره.

5. هل الدلالات الثلاث حجّة أم لا؟

[شماره صفحه واقعی : 150]

ص: 150


1- یأتی فی الصفحة 266.
الباب الخامس : العامّ و الخاصّ
تمهید

صوت

[*محمدی خراسانی]

العامّ والخاصّ : هما من المفاهیم الواضحة البدیهیّة التی لا تحتاج إلی التعریف إلاّ لشرح اللفظ وتقریب المعنی إلی الذهن ، فلذلک لا محلّ لتعریفهما بالتعاریف الحقیقیّة.

والقصد من «العامّ» : اللفظ الشامل بمفهومه لجمیع ما یصلح انطباق عنوانه علیه فی ثبوت الحکم له. وقد یقال للحکم : «إنّه عامّ» أیضا باعتبار شموله لجمیع أفراد الموضوع أو المتعلّق أو المکلّف.

والقصد من «الخاصّ» الحکم الذی لا یشمل إلاّ بعض أفراد موضوعه أو المتعلّق أو المکلّف ، أو أنّه اللفظ الدالّ علی ذلک.

والتخصیص هو إخراج بعض الأفراد عن شمول الحکم العامّ ، بعد أن کان اللفظ فی نفسه شاملا له لو لا التخصیص.

والتخصّص هو أن یکون اللفظ من أوّل الأمر - بلا تخصیص - غیر شامل لذلک الفرد غیر المشمول للحکم.

أقسام العامّ
اشارة

ینقسم العامّ إلی ثلاثة أقسام باعتبار تعلّق الحکم به :

1. «العموم الاستغراقیّ» وهو أن یکون الحکم شاملا لکلّ فرد فرد ، فیکون کلّ فرد وحده موضوعا للحکم ، ولکلّ حکم متعلّق بفرد من الموضوع عصیان خاصّ نحو : «أکرم

[شماره صفحه واقعی : 151]

ص: 151

کلّ عالم».

2. «العموم المجموعیّ» وهو أن یکون الحکم ثابتا للمجموع بما هو مجموع ، فیکون المجموع موضوعا واحدا ، کوجوب الإیمان بالأئمّة علیهم السلام ، فلا یتحقّق الامتثال إلاّ بالإیمان بالجمیع.

3. «العموم البدلیّ» وهو أن یکون الحکم لواحد من الأفراد علی البدل ، فیکون فرد واحد فقط - علی البدل - موضوعا للحکم ، فإذا امتثل فرد واحد سقط التکلیف ، نحو : «أعتق أیّة رقبة شئت».

فإن قال قائل : إنّ عدّ هذا القسم الثالث من أقسام العموم فیه مسامحة ظاهرة ؛ لأنّ البدلیّة تنافی العموم ؛ إذ المفروض أنّ متعلّق الحکم أو موضوعه لیس إلاّ فردا واحدا فقط. (1)

نقول فی جوابه : العموم فی هذا القسم معناه عموم البدلیّة - أی صلاح کلّ فرد لأن یکون متعلّقا أو موضوعا للحکم -. نعم ، إذا کان استفادة العموم من هذا القسم بمقتضی الإطلاق فهو یدخل فی المطلق لا فی العامّ.

وعلی کلّ حال ، إنّ عموم متعلّق الحکم لأحواله وأفراده إذا کان متعلّقا للأمر الوجوبیّ أو الاستحبابیّ ، فهو علی الأکثر من نوع العموم البدلیّ.

إذا عرفت هذا التمهید فینبغی أن نشرع فی تفصیل مباحث العامّ والخاصّ فی فصول :

1. ألفاظ العموم
اشارة

صوت

[*محمدی خراسانی]

لا شکّ أنّ للعموم ألفاظا تخصّه دالّة علیه إمّا بالوضع ، أو بالإطلاق بمقتضی مقدّمات الحکمة. وهی إمّا أن تکون ألفاظا مفردة ، مثل «کلّ» وما فی معناها ، مثل «جمیع» و «تمام» و «أیّ» و «دائما» ، وإمّا أن تکون هیئات لفظیّة ، کوقوع النکرة فی سیاق النفی أو النهی ، وکون اللفظ جنسا محلّی باللام جمعا کان أو مفردا. فلنتکلّم عنها بالتفصیل :

1. لفظة «کلّ» وما فی معناها ، فإنّه من المعلوم دلالتها بالوضع علی عموم مدخولها. سواء کان عموما استغراقیّا أو مجموعیّا ؛ وإنّ العموم معناه الشمول لجمیع أفرادها مهما

[شماره صفحه واقعی : 152]

ص: 152


1- هذا ما قال به المحقّق النائینیّ فی فوائد الأصول 2 : 514.

کان لها من الخصوصیّات اللاحقة لمدخولها.

2. «وقوع النکرة فی سیاق النفی أو النهی» ؛ فإنّه لا شکّ فی دلالتها علی عموم السلب لجمیع أفراد النکرة عقلا ، لا وضعا ؛ لأنّ عدم الطبیعة إنّما یکون بعدم جمیع أفرادها. وهذا واضح لا یحتاج إلی مزید بیان.

3. «الجمع المحلّی باللام والمفرد المحلّی بها» ، لا شکّ فی استفادة العموم منهما عند عدم العهد ، ولکنّ الظاهر أنّه لیس ذلک بالوضع فی المفرد المحلّی باللام ، وإنّما یستفاد بالإطلاق بمقتضی الحکمة ، ولا فرق بینهما من جهة العموم فی استغراق جمیع الأفراد فردا فردا.

وقد توهّم بعضهم (1) أنّ معنی استغراق الجمع المحلّی وکلّ جمع مثل «أکرم جمیع العلماء» هو استغراق بلحاظ مراتب الجمع ، لا بلحاظ الأفراد فردا فردا ، فیشمل کلّ جماعة جماعة ، ویکون بمنزلة قول القائل : «أکرم جماعة جماعة» ، فیکون موضوع الحکم کلّ جماعة علی حدة لا کلّ فرد ؛ فإکرام شخص واحد لا یکون امتثالا للأمر. وذلک نظیر عموم التثنیة ؛ فإنّ الاستغراق فیها بملاحظة مصادیق التثنیة ، فیشمل کلّ اثنین اثنین ، فإذا قال : «أکرم کلّ عالمین» فموضوع الحکم کلّ اثنین من العلماء ، لا کلّ فرد.

ومنشأ هذا التوهّم أنّ معنی الجمع ، الجماعة ، کما أنّ معنی التثنیة ، الاثنان ، فإذا دخلت أداة العموم علیه دلّت علی العموم بلحاظ کلّ جماعة جماعة ، کما إذا دخلت علی المفرد دلّت علی العموم بلحاظ کلّ فرد فرد ، وعلی التثنیة دلّت علیه بلحاظ کلّ اثنین اثنین ؛ لأنّ أداة العموم تفید عموم مدخولها.

ولکن هذا توهّم فاسد ؛ للفرق بین التثنیة والجمع ؛ لأنّ التثنیة تدلّ علی الاثنین المحدود من جانب القلّة والکثرة ، بخلاف الجمع ؛ فإنّه یدلّ علی ما هو محدود من جانب القلّة فقط ؛ لأنّ أقلّ الجمع ثلاثة ، وأمّا من جانب الکثرة فغیر محدود أبدا. فکلّ ما تفرض لذلک اللفظ المجموع من أفراد مهما کثرت فهی مرتبة واحدة من الجمع وجماعة واحدة ،

[شماره صفحه واقعی : 153]

ص: 153


1- منهم صاحب القوانین فی أوّل کلامه. راجع القوانین 1 : 215.

حتی لو أرید جمیع الأفراد بأسرها ، فإنّها کلّها مرتبة واحدة من الجمع ، لا مجموعة مراتب له. فیکون معنی استغراق الجمع عدم الوقوف علی حدّ خاصّ من حدود الجمع ومرتبة دانیة منه ، بل المقصود أعلی مراتبه. فیذهب استغراقه إلی آخر الآحاد لا إلی آخر المراتب ؛ إذ لیس هناک بلحاظ جمیع الأفراد إلاّ مرتبة واحدة ، لا مراتب متعدّدة ، ولیس إلاّ حدّ واحد هو الحدّ الأعلی ، لا حدود متکثّرة ، فهو من هذه الجهة - کاستغراق المفرد - معناه عدم الوقوف علی حد خاصّ ، فیذهب إلی آخر الآحاد.

نعم ، الفرق بینهما إنّما هو فی عدم الاستغراق ؛ فإنّ عدم استغراق المفرد یوجب الاقتصار علی واحد ، وعدم استغراق الجمع یوجب الاقتصار علی أقلّ الجمع ، وهو ثلاثة.

تمرینات «21»

1. ما المراد من العامّ والخاصّ؟

2. ما الفرق بین التخصیص والتخصّص؟

3. أذکر أقسام العامّ وعرّفها؟

4. ألفاظ العموم أیّها یدلّ علی العموم بالوضع وأیّها یدلّ علیه بالإطلاق؟

5. بیّن ما توهّم صاحب القوانین ، ومنشأ هذا التوهّم ، والجواب عنه؟

[شماره صفحه واقعی : 154]

ص: 154

2. المخصّص المتّصل و المنفصل

صوت

[*محمدی خراسانی]

إنّ تخصیص العامّ علی نحوین :

1. أن یقترن به مخصّصه فی نفس الکلام الواحد الملقی من المتکلّم ، کقولنا : «أشهد أن لا إله إلاّ الله». ویسمّی : «المخصّص المتّصل» ، فیکون قرینة علی إرادة ما عدا الخاصّ من العموم. وتلحق به - بل هی منه - القرینة الحالیّة المکتنف بها الکلام الدالّة علی إرادة الخصوص علی وجه یصحّ تعویل المتکلّم علیها فی بیان مراده.

2. ألاّ یقترن به مخصّصه فی نفس الکلام ، بل یرد فی کلام آخر مستقلّ قبله أو بعده. ویسمّی : «المخصّص المنفصل» ، فیکون أیضا قرینة علی إرادة ما عدا الخاصّ من العموم ، کالأوّل.

فإذن لا فرق بین القسمین من ناحیة القرینة علی مراد المتکلّم ، وإنّما الفرق بینهما من ناحیة أخری ، وهی ناحیة انعقاد الظهور فی العموم ، ففی المتّصل لا ینعقد للکلام ظهور إلاّ فی الخصوص ، وفی المنفصل ینعقد ظهور العامّ فی عمومه ، غیر أنّ الخاصّ ظهوره أقوی ، فیقدّم علیه من باب تقدیم الأظهر علی الظاهر أو النصّ علی الظاهر.

والسرّ فی ذلک أنّ الکلام مطلقا - العامّ وغیره - لا یستقرّ له الظهور ولا ینعقد إلاّ بعد الانتهاء منه والانقطاع عرفا علی وجه لا یبقی بحسب العرف مجال لإلحاقه بضمیمة تصلح لأن تکون قرینة تصرفه عن ظهوره الابتدائیّ الأوّلیّ ، وإلاّ فالکلام ما دام متّصلا عرفا فإنّ ظهوره مراعی ، فإن انقطع من دون ورود قرینة علی خلافه استقرّ ظهوره الأوّل ، وانعقد الکلام علیه ، وإن لحقته القرینة الصارفة تبدّل ظهوره الأوّل إلی ظهور آخر حسب دلالة القرینة ، وانقعد حینئذ علی الظهور الثانی. ولذا لو کانت القرینة مجملة أو إن وجد فی الکلام ما یحتمل أن یکون قرینة أوجب ذلک عدم انعقاد الظهور الأوّل ، ولا ظهور آخر ، فیعود الکلام برمّته مجملا.

هذا من ناحیة کلّیّة فی کلّ کلام. ومقامنا من هذا الباب ؛ لأنّ المخصّص - کما قلنا - من قبیل القرینة الصارفة ، فالعامّ له ظهور ابتدائیّ - أو بدویّ - فی العموم ، فیکون مراعی

[شماره صفحه واقعی : 155]

ص: 155

بانقطاع الکلام وانتهائه ، فإن لم یلحقه ما یخصّصه استقرّه ظهوره الابتدائیّ وانقعد علی العموم ، وإن لحقته قرینة التخصیص قبل الانقطاع تبدّل ظهوره الأوّل ، وانقعد له ظهور آخر حسب دلالة المخصّص المتّصل.

اذن فالعامّ المخصّص بالمتّصل لا یستقرّ ولا ینعقد له ظهور فی العموم ، بخلاف المخصّص بالمنفصل ؛ لأنّ الکلام بحسب الفرض قد انقطع بدون ورود ما یصلح للقرینة علی التخصیص ، فیستقرّ ظهوره الابتدائیّ فی العموم ، غیر أنّه إذا ورد المخصّص المنفصل یزاحم ظهور العامّ ، فیقدّم علیه من باب أنّه قرینة علیه ، کاشفة عن المراد الجدیّ.

3. هل استعمال العامّ فی المخصّص مجاز؟

صوت

[*محمدی خراسانی]

قلنا : إنّ المخصّص بقسمیه قرینة علی إرادة ما عدا الخاصّ من لفظ العموم ، فیکون المراد من العامّ بعض ما یشمله ظاهره. فوقع الکلام فی أنّ هذا الاستعمال هل هو علی نحو المجاز أو الحقیقة؟ واختلف العلماء فیه علی أقوال کثیرة :

منها : أنّه مجاز مطلقا. (1)

ومنها : أنّه حقیقة مطلقا (2).

ومنها : التفصیل بین المخصّص بالمتّصل وبین المخصّص بالمنفصل ، فإن کان التخصیص بالأوّل فهو حقیقة دون ما کان بالثانی (3).

[شماره صفحه واقعی : 156]

ص: 156


1- هذا القول مختار أبی علی وأبی هاشم وأتباعهما من المعتزلة. وذهب إلیه الغزالیّ والآمدی وابن الحاجب والبیضاویّ من العامّة ، والشیخ الطوسیّ والمحقّق الحلّی وصاحب القوانین وصاحب المعالم من الإمامیّة. راجع المستصفی 2 : 54 ؛ الإحکام (للآمدی) 2 : 332 ؛ منتهی الوصول والأمل : 106 ؛ نهایة السئول 2 : 394 ؛ العدّة 1 : 307 ؛ معارج الأصول : 97 ؛ قوانین الأصول 1 : 261 ؛ معالم الدین : 128.
2- ذهب إلیه أصحاب الشافعی وأصحاب أبی حنیفة من العامّة - علی ما فی العدّة 1 : 306 - ، والحنابلة منهم علی ما فی الإحکام (للآمدی) 2 : 330. واختاره الشیخ المفید وکثیر من المتأخّرین کالمحقّق الخراسانیّ والمحقّق النائینیّ والشیخ الحائریّ. راجع التذکرة (المفید) : 35 ؛ کفایة الأصول : 255 ؛ فوائد الأصول 2 : 516 ؛ درر الفوائد 1 : 180.
3- ذهب إلیه أبو عبد الله وأبو الحسین البصریّ والفخر الرازیّ. راجع المعتمد 1 : 262 - 263 ، والمحصول فی علم أصول الفقه 1 : 400 - 401. ونسب إلی القاضی أبی بکر الباقلانی فی الإحکام (للآمدی) 2 : 331.

وقیل : بالعکس (1).

والحقّ عندنا هو القول الثانی ، أیّ إنّه حقیقة مطلقا.

الدلیل : أنّ منشأ توهّم القول بالمجاز أنّ أداة العموم لمّا کانت موضوعة للدلالة علی سعة مدخولها وعمومه لجمیع أفراده ، فلو أرید منه بعضه فقد استعملت فی غیر ما وضعت له ، فیکون الاستعمال مجازا. وهذا التوهّم یدفع بأدنی تأمّل ؛ لأنّه فی التخصیص بالمتّصل کقولک مثلا : «أکرم کلّ عالم إلاّ الفاسقین» لم تستعمل أداة العموم إلاّ فی معناها ، وهو الشمول لجمیع أفراد مدخولها ، غایة الأمر أنّ مدخولها تارة یدلّ علیه لفظ واحد مثل : «أکرم کلّ عادل» ، وأخری یدلّ علیه أکثر من لفظ واحد فی صورة التخصیص ، فیکون التخصیص معناه أنّ مدخول «کلّ» لیس ما یصدق علیه لفظ عالم - مثلا - ، بل هو خصوص العالم العادل فی المثال. وأمّا «کلّ» فهی باقیة علی ما لها من الدلالة علی العموم والشمول ؛ لأنّها تدلّ حینئذ علی الشمول لکلّ عادل من العلماء ، ولذا لا یصحّ أن یوضع مکانها کلمة «بعض» ، فلا یستقیم المعنی لو قلت : «أکرم بعض العلماء إلاّ الفاسقین» ، وإلاّ لما صحّ الاستثناء. کما لا یستقیم لو قلت : «أکرم بعض العلماء العدول» ؛ فإنّه لا یدلّ علی تحدید الموضوع کما لو کانت «کلّ» والاستثناء موجودین.

والحاصل أنّ لفظة «کلّ» وسائر أدوات العموم فی مورد التخصیص لم تستعمل إلاّ فی معناها ، وهو الشمول.

ولا معنی للقول بأنّ المجاز فی نفس مدخولها ؛ لأنّ مدخولها مثل کلمة «عالم» موضوع لنفس الطبیعة من حیث هی ، لا الطبیعة بجمیع أفرادها أو بعضها. وإرادة الجمیع أو البعض إنّما یکون من دلالة لفظة أخری ک- «کلّ» ، أو «بعض» ، فإذا قیّد مدخولها وأرید منه المقیّد بالعدالة فی المثال المتقدّم لم یکن مستعملا إلاّ فی معناه ، وهو من له العلم ، وتکون إرادة ما عدا الفاسق من العلماء من دلالة مجموع القید والمقیّد من باب تعدّد الدالّ والمدلول. وسیجیء - إن شاء الله تعالی - أنّ تقیید المطلق لا یوجب مجازا.

[شماره صفحه واقعی : 157]

ص: 157


1- لم یذکر له قائل. وحکی الآمدی خمسة مذاهب أخر. فراجع الإحکام 2 : 331.

هذا الکلام کلّه عن المخصّص بالمتّصل. وکذلک الکلام عن المخصّص بالمنفصل ؛ لأنّا قلنا : إنّ التخصیص بالمنفصل معناه جعل الخاصّ قرینة منفصلة علی تقیید مدخول «کلّ» بما عدا الخاصّ ، فلا تصرّف فی أداة العموم ، ولا فی مدخولها ، ویکون أیضا من باب تعدّد الدالّ والمدلول. ولو فرض أنّ المخصّص المنفصل لیس مقیّدا لمدخول أداة العموم ، بل هو تخصیص للعموم نفسه فانّ هذا لا یلزم منه أن یکون المستعمل فیه فی العامّ هو البعض ، حتی یکون مجازا ، بل إنّما یکشف الخاصّ عن المراد الجدیّ من العامّ. (1)

4. حجیّة العامّ المخصّص فی الباقی

صوت

[*محمدی خراسانی]

إذا شککنا فی شمول العامّ المخصّص لبعض أفراد الباقی من العامّ بعد التخصیص ، فهل العامّ حجّة فی هذا البعض فیتمسّک بظاهر العموم لإدخاله فی حکم العامّ؟ علی أقوال ؛ مثلا اذا قال المولی : «کلّ ماء طاهر» ، ثمّ استثنی من العموم بدلیل متّصل أو منفصل الماء المتغیّر بالنجاسة ونحن احتملنا استثناء الماء القلیل الملاقی للنجاسة بدون تغیّر ، فإذا قلنا بأنّ العامّ المخصّص حجّة فی الباقی نطرد هذا الاحتمال بظاهر عموم العامّ فی جمیع الباقی ، فنحکم بطهارة الماء الملاقی غیر المتغیّر (2). واذا لم نقل بحجّیّته فی الباقی یبقی هذا الاحتمال معلّقا لا دلیل علیه من العامّ ، فنلتمس له دلیلا آخر یقول بطهارته أو نجاسته.

والأقوال فی المسألة کثیرة :

منها : التفصیل بین المخصّص بالمتّصل ، فیکون حجّة فی الباقی ، وبین المخصّص بالمنفصل ، فلا یکون حجّة (3).

[شماره صفحه واقعی : 158]

ص: 158


1- هذا الدلیل ذکره المحقّق النائینیّ فی فوائد الأصول 2 : 517.
2- قوله : «غیر المتغیّر» صفة لقوله : «الماء» ، أی نحکم بطهارة الماء الذی لاقی النجاسة ولم یتغیّر أحد أوصافه.
3- وهذا منسوب إلی بعض العامّة کالبلخی. راجع مطارح الأنظار : 192 ، الإحکام (الآمدی) 2 : 338 ؛ اللمع : 107.

وقیل بالعکس. (1)

والحقّ فی المسألة هو الحجّیّة مطلقا ؛ لأنّ اساس النزاع ناشئ من النزاع فی المسألة السابقة ، وهی أنّ العامّ المخصّص مجاز فی الباقی أم لا؟

ومن قال بالمجاز یستشکل فی ظهور العامّ وحجّیّته فی جمیع الباقی من جهة أنّ المفروض أنّ استعمال العامّ فی تمام الباقی مجاز واستعماله فی بعض الباقی مجاز آخر أیضا ، فیقع النزاع فی أنّ المجاز الأوّل أقرب إلی الحقیقة ، فیکون العامّ ظاهرا فیه ، أو أنّ المجازین متساویان فلا ظهور فی أحدهما. فإذا کان المجاز الأوّل هو الظاهر کان العامّ حجّة فی تمام الباقی ، وإلاّ فلا یکون حجّة.

أمّا نحن الذین نقول بأن العامّ المخصّص حقیقة [فی الباقی] - کما تقدّم - ، ففی راحة من هذا النزاع ؛ لأنّا قلنا : إنّ أداة العموم باقیة علی ما لها من معنی الشمول لجمیع أفراد مدخولها ، فإذا خرج من مدخولها بعض الأفراد بالتخصیص بالمتّصل أو المنفصل فلا تزال دلالتها علی العموم باقیة علی حالها ، وإنّما مدخولها تتضیّق دائرته بالتخصیص.

فحکم العامّ المخصّص حکم العامّ غیر المخصّص فی ظهوره فی الشمول لکلّ ما یمکن أن یدخل فیه.

وعلی أیّ حال ، بعد القول بأنّ العامّ المخصّص حقیقة فی الباقی - علی ما بیّنّاه - لا یبقی شک فی حجّیّته فی الباقی. وإنّما یقع الشکّ علی تقدیر القول بالمجازیّة ، فقد نقول إنّه حجّة فی الباقی علی هذا التقدیر ، وقد لا نقول. لا أنّه کلّ من یقول بالمجازیّة یقول بعدم الحجّیّة ، کما توهّم ذلک بعضهم (2).

[شماره صفحه واقعی : 159]

ص: 159


1- لم یذکر له قائل. وحکی الشوکانی والآمدی خمسة مذاهب أخر ، فراجع إرشاد الفحول : 138 ، والإحکام 2 : 238 - 239.
2- وهو المحقّق النائینیّ فی فوائد الأصول 2 : 516 و 523.
تمرینات «22»

1. ما هو المخصّص المتّصل والمخصّص المنفصل؟

2. ما الفرق بین المخصّص المتّصل والمنفصل من ناحیة انعقاد الظهور فی العموم؟

3. ما هی الأقوال فی استعمال العامّ فی المخصّص؟

4. ما هو مختار المصنّف رحمه الله فی استعمال العامّ فی المخصّص؟ وما دلیله؟

5. بیّن مسألة حجّیّة العامّ المخصّص فی الباقی؟

6. ما هی الأقوال فی مسألة حجّیة العامّ المخصّص فی الباقی؟

7. ما هو مختار المصنّف فی المسألة؟ وما هو دلیله؟

[شماره صفحه واقعی : 160]

ص: 160

5. هل یسری إجمال المخصّص إلی العامّ؟
اشارة

کان البحث السابق - وهو «حجّیة العامّ فی الباقی» - فی فرض أنّ الخاصّ مبیّن لا إجمال فیه ، وإنّما الشکّ فی تخصیص غیره ممّا علم خروجه من الخاصّ.

وعلینا الآن أن نبحث عن حجّیّة العامّ فی فرض إجمال الخاصّ. والإجمال علی نحوین :

1. «الشبهة المفهومیّة» : وهی فی فرض الشکّ فی نفس مفهوم الخاصّ بأن کان مجملا ، نحو قوله علیه السلام : «کلّ ماء طاهر إلاّ ما تغیّر طعمه أو لونه أو ریحه» (1) الذی یشکّ فیه أنّ المراد من التغیّر خصوص التغیّر الحسّیّ ، أو ما یشمل التغیّر التقدیریّ. ونحو قولنا : «أحسن الظنّ إلاّ بخالد» الذی یشکّ فیه أنّ المراد من خالد هو خالد بن بکر أو خالد بن سعد ، مثلا.

2. «الشبهة المصداقیّة» : وهی فی فرض الشکّ فی دخول فرد من أفراد العامّ فی الخاصّ مع وضوح مفهوم الخاصّ ، بأن کان مبیّنا لا إجمال فیه ، کما إذا شکّ فی مثال الماء السابق أنّ ماء معیّنا أتغیّر بالنجاسة فدخل فی حکم الخاصّ أم لم یتغیّر فهو لا یزال باقیا علی طهارته؟

والکلام فی الشبهتین یختلف اختلافا بیّنا. فلنفرد لکلّ منهما بحثا مستقلاّ.

أ) الشبهة المفهومیّة

صوت

[*محمدی خراسانی]

الدوران فی الشبهة المفهومیّة تارة یکون بین الأقلّ والأکثر ، کالمثال الأوّل ، فإنّ الأمر دائر فیه بین تخصیص خصوص التغیّر الحسّیّ أو یعمّ التقدیریّ ، فالأقلّ هو التغیّر الحسّیّ ، وهو المتیقّن ، والأکثر هو الأعمّ منه ومن التقدیریّ. وأخری ، یکون بین المتباینین ، کالمثال الثانی ، فإنّ الأمر دائر فیه بین تخصیص خالد بن بکر وبین خالد بن سعد ، ولا قدر متیقّن فی البین.

[شماره صفحه واقعی : 161]

ص: 161


1- هذا مفاد الأحادیث الواردة فی باب نجاسة الماء بتغیّر أحد أوصافه. راجع الوسائل 1 : 102 - 107 ، الباب 3 و 5 من أبواب الماء المطلق.

ثمّ علی کلّ من التقدیرین ، إمّا أن یکون المخصّص متّصلا أو منفصلا. والحکم فی المقام یختلف باختلاف هذه الأقسام الأربعة فی الجملة ، فلنذکرها بالتفصیل :

1 ، 2. فیما إذا کان المخصّص متّصلا ، سواء کان الدوران فیه بین الأقلّ والأکثر أو بین المتباینین ؛ فإنّ الحقّ فیه أنّ إجمال المخصّص یسری إلی العامّ ، أی إنّه لا یمکن التمسّک بأصالة العموم لإدخال المشکوک فی حکم العامّ.

وهو واضح علی ما ذکرناه سابقا من أنّ المخصّص المتّصل من نوع قرینة الکلام المتّصلة ، فلا ینعقد للعامّ ظهور إلاّ فیما عدا الخاصّ ، فإذا کان الخاصّ مجملا سری إجماله إلی العامّ ؛ لأنّ ما عدا الخاصّ غیر معلوم ، فلا ینعقد للعامّ ظهور فیها لم یعلم خروجه عن عنوان الخاصّ.

3. فی الدوران بین الأقلّ والأکثر إذا کان المخصّص منفصلا ، فإنّ الحقّ فیه أنّ إجمال الخاصّ لا یسری إلی العامّ ، أی إنّه یصحّ التمسّک بأصالة العموم لإدخال ما عدا الأقلّ فی حکم العامّ.

والحجّة فیه واضحة بناء علی ما تقدّم فی الفصل الثانی (1) من أنّ العامّ المخصّص بالمنفصل ینعقد له ظهور فی العموم ، وإذا کان یقدّم علیه الخاصّ فمن باب تقدیم أقوی الحجّتین ؛ فإذا کان الخاصّ مجملا فی الزائد علی القدر المتیقّن منه ، فلا یکون حجّة فی الزائد ؛ لأنّه - حسب الفرض - مجمل لا ظهور له فیه ، وإنّما تنحصر حجّیّته فی القدر المتیقّن وهو الأقل.

فکیف یزاحم العامّ المنعقد ظهوره فی الشمول لجمیع أفراده التی منها القدر المتیقّن من الخاصّ ومنها القدر الزائد علیه المشکوک دخوله فی الخاصّ ؛ فإذا خرج القدر المتیقّن بحجّة أقوی من العامّ یبقی القدر الزائد لا مزاحم لحجّیّة العامّ وظهوره فیه.

4. فی الدوران بین المتباینین إذا کان المخصّص منفصلا ، فإنّ الحقّ فیه أنّ إجمال الخاصّ یسری إلی العامّ ، کالمخصّص المتّصل ؛ لأنّ المفروض حصول العلم الإجمالیّ بالتخصیص واقعا ، وإن تردّد بین شیئین ، فیسقط العموم عن الحجّیّة فی کلّ واحد منهما.

[شماره صفحه واقعی : 162]

ص: 162


1- راجع الصفحة : 155 - 156.

والفرق بینه وبین المخصّص المتّصل المجمل أنّه فی المتّصل یرتفع ظهور الکلام فی العموم رأسا ، وفی المنفصل المردّد بین المتباینین ترتفع حجّیّة الظهور ، وإن کان الظهور البدویّ باقیا ، فلا یمکن التمسّک بأصالة العموم فی أحد المردّدین.

بل لو فرض أنّها تجری بالقیاس إلی احدهما فهی تجری أیضا بالقیاس إلی الآخر ، ولا یمکن جریانهما معا ؛ لخروج أحدهما عن العموم قطعا ، فیتعارضان ویتساقطان. وإن کان الحقّ أنّ نفس وجود العلم الإجمالیّ یمنع من جریان أصالة العموم فی کلّ منهما رأسا ، لا أنّها تجری فیهما فیحصل التعارض ثمّ التساقط.

ب) الشبهة المصداقیّة

صوت

[*محمدی خراسانی]

قلنا : إنّ الشبهة المصداقیّة تکون فی فرض الشکّ فی دخول فرد من أفراد ما ینطبق علیه العامّ فی المخصّص ، مع کون المخصّص مبیّنا لا إجمال فیه ، وإنّما الإجمال فی المصداق. فلا یدری أنّ هذا الفرد متّصف بعنوان الخاصّ ، فخرج عن حکم العامّ ، أم لم یتّصف فهو مشمول لحکم العامّ ، کالمثال المتقدّم ، وهو الماء المشکوک تغیّره بالنجاسة ، وکمثال الشکّ فی الید علی مال أنّها ید عادیة أو ید أمانة ، فیشکّ فی شمول العامّ لها ، وهو قوله صلی الله علیه و آله : «علی الید ما أخذت حتی تؤدّی» (1) ، لأنّها ید عادیة ، أو خروجها منه لأنّها ید أمانة ، لما دلّ علی عدم ضمان ید الأمانة المخصّص لذلک العموم.

ربما ینسب إلی المشهور من العلماء الأقدمین القول بجواز التمسّک بالعامّ فی الشبهة المصداقیّة (2) ، ولذا أفتوا فی مثال الید المشکوکة بالضمان.

وقد یستدلّ لهذا القول بأنّ انطباق عنوان العامّ علی المصداق المردّد معلوم ، فیکون العامّ حجّة فیه ما لم یعارض بحجّة أقوی ، وأمّا انطباق عنوان الخاصّ علیه فغیر معلوم ، فلا یکون الخاصّ حجّة فیه ، فلا یزاحم حجیّة العامّ (3).

[شماره صفحه واقعی : 163]

ص: 163


1- عوالی اللآلی 1 : 224.
2- نسبه إلیهم المحقّق العراقیّ فی نهایة الأفکار 2 : 518.
3- هکذا استدلّ لهذا القول المحقّق العراقیّ فی نهایة الأفکار 2 : 518.

وهو نظیر ما قلناه فی المخصّص المنفصل فی الشبهة المفهومیّة عند الدوران بین الأقلّ والأکثر.

والحقّ عدم جواز التمسّک بالعامّ فی الشبهة المصداقیّة فی المتّصل والمنفصل معا.

ودلیلنا علی ذلک : أنّ المخصّص لمّا کان حجّة أقوی من العامّ ، فإنّه موجب لقصر حکم العامّ علی باقی أفراده ، ورافع لحجّیّة العامّ فی بعض مدلوله. والفرد المشکوک مردّد بین دخوله فیما کان العامّ حجّة فیه وبین خروجه عنه ، مع عدم دلالة العامّ علی دخوله فیما هو حجّة فیه ، فلا یکون العامّ حجّة فیه بلا مزاحم ، کما قیل فی دلیلهم. ولئن کان انطباق عنوان العامّ علیه معلوما فلیس هو معلوم الانطباق علیه بما هو حجّة.

والحاصل أنّ هناک عندنا حجّتین معلومتین حسب الفرض : إحداهما : العامّ ، وهو حجّة فیما عدا الخاصّ. وثانیتهما : المخصّص ، وهو حجّة فی مدلوله. والمشتبه مردّد بین دخوله فی تلک الحجّة أو هذه الحجّة.

وبهذا یظهر الفرق بین الشبهة المصداقیّة وبین الشبهة المفهومیّة فی المنفصل عند الدوران بین الأقلّ والأکثر. فإنّ الخاصّ فی الشبهة المفهومیّة لیس حجّة إلاّ فی الأقلّ ، والزائد المشکوک لیس مشکوک الدخول فیما کان الخاصّ معلوم الحجّیّة فیه ، بل الخاصّ مشکوک أنّه جعل حجّة فیه أم لا. ومشکوک الحجّیّة فی شیء لیس بحجّة - قطعا - فی ذلک الشیء. (1) وأمّا العامّ فهو حجّة إلاّ فیما کان الخاصّ حجّة فیه. وعلیه ، لا یکون الأکثر مردّدا بین دخوله فی تلک الحجّة أو هذه الحجّة ، کالمصداق المردّد ، بل هو معلوم أنّ الخاصّ لیس حجّة فیه لمکان الشکّ ، فلا یزاحم حجّیّة العامّ فیه.

وأمّا فتوی المشهور بالضمان فی الید المشکوکة أنّها ید عادیة أو ید أمانة ، فلا یعلم أنّها

[شماره صفحه واقعی : 164]

ص: 164


1- سیأتی فی «مباحث الحجّة» أنّ قوام حجّیّة الشیء بالعلم ؛ لأنّه إنّما یکون الشیء صالحا لأن یحتجّ به المولی علی العبد إذا کان واصلا إلیه بالعلم ، فالعلم مأخوذ فی موضوع الحجّة فعند الشک فی حجّیّة شیء یرتفع موضوعها ، فیعلم بعدم حجّیّته. ومعنی الشک فی حجّیته احتمال أنّه نصبه الشارع حجّة واقعا علی تقدیر وصوله. وحیث لم یصل ، یقطع بعدم حجّیته فعلا فیزول ذلک الاحتمال البدویّ عند الالتفات إلی ذلک ، لا أنّه حین الشکّ فی الحجّیّة یقطع بعدم الحجّیّة وإلاّ للزم اجتماع الشک والقطع بشیء واحد فی آن واحد ، وهو محال. - منه رحمه الله -.

لأجل القول بجواز التمسّک بالعامّ فی الشبهة المصداقیّة ، ولعلّ لها وجها آخر لیس المقام محلّ ذکره (1).

تنبیه : فی جواز التمسّک بالعامّ فی الشبهة المصداقیّة إذا کان المخصّص لبّیّا

صوت

[*محمدی خراسانی]

المقصود من المخصّص اللبّی ما یقابل اللفظیّ ، کالإجماع ودلیل العقل اللذین هما دلیلان ولیسا من نوع الألفاظ. فقد نسب إلی الشیخ المحقّق الأنصاریّ قدس سره جواز التمسّک بالعامّ فی الشبهة المصداقیّة مطلقا إذا کان المخصّص لبیّا (2). وتبعه جماعة من المتأخّرین عنه (3).

وذهب المحقّق شیخ أساتذتنا (صاحب الکفایة قدس سره) إلی التفصیل بین ما إذا کان المخصّص اللبّیّ ممّا یصحّ أن یتّکل علیه المتکلّم فی بیان مراده بأن کان عقلیّا ضروریّا ؛ فإنّه یکون کالمتّصل ، فلا ینعقد للعامّ ظهور فی العموم ، فلا مجال للتمسّک بالعامّ فی الشبهة المصداقیّة ، وبین ما إذا لم یکن کذلک ، کما إذا لم یکن التخصیص ضروریّا علی وجه یصحّ أن یتّکل علیه المتکلّم ، فإنّه لا مانع من التمسّک بالعامّ فی الشبهة المصداقیّة ؛ لبقاء العامّ علی ظهوره ، وهو حجّة بلا مزاحم.

واستشهد علی ذلک بما ذکره من الطریقة المعروفة ، والسیرة المستمرّة المألوفة بین العقلاء ، کما إذا أمر المولی منهم عبده بإکرام جیرانه ، وحصل القطع للعبد بأنّ المولی لا یرید إکرام من کان عدوّا له من الجیران فإنّ العبد لیس له ألاّ یکرم من یشکّ فی عداوته ،

[شماره صفحه واقعی : 165]

ص: 165


1- وإن شئت فراجع فوائد الأصول 2 : 529.
2- نسب إلیه فی فوائد الأصول 2 : 536 ، والمحاضرات 5 : 196. ولکن قال المحقّق البروجردیّ : «فقد ظهر لک أنّ الشیخ رحمه الله لم یفرق بین اللفظیّ واللبیّ بما هما کذلک» نهایة الأصول : 289. والحقّ معه ، فإنّ الشیخ الأنصاریّ قال : «إنّ التخصیص تارة یوجب تعدّد الموضوعین ، وأخری لا یوجب ذلک ، فعلی الأوّل لا وجه لتحکیم العامّ وأغلب ما یکون ذلک إنّما هو فی التخصیصات اللفظیّة ، وعلی الثانی یجب تحکیم العامّ وأغلب ما یکون إنّما هو فی التخصیصات اللبّیّة» انتهی ملخّصا. مطارح الأنظار : 194.
3- تبعه فی ذلک - کما سیأتی فی المتن - المحقّق الخراسانیّ لا مطلقا ، بل بالقیاس إلی خصوص المخصّص اللبّیّ الذی لا یصحّ أن یتّکل علیه المتکلّم فی بیان مراده. راجع کفایة الأصول : 259.

للمولی أن یؤاخذه علی عدم إکرامه ، ولا یصحّ منه الاعتذار بمجرّد احتمال العداوة ، لأنّ بناء العقلاء وسیرتهم هی ملاک حجّیّة أصالة الظهور ، فیکون ظهور العامّ - فی هذا المقام - حجّة بمقتضی بناء العقلاء.

وزاد علی ذلک أنّه یستکشف من عموم العامّ للفرد المشکوک أنّه لیس فردا للخاصّ الذی علم خروجه من حکم العامّ. ومثّل له بعموم قوله : «لعن الله بنی فلان قاطبة» المعلوم منه خروج من کان مؤمنا منهم ، فإن شکّ فی إیمان شخص یحکم بجواز لعنه للعموم. وکلّ من جاز لعنه لیس مؤمنا. فینتج من الشکل الأوّل : «هذا الشخص لیس مؤمنا». هذا خلاصة رأی صاحب الکفایة قدس سره (1)

ولکن شیخنا المحقّق الکبیر النائینیّ قدس سره لم یرتض هذا التفصیل ، ولا إطلاق رأی الشیخ قدس سره ، بل ذهب إلی تفصیل آخر (2). وخلاصته : أن المخصّص اللبّیّ ، سواء کان عقلیّا ضروریّا یصحّ أن یتّکل علیه المتکلّم فی مقام التخاطب أو لم یکن کذلک ، بأن کان عقلیّا نظریّا أو إجماعا ؛ فإنّه کالمخصّص اللفظیّ کاشف عن تقیید المراد الواقعیّ فی العامّ من عدم کون موضوع الحکم الواقعی باقیا علی إطلاقه الذی یظهر فیه العامّ ، فلا مجال للتمسّک بالعامّ فی الفرد المشکوک بلا فرق بین اللبّیّ واللفظیّ ؛ لأنّ المانع من التمسّک بالعامّ مشترک بینهما وهو انکشاف تقیید موضوع الحکم واقعا. ولا یفرق فی هذه الجهة بین أن یکون الکاشف لفظیّا أو لبیّا.

واستثنی من ذلک ما اذا کان المخصّص اللبّیّ لم یستکشف منه تقیید موضوع الحکم واقعا ، بأن کان العقل إنّما أدرک ما هو ملاک حکم الشارع واقعا ، أو قام الإجماع علی کونه ملاکا لحکم الشارع ، کما إذا أدرک العقل أو قام الإجماع علی أنّ ملاک لعن بنی فلان (3) هو کفرهم ، فإنّ ذلک لا یوجب تقیید موضوع الحکم ، لأنّ الملاک لا یصلح لتقییده ، بل من العموم یستکشف وجود الملاک فی جمیعهم. فإذا شکّ فی وجود الملاک فی فرد ، یکون

[شماره صفحه واقعی : 166]

ص: 166


1- کفایة الأصول : 259 - 260.
2- فوائد الأصول 2 : 536 - 538.
3- أی بنی امیّة قاطبة - مثلا -.

عموم الحکم کاشفا عن وجوده فیه.

نعم ، لو علم بعدم وجود الملاک فی فرد ، یکون الفرد نفسه خارجا کما لو أخرجه المولی بالنّص علیه ، لا أنّه یکون کالمقیّد لموضوع العامّ.

وأمّا سکوت المولی عن بیانه ، فهو إمّا لمصلحة أو لغفلة إذا کان من الموالی العادیّین.

[*محمدی خراسانی]

نعم ، لو تردّد الأمر بین أن یکون المخصّص کاشفا عن الملاک أو مقیّدا لعنوان العامّ ؛ فإنّ التفصیل الذی ذکره صاحب الکفایة قدس سره یکون وجیها.

والحاصل أنّ المخصّص إن أحرزنا أنّه کاشف عن تقیید موضوع العامّ فلا یجوز التمسّک بالعموم فی الشبهة المصداقیّة أبدا ، وإن أحرزنا أنّه کاشف عن ملاک الحکم فقط من دون تقیید فلا مانع من التمسّک بالعموم ، بل یکون کاشفا عن وجود الملاک فی المشکوک. وإن تردّد أمره ولم یحرز کونه قیدا أو ملاکا فان کان حکم العقل ضروریّا یمکن الاتّکال علیه فی التفهیم فیلحق بالقسم الأوّل ، وإن کان نظریّا أو اجماعا لا یصحّ الاتّکال علیه فیلحق بالقسم الثانی ، فیتمسّک بالعموم ، لجواز أن یکون الفرد المشکوک قد أحرز المولی وجود الملاک فیه ، مع احتمال أنّ ما أدرکه العقل أو قام علیه الإجماع من قبیل الملاکات (1).

هذا کلّه حکایة أقوال علمائنا فی المسألة. وإنّما أطلت فی نقلها ؛ لأنّ هذه المسألة حادثة ، أثارها شیخنا الأنصاریّ قدس سره مؤسّس الأصول الحدیث. واختلف فیها أساطین مشایخنا ، ونکتفی بهذا المقدار دون بیان ما نعتمد علیه من الأقوال ، لئلاّ نخرج عن الغرض الذی وضعت له الرسالة.

وبالاختصار إنّ ما ذهب إلیه الشیخ قدس سره هو الأولی بالاعتماد. ولکن مع تحریر لقوله علی غیر ما هو المعروف عنه (2).

[شماره صفحه واقعی : 167]

ص: 167


1- انتهی مخلّص کلام المحقّق النائینیّ.
2- وتوضیح ذلک : أن کلّ عامّ ظاهر فی العموم لا بدّ أن یتضمّن ظهورین : 1 : ظهوره فی عدم منافاة أیّة صفة من الصفات أو أیّ عنوان من العناوین لحکمه. 2 : ظهوره فی عدم وجود المنافی أیضا ، أی إنّه ظاهر فی عدم المنافاة وعدم المنافی معه ، فإنّ معنی ظهور عموم «أکرم جیرانی» - مثلا - أنّه لیس هناک صفة أو عنوان ینافی الحکم بوجوب إکرام الجیران ، نحو صفة العداوة أو الفسق أو نحو ذلک ، کما معناه أیضا أنّه لیس یوجد فی الجیران من فیه صفة أو عنوان ینافی الحکم بوجوب إکرامه. وهذا واضح لا غبار فیه. فإذا جاء بعد انعقاد هذا الظهور فی العموم مخصّص منفصل لفظیّ ، کما لو قال فی المثال المتقدّم : «لا تکرم الأعداء من جیرانی» ، فإن هذا المخصّص لا شکّ فی أنّه یکون ظاهرا فی أمرین : 1 : إنّ صفة العداوة منافیة لوجوب الإکرام. 2 : إن فی الجیران من هو علی صفة العداوة فعلا أو یتوقّع منه أن یکون عدوّا ، وإلاّ لو لم یوجد العدوّ ولا یتوقّع فیهم لکان هذا التخصیص لغوا وعبثا لا یصدر من الحکیم. وعلی ذلک فیکون المخصّص اللفظیّ مزاحما للعامّ فی الظهورین معا ، فیسقط عن الحجّیّة فیهما معا. فإذا شککنا فی فرد من الجیران أنّه عدوّ أم لا ، فلا مجال فیه للتمسّک بالعامّ فی إلحاقه بحکمه ؛ لسقوط العامّ عن حجّیّته فی شموله له ؛ إذ یکون هذا الفرد مردّدا بین دخوله فیما أصبح العامّ حجّة فیه وبین دخوله فیما کان الخاصّ حجّة فیه. أمّا لو کان هناک مخصّص لبیّ ، کما لو حکم العقل - مثلا - بأنّ العداوة تنافی وجوب الإکرام ، فإنّ هذا الحکم من العقل لا یتوقّف علی أن یکون هناک أعداء بالفعل أو متوقّعون ، بل العقل یحکم بهذا الحکم ، سواء کان هناک أعداء أم لم یکونوا أبدا ؛ إذ لا مجال للقول بأنّه لو لم یکن هناک أعداء ، لکان حکم العقل لغوا وعبثا ، کما هو واضح بأدنی تأمّل والتفات. وعلیه ، فالحکم العقلیّ هذا لا یزاحم الظهور الثانی العامّ - أعنی ظهوره فی عدم المنافی - فظهور الثانی هذا یبقی بلا مزاحم. فإذا شککنا فی فرد من الجیران أنّه عدوّ أم لا ، فلا مانع من التمسک بالعامّ فی إدخاله فی حکمه ؛ لأنّه لا یکون هذا الفرد مردّدا بین دخوله فی هذه الحجّة أو هذه الحجّة ؛ إذ المخصّص اللبّیّ حسب الفرض لا یقتضی وجود المنافی ولیس حجّة فیه ، أمّا العامّ فهو حجّة فیه بلا مزاحم. فظهر من هذا البیان أنّ الفرق عظیم بین المخصّص اللبّیّ والمخصّص اللفظیّ من هذه الناحیة ؛ لأنّه فی المخصّص اللبّیّ یبقی العامّ حجّة فی ظهوره الثانی من دون أن یکون المخصّص متعرّضا له ، ولا یسقط العامّ عن الحجّیّة فی ظهوره إلاّ بمقدار المزاحمة لا أکثر. وهذا بخلاف المخصّص اللفظیّ ، فإنّه ظاهر فی الأمرین معا کما قدّمناه ، فیکون مزاحما للعامّ فیهما معا. ولا فرق فی المخصّص اللبّیّ بین أنّ یکون ضروریّا أو یکون غیر ضروریّ ، (* خلافا للمحقّق الخراسانیّ فی الکفایة : 259.) ولا بین أن یکون کاشفا عن تقیید موضوع العامّ أو کاشفا عن ملاک الحکم ، (** خلافا للمحقّق النائینیّ فی فوائد الأصول 2 : 536 - 538. وهذه الحاشیة لیست فی «س».) فإنّه فی جمیع هذه الصور لا یقتضی وجود المنافی. وبهذا التحریر للمسألة یتجلّی مرام الشیخ الأعظم قدس سره [و] أنّه الأولی بالاعتماد - منه رحمه الله -.

[شماره صفحه واقعی : 168]

ص: 168

تمرینات «23»

التمرین الأوّل

1. ما الفرق بین الشبهة المفهومیّة والشبهة المصداقیّة؟

2. اذکر أقسام الشبهة المفهومیّة ، وبیّن حکم کلّ من الأقسام.

3. ما هو رأی القدماء فی الشبهة المصداقیّة؟ وما دلیلهم علیه؟

4. ما هو مختار المصنّف رحمه الله فی الشبهة المصداقیّة؟ وما دلیله علیه؟

5. ما الفرق بین الشبهة المصداقیّة وبین الشبهة المفهومیّة فی المنفصل عند الدوران بین الأقلّ والأکثر؟

6. ما الفرق بین المخصّص اللبّی والمخصّص اللفظی؟

7. بیّن آراء الأعلام الثلاثة (الشیخ الأنصاریّ والمحقّق الخراسانیّ والمحقّق النائینی) فی التمسّک بالعامّ فی الشبهة المصداقیّة إذا کان المخصّص لبّیّا.

التمرین الثانی

1. بیّن ما ذکره المصنّف رحمه الله فی تحریر قول الشیخ الأنصاری رحمه الله ، ووجه أولویّته.

[شماره صفحه واقعی : 169]

ص: 169

6. لا یجوز العمل بالعامّ قبل الفحص عن المخصّص
اشارة

صوت

[*محمدی خراسانی]

لا شکّ فی أنّ بعض عمومات القرآن الکریم والسنّة الشریفة ورد لها مخصّصات منفصلة شرحت المقصود من تلک العمومات. وهذا معلوم من طریقة صاحب الشریعة ، والائمّة الأطهار علیهم السلام حتّی قیل : «ما من عامّ إلاّ وقد خصّ» (1). ولذا ورد عن ائمّتنا ذمّ من استبدّوا برأیهم فی الأحکام ، لأنّ فی الکتاب المجید والسنّة عامّا وخاصّا ومطلقا ومقیّدا ، وهذه الأمور لا تعرف إلاّ من طریق آل البیت علیهم السلام.

وهذا ما أوجب التوقّف فی التسرّع بالأخذ بعموم العامّ قبل الفحص والیأس من وجود المخصّص ؛ لجواز أن یکون هذا العامّ من العمومات التی لها مخصّص موجود فی السنّة أو فی الکتاب لم یطّلع علیه من وصل إلیه العامّ. وقد نقل عدم الخلاف ، بل الإجماع (2) علی عدم جواز الأخذ بالعامّ قبل الفحص والیأس. وهو الحقّ.

والسرّ فی ذلک واضح لما قدّمناه ، لأنّه إذا کانت طریقة الشارع فی بیان مقاصده أن یعتمد علی القرائن المنفصلة لا یبقی اطمئنان بظهور العامّ فی عمومه ، فإنّه یکون ظهورا بدویّا. وللشارع حجّة علی المکلّف إذا قصّر فی الفحص عن المخصّص.

أمّا إذا بذل وسعه وفحص عن المخصّص فی مظانّه حتّی حصل له الاطمئنان بعدم وجوده ، فله الأخذ بظهور العامّ. ولیس للشارع حجّة علیه فیما لو کان هناک مخصّص واقعا لم یتمکّن المکلّف من الوصول إلیه عادة بالفحص ، بل للمکلّف أن یحتجّ فیقول : إنّی

[شماره صفحه واقعی : 170]

ص: 170


1- معالم الدین : 135 ؛ مطارح الأنظار : 192 ؛ کفایة الأصول : 253 - 254.
2- والناقل هو الغزالیّ فی المستصفی 2 : 157 : وابن الحاجب فی منتهی الوصول والأمل : 144 ، وأبو إسحاق الشیرازیّ فی اللمع : 28. وذهب بعض العامّة إلی جواز التمسّک بالعامّ قبل الفحص ، کالبیضاویّ والأرمویّ والصیرفیّ علی ما فی اللمع : 28 ؛ وفواتح الرحموت (المطبوع بهامش المستصفی 1 : 267) ، ونهایة السئول 2 : 403. وقیل : «أوّل من عنون المسألة أبو العباس بن سریج المتوفّی أوائل القرن الرابع ، وکان یقول بعدم الجواز. واستشکل علیه تلمیذه أبو بکر الصیرفی بأنّه لو لم یجز ذلک لما جاز التمسّک بأصالة الحقیقة أیضا قبل الفحص عن قرینة المجاز». هذا منقول فی نهایة الأصول : 311.

فحصت عن المخصّص فلم أظفر به ، ولو کان مخصّص هناک کان ینبغی بیانه علی وجه لو فحصنا عنه عادة لوجدناه فی مظانّه ، وإلاّ فلا حجّة فیه علینا.

وهذا الکلام جار فی کلّ ظهور ؛ فإنّه لا یجوز الأخذ به إلاّ بعد الفحص عن القرائن المنفصلة. فإذا فحص المکلّف ولم یظفر بها فله أن یأخذ بالظهور ویکون حجّة علیه.

ومن هنا نستنتج قاعدة عامّة تأتی فی محلّها ونستوفی البحث عنها - إن شاء الله تعالی -. (1) والمقام من صغریاتها ، وهی «إنّ أصالة الظهور لا تکون حجّة إلاّ بعد الفحص والیأس عن القرینة».

أمّا بیان مقدار الفحص الواجب أهو الذی یوجب الیأس علی نحو القطع بعدم القرینة أو علی نحو الظنّ الغالب والاطمئنان بعدمها؟ فذلک موکول إلی محلّه. والمختار کفایة الاطمئنان. والذی یهوّن الخطب فی هذه العصور المتأخّرة أنّ علماءنا - قدس سرهم - قد بذلوا جهودهم علی تعاقب العصور فی جمع الأخبار وتبویبها والبحث عنها وتنقیحها فی کتب الأخبار والفقه ، حتی أنّ الفقیه أصبح الآن یسهل علیه الفحص عن القرائن بالرجوع إلی مظانّها المهیّأة ؛ فإذا لم یجدها بعد الفحص ، یحصل له القطع غالبا بعدمها.

تمرینات «24»

التمرین الأوّل

1. هل یجوز العمل بالعامّ قبل الفحص عن المخصّص أم لا؟

2. ما هو مقدار الفحص الواجب عن المخصّص؟

التمرین الثانی

1. اذکر أوّل من عنون مسألة الفحص عن المخصّص.

[شماره صفحه واقعی : 171]

ص: 171


1- یأتی فی الباب الخامس من مباحث الحجّة.
7. تعقیب العامّ بضمیر یرجع إلی بعض أفراده

صوت

[*محمدی خراسانی]

قد یرد عامّ ثمّ ترد بعده جملة فیها ضمیر یرجع إلی بعض أفراد العامّ بقرینة خاصّة. مثل قوله (تعالی) : (وَالْمُطَلَّقاتُ یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَةَ قُرُوءٍ ...) إلی قوله : (وَبُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِی ذلِکَ) (1) ؛ فإنّ «المطلّقات» عامّة للرجعیّات وغیرها ، ولکن الضمیر فی «بعولتهنّ» یراد به خصوص الرجعیّات. فمثل هذا الکلام یدور فیه الأمر بین مخالفتین للظاهر ، إمّا مخالفة ظهور العامّ فی العموم ، بأن یجعل مخصوصا بالبعض الذی یرجع إلیه الضمیر ، وإمّا مخالفة ظهور الضمیر فی رجوعه إلی ما تقدّم علیه من المعنی الذی دلّ علیه اللفظ ، بأن یکون مستعملا علی سبیل الاستخدام ، فیراد منه البعض ، والعامّ یبقی علی دلالته علی العموم ، فأیّ المخالفتین أولی؟ وقع الخلاف علی أقوال ثلاثة :

الأوّل : أنّ أصالة العموم هی المقدّمة ، فیلتزم بالمخالفة الثانیة (2).

الثانی : أنّ أصالة عدم الاستخدام هی المقدّمة ، فیلتزم بالمخالفة الأولی (3).

الثالث : عدم جریان الأصلین معا ، والرجوع إلی الأصول العملیّة. أمّا عدم جریان أصالة العموم فلوجود ما یصلح أن یکون قرینة فی الکلام ، وهو عود الضمیر إلی البعض ، فلا ینعقد ظهور العامّ فی العموم. وأمّا أنّ أصالة عدم الاستخدام لا تجری فلأنّ الأصول اللفظیّة یشترط فی جریانها - کما سبق أوّل الکتاب - أن یکون الشکّ فی مراد المتکلّم ، فلو کان المراد معلوما - کما فی المقام - وکان الشکّ فی کیفیّة الاستعمال ، فلا تجری قطعا (4).

والحقّ أن أصالة العموم جاریة ولا مانع منها ؛ لأنّا ننکر أن یکون عود الضمیر إلی بعض

[شماره صفحه واقعی : 172]

ص: 172


1- البقرة (2) : الآیة : 228.
2- هذا ما ذهب إلیه صاحب الفصول والشیخ الأنصاریّ والمحقّق النائینیّ. راجع الفصول الغرویّة : 211 ؛ مطارح الأنظار : 207 ؛ فوائد الأصول 2 : 552 - 553.
3- ذهب إلیه السیّد المحقّق الخوئی فی المحاضرات 5 : 288 - 291.
4- هذا ما اختاره المحقّق الخراسانیّ فی الکفایة : 271 - 272.

أفراد العامّ موجبا لصرف ظهور العموم ؛ إذ لا یلزم من تعیّن البعض - من جهة مرجعیّة الضمیر بقرینة - أن یتعیّن إرادة البعض من جهة حکم العامّ الثابت له بنفسه ؛ لأنّ الحکم فی الجملة المشتملة علی الضمیر غیر الحکم فی الجملة المشتملة علی العامّ ، ولا علاقة بینهما ، فلا یکون عود الضمیر إلی بعض العامّ من القرائن التی تصرف ظهوره عن عمومه. واعتبر ذلک فی المثال ، فلو قال المولی : «العلماء یجب إکرامهم» ثمّ قال : «وهم یجوز تقلیدهم» وأرید من ذلک «العدول» بقرینة ، فإنّه واضح فی هذا المثال أنّ تقیید الحکم الثانی بالعدول لا یوجب تقیید الحکم الأوّل بذلک ، بل لیس فیه إشعار به. ولا یفرق فی ذلک بین أن یکون التقیید بمتّصل ، کما فی مثالنا ، أو بمنفصل کما فی الآیة.

8. تعقیب الاستثناء لجمل متعدّدة
اشارة

صوت

[*محمدی خراسانی]

وقد ترد عمومات متعدّدة فی کلام واحد ثمّ یتعقّبها استثناء فی آخرها ، فیشکّ حینئذ فی رجوع الاستثناء لخصوص الجملة الأخیرة أو لجمیع الجمل.

مثاله قوله (تعالی) : (وَالَّذِینَ یَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ ثُمَّ لَمْ یَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَداءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمانِینَ جَلْدَةً وَلا تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهادَةً أَبَداً وَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ (*) إِلاَّ الَّذِینَ تابُوا) (1) ، فإنّه یحتمل أن یکون هذا الاستثناء من الحکم الأخیر فقط ، وهو فسق هؤلاء ، ویحتمل أن یکون استثناء منه ومن الحکم بعدم قبول شهادتهم والحکم بجلدهم الثمانین. واختلف العلماء فی ذلک علی أربعة أقوال :

1. ظهور الکلام فی رجوع الاستثناء إلی خصوص الجملة الأخیرة ، وإن کان رجوعه إلی غیر الأخیرة ممکنا ، ولکنّه یحتاج إلی قرینة علیه. (2)

2. ظهوره فی رجوعه إلی جمیع الجمل ؛ وتخصیصه بالأخیرة فقط هو الذی یحتاج

[شماره صفحه واقعی : 173]

ص: 173


1- النور (24) : الآیة 4 و 5.
2- نسبه الشیخ الطوسیّ إلی السیّد المرتضی ، فراجع العدّة 1 : 321. ولکن فی نسبته إلیه نظر. وذهب إلی رجوعه إلی خصوص الأخیرة أبو حنیفة علی ما فی الإحکام (للآمدی) 2 : 438 ، والعلاّمة فی مبادئ الوصول : 136 ، وصاحب الفصول فی الفصول : 204.

إلی الدلیل. (1)

3. عدم ظهوره فی واحد منهما ، وإن کان رجوعه إلی الأخیرة متیقّنا علی کلّ حال. أمّا ما عدا الأخیرة فتبقی مجملة لوجود ما یصلح للقرینیّة ، فلا ینعقد لها ظهور فی العموم ، فلا تجری أصالة العموم فیها. (2)

4. التفصیل بین ما إذا کان الموضوع واحدا للجمل المتعاقبة لم یتکرّر ذکره ، وقد ذکر فی صدر الکلام مثل قولک : «أحسن إلی الناس ، واحترمهم ، واقض حوائجهم إلاّ الفاسقین» ، وبین ما إذا کان الموضوع متکرّرا ذکره لکلّ جملة ، کالآیة الکریمة المتقدّمة ، وإن کان الموضوع فی المعنی واحدا فی الجمیع. فإن کان من قبیل الأوّل فهو ظاهر فی رجوعه إلی الجمیع ؛ لأنّ الاستثناء إنّما هو من الموضوع باعتبار الحکم ، والموضوع لم یذکر إلاّ فی صدر الکلام فقط ، فلا بدّ من رجوع الاستثناء إلیه ، فیرجع إلی الجمیع ؛ وإن کان من قبیل الثانی فهو ظاهر فی الرجوع إلی الأخیرة ؛ لأنّ الموضوع قد ذکر فیها مستقلاّ ، فقد أخذ الاستثناء محلّه ، ویحتاج تخصیص الجمل السابقة إلی دلیل آخر مفقود بالفرض ، فیتمسّک بأصالة عمومها. (3).

وأمّا : ما قیل : «أنّ المقام من باب اکتناف الکلام بما یصلح لأن یکون قرینة فلا ینعقد للجمل الأولی ظهور فی العموم» (4) فلا وجه له ؛ لأنّه لمّا کان المتکلّم حسب الفرض قد کرّر الموضوع بالذکر ، واکتفی باستثناء واحد ، وهو یأخذ محلّه بالرجوع إلی الأخیرة ، فلو أراد إرجاعه إلی الجمیع ، لوجب أن ینصب قرینة علی ذلک وإلاّ کان مخلاّ ببیانه.

وهذا القول الرابع هو أرجح الأقوال ، وبه یکون الجمع بین کلمات العلماء ، فمن ذهب

[شماره صفحه واقعی : 174]

ص: 174


1- ذهب إلیه الشافعیّة من العامّة - علی ما فی الإحکام (للآمدی) 2 : 438 ، وإرشاد الفحول : 150. واختاره الشیخ الطوسیّ فی العدّة 1 : 221.
2- ذهب إلیه السیّد المرتضی فی الذریعة 1 : 249. واختاره المحقّق الخراسانیّ فی الکفایة : 274 ، والمحقّق العراقیّ فی نهایة الأفکار 2 : 541 - 543.
3- هذا التفصیل مختار المحقّق النائینیّ فی فوائد الأصول 2 : 555.
4- والقائل المحقّق الخراسانیّ فی الکفایة : 274.

إلی القول برجوعه إلی خصوص الأخیرة فلعلّه کان ناظرا إلی مثل الآیة المبارکة التی تکرّر فیها الموضوع ، ومن ذهب إلی القول برجوعه إلی الجمیع فلعلّه کان ناظرا إلی الجمل التی لم یذکر فیها الموضوع إلاّ فی صدر الکلام ، فیکون النزاع علی هذا لفظیّا ، ویقع التصالح بین المتنازعین.

تمرینات «25»

1. ما هو محلّ النزاع فی مسألة تعقیب العامّ بضمیر یرجع إلی بعض أفراده؟

2. ما هی الأقوال فی مسألة تعقیب العامّ بالضمیر؟ وما هو مختار المصنّف رحمه الله؟ وما الدلیل علی مختاره؟

3. ما هو محلّ البحث فی مسألة تعقیب الاستثناء لجمل متعدّدة؟ ایت بمثال لها.

4. اذکر أقوال العلماء فی مسألة تعقیب الاستثناء لجمل متعدّدة. واذکر الراجح منها وسبب رجحانه؟

[شماره صفحه واقعی : 175]

ص: 175

9. تخصیص العامّ بالمفهوم

صوت

[*محمدی خراسانی]

المفهوم ینقسم - کما تقدّم (1) - إلی الموافق والمخالف ، فإذا ورد عامّ ومفهوم أخصّ مطلقا ، فلا کلام فی تخصیص العامّ بالمفهوم اذا کان مفهوما موافقا ، مثاله قوله (تعالی) : (أَوْفُوا بِالْعُقُودِ) (2) فإنّه عامّ یشمل کلّ عقد یقع باللغة العربیّة وغیرها ، فإذا ورد دلیل علی اعتبار أن یکون العقد بصیغة الماضی فقد قیل (3) : إنّه یدلّ بالأولویّة علی اعتبار العربیّة فی العقد ، لأنّه لمّا دلّ علی عدم صحّة العقد بالمضارع من العربیّة فلئن لم یصحّ من لغة أخری فمن طریق أولی. ولا شکّ أنّ مثل هذا المفهوم إن ثبت فإنّه یخصّص العامّ المتقدّم ؛ لأنّه کالنصّ ، أو أظهر من عموم العامّ فیقدّم علیه.

وأمّا : التخصیص بالمفهوم المخالف فمثاله قوله (تعالی) : (إِنَّ الظَّنَّ لا یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً) (4) الدالّ بعمومه علی عدم اعتبار کلّ ظنّ حتی الظنّ الحاصل من خبر العادل. وقد وردت آیة أخری هی : (إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا ...) (5) دالّة بمفهوم الشرط علی جواز الأخذ بخبر غیر الفاسق بغیر تبیّن. فهل یجوز تخصیص ذلک العامّ بهذا المفهوم المخالف؟ قد اختلفوا علی أقوال :

فقد قیل بتقدیم العامّ ولا یجوز تخصیصه بهذا المفهوم. (6)

وقیل بتقدیم المفهوم. (7)

[شماره صفحه واقعی : 176]

ص: 176


1- راجع الصفحة : 122 - 123.
2- المائدة (5) : الآیة 1.
3- کما قال به الشیخ الأنصاریّ فی مطارح الأنظار : 210.
4- النجم (53) : الآیة 28.
5- الحجرات (49) : الآیة 6.
6- وهذا القول منسوب إلی أبی العبّاس بن سریج. راجع إرشاد الفحول : 160 ، واللمع 34.
7- قال الآمدیّ : «لا نعرف خلافا بین القائلین بالعموم ، المفهوم أنّه یجوز تخصیص العموم بالمفهوم» ، الإحکام 2 : 478. وذهب إلیه کثیر من الإمامیّة ، منهم صاحبا المعالم والفصول ، راجع معالم الدین : 158 ، والفصول الغرویّة : 212.

وقیل بعدم تقدیم أحدهما علی الآخر ، فیبقی الکلام مجملا. (1)

وفصّل بعضهم تفصیلات کثیرة یطول الکلام علیها. (2)

والسرّ فی هذا الخلاف أنّه لمّا کان ظهور المفهوم المخالف لیس من القوّة بحیث یبلغ درجة ظهور المنطوق أو المفهوم الموافق وقع الکلام فی أنّه أقوی من ظهور العامّ ، فیقدّم علیه ، أو أنّ العامّ أقوی ، فهو المقدّم ، أو أنّهما متساویان فی درجة الظهور فلا یقدّم أحدهما علی الآخر ، أو أنّ ذلک یختلف باختلاف المقامات.

والحقّ أنّ المفهوم لمّا کان أخصّ من العامّ حسب الفرض فهو قرینة عرفا علی المراد من العامّ ، والقرینة تقدّم علی ذی القرینة ، وتکون مفسّرة لما یراد من ذی القرینة ، ولا یعتبر أن یکون ظهورها أقوی من ظهور ذی القرینة ، نعم ، لو فرض أنّ العامّ کان نصّا فی العموم فإنّه یکون هو قرینة علی المراد من الجملة ذات المفهوم ، فلا یکون لها مفهوم حینئذ ، هذا أمر آخر.

10. تخصیص الکتاب العزیز بخبر الواحد

10. تخصیص الکتاب العزیز بخبر الواحد(3)

یبدو من الصعب علی المبتدئ أن یؤمن لأوّل وهلة بجواز تخصیص العامّ الوارد فی القرآن الکریم بخبر الواحد ؛ نظرا إلی أنّ الکتاب المقدّس إنّما هو وحی منزل من الله (تعالی) لا ریب فیه ، والخبر ظنّیّ یحتمل فیه الخطأ والکذب ، فکیف یقدّم علی الکتاب؟! ولکنّ سیرة العلماء من القدیم علی العمل بخبر الواحد إذا کان مخصّصا للعامّ القرآنیّ ، بل لا تجد علی الأغلب خبرا معمولا به من بین الأخبار التی بأیدینا فی المجامیع إلاّ وهو مخالف لعامّ ، أو مطلق فی القرآن ، ولو مثل عمومات الحلّ (4) ونحوها (5). بل علی الظاهر أنّ

[شماره صفحه واقعی : 177]

ص: 177


1- لا مطلقا ، بل لو لم یکن فی البین أظهر. ذهب إلیه المحقّق الخراسانی فی الکفایة : 283.
2- وإن شئت فراجع : فوائد الأصول 2 : 556 - 561 ؛ والمحاضرات 5 : 297 - 303.
3- قوله : «بخبر الواحد» إشارة إلی أنّ البحث فی المقام لیس فی أصل جواز التصرّف فی الکتاب وتخصیصه ؛ ضرورة أنّه یجوز تخصیص العامّ الکتابی بنفس المخصّص الکتابی ، کما لا ریب فی جواز تخصیصه بالخبر القویّ المتواتر ، بل محلّ البحث فی المقام هو أنّه هل لخبر الواحد قوّة یصیر بها قابلا لکونه مخصّصا للعام الکتابی أم لا؟
4- کقوله (تعالی) : (أَحَلَّ اللهُ الْبَیْعَ.) البقرة (2) الآیة : 275.
5- کقوله (تعالی) : (أَوْفُوا بِالْعُقُودِ.) المائدة (5) الآیة : 1.

مسألة تقدیم الخبر الخاصّ علی الآیة القرآنیّة العامّة من المسائل المجمع علیها من غیر خلاف بین علمائنا (1) ، فما السرّ فی ذلک مع ما قلناه؟

نقول : لا ریب فی أنّ القرآن الکریم - وإن کان قطعیّ السند - فیه متشابه ومحکم ، نصّ علی ذلک القرآن نفسه (2) ، والمحکم نصّ وظاهر ، والظاهر منه عامّ ومطلق ؛ کما لا ریب أیضا فی أنّه ورد فی کلام النبیّ صلی الله علیه و آله والأئمّة علیهم السلام ما یخصّص کثیرا من عمومات القرآن ، وما یقیّد کثیرا من مطلقاته ، وما یقوم قرینة علی صرف جملة من ظواهره ، وهذا قطعیّ لا یشکّ فیه أحد.

[*محمدی خراسانی]

فإن کان الخبر قطعیّ الصدور فلا کلام فی ذلک ، وإن کان غیر قطعیّ الصدور وقد قام الدلیل القطعیّ علی أنّه حجّة شرعا ، لأنّه خبر عادل - مثلا - ، وکان مضمون الخبر أخصّ من عموم الآیة القرآنیّة ، فیدور الأمر بین أن نطرح الخبر - بمعنی أن نکذّب راویه - وبین أن نتصرّف بظاهر القرآن لأنّه لا یمکن التصرّف بمضمون الخبر ؛ لأنّه نصّ أو أظهر ، ولا بسند القرآن لأنّه قطعیّ. ومرجع ذلک إلی الدوران - فی الحقیقة - بین مخالفة الظنّ بصدق الخبر وبین مخالفة الظنّ بعموم الآیة. أو فقل : یدور الأمر بین طرح دلیل حجّیّة الخبر وبین طرح أصالة العموم ، فأیّ الدلیلین أولی بالطرح؟ وأیّهما أولی بالتقدیم؟

فنقول : لا شکّ أنّ الخبر صالح لأن یکون قرینة علی التصرّف فی ظاهر الکتاب ؛ لأنّه بدلالته ناظر ومفسّر لظاهر الکتاب بحسب الفرض ؛ وعلی العکس من ظاهر الکتاب ؛ فإنّه غیر صالح لرفع الید عن دلیل حجّیّة الخبر ، لأنّه لا علاقة له فیه من هذه الجهة - حسب الفرض - حتی یکون ناظرا ومفسّرا له ؛ فالخبر لسانه لسان المبیّن للکتاب ، فیقدّم علیه ، ولیس الکتاب بظاهره بصدد بیان دلیل حجّیّة الخبر حتّی یقدّم علیه. وإن شئت فقل : إنّ الخبر بحسب الفرض قرینة علی الکتاب ، والأصل الجاری فی القرینة - وهو هنا أصالة عدم کذب الراوی - مقدّم علی الأصل الجاری فی ذی القرینة وهو هنا أصالة العموم.

[شماره صفحه واقعی : 178]

ص: 178


1- کما فی المحاضرات 5 : 309. ونسبه الشوکانی إلی جمهور العامّة ، والآمدیّ إلی الأئمّة الأربعة ، فراجع إرشاد الفحول : 158 ، والإحکام 2 : 472. وذهب الشیخ الطوسیّ إلی عدم جواز تخصیص العامّ الکتابیّ بخبر الواحد ، وهو المحکیّ عن بعض الحنابلة. راجع العدّة 1 : 344 ، وإرشاد الفحول : 158.
2- قال الله (تعالی) : (هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَأُخَرُ مُتَشابِهاتٌ ....) آل عمران (3) الآیة : 7.
11. دوران بین التخصیص و النسخ
اشارة

(1)

اعلم أنّ العامّ والخاصّ المنفصل یختلف حالهما من جهة العلم بتأریخهما معا ، أو بتأریخ أحدهما ، أو الجهل بهما معا. فقد یقال فی بعض الأحوال بتعیین أن یکون الخاصّ ناسخا للعام ، أو منسوخا له ، أو مخصّصا إیّاه. وقد یقع الشکّ فی بعض الصور ، ولتفصیل الحال نقول : إنّ الخاصّ والعامّ من ناحیة تأریخ صدورهما لا یخلوان من خمس حالات : فإمّا أن یکونا معلومی التأریخ ، أو مجهولی التأریخ ، أو أحدهما مجهولا والآخر معلوما ، هذه ثلاث صور. ثمّ المعلوم تأریخهما : إمّا أن یعلم تقارنهما عرفا ، أو یعلم تقدّم العامّ ، أو یعلم تأخّر العامّ ؛ فتکون الصور خمسا :

الصورة الأولی

إذا کانا معلومی التأریخ مع العلم بتقارنهما عرفا ؛ فإنّه لا مجال لتوهّم النسخ فیهما.

الصورة الثانیة

إذا کانا معلومی التاریخ مع تقدّم العامّ ، فهذه علی صورتین :

1. أن یکون ورود الخاصّ قبل وقت العمل بالعامّ. والظاهر أنّه لا إشکال حینئذ فی حمله علی التخصیص بغیر کلام ، إمّا لأنّ النسخ لا یکون قبل وقت العمل بالمنسوخ کما قیل (2) ، وإمّا لأنّ الأولی فیه التخصیص ، کما سیأتی فی الصورة الآتیة.

2. أن یکون وروده بعد وقت العمل بالعامّ. وهذه الصورة هی أشکل الصور ، وهی التی وقع فیها الکلام فی أنّ الخاصّ یجب أن یکون ناسخا (3) ، أو یجوز أن یکون مخصّصا ولو فی بعض الحالات (4)؟ ومع الجواز یتکلّم حینئذ فی أنّ الحمل علی التخصیص

[شماره صفحه واقعی : 179]

ص: 179


1- النسخ فی اللغة بمعنی الإزالة. وفی الاصطلاح هو رفع أمر ثابت فی الشریعة بارتفاع أمده وزمانه.
2- هکذا قال الشیخ فی مطارح الأنظار : 212.
3- کما فی مطارح الأنظار : 212 ، وکفایة الأصول : 276.
4- کما فی أجود التقریرات 2 : 506 ، والمحاضرات 5 : 322 - 323.

هو الأولی ، أو الحمل علی النسخ؟

فالذی یذهب إلی وجوب أن یکون الخاصّ ناسخا فهو ناظر إلی أنّ العامّ لمّا ورد وحلّ وقت العمل به - بحسب الفرض - فتأخیر الخاصّ عن وقت العمل لو کان مخصّصا ومبیّنا لعموم العامّ یکون من باب تأخیر البیان عن وقت الحاجة ، وهو قبیح من الحکیم ؛ لأنّ فیه إضاعة للأحکام ولمصالح العباد بلا مبرّر ، فوجب أن یکون ناسخا للعامّ ، والعامّ باق علی عمومه یجب العمل به إلی حین ورود الخاصّ ، فیجب العمل ثانیا علی طبق الخاصّ.

[*محمدی خراسانی]

وأمّا من ذهب إلی جواز کونه مخصّصا فلعلّه ناظر إلی أنّ العامّ یجوز أن یکون واردا لبیان حکم ظاهریّ صوریّ لمصلحة اقتضت کتمان الحکم الواقعیّ ، ولو مصلحة التقیّة ، أو مصلحة التدرّج فی بیان الأحکام ، کما هو المعلوم من طریقة النبیّ صلی الله علیه و آله فی بیان أحکام الشریعة ، مع أنّ الحکم الواقعیّ التابع للمصالح الواقعیّة الثابتة للأشیاء بعناوینها الأوّلیة إنّما هو علی طبق الخاصّ ، فإذا جاء الخاصّ یکون کاشفا عن الحکم الواقعیّ ، فیکون مبیّنا للعامّ ومخصّصا له ، وأمّا الحکم العامّ الذی ثبت أوّلا ظاهرا وصورة إن کان قد ارتفع وانتهی أمده ، فإنّه إنّما ارتفع لارتفاع موضوعه ، ولیس هو من باب النسخ (1).

وإذا جاز أن یکون العامّ واردا علی هذا النحو من بیان الحکم ظاهرا وصورة فإن ثبت ذلک ، کان الخاصّ مخصّصا ، أی کان کاشفا عن الواقع قطعا ، وإن ثبت أنّه فی صدد بیان الحکم الواقعیّ التابع للمصالح الواقعیّة الثابتة للأشیاء بعناوینها الأوّلیّة ، فلا شکّ فی أنّه یتعیّن کون الخاصّ ناسخا له.

وأمّا لو دار الأمر بینهما إذ لم یقم دلیل علی تعیین أحدهما ، فأیّهما أرجح فی الحمل؟

فنقول : الأقرب إلی الصواب هو الحمل علی التخصیص.

والوجه فیه : أنّ أصالة العموم - بما هی - لا تثبت أکثر من أنّ ما یظهر من العامّ هو المراد الجدّیّ للمتکلّم ، ولا شکّ أنّ الحکم الصّوریّ - الذی نسمّیه ب- «الحکم الظاهریّ» - کالواقعیّ مراد جدّیّ للمتکلّم ؛ لأنّه مقصود بالتفهیم ؛ فالعامّ لیس ظاهرا إلاّ فی أنّ المراد الجدّی هو العموم ، سواء کان العموم حکما واقعیّا أو صوریّا ؛ أمّا أنّ الحکم واقعیّ

[شماره صفحه واقعی : 180]

ص: 180


1- هکذا أفاد المحقّق الخوئیّ فی المحاضرات 5 : 320 - 323.

فلا یقتضیه الظهور أبدا حتّی یثبت بأصالة العموم ، لا سیّما أنّ المعلوم من طریقة صاحب الشریعة هو بیان العمومات مجرّدة عن قرائن التخصیص ، ویکشف المراد الواقعیّ منها بدلیل منفصل ، حتی اشتهر القول بأنّه «ما من عامّ إلاّ وقد خصّ» ، کما سبق (1).

وعلیه ، فلا دلیل من أصالة العموم علی أنّ الحکم واقعیّ حتّی نلتجئ إلی الحمل علی النسخ ، بل إرادة الحکم الواقعیّ من العامّ علی ذلک الوجه یحتاج إلی مئونة بیان زائد أکثر من ظهور العموم. ولأجل هذا قلنا : إنّ الحمل علی التخصیص أقرب إلی الصواب من الحمل علی النسخ ، وإن کان کلّ منهما ممکنا.

الصورة الثالثة

إذا کانا معلومی التاریخ مع تقدّم الخاصّ ، فهذه أیضا علی صورتین :

1. أن یرد العامّ قبل وقت العمل بالخاصّ ، فلا ینبغی الإشکال فی کون الخاصّ مخصّصا ؛ (2)

2. أن یرد بعد وقت العمل بالخاصّ ، فلا مجال لتوهّم وجوب الحمل علی النسخ من جهة قبح تأخیر البیان عن وقت الحاجة ؛ لأنّه من باب تقدیم البیان قبل وقت الحاجة ، ولا قبح فیه أصلا. ومع ذلک قیل بلزوم الحمل علی النسخ (3) ؛ ولعلّ نظر هذا القائل إلی أنّ أصالة العموم جاریة ، ولا مانع منها إلاّ احتمال أن یکون الخاصّ المتقدّم مخصّصا وقرینة علی العامّ ، ولکن أیضا یحتمل أن یکون منسوخا بالعامّ ، فلا یحرز أنّه من باب القرینة. ولا شکّ أنّ الخاصّ المنفصل إنّما یقدّم علی العامّ لأنّه أقوی الحجّتین وقرینة علیه. ومع هذا الاحتمال لا یکون الخاصّ المنفصل أقوی فی الظهور من العامّ.

[*محمدی خراسانی]

قلت : الأصوب أن یحمل علی التخصیص ، کالصورة السابقة ؛ لما تقدّم من أنّ العامّ

[شماره صفحه واقعی : 181]

ص: 181


1- تقدّم فی الصفحة : 170.
2- وذلک لأنّه لا مقتضی للنسخ أصلا ، وإلاّ لزم کون جعل الحکم لغوا ، وهو لا یمکن من المولی الحکیم.
3- والقائل هو الشیخ الطوسیّ علی ما فی معارج الأصول : 98 ، حیث قال : «فعند الشیخ أبی جعفر یکون العامّ ناسخا ؛ لأنّه لا یجیز تأخیر البیان».

لا یدلّ علی أکثر من أنّ المراد جدیّ ، ولا یدلّ فی نفسه علی أنّ الحکم واقعیّ تابع للمصالح الواقعیّة الثابتة للأشیاء بعناوینها الأوّلیّة ، وإنّما یکون العامّ ناسخا للخاصّ إذا کانت دلالته علی هذا النحو ، وإلاّ فالعمومات الواردة فی الشریعة علی الأغلب لیست کذلک. وأمّا احتمال النسخ فلا یقلّل من ظهور الخاصّ فی نفسه قطعا ، کما لا یرفع حجّیّته فیما هو ظاهر فیه ، فلا یخرجه عن کونه صالحا لتخصیص العامّ ، فیقدّم علیه ؛ لأنّه أقوی فی نفسه ظهورا.

بل یمکن أن یقال : إنّ العامّ اللاحق للخاصّ لا ینعقد له ظهور فی العموم إلاّ بدویّا بالنسبة إلی من لا یعلم بسبق الخاصّ ، لجواز أن یعتمد المتکلّم فی بیان مراده علی سبقه ، فیکون المخصّص السابق کالمخصّص المتّصل أو کالقرینة الحالیّة ، فلا یکون العامّ ظاهرا فی العموم حتّی یتوهّم أنّه ظاهر فی ثبوت الحکم الواقعیّ.

الصورتان الرابعة و الخامسة

إذا کانا مجهولی التأریخ أو أحدهما فقط کان مجهولا ؛ فإنّه یعلم الحال فیهما ممّا تقدّم ، فیحمل علی التخصیص بلا کلام. ولا وجه لتوهّم النسخ ، لا سیّما بعد أن رجّحنا التخصیص فی جمیع الصور ، وهذا واضح لا یحتاج إلی مزید بیان.

تمرینات «26»

1. بیّن محلّ النزاع فی مسألة تخصیص العامّ بالمفهوم.

2. بیّن الأقوال فی المقام ، واذکر الحقّ منها.

3. هل یجوز تخصیص عمومات القرآن بخبر الواحد أم لا؟

4. بیّن صور العامّ والخاصّ من ناحیة تاریخ صدورهما ، واذکر أحکامها مستدلاّ.

[شماره صفحه واقعی : 182]

ص: 182

الباب السادس : المطلق و المقیّد
اشارة

وفیه ستّ مسائل :

المسألة الأولی : معنی المطلق و المقیّد

عرّفوا المطلق ب- «أنّه ما دلّ علی معنی شائع فی جنسه (1)» ویقابله المقیّد. وهذا التعریف قدیم بحثوا عنه کثیرا وأحصوا علیه عدّة مؤاخذات یطول شرحها (2). ولا فائدة فی ذکرها ما دام أنّ الغرض من مثل هذا التعریف هو تقریب المعنی الذی وضع له اللفظ ؛ لأنّه من التعاریف اللفظیّة (3).

والظاهر أنّه لیس للأصولیّین اصطلاح خاصّ فی لفظی المطلق والمقیّد ، بل هما مستعملان بما لهما من المعنی فی اللغة ، فإنّ المطلق مأخوذ من «الإطلاق» ، وهو الإرسال والشیوع ، ویقابله التقیید تقابل الملکة وعدمها ، والملکة : التقیید ، والإطلاق : عدمها (4) ، وقد تقدّم (5).

غایة الأمر أنّ إرسال کلّ شیء بحسبه وما یلیق به. فإذا نسب الإطلاق والتقیید إلی اللفظ - کما هو المقصود فی المقام - فإنّما یراد ذلک بحسب ما له من دلالة علی المعنی فیکونان وصفین للّفظ باعتبار المعنی.

[شماره صفحه واقعی : 183]

ص: 183


1- هذا التعریف نسبه المحقّق القمی إلی أکثر الأصولیّین. راجع قوانین الأصول 1 : 321.
2- وإن شئت فراجع : الفصول الغرویّة : 218 ؛ فوائد الأصول 2 : 562 ؛ مناهج الوصول 2 : 213.
3- کما فی کفایة الأصول : 282.
4- والقول بأنّ التقابل بینهما تقابل الملکة وعدمها منسوب إلی سلطان العلماء ومن تبعه من المتأخّرین کما فی فوائد الأصول 2 : 565. وفی المقام أقوال أخر ذکرناها فی هامش (2) من الصفحة : 91.
5- تقدّم فی الصفحة : 91.

ومن موارد استعمال لفظ «المطلق» نستطیع أن نأخذ صورة تقریبیّة لمعناه. فمثلا عند ما نعرف العلم الشخصیّ والمعرّف بلام العهد لا یسمّیان مطلقین باعتبار معناهما - لأنّه لا شیوع ولا إرسال فی شخص معیّن - لا ینبغی أن نظنّ أنّه لا یجوز أن یسمّی العلم الشخصیّ «مطلقا» ؛ فإنّه إذا قال الآمر : «أکرم محمّدا» وعرفنا أنّ لمحمّد أحوالا مختلفة ولم یقیّد الحکم بحال من الأحوال ، نستطیع أن نعرف أنّ لفظ «محمّد» هنا أو هذا الکلام بمجموعه یصحّ أن نصفه بالإطلاق بلحاظ الأحوال ، وإن لم یکن له شیوع باعتبار معناه الموضوع له. إذن للأعلام الشخصیّة والمعرّف بلام العهد إطلاق ، فلا یختصّ المطلق بما له معنی شائع فی جنسه کاسم الجنس ونحوه. وکذلک عند ما نعرف أنّ العامّ لا یسمّی «مطلقا» ، فلا ینبغی أنّ نظنّ أنّه لا یجوز أن یسمّی «مطلقا» أبدا ؛ لأنّا نعرف أنّ ذلک إنّما هو بالنسبة إلی أفراده ، أمّا بالنسبة إلی أحوال أفراده غیر المفردة فإنّه لا مضایقة فی أن نسمّیه «مطلقا». إذن لا مانع من شمول تعریف المطلق المتقدّم - وهو ما دلّ علی معنی شائع فی جنسه - للعامّ باعتبار أحواله ، لا باعتبار أفراده.

وعلی هذا فمعنی المطلق هو شیوع اللفظ وسعته باعتبار ما له من المعنی وأحواله ؛ ولکن لا علی أن یکون ذلک الشیوع مستعملا فیه اللفظ ، کالشیوع المستفاد من وقوع النکرة فی سیاق النفی ، وإلاّ کان الکلام عامّا لا مطلقا.

المسألة الثانیة : الإطلاق و التقیید متلازمان

صوت

[*محمدی خراسانی]

أشرنا إلی أنّ التقابل بین الإطلاق والتقیید من باب تقابل الملکة وعدمها ؛ لأنّ الإطلاق هو عدم التقیید فیما من شأنه أن یقیّد ؛ فیتبع الإطلاق التقیید فی الإمکان ، أی إنّه إذا أمکن التقیید فی الکلام وفی لسان الدلیل ، أمکن الإطلاق ، ولو امتنع ، استحال الإطلاق ، بمعنی أنّه لا یمکن فرض استکشاف الإطلاق وإرادته من کلام المتکلّم فی مورد لا یصحّ التقیید ، بل یکون مثل هذا الکلام لا مطلقا ولا مقیّدا ، وإن کان فی الواقع أنّ المتکلّم لا بدّ أن یرید أحدهما. وقد تقدّم مثاله فی بحث التّوصلیّ والتعبّدیّ (1) ؛ إذ قلنا : إنّ امتناع تقیید الأمر

[شماره صفحه واقعی : 184]

ص: 184


1- تقدّم فی الصفحة : 86.

بقصد الامتثال یستلزم امتناع إطلاقه بالنسبة إلی هذا القید. وذکرنا هناک کیف یمکن استکشاف إرادة الإطلاق بإطلاق المقام لا بإطلاق الکلام الواحد.

المسألة الثالثة : الإطلاق فی الجمل

الإطلاق لا یختصّ بالمفردات - کما یظهر من کلمات الاصولیّین - ، إذ مثّلوا للمطلق باسم الجنس وعلم الجنس والنکرة (1) ، بل یکون فی الجمل أیضا ، کإطلاق صیغة «افعل» الذی یقتضی استفادة الوجوب العینیّ والتعیینیّ والنفسیّ ، فإنّ الإطلاق فیها إنّما هو من نوع إطلاق الجملة. ومثله إطلاق الجملة الشرطیّة فی استفادة الانحصار فی الشرط.

ولکن محلّ البحث فی المسائل الآتیة خصوص الألفاظ المفردة ، ولعلّ عدم شمول البحث عندهم للجمل باعتبار أن لیس هناک ضابط کلّیّ لمطلقاتها (2) وإن کان الأصحّ أنّ بحث مقدّمات الحکمة یشملها. وقد بحث عن إطلاق بعض الجمل فی مناسباتها ، کإطلاق صیغة «افعل» والجملة الشرطیّة ونحوها.

تمرینات «27»

1. ما تعریف المطلق والمقیّد؟ ایت بمثال لکلّ منهما.

2. التقابل بین الإطلاق والتقیید من أیّ أقسام التقابل؟

3. ما الوجه فی عدم شمول البحث لإطلاق الجمل؟

[شماره صفحه واقعی : 185]

ص: 185


1- راجع کفایة الأصول : 282 - 286.
2- کما فی فوائد الأصول 2 : 563. أقول : ولعلّه باعتبار أنّ المراد من الإطلاق المستند فی باب الأوامر وأمثاله غیر المراد من الإطلاق المصطلح فی باب المطلق والمقیّد ، وذلک لأنّ المراد من الإطلاق فی باب الأوامر - مثلا - هو الاستناد إلی القرینة العدمیّة لتعیین أحد القسمین - وهو الوجوب النفسیّ والعینیّ والتعیینیّ - ، بخلاف الإطلاق المصطلح فی باب المطلق والمقیّد ، فإنّ مصبّه الجامع بین الأقسام وأثره کون المجعول الجامع بین الأفراد.
المسألة الرابعة : هل الإطلاق بالوضع؟
اشارة

لا شکّ فی أنّ الإطلاق فی الأعلام بالنسبة إلی الأحوال - کما قدّمت الإشارة إلیه - لیس بالوضع ، بل إنّما یستفاد من مقدّمات الحکمة.

وکذلک إطلاق الجمل وما شابهها - أیضا - لیس بالوضع بل بمقدّمات الحکمة ؛ وهذا لا خلاف فیه.

وإنّما الذی وقع فیه البحث هو أنّ الإطلاق فی أسماء الأجناس وما شابهها هل هو بالوضع أو بمقدّمات الحکمة؟ أی إنّ أسماء الأجناس هل هی موضوعة لمعانیها بما هی شائعة ومرسلة علی وجه یکون الإرسال - أی الإطلاق - مأخوذا فی المعنی الموضوع له اللفظ - کما نسب إلی المشهور من القدماء قبل سلطان العلماء قدس سره (1) - أو أنّها موضوعة لنفس المعانی بما هی ، والإطلاق یستفاد من دالّ آخر ، وهو نفس تجرّد اللفظ من القید إذا کانت مقدّمات الحکمة متوفّرة فیه؟ وهذا القول الثانی أوّل من صرّح به فیما نعلم سلطان العلماء قدس سره فی حاشیته علی معالم الأصول (2) ، وتبعه جمیع من تأخّر عنه إلی یومنا هذا. (3)

وعلی القول الأوّل یکون استعمال اللفظ فی المقیّد مجازا ، وعلی القول الثانی یکون حقیقة.

والحقّ ما ذهب إلیه سلطان العلماء قدس سره ، بل قیل : «إنّ نسبة القول الأوّل إلی المشهور مشکوک فیها». ولتوضیح هذا القول وتحقیقه ینبغی بیان أمور ثلاثة تنفع فی هذا الباب وفی غیر هذا الباب (4). وبها تکشف للطالب ما وقع للعلماء الأعلام من الاختلاف فی التعبیر

[شماره صفحه واقعی : 186]

ص: 186


1- نسب إلیهم فی فوائد الأصول 2 : 564 و 566 ، ونهایة الأفکار ، 2 : 560.
2- طبعت هذه الحاشیة ضمن المعالم المطبوع سنة 1378 ، المکتبة العلمیّة الإسلامیّة : 155.
3- راجع مطارح الأنظار : 218 ؛ کفایة الأصول : 287 ، فوائد الأصول 2 : 566 ؛ نهایة الأفکار 2 : 563 ؛ المحاضرات 5 : 363.
4- وقد اضطررنا إلی الخروج عن الطریقة التی رسمناها لأنفسنا فی هذا الکتاب فی الاختصار. ونعتقد أنّ الطالب المبتدئ الذی ینتهی إلی هنا یکون علی استعداد کاف لفهم هذه الأبحاث. واضطررنا لهذا البحث باعتبار ما له من حاجة ماسّة فی فهم الطالب لکثیر من الأبحاث التی قد ترد علیه فیما یأتی. - منه رحمه الله -.

بل فی الرأی والنظر. وهذه الأمور التی ینبغی بیانها هی کما یلی :

1. اعتبارات الماهیّة

صوت

[*محمدی خراسانی]

المشهور أنّ للماهیّة ثلاثة اعتبارات إذا قیست إلی ما هو خارج عن ذاتها (1) ، کما إذا قیست الرقبة إلی الإیمان عند الحکم علیها بحکم ما ، کوجوب العتق. وهی :

1. أن تعتبر الماهیّة مشروطة بذلک الأمر الخارج. وتسمّی حینئذ «الماهیّة بشرط شیء» ، کما إذا کان یجب عتق الرقبة المؤمنة ، أی بشرط کونها مؤمنة.

2. أن تعتبر مشروطة بعدمه. وتسمّی «الماهیّة بشرط لا» (2) ، کما إذا کان القصر واجبا فی الصلاة علی المسافر غیر العاصی بسفره ، أی بشرط عدم کونه عاصیا لله بسفره ، فأخذ عدم العصیان قیدا فی موضوع الحکم.

3. ألاّ تعتبر مشروطة بوجوده ولا بعدمه ، وتسمّی «الماهیّة لا بشرط» ، کوجوب الصلاة علی الإنسان باعتبار کونه حرّا - مثلا - ، فإنّ الحرّیّة غیر معتبرة لا بوجودها ولا بعدمها فی وجوب الصلاة ؛ لأنّ الإنسان بالنظر الی الحرّیّة فی وجوب الصلاة علیه غیر مشروط بالحرّیّة ولا بعدمها ، فهو لا بشرط القیاس إلیها.

ویسمّی هذا الاعتبار الثالث «اللابشرط القسمیّ (3)» فی قبال «اللابشرط المقسمیّ» الآتی ذکره. وإنّما سمّی «قسمیّا» ؛ لأنّه قسم فی مقابل القسمین الأوّلین ، أی [الماهیّة] بشرط شیء و [الماهیّة] بشرط لا ، وهذا ظاهر لا بحث فیه.

ثم إنّ لهم اصطلاحین آخرین معروفین :

1. قولهم : «الماهیّة المهملة».

2. قولهم : «الماهیّة لا بشرط مقسمیّ».

[شماره صفحه واقعی : 187]

ص: 187


1- راجع کشف المراد : 86 - 88 ؛ الحکمة المتعالیة (الأسفار) 2 : 16 - 22 ؛ شرح المنظومة (قسم الحکمة) : 95.
2- وقد یقال : «الماهیة بشرط لا شیء» ویقصدون بذلک الماهیة المجرّدة علی وجه یکون کلّ ما یقارنها یعتبر زائدا علیها. - منه رحمه الله -.
3- ویسمّی أیضا «الماهیّة المطلقة» کما یسمّی الماهیّة بشرط شیء «الماهیّة المخلوطة» ، والماهیّة بشرط لا «الماهیّة المجرّدة».

أفهذان اصطلاحان وتعبیران لمدلول واحد ، أو هما اصطلاحان مختلفان فی المعنی؟

والذی یلجئنا إلی هذا الاستفسار ما وقع من الارتباک فی التعبیر عند کثیر من مشایخنا الأعلام فقد یظهر من بعضهم أنّهما اصطلاحان لمعنی واحد ، کما هو ظاهر کفایة الأصول (1) تبعا لبعض الفلاسفة الأجلاّء (2).

ولکن التحقیق لا یساعد علی ذلک ، بل هما اصطلاحان مختلفان. وهذا جوابنا علی الاستفسار.

وتوضیح ذلک : أنّه من المتسالم علیه - الذی لا اختلاف فیه ولا اشتباه - أمران :

الأوّل : أنّ المقصود من «الماهیّة المهملة» الماهیّة من حیث هی ، أی نفس الماهیة بما هی مع قطع النظر عن جمیع ما عداها ، فیقتصر النظر علی ذاتها وذاتیّاتها.

الثانی : أنّ المقصود من «الماهیّة لا بشرط مقسمیّ» الماهیّة المأخوذة لا بشرط التی تکون مقسما للاعتبارات الثلاثة المتقدّمة ، وهی - أی الاعتبارات الثلاثة - الماهیّة بشرط شیء ، وبشرط لا ، ولا بشرط قسمیّ. ومن هنا سمی : «مقسما».

وإذا ظهر ذلک فلا یصحّ أن یدّعی أنّ الماهیّة بما هی هی تکون بنفسها مقسما للاعتبارات الثلاثة ؛ وذلک ؛ لأنّ الماهیّة لا تخلو من حالتین ، وهما : أن ینظر إلیها - بما هی هی - غیر مقیسة إلی ما هو خارج عن ذاتها ، وأن ینظر إلیها مقیسة إلی ما هو خارج عن ذاتها ، ولا ثالث لهما.

وفی الحالة الأولی تسمّی «الماهیّة المهملة» ، کما هو مسلّم. وفی الثانیة لا یخلو حالها من أحد الاعتبارات الثلاثة.

وعلی هذا فالملاحظة الأولی مباینة لجمیع الاعتبارات الثلاثة وتکون قسمیة لها ، فکیف یصحّ أن تکون مقسما لها؟ ولا یصحّ أن یکون الشیء مقسما لاعتبارات نقیضه ؛ لأنّ الماهیّة من حیث هی - کما اتّضح معناها - ملاحظتها غیر مقیسة إلی الغیر ، والاعتبارات الثلاثة ملاحظتها مقیسة إلی الغیر؟! علی أنّ اعتبار الماهیّة غیر مقیسة اعتبار

[شماره صفحه واقعی : 188]

ص: 188


1- کفایة الأصول : 283.
2- وهو الحکیم السبزواریّ فی شرح المنظومة «قسم المنطق» : 22 ، و «قسم الحکمة» : 97.

ذهنیّ ، له وجود مستقلّ فی الذهن ، فکیف یکون مقسما لوجودات ذهنیّة أخری مستقلّة ، والمقسم یجب أن یکون موجودا بوجود أقسامه ، ولا یعقل أن یکون له وجود فی مقابل وجودات الأقسام ، وإلاّ کان قسیما لها لا مقسما؟!

وعلیه ، فنحن نسلّم أنّ «الماهیّة المهملة» معناها اعتبارها «لا بشرط» ، ولکن لیس هو المصطلح علیه باللابشرط المقسمیّ ، فإنّ لهم فی «لا بشرط» - علی هذا - ثلاثة اصطلاحات :

1. لا بشرط أیّ شیء خارج عن الماهیّة وذاتیّاتها ، وهی الماهیّة بما هی هی التی یقتصر فیها النظر علی ذاتها وذاتیّاتها ، وهی «الماهیّة المهملة».

2. لا بشرط مقسمیّ ، وهو الماهیّة التی تکون مقسما للاعتبارات الثلاثة ، أی الماهیّة المقیسة إلی ما هو خارج عن ذاتها ؛ والمقصود بلا بشرط هنا لا بشرط شیء من الاعتبارات الثلاثة - أی لا بشرط اعتبار بشرط شیء ، واعتبار بشرط لا ، واعتبار اللابشرط - ، لا أنّ المراد بلا بشرط هنا ، لا بشرط مطلقا من کلّ قید وحیثیّة. ولیس هذا اعتبارا ذهنیّا فی قبال هذه الاعتبارات ، بل لیس له وجود فی عالم الذهن إلاّ بوجود واحد من هذه الاعتبارات ، ولا تعیّن له مستقلّ غیر تعیّناتها ، وإلاّ لما کان مقسما.

3. لا بشرط قسمیّ ، وهو الاعتبار الثالث من اعتبارات الماهیّة المقیسة إلی ما هو خارج عن ذاتها.

فاتّضح أنّ «الماهیّة المهملة» ، شیء و «اللابشرط المقسمیّ» ، شیء آخر. کما اتّضح أیضا أنّ الثانی لا معنی لأن یجعل من اعتبارات الماهیّة علی وجه یثبت حکم للماهیّة باعتباره ، أو یوضع له لفظ بحسبه.

2. اعتبارات الماهیّة عند الحکم علیها

صوت

[*محمدی خراسانی]

واعلم أنّ الماهیّة إذا حکم علیها فإمّا أن یحکم علیها بذاتیّاتها ، وإمّا أن یحکم علیها بأمر خارج عنها ، ولا ثالث لهما.

وعلی الأوّل : فهو علی صورتین :

1. أن یکون الحکم بالحمل الأوّلیّ ، وذلک فی الحدود التامّة خاصّة.

[شماره صفحه واقعی : 189]

ص: 189

2. أن یکون بالحمل الشائع ، وذلک عند الحکم علیها ببعض ذاتیّاتها ، کالجنس وحده أو الفصل وحده.

وعلی کلتا الصورتین فإنّ النظر إلی الماهیّة مقصور علی ذاتیّاتها غیر متجاوز فیه إلی ما هو خارج عنها. وهذا لا کلام فیه.

وعلی الثانی : فإنّه لا بدّ من ملاحظتها مقیسة إلی ما هو خارج عنها ، فتخرج بذلک عن مقام ذاتها وحدها من حیث هی ، أی عن تقرّرها الذاتیّ الذی لا ینظر فیه إلاّ إلی ذاتها وذاتیّاتها. وهذا واضح ؛ لأنّه مع قطع النظر عن کلّ ما عداها لا یجتمع مع الحکم علیها بأمر خارج عن ذاتها ؛ لأنّهما متناقضان.

وعلیه ، لو حکم علیها بأمر خارج عنها وقد لوحظت مقیسة إلی هذا الغیر ، فلا بدّ أن تکون معتبرة بأحد الاعتبارات الثلاثة المتقدّمة ؛ إذ یستحیل أن یخلو الواقع من أحدها - کما تقدّم - ، ولا معنی لاعتبارها باللابشرط المقسمیّ ؛ لما تقدّم أنّه لیس هو تعیّنا مستقلاّ فی قبال تلک التعیّنات ، بل هو مقسم لها.

ثمّ إنّ الغیر - أی الأمر الخارج عن ذاتها ، الذی لوحظت الماهیّة مقیسة إلیه - لا یخلو إمّا أن یکون نفس المحمول أو شیئا آخر ، فإن کان هو المحمول فیتعیّن أن تؤخذ الماهیّة بالقیاس إلیه لا بشرط قسمیّ ؛ لعدم صحّة الاعتبارین الآخرین.

أمّا أخذها بشرط شیء - أی بشرط المحمول - فلا یصحّ ذلک دائما ؛ لأنّه یلزم أن تکون القضیّة ضروریّة دائما ، لاستحالة انفکاک المحمول عن الموضوع بشرط المحمول. علی أنّ أخذ المحمول فی الموضوع یلزم منه حمل الشیء علی نفسه وتقدّمه علی نفسه ، وهو مستحیل إلاّ إذا کان هناک تغایر بحسب الاعتبار ، کحمل «الحیوان الناطق» علی «الإنسان» فانّهما متغایران باعتبار الإجمال والتفصیل.

وأمّا أخذها بشرط لا - أی بشرط عدم المحمول - فلا یصحّ ؛ لأنّه یلزم التناقض ، فإنّ الإنسان بشرط عدم الکتابة یستحیل حمل الکتابة علیه.

وإن کان هذا الغیر الخارج هو غیر المحمول ، فیجوز أن تکون الماهیّة حینئذ مأخوذة بالقیاس إلیه بشرط شیء ، کجواز تقلید المجتهد بشرط العدالة ، أو بشرط لا ، کوجوب

[شماره صفحه واقعی : 190]

ص: 190

صلاة الظهر یوم الجمعة بشرط عدم حضور الإمام ، أو لا بشرط ، کجواز السلام علی المؤمن مطلقا بالقیاس إلی العدالة مثلا - أی لا بشرط وجودها ولا بشرط عدمها - ، کما یجوز أن تکون مهملة غیر مقیسة إلی شیء غیر محمولها.

ولکن قد یستشکل فی کلّ ذلک بأنّ هذه الاعتبارات الثلاثة اعتبارات ذهنیّة ، لا موطن لها إلاّ الذهن ، فلو تقیّدت الماهیّة بأحدها عند ما تؤخذ موضوعا للحکم للزم أن تکون جمیع القضایا ذهنیّة عدا حمل الذاتیّات التی قد اعتبرت فیها الماهیّة من حیث هی ، ولبطلت القضایا الخارجیّة والحقیقیّة ، مع أنّها عمدة القضایا ، بل لاستحال فی التکالیف الامتثال ؛ لأنّ ما موطنه الذهن یمتنع إیجاده فی الخارج (1).

وهذا الإشکال وجیه لو کان الحکم علی الموضوع بما هو معتبر بأحد الاعتبارات الثلاثة علی وجه یکون الاعتبار قیدا فی الموضوع أو نفسه هو الموضوع. ولکن لیس الأمر کذلک ، فإنّ الموضوع فی کلّ تلک القضایا هو ذات الماهیّة المعتبرة ولکن لا بقید الاعتبار ، بمعنی أنّ الموضوع فی «بشرط شیء» الماهیّة المقترنة بذلک الشیء ، لا المقترنة بلحاظه واعتباره ، وفی «بشرط لا» الماهیّة المقترنة بعدمه ، لا بلحاظ عدمه ، وفی «لا بشرط» الماهیّة غیر الملاحظ معها الشیء ولا عدمه ، لا الملاحظة بعدم لحاظ الشیء وعدمه ، وإلاّ لکانت الماهیّة معتبرة فی الجمیع بشرط شیء فقط ، أی بشرط اللحاظ والاعتبار.

[*محمدی خراسانی]

نعم ، هذه الاعتبارات هی المصحّحة لموضوعیّة الموضوع علی الوجه اللازم الذی یقتضیه واقع الحکم ، لا أنّها مأخوذة قیدا فیه حتّی تکون جمیع القضایا ذهنیّة. ولو کان الأمر کذلک ، لکان الحکم بالذاتیّات أیضا قضیّة ذهنیّة ؛ لأنّ اعتبار الماهیّة من حیث هی أیضا اعتبار ذهنیّ.

وممّا یقرّب ما قلناه - من کون الاعتبار مصحّحا لموضوعیّة الموضوع لا مأخوذا فیه مع أنّه لا بدّ منه عند الحکم بشیء - أنّ کلّ موضوع ومحمول لا بدّ من تصوّره فی مقام

[شماره صفحه واقعی : 191]

ص: 191


1- هذا ما أفاده المحقّق الخراسانیّ فی کفایة الأصول : 283. وراجع حاشیة المشکینی علی الکفایة (الطبع الحجریّ) 1 : 377.

الحمل ، وإلاّ لاستحال الحمل ، ولکن هذه اللابدّیّة لا تجعل التصوّر قیدا للموضوع أو المحمول ، وإنّما التصوّر هو المصحّح للحمل ، وبدونه لا یمکن الحمل.

وکذلک عند استعمال اللفظ فی معناه لا بدّ من تصوّر اللفظ والمعنی ، ولکن التصوّر لیس قیدا للّفظ ، ولا للمعنی ، فلیس اللفظ دالاّ بما هو متصوّر فی الذهن وإن کانت دلالته فی ظرف التصوّر ، ولا المعنی مدلولا بما هو متصوّر وإن کان مدلولیّته فی ظرف تصوّره. ویستحیل أن یکون التصوّر قیدا للّفظ أو المعنی ، ومع ذلک لا یصحّ الاستعمال بدونه ، فالتصوّر مقوّم للاستعمال لا للمستعمل فیه ولا للّفظ. وکذلک هو مقوّم للحمل ومصحّح له ، لا للمحمول ، ولا للمحمول علیه.

وعلی هذا ، یتّضح ما نحن بصدد بیانه ، وهو أنّه إذا أردنا أن نضع اللفظ للمعنی ، لا یعقل أن نقصر اللحاظ علی ذات المعنی بما هو هو مع قطع النظر عن کلّ ما عداه ؛ لأنّ الوضع من المحمولات الواردة علیه ، فلا بدّ أن یلاحظ المعنی حینئذ مقیسا إلی ما هو خارج عن ذاته ، فقد یؤخذ بشرط شیء ، وقد یؤخذ بشرط لا ، وقد یؤخذ لا بشرط. ولا یلزم أن یکون الموضوع له هو المعنی بما له من الاعتبار الذهنیّ ، بل الموضوع له نفس المعتبر وذاته لا بما هو معتبر ، والاعتبار مصحّح للوضع.

3. الأقوال فی المسألة

قلنا فیما سبق : إنّ المعروف عن قدماء الأصحاب أنّهم یقولون بأنّ أسماء الأجناس موضوعة للمعانی المطلقة ، علی وجه یکون الإطلاق قیدا للموضوع له (1) ، فلذلک ذهبوا إلی أنّ استعمالها فی المقیّد مجاز ، وقد صوّر هذا القول علی نحوین :

الأوّل : أنّ الموضوع له المعنی بشرط الإطلاق علی وجه یکون اعتباره من باب اعتباره بشرط شیء.

الثانی : أنّ الموضوع له المعنی المطلق ، أی المعتبر لا بشرط.

وقد أورد علی هذا القول بتصویریه - کما تقدّم - بأنّه یلزم علی کلا التصویرین أن

[شماره صفحه واقعی : 192]

ص: 192


1- نقل عنهم فی فوائد الأصول 2 : 564 و 566 ، ونهایة الأفکار 2 : 560.

یکون الموضوع له موجودا ذهنیّا ، فیکون جمیع القضایا ذهنیّة ، فلو جعل اللفظ بما له من معناه موضوعا فی القضیة الخارجیّة أو الحقیقیّة ، وجب تجریده عن هذا القید الذهنیّ ، فیکون مجازا دائما فی القضایا المتعارفة. وهذا یکذّبه الواقع.

ولکن نحن قلنا : إنّ هذا الإیراد إنّما یتوجّه إذا جعل الاعتبار قیدا فی الموضوع له. أمّا لو جعل الاعتبار مصحّحا للوضع ، فلا یلزم هذا الإیراد کما سبق.

هذا قول القدماء ، وأمّا المتأخّرون ابتداء من سلطان العلماء قدس سره فإنّهم جمیعا اتّفقوا علی أنّ الموضوع له ذات المعنی ، لا المعنی المطلق حتّی لا یکون استعمال اللفظ فی المقیّد مجازا. وهذا القول بهذا المقدار من البیان واضح. ولکنّ العلماء من أساتذتنا اختلفوا فی تأدیة هذا المعنی بالعبارات الفنّیّة ممّا أوجب الارتباک علی الباحث وإغلاق طریق البحث فی المسألة. لذلک التجأنا إلی تقدیم المقدّمتین السابقتین لتوضیح هذه الاصطلاحات والتعبیرات الفنّیّة التی وقعت فی عباراتهم. واختلفوا فیها علی أقوال :

1. منهم من قال : إنّ الموضوع له هو الماهیّة المهملة المبهمة ، أی الماهیّة من حیث هی (1).

2. ومنهم من قال : إنّ الموضوع له الماهیّة المعبّرة باللاشرط المقسمیّ (2).

3. ومنهم من جعل التعبیر الأوّل نفس التعبیر الثانی (3).

4. ومنهم من قال : إنّ الموضوع له ذات المعنی ، لا الماهیّة المهملة ، ولا الماهیّة المعبّرة باللابشرط المقسمیّ ، ولکنّه ملاحظ حین الوضع باعتبار «اللابشرط القسمیّ» علی أن یکون هذا الاعتبار مصحّحا للموضوع ، لا قیدا للموضوع له (4). وعلیه ، یکون هذا القول نفس قول القدماء علی التصویر الثانی إلاّ أنّه لا یلزم منه أن یکون استعمال اللفظ فی المقیّد

[شماره صفحه واقعی : 193]

ص: 193


1- هذا ما قال به المحقّق الخوئیّ فی المحاضرات 5 : 347. وهو الظاهر أیضا من کلام المحقّق الخراسانیّ فی الکفایة : 282 ، حیث قال : «ولا ریب أنّها موضوعة لمفاهیمها بما هی هی مبهمة مهملة ...». اللهمّ إلاّ أن یقال : إنّ مراده من الماهیّة المبهمة المهملة هو الماهیّة اللابشرط المقسمیّ.
2- وهو المنسوب إلی سلطان العلماء. راجع فوائد الأصول 2 : 570 و 572.
3- وهو المحقّق النائینیّ ، حیث قال : «فلا بدّ أن یکون موضوعا لجامع بینهما ، ولیس ذلک إلاّ اللابشرط المقسمیّ ، وهو الماهیّة المبهمة المهملة القابلة للانقسامات». فوائد الأصول 2 : 572.
4- وهذا ما ذهب إلیه المصنّف فی المقام.

مجازا ؛ ولکنّ المنسوب إلی القدماء أنّهم یقولون : بأنّه مجاز فی المقیّد ، فینحصر قولهم فی التصویر الأوّل (1) علی تقدیر صحّة النسبة إلیهم.

[*محمدی خراسانی]

ویتّضح حال هذه التعبیرات أو الأقوال من المقدّمتین السابقتین ، فإنّه یعرف منهما :

أوّلا : أنّ الماهیّة بما هی هی غیر الماهیّة باعتبار اللابشرط المقسمیّ ؛ لأنّ النظر فیها علی الأوّل مقصور علی ذاتها وذاتیّاتها ، بخلافه علی الثانی ؛ إذ تلاحظ مقیسة إلی الغیر. وبهذا یظهر بطلان القول الثالث.

ثانیا : أنّ الوضع حکم من الأحکام ، وهو محمول علی الماهیّة خارج عن ذاتها وذاتیّاتها ، فلا یعقل أن یلاحظ الموضوع له بنحو الماهیّة بما هی هی ؛ لأنّه لا تجتمع ملاحظتها مقیسة إلی الغیر وملاحظتها مقصورة علی ذاتها وذاتیّاتها. وبهذا یظهر بطلان القول الأوّل.

ثالثا : أن اللابشرط المقسمیّ لیس اعتبارا مستقلاّ فی قبال الاعتبارات الثلاثة ؛ لأنّ المفروض أنّه مقسم لها ، ولا تحقّق للمقسم إلاّ بتحقّق أحد أنواعه - کما تقدّم - ، فکیف یتصوّر أن یحکم باعتبار اللابشرط المقسمیّ؟! بل لا معنی لهذا علی ما تقدّم توضیحه. وبهذا یظهر بطلان القول الثانی.

فتعیّن القول الرابع ، وهو أنّ الموضوع له ذات المعنی ، ولکنّه حین الوضع یلاحظ المعنی بنحو اللابشرط القسمیّ. وهو یطابق القول المنسوب إلی القدماء علی التصویر الثانی ، کما أشرنا إلیه ، فلا اختلاف ، ویقع التصالح بین القدماء والمتأخّرین إذا لم یثبت عن القدماء أنّهم یقولون : «أنّه مجاز فی المقیّد» ، وهو مشکوک فیه.

بیان هذا القول الرابع أنّ ذات المعنی لمّا أراد الواضع أن یحکم علیه بوضع لفظ له ، فمعناه أنّه قد لاحظه مقیسا إلی الغیر ، فهو فی هذا الحال لا یخرج عن کونه معتبرا بأحد الاعتبارات الثلاثة للماهیّة. وإذ یراد تسریة الوضع لذات المعنی بجمیع أطواره وحالاته وقیوده لا بدّ أن یعتبر علی نحو اللابشرط القسمیّ. ولا منافاة بین کون الموضوع له ذات

[شماره صفحه واقعی : 194]

ص: 194


1- وهو القول بأنّ أسماء الأجناس موضوعة بإزاء اللابشرط القسمیّ ویکون الإطلاق والسریان مأخوذا فی المعنی الموضوع له.

المعنی ، وبین کون ذات المعنی ملحوظا فی مرحلة الوضع بنحو اللابشرط القسمیّ ؛ لأنّ هذا اللحاظ والاعتبار الذهنیّ - کما تقدّم - صرف طریق إلی الحکم علی ذات المعنی وهو المصحّح للموضوع له. وحین الاستعمال فی ذات المعنی لا یجب أن یکون المعنی ملحوظا بنحو اللابشرط القسمیّ ، بل یجوز أن یعتبر بأیّ اعتبار کان ما دام الموضوع له ذات المعنی ، فیجوز فی مرحلة الاستعمال أن یقصر النظر علی نفسه ویلحظه بما هو هو ، ویجوز أن یلحظه مقیسا إلی الغیر فیعتبر بأحد الاعتبارات الثلاثة. وملاحظة ذات المعنی بنحو اللابشرط القسمیّ حین الوضع تصحیحا له لا توجب أن تکون قیدا للموضوع له.

وعلیه ، فلا یکون الموضوع له موجودا ذهنیّا ، إذا کان له اعتبار اللابشرط القسمیّ حین الوضع ؛ لأنّه لیس الموضوع له هو المعتبر بما هو معتبر ، بل ذات المعتبر ، کما أنّ استعماله فی المقیّد لا یکون مجازا لما تقدّم أنّه یجوز أن یلحظ ذات المعنی حین الاستعمال مقیسا إلی الغیر ، فیعتبر بأحد الاعتبارات الثلاثة التی منها اعتباره بشرط شیء ، وهو المقیّد.

تمرینات «28»

1. هل الإطلاق فی أسماء الأجناس وما شابهها بالوضع أو بمقدّمات الحکمة؟ ما قول القدماء؟ وما قول المتأخّرین؟

2. بیّن الاعتبارات الثلاثة للماهیّة ، ومثّل لکلّ منها.

3. ما الفرق بین «اللابشرط القسمیّ» و «اللابشرط المقسمیّ»؟

4. ما الفرق بین «الماهیّة المهملة» و «اللابشرط المقسمیّ»؟

5. بیّن اعتبارات الماهیّة عند الحکم علیها ، ومثّل لکلّ منها.

6. ما الجواب عن الإشکال بأنّ الاعتبارات الثلاثة اعتبارات ذهنیّة ، فلو تقیّدت الماهیّة بأحدها عند ما تؤخذ موضوعة للحکم لبطلت القضایا الخارجیة واستحال امتثال التکالیف؟

7. بیّن أقوال العلماء فی بیان ما وضع له أسماء الأجناس ، وأذکر الراجح منها وسبب بطلان غیره.

[شماره صفحه واقعی : 195]

ص: 195

المسألة الخامسة : مقدّمات الحکمة
اشارة

لمّا ثبت أنّ الألفاظ موضوعة لذات المعانی ، لا للمعانی بما هی مطلقة ، فلا بدّ فی إثبات أنّ المقصود من اللفظ هو المطلق لتسریة الحکم إلی تمام الأفراد والمصادیق من قرینة خاصّة أو قرینة عامّة تجعل الکلام فی نفسه ظاهرا فی إرادة الإطلاق.

وهذه القرینة العامّة إنمّا تحصل إذا توفّرت جملة مقدّمات تسمّی : «مقدّمات الحکمة». والمعروف أنّها ثلاث (1) :

الأولی : إمکان الإطلاق والتقیید بأن یکون متعلّق الحکم أو موضوعه قبل فرض تعلّق الحکم به قابلا للانقسام ، فلو لم یکن قابلا للقسمة إلاّ بعد فرض تعلّق الحکم به - کما فی باب قصد القربة - فإنّه یستحیل فیه التقیید ، فیستحیل فیه الإطلاق - کما تقدّم فی بحث التعبّدیّ والتوصّلیّ (2) - ، وهذا واضح.

الثانیة : عدم نصب قرینة علی التقیید ، لا متّصلة ولا منفصلة ، لأنّه مع القرینة المتّصلة لا ینعقد ظهور للکلام إلاّ فی المقیّد ، ومع المنفصلة ینعقد للکلام ظهور فی الإطلاق ، ولکنّه

[شماره صفحه واقعی : 196]

ص: 196


1- وفی کون ما ذکره معروفا نظر ، بل إنّهم اختلفوا فیها علی أقوال : الأوّل : أنّها ثلاث : 1. کون المتکلّم فی مقام البیان. 2. انتفاء ما یوجب التعیین. 3. انتفاء القدر المتیقّن فی مقام التخاطب. وهذا مذهب المحقّق الخراسانیّ فی الکفایة : 287. الثانی : أنّها ثلاث ، وهی المقدّمات المذکورة فی الکفایة ، وزاد فی ثالثتها : «عدم وجود القدر المتیقّن مطلقا - أی ولو من الخارج -». نهایة الأفکار 2 : 567. الثالث : أنّها ثلاث. وهی المقدّمات المذکورة فی المتن. وهذا یظهر من کلام المحقّق الخوئیّ فی المحاضرات 5 : 364 - 370. واختاره المصنّف فی المقام. الرابع : أنّها اثنتان ، وهی المقدّمة الثانیة ، والثالثة المذکورتان فی المتن. وهذا مختار الشیخ الأنصاریّ فی مطارح الأنظار : 218 : والمحقّق النائینیّ فی فوائد الأصول 2 : 573 - 576. فما ذکره فی المتن من المقدّمات لم یکن معروفا. وذهب السیّد البروجردیّ والإمام الخمینیّ إلی أنّها واحدة ، وهی کون المتکلّم فی مقام البیان. نهایة الأصول : 343 ، مناهج الوصول 2 : 325 - 327.
2- راجع الصفحة : 86.

یسقط عن الحجّیّة لقیام القرینة المقدّمة علیه والحاکمة ، فیکون ظهوره ظهورا بدویّا - کما قلنا فی تخصیص العموم بالخاصّ المنفصل - ، ولا تکون للمطلق الدلالة التصدیقیّة الکاشفة عن مراد المتکلّم ، بل الدلالة التصدیقیّة إنمّا هی علی إرادة التقیید واقعا.

الثالثة : أن یکون المتکلّم فی مقام البیان ، فإنّه لو لم یکن فی هذا المقام بأن کان فی مقام التشریع فقط أو کان فی مقام الإهمال ، إمّا رأسا أو لأنّه فی صدد بیان حکم آخر ، فیکون فی مقام الإهمال من جهة مورد الإطلاق - وسیأتی مثاله - فإنّه فی کلّ ذلک لا ینعقد للکلام ظهور فی الإطلاق ؛ أمّا فی مقام التشریع بأن کان فی مقام بیان الحکم لا للعمل به فعلا بل لمجرّد تشریعه ، فیجوز ألاّ یبیّن تمام مراده ، مع أنّ الحکم فی الواقع مقیّد بقید لم یذکره فی بیانه انتظارا لمجیء وقت العمل ، فلا یحرز أنّ المتکلّم فی صدد بیان جمیع مراده. وکذلک إذا کان المتکلّم فی مقام الإهمال رأسا ؛ فإنّه لا ینعقد معه ظهور فی الإطلاق ، کما لا ینعقد للکلام ظهور فی أیّ مرام. ومثله ما إذا کان فی صدد حکم آخر ، مثل قوله (تعالی) : (فَکُلُوا مِمَّا أَمْسَکْنَ) (1) الوارد فی مقام بیان حلّ صید الکلاب المعلّمة من جهة کونه میتة ، ولیس هو فی مقام بیان مواضع الإمساک أنّها تتنجّس ، فیجب تطهیرها أم لا ، فلم یکن هو فی مقام بیان هذه الجهة ، فلا ینعقد للکلام ظهور فی الإطلاق من هذه الجهة.

[*محمدی خراسانی]

ولو شکّ فی أنّ المتکلّم فی مقام البیان أو الإهمال ، فإنّ الأصل العقلائیّ یقتضی بأن یکون فی مقام البیان (2) ، فإنّ العقلاء کما یحملون المتکلّم علی أنّه ملتفت غیر غافل وجادّ غیر هازل عند الشکّ فی ذلک ، کذلک یحملونه علی أنّه فی مقام البیان والتفهیم ، لا فی مقام الإهمال والإیهام.

وإذا تمّت هذه المقدّمات الثلاث فإنّ الکلام المجرّد عن القید یکون ظاهرا فی الإطلاق ، وکاشفا عن أنّ المتکلّم لا یرید المقیّد ، وإلاّ لو کان قد أراده واقعا ، لکان علیه البیان ، والمفروض أنّه حکیم ملتفت جادّ غیر هازل ، وهو فی مقام البیان ، ولا مانع

[شماره صفحه واقعی : 197]

ص: 197


1- المائدة (5) الآیة : 4.
2- هکذا فی الکفایة : 288.

من التقیید حسب الفرض ، وإذا لم یبیّن ولم یقیّد کلامه فیعلم أنّه أراد الإطلاق وإلاّ لکان مخلاّ بغرضه.

فاتّضح من ذلک أنّ کلّ کلام صالح للتقیید ولم یقیّده المتکلّم مع کونه حکیما ملتفتا جادّا وفی مقام البیان والتفهیم ، فإنّه یکون ظاهرا فی الإطلاق ویکون حجّة علی المتکلّم والسامع.

تنبیهان
التنبیه الأوّل : القدر المتیقّن فی مقام التخاطب

إنّ الشیخ المحقّق صاحب الکفایة قدس سره أضاف إلی مقدّمات الحکمة مقدّمة أخری غیر ما تقدّم ، وهی ألاّ یکون هناک قدر متیقّن فی مقام التخاطب والمحاورة (1) ، وإن کان لا یضرّ وجود القدر المتیقّن خارجا فی التمسّک بالإطلاق (2). ومرجع ذلک إلی أنّ وجود القدر المتیقّن فی مقام المحاورة یکون بمنزلة القرینة اللفظیّة علی التقیید ، فلا ینعقد للّفظ ظهور فی الإطلاق مع فرض وجوده.

ولتوضیح البحث نقول : إنّ کون المتکلّم فی مقام البیان یتصوّر علی نحوین :

1. أن یکون المتکلّم فی صدد بیان تمام موضوع حکمه ، بأن یکون غرض المتکلّم یتوقّف علی أن یبیّن للمخاطب ویفهمه ما هو تمام الموضوع ، وأنّ ما ذکره هو تمام موضوعه لا غیره.

2. أن یکون المتکلّم فی صدد بیان تمام موضوع الحکم واقعا ، ولو لم یفهم المخاطب أنّه تمام الموضوع فلیس له غرض إلاّ بیان ذات موضوع الحکم بتمامه حتی یحصل من المکلّف الامتثال ؛ وإن لم یفهم المکلّف تفصیل الموضوع بحدوده.

فإن کان المتکلّم فی مقام البیان علی النحو الأوّل فلا شکّ فی أنّ وجود القدر المتیقّن فی مقام المحاورة لا یضرّ فی ظهور المطلق فی إطلاقه ، فیجوز التمسّک بالإطلاق ؛ لأنّه

[شماره صفحه واقعی : 198]

ص: 198


1- کفایة الأصول : 287.
2- والمحقّق العراقیّ اعتبر انتفاء القدر المتیقّن مطلقا ولو من الخارج. نهایة الأفکار 2 : 567 و 574.

لو کان القدر المتیقّن المفروض هو تمام الموضوع ، لوجب بیانه ، وترک البیان اتّکالا علی وجود القدر المتیقّن إخلال بالغرض ؛ لأنّه لا یکون مجرّد ذلک بیانا لکونه تمام الموضوع.

وإن کان المتکلّم فی مقام البیان علی النحو الثانی ، فإنّه یجوز أن یکتفی بوجود القدر المتیقّن فی مقام التخاطب لبیان تمام موضوعه واقعا ، ما دام أنّه لیس له غرض إلاّ أن یفهم المخاطب ذات الموضوع بتمامه لا بوصف التمام ، أی أن یفهم ما هو تمام الموضوع بالحمل الشائع. وبذلک یحصل التبلیغ للمکلّف ویمتثل فی الموضوع الواقعیّ ؛ لأنّه هو المفهوم عنده فی مقام المحاورة. ولا یجب فی مقام الامتثال أن یفهم أنّ الذی فعله هو تمام الموضوع أو الموضوع أعمّ منه ومن غیره.

مثلا : لو قال المولی : «اشتر اللحم» ، وکان القدر المتیقّن فی مقام المحاورة هو لحم الغنم ، وکان هو تمام موضوعه واقعا ، فإنّ وجود هذا القدر المتیقّن کاف لانبعاث المکلّف وشرائه للحم الغنم ، فیحصل موضوع حکم المولی ، فلو أنّ المولی لیس له غرض أکثر من تحقیق موضوع حکمه ، فیجوز له الاعتماد علی القدر المتیقّن لتحقیق غرضه ولبیانه ، ولا یحتاج إلی أن یبیّن أنّه تمام الموضوع ؛ أمّا لو کان غرضه أکثر من ذلک بأن کان غرضه أن یفهم المکلّف تحدید الموضوع بتمامه فلا یجوز له الاعتماد علی القدر المتیقّن ، وإلاّ لکان مخلاّ بغرضه ، فإذا لم یبیّن وأطلق الکلام استکشف أنّ تمام موضوعه هو المطلق الشامل للقدر المتیقّن وغیره.

إذا عرفت هذا التقریر فینبغی أن نبحث عمّا ینبغی للآمر أن یکون بصدد بیانه ، هل إنّه علی النحو الأوّل أو الثانی؟

والذی یظهر من الشیخ صاحب الکفایة قدس سره (1) أنّه لا ینبغی من الآمر أکثر من النحو الثانی ؛ نظرا إلی أنّه إذا کان بصدد بیان موضوع حکمه حقیقة کفاه ذلک لتحصیل مطلوبه وهو الامتثال. ولا یجب علیه مع ذلک بیان أنّه تمام الموضوع.

نعم ، إذا کان هناک قدر متیقّن فی مقام المحاورة وکان تمام الموضوع هو المطلق ، فقد یظنّ المکلّف أنّ القدر المتیقّن هو تمام الموضوع ، وأنّ المولی أطلق کلامه اعتمادا

[شماره صفحه واقعی : 199]

ص: 199


1- کفایة الأصول : 287 - 288.

علی وجوده ؛ فإنّ المولی دفعا لهذا الوهم یجب علیه أن یبیّن أنّ المطلق هو تمام موضوعه ، وإلاّ کان مخلاّ بغرضه.

ومن هذا ینتج أنّه إذا کان هناک قدر متیقّن فی مقام المحاورة وأطلق المولی ولم یبیّن أنّه تمام الموضوع فإنّه یعرف منه أنّ موضوعه هو القدر المتیقّن.

هذا خلاصة ما ذهب إلیه فی الکفایة مع تحقیقه وتوضیحه ، ولکن شیخنا النائینیّ قدس سره - علی ما یظهر من التقریرات - (1) لم یرتضه ، والأقرب إلی الصحّة ما فی الکفایة (2). ولا نطیل بذکر هذه المناقشة والجواب عنها.

التنبیه الثانی : الانصراف

صوت

[*محمدی خراسانی]

اشتهر أنّ انصراف الذهن من اللفظ إلی بعض مصادیق معناه أو بعض أصنافه یمنع من التمسّک بالإطلاق وإن تمّت مقدّمات الحکمة (3) ، مثل انصراف المسح فی آیتی التیمّم والوضوء (4) إلی المسح بالید وبباطنها خاصّة.

والحقّ أن یقال : إنّ انصراف الذهن إن کان ناشئا من ظهور اللفظ فی المقیّد بمعنی أنّ نفس اللفظ ینصرف إلی المقیّد لکثرة استعماله فیه وشیوع إرادته منه ، فلا شکّ فی أنّه حینئذ لا مجال للتمسّک بالإطلاق ، لأنّ هذا الظهور یجعل اللفظ بمنزلة المقیّد بالتقیید اللفظیّ ، ومعه لا ینعقد للکلام ظهور فی الإطلاق حتّی یتمسّک بأصالة الإطلاق التی هی مرجعها فی الحقیقة إلی أصالة الظهور.

وأمّا إذا کان الانصراف غیر ناشئ من اللفظ ، بل کان من سبب خارجیّ ، کغلبة وجود الفرد المنصرف إلیه أو تعارف الممارسة الخارجیّة له ، فیکون مألوفا قریبا إلی الذهن من دون أن یکون للّفظ تأثیر فی هذا الانصراف ، کانصراف الذهن من لفظ الماء فی العراق

[شماره صفحه واقعی : 200]

ص: 200


1- فوائد الأصول 2 : 574 - 575.
2- ولا یخفی أنّ المصنّف مع ارتضائه بما فی الکفایة لم یعدّ هذه المقدّمة من مقدّمات الحکمة ، کما تقدّم.
3- مطارح الأنظار : 219.
4- النساء (4) الآیة : 43 ؛ المائدة (5) الآیة : 7.

- مثلا - إلی ماء دجلة أو الفرات ، فالحقّ أنّه لا أثر لهذا الانصراف فی ظهور اللفظ فی إطلاقه ، فلا یمنع من التمسّک بأصالة الإطلاق ؛ لأنّ هذا الانصراف قد یجتمع مع القطع بعدم إرادة المقیّد بخصوصه من اللفظ. ولذا یسمّی هذا الانصراف باسم «الانصراف البدویّ» ؛ لزواله عند التأمّل ومراجعة الذهن.

وهذا کلّه واضح لا ریب فیه. وإنّما الشأن فی تشخیص الانصراف أنّه من أیّ النحوین ، فقد یصعب التمییز أحیانا بینهما للاختلاط علی الإنسان فی منشأ هذا الانصراف. وما أسهل دعوی الانصراف علی لسان غیر المتثبّت ، وقد لا یسهل إقامة الدلیل علی أنّه من أیّ نوع.

فعلی الفقیه أن یتثبّت فی مواضع دعوی الانصراف ، وهو یحتاج إلی ذوق عال وسلیقة مستقیمة. وقلّما تخلو آیة کریمة أو حدیث شریف فی مسألة فقهیّة عن انصرافات تدّعی. وهنا تظهر قیمة التضلّع باللغة وفقهها وآدابها. وهو باب یکثر الابتلاء به ، وله الأثر الکبیر فی استنباط الأحکام من أدلّتها.

ألا تری أنّ المسح فی الآیتین ینصرف إلی المسح بالید ، وکون هذا الانصراف مستندا إلی اللفظ لا شکّ فیه ، وینصرف أیضا إلی المسح بخصوص باطن الید. ولکن قد یشکّ فی کون هذا الانصراف مستندا إلی اللفظ ؛ فإنّه غیر بعید أنّه ناشئ من تعارف المسح بباطن الید لسهولته ؛ ولأنّه مقتضی طبع الإنسان فی مسحه ولیس له علاقة باللفظ. ولذا إنّ جملة من الفقهاء أفتوا بجواز المسح بظهر الید عند تعذّر المسح بباطنها تمسّکا بإطلاق الآیة (1) ، ولا معنی للتمسّک بالإطلاق لو کان للّفظ ظهور فی المقیّد. وأمّا عدم تجویزهم للمسح بظاهر الید عند الاختیار فلعلّه للاحتیاط ؛ إذ إنّ المسح بالباطن هو القدر المتیقّن ، والمفروض حصول الشکّ فی کون هذا الانصراف بدویّا ، فلا یطمأنّ کلّ الاطمئنان بالتمسّک بالإطلاق عند الاختیار ، وطریق النجاة هو الاحتیاط بالمسح بالباطن.

[شماره صفحه واقعی : 201]

ص: 201


1- راجع جواهر الکلام 5 : 183 ، مستمسک العروة 4 : 404.
تمرینات «29»

التمرین الأوّل

1. ما هی مقدّمات الحکمة؟

2. ما الأصل العقلائی فیما إذا شکّ فی أنّ المتکلّم فی مقام البیان أو الإهمال؟

3. بیّن ما ذهب إلیه المحقّق الخراسانی فی بیان مقدّمات الحکمة تحقیقا.

4. هل انصراف الذهن إلی بعض مصادیق معناه أو بعض أصنافه یمنع من التمسّک بالإطلاق وإن تمّت مقدّمات الحکمة؟

التمرین الثانی

1. ما هی الأقوال فی مقدّمات الحکمة؟

[شماره صفحه واقعی : 202]

ص: 202

المسألة السادسة : المطلق و المقیّد المتنافیان
اشارة

صوت

[*محمدی خراسانی]

معنی التنافی بین المطلق والمقیّد أنّ التکلیف فی المطلق لا یجتمع مع التکلیف فی المقیّد مع فرض المحافظة علی ظهورهما معا ، أی أنّهما یتکاذبان فی ظهورهما ، مثل قول الطبیب مثلا : «اشرب لبنا» ، ثمّ یقول : «اشرب لبنا حلوا» ، وظاهر الثانی تعیین شرب الحلو منه ، وظاهر الأوّل جواز شرب غیر الحلو حسب إطلاقه.

وإنّما یتحقّق التنافی بین المطلق والمقیّد إذا کان التکلیف فیهما واحدا ، کالمثال المتقدّم ، فلا یتنافیان لو کان التکلیف فی أحدهما معلّقا علی شیء وفی الآخر معلّقا علی شیء آخر ، کما إذا قال الطبیب فی المثال : «إذا أکلت فاشرب لبنا ، وعند الاستیقاظ من النوم اشرب لبنا حلوا». وکذلک لا یتنافیان لو کان التکلیف فی المطلق إلزامیّا ، وفی المقیّد علی نحو الاستحباب ، ففی المثال لو وجب أصل شرب اللبن فإنّه لا ینافیه رجحان الحلو منه باعتبار أنّه أحد أفراد الواجب. وکذا لا یتنافیان لو فهم من التکلیف فی المقیّد أنّه تکلیف فی وجود ثان غیر المطلوب من التکلیف الأوّل ، کما إذا فهم من المقیّد فی المثال طلب شرب اللبن الحلو ثانیا بعد شرب لبن ما.

إذا فهمت ما سقناه لک من معنی التنافی ، فنقول : لو ورد فی لسان الشارع مطلق ومقیّد متنافیان ، سواء تقدّم أو تأخّر ، وسواء کان مجیء المتأخّر بعد وقت العمل بالمتقدّم أو قبله ، فإنّه لا بدّ من الجمع بینهما إمّا بالتصرّف فی ظهور المطلق فیحمل علی المقیّد ، أو بالتصرّف فی المقیّد علی وجه لا ینافی الإطلاق ، فیبقی ظهور المطلق علی حاله.

وینبغی البحث هنا فی أنّه أیّ التصرّفین أولی بالأخذ؟ فنقول : هذا یختلف باختلاف الصور فیهما ، فإنّ المطلق والمقیّد إمّا أن یکونا مختلفین فی الإثبات أو النفی ، وإمّا أن یکونا متّفقین.

الأوّل : أن یکونا مختلفین ، فلا شکّ حینئذ فی حمل المطلق علی المقیّد ؛ لأنّ المقیّد یکون قرینة علی المطلق ، فإذا قال : «اشرب اللبن» ، ثمّ قال : «لا تشرب اللبن الحامض» ، فإنّه یفهم منه أنّ المطلوب هو شرب اللبن غیر الحامض. وهذا لا یفرق فیه بین أن یکون

[شماره صفحه واقعی : 203]

ص: 203

إطلاق المطلق بدلیّا ، نحو قوله : «أعتق رقبة» ، وبین أن یکون شمولیّا مثل قوله : «فی الغنم زکاة» ، المقیّد بقوله : «لیس فی الغنم المعلوفة زکاة».

الثانی : أن یکونا متّفقین ، وله مقامان : المقام الأوّل : أن یکون الإطلاق بدلیّا ، والمقام الثانی : أن یکون شمولیّا.

فإن کان الإطلاق بدلیّا ؛ فإنّ الأمر فیه یدور بین التصرّف فی ظاهر المطلق بحمله علی المقیّد ، وبین التصرّف فی ظاهر المقیّد. والمعروف (1) أنّ التصرّف الأوّل هو الأولی ؛ لأنّه لو کانا مثبتین مثل قوله : «أعتق رقبة» و «أعتق رقبة مؤمنة» فإنّ المقیّد ظاهر فی أنّ الأمر فیه للوجوب التعیینیّ ، فالتصرّف فیه إمّا بحمله علی الاستحباب - أی أنّ الأمر بعتق الرقبة المؤمنة بخصوصها باعتبار أنّها أفضل الأفراد - أو بحمله علی الوجوب التخییریّ ، أی إنّ الأمر بعتق الرقبة المؤمنة باعتبار أنّه أحد أفراد الواجب ، لا لخصوصیّة فیها حتّی خصوصیّة الأفضلیّة.

[*محمدی خراسانی]

وهذان التصرّفان وإن کانا ممکنین ، لکن ظهور المقیّد فی الوجوب التعیینیّ مقدّم علی ظهور المطلق فی إطلاقه (2) ؛ لأنّ المقیّد صالح لأن یکون قرینة للمطلق ، ولعلّ المتکلّم اعتمد علیه فی بیان مرامه ، ولو فی وقت آخر ، لا سیّما مع احتمال أنّ المطلق الوارد کان محفوفا بقرینة متّصلة غابت عنّا ، فیکون المقیّد کاشفا عنها.

وإن کان الإطلاق شمولیّا ، مثل قوله : «فی الغنم زکاة» وقوله : «فی الغنم السائمة زکاة» ، فلا تتحقّق المنافاة بینهما حتّی یجب التصرّف فی أحدهما ؛ لأنّ وجوب الزکاة فی الغنم السائمة بمقتضی الجملة الثانیة لا ینافی وجوب الزکاة فی غیر السائمة ، إلاّ علی القول بدلالة الوصف علی المفهوم ، وقد عرفت أنّه لا مفهوم للوصف. وعلیه فلا منافاة بین الجملتین لنرفع بها الید عن إطلاق المطلق.

[شماره صفحه واقعی : 204]

ص: 204


1- کما فی کفایة الأصول : 290.
2- هکذا فی کفایة الأصول : 291.
تمرینات «30»

1. ما معنی التنافی بین المطلق والمقیّد؟

2. بیّن صور التنافی بین المطلق والمقیّد ، واذکر حکم کلّ منها.

3. بیّن وجه عدم التنافی فی الجملتین التالیتین :

ألف) قال الطبیب : «إذا أکلت فاشرب لبنا» ثمّ قال : «عند الاستیقاظ من النوم اشرب لبنا حلوا».

ب) قال : «فی الغنم زکاة» ثمّ قال : «فی الغنم السائمة زکاة».

[شماره صفحه واقعی : 205]

ص: 205

الباب السابع : المجمل و المبیّن
اشارة

وفیه مسألتان :

1. معنی المجمل و المبیّن

عرّفوا المجمل اصطلاحا ب- «أنّه ما لم تتّضح دلالته (1)» ، ویقابله المبیّن. وقد ناقشوا هذا التعریف بوجوه لا طائل فی ذکرها. والمقصود من المجمل - علی کلّ حال - ما جهل فیه مراد المتکلّم ومقصوده إذا کان لفظا ، وما جهل فیه مراد الفاعل ومقصوده إذا کان فعلا ؛ ومرجع ذلک إلی أنّ المجمل هو اللفظ أو الفعل الذی لا ظاهر له (2) ، وعلیه یکون المبیّن ما کان له ظاهر یدلّ علی مقصود قائله أو فاعله علی وجه الظنّ أو الیقین. فالمبیّن یشمل الظاهر والنصّ معا.

ومن هذا البیان نعرف أنّ المجمل یشمل اللفظ والفعل اصطلاحا ، وإن قیل : إنّ المجمل اصطلاحا مختصّ بالألفاظ ، ومن باب التسامح یطلق علی الفعل ، ومعنی کون الفعل مجملا أن یجهل وجه وقوعه (3) ، کما لو توضّأ الإمام - مثلا - بحضور واحد یتّقی منه أو یحتمل أنّه یتّقیه ، فیحتمل أنّ وضوءه وقع علی وجه التقیّة ، فلا یستکشف مشروعیّة الوضوء علی الکیفیّة التی وقع علیها ، ویحتمل أنّه وقع علی وجه الامتثال للأمر الواقعیّ فیستکشف منه

[شماره صفحه واقعی : 206]

ص: 206


1- قوانین الأصول 1 : 332 ؛ الفصول الغرویّة : 223 ؛ معالم الدین : 170.
2- کما فی کفایة الأصول : 293.
3- الفصول الغرویّة : 224 ؛ مطارح الأنظار : 225.

مشروعیّته. ومثل ما إذا فعل الإمام شیئا فی الصلاة کجلسة الاستراحة - مثلا - فلا یدری أنّ فعله کان علی وجه الوجوب أو الاستحباب ، فمن هذه الناحیة یکون مجملا ، وإن کان من ناحیة دلالته علی جواز الفعل فی مقابل الحرمة مبیّنا.

[*محمدی خراسانی]

وأمّا اللفظ : فإجماله یکون لأسباب کثیرة قد یتعذّر إحصاؤها (1) ؛ فإذا کان مفردا فقد یکون إجماله لکونه لفظا مشترکا ولا قرینة علی أحد معانیه ، کلفظ «عین» ، وکلمة «تضرب» المشترکة بین المخاطب والغائبة ، و «المختار» المشترک بین اسم الفاعل واسم المفعول.

وقد یکون إجماله لکونه مجازا ، أو لعدم معرفة عود الضمیر فیه الذی هو من نوع «مغالطة المماراة» ، مثل قول القائل لمّا سئل عن أفضل أصحاب النبیّ صلی الله علیه و آله ، فقال : «من بنته فی بیته» وکقول عقیل : «أمرنی معاویة أن أسبّ علیّا. ألا فالعنوه! (2)».

وقد یکون الإجمال لاختلال الترکیب کقوله :

وما مثله فی الناس إلاّ مملّکا***أبو أمّه حیّ أبوه یقاربه

وقد یکون الإجمال لوجود ما یصلح للقرینة ، کقوله (تعالی) : (مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ وَالَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ) (3) الآیة ، فإنّ هذا الوصف فی الآیة یدلّ علی عدالة جمیع من کان مع النبیّ صلی الله علیه و آله من أصحابه ، إلاّ أنّ ذیل الآیة (وَعَدَ اللهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْراً عَظِیماً) (4) صالح لأن یکون قرینة علی أنّ المراد بجملة «والّذین معه» بعضهم لا جمیعهم ، فتصبح الآیة مجملة من هذه الجهة.

وقد یکون الإجمال لکون المتکلّم فی مقام الإهمال والإجمال ، إلی غیر ذلک من موارد الإجمال ممّا لا فائدة کبیرة فی إحصائه وتعداده هنا.

[شماره صفحه واقعی : 207]

ص: 207


1- وإن أردت إحصاء بعض أسبابها ، فراجع کتاب المنطق «للمؤلّف» ، 3 : 421.
2- لم أجده فی المصادر الحدیثیّة ، بل الموجود فی کتاب «الغدیر» هو : «أمرنی أن ألعن علیّ بن أبی طالب ، فالعنوه» ، الغدیر 10 : 261.
3- الفتح (48) الآیة : 29.
4- الفتح (48) الآیة : 29.

ثمّ اللفظ قد یکون مجملا عند شخص ، مبیّنا عند شخص آخر ، ثمّ المبیّن قد یکون فی نفسه مبیّنا ، وقد یکون مبیّنا بکلام آخر یوضح المقصود منه.

2. المواضع التی وقع الشکّ فی إجمالها

لکلّ من المجمل والمبیّن أمثلة من الآیات والروایات والکلام العربیّ لا حصر لها ، ولا تخفی علی العارف بالکلام. إلاّ أنّ بعض المواضع قد وقع الشکّ فی کونها مجملة أو مبیّنة ، والمتعارف عند الأصولیّین أن یذکروا بعض الأمثلة من ذلک لشحذ الذهن والتمرین ، ونحن نذکر بعضها اتّباعا لهم ولا تخلو من فائدة للطلاّب المبتدئین.

فمنها : قوله (تعالی) : (وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَیْدِیَهُما (1)).

فقد ذهب جماعة (2) إلی أنّ الآیة من المجمل المتشابه ، إمّا من جهة لفظ «القطع» باعتبار أنّه یطلق علی الإبانة ، ویطلق علی الجرح کما یقال لمن جرح یده بالسکین : «قطعها» ، کما یقال لمن أبانها کذلک. وإمّا من جهة لفظ «الید» باعتبار أنّ «الید» تطلق علی العضو المعروف کلّه ، وعلی الکفّ إلی أصول الأصابع ، وعلی العضو إلی الزند ، وإلی المرفق ، فیقال - مثلا - : «تناولت بیدی» ، وإنّما تناول بالکفّ بل بالأنامل فقط.

والحقّ أنّها من ناحیة لفظ «القطع» لیست مجملة ؛ لأنّ المتبادر من لفظ «القطع» هو الإبانة والفصل ، وإذا أطلق علی الجرح فباعتبار أنّه أبان قسما من الید ، فتکون المسامحة فی لفظ «الید» عند وجود القرینة ، لا أنّ القطع استعمل فی مفهوم الجرح ؛ فیکون المراد فی المثال من الید بعضها ، کما تقول : «تناولت بیدی» وفی الحقیقة إنّما تناولت ببعضها.

وأمّا من ناحیة «الید» فإنّ الظاهر أنّ اللفظ - لو خلّی ونفسه - یستفاد منه إرادة تمام العضو المخصوص ، ولکنّه غیر مراد یقینا فی الآیة ، فیتردّد بین المراتب العدیدة من الأصابع إلی المرفق ؛ لأنّه بعد فرض عدم إرادة تمام العضو لم تکن ظاهرة فی واحدة من

[شماره صفحه واقعی : 208]

ص: 208


1- المائدة (5) الآیة : 38.
2- وهی بعض الحنفیّة علی ما فی إرشاد الفحول : 170. وذهب السیّد المرتضی إلی إجماله من جهة لفظ الید. راجع الذریعة إلی أصول الشریعة 1 : 350.

هذه المراتب ، فتکون الآیة مجملة فی نفسها من هذه الناحیة ، وإن کانت مبیّنة بالأحادیث عن آل البیت علیهم السلام الکاشفة عن إرادة القطع من أصول الأصابع.

ومنها : قوله صلی الله علیه و آله : «لا صلاة إلاّ بفاتحة الکتاب (1)» وأمثاله من المرکّبات التی تشتمل علی کلمة «لا» التی لنفی الجنس نحو : «لا صلاة إلاّ بطهور (2)» ، و «لا بیع إلاّ فی ملک (3)» ، و «لا صلاة لمن جاره المسجد إلاّ فی المسجد (4)» ، و «لا غیبة لفاسق (5)» ، و «لا جماعة فی نافلة (6)» ، ونحو ذلک.

فإنّ النفی فی مثل هذه المرکّبات موجّه ظاهرا لنفس الماهیّة والحقیقة ، وقالوا : إنّ إرادة نفی الماهیّة متعذّر فیها ، فلا بدّ أن یقدّر - بطریق المجاز - وصف للماهیّة هو المنفیّ حقیقة ، نحو : الصحّة ، والکمال ، والفضیلة ، والفائدة ، ونحو ذلک. ولمّا کان المجاز مردّدا بین عدّة معان ، کان الکلام مجملا ، ولا قرینة فی نفس اللفظ تعیّن واحدا منها ، فإنّ نفی الصحّة لیس بأولی من نفی الکمال أو الفضیلة ، ولا نفی الکمال بأولی من نفی الفائدة ... وهکذا.

وأجاب بعضهم (7) بأنّ هذا إنّما یتمّ إذا کانت ألفاظ العبادات والمعاملات موضوعة للأعمّ ، فلا یمکن فیها نفی الحقیقة.

وأمّا : إذا قلنا بالوضع للصحیح فلا یتعذّر نفی الحقیقة ، بل هو المتعیّن علی الأکثر ، فلا إجمال.

وأمّا : فی غیر الألفاظ الشرعیّة مثل قولهم : «لا علم إلاّ بعمل» فمع عدم القرینة یکون

[شماره صفحه واقعی : 209]

ص: 209


1- هذا مفاد الروایات الواردة فی باب وجوب قراءة فاتحة الکتاب فی الصلاة. الوسائل 4 : 732 ، الباب 1 من أبواب القراءة فی الصلاة.
2- الوسائل 1 : 256 ، الباب 1 من أبواب الوضوء ، الحدیث : 1 و 6.
3- وهذا مستفاد من الروایات الواردة فی باب اشتراط کون المبیع مملوکا. الوسائل 2 : 248 - 249.
4- وهذا مفاد الروایات الدالّة علی کراهة تأخّر جیران المسجد عنه. الوسائل 3 : 478 ، الباب 2 من أبواب أحکام المسجد ؛ و 5 : 375 - 377 ، الباب 2 من أبواب صلاة الجماعة.
5- بحار الأنوار 75 : 233.
6- الوسائل 5 : 182 ، الباب 7 من أبواب نافلة شهر رمضان.
7- وهو المحقّق القمیّ فی القوانین 1 : 338.

اللفظ مجملا ؛ إذ یتعذّر نفی الحقیقة.

[*محمدی خراسانی]

أقول : والصحیح فی توجیه البحث أن یقال : إنّ «لا» فی هذه المرکّبات لنفی الجنس ، فهی تحتاج إلی اسم وخبر علی حسب ما تقتضیه القواعد النحویّة ؛ ولکنّ الخبر محذوف حتّی فی مثل : «لا غیبة لفاسق» ، فإنّ «لفاسق» ظرف مستقرّ متعلّق بالخبر المحذوف ؛ وهذا الخبر المحذوف لا بدّ له من قرینة ، سواء کان کلمة «موجود» أو «صحیح» أو «مفید» أو «کامل» أو «نافع» أو نحوها ، ولیس هو مجازا فی واحد من هذه الأمور التی یصحّ تقدیرها.

والقصد أنّه سواء کان المراد نفی الحقیقة أو نفی الصحّة ونحوها ؛ فإنّه لا بدّ من تقدیر خبر محذوف بقرینة ، وإنّما یکون مجملا إذا تجرّد عن القرینة ؛ ولکنّ الظاهر أنّ القرینة حاصلة علی الأکثر ، وهی القرینة العامّة فی مثله ؛ فإنّ الظاهر من نفی الجنس أنّ المحذوف فیه هو لفظ «موجود» وما بمعناه من نحو لفظ «ثابت» و «متحقّق».

فإذا تعذّر تقدیر هذا اللفظ العامّ لأیّ سبب کان ، فإنّ هناک قرینة موجودة غالبا وهی مناسبة الحکم والموضوع ؛ فإنّها تقتضی غالبا تقدیر لفظ خاصّ مناسب مثل «لا علم إلاّ بعمل» ؛ فإنّ المفهوم منه أنّه لا علم نافع (1) ، والمفهوم من نحو : «لا غیبة لفاسق» لا غیبة محرّمة ، والمفهوم من نحو : «لا رضاع بعد فطام (2)» لا رضاع سائغ ، ومن نحو : «لا جماعة فی نافلة (3)» لا جماعة مشروعة ، ومن نحو : «لا إقرار لمن أقرّ بنفسه علی الزنا» لا إقرار نافذ ومعتبر ، ومن نحو : «لا صلاة إلاّ بطهور» - بناء علی الوضع للأعمّ - لا صلاة صحیحة ، ومن نحو : «لا صلاة لحاقن (4)» لا صلاة کاملة - بناء علی قیام الدلیل علی أنّ الحاقن لا تفسد صلاته - ... وهکذا.

وهذه القرینة - وهی قرینة مناسبة الحکم للموضوع - لا تقع تحت ضابطة معیّنة ، ولکنّها

[شماره صفحه واقعی : 210]

ص: 210


1- یجوز فی نعت اسم «لا» التی لنفی الجنس الرفع والنصب.
2- الکافی 5 : 443.
3- الوسائل 5 : 182 ، الباب 7 من ابواب نافلة شهر رمضان.
4- الوسائل 4 : 1254 ، الباب 8 من أبواب قواطع الصلاة ، الحدیث : 2 و 5.

موجودة علی الأکثر ، ویحتاج إدراکها إلی ذوق سلیم.

تنبیه و تحقیق

لیس من البعید أن یقال : إنّ المحذوف فی جمیع مواقع «لا» التی هی لنفی الجنس هو کلمة «موجود» أو ما هو بمعناها ، غایة الأمر أنّه فی بعض الموارد تقوم القرینة علی عدم إرادة نفی الوجود والتحقّق حقیقة ، فلا بدّ حینئذ من حملها علی نفی التحقّق ادّعاء وتنزیلا ، بأن ننزّل الموجود منزلة المعدوم باعتبار عدم حصول الأثر المرغوب فیه أو المتوقّع منه - یعنی یدّعی أنّ الموجود الخارجیّ لیس من أفراد الجنس الذی تعلّق به النفی تنزیلا ، وذلک لعدم حصول الأثر المطلوب منه - ، فمثل «لا علم إلاّ بعمل» معناه أنّ العلم بلا عمل کلا علم ؛ إذ لم تحصل الفائدة المترقّبة منه ، ومثل «لا إقرار لمن أقرّ بنفسه علی الزنا» معناه أنّ إقراره کلا إقرار باعتبار عدم نفوذه علیه ، ومثل «لا سهو لمن کثر علیه السهو» معناه أنّ سهوه کلا سهو باعتبار عدم ترتّب آثار السهو علیه من سجود أو صلاة أو بطلان الصّلاة.

هذا إذا کان النفی من جهة تکوین الشیء.

وأمّا : إذا کان النفی راجعا إلی عالم التشریع فإن کان النفی متعلّقا بالفعل ، دلّ نفیه علی عدم ثبوت حکمه فی الشریعة ، مثل «لا رهبانیّة فی الإسلام (1)» فإنّ معنی عدم ثبوتها عدم تشریع الرهبانیّة وأنّه غیر مرخّص بها ، ومثل «لا غیبة لفاسق» ، فإنّ معنی عدم ثبوتها عدم حرمة غیبة الفاسق ، وکذلک نحو : [«لا نجش فی الإسلام»] «ولا غشّ فی الإسلام» (2) ، و «لا عمل فی الصّلاة» (3) ، و «لا رفث ولا فسوق ولا جدال فی الحجّ (4)» ، و «لا جماعة فی نافلة» ، فإنّ کلّ ذلک معناه عدم مشروعیّة هذه الأفعال.

وإن کان النفی متعلّقا بعنوان یصحّ انطباقه علی الحکم ، فیدلّ النفی علی عدم تشریع

[شماره صفحه واقعی : 211]

ص: 211


1- بحار الأنوار 8 : 170 و 14 : 279.
2- هذا مفاد الروایات. الوسائل 2 : 208 ، الباب 86 من أبواب ما یکتسب به.
3- لم أجدها فی الروایات.
4- قال الله تعالی : (فَلا رَفَثَ وَلا فُسُوقَ وَلا جِدالَ فِی الْحَجِّ ....) البقرة (2) الآیة : 197.

حکم ینطبق علیه هذا العنوان ، کما فی قوله صلی الله علیه و آله : «لا حرج فی الدین (1)» و «لا ضرر ولا ضرار فی الإسلام (2)».

وعلی کلّ حال ، فإنّ مثل هذه الجمل والمرکّبات لیست (3) مجملة فی حدّ أنفسها ، وقد یتّفق لها أن تکون مجملة إذا جرّدت عن القرینة التی تعیّن أنّها لنفی تحقّق الماهیّة حقیقة أو لنفیها ادّعاء وتنزیلا.

ومنها : مثل قوله (تعالی) : (حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهاتُکُمْ (4)) وقوله (تعالی) : (أُحِلَّتْ لَکُمْ بَهِیمَةُ الْأَنْعامِ (5)) ممّا أسند الحکم فیه - کالتحریم والتحلیل - إلی العین.

فقد قال بعضهم (6) بإجمالها ؛ نظرا إلی أنّ إسناد التحریم والتحلیل لا یصحّ إلاّ إلی الأفعال الاختیاریّة. أمّا : الأعیان فلا معنی لتعلّق الحکم بها ، بل یستحیل. ولذا تسمّی الأعیان «موضوعات للأحکام» ، کما أنّ الأفعال تسمّی «متعلّقات».

وعلیه ، فلا بدّ أن یقدّر فی مثل هذه المرکّبات فعل تصحّ إضافته إلی العین المذکورة فی الجملة ، ویصحّ أن یکون متعلّقا للحکم ، ففی مثل الآیة الأولی یقدّر کلمة «نکاح» مثلا ، وفی الثانیة «أکل» ، وفی مثل (وَأَنْعامٌ حُرِّمَتْ ظُهُورُها (7)) یقدّر «رکوبها» ، وفی مثل (النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللهُ (8)) یقدّر «قتلها» ... وهکذا.

ولکنّ الترکیب فی نفسه لیس فیه قرینة علی تعیین نوع المحذوف ، فیکون فی حدّ نفسه مجملا ، فلا یدری فیه هل إنّ المقدّر کلّ فعل تصحّ إضافته إلی العین المذکورة فی

[شماره صفحه واقعی : 212]

ص: 212


1- لم أجدها فی الکتب الروائیّة بهذه العبارة. بل هی مفاد قوله (تعالی) : (ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ.) الحجّ (22) الآیة : 78.
2- راجع التعلیقة (1) من الصفحة : 146.
3- التأنیث باعتبار ما أضیف إلیه المثل.
4- النساء (4) الآیة : 23.
5- المائدة (5) الآیة : 1.
6- وهو الطبرسیّ فی مجمع البیان 3 : 46 و 234.
7- الأنعام (6) الآیة : 138.
8- الفرقان (25) الآیة : 68.

الجملة ، ویصحّ تعلّق الحکم به ، أو أنّ المقدّر فعل مخصوص کما قدّرناه فی الأمثلة المتقدّمة؟

والصحیح فی هذا الباب أن یقال : إنّ نفس الترکیب - مع قطع النظر عن ملاحظة الموضوع والحکم وعن أیّة قرینة خارجیّة - هو فی نفسه یقتضی الإجمال لو لا أنّ الإطلاق یقتضی تقدیر کلّ فعل صالح للتقدیر ، إلاّ إذا قامت قرینة خاصّة علی تعیین نوع الفعل المقدّر. وغالبا لا یخلو مثل هذا الترکیب من وجود القرینة الخاصّة ولو قرینة مناسبة الحکم والموضوع. ویشهد لذلک أنّا لا نتردّد فی تقدیر الفعل المخصوص فی الأمثلة المذکورة فی صدر البحث ومثیلاتها ، وما ذلک إلاّ لما قلناه من وجود القرینة الخاصّة ولو مناسبة الحکم والموضوع.

ویشبه أن یکون هذا الباب نظیر باب «لا» المحذوف خبرها.

ألهمنا الله (تعالی) الصواب ، ودفع عنّا الشبهات ، وهدانا الصراط المستقیم.

تمرینات «31»

1. ما تعریف المجمل والمبیّن؟

2. اذکر خمسة أسباب من أسباب إجمال اللفظ ، ومثّل لکلّ منها.

3. الإجمال فی قوله تعالی : (وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَیْدِیَهُما) من جهة لفظ «الید» أو من جهة لفظ «القطع»؟

4. ما المراد من قرینة مناسبة الحکم والموضوع؟

5. ما هو المقدّر فیما یلی؟

أ) قوله تعالی : (حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهاتُکُمْ).

ب) قوله تعالی : (أُحِلَّتْ لَکُمْ بَهِیمَةُ الْأَنْعامِ).

ج) قوله تعالی : (أَنْعامٌ حُرِّمَتْ ظُهُورُها).

د) قوله تعالی : (النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللهُ).

[شماره صفحه واقعی : 213]

ص: 213

[شماره صفحه واقعی : 214]

ص: 214

المقصد الثانی : الملازمات العقلیّة
اشارة

[شماره صفحه واقعی : 215]

ص: 215

[شماره صفحه واقعی : 216]

ص: 216

صوت

[*محمدی خراسانی]

بسم الله الرحمن الرحیم

تمهید
اشارة

من الأدلّة علی الحکم الشرعیّ عند الأصولیّین الإمامیّة (1) «العقل» ، إذ یذکرون أنّ الأدلّة علی الأحکام الشرعیّة الفرعیّة أربعة : الکتاب ، والسنّة ، والإجماع ، والعقل.

وسیأتی فی «مباحث الحجّة» وجه حجیّة العقل (2).

أمّا هنا فإنّما یبحث عن تشخیص صغریات ما یحکم به العقل المفروض أنّه حجّة ، أی یبحث هنا عن مصادیق أحکام العقل الذی هو دلیل علی الحکم الشرعیّ. وهذا نظیر البحث فی المقصد الأوّل (مباحث الألفاظ) عن مصادیق أصالة الظهور التی هی حجّة ، وحجّیتها إنّما یبحث عنها فی مباحث الحجّة.

وتوضیح ذلک أنّ هنا مسألتین :

1. إنّه إذا حکم العقل علی شیء أنّه حسن شرعا أو یلزم فعله شرعا ، أو یحکم علی شیء أنّه قبیح شرعا أو یلزم ترکه شرعا بأیّ طریق من الطرق التی سیأتی بیانها (3) ، هل یثبت بهذا الحکم العقلیّ حکم الشرع؟ أی إنّه من حکم العقل هذا هل یستکشف أنّ الشارع واقعا قد حکم بذلک؟ ومرجع ذلک إلی أنّ حکم العقل هذا هل هو حجّة أو لا؟ وهذا البحث - کما قلنا - إنّما یذکر فی مباحث الحجّة ، ولیس هنا موقعه. وسیأتی بیان إمکان

[شماره صفحه واقعی : 217]

ص: 217


1- بل عند بعض العامّة.
2- یأتی فی الباب الرابع من المقصد الثالث.
3- یأتی فی الصفحة : 233 - 237.

حصول القطع بالحکم الشرعیّ من غیر الکتاب والسنّة (1) ، وإذا حصل ، کیف یکون حجّة؟

2. إنّه هل للعقل أن یدرک بطریق من الطرق أنّ هذا الشیء مثلا حسن شرعا أو قبیح أو یلزم فعله أو ترکه عند الشارع؟ یعنی أنّ العقل بعد إدراکه لحسن الأفعال أو لزومها ، ولقبح الأشیاء أو لزوم ترکها فی أنفسها بأیّ طریق من الطرق ... هل یدرک مع ذلک أنّها کذلک عند الشارع؟

وهذا المقصد الثانی - الذی سمّیناه : «بحث الملازمات العقلیّة» - عقدناه لأجل بیان ذلک فی مسائل علی النحو الذی سیأتی إن شاء الله (تعالی) ، ویکون فیه تشخیص صغریات حجیّة العقل المبحوث عنها فی المقصد الثالث (مباحث الحجّة).

ثمّ لا بدّ - قبل تشخیص هذه الصغریات فی مسائل - من ذکر أمرین یتعلّقان بالأحکام العقلیّة مقدّمة للبحث ، نستعین بها علی المقصود ، وهما :

1. أقسام الدلیل العقلیّ

1. أقسام الدلیل العقلیّ(2)

إنّ الدلیل العقلیّ - أو فقل : ما یحکم به العقل الذی یثبت به الحکم الشرعیّ - ینقسم إلی قسمین : ما یستقلّ به العقل ، وما لا یستقلّ به.

وبتعبیر آخر نقول : إنّ الأحکام العقلیّة علی قسمین : مستقلات ، وغیر مستقلاّت.

وهذه التعبیرات کثیرا ما تجری علی ألسنة الأصولیّین ویقصدون بها المعنی الذی سنوضّحه. وإن کان قد یقولون : «إنّ هذا ممّا یستقلّ به العقل» ولا یقصدون هذا المعنی ، بل یقصدون به معنی آخر ، وهو ما یحکم به العقل بالبداهة وإن کان لیس من المستقلاّت العقلیّة بالمعنی الآتی.

[شماره صفحه واقعی : 218]

ص: 218


1- یأتی فی الصفحة الآتیة.
2- قد یستشکل فی إطلاق اسم الدلیل علی حکم العقل کما یطلق علی الکتاب والسنّة والاجماع. وسیأتی إن شاء الله (تعالی) فی مباحث الحجّة معنی الدلیل والحجّة باصطلاح الأصولیّین وکیف یطلق باصطلاحهم علی حکم العقل ، أی القطع (* یأتی فی المبحث الثانی من المباحث المذکورة فی مقدّمة المقصد الثالث.) _ منه رحمه الله _.

وعلی کلّ حال ، فإنّ هذا التقسیم یحتاج إلی شیء من التوضیح ، فنقول :

إنّ العلم بالحکم الشرعیّ ، کسائر العلوم لا بدّ له من علّة ؛ لاستحالة وجود الممکن بلا علّة. وعلّة العلم التصدیقیّ لا بدّ أن تکون من أحد أنواع الحجّة الثلاثة : القیاس ، أو الاستقراء ، أو التمثیل. ولیس الاستقراء ممّا یثبت به الحکم الشرعیّ ، وهو واضح. والتمثیل لیس بحجّة عندنا ؛ لأنّه هو القیاس المصطلح علیه عند الأصولیّین الذی هو لیس من مذهبنا.

فیتعیّن أن تکون العلّة للعلم بالحکم الشرعیّ هی خصوص القیاس باصطلاح المناطقة ، وإذا کان کذلک فإنّ کلّ قیاس لا بدّ أن یتألّف من مقدّمتین ، سواء کان استثنائیّا أو اقترانیّا. وهاتان المقدّمتان قد تکونان معا غیر عقلیّتین ، فالدلیل الذی یتألّف منهما یسمّی «دلیلا شرعیّا» فی قبال الدلیل العقلیّ. ولا کلام لنا فی هذا القسم هنا. وقد تکون کلّ منهما أو إحداهما عقلیّة - أی ممّا یحکم العقل به من غیر اعتماد علی حکم شرعیّ - ، فإنّ الدلیل الذی یتألّف منهما یسمّی «عقلیّا» ، وهو علی قسمین :

1. أن تکون المقدّمتان معا عقلیّتین ، کحکم العقل بحسن شیء أو قبحه ، ثمّ حکمه بأنّه کلّ ما حکم به العقل حکم به الشرع علی طبقه. وهو القسم الأوّل من الدلیل العقلیّ ، وهو قسم «المستقلاّت العقلیّة».

2. أن تکون إحدی المقدّمتین غیر عقلیّة والأخری عقلیّة ، کحکم العقل بوجوب المقدّمة عند وجوب ذیها ، فهذه مقدّمة عقلیّة صرفة ، وینضمّ إلیها حکم الشرع بوجوب ذی المقدّمة.

[*محمدی خراسانی]

وانّما یسمّی الدلیل الذی یتألّف منهما «عقلیّا» لأجل تغلیب جانب المقدّمة العقلیّة. وهذا هو القسم الثانی من الدلیل العقلیّ ، وهو قسم «غیر المستقلاّت العقلیّة». وانّما سمّی بذلک ؛ لأنّه - من الواضح - أنّ العقل لم یستقلّ وحده فی الوصول إلی النتیجة ، بل استعان بحکم الشرع فی إحدی مقدّمتی القیاس.

2. لما ذا سمّیت هذه المباحث بالملازمات العقلیّة؟
اشارة

المراد بالملازمة العقلیّة هنا ، هو حکم العقل بالملازمة بین حکم الشرع وبین أمر آخر ، سواء کان حکما عقلیّا أو شرعیّا أو غیرهما ، مثل : الإتیان بالمأمور به بالأمر الاضطراریّ

[شماره صفحه واقعی : 219]

ص: 219

الذی یلزمه عقلا سقوط الأمر الاختیاریّ لو زال الاضطرار فی الوقت أو خارجه علی ما سیأتی ذلک فی مبحث «الإجزاء» (1).

وقد یخفی علی الطالب لأوّل وهلة الوجه فی تسمیة مباحث الأحکام العقلیّة ب- «الملازمات العقلیّة» ، لا سیّما فیما یتعلّق بالمستقلاّت العقلیّة ، ولذلک وجب علینا أن نوضّح ذلک ، فنقول :

1. أمّا فی المستقلاّت العقلیّة : فیظهر بعد بیان المقدّمتین اللتین یتألّف منهما الدلیل العقلیّ ، وهما - مثلا - :

الأولی : «العدل یحسن فعله عقلا». وهذه قضیّة عقلیّة صرفة هی صغری القیاس. وهی من المشهورات التی تطابقت علیها آراء العقلاء التی تسمّی «الآراء المحمودة». وهذه قضیّة تدخل فی مباحث علم الکلام عادة ، وإذا بحث عنها هنا فمن باب المقدّمة للبحث عن الکبری الآتیة.

الثانیة : «کلّ ما یحسن فعله عقلا یحسن فعله شرعا». وهذه قضیّة عقلیّة أیضا یستدلّ علیها بما سیأتی فی محلّه ، وهی کبری للقیاس ، ومضمونها الملازمة بین حکم العقل وحکم الشرع. وهذه الملازمة مأخوذة من دلیل عقلیّ ، فهی ملازمة عقلیّة ، وما یبحث عنه فی علم الأصول فهو هذه الملازمة ، ومن أجل هذه الملازمة تدخل المستقلاّت العقلیّة فی الملازمات العقلیّة.

ولا ینبغی أن یتوهّم الطالب أنّ هذه الکبری معناها حجّیّة العقل ، بل نتیجة هاتین المقدّمتین هکذا : «العدل یحسن فعله شرعا» ، وهذا الاستنتاج بدلیل عقلیّ. وقد ینکر المنکر أنّه یلزم شرعا ترتیب الأثر علی هذا الاستنتاج والاستکشاف (2) ، وسنذکر إن شاء الله (تعالی) فی حینه الوجه فی هذا الانکار الذی مرجعه إلی إنکار حجّیّة العقل (3).

[شماره صفحه واقعی : 220]

ص: 220


1- یأتی فی الصفحة : 252.
2- أنکر الملازمة بعض الأخباریّین کالسیّد الصدر علی ما حکاه الشیخ فی فرائد الأصول 1 : 19 ، ومطارح الأنظار : 232. وأنکرها أیضا صاحب الفصول فی الفصول الغرویّة : 237.
3- یأتی فی الصفحة : 243 - 244.

والحاصل نحن نبحث فی المستقلاّت العقلیّة عن مسألتین : إحداهما : الصغری ، وهی بیان المدرکات العقلیّة فی الأفعال الاختیاریّة [و] أنّه أیّها ینبغی فعله وأیّها لا ینبغی فعله؟ ثانیتهما : الکبری ، وهی بیان أنّ ما یدرکه العقل هل لا بدّ أن یدرکه الشرع ، أی یحکم علی طبق ما یحکم به العقل؟ وهذه هی المسألة الأصولیّة التی هی من الملازمات العقلیّة. ومن هاتین المسألتین نهیّئ موضوع مبحث حجّیّة العقل.

2. وأمّا فی «غیر المستقلاّت العقلیّة» فأیضا یظهر الحال فیها بعد بیان المقدّمتین اللتین یتألّف منهما الدلیل العقلیّ. وهما - مثلا - :

الأولی : «هذا الفعل واجب» أو «هذا المأتیّ به ، مأمور به فی حال الاضطرار». فمثل هذه القضایا تثبت فی علم الفقه ، فهی شرعیّة.

الثانیة : «کلّ فعل واجب شرعا یلزمه عقلا وجوب مقدّمته شرعا» أو «یلزمه عقلا حرمة ضدّه شرعا» أو «کلّ مأتیّ به - وهو مأمور به حال الاضطرار - یلزمه عقلا الإجزاء عن المأمور به حال الاختیار» ... وهکذا. فإنّ أمثال هذه القضایا أحکام عقلیّة مضمونها الملازمة العقلیّة بین ما یثبت شرعا فی القضیّة الأولی وبین حکم شرعیّ آخر. وهذه الأحکام العقلیّة هی التی یبحث عنها فی علم الأصول. ومن أجل هذا تدخل فی باب الملازمات العقلیّة.

الخلاصة

ومن جمیع ما ذکرنا یتّضح أنّ المبحوث عنه فی الملازمات العقلیّة هو إثبات الکبریات العقلیّة التی تقع فی طریق إثبات الحکم الشرعیّ ، سواء کانت الصغری عقلیّة ، کما فی المستقلاّت العقلیّة ، أو شرعیّة ، کما فی غیر المستقلاّت العقلیّة.

أمّا الصغری : فدائما یبحث عنها فی علم آخر غیر علم الأصول ، کما أنّ الکبری یبحث عنها فی علم الأصول ، وهی (1) عبارة عن ملازمة حکم الشرع لشیء آخر بالملازمة العقلیّة ، سواء کان ذلک الشیء الآخر حکما شرعیّا أم حکما عقلیّا أم غیرهما. والنتیجة من

[شماره صفحه واقعی : 221]

ص: 221


1- أی الکبری.

الصغری والکبری هاتین تقع صغری لقیاس آخر کبراه حجّیّة العقل ، ویبحث عن هذه الکبری فی مباحث الحجّة.

وعلی هذا فینحصر بحثنا هنا فی بابین : «باب المستقلاّت العقلیّة» ، و «باب غیر المستقلاّت العقلیّة» ، فنقول :

تمرینات «32»

1. ما هو محلّ البحث فی الملازمات العقلیّة؟

2. ما الفرق بین المستقلاّت العقلیّة وغیر المستقلاّت العقلیّة؟

3. لما ذا سمّیت هذه المباحث بالملازمات العقلیّة؟

[شماره صفحه واقعی : 222]

ص: 222

الباب الأوّل : المستقلاّت العقلیّة
تمهید

الظاهر انحصار المستقلاّت العقلیّة - التی یستکشف منها الحکم الشرعیّ - فی مسألة واحدة ، وهی مسألة التحسین والتقبیح العقلیّین. وعلیه ، یجب علینا أن نبحث عن هذه المسألة من جمیع أطرافها بالتفصیل ، لا سیّما أنّه لم یبحث عنها فی کتب الأصول الدارجة ، فنقول :

وقع البحث هنا فی أربعة أمور متلاحقة :

1. إنّه هل تثبت للأفعال - مع قطع النظر عن حکم الشارع وتعلّق خطابه بها - أحکام عقلیّة من حسن وقبح؟ أو إن شئت فقل : للأفعال حسن وقبح بحسب ذواتها ، ولها قیم ذاتیّة فی نظر العقل قبل فرض حکم الشارع علیها ، أو لیس لها ذلک ، وإنّما الحسن ما حسّنه الشارع والقبیح ما قبّحه ، والفعل مطلقا فی حدّ نفسه من دون حکم الشارع لیس حسنا ولا قبیحا؟

وهذا هو الخلاف الأصیل بین الأشاعرة والعدلیّة ، وهو مسألة التحسین والتقبیح العقلیّین المعروفة فی علم الکلام ، وعلیها تترتّب مسألة الاعتقاد بعدالة الله (تعالی) وغیرها. وإنّما سمّیت العدلیّة «عدلیّة» لقولهم بأنّه (تعالی) عادل ، بناء علی مذهبهم فی ثبوت الحسن والقبح العقلیّین.

ونحن نبحث عن هذه المسألة هنا باعتبار أنّها من المبادئ لمسألتنا الأصولیّة کما أشرنا إلی ذلک فیما سبق.

[شماره صفحه واقعی : 223]

ص: 223

صوت

[*محمدی خراسانی]

2. إنّه بعد فرض القول بأنّ للأفعال فی حدّ أنفسها حسنا وقبحا ، هل یتمکّن العقل من إدراک وجوه الحسن والقبح مستقلاّ عن تعلیم الشارع وبیانه أو لا؟ وعلی تقدیر تمکّنه ، هل للمکلّف أن یأخذ به بدون بیان الشارع وتعلیمه أو لیس له ذلک إمّا مطلقا أو فی بعض الموارد؟

وهذه المسألة هی إحدی نقط الخلاف المعروفة بین الأصولیّین وجماعة من الأخباریّین ، (1) وفیها تفصیل من بعضهم (2) علی ما یأتی (3). وهی أیضا لیست من مباحث علم الأصول ، ولکنّها من المبادئ لمسألتنا الأصولیّة الآتیة ؛ لأنّه بدون القول بأنّ العقل یدرک وجوه الحسن والقبح لا تتحقّق عندنا صغری القیاس التی تکلّمنا عنها سابقا.

ولا ینبغی أن یخفی علیکم أنّ تحریر هذه المسألة سببه المغالطة التی وقعت لبعضهم ، (4) وإلاّ فبعد تحریر المسألة الأولی علی وجهها الصحیح - کما سیأتی - لا یبقی مجال لهذا النزاع. فانتظر توضیح ذلک فی محلّه القریب. (5)

3. إنّه بعد فرض أنّ للأفعال حسنا وقبحا وأنّ العقل یدرک الحسن والقبح ، یصحّ أن ننتقل إلی التساؤل عمّا إذا کان العقل یحکم أیضا بالملازمة بین حکمه وحکم الشرع ، بمعنی أنّ العقل إذا حکم بحسن شیء أو قبحه هل یلزم عنده عقلا أن یحکم الشارع علی طبق حکمه؟

وهذه هی المسألة الأصولیّة المعبّر عنها بمسألة الملازمة التی وقع فیها النزاع ، فأنکر

[شماره صفحه واقعی : 224]

ص: 224


1- کالمحدّث الاسترآبادیّ فی الفوائد المدنیّة ، والمحدّث الجزائریّ فی شرح التهذیب ، والمحدّث البحرانیّ فی الحدائق علی ما حکاه عنهم الشیخ الأنصاریّ فی فرائد الأصول 1 : 15 - 17. وراجع الفوائد المدنیّة : 129 - 131 ، والحدائق الناضرة 1 : 132.
2- أی بعض الأصولیّین. وهو صاحب الفصول ، فإنّه أنکر الملازمة الواقعیّة بین حکم العقل وحکم الشرع ، والتزم بالملازمة الظاهریّة. راجع الفصول الغرویّة : 337.
3- یأتی فی الصفحة : 248 «المبحث الثالث».
4- کصاحب الفصول والشیخ الأنصاریّ ، فإنّ الظاهر من کلماتهما أنّ الالتزام بالتحسین والتقبیح العقلیّین غیر الالتزام بتحسین الشارع وتقبیحه ، غایة الأمر أنّ أحدهما یلزم الآخر. والحقّ أنّهما شیء واحد. فراجع الفصول الغرویّة : 337 ، ومطارح الأنظار : 231 - 232.
5- یأتی فی الصفحة : 246 «توضیح وتعقیب».

الملازمة جملة من الأخباریّین (1) وبعض الأصولیّین کصاحب الفصول (2).

4. إنّه بعد ثبوت الملازمة وحصول القطع بأنّ الشارع لا بدّ أن یحکم علی طبق ما حکم به العقل فهل هذا القطع حجّة شرعا؟

ومرجع هذا النزاع إلی ثلاث نواح :

الأولی : فی إمکان أن ینفی الشارع حجیّة هذا القطع وینهی عن الأخذ به.

الثانیة : بعد فرض إمکان نفی الشارع حجیّة القطع هل نهی عن الأخذ بحکم العقل وإن استلزم القطع کقول الإمام علیه السلام : «إنّ دین الله لا یصاب بالعقول» (3) علی تقدیر تفسیره بذلک؟

والنزاع فی هاتین الناحیتین وقع مع الأخباریّین جلّهم أو کلّهم.

الثالثة : بعد فرض عدم إمکان نفی الشارع حجّیّة القطع هل معنی حکم الشارع علی طبق حکم العقل هو أمره ونهیه ، أو أنّ حکمه إدراکه وعلمه بأنّ هذا الفعل ینبغی فعله أو ترکه ، وهو شیء آخر غیر أمره ونهیه ، فإثبات أمره ونهیه یحتاج إلی دلیل آخر ، ولا یکفی القطع بأنّ الشارع حکم بما حکم به العقل؟

وعلی کلّ حال ، فإنّ الکلام فی هذه النواحی سیأتی فی مباحث الحجّة (المقصد الثالث) (4) وهو النزاع فی حجّیّة العقل. وعلیه ، فنحن نتعرّض هنا للمباحث الثلاثة الأولی ، ونترک المبحث الرابع بنواحیه إلی المقصد الثالث.

المبحث الأوّل : التحسین و التقبیح العقلیّان
اشارة

اختلف الناس فی حسن الأفعال وقبحها هل إنّهما عقلیّان أو شرعیّان ، بمعنی أنّ الحاکم بهما هل هو العقل أو الشرع؟

فقالت الأشاعرة : لا حکم للعقل فی حسن الأفعال وقبحها ، ولیس الحسن والقبح عائدین

[شماره صفحه واقعی : 225]

ص: 225


1- مرّ فی التعلیقة (1) من الصفحة السابقة.
2- الفصول الغرویّة : 337.
3- عن علیّ بن الحسین علیهما السلام قال : «إنّ دین الله لا یصاب بالعقول الناقصة». مستدرک الوسائل 17 : 262.
4- یأتی فی الباب الرابع من المقصد الثالث.

إلی أمر حقیقیّ حاصل فعلا قبل ورود بیان الشارع ، بل إنّ ما حسّنه الشارع فهو حسن وما قبّحه الشارع فهو قبیح ، فلو عکس الشارع القضیّة فحسّن ما قبّحه وقبّح ما حسّنه لم یکن ممتنعا وانقلب الأمر فصار القبیح حسنا والحسن قبیحا ، ومثّلوا لذلک بالنسخ من الحرمة إلی الوجوب ومن الوجوب إلی الحرمة (1).

[*محمدی خراسانی]

وقالت العدلیّة : إنّ للأفعال قیما ذاتیّة عند العقل مع قطع النظر عن حکم الشارع ، فمنها : ما هو حسن فی نفسه ، ومنها : ما هو قبیح فی نفسه ، ومنها : ما لیس له هذان الوصفان. والشارع لا یأمر إلاّ بما هو حسن ، ولا ینهی إلاّ عمّا هو قبیح ، فالصدق فی نفسه حسن ولحسنه أمر الله (تعالی) به ، لا أنّه أمر الله (تعالی) به فصار حسنا ، والکذب فی نفسه قبیح ولذلک نهی الله (تعالی) عنه ، لا أنّه نهی عنه فصار قبیحا (2).

هذه خلاصة الرأیین. وأعتقد عدم اتّضاح رأی الطرفین بهذا البیان ، ولا تزال نقط غامضة فی البحث إذا لم نبیّنها بوضوح لا نستطیع أن نحکم لأحد الطرفین. وهو أمر ضروریّ مقدّمة للمسألة الأصولیّة ، ولتوقّف وجوب المعرفة علیه. فلا بدّ من بسط البحث بأوسع ممّا أخذنا علی أنفسنا من الاختصار فی هذا الکتاب ؛ لأهمّیّة هذا الموضوع من جهة ؛ ولعدم إعطائه حقّه من التنقیح فی أکثر الکتب الکلامیّة والأصولیّة من جهة أخری.

وأکلّفکم قبل الدخول فی هذا البحث بالرجوع إلی ما حرّرته فی الجزء الثالث من المنطق عن القضایا المشهورات (3) ؛ لتستعینوا به علی ما هنا.

والآن أعقد البحث هنا فی أمور :

1. معنی الحسن و القبح و تصویر النزاع فیهما

إنّ الحسن والقبح لا یستعملان بمعنی واحد ، بل لهما ثلاثة معان ، فأیّ هذه المعانی هو

[شماره صفحه واقعی : 226]

ص: 226


1- راجع : شرح المواقف 8 : 192 ؛ شرح المقاصد 4 : 284 ؛ شرح التجرید للقوشجیّ : 337.
2- هذا ما ذهب إلیه المعتزلة - الذین سمّوا أنفسهم بأصحاب العدل - والإمامیّة. راجع شرح تجرید الاعتقاد «کشف المراد» : 303 : شرح الباب الحادی عشر : 26 ؛ مفتاح الباب : 152.
3- المنطق 3 : 291 - 297.

موضوع النزاع؟ فنقول :

أوّلا : قد یطلق الحسن والقبح ویراد بهما الکمال والنقص. ویقعان وصفا بهذا المعنی للأفعال الاختیاریّة ولمتعلّقات الأفعال ، فیقال - مثلا - : «العلم حسن ، والتعلّم حسن» ، وبضدّ ذلک یقال : «الجهل قبیح ، وإهمال التعلّم قبیح». ویراد بذلک أنّ العلم والتعلّم کمال للنفس وتطوّر فی وجودها ، وأنّ الجهل وإهمال التعلّم نقصان فیها وتأخّر فی وجودها.

وکثیر من الأخلاق الإنسانیّة حسنها وقبحها باعتبار هذا المعنی ، فالشجاعة والکرم والحلم والعدالة والإنصاف ونحو ذلک إنّما حسنها باعتبار أنّها کمال للنفس وقوّة فی وجودها. وکذلک أضدادها قبیحة ؛ لأنّها نقصان فی وجود النفس وقوّتها. ولا ینافی ذلک أنّه یقال للأولی : «حسنة» وللثانیة : «قبیحة» باعتبار معنی آخر من المعنیین الآتیین.

ولیس للأشاعرة ظاهرا نزاع فی الحسن والقبح بهذا المعنی ، بل جملة منهم یعترفون بأنّهما عقلیّان (1) ؛ لأنّ هذه من القضایا الیقینیّات التی وراءها واقع خارجیّ تطابقه ، علی ما سیأتی (2).

ثانیا : إنّهما قد یطلقان ویراد بهما الملاءمة للنفس والمنافرة لها ، ویقعان وصفا بهذا المعنی أیضا للأفعال ومتعلّقاتها من أعیان وغیرها.

فیقال فی المتعلّقات : «هذا المنظر حسن جمیل» ، «هذا الصوت حسن مطرب» ، «هذا المذوق حلو حسن» ... وهکذا.

ویقال فی الأفعال : «نوم القیلولة حسن» ، «الأکل عند الجوع حسن» و «الشرب بعد العطش حسن» ... وهکذا.

وکلّ هذه الأحکام لأنّ النفس تلتذّ بهذه الأشیاء وتتذوّقها لملاءمتها لها. وبضدّ ذلک یقال فی المتعلّقات والأفعال : «هذا المنظر قبیح» ، «ولولة النائحة قبیحة» ، «النوم علی الشبع

[شماره صفحه واقعی : 227]

ص: 227


1- قال فی شرح المواقف - : بعد ذکر هذا المعنی - : «ولا نزاع فی أنّ هذا المعنی أمر ثابت للصفات فی أنفسها ، وأنّ مدرکه العقل». وقال فی شرح المقاصد : «ولیس النزاع فی الحسن والقبح بمعنی صفة الکمال والنقص». راجع شرح المواقف 8 : 192 ، وشرح المقاصد 4 : 282.
2- یأتی فی الصفحة : 230.

قبیح» ... وهکذا. وکلّ ذلک ؛ لأنّ النفس تتألّم أو تشمئزّ من ذلک.

فیرجع معنی الحسن والقبح - فی الحقیقة - إلی معنی اللذّة والألم ، أو فقل : «إلی معنی الملاءمة للنفس وعدمها» ، ما شئت فعبّر ، فإنّ المقصود واحد.

ثمّ إنّ هذا المعنی من الحسن والقبح یتّسع إلی أکثر من ذلک ؛ فإنّ الشیء قد لا یکون فی نفسه ما یوجب لذّة أو ألما ، ولکنّه بالنظر إلی ما یعقبه من أثر تلتذّ به النفس أو تتألّم منه یسمّی أیضا : «حسنا» أو «قبیحا» ، بل قد یکون الشیء فی نفسه قبیحا تشمئزّ منه النفس ، کشرب الدواء المرّ ، ولکنّه باعتبار ما یعقبه من الصحّة والراحة - التی هی أعظم بنظر العقل من ذلک الألم الوقتیّ - یدخل فیما یستحسن ، کما قد یکون الشیء بعکس ذلک حسنا تلتذّ به النفس ، کالأکل اللذیذ المضرّ بالصحّة ، ولکن باعتبار ما یعقبه - من مرض أعظم من اللذّة الوقتیّة - یدخل فیما یستقبح.

والإنسان بتجاربه الطویلة وبقوّة تمییزه العقلیّ یستطیع أن یصنّف الأشیاء والأفعال إلی ثلاثة أصناف : ما یستحسن ، وما یستقبح ، وما لیس له هاتان المزیّتان. ویعتبر هذا التقسیم بحسب ما له من الملاءمة والمنافرة ولو بالنظر إلی الغایة القریبة أو البعیدة التی هی قد تسمو (1) عند العقل علی ما له من لذّة وقتیّة أو ألم وقتیّ ، کمن یتحمّل المشاقّ الکثیرة ویقاسی الحرمان فی سبیل طلب العلم ، أو الجاه ، أو الصحّة ، أو المال ، وکمن یستنکر بعض اللذّات الجسدیّة استکراها لشؤم عواقبها.

وکلّ ذلک یدخل فی الحسن والقبح بمعنی الملائم وغیر الملائم ، قال القوشجیّ فی شرحه للتجرید عن هذا المعنی : «وقد یعبّر عنهما - أی الحسن والقبح - بالمصلحة والمفسدة فیقال : الحسن ما فیه مصلحة ، والقبیح ما فیه مفسدة ، وما خلا منهما لا یکون شیئا منهما» (2).

وهذا راجع إلی ما ذکرناه ، ولیس المقصود أنّ للحسن والقبح معنی آخر - بمعنی ما له المصلحة أو المفسدة - غیر معنی الملاءمة والمنافرة ، فإنّ استحسان المصلحة إنّما یکون

[شماره صفحه واقعی : 228]

ص: 228


1- أی ترتفع.
2- شرح التجرید للقوشجیّ 338. وهکذا قال أیضا السیّد الشریف فی شرح المواقف 8 : 192.

للملاءمة واستقباح المفسدة للمنافرة.

وهذا المعنی من الحسن والقبح أیضا لیس للأشاعرة فیه نزاع ، بل هما عندهم بهذا المعنی عقلیّان ، (1) أی ممّا یدرکه العقل من غیر توقّف علی حکم الشرع. ومن توهّم أنّ النزاع بین القوم فی هذا المعنی ، فقد ارتکب شططا ولم یفهم کلامهم.

[*محمدی خراسانی]

ثالثا : أنّهما یطلقان ویراد بهما المدح والذمّ ، ویقعان وصفا بهذا المعنی للأفعال الاختیاریّة فقط. ومعنی ذلک : أنّ الحسن ما استحقّ فاعله علیه المدح والثواب عند العقلاء کافّة ، والقبیح ما استحقّ علیه فاعله الذمّ والعقاب عندهم کافّة.

وبعبارة أخری : إنّ الحسن ما ینبغی فعله عند العقلاء - أی إنّ العقل عند الکلّ یدرک أنّه ینبغی فعله - ، والقبیح ما ینبغی ترکه عندهم ، أی إنّ العقل عند الکلّ یدرک أنّه لا ینبغی فعله أو ینبغی ترکه.

وهذا الإدراک للعقل هو معنی حکمه بالحسن والقبح ، وسیأتی توضیح هذه النقطة ، فإنّها مهمّة جدّا فی الباب.

وهذا المعنی الثالث هو موضوع النزاع (2) فالأشاعرة أنکروا أن یکون للعقل إدراک ذلک من دون الشرع ، وخالفتهم العدلیّة ، فأعطوا للعقل هذا الحقّ من الإدراک.

تنبیه : وممّا یجب أن یعلم هنا أنّ الفعل الواحد قد یکون حسنا أو قبیحا بجمیع المعانی الثلاثة ، کالتعلّم والحلم والإحسان ، فإنّها کمال للنفس ، وملائمة لها باعتبار ما لها من نفع ومصلحة ، وممّا ینبغی أن یفعلها الإنسان عند العقلاء.

وقد یکون الفعل حسنا بأحد المعانی ، قبیحا أو لیس بحسن بالمعنی الآخر ، کالغناء - مثلا - ، فإنّه حسن بمعنی الملاءمة للنفس ، ولذا یقولون عنه : «إنّه غذاء للروح» (3) ، ولیس حسنا بالمعنی الأوّل أو الثالث ، فإنّه لا یدخل عند العقلاء بما هم عقلاء فیما ینبغی أن یفعل

[شماره صفحه واقعی : 229]

ص: 229


1- کما اعترفوا به فی کتبهم ، انظر التعلیقة رقم (1) من الصفحة : 226.
2- کما اعترفوا بذلک. راجع المصادر الواردة فی التعلیقة رقم (1) من الصفحة : 226.
3- کأنّ هذا التعبیر یرید أن یحاول قائلوه به دعوی أنّ الغناء کمال للنفس فی سماعه وهو مغالطة وإیهام منهم. - منه رحمه الله -.

ولیس کمالا للنفس ، وإن کان هو کمالا للصوت بما هو صوت ، فیدخل فی المعنی الأوّل للحسن من هذه الجهة ؛ ومثله التدخین أو ما تعتاده النفس من المسکرات والمخدّرات ، فإنّ هذه حسنة بمعنی الملاءمة فقط ، ولیس کمالا للنفس ولا ممّا ینبغی فعلها عند العقلاء بما هم عقلاء.

2. واقعیّة الحسن و القبح فی معانیهما و رأی الأشاعرة

إنّ الحسن بالمعنی الأوّل - أی الکمال - ، وکذا مقابله - أی القبح - أمر واقعیّ خارجیّ لا یختلف باختلاف الأنظار والأذواق ، ولا یتوقّف علی وجود من یدرکه ویعقله ، بخلاف الحسن [والقبح] بالمعنیین الأخیرین.

وهذا ما یحتاج إلی التوضیح والتفصیل ، فنقول :

1. أمّا الحسن بمعنی الملاءمة ، وکذا ما یقابله ، فلیس له فی نفسه إزاء فی الخارج یحاذیه ویحکی عنه ، وإن کان منشؤه قد یکون أمرا خارجیّا ، کاللون والرائحة والطعم وتناسق الأجزاء ونحو ذلک.

بل حسن الشیء یتوقّف علی وجود الذوق العامّ أو الخاصّ ، فإنّ الإنسان هو الذی یتذوّق المنظور أو المسموع أو المذوق بسبب ما عنده من ذوق یجعل هذا الشیء ملائما لنفسه فیکون حسنا عنده ، أو غیر ملائم فیکون قبیحا عنده. فإذا اختلفت الأذواق فی الشیء کان حسنا عند قوم ، قبیحا عند آخرین. وإذا اتّفقوا فی ذوق عامّ ، کان ذلک الشیء حسنا عندهم جمیعا ، أو قبیحا کذلک.

والحاصل : أنّ الحسن - بمعنی الملائم - لیس صفة واقعیّة للأشیاء کالکمال ، ولیس واقعیّة هذه الصفة إلاّ إدراک الإنسان وذوقه ، فلو لم یوجد إنسان یتذوّق ولا من یشبهه فی ذوقه لم یکن للأشیاء فی حدّ أنفسها حسن بمعنی الملاءمة.

وهذا مثل ما یعتقده الرأی الحدیث (1) فی الألوان ، إذ یقال : إنّها لا واقع لها ، بل هی تحصل من انعکاسات أطیاف الضوء علی الأجسام ، ففی الظلام حیث لا ضوء لیست هناک ألوان

[شماره صفحه واقعی : 230]

ص: 230


1- أی النظریة الجدیدة.

موجودة بالفعل ، بل الموجود حقیقة أجسام فیها صفات حقیقیّة هی منشأ لانعکاس الأطیاف عند وقوع الضوء علیها ، ولیس کلّ واحد من الألوان إلاّ طیفا أو أطیافا فأکثر ترکّبت.

وهکذا نقول فی حسن الأشیاء وجمالها بمعنی الملاءمة ، والشیء الواقعیّ فیها ما هو منشأ الملاءمة فی الأشیاء ، کالطعم والرائحة ونحوهما ، الذی هو کالصفة فی الجسم ، إذ تکون منشأ لانعکاس أطیاف الضوء. کما أنّ نفسی اللذّة والألم أیضا أمران واقعیّان ، ولکن لیسا هما الحسن والقبح اللذین هما من صفات الأشیاء ، واللذّة والألم من صفات النفس المدرکة للحسن والقبح.

2. وأمّا الحسن بمعنی ما ینبغی أن یفعل عند العقل ، فکذلک لیس له واقعیّة إلاّ إدراک العقلاء ، أو فقل : «تطابق آراء العقلاء». والکلام فیه کالکلام فی الحسن بمعنی الملاءمة. وسیأتی تفصیل معنی تطابق العقلاء علی المدح والذمّ أو إدراک العقل للحسن والقبح (1).

[*محمدی خراسانی]

وعلی هذا ، فإن کان غرض الأشاعرة من إنکار الحسن والقبح إنکار واقعیّتهما بهذا المعنی من الواقعیّة فهو صحیح ، ولکن هذا بعید من أقوالهم ؛ لأنّه لمّا کانوا یقولون بحسن الأفعال وقبحها بعد حکم الشارع فإنّه یعلم منه أنّه لیس غرضهم ذلک ؛ لأنّ حکم الشارع لا یجعل لهما واقعیّة وخارجیّة ؛ کیف؟ وقد رتّبوا علی ذلک بأنّ وجوب المعرفة والطاعة لیس بعقلیّ بل شرعیّ. وإن کان غرضهم إنکار إدراک العقل - کما هو الظاهر من أقوالهم - فسیأتی تحقیق الحقّ فیه (2) ، وأنّهم لیسوا علی صواب فی ذلک.

3. العقل العملیّ و النظریّ

إنّ المراد من العقل - إذ یقولون : إنّ العقل یحکم بحسن الشیء أو قبحه بالمعنی الثالث من الحسن والقبح - هو «العقل العملیّ» فی مقابل «العقل النظریّ».

ولیس الاختلاف بین العقلین إلاّ بالاختلاف بین المدرکات ، فإن کان المدرک - بالفتح -

[شماره صفحه واقعی : 231]

ص: 231


1- یأتی فی الصفحة : 234 و 235.
2- یأتی فی الصفحة : 243 و 244.

ممّا ینبغی أن یفعل أو لا یفعل مثل «حسن العدل وقبح الظلم» ، فیسمّی إدراکه : «عقلا عملیّا» ، وإن کان المدرک ممّا ینبغی أن یعلم مثل قولهم : «الکلّ أعظم من الجزء» الذی لا علاقة له بالعمل فیسمّی إدراکه : «عقلا نظریّا».

ومعنی حکم العقل - علی هذا - لیس إلاّ إدراک أنّ الشیء ممّا ینبغی أن یفعل أو یترک. ولیس للعقل إنشاء بعث وزجر ، ولا أمر ونهی ، إلاّ بمعنی أنّ هذا الإدراک یدعو العقل إلی العمل ، أی یکون سببا لحدوث الإرادة فی نفسه للعمل وفعل ما ینبغی ؛ إذن ، المراد من الأحکام العقلیّة هی مدرکات العقل العملیّ وآراؤه.

ومن هنا تعرف أنّ المراد من العقل المدرک للحسن والقبح بالمعنی الأوّل هو العقل النظریّ ؛ لأنّ الکمال والنقص ممّا ینبغی أن یعلم ، لا ممّا ینبغی أن یعمل. نعم ، إذا أدرک العقل کمال الفعل أو نقصه ، فإنّه یدرک معه أنّه ینبغی فعله أو ترکه ، فیستعین العقل العملیّ بالعقل النظریّ. أو فقل : «یحصّل العقل العملیّ فعلا بعد حصول العقل النظریّ».

وکذا المراد من العقل المدرک للحسن والقبح بالمعنی الثانی هو العقل النظریّ ؛ لأنّ الملاءمة وعدمها ، أو المصلحة والمفسدة ممّا ینبغی أن یعلم ، ویستتبع ذلک إدراک أنّه ینبغی الفعل أو الترک علی طبق ما علم.

ومن العجیب ما جاء فی جامع السعادات ؛ إذ یقول - ردّا علی الشیخ الرئیس خرّیت هذه الصناعة - : «إنّ مطلق الإدراک والإرشاد إنّما هو من العقل النظریّ ، فهو بمنزلة المشیر الناصح ، والعقل العملیّ بمنزلة المنفّذ المجری لإشاراته» (1).

وهذا منه خروج عن الاصطلاح ، وما ندری ما یقصد من العقل العملیّ إذا کان الإرشاد والنصح للعقل النظریّ؟ ولیس هناک عقلان فی الحقیقة کما قدّمنا ، بل هو عقل واحد ، ولکنّ الاختلاف فی مدرکاته ومتعلّقاته ، وللتمییز بین الموارد یسمّی تارة : «عملیّا» وأخری «نظریّا» ؛ وکأنّه یرید من العقل العملیّ نفس التصمیم والإرادة للعمل ، وتسمیة الإرادة عقلا وضع جدید فی اللغة.

[شماره صفحه واقعی : 232]

ص: 232


1- جامع السعادات 1 : 92.
4. أسباب حکم العقل العملیّ بالحسن و القبح

صوت

[*محمدی خراسانی]

إنّ الإنسان إذ یدرک أنّ الشیء ینبغی فعله فیمدح فاعله ، أو لا ینبغی فعله فیذمّ فاعله ، لا یحصل له الإدراک جزافا واعتباطا ، وهذا شأن کلّ ممکن حادث ، بل لا بدّ له من سبب ؛ وسببه بالاستقراء أحد أمور خمسة نذکرها هنا لنذکر ما یدخل منها فی محلّ النزاع فی مسألة التحسین والتقبیح العقلیّین ، فنقول :

الأوّل : أن یدرک أنّ هذا الشیء کمال للنفس أو نقص لها ، فإنّ إدراک العقل لکماله أو نقصه یدفعه للحکم بحسن فعله أو قبحه ، کما تقدّم قریبا (1) ؛ تحصیلا لذلک الکمال أو دفعا لذلک النقص.

الثانی : أن یدرک ملاءمة الشیء للنفس أو عدمها إمّا بنفسه أو لما فیه من نفع عامّ أو خاصّ ، فیدرک حسن فعله أو قبحه تحصیلا للمصلحة أو دفعا للمفسدة.

وکلّ من هذین الإدراکین - أعنی إدراک الکمال أو النقص ، وإدراک الملاءمة أو عدمها - یکون علی نحوین :

1. أن یکون الإدراک لواقعة جزئیّة خاصّة ، فیکون حکم الإنسان بالحسن والقبح بدافع المصلحة الشخصیّة. وهذا الإدراک لا یکون بقوّة العقل ؛ لأنّ العقل شأنه إدراک الأمور الکلّیّة لا الأمور الجزئیّة ، بل إنّما یکون إدراک الجزئیّة بقوّة الحسّ أو الواهم أو الخیال ، وإن کان مثل هذا الإدراک قد یستتبع مدحا أو ذمّا لفاعله ولکن هذا المدح أو الذّم لا ینبغی أن یسمّی «عقلیّا» ، بل قد یسمّی - بالتعبیر الحدیث - «عاطفیّا» ؛ لأنّ سببه تحکیم العاطفة الشخصیّة ، ولا بأس بهذا التعبیر.

2. أن یکون الإدراک لأمر کلّیّ ، فیحکم الإنسان بحسن الفعل لکونه کمالا للنفس ، کالعلم والشجاعة ، أو لکونه فیه مصلحة نوعیّة ، کمصلحة العدل لحفظ النظام وبقاء النوع الإنسانیّ. فهذا الإدراک إنّما یکون بقوّة العقل بما هو عقل ، فیستتبع مدحا من جمیع العقلاء.

وکذا فی إدراک قبح الشیء باعتبار کونه نقصا للنفس ، کالجهل ، أو لکونه فیه مفسدة

[شماره صفحه واقعی : 233]

ص: 233


1- تقدّم فی الصفحة : 229.

نوعیّة ، کالظلم ، فیدرک العقل بما هو عقل ذلک ویستتبع ذمّا من جمیع العقلاء. فهذا المدح والذمّ إذا تطابقت علیه آراء جمیع العقلاء باعتبار تلک المصلحة أو المفسدة النوعیّتین ، أو باعتبار ذلک الکمال أو النقص النوعیّین فإنّه یعتبر من الأحکام العقلیّة التی هی موضع النزاع. وهو معنی الحسن والقبح العقلیّین الذی هو محلّ النفی والإثبات. وتسمّی هذه الأحکام العقلیّة العامّة «الآراء المحمودة» و «التأدیبات الصلاحیّة». وهی من قسم القضایا المشهورات التی هی قسم برأسه فی مقابل القضایا الضروریّات. فهذه القضایا غیر معدودة من قسم الضروریّات ، کما توهّمه بعض الناس (1) ومنهم الأشاعرة ، کما سیأتی فی دلیلهم (2). وقد أوضحت ذلک فی الجزء الثالث من المنطق فی مبادئ القیاسات ، فراجع (3).

ومن هنا یتّضح لکم جیّدا أنّ العدلیّة - إذ یقولون بالحسن والقبح العقلیّین - یریدون أنّ الحسن والقبح من الآراء المحمودة والقضایا المشهورة المعدودة من التأدیبات الصلاحیّة ، وهی التی تطابقت علیها آراء العقلاء بما هم عقلاء.

والقضایا المشهورة لیس لها واقع وراء تطابق الآراء - أی إنّ واقعها ذلک -. فمعنی حسن العدل أو العلم عندهم أنّ فاعله ممدوح لدی العقلاء ، ومعنی قبح الظلم والجهل أنّ فاعله مذموم لدیهم. (4)

ویکفینا شاهدا علی ما نقول - من دخول أمثال هذه القضایا فی المشهورات الصرفة التی لا واقع لها إلاّ الشهرة ، وأنّها لیست من قسم الضروریّات - ما قاله الشیخ الرّئیس فی منطق الإشارات : «ومنها الآراء المسمّاة بالمحمودة. وربّما خصّصناها باسم المشهورة ؛ إذ لا عمدة لها إلاّ الشهرة ، وهی آراء لو خلّی الإنسان وعقله المجرّد ووهمه وحسّه ولم یؤدّب بقبول قضایاها والاعتراف بها ... لم یقض بها الإنسان طاعة لعقله أو وهمه أو

[شماره صفحه واقعی : 234]

ص: 234


1- کقطب الدین الرازی فی تعلیقاته علی شرح الإشارات 1 : 219 - 220.
2- یأتی فی الصفحة : 239.
3- المنطق 3 : 294 - 296.
4- ولا ینافی هذا أنّ العلم حسن من جهة أخری وهی جهة کونه کمالا للنفس ، والجهل قبیح لکونه نقصانا. - منه رحمه الله -.

حسّه ، مثل حکمنا بأنّ سلب مال الإنسان قبیح ، وأنّ الکذب قبیح لا ینبغی أن یقدم علیه ...» (1). وهکذا وافقه شارحها العظیم الخواجه نصیر الدین الطوسی (2).

الثالث : ومن أسباب الحکم بالحسن والقبح «الخلق الإنسانیّ» الموجود فی کلّ إنسان علی اختلافهم فی أنواعه ، نحو خلق الکرم والشجاعة ، فإنّ وجود هذا الخلق یکون سببا لإدراک أنّ أفعال الکرم - مثلا - ممّا ینبغی فعلها فیمدح فاعلها ، وأفعال البخل ممّا ینبغی ترکها فیذمّ فاعلها.

وهذا الحکم من العقل قد لا یکون من جهة المصلحة العامّة أو المفسدة العامّة ولا من جهة الکمال للنفس أو النقص ، بل بدافع الخلق الموجود.

وإذا کان هذا الخلق عامّا بین جمیع العقلاء ، یکون هذا الحسن والقبح مشهورین بینهم تتطابق علیهما آراؤهم. ولکن إنّما یدخل فی محلّ النزاع إذا کان الخلق من جهة أخری فیه کمال للنفس أو مصلحة عامّة نوعیّة ، فیدعو ذلک إلی المدح والذمّ. ویجب الرجوع فی هذا القسم إلی ما ذکرته من «الخلقیّات» فی المنطق (3) لتعرف توجیه قضاء الخلق الإنسانیّ بهذه المشهورات.

[*محمدی خراسانی]

الرابع : ومن أسباب الحکم بالحسن والقبح «الانفعال النفسانیّ» ، نحو الرقّة والرحمة والشفقة والحیاء والأنفة والحمیّة والغیرة ... إلی غیر ذلک من انفعالات النفس التی لا یخلو منها إنسان غالبا.

فنری الجمهور یحکم بقبح تعذیب الحیوان اتّباعا لما فی الغریزة من الرقّة والعطف. والجمهور یمدح من یعین الضعفاء والمرضی ویعنی برعایة الأیتام والمجانین بل الحیوانات ؛ لأنّه مقتضی الرحمة والشفقة. ویحکم بقبح کشف العورة والکلام البذیء ؛ لأنّه مقتضی الحیاء. ویمدح المدافع عن الأهل والعشیرة والوطن والأمّة ؛ لأنّه مقتضی الغیرة والحمیّة ... إلی غیر ذلک من أمثال هذه الأحکام العامّة بین الناس.

[شماره صفحه واقعی : 235]

ص: 235


1- شرح الإشارات 1 : 219 - 220.
2- المصدر السابق.
3- المنطق 3 : 296 - 297.

ولکن هذا الحسن والقبح لا یعدّان حسنا وقبحا عقلیّین ، بل ینبغی أن یسمّیا «عاطفیّین» أو «انفعالیّین». وتسمّی القضایا هذه عند المنطقیّین ب- «الانفعالیّات». ولأجل هذا لا یدخل هذا الحسن والقبح فی محلّ النزاع مع الأشاعرة ، ولا نقول نحن بلزوم متابعة الشرع للجمهور فی هذه الأحکام ؛ لأنّه لیس للشارع هذه الانفعالات ؛ بل یستحیل وجودها فیه ؛ لأنّها من صفات الممکن. وإنّما نحن نقول بملازمة حکم الشارع لحکم العقل بالحسن والقبح فی الآراء المحمودة والتأدیبات الصلاحیّة - علی ما سیأتی (1) - ، فباعتبار أنّ الشارع من العقلاء بل رئیسهم ، بل خالق العقل فلا بدّ أن یحکم بحکمهم بما هم عقلاء ، ولکن لا یجب أن یحکم بحکمهم بما هم عاطفیّون. ولا نقول : إنّ الشارع یتابع الناس فی أحکامهم متابعة مطلقة.

الخامس : ومن الأسباب «العادة عند الناس» ، کاعتیادهم احترام القادم - مثلا - بالقیام له ، واحترام الضیف بالطعام ، فیحکمون لأجل ذلک بحسن القیام للقادم وإطعام الضیف.

والعادات العامّة کثیرة ومتنوّعة ، فقد تکون العادة تختصّ بأهل بلد أو قطر أو أمّة ، وقد تعمّ جمیع الناس فی جمیع العصور أو فی عصر. فتختلف لأجل ذلک ، القضایا التی یحکم بها بحسب العادة ، فتکون مشهورة عند القوم الذین لهم تلک العادة دون غیرهم.

وکما یمدح الناس المحافظین علی العادات العامّة یذمّون المستهینین بها ، سواء کانت العادة حسنة من ناحیة عقلیّة أو عاطفیّة أو شرعیّة ، أو سیّئة قبیحة من إحدی هذه النواحی ، فتراهم یذمّون من یرسل لحیته إذا اعتادوا حلقها ویذمّون الحلیق إذا اعتادوا إرسالها ، وتراهم یذمّون من یلبس غیر المألوف عندهم لمجرّد أنّهم لم یعتادوا لبسه ، بل ربّما یسخرون به أو یعدّونه مارقا.

وهذا الحسن والقبح أیضا لیسا عقلیّین ، بل ینبغی أن یسمّیا «عادیّین» ؛ لأنّ منشأهما العادة. وتسمّی القضایا فیهما فی عرف المناطقة «العادیّات». ولذا لا یدخل أیضا هذا الحسن والقبح فی محلّ النزاع. ولا نقول نحن - أیضا - بلزوم متابعة الشارع للناس فی أحکامهم هذه ؛ لأنّهم لم یحکموا فیها بما هم عقلاء بل بما هم معتادون ، أی بدافع العادة.

[شماره صفحه واقعی : 236]

ص: 236


1- یأتی فی الصفحة : 244 و 246.

نعم ، بعض العادات قد یکون موضوعا لحکم الشارع ، مثل حکمه بحرمة لباس الشهرة ، أی اللباس غیر المعتاد لبسه عند الناس ، ولکن هذا الحکم لا لأجل المتابعة لحکم الناس ، بل لأنّ مخالفة الناس فی زیّهم علی وجه یثیر فیهم السخریّة والاشمئزاز فیها مفسدة موجبة لحرمة هذا اللباس شرعا ، وهذا شیء آخر غیر ما نحن فیه.

فتحصّل من جمیع ما ذکرنا - وقد أطلنا الکلام لغرض کشف الموضوع کشفا تامّا - أنّه لیس کلّ حسن وقبح بالمعنی الثالث موضوعا للنزاع مع الأشاعرة ، بل خصوص ما کان سببه إدراک کمال الشیء أو نقصه علی نحو کلّی ، وما کان سببه إدراک ملاءمته أو عدمها علی نحو کلّی أیضا من جهة مصلحة نوعیّة أو مفسدة نوعیّة ؛ فإنّ الأحکام العقلیّة الناشئة من هذه الأسباب هی أحکام للعقلاء بما هم عقلاء ، وهی التی ندّعی فیها أنّ الشارع لا بدّ أن یتابعهم فی حکمهم. وبهذا تعرف ما وقع من الخلط فی کلام جملة من الباحثین عن هذا الموضوع.

5. معنی الحسن و القبح الذاتیّین

صوت

[*محمدی خراسانی]

إنّ الحسن والقبح بالمعنی الثالث ینقسمان إلی ثلاثة أقسام :

1. ما هو علّة للحسن والقبح ، ویسمّی الحسن والقبح فیه ب- «الذاتیّین» ، مثل العدل والظلم ، والعلم والجهل ؛ فإنّ العدل بما هو عدل لا یکون إلاّ حسنا أبدا ، أی إنّه متی ما صدق عنوان العدل فإنّه لا بدّ أن یمدح علیه فاعله عند العقلاء ویعدّ عندهم محسنا ، وکذلک الظلم بما هو ظلم لا یکون إلاّ قبیحا ، أی إنّه متی ما صدق عنوان الظلم فإنّ فاعله مذموم عندهم ویعدّ مسیئا.

2. ما هو مقتض لهما ، ویسمّی الحسن والقبح فیه ب- «العرضیّین» ، مثل تعظیم الصدیق وتحقیره ، فإنّ تعظیم الصدیق - لو خلّی ونفسه - فهو حسن ممدوح علیه ، وتحقیره کذلک قبیح لو خلّی ونفسه ؛ ولکن تعظیم الصدیق بعنوان أنّه تعظیم الصدیق یجوز أن یکون قبیحا مذموما ، کما إذا کان سببا لظلم ثالث ، بخلاف العدل فإنّه یستحیل أن یکون قبیحا مع بقاء صدق عنوان العدل. کذلک تحقیر الصدیق بعنوان أنّه تحقیر له یجوز أن یکون حسنا

[شماره صفحه واقعی : 237]

ص: 237

ممدوحا علیه ، کما إذا کان سببا لنجاته ، ولکن یستحیل أن یکون الظلم حسنا مع بقاء صدق عنوان الظلم.

3. ما لا علّیة له ولا اقتضاء فیه فی نفسه للحسن والقبح أصلا ، وإنّما قد یتّصف بالحسن تارة إذا انطبق علیه عنوان حسن ، کالعدل ، وقد یتّصف بالقبح أخری إذا انطبق علیه عنوان قبیح ، کالظلم. وقد لا ینطبق علیه عنوان أحدهما فلا یکون حسنا ولا قبیحا ، کالضرب - مثلا - ، فإنّه حسن للتأدیب ، وقبیح للتشفّی ، ولا حسن ولا قبیح کضرب غیر ذی الروح.

ومعنی کون الحسن أو القبح ذاتیّا أنّ العنوان المحکوم علیه بأحدهما بما هو فی نفسه وفی حدّ ذاته یکون محکوما به ، لا من جهة اندراجه تحت عنوان آخر. فلا یحتاج إلی واسطة فی اتّصافه بأحدهما.

ومعنی کونه مقتضیا لأحدهما أنّ العنوان لیس فی حدّ ذاته متّصفا به ، بل بتوسّط عنوان آخر ، ولکنّه - لو خلّی وطبعه - کان داخلا تحت العنوان الحسن أو القبیح ، ألا تری تعظیم الصدیق - لو خلّی ونفسه - یدخل تحت عنوان العدل الذی هو حسن فی ذاته ، أی بهذا الاعتبار تکون له مصلحة نوعیّة عامّة ؛ أمّا لو کان سببا لهلاک نفس محترمة کان قبیحا ؛ لأنّه یدخل حینئذ بما هو تعظیم الصدیق تحت عنوان الظلم ولا یخرج عن عنوان کونه تعظیما للصدیق.

وکذلک یقال فی تحقیر الصدیق ، فإنّه - لو خلّی ونفسه - یدخل تحت عنوان الظلم الذی هو قبیح بحسب ذاته ، أی بهذا الاعتبار تکون له مفسدة نوعیّة عامّة ؛ فلو کان سببا لنجاة نفس محترمة کان حسنا ؛ لأنّه یدخل حینئذ تحت عنوان العدل ، ولا یخرج عن عنوان کونه تحقیرا للصدیق.

وأمّا العناوین التی من القسم الثالث فلیست فی حدّ ذاتها لو خلّیت وأنفسها داخلة تحت عنوان حسن أو قبیح ، فلذلک لا تکون لها علّیّة ولا اقتضاء.

وعلی هذا یتّضح معنی العلّیّة والاقتضاء هنا ، فإنّ المراد من العلّیّة أنّ العنوان بنفسه هو تمام موضوع حکم العقلاء بالحسن أو القبح. والمراد من الاقتضاء أنّ العنوان - لو خلّی وطبعه - یکون داخلا فیما هو موضوع لحکم العقلاء بالحسن أو القبح. ولیس المراد من

[شماره صفحه واقعی : 238]

ص: 238

العلّیّة والاقتضاء ما هو معروف من معناهما أنّه بمعنی التأثیر والإیجاد ، فإنّه من البدیهیّ أنّه لا علّیّة ولا اقتضاء لعناوین الأفعال فی أحکام العقلاء إلاّ من باب علّیّة الموضوع لمحموله.

6. أدلّة الطرفین

بتقدیم الأمور السابقة نستطیع أن نواجه أدلّة الطرفین بعین بصیرة ؛ لنعطی الحکم العادل لأحدهما ونأخذ النتیجة المطلوبة. ونحن نبحث عن ذلک فی عدّة موادّ ،

[*محمدی خراسانی]

فنقول :

1. إنّا ذکرنا أنّ قضیّة الحسن والقبح من القضایا المشهورات ، وأشرنا إلی ما کنتم درستموه فی الجزء الثالث من المنطق من أنّ المشهورات قسم یقابل الضروریّات الستّ کلّها. ومنه نعرف المغالطة فی دلیل الأشاعرة ، وهو أهمّ أدلّتهم ؛ إذ یقولون :

«لو کانت قضیّة الحسن والقبح ممّا یحکم به العقل لما کان فرق بین حکمه فی هذه القضیّة وبین حکمه بأنّ الکلّ أعظم من الجزء. ولکنّ الفرق موجود قطعا ؛ إذ الحکم الثانی لا یختلف فیه اثنان مع وقوع الاختلاف فی الأوّل» (1).

وهذا الدلیل من نوع القیاس الاستثنائیّ قد استثنی فیه نقیض التالی لینتج نقیض المقدّم.

والجواب عنه : أنّ المقدّمة الأولی - وهی الجملة الشرطیّة - ممنوعة ، ومنعها یعلم ممّا تقدّم آنفا ؛ لأنّ قضیّة الحسن والقبح - کما قلنا - من المشهورات ، وقضیّة أنّ الکلّ أعظم من الجزء من الأوّلیّات الیقینیّات ، فلا ملازمة بینهما. ولیس هما من باب واحد حتّی یلزم من کون القضیّة الأولی ممّا یحکم به العقل ألاّ یکون فرق بینها وبین القضیة الثانیة. وینبغی أن نذکر جمیع الفروق بین المشهورات هذه وبین الأوّلیّات ، لیکون أکثر وضوحا بطلان قیاس إحداهما علی الأخری. والفارق من وجوه ثلاثة :

الأوّل : أنّ الحاکم فی قضایا التأدیبات العقل العملیّ ، والحاکم فی الأوّلیّات العقل النظریّ.

[شماره صفحه واقعی : 239]

ص: 239


1- التحقیق أنّ ما ذکر لیس من أدلّتهم ، فضلا عن کونه من أهمّها ، بل هو اعتراض تعرّض له ابن میثم فی قواعد المرام : 105 ، ثم أجاب عنه. وتعرّض له القوشجیّ أیضا بعنوان «اعتراض» ، راجع شرح التجرید للقوشجی : 339.

الثانی : أنّ القضیّة التأدیبیّة لا واقع لها إلاّ تطابق آراء العقلاء ، والأوّلیّات لها واقع خارجیّ.

الثالث : أنّ القضیّة التأدیبیّة لا یجب أن یحکم بها کلّ عاقل لو خلّی ونفسه ، ولم یتأدّب بقبولها والاعتراف بها ، کما قال الشیخ الرئیس علی ما نقلناه من عبارته فیما سبق فی الأمر الثانی ، ولیس کذلک القضیّة الأوّلیّة التی یکفی تصوّر طرفیها فی الحکم ، فإنّه لا بدّ ألاّ یشکّ عاقل فی الحکم بها لأوّل وهلة.

2. ومن أدلّتهم علی إنکار الحسن والقبح العقلیّین أن قالوا : إنّه لو کان ذلک عقلیّا لما اختلف حسن الأشیاء وقبحها باختلاف الوجوه والاعتبارات ، کالصدق ؛ إذ یکون مرّة ممدوحا علیه وأخری مذموما علیه إذا کان فیه ضرر کبیر. وکذلک الکذب بالعکس یکون [مرّة] مذموما علیه و [أخری] ممدوحا علیه إذا کان فیه نفع کبیر ؛ کالضرب والقیام والقعود ونحوها ممّا یختلف حسنه وقبحه (1).

والجواب عن هذا الدلیل وأشباهه یظهر ممّا ذکرناه من أنّ حسن الأشیاء وقبحها علی أنحاء ثلاثة ، فما کان ذاتیّا لا یقع فیه اختلاف ؛ فإنّ العدل بما هو عدل لا یکون قبیحا أبدا ، وکذلک الظلم بما هو ظلم لا یکون حسنا أبدا ، أی إنّه ما دام عنوان العدل صادقا فهو ممدوح ، وما دام عنوان الظلم صادقا فهو مذموم.

وأمّا : ما کان عرضیّا فإنّه یختلف بالوجوه والاعتبارات ، فمثلا الصدق إن دخل تحت عنوان العدل کان ممدوحا ، وإن دخل تحت عنوان الظلم کان قبیحا. وکذلک الکذب وما ذکر من الأمثلة.

والخلاصة أنّ العدلیّة لا یقولون بأنّ جمیع الأشیاء لا بدّ أن تتّصف بالحسن أبدا أو بالقبح أبدا ، حتّی یلزم ما ذکر من الإشکال.

3. وقد استدلّ العدلیّة علی مذهبهم بما خلاصته «أنّه من المعلوم ضرورة حسن الإحسان وقبح الظلم عند کلّ عاقل من غیر اعتبار شرع ، فإنّ ذلک یدرکه حتّی منکر الشرائع» (2).

[شماره صفحه واقعی : 240]

ص: 240


1- شرح المقاصد 4 : 284 ؛ شرح التجرید للقوشجیّ : 339.
2- کشف المراد : 303 ، مفتاح الباب : 153.

وأجیب عنه بأنّ الحسن والقبح فی ذلک بمعنی الملاءمة والمنافرة أو بمعنی صفة الکمال والنقص ، وهو مسلّم لا نزاع فیه. وأمّا بالمعنی المتنازع فیه فإنّا لا نسلّم جزم العقلاء به. (1)

ونحن نقول : إنّ من یدّعی ضرورة حکم العقلاء بحسن الإحسان وقبح الظلم یدّعی ضرورة مدحهم لفاعل الإحسان وذمّهم لفاعل الظلم. ولا شکّ فی أنّ هذا المدح والذمّ من العقلاء ضروریّان ؛ لتواترهما عن جمیع الناس ، ومنکرهما مکابر. والذی یدفع العقلاء لهذا - کما قدّمنا - شعورهم بأنّ العدل کمال للعادل ، وملاءمته لمصلحة النوع الإنسانیّ وبقائه ، وشعورهم بنقص الظلم ، ومنافرته لمصلحة النوع الإنسانیّ وبقائه.

[*محمدی خراسانی]

4. واستدلّ العدلیّة أیضا بأنّ الحسن والقبح لو کانا لا یثبتان إلاّ من طریق الشرع ، فهما لا یثبتان أصلا حتّی من طریق الشرع. (2)

وقد صوّر بعضهم (3) هذه الملازمة علی النحو الآتی :

إنّ الشارع إذا أمر بشیء فلا یکون حسنا إلاّ مدح مع ذلک الفاعل علیه ، وإذا نهی عن شیء فلا یکون قبیحا إلاّ إذا ذمّ الفاعل علیه. ومن أین تعرف أنّه یجب أن یمدح الشارع فاعل المأمور به ویذمّ فاعل المنهیّ عنه ، إلاّ إذا کان ذلک واجبا عقلا؟ فتوقّف حسن المأمور به وقبح المنهیّ عنه علی حکم العقل ، وهو المطلوب.

ثمّ لو ثبت أنّ الشارع مدح فاعل المأمور به وذمّ فاعل المنهیّ عنه ، والمفروض أنّ مدح الشارع ثوابه وذمّه عقابه ، فمن أین نعرف أنّه صادق فی مدحه وذمّه ، إلاّ إذا ثبت أنّ الکذب قبیح عقلا یستحیل علیه؟ فیتوقّف ثبوت الحسن والقبح شرعا علی ثبوتهما عقلا ، فلو لم یکن لهما ثبوت عقلا فلا ثبوت لهما شرعا.

وقد أجاب بعض الأشاعرة (4) عن هذا التصویر بأنّه یکفی فی کون الشیء حسنا أن یتعلّق

[شماره صفحه واقعی : 241]

ص: 241


1- هکذا أجاب عنه التفتازانی فی شرح المقاصد 4 : 291.
2- کشف المراد : 303.
3- کالحکیم السبزواریّ فی شرح الأسماء الحسنی : 321. وصوّرها ابن میثم علی النحو الآخر ، کما صوّرها العلاّمة علی النحو الثالث ، فراجع قواعد المرام : 106 ، وکشف المراد : 303.
4- وهو التفتازانی فی شرح المقاصد 4 : 292 ، والقوشجیّ فی شرح التجرید : 340.

به الأمر ، وفی کونه قبیحا أن یتعلّق به النهی - حسب الفرض - ، [وهما] ثابتان وجدانا ، ولا حاجة إلی فرض ثبوت مدح وذمّ من الشارع.

وهذا الکلام - فی الحقیقة - یرجع إلی أصل النزاع فی معنی الحسن والقبح ، فیکون الدلیل وجوابه صرف دعوی ومصادرة علی المطلوب ؛ لأنّ المستدلّ یرجع قوله إلی أنّه یجب المدح والذمّ عقلا ، لأنّهما واجبان فی اتّصاف الشیء بالحسن والقبح ، والمجیب یرجع قوله إلی أنّهما لا یجبان عقلا ، لأنّهما غیر واجبین فی الحسن والقبح.

والأحسن تصویر الدلیل علی وجه آخر ، فنقول :

إنّه من المسلّم عند الطرفین وجوب طاعة الأوامر والنواهی الشرعیّة ، وکذلک وجوب المعرفة. وهذا الوجوب عند الأشاعرة وجوب شرعیّ حسب دعواهم ، فنقول لهم : من أین یثبت هذا الوجوب؟ لا بدّ أن یثبت بأمر من الشارع ؛ فننقل الکلام إلی هذا الأمر ، فنقول لهم : من أین تجب طاعة هذا الأمر؟ فإن کان هذا الوجوب عقلیّا فهو المطلوب ، وإن کان شرعیّا أیضا فلا بدّ له من أمر ولا بدّ له من طاعة ، فننقل الکلام إلیه ... وهکذا نمضی إلی غیر النهایة ، ولا نقف حتّی ننتهی إلی طاعة وجوبها عقلیّ لا یتوقّف علی أمر الشارع ، وهو المطلوب.

بل ثبوت الشرائع من أصلها یتوقّف علی التحسین والتقبیح العقلیّین ، ولو کان ثبوتها من طریق شرعیّ ، لاستحال ثبوتها ؛ لأنّا ننقل الکلام إلی هذا الطریق الشرعیّ فیتسلسل إلی غیر النهایة.

والنتیجة أنّ ثبوت الحسن والقبح شرعا یتوقّف علی ثبوتهما عقلا.

المبحث الثانی : إدراک العقل للحسن و القبح

بعد ما تقدّم من ثبوت الحسن والقبح العقلیّین فی الأفعال ، فقد نسب بعضهم (1) إلی جماعة

[شماره صفحه واقعی : 242]

ص: 242


1- لم أعثر علی من نسبه إلیهم صریحا. قال الشیخ الأنصاریّ فی فرائد الأصول 1 : 15 : «وینسب إلی غیر واحد من أصحابنا الأخباریّین عدم الاعتماد علی القطع الحاصل من المقدّمات العقلیّة القطعیّة غیر الضروریّة». بل قال المحقّق الخراسانیّ : «وإن نسب إلی بعض الأخباریّین : (أنّه لا اعتبار بما إذا کان بمقدّمات عقلیّة) ، إلاّ أنّ مراجعة کلماتهم لا تساعد علی هذه النسبة ، بل تشهد بکذبها». کفایة الأصول : 311.

من الأخباریّین (1) - علی ما یظهر من کلمات بعضهم - (2) إنکار أن یکون للعقل حقّ إدراک ذلک الحسن والقبح ، فلا یثبت شیء من الحسن والقبح الواقعیّین بإدراک العقل.

والشیء الثابت قطعا عندهم علی الإجمال القول بعدم جواز الاعتماد علی شیء من الإدراکات العقلیّة فی إثبات الأحکام الشرعیّة. وقد فسّر هذا القول بأحد وجوه ثلاثة (3) حسب اختلاف عبارات الباحثین منهم :

1. إنکار إدراک العقل للحسن والقبح الواقعیّین. وهذه هی مسألتنا التی عقدنا لها هذا المبحث الثانی.

2. - بعد الاعتراف بثبوت إدراک العقل - إنکار الملازمة بینه وبین حکم الشرع. وهذه هی المسألة الآتیة فی «المبحث الثالث».

3. - بعد الاعتراف بثبوت إدراک العقل وثبوت الملازمة - إنکار وجوب إطاعة الحکم الشرعیّ الثابت من طریق العقل ، ومرجع ذلک إلی إنکار حجّیّة العقل. وسیأتی البحث عن ذلک فی الجزء الثالث من هذا الکتاب (مباحث الحجّة).

وعلیه ، فإن أرادوا التفسیر الأوّل بعد الاعتراف بثبوت الحسن والقبح العقلیّین فهو کلام لا معنی له ؛ لأنّه قد تقدّم (4) أنّه لا واقعیّة للحسن والقبح بالمعنی المتنازع فیه مع الأشاعرة - وهو المعنی الثالث - إلاّ إدراک العقلاء لذلک وتطابق آرائهم علی مدح فاعل الحسن

[شماره صفحه واقعی : 243]

ص: 243


1- منهم المحدّث الاسترآبادیّ والمحدّث الجزائریّ والمحدّث البحرانیّ علی ما فی فرائد الأصول 1 : 15 - 19 ، ومطارح الأنظار : 232.
2- راجع کلمات جمال المحقّقین والسیّد الصدر منقولا عنهما فی مطارح الأنظار : 232 ، وکلمات السیّد الأمین فی الفوائد المدنیّة : 129 و 131.
3- سیأتی أنّ هناک وجها رابعا لحمل کلامهم علیه بما أوّلنا به رأی صاحب الفصول ، الآتی ، وهو إنکار العقل لملاکات الأحکام الشرعیّة. وهو وجه وجیه سیأتی بیانه وتأییده ، وبه تحلّ عقدة النزاع ویقع التصالح بین الطرفین. - منه رحمه الله -.
4- تقدّم فی الصفحة : 229 و 231.

وذمّ فاعل القبیح علی ما أوضحناه فیما سبق.

وإذا اعترفوا بثبوت الحسن والقبح بهذا المعنی فهو اعتراف بإدراک العقل. ولا معنی للتفکیک بین ثبوت الحسن والقبح وبین إدراک العقل لهما إلاّ إذا جاز تفکیک الشیء عن نفسه.

نعم ، إذا فسّروا الحسن والقبح بالمعنیین الأوّلین جاز هذا التفکیک ولکنّهما لیسا موضع النزاع عندهم.

وهذا الأمر واضح لا یحتاج إلی أکثر من هذا البیان بعد ما قدّمناه فی المبحث الأوّل.

المبحث الثالث : ثبوت الملازمة العقلیّة بین حکم العقل و حکم الشرع

صوت

[*محمدی خراسانی]

ومعنی الملازمة العقلیّة هنا - علی ما تقدّم - أنّه إذا حکم العقل بحسن شیء أو قبحه هل یلزم عقلا أن یحکم الشرع علی طبقه؟

وهذه هی المسألة الأصولیّة التی تخصّ علمنا ، وکلّ ما تقدّم من الکلام کان کالمقدّمة لها. وقد قلنا سابقا (1) : إنّ الأخباریّین فسّر کلامهم - فی أحد الوجوه الثلاثة المقدّمة الذی یظهر من کلام بعضهم - بإنکار هذه الملازمة. وأمّا الأصولیّون فقد أنکرها منهم صاحب الفصول (2) ، ولم نعرف له موافقا. وسیأتی توجیه کلامه وکلام الأخباریّین. (3)

والحقّ أنّ الملازمة ثابتة عقلا ، فإنّ العقل إذا حکم بحسن شیء أو قبحه - أی إنّه إذا تطابقت آراء العقلاء جمیعا بما هم عقلاء علی حسن شیء لما فیه من حفظ النظام وبقاء النوع ، أو علی قبحه لما فیه من الإخلال بذلک - فإنّ الحکم هذا یکون بادئ رأی الجمیع ، فلا بدّ أن یحکم الشارع بحکمهم ؛ لأنّه منهم بل رئیسهم ، فهو بما هو عاقل - بل خالق العقل - کسائر العقلاء ، لا بدّ أن یحکم بما یحکمون. ولو فرضنا أنّه لم یشارکهم فی حکمهم ، لما کان ذلک الحکم بادئ رأی الجمیع ، وهذا خلاف الفرض.

[شماره صفحه واقعی : 244]

ص: 244


1- تقدّم فی الصفحة : 243.
2- الفصول الغرویّة : 337.
3- یأتی فی الصفحة : 246 «توضیح وتعقیب».

وبعد ثبوت ذلک ینبغی أن نبحث هنا عن مسألة أخری ، وهی أنّه لو ورد من الشارع أمر فی مورد حکم العقل ، کقوله (تعالی) : (أَطِیعُوا اللهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ) (1) فهذا الأمر من الشارع هل هو أمر مولویّ - أی إنّه أمر منه بما هو مولی - أو إنّه أمر إرشادیّ ، أی إنّه أمر لأجل الإرشاد إلی ما حکم به العقل ، أی إنّه أمر منه بما هو عاقل؟ وبعبارة أخری : إنّ النزاع هنا فی أنّ مثل هذا الأمر من الشارع هل هو أمر تأسیسیّ - وهذا معنی أنّه مولویّ - أو أنّه أمر تأکیدیّ ، وهو معنی أنّه إرشادیّ؟

لقد وقع الخلاف فی ذلک ، والحقّ أنّه للإرشاد حیث یفرض أنّ حکم العقل هذا کاف لدعوة المکلّف إلی الفعل الحسن واندفاع إرادته للقیام به ، فلا حاجة إلی جعل الداعی من قبل المولی ثانیا ، بل یکون عبثا ولغوا ، بل هو مستحیل ؛ لأنّه یکون من باب تحصیل الحاصل.

وعلیه ، فکلّ ما یرد فی لسان الشرع من الأوامر فی موارد المستقلاّت العقلیّة لا بدّ أن یکون تأکیدا لحکم العقل لا تأسیسا.

نعم ، لو قلنا بأنّ ما تطابقت علیه آراء العقلاء هو استحقاق المدح والذمّ فقط علی وجه لا یلزم منه استحقاق الثواب والعقاب من قبل المولی ، أو أنّه یلزم منه ذلک بل هو عینه (2) ولکن لا یدرک ذلک کلّ أحد ، فیمکن ألاّ یکون نفس إدراک استحقاق المدح والذمّ کافیا لدعوة کلّ أحد إلی الفعل إلاّ للأفذاذ (3) من الناس ، فلا یستغنی أکثر الناس عن الأمر من المولی ، المترتّب علی موافقته الثواب وعلی مخالفته العقاب فی مقام الدعوة إلی الفعل وانقیاده ؛

[*محمدی خراسانی]

فإذا ورد أمر من المولی فی مورد حکم العقل المستقلّ فلا مانع من حمله علی

[شماره صفحه واقعی : 245]

ص: 245


1- النساء (4) الآیة : 59 ؛ المائدة (5) الآیة : 92 ؛ النور (24) الآیة : 54 ؛ محمّد (47) الآیة : 33 ؛ التغابن (64) الآیة : 12.
2- الحقّ - کما صرّح بذلک کثیر من العلماء المحقّقین - أنّ معنی استحقاق المدح لیس إلاّ استحقاق الثواب ، ومعنی استحقاق الذمّ لیس إلاّ استحقاق العقاب ، بمعنی أنّ المراد من المدح ما یعمّ الثواب ، لأنّ المراد بالمدح المجازاة بالخیر ، والمراد من الذمّ ما یعمّ العقاب ؛ لأنّ المراد به المکافأة بالشرّ. ولذا قالوا : «إنّ مدح الشارع ثوابه ، وذمّه عقابه» ، وأرادوا به هذا المعنی. - منه رحمه الله -.
3- وفی «س» : للأوحدی.

الأمر المولویّ ، إلاّ إذا لزم منه محال التسلسل ، کالأمر بالطاعة والأمر بالمعرفة ؛ بل مثل هذه الموارد لا معنی لأن یکون الأمر فیها مولویّا ؛ لأنّه لا یترتّب علی موافقته غیر ما یترتّب علی متعلّق المأمور به ، نظیر الأمر بالاحتیاط فی أطراف العلم الإجمالیّ.

توضیح وتعقیب

والحقّ أنّ الالتزام بالتحسین والتقبیح العقلیّین هو نفس الالتزام بتحسین الشارع وتقبیحه ، وفقا لحکم العقلاء ؛ لأنّه من جملتهم ، لا أنّهما شیئان أحدهما یلزم الآخر ، وإن توهّم ذلک بعضهم. (1)

ولذا تری أکثر الأصولیّین والکلامیّین لم یجعلوهما مسألتین بعنوانین ، بل لم یعنونوا إلاّ مسألة واحدة هی مسألة «التحسین والتقبیح العقلیّین».

وعلیه ، فلا وجه للبحث عن ثبوت الملازمة بعد فرض القول بالتحسین والتقبیح وأمّا نحن فإنّما جعلنا الملازمة مسألة مستقلّة فللخلاف الذی وقع فیها بتوهّم التفکیک.

ومن العجیب ما عن صاحب الفصول رحمه الله من إنکاره للملازمة ، مع قوله بالتحسین والتقبیح العقلیّین (2) ، وکأنّه ظنّ أنّ کلّ ما أدرکه العقل من المصالح والمفاسد - ولو بطریق نظریّ أو من غیر سبب عامّ من الأسباب المتقدّمة ذکرها - یدخل فی مسألة التحسین والتقبیح ، وأنّ القائل بالملازمة یقول بالملازمة أیضا فی مثل ذلک.

ولکن نحن قلنا : إنّ قضایا التحسین والتقبیح هی القضایا التی تطابقت علیها آراء العقلاء کافّة بما هم عقلاء ، وهی بادئ رأی الجمیع ، وفی مثلها نقول بالملازمة لا مطلقا. فلیس کلّ ما أدرکه العقل من أیّ سبب کان - ولو لم تتطابق علیه الآراء ، أو تطابقت ولکن لا بما هم عقلاء - یدخل فی هذه المسألة.

وقد ذکرنا نحن سابقا (3) : أنّ ما یدرکه العقل من الحسن والقبح بسبب العادة أو الانفعال و

[شماره صفحه واقعی : 246]

ص: 246


1- کصاحب الفصول والشیخ الأنصاریّ. فراجع الفصول الغرویّة : 337 ، ومطارح الأنظار : 231 - 232.
2- الفصول الغرویّة : 337.
3- تقدّم فی الصفحة : 235 - 236.

نحوهما ، وما یدرکه لا من سبب عامّ للجمیع ، لا یدخل فی موضوع مسألتنا.

ونزید هذا بیانا وتوضیحا هنا ، فنقول :

إنّ مصالح الأحکام الشرعیّة المولویّة - التی هی نفسها ملاکات أحکام الشارع - لا تندرج تحت ضابط نحن ندرکه بعقولنا ؛ إذ لا یجب فیها أن تکون هی بعینها المصالح العمومیّة المبنیّ علیها حفظ النظام العامّ وإبقاء النوع التی هی - أعنی هذه المصالح العمومیّة - مناطات الأحکام العقلیّة فی مسألة التحسین والتقبیح العقلیّین.

وعلی هذا ، فلا سبیل للعقل بما هو عقل إلی إدراک جمیع ملاکات الأحکام الشرعیّة ، فإذا أدرک العقل المصلحة فی شیء أو المفسدة فی آخر ولم یکن إدراکه مستندا إلی إدراک المصلحة أو المفسدة العامّتین اللتین یتساوی فی إدراکهما جمیع العقلاء ؛ فإنّه - أعنی العقل - لا سبیل له إلی الحکم بأنّ هذا المدرک یجب أن یحکم به الشارع علی طبق حکم العقل ، إذ یتحمل أنّ هناک ما هو مناط لحکم الشارع غیر ما أدرکه العقل ، أو أنّ هناک مانعا یمنع من حکم الشارع علی طبق ما أدرکه العقل ، وإن کان ما أدرکه مقتضیا لحکم الشارع.

ولأجل هذا نقول : إنّه لیس کلّ ما حکم به الشرع یجب أن یحکم به العقل ؛ وإلی هذا یرمی قول إمامنا الصادق علیه السلام : «إنّ دین الله لا یصاب بالعقل» (1) ؛ ولأجل هذا أیضا نحن لا نعتبر القیاس والاستحسان من الأدلّة الشرعیّة علی الأحکام.

وعلی هذا التقدیر ، فإن کان ما أنکره صاحب الفصول والأخباریّون من الملازمة هی الملازمة فی مثل تلک المدرکات العقلیّة التی هی لیست من المستقلاّت العقلیّة التی تطابقت علیها آراء العقلاء - بما هم عقلاء - فإنّ إنکارهم فی محلّه ، وهم علی حقّ فیه ، لا نزاع لنا معهم فیه. ولکن هذا أمر أجنبیّ عن الملازمة المبحوث عنها فی المستقلاّت العقلیّة. وإن کان ما أنکروه هو مطلق الملازمة حتّی فی المستقلاّت العقلیّة - کما قد یظهر

[شماره صفحه واقعی : 247]

ص: 247


1- لم ینقل هذا الحدیث عن الإمام الصادق علیه السلام فی مصادر الحدیث ، بل روی عنه أنّه علیه السلام قال : «إنّ دین الله لا یصاب بالمقائیس» أو «إنّ دین الله لا یصاب بالقیاس». راجع بحار الأنوار 2 : 303 و 26 : 33. نعم ، روی عن الإمام السجّاد علیّ بن الحسین علیهما السلام أنّه قال : «إنّ دین الله لا یصاب بالعقول الناقصة». مستدرک الوسائل 17 : 262.

من بعض تعبیراتهم (1) - فهم لیسوا علی حقّ فیما أنکروا ، ولا مستند لهم.

وعلی هذا ، فیمکن التصالح بین الطرفین بتوجیه کلام الأخباریّین وصاحب الفصول بما یتّفق ما أوضحناه ، ولعلّه لا یأباه بعض کلامهم. (2)

تمرینات «33»

1. بیّن الأمور الأربعة المتلاحقة التی هی المبحوث عنها فی المستقلاّت العقلیّة.

2. اذکر معانی الحسن والقبح تفصیلا ، وبیّن المعنی الذی هو موضوع النزاع.

3. ما واقعیّة الحسن والقبح فی معانیه؟ هل لها إزاء ومطابق فی الخارج أم لا؟

4. ما الفرق بین العقل العملیّ والعقل النظریّ؟

5. اذکر أسباب حکم العقل العملیّ بالحسن والقبح ، وبیّن أیّها یدخل فی محلّ النزاع فی مسألة التحسین والتقبیح العقلیّین؟

6. ما الفرق بین الحسن والقبح الذاتیّین والحسن والقبح العرضیّین؟ مثل لکلّ منهما.

7. ما هو رأی الأشاعرة فی الحسن والقبح؟ وما هو رأی العدلیّة؟

8. ما هی أدلّة الأشاعرة؟ وما الجواب عنها؟

9. ما هی أدلّة العدلیّة؟

10. هل یتمکّن العقل من إدراک وجوه الحسن والقبح مستقلاّ أو لا؟

11. إذا حکم العقل بحسن شیء أو قبحه هل یلزم عقلا أن یحکم الشرع علی طبقه؟ اذکر أقوال العلماء ، وبیّن دلیل ثبوت الملازمة.

12. لو ورد من الشارع أمر فی مورد حکم العقل ، هل هذا الأمر أمر مولویّ أو أمر إرشادی؟

13. کیف یقع التصالح بین منکری الملازمة ومثبتیها؟

[شماره صفحه واقعی : 248]

ص: 248


1- کقول السیّد الأمین : «إن تمسّکنا بکلامهم علیهم السلام فقد عصمنا من الخطأ ، وإن تمسّکنا بغیرهم لم نعصم منه». الفوائد المدنیّة : 131. وکذلک قول المحدّث البحرانیّ «لا مدخل للعقل فی شیء من الأحکام الفقهیّة من عبادات وغیرها ، ولا سبیل إلیها إلاّ السماع عن المعصوم ، لقصور العقل المذکور عن الاطّلاع علیها». الحدائق الناضرة 1 : 132. فالظاهر من هذه التعبیرات - بإطلاقها - أنّ ما أنکروه هو مطلق الملازمة.
2- کقول آخر للسیّد الأمین : «الأوّل فی ابطال ...» ، وقول آخر له : «وأنت إذا تأملت ...». الفوائد المدنیّة : 3 و 131.
الباب الثانی : غیر المستقلاّت العقلیّة
تمهید

صوت

[*محمدی خراسانی]

سبق أن قلنا : إنّ المراد من «غیر المستقلاّت العقلیّة» هو ما لم یستقلّ العقل به وحده فی الوصول إلی النتیجة ، بل یستعین بحکم شرعیّ (1) فی إحدی مقدّمتی القیاس وهی الصغری ، والمقدّمة الأخری - وهی الکبری -.

الحکم العقلیّ الذی هو عبارة عن حکم العقل بالملازمة عقلا بین الحکم فی المقدّمة الأولی وبین حکم شرعیّ آخر. مثاله حکم العقل بالملازمة بین وجوب ذی المقدّمة شرعا وبین وجوب المقدّمة شرعا.

وهذه الملازمة العقلیّة لها عدّة موارد وقع فیها البحث وصارت موضعا للنزاع ، ونحن ذاکرون هنا أهمّ هذه المواضع فی مسائل :

المسألة الأولی : الإجزاء
اشارة

(2)

تصدیر

لا شکّ فی أنّ المکلّف إذا أتی بما أمر به مولاه علی الوجه المطلوب - أی أتی

[شماره صفحه واقعی : 249]

ص: 249


1- قلنا : «یستعین بحکم شرعیّ» ولم نقل : «المقدّمة الشرعیّة» لتعمیم بحث غیر المستقلاّت العقلیّة لمسألة الإجزاء فإنّ صغری مسألة الإجزاء هکذا : «هذا الفعل إتیان بالمأمور به شرعا» والحکم بأنّ الفعل إتیان بالمأمور به یستعان فیه بالحکم الشرعیّ وهو الأمر المفروض ثبوته. - منه رحمه الله -.
2- الإجزاء : مصدر «أجزأ» أی أغنی عنه وقام مقامه. - منه رحمه الله -.

بالمطلوب علی طبق ما أمر به جامعا لجمیع ما هو معتبر فیه من الأجزاء والشرائط ، شرعیّة أو عقلیّة - فإنّ هذا الفعل منه یعتبر امتثالا لنفس ذلک الأمر ، سواء کان الأمر اختیاریّا واقعیّا ، أو اضطراریّا ، أو ظاهریّا. ولیس فی هذا خلاف ، أو لا یمکن أن یقع فیه الخلاف.

وکذا لا شکّ ولا خلاف فی أنّ هذا الامتثال علی تلک الصفة یجزئ ویکتفی به عن امتثال آخر ؛ لأنّ المکلّف - حسب الفرض - قد جاء بما علیه من التکلیف علی الوجه المطلوب. وکفی!

وحینئذ ، یسقط الأمر الموجّه إلیه ، لأنّه قد حصل بالفعل ما دعا إلیه ، وانتهی أمده ، ویستحیل أن یبقی بعد حصول غرضه وما کان قد دعا إلیه ؛ (1) لانتهاء أمد دعوته بحصول غایته الداعیة إلیه ، إلاّ إذا جوّزنا المحال ، وهو حصول المعلول بلا علّة. (2)

[شماره صفحه واقعی : 250]

ص: 250


1- أی بعد حصول الداعی إلی صدور ذلک لأمر.
2- وإذا صحّ أن یقال شیء فی هذا الباب فلیس فی إجزاء المأتیّ به والاکتفاء بامتثال الأمر ، فإنّ هذا قطعیّ کما قلنا فی المتن ، وإنّما الذی یصحّ أن یقال ویبحث عنه ففی جواز الامتثال مرّة أخری بدلا عن الامتثال الأوّل علی وجه یلغی الامتثال الأوّل ویکتفی بالثانی. وهو خارج عن مسألة الإجزاء ، ویعبّر عنه فی لسان الأصولیّین بقولهم : «تبدیل الامتثال بالامتثال». وقد یتصوّر الطالب أنّ هذا لا مانع منه عقلا ، بأن یتصوّر أنّ هناک حالة منتظرة بعد الامتثال الأوّل ، بمعنی أن نتصوّر أنّ الغرض من الأمر لم یحصل بمجرّد الامتثال الأوّل فلا یسقط عنده الأمر ، بل یبقی مجال لامتثاله ثانیا ، لا سیّما إذا کان الامتثال الثانی أفضل. ویساعد علی هذا التصویر أنّه قد ورد فی الشریعة ما یؤیّد ذلک بظاهره ، مثل ما ورد فی باب إعادة من صلّی فرادی عند حضور الجماعة : «إن الله (تعالی) یختار أحبّهما إلیه». (* عن أبی بصیر ، قال : قلت لأبی عبد الله علیه السلام : أصلّی ثمّ أدخل المسجد فتقام الصلاة ، وقد صلّیت ، فقال علیه السلام : «صلّ معهم ، یختار الله أحبّهما إلیه». وسائل الشیعة 5 : 456 ، الباب 4 من أبواب صلاة الجماعة ، الحدیث 10.) والحقّ ، عدم جواز تبدیل الامتثال بامتثال آخر ؛ لأنّ الإتیان بالمأمور به بحدوده وقیوده علّة تامّة لحصول الغرض ، فلا تبقی حالة منتظرة بعد الامتثال الأوّل ، فیسقط الأمر لانتهاء أمده کما قلنا فی المتن. أمّا ما ورد فی جواز ذلک فیحمل علی استحباب الإعادة بأمر آخر ندبیّ ، وینبغی أن یحمل قوله علیه السلام : «یختار أحبّهما إلیه» علی أنّ المراد : یختار ذلک فی مقام إعطاء الثواب والأجر ، لا فی مقام امتثال الأمر الوجوبیّ بالصّلاة وأنّ الامتثال یقع بالثانی. - منه رحمه الله -.

وإنّما وقع الخلاف - أو یمکن أن یقع - فی مسألة الإجزاء فیما إذا کان هناک أمران : أمر أوّلیّ واقعیّ لم یمتثله المکلّف إمّا لتعذّره علیه أو لجهله به ، وأمر ثانویّ إمّا اضطراریّ فی صورة تعذّر الأوّل ، وإمّا ظاهریّ فی صورة الجهل بالأوّل ؛ فإنّه إذا امتثل المکلّف هذا الأمر الثانویّ الاضطراریّ أو الظاهریّ ثمّ زال العذر والاضطرار أو زال الجهل وانکشف الواقع ، صحّ الخلاف فی کفایة ما أتی به امتثالا للأمر الثانی عن امتثال الأمر الأوّل ، وإجزائه عنه إعادة فی الوقت وقضاء فی خارجه.

ولأجل هذا عقدت هذه المسألة : «مسألة الإجزاء».

وحقیقتها هی البحث عن ثبوت الملازمة - عقلا - بین الإتیان بالمأمور به بالأمر الاضطراریّ أو الظاهریّ ، وبین الإجزاء والاکتفاء به عن امتثال الأمر الأوّلیّ الاختیاریّ الواقعیّ.

وقد عبّر بعض علماء الأصول المتأخّرین عن هذه المسألة بقوله : «هل الإتیان بالمأمور به علی وجهه یقتضی الإجزاء أو لا یقتضی؟» (1)

والمراد من «الاقتضاء» فی کلامه الاقتضاء بمعنی العلّیّة والتأثیر (2) ، أی إنّه هل یلزم - عقلا - من الإتیان بالمأمور به سقوط التکلیف شرعا أداء وقضاء؟

ومن هنا تدخل هذه المسألة فی باب الملازمات العقلیّة ، علی ما حرّرنا البحث فی صدر هذا المقصد عن المراد بالملازمة العقلیّة (3). ولا وجه لجعلها من باب مباحث الألفاظ (4) ، لأنّ ذلک لیس من شئون الدلالة اللفظیّة.

وعلینا أن نعقد البحث فی مقامین : الأوّل : فی إجزاء المأمور به بالأمر الاضطراریّ. الثانی : فی إجزاء المأمور به بالأمر الظاهریّ :

[شماره صفحه واقعی : 251]

ص: 251


1- کفایة الأصول : 104.
2- لا بنحو الکشف والدلالة.
3- وهو حکم العقل بالملازمة بین حکم الشرع وبین أمر آخر ، سواء کان حکما عقلیّا أو شرعیّا أو غیرهما. راجع الصفحة 219.
4- کما جعلها أکثر الأصولیّین من باب مباحث الألفاظ. راجع الفصول الغرویّة 1 : 116 ؛ العدّة 1 : 212 ، مناهج الأحکام والأصول : 66 ؛ کفایة الأصول : 104.
المقام الأوّل : الأمر الاضطراریّ

صوت

[*محمدی خراسانی]

وردت فی الشریعة المطهّرة أوامر لا تحصی تختصّ بحال الضرورات وتعذّر امتثال الأوامر الأوّلیّة أو بحال الحرج فی امتثالها ، مثل التیمّم ، ووضوء الجبیرة وغسلها ، وصلاة العاجز عن القیام أو القعود ، وصلاة الغریق.

ولا شکّ فی أنّ الاضطرار ترتفع به فعلیّة التکلیف ؛ لأنّ الله (تعالی) لا یکلّف نفسا إلاّ وسعها. وقد ورد فی الحدیث النبویّ صلی الله علیه و آله المشهور الصحیح : «رفع عن أمّتی ما اضطرّوا إلیه» (1).

غیر أنّ الشارع المقدّس - حرصا علی بعض العبادات لا سیّما الصّلاة التی لا تترک بحال (2) - أمر عباده بالاستعاضة عمّا اضطرّوا إلی ترکه بالإتیان ببدل عنه ، فأمر - مثلا - بالتیمّم بدلا عن الوضوء أو الغسل ، وقد جاء فی الحدیث : «یکفیک عشر سنین». (3) وأمر بالمسح علی الجبیرة بدلا عن غسل بشرة العضو فی الوضوء والغسل (4). وأمر بالصّلاة من جلوس بدلا عن الصّلاة من قیام ... (5) وهکذا فیما لا یحصی من الأوامر الواردة فی حال اضطرار المکلّف وعجزه عن امتثال الأمر الأوّلیّ الاختیاریّ ، أو فی حال الحرج فی امتثاله.

ولا شکّ فی أنّ هذه الأوامر الاضطراریّة هی أوامر واقعیّة حقیقیّة ذات مصالح ملزمة ، کالأوامر الأوّلیّة ، وقد تسمّی «الأوامر الثانویّة» تنبیها علی أنّها واردة لحالات طارئة ثانویّة علی المکلّف ، وإذا امتثلها المکلّف أدّی ما علیه فی هذا الحال ، وسقط عنه التکلیف بها.

[شماره صفحه واقعی : 252]

ص: 252


1- عن أبی عبد الله علیه السلام ، قال : قال رسول الله صلی الله علیه و آله : «رفع عن أمّتی تسعة : الخطأ والنسیان ، وما أکرهوا علیه ، وما لا یعلمون ، وما لا یطیقون ، وما اضطرّوا إلیه و ...». الخصال 2 : 417 ، التوحید : 353.
2- کما فی الوسائل 9 : 27 ، الباب 19 من أبواب الإحرام ، الحدیث 1.
3- قال رسول الله صلی الله علیه و آله لأبی ذرّ : «یا أبا ذرّ یکفیک الصعید عشر سنین». الوسائل 2 : 984 ، الباب 14 من أبواب التیمم ، الحدیث 12.
4- الوسائل 1 : 326 - 328 ، الباب 39 من أبواب الوضوء.
5- الوسائل 4 : 689 ، الباب 1 من أبواب القیام ، الحدیث 1 ، 2 ، 8 ، 13 ، 18.

ولکن یقع البحث والتساؤل فیما لو ارتفعت تلک الحالة الاضطراریّة الثانویّة ورجع المکلّف إلی حالته الأولی من التمکّن من أداء ما کان علیه واجبا فی حالة الاختیار ، فهل یجزئه ما کان قد أتی به فی حال الاضطرار ، أو لا یجزئه ، بل لا بدّ له من إعادة الفعل فی الوقت أداء إذا کان ارتفاع الاضطرار قبل انتهاء وقت الفعل وکنّا قلنا بجواز البدار ، (1) أو إعادته خارج الوقت قضاء إذا کان ارتفاع الاضطرار بعد الوقت؟

إنّ هذا أمر یصحّ فیه الشکّ والتساؤل ، وإن کان المعروف بین الفقهاء فی فتاویهم القول بالإجزاء مطلقا أداء وقضاء. (2)

غیر أنّ إطباقهم علی القول بالإجزاء لیس مستندا إلی دعوی أنّ البدیهیّة العقلیّة تقضی به ؛ لأنّه هنا یمکن تصوّر عدم الإجزاء بلا محذور عقلیّ ، أعنی یمکننا أن نتصوّر عدم الملازمة بین الإتیان بالمأمور به بالأمر الاضطراریّ وبین الإجزاء به عن الأمر الواقعیّ الاختیاریّ.

توضیح ذلک أنّه لا إشکال فی أنّ المأتیّ به فی حال الاضطرار أنقص من المأمور به حال الاختیار ، والقول بالإجزاء فیه معناه کفایة الناقص عن الکامل مع فرض حصول التمکّن من أداء الکامل فی الوقت أو خارجه. ولا شکّ فی أنّ العقل لا یری بأسا بالأمر بالفعل ثانیا بعد زوال الضرورة ؛ تحصیلا للکامل الذی قد فات منه ؛ بل قد یلزم العقل بذلک إذا کان فی الکامل مصلحة ملزمة لا یفی بها الناقص ولا یسدّ مسدّ الکامل فی تحصیلها.

والمقصود الذی نرید أن نقوله بصریح العبارة «أنّ الإتیان بالناقص بالنظرة الأولی ممّا [لا] یقتضی عقلا الإجزاء عن الکامل».

فلا بدّ أن یکون ذهاب الفقهاء إلی الإجزاء لسرّ هناک : إمّا لوجود ملازمة بین الإتیان بالناقص وبین الإجزاء عن الکامل ، وإمّا لغیر ذلک من الأسباب ، فیجب أن نتبیّن ذلک ، فنقول : هناک وجوه أربعة یصلح أن یکون کلّها أو بعضها مستندا للقول بالإجزاء

[شماره صفحه واقعی : 253]

ص: 253


1- لأنّه إذا لم یجز البدار ، فإن ابتدر فعمله باطل فکیف یجزئ؟! وإن لم یبتدر فلا یبقی مجال لزوال العذر فی الوقت حتّی یتصوّر الأداء. - منه رحمه الله -.
2- انظر جواهر الکلام 5 : 223 - 225.

نذکرها کلّها :

1. إنّه من المعلوم أنّ الأحکام الواردة فی حال الاضطرار واردة للتخفیف علی المکلّفین ، والتوسعة علیهم فی تحصیل مصالح التکالیف الأصلیّة الأوّلیّة (یُرِیدُ اللهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَلا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ). (1)

ولیس من شأن التخفیف والتوسعة أن یکلّفهم ثانیا بالقضاء أو الأداء ، وإن کان الناقص لا یسدّ مسدّ الکامل فی تحصیل مصلحته الملزمة.

2. إنّ أکثر الأدلّة الواردة فی التکالیف الاضطراریّة مطلقة ، مثل قوله (تعالی) : (فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طَیِّباً) (2) أی إنّ ظاهرها بمقتضی الإطلاق الاکتفاء بالتکلیف الثانی لحال الضرورة ، وأنّ التکلیف منحصر فیه ولیس وراءه تکلیف آخر ، فلو أنّ الأداء أو القضاء واجب أیضا لوجب البیان والتنصیص علی ذلک وإذ لم یبیّن ذلک علم أنّ الناقص یجزئ عن أداء الکامل أداء وقضاء ، لا سیّما مع ورود مثل قوله صلی الله علیه و آله : «إنّ التراب یکفیک عشر سنین». (3)

[*محمدی خراسانی]

3. إنّ القضاء بالخصوص إنّما یجب فیما إذا صدق الفوت ، ویمکن أن یقال : «إنّه لا یصدق الفوت فی المقام ؛ لأنّ القضاء إنّما یفرض فیما إذا کانت الضرورة مستمرّة فی جمیع وقت الأداء». وعلی هذا التقدیر ، لا أمر بالکامل فی الوقت ، وإذا لم یکن أمر فقد یقال : «إنّه لا یصدق بالنسبة إلیه فوت الفریضة ، إذ لا فریضة».

وأمّا الأداء : فإنّما یفرض فیما یجوز البدار به ، وقد ابتدر المکلّف - حسب الفرض - إلی فعل الناقص فی الأزمنة الأولی من الوقت ، ثمّ زالت الضرورة قبل انتهاء الوقت. ونفس الرخصة فی البدار - لو ثبتت - تشیر إلی مسامحة الشارع فی تحصیل الکامل عند التمکّن ، وإلاّ لفرض علیه الانتظار تحصیلا للکامل.

4. إذا کنّا قد شککنا فی وجوب الأداء والقضاء ، والمفروض أنّ وجوبهما لم ننفه

[شماره صفحه واقعی : 254]

ص: 254


1- البقرة (2) الآیة : 185.
2- النساء (4) الآیة : 43 ، المائدة (5) الآیة : 6.
3- هذا مفاد الحدیث. وتقدّم نصّه فی التعلیقة (3) من الصفحة : 256.

بإطلاق ونحوه ، فإنّ هذا شکّ فی أصل التکلیف. وفی مثله ، تجری أصالة البراءة القاضیة بعدم وجوبهما.

فهذه الوجوه الأربعة کلّها أو بعضها أو نحوها هی سرّ حکم الفقهاء بالإجزاء قضاء أو أداء. والقول بالإجزاء - علی هذا - أمر لا مفرّ منه. ویتأکّد ذلک فی الصّلاة التی هی العمدة فی الباب.

المقام الثانی : الأمر الظاهریّ
تمهید

للحکم الظاهریّ اصطلاحان : أحدهما : ما تقدّم فی أوائل الجزء الأوّل. (1) وهو المقابل للحکم الواقعیّ ، وإن کان الواقعیّ مستفادا من الأدلّة الاجتهادیّة الظنیّة ، فیختصّ الظاهریّ بما ثبت بالأصول العملیّة. وثانیهما : کلّ حکم ثبت ظاهرا عند الجهل بالحکم الواقعیّ الثابت فی علم الله (تعالی) ، فیشمل الحکم الثابت بالأمارات والأصول معا ، فیکون الحکم الظاهریّ بالمعنی الثانی أعمّ من الأوّل.

وهذا المعنی الثانی العامّ هو المقصود هنا بالبحث ، فالأمر الظاهریّ : ما تضمّنه الأصل أو الأمارة.

ثمّ إنّه لا شکّ فی أنّ الأمر الواقعیّ فی موردی الأصل والأمارة غیر منجّز علی المکلّف - بمعنی أنّه لا عقاب علی مخالفته بسبب العمل بالأمارة والأصل لو اتّفق مخالفتهما له (2) - ؛ لأنّه من الواضح أنّ کلّ تکلیف غیر واصل إلی المکلّف بعد الفحص والیأس غیر منجّز علیه ؛ ضرورة أنّ التکلیف إنّما یتنجّز بوصوله بأیّ نحو من أنحاء الوصول ، ولو بالعلم الإجمالیّ.

[*محمدی خراسانی]

هذا کلّه لا کلام فیه ، وسیأتی فی مباحث الحجّة تفصیل الحدیث عنه (3). وإنّما الذی

[شماره صفحه واقعی : 255]

ص: 255


1- تقدّم فی مدخل الکتاب ، الصفحة : 20.
2- أی للواقع.
3- یأتی فی مقدّمة المقصد الثالث ، المبحث 8 «موطن حجیّة الأمارات».

یحسن أن نبحث عنه هنا فی هذا الباب هو أنّ الأمر الواقعیّ المجهول لو انکشف فیه بعد ذلک خطأ الأمارة أو الأصل ، وقد عمل المکلّف - حسب الفرض - علی خلافه اتّباعا للأمارة الخاطئة أو الأصل المخالف للواقع ، فهل یجب علی المکلّف امتثال الأمر الواقعیّ فی الوقت أداء وفی خارج الوقت قضاء ، أو أنّه لا یجب شیء علیه بل یجزئ ما أتی به علی طبق الأمارة أو الأصل ویکتفی به؟

ثمّ إنّ العمل علی خلاف الواقع - کما سبق - تارة یکون بالأمارة وأخری بالأصل. ثمّ الانکشاف علی نحوین : انکشاف علی نحو الیقین. وانکشاف بمقتضی حجّة معتبرة. فهذه أربع صور.

ولاختلاف البحث فی هذه الصور مع اتّفاق صورتین منها فی الحکم - وهما صورتا الانکشاف بحجّة معتبرة مع العمل علی طبق الأمارة ومع العمل بمقتضی الأصل - نعقد البحث فی ثلاث مسائل :

1. الإجزاء فی الأمارة مع انکشاف الخطأ یقینا

إنّ قیام الأمارة تارة یکون فی الأحکام ، کقیام الأمارة علی وجوب صلاة الظهر یوم الجمعة حال الغیبة بدلا عن صلاة الجمعة ، وأخری فی الموضوعات ، کقیام البیّنة علی طهارة ثوب صلّی به ، أو ماء توضّأ منه ، ثمّ بانت نجاسته.

والمعروف عند الإمامیّة عدم الإجزاء مطلقا ، فی الأحکام والموضوعات (1).

أمّا فی «الأحکام» : فلأجل اتّفاقهم علی مذهب التخطئة (2) ، أی إنّ المجتهد یخطئ ویصیب ؛ لأنّ لله (تعالی) أحکاما ثابتة فی الواقع یشترک فیها العالم والجاهل ، أی إنّ

[شماره صفحه واقعی : 256]

ص: 256


1- اعلم أنّ المنسوب إلی الفقهاء الإمامیّة إلی عصر الشیخ الأنصاریّ هو الإجزاء فی الأمارات ، کما فی نهایة الأصول : 129. والمعروف بین المتأخّرین هو عدم الإجزاء فی الأمارات ، راجع مطارح الأنظار : 23 ، وکفایة الأصول : 111 ، وفوائد الأصول 1 : 246 - 255 ، ونهایة الأفکار 1 : 243 ، ومناهج الوصول 1 : 315 ، والمحاضرات 2 : 258 و 290. وخالفهم السیّد البروجردیّ وقال بالإجزاء ، راجع نهایة الأصول : 129.
2- نقل الاتّفاق المحقّق الخراسانیّ فی کفایة الأصول : 553.

الجاهل مکلّف بها کالعالم ، غایة الأمر أنّها غیر منجّزة بالفعل بالنسبة إلی الجاهل القاصر (1) حین جهله ، وإنّما یکون معذورا فی المخالفة لو اتّفقت له باتّباع الأمارة ؛ إذ لا تکون الأمارة عندهم إلاّ طریقا محضا لتحصیل الواقع.

ومع انکشاف الخطأ لا یبقی مجال للعذر ، بل یتنجّز الواقع حینئذ فی حقّه من دون أن یکون قد جاء بشیء یسدّ مسدّه ویغنی عنه.

ولا یصحّ القول بالإجزاء إلاّ إذا قلنا : إنّه بقیام الأمارة علی وجوب شیء تحدث فیه مصلحة ملزمة علی أن تکون هذه المصلحة وافیة بمصلحة الواقع ، یتدارک بها مصلحة الواجب الواقعیّ ، فتکون الأمارة مأخوذة علی نحو الموضوعیّة للحکم ؛ ضرورة أنّه مع هذا الفرض یکون ما أتی به علی طبق الأمارة مجزئا عن الواقع ؛ لأنّه قد أتی بما یسدّ مسدّه ، ویغنی عنه فی تحصیل مصلحة الواقع.

ولکن هذا معناه التصویب المنسوب إلی المعتزلة (2) ، أی إنّ أحکام الله (تعالی) تابعة لآراء المجتهدین وإن کانت له أحکام واقعیّة ثابتة فی نفسها ، فإنّه یکون - علیه - کلّ رأی أدّی إلیه نظر المجتهد قد أنشأ الله (تعالی) علی طبقه حکما من الأحکام. والتصویب بهذا المعنی قد أجمعت الإمامیّة علی بطلانه (3) ، وسیأتی البحث عنه فی «مباحث الحجّة». (4)

وأمّا : القول بالمصلحة السلوکیّة - أی إنّ نفس متابعة الأمارة فیها مصلحة ملزمة

[شماره صفحه واقعی : 257]

ص: 257


1- الجاهل القاصر من لم یتمکّن من الفحص أو فحص فلم یعثر. ویقابله المقصّر ، وهو بعکسه. والأحکام منجّزة بالنسبة إلی المقصّر لحصول العلم الإجمالی بها عنده ، والعلم منجّز للأحکام وإن کان إجمالیّا فلا یکون معذورا ؛ بل الاحتمال وحده بالنسبة إلیه یکون منجّزا. وسیأتی البحث عن ذلک فی «مباحث الحجّة». - منه رحمه الله -.
2- نسب القول بالتصویب إلی المعتزلة وأبی الحسن الأشعریّ فی کتاب إرشاد الفحول : 261. ونسب إلی الأشعریّ والقاضی أبی بکر الباقلانیّ وجمهور المتکلّمین من الأشاعرة والمعتزلة فی کتاب نهایة السئول 4 : 560. وما ذکره المصنّف رحمه الله فی المتن هو التصویب المنسوب إلی المعتزلة من أنّ أحکام الله (تعالی) تابعة لرأی المجتهد وإن کانت هناک أحکام واقعیّة ثابتة فی نفسها. وأمّا التصویب المنسوب إلی الأشاعرة هو أن یفرض أن لا حکم ثابتا فی نفسه ، بل الله (تعالی) ینشئ أحکامه علی طبق ما أدّی إلیه رأی المجتهد.
3- کما فی کفایة الأصول : 535.
4- یأتی فی مقدّمة المقصد الثالث ، المبحث 14 «المصلحة السلوکیّة».

یتدارک بها ما فات من مصلحة الواقع ، وإن لم تحدث مصلحة فی نفس الفعل الذی أدّت الأمارة إلی وجوبه (1) - فهذا قول لبعض الإمامیّة (2) ؛ لتصحیح جعل الطرق والأمارات فی فرض التمکّن من تحصیل العلم ، علی ما سیأتی بیانه فی محلّه إن شاء الله (تعالی). (3)

ولکنّه - علی تقدیر صحّة هذا القول - لا یقتضی الإجزاء أیضا ؛ لأنّه علی فرضه تبقی مصلحة الواقع علی ما هی علیه عند انکشاف خطأ الأمارة فی الوقت أو فی خارجه.

[*محمدی خراسانی]

توضیح ذلک أنّ المصلحة السلوکیّة المدّعاة هی مصلحة تدارک الواقع باعتبار أنّ الشارع لمّا جعل الأمارة فی حال تمکّن المکلّف من تحصیل العلم بالواقع ؛ فإنّه قد فوّت علیه الواقع ، فلا بدّ من فرض تدارکه بمصلحة تکون فی نفس اتّباع الأمارة ، واللازم من المصلحة التی یتدارک بها الواقع أن تقدّر بقدر ما فات من الواقع من مصلحة لا أکثر. وعند انکشاف الخطأ فی الوقت لم یفت من مصلحة الواقع إلاّ مصلحة فضیلة أوّل الوقت ، وعند انکشاف الخطأ فی خارج الوقت لم تفت إلاّ مصلحة الوقت. أمّا مصلحة أصل الفعل فلم تفت من المکلّف ؛ لإمکان تحصیلها بعد الانکشاف ، فما هو الملزم للقول بحصول مصلحة یتدارک بها أصل مصلحة الفعل حتّی یلزم الإجزاء؟!

وأمّا فی «الموضوعات» (4) : فالظاهر أنّ المعروف عندهم أنّ الأمارة فیها قد أخذت علی نحو «الطریقیة» (5) ، کقاعدة الید ، والصحّة ، وسوق المسلمین ، ونحوها ، فإن أصابت الواقع فذاک ، وإن أخطأت فالواقع علی حاله ، ولا تحدث بسببها مصلحة یتدارک بها مصلحة

[شماره صفحه واقعی : 258]

ص: 258


1- توضیح ذلک : أنّ قیام الأمارة سبب لإحداث مصلحة فی السلوک علی وفقها غیر مصلحة الواقع ، بل الواقع باق علی ما کان علیه ، وبالعمل علی طبق الأمارة تحصل مصلحة السلوک وتفوت مصلحة الواقع ، فبمصلحة السلوک یتدارک مصلحة الفائتة من الواقع من دون تغیّر الواجب الواقعیّ.
2- هذا ما ذهب إلیه الشیخ الأنصاریّ وحمل علیه کلام الشیخ الطوسی فی العدّة والعلاّمة فی النهایة. راجع ، فرائد الأصول 1 : 41 - 42.
3- یأتی فی مقدّمة المقصد الثالث ، المبحث 14 «المصلحة السلوکیّة».
4- کما إذا قامت البیّنة علی نجاسة الماء ، فصلّی مع التیمّم ، ثمّ انکشف مخالفة البیّنة للواقع وأنّ الماء کان طاهرا.
5- کفایة الأصول : 111 ، فوائد الأصول 1 : 248 ، نهایة الدرایة 1 : 278.

الواقع ، غایة الأمر أنّ المکلّف معها معذور عند الخطأ وشأنها فی ذلک شأن الأمارة فی الأحکام.

والسرّ فی حملها علی «الطریقیّة» ، هو أنّ الدلیل الذی دلّ علی حجّیّة الأمارة فی الأحکام هو نفسه دلّ علی حجّیّتها فی الموضوعات بلسان واحد فی الجمیع ، لا أنّ القول بالموضوعیّة هنا یقتضی محذور التصویب المجمع علی بطلانه عند الإمامیّة ، کالأمارة فی الأحکام. (1)

وعلیه ، فالأمارة فی الموضوعات أیضا لا تقتضی الإجزاء بلا فرق بینها وبین الأمارة فی الأحکام.

2. الإجزاء فی الأصول مع انکشاف الخطأ یقینا

لا شکّ فی أنّ العمل بالأصل إنّما یصحّ إذا فقد المکلّف الدلیل الاجتهادیّ علی الحکم. فیرجع إلیه باعتبار أنّه وظیفة للجاهل لا بدّ منها للخروج من الحیرة.

فالأصل - فی حقیقته - وظیفة للجاهل الشاکّ ینتهی إلیه فی مقام العمل ؛ إذ لا سبیل له غیر ذلک لرفع الحیرة ، وعلاج حالة الشکّ.

ثمّ إنّ الأصل علی قسمین :

1. أصل عقلیّ : والمراد منه ما یحکم به العقل ، ولا یتضمّن جعل حکم ظاهریّ من الشارع ، کالاحتیاط ، وقاعدة التخییر ، والبراءة العقلیّة التی مرجعها إلی حکم العقل بنفی العقاب بلا بیان ، فهی لا مضمون لها إلاّ رفع العقاب ، لا جعل حکم بالإباحة من الشارع.

2. أصل شرعیّ : وهو المجعول من الشارع فی مقام الشکّ والحیرة ، فیتضمّن جعل حکم ظاهریّ ، کالاستصحاب والبراءة الشرعیّة التی مرجعها إلی حکم الشارع بالإباحة ، ومثلها أصالة الطهارة والحلّیّة.

إذا عرفت ذلک فنقول :

أوّلا : إنّ بحث الإجزاء لا یتصوّر فی قاعدة الاحتیاط مطلقا ، سواء کانت عقلیّة أو

[شماره صفحه واقعی : 259]

ص: 259


1- هکذا قال المحقّق النائینیّ علی ما فی أجود التقریرات 1 : 300.

شرعیّة ؛ لأنّ المفروض فی الاحتیاط هو العمل بما یحقّق امتثال التکلیف الواقعیّ ، فلا یتصوّر فیه تفویت المصلحة.

وثانیا : کذلک لا یتصوّر بحث الإجزاء فی الأصول العقلیّة الأخری ، کالبراءة (1) ، وقاعدة التخییر ؛ لأنّها - حسب الفرض - لا تتضمّن حکما ظاهریّا ، حتّی یتصوّر فیها الإجزاء والاکتفاء بالمأتیّ به عن الواقع ، بل إنّ مضمونها هو سقوط العقاب والمعذوریّة المجرّدة.

وعلیه ، فینحصر البحث فی خصوص الأصول الشرعیّة عدا الاحتیاط ، کالاستصحاب ، وأصالة البراءة (2) ، والحلّیّة ، وأصالة الطهارة.

[*محمدی خراسانی]

وهی لأوّل وهلة لا مجال لتوهّم الإجزاء فیها ، لا فی الأحکام ولا فی الموضوعات ؛ فإنّها أولی من الأمارات فی عدم الإجزاء ، باعتبار أنّها - کما ذکرنا فی صدر البحث - وظیفة عملیّة یرجع إلیها الجاهل الشاکّ لرفع الحیرة فی مقام العمل والعلاج الوقتیّ. أمّا الواقع فهو علی واقعیّته ، فیتنجّز حین العلم به وانکشافه ، ولا مصلحة فی العمل بالأصل غیر رفع الحیرة عند الشکّ ، فلا یتصوّر فیه مصلحة وافیة یتدارک بها مصلحة الواقع (3) حتّی یقتضی الإجزاء والاکتفاء به عن الواقع.

ولذا أفتی علماؤنا المتقدّمون بعدم الإجزاء فی الأصول العملیّة. (4)

ومع هذا ، فقد قال قوم من المتأخّرین بالإجزاء ، منهم : شیخنا صاحب الکفایة (5) ، وتبعه تلمیذه أستاذنا الشیخ محمد حسین الأصفهانیّ قدس سره (6). ولکن ذلک فی خصوص الأصول الجاریة لتنقیح موضوع التکلیف وتحقیق متعلّقه ، کقاعدة الطهارة ، وأصالة الحلّیّة ، واستصحابهما ، دون الأصول الجاریة فی نفس الأحکام.

[شماره صفحه واقعی : 260]

ص: 260


1- أی : البراءة العقلیّة.
2- أی : البراءة الشرعیّة.
3- وفی «س» مصلحة وافیة بتدارک مصلحة الواقع.
4- حکی عنهم الشیخ الأنصاریّ فی مطارح الأنظار : 28.
5- کفایة الأصول : 110.
6- نهایة الدرایة 1 : 275.

ومنشأ هذا الرأی عنده (1) اعتقاده بأنّ دلیل الأصل فی موضوعات الأحکام موسّع لدائرة الشرط أو الجزء المعتبر فی موضوع التکلیف ومتعلّقه ، بأن یکون مثل قوله علیه السلام : «کلّ شیء طاهر حتّی تعلم أنّه قذر» (2) یدلّ علی أنّ کلّ شیء قبل العلم بنجاسته محکوم بالطهارة ، والحکم بالطهارة حکم بترتیب آثارها وإنشاء لأحکامها التکلیفیّة والوضعیّة التی منها الشرطیّة ، فتصحّ الصلاة بمشکوک الطهارة ، کما تصحّ بالطاهر الواقعیّ.

ویلزم من ذلک أن یکون الشرط فی الصلاة - حقیقة - أعمّ من الطهارة الواقعیّة والطهارة الظاهریّة.

وإذا کان الأمر کذلک فإذا انکشف الخلاف لا یکون ذلک موجبا لانکشاف فقدان العمل لشرطه ، بل یکون بالنسبة إلیه من قبیل ارتفاعه من حین ارتفاع الجهل. فلا یتصوّر حینئذ معنی لعدم الإجزاء بالنسبة إلی ما أتی به حین الشکّ ، والمفروض أنّ ما أتی به یکون واجدا لشرطه المعتبر فیه تحقیقا ، باعتبار أنّ الشرط هو الأعمّ من الطهارة الواقعیّة والظاهریّة حین الجهل ، فلا یکون فیه انکشاف للخلاف ولا فقدان للشرط. (3)

وقد ناقشه شیخنا المیرزا النّائینیّ (4) بعدّة مناقشات یطول ذکرها ، ولا یسعها هذا المختصر. والموضوع من المباحث الدقیقة التی هی فوق مستوی کتابنا (5).

3. الإجزاء فی الأمارات و الأصول مع انکشاف الخطأ بحجّة معتبرة

وهذه أهمّ مسألة فی الإجزاء من جهة عموم البلوی بها للمکلّفین ؛ فإنّ المجتهدین کثیرا ما یحصل لهم تبدّل فی الرأی بما یوجب فساد أعمالهم السابقة ظاهرا. وبتبعهم المقلّدون لهم. والمقلّدون أیضا قد ینتقلون من تقلید شخص إلی تقلید شخص آخر

[شماره صفحه واقعی : 261]

ص: 261


1- أی : عند صاحب الکفایة.
2- مستدرک الوسائل 2 : 583 ، الباب 30 من أبواب النجاسات والأوانی ، الحدیث 4.
3- انتهی ما أفاده صاحب الکفایة فی وجه ما ذهب إلیه.
4- فوائد الأصول 1 : 249 - 251 ، أجود التقریرات 1 : 287.
5- وإن شئت فراجع : نهایة الأفکار 1 : 246 - 255 ، المحاضرات 2 : 257 ، نهایة الأصول : 129 - 133 ، مناهج الوصول إلی علم الأصول 1 : 317 - 320.

یخالف الأوّل فی الرأی بما یوجب فساد الأعمال السابقة.

فنقول فی هذه الأحوال :

إنّه بعد قیام الحجّة المعتبرة اللاحقة بالنسبة إلی المجتهد أو المقلّد لا إشکال فی وجوب الأخذ بها فی الوقائع اللاحقة غیر المرتبطة بالوقائع السابقة.

ولا إشکال - أیضا - فی مضیّ الوقائع السابقة التی لا یترتّب علیها أثر أصلا فی الزمن اللاحق.

[*محمدی خراسانی]

وإنّما الإشکال فی الوقائع اللاحقة المرتبطة بالوقائع السابقة ، مثل ما لو انکشف الخطأ اجتهادا أو تقلیدا فی وقت العبادة ، وقد عمل بمقتضی الحجّة السابقة ، أو انکشف الخطأ فی خارج الوقت ، وکان عمله ممّا یقضی ، کالصلاة ، ومثل ما لو تزوّج زوجة بعقد غیر عربیّ اجتهادا أو تقلیدا ، ثمّ قامت الحجّة عنده علی اعتبار اللفظ العربیّ ، والزوجة لا تزال موجودة.

فإنّ المعروف فی الموضوعات الخارجیّة عدم الإجزاء (1).

أمّا فی الأحکام : فقد قیل بقیام الإجماع علی الإجزاء ، لا سیّما فی الأمور العبادیّة ، کالمثال الأوّل المتقدّم. (2) ولکنّ العمدة فی الباب أن نبحث عن القاعدة ما ذا تقتضی هنا؟

هل تقتضی الإجزاء أو لا تقتضیه؟ والظاهر أنّها لا تقتضی الإجزاء.

وخلاصة ما ینبغی أن یقال : إنّ من یدّعی الإجزاء لا بدّ أن یدّعی أنّ المکلّف لا یلزمه فی الزمان اللاحق إلاّ العمل علی طبق الحجّة الأخیرة التی قامت عنده. وأمّا : عمله السابق فقد کان علی طبق حجّة ماضیة علیه فی حینها.

ولکن یقال له : إنّ التبدّل الذی حصل له ، إمّا أن یدّعی أنّه تبدّل فی الحکم الواقعیّ أو

[شماره صفحه واقعی : 262]

ص: 262


1- ذهب إلیه الشیخ الأنصاریّ ونقله عن محکیّ النهایة ، والتهذیب ، والمختصر وشروحه ، وشرح المنهاج. مطارح الأنظار : 28.
2- والقائل هو المحقّق محمد تقی الأصفهانیّ صاحب هدایة المسترشدین ، فإنّه قال : «وإن بلغ اجتهاده الثانی إلی حدّ الظنّ ... فظاهر المذهب عدم وجوب الإعادة والقضاء للعبادات الواقعة منه ومن مقلّدیه». هدایة المسترشدین : 490.

تبدّل فی الحجّة علیه. ولا ثالث لهما.

أمّا : دعوی التبدّل فی الحکم الواقعیّ فلا إشکال فی بطلانها ؛ لأنّها تستلزم القول بالتصویب ، وهو ظاهر.

وأمّا : دعوی التبدّل فی الحجّة ، فإن أراد أنّ الحجّة الأولی هی حجّة بالنسبة إلی الأعمال السابقة ، وبالنظر إلی وقتها فقط فهذا لا ینفع فی الإجزاء بالنسبة إلی الأعمال اللاحقة وآثار الأعمال السابقة ، وإن أراد أنّ الحجّة الأولی هی حجّة مطلقا حتّی بالنسبة إلی الأعمال اللاحقة وآثار الأعمال السابقة فالدعوی باطلة قطعا ؛ لأنّه فی تبدّل الاجتهاد ینکشف بحجّة معتبرة أنّ المدرک السابق لم یکن حجّة مطلقا حتّی بالنسبة إلی أعماله اللاحقة ، أو أنّه تخیّله حجّة وهو لیس بحجّة ، لا أنّ المدرک الأوّل حجّة مطلقا ، وهذا الثانی حجّة أخری.

وکذلک الکلام فی تبدّل التقلید ، فإنّ مقتضی التقلید الثانی هو انکشاف بطلان الأعمال الواقعة علی طبق التقلید الأوّل ، فلا بدّ من ترتیب الأثر علی طبق الحجّة الفعلیّة ، فإنّ الحجّة السابقة - أی التقلید الأوّل - کلا حجّة بالنسبة إلی الآثار اللاحقة ، وإن کانت حجّة علیه فی وقته ، والمفروض عدم التبدّل فی الحکم الواقعیّ ، فهو باق علی حاله ؛ فیجب العمل علی طبق الحجّة الفعلیّة وما تقتضیه. فلا إجزاء إلاّ إذا ثبت الإجماع علیه.

وتفصیل الکلام فی هذا الموضوع یحتاج إلی سعة من القول فوق مستوی هذا المختصر.

تنبیه فی تبدّل القطع

لو قطع المکلّف بأمر خطأ فعمل علی طبق قطعه ، ثمّ بان له یقینا خطؤه ، فإنّه لا ینبغی الشکّ فی عدم الإجزاء ، والسرّ واضح ؛ لأنّه عند القطع الأوّل لم یفعل ما استوفی مصلحة الواقع بأیّ وجه من وجوه الاستیفاء ، فکیف یسقط التکلیف الواقعیّ؟! لأنّه فی الحقیقة لا أمر موجّه إلیه ، وإنّما کان یتخیّل الأمر. وعلیه ، فیجب امتثال الواقع فی الوقت أداء وفی خارجه قضاء.

[شماره صفحه واقعی : 263]

ص: 263

نعم ، لو أنّ العمل الذی قطع بوجوبه کان من باب الاتّفاق محقّقا لمصلحة الواقع فإنّه لا بدّ أن یکون مجزئا. ولکن هذا أمر آخر اتّفاقیّ لیس من جهة کونه مقطوع الوجوب.

تمرینات «34»

1. ما هو الإجزاء؟

2. کیف تدخل مسألة الإجزاء فی باب الملازمات العقلیّة؟

3. ما السرّ فی ذهاب الفقهاء إلی الإجزاء فی الأمر الاضطراریّ؟

4. ما المراد من الحکم الظاهریّ فی المقام؟

5. لو کان الأمر الظاهریّ هو الأمارة فهل یجزئ عن الأمر الواقعی مع انکشاف الخطأ یقینا؟ وعلی أیّ التقدیرین ما الوجه فی ذلک؟

6. لو کان الأمر الظاهریّ هو الأصل فهل یجزئ عن الأمر الواقعی مع انکشاف الخطأ یقینا؟ اذکر قول المتقدّمین والمتأخّرین.

7. ما هو منشأ ذهاب المتأخّرین إلی الإجزاء فی الأصول مع انکشاف الخطأ یقینا؟

8. لو کان الأمر الظاهریّ هو الأمارة أو الأصل فهل یجزئ عن الأمر الواقعی مع انکشاف الخطأ بحجّة معتبرة؟ بیّن الوجه فی ذلک؟

9. لو قطع المکلّف بأمر خطأ ، فعمل علی طبقه ثمّ بان له یقینا خطؤه فهل یجزئ أم لا؟

[شماره صفحه واقعی : 264]

ص: 264

المسألة الثانیة : مقدّمة الواجب
تحریر [محلّ] النزاع

صوت

[*محمدی خراسانی]

کلّ عاقل یجد من نفسه أنّه إذا وجب علیه شیء وکان حصوله یتوقّف علی مقدّمات (1) فإنّه لا بدّ له من تحصیل تلک المقدّمات لیتوصّل إلی فعل ذلک الشیء بها (2).

وهذا الأمر بهذا المقدار لیس موضعا للشکّ والنزاع ، وإنّما الذی وقع موضعا للشکّ وجری فیه النزاع عند الأصولیّین هو أنّ هذه اللابدّیّة العقلیّة للمقدّمة التی لا یتمّ الواجب إلاّ بها هل یستکشف منها اللابدّیّة شرعا أیضا؟ یعنی أنّ الواجب هل یلزم عقلا من وجوبه الشرعیّ وجوب مقدّمته شرعا؟ أو فقل علی نحو العموم : کلّ فعل واجب عند مولی من الموالی هل یلزم منه عقلا وجوب مقدّمته أیضا عند ذلک المولی؟. وبعبارة رابعة أکثر وضوحا : إنّ العقل - لا شکّ - یحکم بوجوب مقدّمة الواجب - أی یدرک لزومها - ، ولکن هل یحکم أیضا بأنّها واجبة أیضا عند من أمر بما یتوقّف علیها؟

وعلی هذا البیان فالملازمة بین حکم العقل وحکم الشرع هی موضع البحث فی هذه المسألة.

مقدّمة الواجب من أیّ قسم من المباحث الأصولیّة؟

مقدّمة الواجب من أیّ قسم من المباحث الأصولیّة؟(3)

وإذا اتّضح ما تقدّم فی تحریر محلّ النزاع نستطیع أن نفهم أنّه فی أیّ قسم من أقسام المباحث الأصولیّة ینبغی أن تدخل هذه المسألة.

وتوضیح ذلک أنّ هذه الملازمة - علی تقدیر القول بها - تکون علی أنحاء ثلاثة : إمّا

[شماره صفحه واقعی : 265]

ص: 265


1- وهی العلل والشرائط ورفع الموانع وغیرها.
2- فإنّ العقل یدرک هذه اللابدّیّة من جهة امتناع المعلول بدون علّته.
3- وهذا بعد الفراغ من کونها من المسائل الأصولیّة ، کما هو المعروف بین المتأخّرین. والظاهر من صاحب المعالم أنّها من المسائل الفقهیّة ، کما أنّها عند الحاجبیّ والشیخ البهائیّ من مبادئ الأحکام ، واختاره السیّد البروجردیّ. راجع معالم الدین : 69 ، شرح العضدی 1 : 90 ، زبدة الأصول : 55 ، نهایة الأصول : 142.

ملازمة غیر بیّنة ، أو بیّنة بالمعنی الأعمّ ، أو بیّنة بالمعنی الأخصّ.

فإن کانت هذه الملازمة - فی نظر القائل بها - غیر بیّنة ، أو بیّنة بالمعنی الأعمّ فإثبات اللازم - وهو وجوب المقدّمة شرعا - لا یرجع إلی دلالة اللفظ أبدا ، بل إثباته إنّما یتوقّف علی حجّیّة هذا الحکم العقلیّ بالملازمة ، وإذا تحقّقت هناک دلالة فهی من نوع دلالة الإشارة. (1) وعلی هذا فیجب أن تدخل المسألة فی بحث الملازمات العقلیّة غیر المستقلّة ، ولا یصحّ إدراجها فی مباحث الألفاظ. (2)

وإن کانت هذه الملازمة - فی نظر القائل بها - ملازمة بیّنة بالمعنی الأخصّ فإثبات اللازم یکون لا محالة بالدلالة اللفظیّة ، وهی الدلالة الالتزامیّة خاصّة (3). والدلالة الالتزامیّة من الظواهر التی هی حجّة.

ولعلّه لأجل هذا أدخلوا هذه المسألة فی مباحث الألفاظ ، وجعلوها من مباحث الأوامر بالخصوص (4). وهم علی حقّ فی ذلک إذا کان القائل بالملازمة لا یقول بها إلاّ لکونها ملازمة بیّنة بالمعنی الأخصّ ، ولکنّ الأمر لیس کذلک.

إذن ، یمکننا أن نقول : إنّ هذه المسألة ذات جهتین باختلاف الأقوال فیها : یمکن أن تدخل فی مباحث الألفاظ علی بعض الأقوال ، ویمکن أن تدخل فی الملازمات العقلیّة علی البعض الآخر.

ولکن لأجل الجمع بین الجهتین ناسب إدخالها فی الملازمات العقلیّة - کما صنعنا - ؛ لأنّ البحث فیها علی کلّ حال فی ثبوت الملازمة ، غایة الأمر أنّه علی أحد الأقوال تدخل

[شماره صفحه واقعی : 266]

ص: 266


1- راجع دلالة الإشارة ، الصفحة 149 ، فإنّه ذکرنا هناک أنّ دلالة الإشارة لیست من الظواهر ، فلا تدخل فی حجّیّة الظهور ، وإنّما حجّیّتها - علی تقدیره - من باب الملازمة العقلیّة. - منه رحمه الله -.
2- الظاهر من کتب القدماء أنّ مسألة مقدّمة الواجب من المسائل اللفظیّة ، راجع العدّة 1 : 186 ، المعتمد 1 : 93 ، معالم الدین : 69. وذهب المتأخّرون إلی أنّها من المسائل العقلیّة ، إلاّ أنّهم لمّا لم یفرّدوا بابا للبحث عن الملازمات العقلیّة فأدرجوها فی مباحث الألفاظ.
3- کما قال به المحقّق العراقیّ فی نهایة الأفکار 1 : 261 ، مع أنّه قائل بأنّها مسألة عقلیّة.
4- قلنا : إنّهم لمّا لم یفرّدوا بابا للبحث عن الملازمات العقلیّة فأدرجوها فی مباحث الألفاظ.

صغری (1) لحجّیّة الظهور کما تدخل صغری لحجّیّة العقل. وعلی القول الآخر تتمحّض فی الدخول صغری لحجّیّة العقل. والجامع بینهما هو جعلها صغری لحجیّة العقل.

ثمرة النزاع

صوت

[*محمدی خراسانی]

إنّ ثمرة النزاع المتصوّرة - أوّلا وبالذات - لهذه المسألة هی استنتاج وجوب المقدّمة شرعا بالإضافة إلی وجوبها العقلیّ الثابت. وهذا المقدار کاف فی ثمرة المسألة الأصولیّة ؛ لأنّ المقصود من علم الأصول هو الاستعانة بمسائله علی استنباط الأحکام من أدلّتها.

ولکنّ هذه ثمرة غیر عملیّة باعتبار أنّ المقدّمة بعد فرض وجوبها العقلیّ ، ولابدّیّة الإتیان بها لا فائدة فی القول بوجوبها شرعا ، أو بعدم وجوبها ؛ إذ لا مجال للمکلّف أن یترکها بحال ما دام هو بصدد امتثال ذی المقدّمة.

وعلیه ، فالبحث عن هذه المسألة لا یکون بحثا عملیّا مفیدا ، بل یبدو لأوّل وهلة أنّه لغو من القول لا طائل تحته ، مع أنّ هذه المسألة من أشهر مسائل هذا العلم ، وأدقّها ، وأکثرها بحثا.

ومن أجل هذا أخذ بعض الأصولیّین المتأخّرین یفتّشون عن فوائد عملیّة لهذا البحث غیر ثمرة أصل الوجوب. وفی الحقیقة أنّ کلّ ما ذکروه من ثمرات لا تسمن ولا تغنی من جوع. (راجع عنها المطوّلات إن شئت) (2).

فیا تری هل کان البحث عنها کلّه لغوا؟ وهل من الأصحّ أن نترک البحث عنها؟ نقول : لا ؛ إنّ للمسألة فوائد علمیّة کثیرة وإن لم تکن لها فوائد عملیّة ، ولا یستهان بتلک الفوائد ، کما ستری ، ثمّ هی ترتبط بکثیر من المسائل ذات الشأن العملیّ فی الفقه ، کالبحث عن الشرط المتأخّر ، والمقدّمات المفوّتة ، وعبادیّة بعض المقدّمات ، کالطهارات الثلاث ممّا لا یسع الأصولیّ أن یتجاهلها ، ویغفلها. وهذا کلّه لیس بالشیء القلیل وإن لم تکن هی

[شماره صفحه واقعی : 267]

ص: 267


1- کلمة «صغری» منصوبة علی الحالیة.
2- راجع مطارح الأنظار : 80 - 82 ؛ بدائع الأفکار (الرشتی) : 346 ؛ کفایة الأصول : 153 - 155 ؛ فوائد الأصول 1 : 296 - 300 ، وغیرها من المطوّلات.

من المسائل الأصولیّة.

ولذا تجد أنّ أهمّ مباحث مسألتنا هی هذه الأمور المنوّه عنها وأمثالها. أمّا نفس البحث عن أصل الملازمة فیکاد یکون بحثا علی الهامش ، بل آخر ما یشغل بال الأصولیّین.

هذا ، ونحن اتّباعا لطریقتهم نضع التمهیدات قبل البحث عن أصل المسألة فی أمور تسعة :

1. الواجب النفسیّ و الغیریّ

تقدّم فی الجزء الأوّل (1) معنی الواجب النفسیّ والغیریّ ، ویجب توضیحهما الآن ؛ فإنّه هنا موضع الحاجة لبحثهما ؛ لأنّ الوجوب الغیریّ هو نفس وجوب المقدّمة - علی تقدیر القول بوجوبها - ، وعلیه فنقول فی تعریفهما :

الواجب النفسیّ ما وجب لنفسه لا لواجب آخر.

الواجب الغیریّ ما وجب لواجب آخر.

وهذان التعریفان أسدّ التعریفات لهما وأحسنها (2) ، ولکن یحتاجان إلی بعض من التوضیح ، فإنّ قولنا : «ما وجب لنفسه» قد یتوّهم منه المتوهّم لأوّل نظرة أنّ العبارة تعطی أنّ معناها أن یکون وجوب الشیء علّة لنفسه فی الواجب النفسیّ ، وذلک بمقتضی المقابلة لتعریف الواجب الغیریّ إذ یستفاد منه أنّ وجوب الغیر علّة لوجوبه ، کما علیه المشهور (3). ولا شکّ فی أنّ هذا محال فی الواجب النفسیّ ؛ إذ کیف یکون الشیء علّة لنفسه؟!

ویندفع هذا التوهّم بأدنی تأمّل ، فإنّ ذلک التعبیر عن الواجب النفسیّ صحیح لا غبار علیه ، وهو نظیر تعبیرهم عن الله (تعالی) بأنّه «واجب الوجود لذاته» ؛ فإنّ غرضهم منه أنّ وجوده لیس مستفادا من الغیر ولا لأجل الغیر کالممکن ، لا أنّ معناه أنّه معلول لذاته.

[شماره صفحه واقعی : 268]

ص: 268


1- تقدّم فی الصفحة : 92.
2- وهما منسوبان إلی الشهرة فی أجود التقریرات 1 : 242. وقد ذکر لهما تعریفات أخر ، فراجع مطارح الأنظار : 66 ؛ الفصول الغرویّة : 80 ؛ کفایة الأصول : 135 ؛ فوائد الأصول 1 : 219 - 220 ؛ نهایة الأصول : 166 و 169.
3- نسب إلی المشهور فی المحاضرات 2 : 387.

وکذلک هنا نقول فی الواجب النفسیّ ؛ فإنّ معنی «ما وجب لنفسه» أنّ وجوبه غیر مستفاد من الغیر ولا لأجل الغیر فی قبال الواجب الغیریّ الذی وجوبه لأجل الغیر ، لا أنّ وجوبه مستفاد من نفسه.

وبهذا یتّضح معنی تعریف الواجب الغیریّ «ما وجب لواجب آخر» ؛ فإنّ معناه أنّ وجوبه لأجل الغیر وتابع للغیر ؛ لکونه مقدّمة لذلک الغیر الواجب. وسیأتی فی البحث الآتی توضیح معنی التبعیّة هذه لیتجلّی لنا المقصود من الوجوب الغیریّ فی الباب.

2. معنی التبعیّة فی الوجوب الغیریّ

قد شاع فی تعبیراتهم کثیرا قولهم : «إنّ الواجب الغیریّ تابع فی وجوبه لوجوب غیره» ، ولکن هذا التعبیر مجمل جدّا ؛ لأنّ التبعیّة فی الوجوب یمکن أن تتصوّر لها معان أربعة ، فلا بدّ من بیانها ، وبیان المعنی المقصود منها هنا ، فنقول :

1. أن یکون معنی الوجوب التبعیّ هو الوجوب بالعرض. ومعنی ذلک أنّه لیس فی الواقع إلاّ وجوب واحد حقیقیّ - وهو الوجوب النفسیّ - ینسب إلی ذی المقدّمة أوّلا وبالذات ، وإلی المقدّمة ثانیا وبالعرض. وذلک نظیر الوجود بالنسبة إلی اللفظ والمعنی حینما یقال : «المعنی موجود باللفظ» ، فإنّ المقصود بذلک أنّ هناک وجودا واحدا حقیقیّا ینسب إلی اللفظ أوّلا وبالذات ، وإلی المعنی ثانیا وبالعرض.

ولکن هذا الوجه من التبعیّة لا ینبغی أن یکون هو المقصود من التبعیّة هنا ؛ لأنّ المقصود من الوجوب الغیریّ وجوب حقیقیّ آخر یثبت للمقدّمة غیر وجوب ذیها النفسیّ ، بأن یکون لکلّ من المقدّمة وذیها وجوب قائم به حقیقة. ومعنی التبعیّة فی هذا الوجه أنّ الوجوب الحقیقیّ واحد ویکون الوجوب الثانی وجوبا مجازیّا. علی أنّ هذا الوجوب بالعرض لیس وجوبا یزید علی اللابدّیّة العقلیّة للمقدّمة حتّی یمکن فرض النزاع فیه نزاعا عملیّا.

[*محمدی خراسانی]

2. أن یکون معنی التبعیّة صرف التأخّر فی الوجود ، فیکون ترتّب الوجوب الغیریّ علی الوجوب النفسیّ نظیر ترتّب أحد الوجودین المستقلّین علی الآخر ، بأن یفرض البعث الموجّه للمقدّمة بعثا مستقلاّ ، ولکنّه بعد البعث نحو ذیها ، مرتّب علیه فی الوجود ، فیکون

[شماره صفحه واقعی : 269]

ص: 269

من قبیل الأمر بالحجّ المرتّب وجودا علی حصول الاستطاعة ، ومن قبیل الأمر بالصلاة بعد حصول البلوغ أو دخول الوقت.

ولکن هذا الوجه من التبعیّة أیضا لا ینبغی أن یکون هو المقصود هنا ؛ فإنّه لو کان ذلک هو المقصود ، لکان هذا الوجوب للمقدّمة - فی الحقیقة - وجوبا نفسیّا آخر فی مقابل وجوب ذی المقدّمة ، وإنّما یکون وجوب ذی المقدّمة له السبق فی الوجود فقط. وهذا ینافی حقیقة المقدّمیّة ؛ فإنّها لا تکون إلاّ موصلة إلی ذی المقدّمة فی وجودها وفی وجوبها معا.

3. أن یکون معنی التبعیّة ترشّح الوجوب الغیریّ من الوجوب النفسیّ لذی المقدّمة علی وجه یکون معلولا له ومنبعثا منه انبعاث الأثر من مؤثّره التکوینیّ ، کانبعاث الحرارة من النار.

وکأنّ هذا الوجه من التبعیّة هو المقصود للقوم ، ولذا قالوا بأنّ وجوب المقدّمة تابع لوجوب ذیها إطلاقا واشتراطا (1) لمکان هذه المعلولیّة ؛ لأنّ المعلول لا یتحقّق إلاّ حیث تتحقّق علّته ، وإذا تحقّقت العلّة لا بدّ من تحقّقه بصورة لا یتخلّف عنها. وأیضا علّلوا امتناع وجوب المقدّمة قبل وجوب ذیها بامتناع وجود المعلول قبل وجود علّته.

ولکن هذا الوجه لا ینبغی أن یکون هو المقصود من تبعیّة الوجوب الغیریّ ، وإن اشتهر علی الألسنة ؛ لأنّ الوجوب النفسیّ لو کان علّة للوجوب الغیریّ فلا یصحّ فرضه إلاّ علّة فاعلیّة تکوینیّة دون غیرها من العلل ؛ فإنّه لا معنی لفرضه علّة صوریّة ، أو مادّیّة ، أو غائیة ، ولکن فرضه علّة فاعلیّة أیضا باطل جزما ؛ لوضوح أنّ العلّة الفاعلیّة الحقیقیّة للوجوب هو الآمر ؛ لأنّ الأمر فعل الآمر.

والظاهر أنّ السبب فی اشتهار معلولیّة الوجوب الغیریّ هو أنّ شوق الآمر للمقدّمة هو الذی یکون منبعثا من الشوق إلی ذی المقدّمة ؛ لأنّ الإنسان إذا اشتاق إلی فعل شیء اشتاق بالتبع إلی فعل کلّ ما یتوقّف علیه. ولکنّ الشوق إلی فعل الشیء من الغیر لیس هو الوجوب ، وإنّما الشوق إلی فعل الغیر یدفع الآمر إلی الأمر به إذا لم یحصل ما یمنع من الأمر به ، فإذا صدر منه الأمر - وهو أهل له - انتزع منه الوجوب.

[شماره صفحه واقعی : 270]

ص: 270


1- ومن القائلین به المحقّق الخراسانیّ فی کفایة الأصول : 125 و 142.

صوت

[*محمدی خراسانی]

والحاصل : لیس الوجوب الغیریّ معلولا للوجوب النفسیّ فی ذی المقدّمة ، ولا ینتهی إلیه فی سلسلة العلل ، وإنّما ینتهی الوجوب الغیریّ فی سلسلة علله إلی الشوق إلی ذی المقدّمة إذا لم یکن هناک مانع لدی الآمر من الأمر بالمقدّمة ، لأنّ الشوق - علی کلّ حال - لیس علّة تامّة إلی فعل ما یشتاق إلیه. فتذکّر هذا ، فإنّه سینفعک فی وجوب المقدّمة المفوّتة وفی أصل وجوب المقدّمة ، فإنّه بهذا البیان سیتّضح کیف یمکن فرض وجوب المقدّمة المفوّتة قبل وجوب ذیها؟ ، وبهذا البیان سیتّضح أیضا کیف إنّ المقدّمة مطلقا لیست واجبة بالوجوب المولویّ؟.

4. أن یکون معنی التبعیّة هو ترشّح الوجوب الغیریّ من الوجوب النفسیّ ولکن لا بمعنی أنّه معلول له ، بل بمعنی أنّ الباعث للوجوب الغیریّ - علی تقدیر القول به - هو الوجوب النفسیّ باعتبار أنّ الأمر بالمقدّمة والبعث نحوها إنّما هو لغایة التوصّل إلی ذیها الواجب وتحصیله ، فیکون وجوبها وصلة وطریقا إلی تحصیل ذیها ، ولو لا أنّ ذاها کان مرادا للمولی لما أوجب المقدّمة.

ویشیر إلی هذا المعنی من التبعیّة تعریفهم للواجب الغیریّ بأنّه : «ما وجب لواجب آخر» ، أی لغایة واجب آخر ولغرض تحصیله والتوصّل إلیه ، فیکون الغرض من وجوب المقدّمة - علی تقدیر القول به - هو تحصیل ذیها الواجب.

وهذا المعنی هو الذی ینبغی أن یکون معنی التبعیّة المقصودة فی الوجوب الغیریّ. ویلزمها أن یکون الوجوب الغیریّ تابعا لوجوبه إطلاقا واشتراطا.

وعلیه ، فالوجوب الغیریّ وجوب حقیقیّ ولکنّه وجوب تبعیّ توصّلیّ آلیّ ، وشأن وجوب المقدّمة شأن نفس المقدّمة. فکما أنّ المقدّمة بما هی مقدّمة لا یقصد فاعلها إلاّ التوصّل إلی ذیها ، کذلک وجوبها إنّما هو للتوصّل إلی تحصیل ذیها ، کالآلة الموصلة التی لا تقصد بالأصالة والاستقلال.

وسرّ هذا واضح ، فإنّ المولی - بناء علی القول بوجوب المقدّمة - إذا أمر بذی المقدّمة ، فإنّه لا بدّ له لغرض تحصیله من المکلّف أن یدفعه ویبعثه نحو مقدّماته ، فیأمره بها توصّلا إلی غرضه.

[شماره صفحه واقعی : 271]

ص: 271

فیکون البعث نحو المقدّمة - علی هذا - بعثا حقیقیّا ، لا أنّه یتبع البعث إلی ذیها علی وجه ینسب إلیها بالعرض ، کما فی الوجه الأوّل ، ولا أنّه یبعثه ببعث مستقلّ لنفس المقدّمة ولغرض فیها بعد البعث نحو ذیها ، کما فی الوجه الثانی ، ولا أنّ البعث نحو المقدّمة من آثار البعث نحو ذیها علی وجه یکون معلولا له کما فی الوجه الثالث. وسیأتی تتمّة للبحث فی المقدّمات المفوّتة.

3. خصائص الوجوب الغیریّ

بعد ما اتّضح معنی التبعیّة فی الوجوب الغیریّ تتّضح لنا خصائصه التی بها یمتاز عن الوجوب النفسیّ ، وهی أمور :

1. إنّ الواجب الغیریّ کما لا بعث استقلالیّ له - کما تقدّم - لا إطاعة استقلالیّة له ، وإنّما إطاعته کوجوبه لغرض التوصّل إلی ذی المقدّمة ، بخلاف الواجب النفسیّ ؛ فإنّه واجب لنفسه ویطاع لنفسه.

2. إنّه بعد أن قلنا : إنّه لا إطاعة استقلالیّة للوجوب الغیریّ ، وإنّما إطاعته کوجوبه لصرف التوصّل إلی ذی المقدّمة ، فلا بدّ ألاّ یکون له ثواب علی إطاعته (1) غیر الثواب الذی یحصل علی إطاعة وجوب ذی المقدّمة ، کما لا عقاب علی عصیانه غیر العقاب علی عصیان وجوب ذی المقدّمة. ولذا نجد أنّ من ترک الواجب بترک مقدّماته لا یستحقّ أکثر من عقاب واحد علی نفس الواجب النفسیّ ، لا أنّه یستحقّ عقابات متعدّدة بعدد مقدّماته المتروکة.

وأمّا : ما ورد فی الشریعة - من الثواب علی بعض المقدّمات مثل ما ورد من الثواب

[شماره صفحه واقعی : 272]

ص: 272


1- یری السیّد الجلیل المحقّق الخوئی (* راجع محاضرات فی أصول الفقه 2 : 396 - 397.) أنّ المقدّمة أمر قابل لأن یأتی به الفاعل مضافا به إلی المولی ، فیترتّب علی فعلها الثواب إذا أتی بها کذلک. ولا ملازمة عنده بین ترتّب الثواب علی عمل وعدم استحقاق العقاب علی ترکه ، ولا یفرق فی ذلک بین القول بوجوب المقدّمة وعدمه. وهو رأی وجیه باعتبار أنّ فعل المقدّمة یعدّ شروعا فی امتثال ذیها. - منه رحمه الله -.

علی المشی علی القدم إلی الحجّ (1) أو زیارة الحسین علیه السلام (2) وأنّه فی کلّ خطوة کذا من الثواب - فینبغی - علی هذا - أن یحمل علی توزیع ثواب نفس العمل علی مقدّماته باعتبار «أنّ أفضل الأعمال أحمزها» (3) ، وکلّما کثرت مقدّمات العمل وزادت صعوبتها کثرت حمازة العمل ومشقّته ، فینسب الثواب إلی المقدّمة مجازا ثانیا وبالعرض ، باعتبار أنّها السبب فی زیادة مقدار الحمازة والمشقّة فی نفس العمل ، فتکون السبب فی زیادة الثواب ، لا أنّ الثواب علی نفس المقدّمة.

ومن أجل أنّه لا ثواب علی المقدّمة استشکلوا فی استحقاق الثواب علی فعل بعض المقدّمات ، کالطهارات الثلاث ، الظاهر منه أنّ الثواب علی نفس المقدّمة بما هی. وسیأتی حلّه إن شاء الله (تعالی). (4)

3. إنّ الوجوب الغیریّ لا یکون إلاّ توصّلیّا ، أی لا یکون فی حقیقته عبادیّا ، ولا یقتضی فی نفسه عبادیّة المقدّمة ، إذا لا یتحقّق فیه قصد الامتثال علی نحو الاستقلال ، کما قلنا فی الخاصّة الأولی : أنّه لا إطاعة استقلالیّة له ، بل إنّما یؤتی بالمقدّمة بقصد التوصّل إلی ذیها ، وإطاعة أمر ذیها ، فالمقصود بالامتثال به نفس أمر ذیها.

ومن هنا استشکلوا فی عبادیّة بعض المقدّمات ، کالطهارات الثلاث. وسیأتی حلّه إن شاء الله (تعالی). (5)

4. إنّ الوجوب الغیریّ تابع لوجوب ذی المقدّمة إطلاقا واشتراطا ، وفعلیّة وقوّة ، قضاء لحقّ التبعیّة ، کما

تقدّم. ومعنی ذلک : أنّه کلّ ما هو شرط فی وجوب ذی المقدّمة فهو

[شماره صفحه واقعی : 273]

ص: 273


1- عن أبی عبد الله علیه السلام قال : «ما عبد الله بشیء أشدّ من المشی ولا أفضل». الوسائل 8 : 54 - 55 ، الباب 32 من أبواب وجوب الحجّ ، الحدیث 1 و 7. وروی عن ابن عبّاس ، قال : سمعت رسول الله صلی الله علیه و آله یقول : «من حجّ بیت الله ماشیا ، کتب الله له سبعة آلاف حسنة من حسنات الحرم ...» راجع الحدیث 9 من المصدر السابق.
2- والرویات الواردة فی هذا الباب کثیرة جدّا ، راجع الوسائل 10 : 341 - 343 ، الباب 41 من أبواب المزار.
3- بحار الأنوار 70 : 191.
4- یأتی فی الأمر التاسع عند قوله : «ومن هنا یصحّ أن یقع کلّ مقدّمة عبادة ...».
5- یأتی فی الأمر التاسع.

شرط فی وجوب المقدّمة ، وما لیس بشرط لا یکون شرطا لوجوبها ، کما أنّه کلّما تحقّق وجوب ذی المقدّمة تحقّق معه وجوب المقدّمة. وعلی هذا قیل : یستحیل تحقّق وجوب فعلیّ للمقدّمة قبل تحقّق وجوب ذیها ؛ لاستحالة حصول التابع قبل حصول متبوعه ، أو لاستحالة حصول المعلول قبل حصول علّته بناء علی أنّ وجوب المقدّمة معلول لوجوب ذیها.

ومن هنا استشکلوا فی وجوب المقدّمة قبل زمان ذیها فی المقدّمات المفوّتة ، کوجوب الغسل - مثلا - قبل الفجر لإدراک الصوم علی طهارة حین طلوع الفجر ، فعدم تحصیل الغسل قبل الفجر یکون مفوّتا للواجب فی وقته ، ولهذا سمّیت : «مقدّمة مفوّتة» باعتبار أنّ ترکها قبل الوقت یکون مفوّتا للواجب فی وقته ، فقالوا بوجوبها قبل الوقت مع أنّ الصوم لا یجب قبل وقته ، فکیف تفرض فعلیّة وجوب مقدّمته؟!

وسیأتی إن شاء الله (تعالی) حلّ هذا الإشکال فی بحث المقدّمات المفوّتة (1).

تمرینات «35»

التمرین الأوّل

1. ما هو محلّ النزاع فی مقدّمة الواجب؟

2. کیف تدخل مسألة مقدّمة الواجب فی باب الملازمات العقلیّة؟ ولما ذا أدرجها الأکثر فی مباحث الألفاظ؟

3. ما هی ثمرة النزاع فی مقدّمة الواجب ، عملیّة وعلمیّة.

4. ما تعریف الواجب النفسیّ والغیریّ؟

5. کیف یدفع الاعتراض علی تعریف الواجب النفسیّ بأنّه یلزم کون الشیء علّة لنفسه؟

6. اذکر معانی التبعیّة فی الوجوب ، وبیّن المعنی المقصود منها فی الوجوب الغیریّ.

7. ما هی خصائص الوجوب الغیریّ؟

التمرین الثانی

1. بیّن آراء العلماء فی أنّ مسألة مقدّمة الواجب هل هی من المسائل الأصولیّة أم لا؟

[شماره صفحه واقعی : 274]

ص: 274


1- یأتی فی الأمر الثامن.
4. مقدّمة الوجوب

صوت

[*محمدی خراسانی]

قسّموا المقدّمة إلی قسمین مشهورین :

1. مقدّمة الوجوب وتسمّی «المقدّمة الوجوبیّة» ، وهی : ما یتوقّف علیها نفس الوجوب ، بأن تکون شرطا للوجوب علی قول مشهور (1). وقیل : إنّها تؤخذ فی الواجب علی وجه تکون مفروضة التحقّق والوجود علی قول آخر (2) ، ومع ذلک تسمّی «مقدّمة الوجوب». ومثالها الاستطاعة بالنسبة إلی الحجّ ، وکالبلوغ ، والعقل ، والقدرة بالنسبة إلی جمیع الواجبات ، ویسمّی الواجب بالنسبة إلیها «الواجب المشروط».

2. مقدّمة الواجب وتسمّی «المقدّمة الوجودیّة» ، وهی ما یتوقّف علیها وجود الواجب بعد فرض عدم تقیید الوجوب بها ؛ بل یکون الوجوب بالنسبة إلیها (3) مطلقا ، ولا تؤخذ بالنسبة إلیه (4) مفروضة الوجود ، بل لا بدّ من تحصیلها مقدّمة لتحصیله ، کالوضوء بالنسبة إلی الصلاة ، والسفر بالنسبة إلی الحجّ ونحو ذلک. ویسمّی الواجب بالنسبة إلیها «الواجب المطلق» (5).

والمقصود من ذکر هذا التقسیم بیان أنّ محلّ النزاع فی مقدّمة الواجب هو خصوص القسم الثانی ، أعنی المقدّمة الوجودیّة ، دون المقدّمة الوجوبیّة. والسرّ واضح ؛ لأنّه إذا کانت المقدّمة الوجوبیّة مأخوذة علی أنّها مفروضة الحصول فلا معنی لوجوب تحصیلها ، فإنّه خلف (6) ، فلا یجب تحصیل الاستطاعة لأجل الحجّ ، بل إن اتّفق حصول الاستطاعة ، وجب

[شماره صفحه واقعی : 275]

ص: 275


1- وهو القول بأنّ الشرط فی الواجب المشروط یرجع إلی الهیئة ، کما ذهب إلیه فی القوانین 1 : 100 ، وهدایة المسترشدین : 192 ، والفصول : 79 ، والکفایة : 121 ، والمحاضرات 2 : 329.
2- وهو القول برجوع الشرط فی الواجب المشروط إلی المادّة ، کما ذهب إلیه الشیخ الأنصاریّ علی ما فی مطارح الأنظار : 45 - 46.
3- أی بالنسبة إلی مقدّمة الوجود.
4- أی بالنسبة إلی الواجب.
5- راجع عن الواجب المشروط والمطلق ، الجزء الأوّل ص 104. - منه رحمه الله -.
6- بیان ذلک : أنّ المقدّمة الوجوبیّة - کما مرّ - هی ما یتوقّف علیه وجوب الواجب ، بأن یکون شرطا لوجوب الواجب ، وإذا انتفی الشرط ینتفی المشروط ، فلا وجوب للواجب قبل وجود المقدّمة الوجوبیّة حتی یجب تحصیلها ، وأمّا بعد وجود المقدّمة الوجوبیّة فوجوبها تحصیل للحاصل. ومثاله : الاستطاعة التی هی شرط لوجوب الحجّ ؛ فإنّه لا وجوب للحجّ قبل الاستطاعة حتی یجب تحصیلها ، وأمّا بعد وجودها فلا معنی لوجوب تحصیلها ؛ لأنّه تحصیل للحاصل ، وذلک لأنّها أخذت مفروضة الوجود فی الخارج فی مقام الجعل ، فلا یعقل إیجابها من هذه الناحیة.

الحجّ عندها. وذلک نظیر الفوت فی قوله علیه السلام : «اقض ما فات کما فات» (1) ؛ فإنّه لا یجب تحصیله لأجل امتثال الأمر بالقضاء ، بل إن اتّفق الفوت وجب القضاء.

5. المقدّمة الداخلیّة

تنقسم المقدّمة الوجودیّة إلی قسمین : داخلیّة وخارجیّة.

1. «المقدّمة الداخلیّة» هی جزء الواجب المرکّب ، کالصلاة. وإنّما اعتبروا الجزء مقدّمة ، فباعتبار أنّ المرکّب متوقّف فی وجوده علی أجزائه ، فکلّ جزء فی نفسه هو مقدّمة لوجود المرکّب ، کتقدّم الواحد علی الاثنین. وإنّما سمّیت : «داخلیّة» فلأجل أنّ الجزء داخل فی قوام المرکّب ، ولیس للمرکّب وجود مستقلّ غیر نفس وجود الأجزاء.

2. «المقدّمة الخارجیّة» وهی کلّ ما یتوقّف علیه الواجب وله وجود مستقلّ خارج عن وجود الواجب.

والغرض من ذکر هذا التقسیم هو بیان أنّ النزاع فی مقدّمة الواجب هل یشمل المقدّمة الداخلیّة أو أنّ ذلک یختصّ بالخارجیّة؟

ولقد أنکر جماعة شمول النزاع للداخلیّة (2). وسندهم فی هذا الإنکار أحد أمرین :

الأوّل : إنکار المقدّمیّة للجزء رأسا ، باعتبار أنّ المرکّب نفس الأجزاء بالأسر فکیف یفرض توقّف الشیء علی نفسه؟! (3)

[شماره صفحه واقعی : 276]

ص: 276


1- هذا مفاد الأحادیث. فراجع الکافی 3 : 451.
2- ومنهم : صاحب هدایة المسترشدین : 216 ، وکفایة الأصول : 115 ، وفوائد الأصول 1 : 268 ، نهایة الأفکار 1 : 269 ، والمحاضرات 2 : 302.
3- وهذا ما نسبه الشیخ محمد تقی الأصفهانیّ إلی بعض الأفاضل ، راجع هدایة المسترشدین : 216.

الثانی : بعد تسلیم أنّ الجزء مقدّمة ، ولکن یستحیل اتّصافه بالوجوب الغیریّ ما دام أنّه واجب بالوجوب النفسیّ ؛ لأنّ المفروض أنّه جزء الواجب بالوجوب النفسیّ ، ولیس المرکّب إلاّ أجزاءه بالأسر ، فینبسط الوجوب علی الأجزاء. وحینئذ لو وجب الجزء بالوجوب الغیریّ أیضا ، لاتّصف الجزء بالوجوبین. (1)

وقد اختلفوا فی بیان وجه استحالة اجتماع الوجوبین (2) ، ولا یهمّنا بیان الوجه فیه بعد الاتّفاق علی الاستحالة.

ولمّا کان هذا البحث لا نتوقّع منه فائدة عملیّة حتّی مع فرض الفائدة العملیّة فی مسألة وجوب المقدّمة ، مع أنّه بحث دقیق یطول الکلام حوله ، فنحن نطوی عنه صفحا محیلین الطالب إلی المطوّلات إن شاء (3).

6. الشرط الشرعیّ

صوت

[*محمدی خراسانی]

إنّ المقدّمة الخارجیّة تنقسم إلی قسمین : عقلیّة وشرعیّة.

1. «المقدّمة العقلیّة» هی کلّ أمر یتوقّف علیه وجود الواجب توقّفا واقعیّا یدرکه العقل بنفسه من دون استعانة بالشرع ، کتوقّف الحجّ علی قطع المسافة.

2. «المقدّمة الشرعیّة» هی کلّ أمر یتوقّف علیه الواجب توقّفا لا یدرکه العقل بنفسه ،

[شماره صفحه واقعی : 277]

ص: 277


1- وهذا الأمر ممّا استند به سلطان العلماء علی ما فی هدایة المسترشدین : 216. واستند به المحقّق الخراسانیّ والمحقّق العراقیّ أیضا ، فراجع کفایة الأصول : 115 ، ونهایة الأفکار 1 : 268.
2- فقد یقال بأنّ وجه الاستحالة اجتماع حکمین متماثلین فی شیء واحد. وهذا ما أفاده المحقّق الخراسانیّ فی الکفایة : 115. وقد ینسب إلی المشهور کما فی نهایة الدرایة 1 : 306. وقد یقال بأنّ وجه الاستحالة اجتماع الضدّین. وهذا یظهر من نهایة الأفکار 1 : 268. وقد یقال فی وجه الاستحالة : إنّ الإرادة علّة للحرکة نحو المراد ، فإن کان الغرض الداعی إلی الإرادة واحدا فانبعاث الإرادتین منه فی قوّة صدور المعلولین عن علّة واحدة ، وهو محال. وإن کان الغرض متعدّدا لزم صدور الحرکة عن علّتین مستقلّتین ، وهو محال. وهذا أفاده المحقّق الأصفهانی فی نهایة الدرایة 1 : 306.
3- راجع : هدایة المسترشدین : 216 ؛ مطارح الأنظار : 38 - 40 ؛ کفایة الأصول : 115 - 116 ؛ فوائد الأصول 1 : 263 - 268 ؛ نهایة الأفکار 1 : 262 - 269.

بل یثبت ذلک من طریق الشرع ، کتوقّف الصلاة علی الطهارة ، واستقبال القبلة ، ونحوهما. ویسمّی هذا الأمر أیضا «الشرط الشرعیّ» باعتبار أخذه شرطا وقیدا فی المأمور به عند الشارع ، مثل قوله علیه السلام : «لا صلاة إلاّ بطهور» (1) المستفادة منه شرطیّة الطهارة للصلاة.

والغرض من ذکر هذا التقسیم بیان أنّ النزاع فی مقدّمة الواجب هل یشمل الشرط الشرعیّ؟

ولقد ذهب بعض أعاظم مشایخنا - علی ما یظهر من بعض تقریرات درسه (2) - إلی أنّ الشرط الشرعیّ کالجزء لا یکون واجبا بالوجوب الغیریّ ، وسمّاه : «مقدّمة داخلیّة بالمعنی الأعم» ، باعتبار أنّ التقیّد لمّا کان داخلا فی المأمور به وجزءا له (3) فهو واجب بالوجوب النفسیّ. ولمّا کان انتزاع التقیّد إنّما یکون من القید - أی منشأ انتزاعه هو القید - والأمر بالعنوان المنتزع أمر بمنشإ انتزاعه ؛ إذ لا وجود للعنوان المنتزع إلاّ بوجود منشأ انتزاعه ، فیکون الأمر النفسیّ المتعلّق بالتقیّد متعلّقا بالقید ؛ وإذا کان القید واجبا نفسیّا فکیف یکون مرّة أخری واجبا بالوجوب الغیریّ؟!

ولکن هذا کلام لا یستقیم عند شیخنا المحقّق الأصفهانیّ رحمه الله ، وقد ناقشه فی مجلس بحثه بمناقشات مفیدة. وهو علی حقّ فی مناقشاته :

أمّا أوّلا : فلأنّ هذا التقیّد المفروض دخوله فی المأمور به لا یخلو : إمّا أن یکون دخیلا فی أصل الغرض من المأمور به ، وإمّا أن یکون دخیلا فی فعلیّة الغرض منه ، ولا ثالث لهما.

فإن کان من قبیل الأوّل فیجب أن یکون مأمورا به بالأمر النفسیّ ، ولکن بمعنی أنّ متعلّق الأمر لا بدّ أن یکون الخاصّ بما هو خاصّ ، وهو المرکّب من المقیّد والقید ، فیکون

[شماره صفحه واقعی : 278]

ص: 278


1- وسائل الشیعة 1 : 261 : الباب 4 من أبواب الوضوء ، الحدیث 1.
2- وهو المحقّق النائینی فی فوائد الأصول 1 : 263 و 267 وأجود التقریرات 1 : 313.
3- إنّ الفرق بین الجزء والشرط هو أنّه فی الجزء یکون التقیّد والقید معا داخلین فی المأمور به ، وأمّا فی الشرط فالتقیّد فقط یکون داخلا والقید یکون خارجا ، یعنی أنّ التقیّد یکون جزءا تحلیلیّا للمأمور به ، إذ یکون المأمور به - فی المثال - هو الصلاة بما هی مقیّدة بالطهارة ، أی إنّ المأمور به هو المرکّب من ذات الصلاة والتقیّد بوصف الطهارة. فذات الصلاة جزء (غیر) تحلیلیّ والتقیّد جزء آخر تحلیلیّ. - منه رحمه الله -.

القید والتقیّد معا داخلین. والسرّ فی ذلک واضح ؛ لأنّ الغرض یدعو بالأصالة إلی إرادة ما هو واف بالغرض ، وما یفی بالغرض - حسب الفرض - هو الخاصّ بما هو خاصّ - أی المرکّب من المقیّد والقید - ، لا أنّ الخصوصیّة تکون خصوصیّة فی المأمور به المفروغ عن کونه مأمورا به ؛ لأنّ المفروض أنّ ذات المأمور به ذی الخصوصیّة لیس وحده دخیلا فی الغرض. وعلی هذا فیکون هذا القید جزءا من المأمور به کسائر أجزائه الأخری ، ولا فرق بین جزء وجزء فی کونه من جملة المقدّمات الداخلیّة ؛ فتسمیة مثل هذا الجزء بالمقدّمة الداخلیّة بالمعنی الأعمّ ، بلا وجه ، بل هو مقدّمة داخلیّة بقول مطلق ، کما لا وجه لتسمیته بالشرط.

وإن کان من قبیل الثانی فهذا هو شأن الشرط ، سواء کان شرطا شرعیّا أو عقلیّا ، ومثل هذا لا یعقل أن یدخل فی حیّز الأمر النفسیّ ، لأنّ الغرض - کما قلنا - لا یدعو بالأصالة إلاّ إلی إرادة ذات ما یفی بالغرض ویقوم به فی الخارج ، وأمّا ما له دخل فی تأثیر السبب - أی فی فعلیّة الغرض - فلا یدعو إلیه الغرض فی عرض ذات السبب ، بل الذی یدعو إلی إیجاد شرط التأثیر لا بدّ أن یکون غرضا تبعیّا یتبع الغرض الأصلیّ وینتهی إلیه.

ولا فرق بین الشرط الشرعیّ وغیره فی ذلک ، وإنّما الفرق أنّ الشرط الشرعیّ لمّا کان لا یعلم دخله فی فعلیّة الغرض إلاّ من قبل المولی ، کالطهارة والاستقبال ونحوهما بالنسبة إلی الصلاة ، فلا بدّ أن ینبّه المولی علی اعتباره ولو بأن یأمر به ، إمّا بالأمر المتعلّق بالمأمور به ، أی یأخذه قیدا فیه ، کأن یقول مثلا : «صلّ عن طهارة» ، أو بأمر مستقلّ کأن یقول مثلا : «تطهّر للصلاة» ، وعلی جمیع الأحوال لا تکون الإرادة المتعلّقة به فی عرض إرادة ذات السبب حتّی یکون مأمورا به بالأمر النفسیّ ، بل الإرادة فیه تبعیّة وکذا الأمر به.

[*محمدی خراسانی]

فإن قلتم : علی هذا یلزم سقوط الأمر المتعلّق بذات السبب الواجب إذا جاء به المکلّف من دون الشرط.

قلت : من لوازم الاشتراط عدم سقوط الأمر بالسبب بفعله من دون شرطه ، وإلاّ کان الاشتراط لغوا وعبثا.

وأمّا ثانیا : فلو سلّمنا دخول التقیّد فی الواجب علی وجه یکون جزءا منه ؛ فإنّ هذا

[شماره صفحه واقعی : 279]

ص: 279

لا یوجب أن یکون نفس القید والشرط - الذی هو حسب الفرض منشأ لانتزاع التقیّد - مقدّمة داخلیّة ، بل هو مقدّمة خارجیّة ، فإنّ وجود الطهارة - مثلا - یوجب حصول تقیّد الصلاة بها ، فتکون مقدّمة خارجیّة للتقیّد الذی هو جزء حسب الفرض. وهذا یشبه المقدّمات الخارجیّة لنفس أجزاء المأمور بها الخارجیّة ، فکما أنّ مقدّمة الجزء لیست بجزء فکذلک مقدّمة التقیّد لیست جزءا.

والحاصل أنّه لمّا فرضتم فی الشرط أنّ التقیّد داخل وهو جزء تحلیلیّ فقد فرضتم معه أنّ القید خارج ، فکیف تفرضون مرّة أخری أنّه داخل فی المأمور به المتعلّق بالمقیّد؟!

7. الشرط المتأخّر

لا شکّ فی أنّ من الشروط الشرعیّة ما هو متقدّم فی وجوده زمانا علی المشروط ، کالوضوء والغسل بالنسبة إلی الصلاة ونحوها ، بناء علی أنّ الشرط نفس الأفعال لا أثرها الباقی إلی حین الصلاة.

ومنها : ما هو مقارن للمشروط فی وجوده زمانا ، کالاستقبال وطهارة اللباس للصلاة.

وإنّما وقع الشکّ فی الشرط المتأخّر ، أی إنّه هل یمکن أن یکون الشرط الشرعیّ متأخّرا فی وجوده زمانا عن المشروط أو لا یمکن؟

ومن قال بعدم إمکانه (1) قاس الشرط الشرعیّ علی الشرط العقلیّ ، فإنّ المقدّمة العقلیّة یستحیل فیها أن تکون متأخّرة عن ذی المقدّمة ؛ لأنّه لا یوجد الشیء إلاّ بعد فرض وجود علّته التامّة المشتملة علی کلّ ما له دخل فی وجوده ؛ لاستحالة وجود المعلول بدون علّته التامّة. وإذا وجد الشیء فقد انتهی ، فأیّة حاجة له تبقی إلی ما سیوجد بعد.

ومنشأ هذا الشکّ والبحث ورود بعض الشروط الشرعیّة التی ظاهرها تأخّرها فی الوجود عن المشروط ، وذلک مثل الغسل اللیلیّ للمستحاضة الکبری الذی هو شرط - عند بعضهم (2) - لصوم النهار السابق علی اللیل. ومن هذا الباب إجازة بیع الفضولیّ بناء

[شماره صفحه واقعی : 280]

ص: 280


1- نسبه المحقّق العراقیّ إلی الجمهور. راجع بدائع الأفکار 1 : 320.
2- کالمحقّق فی الشرائع 1 : 197 ، وابن إدریس فی السرائر 1 : 407.

علی أنّها کاشفة عن صحّة البیع لا ناقلة. (1)

ولأجل ما ذکرنا من استحالة الشرط المتأخّر فی العقلیّات اختلف العلماء فی الشرط الشرعیّ اختلافا کثیرا جدّا ، فبعضهم ذهب إلی إمکان الشرط المتأخّر فی الشرعیّات (2) ، وبعضهم ذهب إلی استحالته قیاسا علی الشرط العقلیّ کما ذکرنا آنفا (3) ، والذاهبون إلی الاستحالة أوّلوا ما ورد فی الشریعة بتأویلات کثیرة یطول شرحها. (4)

[*محمدی خراسانی]

وأحسن ما قیل فی توجیه إمکان الشرط المتأخّر فی الشرعیّات ما عن بعض مشایخنا الأعاظم قدس سرهم فی بعض تقریرات درسه (5). وخلاصته : «أنّ الکلام تارة یکون فی شرط المأمور به ، وأخری فی شرط الحکم ، سواء کان تکلیفیّا أم وضعیّا.

أمّا : فی شرط المأمور به ، فإنّ مجرّد کونه شرطا شرعیّا للمأمور به لا مانع منه ؛

[شماره صفحه واقعی : 281]

ص: 281


1- قال الشیخ الأنصاریّ : «إنّ کاشفیّة الإجازة علی وجوه ثلاثة ، قال بکلّ منها قائل : أحدها : وهو المشهور الکشف الحقیقیّ والتزام کون الإجازة شرطا متأخّرا ، ولذا اعترضهم جمال المحقّقین فی حاشیته علی الروضة بأنّ الشرط لا یتأخّر». المکاسب : 133.
2- ذهب إلیه المحقّق العراقیّ فی بدائع الأفکار 1 : 320 - 321. واختاره المحقّق الخوئیّ فی المحاضرات 2 : 313.
3- وهو المنسوب إلی الجمهور کما مرّ.
4- ولا بأس بالإشارة إلیها إجمالا ، فنقول : منها : إنکار أصل الشرطیّة. ذهب إلیه الشیخ الأنصاریّ فی باب إجازة بیع الفضولی من المکاسب : 133 ، وصاحب الجواهر فی باب صوم المستحاضة من جواهر الکلام 3 : 366. ومنها : اعتبار المتأخّر شرطا ، لا الشرط متأخّرا. ذهب إلیه المحقّق النائینیّ علی ما فی أجود التقریرات 1 : 323 - 325. ومنها : التصرّف فی معنی «الشرط» بأنّ الشرط لیس جزءا دخیلا فی الأثر ، بل الشرط هو طرف ما یحدّد المقتضی وطرف ما یحصل به الخصوصیّة اللازمة لتأثیر المقتضی ، ذهب إلیه المحقّق العراقیّ فی بدائع الأفکار 1 : 320 - 321. ومنها : التصرّف فیما هو الشرط ، إمّا بأنّ الشرط هو عنوان التعقّب بالأغسال أو الإجازة کما فی الفصول : 80 ، وإمّا بأنّ الشرط هو الإضافة إلی المتأخّر کما فی کفایة الأصول : 119 - 120.
5- وهو المحقّق النائینیّ فی أجود التقریرات 1 : 323 - 325. وتعرّض له المحقّق الخوئیّ فی المحاضرات 2 : 306 - 307.

لأنّه لیس معناه إلاّ أخذه قیدا فی المأمور به علی أن تکون الحصّة الخاصّة من المأمور به هی المطلوبة. وکما یجوز ذلک فی الأمر السابق والمقارن فإنّه یجوز فی اللاحق بلا فرق. نعم ، إذا رجع الشرط الشرعیّ إلی شرط واقعیّ ، کرجوع شرط الغسل اللیلیّ للمستحاضة إلی أنّه رافع للحدث فی النهار ، فإنّه یکون حینئذ واضح الاستحالة ، کالشرط الواقعیّ بلا فرق.

وسرّ ذلک أنّ المطلوب لمّا کان هو الحصّة الخاصّة من طبیعیّ المأمور به ، فوجود القید المتأخّر لا شأن له إلاّ الکشف عن وجود تلک الحصّة فی ظرف کونها مطلوبة. ولا محذور فی ذلک ، إنّما المحذور فی تأثیر المتأخّر فی المتقدّم.

وأمّا : فی شرط الحکم ، سواء کان الحکم تکلیفیّا أم وضعیّا ، فإنّ الشرط فیه معناه أخذه مفروض الوجود والحصول فی مقام جعل الحکم وإنشائه ، وکونه مفروض الوجود لا یفرق فیه بین أن یکون متقدّما ، أو مقارنا ، أو متأخّرا ، کأن یجعل الحکم فی الشرط المتأخّر علی الموضوع المقیّد بقید أخذ مفروض الوجود بعد وجود الموضوع.

ویتقرّب ذلک إلی الذهن بقیاسه علی الواجب المرکّب التدریجیّ الحصول ، فإنّ التکلیف فی فعلیّته فی الجزء الأوّل وما بعده یبقی مراعی إلی أن یحصل الجزء الأخیر من المرکّب ، وقد بقیت - إلی حین حصول کمال الأجزاء - شرائط التکلیف من الحیاة والقدرة ونحوهما.

وهکذا یفرض الحال فیما نحن فیه ، فإنّ الحکم فی الشرط المتأخّر یبقی فی فعلیّته مراعی إلی أن یحصل الشرط الذی أخذ مفروض الحصول ، فکما أنّ الجزء الأوّل من المرکّب التدریجیّ الواجب فی فرض حصول جمیع الأجزاء یکون واجبا وفعلیّ الوجوب من أوّل الأمر ، لا أنّ فعلیّته تکون بعد حصول جمیع الأجزاء ، وکذا باقی الأجزاء لا تکون فعلیّة وجوبها بعد حصول الجزء الأخیر ، بل حین حصولها ولکن فی فرض حصول الجمیع ، فکذلک [فی] ما نحن فیه یکون الواجب المشروط بالشرط المتأخّر فعلیّ الوجوب من أوّل الأمر فی فرض حصول الشرط فی ظرفه ، لا أنّ فعلیّته تکون متأخّرة إلی حین الشرط.»

[شماره صفحه واقعی : 282]

ص: 282

هذا خلاصة رأی شیخنا المعظّم ، ولا یخلو عن مناقشة (1) ، والبحث عن الموضوع بأوسع ممّا ذکرنا لا یسعه هذا المختصر.

تمرینات «36»

التمرین الأوّل

1. ما الفرق بین مقدّمة الوجوب وبین مقدّمة الواجب؟ ایت لکلّ منهما بمثال.

2. ما السّر فی عدم دخول مقدّمة الوجوب فی محلّ النزاع؟

3. ما الفرق بین المقدّمة الداخلیّة والمقدّمة الخارجیّة؟ وهل یختصّ النزاع فی مقدّمة الواجب بالخارجیّة أو یعمّ؟

4. ما تعریف المقدّمة العقلیّة والمقدّمة الشرعیّة؟

5. بیّن آراء العلماء فی أنّ النزاع فی مقدّمة الواجب هل یشمل الشرط الشرعیّ أو لا؟

6. ما المراد من الشرط المتأخّر؟ اذکر مثالا له.

7. ما هی الأقوال فی إمکان الشرط المتأخّر وعدمه؟

8. ما هو بیان المحقّق النائینی رحمه الله فی توجیه إمکان الشرط المتأخّر؟

التمرین الثانی

1. ما هو مستند سلطان العلماء فی إثبات عدم شمول النزاع للمقدّمة الداخلیّة؟ وما وجه استحالة اجتماع الوجوبین؟

2. ما هو تعریف المقدّمة الداخلیّة بالمعنی الاعمّ؟ وما تعریفها بالمعنی الأخصّ؟

3. ما الفرق بین المقدّمة الخارجیّة بالمعنی الأعمّ وبین المقدّمة الخارجیّة بالمعنی الأخصّ؟

4. اذکر بعض التأویلات الذی ذکره الذاهبون إلی استحالة الشرط المتأخّر لما ورد فی الشریعة ، کالوضوء والغسل بالنسبة إلی الصلاة.

[شماره صفحه واقعی : 283]

ص: 283


1- کما ناقش فیه تلمیذه المحقّق الخوئیّ فی المحاضرات 2 : 307 - 308.
8. المقدّمات المفوّتة

ورد فی الشریعة المطهّرة وجوب بعض المقدّمات قبل زمان ذیها فی الموقّتات ، کوجوب قطع المسافة للحجّ قبل حلول أیّامه ، ووجوب الغسل من الجنابة للصوم قبل الفجر ، ووجوب الوضوء أو الغسل - علی قول (1) - قبل وقت الصلاة عند العلم بعدم التمکّن منه بعد دخول وقتها ... وهکذا.

وتسمّی هذه المقدّمات باصطلاحهم : «المقدّمات المفوّتة» باعتبار أنّ ترکها موجب لتفویت الواجب فی وقته کما تقدّم.

ونحن نقول : لو لم یحکم الشارع المقدّس بوجوب مثل هذه المقدّمات فإنّ العقل یحکم بلزوم الإتیان بها ؛ لأنّ ترکها موجب لتفویت الواجب فی ظرفه ، ویحکم أیضا بأنّ التارک لها یستحقّ العقاب علی تفویت الواجب فی ظرفه بسبب ترکها.

ولأوّل وهلة یبدو أنّ هذین الحکمین العقلیّین الواضحین لا ینطبقان علی القواعد العقلیّة البدیهیّة فی الباب من جهتین :

أمّا أوّلا : فلأنّ وجوب المقدّمة تابع لوجوب ذیها علی أیّ نحو فرض من أنحاء التبعیّة ، لا سیّما إذا کان من نحو تبعیّة المعلول لعلّته علی ما هو المشهور. فکیف یفرض الوجوب التابع فی زمان سابق علی زمان فرض الوجوب المتبوع؟!

وأمّا ثانیا : فلأنّه کیف یستحقّ العقاب علی ترک الواجب بترک مقدّمته قبل حضور وقته ، مع أنّه حسب الفرض لا وجوب له فعلا؟! وأمّا فی ظرفه فینبغی أن یسقط وجوبه ؛ لعدم القدرة علیه بترک مقدّمته ، والقدرة شرط عقلیّ فی الوجوب.

ولأجل التوفیق بین هاتیک البدیهیّات العقلیّة التی تبدو کأنّها متعارضة - وإن کان یستحیل التعارض فی الأحکام العقلیّة وبدیهیّات العقل - حاول جماعة من أعلام الأصولیّین المتأخّرین تصحیح ذلک بفرض انفکاک زمان الوجوب عن زمان الواجب و

[شماره صفحه واقعی : 284]

ص: 284


1- قال به السیّد فی العروة الوثقی ، واختاره السیّد الحکیم فی مستمسک العروة الوثقی 4 : 436 - 440 ، و 490 «مسألة 32».

تقدّمه علیه ، إمّا فی خصوص الموقّتات (1) أو فی مطلق الواجبات (2) ، علی اختلاف المسالک. وبذلک یحصل لهم التوفیق بین تلک الأحکام العقلیّة ؛ لأنّه حینما یفرض تقدّم وجوب ذی المقدّمة علی زمانه فلا مانع من فرض وجوب المقدّمة قبل وقت الواجب ، وکان استحقاق العقاب علی ترک الواجب علی القاعدة ؛ لأنّ وجوبه کان فعلیّا حین ترک المقدّمة.

أمّا کیف یفرض تقدّم زمان الوجوب علی زمان الواجب؟ وبأیّ مناط؟ فهذا ما اختلف فیه الأنظار والمحاولات.

[*محمدی خراسانی]

فأوّل المحاولین لحلّ هذه الشبهة - فیما یبدو - صاحب الفصول الذی قال بجواز تقدّم زمان الوجوب علی طریقة الواجب المعلّق الذی اخترعه ، کما أشرنا إلیه فی الجزء الأوّل (3). وذلک فی خصوص الموقّتات ، بفرض أنّ الوقت فی الموقّتات وقت للواجب فقط ، لا للوجوب ، أی إنّ الوقت لیس شرطا وقیدا للوجوب ، بل هو قید للواجب ، فالوجوب - علی هذا الفرض - متقدّم علی الوقت ولکنّ الواجب معلّق علی حضور وقته. والفرق بین هذا النوع وبین الواجب المشروط هو أنّ التوقّف فی المشروط للوجوب وفی المعلّق للفعل. وعلیه ، لا مانع من فرض وجوب المقدّمة قبل زمان ذیها (4).

ولکن نقول : علی تقدیر إمکان فرض تقدّم زمان الوجوب علی زمان الواجب ، فإنّ فرض رجوع القید إلی الواجب لا إلی الوجوب یحتاج إلی دلیل ، ونفس ثبوت وجوب المقدّمة المفوّتة قبل زمان وجوب ذیها لا یکون وحده دلیلا علی ثبوت الواجب المعلّق ؛ لأنّ الطریق فی تصحیح وجوب المقدّمة المفوّتة لا ینحصر فیه ، کما سیأتی بیان الطریق الصحیح.

والمحاولة الثانیة : ما نسب إلی الشیخ الأنصاریّ قدس سره من رجوع القید فی جمیع شرائط الوجوب إلی المادّة (5) ، وإن اشتهر القول برجوعها إلی الهیئة ؛ سواء کان الشرط هو الوقت أو غیره ، کالاستطاعة للحجّ والقدرة والبلوغ والعقل ونحوها من الشرائط العامّة لجمیع

[شماره صفحه واقعی : 285]

ص: 285


1- کما فی الفصول الغرویّة : 79.
2- کما فی مطارح الأنظار : 49.
3- تقدّم فی الصفحة : 103.
4- الفصول الغرویّة : 79.
5- مطارح الأنظار : 49.

التکالیف. ومعنی ذلک أنّ الوجوب الذی هو مدلول الهیئة فی جمیع الواجبات مطلق دائما غیر مقیّد بشرط أبدا ، وکلّ ما یتوهّم من رجوع القید إلی الوجوب فهو راجع فی الحقیقة إلی الواجب الذی هو مدلول المادّة ؛ غایة الأمر أنّ بعض القیود مأخوذ فی الواجب علی وجه یکون مفروض الحصول والوقوع ، کالاستطاعة بالنسبة إلی الحجّ ، ومثل هذا لا یجب تحصیله ویکون حکمه حکم ما لو کان شرطا للوجوب ؛ وبعضها لا یکون مأخوذا علی وجه یکون مفروض الحصول ، بل یجب تحصیله توصّلا إلی الواجب ؛ لأنّ الواجب یکون هو المقیّد بما هو مقیّد بذلک القید.

وعلی هذا التصویر ، فالوجوب یکون دائما فعلیّا قبل مجیء وقته ، وشأنه فی ذلک شأن الوجوب علی القول بالواجب المعلّق ، لا فرق بینهما فی الموقّتات بالنسبة إلی الوقت ، فإذا کان الواجب استقبالیّا فلا مانع من وجوب المقدّمة المفوّتة قبل زمان ذیها.

والمحاولة الثالثة : ما نسب إلی بعضهم من أنّ الوقت شرط للوجوب ، لا للواجب کما فی المحاولتین الأولیین ، ولکنّه مأخوذ فیه علی نحو الشرط المتأخّر (1). وعلیه ، فالوجوب یکون سابقا علی زمان الواجب نظیر القول بالمعلّق ، فیصحّ فرض وجوب المقدّمة المفوّتة قبل زمان ذیها ؛ لفعلیّة الوجوب قبل زمانه ، فتجب مقدّمته.

وکلّ هذه المحاولات مذکورة فی کتب الأصول المطوّلة (2) ، وفیها مناقشات وأبحاث طویلة لا یسعها هذا المختصر ، ومع الغضّ عن المناقشة فی إمکانها فی أنفسها لا دلیل علیها إلاّ ثبوت وجوب المقدّمة قبل زمان [وجوب] ذیها ، إذ کلّ صاحب محاولة منها یعتقد أنّ التخلّص من إشکال وجوب المقدّمة قبل زمان [وجوب] ذیها ینحصر فی المحاولة التی یتصوّرها ، فالدلیل الذی یدلّ علی وجوب المقدّمة المفوّتة قبل وقت الواجب لا محالة یدلّ عنده علی محاولته.

[*محمدی خراسانی]

والذی أعتقده أنّه لا موجب لکلّ هذه المحاولات لتصحیح وجوب المقدّمة قبل زمان

[شماره صفحه واقعی : 286]

ص: 286


1- کفایة الأصول : 130 - 131.
2- وقد ذکر فی المقام محاولات أخر. فإن شئت راجع مجمع الفائدة والبرهان 2 : 110 ؛ مدارک الأحکام 2 : 345 ؛ نهایة الأفکار 1 : 295 - 299.

ذیها ، فإنّ الصحیح - کما أفاده شیخنا الأصفهانیّ رحمه الله - أنّ وجوب المقدّمة لیس معلولا لوجوب ذیها ، ولا مترشّحا منه ، فلیس هناک إشکال فی وجوب المقدّمة المفوّتة قبل زمان ذیها حتّی نلتجئ إلی إحدی هذه المحاولات لفکّ الإشکال ، وکلّ هذه الشبهة إنما جاءت من هذا الفرض ، وهو فرض معلولیّة وجوب المقدّمة لوجوب ذیها ، وهو فرض لا واقع له أبدا ، وإن کان هذا القول یبدو غریبا علی الأذهان المشبعة بفرض أنّ وجوب ذی المقدّمة علّة لوجوب المقدّمة ، بل نقول أکثر من ذلک : إنّه یجب فی المقدّمة المفوّتة أن یتقدّم وجوبها علی وجوب ذیها ، إذا کنّا نقول بأنّ مقدّمة الواجب واجبة ، وإن کان الحقّ - وسیأتی - عدم وجوبها مطلقا.

ولبیان عدم معلولیّة وجوب المقدّمة لوجوب ذیها نذکر أنّ الأمر - فی الحقیقة - هو فعل الآمر ، سواء کان الأمر نفسیّا أم غیریّا ، فالآمر هو العلّة الفاعلیّة له دون سواه ، ولکن کلّ أمر إنّما یصدر عن إرادة الآمر ؛ لأنّه فعله الاختیاریّ ، والإرادة بالطبع مسبوقة بالشوق إلی فعل المأمور به - أی إنّ الآمر لا بدّ أن یشتاق أوّلا إلی فعل الغیر علی أن یصدر من الغیر - ، فإذا اشتاقه لا بدّ أن یدعو الغیر ویدفعه ویحثّه علی الفعل ، فیشتاق إلی الأمر به ، وإذا لم یحصل مانع من الأمر فلا محالة یشتدّ الشوق إلی الأمر حتّی یبلغ الإرادة الحتمیّة ، فیجعل الداعی فی نفس الغیر للفعل المطلوب ، وذلک بتوجیه الأمر نحوه.

هذا حال کلّ مأمور به ، ومن جملته «مقدّمة الواجب» ؛ فإنّه إذا ذهبنا إلی وجوبها من قبل المولی لا بدّ أن نفرض حصول الشوق أوّلا فی نفس الآمر إلی صدورها من المکلّف ، غایة الأمر أنّ هذا الشوق تابع للشوق إلی فعل ذی المقدّمة ومنبثق منه ؛ لأنّ المختار إذا اشتاق إلی تحصیل شیء وأحبّه اشتاق وأحبّ بالتبع کلّ ما یتوقّف علیه ذلک الشیء علی نحو الملازمة بین الشوقین. وإذا لم یکن هناک مانع من الأمر بالمقدّمات حصلت لدی الآمر - ثانیا - الإرادة الحتمیّة التی تتعلّق بالأمر بها ، فیصدر حینئذ الأمر.

إذا عرفت ذلک ، فإنّک تعرف أنّه إذا فرض أنّ المقدّمة متقدّمة بالوجود الزمانیّ علی ذیها علی وجه لا یحصل ذوها فی ظرفه وزمانه إلاّ إذا حصلت هی قبل حلول زمانه ، کما فی أمثلة المقدّمات المفوّتة ، فإنّه لا شکّ فی أنّ الآمر یشتاقها أن تحصل فی ذلک الزمان

[شماره صفحه واقعی : 287]

ص: 287

المتقدّم ، وهذا الشوق بالنسبة إلی المقدّمة یتحوّل إلی الإرادة الحتمیّة بالأمر ، إذ لا مانع من البعث نحوها حینئذ ، والمفروض أنّ وقتها قد حان فعلا ، فلا بدّ أن یأمر بها فعلا. أمّا ذو المقدّمة فحسب الفرض لا یمکن البعث نحوه ، والأمر به قبل وقته ؛ لعدم حصول ظرفه ، فلا أمر قبل الوقت ، وإن کان الشوق إلی الأمر به حاصل حینئذ ، ولکن لا یبلغ مبلغ الفعلیّة ؛ لوجود المانع.

والحاصل أنّ الشوق إلی ذی المقدّمة والشوق إلی المقدّمة حاصلان قبل وقت ذی المقدّمة ، والشوق الثانی منبعث ومنبثق من الشوق الأوّل ، ولکنّ الشوق إلی المقدّمة یؤثّر أثره ، ویصیر إرادة حتمیّة ؛ لعدم وجود ما یمنع من الأمر ، دون الشوق إلی ذی المقدّمة ؛ لوجود المانع من الأمر.

وعلی هذا ، فتجب المقدّمة المفوّتة قبل وجوب ذیها ولا محذور فیه ، بل هو أمر لا بدّ منه ، ولا یصحّ أن یقع غیر ذلک.

ولا تستغرب ذلک ، فإنّ هذا أمر مطّرد حتّی بالنسبة إلی أفعال الإنسان نفسه ، فإنّه إذا اشتاق إلی فعل شیء اشتاق إلی مقدّماته تبعا ، ولمّا کانت المقدّمات متقدّمة بالوجود زمانا علی ذیها فإنّ الشوق إلی المقدّمات یشتدّ حتی یبلغ درجة الإرادة الحتمیّة المحرّکة للعضلات فیفعلها ، مع أنّ ذا المقدّمة لم یحن وقته بعد ، ولم تحصل له الإرادة الحتمیّة المحرّکة للعضلات ، وإنّما یمکن أن تحصل له الإرادة الحتمیّة إذا حان وقته بعد طیّ المقدّمات.

فإرادة الفاعل التکوینیّة للمقدّمة متقدّمة زمانا علی إرادة ذیها ، وعلی قیاسها الإرادة التشریعیّة ، فلا بدّ أن تحصل للمقدّمة المتقدّمة زمانا قبل أن تحصل لذیها المتأخّر زمانا ، فیتقدّم الوجوب الفعلیّ للمقدّمة علی الوجوب الفعلیّ لذیها زمانا ، علی العکس ممّا اشتهر ولا محذور فیه بل هو المتعیّن.

وهذا حال کلّ متقدّم بالنسبة إلی المتأخّر ، فإنّ الشوق یصیر شیئا فشیئا قصدا وإرادة ، کما فی الأفعال التدریجیّة الوجود (1).

[شماره صفحه واقعی : 288]

ص: 288


1- انتهی ما أفاده المحقّق الأصفهانیّ فی نهایة الدرایة 1 : 344 - 348.

وقد تقدّم معنی تبعیّة وجوب المقدّمة لوجوب ذیها ، فلا نعید ، وقلنا : إنّه لیس معناه معلولیّته لوجوب ذی المقدّمة ، وتبعیّته له وجودا ، کما اشتهر علی لسان الأصولیّین (1).

[*محمدی خراسانی]

فان قلت : إنّ وجوب المقدّمة - کما سبق (2) - تابع لوجوب ذی المقدّمة إطلاقا واشتراطا ، ولا شکّ فی أنّ الوقت - علی الرأی المعروف - شرط لوجوب ذی المقدّمة ، فیجب أن یکون أیضا وجوب المقدّمة مشروطا به ؛ قضاء لحقّ التبعیّة.

قلت : إنّ الوقت علی التحقیق لیس شرطا للوجوب بمعنی أنّه دخیل فی مصلحة الأمر ، کالاستطاعة بالنسبة إلی وجوب الحجّ ، وإن کان دخیلا فی مصلحة المأمور به ، ولکنّه لا یتحقّق البعث قبله ، فلا بدّ أن یؤخذ مفروض الوجود بمعنی عدم الدعوة إلیه ؛ لأنّه غیر اختیاریّ للمکلّف. أمّا عدم تحقّق وجوب الموقّت قبل الوقت فلامتناع البعث قبل الوقت.

والسرّ واضح ؛ لأنّ البعث - حتی الجعلیّ منه - یلازم الانبعاث إمکانا ووجودا ، فإذا أمکن الانبعاث أمکن البعث وإلاّ فلا ، وإذ یستحیل الانبعاث قبل الوقت استحال البعث نحوه حتّی الجعلیّ. ومن أجل هذا نقول بامتناع الواجب المعلّق ، لأنّه یلازم انفکاک الانبعاث عن البعث.

وهذا بخلاف المقدّمة قبل وقت الواجب ، فإنّه یمکن الانبعاث نحوها ، فلا مانع من فعلیّة البعث بالنظر إلیها لو ثبت ، فعدم فعلیّة الوجوب قبل زمان الواجب إنّما هو لوجود المانع لا لفقدان الشرط ، وهذا المانع موجود فی ذی المقدّمة قبل وقته ، مفقود فی المقدّمة.

ویتفرّع علی هذا فرع فقهیّ ، وهو : أنّه حینئذ لا مانع فی المقدّمة المفوّتة العبادیّة - کالطهارات الثلاث - من قصد الوجوب فی النیّة قبل وقت الواجب لو قلنا بأنّ مقدّمة الواجب واجبة.

والحاصل أنّ العقل یحکم بلزوم الإتیان بالمقدّمة المفوّتة قبل وقت ذیها ، ولا مانع عقلیّ من ذلک.

هذا کلّه من جهة إشکال انفکاک وجوب المقدّمة عن وجوب ذیها. وأمّا من جهة

[شماره صفحه واقعی : 289]

ص: 289


1- تقدّم فی الأمر الثانی من هذا الجزء : 269 - 270.
2- سبق فی الصفحة : 273 - 274.

إشکال استحقاق العقاب علی ترک الواجب بترک مقدّمته مع عدم فعلیّة وجوبه فیعلم دفعه ممّا سبق ؛ فإنّ التکلیف بذی المقدّمة الموقّت یکون تامّ الاقتضاء ، وإن لم یصر فعلیّا لوجود المانع ، وهو عدم حضور وقته. ولا ینبغی الشکّ فی أنّ دفع التکلیف مع تمامیّة اقتضائه تفویت لغرض المولی المعلوم الملزم ، وهذا یعدّ ظلما فی حقّه ، وخروجا عن زیّ الرقّیّة ، وتمرّدا علیه ، فیستحقّ علیه العقاب واللوم من هذه الجهة ، وإن لم یکن فیه مخالفة للتکلیف الفعلیّ المنجّز.

وهذا لا یشبه دفع مقتضی التکلیف ، کعدم تحصیل الاستطاعة للحجّ ، فإنّ مثله لا یعدّ ظلما ، وخروجا عن زیّ الرقّیّة ، وتمرّدا علی المولی ؛ لأنّه لیس فیه تفویت لغرض المولی المعلوم التامّ الاقتضاء. والمدار فی استحقاق العقاب هو تحقّق عنوان الظلم للمولی ، القبیح عقلا.

تمرینات «37»

التمرین الأوّل

1. ما هی المقدّمات المفوّتة؟ ولم سمّیت بالمقدّمات المفوّتة؟

2. کیف حاول صاحب الفصول تصحیح تقدّم زمان الوجوب علی زمان الواجب فی المقدّمات المفوّتة؟

وما وجه ضعف هذه المحاولة؟

3. کیف حاول الشیخ الأنصاریّ لتصحیح تقدّم زمان الوجوب علی زمان الواجب فی المقدّمات المفوّتة؟

4. ما هی المحاولة المنسوبة إلی المحقّق الخراسانی لتصحیح الشبهة المذکورة؟

5. بیّن ما ذهب إلیه المحقّق الأصفهانی فی تصحیح وجوب المقدّمة قبل زمان ذیها.

التمرین الثانی

1. اذکر ما ذهب إلیه المحقّق الأردبیلی وما ذهب إلیه العلاّمة الأراکی فی تصحیح وجوب المقدّمة قبل زمان ذیها.

[شماره صفحه واقعی : 290]

ص: 290

9. المقدّمة العبادیّة

ثبت بالدلیل أنّ بعض المقدّمات الشرعیّة لا تقع (1) مقدّمة إلاّ إذا وقعت علی وجه عبادیّ ، وثبت أیضا ترتّب الثواب علیها بخصوصها. ومثالها منحصر فی الطهارات الثلاث : الوضوء ، والغسل ، والتیمّم.

وقد سبق فی الأمر الثانی (2) الإشکال فیها من جهتین : من جهة أنّ الواجب الغیریّ لا یکون إلاّ توصّلیّا ، فکیف یجوز أن تقع المقدّمة بما هی مقدّمة عبادة؟! ومن جهة ثانیة : أنّ الواجب الغیریّ بما هو واجب غیریّ لا استحقاق للثواب علیه.

وفی الحقیقة إنّ هذا الإشکال لیس إلاّ إشکالا علی أصولنا التی أصّلناها للواجب الغیریّ ، فنقع فی حیرة فی التوفیق بین ما فهمناه عن الواجب الغیریّ ، وبین عبادیّة هذه المقدّمات الثابتة عبادیّتها ، وإلاّ فکون هذه المقدّمات عبادیّة یستحقّ الثواب علیها أمر مفروغ عنه ، لا یمکن رفع الید عنه.

فإذن ، لا بدّ لنا من توضیح ما أصّلناه فی الواجب الغیریّ بتوجیه عبادیّة المقدّمة علی وجه یلائم توصّلیّة الأمر الغیریّ ، وقد ذهبت الآراء أشتاتا فی توجیه ذلک.

ونحن نقول علی الاختصار : إنّه من المتیقّن - الذی لا ینبغی أن یتطرّق إلیه الشکّ من أحد - أنّ الصلاة - مثلا - ثبت من طریق الشرع توقّف صحّتها علی إحدی الطهارات الثلاث ، ولکن لا تتوقّف علی مجرّد أفعالها کیفما اتّفق وقوعها ، بل إنّما تتوقّف علی فعل الطهارة إذا وقع علی الوجه العبادیّ ، أی إذا وقع متقرّبا به إلی الله (تعالی) ، فالوضوء العبادیّ - مثلا - هو الشرط ، وهو المقدّمة التی تتوقّف صحّة الصلاة علیها.

وعلیه ، فلا بدّ أن یفرض الوضوء عبادة قبل فرض تعلّق الأمر الغیریّ به ؛ لأنّ الأمر الغیریّ - حسبما فرضناه - إنّما یتعلّق بالوضوء العبادیّ بما هو عبادة ، لا بأصل الوضوء بما هو ؛ فلم تنشأ عبادیّته من الأمر الغیریّ حتّی یقال : «إنّ عبادیّته لا تلائم توصّلیّة الأمر

[شماره صفحه واقعی : 291]

ص: 291


1- التأنیث باعتبار ما أضیفت إلیه کلمة «بعض».
2- هذا سهو من المصنّف رحمه الله. والصواب : «الأمر الثالث». فراجع الصفحة : 272 - 273.

الغیریّ» ، بل عبادیّته لا بدّ أن تکون مفروضة التحقّق قبل فرض تعلّق الأمر الغیریّ به. ومن هنا یصحّ استحقاق الثواب علیه ؛ لأنّه عبادة فی نفسه. (1)

[*محمدی خراسانی]

ولکن ینشأ من هذا البیان إشکال آخر ، وهو أنّه إذا کانت عبادیّة الطهارات غیر ناشئة من الأمر الغیریّ ، فما هو الأمر المصحّح لعبادیّتها ، والمعروف أنّه لا یصحّ فرض العبادة عبادة إلاّ بتعلّق أمر بها لیمکن قصد امتثاله ؛ لأنّ قصد امتثال الأمر هو المقوّم لعبادیّة العبادة عندهم ، ولیس لها فی الواقع إلاّ الأمر الغیریّ ، فرجع الأمر بالأخیر إلی الغیریّ لتصحیح عبادیّتها (2)؟

علی أنّه یستحیل أن یکون الأمر الغیریّ هو المصحّح لعبادیّتها ؛ لتوقّف عبادیّتها - حینئذ - علی سبق الأمر الغیریّ ، والمفروض أنّ الأمر الغیریّ متأخّر عن فرض عبادیّتها ؛ لأنّه إنّما تعلّق بها بما هی عبادة ، فیلزم تقدّم المتأخّر وتأخّر المتقدّم ، وهو خلف محال أو دور علی ما قیل (3).

وقد أجیب عن هذه الشبهة بوجوه کثیرة (4).

وأحسنها فیما أری - بناء علی ثبوت الأمر الغیریّ ، أی وجوب مقدّمة الواجب ، وبناء علی أنّ عبادیّة العبادة لا تکون إلاّ بقصد الأمر المتعلّق بها - هو أنّ المصحّح لعبادیّة الطهارات هو الأمر النفسیّ الاستحبابیّ لها فی حدّ ذاتها السابق علی تعلّق الأمر الغیریّ بها. وهذا الاستحباب باق حتّی بعد فرض الأمر الغیریّ ، ولکن لا بحدّ الاستحباب الذی هو جواز الترک ؛ إذ المفروض أنّه قد وجب فعلها ، فلا یجوز ترکها ، ولیس الاستحباب إلاّ مرتبة ضعیفة بالنسبة إلی الوجوب ، فلو طرأ علیه الوجوب لا ینعدم ، بل یشتدّ وجوده ؛ فیکون الوجوب استمرارا له کاشتداد السواد والبیاض من مرتبة ضعیفة إلی مرتبة أقوی ، وهو وجود واحد مستمرّ. وإذا کان الأمر کذلک فالأمر الغیریّ حینئذ یدعو إلی ما هو

[شماره صفحه واقعی : 292]

ص: 292


1- هذا ما أفاده المحقّق الخراسانیّ فی الکفایة : 139 - 140.
2- هذا الإشکال أورده المحقّق النائینیّ علی المحقّق الخراسانیّ. راجع أجود التقریرات 1 : 255.
3- والقائل الشیخ الأنصاریّ فی کتاب «الطهارة» : 87 السطر 28 - 36.
4- راجع أجود التقریرات 1 : 255 ؛ بدائع الأفکار (العراقی) 1 : 381 ؛ نهایة الدرایة 1 : 380.

عبادة فی نفسه ، فلیست عبادیّتها متأتّیة من الأمر الغیریّ حتّی یلزم الإشکال (1).

ولکن هذا الجواب - علی حسنه - غیر کاف بهذا المقدار من البیان لدفع الشبهة. وسرّ ذلک أنّه لو کان المصحّح لعبادیّتها هو الأمر الاستحبابیّ النفسیّ بالخصوص لکان یلزم ألاّ تصحّ هذه المقدّمات إلاّ إذا جاء بها المکلّف بقصد امتثال الأمر الاستحبابیّ فقط ، مع أنّه لا یفتی بذلک أحد ، ولا شکّ فی أنّها تقع صحیحة لو أتی بها بقصد امتثال أمرها الغیریّ ، بل بعضهم اعتبر قصده فی صحّتها بعد دخول وقت الواجب المشروط بها.

فنقول إکمالا للجواب : إنّه لیس مقصود المجیب من کون استحبابها النفسیّ مصحّحا لعبادیّتها أنّ المأمور به بالأمر الغیریّ هو الطهارة المأتیّ بها بداعی امتثال الأمر الاستحبابیّ. کیف وهذا المجیب قد فرض عدم بقاء الاستحباب بحدّه بعد ورود الأمر الغیریّ (2) ، فکیف یفرض أنّ المأمور به هو المأتیّ به بداعی امتثال الأمر الاستحبابیّ؟! بل مقصود المجیب أنّ الأمر الغیریّ لمّا کان متعلّقه هو الطهارة بما هی عبادة ، ولا یمکن أن تکون عبادیّتها ناشئة من نفس الأمر الغیریّ بما هو أمر غیریّ ، فلا بدّ من فرض عبادیّتها لا من جهة الأمر الغیریّ وبفرض سابق علیه ، ولیس هو إلاّ الأمر الاستحبابیّ النفسیّ المتعلّق بها ، وهذا یصحّح عبادیّتها قبل فرض تعلّق الأمر الغیریّ بها ، وإن کان حین توجّه الأمر الغیریّ لا یبقی ذلک الاستحباب بحدّه وهو جواز الترک ، ولکن لا تذهب بذلک عبادیّتها ؛ لأنّ المناط فی عبادیّتها لیس جواز الترک کما هو واضح ، بل المناط مطلوبیّتها الذاتیّة ورجحانها النفسیّ ، وهی باقیة بعد تعلّق الأمر الغیریّ. وإذا صحّ تعلّق الأمر الغیریّ بها بما هی عبادة واندکاک الاستحباب فیه - بمعنی أنّ الأمر الغیریّ یکون استمرارا لتلک المطلوبیّة - فإنّه حینئذ لا یبقی إلاّ الأمر الغیریّ صالحا للدعوة إلیها ، ویکون هذا الأمر

[شماره صفحه واقعی : 293]

ص: 293


1- هذا الجواب ما أفاده المحقّق الخوئیّ فی تعلیقاته علی أجود التقریرات 1 : 255 - 256 ، والمحاضرات 2 : 401 - 402.
2- فإنّه قال : «فإنّ الأمر الاستحبابیّ ولو فرض تبدّله بالأمر الوجوبیّ لزوال حدّ الاستحباب بعرض (* العروض استعمال لا تساعده اللغة.) الوجوب الغیریّ ...». راجع تعلیقاته علی أجود التقریرات 1 : 256.

الغیریّ نفسه أمرا عبادیّا ، غایة الأمر أنّ عبادیّته لم تجئ من أجل نفس کونه أمرا غیریّا ، بل من أجل کونه امتدادا لتلک المطلوبیّة النفسیّة وذلک الرجحان الذاتیّ الذی حصل من ناحیة الأمر الاستحبابیّ النفسیّ السابق (1).

وعلیه ، فینقلب الأمر الغیریّ عبادیّا ، ولکنّه عبادیّ بالعرض لا بالذات حتّی یقال : «إنّ الأمر الغیریّ توصّلیّ لا یصلح للعبادیّة».

من هنا لا یصحّ الإتیان بالطهارة بقصد الاستحباب بعد دخول الوقت للواجب المشروط بها ؛ لأنّ الاستحباب بحدّه قد اندکّ فی الأمر الغیریّ ، فلم یعد موجودا حتّی یصحّ قصده.

نعم ، یبقی أن یقال : إنّ الأمر الغیریّ إنّما یدعو إلی الطهارة الواقعة علی وجه العبادة ؛ لأنّه حسب الفرض متعلّقه هو الطهارة بصفة العبادة ، لا ذات الطهارة ، والأمر لا یدعو إلاّ إلی ما تعلّق به ، فکیف صحّ أن یؤتی بذات العبادة بداعی امتثال أمرها الغیریّ ، ولا أمر غیریّ بذات العبادة؟!

ولکن ندفع هذا الإشکال بأن نقول : إذا کان الوضوء - مثلا - مستحبّا نفسیّا فهو قابل لأن یتقرّب به من المولی ، وفعلیّة التقرّب تتحقّق بقصد الأمر الغیریّ المندکّ فیه الأمر الاستحبابیّ.

وبعبارة أخری : قد فرضنا الطهارات عبادات نفسیّة فی مرتبة سابقة علی الأمر الغیریّ المتعلّق بها ، والأمر الغیریّ إنّما یدعو إلی ذلک ، فإذا جاء المکلّف بها بداعی الأمر الغیریّ المندکّ فیه الاستحباب - والمفروض [أنّه] لیس هناک أمر موجود غیره - صحّ التقرّب به ، ووقعت عبادة لا محالة ، فیتحقّق ما هو شرط الواجب ومقدّمته.

[*محمدی خراسانی]

هذا کلّه بناء علی ثبوت الأمر الغیریّ بالمقدّمة ، وبناء علی أنّ مناط عبادیّة العبادة هو قصد الأمر المتعلّق بها.

وکلا المبنیین نحن لا نقول به.

أمّا الأوّل : فسیأتی فی البحث الآتی الدلیل علی عدم وجوب مقدّمة الواجب ، فلا أمر

[شماره صفحه واقعی : 294]

ص: 294


1- هذا التوجیه یناسب ما ذکره أستاذه المحقّق الأصفهانیّ فی نهایة الدرایة 1 : 380 - 381 و 383.

غیریّ أصلا.

وأمّا الثانی : فلأنّ الحقّ أنّه یکفی فی عبادیّة الفعل ارتباطه بالمولی ، والإتیان به متقرّبا إلیه (تعالی). غایة الأمر أنّ العبادات قد ثبت أنّها توقیفیّة ، فما لم یثبت رضا المولی بالفعل ، وحسن الانقیاد ، وقصد وجه الله بالفعل لا یصحّ الإتیان بالفعل عبادة ، بل یکون تشریعا محرّما. ولا یتوقّف ذلک علی تعلّق أمر المولی بنفس الفعل علی أن یکون أمرا فعلیّا من المولی ، ولذا قیل : «یکفی فی عبادیّة العبادة حسنها الذاتیّ ومحبوبیّتها الذّاتیّة للمولی حتّی لو کان هناک مانع من توجّه الأمر الفعلیّ بها (1)».

وإذا ثبت ذلک ، فنقول فی تصحیح عبادیّة الطهارات : إنّ فعل المقدّمة بنفسه یعدّ شروعا فی امتثال ذی المقدّمة - الذی هو حسب الفرض فی المقام عبادة فی نفسه مأمور بها - فیکون الإتیان بالمقدّمة بنفسه یعدّ امتثالا للأمر النفسیّ بذی المقدّمة العبادیّ. ویکفی فی عبادیّة الفعل - کما قلنا - ارتباطه بالمولی والإتیان به متقرّبا إلیه (تعالی) مع عدم ما یمنع من التعبّد به. ولا شکّ فی أنّ قصد الشروع بامتثال الأمر النفسیّ بفعل مقدّماته قاصدا بها التوصّل إلی الواجب النفسیّ العبادیّ یعدّ طاعة وانقیادا للمولی (2).

وبهذا تصحّح عبادیّة المقدّمة ، وإن لم نقل بوجوبها الغیریّ ، ولا حاجة إلی فرض طاعة الأمر الغیریّ.

ومن هنا یصحّ أن تقع کلّ مقدّمة عبادة ، ویستحقّ علیها الثواب بهذا الاعتبار ، وإن لم تکن فی نفسها معتبرا فیها أن تقع علی وجه العبادة ، کتطهیر الثوب - مثلا - مقدّمة للصلاة ، أو کالمشی حافیا مقدّمة للحجّ أو الزیارة ، غایة الأمر أنّ الفرق بین المقدّمات العبادیّة وغیرها أنّ غیر العبادیّة لا یلزم فیها أن تقع علی وجه قربیّ ، بخلاف المقدّمات المشروط فیها أن تقع عبادة ، کالطهارات الثلاث.

ویؤیّد ذلک ما ورد من الثواب علی بعض المقدّمات ، ولا حاجة إلی التأویل الذی ذکرناه سابقا فی الأمر الثالث - من أنّ الثواب علی ذی المقدّمة یوزّع علی المقدّمات

[شماره صفحه واقعی : 295]

ص: 295


1- هکذا قال المحقّق الأصفهانیّ فی نهایة الدرایة 1 : 383 و 385.
2- کما فی نهایة الدرایة 1 : 383.

باعتبار دخالتها فی زیادة حمازة الواجب (1) - ، فإنّ ذلک التأویل مبنیّ علی فرض ثبوت الأمر الغیریّ وأنّ عبادیّة المقدّمة واستحقاق الثواب علیها لا ینشئان إلاّ من جهة الأمر الغیریّ ؛ اتّباعا للمشهور المعروف بین القوم.

فإن قلت : إنّ الأمر لا یدعو إلاّ إلی ما تعلّق به ، فلا یعقل أن یکون الأمر بذی المقدّمة داعیا بنفسه إلی المقدّمة إلاّ إذا قلنا بترشّح أمر آخر منه بالمقدّمة ، فیکون هو الداعی ، ولیس هذا الأمر الآخر المترشّح إلاّ الأمر الغیریّ ، فرجع الإشکال جذعا.

قلت : نعم ، الأمر لا یدعو إلاّ إلی ما تعلّق به ، ولکنّا لا ندّعی أنّ الأمر بذی المقدّمة هو الذی یدعو إلی المقدّمة ، بل نقول : إنّ العقل هو الدّاعی إلی فعل المقدّمة توصّلا إلی فعل الواجب (2) ، وسیأتی أنّ هذا الحکم العقلیّ لا یستکشف منه ثبوت أمر غیریّ من المولی ، ولا یلزم أن یکون هناک أمر بنفس المقدّمة لتصحیح عبادیّتها ، ویکون داعیا إلیها (3).

والحاصل أنّ الدّاعی إلی فعل المقدّمة هو حکم العقل ، والمصحّح لعبادیّتها شیء آخر ، هو قصد التقرّب بها ، ویکفی فی التقرّب بها إلی الله أن یأتی بها بقصد التوصّل إلی ما هو عبادة ، لا أنّ الداعی إلی فعل المقدّمة هو نفس المصحّح لعبادیّتها ، ولا أنّ المصحّح لعبادیّة العبادة منحصر فی قصد الأمر المتعلّق بها ، وقد سبق توضیح ذلک.

وعلیه ، فإن کانت المقدّمة ذات الفعل کالتطهیر من الخبث ، فالعقل لا یحکم إلاّ بإتیانها علی أیّ وجه وقعت ، ولکن لو أتی بها المکلّف متقرّبا بها إلی الله توصّلا إلی العبادة صحّت ووقعت علی صفة العبادیّة ، واستحقّ علیها الثواب. وإن کانت المقدّمة عملا عبادیّا کالطهارة من الحدث ، فالعقل یلزم بالإتیان بها کذلک ، والمفروض أنّ المکلّف متمکّن من ذلک ، سواء کان هناک أمر غیریّ أم لم یکن ، وسواء کانت المقدّمة فی نفسها مستحبّة أم لم تکن.

فلا إشکال من جمیع الوجوه فی عبادیّة الطهارات.

[شماره صفحه واقعی : 296]

ص: 296


1- راجع الصفحة : 273.
2- کما فی نهایة الدرایة 1 : 383.
3- یأتی فی الصفحة : 299.
النتیجة

صوت

[*محمدی خراسانی]

مسألة مقدّمة الواجب و الأقوال فیها

بعد تقدیم تلک التمهیدات نرجع إلی أصل المسألة ، وهو البحث عن وجوب مقدّمة الواجب ، الذی قلنا : إنّه آخر ما یشغل بال الأصولیّین.

وقد عرفت فی مدخل المسألة موضع البحث فیها ببیان تحریر [محلّ] النزاع ، وهو - کما قلنا - الملازمة بین حکم العقل وحکم الشرع ؛ إذ قلنا : إنّ العقل یحکم بوجوب مقدّمة الواجب - أی إنّه یدرک لزومها - ، ولکن وقع البحث فی أنّه هل یحکم أیضا بأنّ المقدّمة واجبة أیضا عند من أمر بما یتوقّف علیها؟

لقد تکثّرت الأقوال جدّا فی هذه المسألة علی مرور الزمن ، نذکر أهمّها ، ونذکر ما هو الحقّ منها ، وهی :

1. القول بوجوبها مطلقا (1).

2. القول بعدم وجوبها مطلقا (2) ، وهو الحقّ وسیأتی دلیله.

3. التفصیل بین السبب فلا یجب ، وبین غیره کالشرط وعدم المانع والمعدّ فیجب (3).

4. التفصیل بین السبب وغیره أیضا ، ولکن بالعکس أی یجب السبب دون غیره (4).

5. التفصیل بین الشرط الشرعیّ ، فلا یجب بالوجوب الغیریّ باعتبار أنّه واجب بالوجوب النفسیّ ، نظیر جزء الواجب ، وبین غیره ، فیجب بالوجوب الغیریّ. وهو القول

[شماره صفحه واقعی : 297]

ص: 297


1- وهذا ما نسب إلی المشهور فی بدائع الأفکار (الرشتی) : 348. وذهب إلیه المحقّق الخراسانیّ فی الکفایة : 143 ، والمحقّق العراقیّ فی نهایة الأفکار 1 : 332 - 333. وهو الظاهر من بعض کلمات الشیخ الأنصاریّ فی مطارح الأنظار : 75 - 76. وذهب إلیه الآمدی من العامّة فی الإحکام 1 : 158.
2- ذهب إلیه المحقّق الأصفهانی فی نهایة الدرایة 1 : 397 - 402. واختاره المحقّق الخوئیّ فی المحاضرات 2 : 438 ، والسیّد الحکیم فی حقائق الأصول 1 : 262 - 268.
3- لم أعثر علی قائله.
4- وهو الظاهر من عبارة السیّد المرتضی فی الذریعة إلی أصول الشریعة 1 : 83.

المعروف عن شیخنا المحقّق النائینیّ (1).

6. التفصیل بین الشرط الشرعیّ وغیره أیضا ، ولکن بالعکس ، أی یجب الشرط الشرعیّ بالوجوب المقدّمیّ دون غیره (2).

7. التفصیل بین المقدّمة الموصلة - أی التی یترتّب علیها الواجب النفسیّ - فتجب ، وبین المقدّمة غیر الموصلة فلا تجب ، وهو المذهب المعروف لصاحب الفصول (3).

8. التفصیل بین ما قصد به التوصّل من المقدّمات فیقع علی صفة الوجوب ، وبین ما لم یقصد به ذلک فلا یقع واجبا. وهو القول المنسوب إلی الشیخ الأنصاریّ قدس سره (4).

9. التفصیل المنسوب إلی صاحب المعالم (5) الذی أشار إلیه فی مسألة الضدّ (6) ، وهو اشتراط وجوب المقدّمة بإرادة ذیها ، فلا تکون المقدّمة واجبة علی تقدیر عدم إرادته.

10. التفصیل بین المقدّمة الداخلیّة - أی الجزء - فلا تجب ، وبین المقدّمة الخارجیّة فتجب (7).

وهناک تفصیلات أخری عند المتقدّمین ، لا حاجة إلی ذکرها.

وقد قلنا : إنّ الحقّ فی المسألة - کما علیه جماعة من المحقّقین المتأخّرین (8) -

[شماره صفحه واقعی : 298]

ص: 298


1- راجع أجود التقریرات 1 : 255 - 256.
2- وهذا منسوب إلی إمام الحرمین وابن القشیریّ وابن برهان وابن الحاجب. راجع نهایة السئول 1 : 200.
3- الفصول الغرویّة : 86.
4- نسبه إلیه مقرّر بحثه فی مطارح الأنظار : 72. ولکن فی نسبته هذا إلیه نظر. قال المحقّق النائینیّ : «المحکی عن الشیخ فی المقام مضطرب من حیث المبنی ، ومن حیث ما فرّع علیه ، وظنّی أنّ المقرّر لم یصل إلی مراد الشیخ». فوائد الأصول 1 : 288. بل الظاهر من بعض کلماته أنّه قال بوجوب المقدّمة مطلقا. راجع مطارح الأنظار : 75 - 76.
5- نسب إلیه فی مطارح الأنظار : 72 ، وفوائد الأصول 1 : 286.
6- قال صاحب المعالم فی مسألة الضدّ : «وأیضا فحجّة القول بوجوب المقدّمة علی تقدیر تسلیمها إنّما ینهض دلیلا علی الوجوب فی حال کون المکلّف مریدا للفعل المتوقّف علیها ، کما لا یخفی علی من أعطاها حقّ النظر.» معالم الدین : 80.
7- لعلّه مذهب من قال بخروج المقدّمات الداخلیّة عن محل النزاع.
8- أوّل من تنبّه إلی ذلک وأقام علیه البرهان بالأسلوب الذی ذکرناه - فیما أعلم - أستاذنا المحقّق الأصفهانیّ قدس سره (* نهایة الدرایة 1 : 397 - 402. ) ، وقد عضّد هذا القول السید الجلیل المحقّق الخوئیّ رحمه الله (** المحاضرات 2 : 438. ). وکذلک ذهب إلی هذا القول وأوضحه سیّدنا المحقّق الحکیم دام ظلّه فی حاشیته علی الکفایة (*** حقائق الأصول 1 : 262 - 268.). - منه رحمه الله -.

القول الثانی ، وهو عدم وجوبها مطلقا.

والدلیل علیه واضح بعد ما قلنا - من أنّه فی موارد حکم العقل بلزوم شیء علی وجه یکون حکما داعیا للمکلّف إلی فعل الشیء لا یبقی مجال للأمر المولویّ (1) فإنّ هذه المسألة من ذلک الباب من جهة العلّة ؛ وذلک لأنّه إذا کان الأمر بذی المقدّمة داعیا للمکلّف إلی الإتیان بالمأمور به فإنّ دعوته هذه - لا محالة بحکم العقل - تحمله وتدعوه إلی الإتیان بکلّ ما یتوقّف علیه المأمور به تحصیلا له. ومع فرض وجود هذا الداعی فی نفس المکلّف لا تبقی حاجة إلی داع آخر من قبل المولی ، مع علم المولی - حسب الفرض - بوجود هذا الداعی ، لأنّ الأمر المولویّ - سواء کان نفسیّا أم غیریّا - إنّما یجعله المولی لغرض تحریک المکلّف نحو فعل المأمور به ، إذ یجعل الداعی فی نفسه حیث لا داعی. بل یستحیل فی هذا الفرض جعل الداعی الثانی من المولی ؛ لأنّه یکون من باب تحصیل الحاصل.

وبعبارة أخری : إنّ الأمر بذی المقدّمة لو لم یکن کافیا فی دعوة المکلّف إلی الإتیان بالمقدّمة فأیّ أمر بالمقدّمة لا ینفع ، ولا یکفی للدعوة إلیها بما هی مقدّمة ، ومع کفایة الأمر بذی المقدّمة لتحریکه إلی المقدّمة ، وللدعوة إلیها ، فأیّة حاجة تبقی إلی الأمر بها من قبل المولی؟ ، بل یکون عبثا ولغوا ، بل یمتنع ؛ لأنّه تحصیل للحاصل.

وعلیه ، فالأوامر الواردة فی بعض المقدّمات یجب حملها علی الإرشاد ، وبیان شرطیّة متعلّقها للواجب وتوقّفه علیها ، کسائر الأوامر الإرشادیّة فی موارد حکم العقل ، وعلی هذا یحمل قوله علیه السلام : «إذا زالت الشمس ، فقد وجب الطهور والصلاة» (2).

[شماره صفحه واقعی : 299]

ص: 299


1- راجع الصفحة : 245.
2- هذا مفاد الروایات الواردة فی الباب ، وإلیک نصّ الروایة : «إذا دخل الوقت وجب الطهور والصلاة». الوسائل 1 : 261 ، الباب 4 من أبواب الوضوء ، الحدیث 1.

ومن هذا البیان نستحصل علی النتیجة الآتیة :

«إنّه لا وجوب غیریّ أصلا ، وینحصر الوجوب المولویّ بالواجب النفسیّ فقط. فلا موقع إذن لتقسیم الواجب إلی النفسیّ والغیریّ. فلیحذف ذلک من سجلّ الأبحاث الأصولیّة».

تمرینات «38»

1. ما هو توجیه عبادیّة المقدّمات الثلاث علی وجه یلائم توصّلیّة الأمر الغیریّ؟

2. ما هو الأمر المصحّح لعبادیّة الطهارات الثلاث؟

3. ما هی الأقوال فی وجوب مقدّمة الواجب؟ وما هو الحقّ عند المصنّف؟

[شماره صفحه واقعی : 300]

ص: 300

المسألة الثالثة : مسألة الضدّ
اشارة

(1)

تحریر محلّ النزاع

صوت

[*محمدی خراسانی]

اختلفوا فی أنّ الأمر بالشیء هل یقتضی النهی عن ضدّه أو لا یقتضی؟ علی أقوال.

ولأجل توضیح محلّ النزاع وتحریره نشرح مرادهم من الألفاظ التی وردت علی لسانهم فی تحریر محلّ النزاع هذا ، وهی ثلاثة :

1. «الضدّ» ، فإنّ مرادهم من هذه الکلمة مطلق المعاند والمنافی ، فیشمل نقیض الشیء ، أی إنّ الضدّ عندهم أعمّ من الأمر الوجودیّ والعدمیّ (2). وهذا اصطلاح خاصّ للأصولیّین فی خصوص هذا الباب ، وإلاّ فالضدّ مصطلح فلسفیّ یراد به - فی باب التقابل - خصوص الأمر الوجودیّ الذی له مع وجودیّ آخر تمام المعاندة والمنافرة ، وله معه غایة التباعد (3).

ولذا قسّم الأصولیّون الضدّ إلی «ضدّ عامّ» وهو الترک - أی النقیض - ، و «ضدّ خاصّ» وهو مطلق المعاند الوجودیّ.

وعلی هذا ، فالحقّ أن تنحلّ هذه المسألة إلی مسألتین : موضوع إحداهما الضدّ العامّ ، وموضوع الأخری الضدّ الخاصّ ، لا سیّما مع اختلاف الأقوال فی الموضوعین.

2. «الاقتضاء» ، ویراد به لابدّیّة ثبوت النهی عن الضدّ عند الأمر بالشیء ، إمّا لکون الأمر یدلّ علیه بإحدی الدلالات الثلاث : المطابقة ، والتضمّن ، والالتزام ، وإمّا لکونه

[شماره صفحه واقعی : 301]

ص: 301


1- وقع الخلاف بین الأصولیّین فی أنّ هذه المسألة هل هی من المسائل الأصولیّة أم لا؟ وعلی الأوّل هل هی من المسائل اللفظیّة أو من المسائل العقلیّة؟ والحقّ أنّها من المسائل الأصولیّة العقلیّة. أمّا أنّها أصولیّة فلأنّها تقع فی طریق استنباط الحکم الشرعیّ فنقول مثلا : «إنّ الشارع أمر بالصلاة ، والأمر بالشیء یقتضی النهی عن ضدّه ، فالأمر بالصلاة یقتضی النهی عن ضدّها ، فثبتت حرمة ضدّها». وأمّا أنّها عقلیّة فلما مرّ من أنّ ما یبحث فیها هو ثبوت الملازمة ، والحاکم بهذه الملازمة إنّما هو العقل.
2- کما صرّحوا بذلک ، فراجع مطارح الأنظار : 116 ، وکفایة الأصول 160 ، نهایة الأفکار 1 : 360 ، وفوائد الأصول 1 : 301.
3- شرح المنظومة (قسم الحکمة) : 116.

یلزمه عقلا النهی عن الضدّ من دون أن یکون لزومه بیّنا بالمعنی الأخصّ حتّی یدلّ علیه بالالتزام. فالمراد من الاقتضاء عندهم أعمّ من کلّ ذلک (1).

3. «النهی» ، ویراد به النهی المولویّ من الشارع وإن کان تبعیّا ، کوجوب المقدّمة الغیریّ التبعیّ (2). والنهی معناه المطابقیّ - کما سبق فی مبحث النواهی (3) - هو الزجر والردع عمّا تعلّق به. وفسّره المتقدّمون بطلب الترک (4) ، وهو تفسیر بلازم معناه ، ولکنّهم فرضوه کأنّ ذلک هو معناه المطابقیّ ، ولذا اعترض بعضهم علی ذلک فقال : «إنّ طلب الترک محال ، فلا بدّ أن یکون المطلوب الکفّ» (5). وهکذا تنازعوا فی أنّ المطلوب بالنهی الترک أو الکفّ؟ ولا معنی لنزاعهم هذا إلاّ إذا کانوا قد فرضوا أنّ معنی النهی هو الطلب ، فوقعوا فی حیرة فی أنّ المطلوب به أیّ شیء هو؟ الترک ، أو الکفّ؟

ولو کان المراد من النهی هو طلب الترک - کما ظنّوا - لما کان معنی لنزاعهم فی الضدّ العامّ ؛ فإنّ النهی عنه معناه - علی حسب ظنّهم - طلب ترک ترک المأمور به. ولمّا کان نفی النفی إثباتا فیرجع معنی النهی عن الضدّ العامّ إلی معنی طلب فعل المأمور به ، فیکون قولهم : «الأمر بالشیء یقتضی النهی عن ضدّه العامّ» تبدیلا للفظ بلفظ آخر بمعناه ، ویکون عبارة أخری عن القول ب- «أنّ الأمر بالشیء یقتضی نفسه». وما أشدّ سخف مثل هذا البحث!

ولعلّه لأجل هذا التوهّم - أی توهّم أنّ النهی معناه طلب الترک - ذهب بعضهم (6) إلی عینیّة الأمر بالشیء للنهی عن الضدّ العامّ.

وبعد بیان هذه الأمور الثلاثة فی تحریر محلّ النزاع یتّضح موضع النزاع ، وکیفیّته أنّ النزاع معناه یکون أنّه إذا تعلّق أمر بشیء هل إنّه لا بدّ أن یتعلّق نهی المولی بضدّه العامّ أو

[شماره صفحه واقعی : 302]

ص: 302


1- وصرّحوا بذلک أیضا فی کتبهم. راجع مطارح الأنظار : 117 ؛ کفایة الأصول 160 ؛ فوائد الأصول 1 : 301 ، المحاضرات 3 : 8.
2- خلافا للمحقّق القمیّ حیث زعم أنّ المراد منه خصوص النهی الأصلی. راجع - قوانین الأصول 1 : 114.
3- راجع الصفحة : 116.
4- فسّره به فی معالم الدین : 104 ، وقوانین الأصول 1 : 135 - 137 ، والفصول الغرویّة : 120.
5- کما ذهب إلیه العضدیّ فی شرحه علی مختصر الأصول 1 : 103.
6- وهو صاحب الفصول ، فراجع الفصول الغرویّة : 92.

الخاصّ؟ فالنزاع یکون فی ثبوت النهی المولویّ عن الضدّ بعد فرض ثبوت الأمر بالشیء ، وبعد فرض ثبوت النهی فهناک نزاع آخر فی کیفیّة إثبات ذلک.

وعلی کلّ حال ، فإنّ مسألتنا - کما قلنا - تنحلّ إلی مسألتین : إحداهما : فی الضدّ العامّ. والثانیة : فی الضدّ الخاصّ ، فینبغی البحث عنهما فی بابین :

1. الضدّ العامّ

لم یکن اختلافهم فی الضدّ العامّ من جهة أصل الاقتضاء وعدمه ، فإنّ الظاهر أنّهم متّفقون علی الاقتضاء ، وإنّما اختلافهم فی کیفیّته (1) :

فقیل (2) : إنّه علی نحو العینیّة ، أی إنّ الأمر بالشیء عین النهی عن ضدّه العامّ ، فیدلّ علیه حینئذ بالدلالة المطابقیّة.

[*محمدی خراسانی]

وقیل (3) : إنّه علی نحو الجزئیّة ، فیدلّ علیه بالدلالة التضمّنیّة ، باعتبار أنّ الوجوب ینحلّ إلی طلب الشیء مع المنع من الترک ، فیکون المنع من الترک جزءا تحلیلیّا فی معنی الوجوب.

وقیل : إنّه علی نحو اللزوم البیّن بالمعنی الأخصّ (4) ، فیدلّ علیه بالدلالة الالتزامیّة (5).

وقیل (6) : إنّه علی نحو اللزوم البیّن بالمعنی الأعمّ ، أو غیر البیّن ، فیکون اقتضاؤه له

[شماره صفحه واقعی : 303]

ص: 303


1- هذا ما ادّعاه صاحب المعالم فی معالم الدین : 71 والشهید الصدر فی الحلقات 2 : 279. ولکن لا أصل له ، حیث ذهب بعض القدماء إلی عدم الاقتضاء رأسا ، کالسیّد المرتضی فی الذریعة إلی أصول الشریعة 1 : 85 - 88 ، والعضدیّ فی شرحه علی مختصر الأصول 1 : 199 ؛ بل هو المنسوب إلی العمیدیّ وجمهور المعتزلة وبعض الأشاعرة کما فی نهایة السئول 1 : 226 - 227.
2- والقائل صاحب الفصول فی الفصول الغرویّة : 92.
3- والقائل صاحب المعالم فی معالم الدین : 70 و 72.
4- أی نفس تصوّر الإلزام یوجب تصوّر المنع من الترک.
5- وهذا ما ذهب إلیه المحقّق النائینیّ فی فوائد الأصول 1 : 303. وهو الظاهر أیضا من المحقّق الخراسانیّ فی الکفایة : 165 ، والمحقّق العراقیّ فی نهایة الأفکار 1 : 377.
6- والقائل هو المحقّق القمی فی قوانین الأصول 1 : 108 و 113. واختاره العلاّمة النراقیّ فی مناهج الأحکام والأصول : 61.

عقلیّا صرفا.

والحقّ أنّه لا یقتضیه بأیّ نحو من أنحاء الاقتضاء (1) ، أی إنّه لیس هناک نهی مولویّ عن الترک یقتضیه نفس الأمر بالفعل علی وجه یکون هناک نهی مولویّ وراء نفس الأمر بالفعل.

والدلیل علیه أنّ الوجوب - سواء کان مدلولا لصیغة الأمر ، أو لازما عقلیّا لها کما هو الحقّ - لیس معنی مرکّبا ، بل هو معنی بسیط وحدانیّ ، هو لزوم الفعل ، ولازم کون الشیء واجبا المنع من ترکه.

ولکن هذا المنع اللازم للوجوب لیس منعا مولویّا ، ونهیا شرعیّا ، بل هو منع عقلیّ تبعیّ من غیر أن یکون هناک من الشارع منع ونهی وراء نفس الوجوب. وسرّ ذلک واضح ، فإنّ نفس الأمر بالشیء علی وجه الوجوب کاف فی الزجر عن ترکه ، فلا حاجة إلی جعل للنهی عن الترک من الشارع زیادة علی الأمر بذلک الشیء.

فإن کان مراد القائلین بالاقتضاء فی المقام أنّ نفس الأمر بالفعل یکون زاجرا عن ترکه ، فهو مسلّم ، بل لا بدّ منه ؛ لأنّ هذا هو مقتضی الوجوب ؛ ولکن لیس هذا هو موضع النزاع فی المسألة ، بل موضع النزاع هو النهی المولویّ زائدا علی الأمر بالفعل ؛ وإن کان مرادهم أنّ هناک نهیا مولویّا عن الترک یقتضیه الأمر بالفعل - کما هو موضع النزاع - فهو غیر مسلّم ، ولا دلیل علیه ، بل هو ممتنع.

وبعبارة أوضح وأوسع : أنّ الأمر والنهی متعاکسان - بمعنی أنّه إذا تعلّق الأمر بشیء فعلی طبع ذلک یکون نقیضه بالتبع ممنوعا منه ، وإلاّ لخرج الواجب عن کونه واجبا ؛ وإذا تعلّق النهی بشیء فعلی طبع ذلک یکون نقیضه بالتبع مدعوّا إلیه ، وإلاّ لخرج المحرّم عن کونه محرّما ... ، ولکن لیس معنی هذه التبعیّة فی الأمر أن یتحقّق - فعلا - نهی مولویّ عن ترک المأمور به بالإضافة إلی الأمر المولویّ بالفعل ، کما أنّه لیس معنی هذه التبعیّة فی النهی أن یتحقّق - فعلا - أمر مولویّ بترک المنهیّ عنه بالإضافة إلی النهی

[شماره صفحه واقعی : 304]

ص: 304


1- کما ذهب إلیه الإمام الخمینیّ والمحقّق الخوئیّ من المعاصرین ، فراجع مناهج الوصول 2 : 17 ، والمحاضرات 3 : 48.

المولویّ عن الفعل.

والسرّ ما قلناه : إنّ نفس الأمر بالشیء کاف فی الزجر عن ترکه ، کما أنّ نفس النهی عن الفعل کاف للدعوة إلی ترکه ، بلا حاجة إلی جعل جدید من المولی فی المقامین ، بل لا یعقل الجعل الجدید کما قلنا فی مقدّمة الواجب حذو القذّة بالقذّة ، فراجع.

ولأجل هذه التبعیّة الواضحة اختلط الأمر علی کثیر من المحرّرین لهذه المسألة ، فحسبوا أنّ هناک نهیا مولویّا عن ترک المأمور به وراء الأمر بالشیء اقتضاه الأمر علی نحو العینیّة ، أو التضمّن ، أو الالتزام ، أو اللزوم العقلیّ. کما حسبوا - هنا فی مبحث النهی - أنّ معنی النهی هو الطلب إمّا للترک أو الکفّ ، وقد تقدّمت الإشارة إلی ذلک فی تحریر النزاع (1).

وهذان التوهّمان فی النهی والأمر من واد واحد. وعلیه ، فلیس هناک طلب للترک وراء الردع عن الفعل فی النهی ، ولا نهی عن الترک وراء طلب الفعل فی الأمر.

نعم ، یجوز للآمر بدلا من الأمر بالشیء أن یعبّر عنه بالنهی عن الترک ، کأن یقول - مثلا - بدلا من قوله «صلّ» : «لا تترک الصلاة». ویجوز له بدلا من النهی عن الشیء أن یعبّر عنه بالأمر بالترک ، کأن یقول - مثلا - بدلا من قوله «لا تشرب الخمر» : «اترک شرب الخمر» ، فیؤدّی التعبیر الثانی فی المقامین مؤدّی التعبیر الأوّل المبدل منه ، أی إنّ التعبیر الثانی یحقّق الغرض من التعبیر الأوّل.

فإذا کان مقصود القائل بأنّ الأمر بالشیء عین النهی عن ضدّه العامّ هذا المعنی - أی إنّ أحدهما یصحّ أن یوضع موضع الآخر ، ویحلّ محلّه فی أداء غرض الآمر - فلا بأس به وهو صحیح ، ولکن هذا غیر العینیّة المقصودة فی المسألة علی الظاهر.

2. الضدّ الخاصّ
اشارة

صوت

[*محمدی خراسانی]

إنّ القول باقتضاء الأمر بالشیء للنهی عن ضدّه الخاصّ یبتنی ویتفرّع علی القول باقتضائه للنهی عن ضدّه العامّ.

ولمّا ثبت - حسبما تقدّم - أنّه لا نهی مولویّ عن الضدّ العامّ ، فبالطریق الأولی نقول :

[شماره صفحه واقعی : 305]

ص: 305


1- راجع الصفحة : 302.

إنّه لا نهی مولویّ عن الضدّ الخاصّ ؛ لما قلنا من ابتنائه وتفرّعه علیه.

وعلی هذا ، فالحقّ أنّ الأمر بالشیء لا یقتضی النهی عن ضدّه مطلقا ، سواء کان عامّا أو خاصّا.

أمّا کیف یبتنی القول بالنهی عن الضدّ الخاصّ علی القول بالنهی عن الضدّ العامّ ویتفرّع علیه فهذا ما یحتاج إلی شیء من البیان ، فنقول :

إنّ القائلین بالنهی عن الضدّ الخاصّ لهم مسلکان لا ثالث لهما ، وکلاهما یبتنی ویتفرّع علی ذلک :

الأوّل : مسلک التلازم

وخلاصته أنّ حرمة أحد المتلازمین تستدعی وتستلزم حرمة ملازمه الآخر. والمفروض أنّ فعل الضدّ الخاصّ یلازم ترک المأمور به - أی الضدّ العامّ - ، کالأکل - مثلا - الملازم فعله لترک الصلاة المأمور بها. وعندهم أنّ الضدّ العامّ محرّم منهیّ عنه - وهو ترک الصلاة فی المثال - ، فیلزم علی هذا أن یحرم الضدّ الخاصّ - وهو الأکل فی المثال - ؛ فابتنی النهی عن الضدّ الخاصّ بمقتضی هذا المسلک علی ثبوت النهی عن الضدّ العامّ.

أمّا نحن فلمّا ذهبنا إلی أنّه لا نهی مولویّ عن الضدّ العامّ ، فلا موجب لدینا من جهة الملازمة المدّعاة للقول بکون الضدّ الخاصّ منهیّا عنه بنهی مولویّ ؛ لأنّ ملازمه لیس منهیّا عنه حسب التحقیق الذی مرّ.

علی أنّا نقول ثانیا - بعد التنازل عن ذلک والتسلیم بأنّ الضدّ العامّ منهی عنه - : إنّ هذا المسلک لیس صحیحا فی نفسه ، یعنی أنّ کبراه غیر مسلّمة ، وهی «أنّ حرمة أحد المتلازمین تستلزم حرمة ملازمه الآخر» ؛ فإنّه لا یجب اتّفاق المتلازمین فی الحکم ، لا فی الوجوب ، ولا الحرمة ، ولا غیرهما من الأحکام ، ما دام أنّ مناط الحکم غیر موجود فی الملازم الآخر. نعم ، القدر المسلّم فی المتلازمین أنّه لا یمکن أن یختلفا فی الوجوب والحرمة علی وجه یکون أحدهما واجبا والآخر محرّما ؛ لاستحالة امتثالهما حینئذ من المکلّف ، فیستحیل التکلیف من المولی بهما ، فإمّا أن یحرم أحدهما ، أو یجب الآخر.

[شماره صفحه واقعی : 306]

ص: 306

یرجع ذلک إلی باب التزاحم الذی سیأتی التعرّض له.

وبهذا تبطل «شبهة الکعبیّ» المعروفة التی أخذت قسطا وافرا من أبحاث الأصولیّین إذا کان مبناها هذه الملازمة المدّعاة ؛ فإنّه نسب إلیه القول بنفی المباح (1) بدعوی أنّ کلّ ما یظنّ من الأفعال أنّه مباح فهو واجب فی الحقیقة ؛ لأنّ فعل کلّ مباح ملازم قهرا لواجب وهو ترک محرّم واحد من المحرّمات علی الأقلّ.

الثانی : مسلک المقدّمیّة

وخلاصته دعوی أنّ ترک الضدّ الخاصّ مقدّمة لفعل المأمور به ، ففی المثال المتقدّم یکون ترک الأکل مقدّمة لفعل الصلاة ، ومقدّمة الواجب واجبة ، فیجب ترک الضدّ الخاصّ.

وإذا وجب ترک الأکل حرم ترکه ، - أی ترک ترک الأکل - ؛ لأنّ الأمر بالشیء یقتضی النهی عن الضدّ العامّ ؛ وإذا حرم ترک ترک الأکل ، فإنّ معناه حرمة فعله ؛ لأنّ نفی النفی إثبات ؛ فیکون الضدّ الخاصّ منهیّا عنه. هذا خلاصة مسلک المقدّمیّة.

وقد رأیت کیف ابتنی النهی عن الضدّ الخاصّ علی ثبوت النهی عن الضدّ العامّ. ونحن إذ قلنا بأنّه لا نهی مولویّ عن الضدّ العامّ فلا یحرم ترک ترک الضدّ الخاصّ حرمة مولویّة - أی لا یحرم فعل الضدّ الخاص - ، فثبت المطلوب.

علی أنّ مسلک المقدّمیّة غیر صحیح من وجهین آخرین :

أحدهما : أنّه بعد التنزّل عمّا تقدّم ، وتسلیم حرمة الضدّ العامّ ، فإنّ هذا المسلک کما هو واضح یبتنی علی وجوب مقدّمة الواجب ، وقد سبق أن أثبتنا أنّها لیست واجبة بوجوب مولویّ (2) ، وعلیه ، لا یکون ترک الضدّ الخاصّ واجبا بالوجوب الغیریّ المولویّ حتی

[شماره صفحه واقعی : 307]

ص: 307


1- نسب إلیه فی شرح العضدیّ 1 : 203 ، ومعالم الدین : 77. وقال فی القوانین 1 : 114 : «المباح یجوز ترکه خلافا للکعبی ، فإنّه قال بوجوب المباح. والمنقول عنه مشتبه المقصود. فقد یقال : إنّ مراده أنّ کلّ ما هو مباح عند الجمهور فهو واجب عنده لا غیر ، وقد یقال : إنّ مراده أنّ کلّ ما کان مباحا بالذات فهو واجب بالعرض.»
2- سبق فی الصفحة : 299 - 300.

یحرم فعله.

[*محمدی خراسانی]

ثانیهما : أنّا لا نسلّم أنّ ترک الضدّ الخاصّ مقدّمة لفعل المأمور به ، وهذه المقدّمیّة - أعنی مقدّمیّة ترک الضدّ الخاصّ - لا تزال مثارا للبحث عند المتأخّرین حتی أصبحت من المسائل الدقیقة المطوّلة (1) ، ونحن فی غنی عن البحث عنها بعد ما تقدّم.

ولکن لحسم مادّة الشبهة لا بأس بذکر خلاصة ما یرفع المغالطة فی دعوی مقدّمیّة ترک الضدّ ، فنقول :

إنّ المدّعی لمقدّمیّة ترک الضدّ لضدّه تبتنی دعواه علی أنّ عدم الضدّ من باب عدم المانع بالنسبة إلی الضدّ الآخر للتمانع بین الضدّین - أی لا یمکن اجتماعهما معا - ، ولا شکّ فی أنّ عدم المانع من المقدّمات ؛ لأنّه من متمّمات العلّة ، فإنّ العلّة التامّة - کما هو معروف - تتألّف من المقتضی وعدم المانع.

فیتألّف دلیله من مقدّمتین :

1. الصغری : إنّ عدم الضدّ من باب «عدم المانع» لضدّه ؛ لأنّ الضدّین متمانعان.

2. الکبری : إنّ «عدم المانع» من المقدّمات.

فینتج من الشکل الأوّل أنّ عدم الضدّ من المقدّمات لضدّه.

وهذه الشبهة إنّما نشأت من أخذ کلمة «المانع» مطلقة. فتخیّلوا أنّ لها معنی واحدا فی الصغری والکبری ، فانتظم عندهم القیاس الذی ظنّوه منتجا ، بینما أنّ الحقّ أنّ التمانع له معنیان ، ومعناه فی الصغری غیر معناه فی الکبری ، فلم یتکرّر الحدّ الأوسط ، فلم یتألّف قیاس صحیح.

بیان ذلک أنّ التمانع تارة یراد منه التمانع فی الوجود ، وهو امتناع الاجتماع وعدم الملاءمة بین الشیئین ، وهو المقصود من التمانع بین الضدّین ؛ إذ هما لا یجتمعان فی الوجود ولا یتلاءمان ؛ وأخری یراد منه التمانع فی التأثیر وإن لم یکن بینهما تمانع وتناف فی الوجود ، وهو الذی یکون بین المقتضیین لأثرین متمانعین فی الوجود ؛ وإذ یکون

[شماره صفحه واقعی : 308]

ص: 308


1- وإن شئت فراجع الکتب المطوّلة ، منها ما یلی : قوانین الأصول 1 : 108 ؛ هدایة المسترشدین : 230 - 231 ؛ مطارح الأنظار : 108 - 112 ؛ کفایة الأصول : 161 - 163 ؛ نهایة الدرایة 1 : 425 - 441.

المحلّ غیر قابل إلاّ لتأثیر أحد المقتضیین ، فإنّ المقتضیین حینئذ یتمانعان فی تأثیرهما ، فلا یؤثّر أحدهما إلاّ بشرط عدم المقتضی الآخر ؛ وهذا هو المقصود من المانع فی الکبری ، فإنّ المانع الذی یکون عدمه شرطا لتأثیر المقتضی هو المقتضی الآخر الذی یقتضی ضدّ أثر الأوّل. وعدم المانع إمّا لعدم وجوده أصلا أو لعدم بلوغه مرتبة الغلبة علی الآخر فی التأثیر.

وعلیه ، فنحن نسلّم أنّ عدم الضدّ من باب عدم المانع ، ولکنّه عدم المانع فی الوجود ، وما هو من المقدّمات عدم المانع فی التأثیر ، فلم یتکرّر الحدّ الأوسط ؛ فلا نستنتج من القیاس أنّ عدم الضدّ من المقدّمات.

وأعتقد أنّ هذا البیان لرفع المغالطة فیه الکفایة للمتنبّه ، وإصلاح هذا البیان بذکر بعض الشبهات فیه ودفعها یحتاج إلی سعة من القول لا تتحمّلها الرسالة. ولسنا بحاجة إلی نفی المقدّمة لإثبات المختار ، بعد ما قدّمناه (1).

ثمرة المسألة

إنّ ما ذکروه من الثمرات لهذه المسألة مختصّ بالضدّ الخاصّ فقط (2) ، وأهمّها والعمدة فیها هی صحّة الضدّ إذا کان عبادة علی القول بعدم الاقتضاء ، وفساده علی القول بالاقتضاء (3).

بیان ذلک أنّه قد یکون هناک واجب - أیّ واجب کان ، عبادة أو غیر عبادة - ، وضدّه عبادة ، وکان الواجب أرجح فی نظر الشارع من ضدّه العبادیّ ؛ فإنّه لمکان التزاحم بین الأمرین للتضادّ بین متعلّقیهما ، والأوّل أرجح فی نظر الشارع ، لا محالة یکون الأمر الفعلیّ

[شماره صفحه واقعی : 309]

ص: 309


1- من عدم وجوب مقدّمة الواجب مطلقا.
2- وأمّا الضدّ العامّ فلم یذکروا له ثمرة ، مع أنّه أولی بذکرها من الضدّ الخاصّ ؛ لأنّ الاقتضاء فی الضدّ العامّ کان مفروغا عنه عندهم.
3- قال الشیخ الأنصاریّ : «والظاهر أنّ هذه الثمرة من المسلّمات بین أکثر الأصحاب ، سیّما القدماء منهم ...». مطارح الأنظار : 118. ونقل عن الشیخ البهائیّ أنّه أنکر هذه الثمرة. هدایة المسترشدین : 244.

المنجّز هو الأوّل دون الثانی.

وحینئذ ، فإن قلنا بأنّ الأمر بالشیء یقتضی النهی عن ضدّه الخاصّ ، فإنّ الضدّ العبادیّ یکون منهیّا عنه فی الفرض ، والنهی فی العبادة یقتضی الفساد ، فإذا أتی به وقع فاسدا. وإن قلنا بأنّ الأمر بالشیء لا یقتضی النهی عن ضدّه الخاصّ ، فإنّ الضدّ العبادیّ لا یکون منهیّا عنه ، فلا مقتضی لفساده.

وأرجحیّة الواجب علی ضدّه الخاصّ العبادیّ تتصوّر فی أربعة موارد :

1. أن یکون الضدّ العبادیّ مندوبا ، ولا شکّ فی أنّ الواجب مقدّم علی المندوب ، کاجتماع الفریضة مع النافلة ؛ فإنّه بناء علی اقتضاء الأمر بالشیء للنهی عن ضدّه لا یصحّ الاشتغال بالنافلة مع حلول وقت الفریضة ، ولا بدّ أن تقع النافلة فاسدة. نعم ، لا بدّ أن تستثنی من ذلک نوافل الوقت ؛ لورود الأمر بها فی خصوص وقت الفریضة ، کنافلتی الظهر والعصر.

وعلی هذا ، فمن کان علیه قضاء الفوائت لا تصحّ منه النوافل مطلقا ، بناء علی النهی عن الضدّ ، بخلاف ما إذا لم نقل بالنهی عن الضدّ ؛ فإنّ عدم جواز فعل النافلة حینئذ یحتاج إلی دلیل خاصّ.

[*محمدی خراسانی]

2. أن یکون الضدّ العبادیّ واجبا ، ولکنّه أقلّ أهمیّة عند الشارع من الأوّل ، کما فی مورد اجتماع إنقاذ نفس محترمة من الهلکة مع الصلاة الواجبة.

3. أن یکون الضدّ العبادیّ واجبا ، ولکنه موسّع الوقت ، والأوّل مضیّق ، ولا شکّ فی أنّ المضیّق مقدّم علی الموسّع وإن کان الموسّع أکثر أهمیّة منه. مثاله : اجتماع قضاء الدین الفوریّ مع الصلاة فی سعة وقتها. وإزالة النجاسة عن المسجد مع الصلاة فی سعة الوقت.

4. أن یکون الضدّ العبادیّ واجبا أیضا ، ولکنّه مخیّر ، والأوّل واجب معیّن ، ولا شکّ فی أنّ المعیّن مقدّم علی المخیّر وإن کان المخیّر أکثر أهمیّة منه ؛ لأنّ المخیّر ، له بدل دون المعیّن. مثاله : اجتماع سفر منذور فی یوم معیّن مع [الصوم من] خصال الکفّارة ، فلو ترک المکلّف السفر واختار الصوم من خصال الکفّارة ، فإن کان الأمر بالشیء یقتضی النهی عن ضدّه کان الصوم منهیّا عنه فاسدا.

[شماره صفحه واقعی : 310]

ص: 310

هذه خلاصة بیان ثمرة المسألة مع بیان موارد ظهورها ، ولکن هذا المقدار من البیان لا یکفی فی تحقیقها ؛ فإنّ ترتّبها وظهورها یتوقّف علی أمرین :

الأوّل : القول بأنّ النهی فی العبادة یقتضی فسادها حتّی النهی الغیریّ التبعیّ ؛ لأنّه إذا قلنا بأنّ النهی مطلقا لا یقتضی فساد العبادة أو خصوص النهی التبعیّ لا یقتضی الفساد ، فلا تظهر الثمرة أبدا. وهو واضح ؛ لأنّ الضدّ العبادیّ حینئذ یکون صحیحا ، سواء قلنا بالنهی عن الضدّ أم لم نقل.

والحقّ أنّ النهی فی العبادة یقتضی فسادها حتّی النهی الغیریّ علی الظاهر. وسیأتی تحقیق ذلک فی موضعه إن شاء الله (تعالی) (1).

واستعجالا فی بیان هذا الأمر نشیر إلیه إجمالا ، فنقول : إنّ أقصی ما یقال فی عدم اقتضاء النهی التبعیّ للفساد هو : أنّ النهی التبعیّ لا یکشف عن وجود مفسدة فی المنهیّ عنه ، وإذا کان الأمر کذلک فالمنهیّ عنه باق علی ما هو علیه من مصلحة بلا مزاحم لمصلحته ، فیمکن التقرّب فیه إذا کان عبادة بقصد تلک المصلحة المفروضة فیه.

وهذا لیس بشیء - وإن صدر من بعض أعاظم مشایخنا (2) - ؛ لأنّ المدار فی القرب والبعد فی العبادة لیس علی وجود المصلحة والمفسدة فقط ؛ فإنّه من الواضح أنّ المقصود من القرب والبعد من المولی القرب والبعد المعنویّان ؛ تشبیها بالقرب والبعد المکانیّین ، وما لم یکن الشیء مرغوبا فیه للمولی فعلا لا یصلح للتقرّب به إلیه ، ومجرّد وجود مصلحة فیه لا یوجب مرغوبیّته له مع فرض نهیه وتبعیده.

وبعبارة أخری : لا وجه للتقرّب إلی المولی بما أبعدنا عنه ، والمفروض أنّ النهی التبعیّ نهی مولویّ ، وکونه تبعیّا لا یخرجه عن کونه زجرا ، وتنفیرا ، وتبعیدا عن الفعل وإن کان التبعید لمفسدة فی غیره ، أو لفوات مصلحة الغیر.

نعم ، لو قلنا بأنّ النهی عن الضدّ لیس نهیا مولویّا ، بل هو نهی یقتضیه العقل الذی

[شماره صفحه واقعی : 311]

ص: 311


1- یأتی فی المبحث الأوّل من المسألة الخامسة : 355 - 356.
2- وهو المحقّق النائینیّ فی فوائد الأصول 2 : 456. واختاره تلمیذه المحقّق الخوئیّ فی المحاضرات 5 : 6 - 7.

لا یستکشف منه حکم الشرع - کما اخترناه فی المسألة - فإنّ هذا النهی العقلیّ لا یقتضی تبعیدا عن المولی إلاّ إذا کشف عن مفسدة مبغوضة للمولی. وهذا شیء آخر لا یقتضیه حکم العقل فی نفسه.

[*محمدی خراسانی]

الثانی : أنّ صحّة العبادة والتقرّب لا یتوقّف علی وجود الأمر الفعلیّ بها ، بل یکفی فی التقرّب بها إحراز محبوبیّتها الذاتیّة للمولی ، وإن لم یکن هناک أمر فعلیّ بها لمانع.

أمّا إذا قلنا بأنّ عبادیّة العبادة لا تتحقّق إلاّ إذا کانت مأمورا بها بأمر فعلیّ فلا تظهر هذه الثمرة أبدا ؛ لأنّه قد تقدّم أنّ الضدّ العبادیّ - سواء کان مندوبا أو واجبا أقلّ أهمّیة أو موسّعا أو مخیّرا - لا یکون مأمورا به فعلا (1) ، لمکان المزاحمة بین الأمرین ، ومع عدم الأمر به لا یقع عبادة صحیحة وإن قلنا بعدم النهی عن الضدّ (2).

والحقّ هو الأوّل - أی إنّ عبادیّة العبادة لا تتوقّف علی تعلّق الأمر بها فعلا ، بل إذا أحرز أنّها محبوبة فی نفسها للمولی ، مرغوبة لدیه ؛ فإنّه یصحّ التقرّب بها إلیه وإن لم یأمر بها فعلا لمانع - (3) ، لأنّه - کما أشرنا إلی ذلک فی مقدّمة الواجب (4) - یکفی فی عبادیّة الفعل ارتباطه بالمولی ، والإتیان به متقرّبا به إلیه مع ما یمنع من التعبّد به من کون فعله تشریعا ، أو کونه منهیّا عنه ، ولا تتوقّف عبادیّته علی قصد امتثال الأمر ، کما مال إلیه (5) صاحب الجواهر قدس سره (6).

هذا ، وقد یقال فی المقام - نقلا عن المحقّق الثانی (تغمّده الله برحمته) (7) - : إنّ هذه الثمرة تظهر حتی مع القول بتوقّف العبادة علی تعلّق الأمر بها ، ولکن ذلک فی خصوص التزاحم بین الواجبین : الموسّع ، والمضیّق ونحوهما ، دون التزاحم بین الأهمّ والمهمّ المضیّقین.

[شماره صفحه واقعی : 312]

ص: 312


1- تقدّم فی الصفحة : 310.
2- أی وإن قلنا بأنّ الأمر لا یقتضی النهی عن الضدّ.
3- کما ذهب إلیه المحقّق الأصفهانیّ فی نهایة الدرایة 1 : 383 و 385.
4- راجع الصفحة : 295.
5- أی إلی اعتبار قصد امتثال الأمر فی عبادیّة الفعل.
6- جواهر الکلام 2 : 88 و 9 : 155 - 156 ، 161.
7- جامع المقاصد 5 : 12 - 14.

والسرّ فی ذلک : أنّ الأمر فی الموسّع إنّما یتعلّق بصرف وجود الطبیعة علی أن یأتی به المکلّف فی أیّ وقت شاء من الوقت الوسیع المحدّد له. أمّا الأفراد بما لها من الخصوصیّات الوقتیّة ، فلیست مأمورا بها بخصوصها ، والأمر بالمضیّق إذا لم یقتض النهی عن ضدّه فالفرد المزاحم له من أفراد ضدّه الواجب الموسّع لا یکون مأمورا به لا محالة من أجل المزاحمة ، ولکنّه لا یخرج بذلک عن کونه فردا من الطبیعة المأمور بها. وهذا کاف فی حصول امتثال الأمر بالطبیعة ؛ لأنّ انطباقها علی هذا الفرد المزاحم قهریّ ، فیتحقّق به الامتثال قهرا ، ویکون مجزئا عقلا عن امتثال الطبیعة فی فرد آخر ؛ لأنّه لا فرق من جهة انطباق الطبیعة المأمور بها بین فرد وفرد.

وبعبارة أوضح أنّه لو کان الوجوب فی الواجب الموسّع ینحلّ إلی وجوبات متعدّدة بتعدّد أفراده الطولیّة الممکنة فی مدّة الوقت المحدّد علی وجه یکون التخییر بینها شرعیّا ، فلا محالة لا أمر بالفرد المزاحم للواجب المضیّق ، ولا أمر آخر یصحّحه ، فلا تظهر الثمرة ، ولکنّ الأمر لیس کذلک ؛ فإنّه لیس فی الواجب الموسّع إلاّ وجوب واحد یتعلّق بصرف وجود الطبیعة ، غیر أنّ الطبیعة لمّا کانت لها أفراد طولیّة متعدّدة یمکن انطباقها علی کلّ واحد منها ، فلا محالة یکون المکلّف مخیّرا عقلا بین الأفراد - أی یکون مخیّرا بین أن یأتی بالفعل فی أوّل الوقت ، أو ثانیه ، أو ثالثه ، وهکذا إلی آخر الوقت - ، وما یختاره من الفعل فی أیّ وقت یکون هو الذی ینطبق علیه المأمور به ، وإن امتنع أن یتعلّق الأمر به بخصوصه لمانع ، بشرط أن یکون المانع من غیر جهة نفس شمول الأمر المتعلّق بالطبیعة له ، بل من جهة شیء خارج عنه وهو المزاحمة مع المضیّق فی المقام.

هذا خلاصة توجیه (1) ما نسب إلی المحقّق الثانیّ رحمه الله فی المقام ، ولکنّ شیخنا المحقّق النائینیّ رحمه الله لم یرتضه (2) ؛ لأنّه یری أنّ المانع من تعلّق الأمر بالفرد المزاحم یرجع إلی نفس شمول الأمر المتعلّق بالطبیعة له ، یعنی أنّه یری أنّ الطبیعة المأمور بها بما هی مأمور بها

[شماره صفحه واقعی : 313]

ص: 313


1- هذا التوجیه ما أفاده المحقّق النائینیّ فی فوائد الأصول 1 : 313. وله توجیه آخر ذکره المحقّق الخراسانیّ فی کفایة الأصول : 166.
2- راجع فوائد الأصول 1 : 314 - 315.

لا تنطبق علی الفرد المزاحم ولا تشمله ، وانطباق الطبیعة لا بما هی مأمور بها علی الفرد المزاحم لا ینفع ولا یکفی فی امتثال الأمر بالطبیعة. والسرّ فی ذلک واضح ، فإنّا إذ نسلّم أنّ التخییر بین أفراد الطبیعة تخییر عقلیّ نقول : إنّ التخییر إنّما هو بین أفراد الطبیعة المأمور بها بما هی مأمور بها ، فالفرد المزاحم خارج عن نطاق هذه الأفراد التی بینها التخییر.

أمّا : أنّ الفرد المزاحم خارج عن نطاق أفراد الطبیعة المأمور بها بما هی مأمور بها ، فلأنّ الأمر إنّما یتعلّق بالطبیعة المقدورة للمکلّف بما هی مقدورة : لأنّ القدرة شرط فی المأمور به ، مأخوذة فی الخطاب ، لا أنّها شرط عقلیّ محض ، والخطاب (1) فی نفسه عامّ شامل فی إطلاقه للأفراد المقدورة وغیر المقدورة.

بیان ذلک أنّ الأمر إنّما هو لجعل الداعی فی نفس المکلّف ، وهذا المعنی بنفسه یقتضی کون متعلّقه مقدورا ؛ لاستحالة جعل الداعی إلی ما هو ممتنع ؛ فیعلم من هذا أنّ القدرة مأخوذة فی متعلّق الأمر ویفهم ذلک من نفس الخطاب ، بمعنی أنّ الخطاب لمّا کان یقتضی القدرة علی متعلّقه ، فتکون سعة دائرة المتعلّق علی قدر سعة دائرة القدرة علیه ، لا تزید ولا تنقص ، أی تدور سعته وضیقه مدار سعة القدرة وضیقها.

وعلی هذا ، فلا یکون الأمر شاملا لما هو ممتنع من الأفراد ؛ إذ یکون المطلوب به الطبیعة بما هی مقدورة ، والفرد غیر المقدور خارج عن أفرادها بما هی مأمور بها.

[*محمدی خراسانی]

نعم ، لو کان اعتبار القدرة بملاک قبح تکلیف العاجز فهی شرط عقلیّ لا یوجب تقیید متعلّق الخطاب ؛ لأنّه لیس من اقتضاء نفس الخطاب ، فیکون متعلّق الأمر هی الطبیعة بما هی ، لا بما هی مقدورة ، وإن کان بمقتضی حکم العقل لا بدّ أن یقیّد الوجوب بها ، فالفرد المزاحم - علی هذا - هو أحد أفراد الطبیعة بما هی التی تعلّق بها کذلک.

وتشیید ما أفاده أستاذنا ومناقشته یحتاج إلی بحث أوسع لسنا بصدده الآن ، راجع عنه تقریرات تلامذته (2).

[شماره صفحه واقعی : 314]

ص: 314


1- أی ولا أنّ الخطاب فی نفسه عامّ ....
2- راجع المحاضرات 3 : 58 - 64.

الترتّب (1)

وإذ امتدّ (2) البحث إلی هنا ، فهناک مشکلة فقهیّة تنشأ من الخلاف المتقدّم لا بدّ من التعرّض لها بما یلیق بهذه الرسالة.

وهی أنّ کثیرا من الناس نجدهم یحرصون - بحسب تهاونهم - علی فعل بعض (3) العبادات المندوبة فی ظرف وجوب شیء هو ضدّ للمندوب ، فیترکون الواجب ویفعلون المندوب ، کمن یذهب للزیارة ، أو یقیم مأتم الحسین علیه السلام وعلیه دین واجب الأداء ؛ کما نجدهم یفعلون بعض الواجبات العبادیّة فی حین أنّ هناک علیهم واجبا أهمّ فیترکونه ، أو واجبا مضیّق الوقت مع أنّ الأوّل موسّع فیقدّمون الموسّع علی المضیّق ، أو واجبا معیّنا مع أنّ الأوّل مخیّر فیقدّمون المخیّر علی المعیّن ... وهکذا.

ویجمع الکلّ تقدیم فعل المهمّ العبادیّ علی الأهمّ ، فإنّ المضیّق أهمّ من الموسّع ، والمعیّن أهمّ من المخیّر ، کما أنّ الواجب أهمّ من المندوب. ومن الآن سنعبّر بالأهمّ والمهمّ ونقصد ما هو أعمّ من ذلک کلّه.

فإذا قلنا بأنّ صحّة العبادة لا تتوقّف علی وجود أمر فعلیّ متعلّق به ، وقلنا بأنّه لا نهی عن الضدّ ، أو النهی عنه لا یقتضی الفساد فلا إشکال ولا مشکلة ؛ لأنّ فعل المهمّ العبادیّ یقع صحیحا حتّی مع فعلیّة الأمر بالأهمّ ، غایة الأمر یکون المکلّف عاصیا بترک الأهمّ من دون أن یؤثّر ذلک علی صحّة ما فعله من العبادة.

وإنّما المشکلة فیما إذا قلنا بالنهی عن الضدّ ، وأنّ النهی یقتضی الفساد ، أو قلنا بتوقّف

[شماره صفحه واقعی : 315]

ص: 315


1- إنّ مسألة الترتّب من المسائل الحدیثة ، ولیس لها فی کتب القدماء ذکر ولا أثر. وأوّل من التزم به هو المحقّق الثانی ثمّ کاشف الغطاء. وفصّله المجدد الشیرازیّ ، ثمّ رتّبه السیّد الفشارکیّ ، وارتضاه جلّ المتأخّرین. راجع عنه : جامع المقاصد 5 : 12 - 13 ؛ کشف الغطاء : 27 ؛ تقریرات المجدّد الشیرازیّ 2 : 273 - 282 ؛ الرسائل الفشارکیّة : 184 - 189 ، فوائد الأصول 1 : 336 ؛ نهایة الدرایة 1 : 445.
2- فی «س» انجرّ.
3- وفی «س» : وهی أنّ کثیرا ما یکون محلّ بلوی الناس ما یقع منهم بسبب سوء اختیارهم وتهاونهم علی الغالب ، وذلک حینما یحرصون علی فعل ....

صحّة العبادة علی الأمر بها - کما هو المعروف عن الشیخ صاحب الجواهر قدس سره (1) - ، فإنّ أعمالهم هذه کلّها باطلة ولا یستحقّون علیها ثوابا ؛ لأنّه إمّا منهیّ عنها والنهی یقتضی الفساد ، وإمّا لا أمر بها وصحّتها تتوقّف علی الأمر.

فهل هناک طریقة لتصحیح فعل المهمّ العبادیّ مع وجود الأمر بالأهمّ؟

ذهب جماعة إلی تصحیح العبادة فی المهمّ بنحو «الترتّب» بین الأمرین : الأمر بالأهمّ والأمر بالمهمّ ، مع فرض القول بعدم النهی عن الضدّ وأنّ صحّة العبادة تتوقّف علی وجود الأمر. (2)

[*محمدی خراسانی]

والظاهر أنّ أوّل من أسّس هذه الفکرة ، وتنبّه لها المحقّق الثانی ، وشیّد أرکانها السیّد المیرزا الشیرازیّ ، کما أحکمها (3) ونقّحها شیخنا المحقّق النائینیّ قدس سره (4).

وهذه الفکرة وتحقیقها من أروع (5) ما انتهی إلیه البحث الأصولیّ تصویرا وعمقا.

وخلاصة فکرة «الترتّب» أنّه لا مانع عقلا من أن یکون الأمر بالمهمّ فعلیّا عند عصیان الأمر بالأهمّ ، فإذا عصی المکلّف وترک الأهمّ فلا محذور فی أن یفرض الأمر بالمهمّ حینئذ ؛ إذ لا یلزم منه طلب الجمع بین الضدّین ، کما سیأتی توضیحه. (6)

وإذا لم یکن مانع عقلیّ من هذا الترتّب ؛ فإنّ الدلیل یساعد علی وقوعه ، والدلیل هو نفس الدلیلین المتضمّنین للأمر بالمهمّ والأمر بالأهمّ ، وهما کافیان لإثبات وقوع الترتّب.

وعلیه ، ففکرة الترتّب وتصحیحها یتوقّف علی شیئین رئیسین فی الباب : أحدهما : إمکان الترتّب فی نفسه. وثانیهما : الدلیل علی وقوعه.

أمّا الأوّل : - وهو إمکانه فی نفسه - فبیانه أنّ أقصی ما یقال فی إبطال الترتّب و

[شماره صفحه واقعی : 316]

ص: 316


1- جواهر الکلام 2 : 88 ، و 9 : 155 - 156 و 161.
2- أمّا نحن - الذین نقول بأنّ صحّة العبادة لا تتوقّف علی وجود الأمر فعلا وأنّ الأمر بالشیء لا یقتضی النهی عن ضدّه - ففی غنی عن القول بالترتّب لتصحیح العبادة فی مقام المزاحمة بین الضدّین الأهمّ والمهمّ ، کما تقدّم. - منه رحمه الله -.
3- وفی «س» : وأحکم بنیانها.
4- راجع التعلیقة رقم «1» من الصفحة : 315.
5- أی أعجب ، وبالفارسیّة : «شگفت انگیزتر ، خوش تر ، لذت بخش تر».
6- سیأتی بعد أسطر.

استحالته هو : دعوی لزوم المحال منه ، وهو فعلیّة الأمر بالضدّین فی آن واحد ؛ لأنّ القائل بالترتّب یقول بإطلاق الأمر بالأهمّ ، وشموله لصورتی فعل الأهمّ وترکه ، ففی حال فعلیّة الأمر بالمهمّ - وهو حال ترک الأهمّ (1) - یکون الأمر بالأهمّ فعلیّا علی قوله ، والأمر بالضدّین فی آن واحد محال.

ولکن هذه الدعوی - عند القائل بالترتّب - باطلة ؛ لأنّ قوله : «الأمر بالضدّین فی آن واحد محال» فیه مغالطة ظاهرة ، فإنّ قید «فی آن واحد» یوهم أنّه راجع إلی «الضدّین» ، فیکون محالا ؛ إذ یستحیل الجمع بین الضدّین ، بینما هو فی الحقیقة راجع إلی الأمر ، ولا استحالة فی أن یأمر المولی فی آن واحد بالضدّین ، إذا لم یکن المطلوب الجمع بینهما فی آن واحد ؛ لأنّ المحال هو الجمع بین الضدّین ، لا الأمر بهما فی آن واحد وإن لم یستلزم الجمع بینهما.

أمّا : أنّ قید «فی آن واحد» راجع إلی الأمر لا إلی الضدّین فواضح ؛ لأنّ المفروض أنّ الأمر بالمهمّ مشروط بترک الأهمّ ، فالخطاب الترتّبیّ لیس فقط لا یقتضی الجمع بین الضدّین ، بل یقتضی عکس ذلک ؛ لأنّه فی حال انشغال المکلّف بامتثال الأمر بالأهمّ وإطاعته ، لا أمر فی هذا الحال إلاّ بالأهمّ ، ونسبة المهمّ إلیه حینئذ کنسبة المباحات إلیه ، وأمّا : فی حال ترک الأهمّ والانشغال بالمهمّ فإنّ الأمر بالأهمّ نسلّم أنّه یکون فعلیّا وکذلک الأمر بالمهمّ ، ولکن خطاب المهمّ حسب الفرض مشروط بترک الأهمّ وخلوّ الزمان منه ، ففی هذا الحال المفروض یکون الأمر بالمهمّ داعیا للمکلّف إلی فعل المهمّ فی حال ترک الأهمّ ، فکیف یکون داعیا إلی الجمع بین الأهمّ والمهمّ فی آن واحد؟!

وبعبارة أوضح : إنّ إیجاب الجمع لا یمکن أن یتصوّر إلاّ إذا کان هناک مطلوبان فی عرض واحد ، علی وجه لو فرض إمکان الجمع بینهما ، لکان کلّ منهما مطلوبا ، وفی الترتّب لو فرض محالا إمکان الجمع بین الضدّین فإنّه لا یکون المطلوب إلاّ الأهمّ ، ولا یقع المهمّ فی هذا الحال علی صفة المطلوبیّة أبدا ، لأنّ طلبه حسب الفرض مشروط

[شماره صفحه واقعی : 317]

ص: 317


1- قوله : «وهو حال ترک الأهمّ» لیس فی «س».

بترک الأهمّ ، فمع فعله لا یکون مطلوبا.

وأمّا الثانی : - وهو الدلیل علی وقوع الترتّب وأنّ الدلیل هو نفس دلیلی الأمرین - فبیانه أنّ المفروض أنّ لکلّ من الأهمّ والمهمّ - حسب دلیل کلّ منهما - حکما مستقلاّ مع قطع النظر عن وقوع المزاحمة بینهما ، کما أنّ المفروض أنّ دلیل کلّ منهما مطلق بالقیاس إلی صورتی فعل الآخر وعدمه. فإذا وقع التزاحم بینهما اتّفاقا ، فبحسب إطلاقهما یقتضیان إیجاب الجمع بینهما ، ولکن ذلک محال ، فلا بدّ أن ترفع الید عن إطلاق أحدهما ، ولکنّ المفروض أنّ الأهمّ أولی وأرجح ، ولا یعقل تقدیم المرجوح علی الراجح والمهمّ علی الأهمّ ، فیتعیّن رفع الید عن إطلاق دلیل الأمر بالمهمّ فقط ، ولا یقتضی ذلک رفع الید عن أصل دلیل المهمّ. لأنه إنّما نرفع الید عنه من جهة تقدیم إطلاق الأهمّ لمکان المزاحمة بینهما وأرجحیّة الأهمّ ، والضرورات إنّما تقدّر بقدرها.

وإذا رفعنا الید عن إطلاق دلیل المهمّ مع بقاء أصل الدلیل فإنّ معنی ذلک اشتراط خطاب المهمّ بترک الأهمّ. وهذا هو معنی الترتّب المقصود.

والحاصل أنّ معنی الترتّب المقصود هو اشتراط الأمر بالمهمّ بترک الأهمّ ، وهذا الاشتراط حاصل فعلا بمقتضی الدلیلین ، مع ضمّ حکم العقل بعدم إمکان الجمع بین امتثالهما معا ، وبتقدیم الراجح علی المرجوح الذی لا یرفع إلاّ إطلاق دلیل المهمّ ، فیبقی أصل دلیل الأمر بالمهمّ علی حاله فی صورة ترک الأهمّ ، فیکون الأمر الذی یتضمّنه الدلیل مشروطا بترک الأهمّ.

وبعبارة أوضح أنّ دلیل المهمّ فی أصله مطلق یشمل صورتین : صورة فعل الأهمّ ، وصورة ترکه ، ولمّا رفعنا الید عن شموله لصورة فعل الأهمّ لمکان المزاحمة وتقدیم الراجح فیبقی شموله لصورة ترک الأهمّ بلا مزاحم ، وهذا معنی اشتراطه بترک الأهمّ.

فیکون هذا الاشتراط مدلولا لدلیلی الأمرین معا بضمیمة حکم العقل ، ولکن هذه الدلالة من نوع دلالة الإشارة (1).

[شماره صفحه واقعی : 318]

ص: 318


1- راجع عن معنی دلالة الإشارة الصفحة : 149.

هذه خلاصة فکرة «الترتّب» علی علاتها ، وهناک فیها جوانب تحتاج إلی مناقشة وإیضاح ترکناها إلی المطوّلات (1) ، وقد وضع لها شیخنا المحقّق النائینیّ خمس مقدّمات لسدّ ثغورها ، راجع عنها تقریرات تلامذته (2).

تمرینات «39»

التمرین الأوّل

1. بیّن مراد الأصولیّین من الألفاظ التالیة : ألف) الضدّ. ب) الاقتضاء. ج) النهی.

2. ما الفرق بین الضدّ العامّ والضدّ الخاصّ؟

3. ما هو محلّ النزاع فی مسألة الضدّ؟

4. اذکر الأقوال فی کیفیّة اقتضاء الأمر بالشیء. للنهی عن ضدّه العامّ ، وبیّن ما هو الحقّ والدلیل علیه.

5. هل الأمر بالشیء یقتضی النهی عن الضدّ الخاصّ؟

6. ما الفرق بین مسلک التلازم ومسلک المقدّمیّة؟

7. ما هی شبهة الکعبیّ؟ وبم تبطل؟

8. ما الدلیل علی بطلان مسلک التلازم ومسلک المقدّمیّة؟

9. ما هی الثمرة لمسألة الضدّ؟ وما هی موارد ظهورها؟

10. بیّن ما نسب إلی المحقّق الثانی فی المقام. واذکر کلام المحقق النائینی فی ردّه.

11. ما هو محلّ البحث فی مسألة الترتّب؟

التمرین الثانی

1. ما هی الأقوال فی المقدّمیّة؟

[شماره صفحه واقعی : 319]

ص: 319


1- وإن شئت فراجع نهایة الأفکار 2 : 374 - 377 ؛ نهایة الدرایة 1 : 445 - 479 ، المحاضرات 3 : 91 - 201 ، تهذیب الأصول 1 : 249 - 268.
2- فوائد الأصول 1 : 336 - 393.

فقه

فقه 3 (الروضة البهیّة : از کتاب المتاجر تا کتاب المساقاة)

المجلد 2

کتاب المتاجر
اشارة

[شماره صفحه واقعی : 167]

ص: 320

[شماره صفحه واقعی : 168]

ص: 321

صوت

[*وجدانی فخر]

«کتاب المتاجر»

المتاجر: جمع مَتجر، وهو مَفعَل من التجارة، إمّا مصدر میمی بمعناها کالمقتل، وهو هنا نفس التکسّب. أو اسم مکان لمحلّ التجارة، وهی الأعیان المکتسب بها. والأوّل ألیق بمقصود العلم، فإنّ الفقه (1)یبحث عن فعل المکلّف والأعیان متعلّقات فعله، وقد أشار المصنّف إلی الأمرین معاً، فإلی الثانی بتقسیمه الأوّل (2)وإلی الأوّل بقوله أخیراً: «ثم التجارة (3)تنقسم بأقسام (4)الأحکام الخمسة» (5)والمراد بها هنا التکسّب بما هو أعمّ من البیع، فعقد الباب بعد ذکر الأقسام للبیع خاصّة غیر جیّد، وکان إفرادها بکتاب ثم ذکر البیع فی کتاب کغیره ممّا یحصل به الاکتساب-کما صنع فی الدروس (6)-أولی.

[شماره صفحه واقعی : 169]

ص: 322


1- کذا فی نسخة (ع) التی قوبلت بالأصل، وفی سائر النسخ: الفقیه.
2- وهو قوله فیما سیأتی: ینقسم موضوع التجارة.
3- فی (ع) : التجارات.
4- فی (ر) : بانقسام.
5- یأتی فی الصفحة 182.
6- اُنظر الدروس 3:159 و 191.

[شماره صفحه واقعی : 170]

ص: 323

«وفیه فصول» :

الفصل «الأوّل» «ینقسم موضوع التجارة»
اشارة

وهو ما یکتسب به ویبحث فیها عن عوارضه اللاحقة له من حیث الحکم الشرعی «إلی محرّم ومکروه ومباح» ووجه الحصر فی الثلاثة: أنّ المکتسب به إمّا أن یتعلّق به نهی أو لا، والثانی المباح. والأوّل إمّا أن یکون النهی عنه مانعاً من النقیض أولا، والأوّل الحرام والثانی المکروه. ولم یذکر الحکمین الآخرین، وهما: الوجوب والاستحباب؛ لأنّهما من عوارض التجارة، کما سیأتی فی أقسامها (1).

[«فالمحرّم» :]

«الأعیان النجسة کالخمر» المتّخذ من العنب «والنبیذ» المتّخذ من التمر، وغیرهما من الأنبذة: کالبتع والمِزْر والجِعَة والفضیخ والنقیع (2)وضابطها المسکر وإن لم یکن مائعاً کالحشیشة، إن لم یفرض لها نفع آخر وقصد ببیعها

[شماره صفحه واقعی : 171]

ص: 324


1- یأتی فی الصفحة 182.
2- البِتع من العسل، والمِزْر من الحنطة، والجِعَة من الشعیر، والفضیخ من البُسر، والنَقیع من الزبیب. هامش (ر) .

المنفعة المحللّة. «والفُقّاع» وإن لم یکن مسکراً؛ لأنّه خمر استصغره الناس (1).

[*وجدانی فخر]

«والمائعِ النجس غیر القابل للطهارة» إمّا لکون نجاسته ذاتیّة کألیات المیتة والمبانة من الحیّ، أو عرضیّة کما لو وقع فیه نجاسة وقلنا بعدم قبوله للطهارة کما هو أصحّ القولین (2)فی غیر الماء النجس «إلّاالدهن» بجمیع أصنافه «للضوء تحت السماء» لا تحت الظلال فی المشهور. والنصوص (3)مطلقة، فجوازه مطلقاً متّجه، والاختصاص بالمشهور تعبّد، لا لنجاسة دخانه، فإنّ دخان النجس عندنا طاهر؛ لاستحالته.

وقد یعلّل بتصاعد شیء من أجزائه مع الدخان قبل إحالة النار له بسبب السخونة إلی أن یلقی الظلال فتتأثّر بنجاسته (4).

وفیه عدم صلاحیّته-مع تسلیمه-للمنع؛ لأنّ تنجیس مالک العین لها غیر محرّم. والمراد الدهن النجس بالعَرَض کالزیت تموت فیه الفأرة ونحوه، لا بالذات کألیة المیتة، فإنّ استعماله محرّم مطلقاً؛ للنهی عن استعماله کذلک (5).

«والمیتة» وأجزائها التی تحلّها الحیاة، دون ما لا تحلّه مع طهارة أصله

[شماره صفحه واقعی : 172]

ص: 325


1- کما ورد فی الخبر الوارد فی الوسائل 17:292، الباب 28 من أبواب الأشربة المحرمة، الحدیث الأوّل.
2- لم نعثر علی القائل بعدم قبوله للتطهیر حتی بالکثیر، نعم یظهر من بعض مثل الشهید فی الدروس 3:18 والبیان:95 والمحقّق الثانی فی جامع المقاصد 1:183، المیل إلی العدم. وأمّا قبوله للتطهیر بالکرّ فقد ذهب إلیه العلّامة فی التذکرة 1:88.
3- اُنظر الوسائل 12:66، الباب 6 من أبواب ما یکتسب به.
4- علّل به العلّامة فی المختلف 8:333.
5- اُنظر الوسائل 16:295، الباب 30 من أبواب الذبائح الحدیث 1، و 368، الباب 34 من أبواب الأطعمة المحرمة، الحدیثین 1 و 2.

بحسب ذاته.

«والدم» وإن فرض له نفعٌ حکمیّ کالصبغ.

«وأرواث وأبوال غیر المأکول» وإن فرض لهما نفع، أمّا هما ممّا یؤکل لحمه فیجوز مطلقاً؛ لطهارتهما ونفعهما وقیل: بالمنع مطلقاً إلّابول الإبل للاستشفاء به (1).

«والخنزیر والکلب» البریّان مطلقاً «إلّاکلب الصید والماشیة والزرع والحائط» - کالبستان-والجرو (2)القابل للتعلیم. ولو خرجت الماشیة عن ملکه أو حصد الزرع أو استغلّ الحائط لم یحرم اقتناؤها رجاءً لغیرها ما لم یطل الزمان بحیث یلحق بالهِراش.

«وآلاتُ اللهو» (3): من الدفّ والمزمار والقصب وغیرها.

«والصَنَم» المتّخذ لعبادة الکفّار.

«والصلیبُ» الذی یبتدعه النصاری.

«وآلات القمار کالنرد» بفتح النون «والشطرنج» بکسر الشین فسکون الطاء ففتح الراء «والبُقّیریٰ» - بضمّ الباء الموحّدة وتشدید القاف مفتوحةً وسکون الیاء المثنّاة من تحت وفتح الراء المهملة-قال الجوهری: هی لعبة للصبیان وهی کومة من تراب حولها خطوط (4)وعن المصنّف رحمه الله: أ نّها الأربعة عشر (5).

[شماره صفحه واقعی : 173]

ص: 326


1- قاله المفید فی المقنعة:587، والشیخ فی النهایة:364، والدیلمی فی المراسم:172.
2- مثلّث الجیم: ولد الکلب والسباع.
3- عطف علی قوله: الأعیان النجسة.
4- الصحاح 2:594، (بقر) .
5- لم نعثر علیه فیما بأیدینا من کتبه.

«وبیع السلاح» - بکسر السین-من السیف والرمح والقوس والسهام، ونحوها «لأعداء الدین» مسلمین کانوا أم کفّاراً-ومنهم قطّاع الطریق-فی حال الحرب أو التهیّؤ له، لا مطلقاً. ولو أرادوا الاستعانة به علی قتال الکفّار لم یحرم. ولا یلحق بالسلاح ما یعدّ جنّة للقتال کالدرع والبیضة وإن کره.

«وإجارة المساکن والحَمولة» - بفتح الحاء-وهی الحیوان الذی یصلح للحمل کالإبل والبغال والحمیر، والسفن داخلة فیه (1)تبعاً «للمحرّم» کالخمر ورکوب الظلمة وإسکانهم لأجله ونحوه.

«وبیع العنب والتمر» وغیرهما ممّا یعمل منه المسکر «لیعمل مسکراً» سواء شرطه فی العقد أم حصل الاتّفاق علیه.

[*وجدانی فخر]

«والخشب لیصنع (2)صنماً» أو غیره من الآلات المحرّمة. «ویکره بیعه لمن یعمله» من غیر أن یبیعه لذلک إن لم یعلم أ نّه یعمله وإلّا فالأجود التحریم، وغلبة الظنّ کالعلم. وقیل: یحرم ممّن یعمله مطلقاً (3).

«ویحرم عمل الصور المجسّمة» ذوات الأرواح. واحترز بالمجسّمة عن الصور المنقوشة علی نحو الوسادة والورق. والأقوی تحریمه مطلقاً. ویمکن أن یرید ذلک بحمل الصفة علی الممثّل لا المثال.

«والغناء» - بالمدّ-وهو مدّ الصوت المشتمل علی الترجیع المُطرب، أو ما سمّی فی العرف غناءً وإن لم یطرب، سواء کان فی شعر أم قرآن أم غیرهما.

[شماره صفحه واقعی : 174]

ص: 327


1- الضمیر راجع إلی الحیوان، ووجه التبعیّة أ نّها حاملة کالحیوان.
2- فی (ق) : لیُعمل.
3- قاله العلّامة فی المختلف 5:22.

واستثنی منه المصنّف (1)وغیره (2)الحداء للإبل. وآخرون (3)ومنهم المصنّف فی الدروس (4)فعله للمرأة فی الأعراس إذا لم تتکلّم بباطل ولم تعمل بالملاهی-ولو بدفّ فیه صَنْج (5)لا بدونه-ولم یسمع صوتها أجانب الرجال. ولا بأس به.

«ومعونة الظالمین بالظلم» کالکتابة لهم وإحضار المظلوم ونحوه، لا معونتهم بالأعمال المحللّة کالخیاطة، وإن کره التکسّب بماله.

«والنوح بالباطل» بأن تصف (6)المیّت بما لیس فیه. ویجوز بالحقّ إذا لم تسمعها الأجانب.

«وهجاء المؤمنین» - بکسر الهاء والمدّ-وهو ذکر معایبهم بالشعر. ولا فرق فی المؤمن بین الفاسق وغیره. ویجوز هجاء غیرهم کما یجوز لعنهم.

«والغیبة» - بکسر المعجمة-وهو القول وما فی حکمه فی المؤمن بما یسوؤُه لو سمعه، مع اتّصافه به. وفی حکم القول الإشارة بالید وغیرها من الجوارح، والتحاکی بقول أو فعل کمشیة الأعرج، والتعریض کقوله: «أنا لست متّصفاً بکذا» ، أو «الحمد للّٰه الذی لم یجعلنی کذا» ، معرّضاً بمن یفعله. ولو فعل

[شماره صفحه واقعی : 175]

ص: 328


1- الدروس 2:126.
2- مثل المحقّق فی الشرائع 4:128، والعلّامة فی القواعد 3:495، وغیرهما.
3- مثل الشیخ فی النهایة:367، والمحقّق فی المختصر:116-117، والعلّامة فی القواعد 2:8، وغیره، والمحقّق الکرکی فی جامع المقاصد 4:24، وغیرهم.
4- الدروس 3:162.
5- ما یجعل فی إطار الدفّ من النحاس المدوّر صغاراً.
6- فاعل الفعل «النائحة» واختصاصها بالذکر لورودها فی الأخبار، والوجه فی ذلک عدم کون النیاحة فی ذلک الزمن من دأب الرجال.

ذلک بحضوره أو قال فیه ما لیس به فهو أغلظ تحریماً وأعظم تأثیماً وإن لم یکن غیبة اصطلاحاً.

واستثنی منها: نصح المستشیر، وجرح الشاهد والتظلّم وسماعه، وردّ من ادّعی نسباً لیس له، والقدح فی مقالة أو دعوی باطلة فی الدین (1)والاستعانة علی دفع المنکر، وردّ العاصی إلی الصلاح، وکون المقول فیه مستحقّاً للاستخفاف؛ لتظاهره بالفسق، والشهادة علی فاعل المحرّم حسبة. وقد أفردنا لتحقیقها رسالة شریفة (2)من أراد الإطّلاع علی حقائق أحکامها فلیقف علیها.

[*وجدانی فخر]

«وحفظ کتب الضلال» عن التلف، أو عن ظهر القلب «ونسخها ودرسها» قراءة ومطالعة ومذاکرة «لغیر النقض» لها «أو الحجّة» علی أهلها بما اشتملت علیه ممّا یصلح دلیلاً لإثبات الحقّ أو نقض الباطل لمن کان من أهلهما «أو التقیّة» وبدون ذلک یجب إتلافها إن لم یمکن إفراد مواضع الضلال، وإلّا اقتصر علیها.

«وتعلّم السحر» وهو کلام أو کتابة یحدث بسببه ضرر علی من عمل له فی بدنه أو عقله، ومنه عقد الرجل عن حلیلته وإلقاء البغضاء بینهما، واستخدام الجنّ والملائکة، واستنزال الشیاطین فی کشف الغائبات، وعلاج المصاب، وتلبّسهم ببدن صبیّ أو امرأة فی کشف أمر علی لسانه ونحو ذلک. فتعلّم ذلک کله وتعلیمه حرام والتکسّب به سُحت، ویقتل مستحلّه.

والحقّ أنّ له أثراً حقیقیّاً وهو أمر وجدانیّ، لا مجرّد التخییل کما زعم

[شماره صفحه واقعی : 176]

ص: 329


1- لم یرد «فی الدین» فی (ش) .
2- المسمّاة ب «کشف الریبة عن أحکام الغیبة» .

کثیر (1)ولا بأس بتعلّمه لیتوقّی به أو یدفع سحر المتنبّئ به، وربما وجب علی الکفایة؛ لذلک، کما اختاره المصنّف فی الدروس (2).

«والکهانة» - بکسر الکاف-وهی عمل یوجب طاعة بعض الجانّ له فیما یأمره به، وهو قریب من السحر، أو أخصّ منه.

«والقیافة» وهی الاستناد إلی علامات وأمارات یترتّب علیها إلحاق نسب ونحوه، وإنّما یحرم إذا رتّب علیها محرّم أو جزم بها.

«والشَعْبذة» وهی الأفعال العجیبة المتربَّة (3)علی سرعة الید بالحرکة فیلبّس (4)علی الحسّ. کذا عرّفها المصنّف (5)«وتعلیمها» کغیرها من العلوم والصنائع المحرّمة.

«والقِمار» بالآلات المعدّة له، حتی اللعب بالخاتم والجوز والبیض، ولا یملک ما ترتّب (6)علیه من الکسب وإن وقع من غیر المکلّف، فیجب ردّه علی مالکه. ولو قبضه غیر مکلّف فالمخاطب بردّه الولیّ، فإن جهل مالکه تصدّق به عنه، ولو انحصر فی محصورین وجب التخلّص منهم ولو بالصلح.

«والغِشّ» بکسر الغین «الخفیّ» کشوب اللبن بالماء، ووضع الحریر فی البرودة لیکتسب ثقلاً. ویکره بما لا یخفی، کمزج الحنطة بالتراب والتِبن

[شماره صفحه واقعی : 177]

ص: 330


1- منهم الراوندی فی الخرائج والجرائح 3:1018-1021، والعلّامة فی القواعد 2:9، والمصنّف فی الدروس 3:164.
2- الدروس 3:164.
3- فی (ش) و (ع) : المترتّبة.
4- فی (ر) : فیلتبس.
5- الدروس 3:164.
6- فی (ش) و (ر) : ما یترتّب.

وجیّدها بردیئها.

«وتدلیس الماشطة» بإظهارها فی المرأة محاسن لیست فیها: من تحمیر وجهها ووصل شعرها، ونحوه ومثله فعل المرأة له من غیر ماشطة. ولو انتفی التدلیس-کما لو کانت مزوّجة-فلا تحریم.

«وتزیین کلّ من الرجل والمرأة بما یحرم علیه» کلبس الرجل السِوار والخلخال والثیاب المختصّة بها عادة، ویختلف ذلک باختلاف الأزمان والأصقاع. ومنه تزیّنه بالذهب وإن قلّ والحریر إلّاما استثنی. وکلبس المرأة ما یختصّ بالرجل، کالمِنطقة والعِمامة.

[*وجدانی فخر]

«والاُجرةُ علی تغسیل الموتی وتکفینهم» وحملهم إلی المغتسل وإلی القبر، وحفر قبورهم «ودفنهم، والصلاة علیهم» وغیرها من الأفعال الواجبة کفایة. ولو اشتملت هذه الأفعال علی مندوب-کتغسیلهم زیادة علی الواجب، وتنظیفهم ووضوئهم، وتکفینهم بالقطع المندوبة، وحفر القبر زیادة علی الواجب الجامع لوصفی کتم الریح وحراسة الجثّة إلی أن یبلغ القامة، وشقّ اللحد، ونقله إلی ما یدفن فیه من مکان زائد علی ما یمکن دفنه فیه-لم یحرم التکسّب به.

«والاُجرة علی الأفعال الخالیة من غرض حِکمی، کالعبث» مثل الذهاب إلی مکان بعید أو فی الظلمة، أو رفع صخرة، ونحو ذلک ممّا لا یعتدّ بفائدته عند العقلاء.

«والاُجرة علی الزنا» واللواط وما شاکلهما.

«ورُشا القاضی» - بضمّ أوّله وکسره مقصوراً-جمع رشوة بهما وقد تقدّم (1).

[شماره صفحه واقعی : 178]

ص: 331


1- تقدّم فی الصفحة 80.

«والاُجرة علی الأذان والإقامة» علی أشهر القولین (1)ولا بأس بالرزق بالرزق من بیت المال. والفرق بینهما أنّ الاُجرة تفتقر إلی تقدیر العمل والعوض والمدّة والصیغة الخاصّة، والرزق منوط بنظر الحاکم. ولا فرق فی تحریم الاُجرة بین کونها من معیّن ومن أهل البلد والمحلّة وبیت المال. ولا یلحق بها أخذ ما اُعدّ للمؤذّنین من أوقاف مصالح المسجد وإن کان مقدّراً وباعثاً علی الأذان. نعم لا یثاب فاعله إلّامع تمحّض الإخلاص به کغیره من العبادات.

«والقضاء» بین الناس؛ لوجوبه، سواء احتاج إلیها أم لا، وسواء تعیّن علیه القضاء أم لا «ویجوز الرزق من بیت المال» وقد تقدّم فی القضاء (2)أ نّه من جملة المرتزقة منه.

«والاُجرة علی تعلیم الواجب من التکلیف (3)» سواء وجب عیناً کالفاتحة والسورة وأحکام العبادات العینیّة، أم کفایة کالتفقّه فی الدین وما یتوقّف علیه من المقدّمات علماً وعملاً، وتعلیم المکلّفین صیغ العقود والإیقاعات،

[شماره صفحه واقعی : 179]

ص: 332


1- ذهب إلی الأشهر الشیخ فی النهایة:365، والخلاف 1:290، المسألة 36 من کتاب الصلاة، وابن إدریس فی السرائر 2:217، والمحقّق فی المختصر:117، والعلّامة فی المختلف 2:134، والقواعد 2:10، وغیرهم. وأما غیر الأشهر وهو کراهة أخذ الاُجرة علی الأذان فقد نسبه المحقّق فی المعتبر:117 والعلّامة فی المختلف 2:134 إلی السیّد المرتضی فی المصباح.
2- تقدّم فی الصفحة 78.
3- فی (ق) : التکالیف.

ونحو ذلک.

[«وأمّا المکروه» :]

«فکالصرف» وعلّل فی الأخبار بأ نّه لا یسلم فاعله من الربا (1).

«وبیع الأکفان» لأنّه یتمنّی کثرة الموت والوباء (2)«والرقیق» (3)فشرّ الناس من باع الناس (4).

«واحتکار الطعام» وهو حبسه بتوقّع زیادة السعر. والأقوی تحریمه مع استغنائه عنه وحاجة الناس إلیه، وهو اختیاره فی الدروس (5)وقد قال صلی الله علیه و آله: «الجالب مرزوق والمحتکر ملعون» (6)وسیأتی الکلام فی بقیّة أحکامه (7).

«والذباحة» لإفضائها إلی قسوة القلب وسلب الرحمة (8).

وإنّما تکره إذا اتّخذها حرفة وصنعة، لا مجرّد فعلها، کما لو احتاج إلی صرف دینار أو بیع کفن أو ذبح شاة، ونحو ذلک، والتعلیل بما ذکرناه فی الأخبار یرشد إلیه.

«والنِساجة» والمراد بها ما یعمّ الحیاکة، والأخبار متضافرة بالنهی عنها والمبالغة فی ضعتها ونقصان فاعلها حتی نهی عن الصلاة خلفه (9)والظاهر

[شماره صفحه واقعی : 180]

ص: 333


1- و (2) راجع الوسائل 12:97-98، الباب 21 من أبواب ما یکتسب به، الحدیث 1 و 4.
2-
3- فی (ر) زیادة: قوله صلی الله علیه و آله.
4- راجع الحدیث الأوّل من التخریج المتقدّم آنفاً.
5- الدروس 3:180، ولکن خالیاً عن قید الاستغناء.
6- الوسائل 12:313، الباب 27 من أبواب آداب التجارة، الحدیث 3.
7- فی الصفحة 226.
8- راجع الوسائل 12:98، الباب 21 من أبواب ما یکتسب به، الحدیث 4.
9- اُنظر الوسائل 12:100، الباب 23 من أبواب ما یکتسب به، والمستدرک 13:97، الباب 20 من أبواب ما یکتسب به، الحدیث 5.

اختصاص النِساجة والحیاکة بالمغزول ونحوه، فلا یکره عمل الخوص ونحوه، بل روی أ نّه من أعمال الأنبیاء والأولیاء (1).

«والحجامة» مع شرط الاُجرة، لا بدونها، کما قیّده المصنّف فی غیره (2)وغیره (3)ودلّ علیه الخبر (4)وظاهره هنا الإطلاق.

«وضِراب الفحل» بأن یؤجره لذلک مع ضبطه بالمرّة والمرّات المعیّنة أو بالمدّة. ولا کراهة فی ما یدفع إلیه علی جهة الکرامة لأجله.

[*وجدانی فخر]

«وکسب الصبیان» المجهول أصله؛ لما یدخله من الشبهة الناشئة من اجتراء الصبیّ علی ما لا یحلّ؛ لجهله أو علمه بارتفاع القلم عنه، ولو علم اکتسابه من محلّل فلا کراهة وإن أطلق الأکثر (5)کما أ نّه لو علم تحصیله أو بعضه من محرّم وجب اجتنابه أو اجتناب ما علم منه أو اشتبه به. ومحلّ الکراهة تکسّب الولیّ به، أو أخذه منه، أو الصبیّ بعد رفع الحجر عنه.

«و» کذا یکره کسب «من لا یجتنب المحرّم» فی کسبه.

[المباح]

«والمباح ما خلا عن وجه رجحان» من الطرفین، بأن لا یکون راجحاً، ولا مرجوحاً لتتحقّق الإباحة (6).

***

[شماره صفحه واقعی : 181]

ص: 334


1- اُنظر البحار 14:15، الحدیث 25، و 83، الحدیث 29.
2- قیّده فی الدروس 3:180.
3- اُنظر النهایة:366، والسرائر 2:223، والشرائع 2:11، والقواعد 2:5، وغیرها.
4- اُنظر الوسائل 12:71-73، الباب 9 من أبواب ما یکتسب به، الحدیثین 1 و 9.
5- مثل المحقّق فی الشرائع 2:11، والعلّامة فی القواعد 2:6، وغیره، والشهید فی الدروس 3:180، وغیرهم.
6- فی (ر) زیادة: بالمعنی الأخصّ.
[اقسام التجاره]

«ثم التجارة» وهی نفس التکسّب «تنقسم بأقسام (1)الأحکام الخمسة» .

فالواجب منها: ما توقّف تحصیل مؤونته ومؤونة عیاله الواجبی النفقة علیه، ومطلق التجارة التی یتمّ بها نظام النوع الإنسانی، فإنّ ذلک من الواجبات الکفائیّة وإن زاد علی المؤونة.

والمستحبّ ما یحصل به المستحبّ، وهو التوسعة علی العیال، ونفع المؤمنین، ومطلق المحاویج غیر المضطرّین.

والمباح ما یحصل به الزیادة فی المال من غیر الجهات الراجحة والمرجوحة.

والمکروه والحرام التکسّب بالأعیان المکروهة والمحرّمة، وقد تقدّمت.

[شماره صفحه واقعی : 182]

ص: 335


1- فی سوی (ع) : بانقسام.
«الفصل الثانی» «فی عقد البیع وآدابه»
[اعتبار الایجاب و القبول فیه ]

«وهو» أی عقد البیع «الإیجاب والقبول الدالّان علی نقل الملک بعوض معلوم» وهذا کما هو تعریف للعقد یصلح تعریفاً للبیع نفسه؛ لأنّه عند المصنّف (1)وجماعة (2)عبارة عن العقد المذکور، استناداً إلی أنّ ذلک هو المتبادر من معناه، فیکون حقیقة فیه. ویمکن أن یکون الضمیر عائداً إلی البیع نفسه وأن یکون إضافة البیع بیانیّة. ویؤیّده أ نّه فی الدروس عرّف البیع بذلک مزیداً قید التراضی.

وجعل جنس التعریف «الإیجاب والقبول» أولی من جعله «اللفظ الدالّ» کما صنع غیره (3)لأنّهما جنس قریب و «اللفظ» بعید. وباقی القیود خاصّة مرکّبة، یخرج بها من العقود ما لا نقل فیه کالودیعة والمضاربة والوکالة، وما تضمّن نقل الملک بغیر عوض کالهبة والوصیّة بالمال. وشمل ما کان ملکاً للعاقد وغیره،

[شماره صفحه واقعی : 183]

ص: 336


1- الدروس 3:191.
2- منهم المحقّق فی المختصر:118، والفاضل المقداد فی التنقیح الرائع 2:24، وابن فهد الحلّی فی المهذّب البارع 2:355.
3- صنعه المحقّق فی الشرائع 2:13.

فدخل بیع الوکیل والولیّ. وخرج بالعوض المعلوم (1)الهبة المشروط فیها مطلق الثواب، وبیع المکره حیث یقع صحیحاً؛ إذ لم یعتبر التراضی-وهو وارد علی تعریفه فی الدروس-وبیع الأخرس بالإشارة وشراؤه، فإنّه یصدق به (2)الإیجاب والقبول. ویرد علی تعریف أخذ «اللفظ» جنساً کالشرائع.

وبقی فیه دخول عقد الإجارة؛ إذ الملک یشمل العین والمنفعة، والهبة المشروط فیها عوض معیّن، والصلح المشتمل علی نقل الملک بعوض معلوم، فإنّه لیس بیعاً عند المصنّف (3)والمتأخّرین (4).

[الکلام فی المعاطاة]

وحیث کان البیع عبارة عن الإیجاب والقبول المذکورین

[*وجدانی فخر]

«فلا یکفی المعاطاة» وهی إعطاء کلّ واحد من المتبایعین ما یریده من المال عوضاً عمّا یأخذه من الآخر باتّفاقهما علی ذلک بغیر العقد المخصوص، سواء فی ذلک الجلیل والحقیر علی المشهور بین أصحابنا، بل کاد یکون إجماعاً.

«نعم یباح» بالمعاطاة «التصرّف» من کلّ منهما فیما صار إلیه من العوض؛ لاستلزام دفع مالکه له علی هذا الوجه الإذن فی التصرّف فیه.

وهل هی إباحة، أم عقد متزلزل؟ ظاهر العبارة الأوّل؛ لأنّ الإباحة ظاهرة فیها. ولا ینافیه قوله: «ویجوز الرجوع» فیها «مع بقاء العین» لأنّ ذلک

[شماره صفحه واقعی : 184]

ص: 337


1- لم یرد «المعلوم» فی (ش) .
2- فی (ر) علیه.
3- کما صرّح به فی الدروس 3:327.
4- مثل ابن إدریس فی السرائر 2:64، والمحقّق فی الشرائع 2:121، والعلّامة فی القواعد 2:172، والتحریر 3:7، وغیرهما، والفاضل المقداد فی التنقیح الرائع 2:199، وغیرهم.

لا ینافی الإباحة. وربما ظهر من بعض الأصحاب (1)الثانی؛ لتعبیره بجواز فسخها الدالّ علی وقوع أمر یوجبه.

وتظهر الفائدة فی النماء، فعلی الثانی هو للقابض متی (2)تحقّق اللزوم بعده. وعلی الأوّل یحتمله وعدمه.

ویفهم من جواز الرجوع مع بقاء العین عدمه مع ذهابها، وهو کذلک. ویصدق بتلف العینین، وإحداهما، وبعض کلّ واحدةمنهما، ونقلها عن ملکه، وبتغیّرها کطحن الحنطة، فإنّ عین المنتقل غیر باقیة، مع احتمال العدم. أمّا لبس الثوب مع عدم تغیّره فلا أثر له. وفی صبغه وقصره وتفصیله وخیاطته-ونحو ذلک من التصرّفات المغیّرة للصفة مع بقاء الحقیقة-نظر.

وعلی تقدیر الرجوع فی العین وقد استعملها من انتقلت إلیه یأخذها بغیر اُجرة؛ لإذنه فی التصرّف مجّاناً. ولو نمت وتلف النماء فلا رجوع به کالأصل، وإلّا فالوجهان.

وهل تصیر مع ذهاب العین بیعاً، أو معاوضة خاصة؟ وجهان: من حصرهم المعاوضات ولیست أحدها، ومن اتّفاقهم علی أ نّها لیست بیعاً بالألفاظ الدالّة علی التراضی، فکیف تصیر بیعاً بالتلف؟

ومقتضی المعاطاة أ نّها مفاعلةمن الجانبین، فلو وقعت بقبض أحد العوضین خاصّة مع ضبط الآخر علی وجه یرفع الجهالة، ففی لحوق أحکامها نظر، من عدم تحقّقها، وحصول التراضی، وهو اختیاره فی الدروس (3)علی تقدیر دفع

[شماره صفحه واقعی : 185]

ص: 338


1- مثل العلّامة فی التحریر 2:275.
2- فی (ر) : مع.
3- الدروس 3:192.

السِلعة دون الثمن.

«ویشترط وقوعهما» (1)الإیجاب والقبول «بلفظ الماضی» العربیّ «کبعت» من البائع «واشتریت» من المشتری، وشریت منهما؛ لأنّه مشترک بین البیع والشراء «وملکت» بالتشدید من البائع، والتخفیف من المشتری وتملّکت.

«ویکفی الإشارة» الدالّة علی الرضا علی الوجه المعیّن «مع العجز» عن النطق لخرس وغیره، ولا تکفی مع القدرة، نعم تفید المعاطاة مع الإفهام الصریح.

«ولا یشترط تقدیم الإیجاب علی القبول وإن کان» تقدیمه «أحسن» بل قیل: بتعیّنه (2)ووجه عدم الاشتراط أصالة الصحّة وظهور کونه عقداً فیجب الوفاء به، ولتساویهما فی الدلالة علی الرضا وتساوی المالکین فی نقل ما یملکه إلی الآخر. ووجه التعیّن: الشکّ فی ترتّب الحکم مع تأخّره، ومخالفته للأصل، ولدلالة مفهوم القبول علی ترتّبه علی الإیجاب؛ لأنّه رضی به. ومنه یظهر وجه الحسن.

ومحلّ الخلاف ما لو وقع القبول بلفظ «اشتریت» کما ذکره أو «ابتعت» أو «تملّکت» . . . لا ب «قبلت» وشبهه وإن أضاف إلیه باقی الأرکان؛ لأنّه صریح فی البناء علی أمر لم یقع.

[شماره صفحه واقعی : 186]

ص: 339


1- فی (ر) زیادة: أی
2- قاله الطوسی فی الوسیلة:237، وابن إدریس فی السرائر 2:243، والعلّامة فی المختلف 5:52، والتذکرة 10:8، وغیرهم.
[شروط المتعاقدین]

صوت

[*وجدانی فخر]

«ویشترط فی المتعاقدین» :

«الکمال» برفع الحجر الجامع للبلوغ والعقل والرشد.

«والاختیار، إلّاأن یرضی المکره بعد زوال إکراهه (1)» لأنّه بالغ رشید قاصد إلی اللفظ دون مدلوله، وإنّما منع عدم الرضا، فإذا زال المانع أثّر العقد، کعقد الفضولی حیث انتفی القصد إلیه من مالکه مع تحقّق القصد إلی اللفظ فی الجملة، فلمّا لحقته إجازة المالک أثّرت. ولا تعتبر مقارنته للعقد؛ للأصل. بخلاف العقد المسلوب بالأصل کعبارة الصبیّ، فلا تجبره إجازة الولیّ، ولا رضاه بعد بلوغه.

«والقصد، فلو أوقعه الغافل أو النائم أو الهازل لغی» وإن لحقته الإجازة؛ لعدم القصد إلی اللفظ أصلاً، بخلاف المکره.

وربما أشکل الفرق فی الهازل من ظهور قصده إلی اللفظ من حیث کونه عاقلاً مختاراً، وإنّما تخلّف قصد مدلوله. وألحق المصنّف بذلک المکره علی وجه یرتفع قصده أصلاً، فلا یؤثّر فیه الرضا المتعقّب کالغافل والسکران (2)وهو حسن مع تحقّق الإکراه بهذا المعنی، فإنّ الظاهر من معناه: حمل المکرِه للمکرَه علی الفعل خوفاً علی نفسه أو ما فی حکمها مع حضور عقله وتمیزه.

واعلم أنّ بیع المکرَه إنّما یقع موقوفاً مع وقوعه بغیر حقّ، ومن ثمّ جاز بیعه فی مواضع کثیرة: کمن أجبره الحاکم علی بیع ماله لوفاء دینه ونفقة واجب النفقة، وتقویم العبد علی معتق نصیبه منه وفکّه من الرقّ لیرث، وإذا أسلم عبد الکافر أو اشتراه وسوّغناه أو اشتری المصحف، وبیعِ الحیوان إذا امتنع مالکه من القیام بحقّ نفقته، والطعام عند المخمصة یشتریه خائف التلف، والمحتکر مع عدم وجود غیره

[شماره صفحه واقعی : 187]

ص: 340


1- فی (س) : الإکراه. وفی (ر) من نسخ الشرح: الکراهة.
2- الدروس 3:192.

واحتیاج الناس إلیه، ونحو ذلک.

[بیع الفضولی ]

«ویشترط فی اللزوم الملک» لکلّ من البائع والمشتری لما ینقله من العوض «أو إجازة المالک» فبدونه یقع العقد موقوفاً علی إجازة المالک، لا باطلاً من أصله علی أشهر القولین (1)«وهی» أی الإجازة اللاحقة من المالک «کاشفة عن صحّة العقد» من حین وقوعه، لا ناقلة له من حینها؛ لأنّ السبب الناقل للملک هو العقد المشروط بشرائط (2)وکلّها کانت حاصلة إلّارضاء المالک، فإذا حصل الشرط عمل السبب التامّ عمله، لعموم الأمر بالوفاء بالعقود (3)فلو توقّف العقد علی أمر آخر لزم أن لا یکون الوفاء بالعقد خاصّة، بل هو مع الأمر (4)ووجه الثانی (5)توقّف التأثیر علیه، فکان کجزء السبب.

وتظهر الفائدة فی النماء، فإن جعلناها کاشفة

[*وجدانی فخر]

«فالنماء» المنفصل «المتخلّل» بین العقد والإجازة الحاصل من المبیع «للمشتری، ونماء الثمن المعیّن للبائع» ولو جعلناها ناقلة فهما للمالک المجیز.

ثمّ إن اتّحد العقد فالحکم کما ذکر، وإن ترتّبت العقود علی الثمن أو المثمن أو هما وأجاز الجمیع صحّ أیضاً. وإن أجاز أحدها، فإن کان المثمن صحّ فی

[شماره صفحه واقعی : 188]

ص: 341


1- ذهب إلیه المفید فی المقنعة:606، والطوسیان فی النهایة:385، والوسیلة:249، والمحقّق فی الشرائع 2:14، والعلّامة فی المختلف 5:53، وغیرهم. والقول بالبطلان للشیخ فی الخلاف 3:168، المسألة 275، وابن زهرة فی الغنیة:207-208، وابن إدریس فی السرائر 2:274-275.
2- فی (ف) و (ر) : بشرائطه.
3- الوارد فی سورة المائدة الآیة الاُولی.
4- فی (ف) و (ر) : الآخر.
5- یعنی کون الإجازة ناقلة.

المجاز وما بعده من العقود، أو الثمن صحّ وما قبله.

والفرق: أنّ إجازة المبیع توجب انتقاله عن ملک المالک المجیز إلی المشتری فتصحّ العقود المتأخّرة عنه وتبطل السابقة؛ لعدم الإجازة. وإجازة الثمن توجب انتقاله إلی ملک المجیز فتبطل التصرّفات المتأخّرة عنه حیث لم یجزها وتصحّ السابقة؛ لأنّ ملک الثمن المتوسّط یتوقّف علی صحّة العقود السابقة، وإلّا لم یمکن تملّک ذلک الثمن.

هذا إذا بیعت الأثمان فی جمیع العقود، أمّا لو تعلّقت العقود بالثمن الأوّل مراراً کان کالمثمن فی صحّة ما اُجیز وما بعده. وهذا القید وارد علی ما أطلقه الجمیع (1)فی هذه المسألة کما فصّلناه أوّلاً. مثاله: لو باع مال المالک بثوب، ثم باع الثوب بمئة، ثم باعه المشتری بمئتین، ثم باعه مشتریه بثلاثمئة، فأجاز المالک العقد الأخیر، فإنّه لا یقتضی إجازة ما سبق، بل لا یصحّ سواه، ولو أجاز الوسط صحّ وما بعده کالمثمن.

[*وجدانی فخر]

نعم لو کان قد باع الثوب بکتاب، ثم باع الکتاب بسیف، ثم باع السیف بفرس، فإجازة بیع السیف بالفرس تقتضی إجازة ما سبقه من العقود؛ لأنّه إنّما یملک السیف إذا ملک العوض الذی اشتری به وهو الکتاب، ولا یملک الکتاب إلّاإذا ملک العوض الذی اشتری به وهو الثوب، فهنا یصحّ ما ذکروه.

«ولا یکفی فی الإجازة السکوت عند العقد» مع علمه به «أو عند عرضها» أی الإجازة «علیه» لأنّ السکوت أعمّ من الرضا فلا یدلّ علیه، بل لابدّ من لفظ صریح فیها کالعقد «ویکفی أجزت» العقد أو البیع «أو أنفذت، أو أمضیت، أو رضیت، وشبهه» کأقررته، وأبقیته، والتزمت به.

[شماره صفحه واقعی : 189]

ص: 342


1- مثل عبارة الإیضاح 1:418، والدروس 3:193.

«فإن لم یجز انتزعه من المشتری» لأنّه عین ماله «ولو تصرّف» المشتری «فیه بما لَه اُجرة» کسکنی الدار ورکوب الدابّة «رجع بها علیه» بل له الرجوع بعوض المنافع وإن لم یستوفها مع وضع یده علیها؛ لأنّه حینئذٍ کالغاصب وإن کان جاهلاً. «ولو نما کان» النماء «لمالکه» متّصلاً کان أم منفصلاً، باقیاً کان أم هالکاً، فیرجع علیه بعوضه وإن کان جاهلاً، وکذا یرجع بعوض المبیع نفسه لو هلک فی یده أو بعضه مع تلف بعضه بتفریط وغیره.

والمعتبر فی القیمی قیمته یوم التلف إن کان التفاوت بسبب السوق، وبالأعلی إن کان بسبب زیادة عینیّة.

[*وجدانی فخر]

«ویرجع المشتری علی البائع بالثمن إن کان باقیاً، عالماً کان أو جاهلاً» لأنّه ماله ولم یحصل منه ما یوجب نقله عن ملکه، فإنّه إنّما دفعه عوضاً عن شیء لم یسلّم له.

«وإن تلف، قیل» والقائل به الأکثر (1)-بل ادّعی علیه فی التذکرة الإجماع (2)-: «لا رجوع» به «مع العلم» بکونه غیر مالک ولا وکیل؛ لأنّه سلطّه علی إتلافه مع علمه بعدم استحقاقه له، فیکون بمنزلة الإباحة، بل ظاهر کلامهم عدم الرجوع به مطلقاً؛ لما ذکرناه من الوجه «وهو» مع بقاء العین فی غایة البعد، ومع تلفه «بعید مع توقّع الإجازة» لأنّه حینئذٍ لم یبحه له مطلقاً بل دفعه متوقّعاً لکونه عوضاً عن المبیع فیکون مضموناً له، ولتصرّف البائع فیه تصرّفاً ممنوعاً منه فیکون مضموناً علیه. وأمّا مع بقائه فهو عین مال المشتری، ومع

[شماره صفحه واقعی : 190]

ص: 343


1- منهم العلّامة فی القواعد 2:19، وولده فی الإیضاح 1:421، والمحقّق الثانی فی جامع المقاصد 4:77.
2- التذکرة 10:18.

تسلیم الإباحة لم یحصل ما یوجب الملک، فیکون القول بجواز الرجوع به مطلقاً قویّاً وإن کان نادراً، إن لم یثبت الإجماع علی خلافه، والواقع خلافه، فقد ذهب المحقّق إلی الرجوع به مطلقاً (1)وکیف یجتمع تحریم تصرّف البائع فیه مع عدم رجوع المشتری به فی حال؟ فإنّه حینئذٍ لا محالة غاصب، آکل للمال بالباطل. ولا فرق فی هذا الحکم بین الغاصب محضاً والبائع فضولیّاً مع عدم إجازة المالک.

«ویرجع» المشتری علی البائع «بما اغترم» للمالک حتی بزیادة القیمة عن الثمن لو تلفت العین فرجع بها علیه علی الأقوی؛ لدخوله علی أن تکون له مجّاناً. أمّا ما قابل الثمن من القیمة فلا یرجع به؛ لرجوع عوضه إلیه، فلا یجمع بین العوض والمعوّض.

وقیل: لا یرجع بالقیمة مطلقاً (2)لدخوله علی أن تکون العین مضمونة علیه، کما هو شأن البیع الصحیح والفاسد، کما لو تلفت العین.

وفیه: أنّ ضمانه للمثل أو القیمة أمر زائد علی فوات العین الذی قدم علی ضمانه وهو مغرور من البائع بکون المجموع له بالثمن، فالزائد بمنزلة ما رجع علیه به، وقد حصل له فی مقابلته نفع، بل أولی.

هذا إذا کانت الزیادة علی الثمن موجودة حال البیع. أمّا لو تجدّدت بعده

[شماره صفحه واقعی : 191]

ص: 344


1- لم نعثر علیه فیما بأیدینا من کتبه ونسبه فی جامع المقاصد 4:77 إلی رسالة منه، وفی المسالک 3:161 قال: وهو الذی اختاره المصنف رحمه الله فی بعض تحقیقاته، وقال السید العاملی فی مفتاح الکرامة 4:194: کذا نقل عنه المحقّق الثانی فکان کلامه لیس بتلک المکانة من الظهور أو الصراحة، وأمّا العبارة المستظهر منها فالظاهر هی المسألة الرابعة من المسائل الطبریة المطبوعة ضمن الرسائل التسع للمحقق:306.
2- قاله المحقّق فی الشرائع 3:245.

فحکمها حکم الثمرة، فیرجع بها أیضاً کغیرها ممّا حصل له فی مقابلته نفع علی الأقوی، لغروره ودخوله علی أن یکون ذلک له بغیر عوض.

أمّا ما أنفقه علیه ونحوه ممّا لم یحصل له فی مقابلته نفع فیرجع به قطعاً

[*وجدانی فخر]

«إن کان جاهلاً» بکونه مالکاً أو مأذوناً، بأن ادّعی البائع ملکه أو الإذن فیه، أو سکت ولم یکن المشتری عالماً بالحال.

[بیع ما یملک و ما لا یملک]

«ولو باع غیر المملوک مع ملکه ولم یجز المالک صحّ» البیع «فی ملکه» ووقف فی ما لا یملک علی إجازة مالکه، فإن أجاز صحّ البیع ولا خیار. «و» إن ردّ «تخیّر المشتری مع جهله» بکون بعض المبیع غیر مملوک للبائع، لتبعضّ الصفقة أو الشرکة. «فإن» فسخ رجع کلّ مال إلی مالکه، وإن «رضی صحّ» البیع «فی المملوک» للبائع «بحصّته من الثمن» . ویعلم مقدار الحصّة «بعد تقویمهما جمیعاً ثم تقویم أحدهما» منفرداً ثم نسبة قیمته إلی قیمة المجموع، فیخصّه من الثمن مثل تلک النسبة، فإذا قوّما جمیعاً بعشرین وأحدهما بعشرة صحّ فی المملوک بنصف الثمن کائناً ما کان، وإنما أخذ بنسبة القیمة ولم یخصّه من الثمن قدر ما قوّم به لاحتمال زیادتها عنه ونقصانها، فربما جمع فی بعض الفروض بین الثمن والمثمن علی ذلک التقدیر کما لو کان قد اشتری المجموع فی المثال بعشرة.

وإنّما یعتبر قیمتهما مجتمعین إذا لم یکن لاجتماعهما مدخل فی زیادة قیمة کلّ واحد کثوبین، أمّا لو استلزم ذلک کمصراعی باب لم یقوّما مجتمعین؛ إذ لا یستحقّ مالک کلّ واحد ما له إلّامنفرداً، وحینئذٍ فیقوّم کلّ منهما منفرداً، وینسب قیمة أحدهما إلی مجموع القیمتین، ویؤخذ من الثمن بتلک النسبة. نعم لو کانا لمالک واحد فأجاز فی أحدهما دون الآخر أمکن فیه ما أطلقوه، مع احتمال ما قیّدناه.

[شماره صفحه واقعی : 192]

ص: 345

[بیع ما یملک]

«وکذا لو باع ما یُملک» مبنیّاً للمجهول «وما لا یُملک، کالعبد مع الحرّ والخنزیر مع الشاة» فإنّه یصحّ فی المملوک بنسبة قیمته إلی مجموع القیمتین من الثمن «ویقوّم الحرّ لو کان عبداً» علی ما هو علیه من الأوصاف والکیفیّات «والخنزیر عند مستحلّیه» إمّا بإخبار جماعة منهم کثیرة یؤمن اجتماعهم علی الکذب ویحصل بقولهم العلم أو الظنّ المتاخِم له، أو بإخبار عدلین مسلمین یطّلعان علی حاله عندهم، لا منهم مطلقاً؛ لاشتراط عدالة المقوّم.

هذا مع جهل المشتری بالحال لیتمّ قصده إلی شرائهما ویعتبر العلم بثمن المجموع لا الأفراد، فیوزّع حیث لا یتمّ له.

أمّا مع علمه بفساد البیع فیشکل صحّته؛ لإفضائه إلی الجهل بثمن المبیع حال البیع؛ لأنّه فی قوّة «بعتک العبد بما یخصّه من الألف» إذا وزّعت علیه وعلی شیء آخر لا یعلم مقداره الآن. أمّا مع جهله فقصده إلی شراء المجموع ومعرفة مقدار ثمنه کافٍ وإن لم یعلم مقدار ما یخصّ کلّ جزءٍ.

ویمکن جریان الإشکال فی البائع مع علمه بذلک. ولا بعد فی بطلانه من طرف أحدهما دون الآخر. هذا إذا لم یکن المشتری قد دفع الثمن أو کانت عینه باقیة أو کان جاهلاً، وإلّا جاء فیه مع علمه بالفساد ما تقدّم فی الفضولی بالنسبة إلی الرجوع بالثمن (1).

[صحة العقد من القائم مقام المالک]

صوت

[*وجدانی فخر]

«وکما یصحّ العقد من المالک یصحّ من القائم مقامه، وهم» أی القائم - جمعه باعتبار معنی الموصول، ویجوز توحیده نظراً إلی لفظه- «ستّة: الأب والجدّ» له وإن علا «والوصیّ» من أحدهما علی الطفل والمجنون الأصلی ومن طرأ جنونه قبل البلوغ «والوکیل» عن المالک أو من له الولایة حیث یجوز

[شماره صفحه واقعی : 193]

ص: 346


1- راجع الصفحة 190.

له التوکیل «والحاکم» الشرعی حیث تفقد الأربعة «وأمینه» وهو منصوبه لذلک أو ما هو أعمّ منه.

«وبحکم الحاکمِ المقاصّ» وهو من یکون له علی غیره مال فیجحده أو لا یدفعه إلیه مع وجوبه، فله الاستقلال بأخذه من ماله قهراً من جنس حقّه إن وجده، وإلّا فمن غیره بالقیمة، مخیّراً بین بیعه من غیره ومن نفسه. ولا یشترط إذن الحاکم وإن أمکن لوجوده ووجود البیّنة المقبولة عنده فی الأشهر (1)ولو تعذّر الأخذ إلّابزیادة جاز، فتکون فی یده أمانة فی قول (2)إلی أن یتمکّن من ردّها، فیجب علی الفور.

ولو توقّف أخذ الحقّ علی نقب جدار أم کسر قفل جاز، ولا ضمان علی الظاهر. ویعتبر فی المأخوذ کونه زائداً علی المستثنی فی قضاء الدین. ولو تلف من المأخوذ شیء قبل تملّکه ففی ضمانه قولان (3)ویکفی فی التملّک النیّة، سواء کان بالقیمة أم بالمثل.

وفی جواز المقاصّة من الودیعة قولان (4)والمروّی العدم (5)وحمل علی

[شماره صفحه واقعی : 194]

ص: 347


1- ذهب إلیه المحقّق فی الشرائع 4:109، والعلّامة فی القواعد 3:448، وغیرهما. والقول الآخر للمحقق فی المختصر:284، وفخر المحققین فی الإیضاح 4:346.
2- قاله العلّامة فی التحریر 5:154، والقواعد 3:484.
3- القول بعدم الضمان للشیخ فی المبسوط 8:311. والقول بالضمان للمحقق فی الشرائع 4:109، وقرّبه العلّامة فی القواعد 3:448.
4- القول بالجواز للشیخ فی الاستبصار 3:53 ذیل الحدیث 172، والمحقّق فی الشرائع 4:109، والعلّامة فی التحریر 5:154، والقواعد 3:448، وغیرهم. والقول بالعدم للشیخ فی النهایة:307، والحلبی فی الکافی:331، وابن زهرة فی الغنیة:240، وغیرهم.
5- اُنظر الوسائل 12:202-204، الباب 83 من أبواب ما یکتسب به، الحدیثین 3 و 7.

الکراهة. وفی جواز مقاصّة الغائب من غیر مطالبته وجهان، أجودهما العدم إلّا مع طولها بحیث یؤدّی إلی الضرر. ولو أمکن الرجوع هنا إلی الحاکم فالأقوی توقّفه علیه.

«ویجوز للجمیع» أی جمیع من له الولایة ممّن تقدّم «تولّی طرفی العقد» بأن یبیع من نفسه وممّن له الولایة علیه «إلّاالوکیل والمقاصّ» فلا یجوز تولّیهما طرفیه، بل یبیعان من الغیر. والأقوی کونهما کغیرهما، وهو اختیاره فی الدروس (1)لعموم الأدلّة (2)وعدم وجود ما یصلح للتخصیص «ولو استأذن الوکیل جاز» لانتفاء المانع حینئذٍ.

[بیع المصحف و المسلم ]

«ویشترط کون المشتری مسلماً إذا ابتاع مصحفاً أو مسلماً» لما فی ملکه للأوّل من الإهانة، وللثانی من الإذلال وإثبات السبیل له علیه وَ لَنْ یَجْعَلَ اَللّٰهُ لِلْکٰافِرِینَ عَلَی اَلْمُؤْمِنِینَ سَبِیلاً) (3)وقیل: یصحّ ویؤمر بإزالة ملکه (4)وفی حکم المسلم ولده الصغیر والمجنون ومسبیّه المنفرد به-إن ألحقناه به فیه (5)-ولقیط یحکم بإسلامه ظاهراً «إلّافی من ینعتق علیه» فلا منع، لانتفاء السبیل بالعتق (6)وفی حکمه مشروط العتق علیه فی البیع، ومن أقرّ بحرّیته وهو فی ید غیره.

[شماره صفحه واقعی : 195]

ص: 348


1- اُنظر الدروس 2:85 و 3:194.
2- یعنی أدلّة جواز بیع من له الولایة مال المولّی علیه.
3- النساء:141.
4- لم نعثر علی القائل بعینه.
5- یعنی إن ألحقنا المسبیّ بالسابی فی الإسلام.
6- فی (ر) زیادة: علیه.

وضابطه: جواز شرائه حیث یتعقّبه العتق قهراً.

وفی حکم البیع تملّکه له اختیاراً کالهبة، لا بغیره کالإرث وإسلام عبده، بل یجبر علی بیعه من مسلم علی الفور مع الإمکان، وإلّا حیل بینهما بوضعه علی ید مسلم إلی أن یوجد راغب. وفی حکم بیعه منه إجارته له الواقعة علی عینه لا علی ذمّته، کما لو استدان منه.

وفی حکم المصحف أبعاضه. وفی إلحاق ما یوجد منه فی کتاب غیره شاهداً ونحوه نظر: من الجزئیّة، وعدم صدق الاسم. وفی إلحاق کتب الحدیث النبویّة به وجه.

[شماره صفحه واقعی : 196]

ص: 349

[«وهنا مسائل»]
[«الاُولی» : «یشترط کون المبیع ممّا یملک»]

صوت

[*وجدانی فخر]

أی یقبل الملک شرعاً «فلا یصحّ بیع الحرّ، ومالا نفع فیه غالباً کالحشرات» - بفتح الشین-کالحیّات والعقارب والفئران (1)والخنافس (2)والنمل ونحوها؛ إذ لا نفع فیها یقابل بالمال، وإن ذکر لها منافع فی الخواصّ (3)وهو الخارج بقوله: «غالباً» «وفضلات الإنسان» وإن کانت طاهرة «إلّالبن المرأة» فیصحّ بیعه والمعاوضة علیه مقدّراً بالمقدار المعلوم أو المدّة، لعظم الانتفاع به «و» لا «المباحات قبل الحیازة» لانتفاء الملک عنها حینئذٍ، والمتبایعان فیها سیّان، وکذا بعد الحیازة قبل نیّة التملّک إن اعتبرناها فیه، کما هو الأجود «ولا الأرض المفتوحة عنوة» بفتح العین أی قهراً، کأرض العراق والشام؛ لأنّها للمسلمین قاطبة لا تملک علی الخصوص «إلّاتبعاً لآثار المتصّرف» من بناءٍ وشجر [ فیه ] (4)فیصحّ فی (5)الأقوی، وتبقی تابعة له ما دامت الآثار، فإذا زالت رجعت إلی أصلها. والمراد منها المحیاة وقت الفتح، أمّا الموات فیملکها المحیی ویصحّ بیعها کغیرها من الأملاک.

[شماره صفحه واقعی : 197]

ص: 350


1- جمع فأرة.
2- جمع: خُنفَساء، دویبة سوداء أصغر من الجُعَل کریهة الرائحة.
3- أی فی الکتب التی یذکر فیها منافع الحیوانات وخواصّها.
4- لم یرد فی المخطوطات.
5- فی (ر) : علی.

«والأقرب عدم جواز بیع رباع مکّة» (1)أی دورها «زادها اللّٰه شرفاً، لنقل الشیخ فی الخلاف الإجماع» علی عدم جوازه (2)«إن قلنا إنّها فتحت عنوة» لاستواء الناس فیها حینئذٍ، ولو قلنا: إنّها فتحت صلحاً جاز. وفی تقیید المنع بالقول بفتحها عنوة مع تعلیله بنقل الإجماع المنقول بخبر الواحد تنافر؛ لأنّ الإجماع إن ثبت لم یتوقّف علی أمر آخر، وإن لم یثبت افتقر إلی التعلیل بالفتح عنوة وغیره. ویبقی فیه: أ نّه علی ما اختاره سابقاً من ملکه تبعاً للآثار ینبغی الجواز، للقطع بتجدّد الآثار فی جمیع دورها عمّا کانت علیه عام الفتح. وربما علّل المنع بالروایة عن النبیّ صلی الله علیه و آله بالنهی عنه (3)وبکونها فی حکم المسجد، لآیة الإسراء (4)مع أ نّه کان من بیت اُمّ هانئ (5)لکن الخبر لم یثبت، وحقیقة المسجدیّة منتفیة، ومجاز المجاورة والشرف والحرمة ممکن والإجماع غیر متحقّق، فالجواز متّجه.

[الثانیة یشترط ان یکون مقدورا علی تسلیمه]

«الثانیة» :

«یشترط» فی المبیع «أن یکون مقدوراً علی تسلیمه، فلو باع الحمام الطائر» أو غیره من الطیور المملوکة «لم یصحّ، إلّاأن تقضی العادة بعوده» فیصح؛ لأنّه حینئذٍ کالعبد المنفَذ فی الحوائج والدابّة المرسلة «ولو باع»

[شماره صفحه واقعی : 198]

ص: 351


1- وفی الدروس [ 3:200 ] نقل الخلاف من غیر فتوی. (منه رحمه الله) .
2- الخلاف 3:188-190، المسألة 316 من کتاب البیوع.
3- اُنظر السنن الکبری 6:35، وکنز العمال 12:206-207، الحدیثین 34683 و 34685.
4- الإسراء:1.
5- کما نسبه فی مجمع البیان 3:396، إلی أکثر المفسرین.

المملوک «الآبق» المتعذّر تسلیمه «صحّ مع الضمیمة» إلی ما یصحّ بیعه منفرداً «فإن وجده» المشتری وقدر علی إثبات یده علیه «وإلّا کان الثمن بإزاء الضمیمة» ونزّل الآبق بالنسبة إلی الثمن منزلة المعدوم، ولکن لا یخرج بالتعذّر عن ملک المشتری، فیصحّ عتقه عن الکفّارة وبیعه لغیره مع الضمیمة. «ولا خیار للمشتری مع العلم بإباقه» لقدومه علی النقص، أمّا لو جهل جاز الفسخ إن کان البیع صحیحاً.

ویشترط فی بیعه ما یشترط فی غیره: من کونه معلوماً موجوداً عند العقد وغیر ذلک سوی القدرة علی تسلیمه، فلو ظهر تلفه حین البیع أو استحقاقه لغیر البائع أو مخالفاً للوصف بطل البیع فیما یقابله فی الأوّلین وتخیّر المشتری فی الأخیر علی الظاهر.

[*وجدانی فخر]

«ولو قدر المشتری علی تحصیله» دون البائع «فالأقرب عدم اشتراط الضمیمة» فی صحّة البیع؛ لحصول الشرط وهو القدرة علی تسلّمه. ووجه الاشتراط: صدق «الإباق» معه الموجب للضمیمة بالنصّ (1)وکون الشرط التسلیم، وهو أمر آخر غیر التسلّم. ویضعّف بأنّ الغایة المقصودة من التسلیم حصوله بید المشتری بغیر مانع وهی موجودة، والموجبة للضمیمة العجز عن تحصیله وهی مفقودة «وعدم لحوق أحکامها لو ضمّ» فیوزّع الثمن علیهما لو لم یقدر علی تحصیله أو تلف قبل القبض، ولا یتخیّر لو لم یعلم بإباقه.

ولا یشترط فی الضمیمة صحّة إفرادها بالبیع؛ لأنّه حینئذٍ بمنزلة المقبوض، وغیر ذلک من الأحکام. ولا یلحق بالآبق غیره ممّا فی معناه، کالبعیر الشارد والفرس [ العائر ] (2)علی الأقوی، بل المملوک المتعذّر تسلیمه بغیر الإباق،

[شماره صفحه واقعی : 199]

ص: 352


1- اُنظر الوسائل 12:262، الباب 11 من أبواب عقد البیع وشروطه.
2- فی المخطوطات: الغایر. وعار الفرس إذا ذهب علی وجهه وتباعد عن صاحبه.

اقتصاراً فیما خالف الأصل (1)علی المنصوص.

«أما الضالّ والمجحود» من غیر إباق «فیصحّ البیع، ویراعی بإمکان التسلیم» فإن أمکن فی وقت قریب لا یفوت به شیء من المنافع یعتدّ به أو رضی المشتری بالصبر إلی أن یسلّم لزم «وإن (2)تعذّر فسخ المشتری إن شاء» وإن شاء التزم وبقی علی ملکه ینتفع به بالعتق ونحوه. ویحتمل قویّاً بطلان البیع، لفقد شرط الصحّة، وهو إمکان التسلیم. وکما یجوز جعل الآبق مثمناً یجوز جعله ثمناً، سواء کان فی مقابله (3)آبق آخر أم غیره؛ لحصول معنی البیع فی الثمن والمثمن.

«وفی احتیاج العبد الآبق المجعول ثمناً إلی الضمیمة احتمال» لصدق «الإباق» المقتضی لها «ولعلّه الأقرب» لاشتراکهما فی العلّة المقتضیة لها «وحینئذٍ یجوز أن یکون أحدهما ثمناً والآخر مثمناً مع الضمیمتین» .

«ولا یکفی» فی الضمیمة فی الثمن والمثمن «ضمّ آبق آخر إلیه» لأنّ الغرض من الضمیمة أن تکون ثمناً إذا تعذّر تحصیله، فتکون جامعة لشرائطه التی من جملتها إمکان التسلیم، والآبق الآخر لیس کذلک.

«ولو تعدّدت العبید» فی الثمن والمثمن «کفت ضمیمة واحدة» لصدق «الضمیمة مع الآبق» ولا یعتبر فیها کونها متموّلة إذا وزّعت علی کلّ واحد؛ لأنّ ذلک یصیر بمنزلة ضمائم، مع أنّ الواحدة کافیة.

وهذه الفروع من خواصّ هذا الکتاب (4)ومثلها فی تضاعیفه کثیر ننبّه علیه إن شاء اللّٰه تعالی فی مواضعه.

[شماره صفحه واقعی : 200]

ص: 353


1- وهو اشتراط القدرة علی التسلیم.
2- فی (ق) و (س) : فإن.
3- فی (ع) و (ش) : مقابلته، وفی (ر) مقابلة.
4- أی اللمعة.
[الثالثة یشترط: ان یکون طلقا]

صوت

[*وجدانی فخر]

«الثالثة» :

«یشترط» فی المبیع «أن یکون طلقاً، فلا یصحّ بیع الوقف» العامّ مطلقاً إلّا أن یتلاشی ویضمحلّ بحیث لا یمکن الانتفاع به فی الجهة المقصودة مطلقاً، کحصیر یبلی ولا یصلح للانتفاع به فی محلّ الوقف، وجذع ینکسر کذلک ولا یمکن صرفهما بأعیانهما فی الوقود لمصالحه کآجر المسجد، فیجوز بیعه حینئذٍ وصرفه فی مصالحه، إن لم یمکن الاعتیاض عنه بوقف. ولو لم یکن أصله موقوفاً بل اشتری للمسجد مثلاً من غلّته أو بذله له باذل، صحّ للناظر بیعه مع المصلحة مطلقاً (1).

«ولو أدّی بقاؤه إلی خرابه لخلف بین أربابه» فی الوقف المحصور (2)«فالمشهور الجواز» أی جواز بیعه حینئذٍ. وفی الدروس اکتفی فی جواز بیعه بخوف خرابه أو خلف أربابه المؤدّی إلی فساد (3)وقلّ أن یتّفق فی هذه المسألة فتوی واحدٍ، بل فی کتاب واحدٍ فی باب البیع والوقف، فتأمّلها أو طالع شرح المصنّف للإرشاد (4)تطّلع علی ذلک.

والأقوی فی المسألة ما دلّت علیه صحیحة علیّ بن مهزیار عن أبی جعفر الجواد علیه السلام من جواز بیعه إذا وقع بین أربابه خلفٌ شدید، وعلّله علیه السلام بأ نّه ربما جاء فیه تلف الأموال والنفوس (5)وظاهره أنّ خوف أدائه إلیهما أو إلی أحدهما لیس بشرط، بل هو مظنّة لذلک. ومن هذا الحدیث اختلفت أفهامهم فی الشرط

[شماره صفحه واقعی : 201]

ص: 354


1- وإن لم یتلاش ولم یضمحلّ.
2- أی الوقف الخاصّ.
3- الدروس 2:279.
4- اُنظر غایة المراد 2:23-29 و 451.
5- الوسائل 13:305، الباب 6 من أبواب أحکام الوقوف والصدقات، الحدیث 6.

المسوّغ للبیع، ففهم المصنّف هنا أنّ المعتبر الخلف المؤدّی إلی الخراب نظراً إلی تعلیله بتلف المال، فإنّ الظاهر أنّ المراد بالمال «الوقف» إذ لا دخل لغیره فی ذلک.

ولا یجوز بیعه فی غیر ما ذکرناه وإن احتاج إلی بیعه أرباب الوقف ولم تکفهم غلّته، أو کان بیعه أعودَ، أو غیر ذلک مما قیل (1)لعدم دلیل صالح علیه.

وحیث یجوز بیعه یشتری بثمنه ما یکون وقفاً علی ذلک الوجه إن أمکن، مراعیاً للأقرب إلی صفته فالأقرب، والمتولّی لذلک: الناظر إن کان، وإلّا الموقوف علیهم إن انحصروا، وإلّا فالناظر العام.

«ولا بیع» الأمة «المستولدة» من المولی. ویتحقّق الاستیلاد المانع من البیع بعلوقها فی ملکه وإن لم تلجه الروح کما سیأتی، فقوله: «ما دام الولد حیّاً» مبنیّ علی الأغلب أو علی التجوّز؛ لأنّه قبل ولوج الروح لا یوصف بالحیاة إلّا مجازاً، ولو مات صارت کغیرها من إمائه عندنا. أمّا مع حیاته فلا یجوز بیعها «إلّافی ثمانیة مواضع» وهذا الجمع من خواصّ هذا الکتاب (2).

[*وجدانی فخر]

«أحدها: فی ثمن رقبتها مع إعسار مولاها، سواء کان حیّاً أو میّتاً» أمّا مع الموت فموضع وفاق، وأمّا مع الحیاة فعلی أصحّ القولین (3)لإطلاق

[شماره صفحه واقعی : 202]

ص: 355


1- راجع غایة المراد 2:23 وما بعدها من الصفحات، والمقنعة:652.
2- أی اللمعة.
3- القول بالجواز مطلقاً هو المشهور کما فی کنز الفوائد 1:394، ونسبه الصیمری فی غایة المرام 1:294 إلی الأکثر. وأمّا القول باشتراط الموت فلم نعثر علی قائل به نعم نسبه السید العاملی فی مفتاح الکرامة 4:262، إلی السید المرتضی ولکن لم نعثر علیه فی کتبه ولا علی ناقل عنه، وتردّد المحقّق فی الشرائع 2:17، ومثله العلّامة فی التحریر 2:280، والقواعد 2:23.

النصّ (1). والمراد بإعساره: أن لا یکون له من المال ما یوفی ثمنها زائداً علی المستثنیات فی وفاء الدین.

«وثانیها: إذا جنت علی غیر مولاها» فیدفع ثمنها فی الجنایة أو رقبتها إن رضی المجنیّ علیه. ولو کانت الجنایة علی مولاها لم یجز؛ لأنّه لا یثبت له علی ماله مال.

«وثالثها: إذا عجز» مولاها «عن نفقتها» ولو أمکن تأدّیها ببیع بعضها وجب الاقتصار علیه، وقوفاً فیما خالف الأصل علی موضع الضرورة.

«ورابعها: إذا مات قریبها ولا وارث له سواها» لتعتق وترثه، وهو تعجیل عتق أولی بالحکم من إبقائها لتعتق بعد وفاة مولاها.

«وخامسها: إذا کان علوقها بعد الارتهان» فیقدّم حقّ المرتهن لسبقه. وقیل: یقدم حق الاستیلاد (2)لبناء العتق علی التغلیب، ولعموم النهی عن بیعها (3).

«وسادسها: إذا کان علوقها بعد الإفلاس» أی بعد الحجر علی المفلس، فإنّ مجرّد ظهور الإفلاس لا یوجب تعلّق حقّ الدیّان بالمال. والخلاف هنا (4)کالرهن.

«وسابعها: إذا مات مولاها ولم یخلّف سواها وعلیه دین مستغرق وإن لم

یکن ثمناً لها» لأنّها إنّما تعتق بموت مولاها من نصیب ولدها ولا نصیب له مع استغراق الدین، فلا تعتق وتصرف فی الدین.

«وثامنها: بیعها علی من تنعتق علیه، فإنّه فی قوّة العتق» فیکون تعجیل

[شماره صفحه واقعی : 203]

ص: 356


1- الوسائل 13:51، الباب 24 من أبواب بیع الحیوان، الحدیث 2.
2- قاله المحقّق فی الشرائع 2:82، والعلّامة فی التحریر 2:488.
3- اُنظر الوسائل 13:51، الباب 24 من أبواب بیع الحیوان، الحدیث الأوّل.
4- راجع القواعد 2:147، وجامع المقاصد 5:256.

خیر یستفاد من مفهوم الموافقة، حیث إنّ المنع من البیع لأجل العتق.

«وفی جواز بیعها بشرط العتق نظر، أقربه الجواز» لما ذکر (1)فإن لم یفِ المشتری بالشرط فسخ البیع وجوباً، وإن لم یفسخه المولی احتمل انفساخه بنفسه، وفسخ الحاکم إن اتّفق (2)وهذا موضع تاسع. وما عدا الأوّل من هذه المواضع غیر منصوص بخصوصه، وللنظر فیه مجال. وقد حکاها فی الدروس بلفظ «قیل» وبعضها جعله احتمالاً (3)من غیر ترجیح لشیء منها.

وزاد بعضهم مواضع اُخر: عاشرها: فی کفن سیّدها إذا لم یخلّف سواها ولم یمکن بیع بعضها فیه، وإلّا اقتصر علیه (4)وحادی عشرها: إذا أسلمت قبل مولاها الکافر (5)وثانی عشرها: إذا کان ولدها غیر وارث، لکونه قاتلاً أو کافراً (6)لأ نّها لا تنعتق بموت مولاها حینئذٍ؛ إذ لا نصیب لولدها. وثالث عشرها: إذا جنت علی مولاها جنایة تستغرق قیمتها (7)ورابع عشرها: إذا قتلته خطأ (8)

[شماره صفحه واقعی : 204]

ص: 357


1- من أ نّه تعجیل خیر.
2- فی (ش) : إن أمکن.
3- الدروس 2:222.
4- لم نعثر علی من صرّح بجواز بیعها فی کفن سیدها ونسبه فی المسالک 3:170 إلی الأصحاب، وقال التستری فی مقابس الأنوار:168: والقول بجوازه حینئذ مع استیعاب قیمته لقیمتها مأخوذ من القول به فی الصورة السابقة [ أی الدین ] مع الاستیعاب، فإنّ الکفن مقدّم علی الدین.
5- جامع المقاصد 4:98.
6- غایة المرام 2:22.
7- و (8) اُنظر کنز العرفان 2:129، وغایة المرام 2:22، والمهذّب البارع 4:106، وجامع المقاصد 4:98.

وخامس عشرها: إذا حملت فی زمن خیار البائع أو المشترک ثم فسخ البائع بخیاره (1)وسادس عشرها: إذا خرج مولاها عن الذمّة وملکت أمواله التی هی منها. وسابع عشرها: إذا لحقت هی بدار الحرب ثم استرقّت. وثامن عشرها: إذا کانت لمکاتب مشروط، ثم فسخ کتابته. وتاسع عشرها: إذا شرط أداء الضمان منها قبل الاستیلاد ثم أولدها، فإنّ حقّ المضمون له أسبق من حقّ الاستیلاد، کالرهن والفلس السابقین. والعشرون: إذا أسلم أبوها أو جدّها وهی مجنونة أو صغیرة ثم استولدها الکافر بعد البلوغ قبل أن تخرج عن ملکه، وهذه فی حکم إسلامها عنده.

وفی کثیر من هذه المواضع نظر.

[الرابعة: جنایة العبد لا تمنع من بیعه]

صوت

[*وجدانی فخر]

«الرابعة» :

«لو جنی العبد خطأ لم تمنع» جنایته «من بیعه» لأنّه لم یخرج عن ملک مولاه بها، والتخیّر فی فکّه للمولی، فإن شاء فکّه بأقلّ الأمرین، من أرش الجنایة وقیمته، وإن شاء دفعه إلی المجنیّ علیه أو ولیّه لیستوفی من رقبته ذلک. فإذا باعه بعد الجنایة کان التزاماً بالفداء علی أصحّ القولین (2)ثم إن فداه، وإلّا جاز للمجنیّ علیه استرقاقه، فیفسخ البیع إن استوعبت قیمته؛ لأنّ حقّه أسبق. ولو کان المشتری جاهلاً بعیبه تخیّر أیضاً.

[شماره صفحه واقعی : 205]

ص: 358


1- جامع المقاصد 4:99، ویراجع لسایر الموارد کنز العرفان 2:129، والمهذّب البارع 4:103-106، وغایة المرام 2:21-22، وجامع المقاصد 4:98-99.
2- اختاره العلّامة فی التذکرة 10:43، والتحریر 2:280، وغیرهما. وأمّا عدم التزام السیّد بالفداء فقد احتمله فی نهایة الإحکام 2:484.

«ولو جنی عمداً فالأقرب أ نّه» أی البیع «موقوف علی رضا المجنیّ علیه، أو ولیّه» لأنّ التخیّر فی جنایة العمد إلیه وإن لم یخرج عن ملک سیّده، فبالثانی یصحّ البیع، وبالأوّل یثبت التخیّر، فیضعّف قول الشیخ ببطلان البیع فیه (1)نظراً إلی تعلّق حقّ المجنیّ علیه قبله ورجوع الأمر إلیه، فإنّ ذلک لا یقتضی البطلان، ولا یقصر عن بیع الفضولی. ثم إن أجازالبیع ورضی بفدائه بالمال وفکّه المولی لزم البیع، وإن قتله أو استرقّه بطل. ویتخیّر المشتری قبل استقرار حاله مع جهله للعیب المعرّض للفوات. ولو کانت الجنایة فی غیر النفس واستوفی فباقیه مبیع، وللمشتری الخیار مع جهله؛ للتبعیض، مضافاً إلی العیب سابقاً.

[الخامسة: یشترط العلم بالثمن]

«الخامسة» :

«یشترط علم الثمن قدراً وجنساً ووصفاً» (2)قبل إیقاع عقد البیع «فلا یصحّ البیع بحکم أحد المتعاقدین أو أجنبیّ» اتّفاقاً، وإن ورد فی روایة شاذّة جواز تحکیم المشتری (3)فیلزمه الحکم بالقیمة فما زاد «ولا بثمن مجهول القدر وإن شوهد» لبقاء الجهالة وثبوت الغرر المنفیّ (4)معها. خلافاً للشیخ فی

[شماره صفحه واقعی : 206]

ص: 359


1- المبسوط 2:135، والخلاف 3:117، المسألة 198 من کتاب البیوع.
2- أی من المشتری والبائع، وکذا المثمن ولو بإخبار البائع کما یدلّ علیه بعض الأخبار، أو الاکتفاء بالوصف ولو فی المثمن، فکان المراد بالعلم ما یشمل مثل ذلک، واللّٰه أعلم. (منه رحمه الله) .
3- وهی روایة رفاعة النخّاس، اُنظر الوسائل 12:271، الباب 18 من أبواب عقد البیع وشروطه، وفیه حدیث واحد.
4- اُنظر الوسائل 12:330، الباب 40 من أبواب آداب التجاره، الحدیث 3.

الموزون (1)وللمرتضی فی مال السَلَم (2)ولابن الجنید فی المجهول مطلقاً إذا کان المبیع صبرة مع اختلافهما جنساً (3)«ولا مجهول الصفة» کمئة درهم وإن کانت مشاهدة لا یعلم وصفها مع تعدد النقد الموجود «ولا مجهول الجنس وإن علم قدره» لتحقّق الجهالة فی الجمیع.

فلو باع کذلک کان فاسداً وإن اتّصل به القبض. ولا یکون کالمعاطاة؛ لأنّ شرطها اجتماع شرائط صحّة البیع سوی العقد الخاصّ «فإن قبض المشتری المبیع والحال هذه کان مضموناً علیه» لأنّ «کلّ عقد یضمن بصحیحه یضمن بفاسده» وبالعکس فیرجع به وبزوائده متّصلة ومنفصلة، وبمنافعه المستوفاة وغیرها علی الأقوی، ویضمنه «إن تلف» بقیمته یوم التلف علی الأقوی. وقیل: یوم القبض (4)وقیل: الأعلی منه إلیه (5)وهو حسن إن کان التفاوت بسبب نقص فی العین أو زیادة، أمّا باختلاف السوق فالأوّل أحسن. ولو کان مثلیّاً ضمنه بمثله، فإن تعذّر فقیمته یوم الإعواز علی الأقوی.

[السادسة: ما یشترط فی بیع المکیل و الموزن و المعدود]

صوت

[*وجدانی فخر]

«السادسة» :

«إذا کان العوضان من المکیل أو الموزون أو المعدود، فلابدّ من

[شماره صفحه واقعی : 207]

ص: 360


1- المبسوط 3:223.
2- الناصریّات:369، المسألة 175.
3- حکاه بعینه فی الدروس 3:195، وانظر المختلف 5:245 و 247.
4- قاله المحقّق فی الشرائع 2:17.
5- قاله ابن إدریس فی السرائر 2:285، والصیمری فی غایة المرام 2:24.

اعتبارهما بالمعتاد» من الکیل والوزن والعدد، فلا یکفی المکیال المجهول، کقصعة حاضرة وإن تراضیا به. ولا الوزن المجهول، کالاعتماد علی صخرة معیّنة وإن عرفا قدرها تخمیناً. ولا العدّ المجهول بأن عوّلا علی ملء الید أو آلة یجهل ما تشتمل علیه ثم اعتبرا العدّ به؛ للغرر المنهیّ عنه (1)فی ذلک کلّه.

«ولو باع المعدود وزناً صحّ» لارتفاع الجهالة به وربما کان أضبط. «ولو باع الموزون کیلاً أو بالعکس أمکن الصحّة فیهما» للانضباط، وروایة وهب عن الصادق علیه السلام (2)ورجّحه فی سلم الدروس (3)«ویحتمل صحّة العکس» وهو بیع المکیل وزناً «لا الطرد؛ لأنّ الوزن أصل للکیل (4)» وأضبط منه، وإنّما عدل إلی الکیل تسهیلاً.

«ولو شقّ العدّ» فی المعدود لکثرته أو لضرورة «اعتبر مکیال ونسب الباقی إلیه» واغتفر التفاوت الحاصل بسببه، وکذا القول فی المکیل والموزون حیث یشقّ وزنهما وکیلهما. وعبّر کثیر من الأصحاب فی ذلک بتعذّر العدّ (5)والاکتفاء بالمشقّة والعسر-کما فعل المصنّف-أولی، بل لو قیل بجوازه مطلقاً؛ لزوال الغرر وحصول العلم واغتفار التفاوت کان حسناً، وفی بعض الأخبار (6)دلالة علیه.

[شماره صفحه واقعی : 208]

ص: 361


1- الوسائل 12:330، الباب 40 من أبواب آداب التجارة، الحدیث 3.
2- الوسائل 13:63، الباب 7 من أبواب السلف، الحدیث الأوّل.
3- الدروس 3:253.
4- فی (س) : أصل الکیل.
5- مثل الشیخ فی النهایة:400، وابن إدریس فی السرائر 2:321، والمحقق فی الشرائع 2:18، والعلّامة فی القواعد 2:22، وغیرهم.
6- الوسائل 12:255، الباب 5 من أبواب عقد البیع وشروطه، الحدیث الأوّل.
[السابعة: حکم ابتیاع الجزء مشاعا]

صوت

[*وجدانی فخر]

«السابعة» :

«یجوز ابتیاع جزء معلوم النسبة» کالنصف والثلث «مشاعاً تساوت أجزاؤه» کالحبوب والأدهان «أو اختلفت» کالجواهر والحیوان «إذا کان الأصل» الذی بیع جزؤه «معلوماً» بما یعتبر فیه من کیل أو وزن أو عدّ أو مشاهدة «فیصحّ بیع نصف الصبرة المعلومة» المقدار والوصف «و» نصف «الشاة (1)المعلومة» بالمشاهدة أو الوصف.

«ولو باع شاة غیر معلومة من قطیع بطل» وإن علم عدد ما اشتمل علیه من الشیاه وتساوت أثمانها؛ لجهالة عین المبیع.

«ولو باع قفیزاً من صبرة صحّ، وإن لم یعلم کمیّة الصبرة» لأنّ المبیع مضبوط المقدار وظاهره الصحّة وإن لم یعلم اشتمال الصبرة علی القدر المبیع «فإن نقصت تخیّر المشتری بین الأخذ» للموجود منها «بالحصّة» أی بحصّته من الثمن «وبین الفسخ» لتبعّض الصفقة.

واعتبر بعضهم العلم (2)باشتمالها علی المبیع أو إخبار البائع به (3)وإلّا لم یصح. وهو حسن. نعم، لو قیل بالاکتفاء بالظنّ الغالب باشتمالها علیه کان متّجهاً، وتفرّع علیه ما ذکره أیضاً.

واعلم أنّ أقسام بیع الصبرة عشرة ذکر المصنّف بعضها منطوقاً وبعضها مفهوماً.

[شماره صفحه واقعی : 209]

ص: 362


1- فی (ق) : الشیاه.
2- اعتبره العلّامة فی القواعد 2:24، ونقله فخر المحقّقین فی الإیضاح 1:430 عن الشیخ، ولکن لم نعثر علیه فی ما بأیدینا من کتبه.
3- لم نعثر علی من اعتبر إخبار البائع.

وجملتها: أ نّها إمّا أن تکون معلومة المقدار، أو مجهولته. فإن کانت معلومة صحّ بیعها أجمع، وبیع جزء منها معلوم مشاع، وبیع مقدار-کقفیز-تشتمل علیه، وبیعها کلّ قفیز بکذا، لا بیع کلّ قفیز منها بکذا. والمجهولة یبطل بیعها فی جمیع الأقسام الخمسة إلّاالثالث (1).

وهل ینزّل القدر المعلوم فی الصورتین علی الإشاعة، أو یکون المبیع ذلک المقدار فی الجملة؟ وجهان، أجودهما الثانی. وتظهر الفائدة فیما لو تلف بعضها، فعلی الإشاعة یتلف من المبیع بالنسبة، وعلی الثانی یبقی المبیع ما بقی قدره.

[الثامنة: کفایة المشاهد عن الوصف]

«الثامنة» :

«یکفی المشاهدة عن الوصف ولو غاب وقت الابتیاع» بشرط أن لا یکون ممّا لا (2)یتغیّر عادة، کالأرض والأوانی والحدید والنحاس، أو لا تمضی مدّة یتغیّر فیها عادة ویختلف باختلافه زیادة ونقصاناً، کالفاکهة والطعام والحیوان، فلو مضت المدّة کذلک لم یصحّ؛ لتحقّق الجهالة المترتّبة علی تغیّره عن تلک الحالة. نعم لو احتمل الأمرین صحّ، عملاً بأصالة البقاء.

«فإن ظهر المخالفة» بزیادته أو نقصانه، فإن کان یسیراً یتسامح بمثله عادة فلا خیار، وإلّا «تخیّر المغبون» منهما، وهو البائع إن ظهر زائداً، والمشتری إن ظهر ناقصاً

[*وجدانی فخر]

«ولو اختلفا فی التغیّر قدّم قول المشتری مع یمینه (3)»

[شماره صفحه واقعی : 210]

ص: 363


1- وهو بیع مقدار تشتمل علیه.
2- کذا فی نسخة (ع) أیضاً التی قوبلت بنسخة المؤلّف بذکر «لا» فی الموضعین. ولا یخفی أنّ إحداهما زائدة، قال بعض المحشّین: «والحقّ فی العبارة حذف «لا» الاُولی کما فی نسخة عندی» راجع هامش (ر) .
3- فی (ق) و (س) : بیمینه. وهکذا فی (ف) من الشرح.

إن کان هو المدّعی للتغیّر الموجب للخیار والبائع ینکره؛ لأنّ البائع یدّعی علمه بهذه الصفة وهو ینکره، ولأنّ الأصل عدم وصول حقّه إلیه، فیکون فی معنی المنکر، ولأصالة بقاء یده علی الثمن. وربما قیل بتقدیم قول البائع (1)لتحقّق الاطّلاع المجوّز للبیع، وأصالة عدم التغیّر.

ولو انعکس الفرض بأن ادّعی البائع تغیّره فی جانب الزیادة وأنکر المشتری، احتمل تقدیم قول المشتری أیضاً، کما یقتضیه إطلاق العبارة؛ لأصالة عدم التغیّر ولزوم البیع. والظاهر تقدیم قول البائع؛ لعین ما ذکر فی المشتری.

وفی تقدیم قول المشتری فیهما جمع بین متنافیین مدّعیً ودلیلاً. والمشهور فی کلامهم هو القسم الأوّل (2)فلذا أطلق المصنّف هنا (3)لکن نافره تعمیمه الخیار للمغبون منهما قبله (4)وعطفه علیه مطلقاً.

ولو اتّفقا علی تغیّره لکن اختلفا فی تقدّمه علی البیع وتأخّره فإن شهدت القرائن بأحدهما حکم به، وإن احتمل الأمران فالوجهان، وکذا لو وجداه تالفاً وکان ممّایکفی فی قبضه التخلیة واختلفا فی تقدّم التلف عن البیع وتأخّره أو لم یختلفا، فإنّه یتعارض أصلاً عدم تقدّم کلّ منهما فیتساوقان ویتساقطان، ویتّجه تقدیم حقّ المشتری، لأصالة بقاء یده وملکه للثمن والعقد الناقل قد شکّ فی تأثیره؛ لتعارض الأصلین.

[شماره صفحه واقعی : 211]

ص: 364


1- قاله العلّامة فی المختلف 5:297.
2- وهو ما إذا کان المشتری مدّعیاً للتغیّر.
3- حیث قال: «قدّم قول المشتری مع یمینه» ولم یقیّده بما إذا کان هو المدّعی للتغیّر.
4- یعنی قبل قوله: «قدّم قول المشتری» حیث قال: فإن ظهر المخالفة تخیّر المغبون.
[التاسعة: جواز اختبار ما یراد طعمه و ریحه]

«التاسعة» :

«یعتبر (1)ما یراد طعمه» کالدبس «وریحه» کالمسک، أو یوصف، علی الأولی (2)«ولو اشتراه» من غیر اختبار ولا وصف «بناءً علی الأصل» وهو الصحّة «جاز» مع العلم به من غیر هذه الجهة، کالقوام واللون وغیرهما ممّا یختلف قیمته باختلافه.

وقیل: لا یصحّ بیعه إلّابالاعتبار أو الوصف کغیره؛ للغرر (3).

والأظهر جواز البناء علی الأصل إحالة علی مقتضی الطبع، فإنّه أمر مضبوط عرفاً لا یتغیّر غالباً إلّالعیب فیجوز الاعتماد علیه؛ لارتفاع الغرر به، کالاکتفاء برؤیة ما یدلّ بعضه علی باقیه غالباً، کظاهر الصبرة واُنموذج المتماثل. وینجبر النقص بالخیار.

[*وجدانی فخر]

«فإن خرج معیباً تخیّر المشتری بین الردّ والأرش» إن لم یتصرّف فیه تصرّفاً زائداً علی اختباره «ویتعیّن الأرش لو تصرّف فیه» کما فی غیره من أنواع المبیع «وإن کان» المشتری المتصرّف «أعمی» لتناول الأدلّة له. خلافاً لسلّار حیث خیّر الأعمی بین الردّ والأرش (4)وإن تصرّف.

«وأبلغ فی الجواز» من غیر اعتباره «ما یفسد باختباره، کالبطّیخ

[شماره صفحه واقعی : 212]

ص: 365


1- یعنی: یختبر.
2- یعنی الاعتبار والتوصیف علی وجه الأولویّة، لا الاشتراط.
3- قاله المفید فی المقنعة:609، والشیخ فی النهایة:404، ومثله فی الکافی:354، والمراسم:180، والوسیلة:246، ولکن لم یتعرضوا هؤلاء للوصف. نعم، نسب ذلک فی التنقیح الرائع 2:28 إلی التقی والقاضی وسلّار.
4- المراسم:181.

والجوز والبیض» لمکان الضرورة والحرج «فإن» اشتراه فظهر صحیحاً فذاک، وإن «ظهر فاسداً» بعد کسره «رجع بأرشه» - ولیس له الردّ، للتصرّف-إن کان له قیمة «ولو لم یکن لمکسوره قیمة» کالبیض الفاسد «رجع بالثمن» أجمع، لبطلان البیع حیث لا یقابل الثمن مال.

«وهل یکون العقد مفسوخاً من أصله» نظراً إلی عدم المالیّة من حین العقد فیقع باطلاً ابتداءً «أو یطرأ علیه الفسخ» بعد الکسر وظهور الفساد التفاتاً إلی حصول شرط الصحّة حین العقد وإنّما تبیّن الفساد بالکسر فیکون هو المفسد؟ «نظر» ورجحان الأوّل واضح؛ لأنّ ظهور الفساد کشف عن عدم المالیّة فی نفس الأمر حین البیع، لا أحدث عدمها حینه، والصحّة مبنیّة علی الظاهر. وفی الدروس جزم بالثانی وجعل الأوّل احتمالاً وظاهر کلام الجماعة (1).

«و» تظهر «الفائدة فی مؤونة نقله عن الموضع» الذی اشتراه فیه إلی موضع اختباره، فعلی الأوّل علی البائع، وعلی الثانی علی المشتری؛ لوقوعه فی ملکه. ویشکل بأ نّه وإن کان ملکاً للبائع حینئذٍ لکن نقله بغیر أمره، فلا یتجّه الرجوع علیه بالمؤونة. وکون المشتری هنا کجاهل استحقاق المبیع-حیث یرجع بما غرم-إنّما یتّجه مع الغرور، وهو منفیّ هنا؛ لاشتراکهما فی الجهل.

ولو اُرید بها مؤونة نقله من موضع الکسر-لو کان مملوکاً وطلب مالکه نقله أو ما فی حکمه-انعکس الحکم واتّجه کونه علی البائع مطلقاً؛ لبطلان البیع علی التقدیرین. واحتمال کونه علی المشتری؛ لکونه من فعله وزوال المالیّة عنهما مشترک أیضاً بین الوجهین، وکیف کان فبناء حکمها علی الوجهین لیس بواضح.

وربما قیل بظهور الفائدة أیضاً فی ما لو تبرّأ البائع من عیبه، فیتّجه کون

[شماره صفحه واقعی : 213]

ص: 366


1- الدروس 3:198.

تلفه من المشتری علی الثانی (1)دون الأوّل (2)ویشکل صحّة الشرط (3)علی تقدیر فساد الجمیع؛ لمنافاته لمقتضی العقد؛ إذ لا شیء فی مقابلة الثمن فیکون أکل مال بالباطل.

وفی ما لو رضی به المشتری بعد الکسر (4)وفیه أیضاً نظر؛ لأنّ الرضا بعد الحکم بالبطلان لا أثر له.

[العاشرة: جواز بیع السمک فی فارة]

صوت

[*وجدانی فخر]

«العاشرة» :

«یجوز بیع المسک فی فأره» بالهمز، جمع فأرة، به أیضاً، کالفأرة فی غیره (5)وهی الجلدة المشتملة علی المسک «وإن لم تفتق» بناءً علی أصل السلامة، فإن ظهر بعد فتقه معیباً تخیّر «وفتقه-بأن یدخل فیه خیط» بإبرة ثم یخرج «ویشمّ-أحوط» لترتفع الجهالة رأساً.

[الحادیة عشر عدم جواز بیع مجهول المقدار ]

«الحادیة عشرة» :

«لا یجوز بیع سمک الآجام، مع ضمیمة القصب، أو غیره» للجهالة ولو فی بعض المبیع «ولا اللبن فی الضرع» بفتح الضاد، وهو الثدی لکلّ

[شماره صفحه واقعی : 214]

ص: 367


1- یعنی علی القول بطروء الفسخ بعد الکسر وظهور الفساد.
2- لم نعثر علیه. نعم، قال الشیخ فی النهایة:392 بأنّ مع تبرّؤ البائع من العیوب جمیعاً لم یکن للمبتاع الرجوع، ولکن لم یفصّل. ومثله قاله أتباعه کما نقله الشهید فی الدروس 3:198.
3- یعنی تبرّی البائع من عیبه.
4- لم نظفر به.
5- یعنی فی غیر هذا المعنی، وهو الحیوان المعروف.

ذات خفّ أو ظلف «کذلک» أی وإن ضمّ إلیه شیئاً ولو لبناً محلوباً؛ لأنّ ضمیمة المعلوم إلی المجهول تصیّر المعلوم مجهولاً. أمّا عدم الجواز بدون الضمیمة فموضع وفاق، وأمّا معها فالمشهور أ نّه کذلک.

وقیل: یصحّ (1)استناداً إلی روایة ضعیفة (2)وبالغ الشیخ فجوّز ضمیمة ما فی الضرع إلی ما یتجدّد مدّة معلومة (3)والوجه المنع. نعم لو وقع ذلک بلفظ الصلح اتّجه الجواز.

وفصّل آخرون (4)فحکموا بالصحّة مع کون المقصود بالذات المعلوم وکون المجهول تابعاً، والبطلان مع العکس وتساویهما فی القصد الذاتی. وهو حسن، وکذا القول فی کلّ مجهول ضمّ إلی معلوم.

«ولا الجلود والأصواف والأشعار علی الأنعام» وإن ضمّ إلیه غیره أیضاً؛ لجهالة مقدراه، مع کون غیر الجلود موزوناً فلا یباع جزافاً «إلّاأن یکون الصوف» وشبهه «مستجزّاً أو شرط (5)جزّه فالأقرب الصحّة» لأنّ المبیع حینئذ مشاهد، والوزن غیر معتبر مع کونه علی ظهرها وإن استجزّت، کالثمرة علی الشجرة وإن استجذّت.

[شماره صفحه واقعی : 215]

ص: 368


1- قاله الشیخ فی النهایة:400-401، والطوسی فی الوسیلة:246، وغیرهما کما نقله العلّامة فی المختلف 5:247-248.
2- الوسائل 12:259، الباب 8 من أبواب عقد البیع وشروطه، الحدیث 2. ولعلّ الضعف مستند إلی سماعة، اُنظر المسالک 2:480، و 14:207.
3- اُنظر النهایة:400.
4- وهم: العلّامة فی المختلف 5:248 و 254، وأبو العباس فی المقتصر:167، والصیمری فی غایة المرام 2:26.
5- فی (ق) : یشترط.

وینبغی علی هذا عدم اعتبار اشتراط جزّه؛ لأنّ ذلک لا مدخل له فی الصحّة، بل غایته مع تأخیره أن یمتزج بمال البائع، وهو لا یقتضی بطلان البیع، کما لو امتزجت لقطة الخضر بغیرها، فیرجع إلی الصلح.

ولو شرط تأخیره مدّة معلومة وتبعیّة المتجدّد بنی علی القاعدة السالفة، فإن کان المقصود بالذات هو الموجود صحّ، وإلّا فلا.

[الثانیة عشر: جواز بیع دود القز]

«الثانیة عشرة» :

«یجوز بیع دود القزّ» لأنّه حیوان طاهر ینتفع به منفعة مقصودة محلّلة «ونفس القزّ وإن کان الدود فیه؛ لأنّه کالنوی فی التمر» فلا یمنع من بیعه.

وربما احتمل المنع؛ لأنّه إن کان حیّاً عرّضه (1)للفساد، وإن کان میّتاً دخل فی عموم النهی عن بیع المیتة (2).

وهو ضعیف؛ لأنّ عرضة الفساد لا یقتضی المنع، والدود لا یقصد بالبیع حتی تمنع میتته (3)وإلی جوابه أشار المصنّف بقوله: «لأنّه کالنوی» . وقد یقال: إنّ فی النوی منفعة مقصودة کعلَف الدوابّ، بخلاف الدود المیّت. وکیف کان لا تمنع من صحّة البیع.

[شماره صفحه واقعی : 216]

ص: 369


1- کذا فی (ع) التی قوبلت بنسخة المؤلّف قدس سره، وهکذا فی (ش) و (ف) . وفی (ر) عرضة، وکتب علیه بعض المحشّین: الأولی أ نّه مرفوع خبر لمبتداء محذوف، والتقدیر: فهو عرضة، والجملة جزاء الشرط.
2- مثل ما ورد فی المروی عن تحف العقول اُنظر الوسائل 12:54، الباب 2 من أبواب ما یکتسب به والنبوی المشهور: «إنّ اللّٰه إذا حرم شیئاً حرّم ثمنه» . اُنظر عوالی اللآلئ 2:110، الحدیث 301، والمروی فی دعائم الإسلام 2:18، الحدیث 23 وغیرها.
3- فی (ر) میّته.
[الثالثة عشر: حکم ظرف المبیع]

صوت

[*وجدانی فخر]

«الثالثة عشرة» :

«إذا کان المبیع فی ظرف» جاز بیعه مع وزنه معه و «اُسقط ما جرت العادة به للظرف» سواء کان ما جرت به زائداً عن وزن الظرف قطعاً أم ناقصاً. ولو لم تطرّد العادة لم یجز إسقاط ما یزید إلّامع التراضی. ولا فرق بین إسقاطه بغیر ثمن أصلاً وبثمن مغایر للمظروف.

«ولو باعه مع الظرف» من غیر وضع جاعلاً مجموع الظرف والمظروف مبیعاً واحداً بوزن واحد «فالأقرب الجواز» لحصول معرفة الجملة الرافعة للجهالة. ولا یقدح الجهل بمقدار کلّ منهما منفرداً؛ لأنّ المبیع هو الجملة، لا کلّ فرد بخصوصه.

وقیل: لا یصحّ حتی یعلم مقدار کلّ منهما (1)لأنّهما فی قوّة مبیعین (2)وهو ضعیف.

[شماره صفحه واقعی : 217]

ص: 370


1- لم نعثر علیه فی کتب فقهائنا کما اعترف السید العاملی أیضاً فی مفتاح الکرامة 4:296، نعم نسبه فی التذکرة 10:90 إلی بعض الشافعیة والحنابلة اُنظر المغنی 4:148، والمجموع 9:388.
2- راجع الوسائل 12:282، الباب الأوّل من أبواب آداب التجارة.
[«القول فی الآداب»]

«وهی أربعة وعشرون» :

«الأوّل (1): التفقّه فیما یتولّاه» من التکسّب، لیعرف صحیح العقد من فاسده، ویسلم من الربا «و» لا یشترط معرفة الأحکام بالاستدلال کما یقتضیه ظاهر الأمر بالتفقّه (2)بل «یکفی التقلید» لأنّ المراد به هنا معرفتها علی وجه یصحّ. وقد قال علیّ علیه السلام: «من اتّجر بغیر علم فقد ارتطم فی الربا ثم ارتطم» (3).

«الثانی: التسویة بین المعاملین فی الإنصاف» فلا یفرّق بین المماکس وغیره، ولا بین الشریف والحقیر. نعم لو فاوت بینهم بسبب فضیلة ودین (4)فلا بأس. لکن یکره للآخذ قبول ذلک، ولقد کان السلف یوکّلون فی الشراء ممّن لا یُعرف، هرباً من ذلک.

«الثالث: إقالة النادم» فقد قال الصادق علیه السلام: «أیّما عبد مسلم أقال مسلماً فی بیع أقال اللّٰه عثرته یوم القیامة» (5)وهو مطلق فی النادم وغیره، إلّاأنّ ترتّب الغایة مشعر به.

وإنّما یفتقر إلی الإقالة «إذا تفرّقا من المجلس أو شرطا عدم الخیار»

[شماره صفحه واقعی : 218]

ص: 371


1- وردت الأعداد فی (ق) بحروف أ، ب، ج، د. . . .
2- الوسائل 12:282-283، الباب الأوّل من أبواب آداب التجارة، الحدیث 1 و 4.
3- الوسائل 12:283، الباب الأوّل من أبواب آداب التجارة، الحدیث 2.
4- فی (ش) : أو دین.
5- الوسائل 12:286، الباب 3 من أبواب آداب التجارة، الحدیث 2.

فلو کان للمشتری خیارٌ فسخ به ولم یکن محتاجاً إلیها.

«وهل تشرع الإقالة فی زمن الخیار؟ الأقرب: نعم» لشمول الأدلّة له، خصوصاً الحدیث السابق، فإنّه لم یتقیّد بتوقّف المطلوب علیها «ولا یکاد تتحقّق الفائدة» فی الإقالة حینئذٍ «إلّاإذا قلنا هی بیع» فیترتّب علیها أحکام البیع من الشفعة وغیرها، بخلاف الفسخ «أو قلنا بأنّ الإقالة من ذی الخیار إسقاط للخیار» لدلالتها علی الالتزام بالبیع. وإسقاط الخیار لا یختصّ بلفظ، بل یحصل بکلّ ما دلّ علیه من قول وفعل، وتظهر الفائدة حینئذ فیما لو تبیّن بطلان الإقالة فلیس له الفسخ بالخیار.

[*وجدانی فخر]

«ویحتمل سقوط خیاره بنفس طلبها مع علمه بالحکم» لما ذکرناه من الوجه، ومن ثمّ قیل بسقوط الخیار لمن قال لصاحبه: اختر (1)وهو مرویّ (2)أیضاً.

والأقوی عدم السقوط فی الحالین (3)لعدم دلالته علی الالتزام حتی بالالتزام. ویجوز أن یکون مطلوبه من الإقالة تحصیل الثواب بها فلا ینافی إمکان فسخه بسبب آخر، وهو من أتمّ الفوائد.

«الرابع: عدم تزیین المتاع» لیرغب فیه الجاهل مع عدم غایة اُخری للزینة. أمّا تزیینه لغایة اُخری کما لو کانت الزینة مطلوبة عادة فلا بأس.

«الخامس: ذکر العیب» الموجود فی متاعه «إن کان» فیه عیب

[شماره صفحه واقعی : 219]

ص: 372


1- لم نعثر علیه ونسبه المحقّق الثانی فی جامع المقاصد 4:285، والشارح فی المسالک 3:197 إلی الشیخ، ولکن لم نظفر به فی کتب الشیخ، کما استغرب السیّد العاملی فی مفتاح الکرامة 4:544 هذه النسبة وأنّ الشیخ صرّح بخلافها فی المبسوط والخلاف.
2- اُنظر السنن 5:269، وکنز العمال 4:92، الحدیث 9690.
3- الإقالة وطلب الإقالة.

ظاهراً کان أم خفیّاً؛ للخبر (1)ولأنّ ذلک من تمام الإیمان والنصیحة.

«السادس: ترک الحلف علی البیع والشراء» قال صلی الله علیه و آله: «ویل للتاجر من لا واللّٰه وبلی واللّٰه» (2)وقال صلی الله علیه و آله: «من باع واشتری فلیحفظ خمس خصال، وإلّا فلا یشتر ولا یبیع: الربا، والحلف، وکتمان العیب، والمدح إذاباع، والذمّ إذا اشتری» (3)وقال الکاظم علیه السلام: «ثلاثة لا ینظر اللّٰه إلیهم: أحدهم رجل اتّخذ اللّٰه عزّ وجلّ بضاعة لا یشتری إلّابیمین ولا یبیع إلّابیمین» (4)وموضع الأدب الحلف صادقاً، أمّا الکاذب فعلیه لعنة اللّٰه.

«السابع: المسامحة فیهما وخصوصاً فی شراء آلات الطاعات» فإنّ ذلک موجبٌ للبرکة والزیادة، وکذا یستحبّ فی القضاء والاقتضاء (5)للخبر (6).

«الثامن: تکبیر المشتری» ثلاثاً «وتشهدّه الشهادتین بعد الشراء» ولیقل بعدهما: «اللّهمّ إنّی اشتریته التمس فیه من فضلک فاجعل لی فیه فضلاً، اللّهمّ إنّی اشتریته ألتمس فیه رزقاً فاجعل لی فیه رزقاً» (7).

«التاسع: أن یقبض ناقصاً ویدفع راجحاً، نقصاناً ورجحاناً لا یؤدّی إلی الجهالة» بأن یزید کثیراً بحیث یجهل مقداره تقریباً.

[شماره صفحه واقعی : 220]

ص: 373


1- اُنظر الوسائل 12:284-285، الباب 2 من أبواب آداب التجارة الحدیثین 2 و 3.
2- الوسائل 12:310، الباب 25 من أبواب آداب التجارة، الحدیث 5.
3- الوسائل 12:284، الباب 2 من أبواب آداب التجارة، الحدیث 2.
4- الوسائل 12:309-310، الباب 25 من أبواب آداب التجارة، الحدیث 2.
5- القضاء هنا بمعنی أداء الدین، والاقتضاء: أخذ الحقّ.
6- اُنظر الوسائل 12:332، الباب 42 من أبواب آداب التجارة.
7- کما فی الخبرین المرویین فی الوسائل 12:304، الباب 20 من أبواب آداب التجارة الحدیثین 1 و 2.

ولو تنازعا فی تحصیل الفضیلة قدّم من بیده المیزان والمکیال؛ لأنّه الفاعل المأمور بذلک، زیادة علی کونه معطیاً وآخذاً.

«العاشر: أن لا یمدح أحدهما سلعتَه ولا یذمّ سلعة صاحبه» للخبر المتقدّم وغیره (1)«ولو ذمّ سلعة نفسه بما لا یشتمل علی الکذب فلا بأس» .

«الحادی عشر: ترک الربح علی المؤمنین» قال الصادق علیه السلام: «ربح المؤمن علی المؤمن حرام، إلّاأن یشتری بأکثر من مئة درهم فاربح علیه قوت یومک، أو یشتریه للتجارة فاربحوا علیهم وارفقوا بهم» (2)«إلّامع الحاجة فیأخذ منهم نفقة یوم» له ولعیاله «موزّعة علی المعاملین» فی ذلک الیوم مع انضباطهم، وإلّا ترک الربح علی المعاملین بعد تحصیل قوت یومه. کلّ ذلک مع شرائهم للقوت، أمّا للتجارة فلا بأس مع الرفق، کما دلّ علیه الخبر.

«الثانی عشر: ترک الربح علی الموعود بالإحسان» بأن یقول له: «هلمَّ اُحسن إلیک» فیجعل إحسانه الموعود به ترکَ الربح علیه، قال الصادق علیه السلام: «إذا قال الرجل للرجل هلمَّ اُحسن بیعک یحرم علیه الربح» (3)والمراد به الکراهة المؤکّدة.

[*وجدانی فخر]

«الثالث عشر: ترک السبق إلی السوق والتأخّر فیه» بل یبادر إلی قضاء حاجته ویخرج منه؛ لأنّه مأوی الشیاطین کما أنّ المسجد مأوی الملائکة (4)فیکون علی العکس. ولا فرق فی ذلک بین التاجر وغیره، ولا بین أهل السوق

[شماره صفحه واقعی : 221]

ص: 374


1- الوسائل 12:285، الباب 2 من أبواب آداب التجارة، الحدیث 3.
2- المصدر السابق:293، الباب 10 من أبواب آداب التجارة، الحدیث الأوّل.
3- الوسائل 12:292، الباب 9 من أبواب آداب التجارة، الحدیث الأوّل.
4- اُنظر الوسائل 12:344-345، الباب 60 من أبواب آداب التجارة.

عادةً وغیرهم.

«الرابع عشر: ترک معاملة الأدنین» وهم الذین یحاسبون علی الشیء الدون (1)أو من لا یسرّه الإحسان ولا تسوؤه الإساءة، أو من لا یبالی بما قال ولا ما قیل فیه «والمحارفین» - بفتح الراء-وهم الذین لا یبارک لهم فی کسبهم، قال الجوهری: رجل محارف-بفتح الراء-أی محدود محروم، وهو خلاف قولک: مبارَک، وقد حورف کسب فلان: إذا شدّد علیه فی معاشه، کأ نّه میل برزقه عنه (2)«والمؤوفین» أی ذوی الآفة والنقص فی أبدانهم، للنهی عنه فی الأخبار، معلّلاً بأ نّهم أظلم شیء (3)«والأکراد» للحدیث عن الصادق علیه السلام، معلّلاً بأ نّهم حیّ من أحیاء الجنّ کشف اللّٰه عنهم الغطاء (4)ونهی فیه أیضاً عن مخالطتهم (5)«وأهل الذمّة» للنهی عنه (6)ولا یتعدّی إلی غیرهم من أصناف الکفّار؛ للأصل، والفارق «وذوی الشبهة (7)فی المال» کالظَلَمة؛ لسریان شبههم إلی ماله.

«الخامس عشر: ترک التعرض للکیل أو (8)الوزن إذا لم یحسن» حذراً من الزیادة والنقصان المؤدّیین إلی المحرّم. وقیل: یحرم حینئذٍ؛ للنهی عنه فی

[شماره صفحه واقعی : 222]

ص: 375


1- فی مصححّة (ر) : الأدون.
2- الصحاح 4:1342، (حرف) .
3- اُنظر الوسائل 12:307، الباب 22 من أبواب آداب التجارة.
4- المصدر السابق: الباب 23 من أبواب آداب التجارة.
5- اُنظر الوسائل 12:308، الباب 23 من أبواب آداب التجارة.
6- اُنظر الوسائل 12:308-309، الباب 24 من أبواب آداب التجارة، الحدیثین 1 و 7.
7- فی (ش) و (ف) : الشُبه.
8- فی (ق) و (س) بدل «أو» : و.

الأخبار (1)المقتضی للتحریم. وحمل علی الکراهة.

«السادس عشر: ترک الزیادة فی السِلعة وقت النداء» علیها من الدلّال، بل یصبر حتّی یسکت ثمّ یزید إن أراد، لقول علی علیه السلام: «إذا نادی المنادی فلیس لک أن تزید، وإنّما یحرّم الزیادة النداء ویحلّها السکوت» (2).

«السابع عشر: ترک السوم» وهو الاشتغال بالتجارة «ما بین طلوع الفجر إلی طلوع الشمس» لنهی النبیّ صلی الله علیه و آله عنه (3)ولأ نّه وقت دعاءٍ ومسألةٍ للّٰه تعالی، لا وقت تجارة، وفی الخبر: «أنّ الدعاء فیه أبلغ فی طلب الرزق من الضرب فی البلاد» (4).

«الثامن عشر: ترک دخول المؤمن فی سوم أخیه» المؤمن «بیعاً وشراءً» بأن یطلب ابتیاع الذی یرید أن یشتریه ویبذل زیادة عنه لیقدّمه البائع، أو یبذل للمشتری متاعاً غیر ما اتّفق هو والبائع علیه؛ لقول النبی صلی الله علیه و آله: «لا یسوم الرجل علی سوم أخیه» (5)وهو خبرٌ معناه النهی، ومن ثمّ قیل: بالتحریم (6)لأنّه الأصل فی النهی. وإنّما یکره أو یحرم «بعد التراضی أو قربه» فلو ظهر له

[شماره صفحه واقعی : 223]

ص: 376


1- قال فی مفتاح الکرامة (4:137) : ولم نجد القائل بالتحریم ولا النهی، نعم فی المرسل [ الوسائل 12:292، الباب 8 من أبواب آداب التجارة وفیه حدیث واحد] هذا لا ینبغی له، وهو مع إرساله غیر ظاهر فی التحریم، بل یعطی الکراهیة کما علیه الجماعة.
2- الوسائل 12:337، الباب 49 من أبواب آداب التجارة، الحدیث الأوّل.
3- المصدر السابق:295، الباب 12 من أبواب آداب التجارة، الحدیث 2.
4- الوسائل 4:1117، الباب 25 من أبواب الدعاء، الحدیث الأوّل.
5- الوسائل 12:338، الباب 49 من أبواب آداب التجارة، الحدیث 3 وانظر السنن 5:345.
6- قاله الشیخ فی المبسوط 2:160، والراوندی فی فقه القرآن 2:45، وابن إدریس فی السرائر 2:235، وصحّحه المحقّق الثانی فی جامع المقاصد 4:51.

ما یدلّ علی عدمه فلا کراهة ولا تحریم.

«ولو کان السوم بین اثنین» سواء دخل أحدهما علی النهی أم لا، بأن ابتدآ فیه معاً قبل محلّ النهی «لم یجعل نفسه بدلاً من أحدهما» لصدق الدخول فی السوم.

«ولا کراهیة فیما یکون فی الدلالة» لأنّها موضوعة عرفاً لطلب الزیادة ما دام الدلّال یطلبها، فإذا حصل الاتّفاق بین الدلّال والغریم (1)تعلّقت الکراهة؛ لأ نّه لا یکون حینئذ فی الدلالة وإن کان بید الدلّال.

«وفی کراهیة طلب المشتری من بعض الطالبین الترک له نظر» من عدم صدق الدخول فی السوم من حیث الطلب منه، ومن مساواته له فی المعنی حیث أراد أن یحرمه مطلوبه. والظاهر القطع بعدم التحریم علی القول به فی السوم، وإنّما الشکّ فی الکراهة «ولا کراهیة فی ترک الملتمس منه» لأنّه قضاء حاجة لأخیه، وربما استحبّت إجابته لو کان مؤمناً، ویحتمل الکراهة لو قلنا بکراهة طلبه؛ لإعانته له علی فعل المکروه. وهذه الفروع من خواصّ الکتاب.

[*وجدانی فخر]

«التاسع عشر: ترک توکّل حاضر لبادٍ» وهو الغریب الجالب للبلد وإن کان قرویّاً، قال النبی صلی الله علیه و آله: «لا یتوکّل حاضر لباد، دعوا الناس یرزق اللّٰه بعضهم من بعض» (2)وحمل بعضهم النهی علی التحریم (3)وهو حسن لو صحّ الحدیث،

[شماره صفحه واقعی : 224]

ص: 377


1- معناه: الدائن، المدیون، الخصم. ویصحّ استعماله فی المشتری باعتبار کلّ من المعانی.
2- الوسائل 12:328، الباب 37 من أبواب آداب التجارة، الحدیث 3، وفیه: «لا یبیع حاضر لباد» ولم نعثر علی غیره.
3- وهو الشیخ فی المبسوط 2:160، والخلاف 3:172، المسألة 281 من کتاب البیوع، وابن إدریس فی السرائر 2:236، وغیرهما، وقال المحقّق الثانی فی جامع المقاصد 4:52: والأصح التحریم.

وإلّا فالکراهة أوجه، للتسامح فی دلیلها.

وشرطه: ابتداء الحضریّ به، فلو التمسه منه الغریب فلا بأس به. وجهل الغریب بسعر البلد، فلو علم به لم یکره، بل کانت مساعدته محض الخیر. ولو باع مع النهی انعقد وإن قیل بتحریمه، ولا بأس بشراء البلدیّ له؛ للأصل.

«العشرون: ترک التلقّی» للرکبان (1)وهو الخروج إلی الرکب القاصد إلی بلد للبیع علیهم أو الشراء منهم «وحدّه: أربعة فراسخ» فما دون، فلا یکره ما زاد؛ لأنّه سفر للتجارة. وإنّما یکره «إذا قصد» الخروج لأجله، فلو اتّفق مصادفة الرکب فی خروجه لغرض لم یکن به بأس. و «مع جهل البائع أو المشتری» القادم «بالسعر» فی البلد، فلو علم به لم یُکره، کما یشعر به تعلیله صلی الله علیه و آله فی قوله: «لا یتلقّ أحدکم تجارة خارجاً من المصر، والمسلمون یرزق اللّٰه بعضهم من بعض» (2)والاعتبار بعلم من یعامله خاصّة.

«و» کذا ینبغی «ترک شراء ما یتلقّی» ممنّ اشتراه من الرکب بالشرائط ومن ترتّبت یده علی یده وإن ترامی، لقول الصادق علیه السلام: «لا تلقَّ ولا تشتر ما یتلقّی ولا تأکل منه» (3)وذهب جماعة إلی التحریم (4)لظاهر النهی فی هذه الأخبار.

[شماره صفحه واقعی : 225]

ص: 378


1- لم یرد «للرکبان» فی (ش) و (ف) .
2- أورد صدره فی الوسائل 12:326، الباب 36 من أبواب آداب التجارة، الحدیث 5، وذیله فی 327، الباب 37 من الأبواب، الحدیث الأوّل.
3- الوسائل 12:326، الباب 36 من أبواب آداب التجارة، الحدیث 2.
4- منهم الشیخ فی المبسوط 2:160، والخلاف 3:172، المسألة 282 من کتاب البیوع، وابن إدریس فی السرائر 2:237-238، والمحقّق الثانی فی جامع المقاصد 4:37 وغیرهم.

وعلی القولین یصحّ البیع «ولا خیار» للبائع والمشتری «إلّامع الغبن» فیتخیّر المغبون علی الفور فی الأقوی.

ولا کراهة فی الشراء والبیع منه بعد وصوله إلی حدود البلد بحیث لا یصدق التلقّی وإن کان جاهلاً بسعره؛ للأصل. ولا فی بیع نحو المأکول والعلف علیهم وإن تلقّی.

«الحادی والعشرون: ترک الحُکرة» - بالضمّ-وهو جمع الطعام وحبسه یتربّص به الغلاء. والأقوی تحریمه مع حاجة الناس إلیه؛ لصحّة الخبر بالنهی عنه عن النبیّ (1)صلی الله علیه و آله وأ نّه «لا یحتکر الطعام إلّاخاطئ» (2)و «أ نّه ملعون» (3).

وإنّما تثبت الحکرة «فی» سبعة أشیاء: «الحنطة والشعیر والتمر والزبیب والسَمن والزیت والملح» وإنّما یکره إذا وجد باذل غیره یکتفی به الناس «ولو لم یوجد غیره وجب البیع» مع الحاجة. ولا یتقیّد بثلاثة أیّام فی الغلاء وأربعین فی الرُخص. وما روی من التحدید بذلک (4)محمول علی حصول الحاجة فی ذلک الوقت؛ لأنّه مظنّتها «ویسعّر (5)علیه» حیث یجب علیه البیع «إن أجحف» فی الثمن؛ لما فیه من الإضرار المنفیّ «وإلّا فلا» ولا یجوز التسعیر فی الرخص مع عدم الحاجة قطعاً. والأقوی أ نّه مع الإجحاف

[شماره صفحه واقعی : 226]

ص: 379


1- اُنظر الوسائل 12:315، الباب 27 من أبواب آداب التجارة، الحدیث 13 وغیره فی نفس الباب، وکنز العمّال 4:182، الحدیث 10069 و 10071.
2- الوسائل 12:314، الباب 27 من أبواب آداب التجارة، الحدیث 8.
3- المصدر المتقدّم:313، الحدیث 3.
4- الوسائل 12:312-313، الباب 27 من أبواب آداب التجارة، الحدیث الأوّل.
5- فی (ق) و (س) : سعّر.

حیث یؤمر به لا یسعّر علیه أیضاً، بل یؤمر بالنزول عن المجحف وإن کان فی معنی التسعیر، إلّاأ نّه لا یحصر فی قدر خاصّ.

[*وجدانی فخر]

«الثانی والعشرون: ترک الربا فی المعدود علی الأقوی» للأخبار الصحیحة الدالّة علی اختصاصه بالمکیل والموزون (1)وقیل: یحرم فیه أیضاً (2)استناداً إلی روایة (3)ظاهرة فی الکراهة «وکذا فی النسیئة» فی الربویّ «مع اختلاف الجنس» کالتمر بالزبیب. وإنّما کره فیه؛ للأخبار الدالّة علی النهی عنه (4)إلّا أ نّها فی الکراهة أظهر؛ لقوله صلی الله علیه و آله: «إذا اختلف الجنس فبیعوا کیف شئتم» (5)وقیل: بتحریمه (6)لظاهر النهی، کالسابق.

«الثالث والعشرون: ترک نسبة الربح والوضیعة إلی رأس المال» بأن یقول: بعتک بمئة وربح المئة عشرة، أو وضیعتها؛ للنهی عنه (7)ولأ نّه بصورة الربا. وقیل: یحرم (8)عملاً بظاهر النهی. وترک نسبته کذلک أن یقول: بعتک بکذا وربح کذا، أو وضیعته.

[شماره صفحه واقعی : 227]

ص: 380


1- اُنظر الوسائل 12:434، الباب 6 من أبواب الربا.
2- قاله المفید فی المقنعة:605، والدیلمی فی المراسم:180، ونسبه فی المختلف 5:84 إلی الإسکافی.
3- الوسائل 12:449، الباب 16 من أبواب الربا، الحدیث 7.
4- الوسائل 12:442-443 الباب 13 من أبواب الربا، الحدیث 2، و 453 الباب 17 الحدیث 14.
5- عوالی اللآلئ 3:221 الحدیث 86. وفیه: «الجنسان» .
6- قاله الشیخ فی المبسوط 2:89.
7- الوسائل 12:385-386، الباب 14 من أبواب أحکام العقود.
8- قاله الشیخ فی النهایة:389.

«الرابع والعشرون: ترک بیع ما لم یقبض (1)ممّا یکال أو یوزن» للنهی عنه فی أخبار صحیحة (2)حملت علی الکراهة، جمعاً بینها وبین ما دلّ علی الجواز (3)والأقوی التحریم، وفاقاً للشیخ رحمه الله فی المبسوط مدّعیاً للإجماع (4)والعلّامة رحمه الله فی التذکرة والإرشاد (5)لضعف روایات الجواز المقتضیة لحمل النهی فی الأخبار الصحیحة علی غیر ظاهره.

[شماره صفحه واقعی : 228]

ص: 381


1- کذا فی نسختی المتن ومصحّحة (ش) من الشرح، وفی سائر نسخه: ما لا یقبض.
2- الوسائل 12:387-392، الباب 16 من أبواب أحکام العقود، الحدیث 1 و 5 و 11 وغیرها.
3- المصدر المتقدم: الحدیث 6 و 19.
4- المبسوط 2:119.
5- التذکرة 10:122، والإرشاد 1:382.
«الفصل الثالث» «فی بیع الحیوان»
اشارة

وهو قسمان: أناسیّ (1)وغیره. ولمّا کان البحث عن البیع موقوفاً علی الملک وکان تملّک الأوّل موقوفاً علی شرائط نبّه علیها أوّلاً ثم عقّبه بأحکام البیع. والثانی وإن کان کذلک، إلّاأنّ لذکر ما یقبل الملک منه محلاًّ آخر بحسب ما اصطلحوا علیه، فقال:

[بیه الاناسی ]

«والأناسیّ تملک بالسبی مع الکفر الأصلی» وکونهم غیر ذمّة. واحترز بالأصلی عن الارتداد، فلا یجوز السبی وإن کان المرتدّ بحکم الکافر فی جملة من الأحکام «و» حیث یملکون بالسبی «یسری الرقّ» فی أعقابهم «وإن أسلموا بعد» الأسر «ما لم یعرض» لهم «سبب محرّر» من عتق أو کتابة أو تنکیل، أو رحم علی وجه.

«والملقوط فی دار الحرب رقّ إذا لم یکن فیها مسلم» صالح لتولّده منه «بخلاف» لقیط «دار الإسلام» فإنّه حرّ ظاهراً «إلّاأن یبلغ» ویرشد علی الأقوی «ویقرّ علی نفسه بالرقّ» فیقبل منه علی أصحّ القولین (2)لأنّ «إقرار

[شماره صفحه واقعی : 229]

ص: 382


1- بفتح الهمزة، جمع إنسیّ بکسر الهمزة وفتحها.
2- القائل بالقبول هو العلّامة فی المختلف 5:237، والقواعد 2:28، وبعدم القبول هو ابن إدریس فی السرائر 2:354.

العقلاء علی أنفسهم جائز» (1)وقیل: لا یقبل؛ لسبق الحکم بحرّیته شرعاً ولا یتعقبّها الرقّ بذلک (2)وکذا القول فی لقیط دار الحرب إذا کان فیها مسلم. وکلّ مقرّ بالرقیّة بعد بلوغه ورشده وجهالة نسبه مسلماً کان أم کافراً، لمسلم أقرّ أم لکافر، وإن بیع علی الکافر لو کان المقرّ مسلماً.

[*وجدانی فخر]

«والمسبیّ حال الغیبة یجوز تملّکه، ولا خمس فیه» للإمام علیه السلام ولا لفریقه وإن کان حقّه أن یکون للإمام علیه السلام خاصّة؛ لکونه مغنوماً بغیر إذنه، إلّا أ نّهم علیهم السلام أذنوا لنا فی تملّکه کذلک (3)«رخصة» منهم لنا. وأمّا غیرنا فتقرّ یده علیه ویحکم له بظاهر الملک؛ للشبهة (4)کتملّک الخراج والمقاسمة، فلا یؤخذ منه بغیر رضاه مطلقاً.

«ولا یستقرّ للرجل ملک الاُصول» وهم الأبوان وآباؤهما وإن علوا «والفروع» وهم الأولاد ذکوراً وإناثاً وإن سفلن «والإناث المحرّمات» کالعمّة والخالة والاُخت «نسباً» إجماعاً «ورضاعاً» علی أصحّ القولین (5)للخبر الصحیح معلّلاً فیه بأ نّه «یحرم من الرضاع ما یحرم من النسب» (6)ولأنّ الرضاع لحمة کلحمة النسب.

[شماره صفحه واقعی : 230]

ص: 383


1- الوسائل 16:111، الباب 3 من کتاب الإقرار، الحدیث 2.
2- القائل ابن إدریس وسبق التخریج فی الهامش رقم 2 من الصفحة المتقدّمة.
3- راجع الوسائل 6:378-386، الباب 4 من أبواب الأنفال وما یختص بالإمام.
4- یعنی الشبهة الاعتقادیّة.
5- من القائلین بعدم الملک الصدوق فی المقنع:468، والشیخ فی النهایة:540، وابن حمزة فی الوسیلة:340. والقائل بالملک هو المفید فی المقنعة:599، والدیلمی فی المراسم:178، وابن إدریس فی السرائر 2:343، وغیرهم.
6- الوسائل 16:12، الباب 8 من کتاب العتق، الحدیث 3.

«ولا» یستقرّ «للمرأة ملک العمودین» الآباء وإن علوا والأولاد وإن سفلوا، ویستقرّ علی غیرهما وإن حرم نکاحه کالأخ والعمّ والخال وإن استحبّ لها إعتاق المحرم.

وفی إلحاق الخنثی هنا بالرجل أو المرأة نظر، من الشکّ فی الذکوریّة التی هی سبب عتق غیر العمودین فیوجب الشکّ فی عتقهم والتمسّک بأصالة بقاء الملک، ومن إمکانها فیعتقون؛ لبنائه علی التغلیب. وکذا الإشکال لو کان مملوکاً. وإلحاقه بالاُنثی فی الأوّل وبالذکر فی الثانی (1)لا یخلو من قوّة، تمسّکاً بالأصل فیهما.

والمراد بعدم استقرار ملک من ذکر: أ نّه یملک ابتداءً بوجود سبب الملک آناً قلیلاً لا یقبل غیر العتق ثم یعتقون؛ إذ لولا الملک لما حصل العتق. ومن عبّر من الأصحاب بأ نّهما لا یملکان ذلک (2)تجوّز فی إطلاقه علی المستقرّ. ولا فرق فی ذلک کلّه بین الملک القهریّ والاختیاریّ، ولا بین الکلّ والبعض، فیقوّم علیه باقیه إن کان مختاراً علی الأقوی.

وقرابة الشبهة (3)بحکم الصحیح، بخلاف قرابة الزنا علی الأقوی؛ لأنّ الحکم الشرعی یتبع الشرع، لا اللغة.

ویفهم من إطلاقه-کغیره-الرجل والمرأة أنّ الصبیّ والصبیّة لا یعتق علیهم ذلک لو ملکوه إلی أن یبلغوا، والأخبار (4)مطلقة فی الرجل والمرأة کذلک. ویعضده أصالة البراءة وإن کان خطاب الوضع غیر مقصور علی المکلّف.

[شماره صفحه واقعی : 231]

ص: 384


1- المراد بالأوّل کون الخنثی مالکاً، وبالثانی کونه مملوکاً.
2- کالصدوق فی المقنع:468، والمحقّق فی الشرایع 2:56.
3- أی الحاصلة بالوطء بالشبهة.
4- الوسائل 13:29، الباب 4 من أبواب بیع الحیوان.

صوت

[*وجدانی فخر]

«ولا تمنع الزوجیّة من الشراء فتبطل» الزوجیّة ویقع الملک، فإن کان المشتری الزوج استباحها بالملک، وإن کانت الزوجة حرم علیها وطء مملوکها مطلقاً (1)وهو موضع وفاق. وعلّل ذلک بأنّ التفصیل فی حلّ الوطء (2)یقطع الاشتراک بین الأسباب، وباستلزامه اجتماع علّتین علی معلول واحد. ویضعّف بأنّ علل الشرع معرّفات.

وملک البعض کالکلّ؛ لأنّ البضع لا یتبعّض.

«والحمل یدخل» فی بیع الحامل «مع الشرط» أی شرط دخوله، لا بدونه فی أصحّ القولین (3)للمغایرة، کالثمرة. والقائل بدخوله مطلقاً ینظر إلی أ نّه کالجزء من الاُمّ، وفرّع علیه عدم جواز استثنائه، کما لا یجوز استثناء الجزء المعیّن من الحیوان. وعلی المختار لا تمنع جهالته من دخوله مع الشرط؛ لأنّه تابع، سواء قال: «بعتکها وحملها» أم «وشرطت لک حملها» ولو لم یکن معلوماً واُرید إدخاله فالعبارة الثانیة ونحوها، لا غیر. ولو لم یشرطه واحتمل وجوده عند العقد وعدمه فهو للمشتری؛ لأصالة عدم تقدّمه. فلو اختلفا فی وقت العقد قدّم قول البائع مع الیمین وعدم البیّنة؛ للأصل.

والبیض تابع مطلقاً، لا کالحمل، کسائر الأجزاء وما یحتویه البطن.

[شماره صفحه واقعی : 232]

ص: 385


1- تزویجاً وملکاً.
2- یعنی التفصیل فی قوله تعالی: إِلاّٰ عَلیٰ أَزْوٰاجِهِمْ أَوْ مٰا مَلَکَتْ أَیْمٰانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومِینَ المؤمنون:6.
3- القول بدخول الحمل فی البیع مع الشرط للمفید فی المقنعة:600، والشیخ فی النهایة:408، وسلّار فی المراسم:178. والقول بأنّ الحمل تابع للحامل مع الإطلاق للشیخ فی المبسوط 2:156، وأتباعه کالقاضی فی جواهر الفقه:60، المسالة 221، وابن حمزة فی الوسیلة:248.

«ولو شرط فسقط قبل القبض رجع» المشتری من الثمن «بنسبته» لفوات بعض المبیع «بأن یقوّم حاملاً ومجهضاً» أی مسقطاً، لا حائلاً؛ للاختلاف ومطابقة الأوّل للواقع. ویرجع بنسبة التفاوت بین القیمتین من الثمن.

«ویجوز ابتیاع جزءٍ مشاع من الحیوان» کالنصف والثلث «لا معیّن» کالرأس والجلد، ولا یکون شریکاً بنسبة قیمته علی الأصحّ؛ لضعف مستند الحکم بالشرکة (1)وتحقّق الجهالة، وعدم القصد إلی الإشاعة، فیبطل البیع بذلک، إلّاأن یکون مذبوحاً، أو یراد ذبحه، فیقوی صحّة الشرط.

«ویجوز النظر إلی وجه المملوکة إذا أراد شراءها، وإلی محاسنها» وهی مواضع الزینة-کالکفّین والرجلین والشعر-وإن لم یأذن المولی. ولا تجوز الزیادة عن ذلک إلّابإذنه، ومعه یکون تحلیلاً یتبع ما دلّ علیه لفظه حتّی العورة. ویجوز مسّ ما اُبیح له نظره مع الحاجة. وقیل: یباح له النظر إلی ما عدا العورة بدون الإذن (2)وهو بعید.

«ویستحّب تغییر اسم المملوک عند شرائه» أی بعده، وقوّی فی الدروس اطّراده فی الملک الحادث مطلقاً (3)«والصدقة عنه بأربعة دراهم» شرعیّة «وإطعامه» شیئاً «حلواً» .

«ویکره وطء» الأمة «المولودة من الزنا بالملک أو بالعقد» للنهی عنه

[شماره صفحه واقعی : 233]

ص: 386


1- مستنده روایة السکونی، راجع الوسائل 13:49، الباب 22 من أبواب بیع الحیوان، الحدیث 2.
2- قد یستفاد هذا القول من کلام العلّامة فی التذکرة 10:338، کما نسبه إلیه فی المسالک 3:381.
3- الدروس 3:224.

فی الخبر، معلّلاً بأنّ ولد الزنا لا یفلح وبالعار (1)وقیل: یحرم بناءً علی کفره (2)وهو ممنوع.

[*وجدانی فخر]

«والعبد لا یملک» شیئاً مطلقاً علی الأقوی، عملاً بظاهر الآیة (3)والأکثر علی أ نّه یملک فی الجملة، فقیل: فاضل الضریبة (4)وهو مروّی (5)وقیل: أرش الجنایة (6)وقیل: ما ملّکه مولاه معهما (7)وقیل: مطلقاً (8)لکنّه محجور علیه بالرقّ، استناداً إلی أخبار (9)یمکن حملها علی إباحة تصرّفه فی ذلک بالإذن، جمعاً.

وعلی الأوّل «فلو اشتراه ومعه مال فللبایع» لأنّ الجمیع مال المولی، فلا یدخل فی بیع نفسه؛ لعدم دلالته علیه «إلّابالشرط، فیراعی فیه شروط

[شماره صفحه واقعی : 234]

ص: 387


1- مستدرک الوسائل 17:433، الباب 25 من أبواب کتاب الشهادات، الحدیث 5، والوسائل 14:338، الباب 14 من أبواب ما یحرم بالمصاهرة، الحدیث 8.
2- قاله ابن إدریس فی السرائر 2:353.
3- النحل:75.
4- ذهب إلیه المحقّق فی المختصر النافع:132.
5- الوسائل 13:34، الباب 9 من أبواب بیع الحیوان، الحدیث الأوّل.
6- نسب ذلک الفاضل الآبی والصیمری إلی الشیخ، اُنظر النهایة:543، وکشف الرموز 1:512، وغایة المرام 2:104.
7- یعنی مع فاضل الضریبة وأرش الجنایة، قاله الشیخ فی النهایة:543 کما نسبه إلیه الشهید فی غایة المراد 2:130، والصیمری فی غایة المرام 2:104، إلّاأ نّه قال: یملک التصرّف لا رقبة المال.
8- قاله المحقّق فی الشرایع 2:58.
9- اُنظر الوسائل 16:28-29، الباب 24 من کتاب العتق، و 55، الباب 51.

المبیع» من کونه معلوماً لهما أو ما فی حکمه (1)وسلامته من الربا-بأن یکون الثمن مخالفاً لجنسه الربویّ، أو زائداً علیه-وقبض مقابل الربویّ فی المجلس، وغیرها.

«ولو جعل العبد» لغیره «جُعلاً علی شرائه لم یلزم» لعدم صحّة تصرّفه بالحَجر وعدم الملک. وقیل: یلزم إن کان له مال بناءً علی القول بملکه (2)وهو ضعیف.

«ویجب» علی البائع «استبراء الأمة قبل بیعها» إن کان قد وطئها وإن عزل «بحیضة أو مضیّ خمسة وأربعین یوماً فی من لا تحیض وهی فی سنّ من تحیض (3). ویجب علی المشتری أیضاً استبراؤها» .

«إلّاأن یخبره الثقة بالاستبراء» والمراد بالثقة: العدل، وإنّما عبّر به تبعاً للروایة (4)مع احتمال الاکتفاء بمن تسکن النفس إلی خبره. وفی حکم إخباره له بالاستبراء إخباره بعدم وطئها. «أو تکون لامرأة» وإن أمکن تحلیلها لرجل؛ لإطلاق النصّ (5)ولا یلحق بها العنّین والمجبوب والصغیر الذی لا یمکن فی حقّه الوطء وإن شارک فیما ظنّ کونه علّة؛ لبطلان القیاس. وقد یجعل بیعها من امرأة ثم شراؤُها منها وسیلة إلی إسقاط الاستبراء، نظراً إلی إطلاق النص، من غیر التفات إلی التعلیل بالأمن من وطئها؛ لأنّها لیست منصوصة، ومنع العلّة المستنبطة وإن

[شماره صفحه واقعی : 235]

ص: 388


1- مثل أن یکون تابعاً، أو ممّا تکفی فیه المشاهدة.
2- النهایة:412.
3- فی (ق) و (س) : وهی فی سنّ المحیض.
4- الوسائل 14:503، الباب 6 من أبواب نکاح العبید والإماء، الأحادیث 1 و 3 و 4.
5- المصدر المتقدم:504، الباب 7، الحدیث الأوّل.

کانت مناسبة «أو تکون یائسة» أو صغیرة، أو حائضاً، إلّازمان حیضها وإن بقی منه لحظة.

«واستبراء الحامل بوضع الحمل» مطلقاً؛ لإطلاق النهی عن وطئها فی بعض الأخبار حتی تضع ولدها (1)واستثنی فی الدروس ما لو کان الحمل عن زنا فلا حرمة له (2)والأقوی الاکتفاء بمضیّ أربعة أشهر وعشرة أیّام لحملها وکراهة وطئها بعدها، إلّاأن یکون من زنا فیجوز مطلقاً علی کراهیة، جمعاً بین الأخبار الدالّ بعضها علی المنع مطلقاً کالسابق، وبعض علی التحدید بهذه الغایة (3)بحمل الزائد علی الکراهة.

«ولا یحرم فی مدّة الاستبراء غیر الوطء» قبلا ودبراً من الاستمتاع علی الأقوی، للخبر الصحیح (4)وقیل: یحرم الجمیع (5)ولو وطئ فی زمن الاستبراء أثم وعزّر مع العلم بالتحریم، ولحق بها الولد؛ لأنّه فراش کوطئها حائضاً. وفی سقوط الاستبراء حینئذ وجه؛ لانتفاء فائدته حیث قد اختلط الماءان. والأقوی وجوب الاجتناب بقیّة المدّة؛ لإطلاق النهی فیها. ولو وطئ الحامل بعد مدّة الاستبراء عزل، فإن لم یفعل کره بیع الولد، واستحبّ له عزل قسط من ماله یعیش به؛ للخبر معلّلاً بتغذیته بنطفته وأ نّه شارک فی إتمامه (6)ولیس فی الأخبار تقدیر القسط.

[شماره صفحه واقعی : 236]

ص: 389


1- الوسائل 14:505، الباب 8 من أبواب نکاح العبید والإماء، الحدیث الأوّل.
2- الدروس 3:228.
3- الوسائل 14:505، الباب 8 من أبواب نکاح العبید والإماء، الحدیث 3.
4- المصدر السابق:504، الباب 6 من أبواب نکاح العبید والإماء، الحدیث 5.
5- قاله الشیخ فی المبسوط 2:140.
6- الوسائل 14:507، الباب 9 من أبواب نکاح العبید والإماء، الحدیث 2.

وفی بعضها: أ نّه یعتقه ویجعل له شیئاً یعیش به؛ لأنّه غذّاه بنطفته (1).

[*وجدانی فخر]

وکما یجب الاستبراء فی البیع یجب فی کلّ ملک زائل وحادث بغیره من العقود وبالسبی والإرث، وقصره علی البیع ضعیف. ولو باعها من غیر استبراء أثم وصحّ البیع وغیره. ویتعیّن حینئذ تسلیمها إلی المشتری ومن فی حکمه إذا طلبها؛ لصیرورتها ملکاً له. ولو أمکن إبقاؤُها برضاه مدّة الاستبراء-ولو بالوضع فی ید عدل-وجب، ولا یجب علی المشتری الإجابة.

«ویکره التفرقة بین الطفل والاُمّ قبل سبع سنین» فی الذکر والاُنثی. وقیل: یکفی فی الذکر حولان (2)وهو أجود؛ لثبوت ذلک فی حضانة الحرّة، ففی الأمة أولی؛ لفقد النصّ هنا. وقیل: یحرم التفریق فی المدّة (3)لتضافر الأخبار بالنهی عنه (4)وقد قال صلی الله علیه و آله: «من فرّق بین والدة وولدها فرّق اللّٰه بینه وبین أحبّته» (5)«والتحریم أحوط» بل أقوی.

وهل یزول التحریم أو (6)الکراهة برضاهما أو رضی الاُمّ؟ وجهان، أجودهما ذلک. ولا فرق بین البیع وغیره علی الأقوی.

[شماره صفحه واقعی : 237]

ص: 390


1- الوسائل 14:507، الباب 9 من أبواب نکاح العبید والإماء، الحدیث 1 و 3.
2- ذهب إلیه الشیخ فی النهایة:503-504، وابن إدریس فی السرائر 2:651 وغیرهما.
3- قاله المفید فی المقنعة:601، والشیخ فی النهایة:410، وسلّار فی المراسم:178، وغیرهم.
4- الوسائل 13:41، الباب 13 من أبواب بیع الحیوان.
5- مستدرک الوسائل 13:375، الباب 10 من أبواب بیع الحیوان، الحدیث 4، وفیه: «وبین أحبّائه فی الجنة» .
6- فی (ع) بدل «أو» : و.

وهل یتعدّی الحکم إلی غیر الاُمّ من الأرحام المشارکة لها فی الاستئناس والشفقة، کالاُخت والعمّة والخالة؟ قولان (1)أجودهما ذلک؛ لدلالة بعض الأخبار (2)علیه. ولا یتعدّی الحکم إلی البهیمة؛ للأصل، فیجوز التفرقة بینهما بعد استغنائه عن اللبن مطلقاً، وقبله إن کان ممّا یقع علیه الذکاة، أو کان له ما یمونه من غیر لبن اُمّه. وموضع الخلاف بعد سقی الاُمّ اللِبأ (3)أمّا قبله فلا یجوز مطلقاً؛ لما فیه من التسبّب إلی هلاک الولد، فإنّه لا یعیش بدونه، علی ما صرّح به جماعة (4).

[«وهنا مسائل»]
[الاولی: حدوث العیب فی الحیوان قبل القبض ]

«الاُولی» :

«لو حدث فی الحیوان عیب قبل القبض فللمشتری الردّ والأرش» أمّا الردّ فموضع وفاق، وأمّا الأرش فهو أصحّ القولین (5)لأنّه عوض عن جزء فائت، وإذا کانت الجملة مضمونة علی البائع قبل القبض فکذا أجزاؤُها. «وکذا» لو حدث «فی زمن الخیار» المختصّ بالمشتری أو المشترک بینه وبین البائع أو غیره؛ لأنّ الجملة فیه مضمونة علی البائع أیضاً. أمّا لو کان الخیار مختصّاً بالبائع

[شماره صفحه واقعی : 238]

ص: 391


1- قول بالتحریم أو الکراهة، کما فی المبسوط 2:21، والتذکرة 10:336، وجامع المقاصد 4:158-159. وقول بالجواز وعدم التحریم والکراهة، کما فی التحریر 2:409.
2- اُنظر الوسائل 13:41، الباب 13 من أبواب بیع الحیوان، الحدیث الأوّل.
3- اللِبَأ-کعنب-أوّل اللبن عند الولادة.
4- منهم العلّامة فی التذکرة 10:335، والکرکی فی جامع المقاصد 4:158.
5- القول بجواز أخذ الأرش للشیخ فی النهایة:395، والمحقّق فی الشرایع 2:36، والعلّامة فی التذکرة 11:83. وأمّا القول بعدم الأرش فهو للشیخ فی الخلاف 3:109، المسألة 178، وابن إدریس فی السرائر 2:305، واختاره المحقّق فی نکت النهایة 2:162.

أو مشترکاً بینه وبین أجنبیّ، فلا خیار للمشتری.

هذا إذا کان التعیّب من قِبل اللّٰه تعالی أو من البائع. ولو کان من أجنبیّ فللمشتری علیه الأرش خاصّة ولو کان بتفریط المشتری فلا شیء «وکذا» الحکم فی «غیر الحیوان» .

بل فی تلف المبیع أجمع، إلّاأنّ الرجوع فیه بمجموع القیمة. فإن کان التلف من قِبل اللّٰه تعالی والخیار للمشتری ولو بمشارکة غیره فالتلف من البائع، وإلّا فمن المشتری. وإن کان التلف من البائع أو من أجنبیّ وللمشتری خیار واختار الفسخ والرجوع بالثمن، وإلّا رجع علی المتلف بالمثل أو القیمة. ولو کان الخیار للبائع والمتلف أجنبیّ أو المشتری تخیّر ورجع علی المتلف.

[الثانیة: حدوث العیب فی زمن الخیار ]

صوت

[*وجدانی فخر]

«الثانیة» :

«لو حدث» فی الحیوان «عیب من غیر جهة المشتری فی زمن الخیار فله الردّ بأصل الخیار» لأنّ العیب الحادث غیر مانع منه هنا؛ لأنّه مضمون علی البائع فلا یکون مؤثّراً فی رفع الخیار. «والأقرب جواز الردّ بالعیب أیضاً» لکونه مضموناً.

«وتظهر الفائدة لو أسقط الخیار الأصلی والمشترط» فله الردّ بالعیب. وتظهر الفائدة أیضاً فی ثبوت الخیار بعد انقضاء الثلاثة وعدمه، فعلی اعتبار خیار الحیوان خاصّة یسقط الخیار، وعلی ما اختاره المصنّف رحمه الله یبقی؛ إذ لا یتقیّد خیار العیب بالثلاثة وإن اشترط حصوله فی الثلاثة فما قبلها، وغایته ثبوته فیها بسببین، وهو غیر قادح، فإنّها معرّفات یمکن اجتماع کثیر منها فی وقت واحد، کما فی خیار المجلس والحیوان والشرط والغبن إذا اجتمعت فی عین واحدة قبل التفرّق.

[شماره صفحه واقعی : 239]

ص: 392

«وقال الفاضل نجم الدین أبو القاسم» جعفر بن سعید رحمه الله «فی الدرس» علی ما نقل عنه (1): «لا یردّ إلّابالخیار، وهو ینافی حکمه فی الشرائع بأنّ الحدث» الموجب لنقص الحیوان «فی الثلاثة من مال البائع» وکذا التلف (2)«مع حکمه» فیها بعد ذلک بلا فصل «بعدم الأرش فیه» فإنّه إذا کان مضموناً علی البائع کالجملة لزمه الحکم بالأرش-إذ لا معنی لکون الجزء مضموناً إلّا ثبوت أرشه؛ لأنّ الأرش عوض الجزء الفائت-أو التخییر بینه وبین الردّ، کما أنّ ضمان الجملة یقتضی الرجوع بمجموع عوضها وهو الثمن.

والأقوی التخیّر (3)بین الردّ والأرش کالمتقدّم (4)لاشتراکهما فی ضمان البائع وعدم المانعیّة من الردّ، وهو المنقول عن شیخه نجیب الدین بن نما رحمه الله (5).

ولو کان حدوث العیب بعد الثلاثة منع الردّ بالعیب السابق، لکونه غیر مضمون علی البائع مع تغیّر المبیع، فإنّ ردّه مشروط ببقائه علی ما کان فیثبت فی السابق الأرش خاصّة.

[الثالثة: لو ظهرت الامة مستحقة للغیر ]

«الثالثة» :

«لو ظهرت الأمة مستحقّة فاُغرم» المشتری «الواطئ العشر» إن کانت بکراً «أو نصفه» إن کانت ثیّباً؛ لما تقدّم من جواز رجوع المالک علی

[شماره صفحه واقعی : 240]

ص: 393


1- لم نظفر بمن نقل ذلک عن المحقّق فی من تقدّم علی الشهید الأوّل.
2- الشرائع 2:57.
3- فی (ف) و (ر) : التخییر.
4- یعنی کالعیب المتقدّم علی البیع أو القبض إذا ظهر بعد القبض، فإنّه یوجب التخییر.
5- نقله عنه فی الدروس 3:289.

المشتری-عالماً کان أم جاهلاً-بالعین ومنافعها المستوفاة وغیرها، وأنّ ذلک هو عوض بضع الأمة، للنصّ الدالّ علی ذلک (1)«أو مهر المثل» لأنّه القاعدة الکلیّة فی عوض البُضع بمنزلة قیمة المثل فی غیره، وإطراحاً للنص الدالّ علی التقدیر بالعشر أو نصفه (2)وهذا التردید توقّف من المصنّف فی الحکم، أو إشارة إلی القولین (3)لا تخییر بین الأمرین، والمشهور منهما الأوّل «و» اُغرم «الاُجرة» عمّا استوفاه من منافعها أو فاتت تحت یده «وقیمة الولد» یوم ولادته ولو کان قد أحبلها وولدته حیّاً

[*وجدانی فخر]

«رجع بها» أی بهذه المذکورات جُمع «علی البائع مع جهله» بکونها مستحقّة؛ لما تقدّم من رجوع المشتری الجاهل بفساد البیع علی البائع بجمیع ما یغرمه (4).

والغرض من ذکر هذه هنا التنبیه علی مقدار ما یرجع به مالک الأمة علی مشتریها الواطئ لها مع استیلادها. ولا فرق فی ثبوت العقر (5)بالوطء بین علم الأمة بعدم صحّة البیع وجهلها علی أصحّ القولین (6)وهو الذی یقتضیه إطلاق

[شماره صفحه واقعی : 241]

ص: 394


1- و (2) الوسائل 14:577-578، الباب 67 من أبواب نکاح العبید والإماء، الحدیث الأوّل.
2-
3- قول بغرم العشر إن کانت بکراً ونصف العشر إن کانت ثیباً، وهو للشیخ فی الخلاف 3:158، المسألة 251، والمحقّق فی الشرایع 2:59، والعلّامة فی التحریر 2:409. وقول بغرم مهر المثل، وهو لابن إدریس فی السرائر 2:347-348 و 597.
4- تقدّم فی الصفحة 191-192.
5- لهذه الکلمة معان، والمراد بها هنا ما یؤخذ بإزاء الوطء.
6- اختاره العلّامة فی المختلف 6:125-126، والتذکرة (الحجریّة) 2:396، وأمّا القول بعدم العقر حالة علمها فهو للکرکی فی جامع المقاصد 4:316.

العبارة؛ لأنّ ذلک حقّ للمولی وَ لاٰ تَزِرُ وٰازِرَةٌ وِزْرَ أُخْریٰ) (1)ولا تصیر بذلک اُمّ ولد؛ لأنّها فی نفس الأمر ملک غیر الواطئ.

وفی الدروس (2): لا یرجع علیه بالمهر إلّامع الإکراه استناداً إلی أ نّه لا مهر لبغیّ (3)ویضعّف بما مرّ (4)وأنّ المهر المنفیّ مهر الحرّة بظاهر الاستحقاق (5)ونسبة المهر، ومن ثمّ یطلق علیها المهیرة. ولو نقصت بالولادة ضمن نقصها مضافاً إلی ما تقدّم. ولو ماتت ضمن القیمة.

وهل یضمن مع ما ذکر أرش البکارة لو کانت بکراً، أم یقتصر علی أحد الأمرین؟ (6)وجهان، أجودهما عدم التداخل؛ لأنّ أحد الأمرین عوض الوطء وأرش البکارة عوض جنایة، فلا یدخل أحدهما فی الآخر.

ولو کان المشتری عالماً باستحقاقها حال الانتفاع لم یرجع بشیء. ولو علم مع ذلک بالتحریم کان زانیاً والولد رقّ، وعلیه المهر مطلقاً. ولو اختلفت حاله-بأن کان جاهلاً عند البیع ثم تجدّد له العلم-رجع بما غرمه حال الجهل وسقط الباقی.

[الرابعة: اختلاف المولی الماذون و غیره فی عتق العبد ]

«الرابعة» :

«لو اختلف مولی مأذون» وغیره «فی عبد أعتقه المأذون عن الغیر، ولا بیّنة» لمولی المأذون ولا للغیر «حلف المولی» أی مولی المأذون واسترقّ

[شماره صفحه واقعی : 242]

ص: 395


1- الأنعام:164.
2- الدروس 3:230.
3- السنن الکبری للبیهقی 6:6.
4- من أنّ المهر حقّ للمولی.
5- المستفاد من اللام فی قوله: «لبغیّ» .
6- العشر إن کانت بکراً، ونصف العشر إن کانت ثیّباً.

العبد المعتق؛ لأنّ یده علی ما بید المأذون فیکون قوله مقدّماً علی من خرج عند عدم البیّنة.

«ولا فرق بین کونه» أی العبد الذی أعتقه المأذون «أباً للمأذون أو لا» وإن کانت الروایة (1)تضمّنت کونه أباه، لاشتراکهما فی المعنی المقتضی لترجیح قول ذی الید «ولا بین دعوی مولی الأب شراءه من ماله» بأن یکون قد دفع للمأذون مالاً یتّجر به فاشتری أباه من سیّده بماله «وعدمه» لأنّه علی التقدیر الأوّل یدّعی فساد البیع، ومدّعی صحّته مقدّم. وعلی الثانی خارج؛ لمعارضة یده القدیمة ید المأذون الحادثة فیقدّم، والروایة تضمّنت الأوّل

[*وجدانی فخر]

«ولا بین استئجاره علی حجّ وعدمه» لأنّ ذلک لا مدخل له فی الترجیح وإن کانت الروایة تضمّنت الأوّل.

والأصل فی هذه المسألة روایة علیّ بن أشیم عن الباقر علیه السلام فی من دفع إلی مأذون ألفاً لیعتق عنه نسمة ویحجّ عنه بالباقی فأعتق أباه وأحجّه بعد موت الدافع، فادّعی وارثه ذلک، وزعم کلّ من مولی المأذون ومولی الأب أ نّه اشتراه بماله، فقال: «إنّ الحجّة تمضی ویردّ رقّاً لمولاه حتی یقیم الباقون بینّة» (2)وعمل بمضمونها الشیخ (3)ومن تبعه (4)ومال إلیه فی الدروس (5)والمصنّف هنا وجماعة أطرحوا الروایة، لضعف سندها ومخالفتها لاُصول المذهب فی ردّ العبد إلی مولاه

[شماره صفحه واقعی : 243]

ص: 396


1- سیأتی ذکرها.
2- الوسائل 13:53، الباب 25 من أبواب بیع الحیوان، الحدیث الأوّل.
3- النهایة:414.
4- وهو القاضی ابن البرّاج علی ما نسب إلیه فی المختلف 5:241.
5- الدروس 3:233.

مع اعترافه ببیعه ودعواه فساده، ومدّعی الصحّة مقدّم، وهی (1)مشترکة بین الآخرین، إلّاأنّ مولی المأذون أقوی یداً، فیقدّم.

واعتذر فی الدروس عن ذلک بأنّ المأذون بیده مالٌ لمولی الأب وغیره، وبتصادم الدعاوی المتکافئة یرجع إلی أصالة بقاء الملک علی مالکه، قال: ولا تعارضه فتواهم بتقدیم دعوی الصحّة علی الفساد؛ لأنّها مشترکة بین متقابلین متکافئین، فتساقطا (2).

وفیهما نظر؛ لمنع تکافئها مع کون من عدا مولاه خارجاً والداخل مقدّم فسقطا، دونه، ولم یتمّ الأصل. ومنه یظهر عدم تکافؤ الدعویین الاُخریین، لخروج الآمر وورثته عمّا فی ید المأذون التی هی بمنزلة ید سیّده، والخارجة لا تکافئ الداخلة فتقدّم. وإقرار المأذون بما فی یده لغیر المولی غیر مسموع فلزم إطراح الروایة. ولاشتمالها علی مضیّ الحجّ، مع أنّ ظاهر الأمر حجّه بنفسه ولم یفعل، ومجامعة صحّة الحجّ لعوده رقّاً وقد حجّ بغیر إذن سیّده فما اختاره هنا أوضح.

ونبّه بقوله: «ولا بین دعوی مولی الأب شراءه من ماله وعدمه» علی خلاف الشیخ ومن تبعه (3)حیث حکموا بما ذکر مع اعترافهم بدعوی مولی الأب فساد البیع. وعلی خلاف العلّامة (4)حیث حملها علی إنکار مولی الأب البیع لا فسادَه، هرباً من تقدیم مدّعی الفساد، والتجاءً إلی تقدیم منکر بیع عبده.

[شماره صفحه واقعی : 244]

ص: 397


1- أی دعوی الصحّة.
2- الدروس 3:233.
3- راجع الهامش رقم 3 و 4 من الصفحة السابقة.
4- المختلف 5:242.

وقد عرفت ضعف تقدیم مدّعی الفساد. ویضعّف الثانی بمنافاته لمنطوق الروایة الدالّة علی دعوی کونه اشتری بماله.

هذا کلّه مع عدم البیّنة، ومعها تقدّم إن کانت لواحد. ولو کانت لاثنین أو للجمیع بنی علی تقدیم بیّنة الداخل أو الخارج عند التعارض، فعلی الأوّل الحکم کما ذکر، وعلی الثانی یتعارض الخارجان. ویقوی تقدیم ورثة الآمر بمرجّح الصحّة.

واعلم أنّ الاختلاف یقتضی تعدّد المختلفین، والمصنّف اقتصر علی نسبته إلی مولی المأذون، وکان حقّه إضافة غیره معه، وکأ نّه اقتصر علیه لدلالة المقام علی الغیر، أو علی ما اشتهر من المتنازعین فی هذه المادّة.

[الخامسة: حکم تنازع الماذونین]

صوت

[*وجدانی فخر]

«الخامسة» :

«لو تنازع المأذونان بعد شراء کلّ منهما صاحبه فی الأسبق» منهما لیبطل بیع المتأخّر؛ لبطلان الإذن بزوال الملک «ولا بیّنة» لهما ولا لأحدهما بالتقدّم «قیل: یقرع» والقائل بها مطلقاً غیر معلوم، والذی نقله المصنّف وغیره (1)عن الشیخ: القول بها مع تساوی الطریقین (2)عملاً بروایة وردت بذلک (3)وقیل بها مع اشتباه السابق أو السبق (4).

«وقیل: یمسح الطریق» التی سلکها کلّ واحد منهما إلی مولی الآخر،

[شماره صفحه واقعی : 245]

ص: 398


1- الدروس 3:233، والمختلف 5:232.
2- النهایة:412، والاستبصار 3:83، ذیل الحدیث 279.
3- الوسائل 13:46، الباب 18 من أبواب بیع الحیوان، الحدیث 2.
4- المختلف 5:234.

ویحکم بالسبق لمن طریقه أقرب مع تساویهما فی المشی، فان تساویا بطل البیعان، لظهور الاقتران (1).

هذا إذا لم یجز المولیان «ولو اُجیز عقدهما فلا إشکال» فی صحّتهما.

«ولو تقدّم العقد من أحدهما صحّ خاصّة» من غیر توقّف علی إجازة «إلّامع إجازة الآخر» فیصحّ العقدان. ولو کانا وکیلین صحّا معاً.

والفرق بین الإذن والوکالة: أنّ الإذن ما جعلت (2)تابعة للملک، والوکالة ما أباحت التصرّف المأذون فیه مطلقاً. والفارق بینهما مع اشتراکهما فی مطلق الإذن إمّا تصریح المولی بالخصوصیّتین، أو دلالة القرائن علیه. ولو تجرّد اللفظ عن القرینة لأحدهما فالظاهر حمله علی الإذن، لدلالة العرف علیه.

واعلم أنّ القول بالقرعة مطلقاً لا یتمّ فی صورة الاقتران؛ لأنّها لإظهار المشتبه، ولا اشتباه حینئذٍ، وأولی بالمنع تخصیصها فی هذه الحالة. والقول بمسح الطریق مستند إلی روایة (3)لیست سلیمة الطریق. والحکم للسابق مع علمه لا إشکال فیه.

کما أنّ القول بوقوفه مع الاقتران کذلک، ومع الاشتباه تتجّه القرعة. ولکن مع اشتباه السابق یستخرج برقعتین لإخراجه، ومع اشتباه السبق والاقتران ینبغی ثلاث رقع فی إحداها الاقتران لیحکم بالوقوف معه.

[شماره صفحه واقعی : 246]

ص: 399


1- قاله المحقّق فی المختصر النافع:133.
2- تأنیث الفعل باعتبار معنی الإذن، یعنی الرخصة.
3- اُنظر الوسائل 13:46، الباب 18 من أبواب بیع الحیوان، الحدیث الأوّل. ولعلّ عدم سلامة طریقها بالحسین بن محمّد وهو مشترک بین الثقة والضعیف ومعلّی بن محمّد فإنّه ضعیف وأبی خدیجة أو أبی سلمة فإنّه مجهول. اُنظر فهارس المسالک 16:288،297 وجامع الرواة 2:383 و 391.

هذا إذا کان شراؤُهما لمولاهما. أمّا لو کان لأنفسهما-کما یظهر من الروایة-فإن أحلنا ملک العبد بطلا، وإن أجزناه صحّ السابق وبطل المقارن واللاحق حتماً، إذ لا یتصور ملک العبد لسیّده.

[السادسة: عدم جواز شراء الامة المسروقة من ارض الصلح]

«السادسة» :

«الأمة المسروقة من أرض الصلح لا یجوز شراؤها» لأنّ مال أهلها محترم به «فلو اشتراها» أحد من السارق «جاهلاً» بالسرقة أو الحکم «ردّها» علی بائعها «واستعاد ثمنها» منه «ولو لم یوجد الثمن» بأن اُعسر البائع، أو امتنع عن ردّه ولم یمکن إجباره، أو بغیر ذلک من الأسباب «ضاع» علی دافعه.

[*وجدانی فخر]

«وقیل (1): تسعی» الأمة «فیه» لروایة مسکین السّمان عن الصادق علیه السلام (2).

ویضعّف بجهالة الراوی، ومخالفة الحکم للاُصول، حیث إنّها ملک للغیر وسعیها کذلک، ومالکها لم یظلمه فی الثمن فکیف یستوفیه من سعیها؟ مع أنّ ظالمه لا یستحقّها ولا کسبها، ومن ثمّ نسبه المصنّف إلی القول، تمریضاً له.

ولکن یشکل حکمه بردّها إلّاأن یحمل علی ردّها علی مالکها، لا علی البائع، طرحاً للروایة (3)الدالّة علی ردّها علیه. وفی الدروس استقرب العمل بالروایة المشتملة علی ردّها علی البائع واستسعائها فی ثمنها (4)لو تعذّر علی المشتری أخذه من البائع ووارثه مع موته. واعتذر عن الردّ إلیه بأ نّه تکلیف له

[شماره صفحه واقعی : 247]

ص: 400


1- قاله الشیخ فی النهایة:414.
2- و (3) الوسائل 13:50، الباب 23 من أبواب بیع الحیوان، الحدیث الأوّل.
3-
4- الدروس 3:232.

لیردّها إلی أهلها، إمّا لأنه سارق، أو لأنّه ترتّبت یده علیه، وعن استسعائها بأنّ فیه جمعاً بین حق المشتری وحقّ صاحبها، نظراً إلی أنّ مال الحربی فیء فی الحقیقة وإنّما صار محترماً بالصلح احتراماً عرضیّاً، فلا یعارض ذهاب مال محترم فی الحقیقة.

ولا یخفی أنّ مثل ذلک لا یصلح لتأسیس مثل هذا الحکم، وتقریبه للنصّ إنّما یتمّ لو کانت الروایة ممّا تصلح للحجّة، وهی بعیدة عنه. وتکلیف البائع بالردّ لا یقتضی جواز دفعها إلیه کما فی کلّ غاصب. وقِدَم یده لا أثر له فی هذا الحکم، وإلّا لکان الغاصب من الغاصب یجب علیه الردّ إلیه، وهو باطل. والفرق فی المال بین المحترم بالأصل والعارض لا مدخل له فی هذا الترجیح مع اشتراکهما فی التحریم وکون المتلف للثمن لیس هو مولی الأمة، فکیف یستوفی من ماله؟ وینتقض بمال أهل الذمّة، فإنّ تحریمه عارض ولا یرجّح علیه مال المسلم المحترم بالأصل عند التعارض.

والأقوی إطراح الروایة بواسطة «مسکین» وشهرتها لم تبلغ حدّ وجوب العمل بها، وإنّما عمل بها الشیخ (1)علی قاعدته (2)واشتهرت بین أتباعه (3)وردّها المستنبطون (4)لمخالفتها للاُصول.

والأقوی وجوب ردّ المشتری لها علی مالکها أو وکیله أو وارثه، ومع

[شماره صفحه واقعی : 248]

ص: 401


1- النهایة:414.
2- وهی العمل بالروایة الضعیفة إذا حصل بها الوثوق فی الجملة.
3- نقل العلّامة فی المختلف 5:240 عن ابن البرّاج القول بها تبعاً للشیخ.
4- أی الحلّیّون کما فی الدروس 3:233، وهم ابن ادریس فی السرائر 2:356، والمحقّق فی الشرائع 2:61، والعلّامة فی المختلف 5:240.

التعذّر علی الحاکم. وأمّا الثمن فیطالب به البائع مع بقاء عینه مطلقاً، ومع تلفه إن کان المشتری جاهلاً بسرقتها، ولا تستسعی الأمة مطلقاً.

[السابعة: عدم جواز بیع عبد من عبدین ]

«السابعة» :

«لا یجوز بیع عبد من عبدین» من غیر تعیین، سواء کانا متساویین فی القیمة والصفات أم مختلفین؛ لجهالة المبیع المقتضیة للبطلان «ولا» بیع «عبید» کذلک؛ للعلّة. وقیل: یصحّ مطلقاً (1)استناداً إلی ظاهر روایة ضعیفة (2)وقیل: یصحّ مع تساویهما من کلّ وجه کما یصحّ بیع قفیز من صُبرة متساویة الأجزاء (3)ویضعّف بمنع تساوی العبدین علی وجه یلحق بالمثلیّ. وضعف الصحّة مطلقاً واضح.

«ویجوز شراؤه» أی شراء العبد «موصوفاً» علی وجه ترتفع الجهالة «سلَماً» لأنّ ضابط المسلَم فیه ما یمکن ضبطه کذلک، وهو منه کغیره من الحیوان إلّاما یستثنی «والأقرب جوازه» موصوفاً «حالّاً» لتساویهما فی المعنی المصحّح للبیع

[*وجدانی فخر]

«فلو» باعه عبداً کذلک و «دفع إلیه عبدین للتخیّر (4)» أی لیتخیّر ما شاء منهما «فأبق أحدهما» من یده «بُنی» ضمان الآبق «علی

[شماره صفحه واقعی : 249]

ص: 402


1- قاله الشیخ فی الخلاف 3:38 المسألة 54.
2- الوسائل 13:44، الباب 16 من أبواب بیع الحیوان وفیه حدیث واحد. ولعلّ ضعفها بابن أبی حبیب فی طریق الکافی والفقیه وهو مجهول. اُنظر جامع الرواة 2:428 أو بالسکونی فی طریق الشیخ وهو ضعیف عامی. راجع فهارس المسالک 16:301.
3- المختلف 5:231.
4- فی (ف) و (ر) : للتخییر، وفی نسخة (س) من المتن: لیتخیّر.

ضمان المقبوض بالسوم» وهو الذی قبضه لیشتریه فتلف فی یده بغیر تفریط، فإن قلنا بضمانه-کما هو المشهور-ضمن هنا؛ لأنّه فی معناه؛ إذ الخصوصیّة لیست لقبض السوم، بل لعموم قوله صلی الله علیه و آله: «علی الید ما أخذت حتی تؤدّی» (1)وهو مشترک بینهما. وإن قلنا بعدم ضمانه-لکونه مقبوضاً بإذن المالک والحال أ نّه لا تفریط، فیکون کالودعیّ-لم یضمن هنا.

بل یمکن عدم الضمان هنا وإن قلنا به ثَمّ؛ لأنّ المقبوض بالسوم مبیع بالقوّة أو مجازاً بما یؤول إلیه، وصحیح المبیع وفاسده مضمون. بخلاف صورة الفرض؛ لأنّ المقبوض لیس کذلک، لوقوع البیع سابقاً وإنّما هو محض استیفاء حقّ.

لکن یندفع ذلک بأنّ المبیع لمّا کان أمراً کلّیاً وکان کلّ واحد من المدفوع صالحاً لکونه فرداً له کان فی قوّة المبیع، بل دفعهما للتخیّر حصر له فیهما، فیکون بمنزلة المبیع حیث إنّه منحصر فیهما، فالحکم هنا بالضمان أولی منه.

«والمرویّ» عن الباقر علیه السلام بطریق ضعیف (2)-ولکن عمل به الأکثر- «انحصار حقّه فیهما» علی سبیل الإشاعة، لا کون حقّه أحدهما فی الجملة «وعدم ضمانه» أی الآبق «علی المشتری، فینفسخ نصف المبیع» تنزیلاً للآبق منزلة التالف قبل القبض، مع أنّ نصفه مبیع «ویرجع» المشتری «بنصف الثمن علی البائع» وهو عوض التالف «ویکون» العبد «الباقی بینهما» بالنصف «إلّاأن یجد الآبق یوماً فیتخیّر» فی أخذ أیّهما شاء، وهو مبنیّ علی کونهما بالوصف المطابق للمبیع وتساویهما فی القیمة.

[شماره صفحه واقعی : 250]

ص: 403


1- مستدرک الوسائل 14:7-8، الباب الأوّل من کتاب الودیعة، الحدیث 12.
2- الوسائل 13:44-45، الباب 6 من أبواب بیع الحیوان وفیه حدیث واحد، ولعلّ الضعف بجهالة ابن أبی حبیب الواقع فی سندها. راجع جامع الرواة 2:428.

ووجه انحصار حقّه فیهما کونه عیّنهما للتخیّر، کما لو حصر الحقّ فی واحد. وعدم ضمان الآبق إمّا لعدم ضمان المقبوض بالسوم، أو کون القبض علی هذا الوجه یخالف قبض السوم، للوجه الذی ذکرناه، أو غیره، أو تنزیلاً لهذا التخیّر منزلة الخیار الذی لا یضمن الحیوان التالف فی وقته.

ویشکل بانحصار الحقّ الکلّی قبل تعیّنه (1)فی فردین، ومنع ثبوت الفرق بین حصره فی واحد وبقائه کلّیاً، وثبوت المبیع فی نصف الموجود المقتضی للشرکة مع عدم الموجب لها ثم الرجوع إلی التخیّر لو وجد الآبق، وأنّ دفعه الاثنین لیس تشخیصاً وإن حصر الأمر فیهما؛ لأصالة بقاء الحقّ فی الذّمة إلی أن یثبت المزیل شرعاً، کما لو حصره فی عشرة وأکثر. هذا مع ضعف الروایة عن إثبات مثل هذه الأحکام المخالفة للاُصول.

[*وجدانی فخر]

«وفی انسحابه فی الزیادة علی اثنین إن قلنا به» فی الاثنین وعملنا بالروایة «تردّد» من صدق العبدین فی الجملة وعدم ظهور تأثیر الزیادة مع کون محلّ التخیّر زائداً عن الحقّ، والخروج عن المنصوص المخالف للأصل. فإن سحبنا الحکم وکانوا ثلاثة فأبق واحد فات ثلث المبیع وارتجع ثلث الثمن إلی آخر ما ذکر. ویحتمل بقاء التخیّر وعدم فوات شیء، سواء حکمنا بضمان الآبق أم لا؛ لبقاء محلّ التخیّر الزائد عن الحقّ.

«وکذا لو کان المبیع غیر عبد، کأمة» فدفع إلیه أمتین أو إماء، وقطع فی الدروس بثبوت الحکم هنا (2)«بل» فی انسحاب الحکم فی «أیّة (3)عین

[شماره صفحه واقعی : 251]

ص: 404


1- فی سوی (ع) : تعیینه.
2- الدروس 3:231.
3- فی نسخ الشرح: «أیّ» والصواب ما أثبتناه من نسختی المتن.

کانت» - کثوب وکتاب إذا دفع إلیه منه اثنین أو أکثر-التردّد: من المشارکة فیما ظنّ کونه علّة الحکم، وبطلان القیاس. والذی ینبغی القطع هنا بعدم الانسحاب؛ لأنّه قیاس محض لا نقول به.

ولو هلک أحد العبدین ففی انسحاب الحکم الوجهان: من أنّ تنزیل الإباق منزلة التلف یقتضی الحکم مع التلف بطریق أولی، ومن ضعفه بتنجیز التنصیف من غیر رجاء لعود التخیّر، بخلاف الإباق. والأقوی عدم اللحاق.

هذا کلّه علی تقدیر العمل بالروایة نظراً إلی انجبار ضعفها بما زعموه من الشهرة. والذی أراه منع الشهرة فی ذلک، وإنّما حکم الشیخ بهذه ونظائرها علی قاعدته، والشهرةُ بین أتباعه خاصّة، کما أشرنا إلیه فی غیرها (1).

والذی یناسب الأصل أنّ العبدین إن کانا مطابقین للمبیع تخیّر بین اختیار الآبق والباقی، فإن اختار الآبق ردّ الموجود ولا شیء له، وإن اختار الباقی انحصر حقّه فیه وبنی ضمان الآبق علی ما سبق (2)ولا فرق حینئذ بین العبدین وغیرهما من الزائد والمخالف وهذا هو الأقوی.

[شماره صفحه واقعی : 252]

ص: 405


1- أشار إلیه فی الصفحة 248 فی روایة مسکین السمّان.
2- سبق فی الصفحة 249-250.
«الفصل الرابع» «فی» بیع «الثمار»
اشارة

«الفصل الرابع» «فی» بیع «الثمار» (1)

«ولا یجوز بیع الثمرة قبل ظهورها» وهو بروزها إلی الوجود وإن کانت فی طَلع (2)أو کِمام (3)«عاماً» واحداً، بمعنی ثمرة ذلک العام وإن وجدت فی شهر أو أقلّ، سواء فی ذلک ثمرة النخل وغیرها-وهو موضع وفاق-وسواء ضمّ إلیها شیئاً أم لا «ولا» بیعها قبل ظهورها أیضاً «أزید» من عام «علی الأصحّ» للغرر، ولم یخالف فیه إلّاالصدوق (4)لصحیحة یعقوب بن شعیب عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام الدالّة علی الجواز (5)ولا یخلو من قوّة إن لم یثبت الإجماع علی خلافه.

[شماره صفحه واقعی : 253]

ص: 406


1- لم یرد «بیع» فی سوی (ع) .
2- ما یطلع من النخلة ثم یصیر ثمراً إن کانت اُنثی، وإن کانت النخلة ذکراً لم یصر ثمراً بل یؤکل طریّاً، ویترک علی النخلة أیّاماً معلومة حتی یصیر فیه شیء أبیض مثل الدقیق، وله رائحة ذکیّة، فیلقح به الاُنثی، المصباح المنیر (طلع) .
3- الکِمّ-بالکسر-وعاء الطلع وغطاء النور، والجمع: أکمام، والکِمام والکِمامة-بکسرهما-مثله، وجمع الکِمام: أکِمّة، مثل سلاح وأسلحة، المصباح المنیر (کمم) .
4- اُنظر المقنع:366، والفقیه 3:249، الحدیث 3903.
5- الوسائل 13:4-5، الباب الأوّل من أبواب بیع الثمار، الحدیث 8.

«ویجوز» بیعها «بَعد بدوّ صلاحها» إجماعاً «وفی جوازه قبله بعد الظهور» من غیر ضمیمة ولا زیادة عن عام ولا مع الأصل ولا بشرط القطع «خلاف، أقربه الکراهة (1)» جمعاً بین الأخبار بحمل ما دلّ منها علی النهی علی الکراهة. والقول الآخر للأکثر: المنع.

«وتزول» الکراهة «بالضمیمة» إلی ما یصحّ إفراده بالبیع «أو شرط القطع» وإن لم یقطع بعد ذلک مع تراضیهما علیه «أو بیعها مع الاُصول» وهو فی معنی الضمیمة.

«وبدوّ الصلاح» المسوّغ للبیع مطلقاً أو من غیر کراهة هو «احمرار التمر» بالمثنّاة من فوق مجازاً فی ثمرة النخل باعتبار ما یؤول إلیه (2)«أو اصفراره» فیما یصفر

[*وجدانی فخر]

«أو انعقاد ثمرة غیره» من شجر الفواکه «وإن کانت فی کِمام» بکسر الکاف جمع أکِمَّة (3)-بفتح الهمزة وکسر الکاف وفتح المیم مشدّدة-وهی غطاء الثمرة والنور کالرمّان، وکذا لو کانت فی کمامین کالجوز واللوز، وهذا هو الظهور المجوّز للبیع أیضاً.

وإنّما یختلف بدوّ الصلاح والظهور فی النخل. ویظهر فی غیرها عند جعله تناثر الزهر بعد الانعقاد، أو تلوّن الثمرة، أو صفاء لونها، أو الحلاوة وطیب الأکل فی مثل التفّاح، أو النُضج فی مثل البطّیخ أو تناهی عِظَم بعضه فی مثل القثّاء، کما زعمه الشیخ رحمه الله فی المبسوط (4).

[شماره صفحه واقعی : 254]

ص: 407


1- فی (ق) و (س) : الکراهیة.
2- یعنی إطلاق التمر علی ثمرة النخل فی حالة احمراره مجاز باعتبار ما یؤول إلیه، فإنّها فی حالة الإحمرار یقال لها: بُسر.
3- تقدّم فی الهامش رقم 3 فی الصفحة السابقة عن المصباح المنیر عکس هذا.
4- المبسوط 2:114.

«ویجوز بیع الخضر بعد انعقادها» وإن لم یتناه عظمها «لقطة ولقطات معیّنة» أی معلومة العدد «کما یجوز شراء الثمرة الظاهرة وما یتجدّد فی تلک السنة و (1)فی غیرها» مع ضبط السنین؛ لأنّ الظاهر (2)منها بمنزلة الضمیمة إلی المعدوم، سواء کانت المتجدّدة من جنس الخارجة أم غیره.

«ویرجع فی اللقطة إلی العرف» فما دلّ علی صلاحیّته للقطع یقطع، وما دلّ علی عدمه لصغره أو شکّ فیه لا یدخل. أمّا الأوّل فواضح. وأمّا المشکوک فیه فلأصالة بقائه علی ملک مالکه وعدم دخوله فیما اُخرج باللقط «ولو امتزجت الثانیة» بالاُولی لتأخیر المشتری (3)قطعها فی أوانه «تخیّر المشتری بین الفسخ والشرکة» للتعیّب بها، ولتعذّر تسلیم المبیع منفرداً. فإن اختار الشرکة فطریق التخلّص بالصلح «ولو اختار الإمضاء فهل للبائع الفسخ، لعیب الشرکة؟ نظر، أقربه ذلک إذا لم یکن تأخّر القطع بسببه» بأن یکون قد منع المشتری منه.

«وحینئذ» أی حین إذ یکون الخیار للبائع «لو کان الاختلاط بتفریط المشتری مع تمکین البایع وقبض المشتری أمکن عدم الخیار» للمشتری؛ لأنّ التعیّب جاء من قبله فیکون درکه علیه، لا علی البایع کما لو حصل مجموع التلف من قبله «ولو قیل: بأنّ الاختلاط إن کان قبل القبض تخیّر المشتری» مطلقاً، لحصول النقص مضموناً علی البائع کما یضمن الجملة کذلک «وإن کان بعده فلا خیار لأحدهما» لاستقرار البیع بالقبض وبراءة البائع من درکه بعده «کان

[شماره صفحه واقعی : 255]

ص: 408


1- فی نسختی المتن: أو.
2- فی (ر) : الظاهرة.
3- أورد المحشّون علی هذا التقیید بأ نّه یوجب اختصاص مفروض المسألة فیما لو کان التأخیر بسبب المشتری مع أ نّه أعمّ، کما یظهر بالتأمّل فی کلام المصنّف. راجع هامش (ر) .

قویّاً» وهذا القول لم یذکر فی الدروس غیره جازماً به (1)وهو حسن إن لم یکن الاختلاط قبل القبض بتفریط المشتری، وإلّا فعدم الخیار له أحسن (2)لأنّ العیب من جهته فلا یکون مضموناً علی البائع.

وحیث یثبت الخیار للمشتری بوجه لا یسقط ببذل البائع له ما شاء ولا الجمیع علی الأقوی؛ لأصالة بقاء الخیار وإن انتفت العلّة الموجبة له، کما لو بذل للمغبون التفاوت، ولما فی قبول المسموح به من المنّة.

[*وجدانی فخر]

«وکذا یجوز بیع ما یخرط» أصل الخرط: أن یقبض بالید علی أعلی القضیب ثم یمرّها علیه إلی أسفله لیأخذ عنه الورق، ومنه المثل السائر «دونه خرط القتاد» والمراد هنا ما یقصد من ثمرته ورقه «کالحنّاء والتوت» بالتاءین المثنّاتین من فوق «خرطة وخرطات، وما یجزّ کالرطبة» - بفتح الراء وسکون الطاء-وهی الفصّة (3)والقضب (4)«والبقل» کالنعناع «جزّة وجزّات» .

«ولا تدخل الثمرة» بعد ظهورها «فی بیع الاُصول» مطلقاً ولا غیره من العقود، «إلّافی» ثمرة «النخل» فإنّها تدخل فی بیعه خاصّة «بشرط عدم التأبیر» ولو نقل أصل النخل بغیر البیع فکغیره من الشجر.

«ویجوز استثناء ثمرة شجرة معیّنة أو شجرات» معیّنة «وجزء مشاع» کالنصف والثلث «وأرطال معلومة. وفی هذین» الفردین-وهما استثناء الجزء المشاع والأرطال المعلومة- «یسقط من الثُنیا» وهو المستثنی «بحسابه»

[شماره صفحه واقعی : 256]

ص: 409


1- الدروس 3:239.
2- فی (ر) : حسن.
3- أصله: الفِصفِصة، والفِصّة لغة عامیّة، ویقال لها بالفارسیّة: یونجه.
4- ما یؤکل من النبات غضّاً طریّاً.

أی بنسبته إلی الأصل «لو خاست الثمرة» بأمر من اللّٰه تعالی «بخلاف المعیّن» کالشجرة والشجرات، فإنّ استثناءها کبیع الباقی منفرداً، فلا یسقط منها بتلف شیء من المبیع شیء؛ لامتیاز حقّ کلّ واحد منهما عن صاحبه. بخلاف الأوّل؛ لأنّه حقّ شائع فی الجمیع فیوزّع الناقص علیهما إذا کان التلف بغیر تفریط.

قال المصنّف رحمه الله فی الدروس: وقد یفهم من هذا التوزیع تنزیل شراء صاع من الصبرة علی الإشاعة (1)وقد تقدّم ما یرجّح عدمه (2)ففیه سؤال الفرق.

وطریق توزیع النقص علی الحصّة المشاعة: جعل الذاهب علیهما والباقی لهما علی نسبة الجزء.

وأمّا فی الأرطال المعلومة: فیعتبر الجملة بالتخمین وینسب إلیها المستثنی، ثم ینظر الذاهب فیسقط منه بتلک النسبة.

[شماره صفحه واقعی : 257]

ص: 410


1- الدروس 3:239.
2- الظاهر أنّ المراد: تقدّم من المصنّف فی الدروس (3:201) ما یرجّح عدمه.
[مسائل ]
[الاولی: عدم جواز بیع الثمرة بجنسها علی اصولها]

[ الاُولی ] (1):

«لا یجوز بیع الثمرة بجنسها» أی نوعها الخاصّ کالعنب بالعنب والزبیب، والرطب بالرطب والتمر «علی اُصولها» أمّا بعد جمعها فیصحّ مع التساوی «نخلاً کان» المبیع ثمره «أو غیره» من الثمار، إجماعاً فی الأوّل وعلی المشهور فی الثانی، تعدیة للعلّة المنصوصة فی المنع من بیع الرطب بالتمر (2)وهی نقصانه عند الجفاف إن بیعت بیابس، وتطرّق احتمال الزیادة فی کلّ من العوضین الربویّین. ولا فرق فی المنع بین کون الثمن منها ومن غیرها، وإن کان الأوّل أظهر منعاً.

[*وجدانی فخر]

«ویسمّی فی النخل مزابنة» وهی مفاعلة من «الزَبن» وهو الدفع، ومنه «الزبانیة» سمّیت بذلک لبنائها علی التخمین المقتضی للغبن، فیرید المغبون دفعه والغابن خلافه، فیتدافعان.

وخصّ التعریف بالنخل، للنصّ علیه بخصوصه مفسّراً به «المزابنة» فی صحیحة عبد الرحمن بن أبی عبد اللّٰه عن الصادق علیه السلام (3)واُلحق به غیره، لما ذکرناه (4)وفی إلحاق الیابس وجه، والرَطب نظر.

[شماره صفحه واقعی : 258]

ص: 411


1- لم یرد فی المخطوطات.
2- الوسائل 12:445-446، الباب 14 من أبواب الربا، الأحادیث 1 و 2 و 6 و 7.
3- الوسائل 13:23، الباب 13 من أبواب بیع الثمار، الحدیث الأوّل.
4- وهو قوله: تعدیة للعلّة المنصوصة.

«ولا» بیع «السنبل بحبّ منه أو من غیره من جنسه، ویسمّی محاقلة» مأخوذة من الحَقل جمع حَقلة (1)وهی الساحة التی تزرع، سمّیت بذلک لتعلّقها بزرع فی حقلة، وخرج بالسنبل بیعه قبل ظهور الحبّ، فإنّه جائز؛ لأنّه حینئذ غیر مطعوم.

«إلّاالعریّة» هذا استثناء من تحریم بیع المزابنة، والمراد بها النخلة تکون فی دار الإنسان أو بستانه، فیشتری مالکهما أو مستأجرهما أو مستعیرهما رُطَبَها «بخرصها تمراً من غیرها» مقدّراً موصوفاً حالاًّ، وإن لم یقبض فی المجلس، أو بلغت خمسة أوسق (2)ولا یجوز بتمر منها؛ لئلّا یتّحد العوضان. ولا یعتبر مطابقة ثمرتها جافّة لثمنها فی الواقع، بل تکفی المطابقة ظنّاً، فلو زادت عند الجفاف عنه أو نقصت لم یقدح فی الصحّة.

ولا عریّة فی غیر النخل، فإن ألحقناه بالمزابنة وإلّا لم یتقیّد بقیودها.

[الثانیة: جواز بیع الزرع قائما]

«الثانیة» :

«یجوز بیع الزرع قائماً» علی اُصوله سواء أحصد (3)أم لا، قُصد قصله أم لا؛ لأنّه قابل للعلم مملوک فتتناوله (4)الأدلّة، خلافاً للصدوق حیث شرط کونه

[شماره صفحه واقعی : 259]

ص: 412


1- کذا، و «حقلة» واحدة من الجنس، والجمع: حقول. اُنظر أساس البلاغة:91، والمصباح المنیر (حقل) .
2- إشارة إلی خلاف بعض العامّة حیث خصّ الرخصة بما إذا کانت دون خمسة أوسق. اُنظر الاُمّ 3:56، والخلاف 3:95-96، المسألة 154 و 156.
3- أحصد الزرع: حان حِصاده.
4- فی (ف) و (ع) : فتناوله.

سنبلاً أو القصل (1)«وحصیداً» أی محصوداً وإن لم یعلم مقدار ما فیه؛ لأنّه حینئذ غیر مکیل ولا موزون، بل یکفی فی معرفته المشاهدة «وقصیلاً» أی مقطوعاً بالقوّة، بأن شرط قطعه قبل أن یحصد لعلف الدوابّ، فإذا باعه کذلک وجب علی المشتری قصله بحسب الشرط.

«فلو لم یقصله المشتری فللبائع قصله» وتفریغ أرضه منه؛ لأنّه حینئذ ظالم، ولا حقّ لعرق ظالم (2)«وله المطالبة باُجرة أرضه» عن المدّة التی بقی فیها بعد إمکان قصله مع الإطلاق، وبعد المدة التی شرطا قصله فیها مع التعیین. ولو کان شراؤه قبل أوان قصله وجب علی البائع الصبر إلی أوانه مع الإطلاق، کما لو باع الثمرة والزرع للحصاد.

ومقتضی الإطلاق جواز تولّی البائع قطعه مع امتناع المشتری منه وإن قدر علی الحاکم، وکذا أطلق جماعة (3).

والأقوی توقّفه علی إذنه حیث یمتنع المشتری مع إمکانه، فإن تعذّر جاز له حینئذ مباشرة القطع، دفعاً للضرر المنفیّ (4)وله إبقاؤه والمطالبة باُجرة الأرض عن زمن العدوان، وأرش الأرض إن نقصت بسببه إذا کان التأخیر بغیر رضاه.

[شماره صفحه واقعی : 260]

ص: 413


1- المقنع:392.
2- کما ورد فی الخبر، راجع الوسائل 17:311، الباب 3 من أبواب الغصب، الحدیث الأوّل.
3- اُنظر النهایة:415، والشرائع 2:55، والقواعد 2:34.
4- بقوله صلی الله علیه و آله: «لا ضرر. . . .» . راجع الوسائل 12:364، الباب 17 من أبواب الخیار، الأحادیث 3 و 4 و 5.
[الثالثة: جواز تقبل احد الشریکین بحصة صاحبه من الثمرة]

صوت

[*وجدانی فخر]

«الثالثة» :

«یجوز أن یتقبّل أحد الشریکین بحصّة صاحبه من الثمرة» بخرص معلوم وإن کان منها «ولا یکون» ذلک «بیعاً» ومن ثمّ لم یشترط فیه شروط البیع، بل معاملة مستقلّة، وفی الدروس أ نّه نوع من الصلح (1)«و» یشکل بأ نّه «یلزم بشرط السلامة» فلو کان صلحاً للزم مطلقاً.

وظاهر المصنّف رحمه الله والجماعة: أنّ الصیغة بلفظ القَبالة (2)وظاهر الأخبار (3)تأدّیه بما دلّ علی ما اتّفقا علیه. ویملک المتقبّل (4)الزائد ویلزمه لو نقص. وأمّا الحکم بأنّ قراره مشروط بالسلامة فوجهه غیر واضح، والنصّ خال عنه. وتوجیهه بأنّ المتقبّل (5)لمّا رضی بحصّة معیّنة فی العین صار بمنزلة الشریک، فیه: أنّ العوض غیر لازم کونه منها، وإن جاز ذلک فالرضا بالقدر، لا به مشترکاً، إلّاأن ینزّل علی الإشاعة کما تقدّم (6)ولو کان النقصان لا بآفة بل لخلل فی الخرص لم ینقص شیء، کما لا ینقص لو کان بتفریط المتقبّل. وبعض الأصحاب سدّ باب هذه المعاملة، لمخالفتها للاُصول الشرعیّة (7).

والحقّ أنّ أصلها ثابت، ولزومها مقتضی العقد، وباقی فروعها لا دلیل علیه.

[شماره صفحه واقعی : 261]

ص: 414


1- الدروس 3:238.
2- منهم المحقّق فی الشرائع 2:55، ویحیی بن سعید الحلّی فی الجامع للشرائع:265، والعلّامة فی القواعد 2:36.
3- الوسائل 13:18-20، الباب 10 من أبواب بیع الثمار.
4- و (5) فی (ش) و (ف) : المقبّل.
5-
6- تقدّم فی الصفحة 256-257.
7- اُنظر السرائر 2:450-451.
[الرابعة: حکم اکل الماره]

«الرابعة» :

«یجوز الأکل ممّا یمرّ به من ثمر النخل والفواکه والزرع، بشرط عدم القصد وعدم الإفساد» أمّا أصل الجواز فعلیه الأکثر (1)ورواه ابن أبی عمیر مرسلاً عن الصادق علیه السلام (2)ورواه غیره (3).

وأمّا اشتراط عدم القصد فلدلالة ظاهر «المرور علیه» والمراد کون الطریق قریبة منها بحیث یصدق «المرور علیها» عرفاً، لا أن یکون طریقه علی نفس الشجرة.

وأمّا الشرط الثانی فرواه عبد اللّٰه بن سنان عن الصادق علیه السلام، قال: «یأکل منها ولا یفسد» (4)والمراد به أن یأکل کثیراً بحیث یؤثّر فیها أثراً بیّناً ویصدق معه «الإفساد» عرفاً، ویختلف ذلک بکثرة الثمرة والمارّة وقلّتهما.

وزاد بعضهم عدم علم الکراهة ولا ظنّها، وکون الثمرة علی الشجرة (5).

«ولا یجوز أن یحمل» معه شیئاً منها وإن قلّ؛ للنهی عنه صریحاً فی الأخبار (6)ومثله أن یطعم أصحابه، وقوفاً فیما خالف الأصل علی موضع الرخصة، وهو أکله بالشرط.

[شماره صفحه واقعی : 262]

ص: 415


1- منهم الشیخ فی الخلاف 6:98، المسألة 28، وابن إدریس فی السرائر 2:371، والمحقّق فی الشرائع 2:55.
2- الوسائل 13:14، الباب 8 من أبواب بیع الثمار، الحدیث 3.
3- المصدر المتقدم، أحادیث الباب نفسه.
4- الوسائل 13:17، الباب 8 من أبواب بیع الثمار، الحدیث 12.
5- اُنظر المهذّب البارع 2:446، والدروس 3:21.
6- الوسائل 13:14-16، الباب 8 من أبواب بیع الثمار، الأحادیث 4 و 5 و 8 و 9.

«وترکه بالکلّیة أولی» للخلاف فیه، ولما روی أیضاً من المنع منه (1)مع اعتضاده بنصّ الکتاب (2)الدالّ علی النهی عن أکل أموال الناس بالباطل وبغیر تراض، ولقبح التصرّف فی مال الغیر، وباشتمال أخبار النهی علی الحظر، وهو مقدّم علی ما تضمّن الإباحة والرخصة، ولمنع کثیر من العمل بخبر الواحد فیما وافق الأصل فکیف فیما خالفه (3).

[شماره صفحه واقعی : 263]

ص: 416


1- الوسائل 13:15، الباب 8 من أبواب بیع الثمار، الحدیث 7.
2- إشارة إلی قوله تعالی: لاٰ تَأْکُلُوا أَمْوٰالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْبٰاطِلِ إِلاّٰ أَنْ تَکُونَ تِجٰارَةً عَنْ تَرٰاضٍ . النساء:29.
3- مثل السید المرتضی فی رسائله 1:202، وابن إدریس فی السرائر 1:50، وابن زهرة فی الغنیة 2:356، فإنّهم قالوا بعدم حجّیّة أخبار الآحاد مطلقاً.

[شماره صفحه واقعی : 264]

ص: 417

«الفصل الخامس» «فی الصرف»
اشارة

صوت

[*وجدانی فخر]

«وهو بیع الأثمان» وهی الذهب والفضّة «بمثلها» .

«ویشترط فیه» زیادة علی غیره من أفراد البیع «التقابض فی المجلس» الذی وقع فیه العقد «أو اصطحابهما» فی المشی عرفاً وإن فارقاه «إلی» حین «القبض» ویصدق الاصطحاب بعدم زیادة المسافة التی بینهما عنها وقت العقد، فلو زادت ولو خطوة بطل «أو رضاه» أی رضا الغریم الذی هو المشتری-کما یدلّ علیه آخر المسألة- «بما فی ذمّته» أی ذمّة المدیون الذی هو البائع «قبضاً» أی مقبوضاً، أقام المصدر مقام المفعول «بوکالته» إیّاه «فی القبض» لما فی ذمّته. وذلک «فیما إذا اشتری» من له فی ذمّته نقد «بما فی ذمّته» من النقد «نقداً آخر» فإنّ ذلک یصیر بمنزلة المقبوض.

مثاله: أن یکون لزید فی ذمّة عمرو دینار فیشتری زید من عمرو بالدینار عشرة دراهم فی ذمّته ویوکلّه فی قبضها فی الذمّة بمعنی رضاه بکونها فی ذمّته، فإنّ البیع والقبض صحیحان؛ لأنّ ما فی الذمّة بمنزلة المقبوض بید من هو فی ذمّته، فإذا جعله وکیلاً فی القبض صار کأ نّه قابض لما فی ذمّته، فصدق التقابض قبل التفرّق.

والأصل فی هذه المسألة ما روی فی من قال لمن فی ذمّته دراهم: «حوّلها

[شماره صفحه واقعی : 265]

ص: 418

إلی دنانیر» أنّ ذلک یصحّ وإن لم یتقابضا، معلّلاً بأنّ النقدین من واحد (1)والمصنّف رحمه الله عدل عن ظاهر الروایة إلی الشراء بدل «التحویل» والتوکیل صریحاً (2)فی القبض والرضا فیه بکونه فی ذمّة الوکیل القابض؛ لاحتیاج الروایة إلی تکلّف إرادة هذه الشروط بجعل الأمر بالتحویل توکیلاً فی تولّی طرفی العقد، وبنائه (3)علی صحّته وصحّة القبض إذا توقّف البیع علیه بمجرّد التوکیل فی البیع. نظراً إلی أنّ التوکیل فی شیء إذن فی لوازمه التی یتوقّف علیها. ولمّا کان ذلک أمراً خفیّاً عدل المصنّف رحمه الله إلی التصریح بالشروط.

«ولو قبض البعض» خاصّة قبل التفرّق «صحّ فیه» أی فی ذلک البعض المقبوض وبطل فی الباقی «وتخیّرا» معاً فی إجازة ما صحّ فیه وفسخه؛ لتبّعض الصفقة «إذا لم یکن من أحدهما تفریط» فی تأخیر القبض، ولو کان تأخیره بتفریطهما فلا خیار لهما. ولو اختصّ أحدهما به سقط خیاره، دون الآخر.

«ولابدّ من قبض الوکیل» فی القبض عنهما أو عن أحدهما «فی مجلس العقد قبل تفرّق المتعاقدین» . ولا اعتبار بتفرّق الوکیل وأحدهما أو هما، أو الوکیلین. وفی حکم مجلس العقد ما تقدّم (4)فکان یغنی قوله: «قبل تفرّق المتعاقدین» عنه، لشمول الثانی لما فی حکم المجلس. هذا إذا کان وکیلاً فی القبض، دون الصرف.

[شماره صفحه واقعی : 266]

ص: 419


1- الوسائل 12:463-464، الباب 4 من أبواب الصرف، الحدیث الأوّل.
2- أی عدل عن ظاهر الروایة وهو التوکیل ضمناً فی القبض إلی التوکیل صریحاً فیه (هامش ر) .
3- أی التوکیل.
4- وهو اصطحابهما فی المشی.

«ولو کان وکیلاً فی الصرف» سواء کان مع ذلک وکیلاً فی القبض أم لا «فالمعتبر مفارقته» لمن وقع العقد معه، دون المالک. والضابط: أنّ المعتبر التقابض قبل تفرّق المتعاقدین، سواء کانا مالکین أم وکیلین.

[*وجدانی فخر]

«ولا یجوز التفاضل فی الجنس الواحد» لأنّه حینئذ یجمع حکم الربا والصرف، فیعتبر فیه التقابض فی المجلس نظراً إلی الصرف، وعدم التفاضل نظراً إلی الربا، سواء اتّفقا فی الجودة والرداءة والصفة أم اختلفا، بل «وإن کان أحدهما مکسوراً أو ردیئاً» والآخر صحیحاً أو جیّد الجوهر.

«وتراب معدن أحدهما یباع بالآخر أو بجنسٍ غیرهما» لا بجنسه؛ لاحتمال زیادة أحد العوضین عن الآخر، فیدخل الربا. ولو علم زیادة الثمن عمّا فی التراب من جنسه لم یصحّ هنا وإن صحّ فی المغشوش بغیره؛ لأنّ التراب لا قیمة له لیصلح فی مقابلة الزائد.

«وتراباهما» إذا جُمعا أو اُرید بیعهما معاً «یباعان بهما» فینصرف کلّ إلی مخالفه. ویجوز بیعهما بأحدهما مع زیادة الثمن علی مجانسه بما یصلح عوضاً فی مقابل الآخر، وأولی منهما بیعهما بغیرهما.

«ولا عبرة بالیسیر من الذهب فی النحاس» بضمّ النون «والیسیر من الفضّة فی الرصاص» بفتح الراء «فلا یمنع من صحّة البیع بذلک الجنس» وإن لم یعلم زیادة الثمن عن ذلک الیسیر ولم یقبض فی المجلس ما یساویه؛ لأنّه مضمحلّ وتابع غیر مقصود بالبیع. ومثله المنقوش منهما علی السقوف والجدران بحیث لا یحصل منه شیء یعتدّ به علی تقدیر نزعه.

ولا فرق فی المنع من الزیادة فی أحد المتجانسین بین العینیّة-وهی

[شماره صفحه واقعی : 267]

ص: 420

الزیادة فی الوزن-والحکمیّة کما لو بیع المتساویان وشرط مع أحدهما شرطاً (1)وإن کان صنعة.

«وقیل: یجوز اشتراط صیاغة خاتم فی شراء درهم بدرهم (2)للروایة» التی رواها أبو الصباح الکنانی رحمه الله عن الصادق علیه السلام قال: «سألته عن الرجل یقول للصائغ: صغ لی هذا الخاتم، واُبدل لک درهماً طازجیّاً (3)بدرهم غِلّة؟ قال علیه السلام: لا بأس» (4)واختلفوا فی تنزیل الروایة.

فقیل: إنّ حکمها مستثنی من الزیادة الممنوعة، فیجوز بیع درهم بدرهم مع شرط صیاغة الخاتم، ولا یتعدّی إلی غیره، اقتصاراً فیما خالف الأصل علی موضع النصّ، وهو القول الذی حکاه المصنّف رحمه الله. وقیل: یتعدّی إلی کلّ شرط؛ لعدم الفرق (5)وقیل: إلی کلّ شرط حکمیّ (6).

والأقوال کلّها ضعیفة؛ لأنّ بناءها علی دلالة الروایة علی أصل الحکم «وهی غیر صریحة فی المطلوب» لأنّها تضمّنت إبدال درهم طازج بدرهم غلّة مع شرط الصیاغة من جانب الغِلّة وقد ذکر أهل اللغة أنّ «الطازج» هو الخالص،

[شماره صفحه واقعی : 268]

ص: 421


1- کذا فی النسخ، والمناسب لقوله: «بیع» بصیغة المجهول قراءة «شرط» أیضاً بالمجهول ورفع «شرطاً» .
2- قاله المحقّق فی المختصر النافع:129، والفاضل الآبی فی کشف الرموز 1:500، والعلّامة فی التحریر 2:316.
3- سیأتی بیان معنی «طازجیّ» ومعنی «غِلّة» عن أهل اللغة.
4- الوسائل 12:480، الباب 13 من أبواب الصرف، وفیه حدیث واحد.
5- النهایة:381.
6- اُنظر السرائر 2:267.

و «الغِلّة» غیره وهو المغشوش (1)وحینئذ فالزیادة الحکمیّة وهی الصیاغة فی مقابلة الغشّ، وهذا لا مانع منه مطلقاً وعلی هذا یصحّ الحکم ویتعدّی، لا فی مطلق الدرهم کما ذکروه ونقله عنهم المصنّف رحمه الله «مع مخالفتها» أی الروایة «للأصل (2)» لو حملت علی الإطلاق کما ذکروه؛ لأنّ الأصل المطّرد عدم جواز الزیادة من أحد الجانبین، حکمیّة کانت أم عینیّة، فلا یجوز الاستناد فیما خالف الأصل إلی هذه الروایة؛ مع أنّ فی طریقها من لا یعلم حاله (3).

[*وجدانی فخر]

«والأوانی المصوغة من النقدین إذا بیعت بهما» معاً «جاز» مطلقاً «وإن بیعت بأحدهما» خاصّة «اشترطت زیادته علی جنسه» لتکون الزیادة فی مقابلة الجنس الآخر، بحیث تصلح ثمناً له وإن قلّ. ولا فرق فی الحالین بین العلم بقدر کلّ واحد منهما وعدمه، ولا بین إمکان تخلیص أحدهما عن الآخر وعدمه، ولا بین بیعها بالأقلّ ممّا فیها من النقدین والأکثر.

«ویکفی غلبة الظنّ» فی زیادة الثمن علی مجانسه من الجوهر، لعُسر العلم الیقینی بقدره غالباً، ومشقّة التخلیص الموجب له (4)وفی الدروس اعتبر القطع بزیادة الثمن (5)وهو أجود.

«وحِلیة السیف والمرکب یعتبر فیهما العلم إن اُرید بیعها» أی الحلیة «بجنسها» والمراد بیع الحِلیة والمحلّی، لکن لمّا کان الغرض التخلّص من الربا

[شماره صفحه واقعی : 269]

ص: 422


1- النهایة لابن الأثیر 2:123، ولسان العرب 8:160 (طزج) و 10:106 (غلّ) .
2- فی (ق) و (س) ونسخة (ف) من الشرح: الأصل.
3- وهو محمّد بن فضیل؛ فإنّه مشترک بین الثقة وغیره. المسالک 7:473.
4- أی للعلم.
5- الدروس 3:301.

والصرف خصّ الحِلیة. ویعتبر مع بیعها بجنسها زیادة الثمن علیها، لتکون الزیادة فی مقابلة السیف والمرکب إن ضمّهما إلیها «فإن تعذّر» العلم «کفی الظنّ الغالب بزیادة الثمن علیها» .

والأجود اعتبار القطع، وفاقاً للدروس (1)وظاهر الأکثر (2)فإن تعذّر بیعت بغیر جنسها، بل یجوز بیعها بغیر الجنس مطلقاً کغیرها، وإنّما خصّ المصنّف موضع الاشتباه (3).

«ولو باعه بنصف دینار فشِقّ» أی نصف کامل مشاع؛ لأنّ النصف حقیقة فی ذلک «إلّاأن یراد» نصف «صحیح عرفاً» بأن یکون هناک نصف مضروب بحیث ینصرف الإطلاق إلیه، «أو نطقاً» بأن یصرّح بإرادة الصحیح وإن لم یکن الإطلاق محمولاً علیه فینصرف إلیه. وعلی الأوّل فلو باعه بنصف دینار آخر تخیّر بین أن یعطیه شقیّ دینارین ویصیر شریکاً فیهما، وبین أن یعطیه دیناراً کاملاً عنهما. وعلی الثانی لا یجب قبول الکامل.

«وکذا» القول فی «نصف درهم» وأجزائهما غیر النصف.

«وحکم تراب الذهب والفضّة عند الصیّاغة» بفتح الصاد وتشدید الیاء جمع صائغ «حکم» تراب «المعدن» فی جواز بیعه مع اجتماعهما بهما وبغیرهما، وبأحدهما مع العلم بزیادة الثمن عن مجانسه، ومع الانفراد بغیر جنسه.

«ویجب» علی الصائغ «الصدقة به مع جهل أربابه» بکلّ وجه.

[شماره صفحه واقعی : 270]

ص: 423


1- الدروس 3:301.
2- اُنظر النهایة:383-384، ونکت النهایة 2:133، وکشف الرموز 1:501، والقواعد 2:38.
3- یعنی موضع شبهة الربا.

ولو علمهم فی محصورین وجب التخلّص منهم ولو بالصلح مع جهل حقّ کلّ واحد بخصوصه. ویتخیّر مع الجهل بین الصدقة بعینه وقیمته.

«والأقرب الضمان لو ظهروا ولم یرضوا بها» أی بالصدقة؛ لعموم الأدلّة الدالّة علی ضمان ما أخذت الید (1)خرج منه ما إذا رضوا أو استمرّ الاشتباه، فیبقی الباقی. ووجه العدم إذن الشارع له فی الصدقة (2)فلا یتعقّب الضمان. ومصرف هذه الصدقة الفقراء والمساکین.

ویلحق بها ما شابهها من الصنائع الموجبة لتخلّف أثر المال، کالحِدادة والطحن والخِیاطة والخِبازة.

«ولو کان بعضهم معلوماً وجب الخروج من حقّه» وعلی هذا یجب التخلّص من کلّ غریم یعلمه، وذلک یتحقّق عند الفراغ من عمل کلّ واحد، فلو أخّر حتی صار مجهولاً أثم بالتأخیر ولزمه حکم ما سبق.

[شماره صفحه واقعی : 271]

ص: 424


1- مستدرک الوسائل 14:7-8، الباب الأوّل من أبواب الودیعة، الحدیث 12.
2- الوسائل 12:484-485، الباب 16 من أبواب الصرف، الحدیث 1 و 2.
«خاتمة» : «الدراهم والدنانیر یتعیّنان بالتعیین»

صوت

[*وجدانی فخر]

عندنا «فی الصرف وغیره» لعموم الأدلّة الدالّة علی التعیین والوفاء بالعقد، ولقیام المقتضی فی غیرها (1)«فلو ظهر عیب فی المعیّن» ثمناً کان أم مثمناً «من غیر جنسه» بأن ظهرت الدراهم نحاساً أو رصاصاً «بطل» البیع «فیه» لأنّ ما وقع علیه العقد غیر مقصود بالشراء والعقد تابع له «فإن کان بإزائه مجانسه (2)بطل البیع من أصله» إن ظهر الجمیع کذلک، وإلّا فبالنسبة «کدراهم بدراهم. وإن کان» [ ما ] (3)بإزائه «مخالفاً» فی الجنس «صحّ» البیع «فی السلیم وما قابله، ویجوز» لکلّ منهما «الفسخ مع الجهل» بالعیب؛ لتبعّض الصفقة.

«ولو کان العیب من الجنس» کخشونة الجوهر واضطراب السکّة «وکان بإزائه مجانس، فله الردّ بغیر أرش» لئلّا یلزم زیادة جانب المعیب المفضی إلی الربا؛ لأنّ هذا النقص حکمیّ فهو فی حکم الصحیح.

«وفی المخالف» بإزاء المعیب «إن کان صرفاً» کما لو باعه ذهباً بفضّة فظهر أحدهما معیباً فی الجنس «فله الأرش فی المجلس والردّ» أمّا ثبوت الأرش فللعیب، ولا یضرّ هنا زیادة عوضه؛ للاختلاف. واعتبر کونه فی المجلس؛

[شماره صفحه واقعی : 272]

ص: 425


1- أی فی غیر الدراهم والدنانیر.
2- فی (ق) و (س) : مجانس.
3- لم یرد فی المخطوطات.

للصرف. ووجه الردّ ظاهر؛ لأنّه مقتضی خیار العیب بشرطه.

[*وجدانی فخر]

«وبعد التفرّق له الردّ، ولا یجوز أخذ الأرش من النقدین» لئلّا یکون صرفاً بعد التفرّق «ولو أخذ» الأرش «من غیرهما قیل» والقائل العلّامة رحمه الله: «جاز» (1)لأنّه حینئذ کالمعاوضة بغیر الأثمان، فیکون جملة العقد بمنزلة بیع وصرف، والبیع ما اُخذ عوضه بعد التفرّق.

ویشکل بأنّ الأرش جزء من الثمن والمعتبر فیه النقد الغالب، فإذا اختار الأرش لزم النقد حینئذ، واتّفاقهما علی غیره معاوضة علی النقد الثابت فی الذمّة أرشاً لا نفس الأرش.

ویمکن دفعه بأنّ الثابت وإن کان هو النقد لکن لمّا لم یتعیّن إلّاباختیاره الأرش-إذ لو ردّ لم یکن الأرش ثابتاً-کان ابتداء تعلّقه بالذمّة الذی هو بمنزلة المعاوضة اختیاره، فیعتبر حینئذ قبضه قبل التفرّق مراعاة للصرف، وکما یکفی فی لزوم معاوضة الصرف دفع نفس الأثمان قبل التفرّق کذا یکفی دفع عوضها قبله، بل مطلق براءة ذمّة من یُطلب منه منه، فإذا اتّفقا علی جعله من غیر النقدین جاز وکانت المعاوضة کأ نّها واقعة به.

وفیه: أنّ ذلک یقتضی جواز أخذه فی مجلس اختیاره من النقدین أیضاً ولا یقولون به. ولزومه وإن کان موقوفاً علی اختیاره، إلّاأنّ سببه العیب الثابت حالة العقد، فقد صدق التفرّق قبل أخذه وإن لم یکن مستقرّاً.

والحقّ أ نّا إن اعتبرنا فی ثبوت الأرش السبب لزم بطلان البیع فیما قابله بالتفرّق قبل قبضه مطلقاً (2)وإن اعتبرنا حالة اختیاره أو جعلناه تمام السبب علی

[شماره صفحه واقعی : 273]

ص: 426


1- التحریر 2:317.
2- سواء کان الأرش من النقدین أم من غیرهما.

وجه النقل لزم جواز أخذه فی مجلسه مطلقاً وإن جعلنا ذلک کاشفاً عن ثبوته بالعقد لزم البطلان فیه أیضاً.

وعلی کلّ حال فالمعتبر منه النقد الغالب، وما اتّفقا علی أخذه أمر آخر. والوجه الأخیر (1)أوضح، فیتّجه مع اختیاره البطلان فیما قابله مطلقاً، وإن رضی بالمدفوع لزم.

فإن قیل: المدفوع أرشاً لیس هو أحد عوضی الصرف، وإنّما هو عوض صفة فائتة فی أحد العوضین، ویترتّب استحقاقها علی صحّة العقد وقد حصل التقابض فی کلّ من العوضین فلا مقتضی للبطلان، إذ وجوب التقابض إنّما هو فی عوضی الصرف، لا فیما وجب بسببهما.

قلنا: الأرش وإن لم یکن أحد العوضین، لکنّه کالجزء من الناقص منهما، ومن ثمّ حکموا بأ نّه جزء من الثمن نسبته إلیه کنسبة قیمة الصحیح إلی المعیب (2)والتقابض الحاصل فی العوضین وقع متزلزلاً؛ إذ یحتمل ردّه رأساً وأخذ أرش النقصان الذی هو کتتمّة العوض الناقص، فکان بمنزلة بعض العوض، والتخیّر (3)بین أخذه والعفو عنه وردّ المبیع لا ینافی ثبوته، غایته التخییر بینه وبین أمر آخر، فیکون ثابتاً ثبوتاً تخییریّاً بینه وبین ما ذکر.

[*وجدانی فخر]

«ولو کان» العیب الجنسی فی «غیر صرف» بأن کان العوض الآخر عرضاً «فلا شکّ فی جواز الردّ والأرش» إعطاء للمعیب حکمه شرعاً، ولا مانع

[شماره صفحه واقعی : 274]

ص: 427


1- أی جعله کاشفاً.
2- کما فی القواعد 2:74، والدروس 3:287، وجامع المقاصد 4:335، وغیرها.
3- فی (ر) : التخییر.

منه هنا «مطلقاً» سواء کان قبل التفرّق أم بعده.

«ولو کانا» أی العوضان «غیر معیّنین فله الإبدال» مع ظهور العیب جنسیّاً کان أم خارجیّاً؛ لأنّ العقد وقع علی أمر کلّی والمقبوض غیره، فإذا لم یکن مطابقاً لم یتعیّن لوجوده فی ضمنه، لکن الإبدال «ما داما فی المجلس فی الصرف» أمّا بعده فلا؛ لأنّه یقتضی عدم الرضا بالمقبوض قبل التفرّق وأنّ الأمر الکلّی باق فی الذمّة فیؤدّی إلی فساد الصرف.

هذا إذا کان العیب من الجنس. أمّا غیره فالمقبوض لیس ما وقع علیه العقد مطلقاً فیبطل بالتفرّق؛ لعدم التقابض فی المجلس.

ویحتمل قویّاً مع کون العیب جنسیّاً جواز إبداله بعد التفرّق؛ لصدق التقابض فی العوضین قبله، والمقبوض محسوب عوضاً وإن کان معیباً، لکونه من الجنس فلا یخرج عن حقیقة العوض المعیّن، غایته کونه مفوّتاً لبعض الأوصاف فاستدراکه ممکن بالخیار، ومن ثمّ لو رضی به استقرّ ملکه علیه، ونماؤه له علی التقدیرین، بخلاف غیر الجنسی. وحینئذ فإذا فسخ رجع الحقّ إلی الذمّة، فیتعیّن حینئذٍ کونه (1)عوضاً صحیحاً، لکن یجب قبض البدل فی مجلس الردّ بناءً علی أنّ الفسخ رفع العوض، فإذا لم یقدح فی الصحّة سابقاً یتعیّن القبض حینئذٍ لیتحقّق التقابض.

ویحتمل قویّاً سقوط اعتباره أیضاً؛ لصدق التقابض فی العوضین الذی هو شرط الصحّة، وللحکم بصحّة الصرف بالقبض السابق فیستصحب إلی أن یثبت خلافه. وما وقع غیر کافٍ فی الحکم بوجوب التقابض؛ لأنّه حکم طارئ

[شماره صفحه واقعی : 275]

ص: 428


1- لم یرد «کونه» فی (ع) و (ف) .

بعد ثبوت البیع.

«وفی غیره» أی غیر الصرف له الإبدال «وإن تفرّقا» لانتفاء المانع منه مع وجود المقتضی له وهو العیب فی عین لم یتعیّن عوضاً.

[شماره صفحه واقعی : 276]

ص: 429

«الفصل السادس» «فی السلف»

وهو بیع مضمون فی الذمّة مضبوط بمال معلوم مقبوضٍ فی المجلس إلی أجل معلوم بصیغة خاصّة «وینعقد بقوله» أی قول المُسلِم وهو المشتری: «أسلمت إلیک، أو أسفلتک» أو سلّفتک بالتضعیف، وفی سلّمتک وجه «کذا فی کذا إلی کذا، ویقبل المخاطب» وهو المُسلَم إلیه وهو البائع بقوله: قبلت وشبهه، ولو جعل الإیجاب منه جاز بلفظ البیع والتملیک واستلمت منک واستلفت وتسلّفت، ونحوه.

«ویشترط فیه» شروط البیع بأسرها و [ یختصّ بشروط ] (1)«ذکر الجنس» والمراد به هنا (2)الحقیقة النوعیّة کالحنطة والشعیر «والوصف الرافع للجهالة» الفارق بین أصناف ذلک النوع، لا مطلق الوصف، بل «الذی یختلف لأجله الثمن اختلافاً ظاهراً» لا یتسامح بمثله عادةً، فلا یقدح الاختلاف الیسیر غیر المؤدّی إلیه. والمرجع فی الأوصاف إلی العرف، وربما کان العامی أعرف بها من الفقیه، وحظّ الفقیه منها الإجمال. والمعتبر من الوصف ما یتناوله الاسم

[شماره صفحه واقعی : 277]

ص: 430


1- لم یرد فی (ش) و (ف) وشُطب علیه فی (ع) .
2- فی (ع) بدل «به هنا» : بها.

المزیل لاختلاف أثمان الأفراد الداخلة فی المعیّن

[*وجدانی فخر]

«ولا یبلغ فیه الغایة» فإن بلغها وأفضی إلی عزّة الوجود بطل، وإلّا صحّ.

«و» اشتراط «الجیّد والردیء جائز» لإمکان تحصیلهما بسهولة، والواجب أقلّ ما یُطلق علیه اسم الجیّد، فإن زاد عنه زاد خیراً، وما یصدق علیه اسم الردیء، وکلّما قلّل الوصف فقد أحسن.

«و» شرط «الأجود والأردأ ممتنع» لعدم الانضباط؛ إذ ما من جیّد إلّا ویمکن وجود أجود منه، وکذا الأردأ، والحکم فی الأجود وفاق، وأمّا الأردأ فالأجود أ نّه کذلک.

وربما قیل بصحّته والاکتفاء بکونه فی المرتبة الثانیة من الردیء وبتحقّق (1)الأفضلیّة (2).

ثمّ إذا کان الفرد المدفوع أردأ فهو الحقّ، وإلّا فدفع الجیّد عن الردیء جائز وقبوله لازم، فیمکن التخلّص بخلاف الأجود.

ویشکل بأنّ ضبط المُسلَم فیه معتبر علی وجه یمکن الرجوع إلیه عند الحاجة مطلقاً، ومن جملتها ما لو امتنع المُسلَمُ إلیه من دفعه فیؤخذ من ماله بأمر الحاکم قهراً، وذلک غیر ممکن هنا؛ لأنّ الجیّد غیر متعیّن علیه فلا یجوز لغیره دفعه فیتعذّر التخلّص، فعدم الصحّة أوضح. وتردّد المصنّف فی الدروس (3).

[شماره صفحه واقعی : 278]

ص: 431


1- کذا فی (ع) التی قوبلت بالأصل، وفی سائر النسخ بدل «وبتحقّق» : لیتحقّق.
2- قاله العلّامة فی الإرشاد 1:371 واستقربه فی التحریر 2:416 وقال العاملی فی مفتاح الکرامة 4:443: لم أجد قبله [ العلّامة ] من صحیحه. نعم، قال المحقّق فی الشرائع 2:62: لو قیل به کان حسناً.
3- الدروس 3:248.

«وکلّ ما لا یضبط وصفه یمتنع السَلَم فیه، کاللحم والخُبز والنبل المنحوت» ویجوز قبلَه؛ لإمکان ضبطها (1)بالعدد والوزن، وما یبقی فیه من الاختلاف غیر قادح؛ لعدم اختلاف الثمن بسببه، بخلاف المعمول «والجلود» لتعذّر ضبطها، وبالوزن لا یفید الوصف المعتبر؛ لأنّ أهمّ أوصافها السَمْک (2)ولا یحصل به. وقیل: یجوز؛ لإمکان ضبطه بالمشاهدة (3)ورُدّ بأ نّه خروج عن السَلَم؛ لأنّه دین، ویمکن الجمع بمشاهدة جملة یدخل المسلَم فیه فی ضمنها من غیر تعیین، وهو غیر مُخرِج عن وضعه، کاشتراطه من غلّة قریة معیّنة لا تخیس عادة، وحینئذٍ فیکفی مشاهدة الحیوان عن الإمعان فی الوصف. والمشهور المنع مطلقاً.

«والجواهر واللآلئ الکبار؛ لتعذّر ضبطها» علی وجهٍ یرفع بسببه اختلاف الثمن «وتفاوت الثمن فیها» تفاوتاً باعتبارات لا تحصل بدون المشاهدة. أمّا اللآلئ الصغار التی لا تشتمل علی أوصاف کثیرة تختلف القیمة باختلافها، فیجوز مع ضبط ما یعتبر فیها، سواء فی ذلک المتّخذة للدواء وغیرها؛ وکذا القول فی بعض الجواهر التی لا یتفاوت الثمن باعتبارها تفاوتاً بیّناً کبعض العقیق، وهو خیرة الدروس (4).

[شماره صفحه واقعی : 279]

ص: 432


1- مرجع الضمیر: النبل، وهی مؤنّثة.
2- یعنی الثخن، والسمیک ضدّ الرقیق.
3- قاله الشیخ فی النهایة:397، والقاضی فی الکامل علی ما نقل عنه العلّامة فی المختلف 5:144.
4- الدروس 3:248.

«ویجوز» السَلَم «فی الحبوب والفواکه والخُضَر والشحم والطیب والحیوان کلّه» ناطقاً وصامتاً «حتّی فی شاةٍ لبون» لإمکان ضبطها وکثرة وجود مثلها. وجهالةُ مقدار اللبن غیرُ مانعة علی تقدیر وجوده؛ لأنّه تابع «ویلزم تسلیم شاة یمکن أن تُحلب فی مقارب (1)زمان التسلیم» فلا یکفی الحامل وإن قرب زمان ولادتها.

«ولا یشترط أن یکون اللبن حاصلاً بالفعل حینئذٍ، فلو حلبها وسلّمها أجزأت (2)» لصدق اسم الشاة اللبون علیها بعدَه «أمّا الجاریة الحامل أو ذات الولد أو (3)الشاة کذلک، فالأقرب المنع» لاعتبار وصف کلّ واحد منهما فیعزّ اجتماعهما فی واحد، ولجهالة الحمل وعدم إمکان وصفه.

وقیل: یجوز فی الجمیع (4)لإمکانه من غیر عسر واغتفار الجهالة فی الحمل؛ لأنّه تابع. وفی الدروس جوّز فی الحامل مطلقاً، وفی ذات الولد المقصود بها الخدمة دون التسرّی (5)والأجود الجواز مطلقاً؛ لأنّ عزّة وجود مثل ذلک غیر واضح، وعموم الأمر بالوفاء بالعقد یقتضیه.

[*وجدانی فخر]

«ولا بدّ من قبض الثمن قبل التفرّق أو المحاسبة» به «من دین علیه» أی علی المُسلَم (6)«إذا لم یشترط ذلک فی العقد» بأن یجعل الثمن نفس ما فی الذمّة «ولو شرطه» کذلک «بطل؛ لأنّه بیع دین بدین» أمّا کون المسلَم فیه

[شماره صفحه واقعی : 280]

ص: 433


1- فی (ق) : مقارن. وفی (س) : تقارب، وفی هامشها: مقارب، خ ل.
2- فی (ق) : احتلبها وتسلّمها اجتزأت.
3- فی (ق) بدل «أو» : و.
4- قاله المحقّق الثانی فی جامع المقاصد 4:214-215.
5- الدروس 3:249.
6- الصواب «المُسلَم إلیه» بدل «المُسلم» إلّاأن یکون «المُسلَم» بفتح اللام، وهو خلاف الاستعمال (سلطان العلماء-هامش ر) .

دیناً فواضح، وأمّا الثمن الذی فی الذمّة فلأ نّه دین فی ذمّة المسلَم، فإذا جعل عوضاً للمسلَم فیه صدق «بیع الدین بالدین» ؛ لأنّ نفس الدین قد قُرن بالباء فصار ثمناً، بخلاف المحاسبة علیه قبل التفرّق إذا لم یشترط؛ لأنّه استیفاء دین قبل التفرّق مع عدم ورود العقد علیه، فلا یقصر عمّا لو أطلقاه ثمّ أحضره قبل التفرّق، وإنّما یفتقر إلی المحاسبة مع تخالفهما جنساً أو وصفاً، أمّا لو اتّفق ما فی الذمّة والثمن فیهما وقع التهاتر قهریّاً ولزم العقد.

ولکنّ المصنّف فی الدروس استشکل علی هذا (1)صحّةَ العقد، استناداً إلی أ نّه یلزم منه کون مورد العقد دیناً بدین (2)ویندفع بأنّ بیع الدین بالدین لا یتحقّق إلّا إذا جعلا معاً فی نفس العقد متقابلین فی المعاوضة قضیّةً للباء، وهی منتفیة هنا؛ لأنّ الثمن هنا أمر کلّی، وتعیینه بعد العقد فی شخصٍ لا یقتضی کونه هو الثمن الذی جری علیه العقد، ومثل هذا التقاصّ والتحاسب استیفاء، لا معاوضة. ولو أثّر مثل ذلک لأثّر مع إطلاقه ثمّ دفعه فی المجلس؛ لصدق بیع الدین بالدین علیه ابتداءً. بل قیل بجواز الصورة الثانیة أیضاً (3)وهی ما لو جعل الدین ثمناً فی العقد، نظراً إلی أنّ ما فی الذمّة بمنزلة المقبوض.

«وتقدیره (4)» أی المسلَم فیه أو ما یعمّ الثمن «بالکیل أو الوزن المعلومین» فی ما یکال أو یوزن وفیما لا یُضبط إلّابه، وإن جاز بیعه جزافاً

[شماره صفحه واقعی : 281]

ص: 434


1- أی علی فرض اتّفاق ما فی الذمّة والثمن فی الجنس والوصف.
2- الدروس 3:256.
3- قاله المحقّق فی الشرائع 2:63، والعلّامة فی التحریر 2:425، والفاضل الآبی فی کشف الرموز 1:524.
4- فی (س) ونسخة (ش) : تقریره.

کالحطب والحجارة؛ لأنّ المشاهدة ترفع الغرر، بخلاف الدین. واحترز بالمعلومین عن الإحالة علی مکیال وصنجة مجهولین فیبطل.

«أو العدد (1)» فی المعدود «مع قلّة التفاوت» کالصنف الخاصّ من الجوز واللوز، أمّا مع کثرته-کالرمّان-فلا یجوز بغیر الوزن. والظاهر أنّ البیض ملحق بالجوز فی جوازه مع تعیّن (2)الصنف. وفی الدروس قطع بإلحاقه بالرمّان الممتنع به (3).

وفی مثل الثوب یعتبر ضبطه بالذرع وإن جاز بیعه بدونه مع المشاهدة، کما مرّ. وکان علیه أن یذکره أیضاً؛ لخروجه عن الاعتبارات المذکورة.

ولو جُعلت هذه الأشیاء ثمناً فإن کان مُشاهَداً لَحِقه حکم البیع المطلق، فیکفی مشاهدة ما یکفی مشاهدته فیه واعتبار ما یعتبر.

[*وجدانی فخر]

«وتعیین الأجل المحروس من التفاوت» بحیث لا یحتمل الزیادة والنقصان إن اُرید موضوعه. ولو اُرید به مطلق البیع لم یشترط وإن وقع بلفظ السلم.

«والأقرب جوازه» أی السلم «حالّاً مع عموم الوجود» أی وجود المسلَم فیه «عند العقد» لیکون مقدوراً علی تسلیمه حیث یکون مستحقّاً.

ووجه القرب: أنّ السلم بعض جزئیّات البیع، وقد استعمل لفظه فی نقل الملک علی الوجه المخصوص فجاز استعماله فی الجنس؛ لدلالته علیه حیث یصرَّح بإرادة المعنی العامّ، وذلک عند قصد الحلول، کما ینعقد البیع ب «ملّکتک

[شماره صفحه واقعی : 282]

ص: 435


1- فی (ق) و (س) : بالعدد.
2- فی (ش) و (ف) : تعیین.
3- الدروس 3:253.

کذا بکذا» ، مع أنّ التملیک موضوع لمعنی آخر، إلّاأنّ قرینة العوض المقابل عیّنته للبیع، بل هذا أولی؛ لأنّه بعض أفراده، بخلاف التملیک المستعمل شرعاً فی الهبة بحیث لا یتبادر عند الإطلاق غیرها، وإنّما صرفه عنها القیود الخارجیّة.

ومثله القول فیما لو استعملا السلم فی بیع عین شخصیّة، وأولی بالجواز؛ لأ نّها أبعد عن الغرر. والحلول أدخل فی إمکان التسلیم من التأجیل.

ومن التعلیل (1)یلوح وجه المنع فیهما (2)حیث إنّ بناءه علی البیع المؤجّل مثمنه الثابت فی الذمّة، وقد قال النبیّ صلی الله علیه و آله: «من أسلف فلیُسلف فی کیل معلوم، أو وزن معلوم، أو أجل معلوم» (3).

واُجیب بتسلیمه حیث یُقصد السلم الخاصّ والبحث فیما لو قصدا به البیع الحالّ.

واعلم أنّ ظاهر عبارة المصنّف هنا وفی الدروس (4)وکثیرٍ (5)أنّ الخلاف مع قصد السلم، وأنّ المختار جوازه مؤجَّلاً وحالّاً مع التصریح بالحلول ولو قصداً، بل مع الإطلاق أیضاً، ویحمل علی الحلول. والذی یرشد إلیه التعلیل والجواب أنّ الخلاف فیما لو قصد به البیع المطلق واستعمل السلم فیه بالقرائن، أمّا إذا اُرید به السلف المطلق اشترط ذکر الأجل.

«ولا بدّ من کونه عامّ الوجود عند رأس الأجل إذا شرط الأجل» فی

[شماره صفحه واقعی : 283]

ص: 436


1- المذکور فی وجه القرب.
2- فی مسألتی السَلَم حالّاً مع عموم الوجود، واستعمال السلم فی عین شخصیّة.
3- الترمذی 3:602-603، الحدیث 1311 مع اختلاف یسیر.
4- الدروس 3:254.
5- اُنظر القواعد 2:52، وجامع المقاصد 4:234، وکنز الفوائد 1:428.

البلد الذی شرط تسلیمه فیه، أو بلد العقد حیث یُطلق-علی رأی المصنّف هنا - أو فیما قاربه بحیث ینقل إلیه عادةً، ولا یکفی وجوده فیما لا یعتاد نقله منه إلیه إلّا نادراً، کما لا یشترط وجوده حالَ العقد حیث یکون مؤجّلاً، ولا فیما بینهما.

ولو عیّن غلّة بلد لم یکفِ وجوده فی غیره وإن اعتید نقله إلیه. ولو انعکس بأن عیّن غلّة غیره مع لزوم التسلیم به شارطاً نقلَه إلیه، فالوجه الصحّة وإن کان یبطل مع الإطلاق. والفرق أنّ بلد التسلیم حینئذٍ بمنزلة شرط آخر، والمعتبر هو بلد المسلم فیه.

[*وجدانی فخر]

«والشهور یُحمل» إطلاقها «علی الهلالیّة» مع إمکانه کما إذا وقع العقد فی أوّل الشهر، ولو وقع فی أثنائه ففی عدّه هلالیّاً یجبره مقدار ما مضی منه، أو إکماله ثلاثین [ یوماً ] (1)أو انکسار الجمیع لو کان معه غیره، وعدّها ثلاثین [ یوماً ] (2)أوجهٌ، أوسطها الوسط، وقوّاه فی الدروس (3)ویظهر من العبارة الأوّل.

«ولو شرط تأجیل بعض الثمن بطل فی الجمیع» أمّا فی المؤجَّل فظاهر؛ لاشتراط قبض الثمن قبل التفرّق المنافی له، وعلی تقدیر عدم منافاته-لقصر الأجل-یمتنع من وجه آخر؛ لأنّه بیع الکالئ بالکالئ، فقد فسّره أهل اللغة بأ نّه بیع مضمون مؤجَّل بمثله (4)وأمّا البطلان فی الحالّ علی تقدیر بطلان المؤجّل فلجهالة قسطه من الثمن وإن جعل کلّاً منهما قدراً معلوماً کتأجیل خمسین من مئة؛ لأنّ المعجَّل یقابل من المبیع قسطاً أکثر ممّا یقابله المؤجَّل؛ لتقسیط الثمن علی الأجل أیضاً، والنسبة عند العقد غیر معلومة.

[شماره صفحه واقعی : 284]

ص: 437


1- لم یرد فی المخطوطات.
2- لم یرد فی المخطوطات.
3- الدروس 3:254.
4- اُنظر الصحاح 1:69 (کلأ) ، والمصباح المنیر:540 (کلأ) .

وربما قیل بالصحّة (1)للعلم بجملة الثمن، والتقسیط غیر مانع، کما لا یمنع لو باع ماله ومال غیره فلم یُجز المالک، بل لو باع الحرّ والعبد بثمن واحد مع کون بیع الحرّ باطلاً من حین العقد کالمؤجَّل هنا.

«ولو شرط موضع التسلیم لزم» لوجوب الوفاء بالشرط السائغ «وإلّا» یشرط (2)«اقتضی» الإطلاق التسلیم فی «موضع العقد» کنظائره من المبیع المؤجّل.

هذا أحد الأقوال فی المسألة (3)والقول الآخر: اشتراط تعیین موضعه مطلقاً (4)وهو اختیاره فی الدروس (5)لاختلاف الأغراض باختلافه الموجبة لاختلاف الثمن والرغبة، ولجهالة موضع الاستحقاق؛ لابتنائه علی موضع الحلول المجهول. وبهذا فارق القرض المحمول علی موضعه؛ لکونه معلوماً. وأمّا النسیئة فخرج بالإجماع علی عدم اشتراط تعیین محلّه.

وفصّل ثالث باشتراطه إن کان فی حمله مؤونة، وعدمه بعدمه (6)ورابع بکونهما فی مکانٍ قصدُهما مفارقته وعدمه (7)وخامس باشتراطه فیهما (8)ووجه

[شماره صفحه واقعی : 285]

ص: 438


1- احتملها فی الدروس 3:256.
2- فی (ر) وظاهر (ع) : یشترط.
3- قاله العلّامة فی القواعد 2:53.
4- وهو مختار الشیخ فی الخلاف 3:202، المسألة 9.
5- الدروس 3:259.
6- قاله الشیخ فی المبسوط 2:173، وتبعه ابن حمزة فی الوسیلة:241.
7- اُنظر التذکرة 11:345-346، والقواعد 2:53.
8- یعنی فی فرض لزوم المؤونة، وقصد المفارقة. قاله العلّامة فی التذکرة:11:343-344 وفی المیسیّة، أ نّه أولی، نقل عنه العاملی فی المفتاح 4:470.

الثلاثة مرکّب من الأوّلین (1)ولا ریب أنّ التعیین مطلقاً أولی.

«ویجوز اشتراط السائغ فی العقد» کاشتراط حمله إلی موضع معیّن، وتسلیمه کذلک ورهن وضمین، وکونه من غلّة أرض أو بلد لا تخیس فیها غالباً، ونحو ذلک.

«و» کذا یجوز «بیعه بعدَ حلوله» وقبلَ قبضه «علی الغریم وغیره علی کراهیة» للنهی عن ذلک فی قوله صلی الله علیه و آله: «لا تبیعنَّ شیئاً حتّی تقبضه» (2)ونحوه (3)المحمول علی الکراهة.

وخصّها بعضهم بالمکیل والموزون (4)وآخرون بالطعام (5)وحرّمه آخرون فیهما (6)وهو الأقوی، حملاً لما ورد صحیحاً من النهی علی ظاهره؛ لضعف المعارض (7)الدالّ علی الجواز الحامل للنهی علی الکراهة. وحدیث النهی عن بیع مطلق ما لم یُقبض لم یثبت.

[شماره صفحه واقعی : 286]

ص: 439


1- أی من دلیل مذهب عدم الاشتراط مطلقاً-وهو کونه کنظائره-ومن دلیل مذهب الاشتراط مطلقاً (سلطان العلماء-هامش ر) .
2- کنز العمّال 4:87، الحدیث 9662.
3- الوسائل 12:387-392، الباب 16 من أبواب أحکام العقود، الحدیث 1 و 5 و 11 و 14 و 21.
4- کالشیخ فی النهایة:398، والعلّامة فی التحریر 2:338.
5- کالمحقّق فی المختصر النافع:134.
6- کابن أبی عقیل علی ما حکی عنه العلّامة فی المختلف 5:281.
7- الوسائل 12:388، الباب 16 من أبواب أحکام العقود، الحدیث 3 و 6 و 19، وفی سندها علیّ بن حدید وابن الحجّاج الکرخی، والأوّل ضعیف، والثانی مجهول، راجع المسالک 3:247.

وأمّا بیعه قبلَ حلوله فلا؛ لعدم استحقاقه حینئذٍ. نعم لو صالح علیه فالأقوی الصحّة.

[*وجدانی فخر]

«وإذا دفع» المسلمَ إلیه «فوقَ الصفة وجب القبول» لأنّه خیر وإحسان، فالامتناع منه عناد؛ ولأنّ الجَودة صفة لا یمکن فصلها، فهی تابعة، بخلاف ما لو دفع أزید قدراً یمکن فصله ولو فی ثوب. وقیل: لا یجب (1)لما فیه من المنّة «ودونها» أی دون الصفة المشترطة «لا یجب» قبوله وإن کان أجود من وجه آخر؛ لأنّه لیس حقّه مع تضرّره به.

ویجب تسلیم الحنطة ونحوها عند الإطلاق نقیّة من الزُوان (2)[ والمدر ] (3)والتراب والقشر غیر المعتاد. وتسلیم التمر والزبیب جافّین. والعنب والرُطب صحیحین. ویُعفی عن الیسیر المحتمل عادة.

«ولو رضی» المُسلِم «به» أی بالأدون صفةً «لزم» لأنّه أسقط حقّه من الزائد برضاه، کما یلزم لو رضی بغیر جنسه.

«ولو انقطع» المسلَمُ فیه «عند الحلول» حیث یکون مؤجَّلاً ممکنَ الحصول بعد الأجل عادةً فاتّفق عدمه «تخیّر» المُسلِم «بین الفسخ» فیرجع برأس ماله؛ لتعذّر الوصول إلی حقّه وانتفاء الضرر «و» بین «الصبر» إلی أن یحصل. وله أن لا یفسخ ولا یصبر، بل یأخذ قیمته حینئذٍ؛ لأنّ ذلک هو حقّه. والأقوی أنّ الخیار لیس فوریّاً، فله الرجوع بعد الصبر إلی أحد الأمرین ما لم یُصرّح بإسقاط حقّه من الخیار.

[شماره صفحه واقعی : 287]

ص: 440


1- قاله ابن الجنید علی ما حکاه عنه العلّامة فی المختلف 5:153.
2- مثلَّثة الزای، نبات ینبت غالباً بین الحنطة، وحَبّه یشبه حَبّها، إلّاأ نّه أصغر.
3- شُطب علیه فی (ع) ولم یرد فی (ش) و (ف) .

ولو کان الانقطاع بعد بذله له ورضاه بالتأخیر سقط خیاره، بخلاف ما لو کان بعدم المطالبة أو بمنع البائع مع إمکانه.

وفی حکم انقطاعه عند الحلول موت المسلم إلیه قبلَ الأجل وقبلَ وجوده، لا العلم قبلَه بعدمه بعدَه، بل یتوقّف الخیار علی الحلول علی الأقوی؛ لعدم وجود المقتضی له الآن؛ إذ لم یستحقّ شیئاً حینئذٍ.

ولو قبض البعض تخیّر أیضاً بین الفسخ فی الجمیع والصبر، وبین أخذ ما قبض والمطالبة بحصّة غیره من الثمن أو قیمة المثمن علی القول الآخر (1)وفی تخیّر المسلَم إلیه مع الفسخ فی البعض وجه قویّ؛ لتبعّض الصفقة علیه، إلّاأن یکون الانقطاع من تقصیره فلا خیار له.

[شماره صفحه واقعی : 288]

ص: 441


1- المشار إلیه آنفاً بقوله: وله أن لا یفسخ ولا یصبر، بل یأخذ قیمته حینئذٍ.
«الفصل السابع» «فی أقسام البیع» «بالنسبة إلی الإخبار بالثمن وعدمه»
اشارة

«وهو أربعة» أقسام:

لأنّه إمّا أن یُخبر به أو لا، والثانی «المساومة» والأوّل إمّا أن یبیع معه برأس المال، أو بزیادة علیه، أو نقصان عنه، والأوّل «التولیة» والثانی «المرابحة» والثالث «المواضعة» .

وبقی قسم خامس وهو إعطاء بعض المبیع برأس ماله، ولم یذکره کثیر وذکره المصنّف هنا (1)وفی الدروس (2)وفی بعض الأخبار دلالة علیه (3).

وقد تجتمع الأقسام فی عقد واحد، بأن اشتری خمسةٌ ثوباً بالسویّة، لکن ثمن نصیب أحدهم عشرون، والآخر خمسة عشر، والثالث عشرة، والرابع خمسة، والخامس لم یُبیِّن، ثمّ باع مَن عدا الرابع نصیبَهم بستّین بعد إخبارهم بالحال، والرابع شرّک فی حصّته، فهو بالنسبة إلی الأوّل «مواضعة» والثانی «تولیة» والثالث «مرابحة» والرابع «تشریک» والخامس «مساومة» . واجتماعُ

[شماره صفحه واقعی : 289]

ص: 442


1- یأتی فی آخر الفصل بقوله: والتشریک جائز.
2- الدروس 3:221.
3- الوسائل 13:174-175، الباب الأوّل من أحکام الشرکة، الحدیث 1 و 5 و 6 و 8.

قسمین وثلاثة وأربعة منها علی قیاس ذلک.

[*وجدانی فخر]

والأقسام الأربعة:

[القسم الاول: المساومة]

«أحدها: المساومة» :

وهی البیع بما یتّفقان علیه من غیر تعرّض للإخبار بالثمن، سواء علمه المشتری أم لا، وهی أفضل الأقسام.

[القسم الثانی: المرابحه]

«وثانیها: المرابحة» :

«ویشترط فیها العلم» أی علم کلّ من البائع والمشتری «بقدر الثمن، و» قدر «الربح» والغرامة والمُؤَن إن ضمّها «ویجب علی البائع الصدق» فی الثمن، والمُؤَن، وما طرأ من موجب النقص، والأجل، وغیره.

«فإن لم یُحدث فیه زیادة قال: اشتریته، أو هو علیَّ، أو تقوّم» بکذا.

«وإن زاد بفعله» من غیر غرامة مالیّة «أخبر» بالواقع، بأن یقول: اشتریته بکذا وعملت فیه عملاً یساوی کذا، ومثله ما لو عمل فیه متطوّع.

«و» إن زاد «باستئجاره» علیه «ضمّه، فیقول: تقوّم علیَّ» بکذا «لا اشتریت» به؛ لأنّ الشراء لا یدخل فیه إلّاالثمن، بخلاف «تقوّم علیَّ» فإنه یدخل فیه الثمن وما یلحقه من اُجرة الکیّال والدلّال والحارس والمَحْرَس والقصّار والرفّاء (1)والصبّاغ، وسائر المؤن المرادة للاسترباح، لا ما یُقصد به استبقاء الملک دون الاسترباح، کنفقة العبد وکسوته وعلف الدابّة. نعم العلف الزائد علی المعتاد للتسمین یدخل. والاُجرة وما فی معناها لا تُضمّ إلی «اشتریت

[شماره صفحه واقعی : 290]

ص: 443


1- الرفاء بالمدّ من رفات الثوب بالهمز، وربما قیل بالواو (هامش ر) .

بکذا» «إلّاأن یقول: واستأجرت بکذا» فإنّ الاُجرة تنضمّ حینئذٍ إلی الثمن؛ للتصریح بها.

واعلم أنّ دخول المذکورات لیس من جهة الإخبار، بل فائدته إعلام المشتری بذلک لیدخل فی قوله: بعتک بما اشتریت، أو بما قام علیَّ، أو بما اشتریت واستأجرت وربح کذا.

«وإن طرأ عیب وجب ذکره» لنقص المبیع به عمّا کان حین شراه «وإن أخذ أرشاً» بسببه «أسقطه» لأنّ الأرش جزءٌ من الثمن، فکأ نّه اشتراه بما عداه، وإن کان قوله: «اشتریته بکذا» حقّاً؛ لطروء النقصان الذی هو بمنزلة الجزء. ولو کان الأرش بسبب جنایة لم یسقط من الثمن؛ لأنّها حقّ متجدّد لا یقتضیها العقد کنتاج الدابّة. بخلاف العین وإن کان حادثاً بعد العقد حیث یُضمن؛ لأ نّه بمقتضی العقد أیضاً فکان کالموجود حالته. ویُفهم من العبارة إسقاط مطلق الأرش ولیس کذلک. وبما قیّدناه صرّح فی الدروس (1)کغیره (2).

«ولا یقوّم أبعاض الجملة» ویُخبر بما یقتضیه التقسیط من الثمن وإن کانت متساویةً أو أخبر بالحال؛ لأنّ المبیع المقابل بالثمن هو المجموع، لا الأفراد وإن یُقسّط الثمن علیها فی بعض الموارد، کما لو تلف بعضها أو ظهر مستحقّاً.

«ولو ظهر کذبه» فی الإخبار بقدر الثمن أو ما فی حکمه (3)أو جنسه أو وصفه «أو غلطُه» ببیّنة أو إقرار «تخیّر المشتری» بین ردّه وأخذه بالثمن

[شماره صفحه واقعی : 291]

ص: 444


1- الدروس 3:219.
2- مثل المحقّق فی الشرائع 2:41، والعلّامة فی القواعد 2:57.
3- کاُجرة الدلّال والکیّال.

الذی وقع علیه العقد؛ لغروره. وقیل: له أخذه بحطّ الزیادة وربحها (1)لکذبه مع کون ذلک هو مقتضی المرابحة شرعاً. ویضعَّف بعدم العقد علی ذلک فکیف یثبت مقتضاه!

وهل یشترط فی ثبوت خیار المشتری علی الأوّل بقاؤه علی ملکه؟ وجهان، أجودهما العدم؛ لأصالة بقائه مع وجود المقتضی وعدم صلاحیّة ذلک للمانع، فمع التلف أو انتقاله عن ملکه انتقالاً لازماً، أو وجود مانع من ردّه کالاستیلاد یردّ مثله أو قیمته إن اختار الفسخ، ویأخذ الثمن أو عوضه مع فقده.

[*وجدانی فخر]

«ولا یجوز الإخبار بما اشتراه من غلامه» الحرّ «أو ولده» أو غیرهما «حیلة؛ لأنّه خدیعة» وتدلیس، فلو فعل ذلک أثم وصحّ البیع، لکن یتخیّر المشتری إذا علم بین ردّه وأخذه بالثمن، کما لو ظهر کذبه فی الإخبار. «نعم لو اشتراه» من ولده أو غلامه «ابتداءً من غیر سابقة بیع علیهما» ولا مواطأة علی الزیادة وإن لم یکن (2)سبق منه بیع «جاز» لانتفاء المانع حینئذٍ؛ إذ لا مانع من معاملة مَن ذُکر.

«و» کذا «لا» یجوز «الإخبار بما قوّم علیه التاجر» علی أن یکون له الزائد من غیر أن یعقد معه البیع؛ لأنّه کاذب فی إخباره؛ إذ مجرّد التقویم لا یوجبه. «والثمن» علی تقدیر بیعه کذلک «له» أی للتاجر «وللدلّال الاُجرة» لأنّه عمل عملاً له اُجرة عادةً، فإذا فات المشترَط رجع إلی الاُجرة. ولا فرق فی ذلک بین ابتداء التاجر له به واستدعاء الدلّال ذلک منه. خلافاً

[شماره صفحه واقعی : 292]

ص: 445


1- القائل هو ابن الجنید علی ما حکاه عنه العلّامة فی المختلف 5:165.
2- مُحیت لفظة «لم» فی (ر) .

للشیخین رحمهما الله (1)حیث حکما بملک الدلّال الزائدَ فی الأوّل استناداً إلی أخبار صحیحة (2)یمکن حملها علی الجعالة، بناءً علی أ نّه لا یقدح فیها هذا النوع من الجهالة.

[القسم الثالث: المواضعه]

«وثالثها: المواضعة» :

«وهی کالمرابحة فی الأحکام» من الإخبار علی الوجوه المذکورة «إلّا أ نّها بنقیصة معلومة» فیقول: بعتک بما اشتریته أو تقوّم علیَّ ووضیعة کذا، أو حطّ کذا. فلو کان قد اشتراه بمئة فقال: «بعتک بمئة ووضیعة درهمٍ من کلّ عشرة» فالثمن تسعون، أو «لکلّ عشرة» زاد عشرةُ أجزاء من أحد عشر جزءاً من درهم؛ لأنّ الموضوع فی الأوّل من نفس العشرة عملاً بظاهر التبعیض، وفی الثانی من خارجها، فکأ نّه قال: «من کلّ أحد عشر» .

ولو أضاف الوضیعة إلی العشرة احتمل الأمرین، نظراً إلی احتمال الإضافة ل «اللام» و «من» .

والتحقیق هو الأوّل؛ لأنّ شرط الإضافة بمعنی «من» کونها تبیینیّة لا تبعیضیّة، بمعنی کون المضاف جزئیّاً من جزئیّات المضاف إلیه بحیث یصحّ إطلاقه علی المضاف وغیره والإخبار به عنه کخاتم فضّة، لا جزءاً من کلّ کبعض القوم وید زید، فإنّ کلّ القوم لا یطلق علی بعضه ولا زیدٌ علی یده، والموضوع هنا بعض العشرة فلا یخبر بها عنه، فتکون بمعنی اللام.

[شماره صفحه واقعی : 293]

ص: 446


1- المقنعة:605، والنهایة:389-390.
2- الوسائل 12:381، الباب 10 من أبواب أحکام العقود، الحدیث 1 و 2.
[القسم الرابع «التولیة]

صوت

[*وجدانی فخر]

«ورابعها: التولیة» :

«وهی الإعطاء برأس المال» فیقول بعد علمهما بالثمن وما تبعه: «ولّیتک هذا العقد» فإذا قبل لزمه مثله جنساً وقدراً وصفة. ولو قال: «بعتک» أکمله بالثمن، أو بما قام علیه ونحوه. ولا یفتقر فی الأوّل إلی ذکره (1)ولو قال: «ولّیتک السِلعة» احتمل فی الدروس الجواز (2).

«والتشریک جائز وهو» أن یجعل له فیه نصیباً بما یخصّه من الثمن ب «أن یقول: شرّکتک» بالتضعیف «بنصفه بنسبة ما اشتریت، مع علمهما» بقدره. ویجوز تعدیته بالهمزة. ولو قال: «أشرکتک بالنصف» کفی ولزمه نصفُ مثل الثمن. ولو قال: «أشرکتک فی النصف» کان له الربع، إلّاأن یقول: «بنصف الثمن» فیتعیّن النصف. ولو لم یبیّن الحصّة کما لو قال: «فی شیء منه» أو أطلق بطل؛ للجهل بالمبیع. ویحتمل حمل الثانی (3)علی التنصیف.

«وهو (4)» أی التشریک «فی الحقیقة بیع الجزء المشاع برأس المال» لکنّه یختصّ عن مطلق البیع بصحّته بلفظه.

[شماره صفحه واقعی : 294]

ص: 447


1- أی ذکر الثمن.
2- الدروس 3:221.
3- أی الإطلاق.
4- فی (ق) و (س) : وهی.
«الفصل الثامن» «فی الربا»

بالقصر، وألِفُه بدل من «واو» «ومورده» أی محلّ وروده «المتجانسان إذا قُدّرا بالکیل أو الوزن وزاد (1)أحدهما» عن (2)الآخر قدراً ولو بکونه مؤجّلاً.

وتحریمه مؤکَّد، وهو من أعظم الکبائر «والدرهم منه أعظم» وزراً «من سبعین زنیة» - بفتح أوّله وکسره-کلّها بذات محرم، رواه هشام بن سالم عن الصادق علیه السلام (3).

«وضابط الجنس» هنا: «ما دخل تحت اللفظ الخاصّ» کالتمر والزبیب واللحم «فالتمر جنس» لجمیع أصنافه «والزبیب جنس» کذلک «والحنطة والشعیر» هنا «جنس» واحد «فی المشهور» وإن اختلفا لفظاً واشتملا علی أصناف؛ لدلالة الأخبار الصحیحة علی اتّحادهما (4)الخالیة عن

[شماره صفحه واقعی : 295]

ص: 448


1- فی (ع) و (ش) : زیادة.
2- فی (ع) : من، وفی (ر) : علی.
3- الوسائل 12:422-423، الباب الأوّل من أبواب الربا، الحدیث الأوّل.
4- الوسائل 12:438، الباب 8 من أبواب الربا.

المعارض، وفی بعضها «أنّ الشعیر من الحنطة» (1)فدعوی اختلافهما-نظراً إلی اختلافهما صورةً وشکلاً ولوناً وطعماً وإدراکاً وحسّاً واسماً-غیرُ مسموع. نعم هما فی غیر الربا-کالزکاة-جنسان إجماعاً.

«واللحوم تابعة للحیوان» فلحم الضأن والمعز جنس؛ لشمول «الغنم» لهما، والبقر والجاموس جنس، والعراب والبخاتی جنس.

«ولا ربا فی المعدود» مطلقاً علی أصحّ القولین (2)نعم یُکره.

«ولا بین الوالد وولده» فیجوز لکلّ منهما أخذ الفضل علی الأصحّ (3)والأجود اختصاص الحکم بالنَسَبی مع الأب، فلا یتعدّی إلیه مع الاُمّ، ولا مع الجدّ ولو للأب، ولا إلی ولد الرضاع، اقتصاراً بالرخصة علی مورد الیقین. مع احتمال التعدّی فی الأخیرین لإطلاق اسم «الولد» علیهما شرعاً.

[*وجدانی فخر]

«ولا بین الزوج وزوجته» دواماً ومتعةً علی الأظهر.

«ولا بین المسلم والحربی، إذا أخذ المسلمُ الفضل» وإلّا ثبت. ولا فرق فی الحربی بین المعاهد وغیره، ولا بین کونه فی دار الحرب والإسلام. «ویثبت بینه» أی بین المسلم «وبین الذمّی» علی الأشهر. وقیل:

[شماره صفحه واقعی : 296]

ص: 449


1- الوسائل 12:438، الباب 8 من أبواب الربا، الحدیث 1 و 2.
2- ذهب إلیه الشیخ فی النهایة:379. والقول الآخر للمفید فی المقنعة:605، وسلّار فی المراسم:180، وهو اختیار ابن الجنید علی ما نقل عنه العلّامة فی المختلف 5:84.
3- وادّعی علیه الإجماع فی الانتصار:441، والغنیة:226، والتنقیح الرائع 2:94. ومقابل الأصحّ قول ابن الجنید علی ما حکی عنه العلّامة فی المختلف 5:79، فإنّه فصّل فقال: لا ربا بین الوالد وولده إذا أخذ الوالد الفضل.

لا یثبت (1)کالحربی؛ للروایة المخصّصة له (2)کما خَصّصت غیره (3)وموضع الخلاف ما إذا أخذ المسلمُ الفضل، أمّا إعطاؤه إیّاه فحرام قطعاً.

«ولا فی القسمة» لأنّها لیست بیعاً ولا معاوضة، بل هی تمییز الحقّ عن غیره. ومن جعلها بیعاً مطلقاً (4)أو مع اشتمالها علی الردّ (5)أثبت فیها الربا.

«ولا یضرّ عُقَد التِبن والزُوان» بضمّ الزای وکسرها وبالهمز وعدمه «الیسیر» فی أحد العوضین دون الآخر، أو زیادةً عنه؛ لأنّ ذلک لا یقدح فی إطلاق المثلیّة والمساواة قدراً، ولو خرجا عن المعتاد ضرّا، ومثلهما یسیر التراب وغیره ممّا لا ینفکّ الصنف عنه غالباً کالدُرْدیّ (6)فی الدِبس والزیت.

«ویتخلّص منه» أی من الربا إذا اُرید بیع أحد المتنجانسین بالآخر متفاضلاً «بالضمیمة» إلی الناقص منهما، أو الضمیمة إلیهما مع اشتباه الحال، لتکون (7)الضمیمة فی مقابل الزیادة.

[شماره صفحه واقعی : 297]

ص: 450


1- قاله الصدوق فی المقنع:374، وحکاه فی المختلف 5:81 عن ابن بابویه والمفید ولکن لم نعثر علیهما، وأیضاً نسب إلی السیّد المرتضی وهو وإن مال إلیه فی الموصلیّات رسائل الشریف المرتضی (المجموعة الاُولی) :183-185 لکنّه وافق المشهور فی الانتصار:442 فراجع.
2- الوسائل 12:437، الباب 7 من أبواب الربا، الحدیث 5.
3- المصدر المتقدّم: الحدیث 2.
4- لم نجده فی مصادرنا ولکن الشافعی جعلها فی أحد قولیه کالبیع یثبت فیه الربا، اُنظر الاُمّ 3:28 ومختصر المزنی:77، والمغنی 11:491.
5- لم نعثر علیه من أصحابنا. نعم، ذهب إلیه بعض العامّة، اُنظر المغنی 11:492.
6- من الزیت ونحوه: الکَدَر الراسب فی أسفله.
7- فی سوی (ع) : فتکون.

«ویجوز بیع مُدّ عَجْوَةٍ (1)ودرهمٍ بمُدّین أو درهمین، وبمُدّین ودرهمین، وأمداد ودراهم. ویُصرف کلٌّ إلی مخالفه (2)» وإن لم یقصده؛ وکذا لو ضُمّ غیرُ ربویّ.

ولا یشترط فی الضمیمة أن تکون ذات وقْع فی مقابل الزیادة، فلو ضمّ دیناراً إلی ألف درهم ثمناً لألفی درهم جاز؛ للروایة (3)وحصول التفاوت عند المقابلة. وتوزیع الثمن علیهما باعتبار القیمة علی بعض الوجوه لا یقدح؛ لحصوله حینئذٍ بالتقسیط لا بالبیع، فإنّه إنّما وقع علی المجموع بالمجموع، فالتقسیط غیر معتبر ولا مفتقر إلیه. نعم لو عرض سبب یوجبه-کما لو تلف الدرهم المعیّن قبل القبض أو ظهر مستحقّاً وکان فی مقابله ما یوجب الزیادة المفضیة إلی الربا - احتمل بطلانُ البیع حینئذٍ؛ للزوم التفاوت فی الجنس الواحد. والبطلانُ فی مخالف التالف خاصّة؛ لأنّ کلّاً من الجنسین قد قوبل بمخالفه، فإذا بطل بطل ما قوبل به خاصّة. وهذا هو الأجود والموافق لاُصول المذهب والمصحّح لأصل البیع وإلّا کان مقتضی المقابلة لزوم الربا من رأس.

[*وجدانی فخر]

«و» یتخلّص أیضاً من الربا «بأن یبیعه بالمماثل ویهبه الزائد» فی عقد واحد أو بعد البیع «من غیر شرط» للهبة فی عقد البیع؛ لأنّ الشرط حینئذٍ زیادة فی العوض المصاحب له «أو» بأن «یُقرض کلّ منهما صاحبَه ویتبارءا» بعد التقابض الموجب لملک کلّ منهما ما اقترضه وصیرورة عوضه فی الذمّة. ومثله ما لو وهب کلّ منهما الآخر عوضه.

ولا یقدح فی ذلک کلّه کون هذه العقود غیر مقصودة بالذات، مع أنّ العقود

[شماره صفحه واقعی : 298]

ص: 451


1- نوع من التمر.
2- فی (ق) و (س) : إلی ما یخالفه.
3- الوسائل 12:466-467، الباب 6 من أبواب الصرف، الحدیث الأوّل.

تابعة للقصود؛ لأنّ قصد التخلّص من الربا الذی لا یتمّ إلّابالقصد إلی بیعٍ صحیحٍ أو قرضٍ أو غیرهما کافٍ فی القصد إلیها؛ لأنّ ذلک غایة مترتّبة علی صحّة العقد مقصودةٌ، فیکفی جعلها غایة؛ إذ لا یعتبر قصد جمیع الغایات المترتّبة علی العقد.

«ولا یجوز بیع الرطب بالتمر» للنصّ المعلِّل بکونه ینقص إذا جفّ (1)«وکذا کلّ ما ینقص مع الجفاف» کالعنب بالزبیب تعدیةً للعلّة المنصوصة إلی ما یشارکه فیها. وقیل: یثبت فی الأوّل من غیر تعدیة (2)ردّاً لقیاس العلّة. وقیل: بالجواز فی الجمیع (3)ردّاً لخبر الواحد واستناداً إلی ما یدلّ بظاهره علی اعتبار المماثلة بین الرطب والیابس. وما اختاره المصنّف أقوی. وفی الدروس جعل التعدیة إلی غیر المنصوص أولی (4).

«ومع اختلاف الجنس» فی العوضین «یجوز التفاضل نقداً» إجماعاً «ونسیئة» علی الأقوی؛ للأصل، والأخبار (5)واستند المانع (6)إلی خبرٍ دلّ بظاهره علی الکراهة (7)ونحن نقول بها.

[شماره صفحه واقعی : 299]

ص: 452


1- الوسائل 12:445-446، الباب 14 من أبواب الربا، الحدیث 1 و 2 و 6.
2- قاله الشیخ فی الخلاف 3:64، المسألة 105، والمحقّق فی الشرائع 2:46.
3- ذهب إلیه ابن إدریس فی السرائر 2:258-259، وقبله الشیخ فی الاستبصار 3:92-93.
4- الدروس 3:296.
5- الوسائل 12:442-445، الباب 13 من أبواب الربا.
6- هو المفید فی المقنعة:603، وسلّار فی المراسم:180، وغیرهما.
7- قال فی المختلف 5:87: احتجّ المانعون بالحدیث المشهور «إنّما الربا فی النسیئة» (سنن البیهقی 6:141) ، وبما رواه الحلبی فی الصحیح (الوسائل 12:442-443، الباب 13 من أبواب الربا، الحدیث 2) .

«ولا عبرة بالأجزاء المائیّة فی الخبز والخَلّ والدقیق» بحیث یُجهل مقداره فی کلٍّ من العوضین الموجب لجهالة مقدارهما، وکذا لو کانت مفقودة من أحدهما کالخبز الیابس واللیِّن؛ لإطلاق الحقیقة علیهما، مع کون الرطوبة یسیرة غیر مقصودة، کقلیل الزُوان والتبن فی الحنطة «إلّاأن یظهر ذلک للحسّ ظهوراً بیّناً» بحیث یظهر التفاوت بینهما فیمنع، مع احتمال عدم منعه مطلقاً، کما أطلقه فی الدروس (1)وغیره (2)لبقاء الاسم الذی یترتّب علیه تساوی الجنسین عرفاً.

«ولا یباع اللحم بالحیوان مع التماثل» کلحم الغنم بالشاة إن کان مذبوحاً؛ لأنّه فی قوّة اللحم، فلا بدّ من تحقّق المساواة. ولو کان حیّاً فالجواز قویّ؛ لأنّه حینئذٍ غیر مقدّر بالوزن «ویجوز» بیعه به «مع الاختلاف» قطعاً؛ لانتفاء المانع مع وجود المصحّح.

[شماره صفحه واقعی : 300]

ص: 453


1- الدروس 3:297، إلّاأ نّه قیّده بما «إذا لم یزد عن العادة» .
2- الشرائع 2:46، والقواعد 2:62.
«الفصل التاسع» «فی الخیار»
اشارة

«وهو أربعة عشر» قسماً، وجمعه بهذا القدر من خواصّ الکتاب.

«الأوّل : خیار المجلس»

«الأوّل (1): خیار المجلس»

أضافه إلی موضع الجلوس مع کونه غیر معتبر فی ثبوته، وإنّما المعتبر عدم التفرّق، إمّا تجوّزاً فی إطلاق بعض أفراد الحقیقة، أو حقیقة عرفیّة.

«وهو مختصّ بالبیع» بأنواعه، ولا یثبت فی غیره من عقود المعاوضات وإن قام مقامه، کالصلح.

ویثبت للمتبایعین ما لم یفترقا «ولا یزول بالحائل» بینهما غلیظاً کان أم رقیقاً مانعاً من الاجتماع أم غیر مانع؛ لصدق عدم التفرّق معه

[*وجدانی فخر]

«ولا بمفارقة» کلّ واحد منهما «المجلسَ مصطحبین» وإن طال الزمان ما لم یتباعد ما بینهما عنه حالةَ العقد. وأولی بعدم زواله لو تقاربا عنه.

«ویسقط باشتراط سقوطه فی العقد» عنهما أو عن أحدهما بحسب

[شماره صفحه واقعی : 301]

ص: 454


1- فی (ق) وبعض نسخ الشرح بدل «الأوّل، والثانی. . .» : أ، ب. . .

الشرط «وبإسقاطه بعدَه» بأن یقولا: أسقطنا الخیار، أو أوجبنا المنع، أو التزمناه، أو اخترناه، أو ما أدّی ذلک. «وبمفارقة أحدهما صاحبَه» ولو بخطوة اختیاراً، فلو اُکرها أو أحدُهما علیه لم یسقط مع منعهما من التخایر، فإذا زال الإکراه فلهما الخیار فی مجلس الزوال. ولو لم یُمنعا من التخایر لزم العقد.

«ولو التزم به أحدهما سقط خیاره خاصّة» إذ لا ارتباط لحقّ أحدهما بالآخر «ولو فسخ أحدهما وأجاز الآخر قُدِّم الفاسخ» وإن تأخّر عن الإجازة؛ لأنّ إثبات الخیار إنّما قصد به التمکّن من الفسخ دون الإجازة؛ لأصالتها. «وکذا» یقدَّم الفاسخ علی المجیز «فی کلّ خیار مشترک» لاشتراک الجمیع فی العلّة التی أشرنا إلیها.

«ولو خیّره فسکت فخیارهما باقٍ» أمّا الساکت فظاهر؛ إذ لم یحصل منه ما یدلّ علی سقوط الخیار. وأمّا المخیّر فلأنّ تخییره صاحبَه أعمّ من اختیاره العقد فلا یدلّ علیه. وقیل: یسقط خیاره (1)استناداً إلی روایة (2)لم تثبت عندنا.

«الثانی: خیار الحیوان»

«وهو ثابت للمشتری خاصّة» علی المشهور وقیل: لهما (3)وبه روایة

[شماره صفحه واقعی : 302]

ص: 455


1- نسب ذلک إلی الشیخ فی جامع المقاصد 4:285، والمسالک 3:197، ولکن صریح عبارته فی المبسوط 2:82 والخلاف 3:21 خلاف ذلک.
2- المستدرک 13:299، الباب 2 من أبواب الخیار، الحدیث 3. ورد فی هامش بعض نسخ المسالک بخطّ الشهید الثانی عن هذه الروایة أ نّها مجهولة السند. راجع المسالک 3:197.
3- ذهب إلیه السیّد فی الانتصار:433.

صحیحة (1)ولو کان حیواناً بحیوان قوی ثبوتُه لهما، کما یقوی ثبوته للبائع وحدَه لو کان الثمن خاصّة-وهو ما قرن بالباء-حیواناً.

ومدّة هذا الخیار «ثلاثة أیّام مبدؤها من حین العقد» علی الأقوی. ولا یقدح اجتماع خیارین فصاعداً. وقیل: من حین التفرّق (2)بناءً علی حصول الملک به.

«ویسقط باشتراط سقوطه» فی العقد «أو إسقاطه بعد» العقد کما تقدّم (3)«أو تصرّفه» أی تصرّف ذی الخیار، سواء کان لازماً کالبیع، أم لم یکن کالهبة قبل القبض، بل مطلق الانتفاع، کرکوب الدابّة-ولو فی طریق الردّ-ونعلِها، وحلبِ ما یُحلب [ ولبسِ الثوب وقصارته، وسکنی الدار ] (4).

ولو قصد به الاستخبار ولم یتجاوز مقدارَ الحاجة ففی منعه من الردّ وجهان. أمّا مجرّد سوق الدابّة إلی منزله، فإن کان قریباً بحیث لا یُعدّ تصرّفاً عرفاً فلا أثر له، وإن کان بعیداً مفرطاً احتمل قویّاً منعه. وبالجملة فکلّ ما یُعدّ تصرّفاً عرفاً یمنع، وإلّا فلا.

«الثالث: خیار الشرط»

[شماره صفحه واقعی : 303]

ص: 456


1- الوسائل 12:349، الباب 3 من أبواب الخیار، الحدیث 3.
2- ذهب إلیه الشیخ فی الخلاف 3:33، المسألة 44، والمبسوط 2:85، وابن زهرة فی الغنیة:220.
3- تقدّم فی خیار المجلس.
4- ما بین المعقوفتین لم یرد فی (ش) و (ف) ، وکُتب علیه فی (ع) : ز، رمز الزیادة.

«وهو بحسب الشرط إذا کان الأجل مضبوطاً» متّصلاً بالعقد أم منفصلاً، فلو کان منفصلاً صار العقد جائزاً بعد لزومه مع تأخّره عن المجلس.

«ویجوز اشتراطه لأحدهما ولکلّ منهما، ولأجنبیّ عنهما أو عن أحدهما» ولأجنبیٍّ مع أحدهما عنه، وعن الآخر، ومعهما. واشتراط الأجبنیّ تحکیم لا توکیل عمّن جُعل عنه، فلا اختیار له معه.

«واشتراط المؤامرة» وهی مفاعَلة من الأمر، بمعنی اشتراطهما أو أحدهما استئمارَ من سمّیاه والرجوع إلی أمره مدّة مضبوطة، فیلزم العقد من جهتهما ویتوقّف علی أمره، فإن أمر بالفسخ جاز للمشروط له استئماره الفسخُ.

والظاهر أ نّه لا یتعیّن علیه؛ لأنّ الشرط مجرّد استئماره، لا التزام قوله. وإن أمره بالالتزام لم یکن له الفسخ قطعاً وإن کان الفسخ أصلح عملاً بالشرط؛ ولأ نّه لم یجعل لنفسه خیاراً.

فالحاصل: أنّ الفسخ یتوقّف علی أمره؛ لأنّه خلاف مقتضی العقد، فیرجع إلی الشرط، وأمّا الالتزام بالعقد فلا یتوقّف.

وظاهر معنی «المؤامرة» وکلام الأصحاب: أنّ المستأمَر-بفتح المیم - لیس له الفسخ ولا الالتزام، وإنّما إلیه الأمر والرأی خاصّة،

[*وجدانی فخر]

فقول المصنّف رحمه الله: «فإن قال المستأمر: فسخت أو أجزت فذاک، وإن سکت فالأقرب اللزوم، ولا (1)یلزم» المستأمر «الاختیار» إن قُرئ المستأمر بالفتح-مبنیّاً للمجهول-اُشکل بما ذکرناه، وإن قُرئ بالکسر-مبنیّاً للفاعل-بمعنی المشروط له المؤامَرة لغیره، فمعناه: إن قال: «فسخت» بعد أمره له بالفسخ، أو «أجزت» بعد أمره له بالإجازة لزم. وإن سکت ولم [ یلتزم ] (2)ولم یفسخ-سواء فعل ذلک بغیر استئمار

[شماره صفحه واقعی : 304]

ص: 457


1- فی (ق) و (س) : فلا.
2- فی المخطوطات: لم یلزم.

أم بعده ولم یفعل مقتضاه-لزم؛ لما بیّنّاه من أ نّه لا یجب علیه امتثال الأمر، وإنّما یتوقّف فسخه علی موافقة الآمر.

وهذا الاحتمال أنسب بالحکم. لکن دلالة ظاهر العبارة علی الأوّل أرجح، خصوصاً بقرینة قوله: «ولا یلزم الاختیار» فإنّ اللزوم المنفیّ لیس إلّاعمّن جُعل له المؤامرة، وقوله: «وکذا» کلّ «من جُعل له الخیار» فإنّ المجعول له هنا الخیار هو الأجنبیّ المستشار، لا المشروط له إلّاأنّ للمشروط له حظّاً من الخیار عند أمر الأجنبیّ [ له ] (1)بالفسخ.

وکیف کان: فالأقوی أنّ المستأمَر-بالفتح-لیس له الفسخ ولا الإجازة وإنّما إلیه الأمر، وحکم امتثاله ما فصّلناه. وعلی هذا فالفرق بین اشتراط المؤامرة لأجنبیّ وجعل الخیار له واضح؛ لأنّ الغرض من المؤامرة الانتهاء إلی أمره لا جعل الخیار له، بخلاف من جُعل له الخیار.

وعلی الأوّل (2)یشکل الفرق بین المؤامرة وشرط الخیار.

والمراد بقوله: «وکذا کلّ من جُعل له الخیار» أ نّه إن فسخ أو أجاز نفذ، وإن سکت إلی أن انقضت مدّة الخیار لزم البیع، کما أنّ المستأمَر هنا لو سکت عن الأمر أو المستأمِر-بالکسر-لو سکت عن الاستئمار لزم العقد؛ لأنّ الأصل فیه اللزوم إلّابأمر خارج وهو منتفٍ.

«ویجب اشتراط مدّة المؤامرة (3)» بوجه منضبط، حذراً من الغرر. خلافاً للشیخ (4)حیث جوّز الإطلاق.

[شماره صفحه واقعی : 305]

ص: 458


1- لم یرد فی المخطوطات.
2- یعنی قراءة «المستأمَر» بالفتح.
3- فی (ق) : للمؤامرة.
4- المبسوط 2:86.
«الرابع: خیار التأخیر»

أی تأخیر إقباض الثمن والمثمن «عن ثلاثة أیّام فیمن باع ولا قبض» الثمن «ولا أقبض (1)» المبیع «ولا شرط التأخیر» أی تأخیر الإقباض والقبض، فللبائع الخیار بعد الثلاثة فی الفسخ. «وقبضُ البعض کلا قبض» لصدق عدم قبض الثمن وإقباض المثمن مجتمعاً ومنفرداً. ولو قبض الجمیع أو أقبضه فلا خیار وإن عاد إلیه بعدَه.

وشرط القبض المانع کونُه بإذن المالک، فلا أثر لما یقع بدونه؛ وکذا لو ظهر الثمن مستحقّاً أو بعضه. ولا یسقط بمطالبة البائع بالثمن بعد الثلاثة وإن کان (2)قرینة الرضا بالعقد.

ولو بذل المشتری الثمن بعدَها قبل الفسخ ففی سقوط الخیار وجهان: ومنشؤهما الاستصحاب، وزوال الضرر.

«وتلفه» أی المبیع «من البائع مطلقاً» فی الثلاثة وبعدَها؛ لأنّه غیر مقبوض، وکلّ مبیع تلف قبل قبضه فهو من مال بائعه. ونبّه بالإطلاق علی خلاف بعض الأصحاب (3)حیث زعم أنّ تلفه فی الثلاثة من المشتری؛ لانتقال المبیع إلیه وکون التأخیر لمصلحته (4)وهو غیر مسموع فی مقابلة القاعدة الکلّیة

[شماره صفحه واقعی : 306]

ص: 459


1- فی (ق) : لا قبّض.
2- کذا، ولعلّ الأنسب: کانت.
3- لم یرد «الأصحاب» فی (ع) .
4- ذهب إلیه المفید فی المقنعة:592، وتبعه السیّد فی الانتصار:437-438، المسألة 249.

الثابتة بالنصّ (1)والإجماع.

«الخامس: خیار ما یفسد لیومه»

صوت

[*وجدانی فخر]

«وهو ثابت بعد دخول اللیل» هذا هو الموافق لمدلول الروایة (2)ولکن یُشکل بأنّ الخیار لدفع الضرر، وإذا توقّف ثبوته علی دخول اللیل مع کون الفساد یحصل فی یومه لا یندفع الضرر، وإنّما یندفع بالفسخ قبل الفساد.

وفَرَضَه المصنّف فی الدروس «خیار ما یفسده المبیت» (3)وهو حسن وإن کان فیه خروج عن النصّ؛ لتلافیه بخبر الضرار (4)واستقرب تعدیته إلی کلّ ما یتسارع إلیه الفساد عند خوفه ولا یتقیّد باللیل. واکتفی فی الفساد بنقص الوصف وفوات الرغبة کما فی الخضراوات واللحم والعنب وکثیر من الفواکه. واستشکل فیما لو استلزم التأخیر فوات السوق. فعلی هذا (5)لو کان ممّا یفسد فی یومین تأخّر الخیار عن اللیل إلی حین خوفه. هذا کلّه متّجه وإن خرج عن مدلول النصّ الدالّ علی هذا الحکم؛ لقصوره عن إفادة الحکم متناً (6)وسنداً (7). وخبر

[شماره صفحه واقعی : 307]

ص: 460


1- المستدرک 13:303، الباب 9 من أبواب الخیار.
2- الوسائل 12:358-359، الباب 11 من أبواب الخیار، الحدیث الأوّل.
3- الدروس 3:274.
4- الوسائل 17:340-341، الباب 12 من أبواب إحیاء الموات.
5- أی علی ما استقربه المصنّف من التعدیة.
6- ووجه ضعفه دلالةً هو ظهوره فی انفساخ البیع لا الخیار (راجع هامش ر) .
7- لکونه مرسلاً. راجع المسالک 3:210.

«الضرار» المتّفق علیه یفیده فی الجمیع.

«السادس: خیار الرؤیة»

«وهو ثابت لمن لم یرَ» إذا باع أو اشتری بالوصف. ولو اشتری برؤیة قدیمة فکذلک یتخیّر لو ظهر بخلاف ما رآه. وکذا من طرف البائع، إلّاأ نّه لیس من أفراد هذا القسم بقرینة قوله: «ولا بدّ فیه من ذکر الجنس. . .» فإنّه مقصور علی ما لم یرَ أصلاً؛ إذ لا یشترط (1)وصف ما سبقت رؤیته.

وإنّما یثبت الخیار فیما لم یرَ «إذا زاد فی طرف البائع، أو نقص فی طرف المشتری» ولو وُصف لهما فزاد ونقص باعتبارین تخیّرا وقُدّم الفاسخ منهما.

وهل هو علی الفور أو التراخی؟ وجهان: أجودهما الأوّل وهو خیرته فی الدروس (2).

«ولا بدّ فیه» أی فی بیع ما یترتّب علیه خیار الرؤیة وهو العین الشخصیّة الغائبة «من ذکر الجنس والوصف» الرافعین للجهالة «والإشارة إلی معیّن» فلو انتفی الوصف بطل، ولو انتفت الإشارة کان المبیع کلّیاً لا یوجب الخیار لو لم یطابق المدفوع، بل علیه إبداله.

«ولو رأی البعض ووصف الباقی تخیّر فی الجمیع مع عدم المطابقة» ولیس له الاقتصار علی فسخ ما لم یرَ؛ لأنّه مبیع واحد.

[شماره صفحه واقعی : 308]

ص: 461


1- فی (ع) : ولا یشرط.
2- الدروس 3:276.
«السابع: خیار الغبن»

بسکون الباء. وأصله الخدیعة، والمراد هنا البیع أو الشراء بغیر القیمة «وهو ثابت» فی المشهور لکلّ من البائع والمشتری «مع الجهالة» بالقیمة «إذا کان» الغبن وهو الشراء بزیادة عن القیمة أو البیع بنقصان عنها «بما لا یُتغابن» أی یُتسامح «به غالباً» والمرجع فیه إلی العادة؛ لعدم تقدیره شرعاً. وتعتبر القیمة وقتَ العقد، ویرجع فیها إلی البیّنة عند الاختلاف، وفی الجهالة إلیها للمطّلع علی حاله. والأقوی قبول قوله فیها بیمینه مع إمکانها فی حقّه.

ولا یسقط الخیار ببذل الغابن التفاوتَ وإن انتفی موجبه، استصحاباً لما ثبت قبلَه. نعم لو اتّفقا علی إسقاطه بالعوض صحّ کغیره من الخیار.

«و» کذا «لا یسقط بالتصرّف» سواء کان المتصرّفُ الغابنَ أم المغبون، وسواء خرج به عن الملک کالبیع أم منع مانعٌ من ردّه کالاستیلاد، أم لا

[*وجدانی فخر]

«إلّا أن یکون المغبون المشتری وقد أخرجه عن ملکه» فیسقط خیاره؛ إذ لا یمکنه ردّ العین المنتقلة إلیه لیأخذ الثمن. ومثله ما لو عرض له (1)ما یمنع من الردّ شرعاً کالاستیلاد وإن لم یخرج عن الملک. هذا هو المشهور وعلیه عمل المصنّف رحمه الله فی غیر الکتاب (2).

«وفیه نظر؛ للضرر» علی المشتری مع تصرّفه فیه علی وجه یمنع من ردّه لو قلنا بسقوط خیاره به «مع الجهل» بالغبن أو بالخیار والضرر منفیّ

[شماره صفحه واقعی : 309]

ص: 462


1- لم یرد «له» فی (ع) .
2- الدروس 3:275، وغایة المراد 2:99.

بالخبر (1)بل هو مستند خیار الغبن؛ إذ لا نصّ فیه بخصوصه، وحینئذٍ «فیمکن الفسخ» مع تصرّفه کذلک «وإلزامه بالقیمة» إن کان قیمیّاً «أو المثل» إن کان مثلیّاً جمعاً بین الحقّین. «وکذا لو تلفت» العین «أو استولد الأمة» .

کما یثبت ذلک لو کان المتصرّفُ المشتری والمغبونُ البائعَ، فإنّه إذا فسخ فلم یجد العین یرجع إلی المثل أو القیمة. وهذا الاحتمال متوجّه، لکن لم أقف علی قائل به. نعم لو عاد إلی ملکه بفسخ أو إقالة أو غیرهما أو موت الولد جاز له الفسخ إن لم ینافِ الفوریّة.

واعلم أنّ التصرّف مع ثبوت الغبن إمّا أن یکون فی المبیع المغبون فیه، أو فی ثمنه، أو فیهما. ثمّ إمّا أن یخرج عن الملک، أو یمنع من الردّ کالاستیلاد، أو یرد علی المنفعة خاصّة کالإجارة، أو یوجب تغیّر العین بالزیادة العینیّة کغرس الأرض، أو الحکمیّة کقصارة الثوب، أو المشوبة کصبغه، أو النقصان بعیب ونحوه، أو بامتزاجها بمثلها بما یوجب الشرکة بالمساوی أو الأجود أو الأردأ، أو بغیرها أو بهما علی وجه الاضمحلال کالزیت یعمل صابوناً، أو لا یوجب شیئاً من ذلک.

ثمّ إمّا أن یزول المانع من الردّ قبل الحکم ببطلان الخیار، أو بعده، أو لا یزول، والمغبون إمّا البائع، أو المشتری، أو هما.

فهذه جملة أقسام المسألة، ومضروبها یزید عن مئتی مسألة، وهی ممّا تعمّ بها البلوی، وحکمها غیر مستوفی فی کلامهم.

وجملة الکلام فیه: أنّ المغبون إن کان هو البائع لم یسقط خیاره بتصرّف المشتری مطلقاً. فإن فسخ ووجد العین باقیة علی ملکه لم تتغیّر تغیّراً یوجب

[شماره صفحه واقعی : 310]

ص: 463


1- الوسائل 17:340-342، الباب 12 من أبواب إحیاء الموات.

زیادة القیمة ولا یمنع من ردّها، أخذها. وإن وجدها متغیّرة بصفة محضة - کالطحن والقصارة-فللمشتری اُجرةُ عمله. ولو زادت قیمة العین بها شارکه فی الزیادة بنسبة القیمة. وإن کان صفةً من وجه وعیناً من آخر-کالصبغ-صار شریکاً بنسبته کما مرّ، وأولی هنا.

[*وجدانی فخر]

ولو کانت الزیادة عیناً محضة-کالغرس-أخذ المبیع وتخیّر بین قلع الغرس بالأرش وإبقائه بالاُجرة؛ لأنّه وَضع بحقّ. ولو رضی ببقائه بها واختار المشتری قلعه فالظاهر أ نّه لا أرش له، وعلیه تسویة الحُفَر حینئذٍ. ولو کان زرعاً وجب إبقاؤُه إلی أوان بلوغه بالاُجرة.

وإن وجدها ناقصة أخذها مجّاناً کذلک إن شاء.

وإن وجدها ممتزجة بغیرها فإن کان بمساوٍ أو أردأ صار شریکاً إن شاء، وإن کان بأجود ففی سقوط خیاره أو کونه شریکاً بنسبة القیمة أو الرجوع إلی الصلح، أوجه. ولو مزجها بغیر الجنس بحیث لا یتمیّز فکالمعدومة.

وإن وجدها منتقلة عن ملکه بعقد لازم-کالبیع والعتق-رجع إلی المثل أو القیمة؛ وکذا لو وجدها علی ملکه مع عدم إمکان ردّها کالمستولدة.

ثمّ إن استمرّ المانع استمرّ السقوط. وإن زال قبل الحکم بالعوض-بأن رجعت إلی ملکه أو مات الولد-أخذ العین. مع احتمال العدم؛ لبطلان حقّه بالخروج فلا یعود. ولو کان العود بعد الحکم بالعوض، ففی رجوعه إلی العین وجهان: من بطلان حقّه من العین، وکون العوض للحیلولة وقد زالت.

ولو کان الناقل ممّا یمکن إبطاله-کالبیع بخیار-اُلزم بالفسخ، فإن امتنع فسخه الحاکم، فإن تعذّر فسخه المغبون.

وإن وجدها منقولة المنافع جاز له الفسخ وانتظار انقضاء المدّة، وتصیر ملکه من حینه. ولیس له فسخ الإجارة. ولو کان النقل جائزاً-کالسکنی المطلقة -

[شماره صفحه واقعی : 311]

ص: 464

فله الفسخ.

هذا کلّه إذا لم یکن تصرّف فی الثمن تصرّفاً یمنع من ردّه، وإلّا سقط خیاره، کما لو تصرّف المشتری فی العین. والاحتمال السابق (1)قائم فیهما، فإن قلنا به دفع مثله أو قیمته.

وإن کان المغبون هو المشتری لم یسقط خیاره بتصرّف البائع فی الثمن مطلقاً، فیرجع إلی عین الثمن أو مثله أو قیمته. وأمّا تصرّفه فیما غُبن فیه فإن لم یکن ناقلاً عن الملک علی وجه لازم ولا مانعاً من الردّ ولا منقّصاً (2)للعین فله ردّها. وفی الناقل والمانع ما تقدّم (3).

ولو کان قد زادها فأولی بجوازه (4)أو نَقّصها أو مَزَجها أو آجرها فوجهان، وظاهر کلامهم أ نّه غیر مانع. لکن إن کان النقص من قِبَله ردّها مع الأرش، وإن کان من قبل اللّٰه تعالی فالظاهر أ نّه کذلک کما لو تلفت.

ولو کانت الأرض مغروسة فعلیه قلعه من غیر أرش إن لم یرضَ البائع بالاُجرة.

وفی خلطه بالأردأ الأرش. وبالأجود إن بذل له بنسبته فقد أنصفه، وإلّا فإشکال.

[شماره صفحه واقعی : 312]

ص: 465


1- وهو إمکان الفسخ وإلزامه بالقیمة أو المثل، الاحتمال الذی ذکره المصنّف بقوله: فیمکن الفسخ وإلزامه بالقیمة أو المثل، راجع الصفحة 310.
2- فی (ع) : منتقصاً.
3- من قول المشهور بعدم جواز الردّ، والاحتمال الذی ذکره المصنّف بقوله: فیمکن الفسخ وإلزامه بالقیمة أو المثل.
4- أی جواز الردّ.
«الثامن: خیار العیب»

صوت

[*وجدانی فخر]

«وهو کلّ ما زاد عن الخلقة الأصلیّة» وهی خلقة أکثر النوع الذی یعتبر فیه ذلک ذاتاً وصفةً «أو نقص» عنها «عیناً کان» الزائد والناقص «کالإصبع» زائدةً علی الخمس أو ناقصةً منها «أو صفة کالحُمّی ولو یوماً» بأن یشتریه فیجده محموماً أو یَحُمّ قبلَ القبض وإن برئ لیومه. فإن وجد ذلک فی المبیع سواءٌ أنقص قیمته أم زادها فضلاً عن المساواة «فللمشتری الخیارُ مع الجهل» بالعیب عند الشراء «بین الردّ والأرش، وهو» جزء من الثمن، نسبته إلیه «مثل نسبة التفاوت بین القیمتین» فیؤخذ ذلک «من الثمن» بأن یُقوَّم المبیع صحیحاً ومعیباً ویؤخذ من الثمن مثل تلک النسبة، لا تفاوت ما بین المعیب والصحیح؛ لأنّه قد یحیط بالثمن أو یزید علیه، فیلزم أخذه العوض والمعوَّض، کما إذا اشتراه بخمسین وقُوِّم معیباً بها وصحیحاً بمئة أو أزید، وعلی اعتبار النسبة یرجع فی المثال بخمسة وعشرین وعلی هذا القیاس.

«ولو تعدّدت القِیم» إمّا لاختلاف المقوّمین، أو لاختلاف قیمة أفراد ذلک النوع المساویة للمبیع، فإنّ ذلک قد یتّفق نادراً، والأکثر-ومنهم المصنّف رحمه الله فی الدروس (1)-عبّروا عن ذلک باختلاف المقوّمین: «اُخذت قیمة واحدة متساویة النسبة إلی الجمیع» أی منتزعة منه نسبتها إلیه بالسویّة «فمن القیمتین» یؤخذ «نصفهما» ومن الثلاث ثُلثها «ومن الخَمس خُمسها» وهکذا. . .

[شماره صفحه واقعی : 313]

ص: 466


1- الدروس 3:287.

وضابطه: أخذ قیمة منتزعة من المجموع نسبتها إلیه کنسبة الواحد إلی عدد تلک القیم، وذلک لانتفاء الترجیح.

وطریقه: أن تُجمع القِیَم الصحیحة علی حدة والمعیبة کذلک، وتُنسب إحداهما إلی الاُخری ویؤخذ بتلک النسبة.

ولا فرق بین اختلاف المقوّمین فی قیمته صحیحاً ومعیباً، وفی إحداهما. وقیل: یُنسب معیب کلّ قیمة إلی صحیحها ویجمع قدر النسبة ویؤخذ من المجتمع بنسبتها.

[*وجدانی فخر]

وهذا الطریق منسوب إلی المصنّف (1)وعبارته هنا وفی الدروس (2)لا تدلّ علیه (3).

وفی الأکثر یتّحد الطریقان. وقد یختلفان فی یسیر، کما لو قالت إحدی

[شماره صفحه واقعی : 314]

ص: 467


1- لم نظفر به فی کتبه التی بأیدینا.
2- الدروس 3:287.
3- إنّما کانت العبارة لا تدلّ علیه، مع أنّ ظاهر الطریق الأوّل لا یقتضی أخذ النصف من القیمتین، ولا الثلث من الثلث. بل أخذ نسبة المجموع إلی المجموع؛ لأنّ مآلهما واحد، فإنّ لک فی الطریق المطابق للعبارة علی الأوّل أن تجمع القیم الصحیحة جملةً وتأخذ نصفها أو ثلثها کما مرّ وتجمع المعیبة کذلک وتأخذ منها کذلک، ثمّ تنسب إحدی القیمتین المنتزعتین إلی الاُخری وتأخذ من الثمن بتلک النسبة فتأخذ فی المثال الأوّل نصف الصحیحتین عشرةً ونصف المعیبتین سبعةً ونصفاً وتنسبها إلی العشرة وذلک ربعٌ، کما أنّ نسبة الخمسة عشر إلی العشرین ربعٌ. وفی مثال الثلاثة تأخذ ثلث القیم الصحیحة وهی ثلاثون فثلثها عشرة، وثلث القیم المعیبة جملةً وهی أربعة وعشرون، فثلثها ثمانیة وتأخذ من الثمن بنسبة ما بین الثمانیة والعشرة وهو الخمس، کما أ نّک بالطریق الذی ذکرناه تأخذ بنسبة الأربعة والعشرین إلی الثلاثین وهو الخمس کذلک، وبهذا یظهر أنّ عبارة المصنّف یحتمل کلّ واحد من الطریقین فلم تدلّ علی الثانی بخصوصه (منه رحمه الله) .

البیّنتین: إنّ قیمته اثنا عشر صحیحاً وعشرة معیباً، والاُخری: ثمانیةٌ صحیحاً وخمسةٌ معیباً، فالتفاوت بین القیمتین الصحیحتین ومجموع المعیبتین الربع، فیرجع بربع الثمن، وهو ثلاثة من اثنی عشر لو کان کذلک. وعلی الثانی یؤخذ تفاوت ما بین القیمتین علی قول الاُولی (1)وهو السدس، وعلی قول الثانیة ثلاثة أثمان، ومجموع ذلک من الاثنی عشر ستّة ونصف، یؤخذ نصفها: ثلاثة وربع، فظهر التفاوت.

ولو کانت ثلاثاً، فقالت إحداها کالاُولی، والثانیة: عشرة صحیحاً وثمانیة معیباً، والثالثة: ثمانیة صحیحاً وستّة معیباً. فالصحیحة ثلاثون، والمعیبة أربعة وعشرون، والتفاوت ستّة هی الخُمس. وعلی الثانی یجمع سدس الثمن وخمسه وربعه ویؤخذ ثلث المجموع، وهو یزید عن الأوّل بثُلث خمس.

ولو اتّفقت علی الصحیحة کاثنی عشر، دون المعیبة، فقالت إحداهما: عشرة. والاُخری: ستّة، فطریقه: تنصیف المعیبتین ونسبة النصف إلی الصحیحة، أو تجمع المعیبتین مع تضعیف الصحیحة وأخذ مثل نسبة المجموع إلیه، وهو الثُلث. وعلی الثانی یؤخذ من الاُولی السدس ومن الثانیة النصف ویؤخذ نصفه، وهو الثلث أیضاً.

ولو انعکس بأن اتّفقتا علی الستّة معیباً، وقالت إحداهما: ثمانیة صحیحاً واُخری: عشرة، فإن شئت جمعتهما وأخذت التفاوت وهو الثلث، أو أخذت نصف الصحیحتین ونسبتَه إلی المعیبة وهو الثلث أیضاً. وعلی الثانی یکون التفاوت ربعاً وخُمسَین فنصفه-وهو ثمن وخمس-ینقص عن الثلث بنصف خمس. وعلی هذا القیاس.

[شماره صفحه واقعی : 315]

ص: 468


1- أی البیّنة الاُولی.

صوت

[*وجدانی فخر]

«ویسقط الردّ بالتصرّف» فی المبیع، سواء کان قبل علمه بالعیب أم بعده، وسواء کان التصرّف ناقلاً للملک أم لا، مغیّراً للعین أم لا، عاد إلیه بعد خروجه عن ملکه أم لا. وما تقدّم فی تصرّف الحیوان (1)آتٍ هنا.

«أو حدوث عیب بعد القبض» مضمونٍ علی المشتری، سواء کان حدوثه من جهته أم لا. واحترزنا بالمضمون علیه عمّا لو کان حیواناً وحدث فیه العیب فی الثلاثة من غیر جهة المشتری، فإنّه حینئذٍ لا یمنع من الردّ ولا الأرش؛ لأنّه مضمون علی البائع. ولو رضی البائع بردّه مجبوراً بالأرش أو غیر مجبور جاز.

وفی حکمه ما لو اشتری صفقةً متعدّداً وظهر فیه عیب وتلف أحدها، أو اشتری اثنان صفقةً فامتنع أحدهما من الردّ، فإنّ الآخر یُمنع منه وله الأرش وإن أسقطه الآخر، سواءٌ اتّحدت العین أم تعدّدت، اقتسماها أم لا.

وأولی بالمنع من التفرّق الورّاثُ عن واحد؛ لأنّ التعدّد هنا طارئٌ علی العقد، سواء فی ذلک خیار العیب وغیره.

وکذا الحکم لو اشتری شیئین فصاعداً فظهر فی أحدهما عیب، فلیس له ردّه، بل ردّهما أو إمساکهما وأرش المعیب.

وکذا یسقط الردّ دون الأرش إذا اشتری من ینعتق علیه؛ لانعتاقه بنفس الملک. ویمکن ردّه إلی التصرّف. وکذا یسقط الردّ بإسقاطه مع اختیاره الأرش أو لا معه.

«و» حیث یسقط الردّ «یبقی الأرش» .

[شماره صفحه واقعی : 316]

ص: 469


1- من أ نّه لو قصد به الاستخبار ولم یتجاوز مقدار الحاجة ففی منعه من الردّ وجهان، راجع الصفحة 303.

«ویسقطان» أی الردّ والأرش معاً «بالعلم به» أی بالعیب «قبلَ العقد» فإنّ قدومه علیه عالماً به رضا بالمعیب «وبالرضا به بعدَه» غیر مقیّد بالأرش، وأولی منه إسقاط الخیار «وبالبراءة» أی براءة البائع «من العیوب ولو إجمالاً» کقوله: «برئت من جمیع العیوب» علی أصحّ القولین (1)ولا فرق بین علم البائع والمشتری بالعیوب وجهلهما والتفریق، ولا بین الحیوان وغیره، ولا بین العیوب الباطنة وغیرها، ولا بین الموجودة حالةَ العقد والمتجدّدة حیث تکون مضمونة علی البائع؛ لأنّ الخیار بها ثابت بأصل العقد وإن کان السبب حینئذٍ غیر مضمون.

«والإباق» عند البائع «وعدم الحیض» ممّن شأنها الحیض بحسب سنّها «عیب» ویظهر من العبارة الاکتفاء بوقوع الإباق مرّةً قبلَ العقد، وبه صرّح بعضهم (2)والأقوی اعتبار اعتیاده، وأقلّ ما یتحقّق بمرّتین. ولا یشترط إباقه عند المشتری، بل متی تحقّق ذلک عند البائع جاز الردّ. ولو تجدّد عند المشتری فی الثلاثة من غیر تصرّف فهو کما لو وقع عند البائع.

ولا یعتبر فی ثبوت عیب الحیض مضیّ ستّة أشهر کما ذکره جماعة (3)بل یثبت بمضیّ مدّة تحیض فیها أسنانها فی تلک البلاد «وکذا الثُفل» بضمّ المثلّثة وهو ما استقرّ تحت المائع من کُدرة «فی الزیت» وشبهه «غیر المعتاد» أمّا

[شماره صفحه واقعی : 317]

ص: 470


1- ذهب إلیه المفید فی المقنعة:598، والشیخ فی النهایة:392، وابن إدریس فی السرائر 2:296. ومقابل الأصحّ هو قول ابن الجنید علی ما حکاه عنه فی المختلف 5:170، والقاضی فی المهذّب 1:392.
2- مثل العلّامة فی التذکرة 11:191.
3- کالشیخ فی النهایة:395، وابن حمزة فی الوسیلة:256، والمحقّق فی الشرائع 2:37.

المعتاد منه فلیس بعیب؛ لاقتضاء طبیعة الزیت وشبهه کون ذلک فیه غالباً. ولا یشکل صحّة البیع مع زیادته عن المعتاد بجهالة قدر المبیع المقصود بالذات فیجهل مقدار ثمنه؛ لأنّ مثل ذلک غیر قادح مع معرفة مقدار الجملة، کما تقدّم فی نظائره (1).

«التاسع: خیار التدلیس»

صوت

[*وجدانی فخر]

وهو تفعیل من الدَلَس محرّکاً، وهو الظلمة، کأنّ المُدلِّس یُظلم الأمر ویُبهمه حتّی یوهم غیر الواقع.

ومنه اشتراط صفة فتفوت، سواء کان من البائع أم المشتری «فلو شرط صفة کمال کالبَکارة أو توهّمها» المشتری کمالاً ذاتیّاً «کتحمیر الوجه ووصلِ الشعر فظهر الخلاف تخیّر» بین الفسخ والإمضاء بالثمن «ولا أرش» لاختصاصه بالعیب والواقع لیس بعیب، بل فوات أمر زائد. ویشکل ذلک فی البکارة من حیث إنّها بمقتضی الطبیعة وفواتها نقص یحدث علی الأمة ویؤثّر فی نقصان القیمة تأثیراً بیّناً فیتخیّر بین الردّ والأرش. بل یحتمل ثبوتهما وإن لم یشترط؛ لما ذکرناه، خصوصاً فی الصغیرة التی لیست محلَّ الوطء، فإنّ أصل الخلقة والغالب متطابقان فی مثلها علی البَکارة فیکون فواتها عیباً. وهو فی الصغیرة قویّ وفی غیرها متّجه، إلّاأنّ الغالب لمّا کان علی خلافه فی الإماء کانت الثیوبة فیهنّ بمنزلة الخلقة الأصلیّة وإن کانت عارضة.

[شماره صفحه واقعی : 318]

ص: 471


1- تقدّم فی الصفحة 297.

وإنّما یثبت الحکم مع العلم بسبق الثیوبة علی البیع بالبیّنة، أو إقرار البائع، أو قرب زمان الاختبار إلی زمان البیع بحیث لا یمکن تجدّد الثیوبة فیه عادة، وإلّا فلا خیار؛ لأنّها قد تذهب بالعلّة والنزوة (1)وغیرهما. نعم لو تجدّدت فی زمن خیار الحیوان أو خیار الشرط ترتّب الحکم.

ولو انعکس الفرض-بأن یشترط الثیوبة فظهرت بکراً-فالأقوی تخیّره أیضاً بین الردّ والإمساک بغیر أرش؛ لجواز تعلّق غرضه بذلک، فلا یقدح فیه کون البکر أتمّ غالباً.

«وکذا التصریة» وهو جمع لبن الشاة وما فی حکمها فی ضرعها بترکها بغیر حلب ولا رضاع، فیظنّ الجاهل بحالها کثرة ما تحلبه فیرغب فی شرائها بزیادة، وهو تدلیس محرَّم، وحکمه ثابت «للشاة» إجماعاً «والبقرة والناقة» علی المشهور، بل قیل: إنّه إجماع (2)فإن ثبت فهو الحجّة، وإلّا فالمنصوص الشاة (3)وإلحاق غیرها بها قیاس، إلّاأن یُعلّل بالتدلیس العامّ فیلحقان بها، وهو متّجه. وطرّد بعضُ الأصحاب الحکمَ فی سائر الحیوانات حتّی الآدمی (4)وفی الدروس: أ نّه لیس بذلک البعید؛ للتدلیس (5).

وتثبت التصریة إن لم یعترف بها البائع ولم تقم بها بیّنة «بعد اختبارها ثلاثة

[شماره صفحه واقعی : 319]

ص: 472


1- الوثبة.
2- ادّعاه الشیخ فی الخلاف 3:105، المسألة 170.
3- سنن أبی داود 3:270، الحدیث 3444-3445، لکنّ الصدوق روی حدیثاً جاء فیه ذکر الإبل أیضاً، راجع معانی الأخبار:282.
4- وهو الإسکافی علی ما حکاه العلّامة عنه فی المختلف 5:177.
5- الدروس 3:277.

أیّام» فإن اتّفقت فیها الحلبات عادةً أو زادت اللاحقة فلیست مصرّاةً. وإن اختلفت فی الثلاثة فکان بعضها ناقصاً عن الاُولی نقصاناً خارجاً عن العادة وإن زاد بعدها فی الثلاثة ثبت الخیار بعد الثلاثة بلا فصل علی الفور. ولو ثبتت بالإقرار أو البیّنة جاز الفسخ من حین الثبوت مدّة الثلاثة ما لم یتصرّف بغیر الاختبار بشرط النقصان. فلوتساوت أو زادت هبةً من اللّٰه تعالی فالأقوی زواله، ومثله ما لو لم یعلم بالعیب حتّی زال.

«ویردّ معها» إن اختار ردّها «اللبن» الذی حلبه منها «حتّی المتجدّد» منه بعد العقد «أو مثلَه لو تلف» . أمّا ردّ الموجود فظاهر؛ لأنّه جزء من المبیع، وأمّا المتجدّد فلإطلاق النصّ بالردّ (1)الشامل له.

ویشکل بأ نّه نماء المبیع الذی هو ملکه والعقد إنّما ینفسخ من حینه، والأقوی عدم ردّه. واستشکل فی الدروس (2).

ولو لم یتلف اللبن لکن تغیّر فی ذاته أو صفته بأن عمل جُبُناً أو مخیضاً ونحوهما، ففی ردّه بالأرش إن نقص، أو مجّاناً، أو الانتقال إلی بدله أوجه: أجودها الأوّل.

[*وجدانی فخر]

واعلم أنّ الظاهر من قوله: «بعد اختبارها ثلاثة» ثبوت الخیار المستند إلی الاختبار بعد الثلاثة کما ذکرناه سابقاً، وبهذا یظهر الفرق بین مدّة التصریة وخیار الحیوان، فإنّ الخیار فی ثلاثة الحیوان فیها وفی ثلاثة التصریة بعدها.

ولو ثبت التصریة بعد البیع بالإقرار أو البیّنة فالخیار ثلاثة، ولا فور فیه

[شماره صفحه واقعی : 320]

ص: 473


1- الوسائل 12:360، الباب 13 من أبواب الخیار.
2- الدروس 3:277.

فیها (1)علی الأقوی، وهو اختیاره فی الدروس (2).

ویشکل حینئذٍ الفرق، بل ربما قیل: بانتفاء فائدة خیار التصریة حینئذٍ (3)لجواز الفسخ فی الثلاثة بدونها.

ویندفع بجواز تعدّد الأسباب، وتظهر الفائدة فیما لو أسقط أحدهما. ویظهر من الدروس تقیّد (4)خیار التصریة بالثلاثة مطلقاً (5)ونقل عن الشیخ أ نّها لمکان خیار الحیوان (6).

ویشکل بإطلاق توقّفه علی الاختبار ثلاثة، فلا یجامعها حیث لا تثبت بدونه. والحکم بکونه یتخیّر فی آخر جزء منها یوجب المجاز فی الثلاثة.

«العاشر: خیار الاشتراط»

حیث لا یسلم الشرط لمشترطه بائعاً ومشتریاً «ویصحّ اشتراط سائغٍ فی العقد إذا لم یؤدّ إلی جهالة فی أحد العوضین، أو یمنع منه الکتاب والسنّة» وجعل ذلک شرطاً بعد قید السائغ تکلّف «کما لو شرط تأخیر المبیع» فی ید البائع «أو الثمن» فی ید المشتری «ما شاء» کلّ واحد منهما، هذا مثال

[شماره صفحه واقعی : 321]

ص: 474


1- یعنی لا فور فی الخیار فی الثلاثة.
2- الدروس 3:279.
3- لم نعثر علیه.
4- فی (ش) و (ر) : تقیید.
5- الدروس 3:279.
6- الناقل هو المصنّف فی الدروس 3:279، وراجع الخلاف 3:103-104، المسألة 168.

ما یؤدّی إلی جهالةٍ فی أحدهما، فإنّ الأجل له قسط من الثمن، فإذا کان مجهولاً یُجهل الثمن، وکذا القول فی جانب المعوَّض «أو عدم وطء الأمة، أو» شرط «وطء البائع إیّاها» بعد البیع مرّةً أو أزید أو مطلقاً. هذه أمثلة ما یمنع منه الکتاب والسنّة.

«وکذا یبطل» الشرط «باشتراط غیر المقدور» للمشروط علیه «کاشتراط حمل الدابّة فیما بعدُ، أو أنّ الزرع یبلغ السنبل» سواء شرط علیه أن یبلغ ذلک بفعله أم بفعل اللّٰه؛ لاشتراکهما فی عدم المقدوریّة.

«ولو شرط تبقیة الزرع» فی الأرض إذا بیع أحدُهما دون الآخر «إلی أوان السنبل جاز» لأنّ ذلک مقدور له. ولا یعتبر تعیین مدّة البقاء، بل یحمل علی المتعارف من البلوغ؛ لأنّه منضبط.

«ولو شرط غیر السائغ بطل» الشرط «وأبطل» العقد فی أصحّ القولین (1)لامتناع بقائه بدونه؛ لأنّه غیر مقصود بانفراده وما هو مقصود لم یسلم، ولأنّ للشرط قسطاً من الثمن فإذا بطل یُجهل الثمن. وقیل: یبطل الشرط خاصّة؛ لأ نّه الممتنع شرعاً دون البیع، ولتعلّق التراضی بکلّ منهما (2)ویضعَّف بعدم قصده منفرداً، وهو شرط الصحّة.

«ولو شرط عتقَ المملوک» الذی باعه منه «جاز» لأنّه شرط سائغ، بل راجح، سواء شرط عتقه عن المشتری أم أطلق، ولو شرطه عنه (3)ففی صحّته

[شماره صفحه واقعی : 322]

ص: 475


1- ذهب إلیه العلّامة فی القواعد 2:90، والمختلف 5:298.
2- ذهب إلیه الشیخ فی المبسوط 2:149، وکذلک ابن الجنید وابن البرّاج علی ما حکاه العلّامة عنهما فی المختلف 5:298.
3- أی عن البائع.

قولان (1)أجودهما المنع؛ إذ لا عتق إلّافی ملک «فإن أعتقه» فذاک «وإلّا تخیّر البائع» بین فسخ البیع وإمضائه، فإن فسخ استردّه وإن انتقل قبله عن ملک المشتری، وکذا یتخیّر لو مات قبل العتق، فإن فسخ رجع بقیمته یوم التلف؛ لأنّه وقت الانتقال إلی القیمة؛ وکذا لو انعتق قهراً.

«وکذا کلّ شرط لم یسلم لمشترطه، فإنّه یفید تخیّره» بین فسخ العقد المشروط فیه وإمضائه.

«ولا یجب علی المشترط علیه فعله» لأصالة العدم «وإنّما فائدته جعل البیع عرضةً للزوال» بالفسخ «عند عدم سلامة الشرط، ولزومه» أی البیع «عند الإتیان به» وقیل: یجب الوفاء بالشرط ولا یتسلّط المشروط له علی الفسخ إلّامع تعذّر وصوله إلی شرطه (2)لعموم الأمر بالوفاء بالعقد (3)الدالّ علی الوجوب، وقوله صلی الله علیه و آله: «المؤمنون عند شروطهم إلّامن عصی اللّٰه» (4)فعلی هذا لو امتنع المشروط علیه من الوفاء بالشرط ولم یمکن إجباره رفع أمره إلی الحاکم لیُجبره علیه إن کان مذهبه ذلک، فإن تعذّر فسخ حینئذٍ إن شاء.

وللمصنّف رحمه الله فی بعض تحقیقاته (5)تفصیل، وهو أنّ الشرط الواقع فی العقد

[شماره صفحه واقعی : 323]

ص: 476


1- قول بالصحّة للعلّامة فی التذکرة 10:266، وقول بالبطلان للفاضل المقداد فی التنقیح الرائع 2:73.
2- لم نعثر علیه بعینه، اُنظر غایة المرام 3:62-63.
3- المائدة:1.
4- الوسائل 15:30، الباب 20 من أبواب المهور، الحدیث 4، ولا یوجد الاستثناء فی المصادر الروائیّة.
5- لم نظفر به.

اللازم إن کان العقد کافیاً فی تحقّقه ولا یحتاج بعده إلی صیغة فهو لازم لا یجوز الإخلال به کشرط الوکالة فی العقد، وإن احتاج بعده إلی أمر آخر وراء ذکره فی العقد کشرط العتق فلیس بلازم، بل یقلب العقد اللازم جائزاً، وجعل السرّ فیه أنّ اشتراط «ما العقدُ کافٍ فی تحقّقه» کجزء من الإیجاب والقبول، فهو تابع لهما فی اللزوم والجواز، واشتراط «ما سیوجد» أمر منفصل عن العقد وقد علّق علیه العقد، والمعلّق علی الممکن ممکن، وهو معنی قلب اللازم جائزاً. والأقوی اللزوم مطلقاً وإن کان تفصیله أجود ممّا اختاره هنا.

«الحادی عشر: خیار الشرکة»

صوت

[*وجدانی فخر]

«سواء قارنت العقدَ کما لو اشتری شیئاً فظهر بعضُه مستحقّاً، أو تأخّرت بعده إلی قبل القبض کما لو امتزج» المبیع «بغیره بحیث لا یتمیّز» فإنّ المشتری یتخیّر بین الفسخ لعیب الشرکة، والبقاء فیصیر شریکاً بالنسبة، وقد یطلق علی الأوّل تبعّض الصفقة أیضاً «وقد یُسمّی هذا عیباً مجازاً» لمناسبته للعیب فی نقص المبیع بسبب الشرکة؛ لاشتراکهما فی نقص وصفٍ فیه، وهو هنا منع المشتری من التصرّف فی المبیع کیف شاء، بل یتوقّف علی إذن الشریک، فالتسلّط علیه لیس بتامّ، فکان کالعیب بفوات وصفٍ، فیُجبر (1)بالخیار. وإنّما کان إطلاق العیب فی مثل ذلک علی وجه المجاز؛ لعدم خروجه به عن خلقته الأصلیّة؛ لأنّه قابل بحسب ذاته للتملّک منفرداً ومشترکاً فلا نقص فی خلقته، بل فی صفته علی ذلک الوجه.

[شماره صفحه واقعی : 324]

ص: 477


1- فی (ف) و (ش) : فینجبر.
«الثانی عشر: خیار تعذّر التسلیم»

«فلو اشتری شیئاً ظنّاً (1)إمکان تسلیمه (2)» بأن کان طائراً یعتاد عوده أو عبداً مطلقاً (3)أو دابّة مرسلة «ثمّ عجز بعدُ (4)» بأن أبق وشردت ولم یعد الطائر ونحو ذلک «تخیّر المشتری» لأنّ المبیع قبل القبض مضمون علی البائع ولمّا لم ینزّل ذلک منزلة التلف-لإمکان الانتفاع به علی بعض الوجوه-جُبر بالتخیّر، فإن اختار التزام البیع صحّ.

وهل له الرجوع بشیء؟ یحتمله (5)لأنّ فوات القبض نقص حدث علی المبیع قبل القبض فیکون مضموناً علی البائع. ویضعَّف بأنّ الأرش لیس فی مقابلة مطلق النقص؛ لأصالة البراءة وعملاً بمقتضی العقد، بل فی مقابلة العیب المتحقّق بنقص الخلقة، أو زیادتها کما ذکر وهو هنا منفیّ.

«الثالث عشر: خیار تبعیض الصفقة»

«کما لو اشتری سلعتین فتُستحقّ إحداهما» فإنّه یتخیّر بین التزام الاُخری

[شماره صفحه واقعی : 325]

ص: 478


1- فی (ع) : ظنّ.
2- فی (س) : التسلیم.
3- أی مسرّحاً.
4- کذا فی (ف) طبقاً لنسختی المتن، وفی سائر النسخ: بعده.
5- فی (ع) : احتمله.

بقسطها من الثمن والفسخ فیها. ولا فرق فی الصفقة المتبعّضة بین کونها متاعاً واحداً فظهر استحقاق بعضه أو أمتعة-کما مثّل هنا-لأنّ أصل الصفقة: البیع الواحد، سُمّی البیع بذلک؛ لأنّهم کانوا یتصافقون بأیدیهم إذا تبایعوا، یجعلونه دلالة علی الرضاء به؛ ومنه قول النبیّ صلی الله علیه و آله لعروة البارقی لمّا اشتری الشاة: «بارک اللّٰه لک فی صفقة یمینک» (1)وإنّما خصّ تبعّض الصفقة هنا بالسلعتین لإدخاله الواحدة فی خیار الشرکة. ولو جعل موضوع تبعّض الصفقة أعمّ-کما هو-کان أجود، وإن اجتمع فی السلعة الواحدة خیاران: بالشرکة وتبعیض الصفقة، فقد تجتمع أنواع الخیار أجمع فی بیع (2)واحد؛ لعدم التنافی.

«الرابع عشر: خیار التفلیس»

صوت

[*وجدانی فخر]

إذا وجد غریم المفلَّس متاعه، فإنّه یتخیّر بین أخذه مقدّماً علی الغرماء وبین الضرب بالثمن معهم، وسیأتی تفصیله فی کتاب الدین.

ومثله غریم المیّت مع وفاء الترکة بالدین.

وقیل: مطلقاً (3)وکان المناسب جعله قسماً آخر، حیث تحرّی الاستقصاء هنا لأقسام الخیار بما لم یذکره غیره.

[شماره صفحه واقعی : 326]

ص: 479


1- المستدرک 13:245، الباب 18 من أبواب عقد البیع وشروطه وفیه حدیث واحد.
2- کذا فی (ع) ، وفی سائر النسخ: مبیع.
3- حکاه العلّامة عن الإسکافی فی المختلف 5:444.
«الفصل العاشر» «فی الأحکام»
اشارة

«وهی خمسة» .

«الأوّل: النقد والنسیئة»

أی البیع الحالّ والمؤجّل، سُمّی الأوّل نقداً باعتبار کون ثمنه منقوداً ولو بالقوّة، والثانی مأخوذ من «النسیء» وهو تأخیر الشیء تقول: «أنسأت الشیء إنساءً» إذا أخّرته. والنسیئة: اسم وُضع موضعَ المصدر.

واعلم أنّ البیع بالنسبة إلی تعجیل الثمن والمثمن وتأخیرهما والتفریق أربعة أقسام:

فالأوّل «النقد» . والثانی «بیع الکالئ بالکالئ» -بالهمز-اسم فاعل أو مفعول، من «المراقبة» لمراقبة کلٍّ من الغریمین صاحبَه لأجل دینه. ومع حلول المثمن وتأجیل الثمن هو «النسیئة» وبالعکس «السلف» . وکلّها صحیحة عدا الثانی فقد ورد النهی عنه (1)وانعقد الإجماع علی فساده.

[شماره صفحه واقعی : 327]

ص: 480


1- المستدرک 13:405، الباب 15 من أبواب الدین. قال السیّد العاملی: والظاهر أنّ النهی عنه بهذا اللفظ إنّما هو من طریق العامّة، والذی فی أخبارنا إنّما هو النهی عن بیع الدین بالدین، مفتاح الکرامة 4:425.

و «إطلاق البیع یقتضی کون الثمن حالّاً وإن شرط تعجیله» فی متن العقد «أکّده» لحصوله بدون الشرط «فإن وقّت التعجیل» بأن شرط تعجیله فی هذا الیوم مثلاً «تخیّر» البائع «لو لم یحصل» الثمن «فی الوقت» المعیّن. ولو لم یعیّن له زماناً لم یفد سوی التأکید فی المشهور. ولو قیل بثبوته مع الإطلاق أیضاً لو أخلّ به عن أوّل وقته کان حسناً؛ للإخلال بالشرط.

«وإن شرط التأجیل اعتبر ضبط الأجل، فلا یناط» أی لا یُعلَّق «بما یحتمل الزیادة والنقصان کمقدم الحاجّ» وإدراک الغلّة «ولا بالمشترک» بین أمرین أو اُمور حیث لا مخصّص لأحدها «کنفیرهم» من منی، فإنّه مشترک بین أمرین «وشهر ربیع» المشترک بین شهرین، فیبطل العقد بذلک؛ ومثله التأجیل إلی یوم معیّن من الاُسبوع کالخمیس.

«وقیل» : یصحّ و «یحمل علی الأوّل» فی الجمیع (1)لتعلیقه الأجل علی اسم معیّن وهو یتحقّق بالأوّل، لکن یعتبر علمهما بذلک قبلَ العقد لیتوجّه قصدهما إلی أجلٍ مضبوط، فلا یکفی ثبوت ذلک شرعاً مع جهلهما أو أحدهما به، ومع القصد لا إشکال فی الصحّة وإن لم یکن الإطلاق محمولاً علیه. ویحتمل الاکتفاء فی الصحّة بما یقتضیه الشرع فی ذلک، قصداه أم لا، نظراً إلی کون الأجل الذی عیّناه مضبوطاً فی نفسه شرعاً، وإطلاق اللفظ منزَّل علی الحقیقة الشرعیّة.

«ولو جعل لحالٍّ ثمناً ولمؤجّل أزید منه، أو فاوت بین أجلین» فی الثمن بأن قال: بعتک حالّاً بمئة ومؤجّلاً إلی شهرین بمئتین، أو مؤجّلاً إلی شهر بمئة وإلی شهرین بمئتین «بطل» لجهالة الثمن بتردّده بین الأمرین. وفی المسألة قول

[شماره صفحه واقعی : 328]

ص: 481


1- قال السیّد العاملی: ولم نظفر بقائله بعد تتبّع تامّ، راجع مفتاح الکرامة 4:428.

ضعیف بلزوم أقلّ الثمنین إلی أبعد الأجلین (1)استناداً إلی روایة ضعیفة (2).

«ولو أجّل البعض المعیّن» من الثمن وأطلق الباقی، أو جعله حالّاً «صحّ» للانضباط. ومثله ما لو باعه سلعتین فی عقدٍ ثمن إحداهما نقدٌ والاُخری نسیئة؛ وکذا لو جعله أو بعضه نجوماً معلومة.

[*وجدانی فخر]

«ولو اشتراه البائع» فی حالة کون بیعه الأوّل «نسیئة صحّ» البیع الثانی «قبلَ الأجل وبعدَه بجنس الثمن وغیره بزیادة» عن الثمن الأوّل «ونقصان» عنه؛ لانتفاء المانع فی ذلک کلّه، مع عموم الأدلّة علی جوازه. وقیل: لا یجوز بیعه بعد حلوله بزیادة عن ثمنه الأوّل، أو نقصان عنه مع اتّفاقهما فی الجنس (3)استناداً إلی روایة (4)قاصرة السند والدلالة «إلّاأن یشترط فی بیعه» الأوّل «ذلک» أی بیعه من البائع «فیبطل» البیع الأوّل، سواء کان حالّاً أم مؤجّلاً، وسواء شرط بیعه من البائع بعد الأجل أم قبله علی المشهور ومستنده غیر واضح.

فقد عُلّل باستلزامه الدور (5)لأنّ بیعه له یتوقّف علی ملکیّته له المتوقّفة علی بیعه.

[شماره صفحه واقعی : 329]

ص: 482


1- قاله المفید فی المقنعة:595، والشیخ فی النهایة:387-388.
2- الوسائل 12:367، الباب 2 من أبواب أحکام العقود، الحدیث 2، والظاهر أنّ ضعفها بالسکونی، راجع المسالک 1:99.
3- قاله الشیخ فی التهذیب 7:33، ذیل الحدیث 137.
4- التهذیب 7:33، الحدیث 137، والظاهر أنّ ضعفها بمجهولیّة خالد بن الحجّاج الواقع فی سندها، راجع المسالک 3:247.
5- المعلِّل هو العلّامة فی التذکرة 10:251.

وفیه: أنّ المتوقّف علی حصول الشرط هو لزوم البیع لا انتقالُه إلی ملکه، کیف لا! واشتراط نقله إلی ملک البائع من المشتری مستلزم لانتقاله إلیه، غایته أنّ تملّک البائع موقوف علی تملّک المشتری، وأمّا إنّ تملّک المشتری موقوف علی تملّک البائع فلا؛ ولأ نّه وارد فی باقی الشروط خصوصاً شرط بیعه للغیر مع صحّته إجماعاً. وأوضح لملک المشتری ما لو جعل الشرط بیعه من البائع بعد الأجل؛ لتخلّل ملک المشتری فیه.

وعُلّل بعدم حصول القصد إلی نقله عن البائع (1).

ویُضعَّف بأنّ الغرض حصول القصد إلی ملک المشتری وإنّما رتّب علیه نقله ثانیاً، بل شرط النقل ثانیاً یستلزم القصد إلی النقل الأوّل؛ لتوقّفه علیه. ولاتّفاقهم علی أ نّهما لو لم یشترطا ذلک فی العقد صحّ وإن کان من قصدهما ردّه، مع أنّ العقد یتبع القصد، والمصحِّح له ما ذکرناه: من أنّ قصد ردّه بعد ملک المشتری له غیرُ منافٍ لقصد البیع بوجهٍ، وإنّما المانع عدم القصد إلی نقل الملک إلی المشتری أصلاً بحیث لا یترتّب علیه حکم الملک.

«ویجب قبض الثمن لو دفعه إلی البائع» مع الحلول مطلقاً (2)و «فی الأجل» أی بعدَه «لا قبلَه» لأنّه غیر مستحقّ حینئذٍ وجاز تعلّق غرض البائع بتأخیر القبض إلی الأجل، فإنّ الأغراض لا تنضبط «فلو امتنع» البائع من قبضه حیث یجب «قبضه الحاکمُ» إن وُجد «فإن تعذّر» قبضُ الحاکمِ

[شماره صفحه واقعی : 330]

ص: 483


1- راجع غایة المراد 2:78.
2- قال بعض المحشّین: أی سواء کان العقد مطلقاً أو مقیّداً بالحلول. هذا إن کان الإطلاق قیداً للحلول کما هو ظاهر، وإن رجع إلی ما قبله کان له وجه آخر، وهو أ نّه: سواء تعلّق غرضه بتأخیر القبض إلی زمان آخر أم لا (هامش ر) .

ولو بالمشقّة البالغة فی الوصول إلیه، أو امتناعه من القبض «فهو أمانة فی ید المشتری لا یضمنه لو تلف بغیر تفریطه؛ وکذا کلّ من امتنع من قبض حقّه» .

ومقتضی العبارة أنّ المشتری یُبقیه بیده مُمیّزاً علی وجه الأمانة، وینبغی مع ذلک أن لا یجوز له التصرّف فیه، وأن یکون نماؤه للبائع، تحقیقاً لتعیّنه له.

وربما قیل ببقائه علی ملک المشتری وإن کان تلفه من البائع (1)وفی الدروس: أنّ للمشتری التصرّف فیه فیبقی فی ذمّته (2).

«ولا حَجْرَ فی زیادة الثمن ونقصانه» علی البائع والمشتری «إذا عرف المشتری القیمة» وکذا إذا لم یعرف؛ لجواز بیع الغبن إجماعاً، وکأ نّه أراد نفی الحَجْر علی وجهٍ لا یترتّب علیه خیار. فیجوز بیع المتاع بدون قیمته وأضعافها «إلّاأن یؤدّی إلی السفه» من البائع أو المشتری فیبطل البیع. ویرتفع السفه بتعلّق غرض صحیح بالزیادة والنقصان، إمّا لقلّتهما أو لترتّب غرض آخر یقابله کالصبر بدینٍ حالّ ونحوه.

[*وجدانی فخر]

«ولا یجوز تأجیل الحالّ بزیادة» فیه ولا بدونها، إلّاأن یُشرِط (3)الأجل فی عقد لازم، فیلزم الوفاء به. ویجوز تعجیله بنقصان منه بإبراءٍ أو صلح.

«ویجب» علی المشتری إذا باع ما اشتراه مؤجَّلاً «ذکر الأجل فی غیر المساوَمة، فیتخیّر المشتری بدونه» أی بدون ذکره بین الفسخ والرضاء به حالّاً «للتدلیس» وروی أنّ للمشتری من الأجل مثلَه (4).

[شماره صفحه واقعی : 331]

ص: 484


1- لم نعثر علیه.
2- الدروس 2:205.
3- فی (ر) : یشترط.
4- الوسائل 12:400، الباب 25 من أبواب أحکام العقود، الحدیث 2.
«الثانی: فی القبض»

«إطلاق العقد» بتجریده عن شرط تأخیر أحد العوضین أو تأخیرهما إذا کانا عینین أو أحدهما «یقتضی قبضَ العوضین، فیتقابضان معاً لو تمانعا» من التقدّم «سواء کان الثمن عیناً أو دیناً» وإنّما لم یکن أحدهما أولی بالتقدیم، لتساوی الحقّین فی وجوب تسلیم کلّ منهما إلی مالکه.

وقیل: یُجبر البائع علی الإقباض أوّلاً؛ لأنّ الثمن تابع للمبیع (1).

ویُضعَّف باستواء العقد فی إفادة الملک لکلّ منهما، فإن امتنعا أجبرهما الحاکم معاً مع إمکانه، کما یُجبر الممتنع من قبض ماله. [ فإن تعذّر فکالدین إذا بذله المدیون فامتنع من قبوله ] (2).

«ویجوز اشتراط تأخیر إقباض المبیع مدّة معیّنة» کما یجوز اشتراط تأخیر الثمن «والانتفاع به منفعة معیّنة» لأنّه شرط سائغ فیدخل تحت العموم (3).

«والقبض فی المنقول» کالحیوان والأقمشة والمکیل والموزون والمعدود «نقلُه. وفی غیره التخلیة» بینه وبینه بعد رفع الید عنه. وإنّما کان القبض مختلفاً کذلک؛ لأنّ الشارع لم یَحُدّه، فیرجع فیه إلی العرف، وهو دالّ

[شماره صفحه واقعی : 332]

ص: 485


1- قاله الشیخ فی المبسوط 2:148.
2- ما بین المعقوفتین لم یرد فی المخطوطات.
3- أی عموم «المؤمنون عند شروطهم» راجع الوسائل 15:30، الباب 20 من أبواب المهور، الحدیث 4.

علی ما ذکر.

وفی المسألة أقوال اُخر (1)هذا أجودها:

فمنها: ما اختاره فی الدروس: من أ نّه فی غیر المنقول التخلیة، وفی الحیوان نقله، وفی المعتبر (2)کیله أو وزنه أو عدّه أو نقله، وفی الثوب وضعه فی الید (3)واستَنَد فی اعتبار الکیل أو الوزن فی المعتبر بهما إلی صحیحة معاویة بن وهب عن الصادق علیه السلام (4)وفی دلالتها علیه نظر، وإلحاق المعدود بهما قیاس، والفرق بین الحیوان (5)وغیره ضعیف.

ومنها الاکتفاء بالتخلیة مطلقاً ونفی عنه البأس فی الدروس بالنسبة إلی نقل الضمان، لا زوال التحریم والکراهة عن البیع قبلَ القبض (6)والعرف یأباه، والأخبار (7)تدفعه.

وحیث یکتفی بالتخلیة، فالمراد بها: رفع المانع للمشتری من القبض بالإذن فیه ورفع یده وید غیره عنه إن کان. ولا یشترط مضیّ زمان یمکن وصول المشتری إلیه، إلّاأن یکون فی غیر بلده بحیث یدلّ العرف علی عدم القبض بذلک. والظاهر أنّ اشتغاله بملک البائع غیر مانع منه وإن وجب علی البائع التفریغ.

[شماره صفحه واقعی : 333]

ص: 486


1- لم یرد «اُخر» فی (ع) و (ف) .
2- قال بعض المحشّین: أی وفیما یُعتبر باعتبار مخصوص لرفع الجهالة، کیلُه أو وزنُه. . . (هامش ر) .
3- الدروس 3:213، وفیه: التخلیة بعد رفع الید.
4- الوسائل 12:389، الباب 16 من أبواب أحکام العقود، الحدیث 11.
5- فی (ع) المعدود، وکُتب علیه: الحیوان، ل.
6- الدروس 3:213.
7- الوسائل 12:389، الباب 16 من أبواب أحکام العقود.

ولو کان مشترکاً ففی توقّفه علی إذن الشریک قولان (1)أجودهما العدم؛ لعدم استلزامه التصرّف فی مال الشریک. نعم لو کان منقولاً توقّف علی إذنه؛ لافتقار قبضه إلی التصرّف بالنقل. فإن امتنع من الإذن نصب الحاکم من یقبضه أجمع بعضَه أمانةً وبعضَه لأجل البیع. وقیل: یکفی حینئذٍ التخلیة وإن لم یُکتَف بها قبلَه (2).

[*وجدانی فخر]

«وبه» أی بالقبض کیف فُرض «ینتقل الضمان إلی المشتری إذا لم یکن له خیار» مختصّ به أو مشترک بینه وبین أجنبیّ، فلو کان الخیار لهما فتلفه بعد القبض زَمَنَه (3)منه أیضاً.

وإذا کان انتقال الضمان مشروطاً بالقبض «فلو تلف قبلَه فمن البائع» مطلقاً «مع أنّ النماء» المنفصل المتجدّد بین العقد والتلف «للمشتری» ولا بُعد فی ذلک؛ لأنّ التلف لا یُبطل البیع من أصله، بل یفسخه من حینه، کما لو انفسخ بخیار.

هذا إذا کان تلفه من اللّٰه تعالی. أمّا لو کان من أجنبیّ أو من البائع تخیّر المشتری بین الرجوع بالثمن-کما لو تلف من اللّٰه تعالی-وبین مطالبة المتلف بالمثل أو القیمة. ولو کان التلف من المشتری فهو بمنزلة القبض «وإن تلف بعضه، أو تعیّب» من قبل اللّٰه أو قبل البائع «تخیّر المشتری فی الإمساک مع الأرش والفسخ» ولو کان العیب من قبل أجنبیّ فالأرش علیه للمشتری إن

[شماره صفحه واقعی : 334]

ص: 487


1- القول بالتوقّف علی إذن الشریک للشیخ فی باب الهبة فی المبسوط 3:306، والعلّامة فی رهن التحریر 2:465، ولم نعثر علی القول بعدم التوقّف علی إذنه.
2- قاله العلّامة فی المختلف 6:282.
3- یعنی زمن الخیار.

التزم، وللبائع إن فسخ.

«ولو غُصب من ید البائع» قبل إقباضه «واُسرع عوده» بحیث لم یفت من منافعه ما یُعتدّ به عرفاً «أو أمکن» البائع «نزعه بسرعة» کذلک «فلا خیار» للمشتری؛ لعدم موجبه «وإلّا» یمکن تحصیله بسرعة «تخیّر المشتری» بین الفسخ والرجوع علی البائع بالثمن إن کان دفعه، والالتزام بالمبیع وارتقاب حصوله، فینتفع حینئذٍ بما لا یتوقّف علی القبض، کعتق العبد.

ثمّ إن تلف فی ید الغاصب فهو ممّا تلف قبل قبضه فیبطل البیع وإن کان قد رضی بالصبر، مع احتمال کونه قبضاً، وکذا لو رضی بکونه فی ید البائع، وأولی بتحقّق القبض هنا.

«ولا اُجرة علی البائع فی تلک المدّة» التی کان فی ید الغاصب وإن کانت العین مضمونة علیه؛ لأنّ الاُجرة بمنزلة النماء المتجدّد وهو غیر مضمون. وقیل یضمنها؛ لأنّها بمنزلة النقص الداخل قبل القبض وکالنماء المتّصل (1)والأقوی اختصاص الغاصب بها «إلّاأن یکون المنع منه» فیکون غاصباً إذا کان المنع بغیر حقّ. فلو حبسه لیتقابضا أو لیقبض الثمن حیث شرط تقدّم قبضه فلا اُجرة علیه؛ للإذن فی إمساکه شرعاً.

وحیث یکون المنع سائغاً فالنفقة علی المشتری؛ لأنّه ملکه. فإن امتنع من الإنفاق رفع البائع أمره إلی الحاکم لیُجبره علیه، فإن تعذّر أنفق بنیّة الرجوع ورجع، کنظائره.

«ولیکن المبیع» عند إقباضه «مفرَّغاً» من أمتعة البائع وغیرها ممّا

[شماره صفحه واقعی : 335]

ص: 488


1- قال السیّد العاملی: «لکنّا لم نجد القائل بالإلزام وإن حکاه الشهید الثانی» راجع مفتاح الکرامة 4:727.

لم یدخل فی المبیع، ولو کان مشغولاً بزرع لم یبلغ وجب الصبر إلی أوانه إن اختاره البائع. ولو کان فیه ما لا یخرج إلّابهدم وجب أرشه علی البائع. والتفریغ وإن کان واجباً إلّاأنّ القبض لا یتوقّف علیه، فلو رضی المشتری بتسلّمه مشغولاً تمّ القبض ویجب التفریغ بعدَه.

«ویکره بیع المکیل والموزون قبل قبضه» للنهی عنه (1)المحمول علی الکراهة جمعاً «وقیل: یحرم إن کان طعاماً (2)» وهو الأقوی، بل یحرم بیع مطلق المکیل والموزون؛ لصحّة الأخبار الدالّة علی النهی وعدم مقاومة المعارض (3)لها علی وجهٍ یوجب حمله علی خلاف ظاهره، وقد تقدّم (4).

«ولو ادّعی المشتری نقصان المبیع» بعد قبضه «حلف إن لم یکن حضر الاعتبار» لأصالة عدم وصول حقّه إلیه «وإلّا» یکن کذلک بأن حضر الاعتبار «أحلف البائع» عملاً بالظاهر: من أنّ صاحب الحقّ إذا حضر اعتباره یحتاط لنفسه ویعتبر مقدار حقّه. ویمکن موافقة الأصل للظاهر باعتبار آخر، وهو أنّ المشتری لمّا قبض حقّه کان فی قوّة المعترف بوصول حقّه إلیه کملاً، فإذا ادّعی بعد ذلک نقصانه کان مدّعیاً لما یخالف الأصل. ولا یلزم مثله فی الصورة الاُولی؛ لأ نّه إذا لم یحضر لا یکون معترفاً بوصول حقّه؛ لعدم اطّلاعه علیه، حتّی لو فرض اعترافه فهو مبنیّ علی الظاهر، بخلاف الحاضر.

[شماره صفحه واقعی : 336]

ص: 489


1- الوسائل 12:387-389، الباب 16 من أبواب أحکام العقود.
2- حکاه العلّامة عن العمانی فی المختلف 5:281.
3- الوسائل 12:388-391، الباب 16 من أبواب أحکام العقود، الحدیث 3 و 6 و 19 وغیرها.
4- تقدّم فی باب السلف، وکذا فی آداب البیع.

«ولو حوّل المشتری الدعوی» حیث لا یقبل قوله فی النقص «إلی عدم إقباض الجمیع» من غیر تعرّض لحضور الاعتبار وعدمه أو معه «حلف» لأصالة عدم وصول حقّه إلیه «ما لم یکن سبق بالدعوی الاُولی» فلا تسمع الثانیة؛ لتناقض کلامیه. وهذه من الحیل التی یترتّب علیها الحکم الشرعی، کدعوی براءة الذمّة من حقّ المدّعی لو کان قد دفعه إلیه بغیر بیّنة، فإنّه لو أقرّ بالواقع لزمه.

«الثالث: فی ما یدخل فی المبیع»

صوت

[*وجدانی فخر]

عند إطلاق لفظه

«و» الضابط: أ نّه «یُراعی فیه اللغة والعرف» العامّ أو الخاصّ؛ وکذا یُراعی الشرع بطریق أولی، بل هو مقدّم علیهما، ولعلّه أدرجه فی العرف؛ لأنّه عرف خاصّ. ثمّ إن اتّفقت، وإلّا قُدّم الشرعی، ثمّ العرفی، ثمّ اللغوی.

«ففی بیع البستان» بلفظه تدخل: «الأرض، والشجر» قطعاً «والبناء» کالجدار وما أشبهه من الرکائز المثبتة فی داخله لحفظ التراب عن الانتقال. أمّا البناء المعدّ للسکنی ونحوه، ففی دخوله وجهان: أجودهما اتّباع العادة. ویدخل فیه الطریق والشِرب؛ للعرف. ولو باعه بلفظ «الکرم» تناول شجر العنب؛ لأنّه مدلوله لغة، وأمّا الأرض والعریش (1)والبناء والطریق والشِرب فیُرجع فیها إلی العرف؛ وکذا ما اشتمل علیه من الأشجار غیره، وما شکّ فی تناول اللفظ له لا یدخل.

[شماره صفحه واقعی : 337]

ص: 490


1- العریش: البیت الذی یستظلّ به-شبه الخیمة-والمراد به هنا ما یُصنع من الخشب ونحوه لإلقاء أغصان الکَرْم علیه.

«و» یدخل «فی الدار: الأرضُ، والبناء أعلاه وأسفله، إلّاأن ینفرد الأعلی عادةً» فلا یدخل إلّابالشرط أو القرینة «والأبواب» المثبتة، وفی المنفصلة-کألواح الدکاکین-وجهان: أجودهما الدخول؛ للعرف، وانفصالها للارتفاق (1)فتکون کالجزء وإن انفصلت، وإطلاق العبارة یتناولها، وفی الدروس قیّدها بالمثبتة (2)فیخرج «والأغلاق المنصوبة» دون المنفصلة کالأقفال «والأخشاب المثبتة» کالمتّخذة لوضع الأمتعة وغیرها، دون المنفصلة وإن انتفع بها فی الدار؛ لأنّها کالآلات الموضوعة بها «والسُلَّم المثبت» فی البناء؛ لأنّه حینئذٍ بمنزلة الدرجة، بخلاف غیر المثبت؛ لأنّه کالآلة؛ وکذا الرفّ (3)وفی حکمها الخوابی (4)المثبتة فی الأرض والحیطان «والمفتاح» وإن کان منقولاً؛ لأنّه بمنزلة الجزء من الأغلاق المحکوم بدخولها. والمراد غیر مفتاح القفل؛ لأنّه تابع لغَلَقه، ولو شهدت القرینة بعدم دخوله لم یدخل.

وکذا یدخل الحوض والبئر والحمّام المعروف بها (5)والأوتاد. دون الرَحی وإن کانت مثبتة؛ لأنّها لا تعدّ منها، وإثباتها لسهولة الارتفاق بها.

«ولا یدخل الشجر» الکائن «بها إلّامع الشرط، أو یقول: بما اُغلق علیه بابها، أو ما دار علیه حائطها» أو شهادة القرائن بدخوله کالمساومة علیه وبذل ثمن لا یصلح إلّالهما، ونحو ذلک.

[شماره صفحه واقعی : 338]

ص: 491


1- یعنی سهولة الانتفاع.
2- الدروس 3:207.
3- الرفّ بالفتح: خشبة أو نحوها تُشدّ إلی الحائط فتوضع علیها طرائف البیت.
4- جمع خابیة، وهی الحُبّ، إناء ضخمة من خزف، له بطن کبیر وعروتان وفم واسع.
5- یعنی الحمّام الذی یُعرف أ نّه لهذه الدار وإن کان خارجاً عنها.

«و» یدخل «فی النخل الطلع إذا لم یؤبَّر» بتشقیق طَلع الإناث وذرّ طَلع الذکور فیه لیجیء ثمره أصلح «ولو اُ بّر فالثمرة للبائع» ولو اُ بّر البعض فلکلٍّ حکمه علی الأقوی، والحکم مختصّ بالبیع فلو انتقل النخل بغیره لم یدخل الطَلع مطلقاً متی ظهر کالثمرة.

«و» حیث لا یدخل فی المبیع (1)«یجب تبقیتها إلی أوان أخذها عرفاً» بحسب تلک الشجرة، فإن اضطرب العرف فالأغلب، ومع التساوی ففی الحمل علی الأقلّ أو الأکثر أو اعتبار التعیین وبدونه یبطل، أوجه.

«وطلع الفحل للبائع» متی ظهر «وکذا باقی الثمار مع الظهور» وهو انعقادها، سواء کانت بارزة أم مستترة فی کِمام أم وَرْد؛ وکذا القول فیما یکون المقصود منه الوَرْد أو الورق. ولو کان وجوده علی التعاقب فالظاهر منه حال البیع للبائع، والمتجدّد للمشتری. ومع الامتزاج یرجع إلی الصلح.

«ویجوز لکلّ منهما» أی من البائع الذی بقیت له الثمرة والمشتری «السقی» مراعاةً لملکه «إلّاأن یستضرّا» معاً فیُمنعان «ولو تقابلا فی الضرر والنفع رجّحنا مصلحة المشتری» لأنّ البائع هو الذی أدخل الضرر علی نفسه ببیع الأصل وتسلیط المشتری علیه الذی یلزمه جواز سقیه. وتوقّف فی الدروس حیث جعل ذلک احتمالاً ونسبه إلی الفاضل واحتمل تقدیم صاحب الثمرة؛ لسبق حقّه (2)ویشکل تقدیم المشتری حیث یوجب نقصاً فی الأصل یحیط بقیمة الثمرة وزیادة، فینبغی تقدیم مصلحة البائع مع ضمانه لقیمة الثمرة جمعاً بین الحقّین.

«و» یدخل «فی القریة البناء» المشتمل علی الدور وغیرها

[شماره صفحه واقعی : 339]

ص: 492


1- فی سوی (ع) : البیع.
2- الدروس 3:209.

«والمرافق» کالطرق والساحات، لا الأشجار والمزارع إلّامع الشرط أو العرف کما هو الغالب الآن، أو القرینة، وفی حکمها الضیعة فی عرف الشام.

«و» یدخل «فی العبد» والأمة «ثیابه الساترة للعورة» دون غیرها، اقتصاراً علی المتیقّن دخوله؛ لعدم دخولها فی مفهوم العبد لغة. والأقوی دخول ما دلّ العرف علیه من ثوب وثوبین وزیادة، وما یتناوله بخصوصه من غیر الثیاب کالحزام والقلنسوة والخفّ وغیرها. ولو اختلف العرف بالحرّ والبرد دخل ما دلّ علیه حال البیع، دون غیره. وما شکّ فی دخوله لا یدخل؛ للأصل. ومثله الدابّة فیدخل فیها (1)النعل دون آلاتها، إلّامع الشرط أو العرف.

«الرابع: فی اختلافهما»

صوت

[*وجدانی فخر]

«ففی قدر الثمن یحلف البائع مع قیام العین، والمشتری مع تلفها» علی المشهور، بل قیل: إنّه إجماع (2)وهو بعید، ومستنده روایة مرسلة (3)وقیل: یقدّم قول المشتری مطلقاً لأنّه ینفی الزائد، والأصل عدمه وبراءة ذمّته. وفیه قوّة إن لم یثبت الإجماع علی خلافه، مع أ نّه خیرة التذکرة (4)وقیل: یتحالفان ویبطل البیع؛ لأنّ کلّاً منهما مدّعٍ ومنکر؛ لتشخّص العقد بکلّ واحد من الثمنین، وهو خیرة

[شماره صفحه واقعی : 340]

ص: 493


1- فی (ع) : فیه.
2- الخلاف 3:147-148، المسألة 236.
3- الوسائل 12:383، الباب 11 من أبواب أحکام العقود، الحدیث الأوّل. ومرسلها أحمد بن [ محمّد بن ] أبی نصر، راجع المسالک 3:258.
4- اُنظر التذکرة 13:86.

المصنّف فی قواعده (1)وشیخه فخر الدین فی شرحه (2)وفی الدروس نسب القولین إلی الندور (3).

وعلی المشهور لو کانت العین قائمة لکنّها قد انتقلت عن المشتری انتقالاً لازماً-کالبیع والعتق-ففی تنزیله منزلة التلف قولان (4)أجودهما العدم؛ لصدق القیام علیها وهو البقاء، ومنع مساواته للتلف فی العلّة الموجبة للحکم.

ولو تلف بعضه ففی تنزیله منزلة تلف الجمیع أو بقاء الجمیع أو إلحاق کلّ جزء بأصله، أوجه، أوجهها الأوّل؛ لصدق عدم قیامها الذی هو مناط تقدیم قول البائع.

ولو امتزج بغیره فإن بقی التمییز-وإن عسر التخلیص-فالعین قائمة، وإلّا فوجهان، وعدمه أوجَه؛ لعدم صدق القیام عرفاً، فإنّ ظاهره أ نّه أخصّ من الوجود.

«و» لو اختلفا «فی تعجیله» أی الثمن «وقدر الأجل» علی تقدیر اتّفاقهما علیه فی الجملة «وشرط رهن أو ضمینٍ عن البائع یحلف» البائع؛ لأصالة عدم ذلک کلّه. وهذا مبنیّ علی الغالب: من أنّ البائع یدّعی التعجیل وتقلیل الأجل حیث یتّفقان علی أصل التأجیل. فلو اتّفق خلافه فادّعی هو الأجل أو طوله-لغرض تعلّق بتأخیر القبض-قُدّم قول المشتری؛ للأصل «وکذا» یقدَّم قول البائع لو اختلفا «فی قدر المبیع» للأصل. وقد کان ینبغی مثله فی

[شماره صفحه واقعی : 341]

ص: 494


1- القواعد والفوائد 1:305، القاعدة 103.
2- أی فی شرحه لقواعد أبیه العلّامة. راجع الإیضاح 1:520.
3- الدروس 3:242.
4- لم نعثر علیهما، قال بعض المحشّین: المناسب أن یقال وجهان؛ فإنّ هذا الفرع غیر مذکور. (هامش ر) .

قدر الثمن بالنسبة إلی المشتری لولا الروایة (1).

ولا فرق بین کونه مطلقاً ومعیَّناً، کهذا الثوب فیقول: بل هو والآخر.

هذا إذا لم یتضمّن الاختلاف فی الثمن، کبعتک هذا الثوب بألف، فقال: بل هو والآخر بألفین. وإلّا قَوی التحالف؛ إذ لا مشترک هنا یمکن الأخذ به.

«وفی تعیین المبیع» کما إذا قال: بعتک هذا الثوب، فقال: بل هذا «یتحالفان» لادّعاء کلّ منهما ما ینفیه الآخر بحیث لم یتّفقا علی أمر ویختلفا فیما زاد، وهو ضابط التحالف، فیحلف کلّ منهما یمیناً واحدة علی نفی ما یدّعیه الآخر، لا علی إثبات ما یدّعیه، ولا جامعةَ بینهما، فإذا حلفا انفسخ العقد، ورجع کلّ منهما إلی عین ماله أو بدلها. والبادی منهما بالیمین من ادُّعی علیه أوّلاً، فإن حلف الأوّل ونکل الثانی وقضینا بالنکول یثبت ما یدّعیه الحالف، وإلّا حلف یمیناً ثانیة علی إثبات ما یدّعیه.

ثمّ إذا حلف البائع علی نفی ما یدّعیه المشتری بقی علی ملکه، فإن کان الثوب فی یده، وإلّا انتزعه من ید المشتری. وإذا حلف المشتری علی نفی ما یدّعیه البائع وکان الثوب فی یده لم یکن للبائع مطالبته به؛ لأنّه لا یدّعیه، وإن کان فی ید البائع لم یکن له التصرّف فیه؛ لاعترافه بکونه للمشتری، وله ثمنه فی ذمّته. فإن کان قد قبض الثمن ردّه علی المشتری وله أخذ الثوب قصاصاً، وإن لم یکن قبض الثمن أخذ الثوب قصاصاً أیضاً، فإن زادت قیمته عنه فهو مال لا یدّعیه أحد.

وفی بعض نسخ الأصل: «وقال الشیخ والقاضی: یحلف البائع کالاختلاف فی الثمن (2)» وضُرب علیه فی بعض النسخ المقروءة علی المصنّف رحمه الله.

[شماره صفحه واقعی : 342]

ص: 495


1- الوسائل 12:383، الباب 11 من أبواب أحکام العقود، الحدیث الأوّل.
2- المبسوط 2:146، وجواهر الفقه:59.

«و» حیث یتحالفان «یبطل العقد من حینه» أی حین التحالف «لا من أصله» فنماء الثمن المنفصل المتخلّل بین العقد والتحالف للبائع، وأمّا المبیع فیشکل حیث لم یتعیّن. نعم لو قیل به فی مسألة الاختلاف فی قدر الثمن توجّه حکم نماء المبیع.

«و» اختلافهما «فی شرط مفسد یُقدّم مدّعی الصحّة» لأنّها الأصل فی تصرّفات المسلم.

[*وجدانی فخر]

«ولو اختلف الورثة نُزّل کلّ وارث منزلة مورّثه» فتحلف ورثة البائع لو کان الاختلاف فی قدر المبیع والأجل وأصله (1)وقدر الثمن مع قیام العین، وورثة المشتری مع تلفها. وقیل: یقدَّم قول ورثة المشتری فی قدر الثمن مطلقاً (2)لأ نّه الأصل، وإنّما خرج عنه مورّثهم بالنصّ (3)فیقتصر فیه علی مورده المخالف للأصل. وله وجه، غیر أنّ قیام الوارث مقام المورّث مطلقاً أجود؛ لأنّه بمنزلته. ولو قلنا بالتحالف ثبت بین الورثة قطعاً.

«الخامس» «إطلاق الکیل والوزن»

والنقد «ینصرف إلی المعتاد» فی بلد العقد لذلک المبیع إن اتّحد «فإن تعدّد فالأغلب» استعمالاً وإطلاقاً، فإن اختلفا فی

[شماره صفحه واقعی : 343]

ص: 496


1- أی أصل الأجل.
2- قاله العلّامة فی التحریر 2:362.
3- الوسائل 12:383، الباب 11 من أبواب أحکام العقود، الحدیث الأوّل.

ذلک ففی ترجیح أ یّهما نظر، ویمکن حینئذٍ وجوب التعیین کما لو لم یغلب «فإن تساوت» فی الاستعمال فی المبیع الخاصّ وجب التعیین؛ لاستحالة الترجیح بدونه واختلاف الأغراض «و» لو «لم یعیّن بطل البیع» لما ذکر.

«واُجرة اعتبار المبیع» بالکیل أو الوزن أو النقد «علی البائع» لأنّه لمصلحته «واعتبار الثمن علی المشتری، واُجرة الدلّال علی الآمر» ولو أمراه فالسابق إن کان مراد کلّ منهما المماکسة معه «ولو أمراه بتولّی الطرفین» الإیجاب والقبول «فعلیهما» اُجرة واحدة بالتنصیف، سواء اقترنا أم تلاحقا. ولو منعنا من تولّی الطرفین من الواحد امتنع أخذ اُجرتین. لکن لا یتّجه حمل کلام الأصحاب: «أ نّه لا یجمع بینهما لواحد» (1)علیه؛ لأنّه قد عبّر به من یری جوازه (2)بل المراد: أ نّه لا یجمع بینهما لعمل واحد وإن أمره البائع بالبیع والمشتری بالشراء، بل له اُجرة واحدة علیهما أو علی أحدهما، کما فصّلناه (3).

«ولا یضمن» الدلّال ما یتلف بیده من الأمتعة «إلّابتفریط» والمراد به ما یشمل التعدّی مجازاً أو اشتراکاً «فیحلف علی عدمه» لو ادّعی علیه التفریط؛ لأنّه أمین، فیُقبل قوله فی عدمه «فإن ثبت» التفریط فی حقّه وضمن القیمة «حلف علی» مقدار «القیمة لو خالفه البائع» فادّعی أ نّها أکثر ممّا اعترف به؛ لأصالة البراءة من الزائد. ولا ینافیه التفریط وإن أوجب الإثم، کما یُقبل قول الغاصب فیها علی أصحّ القولین (4).

[شماره صفحه واقعی : 344]

ص: 497


1- ممّن عبّر بذلک المحقّق فی المختصر:136، والفاضل المقداد فی التنقیح الرائع 2:162.
2- مثل المحقّق فی الشرائع 2:15، والعلّامة فی المختلف 5:57-58.
3- لم یتقدّم تفصیل، ولعلّ المراد به هو قوله: اُجرة واحدة بالتنصیف. . .
4- کما اختاره الشیخ فی المبسوط 3:75، وابن إدریس فی السرائر 2:490، والمحقّق فی الشرائع 3:249. والقول بتقدیم قول المالک للشیخ فی النهایة:402، والمفید فی المقنعة:607.
«خاتمة»

«الإقالة فسخ لا بیع» عندنا، سواء وقعت بلفظ الفسخ أم الإقالة «فی حقّ المتعاقدین والشفیع» وهو الشریک؛ إذ لا شفعة هنا بسبب الإقالة، وحیث کانت فسخاً لا بیعاً «فلا یثبت بها شفعة» للشریک؛ لاختصاصها بالبیع. ونبّه بقوله: «فی حقّ المتعاقدین» علی خلاف بعض العامّة حیث جعلها بیعاً فی حقّهما (1)وبقوله: «والشفیع» علی خلاف آخرین، حیث جعلوها بیعاً فی حقّه، دونهما (2)فیثبت له بها الشفعة «ولا تسقط اُجرة الدلّال» علی البیع «بها» لأ نّه استحقّها بالبیع السابق، فلا یُبطله الفسخ اللاحق؛ وکذا اُجرة الوزّان والکیّال والناقد بعد صدور هذه الأفعال؛ لوجود سبب الاستحقاق.

«ولا تصحّ بزیادةٍ فی الثمن» الذی وقع علیه البیع سابقاً «ولا نقیصته» لأنّها فسخ ومعناه: رجوع کلّ عوض إلی مالکه، فإذا شُرط فیها ما یخالف مقتضاها فسد الشرط وفسدت بفساده، ولا فرق بین الزیادة العینیّة والحکمیّة کالإنظار بالثمن.

[شماره صفحه واقعی : 345]

ص: 498


1- راجع المغنی لابن قدامة 4:135.
2- راجع المجموع 12:250.

«ویرجع» بالإقالة «کلّ عوض إلی مالکه» إن کان باقیاً، ونماؤُه المتّصل تابع له، أمّا المنفصل فلا رجوع به وإن کان حملاً لم ینفصل «فإن کان تالفاً فمثله» إن کان مثلیّاً «أو قیمته» یوم التلف إن کان قیمیّاً أو تعذّر المثل. ولو وجده معیباً رجع بأرشه؛ لأنّ الجزء أو الوصف الفائت بمنزلة التالف.

وألفاظها: تفاسخنا، وتقایلنا، معاً أو متلاحقین من غیر فصل یعتدّ به، أو یقول أحدهما: أقلتک، فیقبل الآخر وإن لم یسبق التماس. واحتمل المصنّف فی الدروس الاکتفاء بالقبول الفعلی (1).

[شماره صفحه واقعی : 346]

ص: 499


1- الدروس 3:244.
کتاب الدین
اشارة

[شماره صفحه واقعی : 347]

ص: 500

[شماره صفحه واقعی : 348]

ص: 501

صوت

[*وجدانی فخر]

«کتاب الدین»

«وهو قسمان» :

«القسم الأوّل: القرض»
اشارة

بفتح القاف وکسرها، وفضله عظیم «والدرهم» منه «بثمانیة عشر درهماً (1)مع أنّ درهم الصدقة بعشرة (2)» قیل: والسرّ فیه: أنّ الصدقة تقع فی ید المحتاج وغیره، والقرض لا یقع إلّافی ید المحتاج غالباً، وأنّ درهم القرض یعود فیُقرض (3)ودرهم الصدقة لا یعود (4).

واعلم أنّ القرض لا یتوقّف علی قصد القربة، ومطلق الثواب یتوقّف علیها، فلیس کلّ قرض یترتّب علیه الثواب. بخلاف الصدقة، فإنّ القربة معتبرة فیها، فإطلاق کون درهم القرض بثمانیة عشر إمّا مشروط بقصد القربة، أو تفضّل من اللّٰه

[شماره صفحه واقعی : 349]

ص: 502


1- (2) الوسائل 11:546، الباب 11، من أبواب فعل المعروف، الحدیثان 3 و 5.
2- الوسائل 11:546، الباب 11، من أبواب فعل المعروف، الحدیثان 3 و 5.
3- فی (ر) زیادة: ثانیاً.
4- اُنظر تفسیر علی بن إبراهیم 2:350-351، والهدایة:181، والدروس 3:318، والتنقیح الرائع 2:153.

تعالی من غیر اعتبار الثواب بواسطة الوجهیّة (1)وقد یقع التفضّل علی کثیر من فاعلی البِرّ من غیر اعتبار القربة کالکَرَم.

[صیغته]

ویفتقر القرض إلی إیجاب وقبول. «والصیغة أقرضتک، أو انتفع به، أو تصرّف فیه» أو ملّکتک أو أسلفتک، أو خذ هذا، أو اصرفه «وعلیک عوضه» وما أدّی هذا المعنی؛ لأنّه من العقود الجائزة، وهی لا تنحصر فی لفظ، بل تتأدّی بما أفاد معناها. وإنّما یحتاج إلی ضمیمة «وعلیک عوضه» ما عدا الصیغة الاُولی، فإنّها صریحة فی معناه لا تفتقر إلی انضمام أمر آخر «فیقول المقترض: قبلت وشبهه» ممّا دلّ علی الرضا بالإیجاب. واستقرب فی الدروس الاکتفاء بالقبض؛ لأنّ مرجعه إلی الإذن فی التصرّف (2)وهو حسن من حیث إباحة التصرّف. أمّا إفادته للملک المترتّب علی صحّة القرض فلا دلیل علیه، وما استدلّ به لا یؤدّی إلیه.

[احکامه]

«ولا یجوز اشتراط النفع» للنهی عن قرضٍ یجرّ نفعاً (3)«فلا یفید الملک» لو شرطه، سواء فی ذلک الربویّ وغیره، وزیادة العین والمنفعة «حتی» لو شرط «الصحاح عِوض المکسَّرة. خلافاً لأبی الصلاح» الحلبی رحمه الله (4)وجماعةٍ (5)حیث جوّزوا هذا الفرد من النفع، استناداً إلی

[شماره صفحه واقعی : 350]

ص: 503


1- کذا فی نسخة (ع) التی قوبلت بنسخة الأصل، وفی سائر النسخ: بالوجهین.
2- الدروس 3:318.
3- اُنظر السنن الکبری 5:350، والمستدرک 13:409، الباب 19 من أبواب الدین والقرض، الحدیث 3.
4- الکافی فی الفقه:331.
5- منهم الشیخ فی النهایة:312، وابن حمزة فی الوسیلة:273، ونسبه فی المختلف 5:390، والتنقیح الرائع 2:154 إلی القاضی ولم نعثر علیه فی کتبه.

روایة (1)لا تدلّ علی مطلوبهم، وظاهرها إعطاء الزائد الصحیح بدون الشرط، ولا خلاف فیه، بل لا یُکره، وقد روی أنّ النبیّ صلی الله علیه و آله اقترض بَکراً (2)فردّ بازلاً (3)رباعیاً، وقال: «إنّ خیر الناس أحسنهم قضاءً» (4).

[*وجدانی فخر]

«وإنّما یصحّ إقراض الکامل» علی وجهٍ یرتفع عنه الحَجر فی المال، وأراد کمال المتعاقدین معاً، بإضافة المصدر إلی الفاعل والقابل.

«وکلّ ما تتساوی أجزاؤه» فی القیمة والمنفعة وتتقارب صفاته کالحبوب والأدهان «یثبت فی الذمّة مثله، وما لا یتساوی» أجزاؤه کالحیوان «تثبت قیمته یوم القبض» لأنّه وقت الملک.

«وبه» أی بالقبض «یملک» المقترض القرضَ علی المشهور، لا بالتصرّف. قیل: لأنّه فرع الملک فیمتنع کونه شرطاً فیه (5)وإلّا دار، وفیه: منع تبعیّته للملک مطلقاً؛ إذ یکفی فیه إذن المالک وهو هنا حاصل بالعقد، بل بالأیجاب.

وحیث قلنا بملکه بالقبض «فله ردّ مثله» مع وجود عینه «وإن کره

[شماره صفحه واقعی : 351]

ص: 504


1- الوسائل 12:477، الباب 12 من أبواب الصرف، الحدیث 5.
2- الفتی من الإبل.
3- بزل البعیر بُزولاً فطر نابُه بدخوله فی السنة التاسعة، فهو «بازل» یستوی فیه الذکر والاُنثی. والرباعی من الإبل: ما دخل فی السنة السابعة؛ لأنّه ألقی رباعیّته. مجمع البحرین (ربع) و (بزل) .
4- کنز العمال 6:225، الحدیث 5-15454، والسنن الکبری 5:352-353، مع اختلاف یسیر.
5- قاله المحقّق فی الشرائع 2:68.

المقرض» لأنّ العین حینئذٍ تصیر کغیرها من أمواله، والحقّ یتعلّق بذمّته فیتخیّر فی جهة القضاء. ولو قلنا بتوقّف الملک علی التصرّف وجب دفع العین مع طلب مالکها. ویمکن القول بذلک وإن ملّکناه بالقبض، بناءً علی کون القرض عقداً جائزاً ومن شأنه رجوع کلّ عوض إلی مالکه إذا فُسخ، کالهبة والبیع بخیار.

«ولا یلزم اشتراط الأجل فیه» لماله (1)ولا لغیره؛ لأنّه عقد جائز، فلا یلزم ما یشترط فیه إلحاقاً لشرطه بجزئه (2)نعم لو شرط أجل القرض فی عقدٍ لازم لزم علی ما سبق (3).

«ویجب» علی المدیون «نیّة القضاء» سواء قدر علی أدائه أم لا، بمعنی العزم-وإن عجز-علی الأداء إذا قدر، وسواء کان صاحب الدین حاضراً أم غائباً؛ لأنّ ذلک من مقتضی الإیمان، کما یجب العزم علی أداء کلّ واجب وترک کلّ محرّم. وقد رُوی «أنّ من عزم علی قضاء دینه اُعین علیه وأ نّه ینقص من معونته بقدر قصور نیّته» (4).

«وعزله عند وفاته، والإیصاء به لو کان صاحبه غائباً» لیتمیّز الحقّ ویسلم من تصرّف الوارث فیه، ویجب کون الوصایة به إلی ثقة؛ لأنّه تسلیط علی مال الغیر وإن قلنا بجواز الوصایة إلی غیره فی الجملة.

«ولو» جهله و «یئس منه تصدّق به عنه» فی المشهور. وقیل: یتعیّن

[شماره صفحه واقعی : 352]

ص: 505


1- یعنی لمال القرض.
2- وهو الإیجاب والقبول، فکما أنّ الجزءین جائزان کذلک الشرط.
3- سبق فی کتاب المتاجر مبحث خیار الاشتراط، راجع الصفحة 323-324.
4- الوسائل 13:86، الباب 5 من أبواب الدین والقرض، الحدیث 3 نقلاً بالمعنی.

دفعه إلی الحاکم (1)لأنّ الصدقة تصرّف فی مال الغیر بغیر إذنه. ویضعَّف بأ نّها إحسان محض إلیه؛ لأنّه إن ظهر ولم یرضَ بها ضمن له عوضها، وإلّا فهی أنفع من بقاء العین المعزولة المعرّضة لتلفها بغیر تفریط المسقط لحقّه. والأقوی التخییر بین الصدقة، والدفع إلی الحاکم، وإبقائه فی یده.

[*وجدانی فخر]

«ولا تصحّ قسمة الدین» المشترک بین شریکین فصاعداً علی المشهور «بل الحاصل» منه «لهما، والتاوی» بالمثنّاة-وهو الهالک- «منهما» . وقد یحتال للقسمة بأن یحیل کلّ منهما صاحبه بحصّته التی یرید إعطاءها صاحبه ویقبل الآخر، بناءً علی صحّة الحوالة من البریء؛ وکذا لو اصطلحا علی ما فی الذمم بعضاً ببعض وفاقاً للمصنّف فی الدروس (2).

«ویصحّ بیعه بحالّ» وإن لم یقبض من المدیون وغیره، حالّاً کان الدین أم مؤجّلاً. ولا یمنع تعذّر قبضه حالَ البیع من صحّته؛ لأنّ الشرط إمکانه فی الجملة لا حالة البیع. ولا فرق فی بیعه بالحالّ بین کونه مشخّصاً ومضموناً علی الأقوی، للأصل وعدم صدق اسم الدین علیه.

«لا بمؤجّل» لأنّه بیع دین بدین. وفیه نظر؛ لأنّ الدین الممنوع منه: ما کان عوضاً حال کونه دیناً بمقتضی تعلّق الباء به، والمضمون عند العقد لیس بدین وإنّما یصیر دیناً بعده، فلم یتحقّق بیع الدین به؛ ولأ نّه یلزم مثله فی بیعه بحالٍّ، والفرق غیر واضح. ودعوی إطلاق اسم الدین علیه إن أرادوا به قبل العقد فممنوع، أو بعده فمشترک، وإطلاقهم له علیه عرفاً إذا بیع به فیقولون:

[شماره صفحه واقعی : 353]

ص: 506


1- قاله ابن إدریس فی السرائر 2:37.
2- الدروس 3:314.

«باع فلان ماله بالدین» مجاز بقصد أنّ الثمن بقی فی ذمّته دیناً بعد البیع. ولو اعتبر هذا الإطلاق جاء مثله فی الحالّ إذا لم یقبضه، خصوصاً إذا أمهله به من غیر تأجیل.

«وبزیادة» عن قدره «ونقیصة، إلّاأن یکون ربویّاً» فتعتبر المساواة.

«ولا یلزم المدیون أن یدفع إلی المشتری إلّاما دفع المشتری» إلی البائع «علی روایة محمّد بن الفضیل عن أبی الحسن الرضا علیه السلام» (1)وقریب منها روایة أبی حمزة عن الباقر علیه السلام (2)وإنّما اقتصر علی الاُولی؛ لأنّها أصرح، وعمل بمضمونها الشیخ (3)وجماعة (4)ویظهر من المصنّف المیل إلیه، وفی الدروس لا معارض لها (5)لکن المستند ضعیف، وعموم الأدلّة (6)تدفعه. وحُمِل علی الضمان مجازاً، لشبهه [ بالبیع ] (7)فی المعاوضة، أو علی فساد البیع للربا وغیره، فیکون الدفع مأذوناً فیه من البائع فی مقابلة ما دفع، ویبقی الباقی لمالکه. والأقوی مع صحّة البیع لزوم دفع الجمیع، ویجب مراعاة شروط الربا والصرف. ولو وقع صلحاً اغتفر الثانی (8)خاصّة.

[شماره صفحه واقعی : 354]

ص: 507


1- الوسائل 13:100، الباب 15 من أبواب الدین والقرض، الحدیث 3.
2- المصدر السابق:99، الحدیث 2.
3- النهایة:311.
4- منهم ابن البرّاج حسب ما نقل عنه العلّامة فی المختلف 5:371، وقد مال إلیه المحقّق فی الشرائع 2:69، والشهید فی غایة المراد 2:177، وراجع مفتاح الکرامة 5:22.
5- الدروس 3:313.
6- الأدلّة الدالّة علی وجوب الوفاء بالعقد.
7- فی المخطوطات: للبیع.
8- یعنی مراعاة شرط الصرف.

صوت

[*وجدانی فخر]

«ومنع ابن إدریس من بیع الدین علی غیر المدیون (1)» استناداً إلی دلیلٍ قاصر (2)وتقسیمٍ غیر حاصر «والمشهور الصحّة» مطلقاً؛ لعموم الأدلّة.

«ولو باع الذمّی ما لا یملکه المسلم» کالخمر والخنزیر «ثم قضی منه دین المسلم صحّ قبضه ولو شاهده» المسلم؛ لإقرار الشارع له علی ذلک (3)لکن یشترط استتاره به کما هو مقتضی الشرع، فلو تظاهر به لم یجز، ومن ثمَّ یقیّد

[شماره صفحه واقعی : 355]

ص: 508


1- السرائر 2:38.
2- حاصل استدلال ابن إدریس علی المنع من بیعه علی غیر المدیون یرجع إلی حصرٍ ادّعی صحّته: فهو إنّ المبیع إمّا عینٌ معیّنةٌ أو فی الذمّة، والأوّل إمّا بیع عین مرئیّة مشاهدة فلا یحتاج إلی وصفٍ وإمّا عین غیر مشاهدةٍ فیحتاج إلی وصفها وذکر جنسها وهو بیع خیار الرؤیة، وأمّا الذی فی الذمّة فهو السلف المفتقر إلی الأجل المعیّن والوصف الخاصّ. قال: والدین لیس عیناً مشاهدةً ولا معیّنةً موصوفةً؛ إذ للمدیون التخییر فی جهات القضاء ولیس بسَلَمٍ إجماعاً ولا قسمٌ رابعٌ هنا لنا. ثمّ اعترض علی نفسه بأ نّه خلاف الإجماع، لانعقاده علی صحّة بیع الدین. ثمّ أجاب بأنّ العمومات قد یخصّ والأدلّة هنا عامّةٌ نخصّها ببیعه علی غیر من هو علیه. ثمّ عقّب ذلک بأ نّه تحقیقٌ لا یبلغه إلّامحصّل اُصول الفقه وضابط فروع المذهب، عالم بأحکامه، محکمٌ لمداره وتقریراته وتقسیماته ثمّ استدلّ أیضاً بالإجماع علی عدم صحّة جعل الدین مضاربةً إلّابعد قبضه. ثمّ أطنب فی ذلک بما لا محصّل له. وأنت خبیرٌ بأنّ التقسیم الذی ادّعی فیه الحصر لا دلیل علیه. وما ادّعاه من الإجماع واردٌ علیه وما اعتذر عنه من التخصیص متوقّف علی قیام المخصّص وهو مفقود، والمنع من المضاربة علی الدین لا مدخل له فی المنع من بیعه أصلاً، وإلّا لمنع من بیعه علی من هو علیه کما یمنع من مضاربته به. وإنّما المانع عندهم من المضاربة أمر آخر أشرنا إلیه فی بابه ولا فرق بین البیع للدین والسلم إلّابالأجل وهو لا یصیّر المجهول معلوماً. (منه رحمه الله) .
3- اُنظر الوسائل 12:171، الباب 60 من أبواب ما یکتسب به.

بالذمّی؛ لأنّ الحربی لا یقرّ علی شیء من ذلک، فلا یجوز تناوله منه.

[حکم دین المحجور ]

«ولا تحلّ الدیون المؤجَّلة بحَجر المفلَّس» عملاً بالأصل «خلافاً لابن الجنید رحمه الله» حیث زعم أ نّها تحلّ قیاساً علی المیّت (1)وهو باطل، مع وجود الفارق بتضرّر الورثة إن مُنعوا من التصرّف إلی أن یحلّ، وصاحب الدین إن لم یُمنعوا. بخلاف المفلَّس؛ لبقاء ذمّته.

«وتحلّ» الدیون المؤجّلة «إذا مات المدیون» سواء فی ذلک مال السَلَم والجنایة المؤجَّلة وغیرهما؛ للعموم (2)وکون أجل السلم یقتضی قسطاً من الثمن وأجل الجنایة بتعیین الشارع ولیتحقّق الفرق بین الجنایات، لا یدفع عمومَ النصّ «ولا تحلّ بموت المالک» دون المدیون؛ للأصل، خرج منه موت المدیون فیبقی الباقی. وقیل: تحلّ (3)استناداً إلی روایة مرسلة (4)وبالقیاس علی موت المدیون. وهو باطل.

«وللمالک انتزاع السلعة» التی نقلها إلی المفلَّس قبل الحَجر ولم یستوف عوضها مع وجودها، مقدّماً فیها علی سائر الدُیّان «فی الفلس إذا لم تزد زیادة متّصلة» کالسمن والطول، فإن زادت کذلک لم یکن له أخذها، لحصولها علی ملک المفلّس، فیمتنع أخذ العین بدونها ومعها.

[شماره صفحه واقعی : 356]

ص: 509


1- نقله العلّامة فی المختلف 5:453.
2- عموم الروایات الواردة فی المقام، راجع الوسائل 13:97، الباب 12 من أبواب الدین والقرض.
3- قاله الشیخ فی النهایة:310، والحلبی فی الکافی فی الفقه:333، ونسبه إلیهما وإلی ابن البرّاج والطبرسی فی المختلف 5:383.
4- الوسائل 13:97، الباب 12 من أبواب الدین والقرض، الحدیث الأوّل.

«وقیل: یجوز» انتزاعها «وإن زادت» (1)لأنّ هذه الزیادة صفةٌ محضة ولیست من فعل المفلَّس فلا تُعدّ مالاً له، ولعموم «من وجد عین ماله فهو أحقّ بها» (2)وفی قول ثالث: یجوز أخذها، لکن یکون المفلَّس شریکاً بمقدار الزیادة (3)ولو کانت الزیادة منفصلة-کالولد وإن لم ینفصل، والثمرة وإن لم تُقطف-لم یمنع من الانتزاع، وکانت الزیادة للمفلَّس. ولو کانت بفعله-کما لو غرس، أو صبغ الثوب أو خاطه، أو طحن الحنطة-کان شریکاً بنسبة الزیادة.

[*وجدانی فخر]

«وغرماء المیّت سواء فی ترکته مع القصور» فیقسَّم علی نسبة الدیون، سواء فی ذلک صاحب العین وغیره «ومع الوفاء لصاحب العین أخذها فی المشهور» سواء کانت الترکة بقدر الدین أم أزید، وسواء مات محجوراً علیه أم لا. ومستند المشهور صحیحة أبی ولّاد عن الصادق علیه السلام (4).

«وقال ابن الجنید: یختصّ بها وإن لم یکن وفاء (5)» کالمفلَّس، قیاساً واستناداً إلی روایة (6)مطلقة فی جواز الاختصاص. والأوّل باطل، والثانی یجب

[شماره صفحه واقعی : 357]

ص: 510


1- قاله الشیخ فی المبسوط 2:252، وابن سعید فی الجامع للشرائع:362، والعلّامة فی القواعد 2:150.
2- لم نعثر علیه بعینه، نعم یقرب منه ما أخرجه فی کنز العمال 4:277-278، الرقم 10472 و 10475 و 10478 و 10479، والمستدرک 13:430، الباب 4 من أبواب الحجر، الحدیث الأوّل.
3- قاله العلّامة تبعاً للاسکافی اُنظر المختلف 5:447.
4- الوسائل 13:146، الباب 5 من أبواب الحجر، الحدیث 3.
5- نقله عنه العلّامة فی المختلف 5:444.
6- الوسائل 13:145، الباب 5 من أبواب الحجر، الحدیث 2.

تقییده بالوفاء، جمعاً. وربما قیل باختصاص الحکم بمن مات محجوراً علیه، وإلّا فلا اختصاص مطلقاً (1)وصحیح النصّ (2)یدفعه.

«ولو وُجِدت العین ناقصة بفعل المفلَّس» أخذها إن شاء و «ضرب بالنقص مع الغرماء مع نسبته» أی نسبة النقص «إلی الثمن» بأن تُنسب قیمة الناقصة إلی الصحیحة ویضرب من الثمن الذی باعه به بتلک النسبة کما هو مقتضی قاعدة الأرش، ولئلّا یجمع بین العوض والمعوّض فی بعض الفروض، وفی استفادة ذلک من نسبة النقص إلی الثمن خفاء.

ولو کان النقص بفعل غیره فإن وجب أرشه ضرب به قطعاً. ولو کان من قبل اللّٰه تعالی فالأقوی أ نّه کذلک، سواء کان الفائت ممّا یتقسّط علیه الثمن بالنسبة، کعبد من عبدین، أم لا، کید العبد؛ لأنّ مقتضی عقد المعاوضة عند فسخه رجوع کلّ عوض إلی صاحبه أو بدله.

واعلم أنّ تخصیص النقص بفعل المفلَّس لا یظهر له نکتة؛ لأنّه إمّا مساوٍ لما یحدث من اللّٰه تعالی أو الأجنبیّ علی تقدیر الفرق، أو حکم الجمیع سواء علی القول القویّ.

«ولا یقبل إقراره فی حال التفلیس بعین، لتعلّق حقّ الغرماء» بأعیان ماله قبله، فیکون إقراره بها فی قوّة الإقرار بمال الغیر، وللحجر عن التصرّف المالی المانع من نفوذ الإقرار «ویصحّ» إقراره «بدین» لأنّه عاقل مختار فیدخل فی عموم «إقرار العقلاء علی أنفسهم جائز» (3)والمانع فی العین منتفٍ هنا؛ لأنّه

[شماره صفحه واقعی : 358]

ص: 511


1- لم نعثر علیه.
2- المتقدّم آنفاً.
3- الوسائل 16:111، الباب 3 من أبواب الإقرار، الحدیث 2.

فی العین منافٍ لحقّ الدیّان المتعلّق بها «و» هنا «یتعلّق بذمّته، فلا یشارک المقَرّ له (1)» جمعاً بین الحقّین

[*وجدانی فخر]

«وقوّی الشیخ رحمه الله» وتبعه العلّامة فی بعض کتبه (2)«المشارکة» للخبر ولعموم الإذن فی قسمة ماله بین غرمائه (3)وللفرق بین الإقرار والإنشاء، فإنّ الإقرار إخبار عن حقّ سابق والحجر إنّما یبطل إحداث الملک؛ ولأ نّه کالبیّنة، ومع قیامها لا إشکال فی المشارکة.

ویشکل بأنّ ردّ إقراره لیس لنفسه، بل لحقّ غیره فلا ینافیه الخبر (4) ونحن قد قبلناه علی نفسه بإلزامه بالمال بعد الحجر، ومشارکة المقرُّ له للغرماء هو المانع من النفوذ الموجب لمساواة الإقرار للإنشاء فی المعنی. وکونه کالبیّنة مطلقاً ممنوع، فما اختاره المصنِّف أقوی.

وموضع الخلاف ما لو أسنده إلی ما قبل الحجر، أمّا بعده فإنّه لا ینفذ معجّلاً قطعاً. نعم لو أسنده إلی ما یلزم ذمّته-کإتلاف مال أو جنایة-شارک؛ لوقوع السبب بغیر اختیار المستحقّ فلا تقصیر، بخلاف المعامل.

«ویُمنع المفلَّس من التصرّف» المبتدأ «فی أعیان أمواله» المنافی لحقّ الغرماء، لا من مطلق التصرّف، واحترزنا بالمبتدأ عن التصرّف فی ماله بمثل الفسخ بخیار؛ لأنّه لیس بابتداء تصرّف، بل هو أثر أمر سابق علی الحجر.

وکذا لو ظهر له عیب فیما اشتراه سابقاً فله الفسخ به. وهل یعتبر فی جواز

[شماره صفحه واقعی : 359]

ص: 512


1- یعنی لا یشارک المقرُّ له الغرماء.
2- حکم به الشیخ فی المبسوط 2:272، صریحاً وقرّبه العلّامة فی التذکرة (الحجریة) 2:53، وحکم به صریحاً فی التحریر 2:509.
3- و (4) الوسائل 13:146، الباب 6 من أبواب الحجر، الحدیث الأوّل.

الفسخ الغبطة، أم یجوز اقتراحاً؟ الأقوی الثانی، نظراً إلی أصل الحکم، وإن تخلّفت الحکمة. وقیل (1): تعتبر الغبطة فی الثانی، دون الأوّل (2).

وفرّق المصنّف رحمه الله بینهما بأنّ الخیار ثابت بأصل العقد لا علی طریق المصلحة، فلا یتقیّد بها، بخلاف العیب (3)وفیه نظر بیِّن؛ لأنّ کلاًّ منهما ثابت بأصل العقد علی غیر جهة المصلحة وإن کانت الحکمة المسوِّغة له هی المصلحة، والإجماع علی جواز الفسخ بالعیب وإن زاد القیمة، فضلاً عن الغبطة فیه.

وشمل التصرّف فی أعیان الأموال ما کان بعوض وغیره، وما تعلَّق (4)بنقل العین والمنفعة. وخرج به التصرّف فی غیره، کالنکاح والطلاق، واستیفاء القصاص والعفو عنه، وما یفید تحصیله (5)کالاحتطاب والاتّهاب وقبولِ الوصیّة وإن منع منه بعدَه (6)وبالمنافی (7)عن وصیّته وتدبیره، فإنّهما یُخرجان من الثلث بعد وفاء الدین، فتصرّفه فی ذلک ونحوه جائز، إذ لا ضرر علی الغرماء فیه.

«وتُباع» أعیان أمواله القابلة للبیع، ولو لم تقبل کالمنفعة، اُوجرت أو صولح علیها واُضیف العوض إلی أثمان ما یباع «وتُقسَّم علی الغرماء» إن وفی، وإلّا فعلی نسبة أموالهم. «ولا یدّخر للمؤجّلة» التی لم تحلّ

[شماره صفحه واقعی : 360]

ص: 513


1- قاله العلّامة فی القواعد 2:145، والإرشاد 1:398.
2- المراد بالثانی الفسخ بظهور العیب، وبالأوّل الفسخ بسائر الخیارات.
3- نقله عن حواشیه فی مفتاح الکرامة 5:315.
4- فی (ع) یتعلّق.
5- مرجع الضمیر «المال» المستفاد من سیاق العبارة.
6- یعنی مُنع من المال المحصَّل بعد تحصیله.
7- یعنی احترزنا بقولنا: «المنافی لحقّ الغرماء» عن وصیّته وتدبیره.

حالَ القسمة «شیء» ولو حلّ بعد قسمة البعض شارک فی الباقی، وضرب بجمیع المال، وضرب باقی الغرماء ببقیّة دیونهم «ویحضر کلّ متاع فی سوقه» وجوباً مع رجاء زیادة القیمة وإلّا استحباباً؛ لأنّ بیعه فیه أکثر لطلّابه وأضبط لقیمته.

[دعوی الاعسار ]

صوت

[*وجدانی فخر]

«ویُحبس لو ادّعی الإعسار حتی یثبته» باعتراف الغریم، أو بالبیّنة المطَّلعة علی باطن أمره إن شهدت بالإعسار مطلقاً (1)أو بتلف المال حیث لا یکون منحصراً فی أعیان مخصوصة، وإلّا کفی اطّلاعها علی تلفها. ویعتبر فی الاُولی-مع الاطّلاع علی باطن أمره بکثرة مخالطته وصبره علی ما لا یصبر علیه ذوو الیسار عادةً-أن تشهد بإثبات یتضمّن النفی، لا بالنفی الصِرف، بأن یقول: إنّه معسر لا یملک إلّاقوتَ یومه وثیابَ بدنه، ونحو ذلک. وهل یتوقّف ثبوته مع البیّنة مطلقاً (2)علی الیمین؟ قولان (3).

وإنّما یحبس مع دعوی الإعسار قبل إثباته لو کان أصل الدین مالاً کالقرض، أو عوضاً عن مال کثمن المبیع، فلو انتفی الأمران-کالجنایة والإتلاف-قُبل قوله فی الإعسار بیمینه؛ لأصالة عدم المال وإنّما أطلقه المصنّف اتّکالاً علی مقام الدین فی الکتاب.

[شماره صفحه واقعی : 361]

ص: 514


1- أی من دون ذکر السبب.
2- سواء کان بالإعسار أم بالتلف.
3- القول بالیمین للشیخ فی الخلاف 3:276 المسألة 23 من کتاب التفلیس، والمحقّق فی الشرائع 2:95، والعلّامة فی القواعد 2:153، والتحریر 2:527، والمحقّق الثانی فی جامع المقاصد 5:300 ونسبه إلی الأکثر. والقول بعدم الیمین للعلّامة فی التذکرة (الحجریّة) 2:59.

«فإذا ثبت» إعساره «خلِّی سبیله» ولا یجب علیه التکسّب؛ لقوله تعالی وَ إِنْ کٰانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلیٰ مَیْسَرَةٍ) (1).

«وعن علیّ علیه الصلاة والسلام» بطریق السکونی: أ نّه کان یحبس فی الدین ثم ینظر، فإن کان له مال أعطی الغرماء، وإن لم یکن له مال دفعه إلی الغرماء فیقول: اصنعوا به ما شئتم «إن شئتم فآجروه، وإن شئتم استعملوه (2)وهو یدلّ علی وجوب التکسّب» فی وفاء الدین «واختاره ابن حمزة (3)» والعلّامة فی المختلف (4)«ومنعه الشیخ (5)وابن إدریس (6)» للآیة (7)وأصالة البراءة. «والأوّل أقرب» لوجوب قضاء الدین علی القادر مع المطالبة، والمتکسّب قادر، ولهذا تحرم علیه الزکاة، وحینئذٍ فهو خارج من الآیة. وإنّما یجب علیه التکسّب فیما یلیق بحاله عادة ولو بمؤاجرة نفسه، وعلیه تحمل الروایة.

«وإنّما یحجر علی المدیون إذا قصرت أمواله عن دیونه» فلو ساوته أو زادت لم یُحجر علیه إجماعاً، وإن ظهرت علیه أمارات الفَلَس. لکن لو طولب بالدین فامتنع تخیّر الحاکم بین حبسه إلی أن یقضی بنفسه، وبین أن یقضی عنه من

[شماره صفحه واقعی : 362]

ص: 515


1- البقرة:280.
2- الوسائل 13:148، الباب 7 من کتاب الحجر، الحدیث 3.
3- الوسیلة:274.
4- المختلف 5:386.
5- الخلاف 3:272، المسألة 15 من کتاب التفلیس.
6- نقله العلّامة فی المختلف 5:385، وانظر السرائر 2:33-34.
7- المتقدمة آنفاً.

ماله ولو ببیع ما خالف الحقّ «وطلب الغرماء الحجر» لأنّ الحقّ لهم، فلا یتبرّع الحاکم به علیهم. نعم لو کانت الدیون لمن له علیه ولایة کان له الحجر، أو بعضها مع التماس الباقین. ولو کانت لغائب لم یکن للحاکم ولایته؛ لأنّه لا یستوفی له بل یحفظ أعیان أمواله. ولو التمس بعض الغرماء، فإن کان دینهم یفی بماله ویزید جاز الحجر وعمّ، وإلّا فلا علی الأقوی.

«بشرط حلول الدین (1)» فلو کان [ کلّه ] (2)أو بعضه مؤجّلاً لم یُحجَر، لعدم استحقاق المطالبة حینئذٍ. نعم لو کان بعضها حالاًّ جاز مع قصور المال عنه والتماس أربابه.

[*وجدانی فخر]

«ولا تباع داره ولا خادمه ولا ثیاب تجمّله» ویعتبر فی الأوّل والأخیر ما یلیق بحاله کمّاً وکیفاً. وفی الوسط ذلک (3)لشرفٍ أو عجزٍ؛ وکذا دابّة رکوبه. ولو احتاج إلی المتعدّد استثنی کالمتّحد. ولو زادت عن ذلک فی أحد الوصفین وجب الاستبدال (4)أو الاقتصار (5)علی ما یلیق به.

«وظاهر ابن الجنید بیعها» فی الدین «واستحبّ للغریم ترکه (6)والروایات متضافرة بالأوّل (7)» وعلیه العمل.

[شماره صفحه واقعی : 363]

ص: 516


1- فی (ق) و (س) : الدیون.
2- لم یرد فی المخطوطات.
3- أی ما یلیق بحاله کمّاً وکیفاً.
4- فی الکیف.
5- فی الکمّ.
6- اُنظر کلامه المنقول فی المختلف 5:451.
7- اُنظر الوسائل 13:94، الباب 11 من أبواب الدین والقرض.

وکذا تجری علیه نفقة (1)یوم القسمة ونفقة واجبی النفقة. ولو مات قبلها قدّم کفنه، ویقتصر منه علی الواجب وسطاً ممّا یلیق به عادةً، ومؤونة تجهیزه.

وهذه الأحکام استطردها فی کتاب الدین لمناسبته-وإن جرت العادة باختصاص الفلس بباب-ورعایةً لإدراج الأحکام بسبیل الاختصار.

[شماره صفحه واقعی : 364]

ص: 517


1- فی (ر) : نفقته.
«القسم الثانی: دین العبد»

خصّه بناءً علی الغالب من تولّیه ذلک، دون الأمة، ولو أبدله بالمملوک کما عبّر غیره (1)عمَّ.

«لا یجوز له التصرّف فیه» أی فی الدین بأن یستدین، لا فیما استدانه وإن کان حکمه کذلک؛ لدخوله فی قوله: «ولا فیما بیده» من الأموال «إلّا بإذن السیّد» سواء قلنا بملکه أم أحلناه «فلو استدان بإذنه» أو إجازته «فعلی المولی وإن أعتقه» وقیل: یتبع به مع العتق (2)استناداً إلی روایة (3)لا تنهض حجّة فیما خالف القواعد الشرعیّة، فإنّ العبد بمنزلة الوکیل وإنفاقه علی نفسه وتجارته بإذن المولی إنفاق لمال المولی، فیلزمه کما لو لم یُعتق. ولو کانت الاستدانة للمولی فهو علیه قولاً واحداً.

«ویقتصر» المملوک «فی التجارة علی محلّ الإذن» فإن عیّن له نوعاً أو مکاناً أو زماناً تعیّن، وإن أطلق تخیّر «ولیس له الاستدانة بالإذن فی التجارة» لعدم دلالتها علیها إلّاأن تکون لضرورتها، کنقل المتاع وحفظه مع الاحتیاج إلیه «فتُلزم ذمّته» لو تعدّی المأذون نطقاً أو شرعاً «لو تلف، یتبع به بعد عتقه» ویساره «علی الأقوی» وإلّا ضاع. ولو کانت عینه باقیة رجع إلی

[شماره صفحه واقعی : 365]

ص: 518


1- مثل المحقّق فی الشرائع 2:69، والعلّامة فی التحریر 2:459.
2- قاله الشیخ فی النهایة:311، والحلبی فی الکافی:331، والعلّامة فی المختلف 5:386.
3- اُنظر الوسائل 16:57، الباب 54 من أبواب العتق، و 13:118-119، الباب 13 من أبواب الدین والقرض، الحدیث 3.

مالکه، لفساد العقد «وقیل: یسعی فیه» العبد معجّلاً (1)استناداً إلی إطلاق روایة أبی بصیر (2)وحملت علی الاستدانة للتجارة (3)لأنّ الکسب للمولی، فإذا لم یلزمه فعله لا یدفع من ماله.

والأقوی أنّ استدانته لضرورة التجارة إنّما یلزم ممّا فی یده، فإن قصر استسعی فی الباقی، ولا یلزم المولی من غیر ما فی یده، وعلیه تحمل الروایة.

«ولو أخذ المولی ما اقترضه» المملوک بغیر إذنه أو ما فی حکمه «تخیّر المقرض بین رجوعه علی المولی» لترتّب یده علی ماله مع فساد القرض «وبین اتباع العبد» بعد العتق والیسار؛ لأنّه کالغاصب أیضاً. ثم إن رجع علی المولی قبل أن یُعتق المملوک لم یرجع المولی علیه؛ لأنّه لا یثبت له فی ذمّة عبده مال. وإن کان بعده وکان عند أخذه للمال عالماً بأ نّه قرض فلا رجوع له علی المملوک أیضاً، لتفریطه، وإن کان قد غرّه بأنّ المال له اتّجه رجوعه علیه؛ لمکان الغرور. وإن رجع المقرض علی العبد بعد عتقه ویساره فله الرجوع علی المولی، لاستقرار التلف فی یده، إلّاأن یکون قد غرّ المولی فلا رجوع له علیه.

[شماره صفحه واقعی : 366]

ص: 519


1- قاله الشیخ فی النهایة:311.
2- الوسائل 13:118، الباب 31 من أبواب الدین والقرض، الحدیث الأوّل.
3- حملها العلّامة فی المختلف 5:388.
کتاب الرهن
اشارة

[شماره صفحه واقعی : 367]

ص: 520

[شماره صفحه واقعی : 368]

ص: 521

صوت

[*وجدانی فخر]

«کتاب الرهن»

[تعریفه]

«وهو وثیقة للدین» والوثیقة فعیلة بمعنی المفعول أی موثوق به لأجل الدین، والتاء فیها لنقل اللفظ من الوصفیّة إلی الاسمیّة، کتاء «الحقیقة» لا للتأنیث، فلا یرد عدم المطابقة بین المبتدأ والخبر فی التذکیر والتأنیث. وأتی بالدین معرّفاً من غیر نسبة له إلی المرتهن حذراً من الدور باعتبار أخذه فی التعریف، وفی بعض النسخ: لدین المرتهن.

ویمکن تخلّصه (1)منه بکشفه (2)بصاحب الدین أو من له الوثیقة، من غیر أن یؤخذ الرهن فی تعریفه.

والتخصیص بالدین إمّا مبنیّ علی عدم جواز الرهن علی غیره وإن کان مضموناً کالغصب، لکن فیه: أنّ المصنّف قائل بجواز الرهن علیه (3)وعلی ما یمکن تطرّق ضمانه کالمبیع وثمنه (4)لاحتمال فساد البیع باستحقاقهما ونقصان

[شماره صفحه واقعی : 369]

ص: 522


1- تخلّص التعریف علی بعض النسخ.
2- یعنی بتفسیر «المرتهن» بصاحب الدین أو من له الوثیقة.
3- أی علی الغصب کما قوّاه فی الدروس 3:401.
4- الدروس 3:402.

قدرهما. أو علی أنّ الرهن علیها (1)إنّما هو لاستیفاء الدین علی تقدیر ظهور الخلل بالاستحقاق أو تعذّر العین.

وفیه (2)تکلّف، مع أ نّه قد یبقی بحاله فلا یکون دیناً.

وفیه (3)علی تقدیر عدم الإضافة إلی المرتهن إمکان الوثیقة بدون الرهن، بل بالودیعة والعاریة ومطلق وضع الید، فیؤخذ مقاصّة عند جحود المدیون الدین، وهو توثّق فی الجملة.

[صیغته]

ویفتقر الرهن إلی إیجاب وقبول کغیره من العقود.

«والإیجاب رهنتک، أو وثّقتک» بالتضعیف، أو أرهنتک بالهمزة «أو هذا رهن عندک، أو علی مالک» أو وثیقة عندک، أو خذه علی مالک أو بمالک، أو أمسکه حتی اُعطیک مالک، بقصد الرهن

[*وجدانی فخر]

«وشبهه» ممّا أدّی المعنی (4). وإنّما لم ینحصر هذا العقد فی لفظ-کالعقود اللازمة-ولا فی الماضی؛ لأنّه جائز من طرف المرتهن الذی هو المقصود الذاتی منه، فغُلِّب فیه جانبُ الجائز مطلقاً (5)وجوّزه المصنّف فی الدروس بغیر العربیّة (6)وفاقاً للتذکرة (7).

«وتکفی الإشارة فی الأخرس» وإن کان عارضاً «أو الکتابة معها»

[شماره صفحه واقعی : 370]

ص: 523


1- أی الغصب والمبیع وثمنه.
2- أی فی کلّ واحد من الوجهین المذکورین للتخصیص بالدین.
3- أی فی تعریف المصنّف بأ نّه وثیقة للدین.
4- فی (ر) : ممّا أدّی هذا المعنی.
5- قال بعض المحشّین: أی الجائز من الجانبین، راجع هامش (ر) .
6- الدروس 3:383.
7- التذکرة 13:92.

أی مع الإشارة بما یدلّ علی قصده، لا بمجرّد الکتابة؛ لإمکان العبث أو إرادة أمر آخر.

«فیقول المرتهن: قبلت وشبهه» من الألفاظ الدالّة علی الرضا بالإیجاب. وفی اعتبار المضیّ والمطابقة بین الإیجاب والقبول وجهان. وأولی بالجواز هنا؛ لوقوعه ممّن هو لیس بلازم من طرفه.

ویشترط دوام الرهن بمعنی عدم توقیته بمدّة. ویجوز تعلیق الإذن فی التصرّف علی انقضاء أجل وإطلاقه، فیتسلّط علیه من حین القبول والقبض إن اعتبرناه.

«فإن ذکر أجلاً» للتصرّف «اشتُرط ضبطه» بما لا یحتمل الزیادة والنقصان، أمّا لو شرطه للرهن بطل العقد.

«ویجوز اشتراط الوکالة» فی حفظ الرهن وبیعه وصرفه فی الدین «للمرتهن وغیره والوصیّة له ولوارثه» علی تقدیر موت الراهن قبله.

[الکلام فی اشتراط القبض فیه]

«وإنّما یتمّ» الرهن «بالقبض علی الأقوی» للآیة (1)والروایة (2)ومعنی عدم تمامیّته بدونه کونه جزء السبب، للزومه من قبل الراهن، کالقبض فی الهبة بالنسبة إلی المتّهب.

وقیل: یتمّ بدونه (3)للأصل، وضعف سند الحدیث ومفهوم الوصف فی الآیة واشتراطه بالسفر فیها وعدم الکاتب یرشد إلی کونه للإرشاد. ویؤیّده کون استدامته

[شماره صفحه واقعی : 371]

ص: 524


1- البقرة:283.
2- الوسائل 13:123-124، الباب 3 من أبواب الرهن، الحدیث 1. وسندها ضعیف بحسن بن محمّد بن سماعة ومحمّد بن قیس وهو مشترک بین الثقة والضعیف. راجع المسالک 6:128 و 13:122.
3- قاله الشیخ فی الخلاف 3:223، المسألة 5 من کتاب الرهن، وابن إدریس فی السرائر 2:417، والعلّامة فی المختلف 5:399، وولده فی الإیضاح 2:25.

لیست بشرط، بل قبض المرتهن (1)لجواز توکیله الراهن فیه. وهذا أقوی.

وعلی اشتراطه «فلو جُنَّ» الراهن «أو مات، أو اُغمی علیه، أو رجع» فیه «قبل إقباضه بطل» الرهن، کما هو شأن العقود الجائزة عند عروض هذه الأشیاء.

وقیل: لا یبطل؛ للزومه من قِبَل الراهن فکان کاللازم مطلقاً، فیقوم ولیّه مقامه، لکن یراعی ولیّ المجنون مصلحته، فإن کان الحظّ فی إلزامه بأن یکون شرطاً فی بیع یتضرّر بفسخه أقبضه وإلّا أبطله (2).

ویضعَّف بأنّ لزومه علی القول به مشروط بالقبض، فقبله جائز مطلقاً، فیبطل کالهبة قبلَه.

ولو عرض ذلک للمرتهن فأولی بعدم البطلان لو قیل به ثمَّ. ولو قیل به فی طرف الراهن فالأقوی عدمه هنا. والفرق تعلّق حقّ الورثة والغرماء بعد موت الراهن بماله، بخلاف موت المرتهن، فإن الدین یبقی فتبقی وثیقته؛ لعدم المنافی. وعلی هذا لا یُجبر الراهن علی الإقباض؛ لعدم لزومه بعد، إلّاأن یکون مشروطاً فی عقد لازم، فیبنی علی القولین.

«ولا یشترط دوام القبض» للأصل بعد تحقّق الامتثال به «فلو أعاده إلی الراهن فلا بأس» وهو موضع وفاق.

«ویقبل إقرار الراهن بالإقباض» لعموم «إقرار العقلاء. . .» «إلّاأن یعلم کذبه» کما لو قال: رهنته الیوم داری التی بالحجاز-وهما بالشام-وأقبضته إیّاها، فلا یقبل؛ لأنّه محال عادة، بناءً علی اعتبار وصول القابض أو من یقوم

[شماره صفحه واقعی : 372]

ص: 525


1- یعنی لیس بشرط.
2- اُنظر المبسوط 2:198، والتذکرة 13:201 المسألة 147.

مقامه إلی الرهن فی تحقّقه

[*وجدانی فخر]

«فلو ادّعی» بعد الإقرار بالقبض «المواطأة» علی الإقرار والإشهاد علیه إقامة لرسم الوثیقة حذراً من تعذّر ذلک إذا تأخّر إلی أن یتحقّق القبض سُمعت دعواه، لجریان العادة بذلک «فله إحلاف المرتهن» علی عدمها وأ نّه وقع موقعه.

هذا إذا شهد الشاهدان علی إقراره. أ مّا لو شهدا علی نفس الإقباض لم تُسمع دعواه ولم یتوجّه الیمین؛ وکذا لو شهدا علی إقراره به فأنکر الإقرار؛ لأنّه تکذیب للشهود. ولو ادّعی الغلط فی إقراره وأظهر تأویلاً ممکناً فله إحلاف المرتهن أیضاً، وإلّا فلا علی الأقوی.

«ولو کان» الرهن «بید المرتهن فهو قبض» لصدق کونه رهناً مقبوضاً، ولا دلیل علی اعتباره مبتدأً بعد العقد. وإطلاق العبارة یقتضی عدم الفرق بین المقبوض بإذن وغیره کالمغصوب، وبه صرّح فی الدروس (1)والوجه واحد، وإن کان منهیّاً عن القبض هنا؛ لأنّه فی غیر العبادة غیر مفسد.

وقیل: لا یکفی ذلک (2)لأنّه علی تقدیر اعتباره فی اللزوم رکن فلا یعتدّ بالمنهیّ عنه منه، وإنّما لا یقتضی الفساد حیث تکمّل الأرکان، ولهذا لا یعتدّ به لو ابتدأه بغیر إذن الراهن.

«و» علی الاکتفاء به «لا یفتقر إلی إذن» جدید «فی القبض، ولا إلی مضیّ زمان» یمکن فیه تجدیده؛ لتحقّق القبض قبله، فاعتبار أمر آخر تحصیل للحاصل، وللأصل.

[شماره صفحه واقعی : 373]

ص: 526


1- الدروس 3:385.
2- لم نعثر علیه فیما بأیدینا من کتب أصحابنا الإمامیّة، ونسبه العلّامة فی التذکرة 13:193 إلی أحد قولی الشافعی، وانظر المغنی 4:370.

وقیل: یشترطان (1)فی مطلق القبض السابق وقیل: فی غیر الصحیح (2)؛ لأنّ المعتبر منه ما وقع بعد الرهن وهو لا یتمّ إلّابإذن کالمبتدأ، والإذن فیه یستدعی تحصیله، ومن ضروراته مضیّ زمان، فهو دالّ علیه بالمطابقة وعلی الزمان بالالتزام، لکن مدلوله المطابقی منتف، لإفضائه إلی تحصیل الحاصل واجتماع الأمثال، فیبقی الالتزامی.

ویُضعَّف بمنع اعتبار المقیّد بالبعدیّة، بل الأعمّ، وهو حاصل، والزمان المدلول علیه التزاماً من توابعه ومقدّماته، فیلزم من عدم اعتباره انتفاؤه. نعم لو کان قبضه بغیر إذن توجّه اعتبارهما؛ لما تقدّم (3)وعلی تقدیره (4)فالضمان باقٍ إلی أن یتحقّق ما یزیله من قبل المالک علی الأقوی.

«ولو کان» الرهن «مشاعاً فلابدّ من إذن الشریک فی القبض، أو رضاه بعده» سواء کان ممّا ینقل أم لا؛ لاستلزامه التصرّف فی مال الشریک، وهو منهیّ عنه بدون إذنه، فلا یعتدّ به شرعاً.

ویشکل فیما یکفی فیه مجرّد التخلیة، فإنّها لا تستدعی تصرّفاً، بل رفع ید الراهن عنه وتمیکنه منه.

[شماره صفحه واقعی : 374]

ص: 527


1- فی (ع) : یشرطان.
2- لم نعثر علی القولین، نعم نسب فی الدروس 3:384 إلی الشیخ الافتقار إلی إذن جدید فی القبض، وانظر المبسوط 2:202، وفی التذکرة 13:193 نسب الشرطین فی غیر الصحیح إلی أحد قولی الشافعی.
3- وهو کون القبض رکناً فی لزوم الرهن، راجع الصفحة 371.
4- الظاهر معناه: علی تقدیر اعتبار الإذن الجدید فالضمان باقٍ. لکن فی نسخة (ف) : «علی تقدیر عدمه» فعلی فرض صحّتها معناه: علی تقدیر عدم حصول القبض.

وعلی تقدیر اعتباره، فلو قبضه بدون إذن الشریک وفعل محرّماً فهل یتمّ القبض؟ قولان (1)، منشؤهما النهی المانع، کما لو وقع بدون إذن الراهن، وهو اختیار المصنّف وأنّ النهی إنّما هو لحقّ الشریک فقط، للإذن من قبل الراهن الذی هو المعتبر شرعاً. وهو أجود. ولو اتّفقا علی قبض الشریک، جاز فیعتبر سماعه الإذن فیه.

[الشروط ]
اشارة

«والکلام إمّا فی الشروط، أو اللواحق» :

«الأوّل»

[«شرط الرهن» :]

«أن یکون عیناً مملوکة یمکن قبضها ویصحّ بیعها» هذه الشرائط منها ما هو شرط الصحّة وهو الأکثر. ومنها ما هو شرط فی اللزوم کالمملوکیّة، باعتبار رهن ملک الغیر، ولا یضرّ ذلک؛ لأنّها شروط فی الجملة، ولأنّ المملوکیّة تشتمل علی شرط الصحّة فی بعض محترزاتها (2)

[*وجدانی فخر]

«فلا یصحّ رهن المنفعة» کسکنی الدار وخدمة العبد، لعدم إمکان قبضها؛ إذ لا یمکن إلّابإتلافها، ولتعذّر تحصیل المطلوب فی الرهن منها وهو استیفاء الدین منه، وهی إنّما تستوفی شیئاً فشیئاً، وکلمّا حصل منها شیء عدم ما قبله. کذا قیل (3)

[شماره صفحه واقعی : 375]

ص: 528


1- وهو اختیار المصنّف فی الدروس 3:384. وأمّا القول بالتمام فهو للعلّامة فی القواعد 2:117-118، والمحقّق الثانی فی جامع المقاصد 5:107.
2- فإنّ ممّا یحترز بقید المملوکیّة عنها: الحرّ مطلقاً، والخمر والخنزیر للمسلم، فالمملوکیّة بهذا المعنی من شروط الصحّة.
3- قاله المحقّق الثانی فی جامع المقاصد 5:48.

وفیه نظر (1)«ولا الدین» بناءً علی ما اختاره من اشتراط القبض؛ لأنّ الدین أمر کلّی لا وجود له فی الخارج یمکن قبضه، وما یقبض بعد ذلک لیس نفسه وإن وجد فی ضمنه. ویحتمل جوازه علی هذا القول، ویکتفی بقبض ما یعیّنه المدیون، لصدق قبض الدین علیه عرفاً، کهبة ما فی الذمّة.

وعلی القول بعدم اشتراط القبض لا مانع من صحّة رهنه، وقد صرّح العلّامة فی التذکرة ببناء الحکم علی القول باشتراط القبض وعدمه، فقال: لا یصحّ رهن الدین إن شرطنا فی الرهن القبض؛ لأنّه لا یمکن قبضه (2)لکنّه فی القواعد جمع بین الحکم بعدم اشتراط القبض، وعدم جواز رهن الدین (3)فتعجّب منه المصنّف فی الدروس (4)وتعجبّه فی موضعه. والاعتذار له عن ذلک بعدم المنافاة بین عدم اشتراطه واعتبار کونه ممّا یقبض مثلُه-مع تصریحه بالبناء المذکور-غیر مسموع.

«ورهن المدبّر إبطال لتدبیره علی الأقوی» لأنّه من الصیغ الجائزة، فإذا تعقّبه ما ینافیه أبطله؛ لکونه رجوعاً؛ إذ لا یتمّ المقصود من عقد الرهن (5)

[شماره صفحه واقعی : 376]

ص: 529


1- وجه النظر: أنّ استیفاء الدین من عین الرهن لیس بشرطٍ، بل منه أو من عوضه ولو ببیعه قبل الاستیفاء، کما لو رهن ما یتسارع إلیه الفساد قبله، والمنفعة یمکن فیها ذلک بأن یؤجر العین ویجعل الاُجرة رهناً. وقریبٌ منه القول فی القبض؛ لإمکانه بتسلیم العین لیستوفی منها المنفعة ویکون عوضها رهناً. إلّاأن یقال: إنّ ذلک خروجٌ عن المتنازع؛ لأنّ رهن الاُجرة جائزٌ، إنّما الکلام فی المنفعة نفسها. والفرق بینها وبین ما یتسارع إلیه الفساد إمکان رهنه، والمانع عارض بخلاف المنفعة فتأمّل. (منه رحمه الله) .
2- التذکرة 13:127، المسألة 111.
3- اُنظر القواعد 2:109 و 116.
4- الدروس 3:387.
5- وهو استیفاء الدین منه.

إلّا بالرجوع. وقیل: لا یبطل به؛ لأنّ الرهن لا یقتضی نقله عن ملک الراهن، ویجوز فکّه، فلا یتحقّق التنافی بمجرّده، بل بالتصرّف. وحینئذٍ فیکون التدبیر مراعی بفکّه فیستقرّ، أو یأخذه فی الدین فیبطل (1)واستحسنه فی الدروس (2).

«ولا رهن الخمر والخنزیر إذا کان الراهن مسلماً، أو المرتهن» وإن وضعهما علی ید ذمّی؛ لأنّ ید الودعی کید المستودع. خلافاً للشیخ حیث أجازه کذلک، محتجّاً بأنّ حقّ الوفاء إلی الذمّی فیصحّ، کما لو باعهما وأوفاه ثمنهما (3)والفرق واضح.

«ولا رهن الحرّ مطلقاً» من مسلم وکافر، عند مسلم وکافر؛ إذ لا شبهة فی عدم ملکه.

«ولو رهن ما لا یملک» الراهنُ وهو مملوک لغیره «وقف علی الإجازة» من مالکه فإن أجازه صحّ علی أشهر الأقوال من کون عقد الفضولی موقوفاً مطلقاً (4)وإن ردّه بطل.

[شماره صفحه واقعی : 377]

ص: 530


1- قوّاه الشیخ فی المبسوط 2:213، والخلاف 3:238، ذیل المسألة 31 من کتاب الرهن.
2- الدروس 3:391.
3- الخلاف 3:248، المسألة 52 من کتاب الرهن.
4- اختار هذا القول: الحسن والمفید والمرتضی والشیخ فی النهایة وسلّار والقاضی والتقی والمحقّق والعلّامة، راجع المختلف 7:102، والمقنعة:606، والناصریّات:330 المسألة 154، والنهایة:385 و 465، والمراسم:150، والمهذّب 1:350 و 2:197، والکافی فی الفقه:292 و 352، والشرائع 2:14 و 278، والقواعد 2:19 و 3:15. وقیل ببطلانه مطلقاً وهو قول الشیخ فی المبسوط 2:158 و 4:163. وقیل ببطلانه فی البیع وصحّته فی النکاح وهو قول ابن إدریس فی السرائر 2:274 و 564. وقیل ببطلانه فی نکاح غیر البکر الرشیدة مع حضور الولیّ عقد الأبوین علی الصغیر والجدّ مع عدم الأب وعقد الأخ والاُمّ علی الصبیّة. . . وهو قول ابن حمزة فی الوسیلة:300.

«ولو استعار للرهن صحّ» ثم إن سوّغ له المالک الرهن کیف شاء جاز مطلقاً، وإن أطلق ففی جوازه فیتخیّر-کما لو عمّم-أو المنع للغرر، قولان اختار أوّلهما فی الدروس (1)وعلی الثانی فلابدّ من ذکر قدر الدین وجنسه ووصفه وحلوله أو تأجیله وقدر الأجل، فإن تخطّی حینئذٍ کان فضولیّاً، إلّاأن یرهن علی الأقلّ فیجوز بطریق أولی.

ویجوز الرجوع فی العاریة ما لم تُرهَن، عملاً بالأصل «وتلزم بعقد الرهن» فلیس للمعیر الرجوع فیها بحیث یفسخ الرهن وإن جاز له مطالبة الراهن بالفکّ عند الحلول. ثمّ إن فکّه وردّه تامّاً برئ «ویضمن الراهن لو تلف» وإن کان بغیر تفریط «أو بیع» بمثله إن کان مثلیّاً، وقیمته یوم التلف إن کان قیمیّاً.

هذا إذا کان التلف بعد الرهن، أمّا قبله فالأقوی أ نّه کغیره من الأعیان المعارة. وعلی تقدیر بیعه فاللازم لمالکه ثمنه إن بیع بثمن المثل، ولو بیع بأزید فله المطالبة بما بیع به.

[*وجدانی فخر]

«ویصحّ رهن الأرض الخراجیّة» کالمفتوحة عنوةً، والتی صالح الإمام أهلها علی أن تکون ملکاً للمسلمین، وضرب علیهم الخراج، کما یصحّ بیعها «تبعاً للأبنیة والشجر» لا منفردة.

«ولا رهن الطیر فی الهواء» لعدم إمکان قبضه، ولو لم یشترطه أمکن الجواز؛ لإمکان الاستیفاء منه ولو بالصلح علیه «إلّاإذا اعتید عوده» کالحمام الأهلی فیصحّ؛ لإمکان قبضه عادة.

[شماره صفحه واقعی : 378]

ص: 531


1- الدروس 3:388، والثانی للعلّامة فی التذکرة 13:122، والمحقّق الثانی فی جامع المقاصد 5:64.

«ولا السمک فی الماء إلّاإذا کان محصوراً مشاهداً» بحیث لا یتعذّر قبضه عادة ویمکن العلم به.

«ولا رهن المصحف عند الکافر أو العبد المسلم» لاقتضائه الاستیلاء علیهما والسبیل علی بعض الوجوه ببیع ونحوه «إلّاأن یوضعا علی ید مسلم» لانتفاء السبیل بذلک وإن لم یشرط (1)بیعه للمسلم؛ لأنّه حینئذٍ لا یستحقّ الاستیفاء من قیمته إلّاببیع المالک أو من یأمره أو الحاکم مع تعذّره، ومثله لا یعدّ سبیلاً؛ لتحقّقه وإن لم یکن هناک رهن.

«ولا رهن الوقف» لتعذّر استیفاء الحقّ منه بالبیع، وعلی تقدیر جواز بیعه بوجهٍ یجب أن یُشتری بثمنه ملکاً یکون وقفاً، فلا یتّجه الاستیفاء منه مطلقاً، نعم لو قیل بعدم وجوب إقامة بدله أمکن رهنه حیث یجوز بیعه.

«ویصحّ الرهن فی زمن الخیار» لثبوت الثمن فی الذمّة وإن لم یکن مستقرّاً «وإن کان» الخیار «للبائع؛ لانتقال المبیع» إلی ملک المشتری «بالعقد علی الأقوی» لأنّ صحّة البیع تقتضی ترتّب أثره؛ ولأنّ سبب الملک هو العقد، فلا یتخلّف عنه المسبّب. وعلی قول الشیخ بعدم انتقاله إلی ملک المشتری إذا کان الخیار للبائع أولهما (2)لا یصحّ الرهن علی الثمن قبل انقضائه.

«ویصحّ رهن العبد المرتدّ ولو عن فطرة» لأنّه لم یخرج بها عن الملک وإن وجب قتله؛ لأنّه حینئذٍ کرهن المریض المأیوس من برئه، ولو کان امرأةً أو ملّیّاً فالأمر أوضح؛ لعدم قتلها مطلقاً، وقبول توبته.

[شماره صفحه واقعی : 379]

ص: 532


1- فی (ش) و (ر) : لم یشترط.
2- اُنظر قول الشیخ فی الخلاف 3:22، المسألة 29 من کتاب البیوع.

«والجانی مطلقاً» عمداً وخطأً؛ لبقاء المالیّة وإن استحقّ العامد القتل، ولجواز العفو. ثمّ إن قُتل بطل الرهن، وإن فداه مولاه أو عفی الولیّ بقی رهناً ولو استُرقّ بعضه بطل الرهن فیه خاصّة. وفی کون رهن المولی له فی الخطأ التزاماً بالفداء وجهان کالبیع «فإن عجز المولی عن فکّه قدّمت الجنایة» لسبقها، ولتعلّق حقّ المجنیّ علیه بالرقبة؛ ومن ثمّ لو مات الجانی لم یُلزم السیّد، بخلاف المرتهن، فإنّ حقّه لا ینحصر فیها بل تشرکها ذمّة الراهن.

«ولو رهن ما یتسارع إلیه الفساد قبل الأجل» بحیث لا یمکن إصلاحه کتجفیف العنب والرُطب «فلیشترط بیعه ورهن ثمنه» فیبیعه الراهن ویجعل ثمنه رهناً، فإن امتنع منه رفع المرتهن أمره إلی الحاکم لیبیعه، أو یأمر به، فإن تعذّر جاز له البیع، دفعاً للضرر والحرج.

«ولو أطلق» الرهن ولم یشترط بیعه ولا عدمه «حمل علیه» جمعاً بین الحقّین مع کونه حالة الرهن صالحاً له. وقیل: یبطل (1)لعدم اقتضاء الإطلاق البیع، وعدم صلاحیّته لکونه رهناً علی الدوام، فهو فی قوّة الهالک. وهو ضعیف؛ لکونه عند العقد مالاً تامّاً وحکم الشارع ببیعه علی تقدیر امتناعه منه صیانةً للمال جائز، لفساده. واحترز بقوله: «قبل الأجل» عمّا لو کان لا یفسد إلّابعد حلوله بحیث یمکن بیعه قبله فإنّه لا یُمنع؛ وکذا لو کان الدین حالّاً؛ لإمکان حصول المقصود منه. ویجب علی المرتهن السعی علی بیعه بأحد الوجوه، فإن ترک مع إمکانه ضمن، إلّاأن ینهاه المالک فینتفی الضمان. ولو أمکن إصلاحه بدون البیع لم یجز بیعه بدون إذنه. ومؤونة إصلاحه علی الراهن، کنفقة الحیوان.

[شماره صفحه واقعی : 380]

ص: 533


1- قاله الشیخ فی المبسوط 2:216، والخلاف 3:241، المسألة 38 من کتاب الرهن.
[شروط المتعاقدین ]

صوت

[*وجدانی فخر]

«وأمّا المتعاقدان» :

«فیشترط فیهما الکمال» بالبلوغ والعقل والرشد والاختیار «وجواز التصرّف» برفع الحجر عنهما فی التصرّف المالی.

«ویصحّ رهن مال الطفل للمصلحة (1)» کما إذا افتقر إلی الاستدانة لنفقته وإصلاح عقاره ولم یکن بیع شیء من ماله أعود أو لم یمکن وتوقّفت علی الرهن. ویجب کونه علی ید ثقة یجوز إیداعه منه «و» کذا یصحّ «أخذ الرهن له، کما إذا أسلف ماله مع ظهور الغبطة، أو خیف علی ماله من غرق، أو نهب» والمراد بالصحّة هنا الجواز بالمعنی الأعمّ، والمقصود منه الوجوب.

ویعتبر کون الرهن مساویاً للحقّ أو زائداً علیه، لیمکن استیفاؤه منه. وکونه بید الولیّ أو ید عدلٍ، لیتمّ التوثّق. والإشهاد علی الحقّ لمن یثبت به عند الحاجة إلیه عادة. فلو أخلّ ببعض هذه ضمن مع الإمکان.

«ولو تعذّر الرهن هنا» وهو فی موضع الخوف علی ماله «أقرض من ثقةٍ عدلٍ غالباً» هکذا اتّفقت النسخ، والجمع بین العدل والثقة تأکید، أو حاول تفسیر الثقة بالعدل؛ لوروده کثیراً فی الأخبار (2)وکلام الأصحاب (3)محتملاً

[شماره صفحه واقعی : 381]

ص: 534


1- فی (ق) : مع المصلحة.
2- وردت کلمة «ثقة» فی الأخبار الکثیرة المتفرقة فی أبواب مختلفة: منها ما وردت فی الوسائل 17:420، الباب 4 من أبواب موجبات الإرث، و 18:87، الباب 9 من أبواب صفات القاضی، الحدیث 41 و 107، الباب 11 من الأبواب، الحدیث 33 و 234، الباب 8 من الشهادات الحدیث الأوّل و 108-109، الباب 11 من صفات القاضی الحدیث 40 وغیرها من الموارد.
3- کما فی المبسوط 2:201، والشرائع 2:79، والقواعد 2:135، والتحریر 2:475.

لما هو أعمّ منه.

ووصف الغلبة للتنبیه علی أنّ العدالة لا تعتبر فی نفس الأمر ولا فی الدوام؛ لأنّ عروض الذنب لیس بقادح علی بعض الوجوه کما عرفته فی باب الشهادات والمعتبر وجودها غالباً.

[«وأمّا الحق» :]

«فیشترط ثبوته فی الذمّة» أی استحقاقه فیها وإن لم یکن مستقرّاً «کالقرض وثمن المبیع» ولو فی زمن الخیار «والدیة بعد استقرار الجنایة» وهو انتهاؤها إلی الحدّ الذی لا یتغیّر موجبها لا قبله؛ لأنّ ما حصل بها فی معرض الزوال بالانتقال إلی غیره. ثم إن کانت حالّة أو لازمة للجانی کشبیه العمد جاز الرهن علیها مطلقاً «وفی الخطأ» المحض لا یجوز الرهن علیها قبل الحلول؛ لأنّ المستحقّ علیه غیر معلوم؛ إذ المعتبر من وجد منهم عند حلولها مستجمعاً للشرائط، بخلاف الدین المؤجّل؛ لاستقرار الحقّ والمستحقّ علیه. ویجوز الرهن «عند الحلول علی قسطه» وهو الثلث بعد حلول کلّ حول من الثلاثة.

[*وجدانی فخر]

«ومال الکتابة وإن کانت مشروطة علی الأقرب» لأنّها لازمة للمکاتب مطلقاً علی الأصح. والقول الآخر أنّ المشروطة جائزة من قبل المکاتب فیجوز له تعجیز نفسه، ولا یصحّ الرهن علی مالها؛ لانتفاء فائدته؛ إذ له إسقاطه متی شاء (1).

[شماره صفحه واقعی : 382]

ص: 535


1- وهو للشیخ فی المبسوط 2:197، والقاضی فی المهذّب 2:44، وابن إدریس فی السرائر 2:417، ویحیی بن سعید فی الجامع للشرائع:287.

وهو علی تقدیر تسلیمه غیر مانع منه، کالرهن علی الثمن فی مدّة الخیار. وفی قول ثالث: أنّ المشروطة جائزة من الطرفین، والمطلقة لازمة من طرف السیّد خاصّة (1)ویتوجّه عدم صحّة الرهن أیضاً کالسابق.

«ومال الجعالة بعد الردّ» لثبوته فی الذمّة حینئذٍ «لا قبله» وإن شرع فیه؛ لأنّه لا یستحقّ شیئاً منه إلّابتمامه. وقیل: یجوز بعد الشروع؛ لأنّه یؤول إلی اللزوم کالثمن فی مدّة الخیار (2)وهو ضعیف، والفرق واضح؛ لأنّ البیع یکفی فی لزومه إبقاؤه علی حاله فتنقضی المدّة، والأصل عدم الفسخ، عکس الجعالة.

«ولابدّ من إمکان استیفاء الحقّ من الرهن» لتحصل الفائدة المطلوبة من التوثّق به «فلا یصحّ» الرهن «علی منفعة المؤجر عینه» مدّة معیّنة؛ لأنّ تلک المنفعة الخاصّة لا یمکن استیفاؤها إلّامن العین المخصوصة، حتی لو تعذّر الاستیفاء منها بموت ونحوه بطلت الإجارة «فلو آجره فی الذمّة جاز» کما لو استأجره (3)علی تحصیل خیاطة ثوب بنفسه أو بغیره، لإمکان استیفائها حینئذٍ من الرهن، فإنّ الواجب تحصیل المنفعة علی أیّ وجه اتّفق.

«وتصحّ زیادة الدین علی الرهن» فإذا استوفی الرهن بقی الباقی منه متعلّقاً بذمّته «وزیادة الرهن علی الدین» وفائدته سعة الوثیقة ومنع الراهن من التصرّف فی المجموع، فیکون باعثاً علی الوفاء، ولإمکان تلف بعضه، فیبقی الباقی حافظاً للدین.

[شماره صفحه واقعی : 383]

ص: 536


1- وهو قول ابن حمزة فی الوسیلة:345.
2- قاله العلّامة فی التذکرة 13:182.
3- فی (ر) : آجره.
[«وأمّا اللواحق»]
[«فمسائل»]
[الاولی: شروط الوکالة فی الرهن]

صوت

[*وجدانی فخر]

الاُولی:

«إذا شرط الوکالة فی الرهن لم یملک عزله» علی ما ذکره جماعة (1)منهم العلّامة (2)لأنّ الرهن لازم من جهة الراهن وهو الذی شرطها علی نفسه، فیلزم من جهته.

«ویضعَّف بأنّ المشروط فی اللازم یؤثّر جواز الفسخ لو أخلّ بالشرط، لا وجوب الشرط» کما تقدّم من أنّ المشروط فی العقد اللازم یقلبه جائزاً عند المصنّف وجماعة (3)فحینئذٍ إنّما یفید إخلال الراهن بالوکالة تسلّط المرتهن علی فسخ العقد، وذلک لا یتمّ فی عقد الرهن؛ لأنّه دفع ضرر بضرر أقوی. وإنّما تظهر الفائدة فیما لو کان [ الراهن ] (4)قد شرطها فی عقدٍ لازمٍ کبیع «فحینئذٍ لو فسخ» الراهن «الوکالة فسخ المرتهن البیع المشروط بالرهن» والوکالة «إن کان» هناک بیع مشروط فیه ذلک، وإلّا فات الشرط علی المرتهن بغیر فائدة.

[شماره صفحه واقعی : 384]

ص: 537


1- مثل الشیخ فی المبسوط 2:217، والخلاف 3:243، المسألة 41 من کتاب الرهن، وابن إدریس فی السرائر 2:428، والشهید فی الدروس 3:399، والصیمری فی غایة المرام 2:148.
2- القواعد 2:114، والتحریر 2:481.
3- تقدّم فی الصفحة 323، وانظر التنقیح الرائع 2:71 أیضاً.
4- لم یرد فی المخطوطات.

ویشکل بما تقدّم من وجوب الوفاء بالشرط، عملاً بمقتضی الأمر (1)خصوصاً فی ما یکون العقد المشروط فیه کافیاً فی تحقّقه، کالوکالة علی ما حقّقه المصنّف: من أ نّه یصیر کجزء من الإیجاب والقبول یلزم حیث یلزمان (2).

ولمّا کان الرهن لازماً من جهة الراهن فالشرط من قِبَله کذلک، خصوصاً هنا، فإنّ فسخ المشروط فیه-وهو الرهن-إذا لم یکن فی بیع لا یتوجّه؛ لأنّه یزیده ضرراً فلا یؤثّر فسخه لها وإن کانت جائزة بحسب أصلها؛ لأنّها قد صارت لازمة بشرطها فی اللازم علی ذلک الوجه.

[الثانیة: جواز ابتیاع الرهن للمرتهن مع الوکالة]

«الثانیة» :

«یجوز للمرتهن ابتیاعه (3)» من نفسه إذا کان وکیلاً فی البیع، ویتولّی طرفی العقد؛ لأنّ الغرض بیعه بثمن المثل وهو حاصل، وخصوصیّة المشتری ملغاة حیث لم یتعرّض لها. وربما قیل بالمنع (4)لأنّ ظاهر الوکالة لا یتناوله. وکذا یجوز بیعه علی ولده بطریق أولی. وقیل: لا (5)«وهو مقدّم به علی الغرماء» حیّاً کان الراهن أم میّتاً، مفلّساً کان أم لا؛ لسبق تعلّق حقّه «ولو أعوز» الرهن (6)ولم یفِ بالدین «ضرب بالباقی» مع الغرماء علی نسبته.

[شماره صفحه واقعی : 385]

ص: 538


1- وهو قوله تعالی أَوْفُوا بِالْعُقُودِ المائدة:1.
2- نقله عنه فی الصفحة 323-324 بلفظ: وللمصنف رحمه الله فی بعض تحقیقاته تفصیل.
3- فی (ق) و (س) : ابتیاع الرهن.
4- قالهما الإسکافی کما نقل عنه العلّامة فی المختلف 5:428.
5- قالهما الإسکافی کما نقل عنه العلّامة فی المختلف 5:428.
6- أی رخُصت قیمته.
[الثالثة: عدم الجواز التصرف فی الرهن]
اشارة

«الثالثة» :

«لا یجوز لأحدهما التصرّف فیه» بانتفاع ولا نقل ملک ولا غیرهما إذا لم یکن المرتهن وکیلاً، وإلّا جاز له التصرّف بالبیع والاستیفاء خاصّة کما مرّ (1)«ولو کان له نفع» کالدابّة والدار «اُوجر» باتّفاقهما، وإلّا آجره الحاکم.

وفی کون الاُجرة رهناً کالأصل قولان (2)کما فی النماء المتجدّد مطلقاً (3).

[مؤونة الرهن علی الراهن]

«ولو احتاج إلی مؤونة» کما إذا کان حیواناً «فعلی الراهن» مؤونته؛ لأ نّه المالک، فإن کان فی ید المرتهن وبذلها الراهن أو أمره بها أنفق ورجع بما غرم، وإلّا استأذنه، فإن امتنع أو تعذّر استئذانه لغیبة أو نحوها رفع أمره إلی الحاکم، فإن تعذّر أنفق هو بنیّة الرجوع وأشهد علیه لیثبت استحقاقه بغیر یمین ورجع،

[شماره صفحه واقعی : 386]

ص: 539


1- اُنظر الصفحة 371.
2- القول بأ نّها للراهن للشیخ فی الخلاف 3:252، المسألة 59، والمبسوط 2:238، والعلّامة فی التحریر 2:500. وأمّا القول بالدخول فی الرهن فهو قول المفید والإسکافی والشیخ وغیرهم القائلین بدخول النماء المتجدّد المنفصل فی الرهن، راجع المقنعة:623، والمختلف 5:437 نقلاً عن الإسکافی، والنهایة:434.
3- متّصلاً أم منفصلاً، أما النماء المتصل فلا بحث فیه کما قاله الشهید فی غایة المراد 2:191، وإنّما البحث فی المنفصل فالمشهور کما فی المسالک 4:59، بل الإجماع کما فیه عن المرتضی وابن إدریس إلی دخوله فی الرهن، وانظر الانتصار:474 المسألة 267، والسرائر 2:424، وذهب إلیه المفید فی المقنعة:623، والشیخ فی النهایة:434، والحلبی فی الکافی:334، وغیرهم. والقول بعدم الدخول للشیخ فی المبسوط 2:237، والخلاف 3:251، المسألة 58، والعلّامة فی القواعد 2:124، والإرشاد 1:394، وولده فی الإیضاح 2:36، والمحقّق الثانی فی جامع المقاصد 4:132.

فإن لم یُشهِد فالأقوی قبول قوله فی قدر المعروف منه بیمینه، ورجوعه به.

«ولو انتفع المرتهن» به بإذنه علی وجه العوض أو بدونه مع الإثم لزمه الاُجرة أو عوض المأخوذ کاللبن و «تقاصّا» ورجع ذو الفضل بفضله. وقیل: تکون النفقة فی مقابلة الرکوب واللبن مطلقاً (1)استناداً إلی روایة (2)حملت علی الإذن فی التصرّف والإنفاق مع تساوی الحقّین (3)ورجّح فی الدروس جواز الانتفاع بما یخاف فوته علی المالک عند تعذّر استئذانه، واستئذان الحاکم (4)وهو حسن.

[الرابعة: جواز الاستقلال باالاستیفاء للمرتهن لو خاف جحود الوارث]

صوت

[*وجدانی فخر]

«الرابعة» :

«یجوز للمرتهن الاستقلال بالاستیفاء» إذا لم یکن وکیلاً «لو خاف جحود الوارث» ولا بیّنة له علی الحقّ «إذ القول قول الوارث مع یمینه فی عدم الدین وعدم الرهن» لو ادّعی المرتهن الدین والرهن. والمرجع فی الخوف إلی القرائن الموجبة للظنّ الغالب بجحوده، وکذا یجوز له ذلک لو خاف جحود الراهن ولم یکن وکیلاً. ولو کان له بیّنة مقبولة عند الحاکم لم یجز له الاستقلال بدون إذنه. ولا یلحق بخوف الجحود احتیاجه إلی الیمین لو اعترف، لعدم التضرّر بالیمین الصادق وإن کان ترکه تعظیماً للّٰه أولی.

[شماره صفحه واقعی : 387]

ص: 540


1- وهو للشیخ فی النهایة:435، والحلبی فی الکافی:334، وظاهر غیرهما کما قاله فی مفتاح الکرامة 5:182.
2- الوسائل 13:134، الباب 12 من أبواب الرهن، الحدیث الأوّل.
3- حملها علی ذلک الفاضل القطیفی فی إیضاح النافع حسب ما نقله عنه فی مفتاح الکرامة 5:182.
4- اُنظر الدروس 3:395.
[الخامسة: حکم البیع الرهن و عتقه و وطئه]

«الخامسة» :

«لو باع أحدهما» بدون الإذن «توقّف علی إجازة الآخر» فإن کان البائع الراهن بإذن المرتهن أو إجازته بطل الرهن من العین والثمن، إلّاأن یشترط کون الثمن رهناً-سواء کان الدین حالاًّ أم مؤجّلاً-فیلزم الشرط. وإن کان البائع المرتهن کذلک بقی الثمن رهناً ولیس له التصرّف فیه إذا کان حقّه مؤجّلاً إلی أن یحلّ. ثمّ إن وافقه جنساً ووصفاً صحّ، وإلّا کان کالرهن.

«وکذا عتق الراهن» یتوقّف علی إجازة المرتهن، فیبطل بردّه ویلزم بإجازته أو سکوته إلی أن فُکّ الرهن بأحد أسبابه. وقیل: یقع العتق باطلاً بدون الإذن السابق (1)نظراً إلی کونه لا یقع موقوفاً «لا» إذا أعتق «المرتهن» فإنّ العتق یقع باطلاً قطعاً متی لم یسبق الإذن؛ إذ «لا عتق إلّافی ملک» (2)ولو سبق وکان العتق عن الراهن أو مطلقاً صحّ. ولو کان عن المرتهن صحّ أیضاً وینتقل ملکه إلی المعتق قبل إیقاع الصیغة المقترنة بالإذن کغیره من المأذونین فیه.

«ولو وطئها الراهن» بإذن المرتهن أو بدونه-وإن فعل محرّماً - «صارت مستولدة مع الإحبال» لأنّها لم تخرج عن ملکه بالرهن وإن مُنع من التصرّف فیها «وقد سبق» فی شرائط المبیع «جواز بیعها» حینئذٍ (3)لسبق حقّ المرتهن علی الاستیلاد المانع منه.

[شماره صفحه واقعی : 388]

ص: 541


1- قاله الشیخ فی المبسوط 2:200، وسلّار فی المراسم:196، وابن زهرة فی الوسیلة:266.
2- الوسائل 16:7، الباب 5 من أبواب کتاب العتق.
3- راجع الصفحة 203، المورد الخامس من الموارد المستثناة من المنع عن بیع اُمّ الولد.

وقیل: یمتنع مطلقاً (1)للنهی عن بیع اُمّهات الأولاد (2)المتناول بإطلاقه هذا الفرد. وفصّل ثالث بإعسار الراهن فتباع، ویساره فتلزمه القیمة تکون رهناً، جمعاً بین الحقّین (3)وللمصنّف فی بعض تحقیقاته (4)تفصیل رابع، وهو بیعها مع وطئه بغیر إذن المرتهن، ومنعه مع وقوعه بإذنه.

وکیف کان، فلا تخرج عن الرهن بالوطء، ولا بالحَبَل، بل یمتنع البیع ما دام الولد (5)لأنّه مانع طارٍ، فإن مات بیعت للرهن، لزوال المانع.

«ولو وطئها المرتهن فهو زانٍ» لأنّه وطأ أمة الغیر بغیر إذنه «فإن أکرهها فعلیه العُشر إن کانت بکراً، وإلّا» تکن بکراً «فنصفه» للروایة (6)والشهرة. «وقیل: مهر المثل» (7)لأنّه عوض الوطء شرعاً. وللمصنّف فی بعض حواشیه قول بتخییر المالک بین الأمرین (8)ویجب مع ذلک أرش البکارة، ولا یدخل فی المهر ولا العشر؛ لأنّه حقّ جنایة وعوض جزء فائت، والمهر علی التقدیرین عوض الوطء.

[شماره صفحه واقعی : 389]

ص: 542


1- قاله المحقّق فی الشرائع 2:82، والعلّامة فی التحریر 2:488.
2- یدلّ علیه ما فی الوسائل 13:51، الباب 24 من أبواب بیع الحیوان.
3- فصّله الشیخ فی الخلاف 3:229، المسألة 19 من کتاب الرهن، والعلّامة فی التذکرة 2:28.
4- نسبه فی المسالک 4:50، إلی بعض حواشیه، والظاهر أ نّها حاشیة القواعد ولا توجد لدینا.
5- فی مصحّحه (ع) و (ر) زیادة: حیّاً.
6- الوسائل 14:537، الباب 35 من أبواب نکاح العبید والإماء، الحدیث الأوّل.
7- نسبه فی مفتاح الکرامة 5:185 إلی الشیخ فی المبسوط والعلّامة فی التذکرة، وانظر المبسوط 2:208 و 4:199، والتذکرة 13:239.
8- لم نعثر علیه فیما بایدینا من کتبه.

ولا یشکل بأنّ البکارة إذا اُخذ أرشُها صارت ثیّباً فینبغی أن یجب مهر الثیّب؛ لأنّه قد صدق «وطئها بکراً وفوّت منها جزءاً» فیجب عوض کلّ منهما؛ لأنّ أحدهما عوض جزء، والآخر عوض منفعة.

«وإن طاوعت» -ه «فلا شیء» لأنّها بغیّ ولا مهر لبغیّ.

وفیه: أنّ الأمة لا تستحقّ المهر ولا تملکه، فلا ینافی ثبوته لسیّدها مع کون التصرّف فی ملکه بغیر إذنه وَ لاٰ تَزِرُ وٰازِرَةٌ وِزْرَ أُخْریٰ) (1)والقول بثبوته علیه مطلقاً أقوی؛ مضافاً إلی أرش البکارة کما مرّ وقد تقدّم مثله (2).

[السادسة: لزوم الرهن من جهة الراهن]

صوت

[*وجدانی فخر]

«السادسة» :

«الرهن لازم من جهة الراهن حتی یخرج عن الحقّ» بأدائه ولو من متبرّع غیره. وفی حکمه ضمان الغیر له مع قبول المرتهن، والحوالة به، وإبراء المرتهن له منه. وفی حکمه الإقالة المسقطة للثمن المرهون به، أو المثمن المسلم فیه المرهون به. والضابط: براءة ذمّة الراهن من جمیع الدین.

ولو خرج من بعضه، ففی خروج الرهن أجمع أو بقائه کذلک أو بالنسبة، أوجه ویظهر من العبارة بقاؤه أجمع، وبه صرّح فی الدروس (3)ولو شرط کونه رهناً علی المجموع خاصّة تعیّن الأوّل، کما أ نّه لو جعله رهناً علی کلّ جزء منه فالثانی.

وحیث یحکم بخروجه عن الرهانة «فیبقی أمانة فی ید المرتهن»

[شماره صفحه واقعی : 390]

ص: 543


1- الأنعام:164.
2- فی بیع الحیوان فی المسألة الثالثة، راجع الصفحة 240-242.
3- الدروس 3:402-403.

مالکیّة لا یجب تسلیمه إلّامع المطالبة؛ لأنّه مقبوض بإذنه وقد کان وثیقة وأمانة، فإذا انتفی الأوّل بقی الثانی. ولو کان الخروج من الحقّ بإبراء المرتهن من غیر علم الراهن وجب علیه إعلامه به أو ردّ الرهن، بخلاف ما إذا علم.

«ولو شرط کونه مبیعاً عند الأجل بطلا» الرهن والبیع؛ لأنّ الرهن لا یؤقّت والبیع لا یعلّق. «و» لو قبضه کذلک «ضمنه بعد الأجل» لأنّه حینئذ بیع (1)فاسد، وصحیحه مضمون ففاسده کذلک «لا قبله» لأنّه حینئذٍ رهن فاسد، وصحیحه غیر مضمون ففاسده کذلک، قاعدة مطرّدة. ولا فرق فی ذلک بین علمهما بالفساد، وجهلهما، والتفریق.

[السابعة: دخول النماء المتجدد فی الرهن]

«السابعة» :

«یدخل النماء المتجدّد» المنفصل کالولد والثمرة «فی الرهن علی الأقرب» بل قیل: إنّه إجماع (2)ولأنّ من شأن النماء تبعیّة الأصل «إلّامع شرط عدم الدخول» فلا إشکال حینئذٍ فی عدم دخوله، عملاً بالشرط، کما أ نّه لو شرط دخوله ارتفع الإشکال. وقیل: لا یدخل بدونه للأصل ومنع الإجماع والتبعیّة فی الملک، لا فی مطلق الحکم (3)وهو أظهر. ولو کان متّصلاً-کالطول والسمن-دخل إجماعاً.

[الثامنة: انتقال حق الرهانة بالموت]

«الثامنة» :

«ینتقل حقّ الرهانة بالموت» لأنّه مقتضی لزوم العقد من طرف الراهن؛

[شماره صفحه واقعی : 391]

ص: 544


1- فی (ف) ومحتمل (ع) : مبیع.
2- قاله ابن إدریس فی السرائر 2:424.
3- قاله العلّامة فی القواعد 2:124.

ولأ نّه وثیقة علی الدین، فیبقی ما بقی ما لم یسقطه المرتهن «لا الوکالة والوصیّة» لأنّهما إذن فی التصرّف یقتصر بهما علی من أذن له، فإذا مات بطل، کنظائره من الأعمال المشروطة بمباشرٍ معیّن «إلّامع الشرط» بأن یکون للوارث بعده، أو لغیره فیلزم عملاً بالشرط.

[*وجدانی فخر]

«وللراهن الامتناع من استئمان الوارث» وإن شرط له وکالة البیع والاستیفاء؛ لأنّ الرضا بتسلیم المورّث لا یقتضیه، ولاختلاف الأشخاص فیه «وبالعکس» للوارث الامتناع من استئمان الراهن علیه «فلیتّفقا علی أمین» یضعانه تحت یده وإن لم یکن عدلاً؛ لأنّ الحقّ لا یعدوهما فیتقیّد برضاهما «وإلّا» یتّفقا «فالحاکم» یعیّن له عدلاً یقبضه لهما. وکذا لو مات الراهن فلورثته الامتناع من إبقائه فی ید المرتهن؛ لأنّه فی القبض بمنزلة الوکیل تبطل بموت الموکّل وإن کانت مشروطة فی عقد لازم، إلّاأن یشترط استمرار الوضع بعد موته، فیکون بمنزلة الوصیّ فی الحفظ.

[التاسعة: عدم ضمان المرتهن]

«التاسعة» :

«لا یضمن (1)المرتهن» الرهن إذا تلف فی یده «إلّابتعدٍّ أو تفریط» ولا یسقط بتلفه شیء من حقّ المرتهن، فإن تعدّی فیه أو فرّط ضمنه «فتلزم قیمته یوم تلفه» إن کان قیمیّاً «علی الأصحّ» لأنّه وقت الانتقال إلی القیمة، والحقّ قبله کان منحصراً فی العین وإن کانت مضمونة.

ومقابل الأصحّ اعتبار قیمته یوم القبض أو أعلی القیم من یوم القبض إلی

[شماره صفحه واقعی : 392]

ص: 545


1- فی (ق) و (س) : لا یضمنه.

یوم التلف، أو من حین التلف إلی حین الحکم علیه بالقیمة کالغاصب.

ویضعّف بأ نّه قبل التفریط غیر مضمون فکیف تعتبر قیمته فیه؟ وبأنّ المطالبة لا دخل لها فی ضمان القیمی [ فالأقوی الأوّل مطلقاً ] (1).

هذا إذا کان الاختلاف بسبب السوق أو نقص فی العین غیر مضمون. أمّا لو نقصت العین بعد التفریط بهزال ونحوه ثم تلف، اعتبر أعلی القیم المنسوبة إلی العین من حین التفریط إلی التلف. ولو کان مثلیّاً ضمنه بمثله إن وجد، وإلّا فقیمة المثل عند الأداء علی الأقوی؛ لأنّ الواجب عنده (2)إنّما کان المثل وإن کان متعذّراً، وانتقاله إلی القیمة بالمطالبة، بخلاف القیمی؛ لاستقرارها فی الذمّة من حین التلف مطلقاً.

«ولو اختلفا فی القیمة حلف المرتهن» لأنّه المنکر، والأصل برائته من الزائد. وقیل: الراهن (3)نظراً إلی کون المرتهن صار خائناً بتفریطه، فلا یقبل قوله.

ویضعّف بأنّ قبول قوله من جهة إنکاره، لا من حیث کونه أمیناً أو خائناً.

[العاشرة: حکم اختلاف الراهن و المرتهن]

«العاشرة» :

«لو اختلفا فی» قدر «الحقّ المرهون به حلف الراهن علی الأقرب» لأصالة عدم الزیادة وبراءة ذمّته منها، ولأ نّه منکر، وللروایة (4)وقیل: قول

[شماره صفحه واقعی : 393]

ص: 546


1- لم یرد فی (ف) . وفی (ع) و (ش) ورد فی الهامش بلفظ «والأقوی. . .» وشُطب علیه فی الأوّل منهما.
2- أی عند الأداء.
3- قاله الإسکافی، نقله عنه وعن جمع آخر العلّامة فی المختلف 5:401.
4- الوسائل 13:137، الباب 17 من أبواب الرهن، الحدیث الأوّل.

المرتهن (1)استناداً إلی روایة ضعیفة (2).

«ولو اختلفا فی الرهن والودیعة» بأن قال المالک: هو ودیعة، وقال الممسک: هو رهن «حلف المالک» لأصالة عدم الرهن، ولأ نّه منکر، وللروایة الصحیحة (3)وقیل: یحلف الممسک (4)استناداً إلی روایة ضعیفة (5)وقیل: الممسک إن اعترف له المالک بالدین، والمالک إن أنکره (6)جمعاً بین الأخبار وللقرینة (7)وضعف المقابل یمنع من تخصیص الآخر (8).

«ولو اختلفا فی عین الرهن» فقال: رهنتک العبد، فقال: بل الجاریة «حلف الراهن» خاصّة «وبطلا» لانتفاء ما یدّعیه الراهن بإنکار المرتهن؛ لأنّه جائز

[شماره صفحه واقعی : 394]

ص: 547


1- قاله الإسکافی حسب ما نقله العلّامة فی المختلف 5:402.
2- الوسائل 13:138، الباب 17 من أبواب الرهن، الحدیث 4. وضعفها للسکونی، راجع فهارس المسالک 16:301.
3- الوسائل 13:136، الباب 16 من أبواب الرهن، الحدیث الأوّل.
4- قاله الصدوق فی المقنع:384-385، والشیخ فی الاستبصار 3:123.
5- الوسائل 13:136-137، الباب 16 من أبواب الرهن، الحدیث 2 و 3. وضعف الحدیث 2 بحسن بن محمّد بن سماعة، والحدیث 3 بعباد بن صهیب. راجع فهارس المسالک 16:288، وجامع الرواة 1:430.
6- قاله ابن حمزة فی الوسیلة:266.
7- لأنّ الاعتراف بالدین قرینة علی أنّ المال فی ید الممسک رهن.
8- قال بعض المحشّین: هذا ردّ للقولین، فإنّ ضعف الروایة الضعیفة یمنع من تخصیص الخبر الصحیح، فإنّه عامّ والتفصیل بالجمع یخصّصه، ویمکن أن یرید بالمقابل ما یشمل القرینة، فإنّ کون اعتراف المالک بالدین قرینة علی ذلک ضعیف (هامش ر) .

من قبله فیبطل بإنکاره لو کان حقّاً، وانتفاء ما یدّعیه المرتهن بحلف الراهن.

[*وجدانی فخر]

«ولو کان» الرهن «مشروطاً فی عقد لازم تحالفا» لأنّ إنکار المرتهن هنا یتعلّق بحقّ الراهن حیث إنّه یدّعی عدم الوفاء بالشرط الذی هو رکن من أرکان ذلک العقد اللازم، فیرجع الاختلاف إلی تعیین (1)الثمن؛ لأنّ شرط الرهن من مکمّلاته، فکلٌّ یدّعی ثمناً غیر ما یدّعیه الآخر، فإذا تحالفا بطل الرهن وفسخ المرتهن العقد المشروط فیه إن شاء ولم یمکن استدراکه کما لو مضی الوقت المحدود له. وقیل: یقدّم قول الراهن کالأوّل (2).

[الحادیة عشرة: او ادی دینا و عین به رهنا]

«الحادیة عشرة» :

«لو أدّی دیناً وعیّن به رهناً» بأن کان علیه دیون وعلی کلّ واحد رهن خاصّ فقصد بالمؤدّی أحد الدیون بخصوصه لیفکّ رهنه «فذاک» هو المتعیّن؛ لأنّ مرجع التعیین إلی قصد المؤدّی «وإن أطلق» ولم یسمِّ أحدها لفظاً لکن قصده «فتخالفا فی القصد» فادّعی کلّ منهما قصد الدافع دیناً غیر الآخر «حلف الدافع» علی ما ادّعی قصده؛ لأنّ الاعتبار بقصده وهو أعلم به، وإنّما احتیج إلی الیمین مع أنّ مرجع النزاع إلی قصد الدافع ودعوی الغریم العلم به غیر معقولة (3)لإمکان اطّلاعه علیه بإقرار القاصد. ولو تخالفا فیما تلفّظ بإرادته فکذلک، ویمکن ردّه إلی ما ذکره من التخالف فی القصد؛ إذ العبرة به، واللفظ کاشف عنه.

«وکذا لو کان علیه دین خال (4)» عن الرهن، وآخر به رهن «فادّعی

[شماره صفحه واقعی : 395]

ص: 548


1- فی (ع) : تعیّن.
2- قاله العلّامة فی القواعد 2:128.
3- فی (ع) و (ر) : غیر معقول.
4- فی (ق) و (س) ونسخة (ع) من الشرح: حالّ. لکنّ عبارة الشارح تلائم ما أثبتناه.

الدفع عن المرهون به» لیفکّ الرهن، وادّعی الغریم الدفع عن الخالی لیبقی الرهن فالقول قول الدافع مع یمینه؛ لأنّ الاختلاف یرجع إلی قصده الذی لا یعلم إلّامن قبله کالأوّل (1).

[الثانیة عشرة: لو اختلفا فی ما یباع به الرهن]

«الثانیة عشرة» :

«لو اختلفا فیما یباع به الرهن» فأراد المرتهن بیعه بنقد، والراهن بغیره «بیع بالنقد الغالب» سواء وافق مراد أحدهما أم خالفهما. والبائع المرتهن إن کان وکیلاً والغالب موافق لمراده أو رجع إلی الحقّ، وإلّا فالحاکم «فإن غلب نقدان بیع بمشابه الحقّ» منهما إن اتّفق «فإن باینهما عیّن الحاکم» إن امتنعا من التعیین.

وإطلاق الحکم بالرجوع إلی تعیین الحاکم یشمل ما لو کان أحدهما أقرب إلی الصرف إلیٰ الحقّ (2)وعدمه. وفی الدروس: لو کان أحدهما-وعنی به المتباینین-أسهل صرفاً إلی الحقّ تعیّن (3)وهو حسن. وفی التحریر: لو بایناه بیع بأوفرهما حظّاً (4)وهو أحسن، فإنّه ربما کان عسر الصرف أصلح للمالک، وحیث یباع بغیر مراده (5)ینبغی مراعاة الحظّ له کغیره ممّن یلی علیه الحاکم.

[شماره صفحه واقعی : 396]

ص: 549


1- یعنی مثل الصورة السابقة.
2- یعنی حقّ المرتهن.
3- الدروس 3:400.
4- التحریر 2:484، المسألة 3717 وفیه: فإن تساویا بیع. . . .
5- یعنی المالک الراهن.
کتاب الحَجر
اشارة

[شماره صفحه واقعی : 397]

ص: 550

[شماره صفحه واقعی : 398]

ص: 551

صوت

[*وجدانی فخر]

«کتاب الحَجر»

[اسبابه]

«وأسبابه ستّة» بحسب ما جرت العادة بذکره فی هذا الباب، وإلّا فهی أزید من ذلک مفرّقة فی تضاعیف الکتاب، کالحجر علی الراهن فی المرهون، وعلی المشتری فیما اشتراه قبل دفع الثمن، وعلی البائع فی الثمن المعیّن قبل تسلیم المبیع، وعلی المکاتب فی کسبه لغیر الأداء والنفقة، وعلی المرتدّ الذی یمکن عوده إلی الإسلام.

والستّة المذکورة هنا هی: «الصغر، والجنون، والرقّ، والفَلَس، والسفه، والمرض» المتصّل بالموت.

«ویمتدّ حَجر الصغیر حتی یبلغ» بأحد الاُمور المذکورة فی کتاب الصوم (1)«ویرشد، بأن یُصلح مالَه» بحیث یکون له ملکة نفسانیّة تقتضی إصلاحه وتمنع إفساده وصرفه فی غیر الوجوه اللائقة بأفعال العقلاء، لا مطلق الإصلاح. فإذا تحقّقت الملکة المذکورة مع البلوغ ارتفع عنه الحجر «وإن کان فاسقاً» علی المشهور؛ لإطلاق الأمر بدفع أموال الیتامی إلیهم بإیناس الرشد (2)

[شماره صفحه واقعی : 399]

ص: 552


1- راجع الجزء الأوّل:425.
2- النساء:6.

من غیر اعتبار أمر آخر معه. والمفهوم من الرشد عرفاً هو إصلاح المال علی الوجه المذکور وإن کان فاسقاً.

وقیل: یعتبر مع ذلک العدالة (1)فلو کان مصلحاً لماله غیر عدل فی دینه لم یرتفع عنه الحجر، للنهی عن إیتاء السفهاء المال (2)وما روی أنّ شارب الخمر سفیه (3)ولا قائل بالفرق. وعن ابن عبّاس أنّ الرشد هو الوقار والحلم والعقل (4).

وإنّما یعتبر علی القول بها فی الابتداء، لافی الاستدامة، فلو عرض الفسق بعد العدالة قال الشیخ: الأحوط أن یُحجر علیه (5)مع أ نّه شرطها ابتداءً. ویتوجّه علی ذلک أ نّها لو کانت شرطاً فی الابتداء لاعتبرت بعده لوجود المقتضی.

«ویختبر» من یراد معرفة رشده «بملائمه» من التصرّفات والأعمال، لیظهر اتّصافه بالملکة وعدمه، فمن کان من أولاد التجّار فوّض إلیه البیع والشراء بمعنی مماکسته فیهما علی وجههما، ویراعی إلی أن یتمّ مساومته ثمّ یتولّاه الولیّ إن شاء، فإذا تکرّر منه ذلک وسلم من الغبن والتضییع فی (6)غیر وجهه فهو رشید.

وإن کان من أولاد من یُصان عن ذلک (7)اختبر بما یناسب حال أهله، إمّا

[شماره صفحه واقعی : 400]

ص: 553


1- قاله الشیخ فی المبسوط 2:284، والخلاف 3:283-284 المسألة 3 من کتاب الحجر.
2- النساء:5.
3- الوسائل 13:442، الباب 53 من أبواب الوصیة، الحدیث 2، وتفسیر العیاشی 1:220، الحدیث 22.
4- الدر المنثور 2:121.
5- الخلاف 3:289، المسألة 8 من کتاب الحجر.
6- فی (ع) بدل «فی» : من.
7- یعنی لیس شغله التجارة.

بأن یسلّم إلیه نفقة مدّة لینفقها فی مصالحه أو مواضعها التی عُیّنت له، أو بأن یستوفی الحساب علی معاملیهم، أو نحو ذلک، فإن وفی بالأفعال الملائمة فهو رشید. ومن تضییعه: إنفاقه فی المحرّمات، والأطعمة النفسیة التی لا تلیق بحاله بحسب وقته وبلده وشرفه وضِعَته، والأمتعة واللباس کذلک.

وأمّا صرفه فی وجوه الخیر من الصدقات وبناء المساجد وإقراء الضیف، فالأقوی أ نّه غیر قادح مطلقاً؛ إذ لا سرف فی الخیر، کما لا خیر فی السرف (1).

وإن کان اُنثی اختبرت بما یناسبها من الأعمال، کالغزل والخیاطة، وشراء آلاتهما المعتادة لأمثالها بغیر غبن، وحفظ ما یحصل فی یدها من ذلک، والمحافظة علی اُجرة مثلها إن عملت للغیر، وحفظ ما تلیه من أسباب البیت ووضعه علی وجهه، وصون أطعمته التی تحت یدها عن مثل الهرّة والفأر ونحو ذلک، فإذا تکرّر ذلک علی وجه الملکة ثبت الرشد، وإلّا فلا.

ولا یقدح فیها وقوع ما ینافیها نادراً من الغلط والانخداع فی بعض الأحیان؛ لوقوعه کثیراً من الکاملین. ووقت الاختبار قبل البلوغ، عملاً بظاهر الآیة (2).

«ویثبت الرشد» لمن لم یختبر «بشهادة النساء فی النساء لا غیر» لسهولة اطلاعهنّ علیهنّ غالباً عکس الرجال «وبشهادة الرجال مطلقاً» ذکراً کان المشهود علیه أم اُنثی؛ لأنّ شهادة الرجال غیر مقیّدة. والمعتبر فی شهادة الرجال اثنان وفی النساء أربع. ویثبت رشد الاُنثی بشهادة رجل وامرأتین أیضاً وبشهادة أربع خناثی.

[*وجدانی فخر]

«ولا یصحّ إقرار السفیه بمال» ویصحّ بغیره کالنسب وإن أوجب النفقة.

[شماره صفحه واقعی : 401]

ص: 554


1- عوالی اللآلئ 2:291، مع تفاوت یسیر.
2- النساء:6.

وفی الإنفاق علیه (1)من ماله أو بیت المال قولان (2)أجودهما الثانی، وکالإقرار بالجنایة الموجبة للقصاص وإن کان نفساً «ولا تصرّفه فی المال» وإن ناسب أفعال العقلاء.

ویصحّ تصرّفه فیما لا یتضمّن إخراج المال کالطلاق والظهار والخلع. «ولا یسلّم عوض الخلع إلیه» لأنّه تصرّف مالیّ ممنوع منه.

«ویجوز أن یتوکّل لغیره فی سائر العقود» أی جمیعها وإن کان قد ضعّف إطلاقه علیه (3)بعض أهل العربیّة، حتی عدّه فی «درّة الغوّاص» من أوهام الخواص (4)وجعله مختصّاً بالباقی أخذاً له من السؤر وهو البقیّة، وعلیه جاء قول النبیّ صلی الله علیه و آله لابن غیلان لمّا أسلم علی عشر نسوة: «أمسک علیک أربعاً، وفارق سائرهن» (5)لکن قد أجازه بعضهم (6)وإنّما جاز توکیل غیره له؛ لأنّ عبارته لیست مسلوبة مطلقاً، بل ممّا یقتضی التصرّف فی ماله.

«ویمتدّ حجر المجنون» فی التصرّفات المالیّة وغیرها «حتی یفیق» ویکمل عقله.

«والولایة فی مالهما» أی الصغیر والمجنون «للأب والجدّ» له

[شماره صفحه واقعی : 402]

ص: 555


1- أی علی المقرّ له بالنسب.
2- القول بالإنفاق من بیت المال للشیخ فی المبسوط 2:287، والعلّامة فی القواعد 2:138، والمحقّق الثانی فی جامع المقاصد 5:201. وأمّا القول بأ نّه من ماله فلم نعثر علیه، نعم نقل فی جامع المقاصد 5:201 عن حواشی الشهید: بأنه لو قیل یکون من ماله لکان حسناً.
3- یعنی إطلاق «سائر» علی «جمیع» .
4- اُنظر تاج العروس 3:251.
5- کنز العمال 16:330، الحدیث 44765.
6- اُنظر صحاح اللغة 2:692، وتاج العروس 3:251.

وإن علا «فیشترکان فی الولایة» لو اجتمعا، فإن اتّفقا علی أمر نفذ، وإن تعارضا قدّم عقد السابق، فإن اتّفقا ففی بطلانه أو ترجیح الأب أو الجدّ أوجه «ثم الوصیّ» لأحدهما مع فقدهما «ثم الحاکم» مع فقد الوصیّ.

«والولایة فی مال السفیه الذی لم یسبق رشده کذلک» للأب والجدّ إلی آخر ما ذکر، عملاً بالاستصحاب «فإن (1)سبق» رشده وارتفع الحجر عنه بالبلوغ معه ثم لحقه السفه «فللحاکم» الولایة دونهم؛ لارتفاع الولایة عنه بالرشد فلا تعود إلیهم إلّابدلیل، وهو منتفٍ. والحاکم ولیّ عام لا یحتاج إلی دلیل وإن تخلّف فی بعض الموارد. وقیل: الولایة فی ماله للحاکم مطلقاً (2)لظهور توقّف الحجر علیه ورفعه علی حکمه فی کون النظر إلیه.

«والعبد ممنوع» من التصرّف «مطلقاً» فی المال وغیره سواء أحلنا ملکه أم قلنا به، عدا الطلاق فإنّ له إیقاعه وإن کره المولی.

«والمریض ممنوع ممّا زاد عن الثلث» إذا تبرّع به، أمّا لو عاوض علیه بثمن مثله نفذ «وإن نجّز» ما تبرّع به فی مرضه، بأن وهبه أو وقفه أو تصدّق به أو حابی به فی بیع أو (3)إجارة «علی الأقوی» للأخبار الکثیرة الدالّة علیه (4)

[شماره صفحه واقعی : 403]

ص: 556


1- فی (ق) و (س) : وإن.
2- قاله الشیخ فی المبسوط 2:286، والمحقّق فی الشرائع 2:103، والعلّامة فی القواعد 2:138 وغیرهم.
3- فی (ش) و (ف) : بدل «أو» : و.
4- اُنظر الوسائل 13:144، الباب 3 من أحکام الحجر، و 384، الباب 17 من الوصایا، الحدیث 11 و 13-16، و 365-367 الباب 11 من الأبواب الحدیث 6 و 11، و 363، الباب 10 من الأبواب، الحدیث 8، و 422-423 الباب 39 من الأبواب الأحادیث 1 و 2 و 4 وغیرها من الأحادیث.

منطوقاً ومفهوماً وقیل: یمضی من الأصل (1)للأصل، وعلیه شواهد من الأخبار (2).

«ویثبت الحجر علی السفیه بظهور سفهه وإن لم یحکم الحاکم به» لأنّ المقتضی له هو السفه، فیجب تحقّقه بتحقّقه، ولظاهر قوله تعالی: فَإِنْ کٰانَ اَلَّذِی عَلَیْهِ اَلْحَقُّ سَفِیهاً) (3)حیث أثبت علیه الولایة بمجرّده

[*وجدانی فخر]

«ولا یزول» الحجر عنه «إلّابحکمه» لأنّ زوال السفه یفتقر إلی الإجتهاد وقیام الأمارات؛ لأنّه أمر خفیّ فیناط بنظر الحاکم.

وقیل: یتوقّفان علی حکمه (4)لذلک. وقیل: لا فیهما (5)وهو الأقوی؛ لأنّ المقتضی للحجر هو السفه فیجب أن یثبت بثبوته ویزول بزواله، ولظاهر قوله تعالی: فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إِلَیْهِمْ أَمْوٰالَهُمْ) (6)حیث علّق الأمر بالدفع علی إیناس الرشد، فلا یتوقّف علی أمر آخر.

«ولو عامله العالم بحاله استعاد ماله» مع وجوده؛ لبطلان المعاملة «فإن تلف فلا ضمان» لأنّ المعامل قد ضیّع ماله بیده، حیث سلّمه إلی من نهی اللّٰه تعالی عن إیتائه (7)ولو کان جاهلاً بحاله فله الرجوع مطلقاً؛ لعدم تقصیره. وقیل:

[شماره صفحه واقعی : 404]

ص: 557


1- قاله المفید فی المقنعة:671، والشیخ فی النهایة 618 و 620، والقاضی فی المهذّب 1:420، وابن حمزة فی الوسیلة:372، وابن إدریس فی السرائر 3:14-15 و 176 و 200-وفیها وهو الأظهر فی المذهب-و 221، وغیرهم.
2- اُنظر الوسائل 13:381، الباب 17 من أبواب أحکام الوصایا الأحادیث 1-10.
3- البقرة:282.
4- قاله الشیخ فی المبسوط 2:286، والعلّامة فی القواعد 2:137، والإرشاد 1:397.
5- جامع المقاصد 5:196.
6- النساء:6.
7- فی قوله تعالی وَ لاٰ تُؤْتُوا اَلسُّفَهٰاءَ أَمْوٰالَکُمُ النساء:5.

لا ضمان مع التلف مطلقاً (1)لتقصیر من عامله قبل اختباره. وفصّل ثالث فحکم بذلک مع قبض السفیه المال بإذن مالکه، ولو کان بغیر إذنه ضمّنه مطلقاً (2)لأنّ المعاملة الفاسدة لا یترتّب علیها حکم فیکون قابضاً للمال بغیر إذن فیضمنه، کما لو أتلف مالاً أو غصبه بغیر إذن مالکه. وهو حسن.

«وفی إیداعه أو إعارته أو إجارته فیتلف العین نظر» من تفریطه بتسلیمه وقد نهی اللّٰه تعالی عنه بقوله: وَ لاٰ تُؤْتُوا اَلسُّفَهٰاءَ أَمْوٰالَکُمُ) (3)فیکون بمنزلة من ألقی ماله فی البحر، ومن عدم تسلیطه علی الإتلاف؛ لأنّ المال فی هذه المواضع أمانة یجب حفظه، والإتلاف حصل من السفیه بغیر إذن، فیضمنه کالغصب والحال أ نّه بالغ عاقل. وهذا هو الأقوی.

«ولا یرتفع الحجر عنه ببلوغه خمساً وعشرین سنة» إجماعاً منّا؛ لوجود المقتضی للحجر وعدم صلاحیّة هذا السنّ لرفعه. ونبّه بذلک علی خلاف بعض العامة (4)حیث زعم أ نّه متی بلغ خمساً وعشرین سنة یفکّ حجره وإن کان سفهیاً.

«ولا یمنع من الحجّ الواجب مطلقاً» سواء زادت نفقته عن نفقة الحضر

[شماره صفحه واقعی : 405]

ص: 558


1- وهو للشیخ فی المبسوط 2:285، والمحقّق فی الشرائع 2:102، والعلّامة فی القواعد 2:138، والمحقّق الثانی فی جامع المقاصد 5:197، وغیرهم.
2- الظاهر من العبارة أنّ القائل بهذا التفصیل مقابل للقولین الأوّلین، ولیس کذلک، بل یمکن أن یکون القائل بالقول الثانی مفصّلاً هنا. وقد أشار إلی هذا السید العاملی فی مفتاح الکرامة 5:278 بقوله: وقد جعله فی الروضة قولاً ثالثاً مقابلاً للقولین الأولین ولیس کذلک، بل لم یخالف فیه أحد منّا ولا من العامة.
3- النساء:5.
4- وهو أبو حنیفة کما فی بدایة المجتهد 2:279، والفتاوی الهندیة 5:56.

أم لا، وسواء وجب بالأصل أم بالعارض-کالمنذور قبل السفه-لتعیّنه علیه. ولکن لا یسلّم النفقة، بل یتولّاها الولیّ أو وکیله «ولا من» الحجّ «المندوب إذا (1)استوت نفقته» حضراً وسفراً. وفی حکم استواء النفقة ما لو تمکّن فی السفر من کسب یجبر الزائد بحیث لا یمکن فعله فی الحضر.

«وتنعقد یمینه» لو حلف «ویکفّر بالصوم» لو حنث؛ لمنعه من التصرّف المالی. ومثله العهد والنذر، وإنّما ینعقد ذلک حیث لا یکون متعلّقه المال لیمکن الحکم بالصحّة، فلو حلف أو نذر أن یتصدّق بمال لم ینعقد نذره؛ لأنّه تصرّف مالی.

هذا مع تعیّنه، أمّا لو کان مطلقاً لم یبعد أن یراعی فی إنفاذه الرشد.

«وله العفو عن القصاص» لأنّه لیس بمالیّ «لا الدیة» لأنّه تصرّف مالیّ، وله الصلح عن القصاص علی مال، لکن لا یسلّم إلیه.

[شماره صفحه واقعی : 406]

ص: 559


1- فی (ق) و (س) : إن.
کتاب الضمان
اشارة

[شماره صفحه واقعی : 407]

ص: 560

[شماره صفحه واقعی : 408]

ص: 561

صوت

[*وجدانی فخر]

«کتاب الضمان»

[والمراد به ]

الضمان بالمعنی الأخصّ قسیم الحوالة والکفالة، لا الأعمّ الشامل لهما «وهو التعهّد بالمال» أی الالتزام به «من البریء» من مال مماثل لما ضمنه للمضمون عنه. وبقید «المال» خرجت الکفالة فإنّها تعهّد بالنفس، وب «البریء» الحوالة بناءً علی اشتراطها بشغل ذمّة المحال علیه للمحیل بما أحال به.

[شروط الضامن]

صوت

[*وجدانی فخر]

«ویشترط کماله» أی کمال الضامن المدلول علیه بالمصدر (1)أو اسم الفاعل (2)أو المقام «وحرّیته» فلا یصحّ ضمان العبد فی المشهور؛ لأ نّه لا یقدر علی شیء. وقیل: یصحّ ویتبع به بعد العتق (3)«إلّاأن یأذن المولی فیثبت» المال «فی ذمّة العبد» لا فی مال المولی؛ لأنّ إطلاق الضمان أعمّ من کلّ منهما، فلا یدلّ علی الخاصّ. وقیل: یتعلّق

[شماره صفحه واقعی : 409]

ص: 562


1- یعنی «الضمان» فی قوله: کتاب الضمان.
2- یعنی «البریء» فی کلام الماتن.
3- قاله العلّامة فی المختلف 5:468.

بکسبه (1)حملاً علی المعهود من الضمان الذی یستعقب الأداء. وربما قیل بتعلّقه بمال المولی مطلقاً، کما لو أمره بالاستدانة (2)وهو متّجه. «إلّاأن یشترط» کونه «من مال المولی» فیلزم بحسب ما شرط ویکون حینئذٍ کالوکیل. ولو شرطه من کسبه فهو کما لو شرط من مال المولی؛ لأنّه من جملته. ثمّ إن وفی الکسب بالحقّ المضمون، وإلّا ضاع ما قصر. ولو اُعتق العبد قبل إمکان تجدّد شیء من الکسب ففی بطلان الضمان أو بقاء التعلّق به وجهان.

«ولا یشترط علمه بالمستحقّ» للمال المضمون وهو المضمون له بنسبه ووصفه؛ لأن الغرض إیفاؤه (3)الدین، وهو لا یتوقّف علی ذلک. وکذا لا یشترط معرفة قدر الحقّ المضمون. ولم یذکره المصنّف، ویمکن إرادته من العبارة بجعل المستحقّ مبنیّاً للمجهول (4)فلو ضمن ما فی ذمّته صحّ علی أصحّ القولین (5)

[شماره صفحه واقعی : 410]

ص: 563


1- لم نعثر علی القائل کما اعترف به السید العاملی فی مفتاح الکرامة 5:359، نعم نقله الشیخ فی المبسوط 2:335 بلفظ «قیل» وجعله العلّامة فی القواعد 2:156، احتمالاً، ومثله المحقّق الثانی فی جامع المقاصد 5:313، ونقله العلّامة فی التذکرة (الحجریّة) 2:87 عن بعض العامّة.
2- قاله الإسکافی علی ما نقل عنه العلّامة فی المختلف 5:468.
3- فی (ع) : إیفاء.
4- فی (ش) و (ر) : للمفعول.
5- وهو للشیخ المفید فی المقنعة:815، والشیخ فی النهایة:315، والسیّد ابن زهرة فی الغنیة:260، والمحقّق فی الشرائع 2:109، وغیرهم. والقول الآخر أ نّه لا یصحّ؛ لأنّه مجهول فیلزم الغرر وهو للشیخ فی المبسوط 2:335، والخلاف 3:319، المسألة 13، وابن إدریس فی السرائر 2:72.

للأصل، وإطلاق النصّ (1)ولأنّ (2)الضمان لا ینافیه الغرر؛ لأنّه لیس معاوضة، لجوازه من المتبرّع. هذا إذا أمکن العلم به بعد ذلک کالمثال، فلو لم یمکن ک «ضمنت لک شیئاً ممّا فی ذمّته» لم یصحّ قطعاً، وعلی تقدیر الصحّة یلزمه ما تقوم به البیّنة أن (3)کان لازماً للمضمون عنه وقت الضمان، لا ما یتجدّد، أو یوجد فی دفتر، أو یقرّ به المضمون عنه، أو یحلف علیه المضمون له بردّ الیمین من المضمون عنه؛ لعدم دخول الأوّل فی الضمان، وعدم ثبوت الثانی، وعدم نفوذ الإقرار فی الثالث علی الغیر، وکون الخصومة حینئذٍ مع الضامن والمضمون عنه (4)فلا یلزمه ما یثبت بمنازعة غیره-کما لا یثبت ما یقرّ به-فی الرابع.

نعم، لو کان الحلف بردّ الضامن ثبت ما حلف علیه.

«و» کذا «لا» یشترط علمه ب «الغریم» وهو المضمون عنه؛ لأنّه وفاء دین عنه، وهو جائز عن کلّ مدیون. ویمکن أن یرید به الأعمّ منه ومن المضمون له، ویرید بالعلم به الإحاطة بمعرفة حاله من نسب أو وصفٍ بسهولة الاقتضاء وما شاکله؛ لأنّ الغرض إیفاؤه الدین، وذلک لا یتوقّف علی معرفته کذلک

[*وجدانی فخر]

«بل تمیّزهما (5)» أی المستحقّ والغریم، لیمکن توجّه القصد إلیهما. أمّا

[شماره صفحه واقعی : 411]

ص: 564


1- اُنظر الوسائل 13:151، الباب 3 من أبواب الضمان، الحدیث الأوّل، و 153، الباب 5 من الأبواب، الحدیث الأوّل، و 92، الباب 9 من أبواب الدین، الحدیث 5. والمستدرک 13:435، الباب الأوّل من أبواب الضمان، الحدیث 2.
2- فی (ع) و (ش) : وأنّ.
3- فی (ر) : أ نّه.
4- کذا فی النسخ، ولعلّ الأنسب: المضمون له. راجع هامش (ر) .
5- یعنی یشترط تمیّزهما.

الحقّ فلیمکن أداؤه، وأمّا المضمون له فلیمکن إیفاؤه، وأمّا المضمون عنه فلیمکن القصد إلیه.

ویشکل بأنّ المعتبر القصد إلی الضمان، وهو التزام المال الذی یذکره المضمون له، وذلک غیر متوقّف علی معرفة من علیه الدین، فلو قال شخص: «إنّی أستحقّ فی ذمّة آخر مئة درهم» مثلاً، فقال آخر: «ضمنتها لک» کان قاصداً إلی عقد الضمان عمّن کان علیه الدین مطلقاً، ولا دلیل علی اعتبار العلم بخصوصیّته (1).

[اشتراط الایجاب و العقول فیه]

ولابدّ له من إیجاب وقبول مخصوصین؛ لأنّه من العقود اللازمة الناقلة للمال من ذمّة المضمون عنه إلی ذمّة الضامن «والإیجاب ضمنت، وتکفّلت» ویتمیّز عن مطلق الکفالة بجعل متعلّقها المال «وتقبّلت، وشبهه» من الألفاظ الدالّة علیه صریحاً «ولو قال مالک عندی، أو علیّ، أو ما علیه علیّ، فلیس بصریح» لجواز إرادته أنّ للغریم تحت یده مالاً، أو أ نّه قادر علی تخلیصه، أو أنّ علیه السعی أو المساعدة، ونحوه.

وقیل: إنّ «علیّ» ضمان؛ لاقتضاء «علیّ» الالتزام، ومثله «فی ذمّتی» (2). وهو متّجه. أمّا «ضمانه علیّ» فکافٍ؛ لانتفاء الاحتمال مع تصریحه بالمال.

«فیقبل المستحقّ» وهو المضمون له «وقیل: یکفی رضاه» بالضمان وإن لم یصرّح بالقبول (3)لأنّ حقّه یتحوّل من ذمّة إلی اُخری، والناس یختلفون فی حسن المعاملة وسهولة القضاء، فلابدّ من رضاه به. ولکن لا یعتبر القبول، للأصل؛ لأ نّه وفاء دین.

[شماره صفحه واقعی : 412]

ص: 565


1- فی (ف) و (ر) : بخصوصه.
2- قاله العلّامة فی التذکرة (الحجریّة) 2:85 ولکن لیس فیه «فی ذمّتی» ولم نعثر علیه.
3- لم نعثر علی القائل بتّاً، نعم ذهب فخر المحقّقین فی الإیضاح 2:84 إلی أنّ الأولی عدم اشتراط القبول.

والأقوی الأوّل؛ لأنّه عقد لازم فلابدّ له من إیجاب وقبول لفظیّین (1)صریحین متطابقین عربیّین، فعلی ما اختاره من اشتراطه یعتبر فیه ما یعتبر فی العقود اللازمة. وعلی القول الآخر «فلا یشترط فوریّة القبول» للأصل وحصول الغرض.

وقیل: لا یشترط رضاه مطلقاً (2)لما روی من ضمان علی علیه الصلاة والسلام دین المیّت الذی امتنع النبیّ صلی الله علیه و آله من الصلاة علیه؛ لمکان دینه (3).

[*وجدانی فخر]

«ولا عبرة بالغریم» وهو المضمون عنه؛ لما ذکرناه من أ نّه وفاء عنه، وهو غیر متوقّف علی إذنه «نعم لا یرجع علیه مع عدم إذنه» فی الضمان وإن أذن فی الأداء؛ لأنّه متبرّع. والضمان هو الناقل للمال من الذمّة «ولو أذن» له فی الضمان «رجع» علیه «بأقلّ الأمرین مما أدّاه، ومن الحقّ» فإن أدّی أزید منه کان متبرّعاً بالزائد، وإن أدّی أقلّ لم یرجع بغیره، سواء أسقط الزائد عنه بصلح أم إبراء. ولو وهبه بعد ما أدّی الجمیع البعض أو الجمیع جاز رجوعه به. ولو أدّی عرضاً رجع بأقلّ الأمرین من قیمته ومن الحقّ، سواء رضی المضمون له به عن الحقّ من غیر عقد، أو بصلح.

«ویشترط فیه» أی فی الضامن «الملاءة» بأن یکون مالکاً لما یوفی به الحقّ المضمون فاضلاً عن المستثینات فی وفاء الدین «أو علم المستحقّ بإعساره» حین الضمان، فلو لم یعلم به حتی ضمن تخیّر المضمون له فی الفسخ. وإنّما تعتبر الملاءة فی الابتداء، لا الاستدامة، فلو تجدّد إعساره بعد الضمان

[شماره صفحه واقعی : 413]

ص: 566


1- فی (ع) التی قوبلت بالأصل: لفظین.
2- قاله الشیخ فی الخلاف 3:313، المسألة 2 من کتاب الضمان.
3- اُنظر الوسائل 13:151، الباب 2 من أبواب الضمان، الحدیث 2، وسنن النسائی 4:65، والسنن الکبری 6:73.

لم یکن له الفسخ، لتحقّق الشرط حالته. وکما لا یقدح تجدّد إعساره فکذا تعذّر الاستیفاء منه بوجه آخر.

«ویجوز الضمان حالاًّ ومؤجّلاً، عن حالٍّ ومؤجّلٍ» سواء تساوی المؤجّلان فی الأجل أم تفاوتا؛ للأصل.

ثمّ إن کان الدین حالاًّ رجع مع الأداء مطلقاً، وإن کان مؤجّلاً فلا رجوع علیه إلّابعد حلوله وأدائه مطلقاً.

«والمال المضمون: ما جاز أخذ الرهن علیه» وهو المال الثابت فی الذمّة وإن کان متزلزلاً «ولو ضمن للمشتری عهدة الثمن» أی درکه علی تقدیر الاحتیاج إلی ردّه «لزمه» ضمانه «فی کلّ موضع یبطل فیه البیع من رأس کالاستحقاق» للمبیع المعیّن ولم یجز المالک البیع، أو أجازه ولم یجز قبض البائع الثمن. ومثله تبیّن خلل فی البیع اقتضی فساده من رأس، کتخلّف شرط أو اقتران شرط فاسد، لا ما تجدّد فیه البطلان کالفسخ بالتقایل والمجلس والحیوان والشرط وتلف المبیع قبل القبض؛ لعدم اشتغال ذمّة المضمون عنه حین الضمان علی تقدیر طروء الانفساخ. بخلاف الباطل من أصله ولو فی نفس الأمر.

«ولو ضمن له» أی للمشتری ضامن عن البائع «درک ما یحدثه» المشتری فی الأرض «من بناءٍ أو غرس» علی تقدیر ظهورها مستحقّة لغیر البائع وقلعه لها أو أخذه اُجرة الأرض «فالأقوی جوازه» لوجود سبب الضمان حالة العقد، وهو کون الأرض مستحقّة للغیر.

وقیل: لا یصحّ الضمان هنا؛ لأنّه ضمان ما لم یجب (1)لعدم استحقاق المشتری الأرش علی البائع حینئذٍ، وإنّما استحقّه بعد القلع.

[شماره صفحه واقعی : 414]

ص: 567


1- قاله المحقّق فی الشرائع 2:111، والعلّامة فی القواعد 2:160.

صوت

[*وجدانی فخر]

وقیل: إنّما یصحّ هذا الضمان من البائع؛ لأنّه ثابت علیه بنفس العقد (1)وإن لم یضمن، فیکون ضمانه تأکیداً.

وهو ضعیف؛ لأنّه لا یلزم من ضمانه لکونه بائعاً مسلّطاً علی الانتفاع مجّاناً ضمانه بعقده مع عدم اجتماع شرائطه التی من جملتها کونه ثابتاً حال الضمان.

وتظهر الفائدة فیما لو أسقط المشتری عنه حقّ الرجوع بسبب البیع، فیبقی له الرجوع بسبب الضمان لو قلنا بصحّته، کما لو کان له خیاران فأسقط أحدهما.

ونظیر ضمان غیر البائع درک الغرس ضمانه عهدة المبیع لو ظهر معیباً فیطالب المشتری بالأرش؛ لأنّه جزء من الثمن ثابت وقت الضمان. ووجه العدم هنا أنّ الاستحقاق له إنّما حصل بعد العلم بالعیب واختیار أخذ الأرش، والموجود من العیب حالة العقد ما کان یلزمه تعیّن الأرش، بل التخییر بینه وبین الردّ، فلم یتعیّن الأرش إلّابعد الضمان.

والحقّ أ نّه أحد الفردین الثابتین تخییراً حالة البیع، فیوصف بالثبوت قبل اختیاره، کأفراد الواجب المخیّر.

[صور تهمة الضامن]

«ولو أنکر المستحقّ القبض» من الضامن «فشهد علیه الغریم» وهو المضمون عنه «قبل» لأنّه إن کان آمراً بالضمان فشهادته علیه شهادة علی نفسه باستحقاق الرجوع علیه وشهادة لغیره فتسمع. وإن کان الضامن متبرّعاً عنه فهو أجنبیّ فلا مانع من قبولها؛ لبراءته من الدین أدّی أم لم یؤدّ. لکن إنّما تقبل «مع عدم التهمة» بأن تفیده الشهادة فائدة زائدة علی ما یغرمه لو لم یثبت الأداء، فتردّ، وللتهمة صور:

منها: أن یکون الضامن معسراً ولم یعلم المضمون له بإعساره، فإنّ له

[شماره صفحه واقعی : 415]

ص: 568


1- قاله المحقّق فی الشرائع 2:111.

الفسخ حیث لا یثبت الأداء، ویرجع علی المضمون عنه فیدفع بشهادته عود الحقّ إلی ذمّته.

ومنها: أن یکون الضامن قد تجدّد علیه الحجر للفلس، وللمضمون عنه علیه دین، فإنّه یوفّر بشهادته مال المفلّس فیزداد ما یضرب به.

ولا فرق فی هاتین بین کون الضامن متبرّعاً وبسؤال؛ لأنّ فسخ الضمان یوجب العود علی المدیون علی التقدیرین، ومع الإفلاس ظاهر.

وجعل بعضهم (1)من صور التهمة: أن یکون الضامن قد صالح علی أقلّ من الحقّ، فیکون رجوعه علی تقدیر کونه بسؤال إنّما هو بالمدفوع، فتجرّ شهادة المضمون عنه تهمة بتخفیف الدین عنه.

وفیه نظر؛ لأنّه یکفی فی سقوط الزائد عن المضمون عنه اعتراف الضامن بذلک، فلا یرجع به وإن لم یثبته فتندفع التهمة وتقبل الشهادة کما نبّه علیه المصنّف بقوله:

[*وجدانی فخر]

«ومع عدم قبول قوله» للتهمة أو لعدم العدالة «لو غرم الضامن رجع» علی المضمون عنه «فی موضع الرجوع» وهو ما لو کان ضامناً بإذنه «بما أدّاه أوّلاً» لتصادقهما علی کونه هو المستحقّ فی ذمّة المضمون عنه واعترافه بأنّ المضمون له ظالم بالأخذ ثانیاً. هذا مع مساواة الأوّل للحقّ أو قصوره، وإلّا رجع علیه بأقلّ الأمرین منه ومن الحقّ؛ لأنّه لا یستحقّ الرجوع بالزائد علیه.

ومثله ما لو صدّقه علی الدفع وإن لم یشهد، ویمکن دخوله فی عدم قبول قوله. «ولو لم یصدّقه علی الدفع» الذی ادّعاه «رجع» علیه «بالأقلّ» ممّا ادّعی أداءه أوّلاً وأداءه أخیراً؛ لأنّ الأقلّ إن کان هو الأوّل فهو یعترف بأ نّه لا یستحقّ سواه وأنّ المضمون له ظلمه فی الثانی، وإن کان الثانی فلم یثبت ظاهراً سواه، وعلی ما بیّنّاه یرجع بالأقلّ منهما ومن الحقّ.

[شماره صفحه واقعی : 416]

ص: 569


1- اُنظر جامع المقاصد 5:350، والمهذّب البارع 2:523.
کتاب الحوالة
اشارة

[شماره صفحه واقعی : 417]

ص: 570

[شماره صفحه واقعی : 418]

ص: 571

صوت

[*وجدانی فخر]

«کتاب الحوالة»

[تعریفها]

«وهی التعهّد بالمال من المشغول بمثله» للمحیل. هذا هو القدر المتّفق علیه من الحوالة، وإلّا فالأقوی جوازها علی البریء؛ للأصل لکنّه یکون أشبه بالضمان؛ لاقتضائه نقل المال من ذمّة مشغولة إلی ذمّة بریئة، فکأنّ المحال علیه بقبوله لها ضامن لدین المحتال علی المحیل، ولکنّها لا تخرج بهذا الشبه عن أصل الحوالة، فتلحقها أحکامها.

[شروطها]

«ویشترط فیها رضی الثلاثة» أمّا رضی المحیل والمحتال فموضع وفاق، ولأنّ من علیه الحقّ مخیّر فی جهات القضاء من ماله، ودینه المحال به من جملتها. والمحتال حقّه ثابت فی ذمّة المحیل فلا یلزمه نقله إلی ذمّة اُخری بغیر رضاه. وأمّا المحال علیه فاشتراط رضاه هو المشهور؛ ولأ نّه أحد أرکان الحوالة، ولاختلاف الناس فی الاقتضاء سهولةً وصعوبةً.

وفیه نظر؛ لأنّ المحیل قد أقام المحتال مقام نفسه فی القبض بالحوالة، فلا وجه للافتقار إلی رضی مَن علیه الحقّ، کما لو وکّله فی القبض منه. واختلاف الناس فی الاقتضاء لا یمنع من مطالبة المستحقّ ومن نصبه خصوصاً مع اتّفاق الحقّین جنساً ووصفاً، فعدم اعتباره أقوی.

نعم، لو کانا مختلفین وکان الغرض استیفاء مثل حقّ المحتال توجّه اعتبار

[شماره صفحه واقعی : 419]

ص: 572

رضی المحال علیه؛ لأنّ ذلک بمنزلة المعاوضة الجدیدة فلابدّ من رضی المتعاوضین، ولو رضی المحتال بأخذ جنس ما علی المحال علیه زال المحذور أیضاً. وعلی تقدیر اعتبار رضاه لیس هو علی حدّ رضاهما؛ لأنّ الحوالة عقد لازم لا یتمّ إلّابإیجاب وقبول، فالإیجاب من المحیل والقبول من المحتال. ویعتبر فیهما ما یعتبر فی غیرهما: من اللفظ العربی، والمطابقة، وغیرهما.

وأمّا رضی المحال علیه فیکفی کیف اتّفق، متقدّماً ومتأخّراً ومقارناً. ولو جوّزنا الحوالة علی البریء اعتبر رضاه قطعاً.

ویُستثنی من اعتبار رضی المحیل ما لو تبرّع المحال علیه بالوفاء، فلا یعتبر رضی المحیل قطعاً؛ لأنّه وفاء دینه بغیر إذنه. والعبارة عنه حینئذٍ أن یقول المحال علیه للمحتال: «أحلتک بالدین الذی لک علی فلان علی نفسی» فیقبل، فیقومان برکن العقد.

[احکامها]

وحیث تتمّ الحوالة تلزم

[*وجدانی فخر]

«فیتحوّل فیها المال» من ذمّة المحیل إلی ذمّة المحال علیه «کالضمان» عندنا، ویبرأ المحیل من حقّ المحتال بمجرّدها وإن لم یُبرئه المحتال؛ لدلالة التحوّل علیه فی المشهور.

«ولا یجب» علی المحتال «قبولها علی الملیء» لأنّ الواجب أداء الدین، والحوالة لیست أداءً وإنّما هی نقل له من ذمّة إلی اُخری فلا یجب قبولها عندنا. وما ورد من الأمر بقبولها علی الملیء (1)علی تقدیر صحّته محمول علی الاستحباب.

«ولو ظهر إعساره» حال الحوالة بعدها «فسخ المحتال» إن شاء، سواء شرط یساره أم لا، وسواء تجدّد له الیسار قبل الفسخ أم لا وإن زال الضرر،

[شماره صفحه واقعی : 420]

ص: 573


1- اُنظر سنن الکبری 6:70، وکنز العمال 5:575، الرقم 14015.

عملاً بالاستصحاب. ولو انعکس بأن کان مؤسراً حالتها فتجدّد إعساره فلا خیار؛ لوجود الشرط.

«ویصحّ ترامی الحوالة» بأن یحیل المحال علیه المحتال علی آخر ثمَّ یحیل الآخر محتاله علی ثالث، وهکذا. . . ویبرأ المحال علیه فی کلّ مرتبة کالأوّل «ودورها» بأن یحیل المحال علیه فی بعض المراتب علی المحیل الأوّل. وفی الصورتین المحتال متّحد، وإنّما تعدّد المحال علیه.

«وکذا الضمان» یصحّ ترامیه بأن یضمن الضامن آخرُ ثم یضمن الآخر ثالثٌ، وهکذا. . . ودوره بأن یضمن المضمون عنه الضامن فی بعض المراتب.

ومنعه الشیخ رحمه الله؛ لاستلزامه جعل الفرع أصلاً، ولعدم الفائدة (1)ویضعَّف بأنَّ الاختلاف فیهما غیر مانع، وقد تظهر الفائدة فی ضمان الحالّ مؤجّلاً وبالعکس، وفی الضمان بإذنٍ وعدمه. فکلّ ضامن یرجع مع الإذن علی مضمونه، لا علی الأصیل. وإنّما یرجع علیه الضامن الأوّل إن ضمن بإذنه.

وأمّا الکفالة فیصحّ ترامیها، دون دورها؛ لأنّ حضور المکفول الأوّل یُبطل ما تأخّر منها.

[*وجدانی فخر]

«و» کذا تصحّ «الحوالة بغیر جنس الحقّ» الذی للمحتال علی المحیل، بأن یکون له علیه دراهم فیحیله علی آخر بدنانیر، سواء جعلنا الحوالة استیفاءً أم اعتیاضاً؛ لأنّ إیفاء الدین بغیر جنسه جائز مع التراضی، وکذا المعاوضة علی الدراهم بالدنانیر.

ولو انعکس فأحاله بحقّه علی من علیه مخالف صحّ أیضاً بناءً علی اشتراط رضی المحال علیه، سواء جعلناها استیفاء أم اعتیاضاً بتقریب التقریر. ولا یعتبر

[شماره صفحه واقعی : 421]

ص: 574


1- المبسوط 2:340.

التقابض فی المجلس حیث تکون صرفاً؛ لأنّ المعاوضة علی هذا الوجه لیست بیعاً. ولو لم یعتبر رضی المحال علیه صحّ الأوّل دون الثانی؛ إذ لا یجب علی المدیون الأداء من غیر جنس ما علیه.

وخالف الشیخ رحمه الله (1)وجماعة (2)فیهما، فاشترطوا تساوی المال المحال به وعلیه جنساً ووصفاً، استناداً إلی أنّ الحوالة تحویل ما فی ذمّة المحیل إلی ذمّة المحال علیه، فإذا کان علی المحیل دراهم مثلاً وله علی المحال دنانیر، کیف یصیر حقّ المحتال علی المحال علیه دراهم ولم یقع عقد یوجب ذلک؟ لأنّا إن جعلناها استیفاءً کان المحتال بمنزلة من استوفی دینه وأقرضه المحال علیه، وحقّه الدراهم لا الدنانیر. وإن کانت معاوضة فلیست علی حقیقة المعاوضات التی یقصد بها تحصیل ما لیس بحاصل من جنس مال، أو زیادة قدر أو صفة، وإنّما هی معاوضة إرفاق ومسامحة للحاجة، فاعتبر فیها التجانس والتساوی. وجوابه یظهر ممّا ذکرناه.

[*وجدانی فخر]

«و» کذا تصحّ «الحوالة بدین علیه لواحد علی دین للمحیل علی اثنین متکافلین» أی قد ضمن کلّ منهما ما فی ذمّة صاحبه دفعة واحدة أو متلاحقین مع إرادة الثانی ضمان ما فی ذمّة الأوّل فی الأصل، لا مطلقاً؛ لئلّا یصیر المالان فی ذمّة الثانی. ووجه جواز الحوالة علیهما ظاهر؛ لوجود المقتضی للصحّة وانتفاء المانع؛ إذ لیس إلّاکونهما متکافلین، وذلک لا یصلح مانعاً. ونبّه بذلک علی خلاف الشیخ رحمه الله حیث منع منه، محتّجاً باستلزامها زیادة الارتفاق، وهو ممتنع فی

[شماره صفحه واقعی : 422]

ص: 575


1- المبسوط 2:312.
2- منهم ابن حمزة فی الوسیلة:282، والسید ابن زهرة فی الغنیة:258، والعلّامة فی التذکرة (الحجریّة) 2:108.

الحوالة (1)لوجوب موافقة الحقّ المحال به للمحال علیه من غیر زیادة ولا نقصان قدراً ووصفاً.

وهذا التعلیل إنّما یتوجّه علی مذهب من یجعل الضمان ضمّ ذمّة إلی ذمّة (2)فیتخیّر حینئذٍ فی مطالبة کلّ منهما بمجموع الحقّ. أ مّا علی مذهب أصحابنا من أ نّه ناقل للمال من ذمّة المحیل إلی ذمّة المحال علیه فلا ارتفاق، بل غایته انتقال ما علی کلّ منهما إلی ذمّة صاحبه، فیبقی الأمر کما کان. ومع تسلیمه لا یصلح للمانعیّة؛ لأنّ مطلق الارتفاق بها غیر مانع إجماعاً، کما لو أحاله علی أملی منه وأحسن وفاءً.

«ولو أدّی المحال علیه فطلب (3)الرجوع» بما أدّاه علی المحیل «لإنکاره الدین» وزعمه أنّ الحوالة علی البریء بناءً علی جواز الحوالة علیه «وادّعاه المحیل، تعارض الأصل» وهو براءة ذمّة المحال علیه من دین المحیل «والظاهر» وهو کونه مشغول الذمّة؛ إذ الظاهر أ نّه لولا اشتغال ذمّته لما اُحیل علیه «والأوّل» وهو الأصل «أرجح» من الثانی حیث یتعارضان غالباً، وإنّما یتخلّف فی مواضع نادرة «فیحلف» المحال علیه علی أ نّه بریء من دین المحیل «ویرجع» علیه بما غرم «سواء کان» العقد الواقع بینهما «بلفظ الحوالة أو الضمان» لأنّ الحوالة علی البریء أشبه بالضمان، فتصحّ بلفظه، وأیضاً فهو یطلق علی ما یشملهما (4)بالمعنی الأعمّ، فیصحّ التعبیر به عنها.

[شماره صفحه واقعی : 423]

ص: 576


1- المبسوط 2:318.
2- وهو مذهب أکثرالعامة کما فی المسالک 4:171، وانظر المغنی لابن قدامة 4:590، والمجموع 13:139.
3- فی (ق) و (س) : وطلب.
4- فی (ف) یشملها.

ویحتمل الفرق بین الصیغتین، فیقبل مع التعبیر بالضمان دون الحوالة، عملاً بالظاهر. ولو اشترطنا فی الحوالة اشتغال ذمّة المحال علیه بمثل الحقّ تعارض أصل الصحّة والبراءة فیتساقطان، ویبقی مع المحال علیه أداء دین المحیل بإذنه فیرجع علیه. ولا یمنع وقوع الإذن فی ضمن الحوالة الباطلة المقتضی بطلانها لبطلان تابعها؛ لاتّفاقهما علی الإذن، وإنّما اختلفا فی أمر آخر، فإذا لم یثبت یبقی ما اتفّقا علیه من الإذن فی الوفاء المقتضی للرجوع. ویحتمل عدم الرجوع ترجیحاً للصحّة المستلزمة لشغل الذمّة.

[شماره صفحه واقعی : 424]

ص: 577

کتاب الکفالة
اشارة

[شماره صفحه واقعی : 425]

ص: 578

[شماره صفحه واقعی : 426]

ص: 579

صوت

[*وجدانی فخر]

«کتاب الکفالة»

[تعریفها]

«وهی التعهّد بالنفس» أی التزام إحضار المکفول متی طلبه المکفول له.

وشرطها رضی الکفیل والمکفول له، دون المکفول؛ لوجوب الحضور علیه متی طلبه صاحب الحقّ ولو بالدعوی، بنفسه أو وکیله، والکفیل بمنزلة الوکیل حیث یأمره به.

[احکام الکفالة]

ویفتقر إلی إیجاب وقبول بین الأوّلین صادرین علی الوجه المعتبر فی العقد اللازم.

«وتصحّ حالّة ومؤجّلة» أمّا الثانی فموضع وفاق، وأمّا الأوّل فأصحّ القولین (1)لأنّ الحضور حقّ شرعیّ لا ینافیه الحلول. وقیل: لا تصحّ إلّامؤجّلة (2)«إلی أجل معلوم» لا یحتمل الزیادة والنقصان کغیره من الآجال المشترطة «ویبرأ الکفیل بتسلیمه» تسلیماً «تامّاً» بأن لا یکون هناک مانع من تسلّمه کمتغلّب أو حبس ظالم، وکونه فی مکان لا یتمکّن من وضع یده علیه؛ لقوّة

[شماره صفحه واقعی : 427]

ص: 580


1- ذهب إلی ذلک الشیخ فی المبسوط 2:337 وابن إدریس فی السرائر 2:77 والعلّامة فی المختلف 5:459.
2- قاله المفید فی المقنعة:815 والشیخ فی النهایة:315 وابن حمزة فی الوسیلة:281.

المکفول وضعف المکفول له. وفی المکان المعیّن إن بیّناه فی العقد، وبلد العقد مع الإطلاق. و «عند الأجل» أی بعده إن کانت مؤجّلة «أو فی الحلول» متی شاء إن کانت حالّة، ونحو ذلک. فإذا سلّمه کذلک برئ، فإن امتنع سلّمه إلی الحاکم وبرئ أیضاً. فإن لم یمکن أشهد عدلین بإحضاره إلی المکفول له وامتناعه من قبضه (1).

«ولو امتنع» الکفیل من تسلیمه ألزمه الحاکم به، فإن أبی «فللمستحقّ» طلب «حبسه» من الحاکم «حتی یُحضره، أو یؤدّی ما علیه» إن أمکن أداؤه عنه کالدین. فلو لم یمکن-کالقصاص، والزوجیّة، والدعوی بعقوبة توجب حدّاً أو تعزیراً-اُلزم بإحضاره حتماً مع الإمکان، وله عقوبته علیه کما فی کلّ ممتنع من أداء الحقّ مع قدرته علیه. فإن لم یمکنه الإحضار وکان له بدل-کالدیة فی القتل وإن کان عمداً، ومهر مثل الزوجة-وجب علیه البدل.

وقیل: یتعیّن إلزامه بإحضاره إذا طلبه المستحقّ مطلقاً؛ لعدم انحصار الأغراض فی أداء الحقّ (2)وهو قویّ.

ثُمَّ علی تقدیر کون الحقّ مالاً وأدّاه الکفیل، فإن کان قد أدّی بإذنه رجع علیه، وکذا إن أدّی بغیر إذنه مع کفالته بإذنه وتعذّر إحضاره، وإلّا فلا رجوع.

والفرق بین الکفالة والضمان فی رجوع من أدّی بالإذن هنا وإن کفل بغیر الإذن، بخلاف الضمان: أنّ الکفالة لم تتعلّق بالمال بالذات وحکم الکفیل

[شماره صفحه واقعی : 428]

ص: 581


1- فی نسخة بدل (ر) زیادة: وکذا یبرأ بتسلیم المکفول نفسه تامّاً وإن لم یکن من الکفیل علی الأقوی، وبتسلیم غیره له کذلک.
2- قاله العلّامة فی التذکرة (الحجریّة) 2:102، وقال المحقّق الثانی فی جامع المقاصد 5:393: هو المعتمد.

بالنسبة إلیه حکم الأجنبیّ، فإذا أدّاه بإذن المدیون فله الرجوع. بخلاف الضامن؛ لانتقال المال إلی ذمّته بالضمان، فلا ینفعه بعده الإذن فی الأداء؛ لأنّه کإذن البریء للمدیون فی أداء دینه. وأمّا إذنه فی الکفالة إذا تعذّر إحضاره واستئذانه فی الأداء فذلک من لوازم الکفالة، والإذن فیها إذن فی لوازمها.

[*وجدانی فخر]

«ولو علّق الکفالة» بشرط متوقّع أو صفة مترقّبة «بطلت» الکفالة «وکذا الضمان والحوالة» کغیرها من العقود اللازمة «نعم لو قال: «إن لم أحضره إلی کذا کان علیَّ کذا» صحّت الکفالة أبداً ولا یلزمه المال المشروط، ولو قال: «علیَّ کذا إن لم أحضره» لزمه ما شرط من المال إن لم یحضره» علی المشهور.

ومستند الحکمین روایة داود بن الحُصَین عن أبی العبّاس عن الصادق علیه السلام (1).

وفی الفرق بین الصیغتین من حیث الترکیب العربی نظر. ولکنّ المصنّف والجماعة (2)عملوا بمضمون الروایة جامدین علی النصّ مع ضعف سنده (3)وربما تکلّف متکلّف (4)للفرق بما لا یسمن ولا یغنی من جوع، وإن أردت الوقوف علی

[شماره صفحه واقعی : 429]

ص: 582


1- الوسائل 13:157، الباب 10 من أبواب الضمان، الحدیث 2.
2- منهم الشیخ فی النهایة:315، والمحقّق فی الشرائع 2:115، والعلّامة فی التذکرة (الحجریّة) 2:102، والقواعد 2:169، وغیرهما، وأبی العباس فی المهذّب 2:532 وغیرهم ویراجع للتفصیل مفتاح الکرامة 5:436.
3- جاء فی بعض نسخ المسالک عن الشهید الثانی أنّ الروایة ضعیفة بداود بن الحصین، راجع المسالک 13:335، الهامش رقم 2. وقال فی موضع آخر (المسالک 6:20) : إنّه واقفی.
4- اُنظر جامع المقاصد 5:393.

تحقیق الحال فراجع ما حرّرناه فی ذلک بشرح (1)الشرائع (2)وغیره (3).

[مسائل فی الکفالة]

«وتحصل الکفالة» أی حکم الکفالة «بإطلاق الغریم من المستحقّ قهراً» فیلزمه إحضاره، أو أداء ما علیه إن أمکن، وعلی ما اخترناه (4)مع تعذّر إحضاره. لکن هنا حیث یؤخذ منه المال لا رجوع له علی الغریم إذا لم یأمره بدفعه؛ إذ لم یحصل من الإطلاق ما یقتضی الرجوع.

«فلو کان» الغریم «قاتلاً» عمداً کان أم شبهه «لزمه إحضاره، أو الدیة» ولا یقتصّ منه فی العمد؛ لأنّه لا یجب علی غیر المباشر.

ثُمَّ إن استمرّ القاتل هارباً ذهب المال علی المُخلِّص. وإن تمکّن الولیّ منه فی العمد وجب علیه ردّ الدیة إلی الغارم وإن لم یقتصّ من القاتل؛ لأنّها وجبت لمکان الحیلولة وقد زالت، وعدم القتل الآن مستند إلی اختیار المستحقّ. ولو کان تخلیص الغریم من ید کفیله وتعذّر استیفاء الحقّ-من قصاص أو مال-وأخذ الحقّ من الکفیل، کان له الرجوع علی الذی خلّصه، کتخلیصه من ید المستحقّ.

«ولو غاب المکفول» غیبةً یُعرف موضعه «اُنظر» الکفیلُ بعد مطالبة المکفول له بإحضاره و «بعد الحلول» إن کانت مؤجّلة «بمقدار الذهاب» إلیه «والإیاب» فإن مضت ولم یُحضره حُبس واُلزم ما تقدّم. ولو لم یُعرف موضعه لم یُکلَّف إحضاره؛ لعدم إمکانه، ولا شیء علیه؛ لأنّه لم یکفل المال ولم یقصر فی الإحضار.

[شماره صفحه واقعی : 430]

ص: 583


1- فی (ع) : لشرح.
2- اُنظر المسالک 4:239-245.
3- اُنظر حاشیة الإرشاد المطبوعة مع غایة المراد 2:227-229.
4- من إلزام الکفیل بإحضار المکفول، راجع الصفحة 428.

«وینصرف الإطلاق إلی التسلیم فی موضع العقد» لأنّه المفهوم عند الإطلاق. ویشکل لو کانا فی برّیّة [ أو ] (1)بلد غربة قَصدهما مفارقَته سریعاً، لکنّهم لم یذکروا هنا خلافاً کالسلم. والإشکال یندفع بالتعیین.

«ولو عیّن غیره» أی غیر موضع العقد «لزم» ما شرط. وحیث یعیّن أو یطلق ویحضره فی غیر ما عیّن شرعاً لا یجب تسلّمه وإن انتفی الضرر.

«ولو قال الکفیل: لا حقّ لک» علی المکفول حالة الکفالة فلا یلزمنی إحضاره فالقول قول المکفول له؛ لرجوع الدعوی إلی صحّة الکفالة وفسادها، فیقدّم قول مدّعی الصحّة

[*وجدانی فخر]

و «حلف المستحقّ» وهو المکفول له ولزمه إحضاره. فإن تعذّر لم یثبت الحقّ بحلفه السابق؛ لأنّه لإثبات حقّ یصحّح الکفالة، ویکفی فیه توجّه الدعوی. نعم لو أقام بیّنة بالحقّ وأثبته عند الحاکم اُلزم به کما مرّ (2)ولا یرجع به علی المکفول؛ لاعترافه ببراءة ذمّته، وزعمه بأ نّه مظلوم.

«وکذا لو قال» الکفیل للمکفول له: «أبرأتَه» من الحقّ، أو أوفاکَهُ؛ لأصالة بقائه.

ثُمَّ إن حلف المکفول له علی بقاء الحقّ برئ من دعوی الکفیل ولزمه إحضاره، فإن جاء بالمکفول فادّعی البراءة أیضاً لم یُکتفَ بالیمین التی حلفها للکفیل؛ لأنّها کانت لإثبات الکفالة، وهذه دعوی اُخری وإن لزمت تلک بالعرض. «فلو» لم یحلف و «ردّ الیمین علیه» أی علی الکفیل فحلف «برئ من الکفالة والمال بحاله» لا یبرأ المکفول منه؛ لاختلاف الدعویین کما مرّ، ولأ نّه لا یبرأ بیمین غیره.

[شماره صفحه واقعی : 431]

ص: 584


1- فی المخطوطات بدل «أو» : و.
2- مرّ فی القضاء فی الصفحة 90.

نعم لو حلف المکفول الیمینَ المردودة علی البراءة برئا معاً؛ لسقوط الکفالة بسقوط الحقّ کما لو أدّاه، وکذا لو نکل المکفول له عن یمین المکفول فحلف برئا معاً.

«ولو تکفّل اثنان بواحد کفی تسلیم أحدهما» إیّاه تامّاً؛ لحصول الغرض، کما لو سلّم نفسه أو سلّمه أجنبیّ.

وهل یشترط تسلیمه عنه وعن شریکه، أم یکفی الإطلاق؟ قولان (1)أجودهما الثانی، وهو الذی یقتضیه إطلاق العبارة. وکذا القول فی تسلیم نفسه وتسلیم الأجنبیّ له.

وقیل (2): لا یبرأ مطلقاً؛ لتغایر الحقّین. وضعفه ظاهر.

وتظهر الفائدة لو هرب بعد تسلیم الأوّل.

«ولو تکفّل بواحد لاثنین فلابدّ من تسلیمه إلیهما» معاً؛ لأنّ العقد للواحد هنا بمنزلة عقدین، کما لو تکفّل لکلّ واحد علی انفراده، أو ضمن دینین لشخصین فأدّی دین أحدهما، فإنّه لا یبرأ من دین الآخر. بخلاف السابق، فإنّ الغرض من کفالتهما للواحد إحضاره وقد حصل.

«ویصحّ التعبیر (3)» فی عقد الکفالة «بالبدن والرأس والوجه» فیقول: «کفلت لک بدن فلان أو رأسه أو وجهه» لأنّه یعبّر بذلک عن الجملة، بل عن الذات

[شماره صفحه واقعی : 432]

ص: 585


1- لم نعثر علی المشترط، وأمّا القول بکفایة الإطلاق فقد اختاره فی الشرائع 2:117، والقواعد 2:169، والإیضاح 2:101.
2- قاله الشیخ فی المبسوط 2:339، وابن حمزة فی الوسیلة:281، والقاضی فی جواهر الفقه:72، المسألة 270.
3- فی (ق) : التعیین، وکذا فی نسخة (ف) من الشرح.

عرفاً، واُلحق به الکبد والقلب، وغیرهما من الأجزاء التی لا تبقی الحیاة بدونه (1)والجزءُ الشائع فیه-کثُلثه وربعه-استناداً إلی أ نّه لا یمکن إحضار المکفول إلّا بإحضاره أجمع. وفی غیر البدن نظر.

أمّا الوجه والرأس، فإنّهما وإن اُطلقا علی الجملة، لکن یطلقان علی أنفسهما إطلاقاً شائعاً متعارفاً إن لم یکن أشهر من إطلاقهما علی الجملة، وحمل اللفظ المحتمل للمعنیین علی الوجه المصحّح-مع الشکّ فی حصوله وأصالة البراءة من مقتضی العقد-غیر جیّد. نعم لو صرّح بإرادة الجملة من الجزأین اتّجهت الصحّة کإرادة أحد معنیی المشترک، کما أ نّه لو قصد الجزء بعینه فکقصد الجزء الذی لا یمکن الحیاة بدونه.

وأمّا ما لا تبقی الحیاة بدونه مع عدم إطلاق اسم الجملة علیه حقیقة، فغایته أنّ إطلاقه علیها مجاز، وهو غیر کافٍ فی إثبات الأحکام الشرعیّة ویلزم مثله فی کلّ جزءٍ من البدن؛ فالمنع فی الجمیع أوجه، أو إلحاق الرأس والوجه مع قصد الجملة بهما.

«دون الید والرجل» وإن قصدها بهما مجازاً (2)لأنّ المطلوب شرعاً کفالة المجموع باللفظ الصریح الصحیح کغیره من العقود اللازمة. والتعلیل بعدم إمکان إحضار الجزء المکفول بدون الجملة-فکان فی قوّة کفالة الجملة-ضعیف؛ لأنّ المطلوب لمّا کان کفالة المجموع لم یکن البعض کافیاً فی صحّته وإن توقّف

[شماره صفحه واقعی : 433]

ص: 586


1- فی (ر) : بدونها.
2- فیه نظر واضح؛ إذ لیس کلّ جزءٍ یصحّ إطلاق اسمه علی الکلّ مجازاً، کما حقّق فی محلّه، وذلک هو المقتضی للفرق بین الأجزاء الثلاثة الاُول وبین الآخرین لا کون الأوّل حقیقةً والآخرین مجازاً، وأیّ مانعٍ من استعمال المجاز فی مثله مع القرینة؟ فتأمّل. (منه رحمه الله) .

إحضاره علیه؛ لأنّ الکلام لیس فی مجرّد الإحضار، بل علی وجه الکفالة الصحیحة، وهو منتفٍ.

«ولو (1)مات المکفول» قبل إحضاره «بطلت» الکفالة؛ لفوات متعلّقها وهو النفس، وفوات الغرض لو اُرید البدن. ویمکن الفرق بین التعبیر ب «کفلت فلاناً» و «کفلت بدنه» فیجب إحضاره مع طلبه فی الثانی، دون الأوّل، بناءً علی ما اختاره المحقّقون من أنّ الإنسان لیس هو الهیکل المحسوس.

ویضعَّف بأنّ مثل ذلک منزَّل علی المتعارف، لا علی المحقَّق عند الأقلّ، فلا یجب علی التقدیرین «إلّافی الشهادة علی عینه (2)» لیحکم علیه «بإتلافه، أو المعاملة» له إذا کان قد شهد علیه من لا یعرف نسبه، بل شهد علی صورته، فیجب إحضاره میّتاً حیث یمکن الشهادة علیه بأن لا یکون قد تغیّر بحیث لا یعرف. ولا فرق حینئذ بین کونه قد دفن وعدمه؛ لأنّ ذلک مستثنی من تحریم نبشه.

[شماره صفحه واقعی : 434]

ص: 587


1- فی (ق) و (س) : وإذا.
2- أی علی شخصه.
کتاب الصلح
اشارة

[شماره صفحه واقعی : 435]

ص: 588

[شماره صفحه واقعی : 436]

ص: 589

صوت

[*وجدانی فخر]

«کتاب الصلح»

[احکام الصلح]

«وهو جائز مع الإقرار والإنکار» عندنا مع سبق نزاع ولا معه.

ثم إن کان المدّعی محقّاً استباح ما دفع إلیه المنکر صلحاً وإلّا فهو حرام باطناً، عیناً کان أم دیناً، حتی لو صالح عن العین بمال فهی بأجمعها حرام، ولا یستثنی له منها مقدار ما دفع من العوض؛ لفساد المعاوضة فی نفس الأمر. نعم لو استندت الدعوی إلی قرینة کما لو وجد بخطّ مورّثه أنّ له حقّاً علی أحد فأنکر وصالحه علی إسقاطها بمال فالمتّجه صحّة الصلح. ومثله ما لو توجّهت الدعوی بالتهمة؛ لأنّ الیمین حقّ یصحّ الصلح علی إسقاطه.

«إلّاما أحلّ حراماً، أو حرّم حلالاً» کذا ورد فی الحدیث النبویّ صلی الله علیه و آله (1)وفُسّر تحلیل الحرام بالصلح علی استرقاق حرّ أو استباحة بضع لا سبب لاستباحته غیره، أو لیشرب الخمر، ونحوه. وتحریم الحلال بأن لا یطأ أحدهما حلیلته، أو لا ینتفع بماله، ونحوه. والصلح علی مثل هذه باطل ظاهراً وباطناً.

وفُسّر بصلح المنکر علی بعض المدّعی أو منفعته أو بدله مع کون أحدهما

[شماره صفحه واقعی : 437]

ص: 590


1- الوسائل 13:164، الباب 3 من کتاب الصلح، الحدیث 2.

عالماً ببطلان الدعوی (1)لکنّه هنا صحیح ظاهراً وإن فسد باطناً، وهو صالح للأمرین معاً؛ لأنّه محلّل للحرام بالنسبة إلی الکاذب، ومحرّم للحلال بالنسبة إلی المحقّ.

وحیث کان عقداً جائزاً فی الجملة «فیلزم بالإیجاب والقبول الصادرین من الکامل» بالبلوغ والرشد «الجائز التصرّف» برفع الحجر، وتصحّ وظیفة کلّ من الإیجاب والقبول من کلّ منهما بلفظ «صالحت» و «قبلت» . وتفریع اللزوم علی ما تقدّم (2)غیر حسن؛ لأنّه أعمّ منه ولو عطفه ب «الواو» کان أوضح. ویمکن التفاته إلیٰ أ نّه عقد والأصل فی العقود اللزوم إلّاما أخرجه الدلیل، للأمر بالوفاء بها فی الآیة المقتضی له.

«وهو أصل فی نفسه» علی أصحّ القولین وأشهرهما (3)لأصالة عدم الفرعیّة، لا فرع البیع والهبة والإجارة والعاریة والإبراء، کما ذهب إلیه الشیخ (4)فجعله فرعَ البیع إذا أفاد نقل العین بعوض معلوم، وفرعَ الإجارة إذا وقع علی منفعة معلومة بعوض معلوم، وفرعَ العاریة إذا تضمّن إباحة منفعة بغیر عوض، وفرعَ الهبة إذا تضمّن ملک العین بغیر عوض، وفرعَ الإبراء إذا تضمّن إسقاط دین، استناداً إلی إفادته فائدتها حیث یقع علی ذلک الوجه، فیلحقه حکم ما لحق به.

وفیه: أنّ إفادة عقد فائدة آخر لا تقتضی الاتّحاد، کما لا تقتضی الهبة

[شماره صفحه واقعی : 438]

ص: 591


1- ورد التفسیران فی القواعد 2:172، والتنقیح الرائع 2:201-202.
2- یعنی قول الماتن قدس سره: وهو جائز مع الإقرار والإنکار إلّا. . .
3- ذهب إلیه المحقّق فی الشرائع 2:121، والعلّامة فی القواعد 2:172، والشهید فی الدروس 3:327.
4- اُنظر الموارد فی المبسوط 2:288-289.

بعوض معین [ فائدة ] (1)البیع.

«ولا یکون طلبه إقراراً» لصحّته مع الإقرار والإنکار. ونبّه به علی خلاف بعض العامّة الذاهب إلی عدم صحّته مع الإنکار (2)حیث فرّع علیه أنّ طلبه إقرار؛ لأنّ إطلاقه ینصرف إلی الصحیح وإنّما یصحّ مع الإقرار، فیکون مستلزماً له.

«ولو اصطلح الشریکان علی أخذ أحدهما رأس المال والباقی للآخر رَبِح أو خَسِر صحّ عند انقضاء الشرکة» وإرادة فسخها، لتکون الزیادة مع من هی معه بمنزلة الهبة، والخسران علی من هو علیه بمنزلة الإبراء.

[*وجدانی فخر]

«ولو شرطا بقاءهما علی ذلک» بحیث یکون ما یتجدّد من الربح والخسران لأحدهما، دون الآخر «ففیه نظر» من مخالفته لوضع الشرکة حیث إنّها تقتضی کونهما علی حسب رأس المال، ومن إطلاق الروایة بجوازه بعد ظهور الربح (3)من غیر تقیید بإرادة القسمة صریحاً، فیجوز مع ظهوره أو ظهور الخسارة مطلقاً. ویمکن أن یکون نظره فی جواز الشرط مطلقاً وإن کان فی ابتداء الشرکة، کما ذهب إلیه الشیخ (4)وجماعة (5)زاعمین أنّ إطلاق الروایة یدلّ علیه، ولعموم

[شماره صفحه واقعی : 439]

ص: 592


1- لم یرد فی المخطوطات.
2- وهو الشافعی کما فی المغنی لابن قدامة 4:527، وانظر المجموع 13:70، ومغنی المحتاج 2:179-180.
3- اُنظر الوسائل 13:165، الباب 4 من أبواب الصلح.
4- لم نعثر علیه فی کتب الشیخ ولا علی من حکی ذلک عنه، کما اعترف به السید العاملی فی مفتاح الکرامة 5:469.
5- لم نعثر علی الجماعة أیضاً کما اعترف به السید العاملی، نعم هو لازم الإطلاق فی الشرائع 2:121، والمختصر النافع:144، والقواعد 2:173، والإرشاد 1:404، والتحریر 3:16، وغیرها، وانظر التفصیل فی مفتاح الکرامة 5:468-469، والمناهل:349.

«المسلمون عند شروطهم» (1)والأقوی المنع، وهو مختاره فی الدروس (2).

«ویصحّ الصلح علی کلّ من العین والمنفعة بمثله وجنسه ومخالفه» لأنّه بإفادته فائدة البیع صحّ علی العین، وبإفادته فائدة الإجارة صحّ علی المنفعة، والحکم فی المماثل والمجانس والمخالف فرع ذلک والأصل والعموم یقتضیان صحّة الجمیع، بل ما هو أعمّ منها کالصلح علی حقّ الشفعة والخیار وأولویّة التحجیر والسوق والمسجد بعین ومنفعة وحقّ آخر؛ للعموم.

«ولو ظهر استحقاق العوض المعیّن» من أحد الجانبین «بطل الصلح» کالبیع، ولو کان مطلقاً رجع ببدله، ولو ظهر فی المعیّن عیب فله الفسخ. وفی تخییره بینه وبین الأرش وجه قویّ. ولو ظهر غبن لا یتسامح بمثله ففی ثبوت الخیار-کالبیع-وجه قویّ، دفعاً للضرر المنفیّ الذی ثبت (3)بمثله الخیار فی البیع.

«ولا یعتبر فی الصلح علی النقدین القبض فی المجلس» لاختصاص الصرف بالبیع وأصالة الصلح، ویجیء علی قول الشیخ اعتباره.

وأمّا من حیث الربا-کما لو کانا من جنس واحد-فإنّ الأقویٰ ثبوته فیه، بل فی کلّ معاوضة؛ لإطلاق التحریم فی الآیة (4)والخبر (5).

[شماره صفحه واقعی : 440]

ص: 593


1- الوسائل 12:353، الباب 6 من أبواب الخیار، الحدیث 2.
2- الدروس 3:333.
3- فی سوی (ع) : یثبت.
4- البقرة:275.
5- اُنظر الوسائل 12:422، الباب الأوّل من أبواب الربا وغیره من الأبواب.

«ولو أتلف علیه ثوباً یساوی درهمین فصالح علی أکثر أو أقلّ فالمشهور الصحّة» لأنّ مورد الصلح الثوب، لا الدرهمان.

وهذا إنّما یتمّ علی القول بضمان القیمی بمثله، لیکون الثابت فی الذّمة ثوباً فیکون هو متعلّق الصلح. أمّا علی القول الأصحّ من ضمانه بقیمته فاللازم لذمّته إنّما هو الدرهمان، فلا یصحّ الصلح علیهما بزیادة عنهما ولا نقصان مع اتّفاق الجنس، ولو قلنا باختصاص الربا بالبیع توجّه الجواز أیضاً، لکن المجوّز لا یقول به.

[*وجدانی فخر]

«ولو صالح منکر الدار علی سکنی المدّعی سنةً فیها صحّ» للأصل، ویکون هنا مفیداً فائدة العاریة «ولو أ قرّ بها ثمّ صالحه علی سکنی المقرّ صحّ» أیضاً «ولا رجوع» فی الصورتین؛ لما تقدّم من أ نّه عقد لازم ولیس فرعاً علی غیره «وعلی القول بفرعیة العاریة (1)له الرجوع» فی الصورتین؛ لأنّ متعلّقه المنفعة بغیر عوض فیهما، والعین الخارجة من ید المقرّ لیست عوضاً من المنفعة الراجعة إلیه، لثبوتها للمقرّ له بالإقرار قبل أن یقع الصلح، فلا یکون فی مقابلة المنفعة عوض (2)فیکون عاریة یلزمه حکمها من جواز الرجوع فیه عند القائل بها.

«ولمّا کان الصلح مشروعاً لقطع التجاذب» والتنازع بین المتخاصمین بحسب أصله وإن صار بعد ذلک أصلاً مستقلّاً بنفسه لا یتوقّف علی سبق خصومة

[شماره صفحه واقعی : 441]

ص: 594


1- کذا، والأولی فی التعبیر: بفرعیّته للعاریة.
2- فی (ع) : عوضاً.
[مسائل فی بعض احکام التنازع]
اشارة

«ذُکر فیه أحکام من التنازع» بحسب ما اعتاده المصنّفون.

«ولنُشِر» فی هذا المختصر «إلی بعضها فی مسائل» :

«الاُولی»

«لو کان بیدهما درهمان فادّعاهما أحدهما، وادّعی الآخر أحدهما» خاصّة «فللثانی نصف درهم» لاعترافه باختصاص غریمه بأحدهما ووقوع النزاع فی الآخر مع تساویهما فیه یداً، فیُقسَّم بینهما بعد حلف کلّ منهما لصاحبه علی استحقاق النصف، ومن نکل منهما قُضی به للآخر. ولو نکلا معاً أو حلفا قُسّم بینهما نصفین «وللأوّل الباقی» قال المصنّف فی الدروس: ویشکل إذا ادّعی الثانی النصف مشاعاً، فإنّه تقوی القسمة نصفین، ویحلف الثانی للأوّل، وکذا فی کلّ مشاع، وذکر فیها أنّ الأصحاب لم یذکروا هنا یمیناً، وذکروا المسألة فی باب الصلح، فجاز أن یکون الصلح قهریّاً، وجاز أن یکون اختیاریّاً، فإن امتنعا فالیمین (1)وما حکیناه نحن من الیمین ذکره فی التذکرة أیضاً (2)فلعلّ المصنّف یرید أنّ الکثیر لم یذکره.

«وکذا لو أودعه رجل درهمین وآخرُ درهماً وامتزجا لا بتفریط وتلف أحدُهما» فإنّه یختصّ ذو الدرهمین بواحد، ویقسّم الآخر بینهما.

هذا هو المشهور بین الأصحاب، ورواه السکونی عن الصادق علیه السلام (3).

ویشکل هنا-مع ضعف المستند (4)-بأنّ التالف لا یحتمل کونه لهما، بل من أحدهما خاصّة؛ لامتناع الإشاعة هنا، فکیف یقسَّم الدرهم بینهما مع أ نّه

[شماره صفحه واقعی : 442]

ص: 595


1- الدروس 3:333.
2- التذکرة (الحجریّة) 2:195.
3- الوسائل 13:171، الباب 12 من أبواب الصلح، الحدیث الأوّل.
4- والظاهر أنّ ضعفه بالسکونی، راجع المسالک 1:99.

مختص بأحدهما قطعاً؟

والذی یقتضیه النظر وتشهد له الاُصول الشرعیّة: القول بالقرعة فی أحد (1)الدرهمین، ومال إلیه المصنّف فی الدروس (2)لکنّه لم یجسر علی مخالفة الأصحاب.

والقول فی الیمین کما مرّ من عدم تعرّض الأصحاب له، وربما امتنع هنا إذا لم یعلم الحالف عین حقّه.

[*وجدانی فخر]

واحترز بالتلف لا عن تفریط عمّا لو کان بتفریط، فإنّ الودعی یضمن التالف فیضمّ إلیهما ویقتسمانها من غیر کسر، وقد یقع مع ذلک التعاسر علی العین فیتّجه القرعة. ولو کان بدل الدراهم مالاً یمتزج أجزاؤُه بحیث لا یتمیّز-وهو متساویها کالحنطة والشعیر-وکان لأحدهما قفیزان مثلاً وللآخر قفیز وتلف قفیز بعد امتزاجهما بغیر تفریط فالتالف علی نسبة المالین وکذا الباقی، فیکون لصاحب القفیزین قفیز وثُلث وللآخر ثُلثا قفیز. والفرق: أنّ الذاهب هنا علیهما معاً، بخلاف الدراهم؛ لأنّه مختصّ بأحدهما قطعاً.

«الثانیة»

«یجوز جعل السقی بالماء عوضاً للصلح» بأن یکون مورده أمراً آخر من عین أو منفعة «و» کذا یجوز کونه «مورداً له» وعوضه أمراً آخر کذلک، وکذا لو کان أحدهما عوضاً والآخر مورداً. کلّ ذلک مع ضبطه بمدّة معلومة. ولو تعلّق بسقی شیء مضبوط دائماً أو بالسقی بالماء أجمع دائماً وإن جُهل المسقی لم یبعد الصحّة.

[شماره صفحه واقعی : 443]

ص: 596


1- فی (ع) و (ش) ونسخة بدل (ر) : أخذ.
2- الدروس 3:334.

وخالف الشیخ رحمه الله فی الجمیع محتجّاً بجهالة الماء (1)مع أ نّه جوّز بیع ماء العین والبئر وبیع جزء مشاع منه وجعله عوضاً للصلح (2)ویمکن تخصیصه المنع هنا بغیر المضبوط کما اتّفق مطلقاً (3)فی عبارة کثیر (4).

«وکذا» یصحّ الصلح علی «إجراء الماء علی سطحه أو ساحته» جاعلاً له عوضاً ومورداً «بعد العلم بالموضع الذی یجری منه الماء» بأن یقدّر مجراه طولاً وعرضاً، لترتفع الجهالة عن المحلّ المصالح علیه. ولا یعتبر تعیین العمق؛ لأنّ من ملک شیئاً ملک إقراره مطلقاً. لکن ینبغی مشاهدة الماء أو وصفه، لاختلاف الحال بقلّته وکثرته. ولو کان ماء مطر اختلف أیضاً بکبر ما یقع علیه وصغره، فمعرفته تحصل بمعرفة محلّه.

ولو سقط السطح بعد الصلح أو احتاجت الساقیة إلی إصلاح فعلی مالکهما؛ لتوقّف الحقّ علیه، ولیس علی المصالح مساعدته.

«الثالثة»

صوت

[*وجدانی فخر]

«لو تنازع صاحب السفل والعلوّ فی جدار البیت حلف صاحب السفل» لأنّ جدران البیت کالجزء منه، فیحکم بها لصاحب الجملة. وقیل: تکون بینهما؛ لأنّ حاجتهما إلیه واحدة (5)والأشهر الأوّل.

«و» لو تنازعا «فی جدران الغرفة یحلف صاحبها» لما ذکرناه من الجزئیّة، ولا إشکال هنا؛ لأنّ صاحب البیت لا تعلّق له به إلّاکونه موضوعاً علی

[شماره صفحه واقعی : 444]

ص: 597


1- و (2) المبسوط 2:310 و 311.
2-
3- أی ورد المنع مطلقاً من غیر تقیید بعدم المضبوطیّة، مع أنّ المراد هو المقیّد بذلک.
4- لم نعثر علیه.
5- قاله ابن الجنید علی ما حکاه عنه فی المختلف 6:226، وارتضاه العلّامة.

ملکه، وذلک لا یقتضی الملکیّة، مع معارضة الید «وکذا» یقدّم قول صاحب الغرفة لو تنازعا «فی سقفها» الذی هو فوقها؛ لاختصاص صاحبها بالانتفاع به کالجدار وأولی.

«ولو تنازعا فی سقف البیت» المتوسّط بینهما الحامل للغرفة «اُقرع بینهما» لاستوائهما فی الحاجة إلیه والانتفاع به، والقرعة لکلّ أمر مشتبه.

ویشکل بأنّ مورد القرعة المحل الذی لا یحتمل اشتراکه بین المتنازعین (1)بل هو حقّ لأحدهما مشتبه، وهنا لیس کذلک؛ لأنّه کما یجوز کونه لأحدهما یجوز کونه لهما معاً، لاستوائهما فیه؛ لأنّه سقف لصاحب البیت وأرض لصاحب الغرفة فکان کالجزء من کلّ منهما. وفی الدروس قوّی اشتراکهما فیه مع حلفهما أو نکولهما، وإلّا اختصّ بالحالف (2)لما ذکر من الوجه.

وقیل: یقضی به لصاحب الغرفة؛ لأنّها لا تتحقّق بدونه، لکونه أرضها، والبیت یتحقّق بدون السقف، وهما متصادقان علی أنّ هنا غرفة فلابدّ من تحقّقها، ولأنّ تصرّفه فیه أغلب من تصرّف الآخر (3)ولیس ببعید.

وموضع الخلاف فی السقف الذی یمکن إحداثه بعد بناء البیت. أمّا ما لا یمکن کالأزَج (4)الذی لا یعقل إحداثه بعد بناء الجدار الأسفل؛ لاحتیاجه إلی إخراج بعض الأجزاء عن سمت وجه الجدار قبل انتهائه لیکون حاملاً للعُقد

[شماره صفحه واقعی : 445]

ص: 598


1- فی (ع) : المتقارعین.
2- الدروس 3:350.
3- قاله ابن إدریس فی السرائر 2:67، وقال العلّامة فی المختلف 6:221: وهو المعتمد.
4- بالتحریک، ضرب من الأبنیة یُسمّی سقفه بالفارسیّة «طاق» .

فیحصل به الترصیف (1)بین السقف والجدران، فهو لصاحب السفل بیمینه؛ لدلالة ذلک علی جزئیته منه.

«الرابعة»

صوت

[*وجدانی فخر]

«إذا تنازع صاحب غُرَف الخان وصاحب بیوته فی المسلک» والمراد به هنا مجموع الصحن بدلیل قوله: «حلف صاحب الغُرف فی قدر ما یسلکه، وحلف الآخر علی الزائد» لأنّ النزاع لو وقع علی مسلک فی الجملة أو معیّن لا یزید عن القدر لم یکن علی الآخر حلفٌ؛ لعدم منازعته له فی الزائد.

ووجه الحکم للأعلی بقدر المسلک کونه من ضرورة الانتفاع بالغرف وله علیه ید فی جملة الصحن، وأمّا الزائد عنه فاختصاص صاحب البیوت به أقوی؛ لأ نّه دار لبیوته، فیقدّم قول کلّ منهما فیما یظهر اختصاصه به.

وفی الدروس رجّح کون المسلک بینهما واختصاص الأسفل بالباقی (2)وعلیه جماعة (3)لأنّ صاحب السفل یشارکه فی التصرّف فیه وینفرد بالباقی، فیکون قدر المسلک بینهما. واحتمل الاشتراک فی العرصة أجمع؛ لأنّ صاحب الأعلی لا یکلّف المرور علی خط مستوٍ، ولا یمنع من وضع شیءٍ فیها، ولا من الجلوس قلیلاً، فله ید علی الجمیع فی الجملة کالأسفل.

[شماره صفحه واقعی : 446]

ص: 599


1- هو ضمّ أجزاء البناء بعضها إلی بعض.
2- الدروس 3:351.
3- مثل المحقّق فی الشرائع 2:126، والعلّامة فی القواعد 2:179، والکرکی فی جامع المقاصد 5:452-453.

ثم إن کان المرقی فی صدر الصحن تشارکا فی الممرّ إلیه (1)أو اختصّ به الأعلی (2)وإن کان المرقی فی دهلیزه خارجاً لم یشارک الأسفل فی شیءٍ من الصحن؛ إذ لا ید له علی شیء منها، ولو کان المرقی فی ظهره اختصّ صاحب السفل بالصحن والدهلیز أجمع.

«و» لو تنازعا «فی الدرجة یحلف العلوی» لاختصاصه بالتصرّف فیها بالسلوک وإن کانت موضوعة فی أرض صاحب السفل، وکما یحکم بها للأعلی یحکم بمحلّها.

«وفی الخزانة تحتها یُقرع» بینهما؛ لاستوائهما فیها بکونها متّصلة بملک الأسفل بل من جملة بیوته، وکونها هواءً لملک الأعلی وهو کالقرار، فیقرع.

ویشکل بما مرّ فی السقف، ویقوی استواؤهما فیها مع حلف کلّ لصاحبه، وهو اختیاره فی الدروس (3)ولا عبرة بوضع الأسفل آلاته تحتها.

ویشکل أیضاً الحکم فی الدرجة مع اختلافهما فی الخزانة؛ لأنّه إذا قُضی بالخزانة لهما أو حُکم بها للأسفل بوجه تکون الدرجة کالسقف المتوسّط بین الأعلی والأسفل، لعین ما ذکر-خصوصاً مع الحکم بها للأسفل وحده-فینبغی حینئذٍ أن یجری فیها الخلاف السابق ومرجّحه. ولو قضینا بالسقف للأعلی زال الإشکال هنا، وإنّما یأتی علی مذهب المصنّف هنا وفی الدروس، فإنّه لا یجامع اختصاص العلوی بها مطلقاً (4).

[شماره صفحه واقعی : 447]

ص: 600


1- علی ما رجّحه فی الدروس.
2- علی ما ذکره فی الکتاب.
3- الدروس 3:351.
4- بل فی بعض الأحوال، أمّا علی مذهبه هنا ففیما إذا خرج القرعة باسم العِلوی، وأمّا علی مذهبه فی الدروس ففیما إذا نکل السفلی وحلف العلوی (هامش ر) .
«الخامسة»

صوت

[*وجدانی فخر]

«لو تنازع راکب الدابّة وقابضُ لجامها» فیها «حلف الراکب» لقوّة یده وشدة تصرّفه بالنسبة إلی القابض.

وقیل: یستویان فی الدعوی؛ لاشتراکهما فی الید وقوّتها لا مدخل له فی الترجیح، ولهذا لم تؤثّر فی ثوبٍ بید أحدهما أکثرُهُ-کما سیأتی-وما مع الراکب من زیادة نوع التصرّف لم یثبت شرعاً کونُهُ مرجّحاً، وتعریف «المدّعی» و «المنکر» منطبق علیهما (1)وهو قویّ، فیحلف کلّ منهما لصاحبه إن لم یکن بیّنة. وأمّا اللجام فیُقضی به لمن هو فی یده، والسراج لراکبه.

«ولو تنازعا ثوباً فی ید أحدهما أکثرُه، فهما سواء» لاشتراکهما فی الید ولا ترجیح لقوّتها، والتصرّف هنا وإن اختلف کثرةً وقلّةً لکنّه من وادٍ واحد، بخلاف الرکوب وقبض اللجام. نعم لو کان أحدهما ممسکاً له والآخر لابساً فکمسألة الراکب والقابض، لزیادة تصرّف اللابس علی الید المشترکة.

«وکذا» لو تنازعا «فی العبد وعلیه ثیاب لأحدهما» ویدهما علیه، فلا یرجّح صاحب الثیاب کما یرجّح الراکب بزیادة ذلک علی یده؛ إذ لا دخل للّبس فی الملک بخلاف الرکوب، فإنّه قد یلبسها بغیر إذن مالکها أو بقوله أو بالعاریة. ولا یرد مثلُه فی الرکوب؛ لأنّ الراکب ذو یدٍ، بخلاف العبد، فإنّ الید للمدّعی، لا له. ویتفرّع علیه ما لو کان لأحدهما علیه ید وللآخر ثیاب خاصّة، فالعبرة بصاحب الید.

«ویرجّح صاحب الحِمْل فی دعوی البهیمة الحاملة» وإن کان للآخر

[شماره صفحه واقعی : 448]

ص: 601


1- قاله الشهید فی غایة المراد 2:235.

علیها ید أیضاً بقبض زمام ونحوه؛ لدلالة الحِمْل علی کمال استیلاء مالکه علیها، فیرجّح.

[ وفی الدروس سوّی بین الراکب ولابس الثوب وذی الحمل فی الحکم (1)وهو حسن ] (2)«و» کذا یرجّح «صاحب البیت فی» دعوی «الغرفة» الکائنة «علیه وإن کان بابها مفتوحاً إلی» المدعی «الآخر» لأنّها موضوعة فی ملکه وهو هواء بیته، ومجرّد فتح الباب إلی الغیر لا یفید الید.

هذا إذا لم یکن من إلیه الباب متصرّفاً فیها بسکنی وغیرها، وإلّا قدّم؛ لأنّ یده علیها بالذات لاقتضاء التصرّف له، وید مالک الهواء بالتبعیّة، والذاتیّة أقوی. مع احتمال التساوی، لثبوت الید من الجانبین فی الجملة وعدم تأثیر قوّة الید.

«السادسة» :

«لو تداعیا جداراً غیر متصّل ببناء أحدهما، أو متّصلاً ببنائهما» معاً اتّصال ترصیف-وهو تداخل الأحجار ونحوها علی وجهٍ یبعد کونه محدثاً بعد وضع الحائط المتصّل به- «فإن حلفا أو نکلا فهو لهما، وإلّا» بأن (3)حلف أحدهما ونکل الآخر «فهو للحالف، ولو اتّصل بأحدهما» خاصّة «حلف» وقُضی له به.

ومثله ما لو کان لأحدهما علیه قبّة، أو غرفة أو سُترة؛ لصیرورته بجمیع ذلک ذا یدٍ فعلیه الیمین مع فقد البینة.

«وکذا لو کان» لأحدهما خاصّة «علیه جذع» فإنّه یُقضی له به بیمینه،

[شماره صفحه واقعی : 449]

ص: 602


1- الدروس 3:352.
2- ما بین المعقوفتین لم یرد فی المخطوطات.
3- کذا فی (ع) التی قوبلت بالأصل ونسخة بدل (ر) ، وفی باقی النسخ: فإن.

أولهما فلهما. ولو اتّصل بأحدهما وکان للآخر علیه جذع تساویا علی الأقوی. وکذا لو کان لأحدهما واحدة من المرجّحات ومع الآخر الباقیة؛ إذ لا أثر لزیادة الید کما سلف.

«أما الخوارج» من أحد الجانبین أو منهما من نقش ووتد ورفّ ونحوها «والروازن» کالطاقات «فلا ترجیح بها» لإمکان إحداثها من جهة واضعها من غیر شعور الآخر «إلّامعاقد القِمْط» بالکسر وهو الحبل الذی یشدّ به الخُصّ (1)وبالضمّ جمع قِماط وهی شداد الخصّ من لیف وخوص وغیرها (2)فإنّه یقضی بها فیرجّح من إلیه معاقد القمط لو تنازعا «فی الخصّ» بالضمّ وهو البیت الذی یُعمل من القَصَب ونحوه علی المشهور بین الأصحاب، ومنهم من جعل حکم الخصّ کالجدار بین الملکین (3)وهو الموافق للأصل.

[شماره صفحه واقعی : 450]

ص: 603


1- بالضمّ والتشدید: البیت من قصب أو شجر.
2- کذا فی المخطوطات، وفی (ر) : غیرهما.
3- مثل فخر المحققین فی الإیضاح 2:112 وهو الظاهر من الصیمری فی غایة المرام 2:228، ومن ابن فهد فی المهذّب 4:488، والمقتصر:382، وراجع للتفصیل مفتاح الکرامة 5:508.
کتاب الشرکة
اشارة

[شماره صفحه واقعی : 451]

ص: 604

[شماره صفحه واقعی : 452]

ص: 605

صوت

[*وجدانی فخر]

«کتاب الشَرِکة»

[اسباب الشرکة]

بفتح الشین فکسر الراء، وحکی فیها کسرُ الشین فسکون الراء «وسببها قد یکون إرثاً» لعین أو منفعة أو حقّ، بأن یرثا مالاً أو منفعة دار استأجرها مورثهم أو حقّ شفعة وخیار «وعقداً» بأن یشتریا داراً بعقد واحد، أو یشتری کلّ واحد منهما جزءاً مشاعاً منها ولو علی التعاقب، أو یستأجراها، أو یشتریا بخیار لهما «وحیازة» لبعض المباحات «دفعةً» بأن یشترکا فی نصب حبالة ورمی سهم مثبت فیشترکان فی ملک الصید. ولو (1)حاز کلّ واحد شیئاً من المباح منفرداً عن صاحبه اختصّ کلّ بما حازه إن لم یکن عمل کلّ واحد بنیّة الوکالة عن صاحبه فی تملّک نصف ما یحوزه، وإلّا اشترکا أیضاً علی الأقوی، فالحیازة قد توجب الاشتراک مع التعاقب، وقد لا توجبه فی الدفعة «ومزجاً» لأحد مالیهما بالآخر بحیث «لا یتمیّز» کلّ منهما عن الآخر بأن یکونا متّفقین جنساً ووصفاً، فلو امتزجا بحیث یمکن التمییز (2)وإن عسر کالحنطة بالشعیر أو الحمراء من الحنطة بغیرها أو الکبیرة الحبّ بالصغیرة-ونحو ذلک-فلا اشتراک. ولا فرق هنا بین وقوعه اختیاراً واتّفاقاً.

[شماره صفحه واقعی : 453]

ص: 606


1- فی (ر) : فلو.
2- فی (ع) و (ش) : التمیز.
[مورد الشرکة]

«والشَرِکة (1)قد تکون عیناً» أی فی عین، کما لو اتّفق الاشتراک بأحد الوجوه السابقة فی شیء من أعیان الأموال «ومنفعة» کالاشتراک فی منفعة دار استأجراها أو عبد اُوصی لهما بخدمته «وحقّاً» کشفعة وخیار ورهن. وهذه الثلاثة تجری فی الأوّلین، وأمّا الأخیران فلا یتحقّقان إلّافی العین. ویمکن فرض الامتزاج فی المنفعة، بأن یستأجر کلّ منهما دراهم للتزیّن بها-حیث نجوّزه-متمیّزة ثم امتزجت بحیث لا تتمیّز.

«والمعتبر» من الشرکة شرعاً عندنا «شرکة العنان» بکسر العین، وهی شرکة الأموال، نُسبت إلی العنان-وهو سیر اللجام الذی یمسک به الدابّة-لاستواء الشریکین فی ولایة الفسخ والتصرّف، واستحقاق الربح علی قدر رأس المال کاستواء طرفی العنان، أو تساوی الفارسین فیه إذا تساویا (2)فی السیر، أو لأنّ کلّ واحد منهما یمنع الآخر من التصرّف حیث یشاء کما یمنع العِنانُ الدابّةَ، أو لأنّ الأخذ بعنانها یحبس إحدی یدیه علیه ویطلق الاُخری کالشریک یحبس یده عن التصرّف فی المشترک مع انطلاق یده فی سائر ماله.

[*وجدانی فخر]

وقیل: من «عنّ» إذا ظهر؛ لظهور مال کلّ من الشریکین لصاحبه، أو لأنّها أظهر أنواع الشرکة (3)وقیل: من المعانّة وهی المعارضة؛ لمعارضة کلّ منهما بما أخرجه الآخر (4).

[الشرکات الباطلة]

«لا شرکة الأعمال» بأن یتعاقدا علی أن یعمل کلّ منهما بنفسه ویشترکا

[شماره صفحه واقعی : 454]

ص: 607


1- فی (ق) ونسخة بدل (س) : المشترک.
2- لم یرد «إذا تساویا» فی (ش) .
3- نقله العلّامة فی التذکرة (الحجریّة) 2:219 بلفظ (وقیل) ولکن لم نعثر علی القائل.
4- اُنظر تاج العروس 9:282، ونقله الشیخ فی المبسوط 2:347 بلفظ (وقیل) .

فی الحاصل، سواء اتّفق عملهما قدراً ونوعاً أم اختلف فیهما أم فی أحدهما، وسواء عملا فی مال مملوک أم فی تحصیل مباح؛ لأنّ کلّ واحد (1)متمیّز ببدنه وعمله فیختصّ بفوائده، کما لو اشترکا فی مالین وهما متمیّزان.

«و» لا شرکة «المفاوضة» (2)وهی أن یشترک شخصان فصاعداً بعقد لفظیّ علی أن یکون بینهما ما یکتسبان ویربحان ویلتزمان من غرم ویحصل لهما من غُنم، فیلتزم کلّ منهما للآخر مثل ما یلتزمه من أرش جنایة وضمان غصب وقیمة مُتلف وغرامة ضمان وکفالة، ویقاسمه فیما یحصل له من میراث أو یجده من رِکاز ولقطة، ویکتسبه فی تجارة، ونحو ذلک.

ولا یستثنیان من ذلک إلّاقوت الیوم وثیاب البدن وجاریة یتسرّی بها، فإنّ الآخر لا یشارک فیها. وکذا یستثنی فی هذه الشرکة من الغرم: الجنایة علی الحرّ وبذل الخلع والصداق إذا لزم أحدهما.

[احکام الشرکة]

«و» لا شرکة «الوجوه» وهی أن یشترک اثنان وجیهان لا مال لهما بعقد لفظیّ لیبتاعا فی الذمّة علی أنّ ما یبتاعه کلّ منهما یکون بینهما فیبیعان ویؤدّیان الأثمان، وما فضل فهو بینهما. أو أن یبتاع وجیه فی الذمّة ویفوّض بیعه إلی خامل، علی أن یکون الربح بینهما. أو أن یشترک وجیه لا مال له وخامل ذو مال لیکون العمل من الوجیه والمال من الخامل ویکون المال فی یده لا یُسلّمه إلی الوجیه، والربح بینهما. أو أن یبیع الوجیه مال الخامل بزیادة ربح، لیکون بعضه له.

وهذه الثلاثة بمعانیها عندنا باطلة.

«و» المشترکان شرکة العِنان «یتساویان فی الربح والخسران مع

[شماره صفحه واقعی : 455]

ص: 608


1- فی (ر) زیادة: منهما.
2- فی (ق) و (س) : والوجوه والمفاوضة.

تساوی المالین. ولو اختلفا» فی مقدار المال «اختلف» الربح بحسبه.

والضابط: أنّ الربح بینهما علی نسبة المال متساویاً ومتفاوتاً، فلو عبّر به لکان أخصر وأدلّ علی المقصود؛ إذ لا یلزم من اختلاف الربح مع اختلاف المالین کونه علی النسبة.

«ولو شرطا غیرهما» أی غیر التساوی فی الربح علی تقدیر تساوی المالین-بأن شرطا فیه تفاوتاً حینئذٍ-أو غیر اختلاف استحقاقهما فی الربح مع اختلاف المالین کمیّةً «فالأظهر البطلان» أی بطلان الشرط، ویتبعه بطلان الشرکة بمعنی الإذن فی التصرّف، فإن عملا کذلک فالربح تابع للمال وإن خالف الشرط، ویکون لکلّ منهما اُجرة عمله بعد وضع ما قابل عمله فی ماله.

ووجه البطلان بهذا الشرط أنّ الزیادة الحاصلة فی الربح لأحدهما لیس فی مقابلها عوض، ولا وقع اشتراطها فی عقد معاوضة لتُضمّ إلی أحد العوضین، ولا اقتضی تملّکها عقدُ هبة، والأسباب المثمرة للملک معدودة ولیس هذا أحدها، فیبطل الشرط ویتبعه العقد المتضمنّ للإذن فی التصرّف؛ لعدم تراضیهما إلّاعلی ذلک التقدیر ولم یحصل.

[*وجدانی فخر]

وینبغی تقییده بعدم زیادة عملٍ ممّن شرطت له الزیادة، وإلّا اتّجه الجواز.

وقیل: یجوز مطلقاً؛ لعموم الأمر بالوفاء بالعقود (1)والمؤمنون عند شروطهم (2)وأصالةِ الإباحة، وبناءِ الشرکة علی الإرفاق، ومنه موضع النزاع (3).

[شماره صفحه واقعی : 456]

ص: 609


1- المائدة:1.
2- الوسائل 15:30، الباب 20 من أبواب المهور، الحدیث 4.
3- قاله السید المرتضی فی الانتصار:470-471، المسألة 265، والعلّامة ووالده وولده فی المختلف 6:231، والإیضاح 2:301، وابن فهد فی المقتصر:199، والصیمری فی غایة المرام 2:234-235.

«ولیس لأحد الشرکاء التصرّف» فی المال المشترک «إلّابإذن الجمیع» لقبح التصرّف فی مال الغیر بغیر إذنه عقلاً وشرعاً «ویقتصر من التصرّف علی المأذون» علی تقدیر حصول الإذن «فإن تعدّی» المأذون «ضمن» .

واعلم أنّ الشرکة کما تُطلق علی اجتماع حقوق المُلّاک فی المال الواحد علی أحد الوجوه السابقة، کذلک تُطلق علی العقد المثمر جواز تصرّف المُلّاک فی المال المشترک، وبهذا المعنی اندرجت الشرکة فی قسم العقود وقبلت الحکم بالصحّة والفساد، لا بالمعنی الأوّل. والمصنّف رحمه الله أشار إلی المعنی الأوّل بما افتتح به من الأقسام، وإلی الثانی بالإذن المبحوث عنه هنا.

«ولکلّ» من الشرکاء «المطالبة بالقسمة، عرضاً» بالسکون وهو ما عدا النقدین «کان المال، أو نقداً» .

«والشریک أمین» علی ما تحت یده من المال المشترک المأذون له فی وضع یده علیه «لا یضمن إلّابتعدّ» وهو فعل ما لا یجوز فعله فی المال «أو تفریط» وهو التقصیر فی حفظه وما یتمّ به صلاحه «ویقبل یمینه فی التلف» لو ادّعاه بتفریط وغیره «وإن کان السبب ظاهراً» کالحرق والغَرَق. وإنّما خصّه لإمکان إقامة البیّنة علیه، فربما احتمل عدم قبول قوله فیه کما ذهب إلیه بعض العامة (1)أمّا دعوی تلفه بأمر خفیّ کالسَرَق فمقبول إجماعاً.

«ویُکره مشارکة الذمّیّ وإبضاعه» وهو أن یدفع إلیه مالاً یتّجر فیه والربح لصاحب المال خاصّة «وإیداعه» لقول الصادق علیه السلام: «لا ینبغی للرجل المسلم أن یشارک الذمّیّ، ولا یُبضعه بضاعة، ولا یُودعه ودیعة،

[شماره صفحه واقعی : 457]

ص: 610


1- قاله الشیرازی صاحب المهذّب وشارحه النووی، اُنظر المجموع 14:76. وانظر مغنی المحتاج 2:216.

ولا یصافیه المودّة» (1).

«ولو باع الشریکان سِلعةً صفقةً، وقبض أحدهما من ثمنها شیئاً شارکه الآخر فیه» علی المشهور، وبه أخبار کثیرة (2)ولأنّ کلّ جزءٍ من الثمن مشترک بینهما، فکلّ ما حصل منه بینهما کذلک.

وقیل: لا یشارکه؛ لجواز أن یبرئ الغریم من حقّه ویصالحه علیه من غیر أن یسری إلی الآخر، فکذا الاستیفاء، ولأنّ متعلّق الشرکة هو العین وقد ذهبت، والعوض أمر کلّی لا یتعیّن إلّابقبض المالک أو وکیله، ولم یتحقّق هنا بالنسبة إلی الآخر؛ لأنّه إنّما قبضه لنفسه (3).

[*وجدانی فخر]

وعلی المشهور لا یتعیّن علی الشریک غیر القابض مشارکته، بل یتخیّر بینها وبین مطالبة الغریم بحقّه، ویکون قدر حصّة الشریک فی ید القابض کقبض الفضول (4)إن أجازه ملکه وتبعه النماء، وإن ردّه ملکه القابض، ویکون مضموناً علیه علی التقدیرین. ولو أراد الاختصاص بالمقبوض بغیر إشکال فلیبع حقّه للمدیون علی وجه یسلم من الربا بثمن معیّن فیختصّ به، وأولی منه الصلح علیه، أو یُبرئه من حقّه ویستوهب عوضه، أو یحیل به علی المدیون، أو یضمنه له ضامن.

وموضع الخلاف مع حلول الحقّین، فلو کان أحدهما مؤجّلاً لم یشارک

[شماره صفحه واقعی : 458]

ص: 611


1- الوسائل 13:176، الباب 2 من أحکام الشرکة، الحدیث الأوّل.
2- اُنظر الوسائل 13:179، الباب 6 من أبواب الشرکة، و 159، الباب من أحکام الضمان، و 116، الباب 29 من أبواب الدین، الحدیث الأوّل.
3- قاله ابن إدریس فی السرائر 2:402-403، وقوّاه المحقّق الثانی فی جامع المقاصد 8:39.
4- فی (ر) : الفضولی.

فیما قبضه الآخر قبل حلول الأجل.

واحترز ببیعهما صفقة عمّا لو باع کلّ واحد نصیبه بعقد وإن کان لواحد. کما لا فرق فی الصفقة بین کون المشتری واحداً ومتعدّداً؛ لأنّ الموجب للشرکة هو العقد الواحد علی المال المشترک. وفی حکم الصفقة ما اتّحد سبب شرکته، کالمیراث والإتلاف والاقتراض من المشترک.

«ولو ادّعی المشتری» من المشترکین المأذونین «شراء شیء لنفسه أولهما حلف» وقُبل بیمینه؛ لأنّ مرجع ذلک إلی قصده وهو أعلم به، والاشتراک لا یعیّن التصرّف بدون القصد، وإنّما لزمه الحلف-مع أنّ القصد من الاُمور الباطنة التی لا تُعلم إلّامن قبله-لإمکان الاطّلاع علیه بإقراره.

[شماره صفحه واقعی : 459]

ص: 612

[شماره صفحه واقعی : 460]

ص: 613

کتاب المضاربة
اشارة

[شماره صفحه واقعی : 461]

ص: 614

[شماره صفحه واقعی : 462]

ص: 615

صوت

[*وجدانی فخر]

«کتاب المضاربة»

[تعریفها]

«وهی أن یدفع مالاً إلی غیره لِیَعمَلَ فیه بحصّة معیّنة من ربحه» مأخوذةٌ من الضرب فی الأرض؛ لأنّ العامل یضرب فیها للسعی علی التجارة وابتغاء الربح بطلب صاحب المال، فکأنّ الضرب مسبَّب عنهما فتحقّقت المفاعلة لذلک، أو من ضرب کلّ منهما فی الربح بسهم، أو لما فیه من الضرب بالمال وتقلیبه.

وأهل الحجاز یسمّونها قراضاً من القَرْض وهو القطع، کأنّ صاحب المال اقتطع منه قِطعة وسلّمها إلی العامل، أو اقتطع له قطعة من الربح فی مقابلة عمله، أو من المقارضة، وهی المساواة، ومنه: «قارض الناس ما قارضوک، فإن ترکتهم لم یترکوک» (1).

ووجه التساوی هنا: أنّ المال من جهة والعمل من اُخری، والربح فی مقابلهما، فقد تساویا فی قوام العقد أو أصل استحقاق الربح، وإن اختلفا فی کمّیّته.

[شروطها و احکامها]

صوت

[*وجدانی فخر]

«وهی جائزة من الطرفین» سواء نضّ المال (2)أم کان به عروض، یجوز لکلّ منهما فسخها. ومن لوازم جوازها منهما وقوع العقد بکلّ لفظٍ یدلّ علیه.

[شماره صفحه واقعی : 463]

ص: 616


1- غریب الحدیث 4:149، فی حدیث أبی الدرداء.
2- والمراد بإنضاض المال صیرورته دراهم أو دنانیر کما کان أوّلاً.

وفی اشتراط وقوع قبوله لفظیّاً أو جوازه بالفعل أیضاً قولان (1)لا یخلو ثانیهما من قوّة.

«ولا یصحّ اشتراط اللزوم أو الأجل فیها» بمعنی أ نّه لا یجب الوفاء بالشرط ولا تصیر لازمة بذلک ولا فی الأجل، بل یجوز فسخها فیه عملاً بالأصل و «لکن» اشتراط الأجل «یثمر المنع من التصرّف بعد الأجل إلّابإذن جدید» لأنّ التصرّف تابع للإذن ولا إذن بعدَه. وکذا لو أجّل بعضَ التصرّفات، کالبیع أو الشراء خاصّة أو نوعاً خاصّاً.

ویفهم من تشریکه بین اشتراط اللزوم والأجل تساویهما فی الصحّة وعدم لزوم الشرط.

والمشهور: أنّ اشتراط اللزوم مبطل؛ لأنّه منافٍ لمقتضی العقد، فإذا فسد الشرط تبعه العقد، بخلاف شرط الأجل، فإنّ مرجعه إلی تقیید التصرّف بوقت خاصّ وهو غیر منافٍ. ویمکن أن یرید المصنّف ذلک، وإنّما شرّک بینهما فی عدم صحّة الشرط مطلقاً وإن افترقا فی أمر آخر.

«ویقتصر» العامل «من التصرّف علی ما أذن المالک له» من نوع التجارة ومکانها وزمانها ومن یشتری منه ویبیع علیه، وغیر ذلک. فإن خالف ما عیّن له ضمن المال، لکن لو ربح کان بینهما بمقتضی الشرط؛ للأخبار الصحیحة (2)ولولاها لکان التصرّف باطلاً أو موقوفاً علی الإجازة.

[شماره صفحه واقعی : 464]

ص: 617


1- القول بالاشتراط منسوب فی المناهل:197 إلی العلّامة فی القواعد 2:331، والتحریر 3:244، وهو الظاهر من الفاضل المقداد فی التنقیح الرائع 2:215. والقول بالعدم للعلّامة أیضاً فی التذکرة (الحجریّة) 2:229، والمحقّق الثانی فی جامع المقاصد 8:53.
2- اُنظر الوسائل 13:181-183، الباب الأوّل من المضاربة، الأحادیث 1 و 2 و 5 و 6 و 9-11.

«ولو أطلق» له الإذن «تصرّف بالاسترباح» فی کلّ ما یظنّ فیه حصول الربح من غیر أن یتقیّد بنوع أو زمان أو مکان. ویتولّی أیضاً بالإطلاق ما یتولّاه المالک فی التجارة بنفسه: من عرض القماش علی المشتری ونشره وطیِّه وإحرازه وبیعه وقبض ثمنه، ولا اُجرة له علی مثل ذلک، حملاً للإطلاق علی المتعارف. وله الاستئجار علی ما جرت العادة به، کالدلالة ووزن الأمتعة الثقیلة التی لم تجر عادته بمباشرة مثلها.

«وینفق فی السفر کمال نفقته من أصل المال» والمراد بالنفقة ما یحتاج فیه إلیه من مأکول وملبوس ومشروب ومرکوب، وآلات ذلک، واُجرة المسکن ونحوها. ویراعی فیها ما یلیق به عادة مقتصداً، فإن أسرف حُسب علیه، وإن قتر لم یحسب له. وإذا عاد من السفر فما بقی من أعیانها-ولو من الزاد-یجب ردّه إلی التجارة أو ترکُه إلی أن یسافر إن کان ممّن یعود إلیه قبل فساده.

ولو شرط عدمها لزم، ولو أذن له بعده فهو تبرّع محض، ولو شرطها فهو تأکید، ویشترط حینئذٍ تعیینها لئلّا یتجهّل الشرط، بخلاف ما ثبت بأصل الشرع. ولا یعتبر فی ثبوتها حصول ربح، بل ینفق ولو من الأصل إن لم یربح، وإلّا کانت منه.

[*وجدانی فخر]

ومؤونة المرض فی السفر علی العامل، وکذا سفر لم یؤذَن فیه وإن استحقّ الحصّة (1)والمراد بالسفر: العرفی، لا الشرعی-وهو ما اشتمل علی المسافة-فینفق وإن کان قصیراً أو أتمّ الصلاة، إلّاأن یخرج عن اسم المسافر، أو یزید عمّا تحتاج التجارة إلیه فینفق من ماله إلی أن یصدق الوصف.

واحترز بکمال النفقة عن القدر الزائد عن نفقة الحضر، فقد قیل: إنّه لا ینفق

[شماره صفحه واقعی : 465]

ص: 618


1- أی حصّته من الربح.

فیه سواه (1)ونبّه بأصل المال علی أ نّه لا یشترط حصول ربح، کما مرّ.

«ولیشتر نقداً بنقد البلد، بثمن المثل فما دون» فلو اشتری نسیئة، أو بغیر نقد البلد، أو بأزید من ثمن المثل کان فضولیّاً، فإن أجازه المالک صحّ، وإلّا بطل؛ لما فی النسیئة من احتمال الضرر بتلف رأس المال فیبقی عهدة الثمن متعلّقة بالمالک وقد لا یقدر علیه، أو لا یکون له غرض فی غیر ما دفع، وحملاً فی الأخیرین علی المتعارف وما فیه الغبطة، کالوکیل.

«ولیبع کذلک» بنقد البلد نقداً «بثمن المثل فما فوقه» لما فی النسیئة من التغریر بمال المالک، وحملاً للإطلاق علی المتعارف وهو نقد البلد، کالوکالة.

وقیل: یجوز بغیره وبالعَرْض مع کونه مظنّة للربح؛ لأنّ الغرض الأقصی منها ذلک، بخلاف الوکالة (2)وفیه قوّة.

ولو أذن المالک فی شیءٍ من ذلک خصوصاً أو عموماً ک «تصرّف برأیک» أو «کیف شئت» جاز بالعَرْض قطعاً، أمّا النقد وثمن المثل فلا یخالفهما إلّامع التصریح. نعم یُستثنی من ثمن المثل نقصان یتسامح به عادةً.

«ولیشتر بعین المال» لا بالذمّة «إلّامع الإذن فی الذمّة» ولو بالإجازة، فإن اشتری فیها بدونه ولم یذکر المالک لفظاً ولا نیّةً وقع له ولو ذکره لفظاً فهو فضولیّ، ونیّةً خاصّة للعامل ظاهراً وموقوفاً باطناً، فیجب التخلّص من حقّ البائع.

«ولو تجاوز ما حدّ له المالکُ» من الزمان والمکان والصنف «ضمن،

[شماره صفحه واقعی : 466]

ص: 619


1- قاله الشیخ فی المبسوط 3:172.
2- قاله العلّامة فی التذکرة (الحجریّة) 2:236، وتبعه المحقّق الثانی فی جامع المقاصد 8:93-94.

والربح علی الشرط» کما مرّ. أمّا لو تجاوز بالعین (1)والمثل والنقد وقف علی الإجازة، فإن لم یُجز بطل.

«وإنّما تجوز» المضاربة «بالدراهم والدنانیر» إجماعاً، ولیس ثمّة علّة مقنعة غیره، فلا تصحّ بالعروض ولا الفلوس (2)ولا الدین وغیرها، ولا فرق بین المعیّن والمشاع.

«وتلزم الحصّة بالشرط» دون الاُجرة؛ لأنّها معاملة صحیحة فیلزم مقتضاها، وهو ما شرط للعامل من الحصّة. وفی قول نادر: أنّ اللازم اُجرة المثل، وأنّ المعاملة فاسدة، لجهالة العوض (3)والنصوص الصحیحة (4)علی صحّتها، بل إجماع المسلمین یدفعه.

[*وجدانی فخر]

«والعامل أمین لا یضمن إلّابتعدّ أو تفریط» ومعهما یبقی العقد ویستحقّ ما شُرط له وإن ضمن المالَ.

«ولو فسخ المالک فللعامل اُجرة مثله إلی ذلک الوقت» الذی فسخ فیه «إن لم یکن» ظهر «ربح» وإلّا فله حصّته من الربح.

وربما اُشکل الحکم بالاُجرة علی تقدیر عدم الربح (5)بأنّ مقتضی العقد استحقاق الحصّة إن حصلت لا غیرها، وتسلّط المالک علی الفسخ من مقتضیاتها، فالعامل قادم علی ذلک فلا شیء له سوی ما عُیّن.

[شماره صفحه واقعی : 467]

ص: 620


1- بأن اشتری بالذمّة.
2- المسکوکات غیر الذهب والفضّة.
3- قاله المفید فی المقنعة:633، والشیخ فی النهایة:428، والدیلمی فی المراسم:183، والحلبی فی الکافی:344 و 347، وغیرهم.
4- اُنظر الوسائل 13:185، الباب 3 من أبواب المضاربة.
5- استشکل به العلّامة فی القواعد 2:345، والتحریر 3:256.

ولو کان المال عروضاً عند الفسخ، فإن کان به ربح فللعامل بیعه إن لم یدفع المالک إلیه حقّه منه، وإلّا لم یجز إلّابإذن المالک وإن رجا الربح حیث لایکون بالفعل.

ولو طلب المالک إنضاضه، ففی إجبار العامل علیه قولان (1)أجودهما العدم.

ولو انفسخ العقد من غیر المالک إمّا بعارض (2)یفسد العقد الجائز أو من قبل العامل فلا اُجرة له، بل الحصّة إن ظهر ربح. وقیل: له الاُجرة أیضاً (3).

«والقول قول العامل فی قدر رأس المال» لأنّه منکر للزائد والأصل معه «و» فی «قدر الربح» لأنّه أمین فیقبل قوله فیه.

«وینبغی أن یکون رأس المال معلوماً عند العقد» لترتفع الجهالة عنه، ولا یُکتفی بمشاهدته. وقیل (4): تکفی المشاهدة وهو ظاهر اختیاره هنا، وهو مذهب الشیخ (5)والعلّامة فی المختلف (6)لزوال معظم الغرر بالمشاهدة، وللأصل، وقوله صلی الله علیه و آله: «المؤمنون عند شروطهم» (7)فإن قلنا به فاختلفا فی قدره فالقول قول

[شماره صفحه واقعی : 468]

ص: 621


1- القول بالإجبار للشیخ فی المبسوط 3:179، ویحیی بن سعید فی الجامع للشرائع:315، والعلّامة فی القواعد 2:345. والقول بالعدم للمحقّق فی الشرائع 2:143.
2- فی (ع) و (ف) : لعارض.
3- لم نعثر علی المصرّح به. نعم، أطلق فی التذکرة الحکم بثبوت الاُجرة له لو فسخا العقد أو أحدهما. اُنظر التذکرة (الحجریّة) 2:246.
4- لم نعثر علی القائل. نعم، قال الفاضل الآبی فی کشف الرموز 2:15: هذا القول حکی شیخنا عن المرتضی فی الدرس وما وقفت علیه.
5- نسبه غیر واحد إلی مبسوطه ولم نعثر علیه. نعم، حکی العلّامة عن الشیخ القول بجواز المضاربة بالجزاف من غیر تقیید بالمشاهدة. راجع المختلف 6:253.
6- المختلف 6:253.
7- الوسائل 15:30، الباب 20 من أبواب المهور، الحدیث 4.

العامل کما تقدّم؛ للأصل. والأقوی المنع.

«ولیس للعامل أن یشتری ما فیه ضرر علی المالک، کمن ینعتق علیه» أی علی المالک؛ لأنّه تخسیر محض، والغرض من هذه المعاملة الاسترباح، فإن اشتراه بدون إذنه کان فضولیّاً مع علمه بالنسب والحکم. أمّا مع جهله بهما أو بأحدهما ففی صحّته وعتقه عن المالک أو إلحاقه بالعالم وجهان، مأخذهما: انصراف الإذن إلی ما یمکن بیعه والاسترباح به فلا یدخل هذا فیه مطلقاً، ومن کون الشرط بحسب الظاهر؛ لاستحالة توجّه الخطاب إلی الغافل کما لو اشتری معیباً لا یعلم بعیبه فتلف به «و» کذا «لا یشتری من ربّ المال شیئاً» لأنّ المال له ولا یشتری مال الإنسان بماله.

«ولو أذن فی شراء أبیه» وغیره ممّن ینعتق علیه «صحّ وانعتق» کما لو اشتراه بنفسه أو وکیله، وبطلت المضاربة فی ثمنه؛ لأنّه بمنزلة التالف، وصار الباقی رأس المال إن کان «وللعامل الاُجرة» سواء ظهر فیه ربح أم لا، أمّا مع عدمه فظاهر إلّاعلی الاحتمال السابق (1)فیما لو فسخ المالک بنفسه، وأمّا مع ظهوره فلبطلان المضاربة بهذا الشراء، لعدم کونه من متعلّق الإذن؛ لأنّ متعلّقه ما فیه ربح ولو بالمظنّة وهو منفیّ هنا، لکونه مستعقباً للعتق، فإذا صرف الثمن فیه بطلت. ویحتمل ثبوت الحصّة إن قلنا بملکها بالظهور؛ لتحقّقه، ولا یقدح عتقه القهری؛ لصدوره بإذن المالک، کما لو استردّ طائفة من المال بعد ظهوره. وحینئذٍ فیسری علی العامل مع یسار المالک إن قلنا بالسرایة فی العتق القهری، أو مع اختیار الشریک السبب.

[شماره صفحه واقعی : 469]

ص: 622


1- فی قوله: وربما اُشکل الحکم بالاُجرة. . . .

صوت

[*وجدانی فخر]

«ولو اشتری» العامل «أبا نفسه» وغیره ممّن ینعتق علیه «صحّ» إذ لا ضرر علی المالک «فإن ظهر فیه ربح» حالَ الشراء أو بعدَه «انعتق نصیبه» أی نصیب العامل؛ لاختیاره السبب المفضی إلیه کما لو اشتراه بماله «ویسعی المعتَق» وهو الأب «فی الباقی» وإن کان الولد موسراً؛ لصحیحة محمّد بن أبی عمیر عن الصادق علیه السلام (1)الحاکمة باستسعائه من غیر استفصال.

وقیل: یسری علی العامل مع یساره (2)لاختیاره السبب، وهو موجب لها کما سیأتی (3)إن شاء اللّٰه تعالی. وحملت الروایة علی إعساره؛ جمعاً بین الأدلّة.

وربما فُرّق بین ظهور الربح حالةَ الشراء وتجدّده، فیسری فی الأوّل دون الثانی ویمکن حمل الروایة علیه أیضاً.

وفی وجه ثالث بطلان البیع؛ لأنّه منافٍ لمقصود القراض؛ إذ الغرض هو السعی للتجارة التی تقبل التقلیب للاسترباحِ، والشراءُ المتعقّب للعتق ینافیه. والوسط قویّ لولا معارضة إطلاق النصّ الصحیح (4).

[شماره صفحه واقعی : 470]

ص: 623


1- الوسائل 13:188، الباب 8 من أبواب المضاربة، الحدیث الأوّل.
2- قاله الشیخ فی المبسوط 3:177-178، ویحیی بن سعید فی الجامع للشرائع:315، وغیرهما.
3- راجع الجزء الثالث: کتاب العتق، السرایة.
4- صحیحة ابن أبی عمیر المتقدّمة.
کتاب الودیعة
اشارة

[شماره صفحه واقعی : 471]

ص: 624

[شماره صفحه واقعی : 472]

ص: 625

صوت

[*وجدانی فخر]

«کتاب الودیعة»

[تعریفها]

«وهی استنابة فی الحفظ» أی استنابة فیه بالذات، فلا یرد مثل الوکالة فی بیع شیء أو شرائه مع إثبات الید علیه، فإنّها تستلزم الاستنابة فیه إلّاأ نّها بالعرض، والقصد بالذات الإذن فیما وکّل فیه.

ثمّ الاستنابة إنّما تکون من المودِع. والودیعة لا تتمّ إلّابالمتعاقدین، فلا تکون الودیعة هی الاستنابة، بل هی وقبولها وإن اکتفینا بالقبول الفعلی.

وکأنّ التعریف لمّا کان لعقدها-کما علم من مذهب المصنّف (1)-وکان المعتبر منه الإیجاب تسامَحَ فی إطلاقها علیه، أو لأنّ الاستنابة تستلزم قبولها، فإنّها لو تجرّدت عنه لم تؤثّر.

[الایجاب و القبول ]

«وتفتقر إلی إیجاب وقبول» کغیرها من العقود «ولا حصر فی الألفاظ الدالّة علیها» کما هو شأن العقود الجائزة من الطرفین، فیکفی کلّ لفظ دلّ علیها، بل التلویح والإشارة المفهمة لمعناها اختیاراً.

«ویکفی فی القبول الفعل» لأنّ الغرض منه الرضا بها، وربما کان الفعل - وهو قبضها-أقوی من القول باعتبار دخولها فی ضمانه،

[*وجدانی فخر]

والتزامُه بحفظها

[شماره صفحه واقعی : 473]

ص: 626


1- مضی فی باب البیع أ نّه یرید بهذه الألفاظ نفس العقود.

بواسطة القبض وإن لم یحصل الإیجاب فیه أولی، إلّاأنّ فیه خروجاً عن باب العقود التی لا تتمّ إلّابصیغة من الطرفین. ومن ثَمَّ قیل: إنّها إذن مجرّد لا عقد (1)وکیف کان: لا تجب مقارنة القبول للإیجاب قولیّاً کان أم فعلیّاً.

«ولو طرحها عنده» ولم یحصل منه ما یدلّ علی الرضا ولا قبضها «أو أکرهه علی قبضها لم تصر ودیعة» لانتفاء القبول الشرعی فیهما.

وأمّا الإیجاب فقد یحصل بالطرح بأن یضمّ إلیه قولاً أو ما فی حکمه یفیده، وقد لا یحصل بأن یقتصر علی مجرّد الطرح. وفی الثانی لا تصیر ودیعة وإن قبل قولاً أو فعلاً، لکن فی الثانی یجب علیه الحفظ للید، لا للودیعة. وفی الأوّل تتمّ بالقبول بهما (2)فیجب علیه الحفظ.

وحیث لا یجب لعدم القبول قد یجب لأمر آخر، کما لو غاب المالک وترکها وخیف علیها الذهاب، فیجب من باب المعاونة علی البرّ کفایةً، لکن لا ضمان بترکه.

وأمّا مع الإکراه «فلا یجب حفظها» مطلقاً، بل یجوز ترکها وإن قبضها به فی حضور المالک وغیبته، إلّاأن یکون المکرِه مضطرّاً إلی الإیداع، فیجب إعانته علیه کالسابق.

فقوله: «فلا یجب حفظها» مطلق فی الثانی من حیث الودیعة، ومع عدم القبول أو القبض فی الأوّل علی ما فُصّل.

«ولو قبل» الودیعة قولاً أو فعلاً «وجب» علیه «الحفظ» ما دام مستودعاً، وکذا بعده إلی أن یؤدّی إلی المالک أو من فی حکمه. وبذلک یظهر

[شماره صفحه واقعی : 474]

ص: 627


1- لم نعثر علیه.
2- أی بأحدهما من القول أو الفعل.

عدم المنافاة بین وجوب الحفظ وعدم وجوب البقاء علی الودیعة من حیث إنّها عقد جائز.

«ولا ضمان علیه» لو تلفت أو عابت «إلّابالتعدّی» فیها بأن رکب الدابّة أو لبس الثوب أو فتح الکیس المختوم أو المشدود «أو التفریط» بأن قصّر فی الحفظ عادةً «فلو اُخذت منه قهراً فلا ضمان» إن لم یکن سبباً فی الأخذ القهری، بأن سعی بها إلی الظالم، أو أظهرها فوصل إلیه خبرها مع مظنّته؛ ومثله ما لو أخبر بها اللصَّ فسرقها.

ولا فرق بین أخذ القاهر لها بیده وأمره له بدفعها إلیه کرهاً؛ لانتفاء التفریط فیهما، فینحصر الرجوع علی الظالم فیهما علی الأقوی.

وقیل: یجوز له الرجوع علی المستودع فی الثانی وإن استقرّ الضمان علی الظالم (1).

«ولو تمکّن» المستودع «من الدفع» عنها بالوسائل الموجبة لسلامتها «وجب ما لم یؤدِّ إلی تحمّل الضرر الکثیر، کالجرح وأخذ المال» فیجوز تسلیمها حینئذٍ وإن قدر علی تحمّله. والمرجع فی الکثرة والقلّة إلی حال المکرَه، فقد تُعدّ الکلمة الیسیرة من الأذی کثیراً فی حقّه؛ لکونه جلیلاً لا یلیق بحاله ذلک، ومنهم من لا یعتدّ بمثله.

وأمّا أخذ المال: فإن کان مال المستودع لم یجب بذله مطلقاً، وإن کان من الودیعة فإن لم یستوعبها وجب الدفع عنها ببعضها ما أمکن، فلو ترک مع القدرة علی سلامة البعض فأخذ الجمیع ضمن ما یمکن سلامته. وإن لم یمکن إلّابأخذها أجمع فلا تقصیر. ولو أمکن الدفع عنها بشیء من ماله لا یستوعب قیمتها جاز،

[شماره صفحه واقعی : 475]

ص: 628


1- قاله الحلبی فی الکافی:230، والعلّامة فی التذکرة (الحجریّة) 2:205.

ورجع مع نیّته (1).

ولو أمکن حفظها عنه بالاستتار منه وجب، فیضمن بترکه «نعم یجب علیه الیمین لو قنع بها الظالم فیورّی» بما یخرجه عن الکذب، بأن یحلف أ نّه ما استودع من فلان، ویخصّه بوقت أو جنس أو مکان أو نحوها مغایرٍ لما استودعه، وإنّما تجب التوریة علیه مع علمه بها، وإلّا سقطت؛ لأنّه کذب مستثنی للضرورة، ترجیحاً لأخفّ القبیحین حیث تعارضا.

«وتبطل» الودیعة «بموت کلّ منهما» المودع والمستودع، کغیرها من العقود الجائزة «وجنونه وإغمائه» وإن قصر وقتهما «فتبقی» فی ید المستودع علی تقدیر عروض ذلک للمودع، أو ید وارثه أو ولیّه أو یده بعد صحّته علی تقدیر عروضه له «أمانة شرعیّة» أی مأذوناً فی حفظها من قبل الشارع، لا المالک، لبطلان إذنه بذلک.

[*وجدانی فخر]

ومن حکم الأمانة الشرعیّة وجوبُ المبادرة إلی ردّها وإن لم یطلبها المالک.

و «لا یُقبل قول الودعی» وغیره ممّن هی فی یده «فی ردّها إلّاببیّنة» بخلاف الأمانة المستندة إلی المالک، فإنّه لا یجب ردّها بدون الطلب أو ما فی حکمه کانقضاء المدّة المأذون فیها، وقد یقبل قوله فی ردّها کالودیعة، وقد لا یقبل کما إذا قبضها لمصلحته کالعاریة والمضاربة.

ومن الأمانة الشرعیّة: ما بطل من الأمانة المالکیّة کالشرکة والمضاربة بموت ونحوه، وما تُطیره الریح إلی دار الغیر من الأمتعة، وما یُنزع من الغاصب بطریق الحسبة، وما یؤخذ من الصبیّ والمجنون من مال الغیر وإن کان کسباً من قمار کالجوز والبیض، وما یؤخذ من مالهما ودیعة عند خوف تلفه بأیدیهما،

[شماره صفحه واقعی : 476]

ص: 629


1- فی (ش) زیادة: وفی وجوبه نظر.

وما یتسلّمه منهما نسیاناً، وما یوجَد فیما یشتری من الأمتعة-کالصُندوق-من مال لا یدخل فی المبیع، واللقطة فی ید الملتقط مع ظهور المالک. وضابطه: ما اُذن فی الاستیلاء علیه شرعاً ولم یأذن فیه المالک.

«ولو عیّن» المودع «موضعاً للحفظ اقتصر» المستودع «علیه» فلا یجوز نقلها إلی غیره وإن کان أحفظ، عملاً بمقتضی التعیین، ولاختلاف الأغراض فی ذلک.

وقیل: یجوز إلی الأحفظ؛ لدلالته علیه بطریق أولی (1)وهو ممنوع. وجوّز آخرون التخطّی إلی المساوی (2)وهو قیاس باطل. وحینئذٍ فیضمن بنقلها عن المعیّن مطلقاً «إلّاأن یخاف تلفها فیه فینقلها» عنه إلی الأحفظ، أو المساوی مع الإمکان، فإن تعذّر فالأدون «ولا ضمان» حینئذٍ؛ للإذن فیه شرعاً، وإنّما جاز المساوی هنا لسقوط حکم المعیّن بتعذّره، فینتقل إلی ما فی حکمه وهو المساوی أو ما فوقه. ویمکن شمول کلامه للأدون عند الخوف وإن وُجد المساوی، کما یشمل المنع من الأعلی عند عدمه، ویشمل أیضاً فیهما (3)ما لو نهاه عن غیر المعیّن وعدمه. وهو کذلک.

«ویحفظ الودیعة بما جرت العادة به» فی مکان الودیعة وزمانها؛ لأنّ

[شماره صفحه واقعی : 477]

ص: 630


1- قاله جماعة منهم ابن البرّاج فی جواهر الفقه:104، المسألة 380، والمهذّب 1:426، والمحقّق فی الشرائع 2:164، والعلّامة فی القواعد 2:186، والإرشاد 1:437، والمحقّق الثانی فی جامع المقاصد 6:29.
2- جوّزه الشیخ فی المبسوط 4:140، والعلّامة فی التذکرة (الحجریّة) 2:202، وهو الظاهر من الفاضل المقداد فی التنقیح الرائع 2:239.
3- جواز النقل عند الخوف، وعدم جوازه عند عدمه.

الشارع لم یحدّ لها حدّاً، فیرجع إلی العادة «کالثوب والنقد فی الصندوق» المقفَّل أو الموضوع فی بیت محرز عن الغیر «والدابّة فی الاصطبل» المضبوط بالغلق «والشاة فی المُراح» کذلک أو المحفوظ بنظر المستودع.

هذه الثلاثة ممّا جرت العادة بکونها حرزاً لما ذکر. وقد یفتقر إلی أمر آخر أو یقوم غیرها مقامها عادة.

ولا فرق فی وجوب الحرز علی المستودع بین من یملکه وغیره، ولا بین من یعلم أ نّه لا حرز له وغیره.

«ولو استودع من طفل أو مجنون ضمن» لأنّهما لیسا أهلاً للإذن، فیکون وضع یده علی مالهما بغیر إذن شرعی، فیضمن. إلّاأن یخاف تلفها فی أیدیهما فیقبضها بنیّة الحِسبة، فالأقوی عدم الضمان، لکن یجب مراجعة الولیّ ما أمکن. ولا فرق بین کون المال لهما و (1)لغیرهما وإن ادّعیا إذنه لهما فی الإیداع.

[*وجدانی فخر]

«و» حیث یقبض الودیعة منهما مع جوازه أو لا معه «یبرأ بالردّ إلی ولیّهما» الخاصّ أو العامّ مع تعذّره، لا إلیهما.

«ویجب إعادة الودیعة علی المودع» مع المطالبة فی أوّل وقت الإمکان، بمعنی رفع یده عنها والتخلیة بین المالک وبینها، فلو کانت فی صُندوق مقفَّل ففتحه علیه، أو بیت محرز فکذلک، لا نقلها إلی المالک زیادةً علی ذلک.

والعذر الشرعی کإکمال الصلاة وإن کانت نفلاً علی الأقوی ما لم یتضرّر المالک بالتأخیر، والعادی کانتظار انقطاع المطر ونحوه، کالعقلی. وفی إکمال الطعام والحمّام وجهان. والمعتبر فی السعی القصد وإن قدر علی الزیادة.

[شماره صفحه واقعی : 478]

ص: 631


1- فی (ر) : أو.

والحکم ثابت کذلک «وإن کان» المودع «کافراً» مباح المال کالحربی؛ للأمر بأداء الأمانة إلی أهلها (1)من غیر قید. وروی الفضیل عن الرضا علیه السلام قال: «سألته عن رجل استودع رجلاً من موالیک مالاً له قیمة، والرجل الذی علیه المال رجل من العرب یقدر أن لا یُعطیه شیئاً، والمودع رجل خارجی شیطان، فلم أدع شیئاً، فقال علیه السلام: قل له: یردّ علیه، فإنّه ائتمنه علیه بأمانة اللّٰه» (2)وعن الصادق علیه السلام «أدّوا الأمانات إلی أهلها وإن کانوا مجوساً» (3).

«ویضمن لو أهمل» الردّ «بعد المطالبة» وإمکان الردّ علی الوجه السابق؛ لأنّه من أسباب التقصیر، ولو کان التأخیر لعذر وجب فی أوّل أوقات إمکانه «أو أودعها» لغیره ولو لزوجته أو ثقة «من غیر ضرورة» إلی الإیداع. فلو اضطرّ إلیه-بأن خاف علیها من حرق أو سرق أو نهب لو بقیت فی یده وتعذّر ردّها إلی المالک والحاکم-أودعها العدلَ. وفی حکم إیداعها اختیاراً إشراک (4)الغیر فی الید-ولو زوجةً وولداً-ووَضعُها فی محلّ مشترک فی التصرّف بحیث لا یلاحظها فی سائر الأوقات «أو سافر بها کذلک» أی من غیر ضرورة إلی استصحابها فی السفر، بأن أمکنه عند إرادة السفر إیصالها إلی المالک أو وکیله عامّاً أو خاصّاً أو إیداعها العدل، فترک وأخذها معه فیضمن.

[شماره صفحه واقعی : 479]

ص: 632


1- کما فی الآیة 58 من سورة النساء.
2- التهذیب 7:181، الحدیث 795، والوسائل 13:223-224، الباب 2 من أحکام الودیعة، الحدیث 9.
3- الوسائل 13:223، الباب 2 من أبواب أحکام الودیعة، الحدیث 5.
4- فی سوی (ف) : اشتراک.

أمّا مع الضرورة، بأن تعذّر جمیع ما تقدّم وخاف علیها فی البلد، أو اضطرّ إلی السفر فلا ضمان، بل قد یجب؛ لأنّه من ضروب الحفظ.

والمعتبر فی تعذّر التوصّل إلی المالک ومن بحکمه المشقّةُ الکثیرة عرفاً، وفی السفر العرفیُّ أیضاً، فما قصر عنه کالتردّد إلی حدود البلد وقری لا یطلق علی الذهاب إلیها السفر یجوز فیه مصاحبتها مع أمن الطریق. ولا یجوز إیداعها فی مثله مع إمکان استصحابها.

واستثنی منه ما لو أودعه مسافراً، أو کان المستودع منتجعاً فإنّه یسافر بها من غیر ضمان؛ لقدوم المالک علیه.

«أو طَرَحَها فی موضع تتعفّن فیه» وإن کان حرزاً لمثلها؛ لما عرفت من أنّ الحرز مشروط باُمور اُخر هذا منها. وفی حکم العفن الموضع المفسد کالندی للکتب. وضابطه: ما لا یصلح لتلک الودیعة عرفاً بحسب مدّة إقامتها فیه.

«أو تَرَکَ سقیَ الدابّة أو علفها ما لا تصبر علیه عادةً» ومثلها المملوک. والمعتبر السقی والعلف بحسب المعتاد لأمثالها، فالنقصان عنه تفریط، وهو المعبّر عنه بعدم صبرها علیه، فیضمنها حینئذٍ وإن ماتت بغیره.

ولا فرق فی ذلک بین أن یأمره بهما ویطلق وینهاه؛ لوجوب حفظ المال عن التلف. هذا هو الذی یقتضیه إطلاق العبارة، وهو أحد القولین فی المسألة (1).

[شماره صفحه واقعی : 480]

ص: 633


1- لم نعثر علی القول بالضمان، حتی فی صورة نهی المالک، وقال العلّامة فی التذکرة (الحجریة) 2:203: وقال بعضهم یجب علیه الضمان، وظاهره أنّ القائل هو بعض العامّة، ونقله فی المجموع 15:28. وأمّا القول بعدم الضمان فهو المعروف، وقد ذهب إلیه الشیخ فی المبسوط 4:139، والمحقّق فی الشرائع 2:164، والعلّامة فی التحریر 3:198، والقواعد 2:186.

والأقوی أ نّه مع النهی لا یضمن بالترک؛ لأنّ حفظ المال إنّما یجب علی مالکه، لا علی غیره. نعم یجب فی الحیوان مطلقاً؛ لأنّه ذو روح، لکن لا یضمن بترکه کغیره.

واعلم أنّ مستودع الحیوان إن أمره المالک بالإنفاق أنفق ورجع علیه بما غرم، وإن أطلق توصّل إلی استئذانه، فإن تعذّر رفع أمره إلی الحاکم، فإن تعذّر أنفق هو وأشهد علیه ورجع به، ولو تعذّر الإشهاد اقتصر علی نیّة الرجوع إن أراده، وقُبِل قوله فیها وفی القدر بالمعروف؛ وکذا القول مع نهی المالک له عنه. وفی حکم النفقة ما تفتقر إلیه من الدواء وغیره. وفی حکم الحیوان الشجر المفتقر إلی الحرث والسقی وغیرهما.

[*وجدانی فخر]

«أو تَرَکَ نشر الثوب» الذی یفسده طول مکثه کالصوف والإبریسم «للریح» حتّی لو لم یندفع بنشره وجب لُبسه بمقدار ما یندفع الضرورة عنه، وکذا عرضُه علی البرد.

ومثله توقّف نقل الدابّة إلی الحرز أو العلف أو السقی علی الرکوب والکتاب علی تقلیبه والنظر فیه، فیجب ذلک کلّه، ویحرم بدونه.

«أو انتفع بها» لا لذلک «أو مزجها» بماله أو بمال غیره بحیث لا یتمیّز، سواء مزجها بأجود أم ما دونه، بل لو مزج إحدی الودیعتین بالاُخری ضمنهما معاً وإن کانا لواحد؛ ومثله خلطها بمالٍ لمالکها (1)غیر مودع عنده، للتعدّی فی الجمیع.

«ولیردّ» الودیعة حیث یؤمر به أو یریده هو «إلی المالک أو وکیله»

[شماره صفحه واقعی : 481]

ص: 634


1- فی (ر) : لو خلطها بمال مالکها.

المتناول وکالتُه مثلَ ذلک، مخیّر (1)فیهما «فإن تعذّر» المالک أو وکیله «فالحاکم» الشرعیّ «عند الضرورة إلی ردّها» لا بدونه؛ لأنّ الحاکم لا ولایة له علی من له وکیل، والودعیّ بمنزلته. وإنّما جاز الدفع إلیه عند الضرورة، دفعاً للحرج والإضرار، وتنزیلاً له حینئذٍ منزلةَ من لا وکیل له.

وتتحقّق الضرورة بالعجز عن الحفظ، وعروض خوفٍ یفتقر معه إلی التستّر المنافی لرعایتها، أو الخوف علی أخذ المتغلّب لها تبعاً لماله أو استقلالاً، أو الخوف علیها من السرق أو الحرق أو النهب، ونحو ذلک. فإن تعذّر الحاکم حینئذٍ أودعها الثقة. ولو دفعها إلی الحاکم مع القدرة علی المالک ضمن، کما یضمن لو دفعها إلی الثقة مع القدرة علی الحاکم أو المالک.

«ولو أنکر الودیعة حلف» لأصالة البراءة «ولو أقام» المالک «بها بیّنة قبلَ حلفِه ضمن» لأنّه متعدٍّ بجحوده لها «إلّاأن یکون جوابه: «لا تستحقّ عندی شیئاً» وشبهه» کقوله: «لیس لک عندی ودیعة یلزمنی ردّها ولا عوضها» فلا یضمن بالإنکار، بل یکون کمدّعی التلف یُقبل قوله بیمینه أیضاً؛ لإمکان تلفها بغیر تفریط، فلا تکون مستحقّة عنده، ولا یناقض قولُه البیّنةَ. ولو أظهر لإنکاره الأوّل تأویلاً، کقوله: «لیس لک عندی ودیعة یلزمنی ردُّها، أو ضمانُها» ونحو ذلک، فالأقوی القبول أیضاً، واختاره المصنّف رحمه الله فی بعض تحقیقاته (2).

«والقول قول الودعیّ فی القیمة لو فرّط» لأصالة عدم الزیادة

[شماره صفحه واقعی : 482]

ص: 635


1- فی (ر) : مخیّراً.
2- لم نعثر علیه.

عمّا یعترف به. وقیل: قول المالک؛ لخروجه بالتفریط عن الأمانة (1).

ویضعَّف بأ نّه لیس مأخذ القبول (2).

«وإذا مات المودع سلّمها» المستودع «إلی وارثه» إن اتّحد «أو إلی من یقوم مقامه» من وکیلٍ وولیّ، فإن تعدّد سلّمها إلی الجمیع إن اتّفقوا فی الأهلیّة، وإلّا فإلی الأهل وولیِّ الناقص «ولو سلّمها إلی البعض» من دون إذن الباقین «ضمن للباقی» بنسبة حصّتهم؛ لتعدّیه فیها بتسلیمها إلی غیر المالک. وتجب المبادرة إلی ردّها إلیهم حینئذٍ کما سلف، سواء علم الوارث بها أم لا.

«ولا یبرأ» المستودع «بإعادتها إلی الحرز لو تعدّی» فأخرجها منه «أو فرّط» بترکه غیر مقفل ثمّ قفله ونحوه؛ لأنّه صار بمنزلة الغاصب فیستصحب حکم الضمان إلی أن یحصل من المالک ما یقتضی زواله بردّه علیه ثمّ یجدّد له الودیعة، أو یجدّد له الاستئمان بغیر ردّ کأن یقول له: «أودعتکها» أو «استأمنتک علیها» ونحوه علی الأقوی. وقیل: لا یعود بذلک (3)کما لا یزول الضمان عن الغاصب بإیداعه؛ أو یبرئه من الضمان علی قول قویّ.

[*وجدانی فخر]

«ویُقبل قوله بیمینه فی الردّ» وإن کان مدّعیاً بکلّ وجه علی المشهور؛ لأ نّه محسن وقابض لمحض مصلحة المالک والأصل براءة ذمّته.

[شماره صفحه واقعی : 483]

ص: 636


1- قاله المفید فی المقنعة:626، والشیخ فی النهایة:437، وابن زهرة فی الغنیة:284.
2- یعنی أنّ مأخذ قبول قول الودعیّ لیس کونه أمیناً لیخرج بالتفریط عن الأمانة، بل کونه منکراً للزائد.
3- قاله ابن حمزة فی الوسیلة:275.

هذا إذا ادّعی ردّها علی من ائتمنه. أمّا لو ادّعاه علی غیره-کوارثه - فکغیره من الاُمناء؛ لأصالة عدمه، وهو لم یأتمنه فلا یکلَّف تصدیقه.

ودعوی ردّها علی الوکیل کدعواه علی الموکل؛ لأنّ یده کیده.

[شماره صفحه واقعی : 484]

ص: 637

کتاب العاریة
اشارة

[شماره صفحه واقعی : 485]

ص: 638

[شماره صفحه واقعی : 486]

ص: 639

«کتاب العاریة»

[تعریفها]

بتشدید الیاء، وتخفَّف، نسبة إلی «العار» ؛ لأنّ طلبها عار، أو إلی «العارة» مصدر ثانٍ لأعرته إعارة، کالجابة للإجابة، أو من «عارَ» إذ جاء وذهب لتحوّلها من ید إلی اُخری، أو من «التعاور» وهو التداول. وهی من العقود الجائزة تثمر جواز التصرّف فی العین بالانتفاع مع بقاء الأصل غالباً.

[ایجاب و القبول ]

«ولا حصر أیضاً» أی عوداً إلی ما ذُکر فی الودیعة «فی ألفاظها» إیجاباً وقبولاً، بل کلّ ما دلّ علی الإذن من طرف المعیر فهو إیجاب. ویکفی الفعل فی القبول، بل لو استفید رضاه من غیر الألفاظ-کالکتابة والإشارة-ولو مع القدرة علی النطق کفی.

ومثله ما لو دفع إلیه ثوباً حیث وجده عاریاً أو محتاجاً إلی لُبسه، أو فرش لضیفه فراشاً، أو ألقی إلیه وسادة أو مِخَدّة. واکتفی فی التذکرة بحسن الظنّ بالصدیق فی جواز الانتفاع بمتاعه (1)وینبغی تقییده بکون منفعته ممّا یتناوله الإذن الوارد فی الآیة بجواز الأکل من بیته (2)بمفهوم الموافقة، وتعدّیه إلی من تناولته من

[شماره صفحه واقعی : 487]

ص: 640


1- التذکرة (الحجریّة) 2:211.
2- النور:61.

الأرحام، لا مطلق حسن الظنّ؛ لعدم الدلیل؛ إذ المساوی قیاس والأضعف ممتنع بطریق أولی.

[شروط العاریة]

«ویشترط کون المعیر کاملاً جائزَ التصرّف، ویجوز إعارة الصبیّ بإذن الولیّ» لمال نفسه وولیّه؛ لأنّ المعتبر إذن الولیّ وهو کافٍ فی تحقّق هذا العقد.

هذا إذا علم المستعیر بإذن الولیّ، وإلّا لم یُقبل قول الصبیّ فی حقّه، إلّاأن تنضمّ إلیه قرائن تفید الظنّ المتاخم للعلم به، کما إذا طلبها من الولیّ فجاء بها الصبیّ وأخبر أ نّه أرسله بها، ونحو ذلک؛ کما یُقبل قوله فی الهدیّة والإذن فی دخول الدار بالقرائن.

ولا بدّ مع إذن الولیّ له فی إعارة ماله من وجود المصلحة بها بأن تکون ید المستعیر أحفظ من ید الولیّ فی ذلک الوقت، أو لانتفاع الصبیّ بالمستعیر بما یزید عن منفعة ماله، أو تکون العین ینفعها الاستعمال ویضرّها الإهمال، ونحو ذلک.

[احکام العاریة]

صوت

[*وجدانی فخر]

«وکون العین ممّا یصحّ الانتفاع بها مع بقائها» فلا یصحّ إعارة ما لا یتمّ الانتفاع به إلّابذهاب عینه کالأطعمة. ویستثنی من ذلک المِنْحة وهی الشاة المستعارة للحلب؛ للنصّ (1)وفی تعدّیه إلی غیرها من الحیوان المتّخذ للحلب وجهان، والاقتصار فیما خالف الأصل علی موضع الیقین أجود.

«وللمالک الرجوع فیها متی شاء» لاقتضاء جواز العقد ذلک «إلّافی الإعارة للدفن» أی دفن المیّت المسلم ومن بحکمه (2)فلا یجوز الرجوع فیه «بعد الطمّ» لتحریم نبشه وهتک حرمته إلی أن تندرس عظامه. ولو رجع قبلَه

[شماره صفحه واقعی : 488]

ص: 641


1- اُنظر الوسائل 12:260، الباب 9 من أبواب عقد البیع وشروطه، الحدیث 1 و 4، والمستدرک 13:393، الباب 4 من أبواب الدین والقرض، الحدیث 4.
2- کالطفل والمجنون واللقیط بشرطه.

جاز وإن کان المیّت قد وُضع علی الأقوی؛ للأصل.

فمؤونة الحفر لازمة لولیّ المیّت؛ لقدومه علی ذلک، إلّاأن یتعذّر علیه غیره ممّا لا یزید عوضه عنه، فیقوی کونه من مال المیّت؛ لعدم التقصیر، ولا یلزم ولیَّه طمُّه؛ للإذن فیه.

ویُستثنی آخران أیضاً:

أحدهما: إذا حصل بالرجوع ضرر علی المستعیر لا یستدرک، کما لو أعاره لوحاً رقَّع به سفینتَه ولجَّجَ فی البحر، فلا رجوع للمعیر إلی أن یمکنه الخروج إلی الشاطئ، أو إصلاحها مع نزعه من غیر ضرر، ولو رجع قبل دخول السفینة أو بعد خروجها فلا إشکال فی الجواز. مع احتمال الجواز مطلقاً وإن وجب الصبر بقبضه إلی أن یزول الضرر.

والثانی: الاستعارة للرهن بعد وقوعه، وقد تقدّم (1).

«وهی أمانة» فی ید المستعیر «لا یضمن إلّابالتعدّی أو التفریط» إلّا ما سیُستثنی (2).

«وإذا استعار أرضاً» صالحة للزرع والغرس والبناء عادة «غرس أو زرع أو بنی» مخیّر (3)فیها مع الإطلاق أو التصریح بالتعمیم. وله الجمع بینها بحسب الإمکان؛ لأنّ ذلک کلّه انتفاع بتلک العین یدخل فی الإطلاق أو التعمیم، ومثله ما لو استعار دابّة صالحة للرکوب والحمل.

«ولو عیّن له جهة لم یتجاوزها» ولو إلی المساوی والأدون عملاً بمقتضی التعیین واقتصاراً علی المأذون.

[شماره صفحه واقعی : 489]

ص: 642


1- تقدّم فی کتاب الرهن:378.
2- من الذهب والفضّة، کما سیأتی.
3- فی (ر) : مخیّراً.

وقیل: یجوز التخطّی إلی المساوی والأقلّ ضرراً (1)وهو ضعیف. ودخول الأدون بطریق أولی ممنوع؛ لاختلاف الغرض فی ذلک. نعم لو علم انتفاء الغرض بالمعیَّن اتّجه جواز التخطّی إلی الأقلّ، أمّا المساوی فلا مطلقاً، کما أ نّه مع النهی عن التخطّی یحرم مطلقاً.

وحیث یتعیّن المعیَّن فتعدّی إلی غیره ضمن الأرض ولزمه الاُجرة لمجموع ما فعل من غیر أن یسقط [ منها ] (2)ما قابل المأذون علی الأقوی؛ لکونه تصرّفاً بغیر إذن المالک فیوجب الاُجرة، والقدر المأذون فیه لم یفعله فلا معنی لإسقاط قدره.

نعم لو کان المأذون فیه داخلاً فی ضمن المنهیّ عنه، کما لو أذن له فی تحمیل الدابّة قدراً معیّناً فتجاوزه، أو فی رکوبها بنفسه فأردف غیره تعیّن إسقاط قدر المأذون؛ لأنّه بعض ما استوفی من المنفعة وإن ضمن الدابّة أجمع.

«ویجوز له بیع غروسه وأبنیته ولو علی غیر المالک» علی المشهور؛ لأ نّه مالک غیر ممنوع من التصرّف فیه فیبیعه ممّن شاء.

وقیل: لا یجوز بیعه علی غیر المعیر؛ لعدم استقرار ملکه برجوع المعیر (3)وهو غیر مانع من البیع، کما یُباع المشرف علی التلف ومستحقّ القتل قصاصاً.

ثمّ إن کان المشتری جاهلاً بحاله فله الفسخ للعیب، لا إن کان عالماً بل ینزّل منزلة المستعیر.

ولو اتّفقا علی بیع ملکهما معاً بثمن واحد صحّ ووزّع الثمن علیهما، فیقسّط

[شماره صفحه واقعی : 490]

ص: 643


1- قاله العلّامة فی التحریر 3:212، والتذکرة (الحجریّة) 2:211، وأجاز الشیخ التخطّی إلی الأقلّ، اُنظر المبسوط 3:53.
2- فی المخطوطات: منه.
3- قوّاه الشیخ فی المبسوط 3:56.

علی أرضٍ مشغولةٍ به علی وجه الإعارة مستحقِّ القلع بالأرش أو الإبقاء بالاُجرة أو التملّک بالقیمة مع التراضی، وعلی ما فیها مستحقٍّ للقلع (1)علی أحد الوجوه، فلکلٍّ قسط ما یملکه.

[*وجدانی فخر]

«ولو نقصت» العین المعارة «بالاستعمال لم یضمن» المستعیرُ النقصَ؛ لاستناد التلف إلی فعلٍ مأذونٍ فیه ولو من جهة الإطلاق. وتقییده بالنقص قد یفهم أ نّها لو تلفت به ضمنها، وهو أحد القولین (2)فی المسألة؛ لعدم تناول الإذن للاستعمال المتلف عرفاً وإن دخل فی الإطلاق، فیضمنها آخِرَ حالات التقویم. وقیل: لا یضمن أیضاً کالنقص (3)لما ذکر من الوجه، وهو الوجه.

«ویضمن العاریةَ باشتراط الضمان» عملاً بالشرط المأمور بالکون معه (4)سواء شرط ضمانَ العین أم الأجزاء أم هما، فیتّبع شرطَه.

«وبکونها ذهباً أو فضّة» سواء کانا دنانیرَ ودراهمَ أم لا علی أصحّ القولین (5)لأنّ فیه جمعاً بین النصوص (6)المختلفة.

[شماره صفحه واقعی : 491]

ص: 644


1- فی (ش) : القلع.
2- لم نعثر علیه.
3- وهو المشهور کما قال الفاضل المقداد فی التنقیح الرائع 2:249، وراجع الشرائع 2:172، والمختصر:151، والقواعد 2:197 وغیرها.
4- فی قوله علیه السلام: «المؤمنون عند شروطهم» . الوسائل 15:30، الباب 20 من أبواب المهور، الحدیث 4.
5- القول بالضمان هو المعروف المصرّح به فی کلام بعض مثل المحقّق الثانی فی جامع المقاصد 6:80، وغیره، وهو الظاهر من المبسوط 3:49، والشرائع 2:174، والتحریر 3:217، وغیره. وراجع للتفصیل مفتاح الکرامة 6:70.
6- اُنظر الوسائل 13:235 و 239، الباب 1 و 3 من أحکام العاریة.

وقیل: یختصّ بالنقدین (1)استناداً إلی الجمع أیضاً، وإلی الحکمة الباعثة علی الحکم، وهی ضعف المنفعة المطلوبة منهما بدون الإنفاق، فکانت عاریتهما موجبةً بالذات لما یوجب التلف، فیضمنان بها.

ویضعَّف بأنّ الشرط الانتفاع بهما مع بقائهما، وضعف المنفعة حینئذٍ لا مدخل له فی اختلاف الحکم، وتقدیر منفعة الإنفاق حکم بغیر الواقع.

«ولو ادّعی» المستعیر «التلفَ حلف» لأنّه أمین فیقبل قوله فیه کغیره سواء ادّعاه بأمر ظاهر أم خفیّ، ولإمکان صدقه، فلو لم یُقبل قوله لزم تخلیده الحبسَ.

«ولو ادّعی الردّ حلف المالک» لأصالة عدمه وقد قبضه لمصلحة نفسه فلا یقبل قوله فیه، بخلاف الوَدَعیّ.

ومعنی عدم قبول قوله فیه: الحکمُ بضَمانه للمثل أو القیمة حیث یتعذّر العین، لا الحکم بالعین مطلقاً، لما تقدّم فی دعوی التلف.

«وللمستعیر الاستظلال بالشجر» الذی غرسه فی الأرض المعارةِ للغرس وإن استلزم التصرّف فی الأرض بغیر الغرس، لقضاء العادة به. کما یجوز له الدخول إلیها لسقیه وحرثه وحراسته، وغیرها. ولیس له الدخول لغیر غرض یتعلّق بالشجر کالتفرّج.

«وکذا» یجوز «للمعیر» الاستظلال بالشجر المذکور وإن کان ملکاً لغیره؛ لأنّه جالس فی ملکه کما لو جلس فی غیره من أملاکه فاتّفق له التظلّل بشجر غیره، أو فی المباح کذلک؛ وکذا یجوز له الانتفاع بکلّ ما لا یستلزم

[شماره صفحه واقعی : 492]

ص: 645


1- قاله فخر المحقّقین فی الإیضاح 2:130.

التصرّف فی الشجر.

«ولا یجوز» للمستعیر «إعارة العین المستعارة إلّابإذن المالک» لأنّ الإعارة إنّما تناولت الإذن له خاصّة. نعم یجوز له استیفاء المنفعة بنفسه ووکیله، لکن لا یُعدّ ذلک إعارة؛ لعود المنفعة إلیه، لا إلی الوکیل.

وحیث یعیر یضمن العین والمنفعة، ویرجع المالک علی من شاء منهما، فإن رجع علی المستعیر الأوّل لم یرجع علی الثانی الجاهل، إلّاأن تکون العاریة مضمونة فیرجع علیه ببدل العین خاصّة، ولو کان عالماً استقرّ الضمان علیه کالغاصب. وإن رجع علی الثانی رجع علی الأوّل بما لا یرجع علیه به لو رجع علیه؛ لغروره

[*وجدانی فخر]

«ولو شرط سقوط الضمان فی الذهب والفضّة صحّ» عملاً بالشرط.

«ولو شرط سقوطه مع التعدّی أو التفریط احتمل الجواز» لأنّه فی قوّة الإذن له فی الإتلاف فلا یستعقب الضمان «کما لو أمره بإلقاء متاعه فی البحر» ویحتمل عدم صحّة الشرط؛ لأنّهما من أسباب الضمان، فلا یعقل إسقاطه قبل وقوعه؛ لأنّه کالبراءة ممّا لم یجب. والأوّل أقوی.

«ولو قال الراکب: أعرتنیها، وقال المالک: آجرتکها حلف الراکب» لاتّفاقهما علی أنّ تلف المنافع وقع علی ملک المستعیر، وإنّما یختلفان فی الاُجرة، والأصل براءة ذمّته منها.

«وقیل» : یحلف «المالک» لأنّ المنافع أموال کالأعیان فهی بالأصالة لمالک العین، فادّعاء الراکب ملکیّتها بغیر عوض علی خلاف الأصل، وأصالة براءة ذمّته إنّما تصحّ من خصوص ما ادّعاه المالک، لا من مطلق الحقّ بعد استیفائه منفعة ملک غیره (1)«وهو أقوی، ولکن» لا یقبل قوله فیما یدّعیه من الاُجرة؛

[شماره صفحه واقعی : 493]

ص: 646


1- قاله ابن إدریس فی السرائر 2:431، والمحقّق فی الشرائع 2:175، والعلّامة فی التحریر 3:219.

لأ نّه فیها مدّعٍ، کما أنّ الراکب بالنسبة إلی العاریة مدّعٍ، بل یحلف علی نفی العاریة و «یثبت له اُجرة المثل» لثبوت أنّ الراکب تصرّف فی ملک غیره بغیر تبرّع منه «إلّاأن تزید» اُجرة المثل «علی ما ادّعاه» المالک «من المسمّی» فیثبت المسمّی؛ لاعترافه بعدم استحقاقه سواه.

ویشکل بأنّ المالک یدّعی الزائد من الاُجرة علی تقدیر زیادة ما یدّعیه عن اُجرة المثل، والراکب ینفیه، فلا بدّ من وجهٍ شرعیّ یقتضی نفیَه، وحلفه علی نفی الإعارة لم یدلّ علی نفی الإجارة کما لم یدلّ علی إثباتها، وإثبات أقلّ الأمرین بالیمین مسلّم، لکن یبقی النزاع فی الزائد علی تقدیره، لا یندفع إلّابحلف الراکب علی نفی الإجارة أو نکوله، فیحلف المالک علیها ویأخذ الزیادة.

فالأقوی حینئذٍ أ نّهما یتحالفان؛ لأنّ کلّاً منهما مدّعٍ ومدّعی علیه، فیحلف المالک علی نفی الإعارة والراکب علی نفی الإجارة، ویثبت أقلّ الأمرین؛ لانتفاء الزائد من المسمّی بیمین المستعیر والزائد من اُجرة المثل باعتراف المالک. وهذا هو الذی اختاره المصنّف فی بعض تحقیقاته (1).

هذا إذا وقع الاختلاف بعد انقضاء مدّة لها اُجرة عادةً، أو ما یدّعی کونها مدّةَ الإجارة، أمّا قبله فالقول قول الراکب فی نفی الإجارة، وتُستردّ العین.

[شماره صفحه واقعی : 494]

ص: 647


1- الظاهر أ نّه اختاره فی حواشیه علی القواعد حسب ما نقل عنه فی مفتاح الکرامة 6:83، وفی مبحث المزارعة من غایة المراد 2:332 ما یؤیّد المنقول المختار.
کتاب المزارعة
اشارة

[شماره صفحه واقعی : 495]

ص: 648

[شماره صفحه واقعی : 496]

ص: 649

صوت

[*وجدانی فخر]

«کتاب المزارعة»

[تعریفها و صیغتها]

«وهی» لغة مفاعَلَة من الزرع، وهی تقتضی وقوعه منهما معاً، لکنّها فی الشرع صارت «معامَلة علی الأرض بحصّة من حاصلها إلی أجل معلوم» ونُسب الفعل إلیهما بفعل أحدهما مع طلب الآخر فکأ نّه لذلک فاعل کالمضاربة. وخرج بالمعاملة علی الأرض المساقاةُ، فإنّها بالذات علی الاُصول. وبالحصّة إجارةُ الأرض للزراعة أو الأعمّ؛ إذ لا تصحّ بحصّة من الحاصل. وقیدُ الأجَل لبیان الواقع أو تخصیصٌ للصحیحة، أو استطراد لبعض الشرائط التی یحصل بها الکشف عن الماهیّة وإن لم یکن ذکرها من وظائف التعریف.

«وعبارتها: زارعتک أو عاملتک أو سلّمتها إلیک، وشبهه» کقبّلتک هذه الأرض، ونحوه من صیغ الماضی الدالّة علی إنشاء العقد صریحاً.

والمشهور جوازها بصیغة «ازرع هذه الأرض» استناداً إلی روایة (1)قاصرة الدلالة عن إخراج هذا العقد اللازم عن نظائره، فالمنع أوجه «فیقبل» الزارع «لفظاً» علی الأقوی کغیره.

[شماره صفحه واقعی : 497]

ص: 650


1- الوسائل 13:200-201، الباب 8 من کتاب المزارعة، الحدیثان 5 و 10.
[شروطها]

«وعقدها لازم» لعموم الأمر بالوفاء بالعقود (1)إلّاما أخرجه الدلیل، ولیس هذا منه إجماعاً.

«ویصحّ التقایل» فیه؛ لأنّه معاوضة محضة، فیقبلها کالبیع «ولا تبطل بموت أحدهما» لأنّ ذلک من مقتضی اللزوم.

ثمّ إن کان المیّت العاملَ قام وارثه مقامَه فی العمل، وإلّا استأجر الحاکم علیه من ماله أو علی ما یخرج من حصّته. وإن کان المالکَ بقیت بحالها، وعلی العامل القیام بتمام العمل. واستثنی من الأوّل ما لو شُرط علیه العمل بنفسه فمات قبله.

ویشکل لو مات بعده خصوصاً بعد ظهور الثمرة وقبل تمام العمل؛ لأنّه قد ملک الحصّة.

«ولا بدّ من کون النماء مشاعاً» بینهما «تساویا فیه، أو تفاضلا» فلو شرط لأحدهما شیء معیّن وإن کان البذر وللآخر الباقی أو لهما بطل سواء کان الغالب أن یخرج منها ما یزید علی المشروط وعدمه «ولو شرط أحدهما علی الآخر شیئاً یضمنه (2)مضافاً إلی الحصّة» من ذهبٍ أو فضّة أو غیرهما «صحّ» علی المشهور ویکون قراره مشروطاً بالسلامة، کاستثناء أرطال معلومة من الثمرة فی البیع. ولو تلف البعض سقط من الشرط بحسابه؛ لأنّه کالشریک وإن کانت حصّته معیّنة مع احتمال أن لا یسقط شیء بذلک؛ عملاً بإطلاق الشرط.

[*وجدانی فخر]

«ولو مضت المدّة والزرع باقٍ، فعلی العامل الاُجرة» لما بقی من المدّة

[شماره صفحه واقعی : 498]

ص: 651


1- المائدة:1.
2- فی (س) ونسخة (ع) من الشرح: یضمّه، وفی (ق) : بضمیمة.

«وللمالک قلعه» إذ لا حقّ للزارع بعدها، فیتخیّر المالک بین القلع والإبقاء بالاُجرة إن رضی العامل بها، وإلّا قلع. ولا اُجرة للمالک علی ما مضی من المدّة لو لم ینتفع بالمقلوع؛ لأنّ مقتضی العقد قصر الحقّ علی الحصّة مع احتمال وجوبها علی الزارع لو کان التأخیر بتفریطه؛ لتضییعه منفعة الأرض بتأخیره. ولا فرق فی کون المقلوع بینهما بین کون البذر من مالک الأرض والزارع.

وهل یستحقّ المالک قلعه بالأرش، أو مجّاناً؟ قولان (1)وظاهر العبارة ککثیرٍ عدمُه. وعلی القول به، فطریق معرفته: أن یقوَّم الزرع قائماً بالاُجرة إلی أوان حصاده ومقلوعاً.

«ولا بدّ من إمکان الانتفاع بالأرض» فی الزراعة المقصودة منها، أو فی نوعٍ منها مع الإطلاق «بأن یکون لها ماء من نهر أو بئر أو مصنع، أو تسقیها الغیوث غالباً» أو الزیادة کالنیل. والضابط: إمکان الانتفاع بزرعها المقصود عادةً، فإن لم یمکن بطلت المزارعة وإن رضی العامل.

«ولو انقطع» الماء «فی جمیع المدّة» مع کونه معتاداً لها قبلَ ذلک «انفسخت» المزارعة «وفی الأثناء یتخیّر العامل» لطروّ العیب. ولا یبطل العقد؛ لسبق الحکم بصحّته فیستصحب، والضرر یندفع بالخیار «فإن فسخ فعلیه» من الاُجرة «بنسبة ما سلف» من المدّة؛ لانتفاعه بأرض الغیر بعوضٍ لم یسلم له وزواله باختیاره الفسخَ.

[شماره صفحه واقعی : 499]

ص: 652


1- القول بالأرش للعلّامة فی القواعد 2:312، والصیمری فی غایة المرام 2:268. وأمّا القول الآخر فلم نعثر علی المصرّح به. نعم، نسب فی مفتاح الکرامة 7:310 إلی ظاهر المقنعة والشرائع والتحریر والإرشاد وغیرها، اُنظر المقنعة:636، والشرائع 2:150، والتحریر 3:139، والإرشاد 1:427.

ویشکل بأنّ فسخه لعدم إمکان الإکمال، وعمله الماضی مشروط بالحصّة لا بالاُجرة، فإذا فاتت بالانقطاع ینبغی أن لا یلزمه شیء آخر. نعم لو کان قد استأجرها للزراعة توجّه ذلک.

[احکامها]

«وإذا أطلق المزارعةَ زرع» العامل «ما شاء» إن کان البذر منه - کما هو الغالب-أو بذل المالک ما شاء إن شرط علیه. وإنّما تخیّر مع الإطلاق؛ لدلالة المطلق علی الماهیّة من حیث هی، وکلّ فرد من أفراد الزرع یصلح أن یُوجد المطلق فی ضمنه. وأولی منه لو عمّم الإذن؛ لدلالته علی کلّ فردٍ فردٍ.

وربما فُرّق (1)بین الإطلاق والتعمیم؛ بناءً علی أنّ الإطلاق إنّما یقتضی تجویز القدر المشترک بین الأفراد، ولا یلزم من الرضا بالقدر المشترک الرضا بالأقوی، بخلاف التعمیم. وممّا ذکرناه (2)یظهر ضعفه.

«ولو عیّن» شیئاً من الزرع «لم یتجاوز» ما عیّن له، سواء کان المعیَّن شخصیّاً کهذا الحبّ، أم صنفیّاً کالحنطة الفلانیّة، أم نوعیّاً، أم غیره، لاختلاف الأغراض باختلافه، فیتعیّن ما تعلّق به «فلو» خالف و «زَرَع الأضرّ قیل: تخیّر المالک بین الفسخ، فله اُجرة المثل» عمّا زرعه «وبین الإبقاء، فله المسمّی مع الأرش» (3).

ووجه التخییر: أنّ مقدار المنفعة المعقود علیها قد استوفی بزیادة فی ضمن

[شماره صفحه واقعی : 500]

ص: 653


1- قوّاه فی التذکرة (الحجریّة) 2:340، وتبعه فی جامع المقاصد 7:327، وقال: والأصحّ وجوب التعیین إن لم یعمّم.
2- وهو قوله: لدلالة المطلق علی الماهیّة من حیث هی.
3- قاله المحقّق فی الشرائع 2:151، والعلّامة فی القواعد 2:313، والتحریر 3:140، والإرشاد 1:427، وغیرها.

زرع الأضرّ، فیتخیّر بین الفسخ لذلک فیأخذ الاُجرة لما زرع، لوقوعه أجمع بغیر إذنه؛ لأنّه غیر المعقود علیه، وبین أخذ المسمّی فی مقابلة مقدار المنفعة المعیّنة مع أخذ الأرش فی مقابلة الزائد الموجب للضرر.

ویشکل بأنّ الحصّة المسمّاة إنّما وقعت فی مقابلة زرع المعیَّن ولم یحصل، والذی زرع لم یتناوله العقد ولا الإذن، فلا وجه لاستحقاق المالک فیه الحصّة، ومن ثَمّ نسبه إلی القیل تنبیهاً علی تمریضه.

والأقوی وجوب اُجرة المثل خاصّة.

«ولو کان» المزروع «أقلّ ضرراً» من المعیَّن «جاز» فیستحقّ ما سمّاه من الحصّة ولا أرش ولا خیار؛ لعدم الضرر.

ویشکل بأ نّه غیر معقود علیه أیضاً، فکیف یستحقّ فیه شیئاً؟ مع أ نّه نماء بذر العامل الذی لا دلیل علی انتقاله عن ملکه.

والأقوی ثبوت اُجرة المثل أیضاً کالسابق.

[*وجدانی فخر]

«ویجوز أن یکون من أحدهما الأرض حسبُ، ومن الآخر البذر والعمل والعوامل» وهذا هو الأصل فی المزارعة. ویجوز جعل اثنین من أحدهما والباقی من الآخر، وکذا واحد وبعض الآخر. ویتشعّب من الأرکان الأربعة (1)صور کثیرة لا حصر لها بحسب شرط بعضها من أحدهما والباقی من الآخر.

«وکلّ واحدة من الصور الممکنة جائزة» متی کان من أحدهما بعضها - ولو جزء من الأربعة-ومن الآخر الباقی، مع ضبط ما علی کلّ واحد.

«ولو اختلفا فی المدّة حلف منکر الزیادة» لأصالة عدمها، فإن بقی

[شماره صفحه واقعی : 501]

ص: 654


1- الأرض، البذر، العمل، العوامل.

الزرع بعد ما ثبت منها فکما سبق (1)«و» لو اختلفا «فی الحصّة» حلف «صاحب البذر» لأنّ النماء تابع له، فیقدّم قول مالکه فی حصّة الآخر؛ لأصالة عدم خروج ما زاد عن ملکه وعدم استحقاق الآخر له، واتّفاقهما علی عقد تضمّن حصّةً إنّما نقل عنه فی أصل الحصّة، لا فی الحصّة المعیّنة، فیبقی حکم إنکار الزائد بحاله، لم یخرج عن الأصل.

«ولو أقاما بیّنة قُدّمت بیّنة الآخر» فی المسألتین، وهو العامل فی الاُولی؛ لأنّ مالک الأرض یدّعی تقلیل المدّة فیکون القول قوله والبیّنة بیّنة غریمه العامل. ومَن لیس له بذر فی الثانیة-من العامل ومالک الأرض-لأنّه الخارج بالنظر إلی الباذر حیث قُدّم قوله مع عدم البیّنة.

«وقیل: یقرع (2)» لأنّها لکلّ أمر مشکل.

ویشکل بأ نّه لا إشکال هنا، فإنّ من کان القول قوله فالبیّنة بیّنة صاحبه، فالقول بتقدیم بیّنة المدّعی فیهما أقوی.

«وللمزارع أن یزارع غیرَه أو یشارک غیرَه» لأنّه یملک منفعة الأرض بالعقد اللازم فیجوز له نقلُها ومشارکةُ غیره علیها؛ لأنّ الناس مسلّطون علی أموالهم. نعم لا یجوز له تسلیم الأرض إلّابإذن مالکها.

وربما اشترط کون البذر منه لیکون تملیک الحصّة منوطاً به، وبه یفرّق بینه وبین عامل المساقاة حیث لم یجز له أن یساقی غیره. وهو یتمّ فی مزارعة غیره لا فی مشارکته. ویمکن الفرق بینهما بأنّ عمل الاُصول فی المساقاة مقصود

[شماره صفحه واقعی : 502]

ص: 655


1- سبق عند قول الماتن قدس سره: «ولو مضت المدّة والزرع باقٍ. . .» راجع الصفحة 498-499.
2- قاله الشیخ فی الخلاف 3:521، المسألة 10 من کتاب المزارعة.

بالذات کالثمرة فلا یتسلّط علیه من لا یسلّطه المالک، بخلاف الأرض فی المزارعة، فإنّ الغرض فیها لیس إلّاالحصّة، فلمالکها أن ینقلها إلی من شاء.

«إلّاأن یشترط علیه المالکُ الزرعَ بنفسه» فلا یجوز له إدخال غیره مطلقاً عملاً بمقتضی الشرط.

«والخراج علی المالک» لأنّه موضوع علی الأرض ابتداءً، لا علی الزرع «إلّامع الشرط» فیتّبع شرطه فی جمیعه وبعضه، مع العلم بقدره أو شرطِ قدرٍ معیَّن منه. ولو شرط الخراج علی العامل فزاد السلطان فیه زیادة فهی علی صاحب الأرض؛ لأنّ الشرط لم یتناولها (1).

«وإذا بطلت المزارعة فالحاصل لصاحب البذر وعلیه الاُجرة» للباقی، فإن کان البذر من صاحب الأرض فعلیه اُجرة مثل العامل والعوامل. ولو کان من الزارع فعلیه لصاحب الأرض اُجرة مثلها ولما شرط علیه من الآخرَین (2)ولو کان البذر منهما فالحاصل بینهما، ولکلّ منهما علی الآخر اُجرة مثل ما یخصّه من الأرض وباقی الأعمال.

[*وجدانی فخر]

«ویجوز لصاحب الأرض الخرص علی الزارع» بأن یُقدّر ما یخصّه من الحصّة تخمیناً ویُقبّله به بحبٍّ-ولو منه-بما خرصه به «مع الرضا» وهذه معاملة خاصّة مستثناة من المحاقلة (3)إن کانت بیعاً أو صلحاً «فیستقرّ» ما اتّفقا علیه «بالسلامة. فلو تلف» الزرع أجمع من قبل اللّٰه تعالی «فلا شیء» علی

[شماره صفحه واقعی : 503]

ص: 656


1- فی (ع) : لا یتناولها.
2- العمل والعوامل.
3- تقدّم شرحها فی کتاب المتاجر:259.

الزارع، ولو تلف البعض سقط منه بالنسبة. ولو أتلفه متلف ضامن لم تتغیّر المعاملة، وطالَبَ المتقبّلُ المتلِفَ بالعوض، ولو زاد فالزائد للمتقبّل، ولو نقص بسبب الخرص لم یسقط بسببه شیء.

هذا إذا وقعت المعاملة بالتقبیل، ولو وقعت بلفظ البیع اشترط فیه شرائطه، مع احتمال کونه کذلک. ولو وقع بلفظ الصلح فالظاهر أ نّه کالبیع؛ وقوفاً فیما خالف الأصل علی موضع الیقین. وقد تقدّم الکلام علی هذه القبالة فی البیع (1).

[شماره صفحه واقعی : 504]

ص: 657


1- راجع کتاب المتاجر:261.
کتاب المساقاة
اشارة

[شماره صفحه واقعی : 505]

ص: 658

[شماره صفحه واقعی : 506]

ص: 659

صوت

[*وجدانی فخر]

«کتاب المساقاة»

[تعریفها]

«وهی» لغةً مفاعَلَة من السقی، واشتقّ منه دون باقی أعمالها؛ لأنّه أنفعها وأظهرها فی أصل الشرعیّة (1)وهو نخل الحجاز الذی یُسقی من الآبار مع کثرة مؤونته.

وشرعاً «معاملة علی الاُصول بحصّة من ثمرها» فخرجت بالاُصول المزارعة، وبالحصّة الإجارة المتعلّقة بها فإنّها لا تقع بالحصّة. والمراد بالثمرة (2)معناها المتعارف؛ لتردّده (3)فی المعاملة علی ما یُقصد وَرَقُه ووَرْدُه، ولو لوحظ إدخاله اُرید بالثمرة نماء الشجر، لیدخل فیه الورق المقصود والورد. ولم یقیّد الاُصول بکونها ثابتة-کما فعل غیره (4)-لأنّ ذلک شرط لها وذکره فی التعریف غیر لازم أو معیب، ومن قیّد به جعله وصفاً للشجر مخصّصاً لموضع البحث، لا شرطاً.

[شماره صفحه واقعی : 507]

ص: 660


1- فی (ر) : الشریعة، وکُتب علیها: الشرعیّة خ ل.
2- فی (ش) زیادة: هنا.
3- أی الماتن قدس سره. کما سیأتی قال: وفیما له ورق کالحناء نظر.
4- کما فی الشرائع 2:154، والجامع للشرائع:299، والقواعد 2:316، والتحریر 3:149 وغیرها.

«وهی لازمة من الطرفین» لا تنفسخ اختیاراً إلّابالتقایل. «وإیجابها ساقیتک، أو عاملتک، أو سلّمت (1)إلیک، أو ما أشبهه» من الألفاظ الدالّة علی إنشاء هذا العقد صریحاً، ک «قبّلتک عملَ کذا» أو «عقدت معک عقدَ المساقاة» ونحوه من الألفاظ الواقعة بلفظ الماضی. وزاد فی التذکرة «تَعَهّد نخلی» أو «اعمل فیه» (2)وإخراج هذا العقد عن نظائره من العقود اللازمة بوقوعه بصیغة الأمر من غیر نصّ مخصّص مشکل. وقد نوقش فی أمر المزارعة (3)مع النصّ علیه، فکیف هذا؟

«والقبول الرضا به» وظاهره الاکتفاء بالقبول الفعلی (4)إذ الرضا یحصل بدون القول. والأجود الاقتصار علی اللفظ الدالّ علیه؛ لأنّ الرضا أمر باطنیّ لا یعلم إلّابالقول الکاشف عنه، وهو السرّ فی اعتبار الألفاظ الصریحة الدالّة علی الرضا بالعقود، مع أنّ المعتبر هو الرضا، لکنّه أمر باطنی لا یعلم إلّابه. ویمکن أن یرید هنا ذلک.

[*وجدانی فخر]

«وتصحّ» المساقاة «إذا بقی للعامل عمل تزید به الثمرة» سواء «ظهرت» قبلَ العقد «أو لا» .

والمراد بما فیه مستزاد الثمرة، نحو الحرث والسقی ورفع أغصان الکَرْم علی الخشب وتأبیر ثمرة النخل. واحترز به عن نحو الجذاذ والحفظ والنقل وقطع

[شماره صفحه واقعی : 508]

ص: 661


1- فی (ق) : سلّمتها إلیک.
2- التذکرة (الحجریّة) 2:342.
3- ناقش فیه العلّامة فی القواعد 2:311، وقرّره علی ذلک السیّد العمیدی فی کنز الفوائد 2:44، وقال الفخر فی الإیضاح 2:284-285 بعد بیان وجهی الإشکال: والأصحّ أ نّه لا یصحّ إلّابلفظ الماضی.
4- فی (ر) زیادة: کما مرّ فی المزارعة.

الحطب الذی یعمل به الدبس من الأعمال التی لا یستزاد (1)بها الثمرة، فإنّ المساقاة لا تصحّ بها إجماعاً. نعم تصحّ الإجارة حینئذٍ علی بقیّة الأعمال بجزءٍ من الثمرة، والجعالة، والصلح.

[شروط المساقاة]

«ولا بدّ» فی صحّة المساقاة «من کون الشجر» المساقی علیه «نابتاً» (2)بالنون، أو بالثاء المثلّثة. ویخرج علی الأوّل (3)المساقاة علی الوَدِیّ (4)غیر المغروس، أو المغروس الذی لم یتعلّق بالأرض، والمغارسة (5)وبالثانی (6)ذلک، وما لا یبقی غالباً کالخضراوات. ویمکن خروجها بالشجر، فیتّحد المعنیان «ینتفع بثمرته مع بقاء عینه» بقاءً یزید عن سنةٍ غالباً. واحترز به عن نحو البطّیخ والباذنجان والقطن وقصب السکّر، فإنّها لیست کذلک، وإن تعدّدت اللقطات مع بقاء عینه ذلک الوقت وبقی القطن أزید من سنة؛ لأنّه خلاف الغالب. «وفیما له ورق» لا یُقصد من عمله بالذات إلّاورقه «کالحنّاء نظر» من أ نّه فی معنی الثمرة فیکون مقصود المساقاة حاصلاً به، ومن أنّ هذه المعاملة علی خلاف الأصل-لاشتمالها علی جهالة العوض-فیقتصر بها علی موضع الوفاق، ومثله ما یُقصد وَرْده. وأمّا التوت: فمنه ما یُقصد ورقه وحکمه کالحنّاء. ومنه ما یقصد ثمره، ولا شبهة فی إلحاقه بغیره من شجر الثمر. والقول بالجواز فی الجمیع متّجه.

[شماره صفحه واقعی : 509]

ص: 662


1- فی (ع) : لا تزاد.
2- فی (ق) و (س) : بالثاء.
3- أی «نابتاً» بالنون.
4- صغار النخل.
5- یأتی معناها عند قول الماتن: والمغارسة باطلة.
6- یعنی «ثابتاً» بالثاء المثلّثة.

«ویشترط تعیین المدّة» بما لا یحتمل الزیادة والنقصان، ولا حدّ لها فی جانب الزیادة، وفی جانب النقصان أن یغلب فیها حصول الثمرة.

«ویلزم العامل مع الإطلاق» أی إطلاق المساقاة بأن قال: «ساقیتک علی البستان الفلانی سنة بنصف حاصله» فقبل «کلّ عمل متکرّر (1)کلّ سنة» ممّا فیه صلاح الثمرة أو زیادتها کالحرث والحفر حیث یحتاج إلیه، وما یتوقّف علیه من الآلات والعوامل، وتهذیب الجرید بقطع ما یحتاج إلی قطعه منه-ومثله أغصان الشجر المضرّ بقاؤها بالثمرة أو الأصل (2)-والسقی ومقدّماته المتکرّرة کالدلو والرِشا (3)وإصلاح طریق الماء و [ استنقائه ] (4)

[*وجدانی فخر]

وإدارة الدولاب، وفتح رأس الساقیة وسدّها عند الفراغ، وتعدیل الثمرة بإزالة ما یضرّها من الأغصان والورق لیصل إلیها الهواء، وما یحتاج إلیه من الشمس، ولیتیسّر قطعها عند الإدراک، ووضع الحشیش ونحوه فوق العناقید صوناً لها عن الشمس المضرّة بها، ورفعها عن الأرض حیث تضرّها، ولِقاطها بمجری العادة بحسب نوعها، فما یؤخذ للزبیب یقطع فی الوقت الصالح له وما یعمل دِبساً فکذلک، وهکذا. . . وإصلاح موضع التشمیس ونقل الثمرة إلیه، وتقلیبها ووضعها علی الوجه المعتبر، وغیر ذلک من الأعمال.

«ولو شرط بعضَه علی المالک صحّ» بعد أن یکون مضبوطاً «لا جمیعه» لأنّ الحصّة لا یستحقّها العامل إلّابالعمل، فلا بدّ أن یبقی علیه منه شیء فیه

[شماره صفحه واقعی : 510]

ص: 663


1- فی (س) : یتکرّر.
2- فی (ر) زیادة: ومنه زیادة الکرم.
3- جمع أرشیة: الحبل.
4- فی المخطوطات: استقائه.

مستزاد الثمرة وإن قلّ.

[بعض الاحکام]

«وتعیین الحصّة بالجزء المشاع» کالنصف والثلث «لا المعیّن» کمئة رطل والباقی للآخر أو بینهما.

«ویجوز اختلاف الحصّة فی الأنواع» کالنصف من العنب، والثلث من الرطب أو النوع الفلانی «إذا علماها» أی الأنواع، حذراً من وقوع أقلّ الجزأین لأکثر الجنسین مع الجهل بهما فیحصل الغرر.

«ویکره أن یشترط ربّ المال علی العامل» مع الحصّة «ذهباً أو فضّة» ولا یکره غیرهما؛ للأصل «فلو شرط» أحدهما «وجب» ما شرطه «بشرط سلامة الثمرة» فلو تلفت أجمع أو لم تخرج لم یلزم؛ لأنّه حینئذٍ أکل مال بالباطل، فإنّ العامل لم یحصل له عوض ما عمل، فکیف یخسر مع عمله الفائت شیئاً آخر؟ ولو تلف البعض فالأقوی عدم سقوط شیء عملاً بالشرط، کما لا یسقط من العمل شیء بتلف بعض الثمرة.

«وکلّما فسد العقد فالثمرة للمالک» لأنّها تابعة لأصلها «وعلیه اُجرة مثل العامل» لأنّه لم یتبرّع بعمله ولم یحصل له العوض المشروط، فیرجع إلی الاُجرة.

هذا إذا لم یکن عالماً بالفساد ولم یکن الفساد بشرط عدم الحصّة للعامل، وإلّا فلا شیء له؛ لدخوله علی ذلک.

«ولو شرط عقدَ مساقاة فی عقد مساقاة فالأقرب الصحّة» لوجود المقتضی وانتفاء المانع. أمّا الأوّل فهو اشتراط عقد سائغ فی عقد سائغ لازم، فیدخل فی عموم «المؤمنون عند شروطهم» (1)وأمّا الثانی فلأنّ المانع لا یُتخیّل

[شماره صفحه واقعی : 511]

ص: 664


1- الوسائل 15:30، الباب 20 من أبواب المهور، الحدیث 4.

إلّا کونه لم یرض أن یعطیه من هذه الحصّة إلّابأن یرضی منه من الآخر بالحصّة الاُخری، ومثل هذا لا یصلح للمنع کغیره من الشروط السائغة الواقعة فی العقود. والقول بالمنع للشیخ رحمه الله (1)استناداً إلی وجهٍ ضعیف یظهر-مع ضعفه-ممّا ذکر فی وجه الصحّة.

«ولو تنازعا فی خیانة العامل حلف» العامل؛ لأنّه أمین فیقبل قوله بیمینه فی عدمها، ولأصالته.

«ولیس للعامل أن یساقی غیرَه» لأنّ فی المساقاة تسلیطاً علی اُصول الغیر وعملها والناس یختلفون فی ذلک اختلافاً کثیراً، فلیس لمن رضی المالک بعمله وأمانته أن یولّی من لم یرضه المالک له. بخلاف المزارعة، فإنّ عمل الأرض غیر مقصود وحصّة المالک محفوظة علی التقدیرین.

وأمّا الفرق بأنّ النماء تابع للأصل وهو من مالک الاُصول فی المساقاة ومن الزارع فی المزارعة فلمالک الأصل تسلیط من شاء دون غیره، فإنّما یتمّ مع کون البذر من العامل، والمسألة مفروضة فی کلامهم أعمّ منه، ومع ذلک فإنّ العقد اللازم یوجب الحصّة المخصوصة لکلّ منهما، فله نقلها إلی من شاء وإن لم یکن البذر. وکونها غیر موجودة حین المزارعة الثانیة غیر مانع؛ لأنّ المعاملة لیست علی نفس الحصّة، بل علی الأرض والعمل والعوامل والبذر بالحصّة، فمن استحقّ بالعقد اللازم شیئاً تسلّط علی نقله مع انتفاء المانع.

[*وجدانی فخر]

«والخراج علی المالک» لأنّه موضوع علی الأرض والشجر، فیکون علی مالکهما «إلّامع الشرط» بأن یکون علی العامل أو بعضه، فیصحّ مع ضبط المشروط.

[شماره صفحه واقعی : 512]

ص: 665


1- قاله فی المبسوط 3:211.

«وتملک الفائدة بظهور الثمرة» عملاً بالشرط، فإنّ العقد اقتضی أن یکون بینهما، فمتی تحقّقت ملکت کذلک.

«وتجب الزکاة علی کلّ مَن بلغ نصیبه النصاب» من المالک والعامل؛ لوجود شرط الوجوب وهو تعلّق الوجوب بها علی ملکه «ولو کانت المساقاة بعد تعلّق الزکاة وجوّزناها» بأن بقی من العمل ما فیه مستزاد الثمرة حیث جوّزناها مع ذلک «فالزکاة علی المالک» لتعلّق الوجوب بها علی ملکه.

«وأثبت السیّد» أبو المکارم حمزة «بن زهرة الزکاة علی المالک فی المزارعة والمساقاة، دون العامل» مطلقاً محتجّاً بأنّ حصّته کالاُجرة (1)وهو ضعیف؛ لأنّ الاُجرة إذا کانت ثمرة أو زرعاً قبل تعلّق الوجوب وجبت الزکاة علی الأجیر، کما لو ملکها کذلک بأیّ وجه کان. وإن أراد کالاُجرة بعد ذلک فلیس محلّ النزاع. إلّاأن یذهب إلی أنّ الحصّة لا یملکها العامل بالظهور، بل بعد بدوّ الصلاح وتعلّق الزکاة. لکنّه خلاف الإجماع، ومعه لا یتمّ التعلیل بالاُجرة بل یتأخّر ملکه عن الوجوب.

[بطلان المغارسة]

«والمغارسة باطلة» وهی أن یدفع أرضاً إلی غیره لیغرسها علی أنّ الغرس بینهما «ولصاحب الأرض قلعه، وله الاُجرة» عن الأرض «لطول بقائه» فیها «ولو نقص بالقلع ضمن أرشه» وهو تفاوت ما بین قیمته مقلوعاً وباقیاً فی الأرض بالاُجرة. ولو کان الغرس من مالک الأرض وقد شرط علی العامل غرسه وعمله بالحصّة، فهو لمالکه وعلیه اُجرة الغارس وما عمل فیه من الأعمال.

[شماره صفحه واقعی : 513]

ص: 666


1- الغنیة:291.

«و» علی تقدیر کونه من العامل «لو طلب کلّ منهما ما لصاحبه» فطلب الغارس الأرض بالاُجرة علی أن یبقی الغرس فیها أو أن تکون ملکه «بعوض» و (1)طلب صاحب الأرض الغرس بقیمته «لم یجب علی الآخر إجابته» لأنّ کلّاً منهما مسلّط علی ماله.

وحیث یقلعه الغارس یجب علیه طمّ الحفر، وأرش الأرض لو نقصت به، وقلع العروق المتخلّفة عن المقلوع فی الأرض. ولم یفرّق المصنّف-کالأکثر-فی إطلاق کلامه بین العالم بالفساد والجاهل فی استحقاق الأرش وثبوت اُجرته لو کان الغرس لمالک الأرض. ولیس ببعید الفرق؛ لتبرّع العالم بالعمل ووضعِه الغرس بغیر حقّ. وبه فارق المستعیر للغرس؛ لأنّه موضوع بحقّ وإذن صحیحة شرعاً، بخلاف هذا الغرس.

«ولو اختلفا فی الحصّة حلف المالک» لأنّ النماء تابع للأصل، فیرجع إلی مالکه فی مقدار ما أخرجه منه عن ملکه، مع أصالة بقاء غیره وعدم انتقاله وملکِ الغیر له «وفی المدّة یحلف المنکر» لأصالة عدم ما یدّعیه الآخر من الزیادة.

تمّ الجزء الأوّل من «الروضة البهیّة» فی شرح «اللمعة الدمشقیّة» ویتلوه فی الثانی کتاب الإجارة علی ید مصنّفها العبد الفقیر إلی اللّٰه تعالی زین الدین بن علیّ بن أحمد الشامی العاملی، عامله اللّٰه بلطفه، وعفی عنه وعنهم بمنّه وکرمه.

[ واتّفق الفراغ منه یوم الثلاثاء سادس شهر جمادی الاُخری، سنة ستّ وخمسین وتسعمئة، حامداً للّٰه تعالی، مصلّیاً علی رسوله وآله، مسلّماً، مستغفراً. اللهمّ وفّق لإکماله واجعله خالصاً لوجهک الکریم بمحمّد وآله الطیّبین الطاهرین ] (2).

[شماره صفحه واقعی : 514]

ص: 667


1- فی سوی (ش) : أو.
2- ما بین المعقوفتین لم یرد فی (ع) التی قوبلت بالأصل بخطّ مؤلّفه قدس سره.
فهرس المحتویات

کتاب الجهاد 7

أقسام الجهاد 9

شروط وجوبه 10

الفصل الأوّل-فی من یجب قتاله وکیفیّة القتال وأحکام الذمّة 15

الفصل الثانی-فی ترک القتال 21

الفصل الثالث-فی الغنیمة 25

الفصل الرابع-فی أحکام البغاة 31

الفصل الخامس-فی الأمر بالمعروف والنهی عن المنکر 33

شروط وجوبهما 35

کتاب الکفارات 41

أقسام الکفارات 43

انواع اختلف فی کفّارتها 45

کتاب النذر وتوابعه من العهد والیمین 57

شروط الناذر 59

صیغة النذر 60

ضابط النذر 61

العهد 64

الیمین 65

کتاب القضاء 69

شروط القاضی 71

[شماره صفحه واقعی : 515]

ص: 668

الکلام فی قاضی التحکیم 76

حکم ارتزاق القاضی واُجرته 78

الکلام فی ما یجب علی القاضی 78

حرمة الرشوة 80

القول فی کیفیة الحکم 82

المراد من المدّعی والمنکر 82

جواب المدّعی علیه 84

القول فی الیمین 94

القول فی الشاهد والیمین 97

القول فی التعارض 101

القول فی القسمة 105

کتاب الشهادات 109

الفصل الأوّل-الشاهد 111

شروطه 111

مستند الشهادة 117

تحمّل الشهادة وأداؤها 118

الفصل الثانی-فی تفصیل الحقوق 123

الفصل الثالث-فی الشهادة علی الشهادة 127

الفصل الرابع-فی الرجوع عن الشهادة 131

[شماره صفحه واقعی : 516]

ص: 669

کتاب الوقف 135

تعریفه وألفاظه 137

لزوم القبض فیه 139

شرط الوقف 140

شرط الموقوف 142

شرط الواقف 144

شرط الموقوف علیه 145

مسائل 148

الاُولی-نفقة العبد والحیوان الموقوفین 148

الثانیة-الوقف فی سبیل اللّٰه 149

الثالثة-الوقف علی الاولاد 150

الرابعة-عدم زوال الوقف بخراب القریة/الوقف علی الفقراء والعلویّین 151

الخامسة-لو آجر البطن الأوّل الوقف ثمّ انقرضوا 153

کتاب العطیّة 155

الأوّل-الصدقة 157

الثانی-الهبة 159

الثالث-السکنی وتوابعها 163

الرابع-التحبیس 165

کتاب المتاجر 167

الفصل الأوّل-فی أقسام موضوع التجارة 171

المحرّم 171

المکروه 180

المباح 181

أقسام التجارة 182

الفصل الثانی-فی عقد البیع وآدابه 183

اعتبار الإیجاب والقبول فیه 183

الکلام فی المعاطاة 184

شروط المتعاقدین 187

بیع الفضولی 188

[شماره صفحه واقعی : 517]

ص: 670

بیع ما یَملک وما لا یَملک 192

بیع ما یُملک وما لا یُملک 193

صحّة العقد من القائم مقام المالک 193

مسائل فی شروط العوضین 197

الاُولی-یشترط کون المبیع مما یُملک 197

الثانیة-یشترط أن یکون مقدوراً علی تسلیمه 198

الثالثة-یشترط أن یکون طلقاً 201

الرابعة-جنایة العبد لا تمنع من بیعه 205

الخامسة-یشترط العلم بالثمن 206

السادسة-ما یشترط فی بیع المکیل والموزون والمعدود 207

السابعة-حکم ابتیاع الجزء مشاعاً 209

الثامنة-کفایة المشاهدة عن الوصف 210

التاسعة-جواز اختبار ما یراد طعمه وریحه 212

العاشرة-جواز بیع المسک فی فأرة 214

الحادیة عشرة-عدم جواز بیع مجهول المقدار 214

الثانیة عشرة-جواز بیع دود القزّ 216

الثالثة عشرة-حکم ظرف المبیع 217

القول فی الآداب 218

الفصل الثالث-فی بیع الحیوان 229

بیع الأناسیّ 229

مسائل 238

الفصل الرابع-فی بیع الثمار 253

[شماره صفحه واقعی : 518]

ص: 671

مسائل 258

الاُولی-عدم جواز بیع الثمرة بجنسها علی اُصولها 258

الثانیة-جواز بیع الزرع قائماً 259

الثالثة-جواز تقبّل أحد الشریکین بحصة صاحبه من الثمرة 261

الرابعة-حکم أکل المارّة 262

الفصل الخامس-فی الصرف 265

خاتمة-حکم العیب فی الدرهم والدینار المعیّنین 272

الفصل السادس-فی السلف 277

الفصل السابع-فی أقسام البیع بالنسبة إلی الإخبار بالثمن وعدمه 289

القسم الأوّل-المساومة 290

القسم الثانی-المرابحة 290

القسم الثالث-المواضعة 293

القسم الرابع-التولیة 294

الفصل الثامن-فی الربا 295

الفصل التاسع-فی الخیار 301

القسم الأوّل-خیار المجلس 301

القسم الثانی-خیار الحیوان 302

القسم الثالث-خیار الشرط 303

القسم الرابع-خیار التأخیر 306

القسم الخامس-خیار ما یفسد لیومه 307

القسم السادس-خیار الرؤیة 308

القسم السابع-خیار الغبن 309

القسم الثامن-خیار العیب 313

القسم التاسع-خیار التدلیس 318

القسم العاشر-خیار الاشتراط 321

القسم الحادی عشر-خیار الشرکة 324

القسم الثانی عشر-خیار تعذّر التسلیم 325

القسم الثالث عشر-خیار تبعیض الصفقة 325

القسم الرابع عشر-خیار التفلیس 326

[شماره صفحه واقعی : 519]

ص: 672

الفصل العاشر-فی الأحکام 327

الأوّل-النقد والنسیئة 327

الثانی-فی القبض 332

الثالث-فی ما یدخل فی المبیع عند إطلاق لفظه 337

الرابع-فی اختلاف البائع والمشتری 340

الخامس-فی إطلاق الکیل والوزن والنقد 343

خاتمة-فی الإقالة 345

کتاب الدین 347

القسم الأوّل-القرض 349

صیغته وأحکامه 350

القسم الثانی-دین العبد 365

کتاب الرهن 367

تعریفه وصیغته 369

الکلام فی اشتراط القبض فیه 371

الشروط 375

شروط الرهن 375

شروط المتعاقدین 381

شروط الحق 382

اللواحق-مسائل 384

الاُولی-شرط الوکالة فی الرهن 384

الثانیة-جواز ابتیاع الرهن للمرتهن مع الوکالة 385

الثالثة-عدم جواز التصرف فی الرهن/مؤونة الرهن علی الراهن 386

الرابعة-جواز الاستقلال بالاستیفاء للمرتهن لو خاف جحود الوارث 387

الخامسة-حکم بیع الرهن وعتقه ووطئه 388

[شماره صفحه واقعی : 520]

ص: 673

السادسة-لزوم الرهن من جهة الراهن 390

السابعة-دخول النماء المتجدّد فی الرهن 391

الثامنة-انتقال حقّ الرهانة بالموت 391

التاسعة-عدم ضمان المرتهن 392

العاشرة-حکم اختلاف الراهن والمرتهن 393

الحادیة عشرة-لو أدّی دیناً وعیّن به رهناً 395

الثانیة عشرة-لو اختلفا فی ما یباع به الرهن 396

کتاب الحَجر 397

أسبابه 399

کتاب الضمان 407

المراد به 409

شروط الضامن 409

اشتراط الإیجاب والقبول فیه 412

صور تهمة الضامن 415

کتاب الحوالة 417

تعریفها وشروطها وأحکامها 419

کتاب الکفالة 425

تعریفها وشروطها 427

أحکام الکفالة 427

مسائل فی الکفالة 430

کتاب الصلح 435

أحکام الصلح 437

مسائل فی بعض أحکام التنازع 442

کتاب الشرکة 451

أسباب الشرکة 453

مورد الشرکة 454

الشرکات الباطلة 454

أحکام الشرکة 455

[شماره صفحه واقعی : 521]

ص: 674

کتاب المضاربة 461

تعریفها وشروطها وأحکامها 463

کتاب الودیعة 471

تعریفها 473

الإیجاب والقبول 473

أحکام الودیعة 475

کتاب العاریة 485

تعریفها 487

الإیجاب والقبول 487

شروط العاریة وأحکامها 488

کتاب المزارعة 495

تعریفها وصیغتها 497

شروطها وأحکامها 498

کتاب المساقاة 505

تعریفها 507

الإیجاب والقبول 508

شروط المساقاة 509

بعض أحکامها 511

بطلان المغارسة 513

فهرس المحتویات 515

[شماره صفحه واقعی : 522]

ص: 675

فقه 4 (الروضة البهیّة : از کتاب الإجارة تا کتاب النکاح)

المجلد 3

اشارة

سرشناسه : شهید ثانی ، زین الدین بن علی ،911 - 966ق.

عنوان و نام پدیدآور : الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة / زین الدین العاملی ؛ المولف مجمع الفکر الاسلامی .

مشخصات نشر : قم : مجمع الفکر الاسلامی ، 1424ق. = 1382-

مشخصات ظاهری : 4 جلد.

موضوع : فقه جعفری -- قرن 8 ق.

رده بندی کنگره : BP182/3/ش 9ل 802155 1382

رده بندی دیویی : 297/342

شماره کتابشناسی ملی : م 82-9694

توضیح : «الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة» تألیف شیخ سعید زین الدین بن علی بن احمد بن تقی عاملی ، معروف به شهید ثانی ( م 966 ق) از بهترین شروح «اللمعة الدمشقیة» شهید اول است که یک دورۀ نیمه استدلالی فقه امامیّه را در بردارد. جلد اول شامل باب طهارت تا مساقات و جلد دوم از باب اجاره شروع و به باب دیات ختم می شود.عبارات لطیف و ذوقی و سلیقۀ بی نظیر در نگارش متن آن، این کتاب را از بهترین شروح مزجی فقهی قرار داده، به گونه ای که تمیّز بین متن و شرح مشکل است.نحوۀ نگارش کتاب به گونه ای است که هم افراد مبتدی می توانند مباحث فقهی آن را به آسانی بیاموزند و هم علماء و فضلاء از آن استفاده نمایند.

*نسخه حاضر با صوت استاد وجدانی فخر برای تمام کتاب می باشد*

ص: 1

اشارة

[شماره صفحه واقعی : 1]

ص: 676

[شماره صفحه واقعی : 2]

ص: 677

[شماره صفحه واقعی : 3]

ص: 678

[شماره صفحه واقعی : 4]

ص: 679

[شماره صفحه واقعی : 5]

ص: 680

[شماره صفحه واقعی : 6]

ص: 681

[شماره صفحه واقعی : 7]

ص: 682

[شماره صفحه واقعی : 8]

ص: 683

کتاب الإجارة

بسم اللّٰه الرحمن الرحیم وبه نستعین (1)

«کتاب الإجارة»
[تعریفها و صیغتها]

صوت

[*وجدانی فخر]

«وهی العقد علی تملّک المنفعة المعلومة بعوض معلوم» فالعقد بمنزلة الجنس یشمل سائر العقود، وخرج بتعلّقه بالمنفعة البیع والصلح المتعلّق بالأعیان، وبالعوض الوصیّة بالمنفعة، وبالمعلوم إصداقها؛ إذ لیس فی مقابلها عوض معلوم وإنّما هو البُضع.

ولکن ینتقض فی طرده بالصلح علی المنفعة بعوض معلوم، فإنّه لیس إجارة بناءً علی جعله أصلاً.

«وإیجابها آجرتک، أو (2)أکریتک، أو ملّکتک منفعتها سنة» قیّد التملیک بالمنفعة، لیحترز عمّا لو عبّر بلفظ الإیجار والإکراء، فإنّه لا یصحّ تعلّقه إلّابالعین، فلو أوردهما علی المنفعة فقال: آجرتک منفعة هذه الدار-مثلاً-لم یصحّ. بخلاف التملیک؛ لأنّه یفید نقل ما تعلّق به، فإن ورد علی الأعیان أفاد ملکها و (3)لیس ذلک مورد الإجارة؛ لأنّ العین تبقی علی ملک المؤجر، فیتعیّن فیها إضافته إلی المنفعة لیفید نقلها إلی المستأجر حیث یعبَّر بالتملیک.

[شماره صفحه واقعی : 9]

ص: 684


1- فی (ف) بعد البسملة: ربّ یسّر وأعِن.
2- فی (س) بدل «أو» : و. وهکذا فی نسخة (ش) من الشرح.
3- فی (ش) : إذ لیس.

«ولو» عبّر بالبیع و «نوی بالبیع الإجارة، فإن أورده علی العین» فقال: بعتک هذه الدار شهراً-مثلاً-بکذا «بطل» لإفادته نقلَ العین وهو منافٍ للإجارة «وإن قال: بعتک سکناها» سنة «مثلاً، ففی الصحّة وجهان» مأخذهما: أنّ البیع موضوع لنقل الأعیان والمنافع تابعة لها، فلا یثمر الملک لو تجوّز به فی نقل المنافع منفردة وإن نوی به الإجارة. وأ نّه یفید نقل المنفعة أیضاً فی الجملة-ولو بالتبع-فیقوم مقام الإجارة مع قصدها. والأصحّ المنع.

[احکامها]

«وهی لازمة من الطرفین» لا تبطل إلّابالتقایل، أو بأحد الأسباب المقتضیة للفسخ، وسیأتی بعضها «ولو تعقّبها البیع لم تبطل» لعدم المنافاة، فإنّ الإجارة تتعلّق بالمنافع، والبیع بالعین وإن تبعتها المنافع حیث یمکن «سواء کان المشتری هو المستأجر أو غیره» فإن کان هو المستأجر لم تبطل الإجارة علی الأقوی، بل یجتمع علیه الاُجرة والثمن. وإن کان غیره وهو عالم بها صبر إلی انقضاء المدّة، ولم یمنع ذلک من تعجیل الثمن. وإن کان جاهلاً بها تخیّر بین فسخ البیع وإمضائه مجّاناً مسلوب المنفعة إلی انقضاء المدّة. ثمّ لو تجدّد فسخ الإجارة عادت المنفعة إلی البائع، لا إلی المشتری.

[*وجدانی فخر]

«وعذر المستأجر لا یبطلها» وإن بلغ حدّاً یتعذّر علیه الانتفاع بها «کما لو استأجر حانوتاً فسرق متاعه» ولا یقدر علی إبداله؛ لأنّ العین تامّة صالحة للانتفاع بها فیستصحب اللزوم «أمّا لو عمّ العذر کالثلج المانع من قطع الطریق» الذی استأجر الدابّة لسلوکه-مثلاً- «فالأقرب جواز الفسخ لکلٍّ منهما» لتعذّر استیفاء المنفعة المقصودة حسّاً، فلو لم یُجبر بالخیار لزم الضرر المنفیّ (1)ومثله

[شماره صفحه واقعی : 10]

ص: 685


1- بقوله صلی الله علیه و آله: لا ضرر ولا ضرار. اُنظر الوسائل 17:319، الباب 5 من أبواب الشفعة، الحدیث الأوّل، و 341، الباب 12 من أبواب إحیاء الموات، الحدیث 3.

ما لو عرض مانع شرعی کخوف الطریق؛ لتحریم السفر حینئذٍ، أو استئجار امرأة لکنس المسجد فحاضت والزمان معیّن ینقضی مدّة العذر. ویحتمل انفساخ العقد فی ذلک کلّه، تنزیلاً للتعذّر منزلة تلف العین.

«ولا تبطل» الإجارة «بالموت» کما یقتضیه لزوم العقد، سواء فی ذلک موت المؤجر والمستأجر «إلّاأن تکون العین موقوفة» علی المؤجر وعلی مَن بعده من البطون فیؤجرها مدّة ویتّفق موته قبل انقضائها فتبطل؛ لانتقال الحقّ إلی غیره، ولیس له التصرّف فیها إلّازمن استحقاقه، ولهذا لا یملک نقلها ولا إتلافها.

نعم لو کان ناظراً وآجرها لمصلحة البطون لم تبطل بموته، لکن الصحّة حینئذٍ لیست من حیث إنّه موقوف علیه، بل من حیث إنّه ناظر.

ومثله الموصی له بمنفعتها مدّة حیاته فیؤجرها کذلک (1)ولو شرط علی المستأجر استیفاء المنفعة بنفسه بطلت بموته أیضاً.

«وکلّ ما یصحّ الانتفاع به مع بقاء عینه تصحّ إعارته وإجارته» وینعکس فی الإجارة کلّیّاً (2)دون الإعارة؛ لجواز إعارة

[شماره صفحه واقعی : 11]

ص: 686


1- أی مدّة یتّفق موته قبل انقضائها.
2- الغرض من هذا العکس: ضبط مورد الإجارة علی وجه یلزم من تحقّقه صحّتها ومن عدمه عدمها؛ لأنّ ذلک هو المقصود بالذات هنا وذلک لا یتمّ إلّابالعکس المذکور؛ لأنّ المقدّمة التی ذکرها المصنّف من أ نّه کلّما یصحّ الانتفاع به مع بقاء عینه یصحّ إجارته، إنّما یستلزم حصوله حصولها ولا یلزم من رفعه رفعها، ضرورة أنّ وضع المقدّم یستلزم وضع التالی ولا یلزم من رفعه رفعه. کما أنّ التالی بالعکس یلزم من رفعه رفع المقدّم ولا یلزم من ثبوته ثبوته. وأمّا إذا عکسنا المقدّم، فقلنا: کلّما صحّ إجارته صحّ الانتفاع مع بقاء عینه، فإنّه یستلزم أنّ کلّما لا یصحّ الانتفاع به مع بقاء عینه لا یصحّ إجارته. فیفید حینئذٍ انحصار مورد الإجارة فیما یصحّ الانتفاع به مع بقاء عینه، وإنّما استلزم ذلک؛ لأنّ التالی هو المقدّم فی مقدّمة المصنّف والمقدّم هو التالی فیها فیلزم من ارتفاع ما لا ینتفع به مع بقاء عینه ارتفاع ما یصحّ إجارته؛ لما أسلفناه من المقدّم وذلک هو المطلوب. ومن هنا لم یصحّ مقدّمة الإعارة کلّیّاً؛ إذ لا یلزم من ارتفاع ما یصحّ الانتفاع به مع بقاء عینه ارتفاع مورد الإعارة؛ لتخلّفه فی المنحة. (منه قدس سره) .

المِنْحة (1)مع أنّ المقصود منها وهو اللبن لا تبقی عینه، ولا تصحّ إجارتها لذلک «منفرداً کان» ما یؤجر «أو مشاعاً» إذ لا مانع من المشاع باعتبار عدم القسمة؛ لإمکان استیفاء المنفعة بموافقة الشریک ولا فرق بین أن یؤجره من شریکه و (2)غیره عندنا.

«ولا یضمن المستأجر العین إلّابالتعدّی» فیها «أو التفریط» لأنّها مقبوضة بإذن المالک لحقّ القابض. ولا فرق فی ذلک بین مدّة الإجارة وبعدها قبل طلب المالک وبعده إذا لم یؤخّر مع طلبها اختیاراً «ولو شرط» فی عقد الإجارة «ضمانها» بدونهما «فسد العقد» لفساد الشرط من حیث مخالفته للمشروع ومقتضی الإجارة.

«ویجوز اشتراط الخیار لهما ولأحدهما» مدّة مضبوطة؛ لعموم «المؤمنون عند شروطهم» (3)ولا فرق بین المعیّنة والمطلقة عندنا (4).

[شماره صفحه واقعی : 12]

ص: 687


1- وهی الشاة المستعارة للحلب، کما تقدّم من الشارح فی کتاب العاریة، راجع الجزء الثانی:488.
2- فی (ش) : أو.
3- الوسائل 15:30، الباب 20 من أبواب المهور، الحدیث 4.
4- نبّه بالتسویة علی خلاف بعض العامّة حیث جوّز خیار الشرط فی المطلقة-وهو ما کان موردها الذمّة-لا المعیّنة، وهو تحکّم. (منه رحمه الله) .

«نعم لیس للوکیل والوصیّ فعل ذلک» وهو اشتراط الخیار للمستأجر أو للأعمّ بحیث یفسخ إذا أراد «إلّامع الإذن، أو ظهور الغبطة» فی الفسخ فیفسخ حیث یشترطها لنفسه، لا بدون الإذن فی الوکیل، ولا الغبطة فی الوصیّ؛ لعدم اقتضاء إطلاق التوکیل فیها إضافةَ الخیار المقتضی للتسلّط علی إبطالها، وکذا الوصایة، فإنّ فعل الوصیّ منوط بالمصلحة.

[شروط المتعاقدین ]

صوت

[*وجدانی فخر]

«ولا بدّ من کمال المتعاقدین، وجواز تصرّفهما» فلا تصحّ إجارة الصبیّ وإن کان ممیّزاً أو أذن له الولیّ، ولا المجنون مطلقاً، ولا المحجور بدون إذن الولیّ، أو من فی حکمه «ومن کون المنفعة» المقصودة من العین «والاُجرة معلومتین» .

ویتحقّق العلم بالمنفعة بمشاهدة العین المستأجرة التی هی متعلّقة المنفعة، أو وصفِها بما یرفع الجهالة، وتعیینِ المنفعة إن کانت متعدّدة فی العین ولم یرد الجمیع. وفی الاُجرة بکیلها أو وزنها أو عدّها إن کانت ممّا یعتبر بها فی البیع، أو مشاهدتها إن لم تکن کذلک.

[شروط الاجرة]

«والأقرب أ نّه لا تکفی المشاهدة فی الاُجرة عن اعتبارها» بأحد الاُمور الثلاثة إن کانت ممّا یعتبر بها؛ لأنّ الإجارة معاوضة لازمة مبنیّة علی المغابنة فلا بدّ فیها من انتفاء الغرر عن العوضین. أمّا لو کانت الاُجرة ممّا یکفی فی بیعها المشاهدة کالعقار کفت فیها هنا قطعاً، وهو خارج بقرینة الاعتبار.

«وتُملک» الاُجرة «بالعقد» لاقتضاء صحّة المعاوضة انتقالَ کلٍّ من العوضین إلی الآخر، لکن لا یجب تسلیمها قبل العمل. وإنّما تظهر الفائدة فی ثبوت أصل الملک، فیتبعها النماء متّصلاً ومنفصلاً.

«ویجب تسلیمها بتسلیم العین» المؤجرة «وإن کانت علی عملٍ فبعده» لا قبلَ ذلک، حتّی لو کان المستأجر وصیّاً أو وکیلاً لم یجز له التسلیم

[شماره صفحه واقعی : 13]

ص: 688

قبلَه، إلّامع الإذن صریحاً أو بشاهد الحال. ولو فرض توقّف الفعل علی الاُجرة کالحجّ وامتنع المستأجر من التسلیم تسلّط الأجیر علی الفسخ.

«ولو ظهر فیها» أی فی الاُجرة «عیب فللأجیر الفسخ أو الأرش مع التعیین» للاُجرة فی متن العقد؛ لاقتضاء الإطلاق السلیم وتعیینه مانع من البدل کالبیع، فیُجبر العیب بالخیار «ومع عدمه» أی عدم التعیین «یُطالَب بالبدل» لعدم تعیین المعیب اُجرة، فإن اُجیب إلیه وإلّا جاز له الفسخ والرضا بالمعیب فیطالِب بالأرش؛ لتعیین المدفوع عوضاً بتعذّر غیره.

«وقیل: له الفسخ» فی المطلقة مطلقاً (1)«وهو قریب إن تعذّر الإبدال» کما ذکرناه، لا مع بدله؛ لعدم انحصار حقّه فی المعیب.

«ولو جعل اُجرتین علی تقدیرین-کنقل المتاع فی یوم بعینه باُجرة وفی» یوم «آخر ب» اُجرة «اُخری، أو» جعل اُجرتین: إحداهما «فی الخیاطة الرومیّة وهی التی بدرزین، و» الاُخری علی الخیاطة «الفارسیّة وهی التی بواحد، فالأقرب الصحّة» لأنّ کلا الفعلین معلوم، واُجرته معلومة والواقع لا یخلو منهما، ولأصالة الجواز.

ویشکل بمنع معلومیّته؛ إذ لیس المستأجَر علیه المجموع، ولا کلّ واحد وإلّا لوجبا، فیکون واحداً غیر معیّن، وذلک غرر مبطل لها کالبیع بثمنین علی تقدیرین. ولو تُحمّل مثلُ هذا الغرر لزم مثله فی البیع بثمنین؛ لاشتراکهما فی العقد اللازم المشتمل علی المعاوضة. نعم لو وقع ذلک جعالة توجّهت الصحّة؛ لاحتمالها من الجهالة ما لا تحتمله الإجارة.

[شماره صفحه واقعی : 14]

ص: 689


1- أی تعذّر الإبدال أم لا. قاله المحقّق فی الشرائع 2:181 والعلّامة فی الإرشاد 1:424 والتحریر 3:129.

«ولو شرط عدم الاُجرة علی التقدیر الآخر لم تصحّ فی مسألة النقل» فی الیومین، وتثبت اُجرة المثل علی المشهور.

ومستند الحکمین خبران: أحدهما صحیح (1)ولیس بصریح فی المطلوب، والآخر ضعیف أو موثّق (2)فالرجوع فیهما إلی الاُصول الشرعیّة أولی.

[شماره صفحه واقعی : 15]

ص: 690


1- الخبر الصحیح ما رواه محمّد بن مسلم عن الباقر علیه السلام قال: سمعته یقول: کنت جالساً عند قاضٍ من قضاة المدینة فأتاه رجلان فقال أحدهما: إنّی تکاریت هذا یوافی بی السوق یوم کذا وکذا وإنّه لم یفعل. قال: فقال: لیس له کراء. قال: فدعوته وقلت: یا عبد اللّٰه لیس لک أن تذهب بحقّه، وقلت للآخر: لیس لک أن تأخذ کلّ الذی علیه اصطلحتما فترادّا بینکما [ الوسائل 13:253، الباب 13 من أحکام الإجارة، الحدیث الأوّل ]. وهذا الخبر کما تری لیس فیه تعرّض لما عدا الیوم المعیّن باُجرة ولا بغیرها. وکذلک لیس فی کلام الإمام علیه السلام أنّ اللازم فی غیره اُجرة المثل أو غیرها، ومع ذلک فما تضمّنه الخبر من الحکم لا یوافق القواعد الشرعیّة؛ لأنّ اللازم من تعیینه العمل فی الیوم المعیّن والسکوت عن غیره أ نّه لا یستحقّ فی غیره اُجرة کما قاله القاضی، إلّاأن نفرض اطّلاعه علیه السلام علی ما یوجب بطلان الإجارة فحکم علیهما بالاصطلاح؛ لأنّ الثابت حینئذٍ اُجرة المثل وهی خارجة عن المعیّن، کما أشار إلیه فی کلامه علیه السلام لهما. (منه رحمه الله) .
2- وجه التردید بین کون الخبر ضعیفاً أو موثّقاً أنّ فی طریقه منصور بن یونس برزج وکان واقفیّاً إلّاأنّ النجاشی مع ذلک وثّقه [ رجال النجاشی:413 ] وغیره ردّ روایته، والعلّامة رحمه الله قال: الوجه عندی التوقّف فیما یرویه [ رجال العلّامة:258 ] فعلی قول النجاشی هو من الموثّق وعلی قول غیره هو من الضعیف خصوصاً علی ما ذکره الکشّی من أنّ سبب وقوفه أموال کانت فی یده للکاظم علیه السلام فجحد النصّ للرضا علیه السلام لذلک [ اختیار معرفة الرجال 2:768 ]، هذا من حیث السند وأمّا من حیث الدلالة: فهی صریحة فی حکم المسألتین معاً وهما ما لو جعل للقسم الآخر اُجرة وما لو شرط إسقاطهما فیه رأساً ولفظ الروایة عن الحلبی قال: کنت قاعداً إلی قاضٍ وعنده أبو جعفر علیه السلام فأتاه رجلان فقال أحدهما: إنّی تکاریت إبل هذا الرجل لیحمل لی متاعاً إلی بعض المعادن فاشترطت علیه أن یدخلنی المعدن یوم کذا وکذا؛ لأنّها سوق وأتخوّف أن یفوتنی فإن احتبست عن ذلک حططت من الکراء لکلّ یوم احتبست کذا وکذا، وإنّه حبسنی عن ذلک الوقت کذا وکذا یوماً. فقال القاضی: هذا شرط فاسد وفه کراه. فلمّا قام الرجل أقبل إلیّ أبو جعفر علیه السلام فقال: شرطه هذا جائز ما لم یحط بجمیع کراه [ الوسائل 13:253، الباب 13 من أبواب أحکام الإجارة، الحدیث 2 مع تفاوت یسیر ] (منه رحمه الله) .

وللمصنّف رحمه الله فی الحکم الثانی بحث نبّه علیه بقوله:

[*وجدانی فخر]

«وفی ذلک نظر؛ لأنّ قضیّة کلّ إجارة المنع من نقیضها» فیمکن أن یجعل مورد الإجارة هنا القسم الذی فُرض فیه اُجرة، والتعرّض للقسم الآخر الخالی عنها تعرّضاً فی العقد لحکم یقتضیه (1)فإنّ قضیّة الإجارة بالاُجرة المخصوصة فی الزمن المعیّن حیث یُطلق عدم استحقاق شیء لو لم ینقل أو نقل فی غیره «فیکون» علی تقدیر اشتراط عدم الاُجرة لو نقله فی غیر المعیّن «قد شرط قضیّةَ العقد، فلم تبطل» الإجارة «فی مسألة النقل أو فی غیرها» ممّا شارکها فی هذا المعنی، وهو اشتراط عدم الاُجرة علی تقدیر مخالفة مقتضی الإجارة الخاصّة «غایة ما فی الباب أ نّه إذا أخلّ بالمشروط» وهو نقله فی الیوم المعیّن «یکون البطلان منسوباً إلی الأجیر» حیث فوّت الزمان المعیّن، ولم یفعل فیه ما شرط علیه، فلا یستحقّ شیئاً؛ لأنّه لم یفعل ما استؤجر علیه. «ولا یکون» البطلان «حاصلاً من جهة العقد» فلا وجه للحکم ببطلان الإجارة علی هذا التقدیر وإثبات اُجرة المثل، بل اللازم عدم ثبوت شیء وإن نقل المتاع إلی المکان المعیَّن فی غیر الزمان؛ لأنّه فعل ما لم یؤمَر به ولا استؤجر علیه.

[شماره صفحه واقعی : 16]

ص: 691


1- فی (ف) ونسخة بدل (ر) : نقیضه.

وهذا النظر ممّا لم یتعرّض له أحد من الأصحاب، ولا ذکره المصنّف فی غیر هذا الکتاب. وهو نظر موجَّه، إلّاأ نّه لا یتمّ إلّاإذا فرض کون مورد الإجارة هو الفعل فی الزمن المعیّن، وما خرج عنه خارج عنها، وظاهر الروایة وکلام الأصحاب أنّ مورد الإجارة کلا القسمین، ومن ثَمّ حکموا بصحّتها مع إثبات الاُجرة علی التقدیرین، نظراً إلی حصول المقتضی وهو الإجارة المعیّنة المشتملة علی الاُجرة المعیّنة وإن تعدّدت واختلفت؛ لانحصارها وتعیّنها (1)کما تقدّم، وبطلانها علی التقدیر الآخر. ولو فُرض کون مورد الإجارة هو القسم الأوّل خاصّة-وهو النقل فی الزمن المعیَّن-لکان الحکم بالبطلان علی تقدیر فرض اُجرة مع نقله فی غیره أولی؛ لأنّه خلاف قضیّة الإجارة وخلاف ما تعلّقت به، فکان أولی بثبوت اُجرة المثل.

وجعلُ القسمین متعلّقها علی تقدیر ذکر الاُجرة، والأوّلَ خاصّةً علی تقدیر عدمه فی الثانی مع کونه خلاف الظاهر موجب لاختلاف الفرض بغیر دلیل.

ویمکن الفرق بکون تعیین الاُجرة علی التقدیرین قرینة جعلهما موردَ الإجارة حیث أتی بلازمها، وهو الاُجرة فیهما، وإسقاطها فی التقدیر الآخر قرینة عدم جعله مورداً من حیث نفی اللازم الدالّ علی نفی الملزوم، وحینئذٍ فتنزیله علی شرط قضیّة العقد أولی من جعله أجنبیّاً مفسداً للعقد بتخلّله بین الإیجاب والقبول.

[شروط المنفعة]

«ولا بدّ» فی صحّة الإجارة علی وجه اللزوم «من کون المنفعة مملوکة له» أی للمؤجر «أو لمولّاه (2)» وهو من یدخل تحت ولایته ببنوّة، أو وصایة

[شماره صفحه واقعی : 17]

ص: 692


1- فی (ف) وظاهر (ش) : تعیینها.
2- فی (ق) و (س) ونسخة (ش) من الشرح: لولیّه.

أو حکم «سواء کانت مملوکة» له «بالأصالة» کما لو استأجر العین فملک منفعتها بالأصالة لا بالتبعیّة للعین ثمّ آجرها، أو اُوصی له بها «أو بالتبعیّة» لملکه للعین.

[*وجدانی فخر]

«وللمستأجر (1)أن یؤجر» العین التی استأجرها «إلّامع شرط» المؤجر الأوّل علیه «استیفاء المنفعة بنفسه» فلا یصحّ له حینئذٍ أن یؤجر، إلّاأن یشترط المستأجر الأوّل علی الثانی استیفاء المنفعة له بنفسه، فیصحّ أن یؤجر أیضاً؛ لعدم منافاتها لشرط المؤجر الأوّل، فإنّ استیفاءه المنفعة بنفسه أعمّ من استیفائها لنفسه.

وعلی تقدیر جواز إیجاره لغیره هل یتوقّف تسلیم العین علی إذن مالکها؟ قیل: نعم (2)إذ لا یلزم من استحقاقه استیفاء المنفعة والإذن له فی التسلّم جوازُ تسلیمها لغیره، فیضمن لو سلّمها بغیر إذن.

وقیل: یجوز تسلیمها من غیر ضمان (3)لأنّ القبض من ضرورات الإجارة للعین وقد حکم بجوازها، والإذن فی الشیء إذن فی لوازمه.

وهذا هو الذی رجّحه المصنّف فی بعض حواشیه (4)وفیه قوّة. ویؤیّده صحیحة علیّ بن جعفر عن أخیه علیهما السلام فی عدم ضمان الدابّة المستأجرة بالتسلیم

[شماره صفحه واقعی : 18]

ص: 693


1- فی (ق) و (س) : فللمستأجر.
2- قاله ابن إدریس فی السرائر 2:467، والعلّامة فی القواعد 2:287، والمحقّق الثانی فی جامع المقاصد 7:125.
3- قاله العلّامة فی المختلف 6:151-152، کما نسبه السیّد العاملی إلیه فی مفتاح الکرامة 7:85، والشهید فی غایة المراد 2:317.
4- الظاهر أ نّها الحاشیة علی القواعد ولا توجد لدینا.

إلی الغیر (1)وغیرها أولی.

«ولو آجر الفضولی فالأقرب الوقوف علی الإجازة» کما یقف غیرها من العقود. وخصّها بالخلاف؛ لعدم النصّ فیها بخصوصه. بخلاف البیع، فإنّ قصّة عروة البارقی مع النبیّ صلی الله علیه و آله فی شراء الشاة تدلّ علی جواز بیع الفضولی وشرائه. فقد یقال باختصاص الجواز بمورد النصّ (2)والأشهر توقّفه علی الإجازة مطلقاً.

«ولا بدّ من کونها» أی المنفعة «معلومة إمّا بالزمان» فیما لا یمکن ضبطه إلّا به «کالسکنی» والإرضاع «وإمّا به أو بالمسافة» فیما یمکن ضبطه بهما «کالرکوب» فإنّه یمکن ضبطه بالزمان کرکوب شهر، وبالمسافة کالرکوب إلی البلد المعیّن «وإمّا به أو بالعمل» کاستئجار الآدمی لعمل «کالخیاطة» فإنّه یمکن ضبطه بالزمان کخیاطة شهر، وبالعمل کخیاطة هذا الثوب.

«ولو جمع بین المدّة والعمل» کخیاطة هذا (3)الثوب فی هذا الیوم «فالأقرب البطلان إن قصد التطبیق» بین العمل والزمان بحیث یبتدئ بابتدائه وینتهی بانتهائه؛ لأنّ ذلک ممّا لا یتّفق غالباً، بل یمکن انتهاء الزمان قبل انتهاء العمل وبالعکس، فإن أمر بالإکمال فی الأوّل لزم العمل فی غیر المدّة المشروطة وإلّا کان تارکاً للعمل الذی وقع علیه العقد، وإن أمر فی الثانی بالعمل إلی أن تنتهی المدّة لزم الزیادة علی ما وقع علیه العقد، وإن لم یعمل کان تارکاً للعمل فی المدّة المشروطة.

ولو قصد مجرّد وقوع الفعل فی ذلک الزمان صحّ مع إمکان وقوعه فیه. ثمّ

[شماره صفحه واقعی : 19]

ص: 694


1- الوسائل 13:255، الباب 16 من أبواب الإجارة، الحدیث الأوّل.
2- مستدرک الوسائل 13:245، الباب 18 من عقد البیع وشروطه، والسنن الکبری 6:112.
3- لم یرد «هذا» فی (ع) و (ف) .

إن وقع فیه مَلِک الاُجرة؛ لحصول الغرض. وإن خرجت المدّة قبله، فإن کان قبلَ الشروع فیه بطلت، وإن خرجت فی أثنائه استحقّ المسمّی لما فعل. وفی بطلانها فی الباقی، أو تخیّر المستأجر بین الفسخ فی الباقی أو الإجازة، فیکمل خارجَه ویستحقّ المسمّی، وجهان. وقیل: یستحقّ مع الفسخ اُجرةَ مثلِ ما عمل (1)لا المسمّی والأوسط أجود.

[*وجدانی فخر]

«ولا یعمل الأجیر الخاصّ» وهو الذی یستأجره للعمل بنفسه مدّة معیّنة حقیقة أو حکماً-کما إذا استُؤجر لعملٍ معیّن أوّل زمانه الیوم المعیّن بحیث لا یتوانی فیه بعدَه- «لغیر المستأجر» إلّابإذنه؛ لانحصار منفعته فیه بالنسبة إلی الوقت الذی جرت عادته بالعمل فیه کالنهار. أمّا غیره کاللیل فیجوز العمل فیه لغیره إذا لم یؤدّ إلی ضعف فی العمل المستأجَر علیه.

وفی جواز عمله لغیره فی المعیّن عملاً لا ینافی حقَّه-کإیقاع عقد فی حال اشتغاله بحقّه-وجهان، من التصرّف فی حقّ الغیر، وشهادة الحال. ومثله عملُ مملوکِ غیرِه کذلک.

وباعتبار هذا الانحصار سُمّی خاصّاً؛ إذ لا یمکنه أن یشرّک غیرَ من استأجره فی العمل فی الزمان المعهود.

فإن عمل لغیره فی الوقت المختصّ، فلا یخلو إمّا أن یکون بعقد إجارة، أو جُعالة، أو تبرّعاً.

ففی الأوّل: یتخیّر المستأجر بین فسخ عقد نفسه لفوات المنافع التی وقع علیها العقد أو بعضها، وبین إبقائه، فإن اختار الفسخ وکان ذلک قبلَ أن یعمل الأجیر شیئاً فلا شیء علیه، وإن کان بعدَه تبعّضت الإجارة ولزمه من المسمّی

[شماره صفحه واقعی : 20]

ص: 695


1- قاله العلّامة فی التحریر 3:86.

بالنسبة. وإن بقی علی الإجارة تخیّر فی فسخ العقد الطارئ وإجازته؛ إذ المنفعة مملوکة له فالعاقد علیها فضولیّ، فإن فسخه رجع إلی اُجرة المثل عن المدّة الفائتة؛ لأنّها قیمة العمل المستحقّ له بعقد الإجارة وقد أتلف علیه.

ویتخیّر فی الرجوع بها علی الأجیر؛ لأنّه المباشر للإتلاف، أو المستأجر؛ لأ نّه المستوفی. وإن أجازه ثبت له المسمّی فیه، فإن کان (1)قبلَ قبض الأجیر له فالمطالَب به المستأجر؛ لأنّ الأجیر هنا بمنزلة فضولیّ باع ملکَ غیره فأجاز المالک، فإنّ الفضولی لا یُطالَب بالثمن. وإن کان بعدَ القبض وکانت الاُجرة معیّنة فالمطالَب بها من هی فی یده، وإن کانت مطلقة، فإن أجاز القبض أیضاً فالمطالَب الأجیر، وإلّا المستأجر. ثمّ المستأجر یرجع علی الأجیر بما قبض مع جهله أو علمه وبقاء العین.

وإن کان عمله بجعالة تخیّر مع عدم فسخ إجارته بین إجازته فیأخذ المسمّی، وعدمه فیرجع باُجرة المثل.

وإن عمل تبرّعاً وکان العمل ممّا له اُجرة فی العادة تخیّر مع عدم فسخ عقده بین مطالبة من شاء منهما باُجرة المثل، وإلّا فلا شیء، وفی معناه عمله لنفسه.

ولو حاز شیئاً من المباحات بنیّة التملّک ملکه، وکان حکم الزمان المصروف فی ذلک ما ذکرناه.

[*وجدانی فخر]

«ویجوز للمطلق» وهو الذی یُستأجر لعمل مجرّد عن المباشرة مع تعیین المدّة کتحصیل الخیاطة یوماً، أو عن المدّة مع تعیین المباشرة کأن یخیط له ثوباً بنفسه من غیر تعرّض إلی وقت، أو مجرّد عنهما کخیاطة ثوب مجرّد عن تعیین الزمان. وسُمّی مطلقاً؛ لعدم انحصار منفعته فی شخص معیّن، فمن ثَمّ جاز له أن

[شماره صفحه واقعی : 21]

ص: 696


1- فی (ش) : کانت، وما أثبتناه من سائر النسخ أیضاً صحیح بتأویل «الإجازة» بالإذن.

یعمل لنفسه وغیره. وتسمیته بذلک أولی من تسمیته «مشترکاً» کما صنع غیره (1)لأ نّه فی مقابلة المقیّد وهو الخاصّ، ویباین هذا الخاصَّ باعتباراته الثلاثة؛ إذ الأوّل مطلق بالنسبة إلی المباشر (2)والثانی بالنسبة إلی المدّة، والثالث فیهما معاً.

وللمصنّف رحمه الله قول بأنّ الإطلاق فی کلّ الإجارات یقتضی التعجیل وأ نّه یجب المبادرة إلی ذلک الفعل (3)فإن کان مجرّداً عن المدّة خاصّة فبنفسه، وإلّا تخیّر بینه وبین غیره، وحینئذٍ فیقع التنافی بینه وبین عملٍ آخر فی صورة المباشرة. وفرّع علیه عدم صحّة الإجارة الثانیة فی صورة التجرّد عن المدّة مع تعیین (4)المباشرة کما مُنع الأجیر الخاصّ. ویرشد إلیه ما تقدّم فی الحجّ من عدم صحّة الإجارة الثانیة مع اتّحاد زمان الإیقاع نصّاً أو حکماً (5)کما لو اُطلق فیهما، أو عُیّن فی إحداهما بالسنة الاُولی واُطلق فی الاُخری.

وما ذکره أحوط، لکن لا دلیل علیه إن لم نقل باقتضاء مطلق الأمر الفور.

«وإذا تسلّم» المستأجر «العین ومضت مدّة یمکن فیها الانتفاع» بها فیما استأجرها له «استقرّت الاُجرة» وإن لم یستعملها. وفی حکم التسلیم ما لو بذل المؤجر العین فلم یأخذها المستأجر حتّی انقضت المدّة، أو مضت مدّة یمکنه الاستیفاء فتستقرّ الاُجرة.

«ولا بدّ من کونها» أی المنفعة «مباحة، فلو استأجره لتعلیم کفر أو

[شماره صفحه واقعی : 22]

ص: 697


1- کالمحقّق فی الشرائع 2:182، والعلّامة فی القواعد 2:291.
2- فی (ش) : المباشرة.
3- نسبه فی المسالک 5:192، إلی بعض تحقیقاته ولم نعثر علیه فیما بأیدینا من کتبه.
4- کذا فی النسخ، والظاهر زیادة «تعیین» والعبارة قد وردت فی المسالک بدون هذه الکلمة.
5- تقدّم فی الجزء الأوّل:457.

غناء» ونحوه من المعلومات الباطلة «أو حمل مسکر بطل» العقد. ویُستثنی من حمل المسکر الخمر بقصد الإراقة أو التخلیل، فإنّ الإجارة لهما جائزة.

«وأن یکون مقدوراً علی تسلیمها، فلا تصحّ إجارة الآبق» لاشتمالها فیه علی الغرر «وإن ضمّ إلیه» شیئاً متموّلاً «أمکن الجواز» کما یجوز فی البیع، لا بالقیاس، بل لدخولها فی الحکم بطریق أولی؛ لاحتمالها من الغرر ما لا یحتمله. وبهذا الإمکان أفتی المصنّف فی بعض فوائده (1).

ووجه المنع: فقد النصّ المجوّز هنا فیقتصر فیه علی مورده وهو البیع، ومنع الأولویّة.

وعلی الجواز هل یعتبر فی الضمیمة إمکان إفرادها بالإجارة أم بالبیع، أم یکفی کلّ واحد منهما فی کلّ واحد منهما؟ أوجهٌ: من حصول المعنی فی کلّ منهما، ومن أنّ الظاهر ضمیمة کلّ شیء إلی جنسه، وقوّی المصنّف الثانی (2).

ولو آجره ممّن یقدر علی تحصیله صحّ من غیر ضمیمة. ومثله المغصوب لو آجره الغاصبَ أو من یتمکّن من قبضه.

[*وجدانی فخر]

«ولو طرأ المنع» من الانتفاع بالعین المؤجرة فیما اُوجرت له «فإن کان» المنع «قبلَ القبض فله الفسخ» لأنّ العین قبل القبض مضمونة علی المؤجر، فللمستأجر الفسخ عند تعذّرها ومطالبة المؤجر بالمسمّی لفوات المنفعة، وله الرضا بها وانتظار زوال المانع، أو مطالبة المانع باُجرة المثل لو کان غاصباً بل یحتمل مطالبة المؤجر بها أیضاً؛ لکون العین مضمونة علیه حتّی یقبض. ولا یسقط

[شماره صفحه واقعی : 23]

ص: 698


1- أفتی به فی حواشیه علی القواعد کما نقله المحقّق الثانی فی جامع المقاصد 7:134، ولکن لا توجد لدینا.
2- لم نعثر علیه.

التخییر بزوال المانع فی أثناء المدّة؛ لأصالة بقائه.

«وإن کان» المنع «بعدَه» أی بعد القبض «فإن کان تلفاً (1)بطلت» الإجارة؛ لتعذّر تحصیل المنفعة المستأجَر علیها «وإن کان غصباً» لم تبطل؛ لاستقرار العقد بالقبض وبراءة المؤجر، والحال أنّ العین موجودة یمکن تحصیل المنفعة منها، وإنّما المانع عارض و «رجع المستأجر علی الغاصب» باُجرة مثل المنفعة الفائتة فی یده، ولا فرق حینئذٍ بین وقوع الغصب فی ابتداء المدّة وخلالها. والظاهر عدم الفرق بین کون الغاصب المؤجر وغیره.

«ولو ظهر فی المنفعة عیب فله الفسخ» لفوات بعض المالیّة بسببه فیجبر بالخیار، ولأنّ الصبر علی العیب ضرر منفیّ «وفی الأرش» لو اختار البقاء علی الإجارة «نظر» من وقوع العقد علی هذا المجموع وهو باقٍ فإمّا أن یفسخ أو یرضی بالجمیع، ومن کون الجزء الفائت أو الوصف مقصوداً للمستأجر ولم یحصل، وهو یستلزم نقص المنفعة التی هی أحد العوضین فیجبر بالأرش. وهو حسن.

وطریق معرفته: أن ینظر إلی اُجرة مثل العین سلیمةً ومعیبةً ویرجع من المسمّی بمثل نسبة المعیبة إلی الصحیحة.

وإن اختار الفسخ وکان قبل مضیّ شیء من المدّة فلا شیء علیه، وإلّا فعلیه من المسمّی بنسبة ما مضی إلی المجموع.

«ولو طرأ» العیب «بعد العقد فکذلک، کانهدام المسکن» وإن کان بعد استیفاء شیءٍ من المنفعة. ولا یمنع من ذلک کون التصرّف مسقطاً للخیار؛ لأنّ المعتبر منه ما وقع فی العوض المعیب الذی تعلّقت به المعاوضة وهو هنا المنفعة

[شماره صفحه واقعی : 24]

ص: 699


1- فی (س) : ولو کان بعده فإن تلف.

وهی تتجدّد شیئاً فشیئاً، وما لم یستوفه منها لا یتحقّق فیه (1)التصرّف. وإنّما یتخیّر مع انهدام المسکن إذا أمکن الانتفاع به وإن قلّ أو أمکن إزالة المانع، وإلّا بطلت. ولو أعاده المؤجر بسرعةٍ بحیث لا یفوت علیه شیء معتدّ به، ففی زوال الخیار نظر، من زوال المانع، وثبوت الخیار بالانهدام فیُستصحب. وهو أقوی.

«ویستحبّ أن یقاطع من یستعمله علی الاُجرة أوّلاً» للأمر به فی الأخبار، فعن الصادق علیه السلام «من کان یؤمن باللّٰه والیوم الآخر فلا یستعملنّ أجیراً حتّی یُعلمه ما أجره» (2)وعن الرضا علیه السلام أ نّه ضرب غلمانه حیث استعملوا رجلاً بغیر مقاطعة، وقال: «إنّه ما من أحد یعمل لک شیئاً بغیر مقاطعة ثمّ زدته لذلک الشیء ثلاثة أضعاف علی اُجرته إلّاظنّ أ نّک قد نقصته اُجرته، وإذا قاطعته ثمّ أعطیته اُجرته حمدک علی الوفاء، فإن زدته حبّةً عرف ذلک لک، ورأی أ نّک قد زدته» (3).

«وأن یوفّیه» اُجرته «عقیب فراغه» من العمل، قال الصادق علیه السلام فی الحمّال والأجیر: «لا یجفّ عرقه حتّی تعطیه اُجرته» (4)وعن حنان بن شعیب قال: تکارینا لأبی عبد اللّٰه علیه السلام قوماً یعملون فی بستان له وکان أجلهم إلی العصر، فلمّا فرغوا قال لمعتِّب: «أعطهم اُجورهم قبل أن یجفّ عرقهم» (5).

«ویکره أن یُضمَّن» -أی یُغرَّم-عوضَ ما تلف بیده بناءً علی ضمان الصانع ما یتلف بیده، أو مع قیام البیّنة علی تفریطه، أو مع نکوله عن الیمین حیث یتوجّه علیه لو قضینا بالنکول «إلّامع التهمة» له بتقصیره علی وجهٍ یوجب الضمان.

[شماره صفحه واقعی : 25]

ص: 700


1- فی (ع) : فیها.
2- الوسائل 13:245، الباب 3 من کتاب الإجارة، الحدیث 2. وفیه: حتّی یعلم ما أجره.
3- نفس المصدر: الحدیث الأوّل.
4- المصدر السابق: الباب 4 من کتاب الإجارة، الحدیث الأوّل.
5- المصدر السابق: الحدیث 2. وفیه وفی الکافی والتهذیب: عن حنان عن شعیب.
«مسائل»
«الاُولی» : «من تقبّل عملاً فله تقبیله غیره بأقلّ»

صوت

[*وجدانی فخر]

«الاُولی» : «من تقبّل عملاً فله تقبیله غیره بأقلّ» (1)

ممّا تقبّله به «علی الأقرب» لأصالة الجواز، وما ورد من الأخبار دالّاً علی النهی عنه (2)یحمل علی الکراهة جمعاً بینها وبین ما یدلّ علی الجواز (3)هذا إذا لم یشترط علیه العمل بنفسه وإلّا فلا إشکال فی المنع، وإذا لم یحدث فیه حدثاً وإن قلّ «ولو أحدث فیه حدثاً فلا بحث» فی الجواز؛ للاتّفاق علیه حینئذٍ. وعلی تقدیر الجواز فالمشهور اشتراط إذن المالک فی تسلیم العین للمتقبّل؛ لأنّها مال الغیر فلا یصحّ تسلیمه لغیره بغیر إذنه. وجواز إجارته لا ینافیه، فیستأذن المالک فیه، فإن امتنع رفع أمره إلی الحاکم. فإن تعذّر، ففی جوازه بغیر إذنه، أو تسلّطه علی الفسخ وجهان. وجواز التسلیم بغیر إذنه مطلقاً-خصوصاً إذا کان المتقبّل ثقة-قویّ.

«الثانیة» : «لو استأجر عیناً فله إجارتها بأکثر ممّا استأجرها به»

للأصل، وعموم الأمر بالوفاء بالعقود (4).

«وقیل بالمنع إلّاأن تکون» إجارتها «بغیر جنس الاُجرة، أو یحدث

[شماره صفحه واقعی : 26]

ص: 701


1- فی (ق) : لغیره.
2- اُنظر الوسائل 13:265-266، الباب 23 من کتاب الإجارة، الأحادیث 1،4،7.
3- المصدر السابق: الحدیثان 2،3.
4- المائدة:1.

فیها صفة کمال» (1)استناداً إلی روایتین (2)ظاهرتین فی الکراهة وإلی استلزامه الربا. وهو ضعیف؛ إذ لا معاوضة علی الجنس الواحد.

«الثالثة» : «إذا فرّط فی العین»

المستأجرة «ضمن قیمتها یومَ التفریط» لأنّه یوم تعلِّقها بذمّته، کما أنّ الغاصب یضمن القیمة یوم الغصب. هذا قول الأکثر (3)«والأقرب» ضمان قیمتها «یومَ التلف» لأنّه یوم الانتقال إلی القیمة، لا قبله وإن حکم بالضمان؛ لأنّ المفروض بقاء العین فلا ینتقل إلی القیمة. وموضع الخلاف ما إذا کان الاختلاف بتفاوت القیمة. أمّا لو کان بسبب نقص فی العین فلا شبهة فی ضمانه.

«ولو اختلفا فی القیمة حلف الغارم» لأصالة عدم الزیادة ولأ نّه منکر. وقیل: قول المالک إن کانت دابّة (4)وهو ضعیف.

«الرابعة» : «مؤونة العبد أو الدابّة علی المالک»

لا المستأجر؛ لأنّها تابعة للملک، وأصالة عدم وجوبها علی غیر المالک. وقیل: علی المستأجر مطلقاً (5)وهو ضعیف.

[شماره صفحه واقعی : 27]

ص: 702


1- قاله المحقّق فی الشرائع 2:181.
2- الوسائل 13:263، الباب 22 من کتاب الإجارة، الحدیثان 4،5.
3- منهم المحقّق فی الشرائع 2:187، ویحیی بن سعید فی الجامع للشرائع:294، والعلّامة فی التحریر 3:130، والقواعد 2:304.
4- قاله الشیخ فی النهایة:446.
5- قاله المحقّق فی الشرائع 2:187، والعلّامة فی الإرشاد 1:425.

ثمّ إن کان المالک حاضراً عندها أنفق، وإلّا استأذنه المستأجر فی الإنفاق ورجع علیه «ولو أنفق علیه المستأجر بنیّة الرجوع» علی المالک «صحّ مع تعذّر إذن المالک أو الحاکم» وإن لم یُشهد علی الأقوی. ولو أهمل مع غیبة المالک ضمن؛ لتفریطه، إلّاأن ینهاه المالک.

«ولو استأجر أجیراً لینفذه فی حوائجه فنفقته علی المستأجر فی المشهور» استناداً إلی روایة سلیمان بن سالم عن الرضا علیه السلام (1)ولاستحقاق منافعه المانع من ثبوت النفقة علیه.

والأقوی أ نّه کغیره لا تجب نفقته إلّامع الشرط، وتحمل الروایة-مع سلامة سندها (2)-علیه، واستحقاق منافعه لا یمنع من وجوب النفقة فی ماله الذی من جملته الاُجرة.

وحیث یشترط فیه وفی غیره من الحیوان علی المستأجر یعتبر بیان قدرها ووصفها، بخلاف ما لو قیل بوجوبها علیه ابتداءً، فإنّه یکفی القیام بعادة أمثاله.

«الخامسة» : «لا یجوز إسقاط المنفعة المعیّنة»

أی الإبراء منها، سواء کان بلفظ الإسقاط أم الإبراء أم غیرهما من الألفاظ الدالّة علیه؛ لأنّه عبارة عن إسقاط ما فی الذمّة فلا یتعلّق بالأعیان ولا بالمنافع المتعلّقة بها «ویجوز إسقاط» المنفعة «المطلقة» المتعلّقة بالذمّة وإن لم یستحقّ المطالبة بها «و» کذا

[شماره صفحه واقعی : 28]

ص: 703


1- الوسائل 13:250-251، الباب 10 من کتاب الإجارة، الحدیث الأوّل.
2- نبّه بقوله «مع سلامة سندها» إلی قصوره عمّا یوجب العمل بها؛ لأنّ سلیمان بن سالم مجهول الحال. (منه رحمه الله) .

«الاُجرة» یصحّ إسقاطها إن تعلّقت بالذمّة، لا إن کانت عیناً.

«وإذا تسلّم» أجیراً لیعمل له عملاً «فتلف لم یضمن» صغیراً کان أم کبیراً، حرّاً کان أم عبداً؛ لأنّه قبضه لاستیفاء منفعة مستحقّة لا یمکن تحصیلها إلّا بإثبات الید علیه، فکان أمانة فی یده. ولا فرق بین تلفه مدّة الإجارة وبعدها، إلّا أن یحبسه مع الطلب بعد انقضاء المدّة فیصیر بمنزلة المغصوب، وسیأتی-إن شاء اللّٰه-أنّ الحرّ البالغ لا یُضمن مطلقاً (1)وما علیه من الثیاب تابع له، ولو کان صغیراً أو عبداً ضمنه.

«السادسة» : «کلّ ما یتوقّف علیه توفیة المنفعة فعلی المؤجر، کالقَتَب والزِمام والحِزام»

صوت

[*وجدانی فخر]

«السادسة» : «کلّ ما یتوقّف علیه توفیة المنفعة فعلی المؤجر، کالقَتَب والزِمام والحِزام» (2)

والسرج والبَرْذَعَة ورفع المحمل والأحمال وشدّها وحطّها والقائِد والسائق إن شرط مصاحبته «والمداد فی النسخ» لتوقّف إیفاء المنفعة الواجبة علیه بالعقد اللازم، فیجب من باب المقدّمة.

والأقوی الرجوع فیه إلی العرف، فإن انتفی أو اضطرب فعلی المستأجر؛ لأنّ الواجب علی المؤجر إنّما هو العمل؛ لأنّ ذلک هو المقصود من إجارة العین، أمّا الأعیان فلا تدخل فی مفهوم الإجارة علی وجهٍ یجب إذهابها لأجلها، إلّافی مواضع نادرة تثبت علی خلاف الأصل کالرضاع والاستحمام. ومثله الخیوط للخیاطة، والصبغ للصباغة، والکُشّ (3)للتلقیح.

«و» کذا یجب علی المؤجر «المفتاح فی الدار» لأنّه تابع للغَلَق المثبت الذی یدخل فی الإجارة، بل هو کالجزء منه وإن کان منقولاً، ومن شأن

[شماره صفحه واقعی : 29]

ص: 704


1- وإن کان مغصوباً، یأتی فی الصفحة 567.
2- الرحل.
3- بالضمّ ما یُلقح به النخل.

المنقول أن لا یدخل فی إجارة العقار الثابت. وأمّا مفتاح القُفل فلا یجب تسلیمه کما لا یجب تسلیم القُفل؛ لانتفاء التبعیّة عرفاً.

«السابعة» : «لو اختلفا فی عقد الإجارة حلف المنکر»

لها، سواء کان هو المالک أم غیره؛ لأصالة عدمها.

ثمّ إن کان النزاع قبل استیفاء شیء من المنافع رجع کلّ مال إلی صاحبه. وإن کان بعد استیفاء شیءٍ منها أو الجمیع-الذی یزعم من یدّعی وقوع الإجارة أ نّه متعلّق العقد-وکان المنکر المالک، فإن أنکر مع ذلک الإذن فی التصرّف وحلف استحقّ اُجرة المثل وإن زادت عن المسمّی بزعم الآخر. ولو کان المتصرّف یزعم تعیّنها فی مال مخصوص وکان من جنس النقد الغالب لزم المالک قبضه عن اُجرة المثل، فإن ساواها أخذه، وإن نقص وجب علی المتصرّف الإکمال، وإن زاد صار الباقی مجهول المالک؛ لزعم المتصرّف استحقاق المالک وهو ینکر، وإن کان مغایراً له ولم یرض المالک به وجب علیه الدفع من الغالب، وبقی ذلک بأجمعه مجهولاً. ویضمن العین بإنکار الإذن، ولو اعترف به فلا ضمان.

وإن کان المنکر المتصرّف وحلف وجب علیه اُجرة المثل، فإن کانت أزید من المسمّی بزعم المالک لم یکن له المطالبة به إن کان دفعه؛ لاعترافه باستحقاق المالک له، ووجب علیه دفعه إن لم یکن دفعه، ولیس للمالک قبضه؛ لاعترافه بأ نّه لا یستحقّ أزید من المسمّی. وإن زاد المسمّی عن اُجرة المثل کان للمنکر المطالبة بالزائد إن کان دفعه، وسقط إن لم یکن. والعین لیست مضمونة علیه هنا؛ لاعتراف المالک بکونها أمانة بالإجارة.

[*وجدانی فخر]

«و» لو اختلفا «فی قدر الشیء المستأجَر» - بفتح الجیم-وهو العین

[شماره صفحه واقعی : 30]

ص: 705

المستأجرة، بأن قال: آجرتک البیت بمئة، فقال: بل الدار أجمع بها «حلف النافی» لأصالة عدم وقوع الإجارة علی ما زاد عمّا اتّفقا علیه. وقیل: یتحالفان (1)وتبطل الإجارة؛ لأنّ کلّاً منهما مدّعٍ ومنکر.

«وفی ردّ العین حلف المالک» لأصالة عدمه، والمستأجر قبض لمصلحة نفسه فلا یقبل قوله فیه، مع مخالفته للأصل.

«وفی هلاک المتاع المستأجر علیه حلف الأجیر» لأنّه أمین، ولإمکان صدقه فیه، فلو لم یقبل قوله فیه لزم تخلیده الحبسَ ولا فرق بین دعواه تلفه بأمر ظاهر کالغَرَق، أو خفیّ کالسَرَق.

«وفی کیفیّة الإذن» فی الفعل «کالقباء والقمیص» بأن قطعه الخیّاط قباءً فقال المالک: أمرتک بقطعه قمیصاً «حلف المالک» لأنّه منکر لما یدّعیه الخیّاط من التصرّف فی ماله، والأصل عدم ما یدّعیه الخیّاط من الإذن، ولقبول قول المالک فی أصل الإذن وکذا فی صفته؛ لأنّ مرجع هذا النزاع إلی الإذن علی وجهٍ مخصوص. وقیل: یحلف الخیّاط؛ لدعوی المالک علیه ما یوجب الأرش، والأصل عدمه (2).

وعلی المختار إذا حلف المالک ثبت علی الخیّاط أرش الثوب ما بین کونه مقطوعاً قمیصاً وقباءً، ولا اُجرة له علی عمله. ولیس له فتقه لیرفع ما أحدثه من العمل إن کانت الخیوط للمالک؛ إذ لا عین له ینزعها، والعمل لیس بعین وقد صدر عدواناً ظاهراً.

[شماره صفحه واقعی : 31]

ص: 706


1- لم نعثر علی القائل به بتّاً. نعم، فی جامع المقاصد 7:297: ولا ریب أنّ التحالف أقوی.
2- قاله الشیخ فی الخلاف 3:348، فی المسألة 11 من کتاب الوکالة، وإن ذهب فی کتاب الإجارة إلی مقالة المشهور، اُنظر الصفحة 506، المسألة 34.

و لو کانت الخیوط للخیّاط، فالأقوی أنّ له نزعها کالمغصوب. ووجه المنع: استلزامه التصرّف فی مال الغیر، ولو طلب المالک أن یشدّ فی طرف کلّ خیط منها خیطاً لتصیر خیوطه فی موضع خیوط الخیّاط إذا سلّها لم یجب إجابته؛ لأنّه تصرّف فی مال الغیر یتوقّف علی إذنه، کما لا یجب علیه القبول لو بذل له المالک قیمة الخیوط.

«وفی قدر الاُجرة حلف المستأجر» لأصالة عدم الزائد. وقیل: یتحالفان (1)کما لو اختلفا فی قدر المستأجَر؛ لأنّ کلّاً منهما مدّعٍ ومنکر. وهو ضعیف؛ لاتّفاقهما علی وقوع العقد ومقدار العین والمدّة، وإنّما تخالفا علی القدر الزائد عمّا یتّفقان علیه، فیحلف منکره.

[شماره صفحه واقعی : 32]

ص: 707


1- قاله ابن البرّاج فی المهذّب 1:474
کتاب الوکالة
اشارة

[شماره صفحه واقعی : 33]

ص: 708

[شماره صفحه واقعی : 34]

ص: 709

صوت

[*وجدانی فخر]

«کتاب الوکالة»

[تعریفها و صیغتها]

بفتح الواو وکسرها «وهی استنابة فی التصرّف» بالذات؛ لئلّا یرد الاستنابة فی نحو القراض والمزارعة والمساقاة. وخرج بقید «الاستنابة» الوصیّة بالتصرّف، فإنّها إحداث ولایة، لا استنابة وب «التصرّف» الودیعة، فإنّها استنابة فی الحفظ خاصّة. وتفتقر إلی إیجاب وقبول؛ لأنّها من جملة العقود وإن کانت جائزة.

«وإیجابها: وکّلتک، أو استنبتک» أو ما شاکله من الألفاظ الدالّة علی الاستنابة فی التصرّف، وإن لم تکن علی نهج الألفاظ المعتبرة فی العقود «أو الاستیجاب والإیجاب» کقوله: وکّلنی فی کذا، فیقول: وکّلتک «أو الأمر بالبیع والشراء» کما دلّ علیه قول النبیّ صلی الله علیه و آله لعروة البارقی: «اشتر لنا شاةً» .

«وقبولها قولیٌّ» کقبلت ورضیت، وما أشبهه «وفعلیٌّ» کفعله ما أمره بفعله «ولا یشترط فیه» أی فی القبول «الفوریّة» بل یجوز تراخیه عن الإیجاب وإن طالت المدّة «فإنّ الغائب یوکَّل» والقبول متأخّر. وکأنّ جواز توکیل الغائب موضع وفاق، فلذا جعله شاهداً علی الجواز، وإلّا فهو فرع المدّعی.

[شرطیة التنجیز فیها]

«ویشترط فیها التنجیز» فلو عُلّقت علی شرط متوقَّع کقدوم المسافر، أو صفة مترقّبة کطلوع الشمس، لم یصحّ.

[شماره صفحه واقعی : 35]

ص: 710

وفی صحّة التصرّف بعد حصول الشرط أو الصفة بالإذن الضمنی قولان (1)منشؤهما: کون الفاسد بمثل ذلک إنّما هو العقد، أمّا الإذن الذی هو مجرّد إباحة تصرّف فلا، کما لو شرط فی الوکالة عوضاً مجهولاً فقال: «بع کذا علی أنّ لک العشر من ثمنه» فتفسد الوکالة دون الإذن، ولأنّ الوکالة أخصّ من مطلق الإذن، وعدم الأخصّ أعمّ من عدم الأعمّ. وأنّ (2)الوکالة لیست أمراً زائداً علی الإذن، وما یزید عنه من مثل الجعل أمر زائد علیها؛ لصحّتها بدونه، فلا یعقل فسادها مع صحّته.

[جواز عقد الوکالة]

«ویصحّ تعلیق التصرّف» مع تنجیز الوکالة، بأن یقول: «وکّلتک فی کذا، ولا تتصرّف إلّابعد شهر» ؛ لأنّه بمعنی اشتراط أمر سائغ زائد علی أصلها الجامع لشرائطه (3)التی من جملتها التنجیز وإن کان فی معنی التعلیق؛ لأنّ العقود المتلقّاة من الشارع منوطة بضوابط، فلا تقع بدونها وإن أفاد فائدتها.

[*وجدانی فخر]

«وهی جائزة من الطرفین» فلکلٍّ منهما إبطالها فی حضور الآخر وغیبته. لکن إن عزل الوکیل نفسَه بطلت مطلقاً «ولو عزله» الموکّل «اشترط علمه» بالعزل، فلا ینعزل بدونه فی أصحّ الأقوال (4).

[شماره صفحه واقعی : 36]

ص: 711


1- استقرب العلّامة فی التذکرة (الحجریّة) 2:114 القول بصحّة التصرّف، واختار فخرالمحقّقین فی الإیضاح 2:334 عدم صحّته
2- هذا دلیل لعدم بقاء الإذن الضمنیّ
3- فی (ر) : لشرائطها
4- فی المسألة أقوال ثلاثة: الأوّل: اشتراط الانعزال بالعلم وهو الذی قوّاه الشیخ فی الخلاف 3:343، المسألة 3 من الوکالة وقال: وقد رجّحناه فی الکتابین، واختاره المحقّق فی الشرائع 2:193-194، والمختصر النافع:154، وابن سعید الحلّی فی الجامع للشرائع:320، والعلّامة فی الإرشاد 1:417 وغیره، والصیمری فی غایة المرام 2:339، وغیرهم. الثانی: الانعزال بأحد الأمرین الإشهاد أو الإعلام، وهو اختیار الشیخ فی النهایة:318، وابن إدریس فی السرائر 2:92، وابن حمزة فی الوسیلة:283، وغیرهم. الثالث: الانعزال بالعزل من غیر شرط الإشهاد والإعلام، وهو مذهب العلّامة فی القواعد 2:364. وراجع لتفصیل الأقوال مفتاح الکرامة 7:614-615

والمراد بالعلم هنا بلوغه الخبر بقول من یُقبل خبره وإن کان عدلاً واحداً؛ لصحیحة هشام بن سالم عن الصادق علیه السلام (1)ولا عبرة بخبر غیره وإن تعدّد ما لم یحصل به العلم أو الظنّ المتاخم له.

«ولا یکفی» فی انعزاله «الإشهاد» من الموکّل علی عزله علی الأقوی؛ للخبر السابق، خلافاً للشیخ وجماعة.

«و» حیث کانت جائزة «تبطل بالموت والجنون والإغماء» من کلّ واحد منهما، سواء طال زمان الإغماء أم قصر، وسواء أطبق الجنون أم کان أدواراً، وسواء علم الموکّل بعروض المبطل أم لم یعلم «وبالحَجر علی الموکِّل فیما وکَّل فیه» بالسفه والفلس؛ لأنّ منعه من مباشرة الفعل یقتضی منعه من التوکیل فیه.

وفی حکم الحَجر طروّ الرقّ علی الموکّل بأن کان حربیّاً فاسترقّ، ولو کان وکیلاً صار بمنزلة توکیل عبد الغیر.

و «لا» تبطل «بالنوم وإن تطاول» لبقاء أهلیّة التصرّف «ما لم یؤدّ إلی الإغماء» فتبطل من حیث الإغماء، لا من حیث النوم. ومثله السکر، إلّاأن یشترط عدالته کوکیل الوکیل والولیّ «وتبطل بفعل الموکّل ما تعلّقت به الوکالة» کما لو وکّله فی بیع عبد ثمّ باعه. وفی حکمه فعله ما ینافیها کعتقه.

[شماره صفحه واقعی : 37]

ص: 712


1- الوسائل 13:286، الباب 2 من کتاب الوکالة، الحدیث الأوّل

«وإطلاق الوکالة فی البیع یقتضی البیع بثمن المثل» إلّابنقصان عنه یتسامح بمثله عادة کدرهم فی مئة، وإلّا مع وجود باذل لأزید منه فلا یجوز الاقتصار علیه، حتّی لو باع بخیارٍ لنفسه فوجد فی مدّة الخیار باذلاً للزیادة وجب علیه الفسخ إن تناولت وکالته له، إلّا أن یعیّن له قدراً فلا یجب تحصیل الزائد وإن بُذل «حالّاً» فلا یجوز بالمؤجّل مطلقاً (1)«بنقد البلد» فإن اتّحد تعیّن، وإن تعدّد باع بالأغلب، فإن تساوت النقود باع بالأنفع للموکّل، فإن استوت نفعاً تخیّر.

[*وجدانی فخر]

«وکذا» التوکیل «فی الشراء» یقتضیه بثمن المثل حالّاً بنقد البلد «ولو خالف» ما اقتضاه الإطلاق أو التنصیص «ففضولیٌّ» یتوقّف بیعه وشراؤه علی إجازة المالک.

[ما تصح فیه الوکالة]

«وإنّما تصحّ الوکالة فیما لا یتعلّق غرض الشارع بإیقاعه من مباشر بعینه کالعتق» فإنّ غرضه فیه فکّ الرقبة سواء أحدثه المالک أم غیره «والطلاق» فإنّ غرضه منه رفع الزوجیّة کذلک. ومثله النکاح «والبیع» وغیرهما من العقود والإیقاعات «لا فیما یتعلّق» غرضه بإیقاعه من مباشر بعینه.

ومرجع معرفة غرضه فی ذلک وعدمه إلی النقل، ولا قاعدة له لا تنخرم. وقد عُلم تعلّق غرضه بجملة من العبادات؛ لأنّ الغرض منها امتثال المکلَّف ما اُمر به وانقیاده وتذلّله بفعل المأمور به ولا یحصل ذلک بدون المباشرة «کالطهارة» فلیس له الاستنابة فیها أجمع، وإن جاز فی غسل الأعضاء ومسحها حیث یعجز عن مباشرتها مع تولّیه النیّة، ومثل هذا لا یعدّ توکیلاً حقیقیّاً، ومن ثَمّ یقع ممّن لا یجوز توکیله کالمجنون، بل استعانة علی إیصال المطهّر إلی العضو کیف اتّفق «والصلاة الواجبة فی» حال «الحیاة» فلا یستناب فیها

[شماره صفحه واقعی : 38]

ص: 713


1- زاد علی ثمن المثل أم لا

مطلقاً إلّارکعتا الطواف، حیث یجوز استنابة الحیّ فی الحجّ الواجب، أو فیها (1)خاصّة علی بعض الوجوه.

واحترز بالواجبة عن المندوبة، فیصحّ الاستنابة فیها فی الجملة، کصلاة الطواف المندوب، أو فی الحجّ المندوب وإن وجب، وصلاة الزیارة. وفی جواز الاستنابة فی مطلق النوافل وجه.

وبالجملة، فضبط متعلّق غرض الشارع فی العبادات وغیرها یحتاج إلی تفصیلٍ ومستندٍ نقلیٍّ.

[شروط المتعاقدین ]

«ولا بدّ من کمال المتعاقدین» بالبلوغ والعقل، فلا یُوکَّل ولا یتوکّل الصبیّ والمجنون مطلقاً «وجواز تصرّف الموکّل» فلا یوکّل المحجور علیه فیما لیس له مباشرته. وخصّ الموکِّل؛ لجواز کون المحجور فی الجملة وکیلاً لغیره فیما حجر علیه فیه من التصرّف، کالسفیه والمفلَّس مطلقاً والعبد بإذن سیّده.

[احکام الوکالة]

«وتجوز الوکالة فی الطلاق للحاضر» فی مجلسه «کالغائب» علی أصحّ القولین (2)لأنّ الطلاق قابل للنیابة، وإلّا لما صحّ توکیل الغائب. ومنع الشیخ من توکیل الحاضر فیه (3)استناداً إلی روایة ضعیفة السند قاصرة الدلالة (4).

[شماره صفحه واقعی : 39]

ص: 714


1- أی صلاة الطواف، وفی (ر) : فیهما، باعتبار رجوع الضمیر إلی الرکعتین
2- اختاره ابن إدریس فی السرائر 2:83، والمحقّق فی المختصر النافع:154، والشرائع2:197، والعلّامة فی المختلف 6:20
3- النهایة:319
4- هی روایة جعفر بن سماعة عن زرارة عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام أ نّه قال: لا یجوز الوکالة فی الطلاق [ الوسائل 15:334، الباب 39 من کتاب الطلاق، الحدیث 5 ] ووجه قصور دلالتها ظاهر؛ لتضمّنها النهی عن طلاق الوکیل مطلقاً فتقییده بالغائب لا وجه له، وأمّا ضعف سندها فبابن سماعة فإنّه واقفی، وفیه أیضاً مجاهیل. (منه رحمه الله)

«ولا یجوز للوکیل أن یوکّل إلّامع الإذن صریحاً» ولو بالتعمیم ک «اصنع ما شئت» «أو فحویً، کاتّساع متعلّقها» بحیث تدلّ القرائن علی الإذن له فیه، کالزراعة فی أماکن متباعدة لا تقوم إلّابمساعد. ومثله عجزه عن مباشرته وإن لم یکن متّسعاً مع علم الموکّل به

[*وجدانی فخر]

«وترفع الوکیل عمّا وُکّل فیه عادة» فإنّ توکیله حینئذٍ یدلّ بفحواه علی الإذن له فیه مع علم الموکِّل بترفّعه عن مثله، وإلّا لم یجز؛ لأنّه مستفاد من القرائن، ومع جهل الموکِّل بحاله ینتفی.

وحیث أذن له فی التوکیل، فإن صرّح له بکون وکیله وکیلاً عنه أو عن الموکِّل لزمه حکم من وکّله، فینعزل فی الأوّل بانعزاله-لأنّه فرعه-وبعزل کلّ منهما له، وفی الثانی لا ینعزل إلّابعزل الموکّل أو بما أبطل توکیله.

وإن أطلق، ففی کونه وکیلاً عنه أو عن الموکّل أو تخیّر الوکیل فی توکیله عن أ یّهما شاء، أوجه. وکذا مع استفادته من الفحوی، إلّاأنّ کونه هنا وکیلاً عن الوکیل أوجه.

«ویستحبّ أن یکون الوکیل تامّ البصیرة» فیما وُکّل فیه، لیکون ملیّاً بتحقیق مراد الموکّل «عارفاً باللغة التی یُحاور بها» فیما وُکّل فیه، لیحصل الغرض من توکیله. وقیل: إنّ ذلک واجب (1)وهو مناسب لمعنی الشرط بالنسبة إلی الأخیر (2).

«ویستحبّ لذوی المروءات» وهم أهل الشرف والرفعة والمروءة «التوکیل فی المنازعات» ویُکره أن یتولّوها بأنفسهم لما یتضمّن من الامتهان

[شماره صفحه واقعی : 40]

ص: 715


1- وهو ظاهر الحلبی فی الکافی:337، کما قال فی المختلف 6:25، وابن حمزة فی الوسیلة:282، ونسبه فی المختلف إلی القاضی، ولم نعثر علیه فیما بأیدینا من کتبه
2- وهو کونه عارفاً باللغة التی یحاور بها

والوقوع فیما یُکره، رُوی «أنّ علیّاً علیه السلام وکّل عقیلاً فی خصومة، وقال: إنّ للخصومة قُحماً، وإنّ الشیطان لیحضرها، وإنّی لأکره أن أحضرها» (1)والقُحم - بالضمّ-المهلکة، والمراد هنا أ نّها تُقحم بصاحبها إلی ما لا یریده.

«ولا تبطل الوکالة بارتداد الوکیل» من حیث إنّه ارتداد، وإن کانت قد تبطل من جهة اُخری فی بعض الموارد، ککونه وکیلاً علی مسلم، فإنّه فی ذلک بحکم الکافر. ولا فرق بین الفطری وغیره وإن حکم ببطلان تصرّفاته لنفسه «ولا یتوکّل المسلم للذمّی علی المسلم علی قول» الشیخ (2)والأقوی الجواز علی کراهیة؛ للأصل «ولا الذمّی علی المسلم لمسلم، ولا لذمّی قطعاً» فیهما؛ لاستلزامهما إثبات السبیل للکافر علی المسلم المنفیّ بالآیة (3)«وباقی الصور جائزة، وهی ثمان» بإضافة الصور الثلاث المتقدّمة إلی باقیها. وتفصیلها: أنّ کلّاً من الموکِّل والوکیل والموکَّل علیه إمّا مسلم أو کافر، ومنه تتشعّب الثمان بضرب قسمی الوکیل فی قسمی الموکّل، ثمّ المجتمع فی قسمی الموکَّل علیه. ولا فرق فی الکافر بین الذمّی وغیره، کما یقتضیه التعلیل.

«ولا یتجاوز الوکیل ما حُدّ له» فی طرف (4)الزیادة والنقصان «إلّاأن تشهد العادة بدخوله» - أی دخول ما تجاوز-فی الإذن «کالزیادة فی ثمن ما وُکّل فی بیعه» بثمن معیّن إن لم یعلم منه الغرض فی التخصیص به «والنقیصة

[شماره صفحه واقعی : 41]

ص: 716


1- عوالی اللآلئ 3:257، الحدیث 6، والسنن الکبری 6:81، ولیس فیهما عبارة: وإنّ الشیطان. . . إلی: أن أحضرها. ولم نعثر علی العبارة فیما بأیدینا من مصادر الحدیث
2- النهایة:317
3- النساء:141
4- کذا فی المخطوطات، وفی (ر) : طرفی

فی ثمن ما وکّل فی شرائه» بثمن معیّن؛ لشهادة الحال غالباً بالرضا بذلک فیهما. لکن قد یتخلّف بأن لا یرید الإشطاط (1)فی البیع، أو غیره من الأغراض.

[ما تثبت به الوکالة]

صوت

[*وجدانی فخر]

«وتثبت الوکالة بعدلین» کما یثبت بهما غیرها من الحقوق المالیّة وغیرها «ولا تُقبل فیها شهادة النساء منفردات» لاختصاصها بما یعسر اطّلاع الرجال علیه والوصیّة کما سلف فی بابه (2)«ولا منضمّات» إلی الرجال؛ لاختصاصها حینئذٍ بالمال وما فی حکمه (3)والوکالة ولایة علی التصرّف وإن ترتّب علیها المال، لکنّه غیر مقصود.

«ولا تثبت بشاهد ویمین» لما ذکر، إلّاأن یشتمل علی جهتین کما لو ادّعی شخص علی آخر وکالة بجُعلٍ وأقام شاهداً وامرأتین، أو شاهداً وحلف معه، فالأقوی ثبوت المال، لا الوکالة وإن تبعّضت الشهادة، کما لو أقام ذلک بالسرقة یثبت المال لا القطع. نعم، لو کان ذلک قبل العمل لم یثبت شیء «ولا بتصدیق الغریم» لمدّعی الوکالة علیها فی أخذ حقٍّ منه لغیره؛ لأنّه تصدیق فی حقّ غیره.

هذا إذا کان الحقّ الذی یدّعی الوکالة فیه عیناً. أمّا لو کان دیناً ففی وجوب دفعه إلیه بتصدیقه قولان (4)أجودهما ذلک؛ لأنّه إقرار فی حقّ نفسه خاصّة؛ إذ الحقّ لا یتعیّن إلّابقبض مالکه أو وکیله، فإذا حضر وأنکر بقی دینه فی ذمّة

[شماره صفحه واقعی : 42]

ص: 717


1- الشطط: مجاوزة القدر فی کلّ شیء.
2- فی کتاب الشهادة، راجع الجزء الثانی:125.
3- کالجنایة الموجبة للدیة مثلاً.
4- قول بوجوب الدفع، ذهب إلیه ابن إدریس فی السرائر 2:98، والمحقّق الثانی فی جامع المقاصد 8:299. وقول بعدم وجوب الدفع، ذهب إلیه الشیخ فی الخلاف 3:349، المسألة 13.

الغریم، فلا ضرر علیه فی ذلک، وإنّما اُلزم الغریم بالدفع؛ لاعترافه بلزومه له. وبهذا یظهر الفرق بینه وبین العین؛ لأنّها حقّ محض لغیره وفائتها لا یُستدرک.

نعم، یجوز له تسلیمها إلیه مع تصدیقه له؛ إذ لا منازع له الآن ویبقی المالک علی حجّته، فإذا حضر وصدّق الوکیل بَرِئ الدافع. وإن کذّبه فالقول قوله مع یمینه، فإن کانت العین موجودة أخذها، وله مطالبة من شاء منهما بردّها؛ لترتّب أیدیهما علی ماله. وللدافع مطالبة الوکیل بإحضارها لو طولب به، دون العکس. وإن تعذّر ردّها بتلف وغیره تخیّر فی الرجوع علی من شاء منهما، فإن رجع علی الوکیل لم یرجع علی الغریم مطلقاً؛ لاعترافه ببراءته بدفعها إلیه. وإن رجع علی الغریم لم یرجع علی الوکیل مع تلفها فی یده بغیر تفریط؛ لأنّه بتصدیقه له أمین عنده، وإلّا رجع علیه.

«والوکیل أمین لا یضمن إلّابالتعدّی أو التفریط» وهو وفاقٌ (1).

«ویجب علیه تسلیم ما فی یده إلی الموکّل إذا طولب به» سواء فی ذلک المالُ الذی وُکّل فی بیعه وثمنُه والمبیعُ الذی اشتراه وثمنُه، قبلَ الشراء وغیرها. ونبّه بقوله: «إذا طولب» علی أ نّه لا یجب علیه دفعه إلیه قبل طلبه بل معه، ومع إمکان الدفع شرعاً وعرفاً کالودیعة «فلو أخّر مع الإمکان» أی إمکان الدفع شرعاً، بأن لا یکون فی صلاة واجبة مطلقاً ولا مریداً لها مع تضیّق وقتها، ونحو ذلک من الواجبات المنافیة. أو عرفاً، بأن لا یکون علی حاجةٍ یرید قضاءها، ولا فی حمّام أو أکل طعام، ونحوها من الأعذار العرفیّة «ضمن. وله أن یمتنع» من التسلیم «حتّی یُشهد» علی الموکّل بقبض حقّه، حذراً من إنکاره فیضمن له ثانیاً أو یلزمه الیمین.

[شماره صفحه واقعی : 43]

ص: 718


1- فی (ر) : موضع وفاق.

«وکذا» حکم «کلّ من علیه حقّ وإن کان ودیعة» یُقبل قوله فی ردّها؛ لافتقاره إلی الیمین، فله دفعها بالإشهاد وإن کان صادقاً.

ولا فرق فی ذلک بین من یکون له علی الحقّ بیّنة وغیره؛ لما ذکرناه من الوجه (1)هذا هو أجود الأقوال فی المسألة.

وفرّق بعضهم بین من یُقبل قوله فی الردّ وغیره (2)وآخرون بین من علیه بقبض الحقّ بیّنة وغیره. ودفعُ ضرر الیمین یدفع ذلک کلَّه، خصوصاً فی بعض الناس، فإنّ ضرر الغرامة علیهم أسهل من الیمین.

[*وجدانی فخر]

«والوکیل فی الودیعة» لمال شخص عند آخر «لا یجب علیه الإشهاد» علی المستودع «بخلاف الوکیل فی قضاء الدین وتسلیم المبیع» فلیس له ذلک حتّی یُشهد. والفرق: أنّ الودیعة مبنیّة علی الإخفاء بخلاف غیرها، ولأنّ الإشهاد علی الوَدَعیّ لا یفید ضمانه؛ لقبول قوله فی الردّ بخلاف غیره «فلو لم یُشهِد» علی غیر الودیعة «ضمن» لتفریطه إذا لم یکن الأداء بحضرة الموکّل، وإلّا انتفی الضمان؛ لأنّ التفریط حینئذٍ مستند إلیه.

«ویجوز للوکیل تولّی طرفی العقد بإذن الموکّل» لانتفاء المانع حینئذٍ. ومغایرة الموجب للقابل یکفی فیها الاعتبار. ولو أطلق له الإذن، ففی جواز تولّیهما لنفسه قولان (3)منشؤهما: دخوله فی الإطلاق، ومن ظاهر الروایات الدالّة

[شماره صفحه واقعی : 44]

ص: 719


1- وهو قوله: حذراً من إنکاره. . . .
2- فرّق بذلک الشیخ فی المبسوط 2:375-376، ووافقه یحیی بن سعید الحلّی فی الجامع للشرائع:323.
3- قول بالجواز للعلّامة فی المختلف 5:57-58، ونسبه فیه إلی أبی الصلاح، وانظر الکافی فی الفقه:360، والمختلف 6:31-32. وقول بالمنع للشیخ فی المبسوط 2:382، والخلاف 3:346، المسألة 9، وابن إدریس فی السرائر 2:97-98.

علی المنع (1)وهو أولی.

واعلم أنّ تولّیه طرفی العقد أعمّ من کون البیع أو الشراء لنفسه. وموضع الخلاف مع عدم الإذن تولّیه لنفسه. أمّا لغیره بأن یکون وکیلاً لهما فلا إشکال إلّا علی القول بمنع کونه موجباً قابلاً (2)وذلک لا یفرق فیه بین إذن الموکّل وعدمه.

[التنازع فی الوکالة]

«ولو اختلفا فی أصل الوکالة حلف المنکر» لأصالة عدمها، سواء کان منکرها الموکّل أم الوکیل.

وتظهر فائدة إنکار الوکیل فیما لو کانت الوکالة مشروطة فی عقد لازم لأمر لا یتلافی حین النزاع، فیدّعی الموکّل حصولها لیتمّ له العقد، وینکرها الوکیل لیتزلزل ویتسلّط علی الفسخ.

«و» لو اختلفا «فی الردّ حلف الموکّل» لأصالة عدمه، سواء کانت الوکالة بجُعل أم لا.

«وقیل» : یحلف «الوکیل، إلّاأن تکون بجُعل» فالموکّل (3)أمّا الأوّل: فلأ نّه أمین وقد قبض المال لمصلحة المالک فکان محسناً محضاً کالوَدَعیّ. وأمّا الثانی: فلما مرّ (4)ولأ نّه قبض لمصلحة نفسه کعامل القراض والمستأجر.

[شماره صفحه واقعی : 45]

ص: 720


1- اُنظر الوسائل 12:288-289، الباب 5 من أبواب آداب التجارة، الحدیثین 1،2، و 14:216، الباب 10 من أبواب عقد النکاح وأولیاء العقد.
2- قاله الشیخ فی المبسوط 2:381، وهو المنسوب إلی ابن الجنید، اُنظر المختلف 6:31، وانظر للتفصیل مفتاح الکرامة 7:549.
3- قاله الشیخ فی المبسوط 2:372-373، والقاضی فی جواهر الفقه:78، المسألة 288، والمحقّق فی المختصر النافع:155، وابن سعید الحلّی فی الجامع للشرائع:322.
4- من أصالة عدم الردّ.

ویُضعّف بأنّ الأمانة لا تستلزم القبول کما لا یستلزمه فی الثانی مع اشتراکهما فی الأمانة، وکذلک الإحسان، والسبیل المنفیّ (1)مخصوص، فإنّ الیمین سبیل.

«و» لو اختلفا «فی التلف» أی تلف المال الذی بید الوکیل کالعین الموکَّل فی بیعها وشرائها أو الثمن أو غیره «حلف الوکیل» لأنّه أمین، وقد یتعذّر إقامة البیّنة علی التلف فاقتُنع بقوله وإن کان مخالفاً للأصل. ولا فرق بین دعواه التلف بأمر ظاهر وخفیّ «وکذا» یحلف لو اختلفا «فی التفریط» والمراد به ما یشمل التعدّی؛ لأنّه منکر «و» کذا یحلف لو اختلفا فی «القیمة» علی تقدیر ثبوت الضمان؛ لأصالة عدم الزائد.

«ولو زوّجه امرأة بدعوی الوکالة» منه «فأنکر الزوج» الوکالة «حلف» لأصالة عدمها «وعلی الوکیل نصف المهر» لروایة عمر بن حنظلة عن الصادق علیه السلام (2)ولأ نّه فسخ قبلَ الدخول فیجب معه نصف المهر کالطلاق «ولها التزویج» بغیره لبطلان نکاحه بإنکاره الوکالة «ویجب علی الزوج»

[شماره صفحه واقعی : 46]

ص: 721


1- السبیل المنفیّ فی الآیة [ التوبة:91 ] نکرة فی سیاق النفی فیعمّ، وتخصیصه فی بعض أفراده-بإثبات الیمین علیه إجماعاً-لا ینفی حجّیته فی الباقی-علی المختار عند المحقّقین-فیبقی دالّاً علی محلّ النزاع، إلّاأن یدّعی أنّ السبیل لایتناول مثل ذلک. (منه رحمه الله) .
2- الوسائل 13:288، الباب 4 من کتاب الوکالة، الحدیث الأوّل، فی طریقه داود بن الحصین وهو واقفی، ودینار بن حکیم وهو مجهول، وأمّا عمر بن حنظلة فالأصحاب وإن لم ینصّوا علیه بجرح ولا تعدیل، لکن عندی أ نّه ثقة؛ لمدح رأیته فی حدیث الصادق علیه السلام [ التهذیب 2:20، الحدیث 56 ]. (منه رحمه الله) .

فیما بینه وبین اللّٰه تعالی «الطلاق إن کان وکَّل» فی التزویج؛ لأنّها حینئذٍ زوجته فإنکارها وتعریضها للتزویج بغیره محرّم «ویسوق نصف المهر إلی الوکیل» للزومه بالطلاق، وغرم الوکیل له بسببه.

«وقیل: یبطل» العقد «ظاهراً (1)ولا غُرم علی الوکیل» لعدم ثبوت عقد حتّی یحکم بالمهر أو نصفه، ولأ نّه علی تقدیر ثبوته إنّما یلزم الزوج؛ لأنّه عوض البُضع والوکیل لیس بزوج، والحدیث ضعیف السند، وإلّا لما کان عنه عدول مع عمل الأکثر بمضمونه، والتعلیل بالفسخ فاسد. فالقول الأخیر قویّ. نعم، لو ضمن الوکیل المهر کلَّه أو نصفَه لزمه حسب ما ضمن.

وإنّما یجوز للمرأة التزویج إذا لم تصدّق الوکیلَ علیها، وإلّا لم یجز لها التزویج قبلَ الطلاق؛ لأنّها بزعمها زوجة، بخلاف ما إذا لم تکن عالمةً بالحال. ولو امتنع من الطلاق حینئذٍ لم یُجبر علیه؛ لانتفاء النکاح ظاهراً. وحینئذٍ ففی تسلّطها علی الفسخ دفعاً للضرر، أو تسلّط الحاکم علیه أو علی الطلاق، أو بقائه کذلک حتّی یطلّق أو یموت؟ أوجه.

ولو أوقع الطلاق معلّقاً علی الشرط ک «إن کانت زوجتی فهی طالق» صحّ ولم یکن إقراراً ولا تعلیقاً مانعاً؛ لأنّه أمر یَعلم حالَه، وکذا فی نظائره کقول من یعلم أنّ الیوم الجمعة: «إن کان الیوم الجمعة فقد بعتک کذا» أو غیره من العقود.

«ولو اختلفا فی تصرّف الوکیل» بأن قال: بعت، أو قبضت، أو اشتریت «حلف» الوکیل؛ لأنّه أمین وقادر علی الإنشاء، والتصرّف إلیه ومرجع الاختلاف إلی فعله، وهو أعلم به.

«وقیل» : یحلف «الموکّل» لأصالة عدم التصرّف وبقاءِ الملک علی

[شماره صفحه واقعی : 47]

ص: 722


1- نقله المحقّق فی الشرائع 2:206، وقال: وهو قویّ، ومثله العلّامة فی المختلف 6:29-30، واختاره المحقّق الکرکی فی جامع المقاصد 8:294.

مالکه (1)والأقوی الأوّل.

ولا فرق بین قوله فی دعوی التصرّف: «بعت» و «قبضت الثمن» و «تلف فی یدی» وغیره؛ لاشتراک الجمیع فی المعنی، ودعوی التلف أمر آخر.

«وکذا الخلاف لو تنازعا فی قدر الثمن الذی اشتریت به السلعة» کأن قال الوکیل: «اشتریته بمئة» والحال أ نّه یساوی مئة، لیمکن صحّة البیع، فقال الموکّل: «بل بثمانین» فقیل: یقدّم قول الوکیل؛ لأنّه أمین (2)والاختلاف فی فعله ودلالة الظاهر علی کون الشیء إنّما یباع بقیمته وهو الأقوی.

وقیل: قول الموکِّل (3)لأصالة براءته من الزائد، ولأنّ فی ذلک إثبات حقّ للبائع علیه فلا یُسمع.

[شماره صفحه واقعی : 48]

ص: 723


1- قاله العلّامة فی التذکرة (الحجریّة) 2:137، فی ما إذا کان النزاع بعد عزل الوکیل.
2- قاله الشیخ فی المبسوط 2:392، وقوّاه الکرکی فی جامع المقاصد 8:315.
3- اختاره المحقّق فی الشرائع 2:206.
کتاب الشفعة
اشارة

[شماره صفحه واقعی : 49]

ص: 724

[شماره صفحه واقعی : 50]

ص: 725

صوت

[*وجدانی فخر]

«کتاب الشفعة»

[تعریفها ]

«وهی» فُعلة من قولک: شفعتُ کذا بکذا، إذا جعلته شَفْعاً به أی زوجاً، کأنّ الشفیع یجعل نصیبه شفعاً بنصیب شریکه. وأصلُها التقویة والإعانة، ومنه الشفاعة والشفع. وشرعاً «استحقاق الشریک الحصّةَ المبیعة فی شرکته» ولا یحتاج إلی قید الاتّحاد وغیره ممّا یعتبر فی الاستحقاق؛ لاستلزام «الاستحقاق» له وإنّما یفتقر إلی ذکرها فی الأحکام.

ولا یرد النقض فی طرده (1)بشراء الشریک حصّة شریکه، فإنّه بعد البیع یصدق «استحقاق الشریک الحصّة المبیعة فی شرکته» إذ لیس فی التعریف أ نّها مبیعة لغیره أو له، وکما یصدق «الاستحقاق» بالأخذ یصدق بنفس الملک.

ووجه دفعه: أنّ الاستحقاق المذکور هنا للشریک المقتضی لکونه شریکاً حالَ شرکته، والأمر فی البیع لیس کذلک؛ لأنّه حال الشرکة غیر مستحقّ، وبعد الاستحقاق لیس بشریک؛ إذ المراد بالشریک هنا الشریک بالفعل؛ لأنّه المعتبر شرعاً، لا ما کان فیه شریکاً مع ارتفاع الشرکة، نظراً إلی عدم اشتراط بقاء المعنی المشتقّ منه فی المشتقّ. نعم، یمکن ورود ذلک مع تعدّد الشرکاء إذا اشتری أحدهم نصیب بعضهم مع بقاء الشرکة فی غیر الحصّة المبیعة.

[شماره صفحه واقعی : 51]

ص: 726


1- فی (ف) : عکسه.

ولو قیّد المبیع بکونه لغیر المستحقّ، أو علّق الاستحقاق بتملّک الحصّة فقال: «استحقاق الشریک تملّک الحصّة المبیعة. . .» سَلِم من ذلک؛ لأنّ استحقاق التملّک غیر استحقاق الملک.

[ما تثبت و ما لا تثبت فیه الشفعة]

صوت

[*وجدانی فخر]

«ولا تثبت لغیر» الشریک «الواحد» علی أشهر القولین (1)وصحیح الأخبار (2)یدلّ علیه. وذهب بعض الأصحاب إلی ثبوتها مع الکثرة (3)استناداً إلی روایات (4)معارَضة بأقوی منها.

«وموضوعها» وهو المال الذی تثبت فیه علی تقدیر بیعه «ما لا ینقل، کالأرض والشجر» إذا بیع منضمّاً إلی مغرسه، لا منفرداً. ومثله البناء، فلو اشترکت غرفة بین اثنین دون قرارها فلا شفعة فیها، وإن ضُمّت إلی أرض غیره، کالشجر إذا ضُمّ إلی غیر مغرسه.

«وفی اشتراط إمکان قسمته قولان» (5)أجودهما اشتراطه؛ لأصالة

[شماره صفحه واقعی : 52]

ص: 727


1- القول بعدم الثبوت لغیر الشریک الواحد للمفید فی المقنعة:618، والسیّد فی الانتصار:450، المسألة 257، والشیخ فی النهایة:423-424، وابن إدریس فی السرائر 2:387 وادّعی علیه الإجماع.
2- الوسائل 17:321-322، الباب 7 من أبواب الشفعة، الأحادیث 1-4،7.
3- ابن الجنید [ کما نقل عنه العلّامة فی المختلف 5:334 ] والصدوق [ فی من لا یحضره الفقیه 3:80، ذیل الحدیث 3377 فی غیر الحیوان ]. (منه رحمه الله) .
4- اُنظر الوسائل 17:318، الباب 4 من أبواب الشفعة، الحدیثین 1،2، و 319، الباب 5 من الأبواب، الحدیث الأوّل، و 322، الباب 7 من الأبواب، الحدیث 5.
5- القول بالاشتراط للشیخ فی النهایة:424، والمبسوط 3:119، والقاضی فی المهذّب 1:458، وسلّار فی المراسم:184، وغیرهم، وقال الشارح فی المسالک 12:265: هو المشهور. والقول بعدم الاشتراط للسیّد فی الانتصار:448، المسألة 256، وابن الجنید کما حکاه عنه العلّامة فی المختلف 5:332، وابن إدریس فی السرائر 2:390.

عدم ثبوتها فی محلّ النزاع، وعلیه شواهد من الأخبار (1)لکن فی طریقها ضعف (2)ومن لم یشترط نظر إلی عموم أدلّة ثبوتها، مع ضعف المخصّص. وعلی الأوّل فلا شفعة فی الحمّام الصغیر، والعضائد الضیّقة، والنهر والطریق الضیّقین، والرحی حیث لا یمکن قسمة أحجارها وبیتها. وفی حکم الضیّق قلّة النصیب بحیث یتضرّر صاحب القلیل بالقسمة.

«ولا تثبت» الشفعة «فی المقسوم» بل غیر المشترک مطلقاً «إلّا مع الشرکة فی المجاز» وهو الطریق «والشِرْب (3)» إذا ضمّهما فی البیع إلی المقسوم.

وهل یشترط قبولهما القسمة کالأصل؟ إطلاق العبارة یقتضی عدمه، وفی الدروس اشترطه (4)والأقوی الاکتفاء بقبول المقسوم القسمةَ. نعم، لو بیعا منفردین اعتبر قبولهما کالأصل.

[فی الشفیع]

«ویشترط قدرة الشفیع علی الثمن» وبذله للمشتری، فلا شفعة للعاجز، ولا للممتنع مع قدرته، والمماطل. ویرجع فی العجز إلی اعترافه، لا إلی حاله؛ لإمکان استدانته. ولا یجب علی المشتری قبول الرهن والضامن والعوض.

[شماره صفحه واقعی : 53]

ص: 728


1- اُنظر الوسائل 17:323، الباب 8 من أبواب الشفعة، الحدیث 1 وذیله و 2، وعوالی اللآلئ 3:475، الحدیث 1 و 3.
2- فإنّ بعضها روایات عامّیّة وبعضها الآخر ضعیفة بالإرسال وغیره، راجع المسالک 12:362.
3- وهو مورد الماء.
4- الدروس 3:356.

«وإسلامه إذا کان المشتری مسلماً» فلا شفعة لکافر مطلقاً علی مسلم.

«ولو ادّعی غیبة الثمن اُجِّل ثلاثة أیّام» ولو ملفّقةً، وفی دخول اللیالی وجهان. نعم، لو کان الأخذ عشیّة دخلت اللیلة تبعاً، ولا إشکال فی دخول اللیلتین المتوسّطتین کالاعتکاف. ولو ادّعی أ نّه فی بلد آخر اُجِّل زماناً یسع ذهابه وإیابه، وثلاثةً «ما لم یتضرّر المشتری» لبُعد البلد عادةً کالعراق من الشام.

وفی العبارة: أنّ تضرّر المشتری یُسقِط الإمهال ثلاثةً مطلقاً، والموجود فی کلامه فی الدروس (1)وکلام غیره (2)اعتباره فی البلد النائی خاصّة.

«وتثبت» الشفعة «للغائب» وإن طالت غیبته «فإذا قدم» من سفره «أخذ» إن لم یتمکّن من الأخذ فی الغیبة بنفسه أو وکیله، ولا عبرة بتمکّنه من الإشهاد. وفی حکمه المریض والمحبوس ظلماً أو بحقّ یعجز عنه، ولو قدر علیه ولم یطالب بعد مضیّ زمانٍ یتمکّن من التخلّص والمطالبة بطلت.

[*وجدانی فخر]

«و» کذا تثبت «للصبیّ والمجنون والسفیه، ویتولّی الأخذ» لهم «الولیّ مع الغبطة» لهم فی الأخذ کسائر التصرّفات. ولا فرق بین کون الشریک البائع هو الولیّ وغیره، وکما یأخذ لهم یأخذ منهم لو باع عنهم ما هو بشرکته، وکذا یأخذ لأحد المولَّیین نصیب الآخر لو باعه بشرکته «فإن ترک» فی موضع الثبوت «فلهم عند الکمال الأخذ» لا إن ترک لعدم المصلحة. ولو جهل الحال ففی استحقاقهم الأخذ نظراً إلی وجود السبب فیستصحب، أم لا التفاتاً إلی أ نّه

[شماره صفحه واقعی : 54]

ص: 729


1- الدروس 3:359-360.
2- مثل الشیخ فی النهایة:425، والقاضی فی المهذّب 1:459، والمحقّق فی الشرائع 3:255، والعلّامة فی القواعد 2:244، وغیرهم. راجع للتفصیل مفتاح الکرامة 6:334.

مقیّد بالمصلحة ولم تُعلم، وجهان، أوجههما الثانی.

أمّا المفلَّس فتثبت له أیضاً، لکن لا یجب علی الغرماء تمکینه من الثمن، فإن بذلوه أو رضی المشتری بذمّته فأخذ تعلّق بالشِقص حقّ الغرماء. ولا یجب علیه الأخذ ولو طلبوه منه مطلقاً.

[فی الاخذ باشفعة]

«ویستحقّ» الأخذ بالشفعة «بنفس العقد وإن کان فیه خیار» بناءً علی انتقال المبیع إلی ملک المشتری به، فلو أوقفناه علی انقضاء الخیار-کالشیخ (1)-توقّف علی انقضائه.

«و» علی المشهور «لا یمنع» الأخذ «من التخایر» لأصالة بقاء الخیار «فإن اختار المشتری أو البائع الفسخ بطلت» الشفعة وإلّا استقرّ الأخذ.

وجعل بعض الأصحاب الأخذ بعد انقضاء الخیار مع حکمه بملکه بالعقد (2)نظراً إلی عدم الفائدة به قبله؛ إذ لیس له انتزاع العین قبل مضیّ مدّة الخیار؛ لعدم استقرار ملکه. والظاهر أنّ ذلک جائز، لا لازم، بل یجوز قبلَه وإن منع من العین. والفائدة تظهر فی النماء وغیره.

واحتمل المصنّف فی الدروس بطلان خیار المشتری بالأخذ (3)لانتفاء فائدته؛ إذ الغرض الثمن وقد حصل من الشفیع، کما لو أراد الردّ بالعیب فأخذ الشفیع.

ویضعَّف بأنّ الفائدة لیست منحصرة فی الثمن، فجاز أن یرید دفع الدرک عنه.

[شماره صفحه واقعی : 55]

ص: 730


1- اُنظر المبسوط 3:123.
2- مثل العلّامة فی الإرشاد 1:375 و 385.
3- الدروس 3:362.

«ولیس للشفیع أخذ البعض، بل یأخذ الجمیع، أو یدع» لئلّا یتضرّر المشتری بتبعیض الصفقة؛ ولأنّ حقّه فی المجموع من حیث هو مجموع کالخیار، حتّی لو قال: أخذت نصفه-مثلاً-بطلت الشفعة؛ لمنافاته الفوریّة، حیث تعتبر.

[*وجدانی فخر]

«ویأخذ بالثمن الذی وقع علیه العقد» أی بمثله؛ لعدم إمکان الأخذ بعینه، إلّاأن یتملّکه، ولیس بلازم «ولا یلزمه غیره من دلالة أو وکالة» واُجرة نقد ووزن، وغیرها؛ لأنّها لیست من الثمن وإن کانت من توابعه.

«ثمّ إن کان» الثمن «مثلیّاً فعلیه مثله، وإن کان قیمیّاً فقیمته» .

وقیل: لا شفعة هنا (1)لتعذّر الأخذ بالثمن، وعملاً بروایةٍ (2)لا تخلو من ضعفٍ وقصورٍ عن الدلالة.

وعلی الأوّل یعتبر قیمته «یومَ العقد» لأنّه وقت استحقاق الثمن، فحیث لا یمکن الأخذ به تعتبر قیمته حینئذٍ. وقیل: أعلی القیم من حینه إلی حین دفعها (3)

[شماره صفحه واقعی : 56]

ص: 731


1- قاله الشیخ فی الخلاف 3:432، المسألة 7، وابن حمزة فی الوسیلة:258، والعلّامة فی المختلف 5:338.
2- الوسائل 17:324، الباب 11 من أبواب الشفعة، الحدیث الأوّل، وهی روایة علیّ بن رئاب عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام فی رجل اشتری داراً برقیق ومتاع وبزّ وجوهر، قال: لیس لأحد فیها شفعة. وضعف سندها بالحسن بن سماعة وهو واقفی. وأمّا قصورها عن الدلالة فلأ نّه لم یذکر فیها أنّ فیها شرکة لأحد، فجاز أن تکون الشفعة المنفیة شفعة الجوار ونحوها. ولو سلّم أ نّها مشترکة فلیس فیها ما یدلّ علی أنّ المانع کون الثمن قیمیّاً فجاز کونه غیره کعدم قبولها القسمة وغیره. ونبّه بذلک علی خلاف العلّامة فی التحریر [ 4:573 ] وغیره [ المختلف 5:338 ] حیث جعل الروایة صحیحة ودالّة علی عدم ثبوت الشفعة فی القیمی، وقد عرفت ضعفها. (منه رحمه الله) .
3- قاله فخر المحقّقین فی الإیضاح 2:210.

کالغاصب. وهو ضعیف.

«وهی علی الفور» فی أشهر القولین (1)اقتصاراً فیما خالف الأصل علی محلّ الوفاق، ولما رُوی أ نّها کحَلّ العقال (2)ولأ نّها شُرّعت لدفع الضرر. وربما جاء من التراخی علی المشتری ضرر أقوی؛ لأنّه إن تصرّف کان معرضاً للنقص، وإن أهمل انتفت فائدة الملک.

وقیل: علی التراخی (3)استصحاباً لما ثبت، وأصالة عدم الفوریّة وهو مخرج عن الأصل، والروایة عامّیّة. نعم، روی علیّ بن مهزیار عن الجواد علیه السلام: إنظاره بالثمن ثلاثة أیّام (4)وهو یؤذن بعدم التراخی مطلقاً (5)ولا قائل بالفرق (6)وهذا حسن.

وعلیه «فإذا علم وأهمل» عالماً مختاراً «بطلت» ویعذَّر جاهل الفوریّة کجاهل الشفعة وناسیهما. وتُقبل دعوی الجهل ممّن یمکن فی حقّه عادة.

وکذا یعذَّر مؤخِّر الطلب إلی الصبح لو بلغه لیلاً، وإلی الطهارة والصلاة

[شماره صفحه واقعی : 57]

ص: 732


1- وهو قول المفید فی المقنعة:618-619، والشیخ فی المبسوط 3:108، والخلاف 3:430، المسألة 4، وأتباع الشیخ مثل القاضی فی المهذّب 1:458-459، وابن حمزة فی الوسیلة:258.
2- السنن الکبری 6:108، وکنز العمّال 7:4، الحدیث 17686.
3- قاله السیّد فی الانتصار:454-457، المسألة 259، والإسکافی وعلیّ بن بابویه علی ما نقل عنهما فی المختلف 5:341، وابن إدریس فی السرائر 2:388.
4- الوسائل 17:324، الباب 10 من أبواب الشفعة، وفیه حدیث واحد.
5- حتّی فی الثلاثة.
6- یعنی من جوّز التراخی جوّزه مطلقاً ومن لم یجوّزه لم یجوّز أصلاً.

ولو بالأذان والإقامة والسنن المعهودة، وانتظار الجماعة لها، والأکل والشرب، والخروج من الحمّام بعد قضاء وطره منه، وتشییع المسافر، وشهود الجنازة، وقضاء حاجة طالبها، وعیادة المریض، ونحو ذلک؛ لشهادة العرف به، إلّاأن یکون المشتری حاضراً عنده بحیث لا یمنعه من شغله.

ولا بدّ من ثبوت البیع عنده بشهادة عدلین أو الشیاع، فلا عبرة بخبر الفاسق والمجهول والصبیّ والمرأة مطلقاً، وفی شهادة العدل الواحد وجه، واکتفی به المصنّف فی الدروس مع القرینة (1)نعم لو صدّق المخبرَ کان کثبوته فی حقّه. وکذا لو علم صدقه بأمر خارج.

«ولا تسقط الشفعة بالفسخ المتعقّب للبیع بتقایل، أو فسخ بعیب» أمّا مع التقایل فظاهر؛ لأنّه لاحِقٌ للعقد، والشفعة تثبت به فتقدّم. وأمّا [ مع ] (2)العیب، فلأنّ استحقاق الفسخ به فرع دخول المعیب فی ملکه؛ إذ لا یعقل ردّ ما کان ملکاً للغیر، ودخوله فی ملکه إنّما یتحقّق بوقوع العقد صحیحاً، وفی هذا الوقت تثبت الشفعة فیقترنان ویقدّم حقّ الشفیع؛ لعموم أدلّة الشفعة للشریک واستصحاب الحال،

[*وجدانی فخر]

ولأنّ فیه جمعاً بین الحقّین؛ لأنّ العیب إن کان فی الثمن المعیّن فالبائع یرجع إلی قیمة الشقص، وإن کان فی الشقص فالمشتری یطلب الثمن، وهو حاصل له من الشفیع. بخلاف ما إذا قدّمنا البائع فی الأوّل، فإنّه یقتضی سقوط حقّ الشفیع من الشقص عیناً وقیمة، وکذا لو قدّمنا المشتری.

وربما فُرّق بین أخذ الشفیع قبل الفسخ وبعده؛ لتساویهما فی الثبوت، فیقدَّم السابق فی الأخذ. ویضعَّف بما ذکرناه (3).

[شماره صفحه واقعی : 58]

ص: 733


1- الدروس 3:365.
2- لم یرد فی المخطوطات.
3- من تقدیم حقّ الشفیع؛ لعموم الأدلّة.

وقیل بتقدیم حقّ المتبایعین (1)لاستناد الفسخ إلی العیب المقارن للعقد، والشفعة تثبت بعده، فیکون العیب أسبق.

وفیه نظر؛ لأنّ مجرّد وجودِ العیب غیر کافٍ فی السببیّة بل هو مع العقد، کما أنّ الشرکة غیر کافیة فی سببیّة الشفعة بل هی مع العقد، فهما متساویان من هذا الوجه، وإن کان جانب العیب لا یخلو من قوّة، إلّاأ نّها لا توجب التقدیم، فالعمل علی ما اختاره المصنّف أولی.

ولو اختار البائع أخذ أرش الثمن المعیب من المشتری رجع المشتری به علی الشفیع إن کان أخذ بقیمة المعیب أو بمعیب مثله، وإلّا فلا. ولو ترک البائع الردّ والأرش معاً مع أخذ الشفیع له بقیمة المعیب أو مثله، فلا رجوع له بشیء؛ لأنّه کإسقاط بعض الثمن.

وکذا لو اختار المشتری أخذ أرش الشقص قبل أخذ الشفیع أخَذَه الشفیع بما بعد الأرش؛ لأنّه کجزءٍ من الثمن. ولو أخذه بعد أخذ الشفیع رجع الشفیع به.

ویُفهم من تقیید الفسخ بالعیب أ نّه لو کان بغیره بطلت، وقد تقدّم ذلک فی الفسخ بالخیار.

وبقی تجدّد الفسخ بذاته-کما لو تلف الثمن المعیّن قبل القبض-وفی بطلانها به قول (2)من حیث إنّه یوجب بطلان العقد. وآخر بعدمه (3)لأنّ البطلان من

[شماره صفحه واقعی : 59]

ص: 734


1- لم نعثر علیه.
2- قاله الشیخ فی المبسوط 3:133.
3- استقربه العلّامة فی المختلف 5:360 و 361، وصحّحه ولده فی الإیضاح 2:217، واختاره الصیمری فی غایة المرام 4:120.

حین التلف لا من أصله، فلا یزیل ما سبق من استحقاقها. وثالث بالفرق بین أخذ الشفیع قبل التلف فتثبت وبعده فتبطل (1)والأوسط أوسط.

[*وجدانی فخر]

«و» کذا «لا» تسقط الشفعة «بالعقود اللاحقة» للبیع «کما لو باع» المشتری الشقص «أو وهب أو وقف» لسبق حقّ الشفیع علی ما تأخّر من العقود «بل للشفیع إبطال ذلک کلّه» والأخذ بالبیع الأوّل «وله أن» یجیز البیع و «یأخذ بالبیع الثانی» لأنّ کلّاً من البیعین سبب تامّ فی ثبوت الشفعة، والثانی صحیح وإن توقّف علی إجازة الشفیع، فالتعیین إلی اختیاره.

وکذا لو تعدّدت العقود، فإن أخذ من الأخیر صحّت العقود السابقة، وإن أخذ من الأوّل بطلت اللاحقة، وإن أخذ من المتوسّط صحّ ما قبله وبطل ما بعده.

ولا فرق فی بطلان الهبة لو اختاره الشفیع بین اللازمة وغیرها، ولا بین المعوّض عنها وغیرها، فیأخذ الواهب الثمن ویرجع العوض إلی باذله.

«والشفیع یأخذ من المشتری» لا من البائع؛ لأنّه المالک الآن «ودرکه» أی درک الشقص لو ظهر مستحقّاً «علیه» فیرجع علیه بالثمن وبما اغترمه لو أخذه المالک. ولا فرق فی ذلک بین کونه فی ید المشتری وید البائع بأن لم یکن أقبضه، لکن هنا لا یکلّف المشتری قبضه منه، بل یکلَّف الشفیع الأخذ منه أو الترک؛ لأنّ الشقص هو حقّ الشفیع، فحیثما وجده أخذه، ویکون قبضه کقبض المشتری، والدرک علیه علی التقدیرین.

«والشفعة تورث» عن الشفیع کما یورث الخیار وحدّ القذف والقصاص

[شماره صفحه واقعی : 60]

ص: 735


1- قاله العلّامة فی القواعد 2:256.

فی أصحّ القولین (1)لعموم أدلّة الإرث. وقیل: لا تورث (2)استناداً إلی روایة (3)ضعیفة السند (4)وعلی المختار فهی «کالمال» فتُقسَّم «بین الورثة» علی نسبة سهامهم، لا علی رؤوسهم. فللزوجة معَ الولد الثُمن، فلو عفی أحد الورّاث عن نصیبه لم تسقط؛ لأنّ الحقّ للجمیع، فلا یسقط حقّ واحد بترک غیره «فلو عفوا إلّاواحداً أخذ الجمیع، أو تُرک» حذراً من تبعّض الصفقة علی المشتری. ولا یقدح هنا تکثّر المستحقّ وإن کانوا شرکاء؛ لأنّ أصل الشریک متّحد، والاعتبار بالوحدة عند البیع، لا الأخذ.

«ویجب تسلیم الثمن أوّلاً» جبراً لقهر المشتری «ثمّ الأخذ» أی تسلّم المبیع، لا الأخذ بالشفعة القولی، فإنّه متقدّم علی تسلیم الثمن مراعاة للفوریّة «إلّاأن یرضی الشفیع بکونه» أی الثمن «فی ذمّته» فله أن یتسلّم المبیع أوّلاً؛ لأنّ الحقّ فی ذلک للمشتری، فإذا أسقطه برضاه بتأخیر الثمن فی ذمّة الشفیع فله ذلک.

والمراد بالشفیع هنا المشتری؛ لما ذکرناه إمّا تجوّزاً؛ لکونه سبباً فی إثبات الشفیع، أو وقع سهواً.

[شماره صفحه واقعی : 61]

ص: 736


1- ذهب إلیه المفید فی المقنعة:619، والسیّد فی الانتصار:451، المسألة 257، والشیخ فی الخلاف 3:27، المسألة 36، وابن سعید فی الجامع للشرائع:278، والفاضل المقداد فی التنقیح الرائع 4:95، وغیرهم.
2- قاله الشیخ فی النهایة:425-426، وفی موضع آخر من الخلاف 3:436، المسألة 12، والقاضی فی المهذّب 1:459، والطوسی فی الوسیلة:259.
3- اُنظر الوسائل 17:325، الباب 12 من أبواب الشفعة، وفیه حدیث واحد.
4- والضعف بطلحة بن زید الواقع فی سندها، فإنّه بتری. راجع المسالک 12:341.

صوت

[*وجدانی فخر]

«ولا یصحّ الأخذ إلّابعد العلم بقدره وجنسه» ووصفه؛ لأنّه معاوضة تفتقر إلی العلم بالعوضین «فلو أخذ قبله لغی ولو قال: أخذته بمهما کان» للغرر، ولا تبطل بذلک شفعته. ویُغتفر بعد اجتماعه بالمشتری السؤال عن کمّیّة الثمن والشقص بعد السلام والکلام المعتاد.

«ولو انتقل الشقص بهبة أو صلح أو صداق فلا شفعة» لما تقدّم فی تعریفها من اختصاصها بالبیع، وما ذکر لیس بیعاً حتّی الصلح بناءً علی أصالته.

«ولو اشتراه بثمن کثیر ثمّ عوّضه عنه بیسیر أو أبرأه من الأکثر» ولو حیلةً علی ترکها «أخذ الشفیع بالجمیع» إن شاء؛ لأنّه الثمن والباقی معاوضة جدیدة أو إسقاط لما ثبت، ومقتضی ذلک: أنّ الثمن الذی وقع علیه العقد لازم للمشتری وجائز للبائع أخذه وإن کان بینهما مواطاة علی ذلک؛ إذ لا یستحقّ المشتری أن یأخذ من الشفیع إلّاما ثبت فی ذمّته، ولا یثبت فی ذمّته إلّا ما یستحقّ البائع المطالبة به.

وقال فی التحریر: لو خالف أحدهما ما تواطآ علیه فطالب صاحبه بما أظهر له لزمه فی ظاهر الحکم ویحرم علیه فی الباطن؛ لأنّ صاحبه إنّما رضی بالعقد للتواطؤ (1).

«أو ترک» الشفیع الأخذ؛ لما یلزمه من الغُرم.

[اختلاف الشفیع و المشتری ]

«ولو اختلف الشفیع والمشتری فی» مقدار «الثمن حلف المشتری» علی المشهور؛ لأنّه أعرف بالعقد، ولأ نّه المالک فلا یزال مُلکه إلّابما یدّعیه.

ویشکل بمنع کون حکم المالک کذلک مطلقاً، وقد تقدّم قبول قول المنکر فی

[شماره صفحه واقعی : 62]

ص: 737


1- التحریر 4:592.

کثیر (1)خصوصاً مع تلف العین، وعموم «الیمین علی من أنکر» وارد هنا، ومن ثَمّ ذهب ابن الجنید إلی تقدیم قول الشفیع؛ لأنّه منکر (2).

والاعتذار للأوّل بأنّ المشتری لا دعوی له علی الشفیع؛ إذ لا یدّعی شیئاً فی ذمّته ولا تحت یده، وإنّما الشفیع یدّعی استحقاق ملکه بالشفعة بالقدر الذی یدّعیه، والمشتری ینکره ولا یلزم من قوله: «اشتریته بالأکثر» أن یکون مدّعیاً علیه وإن کان خلاف الأصل؛ لأنّه لا یدّعی استحقاقه إیّاه علیه ولا یطلب تغریمه إیّاه، إنّما یتمّ (3)قبل الأخذ بالشفعة. أمّا بعده فالمشتری یدّعی الثمن فی ذمّة الشفیع ویأتی فیه جمیع ما سبق.

لا یقال: إنّه لا یأخذ حتّی یستقرّ أمر الثمن؛ لما تقدّم من اشتراط العلم بقدره، فما داما متنازعین لا یأخذ ویتّجه الاعتذار.

لأنّا نقول: المعتبر فی أخذه علمه بالقدر بحسب ما عنده، لا علی وجه یرفع الاختلاف، فإذا زعم العلم بقدره جاز له الأخذ ووقع النزاع فیه بعد تملّکه للشقص، فیکون المشتری هو المدّعی. ویمکن أیضاً أن یتملّک الشقص برضاء المشتری قبل دفع الثمن ثمّ یقع التنازع بعدُ (4)فیصیر المشتری مدّعیاً.

وتظهر الفائدة لو أقاما بیّنة فالحکم لبیّنة الشفیع علی المشهور، وبیّنة

[شماره صفحه واقعی : 63]

ص: 738


1- منها: قبول قوله مع الیمین فی إنکار أصل الوکالة (الصفحة 45) ، ومنها فی عقد الإجارة (الصفحة 30) ، ومنها الاختلاف فی مدّة المساقاة (الجزء الثانی:514) ، وکذا فی المزارعة (الجزء الثانی:501) وغیرها.
2- نقله عنه العلّامة فی المختلف 5:347.
3- خبر لقوله: والاعتذار للأوّل.
4- فی غیر (ع) : بعده.

المشتری علی الثانی.

[*وجدانی فخر]

«ولو ادّعی أنّ شریکه اشتری بعده» وأ نّه یستحقّ علیه الشفعة فأنکر الشریک التأخّر «حلف الشریک» لأنّه منکر والأصل عدم الاستحقاق «ویکفیه الحلف علی نفی الشفعة» وإن أجاب بنفی التأخّر؛ لأنّ الغرض هو الاستحقاق ویکفی الیمین لنفیه، وربما کان صادقاً فی نفی الاستحقاق وإن کان الشراء متأخّراً لسبب من الأسباب المسقطة للشفعة، فلا یکلّف الحلف علی نفیه. ویحتمل لزوم حلفه علی نفی التأخّر علی تقدیر الجواب به؛ لأنّه ما أجاب به إلّا ویمکنه الحلف علیه، وقد تقدّم مثله فی القضاء (1).

«ولو تداعیا السبق تحالفا» لأنّ کلّ واحد منهما مدّعٍ ومدّعی علیه، فإذا تحالفا استقرّ ملکهما؛ لاندفاع دعوی کلٍّ منهما بیمین الآخر «ولا شفعة» لانتفاء السبق.

[شماره صفحه واقعی : 64]

ص: 739


1- راجع الجزء الثانی:96.
کتاب السبق والرمایة
اشارة

[شماره صفحه واقعی : 65]

ص: 740

[شماره صفحه واقعی : 66]

ص: 741

«کتاب السبق والرمایة»

وهو عقد شُرّع لفائدة التمرّن علی مباشرة النِضال والاستعداد لممارسة القتال. والأصل فیه قوله صلی الله علیه و آله: «لا سبق إلّافی نصل أو خفّ، أو حافر» (1)وقوله صلی الله علیه و آله: «إنّ الملائکة لتنفر عند الرهان وتلعن صاحبه ما خلا الحافر والخفّ والریش والنصل» (2).

[شروط انعقاد السبق ]

و «إنّما ینعقد السبق» بسکون الباء «من الکاملین» بالبلوغ والعقل «الخالیین من الحَجر» لأنّه یقتضی تصرّفاً فی المال «علی الخیل والبغال والحمیر» وهی داخلة فی «الحافر» المثبت فی الخبر «والإبل والفیلة» وهما داخلان فی الخفّ «وعلی السیف والسهم والحراب (3)» وهی داخلة فی «النصل» ویدخل السهم فی «الریش» علی الروایة الثانیة إذا اشتمل علیه، تسمیةً للشیء باسم جزئه. واُطلق السبق علی ما یعمّ الرمی، تبعاً للنصّ وتغلیباً للاسم.

[شماره صفحه واقعی : 67]

ص: 742


1- الوسائل 13:349، الباب 3 من أبواب السبق والرمایة، الحدیث 4 مع تقدیم وتأخیر.
2- الفقیه 3:49، الحدیث 3303، ونقله فی الوسائل 13:347، الباب الأوّل من أبواب السبق والرمایة، الحدیث 6 مع حذف الإسناد إلی الرسول صلی الله علیه و آله.
3- بکسر الحاء، جمع حربة: آلة للحرب من الحدید.

«لا بالمصارعة والسُفُن والطیور، والعَدْو» ورفع الأحجار ورمیها، ونحو ذلک؛ لدلالة الحدیث السابق علی نفی مشروعیّة ما خرج عن الثلاثة.

هذا إذا تضمّن السبق بذلک العوض. أمّا لو تجرّد عنه ففی تحریمه نظر، من دلالة النصّ علی عدم مشروعیّته إن رُوی السبق بسکون الباء لیفید نفی المصدر، وإن رُوی بفتحها-کما قیل (1)إنّه الصحیح روایة-کان المنفی مشروعیّة العوض علیها، فیبقی الفعل علی أصل الإباحة؛ إذ لم یرد شرعاً ما یدلّ علی تحریم هذه الأشیاء، خصوصاً مع تعلّق غرضٍ صحیحٍ بها. ولو قیل بعدم ثبوت روایة الفتح فاحتمال الأمرین یُسقط دلالته علی المنع.

[*وجدانی فخر]

«ولا بدّ فیها (2)من إیجاب وقبول علی الأقرب» لعموم قوله تعالی: (أَوْفُوا بِالْعُقُودِ) (3)«والمؤمنون عند شروطهم» (4)وکلّ من جعله لازماً حکم بافتقاره إلی إیجاب وقبول.

وقیل: هو جُعالة (5)لوجود بعض خواصّها فیه وهی: أنّ بذل العوض فیه علی ما لا یوثق بحصوله وعدم تعیین العامل، فإنّ قوله: «من سبق فله کذا» غیر متعیّن عند العقد، ولأصالة عدم اللزوم وعدم اشتراط القبول، والأمر بالوفاء بالعقد مشروط بتحقّقه وهو موضع النزاع؛ سلّمنا لکنّ الوفاء به هو العمل بمقتضاه لزوماً وجوازاً، وإلّا لوجب الوفاء بالعقود الجائزة.

[شماره صفحه واقعی : 68]

ص: 743


1- قاله الخطّابی علی ما حکاه عنه ابن الأثیر فی النهایة 2:338 (سبق) .
2- فی (س) : «فیهما» .
3- المائدة:1.
4- الوسائل 15:30، الباب 20 من أبواب المهور، الحدیث 4.
5- قاله الشیخ فی المبسوط 6:300، والخلاف 6:105، المسألة 9، وابن سعید فی الجامع للشرائع:335، والعلّامة فی القواعد 2:375، والمختلف 6:255.

وفیه نظر؛ لأنّ وجود بعض الخواصّ لا یقتضی الاتّحاد فی الحکم مطلقاً، وأصالة عدم اللزوم ارتفعت بما دلّ علیه والأصل فی الوفاء العمل بمقتضاه دائماً وخروج العقد الجائز تخصیص للعامّ فیبقی حجّة فی الباقی. نعم بقی الشکّ فی کونه عقداً.

«وتعیین العوض» وهو المال الذی یبذل للسابق منهما قدراً وجنساً ووصفاً.

وظاهر العبارة ککثیر: أ نّه شرط فی صحّة العقد، وفی التذکرة أ نّه لیس بشرط، وإنّما یعتبر تعیینه لو شرط (1)وهو حسن.

«ویجوز کونه منهما» معاً ومن أحدهما، وفائدته حینئذٍ أنّ الباذل إن کان هو السابق أحرز ماله، وإن کان غیره أحرزه «ومن بیت المال» لأنّه معدّ للمصالح وهذا منها؛ لما فیه من البعث علی التمرّن علی العمل المترتّب علیه إقامة نظام الجهاد «ومن أجنبیّ» سواء کان الإمام أم غیره. وعلی کلّ تقدیر فیجوز کونه عیناً ودیناً، حالّاً ومؤجّلاً.

«ولا یشترط المحلّل» وهو الذی یدخل بین المتراهنین (2)بالشرط فی عقده فیسابق معهما من غیر عوض یبذله لیعتبر السابق منهما. ثمّ إن سَبَق أخذ العوض وإن سُبق لم یغرم، وهو بینهما کالأمین، وإنّما لم یشترط؛ للأصل وتناولِ ما دلّ علی الجواز للعقد الخالی منه. وعند (3)بعض العامّة (4)وبعض أصحابنا (5)

[شماره صفحه واقعی : 69]

ص: 744


1- التذکرة (الحجریّة) 2:355.
2- فی (ر) : المتراضیین.
3- فی (ف) : وعن.
4- قاله الشافعی فی الاُمّ 4:230، وانظر المغنی والشرح الکبیر 11:135.
5- وهو الإسکافی کما نقله عنه العلّامة فی المختلف 6:256.

هو شرط، وبه سُمّی محلّلاً؛ لتحریم العقد بدونه عندهم. وحیث شرط لزم، فیُجری دابّته بینهما أو إلی أحد الجانبین مع الإطلاق، وإلی (1)ما شرط مع التعیین؛ لأنّهما بإخراج السَبَق متنافران، فیدخل بینهما، لقطع تنافرهما.

«ویشترط فی السبق تقدیرُ المسافة» التی یستبقان فیها «ابتداءً وغایةً» لئلّا یؤدّی إلی التنازع، ولاختلاف الأغراض فی ذلک اختلافاً ظاهراً؛ لأنّ من الخیل ما یکون سریعاً فی أوّل عَدْوه دون آخره، فصاحبه یطلب قصر المسافة، ومنها ما هو بالعکس، فینعکس الحکم.

«و» تقدیرُ «الخطر» وهو العوض إن شرطاه، أو مطلقاً.

«وتعیین ما یُسابق علیه» بالمشاهدة ولا یکفی الإطلاق، ولا التعیین بالوصف؛ لاختلاف الأغراض بذلک کثیراً

[*وجدانی فخر]

«واحتمال السبق فی المعیَّنین» بمعنی احتمال کون کلّ واحد یسبق صاحبَه «فلو عُلم قصور أحدهما بطل» لانتفاء الفائدة حینئذٍ؛ لأنّ الغرض منه استعلام السابق. ولا یقدح رجحان سبق أحدهما إذا أمکن سبق الآخر؛ لحصول الغرض معه.

«وأن یجعل السبق» بفتح الباء وهو العوض «لأحدهما» وهو السابق منهما، لا مطلقاً «أو للمحلّل إن سبق، لا لأجنبیّ» ولا للمسبوق منهما ومن المحلّل، ولا جعل القسط الأوفر للمتأخّر أو للمُصلّی والأقلّ للسابق؛ لمنافاة ذلک کلّه للغرض الأقصی من شرعیّته وهو الحثّ علی السبق والتمرّن علیه.

«ولا یشترط التساوی فی الموقف» للأصل، وحصولِ الغرض مع تعیین المبدأ والغایة.

[شماره صفحه واقعی : 70]

ص: 745


1- فی (ع) و (ش) : أو إلی.

وقیل: یشترط؛ لانتفاء معرفة جودة عَدْو الفرس وفروسیّة الفارس مع عدم التساوی (1)لأنّ عدم السبق قد یکون مستنداً إلیه، فیخلّ بمقصوده. ومثله إرسال إحدی الدابّتین قبلَ الاُخری.

«والسابق هو الذی یتقدّم» علی الآخر «بالعنق» ظاهره اعتبار التقدّم بجمیعه. وقیل: یکفی بعضه (2)وهو حسن. ثمّ إن اتّفقا فی طول العنق أو قصره وسبق الأقصرُ عنقاً ببعضه فواضح، وإلّا اعتبر سبق الطویل بأکثر من قدر الزائد، ولو سبق بأقلّ من قدر الزائد فالقصیر هو السابق.

وفی عبارة کثیر أنّ السبق یحصل بالعنق والکَتَد معاً (3)وهو-بفتح الفوقانیّة أشهر من کسرها-مجمع الکتفین بین أصل العنق والظهر، وعلیه یسقط اعتبار بعضِ العنق. وقد یتّفق السبق بالکَتِد وحدَه، کما لو قصر عنق السابق به أو رفع أحد الفرسین عنقَه بحیث لم یمکن اعتباره به، وبالقوائم فالمتقدّم بیدیه عند الغایة سابق؛ لأنّ السبق یحصل بهما والجری علیهما.

والأولی حینئذٍ تعیین السبق بأحد الأربعة ومع الإطلاق یتّجه الاکتفاء بأحدها؛ لدلالة العرف علیه.

ویطلق علی السابق «المُجلّی» .

«والمُصلّی هو الذی یحاذی رأسه صَلْوَی السابق وهما: العظمان الناتئان عن یمین الذَنَب وشماله» والتالی هو الثالث. والبارع الرابع. والمرتاح الخامس. والحظیّ السادس. والعاطف السابع. والمؤمِّل-مبنیّاً للفاعل-الثامن. واللطیم

[شماره صفحه واقعی : 71]

ص: 746


1- قاله العلّامة فی التذکرة (الحجریّة) 2:355.
2- قاله الإسکافی کما نقل عنه العلّامة فی المختلف 6:257.
3- مثل الشیخ فی الخلاف 6:104، المسألة 8 من السبق، والمحقّق فی الشرائع 2:235، والعلّامة فی القواعد 2:372.

- بفتح أوّله وکسر ثانیه-التاسع. والسُکیت-بضمّ السین ففتح الکاف-العاشر. والفِسْکِل-بکسر الفاء فسکون السین فکسر الکاف، أو بضمّهما کقُنْفُذ-الأخیر.

وتظهر الفائدة فیما لو شرط للمجلّی مالاً، وللمصلّی أقلّ منه، وهکذا. . . إلی العاشر.

[شروط الرمی و احکامه ]

صوت

[*وجدانی فخر]

«ویشترط فی الرمی معرفة الرِشْق» بکسر الراء، وهو عدد الرمی الذی یتّفقان علیه «کعشرین، وعدد الإصابة» کعشرة منها «وصفتها من المارق» وهو الذی یخرج من الغرض نافذاً ویقع من ورائه «والخاسق» بالمعجمة والمهملة (1)وهو الذی یثقب الغرض ویقف فیه «والخازق» بالمعجمة والزای، وهو ما خدشه ولم یثقبه. وقیل: ثقبه ولم یثبت فیه (2)«والخاصل» بالخاء المعجمة والصاد المهملة، وهو یطلق علی القارع وهو ما أصاب الغرض ولم یؤثّر فیه، وعلی الخازق وعلی الخاسق-وقد عرفتهما-وعلی المصیب له کیف کان «وغیرها» من الأوصاف، کالخاصر وهو ما أصاب أحد جانبیه. والخارم وهو الذی یخرم حاشیته. والحابی وهو الواقع دونه ثمّ یحبو إلیه مأخوذ من حَبْو الصبیّ (3)ویقال علی ما وقع بین یدی الغرض ثمّ وثب إلیه فأصابه وهو المزدلِف. والقارع وهو الذی یصیبه بلا خدش.

ومقتضی اشتراطه تعیینَ الصفة بطلانُ العقد بدونه-وهو أحد القولین (4)-

[شماره صفحه واقعی : 72]

ص: 747


1- فی (ر) : فالمهملة.
2- لم نعثر علیه فی کتب الإمامیّة، نعم یوجد فی کتب العامّة، اُنظر المجموع 16:80.
3- حبا الصبیّ: زحف علی یدیه وبطنه.
4- قاله الشیخ فی المبسوط 6:296، والقاضی فی المهذّب 1:332-333، والعلّامة فی التذکرة (الحجریّة) 2:362.

لاختلاف النوع الموجِب للغرر.

وقیل: یحمل علی أخیر ما ذکره بمعناه الأخیر (1)وهو الأقوی؛ لأنّه القدر المشترک بین الجمیع، فیحمل الإطلاق علیه، ولأصالة البراءة من وجوب التعیین، ولأنّ اسم الإصابة واقع علی الجمیع، فیکفی اشتراطه، ولا غرر حیث یُعلم من الإطلاق الدلالة علی المشترک.

«وقدر المسافة» إمّا بالمشاهدة، أو بالتقدیر کمئة ذراع؛ لاختلاف الإصابة بالقرب والبُعد «و» قدر «الغرض» وهو ما یقصد إصابته من قرطاس أو جلد أو غیرهما؛ لاختلافه بالسعة والضیق. ویشترط العلم بوضعه من الهدف وهو ما یجعل فیه الغرض من تراب وغیره؛ لاختلافه فی الرفعة والانحطاط الموجب لاختلاف الإصابة.

«والسَبَق» وهو العوض «وتماثل جنس الآلة» أی نوعها الخاصّ کالقوس العربی، أو المنسوب إلی وضع خاصّ؛ لاختلاف الرمی باختلافها «لا شخصها» لعدم الفائدة بعد تعیین النوع، ولأدائه إلی التضییق بعروض مانع من المعیَّن یحوج إلی إبداله، بل قیل: إنّه لو عیّنه لم یتعیّن وجاز الإبدال وفسد الشرط (2).

وشمل إطلاق «الآلة» القوسَ والسهمَ وغیرَهما. وقد ذکر جماعة أ نّه لا یشترط تعیین السهم (3)لعدم الاختلاف الفاحش الموجب لاختلاف الرمی،

[شماره صفحه واقعی : 73]

ص: 748


1- قاله العلّامة فی القواعد 2:378، وقوّاه ولده فخر المحقّقین فی الإیضاح 1:371-372.
2- قاله العلّامة فی القواعد 2:379، والمحقّق الثانی فی جامع المقاصد 8:355.
3- قاله المحقّق فی الشرائع 2:238، والعلّامة فی القواعد 2:379، والتحریر 3:175، والمحقّق الثانی فی جامع المقاصد 8:355.

بخلاف القوس. وأ نّه لو لم یعیّن جنس الآلة انصرف إلی الأغلب عادة؛ لأنّه جارٍ مجری التقیید لفظاً، فإن اضطربت فسد العقد؛ للغرر.

«ولا یشترط» تعیین «المبادرة» وهی اشتراط استحقاق العوض لمن بدر إلی إصابة عددٍ معیَّن من مقدار رِشق معیَّن مع تساویهما فی الرِشق، کخمسة من عشرین «ولا المحاطّة» وهی اشتراط استحقاقه لمن خلص له من الإصابة عدد معلوم بعد مقابلة إصابات أحدهما بإصابات الآخر وطرح ما اشترکا فیه.

[*وجدانی فخر]

«ویحمل المطلق علی المحاطّة» لأنّ اشتراط السَبَق إنّما یکون لإصابة معیّنة من أصل العدد المشترط فی العقد، وذلک یقتضی إکمال العدد کلّه لتکون الإصابة المعیّنة منه، وبالمبادرة قد لا یفتقر إلی الإکمال، فإنّهما إذا اشترطا رِشق عشرین وإصابة خمسة فرمی کلّ واحد عشرة فأصاب أحدهما خمسة، والآخر أربعة-مثلاً-فقد نضله (1)صاحب الخمسة، ولا یجب علیه الإکمال. بخلاف ما لو شرطا المحاطّة، فإنّهما یتحاطّان أربعة بأربعة ویبقی لصاحب الخمسة واحد، ویجب الإکمال؛ لاحتمال اختصاص کلّ واحد بإصابة خمسة فیما یبقی.

وقیل: یحمل علی المبادرة (2)لأنّه المتبادر من إطلاق السبق لمن أصاب عدداً معیّناً، وعدم وجوب الإکمال مشترک بینهما، فإنّه قد لا یجب الإکمال فی المحاطّة علی بعض الوجوه، کما إذا انتفت فائدته؛ للعلم باختصاص المصیب بالمشروط علی کلّ تقدیر، بأن رمی أحدهما فی المثال خمسة عشر فأصابها ورماها الآخر فأصاب خمسة، فإذا تحاطّا خمسة بخمسة بقی للآخر عشرة،

[شماره صفحه واقعی : 74]

ص: 749


1- فی (ع) : فضله.
2- لم نعثر علیه فی کتب الإمامیّة، نعم قاله بعض الشافعیّة، اُنظر مغنی المحتاج 4:315، والمجموع 16:81.

وغایة ما یتّفق مع الإکمال أن یخطئ صاحب العشرة الخمسة ویصیبها الآخر، فیبقی له فضل خمسة، وهی الشرط.

وما اختاره المصنّف أقوی؛ لأنّه المتبادر وما ادّعی منه فی المبادرة غیر متبادر، ووجوب الإکمال فیها أغلب، فتکثر الفائدة التی بسببها شرّعت المعاملة. ولو عیّنا إحداهما (1)کان أولی.

«فإذا تمّ النضال» وهو المراماة، وتمامه بتحقّق الإصابة المشروطة لأحدهما، سواء أتمّ العدد أجمع أم لا «ملک الناضل» وهو الذی غلب الآخر «العوض» سواء جعلناه لازماً کالإجارة، أم جعالة. أمّا الأوّل: فلأنّ العوض فی الإجارة وإن کان یُملک بالعقد، إلّاأ نّه هنا لمّا کان للغالب وهو غیر معلوم بل یمکن عدمه أصلاً (2)توقّف الملک علی ظهوره. وجاز کونه لازماً برأسه یخالف الإجارة فی هذا المعنی. وأمّا علی الجعالة: فلأنّ المال إنّما یملک فیها بتمام العمل، وجواز الرهن علیه قبل ذلک وضمانه نظراً إلی وجود السبب المملّک، وهو العقد. وهذا یتمّ فی الرهن. أمّا فی الضمان فیشکل بأنّ مجرّد السبب غیر کافٍ، کیف! ویمکن تخلّفه بعدم الإصابة فلیس بتامّ. وهذا ممّا یرجّح کونه جعالة.

«وإذا فضل أحدُهما صاحبَه» بشیءٍ «فصالحه علی ترک الفضل لم یصحّ» لأنّه مفوِّت للغرض من المناضلة أو مخالف لوضعها.

«ولو ظهر استحقاق العوض» المعیّن فی العقد «وجب علی الباذل مثله أو قیمته» لأنّهما أقرب إلی ما وقع التراضی علیه من العوض الفاسد، کالصداق إذا ظهر فساده.

[شماره صفحه واقعی : 75]

ص: 750


1- المحاطّة أو المبادرة. فی (ع) و (ر) : أحدهما.
2- فی (ع) : أیضاً.

ویشکل بأنّ استحقاق العوض المعیّن یقتضی فساد المعاملة کنظائره، وذلک یوجب الرجوع إلی اُجرة المثل للعوض الآخر. نعم، لو زادت اُجرة المثل عن مثل المعیّن أو قیمته اتّجه سقوط الزائد؛ لدخوله علی عدمه. وهذا هو الأقوی. والمراد باُجرة المثل هنا ما یبذل لذلک العمل الواقع من المستحقّ له عادة. فإن لم تستقرّ العادة علی شیءٍ رجع إلی الصلح.

وربما قیل بأ نّه اُجرة مثل الزمان الذی وقع العمل فیه، نظراً إلی أنّ ذلک اُجرة مثل الحرّ لو غصب تلک المدّة (1)والأجود الأوّل.

[شماره صفحه واقعی : 76]

ص: 751


1- لم نعثر علی القائل. نعم، یظهر من التذکرة (الحجریّة) 2:357 المیل إلیه.
کتاب الجعالة
اشارة

[شماره صفحه واقعی : 77]

ص: 752

[شماره صفحه واقعی : 78]

ص: 753

صوت

[*وجدانی فخر]

«کتاب الجعالة»

[صیغة الجعالة]

«وهی» لغةً مال یجعل علی فعل، وشرعاً «صیغة ثمرتها تحصیل المنفعة بعوض مع عدم اشتراط العلم فیهما» فی العمل والعوض، ک «من ردّ عبدی فله نصفه» مع الجهالة به وبمکانه، وبهذا تتمیّز عن الإجارة علی تحصیل منفعة معیّنة؛ لأنّ التعیین شرط فی الإجارة، وکذا عوضها. أمّا عدم اشتراط العلم بالعمل هنا فموضع وفاق، وأمّا العوض ففیه خلاف یأتی تحقیقه.

«ویجوز علی کلّ عمل محلَّل مقصود» للعقلاء غیر واجب علی العامل، فلا یصحّ علی الأعمال المحرّمة کالزنا، ولا علی ما لا غایة له معتدّ بها عقلاً، کنزف ماء البئر والذهاب لیلاً إلی بعض المواضع الخطیرة، ونحوهما ممّا یقصده العابثون. نعم، لو کان الغرض به التمرّن علی الشجاعة وإضعاف الوهم ونحوه من الأغراض المقصودة للعقلاء صحّ، وکذا لا یصحّ علی الواجب علیه کالصلاة.

«ولا یفتقر إلی قبول» لفظیّ، بل یکفی فعل مقتضی الاستدعاء به «ولا إلی مخاطبة شخص معیّن، فلو قال: من ردّ عبدی أو خاط ثوبی» بصیغة العموم «فله کذا صحّ، أو فله مال، أو شیء» ونحوهما من العوض المجهول صحّ «إذ العلم بالعوض غیر شرط فی تحقّق الجعالة وإنّما هو» شرط «فی تشخّصه وتعیّنه، فإن أراد ذلک» التعیّن «فلیذکر جنسه وقدره، وإلّا» یذکره أو ذکره

[شماره صفحه واقعی : 79]

ص: 754

ولم یعیّنه «ثبت بالردّ اُجرة المثل» .

ویشکل بأنّ ثبوت اُجرة المثل لا تقتضی صحّة العقد، بل هی ظاهرة فی فساده، وإنّما أوجبها الأمرُ بعملٍ له اُجرة عادةً، کما لو استدعاه ولم یعیّن عوضاً. إلّا أن یقال: إنّ مثل ذلک یُعدّ جعالة أیضاً، فإنّها لا تنحصر فی لفظ، ویرشد إلیه اتّفاقهم علی الحکم من غیر تعرّض للبطلان.

وفیه: أنّ الجعالة مستلزمة لجعل شیءٍ، فإذا لم یذکره لا یتحقّق مفهومها وإن ترتّب علیها العوض.

وقیل: إن کانت الجهالة لا تمنع من التسلیم لزم بالعمل العوضُ المعیّن لا اُجرة المثل ک «من ردّ عبدی فله نصفه» (1)فردّه من لا یعرفه. ولا بأس به. وعلی هذا فیصحّ جعله صبرة مشاهدة مجهولة المقدار، وحصّةً من نماء شجر علی عمله، وزرع کذلک، ونحوها.

والفرق بینه وبین «الشیء» و «المال» مقولیّتهما علی القلیل والکثیر المفضی إلی التنازع والتجاذب فلم یصحّ علی هذا الوجه، بخلاف ما لا یمنع من التسلیم، فإنّه أمر واحد لا یقبل الاختلاف، ومسمّاه لتشخّصه لا یقبل التعدّد، وقبوله للاختلاف قیمة بالزیادة والنقصان قد قدم علیه العامل کیف کان ویمکن التبرّع به، فإذا قدم علی العوض الخاصّ انتفی الغرر؛ لأنّه معیَّن فی حدّ ذاته.

[شروط الجاعل]

صوت

[*وجدانی فخر]

«ویشترط فی الجاعل الکمال» بالبلوغ والعقل «وعدم الحجر» لأنّه باذل لمالٍ (2)فیعتبر رفع الحجر عنه، بخلاف العامل، فإنّه یستحقّ الجعل وإن کان

[شماره صفحه واقعی : 80]

ص: 755


1- استحسنه العلّامة فی القواعد 2:216، والتحریر 4:441، وقال ولده فی الإیضاح 2:163: والأصحّ عندی الصحّة.
2- فی سوی (ع) : المال.

صبیّاً ممیّزاً بغیر إذن ولیّه، وفی غیر الممیّز والمجنون وجهان: من وقوع العمل المبذول علیه، ومن عدم القصد.

«ولو عیّن الجعالة لواحد وردّ غیره فهو متبرّع» بالعمل «لا شیء له» للتبرّع، ولا للمعیّن؛ لعدم الفعل «ولو شارک المعیَّن فإن قصد التبرّع علیه فالجمیع للمعیّن» لوقوع الفعل بأجمعه له «وإلّا» یقصد التبرّع علیه بأن أطلق أو قصد العمل لنفسه أو التبرّع علی المالک «فالنصف» للمعیّن خاصّة؛ لحصوله بفعلین: أحدهما مجعول له والآخر متبرَّع، فیستحقّ النصف بناءً علی قسمة العوض علی الرؤوس.

والأقوی بسطه علی عملهما، فیستحقّ المعیّن بنسبة عمله، قصر عن النصف أم زاد، وهو خیرة المصنّف فی الدروس (1)ومثله ما لو عمل معه المالک «ولا شیء للمتبرّع» .

[الجعالة الجائزة]

«وتجوز الجعالة من الأجنبیّ» فیلزمه المال، دون المالک إن لم یأمره به، ولو جعله من مال المالک بغیر إذنه فهو فضولیّ.

«ویجب علیه» أی علی الجاعل مطلقاً «الجُعل مع العمل المشروط» حیث یتعیّن، وإلّا فما ذُکر بدله.

«وهی جائزة من طرف العامل مطلقاً» قبل التلبّس بالعمل وبعده، فله الرجوع متی شاء، ولا یستحقّ شیئاً لما حصل منه من العمل قبل تمامه مطلقاً.

«وأمّا الجاعل فجائزة» من طرفه «قبل التلبّس» بالعمل «وأمّا بعده فجائزة بالنسبة إلی ما بقی من العمل» فإذا فسخ فیه انتفی عنه بنسبته من العوض

[شماره صفحه واقعی : 81]

ص: 756


1- الدروس 3:99.

«أمّا الماضی فعلیه اُجرته» وهذا فی الحقیقة لا یخرج عن کونها جائزة من قبله مطلقاً، فإنّ المراد بالعقد الجائز أو الإیقاع ما یصحّ فسخه لمن جاز من طرفه. وثبوت العوض لا ینافی جوازَه، کما أ نّها بعد تمام العمل یلزمها جمیع العوض مع أ نّها من العقود الجائزة. وکذا الوکالة بجعل بعد تمام العمل، واستحقاق الجعل لا یخرجها عن کونها عقداً جائزاً، فینبغی أن یقال: إنّها جائزة مطلقاً، لکن إذا کان الفسخ من المالک ثبت للعامل بنسبة ما سبق من العمل إلی المسمّی علی الأقوی. وقیل: اُجرة مثله (1).

وربما اُشکل ذلک فیما لو کانت علی ردّ ضالّة مثلاً ثمّ فسخ وقد صارت بیده، فإنّه لا یکاد یتحقّق للفسخ معنی حینئذٍ؛ إذ لا یجوز له ترکها، بل یجب تسلیمها إلی المالک أو من یقوم مقامه، فلا یتحقّق فائدة للفسخ حینئذٍ.

ویمکن دفعه بأنّ فائدة البطلان عدم سلامة جمیع العوض له علی هذا التقدیر، بل یستحقّ لما سبق بنسبته ویبقی له فیما بعد ذلک اُجرة المثل علی ما یعمله إلی أن یتسلّمه المالک وهو حفظه عنده ونحوه؛ إذ لا یجب علیه حینئذٍ ردّه إلی المالک، بل تمکینه منه إن کان قد علم بوصوله إلی یده، وإن لم یعلم وجب إعلامه.

[*وجدانی فخر]

«ولو» رجع المالک فیها قبل العمل، أو فی أثنائه و «لم یعلم العامل رجوعَه» حتّی أکمل العمل «فله کمال الاُجرة» ولو علم فی الأثناء فله بنسبة ما سلف قبل العلم. وینبغی أن یراد بالعلم ما یثبت به ذلک شرعاً لیشمل السماع من المالک، والشیاع المفید للعلم، وخبر العدلین، لا الواحد وإن حُکم به فی عزل الوکالة بنصّ خاصّ (2).

[شماره صفحه واقعی : 82]

ص: 757


1- قاله العلّامة فی التذکرة (الحجریّة) 2:288.
2- اُنظر الوسائل 13:286، الباب 2 من کتاب الوکالة، الحدیث الأوّل.

«ولو أوقع» المالک «صیغتین» للجعالة مختلفتین فی مقدار العوض أو فی بعض أوصافها «عمل بالأخیرة إذا سمعهما العامل» لأنّ الجعالة جائزة، فالثانیة رجوع عن الاُولی، سواء زادت أم نقصت «وإلّا» یسمعهما «فالمعتبر ما سمع» من الاُولی والأخیرة. ولو سمع الثانیة بعد الشروع فی العمل، فله من الاُولی بنسبة ما عمل إلی الجمیع (1)ومن الثانیة بنسبة الباقی.

[الکلام فی استحقاق الجعل ]

«وإنّما یستحقّ الجُعل علی الردّ بتسلیم المردود» إلی مالکه مع الإطلاق أو التصریح بالجعل علی إیصاله إلی یده «فلو جاء به إلی باب منزل المالک فهرب فلا شیء للعامل» لعدم إتمامه العمل الذی هو شرط الاستحقاق. ومثله ما لو مات قبل وصوله إلی یده وإن کان بداره. مع احتمال الاستحقاق هنا؛ لأنّ المانع من قبل اللّٰه تعالی، لا من قبل العامل. ولو کان الجعل علی إیصاله إلی البلد أو إلی منزل المالک استحقّ الجمیع بالامتثال.

«ولا یستحقّ الاُجرة إلّاببذل الجاعل» أی استدعائه الردّ، سواء کان مع بذل عوض أم لا «فلو ردّ بغیره کان متبرّعاً» لا عوض له مطلقاً، وکذا لو ردّ من

[شماره صفحه واقعی : 83]

ص: 758


1- هکذا ذکره جماعة من الأصحاب منهم المصنّف فی الدروس [ 3:100 ] فی مطلق فسخ المالک فی الأثناء، وکذا العلّامة فی أکثر کتبه [ القواعد 2:216، والمختلف 6:114، والتذکرة (الحجریّة) 2:288 ] مع حکمه بأنّ فسخ المالک فی الأثناء یوجب الرجوع إلی اُجرة المثل، وهذا لا یخلو من تناقض. نعم حکم فی التذکرة [ (الحجریّة) 2:288 ] بالرجوع إلی اُجرة المثل فی الموضعین؛ لأنّ الجعالة الثانیة بمنزلة فسخ الاُولی وهو متّجه. وإن کان القول باستحقاقه بالنسبة من المسمّی أوجه؛ لقدومهما علی ذلک، خصوصاً لو کانت اُجرة المثل أزید من المسمّی قیمةً. نعم، لو قیل بثبوت أقلّ الأمرین من اُجرة المثل ونسبة المسمّی کان وجهاً. (منه رحمه الله) .

لم یسمع الجعالة علی قصد التبرّع، أو بقصد یغایر ما بذله المالک جنساً أو وصفاً.

ولو ردّ بنیّة العوض مطلقاً (1)وکان ممّن یدخل فی عموم الصیغة أو إطلاقها، ففی استحقاقه قولان (2)منشؤهما: فعلُه متعلَّقَ الجعل مطابقاً لصدوره من المالک علی وجهٍ یشمله، وأ نّه عمل محترم لم یقصد به فاعله التبرّع وقد وقع بإذن الجاعل، فقد وُجِد المقتضی، والمانع لیس إلّاعدم علمه بصدور الجعل، ومثله یشکّ فی مانعیّته؛ لعدم الدلیل علیه، فیعمل المقتضی عمَلَه. ومن أ نّه بالنسبة إلی اعتقاده متبرّع؛ إذ لا عبرة بقصده من دون جَعل المالک، وعدمُ سماعه فی قوّة عدمه عنده.

وفصّل ثالث ففرّق بین من ردّ کذلک عالماً بأنّ العمل بدون الجعل تبرّع وإن قصد العامل العوض، وبین غیره؛ لأنّ الأوّل متبرّع محضاً، بخلاف الثانی (3).

واستقرب المصنّف الأوّل، والتفصیل متّجه.

مسائل [فی احکام الجعل ]

«کلّما لم یُعیَّن جُعل» إمّا لترکه أصلاً، بأن استدعی الردّ وأطلق، أو لذکره مبهماً کما سلف «فاُجرة المثل» لمن عمل مقتضاه سامعاً للصیغة غیر متبرّع بالعمل، إلّاأن یصرّح بالاستدعاء مجّاناً فلا شیء.

وقیل: لا اُجرة مع إطلاق الاستدعاء (4)والأوّل أجود. نعم لو کان العمل ممّا

[شماره صفحه واقعی : 84]

ص: 759


1- مماثل ما بذله المالک أو مغایره (هامش ر) .
2- القول بالاستحقاق للعلّامة فی التذکرة (الحجریّة) 2:286، وللفخر فی الإیضاح 2:162، والشهید فی الدروس 3:98. والقول بالعدم للعلّامة فی التحریر 4:441.
3- جامع المقاصد 6:190.
4- قاله المحقّق فی الشرائع 3:164، والعلّامة فی التحریر 4:443.

لا اُجرة له عادةً لقلّته فلا شیء للعامل، کمن أمر غیره بعمل من غیر أن یذکر اُجرة.

[*وجدانی فخر]

«إلّافی ردّ الآبق من المصر» الذی فیه مالکه إلیه «فدینار، و» فی ردّه «من غیره» سواء کان من مصر آخر أم لا «أربعة دنانیر» فی المشهور. ومستنده ضعیف (1).

ولو قیل بثبوت اُجرة المثل فیه کغیره کان حسناً. والمراد بالدینار علی القول به: الشرعی، وهو المثقال الذی کانت قیمته عشرة دراهم.

«والبعیر کذا» أی کالآبق فی الحکم المذکور، ولا نصّ علیه بخصوصه، وإنّما ذکره الشیخان (2)وتبعهما علیه جماعة (3)ویظهر من المفید أنّ به روایة؛ لأنّه قال: «بذلک ثبتت السنّة» وفی إلحاقه علی تقدیر ثبوت الحکم فی الآبق إشکال. ویقوی الإشکال لو قصرت قیمتهما عن الدینار والأربعة. وینبغی حینئذٍ أن یثبت علی المالک أقلّ الأمرین من قیمته والمقدّر شرعاً. ومبنی الروایة علی الغالب من زیادة قیمته عن ذلک کثیراً.

[شماره صفحه واقعی : 85]

ص: 760


1- والمستند: روایة مسمع بن عبد الملک عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام قال: إنّ النبیّ صلی الله علیه و آله جعل فی جعل الآبق دیناراً إذا وجد فی مصره، وإن وجد فی غیر مصره فأربعة دنانیر [ التهذیب 6:398، الحدیث 1203 مع اختلاف فی العبارة ] وعمل بها أکثر الأصحاب مع ضعف عظیم فی طریق الخبر بجماعة: منهم محمّد بن الحسن بن شمون وهو ضعیف جدّاً غالٍ وضّاع. ومنهم عبد اللّٰه بن عبد الرحمن الأصمّ وحاله کذلک وزیادة. ومنهم سهل بن زیاد وحاله مشهور. (منه رحمه الله) .
2- المقنعة:648-649، والنهایة:323.
3- مثل القاضی فی المهذّب 2:570، وابن حمزة فی الوسیلة:277، وابن إدریس فی السرائر 2:109، والکیدری فی إصباح الشیعة:329.

«ولو بذل جُعلاً» لمن ردّه واحداً کان أم أکثر «فردّه جماعة استحقّوه بینهم بالسویّة» ولو کان العمل غیر الردّ من الأعمال التی یمکن وقوعها أجمع من کلّ واحد منهم کدخول داره مع الغرض الصحیح فلکلٍّ ما عیّن.

«ولو جعل لکلّ من الثلاثة» جُعلاً «مغایراً» للآخرینَ، کأن جعل لأحدهما دیناراً وللآخر دینارین وللثالث ثلاثة «فردّوه، فلکلٍّ ثلثُ ما جعل له» ولو ردّه أحدهم فله ما عیّن له أجمع، ولو ردّه اثنان منهم فلکلٍّ منهما نصف ما عیّن له «ولو لم یسمّ لبعضهم» جعلاً مخصوصاً «فله ثلث اُجرة المثل» ولکلّ واحد من الآخرین ثلث ما عیّن له. ولو ردّه من لم یُسمّ له وأحدَهما فله نصف اُجرة مثله، وللآخر نصف ما سمّی له، وهکذا. . . «ولو کانوا أزید» من ثلاثة «فبالنسبة» أی لو ردّوه أجمع فلکلّ واحدٍ بنسبة عمله إلی المجموع من اُجرة المثل أو المسمّی.

«ولو اختلفا فی أصل الجعالة» بأن ادّعی العامل الجعل وأنکره المالک وادّعی التبرّع «حلف المالک» لأصالة عدم الجعل «وکذا» یحلف المالک لو اختلفا «فی تعیین الآبق» مع اتّفاقهما علی الجعالة، بأن قال المالک: إنّ المردود لیس هو المجعول وادّعاه العامل؛ لأصالة براءة ذمّته من المال الذی یدّعی العامل استحقاقَه.

«ولو اختلفا فی السعی، بأن قال المالک: حصل فی یدک قبل الجعل» - بفتح الجیم-وقال الرادّ: بل بعده «حلف» المالک أیضاً «للأصل» وهو براءة ذمّته من حقّ الجعالة، أو عدم تقدّم الجَعل علی حصوله فی یده، وإن کان الأصل أیضاً عدم تقدّم وصوله إلی یده علی الجَعل، إلّاأ نّه بتعارض الأصلین لا یثبت فی ذمّة المالک شیء. ومثله ما لو قال المالک: حصل فی یدک قبل علمک بالجَعل، أو من غیر سعی وإن کان بعد صدوره.

«وفی قدر الجُعل کذلک» یحلف المالک؛ لأصالة براءته من الزائد، ولأنّ

[شماره صفحه واقعی : 86]

ص: 761

العامل مدّعٍ للزائد والمالک منکر «فیثبت للعامل» بیمین المالک «أقلّ الأمرین من اُجرة المثل وممّا ادّعاه» لأنّ الأقلّ إن کان الاُجرة فقد انتفی ما یدّعیه العامل بیمین المالک، وإن کان ما یدّعیه العامل فلاعترافه بعدم استحقاق الزائد (1)وبراءة ذمّة المالک منه، والحال أ نّهما معترفان بأنّ عمله بجعل فی الجملة وأ نّه عمل محترم، فتثبت له الاُجرة إن لم ینتفِ بعضها بإنکاره

[*وجدانی فخر]

«إلّاأن یزید ما ادّعاه المالک» عن اُجرة المثل فتثبت الزیادة؛ لاعترافه باستحقاق العامل إیّاها والعامل لا ینکرها.

«وقال» الشیخ نجیب الدین «ابن نما رحمه الله (2): إذا حلف المالک» علی نفی ما ادّعاه العامل «ثبت ما ادّعاه» هو؛ لأصالة عدم الزائد واتّفاقِهما علی العقد المشخّص بالعوض المعیَّن وانحصاره فی دعواهما، فإذا حلف المالک علی نفی ما ادّعاه العامل ثبت مدّعاه، لقضیّة الحصر «وهو قویّ کمال الإجارة» إذا اختلفا فی قدره.

وقیل: یتحالفان (3)لأنّ کلّاً منهما مدّعٍ ومدّعی علیه، فلا ترجیح لأحدهما، فیحلف کلّ منهما علی نفی ما یدّعیه الآخر ویثبت الأقلّ کما مرّ.

والتحقیق: أنّ اختلافهما فی القدر إن کان مجرّداً عن التسمیة، بأن قال العامل: إنّی أستحقّ مئة من جهة الجعل الفلانی، فأنکر المالک وادّعی أ نّه خمسون فالقول قول المالک؛ لأنّه منکر محض والأصل براءته من الزائد، کما یقدّم قوله لو أنکر أصل الجَعل. ولا یتوجّه الیمین هنا من طرف العامل أصلاً.

[شماره صفحه واقعی : 87]

ص: 762


1- فی (ر) : بعدم استحقاقه للزائد.
2- وهو محمّد بن جعفر بن أبی البقاء هبة اللّٰه بن نما شیخ المحقّق الحلّی، ولا یوجد لدینا کتابه.
3- قاله العلّامة فی القواعد 2:218.

وإن قال: جعلت لی مئة، فقال: بل خمسین، ففیه الوجهان الماضیان فی الإجارة (1).

والأقوی تقدیم قول المالک أیضاً؛ لاتّفاقهما علی صدور الفعل بعوض واختلافهما فی مقداره خاصّة، فلیس کلّ منهما مدّعیاً لما ینفیه الآخر.

وإن کان اختلافهما فی جنس المجعول مع اختلافه بالقیمة، فادّعی المالک جعل شیء معیّن یساوی خمسین، وادّعی العامل جعل غیره ممّا یساوی مئتین، فالتحالف هنا متعیّن؛ لأنّ کلّاً منهما یدّعی ما ینکره الآخر، إلّاأنّ ذلک نشأ من اختلاف الجُعل جنساً أو وصفاً، لا من اختلافه قدراً، وإذا فرض اختلاف الجنس فالقول بالتحالف [ أولی ] (2)وإن تساویا قیمة. وإنّما ذکرنا اختلاف الجنس فی هذا القسم؛ لأنّ جماعة-کالمحقّق والعلّامة (3)-شرّکوا بینه وبین الاختلاف قدراً فی الحکم. ولیس بواضح.

ویبقی فی القول بالتحالف مطلقاً إشکال آخر، وهو فیما إذا تساوت الاُجرة وما یدّعیه المالک، أو زاد ما یدّعیه عنها، فإنّه لا وجه لتحلیف العامل بعد حلف المالک علی نفی الزائد الذی یدّعیه العامل؛ لثبوت ما حکم به من مدّعی المالک زائداً عن الاُجرة أو مساویاً باعترافه، فتکلیف العامل بالیمین حینئذٍ لا وجه له؛ لاعتراف المالک به، وإنّما یتوجّه لو زادت اُجرة المثل عمّا یدّعیه المالک، فیتوقّف إثبات الزائد من الاُجرة عمّا یدّعیه علی یمین المدّعی، وهو العامل.

[شماره صفحه واقعی : 88]

ص: 763


1- راجع الصفحة 30-31.
2- من مصحّحة (ر) .
3- اُنظر الشرائع 3:166، والقواعد 2:218، والتحریر 4:444.
کتاب الوصایا
اشارة

[شماره صفحه واقعی : 89]

ص: 764

[شماره صفحه واقعی : 90]

ص: 765

صوت

[*وجدانی فخر]

«کتاب الوصایا»

«وفیه فصول» :

الفصل «الأوّل» : «الوصیّة»
[تعریفها]

ماخوذه من وصی یصی، أو أوصی یوصی، أو وصّی یوصّی. وأصلها الوصل، وسمّی هذا التصرّف وصیّة لما فیه من وُصلة التصرّف فی حال الحیاة به بعد الوفاة، أو وُصلة القربة فی تلک الحال بها فی الحالة الاُخری.

وشرعاً: «تملیک عین أو منفعة أو تسلیط علی تصرّف بعد الوفاة» فالتملیک بمنزلة الجنس یشمل سائر التصرّفات المملّکة من البیع والوقف والهبة. وفی ذکر العین والمنفعة تنبیه علی متعلّقی الوصیّة. ویندرج فی «العین» الموجود منها بالفعل کالشجرة، والقوّة کالثمرة المتجدّدة. وفی «المنفعة» المؤبّدة والمؤقّتة والمطلقة. ویدخل فی «التسلیط علی التصرّف» الوصایة إلی الغیر بإنفاذ الوصیّة، والولایة علی من للموصی علیه ولایة. ویخرج ب «بعدیّة الموت» الهبةُ وغیرها من التصرّفات المنجَّزة فی الحیاة المتعلّقة بإحداهما والوکالةُ؛ لأنّها تسلیط علی التصرّف فی الحیاة.

[شماره صفحه واقعی : 91]

ص: 766

وینتقض فی عکسه بالوصیّة بالعتق فإنّه فکّ ملک، والتدبیر فإنّه وصیّة به عند الأکثر (1)والوصیّة بإبراء المدیون، وبوقف المسجد فإنّه فکّ ملک أیضاً، وبالوصیّة بالمضاربة والمساقاة، فإنّهما وإن أفادا ملک العامل الحصّة من الربح والثمرة علی تقدیر ظهورهما، إلّاأنّ حقیقتهما لیست کذلک، وقد لا یحصل ربح ولا ثمرة، فینتفی التملیک.

[الایجاب و القبول ]

صوت

[*وجدانی فخر]

«وإیجابها: أوصیت» لفلان بکذا «أو افعلوا کذا بعد وفاتی» هذا القید یحتاج إلیه فی الصیغة الثانیة خاصّة؛ لأنّها أعمّ ممّا بعد الوفاة. أمّا الاُولی فمقتضاها کون ذلک بعد الوفاة «أو لفلان بعد وفاتی» کذا، ونحو ذلک من الألفاظ الدالّة علی المعنی المطلوب.

«والقبول: الرضا» بما دلّ علیه الإیجاب، سواء وقع باللفظ أم بالفعل الدالّ علیه کالأخذ والتصرّف. وإنّما یفتقر إلیه فی من یمکن فی حقّه کالمحصور، لا غیره کالفقراء والفقهاء وبنی هاشم والمسجد والقنطرة، کما سیأتی (2).

واستفید من افتقارها إلی الإیجاب والقبول أ نّها من جملة العقود، ومن جواز رجوع الموصی ما دام حیّاً والموصی له کذلک ما لم یقبل بعد الوفاة - کما سیأتی-أ نّها من العقود الجائزة. وقد تلحق باللازمة علی بعض الوجوه (3)کما یعلم ذلک من القیود.

ولمّا کان الغالب علیها حکم الجواز لم یشترط فیها القبول اللفظی، ولا مقارنته للإیجاب، بل یجوز مطلقاً سواء «تأخّر» عن الإیجاب «أو قارن» .

[شماره صفحه واقعی : 92]

ص: 767


1- منهم الشیخ فی المبسوط 2:213، والقاضی فی المهذّب 2:59، والمحقّق فی المختصر النافع:238.
2- یأتی فی الصفحة 97.
3- کالردّ بعد القبول بعد وفاة الموصی حیث لا یقبل، وغیر ذلک ممّا سیأتی.

ویمکن أن یرید بتأخّره تأخّره عن الحیاة ومقارنته للوفاة. والأوّل أوفق بمذهب المصنّف؛ لأنّه یری جواز تقدیم القبول علی الوفاة (1)والثانی للمشهور (2).

ومبنی القولین علی أنّ الإیجاب فی الوصیّة إنّما یتعلّق بما بعد الوفاة؛ لأنّها تملیک أو ما فی حکمه بعدَ الموت، فلو قبل قبلَه لم یطابق القبول الإیجاب، وأنّ المتعلّق بالوفاة تمام الملک علی تقدیر القبول والقبض لا إحداث سببه، فإنّ الإیجاب جزء السبب فجاز أن یکون القبول کذلک وبالموت یتمّ، أو یجعل الموت شرطاً لحصول الملک بالعقد، کالبیع علی بعض الوجوه (3)وهذا أقوی. وتعلّق الإیجاب بالتملیک بعد الموت لا ینافی قبوله قبلَه؛ لأنّه قبوله بعدَه أیضاً.

وإنّما یصحّ القبول علی التقدیرین «ما لم یردّ» الوصیّة قبلَه «فإن ردّ» حینئذٍ لم یؤثّر القبول؛ لبطلان الإیجاب بردّه. نعم لو ردّ «فی حیاة الموصی جاز القبول بعد وفاته» إذ لا اعتبار بردّه السابق، حیث إنّ الملک لا یمکن تحقّقه حال الحیاة، والمتأخّر لم یقع بعدُ.

وهذا بمذهب من یعتبر تأخّر القبول عن الحیاة أوفق. أمّا علی تقدیر جواز تقدّمه (4)فی حال الحیاة فینبغی تأثیر الردّ حالتها أیضاً؛ لفوات أحد رکنی العقد حال اعتباره. بل یمکن القول بعدم جواز القبول بعد الردّ مطلقاً (5)لإبطاله الإیجاب

[شماره صفحه واقعی : 93]

ص: 768


1- الدروس 2:326.
2- ذهب إلیه ابن زهرة فی الغنیة:306، والعلّامة فی المختلف 6:338، والقواعد 2:444، والمحقّق الکرکی فی جامع المقاصد 10:11.
3- فإنّه لا یثمر الملک إلّابعد انقضاء مدّة الخیار علی رأی الشیخ، راجع الخلاف 3:22، المسألة 29.
4- فی سوی (ع) : تقدیمه.
5- ولو فی حیاة الموصی.

السابق، ولم یحصل بعد ذلک ما یقتضیها، کما لو ردّ المتّهب الهبة.

ولو فرّق بأنّ المانع هنا (1)انتفاء المقارنة بین القبول والإیجاب. قلنا: مثله فی ردّ الوکیل الوکالة، فإنّه لیس له التصرّف بعد ذلک بالإذن السابق وإن جاز تراخی القبول. وفی الدروس نسب الحکم بجواز القبول حینئذٍ بعد الوفاة إلی المشهور (2)مؤذناً بتمریضه، ولعلّ المشهور مبنیّاً (3)علی الحکم (4)المشهور السابق (5).

[*وجدانی فخر]

«وإن ردّ بعدَ الوفاة قبلَ القبول بطلت وإن قبض» اتّفاقاً؛ إذ لا أثر للقبض من دون القبول «وإن ردّ بعد القبول لم تبطل وإن لم یقبض» علی أجود القولین (6)لحصول الملک بالقبول فلا یُبطله الردّ، کردّ غیره من العقود المملّکة بعد تحقّقه، فإنّ زوال الملک بعد ثبوته یتوقّف علی وجود السبب الناقل ولم یتحقّق، والأصل عدمه.

وقیل: یصحّ الردّ بناءً علی أنّ القبض شرط فی صحّة الملک کالهبة، فتبطل بالردّ قبله (7).

[شماره صفحه واقعی : 94]

ص: 769


1- أی فی الهبة.
2- الدروس 2:296.
3- کذا فی المخطوطات، وفی (ر) : مبنیّ.
4- فی (ع) و (ف) : حکم.
5- وهو عدم جواز تقدیم القبول علی الوفاة.
6- ذهب إلیه المحقّق فی الشرائع 2:243، والعلّامة فی الإرشاد 1:457، والتذکرة (الحجریّة) 2:454، والقواعد 2:444، والمحقّق الثانی فی جامع المقاصد 10:13-14، والصیمری فی غایة المرام 2:416، وغیرهم.
7- قاله الشیخ فی المبسوط 4:33، وابن حمزة فی الوسیلة:377، ویحیی بن سعید الحلّی فی الجامع:499. وانظر للتفصیل مفتاح الکرامة 9:372.

ویضعّف ببطلان القیاس وثبوت حکمها بأمر خارج لا یقتضی المشارکة بمجرّده وأصالة عدم الزوال بذلک، واستصحاب حکم الملک ثابت.

«وینتقل حقّ القبول إلی الوارث» لو مات الموصیٰ له قبلَه، سواء مات فی حیاة الموصی أم بعدها علی المشهور، ومستنده روایة (1)تدلّ بإطلاقها علیه.

وقیل: تبطل الوصیّة بموته (2)لظاهر صحیحة أبی بصیر ومحمّد بن مسلم عن الصادق علیه السلام (3).

وفصّل ثالث فأبطلها بموته فی حیاته، لا بعدها (4).

والأقوی البطلان مع تعلّق غرضه بالمورّث، وإلّا فلا. وهو مختار المصنّف فی الدروس (5)ویمکن الجمع به بین الأخبار لو وجب (6).

[شماره صفحه واقعی : 95]

ص: 770


1- متن الروایة أ نّه علیه السلام سئل عن رجلٍ أوصی لرجلٍ فمات الموصیٰ له قبل الموصی، قال: لیس بشیء. ومثلها موثّقة منصور بن حازم عنه علیه السلام [ الوسائل 13:410، الباب 30 من کتاب الوصایا، الحدیث 4 و 5 ]. (منه رحمه الله) .
2- نسبه العلّامة إلی الإسکافی ونفی عنه البأس فی المختلف 6:408، والتذکرة (الحجریّة) 2:453.
3- الوسائل 13:410، الباب 30 من أبواب أحکام الوصایا، الحدیث 4.
4- وهو المنقول فی الدروس 2:297، والتنقیح الرائع 2:383، عن المحقّق. وانظر النهایة ونکتها 3:165-167.
5- الدروس 2:297.
6- أشار بقوله: «لو وجب» إلی أنّ فی طریق الروایة الاُولی [ المتقدّمة فی الهامش رقم 1، الحدیث 4 ] محمّد بن قیس، وهو مشترک بین الثقة وغیره، فلا عبرة بها وإن اشتهرت، فلا تعارض الصحیح. وما قیل من احتمال الصحیحة لغیر المطلوب من الصحّة فلا تعارض الاُولی، مردودٌ بأنّ ظاهرها ذلک فلا تعارضها الاُولی تأمّل. (منه رحمه الله) .

ثمّ إن کان موته قبل موت الموصی لم تدخل العین فی ملکه، وإن کان بعدَه ففی دخولها وجهان مبنیّان علی أنّ القبول هل هو کاشف عن سبق الملک من حین الموت، أم ناقل له من حینه، أم الملک یحصل للموصی له بالوفاة متزلزلاً ویستقرّ بالقبول؟ أوجه تأتی.

وتظهر الفائدة فیما لو کان الموصیٰ به ینعتق علی الموصیٰ له المیّت لو ملکه.

«وتصحّ» الوصیّة «مطلقة» غیر مقیّدة بزمان أو وصف «مثل ما تقدّم» من قوله: «أوصیت» أو «افعلوا کذا بعد وفاتی» أو «لفلان بعد وفاتی» «ومقیّدة، مثل» افعلوا «بعد وفاتی فی سنة کذا، أو (1)فی سفر کذا، فیتخصّص» بما خصّصه من السَنَة أو السفر ونحوهما، فلو مات فی غیرها أو غیره بطلت الوصیّة؛ لاختصاصها بمحلّ القید فلا وصیّة بدونه.

[*وجدانی فخر]

«وتکفی الإشارة» الدالّة علی المراد قطعاً فی إیجاب الوصیّة «مع تعذّر اللفظ» لخرس، واعتقال لسانٍ بمرض ونحوه «وکذا» تکفی «الکتابة» کذلک «مع القرینة» الدالّة قطعاً علی قصد الوصیّة بها، لا مطلقاً؛ لأنّها أعمّ.

ولا تکفیان مع الاختیار وإن شوهد کاتباً أو علم خطّه أو عمل الورثة ببعضها-خلافاً للشیخ فی الأخیر (2)-أو قال: «إنّه بخطّی وأنا عالم به» أو «هذه وصیّتی فاشهدوا علیّ بها» ونحو ذلک، بل لا بدّ من تلفّظه به أو قراءته علیه واعترافه بعد ذلک؛ لأنّ الشهادة مشروطة بالعلم وهو منفیّ هنا. خلافاً لابن الجنید حیث اکتفی به مع حفظ الشاهد له عنده (3).

[شماره صفحه واقعی : 96]

ص: 771


1- فی (ع) ونسخة (ق) من المتن بدل «أو» : و.
2- النهایة:621-622.
3- اُنظر المختلف 7:517.

والأقوی الاکتفاء بقراءة الشاهد له مع نفسه مع اعتراف الموصی بمعرفته ما فیه وأ نّه موصی (1)به. وکذا القول فی المقرّ.

«والوصیّة للجهة العامّة مثل الفقراء» والفقهاء وبنی هاشم «والمساجد والمدارس لا تحتاج إلی القبول» لتعذّره إن اُرید من الجمیع، واستلزامه الترجیح من غیر مرجّح إن اُرید من البعض. ولا یفتقر إلی قبول الحاکم أو منصوبه وإن أمکن کالوقف.

وربما قیل فیه بذلک (2)ولکن لا قائل به هنا. ولعلّ مجال الوصیّة أوسع، ومن ثَمّ لم یشترط فیها التنجیز ولا فوریّة القبول ولا صراحة الإیجاب ولا وقوعه بالعربیّة مع القدرة.

[*وجدانی فخر]

«والظاهر أنّ القبول کاشف عن سبق الملک» للموصی له «بالموت» لا ناقل له من حینه؛ إذ لولاه لزم بقاء الملک بعد الموت بغیر مالک؛ إذ المیّت لا یملک؛ لخروجه به عن أهلیّته کالجمادات وانتقال ماله عنه، ولا الوارث، لظاهر قوله تعالی: (مِنْ بَعْدِ وَصِیَّةٍ یُوصِی بِهٰا أَوْ دَیْنٍ) (3)فلو لم ینتقل إلی الموصی له لزم خلوّه عن المالک؛ إذ لا یصلح لغیر من ذکر.

ووجه الثانی أنّ القبول معتبر فی حصول الملک، فهو إمّا جزء السبب أو شرط-کقبول البیع-فیمتنع تقدّم الملک علیه. وکونها من جملة العقود یرشد إلی أنّ القبول جزء السبب الناقل للملک والآخر الإیجاب، کما یستفاد من تعریفهم

[شماره صفحه واقعی : 97]

ص: 772


1- فی (ر) : یوصی.
2- لم نعثر علی القائل به بتّاً، نعم فی جامع المقاصد 9:12-بعد أن نسب المیل إلی الاشتراط إلی العلّامة فی التذکرة-قال: ولا ریب أ نّه أولی.
3- النساء:11.

العقود بأ نّها «الألفاظ الدالّة علی نقل الملک علی الوجه المناسب له» (1)وهو العین فی البیع والمنفعة فی الإجارة، ونحو ذلک، فیکون الموت شرطاً فی انتقال الملک، کما أنّ الملک للعین والعلم بالعوضین شرط فیه. فإن اجتمعت الشرائط قبل تمام العقد بأن کان مالکاً للمبیع تحقّقت ثمرته به (2)وإن تخلّف بعضها، فقد یحصل منه بطلانه کالعلم بالعوض، وقد تبقی موقوفة علی ذلک الشرط، فإذا حصل تحقّق تأثیر السبب الناقل وهو العقد، کإجازة المالک فی عقد الفضولی، والموت فی الوصیّة. فالانتقال حصل بالعقد، لکنّه موقوف علی الشرط المذکور، فإذا تأخّر قبول الوصیّة کان الملک موقوفاً علیه، والشرط-وهو الموت-حاصل (3)قبلَه، فلا یتحقّق الملک قبلَ القبول.

ویشکل بأنّ هذا لو تمّ یقتضی أنّ قبول الوصیّة لو تقدّم علی الموت حصل الملک به حصولاً متوقّفاً علی الشرط وهو الموت، فیکون الموت کاشفاً عن حصوله بعد القبول کإجازة المالک بعد العقد، والقائل بالنقل لا یقول بحصول الملک قبل الموت مطلقاً (4).

فتبیّن أنّ الموت شرط فی انتقال الملک، بل حقیقة الوصیّة التملیک بعده، کما عُلم من تعریفها. فإن تقدّم القبول توقّف الملک علی الموت، وإن تأخّر عنه فمقتضی حکم العقد عدم تحقّقه بدون القبول، فیکون تمام الملک موقوفاً علی الإیجاب والقبول والموت. وبالجملة فالقول بالکشف متوجّه لولا مخالفة ما عُلم

[شماره صفحه واقعی : 98]

ص: 773


1- الوسیلة:238، والمختلف 5:51، والشرائع 2:13.
2- یعنی تحصل ثمرة العقد-وهو النقل-بالقبول.
3- فی (ف) و (ش) : حاصلاً.
4- سواء تقدّم القبول أو لا.

من حکم العقد.

[شروط الوصی ]

«ویشترط فی الموصی الکمال» بالبلوغ والعقل ورفع الحجر. «وفی وصیّة من بلغ عشراً قول مشهور» بین الأصحاب مستند (1)إلی روایات متظافرة (2)بعضها صحیح (3)إلّاأ نّها مخالفة لاُصول المذهب وسبیل الاحتیاط.

[*وجدانی فخر]

«أمّا المجنون والسکران ومن جرح نفسه بالمهلک فالوصیّة» من کلّ منهم «باطلة» أمّا الأوّلان فظاهر، لانتفاء العقل ورفع القلم. وأمّا الأخیر فمستنده صحیحة أبی ولّاد عن الصادق علیه السلام: «فإن کان أوصی بوصیّة بعدما أحدث فی نفسه من جراحة أو قتل لعلّه یموت لم تجز وصیّته» (4)ولدلالة هذا الفعل علی سفهه؛ ولأ نّه فی حکم المیّت فلا تجری علیه الأحکام الجاریة علی الحیّ، ومن ثمَّ لا تقع علیه الذکاة لو کان قابلاً لها.

وقیل: تصحّ وصیّته مع ثبات عقله کغیره (5)وهو حسن، لولا معارضة النصّ المشهور (6)وأمّا دلالة الفعل علی سفهه فغیر واضح. وأضعف منه کونه فی حکم المیّت، فإنّه غیر مانع من التصرّف مع تیقّن رشده.

وموضع الخلاف ما إذا تعمّد الجَرح، فلو وقع منه سهواً أو خطأً لم تمتنع (7)

[شماره صفحه واقعی : 99]

ص: 774


1- فی (ف) و (ر) : مستنداً.
2- اُنظر الوسائل 13:428-430، الباب 44 من أبواب أحکام الوصایا، الحدیث 2-7.
3- مثل الروایة الثانیة والثالثة من التخریج السابق. راجع المسالک 6:140.
4- الوسائل 13:441، الباب 52 من أبواب أحکام الوصایا.
5- قاله ابن إدریس فی السرائر 3:197.
6- الظاهر أنّ الروایة [ روایة أبی ولّاد ] صحیحة والمشهور العمل بها ولا وجه للعدول عنها. (منه رحمه الله) .
7- فی (ش) و (ر) : لم یُمنع.

وصیّته إجماعاً.

«و» یشترط «فی الموصی له الوجود» حالة الوصیّة «وصحّة التملّک، فلو أوصی للحمل اعتبر» وجوده حالَ الوصیّة «بوضعه لدون ستّة أشهر منذ حین (1)الوصیّة» فیعلم بذلک کونه موجوداً حالتَها «أو بأقصی» مدّة «الحمل» فما دون «إذا لم یکن هناک زوج ولا مولی» فإن کان أحدهما لم تصحّ؛ لعدم العلم بوجوده عندها، وأصالة عدمه؛ لإمکان تجدّده بعدها. وقیام الاحتمال مع عدمهما بإمکان الزنا والشبهة مندفع بأنّ الأصل عدم إقدام المسلم علی الزنا کغیره من المحرّمات وندور الشبهة. ویشکل الأوّل (2)لو کانت کافرة حیث تصحّ الوصیّة لحملها.

وربما قیل علی تقدیر وجود الفراش باستحقاقه بین الغایتین (3)عملاً بالعادة الغالبة من الوضع لأقصاهما (4)أو ما قاربها.

وعلی کلّ تقدیر فیشترط انفصاله حیّاً، فلو وضعته میّتاً بطلت. ولو مات بعد انفصاله حیّاً کانت لوارثه. وفی اعتبار قبوله هنا وجه قویّ؛ لإمکانه منه، بخلاف الحمل. وقیل: یعتبر قبول ولیّه (5)ثمّ إن اتّحد فهی له، وإن تعدّد قُسِّم الموصی به علی العدد بالسویة، وإن اختلفوا بالذکوریّة والاُنوثیّة.

[شماره صفحه واقعی : 100]

ص: 775


1- فی (ع) و (ش) : من حین. وفی (ق) من المتن مثل ما أثبتناه، ولم ترد کلمة «حین» فی (س) .
2- یعنی أصل عدم إقدام المسلم علی الزنا.
3- لم نعثر علی القائل به صریحاً، نعم نسبه فی التنقیح الرائع 2:369، إلی إطلاق المحقّق فی المختصر والشرائع. اُنظر المختصر:163، والشرائع 2:255.
4- فی مصحّحة (ش) : لأقصاه.
5- قاله ابن إدریس فی السرائر 3:212.
[من تصح له الوصیة]

«ولو أوصی للعبد لم یصحّ» سواء کان قنّاً أم مدبَّراً أم اُمَّ ولد، أجاز مولاه أم لا؛ لأنّ العبد لا یملک بتملیک سیّده، فبتملیک غیره أولی، ولروایة عبد الرحمن ابن الحجّاج عن أحدهما علیهما السلام قال: «لا وصیّة لمملوک» (1)ولو کان مکاتباً مشروطاً أو مطلقاً لم یؤدّ شیئاً ففی جواز الوصیّة له قولان (2)من أ نّه فی حکم المملوک حیث لم یتحرّر منه شیء، ولروایة محمّد بن قیس عن الباقر علیه السلام (3)ومن انقطاع سلطنة المولی عنه، ومن ثَمَّ جاز اکتسابه، وقبول الوصیّة نوع منها. والصحّة مطلقاً أقوی، والروایة لا حجّة فیها (4).

«إلّاأن یکون» العبد الموصی له «عبدَه» أی عبد الموصی «فتُصرف» الوصیّة «إلی عتقه» فإن ساواه عُتق أجمع وإن نقص عُتق بحسابه «وإن زاد المال عن ثمنه فله» الزائد. ولا فرق فی ذلک بین القنّ وغیره، ولا بین المال المشاع والمعیَّن علی الأقوی. ویحتمل اختصاصه بالأوّل، لشیوعه فی جمیع المال وهو من جملته فیکون کعتق جزء منه، بخلاف المعیَّن،

[شماره صفحه واقعی : 101]

ص: 776


1- الوسائل 13:466، الباب 78 من أبواب أحکام الوصایا، الحدیث 2.
2- القول بالجواز للمفید فی المقنعة:677، والدیلمی فی المراسم:207، والشهید فی الدروس 2:251، وقوّاه الفاضل المقداد فی التنقیح 2:372. والقول بعدمه للشیخ فی النهایة:610، والحلّی فی السرائر 3:199، ویحیی بن سعید فی الجامع:495، والمحقّق فی الشرائع 2:253، وغیرهم. وراجع للتفصیل مفتاح الکرامة 9:399.
3- الوسائل 13:468، الباب 80 من أبواب أحکام الوصایا، وفیه حدیث واحد.
4- إمّا لاشتراک محمّد بن قیس الذی یروی عن الباقر علیه السلام بین الثقة وغیره، أو لأنّها واقعة حالٍ فلا یعمّ؛ لأنّه یسأله عن مکاتبٍ کانت تحته امرأة حرّة، فأوصت له عند موتها بوصیّةٍ فقال أهل المیراث: لا نجیز وصیّتها، إنّه مکاتبٌ لم یُعتق ولا یرث، فقضی أ نّه یرث بحساب ما اُعتق منه ویجوز له من الوصیّة بحساب ما اُعتق منه. . . الحدیث (منه رحمه الله) .

ولا بین أن تبلغ قیمته ضعف الوصیّة وعدمه. وقیل: تبطل فی الأوّل (1)استناداً إلی روایة (2)ضعیفة.

[*وجدانی فخر]

«وتصحّ الوصیّة للمشقَّص» وهو الذی عُتق منه شِقص-بکسر الشین - وهو الجزء «بالنسبة» أی بنسبة ما فیه من الحرّیة. والمراد به مملوک غیر السیّد، أمّا هو فتصحّ فی الجمیع بطریق أولی.

«ولاُمّ الولد» أی اُمّ ولد الموصی؛ لأنّها فی حیاته من جملة ممالیکه، وإنّما خصّها لیترتّب (3)علیها قوله: «فتعتق من نصیبه» أی نصیب ولدها «وتأخذ الوصیّة» لصحیحة أبی عبیدة عن الصادق علیه السلام (4)ولأنّ الترکة تنتقل من حین الموت إلی الوارث فیستقرّ ملک ولدها علی جزءٍ منها فتعتق علیه وتستحقّ الوصیّة. والوصیّة للمملوک وإن لم تتوقّف علی القبول فینتقل إلی ملک الموصی له بالموت، إلّاأنّ تنفیذها یتوقّف علی معرفة القیمة ووصول الترکة إلی الوارث، بخلاف ملک الوارث. وقیل: تعتق من الوصیّة، فإن ضاقت فالباقی من نصیب ولدها (5)لتأخّر الإرث عن الوصیّة والدین بمقتضی الآیة (6)

[شماره صفحه واقعی : 102]

ص: 777


1- قاله المفید فی المقنعة:676، والشیخ فی النهایة:610، والقاضی فی المهذّب 2:107.
2- اُنظر الوسائل 13:367، الباب 11 من أبواب أحکام الوصایا، الحدیث 10. والروایة ضعیفة بالحسن (الحسن بن صالح) فإنّ حاله فی الزیدیّة مشهور. راجع المسالک 6:224-225.
3- فی (ش) : لیرتّب.
4- الوسائل 13:470، الباب 82 من أبواب أحکام الوصایا، الحدیث 4.
5- قاله ابن إدریس فی السرائر 3:200، والعلّامة فی الإرشاد 1:458، والتحریر 3:368، والقواعد 2:449، ونسبه فی المهذّب البارع 3:109، إلی المشهور.
6- النساء:11 و 12.

ولظاهر الروایة (1).

«والوصیّة لجماعة تقتضی التسویة» بینهم فیها، ذکوراً کانوا أم إناثاً أم مختلفین، وسواء کانت الوصیّة لأعمامه وأخواله أم لغیرهم علی الأقوی «إلّامع التفضیل» فیتّبع شرطه، سواء جعل المفضَّل الذکر أم الاُنثی.

«ولو قال: علی کتاب اللّٰه، فللذکر ضعف الاُنثی» لأنّ ذلک حکم الکتاب فی الإرث، والمتبادر منه هنا ذلک.

«والقرابة: من عرف بنسبه» عادةً؛ لأنّ المرجع فی الأحکام إلی العرف حیث لا نصّ، وهو دالّ علی ذلک. ولا یکفی مطلق العلم بالنسب کما یتّفق ذلک فی الهاشمیّین، ونحوه ممّن یُعرف نسبه مع بُعده الآن مع انتفاء القرابة عرفاً. ولا فرق بین الوارث وغیره، ولا بین الغنیّ والفقیر، ولا بین الصغیر والکبیر، ولا بین الذکر والاُنثی.

وقیل: ینصرف إلی أنسابه الراجعین إلی آخر أب واُمّ له فی الإسلام، لا مطلق الأنساب (2)استناداً إلی قوله صلی الله علیه و آله: «قطع الإسلام أرحام الجاهلیّة» (3)فلا یُرتقی إلی آباء الشرک وإن عُرفوا بالنسب.

وکذا لا یُعطی الکافر وإن انتسب إلی مسلم؛ لقوله تعالی عن ابن نوح: (إِنَّهُ

[شماره صفحه واقعی : 103]

ص: 778


1- أی الروایة السابقة عن أبی عبیدة، فإنّه قال فیها: تعتق من ثلث المیّت وتُعطی ما أوصی لها به. وفی ظاهرها تدافع ولکن ورد فیها أ نّها تعتق من نصیب ابنها وتعطی من ثلثه ما أوصی لها به [ الوسائل 13:470، الباب 82 من أبواب أحکام الوصایا، الحدیث 4 ] (منه رحمه الله) .
2- قاله المفید فی المقنعة:675، والشیخ فی النهایة:614.
3- لم نعثر علیه فی الجوامع الحدیثیّة.

لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ) (1)ودلالتهما علی ذلک ممنوعة مع تسلیم سند الأوّل.

«والجیران لمن یلی داره إلی أربعین ذراعاً» من کلّ جانب علی المشهور. والمستند (2)ضعیف. وقیل: إلی أربعین داراً (3)استناداً إلی روایة عامّیّة (4).

والأقوی الرجوع فیهم إلی العرف. ویستوی [ فیه ] (5)مالک الدار ومستأجرها ومستعیرها، وغاصبها علی الظاهر. ولو انتقل منها إلی غیرها اعتبرت الثانیة. ولو غاب لم یخرج عن الحکم ما لم تطل الغیبة بحیث یخرج عرفاً. ولو تعدّدت دور الموصی وتساوت فی الاسم عرفاً استحقّ جیران کلّ واحدة، ولو غلب أحدها اختصّ. ولو تعدّدت دور الجار واختلفت فی الحکم اعتبر إطلاق اسم «الجار» علیه عرفاً کالمتّحد. ویحتمل اعتبار الأغلب سکنی فیها.

وعلی اعتبار الأذرع ففی استحقاق ما کان علی رأس الغایة وجهان، أجودهما الدخول. وعلی اعتبار الدور قیل: یقسَّم علی عددها، لا علی عدد

[شماره صفحه واقعی : 104]

ص: 779


1- هود:46.
2- قال الشارح فی المسالک 5:343: الثانی (أربعون ذراعاً) قول الأکثر ومنهم الشیخان وأتباعهما وابن إدریس والشهید ومال إلیه العلّامة فی التحریر ومع ذلک لم نقف علی مستند خصوصاً لمثل ابن إدریس الذی لا یعول فی مثل ذلک علی الأخبار الصحیحة ونحوها. . .
3- نسبه فی الإیضاح 2:386، وغایة المرام 2:371، وجامع المقاصد 9:45 إلی بعض الأصحاب. ولکن لم نعثر علیه بعینه، نعم نسبه فی مفتاح الکرامة 9:59 إلی خیرة الدروس، ولکنّه سهو منه قدس سره. اُنظر الدروس 2:273 و 308.
4- روتها عائشة عن النبیّ صلی الله علیه و آله أ نّه قال: الجار إلی أربعین داراً [ کنز العمّال 9:52، الحدیث 24895. وراجع الوسائل 8:491-492، الباب 90 من أحکام العشرة ]. (منه رحمه الله) .
5- لم یرد فی المخطوطات.

سکّانها ثمّ تقسَّم حصّة کلّ دار علی عدد سکّانها (1)ویحتمل القسمة علی عدد السکّان مطلقاً (2)وعلی المختار فالقسمة علی الرؤوس مطلقاً.

[*وجدانی فخر]

«وللمَوالی» أی موالی الموصی واللام عوض عن المضاف إلیه «تحمل علی العتیق» بمعنی المفعول «والمعتِق» بالبناء للفاعل علی تقدیر وجودهما، لتناول الاسم لهما کالإخوة (3)ولأنّ الجمع المضاف یفید العموم فیما یصلح له. «إلّامع القرینة» الدالّة علی إرادة أحدهما خاصّة، فیختصّ به بغیر إشکال، کما أ نّه لو دلّت علی إرادتهما معاً تناولتهما بغیر إشکال، وکذا لو لم یکن له مَوالٍ إلّا من إحدی الجهتین (4).

«وقیل: تبطل» مع عدم قرینة تدلّ علی إرادتهما أو أحدهما (5)لأنّه لفظ مشترک، وحمله علی معنییه مجاز؛ لأنّه موضوع لکلّ منهما علی سبیل البدل، والجمع تکریر الواحد فلا یتناول غیر صنف واحد، والمعنی المجازی لا یصار إلیه عند الإطلاق؛ وبذلک یحصل الفرق بینه وبین الإخوة؛ لأنّه لفظ متواطئ لا مشترک؛ لأ نّه موضوع لمعنی یقع علی المتقرّب بالأب وبالاُمّ وبهما. وهذا أقوی.

«و» الوصیّة «للفقراء تنصرف إلی فقراء ملّة الموصی» لا مطلق الفقراء وإن کان جمعاً معرّفاً مفیداً للعموم، والمخصِّص شاهد الحال الدالّ علی عدم إرادة فقراء غیر ملّته ونحلته «ویدخل فیهم المساکین إن جعلناهم

[شماره صفحه واقعی : 105]

ص: 780


1- لم نعثر علیه.
2- سواء وافقت حصّةُ کلّ واحد منهم حصَّتَه علی تقدیر القسمة علی الدور أم لا.
3- فإنّها تتناول الإخوة من الأب ومن الاُمّ ومنهما.
4- یعنی العتیق والمُعتِق.
5- قاله العلّامة فی المختلف 6:326، والقواعد 2:400 و 451.

مساوین» لهم فی الحال بأن جعلنا اللفظین بمعنی واحد، کما ذهب إلیه بعضهم (1)«أو أسوأ» حالاً کما هو الأقوی «وإلّا فلا» یدخلون؛ لاختلاف المعنی، وعدم دلالة دخول الأضعف علی دخول الأعلی، بخلاف العکس.

وذکر جماعة من الأصحاب أنّ الخلاف فی الأسوأ والتساوی إنّما هو مع اجتماعهما کآیة الزکاة، أمّا مع انفراد أحدهما خاصّة فیشمل الآخر إجماعاً (2)وکأنّ المصنّف لم تثبت عنده هذه الدعوی «وکذا» القول «فی العکس» بأن أوصی للمساکین، فإنّه یتناول الفقراء علی القول بالتساوی أو کون الفقراء أسوأ حالاً، وإلّا فلا. وعلی ما نقلناه عنهم یدخل کلّ منهما فی الآخر هنا مطلقاً.

[شماره صفحه واقعی : 106]

ص: 781


1- قاله المحقّق فی الشرائع 1:195.
2- قاله ابن إدریس فی السرائر 1:456، والعلّامة فی المختلف 3:198، ونهایة الإحکام 2:379، والتحریر 2:401، والصیمری فی غایة المرام 1:263، وغیرهم، ولکن لم نعثر فیها وفی غیرها علی الإجماع، نعم ادّعی فی النهایة عدم الخلاف.
«الفصل الثانی» : «فی متعلّق الوصیّة»

صوت

[*وجدانی فخر]

«وهو کلّ مقصود» للتملّک عادةً «یقبل النقل» عن الملک من مالکه إلی غیره، فلا تصحّ الوصیّة بما لیس بمقصود کذلک، إمّا لحقارته کفضلة الإنسان، أو لقلّته کحبّة الحنطة وقشر الجوزة، أو لکون جنسه لا یقبل الملک کالخمر والخنزیر، ولا بما لا یقبل النقل کالوقف واُمّ الولد.

«ولا یشترط کونه معلوماً» للموصی ولا للموصی له ولا مطلقاً «ولا موجوداً» بالفعل «حال الوصیّة» بل یکفی صلاحیّته للوجود عادة فی المستقبل.

«فتصحّ الوصیّة بالقسط والنصیب وشبهه» کالحظّ والقلیل والکثیر والجزیل «ویتخیّر الوارث» فی تعیین ما شاء إذا لم یعلم من الموصی إرادة قدر معیَّن أو أزید ممّا عیّنه الوارث.

«أمّا الجزء: فالعُشر» لحسنة أبان بن تغلب عن الباقر علیه السلام متمثّلاً بالجبال العشرة التی جعل علی کلّ واحد منها جزءاً من الطیور الأربعة (1).

[شماره صفحه واقعی : 107]

ص: 782


1- الوسائل 13:443، الباب 54 من أبواب أحکام الوصایا، الحدیث 4.

«وقیل: السُبع (1)» لصحیحة البزنطی عن أبی الحسن علیه السلام متمثّلاً بقوله تعالی: (لَهٰا سَبْعَةُ أَبْوٰابٍ لِکُلِّ بٰابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ (2)ورُجّح (3)الأوّل بموافقته للأصل. ولو أضافه إلی جزءٍ آخر-کالثلث-فعُشره؛ لصحیحة عبد اللّٰه بن سنان عن الصادق علیه السلام وتمثّل أیضاً بالجبال (4)وهو مرجّح آخر.

«والسهم: الثُمن» لحسنة صفوان عن الرضا علیه السلام (5)ومثله روی السکونی عن الصادق علیه السلام معلّلاً بآیة أصناف الزکاة الثمانیة (6)وأنّ النبیّ صلی الله علیه و آله قسّمها علی ثمانیة أسهم (7).

ولا یخفی أنّ هذه التعلیلات لا تصلح للعلّیّة، وإنّما ذکروها علیهم السلام علی وجه التقریب والتمثیل.

وقیل: السهم العُشر، استناداً إلی روایة (8)ضعیفة.

[شماره صفحه واقعی : 108]

ص: 783


1- قاله المفید فی المقنعة:673، والشیخ فی النهایة:613، والخلاف 4:139، المسألة 7 من الوصایا، وابن إدریس فی السرائر 3:187 و 207، وابن سعید فی الجامع للشرائع:495، وغیرهم.
2- الوسائل 13:447، الباب 54 من أبواب الوصایا، الحدیث 12، والآیة فی سورة الحجر: 44.
3- رجّحه العلّامة فی المختلف 6:349.
4- الوسائل 13:442-443، الباب 54 من أبواب أحکام الوصایا، الحدیث 2.
5- الوسائل 13:448، الباب 55 من أبواب أحکام الوصایا، الحدیث 2 و 3.
6- الوسائل 13:448، الباب 55 من أبواب أحکام الوصایا، الحدیث 2 و 3.
7- المصدر السابق: ذیل الحدیث 2.
8- لم نعثر علی القائل، وأمّا الروایة فهی الحدیث 4 من المصدر السابق. والظاهر أنّ ضعفها بطلحة بن زید الواقع فی سندها فهو بتری، والبتریّة فرقة من الزیدیّة لا یعتدّ بروایتهم. راجع المسالک 12:341 و 14:13.

وقیل: السُدس؛ لما روی عن النبیّ صلی الله علیه و آله أ نّه أعطاه لرجل اُوصی له بسهم (1). وقیل: إنّ فی کلام العرب أنّ السهم سُدس (2)ولم یثبت.

«والشیء: السُدس» ولا نعلم فیه خلافاً.

وقیل: إنّه إجماع (3)وبه نصوص (4)غیر معلّلة.

«و» حیث لم یشترط فی الموصی به کونه موجوداً بالفعل «تصحّ الوصیّة بما ستحمله الأمة أو الشجرة» إمّا دائماً أو فی وقت مخصوص کالسنة المستقبلة «وبالمنفعة» کسکنی الدار مدّة معیّنة أو دائماً. ومنفعة العبد کذلک وشبهه وإن استوعبت قیمة العین.

«ولا تصحّ الوصیّة بما لا یقبل النقل، کحقّ القصاص وحدّ القذف والشفعة» فإنّ الغرض من الأوّل تشفّی الوارث باستیفائه فلا یتمّ الغرض بنقله إلی غیره، ومثله حدّ القذف، والتعزیر للشتم. وأمّا الشفعة فالغرض منها دفع الضرر عن الشریک بالشرکة ولا حظّ للموصی له فی ذلک. نعم لو اُوصی له بالشِقص والخیار معاً لم تبعد الصحّة؛ لأنّ الوصیّة بالمال والخیار تابع، ونفعه ظاهر مقصود، وکذا غیرها من الخیار.

[*وجدانی فخر]

«وتصحّ» الوصیّة «بأحد الکلاب الأربعة» والجرْو (5)القابل للتعلیم؛

[شماره صفحه واقعی : 109]

ص: 784


1- قاله الشیخ فی الخلاف 4:140، المسألة 9 من کتاب الوصایا، والمبسوط 4:8، ولم نعثر علی الروایة فی المجامیع الحدیثیّة، نعم أورده الشیخ فی الخلاف نفس الموضع.
2- قاله العلّامة فی التذکرة (الحجریّة) 2:496.
3- قاله السیّد ابن زهرة فی الغنیة:308.
4- اُنظر الوسائل 13:450، الباب 56 من أبواب أحکام الوصایا، الحدیث الأوّل وذیله.
5- بتثلیث الجیم: صغیر کلّ شیء حتّی الرمّان والبطّیخ، وغُلب علی ولد الکلب والأسد.

لکونها مالاً مقصوداً «لا بالخنزیر، وکلب الهراش» لانتفاء المالیّة فیهما. ومثله طبل اللهو الذی لا یقبل التغییر عن الصفة المحرّمة مع بقاء المالیّة.

«ویشترط فی الزائد عن الثلث إجازة الوارث» وإلّا بطل «وتکفی» الإجازة «حالَ حیاة الموصی» وإن لم یکن الوارث مالکاً الآن؛ لتعلّق حقّه بالمال وإلّا لم یمنع الموصی من التصرّف فیه، ولصحیحة منصور بن حازم وحسنة محمّد بن مسلم عن الصادق علیه السلام (1).

وقیل: لا تعتبر إلّابعد وفاته؛ لعدم استحقاق الوارث المال حینئذٍ (2)وقد عرفت جوابه.

ولا فرق بین وصیّة الصحیح والمریض فی ذلک؛ لاشتراکهما فی الحَجر بالنسبة إلی ما بعد الوفاة، ولو کان التصرّف منجّزاً افترقا.

ویعتبر فی المجیز جواز التصرّف، فلا عبرة بإجازة الصبیّ والمجنون والسفیه. أمّا المفلَّس فإن کانت إجازته حالَ الحیاة نفذت؛ إذ لا ملک له حینئذٍ، وإنّما إجازته تنفیذ لتصرّف الموصی. ولو کان بعد الموت ففی صحّتها وجهان، مبناهما علی أنّ الترکة هل تنتقل إلی الوارث بالموت وبالإجازة تنتقل عنه إلی الموصی له، أم تکون الإجازة کاشفة عن سبق ملکه من حین الموت. فعلی الأوّل لا تنفذ؛ لتعلّق حقّ الغرماء بالترکة قبل الإجازة. وعلی الثانی یحتمل الأمرین وإن کان النفوذ أوجه.

[شماره صفحه واقعی : 110]

ص: 785


1- اُنظر الکافی 7:12، الحدیث الأوّل وذیله، والفقیه 4:200، الحدیث 5461 وذیله، والوسائل 13:371، الباب 13 من أبواب أحکام الوصایا، الحدیث الأوّل وذیله.
2- قاله المفید فی المقنعة:670، والدیلمی فی المراسم:206، وابن إدریس فی السرائر 3: 194.

«والمعتبر بالترکة» بالنظر إلی مقدارها لیعتبر ثلثها «حین الوفاة» لا حین الوصیّة ولا ما بینهما؛ لأنّه وقت تعلّق الوصیّة بالمال «فلو قتل فاُخذت دیته حُسبت» الدیة «من ترکته» واعتبر ثلثها؛ لثبوتها بالوفاة وإن لم تکن عند الوصیّة.

وهذا إنّما یتمّ بغیر إشکال لو کانت الوصیّة بمقدار معیّن کمئة دینار مثلاً، أو کانت بجزءٍ من الترکة مشاع-کالثلث-وکانت الترکة حین الوصیّة أزید منها حین الوفاة. أمّا لو انعکس أشکل اعتبارها عند الوفاة مع عدم العلم بإرادة الموصی للزیادة المتجدّدة؛ لأصالة عدم التعلّق، وشهادةِ الحال بأنّ الموصی لا یرید ثلث المتجدّد حیث لا یکون تجدّده متوقّعاً غالباً، خصوصاً مع زیادته کثیراً.

وینبغی علی ما ذکر اعتبارها بعد الموت أیضاً؛ إذ قد یتجدّد للمیّت مال بعد الموت کالدیة إذا ثبتت صلحاً. وقد یتجدّد تلف بعض الترکة قبل قبض الوارث، فلا یکون محسوباً علیه.

والأقوی اعتبار أقلّ الأمرین من حین الوفاة إلی حین القبض.

[*وجدانی فخر]

«ولو أوصی بما یقع اسمه علی المحرّم والمحلّل صرف إلی المحلّل» حملاً لتصرّف المسلم علی الصحیح «کالعود» وله عود لهو، وعیدان قِسیّ (1)وعیدان عِصیّ (2)وعیدان السقف والبنیان «والطبل» وله طبل لهو وطبل حرب. ثمّ إن اتّحد المحلَّل حُمل علیه، وإن تعدّد تخیّر الوارث فی تعیین ما شاء. ولو لم یکن له إلّاالمحرّم بطلت الوصیّة إن لم یمکن إزالة الوصف المحرّم مع بقاء مالیّته، وإلّا صحّت وحُوّل إلی المحلَّل.

[شماره صفحه واقعی : 111]

ص: 786


1- و (2) جمع قوس وعصا.
2-

«ویتخیّر الوارث فی المتواطئ» وهو المقول علی معنی یشترک فیه کثیر «کالعبد، وفی المشترک» وهو المقول علی معنیین فصاعداً بالوضع الأوّل (1)من حیث هو کذلک «کالقوس» لأنّ الوصیّة بالمتواطئ وصیّة بالماهیّة الصادقة بکلّ [ فرد ] (2)من الأفراد کالعبد؛ لأنّ مدلول اللفظ فیه هو الماهیّة الکلّیة، وخصوصیّات الأفراد غیر مقصودة إلّاتبعاً، فیتخیّر الوارث فی تعیین أیّ فرد شاء؛ لوجود متعلّق الوصیّة فی جمیع الأفراد.

وکذا المشترک؛ لأنّ متعلَّق الوصیّة فیه هو الاسم، وهو صادق علی ما تحته من المعانی حقیقة، فتحصل البراءة بکلّ واحدٍ منها.

وربما احتمل هنا القرعة (3)لأنّه أمر مشکل؛ إذ الموصی به لیس کلّ أحد؛ لأنّ اللفظ لا یصلح له، وإنّما المراد واحد غیر معیَّن، فیتوصّل إلیه بالقرعة.

ویضعَّف بأ نّها لبیان ما هو معیَّن فی نفس الأمر مشکل ظاهراً، ولیس هنا کذلک، فإنّ الإبهام حاصل عند الموصی وعندنا وفی نفس الأمر، فیتخیّر الوارث، وسیأتی فی هذا الإشکال بحث (4).

[شماره صفحه واقعی : 112]

ص: 787


1- احترز ب «الوضع الأوّل» عن المجاز، فإنّ لفظه استعمل لمعنیین فصاعداً، لکن لا بوضعٍ واحدٍ بل وضع أوّلاً للمعنی الحقیقی ثمّ استعمل فی الثانی من غیر نقلٍ کالأسد، فإنّه وضع أوّلاً للحیوان المفترس ثمّ استعمل فی الرجل الشجاع لعلاقةٍ بینهما وهی الشجاعة. وبقید «الحیثیّة» عن المتواطئ المتناول للمختلفین لکن لا من حیث الاختلاف بل باعتبار اتّحاد المعنی المتناول لهما. (منه رحمه الله) .
2- لم یرد فی المخطوطات.
3- احتملها العلّامة فی القواعد 2:460.
4- یأتی فی الصفحة 116.

«والجمع یُحمل علی الثلاثة» جمعُ «قلّة کان کأعبد، أو کثرة کالعبید» لتطابق اللغة والعرف العامّ علی اشتراط مطلق الجمع فی إطلاقه علی الثلاثة فصاعداً.

والفرق بحمل جمع الکثرة علی ما فوق العشرة اصطلاح خاصّ (1)لا یستعمله أهل المحاورات العرفیّة والاستعمالات العامّیّة، فلا یحمل إطلاقهم علیه.

ولا فرق فی ذلک بین تعیین الموصی قدراً من المال یصلح لعتق العبید بما یوافق جمع الکثرة لو اقتصر علی الخسیس من ذلک الجنس وعدمه، فیتخیّر بین شراء النفیس المطابق لأقلّ الجمع فصاعداً، وشراء الخسیس الزائد المطابق لجمع الکثرة حیث یعبّر بها.

«ولو أوصی بمنافع العبد دائماً أو بثمرة البستان دائماً قُوّمت المنفعة علی الموصی له، والرقبة علی الوارث إن فرض لها قیمة» کما یتّفق فی العبد؛ لصحّة عتق الوارث له ولو عن الکفّارة، وفی البستان بانکسار جذع ونحوه، فیستحقّه الوارث حطباً أو خشباً؛ لأنّه لیس بثمرة. ولو لم یکن للرقبة نفع البتّة قُوّمت العین أجمع علی الموصی له.

وطریق خروجها من الثلث-حیث یعتبر منه-یستفاد من ذلک، فتقوَّم العین بمنافعها مطلقاً ثمّ تقوَّم مسلوبة المنافع الموصی بها، فالتفاوت هو الموصی به، فإن لم یکن تفاوت فالمخرج من الثلث جمیع القیمة. ومنه یعلم حکم ما لو

[شماره صفحه واقعی : 113]

ص: 788


1- وهو اصطلاح النحاة علی ما أشار إلیه فی تمهید القواعد:160، وانظر شرح ابن عقیل 4: 134.

کانت المنفعة مخصوصة بوقت.

[*وجدانی فخر]

«ولو أوصی بعتق مملوکه وعلیه دین قُدّم الدین» من أصل المال الذی من جملته المملوک «وعتق من الفاضل» عن الدین من جمیع الترکة «ثلثه» إن لم یزد علی المملوک. فلو لم یملک سواه بطل منه فیما قابل الدین وعُتق ثلث الفاضل إن لم یُجز الوارث.

ولا فرق بین کون قیمة العبد ضِعفَ الدین وأقلّ علی أصحّ القولین (1).

وقیل: تبطل الوصیّة مع نقصان قیمته عن ضِعف الدین (2).

«ولو نجّز عتقه» فی مرضه «فإن کانت قیمته ضِعف الدین صحّ العتق» فیه أجمع «وسعی فی» قیمة «نصفه للدیّان وفی ثلثه» الذی هو ثلثا النصف الباقی عن الدین «للوارث» لأنّ النصف الباقی هو مجموع الترکة بعد الدین، فیعتق ثلثه ویکون ثلثاه للورثة، وهو ثلث مجموعه، وهذا ممّا لا خلاف فیه.

إنّما الخلاف فیما لو نقصت قیمته عن ضعف الدین، فقد ذهب الشیخ (3)وجماعة (4)إلی بطلان العتق حینئذٍ استناداً إلی صحیحة عبد الرحمن بن الحجّاج عن الصادق علیه السلام (5)ویفهم من المصنّف هنا المیل إلیه، حیث شرط فی صحّة العتق

[شماره صفحه واقعی : 114]

ص: 789


1- ذهب إلیه العلّامة فی القواعد 2:469، والمختلف 6:372، وغیرهما، وولده فی الإیضاح 2:530-531.
2- قاله الشیخ فی النهایة:610، والقاضی فی المهذّب 2:108، والمحقّق فی الشرائع 2:253-254. وراجع للتفصیل مفتاح الکرامة 9:524.
3- النهایة:545.
4- وهو مذهب المفید فی المقنعة:676-677، والقاضی فی المهذّب 2:361، والمحقّق فی الشرائع 2:254، والمختصر:164، وأبی العبّاس فی المقتصر:216، وغیرهم.
5- الوسائل 13:423-424، الباب 39 من أبواب أحکام الوصایا، الحدیث 5.

کون قیمته ضعف الدین، إلّاأ نّه لم یصرّح بالشقّ الآخر.

والأقوی أ نّه کالأوّل، فینعتق منه بمقدار ثلث ما یبقی من قیمته فاضلاً عن الدین، ویسعی للدیّان بمقدار دینهم، وللورثة بضِعف ما عتق منه مطلقاً، فإذا أدّاه عتق أجمع. والروایة المذکورة مع مخالفتها للاُصول معارضة بما یدلّ علی المطلوب، وهو حسنة الحلبی عنه علیه السلام (1).

«ولو أوصی بعتق ثُلث عبیده، أو عدد منهم» مبهم کثلاثة «استخرج» الثلث والعدد «بالقرعة» لصلاحیّة الحکم لکلّ واحد، فالقرعة طریق التعیین؛ لأ نّها لکلّ أمر مشکل؛ ولأنّ العتق حقّ للمعتَق ولا ترجیح لبعضهم؛ لانتفاء التعیین، فوجب استخراجه بالقرعة.

وقیل: یتخیّر الوارث فی الثانی (2)لأنّ متعلّق الوصیّة متواطئ فیتخیّر فی تعیینه الوارث کما سبق (3)ولأنّ المتبادر من اللفظ هو الاکتفاء بعتق أیّ عدد کان من الجمیع فیحمل علیه. وهو قویّ. وفی الفرق بینه وبین الثُلث نظر.

[*وجدانی فخر]

«ولو أوصی باُمور» متعدّدة «فإن کان فیها واجب قُدّم» علی غیره وإن تأخّرت الوصیّة به، سواء کان الواجب مالیّاً أم غیره، وبُدئ بعدَه بالأوّل فالأوّل. ثمّ إن کان الواجب مالیّاً-کالدین والحجّ-اُخرج من أصل المال والباقی من الثلث. وإن کان بدنیّاً-کالصلاة والصوم-قُدّم من الثلث واُکمل من الباقی مرتّباً للأوّل فالأوّل.

[شماره صفحه واقعی : 115]

ص: 790


1- الوسائل 13:423، الباب 39 من أبواب أحکام الوصایا، الحدیث 3.
2- استحسنه فی الشرائع 2:252، واستجوده فی التحریر 3:352، واختاره فی الإرشاد 1:462، وقوّاه فی جامع المقاصد 10:209.
3- سبق فی الصفحة 112 عند قول الماتن: ویتخیّر الوارث فی المتواطئ.

«وإلّا» یکن فیها واجب «بُدئ بالأوّل» منها «فالأوّل حتّی یستوفی الثلث» ویبطل الباقی إن لم یُجز الوارث. والمراد بالأوّل: الذی قدّمه الموصی فی الذکر ولم یعقّبه بما ینافیه، سواء عطف علیه التالی (1)بثُمّ أم بالفاء أم بالواو، أم قطعه عنه، بأن قال: «أعطوا فلاناً مئة، أعطوا فلاناً خمسین» ولو رتّب ثمّ قال: «ابدؤوا بالأخیر» أو بغیره اتُّبع لفظه الأخیر «ولو لم یرتّب» بأن ذکر الجمیع دفعة فقال: «أعطوا فلاناً وفلاناً وفلاناً مئة» أو رتّب باللفظ ثمّ نصّ علی عدم التقدیم «بُسط الثلث علی الجمیع» وبطل من کلّ وصیّة بحسابها. ولو عُلم الترتیب واشتبه الأوّل اُقرع. ولو اشتبه الترتیب (2)وعدمه فظاهرهم إطلاق التقدیم بالقرعة کالأوّل.

ویشکل باحتمال کون الواقع عدمه وهی لإخراج المشکل ولم یحصل، فینبغی الإخراج علی الترتیب وعدمه؛ لاحتمال أن یکون غیر مرتَّب فتقدیم کلّ واحد ظلم.

ولو جامع الوصایا منجّزاً (3)یخرج من الثلث قدّم علیها مطلقاً وأکمل الثلث منها کما ذکر.

«ولو أجاز الورثة» ما زاد علی الثلث «فادّعوا» بعد الإجازة «ظنّ القلّة» أی قلّة الموصی به وأ نّه ظهر أزید ممّا ظنّوه «فإن کان الإیصاء بعین لم یقبل منهم» لأنّ الإجازة وقعت علی معلوم لهم فلا تسمع دعواهم أ نّهم ظنّوا

[شماره صفحه واقعی : 116]

ص: 791


1- فی (ش) و (ر) : الثانی.
2- ینبغی تأمّل ذلک؛ لأنّ أحداً لم یتنبّه علیه. (منه رحمه الله) .
3- کذا فی (ع) التی قوبلت بالأصل، وفی سائر النسخ: منجّز.

زیادته عن الثلث بیسیر مثلاً فظهر أزید أو ظنّ أنّ المال کثیر؛ لأصالة عدم الزیادة فی المال، فلا تعتبر دعواهم ظنَّ خلافه «وإن کان» الإیصاء «بجزء شائع» فی الترکة «کالنصف قُبل» قولهم «مع الیمین» لجواز بنائهم علی أصالة عدم زیادة المال فظهر خلافه، عکس الأوّل.

وقیل: یُقبل قولهم فی الموضعین (1)لأنّ الإجازة فی الأوّل وإن وقعت علی معلوم إلّاأنّ کونه بمقدار جزءٍ مخصوص من المال کالنصف لا یعلم إلّابعد العلم بمقدار الترکة؛ ولأ نّه کما احتمل ظنّهم قلّة النصف فی نفسه یحتمل ظنّهم قلّة المعیَّن بالإضافة إلی مجموع الترکة ظنّاً منهم زیادتها. وأصالة عدمها لا دخل لها فی قبول قولهم وعدمه؛ لإمکان صدق دعواهم وتعذّر إقامة البیّنة علیها، ولأنّ الأصل عدم العلم بمقدار الترکة علی التقدیرین، وهو یقتضی جهالة قدر المعیَّن من الترکة کالمشاع، ولإمکان ظنّهم أ نّه لا دین علی المیّت فظهر، مع أنّ الأصل عدمه.

وهذا القول متّجه، وحیث یحلفون علی مدّعاهم یُعطی الموصی له من الوصیّة ثلث المجموع وما ادّعوا ظنَّه من الزائد.

[*وجدانی فخر]

«ویدخل فی الوصیّة بالسیف جَفْنُه» بفتح أوّله، وهو غِمْده بکسره. وکذا تدخل حِلْیته؛ لشمول اسمه لها عرفاً وإن اختصّ لغةً بالنصل (2)وروایة أبی جمیلة بدخولها (3)شاهد مع العرف «وبالصُندوق أثوابُه» الموضوعة فیه، وکذا غیرها من الأموال المظروفة.

[شماره صفحه واقعی : 117]

ص: 792


1- جامع المقاصد 10:126.
2- اُنظر العین:809، وتاج العروس 8:136-137.
3- الوسائل 13:451، الباب 57 من أبواب أحکام الوصیّة، الحدیث 1 و 2.

«وبالسفینة متاعُها» الموضوع فیها عند الأکثر (1)ومستنده روایة أبی جمیلة عن الرضا علیه السلام (2)وغیرها ممّا لم یصحّ سنده (3)والعرف قد یقضی بخلافه فی کثیر من الموارد، وحقیقة الموصی به مخالفة للمظروف، فعدم الدخول أقوی، إلّاأن تدلّ قرینة حالیّة أو مقالیّة علی دخول الجمیع أو بعضِه فیثبت ما دلّت علیه خاصّة. والمصنّف اختار الدخول «إلّامع القرینة» فلم یعمل بمدلول الروایة مطلقاً (4)فکان تقیید الدخول بالقرینة أولی. ویمکن حمل الروایات علیه.

«ولو عقّب الوصیّة بمضادّها» بأن أوصی بعین مخصوصة لزید ثمّ أوصی بها لعمرو «عُمل بالأخیرة» لأنّها ناقضة للاُولی، والوصیّة جائزة من قبله فتبطل الاُولی.

«ولو أوصی بعتق رقبة مؤمنة وجب» تحصیل الوصف بحسب الإمکان «فإن لم یجد أعتق من لا یعرف بنَصب» علی المشهور. ومستنده روایة علیّ بن

[شماره صفحه واقعی : 118]

ص: 793


1- منهم المفید فی المقنعة:674، والشیخ فی النهایة:614، وابن إدریس فی السرائر 3:209، والمحقّق فی الشرائع 2:248، ویحیی بن سعید الحلّی فی الجامع للشرائع:496.
2- الکافی 7:44، الحدیث الأوّل، والوسائل 13:452، الباب 58 من أبواب أحکام الوصایا، الحدیث 2. وضعفه بأبی جمیلة وهو المفضّل بن صالح. راجع فهارس المسالک 16:300.
3- مثل روایة عقبة بن خالد، وانظر الوسائل 13:452، الباب 58 من أبواب الوصایا، الحدیث الأوّل. فإنّها ضعیفة بعقبة بن خالد؛ لأنّه لم یرد فیه مدح. راجع جامع الرواة 1: 539.
4- أی علی الإطلاق، بل مقیّداً بعدم القرینة علی الخلاف.

أبی حمزة عن أبی الحسن علیه السلام (1)والمستند ضعیف (2)فالأقوی عدم الإجزاء، بل یتوقّع المکنة وفاقاً لابن إدریس (3)«ولو ظنّها مؤمنة» علی وجه یجوز التعویل علیه بإخبارها أو إخبار من یُعتدّ به فأعتقها «کفی وإن ظهر خلافه» لإتیانه بالمأمور به علی الوجه المأمور به، فیخرج عن العهدة؛ إذ لا یعتبر فی ذلک الیقین، بل ما ذُکر من وجوه الظنّ.

«ولو أوصی بعتق رقبة بثمن معیَّن وجب» تحصیلها به مع الإمکان «ولو تعذّر إلّابأقلّ (4)اشتری وعتق (5)ودفع إلیه ما بقی» من المال المعیَّن علی المشهور بین الأصحاب.

وربما قیل: إنّه إجماع (6)ومستنده روایة سماعة عن الصادق علیه السلام (7)ولو لم یوجد إلّابأزید تُوقّع المکنة، فإن یئس من أحد الأمرین ففی وجوب شراء بعض رقبةٍ، فإن تعذّر صُرف فی وجوه البرّ، أو بطلان الوصیّة ابتداءً، أو مع تعذّر بعض الرقبة، أوجه أوجهها الأوّل. ویقوی لو کان التعذّر طارئاً علی زمن الوصیّة أو علی الموت؛ لخروج القدر عن ملک الورثة فلا یعود إلیهم.

[شماره صفحه واقعی : 119]

ص: 794


1- الوسائل 13:462، الباب 73 من أبواب أحکام الوصایا، الحدیث الأوّل، وانظر الروایة الثانیة من الباب، أیضاً.
2- بعلیّ بن أبی حمزة. اُنظر المسالک 6:212.
3- السرائر 3:213.
4- فی (ق) و (س) : بالأقلّ.
5- فی النسختین: اُعتق.
6- لم نعثر علیه بعینه، کما اعترف به فی مفتاح الکرامة 9:534، نعم ادّعی الشیخ فی المبسوط 4:22 عدم الخلاف فی المسألة.
7- الوسائل 13:465-466، الباب 77 من أبواب أحکام الوصایا، وفیه حدیث واحد.

[شماره صفحه واقعی : 120]

ص: 795

«الفصل الثالث» : «فی الأحکام»

«تصحّ الوصیّة للذمّی وإن کان أجنبیّاً» للأصل والآیة (1)والروایة (2)«بخلاف الحربیّ وإن کان رحماً» لا لاستلزامها الموادّة المنهیّ عنها لهم (3)لمنع الاستلزام، بل لأنّ صحّة الوصیّة تقتضی ترتیب أثرها الذی من جملته وجوب الوفاء بها وترتّب العقاب علی تبدیلها ومنعها، وصحّتها تقتضی کونها مالاً (4)للحربی، وماله فیء للمسلم فی الحقیقة ولا یجب دفعه إلیه، وهو ینافی صحَّتها

[شماره صفحه واقعی : 121]

ص: 796


1- أمّا الأصل فظاهرٌ فی الصحّة والجواز. وأمّا الآیة: فهی قوله تعالی: لاٰ یَنْهٰاکُمُ اَللّٰهُ عَنِ اَلَّذِینَ لَمْ یُقٰاتِلُوکُمْ فِی اَلدِّینِ إلی قوله: (أن تبرّوهم وتقسطوا إلیهم إنّما ینهاکم اللّٰه عن الذین قاتلوکم فی الدین) [ الممتحنة:8-9 ] فأجاز مبرّة الذمّی ومنع مبرّة الحربی، والوصیّة مبرّة. وأمّا الروایة: فرواها محمّد بن مسلم عن أحدهما علیه السلام فی رجل أوصی بماله فی سبیل اللّٰه. قال: أعطه لمن أوصی له، وإن کان یهودیّاً أو نصرانیّاً، إنّ اللّٰه یقول: (فمن بدّله من بعد ما سمعه فإنّما إثمه علی الذین یبدّلونه) [ البقرة:181 ]، [ الوسائل 13:417، الباب 35 من أبواب أحکام الوصایا، الحدیث 5 ]. (منه رحمه الله) .
2- أمّا الأصل فظاهرٌ فی الصحّة والجواز. وأمّا الآیة: فهی قوله تعالی: لاٰ یَنْهٰاکُمُ اَللّٰهُ عَنِ اَلَّذِینَ لَمْ یُقٰاتِلُوکُمْ فِی اَلدِّینِ إلی قوله: أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَیْهِمْ إِنَّمٰا یَنْهٰاکُمُ اَللّٰهُ عَنِ اَلَّذِینَ قٰاتَلُوکُمْ فِی اَلدِّینِ [ الممتحنة:8-9 ] فأجاز مبرّة الذمّی ومنع مبرّة الحربی، والوصیّة مبرّة. وأمّا الروایة: فرواها محمّد بن مسلم عن أحدهما علیه السلام فی رجل أوصی بماله فی سبیل اللّٰه. قال: أعطه لمن أوصی له، وإن کان یهودیّاً أو نصرانیّاً، إنّ اللّٰه یقول: فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ مٰا سَمِعَهُ فَإِنَّمٰا إِثْمُهُ عَلَی اَلَّذِینَ یُبَدِّلُونَهُ [ البقرة:181 ]، [ الوسائل 13:417، الباب 35 من أبواب أحکام الوصایا، الحدیث 5 ]. (منه رحمه الله) .
3- المنهیّ عنها فی الآیة 22 من سورة المجادلة.
4- لم یرد «مالاً» فی (ع) .

بذلک المعنی، بخلاف الذمّی.

وهذا المعنی من الطرفین یشترک فیه الرَحِم وغیره. ویمکن أن تمنع المنافاة، فإنّ منع الحربی منها من حیث إنّها ماله غیر منافٍ للوفاء بالوصیّة من حیث إنّها وصیّة، بل منعه من تلک الحیثیّة مترتّب علی صحّة الوصیّة وعدم تبدیلها. وفی المسألة أقوال اُخر (1).

[*وجدانی فخر]

«وکذا المرتدّ» عطف علی الحربیّ، فلا تصحّ الوصیّة له؛ لأنّه بحکم الکافر المنهیّ عن موادّته.

ویشکل بما مرّ. نعم یتمّ ذلک فی الفطری بناءً علی أ نّه لا یملک الکسب المتجدّد. أمّا الملّی والمرأة مطلقاً فلا مانع من صحّة الوصیّة له، وهو خیرة المصنّف فی الدروس (2).

«ولو أوصی فی سبیل اللّٰه فلکلّ قربة» لأنّ «السبیل» هو الطریق والمراد هنا ما کان طریقاً إلی ثوابه، فیتناول کلّ قربة جریاً له علی عمومه.

[شماره صفحه واقعی : 122]

ص: 797


1- قول بعدم الصحّة مطلقاً وهو المشهور بین الأصحاب کما فی المهذّب البارع 3:100، والمقتصر:215. وقول بالصحّة مطلقاً وهو ابن إدریس فی السرائر 3:186، ویحیی بن سعید فی الجامع:494. وقولٌ بالتفصیل بین الرحم وغیره فیصحّ فی الأوّل ولا یصحّ فی الثانی، وهو المنسوب فی المهذّب البارع 3:100 إلی ظاهر المبسوط وإطلاق المفید وأبی الصلاح، وانظر المبسوط 4:4، والمقنعة:671، والکافی فی الفقه:364، ومثلها فی الغنیة:307، والوسیلة:375. وهنا تفصیل آخر من الحلبی فی الکافی بین ما کانت مکافأة علی مکرمة دنیویّة أو مبتدأ بها فتجوز، وبین غیره فلا تجوز، راجع للتفصیل کشف الرموز 2:70-71، والتنقیح الرائع 2:370-371.
2- الدروس 2:308.

وقیل: یختصّ الغزاة (1).

«ولو قال: أعطوا فلاناً کذا ولم یبیّن ما یصنع به، دفع إلیه یصنع به ما

شاء» لأنّ الوصیّة بمنزلة التملیک، فتقتضی تسلّطَ الموصی له تسلّطَ المالک، ولو عیّن له المصرف تعیّن.

«وتستحبّ الوصیّة لذی القرابة، وارثاً کان أم غیره» (2)لقوله تعالی: (کُتِبَ عَلَیْکُمْ إِذٰا حَضَرَ أَحَدَکُمُ اَلْمَوْتُ إِنْ تَرَکَ خَیْراً اَلْوَصِیَّةُ لِلْوٰالِدَیْنِ وَ اَلْأَقْرَبِینَ) (3)ولأنّ فیه صلة الرحم (4)وأقلّ مراتبه الاستحباب.

«ولو أوصی للأقرب» أی أقرب الناس إلیه نسباً «نُزّل علی مراتب الإرث» لأنّ کلّ مرتبة أقرب إلیه من التی بعدَها، لکن یتساوی المستحقّ هنا؛ لاستواء نسبتهم إلی سبب الاستحقاق وهو الوصیّة، والأصل عدم التفاضل، فللذکر مثل حظّ (5)الاُنثی. وللمتقرّب بالأب مثل المتقرّب بالاُمّ. ولا یتقدّم ابن العمّ من الأبوین علی العمّ للأب وإن قُدّم فی المیراث. ویتساوی الأخ من الاُمّ والأخ من الأبوین. وفی تقدیم الأخ من الأبوین علی الأخ من الأب وجه قویّ؛ لأنّ تقدّمه علیه (6)فی المیراث یقتضی کونه أقرب شرعاً، والرجوع

[شماره صفحه واقعی : 123]

ص: 798


1- قاله المفید فی المقنعة:674، والشیخ فی المبسوط 4:35، والنهایة:613، وابن حمزة فی الوسیلة:371.
2- خالف فی ذلک بعض العامّة فمنع من الوصیّة للوارث [ راجع المغنی لابن قدامة 6:450 ]. (منه رحمه الله) .
3- البقرة:180.
4- فی (ع) : صلة للرحمة.
5- لم یرد «حظّ» فی (ع) و (ف) .
6- لم یرد «علیه» فی (ع) .

إلی مراتب الإرث یرشد إلیه. ولا یرد مثله فی ابن العمّ للأبوین؛ لاعترافهم بأنّ العمّ أقرب منه، ولهذا جعلوه مستثنی بالإجماع (1)ویحتمل تقدیمه هنا؛ لکونه أولی بالمیراث.

«ولو أوصی بمثل نصیب ابنه فالنصف إن کان له ابن واحد، والثلث إن کان له ابنان، وعلی هذا» والضابط: أ نّه یجعل کأحد الورّاث ویزاد فی عددهم. ولا فرق بین أن یوصی له بمثل نصیب معیَّن وغیره.

ثمّ إن زاد نصیبه علی الثلث توقّف الزائد علیه علی الإجازة، فلو کان له ابن وبنت وأوصی لأجنبیّ بمثل نصیب البنت فللموصی له ربع الترکة، وإن أوصی له بمثل نصیب الابن فقد أوصی له بخمسی الترکة، فیتوقّف الزائد عن الثلث-وهو ثُلثُ خُمس-علی إجازتهما،

[*وجدانی فخر]

فإن أجازا فالمسألة من خَمسة؛ لأنّ الموصی له بمنزلة ابن آخر وسهام الابنین مع البنت خمسة. وإن ردّا فمن تسعة؛ لأنّ للموصی له ثُلث الترکة، وما یبقی لهما أثلاثاً، فتضرب ثلاثة فی ثلاثة. وإن أجاز أحدهما وردّ الآخر ضربت مسألة الإجازة فی مسألة الردّ، فمن أجاز ضربت نصیبه من مسألة الإجازة فی مسألة الردّ، ومن ردّ ضربت نصیبه من مسألة الردّ فی مسألة الإجازة، فلها مع إجازتها تسعة من خمسة وأربعین، وله عشرون، وللموصی له ستّة عشر هی ثلث الفریضة وثلث الباقی من النصیب علی تقدیر الإجازة. وله مع إجازته ثمانیة عشر، ولها عشرة، وللموصی له سبعة عشر، وعلی هذا القیاس. . .

[شماره صفحه واقعی : 124]

ص: 799


1- منهم العلّامة فی القواعد 3:370، والتحریر 5:33، المسألة 6314، وغیرهما، والفاضل المقداد فی التنقیح الرائع 4:181، وابن فهد الحلّی فی المهذّب البارع 4:393، والشهید فی الدروس 2:336.

«ولو قال» : أعطوه «مثلَ سهم أحد وُرّاثی اُعطی مثل سهم الأقلّ» لصدق السهم به وأصالة البراءة من الزائد، فلو ترک ابناً وبنتاً فله الربع، ولو ترک ابناً وأربع زوجات فله سهم من ثلاثة وثلاثین.

[*وجدانی فخر]

«ولو أوصی بضِعف نصیب ولده فمثلاه» علی المشهور بین الفقهاء (1)وأهل اللغة (2)وقیل: مثله (3)وهو قول بعض أهل اللغة (4)والأصحّ الأوّل.

«وبضعفَیه ثلاثة أمثاله» لأنّ ضعف الشیء ضمّ مثله إلیه، فإذا قال: «ضعفَیه» فکأ نّه ضمّ مثلیه إلیه. وقیل: أربعة أمثاله (5)لأنّ الضِعف مثلان کما سبق، فإذا ثنّی کان أربعة. ومثله القول فی ضِعف الضِعف.

«ولو أوصی بثُلثه للفقراء جاز صرف کلّ ثُلث إلی فقراء بلد المال» الذی هو فیه، وهو الأفضل؛ لیسلم من خطر النقل. وفی حکمه احتسابه علی غائب مع قبض وکیله فی البلد «ولو صرف الجمیع فی فقراء بلد الموصی» أو غیره «جاز» لحصول الغرض من الوصیّة، وهو صرفه إلی الفقراء.

واستشکل المصنّف جواز ذلک فی بعض الصور: بأ نّه إن نقل المال من البلاد المتفرّقة إلی بلد الإخراج کان فیه تغریر فی المال وتأخیر للإخراج، وإن أخرج

[شماره صفحه واقعی : 125]

ص: 800


1- منهم الشیخ فی الخلاف 4:138، المسألة 5، والمبسوط 4:7، والمحقّق فی الشرائع 2:259، والعلّامة فی القواعد 2:478، والشهید فی الدروس 2:316، وغیرهم.
2- مثل ابن الأثیر فی النهایة 3:89، وابن منظور فی اللسان 8:62.
3- قاله أبو عبیدة، کما فی الخلاف 4:138، المسألة 5، والتحریر 3:355، الرقم 4784، وغیرهما.
4- مثل الجوهری فی الصحاح 4:1390، والفیروزآبادی فی القاموس 3:165، ونسبه فی اللسان 8:62 إلی الزجّاج.
5- قاله الشیخ فی المبسوط 4:7، وقوّاه فی الخلاف 4:139، المسألة 6.

قدر الثلث من بعض الأموال ففیه خروج عن الوصیّة؛ إذ مقتضاها الإشاعة (1)والأوسط (2)منها متوجّه، فإنّ تأخیر إخراج الوصیّة مع القدرة علیه غیر جائز، إلّاأن یفرض عدم وجوبه، إمّا لعدم المستحقّ فی ذلک الوقت الذی نقل فیه، أو تعیین الموصی الإخراج فی وقت مترقَّب بحیث یمکن نقله إلی غیر البلد قبلَ حضوره، ونحو ذلک.

وینبغی جوازه أیضاً لغرض صحیح، ککثرة الصلحاء، وشدّة الفقر، ووجود من یرجع إلیه فی أحکام ذلک، کما یجوز نقل الزکاة للغرض. وأمّا التغریر فغیر لازم فی جمیع أفراد النقل. وأمّا إخراج الثُلث من بعض الأموال فالظاهر أ نّه لا مانع منه؛ إذ لیس الغرض الإخراج من جمیع أعیان الترکة، بل المراد إخراج ثلثها بالقیمة، إلّاأن یتعلّق غرض الموصی بذلک، أو تتفاوت فیه مصلحة الفقراء.

والمعتبر صرفه إلی الموجودین فی البلد، ولا یجب تتبّع الغائب. ویجب الدفع إلی ثلاثة فصاعداً، لا فی کلّ بلد، بل المجموع.

[*وجدانی فخر]

«ولو اُوصی له بأبیه فقبل وهو مریض ثمّ مات» الموصی له «عُتق» أبوه «من صلب ماله» لأنّه لم یُتلف علی الورثة شیئاً ممّا هو محسوب مالاً له وإنّما یعتبر من الثُلث ما یخرجه عن ملکه کذلک (3)وإنّما ملکه هنا

[شماره صفحه واقعی : 126]

ص: 801


1- نقله فی جامع المقاصد 10:223 عن بعض حواشیه، والظاهر أ نّه فی حاشیته علی القواعد، ولا توجد لدینا.
2- أی أوسط التعلیلات الثلاثة وهی التغریر وتأخیر الإخراج وإخراج الثلث من بعض الأموال دون بعض. (منه رحمه الله) .
3- وهنا لم یخرجه المریض کذلک وإنّما أخرجه اللّٰه تعالی عن ملکه بالقبول وانعتق علیه تبعاً لملکه بغیر اختیاره، فلم یکن مفوّتاً بغیر اختیاره وإنّما جاء الفوات من قبل اللّٰه تعالی. (هامش ر) .

بالقبول وانعتق علیه قهراً تبعاً لملکه. ومثله ما لو ملکه بالإرث أو بالاتّهاب علی الأقوی.

أمّا لو ملکه بالشراء فإنّه ینعتق من الثلث علی الأقوی؛ لاستناد العتق إلی حصول الملک الناشئ عن الشراء وهو مَلِکه فی مقابلة عوض، فهو بشرائه ما لا یبقی فی ملکه مضیِّع للثمن علی الوارث، کما لو اشتری ما یقطع بتلفه. ویحتمل اعتباره من الأصل؛ لأنّه مال متقوّم بثمن مثله؛ إذ الفرض (1)ذلک، والعتق أمر قهریّ طرأ بسبب القرابة. وضعفه واضح؛ لأنّ بذل الثمن فی مقابلة ما قطع بزوال مالیّته محض التضییع علی الوارث.

«ولو قال: أعطوا زیداً والفقراء، فلزید النصف» لأنّ الوصیّة لفریقین فلا یُنظر إلی آحادهما کما لو أوصی لشخصین أو قبیلتین «وقیل: الربع» لأنّ أقلّ الفقراء ثلاثة من حیث الجمع وإن کان جمع کثرة؛ لما تقدّم من دلالة العرف واللغة علی اتّحاد الجمعین (2)فإذا شرّک بین زید وبینهم بالعطف کان کأحدهم (3).

ویضعَّف بأنّ التشریک بین زید والفقراء، لا بینه وبین آحادهم، فیکون زید فریقاً والفقراء فریقاً آخر.

وفی المسألة وجه ثالث، وهو أن یکون زید کواحد منهم؛ لأنّهم وإن کانوا جمعاً یصدق بالثلاثة، لکنّه یقع علی ما زاد، ولا یتعیّن الدفع إلی ثلاثة بل یجوز إلی ما زاد. أو یتعیّن حیث یوجد فی البلد، ومقتضی التشریک أن یکون کواحد منهم. وهو أمتن من السابق، وإن کان الأصحّ الأوّل.

[شماره صفحه واقعی : 127]

ص: 802


1- فی (ع) و (ش) : الغرض.
2- تقدّم فی الصفحة 113.
3- قوّاه الشیخ فی المبسوط 4:39.

«ولو جمع بین» عطیّة «منجّزة» فی المرض کهبة ووقف وإبراء «ومؤخّرة» إلی بعد الموت «قدّمت المنجّزة» من الثلث وإن تأخّرت فی اللفظ، فإن بقی من الثلث شیء بُدئ بالأوّل فالأوّل من المؤخّرة کما مرّ (1)ولا فرق فی المؤخّرة بین أن یکون فیها واجب یخرج من الثلث وغیره. نعم لو کان ممّا یخرج من الأصل قُدّم مطلقاً.

واعلم أنّ المنجّزة تشارک الوصیّة فی الخروج من الثلث فی أجود القولین (2)وأنّ خروجها من الثلث یعتبر حالَ الموت، وأ نّه یقدّم الأسبق منها فالأسبق لو قصر الثلث عنها. وتفارقها فی تقدّمها (3)علیها (4)ولزومها من قِبل المعطی، وقبولها کغیرها من العقود، وشروطها شروطه، وأ نّه لو برئ من مرضه لزمت من الأصل، بخلاف الوصیّة.

«ویصحّ» للموصی «الرجوع فی الوصیّة» ما دام حیّاً «قولاً، مثل رجعت، أو نقضت، أو أبطلت» أو فسخت (5)أو «هذا لوارثی أو میراثی» ، أو «حرام علی الموصی له» «أو لا تفعلوا کذا» ونحو ذلک من الألفاظ الدالّة علیه

[شماره صفحه واقعی : 128]

ص: 803


1- مرّ فی الصفحة 115-116.
2- نسب فی المسالک 6:305، قول الأجود إلی الأکثر، وذهب إلیه الشیخ فی المبسوط 4:43-44، والعلّامة فی التحریر 3:386، والمختلف 6:413، وغیرهما، والفخر فی الإیضاح 2:593، والصیمری فی غایة المرام 2:451، وغیرهم. والقول الآخر وهو الخروج من الأصل للمفید فی المقنعة:671، والشیخ فی النهایة:620، والقاضی فی المهذّب 1:420، وابن إدریس فی السرائر 3:199-221، والآبی فی کشف الرموز 2:91.
3- فی (ش) و (ر) : تقدیمها.
4- یعنی تفارق المنجّزةُ الوصیّةَ فی تقدّم المنجّزة علی الوصیّة.
5- لم یرد «أو فسخت» فی (ع) .

«وفعلاً، مثل بیع العین الموصی بها» وإن لم یقبضها «أو رهنها» مع الإقباض قطعاً، وبدونه علی الأقوی.

ومثله ما لو وهبها، أو أوصی بها لغیر من أوصی [ بها ] (1)له أوّلاً.

والأقوی أنّ مجرّد العرض علی البیع والتوکیل فیه وإیجابه وإیجاب العقود الجائزة المذکورة کافٍ فی الفسخ؛ لدلالته علیه، لا تزویج العبد والأمة وإجارتهما وختانهما وتعلیمهما، ووطء الأمة بدون الإحبال.

[*وجدانی فخر]

«أو» فعل ما یبطل الاسم ویدلّ علی الرجوع مثل «طحن الطعام، أو عجن الدقیق» أو غزل القطن أو نسج مغزوله «أو خلطه بالأجود» بحیث لا یتمیّز، وإنّما قیّد بالأجود لإفادته الزیادة فی الموصی به، بخلاف المساوی والأردأ. وفی الدروس لم یفرّق بین خلطه بالأجود وغیره فی کونه رجوعاً (2)وفی التحریر لم یفرّق کذلک فی عدمه (3)والأنسب عدم الفرق وتوقّف کونه رجوعاً علی القرائن الخارجة، فإن لم یُحکم بکونه رجوعاً یکون مع خلطه بالأجود شریکاً بنسبة القیمتین.

[شماره صفحه واقعی : 129]

ص: 804


1- لم یرد فی المخطوطات.
2- الدروس 2:317.
3- اُنظر التحریر 3:336، ذیل الرقم 4735.

[شماره صفحه واقعی : 130]

ص: 805

«الفصل الرابع» : «فی الوصایة»
اشارة

بکسر الواو وفتحها، وهی استنابة الموصی غیره بعد موته فی التصرّف فیما کان له التصرّف فیه، من إخراج حقّ أو استیفائه أو ولایة علی طفل أو مجنون یملک الولایة علیه بالأصالة أو بالعرض (1)«وإنّما تصحّ الوصیّة علی الأطفال بالولایة من الأب والجدّ له» وإن علا «أو الوصیّ» لأحدهما «المأذون له من أحدهما» فی الإیصاء لغیره، فلو نهاه عنه لم تصحّ إجماعاً. ولو أطلق قیل: جاز (2)لظاهر مکاتبة الصفّار (3)ولأنّ الموصی أقامه مقام نفسه فیثبت له من الولایة ما ثبت له، ولأنّ الاستنابة من جملة التصرّفات المملوکة له بالنصّ.

وفیه: منع دلالة الروایة، وإقامته مقامَ نفسه فی فعله مباشرة کما هو الظاهر، ونمنع کون الاستنابة من جملة التصرّفات، فإنّ رضاه بنظره مباشرة لا یقتضی رضاه بفعل غیره؛ لاختلاف الأنظار والأغراض فی ذلک. والأقوی المنع.

[شروط الوصی ]

«ویعتبر فی الوصیّ الکمال» بالبلوغ والعقل، فلا یصحّ إلی صبیّ بحیث

[شماره صفحه واقعی : 131]

ص: 806


1- کالوصی إذا اُذن له فی الوصایة. ویمکن دخول الحاکم فیها.
2- جوّزه الشیخ فی النهایة:607، والقاضی فی المهذّب 2:117.
3- الوسائل 13:460، الباب 70 من أبواب أحکام الوصایا، وفیه حدیث واحد.

یتصرّف حال صباه مطلقاً (1)ولا إلی مجنون کذلک (2)«والإسلام» فلا تصحّ الوصیّة إلی کافر وإن کان رحماً؛ لأنّه لیس من أهل الولایة علی المسلمین، ولا من أهل الأمانة، وللنهی عن الرکون إلیه (3)«إلّاأن یوصی الکافر إلی مثله» إن لم نشترط العدالة فی الوصیّ؛ لعدم المانع حینئذٍ. ولو اشترطناها فهل تکفی عدالته فی دینه، أم تبطل مطلقاً؟ وجهان: من أنّ الکفر أعظم من فسق المسلم، ومن أنّ الغرض صیانة مال الطفل وأداء الأمانة، وهو یحصل بالعدل منهم. والأقوی المنع بالنظر إلی مذهبنا. ولو اُرید صحّتها عندهم وعدمه فلا غرض لنا فی ذلک، ولو ترافعوا إلینا فإن رددناهم إلی مذهبهم، وإلّا فاللازم الحکم ببطلانها بناءً علی اشتراط العدالة؛ إذ لا وثوق بعدالته فی دینه ولا رکون إلی أفعاله؛ لمخالفتها لکثیر من أحکام الإسلام.

[*وجدانی فخر]

«والعدالة فی قول قویّ» (4)لأنّ الوصیّة استئمان والفاسق لیس أهلاً له؛ لوجوب التثبّت عند خبره، ولتضمّنها الرکون إلیه، والفاسق ظالم منهیّ عن الرکون إلیه؛ ولأ نّها استنابة علی الغیر، فیشترط فی النائب العدالة کوکیل الوکیل، بل

[شماره صفحه واقعی : 132]

ص: 807


1- مستقلّاً أو منضمّاً إلی بالغ.
2- أی بحیث یتصرّف حالَ جنونه مطلقاً، أی سواء کان جنونه أدواریّاً أو لا. (هامش ر) .
3- نهی عنه فی الآیة 113 من سورة هود بقوله تعالی: وَ لاٰ تَرْکَنُوا إِلَی اَلَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ اَلنّٰارُ .
4- ذهب إلیه المفید فی المقنعة:668، والشیخ فی النهایة:605، والمبسوط 4:51، والقاضی فی المهذّب 2:116، وابن حمزة فی الوسیلة:373، ونسبه فی جامع المقاصد 11:274 إلی أکثر الأصحاب. والقول الآخر هو عدم الاشتراط، ذهب إلیه ابن إدریس فی السرائر 3:189، ورجّحه المحقّق فی المختصر النافع:164، وقرّبه العلّامة فی المختلف 6:395.

أولی؛ لأنّ تقصیر وکیل الوکیل مجبور بنظر الوکیل والموکّل وتفحّصهما علی مصلحتهما، بخلاف نائب المیّت. ورضاه به غیرَ عدل لا یقدح فی ذلک؛ لأنّ مقتضاها إثبات الولایة بعد الموت، وحینئذٍ فترتفع أهلیّته عن الإذن والولایة، فیصیر التصرّف متعلّقاً بحقّ غیر المستنیب من طفل ومجنون وفقیر وغیرهم، فیکون أولی باعتبار العدالة من وکیل الوکیل ووکیل الحاکم علی مثل هذه المصالح.

وبذلک یظهر ضعف ما احتجّ به نافی اشتراطها: من أ نّها فی معنی الوکالة ووکالة الفاسق جائزة إجماعاً وکذا استیداعه (1)لما عرفت من الفرق بینها وبین الوکالة والاستیداع، فإنّهما متعلّقان بحقّ الموکّل والمودع، وهو مسلَّط علی إتلاف ماله فضلاً عن تسلیط غیر العدل علیه. والموصی إنّما سلّطه علی حقّ الغیر؛ لخروجه عن ملکه بالموت مطلقاً، مع أ نّا نمنع أنّ مطلق الوکیل والمستودَع لا یشترط فیهما العدالة.

واعلم أنّ هذا الشرط إنّما اعتبر لیحصل الوثوق بفعل الوصیّ ویقبل خبره به، کما یستفاد ذلک من دلیله، لا فی صحّة الفعل فی نفسه، فلو أوصی لمن ظاهره العدالة وهو فاسق فی نفسه ففعل مقتضی الوصیّة فالظاهر نفوذ فعله وخروجه عن العهدة.

ویمکن کون ظاهر الفسق کذلک لو أوصی إلیه فیما بینه وبینه وفعل مقتضاه، بل لو فعله ظاهراً کذلک لم تبعد الصحّة وإن حکم ظاهراً بعدم وقوعه وضمانه ما ادّعی فعلَه.

وتظهر الفائدة لو فعل مقتضی الوصیّة باطّلاع عدلین أو باطّلاع الحاکم.

[شماره صفحه واقعی : 133]

ص: 808


1- احتجّ به ابن إدریس فی السرائر 3:189، والعلّامة فی المختلف 6:394-395.

إلّا أنّ ظاهر اشتراط العدالة ینافی ذلک کلّه. ومثله یأتی فی نیابة الفاسق عن غیره فی الحجّ ونحوه.

وقد ذکر المصنّف وغیره: أنّ عدالة النائب شرط فی صحّة الاستنابة، لا فی صحّة النیابة (1).

[*وجدانی فخر]

«و» کذا یشترط فی الوصیّ «الحرّیّة» فلا تصحّ وصایة المملوک؛ لاستلزامها التصرّف فی مال الغیر بغیر إذنه، کما لا تصحّ وکالته «إلّاأن یأذن المولی» فتصحّ؛ لزوال المانع، وحینئذٍ فلیس للمولی الرجوع فی الإذن بعد موت الموصی، ویصحّ قبلَه، کما إذا قَبِل الحرّ.

«وتصحّ الوصیّة إلی الصبیّ منضمّاً إلی کامل» لکن لا یتصرّف الصبیّ حتّی یکمل، فینفرد الکامل قبله ثمّ یشترکان فیها مجتمعَین. نعم، لو شرط عدم تصرّف الکامل إلی أن یبلغ الصبیّ اتّبع شرطه. وحیث یجوز تصرّف الکامل قبل بلوغه لا یختصّ بالضروری، بل له کمال التصرّف، وإنّما یقع الاشتراک فی المتخلّف. ولا اعتراض للصبیّ بعد بلوغه فی نقض ما وقع من فعل الکامل موافقاً للمشروع.

«وإلی المرأة والخنثی» عندنا مع اجتماع الشرائط؛ لانتفاء المانع. وقیاس الوصیّة علی القضاء واضح الفساد.

«ویصحّ تعدّد الوصیّ فیجتمعان» لو کانا اثنین فی التصرّف، بمعنی صدوره عن رأیهما ونظرهما وإن باشره أحدهما «إلّاأن یشترط لهما الانفراد» فیجوز حینئذٍ لکلٍّ منهما التصرّف بمقتضی نظره «فإن تعاسرا» فأراد أحدهما نوعاً من التصرّف ومنعه الآخر «صحّ» تصرّفهما «فیما لا بدّ منه، کمؤونة

[شماره صفحه واقعی : 134]

ص: 809


1- الدروس 1:320، والقواعد 1:410، والإیضاح 1:277.

الیتیم» والدابّة وإصلاح العقار، ووَقَفَ غیرُه علی اتّفاقهما. «وللحاکم» الشرعیّ «إجبارهما علی الاجتماع» من غیر أن یستبدل بهما مع الإمکان؛ إذ لا ولایة له فیما فیه وصیّ «فإن تعذّر» علیه جمعهما «استبدل بهما» تنزیلاً لهما بالتعذّر منزلة المعدوم؛ لاشتراکهما فی الغایة.

کذا أطلق الأصحاب، وهو یتمّ مع عدم اشتراط عدالة الوصیّ، أمّا معه فلا؛ لأ نّهما بتعاسرهما یفسقان؛ لوجوب المبادرة إلی إخراج الوصیّة مع الإمکان، فیخرجان بالفسق عن الوصایة ویستبدل بهما الحاکم، فلا یتصوّر إجبارهما علی هذا التقدیر، وکذا لو لم نشترطها وکانا عدلین؛ لبطلانها بالفسق حینئذٍ علی المشهور. نعم لو لم نشترطها ولا کانا عدلین أمکن إجبارهما مع التشاحّ.

«ولیس لهما قسمة المال» لأنّه خلاف مقتضی الوصیّة من الاجتماع فی التصرّف.

«ولو شرط لهما الانفراد ففی جواز الاجتماع نظر» من أ نّه خلاف الشرط فلا یصحّ، ومن أنّ الاتّفاق علی الاجتماع یقتضی صدوره عن رأی کلّ واحد منهما، وشرط الانفراد اقتضی الرضا برأی کلّ واحد وهو حاصل إن لم یکن هنا آکد.

والظاهر أنّ شرط الانفراد رخصة لهما، لا تضییق. نعم لو حصل لهما فی حال الاجتماع نظر مخالف له حالة الانفراد توجّه المنع؛ لجواز کون المصیب هو حالة الانفراد ولم یرضَ الموصی إلّابه.

«ولو نهاهما عن الاجتماع اتّبع» قطعاً، عملاً بمقتضی الشرط الدالّ صریحاً علی النهی عن الاجتماع، فیمتنع.

[*وجدانی فخر]

«ولو جوّز لهما الأمرین» الاجتماع والانفراد «اُمضی» ما جوّزه وتصرّف کلّ منهما کیف شاء من الاجتماع والانفراد «فلو اقتسما المال» فی

[شماره صفحه واقعی : 135]

ص: 810

هذه الحالة «جاز» بالتنصیف والتفاوت حیث لا یحصل بالقسمة ضرر؛ لأنّ مرجع القسمة حینئذٍ إلی تصرّف کلّ منهما فی البعض وهو جائز بدونها. ثمّ بعد القسمة لکلّ منهما التصرّف فی قسمة الآخر وإن کانت فی ید صاحبه؛ لأنّه وصیّ فی المجموع، فلا تزیل القسمةُ ولایتَه فیه.

«ولو ظهر من الوصیّ» المتّحد والمتعدّد علی وجه یفید الاجتماع «عجز ضمّ الحاکم إلیه» معیناً؛ لأنّه بعجزه خرج عن الاستقلال المانع من ولایة الحاکم، وبقدرته علی المباشرة فی الجملة لم یخرج عن الوصایة بحیث یستقلّ الحاکم، فیجمع بینهما بالضمّ.

ومثله ما لو مات أحد الوصیّین علی الاجتماع. أمّا المأذون لهما فی الانفراد فلیس للحاکم الضمّ إلی أحدهما بعجز الآخر؛ لبقاء وصیّ کامل.

وبقی قسم آخر، وهو ما لو شرط لأحدهما الاجتماع وسوّغ للآخر الانفراد، فیجب اتّباع شرطه، فیتصرّف المستقلّ بالاستقلال والآخر مع الاجتماع خاصّة.

وقریب منه ما لو شرط لهما الاجتماع موجودین وانفراد الباقی بعد موت الآخر أو عجزه، فیتّبع شرطه.

وکذا یصحّ شرط مشرف علی أحدهما بحیث لا یکون للمشرف شیء من التصرّفات وإنّما تصدر عن رأیه، فلیس للوصیّ التصرّف بدون إذنه مع الإمکان، فإن تعذّر-ولو بامتناعه-ضمّ الحاکمُ إلی الوصیّ معیناً کالمشروط له الاجتماع علی الأقوی؛ لأنّه فی معناه حیث لم یرضَ الموصی برأیه منفرداً. وکذا یجوز اشتراط تصرّف أحدهما فی نوع خاصّ والآخر فی الجمیع منفردین ومجتمعین علی ما اشترکا فیه.

[شماره صفحه واقعی : 136]

ص: 811

«ولو خان» الوصیّ المتّحد أو أحد المجتمعین (1)أو فسق بغیر الخیانة «عزله» الحاکم، بل الأجود انعزاله بذلک من غیر توقّف علی عزل الحاکم؛ لخروجه عن شرط الوصایة «وأقام» الحاکم «مکانه» وصیّاً مستقلّاً إن کان المعزول واحداً، أو منضمّاً إلی الباقی إن کان أکثر.

«ویجوز للوصیّ استیفاء دینه ممّا فی یده» من غیر توقّف علی حکم الحاکم بثبوته، ولا علی حلفه علی بقائه؛ لأنّ ذلک للاستظهار ببقائه؛ لجواز إبراء صاحب الدین أو استیفائه، والمعلوم هنا خلافه، والمکلّف بالاستظهار هو الوصیّ.

«و» کذا یجوز له «قضاء دیون المیّت التی یعلم بقاءها» إلی حین القضاء. ویتحقّق العلم بسماعه إقرارَ الموصی بها قبلَ الموت بزمانٍ لا یمکنه بعده القضاء ویکون المستحقّ [ ممّن ] (2)لا یمکن فی حقّه الإسقاط کالطفل والمجنون (3). أمّا ما کان أربابها مکلّفین یمکنهم إسقاطها فلا بدّ من إحلافهم علی بقائها وإن علم بها سابقاً، ولا یکفی إحلافه إیّاهم إلّاإذا کان مستجمعاً لشرائط الحکم. ولیس للحاکم أن یأذن له فی التحلیف استناداً إلی علمه بالدین، بل لا بدّ من ثبوته عنده؛ لأنّه تحکیم لا یجوز لغیر أهله. نعم، له بعد ثبوته عنده بالبیّنة توکیله فی الإحلاف.

وله ردّ ما یعلم کونه ودیعة أو عاریة أو غصباً، أو نحو ذلک من الأعیان التی لا یحتمل انتقالها عن ملک مالکها إلی الموصی، أو إلی وارثه فی ذلک الوقت.

[شماره صفحه واقعی : 137]

ص: 812


1- فی هامش (ش) زیادة: علی ما اشترکا فیه.
2- فی المخطوطات: ممّا.
3- فی (ع) زیادة: والمسجد.

«ولا یوصی» الوصیّ إلی غیره عمّن أوصی إلیه «إلّابإذن» منه له فی الإیصاء علی أصحّ القولین (1)وقد تقدّم وإنّما أعادها لفائدة التعمیم؛ إذ السابقة مختصّة بالوصیّ (2)علی الطفل ومن بحکمه من أبیه وجدّه، وهنا شاملة لسائر الأوصیاء. وحیث یأذن له فیه فیقتصر علی مدلول الإذن، فإن خصّه بشخصٍ أو وصفٍ اختصّ، وإن عمّم أوصی إلی مستجمع الشرائط. ویتعدّی الحکم إلی وصیّ الوصیّ أبداً مع الإذن فیه، لا بدونه.

[*وجدانی فخر]

«و» حیث لا یصرّح له بالإذن فی الإیصاء «یکون النظر بعده» فی وصیّة الأوّل «إلی الحاکم» لأنّه وصیّ من لا وصیّ له «وکذا» حکم کلّ «من مات ولا وصیّ له. ومع تعذّر الحاکم» لفقده أو بُعده بحیث یشقّ الوصول إلیه عادةً یتولّی إنفاذ الوصیّة «بعض عدول المؤمنین» من باب الحسبة والمعاونة علی البرّ والتقوی المأمور بها (3)واشتراط العدالة یدفع محذور إتلاف مال الطفل وشبهه والتصرّف فیه بدون إذن شرعیّ، فإنّ ما ذکرناه هو الإذن.

وینبغی الاقتصار علی القدر الضروری الذی یضطرّ إلی تقدیمه قبل مراجعة الحاکم وتأخیر غیره إلی حین التمکّن من إذنه، ولو لم یمکن لفقده لم یختصّ. وحیث یجوز ذلک یجب؛ لأنّه من فروض الکفایة.

[شماره صفحه واقعی : 138]

ص: 813


1- القول الأصحّ للمفید فی المقنعة:675، والحلبی فی الکافی:366، وابن إدریس فی السرائر 3:185 و 192، والمحقّق فی الشرائع 2:257، ونسبه فی جامع المقاصد 10:265 إلی أکثر الأصحاب. وأمّا القول الآخر فقد تقدّم عن الشیخ والقاضی فی الصفحة 131 فی الهامش رقم 2.
2- فی (ع) : بالوصیّة.
3- بقوله تعالی: وَ تَعٰاوَنُوا عَلَی اَلْبِرِّ وَ اَلتَّقْویٰ. . . المائدة:3.

وربما منع ذلک کلّه بعض الأصحاب (1)لعدم النصّ. وما ذکر من العمومات (2)کافٍ فی ذلک. وفی بعض الأخبار ما یرشد إلیه (3).

«والصفات المعتبرة فی الوصیّ» من البلوغ والعقل والإسلام-علی وجهٍ-والحرّیّة والعدالة یشترط حصولها «حال الإیصاء» لأنّه وقت إنشاء العقد، فإذا لم تکن مجتمعة لم یقع صحیحاً کغیره من العقود؛ ولأ نّه وقتَ الوصیّة ممنوع من التفویض إلی من لیس بالصفات.

«وقیل» : یکفی حصولها حالَ الوفاة، حتّی لو أوصی إلی من لیس بأهل فاتّفق حصول صفات الأهلیّة له قبل الموت صحّ؛ لأنّ المقصود بالتصرّف هو ما بعد الموت وهو محلّ الولایة ولا حاجة إلیها قبله (4)ویضعّف بما مرّ (5).

وقیل: یعتبر «من حین الإیصاء إلی حین الوفاة» (6)جمعاً بین الدلیلین. والأقوی اعتبارها من حیث الإیصاء واستمراره ما دام وصیّاً.

«وللوصیّ اُجرة المثل عن نظره فی مال الموصی علیهم مع الحاجة» وهی الفقر، کما نبّه علیه تعالی بقوله: (وَ مَنْ کٰانَ فَقِیراً فَلْیَأْکُلْ بِالْمَعْرُوفِ) (7)

[شماره صفحه واقعی : 139]

ص: 814


1- منع ذلک ابن إدریس فی السرائر 3:194.
2- المقصود بها عمومات الحسبة والأمر بالمعاونة علی البرّ والتقوی.
3- الوسائل 13:474-475، الباب 88 من أبواب أحکام الوصایا، الحدیث 2 و 3.
4- لم نعثر علی القائل بعینه، ولعلّه هو مختار العلّامة فی التذکرة (الحجریّة) 2:511. وقد نسبه فی المغنی 6:571 إلی بعض الشافعیّة، وانظر المجموع 16:498.
5- مرّ بقوله آنفاً: لأنّه وقت إنشاء العقد. . .
6- اختاره المصنّف فی الدروس 2:323، ولم نعثر علی غیره.
7- النساء:6.

ولا یجوز مع الغناء؛ لقوله تعالی: (وَ مَنْ کٰانَ غَنِیًّا فَلْیَسْتَعْفِفْ) (1).

وقیل: یجوز أخذ الاُجرة مطلقاً (2)لأنّها عوض عمل محترم.

وقیل: یأخذ قدرَ الکفایة؛ لظاهر قوله تعالی: (فَلْیَأْکُلْ بِالْمَعْرُوفِ) (3)فإنّ المعروف ما لا إسراف فیه ولا تقتیر من القوت.

وقیل: أقلّ الأمرین (4)لأنّ الأقلّ إن کان اُجرةَ المثل فلا عوض لعمله شرعاً سواها، وإن کان الأقلّ الکفایة فلأ نّها هی القدر المأذون فیه بظاهر الآیة.

والأقوی جواز أخذ أقلّهما مع فقره خاصّة؛ لما ذکر، ولأنّ حصول قدر الکفایة یوجب الغنا فیجب الاستعفاف عن الزائد وإن کان من جملة اُجرة المثل.

«ویصحّ» للوصیّ «الردّ» للوصیّة «ما دام» الموصی «حیّاً» مع بلوغه الردّ «فلو ردّ ولمّا یبلغ» الموصی «الردّ بطل الردّ. ولو لم یعلم بالوصیّة إلّا بعد وفاة الموصی لزمه القیام بها» وإن لم یکن قد سبق قبول «إلّامع العجز» عن القیام بها، فیسقط وجوب القیام عن المعجوز عنه قطعاً؛ للحرج.

وظاهر العبارة أ نّه یسقط غیره أیضاً. ولیس بجیّد، بل یجب القیام بما أمکن منها؛ لعموم الأدلّة. ومستند هذا الحکم المخالف للأصل من إثبات حقّ علی الموصی إلیه علی وجه قهریّ وتسلیط الموصی علی إثبات وصیّته علی من شاء أخبار کثیرة (5)تدلّ بظاهرها علیه.

[شماره صفحه واقعی : 140]

ص: 815


1- النساء:6.
2- قاله الشیخ فی النهایة:362، وابن الجنید کما نقله العلّامة فی المختلف 5:35، واختاره هو أیضاً.
3- قاله ابن إدریس فی السرائر 2:211.
4- قاله الشیخ فی الخلاف 3:179، المسألة 295، والمبسوط 2:163.
5- اُنظر الوسائل 13:398-399، الباب 23 من أبواب أحکام الوصایا.

وذهب جماعة-منهم العلّامة فی المختلف والتحریر (1)-إلی أنّ له الردّ ما لم یقبل؛ لما ذکر (2)ولاستلزامه الحرج العظیم والضرر فی أکثر مواردها، وهما منفیّان بالآیة (3)والخبر (4)والأخبار لیست صریحة الدلالة علی المطلوب. ویمکن حملها علی شدّة الاستحباب، وأمّا حملها علی سبق قبول الوصیّة فهو منافٍ لظاهرها.

والمشهور بین الأصحاب هو الوجوب مطلقاً.

وینبغی أن یستثنی من ذلک ما یستلزم الضرر والحرج، دون غیره. وأمّا استثناء المعجوز عنه فواضح.

***

[شماره صفحه واقعی : 141]

ص: 816


1- المختلف 6:337، والتحریر 3:380.
2- من أنّ الحکم بوجوب القبول علی الموصی إلیه وتسلیط الموصی علی إثبات وصیّته علی من شاء مخالف للأصل.
3- وهی قوله تعالی: وَ مٰا جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی اَلدِّینِ مِنْ حَرَجٍ ، الحجّ:78.
4- وهو قوله صلی الله علیه و آله: لا ضرر و لا ضرار فی الإسلام. اُنظر الوسائل 17:376، الباب الأوّل من موانع الإرث، الحدیث 10.

[شماره صفحه واقعی : 142]

ص: 817

کتاب النکاح
اشارة

[شماره صفحه واقعی : 143]

ص: 818

[شماره صفحه واقعی : 144]

ص: 819

صوت

[*وجدانی فخر]

«کتاب النکاح»

«وفیه فصول» :

«الأوّل» : «فی المقدّمات»
اشارة

«النکاح مستحبّ مؤکَّد» لمن یمکنه فعله ولا یخاف بترکه الوقوع فی محرَّم، وإلّا وجب. قال اللّٰه تعالی: (فَانْکِحُوا مٰا طٰابَ لَکُمْ مِنَ اَلنِّسٰاءِ) (1). (وَ أَنْکِحُوا اَلْأَیٰامیٰ مِنْکُمْ وَ اَلصّٰالِحِینَ مِنْ عِبٰادِکُمْ وَ إِمٰائِکُمْ إِنْ یَکُونُوا فُقَرٰاءَ یُغْنِهِمُ اَللّٰهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اَللّٰهُ وٰاسِعٌ عَلِیمٌ) (2)وأقلّ مراتب الأمر الاستحباب. وقال صلی الله علیه و آله: «من رغب عن سنّتی فلیس منّی» (3)و «إنّ من سنّتی النکاح» (4).

[فضله]

«وفضله مشهور» بین المسلمین «محقَّق» فی شرعهم «حتّی أنّ المتزوّج یُحرِز نصفَ دینه» رواه فی الکافی بإسناده إلی النبیّ صلی الله علیه و آله قال: «من

[شماره صفحه واقعی : 145]

ص: 820


1- النساء:3.
2- النور:32.
3- الوسائل 14:9، الباب 2 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث 9.
4- المستدرک 14:149-150، الباب الأوّل من مقدّمات النکاح، الحدیث 1 و 6.

تزوّج أحرز نصف دینه، فلیتّقِ اللّٰه فی النصف الآخر» أو «الباقی» (1)«ورُوی «ثلثا دینه» (2)وهو من أعظم الفوائد فی (3)الإسلام» فقد رُویَ عن النبیّ صلی الله علیه و آله بطریق أهل البیت علیهم السلام أ نّه قال: «ما استفاد امرئ مسلم فائدة بعد الإسلام أفضل من زوجة مسلمة تسرّه إذا نظر إلیها، وتطیعه إذا أمرها، وتحفظه إذا غاب عنها فی نفسها وماله» (4)وقال صلی الله علیه و آله: «قال اللّٰه عزّ وجلّ: إذا أردت أن أجمع للمسلم خیر الدنیا وخیر الآخرة جعلت له قلباً خاشعاً، ولساناً ذاکراً، وجسداً علی البلاء صابراً، وزوجة مؤمنة تسرّه إذا نظر إلیها، وتحفظه إذا غاب عنها فی نفسها وماله» (5).

«ولیتخیّر البکر» قال النبیّ صلی الله علیه و آله: «تزوّجوا الأبکار، فإنّهنّ أطیب شیءٍ أفواهاً، وأنشفه أرحاماً، وأدرّ شیءٍ أخلافاً، وأفتح شیءٍ أرحاماً» (6)«العفیفةَ» عن الزنا «الولودَ» أی ما من شأنها ذلک، بأن لا تکون یائسة ولا صغیرة ولا عقیماً، قال صلی الله علیه و آله: «تزوّجوا بکراً وَلوداً، ولا تزوّجوا حسناء جمیلة عاقراً، فإنّی اُباهی بکم الاُمم یوم القیامة (7)حتّی بالسقط، یظلّ محبنطئاً (8)علی

[شماره صفحه واقعی : 146]

ص: 821


1- الکافی 5:328-329، الحدیث 2، والوسائل 14:5، الباب الأوّل من مقدّمات النکاح، الحدیث 11 و 12.
2- المستدرک 14:149-150، الباب الأوّل من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث 2 و 7.
3- فی (ف) بدل «فی» : بعد.
4- الوسائل 14:23، الباب 9 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث 9.
5- المصدر السابق: الحدیث 8.
6- الوسائل 14:34، الباب 17 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث 1 و 2.
7- المصدر السابق:33، الباب 16 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث الأوّل.
8- المتنضّب المستبطئ للشیء. وقیل: هو الممتنع امتناع طلبة لا امتناع إباء. راجع النهایة لابن الأثیر (حبنط) .

باب الجنّة، فیقول اللّٰه عزّ وجلّ: ادخل الجنّة، فیقول: لا حتّی یدخل أبوای قبلی! فیقول اللّٰه تبارک وتعالی لملک من الملائکة: ائتنی بأبویه فیأمر بهما إلی الجنّة، فیقول: هذا بفضل رحمتی لک»

(1)

.

[آدابه]

صوت

[*وجدانی فخر]

«الکریمةَ الأصل» بأن یکون أبواها صالحین مؤمنین، قال صلی الله علیه و آله: «أنکحوا الأکفاء وانکحوا فیهم واختاروا لنطفکم» (2).

«ولا یقتصر علی الجمال أو الثروة» من دون مراعاة الأصل والعفّة. قال صلی الله علیه و آله: «إیّاکم وخضراء الدِمَن! قیل: یا رسول اللّٰه وما خضراء الدِمَن؟ قال: المرأة الحسناء فی منبت السوء» (3)وعن أبی عبد اللّٰه علیه السلام «إذا تزوّج الرجل المرأة لجمالها، أو لمالها وُکِل إلی ذلک، وإذا تزوّجها لدینها رزقه اللّٰه الجمال والمال» (4).

«ویستحبّ» لمن أراد التزویج قبلَ تعیین المرأة «صلاةُ رکعتین والاستخارة» وهو أن یطلب من اللّٰه تعالی الخیرة له فی ذلک «والدعاء بعدهما بالخیرة» بقوله: «اللّهمّ إنّی اُریدُ أن أتزوّج فقدّر لی من النساء أعفّهنّ فرجاً، وأحفظهنّ لی فی نفسها ومالی، وأوسعهنّ رزقاً، وأعظمهنّ برکة، وقدّر لی ولداً طیّباً تجعله خلفاً صالحاً فی حیاتی وبعد موتی» (5)أو غیره من الدعاء «ورکعتی الحاجة» لأنّها من مهامّ الحوائج «والدعاء» بعدهما بالمأثور أو بما سَنَح «والإشهاد» علی العقد «والإعلان» إذا کان دائماً «والخُطبة» بضمّ الخاء «أمامَ العقد» للتأسّی، وأقلّها «الحمد للّٰه» «وإیقاعه لیلاً» قال الرضا علیه السلام:

[شماره صفحه واقعی : 147]

ص: 822


1- الوسائل 14:34-35، الباب 17 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث 2.
2- و (3) الوسائل 14:29، الباب 13 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث 3 و 4.
3-
4- المصدر السابق:30، الباب 14 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث الأوّل.
5- المصدر السابق:79، الباب 53 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث الأوّل.

من السنّة التزویج باللیل، لأنّ اللّٰه جعل اللیل سکناً، والنساء إنّما هنّ سکن (1).

«ولیجتنب إیقاعه والقمر فی» برج «العقرب» لقول الصادق علیه السلام: «من تزوّج والقمر فی العقرب لم یرَ الحسنی» (2)والتزویج حقیقة فی العقد «فإذا أراد الدخول» بالزوجة «صلّی رکعتین» قبله «ودعا» بعدهما بعد أن یمجّد (3)اللّٰه ویصلّی علی النبیّ صلی الله علیه و آله بقوله: «اللهمّ ارزقنی إلفَها ووُدَّها ورضاها، وأرضنی بها، واجمع بیننا بأحسن اجتماع وآنس ائتلاف، فإنّک تحبّ الحلال وتکره الحرام» (4)أو (5)غیره من الدعاء «و» تفعل «المرأة کذلک» فتصلّی رکعتین بعد الطهارة وتدعو اللّٰه تعالی بمعنی ما دعا (6).

«ولیکن» الدخول «لیلاً» کالعقد، قال الصادق علیه السلام: «زُفّوا نساءکم لیلاً، وأطعموا ضُحیً» (7)«ویضع یده علی ناصیتها» وهی ما بین نزعتیها من مقدَّم رأسها عند دخولها علیه، ولیقل: «اللهمّ علی کتابک تزوّجتها، وفی أمانتک أخذتها، وبکلماتک استحللت فرجَها، فإن قضیت لی فی رحمها شیئاً فاجعله مسلماً سویّاً، ولا تجعله شرک شیطان» (8)«ویسمّی» اللّٰه تعالی «عند الجماع

[شماره صفحه واقعی : 148]

ص: 823


1- الوسائل 14:62، الباب 37 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث 3.
2- المصدر السابق:80، الباب 54 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث الأوّل.
3- فی (ر) : یحمد.
4- الوسائل 14:81، الباب 55 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث الأوّل.
5- فی (ش) : و.
6- فی (ش) : بما دعاه، وفی نسخة بدله: بمعنی ما دعاه.
7- الوسائل 14:62، الباب 37 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث 2. وفیه بدل: نساءکم: عرائسکم.
8- الوسائل 14:79، الباب 53 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث الأوّل.

دائماً» عند الدخول بها وبعده لیتباعد عنه الشیطان ویسلم من شرکه (1).

«ویسأل اللّٰه الولد الذکر السویّ الصالح» قال عبد الرحمن بن کثیر: کنت عند أبی عبد اللّٰه علیه السلام فذکر شرک الشیطان فعظَّمه حتّی أفزعنی، فقلت: جعلت فداک! فما المخرج من ذلک؟ فقال: «إذا أردت الجماع فقل: بسم اللّٰه الرحمن الرحیم الذی لا إله إلّاهو بدیع السماوات والأرض، اللهمّ إن قضیت منّی فی هذه اللیلة خلیفة فلا تجعل للشیطان فیه شرکاً ولا نصیباً ولا حظّاً، واجعله مؤمناً مخلصاً صفیّاً من الشیطان ورجزه، جلّ ثناؤک» (2).

«ولیُولم» عند الزفاف «یوماً أو یومین» تأسّیاً بالنبیّ صلی الله علیه و آله فقد أولم علی جملة من نسائه، وقال صلی الله علیه و آله: «إنّ من سنن المرسلین الإطعام عند التزویج» (3)وقال صلی الله علیه و آله: «الولیمة أوّل یوم حقّ، والثانی معروف، وما زاد ریاءٌ وسُمعة» (4).

«ویدعو المؤمنین» إلیها، وأفضلهم الفقراء، ویُکره أن یکونوا کلّهم أغنیاء ولا بأس بالشرکة. «ویستحبّ» لهم «الإجابة» استحباباً مؤکّداً، ومن کان صائماً ندباً فالأفضل له الإفطار، خصوصاً إذا شقّ بصاحب الدعوة صیامه.

[*وجدانی فخر]

«ویجوز أکل نثار العرس وأخذه بشاهد الحال» أی مع شهادة الحال بالإذن فی أخذه؛ لأنّ الحال یشهد بأخذه دائماً. وعلی تقدیر أخذه به فهل یملک بالأخذ، أم هو مجرّد إباحة؟ قولان (5)أجودهما الثانی. وتظهر الفائدة فی جواز

[شماره صفحه واقعی : 149]

ص: 824


1- المصدر السابق:96، الباب 68 من أبواب مقدّمات النکاح.
2- نفس المصدر: الحدیث 4.
3- الوسائل 14:65، الباب 40 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث 1 و 4.
4- الوسائل 14:65، الباب 40 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث 1 و 4.
5- القول بالملک للشیخ فی المبسوط 4:323، والمحقّق فی الشرائع 2:268، والعلّامة فی التذکرة (الحجریّة) 2:581. والقول بعدم الملک للعلّامة فی المختلف 7:91، والمحقّق الثانی فی جامع المقاصد 12:21، وهو الظاهر من الصیمری فی غایة المرام 3:6.

الرجوع فیه ما دامت عینه باقیة.

«ویکره الجماع» مطلقاً «عند الزوال» إلّایوم الخمیس، فقد روی: «أنّ الشیطان لا یقرب الولد الذی یتولّد حینئذٍ حتّی یشیب» (1)«و» بعد «الغروب حتّی یذهب الشفق» الأحمر، ومثله ما بین طلوع الفجر إلی طلوع الشمس؛ لوروده معه فی الخبر (2)«وعاریاً» للنهی عنه رواه الصدوق عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام (3)«وعقیب الاحتلام قبل الغسل أو الوضوء» قال صلی الله علیه و آله: «یکره أن یغشی الرجلُ المرأةَ وقد احتلم حتّی یغتسل من احتلامه الذی رأی، فإن فعل ذلک وخرج الولد مجنوناً فلا یلومنّ إلّانفسه» (4)ولا تکره معاودة الجماع بغیر غسل؛ للأصل.

«والجماع عند ناظر إلیه» بحیث لا یری العورة، قال النبیّ صلی الله علیه و آله: «والذی نفسی بیده! لو أنّ رجلاً غشی امرأته وفی البیت مستیقظ یراهما ویسمع کلامهما ونَفَسَهما ما أفلح أبداً، إن کان غلاماً کان زانیاً، وإن کانت جاریة کانت زانیة» (5)وعن الصادق علیه السلام قال: «لا یجامع الرجل امرأته ولا جاریته وفی البیت صبیّ، فإنّ ذلک ممّا یورث الزنا» (6).

وهل یعتبر کونه ممیّزاً؟ وجه یشعر به الخبر الأوّل، وأمّا الثانی فمطلق.

«والنظر إلی الفرج حال الجماع» وغیره، وحال الجماع أشدّ کراهةً،

[شماره صفحه واقعی : 150]

ص: 825


1- البحار 103:283، ذیل الحدیث الأوّل.
2- الوسائل 14:88-89، الباب 62 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث الأوّل.
3- المصدر السابق:84، الباب 58 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث 2 و 3.
4- المصدر السابق:99، الباب 70 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث الأوّل.
5- الوسائل 14:94، الباب 67 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث 2 و 1.
6- الوسائل 14:94، الباب 67 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث 2 و 1.

وإلی باطن الفرج أقوی شدّة، وحرّمه بعض الأصحاب (1)وقد روی أ نّه یورث العمی فی الولد (2).

«والجماع مستقبلَ القبلة ومستدبرَها» للنهی عنه (3).

«والکلام» مِن کلّ منهما «عند التقاء الختانین إلّابذکر اللّٰه تعالی» قال الصادق علیه السلام: «اتّقوا الکلام عند ملتقی الختانین فإنّه یورث الخرس» (4)ومن الرجل آکد، ففی وصیّة النبیّ صلی الله علیه و آله: «یا علیّ، لا تتکلّم عند الجماع کثیراً، فإنّه إن قضی بینکما ولد لا یؤمن أن یکون أخرس» (5).

«ولیلةَ الخسوف ویومَ الکسوف وعند هبوب الریح الصفراء أو السوداء، أو الزلزلة» فعن الباقر علیه السلام أ نّه قال: «والذی بعث محمّداً صلی الله علیه و آله بالنبوّة واختصّه بالرسالة واصطفاه بالکرامة، لا یجامع أحد منکم فی وقت من هذه الأوقات فیرزق ذرّیة فیری فیها قرّة عین» (6).

«وأوّلَ لیلة من کلّ شهر إلّاشهر رمضان، ونصفَه» عطف علی «أوّل» لا علی المستثنی، ففی الوصیّة: «یا علیّ، لا تجامع امرأتک فی أوّل الشهر ووسطه وآخره، فإنّ الجنون والجذام والخَبَل یُسرع إلیها وإلی ولدها» (7)وعن الصادق علیه السلام: «یکره للرجل أن یجامع فی أوّل لیلة من الشهر وفی وسطه وفی آخره، فإنّه من فعل ذلک خرج الولد مجنوناً، ألا تری أنّ المجنون أکثر ما یصرع

[شماره صفحه واقعی : 151]

ص: 826


1- حرّمه ابن حمزة فی الوسیلة:314.
2- الوسائل 14:85، الباب 59 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث 5.
3- المصدر السابق:98، الباب 69 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث 1 و 3.
4- المصدر السابق:86، الباب 60 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث 1 و 3.
5- المصدر السابق:86، الباب 60 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث 1 و 3.
6- المستدرک 14:224، الباب 47 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث الأوّل.
7- الوسائل 14:91، الباب 64 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث 5.

فی أوّل الشهر ووسطه وآخره؟»

(1)

وروی الصدوق عن علیّ علیه السلام أ نّه قال: «یستحبّ للرجل أن یأتی أهله أوّل لیلة من شهر رمضان؛ لقول اللّٰه عزّ وجلّ: (أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ اَلصِّیٰامِ اَلرَّفَثُ إِلیٰ نِسٰائِکُمْ) » (2). «وفی السفر مع عدم الماء» للنهی عنه عن الکاظم علیه السلام (3)مستثنیاً منه خوفه علی نفسه.

[احکام النظر]

«ویجوز النظر إلی وجه امرأة یرید نکاحها وإن لم یستأذنها، بل یستحبّ» له النظر لیرتفع عنه الغرر، فإنّه مستام (4)یأخذ بأغلی ثمن کما ورد فی الخبر (5).

«ویختصّ الجواز بالوجه والکفّین» : ظاهرِهما وباطِنهما إلی الزندین «وینظرها قائمة وماشیة» وکذا یجوز للمرأة نظره کذلک «وروی» عبد اللّٰه ابن الفضل مرسلاً عن الصادق علیه السلام: «جواز النظر إلی شعرها ومحاسنها» وهی مواضع الزینة إذا لم یکن متلذّذاً (6)وهی مردودة بالإرسال وغیره (7).

ویشترط العلم بصلاحیّتها للتزویج، بخلوّها من البعل والعدّة والتحریم، وتجویز إجابتها. ومباشرة المرید بنفسه، فلا یجوز الاستنابة فیه وإن کان أعمی.

[شماره صفحه واقعی : 152]

ص: 827


1- الوسائل 14:91، الباب 64 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث 3 و 4، والآیة فی سورة البقرة:187.
2- الوسائل 14:91، الباب 64 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث 3 و 4، والآیة فی سورة البقرة:187.
3- الوسائل 2:998، الباب 27 من أبواب التیمّم، الحدیث الأوّل، وانظر الوسائل 14:76، الباب 50 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث الأوّل وذیله.
4- سام البائع السلعة سوماً من باب قال أی: عرضها للبیع، وسامها المشتری واستامها طلب بیعها. راجع المصباح المنیر (سوم) .
5- الوسائل 14:60-61، الباب 36 من أبواب مقدّمات النکاح، الأحادیث 8 و 12.
6- المصدر السابق: الحدیث 5.
7- فإنّها ضعیفة بأحمد بن محمّد بن خالد وأبیه الواقعین فی سندها. اُنظر المسالک 7:467.

وأن لا یکون بریبة ولا تلذّذ.

وشرط بعضهم أن یستفید بالنظر فائدة، فلو کان عالماً بحالها قبله لم یصحّ (1)وهو حسن، لکنّ النصّ مطلق. وأن یکون الباعث علی النظر إرادة التزویج، دون العکس (2)ولیس بجیّد؛ لأنّ المعتبر قصد التزویج قبل النظر کیف کان الباعث.

[*وجدانی فخر]

«ویجوز النظر إلی وجه الأمة» أمة الغیر «ویدیها و» کذا «الذمّیّة» وغیرها من الکفّار بطریق أولی «لا لشهوة» قیدٌ فیهما.

«و» یجوز «أن ینظر الرجل إلی مثله» ما عدا العورتین «وإن کان» المنظور «شابّاً حسن الصورة، لا لریبة» وهو خوف الفتنة «ولا تلذّذ» وکذا تنظر المرأة إلی مثلها کذلک «والنظر إلی جسد الزوجة باطناً وظاهراً» وکذا أمته غیر المزوّجة والمعتدّة وبالعکس، ویُکره إلی العورة فیهما.

«وإلی المحارم» وهنّ من یحرم نکاحهنّ مؤبّداً بنسب أو رضاع أو مصاهرة «خلا العورة» وهی هنا القبل والدبر. وقیل: تختصّ الإباحة بالمحاسن (3)جمعاً بین قوله تعالی: (قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصٰارِهِمْ) (4)وقوله تعالی: (وَ لاٰ یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلاّٰ لِبُعُولَتِهِنَّ) (5) إلی آخره.

«ولا ینظر» الرجل «إلی» المرأة «الأجنبیّة» وهی غیر المحرم

[شماره صفحه واقعی : 153]

ص: 828


1- لم نعثر علی من طرح المسألة قبل الشارح، ولعلّ ذلک یستظهر من التذکرة 2:573 (الحجریّة) ، حیث شرط فی جواز النظر الحاجة إلی النظر.
2- لم نظفر بمن صرّح بهذا الشرط. نعم، یظهر ذلک ممّن قیّد جواز النظر بمن یرید النکاح، مثل المحقّق فی الشرائع 2:268، والعلّامة فی القواعد 3:6، وغیرهما.
3- لم نعثر علی قائل به من أصحابنا. نعم نسب العلّامة إلی بعض الشافعیّة تحریم النظر إلی ماعدا الوجه والکفّین، وکذا إلی الثدی فی غیر حال الرضاع. اُنظر التذکرة 2:574 (الحجریّة) .
4- و (5) النور:30 و 31.

والزوجة والأمة «إلّامرّة» واحدة «من غیر معاودة» فی الوقت الواحد عرفاً «إلّالضرورة کالمعاملة والشهادة» علیها إذا دُعی إلیها أو لتحقیق الوطء فی الزنا وإن لم یُدعَ «والعلاج» من الطبیب وشبهه «وکذا یحرم علی المرأة أن تنظر إلی الأجنبیّ أو تسمع صوته إلّالضرورة» کالمعاملة والطبّ «وإن کان» الرجل «أعمی» لتناول النهی (1)له، ولقول النبیّ صلی الله علیه و آله لاُمّ سلمة ومیمونة-لمّا أمرهما بالاحتجاب من ابن اُمّ مکتوم، وقولهما: إنّه أعمی-: «أعَمْیاوان أنتما؟ ألستما تبصرانِه؟» (2)(3).

«وفی جواز نظر المرأة إلی الخصیّ المملوک لها أو بالعکس خلاف» (4)منشؤه ظاهر قوله تعالی: (أَوْ مٰا مَلَکَتْ أَیْمٰانُهُنَّ) (5)المتناول بعمومه لموضع النزاع، وما قیل (6): من اختصاصه بالإماء جمعاً بینه وبین الأمر بغضّ البصر وحفظ الفرج مطلقاً، ولا یرد دخولهن فی (نسائهنَّ) لاختصاصهنّ بالمسلمات، وعموم ملک الیمین للکافرات، ولا یخفی أنّ هذا کلّه خلاف ظاهر الآیة (7)

[شماره صفحه واقعی : 154]

ص: 829


1- النور:30، وراجع الوسائل 14:171-172، الباب 129 من أبواب مقدّمات النکاح.
2- الوسائل 14:172، الباب 129 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث 4.
3- رواها فی الکافی [ 5:534 ] مقطوعة وأنّ المرأتین عائشة وحفصة، وما نقلناه ذکره جماعة من الفقهاء [ مثل العلّامة فی التذکرة 2:573، والمحقّق الثانی فی جامع المقاصد 12:42 ] والظاهر أنّ طریقه عامی. (منه رحمه الله) .
4- القول بالجواز للعلّامة فی المختلف 7:92، وقوّاه فی جامع المقاصد 12:38. والقول بالعدم للشیخ فی المبسوط 4:161، والخلاف 4:249، المسألة 5، وابن إدریس فی السرائر 2:609، والمحقّق فی الشرائع 2:269، ونسبه فی غایة المرام 3:13 إلی المشهور.
5- و (7) النور:31.
6- قاله الصیمری فی غایة المرام 3:13.

من غیر وجه للتخصیص ظاهرٍ.

[بعض احکام الاستمتاع]

صوت

[*وجدانی فخر]

«ویجوز استمتاع الزوج بما شاء من الزوجة، إلّاالقبل فی الحیض والنفاس» (1)وکذا (2)فی الأمة.

«والوطء فی دبرها مکروه کراهةً مغلَّظة» من غیر تحریم علی أشهر القولین (3)والروایتین (4)وظاهر آیة الحرث (5)«وفی روایة» سدیر عن الصادق علیه السلام «یحرم» لأنّه روی عن النبیّ صلی الله علیه و آله أ نّه قال: «محاش النساء علی اُمّتی حرام» (6)وهو مع سلامة سنده محمول علی شدّة الکراهة، جمعاً بینه وبین صحیحة ابن أبی یعفور (7)الدالّة علی الجواز صریحاً. و «المحاش» جمع «محشة» وهو الدبر، ویقال أیضاً بالسین المهملة (8)کُنِّی بالمحاش عن الأدبار،

[شماره صفحه واقعی : 155]

ص: 830


1- فی هامش (ش) و (ر) زیادة ما یلی: وهو موضع وفاق إلّامن شاذّ من الأصحاب، حیث حرّم النظر إلی الفرج [ الوسیلة:314 ] والأخبار ناطقة بالجواز [ الوسائل 14:84-85، الباب 59 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث 2 و 3 و 5 ].
2- فی (ر) زیادة: القول.
3- اختاره السیّد فی الانتصار:293، المسألة 166، والشیخ فی الخلاف 4:336، المسألة 117، والمبسوط 4:243، والحلّی فی السرائر 2:606، ونسبه فی المختلف 7:93 إلی أکثر علمائنا بعد أن نسبه إلی المشهور. وأمّا القول بالحرمة فهو منسوب إلی القمّیین وابن حمزة، اُنظر التنقیح 3:23، وجامع المقاصد 12:497، والوسیلة:313.
4- اُنظر الوسائل 14:100-104، الباب 72 و 73 من أبواب مقدّمات النکاح.
5- البقرة:223.
6- الاستبصار 3:244، الحدیث 874.
7- الوسائل 14:103، الباب 72 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث 5.
8- کما فی الصحاح 3:1001 (حشش) .

کما کُنِّی بالحُشوش عن مواضع الغائط، فإنّ أصلها الحشّ-بفتح الحاء المهملة - وهو الکنیف، وأصله البستان؛ لأنّهم کانوا کثیراً ما یتغوّطون فی البساتین، کذا فی نهایة ابن الأثیر (1).

«ولا یجوز العزل عن الحرّة بغیر شرط» ذلک حال العقد؛ لمنافاته لحکمة النکاح وهی الاستیلاد فیکون منافیاً لغرض الشارع.

والأشهر الکراهة؛ لصحیحة محمّد بن مسلم عن أحدهما علیهما السلام أ نّه سأله عن العزل، فقال: «أمّا الأمة فلا بأس، وأمّا الحرّة فإنّی أکره ذلک، إلّاأن یشترط علیها حین یتزوّجها» (2)والکراهة ظاهرة فی المرجوح الذی لا یمنع من النقیض، بل حقیقة فیه، فلا تصلح حجّة للمنع من حیث إطلاقها علی التحریم فی بعض مواردها؛ فإنّ ذلک علی وجه المجاز. وعلی تقدیر الحقیقة فاشتراکها یمنع من دلالة التحریم، فیرجع إلی أصل الإباحة.

وحیث یحکم بالتحریم «فیجب دیة النطفة لها» أی للمرأة خاصّة «عشرة دنانیر» ولو کرهناه فهی علی الاستحباب. واحترز بالحرّة عن الأمة فلا یحرم العزل عنها إجماعاً وإن کانت زوجة.

ویشترط فی الحرّة الدوام فلا تحریم فی المتعة، وعدمُ الإذن فلو أذنت انتفی أیضاً.

وکذا یکره لها العزل بدون إذنه. وهل یحرم لو قلنا به منه؟ مقتضی الدلیل الأوّل ذلک، والأخبار خالیة عنه. ومثله القول فی دیة النطفة له.

[شماره صفحه واقعی : 156]

ص: 831


1- النهایة 1:390 (حشش) .
2- الوسائل 14:106، الباب 76 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث الأوّل.

«ولا یجوز ترک وطء الزوجة أکثر من أربعة أشهر» والمعتبر فی الوجوب مسمّاه وهو الموجب للغسل، ولا یشترط الإنزال. ولا یکفی الدبر.

«و» کذا «لا» یجوز «الدخول قبل» إکمالها «تسع» سنین هلالیّة «فتحرم» علیه مؤبّداً «لو أفضاها» بالوطء، بأن صیّر مسلک البول والحیض واحداً، أو مسلک الحیض والغائط. وهل تخرج بذلک من [ حبالته ] (1)؟ قولان (2)أظهرهما العدم. وعلی القولین یجب الإنفاق علیها حتّی یموت أحدهما. وعلی ما اخترناه یحرم علیه اُختها والخامسة. وهل یحرم علیه وطؤها فی الدبر والاستمتاع بغیر الوطء؟ وجهان أجودهما ذلک. ویجوز له طلاقها، ولا تسقط به النفقة وإن کان بائناً. ولو تزوّجت بغیره ففی سقوطها وجهان، فإن طلّقها الثانی بائناً عادت. وکذا لو تعذّر إنفاقه علیها لغیبة أو فقر. مع احتمال وجوبها علی المفضی مطلقاً؛ لإطلاق النصّ (3)ولا فرق فی الحکم بین الدائم والمتمتّع بها.

وهل یثبت الحکم فی الأجنبیّة؟ قولان (4)أقربهما ذلک فی التحریم المؤبّد، دون النفقة. وفی الأمة الوجهان وأولی بالتحریم. ویقوی الإشکال فی الإنفاق لو أعتقها.

ولو أفضی الزوجة بعد التسع ففی تحریمها وجهان، أجودهما العدم. وأولی

[شماره صفحه واقعی : 157]

ص: 832


1- فی المخطوطات: حباله.
2- القول بالخروج لابن حمزة فی الوسیلة:292، ونسبه فی المختلف 7:44 إلی ظاهر کلام الشیخ، وانظر النهایة:453، وهو اختیار فخر المحقّقین فی الإیضاح 3:78. والقول بعدم الخروج لابن إدریس فی السرائر 2:530-531، والمحقّق فی الشرائع 2:270.
3- الوسائل 14:381، الباب 34 من أبواب ما یحرم بالمصاهرة، الحدیث 4.
4- القول بالتحریم المؤبّد للعلّامة فی القواعد 3:33، والمحقّق الثانی فی جامع المقاصد 12:334، وولده فی الإیضاح 3:78، وهو الظاهر من السیّد عمید الدین فی کنز الفوائد 2:369. وأمّا القول بعدم ثبوت الحرمة فلم نقف علیه.

بالعدم إفضاء الأجنبیّ کذلک.

وفی تعدّی الحکم إلی الإفضاء بغیر الوطء وجهان، أجودهما العدم وقوفاً فیما خالف الأصل علی مورد النصّ، وإن وجبت الدیة فی الجمیع.

[*وجدانی فخر]

«ویکره للمسافر أن یطرق أهله» أی یدخل إلیهم من سفره «لیلاً» وقیّده بعض بعدم إعلامهم بالحال (1)وإلّا لم یکره، والنصّ مطلق.

روی عبد اللّٰه بن سنان عن الصادق علیه السلام أ نّه قال: «یکره للرجل إذا قدم من سفره أن یطرق أهله لیلاً حتّی یصبح» (2).

وفی تعلّق الحکم بمجموع اللیل أو اختصاصه بما بعد المبیت وغلق الأبواب نظر، منشؤه دلالة کلام أهل اللغة علی الأمرین، ففی الصحاح: أتانا فلان طروقاً: إذا جاء بلیل (3)وهو شامل لجمیعه. وفی نهایة ابن الأثیر قیل: أصل الطروق من الطَرْق وهو الدقّ، وسُمّی الآتی باللیل طارقاً؛ لاحتیاجه إلی دقّ الباب (4)وهو مشعر بالثانی، ولعلّه أجود.

والظاهر عدم الفرق بین کون الأهل زوجة وغیرها عملاً بإطلاق اللفظ وإن کان الحکم فیها آکد، وهو بباب النکاح أنسب.

[شماره صفحه واقعی : 158]

ص: 833


1- قیّده یحیی بن سعید الحلّی فی الجامع:453.
2- الوسائل 14:93، الباب 65 من أبواب مقدّمات النکاح، وفیه حدیث واحد.
3- الصحاح 4:1515 (طرق) .
4- النهایة 3:121 (طرق) .
«الفصل الثانی» : «فی العقد»
اشارة

ویعتبر اشتماله علی الإیجاب والقبول اللفظیّین کغیره من العقود اللازمة

[الایجاب و القبول ]

«فالإیجاب: زوّجتک وأنکحتک ومتّعتک، لا غیر» أمّا الأوّلان فموضع وفاق، وقد ورد بهما القرآن فی قوله تعالی: (زَوَّجْنٰاکَهٰا (1)وَ لاٰ تَنْکِحُوا مٰا نَکَحَ آبٰاؤُکُمْ مِنَ اَلنِّسٰاءِ (2)وأمّا الأخیر فاکتفی به المصنّف وجماعة (3)لأنّه من ألفاظ (4)النکاح؛ لکونه حقیقة فی المنقطع وإن توقّف معه علی الأجل، کما لو عبّر بأحدهما فیه ومیّزه به، فأصل اللفظ صالح للنوعین، فیکون حقیقة فی القدر المشترک بینهما، ویتمیّزان بذکر الأجل وعدمه، ولحکم الأصحاب-تبعاً للروایة (5)-

[شماره صفحه واقعی : 159]

ص: 834


1- الأحزاب:37.
2- النساء:22.
3- مثل المحقّق فی الشرائع 2:273، والمختصر:169، والعلّامة فی القواعد 3:9، والإرشاد 2:6، وهو الظاهر من الفاضل الآبی فی کشف الرموز 2:96-97.
4- فی (ع) : لفظ.
5- الوسائل 14:469-470، الباب 20 من أبواب المتعة، الحدیث 1-3.

بأ نّه لو تزوّج متعة ونسی ذکر الأجل انقلب دائماً (1)وذلک فرع صلاحیّة الصیغة له.

وذهب الأکثر إلی المنع منه (2)لأنّه حقیقة فی المنقطع شرعاً فیکون مجازاً فی الدائم، حذراً من الاشتراک. ولا یکفی ما یدلّ بالمجاز، حذراً من عدم الانحصار. والقول المحکیّ ممنوع، والروایة مردودة بما سیأتی. وهذا أولی.

«والقبول: قبلت التزویج والنکاح، أو تزوّجت، أو قبلت، مقتصراً» علیه من غیر أن یذکر المفعول «کلاهما» أی الإیجاب والقبول «بلفظ المضیّ (3)» فلا یکفی قوله: «أتزوّجک» بلفظ المستقبل منشئاً علی الأقوی، وقوفاً علی موضع الیقین. وما رُوی من جواز مثله فی المتعة (4)لیس صریحاً فیه، مع مخالفته للقواعد.

[*وجدانی فخر]

«ولا یشترط تقدیم الإیجاب» علی القبول؛ لأنّ العقد هو الإیجاب والقبول. والترتیب کیف اتّفق غیر مخلّ بالمقصود. ویزید النکاح علی غیره من

[شماره صفحه واقعی : 160]

ص: 835


1- مثل الشیخ فی النهایة:489، والقاضی فی المهذّب 2:241، والحلبی فی الکافی:298، وابن زهرة فی الغنیة:355، والکیدری فی الإصباح:419، ونسبه فی غایة المراد 3:83 إلی أکثر الأصحاب.
2- ذهب إلیه السیّد فی الناصریّات:324-325، المسألة 152، والشیخ فی المبسوط 4: 87، والإسکافی کما نقل عنه فی المختلف 7:87، والحلبی فی الکافی:293، وابن إدریس فی السرائر 2:574، والعلّامة فی المختلف 7:87، والتذکرة (الحجریّة) 2:581، وغیرهم.
3- فی (س) و (ف) من الشرح: الماضی.
4- الوسائل 4:466-467، الباب 18 من أبواب المتعة، الحدیث 1 و 3 و 6.

العقود أنّ الإیجاب من المرأة وهی تستحی غالباً من الابتداء به، فاغتفر هنا وإن خولف فی غیره، ومن ثمّ ادّعی بعضهم (1)الإجماع علی جواز تقدیم القبول هنا، مع احتمال عدم الصحّة کغیره؛ لأنّ القبول إنّما یکون للإیجاب، فمتی وجد قبله لم یکن قبولاً. وحیث یتقدّم یعتبر کونه بغیر لفظ «قبلت» کتزوّجت ونکحت، وهو حینئذٍ فی معنی الإیجاب.

«و» کذا «لا» یشترط «القبول بلفظه» أی بلفظ الإیجاب، بأن یقول: «زوّجتک» فیقول: «قبلت التزویج» أو «أنکحتک» فیقول: «قبلت النکاح» «فلو قال: «زوّجتک» فقال: «قبلت النکاح» صحّ» لصراحة اللفظ واشتراک الجمیع فی الدلالة علی المعنی.

«ولا یجوز» العقد إیجاباً وقبولاً «بغیر العربیّة مع القدرة» علیها؛ لأنّ ذلک هو المعهود من صاحب الشرع کغیره من العقود اللازمة، بل أولی.

وقیل: إنّ ذلک مستحبّ لا واجب (2)لأنّ غیر العربیّة من اللغات من قبیل المترادف، فیصحّ أن یقام مقامه، ولأنّ الغرض إیصال المعانی المقصودة إلی فهم المتعاقدین، فیتأدّی بأیّ لفظ اتّفق. وهما ممنوعان.

واعتبر ثالث کونه بالعربیّة الصحیحة (3)فلا ینعقد بالملحون والمحرّف مع القدرة علی الصحیح، نظراً إلی الواقع من صاحب الشرع. ولا ریب أ نّه أولی.

ویسقط مع العجز عنه. والمراد به ما یشمل المشقّة الکثیرة فی التعلّم، أو فوات بعض الأغراض المقصودة. ولو عجز أحدهما اختصّ بالرخصة ونطق القادر

[شماره صفحه واقعی : 161]

ص: 836


1- هو الشیخ کما صرّح به فی المسالک 7:94، ونسبه المحقّق الثانی فی جامع المقاصد 12:73 إلی الشیخ فی المبسوط، وانظر المبسوط 4:194، وفیه: بلا خلاف.
2- قاله ابن حمزة فی الوسیلة:291.
3- جامع المقاصد 12:75.

بالعربیّة بشرط أن یفهم کلّ منهما کلام الآخر ولو بمترجمین عدلین. وفی الاکتفاء بالواحد وجه، ولا یجب علی العاجز التوکیل وإن قدر علیه؛ للأصل.

«والأخرس» یعقد إیجاباً وقبولاً «بالإشارة» المفهمة للمراد.

[الاحکام العقد]

«ویعتبر فی العاقد الکمال، فالسکران باطل عقده ولو أجاز بعده» وخصّه بالذکر تنبیهاً علی ردّ ما رُوی من «أنّ السکری لو زوّجت نفسها ثمّ أفاقت فرضیت، أو دخل بها فأفاقت وأقرّته کان ماضیاً» (1)والروایة صحیحة، إلّاأ نّها مخالفة للاُصول الشرعیّة فأطرحها الأصحاب، إلّاالشیخ فی النهایة (2).

«ویجوز تولّی المرأة العقد عنها وعن غیرها إیجاباً وقبولاً» بغیر خلاف عندنا، وإنّما نبّه علی خلاف بعض العامّة (3)المانع منه.

«ولا یشترط الشاهدان» فی النکاح الدائم مطلقاً «ولا الولیّ فی نکاح الرشیدة وإن کانا أفضل» علی الأشهر. خلافاً لابن أبی عقیل حیث اشترطهما فیه (4)استناداً إلی روایة ضعیفة (5)تصلح سنداً للاستحباب، لا للشرطیّة.

«ویشترط تعیین الزوجة والزوج» بالإشارة أو بالاسم أو الوصف الرافعین للاشتراک «فلو کان له بنات وزوّجه واحدة ولم یُسمِّها، فإن أبهم ولم یعیّن شیئاً فی نفسه بطل» العقد؛ لامتناع استحقاق الاستمتاع بغیر معیّن

[شماره صفحه واقعی : 162]

ص: 837


1- الوسائل 14:221، الباب 14 من أبواب عقد النکاح، وفیه حدیث واحد.
2- النهایة:468.
3- اُنظر المغنی والشرح الکبیر 7:337 و 408، ومغنی المحتاج 3:147.
4- حکاه عنه العلّامة فی المختلف 7:101، وعنه فی الشهادة الشیخ فی الخلاف 4:261، المسألة 13.
5- الوسائل 14:459، الباب 11 من أبواب المتعة، الحدیث 11. ولعلّ ضعفها لوجود مجاهیل فی طریقها، مثل فضل بن کثیر والمهلب الدلّال. اُنظر جامع الرواة 2:7 و 283.

«وإن عیّن» فی نفسه من غیر أن یُسمّیها لفظاً «فاختلفا فی المعقود علیها حلف الأب إن کان الزوج رآهنّ، وإلّا بطل العقد» . ومستند الحکم روایة أبی عبیدة عن الباقر علیه السلام (1)وفیها علی تقدیر قبول قول الأب: أنّ علیه فیما بینه وبین اللّٰه تعالی أن یدفع إلی الزوج الجاریة التی نوی أن یزوّجها إیّاه عند عقدة النکاح.

[*وجدانی فخر]

ویشکل بأ نّه إذا لم یسمِّ للزوج واحدة منهنّ فالعقد باطل، سواء رآهنّ أم لا؛ لما تقدّم وأنّ رؤیة الزوجة غیر شرط فی صحّة النکاح، فلا مدخل لها فی الصحّة والبطلان.

ونزّلها الفاضلان علی أنّ الزوج إذا کان قد رآهنّ فقد رضی بما یعقد علیه الأب منهنّ ووکل الأمر إلیه فکان کوکیله وقد نوی الأب واحدة معیّنة فصرف العقد إلیها، وإن لم یکن رآهن بطل؛ لعدم رضاء الزوج بما یسمّیه الأب (2).

ویشکل بأنّ رؤیته لهنّ أعمّ من تفویض التعیین إلی الأب، وعدمها أعمّ من عدمه، والروایة مطلقة، والرؤیة غیر شرط فی الصحّة فتخصیصها بما ذکر والحکم به لا دلیل علیه. فالعمل بإطلاق الروایة-کما صنع جماعة (3)-أو ردّها مطلقاً نظراً إلی مخالفتها لاُصول المذهب-کما صنع ابن إدریس (4)وهو الأولی-أولی. ولو فرض تفویضه إلیه التعیین ینبغی الحکم بالصحّة وقبول قول الأب مطلقاً نظراً إلی أنّ الاختلاف فی فعله وأنّ نظر الزوجة لیس بشرط فی صحّة النکاح. وإن لم یفوّض إلیه التعیین بطل مطلقاً.

[شماره صفحه واقعی : 163]

ص: 838


1- الوسائل 14:222، الباب 15 من أبواب عقد النکاح، وفیه حدیث واحد.
2- الشرائع 2:274-275، والمختلف 7:119، والقواعد 3:10.
3- مثل الشیخ فی النهایة:468، والقاضی فی المهذّب 2:196، ویحیی بن سعید الحلّی فی الجامع للشرائع:436.
4- السرائر 2:573.
[الولایة فی النکاح]

«ولا ولایة فی النکاح لغیر الأب والجدّ له» وإن علا «والمولی والحاکم والوصیّ» لأحد الأوّلین «فولایة القرابة» للأوّلین ثابتة «علی الصغیرة أو المجنونة أو البالغة سفیهة، وکذا الذکر» المتّصف بأحد الأوصاف الثلاثة «لا علی» البکر البالغة «الرشیدة فی الأصحّ» للآیة (1)والأخبار (2)والأصل.

وما ورد من الأخبار الدالّة علی أ نّها لا تتزوّج إلّابإذن الولیّ (3)محمولة علی کراهة الاستبداد جمعاً؛ إذ لو عمل بها لزم إطراح ما دلّ علی انتفاء الولایة. ومنهم من جمع بینهما (4)بالتشریک بینهما فی الولایة (5)ومنهم من جمع بحمل إحداهما علی المتعة والاُخری علی الدوام (6)وهو تحکّم.

«ولو عضلها» الولیّ، وهو أن لا یزوّجها بالکفو مع وجوده ورغبتها

[شماره صفحه واقعی : 164]

ص: 839


1- البقرة:232 و 234.
2- الوسائل 14:201، الباب 3 من أبواب عقد النکاح، الحدیث الأوّل، و 203 نفس الباب، الحدیث 10، و 214-215، الباب 9 من الأبواب، الحدیث 4 و 6، وغیرهما.
3- اُنظر الوسائل 14:205-206، الباب 4 من أبواب عقد النکاح وغیره من الأبواب.
4- فی (ع) و (ف) : بینها.
5- القائل بالتشریک المفید [ المقنعة:511 ] وأبو الصلاح [ الکافی فی الفقه:292 ]، والذی فصّل فأجاز تفرّدها بالمتعة دون الدوام الشیخ فی کتابی الأخبار [ التهذیب 7:381، ذیل الحدیث 1538، والاستبصار 3:145، ذیل الحدیث 527 ]، وعکس آخر، ولا یعلم بعینه. (منه رحمه الله) .
6- بحمل أخبار الولایة علی الدائم وخلافها علی المتعة، حملها الشیخ فی التهذیب 7:254، ذیل الخبر 1094، و 380، ذیل الخبر 1538، والاستبصار 3:145، الباب 94، و 236، ذیل الخبر 850.

«فلا بحث فی سقوط ولایته» وجواز استقلالها به. ولا فرق حینئذٍ بین کون النکاح بمهر المثل وغیره، ولو منع من غیر الکفو لم یکن عضلاً.

«وللمولی تزویج (1)رقیقه» ذکراً کان أم اُنثی رشیداً کان أم غیر رشید. ولا خیار له معه. وله إجباره علیه مطلقاً، ولو تحرّر بعضه لم یملک إجباره حینئذٍ، کما لا یصحّ نکاحه إلّابإذنه.

«والحاکم والوصیّ یزوّجان من بلغ فاسدَ العقل» أو سفیهاً «مع کون النکاح صلاحاً له وخلوِّه من الأب والجدّ» ولا ولایة لهما علی الصغیر مطلقاً فی المشهور، ولا علی من بلغ رشیداً. ویزید الحاکم الولایة علی من بلغ ورشد ثمّ تجدّد له الجنون (2).

وفی ثبوت ولایة الوصیّ علی الصغیرین مع المصلحة مطلقاً، أو مع تصریحه له فی الوصیّة بالنکاح أقوال اختار المصنّف هنا انتفاءها مطلقاً. وفی شرح الإرشاد اختار الجواز مع التنصیص، أو مطلقاً (3)وقبلَه العلّامة فی المختلف (4)وهو حسن؛ لأنّ تصرّفات الوصیّ منوطة بالغبطة وقد تتحقّق فی نکاح الصغیر، ولعموم (فَمَنْ بَدَّلَهُ. . .) (5)ولروایة أبی بصیر عن الصادق علیه السلام قال: «الذی بیده عقدة النکاح هو الأب والأخ والرجل یُوصی إلیه» (6)وذکر «الأخ» غیرُ

[شماره صفحه واقعی : 165]

ص: 840


1- فی (ق) : والمولی یزوّج.
2- فی (ع) و (ش) : جنون.
3- غایة المراد 3:49-50.
4- کذا حمله العلّامة فی المختلف [ 7:127 ] وهو أولی من إطراح الروایة. (منه رحمه الله) .
5- البقرة:181.
6- الوسائل 14:213، الباب 8 من أبواب عقد النکاح، الحدیث 4.

مناف؛ لإمکان حمله علی کونه وصیّاً أیضاً؛ ولأنّ الحاجة قد تدعو إلی ذلک؛ لتعذّر تحصیل الکفو حیث یراد، خصوصاً مع التصریح بالولایة فیه.

[ «وهنا مسائل» ]
[الاولی: صحة اشتراط الخیار فی الصداق ]
اشارة

صوت

[*وجدانی فخر]

[ الاُولی ] (1):

«یصحّ اشتراط الخیار فی الصداق» لأنّ ذکره فی العقد غیر شرط فی صحّته، فیجوز إخلاؤه عنه واشتراط عدمه، فاشتراط الخیار فیه غیر منافٍ لمقتضی العقد، فیندرج فی عموم «المؤمنون عند شروطهم» (2)فإن فسخه ذو الخیار ثبت مهر المثل مع الدخول، ولو اتّفقا علی غیره قبلَه صحّ. «ولا یجوز» اشتراطه «فی العقد» لأنّه ملحق بضروب العبادات، لا المعاوضات «فیبطل» العقد باشتراط الخیار فیه؛ لأنّ التراضی إنّما وقع بالشرط الفاسد ولم یحصل.

وقیل: یبطل الشرط خاصّة (3)لأنّ الواقع شیئان فإذا بطل أحدهما بقی الآخر.

ویضعَّف بأنّ الواقع شیء واحد وهو العقد علی وجه الاشتراط فلا یتبعّض. ویمکن إرادة القول الثانی من العبارة.

[ «ویصحّ توکیل کلّ من الزوجین فی النکاح» ]

لأنّه ممّا یقبل النیابة ولا یختصّ غرض الشارع بإیقاعه من مباشر معیّن «فلیقل الولیّ» ولیّ المرأة

[شماره صفحه واقعی : 166]

ص: 841


1- لم یرد فی المخطوطات.
2- الوسائل 15:30، الباب 20 من أبواب المهور، الحدیث 4.
3- قاله ابن إدریس فی السرائر 2:575.

لوکیل الزوج: «زوّجت من موکّلک فلان، ولا یقل: منک» بخلاف البیع ونحوه من العقود.

والفرق أنّ الزوجین فی النکاح رکنان بمثابة الثمن والمثمن فی البیع، ولا بدّ من تسمیتهما فی البیع، فکذا الزوجان فی النکاح، ولأنّ البیع یرد علی المال وهو یقبل النقل من شخص إلی آخر، فلا یمتنع أن یخاطب به الوکیل وإن لم یذکر الموکّل، والنکاح یرد علی البُضع وهو لا یقبل النقل أصلاً، فلا یُخاطَب به الوکیل إلّا مع ذکر المنقول إلیه ابتداءً، ومن ثَمّ لو قبل النکاح وکالةً عن غیره فأنکر الموکّل الوکالة بطل ولم یقع للوکیل، بخلاف البیع فإنّه یقع مع الإنکار للوکیل، ولأنّ الغرض فی الأموال متعلّق بحصول الأعواض المالیّة ولا نظر غالباً إلی خصوص الأشخاص، بخلاف النکاح، فإنّه متعلّق بالأشخاص فیعتبر التصریح بالزوج، ولأنّ البیع یتعلّق بالمخاطب دون من له العقد، والنکاح بالعکس، ومن ثَمّ لو قال: «زوّجتها من زید» فقبل له وکیله صحّ، ولو حلف أن لا ینکح فقبل له وکیله حنث، ولو حلف أن لا یشتری فاشتری له وکیله لم یحنث. وفی بعض هذه الوجوه نظر.

«ولیقل» الوکیل: «قبلت لفلان» کما ذکر فی الإیجاب، ولو اقتصر علی «قبلت» ناویاً موکِّله فالأقوی الصحّة؛ لأنّ القبول عبارة عن الرضا بالإیجاب السابق، فإذا وقع بعد إیجاب النکاح للموکّل صریحاً کان القبول الواقع بعده رضاً به فیکون للموکّل.

ووجه عدم الاکتفاء به: أنّ النکاح نسبة فلا یتحقّق إلّابتخصیصه بمعیّن کالإیجاب. وضعفه یعلم ممّا سبق، فإنّه لمّا کان رضاً بالإیجاب السابق اقتضی التخصیص بمن وقع له.

[*وجدانی فخر]

«ولا یزوّجها الوکیل من نفسه إلّاإذا أذنت» فیه «عموماً» ک «زوّجنی ممّن شئت» ، أو «ولو من نفسک» «أو خصوصاً» فیصحّ حینئذٍ علی الأقوی.

[شماره صفحه واقعی : 167]

ص: 842

أمّا الأوّل: فلأنّ المفهوم من إطلاق الإذن تزویجها من غیره؛ لأنّ المتبادر أنّ الوکیل غیر الزوجین.

وأمّا الثانی: فلأنّ العامّ ناصّ علی جزئیّاته، بخلاف المطلق. وفیه نظر.

وأمّا الثالث: فلانتفاء المانع مع النصّ (1).

ومنعُ بعض الأصحاب (2)استناداً إلی روایة عمّار (3)الدالّة علی المنع وأ نّه یصیر موجباً قابلاً، مردود بضعف الروایة وجواز تولّی الطرفین اکتفاءً بالمغایرة الاعتباریّة.

وله تزویجها مع الإطلاق من والده وولده وإن کان مولّی علیه.

«الثانیة [لو ادّعی زوجیّة امرأة فصدّقته ] » :

«لو ادّعی زوجیّة امرأة فصدّقته حکم بالعقد ظاهراً» لانحصار الحقّ فیهما، وعموم إقرار العقلاء علی أنفسهم جائز «وتوارثا» بالزوجیّة؛ لأنّ ذلک من لوازم ثبوتها، ولا فرق بین کونهما غریبین أو بلدیّین «ولو اعترف أحدهما» خاصّة «قُضی علیه به دون صاحبه» سواء حلف المنکر أم لا، فیمنع من التزویج إن کان امرأة ومن اُختها واُمّها وبنت أخویها (4)بدون إذنها. ویثبت علیه ما أقرّ به من المهر، ولیس لها مطالبته به. ویجب علیه التوصّل إلی تخلیص ذمّته إن کان صادقاً. ولا نفقة علیه؛ لعدم التمکین.

[شماره صفحه واقعی : 168]

ص: 843


1- یعنی نصّ المرأة.
2- لم نعثر علی المانع، کما اعترف به فی التنقیح الرائع 3:33.
3- الوسائل 14:217، الباب 10 من أبواب عقد النکاح، الحدیث 4. والظاهر أنّ ضعفها بعمّار الساباطی؛ إذ حاله فی الفطحیّة معلوم. المسالک 7:221.
4- أی بنت أخیها واُختها من باب التغلیب. وفی (ع) : إخوتها.

ولو أقام المدّعی بیّنة أو حلف الیمین المردودة مع نکول الآخر تثبت الزوجیّة ظاهراً، وعلیهما فیما بینهما وبین اللّٰه تعالی العمل بمقتضی الواقع. ولو انتفت البیّنة ثبت علی المنکر الیمین.

وهل له التزویج الممتنع علی تقدیر الاعتراف قبلَ الحلف؟ نظر: من تعلّق حقّ الزوجیّة فی الجملة، وکون تزویجها یمنع من نفوذ إقرارها به علی تقدیر رجوعها؛ لأنّه إقرار فی حقّ الزوج الثانی، ومن عدم ثبوته، وهو الأقوی. فیتوجّه الیمین متی طلبه المدّعی، کما یصحّ تصرّف المنکر فی کلّ ما یدّعیه علیه غیره قبل ثبوته، استصحاباً للحکم السابق المحکوم به ظاهراً، ولاستلزام المنع منه الحرج فی بعض الموارد کما إذا غاب المدّعی، أو أخّر الإحلاف.

ثمّ إن استمرّت الزوجة علی الإنکار فواضح، وإن رجعت إلی الاعتراف بعد تزویجها بغیره لم یسمع بالنسبة إلی حقوق الزوجیّة الثابتة علیها، وفی سماعه بالنسبة إلی حقوقها قوّة؛ إذ لا مانع منه، فیدخل فی عموم «جواز إقرار العقلاء علی أنفسهم» (1)وعلی هذا فإن ادّعت أ نّها کانت عالمةً بالعقد حال دخول الثانی بها فلا مهر لها علیه ظاهراً؛ لأنّها بزعمها بغیّ، وإن ادّعت الذُکر بعده فلها مهر المثل؛ للشبهة، ویرثها الزوج ولا ترثه هی.

وفی إرث الأوّل ممّا یبقی من ترکتها بعد نصیب الثانی نظر: من نفوذ الإقرار علی نفسها وهو غیر منافٍ، ومن عدم ثبوته (2)ظاهراً، مع أ نّه إقرار فی حقّ الوارث.

[شماره صفحه واقعی : 169]

ص: 844


1- الوسائل 16:111، الباب 3 من کتاب الإقرار، الحدیث 2.
2- فی نسخة بدل (ر) : ثبوتها.
«الثالثة [لو ادّعی زوجیّة امرأة وادَّعت اُختها علیه الزوجیّة] » :

صوت

[*وجدانی فخر]

«لو ادّعی زوجیّة امرأة وادَّعت اُختها علیه الزوجیّة حلف» علی نفی زوجیّة المدّعیة؛ لأنّه منکر، ودعواه زوجیّة الاُخت متعلّق بها وهو أمر آخر. ویشکل تقدیم قوله مع دخوله بالمدّعیة؛ للنصّ علی أنّ الدخول بها مرجِّح لها (1)فیما سیأتی. ویمکن أن یقال: هنا تعارض الأصل والظاهر فیرجّح الأصل، وخلافه خرج بالنصّ، وهو منفیّ هنا.

هذا إذا لم تُقِم بیّنة «فإن أقامت بیّنة فالعقد لها، وإن أقام بیّنة» ولم تُقِم هی «فالعقد» علی الاُخت «له» .

ویشکل أیضاً مع معارضة دخوله بالمدّعیة؛ لما سیأتی من أ نّه مرجَّح علی البیّنة، ومع ذلک فهو مکذِّب بفعله لبیّنته. إلّاأن یقال-کما سبق-: إنّ ذلک علی خلاف الأصل ویمنع کونه تکذیباً، بل هو أعمّ منه، فیقتصر فی ترجیح الظاهر علی الأصل علی مورد النصّ «والأقرب توجّه الیمین علی الآخر» وهو ذو البیّنة «فی الموضعین» وهما: إقامته البیّنة فیحلف معها، وإقامتها فتحلف معها.

ولا یخفی منافرة لفظ «الآخر» لذلک. وفی بعض النسخ «الآخذ» بالذال المعجمة (2)والمراد به آخذ الحقّ المدّعی به، وهو من حکم له ببیّنة، وهو قریب من «الآخر» فی الغرابة.

وإنّما حکم بالیمین مع البیّنة

[*وجدانی فخر]

«لجواز صدق البیّنة» الشاهدة لها بالعقد «مع تقدّم عقده علی من ادّعاها» والبیّنة لم تطّلع علیه، فلا بدّ من تحلیفها لینتفی الاحتمال. ولیس حلفها علی إثبات عقدها تأکیداً للبیّنة؛ لأنّ ذلک لا یدفع

[شماره صفحه واقعی : 170]

ص: 845


1- الوسائل 14:225، الباب 22 من أبواب عقد النکاح، وفیه حدیث واحد.
2- لم ترد «المعجمة» فی (ع) و (ف) .

الاحتمال، وإنّما حَلْفُها علی نفی عقد اُختها.

وهل تحلف علی البتّ أو علی نفی العلم به؟ مقتضی التعلیل الأوّل؛ لأنّ بدونه لا یزول الاحتمال. ویشکل بجواز وقوعه مع عدم اطّلاعها، فلا یمکنها القطع بعدمه، وبأنّ الیمین هنا ترجع إلی نفی فعل الغیر، فیکفی فیه حلفها علی نفی علمها بوقوع عقد اُختها سابقاً علی عقدها، عملاً بالقاعدة.

«و» وجه حلفه مع بیّنته علی نفی عقده علی المدّعیة جواز «صدق بیّنته» بالعقد علی الاُخت «مع تقدّم عقده علی من ادّعته» والبیّنة لا تعلم بالحال، فیحلف علی نفیه لرفع الاحتمال. والحلف هنا علی القطع؛ لأنّه حلف علی نفی فعله.

والیمین فی هذین الموضعین لم ینبّه علیها أحد من الأصحاب، والنصّ خالٍ عنها، فیحتمل عدم ثبوتها لذلک، ولئلّا یلزم تأخیر البیان عن وقت الخطاب أو الحاجة.

«ولو أقاما بیّنة» فإمّا أن تکونا مطلقتین أو مؤرّختین أو إحداهما مطلقة والاُخری مؤرّخة، وعلی تقدیر کونهما مؤرّختین إمّا أن یتّفق التأریخان أو یتقدّم تأریخ بیّنته أو تأریخ بیّنتها، وعلی التقادیر الستّة إمّا أن یکون قد دخل بالمدّعیة أو لا.

فالصور [ اثنتا عشرة ] (1)مضافة إلی ستّة سابقة. وفی جمیع هذه الصور [ الاثنتی عشرة ] (2)«فالحکم لبیّنته، إلّاأن یکون معها» أی مع الاُخت المدّعیة «مرجّح» لبیّنتها «من دخول» بها «أو تقدّم تأریخ» بیّنتها علی تأریخ بیّنته حیث تکونان مؤرّختین، فیقدّم قولها فی سبع صور من [ الاثنتی عشرة ](3) وهی

[شماره صفحه واقعی : 171]

ص: 846


1- فی النسخ: اثنا عشر. والقیاس ما أثبتاه.
2- و (3) فی النسخ: الاثنی عشر.

الستّة المجامعة للدخول مطلقاً، وواحدة من الستّة الخالیة عنه، وهی ما لو تقدّم تأریخها، وقولُه فی الخمسة الباقیة.

وهل یفتقر من قدّمت بیّنته بغیر سبق التأریخ إلی الیمین؟ وجهان: منشؤهما الحکم بتساقط البیّنتین حیث تکونان متّفقتین فیحتاج من قُدّم قوله إلی الیمین، خصوصاً المرأة؛ لأنّها مدّعیة محضة، وخصوصاً إذا کان المرجّح لها الدخول، فإنّه بمجرّده لا یدلّ علی الزوجیّة، بل الاحتمال باقٍ معه. ومن إطلاق النصّ (1)بتقدیم بیّنته مع عدم الأمرین، فلو توقّف علی الیمین لزم تأخیر البیان عن وقت الحاجة.

والأقوی الأوّل، وإطلاق النصّ غیر منافٍ لثبوت الیمین بدلیل آخر، خصوصاً مع جریان الحکم علی خلاف الأصل فی موضعین: أحدهما تقدیم بیّنته مع أ نّه مدّعٍ، والثانی ترجیحها بالدخول وهو غیر مرجِّح.

ومورد النصّ الاُختان کما ذکر (2)وفی تعدّیه (3)إلی مثل الاُمّ والبنت وجهان: من عدم النصّ وکونه خلاف الأصل فیقتصر فیه علی مورده. ومن اشتراک المقتضی.

والأوّل أقوی، فتقدَّم بیّنتها مع انفرادها أو إطلاقهما أو سبق تأریخها. ومع عدمها یحلف هو؛ لأنّه منکر.

«الرابعة [لو اشتری العبد زوجته لسیّده ] » :

«لو اشتری العبد زوجته لسیّده فالنکاح باقٍ» فإنّ شراءها لسیّده

[شماره صفحه واقعی : 172]

ص: 847


1- المتقدّم تخریجه فی الصفحة 170، الهامش رقم 1.
2- فی (ش) : کما ذکروا.
3- فی (ر) و (ش) : تعدیته.

لیس مانعاً منه «وإن اشتراها» العبد «لنفسه بإذنه أو ملَّکه إیّاها» بعد شرائها له «فإن قلنا بعدم ملکه فکالأوّل» لبطلان الشراء والتملیک، فبقیت کما کانت أوّلاً علی ملک البائع أو السیّد «وإن حکمنا بملکه بطل العقد» کما لو اشتری الحرّ زوجته الأمة واستباح بضعها بالملک.

«أمّا المبعَّض فإنّه» بشرائه لنفسه أو تملّکه «یبطل العقد قطعاً» لأنّه بجزئه الحرّ قابل للتملّک (1)ومتی ملک ولو بعضها بطل العقد.

«الخامسة [لا یزوّج الولیّ ولا الوکیل بدون مهر المثل ولا بالمجنون ] »

صوت

[*وجدانی فخر]

«لا یزوّج الولیّ ولا الوکیل بدون مهر المثل (2)ولا بالمجنون ولا بالخصیّ» ولا بغیره ممّن به أحد العیوب المجوّزة للفسخ. «و» کذا «لا یزوّج» الولیّ «الطفل بذات العیب فیتخیّر» کلّ منهما «بعد الکمال» (3)لو زوّج بمن لا یقتضیه الإذن الشرعی. لکن فی الأوّل إن وقع العقد بدون مهر المثل علی خلاف المصلحة تخیّرت فی المهر علی أصحّ القولین (4).

وفی تخیّرها فی أصل العقد قولان: أحدهما التخییر (5)لأنّ العقد الذی جری علیه التراضی هو المشتمل علی المسمّی، فمتی لم یکن ماضیاً کان لها

[شماره صفحه واقعی : 173]

ص: 848


1- فی (ع) و (ر) : للتملیک.
2- فی (ق) : إلّابمهر المثل.
3- فی (ع) ونسخة بدل (ش) : زیادة: کما.
4- ذهب إلیه المحقّق فی الشرائع 2:278، والعلّامة فی القواعد 3:15، وولده فی الإیضاح 3:27، وقالوا: (إنّ لها الاعتراض) ولم یفصلوا بین المهر والعقد ولا بین المصلحة وعدمها، وقال العلّامة فی الإرشاد 2:16: إنّ لها بدون المصلحة مهر المثل.
5- وهو قول المحقّق الثانی فی جامع المقاصد 12:149.

فسخه من أصله. والثانی عدمه (1)لعدم مدخلیّة المهر فی صحّة العقد وفساده.

وقیل: لیس لها مطلقاً (2)لأنّ ما دون مهر المثل أولی من العفو، وهو جائز للذی بیده عقدة النکاح، وإذا لم یکن لها خیار فی المهر ففی العقد أولی.

وعلی القول بتخیّرها فی المهر یثبت لها مهر المثل. وفی توقّف ثبوته علی الدخول أم یثبت بمجرّد العقد قولان (3).

وفی تخیّر الزوج لو فسخت المسمّی وجهان: من التزامه بحکم العقد وهذا من جملة أحکامه. ومن دخوله علی المهر القلیل فلا یلزم منه الرضا بالزائد جبراً.

ولو کان العقد علیها بدون مهر المثل علی وجه المصلحة-بأن کان هذا الزوج بهذا القدر أصلح وأکمل من غیره بأضعافه، أو لاضطرارها إلی الزوج ولم یوجد إلّاهذا بهذا القدر، أو غیر ذلک-ففی تخیّرها قولان (4)والمتّجه هنا عدم الخیار، کما أنّ المتّجه هناک ثبوته.

وأمّا تزویجها بغیر الکفو أو المعیب، فلا شبهة فی ثبوت خیارها فی أصل العقد. وکذا القول فی جانب الطفل، ولو اشتمل علی الأمرین ثبت الخیار فیهما. وعبارة الکتاب فی إثبات أصل التخییر [فیهما] (5)

مجملة تجری علی جمیع الأقوال.

[شماره صفحه واقعی : 174]

ص: 849


1- وهو للصیمری فی غایة المرام 3:31، وظاهر العلّامة فی الإرشاد 2:16.
2- أی لا فی المهر ولا فی العقد. وهو قول الشیخ فی الخلاف 4:392، المسألة 37 من کتاب الصداق، والمبسوط 4:311.
3- لم نعثر علی التفصیل.
4- القول بعدم التخییر للعلّامة فی الإرشاد 2:16. والقول بالتخییر هو ظاهر المحقّق فی الشرائع 2:278، والعلّامة فی القواعد 3:15، کما اُشیر إلیه فی جامع المقاصد 12:147، والمسالک 7:154.
5- لم یرد فی المخطوطات.
«السادسة [نکاح الفضولی ] » :

«عقد النکاح لو وقع فضولاً» من أحد الجانبین أو منهما «یقف علی الإجازة من المعقود علیه» إن کان کاملاً «أو ولیّه» الذی له مباشرة العقد إن لم یکن «ولا یبطل» من أصله «علی الأقرب» لما رُوی من أنّ جاریة بکراً أتت النبیّ صلی الله علیه و آله فذکرت أنّ أباها زوّجها وهی کارهة فخیّرها النبیّ صلی الله علیه و آله (1)وروی محمّد بن مسلم أ نّه سأل الباقر علیه السلام عن رجل زوّجته اُمّه وهو غائب قال: «النکاح جائز، إن شاء الزوج قَبِل، وإن شاء ترک» (2)وحملُ القبول علی تجدید العقد خلاف الظاهر. وروی أبو عبیدة الحذّاء فی الصحیح أ نّه سأل الباقر علیه السلام عن غلام وجاریة زوّجهما ولیّان لهما وهما غیر مدرکین، فقال: «النکاح جائز، وأ یّهما أدرک کان له الخیار» (3)وحُمل الولیّ هنا علی غیر الأب والجدّ بقرینة التخییر (4)وغیرها من الأخبار (5)وهی دالّة علی صحّة النکاح موقوفاً وإن لم نقل به فی غیره من العقود. ویدلّ علی جواز البیع أیضاً حدیث عروة البارقی فی شراء الشاة (6)ولا قائل باختصاص الحکم بهما، فإذا ثبت فیهما ثبت فی سائر العقود.

[شماره صفحه واقعی : 175]

ص: 850


1- السنن الکبری 7:117.
2- الوسائل 14:211، الباب 7 من أبواب عقد النکاح، الحدیث 3.
3- الوسائل 17:527، الباب 11 من أبواب میراث الأزواج، الحدیث الأوّل.
4- حمله علی ذلک فی المختلف 7:105.
5- الوسائل 17:528، الباب 11 من أبواب میراث الأزواج، الحدیث 2.
6- السنن الکبری 6:112، والمستدرک 13:245، الباب 18 من أبواب عقد البیع وشروطه، وفیه حدیث واحد.

نعم، قیل باختصاصه بالنکاح (1)وله وجه لو نوقش فی حدیث عروة.

وقیل ببطلان عقد الفضولی مطلقاً (2)استناداً إلی أنّ العقد سبب الإباحة (3)فلا یصحّ صدوره من غیر معقود عنه أو ولیّه؛ لئلّا یلزم من صحّته عدم سببیّته بنفسه، وأنّ رضا المعقود عنه أو ولیّه شرط والشرط متقدّم، وما رُوی من بطلان النکاح بدون إذن الولیّ (4)وأنّ العقود الشرعیّة تحتاج إلی الأدلّة وهی منفیّة.

والأوّل عین المتنازع فیه، والثانی ممنوع، والروایة عامّیّة، والدلیل موجود.

«السابعة [لا یجوز نکاح الأمة إلّابإذن مالکها ] » :

صوت

[*وجدانی فخر]

«لا یجوز نکاح الأمة إلّابإذن مالکها وإن کان» المالک «امرأة فی الدائم والمتعة» لقبح التصرّف فی مال الغیر بغیر إذنه، ولقوله تعالی: (فَانْکِحُوهُنَّ بِإِذْنِ أَهْلِهِنَّ) (5)«وروایة سیف» بن عمیرة عن علیّ بن المغیرة قال: «سألت أبا عبد اللّٰه علیه السلام عن الرجل یتمتّع بأمة المرأة من غیر إذنها فقال: لا بأس» (6)«منافیة للأصل» وهو تحریم التصرّف فی مال الغیر بغیر إذنه عقلاً وشرعاً،

[شماره صفحه واقعی : 176]

ص: 851


1- وهو المنسوب إلی ابن إدریس، انظر السرائر 2:274-275، و 564-565.
2- نسبه فی غایة المراد 3:37 إلی الشیخ حیث حکم ببطلان بیع الفضولی ونکاحه، اُنظر المبسوط 2:158، و 4:163. وکما حکم فخر المحقّقین بالبطلان فی الموضعین، اُنظر الإیضاح 1:417، و 3:27-28.
3- فی (ف) و (ر) : للإباحة.
4- راجع الإیضاح 3:27-28.
5- النساء:25.
6- الوسائل 14:463، الباب 14 من أبواب المتعة، الحدیث 2.

فلا یعمل بها وإن کانت صحیحة، فلذلک أطرحها الأصحاب غیر الشیخ فی النهایة (1)جریاً علی قاعدته (2).

وإذا أذن المولی لعبده فی التزویج فإن عیّن له مهراً تعیّن ولیس له تخطّیه، وإن أطلق انصرف إلی مهر المثل «ولو زاد العبد المأذون» فی المعیّن فی الأوّل و «علی مهر المثل» فی الثانی «صحّ» للإذن فی أصل النکاح، وهو یقتضی مهر المثل علی المولی أو ما عیّنه «وکان الزائد فی ذمّته یتبع به بعد عتقه، ومهر المثل» أو المعیّن «علی المولی» وکذا النفقة. وقیل: یجب ذلک فی کسبه (3).

والأقوی الأوّل؛ لأنّ الإذن فی النکاح یقتضی الإذن فی توابعه والمهر والنفقة من جملتها، والعبد لا یملک شیئاً فلا یجب علیه شیء؛ لامتناع التکلیف بما لا یطاق، فیکون علی المولی کسائر دیونه.

وأمّا الزوجة: فإن أطلقها تخیّر ما یلیق به، وإن عیّن تعیّنت، فلو تخطّاها کان فضولیّاً یقف علی إجازة المولی.

«ومن تحرّر بعضه لیس للمولی إجباره علی النکاح» مراعاةً لجانب الحرّیّة «ولا للمبعَّض الاستقلال» مراعاةً لجانب الرقّیّة، بل یتوقّف نکاحه علی رضاه وإذن المولی جمعاً بین الحقّین.

«الثامنة» : «لو زوّج الفضولی الصغیرین فبلغ أحدهما وأجاز»

العقد لزم من جهته، وبقی لزومه من جهة الآخر موقوفاً علی بلوغه وإجازته، فلو أجاز الأوّل «ثمّ

[شماره صفحه واقعی : 177]

ص: 852


1- النهایة:490.
2- وهو العمل علی الخبر الصحیح وإن کان مخالفاً للقواعد ولم یعمل به الأصحاب.
3- قاله الشیخ فی المبسوط 4:167-168، و 6:20.

مات» قبل بلوغ الآخر عُزل للصغیر قسطه من میراثه علی تقدیر إجازته «و» إذا «بلغ الآخر» بعد ذلک وفسخ فلا مهر ولا میراث؛ لبطلان العقد بالردّ «و» إن «أجاز حلف علی عدم سببیّة الإرث فی الإجازة» بمعنی أنّ الباعث علی الإجازة لیس هو الإرث، بل لو کان حیّاً لرضی بتزویجه «وورث» حین یحلف کذلک.

ومستند هذا التفصیل صحیحة أبی عبیدة الحذّاء عن الباقر علیه السلام (1)وموردها الصغیران کما ذکر (2).

ولو زوّج أحدَ الصغیرین الولیُّ أو کان أحدهما بالغاً رشیداً وزوّج الآخرَ الفضولیُّ فمات الأوّل عزل للثانی نصیبه واُحلف بعد بلوغه کذلک، وإن مات قبل ذلک بطل العقد. وهذا الحکم وإن لم یکن مورد النصّ، إلّاأ نّه ثابت فیه بطریق أولی؛ للزوم العقد هنا من الطرف الآخر، فهو أقرب إلی الثبوت ممّا هو جائز من الطرفین.

نعم لو کانا کبیرین وزوّجهما الفضولی، ففی تعدّی الحکم إلیهما نظر: من مساواته للمنصوص فی کونه فضولیّاً من الجانبین ولا مدخل للصغر والکبر فی ذلک، ومن ثبوت الحکم فی الصغیرین علی خلاف الأصل من حیث توقّف الإرث علی الیمین وظهور التهمة فی الإجازة، فیحکم فیما خرج عن المنصوص ببطلان العقد متی مات أحد المعقود علیهما بعد إجازته وقبل إجازة الآخر.

ویمکن إثبات الأولویّة فی البالغین بوجه آخر، وهو أنّ عقد الفضولی متی کان له مجیز فی الحال فلا إشکال عند القائل بصحّته فی صحّته. بخلاف ما إذا

[شماره صفحه واقعی : 178]

ص: 853


1- الوسائل 17:527، الباب 11 من أبواب میراث الأزواج، الحدیث الأوّل.
2- ذکره فی الصفحة 175.

لم یکن له مجیز کذلک، فإنّ فیه خلافاً عند من یجوّز عقد الفضولی (1)فإذا ثبت الحکم فی العقد الضعیف الذی لا مجیز له فی الحال وهو عقد الصغیرین، فتعدّیه إلی الأقوی أولی.

[*وجدانی فخر]

ولو عرض للمجیز الثانی مانع عن الیمین کالجنون والسفر الضروری عُزل نصیبه إلی أن یحلف، ولو نکل عن الیمین فالأقوی أ نّه لا یرث؛ لأنّ ثبوته بالنصّ والفتوی موقوف علی الإجازة والیمین معاً، فینتفی بدون أحدهما.

وهل یثبت علیه المهر لو کان هو الزوج بمجرّد الإجازة من دون الیمین؟ وجهان: من أ نّه مترتّب علی ثبوت النکاح ولم یثبت بدونها، ومن أنّ إجازته کالإقرار فی حقّ نفسه بالنسبة إلی ما یتعلّق به کالمهر، وإنّما یتوقّف الإرث علی الیمین لقیام التهمة وعود النفع إلیه محضاً، فیثبت ما یعود علیه دون ما لَه، ولا بُعد فی تبعّض الحکم وإن تنافی الأصلان، وله نظائر کثیرة، وقد تقدّم منه (2)ما لو اختلفا فی حصول النکاح، فإنّ مدّعیه یُحکم علیه بلوازم الزوجیّة دون المنکر ولا یثبت النکاح ظاهراً. وإطلاق النصّ (3)بتوقّف الإرث علی حلفه لا ینافی ثبوت المهر علیه بدلیل آخر. وهذا متّجه.

واعلم أنّ التهمة بطمعه فی المیراث لا تأتی فی جمیع الموارد؛ إذ لو کان المتأخّر هو الزوج والمهر بقدر المیراث أو أزید انتفت التهمة، وینبغی هنا عدم الیمین إن لم یتعلّق غرض بإثبات أعیان الترکة بحیث یترجّح علی ما یثبت علیه

[شماره صفحه واقعی : 179]

ص: 854


1- القول بعدم اشتراط المجیز فی الحال للشهید فی الدروس 3:193، وللفاضل المقداد فی التنقیح الرائع 2:26. والقول بالاشتراط للعلّامة فی القواعد 2:99.
2- تقدّم فی المسألة الثانیة.
3- یعنی صحیحة أبی عبیدة المتقدّمة فی أوّل المسألة.

من الدین، أو یخاف امتناعه من أدائه أو هربه ونحو ذلک ممّا یوجب التهمة. ومع ذلک فالموجود فی الروایة (1): موت الزوج وإجازة الزوجة وأ نّها تحلف باللّٰه «ما دعاها إلی أخذ المیراث إلّاالرضا بالتزویج» فهی غیر منافیة لما ذکرناه (2)ولکن فتوی الأصحاب مطلقة فی إثبات الیمین.

«التاسعة [لو زوّجها الأبوان او اخوان برجلین ] » :

«لو زوّجها الأبوان» الأب والجدّ «برجلین واقترنا» فی العقد بأن اتّحد زمان القبول «قُدّم عقد الجدّ» لا نعلم فیه خلافاً، وتدلّ علیه من الأخبار روایة عبید بن زرارة قال: «قلت لأبی عبد اللّٰه علیه السلام: الجاریة یرید أبوها أن یزوّجها من رجل ویرید جدّها أن یزوّجها من رجل؟ فقال: الجدّ أولی بذلک ما لم یکن مضارّاً إن لم یکن الأب زوّجها قبله» (3)وعلّل مع ذلک بأنّ ولایة الجدّ أقوی؛ لثبوت ولایته علی الأب علی تقدیر نقصه بجنون ونحوه، بخلاف العکس (4).

وهذه العلّة لو تمّت لزم تعدّی الحکم إلی غیر النکاح ولا یقولون به. والأجود قصره علی محلّ الوفاق؛ لأنّه علی خلاف الأصل حیث إنّهما مشترکان فی الولایة، ومثل هذه القوّة لا تصلح مرجّحاً.

[شماره صفحه واقعی : 180]

ص: 855


1- صحیحة أبی عبیدة.
2- من عدم الیمین علی الزوج فی صورة انتفاء التهمة.
3- هذه الروایة رواها عبید فی الموثّق [ الوسائل 14:218، الباب 11 من أبواب عقد النکاح، الحدیث 2 ] ویشکل إثبات الحکم بمجرّده، إلّاأ نّها من المشاهیر، إن لم یکن حکمها إجماعیّاً. (منه رحمه الله) .
4- علّل به العلّامة فی التذکرة (الحجریّة) 2:594.

وفی تعدّی الحکم إلی الجدّ مع جدّ الأب وهکذا صاعداً وجه، نظراً إلی العلّة. والأقوی العدم؛ لخروجه عن موضع النصّ، واستوائهما فی إطلاق الجدّ حقیقة والأب کذلک، أو مجازاً «وإن سبق» عقد «أحدهما صحّ عقده» لما ذکر من الخبر وغیره، ولأ نّهما مشترکان فی الولایة، فإذا سبق أحدهما وقع صحیحاً فامتنع الآخر.

[*وجدانی فخر]

«ولو زوّجها الأخوان برجلین فالعقد للسابق» منهما «إن کانا» أی الأخوان «وکیلین» لما ذکر فی عقد الأبوین (1)«وإلّا» یکونا وکیلین «فلتتخیّر» المرأة «ما شاءت» منهما، کما لو عقد غیرهما فضولاً.

«ویستحبّ» لها «إجازة عقد» الأخ «الأکبر» مع تساوی مختارهما فی الکمال أو رجحان مختار الأکبر. ولو انعکس فالأولی ترجیح الأکمل «فإن اقترنا» فی العقد قبولاً «بطلا» لاستحالة الترجیح والجمع «إن کان کلّ منهما وکیلاً» والقول بتقدیم عقد الأکبر (2)هنا ضعیف؛ لضعف مستنده (3)«وإلّا» یکونا وکیلین «صحّ عقد الوکیل منهما» لبطلان عقد الفضولی بمعارضة العقد الصحیح «ولو کانا فضولیّین» والحال أنّ عقدیهما اقترنا «تخیّرت» فی إجازة ما شاءت منهما وإبطال الآخر أو إبطالهما.

[شماره صفحه واقعی : 181]

ص: 856


1- وهو ما تقدّم آنفاً من قوله: «لأنّهما مشترکان فی الولایة. . .» والاشتراک هنا فی الوکالة.
2- وهو قول الشیخ وأتباعه، النهایة:466، والمهذّب 2:195، والوسیلة:300.
3- الوسائل 14:211، الباب 7 من أبواب عقد النکاح، الحدیث 4. ووجه ضعفه: أنّ ولیداً المذکور فیها مجهول الحال وفی الرجال: الولید بن صبیح ثقة وکونه إیّاه غیر معلوم. راجع المسالک 7:192.
«العاشرة [عدم الولایة الام علی الولد ] » :

«لا ولایة للاُمّ» علی الولد مطلقاً «فلو زوّجته أو زوّجتها اعتبر رضاهما» بعد الکمال کالفضولی «فلو ادّعت الوکالة عن الابن» الکامل «وأنکر» بطل العقد و «غرمت» للزوجة «نصف المهر» لتفویتها علیها البُضع وغرورِها بدعوی الوکالة، مع أنّ الفرقة قبل الدخول.

وقیل: یلزمها جمیع المهر (1)لما ذُکر، وإنّما ینتصف بالطلاق ولم یقع، ولروایة محمّد بن مسلم عن الباقر علیه السلام (2)ویُشکل بأنّ البضع إنّما یضمن بالاستیفاء علی بعض الوجوه (3)لا مطلقاً، والعقد لم یثبت فلم یثبت موجَبُه.

والأقوی أ نّه لا شیء علی الوکیل مطلقاً إلّامع الضمان، فیلزمه ما ضمن. ویمکن حمل الروایة-لو سُلّم سندها-علیه. وعلی هذا یتعدّی الحکم إلی غیر الاُمّ. وبالَغَ القائل بلزوم المهر فحکم به علی الاُمّ وإن لم تدّعِ الوکالة، استناداً إلی ظاهر الروایة وهو بعید. وقریب منه (4)حملُها علی دعواها الوکالة، فإنّ مجرّد ذلک لا یصلح لثبوت المهر فی ذمّة الوکیل.

[شماره صفحه واقعی : 182]

ص: 857


1- قاله الشیخ فی النهایة:468، والقاضی فی المهذّب 2:196، والکیدری فی الإصباح:407.
2- الوسائل 14:211، الباب 7 من أبواب عقد النکاح، الحدیث 3.
3- وهو العقد علیها أو وطء الشبهة (هامش ر) .
4- فی البُعد.
«الفصل الثالث» : «فی المحرّمات»
اشارة

بالنسب والرضاع وغیرهما من الأسباب «وتوابعها»

[اسباب التحریم]
[1- النسب ]

«یحرم» علی الذکر «بالنسب» تسعة أصناف من الإناث: «الاُمّ وإن علت» وهی کلّ امرأة ولّدته أو انته نسبه إلیها من العلو بالولادة لأبٍ کانت أم لاُمٍّ. «والبنت وبنتها» وإن نزلت «وبنت الابن فنازلاً» وضابطهما: من ینتهی إلیه نسبه بالتولّد ولو بوسائط.

«والاُخت وبنتها فنازلاً» وهی کلّ امرأة ولّدها أبواه أو أحدهما، أو انته نسبها إلیهما أو إلی أحدهما بالتولّد

[*وجدانی فخر]

«وبنت الأخ» وإن نزلت «کذلک» لأبٍ کانت أم لاُمٍّ أم لهما.

«والعمّة» وهی کلّ اُنثی هی اُخت ذکر ولّده بواسطة أو غیرها من جهة الأب أو الاُمّ أو منهما «والخالة فصاعداً» فیهما، وهی کلّ اُنثی هی اُخت اُنثی ولّدته بواسطة أو بغیر واسطة. وقد یکون من جهة الأب کاُخت اُمّ الأب. والمراد بالصاعد فیهما: عمّة الأب والاُمّ وخالتهما، وعمّة الجدّ والجدّة وخالتهما، وهکذا. . . لا عمّة العمّة وخالة الخالة، فإنّهما قد لا تکونان محرّمتین.

ویحرم علی المرأة ما یحرم علی الرجل بالقیاس.

وضابط المحرّمات الجامع لها: أ نّه یحرم علی الإنسان کلّ قریب عدا أولاد العمومة والخؤولة.

[شماره صفحه واقعی : 183]

ص: 858

[2- الرضاع ]
اشارة

«ویحرم بالرضاع ما یحرم بالنسب» فاُمّک من الرضاعة هی کلّ امرأة أرضعتک أو رجع نسب من أرضعتک أو صاحب اللبن إلیها، أو أرضعت من یرجع نسبک إلیه من ذکر أو اُنثی وإن علا، کمرضعة أحد أبویک أو أجدادک أو جدّاتک. واُختُها خالتک من الرضاعة، وأخوها خالک، وأبوها جدّک. کما أنّ ابن مرضعتک أخ، وبنتها اُخت، إلی آخر أحکام النسب.

والبنت من الرضاع: کلّ اُنثی رضعت من لبنک أو لبن من وَلَدْتَه أو أرضعتها امرأة وَلَدْتَها، وکذا بناتها من النسب والرضاع.

والعمّات والخالات: أخوات الفحل والمرضعة، وأخوات من ولدهما من النسب والرضاع؛ وکذا کلّ امرأة أرضعتها واحدة من جدّاتک، أو اُرضعت بلبن واحد من أجدادک من النسب والرضاع.

وبنات الأخ وبنات الاُخت: بنات أولاد المرضعة والفحل من الرضاع والنسب، وکذا کلّ اُنثی أرضعتها اُختک وبنت أخیک (1)وبنات کلّ ذکر أرضعته اُمّک أو ارتضع بلبن أبیک.

[شروط التحریم الرضاع]

صوت

[*وجدانی فخر]

وإنّما یحرِّم الرضاع «بشرط کونه عن نکاح» دواماً ومتعة، وملک یمین، وشبهةٍ علی أصحّ القولین (2)مع ثبوتها من الطرفین، وإلّا ثبت الحکم فی حقّ من ثبت له النسب. ولا فرق فی اللبن الخالی عن النکاح بین کونه من صغیرة وکبیرة، بکر وثیّب، ذات بعل وخلیّة.

[شماره صفحه واقعی : 184]

ص: 859


1- فی (ر) : بنت اُختک.
2- اختار ذلک المحقّق فی الشرائع 2:282. وأمّا القول بعدم نشر الحرمة من اللبن الحاصل من وطء الشبهة فلم نعثر علی القائل به جزماً. نعم تردّد فیه ابن إدریس فی السرائر 2:552، بل مال إلی العدم.

ویعتبر مع صحّة النکاح صدور اللبن عن ذات حمل أو ولد بالنکاح المذکور، فلا عبرة بلبن الخالیة منهما وإن کانت منکوحة نکاحاً صحیحاً، حتّی لو طلّق الزوج وهی حامل منه أو مرضع فأرضعت ولداً نشر الحرمة، کما لو کانت فی حباله وإن تزوّجت بغیره.

والأقوی اعتبار حیاة المرضعة، فلو ماتت فی أثناء الرضاع فاُکمل النصاب میتةً لم ینشر وإن تناوله إطلاق العبارة وصدق علیه اسم «الرضاع» حملاً علی المعهود المتعارف وهو إرضاع الحیّة، ودلالة الأدلّة اللفظیّة علی الإرضاع بالاختیار، کقوله تعالی: (وَ أُمَّهٰاتُکُمُ اَللاّٰتِی أَرْضَعْنَکُمْ) (1)واستصحاباً لبقاء الحلّ.

«وأن ینبت اللحم أو یشدّ العظم» والمرجع فیهما إلی قول أهل الخبرة. ویشترط العدد والعدالة لیثبت به حکم التحریم، بخلاف خبرهم فی مثل المرض المبیح للفطر والتیمّم، فإنّ المرجع فی ذلک إلی الظنّ وهو یحصل بالواحد.

والموجود فی النصوص (2)والفتاوی (3)اعتبار الوصفین معاً، وهنا اکتفی بأحدهما، ولعلّه للتلازم عادةً. والأقوی اعتبار تحقّقهما معاً.

«أو یتمّ یوماً ولیلة» بحیث ترضع کلّما تقاضاه أو احتاج إلیه عادة وإن لم یتمّ العدد ولم یحصل الوصف السابق. ولا فرق بین الیوم الطویل وغیره؛ لانجباره باللیلة أبداً.

[شماره صفحه واقعی : 185]

ص: 860


1- النساء:23.
2- منها ما فی الوسائل 14:283 و 286-287، الباب 2 من أبواب ما یحرم بالرضاع، الحدیث 2 و 14 و 19، و 289، الباب 3 من الأبواب، الحدیث 2، وغیرهما من الأبواب.
3- کما فی الشرائع 2:282، والقواعد 3:22.

وهل یکفی الملفّق منهما لو ابتدأ فی أثناء أحدهما؟ نظر، من الشکّ فی صدق الشرط، وتحقّق المعنی.

«أو خمس عشرة رضعة» تامّة متوالیة؛ لروایة زیاد بن سوقة قال: قلت لأبی جعفر علیه السلام: هل للرضاع حدّ یؤخذ به؟ فقال: «لا یُحرّم الرضاع أقلّ من یوم ولیلة، أو خمس عشرة متوالیات من امرأة واحدة من لبن فحل واحد لم یفصل [ بینها ] (1)برضعة امرأة غیرها» (2)وفی معناها أخبار اُخر (3).

[*وجدانی فخر]

«والأقرب النشر بالعشر» وعلیه المعظم (4)لعموم قوله تعالی: (وَ أُمَّهٰاتُکُمُ اَللاّٰتِی أَرْضَعْنَکُمْ) (5)ونظائره من العمومات (6)المخصَّصة بما دون العشر قطعاً، فیبقی الباقی، ولصحیحة الفضیل بن یسار عن الباقر علیه السلام [ قال ] (7): «لا یحرم من الرضاع إلّاالمجبور (8)قال: قلت: وما المجبور (9) ؟ قال: اُمّ تربّی، أو ظئر

[شماره صفحه واقعی : 186]

ص: 861


1- فی المخطوطات: بینهم.
2- الوسائل 14:283، الباب 2 من أبواب ما یحرم بالرضاع، الحدیث الأوّل.
3- منها ما فی الوسائل 14:286، الباب 2 من الأبواب، الحدیث 14.
4- مثل المفید فی المقنعة:502، والحلبی فی الکافی:285، والدیلمی فی المراسم:151، والقاضی فی المهذّب 2:190، وابن حمزة فی الوسیلة:301، واختاره العلّامة ونسبه إلی العمانی أیضاً فی المختلف 7:5 و 7.
5- النساء:23.
6- مثل: «یحرم من الرضاع ما یحرم من النسب» . اُنظر الوسائل 14:280، الباب الأوّل من أبواب ما یحرم بالرضاع.
7- لم یرد فی المخطوطات.
8- و (9) فی (ش) : المخبور-بالخاء-طبقاً لما فی الوسائل، وفی التهذیب بالجیم مثل ما أثبتناه.

تُستأجر، أو أمة تُشتری، ثمّ ترضع عشر رضعات یروی الصبیّ وینام»

(1)

ولأنّ العشر تنبت اللحم؛ لصحیحة عبید بن زرارة عن الصادق علیه السلام إلی أن قال: «قلت: وما الذی ینبت اللحم والدم؟ فقال: کان یقال: عشر رضعات» (2)والأخبار المصرّحة بالخمس عشرة ضعیفة السند أو قریبة منه (3).

وفیه نظر؛ لمنع صحّة الخبر الدالّ علی العشر فإنّ فی طریقه «محمّد بن سنان» وهو ضعیف علی أصحّ القولین وأشهرهما (4)وأمّا صحیحة عبید فنسب العشر إلی غیره مشعراً بعدم اختیاره، وفی آخره ما یدلّ علی ذلک، فإنّ السائل لمّا فهم منه عدم إرادته قال له: فهل تحرِّم عشر رضعات؟ فقال: «دع ذا» وقال: «ما یحرم من النسب فهو یحرم من الرضاع» فلو کان حکم العشر حقّاً لما نسبه علیه السلام إلی غیره، بل کان یحکم به من غیر نسبة. وإعراضه علیه السلام ثانیاً عن الجواب إلی غیره مشعر بالتقیّة وعدم التحریم بالعشر، فسقط الاحتجاج من الجانبین.

وبقی صحیحة عبد اللّٰه بن رئاب عن الصادق علیه السلام قال: «قلت: ما یحرم من

[شماره صفحه واقعی : 187]

ص: 862


1- قد حصل الخلط بین حدیثین: أحدهما عن الباقر علیه السلام، والآخر عن الصادق علیه السلام علی نقل التهذیب، راجع الوسائل 14:284-285، الباب 2 من أبواب ما یحرم بالرضاع، الحدیث 7 و 11.
2- الوسائل 14:287، الباب 2 من أبواب ما یحرم بالرضاع، الحدیث 18.
3- أشار بالضعیف إلی الأوّل [ روایة زیاد بن سوقة ] وبالقریب منه إلی غیره؛ فإنّ فیه خبرین آخرین من الموثّق. (منه رحمه الله) . وقال الشارح فی وجه ضعف الاُولی: إنّ فی طریقها عمّار بن موسی وحاله فی الفطحیّة معلوم. المسالک 7:221.
4- ذهب إلیه النجاشی فی رجاله:328، الرقم 888، والشیخ فی الفهرست:406، الرقم 620، وعدّه العلّامة فی رجاله:251، الرقم 17 من الضعفاء. لکنّ المفید عدّه من الثقات ورجّح العلّامة العمل بروایته، راجع الإرشاد 2:248، والمختلف 7:8.

الرضاع؟ قال: ما أنبت اللحم وشدّ العظم. قلت: فتحرِّم عشر رضعات؟ قال: لا؛ لأ نّها لا تنبت اللحم ولا تشدّ العظم عشر رضعات»

(1)

فانتفت العشر بهذا الخبر، فلم یبقَ إلّاالقول بالخمس عشرة وإن لم یُذکر؛ إذ لا واسطة بینهما. وبهذا یُخصّ عموم الأدلّة أیضاً، ویضعّف قول ابن الجنید بالاکتفاء بما وقع علیه اسم الرضعة نظراً إلی العموم حیث أطرح الأخبار من الجانبین (2)وما أوردناه من الخبر الصحیح (3)حجّة علیه. وتبقی الأخبار المثبتة للخمس عشرة والنافیة للعشرة (4)من غیره (5)شاهدة وعاضدة له (6)وهی کثیرة. «وأن یکون المرتضع فی الحولین» فلا عبرة برضاعه بعدهما وإن کان جائزاً کالشهر والشهرین معهما. والحولان معتبران فی المرتضع دون ولد المرضعة، فلو کَمل حولاً ولدها ثمّ أرضعت بلبنه غیره نشر فی أصحّ القولین (7)ولا فرق بین أن یفطم المرتضع قبل الرضاع فی الحولین وعدمه.

والمعتبر فی الحولین الهلالیّة، ولو انکسر الشهر الأوّل اُکمل بعد الأخیر ثلاثین کغیره من الآجال.

[*وجدانی فخر]

«وأن لا یفصل» بین الرضعات فی الأحوال الثلاثة «برضاع اُخری»

[شماره صفحه واقعی : 188]

ص: 863


1- الوسائل 14:283، الباب 2 من أبواب ما یحرم بالرضاع، الحدیث 2.
2- نقله عنه فی المختلف 7:6.
3- المرویّ عن ابن رئاب.
4- فی سوی (ش) : للعشر.
5- الظاهر رجوع الضمیر إلی «الخبر الصحیح» .
6- الظاهر رجوع الضمیر إلی «الخبر الصحیح» .
7- اختاره ابن إدریس فی السرائر 2:519، والمحقّق فی الشرائع 2:283، والعلّامة فی القواعد 3:23، والمحقّق الثانی فی جامع المقاصد 12:222. والقول باشتراط الحولین للحلبی فی الکافی:285، وابن حمزة فی الوسیلة:301، وابن زهرة فی الغنیة:335.

وإن لم یکن رضعة کاملة.

ولا عبرة بتخلّل غیر الرضاع من المأکول والمشروب وشرب اللبن من غیر الثدی ونحوه، وإنّما یقطع اتّصالَ الرضعات إرضاعُ غیرها من الثدی. وصرّح العلّامة فی القواعد بالاکتفاء فی الفصل (1)بأقلّ من رضعة کاملة (2)من غیر تردّد، وفی التذکرة بأنّ الفصل لا یتحقّق إلّابرضعة تامّة وأنّ الناقصة بحکم المأکول وغیره (3)والروایة مطلقة فی اعتبار کونها من امرأة واحدة، قال الباقر علیه السلام: «لا یحرِّم الرضاع أقلّ من رضاع یوم ولیلة، أو خمس عشرة رضعة متوالیات من امرأة واحدة من لبن فحل واحد» (4)ولعلّ دلالتها علی الاکتفاء بفصل مسمّی الرضاع أکثر.

«وأن یکون اللبن لفحل واحد، فلو أرضعت المرأة جماعة» ذکوراً وإناثاً «بلبن فحلین» فصاعداً بحیث لم یجتمع ذکر واُنثی منهم علی رضاع لبن فحل واحد، بأن أرضعت جماعة ذکوراً بلبن واحدٍ ثمّ جماعة إناثاً بلبن فحل آخر، أو أرضعت صبیّاً بلبن فحل ثمّ اُنثی بلبن فحل آخر ثمّ ذکراً بلبن ثالث ثمّ اُنثی بلبن رابع، وهکذا. . . «لم یحرم بعضهم علی بعض» ولو اتّحد فحل اثنین منهم تحقّق التحریم فیهما دون الباقین، کما لو أرضعت ذکراً واُنثی بلبن فحل ثمّ ذکراً آخر واُنثی بلبن فحل آخر، وهکذا. . . فإنّه یحرم کلّ اُنثی رضعت مع ذکرها من لبن فحل واحد علیه، ولا یحرم علی الذکر الآخر. والعبارة لا تفی بذلک، ولکنّ المراد منها حاصل.

ولا فرق مع اتّحاد الفحل بین أن تتّحد المرضعة-کما ذُکر-أو تتعدّد بحیث

[شماره صفحه واقعی : 189]

ص: 864


1- فی (ع) : بالفصل.
2- القواعد 3:23.
3- التذکرة (الحجریّة) 2:620.
4- الوسائل 14:283، الباب 2 من أبواب ما یحرم بالرضاع، الحدیث الأوّل.

یرتضع أحدهما من إحداهما کمالَ النصاب والآخر من الاُخری کذلک وإن تعدّدن فبلغن مئة کالمنکوحات بالمتعة أو بملک الیمین.

وعلی اعتبار اتّحاد الفحل معظم الأصحاب (1)وجملة من الأخبار، وقد تقدّم بعضها.

«وقال» أبو علیّ «الطبرسی صاحب التفسیر رحمة اللّٰه علیه» فیه: لا یشترط اتّحاد الفحل بل یکفی اتّحاد المرضعة؛ لأنّه «یکون بینهم» مع اتّحادها «اُخوّة الاُمّ» وإن تعدّد الفحل «وهی تحرّم التناکح» بالنسب، والرضاع یحرم منه ما یحرم بالنسب (2)وهو متّجه لولا ورود النصوص عن أهل البیت علیهم السلام بخلافه (3)وهی مخصّصة لما دلّ بعمومه علی اتّحاد الرضاع والنسب فی حکم التحریم.

«ویستحبّ» فی الاسترضاع «اختیار» المرضعة «العاقلة المسلمة العفیفة الوضیئة» الحسنة «للرضاع» لأنّ الرضاع مؤثّر فی الطباع والأخلاق والصُوَر، قال النبیّ صلی الله علیه و آله: «أنا أفصح العرب، بیدَ أ نّی من قریش ونشأت فی بنی سعد وارتضعت من بنی زهرة» (4)وکانت هذه القبائل أفصح العرب، فافتخر صلی الله علیه و آله

[شماره صفحه واقعی : 190]

ص: 865


1- مثل المحقّق فی الشرائع 2:284، والعلّامة فی القواعد 3:23، والإرشاد 2:20، والفاضل المقداد فی التنقیح الرائع 3:50، والمحقّق الثانی فی جامع المقاصد 12:223-224، ونسبه فی التذکرة (الحجریّة) 2:621 إلی علمائنا أجمع.
2- مجمع البیان 2:28.
3- راجع الوسائل 14:293، الباب 6 من أبواب ما یحرم بالرضاع.
4- تلخیص الحبیر 4:6، الرقم 1658، وفیه: أنّ هذا اللفظ مقلوب؛ فإنّه نشأ فی بنی زهرة وارتضع فی بنی سعد. وفی غریب الحدیث 1:140. والاختصاص:187، وفردوس الأخبار 1:74، الرقم 100 ما یقرب من ذلک.

بالرضاع کما افتخر بالنسب. وقال أمیر المؤمنین علیه السلام: «اُنظروا من یُرضع أولادکم، فإنّ اللبن یشبّ علیه» (1)وقال الباقر علیه السلام: «علیکم بالوضاء من الظؤرة فإنّ اللبن یُعدی» (2)وقال علیه السلام لمحمّد بن مروان: «استرضع لولدک بلبن الحِسان، وإیّاک والقِباح، فإنّ اللبن قد یُعدی» (3).

[*وجدانی فخر]

«ویجوز استرضاع الذمّیّة عند الضرورة» من غیر کراهة، ویکره بدونها. ویظهر من العبارة-کعبارة کثیر-التحریم من دونها. والأخبار (4)دالّة علی الأوّل.

«ویمنعها» زمن الرضاعة «من أکل الخنزیر وشرب الخمر» علی وجه الاستحقاق إن کانت أمته أو مستأجرته وشرط علیها ذلک، وإلّا توصّل إلیه بالرفق «ویکره تسلیم الولد إلیها لتحمله إلی منزلها» لأنّها لیست مأمونة علیه «والمجوسیّة أشدّ کراهة» أن تُسترضع؛ للنهی عنها فی بعض الأخبار المحمول علی الکراهة جمعاً، قال عبد اللّٰه بن هلال: «سألت أبا عبد اللّٰه علیه السلام عن مظائرة المجوس، فقال: لا، ولکن أهل الکتاب» (5).

«ویکره أن تُسترضع مَن ولادتها» التی یصدر عنها اللبن «عن زنا» قال الباقر علیه السلام: «لبن الیهودیّة والنصرانیّة والمجوسیّة أحبّ إلیّ من ولد الزنا» والمراد به ما ذکرناه؛ لأنّه قال بعد ذلک: «وکان لا یری بأساً بولد الزنا إذا جعل مولی الجاریة الذی فجر بالمرأة فی حلّ» (6).

[شماره صفحه واقعی : 191]

ص: 866


1- الوسائل 15:188، الباب 78 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث الأوّل، وفیه: «فإنّ الولد» .
2- الوسائل 15:189، الباب 79 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث 2 و 1.
3- الوسائل 15:189، الباب 79 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث 2 و 1.
4- اُنظر الوسائل 15:185، الباب 76 من أبواب أحکام الأولاد.
5- الوسائل 15:186، الباب 76 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث 3.
6- المصدر السابق:184، الباب 75 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث 2.

وکذا یکره استرضاع ذات البدعة فی دینها والتشویه فی خَلقها والحمقاء، قال النبیّ صلی الله علیه و آله: «لا تسترضعوا الحمقاء، فإنّ الولد یُشبّ علیه» (1)وقال أمیر المؤمنین علیه الصلاة والسلام: «لا تسترضعوا الحمقاء، فإنّ اللبن یغلب الطباع» (2).

«وإذا کملت الشرائط» المعتبرة فی التحریم «صارت المرضعة اُمّاً» للرضیع «والفحل» صاحب اللبن «أباً، وإخوتهما أعماماً وأخوالاً، وأولادهما إخوة، وآباؤهما أجداداً فلا ینکح أبو المرتضع (3)فی أولاد صاحب اللبن ولادةً ورضاعاً» لأنّهم صاروا إخوة ولده، وإخوة الولد محرّمون علی الأب، ولذلک عطف المصنّف التحریم بالفاء، لیکون تفریعاً علی ما ذکر. والأخبار الصحیحة مصرّحة بالتحریم هنا، وأ نّهم بمنزلة وُلده (4).

وقیل: لا یحرمن علیه مطلقاً؛ لأنّ اُخت الابن النسیب إذا لم تکن بنتاً إنّما حرمت لأنّها بنت الزوجة المدخول بها، فتحریمها بسبب الدخول باُمّها وهو منتفٍ هنا؛ ولأنّ النصّ إنّما ورد بأ نّه «یحرم من الرضاع ما یحرم من النسب» (5)لا «ما یحرم من المصاهرة» واُخت الولد إذا لم تکن ولداً إنّما تحرم بالمصاهرة (6)

[شماره صفحه واقعی : 192]

ص: 867


1- الوسائل 15:188، الباب 78 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث 3، وفیه: فإنّ اللبن یشبّ علیه.
2- الوسائل 15:188، الباب 78 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث 3.
3- فی (س) ونسخة (ع) من الشرح: «أبُ المرتضع» .
4- الوسائل 14:253، الباب 6 من أبواب ما یحرم بالرضاع، الحدیث 10 و 306-307، الباب 16 من الأبواب، الحدیث 1 و 2.
5- الوسائل 14:280-282، الباب الأوّل من أبواب ما یحرم بالرضاع.
6- قاله الشیخ فی المبسوط 5:305، وانظر الصفحة 292.

وهو حسن لولا معارضة النصوص الصحیحة، فالقول بالتحریم أحسن.

[*وجدانی فخر]

«و» کذا «لا» ینکح أبو المرتضع «فی أولاد المرضعة ولادة» لصحیحة عبد اللّٰه بن جعفر، قال: «کتبت إلی أبی محمّد علیه السلام أنّ امرأة أرضعت ولداً لرجل هل یحلّ لذلک الرجل أن یتزوّج ابنة هذه [ المرضعة ] (1)أم لا؟ فوقّع: لا تحلّ له» (2)ومثلها صحیحة أیّوب بن نوح وفیها «لأنّ وُلدها صارت بمنزلة وُلدک» (3)ویترتّب علی ذلک تحریم زوجة أبی المرتضع علیه لو أرضعته جدّته لاُمّه، سواء کان بلبن جدّه أم غیره؛ لأنّ الزوجة حینئذٍ من جملة أولاد صاحب اللبن إن کان جدّاً، ومن جملة أولاد المرضعة نسباً إن لم یکن، فلا یجوز لأبی المرتضع نکاحها لاحقاً کما لا یجوز سابقاً، بمعنی أ نّه یمنعه سابقاً ویبطله لاحقاً.

وکذا لو أرضعت الولَدَ بعضُ نساء جدّه لاُمّه بلبنه وإن لم تکن جدّة للرضیع؛ لأنّ زوجة أب الرضیع حینئذٍ من جملة أولاد صاحب اللبن «و» کذا «لا» یجوز له نکاح أولادها «رضاعاً علی قول الطبرسی» (4)لأنّهم بمنزلة إخوة أولاده من الاُمّ وقد تقدّم ضعفه (5)لما عرفت من أنّ التحریم مشروط باتّحاد الفحل وهو منفیّ هنا.

«وینکح إخوة المرتضع نسباً فی إخوته رضاعاً» إذ لا اُخوّة بینهم وإنّما هم إخوة أخیهم وإخوة الأخ إذا لم یکونوا إخوة لا یحرمون علی إخوته، کالأخ

[شماره صفحه واقعی : 193]

ص: 868


1- فی المخطوطات بدل «المرضعة» : المرأة.
2- و (3) الوسائل 14:306-307، الباب 16 من أبواب ما یحرم بالرضاع، الحدیث 1 و 2.
3-
4- مجمع البیان 2:28-29.
5- راجع الصفحة 190.

من الأب إذا کان له اُخت من الاُمّ، فإنّها لا تحرم علی أخیه؛ لانتفاء القرابة بینهما.

«وقیل» والقائل الشیخ «بالمنع» (1)لدلالة تعلیل التحریم علی أب المرتضع فی المسألة السابقة ب «أ نّهن بمنزلة وُلده» علیه (2)، ولأنّ اُخت الأخ من النسب محرّمة، فکذا من الرضاع.

ویُضعَّف بمنع وجود العلّة هنا؛ لأنّ کونهنّ بمنزلة أولاد أب المرتضع غیر موجود هنا وإن وجد ما یجری مجراها، وقد عرفت فساد الأخیر.

«ولو لحق الرضاعُ العقدَ حرّم کالسابق» فلو أرضعت اُمّه أو من یحرم النکاح بإرضاعه کاُخته وزوجةِ أبیه وابنه وأخیه بلبنهم زوجتَه فسد النکاح. ولو أرضعت کبیرة الزوجتین صغیرتهما حُرِّمتا أبداً مع الدخول بالکبیرة، وإلّا الکبیرة، وینفسخ نکاح الجمیع مطلقاً.

[*وجدانی فخر]

«ولا تقبل الشهادة به إلّامفصَّلة» فلا تکفی الشهادة بحصول الرضاع المحرِّم مطلقاً؛ للاختلاف فی شرائطه کیفیّة وکمّیّة، وجاز (3)أن یکون مذهب الشاهد مخالفاً لمذهب الحاکم فیشهد بتحریم ما لا یُحرِّمه. ولو عُلم موافقة رأی الشاهد لرأی الحاکم فی جمیع الشرائط فالمتّجه الاکتفاء بالإطلاق، إلّاأنّ الأصحاب أطلقوا القول بعدم صحّتها إلّامفصّلة (4)فیشهد الشاهدان بأنّ فلاناً

[شماره صفحه واقعی : 194]

ص: 869


1- الخلاف 4:302، مسألة 73 من النکاح، والنهایة:462، والمبسوط 5:292.
2- هذا القول اختاره المصنّف فی بعض تحقیقاته، واحتجّ له بما ذکرناه من فحوی الروایة السابقة [ صحیحة أیّوب بن نوح ] فإنّها تدلّ علی أ نّهم صاروا أولاد أبیهم، وذلک یمنع من کونهم إخوة الأخ بل أخوه، وقد عرفت جوابه. (منه رحمه الله) .
3- فی سوی (ع) : فجاز.
4- مثل الشیخ فی المبسوط 5:312، والمحقّق فی الشرائع 2:286، والعلّامة فی القواعد 3:28، والمحقّق الثانی فی جامع المقاصد 12:267.

ارتضع من فلانة من الثدی من لبن الولادة خمس عشرة رضعة تامّات فی الحولین، من غیر أن یفصل بینها برضاع امرأةٍ اُخری.

وبالجملة، فلا بدّ من التعرّض لجمیع الشرائط، ولا یشترط التعرّض لوصول اللبن إلی الجوف علی الأقوی.

ویشترط فی صحّة شهادته به أن یعرف المرأة فی تلک الحال ذات لبن، وأن یشاهد الولد قد التقم الثدی، وأن یکون مکشوفاً؛ لئلّا یلتقم غیر الحلمة، وأن یشاهد امتصاصه له وتحریک شفتیه والتجرّع، وحرکة الحلق علی وجهٍ یحصل له القطع به. ولا یکفی حکایة القرائن وإن کانت هی السبب فی علمه، کأن یقول: رأیته قد التقم الثدی وحلقه یتحرّک. . . ؛ لأنّ حکایة ذلک لا تعدّ شهادة وإن کان علمه مترتّباً علیها، بل لا بدّ من التلفّظ بما یقتضیه عند الحاکم. ولو کانت الشهادة علی الإقرار به قبلت مطلقة؛ لعموم «إقرار العقلاء علی أنفسهم جائز» وإن أمکن استناد المقرّ إلی ما لا یحصل به التحریم عند الحاکم، بخلاف الشهادة علی عینه.

[3- المصاهره ]

«وتحرم بالمصاهرة» وهی علاقة تحدث بین الزوجین وأقرباءِ کلّ منهما بسبب النکاح توجب الحرمة. ویلحق بالنکاح: الوطء، والنظر، واللمس علی وجهٍ مخصوص. وهذا هو المعروف من معناها لغةً وعرفاً، فلا یحتاج إلی إضافة وطء الأمة، والشبهة، والزنا ونحوه إلیها وإن أوجب حرمة علی بعض الوجوه؛ إذ ذاک لیس من حیث المصاهرة، بل من جهة ذلک الوطء، وإن جرت العادة بإلحاقه بها فی بابها «زوجةُ کلّ من الأب فصاعداً» کالجدّ وإن علا من الطرفین «والابن فنازلاً» وإن کان للبنت-واُطلق علیه الابن مجازاً- «علی الآخر» وإن لم یدخل بها الزوج؛ لعموم (وَ لاٰ تَنْکِحُوا مٰا نَکَحَ آبٰاؤُکُمْ) (1)وقوله تعالی:

[شماره صفحه واقعی : 195]

ص: 870


1- النساء:22.

(وَ حَلاٰئِلُ أَبْنٰائِکُمُ) (1)والنکاح حقیقة فی العقد علی الأقوی، والحلیلة حقیقة فی المعقود علیها للابن قطعاً.

«واُمّ الموطوءة» حلالاً أو حراماً «واُمّ المعقود علیها» وإن لم یدخل بها «فصاعداً» وهی جدّتها من الطرفین وإن علت.

«وابنة الموطوءة» مطلقاً «فنازلاً» أی ابنة ابنها وابنتها وإن لم یطلق علیها «ابنة» حقیقةً

[*وجدانی فخر]

«لا ابنة المعقود علیها» من غیر دخول، فلو فارقها قبل الدخول حلّ له تزویج ابنتها، وهو موضع وفاق، والآیة الکریمة صریحة فی اشتراط الدخول فی التحریم. وأمّا تحریم الاُمّ وإن لم یدخل بالبنت فعلیه المعظم، بل کاد یکون إجماعاً، وإطلاق قوله تعالی: (وَ أُمَّهٰاتُ نِسٰائِکُمْ) (2)یدلّ علیه. والوصف بعده بقوله تعالی: (مِنْ نِسٰائِکُمُ اَللاّٰتِی دَخَلْتُمْ بِهِنَّ) (3)لا حجّة فیه، إمّا لوجوب عوده إلی الجملة الأخیرة کالاستثناء، أو لتعذّر حمله علیهما من جهة أنّ «مِن» تکون مع الاُولی بیانیّة، ومع الثانیة ابتدائیّة، والمشترک لا یُستعمل فی معنییه معاً. وبه مع ذلک نصوص (4)إلّاأ نّها معارضة بمثلها (5)ومن ثَمَّ ذهب ابن أبی عقیل إلی اشتراط الدخول بالبنت فی تحریمها (6)کالعکس. والمذهب

[شماره صفحه واقعی : 196]

ص: 871


1- النساء:23.
2- و (3) النساء:23.
3-
4- الوسائل 14:351-352، الباب 18 من أبواب ما یحرم بالمصاهرة، الحدیث 4 و 5. و 355، الباب 20 من الأبواب، الحدیث 2. و 357، الحدیث 7.
5- المصدر السابق:354-356، الباب 20 من أبواب ما یحرم بالمصاهرة، الحدیث 1 و 3 و 5 و 6.
6- کما نُقل عنه فی المختلف 7:27، وغایة المرام 3:49، وغیرهما.

هو الأوّل.

«أمّا الاُخت» للزوجة «فتحرم جمعاً» بینها وبینها، فمتی فارق الاُولی بموت أو فسخ أو طلاق بائن أو انقضت عدّتها حلّت الاُخری «لا عیناً والعمّة والخالة» وإن علتا «یجمع بینها (1)وبین ابنة أخیها أو اُختها» وإن نزلتا «برضاء العمّة والخالة، لا بدونه» بإجماع أصحابنا، وأخبارنا متظافرة به (2).

ثمّ إنّ تقدّم عقد العمّة والخالة توقّف العقد الثانی علی إذنهما، فإن بادر بدونه ففی بطلانه أو وقوفه علی رضاهما فإن فسختاه بطل أو تخییرهما (3)فیه وفی عقدهما، أوجه أوسطها الأوسط. وإن تقدّم عقد بنت الأخ أو الاُخت وعلمت العمّة والخالة بالحال فرضاهما بعقدهما رضاً بالجمع، وإلّا ففی تخییرهما (4)فی فسخ عقد أنفسهما أو فیه وفی عقد السابقة أو بطلان عقدهما، أوجه أجودها (5)الأوّل.

وهل یلحق الجمع بینهما بالوطء فی ملک الیمین بذلک؟ وجهان. وکذا لو ملک إحداهما وعقد علی الاُخری. ویمکن شمول العبارة لاتّحاد الحکم فی الجمیع.

«وحکم» وطء «الشبهة والزنا السابق علی العقد حکم الصحیح فی المصاهرة» فتحرم الموطوءة بهما علی أبیه وابنه، وعلیه اُمّها وبنتها، إلی غیر ذلک من أحکام المصاهرة.

ولو تأخّر الوطء فیهما عن العقد أو (6)الملک لم تحرم المعقود علیها

[شماره صفحه واقعی : 197]

ص: 872


1- فی (ق) : بینهما.
2- اُنظر الوسائل 14:375، الباب 30 من أبواب ما یحرم بالمصاهرة.
3- فی (ف) : تخیّرهما.
4- فی (ف) : تخیّرهما.
5- فی (ر) : أوجهها.
6- فی (ع) : والملک.

والمملوکة. هذا هو الأصحّ فیهما (1)وبه یجمع بین الأخبار الدالّة علی المنع مطلقاً (2)وعلی عدمه کذلک (3).

[حکم ملموسه الابن او الاب و منظورتهما]

صوت

[*وجدانی فخر]

«وتکره ملموسة الابن ومنظورته» علی وجهٍ لا تحلّ لغیر مالک الوطء بعقد أو ملک «علی الأب. وبالعکس» وهو منظورة الأب وملموسته «تحرم» علی ابنه.

أمّا الأوّل: فلأنّ فیه جمعاً بین الأخبار التی دلّ بعضها علی التحریم کصحیحة محمّد بن بزیع (4)وغیرها (5)وبعضُها علی الإباحة کموثّقة علیّ بن یقطین عن الکاظم علیه السلام بنفی البأس عن ذلک (6)بحمل النهی علی الکراهة.

وأمّا الثانی-وهو تحریم منظورة الأب وملموسته علی الابن-فلصحیحة محمّد بن مسلم عن الصادق علیه السلام قال: «إذا جرّد الرجل الجاریة ووضع یده علیها فلا تحلّ لابنه» (7)ومفهومها الحلّ لأبیه، فإن عُمل بالمفهوم، وإلّا فبدلالة الأصل وما سبق (8)وفیه نظر؛ لأنّ صحیحة ابن بزیع دلّت علی التحریم فیهما، وروایة ابن یقطین دلّت علی نفیه فیهما، فإن وجب الجمع بینهما بالکراهة فالحکم فی

[شماره صفحه واقعی : 198]

ص: 873


1- فی صورتی تقدّم الوطء علی العقد وتأخّره عنه.
2- الوسائل 14:322-323، الباب 6 من أبواب ما یحرم بالمصاهرة، الحدیث 1 و 2 و 4.
3- المصدر السابق:324-325، الحدیث 7 و 9-12.
4- الوسائل 14:317، الباب 3 من أبواب ما یحرم بالمصاهرة، الحدیث الأوّل.
5- مثل خبر ابن سنان عن الصادق علیه السلام، وانظر نفس المصدر: الحدیث 6.
6- الوسائل 14:585، الباب 77 من أبواب نکاح العبید والإماء، الحدیث 3.
7- المصدر السابق:318، الباب 3 من أبواب ما یحرم بالمصاهرة، الحدیث 4.
8- یعنی موثّقة علیّ بن یقطین.

صحیحة محمّد بن مسلم کذلک-وهذا هو الذی اختاره المصنّف فی شرح الإرشاد (1)وجماعة (2)-أو یُعمل بالاُولی ترجیحاً للصحیح علی الموثّق حیث یتعارضان أو مطلقاً، وتکون صحیحة محمّد بن مسلم مؤیّدة لأحد الطرفین. وهو الأظهر، فتحرم فیهما، فالتفصیل غیر متوجّه.

وقیّدنا النظر واللمس بکونهما لا یحلّان لغیره؛ للاحتراز عن نظر مثل الوجه والکفّین بغیر شهوة، فإنّه لا یُحرِّم اتّفاقاً. وأمّا اللمس فظاهر الأصحاب وصرّح به جماعة (3)منهم تحریمه فیهما مطلقاً فیتعلّق به الحکم مطلقاً (4).

نعم، یشترط کونهما بشهوة، کما ورد فی الأخبار (5)وصرّح به

[شماره صفحه واقعی : 199]

ص: 874


1- غایة المراد 3:158-161.
2- مثل ابن إدریس فی السرائر 2:528، والمحقّق فی الشرائع 2:289، والمختصر النافع:177، والعلّامة فی القواعد 3:30، والإرشاد 2:21-22، والصیمری فی غایة المرام 3: 54.
3- ممّن صرّح به العلّامة فی التذکرة [ (الحجریّة) 2:575 ] فإنّه قال فیها: لا یجوز مسّ وجه الأمة وإن جوّزنا النظر إلیه وتصافحها من وراء الثیاب، ویظهر من القواعد [ 3:30 ] والتحریر [ 3:462 ] جواز لمس کفّها بغیر شهوة والمنع أقوی. والفرق بین اللمس والنظر واضح، وقد صرّح المجوّزون النظر إلی وجه الأجنبیّة وکفّیها لعدم جواز لمسها، وادّعی فخر المحقّقین فی الشرح علیه الإجماع [ الإیضاح 3:9 ] ولأ نّه أقوی فی التلذّذ والاستمتاع من النظر وأغرب المقداد فی التنقیح [ 3:73 ] فخصّ موضع النزاع بنظر الفرج ولمسه خاصّة والنصوص والفتوی مصرّحة بالعموم وحینئذٍ فیتحرّر لهم فی المسألة ثلاث عبارات یترتّب علیها ثلاثة أقوال: الأوّل: عموم النظر واللمس مع استثناء ما وقع منهما فی الکفّین ونحوهما، الثانی: کذلک مع استثناء النظر خاصّة، الثالث: تخصیصها بالفرج. (منه رحمه الله) .
4- من غیر تقیید بکونه علی وجه لا یحلّ لغیر المالک. (هامش ر) .
5- اُنظر الوسائل 14:317-318، الباب 3 من أبواب ما یحرم بالمصاهرة، الحدیث 1 و 6.

الأصحاب (1)فلا عبرة بالنظر المتّفق، ولمس الطبیب، ونحوهما، وإن کانت العبارة مطلقة. هذا حکم المنظورة والملموسة بالنسبة إلیهما.

وهل یتعدّی التحریم إلی اُمّها وابنتها (2)فی حقّ الفاعل؟ قولان (3)مأخذهما: أصالة الحلّ واشتراط تحریم البنت بالدخول بالاُمّ فی الآیة (4). ولا قائل بالفرق، وصحیحة محمّد بن مسلم عن أحدهما علیهما السلام الدالّة علی التحریم. ویمکن الجمع بحمل النهی علی الکراهة. وهو أولی.

واعلم أنّ الحکم مختصّ بنظر المملوکة علی ذلک الوجه. وما ذکرناه من الروایات دالّ علیها.

وأمّا الحرّة: فإن کانت زوجة حرمت علی الأب والابن بمجرّد العقد، وإن کانت أجنبیّة ففی تحریمها قولان (5)ویظهر من العبارة الجزم به؛ لأنّه فرضها

[شماره صفحه واقعی : 200]

ص: 875


1- مثل الشیخ فی الخلاف 4:308، المسألة 81 من النکاح، والمبسوط 4:209، والعلّامة فی التذکرة (الحجریّة) 2:633، والفاضل المقداد فی التنقیح الرائع 3:75، والمحقّق الثانی فی جامع المقاصد 12:289، وغیرهم.
2- فی (ر) : اُمّهما وابنتهما.
3- القول بالتحریم للإسکافی کما نقل عنه فی المختلف 7:47، وللشیخ فی الخلاف 4:308، المسألة 18. والقول بالعدم للعلّامة فی المختلف 7:47، والمحقّق الثانی فی جامع المقاصد 12:291، ونسبه إلی أکثر المتأخّرین.
4- النساء:23.
5- القول بالعدم للفخر فی الإیضاح 3:66، والفاضل المقداد فی التنقیح الرائع 3:75، والمحقّق الثانی فی جامع المقاصد 12:293. وأمّا القول بالتحریم فلم نعثر علی القائل به، کما اعترف به الشارح فی المسالک 7:309.

مطلقة، والأدلّة لا تساعد علیه.

[ «مسائل عشرون» ]
[الاولی: بطلان تزویج الام و ابنتها او الاختین فی عقد واحد ]
اشارة

صوت

[*وجدانی فخر]

[ الاُولی ] (1):

«لو تزوّج الاُمّ وابنتها فی عقد» واحد «بطلا» للنهی عن العقد الجامع بینهما (2)واستحالةِ الترجیح؛ لاتّحاد نسبته إلیهما «ولو جمع بین الاُختین فکذلک» لاشتراکهما فی ذلک.

«وقیل» والقائل الشیخ (3)وجماعة منهم العلّامة فی المختلف (4): «یتخیّر» واحدة منهما؛ لمرسلة جمیل بن درّاج عن أحدهما علیهما السلام: «فی رجل تزوّج اُختین فی عقد واحد، قال: هو بالخیار أن یمسک أ یّتهما شاء، ویخلّی سبیل الاُخری» (5)وهی مع إرسالها غیر صریحة فی ذلک؛ لإمکان إمساک إحداهما بعقد جدید.

ومثله ما لو جمع بین خمس فی عقد أو بین اثنتین وعنده ثلاث، أو بالعکس، ونحوه. ویجوز الجمع بین الاُختین فی الملک، وکذا بین الاُمّ وابنتها فیه، وإنّما یحرم الجمع بینهما فی النکاح وتوابعه من الاستمتاع.

[حکم وطء احد الاختین المملوکتین ]

«ولو وطئ إحدی الاُختین المملوکتین حرمت الاُخری حتّی تخرج الاُولی

[شماره صفحه واقعی : 201]

ص: 876


1- لم یرد فی المخطوطات.
2- الوسائل 14:358، الباب 21 من أبواب ما یحرم بالمصاهرة، الحدیث 5.
3- النهایة:454.
4- المختلف 7:49، واختاره القاضی فی المهذّب 2:184.
5- الوسائل 14:368، الباب 25 من أبواب ما یحرم بالمصاهرة، الحدیث 2.

عن ملکه» ببیع أو هبة، أو غیرهما.

وهل یکفی مطلق العقد الناقل للملک أم یشترط لزومه، فلا یکفی البیع بخیار والهبة التی یجوز الرجوع فیها؟ وجهان: من إطلاق النصّ اشتراط خروج الاُولی عن ملکه (1)وهو حاصل بمطلقه، ومن أ نّها مع تسلّطه علی فسخه بحکم المملوکة.

ویُضعّف بأنّ غایة التحریم إذا علّقت علی مطلق الخروج لم یُشترط معها أمر آخر؛ لئلّا یلزم جعل ما جعله الشارع غایة لیس بغایة. وقدرته علی ردّها إلی ملکه لا تصلح للمنع؛ لأنّه بعد الإخراج اللازم متمکّن منه دائماً علی بعض الوجوه بالشراء والاتّهاب، وغیرهما من العقود. فالاکتفاء بمطلق الناقل أجود.

وفی الاکتفاء بفعل ما یقتضی تحریمها علیه-کالتزویج والرهن والکتابة - وجهان، منشؤهما: حصول الغرض وهو تحریم الوطء، وانتفاء النقل الذی هو مورد النصّ (2) وهو الأقوی.

ولا فرق فی تحریم الثانیة بین وطء الاُولی فی القبل والدبر. وفی مقدّماته من اللمس والقُبلة والنظر بشهوة نظر من قیامها مقام الوطء کما سلف، وعدم صدق الوطء بها.

«فلو وطئ الثانیة فعل حراماً» مع علمه بالتحریم «ولم تحرم الاُولی» لأنّ الحرام لا یُحرّم الحلال، والتحریم إنّما تعلّق بوطء الثانیة فیستصحب، ولأصالة الإباحة.

وعلی هذا فمتی أخرج إحداهما عن ملکه حلّت الاُخری، سواء أخرجها

[شماره صفحه واقعی : 202]

ص: 877


1- و (2) الوسائل 14:371، الباب 29 من أبواب ما یحرم بالمصاهرة، الحدیث 1 و 2 وغیرهما.

للعود إلیها أم لا، وإن لم یخرج إحداهما فالثانیة محرّمة دون الاُولی.

وقیل: متی وطئ الثانیة عالماً بالتحریم حرمت علیه الاُولی أیضاً إلی أن تموت الثانیة أو یُخرجها عن ملکه لا لغرض العود إلی الاُولی، فإن اتّفق إخراجها لا لذلک حلّت له الاُولی، وإن أخرجها لیرجع إلی الاُولی فالتحریم باقٍ، وإن وطئ الثانیة جاهلاً بالتحریم لم تحرم علیه الاُولی (1).

ومستند هذا التفصیل روایات بعضها صریح فیه وخالیة عن المعارض، فالقول به متعیّن، وبه ینتفی ما علّلوه فی الأوّل (2).

ولو ملک اُمّاً وبنتها ووطئ إحداهما حرمت الاُخری مؤبّداً، فإن وطئ المحرّمة عالماً حُدّ ولم تحرم الاُولی، وإن کان جاهلاً قیل: حرمت الاُولی أیضاً مؤبّداً (3).

ویشکل بأ نّه حینئذٍ لا یخرج عن وطء الشبهة أو الزنا وکلاهما لا یحرِّم لاحقاً کما مرّ (4)وخروج الاُخت عن الحکم للنصّ (5)وإلّا کان اللازم منه عدم تحریم الاُولی مطلقاً کما اختاره هنا.

[شماره صفحه واقعی : 203]

ص: 878


1- قیّد الشیخ [ فی النهایة:455 ] ومن تبعه [ القاضی فی المهذّب 2:185، وابن حمزة فی الوسیلة:294-295 ] عدم تحریم الاُولی فی صورة الجهالة بما إذا أخرج الثانیة عن ملکه، والأخبار [ الوسائل 14:371-374، الباب 29 من أبواب ما یحرم بالمصاهرة ] مطلقة فی حلّها. فلهذا أطلقنا هنا الحکم بعدم تحریم الاُولی. (منه رحمه الله) .
2- یعنی فی القول الأوّل فی المسألة، وهو قوله: لأنّ الحرام لا یحرّم الحلال. . . .
3- لم نعثر علیه فی کتب أصحابنا، ونسبه فی التذکرة (الحجریّة) 2:637 إلی الشافعیّة.
4- مرّ فی الصفحة 197.
5- المتقدّم تخریجه فی الرقم 1.
«الثانیة [لا یجوز نکاح الامة علی الحرةالا باذنها] » :
اشارة

صوت

[*وجدانی فخر]

«لو زوّجها الأبوان» الأب والجدّ «برجلین واقترنا» وهو موضع وفاق «فلو فعل» بدون إذنها «وقف» العقد «علی إجازتها» ولا یقع باطلاً؛ لعموم الأمر بالوفاء بالعقد (1)ولیس المانع هنا إلّاعدم رضاها، وهو مجبور بإیقافه علی إجازتها، کعقد الفضولی، ولروایة سماعة عن الصادق علیه السلام (2).

وقیل: یبطل (3)لحسنة الحلبی «من تزوّج أمة علی حرّة فنکاحه باطل» (4)ونحوه روی حذیفة بن منصور عنه علیه السلام وزاد فیها «أ نّه یُعزّر اثنی عشر سوطاً ونصفاً ثمن حدّ الزانی وهو صاغر» (5)وتأویل البطلان بأ نّه آئل إلیه علی تقدیر اعتراض الحرّة خلاف ظاهره. وروایة سماعة قاصرة عن معارضته.

وعلی البطلان یُنزّل عقد الأمة منزلة المعدوم. وعلی إیقافه قیل: للحرّة فسخ عقدها أیضاً کالعمّة والخالة (6)وهو ضعف فی ضعف.

[شماره صفحه واقعی : 204]

ص: 879


1- المائدة:1.
2- الوسائل 14:394، الباب 47 من أبواب ما یحرم بالمصاهرة، الحدیث 3.
3- نسبه فی المسالک 7:331 إلی جماعة، منهم العمانی والإسکافی، کما نقل عنهما العلّامة فی المختلف 7:65، وذهب إلیه ابن إدریس فی السرائر 2:545، والمحقّق فی الشرائع 2:291، والمختصر النافع:177، والآبی فی کشف الرموز 2:141، والفخر فی الإیضاح 3:90.
4- الوسائل 14:392، الباب 46 من أبواب ما یحرم بالمصاهرة، الحدیث الأوّل.
5- الوسائل 14:294، الباب 47 من أبواب ما یحرم بالمصاهرة، الحدیث 2 مع تفاوت فی بعض الألفاظ.
6- قاله المفید فی المقنعة:506-507، والشیخ فی النهایة:459، والقاضی فی المهذّب 2:188، وسلّار فی المراسم:152، وابن حمزة فی الوسیلة:294.

وجواز تزویج الأمة بإذن الحرّة (1)المستفاد من الاستثناء مختصّ بالعبد، أو بمن یعجز عن وطء الحرّة دون الأمة ویخشی العنت (2)أو مبنیّ علی القول بجواز تزویج الأمة بدون الشرطین (3)وإن کان الأقوی خلافه، کما نبّه علیه بقوله:

[لا یجوز للحر نکاح الامة مع القدرة علی تجویز الحرة]

«و» کذا «لا» یجوز للحرّ «أن یتزوّج الأمة مع قدرته علی تزویج (4)الحرّة» بأن یجد الحرّة ویقدر علی مهرها ونفقتها ویمکنه وطؤها، وهو المعبَّر عنه بالطول «أو مع عجزه إذا لم یخش العَنَت» وهو لغةً: المشقّة الشدیدة (5)وشرعاً: الضرر الشدید بترکه بحیث یخاف الوقوع فی الزنا؛ لغلبة الشهوة وضعف التقوی.

وینبغی أن یکون الضرر الشدید وحده کافیاً وإن قویت التقوی؛ للحرج أو الضرر المنفیّین وأصالة عدم النقل.

وعلی اعتبار الشرطین ظاهر الآیة (6)وبمعناها روایة محمّد بن مسلم عن الباقر علیه السلام (7)ودلالتهما بمفهوم الشرط، وهو حجّة عند المحقّقین (8).

[شماره صفحه واقعی : 205]

ص: 880


1- قیّده فی التحریر [ 3:522 ] بالدوام، فلا یحرم التمتّع بالأمة علی الحرّة حملاً للآیة [ النساء:25 ] علی الفرد الظاهر، وإن کان عموم المنع متوجّهاً نظراً إلی عموم الآیة. (منه رحمه الله) .
2- لم یرد «ویخشی العنت» فی (ع) .
3- هما العَنَت وعدم الطول.
4- فی (ق) و (س) : زواج.
5- اُنظر تاج العروس 1:565، ولسان العرب 9:416.
6- النساء:25.
7- الوسائل 14:391، الباب 45 من أبواب ما یحرم بالمصاهرة، الحدیث 6.
8- مثل المحقّق والعلّامة وغیرهما، اُنظر معارج الاُصول:68، ومبادئ الوصول:98، وتهذیب الوصول:100، والشهید فی الذکری 1:53.

«وقیل: یجوز» العقد علی الأمة مع القدرة علی الحرّة علی کراهة (1)للأصل، وعمومات الکتاب مثل (إِلاّٰ عَلیٰ أَزْوٰاجِهِمْ أَوْ مٰا مَلَکَتْ أَیْمٰانُهُمْ (2)(وَ لَأَمَةٌ مُؤْمِنَةٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِکَةٍ (3)وَ أُحِلَّ لَکُمْ مٰا وَرٰاءَ ذٰلِکُمْ (4)وَ أَنْکِحُوا اَلْأَیٰامیٰ مِنْکُمْ وَ اَلصّٰالِحِینَ مِنْ عِبٰادِکُمْ وَ إِمٰائِکُمْ (5)ولروایة ابن بکیر المرسلة عن الصادق علیه السلام «لا ینبغی» (6)وهو ظاهر فی الکراهة.

ویضعَّف بأنّ الاشتراط المذکور مخصِّص لما ذکر من العمومات. والروایة مع إرسالها ضعیفة (7)وضعف مطلق المفهوم ممنوع. وتنزیل الشرط علی الأغلب خلاف الظاهر.

«وهو» أی القول بالجواز «مشهور» بین الأصحاب، إلّاأنّ دلیله غیر ناهض علیه، فلذا نسبه إلی الشهرة «فعلی» القول «الأوّل لا یباح» نکاح الأمة «إلّابعدم الطول» وهو لغةً الزیادة والفضل، والمراد به هنا الزیادة فی المال وسعته بحیث یتمکّن معها من نکاح الحرّة، فیقوم بما لا بدّ منه من مهرها ونفقتها. ویکفی للنفقة وجوده بالقوّة، کغلّة الملک وکسبِ ذی الحرفة.

«وخوف العَنَت» بالفتح، وأصله انکسار العظم بعد الجبر، فاستعیر لکلّ

[شماره صفحه واقعی : 206]

ص: 881


1- قاله الشیخ فی النهایة:460، والمحقّق فی المختصر النافع:177، ونسبه فی الشرائع 2:291 إلی الأشهر.
2- المؤمنون:6.
3- البقرة:221.
4- النساء:24.
5- النور:32.
6- الوسائل 14:391-392، الباب 45 من أبواب ما یحرم بالمصاهرة، الحدیث 5.
7- والظاهر أنّ ضعفها بابن فضّال وابن بکیر، فإنّهما فطحیّان. اُنظر المسالک 9:9-10.

مشقّة وضرر، ولا ضرر أعظم من مواقعة المأثم، والصبر عنها مع الشرطین أفضل؛ لقوله تعالی: (وَ أَنْ تَصْبِرُوا خَیْرٌ لَکُمْ) (1)«وتکفی الأمة الواحدة» لاندفاع العنت بها. وهو أحد الشرطین فی الجواز.

«وعلی الثانی» وهو الجواز مطلقاً «یباح اثنتان» لا أزید کما سیأتی.

«الثالثة [حکم الزواج المرأة فی عدتها] » :

صوت

[*وجدانی فخر]

«من تزوّج امرأة فی عدّتها بائنة کانت أو رجعیّة» أو عدّة وفاة أو عدّة شبهة ولعلّه غلب علیهما اسم البائنة «عالماً بالعدّة والتحریم بطل العقد وحرمت» علیه «أبداً» ولا فرق بین العقد الدائم والمنقطع فیهما؛ لإطلاق النصوص (2)الشامل لجمیع ما ذکر «وإن جهل أحدهما» : العدّة أو التحریم «أو جهلهما حرمت إن دخل» بها قبلاً أو دبراً «وإلّا فلا» ولو اختصّ العلم بأحدهما دون الآخر اختصّ به حکمه، وإن حرم علی الآخر التزوّج (3)به من حیث المساعدة علی الإثم والعدوان.

ویمکن سلامته من ذلک بجهله التحریم، أو بأن یخفی علیه عین الشخص المحرَّم مع علم الآخر، ونحو ذلک. وفی الحکم بصحّة العقد علی هذا التقدیر نظر.

ویتعدّی التحریم علی تقدیر الدخول إلی أبیه وابنه، کالموطوءة بشبهة مع الجهل والمزنیّ بها مع العلم.

وفی إلحاق مدّة الاستبراء بالعدّة فتحرم بوطئها فیها وجهان، أجودهما

[شماره صفحه واقعی : 207]

ص: 882


1- النساء:25.
2- اُنظر الوسائل 14:344، الباب 17 من أبواب ما یحرم بالمصاهرة.
3- فی (ر) : التزویج.

العدم؛ للأصل. وکذا الوجهان فی العقد علیها مع الوفاة المجهولة ظاهراً قبل العدّة مع وقوعه بعد الوفاة فی نفس الأمر، أو الدخول (1)مع الجهل.

والأقوی عدم التحریم؛ لانتفاء المقتضی له، وهو کونها معتدّة أو مزوّجة، سواء کانت المدّة المتخلّلة بین الوفاة والعدّة بقدرها، أم أزید أم أنقص، وسواء وقع العقد أو الدخول فی المدّة الزائدة عنها أم لا؛ لأنّ العدّة إنّما تکون بعد العلم بالوفاة، أو ما فی معناه وإن طال الزمان.

وفی إلحاق ذات البعل بالمعتدّة وجهان: من أنّ علاقة الزوجیّة فیها أقوی، وانتفاء النصّ.

والأقوی أ نّه مع الجهل وعدم الدخول لا تحرم، کما أ نّه لو دخل بها عالماً حرمت؛ لأنّه زانٍ بذات البعل، والإشکال فیها واهٍ، وإنّما یقع الاشتباه مع الجهل والدخول أو العلم مع عدمه. ووجه الإشکال: من عدم النصّ علیه بخصوصه، وکونِ الحکم بالتحریم هنا أولی للعلاقة. ولعلّه أقوی.

وحیث لا یحکم بالتحریم یجدّد العقد بعد العدّة إن شاء. ویلحق الولد مع الدخول والجهل بالجاهل منهما إن وُلد فی وقت إمکانه منه. ولها مهر المثل مع جهلها بالتحریم، وتعتدّ منه بعد إکمال الاُولی.

«الرابعة [نکاح الزانی او الزانیة] » :

صوت

[*وجدانی فخر]

«لا تحرم المزنیّ بها علی الزانی، إلّاأن تکون ذات بعل» دواماً ومتعة، والمعتدّة رجعیّةً بحکمها، دون البائن. والحکم موضع وفاق.

وفی إلحاق الموطوءة بالملک بذات البعل وجهان، مأخذهما: مساواتها لها

[شماره صفحه واقعی : 208]

ص: 883


1- فی (ع) زیادة: بها.

فی کثیر من الأحکام خصوصاً المصاهرة، واشتراکهما فی المعنی المقتضی للتحریم وهو صیانة الأنساب عن الاختلاط، وأنّ ذلک کلّه لا یوجب اللحاق مطلقاً (1)وهو الأقوی.

«ولا تحرم الزانیة» علی الزانی ولا علی غیره «ولکن یکره تزویجها» مطلقاً «علی الأصحّ» خلافاً لجماعة (2)حیث حرّموه علی الزانی ما لم تظهر منها التوبة.

ووجه الجواز الأصل، وصحیحة الحلبی عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام قال: «أ یّما رجل فجر بامرأة ثمّ بدا له أن یتزوّجها حلالاً، أوّله سفاح وآخره نکاح، فمثله کمثل النخلة أصاب الرجل من ثمرها [ حراماً ] (3)ثمّ اشتراها فکانت له حلالاً» (4)ولکن تکره للنهی عن تزویجها مطلقاً (5)فی عدّة أخبار (6)المحمول علی الکراهة جمعاً.

واحتجّ المانع (7)بروایة أبی بصیر، قال: «سألته عن رجل فجر بامرأة ثمّ

[شماره صفحه واقعی : 209]

ص: 884


1- فی جمیع الموارد والأحکام (هامش ر) .
2- مثل المفید فی المقنعة:504، والشیخ فی النهایة:458، والحلبی فی الکافی:286، والقاضی فی المهذّب 2:188.
3- أثبتناه من المصدر.
4- الوسائل 14:331، الباب 11 من أبواب ما یحرم بالمصاهرة، الحدیث 3.
5- علی الزانی وغیره.
6- اُنظر الوسائل 14:335، الباب 13 من أبواب ما یحرم بالمصاهرة.
7- المانع هو الشیخ فی النهایة [ 458 ] وابن البرّاج [ المهذّب 2:188 ] وأبو الصلاح [ الکافی فی الفقه:286 ] إلّاأ نّه أطلق تحریم تزویج الزانیة بحیث یشمل الزانی وغیره، وأخبار النهی مطلقة أیضاً ولکن لم یذکروه قولاً. (منه رحمه الله) .

أراد بعدُ أن یتزوّجها، فقال: إذا تابت حلّ له نکاحها. قلت: کیف یعرف توبتها؟ قال: یدعوها إلی ما کانت علیه من الحرام، فإن امتنعت واستغفرت ربّها عرف توبتها»

(1)

وقریب منه ما روی عمّار عن الصادق علیه السلام (2)والسند فیهما ضعیف (3)وفی الاُولی قطع، ولو صحّتا لوجب حملهما علی الکراهة جمعاً. «ولو زنت امرأته لم تحرم» علیه «علی الأصحّ، وإن أصرّت» علی الزنا؛ للأصل والنصّ (4)خلافاً للمفید وسلّار (5)حیث ذهبا إلی تحریمها مع الإصرار، استناداً إلی فوات أعظم فوائد النکاح-وهو التناسل-معه؛ لاختلاط النسب حینئذٍ، والغرض من شرعیّة الحدّ والرجم للزانی حفظه عن ذلک.

ویضعَّف بأنّ الزانی لا نسب له ولا حرمة.

«الخامسة [من اوقب غلاما او رجلا حرمت علیه ام الموطوء و اخته] » :

«من أوقب غلاماً أو رجلاً» بأن أدخل به بعضَ الحشفة وإن لم یجب الغسل «حرمت علی الموقب اُمّ الموطوء» وإن علت «واُخته» دون بناتها «وبنته» وإن نزلت من ذکر واُنثی من النسب اتّفاقاً، ومن الرضاع علی الأقوی.

ولا فرق فی المفعول بین الحیّ والمیّت علی الأقوی، عملاً بالإطلاق (6).

وإنّما تحرم المذکورات مع سبقه علی العقد علیهنّ «ولو سبق العقد» علی

[شماره صفحه واقعی : 210]

ص: 885


1- الوسائل 14:332، الباب 11 من أبواب ما یحرم بالمصاهرة، الحدیث 7 و 2.
2- الوسائل 14:332، الباب 11 من أبواب ما یحرم بالمصاهرة، الحدیث 7 و 2.
3- فإنّ الاُولی ضعیفة بعمّار بن موسی وهو فطحی. راجع المسالک 7:221. والثانیة ضعیفة بأبی المغرا حیث لم یرد فیه مدح ولا ذمّ. راجع جامع الرواة 2:418.
4- الوسائل 14:333، الباب 12 من أبواب ما یحرم بالمصاهرة، الحدیث الأوّل.
5- المقنعة:504، والمراسم:151.
6- راجع الوسائل 14:339، الباب 15 من أبواب ما یحرم بالمصاهرة.

الفعل «لم یحرم» للأصل، ولقولهم علیهم السلام: «لا یحرِّم الحرام الحلال» (1).

والظاهر عدم الفرق بین مفارقة من سبق عقدها بعد الفعل، وعدمه، فیجوز له تجدید نکاحها بعده مع احتمال عدمه؛ لصدق سبق الفعل بالنسبة إلی العقد الجدید.

ولا فرق فیهما بین الصغیر والکبیر علی الأقوی؛ للعموم، فیتعلّق التحریم قبلَ البلوغ بالولیّ وبعده به.

ولا یحرم علی المفعول بسببه شیء عندنا (2)للأصل. وربما نقل عن بعض الأصحاب تعلّق التحریم به کالفاعل (3)وفی کثیر من الأخبار إطلاق التحریم (4) بحیث یمکن تعلّقه بکلّ منهما، ولکنّ المذهب الأوّل.

«السادسة [عقد المحرم] » :

صوت

[*وجدانی فخر]

«لو عقد المحرم» بفرض أو نفل بحجّ أو عمرة بعد إفساده وقبله علی اُنثی «عالماً بالتحریم حَرُمت أبداً بالعقد» وإن لم یدخل «وإن جهل» التحریم «لم تحرم وإن دخل بها» لکن یقع عقده فاسداً، فله العود إلیه بعد الإحلال.

[شماره صفحه واقعی : 211]

ص: 886


1- الوسائل 14:325، الباب 6 من أبواب ما یحرم بالمصاهرة، الحدیث 11 و 12.
2- نبّه بقوله: «عندنا» علی خلاف أحمد [ الشرح الکبیر 7:482 ] حیث حرّم علی الغلام اُمّ اللائط وبنته. (منه رحمه الله) .
3- و (4) هذا القول ما نقله السیّد الفاخر عن بعض الأصحاب ولم یعیّنه، قال المصنّف: هذا هو الظاهر من کلام الراوندی فی شرح النهایة محتجّاً بشمول الروایة والأخبار المطلقة، منها: حسنة ابن أبی عمیر عن بعض أصحابه عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام فی الرجل یعبث بالغلام، قال: إذا أوقب حرمت علیه ابنته واُخته. وقریبٌ منها روایة إبراهیم بن عمرو وموسی بن سعدان عنه [ الوسائل 14:339-341، الباب 15 من أبواب ما یحرم بالمصاهرة، الحدیث 1 و 3 و 7 ]. (منه رحمه الله) .

هذا هو المشهور، ومستنده روایة زرارة عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام (1)الدالّة بمنطوقها علی حکم العلم، وبمفهومها علی غیره، وهو معتضد بالأصل، فلا یضرّ ضعف دلالته. ولا تحرم الزوجة بوطئها فی الإحرام مطلقاً.

«السابعة [لایجوز للحر ان یجمع زیادة علی اربع] »

«لا یجوز للحرّ أن یجمع زیادة علی أربع حرائر، أو حرّتین وأمتین، أو ثلاث حرائر وأمة» بناءً علی جواز نکاح الأمة بالعقد بدون الشرطین، وإلّا لم تجز الزیادة علی الواحدة؛ لانتفاء العنت معها، وقد تقدّم من المصنّف اختیار المنع (2)ویبعد فرض بقاء الحاجة إلی الزائد عن الواحدة. ولا فرق فی الأمة بین القنّة والمدبّرة والمکاتبة بقسمیها حیث لم تؤدّ شیئاً، واُمّ الولد.

«ولا للعبد أن یجمع أکثر من أربع إماء أو حرّتین أو حرّة وأمتین، ولا یباح له ثلاث إماء وحرّة» والحکم فی الجمیع إجماعیّ، والمعتَقُ بعضه کالحرّ فی حقّ الإماء وکالعبد فی حقّ الحرائر. والمعتَقُ بعضها کالحرّة فی حقّ العبد، وکالأمة فی حقّ الحرّ «کلّ ذلک بالدوام» .

«أمّا المتعة فلا حصر له علی الأصحّ» للأصل، وصحیحة زرارة قال: «قلت: ما یحلّ من المتعة؟ قال: کم شئت» (3)وسأل أبو بصیر أبا عبد اللّٰه علیه السلام «عن المتعة أهی من الأربع؟ قال: لا ولا من السبعین» (4) وعن زرارة عن

[شماره صفحه واقعی : 212]

ص: 887


1- الوسائل 14:378، الباب 31 من أبواب ما یحرم بالمصاهرة، الحدیث الأوّل. فی طریق الروایة: المثنّی، وهو مشترک بین اثنین لا بأس بهما ولم یبلغا حدّ الثقة، إلّاأ نّه لا رادّ للحکم مطلقاً. (منه رحمه الله) .
2- تقدّم فی الصفحة 205.
3- و (4) الوسائل 14:446-447، الباب 4 من أبواب المتعة، الحدیث 3 و 7.

الصادق علیه السلام قال: «ذکر له المتعة أهی من الأربع؟ قال: تزوّج منهنّ ألفاً، فإنّهنّ مستأجرات» (1).

وفیه نظر: لأنّ الأصل قد عُدل عنه بالدلیل الآتی، والأخبار المذکورة وغیرها فی هذا الباب ضعیفة أو مجهولة السند أو مقطوعة (2)فإثبات مثل هذا الحکم المخالف للآیة الشریفة (3)وإجماع باقی علماء الإسلام مشکل. لکنّه مشهور، حتّی أنّ کثیراً من الأصحاب لم ینقل فیه خلافاً، فإن ثبت الإجماع کما ادّعاه ابن إدریس (4)وإلّا فالأمر کما تری.

ونبّه بالأصحّ علی خلاف ابن البرّاج حیث منع فی کتابیه (5)من الزیادة فیها علی أربع، محتجّاً بعموم الآیة وبصحیحة أحمد بن أبی نصر عن أبی الحسن [ الرضا ] (6)علیه السلام قال: «سألته عن الرجل تکون عنده المرأة، أیحلّ له أن یتزوّج باُختها متعة؟ قال: لا. قلت: حکی زرارة عن أبی جعفر علیه السلام إنّما هی مثل الإماء

[شماره صفحه واقعی : 213]

ص: 888


1- الوسائل 14:447، الباب 4 من أبواب المتعة، الحدیث 2.
2- صحیح زرارة الأوّل مقطوعٌ، وخبر أبی بصیر فی طریقه جهالةٌ بالحسین بن محمّد وضعیفٌ بالمعلّی بن محمّد. وخبر زرارة الثانی فیه جهالةٌ بالحسین وسعدان بن مسلم. وبقی فیه خبر محمّد بن مسلم، وفیه جهالةٌ بالقاسم بن عروة. وخبر بکیر بن محمّد الأزدی وفیه جهالةٌ بالحسین، وفی بکر نظرٌ، تأمّل. (منه رحمه الله) .
3- النساء:3.
4- السرائر 2:624، وفیه: بغیر خلاف.
5- المهذّب 2:243، والظاهر أنّ ثانیهما هو کتاب الکامل، ولا یوجد لدینا، والأصل فی النقل العلّامة فی المختلف 7:230.
6- لم یرد فی المخطوطات.

یتزوّج ما شاء؟ قال: لا، هی (1)من الأربع»

(2)

و (3)روی عمّار عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام فی المتعة، قال: «هی إحدی الأربع» (4).

واُجیب بأ نّه محمول علی الأفضل والأحوط (5)جمعاً بینهما وبین ما سبق ولصحیحة أحمد بن أبی نصر عن الرضا علیه السلام قال: «قال أبو جعفر علیه السلام: اجعلوهنّ من الأربع، فقال له صفوان بن یحیی: علی الاحتیاط؟ قال: نعم» (6).

واعلم أنّ هذا الحمل یحسن لو صحّ شیء من أخبار الجواز لا مع عدمه، والخبر الأخیر لیس بصریح فی جواز مخالفة الاحتیاط. وفی المختلف اقتصر من نقل الحکم علی مجرّد الشهرة (7)ولم یصرّح بالفتوی. ولعلّه لما ذکرناه.

«وکذا» لا حصر للعدد «بملک الیمین إجماعاً» والأصل فیه قوله تعالی: (إِلاّٰ عَلیٰ أَزْوٰاجِهِمْ أَوْ مٰا مَلَکَتْ أَیْمٰانُهُمْ (8)

هذا فی ملک العین، أمّا ملک المنفعة-کالتحلیل-ففی إلحاقه به نظر، من الشکّ فی إطلاق اسم «ملک الیمین» علیه، والشکّ فی کونه عقداً أو إباحة. والأقوی إلحاقه به، وبه جزم فی التحریر (9).

[شماره صفحه واقعی : 214]

ص: 889


1- فی سوی (ف) : هنّ.
2- الوسائل 14:448، الباب 4 من أبواب المتعة، الحدیث 11.
3- فی (ش) و (ر) زیادة: قد.
4- الوسائل 14:448، الباب 4 من أبواب المتعة، الحدیث 10.
5- حمله الشیخ فی التهذیب 7:259، ذیل الحدیث 1123.
6- الوسائل 14:448، الباب 4 من أبواب المتعة، الحدیث 9.
7- المختلف 7:230.
8- المؤمنون:6.
9- التحریر 3:514-515، المسألة 5091.
«الثامنة [لذا اطلق ذو النصاب رجعیا لم یجز له التزویج دائما حتی تخرج العدة] » :

صوت

[*وجدانی فخر]

«إذا طلّق ذو النصاب» الذی لا یجوز تجاوزه واحدةً أو أکثر، طلاقاً «رجعیّاً لم یجز له التزویج دائماً حتّی تخرج» المطلّقة من «العدّة» لأنّ المطلّقة رجعیّاً بمنزلة الزوجة، فالنکاح الدائم زمن العدّة بمنزلة الجمع زائداً علی النصاب «وکذا» لا یجوز له تزویج «الاُخت» أی اُخت المطلّقة رجعیّاً «دائماً ومتعةً» وإن کانت المطلّقة واحدة؛ لأنّه یکون جامعاً بین الاُختین.

«ولو کان» الطلاق «بائناً جاز» تزویج الزائدة عن (1)النصاب والاُخت؛ لانقطاع العصمة بالبائن وصیرورتِها کالأجنبیّة. لکن «علی کراهیّة شدیدة» لتحرّمها بحرمة الزوجیّة، وللنهی عن تزویجها مطلقاً فی صحیحة زرارة عن الصادق علیه السلام قال: «إذا جمع الرجل أربعاً فطلّق إحداهنّ فلا یتزوّج الخامسة حتّی تنقضی عدّة المرأة التی طُلّقت. وقال: لا یجمع ماءه فی خمس» (2)وحُمِل (3)النهی علی الکراهة جمعاً.

«التاسعة [حکم المطلقة ثلاثا او تسعا] » :

«لا تحلّ الحرّة علی المطلِّق ثلاثاً» یتخلّلها رجعتان-أیّ أنواع الطلاق کان- «إلّابالمحلّل، وإن کان المطلّق عبداً» لأنّ الاعتبار فی عدد الطلقات عندنا بالزوجة «ولا تحلّ الأمة المطلّقة اثنتین» کذلک «إلّابالمحلّل، ولو کان

[شماره صفحه واقعی : 215]

ص: 890


1- فی (ش) و (ر) : علی.
2- الوسائل 14:399، الباب 2 من أبواب ما یحرم باستیفاء العدد، الحدیث الأوّل.
3- حمله فی جامع المقاصد 12:375.

المطلّق حرّاً» للآیة والروایة (1).

[*وجدانی فخر]

«أمّا المطلَّقة تسعاً للعدّة» والمراد به: أن یطلّقها علی الشرائط ثمّ یراجع فی العدّة ویطأ ثمّ یطلّق فی طهر آخر ثمّ یراجع فی العدّة ویطأ ثمّ یطلّق (2)الثالثة، فینکحها بعد عدّتها زوج آخر ثمّ یفارقها بعد أن یطأها، فیتزوّجها الأوّل بعد العدّة ویفعل کما فعل أوّلاً إلی أن یکمل لها تسعاً کذلک «ینکحها رجلان» بعد الثالثة والسادسة «فإنّها تحرم أبداً» وإطلاق التسع للعدّة مجاز؛ لأنّ الثالثة من کلّ ثلاث لیست للعدّة، فإطلاقه علیها إمّا إطلاقاً (3)لاسم الأکثر علی الأقلّ أو باعتبار المجاورة.

وحیث کانت النصوص والفتاوی مطلقة فی اعتبار التسع للعدّة فی التحریم المؤبَّد کان أعمّ من کونها متوالیة ومتفرّقة، فلو اتّفق فی کلّ ثلاث واحدة للعدّة اعتبر فیه إکمال التسع کذلک.

لکن هل یغتفر منها الثالثة من کلّ ثلاث لاغتفارها لو جامعت الاثنتین

[شماره صفحه واقعی : 216]

ص: 891


1- وفیه لفٌّ ونشرٌ مرتّبٌ، أی دلیل اعتبار الثلاث فی الحرّة إطلاق الآیة [ البقرة:230 ] المتناول للزوج الحرّ والعبد. ولکن إطلاق المطلّقة مقیّد بالحرّة؛ لروایة أبی بصیر عن الصادق علیه السلام [ الوسائل 15:393، الباب 25 من أقسام الطلاق، الحدیث 5 ] ودلیل اعتبار الطلقتین فی الأمة مع مطلق الزوج روایتا محمّد بن مسلم والحلبی عن الباقر والصادق علیهما السلام قال: طلاق الحرّة إذا کانت تحت العبد ثلاث تطلیقات، وطلاق الأمة إذا کانت تحت الحرّ تطلیقتان. [ المصدر المتقدّم ]. والعامّة جعلوا الاعتبار بالزوج، فإن کان حرّاً اعتبر الطلاق ثلاثاً وإن کانت الزوجة أمة، وإن کان عبداً ثبت التحریم بعد طلقتین وإن کانت الزوجة حرّة [ الشرح الکبیر 8:322، ومغنی المحتاج 3:294، والخلاف 4:497 ]. (منه رحمه الله) .
2- فی (ر) : یطلّقها.
3- فی (ش) و (ر) : إطلاق.

للعدّة، فیکفی وقوع ستّ للعدّة، أو یعتبر إکمال التسع للعدّة حقیقة؟ یحتمل الأوّل؛ لأ نّه المعتبر عند التوالی، ولأنّ الثالثة لم یتحقّق اعتبار کونها للعدّة، وإنّما استفید من النصّ (1)التحریم بالستّ الواقعة لها، فیستصحب الحکم مع عدم التوالی. والثانی؛ لأنّ اغتفار الثالثة ثبت مع التوالی علی خلاف الأصل، فإذا لم یحصل اعتبرت الحقیقة، خصوصاً مع کون طلقة العدّة هی الاُولی خاصّة، فإنّ علاقتی المجاز منتفیتان عن الثالثة؛ إذ لا مجاورة لها للعدّیّة، ولا أکثریّة لها. بخلاف ما لو کانت العدّیة هی الثانیة، فإنّ علاقة المجاورة موجودة.

والثانی أقوی، فإن کانت العدّیّة هی الاُولی تعلّق التحریم بالخامسة والعشرین، وإن کانت الثانیة فبالسادسة والعشرین.

ویبقی فیه إشکال آخر، وهو أنّ طلاق العدّة حینئذٍ لا یتحقّق إلّابالرجعة بعده والوطء، فإذا توقّف التحریم علی تحقّق التسع کذلک لزم تحریمها بعد الدخول فی الأخیرة بغیر طلاق، وهو بعید. ولو توقّف علی طلاق آخر بعده ولم یکن ثالثاً لزم جعل ما لیس بمحرِّم محرِّماً، والحکم بالتحریم بدون طلاقٍ موقوفٍ علی التحلیل، وکلاهما بعید. ولیس فی المسألة شیء یعتمد علیه، فللتوقّف فیما خالف النصّ مجال. هذا کلّه حکم الحرّة.

أمّا الأمة فقد عرفت أ نّها تحرم بعد کلّ طلقتین، فلا یجتمع لها طلاق تسع للعدّة مع نکاح رجلین، وهما معتبران فی التحریم نصّاً وفتویً، فیحتمل تحریمها بستّ؛ لأنّها قائمة مقام التسع للحرّة وینکحها بینها رجلان. ویحتمل اعتبار التسع کالحرّة، استصحاباً للحلّ إلی أن یثبت المحرِّم، ولا یقدح نکاح أزید من رجلین؛ لصدقهما مع الزائد.

[شماره صفحه واقعی : 217]

ص: 892


1- اُنظر الوسائل 15:357، الباب 4 من أبواب أقسام الطلاق.

وعلی التقدیرین فیحتمل اعتبار العدد کلّه للعدّة اقتصاراً فی المجاز علی المتحقّق، والاکتفاء فی کلّ اثنتین بواحدة للعدّة، وهی الاُولی؛ لقیامها مقام الاثنتین، ولصدق المجاز فی إطلاق العدّیّة علی الجمیع بعلاقة المجاورة.

فعلی الأوّل یعتبر اثنتا عشرة تطلیقة إذا وقعت الاُولی من کلّ اثنتین للعدّة، وعلی التسع ثمانی عشرة، ویبقی الکلام فی الثانیة عشرة والثامنة عشرة کما مرّ.

وعلی الثانی یُکتفی بالستّ أو التسع.

ویحتمل فی الأمة عدم تحریمها مؤبّداً مطلقاً؛ لأنّ ظاهر النصّ أنّ مورده الحرّة بقرینة نکاح الرجلین من التسع، فیتمسّک فی الأمة بأصالة بقاء الحلّ، ولعدم اجتماع الشرطین (1)فیها. وللتوقّف مجال.

«العاشرة [حرمة الملاعنة ابدا] » :

صوت

[*وجدانی فخر]

«تحرم الملاعنة أبداً» وسیأتی الکلام فی تحقیق حکمها وشرائطها (2)«وکذا» تحرم «الصمّاء والخرساء إذا قذفها زوجها بما یوجب اللعان» لولا الآفة، بأن یرمیها بالزنا مع دعوی المشاهدة وعدم البیّنة، فلو لم یدّع المشاهدة حُدّ ولم تحرم. ولو أقام بیّنة بما قذفها به سقط الحدّ عنه والتحریم کما یسقط اللعان؛ لأنّ ذلک هو مقتضی حکم القذف فی إیجاب اللعان وعدمه. ولا یسقط الحدّ بتحریمها علیه، بل یجمع بینهما إن ثبت القذف عند الحاکم، وإلّا حرمت فیما بینه وبین اللّٰه تعالی وبقی الحدّ فی ذمّته علی ما دلّت علیه روایة

[شماره صفحه واقعی : 218]

ص: 893


1- هما: نکاح رجلین، وتسع طلقات.
2- فی (ع) و (ف) : شرائطه.

أبی بصیر (1)التی هی الأصل فی الحکم، وإن کان المستند الآن الإجماع علیه کما ادّعاه الشیخ رحمه الله (2).

ودلّت الروایة أیضاً علی اعتبار الصمم والخرس معاً، فلو اتّصفت بأحدهما خاصّة، فمقتضی الروایة ودلیل الأصل عدم التحریم. ولکن أکثر الأصحاب (3)عطفوا أحد الوصفین علی الآخر ب «أو» المقتضی للاکتفاء بأحدهما، والمصنّف عطف بالواو وهو یدلّ علیه أیضاً. ولکن ورد الخرس وحده فی روایتین (4)فالاکتفاء به وحده حسن. أمّا الصمم وحده، فلا نصّ علیه بخصوصه یُعتدّ به.

وفی التحریر استشکل حکم الصمّاء خاصّة بعد أن استقرب التحریم (5)ولو نفی ولدها علی وجهٍ یثبت اللعان به لو کانت غیر مؤفة، ففی ثبوت اللعان أو تحریمها به کالقذف وجهان: من مساواته للقذف فی التحریم المؤبّد باللعان فیساویه فی المعلول الآخر، ودعوی الشیخ فی الخلاف الإجماع علی أ نّه لا لعان

[شماره صفحه واقعی : 219]

ص: 894


1- روایة أبی بصیر [ الوسائل 15:603، الباب 8 من أبواب اللعان، الحدیث 2 ] رواها الشیخ فی الموثّق [ التهذیب 7:310، ح 1288 ] والکافی فی الصحیح [ 6:166، الحدیث 18 ]. (منه رحمه الله) .
2- اُنظر الخلاف 5:13، المسألة 9 من کتاب اللعان.
3- منهم الشیخ فی الخلاف فی الموضع المتقدّم آنفاً، والمبسوط 5:188، والقاضی فی المهذّب 2:183 و 308، والطوسی فی الوسیلة:336، والدیلمی فی المراسم:165، والعلّامة فی القواعد 3:187، والتحریر 4:129.
4- الوسائل 15:602-603، الباب 8 من أبواب اللعان، الحدیث 1 و 4.
5- التحریر 3:471، المسألة 5007.

للصمّاء والخرساء (1)ومن عموم الآیة (2)المتناول لکلّ زوجة، خرج منه قذفهما بالنصّ (3)أو الإجماع (4)فیبقی الباقی داخلاً فی عموم الحکم باللعان، وتوقّف التحریم علیه. ولا یلزم من مساواة النفی القذف فی حکمٍ مساواته فی غیره؛ لأنّ الأسباب متوقّفة علی النصّ، والإجماع إنّما نُقل علی عدم لعانهما مع القذف کما صرّح به الشیخ، فلا یلحق به غیره.

والظاهر أ نّه لا فرق هنا مع القذف بین دخوله بهما وعدمه عملاً بالإطلاق، أمّا نفی الولد فاشتراطه حسن. ومتی حرمت قبل الدخول فالأجود ثبوت جمیع المهر؛ لثبوته بالعقد فیستصحب، وتنصّفه فی بعض الموارد لا یوجب التعدّی. وألحق الصدوق فی الفقیه (5)بذلک قذف المرأة زوجها الأصمّ فحکم بتحریمها علیه مؤبّداً حملاً علی قذفه لها. وهو مع غرابته قیاس لا نقول به.

«الحادیة عشرة [حرمة نکاح غیر الکتابیة و کذا الکتابیة دواما ] » :
اشارة

صوت

[*وجدانی فخر]

«تحرم الکافرة غیر الکتابیّة» وهی الیهودیّة و (6)النصرانیّة، [ و ] (7)المجوسیّة «علی المسلم إجماعاً و» تحرم «الکتابیّة» علیه «دواماً

[شماره صفحه واقعی : 220]

ص: 895


1- الخلاف 5:13، المسألة 9 من کتاب اللعان.
2- النور:6-9.
3- اُنظر الوسائل 15:602-603، الباب 8 من أبواب اللعان.
4- تقدّم عن الشیخ آنفاً.
5- الفقیه 4:50.
6- فی (ف) و (ش) : أو.
7- فی المخطوطات: أو.

لا متعة وملکَ یمین» علی أشهر الأقوال (1)والقول الآخر الجواز مطلقاً (2)والثالث المنع مطلقاً (3)وإنّما جعلنا المجوسیّة من أقسام الکتابیّة مع أ نّها مغایرة لها وإن اُلحقت بها فی الحکم؛ لدعواه الإجماع علی تحریم نکاح من عداها مع وقوع الخلاف فی المجوسیّة، فلولا تغلیبه الاسم علیها لدخلت فی المجمع علی تحریمه. ووجه إطلاقه علیها أنّ لها شبهة کتاب صحّ بسببه التجوّز. والمشهور بین المتأخّرین أنّ حکمها حکمها فناسب الإطلاق.

وإنّما یمنع من نکاح الکتابیّة ابتداءً لا استدامة؛ لما سیأتی من أ نّه لو أسلم زوج الکتابیّة فالنکاح بحاله.

[حکم ارتداد احد الزوجین ]

«ولو ارتدّ أحد الزوجین» عن الإسلام «قبل الدخول بطل النکاح»

[شماره صفحه واقعی : 221]

ص: 896


1- ذهب إلیه الشیخ فی النهایة:457، إلّاأ نّه جوّز الدائم أیضاً اضطراراً، والحلبی فی الکافی:286 و 299، والدیلمی فی المراسم:150 و 157، والمحقّق فی الشرائع 2:294، والمختصر النافع:179، والعلّامة فی القواعد 3:38، والمختلف 7:76.
2- اختاره العمّانی فی حرائر الیهود والنصاری، علی ما نقل عنه فی غایة المراد 3:79، وانظر کلامه فی المختلف 7:73، ونسبه فی کشف الرموز 2:147، إلی المفید فی المسائل الغریّة کما ونسب ذلک فی المختلف 7:73 وغایة المراد 3:79 إلی ابن بابویه وابنه فی الفریقین (الیهودیّة والنصرانیّة) ، وانظر المقنع:308.
3- اختاره السیّد المرتضی فی الانتصار:279، المسألة 155، وفخر المحقّقین فی الإیضاح 3:22، وقال: إنّه الذی استقرّ علیه رأی والدی المصنّف فی البحث، وابن فهد الحلّی فی المهذّب البارع 3:297، والمقتصر:239، وهناک أقوال وتفصیلات اُخری فی المسألة راجع للاطلاع علیها الإیضاح 3:22، والمهذّب البارع 3:294-296، وغایة المراد 3:76-82.

سواء کان الارتداد فطریّاً أم ملّیّاً «ویجب» علی الزوج «نصف المهر إن کان الارتداد من الزوج» لأنّ الفسخ جاء من جهته فأشبه الطلاق. ثمّ إن کانت التسمیة صحیحة فنصف المسمّی، وإلّا فنصف مهر المثل. وقیل: یجب جمیع المهر؛ لوجوبه بالعقد ولم یثبت تشطیره إلّابالطلاق (1)وهو الأقوی (2).

ولو کان الارتداد منها فلا مهر لها؛ لأنّ الفسخ جاء من قبلها قبل الدخول (3).

«ولو کان» الارتداد «بعده» أی بعد الدخول «وقف» انفساخ النکاح «علی انقضاء العدّة» إن کان الارتداد من الزوجة مطلقاً، أو من الزوج عن غیر فطرة، فإن رجع المرتدّ قبل انقضائها ثبت النکاح، وإلّا انفسخ.

«ولا یسقط شیء من المهر» لاستقراره بالدخول «ولو کان» ارتداده «عن فطرة بانت» الزوجة «فی الحال» إذ لا تقبل توبته بل یقتل وتخرج عنه أمواله بنفس الارتداد وتبین منه زوجته وتعتدّ عدّة الوفاة.

[لو اسلم احد الزوجین او الزوجة الکتابیین ]

«ولو أسلم زوج الکتابیّة» دونها «فالنکاح بحاله» قبلَ الدخول وبعدَه، دائماً ومنقطعاً، کتابیّاً کان الزوج أم وثنیّاً، جوّزنا نکاحها للمسلم ابتداءً أم لا «ولو أسلمت دونه» بعد الدخول «وقف» الفسخ «علی» انقضاء «العدّة» وهی عدّة الطلاق من حین إسلامها، فإن انقضت ولم یسلم تبیّن أ نّها بانت منه حین إسلامها، وإن أسلم قبل انقضائها تبیّن بقاء النکاح. هذا هو المشهور بین الأصحاب، وعلیه الفتوی.

[شماره صفحه واقعی : 222]

ص: 897


1- قاله المحقّق الثانی فی جامع المقاصد 12:410.
2- فی سوی (ع) : أقوی.
3- أشار بذلک إلی ضابطٍ کلّی وهو أ نّه متی کان الفسخ منها قبل الدخول، فلا شیء لها ولایستثنی عن ذلک إلّاشیءٌ واحدٌ وهو ما لو فسخت قبله لعنّته فإنّ لها نصف المهر؛ للنصّ [ الوسائل 14:613، الباب 15 من أبواب العیوب والتدلیس، الحدیث الأوّل ]. (منه رحمه الله) .

وللشیخ رحمه الله قول بأنّ النکاح لا ینفسخ بانقضاء العدّة إذا کان الزوج ذمّیّاً، لکن لا یمکَّن من الدخول علیها لیلاً، ولا من الخلوة بها ولا من إخراجها إلی دار الحرب ما دام قائماً بشرائط الذمّة (1)استناداً إلی روایة (2)ضعیفة (3)مرسلة أو معارَضة بما هو أقوی منها (4).

«وإن کان» الإسلام «قبل الدخول وأسلمت الزوجة بطل» العقد ولا مهر لها؛ لأنّ الفُرقة جاءت من قبلها، وإن أسلم الزوج بقی النکاح کما مرّ.

ولو أسلما معاً ثبت النکاح؛ لانتفاء المقتضی للفسخ.

«الثانیة عشرة [لو اسلم احد الزوجین الوثنیین او اسلما معا] » :

صوت

[*وجدانی فخر]

«لو أسلم أحد» الزوجین «الوثنیّین» المنسوبین إلی عبادة الوَثَن - وهو الصنم-وکذا من بحکمهما من الکفّار غیر الفرق الثلاثة، وکان الإسلام «قبل الدخول بطل» النکاح مطلقاً؛ لأنّ المسلم إن کان هو الزوج استحال بقاؤه علی نکاح الکافرة غیر الکتابیّة؛ لتحریمه ابتداءً واستدامةً، وإن کان [ هی ] (5)الزوجة فأظهر «ویجب النصف» أی نصف المهر «بإسلام الزوج» وعلی

[شماره صفحه واقعی : 223]

ص: 898


1- قاله فی النهایة:457، والتهذیب 7:300، ذیل الحدیث 1253، و 302، ذیل الحدیث 1259، والاستبصار 3:183، ذیل الحدیث 662.
2- اُنظر التهذیب 7:300، الحدیث 1254 و 302، الحدیث 1259، والاستبصار 3:181 و 183، الحدیث 658 و 663، وعنهما فی الوسائل 14:420-421، الباب 9 من أبواب ما یحرم بالکفر، الحدیث 1.
3- بعلیّ بن حدید الواقع فی سندها. المسالک 7:366.
4- مثل ما فی الوسائل 14:417، الباب 5 من أبواب ما یحرم بالکفر، الحدیث 5.
5- لم یرد فی المخطوطات.

ما تقدّم (1)فالجمیع. ویسقط بإسلامها؛ لما ذکر (2).

«وبعده» أی بعد الدخول «یقف» الفسخ «علی» انقضاء «العدّة» فإن انقضت ولم یسلم الآخر تبیّن انفساخه من حین الإسلام، وإن أسلم فیها استمرّ النکاح، وعلی الزوج نفقة العدّة مع الدخول إن کانت هی المسلمة، وکذا فی السابق (3)ولو کان المسلم هو فلا نفقة لها عن زمن الکفر مطلقاً (4)لأنّ المانع منها مع قدرتها علی زواله.

«ولو أسلما معاً فالنکاح بحاله» لعدم المقتضی للفسخ. والمعتبر فی ترتّب الإسلام ومعیّته بآخر کلمة الإسلام، لا بأوّلها. ولو کانا صغیرین قد أنکحهما الولیّ فالمعتبر إسلام أحد الأبوین فی إسلام ولده، ولا اعتبار بمجلس الإسلام عندنا.

«ولو أسلم الوثنیّ» ومن فی حکمه (5)«أو الکتابی علی أکثر من أربع» نسوة بالعقد الدائم «فأسلمن، أو کنّ کتابیّات» وإن لم یسلمن «تخیّر أربعاً» منهنّ وفارق سائرهنّ إن کان حرّاً وهنّ حرائر، وإلّا اختار ما عیّن له سابقاً من حرّتین وأمتین، أو ثلاث حرائر وأمة، والعبد یختار حرّتین، أو أربع إماء، أو حرّة وأمتین، ثمّ تتخیّر الحرّة فی فسخ عقد الأمة وإجازته کما مرّ (6).

[شماره صفحه واقعی : 224]

ص: 899


1- تقدّم فی الصفحة 222 القول بوجوب جمیع المهر؛ لوجوبه بالعقد ولم یثبت تشطیره إلّابالطلاق.
2- من أنّ الفسخ جاء من قِبَلها.
3- وهو إسلام الکتابیّة.
4- سواء أسلمت فی العدّة أم لا. (هامش ر) .
5- من سائر المشرکین والملحدین.
6- مرّ فی الصفحة 204.

ولو شرطنا فی نکاح الأمة الشرطین توجّه انفساخ نکاحها هنا إذا جامعت حرّة؛ لقدرته علیها المنافیة لنکاح الأمة. ولو تعدّدت الحرائر اعتبر رضاهنّ جُمَع ما لم یزدن علی أربع، فیعتبر رضاء من یختارهنّ من النصاب.

ولا فرق فی التخییر بین من ترتّب عقدهنّ واقترن، ولا بین اختیار الأوائل والأواخر، ولا بین من دخل بهنّ وغیرهنّ. ولو أسلم معه أربع وبقی أربع کتابیّات فالأقوی بقاء التخییر.

«الثالثة عشرة [لا یحکم بفسخ نکاح العبد باباقه] » :

«لا یحکم بفسخ نکاح العبد بإباقه وإن لم یَعُد فی العدّة علی الأقوی» لأصالة بقاء الزوجیّة «وروایة عمّار» الساباطی عن الصادق علیه السلام قال: «سألته عن رجل أذن لعبده فی تزویج امرأة فتزوّجها، ثمّ إنّ العبد أبق؟ فقال: لیس لها علی مولاه نفقة، وقد بانت عصمتها منه، فإنّ إباق العبد طلاق امرأته، وهو بمنزلة المرتدّ عن الإسلام. قلت: فإن رجع إلی مولاه ترجع امرأته إلیه؟ قال: إن کانت قد انقضت عدّتها ثمّ تزوّجت غیره فلا سبیل له علیها، وإن لم تتزوّج ولم تنقض العدّة فهی امرأته علی النکاح الأوّل» (1)«ضعیفة» السند، فإنّ عمّاراً وإن کان ثقةً إلّاأ نّه فطحیٌّ لا یُعتمد علی ما ینفرد به. ونبّه بالأقوی علی خلاف الشیخ فی النهایة (2)حیث عمل بمضمونها، وتبعه ابن حمزة (3)إلّاأ نّه خصّ الحکم بکون العبد زوجاً لأمة غیر سیّده، وقد تزوّجها بإذن السیّدین.

[شماره صفحه واقعی : 225]

ص: 900


1- الوسائل 14:583، الباب 72 من أبواب نکاح العبید والإماء، الحدیث الأوّل.
2- النهایة:498.
3- الوسیلة:307.

والحقّ المنع مطلقاً ووجوب النفقة علی السیّد، ولا تبین المرأة إلّابالطلاق.

«الرابعة عشرة [الکفاءة معتبرة فی النکاح] » :

صوت

[*وجدانی فخر]

«الکفاءة» - بالفتح والمدّة-وهی تساوی الزوجین فی الإسلام والإیمان، إلّاأن یکون المؤمن هو الزوج والزوجة مسلمة من غیر الفِرَق المحکوم بکفرها مطلقاً، أو کتابیّة فی غیر الدائم.

وقیل: یعتبر مع ذلک یسار الزوج بالنفقة قوّةً أو فعلاً (1).

وقیل: یُکتفی بالإسلام (2)والأشهر الأوّل. وکیف فُسّرت فهی «معتبرة فی النکاح، فلا یجوز للمسلمة» مطلقاً «التزویج (3)بالکافر» وهو موضع وفاق.

«ولا یجوز للناصب التزویج بالمؤمنة» لأنّ الناصبی شرّ (4)من الیهودی والنصرانی علی ما رُوی فی أخبار أهل البیت علیهم السلام (5)وکذا العکس، سواء الدائم والمتعة. «ویجوز للمسلم التزویج متعة أو استدامة» للنکاح علی تقدیر إسلامه «کما مرّ (6)بالکافرة» الکتابیّة ومنها المجوسیّة، وکان علیه أن یقیّدها، ولعلّه اکتفی بالتشبیه بما مرّ.

[شماره صفحه واقعی : 226]

ص: 901


1- قاله الشیخ فی المبسوط 4:178-179، والعلّامة فی التذکرة (الحجریّة) 2:603، والمحقّق فی الشرائع 2:299.
2- قاله المفید فی المقنعة:512، وابن سعید فی الجامع للشرائع:432.
3- فی (ع) و (ف) : التزوّج.
4- فی (ر) : أشرّ.
5- اُنظر الوسائل 1:159، الباب 11 من أبواب الماء المضاف، الحدیث 5، و 165، الباب 3 من أبواب الأسآر، الحدیث 2.
6- مرّ فی الصفحة 220-221.

«وهل یجوز للمؤمنة التزویج بالمخالف» من أیّ فِرَق الإسلام کان ولو من الشیعة غیر الإمامیّة؟ «قولان» :

أحدهما-وعلیه المعظم-المنع (1)لقول النبیّ صلی الله علیه و آله: «المؤمنون بعضهم أکفاء بعض» (2)دلّ بمفهومه علی أنّ غیر المؤمن لا یکون کفواً للمؤمنة. وقوله صلی الله علیه و آله: «إذا جاءکم من ترضون خُلقه ودینه فزوّجوه، إن لا تفعلوه تکن فتنة فی الأرض وفساد کبیر» (3)والمؤمن لا یرضی دین غیره. وقول الصادق علیه الصلاة والسلام: «إنّ العارفة لا توضع إلّاعند عارف» (4)وفی معناها أخبار کثیرة (5)واضحة الدلالة علی المنع لو صحّ سندها، وفی بعضها تعلیل ذلک بأنّ المرأة تأخذ من أدب زوجها ویقهرها علی دینه (6).

والثانی: الجواز علی کراهیة، اختاره المفید (7)والمحقّق ابن سعید (8)إمّا لأنّ

[شماره صفحه واقعی : 227]

ص: 902


1- مثل الشیخ فی المبسوط 4:178، والخلاف 4:271، المسألة 27، وابن إدریس فی السرائر 2:557، والعلّامة فی التذکرة (الحجریّة) 2:603-604، والقواعد 3:14.
2- الوسائل 14:39، الباب 23 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث 2.
3- الوسائل 14:51-52، الباب 28 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث 1 و 2 و 6.
4- الوسائل 14:424، الباب 10 من أبواب ما یحرم بالکفر، الحدیث 5.
5- مثل ما فی الوسائل 14:424، الباب 10 من أبواب ما یحرم بالکفر، الحدیث 3 و 4 وغیرهما فی الباب 11 من الأبواب.
6- الوسائل 14:428، الباب 11 من أبواب ما یحرم بالکفر، الحدیث 2.
7- لم نعثر علی تصریحه به، نعم نسبه فی المقتصر:240 وفی المهذّب البارع 3:301 إلی ظاهر المفید، اُنظر المقنعة:512.
8- الشرائع 2:300، والمختصر النافع:180.

الإیمان هو الإسلام، أو لضعف الدلیل الدالّ علی اشتراط الإیمان، فإنّ الأخبار بین مرسل وضعیف ومجهول (1)ولا شکّ أنّ الاحتیاط المطلوب فی النکاح-المترتّب علیه مهامّ الدین مع تظافر الأخبار بالنهی وذهاب المعظم إلیه حتّی ادّعی بعضهم الإجماع علیه (2)-یرجّح القول الأوّل. واقتصار المصنّف علی حکایة القولین مشعر بما نبّهنا علیه (3).

«أمّا العکس فجائز» قطعاً «لأنّ المرأة تأخذ من دین بعلها» فیقودها إلی الإیمان. والإذن فیه من الأخبار (4)کثیر.

«الخامسة عشرة [عدم شرطیة التمکن من النفقة فی الصحة العقد ] » :

«لیس التمکّن من النفقة» قوّةً أو فعلاً «شرطاً فی صحّة العقد» لقوله تعالی: (وَ أَنْکِحُوا اَلْأَیٰامیٰ مِنْکُمْ وَ اَلصّٰالِحِینَ مِنْ عِبٰادِکُمْ وَ إِمٰائِکُمْ إِنْ یَکُونُوا فُقَرٰاءَ یُغْنِهِمُ اَللّٰهُ مِنْ فَضْلِهِ) (5)وللخبرین السابقین.

[شماره صفحه واقعی : 228]

ص: 903


1- فالمرسل مثل خبر الکلینی (المشار إلیه فی الصفحة السابقة فی الهامش رقم 2) ، والضعیف مثل خبر سهل بن زیاد (المشار إلیه فی الصفحة السابقة فی الهامش رقم 3) وهو فاسد المذهب، والمجهول کخبر فضیل بن یسار (المشار إلیه فی الصفحة السابقة فی الهامش رقم 5، الحدیث 4) وفی طریقه مروان بن مسلم وعلیّ بن یعقوب وهما مجهولان. راجع المسالک 7:402-403.
2- مثل الشیخ وابن إدریس، راجع الصفحة المتقدّمة، التخریج 1.
3- من تظافر الأخبار علی المنع وذهاب المعظم إلیه، ومطلوبیّة الاحتیاط فی النکاح من جهة، وموافقة القول الثانی للاُصول وضعف ما دلّ علی خلافه من جهة اُخری.
4- اُنظر الوسائل:427، الباب 11 من أبواب ما یحرم بالکفر.
5- النور:32.

ثمّ إن کانت عالمة بفقره لزم العقد، وإلّا ففی تسلّطها علی الفسخ إذا علمت قولان (1)مأخذهما: لزوم التضرّر ببقائها معه کذلک المنفیّ بالآیة (2)والروایة (3)وأنّ النکاح عقد لازم والأصل البقاء، ولقوله تعالی: وَ إِنْ کٰانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلیٰ مَیْسَرَةٍ (4)وهو عامّ. وهو الأجود. والوجهان آتیان فیما إذا تجدّد عجزه.

وقیل: هو شرط فی صحّة النکاح کالإسلام، وأنّ الکفاءة مرکّبة منهما أو منهما ومن الإیمان (5).

والأقوی عدم شرطیّته مطلقاً (6)«نعم هو شرط فی وجوب الإجابة» منها أو من ولیّها؛ لأنّ الصبر علی الفقر ضرر عظیم فی الجملة، فینبغی جبره بعدم وجوب إجابته، وإن جازت أو رجحت مع تمام خُلْقه وکمال دینه، کما أمر به النبیّ صلی الله علیه و آله فی إنکاح جویبر (7)وغیره (8).

[شماره صفحه واقعی : 229]

ص: 904


1- القول بتسلّطها علی الفسخ لابن إدریس فی السرائر 2:557، والعلّامة فی المختلف 7:299. والقول بالعدم للصیمری فی غایة المرام:78، ونسب ذلک فی المهذّب 3:304 وغیره إلی المحقّق والعلّامة وولده ولکنّ الموجود فی کتبهم عدم اشتراط التمکّن ولم یتعرّضوا للفسخ.
2- الحجّ:78.
3- اُنظر الوسائل 12:364، الباب 17 من أبواب الخیار، الحدیث 3 و 4.
4- البقرة:280.
5- تقدّم عن الشیخ والعلّامة فی الصفحة 226، الرقم 1.
6- یعنی عدم شرطیّة التمکّن مع العلم بفقره وعدمه، ومع سبق عجزه أو تجدّده.
7- الوسائل 14:44، الباب 25 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث الأوّل.
8- المصدر السابق: الحدیث 2، والأبواب 26 و 27 و 28.

وملاحظة المال مع تمام الدین لیس محطَّ نظر ذوی الهمم العوالی.

«السادسة عشرة [کراهیة تزویج الفاسق ] » :

صوت

[*وجدانی فخر]

«یکره تزویج الفاسق خصوصاً شارب الخمر» قال الصادق علیه السلام: «من زوّج کریمته من شارب الخمر فقد قطع رحمها» (1)وذهب بعض العامّة (2)إلی عدم جواز تزویج الفاسق مطلقاً (3)إلّالمثله؛ لقوله تعالی: (أَ فَمَنْ کٰانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کٰانَ فٰاسِقاً لاٰ یَسْتَوُونَ) (4).

«السابعة عشرة [حکم التعریض بالعقد ] » :

«لا یجوز التعریض بالعقد لذات البعل» اتّفاقاً، ولما فیه من الفساد «ولا للمعتدّة رجعیّة» لأنّها فی حکم المزوّجة.

والمراد بالتعریض: الإتیان بلفظٍ یحتمل الرغبة فی النکاح وغیرها مع ظهور إرادتها، مثل: ربّ راغب فیک وحریص علیک، أو إنّی راغب فیک، أو أنت علیَّ کریمة أو عزیزة، أو إنّ اللّٰه لسائق إلیک خیراً أو رزقاً، ونحو ذلک. وإذا حرم التعریض لهما فالتصریح أولی.

«ویجوز فی المعتدّة بائناً» کالمختلعة «التعریض من الزوج» وإن لم تحلّ له فی الحال «وغیره، والتصریح منه» وهو الإتیان بلفظٍ لا یحتمل

[شماره صفحه واقعی : 230]

ص: 905


1- الوسائل 14:53، الباب 29 من أبواب مقدّمات النکاح، الحدیث الأوّل.
2- هو الشافعی ذهب إلی أنّ الفاسق لیس بکفو للعدل [ اُنظر الشرح الکبیر 7:374-375، ومغنی المحتاج 3:166 ]. (منه رحمه الله) .
3- لم یرد «مطلقاً» فی (ع) .
4- السجدة:18.

غیر إرادة النکاح «إن حلّت له فی الحال» بأن تکون علی طلقة أو طلقتین، وإن توقّف الحلّ علی رجوعها فی البذل «ویحرم» التصریح منه «إن توقّف» حلّها له «علی المحلّل. وکذا یحرم التصریح» فی العدّة «من غیره مطلقاً» سواء توقّف حلّها للزوج علی محلّل أم لا، وکذا منه بعد العدّة.

«ویحرم التعریض للمطلّقة تسعاً» للعدّة «من الزوج» لامتناع نکاحه لها والملاعنة ونحوها من المحرّمات علی التأبید. «ویجوز» التعریض لها «من غیره» کغیرها من المطلّقات بائناً.

واعلم أنّ الإجابة تابعة للخطبة فی الجواز والتحریم، ولو فعل الممنوع تصریحاً أو تعریضاً لم تحرم بذلک، فیجوز له بعد انقضاء العدّة تزویجها، کما لو نظر إلیها فی وقت تحریمه ثمّ أراد نکاحها.

«الثامنة عشرة [الکلام فی حکم الخطبة بعد اجابة الغیر ] » :

«تحرم الخطبة بعد إجابة الغیر» منها أو من وکیلها أو ولیّها؛ لقوله صلی الله علیه و آله: «لا یخطب أحدکم علی خطبة أخیه» (1)فإنّ النهی ظاهر فی التحریم، ولما فیه من إیذاء المؤمن وإثارة الشحناء المحرّم، فیحرم ما کان وسیلة إلیه، ولو رُدّ لم تحرم إجماعاً. ولو انتفی الأمران (2)فظاهر الحدیث التحریم أیضاً، لکن لم نقف علی قائل به. «ولو» خالف وخطب و «عقد صحّ» وإن فعل محرَّماً؛ إذ لا منافاة بین تحریم الخطبة وصحّة العقد.

[شماره صفحه واقعی : 231]

ص: 906


1- عوالی اللآلئ 2:274، الحدیث 39، وکنز العمّال 16:292، الرقم 44538-44539، والسنن الکبری 7:179.
2- أی الردّ والإجابة من المرأة.

«وقیل: تکره الخطبة» بعد إجابة الغیر من غیر تحریم (1)لأصالة الإباحة وعدم صیرورتها بالإجابة زوجة، ولعدم ثبوت الحدیث، کحدیث النهی عن الدخول فی سومه (2)وهذا أقوی، وإن کان الاجتناب طریق الاحتیاط. هذا کلّه فی الخاطب المسلم.

أمّا الذمّی إذا خطب الذمّیة لم تحرم خطبة المسلم لها قطعاً؛ للأصل وعدم دخوله فی النهی؛ لقوله صلی الله علیه و آله: «علی خطبة أخیه» .

«التاسعة عشرة [کراهیة العقد علی القابلة المربیة و بنتها] » :

صوت

[*وجدانی فخر]

«یکره العقد علی القابلة المربّیة» للنهی عنه فی عدّة أخبار (3)المحمول علی الکراهة جمعاً بینها وبین ما دلّ صریحاً علی الحِلّ (4).

وقیل: تحرم (5)عملاً بظاهر النهی. ولو قبلت ولم تربّ، أو بالعکس لم تحرم ولم تکره قطعاً. والمعتبر فی التربیة مسمّاها، عملاً بالإطلاق.

وکذا یُکره العقد علی بنتها؛ لأنّها بمنزلة اُخته، کما أنّ القابلة بمنزلة اُمّه؛ لورودها معها فی بعض الأخبار (6)وکان علیه أن یذکرها، إلّاأ نّه لا قائل هنا بالمنع.

[شماره صفحه واقعی : 232]

ص: 907


1- قاله المحقّق فی المختصر النافع:181، والفاضل المقداد فی التنقیح الرائع 3:114، ونسبه فی غایة المرام 3:82 إلی المشهور وقال: وهو المعتمد.
2- اُنظر الوسائل 12:338، الباب 49 من أبواب آداب التجارة، الحدیث 3.
3- اُنظر الوسائل 14:386-389، الباب 39 من أبواب ما یحرم بالمصاهرة.
4- المصدر السابق:387، الحدیث 5 و 6.
5- قاله الصدوق فی المقنع:326.
6- اُنظر الوسائل 14:386-387، الباب 39 من أبواب ما یحرم بالمصاهرة، الحدیث 1 و3 و8.

«و» کذا یُکره «أن یزوّج ابنه بنت زوجته المولودة بعد مفارقته» لاُمّها. وکذا ابنة أمته کذلک؛ للنهی عنه عن الباقر علیه السلام معلّلاً بأنّ أباه لها بمنزلة الأب (1).

وکذا یُکره تزویج ابنته لابنها کذلک، والروایة شاملة لهما؛ لأنّه فرضها فی تزویج ولده لولدها، فلو فرضها المصنّف کذلک کان أشمل «أمّا» لو ولدتها «قبل تزویجه فلا کراهة» لعدم النهی وانتفاء العلّة «وأن یتزوّج بضرّة الاُمّ مع غیر الأب لو فارقها الزوج» لروایة زرارة عن الباقر علیه السلام قال: «ما اُحبّ للرجل المسلم أن یتزوّج ضرّة کانت لاُمّه مع غیر أبیه» (2)وهو شامل لما إذا کان تزوّج ذلک الغیر قبل أبیه وبعده.

«العشرون [بطلان نکاح الشغار] » :

«نکاح الشغار» بالکسر. وقیل: بالفتح (3)أیضاً «باطل» (4)إجماعاً «وهو أن یزوّج کلّ من الولیّین الآخر علی أن یکون بُضع کلّ واحدة مهراً للاُخری» وهو نکاح کان فی الجاهلیّة، مأخوذ من الشغر وهو رفع إحدی الرِجلین، إمّا لأنّ النکاح یُفضی إلی ذلک ومنه قولهم: «أشغراً وفخراً؟» أو لأنّه یتضمّن رفع المهر، أو من قبیل شغر البلد: إذا خلا من القاضی والسلطان؛ لخلوّه من المهر. والأصل فی تحریمه ما رُوی من النهی عنه عن النبیّ صلی الله علیه و آله (5).

[شماره صفحه واقعی : 233]

ص: 908


1- الوسائل 14:365، الباب 23 من أبواب ما یحرم بالمصاهرة، الحدیث 5.
2- الوسائل 14:389، الباب 42 من أبواب ما یحرم بالمصاهرة، وفیه حدیث واحد.
3- قاله ابن إدریس فی السرائر 2:580.
4- فی (ق) : یحرم نکاح الشغار.
5- اُنظر الوسائل 14:229-230، الباب 27 من أبواب عقد النکاح، الحدیث 2 و 3 و 4.

ولو خلا المهر من أحد الجانبین بطل خاصّة، ولو شرط کلّ منهما تزویج (1)الاُخری بمهر معلوم صحّ العقدان وبطل المسمّی؛ لأنّه شرط معه تزویج وهو غیر لازم، والنکاح لا یقبل الخیار، فیثبت مهر المثل. وکذا لو زوّجه بمهر وشرط أن یزوّجه ولم یذکر مهراً.

[شماره صفحه واقعی : 234]

ص: 909


1- فی (ع) و (ف) : تزوّج.
«الفصل الرابع» : «فی نکاح المتعة»
[شرعیة نکاح المتعة]

وهو النکاح المنقطع «ولا خلاف» بین الإمامیّة «فی شرعیّته» مستمرّاً إلی الآن، أو (1)لا خلاف بین المسلمین قاطبةً فی أصل شرعیّته، وإن اختلفوا بعد ذلک فی نسخه «والقرآن» الکریم «مصرِّح به» فی قوله تعالی: (فَمَا اِسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ) (2)اتّفق جمهور المفسّرین علی أنّ المراد به نکاح المتعة، وأجمع أهل البیت علیهم السلام علی ذلک، وروی عن جماعة من الصحابة - منهم اُبیّ بن کعب وابن عبّاس وابن مسعود-أ نّهم قرأوا فَمَا اِسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ إِلیٰ أَجَلٍ مُسَمًّی (3).

«ودعوی نسخه» أی نسخ جوازه من الجمهور (4)«لم تثبت» لتناقض روایاتهم بنسخه، فإنّهم رووا عن علیّ علیه السلام أنّ رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله نهی عن متعة النساء

[شماره صفحه واقعی : 235]

ص: 910


1- فی (ف) ونسخة بدل (ش) : إذ.
2- النساء:24.
3- اُنظر تفسیر الطبری 5:9، والتبیان 3:166، ومجمع البیان 2:32.
4- اُنظر المغنی والشرح الکبیر 7:571-573، و 536-538، والمجموع 17:356-360، ونیل الأوطار 6:136-137، وشرح النووی 9:179-189.

یوم خیبر (1)ورووا عن ربیع بن سبرة عن أبیه أ نّه قال: «شکونا العُزبة فی حجّة الوداع فقال: استمتعوا من هذه النساء، فتزوّجت امرأة ثمّ غدوت علی رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله وهو قائم بین الرکن والباب وهو یقول: إنّی کنت قد أذنت لکم فی الاستمتاع، ألا وإنّ اللّٰه قد حرّمها إلی یوم القیامة» (2).

ومن المعلوم ضرورةً من مذهب علیّ وأولاده علیهم الصلاة والسلام حلّها وإنکار تحریمها بالغایة، فالروایة عن علیّ علیه السلام بخلافه باطلة. ثمّ اللازم من الروایتین أن تکون قد نسخت مرّتین؛ لأنّ إباحتها فی حجّة الوداع أولاً ناسخة لتحریمها یوم خیبر، ولا قائل به، ومع ذلک فیتوجّه إلی خبر سبرة الطعن فی سنده واختلاف ألفاظه ومعارضته لغیره. ورووا عن جماعة من الصحابة منهم جابر بن عبد اللّٰه وعبد اللّٰه بن عبّاس وابن مسعود وسلمة بن الأکوع وعمران بن حصین وأنس بن مالک: أ نّها لم تُنسخ (3)وفی صحیح مسلم بإسناده إلی عطاء قال: «قدم جابر بن عبد اللّٰه معتمراً فجئناه فی منزله، فسأله القوم عن أشیاء ثمّ ذکروا المتعة، فقال: نعم استمتعنا علی عهد رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله وأبی بکر وعمر» (4)وهو صریح فی بقاء شرعیّتها بعد موت النبیّ صلی الله علیه و آله من غیر نسخ.

[*وجدانی فخر]

«وتحریم بعض الصحابة» وهو عمر «إیّاه تشریع» من عنده «مردود» علیه؛ لأنّه إن کان بطریق الاجتهاد فهو باطل فی مقابلة النصّ

[شماره صفحه واقعی : 236]

ص: 911


1- السنن الکبری 7:201-202، وکنز العمّال 16:522، الحدیث 45728.
2- السنن الکبری 7:203، وکنز العمّال 16:525، الحدیث 45739، ونیل الأوطار 6:134، الرقم 6.
3- اُنظر المحلّی 9:129، ونیل الأوطار 6:135، وشرح النووی 9:179.
4- صحیح مسلم 4:131.

إجماعاً، وإن کان بطریق الروایة فکیف خفی ذلک علی الصحابة أجمع فی بقیّة زمن النبیّ وجمیع خلافة أبی بکر وبعض خلافة المحرِّم؟

ثمّ یدلّ علی أنّ تحریمه من عنده لا بطریق الروایة قوله فی الروایة المشهورة عنه بین الفریقین: «متعتان کانتا فی عهد رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله حلالاً أنا أنهی عنهما واُعاقِب علیهما» (1)ولو کان النبیّ صلی الله علیه و آله قد نهی عنهما فی وقت من الأوقات لکان إسناده إلیه صلی الله علیه و آله أولی وأدخل فی الزجر. وروی شعبة عن الحکم بن عتیبة - وهو من أکابرهم-قال: سألته عن هذه الآیة (فَمَا اِسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ) (2)أمنسوخة هی؟ قال: لا، ثمّ قال الحکم: قال علیّ بن أبی طالب علیه السلام: «لولا أنّ عمر نهی عن المتعة ما زنی إلّاشقیّ» (3)وفی صحیح الترمذی «أنّ رجلاً من أهل الشام سأل ابن عمر عن متعة النساء فقال: هی حلال، فقال: إنّ أباک قد نهی عنها، فقال ابن عمر: أرأیت إن کان أبی نهی عنها وصنعها (4)رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله أتترک السنّة وتتبع قول أبی!» (5).

وأمّا الأخبار بشرعیّتها (6)من طریق أهل البیت علیهم السلام فبالغة-أو کادت أن تبلغ-حدَّ التواتر؛ لکثرتها، حتّی أ نّه مع کثرة اختلاف أخبارنا-الذی أکثره بسبب التقیّة-وکثرة مخالفینا فیه لم یوجد خبر واحد منها یدلّ علی منعه، وذلک عجیب!

[شماره صفحه واقعی : 237]

ص: 912


1- السنن الکبری 7:206، وکنز العمّال 16:519، الرقم 45715.
2- النساء:24.
3- تفسیر الطبری 5:9.
4- فی (ش) : وسنّها، وفی (ر) : وقد سنّها.
5- سنن الترمذی 3:185، الرقم 824، ولکنّه فی متعة الحجّ، ولم نعثر علی غیره فیه.
6- فی (ع) و (ف) : شرعیّته.
[احکامه]

«وإیجابه کالدائم» بأحد الألفاظ الثلاثة ولا إشکال هنا فی «متّعتُکَ» «وقبوله کذلک. ویزید» هنا ذکر «الأجل» المضبوط المحروس عن الزیادة والنقصان «وذکر المهر» المضبوط کذلک بالکیل أو الوزن أو العدد مع المشاهدة أو الوصف الرافع للجهالة، ولو أخلّ به بطل العقد، بخلاف الدائم.

«وحکمه کالدائم فی جمیع ما سلف» من الأحکام شرطاً وولایةً، وتحریماً بنوعیه (1)«إلّاما استُثنی» من أنّ المتعة لا تنحصر فی عدد (2)وأ نّها تصحّ بالکتابیّة ابتداءً.

«ولا تقدیر فی المهر قلّة ولا کثرة» ، بل ما تراضیا علیه ممّا یُتموَّل ولو بکفٍّ من بُرٍّ، وقدّره الصدوق بدرهم (3)«وکذا» لا تقدیر فی «الأجل» قلّة وکثرة. وشذّ قول بعض الأصحاب بتقدیره قلّة بما بین طلوع الشمس والزوال (4)«ولو وهبها المدّة قبل الدخول فعلیه نصف المسمّی» کما لو طلّق فی الدوام قبلَه. وفی إلحاق هبة بعض المدّة قبلَه بالجمیع نظر، والأصل یقتضی عدم السقوط. ولو کانت الهبة بعد الدخول للجمیع أو البعض لم یسقط منه شیء قطعاً؛ لاستقراره بالدخول. والظاهر أنّ هذه الهبة إسقاط بمنزلة الإبراء فلا یفتقر إلی القبول.

[*وجدانی فخر]

«ولو أخلّت بشیء من المدّة» اختیاراً قبل الدخول أو بعده «قاصّها» من المهر بنسبة ما أخلّت به من المدّة بأن یبسط المهر علی جمیع المدّة ویسقط منه

[شماره صفحه واقعی : 238]

ص: 913


1- عیناً وجمعاً.
2- فی (ر) زیادة: ونصاب.
3- المقنع:339.
4- قاله ابن حمزة فی الوسیلة:310.

بحسابه، حتّی لو أخلّت بها أجمع سقط عنه المهر.

ولو کان المنع لعذر-کالحیض والمرض والخوف من ظالم-لم یسقط باعتباره شیء. ویحتمل ضعیفاً السقوط بالنسبة کالاختیاری، نظراً إلی أ نّه فی مقابلة الاستمتاع بقرینة المنع الاختیاری. وهو مشترک بین الاختیاری والاضطراری. وضعفه ظاهر. وفی روایة عمر بن حنظلة عن الصادق علیه السلام (1)ما یدلّ علی الحکمین (2).

وإطلاق المقاصّة علی ذلک الوجه مجاز؛ لأنّ مجرّد إخلالها بالمدّة یوجب سقوط مقابلها من العوض الآخر، ومثل هذا لا یُعدّ مقاصّة.

ولو ماتت فی أثناء المدّة أو قبل الدخول فأولی بعدم سقوط شیءٍ کالدائم.

«ولو أخلّ بالأجل فی» متن «العقد انقلب دائماً، أو بطل علی خلاف» فی ذلک، منشؤه: من صلاحیّة أصل العقد لکلّ منهما، وإنّما یتمحّض للمتعة بذکر الأجل وللدوام بعدمه، فإذا انتفی الأوّل ثبت الثانی؛ لأنّ الأصل فی العقد الصحّة، وموثّقة ابن بکیر عن الصادق علیه السلام قال: «إن سُمّی الأجل فهو متعة، وإن لم یُسمَّ الأجل فهو نکاح باقٍ» (3)وعلی هذا عمل الشیخ (4)والأکثر (5)ومنهم المصنّف

[شماره صفحه واقعی : 239]

ص: 914


1- الوسائل 14:482، الباب 27 من أبواب المتعة، الحدیث 4.
2- السقوط فی الاختیاری وعدمه فی الاضطراری.
3- الوسائل 14:469، الباب 20 من أبواب المتعة، الحدیث الأوّل.
4- النهایة:489.
5- مثل الحلبی فی الکافی:298، والقاضی فی المهذّب 2:241، والسیّد ابن زهرة فی الغنیة:355، والمحقّق فی الشرائع 2:306، والمختصر النافع:182.

فی شرح الإرشاد (1)ومن أنّ المتعة شرطها الأجل إجماعاً والمشروط عدمٌ عند عدم شرطه، ولصحیحة زرارة عنه علیه السلام: «لا تکون متعة إلّابأمرین: بأجل مسمّی، وأجرٍ مسمّی» (2)وأنّ الدوام لم یُقصد والعقود تابعة للقصود، وصلاحیّة الإیجاب لهما لا یوجب حمل المشترک علی أحد معنییه مع إرادة المعنی (3)الآخر المباین له.

وهذا هو الأقوی، والروایة لیس فیها تصریح بأ نّهما أرادا المتعة وأخلّا بالأجل، بل مضمونها: أنّ النکاح مع الأجل متعة وبدونه دائم، ولا نزاع فیه.

وأمّا القول بأنّ العقد إن وقع بلفظ التزویج أو النکاح انقلب دائماً، أو بلفظ التمتّع بطل (4)أو بأنّ ترک الأجل إن کان جهلاً منهما أو من أحدهما أو نسیاناً کذلک بطل، وإن کان عمداً انقلب دائماً (5)فقد ظهر ضعفه ممّا ذکرناه، فالقول بالبطلان مطلقاً مع قصد التمتّع الذی هو موضع النزاع أوجه.

«ولو تبیّن فساد العقد» إمّا بظهور زوجٍ أو عدّة، أو کونها محرَّمة علیه جمعاً أو عیناً أو غیر ذلک من المفسدات «فمهر المثل مع الدخول» وجهلها حالةَ الوطء؛ لأنّه وطء محترم، فلا بدّ له من عوض وقد بطل المسمّی، فیثبت مهر مثلها فی المتعة المخصوصة.

[شماره صفحه واقعی : 240]

ص: 915


1- غایة المراد 3:85.
2- الوسائل 14:465، الباب 17 من أبواب المتعة، الحدیث الأوّل.
3- فی (ع) : معنی.
4- قاله ابن إدریس فی السرائر 2:620.
5- لم نعثر علیه.

وقیل: تأخذ ما قبضته ولا یُسلّم الباقی (1)استناداً إلی روایة (2)حمْلها علی کون المقبوض بقدر مهر المثل أولی من إطلاقها المخالف للأصل.

وقبل الدخول لا شیء لها؛ لبطلان العقد المقتضی لبطلان المسمّی، فإن کانت قد قبضته استعاده، وإن تلف فی یدها ضمنته مطلقاً، وکذا لو دخل وهی عالمة بالفساد؛ لأنّها بغیّ ولا مهر لبغیٍّ.

[*وجدانی فخر]

«ویجوز العزل عنها وإن لم یشترط» ذلک فی متن العقد، وهو هنا موضع وفاق، وهو منصوص بخصوصه (3)ولأنّ الغرض الأصلی منه الاستمتاع دون النسل، بخلاف الدوام. «و» لکن «یلحق به الولد» علی تقدیر ولادتها بعد وطئه بحیث یمکن کونه منه «وإن عزل» لأنّها فراش والولد للفراش، وهو مرویّ أیضاً (4)لکن لو نفاه انتفی ظاهراً بغیر لعان، بخلاف ولد الدوام.

«ویجوز اشتراط السائغ فی العقد، کاشتراط الإتیان لیلاً أو نهاراً» لأنّه شرط لا ینافی مقتضی العقد؛ لجواز تعلّق الغرض بالاستمتاع فی وقت دون آخر، إمّا طلباً للاستبداد أو توفیراً لما سواه علی غیره من المطالب «أو» شرط إتیانها «مرّة أو مراراً» مضبوطة «فی الزمان المعیّن» لما ذکر. ولو لم یعیّن الوقت بل أطلق المرّة والمرّات بطل؛ للجهالة.

«ولا یقع بها طلاق» بل تبین بانقضاء المدّة أو بهبته إیّاها. وفی روایة

[شماره صفحه واقعی : 241]

ص: 916


1- قاله الشیخ فی النهایة:491.
2- وهی روایة حفص البختری فی الوسائل 14:482، الباب 28 من أبواب المتعة، الحدیث الأوّل.
3- اُنظر الوسائل 14:490، الباب 34 من أبواب المتعة.
4- اُنظر الوسائل 14:488، الباب 33 من أبواب المتعة.

محمّد بن إسماعیل عن الرضا علیه السلام «قلت: وتبین بغیر طلاق؟ قال: نعم» (1).

«ولا إیلاء» علی أصحّ القولین (2)لقوله تعالی فی قصّة الإیلاء: (وَ إِنْ عَزَمُوا اَلطَّلاٰقَ (3)ولیس فی المتعة طلاق، ولأنّ من لوازم الإیلاء المطالبة بالوطء وهو منتفٍ فی المتعة وبانتفاء اللازم ینتفی الملزوم. وللمرتضی رحمه الله قول بوقوعه بها (4)لعموم لفظ «النساء» (5)ودُفع (6)بقوله تعالی: (وَ إِنْ عَزَمُوا اَلطَّلاٰقَ) فإنّ عود الضمیر إلی بعض العامّ یخصّصه.

«ولا لعان إلّافی القذف بالزنا علی قول» المرتضی والمفید (7)استناداً إلی أ نّها زوجة فیقع بها اللعان؛ لعموم قوله تعالی: (وَ اَلَّذِینَ یَرْمُونَ أَزْوٰاجَهُمْ) (8)فإنّ الجمع المضاف یعمّ. واُجیب (9)بأ نّه مخصوص بالسنّة؛ لصحیحة ابن سنان عن الصادق علیه السلام «لا یلاعن الحرّ الأمة ولا الذمّیّة، ولا التی یتمتّع بها» (10)ومثله

[شماره صفحه واقعی : 242]

ص: 917


1- الوسائل 14:479، الباب 25 من أبواب المتعة، الحدیث الأوّل.
2- قاله الشیخ فی النهایة:528، والمحقّق فی المختصر النافع:207، وابن فهد فی المقتصر:294. وهو المشهور بین الفقهاء.
3- البقرة:227.
4- لم نعثر علی قوله وإن نسب إلیه فی الإیضاح 3:131، وجامع المقاصد 13:35، بل ما أفاده فی الانتصار:277 یوافق قول المشهور کما اعترف به فی کشف اللثام 7:286.
5- فی الآیة 226 من سورة البقرة.
6- دفعه المحقّق الثانی فی جامع المقاصد 13:35.
7- راجع خلاصة الإیجاز (مصنّفات المفید 6:37) والانتصار:276.
8- النور:6.
9- أجاب به المحقّق الثانی فی جامع المقاصد 13:36.
10- الوسائل 15:596، الباب 5 من أبواب اللعان، الحدیث 4.

روایة علیّ بن جعفر علیه السلام عن أخیه موسی علیه السلام (1)ولا قائل بالفرق بین الحرّ والعبد، فالقول بعدم وقوعه مطلقاً قویّ. وأمّا لعانها لنفی الولد فمنفیّ إجماعاً، ولانتفائه بدونه.

«ولا توارث» بینهما «إلّامع شرطه» فی العقد، فیثبت علی حسب ما یشترطانه. أمّا انتفاؤه بدون الشرط فللأصل، ولأنّ الإرث حکم شرعیٌّ فیتوقّف ثبوته علی توظیف الشارع ولم یثبت هنا، بل الثابت خلافه، کقول الصادق علیه السلام (2): «من حدودها-یعنی المتعة-: أن لا ترثک، ولا ترثها» (3)وأمّا ثبوته معه فلعموم «المؤمنون عند شروطهم» (4)وقول الصادق علیه الصلاة والسلام فی صحیحة محمّد بن مسلم: «إن اشترطت (5)المیراث فهما علی شرطهما» (6)وقول الرضا علیه الصلاة والسلام فی حسنة البزنطی «إن اشترطت المیراث کان، وإن لم تشترط لم یکن» (7).

وفی المسألة أقوال اُخر، مأخذها أخبار أو إطلاق لا تقاوم هذه:

أحدها: التوارث مطلقاً (8).

[شماره صفحه واقعی : 243]

ص: 918


1- الوسائل 15:296، الباب 5 من أبواب اللعان، الحدیث 11.
2- فی (ر) زیادة: فی صحیحة محمّد بن مسلم.
3- الوسائل 14:487، الباب 32 من أبواب المتعة، الحدیث 8، ولیس فی طریقها محمّد بن مسلم.
4- الوسائل 15:30، الباب 20 من أبواب المهور، الحدیث 4.
5- فی (ر) والوسائل: اشترطا.
6- الوسائل 14:486، الباب 32 من أبواب المتعة، الحدیث 5.
7- المصدر السابق:485، الحدیث الأوّل.
8- اختاره القاضی فی المهذّب 2:240 و 243.

وثانیها: عدمه مطلقاً (1).

وثالثها: ثبوته مع عدم شرط عدمه (2).

والأظهر مختار المصنّف.

ثمّ إن شرطاه لهما فعلی ما شرطاه، أو لأحدهما خاصّة احتمل کونه کذلک عملاً بالشرط، وبطلانه؛ لمخالفته مقتضاه؛ لأنّ الزوجیّة إن اقتضت الإرث وانتفت موانعه ثبت من الجانبین، وإلّا انتفی منهما.

[*وجدانی فخر]

«ویقع بها الظهار» علی أصحّ القولین (3)لعموم الآیة (4)فإنّ المستمتع بها زوجة ولم تخصّ، بخلاف ما سبق. وذهب جماعة إلی عدم وقوعه بها (5)لقول الصادق علیه الصلاة والسلام: «الظهار مثل الطلاق» (6)والمتبادر من المماثلة أن یکون فی جمیع الأحکام، ولأنّ المُظاهِر یُلزم بالفئة أو الطلاق، وهو هنا متعذّر،

[شماره صفحه واقعی : 244]

ص: 919


1- اختاره الحلبی فی الکافی:298، وابن إدریس فی السرائر 2:624، والعلّامة فی المختلف 7:228، وولده فی الإیضاح 3:132، والمحقّق الثانی فی جامع المقاصد 13:37.
2- اختاره العمانی کما نقل عنه العلّامة فی المختلف 7:226، والسیّد المرتضی فی الانتصار:275، ذیل المسألة 153 فی المتعة.
3- ذهب إلیه ابن أبی عقیل علی ما حکاه عنه العلّامة فی المختلف 7:418، والسیّد فی الانتصار:276، والحلبی فی الکافی:303، وابن زهرة فی الغنیة:356، واختاره العلّامة فی المختلف 7:418-419.
4- المجادلة:3.
5- نسبه العلّامة فی المختلف 7:418 إلی الصدوق وابن الجنید، وراجع الهدایة:274، واختاره ابن إدریس فی السرائر 2:624 و 709.
6- الوسائل 15:510، الباب 2 من أبواب الظهار، الحدیث 3 مع اختلاف فی العبارة.

والإلزام بالفئة وحدها بعید، وبهبة المدّة بدل الطلاق أبعد.

ویضعّف بضعف الروایة (1)وإرسالها، والمماثلة لا تقتضی العموم والإلزام (2)بأحد الأمرین جاز أن یختصّ بالدائم، ویکون أثر الظهار هنا وجوب اعتزالها کالمملوکة.

«وعدّتها» مع الدخول إذا انقضت مدّتها أو وهبها «حیضتان» إن کانت ممّن تحیض؛ لروایة محمّد بن الفضیل عن أبی الحسن الماضی علیه السلام قال: «طلاق الأمة تطلیقتان وعدّتها حیضتان» (3)وروی زرارة فی الصحیح عن الباقر علیه السلام: «أنّ علی المتمتّعة ما علی الأمة» (4).

وقیل: عدّتها قُرءان (5)وهما طهران؛ لحسنة زرارة عن الباقر علیه السلام: «إن کان حرّ تحته أمة فطلاقها تطلیقتان وعدّتها قرءان» (6)[ مضافة ] (7)إلی صحیحة زرارة.

والأوّل أحوط، وعلیه لو انقضت أیّامها أووهبها فی أثناء الحیض لم یُحسب ما بقی منه؛ لأنّ الحیضة لا تصدق علی بعضها، وإن احتسب ما بقی من الطهر طهراً.

[شماره صفحه واقعی : 245]

ص: 920


1- وضعفها بابن فضّال، فإنّه فطحیّ. اُنظر المسالک 9:9-10.
2- فی (ع) : والالتزام.
3- الوسائل 15:470، الباب 40 من أبواب العدد، الحدیث 5.
4- المصدر السابق:484، الباب 52 من أبواب العدد، الحدیث 2.
5- قاله المفید فی المقنعة:536، والحلبی فی الکافی:312، وابن حمزة فی الوسیلة:327، وابن إدریس فی السرائر 2:625، واعتمد علیه العلّامة فی المختلف 7:232.
6- الوسائل 15:469، الباب 40 من أبواب العدد، الحدیث الأوّل.
7- فی المخطوطات: مضافاً.

«ولو استرابت» بأن لم تحض وهی فی سنّ من تحیض «فخمسة وأربعون یوماً» وهو موضع وفاق. ولا فرق فیهما بین الحرّة والأمة «و» تعتدّ «من الوفاة بشهرین وخمسة أیّام إن کانت أمة، وبضعفها إن کانت حرّة» .

ومستند ذلک الأخبار الکثیرة الدالّة علی أنّ عدّة الأمة من وفاة زوجها شهران وخمسة أیّام (1)والحرّة ضِعفُها (2)من غیر فرق بین الدوام والمتعة. وتزید الأمة هنا بخصوصها مرسلة علیّ بن أبی شعبة الحلبی عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام «فی رجل تزوّج امرأة متعة ثمّ مات عنها، ما عدّتها؟ قال: خمسة وستّون یوماً» (3)بحملها علی الأمة جمعاً.

وقیل: إنّ عدّتها أربعة أشهر وعشراً مطلقاً (4)لصحیحة زرارة عن الباقر علیه الصلاة والسلام قال: «سألته ما عدّة المتمتّعة إذا مات عنها زوجها (5)قال: أربعة أشهر وعشراً. ثمّ قال: یا زرارة کلّ النکاح إذا مات الزوج فعلی المرأة حرّةً کانت، أو أمة وعلی أیّ وجه کان النکاح منه متعة أو تزویجاً أو ملک یمین فالعدّة أربعة أشهر وعشراً» (6)وصحیحة عبد الرحمن بن الحجّاج عن الصادق علیه السلام قال: «سألته عن المرأة یتزوّجها الرجل متعة ثمّ یتوفّی عنها، هل علیها العدّة؟ فقال:

[شماره صفحه واقعی : 246]

ص: 921


1- اُنظر الوسائل 15:473، الباب 42 من أبواب العدد، الحدیث 6 و 7 و 8 و 9.
2- الوسائل 15:451-455، الباب 30 من أبواب العدد.
3- المصدر السابق:485، الباب 52 من أبواب العدد، الحدیث 4.
4- قاله ابن إدریس فی السرائر 2:625 و 735، وقوّاه العلّامة فی المختلف 7:235، وجعله الأصحّ المحقّق الثانی فی جامع المقاصد 13:44.
5- لم یرد «زوجها» إلّافی (ع) ، وفی الوسائل مکانه: الذی یتمتّع بها.
6- الوسائل 15:484، الباب 52 من أبواب العدد، الحدیث 2.

تعتدّ أربعة أشهر وعشرة أیّام»

(1)

.

ویشکل بأنّ هذه مطلقة، فیمکن حملها علی الحرّة جمعاً. وصحیحة زرارة تضمّنت أنّ عدّة الأمة فی الدوام کالحرّة ولا قائل به، ومع ذلک معارضة بمطلق الأخبار الکثیرة الدالّة علی أنّ عدّة الأمة فی الوفاة علی نصف الحرّة، وبأنّ کونها علی النصف فی الدوام یقتضی أولویّته فی المتعة؛ لأنّ عدّتها أضعف فی کثیر من أفرادها، ونکاحها أضعف، فلا یناسبها أن تکون أقوی. وهذه مخالفة اُخری فی صحیحة زرارة للاُصول، وإن کان العمل بها أحوط.

«ولو کانت حاملاً فبأبعد الأجلین» من أربعة أشهر وعشرة أو شهرین وخمسة، ومن وضع الحمل «فیهما» أی فی الحرّة والأمة. أمّا إذا کانت الأشهر أبعد فظاهرٌ؛ للتحدید بها فی الآیة (2)والروایة (3)وأمّا إذا کان الوضع أبعد فلامتناع الخروج من العدّة مع بقاء الحمل.

[شماره صفحه واقعی : 247]

ص: 922


1- الوسائل 15:484، الباب 52 من أبواب العدد، الحدیث الأوّل.
2- وهی الآیة 234 من سورة البقرة.
3- اُنظر الوسائل 15:451 و 455، الباب 30 و 31 من أبواب العدد.

[شماره صفحه واقعی : 248]

ص: 923

«الفصل الخامس» : «فی نکاح الإماء»

صوت

[*وجدانی فخر]

بکسر الهمزة مع المدّ جمع أمة بفتحها «لا یجوز للعبد ولا للأمة أن یعقدا لأنفسهما نکاحاً إلّابإذن المولی» لأنّهما ملک له فلا یتصرّفان فی ملکه بغیر إذنه؛ لقبحه «أو إجازته» لعقدهما لو وقع بغیر إذنه علی أشهر القولین (1)لحسنة زرارة عن الباقر علیه السلام قال: «سألته عن مملوک تزوّج بغیر إذن سیّده قال: ذاک إلی السیّد إن شاء أجاز، وإن شاء فرّق بینهما» (2).

وعلی هذا فتکون الإجازة کاشفة عن صحّته من حین إیقاعه کغیره من العقود الفضولیّة. وقیل: بل یکون کالعقد المستأنف (3)وقیل: یقع باطلاً إمّا بناءً علی بطلان العقد الفضولی مطلقاً (4)أو بطلان نکاح الفضولی

[شماره صفحه واقعی : 249]

ص: 924


1- ذهب إلیه المحقّق فی الشرائع 2:309، والمختصر:183، ویحیی بن سعید فی الجامع للشرائع:445، والعلّامة فی القواعد 3:55، والمختلف 7:268، وغیرهما، والمحقّق الثانی فی جامع المقاصد 13:61، ونسبه فی المسالک 8:6 إلی الأکثر.
2- الوسائل 14:523، الباب 24 من أبواب نکاح العبید والإماء، الحدیث الأوّل.
3- وهو المنسوب إلی الشیخ فی النهایة کما فی غایة المراد 3:41، والمسالک 8:6، وانظر النهایة:476، واختاره القاضی فی المهذّب 2:216.
4- وهو أحد قولی الشیخ فی المبسوط 4:163، والخلاف 3:168، المسألة 275 من کتاب البیع، واختاره فخر المحقّقین فی الإیضاح 1:417، و 3:27.

مطلقاً (1)أو بطلان هذا بخصوصه، نظراً إلی أ نّه منهیّ عنه (2)لقبح التصرّف فی ملک الغیر فیکون فاسداً، ولما رُوی عن النبیّ صلی الله علیه و آله: «أ یّما مملوک تزوّج بغیر إذن مولاه فنکاحه باطل» (3)وکلّیة الکبری والسند ممنوعان.

وقیل: تختصّ الإجازة بعقد العبد دون الأمة (4)عملاً بظاهر النصّ السابق، ورجوعاً فی غیره إلی النهی المفید للبطلان، وکلاهما ممنوعان، فإنّ المملوک یصلح لهما، والنهی لا یقتضیه هنا.

وحیث یأذن المولی أو یجیز عقد العبد فالمهر ونفقة الزوجة علیه، سواء فی ذلک کسب العبد وغیره من سائر أمواله علی أصحّ الأقوال (5)وله مهر أمته.

«وإذا کانا» أی الأبوان «رقّاً فالولد رقّ» لأنّه فرعهما وتابع لهما. ویملکه المولی إن اتّحد، وإن کان کلّ منهما لمالک « (6)یملکه المولیان إن أذنا لهما» فی النکاح «أو لم یأذن أحدهما» أیّ کلّ واحد منهما؛ لأنّه نماء ملکهما، فلا مزیّة لأحدهما علی الآخر، والنسب لاحق بهما. بخلاف باقی الحیوانات، فإنّ

[شماره صفحه واقعی : 250]

ص: 925


1- سواء کان من العبد أو الحرّ، قاله الشیخ فی الخلاف 4:257-258، المسألة 11.
2- نسبه العلّامة فی المختلف 7:268 إلی ابن إدریس. اُنظر السرائر 2:596.
3- سنن أبی داود 2:228، الحدیث 2079، منقول بالمضمون.
4- وهو المنسوب فی غایة المرام وغیره إلی ابن حمزة، اُنظر غایة المرام 3:96، والوسیلة: 300.
5- ذهب إلیه المحقّق فی الشرائع 2:309، والعلّامة فی التحریر 3:503. والقول الثانی: أ نّه علی العبد فی کسبه، قاله الشیخ فی المبسوط 4:167. والقول الثالث: التفصیل بأنّ العبد إن کان غیر مکتسب فعلی سیّده وإن کان مکتسباً فمولاه مخیّر، واختاره ابن حمزة فی الوسیلة:306. اُنظر غایة المرام 3:33.
6- فی (ق) و (س) زیادة: و.

النسب غیر معتبر، والنموّ والتبعیّة فیه لاحق بالاُمّ خاصّة، والنصّ (1)دالّ علیه أیضاً، والفرق به أوضح.

«ولو أذن أحدهما» خاصّة «فالولد لمن لم یأذن» سواء کان مولی الأب أم مولی الاُمّ. وعُلِّل مع النصّ (2)بأنّ الآذن قد أقدم علی فوات الولد منه، فإنّه قد یتزوّج من لیس برقّ فینعقد الولد حرّاً، بخلاف من لم یأذن فیکون الولد له خاصّة (3).

ویُشکل الفرق فیما لو انحصر إذن الآذن فی وطء المملوکة، فإنّه لم یضیّع الولد حینئذٍ.

ویُشکل الحکم فیما لو اشترک أحدهما بین اثنین، فأذن مولی المختصّ وأحد المشترکین دون الآخر، أو تعدّد مولی کلّ منهما، فإنّه خارج عن موضع النصّ والفتوی، فیحتمل کونه کذلک فیختصّ الولد بمن لم یأذن اتّحد أم تعدّد، واشتراکُه (4)بین الجمیع علی الأصل حیث لا نصّ.

«ولو شرط أحد المولیین انفراده بالولد، أو بأکثره صحّ الشرط» لعموم «المؤمنون عند شروطهم» (5)ولأ نّه شرط لا ینافی النکاح.

«ولو کان أحد الزوجین حرّاً فالولد حرّ» للأخبار الکثیرة الدالّة علیه (6)سواء فی ذلک الأب والاُمّ؛ ولأ نّه نماء الحرّ فی الجملة وحقّ الحرّیّة مقدّم؛

[شماره صفحه واقعی : 251]

ص: 926


1- لم نعثر علیه.
2- لم نعثر علیه. کما اعترف به فی المسالک 8:27.
3- نقله فی جامع المقاصد 13:86 عن بعض الأصحاب وقال: لم نقف علیه.
4- أی احتمال اشتراکه.
5- الوسائل 15:30، الباب 20 من أبواب المهور، الحدیث 4.
6- اُنظر الوسائل 14:528، الباب 30 من أبواب نکاح العبید والإماء.

لأ نّها أقوی، ولهذا بُنی العتق علی التغلیب والسرایة. وقول ابن الجنید: بأ نّه لسیّد المملوک منهما إلّامع اشتراط حرّیته (1)-تغلیباً لحقّ الآدمی علی حقّ اللّٰه تعالی-ضعیف.

[*وجدانی فخر]

«ولو شرط» مولی الرقّ منهما «رقّیته جاز» وصار رقّاً «علی قول مشهور» بین الأصحاب «ضعیف المأخذ» لأنّه روایة مقطوعة (2)دلّت علی أنّ ولد الحرّ من مملوکة مملوک، حملوها علی ما إذا شرط المولی الرقّیّة. ومثل هذه الروایة لا تصلحُ مؤسّسة لهذا الحکم المخالف للأصل، فإنّ الولد إذا کان مع الإطلاق ینعقد حرّاً فلا تأثیر فی رقّیته للشرط؛ لأنّه لیس ملکاً لأبیه حتّی یؤثّر شرطه، کما لا یصحّ اشتراط رقّیّة مَن وُلد حرّاً، سیّما مع ورود الأخبار الکثیرة (3)بحرّیّة من أحد أبویه حرّ، وفی بعضها: «لا یُملَک ولد حرٍّ» (4).

ثمّ علی تقدیر اشتراط رقّیّته فی العقد أو التحلیل وقلنا بعدم صحّة الشرط، هل یحکم بفساد العقد؛ لعدم وقوع التراضی بدون الشرط الفاسد کما فی غیره من العقود المشتملة علی شرط فاسد، أم یصحّ ویبطل الشرط خاصّة؟

یحتمل الأوّل؛ لأنّ العقد یتبع القصد ولم یحصل إلّابالشرط والشرط لم یحصل. والثانی؛ لأنّ عقد النکاح کثیراً ما یصحّ بدون الشرط الفاسد وإن لم یصحّ غیره من العقود. وفی الأوّل قوّة. وصحّته فی بعض الموارد لدلیل خارج لا یقتضی عمومه فی جمیع موارده، وأولی بعدم الصحّة لو کان تحلیلاً؛ لأنّه متردّد بین العقد والإذن، کما سیأتی. ولا یلزم من ثبوت الحکم فی العقد ثبوته فی الإذن

[شماره صفحه واقعی : 252]

ص: 927


1- نقله عنه فی المختلف 7:263.
2- الوسائل 14:530، الباب 30 من أبواب نکاح العبید والإماء، الحدیث 10.
3- اُنظر الوسائل 14:528، الباب 30 من أبواب نکاح العبید والإماء.
4- الوسائل 14:579، الباب 67 من أبواب نکاح العبید والإماء، الحدیث 5.

المجرّد، بل یبقی علی الأصل.

وعلی هذا لو دخل مع فساد الشرط وحکمنا بفساد العقد کان زانیاً مع علمه بالفساد وانعقد الولد رقّاً کنظائره. نعم، لو جهل الفساد کان حرّاً؛ للشبهة. وإن قلنا بصحّته لزم بالشرط ولم یسقط بالإسقاط بعد العقد؛ لأنّ ذلک مقتضی الوفاء به، مع احتماله تغلیباً للحرّیّة، کما لو أسقط حقَّ التحجیر ونحوه.

«ویُستحبّ إذا زوّج عبده أمته أن یعطیها شیئاً من ماله» لیکون بصورة المهر جبراً لقلبها، ورفعاً لمنزلة العبد عندها، ولصحیحة محمّد بن مسلم عن الباقر علیه السلام قال: «سألته عن الرجل کیف یُنکح عبده أمته؟ قال: یجزیه أن یقول: قد أنکحتک فلانة ویعطیها شیئاً من قبله أو من قبل مولاه ولو بمدّ من طعام أو درهم، أو نحو ذلک» (1).

وقیل: بوجوب الإعطاء (2)عملاً بظاهر الأمر، ولئلّا یلزم خلوّ النکاح عن المهر فی العقد والدخول معاً. ویضعَّف بأنّ المهر یستحقّه المولی؛ إذ هو عوض البُضع المملوک له، ولا یُعقل استحقاقه شیئاً علی نفسه وإن کان الدفع من العبد کما تضمّنته الروایة؛ لأنّ ما بیده ملک للمولی. أمّا الاستحباب فلا حرج فیه؛ لما ذکر وإن لم یخرج عن ملکه. ویکفی فیه کونه إباحة بعض ماله للأمة تنتفع به بإذنه.

والفرق بین النفقة اللازمة للمولی والمهر: أ نّه فی مقابلة شیء هو ملک المولی، بخلافها فإنّها مجرّد نفع، ودفعُ ضرورة لا معاوضة.

[شماره صفحه واقعی : 253]

ص: 928


1- الوسائل 14:548، الباب 43 من أبواب نکاح العبید والإماء، الحدیث الأوّل مع بعض الاختلاف، ولعلّه خلط بین هذه الصحیحة وبین ما روی عن الحلبی عن الصادق علیه السلام فی الحدیث 2 من نفس الباب.
2- قاله المفید فی المقنعة:507، والشیخ فی النهایة:478، والحلبی فی الکافی:297، والقاضی فی المهذّب 2:218، وابن حمزة فی الوسیلة:305.

صوت

[*وجدانی فخر]

واعلم أ نّه یکفی فی إنکاح عبده لأمته مجرّد اللفظ الدالّ علی الإذن فیه کما یظهر من الروایة. ولا یشترط قبول العبد ولا المولی لفظاً. ولا یقدح تسمیته فیها نکاحاً وهو متوقّف علی العقد، وإیجابُه إعطاءَ شیء وهو ینافی الإباحة؛ لأنّ قوله علیه السلام: «یجزیه» (1)ظاهر فی الاکتفاء بالإیجاب والإعطاء علی وجه الاستحباب، ولأنّ رفعه بید المولی والنکاح الحقیقی لیس کذلک، ولأنّ العبد لیس له أهلیّة الملک فلا وجه لقبوله، والمولی بیده الإیجاب والجهتان ملکه، فلا ثمرة لتعلیقه ملکاً بملک، نعم یعتبر رضاه بالفعل وهو یحصل بالإباحة الحاصلة بالإیجاب المدلول علیه بالروایة (2). وقیل: یعتبر القبول من العبد (3)إمّا لأنّه عقد، أو لأنّ الإباحة منحصرة فی العقد أو التملیک، وکلاهما یتوقّف علی القبول.

وربما قیل: یعتبر قبول المولی؛ لأنّه الولیّ کما یعتبر منه الإیجاب (4).

«ویجوز تزویج الأمة بین الشریکین لأجنبیّ باتّفاقهما» لانحصار الحقّ فیهما واتّحاد سبب الحِلّ. ولو عقد أحدهما وحلّلها الآخر لم یصحّ؛ لتبعّض البُضع مع احتمال الجواز لو جعلنا التحلیل عقداً.

ثمّ إن اتّحد العقد منهما فلا إشکال فی الصحّة، وإن أوقع کلّ منهما عقداً علی المجموع صحّ أیضاً، وإن أوقعه علی ملکه لم یصحّ «ولا یجوز تزویجها لأحدهما» لاستلزامه تبعّض البُضع من حیث استباحته بالملک والعقد والبُضع لا یتبعّض؛ ولأنّ الحِلّ منحصر فی الأزواج وملکِ الأیمان، والمستباح بهما خارج عن القسمة؛ لأنّ التفصیل یقطع الاشتراک.

[شماره صفحه واقعی : 254]

ص: 929


1- اُنظر صحیحة محمّد بن مسلم المذکورة فی الصفحة السابقة.
2- اُنظر صحیحة محمّد بن مسلم المذکورة فی الصفحة السابقة.
3- لم نعثر علی قائله.
4- نسبه إلی المشهور فی غایة المرام 3:101.

ودوران الحکم بین منع الخلوّ ومنع الجمع یوجب الشکّ فی الإباحة، فیرجع إلی أصل المنع (1).

«ولو حلّل أحدهما لصاحبه» حصّته «فالوجه الجواز» لأنّ الإباحة بمنزلة الملک؛ لأنّها تملیک للمنفعة فیکون حلّ جمیعها بالملک، ولروایة محمّد بن مسلم عن الباقر علیه السلام «فی جاریة بین رجلین دبّراها جمیعاً ثمّ أحلَّ أحدهما فرجها لصاحبه، قال: هی له حلال» (2).

وقیل بالمنع أیضاً بناءً علی تبعّض السبب (3)حیث إنّ بعضها مستباح بالملک والبعض بالتحلیل، وهو مغایر لملک الرقبة فی الجملة، أو لأنّه عقد أو إباحة، والکلّ مغایر لملکه، کمغایرة الإباحة بالعقد لها بالملک مع اشتراکهما فی أصل الإباحة، والروایة ضعیفة السند (4).

[شماره صفحه واقعی : 255]

ص: 930


1- جواب سؤالٍ تقدیره: أنّ الآیة الحاصرة للحلّ من الأزواج أو ملک الأیمان [ المؤمنون:6 ] کما یحتمل إرادة منع الجمع الذی ادّعیتموه یحتمل إرادة منع الخلوّ منهما، فلا تدلّ علی منع الجمع، فإذا استباح بهما صحّ. وتقریر الجواب: أنّ المنفصلة یحتمل إرادة منع الجمع والخلوّ ومنع کلّ واحدٍ منهما علی انفراده، ومع قیام الاحتمال یتحقّق الجواز مع وجود أحدهما خاصّة، ویحصل الشکّ مع اجتماعهما، فیستصحب حکم المنع الثابت قبل ذلک. وإن أمکن إرادة منع الخلوّ؛ لأنّ مجرّد احتماله غیر کافٍ فی رفع الحظر. (منه رحمه الله) .
2- الوسائل 14:545، الباب 41 من أبواب نکاح العبید والإماء، الحدیث الأوّل.
3- نسبه فی المسالک 8:29، إلی الأکثر، واختاره الإسکافی والعلّامة فی المختلف 7: 262، وفخر المحقّقین فی الإیضاح 3:149، والمحقّق الثانی فی جامع المقاصد 13: 97، واعتمد علیه فی غایة المرام 3:102، وغیرهم.
4- والظاهر أنّ ضعفها بمحمّد بن قیس، فإنّه مشترک بین الثقة وغیره. راجع المسالک 8:475.

وأمّا تعلیل الجواز بأ نّها قبل التحلیل محرَّمة وإنّما حلّت به، فالسبب واحد. ففیه: أ نّه حینئذٍ یکون تمام السبب، لا السبب التامّ فی الإباحة، ضرورة أنّ التحلیل مختصّ بحصّة الشریک، لا بالجمیع، وتحقّق المسبَّب عند تمام السبب لا یوجب کون الجزء الأخیر منه سبباً تامّاً.

«ولو اُعتقت المملوکة» التی قد زوّجها مولاها قبلَ العتق «فلها الفسخ» لخبر بریرة وغیره (1)ولما فیه من حدوث الکمال وزوال الإجبار. ولا فرق بین حدوث العتق قبل الدخول وبعده.

والفسخ «علی الفور» اقتصاراً فی فسخ العقد اللازم علی موضع الیقین، والضرورة تندفع به. وتُعذر مع جهلها بالعتق أو فوریّةِ الخیار أو أصلِه علی الأقوی «وإن کانت» الأمة «تحت حرّ» لعموم صحیحة الکنانی عن الصادق علیه السلام: «أ یّما امرأة اُعتقت فأمرها بیدها إن شاءت أقامت وإن شاءت فارقته» (2)وغیرها (3).

وقیل: یختصّ الخیار بزوجة العبد (4)لما روی من أنّ بریرة کانت تحت عبد وهو مغیث (5)ولا دلالة فیه علی التخصیص لو تمّ (6)

[*وجدانی فخر]

«بخلاف العبد، فإنّه لا خیار

[شماره صفحه واقعی : 256]

ص: 931


1- اُنظر الوسائل 14:559-561، الباب 52 من أبواب نکاح العبید والإماء.
2- المصدر السابق:561، الحدیث 8.
3- المصدر السابق: الحدیث 11-13.
4- قاله الشیخ فی المبسوط 4:258، والخلاف 4:354 ذیل المسألة 134 من کتاب النکاح، والمحقّق فی الشرائع 2:311.
5- المستدرک 15:32، الباب 36 من أبواب نکاح العبید والإماء، الحدیث 3، والسنن الکبری 7:221-222.
6- أشار بقوله: «لو تمّ» إلی أ نّه روی أیضاً [ السنن الکبری 7:223 ] أنّ زوجها کان حرّاً، فسقط الاستدلال بها. (منه رحمه الله) .

له بالعتق» للأصل، ولانجبار کماله بکون الطلاق بیده. وکذا لا خیار لسیّده ولا لزوجته حرّة کانت أم أمة؛ للأصل.

«ویجوز جعل عتق أمته صداقها» فیقول: تزوّجتک وأعتقتک وجعلت مهرک عتقک «ویقدّم» فی اللفظ «ما شاء من العتق والتزویج» لأنّ الصیغة أجمع جملة واحدة لا یتمّ إلّابآخرها، فلا فرق بین المتقدّم منها والمتأخّر.

وقیل: یتعیّن تقدیم العتق (1)لأنّ تزویج المولی أمته باطل.

ویُضعَّف بما مرّ (2)وبأ نّه یستلزم عدم جواز جعل العتق مهراً؛ لأنّه لو حکم بوقوعه بأوّل الصیغة امتنع اعتباره فی التزویج المتعقّب.

وقیل: بل یُقدّم التزویج (3)لئلّا تعتق فلا تصلح لجعل عتقها مهراً، ولأ نّها تملک أمرها فلا یصحّ تزویجها بدون رضاها، ولروایة علیّ بن جعفر علیه السلام عن أخیه موسی علیه السلام قال: «سألته عن رجل قال لأمته: أعتقتکِ وجعلت مهرکِ عتقکِ؟ فقال: عُتقت وهی بالخیار إن شاءت تزوّجته، وإن شاءت فلا، فإن تزوّجته فلیعطها شیئاً» (4)ونحوه رُوی عن الرضا علیه السلام (5) .

[شماره صفحه واقعی : 257]

ص: 932


1- قاله الشیخ فی الخلاف 4:268، المسألة 22 من کتاب النکاح، والحلبی فی الکافی:317، والعلّامة فی المختلف 7:286، والإرشاد 2:13.
2- آنفاً من أنّ الصیغة جملة واحدة لا تتمّ إلّابآخرها.
3- نُسب فی جامع المقاصد 13:121 والمسالک 8:41 إلی المشهور وأ نّه مختار الشیخ وأتباعه وجماعة کابن إدریس والمحقّق وابن سعید والعلّامة، اُنظر النهایة:497، والمهذّب 2:247، والوسیلة:304، وإصباح الشیعة:412، والسرائر 2:638، والجامع للشرائع:442، والمختصر النافع:184، والقواعد 3:59.
4- و (5) الوسائل 14:511، الباب 12 من أبواب نکاح العبید والإماء، الحدیث 1 و 2.

وفیه نظر؛ لما ذکر، ولأنّ المانع فی الخبر (1)عدم التصریح بلفظ «التزویج» لا تقدیم العتق، وهو غیر المتنازع.

والحقّ أ نّهما صیغة واحدة لا یترتّب شیء من مقتضاها إلّابتمامها، فیقع مدلولها وهو العتق وکونه مهراً وکونها زوجة.

«ویجب قبولها علی قول» (2)لاشتمال الصیغة علی عقد النکاح، وهو مرکَّب شرعاً من الإیجاب والقبول. ولا یمنع منه کونها حال الصیغة رقیقة؛ لأ نّها بمنزلة الحرّة حیث تصیر حرّة بتمامه، فرقّیّتها غیر مستقرّة، ولولا ذلک امتنع تزویجها.

ووجه عدم الوجوب: أنّ مستند شرعیّة هذه الصیغة هو النقل المستفیض عن النبیّ صلی الله علیه و آله (3)والأئمّة علیهم صلوات اللّٰه (4)ولیس فی شیء منه ما یدلّ علی اعتبار القبول، ولو وقع لنقل؛ لأنّه ممّا تعمّ به البلوی، وأنّ حِلَّ الوطء مملوک له، فهو بمنزلة التزویج، فإذا أعتقها علی هذا الوجه کان فی معنی استثناء بقاء الحلّ من مقتضیات العتق، ولأنّ القبول إنّما یُعتبر من الزوج، لا من المرأة، وإنّما وظیفتها الإیجاب ولم یقع منها. وبذلک یظهر أنّ عدم اعتبار قبولها أقوی، وإن کان القول به أحوط. ویظهر أیضاً جواب ما قیل: إنّه کیف یتزوّج جاریته، وکیف

[شماره صفحه واقعی : 258]

ص: 933


1- الوسائل 14:511، الباب 12 من أبواب نکاح العبید والإماء، الحدیث الأوّل.
2- لم نعثر علی من قطع به، نعم ذکر العلّامة فی القواعد 3:59 اشتراط القبول علی إشکال، وقال المحقّق الثانی فی جامع المقاصد 13:120: الأحوط اعتباره.
3- اُنظر السنن الکبری 7:58.
4- اُنظر الوسائل 14:509-511، الباب 11 و 12 من أبواب نکاح العبید والإماء.

یتحقّق الإیجاب والقبول وهی مملوکة؟ (1).

وما قیل: من أنّ المهر یجب أن یکون متحقّقاً قبل العقد ومع تقدیم التزویج لا یکون متحقّقاً وأ نّه یلوح منه الدور، فإنّ العقد لا یتحقّق إلّابالمهر الذی هو العتق، والعتق لا یتحقّق إلّابعد العقد (2)مندفعٌ بمنع اعتبار تقدّمه، بل یکفی مقارنته للعقد وهو هنا کذلک، وبمنع توقّف العقد علی المهر وإن استلزمه، وإذا جاز العقد علی الأمة وهی صالحة لأن تکون مهراً لغیرها جاز جعلها أو جعل فکّ ملکها مهراً لنفسها، مع أنّ ذلک کلّه فی مقابلة النصّ الصحیح المستفیض (3)فلا یُسمع.

[*وجدانی فخر]

«ولو بیع أحد الزوجین فللمشتری والبائع الخیار» فی فسخ النکاح وإمضائه، سواء دخل أم لا، وسواء کان الآخر حرّاً أم لا، وسواء کانا لمالکٍ أم کلّ واحد لمالک. وهذا الخیار علی الفور کخیار العتق. ویُعذر جاهله وجاهل الفوریّة علی الظاهر.

«وکذا» یتخیّر کلّ «من انتقل إلیه الملک بأیّ سبب کان» من هبة وصلح وإصداق وغیره. ولو اختلف المولیان فی الفسخ والإلزام (4)قدّم الفاسخ کغیره من الخیار المشترک «ولو بیع الزوجان معاً علی واحد تخیّر» لقیام المقتضی «ولو بیع کلّ منهما علی واحد تخیّرا» لما ذکر. وکذا لو باعهما المالک من اثنین علی جهة الاشتراک.

«ولیس للعبد طلاق أمة سیّده» لو کان متزوّجاً بها بعقد یلزمه جواز

[شماره صفحه واقعی : 259]

ص: 934


1- و (2) قاله المحقّق فی النهایة ونکتها 2:393.
2-
3- تقدّم تخریجه فی الهامش 3 و 4 من الصفحة السابقة.
4- فی (ف) و (ر) : الالتزام.

الطلاق «إلّابرضاه» کما أنّ تزویجه بیده. وهو موضع نصّ (1)وإجماع (2).

«ویجوز» للعبد «طلاق غیرها» أی غیر أمة سیّده وإن کان قد زوّجه بها مولاه «أمة کانت» الزوجة «أو حرّة، أذن المولی» فی طلاقها «أو لا» علی المشهور؛ لعموم قوله علیه السلام: «الطلاق بید من أخذ بالساق» (3)وروی لیث المرادی عن الصادق علیه السلام وقد سأله عن جواز طلاق العبد، فقال: «إن کانت أمتک فلا، إنّ اللّٰه تعالی یقول: (عَبْداً مَمْلُوکاً لاٰ یَقْدِرُ عَلیٰ شَیْءٍ) (4)وإن کانت أمة قوم آخرین جاز طلاقه» (5).

وقیل: لیس له الاستبداد به کالأوّل (6)استناداً إلی أخبار مطلقة (7)حملُها علی کون الزوجة أمة المولی طریق الجمع.

وفی ثالث (8)یجوز للسیّد إجباره علی الطلاق کما له إجباره علی النکاح،

[شماره صفحه واقعی : 260]

ص: 935


1- الوسائل 14:575، الباب 64 من أبواب نکاح العبید والإماء، الحدیث 8، و 15:341، الباب 43 من أبواب مقدّمات الطلاق، الحدیث 1 و 2 و 4.
2- ادّعاه ابن زهرة فی الغنیة:352.
3- المستدرک 15:306، الباب 25 من أبواب مقدّمات الطلاق، الحدیث 3.
4- النحل:75.
5- الوسائل 15:341، الباب 43 من أبواب مقدّمات الطلاق، الحدیث 2.
6- قاله القدیمان حسب ما نقل العلّامة فی المختلف 7:378، وقال: لیس عندی بعیداً من الصواب.
7- اُنظر الوسائل 14:551، الباب 45 من أبواب نکاح العبید والإماء، الحدیث 7، و 576، الباب 66 من أبواب نکاح العبید والإماء، الحدیث 1 و 2، و 15:343، الباب 45 من أبواب مقدّمات الطلاق.
8- ذهب إلیه الحلبی فی الکافی:297.

والروایة مطلقة یتعیّن حملها علی أمته کما مرّ.

«وللسیّد أن یفرّق بین رقیقیه (1)متی شاء بلفظ الطلاق وبغیره (2)» من الفسخ والأمر بالاعتزال، ونحوهما.

هذا إذا زوّجهما بعقد النکاح. أمّا إذا جعله إباحة فلا طلاق، إلّاأن یجعل دالّاً علی التفریق من غیر أن یلحقه أحکامه. ولو أوقع لفظ الطلاق مع کون السابق عقداً فظاهر الأصحاب لحوق أحکامه واشتراطه بشرائطه، عملاً بالعموم مع احتمال العدم بناءً علی أ نّه إباحة وإن وقع بعقد.

«وتباح الأمة» لغیر مالکها «بالتحلیل» من المالک لمن یجوز له التزویج بها، وقد تقدّمت (3)شرائطه التی من جملتها کونه مؤمناً فی المؤمنة ومسلماً فی المسلمة، وکونها کتابیّة لو کانت کافرة، وغیر ذلک من أحکام النسب والمصاهرة وغیرها. وحلّ الأمة بذلک هو المشهور بین الأصحاب، بل کاد یکون إجماعاً، وأخبارهم الصحیحة به مستفیضة (4).

ولا بدّ له من صیغة دالّة علیه «مثل: أحللت لک وطأها، أو جعلتک فی حلٍّ من وطئها» وهاتان الصیغتان کافیتان فیه اتّفاقاً.

«وفی» صحّته بلفظ «الإباحة قولان» : أحدهما إلحاقها به (5)

[شماره صفحه واقعی : 261]

ص: 936


1- فی (ق) و (س) : رقیقه. والرقیق یُطلق علی الواحد والجمع.
2- فی (ق) : أو غیره.
3- تقدّمت فی الصفحة 226.
4- اُنظر الوسائل 14:532-533، الباب 31 من أبواب نکاح العبید والإماء، وغیره.
5- اختاره الشیخ فی المبسوط 3:57، وابن إدریس فی السرائر 2:633، والمحقّق فی الشرائع 2:316، والعلّامة فی المختلف 7:277، والقواعد 3:62.

لمشارکتها له فی المعنی، فیکون کالمرادف الذی یجوز إقامته مقام ردیفه. والأکثر علی منعه (1)وقوفاً فیما خالف الأصل علی موضع الیقین، وتمسّکاً بالأصل، ومراعاةً للاحتیاط فی الفروج المبنیّة علیه. وهو الأقوی، وتمنع المرادفة أوّلاً، ثمّ الاکتفاء بالمرادف مطلقاً، فإنّ کثیراً من أحکام النکاح توقیفیّة وفیه شائبة العبادة، والاحتیاط فیه مهمّ. فإن جوّزناه بلفظ الإباحة کفی «أذنت» و «سوّغت» و «ملّکت» و «وهبت» ونحوها.

«والأشبه أ نّه ملک یمین لا عقد» نکاح؛ لانحصار العقد فی الدائم والمتعة، وکلاهما منتفیان عنه؛ لتوقّف رفع الأوّل علی الطلاق فی غیر الفسخ باُمور محصورة لیس هذا منها، ولزوم المهر فیه بالدخول وغیر ذلک من لوازمه، وانتفاء اللازم یدلّ علی انتفاء الملزوم. ولتوقّف الثانی علی المهر والأجل وهما منتفیان هنا أیضاً فینتفی، ولأنّ عقد النکاح لازم ولا شیء من التحلیل بلازم، وإذا انتفی کونه عقداً ثبت الملک؛ لانحصار حِلّ النکاح فیهما بمقتضی الآیة (2).

وعلی القولین لا بدّ من القبول؛ لتوقّف الملک علیه أیضاً.

وقیل: إنّ الفائدة تظهر فیما لو أباح أمته لعبده، فإن قلنا: إنّه عقد أو تملیک وأنّ العبد یملک حلّت، وإلّا فلا (3).

[شماره صفحه واقعی : 262]

ص: 937


1- منهم: الشیخ فی النهایة:494، وابن زهرة فی الغنیة:360، والعلّامة فی التحریر 3: 516، الرقم 5096، وولده فی الإیضاح 3:166، والمحقّق الثانی فی جامع المقاصد 13:183.
2- وهی الآیة 6 من سورة المؤمنون.
3- لم نعثر علی قائله.

وفیه نظر؛ لأنّ الملک فیه لیس علی حدّ الملک المحض بحیث لا یکون العبد أهلاً له، بل المراد به الاستحقاق کما یقال: یملک زید إحضار مجلس الحکم ونحوه. ومثل هذا یستوی فیه الحرّ والعبد، فصحّة التحلیل فی حقّه علی القول [ بعدم الملک ] (1)متّجهة.

[*وجدانی فخر]

«ویجب الاقتصار علی ما تناوله اللفظ وما یشهد الحال بدخوله فیه» فإن أحلَّه بعض مقدّمات الوطء کالتقبیل والنظر لم یحلّ له الآخر ولا الوطء، وکذا لو أحلَّه بعضَها فی عضو مخصوص اختصّ به. وإن أحلَّه الوطء حلّت المقدّمات بشهادة الحال؛ ولأ نّه لا ینفکّ عنها غالباً، ولا موقع له بدونها؛ ولأنّ تحلیل الأقوی یدلّ علی الأضعف بطریق أولی، بخلاف المساوی والعکس.

وهل یدخل اللمس بشهوة فی تحلیل القُبلة؟ نظر، من الاستلزام المذکور فی الجملة فیدخل، ومن أنّ اللازم دخول لمس ما استلزمته القُبلة لا مطلقاً فلا یدخل إلّاما توقّفت علیه خاصّة، وهو الأقوی.

«والولد» الحاصل من الأمة المحلَّلة «حرّ» مع اشتراط حرّیّته، أو الإطلاق، ولو شرط رقّیّته ففیه ما مرّ (2)ویظهر من العبارة عدم صحّة الشرط، حیث أطلق الحرّیّة وهو الوجه. ولا یخفی أنّ ذلک مبنیّ علی الغالب من حرّیّة الأب، أو علی القول باختصاصه بالحرّ فلو کان مملوکاً وسوّغناه-کما سلف - فهو رقّ.

[شماره صفحه واقعی : 263]

ص: 938


1- لم یرد فی المخطوطات.
2- مرّ فی الصفحة 252.

«و» حیث یحکم بحرّیّته «لا قیمة علی الأب» مع اشتراط حرّیّته إجماعاً، ومع الإطلاق علی أصحّ القولین (1)وبه أخبار کثیرة (2)ولأنّ الحرّیّة مبنیّة علی التغلیب، ولهذا یسری العتق بأقلّ جزء یتصوّر. ولا شبهة فی کون الولد متکوّناً من نطفة الرجل والمرأة فیغلب جانب الحرّیّة، والحرّ لا قیمة له.

وفی قول آخر: إنّه یکون رقّاً لمولی الجاریة ویفکّه أبوه إن کان له مال، وإلّا استسعی فی ثمنه (3)والأوّل أشهر.

«ولا بأس بوطء الأمة وفی البیت آخر» ممیّز، أمّا غیره فلا یکره مطلقاً «وأن ینام بین أمتین. ویکره ذلک» المذکور فی الموضعین «فی الحرّة. و» کذا «یُکره وطء الأمة الفاجرة کالحرّة الفاجرة» لما فیه من العار وخوف اختلاط الماءین «ووطء من وُلدت من الزنا بالعقد (4)» ولا بأس به بالملک، لکن لا یتّخذها اُمّ ولد، بل یعزل عنها حذراً من الحمل، روی ذلک محمّد بن مسلم عن أحدهما علیهما السلام (5).

[شماره صفحه واقعی : 264]

ص: 939


1- ذهب إلیه ابن إدریس فی السرائر 2:598، والمحقّق فی الشرائع 2:317، والمختصر:186، والعلّامة فی المختلف 7:262-264، والقواعد 3:63، وولده فی الإیضاح 3: 168، والمحقّق الثانی فی الجامع 13:195، والصیمری فی غایة المرام 3:119، والسیوری فی التنقیح الرائع 3:177.
2- اُنظر الوسائل 14:528، الباب 30 من أبواب نکاح العبید والإماء، و 540-541، الباب 37 من أبواب نکاح العبید والإماء، الحدیث 3 و 4 و 6 و 7.
3- قاله الشیخ فی النهایة:494.
4- فی (ق) و (س) : بالعقد والملک.
5- الوسائل 14:570، الباب 60 من أبواب نکاح العبید والإماء، الحدیث الأوّل.
«الفصل السادس» : «فی المهر»
[ما یصح امهاره]

«کلّ ما صحّ أن یُملک وإن قلّ بعد أن یکون متموّلاً عیناً کان أو منفعة» وإن کانت منفعة حرّ ولو أ نّه الزوج، کتعلیم صنعة أو سورة أو علم غیر واجب أو شیء من الحِکَم والآداب أو شعر، أو غیرها من الأعمال المحلّلة المقصودة «یصحّ إمهاره» ولا خلاف فی ذلک کلّه سوی العقد علی منفعة الزوج، فقد منع منه الشیخ فی أحد قولیه (1)استناداً إلی روایة (2)لا تنهض دلیلاً متناً وسنداً (3).

«ولو عقد الذمّیّان علی ما لا یُملک فی شرعنا» کالخمر والخنزیر «صحّ» لأنّهما یملکانه «فإن أسلما» أو أسلم أحدهما قبل التقابض «انتقل إلی القیمة» عند مستحلّیه؛ لخروجه عن ملک المسلم، سواء کان عیناً أو مضموناً؛ لأنّ المسمّی لم یفسد، ولهذا لو کان قد أقبضها إیّاه قبل الإسلام برئ،

[شماره صفحه واقعی : 265]

ص: 940


1- النهایة:469.
2- وهی روایة البزنطی عن أبی الحسن علیه السلام، اُنظر الوسائل 15:33، الباب 22 من أبواب المهور، الحدیث الأوّل.
3- فإنّ فی طریقها سهل بن زیاد وهو ضعیف، ولها طریق آخر حسن، فیه إبراهیم بن هاشم، ولم یبلغ حدّ الثقة وإن کان ممدوحاً. المسالک 8:159.

وإنّما تعذّر الحکم به فوجب المصیر إلی قیمته؛ لأنّها أقرب شیء إلیه، کما لو جری العقد علی عینٍ وتعذّر تسلیمها.

ومثله ما لو جعلاه ثمناً لمبیع أو عوضاً لصلح أو غیرهما.

وقیل: یجب مهر المثل (1)تنزیلاً لتعذّر تسلیم العین منزلة الفساد، ولأنّ وجوب القیمة فرع وجوب دفع العین مع الإمکان، وهو هنا ممکن، وإنّما عرض عدم صلاحیّته للتملّک لهما.

ویضعَّف بمنع الفساد کما تقدّم (2)والتعذّر الشرعی منزَّل منزلة الحسّی أو أقوی، ومهر المثل قد یکون أزید من المسمّی فهی تعترف بعدم استحقاق الزائد، أو أنقص فیعترف هو باستحقاق الزائد حیث لم یقع المسمّی فاسداً، فکیف یرجع إلی غیره بعد استقراره؟ ولو کان الإسلام بعد قبض بعضه سقط بقدر المقبوض ووجب قیمة الباقی، وعلی الآخر یجب بنسبته من مهر المثل.

[احکام المهر ]

صوت

[*وجدانی فخر]

«ولا تقدیر فی المهر قلّة» ما لم یقصر عن التقویم کحبّة حِنطة، «ولا کثرة» علی المشهور؛ لقوله تعالی: (وَ آتَیْتُمْ إِحْدٰاهُنَّ قِنْطٰاراً) (3)وهو المال العظیم. وفی القاموس: القِنطار-بالکسر-وزن أربعین اُوقیة من ذهب أو فضّة أو ألف (4)دینار أو ألف ومئتا اُوقیة [ من ذهب أو فضّة ] (5)أو سبعون ألف دینار، أو ثمانون ألف درهم، أو مئة رطل من ذهب أو فضّة، أو مِلء مَسک ثور ذهباً

[شماره صفحه واقعی : 266]

ص: 941


1- لم نعثر علی القائل، نعم احتمله المحقّق الثانی فی جامع المقاصد 13:337.
2- تقدّم فی الصفحة السابقة.
3- النساء:20.
4- فی المصدر: أو ألف ومئتا.
5- لم یرد فی المخطوطات والمصدر.

أو فضّة (1)وفی صحیحة الوشّاء عن الرضا علیه السلام: «لو أنّ رجلاً تزوّج امرأة وجعل مهرها عشرین ألفاً، ولأبیها عشرة آلاف کان المهر جائزاً، والذی جعله لأبیها فاسداً» (2).

«ویُکره أن یتجاوز» مهر «السنّة» وهو ما أصدقه النبیّ صلی الله علیه و آله لأزواجه جُمع (3)«وهو خمسمئة درهم» قیمتها خمسون دیناراً. ومنع المرتضی من الزیادة علیها وحکم بردّ من زاد عنها إلیها محتجّاً بالإجماع (4)وبه خبر ضعیف (5)لا یصلحُ حجّة، والإجماع ممنوع، وجمیع التفسیرات السابقة للقنطار ترد علیه، والخبر الصحیح (6)حجّة بیّنة. نعم، یستحبّ الاقتصار علیه؛ لذلک.

«ویکفی فیه المشاهدة عن اعتباره» بالکیل أو الوزن أو العدد، کقطعة من ذهب مشاهَدة لا یُعلم وزنها، وقُبّةٍ من طعام لا یُعلم کیلها؛ لارتفاع معظم الغرر بالمشاهدة واغتفار الباقی فی النکاح؛ لأنّه لیس معاوضة محضة بحیث ینافیه ما زاد منه. ویُشکل الحال لو تلف قبل التسلیم أو بعده وقد طلّقها قبل الدخول.

ولو لم یشاهد اعتبر التعیین قدراً ووصفاً إن کان ممّا یُعتبر به، أو وصفاً

[شماره صفحه واقعی : 267]

ص: 942


1- القاموس المحیط 2:122.
2- الوسائل 15:19، الباب 9 من أبواب المهور، الحدیث الأوّل.
3- اُنظر الوسائل 15:5-8، الباب 4 من أبواب المهور.
4- الانتصار:292، المسألة 164.
5- وهو خبر مفضل بن عمر عن الصادق علیه السلام، اُنظر الوسائل 15:17-18، الباب 8 من أبواب المهور، الحدیث 14. ووجه ضعفه أنّ فی طریقه محمّد بن سنان، وهو ضعیف غالٍ مطعون علیه باُمور کثیرة، وکذا المفضل بن عمر وهو مثله فی الضعف. المسالک 8:169.
6- اُنظر الوسائل 15:1-3، الباب الأوّل من أبواب المهور، وغیره.

خاصّة إن اکتُفی به کالعبد «ولو تزوّجها علی کتاب اللّٰه وسنّة نبیّه صلی الله علیه و آله و سلم فهو خمسمئة درهم» للنصّ (1)والإجماع. وبهما یندفع الإشکال مع جهل الزوجین أو أحدهما بما جرت به السنّة منه وبقبوله الغرر کما تقرّر.

«ویجوز جعل تعلیم القرآن مهراً» لروایة سهل الساعدی (2)المشهورة، فیعتبر تقدیره بسورة معیّنة أو آیات خاصّة. ویجب حینئذٍ أن یُعلِّمها القراءة الجائزة شرعاً، ولا یجب تعیین قراءة شخص بعینه وإن تفاوتت فی السهولة والصعوبة، ولو تشاحّا فی التعیین قُدّم مختاره؛ لأنّ الواجب فی ذمّته منها أمر کلّی فتعیینه إلیه کالدین.

وحدّ التعلیم أن تستقلّ بالتلاوة، ولا یکفی تتبّعها نطقَه، والمرجع فی قدر المستقلّ به إلی العرف، فلا یکفی الاستقلال بنحو الکلمة والکلمتین. ومتی صدق التعلیم عرفاً لا یقدح فیه نسیانها ما علمته وإن لم تکن قد أکملت جمیع ما شُرط؛ لتحقّق البراءة.

ولو تعذَّر تعلّمها لبلادتها أو موتها أو موت الزوج حیث یشترط (3)التعلیم منه، أو تعلّمت من غیره فعلیه اُجرة المثل؛ لأنّها عوضه حیث یتعذّر، ولو افتقرت إلی مشقّة عظیمة زائدة علی عادة أمثالها لم یبعد إلحاقه بالتعذّر؛ وکذا القول فی تعلیم الصنعة.

[*وجدانی فخر]

«ویصحّ العقد الدائم من غیر ذکر المهر» وهو المعبّر عنه بتفویض البُضع،

[شماره صفحه واقعی : 268]

ص: 943


1- الوسائل 15:25، الباب 13 من أبواب المهور، الحدیث الأوّل.
2- المستدرک 15:61، الباب 2 من أبواب المهور، الحدیث 2.
3- فی (ش) : شرط.

بأن تقول: «زوّجتک نفسی» فیقول: «قبلت» سواء أهملا ذکرَه أم نفیاه صریحاً. وحینئذٍ فلا یجب المهر بمجرّد العقد «فإن دخل» بها «فمهر المثل» والمراد به ما یُرغَب به فی مثلها نسباً وسنّاً وعقلاً ویساراً وبکارةً، وأضدادها، وغیرها ممّا تختلف به الأغراض.

«وإن طلّق قبل الدخول» وقبل اتّفاقهما علی فرض مهر «فلها المتعة» المدلول علیها بقوله تعالی: (لاٰ جُنٰاحَ عَلَیْکُمْ إِنْ طَلَّقْتُمُ اَلنِّسٰاءَ) . . . الآیة (1)«حرّة کانت» الزوجة المفوّضة «أو أمة» والمعتبر فی المتعة بحال الزوج فی السعة والإقتار «فالغنیّ» یُمتِّع «بالدابّة» وهی الفرس؛ لأنّه الشائع فی معناها عرفاً. والمعتبر منها ما یقع علیه اسمها صغیرة کانت أم کبیرة، برذوناً کانت أم عتیقاً، قاربت قیمةَ (2)الثوب والعشرة الدنانیر أم لا «أو الثوب المرتفع» (3)عادةً، ناسبت قیمته قسیمیه أم لا «أو عشرة دنانیر» وهی المثاقیل الشرعیّة.

«والمتوسّط» فی الفقر والغناء یُمتِّع «بخمسة دنانیر، والفقیر بدینار أو خاتم» ذهب أو فضّة معتدّ به عادةً «وشبهه» من الأموال المناسبة لما ذُکر فی کلّ مرتبة. والمرجع فی الأحوال الثلاثة إلی العرف بحسب زمانه ومکانه وشأنه.

«ولا متعة لغیر هذه» الزوجة وهی المفوِّضة لبُضعها المطلّقة قبل الدخول والفرض، لکن یستحبّ لو فارقها بغیر الطلاق من لعان وفسخ، بل قیل بوجوبه

[شماره صفحه واقعی : 269]

ص: 944


1- البقرة:236.
2- فی (ع) و (ر) : قیمته.
3- فی (ر) زیادة: قیمته.

حینئذٍ؛ لأنّه فی معنی الطلاق (1).

والأوّل أقوی؛ لأنّه مدلول الآیة، وأصالة البراءة فی غیره تقتضی العدم. واُلحق بهذه مَنْ فُرض لها مهر فاسد، فإنّه فی قوّة التفویض، ومَن فسخت فی المهر قبل الدخول بوجهٍ مجوّز.

«ولو تراضیا بعد العقد بفرض المهر جاز وصار لازماً» لأنّ الحقّ فیه لهما، زاد عن مهر المثل أم ساواه أم قصر. فإن اختلفا قیل: للحاکم فرضه بمهر المثل (2)کما أنّ له تعیین (3)النفقة للزوجة علی الغائب ومن جری مجراه. ویحتمل إبقاء الحال إلی أن یحصل أحد الاُمور الموجبة للقدر أو المسقطة للحقّ؛ لأنّ ذلک لازم التفویض الذی قد قدما علیه.

«ولو فوّضا» فی العقد «تقدیر المهر إلی أحدهما صحّ» وهو المعبَّر عنه بتفویض المهر، بأن تقول: زوّجتک (4)علی أن تفرض من المهر ما شئتَ أو ما شئتُ. وفی جواز تفویضه إلی غیرهما أو إلیهما معاً وجهان: من عدم النصّ، و [ من ] (5)أ نّه کالنائب عنهما والوقوف مع النصّ طریق الیقین «ولزم ما حکم به الزوج ممّا یتموّل» وإن قلّ «وما حکمت به الزوجة إذا لم یتجاوز» مهر «السنّة» وهو خمسمئة درهم. وکذا الأجنبیّ لو قیل به؛ لروایة زرارة عن الباقر علیه السلام، وعلّله بأ نّه «إذا حکَّمها لم یکن لها أن تتجاوز ما سنّ رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله

[شماره صفحه واقعی : 270]

ص: 945


1- قوّاه الشیخ فی المبسوط 4:320، واختاره العلّامة فی المختلف 7:180.
2- قاله العلّامة فی القواعد 3:80، والتحریر 3:565، الرقم 5212.
3- فی (ع) و (ف) : کما یعیّن.
4- فی مصحّحة (ع) زیادة: نفسی.
5- لم یرد فی المخطوطات.

وتزوّج علیه نساءه، وإذا حکَّمته فعلیها أن تقبل حکمه قلیلاً کان أو کثیراً»

(1)

.

[*وجدانی فخر]

«ولو طلّق قبل الدخول فنصف ما یحکم به» الحاکم؛ لأنّ ذلک هو الفرض الذی یتنصّف (2)بالطلاق، سواء وقع الحکم قبل الطلاق أم بعده. وکذا لو طلّقها بعد الدخول لزم الحاکم الفرض واستقرّ فی ذمّة الزوج.

«ولو مات الحاکم قبل الدخول» والحکم «فالمرویّ» فی صحیحة محمّد بن مسلم عن الباقر علیه السلام «فی رجل تزوّج امرأة علی حکمها أو حکمه فمات أو ماتت قبل الدخول، أنّ لها «المتعة» والمیراث، ولا مهر لها» (3)ویؤیّده أنّ مهر المثل لا یجب إلّامع الدخول ولم یحصل، ولا مسمّی، ولا یجوز إخلاء النکاح عن مهر، فتجب المتعة؛ إذ لا رابع.

وقیل: یثبت لها مهر المثل (4)لأنّه قیمة المعوّض حیث لم یتعیّن غیره، ولأنّ المهر المذکور غایته أ نّه مجهول، فإذا تعذّرت معرفته وجب الرجوع إلی مهر المثل. وهو غیر مسموع فی مقابلة النصّ الصحیح.

ولا فرق مع موت الحاکم بین موت المحکوم علیه معه وعدمه، عملاً بإطلاق النصّ.

ولو مات المحکوم علیه وحده فللحاکم الحکم؛ إذ لا یشترط حضور المحکوم علیه عنده، والتفویض إلیه قد لزم بالعقد فلا یبطل بموت المحکوم علیه، ولأصالة بقائه، والنصّ لا یعارضه.

[شماره صفحه واقعی : 271]

ص: 946


1- الوسائل 15:31-32، الباب 21 من أبواب المهور، الحدیث الأوّل.
2- فی (ش) و (ر) : ینتصف.
3- الوسائل 15:32، الباب 21 من أبواب المهور، الحدیث 2.
4- قاله العلّامة فی القواعد 3:82.

وربما قیل بأ نّه مع موت الحاکم لا شیء (1)وهو ضعیف.

«ولو مات أحد الزوجین مع تفویض البُضع قبل الدخول فلا شیء» لرضاهما بغیر مهر، ولصحیحة الحلبی عن الصادق علیه السلام «فی المتوفّی عنها زوجها قبل الدخول، إن کان فرض لها مهراً فلها، وإن لم یکن فرض [ لها ] (2)مهراً فلا مهر لها» (3)وهذا ممّا لا خلاف فیه ظاهراً.

[ «وهنا مسائل عشر» ]
الاُولی [الصداق یملک بالعقد ]

الاُولی [الصداق یملک بالعقد ] (4):

«الصداق یُملک» بأجمعه للزوجة «بالعقد» ملکاً متزلزلاً، ویستقرّ بأحد اُمور أربعة (5): الدخول إجماعاً، وردّة الزوج عن فطرة، وموته، وموتها فی الأشهر «ولها التصرّف فیه قبل القبض» إذ لا مدخلیّة للقبض هنا فی الملک، سواء طلّقها قبل الدخول أم لا وإن رجع إلیه نصفه بالطلاق «فلو نما» بعد العقد «کان» النماء «لها» خاصّة؛ لروایة عبید بن زرارة عن الصادق علیه السلام «فی زوج ساق إلی زوجته غنماً ورقیقاً فولدت عندها وطلّقها قبل أن یدخل، فقال: إن کنّ حملن عنده فله نصفها ونصف ولدها، وإن کنّ حملن عندها

[شماره صفحه واقعی : 272]

ص: 947


1- قاله ابن إدریس فی السرائر 2:587.
2- أثبتناه من المصدر.
3- الوسائل 15:76، الباب 58 من أبواب المهور، الحدیث 22.
4- لم یرد «الاُولی» فی (ف) و (ش) .
5- قد تقدّم أ نّه یستقرّ بالفرقة فی مواضع ولکنّها غیر مشهورة. (منه رحمه الله) .

فلا شیء له من الأولاد»

(1)

.

«فإن تعقّبه طلاق قبل الدخول ملک الزوج النصف حینئذٍ» ولا شیء له فی النماء، ثمّ إن وجده باقیاً علی ملکها أجمع أخذ نصفه، وإن وجده تالفاً أو منتقلاً عن ملکها فنصف مثله أو قیمته.

ثمّ إن اتّفقت القیمة، وإلّا فله الأقلّ من حین العقد إلی حین التسلیم؛ لأنّ الزیادة حدثت فی ملکها. وإن وجده معیباً رجع فی نصف العین مع الأرش، ولو نقصت القیمة للسوق فله نصف العین خاصّة. وکذا لو زادت وهی باقیة، ولو زاد زیادةً متّصلةً کالسمن تخیّرت بین دفع نصف العین الزائدة ونصف القیمة من دونها. وکذا لو تغیّرت فی یدها بما أوجب زیادة القیمة کصیاغة الفضّة وخیاطة الثوب. ویُجبر علی العین لو بذلتها فی الأوّل دون الثانی؛ لقبول الفضّة لما یریده منها، دون الثوب، إلّاأن یکون مفصّلاً علی ذلک الوجه قبل دفعه إلیها.

[*وجدانی فخر]

«ویُستحبّ لها العفو عن الجمیع» لقوله تعالی: وَ أَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْویٰ (2)والمراد بالعفو إسقاط المهر بالهبة إن کان عیناً، والإبراء وما فی معناه من العفو والإسقاط إن کان دیناً.

وربما قیل بصحّته بلفظ «العفو» مطلقاً (3)عملاً بظاهر الآیة. وردُّه إلی القوانین الشرعیّة أولی، والآیة لا تدلّ علی أزید منه.

[شماره صفحه واقعی : 273]

ص: 948


1- التهذیب 7:368، الحدیث 1491، والوسائل 15:43، الباب 34 من أبواب المهور، الحدیث الأوّل.
2- البقرة:237.
3- نسبه فی المسالک 8:261 إلی مقتضی إطلاق المحقّق وقال: وبهذا صرّح الشیخ فی المبسوط والأکثر، اُنظر الشرائع 2:330، والمبسوط 4:306-307.

«ولولیّها الإجباری» الذی بیده عقدة النکاح أصالة وهو الأب والجدّ له بالنسبة إلی الصغیرة «العفو عن البعض» أی بعض النصف الذی تستحقّه بالطلاق قبل الدخول؛ لأنّ عفو الولیّ مشروط بکون الطلاق قبل الدخول «لا الجمیع» .

واحترز ب «الإجباری» عن وکیل الرشیدة، فلیس له العفو مع الإطلاق فی أصحّ القولین (1)نعم، لو وکّلته فی العفو جاز قطعاً. وکذا وکیل الزوج فی النصف الذی یستحقّه بالطلاق.

«الثانیة [لو دخل قبل دفع المهر کان دینا علیه ] » :

«لو دخل قبل دفع المهر کان دیناً علیه وإن طالت المدّة» للأصل والأخبار (2)وما رُوی: من أنّ الدخول یهدم العاجل أو (3)أنّ طول المدّة یسقطه (4)شاذٌّ (5)

[شماره صفحه واقعی : 274]

ص: 949


1- نسبه فخر المحقّقین فی الإیضاح 3:226 إلی المشهور، وقال: وهو اختیار الشیخ الطوسی فی الخلاف [ 4:389 ] وادّعی فیه الإجماع، واختاره ابن إدریس فی السرائر 2:572-573، والعلّامة فی المختلف 7:117-118. والقول الآخر للشیخ فی النهایة:468، والقاضی فی المهذّب 2:196.
2- اُنظر الوسائل 15:16-17، الباب 8 من أبواب المهور، الحدیث 9-12، و 15:65، الباب 54 من أبواب المهور.
3- فی (ش) و (ر) : و.
4- اُنظر الوسائل 15:14-15، الباب 8 من أبواب المهور، الحدیث 4-6 و 8 وغیرها.
5- قال الشارح: عمل بمضمون هذه الأخبار بعض الأصحاب، لکنّها بعیدة عن اُصول المذهب بل إجماع الاُمّة، معارضة لما دلّ علی ثبوت المهر فی ذمّة الزوج علی کلّ حال من الکتاب والسنّة. راجع المسالک 8:224.

لا یُلتفت إلیه، أو مؤوّل بقبول قول الزوج فی براءته من المهر لو تنازعا.

«والدخول» الموجب للمهر تامّاً «هو الوطء» المتحقّق بغیبوبة الحشفة أو قدرها من مقطوعها.

وضابطه: ما أوجب الغسل «قُبلاً أو دبراً، لا مجرّد الخلوة» بالمرأة وإرخاء الستر علی وجهٍ ینتفی معه المانع من الوطء علی أصحّ القولین (1)والأخبار فی ذلک مختلفة، ففی بعضها: أنّ وجوبه أجمع متوقّف علی الدخول (2)وفی آخر: بالخلوة (3)والآیة (4)ظاهرة فی الأوّل، ومعه مع ذلک الشهرةُ بین الأصحاب وکثرة الأخبار.

«الثالثة [لو أبرأته من الصداق ثم طلقها قبل الدخول رجع علیها بنصفه] » :

«لو أبرأته من الصداق ثمّ طلّقها قبل الدخول رجع» علیها «بنصفه» لأنّها حین الإبراء کانت مالکة لجمیع المهر ملکاً تامّاً، وما یرجع إلیه بالطلاق ملک جدید؛ ولهذا کان نماؤه لها، فإذا طلّقها رجع علیها بنصفه، کما لو صادفها قد

[شماره صفحه واقعی : 275]

ص: 950


1- اختاره المحقّق فی الشرائع 2:328، والمختصر النافع:189، والعلّامة فی المختلف 7:142، والتحریر 3:575، والقواعد 3:82، والإرشاد 2:17، وفخر المحقّقین فی الإیضاح 3:199، ونسبه فی التنقیح الرائع 3:226 إلی الأکثر، ومثله فی المسالک 8:226. وأمّا الخلوة وإرخاء الستر ففیهما أقوال وتفصیلات، راجع الإیضاح 3:199، والمهذّب البارع 3:398-402.
2- اُنظر الوسائل 15:65، الباب 54 من أبواب المهور، و 55 من أبواب المهور، الحدیث 1 و 5.
3- اُنظر الوسائل 15:67-68، الباب 56 من أبواب المهور، الحدیث 2 و 4 و 6.
4- وهی الآیة 237 من سورة البقرة.

أتلفته، فإنّ تصرّفها فیه بالإبراء بمنزلة الإتلاف، فیرجع بنصفه. وکذا لو کان عیناً ووهبته إیّاها ثمّ طلّقها، فإنّه یرجع علیها بنصف القیمة.

ویحتمل ضعیفاً عدم الرجوع فی صورة الإبراء؛ لأنّها لم تأخذ منه مالاً ولا نقلت إلیه الصداق؛ لأنّ الإبراء إسقاط لا تملیک، ولا أتلفته علیه، کما لو رجع الشاهدان بدَین فی ذمّة زید لعمرو بعد حکم الحاکم علیه وقبل الاستیفاء وکان قد أبرأ المشهود علیه، فإنّه لا یرجع علی الشاهدین بشیءٍ، ولو کان الإبراء إتلافاً علی من فی ذمّته لغرما له.

والفرق واضح، فإنّ حقّ المهر ثابت حال الإبراء فی ذمّة الزوج ظاهراً وباطناً، فإسقاط الحقّ بعد ثبوته متحقّق بخلاف مسألة الشاهد، فإنّ الحقّ لم یکن ثابتاً کذلک فلم تصادف البراءة حقّاً یسقط بالإبراء.

«وکذا» یرجع علیها بنصفه «لو خلعها به أجمع» قبل الدخول؛ لاستحقاقه له ببذلها عوضاً مع الطلاق، فکان انتقاله عنها سابقاً علی استحقاقه النصف بالطلاق، فینزَّل منزلة المنتقل عنها حین استحقاقه النصف، فیرجع علیها بنصفه دیناً أو عیناً.

«الرابعة [جواز اشتراط ما یوافق الشرع فی عقد النکاح] » :

صوت

[*وجدانی فخر]

«یجوز اشتراط ما یوافق (1)الشرع فی عقد النکاح» سواء کان من مقتضی عقد النکاح کأن تشترط علیه العدل فی القَسْم والنفقة، أو یشترط علیها أن یتزوّج علیها متی شاء، أو یتسرّی (2)أو خارجاً عنه کشرط تأجیل المهر أو بعضه

[شماره صفحه واقعی : 276]

ص: 951


1- فی (س) زیادة: «به» ، وهکذا فی (ر) من الشرح.
2- أی یأخذ السُریّة، وهی-بضمّ السین-الأمة المنسوبة إلی السرّ، وهو الجماع. (هامش ر) .

إلی أجل معیّن.

«فلو شرط ما یخالفه لغا الشرط» وصحّ العقد والمهر «کاشتراط أن لا یتزوّج علیها أو لا یتسرّی» أو لا یطأ، أو یطلّق کما فی نکاح المحلِّل.

أمّا فساد الشرط حینئذٍ فواضح؛ لمخالفته المشروع. وأمّا صحّة العقد فالظاهر إطباق الأصحاب علیه، وإلّا کان للنظر فیه مجال کما عُلم من غیره من العقود المشتملة علی الشرط الفاسد (1).

وربما قیل بفساد المهر خاصّة (2)لأنّ الشرط کالعوض المضاف إلی الصداق، فهو فی حکم المال، والرجوع إلی قیمته متعذّر للجهالة، فیجهل (3)الصداق فیرجع إلی مهر المثل.

«ولو شرط إبقاءها فی بلدها لزم» لأنّه شرط لا یخالف المشروع، فإنّ خصوصیّات الوطن أمر مطلوب للعقلاء بواسطة النشوء والأهل والاُنس وغیرها، فجاز شرطه توصّلاً إلی الغرض المباح، ولصحیحة أبی العبّاس عن الصادق علیه السلام «فی الرجل یتزوّج امرأة ویشترط أن لا یُخرِجها من بلدها، قال علیه السلام: یفی لها بذلک، أو قال: یلزمه ذلک» (4)ولعموم «المؤمنون عند شروطهم» (5).

[شماره صفحه واقعی : 277]

ص: 952


1- نسب فی المسالک 8:245 إفسادَ الشرط الفاسد للعقد إلی المحقّق والأکثر، وراجع للتفصیل مفتاح الکرامة 4:732.
2- لم نعثر علیه، نعم قال العلّامة فی القواعد 3:77-بعد الحکم بفساد الشرط وصحّة العقد والمهر-: وفی فساد المهر وجه.
3- فی (ع) و (ف) ونسخة بدل (ش) : فیتجهّل.
4- الوسائل 15:49، الباب 40 من أبواب المهور، الحدیث الأوّل.
5- المصدر السابق:30، الباب 20 من أبواب المهور، الحدیث 4.

«وکذا» لو شرط إبقاءها «فی منزلها» وإن لم یکن منصوصاً؛ لاتّحاد الطریق.

وقیل: یبطل الشرط فیهما (1)لأنّ الاستمتاع بالزوجة فی الأزمنة والأمکنة حقّ الزوج بأصل الشرع، وکذا السلطنة له علیها، فإذا شرط ما یخالفه کان باطلاً، وحملوا الروایة علی الاستحباب.

ویشکل بأنّ ذلک وارد فی سائر الشروط السائغة التی لیست بمقتضی العقد کتأجیل المهر، فإنّ استحقاقها المطالبة به فی کلّ زمان ومکان ثابت بأصل الشرع أیضاً، فالتزام عدم ذلک فی مدّة الأجل یکون مخالفاً، وکذا القول فی کلّ تأجیل ونحوه من الشروط السائغة.

والحقّ أنّ مثل ذلک لا یمنع، خصوصاً مع ورود النصّ الصحیح بجوازه. وأمّا حمل الأمر المستفاد من الخبر الذی بمعناه علی الاستحباب فلا ریب أ نّه خلاف الحقیقة، فلا یصار إلیه مع إمکان الحمل علیها، وهو ممکن. فالقول بالجواز أوجه فی مسألة النصّ.

وأمّا المنزل فیمکن القول بالمنع فیه، وقوفاً فیما خالف الأصل علی موضع النصّ. وفی التعدّی إلیه قوّة؛ لعموم الأدلّة واتّحاد طریق المسألتین. وحکم المحلّة والموضع المخصوص حکم المنزل.

ومتی حکمنا بصحّته لم یصحّ إسقاطه بوجه؛ لأنّه حقّ یتجدّد فی کلّ آن،

[شماره صفحه واقعی : 278]

ص: 953


1- قاله ابن إدریس فی السرائر 2:590، وفخر المحقّقین فی الإیضاح 3:209، والکرکی فی جامع المقاصد 13:398-399.

فلا یُعقل إسقاط ما لم یوجد حکمه وإن وجد سببه.

«الخامسة [حکم ما لو اصدقها تعلیم صناعة ثم طلقها قبل الدخول ] » :

«لو أصدقها تعلیم صناعة ثمّ طلّقها قبل الدخول کان لها نصف اُجرة التعلیم» لعدم إمکان تعلیمها نصف الصنعة وهو الواجب لها بالطلاق خاصّة. «ولو کان قد علّمها» الصنعة «رجع بنصف الاُجرة» لعدم إمکان ارتجاع نفس الواجب فیرجع إلی عوضه.

«ولو کان» الصداق «تعلیم سورة» ونحوها «فکذلک» لأنّه وإن أمکن تعلیم نصفها عقلاً إلّاأ نّه ممتنع شرعاً؛ لأنّها صارت أجنبیّة «وقیل: یعلِّمها النصف من وراء حجاب» کما یعلِّمها الواجب (1)«وهو قریب» لأنّ تحریم سماع صوتها مشروط بحالة الاختیار «والسماع هنا من باب الضرورة» .

«السادسة [حکم ما لو اعتاضت عن المهر بدونه او ازید منه ثم طلقها] » :

صوت

[*وجدانی فخر]

«لو اعتاضت عن المهر بدونه أو أزید منه» أو بمغایره جنساً أو وصفاً «ثمّ طلّقها رجع بنصف المسمّی» لأنّه الواجب بالطلاق «لا» بنصف «العوض» لأنّه معاوضة جدیدة لا تعلّق له بها.

«السابعة [حکم لو وهبته نصف مهرها مشاعا او معینا] » :

«لو وهبته نصف مهرها مشاعاً قبل الدخول فله الباقی» لأنّه بقدر حقّه فینحصر فیه، ولأ نّه لا ینتقل مستحقّ العین إلی بدلها إلّابالتراضی أو تعذّر الرجوع لمانع أو تلف، والکلّ منتفٍ.

[شماره صفحه واقعی : 279]

ص: 954


1- قاله الشیخ فی المبسوط 4:275، والخلاف 4:368، المسألة 5 من الصداق.

ویحتمل الرجوع إلی نصف النصف الموجود وبدل نصف الموهوب؛ لأنّ الهبة وردت علی مطلق النصف فیشیع فیکون حقّه فی الباقی والتالف، فیرجع بنصفه وببدل الذاهب، ویکون هذا هو المانع، وهو أحد الثلاثة المسوّغة للانتقال إلی البدل.

وردّ بأ نّه یؤدّی إلی الضرر بتبعیض حقّه، فیلزم ثبوت احتمال آخر، وهو تخیّره بین أخذ النصف الموجود وبین التشطیر المذکور (1).

«ولو کان» الموهوب «معیّناً فله نصف الباقی ونصف ما وهبته مثلاً أو قیمةً» لأنّ حقّه مشاع فی جمیع العین وقد ذهب نصفها معیّناً، فیرجع إلی بدله، بخلاف الموهوب علی الإشاعة. ونبّه بقوله: «وهبته» علی أنّ المهر عین، فلو کان دیناً وأبرأته من نصفه برئ من الکلّ وجهاً واحداً «وکذا لو تزوّجها بعبدین فمات أحدهما أو باعته، فللزوج نصف الباقی ونصف قیمة التالف» لأنّه تلف علی ملکها واستحقاقه لنصفه تجدّد بالطلاق من غیر اعتبار الموجود وغیره. والتقریب ما تقدّم.

[ «الثامنة» : «للزوجة الامتناع قبل الدخول حتّی تقبض مهرها إن کان» ]

المهر «حالّاً» موسراً کان الزوج أم معسراً، عیناً کان المهر أم منفعة، متعیّناً کان أم فی الذمّة؛ لأنّ النکاح فی معنی المعاوضة وإن لم تکن محضة. ومن حکمها أنّ لکلّ من المتعاوضین الامتناع من التسلیم إلی أن یسلّم إلیه الآخر، فیجبرهما الحاکم علی التقابض معاً؛ لعدم الأولویّة، بوضع الصداق عند عدل إن لم یدفعه إلیها،

[شماره صفحه واقعی : 280]

ص: 955


1- ردّه فخر المحقّقین فی الإیضاح 3:233.

ویأمرها بالتمکین. وهذا الحکم لا یختلف علی تلک التقدیرات (1).

وربما قیل بأ نّه إذا کان معسراً لیس لها الامتناع؛ لمنع مطالبته (2)ویُضعّف بأنّ منع المطالبة لا یقتضی وجوب التسلیم قبل قبض العوض.

واحترز بالحالّ عمّا لو کان مؤجَّلاً، فإنّ تمکینها لا یتوقّف علی قبضه؛ إذ لا یجب لها حینئذٍ شیء، فیبقی وجوب حقّه علیها بغیر معارض.

ولو أقدمت علی فعل المحرَّم وامتنعت إلی أن حلّ الأجل ففی جواز امتناعها حینئذٍ إلی أن تقبضه تنزیلاً له منزلة الحالّ ابتداءً، وعدمه بناءً علی وجوب تمکینها قبل حلوله فیستصحب، ولأ نّها لمّا رضیت بالتأجیل بنت أمرها علی أن لا حقّ لها فی الامتناع فلا یثبت بعد ذلک؛ لانتفاء المقتضی، وجهان أجودهما الثانی.

[*وجدانی فخر]

ولو کان بعضه حالّاً وبعضه مؤجّلاً کان لکلّ منهما حکم مماثله.

وإنّما یجب تسلیمه إذا کانت مهیّأة للاستمتاع، فلو کانت ممنوعة بعذر وإن کان شرعیّاً کالإحرام لم یلزم؛ لأنّ الواجب التسلیم من الجانبین، فإذا تعذّر من أحدهما لم یجب من الآخر.

نعم، لو کانت صغیرة یحرم وطؤها فالأقوی وجوب تسلیم مهرها إذا طلبه الولیّ؛ لأنّه حقّ ثابت حالّ طلبه من له حقّ الطلب فیجب دفعه کغیره من الحقوق، وعدم قبض العوض الآخر جاء من قِبل الزوج حیث عقد علیها کذلک موجباً علی

[شماره صفحه واقعی : 281]

ص: 956


1- التقدیرات التی بیّنها بقوله: موسراً کان الزوج أم معسراً. . .
2- قال الشارح فی المسالک 8:195، وابن فهد فی المهذّب 3:417: یظهر ذلک من ابن إدریس. اُنظر السرائر 2:591، حیث قیّد حقّ الامتناع بکون الزوج موسراً به قادراً علی أدائه.

نفسه عوضاً حالّاً، ورضی بتأخیر قبض المعوّض إلی محلّه. وهذا بخلاف النفقة؛ لأنّ سبب وجوبها التمکین التامّ، دون العقد. ووجه عدم الوجوب قد عُلم ممّا سلف مع جوابه (1).

«ولیس لها بعد الدخول الامتناع (2)» فی أصحّ القولین (3)لاستقرار المهر بالوطء وقد حصل تسلیمها نفسها برضاها فانحصر حقّها فی المطالبة دون الامتناع، ولأنّ النکاح معاوضة ومتی سلّم أحد المتعاوضین العوض الذی من قبله باختیاره لم یکن له بعد ذلک حبسُه لیتسلّم (4)العوض الآخر، ولأنّ منعها قبل الدخول ثابت بالإجماع ولا دلیل علیه بعده، فینتفی بالأصل، فإنّ التسلیم حقّ علیها والمهر حقّ علیه، والأصل عدم تعلّق أحدهما بالآخر، فیتمسّک به إلی أن یثبت الناقل.

وقیل: لها الامتناع کقبل الدخول (5)لأنّ المقصود بعقد النکاح منافع البُضع، فیکون المهر فی مقابلها، ویکون تعلّق الوطء الأوّل به کتعلّق غیره

[شماره صفحه واقعی : 282]

ص: 957


1- من أنّ الواجب التسلیم من الجانبین، فإذا تعذّر أحدهما لم یجب علی الآخر. (هامش ر) .
2- فی (ق) : امتناع.
3- ذهب إلیه السیّد فی الانتصار:287، المسألة 160، والشیخ فی الخلاف 4:393، المسألة 39 من الصداق، والحلبی فی الکافی:294، والمحقّق فی الشرائع 2:325، والمختصر:190، ونسبه فی جامع المقاصد 13:354 إلی عامّة المتأخّرین واختاره هو نفسه.
4- فی (ش) : لتسلیم، وفی (ر) : لیسلّم.
5- قاله المفید فی المقنعة:510، والشیخ فی النهایة:475، والمبسوط 4:313، والقاضی فی المهذّب 2:214، وجواهر الفقه:174، المسألة 618.

والأقوی الأوّل.

هذا کلّه إذا سلّمت نفسها اختیاراً، فلو دخل بها کرهاً فحقّ الامتناع بحاله؛ لأ نّه قبض فاسد فلا یترتّب علیه أثر الصحیح، ولأصالة البقاء إلی أن یثبت المزیل. مع احتمال عدمه؛ لصدق القبض.

«التاسعة [حکم المهر فی ما اذا زوج الاب ولده الصغیر ] » :

«إذا زوّج الأب ولده الصغیر» الذی لم یبلغ ویرشد «وللولد مال» یفی بالمهر «ففی ماله المهر، وإلّا» یکن له مال أصلاً «ففی مال الأب» ولو ملک مقدار بعضه فهو فی ماله والباقی علی الأب. هذا هو المشهور بین الأصحاب، ونسبه فی التذکرة إلی علمائنا (1)وهو یُشعر بالاتّفاق علیه، ثمّ اختار أنّ ذلک مع عدم شرطه کونَه علی الولد مطلقاً أو کونَه علیه مطلقاً وإلّا کان علی الولد فی الأوّل وعلیه فی الثانی مطلقاً.

«ولو بلغ» الصبیّ «فطلّق قبل الدخول کان النصف المستعاد للولد» لا للأب؛ لأنّ دفع الأب له کالهبة للابن، وملک الابن له بالطلاق ملک جدید، لا إبطال لملک المرأة السابق لیرجع إلی مالکه. وکذا لو طلّق قبل أن یدفع الأب عنه؛ لأنّ المرأة ملکته بالعقد وإن لم تقبضه. وقطع فی القواعد هنا بسقوط النصف عن الأب، وأنّ الابن لا یستحقّ مطالبته بشیء (2)والفرق غیر واضح.

ولو دفع الأب عن الولد الکبیر المهر تبرّعاً أو عن أجنبیّ ثمّ طلّق قبل

[شماره صفحه واقعی : 283]

ص: 958


1- التذکرة (الحجریّة) 2:608-609.
2- القواعد 3:88.

الدخول ففی عود النصف إلی الدافع أو الزوج قولان (1)من ملک المرأة له کالأوّل فیرجع إلی الزوج، ومن أنّ الکبیر لا یملک بغیر اختیاره، وإنّما أسقط (2)عنه الحقّ، فإذا سقط نصفه رجع النصف إلی الدافع. واختلف کلام العلّامة هنا، ففی التذکرة قطع برجوعه إلی الزوج کالصغیر (3)وفی التحریر قوّی عدمه (4)واستشکل فی القواعد بعد حکمه بإلحاقه بالصغیر (5)والأقوی الأوّل.

«العاشرة [حکم الاختلاف فی المهر ] » :

صوت

[*وجدانی فخر]

«لو اختلفا فی التسمیة» فادّعاها أحدهما وادّعی الآخر التفویض «حلف المنکر» لها؛ لأصالة عدمها، فیثبت مقتضی عدمها من المتعة أو مهر المثل أو غیرهما (6)«ولو اختلفا فی القدر قُدّم» قول «الزوج» لأصالة البراءة من الزائد علی ما یعترف به.

واحتمل العلّامة فی القواعد تقدیم قول مَن یدّعی مهر المثل (7)عملاً بالظاهر من عدم العقد علی ما دونه، وأ نّه الأصل فی عوض الوطء المجرّد عنه کالشبهة.

[شماره صفحه واقعی : 284]

ص: 959


1- القول بکونه للدافع قوّاه العلّامة فی التحریر 3:575، ولم نعثر علی غیره. والقول بکونه للزوج قطع به الشیخ فی المبسوط 4:293، والعلّامة فی التذکرة (الحجریّة) 2:609، والإرشاد 2:18.
2- فی (ع) : سقط.
3- تقدّم فی الهامش رقم 1.
4- تقدّم فی الهامش رقم 1.
5- القواعد 3:87.
6- کسقوطه إذا کانت المفارقة قبل الدخول بغیر طلاق علی قول، أو موت أحدهما بعد الحلف قبل الدخول. (هامش ر) .
7- القواعد 3:88.

وفیه: أنّ الأصل مقدَّم علی الظاهر عند التعارض إلّافیما ندر، وإنّما یکون عوضاً عن وطءٍ مجرّدٍ (1)عن العقد، أو فی مواضع خاصّة. ولو کان النزاع قبل الدخول فلا اشتباه فی تقدیم قوله.

ولو قیل بقبول قولها فی مهر المثل فما دون مع الدخول؛ لتطابق الأصل والظاهر علیه؛ إذ الأصل عدم التسمیة وهو موجب له حینئذٍ والظاهر تسمیته، وعدمِ قبوله قبلَه لأصالة البراءة وعدم التسمیة، کان حسناً. نعم، لو کان اختلافهما فی القدر بعد اتّفاقهما علی التسمیة قُدّم قول الزوج مطلقاً.

ومثله ما لو اختلفا فی أصل المهر أو ادّعت الزوجة مهراً ولم یمکن الجواب من قِبَل الزوج أو وارثه؛ لصغر أو غیبة ونحوهما.

«وکذا» لو اختلفا «فی الصفة» کالجیّد والردیء والصحیح والمکسَّر، فإنّ القول قول الزوج مع الیمین، سواء کان النزاع قبل الدخول أم بعده، وسواء وافق أحدهما مهرَ المثل أم لا؛ لأنّه الغارم فیقبل قوله فیه کما یقبل فی القدر.

«وفی التسلیم یقدَّم قولها» لأصالة عدمه واستصحاب اشتغال ذمّته. هذا هو المشهور. وفی قول للشیخ (2)إنّه بعد تسلیم نفسها یُقدَّم قوله استناداً إلی روایة (3)وهو شاذّ.

[شماره صفحه واقعی : 285]

ص: 960


1- فی (ع) : الوطء مجرّداً.
2- فی (ش) و (ر) : قول الشیخ.
3- قاله فی النهایة:470-471، وهو أحد قولیه فی الخلاف 5:116، المسألة 12 من النفقات. والروایة هی روایة حسن بن زیاد، اُنظر الوسائل 15:15، الباب 8 من أبواب المهور، الحدیث 7. ولعلّ ضعفها بأبی جمیلة الواقع فی سندها. راجع المسالک 15:411 و 413.

«وفی المواقعة لو أنکرها» لیندفع عنه نصف المهر بالطلاق یُقدَّم «قوله» لأصالة عدمها.

«وقیل: قولُها مع الخلوة التامّة» التی لا مانع معها من الوطء شرعاً ولا عقلاً ولا عرفاً (1)«وهو قریب» عملاً بالظاهر من حال الصحیح إذا خلا بالحلیلة، وللأخبار الدالّة علی وجوب المهر بالخلوة التامّة بحملها علی کونه دخل بشهادة الظاهر. والأشهر الأوّل (2)ترجیحاً للأصل.

وحکم اختلاف ورثتهما أو أحدهما مع الآخر حکمه.

[شماره صفحه واقعی : 286]

ص: 961


1- وهو المنسوب إلی الشیخ وأتباعه، اُنظر النهایة:471، والوسیلة:298، والمهذّب 2:204، وإصباح الشیعة:424-425.
2- اُنظر الوسائل 15:67-68، الباب 55 من أبواب المهور، الحدیث 3 و 4 و 6.
«الفصل السابع» : «فی العیوب و التدلیس»
[عیوب الرجل ]

«وهی» أی العیوب المجوّزة لفسخ النکاح علی الوجه الذی یأتی «فی الرجل» بل الزوج مطلقاً «خمسة: الجنون والخصاء» بکسر الخاء مع المدّ، وهو سلّ الاُنثیین وإن أمکن الوطء «والجَبّ» وهو قطع مجموع الذکر، أو ما لا یبقی معه قدر الحشفة «والعَنَن» وهو مرض یعجز معه عن الإیلاج؛ لضعف الذکر عن الانتشار

[*وجدانی فخر]

«والجذام» بضمّ الجیم، وهو مرض یظهر معه یبس الأعضاء وتناثر اللحم «علی قول» القاضی (1)وابن الجنید (2)واستحسنه فی المختلف (3)وقوّاه المحقّق الشیخ علی (4)لعموم قول الصادق علیه السلام فی صحیحة الحلبی: «إنّما یردّ النکاح من البرص والجذام والجنون والعفل» (5)فإنّه عامّ فی الرجل والمرأة إلّاما أخرجه الدلیل، ولأدائه إلی الضرر المنفیّ، فإنّه من الأمراض المُعدیة باتّفاق الأطبّاء، وقد رُوی أ نّه صلی الله علیه و آله قال: «فرّ من المجذوم فرارَک من

[شماره صفحه واقعی : 287]

ص: 962


1- المهذّب 2:231.
2- و (3) نقله عنه العلّامة فی المختلف 7:183 و 185 واستحسنه.
3-
4- جامع المقاصد 13:269.
5- الوسائل 14:594، الباب الأوّل من أبواب العیوب والتدلیس، الحدیث 6.

الأسد»

(1)

فلا بدّ من طریق إلی التخلّص، ولا طریق للمرأة إلّاالخیار، والنصّ (2)والفتوی (3)الدالّان علی کونه عیباً فی المرأة-مع وجود وسیلة الرجل إلی الفُرقة بالطلاق-قد یقتضیه فی الرجل بطریق أولی.

وذهب الأکثر إلی عدم ثبوت الخیار لها به تمسّکاً بالأصل، ولروایة غیاث الضُبّی عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام «الرجل لا یُردّ من عیب» (4)فإنّه یتناول محلّ النزاع.

ولا یخفی قوّة القول الأوّل ورجحان روایته؛ لصحّتها وشهرتها مع ما ضمّ إلیها وهی ناقلة عن حکم الأصل.

واعلم أنّ القائل بکونه عیباً فی الرجل ألحق به البرص؛ لوجوده معه فی النصّ الصحیح، ومشارکته له فی الضرر والإضرار والعدوی، فکان ینبغی ذکره معه.

«ولا فرق بین الجنون المطبق» المستوعب لجمیع أوقاته «وغیره» وهو الذی ینوب أدواراً «ولا» بین الحاصل «قبل العقد وبعده» سواء «وطئ أو لا» لإطلاق النصّ بکونه عیباً الصادق لجمیع ما ذُکر؛ لأنّ الجنون فنون، والجامع لها فساد العقل علی أیّ وجه کان.

وفی بعض الأخبار تصریح بجواز فسخها بالحادث منه بعد العقد (5)وقیل:

[شماره صفحه واقعی : 288]

ص: 963


1- الوسائل 8:431، الباب 28 من أبواب أحکام العشرة، الحدیث 2.
2- اُنظر الوسائل 14:593-595، الباب الأوّل من أبواب العیوب والتدلیس، الحدیث 1،2 و 6،7 و 11 و 13،14.
3- نسبه فی المختلف 7:184 إلی المشهور.
4- الوسائل 14:610، الباب 14 من أبواب العیوب والتدلیس، الحدیث 2.
5- المصدر السابق:607، الباب 12 من أبواب العیوب، الحدیث الأوّل.

یشترط فیه کونه بحیث لا یعقل أوقات الصلوات (1)ولیس علیه دلیل واضح.

«وفی معنی الخصاء الوِجاء» بکسر أوّله والمدّ، وهو رَضّ الخصیتین بحیث تبطل قوّتهما. بل قیل (2): إنّه من أفراد الخصاء (3)فیتناوله نصّه أو یشارکه فی العلّة المقتضیة للحکم.

«وشرط الجبّ أن لا یبقی قدر الحشفة» فلو بقی قدرها فلا خیار؛ لإمکان الوطء حینئذٍ.

«وشرط العُنّة» بالضمّ «أن یعجز عن الوطء فی القُبُل والدُبُر منها ومن غیرها» فلو وطئها فی ذلک النکاح ولو مرّة أو وطئ غیرها فلیس بعنّین.

وکذا لو عجز عن الوطء قُبُلاً وقدر علیه دُ بُراً عند من یجوّزه؛ لتحقّق القدرة المنافیة للعُنّة. ومع تحقّق العجز عن ذلک أجمع فإنّما تفسخ «بعد» رفع أمرها إلی الحاکم «وإنظاره سنة» من حین المرافعة، فإذا مضت أجمع وهو عاجز عن الوطء فی الفصول الأربعة جاز لها الفسخ حینئذٍ. ولو لم ترفع أمرها إلیه وإن کان حیاءً فلا خیار لها.

وإنّما احتیج إلی مُضیّ السنة هنا دون غیره من العیوب؛ لجواز کون تعذّر الجماع لعارض حرارة فیزول فی الشتاء، أو برودة فیزول فی الصیف، أو رطوبة فیزول فی الخریف، أو یبوسة فیزول فی الربیع.

[شماره صفحه واقعی : 289]

ص: 964


1- نسبه فی المسالک 8:101 إلی أکثر المتقدّمین مثل الشیخ وأتباعه، اُنظر النهایة:486، والمهذّب 2:235، والغنیة:354.
2- لم نعثر علی القائل.
3- فی (ع) و (ف) : الخصیّ.

«وشرط الجذام تحقّقه» بظهوره علی البدن أو شهادة عدلین أو تصادقهما علیه، لا مجرّد ظهور أماراته من تعجُّر الوجه (1)واحمراره أو اسوداده، واستدارة العین وکمودتها (2)إلی حمرة (3)وضیق النَفَس، وبُحّة (4)الصوت، ونَتَن العرق، وتساقط الشعر، فإنّ ذلک قد یعرض من غیره.

نعم، مجموع هذه العلامات قد یفید أهل الخبرة به حصوله. والعمدة علی تحقّقه کیف کان.

[*وجدانی فخر]

«ولو تجدّدت» هذه العیوب غیر الجنون «بعد العقد فلا فسخ» تمسّکاً بأصالة لزوم العقد، واستصحاباً لحکمه مع عدم دلیل صالح علی ثبوت الفسخ.

وقیل: یفسخ بها مطلقاً (5)نظراً إلی إطلاق الأخبار بکونها عیوباً (6)الشامل لموضع النزاع. وما ورد منها ممّا یدلّ علی عدم الفسخ بعد العقد (7)غیر مقاوم لها دلالة وسنداً (8)ولمشارکة ما بعد العقد لما قبله فی الضرر المنفیّ.

[شماره صفحه واقعی : 290]

ص: 965


1- أی تضخّمه.
2- تغیّر لونها وذهاب صفائها.
3- فی (ش) : الحمرة.
4- البُحَّة: خشونة وغِلظة فی الصوت.
5- قاله ابن البرّاج فی المهذّب 2:234-235، واعتمد علیه العلّامة فی المختلف 7:193.
6- راجع للخصاء والعُنّة الوسائل 14:608 و 610، الباب 13 و 14 من العیوب والتدلیس. وأمّا الجبّ فیمکن استفادة حکمه من الأخبار الواردة فی الخصاء والعُنّة کما قال فی المسالک 8:107.
7- وهی روایة أبی عبیدة فی الوسائل 14:596، الباب 2 من أبواب العیوب والتدلیس، الحدیث الأوّل، حیث ورد فیها: إذا دلّست نفسها، وإنّما یکون التدلیس مع وجود العیب قبل العقد، کما فی جامع المقاصد 13:252.
8- لأنّ فی سنده سهل بن زیاد وهو ضعیف لفساد مذهبه. المسالک 7:402 و 454.

وفصّل آخرون فحکموا بالفسخ قبل الدخول لا بعده (1)استناداً إلی خبرین (2)لا ینهضان حجّة. وتوقّف فی المختلف (3)وله وجه.

«وقیل» والقائل الشیخ رحمه الله (4)«لو بان» الزوج «خنثی فلها الفسخ» وکذا العکس.

«ویضعَّف بأ نّه إن کان مشکلاً فالنکاح باطل» لا یحتاج رفعه إلی الفسخ «وإن کان محکوماً بذکوریّته» بإحدی العلامات الموجبة لها «فلا وجه للفسخ؛ لأنّه کزیادة عضو فی الرجل» وکذا لو کان هو الزوجة وحُکم باُنوثیّتها؛ لأ نّه حینئذٍ کالزیادة فی المرأة، وهی غیر مجوّزة للفسخ علی التقدیرین (5).

وربما قیل (6): إنّ موضع الخلاف ما لو کان محکوماً علیه بأحد القسمین، ووجه الخیار حینئذٍ أنّ العلامة الدالّة علیه ظنّیّة لا تدفع النفرة والعار عن الآخر، وهما ضرران منفیّان.

[شماره صفحه واقعی : 291]

ص: 966


1- قاله یحیی بن سعید فی الجامع للشرائع:463، فی العیوب کلّها، وقاله الأکثر فی العنن کما فی جامع المقاصد 13:230، والمسالک 8:104-105، حیث قالوا بثبوت الخیار فیه ولو تجدّد بعد العقد بشرط عدم الوطء، اُنظر الشرائع 2:319، والقواعد 2:66.
2- اُنظر الوسائل 14:610-612، الباب 14 من أبواب العیوب، الحدیث 2 و 8. وهما ضعیفان لأنّ فی سند الأوّل غیاث الضبی وفی سند الثانی إسحاق بن عمّار وهما مجهولان. المسالک 8:106.
3- المختلف 7:196.
4- المبسوط 4:263 و 266.
5- فی الرجل والمرأة. (هامش ر) .
6- لم نعثر علی مصرّح بموضع الخلاف.

وفیه: أنّ مجرّد ذلک غیر کافٍ فی رفع ما حکم بصحّته واستصحابه من غیر نصّ. وربما مُنع من الأمرین معاً؛ لأنّ الزائد هنا بمنزلة السِلعة والثُقبة، وهما لا یوجبان الخیار.

والظاهر أنّ الشیخ فرضه علی تقدیر الاشتباه، لا الوضوح؛ لأنّه حکم فی المیراث بأنّ الخنثی المشکل لو کان زوجاً أو زوجة اُعطی نصف النصیبین (1)لکنّه ضعیف جدّاً فالمبنیّ علیه أولی بالضعف.

[عیوب المراة]

«وعیوب المرأة تسعة: الجنون والجذام والبرص والعمی والإقعاد والقرن» بسکون الراء وفتحها «عظماً» کما هو أحد تفسیریه کالسنّ یکون فی الفرج یمنع الوطء. فلو کان لحماً فهو العَفَل، وقد یطلق علیه القرن أیضاً، وسیأتی حکمه «والإفضاء» وقد تقدّم تفسیره (2)«والعَفَل» بالتحریک، وهو شیء یخرج من قُبُل النساء شبیه الاُدرة (3)للرجل «والرَتَق» بالتحریک وهو أن یکون الفرج ملتحماً لیس فیه مدخل للذکر «علی خلاف فیهما» أی فی العَفَل والرتق.

ومنشأ الخلاف من عدم النصّ، ومساواتهما للقرن المنصوص فی المعنی المقتضی لثبوت الخیار وهو المنع من الوطء، وفیه قوّة.

وفی بعض کلام أهل اللغة: أنّ العَفَل هو القرن (4)فیکون منصوصاً. وفی کلام آخرین: أنّ الألفاظ الثلاثة مترادفة فی کونها لحماً ینبت فی الفرج یمنع الوطء (5).

[شماره صفحه واقعی : 292]

ص: 967


1- المبسوط 4:117.
2- تقدّم فی الصفحة 157.
3- الاُدْرَة: نفخة فی الخصیة.
4- فی لسان العرب 9:293، وتاج العروس 8:24: أنّ الأزهری حکی عن ابن الأعرابی: العفل. . . وهو القرن.
5- قاله العلّامة فی التحریر 3:534، المسألة 5145.

«ولا خیار» للزوج «لو تجدّدت» هذه العیوب «بعد العقد» وإن کان قبل الوطء فی المشهور، تمسّکاً بأصالة اللزوم، واستصحاباً لحکم العقد، واستضعافاً لدلیل الخیار.

وقیل: یفسخ بالمتجدّد مطلقاً (1)عملاً بإطلاق بعض النصوص (2)وقیّد ثالث بکونه قبلَ الدخول (3). والأشهر الأوّل.

[احکام العیوب ]

«أو کان یمکن وطء الرتقاء أو القرناء» أو العفلاء؛ لانتفاء الضرر مع إمکانه «أو» کان الوطء غیر ممکن لکن کان یمکن «علاجه» بفتق الموضع أو قطع المانع «إلّاأن تمتنع» المرأة من علاجه. ولا یجب علیها الإجابة؛ لما فیها من تحمّل الضرر والمشقّة، کما أ نّها لو أرادته لم یکن له المنع، لأنّه تداوٍ لا تعلّق له به.

[*وجدانی فخر]

«وخیار العیب علی الفور» عندنا اقتصاراً فیما خالف الأصل علی موضع الضرورة، فلو أخّر من إلیه الفسخ مختاراً مع علمه بها (4)بطل خیاره، سواء الرجل والمرأة. ولو جهل الخیار أو (5)الفوریّة فالأقوی أ نّه عذر فیختار بعد العلم

[شماره صفحه واقعی : 293]

ص: 968


1- وهو المنسوب إلی الشیخ، حیث حکم بثبوت الخیار فی العیوب الحادثة ولم یقیّد حدوثها بقبل الدخول، اُنظر المبسوط 4:252، والخلاف 4:349-350، المسألة 128 من کتاب النکاح.
2- الوسائل 14:593-595، الباب الأوّل من أبواب العیوب والتدلیس، الحدیث 1 و 4 و 6 و 9.
3- قاله ابن سعید فی الجامع للشرائع:463.
4- أی بالفوریّة. وفی (ش) : به.
5- فی (ع) : و.

علی الفور وکذا لو نسیهما. ولو مُنع منه بالقبض علی فیه أو التهدید علی وجه یُعدّ إکراهاً فالخیار بحاله إلی أن یزول المانع، ثمّ تعتبر الفوریّة حینئذٍ.

«ولا یشترط فیه الحاکم» لأنّه حقّ ثبت، فلا یتوقّف علیه کسائر الحقوق، خلافاً لابن الجنید رحمه الله (1).

«ولیس» الفسخ «بطلاق» فلا یعتبر فیه ما یعتبر فی الطلاق ولا یُعدّ فی الثلاث، ولا یطّرد معه تنصیف المهر وإن ثبت فی بعض موارده.

«ویشترط الحاکم فی ضرب أجل العُنّة» لا فی فسخها بعده، بل تستقلّ به حینئذٍ «ویقدّم قول منکر العیب مع عدم البیّنة» لأصالة عدمه، فیکون مدّعیه هو المدّعی، فعلیه البیّنة وعلی منکره الیمین. ولا یخفی أنّ ذلک فیما لا یمکن الوقوف علیه کالجبّ والخصاء، وإلّا توصّل الحاکم إلی معرفته، ومع قیام البیّنة به إن کان ظاهراً کالعیبین المذکورین کفی فی الشاهدین العدالة، وإن کان خفیّاً یتوقّف العلم به علی الخبرة، کالجذام والبرص اشترط فیهما مع ذلک الخبرة بحیث یقطعان بوجوده. وإن کان لا یعلمه غالباً غیر صاحبه ولا یطّلع علیه إلّامن قِبَله کالعنّة فطریق ثبوته إقراره أو البیّنة علی إقراره، أو الیمین المردودة من المنکر، أو من الحاکم مع نکول المنکر عن الیمین بناءً علی عدم القضاء بمجرّده.

وأمّا اختبارها بجلوسه فی الماء البارد فإن استرخی ذکره فهو عنّین، وإن تشنّج فلیس به کما ذهب إلیه بعض (2)فلیس بمعتبر فی الأصحّ.

وفی العیوب الباطنة للنساء بإقرارها، وشهادةِ أربع منهنّ. ولا تُسمع فی

[شماره صفحه واقعی : 294]

ص: 969


1- نقله عنه فی المختلف 7:207.
2- ذهب إلیه الصدوق فی المقنع:322، وابن حمزة فی الوسیلة:311.

عیوب الرجال وإن أمکن اطّلاعهنّ کأربع زوجات طلّقهنّ بعنّته.

«و» حیث یثبت العیب ویحصل الفسخ «لا مهر» للزوجة «إن کان الفسخ قبل الدخول» فی جمیع العیوب «إلّافی العنّة فنصفه» علی أصحّ القولین (1)وإنّما خرجت العنّة بالنصّ (2)الموافق للحکمة من إشرافه علیها وعلی محارمها، فناسب أن لا یخلو من عوض، ولم یجب الجمیع؛ لانتفاء الدخول. وقیل: یجب جمیع المهر وإن لم یولج (3).

[*وجدانی فخر]

«وإن کان» الفسخ «بعد الدخول فالمسمّی» لاستقراره به.

«ویرجع» الزوج «به علی المدلّس» إن کان، وإلّا فلا رجوع. ولو کانت هی المدلّسة رجع علیها إلّابأقلّ ما یمکن أن یکون مهراً، وهو أقلّ متموَّل علی المشهور. وفی الفرق بین تدلیسها وتدلیس غیرها فی ذلک نظر.

ولو تولّی ذلک جماعة وُزّع علیهم بالسویّة، ذکوراً کانوا أم إناثاً، أم بالتفریق.

والمراد بالتدلیس السکوت عن العیب الخارج عن الخلقة مع العلم به، أو دعوی صفة کمال مع عدمها.

«ولو تزوّج امرأة علی أ نّها حرّة» أی شرط ذلک فی متن العقد «فظهرت أمَة» أو مبعّضة «فله الفسخ» وإن دخل؛ لأنّ ذلک فائدة الشرط.

[شماره صفحه واقعی : 295]

ص: 970


1- وهو المشهور کما فی المختلف 7:197، واختاره العلّامة، ونسبه إلی الصدوق فی المقنع وأبیه والشیخ فی النهایة وغیرها. اُنظر المقنع:315، والنهایة:471.
2- هو روایة أبی حمزة عن أبی جعفر علیه السلام: إنّ زوجة العنّین تعطی نصف الصداق ولا عدّة علیها [ الوسائل 14:613، الباب 15 من أبواب العیوب، الحدیث الأوّل ]. (منه رحمه الله) .
3- نسب ذلک ابن فهد فی المهذّب البارع 3:371 إلی الإسکافی، واُنظر کلامه المنقول عنه فی المختلف 7:197.

هذا إذا کان الزوج ممّن یجوز له نکاح الأمة ووقع بإذن مولاها أو مباشرته، وإلّا بطل فی الأوّل ووقع موقوفاً علی إجازته فی الثانی علی أصحّ القولین (1).

ولو لم یشترط الحرّیّة فی نفس العقد بل تزوّجها علی أ نّها حرّة أو أخبرته بها قبلَه أو أخبره مخبر، ففی إلحاقه بما لو شرط نظر، من ظهور التدلیس، وعدم الاعتبار بما تقدّم من الشروط علی العقد. وعبارة المصنّف والأکثر (2)محتملة للأمرین.

«وکذا تفسخ» هی «لو تزوّجته علی أ نّه حرّ فظهر عبداً» بتقریب ما سبق.

«ولا مهر» فی الصورتین «بالفسخ قبل الدخول» لأنّ الفاسخ إن کان هی فقد جاء من قِبَلها، وهو ضابط عدم وجوبه لها قبل الدخول، وإن کان هو فبسببها «ویجب» جمیع المهر «بعده» لاستقراره به.

«ولو شرط کونها بنت مَهیرةٍ» بفتح المیم وکسر الهاء، فعیلة بمعنی مفعولة، أی بنت حرّةٍ تُنکح بمهر وإن کانت معتقة فی أظهر الوجهین، خلافَ الأمة فإنّها قد تُوطأ بالملک «فظهرت بنت أمَة فله الفسخ» قضیّةً للشرط «فإن کان قبل الدخول فلا مهر» لها، لما تقدّم «وإن کان بعده وجب المهر ویرجع به علی المدلِّس» لغروره، ولو لم یشترط ذلک بل ذکر قبلَ العقد فلا حکم له مع احتماله کما سلف «فإن کانت هی» المدلِّسة «رجع علیها» بالمسمّی «إلّابأقلّ مهر» وهو ما یتموّل؛ لأنّ الوطء المحترم لا یخلو عن مهر، وحیث ورد النصّ

[شماره صفحه واقعی : 296]

ص: 971


1- تقدّم القولان فی عقد الأمة فی الصفحة 249.
2- مثل الشیخ فی النهایة:484، والمحقّق فی الشرائع 2:321، ویحیی بن سعید فی الجامع للشرائع:462.

برجوعه علی المدلّس (1)یقتصر فیما خالف الأصل (2)علی موضع الیقین وهو ما ذُکر. وفی المسألة وجهان آخران، أو قولان:

أحدهما: أنّ المستثنی أقلّ مهر أمثالها؛ لأنّه قد استوفی منفعة البضع فوجب عوض مثله (3).

والثانی: عدم استثناء شیء عملاً بظاهر النصوص (4)والمشهور الأوّل.

وکذا یرجع بالمهر علی المدلِّس لو ظهرت أمة. ویمکن شمول هذه العبارة له بتکلّف، وتختصّ الأمة بأ نّها لو کانت هی المدلِّسة فإنّما یرجع علیها علی تقدیر عتقها، ولو کان المدلِّس مولاها اعتبر عدم تلفّظه بما یقتضی العتق، وإلّا حُکم بحرّیّتها ظاهراً وصحّ العقد.

«ولو شرطها بکراً فظهرت ثیّباً فله الفسخ» بمقتضی الشرط «إذا ثبت سبقه» أی سبق الثیوبة «علی العقد» وإلّا فقد یمکن تجدّده بین العقد والدخول بنحو الخطوة والحُرقوص (5).

ثمّ إن فسخ قبل الدخول فلا مهر، وبعده یجب لها المسمّی ویرجع به علی المدلِّس وهو العاقد کذلک العالم بحالها، وإلّا فعلیها مع استثناء أقلّ ما یکون مهراً کما سبق.

[شماره صفحه واقعی : 297]

ص: 972


1- الوسائل 14:603، الباب 8 من أبواب العیوب والتدلیس، الحدیث الأوّل.
2- فی (ش) : النصّ.
3- وهو المنسوب إلی الإسکافی، وانظر کلامه فی المختلف 7:206.
4- وهو ظاهر المحقّق فی الشرائع 2:322، والمختصر النافع:188، حیث لم یستثنِ شیئاً، ونسبه فی الریاض 10:389 إلی تصریح جماعة.
5- الحرقوص-بالضمّ-دویبة کالبرغوث. . . یدخل فی فروج الجواری. مجمع البحرین (حرقص) .

صوت

[*وجدانی فخر]

«وقیل» والقائل ابن إدریس (1): لا فسخ، ولکن «ینقص مهرها بنسبة ما بین مهر البکر والثیّب» فإذا کان المسمّی مئة ومهر مثلها بکراً مئة وثیّباً خمسون، نقص منه النصف. ولو کان مهرها بکراً مئتین وثیّباً مئة نقص من المسمّی خمسون؛ لأنّها نسبة ما بینهما، لا مجموع تفاوت ما بینهما؛ لئلّا یسقط جمیع المسمّی، کما قرّر فی الأرش (2).

ووجه هذا القول: أنّ الرضا بالمهر المعیّن إنّما حصل علی تقدیر اتّصافها بالبکارة ولم تحصل إلّاخالیة عن الوصف، فیلزم التفاوت کأرش ما بین کون المبیع صحیحاً ومعیباً.

واعلم أنّ الموجود فی الروایة أنّ صداقها ینقص (3)فحکم الشیخ رحمه الله بنقص شیء من غیر تعیین (4)لإطلاق الروایة، فأغرب القطب الراوندی فی أنّ الناقص هو السدس (5)بناءً علی أنّ «الشیء» سدس، کما ورد فی الوصیّة به (6)وهو قیاس علی ما لا یطّرد، مع أنّ «الشیء» من کلام الشیخ قصداً للإبهام تبعاً للروایة المتضمّنة للنقص مطلقاً.

وربما قیل: یرجع إلی نظر الحاکم (7)لعدم تفسیره لغةً ولا شرعاً ولا عرفاً.

[شماره صفحه واقعی : 298]

ص: 973


1- السرائر 2:615.
2- راجع الجزء الثانی:313.
3- الوسائل 14:605، الباب 10 من أبواب العیوب والتدلیس، الحدیث 2.
4- حکم به الشیخ فی النهایة:486.
5- نقله عنه المحقّق، اُنظر النهایة ونکتها 2:361.
6- الوسائل 13:450، الباب 56 من أبواب أحکام الوصایا، الحدیث الأوّل.
7- قاله المحقّق فی نکته علی النهایة 2:362.
«الفصل الثامن» : «فی القَسْم»
[القسم]

وهو بفتح القاف مصدر قسمت الشیء، أمّا بالکسر فهو الحظّ والنصیب «والنشوز» وهو ارتفاع أحد الزوجین عن طاعة الآخر «والشقاق» وهو خروج کلّ منهما عن طاعته.

أمّا القسم: فهو حقّ لکلّ منهما؛ لاشتراک ثمرته وهو العِشرة بالمعروف المأمور بها (1).

«ویجب للزوجة الواحدة لیلة من أربع» وله ثلاث لیالٍ یبیتها حیث شاء، وللزوجتین لیلتان من الأربع وله لیلتان «وعلی هذا فإذا تمّت الأربع فلا فاضل له» لاستغراقهنّ النصاب. ومقتضی العبارة: أنّ القسمة تجب ابتداءً وإن لم یبتدئ بها، وهو أشهر القولین (2)لورود الأمر بها مطلقاً (3)وللشیخ رحمه الله قول بأ نّها لا تجب

[شماره صفحه واقعی : 299]

ص: 974


1- فی قوله تعالی: وَ عٰاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ . النساء:19.
2- نُسب ذلک إلی المشهور فی المختلف 7:318، وغایة المراد 3:201، وغایة المرام 3:161. واختاره العلّامة فی المختلف، والقواعد 3:90، والإرشاد 2:31 وغیرها، وابنه فی الإیضاح 3:248.
3- مثل الآیة المتقدّمة آنفاً وبعض الروایات الواردة فی هذا الباب، اُنظر الوسائل 15:80، الباب الأوّل من أبواب القسم والنشوز والشقاق، وغیره.

إلّا إذا ابتدأ بها (1)واختاره المحقّق فی الشرائع (2)والعلّامة فی التحریر (3)وهو متّجه، والأوامر المدّعاة لا تنافیه.

ثمّ إن کانت واحدة فلا قسمة، وکذا لو کنَّ أکثر وأعرض عنهنّ.

وإن بات عند واحدة منهنّ لیلة لزمه للباقیات مثلها. وعلی المشهور یجب مطلقاً، وحینئذٍ فإن تعدّدن ابتدأ بالقرعة، ثمّ إن کانتا اثنتین، وإلّا افتقر إلی قرعة اُخری للثانیة، وهکذا. . . لئلّا یرجّح بغیر مرجِّح. وقیل: یتخیّر (4)وعلی قول الشیخ یتخیّر من غیر قرعة.

ولا تجوز الزیادة فی القسمة علی لیلة بدون رضاهنّ، وهو أحد القولین (5)لأ نّه الأصل، وللتأسّی بالنبیّ صلی الله علیه و آله فقد کان یقسم کذلک (6)ولئلّا یلحق بعضَهنّ ضرر مع الزیادة بعروض ما یقطعه عن القسم للمتأخّرة. والآخر جوازها مطلقاً (7)للأصل.

[شماره صفحه واقعی : 300]

ص: 975


1- قاله فی المبسوط 4:325-326.
2- الشرائع 2:335.
3- التحریر 3:588، الرقم 5253.
4- نسبه فی المسالک 8:317 إلی الأکثر، واختاره المحقّق فی الشرائع 2:335-336، والعلّامة فی التحریر 3:589، الرقم 5257.
5- اختاره المحقّق فی الشرائع 2:335، والعلّامة فی التحریر 3:591، الرقم 5262، والصیمری فی غایة المرام 3:162، والسیوری فی التنقیح الرائع 3:252.
6- اُنظر الوسائل 15:84، الباب 5 من أبواب القسم والنشوز والشقاق، الحدیث 2، والسنن الکبری 7:398.
7- نسبه فی المسالک 8:315 إلی الشیخ فی المبسوط وجماعة. اُنظر المبسوط 4:328، والقواعد 3:92، وکنز العرفان 2:216.

ولو قیل بتقییده بالضرر-کما لو کنّ فی أماکن متباعدة یشقّ علیه الکون کلّ لیلة مع واحدة-کان حسناً، وحینئذٍ فیتقیّد بما یندفع به الضرر ویتوقّف ما زاد علی رضاهنّ. وکذا لا یجوز أقلّ من لیلة؛ للضرر.

[*وجدانی فخر]

«ولا فرق» فی وجوب القَسم «بین الحرّ والعبد والخصیّ والعنّین، وغیرهم» لإطلاق الأمر، وکون الغرض منه الإیناس بالمضاجعة لا المواقعة.

«وتسقط القِسمة بالنشوز» إلی أن ترجع إلی الطاعة «والسفر» أی سفره مطلقاً (1)مع استصحابه لإحداهنّ، أو علی القول بوجوبه مطلقاً، فإنّه لا یقضی للمتخلّفات وإن لم یُقرع للخارجة. وقیل: مع القرعة، وإلّا قضی (2).

أمّا سفرها: فإن کان لواجب أو جائز بإذنه وجب القضاء، ولو کان لغرضها ففی القضاء قولان للعلّامة فی القواعد والتحریر (3)والمتّجه وجوبه. وإن کان فی غیر واجب بغیر إذنه ولا ضرورة إلیه فهی ناشز.

«ویختصّ الوجوب باللیل، وأمّا النهار فلمعاشه» إن کان له معاش «إلّا فی نحو (4)الحارس» ومن لا یتمّ عمله إلّاباللیل «فتنعکس» قسمته، فتجب نهاراً دون اللیل.

[شماره صفحه واقعی : 301]

ص: 976


1- سواء کان وجوب القسم بعد الابتداء کما هو قول الشیخ، أو مطلقاً کما هو المشهور (هامش ر) .
2- قاله الشیخ فی الخلاف 4:415، المسألة 7 من کتاب القسم، ویحیی بن سعید الحلّی فی الجامع:457.
3- القواعد 3:90، وفیه: ولو کان فی غرضها فلا قضاء؛ والتحریر 3:595، وفیه: ولو سافرت بإذنه لحاجة لها فالأقرب أنّ لها النفقة والقسم.
4- فی (س) ومحتمل (ق) : فی حقّ.

وقیل: تجب الإقامة صبیحة کلّ لیلة مع صاحبتها (1)لروایة إبراهیم الکرخی عن الصادق علیه السلام (2)وهی محمولة-مع تسلیم سندها-علی الاستحباب (3)والظاهر أنّ المراد بالصبیحة: أوّل النهار بحیث یُسمّی صبیحة عرفاً، لا مجموع الیوم.

هذا کلّه فی المقیم. أمّا المسافر الذی معه زوجاته فعماد القسمة فی حقّه وقت النزول، لیلاً کان أم نهاراً، کثیراً کان أم قلیلاً.

«وللأمة» المعقود علیها دواماً حیث یسوغ «نصف القَسم (4)» لصحیحة محمّد بن مسلم عن أحدهما علیهما السلام قال: «إذا کانت تحته أمة مملوکة فتزوّج علیها حرّة قسم للحرّة مثلی ما یقسم للمملوکة» (5)وحیث لا تکون القسمة فی أقلّ من لیلة فللأمة لیلة من ثمان، وللحرّة لیلتان، وله خمس.

ویجب تفریق لیلتی الحرّة لتقع من کلّ أربع واحدة إن لم ترضَ بغیره. وإنّما تستحقّ الأمة القسم (6)إذا استحقّت النفقة بأن کانت مُسلِّمة للزوج لیلاً ونهاراً کالحرّة «وکذا الکتابیّة الحرّة» حیث یجوز نکاحها دواماً علی المشهور، وعُلِّل بنقصها بسبب الکفر فلا تساوی المسلمة الحرّة «وللکتابیّة الأمة ربع القَسم» لئلّا تساوی الأمة المسلمة «فتصیر القسمة من ستّ عشرة لیلة» للأمة الکتابیّة منها لیلة، وللحرّة المسلمة أربع کما سلف وللأمة المسلمة لیلتان

[شماره صفحه واقعی : 302]

ص: 977


1- وهو المنسوب إلی الإسکافی، وانظر عبارته فی المختلف 7:318.
2- الوسائل 15:84، الباب 5 من أبواب القسم والنشوز والشقاق، الحدیث الأوّل.
3- نبّه بقوله: «مع تسلیم سندها» علی أنّ سندها غیر صحیح؛ لأنّ الکرخی مجهولٌ. (منه رحمه الله) .
4- فی (ق) و (س) : القسمة.
5- الوسائل 15:87، الباب 8 من أبواب القسم والنشوز والشقاق، الحدیث الأوّل.
6- فی (ش) و (ر) : القسمة.

لو اتّفقت، وکذا الکتابیّة.

ومن هنا یتفرّع باقی صور اجتماع الزوجات المتفرّقات (1)فی القسمة (2)

[شماره صفحه واقعی : 303]

ص: 978


1- فی (ف) و (ش) : المفترقات.
2- الصور المتفرّقة: ستّ، منها ثنائیّة الاجتماع، وهی: (1) حرّةٌ مسلمة وأمةٌ مسلمة (2) حرّةٌ مسلمةٌ وکتابیّةٌ. (3) حرّةٌ مسلمةٌ وأمةٌ کتابیّةٌ. (4) أمةٌ مسلمةٌ وأمةٌ کتابیّةٌ. (5) کتابیّةٌ حرّةٌ وأمةٌ مسلمةٌ. (6) کتابیّة حرّةٌ وکتابیّةٌ أمةٌ. وأربع عشرة صورة ثلاثیّة، وهی: (1) حرّة مسلمة وأمة مسلمة وکتابیّة. (2) حرّة مسلمة وأمة مسلمة وأمة کتابیّة. (3) حرّة مسلمة وکتابیّة وأمة کتابیّة. (4) حرّة مسلمة وأمتان مسلمتان. (5) حرّة وکتابیّتان. (6) حرّة وأمتان کتابیّتان. (7) حرّتان وأمة مسلمة. (8) حرّتان مسلمتان وکتابیّة. (9) حرّتان وأمة کتابیّة. (10) کتابیّتان وأمة مسلمة. (11) کتابیّتان وأمة کتابیّة. (12) کتابیّة وأمة مسلمة وأمة کتابیّة. (13) کتابیّة وأمتان مسلمتان. (14) کتابیّة وأمتان کتابیّتان. وعشرون صورة رباعیّة، وهی: (1) حرّتان وأمتان مسلمتان. (2) حرّتان مسلمتان وکتابیّتان. (3) حرّتان مسلمتان وأمتان کتابیّتان. (4) حرّتان مسلمتان وأمة مسلمة وکتابیّة. (5) حرّتان مسلمتان وأمة مسلمة وأمة کتابیّة. (6) حرّتان مسلمتان کتابیّة وأمة کتابیّة. (7) أمتان مسلمتان وکتابیّتان. (8) کتابیّتان وأمتان کتابیّتان. (9) کتابیّتان وأمة مسلمة وأمة کتابیّة. (10) حرّة مسلمة وکتابیّة وأمتان مسلمتان. (11) حرّة مسلمة وکتابیّتان وأمة مسلمة. (12) حرّة مسلمة وثلاث کتابیّات. (13) حرّة مسلمة وکتابیّتان وأمة کتابیّة. (14) أمة مسلمة وثلاث کتابیّات. (15) أمة کتابیّة وثلاث کتابیّات. (16) ثلاث حرائر وأمة مسلمات. (17) ثلاث حرائر مسلمات وکتابیّة. (18) ثلاث حرائر مسلمات وأمة کتابیّة. (19) حرّة مسلمة وکتابیّة وأمة مسلمة وأمة کتابیّة. (20) أمتان کتابیّتان وحرّة مسلمة وحرّة کتابیّة. والمتّفقة من واحدةٍ إلی أربع حرائر مسلماتٍ، ومثلها کتابیّات واثنتان إماء مسلمات واثنتان إماء کتابیّات وهما واحدة واثنتان منهما. واعلم أنّ القسمة فی المتفرّقة من ثمانیة فی عشرین صورة، ومن ستّ عشرة فی عشرین. وفی المتّفقة من أربع فی أربع، ومن ثمان فی ستّ، ومن ستّ عشرة فی اثنتین. (منه رحمه الله) .

وهی أربعون صورة، تبلغ مع الصور المتّفقة اثنتین وخمسین تُعرف مع أحکامها بالتأمّل.

وتستحقّ القسم مریضةٌ ورتقاء وقرناءُ وحائضٌ ونُفساء؛ لأنّ المقصود منه الاُنس لا الوطء.

«ولا قسمة للصغیرة» التی لم تبلغ التسع «ولا للمجنونة المطبقة إذا خاف» أذاها مع مضاجعتها؛ لأنّ القسمة مشروطة بالتمکین، وهو منتفٍ فیهما. ولو لم یخف من المجنونة وجب، وکذا غیر المطبقة.

[*وجدانی فخر]

«ویقسم الولیّ بالمجنون» بأن یطوف به علی أزواجه بالعدل، أو یستدعیهنّ إلیه أو بالتفریق. ولو خصّ به بعضهنّ فقد جار، وعلیه القضاء. فإن أفاق المجنون قضی ما جار فیه الولیّ، وفی وجوبه علیه نظر؛ لعدم جوره.

«وتختصّ البکر عند الدخول بسبع» لیالٍ ولاءً، فلو فرّقه لم یحتسب واستأنف وقضی المفرَّق للاُخریات. ویحتمل الاحتساب مع الإثم «والثیّب بثلاث» ولاءً. والظاهر أنّ ذلک علی وجه الوجوب.

ولا فرق بین کون الزوجة حرّة وأمة مسلمة وکتابیّة إن جوّزنا تزویجها دواماً، عملاً بالإطلاق. واستقرب فی التحریر تخصیص الأمة بنصف ما تختصّ به لو کانت حرّة (1)وفی القواعد المساواة (2)وعلی التنصیف یجب علیه الخروج من

[شماره صفحه واقعی : 304]

ص: 979


1- التحریر 3:595، ذیل الرقم 5271.
2- القواعد 3:90.

عندها بعد انتصاف اللیل إلی مکان خارج عن الأزواج، کما یجب ذلک لو بات عند واحدة نصف لیلة ثمّ مُنع من الإکمال، فإنّه یبیت عند الباقیات مثلها مع المساواة أو بحسابه.

«ولیس للزوجة أن تهب لیلتها للضرّة إلّابرضاء الزوج» لأنّ القسم حقّ مشترک بینهما، أو مختصّ به علی القول بعدم وجوبه ابتداءً، فإن رضی بالهبة ووهبت لمعیّنة منهنّ بات عندها لیلتیها (1)کلّ لیلة فی وقتها متّصلتین کانتا أم منفصلتین.

وقیل: یجوز وصلهما تسهیلاً علیه، والمقدار لا یختلف (2).

ویُضعّف بأنّ فیه تأخیر حقّ مَنْ بین لیلتین، وبأنّ الواهبة قد ترجع بینهما والموالاة تُفوِّت حقَّ الرجوع. وإن وهبتها لهنّ سوّی بینهنّ فیجعل الواهبة کالمعدومة. ولو وهبتها له فله تخصیص نوبتها بمن شاء، ویأتی فی الاتّصال والانفصال ما سبق.

«ولها الرجوع قبل تمام المبیت» لأنّ ذلک بمنزلة البذل، لا هبة حقیقیّة، ومن ثمّ لا یُشترط رضا الموهوبة «لا بعده» لذهاب حقّها من اللیلة، فلا یمکن الرجوع فیها ولا یجب قضاؤها لها «ولو رجعت فی أثناء اللیلة تحوّل إلیها» لبطلان الهبة لما بقی من الزمان «ولو رجعت ولمَّا یعلم فلا شیء علیه» لاستحالة تکلیف الغافل. ولها أن ترجع فی المستقبل دون الماضی، ویثبت حقّها من حین

[شماره صفحه واقعی : 305]

ص: 980


1- کذا فی (ع) التی قوبلت بالأصل، وفی ظاهر (ف) : لیلتیهما، وفی (ش) و (ر) : لیلتهما.
2- لم نعثر علیه.

علمه به ولو فی بعض اللیل.

«ولا یصحّ الاعتیاض عن القسم» بشیء من المال؛ لأنّ المعوَّض «کون الرجل عندها» وهو لا یقابل بالعوض؛ لأنّه لیس بعین ولا منفعة، کذا ذکره الشیخ (1)وتبعه علیه الجماعة (2)وفی التحریر نسب القول إلیه (3)ساکتاً علیه مشعراً بتوقّفه فیه أو تمریضه. وله وجه؛ لأنّ المعاوضة غیر منحصرة فیما ذُکر، ولقد کان ینبغی جواز الصلح علیه، کما یجوز الصلح علی حقّ الشفعة والتحجیر ونحوهما من الحقوق.

وحیث لا تجوز المعاوضة «فیجب» علیها «ردّ العوض» إن کانت قبضته، ویجب علیه القضاء لها إن کانت لیلتها قد فاتت؛ لأنّه لم یسلّم لها العوض.

هذا مع جهلهما بالفساد، أو علمهما وبقاء العین، وإلّا أشکل الرجوع؛ لتسلیطه علی إتلافه (4)بغیر عوض، حیث یعلم أ نّه (5)لا یُسلَّم له. وقد تقدّم البحث فیه فی البیع الفاسد، وأنّ المصنّف مال إلی الرجوع مطلقاً (6)کما هنا، خلافاً للأکثر.

[*وجدانی فخر]

«ولا یزور الزوج الضرّة فی لیلة ضرّتها» لما فیه من تفویت حقّها زمن الزیارة. وکذا لا یدخل إلیها فیها لغیر الزیارة إلّالضرورة، فإن مکث عندها وجب قضاء زمانه ما لم یقصّر جدّاً بحیث لا یُعدّ إقامة عرفاً فیأثم خاصّة.

[شماره صفحه واقعی : 306]

ص: 981


1- فی المبسوط 4:325.
2- مثل القاضی فی المهذّب 2:228، والعلّامة فی القواعد 3:94، والإرشاد 2:32، والصیمری فی غایة المرام 3:165.
3- التحریر 3:589، الرقم 5256.
4- یعنی تسلیط الزوج الزوجة علی إتلاف العوض.
5- فی الضمیر وجهان: رجوعه إلی المعوَّض، ورجوعه إلی العوض. (هامش ر) .
6- تقدّم فی الجزء الثانی:190.

وقیل: لا یجب القضاء إلّامع استیعاب اللیلة، والقولان للفاضل فی القواعد والتحریر (1).

«ویجوز عیادتها فی مرضها، لکن یقضی لو استوعب اللیلة عند المزورة» لعدم إیصالها حقّها. وقیل: لا، کما لو زار أجنبیّاً (2).

وهل تحسب اللیلة علی المزورة؟ الظاهر لا؛ لأنّها لیست حقّها. ولو لم یستوعب اللیلة فلا قضاء هنا.

«والواجب» فی المبیت «المضاجعة» وهی أن ینام معها قریباً منها عادة، معطیاً لها وجهه دائماً أو أکثریّاً بحیث لا یُعدّ هاجراً وإن لم یتلاصق الجسمان «لا المواقعة» فإنّها لا تجب إلّافی کلّ أربعة أشهر مرّة کما سلف (3).

«ولو جارَ فی القسمة قضی» واجباً لمن أخلّ بلیلتها، فلو قسم لکلّ واحدة من الأربع عشراً فوفّی من الزوجات ثلاثاً ثمّ عاد علیهنّ دون الرابعة بعشرٍ، قضی لها ثلاث عشرة لیلة وثُلثاً. ولو باتها منفرداً قضی لها عشراً خاصّة.

ولو طلّقها قبل القضاء أو بعد حضور لیلتها قبل إیفائها بقی حقّها فی ذمّته، فإن تزوّجها أو راجعها وجب علیه التخلّص منها، وإلّا استقرّت المظلمة فی ذمّته.

وکذا لو فارق المظلوم بها وجدّد غیرها؛ لأنّ قضاء الظلم یستلزم الظلم للجدیدة. ولو کان الظلم بعض لیلة وجب علیه إیفاؤها قدر حقّها وإکمال باقی اللیلة خارجاً عن الزوجات. ولو شکّ فی القدر بنی علی المتیقّن.

[شماره صفحه واقعی : 307]

ص: 982


1- القواعد 3:91، وفیه: لو طال مکثه عند الضرّة لیلاً ثمّ خرج قضی مثل ذلک الزمان، والتحریر 3:591، وفیه: فإن استوعب اللیلة قضی.
2- قاله المحقّق فی الشرائع 2:337، والعلّامة فی الإرشاد 2:32، وفخر المحقّقین فی الإیضاح 3:250.
3- سلف فی الصفحة 156.
[ «والنشوز» ]

وأصله الارتفاع و «هو» هنا «الخروج عن الطاعة» أی خروج أحد الزوجین عمّا یجب علیه من حقّ الآخر وطاعته؛ لأنّه بالخروج یتعالی عمّا أوجب اللّٰه علیه من الطاعة.

[*وجدانی فخر]

«فإذا ظهرت أمارته للزوج بتقطیبها (1)فی وجهه والتبرّم» أی الضجر والسأم «بحوائجه» التی یجب علیها فعلها من مقدّمات الاستمتاع، بأن تمتنع أو تتثاقل إذا دعاها إلیه، لا مطلق حوائجه؛ إذ لا یجب علیها قضاء حاجته التی لا تتعلّق بالاستمتاع «أو تغیّر عادتها فی أدبها» معه قولاً کأن تجیبه بکلام خشن بعد أن کان بلین أو غیر مقبلة بوجهها بعد أن کانت تُقبل، أو فعلاً کأن یجد إعراضاً وعبوساً بعد لطف وطلاقة، ونحو ذلک (2)«وعظها» أوّلاً بلا هجر ولا ضرب، فلعلّها تُبدی عذراً أو تتوب عمّا جری منها من غیر عذر.

والوعظ کأن یقول: «اتّقی اللّٰه فی الحقّ الواجب لی علیک، واحذری العقوبة» ویبیّن لها ما یترتّب علی ذلک من عذاب اللّٰه تعالی فی الآخرة، وسقوط النفقة والقسم فی الدنیا.

«ثمّ حوّل ظهره إلیها» فی المضجِع-بکسر الجیم-إن لم ینجع الوعظ «ثمّ اعتزل» ها ناحیة فی غیر «فراشها. ولا یجوز ضربها» إن رجا رجوعها بدونه «فإذا امتنعت من طاعته فیما یجب له» ولم ینجع ذلک کلّه «ضربها مقتصراً علی ما یؤمّل به رجوعها» فلا تجوز الزیادة علیه مع حصول الغرض به،

[شماره صفحه واقعی : 308]

ص: 983


1- قطّب فی وجهه تقطیباً: عبس.
2- فی (ع) : غیر ذلک.

وإلّا تدرّج إلی الأقوی فالأقوی «ما لم یکن مُدمیاً ولا مبرّحاً» أی شدیداً کثیراً، قال تعالی: (وَ اَللاّٰتِی تَخٰافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَ اُهْجُرُوهُنَّ فِی اَلْمَضٰاجِعِ وَ اِضْرِبُوهُنَّ) (1).

والمراد فعظوهن إذا وجدتم أمارات النشوز، واهجروهنّ إن نشزن، واضربوهنّ إن أصررن علیه. وأفهم قوله تعالی: فِی اَلْمَضٰاجِعِ أ نّه لا یهجرها فی الکلام. وهذا فیما زاد علی ثلاثة أیّام؛ لقوله صلی الله علیه و آله: «لا یحلّ لمسلم أن یهجر أخاه (2)فوق ثلاث» (3)ویجوز فی الثلاثة إن رجا به رجوعها. ولو حصل بالضرب تلف أو إدماء ضمن.

«ولو نشز» الزوج «بمنع حقوقها» الواجبة لها علیه من قَسم ونفقة «فلها المطالبة» بها «وللحاکم إلزامه» بها، فإن أساء خُلقه وآذاها بضربٍ وغیره بلا سبب صحیح نهاه عن ذلک، فإن عاد إلیه عزّره بما یراه. وإن قال کلّ منهما: إنّ صاحبه متعدٍّ، تعرّف الحاکم الحال بثقة فی جوارهما [ یختبرهما ] (4)ومنع الظالم منهما.

«ولو ترکت» الزوجة «بعض حقوقها» (5)من قسمة ونفقة «استمالةً له حلّ» له «قبوله» ولیس له منع بعض حقوقها لتبذل له مالاً لیخلعها، فإن فعل فبذلت أثم وصحّ قبوله ولم یکن إکراهاً. نعم، لو قهرها علیه بخصوصه لم یحلّ.

[شماره صفحه واقعی : 309]

ص: 984


1- النساء:34.
2- فی (ر) زیادة: فی الکلام. ولم ترد هذه فی الوسائل أیضاً.
3- الوسائل 8:585، الباب 144 من أبواب أحکام العشرة، الحدیث 7.
4- فی المخطوطات: یخبرهما.
5- فی (ر) زیادة: الواجبة لها علیه.
[ «والشقاق» ]

هو «أن یکون النشوز منهما» کأنّ کلّ واحد منهما قد صار فی شقِّ غیر الآخر «وتُخشی الفُرقة» أو الاستمرار علی ذلک «فیبعث الحاکم الحَکَمین من أهل الزوجین» أی أحدهما من أهله والآخر من أهلها کما تضمّنته الآیة (1)لینظرا فی أمرهما بعد اختلاء حَکَمه به وحَکَمها بها ومعرفة ما عندهما فی ذلک. وهل بعثهما واجب أو مستحبّ؟ وجهان: أوجههما الوجوب عملاً بظاهر الأمر فی الآیة (2).

«أو من غیرهما» لحصول الغرض به، ولأنّ القرابة غیر معتبرة فی الحَکَم ولا فی التوکیل، وکونهما من الأهل فی الآیة؛ للإرشاد إلی ما هو الأصلح. وقیل: یتعیّن کونهما من أهلهما (3)عملاً بظاهر الآیة، ولأنّ الأهل أعرف بالمصلحة من الأجانب. ولو تعذّر الأهل فلا کلام فی جواز الأجانب.

وبعثُهما یکون «تحکیماً» لا توکیلاً؛ لأنّ اللّٰه تعالی خاطب بالبعث الحکّام وجعلهما حکمین، ولو کان توکیلاً لخاطب به الزوجین، ولأ نّهما إن رأیا الإصلاح فعلاه من غیر استئذان، وإن رأیا التفریق توقّف علی الإذن، ولو کان توکیلاً لکان تابعاً لما دلّ علیه لفظهما.

وبذلک یُضعّف قول القاضی بکونه توکیلاً (4)استناداً إلی أنّ البضع حقّ

[شماره صفحه واقعی : 310]

ص: 985


1- الآیة 35 من سورة النساء.
2- وهو قوله تعالی: فَابْعَثُوا .
3- قاله ابن إدریس فی السرائر 2:730، وقوّاه العلّامة فی المختلف 7:404.
4- قال القاضی فی المهذّب 2:266: وقد ذکرنا فی کتابنا «الکامل فی الفقه» فی هذا الموضع، أ نّه علی طریق التوکیل والصحیح أ نّه علی طریق الحکم. . .

للزوج والمال حقّ للمرأة، ولیس لأحد التصرّف فیهما إلّابإذنهما، لعدم الحجر علیهما؛ لأنّ إذن الشارع قد یجری علی غیر المحجور کالمماطل.

وحیث کان تحکیماً

[*وجدانی فخر]

«فإن اتّفقا علی الإصلاح» بینهما «فعلاه» من غیر مراجعة «وإن اتّفقا علی التفریق لم یصحّ إلّابإذن الزوج فی الطلاق، و» إذن «الزوجة فی البذل» إن کان خلعاً؛ لأنّ ذلک هو مقتضی التحکیم.

«وکلّ ما شرطاه» - أی الحکمان-علی الزوجین «یلزم إذا کان سائغاً» شرعاً وإن لم یرضَ به الزوجان، ولو لم یکن سائغاً-کاشتراط ترک بعض النفقة أو القِسمة أو أن لا یسافر بها-لم یلزم الوفاء به.

ویشترط فی الحکمین: البلوغ والعقل والحرّیّة والعدالة والاهتداء إلی ما هو المقصود من بعثهما، دون الاجتهاد.

[شماره صفحه واقعی : 311]

ص: 986

[ «ویلحق بذلک نظران» :]
[ «الأوّل: الأولاد» ]
اشارة

«ویلحق الولد بالزوج الدائم» نکاحه «بالدخول» بالزوجة «ومضیّ ستّة أشهر» هلالیّة «من حین الوطء» والمراد-علی ما یظهر من إطلاقهم وصرّح به المصنّف فی قواعده (1)-غیبوبة الحشفة قبلاً أو دبراً وإن لم یُنزل. ولا یخلو ذلک من إشکال إن لم یکن مجمعاً علیه؛ للقطع بانتفاء التولّد عنه عادة فی کثیر من موارده. ولم أقف علی شیءٍ یُنافی ما نقلناه یُعتمد علیه.

[احکام لحوق الاولاد]

«وعدم تجاوز أقصی الحمل» وقد اختلف الأصحاب فی تحدیده فقیل: تسعة أشهر (2)وقیل: عشرة (3)«وغایة ما قیل» فیه «عندنا: سنة (4)»

[شماره صفحه واقعی : 312]

ص: 987


1- القواعد والفوائد 1:174.
2- نسبه فی غایة المرام 3:243 إلی الأکثر، وفی المسالک 8:374 إلی المشهور، واختاره المفید فی المقنعة:539، والشیخ فی النهایة:505، وسلّار فی المراسم:156، والقاضی فی المهذّب 2:341، وابن إدریس فی السرائر 2:648، وغیرهم.
3- نسبه فی التنقیح الرائع 3:263 إلی الشیخ فی المبسوط، ولکن لم نعثر علیه هناک، واستحسنه المحقّق فی المختصر النافع:192، والشرائع 2:340، واختاره العلّامة فی القواعد 3:98، والإرشاد 2:38، وفی التحریر 4:15 تسعة أشهر أو عشرة، والصیمری فی غایة المرام 3:171 و 243، وأبو العبّاس فی المقتصر:267.
4- اختاره السیّد فی الانتصار:345، المسألة 193، والحلبی فی الکافی:314، ویحیی بن سعید فی الجامع للشرائع:461، ومال إلیه العلّامة فی المختلف 7:316.

ومستند الکلّ مفهوم الروایات (1)وعدل المصنّف رحمه الله عن ترجیح قولٍ؛ لعدم دلیل قویّ علی الترجیح.

ویمکن حمل الروایات علی اختلاف عادات النساء، فإنّ بعضهنّ تلد لتسعة، وبعضهنّ لعشرة، وقد یتّفق نادراً بلوغ سنة. واتّفق الأصحاب علی أ نّه لا یزید عن السنة، مع أ نّهم رووا أنّ النبیّ صلی الله علیه و آله حملت به اُمّه أیّام التشریق (2)واتّفقوا علی أ نّه ولد فی شهر ربیع الأوّل (3)فأقلّ ما یکون لبثه فی بطن اُمّه سنة وثلاثة أشهر، وما نقل أحد من العلماء أنّ ذلک من خصائصه صلی الله علیه و آله.

«هذا فی» الولد «التمام (4)الذی ولجته الروح، وفی غیره» ممّا تسقطه المرأة «یرجع» فی إلحاقه بالزوج حیث یحتاج إلی الإلحاق لیجب علیه تکفینه ومؤونة تجهیزه ونحو ذلک من الأحکام التی لا تترتّب علی حیاته «إلی المعتاد» لمثله «من الأیّام والأشهر وإن نقصت عن الستّة الأشهر» فإن أمکن عادةً کونه منه لحقه حکمه (5)وإن عُلم عادة انتفاؤه عنه لغیبته عنها مدّة تزید عن تخلّقه عادة انتفی عنه.

«ولو فجر بها» أی بالزوجة الدائمة فاجر «فالولد للزوج» وللعاهر الحجر «ولا یجوز له نفیه لذلک» للحکم بلحوقه بالفراش شرعاً وإن أشبه الزانی خِلقةً «ولو نفاه لم ینتفِ عنه إلّاباللعان» لاُمّه، فإن لم یلاعن حُدّ به.

[شماره صفحه واقعی : 313]

ص: 988


1- اُنظر الوسائل 15:115-118، الباب 17 من أبواب أحکام الأولاد، و 442-443، الباب 25 من أبواب العدد، ولکن لم نعثر فی الروایات علی روایة العشرة. کما اعترف به فی المسالک 8:377، والجواهر 31:226.
2- و (3) اُنظر الکافی 1:439، باب مولد النبیّ، والبحار 15:248-254.
3-
4- فی (ق) ونسخة (ف) و (ر) من الشرح: التامّ.
5- فی (ر) : الحکم.

«ولو اختلفا فی الدخول» فادّعته وأنکره هو «أو فی ولادته» بأن أنکر کونها ولدته «حلف الزوج» لأصالة عدمهما، ولأنّ النزاع فی الأوّل فی فعله، ویمکنها إقامة البیّنة علی الولادة فی الثانی، فلا یُقبل قولها فیها بغیر بیّنة.

[*وجدانی فخر]

«ولو» اتّفقا علیهما و «اختلفا فی المدّة» فادّعی ولادته لدون ستّة [ أشهر ] (1)أو لأزید من أقصی الحمل «حلفت» هی تغلیباً للفراش، ولأصالة عدم زیادة المدّة فی الثانی. أمّا الأوّل فالأصل معه فیحتمل قبول قوله فیه عملاً بالأصل، ولأنّ مآله إلی النزاع فی الدخول، فإنّه إذا قال: «لم تنقضِ ستّة أشهر من حین الوطء» فمعناه: أ نّه لم یطأ منذ ستّة أشهر، وإنّما وقع الوطء فیما دونها.

وربما فسّر بعضهم النزاع فی المدّة بالمعنی الثانی خاصّة (2)لیوافق الأصل. ولیس ببعید إن تحقّق فی ذلک خلاف، إلّاأنّ کلام الأصحاب مطلق.

«وولد المملوکة إذا حصلت الشروط» الثلاثة، وهی: الدخول، وولادته لستّة أشهر فصاعداً، ولم یتجاوز الأقصی «یلحق به. وکذلک» ولد «المتعة» ولا یجوز له نفیه؛ لمکان الشبهة فیهما «لکن لو نفاه انتفی» ظاهراً «بغیر لعان فیهما وإن فعل حراماً» حیث نفی ما حکم الشارع ظاهراً بلحوقه به. أمّا ولد الأمة فموضع وفاق، ولتعلیق اللعان علی رمی الزوجة فی الآیة (3).

وأمّا ولد المتعة فانتفاؤه بذلک هو المشهور (4)ومستنده غلبة إطلاق الزوجة

[شماره صفحه واقعی : 314]

ص: 989


1- لم یرد فی المخطوطات.
2- لم نعثر علیه.
3- النور:6.
4- فقد ادّعی المحقّق الثانی عدم الخلاف فیه فی جامع المقاصد 13:35، ولکن اختار یحیی بن سعید الحلّی فی الجامع للشرائع:452 اللعان لنفی الولد.

علی الدائمة، ومن ثَمّ حُملت علیها فی آیة الإرث (1)وغیرِه (2).

وذهب المرتضی وجماعة إلی إلحاقها بالدائمة هنا (3)لأنّها زوجة حقیقة، وإلّا لحرمت بقوله تعالی: (فَمَنِ اِبْتَغیٰ وَرٰاءَ ذٰلِکَ فَأُولٰئِکَ هُمُ اَلعٰادُونَ) (4)«فلو عاد واعترف به صحّ ولحق به» بخلاف ما لو اعترف به أوّلاً ثمّ نفاه، فإنّه لا ینتفی عنه واُلحق به.

«ولا یجوز نفی الولد» مطلقاً «لمکان العزل» عن اُمّه؛ لإطلاق النصّ (5)والفتوی (6)بلحوق الولد لفراش الواطئ، وهو صادق مع العزل، ویمکن سبق الماء قبلَه.

وعلی ما ذکرناه سابقاً (7)لا اعتبار بالإنزال فی إلحاق الولد مطلقاً، فمع العزل بالماء أولی.

وقیّد العلّامة هنا الوطء مع العزل بکونه قبلاً (8)والمصنّف صرّح فی القواعد

[شماره صفحه واقعی : 315]

ص: 990


1- کما فی المختلف 7:228.
2- اُنظر غایة المرام 3:92، وجامع المقاصد 13:36.
3- یعنی فی اللعان، تقدّم عن المرتضی والمفید فی الصفحة 242، وانظر الجامع للشرائع:452، ونقل فی غایة المراد 3:87 عن الصدوق سببیّة القذف للّعان.
4- المؤمنون:7.
5- المستدرک 15:187، الباب 73 من أبواب أحکام الأولاد.
6- کما فی النهایة:505، والشرائع 2:341، والقواعد 3:99، والتحریر 4:16، والجامع للشرائع:461.
7- فی الصفحة 312 من تعریف الوطء بأ نّه غیبوبة الحشفة قبلاً أو دبراً وإن لم یُنزل.
8- قیّده فی التحریر 4:17، الرقم 5305.

باستواء القبل والدبر فی ذلک (1)وفی باب العِدد صرّحوا بعدم الفرق بینهما فی اعتبار العدّة (2).

«وولد الشبهة یلحق بالواطئ بالشروط» الثلاثة «وعدم الزوج الحاضر» الداخل بها بحیث یمکن إلحاقه به. والمولی فی ذلک بحکم الزوج، لکن لو انتفی عن المولی ولحق بالواطئ اُغرم قیمة الولد یوم سقط حیّاً لمولاها.

«ویجب» کفایةً «استبداد النساء» أی انفرادهنّ «بالمرأة عند الولادة أو الزوج، فإن تعذّر فالرجال» المحارم، فإن تعذّروا فغیرهم. وقدّم فی القواعد الرجال الأقارب غیر المحارم علی الأجانب (3)وهنا أطلق الرجال.

هذا جملة ما ذکروه فیه، ولا یخلو من نظر، بل ذلک مقیّد بما یستلزم اطّلاعه علی العورة، أمّا ما لا یستلزمه من مساعدتها فتحریمه علی الرجال غیر واضح. وینبغی فیما یستلزم الاطّلاع علی العورة تقدیم الزوج مع إمکانه، ومع عدمه یجوز غیره؛ للضرورة کنظر الطبیب. وأمّا الفرق بین أقارب الرجال من غیر المحارم والأجانب فلا أصل له فی قواعد الشرع.

[احکام الولادة و آداب المولود]

صوت

[*وجدانی فخر]

«ویستحبّ غسلُ المولود» حین یولد «والأذانُ فی اُذنه الیمنی، والإقامةُ فی الیسری» ولیکن ذلک قبل قطع سرّته، فلا یصیبه لَمَم ولا تابعة، ولا یفزع، ولا تصیبه اُمّ الصبیان (4)رُوی ذلک عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام. وعن النبیّ صلی الله علیه و آله:

[شماره صفحه واقعی : 316]

ص: 991


1- اُنظر القواعد والفوائد 1:174-177.
2- اُنظر المختصر النافع:200، والإرشاد 2:46، والقواعد 3:138.
3- القواعد 3:97.
4- کذا ورد فی بعض الأخبار، راجع الوسائل 15:137، الباب 35 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث 2 و 3.

«من ولد له مولود فلیؤذّن فی اُذنه الیمنی بأذان الصلاة، ولیقم فی اُذنه الیسری، فإنّها عصمة من الشیطان الرجیم»

(1)

«وتحنیکُه بتربة الحسین علیه الصلاة

والسلام و (2)ماءِ الفرات» وهو النهر المعروف «أو ماءٍ فراتٍ» أی عذبٍ «ولو بخلطه بالتمر أو بالعَسَل» لِیَعذُبَ إن لم یکن عَذْباً.

وظاهر العبارة التخییر بین الثلاثة. والأجود الترتیب بینها فیقدَّم ماء الفرات مع إمکانها، ثمّ الماء الفرات بالأصالة، ثمّ بإصلاح مالحه بالحلو.

وفی بعض الأخبار: «حنِّکوا أولادکم بماء الفرات وبتربة الحسین علیه السلام، فإن لم یکن فبماء السماء» (3)والمراد بالتحنیک: إدخال ذلک إلی حَنَکه، وهو أعلی داخل الفم.

وکذا یستحبّ تحنیکه بالتمر، بأن یمضغ التمرة (4)ویجعلها فی فیه ویوصلها إلی حنکه بسبّابته حتّی یتحلّل فی حلقه، قال أمیر المؤمنین علیه السلام: «حنّکوا أولادکم بالتمر، فکذا فعل رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله بالحسن والحسین علیهما السلام» (5)قال الهروی: یقال: حنکه وحنَّکه بتخفیف النون وتشدیدها (6).

«وتسمیتُه محمّداً» إن کان ذکراً «إلی الیوم السابع، فإن غیّر» بعد ذلک «جاز» قال الصادق علیه السلام: «لا یولد لنا ولد إلّاسمّیناه محمّداً، فإذا مضی

[شماره صفحه واقعی : 317]

ص: 992


1- المصدر السابق:136، الحدیث الأوّل.
2- فی (ش) : أو.
3- الوسائل 15:138، الباب 36 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث 3. وفیه: وبتربة قبر الحسین علیه السلام.
4- فی (ش) : تمراً.
5- الوسائل 15:138، الباب 36 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث الأوّل.
6- غریب الحدیث 1:70 (حنک) .

سبعة أیّام، فإن شئنا غیّرنا، وإلّا ترکنا»

(1)

.

«وأصدق الأسماء ما عُبد للّٰه (2)» أی اشتمل علی عبودیّته تعالی، کعبد اللّٰه وعبد الرحمن والرحیم، وغیره من أسمائه تعالی: «وأفضلها» أی الأسماء مطلقاً «اسم محمّد وعلیّ، وأسماء الأنبیاء، والأئمّة علیهم السلام» قال الباقر علیه السلام: «أصدق الأسماء ما سُمّی بالعبودیّة وأفضلها أسماء الأنبیاء» (3)وعن الصادق علیه السلام أنّ النبیّ صلی الله علیه و آله قال: «من وُلد له أربعة أولاد ولم یُسمّ أحدَهم باسمی فقد جفانی» (4)وعنه علیه السلام: «لیس فی الأرض دار فیها اسم محمّد إلّاوهی تقدّس کلّ یوم» (5)وعن الحسین علیه الصلاة والسلام فی حدیث طویل: «لو وُلد لی مئة لأحببت أن لا اُسمّی أحداً منهم إلّاعلیّاً» (6)وقال الرضا علیه السلام: «لا یدخل الفقر بیتاً فیه اسم محمّد أو أحمد، أو علیّ أو الحسن أو الحسین أو جعفر، أو طالب أو عبد اللّٰه، أو فاطمة من النساء» (7).

«وتکنیتُه» بأبی فلان إن کان ذکراً، واُمّ فلان إن کان اُنثی. قال الباقر علیه السلام: «إنّا لنُکنّی أولادنا فی صِغَرهم مخافةَ النبز أن یلحق بهم» (8).

«ویجوز اللقب» وهو ما أشعر من الإعلام بمدح أو ذمّ، والمراد هنا الأوّل خاصّة.

[شماره صفحه واقعی : 318]

ص: 993


1- الوسائل 15:125-126، الباب 24 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث الأوّل.
2- فی (ق) ونسخة (ش) من الشرح: عُبِد اللّٰه.
3- الوسائل 15:124، الباب 23 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث الأوّل.
4- و (4) الوسائل 15:126، الباب 24 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث 2،4.
5-
6- الوسائل 15:128، الباب 25 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث الأوّل.
7- المصدر السابق:129، الباب 26 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث الأوّل.
8- الوسائل 15:129، الباب 27 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث الأوّل.

«ویکره الجمع بین کُنیته» بضمّ الکاف «بأبی القاسم وتسمیته محمّداً» قال الصادق علیه السلام: «إنّ النبیّ صلی الله علیه و آله نهی عن أربع کنی: عن أبی عیسی، وعن أبی الحکم، وعن أبی مالک، وعن أبی القاسم إذا کان الاسم محمّداً» (1)«وأن یسمّی حکماً أو حکیماً أو خالداً أو حارثاً أو ضراراً أو مالکاً» قال الباقر علیه السلام: «أبغض الأسماء إلی اللّٰه تعالی: حارث ومالک وخالد» (2)وعن الصادق علیه السلام قال: «إنّ رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله دعا بصحیفة حین حضره الموت یرید أن ینهی عن أسماء یُتسمّی بها، فقُبض ولم یُسمِّها، منها: الحکم وحکیم وخالد ومالک. وذکر أ نّها ستّة أو سبعة ممّا لا یجوز أن یُتسمّی بها» (3).

[ «وأحکام الأولاد اُمور» :]
[العقیقة و. .]

منها: العقیقة والحلق والختان، وثقب الاُذن» الیمنی فی شحمتها والیسری فی أعلاها، کلّ ذلک «فی الیوم السابع» من یوم ولد ولو فی آخر جزء من النهار. قال الصادق علیه السلام: «العقیقة واجبة» (4)«وکلّ مولود مُرتَهن بعقیقته» (5)وعنه علیه السلام: «عقِّ عنه، وأحلق رأسه یوم السابع» (6)وعنه علیه السلام: «اختنوا أولادکم لسبعة أیّام، فإنّه أطهر وأسرع لنبات اللحم، وأنّ الأرض لتکره بول الأغلف» (7)وعنه علیه السلام: «إنّ ثقب اُذن الغلام من السنّة، وختانه لسبعة أیّام من السنّة» (8)وفی

[شماره صفحه واقعی : 319]

ص: 994


1- الوسائل 15:131-132، الباب 29 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث 2.
2- الوسائل 15:130، الباب 28 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث 2 و 1.
3- الوسائل 15:130، الباب 28 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث 2 و 1.
4- الوسائل 15:144، الباب 38 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث 3 و 2.
5- الوسائل 15:144، الباب 38 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث 3 و 2.
6- الوسائل 15:151، الباب 44 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث 8.
7- الوسائل 15:161، الباب 52 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث 5.
8- الوسائل 15:159، الباب 51 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث الأوّل.

خبر آخر عن النبیّ صلی الله علیه و آله: «إنّ الأرض تنجس من بول الأغلف أربعین صباحاً» (1)وفی آخر: «إنّ الأرض تضجّ إلی اللّٰه تعالی من بول الأغلف» (2).

[*وجدانی فخر]

«ولیکن الحلق» لرأسه «قبل» ذبح «العقیقة، ویتصدّق بوزن شعره ذهباً أو فضّة» قال إسحاق بن عمّار للصادق علیه السلام: «بأ یّها (3)نبدأ؟ قال: یُحلق رأسه ویُعقّ عنه، ویُتصدّق بوزن شعره فضّة، یکون ذلک فی مکان واحد» (4). وفی خبر آخر: «أو ذهباً» (5). «ویُکره القنازع» وهو أن یحلق من الرأس موضعاً ویترک موضعاً فی أیّ جانب کان، رُوی ذلک عن أمیر المؤمنین علیه السلام (6)وفی خبر آخر عن الصادق علیه السلام «أ نّه کره القزع (7)فی رؤوس الصبیان، وذکر أنّ القزع أن یحلق الرأس إلّاقلیلاً وسط الرأس تُسمّی القزعة» (8)وعنه علیه السلام قال: «اُتی النبیّ صلی الله علیه و آله

[شماره صفحه واقعی : 320]

ص: 995


1- الوسائل 15:160-161، الباب 52 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث 4 و 1.
2- الوسائل 15:160-161، الباب 52 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث 4 و 1.
3- فی (ر) : بأ یّهما، وفی الوسائل: بأیّ ذلک.
4- الوسائل 15:151، الباب 44 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث 9 و 10.
5- الوسائل 15:151، الباب 44 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث 9 و 10.
6- الوسائل 15:173-174، الباب 66 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث الأوّل.
7- کذا فی الوسائل أیضاً. وفی (ش) و (ر) : القنزع-بالنون-هنا وفیما یأتی. وفی القاموس أیضاً بالنون، وقال: وهذا موضع ذکره، لا (ق ز ع) کما فعله الجوهری. راجع القاموس المحیط 3:75.
8- الوسائل 15:174، الباب 66 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث 3. وفیه: ویترک وسط الرأس.

بصبیّ یدعو له وله قنازع، فأبی أن یدعو له، وأمر أن یُحلق رأسُه»

(1)

.

«ویجب» علی الصبیّ «الختان عند البلوغ» أی بعده بلا فصل لو ترک ولیّه ختانه.

وهل یجب علی الولیّ ذلک قبله؟ وجهان: من عدم التکلیف حینئذٍ، واستلزام تأخیره إلی البلوغ تأخیر الواجب المضیَّق عن (2)أوّل وقته. وفی التحریر: لا یجوز تأخیره إلی البلوغ (3)وهو دالّ علی الثانی، ودلیله غیر واضح.

«ویستحبّ خفض النساء وإن بلغن» قال الصادق علیه السلام: «خفض النساء مکرُمة، وأیّ شیء أفضل من المکرُمة» (4).

«والعقیقة شاة» أو جزور «تجتمع فیها شروط الاُضحیّة» وهی السلامة من العیوب والسمن، والسنّ علی الأفضل، ویجزئ فیها مطلق الشاة، قال الصادق علیه السلام: «إنّما هی شاة لحم لیست بمنزلة الاُضحیّة، یُجزی منها کلّ شیء» (5)و «خیرها أسمنها» (6).

«ویستحبّ مساواتُها الولد فی الذکورة والاُنوثة» ولو خالفته أجزأت.

«والدعاءُ عند ذبحها بالمأثور» وهو «بِسمِ اللّٰهِ وَبِاللّٰهِ، اللَّهُمَّ [ هذهِ ] (7)عَقیقَةٌ عَنْ فُلان، لَحْمُها بِلَحمِهِ، وَدَمُها بِدَمِهِ، وَعَظْمُها بِعَظمِهِ، اللَّهُمَّ اجعَلْهُ وِقاءً لآلِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللّٰهُ عَلَیهِ وَآله (8)» رواه الکرخی عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام (9).

وعن الباقر علیه السلام قال: إذا ذبحت فقل: «بِسمِ اللّٰهِ وَبِاللّٰهِ وَالحَمدُ للّٰهِ وَاللّٰهُ أکبَرُ

[شماره صفحه واقعی : 321]

ص: 996


1- الوسائل 15:174، الباب 66 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث 2.
2- فی (ع) و (ش) : فی. ولم ترد عبارة «عن أوّل وقته» فی (ف) .
3- التحریر 4:8، الرقم 5279.
4- الوسائل 15:167، الباب 56 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث 3.
5- الوسائل 15:154، الباب 45 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث 1 و 2.
6- الوسائل 15:154، الباب 45 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث 1 و 2.
7- لم یرد فی المخطوطات.
8- فی (ع) و (ف) : علیه وعلیهم.
9- الوسائل 15:154، الباب 46 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث الأوّل.

إیماناً بِاللّٰهِ، وَثَناءً عَلیٰ رَسولِ اللّٰهِ صَلَّی اللّٰهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ وَالعَظَمَةُ لأمرِهِ، وَالشُّکْرُ لِرِزْقِهِ، وَالمَعرِفَةُ بِفَضْلِهِ عَلَینا أهلَ البَیت» فإن کان ذکراً فقل: «اللَّهُمَّ إنَّکَ وَهَبْتَ لَنا ذَکَراً وَأنتَ أعلَمُ بِما وَهَبْتَ، وَمِنْکَ ما أعطَیتَ، وَکُلُّ ما صَنَعنا فَتَقَبَّلْهُ مِنَّا عَلیٰ سُنَّتِکَ وَسُنَّةِ نَبِیِّکَ وَرَسو لِکَ صَلّی اللّٰهُ عَلَیهِ وَآلِهِ، واخسأ عَنَّا الشَّیطانَ الرَّجیمَ [ اللَّهُمَّ ] (1)لَکَ سُفِکَتِ الدِّماءُ لا شَریکَ لَکَ وَالحَمدُ للّٰهِ رَبِّ العالَمین» (2).

وعن الصادق علیه السلام مثله وزاد فیه: «اللَّهُمَّ لَحمُها بِلَحمِهِ، وَدَمُها بِدَمِهِ، وَعَظْمُها بِعَظمِهِ، وَشَعرُها بِشَعرِهِ، وَجِلدُها بِجِلدِهِ، اللَّهُمَّ اجعَلها وِقاءً لِفُلان بنِ فُلان» (3).

وعنه علیه السلام: إذا أردت أن تذبح العقیقة قلت: «یا قومِ إنِّی بَریءٌ مِمَّا تُشرِکونَ، إنِّی وَجَّهتُ وَجهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماواتِ وَالأرضَ حَنیفاً مُسلِماً وَما أنا مِنَ المُشرِکینَ، إنَّ صَلاتی وَنُسُکی وَمَحیایَ وَمَماتی للّٰهِ رَبِّ العالَمینَ لا شَریکَ لَهُ وَبِذلِکَ اُمِرتُ وَأنَا مِنَ (4)المُسلِمینَ، اللَّهُمَّ مِنْکَ وَلَکَ بِسمِ اللّٰهِ وَاللّٰهُ أکبَرُ» وتسمّی المولود باسمه ثمّ تذبح (5).

وعنه علیه السلام: یقال عند العقیقة: «اللَّهُمَّ مِنْکَ وَلَکَ ما وَهَبتَ وَأنتَ أعطَیتَ، اللَّهُمَّ فَتَقَبَّلهُ مِنَّا عَلیٰ سُنَّةِ نَبیِّکَ صَلَّی اللّٰهُ عَلَیهِ وَآلِهِ وَنَستَعیذُ بِاللّٰهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیم» وتسمّی وتذبح وتقول: «لَکَ سُفِکَتِ الدِّماءُ لا شَریکَ لَکَ، وَالحَمدُ للّٰهِ رَبِّ العالَمینَ اللَّهُمَّ اخسأ عَنَّا الشَّیطانَ الرَّجیم» (6)فهذا جملة ما وقفت علیه من الدعاء المأثور.

[شماره صفحه واقعی : 322]

ص: 997


1- لم یرد فی المخطوطات.
2- الوسائل 15:155-156، الباب 46 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث 4 و 5.
3- الوسائل 15:155-156، الباب 46 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث 4 و 5.
4- فی (ر) : أوّل.
5- الوسائل 15:154-155، الباب 46 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث 2 و 3.
6- الوسائل 15:154-155، الباب 46 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث 2 و 3.

«وسؤالُ اللّٰه تعالی أن یجعلها فدیة له، لحماً بلحم وعظماً بعظم وجلداً بجلد» هذا داخل فی المأثور فکان یستغنی عن تخصیصه، ولعلّه لمزید الاهتمام به أو التنبیه علیه حیث لا یتّفق الدعاء بالمأثور «ولا تکفی الصدقة بثمنها (1)» وإن تعذّرت، بل یُنتظر الوجدان، بخلاف الاُضحیّة.

قیل للصادق علیه السلام: إنّا طلبنا العقیقة فلم نجدها فما تری، نتصدّق بثمنها؟ فقال علیه السلام: «لا، إنّ اللّٰه یحبّ إطعام الطعام وإراقة الدماء» (2)

[*وجدانی فخر]

«ولتخصّ القابلة بالرِجل والوَرِک (3)» وفی بعض الأخبار: أنّ لها ربع العقیقة (4)وفی بعضها: ثلثها (5)«ولو لم تکن قابلةٌ تصدّقت به الاُمّ» بمعنی أنّ حصّة القابلة تکون لها وإن کان الذابح الأب، ثمّ هی تتصدّق بها؛ لأنّه یُکره لها الأکل کما سیأتی. ولا تختصّ صدقتها بالفقراء، بل تُعطی من شاءت کما ورد فی الخبر (6).

«ولو بلغ الولد ولمّا یُعقّ عنه استحبّ له العقیقة عن نفسه، وإن شکّ» الولد هل عُقّ عنه أم لا «فلیعقّ» هو «إذ الأصل عدم عقیقة أبیه» ولروایة عبد اللّٰه بن سنان عن عمر بن یزید قال: «قلت لأبی عبد اللّٰه علیه السلام: إنّی واللّٰه ما أدری کان أبی عَقَّ عنّی أم لا؟ قال: فأمرنی أبو عبد اللّٰه علیه السلام فعققت عن نفسی وأنا شیخ [ کبیر ] (7)» (8)وقال عمر: «سمعت أبا عبد اللّٰه علیه السلام یقول: «کلّ امرئ

[شماره صفحه واقعی : 323]

ص: 998


1- فی (ق) و (س) : بقیمتها.
2- الوسائل 15:146، الباب 40 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث الأوّل.
3- الورْک، والوَرِک: ما فوق الفَخِذ، کالکَتِف فوق العَضُد.
4- الوسائل 15:150، الباب 44 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث 4.
5- الوسائل 15:156، الباب 47 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث الأوّل.
6- الوسائل 15:150، الباب 44 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث 4.
7- لم یرد فی المخطوطات.
8- الوسائل 15:145، الباب 39 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث الأوّل.

مرتهن بعقیقته، والعقیقة أوجب من الاُضحیّة» (1).

«ولو مات الصبیّ یوم السابع بعد الزوال لم تسقط، وقبله تسقط» روی ذلک إدریس بن عبد اللّٰه عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام (2).

«ویکره للوالدین أن یأکلا منها شیئاً، وکذا مَن فی عیالهما» وإن کانت القابلة منهم؛ لقول الصادق علیه السلام: «لا یأکل هو ولا أحد من عیاله من العقیقة. وقال: للقابلة ثلث العقیقة، فإن کانت القابلة اُمَّ الرجل أو فی عیاله فلیس لها منها شیء» (3)وتتأکّد الکراهة فی الاُمّ؛ لقوله علیه السلام فی هذا الحدیث: «یأکل العقیقة کلّ أحد إلّاالاُمّ» «وأن تکسر عظامها، بل تفصّل أعضاء» لقوله علیه السلام فی هذا الخبر: «ویجعل (4)أعضاء ثمّ یطبخها» .

«ویستحبّ أن یُدعی لها المؤمنون، وأقلّهم عشرة» قال الصادق علیه السلام: «یطعم منه عشرة من المسلمین، فإن زاد فهو أفضل» (5)وفی الخبر السابق: «لا یعطیها إلّالأهل الولایة» وأن یُطبخ طبخاً دون أن تفرَّق لحماً أو تُشوی علی النار؛ لما تقدّم من الأمر بطبخها.

والمعتبر مسمّاه «و» أقلّه أن «تُطبخ بالماء والملح» ولو اُضیف إلیهما غیرهما فلا بأس؛ لإطلاق الأمر الصادق به بل ربما کان أکمل، وما ذکره المصنّف للتنبیه علی أقلّ ما یتأدّی به الطبخ لا للحصر؛ إذ لم یرد نصّ بکون الطبخ بالماء

[شماره صفحه واقعی : 324]

ص: 999


1- الوسائل 15:143، الباب 38 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث الأوّل.
2- الوسائل 15:170، الباب 61 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث الأوّل.
3- الوسائل 15:156، الباب 47 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث الأوّل.
4- فی (ع) : بل تجعل.
5- الوسائل 15:150، الباب 44 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث 4.

والملح خاصّة، بل به مطلقاً.

[الرضاع]

«ومنها: الرضاع» .

«فیجب علی الاُمّ إرضاع اللباء» بکسر اللام، وهو أوّل اللبن فی النتاج، قاله الجوهری (1)وفی نهایة ابن الأثیر: هو أوّل ما یحلب عند الولادة (2)ولم أقف علی تحدید مقدار ما یجب منه، وربما قیّده بعض بثلاثة أیّام (3)وظاهر ما نقلناه عن أهل اللغة أ نّه حَلبة واحدة.

وإنّما وجب علیها ذلک؛ لأنّ الولد لا یعیش بدونه، ومع ذلک لا یجب علیها التبرّع به، بل «باُجرةٍ علی الأب إن لم یکن للولد مال» وإلّا ففی ماله جمعاً بین الحقّین (4)ولا منافاة بین وجوب الفعل واستحقاق عوضه، کبذل المال فی المخمصة للمحتاج. وبذلک یظهر ضعف ما قیل بعدم استحقاقها الاُجرة علیه؛ لوجوبه علیها (5)لما علم من عدم جواز أخذ الاُجرة علی العمل الواجب.

والفرق أنّ الممنوع من أخذ اُجرته هو نفس العمل، لا عین المال الذی یجب بذله، واللباء من قبیل الثانی، لا الأوّل. نعم، یجیء علی هذا: أ نّها لا تستحقّ اُجرة علی إیصاله إلی فمه؛ لأنّه عمل واجب.

وربما مُنع من کونه لا یعیش بدونه، فینقدح حینئذٍ عدم الوجوب، والعلّامة

[شماره صفحه واقعی : 325]

ص: 1000


1- الصحاح 1:70 (لبأ) .
2- النهایة 4:221، المادّة نفسها.
3- لم نعثر علیه.
4- هما حقّ الولد الواجب علی الاُمّ، وحقّ الاُمّ وهو الاُجرة. (هامش ر) .
5- القائل بعدم استحقاقها الاُجرة علیه المقداد فی التنقیح [ 3:267 ] مستدلّاً بوجوب تقدّم العمل، ومانعاً لکونه لا یعیش بدونه. (منه رحمه الله) .

قطع فی القواعد بکونه لا یعیش بدونه (1)وقیّده بعضهم بالغالب (2)وهو أولی.

[*وجدانی فخر]

«ویستحبّ» للاُمّ «أن ترضعه طول المدّة» المعتبرة فی الرضاع، وهی حولان کاملان لمن أراد أن یتمّ الرضاعة (3)فإن أراد الاقتصار علی أقلّ المجزی فأحد وعشرون شهراً، ولا یجوز نقصانه عنها (4)ویجوز الزیادة علی الحولین شهراً وشهرین خاصّة، لکن لا تستحقّ المرضعة علی الزائد اُجرة.

وإنّما کان إرضاع الاُمّ مستحبّاً؛ لأنّ لبنها أوفق بمزاجه؛ لتغذّیه به فی الرحم دماً.

«والاُجرة کما قلناه» من کونها فی مال الولد إن کان له مال، وإلّا فعلی الأب وإن علا-کما سیأتی-مع یساره، وإلّا فلا اُجرة لها، بل یجب علیها، کما یجب علیها الإنفاق علیه لو کان الأب معسراً.

«ولها إرضاعه» حیث یستأجرها الأب «بنفسها وبغیرها» إذا لم یشترط علیها إرضاعه بنفسها، کما فی کلّ أجیر مطلق «وهی أولی» بإرضاعه ولو بالاُجرة «إذا قنعت بما یقنع به الغیر» أو أنقص أو تبرّعت بطریق أولی فیهما «ولو طلبت زیادة» عن غیرها «جاز للأب انتزاعه» منها «وتسلیمه إلی الغیر» الذی یأخذ أنقص أو یتبرّع. ویفهم من قوله: «انتزاعه وتسلیمه» سقوط حضانتها أیضاً، وهو أحد القولین (5). ووجهه لزوم الحرج

[شماره صفحه واقعی : 326]

ص: 1001


1- القواعد 3:101.
2- لم نعثر علیه.
3- إشارة إلی الآیة 233 من سورة البقرة.
4- فی (ع) : عنه.
5- اختاره المحقّق فی الشرائع 2:346. والقول الآخر عدم السقوط، اختاره ابن إدریس فی السرائر 2:652، والعلّامة فی التحریر 4:11، الرقم 5287، وولده فی الإیضاح 3:263.

بالجمع بین کونه فی یدها وتولّی غیرها إرضاعه، ولظاهر روایة داود بن الحصین عن الصادق علیه السلام: «إن وجد الأب من یُرضعه بأربعة دراهم وقالت الاُمّ: لا اُرضعه إلّابخمسة دراهم، فإنّ له أن ینزعه منها» (1).

والأقوی بقاء حقّ الحضانة لها؛ لعدم تلازمهما، وحینئذٍ فتأتی المرضعة وترضعه عندها مع الإمکان، فإن تعذّر حمل الصبیّ إلی المرضعة وقت الإرضاع خاصّة، فإن تعذّر جمیع ذلک اتّجه سقوط حقّها من الحضانة؛ للحرج والضرر.

«وللمولی إجبار أمته علی الإرضاع لولدها وغیره» لأنّ منافعها مملوکة له، فله التصرّف فیها کیف شاء، بخلاف الزوجة حرّةً کانت أم مملوکة لغیره، معتادة لإرضاع أولادها أم غیر معتادة؛ لأنّه لا یستحقّ بالزوجیّة منافعها وإنّما استحقّ الاستمتاع.

[الحضانة]

«ومنها: الحضانة» .

بالفتح، وهی: ولایة علی الطفل والمجنون لفائدة تربیته وما یتعلّق بها من مصلحته: من حفظه وجعله فی سریره ورفعه، وکحله ودَهْنه، وتنظیفه وغسل خِرَقه وثیابه، ونحوه.

وهی بالاُنثی ألیق منها بالرجل «فالاُمّ أحقّ بالولد مدّةَ الرضاع وإن کان» الولد «ذکراً إذا کانت» الاُمّ «حرّة مسلمة» عاقلة «أو کانا» أی الأبوان معاً «رقیقین أو کافرین» فإنّه یسقط اعتبار الحرّیّة فی الأوّل والإسلام فی الثانی؛ لعدم الترجیح. ولو کانت الاُمّ خاصّة حرّة مسلمة فهی أحقّ بالولد مطلقاً من الأب الرقّ أو الکافر إلی أن یبلغ وإن تزوّجت.

[شماره صفحه واقعی : 327]

ص: 1002


1- الوسائل 15:191، الباب 81 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث الأوّل.

«فإذا فُصل» عن الرضاع «فالاُمّ أحقّ بالاُنثی إلی سبع» سنین. وقیل: إلی تسع (1)وقیل: ما لم تتزوّج الاُمّ (2)وقیل: إلی سبع فیهما (3)والأوّل مع شهرته جامع بین الأخبار المطلقة (4)«والأب أحقّ بالذکر» بعد فصاله «إلی البلوغ، و» أحقّ «بالاُنثی بعد السبع» والأقوی أنّ الخنثی المشکل هنا کالاُنثی استصحاباً لولایة الاُمّ الثابتة علیه ابتداءً إلی أن یثبت المزیل، ولا ثبوت له قبل السبع؛ لعدم العلم بالذکوریّة التی هی مناط زوال ولایتها عنه بعد الحولین، وأصالة عدم استحقاقه الولایة قبلها.

هذا کلّه إذا کان الأبوان موجودین، فإن مات أحدهما کان الآخر أحقّ بالولد مطلقاً من جمیع الأقارب إلی أن یبلغ

[*وجدانی فخر]

«و» کذلک «الاُمّ أحقّ من الوصیّ» أی وصیّ الأب «بالابن» وکذا بالبنت بعد السبع، کما هی أحقّ من الأقارب وإن تزوّجت.

«فإن فُقد الأبوان فالحضانة لأب الأب» لأنّه أب فی الجملة، فیکون أولی من غیره من الأقارب، ولأ نّه أولی بالمال فیکون أولی بالحضانة، وبهذا جزم فی القواعد، فقدّم الجدّ للأب علی غیره من الأقارب (5)ویشکل بأنّ ذلک لو کان

[شماره صفحه واقعی : 328]

ص: 1003


1- اختاره المفید فی المقنعة:531، والدیلمی فی المراسم:166.
2- وهو المنسوب إلی ابن الجنید والصدوق والشیخ فی الخلاف. اُنظر المقنع:360، والمختلف 7:306، والخلاف 5:131، المسألة 36 من کتاب النفقات، مع تفاوت بین ما قاله فی المقنع وهو فی مطلق الولد، وبین ما قاله الإسکافی والشیخ وهو فی البنت فقط.
3- نسبه فی التحریر 4:12-13 إلی الشیخ فی الخلاف والمبسوط، اُنظر الخلاف 5:131، المسألة 36 کتاب النفقات، والمبسوط 6:39.
4- اُنظر الوسائل 15:190، الباب 81 من أبواب أحکام الأولاد.
5- القواعد 3:102.

موجباً لتقدیمه لاقتضی تقدیم اُمّ الاُمّ علیه؛ لأنّها بمنزلة الاُمّ وهی مقدّمة علی الأب علی ما فُصّل، وولایة المال لا مدخل لها فی الحضانة، وإلّا لکان الأب أولی من الاُمّ وکذا الجدّ له، ولیس کذلک إجماعاً. والنصوص خالیة من غیر الأبوین من الأقارب، وإنّما استفید حکمهم من آیة اُولی الأرحام (1)وهی لا تدلّ علی تقدیمه علی غیره من درجته، وبهذا جزم فی المختلف (2)وهو أجود.

«فإن فقد» أبو الأب أو لم نرجّحه «فللأقارب، الأقرب» منهم إلی الولد «فالأقرب» علی المشهور؛ لآیة اُولی الأرحام، فالجدّة لاُمّ کانت أم لأب وإن علت أولی من العمّة والخالة، کما أ نّهما أولی من بنات العمومة والخؤولة، وکذلک الجدّة الدنیا والخالة والعمّة أولی من العلیا منهنّ وکذا ذکور کلّ مرتبة.

ثمّ إن اتّحد الأقربُ فالحضانة مختصّة به، وإن تعدّد اُقرع بینهم؛ لما فی اشتراکها من الإضرار بالولد.

ولو اجتمع ذکر واُنثی ففی تقدیم الاُنثی قول (3)مأخذه: تقدیم الاُمّ علی الأب وکونُ الاُنثی أوفق لتربیة الولد وأقوم بمصالحه، سیّما الصغیر والاُنثی. وإطلاق الدلیل المستفاد من الآیة یقتضی التسویة بینهما، کما یقتضی التسویة بین کثیر النصیب وقلیله ومن یمتّ بالأبوین وبالاُمّ خاصّة؛ لاشتراک الجمیع فی الإرث.

وقیل: إنّ الاُخت من الأبوین أو الأب أولی من الاُخت للاُمّ، وکذا اُمّ الأب أولی من اُمّ الاُمّ، والجدّة أولی من الأخوات (4)والعمّة أولی من الخالة، نظراً إلی

[شماره صفحه واقعی : 329]

ص: 1004


1- وهی الآیة 75 من سورة الأنفال.
2- اُنظر المختلف 7:314-315.
3- هو قول العلّامة فی التحریر [ 4:15 ] مع اعترافه بعدم النصّ. (منه رحمه الله) .
4- القول للعلّامة فی القواعد [ 3:102 ]، وفی التحریر [ 4:13-14 ] نسب القول إلی الشیخ [ اُنظر المبسوط 6:42 ] ساکتاً علی الحکایة؛ لتردّده فیه. (منه رحمه الله) .

زیادة القرب أو کثرة النصیب (1).

وفیه نظر بیّن؛ لأنّ المستند-وهو الآیة-مشترک، ومجرّد ما ذُکر لا یصلح دلیلاً.

وقیل: لا حضانة لغیر الأبوین اقتصاراً علی موضع النصّ (2).

وعموم الآیة یدفعه.

«ولو تزوّجت الاُمّ» بغیر الأب مع وجوده کاملاً (3)«سقطت حضانتها» للنصّ (4)والإجماع «فإن طُلّقت عادت الحضانة» علی المشهور؛ لزوال المانع منها، وهو تزویجها واشتغالها بحقوق الزوج التی هی أقوی من حقّ الحضانة.

وقیل: لا تعود؛ لخروجها عن الاستحقاق بالنکاح فیستصحب ویحتاج عوده إلیها إلی دلیل آخر، وهو مفقود (5)وله وجه وجیه. لکنّ الأشهر الأوّل، وإنّما تعود بمجرّد الطلاق إذا کان بائناً، وإلّا فبعد العدّة إن بقی لها شیء من المدّة. ولو لم یکن الأب موجوداً لم تسقط حضانتها بالتزویج مطلقاً (6)کما مرّ.

«وإذا بلغ الولد رشیداً سقطت الحضانة عنه» لأنّها ولایة، والبالغ الرشید لا ولایة علیه لأحد، سواء فی ذلک الذکر والاُنثی، البکر والثیّب. لکن یستحبّ له

[شماره صفحه واقعی : 330]

ص: 1005


1- لم نعثر علیه. نعم، قال العلّامة فی القواعد 3:102: وتتساوی العمّة والخالة علی إشکال.
2- القول لابن إدریس [ السرائر 2:654 ] ویظهر من المحقّق المیل إلیه؛ لأنّه تردّد فی الشرائع [ 2:346 ]. (منه رحمه الله) .
3- من حیث العقل والإسلام والحرّیّة.
4- الوسائل 15:191، الباب 81 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث 4.
5- قاله ابن إدریس فی السرائر 2:651.
6- کان التزویج دائمیّاً أو موقّتاً، والطفل مؤنّثاً أم مذکّراً، مدّة الحضانة أو بعدها.

أن لا یفارق اُمّه، خصوصاً الاُنثی إلی أن تتزوّج.

واعلم أ نّه لا شبهة فی کون الحضانة حقّاً لمن ذکر. ولکن هل تجب علیه مع ذلک، أم له إسقاط حقّه منها؟ الأصل یقتضی ذلک، وهو الذی صرّح به المصنّف فی قواعده، فقال: لو امتنعت الاُمّ من الحضانة صار الأب أولی به، قال: ولو امتنعا معاً فالظاهر إجبار الأب (1)ونُقل عن بعض الأصحاب وجوبها (2)وهو حسن حیث یستلزم ترکُها تضییعَ الولد، إلّاأنّ حضانته حینئذٍ تجب کفایة کغیره من المضطرّین، وفی اختصاص الوجوب بذی الحقّ نظر، ولیس فی الأخبار ما یدلّ علی غیر ثبوت أصل الاستحقاق.

[شماره صفحه واقعی : 331]

ص: 1006


1- القواعد والفوائد 1:396.
2- لم نعثر علیه.
[الثانی: فی النفقات]
اشارة

صوت

[*وجدانی فخر]

النظر الثانی فی النفقات

[اسبابها]
اشارة

«وأسبابُها» ثلاثة: «الزوجیّة، والقرابة» البعضیّة (1)«والملک» .

[1- الزوجیة]

«فالأوّل: تجب نفقة الزوجة بالعقد الدائم» دون المنقطع سواء فی ذلک الحرّة والأمة المسلمة والکافرة «بشرط التمکین الکامل» وهو أن تخلّی بینه وبین نفسها قولاً وفعلاً «فی کلّ زمان ومکان یسوغ فیه الاستمتاع» فلو بذلت فی زمان دون زمان أو مکان کذلک یصلحان للاستمتاع، فلا نفقة لها، وحیث کان مشروطاً بالتمکین.

«فلا نفقة للصغیرة» التی لم تبلغ سنّاً یجوز الاستمتاع بها بالجماع علی أشهر القولین (2)لفقد الشرط وهو التمکین (3)من الاستمتاع. وقال ابن إدریس: تجب النفقة علی الصغیرة؛ لعموم وجوبها علی الزوجة، فتخصیصه بالکبیرة الممکّنة یحتاج إلی دلیل (4)وسیأتی الکلام علی هذا الشرط.

ولو انعکس بأن کانت کبیرة ممکِّنة والزوجُ صغیراً وجبت النفقة؛ لوجود المقتضی وانتفاء المانع؛ لأنّ الصغر لا یصلح [ للمنع ] (5)کما فی نفقة الأقارب،

[شماره صفحه واقعی : 332]

ص: 1007


1- یعنی القرابة بالولادة.
2- اختاره الشیخ فی المبسوط 6:12، والخلاف 5:113، المسألة 4 من کتاب النفقات، والقاضی فی المهذّب 2:347، والمحقّق فی الشرائع 2:348، والعلّامة فی التحریر 4: 23، والقواعد 3:104، والإرشاد 2:36، وغیرهم.
3- فی (ع) : التمکّن.
4- السرائر 2:655.
5- لم یرد فی المخطوطات.

فإنّها تجب علی الصغیر والکبیر، خلافاً للشیخ رحمه الله (1)محتجّاً بأصالة البراءة. وهی مندفعة بما دلّ علی وجوب نفقة الزوجة الممکّنة أو مطلقاً (2).

ولو قیل: إنّ الوجوب من باب خطاب الشرع المختصّ بالمکلّفین، أمکن جوابه بکون التکلیف هنا متعلّقاً بالولیّ أن یؤدّی من مال الطفل، کما یکلَّف بأداء أعواض متلفاته التی لا خلاف فی ضمانها وقضاء دیونه وغراماته.

«ولا للناشزة (3)» الخارجة عن طاعة الزوج ولو بالخروج من بیته بلا إذن ومنع لمسٍ بلا عذر «ولا للساکتة بعد العقد ما» أی مدّة «لم تعرض التمکین علیه» بأن تقول: «سلّمت نفسی إلیک فی أیّ مکان شئت» ونحوه، وتعمل بمقتضی قولها حیث یطلب. ومقتضی ذلک أنّ التمکین الفعلی خاصّة غیر کافٍ، وأ نّه لا فرق فی ذلک بین الجاهلة بالحال والعالمة، ولا بین من طلب منها التمکین وطالبته بالتسلیم وغیره.

وهذا هو المشهور بین الأصحاب واستدلّوا علیه بأنّ الأصل براءة الذمّة من وجوب النفقة، خرج منه حالة التمکین بالإجماع (4)فیبقی الباقی علی الأصل.

وفیه نظر؛ لأنّ النصوص عامّة أو مطلقة فهی قاطعة للأصل إلی أن یوجد المخصّص والمقیّد. إلّاأنّ الخلاف غیر متحقّق، فالقول بما علیه الأصحاب

[شماره صفحه واقعی : 333]

ص: 1008


1- المبسوط 6:12-13، والخلاف 5:113-114، المسألة 5 من کتاب النفقات.
2- مثل الآیة 233 من سورة البقرة، والآیة 7 من سورة الطلاق وغیرهما، والأخبار المنقولة عن المعصومین علیهم السلام. اُنظر الوسائل 15:223، الباب الأوّل من أبواب النفقات.
3- فی (ق) : للناشز، وهکذا فی (ع) و (ف) من الشرح.
4- کما فی غایة المرام 3:181، والإیضاح 3:268.

متعیّن.

وتظهر الفائدة فیما ذُکر (1)وفیما إذا اختلفا فی التمکین وفی وجوب (2)النفقة الماضیة. فعلی المشهور القول قوله فی عدمهما، عملاً بالأصل فیهما، وعلی الاحتمال (3)قولها؛ لأنّ الأصل بقاء ما وجب. کما یُقدّم قولها لو اختلفا فی دفعها مع اتّفاقهما علی الوجوب.

«والواجب» علی الزوج «القیام بما تحتاج إلیه المرأة» التی تجب نفقتها «من طعام وإدام وکسوة وإسکان وإخدام وآلة الدَهن» والتنظیف من المشط والدُهن والصابون، دون الکحل والطیب والحمّام إلّامع الحاجة إلیه؛ لبرد ونحوه «تبعاً لعادة أمثالها من بلدها» المقیمة به (4)لأنّ اللّٰه تعالی قال: (وَ عٰاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ) (5)ومن العشرة به: الإنفاق علیها بما یلیق بها عادة «و» لا یتقدّر الإطعام بمدّ ولا بمدّین ولا غیرهما، بل «المرجع فی الإطعام إلی سدّ الخلّة» بفتح الخاء، وهی الحاجة.

[*وجدانی فخر]

«ویجب الخادم إذا کانت من أهله» فی بیت أبیها، دون أن ترتفع بالانتقال إلی بیت زوجها «أو کانت مریضة» أو زَمِنة تحتاج إلی الخادم، ویتخیّر بین إخدامها بحرّة أو أمة ولو باُجرة. ولو کان معها خادم تخیّر بین إبقائها وینفق علیها وبین إبدالها وإن کانت مألوفة لها؛ لأنّ حقّ التعیین له لا لها، حتّی لو أراد أن یخدمها بنفسه أجزأ. ولو خدمت نفسها لم یکن لها المطالبة بنفقة الخادم.

[شماره صفحه واقعی : 334]

ص: 1009


1- من حالة السکوت وعدم ظهور علامات التمکین.
2- فی (ر) زیادة: قضاء.
3- احتمال عدم کون التمکین شرطاً فی وجوب الإنفاق المشار إلیه آنفاً بقوله: وفیه نظر. . .
4- أثبتناه من (ش) وفی سائر النسخ: بها.
5- النساء:19.

«وجنس المأدوم والملبوس والمسکن یتبع عادة أمثالها» فی بلد السکنی لا فی بیت أهلها. ولو تعدّد القوت فی البلد اعتبر الغالب، فإن اختلف الغالب فیها أو قوتها من غیر غالب وجب اللائق به.

«ولها المنع من مشارکة غیر الزوج» فی المسکن بأن تنفرد ببیت صالح لها ولو فی دار، لا بدار؛ لما فی مشارکة غیره من الضرر.

«ویزید» کسوتها «فی الشتاء المحشوّة» بالقطن «للیقظة، واللحاف للنوم» إن اعتید ذلک فی البلد «ولو کان فی بلد یعتاد فیه الفرو للنساء وجب» علی الزوج بذله «ویرجع فی جنسه» من حریر أو کتّان أو قطن أو فی جنس الفرو من غنم وسنجاب وغیرهما «إلی عادة أمثالها» فی البلد، ویُعتبر فی مراتب الجنسِ المعتادِ حالُه فی یساره وغیره. وقیل: لا تجب الزیادة علی القطن؛ لأنّ غیره رعونة (1)وهو ضعیف؛ لاقتضاء المعاشرة بالمعروف ذلک. «وکذا لو احتیج إلی تعدّد اللحاف» لشدّة البرد أو لاختلاف الفصول فیه. ولکن هنا لا یجب إبقاء المستغنی عنه فی الوقت الآخر عندها «وتزاد المتجمّلة ثیاب التجمّل بحسب العادة» لأمثالها فی ذلک البلد.

«ولو دخل بها واستمرّت تأکل معه علی العادة فلیس لها مطالبته بمدّة مؤاکلته» لحصول الغرض وإطباق الناس علیه فی سائر الأعصار. ویحتمل جواز مطالبتها بالنفقة؛ لأنّه لم یؤدّ عین الواجب وتطوّع بغیره.

واعلم أنّ المعتبر من المسکن الإمتاع اتّفاقاً، ومن المؤونة التملیک فی صبیحة کلّ یوم لا أزید بشرط بقائها ممکِّنة إلی آخره، فلو نشزت فی أثنائه

[شماره صفحه واقعی : 335]

ص: 1010


1- لم نعثر علیه. ومعنی الرعونة: الحمق والاسترخاء.

استحقّت بالنسبة. وفی الکسوة قولان (1)أجودهما أ نّها إمتاع، فلیس لها بیعها ولا التصرّف فیها بغیر اللبس من أنواع التصرّفات، ولا لبسها زیادة علی المعتاد کیفیّة وکمّیّة، فإن فعلت فأبلتها قبل المدّة التی تُبلی فیها عادة لم یجب علیه إبدالها، وکذا لو أبقتها زیادة علی المدّة. وله إبدالها بغیرها مطلقاً وتحصیلها بالإعارة والاستئجار وغیرهما. ولو طلّقها أو ماتت أو مات أو نشزت استحقّ ما یَجِده منها مطلقاً. وما تحتاج إلیه من الفرش والآلات فی حکم الکسوة.

[ «الثانی: القرابة» ]

صوت

[*وجدانی فخر]

البعضیّة دون مطلق النسبة (2)«وتجب النفقة علی الأبوین فصاعداً» وهم: آباء الأب واُمّهاته وإن علوا، وآباء الاُمّ واُمّهاتها وإن علوا «والأولاد فنازلاً» ذکوراً کانوا أم إناثاً لابن المنفق أم لبنته.

«ویستحبّ» النفقة «علی باقی الأقارب» من الإخوة والأخوات وأولادهم والأعمام والأخوال ذکوراً وإناثاً وأولادهم «ویتأکّد» الاستحباب «فی الوارث منهم» فی أصحّ القولین (3).

[شماره صفحه واقعی : 336]

ص: 1011


1- ذهب إلی التملیک الشیخ فی المبسوط 6:5، والمحقّق کما نسبه إلیه فی المسالک 8:464، وانظر الشرائع 2:350، والعلّامة فی القواعد 2:107، وفخر المحقّقین فی الإیضاح 3:272. أمّا القول بالإمتاع فاختاره العلّامة فی الإرشاد 2:35، والتحریر 4:33، وقال بأولویّته الفاضل المقداد فی التنقیح الرائع 3:288.
2- فی (ع) و (ف) : النسبیّة.
3- اختاره المحقّق فی الشرائع 2:352، والمختصر:195، ویحیی بن سعید الحلّی فی الجامع للشرائع:490، والعلّامة فی القواعد 3:113، والإرشاد 2:37، والتحریر 4:40، وغیرهم.

وقیل: تجب النفقة علی الوارث (1)لقوله تعالی: (وَ عَلَی اَلْوٰارِثِ مِثْلُ ذٰلِکَ) (2)بعد قوله تعالی: (وَ عَلَی اَلْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَ کِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ) (3)وإذا وجب علی الوارث-والعلّة هی الإرث-ثبت من الطرفین؛ لتساویهما فیه. ولا فرق فی المنفق بین الذکر والاُنثی ولا بین الصغیر والکبیر، عملاً بالعموم (4).

«وإنّما یجب الإنفاق علی الفقیر العاجز عن التکسّب» فلو کان مالکاً مؤونة سنة أو قادراً علی تحصیلها بالکسب تدریجاً لم یجب الإنفاق علیه. ولا یشترط عدالته ولا إسلامه، بل یجب «وإن کان فاسقاً أو کافراً» للعموم (5)ویجب تقیید الکافر بکونه محقون الدم، فلو کان حربیّاً لم یجب؛ لجواز إتلافه، فترک الإنفاق لا یزید عنه.

وأمّا الحرّیّة فهی شرط؛ لأنّ المملوک نفقته علی مولاه. نعم، لو امتنع منها أو کان معسراً أمکن وجوبه علی القریب عملاً بالعموم (6)وقیل: لا یجب مطلقاً، بل یُلزم ببیعه أو الإنفاق علیه (7)کما سیأتی (8). وهو حسن.

«ویُشترط فی المنفق أن یَفضُل مالُه عن قوته وقوت زوجته» لیومه

[شماره صفحه واقعی : 337]

ص: 1012


1- وهو المنسوب فی الإیضاح 3:283 وغایة المرام 3:191 والتنقیح الرائع 3:283 وغیرها إلی الشیخ، ولکنّه فی المبسوط 6:35 نسب الوجوب إلی روایة وحملها علی الاستحباب، کما فی المسالک 8:484. نعم، احتمله فی الخلاف کما فی کشف اللثام 7:595، ولکنّه قوّی المشهور. اُنظر الخلاف 5:127-128، المسألة 31 من النفقات.
2- البقرة:233.
3- البقرة:233.
4- الوسائل 15:238، الباب 12 من أبواب النفقات، والآیة 7 من سورة الطلاق.
5- الوسائل 15:236-238، الباب 11 من أبواب النفقات.
6- الوسائل 15:236-238، الباب 11 من أبواب النفقات.
7- قاله العلّامة فی التحریر 4:45.
8- فی الصفحة 341.

الحاضر ولیلته لیصرف إلی مَن ذُکر، فإن لم یَفضُل شیء فلا شیء علیه؛ لأنّها (1)مواساة وهو لیس من أهلها.

«والواجب» منها «قدر الکفایة» للمنفَق علیه «من الإطعام والکسوة والمسکن» بحسب زمانه ومکانه.

«ولا یجب إعفاف واجب النفقة» أی تزویجه لیصیر ذا عفّة وإن کان أباً، ولا النفقة علی زوجته؛ للأصل. نعم، یستحبّ تزویج الأب، وعلیه یُحمل ما ورد من الأمر به (2)وکذا لا یجب إخدامه، ولا النفقة علی خادمه إلّامع الزَمانة المحوجة إلیه.

«وتُقضی نفقة الزوجة» لأنّها حقّ مالی وجب فی مقابلة الاستمتاع، فکانت کالعوض اللازم فی المعاوضة «لا نفقة الأقارب» لأنّها وجبت علی طریق المواساة وسدّ الخلّة لا التملیک، فلا تستقرّ فی الذمّة، وإنّما یأثم بترکها «ولو قدّرها الحاکم» لأنّ التقدیر لا یفید الاستقرار «نعم، لو أذِن» الحاکم للقریب «فی الاستدانة» لغیبته أو مدافعته بها «أو أمره» الحاکمُ (3)بالإنفاق «قُضی» لأنّها تصیر دیناً فی الذمّة بذلک.

«والأب مقدّم» علی الاُمّ وغیرها «فی الإنفاق» علی الولد مع وجوده ویساره «ومع عدمه أو فقره فعلی أب الأب فصاعداً» (4)یُقدّم الأقرب

[شماره صفحه واقعی : 338]

ص: 1013


1- أی النفقة.
2- الظاهر منه هو الأمر بالمصاحبة بالمعروف کما فی الآیة 15 من سورة لقمان. راجع الجواهر 31:377.
3- مسألة أمر الحاکم له لم یذکرها الأصحاب، فإنّهم اقتصروا علی أمره بالاستدانة منه. (منه رحمه الله) .
4- وبقی حکم أب اُمّ الأب وإن علا وکذا حکم أب اُمّ الجدّ. (منه رحمه الله) .

منهم فالأقرب «فإن عدمت الآباء» أو کانوا معسرین «فعلی الاُمّ» مع وجودها ویسارها «ثمّ علی أبویها بالسویّة» لا علی جهة الإرث، واُمّ الأب بحکم اُمّ الاُمّ وأبیها، وکذا اُمّ الجدّ للأب مع أبوی الجدّ والجدّة للاُمّ، وهکذا.

«والأقرب» إلی المنفَق علیه «فی کلّ مرتبة» من المراتب «مقدّم علی الأبعد» وإنّما ینتقل إلی الأبعد مع عدمه أو فقره، فالولد مقدّم فی الإنفاق علی أبیه واُمّه وإن علوا علی ابنه، وهکذا. ومتی تعدّد من یجب علیه الإنفاق تساووا فیه وإن اختلفوا فی الذکوریّة والاُنوثیّة. وکذا یتساوی الغنیّ فعلاً وقوّة علی الأقوی فیهما.

[*وجدانی فخر]

«وأمّا» ترتیب «المنفق علیهم: فالأبوان والأولاد سواء» لأنّ نسبتهم إلی المنفِق واحدة بحسب الدرجة، وإنّما اختلفت بکونها فی أحدهما علیا وفی الآخر دنیا، فلو کان له أب وابن أو أبوان وأولاد معهما أو مع أحدهما وجب قسمة المیسور علی الجمیع بالسویّة ذکوراً کانوا أم إناثاً أم ذکوراً وإناثاً.

ثمّ إن کفاهم أو نفع کلّ واحد نصیبُه نفعاً معتدّاً به اقتسموه، وإن لم ینتفع به أحدُهم؛ لقلّته وکثرتهم، فالأجود القرعة؛ لاستحالة الترجیح بغیر مرجّحٍ، والتشریک ینافی الغرض. ولو کان نصیب بعضهم یکفیه؛ لصغره ونحوه ونصیب الباقین لا ینفعهم منقسماً، اعتبرت القرعة فی من عدا المنتفع.

«وهم» یعنی الآباء والأولاد «أولی من آبائهم وأولادهم» لزیادة القرب «و» هکذا «کلّ طبقة أولی من التی بعدها» ویتساوی الأعلی والأدنی مع تساوی الدرجة کالأجداد وأولاد الأولاد، وهکذا.

کلّ ذلک «مع القصور» أمّا مع سعة ماله للإنفاق علی الجمیع فیجب التعمیم.

«ولو کان للعاجز أب وابن قادران فعلیهما» نفقتُه «بالسویّة» لتساویها فی المرتبة بالنسبة إلیه، والبنت کالابن. أمّا الاُمّ ففی مساواتها للأب فی مشارکة

[شماره صفحه واقعی : 339]

ص: 1014

الولد أو تقدیمه علیها وجهان، مأخذهما: اتّحادُ الرتبة، وکون الولد مقدّماً علی الجدّ المقدّم علیها، فیکون أولی بالتقدیم.

فإن اجتمعوا فعلی الأب والولدین (1)خاصّة بالسویّة؛ لما تقدّم من أنّ الأب مقدّم علی الاُمّ، وأمّا الأولاد فعلی أصل الوجوب من غیر ترجیح، مع احتمال تقدیم الذکور نظراً إلی الخطاب فی الأمر بها بصیغة المذکّر (2).

«ویجبرُ الحاکمُ الممتنعَ عن الإنفاق» مع وجوبه علیه «وإن کان له مال» یجب صرفه فی الدین «باعه الحاکم» إن شاء «وأنفق منه» . وفی کیفیّة بیعه وجهان: أحدهما أن یبیع کلّ یوم جزءاً بقدر الحاجة. والثانی: [ أن ] (3)لا یفعل ذلک؛ لأنّه یشقّ، ولکن یقترض علیه إلی أن یجتمع ما یسهل بیع العقار له. والأقوی جواز الأمرین. ولو تعذّرا فلم یوجد راغب فی شراء الجزء الیسیر ولا مُقرض ولا بیت مال یقترض منه جاز بیع أقلّ ما یمکن بیعه وإن زاد عن قدر نفقة الیوم؛ لتوقّف الواجب علیه.

[3- الملک]

«الثالث الملک: وتجب النفقة علی الرقیق (4)» ذکراً أو اُنثی [ وإن کان أعمی وزَمِناً ] (5)«والبهیمة (6)» بالعلف والسقی-حیث تفتقر إلیهما-والمکان

[شماره صفحه واقعی : 340]

ص: 1015


1- یعنی الذکر والاُنثی.
2- فی الآیة 7 من سورة الطلاق.
3- لم یرد فی المخطوطات.
4- فی (ق) و (س) : بملک الرقیق.
5- لم یرد فی المخطوطات.
6- فی (س) : البهائم.

من مُراح (1)واصطبل یلیق بحالها وإن کانت غیر منتفع بها أو مشرفةً علی التلف-ومنها دود القزّ-فیأثم بالتقصیر فی إیصاله قدر کفایته ووضعه فی مکان یقصر عن صلاحیّته له بحسب الزمان. ومثله ما تحتاج إلیه البهیمة مطلقاً من الآلات حیثُ یستعملها، أو الجلّ لدفع البرد وغیره حیث یحتاج إلیه.

[*وجدانی فخر]

«ولو کان للرقیق کسب جاز للمولی أن یَکله إلیه فإن کفاه» الکسبُ بجمیع ما یحتاج إلیه من النفقة اقتصر علیه «وإلّا» یکفه «أتمّ له» قدرَ کفایته وجوباً «ویُرجع فی جنس ذلک إلی عادة ممالیک أمثال السیّد من» أهل «بلده» بحسب شرفه وضعته وإعساره ویساره. ولا یکفی ساتر العورة فی اللباس ببلادنا وإن اکتفی به فی بلاد الرقیق. ولا فرق بین کون نفقة السیّد علی نفسه دونَ الغالب فی نفقة الرقیق عادةً-تقتیراً أو (2)بخلاً أو ریاضة-وفوقَه، فلیس له الاقتصار به علی نفسه فی الأوّل (3)ولا عبرة فی الکمّیّة بالغالب بل تجب الکفایة لو کان الغالبُ أقلّ منها، کما لا یجب الزائد لو کان فوقها وإنّما تعتبر فیه الکیفیّة.

«ویُجبر» السیّد «علی الإنفاق أو البیع» مع إمکانهما، وإلّا اُجبر علی الممکن منهما خاصّة. وفی حکم البیع: الإجارة مع شرط النفقة علی المستأجر والعتق، فإن لم یفعل باعه الحاکم أو آجره. وهل یبیعه شیئاً فشیئاً أو یستدین علیه إلی أن یجتمع شیء فیبیع ما یفی به؟ الوجهان.

«ولا فرق» فی الرقیق «بین القِنّ» وأصله: الذی مُلک هو وأبواه،

[شماره صفحه واقعی : 341]

ص: 1016


1- مأوی الإبل والبقر والغنم.
2- فی (ع) و (ف) : و.
3- أی ما دون الغالب.

والمراد هنا: المملوک الخالص غیر المتشبّث بالحرّیّة بتدبیر ولا کتابة ولا استیلاد «والمدبَّر، واُمِّ الولد» لاشتراک الجمیع فی المملوکیّة وإن تشبّث الأخیران بالحرّیّة. وأمّا المکاتب فنفقته فی کسبه وإن کان مشروطاً أو لم یؤدِّ شیئاً.

«وکذا یجبر علی الإنفاق علی البهیمة المملوکة، إلّاأن تجتزی بالرعی» وترد الماء بنفسها، فیجتزی به ویسقطان عنه ما دام ذلک ممکناً «فإن امتنع اُجبر علی الإنفاق» علیها «أو البیع أو الذبح إن کانت» البهیمة «مقصودة بالذبح» وإلّا اُجبر علی البیع أو الإنفاق صوناً لها عن التلف. فإن لم یفعل ناب الحاکم عنه فی ذلک علی ما یراه وتقتضیه الحال، وإنّما یتخیّر مع إمکان الأفراد (1)وإلّا تعیّن الممکن منها «وإن کان لها ولد وفّر علیه من لبنها ما یکفیه» وجوباً وحلب ما یفضل عنه خاصّة «إلّاأن یقوم بکفایته» من غیر اللبن حیث یکتفی به.

وبقی من المملوک ما لا روح فیه کالزرع والشجر ممّا یتلف بترک العمل، وقد اختُلف فی وجوب عمله، ففی التحریر: قرّب الوجوب من حیث إنّه تضییع للمال فلا یُقَرّ علیه (2)وفی القواعد: قطع بعدمه؛ لأنّه تنمیة للمال فلا تجب کما لا یجب تملّکه (3)ویشکل بأنّ ترک التملّک لا یقتضی الإضاعة، بخلاف التنمیة التی یوجب ترکها فواته رأساً. أمّا عمارة العقار فلا تجب، لکن یُکره ترکه إذا أدّی إلی الخراب.

***

[شماره صفحه واقعی : 342]

ص: 1017


1- من البیع والإنفاق والذبح.
2- التحریر 4:46، الرقم 5373.
3- القواعد 3:118.

عقاید

بدایة المعارف الالهیة المجلد 2

اشارة

ص: 1

اشارة

[شماره صفحه واقعی : 1]

ص: 1018

[شماره صفحه واقعی : 2]

ص: 1019

الفصل الثالث : الإمامة

اشارة

1- عقیدتنا فی الإمامة

2- عقیدتنا فی عصمة الإمام علیه السلام

3- عقیدتنا فی صفات الإمام وعلمه علیه السلام

4- عقیدتنا فی طاعة الأئمة علیهم السلام

5- عقیدتنا فی حب آل البیت علیهم السلام

6- عقیدتنا فی الأئمة علیهم السلام

7- عقیدتنا فی أنّ الامامة بالنصّ

8- عقیدتنا فی عدد الأئمة علیهم السلام

9- عقیدتنا فی المهدی علیه السلام

10- عقیدتنا فی الرجعة

11- عقیدتنا فی التقیّة

[شماره صفحه واقعی : 3]

ص: 1020

[شماره صفحه واقعی : 4]

ص: 1021

بسم الله الرّحمن الرّحیم

1- عقیدتنا فی الإمامة
اشارة

[متن عقائدالإمامیة:]

نعتقد أنّ الإمامة أصل من أصول الدین لا یتم الإیمان إلّا بالاعتقاد بها ، ولا یجوز فیها تقلید الآباء والأهل والمربین مهما عظموا وکبروا ، بل یجب النظر فیها کما یجب النظر فی التوحید والنبوة.

وعلی الأقل أنّ الاعتقاد بفراغ ذمة المکلّف من التکالیف الشرعیّة المفروضة علیه یتوقف علی الاعتقاد بها إیجابا أو سلبا فإذا لم تکن أصلا من الأصول لا یجوز فیها التقلید لکونها أصلا ، فإنّه یجب الاعتقاد بها من هذه الجهة أی من جهة أنّ فراغ ذمة المکلّف من التکالیف المفروضة علیه قطعا من الله تعالی واجب عقلا ، ولیست کلّها معلومة من طریقة قطعیّة ، فلا بد من الرجوع فیها إلی من نقطع بفراغ الذمة باتباعه إمّا الإمام علی طریقة الإمامیة أو غیره علی طریقة غیرهم.

کما نعتقد أنّها کالنبوة لطف من الله تعالی فلا بدّ أن یکون فی کلّ عصر إمام هاد یخلف النبیّ فی وظائفه من هدایة البشر وإرشادهم إلی ما فیه الصلاح والسعادة فی النشأتین ، وله ما للنبیّ من الولایة العامّة علی الناس لتدبیر شئونهم ومصالحهم وإقامة العدل بینهم ورفع الظلم

[شماره صفحه واقعی : 5]

ص: 1022

والعدوان من بینهم.

وعلی هذا فالإمامة استمرار للنبوّة والدلیل الذی یوجب إرسال الرسل وبعث الأنبیاء هو نفسه یوجب أیضا نصب الإمام بعد الرسول.

فلذلک نقول : إنّ الإمامة لا تکون إلّا بالنصّ من الله تعالی علی لسان النبیّ أو لسان الإمام الذی قبله ، ولیست هی بالاختیار والانتخاب من الناس ، فلیس لهم إذا شاءوا أن ینصبوا أحدا نصبوه وإذا شاءوا أن یعیّنوا إماما لهم عینوه ، ومتی شاءوا أن یترکوا تعیینه ترکوه ؛ لیصح لهم البقاء بلا إمام ، بل من مات ولم یعرف إمام زمانه مات میتة جاهلیة علی ما ثبت ذلک عن الرسول الأعظم بالحدیث المستفیض.

وعلیه لا یجوز أن یخلو عصر من العصور من إمام مفروض الطاعة منصوب من الله تعالی سواء أبی البشر أم لم یأبوا ، وسواء ناصروه أم لم یناصروه ، أطاعوه أم لم یطیعوه ، وسواء کان حاضرا أم غائبا عن أعین الناس ، إذ کما یصحّ أن یغیب النبیّ کغیبته فی الغار والشعب ، صحّ أن یغیب الإمام ، ولا فرق فی حکم العقل بین طول الغیبة وقصرها.

قال الله تعالی : (وَلِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ) الرعد : 8 وقال : (وَإِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلا فِیها نَذِیرٌ) فاطر : 22 [1]

[شرح:]

[1] یقع الکلام فی مقامات :

المقام الأوّل : فی معنی الإمامة لغة

وهی بحسبها تقدّم شخص علی الناس بنحو یتبعونه ویقتدون به ، فالإمام هو المقتدی به والمتقدّم علی الناس. قال فی المفردات : والإمام المؤتم به إنسانا کان یقتدی بقوله أو فعله أو کتابا أو غیر

[شماره صفحه واقعی : 6]

ص: 1023

ذلک ، محقا کان أو مبطلا ، وجمعه أئمة ، انتهی موضع الحاجة منه. وعن الصحاح : الإمام الذی یقتدی به وجمعه أئمة ، ویشهد له الاستعمال القرآنی کقوله عزوجل : (وَجَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا) (1) وقوله تبارک وتعالی : (وَجَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ) (2) إذ الظاهر أنّه لیس مستعملا فی هذه الموارد إلّا فی معناه اللغوی. ثم إنّ الإمام إن کان إماما فی جهة خاصة یقیّد بها ، ویقال : إنّه إمام الجماعة أو إمام الجمعة أو إمام العسکر ونحوها وإلّا اطلق وعلم أنّه إمام فی جمیع الجهات ، کقوله تعالی فی حقّ إبراهیم الخلیل - علیه السلام - : (إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً) (3).

ومما ذکر یظهر أیضا أنّ الإمام لغة أعمّ من الإمام الأصل وغیره ، کما أنّه أعمّ من الإمام الحقّ وغیره ، وإن کان فی بعض المقامات ظاهرا فی الإمام الأصل فلا تغفل.

ثم إنّ النسبة بین الإمام بالمعنی المذکور والنبیّ - سواء کان بمعنی المخبر عن الله تعالی بالإنذار والتبشیر کما هو الظاهر أو بمعنی تحمّل النبأ من جانب الله کما یظهر عن بعض - هی العموم من وجه فیمکن اجتماعهما فی شخص واحد کما قد یجتمع عنوان الإمام مع عنوان خلیفة الرسول أو وصیّ الرسول.

المقام الثانی : فی معنی الإمامة اصطلاحا

ولا یذهب علیک أن جمهور العامّة فسّروها بما اعتقدوه فی الإمامة من الخلافة الظاهریّة والإمارة ، وقالوا : إنّ الإمامة عند الأشاعرة هی خلافة الرسول فی إقامة الدین وحفظ حوزة الملّة بحیث یجب اتباعه علی کافة الامة (4) ومن المعلوم أن مرادهم منها هی الخلافة

[شماره صفحه واقعی : 7]

ص: 1024


1- الأنبیاء : 73.
2- القصص : 41.
3- البقرة : 124.
4- دلائل الصدق : ج 2 ص 4 نقلا عن الفضل بن روزبهان الأشعری المعروف.

الظاهریّة الّتی هی إقامة غیر النبیّ مکانه فی إقامة العدل ، وحفظ المجتمع الإسلامی ، ولو لم ینصبه النبی - صلی الله علیه وآله - للخلافة بإذنه تعالی ، ولذا حکی عن شرح المقاصد أنّه قال : إن قیل الخلافة عن النبی - صلی الله علیه وآله - إنما تکون فیما استخلفه النبیّ - صلی الله علیه وآله - ، فلا یصدق التعریف علی إمامة البیعة ونحوها ، فضلا عن رئاسة النائب العام للإمام.

قلنا : لو سلم فالاستخلاف أعم من أن یکون بواسطة أو بدونها (1) ، ولذا لم یشترطوا فیها العصمة ، بل لم یشترط بعضهم العدالة ، کما قال شارح المقاصد علی المحکی : إنّ من أسباب انعقاد الخلافة القهر والغلبة ، فمن تصدی لها بالقهر والغلبة من دون بیعة الامة معه فالأظهر انعقاد الخلافة له ، وإن کان فاسقا (2) ، ونسب ذلک أیضا إلی الحشویة وبعض المعتزلة (3) ، کما لم یشترطوا فیها العلم الإلهی ، بل اکتفوا فیها بالاجتهاد ولو کان اجتهادا ناقصا قال الفضل بن روزبهان : ومستحقها أن یکون مجتهدا فی الاصول والفروع لیقوم بأمر الدین (4) وهذا مع ذهابهم إلی عدم وجوب کون الإمام أفضل الامة (5) ، بل جواز اشتباهه فی الأحکام کما یشهد لذلک ما ورد عن عمر بن الخطاب أنّه قال مکررا : لو لا علیّ لهلک عمر.

وکیف کان فمعنی الإمامة عند العامة هی الخلافة الظاهریّة مع أنّها لو کانت واجدة لشرائطها لکانت شأنا من شئون الإمامة عند الشیعة ، فإنّ الإمامة عند الشیعة هی الخلافة الکلیّة الإلهیّة التی من آثارها ولایتهم التشریعیة الّتی منها الإمارة والخلافة الظاهریّة ؛ لأنّ ارتقاء الإمام إلی المقامات الإلهیة

[شماره صفحه واقعی : 8]

ص: 1025


1- گوهر مراد : ص 329.
2- گوهر مراد : ص 329.
3- اللوامع الإلهیة : ص 258 - 259.
4- دلائل الصدق : ج 2 ص 4 نقلا عن الفضل.
5- سرمایه ایمان : ص 116 الطبع الجدید.

المعنویّة یوجب أن یکون زعیما سیاسیّا لإدارة المجتمع الإسلامی أیضا ، فالإمام هو الإنسان الکامل الإلهی العالم بجمیع ما یحتاج إلیه الناس فی تعیین مصالحهم ومضارّهم ، الأمین علی أحکام الله تعالی وأسراره ، المعصوم من الذنوب والخطایا ، المرتبط بالمبدإ الأعلی ، الصراط المستقیم ، الحجّة علی عباده ، المفترض طاعته ، اللائق لاقتداء العام به والتبعیّة له ، الحافظ لدین الله ، المرجع العلمی لحلّ المعضلات والاختلافات وتفسیر المجملات ، الزعیم السیاسی والاجتماعی ، الهادی للنفوس إلی درجاتها اللائقة بهم من الکمالات المعنویّة ، الوسیط فی نیل الفیض من المبدأ الأعلی إلی الخلق ، وغیر ذلک من شئون الإمامة التی تدلّ علیها البراهین العقلیّة والأدلّة السمعیّة وستأتی الإشارة إلی بعضها إن شاء الله تعالی.

وینقدح من ذلک أن ما ذکره جماعة من علماء الإمامیة تبعا لعلماء العامّة فی تعریف الإمامة من أنّها رئاسة عامّة فی امور الدین والدنیا لیس تعریفا جامعا للإمامة وإنّما هو إن تمّ شأن من شئون الإمامة ولعل علماءنا ذکروه فی قبال العامّة من باب المماشاة ، وإلّا فمن المعلوم أنّ هذا التعریف لیس إلّا تعریفا لبعض الشئون التشریعیّة للإمام ، وهو الزعامة السیاسیّة والاجتماعیّة ولا یشمل سائر المقامات المعنویّة الثابتة للإمام کما أشرنا إلیه فی تعریف الإمام ، والعجب من المحقق اللاهیجی - قدس سره - حیث ذهب إلی تطبیق التعریف المذکور علی الإمامة عند الشیعة مستدلا بأنّ الرئاسة فی امور الدین لا یتحقق إلّا بمعرفة الامور الدینیّة (1) ، مع أنّ المعرفة بالامور الدینیّة أعمّ من العلم الإلهی ، ویصدق مع الاجتهاد فی الامور الدینیّة إن لم نقل بکفایة التقلید فی جلّها هذا ، مضافا إلی خلوّه عن اعتبار العصمة.

[شماره صفحه واقعی : 9]

ص: 1026


1- راجع گوهر مراد : ص 329.

وکیف کان فالأمر سهل بعد ما عرفت من ماهیّة الإمامة عند الشیعة ، فالاختلاف بیننا وبین العامّة اختلاف جوهریّ لا فی بعض الشرائط ؛ ولذلک قال الاستاذ الشهید المطهری - قدس سرّه - : لزم علینا أن لا نخالط مسألة الإمامة مع مسألة الحکومة ونقول : إنّ العامّة ما ذا تقول؟ ونحن ما ذا نقول؟ بل مسألة الإمامة مسألة اخری ، ومفهوم نظیر مفهوم النبوّة بما لها من درجاتها العالیة ، وعلیه فنحن معاشر الشیعة نقول بالإمامة ، والعامّة لا تقول بها أصلا ، لا أنهم قائلون بها ، ولکن اشترطوا فیها شرائط اخری (1).

ثم لا یخفی علیک أنّ الإمامة بالمعنی المختار والنبوّة قد یجتمعان کما فی إبراهیم الخلیل - علیه السلام - کما نص علیه فی قوله بعد مضی مدة من الزمن لنبوته : (إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً) (2) بل فی عدة اخری من الأنبیاء کما یشهد له قوله تعالی : (وَجَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا) (3) ولا سیّما نبینا محمّد - صلی الله علیه وآله - وقد یفترقان إذ بعض الأنبیاء کانوا یأخذون الوحی ویبلغونه إلی الناس وأطاع عنهم من أطاع فیما بلغ إلیهم ، ولکن مع ذلک لم یکونوا نائلین مقام الإمامة ، واقتداء الخلق بهم وقیادة الناس ، وسوقهم نحو السعادة والکمال ، کما أنّ أئمتنا - علیهم السلام - کانوا نائلین مقام الإمامة ، ولکن لم یکونوا أنبیاء فالنسبة بین الإمامة والنبوة عموم من وجه (4). ثم إنّ المقصود من البحث فی الإمامة حیث کان هو الإمام الذی یکون خلیفة عن النبیّ قیّدت الإمامة فی التعاریف بالنیابة عن النبیّ - صلی الله علیه وآله - کما یظهر من تعاریف القوم ، بل أصحابنا ومنهم العلّامة - قدس سره - حیث عرّفوها بأنّها رئاسة عامّة فی امور الدنیا والدین لشخص من الأشخاص نیابة عن

[شماره صفحه واقعی : 10]

ص: 1027


1- امامت ورهبری : ص 163.
2- البقرة : 124.
3- الأنبیاء : 73.
4- راجع : امامت ورهبری : 28 ، شیعه در اسلام : ص 252.

النبیّ ، وعلیه فیصدق علی کل واحد من أئمتنا عنوان الإمام وعنوان خلیفة الرسول أو وصیّ الرسول ، کما یصدق علیه عنوان خلیفة الله أیضا ولا مانع من اجتماع هذه العناوین فیه کما لا یخفی.

المقام الثالث : فی شئون الإمامة و منزلتها

ولا یخفی علیک أنّ الإمام حیث کان خلیفة الله فی أرضه فلیکن مظهر أسمائه وصفاته ، کما أنه یتّصف بصفات النبیّ أیضا ؛ لکونه خلیفة له فإن کان النبیّ معصوما فهو أیضا معصوم ، وإن کان النبیّ عالما بالکتاب والأحکام والآداب فهو أیضا عالم بهما ، وإن کان النبیّ عالما بالحکمة فهو أیضا عالم بها وإن کان النبیّ عالما بما کان وما یکون فهو أیضا عالم به ، وهکذا فالإمام یقوم مقام النبیّ فی جمیع صفاته عدا کونه نبیا.

وبالجملة فالأئمة هم ولاة أمر الله ، وخزنة علم الله ، وعیبة وحی الله ، وهداة من بعد النبیّ ، وتراجمة وحی الله ، والحجج البالغة علی الخلق ، وخلفاء الله فی أرضه ، وأبواب الله عزوجل التی یؤتی منها ، و... فهذه منزلة عظیمة لا ینالها الناس بعقولهم أو بآرائهم.

ثم إنّ أحسن روایة فی تبیین هذه المنزلة هو ما نصّ علیه مولانا علی بن موسی الرضا - علیهما السلام - حیث قال : ...

إنّ الإمامة أجلّ قدرا ، وأعظم شأنا ، وأعلا مکانا ، وأمنع جانبا ، وأبعد غورا من أن یبلغها الناس بعقولهم أو یناولها بآرائهم أو یقیموا إماما باختیارهم أنّ الإمامة خصّ الله عزوجل بها إبراهیم الخلیل - علیه السلام - بعد النبوّة والخلّة مرتبة ثالثة وفضیلة شرفه بها وأشاد (1) بها ذکره فقال : (إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً) فقال الخلیل - علیه السلام - سرورا بها : (وَمِنْ ذُرِّیَّتِی) قال الله تبارک

[شماره صفحه واقعی : 11]

ص: 1028


1- أی رفع بهذه ذکره

وتعالی : (لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ) فأبطلت هذه الآیة إمامة کلّ ظالم إلی یوم القیامة ، وصارت فی الصفوة ثم أکرمه الله تعالی بأن جعلها فی ذریته أهل الصفوة والطهارة ، فقال : (وَوَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَیَعْقُوبَ نافِلَةً وَکُلًّا جَعَلْنا صالِحِینَ وَجَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَأَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ وَإِقامَ الصَّلاةِ وَإِیتاءَ الزَّکاةِ وَکانُوا لَنا عابِدِینَ) (1) فلم تزل فی ذریته یرثها بعض عن بعض قرنا فقرنا حتی ورثها الله تعالی النبیّ - صلی الله علیه وآله - فقال جلّ وتعالی : (إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَهذَا النَّبِیُّ وَالَّذِینَ آمَنُوا وَاللهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ) (2) فکانت له خاصة فقلّدها - صلی الله علیه وآله - علیا - علیه السلام - بأمر الله تعالی علی رسم ما فرض الله ، فصارت فی ذریته الأصفیاء الّذین آتاهم الله العلم والإیمان بقوله تعالی : (وَقالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَالْإِیمانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِی کِتابِ اللهِ إِلی یَوْمِ الْبَعْثِ) (3) فهی فی ولد علیّ - علیه السلام - خاصة إلی یوم القیامة ، إذ لا نبیّ بعد محمّد - صلی الله علیه وآله - فمن أین یختار هؤلاء الجهال؟!

إنّ الإمامة هی منزلة الأنبیاء ، وارث الأوصیاء ، إنّ الإمامة خلافة الله ، وخلافة الرسول ، ومقام أمیر المؤمنین - علیه السلام - ومیراث الحسن والحسین - علیهما السلام - إنّ الإمامة زمام الدین ، ونظام المسلمین ، وصلاح الدنیا ، وعزّ المؤمنین ، إن الإمامة اس الإسلام النامی ، وفرعه السامی (4) ، بالإمام تمام الصلاة والزکاة والصیام والحج والجهاد ، وتوفیر الفیء والصدقات ، وإمضاء الحدود والأحکام ، ومنع الثغور والأطراف ، الإمام یحلّ حلال الله ویحرّم حرام الله ، ویقیم حدود الله ، ویذب عن دین الله ، ویدعو إلی سبیل ربّه بالحکمة

[شماره صفحه واقعی : 12]

ص: 1029


1- الأنبیاء : 72.
2- آل عمران : 68.
3- الروم : 56.
4- أی العالی.

والموعظة الحسنة ، والحجة البالغة ، الإمام کالشمس الطالعة المجلّلة (1) بنورها للعالم وهی فی الافق بحیث لا تنالها الأیدی والأبصار ، الإمام البدر المنیر ، والسراج الزاهر (2) ، والنور الساطع ، والنجم الهادی فی غیاهب الدجی (3) ، وأجواز (4) البلدان والقفار ، ولجج (5) البحار ، الإمام الماء العذب علی الظمأ ، والدالّ علی الهدی ، والمنجی من الردی ، الإمام النار علی الیفاع (6) ، الحار لمن اصطلی به ، والدلیل فی المهالک ، من فارقه فهالک ، الإمام السحاب الماطر ، والغیث الهاطل (7) ، والشمس المضیئة ، والسماء الظلیلة ، والأرض البسیطة ، والعین الغزیرة (8) ، والغدیر والروضة ، الإمام الأنیس الرفیق ، والوالد الشفیق (9) ، والأخ الشقیق (10) ، والام البرة بالولد الصغیر ، ومفزع العباد فی الداهیة الناد (11) ، الإمام أمین الله فی خلقه ، وحجته علی عباده ، وخلیفته فی بلاده ، والداعی إلی الله ، والذاب عن حرم الله ، الإمام المطهّر من الذنوب ، والمبرّأ عن العیوب ، المخصوص بالعلم ، الموسوم بالحلم ، نظام الدین ، وعزّ

[شماره صفحه واقعی : 13]

ص: 1030


1- بکسر اللام أی المحیطة.
2- أی المضیء.
3- الغیاهب : جمع الغیهب وهو الظلمة الشدیدة والدجی جمع الدجیة وهی الظلمة ، وعلیه فالإضافة بیانیة وقد یعبر بالدجیة عن اللیل ، وعلیه فلیست الإضافة بیانیّة.
4- الأجواز : جمع الجوز وهو وسط کلّ شیء.
5- اللجج : جمع اللجة وهی معظم الماء.
6- أی ما أرتفع من الأرض مثل الجبل.
7- أی المتتابع.
8- أی کثیرة الماء.
9- الذی لا یرید بک إلّا خیرا.
10- الأخ من الأب والام.
11- الداهیة : الأمر العظیم أو المصیبة والنآد کسحاب الداهیة ، وإنما وصفت الداهیة به للمبالغة فی عظمتها وشدتها.

المسلمین ، وغیظ المنافقین ، وبوار الکافرین ، الإمام واحد دهره لا یدانیه أحد ، ولا یعادله عالم ، ولا یوجد منه بدل ، ولا له مثل ولا نظیر ، مخصوص بالفضل کلّه من غیر طلب منه ولا اکتساب ، بل اختصاص من المفضل الوهّاب فمن ذا الّذی یبلغ معرفة الإمام أو یمکنه اختیاره هیهات هیهات ، ضلت العقول وتاهت الحلوم (1) ، وحارت الألباب ، وخسئت العیون ، وتصاغرت العظماء ، وتحیّرت الحکماء ، وتقاصرت الحلماء ، وحصرت الخطباء ، وجهلت الألبّاء ، وکلّت الشعراء ، وعجزت الادباء ، وعییت (2) البلغاء عن وصف شأن من شأنه أو فضیلة من فضائله ، وأقرّت بالعجز والتقصیر ، وکیف یوصف بکلّه ، أو ینعت بکنهه ، أو یفهم شیء من أمره ، أو یوجد من یقوم مقامه ، ویغنی غناه ، لا کیف وأنّی وهو بحیث النجم من ید المتناولین ، ووصف الواصفین فأین الاختیار من هذا ، وأین العقول عن هذا ، وأین یوجد مثل هذا؟ - إلی أن قال - : والقرآن ینادیهم : «وَرَبُّکَ یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَیَخْتارُ ما کانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ سُبْحانَ اللهِ وَتَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ» (3) - إلی أن قال - : فکیف لهم باختیار الإمام؟ والإمام عالم لا یجهل ، وراع لا ینکل (4) ، معدن القدس والطهارة والنسک والزهادة والعلم والعبادة ، مخصوص بدعوة الرسول ونسل المطهرة البتول ، لا مغمز (5) فیه فی نسب ، ولا یدانیه ذو حسب (6) ، فالبیت من قریش والذروة (7) من هاشم

[شماره صفحه واقعی : 14]

ص: 1031


1- أی ضلّت الحلوم أی العقول.
2- بکسر الیاء الأولی أی عجزت.
3- القصص : 68.
4- أی لا یمتنع ولا یضعف ولا یجبن.
5- المغمز : اسم مکان من الغمز أی الطعن ، ویأتی أیضا بمعنی العیب.
6- الحسب الشرف بالإباء وما یعدّه الإنسان من مفاخره.
7- بضم الذال أی أعلی الشیء.

والعترة من الرسول - صلی الله علیه وآله - والرضا من الله عزوجل ، شرف الأشراف ، والفرع (1) من عبد مناف نامی العلم ، کامل الحلم ، مضطلع (2) بالإمامة عالم بالسیاسة ، مفروض الطاعة ، قائم بأمر الله عزوجل ، ناصح لعباد الله ، حافظ لدین الله ، إنّ الأنبیاء والأئمة - صلوات الله علیهم - یوفقهم الله ، ویؤتیهم من مخزون علمه وحکمة ما لا یؤتیه غیرهم ، فیکون علمهم فوق علم أهل الزمان فی قوله تعالی : (أَفَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلَّا أَنْ یُهْدی فَما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ) (3) - إلی أن قال - : فهو معصوم مؤیّد موفّق مسدّد ، قد أمن من الخطایا والزلل والعثار ، یخصه الله بذلک ، لیکون حجته (البالغة) علی عباده ، وشاهده علی خلقه (ذلِکَ فَضْلُ اللهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَاللهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ) فهل یقدرون علی مثل هذا فیختارونه؟. أو یکون مختارهم بهذه الصفة فیقدمونه ... الحدیث (4)

المقام الرابع : فی أنّها أصل من اصول الدین أو فرع من فروعه

وقد عرفت مما ذکرنا أنّ الإمامة هی الخلافة الإلهیة الّتی تکون متممة لوظائف النبیّ وإدامتها عدا الوحی ، فکل وظیفة من وظائف الرسول من هدایة البشر وإرشادهم وسوقهم إلی ما فیه الصلاح والسعادة فی الدارین ، وتدبیر شئونهم ، وإقامة العدل ، ورفع الظلم والعدوان ، وحفظ الشرع ، وبیان الکتاب ، ورفع الاختلاف ، وتزکیة الناس ، وتربیتهم ، وغیر ذلک ثابتة للإمام وعلیه فما أوجب إدراج النبوّة فی اصول الدین أوجب إدراج الإمامة بالمعنی المذکور فیها ، وإلّا

[شماره صفحه واقعی : 15]

ص: 1032


1- والفرع من کل قوم هو الشریف منهم والفرع من الرجل أول أولاده وهاشم أول أولاد عبد مناف وأشرفهم.
2- أی قوی علی حمل أثقال الإمامة.
3- یونس : 35.
4- الاصول من الکافی : ج 1 ص 198.

فلا وجه لإدراج النبوّة فیها أیضا. قال فی دلائل الصدق : ویشهد لکون الإمامة من اصول الدین أنّ منزلة الإمام کالنبیّ فی حفظ الشرع ووجوب اتباعه والحاجة إلیه ورئاسته العامّة بلا فرق ، وقد وافقنا علی أنّها أصل من اصول الدین جماعة من مخالفینا کالقاضی البیضاوی فی مبحث الأخبار ، وجمع من شارحی کلامه ، کما حکاه عنهم السید السعید رحمه الله (1).

نعم لو کانت الإمامة بمعنی خصوص الزعامة الاجتماعیّة والسیاسیة ، فالإنصاف أنّها من فروع الدین کسائر الواجبات الشرعیّة من الصوم والصلاة وغیرها ، لا من اصولها ، فما ذهب إلیه جماعة من المخالفین من کون الإمامة من اصول الدین مع ذهابهم إلی أنّ الإمامة بمعنی الزعامة الاجتماعیة والسیاسیة منظور فیه.

وإلیه أشار الاستاذ الشهید المطهری - قدس سره - حیث قال : إن کانت مسألة الإمامة فی هذا الحد یعنی الزعامة السیاسیّة للمسلمین بعد النبیّ - صلی الله علیه وآله - فالانصاف أنّا معاشر الشیعة جعلنا الإمامة من أجزاء فروع الدین لا اصوله ونقول : إنّ هذه المسألة مسألة فرعیة کالصلاة ، ولکن الشیعة الّتی تقول بالإمامة لا یکتفون فی معنی الإمامة بهذا الحد (2).

ثم إنّه یمکن الاستدلال لذلک مضافا إلی ما ذکر بقوله تعالی : (یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ) (3) فإنّ الآیة بعد کونها نازلة فی الإمامة والولایة عند أواخر حیاة الرسول - صلی الله علیه وآله - دلّت علی أنّها أصل من اصول الدین ، إذ الإمامة علی ما تدل علیه الآیة المبارکة أمر لو لم یکن کان کأن لم یکن شیء من الرسالة والنبوة ، فهذه تنادی بأعلی صوت أنّ الإمامة من الأجزاء الرئیسیة الحیاتیة للرسالة والنبوة ، فکیف

[شماره صفحه واقعی : 16]

ص: 1033


1- دلائل الصدق : ج 2 ص 8.
2- امامت ورهبری : ص 50 - 51.
3- المائدة : 67.

لا تکون من اصول الدین وأساسه؟

وأیضا یمکن الاستدلال بقوله تعالی فی سورة المائدة التی تکون آخر سورة نزلت علی النبیّ - صلی الله علیه وآله - : (الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً) (1) فإنّ الآیة کما نصّت علیه الروایات نزلت فی الإمامة والولایة لعلیّ - علیه السلام - ویؤیده عدم صلاحیة شیء آخر عند نزولها لهذا التأکید فالآیة جعلت الإمامة مکملة للدین ومتممة للنعمة ، فما یکون من مکملات الدین ومتمماته کیف لا یکون من اصول الدین وأساسه؟

هذا مضافا إلی النبویّ المستفیض عن الفریقین أنّه قال رسول الله - صلی الله علیه وآله - : من مات ولم یعرف إمام زمانه مات میتة الجاهلیة (2) ، وهذا الحدیث یدل علی أنّ معرفة الإمام إن حصلت ثبت الدین ، وإلّا فلا دین له إلّا دین جاهلی.

وفی خبر آخر عن رسول الله - صلی الله علیه وآله - : من مات ولم یعرف إمام زمانه فلیمت إن شاء یهودیا وإن شاء نصرانیا (3). وهو یدل علی أنّ معرفة الإمامة إن حصلت ثبت الإسلام وإلّا فلا اسلام له ، وکیف کان فإذا کان مفاد الحدیث أنّ معرفة الإمامة من مقومات الدین أو الإسلام فکیف لا تکون داخلة فی اصول الدین وأساسه (4)؟ هذا مع الغمض عن الأحادیث الکثیرة

[شماره صفحه واقعی : 17]

ص: 1034


1- المائدة : 3.
2- موسوعة الإمام المهدی : ص 9 ، دلائل الصدق : ج 2 ص 6 ، الغدیر : ج 10 ص 359 - 360 ونحوه فی مسند الإمام الکاظم : ج 1 ص 355 وغیرها من الجوامع.
3- معرفت امام : ص 6 نقلا عن رسالة المسائل الخمسون للفخر الرازی المطبوعة فی ضمن کتاب مجموعة الرسائل بمصر سنة 1328 وهذا الحدیث مذکور فی ص 384.
4- راجع دلائل الصدق : ج 2 ص 40.

المرویّة فی جوامعنا الّتی تؤید هذا المضمون فراجع (1).

ولقد أفاد وأجاد المحقق اللاهیجی - قدس سره - بعد نقل کلام شارح المقاصد الّذی قال : إنّ مباحث الإمامة ألیق بعلم الفروع ، حیث قال : إنّ جمهور الإمامیة اعتقدوا بأن الإمامة من اصول الدین لأنّهم علموا أنّ بقاء الدین والشریعة موقوف علی وجود الإمام کما أنّ حدوث الشریعة موقوف علی وجود النبیّ فحاجة الدین إلی الامام بمنزلة حاجته إلی النبیّ (2).

فإذا ثبت أنّ الإمامة أصل من اصول الدین فاللازم فیه هو تحصیل العلم ، ولا یکفی فیه التقلید الّذی لا یفید إلّا الظن لما عرفت من أنّ احتمال الضرر لا یدفع بسلوک الطریق الظنّی کما لا یخفی.

ثم إنّ معنی کون الإمامة من الاصول هو وجوب الاعتقاد والتدین بوجود الإمام المنصوب من الله تعالی فی کل عصر بعد النبیّ وخاتمیته ، کما أنّ معنی کونها من الفروع هو وجوب نصب أحد للرئاسة والزعامة والانقیاد له ، فیما إذا لم ینصبه بعد النبیّ - صلی الله علیه وآله - فیقع الکلام فی کیفیة النصب المذکور أنّه باختیار بعض آحاد الامة ، أو باختیار جمیعهم ، أو باختیار أکثرهم ، أو غیر ذلک؟

وأما بناء علی کونها من الاصول فلا یبقی لهذا الکلام مجال ، کما لا مجال له فی وجود النبیّ کما لا یخفی ، ثم إنّ الإمامة - إذا کانت الإمامة أصلا من اصول الدین - یلزم من فقدها اختلال الدین ، ولکن مقتضی الأدلة التعبدیة هو کفایة الشهادتین فی إجراء الأحکام الإسلامیة فی المجتمع الإسلامی ، فی ظاهر الحال ، ولا منافاة بینهما فلا تغفل (3)

[شماره صفحه واقعی : 18]

ص: 1035


1- امامت ورهبری : ص 58 - 63 ، وإحقاق الحق : ج 2 ص 294 - 300.
2- گوهر مراد : ص 333.
3- راجع المکاسب المحرمة للشیخ الاعظم الانصاری : مسألة الغیبة ص 40 طبع تبریز.

ولما ذکر یظهر وجه تسمیة الإمامة والعدل باصول المذهب فإنّ معناه بعد ما عرفت من کفایة الشهادتین تعبدا فی ترتب أحکام الإسلام أنّ إنکارهما یوجب الخروج عن مذهب الإمامیة لا عن إجراء الأحکام الإسلامیة.

المقام الخامس : فی وجوب النظر فی إمامة أئمتنا علیهم السلام

ولا ریب فی ذلک بناء علی کونها أصلا من أصول الدین ، فیجب النظر فیها عقلا کسائر آحاد اصول الدین بملاک واحد ، کما مرّ فی أول الشرح من وجوب دفع الضرر المحتمل ، ووجوب شکر المنعم.

وأما بناء علی عدم کونها أصلا من اصول الدین کما ذهب إلیه أکثر العامّة فعلی الأقل تکون الإمامة قابلة للنظر والبحث بعنوان المرجعیة العلمیة الإلهیة ؛ لإمکان تعیین أشخاص من ناحیته تعالی لبیان الأحکام وحفظها ، فمع هذا الاحتمال یجب بحکم العقل الفحص والنظر فیه ، فإن ثبتت تلک المرجعیة لآحاد من الامة فلا یعلم بفراغ الذمة من التکالیف الشرعیّة إلّا بمراجعتهم وأخذ الأحکام منهم ؛ لأنّهم حجة فی بیان الأحکام لا غیرهم ، فالعقل یحکم بوجوب القطع بفراغ الذمّة من التکالیف الشرعیّة دفعا للضرر المحتمل ، وهو لا یحصل إلّا بالرجوع إلی من نقطع بفراغ الذمة باتباعه ، فالبحث والنظر عمن نکون مأمورین باتباعه واجب عقلی.

ونحن ندّعی ونعتقد أن الأئمة الاثنی عشر - علیهم السلام - بعد نبینا محمّد - صلی الله علیه وآله - هم خلفاء الله فی أرضه وأمناؤه علی أحکامه ، فلو لم تثبت ولایتهم المعنویة وزعامتهم السیاسیّة والاجتماعیّة لإخواننا المسلمین ، فلم لم یتفحصوا ولم ینظروا حتّی یأخذوا بآثارهم مع أن مرجعیتهم العلمیّة ثابتة بالروایات المتواترة بین الفریقین.

منها : الحدیث المعروف بحدیث الثقلین المجمع علیه بین الفریقین ، المروی فی الکتب المعتبرة عن النبیّ - صلی الله علیه وآله - أنّه قال فی مواضع متعددة

[شماره صفحه واقعی : 19]

ص: 1036

وحتّی فی الخطبة الأخیرة منه : «أیّها الناس ، إنّی تارک فیکم الثقلین کتاب الله وعترتی أهل بیتی فتمسکوا بهما لن تضلوا فإنّ اللطیف الخبیر أخبرنی وعهد إلیّ أنّهما لن یفترقا حتی یردا علیّ الحوض» (1) فکما أنّ القرآن بنصّ الحدیث حجة ، کذلک العترة فآراؤهم وأقوالهم حجة بنفسها ، فعلی إخواننا المسلمین الفحص والنظر عن المرجعیّة العلمیّة للأئمة الاثنی عشر التی اعتقد بها الشیعة ، ولا یجوز بحکم العقل عدم التوجه إلی هذه المرجعیة علی الأقل ، إذ مع احتمالها لا یکفی فی الامتثال العمل بغیر طریقة الأئمة - علیهم السلام - کما لا یخفی.

هذا مضافا إلی أنّ أئمتنا - علیهم السلام - هم الذین کانوا وارثین لعلم الرسول ومخزن علمه فعلی إخواننا المسلمین أن یأخذوا وظائفهم الشرعیة عن طریق ائمتنا - علیهم السلام - ولقد أفاد وأجاد السید المحقق المتتبع المرجع الدینی آیة الله العظمی البروجردی - قدس سره - حیث قال فی مقدمة جامع أحادیث الشیعة - بعد نقل روایات تدل علی أن رسول الله - صلی الله علیه وآله - أملی کل حلال وحرام لعلی - علیه السلام - فکتبه بیده وبقی عند الأئمة - علیهم السلام - : وقد یظهر من هذه الاحادیث امور :

الأول : أنّ رسول الله - صلی الله علیه وآله - لم یترک الامة بعده سدی مهملة بلا إمام هاد وبیان شاف ، بل عیّن لهم أئمة هداة دعاة سادة قادة حفاظا ، وبیّن لهم المعارف الإلهیة والفرائض الدینیة ، والسنن والآداب ، والحلال والحرام ، والحکم والآثار ، وجمیع ما یحتاج إلیه الناس إلی یوم القیامة حتی أرش الخدش ، ولم یأذن - صلی الله علیه وآله - لأحد أن یحکم أو یفتی بالرأی والنظر والقیاس ، لعدم کون موضوع من الموضوعات أو أمر من الامور خالیا عن الحکم الثابت له

[شماره صفحه واقعی : 20]

ص: 1037


1- راجع جامع أحادیث الشیعة : ج 1 ص 29 الطبع الثانی نقلا عن ینابیع المودة ص 114 ط اسلامبول سنة 1301 وغیره.

من قبل الله الحکیم العلیم ، بل أملی - صلی الله علیه وآله - جمیع الشرائع والأحکام علی الإمام علی بن أبی طالب - علیه السلام - وأمره بکتابته وحفظه ورده إلی الأئمة من ولده - علیهم السلام - فکتبه - علیه السلام - بخطّه وأداه إلی أهله.

والثانی : أنّه - صلی الله علیه وآله - أملی هذا العلم علی علی بن أبی طالب - علیه السلام - فقط ، ولم یطلع علیه فی عصره - صلی الله علیه وآله - غیره أحد ، وأوصی إلیه أن یکون هذا الکتاب بعده عند الأئمة الأحد عشر ، فیجب علی الامة کلّهم أن یأخذوا علم الحلال والحرام ، وجمیع ما یحتاجون إلیه فی أمر دینهم بعد رسول الله - صلی الله علیه وآله - من علی بن أبی طالب والأئمة من ولده - علیهم السلام - فإنّهم موضع سرّ النبیّ - صلی الله علیه وآله - وخزّان علمه وحفّاظ دینه.

والثالث : أنّ الکتاب کان موجودا عند الأئمة - علیهم السلام - وأراه الإمامان أبو جعفر محمّد بن علی بن الحسین بن علی بن أبی طالب وابنه أبو عبد الله جعفر بن محمّد الصادق - علیهم السلام - جماعة من أصحابنا الإمامیة وغیرهم من الجمهور ، لحصول الاطمئنان ، أو الاحتجاج علی ما کانا یتفردان من الفتاوی عن سائر الفقهاء ، ویقسمان بالله أنّه إملاء رسول الله - صلی الله علیه وآله - وخط علی بن أبی طالب - علیه السلام -.

والرابع : کون الکتاب معروفا عند الخاصّة والعامّة فی عهد الإمامین - علیهما السلام - لأنهما کثیرا ما یقولان فی جواب استفتاآت الجمهور - کغیاث بن إبراهیم وطلحة بن زید والسکونی وسفیان بن عیینة والحکم بن عتیبة ویحیی بن سعید وأمثالهم - أن فی کتاب علی - علیه السلام - کذا وکذا فی جواب مسائل الأصحاب کزرارة ومحمّد بن مسلم وعبد الله بن سنان وأبی حمزة وابن بکیر وعنبسة بن بجاد العابد ونظائرهم.

[شماره صفحه واقعی : 21]

ص: 1038

والخامس : أنّ ما عند الأئمة - علیهم السلام - من علم الحلال والحرام والشرائع والأحکام نزل به جبرئیل - علیه السلام - وأخذوه من رسول الله - صلی الله علیه وآله - فتحرم علی الامة مخالفتهم فی الحکم والفتوی اعتمادا علی الرأی والقیاس والاجتهاد ، ویجب علیهم الأخذ بأحادیثهم وفتاویهم ، ورد ما یرد عن مخالفیهم ؛ لأنّ ما عندهم أوثق مما عند غیرهم ، ومعلوم أنّ ما ورد فی کون أحادیث الأئمة الاثنی عشر وعلومهم - علیهم السلام - عن النبیّ - صلی الله علیه وآله - من طرق العامّة والخاصّة قد تجاوزت حد التواتر ، بل لا یسعها المجلدات الضخام ولسنا بصدد استقصائها فی هذا الکتاب (1) ، فما قاله أئمتنا - علیهم السلام - قاله النبیّ - صلی الله علیه وآله - فیجب الاتباع عنهم کما یجب الاتباع عن النبیّ - صلی الله علیه وآله -.

المقام السادس : فی کون الإمامة لطفا و رحمة و لا سترة فیه

بعد ما عرفت من شئون الإمامة فإنّ شئون الإمامة عین شئون نبوة نبینا عدا الوحی ، فکما أنّ النبوة لطف ورحمة کذلک الإمامة.

قال الحکیم المتألّه المولی محمّد مهدی النراقی : إنّ رتبة الإمامة قریب برتبة النبوة إلّا أن النبیّ مؤسس للتکالیف الشرعیة بمعنی أنه جاء بالشریعة والأحکام والأوامر والنواهی من جانبه تعالی ابتداء ، والإمام یحفظها ویبقیها بعنوان النیابة عن النبیّ - صلی الله علیه وآله - (2).

ثم إنّ فی الإمامة کالنبوة مراتب من اللطف و الرحمة الّتی تقتضیها رحیمیته تعالی ، وکماله المطلق ، فأصل وجود الإمام لطف فإنّه إنسان کامل کما أن تصرفه فی الناس بهدایتهم وإرشادهم إلی ما فیه الصلاح والسعادة ، وتدبیر شئونهم ومصالحهم ، وإقامة العدل ورفع الظلم والعدوان من بینهم ، وتزکیتهم

[شماره صفحه واقعی : 22]

ص: 1039


1- جامع أحادیث الشیعة : ج 1 ص 11 الطبع الثانی.
2- أنیس الموحدین : ص 127.

وحفظ الشریعة عن التحریف والزیادة والنقصان ، وإزالة الشبهات ، وتفسیر الکتاب ، وتبیین المشتبهات ، وغیر ذلک ألطاف أخر ، التی یقتضیها کماله المطلق ورحیمیته المطلقة ، ومن تلک المراتب الهدایة الإیصالیة.

قال العلّامة الطباطبائی - قدس سره - إنّ الإمام هاد یهدی بأمر ملکوتی یصاحبه ، فالإمامة بحسب الباطن نحو ولایة للناس فی أعمالهم ، وهدایتها إیصالها إیاهم إلی المطلوب بأمر الله ، دون مجرد إراءة الطریق الذی هو شأن النبیّ والرسول (1) ، ولذا قال فی ذیل قوله تعالی : (وَجَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا) (2) : إنّ الهدایة المجعولة من شئون الإمامة لیست هی بمعنی إراءة الطریق ؛ لأنّ الله سبحانه جعل إبراهیم إماما بعد ما جعله نبیا کما أوضحناه فی تفسیر قوله (إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً) فیما تقدم ولا تنفک النبوّة عن الهدایة بمعنی إراءة الطریق ، فلا یبقی للإمامة إلّا الهدایة بمعنی الایصال إلی المطلوب ، وهی نوع تصرف تکوینی فی النفوس بتسییرها فی سیر الکمال ونقلها من موقف معنوی إلی موقف آخر. وإذا کانت تصرفا تکوینیا وعملا باطنیا فالمراد بالأمر الّذی تکون به الهدایة لیس هو الأمر التشریعی الاعتباری ، بل ما یفسره فی قوله : (إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ* فَسُبْحانَ الَّذِی بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْءٍ) (3) فهو الفیوضات المعنویة والمقامات الباطنیة الّتی یهتدی إلیها المؤمنون بأعمالهم الصالحة ویتلبسون بها رحمة من ربهم وإذ کان الإمام یهدی بالأمر - والباء للسببیة أو الآلة - فهو متلبس به أوّلا ومنه ینتشر فی الناس علی اختلاف مقاماتهم ، فالإمام هو الرابط بین الناس وبین ربّهم فی إعطاء الفیوضات الباطنیة وأخذها ، کما أن النبیّ رابط بین الناس وبین ربّهم فی أخذ الفیوضات

[شماره صفحه واقعی : 23]

ص: 1040


1- تفسیر المیزان : ج 1 ص 275 ، شیعه در اسلام : ص 253 - 260.
2- الأنبیاء : 73.
3- یس : 82 - 83.

الظاهریة ، وهی الشرائع الإلهیة تنزل بالوحی علی النبیّ وتنتشر منه ، وبتوسطه إلی الناس وفیهم ، والامام دلیل هاد للنفوس إلی مقاماتها کما ان النبیّ دلیل یهدی الناس إلی الاعتقادات الحقة والأعمال الصالحة (1). ثم إنّ ما ذکره العلّامة الطباطبائی - قدس سره - یکون فی مقام الفرق بین الإمام والنبیّ فلا ینافی ما أشرنا إلیه من اجتماع وظائف النبیّ - صلی الله علیه وآله - عدا تلقّی الوحی فی الإمام مع وظائفه ، کما عرفت من أنّ أئمتنا - علیهم السلام - یقومون مقام النبیّ - صلی الله علیه وآله - فی وظائفه وعلیه فلا تنحصر وظائفهم فی الهدایة المعنویة کما لا یخفی.

وکیف کان فالإمامة کالنبوّة لطف مضاعف فإنّها لطف فی لطف من دون فرق بین کونه ممکنا أو مقربا أو أصلح ، ومما ذکر یظهر ما فی اقتصارهم علی الزعامة السیاسیة فی مقام بیان إثبات کون الإمامة لطفا کما فی شرح تجرید الاعتقاد وشرح الباب الحادی عشر (2) ، مع أنّها شأن من شئون الإمامة وشطر منها ، کما یظهر أیضا مما ذکر ، ما فی اکتفاء بعض آخر علی ذکر فائدة حفظ الشریعة الواصلة عن النبیّ - صلی الله علیه وآله - عن التحریف والتغیر فی مقام بیان فوائد وجود الإمام مع أنّه نوع من أنواع لطف وجود الإمام فلا تغفل المقام السابع : فی لزوم الإمامة : وقد عرفت أنّ الإمامة بالمعنی الّذی لها عند الشیعة هی کالنبوّة فکما أنّ النبوّة لطف ورحمة ، کذلک الإمامة فإذا ظهر کونها لطفا ، والمفروض أنّه لا یقترن بمانع یمنع عنه ، فهو مقتضی علمه تعالی بالنظام الأحسن وإطلاق کماله وحکمته تعالی ، وعلیه فیصدر عنه تعالی وإلّا لزم أن یکون جاهلا بالنظام الأحسن ، أو لزم عدم کونه تعالی کمالا مطلقا وحکیما ،

[شماره صفحه واقعی : 24]

ص: 1041


1- تفسیر المیزان : ج 14 ص 333.
2- راجع شرح تجرید الاعتقاد : ص 362 الطبع الحدیث ، شرح الباب الحادی عشر : ص 40 الطبع الحدیث.

وهو خلف فی کونه علیما ورحیما وحکیما بالأدلة والبراهین القطعیة ، وإلیه یؤول ما یقال فی تقریب لزوم الإمامة أنّها واجب فی حکمته تعالی ؛ لأنّ المراد من الوجوب هو اللزوم والمقتضی کما مرّ مرارا ، لا الوجوب علیه فالأولی هو التعبیر بالاقتضاء واللزوم کما عبر عنه الشیخ أبو علی سینا فی الشفاء حیث قال فی مقام إثبات النبوّة بعد ذکر المنافع الّتی لا دخل لها فی بقاء النوع الإنسانی ، کإثبات الشعر فی الحاجب والأشفار : فلا یجوز أن یکون العنایة الأولی تقتضی تلک المنافع ولا تقتضی هذه الّتی هی اسها (1).

وهذا کلّه بناء علی التقریب الفلسفی الّذی ذهب إلیه المصنف فی إثبات النبوّة والإمامة ، وحاصله : أنّ النبوّة والإمامة کلیهما مما یقتضیهما کماله المطلق ورحیمیته المطلقة وإلّا لزم الخلف فی کونه کمالا مطلقا کما لا یخفی ، وأمّا بناء علی التقریب الکلامی فتقریبه کالتقریب الّذی مضی فی النبوّة وهو أن یقال :

إنّ ترک اللطف نقض الغرض ؛ لأنّ غرض الحکیم لا یتعلق إلّا بالراجح وهو وجود الإنسان الکامل وإعداد الناس وتقریبهم نحو الکمال ، وهو لا یحصل بدون الإمام ، فیجب علیه اللطف ؛ لأنّ ترک الراجح عن الحکیم المتعال قبیح بل محال ، إذ مرجع الترجیح من غیر مرجح إلی الترجح من غیر مرجح کما لا یخفی.

وکیف کان فلا بد فی کلّ عصر من وجود إمام هو یکون إنسانا کاملا هادیا للناس والخواص ، مقیما للعدل والقسط ، رافعا للظلم والعدوان ، حافظا للکتاب والسنّة ، رافعا للاختلاف والشبهة ، اسوة یتخلق بالأخلاق الحسنة حجة علی الجنّ والإنس ، وإلّا کما عرفت لزم الخلف فی کمال ذاته وهو محال ، أو الإخلال بغرضه وهو قبیح عن الحکیم ، بل هو أیضا محال کما عرفت ، فإذا کان کلّ نوع من أنواع لطف وجود الإمام من أغراضه تعالی فلا وجه

[شماره صفحه واقعی : 25]

ص: 1042


1- إلهیات الشفاء : ص 557.

لتخصیص نقض الغرض بنوع منها کما یظهر من بعض الکتب الکلامیة ، مع أنّ کلّ نوع منها راجح من دون اقتران مانع ، فبترک کل واحد یوجب نقض الغرض ، ولعل الاکتفاء ببعض الأنواع من باب المثال فافهم. فالأولی هو عدم التخصیص ببعض تلک الأنواع ، ولعل إلیه یؤول ما فی متن تجرید الاعتقاد حیث قال : الإمام لطف فیجب نصبه علی الله تعالی تحصیلا للغرض (1).

ثم إنّ مقتضی کون وجود الإمام کالنبیّ لطفا مضاعفا ان کلّ واحد من أبعاد وجوده وفوائده یکون کافیا فی لزوم وجوده ، فإن طرأ مانع عن تحقق بعضها کالتصرف الظاهری بین الناس یکفی الباقی فی لزوم وجوده وبقائه.

وینقدح مما ذکر أنّ ظهور الإمام للناس لطف زائد علی وجوده الّذی یقتضیه علمه تعالی بالنظام الأحسن وإطلاق کماله ، فإرشاده وتعلیمه وتزکیته للناس لطف آخر ، وهکذا بقیة الشئون الّتی تکون للإمام.

هذا مضافا إلی أنّ إرشاده وتعلیمه وتزکیته للجن أیضا لطف فی حقّهم فإنّهم مکلّفون ومحجوجون بالحجج الإلهیة کما لا یخفی.

ثم بعد وضوح أن الإمامة کالنبوة اتضح لک أنّها أمر فوق قدرة البشر ، فلا تنالها یده ولا یمکن له تعیینها واختیارها ، بل هی فعل من أفعاله تعالی فیجعلها حیث یشاء وهو أعلم بمن یشاء ومنه یظهر أنّه لا مجال للبحث عن وجوب نصب الإمام علی الناس وکیفیته ، فإنّ ذلک من فروع الإمارة الظاهریة مع عدم تعیین الخلیفة الإلهیة عن الله تعالی.

وأما مع تعیینها فلا مجال للبحث عنه إذ المعلوم أن الامارة له ، کما أنّه لا بحث مع وجود النبیّ المرسل عن وجوب نصب الأمیر علی الناس ؛ لأنّ الإمارة من شئون النبیّ المرسل کما لا یخفی.

[شماره صفحه واقعی : 26]

ص: 1043


1- شرح تجرید الاعتقاد : ص 362 الطبع الحدیث.

فاتضح أنّ الإمام لزم أن یکون متعینا بنصب إلهی ؛ ولذلک نصّ النبیّ - صلی الله علیه وآله - من جانب الله تعالی فی مواضع متعددة علی إمامة علیّ - علیه السلام - وأولاده الأحد عشر - علیهم السلام - کما نصّ کلّ إمام علی من یلیه من جانب النبیّ - صلی الله علیه وآله - وهذه النصوص متواترة جدا یشهد بوجودها الجوامع الروائیة من العامّة والشیعة کإثبات الهداة للشیخ الحرّ العاملی والبحار واصول الکافی ومنتخب الأثر وغایة المرام وعبقات الأنوار وکتاب الغدیر وغیرها.

وهاهنا سؤال : وهو أنّه لا ریب فی کون وجود الإمام لطفا فیما إذا کان ظاهرا ومتصرفا فی الامور ، وأما إذا لم یکن ظاهرا ولم یتمکن الناس من درک محضره ، کالإمام الثانی عشر - علیه السلام - فی زمان الغیبة ، فمجرد وجوده کیف یکون لطفا فی حق العباد؟

والجواب عنه ظاهر مما مرّ ، من أن وجود الإنسان الکامل فی نظام العالم مما یقتضیه علمه تعالی بالنظام الأحسن ورحمته المطلقة وإطلاق کماله ولا مانع منه ، فیلزم وجوده وإلّا لزم الخلف فی کونه کمالا مطلقا ، فوجود الإمام الذی هو إنسان کامل - لطف ، وتصرفه وظهوره لطف آخر ، فلا یضرّ فقد لطف من جهة المانع بوجود اللطف من جهة أو جهات اخر ؛ لأنّ المفروض عدم وجود مانع من جهة اخری.

هذا مضافا إلی أنّ إرشاد الإمام وتصرفه لا یختص بالإنسان ، بل یعمّ الجنّ أیضا ؛ لأنّهم مکلّفون ومحجوجون بوجوده علی أنّ بعض الخواصّ کانوا یسترشدون بإرشاده وعنایاته فی الغیبة الصغری بل الکبری أیضا ، کما تشهد له التشرّفات المکرّرة لبعض المکرّمین من العباد. هذا مع الغمض عمّا یتصرّف فی النفوس من وراء الحجاب والستار.

قال الحکیم المتأله المولی محمّد مهدی النراقی فی الجواب عن ذلک : إنّ ظهور

[شماره صفحه واقعی : 27]

ص: 1044

الإمام الثانی عشر - أرواحنا فداه - وتصرفه فائدة من فوائد وجوده ؛ لأنّ فوائد وجوده کثیرة وإن کان غائبا ،

الأوّل : أنّه قد ورد فی الحدیث القدسی عنه تعالی أنّه قال : «کنت کنزا مخفیا فأحببت أن اعرف مخلقت الخلق لکی اعرف» (1) فیعلم منه أنّ الباعث علی ایجاد الإنسان هو المعرفة بالله تعالی ، فلیکن فی کلّ وقت فرد بین آحاد الإنسان یعرفه کما هو حقّه ، ولا تحصل المعرفة کما هو حقه فی غیر النبیّ والإمام ، فلا بدّ من وجود الحجّة فی الأرض حتّی تحصل المعرفة به کما هو حقه بین الناس.

والثانی : أن مجرّد وجوده لطف وفیض فی حقّ الناس ولو لم یکن ظاهرا ؛ لأنّ وجوده باعث نزول البرکات والخیرات ، ومقتض لدفع البلیات والآفات ، وسبب لقلّة سلطة الشیاطین من الجنّ والإنس علی البلاد ، فإنّ آثار الشیطان کما وصلت إلی البشر دائما کذلک لزم أن تصل آثار رئیس الموحدین وهو الحجّة الإلهیة إلیهم ، فوجود الحجة فی مقابل الشیطان للمقاومة مع جنوده ، فلو لم یکن للإمام وجود فی الأرض صارت سلطة الشیطان أزید من سلطة الأولیاء ، فلا یمکن للإنسان المقاومة فی مقابل جنود الشیطان.

والثالث : أن غیبة الإمام الثانی عشر - أرواحنا فداه - تکون عن أکثر الناس ، لا عن جمیعهم ؛ لوجود جمع یتشرّفون بخدمته ، ویأخذون جواب الغوامض من المسائل ویهتدون بهدایته ، وإن لم یعرفوه. انتهی ملخص کلامه (2).

سؤال : وهو أنّ الإمام یجب وجوده لو لم یقم لطف آخر مقامه کعصمة جمیع الناس.

والجواب عنه واضح ؛ لأنّ المفروض عدم إقامة هذا اللطف ، وإلّا فلا

[شماره صفحه واقعی : 28]

ص: 1045


1- مصابیح الأنوار : ج 2 ص 405.
2- أنیس الموحدین : ص 132 - 134.

موجب لبعث الرسل والأنبیاء أیضا کما لا یخفی فوجود الإمام کوجود النبیّ واجب فیما إذا لم یکن الناس معصومین کما هو المفروض.

سؤال : وهو أن الإمام یجب وجوده فیما إذا علم بخلوّه عن المفسدة ، وحیث لا علم به فلا یکون وجود الإمام واجبا ، ولا فائدة فی دعوی عدم العلم بالمفسدة ؛ لأنّ احتمالها قادح فی وجوب نصب الامام کما لا یخفی.

وأجاب عنه المحقق اللاهیجی - قدس سره - : بأنّ الامور المتعلقة بالإمام علی قسمین : الدنیویّة والاخرویّة ومن المعلوم أنّ مفسدة وجود الإمام بالنسبة إلی الامور الدینیة معلومة الانتفاء ، فإنّ المفاسد الشرعیّة فی الامور الدینیّة معلومة شرعا ، ولا یترتب شیء منها علی وجود الإمام ، وهذا ضروری عند العارف بالمفاسد الشرعیّة ، وحیث کان کل واحد منّا مکلفون بترک المفاسد الشرعیة ، فلا یجوز أن لا تکون تلک المفاسد معلومة لنا ، وإلّا لزم التکلیف بالمجهول وهو کما تری.

وأیضا من الواضح أنّ نصب الإمام بالنسبة إلی الامور الدنیویّة لا مفسدة فیه إذ الامور الدنیویّة راجعة إلی مصالح العباد ومفاسدهم فی حیاتهم الدنیویّة وحفظ النوع والإخلال به ، وهی معلومة لکافة العقلاء ، ولا یترب من وجود الإمام شیء من المفاسد فیها ، بل العقل جازم بأن لا یمکن سد مفاسد أمور المعاش إلّا بوجود سلطان قاهر عادل.

فإذا عرفت ذلک فنقول بطریق الشکل الأوّل نصب الإمام عن الله تعالی لطف خال عن المفاسد ، وکلّ لطف خال عن المفاسد واجب علی الله تعالی ، فنصب الإمام واجب علیه تعالی وهو المطلوب (1). وإلی ما ذکر من الشبهة والأجوبة عنها یشیر قول المحقق الطوسی - فی متن تجرید الاعتقاد - : والمفاسد

[شماره صفحه واقعی : 29]

ص: 1046


1- سرمایه ایمان : ص 108 ، وشرح تجرید الاعتقاد : ص 362 الطبع الحدیث.

معلومة الانتفاء وانحصار اللطف فیه معلوم للعقلاء ، ووجوده لطف ، وتصرّفه لطف آخر ، وعدمه منّا (1) وبالجملة لا شبهة فی الصغری فی المقام ، کما لا شبهة فی کبری لزوم اللطف فیما إذا کان خالیا عن الموانع والمفاسد ، وأما ما یتراءی من بعض الشبهات حول قاعدة اللطف فی بعض المقامات کاستکشاف رأی المعصوم عقلا بقاعدة اللطف من الاجماع کما ذهب إلیه الشیخ الطوسیّ - قدس سره - فهو من ناحیة الصغری لا من ناحیة الکبری ، وقد أشار إلیه المصنف - قدس سره - فی اصول الفقه فراجع (2).

هذا کلّه بحسب الأدلّة العقلیّة وأمّا الأدلّة السمعیّة الّتی تدلّ علی لزوم وجود الإمام للناس فکثیرة جدا ولا بأس بالاشارة إلی جملة منها.

فمن الآیات : قوله تعالی : (وَإِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً قالُوا أَتَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَیَسْفِکُ الدِّماءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَنُقَدِّسُ لَکَ قالَ إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ) (3) بتقریب : أنّ الخلیفة حیث لم تکن مقیدة بالإضافة إلی مخلوق معین مما یؤکد أنّ الإنسان خلیفة الجاعل لا غیره ، کما هو الظاهر من نظیره کقول رئیس الدولة : إنّی جاعل فی هیئة الدولة خلیفة ، فإنّ العرف یفهمون منه أن المقصود هو خلیفة نفسه لا غیره.

هذا مضافا إلی أنّ المقام الّذی کان مطلوبا للملائکة هو مقام الخلافة الإلهیة لا مقام خلافتهم عن الماضین من المخلوقات الأرضیّة فالمراد هو جعل الإنسان خلیفة له تعالی.

وحیث لم یذکر جهة الخلافة ، کانت الخلافة ظاهرة فی کون الإنسان خلیفة له فی مختلف الشئون وکافة الامور ، کما أنّ عدم ذکر ما استخلف علیه

[شماره صفحه واقعی : 30]

ص: 1047


1- شرح تجرید الاعتقاد : ص 362 الطبع الحدیث.
2- اصول الفقه : ج 2 ص 108.
3- البقرة : 30.

الخلیفة یدلّ علی عموم ذلک ، فیکون الإنسان خلیفة له فی جمیع الشئون وکافة الامور علی جمیع ما استخلف علیه الخلیفة ، فلا تختصّ خلافته ببعض دون بعض ، بل هو خلیفة علیهم جمیعا ، ولذلک لزم أن یکون خلیفة الله تعالی عالما بجمیع صفات المستخلف وشئون ما یستخلفه علیه ، کما یجب أن تکون له القدرة الضروریّة للتصرّف فی الامور (1) ، وهو الإنسان الکامل الّذی یکون خلیفة الله تعالی فی خلقه.

ثم إنّ هذا الإنسان الّذی یکون کذلک لا یکون جمیع آماده ، ضرورة أن هذه الخصائص لیست لجمیعهم ، فالمراد منه بعض الآحاد منه وهو الأوحدی من هذا النوع ، ولکن مقتضی تعبیره بأنّی جاعل فی الأرض خلیفة ، ولم یقل سوف أجعل أو جعلت هو استمرار هذا الجعل فی أمد الزمان من أول خلقة آدم إلی یوم القیامة فأوّل فرد من أفراد الإنسان یکون کذلک ، وإلّا لم یکن هو جاعلا فی الأرض خلیفة ویدوم ذلک کذلک إلی آخر الزمن ، کما یشهد له موثقة اسحاق بن عمّار المرویّة فی الکافی حیث قال : قلت لأبی الحسن الأوّل : ألا تدلّنی علی من آخذ عنه دینی؟ فقال : هذا علی ، إنّ أبی أخذ بیدی فأدخلنی إلی قبر رسول الله - صلی الله علیه وآله - فقال : یا بنیّ إنّ الله عزوجل قال : إنّی جاعل فی الأرض خلیفة ، وأنّ الله عزوجل إذا قال قولا وفی به (2). فوجود الإنسان الکامل الّذی یکون خلیفة الله تعالی لا یختصّ بزمان دون زمان.

وقوله تعالی : (وَإِذِ ابْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَمِنْ ذُرِّیَّتِی قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ) (3) بتقریب : أنّ

[شماره صفحه واقعی : 31]

ص: 1048


1- راجع الامامة والولایة : ص 13 - 19 ، امامت ورهبری : ص 188 ، تفسیر المیزان : ج 1 ص 115 - 122.
2- تفسیر نور الثقلین : ج 1 ص 49 نقلا عن الکافی.
3- البقرة : 124.

الإمامة فی إبراهیم غیر النبوّة ، کما یشهد تأخر جعلها عنها فإنّ جعله إماما بعد الابتلاء بالکلمات ومن ابتلاء آته ذبح إسماعیل ، مع أنّه لم یولد له ولد إلّا فی حال شیخوخیته وفی هذا الحال قد مضت من نبوّته سنوات متعددة ، فجعل الإمامة بعد جعل النبوة ثم سألها إبراهیم - علیه السلام - لذریته فاجیب بأنّ هذا المقام لا یناله الظالمون منهم ، فالإمامة منزلة بلوغ الإنسان إلی غایة مقامات الانسانیّة بحیث یلیق بأن یکون مقتدی لمن سواه من المخلوقین ، ویمکن له أن یهدیهم بهدایته الایصالیة نحو سعادتهم فی الدارین. مضافا إلی هدایتهم بالهدایة الإرشادیة ، کما قال العلّامة الطباطبائی - قدس سره - من أنّ الإمام وظیفته هدایة الناس فی ملکوت أعمالهم بمعنی سوقهم إلی الله سبحانه بإرشادهم وایرادهم درجات القرب من الله سبحانه ، وإنزال کلّ ذی عمل منزله الّذی یستدعیه عمله (1).

ثم إنّ سؤال إبراهیم هذا المقام لذرّیته شاهد علی عظمة هذا المقام ، وجواب الله تعالی عن محرومیة بعض ذریته عنه بکونها عهد الله ، وهو لا یناله الظالمین أیضا شاهد علی عظمة تلک المنزلة ، کما أنّ هذا الجواب ظاهر فی بقاء هذا المقام فی ذرّیته حیث أخرج من ذریته جمیع الظالمین فقط وبقی الباقی تحت الإجابة کما لا یخفی ، فالآیة تدلّ علی بقاء الامامة فی نسله إجمالا ، کما یؤیده ما جاء فی الروایة من أنّ المراد من قوله تعالی : (وَجَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فِی عَقِبِهِ) (2) هو بقاء الإمامة فی نسل إبراهیم إلی یوم الدین ، علی ما حکی عن المجمع ، ویؤیده الروایات المتعددة الّتی وردت فی بقاء الإمامة فی نسل الحسین - علیه السلام - إلی یوم القیامة مستشهدا بالآیة المذکورة.

منها ما عن أبی بصیر قال : «سألت أبا عبد الله - علیه السلام - عن قول الله

[شماره صفحه واقعی : 32]

ص: 1049


1- تفسیر المیزان : ج 18 ص 111.
2- الزخرف : 28.

عزوجل : (وَجَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فِی عَقِبِهِ) (1) قال : هی : الإمامة جعلها الله عزوجل فی عقب الحسین - علیه السلام - باقیة إلی یوم القیامة» (2). ذهب بعض المفسرین إلی أنّ الضمیر فی قوله : (وَجَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً) راجع إلی معنی کلمة التوحید المستفاد من قوله تعالی : (وَإِذْ قالَ إِبْراهِیمُ لِأَبِیهِ وَقَوْمِهِ إِنَّنِی بَراءٌ مِمَّا تَعْبُدُونَ إِلَّا الَّذِی فَطَرَنِی فَإِنَّهُ سَیَهْدِینِ) ولکن قال فی تفسیر المیزان : ان التأمّل فی الروایات یعطی أنّ بناءها علی إرجاع الضمیر فی قوله : (جَعَلَها) إلی الهدایة المفهومة من قوله : (سَیَهْدِینِ) ، وقد تقدم فی تفسیر قوله تعالی : (إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً) أنّ الإمام وظیفته هدایة الناس فی ملکوت أعمالهم ، بمعنی سوقهم إلی الله سبحانه بإرشادهم وایرادهم درجات القرب من الله سبحانه وانزال کلّ ذی عمل منزله الّذی یستدعیه عمله ، وحقیقة الهدایة من الله سبحانه ، وتنسب إلیه بالتبع أو بالعرض ، وفعلیّة الهدایة النازلة من الله إلی الناس تشمله أولا ، ثم تفیض منه إلی غیره ، فله أتمّ الهدایة ولغیره ما هی دونها ، وما ذکره إبراهیم - علیه السلام - فی قوله : (فَإِنَّهُ سَیَهْدِینِ) هدایة مطلقة تقبل الانطباق علی أتمّ مراتب الهدایة الّتی هی حظ الإمام منها ، فهی الإمامة وجعلها کلمة باقیة فی عقبه جعل الإمامة کذلک (3) ، إلی غیر ذلک من الآیات الکریمات.

وأمّا الروایات فمتواترة ، وهی علی طوائف ، فمنها : ما یدلّ علی أنّ الأئمة اثنا عشر إلی یوم القیامة ، کما عن صحیح مسلم عن النبیّ - صلی الله علیه وآله - عن جابر قال : سمعت رسول الله - صلی الله علیه وآله - یقول : لا یزال الدین قائما حتّی تقوم الساعة ویکون علیهم اثنا عشر خلیفة کلّهم من قریش ، وعن

[شماره صفحه واقعی : 33]

ص: 1050


1- الزخرف : 28.
2- تفسیر نور الثقلین : ج 4 ص 597 نقلا عن معانی الأخبار.
3- تفسیر المیزان : ج 18 ص 111.

صحیح مسلم أیضا عن جابر أیضا أنّ هذا الأمر لا ینقضی حتّی یمضی فیهم اثنا عشر خلیفة ، وعن صحیح مسلم أیضا عن عبد الله قال : قال رسول الله - صلی الله علیه وآله - : لا یزال هذا الأمر فی قریش ما بقی من الناس اثنان ، وعن مسند أحمد بن حنبل عن مسروق قال : کنا جلوسا عند عبد الله بن مسعود وهو یقرأنا القرآن فقال له رجل : یا أبا عبد الرحمن هل سألتم رسول الله - صلی الله علیه وآله - کم یملک هذه الامة من خلیفة؟ فقال عبد الله : ما سألنی عنها أحد منذ قدمت العراق قبلک ، ثم قال : نعم ولقد سألنا رسول الله - صلی الله علیه وآله - فقال اثنا عشر کعدة نقباء بنی اسرائیل ، ورواه ابن حجر فی الصواعق وحسّنه. ورواه البحرانی بطرق عدیدة من العامّة والخاصّة (راجع الباب العاشر والحادی عشر من غایة المرام).

قال العلّامة الحلّی - قدس سره - : والأخبار فی ذلک أکثر من أن تحصی (1) ، وکیف کان فالمراد من هذه الروایات حصر الإمامة الشرعیّة فی اثنی عشر من قریش ما دام الناس لا السلطة الظاهریّة ، ضرورة حصولها لغیر قریش فی أکثر الأوقات ، فیکون قرینة علی أنّ المراد منها حصر الخلفاء الشرعیین فی اثنی عشر إلی یوم القیامة ، کما أنّ الخبر الأخیر دالّ علی أنّهم خلفاء بالنصّ ؛ لقوله - صلی الله علیه وآله - (2) کعدة نقباء بنی إسرائیل فإنّ نقباءهم خلفاء بالنصّ لقوله تعالی : (وَلَقَدْ أَخَذَ اللهُ مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ وَبَعَثْنا مِنْهُمُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً) (3) وبالجملة هذه النصوص تدلّ علی عدم خلوّ الامة الإسلامیة عن الإمام إلی یوم القیامة ، وصرّح بأنّهم اثنا عشر.

ومنها : ما تدل علی أنّه لا تخلو الأرض عن الحجّة کما رواه فی الکافی عن

[شماره صفحه واقعی : 34]

ص: 1051


1- راجع دلائل الصدق : ج 2 ص 314 - 316.
2- راجع امامت ورهبری : ص 163 - 169.
3- المائدة : 12.

الحسین بن أبی العلاء قال : قلت لأبی عبد الله - علیه السلام - : تکون الأرض لیس فیها إمام؟ قال : لا ، قلت : یکون إمامان؟ قال : لا ، إلّا وأحدهما صامت ، وعن اسحاق بن عمار عن أبی عبد الله - علیه السلام - قال : سمعته یقول : إنّ الأرض لا تخلو إلّا وفیها إمام کیما إن زاد المؤمنون شیئا ردّهم وإن نقصوا شیئا أتمّه لهم.

وعن أبی اسحاق عمّن یثق به من أصحاب أمیر المؤمنین - علیه السلام - أنّ أمیر المؤمنین - علیه السلام - قال : اللهم إنّک لا تخلی أرضک من حجّة لک علی خلقک.

وعن أبی حمزة عن أبی جعفر - علیه السلام - قال : قال : والله ما ترک الله أرضا منذ قبض آدم إلّا وفیها إمام یهتدی به إلی الله وهو حجته علی عباده ولا تبقی الأرض بغیر إمام حجّة لله علی عباده.

وعن أبی حمزة أیضا قال : قلت لأبی عبد الله - علیه السلام - : أتبقی الأرض بغیر إمام؟ قال : لو بقیت الأرض بغیر إمام لساخت ، وعن حمزة بن الطیار قال :

سمعت أبا عبد الله - علیه السلام - یقول : لو لم یبق فی الأرض إلّا اثنان لکان أحدهما الحجّة ، إلی غیر ذلک من الروایات الکثیرة (1).

فهذه الروایات واضحة الدلالة علی أنّ الأرض لا تخلو عن حجّة الله علی خلقه من لدن خلقه آدم إلی یوم القیامة.

ومنها : الروایات الدالّة علی أنّ ائمتنا لو لا هم لما خلق الخلق ، کما رواه فی غایة المرام عن طرق الخاصّة عن جعفر بن محمّد - علیهما السلام - فی ضمن حدیث : أنّ محمّدا وعلیّا - صلوات الله علیهما - کانا نورا بین یدی الله عزوجل قبل خلق الخلق بألفی عام وأنّ الملائکة لمّا رأت ذلک النور ، رأت له أصلا قد

[شماره صفحه واقعی : 35]

ص: 1052


1- راجع الاصول من الکافی : ج 1 ص 178.

تشعب منه شعاع لامع ، فقالت : إلهنا وسیدنا ما هذا النور؟ فأوحی الله عزوجل إلیهم هذا نور من نوری أصله نبوّة وفرعه إمامة ، أمّا النبوّة فلمحمّد عبدی ورسولی وأمّا الإمامة فلعلی حجتی وولیی ، ولولاهما ما خلقت خلقی.

ومنها : الروایات الدالّة علی أنّ ائمتنا - علیهم السلام - لولاهم لما عرف الله ولما عبد ، کما رواه فی غایة المرام عن طرق الخاصّة عن موسی بن جعفر - علیهما السلام - فی ضمن حدیث قال : إن الله تبارک وتعالی خلق نور محمّد من نور اخترعه من نور عظمته وجلاله - إلی أن قال - : قسّم ذلک النور شطرین فخلق من الشطر الأوّل محمّدا ، ومن الشطر الآخر علی بن أبی طالب ، ولم یخلق من ذلک النور غیرهما ، - إلی أن قال - : ثم اقتبس من نور محمّد فاطمة ابنته ، کما اقتبس نور (1) من نوره واقتبس من نور فاطمة وعلی والحسن والحسین کاقتباس المصابیح ، هم خلقوا من الأنوار وانتقلوا من ظهر إلی ظهر ، ومن صلب إلی صلب ، ومن رحم إلی رحم ، فی الطبقة العلیا ، من غیر نجاسة ، بل نقلا بعد نقل - إلی أن قال - : بل أنوار انتقلوا من أصلاب الطاهرین إلی أرحام المطهرات ؛ لأنّهم صفوة الصفوة ، اصطفاهم لنفسه ، وجعلهم خزان علمه ، وبلغاء عنه إلی خلقه ، أقامهم مقام نفسه ؛ لأنّه لا یری ولا یدرک ، ولا تعرف کیفیة انیته ، فهؤلاء الناطقون المبلّغون عنه المتصرّفون فی أمره ونهیه ، فیهم یظهر قوّته ، ومنهم تری آیاته ومعجزاته ، وبهم ومنهم عرف عباده نفسه ، وبهم یطاع أمره ، ولولاهم ما عرف الله ولا یدری کیف یعبد الرحمن ، فالله یجری أمره کیف یشاء فیما یشاء لا یسأل عما یفعل وهم یسألون.

ومنها : الروایات الدالّة علی ثبوت الأمرین المذکورین للأئمة - علیهم السلام -

[شماره صفحه واقعی : 36]

ص: 1053


1- ولعل الصحیح نوره فالمراد هو اقتباس نور محمّد - صلی الله علیه وآله - من نور عظمة الله سبحانه وتعالی.

کما رواه فی غایة المرام عن علی بن موسی الرضا - علیه السلام - عن آبائه عن رسول الله - صلی الله علیه وآله - أنّه قال : ما خلق الله خلقا أفضل منّی ولا أکرم علیه منّی. قال علی - علیه السلام - : فقلت : یا رسول الله ، فأنت أفضل أم جبرئیل؟ فقال : یا علی ، إنّ الله تبارک وتعالی فضّل أنبیاءه المرسلین علی ملائکته المقربین وفضلنی علی جمیع النبیّین والمرسلین ، والفضل بعدی لک یا علی وللائمة من بعدک ، فإنّ الملائکة من خدّامنا وخدّام محبینا یا علی (الّذین یحملون العرش ومن حوله یسبحون بحمد ربّهم ویستغفرون للذین آمنوا) بولایتنا یا علی لو لا نحن ما خلق الله آدم ولا حوّاء ، ولا الجنّة ولا النار ، ولا السماء ولا الأرض ، فکیف لا نکون أفضل من الملائکة ، وقد سبقناهم إلی معرفة ربّنا ، وتسبیحه وتهلیله وتقدیسه ؛ لأنّ أوّل ما خلق الله عزوجل أرواحنا فأنطقنا بتوحیده وتحمیده ، ثم خلق الملائکة فلمّا شاهدوا أرواحنا نورا واحدا استعظموا أمرنا فسبّحنا لتعلم الملائکة أنّا خلق مخلوقون ، وأنّه منزه عن صفاتنا ، فسبّحت الملائکة تسبیحنا ، ونزهته عن صفاتنا ، فلمّا شاهدوا عظم شأننا هلّلنا لتعلم الملائکة أن لا إله إلّا الله وأنّا عبید ولسنا بآلهة یجب أن نعبد معه أو دونه ، فقالوا : لا إله إلّا الله ، فلمّا شاهدوا کبر محلّنا کبّرنا لتعلم الملائکة أن الله أکبر من أن ینال وأنّه عظیم المحلّ ، فلمّا شاهدوا ما جعل الله لنا من العزّة والقوّة قلنا : لا حول ولا قوّة إلّا بالله «العلیّ العظیم» ، لتعلم الملائکة أن لا حول ولا قوّة إلّا بالله ، فلمّا شاهدوا ما أنعم الله به علینا وأوجبه لنا من فرض الطاعة ، قلنا : الحمد لله لتعلم الملائکة ما یحق لله تعالی ذکره علینا من الحمد علی نعمه ، فقالت الملائکة : الحمد لله فبنا اهتدوا إلی معرفة توحید الله تعالی وتسبیحه وتهلیله وتحمیده وتمجیده - إلی أن قال - : لمّا عرج بی إلی السماء - إلی أن قال - : فنودیت : یا محمّد (إنّ) أوصیاءک المکتوبون علی ساق العرش فنظرت - وأنا بین یدی ربی جلّ جلاله - إلی ساق العرش فرأیت أثنی عشر نورا فی کل نور سطر

[شماره صفحه واقعی : 37]

ص: 1054

أخضر علیه اسم وصیّ من أوصیائی أوّلهم علی بن أبی طالب وآخرهم مهدیّ أمّتی. فقلت یا ربّ أهؤلاء أوصیائی من بعدی؟ فنودیت : یا محمّد ، هؤلاء أولیائی وأحبائی وأصفیائی وحجّتی بعدک علی بریتی وهم أوصیاؤک وخلفاؤک وخیر خلقی بعدک ، وعزّتی وجلالی لأظهرنّ بهم دینی ، ولاعلینّ بهم کلمتی ، ولاطهرنّ الأرض بآخرهم من أعدائی ، ولاملکنّه مشارق الأرض ومغاربها ، ولاسخرنّ له الریاح ، ولأذللنّ له السحاب الصعاب ، ولارقینه فی الأسباب ، ولأنصرنّه بجندی ، ولأمدنّه بملائکتی ، حتی تعلو دعوتی ، ویجمع الخلق علی توحیدی ، ثم لادیمن ملکه ، ولاداولنّ الأیام بین أولیائی إلی یوم القیامة (1).

وغیر ذلک من طوائف الأخبار فراجع جوامع الأخبار.

[شماره صفحه واقعی : 38]

ص: 1055


1- غایة المرام : ج 1 ص 26 الطبع الثانی.
2 - عقیدتنا فی عصمة الإمام

[متن عقائدالإمامیة:]

ونعتقد أنّ الإمام کالنبیّ یجب أن یکون معصوما من جمیع الرذائل والفواحش ما ظهر منها وما بطن من سن الطفولیة إلی الموت عمدا وسهوا ، کما یجب أن یکون معصوما من السهو والخطأ والنسیان ؛ لأنّ الأئمة حفظة الشرع ، والقوامون علیه ، حالهم فی ذلک حال النبیّ - صلی الله علیه وآله - والدلیل الذی اقتضانا أن نعتقد بعصمة الأنبیاء هو نفسه یقتضینا أن نعتقد بعصمة الأئمة بلا فرق.

لیس علی الله بمستنکر***أن یجمع العالم فی واحد [1]

[شرح:]

[1] ولا یخفی علیک أن طریقة المصنّف لإثبات عصمة الإمام أحسن طریقة ، بعد ما عرفت من حقیقة الإمامة وشئونها ، فإنّ الإمام کالنبیّ إلّا فی تلقّی الوحی بعد اختصاصه بالنبی ، ومقتضی کونه کالنبیّ هو لزوم عصمته إذ بدونها لا یتمکن الإمام من القیام مقام النبی ، والعمل بوظائفه من هدایة الناس إلی المصالح الواقعیة ، وتزکیة الناس ، وتربیتهم علی الکمال اللائق بهم ، وحفظ الشرع عن التحریف والزیادة والنقصان واقعا وغیر ذلک ، فالدلیل الّذی یدلّ علی لزوم وجود الإمام هو الّذی یدلّ علی لزوم عصمته إذ بدونها لا یتمکن

[شماره صفحه واقعی : 39]

ص: 1056

من العمل بوظائفه ویکون وجوده کالعدم.

ولقد أفاد وأجاد المحقق اللاهیجی حیث قال : والحقّ وجوب العصمة لأنّه کما أن وجود الإمام لطف کذلک تکون العصمة لطفا ، بل لطفیّة وجوده لا تتحقق بدون العصمة (1).

وهکذا المحقق القمّی - قدس سره - حیث قال : والإمام عند الإمامیة یجب أن یکون معصوما بالأدلة التی مرّت فی عصمة النبیّ (2) ، وعلیه فلا حاجة فی إثبات العصمة فی الإمام إلی إطالة الکلام بمثل ما أشار إلیه المحقق الطوسی - قدس سره - حیث قال فی تجرید الاعتقاد : وامتناع التسلسل یوجب عصمته ، ولأنّه حافظ للشرع ولوجوب الإنکار علیه لو أقدم علی المعصیة فیضاد أمر الطاعة ویفوت الغرض من نصبه ولانحطاط درجته عن أقلّ العوام (3).

هذا کله مع الغمض عن الأدلّة الخاصّة الدالّة علی عصمة الائمة - علیهم السلام - کحدیث الثقلین المتواتر عن النبیّ - صلی الله علیه وآله - أنّه قال «إنّی تارک فیکم الثقلین کتاب الله وعترتی ما إن تمسکتم بهما لن تضلوا أبدا» الدالّ علی مصونیة الکتاب والعترة عن الخطأ (4).

وکیف کان فالکلام فی متعلق العصمة أیضا واضح بعد ما عرفت من وحدة الدلیل فی باب النبوّة والإمامة ، فکلّ ما کان النبیّ معصوما عنه کذلک یکون الإمام معصوما عنه ، فالإمام معصوم عن الذنوب صغیرة کانت أو کبیرة حال الإمامة وقبلها وعن السهو والنسیان والخطأ ، وعن الذمائم الأخلاقیة ، بل

[شماره صفحه واقعی : 40]

ص: 1057


1- سرمایه ایمان : ص 114.
2- راجع اصول الدین : ص 37 منشور چهلستون مسجد جامع بطهران.
3- شرح تجرید الاعتقاد : ص 364 الطبع الجدید.
4- راجع کتاب حدیث الثقلین من منشورات دار التقریب بمصر الذی نقل الحدیث من مائتی کتاب من کتب العامة.

المنقصات المنفّرة ، ولو کانت خلقیة (بکسر الخاء وسکون اللام) أو نسبیة کدناءة الآباء وعهر الامهات ، ولکن المصنف - قدس سره - لم یشر إلی المنقصات المنفّرة ولعلّه أرادها أیضا.

[شماره صفحه واقعی : 41]

ص: 1058

3 - عقیدتنا فی صفات الإمام و علمه
اشارة

[متن عقائدالإمامیة:]

ونعتقد أنّ الإمام کالنبیّ یجب أن یکون أفضل الناس فی صفات الکمال من شجاعة وکرم وعفة وصدق وعدل ، ومن تدبیر وعقل وحکمة وخلق.

والدلیل فی النبیّ هو نفس الدلیل فی الإمام.

أمّا علمه فهو یتلقی المعارف والأحکام الإلهیة وجمیع المعلومات ، من طریق النبیّ ، أو الإمام من قبله.

واذا استجدّ شیء لا بدّ أن یعلمه من طریق الإلهام بالقوّة القدسیّة الّتی أودعها الله تعالی فیه ، فإن توجّه إلی شیء وشاء أن یعلمه علی وجهه الحقیقی لا یخطأ فیه ولا یشتبه ، ولا یحتاج فی کلّ ذلک إلی البراهین العقلیّة ، ولا إلی تلقینات المعلمین وإن کان علمه قابلا للزیادة والاشتداد ولذا قال - صلی الله علیه وآله - فی دعائه : (رَبِّ زِدْنِی عِلْماً)

(أقول): لقد ثبت فی الأبحاث النفسیّة أنّ کلّ إنسان له ساعة أو ساعات فی حیاته قد یعلم فیها ببعض الأشیاء من طریق الحدس ، الّذی

[شماره صفحه واقعی : 42]

ص: 1059

هو فرع من الإلهام بسبب ما أودع الله تعالی فیه من قوّة علی ذلک.

وهذه القوّة تختلف شدة وضعفا وزیادة ونقیصة فی البشر ، باختلاف أفرادهم. فیطفر ذهن الإنسان فی تلک الساعة إلی المعرفة من دون أن یحتاج إلی التفکیر وترتیب المقدمات والبراهین أو تلقین المعلمین.

ویجد کلّ إنسان من نفسه ذلک فی فرص کثیرة فی حیاته ، وإذا کان الأمر کذلک فیجوز أن یبلغ الإنسان من قوّته الالهامیة أعلی الدرجات وأکملها ، وهذا أمر قرّره الفلاسفة المتقدمون والمتأخرون.

فلذلک نقول - وهو ممکن فی حدّ ذاته - : إنّ قوّة الإلهام عند الإمام الّتی تسمّی بالقوّة القدسیّة تبلغ الکمال فی أعلی درجاته ، فیکون فی صفاء نفسه القدسیّة علی استعداد لتلقّی المعلومات ، فی کلّ وقت وفی کلّ حالة ، فمتی توجه إلی شیء من الأشیاء وأراد معرفته استطاع علمه بتلک القوّة القدسیّة الالهامیة ، بلا توقف ولا ترتیب مقدمات ، ولا تلقین معلم ، وتنجلی فی نفسه المعلومات ، کما تنجلی المرئیات فی المرآة الصافیة لا غطش فیها ولا إبهام.

ویبدو واضحا هذا الأمر فی تاریخ الأئمة - علیهم السلام - کالنبیّ محمّد - صلی الله علیه وآله - فإنّهم لم یتربوا ولم یتعلموا علی ید معلم من مبدأ طفولتهم إلی سنّ الرشد ، حتی القراءة والکتابة ، ولم یثبت عن أحدهم أنّه دخل الکتاتیب أو تتلمذ علی ید أستاذ فی شیء من الأشیاء مع ما لهم من منزلة علمیّة لا تجاری.

وما سئلوا عن شیء إلّا أجابوا علیه فی وقته ، ولم تمر علی ألسنتهم

[شماره صفحه واقعی : 43]

ص: 1060

کلمة (لا أدری) ، ولا تأجیل الجواب إلی المراجعة أو التأمل أو نحو ذلک ، فی حین أنّک لا تجد شخصا مترجما له من فقهاء الإسلام ورواته وعلمائه إلّا ذکرت فی ترجمته تربیته وتلمذته علی غیره وأخذه الروایة والعلم علی المعروفین وتوقفه فی بعض المسائل أو شکّه فی کثیر من المعلومات کعادة البشر فی کل عصر ومصر [1]

[شرح:]

[1] یقع البحث فی مقامات :

الأوّل : ضرورة اتصاف الإمام بالصفات الإلهیة

الأوّل : أن مقتضی کون الإمام قائما مقام النبیّ فی جمیع شئونه إلّا تلقّی الوحی ، هو تخلقه بأخلاقه واتصافه بصفاته ، إذ بدون ذلک لا یتم الاستخلاف والنیابة ، ومعه لا یتم اللطف ، وهو نقض للغرض ، ومخالف لمقتضی عنایته الاولی ورحیمیته ، ونقض الغرض ، والمخالف لمقتضی عنایته تعالی لا یقع ولا یصدر منه أصلا کما لا یخفی.

وتوضیح ذلک أنّه قد مرّ فی باب النبوّة أنّ من أغراض البعثة هو استکمال النفوس ، فاللازم هو أن یکون النبیّ فی الصفات أکمل ، وأفضل من المبعوثین إلیهم حتّی یتمکن له أن یهدیهم ویستکملهم وینقاد الناس له للتعلم والاستکمال ، فإن کان النبیّ مبعوثا إلی قوم خاصّین فاللازم هو أن یکون أفضل منهم فی ذلک الزمان ، وإن کان مبعوثا إلی جمیع الناس إلی یوم القیامة ، فاللازم هو أن یکون أفضل من جمیعهم إذ لو لا ذلک لما تیسّرت الهدایة والاستکمال بالنسبة إلی جمیعهم ، مع أنّهم مستعدون لذلک ، وهو لا یساعد عنایته الاولی وإطلاق رحیمیته ونقض لغرضه ، وهو لا یصدر منه تعالی.

فإذا ثبت ذلک فی النبیّ لزم أن یکون الإمام أیضا أفضل الناس فی صفات الکمال من شجاعة وکرم وعفة وصدق وعدل ، ومن تدبیر وعقل وحکمة

[شماره صفحه واقعی : 44]

ص: 1061

وعلم وحلم وخلق ؛ لأنّه قائم مقامه ونائب عنه فی جمیع الامور والشئون إلّا فی تلقّی الوحی ، وهذه النیابة لا تتم إلّا بالاتصاف المذکور ، ولعلّ إلیه أشار المحقق اللاهیجی - قدس سره - حیث قال : لا بدّ أن یکون الإمام فی غایة التفرد فی استجماع أنواع الکمالات والفضائل حتّی تطیع وتنقاد له جمیع الطبقات من الشرفاء والعلماء بحیث لیس لأحد منهم عار فی الاتباع عنه والانقیاد له (1).

هذا مضافا إلی ما فی تجرید الاعتقاد وشرحه (2) من أن الإمام یجب أن یکون أفضل من رعیته ؛ لأنّه إمّا أن یکون مساویا لهم ، أو أنقص منهم ، أو أفضل ، والثالث هو المطلوب والأوّل محال ؛ لأنّه مع التساوی یستحیل ترجیحه علی غیره بالإمامة ، والثانی أیضا محال ؛ لأنّ المفضول یقبح عقلا تقدیمه علی الفاضل.

ویدلّ علیه أیضا قوله تعالی : (أَفَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلَّا أَنْ یُهْدی فَما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ) (3) ولذلک قال العلّامة - قدس سره - فی نهج الحق : اتفق الإمامیة علی أنّ الإمام یجب أن یکون أفضل من رعیته ، وخالف الجمهور فجوزوا تقدیم المفضول علی الفاضل ، وخالفوا مقتضی العقل ونصّ الکتاب (4).

ویشهد لما ذکر ما سمعته عن علی بن موسی الرضا - علیهما السلام - فی ضمن حدیث من «أنّ الإمام واحد دهره ، لا یدانیه أحد ، ولا یعادله عالم ، ولا یوجد منه بدل ، ولا له مثل ولا نظیر ، مخصوص بالفضل کلّه من غیر طلب منه له ولا اکتساب ، بل اختصاص من المفضل الوهّاب ...» الحدیث (5).

وقال أیضا : «للإمام علامات : یکون أعلم الناس ، وأحکم الناس ، وأتقی

[شماره صفحه واقعی : 45]

ص: 1062


1- سرمایه ایمان : 115.
2- شرح تجرید الاعتقاد : ص 366 الطبع الجدید.
3- یونس : 35.
4- دلائل الصدق : ج 2 ص 15.
5- الأصول من الکافی : ج 1 ص 201.

الناس ، وأحلم الناس ، وأشجع الناس ، وأسخی الناس ، وأعبد الناس ، ویولد مختونا ، ویکون مطهرا ، ویری من خلفه کما یری من بین یدیه» الحدیث (1)

الثانی : فی کیفیة تعلّم الإمام

ولا یخفی أنّ علمهم علم إلهی ولیس بمکتسب عن الناس ، کما أنّ علم النبیّ کذلک ، وتوضیح ذلک : أنّ هذا العلم الإلهی قد یصل إلی الأئمة - علیهم السلام - من طریق النبیّ - صلی الله علیه وآله - کتعلیمه ما علّم لعلیّ - علیه السلام - وهو للحسن وهو للحسین وهو لعلی بن الحسین وهکذا إلی المهدی الحجة بن الحسن - علیهم الصلوات والسّلام -.

ثم إنّ هذا التعلیم وقع علی أنحاء منها : التعلیمات العادیّة کما قال الرسول الکریم - صلی الله علیه وآله - «وسمعه علی - علیه السلام - کما سمعه الناس ، وإنّما الفرق بینه وبینهم أنّه - علیه السلام - أسمعهم وأحفظهم وأفهمهم وأضبطهم».

ومنها التعلیمات الغیر العادیّة مثل ما انتقل إلی علی - علیه السلام - بالاشراق وتنویر الباطن ، ولعلّ من ذلک ما فی کتب الفریقین کالکافی وینابیع المودّة من أنّ أمیر المؤمنین - علیه السلام - قال : رسول الله - صلی الله علیه وآله - علّمنی ألف باب وکلّ باب منها یفتح ألف باب ، فذلک ألف ألف باب حتّی علمت ما کان وما یکون إلی یوم القیامة ، وعلمت علم المنایا والبلایا وفصل الخطاب (2).

ولعلّ ذکر الألف من باب إفادة التکثیر فلا خصوصیة للألف.

أو مثل ما کتبه علی - علیه السلام - بإملاء رسول الله - صلی الله علیه وآله - وسمّی بالجامعة ، قال الصادق - علیه السلام - : فیها کلّ حلال وحرام وکلّ

[شماره صفحه واقعی : 46]

ص: 1063


1- التنبیه للشیخ الحر العاملی : ص 26 نقلا عن الفقیه.
2- ینابیع المودة : ج 1 ص 75 ، ونحوه فی الکافی : ج 1 ص 239.

شیء یحتاج الناس إلیه حتی الأرش فی الخدش (1) أو مثل ما انتقل إلیه من میراث الأنبیاء والوصیین ، وسمّی بالجفر ، قال الصادق - علیه السلام - : «هو وعاء من آدم ، فیه علم النبیّین والوصیّین ، وعلم العلماء الذین مضوا من بنی إسرائیل (2) ، وفیه زبور داود ، وتوراة موسی ، وانجیل عیسی ، وصحف إبراهیم» (3). وفی روایة اخری «إن لله علما لا یعلمه أحد غیره ، وعلما قد علمه ملائکته ورسله ، فنحن نعلمه» (4).

وقد یصل العلم الإلهی إلی الإمام من طرق اخر کمصحف فاطمة وهو الّذی أخبرها به جبرئیل فأملته فاطمة - سلام الله علیها - لعلّی - علیه السلام - وکتبه بیده المبارکة (5) ، قال الصادق - علیه السلام - : «مصحف فیه مثل قرآنکم هذا ثلاث مرات والله ، ما فیه من قرآنکم حرف واحد (6). قال الصادق - علیه السلام - أیضا : «لیس من ملک یملک (الأرض) إلّا وهو مکتوب فیه باسمه واسم أبیه وما وجدت لولد الحسن فیه شیئا» (7).

وکتحدیث الملائکة وقد ورد فی روایات متعددة أنّ الأئمة محدّثون کما قال أبو الحسن - علیه السلام - : «الأئمة علماء صادقون مفهّمون محدّثون» (8).

وکإلهامات واقعیة إلهیة ، قال الحارث بن المغیرة : قلت لأبی عبد الله - علیه السلام - : أخبرنی عن علم عالمکم. قال : وراثة من رسول الله - صلی الله علیه وآله - ومن علی - علیه السلام - قال : قلت : إنّا نتحدث أنه یقذف فی قلوبکم وینکت فی آذانکم قال : أو ذاک (9).

وکجعلهم مشرفین علی الامور ، کمّا ورد فی الروایات المتعددة أنّ الإمام

[شماره صفحه واقعی : 47]

ص: 1064


1- الاصول من الکافی : ج 1 ص 239.
2- الاصول من الکافی : ج 1 ص 239.
3- الاصول من الکافی : ج 1 ص 240.
4- بصائر الدرجات : ص 110.
5- بصائر الدرجات : ص 154.
6- الاصول من الکافی : ج 1 ص 239.
7- الاصول من الکافی : ج 1 ص 242.
8- الاصول من الکافی : ج 1 ص 270 - 271.
9- الاصول من الکافی : ج 1 ص 264.

إذا شاء أن یعلم علم (1) ، أو أنّ الإمام یری من خلفه کما یری من بین یدیه ، وغیر ذلک. وکیف کان فلا یخفی علیک أنّه لا وجه لعدم ذکر النوع الأخیر فی کلام المصنف.

الثالث : فی مقدار علم الأئمة علیهم السلام

وأنّی لنا بهذا مع أنّ الأئمة فاقوا فیه الأوّلین والآخرین بعد رسول الله - صلی الله علیه وآله - وبلغوا فیه إلی حدّ لا یحتاج أحد إلی شیء من امور دینه ودنیاه وسعادته وآخرته إلّا کان علمه عندهم ولهم الجواب ، وهم الدعاة إلی سبیل الخیر والسعادة الواقعیة ، وقد أرشدوا الناس طیلة حیاتهم إلی الحیاة الطیبة ، ولم یعطلوا فی قبال سؤال ولو لم یکن من الامور الدینیّة ، کما تشهد لذلک الأسئلة المختلفة الّتی جاءت إلیهم من الموافقین والمخالفین والملحدین ، فأجابوها بأمتن الجواب وأحسنه.

ولهم الاشراف علی الامور حتّی النیّات والأعمال ، وعلی ما وقع ، وعلی ما یقع ، وعلی منطق الطیور ، وعلی ما یحتاج إلیه الجن وغیرهم. ولا بدّ أن أقول : کیف أقول فی وصفکم وثنائکم أئمتی الأبرار ، مع ما فی لسانی الکالّ من اللکنة ، وما فی ذهنی الفاتر من القصور ، بل الأحسن أن اکتفی بما قلتم أنتم فی وصفکم : (کلامکم نور وأمرکم رشد ، ووصیتکم التقوی وفعلکم الخیر ، وعادتکم الإحسان وسجیتکم الکرم ، وشأنکم الحقّ والصدق والرفق ، وقولکم حکم وحتم ، ورأیکم علم وحلم وحزم ، إن ذکر الخیر کنتم أوّله وأصله وفرعه ومعدنه ومأواه ومنتهاه ، بأبی أنتم وامی ونفسی ، کیف أصف حسن ثنائکم ، واحصی جمیل بلائکم؟ وبکم أخرجنا الله من الذلّ وفرّج عنا غمرات الکروب ، وأنقذنا من شفا جرف الهلکات ومن النار ، بأبی أنتم وامی ونفسی بموالاتکم علّمنا الله معالم دیننا ، وأصلح ما کان فسد من دنیانا ، وبموالاتکم

[شماره صفحه واقعی : 48]

ص: 1065


1- الاصول من الکافی : ج 1 ص 258.

تمت الکلمة وعظمت النعمة وائتلفت الفرقة ، وبموالاتکم تقبل الطاعة المفترضة ، ولکم المودة الواجبة والدرجات الرفیعة والمقام المحمود والمکان المعلوم عند الله ، والجاه العظیم والشأن الکبیر والشفاعة المقبولة) (1).

وإلیک بعض الأحادیث الدالّة علی مقدار علومهم وفخامتها ، وإن کان الأمر واضحا کالنار علی المنار.

عن هشام بن الحکم عن أبی عبد الله - علیه السلام - فی حدیث قال : «إنّ الله لا یجعل حجته فی أرضه یسأل عن شیء فیقول لا أدری» (2).

وعن سیف التمار قال : کنا مع أبی عبد الله - علیه السلام - جماعة من الشیعة فی الحجر فقال : علینا عین فالتفتنا یمنة ویسرة فلم نر أحدا ، فقلنا : لیس علینا عین ، فقال : وربّ الکعبة وربّ البنیّة ثلاث مرات ، لو کنت بین موسی والخضر لأخبرتهما أنی أعلم منهما ولأنبأتهما بما لیس فی أیدیهما ، لأنّ موسی والخضر - علیهما السلام - اعطیا علم ما کان ، ولم یعطیا علم ما یکون وما هو کائن حتّی تقوم الساعة ، وقد ورثناه من رسول الله - صلی الله علیه وآله - وراثة (3).

وعن أبی حمزة قال : سمعت أبا جعفر - علیه السلام - یقول : «لا والله ، لا یکون عالم جاهلا أبدا ، عالما بشیء جاهلا بشیء ، ثم قال : الله أجلّ وأعزّ وأکرم من أن یفرض طاعة عبد یحجب عنه علم سمائه وأرضه ، ثم قال : لا یحجب ذلک عنه» (4).

وعن الرضا - علیه السلام - فی حدیث : «أنّ الإمام مؤید بروح القدس

[شماره صفحه واقعی : 49]

ص: 1066


1- من لا یحضره الفقیه : ج 2 ص 609 طبع مکتبة الصدوق بطهران.
2- التنبیه : ص 32 نقلا عن الکافی.
3- الاصول من الکافی : ج 1 ص 260 - 261.
4- الاصول من الکافی : ج 1 ص 262.

وبینه وبین الله عمود من نور یری فیه أعمال العباد وکلّما احتاج إلیه لدلالة اطلع علیها ...» الحدیث (1).

وعن أبی عبد الله - علیه السلام - قال : «إنی لأعلم ما فی السماوات وما فی الأرض ، وأعلم ما فی الجنة ، وأعلم ما فی النار ، وأعلم ما کان وما یکون ، قال :

ثم مکث هنیئة فرأی أنّ ذلک کبر علی من سمعه منه ، فقال : علمت ذلک من کتاب الله عزوجل ان الله یقول : فیه تبیان کلّ شیء» (2).

وقد قال مولانا أمیر المؤمنین - علیه السلام - : «أما والله لقد تقمّصها فلان ، وأنّه لیعلم أنّ محلّی منها محلّ القطب من الرحی ، ینحدر عنّی السیل ، ولا یرقی إلیّ الطیر» الحدیث (3).

وقال أیضا : «أیّها الناس سلونی قبل أن تفقدونی فلأنا بطرق السماء أعلم منّی بطرق الأرض» (4).

وقال أیضا : «والله لو شئت أن اخبر کلّ رجل منکم بمخرجه ومولجه وجمیع شأنه لفعلت ، ولکن أخاف أن تکفروا فیّ برسول الله - صلی الله علیه وآله - ألا وإنّی مفضیه إلی الخاصّة ممن یؤمن ذلک منه. والّذی بعثه بالحق ، واصطفاه علی الخلق ، ما أنطق إلّا صادقا ، وقد عهد إلیّ بذلک کلّه ، وبمهلک من یهلک ومنجی من ینجو ، ومال هذا الأمر. وما أبقی شیئا یمر علی رأسی إلّا أفرغه فی أذنی وأفضی به إلیّ» الحدیث (5). وغیر ذلک من الأخبار والروایات فی ذلک متواترة ، وحیث کان صدورها عن المعصومین قطعیا ، صار موجبا لحصول الیقین

[شماره صفحه واقعی : 50]

ص: 1067


1- التنبیه : ص 42 نقلا عن عیون الأخبار.
2- الاصول من الکافی : ج 1 ص 261.
3- نهج البلاغة الخطبة : 3 ص 48 لصبحی صالح.
4- نهج البلاغة الخطبة : 189 ص 280 لصبحی صالح.
5- نهج البلاغة الخطبة : 175 ص 250 لصبحی صالح.

بمفادها کما لا یخفی.

قال العلّامة الطباطبائی - قدس سره - : «إنّ الإمام وقف علی حقایق العالم ، کیف ما کان بإذنه تعالی سوء کانت محسوسة أو غیر محسوسة ، کالموجودات السماویّة والحوادث الماضیة والوقائع الآتیة ، وتدلّ علی ذلک الروایات المتواترات المضبوطة فی الکافی وبصائر الدرجات وبحار الأنوار وغیرها» (1).

الرابع : معنی الحدس و الإلهام

الرابع : أنّ ما أشار إلیه المصنّف فی قوله من أنّ الحدس الّذی ربّما یتفق فی الإنسان غایته هو الإلهام علی ما قرّره الفلاسفة المتقدمون لعلّه إشارة إلی ما قرّره صدر المتألهین فی الأسفار فی معنی الحدس والذکاء حیث قال : ومنها الحدس ولا شک فی أنّ الفکر لا یتم إلّا بوجدان شیء متوسط بین طرفی المجهول لتصیر النسبة المجهولة معلومة ، وکذا ما یجری مجراه فی باب الحدود للتصور ، لما تقرّر أنّ الحدّ والبرهان متشارکان فی الأطراف والحدود ، والنفس حال کونها جاهلة کأنّها واقعة فی ظلمة ظلماء ، فلا بدّ من قائد یقودها أو روزنة یضیء لها موضع قدمها ، وذلک الموضع هو الحد المتوسط بین الطرفین ، وتلک الروزنة هو التحدس بذلک دفعة ، فاستعداد النفس لوجدان ذلک المتوسط بالتحدس هو الحدس ، ومنها الذکاء وهو شدة هذا الحدس وکماله وبلوغه وغایته القصوی هو القوّة القدسیّة الّتی وقع فی وصفها قوله تعالی : (یَکادُ زَیْتُها یُضِیءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ) وذلک لأنّ الذکاء هو الامضاء فی الامور ، وسرعة القطع بالحق ، وأصله من ذکت النار وذکی الذبح وشاة مذکّاة أی یدرک ذبحها بحدة السکین (2) ، ولا یخفی علیک أنّ أنواع الإلهام لا تنحصر فی الحدس والذکاء لإمکان الإفاضات بدون ذلک کما أشرنا إلیه ، وکیف کان فمما ذکر یظهر أنّ علومهم لا تنحصر فی

[شماره صفحه واقعی : 51]

ص: 1068


1- بحثی کوتاه درباره علم امام : ص 34.
2- الاسفار : ج 3 ص 516.

العلوم العادیّة ، کما ذهب إلیه الجمهور من علماء العامّة ، بل لهم ما للرسول - صلی الله علیه وآله - من العلوم الإلهیة بأنواعها ، کما یقتضیه قیامهم مقام النبی فی الإتیان بوظائفه ؛ لأن ذلک لا یتحقق من دون العلم الإلهی کما لا یخفی.

الخامس : فی المیز بین علومهم و العلوم البشریّة

ولا یخفی علیک أنّ العلوم البشریّة منقسمة إلی : البدیهیات والنظریات. والإنسان من لدن وجوده أراد کشف المجهولات بالتفکیر وترتیب المقدمات ، وفی هذا السبیل کثیرا ما کان یخطأ ، ولذا وضع علم المیزان لیمنعه عن ذلک ، ومعه لا یعصمه ، وإن أفاده لخطائه فی تطبیق علم المیزان علی محاوراته ، وعلیه فالعلوم النظریّة مکتسبة من البدیهیات بترتیب المقدمات ، وترتیب المقدمات یحتاج إلی التعلّم والتعلیمات ، وحیث أنّ آحاد الإنسان فی التفکیر وترتیب المقدمات لیسوا بمتساوین یؤدی التفکیر فی جملة من المسائل إلی الاختلاف فی النتائج فی کشف الحقائق ، ولم یتمکنوا من الاتفاق فیها ، إذ ربّما یکون الترتیب بنظر واحد تماما وبنظر آخر ناقصا ، ولذا تکون النتیجة عند واحد واضحة ، وعند آخر غیر واضحة ، بحیث یمکن عنده تجدید النظر ، ویحتمل خلافه کما لیسوا عند إظهار النظر علی السواء ، إذ ربّما أظهر واحد نظره فی مجهول بأنّ الأمر کذا أو کذا قطعا ، وأظهر ثان بأنّ الأمر کذا وکذا من دون التأکید بالقطع ، وأظهر آخر بأنّ الظاهر أنّه کذا ، ورابع بأنّه محتمل ، وخامس بأنّه مشکل ، فیما إذا لا یؤدی نظره إلی شیء ، وعلیه فیکون باب التأمل والاشکال وتجدید النظر فی کثیر من المعلومات منفتحا.

هذا مضافا إلی مجهولات کثیرة یکون کشفها خارجا عن حیطة قدرة علم الإنسان ، ولذا اعترف الأعاظم من العلماء بالقصور عن حلّ جمیع المجهولات ، وإن ظفروا بالاصول والضوابط المتعددة الصحیحة من المقدمات البدیهیّة کما لا یخفی ، وکیف کان فهذه هی العلوم الاکتسابیة الّتی لا یمکن لأحد أن یرثها من أبیه أو آخر من دون تحمّل المشاق فی تحصیلها.

[شماره صفحه واقعی : 52]

ص: 1069

وفی قبالها علوم إلهیة أفاضها الله تعالی إلی أنبیائه وأولیائه ، وهذه العلوم الإلهیة لا تحتاج إلی الاکتساب وترتیب المقدمات للوصول إلی المجهولات النظریة ، بل نور یقذفه الله فی قلب من یشاء من عباده ومعه یری حقیقة کلّ شیء ولا تحجب عنه ، ولا یحتاج انتقاله من نبیّ إلی نبیّ ، أو من ولیّ إلی ولیّ إلی مئونة ، بل ینتقل إلیه بالاشراق وتنویر الباطن فی لحظة ، ولذا صار بعض الأنبیاء أو الأئمة - علیهم الصلوات والسّلام - نبیا وإماما فی حال الصباوة من دون حاجة إلی مضی زمان.

ثم إنّ العلوم الإلهیّة لا اختلاف فیها ، بل کلّها واضحة ، ولا یکون فیها أجلی وأوضح ، ولذا لم یسمع من نبیّ ما تعارف بیننا من الأوضح والأظهر ، أو الظاهر فضلا عن لا أدری ولا أعلم ، والعلوم الإلهیة کلّها حاضرة عندهم ، ولذا لم یقل أحد منهم فی مقام الجواب عن مسألة ، المسألة تحتاج إلی المراجعة أو التأمل ، أو نحو ذلک ، بل کانوا داعین للناس إلی الأسئلة ، وأجابوا عنها من دون إحالة إلی المطالعة أو التأجیل.

ولا یعتری علی العلوم الإلهیة ما یحتاج معه إلی تجدید النظر ، بل هی علی ما هی علیها من القوّة والظهور ، نعم تصیر أجلی بمرور الأزمنة والدهور للسامعین.

ولا ینافی ذلک النسخ فی الشرائع أو شریعتنا ، لأنّ معنی النسخ لیس إلّا ارتفاع أمد الحکم النافع ، بحیث لا اعتبار به بعد ارتفاع أمده ولیس فیه ما یکشف عن عدم صحة الحکم فی وقته وزمانه ، بل کلّ منسوخ حکم صحیح متین فی زمانه ، ولذا یصدّق کلّ نبیّ ما نزل علی النبیّ الآخر ولا یکذّبه.

ومما ذکر یظهر أن العلوم الإلهیة حیث لا تحتاج إلی ترتیب المقدمات ، لا یکون فیها الاختلاف ، ولذا لا یکون الأنبیاء والأئمة - علیهم الصلوات والسلام - مختلفین فی أمر من الامور ، بل کلّهم مخبرون عن الحقائق الواحدة ، وإن کانت کلماتهم للناس بحسب اختلاف استعدادهم وتفاوت ظروفهم مختلفة.

[شماره صفحه واقعی : 53]

ص: 1070

4 - عقیدتنا فی طاعة الأئمة
اشارة

[متن عقائدالإمامیة:]

ونعتقد أنّ الأئمة هم أولو الأمر الّذین أمر الله تعالی بطاعتهم ، وأنّهم الشهداء علی الناس ، وأنّهم أبواب الله والسبیل إلیه ، والادلاء علیه ، وأنّهم عیبة علمه ، وتراجمة وحیه ، وأرکان توحیده ، وخزّان معرفته ، ولذا کانوا أمانا لأهل الأرض ، کما أن النجوم أمان لأهل السماء (علی حد تعبیره صلی الله علیه وآله). وکذلک - علی حد قوله أیضا - إنّ مثلهم فی هذه الامة کسفینة نوح من رکبها نجا ومن تخلّف عنها غرق وهوی ، وأنهم حسبما جاء فی الکتاب المجید (عباد الله المکرمون الّذین لا یسبقونه بالقول وهم بأمره یعملون) وأنهم الذین أذهب الله عنهم الرجس وطهّرهم تطهیرا.

بل نعتقد أن أمرهم أمر الله تعالی ، ونهیهم نهیه ، وطاعتهم طاعته ، ومعصیتهم معصیته ، وولیّهم ولیّه ، وعدوّهم عدوّه ، ولا یجوز الردّ علیهم ، والرادّ علیهم کالرادّ علی الرسول ، والرادّ علی الرسول کالرادّ علی الله تعالی ، فیجب التسلیم لهم ، والانقیاد لأمرهم والأخذ بقولهم.

ولهذا نعتقد أنّ الأحکام الشرعیّة الإلهیّة لا تستقی إلّا من نمیر

[شماره صفحه واقعی : 54]

ص: 1071

مائهم ولا یصحّ أخذها إلّا منهم ولا تفرغ ذمّة المکلّف بالرجوع إلی غیرهم ، ولا یطمئن بینه وبین الله إلی أنّه قد أدّی ما علیه من التکالیف المفروضة إلّا من طریقهم. إنّهم کسفینة نوح من رکبها نجا ومن تخلف عنها غرق فی هذا البحر المائج الزاخر بأمواج الشبه والضلالات والادعاءات والمنازعات.

* * *

ولا یهمّنا من بحث الإمامة فی هذه العصور إثبات أنّهم هم الخلفاء الشرعیون ، وأهل السلطة الإلهیّة ، فإنّ ذلک أمر مضی فی ذمّة التأریخ ، ولیس فی إثباته ما یعید دورة الزمن من جدید أو یعید الحقوق المسلوبة إلی أهلها.

وإنّما الّذی یهمّنا منه ما ذکرنا من لزوم الرجوع إلیهم ، فی الأخذ بأحکام الله الشرعیّة وتحصیل ما جاء به الرسول الأکرم علی الوجه الصحیح الّذی جاء به. وأنّ فی أخذ الأحکام من الرواة والمجتهدین الّذین لا یستقون من نمیر مائهم ولا یستضیئون بنورهم ابتعادا عن محجّة الصواب فی الدین ، ولا یطمئن المکلّف من فراغ ذمّته من التکالیف المفروضة علیه من الله تعالی ؛ لأنّه مع فرض وجود الاختلاف فی الآراء بین الطوائف والنحل فیما یتعلق بالأحکام الشرعیّة اختلافا لا یرجی معه التوفیق ، لا یبقی للمکلّف مجال أن یتخیر ویرجع إلی أیّ مذهب شاء ورأی اختار ، بل لا بدّ له أن یفحص ویبحث حتّی تحصل له الحجة القاطعة بینه وبین الله تعالی علی تعیین مذهب خاص یتیقن أنه یتوصل به إلی أحکام الله وتفرغ به ذمته من التکالیف المفروضة ، فإنّه کما یقطع

[شماره صفحه واقعی : 55]

ص: 1072

بوجود أحکام مفروضة علیه یجب أن یقطع بفراغ ذمته منها ، فإنّ الاشتغال الیقینی یستدعی الفراغ الیقینی.

والدلیل القطعیّ دالّ علی وجوب الرجوع إلی آل البیت ، وأنّهم المرجع الأصلی بعد النبیّ لأحکام الله المنزلة ، وعلی الأقلّ قوله - علیه أفضل التحیات - : «إنّی قد ترکت فیکم ما إن تمسکتم به لن تضلوا بعدی أبدا الثقلین أحدهما أکبر من الآخر کتاب الله حبل ممدود من السماء إلی الأرض ، وعترتی أهل بیتی ألا وأنّهما لن یفترقا حتی یردا علیّ الحوض». وهذا الحدیث اتفقت الروایة علیه من طرق أهل السنّة والشیعة ، فدقق النظر فی هذا الحدیث الجلیل تجد ما یقنعک ویدهشک فی مبناه ومعناه ، فما أبعد المرمی فی قوله : (إن تمسکتم به لن تضلوا بعدی أبدا) والّذی ترکه فینا هما الثقلان معا إذ جعلهما کأمر واحد ، ولم یکتف بالتمسک بواحد منهما فقط ، فیهما معا لن تضل بعده أبدا.

وما أوضح المعنی فی قوله : «لن یفترقا حتی یردا علیّ الحوض» فلا یجد الهدایة أبدا من فرّق بینهما ولم یتمسک بهما معا فلذلک کانوا «سفینة النجاة» و «أمانا لأهل الأرض» ومن تخلّف عنهم غرق فی لجج الضلال ، ولم یأمن من الهلاک. وتفسیر ذلک بحبهم فقط من دون الأخذ بأقوالهم واتباع طریقهم ، هروب من الحق لا یلجأ إلیه إلّا التعصب والغفلة عن المنهج الصحیح فی تفسیر الکلام العربیّ المبین [1]

[شرح:]

[1] ولا بأس بذکر امور :

أدلّة وجوب الرجوع إلیهم علیهم السلام

الأوّل : أنّ الأئمة - علیهم السلام - هم أولو الأمر الّذین یکون طاعتهم مطلقا

[شماره صفحه واقعی : 56]

ص: 1073

مفروضة ، وذلک واضح بعد ما مرّ من کونهم قائمین مقام النبیّ - صلی الله علیه وآله - فی جمیع شئونه ، ومنها الولایة والحکومة علی المسلمین ، ویشهد له مضافا إلی الروایات المتواترة قوله تبارک وتعالی : (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ) (1) ولا تشمل الآیة المبارکة غیرهم من الولاة والخلفاء ؛ لاختصاص الإطاعة المطلقة بالله تعالی والمعصومین من الرسول والأئمة المکرمین ، وإلّا لزم الأمر بالطاعة عن الفاسقین وهو قبیح ، فالآیة حیث تدلّ علی الطاعة المطلقة لله وللرسول واولی الأمر بسیاق واحد ، تدلّ علی أنّ المراد من الموضوع وهو أولو الأمر هم المعصومون ، کما فسرت الآیة بهم فی الروایات الکثیرة

منها : ما ورد من أن جابر بن عبد الله الأنصاری سأل رسول الله - صلی الله علیه وآله - فمن أولو الأمر الّذین قرن الله طاعتهم بطاعتک؟ وقال - صلی الله علیه وآله - : هم خلفائی یا جابر ، وأئمة المسلمین من بعدی ، أوّلهم علی بن أبی طالب ، ثم الحسن ، ثم الحسین ، ثم علی بن الحسین ، ثم محمّد بن علیّ المعروف فی التوراة بالباقر ، ستدرکه یا جابر ، فإذا لقیته فاقرأه منی السلام ، ثم الصادق جعفر بن محمّد ، ثم موسی بن جعفر ، ثم علیّ بن موسی ، ثم محمّد بن علیّ ، ثم علی بن محمّد ، ثم الحسن بن علی ، ثم سمیّی وکنیّی ، حجة الله فی أرضه ، وبقیته فی عباده ابن الحسن بن علی ، ذاک الّذی یفتح الله - تعالی ذکره - علی یدیه مشارق الأرض ومغاربها ، ذاک الّذی یغیب عن شیعته وأولیائه غیبة لا یثبت فیها علی القول بإمامته إلّا من امتحن الله قلبه للإیمان ، قال جابر : فقلت له : یا رسول الله ، فهل یقع لشیعته الانتفاع به فی غیبته؟ فقال - صلی الله علیه وآله - : ای والّذی بعثنی بالنبوّة أنّهم یستضیئون بنوره وینتفعون بولایته فی غیبته ،

[شماره صفحه واقعی : 57]

ص: 1074


1- النساء : 59.

کانتفاع الناس بالشمس وإن تجلاها سحاب ، یا جابر هذا من مکنون سرّ الله ومخزون علمه فاکتمه إلّا عن أهله (1).

ومنها : ما ورد فی أمالی الشیخ - قدس سره - من أنّ أبا محمّد الحسن بن علی - علیهما السلام - خطب الناس بعد البیعة له بالامر ، فقال : نحن حزب الله الغالبون وعترة رسوله الأقربون ، وأهل بیته الطیبون الطاهرون ، وأحد الثقلین الّذین خلّفهما رسول الله فی امته - إلی أن قال - : فأطیعونا فإنّ طاعتنا مفروضة ، إذ کانت بطاعة الله عزوجل مقرونة ، قال الله عزوجل : (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ) الحدیث (2).

ومنها : ما رواه فی الکافی عن الحسین بن أبی العلاء قال : ذکرت إلی أبی عبد الله - علیه السلام - قولنا فی الأوصیاء وأنّ طاعتهم مفترضة قال : فقال : نعم هم الّذین قال الله عزوجل : (أَطِیعُوا اللهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ) وهم الذین قال الله عزوجل : (إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا) (3).

ومنها : ما رواه فی الکافی أیضا عن أبی جعفر - علیه السلام - : «ایانا عنی خاصة أمر جمیع المؤمنین إلی یوم القیامة بطاعتنا» (4).

وإلی غیر ذلک من الروایات المرویّة فی الأبواب المختلفة الّتی تدلّ علی أنّ المراد من اولی الأمر هم الأئمة المعصومون - علیهم السلام - وعلی أنّ طاعتهم مفروضة ، وهو کما عرفت مطابق للاعتبار ، إذ السیاق یفید الإطاعة المطلقة ، وهی لا معنی لها إلّا فی المعصومین ، ولعلّه لذلک قال فی دلائل الصدق بعد نقل الآیة المبارکة : لا یمکن أنّ یشمل سائر الخلفاء سواء أراد بهم خصوص الأربعة ،

[شماره صفحه واقعی : 58]

ص: 1075


1- غایة المرام : المقصد الأوّل ، الباب التاسع والخمسون ص 267 ح العاشر الطبع القدیم.
2- غایة المرام : المقصد الأوّل ، الباب التاسع والخمسون ص 267 ح الثالث عشر.
3- غایة المرام : المقصد الأوّل ، الباب التاسع والخمسون ص 265 ح الثانی.
4- الاصول من الکافی : ج 1 ص 276.

أم الاعمّ منهم ومن معاویة ویزید والولید وأشباههم ؛ لدلالة الآیة علی عصمة أولی الأمر ، وهؤلاء لیسوا کذلک ، فیتعین أن یراد بأولی الأمر علیّ وأبناؤه الأطهار ؛ لانتفاء العصمة عن غیرهم بالضرورة والاجماع (1).

وقال المحقق اللاهیجی : إنّ المراد من اولی الأمر لا یکون إلّا المعصومین ؛ لأنّ تفویض امور المسلمین إلی غیرهم ترک لطف وهو قبیح (2).

ومن ذلک یظهر وجه اختصاص اولی الأمر بالأئمة الّذی أشار إلیه المصنف بقوله : «ونعتقد أنّ الأئمة هم أولو الأمر الّذین أمر الله تعالی بطاعتهم».

ثم لا یخفی علیک أنّ الفخر الرازی بعد اعترافه بدلالة الآیة علی عصمة الرسول واولی الأمر حمل اولی الأمر علی الإجماع ، وقال : حمله علیه أولی ؛ لأنّه أدخل الرسول واولی الأمر فی لفظ واحد وهو قوله : (أَطِیعُوا اللهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ) ، فکان حمل اولی الأمر الّذی هو مقرون الرسول علی المعصوم أولی من حمله علی العاجز والفاسق الخ.

وفیه أنّ ذلک الحمل ردیء ؛ لأنّه خلاف الظاهر من الکلمة ، إذ لا مناسبة بین اولی الأمر والإجماع ، هذا مضافا إلی أنّ الإجماع علی فرض وجوده ، وتحقق شرائطه حجّة بما أنه کاشف عن الحکم الشرعی ، ولیس لنفس المجمعین حق الأمر والولایة ، هذا بخلاف اولی الأمر والرسول ، فإنّ لهم حقّ الأمر والحکم بین الناس ، وهذه الإطاعة غیر طاعة الله ، ولذا کرّر الإطاعة فیهم ولم یکتف بذکرها فی الله تعالی ، وقال : (أَطِیعُوا اللهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ) هذا مع تفسیر الآیة فی النصوص بالآحاد من الامة ، وهم الأئمة - علیهم السلام - کما عرفت الإشارة إلی بعض هذه النصوص ، فتفسیرها بالإجماع خلاف النصوص المستفیضة الصحیحة أیضا کما لا یخفی.

[شماره صفحه واقعی : 59]

ص: 1076


1- دلائل الصدق : ج 2 ص 192.
2- سرمایه ایمان : ص 124.

والأضعف مما ذکر ما حکی عن صاحب المنار من أنّ المراد من اولی الأمر إجماع أهل الحلّ والعقد من المؤمنین ، إذا أجمعوا علی أمر من مصالح الامة ، لما عرفت من أنّ حمله علی إجماع الامة خلاف الظاهر وخلاف النصوص فضلا عن حمله علی جماعة من الامة کأهل الحلّ والعقد هذا (1).

وأمّا شموله بالنسبة إلی الفقهاء ففیه تفصیل ، فإن ارید به شموله أصالة فقد مرّ وجه اختصاصه بالمعصومین ، فلا یشمل غیرهم.

وإن ارید به شموله لهم تبعا للأئمة المعصومین - علیهم السلام - لأنّهم یکونون فی طول الأئمة بعد کون مشروعیة ولایتهم بنیابتهم عنهم ، فلا یبعد صحته إذ ولایتهم من شئون ولایة الأئمة. ولعلّ إلیه یشیر ما روی عن الصادق - علیه السلام - من أنّ المراد من اولی الأمر بالأصالة علی بن أبی طالب وغیره بالتبع (2) ، وعلیه فإطاعة الفقهاء واجبة ؛ لأنّها ترجع إلی إطاعة اولی الأمر باعتبار کونهم منصوبین عنهم.

اللهم إلّا أن یقال من المحتمل أن یکون الحصر فی الأخبار المشار إلیها حصرا إضافیا بالنسبة إلی حکام الجور المتصدین للحکومة فی أعصار الأئمة - علیهم السلام - فأرادوا - علیهم السلام - بیان أنّ الحق لهم ، وأنّ هؤلاء المتصدین لیسوا أهلا لهذا الأمر ، وإلّا فولایة الأمر إذا کانت عن حق ، بأن کانت بجعل الأئمة - علیهم السلام - إیاها لشخص أو عنوان ، فهو من قبیل تعلیق الحکم علی الوصف المشعر بالعلیة ، ودوران الحکم مداره ، فعلة وجوب الإطاعة له هی کونه صاحب الأمر ، وأنّ له حقّ الأمر شرعا ، ولا محالة لا یشمل صورة أمره بمعصیة الله إذ لیس له حق الأمر بالمعصیة.

وبالجملة فإطاعته واجبة فی حدود ولایته المشروعة ، ولا یطلق صاحب

[شماره صفحه واقعی : 60]

ص: 1077


1- راجع الامامة والولایة : ص 44 - 50.
2- احقاق الحق : ج 3 ص 424.

الأمر إلّا علی من ثبت له حق الأمر والحکم شرعا ، کما لا یطلق صاحب الدار إلّا علی من ملکها شرعا ، دون من تسلّط علیها غصبا (1) ، وعلیه فلا مانع من شمول الآیة للفقهاء عرضا ، ولکنّه تنافیه الأخبار کقول أمیر المؤمنین - علیه السلام - : وإنّما أمر بطاعة اولی الأمر لأنهم معصومون مطهّرون لا یأمرون بمعصیته ، إذ التعلیل یخصص ذلک بالمعصومین فتدبّر جیدا.

کون الأئمة هم الشهداء علی الناس

الثانی : أنّ الأئمة - علیهم السلام - هم الشهداء علی الناس ، وذلک واضح بعد ما عرفت من محدودة علمهم ؛ لأنّ العلم بما کان وما هو کائن إلی یوم القیامة یستلزم العلم بأعمال الناس ، هذا مضافا إلی شهادة الروایات علی عرض الأعمال علی رسول الله - صلی الله علیه وآله - والأئمة المعصومین - علیهم السلام - فی ذیل قوله تعالی : (وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللهُ عَمَلَکُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ) (2) ، وعلیه فیمکن لهم إقامة الشهادة علی الناس یوم القیامة وهذا أمر دلّ علیه الکتاب حیث قال عزوجل : (وَکَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ وَیَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً) (3) لأنّ الخطاب إلی الامة باعتبار بعضهم ممن یکون صالحا لوصف الوسطیة المطلقة لا جمیعهم ؛ لوضوح عدم کونهم فی الاعتدال فضلا عن الاعتدال المطلق الواقعی ، فالمراد منها هو الخواص وهم الأئمة - علیهم السلام - الّذین کانوا معصومین عن الإفراط والتفریط وخطاب الامة باعتبار بعضها أمر شایع ، کقوله تعالی مخاطبا لبنی إسرائیل : (وَجَعَلَکُمْ مُلُوکاً) (4) مع أنّ الملک فی کلّ عصر لا یکون إلّا واحدا ، ولذلک قال الإمام البلاغی - قدس سره - فهذه الصفات إنّما تکون باعتبار البعض ، والموجه إلیه الخطاب هو ذلک البعض ، وقد روی فی اصول الکافی

[شماره صفحه واقعی : 61]

ص: 1078


1- ولایة الفقیه : ج 1 ص 66.
2- التوبة : 105.
3- البقرة : 143.
4- المائدة : 20.

بأسناد صحیحة عن أبی جعفر وعن أبی عبد الله - علیهما السلام - : «نحن الامّة الوسط ، ونحن شهداء الله علی خلقه» ، وعن الحسکانی فی شواهد التنزیل ، عن سلیم الهلالی عن علی علیه السلام : نحن الّذین قال الله : (جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً). وعن العیّاشی عن ابن أبی عمیر الزبیری عن أبی عبد الله - علیه السلام - فی هذه الآیة «أفتری أنّ من لا تجوز شهادته فی الدنیا علی صاع من تمر ، یطلب الله شهادته یوم القیامة ، ویقبلها منه بحضرة جمیع الامم الماضیة ، کلا لم یعن الله مثل هذا من خلقه» (1).

فهذا المقام مقام رفیع مخصوص بهم ، ومقتضاه هو إشرافهم علی الناس وأعمالهم ونیّاتهم ، بحیث یسرهم إذا کانوا علی خیر ، ویحزنهم إذا کانوا علی معصیة ، کما دلّت علیه النصوص.

هذا مضافا إلی دلالة الآیة الشریفة علی أنّ هؤلاء الشهداء موجودون بین الناس ، إذ الشهادة علی الناس غیر ممکنة بدون الحضور ، کما دلّ علیه ما رواه فی الکافی عن أبی عبد الله - علیه السلام - فی قول الله عزوجل : (فَکَیْفَ إِذا جِئْنا مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِیدٍ وَجِئْنا بِکَ عَلی هؤُلاءِ شَهِیداً) قال : نزلت فی أمّة محمّد - صلی الله علیه وآله - خاصة ، فی کلّ قرن منهم إمام منّا شاهد علیهم ومحمّد - صلی الله علیه وآله - شاهد علینا. (2)

وفی نهایة البحث نقول : إنّ شهادتهم علی الجمیع تحکی عن علوّ شأنهم ومقامهم بالنسبة إلی الجمیع ، وعن طهارتهم وعصمتهم ، وإلّا فلم تقبل شهادتهم کذلک ، ولعلّ إلیه یشیر ما روی عن مولانا أمیر المؤمنین - صلوات الله علیه - أنّه قال : «إنّ الله تبارک وتعالی طهّرنا وعصمنا وجعلنا شهداء علی خلقه ، وحجته

[شماره صفحه واقعی : 62]

ص: 1079


1- راجع تفسیر آلاء الرحمن : ص 133 ، تفسیر نور الثقلین : ج 1 ص 113.
2- الاصول من الکافی : ج 1 ص 190.

فی أرضه ، وجعلنا مع القرآن ، وجعل القرآن معنا ، لا نفارقه ولا یفارقنا (1) ، وبقیة الکلام فی محلّه (2).

کونهم أبواب الله و السبیل إلیه

الثالث : أنّهم أبواب الله والسبیل إلیه والإدلاء علیه ؛ لأنّهم قائمون مقام النبیّ - صلی الله علیه وآله - فکما أنّ التعبد والسلوک بدون معرفة النبیّ ضلالة وتحیّر ، کذلک الجهد والسعی فی العبادة بدون معرفة الإمام الّذی یقوم مقامه فی جمیع شئونه عدا تلقّی الوحی. والروایات فی هذا المعنی کثیرة جدا.

منها : ما رواه فی الکافی بسند صحیح عن أبی جعفر - علیه السلام - یقول : «کلّ من دان الله عزوجل بعبادة یجهد فیها نفسه ، ولا إمام من الله ، فسعیه غیر مقبول ، وهو ضالّ متحیّر والله شانئ لأعماله» (3).

ومنها : ما رواه فیه أیضا عن أمیر المؤمنین - علیه السلام - فی ضمن حدیث «إنّ الله تبارک وتعالی لو شاء لعرّف العباد نفسه ، ولکن جعلنا أبوابه وصراطه وسبیله ، والوجه الّذی یؤتی منه ، فمن عدل عن ولایتنا ، أو فضّل علینا غیرنا ، فإنهم عن الصراط لناکبون» الحدیث (4).

وتشهد لهذا المعنی الروایات الکثیرة الّتی عبرت عن علیّ وأولاده المعصومین - علیهم السلام - بالصراط المستقیم ، أو العروة الوثقی منها : ما رواه فی غایة المرام عن الکلینی عن محمّد بن الفضیل عن أبی الحسن الماضی - علیه السلام - قال : قلت : (أَفَمَنْ یَمْشِی مُکِبًّا عَلی وَجْهِهِ أَهْدی أَمَّنْ یَمْشِی سَوِیًّا عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ) قال : إنّ الله ضرب مثلا من حاد عن ولایة علیّ کمن یمشی مکبّا علی وجهه لا یهتدی لأمره وجعل من تبعه سویا علی صراط مستقیم ،

[شماره صفحه واقعی : 63]

ص: 1080


1- الاصول من الکافی : ج 1 ص 191.
2- راجع الامامة والولایة : ص 184.
3- الاصول من الکافی : ج 1 ص 183.
4- الاصول من الکافی : ج 1 ص 184.

والصراط المستقیم أمیر المؤمنین (1).

ومنها : ما رواه فی غایة المرام أیضا عن أبی جعفر - علیه السلام - فی قوله تعالی : (وَأَنَّ هذا صِراطِی مُسْتَقِیماً فَاتَّبِعُوهُ) قال : طریق الإمامة فاتبعوه ولا تتبعوا السبل أی طرقا غیرها (ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ) (2).

ومنها : ما رواه فی غایة المرام أیضا عن أبی الحسن الفقیه محمّد بن علی بن شاذان فی المناقب المائة من طریق العامّة بحذف الاسناد عن ابن عباس قال : سمعت رسول الله - صلی الله علیه وآله - یقول : معاشر الناس ، اعلموا أنّ لله تعالی بابا من دخله أمن من النار ومن الفزع الاکبر ، فقام إلیه أبو سعید الخدری ، فقال یا رسول الله اهدنا إلی هذا الباب حتّی نعرفه ، قال : هو علیّ بن أبی طالب سید الوصیین ، وأمیر المؤمنین ، وأخو رسول ربّ العالمین ، وخلیفة الله علی الناس أجمعین ، معاشر الناس ، من أحبّ أن یتمسّک بالعروة الوثقی ، الّتی لا انفصام لها ، فلیتمسک بولایة علیّ بن أبی طالب ، فإنّ ولایته ولایتی وطاعته طاعتی ، معاشر الناس من احب أن یعرف الحجة بعدی فلیعرف علی بن أبی طالب.

معاشر الناس ، من سرّه لیقتدی بی فعلیه أن یتوالی ولایة علیّ بن أبی طالب ، والأئمة من ذریتی ، فإنّهم خزّان علمی ، فقام جابر بن عبد الله الأنصاری فقال : یا رسول الله ما عدّة الأئمة؟ قال : یا جابر سألتنی رحمک الله عن الإسلام بأجمعه ، عدّتهم عدّة الشهور ، وهو عند الله اثنا عشر شهرا فی کتاب الله یوم خلق السموات والأرض ، وعدّتهم عدّة العیون الّتی انفجرت منه لموسی بن عمران - علیه السلام - حین ضرب بعصاه فانفجرت منه اثنتا عشرة عینا ، وعدّة نقباء بنی إسرائیل ، قال الله تعالی : (وَلَقَدْ أَخَذَ اللهُ مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ وَبَعَثْنا مِنْهُمُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً) فالأئمة یا جابر ، اثنا عشر إماما أوّلهم علی بن أبی طالب ،

[شماره صفحه واقعی : 64]

ص: 1081


1- غایة المرام : المقصد الثانی ، الباب الثانی عشر ومائتان ، ص 435.
2- غایة المرام : المقصد الثانی ، الباب الثانی عشر ومائتان ، ص 435.

وآخرهم القائم صلوات الله علیهم (1).

وتشهد لذلک أیضا الروایات الدالّة علی أن الأئمة - علیهم السلام - أرکان الإیمان ، ولا یقبل الله جلّ جلاله الأعمال من العباد إلّا بولایتهم ، والروایات الدالّة علی أن علیا باب مدینة العلم ، وباب مدینة الحکمة ، وباب مدینة الجنّة ، والروایات الدالّة علی أنّ علیّا قسیم الجنة والنار ، وولیّ الحوض وساقیه ، ونحوها من طوائف الأخبار الّتی کانت مرویّة فی جوامعنا وجوامع إخواننا العامّة بأسناد متواترة فراجع.

کونهم عیبة علمه و تراجمة وحیه

الرابع : أنّهم عیبة علمه ، وتراجمة وحیه ، وأرکان توحیده ، وخزّان معرفته ، وقد عرفت فیما مرّ أنّ الأئمة - علیهم السلام - ورثة علوم الأنبیاء ، من طریق النبیّ ، فالتوراة عندهم ، والإنجیل عندهم ، وصحف إبراهیم عندهم ، وتفسیر الکتاب عندهم ، ولا یشدّ عن علومهم شیء من العلوم الإلهیة الّتی علمها الله تعالی ، وعلیه فهم عیبة علمه ، وتراجمة وحیه ، وخزّان معرفته ، وحیث أنّ المعرفة الکاملة الممکنة فی حد البشر بالنسبة إلیه تعالی عندهم ، فبهم یعرف توحیده تعالی ، وهم کانوا أرکان توحیده.

وقد دلّت الروایات المتکثرة علی ذلک منها : ما رواه فی الکافی عن الصادق - علیه السلام - أنّه یقول : «نحن ولاة أمر الله وخزنة علم الله وعیبة وحی الله» (2).

ومنها : ما رواه فی الکافی أیضا عن سدیر عن أبی جعفر - علیه السلام - قال : قلت له : «جعلت فداک ما أنتم؟ قال : نحن خزّان علم الله ، ونحن تراجمة وحی الله ، ونحن الحجّة البالغة علی من دون السماء ومن فوق الأرض» (3).

[شماره صفحه واقعی : 65]

ص: 1082


1- غایة المرام : المقصد الاول ، الباب الثامن والثلاثون ص 244 ح 2.
2- الاصول من الکافی : ج 1 ص 192.
3- الاصول من الکافی : ج 1 ص 192.

ومنها : ما رواه فی الکافی أیضا عن أبی الحسن موسی - علیه السلام - قال : «قال أبو عبد الله - علیه السلام - : إنّ الله عزوجل خلقنا فأحسن خلقنا ، وصوّرنا فأحسن صورنا ، وجعلنا خزّانه فی سمائه وأرضه ، ولنا نطقت الشجرة ، وبعبادتنا عبد الله عزوجل ولولانا ما عبد الله» (1).

ومنها : ما رواه فی الکافی. أیضا عن أبی عبد الله - علیه السلام - : «الأوصیاء هم أبواب الله عزوجل الّتی یؤتی منها ، ولولاهم ما عرف الله عزوجل ، وبهم احتج الله تبارک وتعالی علی خلقه» (2).

ویشهد لذلک أیضا ما ورد فی عظمة علم علیّ وأولاده المعصومین - علیهم السلام - مثل ما رواه فی غایة المرام عن الخطیب الفقیه أبی الحسن ابن المغازلی الشافعی فی کتاب المناقب بإسناده إلی ابن عباس قال : «قال رسول الله - صلی الله علیه وآله - : أتانی جبرئیل - علیه السلام - بدرنوک من الجنة فجلست علیه فلمّا صرت بین یدی ربی کلّمنی وناجانی ، فما علمت شیئا إلّا علّمته علیا فهو باب علم مدینتی ، ثم دعاه إلیه ، فقال : یا علی سلمک سلمی وحربک حربی وأنت العلم فیما بینی وبین أمّتی بعدی» (3).

ومثل ما رواه فیه أیضا عن ابن شاذان عن أبی هریرة قال : کنت عند النبیّ إذ أقبل علی بن أبی طالب - علیه السلام - فقال : أتدری من هذا؟ قلت : علی بن أبی طالب - علیه السلام - فقال النبیّ - صلی الله علیه وآله - : هذا البحر الزاخر ، هذا الشمس الطالعة ، أسخی من الفرات کفّا ، وأوسع من الدنیا قلبا ، فمن أبغضه فعلیه لعنة الله (4).

ومثل ما رواه فیه عن الترمذی ، وهو من أکابر علماء العامّة ، قال ابن

[شماره صفحه واقعی : 66]

ص: 1083


1- الاصول من الکافی : ج 1 ص 193.
2- الاصول من الکافی : ج 1 ص 193.
3- غایة المرام : فصل فضل علی - علیه السلام - ص 510 ، الباب الخامس والعشرون ح 1.
4- غایة المرام : الفصل المذکور ص 512 ، الباب الخامس والعشرون ح 16.

عباس وهو إمام المفسرین : «العلم ستة أسداس ، لعلیّ منها خمسة أسداس ، للناس سدس ، ولقد شارکنا فیه حتّی هو أعلم به منا» (1).

ویشهد لذلک أیضا ما ورد فی أنّ علم رسول الله - صلی الله علیه وآله - کلّه عند أمیر المؤمنین وأولاده المعصومین - علیهم السلام - وما ورد فی أنّ علیا یقول : «والله لو ثنیت لی الوسادة لقضیت بین أهل التوراة بتوراتهم ، وبین أهل الإنجیل بإنجیلهم ، وبین أهل الزبور بزبورهم وبین أهل الفرقان بفرقانهم» وغیر ذلک من الروایات المتواترات.

کونهم أمان لأهل الأرض

الخامس : أنّهم أمان لأهل الأرض ، ولا إشکال ولا ریب فی أنّ الاهتداء لا یتحقق إلّا بهم ، بعد ما عرفت من أنّهم خلفاء الله ورسوله ، وعیبة علمه ، وخزّان علمه ، وتراجمة وحیه ، وأنّ الإعراض عنهم لا یوجب إلّا الهلاکة والسقوط ، والتحیّر والضلالة ، فبهذا الاعتبار ، هم أمان لأهل الأرض ، ولعلّه ظاهر قوله - صلی الله علیه وآله - مثل «أهل بیتی کسفینة نوح من رکبها نجی ومن تخلّف عنها غرق وهوی» وإلیه أشار المصنف بقوله : ولذا کانوا أمانا لأهل الأرض إلخ.

کما أنّهم باعتبار آخر أیضا أمان لأهل الأرض وهو أنّ الأرض والسماء وبرکاتهما تدوم ما دام النبیّ أو الولیّ موجودا فی الأرض وإلّا فلا بقاء لهما ولا لبرکاتهما ، وهذا مستفاد أیضا من الروایات.

منها : ما رواه فی غایة المرام عن مسند أحمد بن حنبل ... عن رسول الله - صلی الله علیه وآله - أنّه قال : «النجوم أمان لأهل السماء ، إذا ذهبت النجوم ذهبوا ، وأهل بیتی أمان لأهل الأرض ، فإذا ذهب أهل بیتی ذهب أهل الأرض» (2).

[شماره صفحه واقعی : 67]

ص: 1084


1- غایة المرام : الفصل المذکور ص 514 ، الباب الخامس والعشرون ح 33.
2- غایة المرام : المقصد الاول ص 274 ، الباب السادس والستون ح 1.

ومنها : ما رواه فیه أیضا عن ابن بابویه عن جابر بن یزید الجعفی قال : «قلت لأبی جعفر محمّد بن علی الباقر - علیهما السلام - لأی شیء یحتاج إلی النبیّ والإمام؟ فقال : لبقاء العالم علی صلاحه وذلک أنّ الله عزوجل یرفع العذاب عن أهل الأرض إذا کان فیها نبیّ أو إمام ، قال الله عزوجل : (وَما کانَ اللهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَأَنْتَ فِیهِمْ) وقال النبیّ : النجوم أمان لأهل السماء وأهل بیتی أمان لأهل الأرض ، فإذا ذهبت النجوم أتی أهل السماء ما یکرهون ، وإذا ذهبت أهل بیتی أتی أهل الأرض ما یکرهون» (1).

ومنها : ما رواه فیه أیضا عن ابن بابویه ... عن الصادق - علیه السلام - عن أبیه محمّد بن علیّ عن أبیه علی بن الحسین قال : «نحن أئمة المسلمین ، وحجج الله علی العالمین وسادة المؤمنین وقادة الغرّ المحجلین وموالی المؤمنین ونحن أمان الأرض ، کما أنّ النجوم امان لأهل السماء ، ونحن الّذین بنا یمسک الله السماء أن تقع علی الأرض إلّا بإذنه ، وبنا یمسک الأرض أن تمید بأهلها ، وبنا ینزل الغیث ، وبنا تنشر الرحمة ، وتخرج برکات الأرض ، ولو لا ما فی الأرض منّا لساخت بأهلها ، ثم قال - علیه السلام - : ولم تخل الأرض منذ خلق الله آدم من حجّة لله فیها ظاهر مشهور أو غائب مستور ، ولا تخلو إلی أن تقوم الساعة من حجّة لله ، ولو لا ذلک لم یعبد الله» الحدیث (2).

ومنها : ما رواه فی الکافی عن مولانا الصادق - علیه السلام - أنّه قال : «إنّ الله خلقنا فاحسن صورنا ، وجعلنا عینه فی عباده ، ولسانه الناطق فی خلقه ، ویده المبسوطة علی عباده بالرأفة والرحمة ، ووجهه الّذی یؤتی منه ، وبابه الّذی یدلّ علیه ، وخزّانه فی سمائه وأرضه ، بنا أثمرت الأشجار ، وأینعت الثمار ،

[شماره صفحه واقعی : 68]

ص: 1085


1- غایة المرام : المقصد الاول ص 275 ، الباب السابع والستون ح 2.
2- غایة المرام : المقصد الاول ص 275 ، الباب السابع والستون ح 3.

وجرت الأنهار ، وبنا ینزل غیث السماء ، وینبت عشب الارض ، وبعبادتنا عبد الله ، ولو لا نحن ما عبد الله» (1) وغیر ذلک من الروایات.

کونهم العباد المکرمون المطهّرون

السادس : أنّ الأئمة هم العباد المکرمون المطهّرون ، إذ إمامتهم لا تنفک عن عصمتهم وطهارتهم ، هذا مضافا إلی تنصیص الروایات الکثیرة المتواترة.

قال علی بن موسی الرضا - علیه السلام - فی ضمن ما قال : «الإمام المطهّر من الذنوب المبرّا من العیوب» (2) وقال رسول الله - صلی الله علیه وآله - : «من سرّه أن ینظر إلی القضیب الیاقوت الأحمر الذی غرسه الله عزوجل بیده ، ویکون متمسکا به ، فلیتول علیا والأئمة من ولده ، فإنّهم خیرة الله عزوجل وصفوته ، وهم المعصومون من کلّ ذنب وخطیئة» (3).

وأخبرت فاطمة - سلام الله علیها - عن رسول الله - صلی الله علیه وآله - أنّه قال : «أخبرنی جبرئیل عن کاتبی علیّ أنهما لم یکتبا علی علیّ ذنبا مذ صحباه» (4).

وأخبر محمد بن عمّار بن یاسر عن أبیه قال : سمعت النبیّ - صلی الله علیه وآله - یقول : «إنّ حافظی علیّ لیفخران علی سائر الحفظة ، بکونهما مع علی - علیه السلام - وذلک أنّهما لم یصعدا إلی الله عزوجل بشیء منه فیسخطه» (5).

وقال الإمام علی بن الحسین - علیهما السلام - : «الإمام منّا لا یکون إلّا معصوما ، ولیست العصمة فی ظاهر الخلقة فیعرف بها ، فلذلک لا یکون إلّا منصوصا ، فقیل له : یا ابن رسول الله فما معنی المعصوم؟ فقال : هو المعتصم بحبل الله ، وحبل الله هو القرآن لا یفترقان إلی یوم القیامة ، والإمام یهدی إلی القرآن ،

[شماره صفحه واقعی : 69]

ص: 1086


1- الاصول من الکافی : ج 1 ص 144.
2- بحار الانوار : ج 25 ص 124.
3- بحار الانوار : ج 25 ص 193.
4- بحار الانوار : ج 25 ص 193.
5- بحار الانوار : ج 25 ص 194.

والقرآن یهدی إلی الإمام ، وذلک قول الله عزوجل : (إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ) (1).

وقال مولانا أمیر المؤمنین - علیه السلام - : «إنّما الطاعة لله عزوجل ولرسوله ولولاة الأمر ، وإنّما أمر بطاعة اولی الأمر ؛ لأنّهم معصومون مطهّرون لا یأمرون بمعصیته» (2).

وقال رسول الله - صلی الله علیه وآله - : «أنا وعلیّ والحسن والحسین وتسعة من ولد الحسین مطهرون معصومون» (3).

إلی غیر ذلک من الروایات.

الآیات الدّالة علی عصمتهم

بل تدلّ علی عصمة الأئمة جملة من الآیات المبارکات ، منها قوله تعالی : (لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ) (4) لوجوه (5) :

منها : إنّ إبراهیم بعد ارتفاعه إلی مقام الإمامة سأل هذا المقام الرفیع لبعض ذریّته فاستجاب الله هذا السؤال فی بعضهم ، والمتصوّر من البعض المستفاد من قوله : (قالَ وَمِنْ ذُرِّیَّتِی) أربع : 1 - من یکون فی جمیع عمره من الأوّل إلی الآخر ظالما 2 - من یکون ظالما فی نهایة عمره 3 - من لا یکون ظالما فی طول حیاته 4 - من لا یکون ظالما فی آخر عمره. وحیث إنّ جلالة مقام إبراهیم تمنع عن سؤاله تلک الإمامة الرفیعة للأوّلین ، فانحصر سؤاله فی الآخرین ، فاستجاب الله سؤاله فی بعضه ، وهو من لا یکون ظالما فی طول حیاته ، فعهده تعالی سواء اختص بالإمامة أو یکون أعمّ من النبوّة لا ینال غیر المعصومین ، وحیث ثبت

[شماره صفحه واقعی : 70]

ص: 1087


1- بحار الأنوار : ج 25 ص 194.
2- بحار الانوار : ج 25 ص 200.
3- بحار الانوار : ج 25 ص 201.
4- البقرة : 125.
5- راجع الامامة والولایة : ص 31.

إمامة أئمتنا بالنصوص المتواترة فلا محالة بحکم هذه الآیة المبارکة کانوا معصومین من أول حیاتهم إلی مماتهم.

ومنها : قوله تعالی : (إِنَّما یُرِیدُ اللهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً) (1) لتواتر الأخبار الدالّة علی نزولها فی الخمسة الطاهرة ، وقد أورد جملة منها فی غایة المرام ودلائل الصدق ، وقد صنّف فی تلک الآیة کتب قیمة (2).

وهذه الأخبار المتواترة تشهد علی أنّ المراد من أهل البیت هم أهل بیت النبوّة لا الأزواج ولا مطلق الأنساب ، فالقول بأنّ سیاق الآیات ، والمناسبة بینها یقتضی أنّها نزلت فی أزواج النبیّ مردود ؛ لأنّه اجتهاد فی قبال النصوص الصریحة الصحیحة ، هذا مضافا إلی أنّه لو کانت نازلة فی حقّ الأزواج لزم تأنیث الضمائر ، إذ فی هذا الفرض لیس المخاطبون بها إلّا الإناث.

قال فی دلائل الصدق بعد نقل هذا القول الفاسد ، وفیه أوّلا : أنّ مناسبة النظم لا تعارض ما تواتر بنزولها فی الخمسة الطاهرین أو الأربعة خاصة.

وثانیا : أنّا نمنع المناسبة لتذکیر الضمیر بعد التأنیث ، ولتعدد الخطاب والمخاطب ، وإنّما جعل سبحانه هذه الآیة فی أثناء ذکر الأزواج ، وخطابهن للتنبیه علی أنّه سبحانه إنّما أمرهن ونهاهن وأدبهن إکراما لأهل البیت ، وتنزیها لهم ، عن أن تنالهم بسببهن وصمة وصونا لهم عن أن یلحقهم من أجلهن عیب ، ورفعا لهم عن أن یتصل بهم أهل المعاصی ؛ ولذا استهل سبحانه الآیات بقوله : (یا نِساءَ النَّبِیِّ لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِنَ النِّساءِ) ضرورة أنّ هذا التمییز إنّما هو للاتصال بالنبیّ وآله ، لا لذواتهن ، فهنّ فی محلّ ، وأهل البیت فی محلّ آخر ،

[شماره صفحه واقعی : 71]

ص: 1088


1- الأحزاب : 33.
2- راجع کتاب آیة التطهیر فی احادیث الفریقین وکتاب أصحاب الکساء وغیرهما.

فلیست الآیة الکریمة إلّا کقول القائل یا زوجة فلان ، لست کأزواج سائر الناس فتعففی ، وتستری ، وأطیعی الله تعالی ، إنّما زوجک من بیت أطهار یرید الله حفظهم من الأدناس وصونهم عن النقائص (1).

فهذه الآیة نزلت فی حقّ الخمسة الطاهرة ، وأمّا ذکرها فی ضمن هذه الآیات فلعلّه إمّا لما أشار إلیه صاحب دلائل الصدق ، وعلیه فلا تکون الجملة معترضة ، بل هی فی حکم التعلیل بالنسبة إلی ما أمر به زوجات النبیّ - صلی الله علیه وآله - فیکون شاهدا علی وجود طهارة أهل البیت - علیهم السلام - لا اثباتها اذ المقصود علی ما ذکر من قوله : (إِنَّما یُرِیدُ اللهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً) أنّه تعالی إنّما یرید هذه النواهی ؛ لأن لا تتلوث ساحتهم المعلوم طهارتها بافعالهن التی لا تناسب طهارة أهل البیت - علیهم السلام - ولعل ذکر اللام فی لیذهب مما یؤید هذا الاحتمال ؛ لتعلق الإرادة بالمحذوف ، وهو النواهی المذکورة لهذه الغایة وإلّا فلا حاجة لتعلق الإرادة بالذهاب إلی اللام کما لا یخفی.

وأمّا لما أشار إلیه البعض الآخر کالاستاذ الشهید المطهری - قدس سره - من أنّها نزلت فی حقّ الخمسة الطاهرة ، ولکن وضعت بین الآیات المذکورة ، لمصلحة حفظ الإسلام عن تبلیغات سوء المنافقین وتمرّدهم وإعراضهم ؛ لأنّ النبیّ - صلی الله علیه وآله - کان خائفا من التمرد الصریح عن الإسلام والقرآن الکریم ، لا من أن یذهبوا إلی التأویل مع قیام القرینة الداخلیة والخارجیة علی المعنی المراد فجعلت الآیة المذکورة وأشباهها کآیة إکمال الدین فی ضمن الآیات الاخر ؛ لأن یتمکن المخالف من التأویل ، ولا یضطر إلی الإعراض الصریح ، والتمرد الواضح ، فالجملة حینئذ تکون معترضة بین الآیات الاخری

[شماره صفحه واقعی : 72]

ص: 1089


1- دلائل الصدق : ج 2 ص 72.

کما لا یخفی (1).

ولا بأس بذکر بعض الروایات : روی الحاکم عن عبد الله بن جعفر بن أبی طالب وصحّحه أنّه قال : «لمّا نظر رسول الله - صلی الله علیه وآله - إلی الرحمة هابطة قال : ادعوا إلیّ ادعوا إلیّ ، فقالت صفیة من یا رسول الله؟ قال :

أهل بیتی علیا وفاطمة والحسن والحسین ، فجیء بهم فألقی علیهم النبیّ - صلی الله علیه وآله - کساءه ، ثم رفع یدیه ، ثم قال : اللهم هؤلاء آلی فصلّ علی محمّد وآل محمّد وأنزل الله : (إِنَّما یُرِیدُ اللهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً) (2).

وروی الترمذی فی مناقب أهل البیت عن عمر بن أبی سلمة «نزلت هذه الآیة علی النبی - صلی الله علیه وآله - (إِنَّما یُرِیدُ اللهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً) فی بیت أمّ سلمة فدعا النبیّ - صلی الله علیه وآله - فاطمة وحسنا وحسینا بکساء وعلیّ خلف ظهره فجلّله بکساء ، ثم قال : اللهم هؤلاء أهل بیتی فأذهب عنهم الرجس وطهّرهم تطهیرا ، قالت أمّ سلمة وأنا معهم یا نبیّ الله؟ قال : أنت علی مکانک ، وأنت إلی خیر» (3).

وروی أحمد بن حنبل عن أمّ سلمة ، أنّ النبیّ - صلی الله علیه وآله - جلّل علی علیّ وحسن وحسین وفاطمة کساء ، ثم قال : اللهم أهل بیتی وخاصّتی ، اللهم أذهب عنهم الرجس وطهرهم تطهیرا ، فقالت أمّ سلمة : أنا معهم؟ قال : إنّک إلی خیر (4).

وروی السیوطیّ فی الدر المنثور عن ابن مردویه عن أمّ سلمة «قالت : نزلت هذه الآیة فی بیتی «إِنَّما یُرِیدُ اللهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ

[شماره صفحه واقعی : 73]

ص: 1090


1- راجع امامت ورهبری : 152 - 161.
2- دلائل الصدق : ج 2 ص 67.
3- دلائل الصدق : ج 2 ص 68.
4- دلائل الصدق : ج 2 ص 69.

وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» وفی البیت سبعة : جبرئیل ومیکائیل وعلیّ وفاطمة والحسن والحسین ، وأنا علی باب البیت ، قلت : یا رسول الله ألست من أهل البیت؟ قال : إنّک إلی خیر إنّک من أزواج النبیّ (1).

وروی السیوطیّ أیضا فی الدر المنثور ... عن أبی سعید الخدری «قال رسول الله - صلی الله علیه وآله - : نزلت هذه الآیة فی خمسة فیّ وفی علیّ وفاطمة وحسن وحسین (إِنَّما یُرِیدُ اللهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ) الآیة (2).

وروی الترمذی فی جامعه أنّ رسول الله - صلی الله علیه وآله - کان من وقت نزول هذه الآیة إلی قرب ستة أشهر إذا خرج إلی الصلاة یمر بباب فاطمة ، ثم یقول : (إِنَّما یُرِیدُ اللهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً) (3) وفی بعض الروایات کان یقول قبل تلاوة الآیة السلام علیکم أهل البیت ورحمة الله وبرکاته ، ثم یقول : إنّما یرید الله ، الآیة.

قال ابن أبی الحدید المعتزلی : قد بیّن رسول الله - صلی الله علیه وآله - عترته من هی لمّا قال : أنا تارک فیکم الثقلین ، فقال : وعترتی أهل بیتی ، وبیّن فی مقام آخر من أهل بیته ، حین طرح علیهم الکساء ، وقال حین نزل : (إِنَّما یُرِیدُ اللهُ) اللهم هؤلاء أهل بیتی فأذهب عنهم الرجس (4). هذه الروایات جملة مما رواه العامّة وهو کثیر.

وأمّا الروایات الّتی روتها الخاصّة فهی أکثر ولکن أکتفی منها بذکر روایة عن ابن بابویه ... عن علیّ - علیه السلام - قال : دخلت علی رسول الله - صلی الله علیه وآله - فی بیت أمّ سلمة ، وقد نزلت علیه هذه الآیة : (إِنَّما یُرِیدُ اللهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً) فقال رسول الله - صلّی الله علیه

[شماره صفحه واقعی : 74]

ص: 1091


1- دلائل الصدق : ج 2 ص 69.
2- دلائل الصدق : ج 2 ص 70.
3- غایة المرام : المقصد الثانی ص 291 ، الباب الاول ح 38.
4- غایة المرام : المقصد الثانی ص 291 ، الباب الاول ح 36.

وآله - : یا علیّ هذه الآیة فیک وفی سبطیّ والأئمة من ولدک ، فقلت : یا رسول الله وکم الأئمة بعدک؟ قال : أنت یا علیّ ، ثم الحسن والحسین ، وبعد الحسین علیّ ابنه ، وبعد علیّ محمّد ابنه ، وبعد محمّد جعفر ابنه ، وبعد جعفر موسی ابنه ، وبعد موسی علیّ ابنه ، وبعد علیّ محمّد ابنه ، وبعد محمّد علی ابنه ، وبعد علیّ الحسن ابنه ، والحجّة من ولد الحسن ، هکذا أسماؤهم مکتوبة علی ساق العرش ، فسألت الله تعالی عن ذلک ، فقال : یا محمّد هذه الأئمة بعدک مطهّرون معصومون وأعداؤهم ملعونون (1).

ثم إنّ معنی الآیة بناء علی کونه علّة للنواهی المذکورة واضح ، فإنّها تشهد علی مفروغیة طهارة أهل البیت ، وبناء علیه فالإرادة تشریعیة متعلقة بالنواهی لداعی عدم تلوث طهارتهم المحرزة المعلومة ، وأمّا بناء علی کون الآیة جملة معترضة فی ضمن الآیات المذکورة ، فالإرادة متعلقة بإذهاب الرجس وتکون تکوینیة وعلیه فمعنی الآیة هو أنّه تعالی حصر إرادته لإذهاب الرجس والتطهیر فی أهل البیت ، ومن المعلوم أنّ هذه الإرادة لیست إلّا إرادة تکوینیة ، وإلّا فلا معنی للحصر ؛ لأنّ الإرادة التشریعیّة عامّة ، ولا تختص بقوم دون قوم ، فإذا ثبت أنّ الإرادة تکوینیّة فهی لن تتخلف عن المراد فإرادة التطهیر مساوقة لطهارة أهل البیت ، والتعبیر بالمضارع لعلّه لإفادة استمرار هذه الإرادة التکوینیّة ، ثم إنّ هذه الإرادة التکوینیّة لا تتنافی مع اختیاریة العصمة عن الذنوب لإرادته تعالی طهارتهم مع وساطة اختیارهم کما لا یخفی.

ثم إنّ طهارتهم لیست بمعنی إزالة الأمراض عنهم ؛ لأنّه خارج عن منطق القرآن ، إذ القرآن لیس کتابا من الکتب الطبیّة ، بل کتاب سماوی نزل لهدایة الناس إلی السعادة الواقعیة ، فالمقصود هو طهارتهم مما صرّح القرآن بکونه

[شماره صفحه واقعی : 75]

ص: 1092


1- غایة المرام : المقصد الثانی ص 293 ، الباب الثانی ح 6.

رجسا ورجزا ، فهم معصومون من کلّ ذنب سواء کان عملیّا أو اعتقادیّا أو اخلاقیّا ، فإنّ الرجس یعمّ کلّ ذلک.

قال فی المیزان : والرجس بالکسر ، فالسکون صفة من الرجاسة وهی القذارة ، والقذارة هیئة فی الشیء توجب التجنّب والتنفّر منها ، وتکون بحسب ظاهر الشیء کرجاسة الخنزیر قال تعالی : (أَوْ لَحْمَ خِنزِیرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ) (1) وبحسب باطنه وهو الرجاسة والقذارة المعنویّة کالشرک والکفر ، واثر العمل السیّئ قال تعالی : (وَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَتْهُمْ رِجْساً إِلَی رِجْسِهِمْ وَماتُوا وَهُمْ کافِرُونَ) (2) وقال : (وَمَنْ یُرِدْ أَنْ یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقاً حَرَجاً کَأَنَّما یَصَّعَّدُ فِی السَّماءِ کَذلِکَ یَجْعَلُ اللهُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ) (3).

وأیّا ما کان فهو إدراک نفسانیّ وأثر شعوریّ من تعلّق القلب بالاعتقاد الباطل أو العمل السیّئ.

وإذهاب الرجس (واللام فیه للجنس) إزالة کلّ هیئة خبیثة فی النفس تخطئ حق الاعتقاد والعمل ، فتنطبق علی العصمة الإلهیة الّتی هی صورة علمیّة نفسانیّة تحفظ الإنسان من باطل الاعتقاد وسیّیء العمل - إلی أن قال - : فمن المتعین حمل إذهاب الرجس فی الآیة علی العصمة ، ویکون المراد بالتطهیر فی قوله : (وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً) - وقد أکّد بالمصدر - إزالة أثر الرجس بإیراده ما یقابله بعد إذهاب أصله ، ومن المعلوم أنّ ما یقابل الاعتقاد الباطل هو الاعتقاد الحقّ ، فتطهیرهم هو تجهیزهم بإدراک الحقّ فی الاعتقاد والعمل - إلی أن قال - : والمعنی أنّ الله سبحانه تستمر إرادته أن یخصّکم بموهبة العصمة بإذهاب الاعتقاد الباطل ، وأثر العمل السیّئ عنکم أهل البیت ، وإیراد ما یزیل أثر ذلک

[شماره صفحه واقعی : 76]

ص: 1093


1- الانعام : 145.
2- التوبة : 125.
3- الانعام : 125.

علیکم وهی العصمة (1) وکیف کان فالأئمة - علیهم السلام - هم المعصومون المطهّرون ، وهم عباده المکرمون الّذین لا یسبقونه بالقول ، وهم بأمره یعملون کما جاء فی الزیارة الجامعة (2).

عدّ طاعة أهل البیت طاعة الله

السابع : أنّ طاعتهم طاعة الرسول وطاعة الرسول طاعة الله ، وذلک واضح لما مرّ مرارا من أنّ الإمام یقوم مقام النبیّ - صلی الله علیه وآله - فطاعته طاعة الرسول وحیث إنّ طاعة الرسول طاعة الله بنص قوله تعالی : (مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللهَ) (3) فطاعة الإمام القائم مقامه أیضا طاعة الله ، فلا یجوز الرد علی الإمام والرادّ علیه کالرادّ علی الرسول والرادّ علی الرسول کالرادّ علی الله ، وعلیه فیجب التسلیم لهم والانقیاد لأمرهم والأخذ بقولهم.

روی الکلینی بسند صحیح عن. أبی جعفر - علیه السلام - أنّه قال : ذروة الأمر وسنامه ومفتاحه ، وباب الأشیاء ورضا الرحمن تبارک وتعالی ، الطاعة للإمام بعد معرفته ، ثم قال : إنّ الله تبارک وتعالی یقول : (مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللهَ وَمَنْ تَوَلَّی فَما أَرْسَلْناکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظاً) (4).

فإذا ثبت أنّ إطاعتهم إطاعة الله ، فانحل الاشتغال الیقینیّ بالتکالیف الشرعیّة فی أوامرهم ونواهیهم الشرعیّة ، فمن انتهی بنهیهم وامتثل بأمرهم أدی ما علیه ، بلا ریب ولا کلام ، ومن أعرض عنهم ولم یتوجه إلی أوامرهم ونواهیهم بقیت التکالیف الشرعیّة فی عهدته ، ولم یأت بها ، إلّا بما لیس بحجّة کالقیاس ، أو یکون اجتهادا فی مقابل نصّهم ، مع أنّ نصّهم کنصّ الرسول ونصّه کنصّ الله ، فالأئمة کما یکونون فی تفصیل الاعتقادات والأخلاقیات والحکم کسفینة نوح ، کذلک فی الأحکام الشرعیّة ، فمن رکب هذه السفینة

[شماره صفحه واقعی : 77]

ص: 1094


1- تفسیر المیزان : ج 16 ص 330 - 331.
2- تفسیر المیزان : ج 16 ص 330 - 331.
3- النساء : 80.
4- الاصول من الکافی : ج 1 ص 185 - 186.

نجا من الضلالات والشبهات والرذیلات والظلامات ، ومخالفة التکلیف الیقینیّ ، ومن تخلّف عنها وقع فی المهلکات والتمردات والظلامات.

أثر الإعتقاد بولایة أهل البیت فی الغیبة

الثامن : أنّ المصنّف - قدس سره - ذهب إلی أنّ المهم لیس فی هذه العصور هو إثبات أنّ الأئمة هم الخلفاء الشرعیون وأهل السلطنة الإلهیة معلّلا بأنّ ذلک أمر مضی فی ذمّة التاریخ ، ولیس فی إثباته ما یعید دورة الزمن من جدید ، أو یعید الحقوق المسلوبة إلی أهلها.

ولکنّه لا یخلو عن النظر فإنّ أمر ولایة الأئمة علیهم السلام - لیس مما انقضی زمانه بعد لزوم اعتقادنا بولایة صاحبنا ومولانا المهدیّ الحجّة بن الحسن - علیهما السلام - فمن لم یعتقد إلّا بالمرجعیّة العلمیّة کیف یتولی بإمامة مولانا الحجّة بن الحسن ، وکیف یتمکن من أن یأتی بما یجب علیه من معرفته بإمامته کما نصّت علیه الروایات الکثیرة ، منها : قوله - صلی الله علیه وآله - من مات و لم یعرف إمام زمانه مات میتة جاهلیّة.

هذا مضافا إلی أنّ البحث عن ولایة الأئمة تفید کیفیة الولایة و الحکومة فی عصر الغیبة ، فإنّ من اعتقد أنّ الولایة لهم ولنوّابهم ، فالأمر عنده واضح ؛ لأنّ الولایة فی عصر الغیبة حق لنوّابهم العامّة ، ومن لم یعتقد ذلک وقع فی الحیص والبیص کما لا یخفی ، ولعلّ مقصود المصنّف من ذلک هو المماشاة مع العامّة فلا تغفل.

[شماره صفحه واقعی : 78]

ص: 1095

5 - عقیدتنا فی حبّ آل البیت
اشارة

[متن عقائدالإمامیة:]

قال الله تعالی : (قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی) (1).

نعتقد أنّه زیادة علی وجوب التمسک بآل البیت ، یجب علی کلّ مسلم أن یدین بحبّهم ومودّتهم ؛ لأنّه تعالی فی هذه الآیة المذکورة حصر المسئول علیه الناس فی المودة فی القربی.

وقد تواتر عن النبیّ - صلی الله علیه وآله - أنّ حبّهم علامة الإیمان ، وأنّ بغضهم علامة النفاق ، وأنّ من أحبّهم أحبّ الله ورسوله ، ومن أبغضهم أبغض الله ورسوله.

بل حبهم فرض من ضروریات الدین الإسلامی ، الّتی لا تقبل الجدل والشک. وقد اتفق علیه جمیع المسلمین علی اختلاف نحلهم وآرائهم عدا فئة قلیلة اعتبروا من أعداء آل محمّد فنزوا باسم «النواصب» أی من نصبوا العداوة لآل بیت محمّد - صلی الله علیه وآله -. وبهذا یعدّون من المنکرین لضرورة إسلامیة ثابتة بالقطع ، والمنکر

[شماره صفحه واقعی : 79]

ص: 1096


1- الشوری : 23.

للضرورة الإسلامیة ، کوجوب الصلاة والزکاة ، یعدّ فی حکم المنکر لأصل الرسالة ، بل هو علی التحقیق منکر للرسالة ، وإن أقرّ فی ظاهر الحال بالشهادتین ، ولأجل هذا کان بغض آل محمّد - علیهم السلام - من علامات النفاق وحبّهم من علامات الإیمان ، ولأجله أیضا کان بغضهم بغضا لله ولرسوله.

* * *

ولا شکّ أنّه تعالی لم یفرض حبّهم ومودّتهم إلّا لأنّهم أهل للحب والولاء من ناحیة قربهم إلیه سبحانه ، ومنزلتهم عنده ، وطهارتهم من الشرک والمعاصی ، ومن کل ما یبعد عن دار کرامته وساحة رضاه.

ولا یمکن أن نتصور أنّه تعالی یفرض حبّ من یرتکب المعاصی ، أو لا یطیعه حق طاعته ، فإنّه لیس له قرابة مع أحد أو صداقة ، ولیس عنده الناس بالنسبة إلیه إلّا عبیدا مخلوقین علی حدّ سواء ، وإنّما أکرمهم عند الله أتقاهم ، فمن أوجب حبّه علی الناس کلّهم لا بدّ أن یکون أتقاهم وأفضلهم جمیعا ، وإلّا کان غیره أولی بذلک الحب ، أو کان الله یفضّل بعضا علی بعض فی وجوب الحبّ والولایة عبثا أو لهوا بلا جهة استحقاق وکرامة [1]

[شرح:]

[1] یقع الکلام فی مقامات :

الأوّل : فی معنی المودّة و المحبّة

قال فی القاموس : الودّ والوداد : الحبّ ، ویثلثان کالودادة والمودّة ، وقال فی المصباح المنیر : وددته أودّه - من باب تعب - ودا بفتح الواو وضمّها أحببته ، والاسم المودة. انتهی موضع الحاجة منه ، ولکن فی

[شماره صفحه واقعی : 80]

ص: 1097

کتاب الإمامة والولایة فی القرآن أنّ المودّة المحبّة المستتبعة للمراعاة والتعاهد ، ولعلّها لاشتمالها علی ذلک لا یستعمل فی محبّة العباد لله تعالی ، انتهی.

وفیه أنّه لم أجد ذلک فی کتب اللغة ، ولعلّ هذا القید مما یقتضیه حقیقة المحبّة ، إذ المحبة الواقعیّة أثرها هو المراعاة والتعاهد ، نعم ربّما یقال : إنّ المودّة هی الّتی لها الخارجیة استنادا بقوله تعالی : (لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ یُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللهَ وَرَسُولَهُ) (1) بقرینة مقابلة الموادّة للمحادّة الّتی لها الخارجیة ، ولکنّه غیر تامّ لأنّ المودّة لا تختص بذلک ؛ لاستعمالها فی الأمر القلبیّ أیضا لقوله تعالی : (إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا) (2) فالظاهر هو عدم الفرق بین المودّة والمحبّة.

الثانی : الحبّ فی الله و البغض فی الله

الثانی : أنّ المحبّة والوداد فی الله کالبغض فی الله من الامور التی ندب الإسلام الاجتماع إلیها ، وأکّد علیها ، وورد فی ذلک روایات کثیرة ، منها قول النبیّ - صلی الله علیه وآله - : «ودّ المؤمن للمؤمن فی الله من أعظم شعب الإیمان ألا ومن أحبّ فی الله وأبغض فی الله ، وأعطی فی الله ، ومنع فی الله ، فهو من أصفیاء الله».

وسأل - صلی الله علیه وآله - أصحابه : «أیّ عری الإیمان أوثق؟ فقالوا : الله ورسوله أعلم وقال بعضهم : الصلاة ، وقال بعضهم : الزکاة ، وقال بعضهم : الصیام ، وقال بعضهم : الحجّ والعمرة ، وقال بعضهم : الجهاد ، فقال رسول الله - صلی الله علیه وآله - : لکلّ ما قلتم فضل ، ولیس به ، ولکن أوثق عری الإیمان الحبّ فی الله والبغض فی الله وتوالی (تولّی) أولیاء الله والتبری من أعداء الله» (3).

[شماره صفحه واقعی : 81]

ص: 1098


1- المجادلة : 22.
2- مریم : 96.
3- الاصول من الکافی : ج 2 ص 125 - 126.

قال الفاضل النراقی - قدس سره - فی تفسیر هذه المحبّة والوداد فی الله ، أن یحبه لله وفی الله ، لا لینال منه علما أو عملا ، أو یتوسل به إلی أمر وراء ذاته ، وذلک بأن یحبه من حیث إنّه متعلق بالله ، ومنسوب إلیه ، أمّا بالنسبة العامّة الّتی ینتسب بها کل مخلوق إلی الله ، أو لأجل خصوصیة النسبة أیضا ، من تقرّبه إلی الله ، وشدّة حبّه وخدمته له تعالی. ولا ریب فی أنّ من آثار غلبة الحبّ أن یتعدی من المحبوب إلی کلّ من یتعلق به ویناسبه ، ولو من بعد ، فمن أحبّ إنسانا حبّا شدیدا ، أحبّ محبّ ذلک الإنسان ، وأحبّ محبوبه ، ومن یخدمه ومن یمدحه ، ویثنی علیه أو یثنی علی محبوبه ، وأحبّ أن یتسارع إلی رضی محبوبه کما قیل :

أمرّ علی الدیار دیار لیلی***اقبّل ذا الجدار وذا الجدارا

وما حبّ الدیار شغفن قلبی***ولکن حبّ من سکن الدیارا

وأمّا البغض فی الله : فهو أن یبغض إنسان إنسانا لأجل عصیانه لله ومخالفته له تعالی ، فإنّ من یحبّ فی الله ، لا بدّ وأن یبغض فی الله ، فإنّک إن أحببت إنسانا لأنه مطیع لله ومحبوب عنده ، فإن عصاه لا بدّ أن تبغضه ؛ لأنّه عاص له وممقوت عند الله ، قال عیسی - علیه السلام - : «تحببوا إلی الله ببغض أهل المعاصی ، وتقرّبوا إلی الله بالتباعد عنهم ، والتمسوا رضا الله بسخطهم» (1).

وهذا من مقتضیات الدین والإیمان ، وکلّما ازداد دین امرئ زید حبّه فی الله ، وبغضه فی الله ، وکلّما ضعف إیمان امرئ نقصت فیه تلک المحبة والبغضة ، وإلیه یشیر ما رواه فی الکافی بسند موثق عن فضیل بن یسار قال : سألت أبا عبد الله - علیه السلام - عن الحبّ والبغض ، أمن الإیمان هو؟ فقال : وهل الإیمان إلّا الحبّ والبغض ، ثم تلا هذه الآیة : «حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمانَ وَزَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ

[شماره صفحه واقعی : 82]

ص: 1099


1- راجع جامع السعادات : ج 3 ص 186 - 187.

وَکَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْیانَ أُولئِکَ هُمُ الرَّاشِدُونَ» (1) وقال أیضا : «کلّ من لم یحب علی الدین ولم یبغض علی الدین فلا دین له» (2).

نعم ربّما یجتمع فی بعض آحاد المسلمین موجبات الحبّ فی الله ، مع موجبات البغض فی الامور الشخصیّة قصورا وتقصیرا ، فعلی المؤمن الخبیر أن لا یبتلی بترک محبّته فی الله ؛ لأنّ الإیمان یقوی علی الامور الشخصیّة ، والمنافع الدنیویّة ، فمقتضی الإیمان هو کونه محبوبا من حیث إیمانه ، وعروة الإیمان لا تنقض بموجبات البغض ، فی الامور الشخصیّة ، ومن المعلوم أن الاجتماع الإسلامی مبنیّ علی هذا الأساس القویم.

الثالث : فی وجوب المحبّة و الوداد لأهل البیت علیهم السلام

وقد عرفت أن المحبّة والوداد بالنسبة إلی أهل الإیمان من مقتضیات الإیمان ، ومن الوظائف الأخلاقیة لکل مؤمن ، وبالجملة فضیلة من الفضائل ، ولا وجوب لها ، ولکن محبّة أهل البیت وودادهم من أوجب الواجبات جعلها الله ورسوله أجر الرسالة (قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی) (3) ولذا سأل الأصحاب عن رسول الله عن تعیین القربی بعد الفراغ عن وجوب المودّة فیهم ، کما روی عن ابن عباس أنّه قال : «لمّا نزلت الآیة (قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی) قلت : یا رسول الله من قرابتک الّذین افترض الله علینا مودتهم؟ قال : علیّ وفاطمة وولدهما ثلاث مرات یقولها» (4)

وأکّد الأئمة - علیهم السلام - علی وجوب المحبّة ، وإلیک بعض التأکیدات ، قال محمّد بن مسلم : سمعت أبا عبد الله - علیه السلام - یقول : «إنّ الرجل ربّما یحب الرجل ، ویبغض ولده ، فأبی الله عزوجل إلّا أن یجعل حبّنا مفترضا ،

[شماره صفحه واقعی : 83]

ص: 1100


1- الاصول من الکافی : ج 2 ص 125.
2- الاصول من الکافی : ج 2 ص 127.
3- الشوری : 23.
4- بحار الأنوار : ج 23 ص 241.

أخذه من أخذه ، وترکه من ترکه واجبا ، فقال : (قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی) (1) ، وقال أبو جعفر - علیه السلام - فی ذیل الآیة المبارکة : «هی والله فریضة من الله علی العباد لمحمّد - صلی الله علیه وآله - فی أهل بیته» (2).

وقال الطبرسی - قدس سره - : «وصحّ عن الحسن بن علی - علیهما السلام - أنّه خطب الناس ، فقال فی خطبته : أنا من أهل البیت الذین افترض الله مودتهم علی کلّ مسلم ، فقال : (قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی وَمَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِیها حُسْناً) واقتراف الحسنة مودتنا أهل البیت» (3).

وقال العلّامة - قدس سره - فی کتاب کشف الحق : روی الجمهور فی الصحیحین وأحمد بن حنبل فی مسنده ، والثعلبی فی تفسیره ، عن ابن عباس رحمه الله قال : «لمّا نزلت (قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی) قالوا : یا رسول الله - صلی الله علیه وآله - من قرابتک الّذین وجبت علینا مودتهم؟ قال : علی وفاطمة وابناها» ووجوب المودة یستلزم وجوب الطاعة (4).

قال فی دلائل الصدق بعد نقل الروایات عن طرق العامّة فی تفسیر الآیة المبارکة : ویؤیدها الأخبار المستفیضة الدالّة علی وجوب حبّ أهل البیت وأنّه مسئول عنه یوم القیامة (5).

قال فی الغدیر : وأمّا حدیث أنّ الآیة نزلت فی علی وفاطمة وابنیهما ، وإیجاب مودّتهم بها ، فلیس مختصا بآیة الله العلّامة الحلی ولا بامّته من الشیعة ، بل اتفق المسلمون علی ذلک إلّا شذاذ من حملة الروح الأمویّة نظراء ابن تیمیة ،

[شماره صفحه واقعی : 84]

ص: 1101


1- بحار الأنوار : ج 23 ص 239.
2- بحار الأنوار : ج 23 ص 239.
3- بحار الأنوار : ج 23 ص 232.
4- راجع احقاق الحق : ج 3 ص 3 ، بحار الأنوار : ج 23 ص 232.
5- دلائل الصدق : ج 2 ص 77.

وابن کثیر ، ثم ذکر أسامی جملة من الحفّاظ والمفسّرین من أعلام القوم الّذین نقلوا نزول الآیة فیهم ، وهم خمسة وأربعون ، وفیهم الإمام أحمد والحسکانیّ ، والثعلبیّ ، والنیسابوریّ والزمخشریّ ، والبیضاویّ ، والشبلنجیّ ، والطبریّ ، والرازیّ ، والنسائیّ ، والسیوطیّ ، إلی أن قال : وقول الإمام الشافعیّ فی ذلک مشهور قال :

یا أهل بیت رسول الله حبّکم***فرض من الله فی القرآن أنزله

کفاکم من عظیم القدر أنّکم***من لم یصلّ علیکم لا صلاة له

ذکرهما له ابن حجر فی الصواعق صفحة : 87 ، والزرقانیّ فی شرح المواهب إلخ (1).

فوجوب حبّ أهل البیت ومودّتهم زائدا علی وجوب التمسک بهم أمر واضح فی الإسلام ، ویؤیّد وجوبه مضافا إلی ما ذکر من الأخبار والآیات ، ما أشار إلیه المصنّف - قدس سره - فی ضمن کلامه من أنّه قد تواتر عن النبیّ - صلی الله علیه وآله - أنّ حبّهم علامة الإیمان ، وأنّ بغضهم علامة النفاق ، وأنّ من أحبّهم أحبّ الله ورسوله ، ومن أبغضهم أبغض الله ورسوله ، وقد دلّت الأخبار علی ذلک بعبارات مختلفة.

وقد تصدّی العلّامة آیة الله الأمینی - قدس سره - فی کتابه الغدیر لنقل جملة منها عن طرق العامّة ، ونقل عن أمیر المؤمنین - علیه السلام - أنّه قال : «والّذی فلق الحبّة وبرأ النسمة إنّه لعهد النبیّ الأمیّ إلیّ : أنّه لا یحبنی إلّا مؤمن ، ولا یبغضنی إلّا منافق» وأشار إلی مصادر هذا الخبر ، وذکر ما یقرب الثلاثین من الکتب المعروفة للعامّة ، وفیها صحیح مسلم ، ومسند أحمد ، وسنن ابن ماجة ، وریاض الطبریّ واستیعاب ابن عبد البرّ ، وتذکرة سبط ابن الجوزیّ ، وفرائد

[شماره صفحه واقعی : 85]

ص: 1102


1- راجع کتاب الغدیر : ج 3 ص 172 - 173.

الحموینیّ ، وصواعق ابن حجر الهیثمیّ وفتح الباری لابن حجر العسقلانیّ ، وغیر ذلک فراجع (1).

ثم نقل صورة ثانیة عن أمیر المؤمنین أنّه قال لعهد النبیّ - صلی الله علیه وآله - إلیّ لا یحبک إلّا مؤمن ، ولا یبغضک إلّا منافق. وأشار إلی مصادره الکثیرة ، ونقل تصریحهم بصحّة الحدیث وثبوته ، وفی ضمن تلک التصریحات أنّ أبا نعیم ذکر فی الحلیة : ج 4 ، ص 185 : أنّ هذا حدیث صحیح متّفق علیه ، وأنّ ابن عبد البرّ قال فی الاستیعاب : ج 3 ، ص 37 : روته طائفة من الصحابة ، وأنّ ابن أبی الحدید قال فی شرحه : ج 1 ، ص 364 : قد اتفقت الأخبار الصحیحة الّتی لا ریب فیها عند المحدثین ، علی أنّ النبیّ قال له : لا یبغضک إلّا منافق ولا یحبّک إلّا مؤمن (2).

ثم ذکر صوره الاخری عنه وعن أمّ سلمة وأشار إلی مصادرها وهی کثیرة ، وقال فی الختام : هذا ما عثرنا علیه من طرق هذا الحدیث ، ولعلّ ما فاتنا منها أکثر ، ولعلّک بعد هذه کلّها لا تستریب فی أنّه لو کان هناک حدیث متواتر یقطع بصدوره عن مصدر الرسالة ، فهو هذا الحدیث ، أو أنّه من أظهر مصادیقه کما أنّک لا تستریب بعد ذلک کلّه أنّ أمیر المؤمنین - علیه السلام - بحکم هذا الحدیث الصادر ، میزان الإیمان ، ومقیاس الهدی ، بعد رسول الله - صلی الله علیه وآله - وهذه صفة مخصوصة به - علیه السلام - ، وهی لا تبارحها الإمامة المطلقة ، فإنّ من المقطوع به أنّ أحدا من المؤمنین لم یتحلّ بهذه المکرمة ، فلیس حبّ أی أحد منهم شارة إیمان ، ولا بغضه سمة نفاق ، وإنّما هو نقص فی الأخلاق ، وإعواز فی الکمال ، ما لم تکن البغضاء لإیمانه (3) وفی هذا کفایة ، ولا

[شماره صفحه واقعی : 86]

ص: 1103


1- راجع الغدیر : ج 3 ص 183.
2- راجع الغدیر : ج 3 ص 184.
3- راجع الغدیر : ج 3 ص 184 - 186.

حاجة إلی نقل سائر الآیات والروایات ، الدالّة علی لزوم محبّتهم ، وبذلک اتضحت دعوی المصنّف أنّ حبّ أهل البیت فرض من ضروریات الدین الإسلامی التی لا تقبل الجدل والشک ، وقد اتفق علیه جمیع المسلمین علی اختلاف نحلهم وآرائهم.

ثم لا یذهب علیک أنّ المحبّة الواقعیّة لهم لا تجتمع مع المحبّة لأعدائهم ، لأنّ من أحبّ شخصا أحبّ أحباءه ، وأبغض أعداءه ، وإلّا فلیس دعوی المحبّة إلّا لقلقة فی اللسان.

الرابع : فی المراد من القربی

وقد عرفت تظافر الروایات وتواترها بأنّ المراد منه فی الآیة المبارکة هم أهل البیت وأهل الکساء ، وبعد ذلک لا وجه لحمل القربی علی أنّ المقصود هو قرابة الرسول - صلی الله علیه وآله - مع مشرکی قریش ، وأنّ الخطاب لقریش ، والأجر المسئول هو مودّتهم للنبیّ - صلی الله علیه وآله - لقرابته منهم ، معللا بأنّ قریش کانوا یکذبونه ویبغضونه لتعرضه لآلهتهم ، علی ما فی بعض الأخبار فأمر - صلی الله علیه وآله - أن یسألهم إن لم یؤمنوا به فلیودوه لمکان قرابته منهم ، ولا یبغضوه ، ولا یؤذوه ، فالقربی مصدر بمعنی القرابة ، وفی للسببیّة ، وذلک لأنّه اجتهاد فی مقابل النصّ ، هذا مضافا إلی ما أشار إلیه فی دلائل الصدق من أنّه لا معنی لسؤال الأجر علی التبلیغ ممن لم یعترف له بالرسالة ؛ لأنّ المقصود علی هذا التفسیر هو السؤال من الکافرین (1).

واوضح ذلک فی المیزان حیث قال : إنّ معنی الأجر إنّما یتم إذا قوبل به عمل یمتلکه معطی الأجر ، فیعطی العامل ما یعادل ما امتلکه من مال ونحوه ، فسؤال الأجر من قریش ، وهم کانوا مکذبین له کافرین بدعوته ، إنّما کان یصحّ علی تقدیر إیمانهم به - صلی الله علیه وآله - لأنّهم علی تقدیر تکذیبه والکفر

[شماره صفحه واقعی : 87]

ص: 1104


1- دلائل الصدق : ج 2 ص 78.

بدعوته لم یأخذوا منه شیئا حتّی یقابلوه بالأجر ، وعلی تقدیر الإیمان به ، والنبوّة أحد الاصول الثلاثة فی الدین لا یتصور بغض حتّی تجعل المودّة أجرا للرسالة ویسأل.

وبالجملة لا تحقق لمعنی الأجر علی تقدیر کفر المسئولین ، ولا تحقق لمعنی البغض علی تقدیر إیمانهم حتّی یسألوا المودّة ، وهذا الإشکال وارد حتّی علی تقدیر أخذ الاستثناء منقطعا ، فإنّ سؤال الأجر منهم علی أیّ حال إنّما یتصور علی تقدیر إیمانهم ، والاستدراک علی الانقطاع إنّما هو عن الجملة بجمیع قیودها فأجد التأمل فیه (1).

وإلیه یشیر قوله فی دلائل الصدق فی ردّ ذلک المعنی علی تقدیر انقطاع الاستثناء فإنّ المنقطع عبارة عن إخراج ما لو لا إخراجه ، لتوهم دخوله فی حکم المستثنی منه نظیر الاستدراک ، وأنت تعلم أنّ المستثنی الّذی ذکره الفضل أجنبی عمّا قبله بکلّ وجه ، فلا یتوهم دخوله فی حکمه حتّی یستثنی منه (2).

والأضعف ممّا ذکر هو حمل القربی علی التقرّب من الله بطاعة ، فإنّه مضافا إلی کونه اجتهادا فی مقابل النصّ ، لا تساعده اللغة ، إذ القربی لم تأت فی اللغة بمعنی التقرّب ، قال فی القاموس : القربی القرابة وهو قریبی وذو قرابتی ، وممّا ذکر یظهر ما فی تفسیر القرطبی حیث مال إلیه ، واعتمد علی الخبر الشاذ فی مقابل الأخبار المتواترة.

ثم إنّ القربی مختص بأهل بیته بعد تعینه فی الأخبار ، قال فی دلائل الصدق : قول الفضل وظاهر الآیة علی هذا المعنی شامل لجمیع قرابات النبیّ - صلی الله علیه وآله - باطل ... لأنّ المعلوم من حال النبیّ - صلی الله علیه وآله - الاعتناء بعلیّ وفاطمة والحسنین لا من ناوأه من أقربائه ، ولم یسلموا إلّا

[شماره صفحه واقعی : 88]

ص: 1105


1- تفسیر المیزان : ج 18 ص 43 - 44.
2- دلائل الصدق : ج 2 ص 78.

بحدود السیوف والغلبة ، وللقرینة العقلیّة إذ لا یتصور أن یکون ودّ من لم یواد الله ورسوله أجرا للتبلیغ والرسالة ، فلا بدّ أن یکون المراد مودة من یکمل الإیمان بمودّته ، وتحصل السعادة الأبدیّة بموالاته ، ولذا قال سبحانه فی آیة اخری : (قُلْ ما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ) بل بلحاظ شأن النبیّ - صلی الله علیه وآله - إنّما یعدّ قرابة له ، من هو منه ، لا من بان عنه معنی ومنزلة ، ولذا قال تعالی لنوح : (إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ) انتهی موضع الحاجة (1).

وقیل : إنّ الآیة مکیّة ؛ لأنّها فی سورة الشوری مع أنّ الحسنین ولدا فی المدینة وأجاب عنه فی الإمامة والولایة : بأنّ هذا الإشکال ضعیف ، فإنّه قد أکّد غیر واحد من أئمة هذا الفن نزول الآیة فی المدینة.

علی اننا لو سلمنا کونها مکیّة ، فما المانع فی ذلک؟ مع أنها نظیر غیرها من الآیات الکریمة التی سیقت لبیان قضیة حقیقیة ، لا خارجیة ، فهی تصبح فعلیة اذا وجد من تنطبق علیه (2).

وأجاب عنه فی الغدیر أیضا : بأنّ دعوی کون جمیع سورة الشوری مکیة ، تکذبها استثناؤهم قوله تعالی : «أَمْ یَقُولُونَ افْتَری عَلَی اللهِ کَذِباً - إلی قوله - : خَبِیرٌ بَصِیرٌ» ، وهی أربع آیات. واستثناء بعضهم قوله تعالی : «وَالَّذِینَ إِذا أَصابَهُمُ الْبَغْیُ - إلی قوله - : مِنْ سَبِیلٍ» ، وهی عدة آیات فضلا عن آیة المودّة.

ونصّ القرطبی فی تفسیره : ج 16 ص 1 ، والنیسابوریّ فی تفسیره ، والخازن فی تفسیره : ج 4 ص 49 ، والشوکانیّ فی «فتح القدیر» : ج 4 ص 510 ، وغیرهم عن ابن عباس وقتادة علی أنّها مکیّة إلّا أربع آیات ، أوّلها : (قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً) (3) - إلی أن قال - : وأمّا إن تزویج علی بفاطمة - علیهما السلام - کان

[شماره صفحه واقعی : 89]

ص: 1106


1- دلائل الصدق : ج 2 ص 78 - 79.
2- الامامة والولایة : ص 167.
3- الغدیر : ج 3 ص 172 - 173.

من حوادث العهد المدنیّ ، وقد ماشینا الرجل (المستشکل) علی نزول الآیة فی مکّة ، فإنّه لا ملازمة بین إطباق الآیة بهما وبأولادهما ، وبین تقدم تزویجهما علی نزولها ، کما لا منافاة بینه وبین تأخر وجود أولادهما علی فرضه ، فإنّ مما لا شبهة فی کون کلّ منهما من قربی رسول الله - صلی الله علیه وآله - بالعمومة والنبوّة ، وأمّا أولادهما فکان من المقدّر فی العلم الأزلی أن یخلقوا منهما ، کما أنّه قد قضی بعلقة التزویج بینهما ، ولیس من شرط ثبوت الحکم بملاک عامّ یشمل الحاضر والغابر وجود موضوعه الفعلی ، بل إنّما یتسرب إلیه الحکم مهما وجد ، ومتی وجد ، وأنّی وجد.

علی أنّ من الممکن أن تکون قد نزلت بمکة فی حجّة الوداع ، وعلیّ قد تزوّج بفاطمة وولد الحسنان ، ولا ملازمة بین نزولها بمکّة ، وبین کونه قبل الهجرة. ویری الذین اوتوا العلم الّذی انزل إلیک من ربک هو الحق (1).

ثم القربی لا تنحصر فی علیّ وفاطمة والحسنین - علیهم السلام - بل یشمل الأئمة کلّهم دون غیرهم ، کما نصّ علیه فی الأحادیث ، ومنها : ما فی الکافی عن أبی جعفر - علیه السلام - فی قوله تعالی : (قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی) قال : هم الأئمة - علیهم السلام -.

ومنها ما فی روضة الکافی عن أبی عبد الله - علیه السلام - قال : ما یقول أهل البصرة فی هذه الآیة : (قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی)؟ قلت : جعلت فداک ، إنّهم یقولون : إنّها لأقارب رسول الله - صلی الله علیه وآله - قال : کذبوا إنما نزلت فینا خاصّة أهل البیت فی علیّ وفاطمة والحسن والحسین وأصحاب الکساء علیهم السلام (2).

[شماره صفحه واقعی : 90]

ص: 1107


1- الغدیر : ج 3 ص 173 - 174.
2- تفسیر نور الثقلین : ج 4 ص 571 - 573 نقلا عن الکافی وروضته.
الخامس : فی دلالة وجوب المحبّة علی قرب القربی

إلی الله وطهارتهم من الشرک والمعاصی ، ومن کلّ ما یبعد عن دار کرامته ، وساحة رضاه ، وذلک واضح ، لما فی المنّ ، وقریب منه ما فی دلائل الصدق حیث قال : وهی (أی الآیة) تدلّ علی أفضلیّتهم وعصمتهم ، وأنّهم صفوة الله سبحانه ، إذ لو لم یکونوا کذلک لم تجب مودّتهم دون غیرهم ، ولم تکن مودتهم بتلک المنزلة الّتی ما مثلها منزلة ، لکونها أجرا للتبلیغ والرسالة الذی لا أجر ولا حق یشبهه ، ولذا لم یجعل الله المودّة لأقارب نوح وهود أجرا لتبلیغهما (1).

السادس : خروج المبغض لهم عن دائرة الإیمان

السادس : أنّ ظاهر المصنّف أنّ بغض آل محمّد موجب للخروج عن الإیمان لاستلزامه لإنکار الضرورة الإسلامیة ؛ لأنّ وجوب حبّهم من ضروریات الإسلام ، ولکن مقتضی ما ذکر هو عدم کونه کذلک لو لم یلتفت إلی کونه من الضروریات وأنکره ، مع أنّ ظواهر بعض الأخبار هو خروج المنکر المبغض عن الإیمان ، ولو لم یکن عن التفات إلی کونه من الضروریات ، ولعلّه من جهة أنّ البغض المذکور ملازم لعدم المعرفة بالأئمة - علیهم السلام - وقد عرفت تصریح النصوص بأنّ عدم المعرفة بهم یوجب میتة جاهلیة.

وإلیک بعض هذه الروایات الدالّة علی خروج المبغض عن الإیمان منها : ما رواه الحافظ الحاکم الحسکانیّ عن أبی إمامة الباهلی قال : قال رسول الله - صلی الله علیه وآله - : إنّ الله خلق الأنبیاء من أشجار شتّی ، وخلقت وعلیّ (کذا) من شجرة واحدة فأنا أصلها ، وعلیّ فرعها ، والحسن والحسین ثمارها ، وأشیاعنا أوراقها ، فمن تعلّق بغصن من أغصانها نجا ، ومن زاغ هوی ، ولو أنّ عبدا عبد الله بین الصفا والمروة ألف عام ثم ألف عام ، حتی یصیر کالشنّ البالی ، ثم لم یدرک محبتنا أکبّه علی منخریه فی النار ، ثم قرأ «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ

[شماره صفحه واقعی : 91]

ص: 1108


1- دلائل الصدق : ج 2 ص 79.

عَلَیْهِ» الآیة (1).

ومنها : ما رواه فی تفسیر القرطبیّ عن الثعلبیّ أنّه قد قال النبیّ - صلی الله علیه وآله وسلم - من مات علی حبّ آل محمّد مات شهیدا ، ومن مات علی حبّ آل محمّد جعل الله زوّار قبره الملائکة والرحمة ، ومن مات علی بغض آل محمّد جاء یوم القیامة مکتوبا بین عینیه آیس الیوم من رحمة الله ، ومن مات علی بغض آل محمّد لم یرح رائحة الجنّة ، ومن مات علی بغض آل بیتی فلا نصیب له فی شفاعتی ، ثم قال القرطبیّ : قلت : وذکر هذا الخبر الزمخشریّ فی تفسیره بأطول من هذا ، فقال : وقال رسول الله - صلی الله علیه وآله وسلم - : من مات علی حبّ آل محمّد مات شهیدا ، ألا ومن مات علی حبّ آل محمّد مات مؤمنا مستکمل الإیمان ، ألا ومن مات علی حبّ آل محمّد بشّره ملک الموت بالجنة ثم منکر ونکیر ، ألا ومن مات علی حبّ آل محمّد فتح له فی قبره بابان إلی الجنة ، ألا ومن مات فی حبّ آل محمّد جعل الله قبره مزار ملائکة الرحمة ، ألا ومن مات علی حبّ آل محمّد مات علی السنّة والجماعة ، ألا ومن مات علی بغض آل محمّد ، جاء یوم القیامة مکتوبا بین عینیه آیس من رحمة الله ، ألا ومن مات علی بغض آل محمّد مات کافرا ، ألا ومن مات علی بغض آل محمّد لم یشم رائحة الجنة (2).

وإلی غیر ذلک من الروایات الواردة فی المقامات المختلفة مثل ما ورد فی تفسیر قوله : (وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ) (3).

السابع : مدلول آخر للمودة

السابع : أنّ المحبّة والوداد بالنسبة إلیهم فی هذه الآیة لعلّها لیست إلّا لتحکیم الاتباع عنهم ، إذ الاتباع إذا قرن بالمحبّة کان أتمّ وأسهل ، ألا تری أنّ

[شماره صفحه واقعی : 92]

ص: 1109


1- شواهد التنزیل : ج 2 ص 141.
2- تفسیر القرطبی : الجزء السادس عشر ص 22 - 23.
3- الصافات : 24.

المحبّة العلویّة والحسینیّة جذبت کثیرا من الآحاد والنفوس نحو العبادة والتعبّد والجهد والجهاد والتضحیة والفداء ، فالدعوة إلی المحبّة والوداد دعوة فی الحقیقة إلی العمل والاتباع.

قال فی کتاب الإمامة والولایة : إنّ هذا الأجر المطلوب فی هذه الآیة الکریمة ، هو فی الواقع من أروع ما یعود علی الامة بالخیر ، ویرتبط بمسیرتها ومستقبلها وقیادتها ، حیث یشدّها الشدّ العاطفی الواعی إلی القیادة مقربا بذلک الشدّ العقائدی بها ، وإذا اقترنت العقیدة بالعاطفة المبنیّة علی أساسها أمکن ضمان قیام القائد بمهماته التاریخیّة الکبری الملقاة علی عاتقه فی مجال تربیة الإنسانیة ککل ، وهدایتها إلی شواطئ الکمال ، فهذا الأجر المسئول هو فی الواقع تعلیم اجتماعی رائح لصالح الامة نفسها ولیس أجرا شخصیّا للرسول - صلی الله علیه وآله - بعد أن کان أشدّ الناس إخلاصا للحقیقة ، وبعد أن کان القرآن یعلن : (وَما تَسْئَلُهُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ) (1) (وَما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ) (2) وقد أوضح القرآن هذه الحقیقة فی قوله تعالی علی لسان نبیه : (ما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلَی اللهِ) (3) وکذا یشیر إلیه قوله تعالی : (قُلْ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَنْ شاءَ أَنْ یَتَّخِذَ إِلی رَبِّهِ سَبِیلاً) (4) (5) ولذا أنکر الأئمة - علیهم السلام - من ترک الطاعة مغرورا بمحبّة أهل البیت ، کما نقل جابر عن أبی جعفر - علیه السلام - قال : قال لی : «یا جابر أیکتفی من ینتحل التشیع أن یقول بحبّنا أهل البیت ، فو الله ما شیعتنا إلّا من اتقی الله وأطاعه ، وما کانوا یعرفون یا جابر إلّا بالتواضع والتخشع والأمانة ، وکثرة ذکر الله والصوم والصلاة والبرّ بالوالدین ، والتعاهد للجیران من الفقراء وأهل المسکنة

[شماره صفحه واقعی : 93]

ص: 1110


1- یوسف : 104.
2- الشعراء : 145.
3- سبأ : 47.
4- الفرقان : 57.
5- الامامة والولایة : ص 164.

والغارمین والأیتام ، وصدق الحدیث وتلاوة القرآن وکف الالسن عن الناس إلّا من خیر ، وکانوا أمناء عشائرهم فی الأشیاء. قال جابر : فقلت : یا ابن رسول الله ما نعرف الیوم أحدا بهذه الصفة ، فقال : یا جابر لا تذهبن بک المذاهب ، حسب الرجل أن یقول : احبّ علیّا وأتولّاه ثم لا یکون مع ذلک فعّالا ، فلو قال : إنّی احبّ رسول الله فرسول الله - صلی الله علیه وآله - خیر من علیّ - علیه السلام - ثم لا یتبع سیرته ولا یعمل بسنته ما نفعه حبه إیاه شیئا ، فاتقوا الله ، واعملوا لما عند الله ، لیس بین الله وبین أحد قرابة ، أحبّ العباد الی الله عزوجل وأکرمهم علیه أتقاهم وأعملهم بطاعته ، یا جابر والله ما یتقرب إلی الله تبارک وتعالی إلّا بالطاعة ، وما معنا براءة من النار ، ولا علی الله لأحد من حجّة ، من کان لله مطیعا فهو لنا ولیّ ، ومن کان لله عاصیا فهو لنا عدوّ ، وما تنال ولایتنا إلّا بالعمل والورع» (1)

[شماره صفحه واقعی : 94]

ص: 1111


1- الاصول من الکافی : ج 2 ص 74.
6 - عقیدتنا فی الأئمة

[متن عقائدالإمامیة:]

لا نعتقد فی أئمتنا ما یعتقده الغلاة والحلولیون (کبرت کلمة تخرج من أفواههم). بل عقیدتنا الخالصة أنّهم بشر مثلنا ، لهم ما لنا ، وعلیهم ما علینا ، وإنّما هم عباد مکرمون اختصّهم الله تعالی بکرامته وحباهم بولایته ؛ إذ کانوا فی أعلی درجات الکمال اللائقة فی البشر من العلم والتقوی والشجاعة والکرم والعفة ، وجمیع الأخلاق الفاضلة والصفات الحمیدة ، لا یدانیهم أحد من البشر فیما اختصوا به. وبهذا استحقوا أن یکونوا أئمة وهداة ومرجعا بعد النبیّ - صلی الله علیه وآله - فی کلّ ما یعود للناس من أحکام وحکم ، وما یرجع للدین من بیان وتشریع ، وما یختصّ بالقرآن من تفسیر وتأویل.

قال إمامنا الصادق - علیه السلام - : «ما جاءکم عنّا ممّا یجوز أن یکون فی المخلوقین ولم تعلموه ولم تفهموه فلا تجحدوه وردّوه إلینا ، وما جاءکم عنّا ممّا لا یجوز أن یکون فی المخلوقین فاجحدوه ولا تردوه إلینا» [1]

[شرح:]

[1] ولا یخفی علیک - بعد ما عرفت من أنّ ما سوی الله تعالی لیس إلّا

[شماره صفحه واقعی : 95]

ص: 1112

ممکنا - أنّ اعتقاد الألوهیة فی الأئمة أو الأنبیاء - علیهم الصلوات والسّلام - باطل جدا ، ولذا أنکر الأئمة - علیهم السلام - علی الغالین أشد الإنکار. قال الصادق - علیه السلام - : «احذروا علی شبابکم الغلاة لا یفسدوهم ، فإنّ الغلاة شرّ خلق الله یصغّرون عظمة الله ویدّعون الربوبیّة لعباد الله ، والله فإنّ الغلاة شرّ خلق الیهود والنصاری والمجوس ، والّذین أشرکوا» الحدیث (1) وقال مولانا أمیر المؤمنین - علیه السلام - : «اللهم إنّی بریء من الغلاة کبراءة عیسی بن مریم من النصاری ، اللهم اخذلهم أبدا ، ولا تنصر منهم أحدا» (2) ، وقال رسول الله - صلی الله علیه وآله - : «لا ترفعونی فوق حقّی فإنّ الله تعالی اتخذنی عبدا قبل أن یتخذنی نبیا» (3) ، وقال أمیر المؤمنین - علیه السلام - : «إیّاکم والغلوّ فینا قولوا : إنّا عبید مربوبون ، وقولوا فی فضلنا ما شئتم» (4) ، قال سدیر : قلت لأبی عبد الله - علیه السلام - إنّ قوما یزعمون أنّکم آلهة یتلون بذلک علینا قرآنا ، وهو الّذی فی السماء إله وفی الأرض إله ، فقال : «یا سدیر سمعی وبصری وبشری ولحمی ودمی وشعری من هؤلاء براء ، وبرئ الله منهم ، ما هؤلاء علی دینی ولا علی دین آبائی ، والله لا یجمعنی الله وإیّاهم یوم القیامة إلّا وهو ساخط علیهم» (5).

وهکذا بعد ما عرفت من أنّ کلّ شیء یحتاج إلی الله فی أصل وجوده وحیاته وقدرته وعلمه وغیر ذلک لا یصح اعتقاد الاستقلال بالنسبة إلیه فی أمر من الامور ، ویکون غلوّا کما ورد فی التوقیع عن صاحب الزمان - صلوات الله علیه - ردا علی الغلاة : «یا محمّد بن علی ، تعالی الله عزوجل عمّا یصفون ، سبحانه وبحمده ، لیس نحن شرکاءه فی علمه ولا فی قدرته» (6). قال العلّامة

[شماره صفحه واقعی : 96]

ص: 1113


1- بحار الأنوار : ج 25 ص 265.
2- بحار الأنوار : ج 25 ص 266.
3- بحار الأنوار : ج 25 ص 265.
4- بحار الأنوار : ج 25 ص 270.
5- الاصول من الکافی : ج 1 ص 269.
6- بحار الأنوار : ج 25 ص 266.

المجلسی - قدس سره - بیان : المراد من نفی علم الغیب عنهم أنّهم لا یعلمونه من غیر وحی وإلهام ، وأمّا ما کان من ذلک فلا یمکن نفیه ؛ إذ کانت عمدة معجزات الأنبیاء والأوصیاء - علیهم السلام - الإخبار عن المغیّبات ، وقد استثناهم الله تعالی فی قوله : (إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ) (1).

وأیضا بعد ما عرفت من أنّ النبوّة ختمت بوجود نبینا محمّد - صلی الله علیه وآله - فلا مجال لاعتقاد النبوّة فی الأئمة - علیهم السلام - قال الصادق - علیه السلام - : «من قال بأنّنا أنبیاء فعلیه لعنة الله ، ومن شکّ فی ذلک فعلیه لعنة الله» (2).

[شماره صفحه واقعی : 97]

ص: 1114


1- بحار الأنوار : ج 25 ص 268.
2- بحار الأنوار : ج 25 ص 296.
7 - عقیدتنا فی أنّ الإمامة بالنصّ
اشارة

[متن عقائدالإمامیة:]

نعتقد أن الإمامة کالنبوّة لا تکون إلّا بالنصّ من الله تعالی علی لسان رسوله ، أو لسان الإمام المنصوب بالنصّ إذا أراد أن ینصّ علی الإمام من بعده ، وحکمها فی ذلک حکم النبوّة بلا فرق ، فلیس للناس أن یتحکّموا فی من یعیّنه الله هادیا ومرشدا لعامّة البشر ، کما لیس لهم حق تعیینه أو ترشیحه أو انتخابه ؛ لأنّ الشخص الذی له من نفسه القدسیّة استعداد لتحمّل أعباء الإمامة العامّة ، وهدایة البشر قاطبة ، یجب أن لا یعرف إلّا بتعریف الله ولا یعیّن إلّا بتعیینه.

ونعتقد أن النبی - صلی الله علیه وآله وسلم - نصّ علی خلیفته والإمام فی البریة من بعده ، فعیّن ابن عمه علی بن أبی طالب أمیرا للمؤمنین ، وأمینا للوحی ، وإماما للخلق ، فی عدة مواطن ، ونصبه وأخذ البیعة له بإمرة المؤمنین یوم الغدیر ، فقال : «ألا من کنت مولاه فهذا علیّ مولاه اللهم وال من والاه ، وعاد من عاداه ، وانصر من نصره ، واخذل من خذله ، وأدر الحق معه کیف ما دار».

ومن أوّل مواطن النصّ علی إمامته قوله حینما دعا أقرباءه الأدنین

[شماره صفحه واقعی : 98]

ص: 1115

وعشیرته الأقربین فقال : «هذا أخی ووصیی وخلیفتی من بعدی فاسمعوا له وأطیعوا» وهو یومئذ صبیّ لم یبلغ الحلم وکرّر قوله له فی عدّة مرّات : «أنت منّی بمنزلة هارون من موسی إلّا أنّه لا نبیّ بعدی» إلی غیر ذلک من روایات وآیات کریمة دلّت علی ثبوت الولایة العامّة له کآیة المائدة : 55 (إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ راکِعُونَ) وقد نزلت فیه عند ما تصدّق بالخاتم وهو راکع ، ولا یساعد وضع هذه الرسالة علی استقصاء کلّ ما ورد فی إمامته من الآیات والروایات ، ولا بیان وجه دلالتها.

ثم إنّه - علیه السلام - نصّ علی إمامة الحسن والحسین ، والحسین نصّ علی إمامة ولده علی زین العابدین ، وهکذا إماما بعد إمام ینصّ المتقدّم منهم علی المتأخر إلی آخرهم ، وهو أخیرهم علی ما سیأتی [1]

[شرح:]

[1] یقع الکلام فی امور :

الأوّل : الإمامة بالنصّ لا بالانتخاب

الأوّل : أنّه قد مضی البحث عن کون أمر تعیین النبیّ بید الله أو بید النبیّ الاخر الذی عیّنه الله فإنه لا یقول إلّا عن الله ، وحیث إنّ الإمامة کالنبوّة عندنا إلّا فی تلقّی الوحی فالأمر فیه واضح ، فلا مجال لانتخاب الناس وتعیینهم ، کما لا یخفی ، ولذلک قال فی العقائد الحقّة : فمن قال بلزوم بعث النبیّ - صلی الله علیه وآله - من جانب الله تبارک وتعالی ، لا بدّ له من القول بلزوم نصب الإمام من جانب الله تبارک وتعالی ، ولیس هذا من قبیل نصب السلطان أو نصب السلطان ولیّ العهد ؛ لأنّ نصب الناس أو نصب السلطان راجع إلی نصب من یلی أمر الناس من جهة معاشهم ، وما یکون مربوطا بدنیاهم ولا ربط له بامور الآخرة ، فنصب الإمام من جانب الناس ، کنصب

[شماره صفحه واقعی : 99]

ص: 1116

الناس من یکون طبیبا لهم یعالجهم من دون أن یکون عالما بعلم الطب (1).

وأشار إلیه المحقق الطوسیّ - قدس سره - حیث قال : «والعصمة تقتضی النصّ وسیرته علیه السلام» ، وقال العلّامة الحلیّ - قدس سره - فی شرحه : «أقول : ذهبت الإمامیة خاصة إلی أنّ الإمام یجب أن یکون منصوصا علیه ، وقالت العبّاسیة : إنّ الطریق إلی تعیین الإمام ، النصّ أو المیراث. وقالت الزیدیة : تعیین الإمام بالنصّ أو الدعوة إلی نفسه. وقال باقی المسلمین : الطریق إنّما هو النصّ أو اختیار أهل الحلّ والعقد.

والدلیل علی ما ذهبنا إلیه وجهان ، الأوّل : أنّا قد بیّنا أنّه یجب أن یکون الإمام معصوما ، والعصمة أمر خفی لا یعلمها إلّا الله تعالی ، فیجب أن یکون نصبه من قبله تعالی ؛ لأنّه العالم بالشرط دون غیره.

الثانی : أنّ النبی - صلی الله علیه وآله - کان أشفق علی الناس من الوالد علی ولده حتّی أنّه - علیه السلام - أرشدهم إلی أشیاء لا نسبة لها إلی الخلیفة بعده ، کما أرشدهم فی قضاء الحاجة إلی امور کثیرة مندوبة وغیرها من الوقائع ، وکان - علیه السلام - إذا سافر عن المدینة یوما أو یومین استخلف فیها من یقوم بأمر المسلمین ، ومن هذه حاله کیف ینسب إلیه إهمال أمّته ، وعدم إرشادهم فی أجلّ الأشیاء وأسناها وأعظمها قدرا ، وأکثرها فائدة وأشدّهم حاجة إلیها وهو المتولی لامورهم بعده ، فوجب من سیرته - علیه السلام - نصب إمام بعده والنصّ علیه وتعریفهم إیّاه وهذا برهان لمیّ (2).

هذا کلّه ما یقضیه الدلیل العقلی والاعتبار ، وتؤیده الأخبار والروایات منها : ما عن الرضا - علیه السلام - فی ضمن حدیث «أنّ الإمامة أجلّ قدرا وأعظم شأنا وأعلی مکانا وأمنع جانبا وأبعد غورا من أن یبلغها الناس بعقولهم ،

[شماره صفحه واقعی : 100]

ص: 1117


1- کتاب العقائد الحقّة : ص 18.
2- شرح تجرید الاعتقاد : ص 366 الطبع الحدیث.

أو ینالوها بآرائهم ، أو یقیموا إماما باختیارهم» الحدیث (1).

ومنها : ما عن الصدوق عن أبی عبد الله - علیه السلام - یقول : «أترون الأمر إلینا نضعه حیث نشاء کلا والله ، إنّه لعهد معهود من رسول الله - صلی الله علیه وآله - إلی رجل فرجل حتّی ینتهی إلی صاحبه» (2) ، وغیر ذلک من الروایات.

وبالجملة فهو من المسلّمات عند الشیعة فی الإمام المعصوم ، ومن المعلوم أنّ مع التعیین والتشخیص من جانب الله لا مورد لاختیار الناس ، ثم لا یخفی أنّ التنصیص أحد الطرق التی یعرف الإمام بها لإمکان المعرفة بالإمامة من إقامة المعجزة مع دعوی الإمامة ، ولذا صرّح المیرزا القمّی - قدس سره - بذلک حیث قال : إنّ الإمام إذا ادعی الإمامة ، وأقام علی طبقها المعجزة دلّ ذلک علی حقّیته کما مرّ فی النبوّة (3) ، بل ظاهر الکلمات أنّ الإمام یعرف بالأفضلیة فی الصفات ، فإنّ تقدیم المفضول علی الأفضل قبیح ، فهو طریق ثالث للمعرفة بالإمام کما صرّح به المحقق القمّی أیضا فراجع ، والمحقق اللاهیجی فی کتاب سرمایه إیمان (4).

الثانی : فی ثبوت النصوص علی أنّ الإمام بعد النبیّ هو علیّ بن أبی طالب علیه السلام

وتدلّ علیه الروایات الصحاح والمتواترات وذلک واضح ، وقد أشار المصنف إلی بعض هذه الروایات وفی ما أشار إلیه غنی وکفایة.

ثم إنّ المصنّف أشار إلی أن تعیینه - صلی الله علیه وآله - لعلیّ - علیه السلام - فی عدة مواطن وهو کذلک ، بل قد کرّر بعضها فی مواطن متعددة ، وهذا التکرار یشهد علی أن النبیّ - صلی الله علیه وآله - اهتم بهذا الأمر

[شماره صفحه واقعی : 101]

ص: 1118


1- الأصول من الکافی : ج 1 ص 198.
2- ولایة الفقیه : ج 1 ص 392 ، نقلا عن بحار الأنوار : ج 23 ص 70.
3- اصول دین : ص 37.
4- أصول دین : ص 125.

کمال الاهتمام ولم یهمله ، بل من أوّل الأمر وشروعه فی دعوة الناس إلی التوحید توجّه إلیه وأحکم أمر الإمامة بعده ، فنسبة الإهمال إلیه - صلی الله علیه وآله - إفک وافتراء ، وعلیه فلا مجال بعد نصب النبیّ علیّا من جانب الله تعالی للخلافة لهذه الأبحاث ، من أنّ نصب الإمام واجب علی الناس؟ أم لا یکون واجبا؟ فإذا کان واجبا ، فهل هو واجب علی جمیع الامّة؟ أو علی بعضها؟ وعلی الأخیر هل المراد من البعض أصحاب الحلّ والعقد؟ أو المراد غیرهم ، فإنّ تلک الأبحاث من متفرعات الإمارة والخلافة الظاهریّة دون الخلافة الالهیّة المنصوصة ، فإنّ النصب فیه نصب إلهی کنصب النبیّ ، والمفروض هو وقوعه ، فتلک الأبحاث اجتهاد فی قبال النصّ ، ثم من المعلوم أنّ النصب الإلهی خال عن الانحراف وأبعد عن الاختلاف فیه ، ولعلّه لذلک قال الشیخ أبو علی سینا : والاستخلاف بالنصّ أصوب ، فإنّ ذلک لا یؤدی إلی التشعب والتشاغب والاختلاف (1).

ثم إنّ المصنّف لم یشر إلی البحث السندی عن هذه الروایات ، لأنّها من المتواترات ، وقد تصدّی لإثباته جمع من أعاظم الأصحاب کالعلّامة میر سیّد حامد حسین موسوی النیشابوریّ الهندیّ - قدس سره - فی عبقات الأنوار ، وکالعلّامة الشیخ عبد الحسین الأمینی - قدس سره - فی الغدیر ، قال العلّامة الأمینی حول حدیث الغدیر : ولا أحسب أنّ أهل السنّة یتأخرون بکثیر من الإمامیة فی إثبات هذا الحدیث ، والبخوع لصحته ، والرکون إلیه ، والتصحیح له ، والإذعان بتواتره ، اللهم إلّا شذاذ تنکبت عن الطریقة ، وحدت بهم العصبیة العمیاء إلی رمی القول علی عواهنه ، وهؤلاء لا یمثّلون من جامعة العلماء إلّا أنفسهم ، فإنّ المثبتین المحققین للشأن المتولعین فی الفن لا تخالجهم أیة شبهة

[شماره صفحه واقعی : 102]

ص: 1119


1- إلهیات الشفاء : ص 564.

فی اعتبار أسانیدهم التی أنهوها متعاضدة متظافرة ، بل متواترة إلی جماهیر من الصحابة والتابعین وإلیک أسماء جملة وقفنا علی الطرق المنتهیة إلیهم علی حروف الهجاء ، ثم ذکر مائة وعشرة من أعاظم الصحابة ، وقال : هؤلاء من أعاظم الصحابة الذین وجدنا روایتهم لحدیث الغدیر ولعلّ فیما ذهب علینا أکثر من ذلک بکثیر ، وطبع الحال یستدعی أن تکون رواة الحدیث أضعاف المذکورین ؛ لأنّ السامعین الوعاة له کانوا مائة ألف أو یزیدون ، وبقضاء الطبیعة أنّهم حدّثوا به عند مرتجعهم إلی أوطانهم شأن کلّ مسافر ینبئ عن الأحداث الغریبة التی شاهدها فی سفره ، نعم ، فعلوا ذلک إلّا شذاذا منهم صدّتهم الضغائن عن نقله ، والمحدثون منهم وهم الأکثرون فمنهم هؤلاء المذکورون ، ومنهم من طوت حدیثه أجواز الفلی بموت السامعین فی البراری والفلوات قبل أن ینهوه إلی غیرهم ، ومنهم من أرهبته الظروف والأحوال عن الإشادة بذلک الذکر الکریم.

وجملة من الحضور کانوا من أعراب البوادی لم یتلق منهم حدیث ولا انتهی إلیهم الإسناد ، ومع ذلک کلّه ففی من ذکرناه غنی لإثبات التواتر ، ثم ذکر أربعة وثمانین من التابعین ، ثم قال : لیست الصحابة والتابعین بالعنایة بحدیث الغدیر بدعا من علماء القرون المتتابعة بعد قرنهم ، فإنّ الباحث یجد فی کلّ قرن زرافات من الحفّاظ الأثبات ، یروون هذه الإثارة من علم الدین ، متلقین عن سلفهم ، ویلقونها إلی الخلف ، شأن ما یتحقق عندهم ، ویخضعون لصحته من الأحادیث ، فإلیک یسیرا من أسمائهم فی کلّ قرن شاهدا علی الدعوی ، ونحیل الحیطة بجمیعها إلی طول باع القارئ الکریم ، والوقوف علی الأسانید ومعرفة المشیخة.

ثم شرع من القرن الثانی إلی القرن الرابع عشر ، وذکر وعدّ ستین وثلاثمائة من الحفّاظ والناقلین لحدیث الغدیر مع أنّ جمعا من هؤلاء کانوا یروون ذلک

[شماره صفحه واقعی : 103]

ص: 1120

بطرق مختلفة ، کما قال فی هامش ص 14 : إن أحمد بن حنبل رواه من أربعین طریقا وابن جریر الطبریّ من نیف وسبعین طریقا ، والجزریّ المقرئ من ثمانین طریقا وابن عقدة من مائة وخمس طرق ، وأبو سعید السجستانیّ من مائة وعشرین طریقا ، وأبو بکر الجعابیّ من مائة وخمس وعشرین طریقا ، وفی تعلیق هدایة العقول ص 30 عن الأمیر محمّد الیمنیّ (أحد شعراء الغدیر فی القرن الثانی عشر) أنّ له مائة وخمسین طریقا ، ثم قال العلّامة الأمینی - قدس سره - فی متن الغدیر : بلغ اهتمام العلماء بهذا الحدیث إلی غایة غیر قریبة ، فلم یقنعهم إخراجه بأسانید مبثوثة خلال الکتب ، حتّی أفرده جماعة بالتألیف ، فدوّنوا ما انتهی إلیهم من أسانیده ، وضبطوا ما صحّ لدیهم من طریقه ، کلّ ذلک حرصا علی کلاءة متنه من الدثور ، وعن تطرق ید التحریف إلیه ، ثم أیّد تواتره بالمناشدة والاحتجاج ، حیث قال : لم یفتأ هذا الحدیث منذ الصدر الأوّل ، وفی القرون الأولی ، حتّی القرن الحاضر من الاصول المسلّمة ، یؤمن به القریب ، ویرویه المناوئ ، من غیر نکیر فی صدوره ، وکان ینقطع المجادل إذا خصمه مناظره بإنهاء القضیة إلیه ، ولذلک کثر الحجاج به ، وتوفرت مناشدته بین الصحابة والتابعین ، وعلی العهد العلویّ وقبله.

ثم ذکر الاثنین والعشرین ، من مواضع المناشدة والاحتجاج ، وبین أعلام الشهود فیها ، ثم ذکر جماعة من علماء العامّة الذین اعترفوا بصحّة الحدیث وثبوته وتواتره ، وهم الثلاثة والأربعون ، وهذا هو المحصّل لما أفاده - قدس سره - فی تحقیق سند حدیث الغدیر فراجع (1).

قال فی إحقاق الحق : وقد شهد بتواتره فطاحل الآثار وحفظة الأخبار أودعوه فی کتبهم علی تنوّعها ، وأذعنوا بعد التأویلات الباردة بصراحته فی

[شماره صفحه واقعی : 104]

ص: 1121


1- راجع الغدیر : ج 1 ص 14 - 314.

ما نقول نحن معاشر شیعة أهل البیت ، ثم نقل ذلک عن جمع منهم فراجع (1).

قال فی دلائل الصدق : بل الحق أنّ هذا الحدیث من المتواترات حتّی عند القوم ، فقد نقل السید السعید - رحمه الله - عن الجزریّ الشافعیّ أنّه أثبت فی رسالته أسنی المطالب فی مناقب علیّ بن أبی طالب تواتره من طرق کثیرة ، ونسب منکره إلی الجهل والعصبیة إلخ (2) هذا یکفیک بالنسبة إلی سند حدیث الغدیر.

وأمّا سند حدیث المنزلة فهو أیضا فی غایة القوّة ویکفیک فیه ما حقّقه آیة الله السید شرف الدین - قدس سره - فی المراجعات حیث قال : «لم یختلج فی صحّة سنده ریب حتّی الذهبیّ - علی تعنّته - صرّح فی تلخیص المستدرک بصحته ، وابن حجر الهیثمیّ - علی محاربته بصواعقه - ذکر الحدیث فی الشبهة 12 من الصواعق ، فنقل القول بصحته عن أئمة الحدیث الّذین لا معوّل فیه إلّا علیهم فراجع ، ولو لا أنّ الحدیث بمثابة من الثبوت ، ما أخرجه البخاری فی کتابه ، فإنّ الرجل یغتصب نفسه عند خصائص علیّ وفضائل أهل البیت اغتصابا ، ومعاویة کان إمام الفئة الباغیة ، ناصب أمیر المؤمنین وحاربه ، ولعنه علی منابر المسلمین ، وأمرهم بلعنه ، لکنّه - بالرغم من وقاحته فی عدوانه - لم یجحد حدیث المنزلة ، ولا کابر فیه سعد بن أبی وقاص حین قال له - فیما أخرجه مسلم - ما منعک أن تسب أبا تراب ، فقال : أما ما ذکرت ثلاثا قالهن له رسول الله فلن أسبه ؛ لإن تکون لی واحدة منها أحبّ إلیّ من حمر النعم ، سمعت رسول الله یقول له وقد خلفه فی بعض مغازیه : أما ترضی أن تکون منّی بمنزلة هارون من موسی إلّا أنّه لا نبوّة بعدی ... الحدیث ، فأبلس معاویة ، وکفّ عن تکلیف سعد.

[شماره صفحه واقعی : 105]

ص: 1122


1- احقاق الحق : ج 2 ص 422.
2- دلائل الصدق : ج 2 ص 53.

أزیدک علی هذا کلّه أنّ معاویة نفسه حدّث بحدیث المنزلة ، قال ابن حجر فی صواعقه : أخرج أحمد أنّ رجلا سأل معاویة عن مسألة ، فقال : سل عنها علیّا فهو أعلم ، قال : جوابک فیها أحبّ إلیّ من جواب علیّ ، قال : بئس ما قلت : لقد کرهت رجلا کان رسول الله یغرّه بالعلم غرا ، ولقد قال له : أنت منّی بمنزلة هارون من موسی إلّا أنّه لا نبیّ بعدی ، وکان عمر إذا أشکل علیه شیء أخذ منه ... إلی آخر کلامه.

وبالجملة فإنّ حدیث المنزلة مما لا ریب فی ثبوته بإجماع المسلمین علی اختلافهم فی المذاهب والمشارب ، ثم أشار إلی جمع من کتب السیر وجوامع الحدیث التی نقل فیها حدیث المنزلة کالجمع بین الصحاح الستة ، وصحیح البخاری ، وصحیح مسلم ، وسنن ابن ماجة ، ومسند احمد بن حنبل ، والطبرانی ، ثم قال : وکلّ من تعرّض لغزوة تبوک من المحدّثین وأهل السیر والأخبار ، نقلوا هذا الحدیث ، ونقله کلّ من ترجم علیّا من أهل المعاجم فی الرجال من المتقدمین والمتأخرین علی اختلاف مشاربهم ومذاهبهم ، ورواه کلّ من کتب فی مناقب أهل البیت ، وفضائل الصحابة من الأئمة ، کأحمد بن حنبل ، وغیره ممن کان قبله أو جاء بعده ، وهو من الأحادیث المسلّمة فی کلّ خلف من هذه الامّة (1) وخصّ صاحب عبقات الأنوار جلدا ضخما بحدیث المنزلة جزاه الله عن الإسلام خیرا ، وروی فی غایة المرام مائة حدیث من طریق العامّة ، وسبعین حدیثا من طرق الخاصّة حول حدیث المنزلة فراجع ، هذا کلّه بالنسبة إلی حدیث المنزلة.

وأمّا اعتبار نصّ الدار یوم الإنذار فیکفیک ما فی المراجعات حیث قال : وحسبک منها (أی النصوص) ما کان فی مبدأ الدعوة الإسلامیة قبل ظهور

[شماره صفحه واقعی : 106]

ص: 1123


1- المراجعات : ص 129 - 132

الاسلام بمکة ، حین أنزل الله تعالی علیه (وَأَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ) فدعاهم إلی دار عمه - أبی طالب - وهم یومئذ أربعون رجلا یزیدون رجلا أو ینقصونه ، وفیهم أعمامه أبو طالب وحمزة والعباس وأبو لهب ، والحدیث فی ذلک من صحاح السنن المأثورة ، ثم أشار إلی من أخرج هذا الحدیث فی کتابه ، وکان فیهم ابن اسحاق وابن جریر وابن أبی حاتم وابن مردویه وأبو نعیم والبیهقیّ والطبریّ والثعلبیّ ، ثم قال : وأرسله ابن الأثیر إرسال المسلمات ، وصحّحه غیر واحد من أعلام المحققین کابن جریر والاسکافیّ والذهبیّ ، وصرّح فی آخر کلامه بتواتره عند الشیعة فراجع (1).

هذه جملة من النصوص التی وردت لتعیین علیّ - علیه السلام - للولایة والإمامة وبقیتها تطلب من المطوّلات کما لا یخفی.

الثالث : فی فقه الحدیث ، ولا یخفی علیک أنّ المصنّف اکتفی بوضوح الدلالة ، ولم یبحث عنه ، ولکن الأولی هو أن یبحث عنه بعد ورود إشکالات من ناحیة بعض إخواننا العامّة ، وإن کان جوابها واضحا ولذلک نقول : أمّا حدیث الغدیر : فالمراد منه هو إثبات کونه - علیه السلام - أولی بالتصرّف من دون فرق بین کون المولی کالولیّ ظاهرا فیه بحسب الوضع اللغویّ ، أو مشترکا لفظیّا بین المعانی ، أو مشترکا معنویا بینها ، لفهم من حضر ومن یحتجّ بقوله فی اللغة من الادباء والشعراء ، فإنّه یوجب الوثوق والاطمئنان بالمعنی المراد ، وهو کاف فی کلّ مقام کما لا یخفی.

قال العلّامة الأمینی - قدس سره ، : وأمّا دلالته علی إمامة مولانا أمیر المؤمنین - علیه السلام - فإنّا مهما شککنا فی شیء فلا نشک فی أنّ لفظة المولی سواء کانت نصّا فی المعنی الذی نحاوله بالوضع اللغوی ، أو مجملة فی مفادها

[شماره صفحه واقعی : 107]

ص: 1124


1- المراجعات : ص 118 - 124.

لاشتراکها بین معان جمّة ، وسواء کانت عریّة عن القرائن لإثبات ما ندعیه من معنی الإمامة ، أو محتفّة بها فإنّها فی المقام لا تدلّ إلّا علی ذلک لفهم من وعاه من الحضور فی ذلک المحتشد العظیم ، ومن بلغه النبأ بعد حین ممن یحتج بقوله فی اللغة من غیر نکیر بینهم ، وتتابع هذا الفهم فیمن بعدهم من الشعراء ورجالات الأدب حتّی عصرنا الحاضر ، وذلک حجّة قاطعة فی المعنی المراد ، وفی الطلیعة من هؤلاء : مولانا أمیر المؤمنین - علیه السلام - حیث کتب إلی معاویة فی جواب کتاب له من أبیات ستسمعها ما نصّه :

وأوجب لی ولایته علیکم***رسول الله یوم غدیر خمّ

ومنهم : حسّان بن ثابت الحاضر مشهد الغدیر ، وقد استأذن رسول الله - صلی الله علیه وآله - أن ینظم الحدیث فی أبیات منها قوله :

فقال له : قم یا علیّ فإنّنی***رضیتک من بعدی إماما وهادیا

ومن أولئک : الصحابیّ العظیم قیس بن سعد بن عبادة الأنصاریّ الذی یقول :

وعلیّ إمامنا وإمام***لسوانا اتی به التنزیل

یوم قال النبیّ : من کنت مولاه***فهذا مولاه خطب جلیل

ومن القوم : محمّد بن عبد الله الحمیریّ القائل :

تناسوا نصبه فی یوم خمّ***من البادی ومن خیر الأنام

ومنهم : عمرو بن العاص الصحابیّ القائل :

وکم قد سمعنا من المصطفی***وصایا مختصة فی علیّ

وفی یوم خمّ رقی منبرا***وبلّغ والصحب لم ترحل

فأمنحه إمرة المؤمنین***من الله مستخلف المنحل

وفی کفّه کفّه معلنا***ینادی بأمر العزیز العلیّ

وقال : فمن کنت مولی له***علیّ له الیوم نعم الولیّ

[شماره صفحه واقعی : 108]

ص: 1125

ومن أولئک : کمیت بن زید الأسدیّ الشهید 126 ، حیث یقول :

ویوم الدوح دوح غدیر خمّ***أبان له الولایة لو اطیعا

ولکنّ الرجال تبایعوها***فلم أر مثلها خطرا مبیعا

ثم نقل عن الحمیریّ والعبدیّ الکوفیّ وغیره من شعراء القرن الثانی والثالث أشعارا ، ثم قال : وتبع هؤلاء جماعة من بواقع العلم والعربیة الذی لا یعدون مواقع اللغة ، ولا یجهلون وضع الألفاظ ، ولا یتحرّون إلّا الصحة فی تراکیبهم وشعرهم ، کدعبل الخزاعیّ ، والحمانیّ ، والأمیر أبی فراس ، وعلم الهدی المرتضی ، والسید الشریف الرضیّ ، والحسین بن الحجّاج ، وابن الرومیّ ، وکشاجم ، والصنوبریّ ، والمفجع ، والصاحب بن عباد ، ثم ذکر عدة اخری من الشعراء - إلی أن قال - : إلی غیرهم من اساطین الأدب وأعلام اللغة ، ولم یزل اثرهم مقتصّا فی القرون المتتابعة إلی یومنا هذا ، ولیس فی وسع الباحث أن یحکم بخطإ هؤلاء جمیعا ، وهم مصادره فی اللغة ، ومراجع الامة فی الأدب (1).

وأیضا یدلّ علی هذا الفهم المذکور استشهادات الصحابة وغیرهم بهذا الحدیث للخلافة ، قال فی دلائل الصدق : وفی روایة لأحمد أنّه سمعه من النبیّ - صلی الله علیه وآله - ثلاثون صحابیا ، وشهدوا به لعلیّ - علیه السلام - لمّا نوزع أیام خلافته کما مرّ ، وسیأتی. ثم قال صاحب دلائل الصدق : أقول : وهذا صریح فی دلالة الحدیث علی الخلافة (2).

هذا مضافا إلی القرائن الداخلیة والخارجیة الدالة علی تعیین المراد من کلمة المولی ، وهی کثیرة ، ولا بأس بالإشارة إلی بعضها.

القرینة الاولی : هو قوله - صلی الله علیه وآله - : ألست أولی بکم من

[شماره صفحه واقعی : 109]

ص: 1126


1- راجع الغدیر : ج 1 ص 340 - 342.
2- دلائل الصدق : ج 2 ص 52.

أنفسکم فی صدر الحدیث ، فإنّه یدلّ علی اولویّة نفسه علی الناس فی الامور والأنفس ، فتفریع قوله : «فمن کنت مولاه فهذا علیّ مولاه» علی الصدر یدلّ علی أنّ المقصود هو أن یثبت بذلک لعلیّ - علیه السلام - مثل ما کان لنفسه من ولایة التصرف والاولویّة المذکورة ، فلو أرید من المولی غیر الاولویّة ، فلا مناسبة لتصدیر هذه المقدمة وتفریع قوله علیه کما لا یخفی.

ولذا قال العلّامة الحلیّ - قدس سره - : ووجه الاستدلال به أنّ لفظة مولی تفید الأولی ؛ لأنّ مقدمة الحدیث تدلّ علیه (1) ، وتبعه الأعلام والفحول. قال العلّامة الأمینیّ - قدس سره - : وقد رواها (أی المقدمة المذکورة) الکثیرون من علماء الفریقین ، وذکر أربعة وستین منهم وفیهم أحمد بن حنبل والطبریّ والذهبیّ وابن الصبّاغ والحلبیّ وابن ماجة والترمذیّ والحاکم وابن عساکر والنسائی والکنجیّ وابن المغازلیّ والخوارزمیّ والتفتازانیّ والبیضاویّ وابن الأثیر والمقریزیّ والسیوطیّ ، وغیرهم من الأعلام.

ثم قال : أضف إلی ذلک من رواها (أی المقدمة المذکورة) من علماء الشیعة الذین لا یحصی عددهم - إلی أن قال - : ویزیدک وضوحا وبیانا ما فی «التذکرة» لسبط ابن الجوزی الحنفیّ : ص 20 فإنّه بعد عدّ معان عشرة للمولی ، وجعل عاشرها الأولی ، قال : والمراد من الحدیث : الطاعة المخصوصة ، فتعیّن الوجه العاشر وهو الأولی ، ومعناه : من کنت أولی به من نفسه فعلیّ أولی به ، وقد صرّح بهذا المعنی الحافظ أبو الفرج یحیی بن سعید الثقفیّ الأصبهانیّ فی کتابه المسمّی بمرج البحرین ، فإنّه روی هذا الحدیث بإسناده إلی مشایخه وقال فیه : فأخذ رسول الله - صلی الله علیه وآله - بید علیّ فقال : من کنت ولیّه وأولی به من نفسه فعلیّ ولیّه الخ (2).

[شماره صفحه واقعی : 110]

ص: 1127


1- شرح تجرید الاعتقاد : ص 369 الطبع الحدیث.
2- الغدیر : ج 1 ص 370 - 372.

وأیضا نقل فی احقاق الحقّ القرینة الأولی من العلامة ابن بطریق الأسدیّ الحلّی (1).

القرینة الثانیة : هی قوله - صلی الله علیه وآله - فی ذیل الحدیث : هنئونی هنئونی ، إنّ الله تعالی خصّنی بالنبوّة وخصّ أهل بیتی بالإمامة ، فلقی عمر بن الخطاب أمیر المؤمنین فقال : طوبی لک یا أبا الحسن ، اصبحت مولای ومولی کلّ مؤمن ومؤمنة ، رواه فی الغدیر عن شرف المصطفی فراجع (2). قال العلّامة الأمینی - قدس سره - : فصریح العبارة هو الإمامة المخصوصة بأهل بیته الذین سیدهم والمقدّم فیهم هو أمیر المؤمنین - علیه السلام - وکان هو المراد فی الوقت الحاضر ، ثم نفس التهنئة والبیعة والمصافحة والاحتفال بها واتصالها ثلاثة أیام ، کما مرّت هذه کلّها ص 269 - 283 (وقد نقل فی هذه الصفحات قصة تهنئة الشیخین عن الستین من أعاظم علماء أهل السنّة) لا تلائم غیر معنی الخلافة والاولویّة ، ولذلک تری الشیخین أبا بکر وعمر لقیا أمیر المؤمنین فهنئاه بالولایة (3).

القرینة الثالثة : هی التعبیر عن یوم الغدیر بیوم نصب علیّ علما وإماما ، کما روی فی مودة القربی علی ما حکاه فی کتاب الغدیر عن عمر بن الخطاب أنّه قال : نصّب رسول الله - صلی الله علیه وآله - علیّا علما ، فقال : من کنت مولاه فعلیّ مولاه الحدیث (4) وروی فرائد السمطین ، عن زید بن أرقم والبراء بن عازب وسلمان وأبی ذر والمقداد وعمّار ، أنّهم قالوا : نشهد لقد حفظنا قول رسول الله - صلی الله علیه وآله - وهو قائم علی المنبر : «وأنت (والخطاب لعلی علیه السلام) إلی جنبه وهو یقول : أیّها الناس ، إن الله عزوجل أمر أن انصبّ

[شماره صفحه واقعی : 111]

ص: 1128


1- احقاق الحق : ج 2 ص 469.
2- الغدیر : ج 1 ص 274.
3- الغدیر : ج 1 ص 375.
4- الغدیر : ج 1 ص 57.

لکم إمامکم ، والقائم فیکم بعدی ، ووصیی وخلیفتی» الحدیث (1). هذا صریح فی أنّ المراد من المولی هو الأولی بالتصرف لا سائر المعانی.

القرینة الرابعة : الأخبار المفسّرة منها : ما رواه فی الغدیر عن طریق العامّة عن النبیّ - صلی الله علیه وآله - أنّه لمّا سئل عن معنی قوله : من کنت مولاه فعلیّ مولاه ، قال : الله مولای أولی بی من نفسی ، لا أمر لی معه وأنا مولی المؤمنین أولی بهم من أنفسهم لا أمر لهم معی ، ومن کنت مولاه أولی به من نفسه لا أمر له معی ، فعلیّ مولاه أولی به من نفسه ، لا أمر له معه (2).

ومنها : ما رواه شیخ الإسلام الحموینی فی حدیث احتجاج أمیر المؤمنین أیام عثمان قوله - علیه السلام - : ثم خطب رسول الله - صلی الله علیه وآله - فقال : أیّها الناس أتعلمون أنّ الله عزوجل مولای ، وأنا مولی المؤمنین ، وأنا أولی بهم من أنفسهم؟ قالوا : بلی یا رسول الله ، قال : قم یا علی فقمت ، فقال : من کنت مولاه فعلیّ مولاه ، اللهم وال من والاه ، وعاد من عاداه. فقام سلمان فقال : یا رسول الله ولاء کما ذا؟ قال ولاء کولای ، من کنت أولی به من نفسه فعلیّ أولی به من نفسه (3) ، وغیر ذلک من الأخبار.

القرینة الخامسة : وهی کما فی دلائل الصدق أنّه - صلی الله علیه وآله - بیّن قرب موته کما فی روایة الحاکم وروایة الصواعق وغیرهما ، حیث قال فیه : «أیّها الناس إنّه قد نبأنی اللطیف الخبیر أنّه لم یعمّر نبیّ إلّا نصف عمر النبی الذی یلیه من قبله وإنّی لأظن أنّی یوشک أن ادعی فاجیب وإنی مسئول وإنکم مسئولون ، فما ذا أنتم قائلون؟ قالوا : نشهد أنّک بلّغت وجهدت ونصحت ، فجزاک الله خیرا» الحدیث وهو مقتض للعهد بالخلافة ومناسب له ، فلا بدّ من

[شماره صفحه واقعی : 112]

ص: 1129


1- الغدیر : ج 1 ص 165.
2- الغدیر : ج 1 ص 386.
3- الغدیر : ج 1 ص 387.

حمل قوله : «من کنت مولاه فعلیّ مولاه» علی العهد لأمیر المؤمنین بالخلافة لا علی بیان الحبّ والنصرة ، ولا سیّما مع قوله فی روایة الحاکم : «إنّی ترکت» إلی آخره الدالّ علی الحاجة إلی عترته وکفایتهم مع الکتاب فی ما تحتاج إلیه الامة ، وقوله فی روایة الصواعق : «إنّی سائلکم عنهما» وقوله : «لن یفترقا» بعد أمره بالتمسک بالکتاب ، فإنّ هذا یقتضی وجوب التمسک بهم واتباعهم ، فیسأل عنهم وذلک لا یناسب إلّا الإمامة (1).

القرینة السادسة : هی کما فی دلائل الصدق قرائن الحال الدالة علی أنّ ما أراد النبیّ - صلی الله علیه وآله - بیانه هو أهم الامور وأعظمها کأمره بالصلاة جامعة فی السفر بالمنزل الوعر بحرّ الحجاز وقت الظهیرة مع إقامة منبر من الاحداج له ، وقیامه خطیبا بین جماهیر المسلمین ، الذین یبلغ عددهم مائة ألف أو یزیدون ، فلا بدّ مع هذا کلّه أن یکون مراد النبیّ - صلی الله علیه وآله - بیان إمامة أمیر المؤمنین - علیه السلام - التی یلزم إیضاح حالها والاهتمام بشأنها وإعلام کلّ مسلم بها ، لا مجرد بیان أن علیّا محبّ لمن أحببته ، وناصر لمن نصرته ، وهو لا أمر ولا إمرة له ، وعلی هذا فبالنظر إلی خصوص کلّ واحدة من تلک القرائن الحالیة والمقالیة ، فضلا عن مجموعها ، لا ینبغی أن یشکّ ذو ادراک فی إرادة النصّ علی علیّ - علیه السلام - بالإمامة ، وإلّا فکیف تستفاد المعانی من الألفاظ ، وکیف یدلّ الکتاب العزیز أو غیره علی معنی من المعانی ، وهل یمکن أن لا تراد الإمامة وقد طلب أمیر المؤمنین - علیه السلام - من الصحابة بمجمع الناس بیان الحدیث ، ودعا علی من کتمه ؛ إذ لو ارید به مجرد الحبّ والنصرة لما کان محلا لهذا الاهتمام ، ولا کان مقتض لأن یبقی فی أبی الطفیل منه شیء وهو أمر ظاهر لیس به عظیم فضل ، حتّی قال له زید بن أرقم : ما

[شماره صفحه واقعی : 113]

ص: 1130


1- دلائل الصدق : ج 2 ص 58.

تنکر قد سمعت رسول الله - صلی الله علیه وآله - یقول ذلک له کما سبق (1).

ولا کان مستوجبا لتهنئة أبی بکر وعمر ، لأمیر المؤمنین - علیه السلام - بقولهما «أصبحت مولی کلّ مؤمن ومؤمنة» فإنّ التهنئة لأمیر المؤمنین الذی لم یزل محلا لذکر رسول الله - صلی الله علیه وآله - بالفضائل العظیمة والخصائص الجلیلة ، إنّما تصحّ علی أمر حادث تقصر عنه سائر الفضائل ، وتتقاصر له نفوس الأفاضل ، وتتشوق إلیه القلوب ، وتتسوف له العیون ، فهل یمکن أن یکون هو غیر الإمامة من النصرة ونحوها ممّا هو أیسر فضائله وأظهرها وأقدمها ، ولکن کما قال الغزالی فی سر العالمین : «ثم بعد ذلک غاب الهوی وحبّ الرئاسة وعقود البنود وخفقان الرایات وازدحام الخیول وفتح الأمصار والأمر والنهی ، فحملهم علی الخلاف ، فنبذوه وراء ظهورهم ، واشتروا به ثمنا قلیلا ، فبئس ما یشترون» وقد ذکر جماعة من القوم أنّ سرّ العالمین للغزالی کالذهبی فی میزان الاعتدال بترجمة الحسن بن الصباح الاسماعیلی هذا (2).

وإلی غیر ذلک من القرائن الکثیرة المذکورة فی المطولات.

هذا مضافا إلی فهم أهل البیت الذین کانوا مصونین عن الخطأ والاشتباه بنصّ الرسول الأعظم - صلی الله علیه وآله - ولذا أعظموا یوم الغدیر ، وأوصوا وأکدوا بتعظیمه ، وجعله عیدا ؛ لکونه یوم نصب علیّ علیه السلام - للإمامة والخلافة

[شماره صفحه واقعی : 114]

ص: 1131


1- ونقل فیما سبق عن أحمد عن حسین محمد وأبی نعیم قالا : «حدّثنا فطر عن أبی الطفیل قال جمع علی الناس فی الرحبة ، ثم قال لهم : أنشد الله کلّ امرئ مسلم سمع رسول الله یقول یوم غدیر خم ما سمع لمّا قام. فقام ثلاثون من الناس وقال أبو نعیم ، فقام ناس کثیر فشهدوا حین أخذه بیده فقال للناس : أتعلمون أنّی أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟ قالوا : نعم یا رسول الله ، قال : من کنت مولاه فهذا مولاه اللهم وال من والاه وعاد من عاداه. قال : فخرجت وکان فی نفسی شیء فلقیت زید بن أرقم ، فقلت له : إنّی سمعت علیا یقول کذا وکذا قال : فما تنکر قد سمعت رسول الله - صلی الله علیه وآله - یقول ذلک له» راجع دلائل الصدق : ج 2 ص 55.
2- دلائل الصدق : ج 2 ص 58 - 59.

بحیث صار مفاد الحدیث عند الشیعة قطعیّا ویقینیّا کما لا یخفی. فالحدیث مع ما قد خفّ به من القرائن نصّ جلیّ علی خلافة علیّ - علیه السلام - وعلی وجوب الاتباع له ، کوجوب الاتباع عن النبیّ - صلی الله علیه وآله - هذا کلّه بالنسبة إلی حدیث الغدیر وبقیة الکلام تطلب من دلائل الصدق والغدیر والمراجعات وغیر ذلک.

وأمّا الکلام فی حدیث المنزلة فوجه الاستدلال به کما فی العقائد الحقّة أنّ المستفاد من هذا الخبر ثبوت جمیع منازل هارون من موسی ، واستثنی منزلة النبوّة ، ومن جملة المنازل الخلافة بعده (1).

بل یمکن أن یستفاد من حدیث المنزلة خلافته وإمامته من زمان حیاة الرسول الأعظم - صلی الله علیه وآله -.

قال فی دلائل الصدق ونعم ما قال : لا ریب أنّ الاستثناء دلیل العموم ، فتثبت لعلیّ - علیه السلام - جمیع منازل هارون الثابتة له فی الآیة سوی النبوّة ، ومن منازل هارون الإمامة ؛ لأنّ المراد بالأمر فی قوله تعالی : (وَأَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی) هو الأعمّ من النبوّة التی هی التبلیغ عن الله تعالی ومن الإمامة ، التی هی الرئاسة العامّة ، فإنّهما أمران مختلفان ، إلی أن قال - : ویشهد للحاظ الإمامة وإرادتها من الأمر فی الآیة الأخبار السابقة المتعلّقة بآخر الآیات ، التی ذکرناها فی الخاتمة المصرّحة تلک الأخبار بأنّ النبیّ - صلی الله علیه وآله - دعا فقال : «اللهم إنی أسألک بما سألک أخی موسی ، أن تشرح لی صدری ، وأن تیسر لی أمری ، وتحلّ عقدة من لسانی یفقهوا قولی ، واجعل لی وزیرا من أهلی ، علیّا أخی اشدد به أزری ، وأشرکه فی أمری» فإنّ المراد هنا بالاشراک فی أمره هو الإشراک بالإمامة لا الإشراک بالنبوّة کما هو ظاهر ، ولا المعاونة علی تنفیذ

[شماره صفحه واقعی : 115]

ص: 1132


1- العقائد الحقة : ص 20.

ما بعث فیه ؛ لأنّه قد دعا له أولا بأن یکون وزیرا له.

وبالجملة معنی الآیة أشرکه فی أمانتی الشاملة لجهتی النبوّة والإمامة ؛ ولذا نقول : إنّ خلافة هارون لموسی لمّا ذهب إلی الطور لیست کخلافة سائر الناس ، ممن لا حکم ولا رئاسة له ذاتا ، بل هی خلافة شریک لشریک أقوی ؛ ولذا لا یتصرف بحضوره فکذا علیّ بحکم الحدیث لدلالته علی أنّ له جمیع منازل هارون ، التی منها شرکته لموسی فی أمره سوی النبوّة ، فیکون علیّ إماما مع النبیّ فی حیاته - إلی أن قال - : فلا بدّ أن تستمر إمامته إلی ما بعد وفاته ولا سیّما أنّ النظر فی الحدیث إلی ما بعد النبیّ - صلی الله علیه وآله - أیضا ، ولذا قال : إلّا أنه لا نبیّ بعدی. ولو تنزّلنا عن ذلک فلا إشکال بأنّ من منازل هارون أن یکون خلیفة لموسی لو بقی بعده ؛ لأنّ الشریک أولی الناس بخلافة شریکه ، فکذا یکون علیّ - علیه السلام - إلی أن قال - : وقد علم علی جمیع الوجوه أنّه لا ینافی الاستدلال بالحدیث علی المدعی موت هارون قبل موسی ، کما علم بطلان أن یکون المراد مجرد استخلاف أمیر المؤمنین فی المدینة خاصّة ، فإنّ خصوص المورد لا یخصص العموم الوارد ، ولا سیّما أن الاستخلاف بالمدینة لیس مختصا بأمیر المؤمنین - علیه السلام - لاستخلاف النبیّ - صلی الله علیه وآله - غیره بها فی باقی الغزوات ، ومقتضی الحدیث أن استخلاف منزلة خاصّة به کمنزلة هارون من موسی التی لم یستثن منها إلّا النبوّة. فلا بدّ أن یکون المراد بالحدیث إثبات تلک المنزلة له العامّة له إلی ما بعد النبیّ - صلی الله علیه وآله - إلی أن قال - : ویدلّ علی عدم إرادة ذلک الاستخلاف الخاصّ (أیّ فی غزوة تبوک) بخصوصه ورود الحدیث فی موارد لا دخل لها به. (فمنها) : ما سیجیء إن شاء الله تعالی من أنّ النبیّ - صلی الله علیه وآله - علّل تحلیل المسجد لعلیّ جنبا بأنّه منه بمنزلة هارون من موسی. (ومنها) : ما رواه فی کنز العمال عن أمّ سلیم أنّ النبیّ - صلی الله علیه وآله - قال لها : یا أمّ سلیم ، إنّ

[شماره صفحه واقعی : 116]

ص: 1133

علیّا لحمه من لحمی ودمه من دمی وهو منّی بمنزلة هارون من موسی. (ومنها) : ما رواه فی الکنز أیضا عن ابن عباس أنّ عمر قال : «کفوا عن ذکر علی بن أبی طالب فإنّی سمعت رسول الله - صلی الله علیه وآله - یقول فی علیّ ثلاث خصال لان یکون لی واحدة منهن أحبّ إلیّ مما طلعت علیه الشمس : کنت وأبو بکر وأبو عبیدة ونفر من أصحاب رسول الله والنبیّ متکئ علی علیّ حتّی ضرب علی منکبه ، ثم قال : انت یا علیّ أوّل المؤمنین ایمانا وأولهم اسلاما ، ثم قال : أنت منّی بمنزلة هارون من موسی ، وکذب من زعم أنّه یحبنی ویبغضک» - إلی أن قال - : إلی غیرها من الموارد الکثیرة (1).

ثم إنّ الأحادیث المذکورة شطر من الأحادیث الکثیرة الدالة علی إمامة علیّ وأولاده - علیهم السلام - فعلیک بالکتب الکلامیة ، وجوامع الحدیث ، والسّیر ، والتفاسیر.

الرابع : فی الآیات وهی کثیرة وقد اشیر إلیها فی الکتب التفسیریّة والکلامیّة والمصنّف - قدس سره - اکتفی بآیة واحدة ، وهی آیة الولایة ، وهی من الآیات الباهرات ، وتقریب تلک الآیة علی ما فی العقائد الحقّة وغیرها : أنّ وجه الاستدلال أنّ لفظة إنّما للحصر لاتفاق أهل العربیة علیه ، والولیّ وإنّ ذکر له معان ، لکن لا یناسب مع الحصر المذکور معنی غیر الأولی بالتصرّف ، کقولهم : السلطان ولیّ من لا ولیّ له وولیّ الدم وولیّ المیّت وقوله : أیّما امرأة نکحت بغیر إذن ولیّها فنکاحها باطل ، وقد ذکر المفسرون أنّ المراد بهذه الآیة الشریفة علی بن أبی طالب - صلوات الله علیه - لأنّه لمّا تصدّق بخاتمه حال رکوعه نزلت هذه الآیة (2).

قال العلّامة الحلیّ - قدس سره - : أجمعوا علی نزولها فی علیّ - علیه السلام -

[شماره صفحه واقعی : 117]

ص: 1134


1- دلائل الصدق : ج 2 ص 252 - 254.
2- العقائد الحقة : ص 19 - 20.

وهو مذکور فی الصحاح الستة لمّا تصدّق بخاتمه علی المسکین فی الصلاة بمحضر من الصحابة ، والولیّ هو المتصرف ، وقد أثبت الله تعالی الولایة لذاته ، وشرک معه الرسول وأمیر المؤمنین وولایة الله عامّة فکذا النبیّ والولیّ (1) فالمحصور فیه الولایة معلوم للصحابة علی ما تشهد له الأخبار الواردة فی الصحاح وهو علیّ علیه السلام.

وقال الاستاذ الشهید آیة الله المطهریّ - قدس سره - : لم یرد فی الشرع أمر بأداء الزکاة فی حال الرکوع حتّی یکون ذلک قانونا کلیا وله أفراد ، فالآیة إشارة إلی قضیة خارجیة لم تقع إلّا مرّة واحدة ، والشیعة وأهل التسنن اتفقوا علی أنّ هذه القضیة هی التی وقعت من علیّ - علیه السلام - حال رکوعه فی الصلاة ، فالآیة نزلت فی حقّه ، وعلیه فالآیة لا تدلّ إلّا علی ولایة علیّ علیه السلام (2).

وبالجملة فالحصر فی المقام یدلّ علی أنّ المراد من الولایة هو الأولی بالتصرف لا غیر ، وإلّا فلا یصحّ الحصر إذ المحبّة والنصرة لا اختصاص لهما بقوم دون قوم ، هذا مضافا إلی وحدة السیاق فإنّ المراد من الولیّ فی الله تعالی ورسوله الأعظم هو الأولی بالتصرف ، وهکذا فی الذین آمنوا ... الآیة ، کما أنّ خارجیة القضیة تشهد بکون المراد منها هو ما وقعت من علیّ - علیه السلام - بمحضر الصحابة ، وهذا التقریب أسدّ وأخصر ممّا فی دلائل الصدق حیث قال : لا یبعد أنّ الولیّ مشترک معنی موضوع للقائم بالأمر أی الذی له سلطان علی المولی علیه ولو فی الجملة ، فیکون مشتقا من الولایة بمعنی السلطان ، ومنه ولیّ المرأة والصبی والرعیة أی القائم بأمورهم ، وله سلطان علیهم فی الجملة ، ومنه أیضا الولیّ بمعنی الصدیق والمحبّ فإنّ للصدیق ولایة وسلطانا فی الجملة علی

[شماره صفحه واقعی : 118]

ص: 1135


1- دلائل الصدق : ص 44.
2- امامت ورهبری : ص 60 - 61.

صدیقه وقیاما باموره ، وکذا الناصر بالنسبة إلی المنصور ، والحلیف بالنسبة إلی حلیفه ، والجار بالنسبة إلی جاره ، إلی غیر ذلک ، فحینئذ یکون معنی الآیة : إنّما القائم بامورکم هو الله ورسوله وأمیر المؤمنین ، ولا شک أنّ ولایة الله تعالی عامّة فی ذاتها مع أنّ الآیة مطلقة ، فتفید العموم بقرینة الحکمة ، فکذا ولایة النبیّ والوصیّ فیکون علیّ - علیه السلام - هو القائم بامور المؤمنین ، والسلطان علیهم ، والإمام لهم.

ولو سلّم تعدد المعانی واشتراک الولیّ بینها لفظا فلا ریب أنّ المناسب لا نزال الله الآیة فی مقام التصدق أن یکون المراد بالولیّ هو القائم بالامور لا الناصر ، إذ أی عاقل یتصور أنّ إسراع الله سبحانه بذکر فضیلة التصدّق واهتمامه فی بیانها بهذا البیان العجیب لا یفید إلّا مجرد بیان أمر ضروری ، وهو نصرة علی - علیه السلام - للمؤمنین.

ولو سلّم أنّ المراد الناصر فحصر الناصر بالله ورسوله وعلیّ لا یصحّ إلّا بلحاظ إحدی جهتین : (الاولی) : أنّ نصرتهم للمؤمنین مشتملة علی القیام والتصرّف بامورهم ، وحینئذ یرجع إلی المعنی المطلوب.

(الثانیة) أن تکون نصرة غیرهم للمؤمنین کلا نصرة بالنسبة إلی نصرتهم ، وحینئذ یتمّ المطلوب أیضا ؛ إذ من لوازم الإمامة النصرة الکاملة للمؤمنین ، ولا سیّما قد حکم الله عزوجل بأنّها فی قرن نصرته ونصرة رسوله.

وبالجملة قد دلّت الآیة الکریمة علی انحصار الولایة بأیّ معنی فسّرت بالله ورسوله وأمیر المؤمنین ، وأنّ ولایتهم من سنخ واحد ، فلا بدّ أن یکون أمیر المؤمنین - علیه السلام - ممتازا علی الناس جمیعا بما لا یحیط به وصف الواصفین ، فلا یلیق إلّا أن یکون إماما لهم ونائبا من الله تعالی علیهم جمیعا.

ویشهد لإرادة الإمامة من هذه الآیة ، الآیة التی قبلها الداخلة معها فی خطاب واحد ، وهی قوله تعالی : «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ

[شماره صفحه واقعی : 119]

ص: 1136

فَسَوْفَ یَأْتِی اللهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَیُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَی الْکافِرِینَ یُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللهِ وَلا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ ذلِکَ فَضْلُ اللهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَاللهُ واسِعٌ عَلِیمٌ إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللهُ وَرَسُولُهُ» الآیة ، فإنّها ظاهرة فی أنّ من یأتی بهم الله ، تعالی من أهل الولایة علی الناس ، والقیام بامورهم ؛ لأن معناها یا أیّها الذین آمنوا من یرتدّ منکم عن دینه فسوف یأتی الله بقوم مخصوصین معه بالمحبة بینه وبینهم ، أذلّة علی المؤمنین ، أی متواضعین لهم تواضع ولاة علیهم ؛ للتعبیر ب «علی» التی تفید العلوّ والارتفاع ، أعزّة علی الکافرین أی ظاهری العزّة علیهم والعظمة عندهم ، ومن شأنهم الجهاد فی سبیل الله ، ولا یخافون لومة لائم ، ومن المعلوم أنّ هذه الأوصاف إنّما تناسب ذا الولایة والحکم والإمامة ، فیکون تعقبها بقوله تعالی : (إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللهُ) الآیة دلیلا علی أنّ المراد بولیّ المؤمنین إمامهم القائم بامورهم للارتباط بین الآیتین (1).

وهنا تقریب آخر مذکور فی کتاب الإمامة والولایة حیث قال : إنّ هذا الخطاب الإلهی یتوجه إلی الامة الإسلامیة لیحدّد لها أولیاءها بالخصوص ، وأنّ من الواضح جدا هنا أن المولی غیر المولی علیه فالذین آمنوا - فی تعبیر الآیة - هم غیر المخاطبین المولّی علیهم ، وسیاق هذه الآیة لیس کسیاق الآیة الشریفة (والمؤمنون والمؤمنات بعضهم أولیاء بعض) لأنّ الآیة فی مقام بیان الأولیاء من الله تعالی والرسول الأعظم والذین آمنوا ، وهو أمر لا یخفی علی العارف بأسالیب الکلام.

وعلیه ف (الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ راکِعُونَ) هم أفراد معیّنون ، لهم شأن وامتیاز عن الآخرین ، وذلک إمّا لأنّ هذه الصفات المذکورة تتجلّی بکلّ واقعها فیهم أو لأنّهم سبقوا غیرهم إلیها ، کما أنّ من

[شماره صفحه واقعی : 120]

ص: 1137


1- راجع دلائل الصدق : ج 2 ص 44 - 46.

الواضح أیضا أنّ حقیقة هذه العلاقة المعبّر عنها بالولایة ، بین الله ورسوله وهؤلاء الذین آمنوا ، وبین أفراد الامة الإسلامیة لیست کالرابطة المتقابلة بین فردین أو جماعتین من الامة أی رابطة الحبّ والتعاون والتناصر ، وإنما هی علاقة خاصّة یکون أحد الطرفین فیها مؤثّرا فی الآخر دون العکس ، ولیست هی إلّا الأولویة فی التصرف ، وإن اختلفت بالنسبة إلی الله تعالی وإلی غیره أصالة وتبعا وشدّة وضعفا ، فولایة الله تعالی هی الأصیلة فی حین أنّ ولایة الرسول ومن یتلوه هی ولایة مستمدّة من ولایة الله تعالی.

إذا لاحظنا هذا الذی قلناه وأدرکنا الربط بین الحکم الوارد فی هذه الآیة ومدی تناسبه مع موضوعه ، ورکّزنا علی جعل ولایة الذین آمنوا - هؤلاء - فی سیاق ولایة الله تعالی ورسوله عرفنا بدقّة أنّ المراد منهم أولو الأمر الذین افترض الله طاعتهم علی المؤمنین ، وقرن طاعتهم بطاعته وطاعة رسوله - إلی أن قال - : وقد جاءت الولایة المعطاة لهؤلاء مطلقة فی الآیة بلا أی تقیید بجانب معیّن من الجوانب ؛ ولذا فیلتزم بهذا الإطلاق إلّا ما خرج بالدلیل القطعیّ ، وهو الاستقلال بالولایة التکوینیّة والتشریعیّة ، فولایتهم علی أیّ حال تبعیة متفرعة علی ولایة الله تعالی الأصیلة المستقلة (1).

وبالجملة مقتضی مغایرة المضاف مع المضاف إلیه فی قوله : (إِنَّما وَلِیُّکُمُ) أنّ المراد من الولیّ هو الأولی بالتصرّف وإلّا فلا مغایرة بعد کون النصرة أو المحبّة لا تختص بقوم دون قوم ؛ لأنّ کلّ مؤمن بالنسبة إلی آخر یکون کذلک ، مع أنّ سیاق الآیة لا یکون فی مقام بیان کون المؤمنین بعضهم محبّا أو ناصرا للبعض ؛ إذ الآیة فی مقام بیان تعیین الأولیاء من طرف واحد ، وهم : الله والرسول والذین آمنوا.

[شماره صفحه واقعی : 121]

ص: 1138


1- الامامة والولایة : ص 62 - 64.

وکیف کان فالآیة من آیات الولایة والإمامة ، ویؤیدها الأخبار الکثیرة ، منها : ما عن الثعلبیّ عن أبی ذر الغفاری قال : أما إنی صلیت مع رسول الله - صلی الله علیه وآله - یوما من الأیام الظهر ، فسأل سائل فی المسجد ، فلم یعطه أحد شیئا ، فرفع السائل یدیه إلی السماء وقال : اللهم اشهد إنی سألت فی مسجد نبیّک محمّد - صلی الله علیه وآله - فلم یعطنی أحد شیئا ، وکان علیّ - رضی الله عنه - فی الصلاة راکعا فأومأ إلیه بخنصره الیمنی وفیه خاتم فاقبل السائل فأخذ الخاتم من خنصره ، وذلک بمرأی من النبی - صلی الله علیه وآله - وهو فی المسجد ، فرفع رسول الله - صلی الله علیه وآله - طرفه إلی السماء وقال : «اللهم إنّ أخی موسی سألک ، فقال (رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی وَیَسِّرْ لِی أَمْرِی ، وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِی یَفْقَهُوا قَوْلِی وَاجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی هارُونَ أَخِی اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی وَأَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی)» فانزلت علیه قرآنا (سَنَشُدُّ عَضُدَکَ بِأَخِیکَ وَنَجْعَلُ لَکُما سُلْطاناً فَلا یَصِلُونَ إِلَیْکُما) اللهم وإنّی محمّد نبیّک وصفیّک اللهم واشرح لی صدری ویسر لی أمری واجعل لی وزیرا من أهلی علیّا اشدد به ظهری. قال أبو ذر - رضی الله عنه - فما استتم دعاءه حتّی نزل جبرئیل - علیه السلام - من عند الله عزوجل قال یا محمّد اقرأ (إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ راکِعُونَ) (1).

ومنها : ما رواه الکلینیّ - قدس سره - عن أبی جعفر - علیه السلام - قال : أمر الله عزوجل رسوله بولایة علیّ وأنزل علیه (إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ راکِعُونَ). الحدیث (2).

ومنها : ما رواه ابن بابویه عن أبی جعفر - علیه السلام - فی قول الله عزوجل :

[شماره صفحه واقعی : 122]

ص: 1139


1- الإمامة والولایة : ص 65 نقلا عن غایة المرام والغدیر.
2- الإمامة والولایة : ص 68.

(إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا) قال : «ان رهطا من الیهود أسلموا منهم عبد الله بن سلام وأسد وثعلبة وابن یامین وابن صوریا فأتوا النبیّ - صلی الله علیه وآله - فقالوا : یا نبیّ الله ، إنّ موسی - علیه السلام - أوصی إلی یوشع بن نون فمن وصیّک یا رسول الله؟ ومن ولینا بعدک؟ فنزلت هذه الآیة : إنّما ولیّکم الله ورسوله والذین آمنوا الذین یقیمون الصلاة ویؤتون الزکاة وهم راکعون ، قال رسول الله - صلی الله علیه وآله - : قوموا ، فقاموا وأتوا المسجد ، فإذا سائل خارج ، فقال یا سائل ما أعطاک أحد شیئا؟ قال : نعم هذا الخاتم قال : من أعطاکه قال : أعطانیه ذلک الرجل الذی یصلی ، قال : علی أی حال أعطاک؟ قال : کان راکعا ، فکبّر النبیّ - صلی الله علیه وآله - وکبّر أهل المسجد ، فقال النبیّ - صلی الله علیه وآله - : علیّ ولیّکم بعدی. قالوا رضینا بالله ربّا وبالإسلام دینا وبمحمّد - صلی الله علیه وآله - نبیّا وبعلیّ بن أبی طالب ولیّا - فأنزل الله عزوجل : (وَمَنْ یَتَوَلَّ اللهَ وَرَسُولَهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللهِ هُمُ الْغالِبُونَ) (1) وبقیة الکلام تطلب من المطولات.

وأمّا مفاد نصّ الدار فهو واضح ، ولا کلام فیه ، ویستفاد منه أنّ الدعوة إلی الإمامة مقرونة مع دعوی الرسالة ، وهو حاک عن أهمّیة الإمامة ، کما أنّه یحکی عن عظمة علیّ - علیه السلام - مع کونه عند ذلک فی حوالی عشر سنوات ، حیث قام بإجابة دعوة الرسول والإیمان به ونصرته مع مخالفة کبراء عشیرة النبیّ - صلی الله علیه وآله - لدعوته.

[شماره صفحه واقعی : 123]

ص: 1140


1- الامامة والولایة : ص 68.
8 - عقیدتنا فی عدد الأئمة

[متن عقائدالإمامیة:]

ونعتقد أنّ الأئمة - الذین لهم صفة الإمامة الحقّة ، هم مرجعنا فی الأحکام الشرعیّة المنصوص علیهم بالأدلة - اثنا عشر إماما نصّ علیهم النبیّ - صلی الله علیه وآله - جمیعا بأسمائهم ، ثم نصّ المتقدّم منهم علی من بعده علی النحو الآتی :

1- أبو الحسن علی بن أبی طالب (المرتضی) المتولد سنة 23 قبل الهجرة والمقتول سنة 40 بعدها.

2- أبو محمّد الحسن بن علی «الزکی» (2 - 50)

3- أبو عبد الله الحسین بن علی «سیّد الشهداء» (3 - 61)

4- أبو محمّد علی بن الحسین «زین العابدین» (38 - 95)

5- أبو جعفر محمّد بن علی «الباقر» (57 - 114)

6- أبو عبد الله جعفر بن محمّد «الصادق» (83 - 148)

7- أبو إبراهیم موسی بن جعفر «الکاظم» (128 - 182)

8- أبو الحسن علی بن موسی «الرضا» (148 - 203)

9- أبو جعفر محمّد بن علی «الجواد» (195 - 220)

[شماره صفحه واقعی : 124]

ص: 1141

10- أبو الحسن علی بن محمّد «الهادی» (212 - 254)

11- أبو محمّد الحسن بن علی «العسکری» (232 - 260)

12- أبو القاسم بن الحسن «المهدی» (256 - 000)

وهو الحجّة فی عصرنا الغائب المنتظر عجّل الله فرجه وسهّل مخرجه ، لیملأ الأرض عدلا وقسطا بعد ما ملئت ظلما وجورا [1]

[شرح:]

[1] یکفیک جوامع الحدیث منها : الاصول من الکافی ، وبحار الأنوار ، وإثبات الهداة ، وغایة المرام ، وقد أوردوا فیها النصوص التی وردت من طرق الشیعة والعامة لتعیین الائمة الطاهرین - علیهم السلام - وهذه الروایات کثیرة ومتواترة جدا.

قال الشیخ الحرّ العاملیّ - قدس سره - فی إثبات الهداة : إذا عرفت هذا ظهر لک تواتر النصوص والمعجزات الآتیة إن شاء الله تعالی ، بل تجاوزها حدّ التواتر بمراتب ، فإنّها أکثر بکثیر من کلّ ما اتفقوا علی تواتره لفظا أو معنی ، مثل وجوب الصلاة والزکاة ، وتحریم الخمر ، وأخبار المعاد ، وکرم حاتم ، وغزاة بدر وأحد وحنین ، وخبر الخضر وموسی ، وذی القرنین ، وأمثال ذلک ، وکثرة النقلة - من الشیعة وغیرهم بحیث لا یحصی لهم عدد - ظاهر واجتماع الشرائط المذکورة واضح ، لا ریب فیه ، ومن خلا ذهنه من شبهة أو تقلید حصل له العلم من هذه الأخبار بحیث لا یحتمل النقیض عنده أصلا ، ولو أنصف العامّة لعلموا أنّ نصوص أئمتنا - علیهم السلام - ومعجزاتهم أوضح تواترا من نصوص النبیّ - صلی الله علیه وآله - ومعجزاته ، ولو أنصف الیهود والنصاری وأمثالهم لعلموا أن تواتر نصوص نبینا وأئمتنا - علیهم السلام - ومعجزاتهم أوضح وأقوی من تواتر نصوص أنبیائهم ومعجزاتهم ، کما أشرنا إلیه سابقا (1).

[شماره صفحه واقعی : 125]

ص: 1142


1- اثبات الهداة : ج 1 ص 35 - 36

ثم إنّ الشیخ الحرّ العاملیّ مع أنّه جمع النصوص فی سبعة أجلاد ضخمة قال : وقد ترکت أحادیث کثیرة - من الکتب التی رأیتها وطالعتها ، لضعف دلالتها ، واحتیاجها إلی بعض التوجیهات ، وضمّ بعض المقدمات - لعدم الاحتیاج إلی ذلک القسم ، ومن جملته أحادیث تفضیل أمیر المؤمنین وسائر الأئمة - علیهم السلام - فإنّها أکثر من أن تحصی ، وما لم أنقله منه ربّما کان أکثر مما نقلته ، ولکن لکثرة النصوص والمعجزات اکتفیت بما ذکرته ، ومن شکّ أو شکّک أو تعصّب بعد الاطلاع علی ما جمعته ، فالله تعالی حاکم بیننا وبینه ، فإنّه قد تجاوز حدّ التواتر اللفظیّ والمعنویّ ، ولا یوجد فی شیء من المتواترات اللفظیّة والمعنویّة ما یماثله ولا یقاربه ، وناهیک بنقل جمیع الخصوم له وعدم خلوّ شیء من مؤلفات الفریقین منه إلّا النادر ، والله ولی التوفیق (1).

ولذا قال الخواجه نصیر الدین الطوسیّ - قدس سره - بعد إثبات إمامة علیّ - علیه السلام - : والنقل المتواتر دلّ علی الأحد عشر.

وکیف کان فالروایات علی أصناف وطوائف ، منها : ما یدلّ علی أنّ الأئمة اثنا عشر من قریش وقد مرّت الإشارة إلیها.

ومنها : ما یدلّ علی أنّهم کانوا معیّنین عند الرسول الأعظم - علیه الصلوات والسّلام - ، کقوله - صلی الله علیه وآله - : «أخبرنی جبرئیل بأسمائهم وأسماء آبائهم» (2).

ومنها : ما یدلّ علی ذکر بعض خصوصیاتهم کقوله - صلی الله علیه وآله - : «من سرّه أن یحیی حیاتی ویموت میتنی ویدخل الجنة التی وعدنیها ربّی ، ویتمسّک بقضیب غرسه ربّی بیده ، فلیتول علی بن أبی طالب وأوصیاءه من بعده ، فإنّهم لا یدخلونکم فی باب ضلال ، ولا یخرجونکم من باب هدی ، ولا

[شماره صفحه واقعی : 126]

ص: 1143


1- إثبات الهداة : ج 1 ص 75 - 76
2- اثبات الهداة : ج 1 ص 249.

تعلموهم فإنّهم أعلم منکم» الحدیث (1).

وکقوله - صلی الله علیه وآله - : «أنا رسول الله إلی الناس أجمعین ، ولکن سیکون من بعدی أئمة علی الناس من الله من أهل بیتی ، یقومون فی الناس فیکذبون ، ویظلمهم أئمة الکفر والضلال وأشیاعهم» الحدیث (2).

وکقول علیّ - علیه السلام - : «إنّ لیلة القدر فی کلّ سنة وأنّه ینزل فی تلک اللیلة أمر السنة ، وإنّ لذلک الأمر ولاة بعد رسول الله ، فقیل من هم؟ فقال : أنا وأحد عشر من صلبی أئمة محدّثون» (3).

وکقول أبی جعفر - علیه السلام - : «نحن اثنا عشر إماما منهم حسن وحسین ثم الأئمة من ولد الحسین علیه السلام» (3).

وکقول رسول الله - صلی الله علیه وآله - : «من بعدی اثنا عشر نقیبا نجیبا محدّثون مفهّمون آخرهم القائم بالحقّ یملأها کما ملئت جورا» وهکذا زادت الروایات بیانا من جهة الأسماء والصفات وسائر الخصوصیات ، حتّی لا یبقی مجال للتردید والتشکیک فکلّ واحد من الأئمة الاثنی عشر ، منصوص من قبل الإمام السابق ، حتّی ینتهی إلی تنصیص الرسول - صلی الله علیه وآله - وتنصیصه ینتهی إلی تنصیص الله سبحانه وتعالی.

قال الشارح العلّامة - قدس سره - عند تبیین إمامة الأئمة الأحد عشر : «واستدلّ علی ذلک بوجوه ثلاثة ، الوجه الأوّل : النقل المتواتر من الشیعة خلفا عن سلف ، فإنّه یدلّ علی إمامة کلّ واحد من هؤلاء بالتنصیص ، وقد نقل المخالفون ذلک من طرق متعددة تارة علی الإجمال ، واخری علی التفصیل ، کما روی عن رسول الله - صلی الله علیه وآله وسلم - متواترا أنّه قال للحسین

[شماره صفحه واقعی : 127]

ص: 1144


1- اثبات الهداة : ج 2 ص 254.
2- و (3) اثبات الهداة : ج 2 ص 256.
3- اثبات الهداة : ج 2 ص 298.

- علیه السلام - : هذا ابنی إمام ابن إمام ، أخو إمام ، أبو ائمّة تسعة تاسعهم قائمهم ، وغیر ذلک من الأخبار ، وروی عن مسروق ، وقال : بینا نحن عند عبد الله بن مسعود ، إذ قال له شابّ : هل عهد إلیکم نبیّکم - صلی الله علیه وآله وسلم - کم یکون من بعده خلیفة؟ قال : إنّک لحدیث السنّ وأن هذا شیء ما سألنی أحد عنه ، نعم عهد إلینا نبیّنا - صلی الله علیه وآله وسلم - أن یکون بعده اثنا عشر خلیفة عدد نقباء بنی إسرائیل.

الوجه الثانی : قد بیّنا أنّ الإمام یجب أن یکون معصوما ، وغیر هؤلاء لیسوا معصومین إجماعا فتعیّنت العصمة لهم ، وإلّا لزم خلوّ الزمان عن المعصوم ، وقد بیّنا استحالته.

الوجه الثالث : أنّ الکمالات النفسانیّة والبدنیّة بأجمعها موجودة فی کلّ واحد منهم ، وکلّ واحد منهم کما هو کامل فی نفسه ، کذا هو مکمّل لغیره وذلک یدلّ علی استحقاقه الرئاسة العامّة ؛ لأنّه أفضل من کلّ أحد فی زمانه ، ویقبح عقلا المفضول علی الفاضل ، فیجب أن یکون کلّ واحد منهم إماما ، وهذا برهان لمّی. (1)

هذا کلّه مضافا إلی دعوی الإمامة عن کلّ واحد من الأئمة الاثنی عشر ، وظهور المعجزة فی أیدیهم ، وقد تواترت معجزاتهم عند خواصّهم وشیعتهم کما هی مسطورة فی کتب الآثار عن الأئمة الأطهار ، وهی شاهدة علی صدقهم فی دعواهم ، ولذا تسلّم الإمامیّة لإمامتهم ، وأجمعوا علیها جیلا بعد جیل ، ونسلا بعد نسل ، کما هو واضح.

ثم إنّک بعد ما عرفت من قطعیّة أنّ الأئمة هم الاثنا عشر لا أقلّ ولا أکثر ، نعلم بطلان دعوی الإمامة عن غیرهم ، کما نعلم بعد قطعیّة الخاتمیّة ، بطلان

[شماره صفحه واقعی : 128]

ص: 1145


1- شرح تجرید الاعتقاد : ص 398 الطبع الحدیث.

دعوی النبوّة بعد نبوّة نبینا محمّد - صلی الله علیه وآله - ولا حاجة بعد بطلانها إلی الفحص والتحرّی حول مدّعی من ادعی الإمامة ، کما لا حاجة إلی الفحص والتحرّی حول مدّعی النبوّة بعد العلم ببطلان دعواها کما لا یخفی.

[شماره صفحه واقعی : 129]

ص: 1146

9 - عقیدتنا فی المهدیّ «عجّل الله فرجه الشریف»
اشارة

[متن عقائدالإمامیة:]

إنّ البشارة بظهور المهدیّ من ولد فاطمة فی آخر الزمان لیملأ الأرض قسطا وعدلا بعد ما ملئت ظلما وجورا ثابتة عن النبیّ - صلی الله علیه وآله - بالتواتر ، وسجّلها المسلمون جمیعا فیما رووه من الحدیث عنه علی اختلاف مشاربهم ، ولیست هی بالفکرة المستحدثة عند (الشیعة) دفع إلیها انتشار الظلم والجور ، فحلموا بظهور من یطهّر الأرض من رجس الظلم ، کما یرید أن یصوّرها بعض المغالطین غیر المنصفین.

ولو لا ثبوت (فکرة المهدی) عن النبیّ علی وجه عرفها جمیع المسلمین وتشبعت فی نفوسهم واعتقدوها لما کان یتمکن مدّعو المهدیّة فی القرون الأولی کالکیسانیّة والعبّاسیین ، وجملة من العلویّین وغیرهم من خدعة الناس ، واستغلال هذه العقیدة فیهم ، طلبا للملک والسلطان ، فجعلوا ادعاءهم المهدیّة الکاذبة طریقا للتأثیر علی العامّة وبسط نفوذهم علیهم.

ونحن مع إیماننا بصحّة الدین الإسلامی ، وأنّه خاتمة الأدیان الإلهیة ، ولا نترقب دینا آخر لإصلاح البشر ، ومع ما نشاهد من انتشار

[شماره صفحه واقعی : 130]

ص: 1147

الظلم واستشراء الفساد فی العالم علی وجه ، لا تجد للعدل والصلاح موضع قدم فی الممالک المعمورة ، ومع ما نری من انکفاء المسلمین أنفسهم عن دینهم وتعطیل أحکامه وقوانینه فی جمیع الممالک الإسلامیة ، وعدم التزامهم بواحد من الألف من أحکام الإسلام ، ونحن مع کلّ ذلک لا بدّ أن ننتظر الفرج بعودة الدین الإسلامی إلی قوّته وتمکینه من إصلاح هذا العالم المنغمس بغطرسة الظلم والفساد.

ثم لا یمکن أن یعود الإسلام إلی قوّته وسیطرته علی البشر عامّة ، وهو علیه الیوم وقبل الیوم من اختلاف معتنقیه فی قوانینه وأحکامه وفی أفکارهم عنه ، وهم علی ما هم علیه الیوم وقبل الیوم من البدع والتحریفات فی قوانینه والضلالات فی ادعاءاتهم.

نعم لا یمکن أن یعود الدین إلی قوّته إلّا إذا ظهر علی رأسه مصلح عظیم یجمع الکلمة ، ویردّ عن الدین تحریف المبطلین ، ویبطل ما الصق به من البدع والضلالات بعنایة ربّانیّة وبلطف إلهی ، لیجعل منه شخصا هادیا مهدیّا ، له هذه المنزلة العظمی والرئاسة العامّة والقدرة الخارقة ، لیملأ الأرض قسطا وعدلا بعد ما ملئت ظلما وجورا. والخلاصة أنّ طبیعة الوضع الفاسد فی البشر البالغة الغایة فی الفساد والظلم مع الإیمان بصحة هذا الدین وأنّه الخاتمة للأدیان یقتضی انتظار هذا المصلح «المهدیّ علیه السلام» ، لإنقاذ العالم ممّا هو فیه.

ولأجل ذلک آمنت بهذا الانتظار جمیع الفرق المسلمة ، بل الامم من غیر المسلمین غیر أنّ الفرق بین الإمامیة وغیرها هو أنّ الإمامیة تعتقد أنّ هذا المصلح المهدی هو شخص معیّن معروف ولد سنة 256 هجریة ولا

[شماره صفحه واقعی : 131]

ص: 1148

یزال حیّا هو ابن الحسن العسکری واسمه (م ح م د).

وذلک بما ثبت عن النبی وآل البیت من الوعد به وما تواتر عندنا من ولادته واحتجابه.

ولا یجوز أن تنقطع الإمامة وتحول فی عصر من العصور وإن کان الإمام مخفیّا لیظهر فی الیوم الموعود به من الله تعالی الذی هو من الأسرار الإلهیة التی لا یعلم بها إلّا هو تعالی.

ولا یخلو من أن تکون حیاته وبقاؤه هذه المدة الطویلة معجزة جعلها الله تعالی له ، ولیست هی بأعظم من معجزة أن یکون إماما للخلق وهو ابن خمس سنین یوم رحل والده إلی الرفیق الأعلی ولا هی بأعظم من معجزة عیسی إذ کلّم الناس فی المهد صبیّا وبعث فی الناس نبیا.

وطول الحیاة أکثر من العمر الطبیعی ، أو الذی یتخیل أنه العمر الطبیعی ، لا یمنع منها فن الطب ولا یحیلها ، غیر أنّ الطبّ بعد لم یتوصل إلی ما یمکنه من تعمیر حیاة الإنسان.

وإذا عجز عنه الطب فإنّ الله تعالی قادر علی کلّ شیء ، وقد وقع فعلا تعمیر نوح ، وبقاء عیسی - علیهما السلام - کما اخبر عنهما القرآن الکریم ... ولو شکّ الشاک فیما أخبر به القرآن فعلی الإسلام السلام.

ومن العجب أن یتساءل المسلم عن إمکان ذلک ، وهو یدّعی الإیمان بالکتاب العزیز.

وممّا یجدر أن نذکره فی هذا الصدد ونذکّر أنفسنا به ، أنّه لیس معنی انتظار هذا المصلح المنقذ (المهدی - علیه السلام -) ، أن یقف المسلمون مکتوفی الأیدی فیما یعود إلی الحقّ من دینهم ، وما یجب علیهم

[شماره صفحه واقعی : 132]

ص: 1149

من نصرته والجهاد فی سبیله ، والأخذ بأحکامه والأمر بالمعروف والنهی عن المنکر.

بل المسلم أبدا مکلّف بالعمل بما انزل من الأحکام الشرعیّة ، وواجب علیه السعی لمعرفتها علی وجهها الصحیح بالطرق الموصلة إلیها حقیقة ، وواجب علیه أن یأمر بالمعروف وینهی عن المنکر ما تمکّن من ذلک وبلغت إلیه قدرته (کلّکم راع وکلّکم مسئول عن رعیته). فلا یجوز له التأخر عن واجباته بمجرّد الانتظار للمصلح (المهدی - علیه السلام -) والمبشّر الهادی.

فإنّ هذا لا یسقط تکلیفا ولا یؤجل عملا ولا یجعل الناس هملا کالسوائم [1]

[شرح:]

[1] یقع البحث فی مقامات :

أحدها : لزوم وجود الإمام المعصوم فی کل زمان

أحدها : أنّ مقتضی ما مرّ من ادلّة لزوم الإمامة والعصمة ، هو عدم خلوّ کلّ عصر وزمان عن وجود الإمام المعصوم سواء قام بالسیف أو لم یقم ، ظهر أو لم یظهر ، وعلیه فنعتقد بوجود الإمام المعصوم الحیّ فی کلّ زمان.

وبهذا الأمر الثابت یظهر بطلان المذاهب التی أهمل أصحابها هذا الأصل الأصیل کالزیدیة الذین قالوا بإمامة کلّ فاطمیّ عالم زاهد خرج بالسیف مع ادعاء الإمامة (1) فإنّهم أهملوا العصمة بما اعتقدوا وذهبوا إلیه ، هذا مضافا إلی أنّ بعض الأئمة الذین لم یشهروا سیفهم ، کعلی بن الحسین والإمام الباقر والإمام الصادق إلی الإمام الثانی عشر ممّن نصّ النبیّ - صلی الله علیه وآله -

[شماره صفحه واقعی : 133]

ص: 1150


1- فرق الشیعة : ص 78.

والأئمة الاول علی إمامتهم ، فاشتراط القیام بالسیف اشتراط شیء فی قبال نصّ النبیّ - صلی الله علیه وآله - علی إمامتهم ، ألا تری ما روی فی کتب الفریقین عن النبیّ - صلی الله علیه وآله - فی الحسن والحسین - علیهما السلام - :

هذان ولدای إمامان قاما أو قعدا ، ولو کان القیام بالسیف شرطا لما صدر ذلک عن النبیّ - صلی الله علیه وآله - قال العلّامة الحلیّ - قدس سره : کلام الزیدیة باطل من وجوه ، الأوّل : قولهم بعدم العصمة ، وهم یشارکون کلّ من خالف الإمامیة فی هذه المقالة إلی أن قال : الخامس لیس القیام بالسیف شرطا لقوله - علیه السلام - فی الحسن والحسین - علیهما السلام - هذان ولدای إمامان قاما أو قعدا ، ولو کان القیام بالسیف شرطا لما صحّ نفیه عنهما کالعلم والعدالة (1). ومما ذکر یظهر أیضا بطلان مذهب الفطحیة ، الذین قالوا بإمامة عبد الله بن جعفر ، وهکذا بطلان مذهب الإسماعیلیة الذین قالوا بإمامة إسماعیل بن جعفر ، مع أنّهما لیسا بمعصومین ، ولیسا بداخلین فیما نصّ النبیّ والأئمة السابقة - علیهم الصلوات والسّلام - علی إمامتهم.

ثانیها : أنّ مقتضی الأخبار المتواترة إنّ الأئمة علیهم السلام هم الاثنا عشر

لا أقل ولا أکثر ، ولازم ذلک أیضا بطلان اعتقاد من ذهب إلی الأزید ، کالزیدیة ، أو إلی الأقلّ کالکیسانیة الذین قالوا بإمامة علیّ - علیه السلام - وبعده الحسن ثم الحسین ثم محمّد بن الحنفیة ، وقالوا : إنّه الإمام المنتظر أعنی المهدیّ الذی یملأ الأرض عدلا ، وهو إلی الآن مستتر فی جبل رضوی بقرب المدینة (2).

هذا مضافا إلی إهمالهم العصمة وإعراضهم عن النصوص الخاصّة من النبیّ والأئمة الماضین علی أشخاص الأئمة اللاحقین علیهم السلام.

[شماره صفحه واقعی : 134]

ص: 1151


1- کشف الفوائد : ص 83.
2- راجع کشف الفوائد : ص 82.

ومما ذکر یظهر أیضا بطلان مذهب الناووسیة ، الذین وقفوا علی إمامة الإمام جعفر الصادق - علیه السلام - وبطلان مذهب الواقفیة الذین وقفوا علی إمامة الإمام موسی الکاظم - علیه السلام - وعلیه فالحقّ هو مذهب الاثنی عشریة الذین قالوا بإمامة اثنی عشر ، کما نصّ النبیّ والأئمة الأول - صلوات الله علیهم - علی أشخاصهم.

ثالثها : أنّ فکرة وجود الإمام فی کلّ عصر و زمان لیست فکرة حدیثة

بل هی أمر له سابقة من لدن خلقة البشر ، لما عرفت من إقامة البراهین التامّة علی لزوم الارتباط بین الخلق وخالقه بالنبوّة أو الإمامة ، وأکّدها النبیّ صلی الله علیه وآله بجملات ، منها : من مات ولم یعرف إمام زمانه مات میتة الجاهلیة (1) فالاعتقاد بالإمامة کان مبتنیا علی أساس قویم برهانی ، بل فکرة کون الأئمة فی الإسلام اثنی عشر ، وفکرة کون الأئمة الأحد عشر - علیهم السلام - من نسل النبیّ ونسل علی وفاطمة ، ونسل الحسین - علیهم السلام - وبعض خصوصیات أخر أمر سماویّ أخبر به الأنبیاء السالفة ونبیّنا - صلی الله علیه وآله - بالتواتر من الأخبار.

روی فی منتخب الأثر عن کفایة الأثر بإسناده إلی أمّ سلمة قالت : قال : رسول الله - صلی الله علیه وآله - : لمّا اسری بی إلی السماء ، نظرت فإذا مکتوب علی العرش لا إله إلّا الله محمّد رسول الله ، أیدته بعلیّ ، ونصرته بعلیّ ، ورأیت أنوار علیّ وفاطمة والحسن والحسین ، وأنوار علی بن الحسین ومحمّد بن علیّ وجعفر بن محمّد وموسی بن جعفر وعلیّ بن موسی ومحمّد بن علیّ ، وعلیّ بن محمّد ، والحسن بن علیّ ، ورأیت نور الحجّة یتلألأ من بینهم کأنّه کوکب درّی ،

[شماره صفحه واقعی : 135]

ص: 1152


1- موسوعة الإمام المهدی : ص 9 نقلا عن أحمد بن حنبل فی مسنده : ج 2 ص 83 وج 3 ص 446 ، وج 4 ص 960 وغیره من الأعلام فراجع.

فقلت یا رب من هذا؟ ومن هؤلاء؟ فنودیت یا محمّد هذا نور علیّ وفاطمة ، وهذا نور سبطیک الحسن والحسین ، وهذه أنوار الأئمة بعدک من ولد الحسین مطهّرون معصومون ، وهذا الحجّة الذی یملأ الأرض (الدنیا نخ) قسطا ، وعدلا (1) وعلیه ففکرة ظهور الإمام الثانی عشر - أرواحنا فداه - وغلبته علی الظلم والجور ، وإقامته للعدل والقسط والحکومة الإلهیة الإسلامیة فی جمیع أقطار الأرض ، أمر سماوی أخبر به الأنبیاء السابقة ونبیّنا محمّد - صلی الله علیه وآله - والأئمة الأطهار - صلوات الله علیهم - بالتواتر ، ووقع کما أخبروا من دون ریب وشبهة ، بل یمکن إقامة البرهان علیه بما یلی :

قال العلّامة الطباطبائی - قدس سره - فی «الشیعة فی الاسلام» تحت عنوان بحث فی ظهور المهدی - عجل الله فرجه - من وجهة نظر العامّة : وکما أشرنا فی بحث النبوّة والإمامة وفقا لقانون الهدایة الجاریة فی جمیع أنواع الکائنات ، فالنوع الإنسانی منه مجهّز بحکم الضرورة بقوة (قوّة الوحی والنبوّة) ترشده إلی الکمال الإنسانی والسعادة النوعیّة ، وبدیهی أنّ الکمال والسعادة لو لم یکونا أمرین ممکنین وواقعین للإنسان الذی تعتبر حیاته حیاة اجتماعیة لکان أصل التجهیز لغوا وباطلا ، ولا یوجد لغو فی الخلقة مطلقا.

وبعبارة اخری أنّ البشر منذ أن وجد علی ظهر البسیطة کان یهدف إلی حیاة اجتماعیة مقرونة بالسعادة ، وکان یعیش لغرض الوصول إلی هذه المرحلة ، ولو لم تتحقق هذه الامنیة فی الخارج ، لما منّی الإنسان نفسه بهذه الامنیة ، فلو لم یکن هناک غذاء لم یکن هناک جوع ، وإذا لم یکن هناک ماء لم یکن عطش ، وإذا لم یکن تناسل لم تکن علاقة جنسیة.

[شماره صفحه واقعی : 136]

ص: 1153


1- منتخب الأثر : ص 114.

فعلی هذا وبحکم الضرورة (الجبر) فإنّ مستقبل العالم سیکشف عن یوم یهیمن فیه العدل والقسط علی المجتمع البشری ، ویتعایش أبناء العالم فی صلح وصفاء ومودّة ومحبّة ، تسودهم الفضیلة والکمال وطبیعی أنّ استقرار مثل هذه الحالة بید الإنسان نفسه ، والقائد لمثل هذا المجتمع سیکون منجی العالم البشری ، وعلی حدّ تعبیر الروایات سیکون المهدیّ (1).

وکیف کان فنذکر من الروایات الکثیرة المتواترة روایة واحدة ، وهی ما رواه فی فرائد السمطین عن عبد الله بن عباس قال : قال رسول الله - صلی الله علیه وآله وسلم - : إنّ خلفائی وأوصیائی وحجج الله علی الخلق بعدی لاثنا عشر ، أوّلهم أخی وآخرهم ولدی قیل : یا رسول الله ومن أخوک؟ قال : علیّ بن أبی طالب ، قیل : فمن ولدک؟ قال : المهدیّ الذی یملأها قسطا وعدلا ، کما ملئت جورا وظلما والذی بعثنی بالحقّ بشیرا لو لم یبق من الدنیا إلّا یوم واحد لطوّل الله ذلک الیوم حتّی یخرج فیه ولدی المهدیّ ، فینزل روح الله عیسی بن مریم فیصلّی خلفه ، وتشرق الأرض بنور ربّها ، ویبلغ سلطانه المشرق والمغرب (2).

قال الشهید السید محمّد باقر الصدر - قدس سره - : «إن فکرة المهدیّ بوصفه القائد المنتظر لتغیر العالم إلی الأفضل قد جاءت فی أحادیث الرسول الأعظم عموما ، وفی روایات أئمة أهل البیت خصوصا ، وأکّدت فی نصوص کثیرة بدرجة لا یمکن أن یرقی إلیها الشک ، وقد احصی أربعمائة حدیث عن النبیّ - صلی الله علیه وآله - من طرق إخواننا أهل السنّة کما احصی مجموع الأخبار الواردة فی الإمام المهدیّ من طرق الشیعة والسنّة ، فکان أکثر من ستة آلاف روایة. هذا رقم إحصائی کبیر لا یتوفر نظیره فی کثیر من قضایا الإسلام

[شماره صفحه واقعی : 137]

ص: 1154


1- الشیعة فی الإسلام تعریب بهاء الدین : ص 195.
2- موسوعة الامام المهدی : ص 70 نقلا عن فرائد السمطین : ج 2 ص 562.

البدیهیّة التی لا شکّ فیها لمسلم عادة» (1).

ثم مما ذکر یظهر وجه ضعف القول بأنّ فکرة ظهور المهدیّ مستحدثة عند الشیعة ، هذا مضافا إلی ما أشار إلیه فی المتن من أنّه لو لا ثبوت فکرة المهدیّ عن النبیّ - صلی الله علیه وآله - علی وجه عرفها جمیع المسلمین وتشبّعت فی نفوسهم واعتقدوها لما کان یتمکن مدّعو المهدیّة فی القرون الاولی کالکیسانیة والعبّاسیین وجملة من العلویین ، وغیرهم من خدعة الناس ، واستغلال هذه العقیدة فیهم طلبا للملک والسلطان ، فجعلوا ادعاءهم المهدیّة الکاذبة طریقا للتأثیر علی العامّة وبسط نفوذهم علیهم.

ثم لا یخفی علیک قصور ما أفاده المصنّف من أنّ طبیعة الوضع الفاسد فی البشر البالغة الغایة فی الفساد والظلم مع الإیمان بصحّة هذا الدین ، وأنّه الخاتمة للأدیان یقتضی انتظار هذا المصلح (المهدیّ) لإنقاذ العالم مما هو فیه ، ولأجل ذلک آمنت بهذا الانتظار جمیع الفرق المسلمة الخ.

فإنّ مجرد طبیعة الوضع الفاسد یقتضی إظهار مصلح وإخراجه حتّی یتمکّن به إصلاح العالم مما هو فیه ولا یدلّ علی وقوع هذا الإصلاح إلّا بضمیمة ما بشّر الله به فی الکتاب العزیز من غلبة الدین الإسلامی علی جمیع الأدیان کقوله : (هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَدِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَلَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ) أو بضمیمة بشارة النبیّ والأئمة الماضین - علیهم السلام - بوقوع هذا الأمر وحتمیته ، وهذا هو السبب فی إیمان جمیع الفرق المسلمة بذلک الانتظار لا مجرد طبیعة الوضع الفاسد فلا تغفل.

رابعها : اختلاف الإمامیة عن غیرهم فی المهدی

رابعها : أنّ الفرق بین الإمامیة وغیرها من الفرق المسلمة ، بل الامم من غیر المسلمین ، هو أنّ الامامیة تعتقد بوجود هذا المصلح ، وأنّه المهدیّ بن الحسن

[شماره صفحه واقعی : 138]

ص: 1155


1- بحث حول المهدی : ص 63 - 64.

العسکریّ ، ومتولد فی سنة 256 هجریة ، ولا یزال حیّا.

والدلیل علیه هو أمران ، أحدهما : الروایات الدالّة علی خصوص شخصه ، وأنّه ثانی عشر من الأئمة ، وأنّه التاسع من ولد الحسین - علیه السلام - ونحو ذلک ، فإنّ مثل هذه الروایات الکثیرة المتواترة تدلّ علی وجوده وإلّا لم یکن تاسعا من ولد الحسین أو ثانی عشر من الأئمة الذین لا تخلو الأرض منهم ، وهذه الروایات نقلت قبل وجوده وشاعت وکانت محفوظة ومسطورة فی الجوامع.

قال الشهید السید محمّد باقر الصدر - قدس سره - فی ذیل قوله - صلی الله علیه وآله - : «الخلفاء والامراء اثنا عشر» : «قد أحصی بعض المؤلفین روایاته فبلغت أکثر من مائتین وسبعین روایة مأخوذة من أشهر کتب الحدیث عند الشیعة والسنّة ، بما فی ذلک البخاری ومسلم والترمذی وأبی داود ومسند أحمد ومستدرک الحاکم علی الصحیحین ، ویلاحظ أنّ البخاری الذی نقل هذا الحدیث کان معاصرا للإمام الجواد والإمامین الهادی والعسکری - علیهم السلام -» (1).

وثانیهما : هو ما أشار إلیه فی المتن حیث قال : وما تواتر عندنا من ولادته واحتجابه ، ولا یجوز أن تنقطع الإمامة وتحوّل فی عصر من العصور وإن کان الامام مخفیا الخ.

ولقد أفاد وأجاد الشهید السید محمّد باقر الصدر - قدس سره - حیث قال : «إنّ المهدیّ حقیقة عاشتها امة من الناس ، وعبّر عنها السفراء والنوّاب طیلة سبعین عاما من خلال تعاملهم مع الآخرین ، ولم یلحظ علیهم أحد کلّ هذه المدّة تلاعبا فی الکلام أو تحایلا فی التصرّف ، أو تهافتا فی النقل ، فهل تتصور - بربّک - أنّ بإمکان أکذوبة أن تعیش سبعین عاما ، ویمارسها أربعة علی سبیل

[شماره صفحه واقعی : 139]

ص: 1156


1- بحث حول المهدی : ص 65 - 66.

الترتیب ، کلّهم ینفقون علیها ویظلون یتعاملون علی أساسها وکأنها قضیّة یعیشونها بأنفسهم ویرونها بأعینهم دون أن یبدر منهم أیّ شیء یثیر الشکّ ، ودون أن یکون بین الأربعة علاقة خاصّة متمیّزة تتیح لهم نحوا من التواطؤ ، ویکسبون من خلال ما یتّصف به سلوکهم من واقعیة ثقة الجمیع ، وإیمانهم بواقعیة القضیّة ، التی یدّعون أنّهم یحسّونها ویعیشون معها - إلی أن قال - : وهکذا نعرف أنّ ظاهرة الغیبة الصغری ، یمکن أن تعتبر بمثابة تجربة علمیة لإثبات ما لها من واقع موضوعی ، والتسلیم بالإمام القائد بولادته وحیاته وغیبته وإعلانه العام عن الغیبة الکبری التی استتر بموجبها عن المسرح ، ولم یکشف نفسه لأحد» (1).

هذا مضافا إلی إخبار الإمام العسکری - علیه السلام - بولادته لأصحابه ورؤیة جمع منهم إیاه ، قبل وفاة أبیه کأحمد بن اسحاق وغیره ، وظهور المعجزة علی یده ، وقد ذکر الطبرسیّ - قدس سره - جمعا کثیرا ممّن رآه فی حال غیبته ، ووقف علی معجزاته من الوکلاء وغیرهم ، وقال : «وأمّا غیبته الصغری منها فهی التی کانت فیها سفراؤه موجودین وأبوابه معروفین لا تختلف الإمامیة القائلون بإمامة الحسن بن علیّ فیهم ، فمنهم أبو هاشم داود بن القاسم الجعفری ومحمّد بن علی بن بلال وأبو عمرو عثمان بن سعید السمّان وابنه أبو جعفر محمّد بن عثمان وعمر الأهوازی وأحمد بن اسحاق وأبو محمّد الوجنانی وإبراهیم بن مهزیار ومحمّد بن إبراهیم فی جماعة اخری ربّما یأتی ذکرهم عند الحاجة إلیهم فی الروایة عنهم ، وکانت مدة هذه الغیبة اربعا وسبعین سنة ، وکان أبو عمرو عثمان بن سعید العمری بابا لأبیه وجدّه من قبل ، وثقة لهما ، ثم تولی الباقیة من قبله ، وظهرت المعجزات علی یده الخ» (2).

[شماره صفحه واقعی : 140]

ص: 1157


1- بحث حول المهدی : ص 71 - 72.
2- أعلام الوری : ص 416 - 425.

وقال الشیخ المفید - قدس سره - فی ذیل باب من رأی الإمام الثانی عشر ، وطرف من دلائله وبیّناته ، وأمثال هذه الأخبار فی معنی ما ذکرناه کثیرة ، والذی اقتصرنا علیه منها کاف فیما قصدناه (1).

وقال أیضا فی ذیل باب (دلائله ومعجزاته) : «والأحادیث فی هذا المعنی کثیرة ، وهی موجودة فی الکتب المصنّفة المذکورة فیها أخبار القائم - علیه السلام - وإن ذهبت إلی إیراد جمیعها طال بذلک الکتاب ، وفیما أثبته منها مقنع ولله الحمد والمنّة» (2).

هذا مع رؤیة جمع کثیر إیاه - علیه السلام - فی حال غیبته الکبری ، وقد تصدّی بعض الأعلام لذکر قصصهم ، ویکفیک النجم الثاقب ، ولنا طرق صحیحة لرؤیة بعض الأعزة الکرام ، واتصالهم معه ، أرواحنا فداه ، وسنشیر إلیها عند المناسبة.

قال فی منتخب الأثر فی ذیل الفصل الخامس الباب الأوّل فی معجزاته فی غیبته الکبری : «وقد ذکر فی البحار حکایات کثیرة جدا فی ذلک ، وهکذا ذکر المحدّث النوری فی دار السلام ، وجنّة المأوی ، والنجم الثاقب ، والفاضل المیثمی العراقی فی دار السلام ، وغیرهم من المحدّثین والعلماء معجزات کثیرة تتجاوز عن حدّ التواتر قطعا ، وأسناد کثیر منها فی غایة الصحّة والمتانة رواها الزهاد والأتقیاء من العلماء. هذا مع ما نری فی کلّ یوم ولیلة من برکات وجوده ، وثمرات التوسل والاستشفاع به ممّا جرّبناه مرارا» (3) وقال أیضا فی ذیل الفصل المذکور الباب الثانی فیمن رآه فی غیبته الکبری : «واعلم أنّ ما ذکرناه فی هذا الفصل لیس إلّا قلیلا من الحکایات والآثار المذکورة فی

[شماره صفحه واقعی : 141]

ص: 1158


1- إرشاد المفید : ص 329 - 330.
2- إرشاد المفید : ص 336.
3- منتخب الاثر : ص 411.

الکتب المعتبرة والاکتفاء به ؛ لعدم اتساع هذا الکتاب لأزید منه مضافا إلی أنّ هذه الآثار والحکایات بلغت فی الکثیرة حدا یمتنع إحصاؤها وقد ملئوا العلماء کتبهم عنها ، فراجع البحار والنجم الثاقب وجنّة المأوی ، ودار السلام المشتمل علی ذکر من فاز بسلام الإمام ، والعبقریّ الحسان وغیرها ، حتّی تعرف مبلغا من کثرتها ، ومن تصفّح الکتب المدوّنة فیها هذه الحکایات التی لا ریب فی صحّة کثیر منها لقوّة إسناده ، وکون ناقلیه من الخواصّ ، والرجال المعروفین بالصداقة والأمانة والعلم والتقوی یحصل له العلم القطعیّ الضروریّ بوجوده - علیه السلام -» (1).

خامسها : الأحادیث الواردة فی المسألة الغیبة

خامسها : أنّ مسألة الغیبة للإمام الثانی عشر - أرواحنا فداه مما نصّ علیه النبیّ - صلی الله علیه وآله - والأئمة الأطهار - علیهم السلام - قبل ولادته وغیبته وإلیک بعض هذه الأخبار.

قال رسول الله - صلی الله علیه وآله - : «المهدیّ من ولدی یکون له غیبة وحیرة تضل فیهما الامم ، یأتی بذخیرة الأنبیاء فیملأها عدلا وقسطا کما ملئت جورا وظلما» (2).

وقال - صلی الله علیه وآله - أیضا : «طوبی لمن أدرک قائم أهل بیتی وهو یأتمّ به فی غیبته قبل قیامه ، ویتولّی أولیاءه ، ویعادی أعداءه ذاک من رفقائی وذوی مودّتی ، وأکرم أمّتی یوم القیامة» (3).

وقال أمیر المؤمنین - علیه السلام - : «للقائم منّا غیبة أمدها طویل ، کأنی بالشیعة یجولون جولان النعم فی غیبته ، یطلبون المرعی فلا یجدونه ، ألا فمن ثبت منهم علی دینه لم یقس قلبه لطول أمد غیبة إمامه فهو معی فی درجتی یوم

[شماره صفحه واقعی : 142]

ص: 1159


1- منتخب الاثر : ص 420.
2- اثبات الهداة : ج 6 ص 390.
3- بحار الانوار : ج 51 ص 72.

القیامة» (1).

وقال الإمام الحسن بن علیّ - علیهما السلام - : «إذا خرج ذاک التاسع من ولد أخی الحسین ابن سیدة الإماء ، یطیل الله عمره فی غیبته ، ثم یظهره بقدرته فی صورة شاب ابن دون أربعین سنة ، ذلک لیعلم أنّ الله علی کل شیء قدیر» (2).

وقال الإمام الحسین بن علیّ - علیهما السلام - : «قائم هذه الامة هو التاسع من ولدی ، وهو صاحب الغیبة وهو الذی یقسّم میراثه وهو حی» (3).

روی المفضل عن الصادق - علیه السلام - أنّه قال : «إنّ لصاحب هذا الأمر لغیبتین ، أحدهما أطول من الاخری» الحدیث.

قال الشیخ الطوسی بعد نقل هذا الحدیث : «ویدلّ أیضا علی إمامة ابن الحسن - علیه السلام - وصحّة غیبته ما ظهر واشتهر من الأخبار الشائعة الذائعة عن آبائه - علیهم السلام - قبل هذه الأوقات بزمان طویل من أنّ لصاحب هذا الأمر غیبة وصفة غیبته ، وما یجری فیها من الاختلاف ، ویحدث فیها من الحوادث ، وأنّه یکون له غیبتان إحداهما أطول من الاخری ، وأنّ الاولی تعرف فیها أخباره ، والثانیة لا تعرف فیها أخباره ، فوافق ذلک علی ما تضمنته الأخبار ، ولو لا صحّتها وصحّة إمامته ، لما وافق ذلک ، لأنّ ذلک لا یکون إلّا بإعلام الله علی لسان نبیه» (4).

وقال أمین الإسلام الطبرسیّ - قدس سره - : «ومن جملة ثقات المحدّثین والمصنّفین من الشیعة الحسن بن محبوب الزراد ، وقد صنّف کتاب المشیخة الذی هو فی اصول الشیعة أشهر من کتاب المزنی وأمثاله ، قبل زمان الغیبة

[شماره صفحه واقعی : 143]

ص: 1160


1- بحار الانوار : ج 51 ص 109.
2- بحار الانوار : ج 51 ص 132.
3- بحار الانوار : ج 51 ص 132.
4- اثبات الهداة : ج 7 ص 3 - 4.

بأکثر من مائة سنة تذکر فیه بعض ما أوردناه من أخبار الغیبة ، فوافق الخبر الخبر وحصل کلّ ما تضمنه الخبر بلا اختلاف» (1). فأخبار الغیبة متواترة ومسطورة فی الکتب قبل ولادته - علیه السلام - قال المحقّق اللاهیجی - قدس سره - : إنّ وجوب غیبة الإمام الثانی عشر متواتر عن النبیّ ، وکلّ واحد من الأئمة علیهم الصلوات والسّلام (2).

قال المحقّق القمیّ - قدس سره - : «إنّ کثیرا من جوامع الشیعة الفت قبل ولادة جنابه - علیه السلام - فهذه الأخبار مضافا إلی کونها متواترة ومفیدة للیقین ، تکون مقرونة بالإعجاز ؛ لاشتمالها علی الأخبار بتولّده ووقوع ما أخبروا به» (3).

ثم إنّ الغیبة الصغری وقعت من سنة 260 الهجریة إلی سنة 329 ، وهی تقرب من سبعین سنة ، والغیبة الکبری وقعت من سنة 329 ودامت إلی یومنا هذا سنة 1409 الهجریة ، وتدوم إلی یوم الظهور عجّل الله تعالی فرجه الشریف ، وجعلنا من أعوانه وأنصاره بلطفه وکرمه ، ولعلّ الغیبة الصغری وقعت علی ما لها من نوع ارتباط خاصّ بین نوّابه الخاصّة وبین المؤمنین به تمهیدا لوقوع الغیبة الکبری التی لا صلة بینه وبین المؤمنین ولو بعنوان النیابة الخاصّة ، وإنّما کانت وظیفة المؤمنین فیها هو الرجوع إلی النّواب العامّة.

قال الشهید السید محمّد باقر الصدر - قدس سره - : «وقد لوحظ أنّ هذه الغیبة إذا جاءت مفاجأة حقّقت صدمة کبیرة للقواعد الشعبیة للإمامة فی الامة الإسلامیة ؛ لأنّ هذه القواعد کانت معتادة علی الاتصال بالإمام فی کل عصر والتفاعل معه ، والرجوع إلیه فی حلّ المشاکل المتنوعة ، فإذا غاب الإمام عن

[شماره صفحه واقعی : 144]

ص: 1161


1- اعلام الوری : ص 416.
2- سرمایه ایمان : ص 146.
3- اصول دین : ص 63.

شیعته فجأة ، وشعروا بالانقطاع عن قیادتهم الروحیّة والفکریّة سبّبت هذه الغیبة المفاجأة ، الإحساس بفراغ دفعیّ هائل قد یعصف بالکیان کلّه ، ویشتّت شمله ، فکان لا بدّ من تمهید لهذه الغیبة لکی تألفها هذه القواعد بالتدریج ، وتکیّف نفسها شیئا فشیئا علی أساسها ، وکان هذا التمهید هو الغیبة الصغری ، التی اختفی فیها الإمام المهدیّ عن المسرح العام ، غیر أنّه کان دائم الصلة بقواعده وشیعته عن طریق وکلائه ونوّابه ، والثقات من أصحابه ، الذین یشکّلون همزة الوصل بینه وبین الناس المؤمنین بخطّه الإمامی» (1).

ثم إنّ النوّاب الخاصة فی الغیبة الصغری أربعة ، وهم : أبو عمرو عثمان بن سعید العمری (بفتح العین وسکون المیم) وأبو جعفر محمّد بن عثمان بن سعید العمری وأبو القاسم حسین بن روح النوبختی وأبو الحسن علی بن محمّد السمری ، وهم الأجلاء الکرام والوجوه العظام.

قال الشیخ الطوسی - قدس سره - : «فأمّا السفراء الممدوحون فی زمان الغیبة ، فأوّلهم من نصبه أبو الحسن علی بن محمّد العسکری ، وأبو محمّد الحسن بن علی بن محمّد ابنه - علیه السلام - وهو الشیخ الموثوق به أبو عمرو عثمان بن سعید العمری ، وکان أسدیا الی أن نقل فی حقّه عن الإمام علیّ بن محمّد الهادی - صلوات الله علیه - أنّه قال : هذا أبو عمرو الثقة الأمین ما قاله لکم فعنّی یقوله ، وما أدّاه إلیکم فعنّی یؤدیه ، وإلی أن نقل فی حقّه وابنه عن أبی محمّد الحسن - علیه السلام - واشهدوا علی أنّ عثمان بن سعید العمری وکیلی ، وأنّ ابنه محمدا وکیل ابنی مهدیکم - إلی أن قال - : وکانت توقیعات صاحب الأمر - علیه السلام - تخرج علی یدیّ عثمان بن سعید وابنه أبی جعفر محمّد بن عثمان إلی شیعته وخواصّ أبیه أبی محمّد بالأمر والنهی والأجوبة عمّا تسأل

[شماره صفحه واقعی : 145]

ص: 1162


1- بحث حول المهدی : ص 68.

الشیعة عنه إذا احتاجت إلی السؤال فیه بالخطّ الذی کان یخرج فی حیاة الحسن - علیه السلام - فلم تزل الشیعة مقیمة علی عدالتهما إلی أن توفی عثمان بن سعید رحمه الله ، وغسّله ابنه أبو جعفر ، وتولی القیام به ، وحصل الأمر کلّه مردودا إلیه ، والشیعة مجتمعة علی عدالته وثقته وأمانته ؛ لما تقدم له من النصّ علیه بالأمانة ، والأمر بالرجوع إلیه فی حیاة الحسن وبعد موته فی حیاة أبیه عثمان - رحمه الله إلی أن قال - : خرج التوقیع إلی الشیخ أبی جعفر محمّد بن عثمان بن سعید العمری - قدّس الله روحه - فی التعزیة بأبیه - رضی الله عنه - وجاء فی التوقیع المذکور : أجزل الله لک الثواب ، وأحسن لک العزاء ، رزئت ورزئنا ، وأوحشک فراقه وأوحشنا ، فسرّه الله فی منقلبه ، وکان من کمال سعادته أن رزقه الله ولدا مثلک یخلفه من بعده ، ویقوم مقامه بأمره ویترحم علیه ، وأقول الحمد لله ، فإنّ الأنفس طیبة بمکانک وما جعله الله عزوجل فیک وعندک ، أعانک الله وقوّاک وعضدک ووفّقک وکان لک ولیا وحافظا وراعیا.

ثم قال الشیخ - قدس سره : والتوقیعات تخرج علی یده إلی الشیعة فی المهمّات طول حیاته بالخطّ الذی کانت تخرج فی حیاة أبیه عثمان لا یعرف الشیعة فی هذا الأمر غیره ، ولا یرجع إلی أحد سواه ، وقد نقلت عنه دلائل کثیرة ومعجزات الإمام (التی) ظهرت علی یده وامور أخبرهم بها عنه زادتهم فی هذا الأمر بصیرة ، وهی مشهورة عند الشیعة وقدّمنا طرفا منها ، فلا نطوّل بإعادتها ، إلی أن روی أنّه لمّا حضرت أبا جعفر محمّد بن عثمان العمری الوفاة ، کان جعفر بن أحمد بن متیل جالسا عند رأسه وأبو القاسم بن روح جالسا عند رجلیه ، فالتفت إلی جعفر بن أحمد بن متیل وقال : امرت أن اوصی إلی أبی القاسم الحسین بن روح ، فقام جعفر بن أحمد بن متیل من عند رأسه ، وأخذ بید أبی القاسم وأجلسه فی مکانه وتحوّل بنفسه إلی عند رجلیه.

إلی أن قال : لمّا اشتدت حاله اجتمع جماعة من وجوه الشیعة - إلی أن

[شماره صفحه واقعی : 146]

ص: 1163

قال - : فدخلوا علی أبی جعفر - رضی الله عنه - فقالوا له : إن حدث أمر فمن یکون مکانک؟ فقال لهم : هذا أبو القاسم الحسین بن روح بن أبی بحر النوبختی ، القائم مقامی ، والسفیر بینکم وبین صاحب الأمر ، والوکیل له ، والثقة الأمین ، فارجعوا إلیه فی امورکم ، وعوّلوا علیه فی مهمّاتکم فبذلک امرت ، وقد بلّغت.

إلی أن قال الشیخ : وکان أبو القاسم - رحمه الله - من أعقل الناس عند المخالف والموافق - إلی أن قال - : وأوصی أبو القاسم إلی أبی الحسن علی بن محمّد السمری - رضی الله عنه - فقام بما کان إلی أبی القاسم فلمّا حضرته الوفاة حضرت الشیعة عنده ، وسألته عن الموکّل بعده ، ولمن یقوم مقامه؟ فلم یظهر شیئا من ذلک وذکر أنّه لم یؤمر بأن یوصی إلی أحد بعده فی هذا الشأن الی أن قال : فأخرج إلی الناس توقیعا قبل وفاته نسخته :

بسم الله الرحمن الرحیم یا علی بن محمّد السمری ، أعظم الله أجر إخوانک فیک ، فإنّک میت ما بینک وبین ستة أیام ، فاجمع أمرک ولا توص إلی أحد ، فیقوم مقامک بعد وفاتک ، فقد وقعت الغیبة التامّة ، فلا ظهور إلّا بعد إذن الله تعالی ذکره ، وذلک بعد طول الأمد وقسوة القلوب وامتلاء الأرض جورا ، وسیأتی شیعتی من یدّعی المشاهدة ، ألا فمن ادّعی المشاهدة قبل خروج السفیانی والصیحة فهو کذّاب مفتر ، ولا حول ولا قوّة إلّا بالله العلیّ العظیم قال الشیخ : قال راوی الخبر : فنسخنا هذا التوقیع ، وخرجنا من عنده ، فلمّا کان الیوم السادس عدنا إلیه وهو یجود بنفسه ، فقیل له : من وصیّک من بعدک؟ فقال : لله أمر هو بالغه وقضی ، فهذا آخر کلام. سمع منه رضی الله عنه وأرضاه» (1).

فالمستفاد من ملاحظة الکلمات المذکورة هو ظهور تسالم الشیعة علی نیابتهم

[شماره صفحه واقعی : 147]

ص: 1164


1- راجع البحار : ج 51 ص 344 - 361.

الخاصّة ، ووجه ذلک : ما عرفت من ظهور الکرامات والمعجزات علی أیدیهم بحیث بکشف عن صلتهم مع الإمام الثانی عشر أرواحنا فداه.

هذا مضافا إلی ما ورد فی وثاقتهم وجلالتهم ، وکیف کان فقد تمهّدت جامعة الشیعة بعد مضیّ زمان النوّاب الأربعة أن تصطبر لطیلة الغیبة الکبری لإمامها الثانی عشر - أرواحنا فداه - حتّی یظهر بإذن الله تعالی.

سادسها : ما قیل فی سبب الغیبة

سادسها : أنّ السبب فی الغیبة لیس من ناحیة الله تعالی ولا من ناحیة الإمام الثانی عشر - علیه السلام - لأنّ کمال لطفه تعالی یقتضی ظهور ولیّه ، کما أنّ مقتضی عصمة الإمام الثانی عشر - أرواحنا فداه - هو أن لا یغیب عن وظائفه وهدایة الناس وإرشادهم ، ولذلک قال المحقّق الخواجه نصیر الدین الطوسیّ - قدس سره - علی ما حکی عنه : «لیست غیبة المهدی - علیه السلام - من الله سبحانه ، ولا منه - علیه السلام - بل من المکلّفین والناس ، وهی من غلبة الخوف وعدم تمکین الناس من إطاعة الإمام ، فإذا زال سبب الغیبة وقع الظهور» (1).

وأیضا قال الفاضل المقداد : «وأمّا سبب خفائه : فإما لمصلحة استأثر الله بعلمها ، أو لکثرة العدو ، وقلّة الناصر ؛ لأنّ حکمته تعالی وعصمته - علیه السلام - لا یجوز معهما منع اللطف ، فیکون من الغیر المعادی ، وذلک هو المطلوب» (2).

ویؤید ذلک ما ورد عن مولانا أمیر المؤمنین - علیه السلام - أنّه قال : «واعلموا أنّ الأرض لا تخلو من حجّة لله ، ولکنّ الله سیعمی خلقه منها بظلمهم وجورهم ، وإسرافهم علی أنفسهم» (3).

فالغیبة ناشئة من تقصیر الناس ، وقد یوجه ذلک بأنّ إقامة العدل العام العالمیّ تتوقف علی قبول نصاب من عامّة الناس فی أقطار العالم لإقامة العدل

[شماره صفحه واقعی : 148]

ص: 1165


1- راجع رسالة الامامة الفصل الثالث : ص 25 نقلا عن کتاب نوید أمن وأمان.
2- شرح الباب الحادی عشر : ص 52 الطبع الجدید.
3- مکیال المکارم : ج 1 ص 132 الطبع الحدیث.

العالمی الإلهی من ناحیة الرجل الإلهی ، ولمّا یحصل هذا النصاب وإن قرب الناس إلی قبوله ، لازدیاد إحساس أنّ البشر من دون إمداد غیبی لا یتمکن من الإصلاح العالمی ولو أخذوا بالمؤتمرات والمجالس المعدّة للقیام بالعدل والإصلاح ، فإنّ هذه المؤتمرات والمجالس عجزت عن ذلک المقصد العالی ؛ لأنهم لیسوا أهلا له.

هذا مضافا إلی سلطة المفسدین من الدول القویّة علیهم ، ولذلک بسط الظلم والفساد فی النظام العالمی ، وکلّما ازدادت الأیام زادت المفاسد والمظالم فی أقطار الأرض ، ولا ترفع تلک إلّا بأن یرجع أهل العالم فی أقطار الأرض عن انحرافهم إلی الصراط المستقیم ، ویستعدّون لقبول العدل الإلهی العالمی حتّی یظهر الله تعالی ولیّه الأعظم - أرواحنا فداه - لإقامة العدل وإزالة الجور ، وإلیه یؤول ما أشار إلیه المحقّق اللاهیجی - قدس سره - حیث قال : إذا کان الإمام المعصوم موجودا وغائبا فلیس علینا بیان سبب غیبته بالتفصیل ، نعم یعلم إجمالا أنّ السبب فی غیبته لیس من جانبه ؛ لأنّه معصوم ، ویمتنع ترک الواجب منه ، مع أنّ الظهور والقیام بأمر الإمامة وإقامة الشرائع من الواجبات ، فسبب غیبة الإمام من طرف رعیته لعدم نصرتهم إیاه ، فإذا تحقّقت مظنة النصرة من قبل الرعیّة وجب ظهوره (1). ولقد أفاد وأجاد الشهید السید محمّد باقر الصدر - قدس سره - حیث قال : «وعلی هذا الضوء ندرس موقف الإمام المهدی - علیه السلام - لنجد أنّ عملیة التغییر التی اعدّ لها ترتبط من الناحیة التنفیذیّة کأیّ عملیة تغییر اجتماعی اخری ، بظروف موضوعیة تساهم فی توفیر المناخ الملائم لها ، ومن هنا کان من الطبیعی أن توقّت وفقا لذلک ، ومن المعلوم أنّ المهدی لم یکن قد أعدّ نفسه لعمل اجتماعی محدود ولا لعملیة تغییر تقتصر علی

[شماره صفحه واقعی : 149]

ص: 1166


1- سرمایه ایمان : ص 152.

هذا الجزء من العالم أو ذاک ؛ لأنّ رسالته التی ادّخر لها من قبل الله سبحانه وتعالی ، هی تغییر العالم تغییرا شاملا واخراج البشریة کلّ البشریة من ظلمات الجور إلی نور العدل ، وعملیة التغییر الکبری هذه لا یکفی فی ممارستها مجرّد وصول الرسالة والقائد الصالح ، وإلّا لتمّت شروطها فی عصر النبوّة بالذات ، وإنّما تتطلب مناخا عالمیا مناسبا وجوّا عامّا مساعدا یحقق الظروف الموضوعیة المطلوبة لعملیة التغییر العالمیة.

فمن الناحیة البشریة یعتبر شعور إنسان الحضارة بالنفاد عاملا أساسیا فی خلق ذلک المناخ المناسب لتقبل رسالة العدل الجدیدة ، وهذا الشعور بالنفاد یتکون ویترسّخ من خلال التجارب الحضاریة المتنوعة التی یخرج منها إنسان الحضارة مثقلا بسلبیات ما بنی مدرکا حاجته إلی العون ملتفتا بفطرته إلی الغیب أو إلی المجهول» (1).

هنا سؤال وهو : إنّا نسلم أنّ القیام بالعدل العالمی یتوقف علی قبول الناس لذلک وقبولهم یرتبط بشعور حاجتهم إلی الاستمداد من الغیب ، ولکن ذلک لا یوجّه غیبته عن الناس ، لإمکان أن یعیش بینهم ، ویصبر حتّی یجد الظرف الصالح لإقامة العدل الإلهی.

والجواب عنه : أنّ الإمام - علیه السلام - إن ظهر قبل الموعد فإن اتقی عن حکومة الجور فهو لا یناسبه ، وإن لم یتق فهم قتلوه ، فالغیبة مانعة عن قتله ، وهذا أمر تدلّ علیه الأخبار :

منها : ما عن أبی عبد الله - علیه السلام - قال : «قال رسول الله - صلی الله علیه وآله - : لا بدّ للغلام من غیبة ، فقیل له : ولم یا رسول الله؟ قال : یخاف القتل» (2).

[شماره صفحه واقعی : 150]

ص: 1167


1- بحث حول المهدی : ص 79 - 80.
2- بحار الانوار : ج 52 ص 90.

ومنها : ما عن أبی عبد الله - علیه السلام - أنّه قال : «صاحب هذا الأمر تعمی ولادته علی (هذا) الخلق لئلا یکون لأحد فی عنقه بیعة إذا خرج» (1).

قال الشیخ الطوسی - قدس سره - : «لا علّة تمنع من ظهوره - علیه السلام - إلّا خوفه علی نفسه من القتل ؛ لأنّه لو کان غیر ذلک لما ساغ له الاستتار ، وکان یتحمّل المشاق والأذی ، فإنّ منازل الأئمة وکذلک الأنبیاء - علیهم السلام - إنّما تعظم لتحمّلهم المشاقّ العظیمة فی ذات الله تعالی.

فإن قیل : هلّا منع الله من قتله بما یحول بینه وبین من یرید قتله؟ قلنا : المنع الذی لا ینافی التکلیف هو النهی عن خلافه والأمر بوجوب اتباعه ونصرته ، وإلزام الانقیاد له ، وکلّ ذلک فعله تعالی ، وأمّا الحیلولة بینهم وبینه فإنّه ینافی التکلیف وینقض الغرض ؛ لأنّ الغرض بالتکلیف استحقاق الثواب ، والحیلولة تنافی ذلک ، وربّما کان فی الحیلولة والمنع من قتله بالقهر مفسدة للخلق ، فلا یحسن من الله فعلها» (2).

وأمّا کون الغیبة موجبة لامتحان الخلق وتمحیصهم کما افید فی بعض الأخبار عن موسی بن جعفر - علیهما السلام - : «إذا فقد الخامس من ولد السابع من الأئمة فالله فی أدیانکم ، لا یزیلنکم عنها أحد ، یا بنی إنّه لا بدّ لصاحب هذا الأمر من غیبة ، حتّی یرجع عن هذا الأمر من کان یقول به ، إنّما هی محنة من الله امتحن الله بها خلقه» (3) وغیره فهو بیان فائدة الغیبة لا سببها ، ولذلک قال الشیخ - قدس سره - : «وأمّا ما روی من الأخبار من امتحان الشیعة فی حال الغیبة وصعوبة الأمر علیهم واختبارهم للصبر علیه ، فالوجه فیها الأخبار عما یتفق من ذلک من الصعوبة والمشاق - إلی أن قال - : بل سبب الغیبة هو الخوف علی

[شماره صفحه واقعی : 151]

ص: 1168


1- بحار الانوار : ج 52 ص 95.
2- بحار الانوار : ج 52 ص 98 - 99.
3- بحار الانوار : ج 52 ص 113.

ما قلناه ، وأخبروا بما یتفق فی هذه الحال ، وما للمؤمن من الثواب علی الصبر علی ذلک ، والتمسک بدینه إلی أن یفرّج الله (تعالی) عنهم» (1).

سابعها : وجود المهدی لطف فی جمیع أبعاده

سابعها : أن جمیع أبعاد وجود الإمام لطف فوجوده فی نفسه مع قطع النظر عن سائر أبعاده لطف ؛ لأنّه وجود إنسان کامل فی النظام الأحسن ، وهو مما یقتضیه علمه تعالی به ورحمته المطلقة وکماله المطلق ، هذا مضافا إلی أنّ مقتضی تمامیّة الفاعل وقابلیة القابل کما هو المفروض فی وجود أئمتنا - علیهم السلام - هو لزوم وجودهم وإلّا لزم الخلف ، إمّا فی تمامیة الفاعل أو قابلیة القابل ، والأوّل محال لعدم العجز والنقصان والبخل فیه تعالی ، والثانی خلاف المفروض فإنّ قابلیة الأئمة - علیهم السلام - لکمال الإنسانیة واضحة وبدیهیة عند الشیعة الإمامیة وفی لسان الأخبار فتدوم الخلافة الإلهیة بوجودهم ، کما دلّ فی قوله تعالی : (إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً) علی استمرار هذه الخلافة الإلهیة ، ولذا استدل الإمام الصادق والإمام الکاظم - علیهما السلام - فی موثقة اسحاق بن عمّار علی استمرار الخلافة وعدم انقطاعها بقوله تعالی : (إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً) وقالا : وأنّ الله عزوجل إذا قال قولا وفی به (2). ویؤیده ما ورد فی الحدیث القدسی عنه تعالی أنّه قال : «کنت کنزا مخفیّا فأحببت أن اعرف ، فخلقت الخلق لکی اعرف» (3) ؛ إذ یعلم منه أنّ الباعث علی إیجاد الإنسان هو المعرفة الکاملة به تعالی ، فلیکن فی کلّ وقت فرد بین آحاد الإنسان یعرفه کما هو حقّه ، ولا یحصل ذلک فی غیر النبیّ والإمام ، فلا بدّ من وجود النبیّ أو الإمام بین الناس حتّی تحصل المعرفة الکاملة به تعالی کما هو حقه.

ولعلّ إلیه ترجع الروایات الدالّة علی أنّه لو لا محمّد وآله - علیهم السلام - لما

[شماره صفحه واقعی : 152]

ص: 1169


1- بحار الانوار : ج 52 ص 100.
2- تفسیر نور الثقلین : ج 1 ص 42 نقلا عن الکافی.
3- مصابیح الأنوار : ج 2 ص 405.

خلق الله الخلق ، کما قال رسول الله - صلی الله علیه وآله - : «یا علی لو لا نحن ما خلق الله آدم ولا حوّاء ولا الجنّة ولا النار ولا السماء ولا الأرض» (1).

ویؤکّد ذلک ما استفیض من الأخبار الدالّة علی أنّ الأئمة - علیهم السلام - علّة غائیة للخلقة کما ورد «نحن الذین بنا یمسک الله السماء أن تقع علی الأرض إلّا بإذنه ، وبنا یمسک الأرض أن تمید بأهلها ، وبنا ینزل الغیث وینشر الرحمة ویخرج برکات الأرض ، ولو لا ما فی الأرض منّا لساخت بأهلها» (2) وورد من الناحیة المقدّسة علی ید محمّد بن عثمان ... وإنّی لأمان لأهل الأرض کما أنّ النجوم أمان لأهل السماء (3).

قال العلّامة المجلسی - قدس سره - : «ثبت بالأخبار المستفیضة أنّهم العلل الغائیة لإیجاد الخلق ، فلو لا هم لم یصل نور الوجود إلی غیرهم ، وببرکتهم والاستشفاع بهم ، والتوسل إلیهم ، یظهر العلوم والمعارف علی الخلق ، ویکشف البلایا عنهم ، فلو لا هم لاستحق الخلق بقبائح أعمالهم ، أنواع العذاب» (4) وإلی غیر ذلک من شواهد الأخبار وهذا کلّه بالنسبة إلی أصل وجوده ثم إنّ تصرّفه أیضا لطف سواء کان ظاهریا أو باطنیا وسواء کان فی الإنس أو الجن ، أو غیرهما ، فإذا منع مانع عن ظهوره للناس بحیث یستر ویغیب فلا یضرّ بکونه لطفا من جهة أو جهات اخر ، فإنّ المانع یمنعه عن نوع من أنواع لطف أبعاد وجوده.

هذا مضافا إلی أنّ تصرّفه فی الناس لا یتوقف جمیع أنواعه علی الظهور ، بل له أن یتصرف فی بعض الامور مع غیبته عن الناس.

[شماره صفحه واقعی : 153]

ص: 1170


1- غایة المرام : ج 1 ص 26 الطبع الثانی.
2- فرائد السمطین : ج 1 ص 45 بنقل وابستگی جهان به امام زمان : ص 38.
3- بحار الانوار : ج 52 ص 92.
4- بحار الانوار : ج 52 ص 93.

قال العلّامة الطباطبائی - قدس سره - : «إنّ وظیفة الإمام ومسئولیته لم تنحصر فی بیان المعارف الإلهیة بشکلها الصوری ولم یقتصر علی إرشاد الناس من الناحیة الظاهریة ، فالإمام فضلا عن تولّیه إرشاد الناس الظاهری یتصف بالولایة والإرشاد الباطنی للأعمال أیضا ، وهو الذی ینظم الحیاة المعنویّة للناس ، ویتقدم بحقائق الأعمال إلی الله جلّ شأنه ، وبدیهی أنّ حضور أو غیبة الإمام الجسمانی فی هذا المضمار لیس له أی تأثیر ، والإمام عن طریق الباطن یتصل بالنفوس ویشرف علیها وإن بعد عن الأنظار ، وخفی عن الأبصار ، فإنّ وجوده لازم دائما وإن تأخّر وقت ظهوره وإصلاحه للعالم (1). بل إتمام الحجّة به علی المتمرّدین متوقف علی وجوده بخلاف ما إذا لم یکن موجودا فإنّ تعذیب الناس حینئذ قبیح لعدم إتمام الحجة من الله علیهم (2).

علی أنّ غیبته عن الناس لا یستلزم غیبته عن جمیع آحادهم ، بل له أن یظهر لبعضهم وإرشاده لهم ، کما ثبت ذلک بالتواتر من الحکایات الواردة فی تشرّفهم بخدمته وحلّ مشاکلهم واهتدائهم بهدایته ، کما لا یستلزم غیبته عن الجنّ من الخلق ، مع أنّه إمام لهم فإنّهم أیضا محجوجون بوجوده - فبمثل ما ذکر یظهر أنّ لطف وجود الإمام لطف مضاعف ولطف علی لطف ، کما هو نور علی نور ، وعلیه ففوائد وجوده فی زمن الغیبة واضحة ، فلا وجه للقول بأنّه لا فائدة لوجوده بعد ما غاب عن الناس ، وهذا أمر اشیر إلیه فی الأخبار أیضا وإلیک بعضها :

روی الأعمش عن الصادق - علیه السلام - قال : «لم تخل الأرض منذ خلق الله آدم من حجّة لله فیها ظاهر مشهور أو غائب مستور ، ولا تخلو إلی أن تقوم

[شماره صفحه واقعی : 154]

ص: 1171


1- الشیعة فی الاسلام : ص 199 تعریب جعفر بهاء الدین.
2- راجع کتاب سرمایه ایمان : ص 152.

الساعة من حجة لله فیها ، ولو لا ذلک لم یعبد الله ، قال سلیمان : فقلت للصادق - علیه السلام - : فکیف ینتفع الناس بالحجة الغائب المستور؟ فقال : کما ینتفعون بالشمس إذا سترها السحاب» (1).

ثامنها : مسألة طول العمر و حلّ الإشکال فیها

ثامنها : أنّ مسألة طول عمر الإمام الثانی عشر - أرواحنا فداه - سهلة ، لمن اعتقد بالمعجزات وخوارق العادات ؛ إذ الامتناع العادی لا یمنع عن إمکانه کسائر المعجزات ، فإنّ العلل والأسباب لا دلیل علی انحصارها فی الأسباب العادیة الموجودة المألوفة.

قال العلّامة الطباطبائی - قدس سره - : «لکنّ الذی یطالع الأخبار الواردة عن الرسول الأعظم فی خصوص الإمام الغائب ، وکذا سائر أئمة أهل البیت - علیهم السلام - سیلا حظ أنّ نوع الحیاة للإمام الغائب تتصف بالمعجزة خرقا للعادة ، وطبیعی أن خرق العادة لیس بالأمر المستحیل ، ولا یمکن نفی خرق العادة عن طریق العلم مطلقا.

لذا لا تنحصر العوامل والأسباب التی تعمل فی الکون فی حدود مشاهدتنا والتی تعرّفنا علیها ، ولا نستطیع نفی عوامل اخری وهی بعیدة کلّ البعد عنّا ، ولا علم لنا بها ، أو أنّنا لا نری آثارها وأعمالها ، أو نجهلها ، ومن هذا یتضح إمکان إیجاد عوامل فی فرد أو أفراد من البشر ، بحیث تستطیع تلک العوامل أن تجعل الإنسان یتمتع بعمر طویل جدا قد یصل إلی الألف أو آلاف من السنوات ، فعلی هذا فإنّ عالم الطب لم ییأس حتّی الآن من کشف طرق لإطالة عمر الإنسان» (2).

ولکن لا یذهب علیک أنّ عدم الیأس عن کشف طرق للإطالة ، لا یخرج طول عمر الإمام ، الثانی عشر عن کونه خارق العادة ؛ لأنّ طول العمر المذکور

[شماره صفحه واقعی : 155]

ص: 1172


1- بحار الانوار : ج 52 ص 92.
2- الشیعة فی الاسلام : ص 198.

بدون کشف طرق الإطالة غیر طبیعی ، سیّما إذا بقی علی صورة رجل له أقلّ من أربعین سنة کما فی بعض الأخبار ، وعلیه فطول عمره - علیه السلام - إعجاز أخبر به النبیّ والأئمة الأطهار - علیهم صلوات الله وسلامه - بالتواتر ، وأجمع الأصحاب علی الإیمان به کسائر المعجزات بلا کلام.

ولقد أفاد وأجاد المصنّف - قدس سره - حیث قال : «ولا یخلو من أن تکون حیاته وبقاؤه هذه المدّة الطویلة معجزة جعلها الله تعالی له ، ولیست هی بأعظم من معجزة أن یکون إماما للخلق ، وهو ابن خمس سنین یوم رحل والده إلی الرفیق الأعلی ، ولا هی بأعظم من معجزة عیسی ، إذ کلّم الناس فی المهد صبیّا وبعث فی الناس نبیا» إلی آخر ما قال.

نعم یزید مثل هذه المعجزة علی سائر المعجزات التی لیست من قبیلها من جهة وجود الإمکان العلمی فیها الذی أشار إلیه العلّامة الطباطبائی - قدس سره - بقوله : «فعلی هذا فإنّ عالم الطب لم ییأس حتّی الآن من کشف طرق لإطالة عمر الإنسان» دون سائر المعجزات التی لیست من قبیلها فإنّ العلم التجربی لا یرجو فیها بکشف طرق للنیل إلیها ، کإحیاء الموتی أو جعل النار بردا وسلاما ، أو جعل صبی أو طفل عالما بجمیع العلوم والمغیبات ، وإن کانت هذه الامور ممکنة بالإمکان العقلی ؛ إذ لا یلزم من وجودها تناقض ، ولا اجتماع الضدین ، ولا اجتماع المثلین ، ولقد أفاد وأجاد وأطال الشهید السید محمّد باقر الصدر فی هذا المجال فراجع (1).

وکیف کان فازدیاد الإمکان العلمی فی مثل المقام ، وإن لم یوجب تفاوتا فی قبول المؤمنین بالله تعالی وقدرته للمعجزات ، ولکن یمکن أن یوجب تفاوتا فی تسلیم غیر المؤمنین من المادّیین ، الذین أشکلوا علینا بطول العمر زائد أعلی المألوف.

[شماره صفحه واقعی : 156]

ص: 1173


1- بحث حول المهدی : ص 19 - 38.
تاسعها : هل انقطع الارتباط بالإمام علیه السلام فی الغیبة الکبری

تاسعها : أنّ الارتباط مع الإمام الثانی عشر - علیه السلام - صار منقطا من زمن الغیبة الکبری ؛ إذ لا یکون له محل معلوم حتی نرجع إلیه ، أو نسأل عنه ، أو نتصل معه ونراه ، أو نکتب إلیه ونأخذ الجواب ، ولکن المنقطع هو بعض الأنواع من الارتباط الذی کان مألوفا بینه وبین الشیعة ، وبقی أنواع اخر ، وهو أنّه - علیه السلام - یرانا ولا نراه إلّا إذا یرینا نفسه ویحضر بعض مجالسنا ، ویزور الحسین وسائر الأئمة - علیهم السلام - ویحجّ ویحضر المواسم ، ویجیب بعض من یلیق لجوابه ، وینظر إلی أعمال الشیعة وخواصّه ، ویسرّ من حسناتهم ، ویغضب من سیئاتهم ، ویعین وکلاءه العامّة بالدعاء والإرشاد والتصرّف فی قلوبهم ، ویشرف علی أحوال الشیعة ، فإذا اتصلوا إلیه بالدعاء للفرج والتوسل والاستشفاع به أقبل علیهم ویدعو لهم ، ویطلب من الله تعالی أن یقضی حوائجهم ، وقد ورد فی توقیعه - علیه السلام - إلی الشیخ المفید : إنّا غیر مهملین لمراعاتکم ، ولا ناسین لذکرکم ، ولو لا ذلک لنزل بکم اللأواء واصطلمکم الأعداء (1).

وهذه الارتباطات معلومة واضحة ، لمن أمعن النظر فی جوامع الحدیث والحکایات الواردة فی هذه الاتصالات ، ولیست هی بقلیلة طیلة الغیبة الکبری ؛ إذ کثیر جدا من رآه ومن استشفی به فأشفاه ، ومن استجاب منه فأجاب ، وقد ثبت عندی مع قلة اطلاعی جملة من ذلک فی عصری ، وما إلیه قریب.

منها : أنّه - علیه السلام - حضر لإقامة صلاة المیت علی أم بعض أصدقاء أبی - رحمهما الله - بعد تشییعها وتجهیزها فی صحن ابن بابویه - قدس سره - فی الری.

ومنها : أنّه حضر فی مجلس دعاء الندبة الذی کان یقیمه الشیخ الزاهد

[شماره صفحه واقعی : 157]

ص: 1174


1- مکیال المکارم : ج 1 ص 44

العارف المتّقی المرتضی المجدّ - قدس سره - فی طهران.

ومنها : أنّه حضر عند السید محمّد الفشارکی شیخ مشایخنا فی سرّ من رأی لحلّ مشکلته فی المسائل العلمیة.

ومنها : أنّه حضر فی موسم الحج ، وقال لبعض الأخیار من أهل دزفول : إذا رجعت فأبلغ سلامی إلی الشیخ محمّد طاهر ، وقل له : اقرأ هذا الدعاء ، ثم غاب الإمام ونسی بعض الأخیار الدعاء فرجع إلی دزفول ، وذهب إلی بیت الشیخ محمّد طاهر لإبلاغ سلام الإمام المهدی - علیه السلام - فإذا فرغ من إبلاغ السلام تذکر الدعاء وقال : قال الإمام : اقرأ هذا الدعاء ، ثم نسی الدعاء بعد ما قاله للشیخ ولم یتذکره ، ولمّا استدعی من الشیخ أن یذکر له الدعاء ، قال الشیخ : هو سرّ من الأسرار فلم یتجاوزنی ، وغیر ذلک من التشرفات.

هذا مضافا إلی إرسال بعض الخواصّ لحلّ بعض مشاکل الشیعة أو إخبارهم ببعض الامور المهمّة ، وغیر ذلک من الإمدادات التی هی کثیرة جدا بحیث لو التفت الإنسان إلیها حصل له اطمئنان بأنّه لا یکون بعیدا عن سیده ومولاه ، بل یکون تحت ولایته وإمداده وعنایته ، وإنّما علینا التوجه والالتفات إلیه والارتباط معه ، کما فسّر فی بعض الصحاح قوله تعالی : (رابِطُوا) فی الآیة الکریمة (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصابِرُوا وَرابِطُوا وَاتَّقُوا اللهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ) بالارتباط مع الإمام الثانی عشر - علیه السلام -.

عاشرها : إدعاء المشاهدة فی الغیبة الکبری

عاشرها : أنّ رؤیة الإمام الثانی عشر - علیه السلام - وقعت فی زمن الغیبة الکبری لبعض الصالحین ، وقصصهم وحکایاتهم کثیرة جدا ، ومذکورة فی الکتب ، منها : النجم الثاقب وجنة المأوی ، ومن أمعن النظر إلیها اطمأنّ بوقوعها ولا کلام فیه ، وإنّما الکلام فی أنّ مسألة الرؤیة هل تنافی قوله - علیه السلام - فی التوقیع الوارد علی علیّ بن محمّد السمری - قدس سره - : «وسیأتی شیعتی من یدّعی المشاهدة ألا فمن ادعی المشاهدة قبل خروج

[شماره صفحه واقعی : 158]

ص: 1175

السفیانی والصیحة فهو کذّاب مفتر» أم لا تنافی؟ والذی یمکن أن یقال : إنّ ملاحظة صدر هذا التوقیع تکفی لرفع المنافاة ؛ لأنّه یشهد علی أنّ المراد نفی من ادعی البابیة کبابیة النّواب الأربعة ، ولا یظهر منه نفی مطلق الرؤیة.

وإلیک صدر التوقیع : بسم الله الرحمن الرحیم یا علیّ بن محمّد السمری أعظم الله أجر إخوانک فیک ، فإنّک میّت ما بینک وبین ستة أیّام فاجمع أمرک ولا توص إلی أحد فیقوم مقامک بعد وفاتک ، فقد وقعت الغیبة التامّة ، فلا ظهور إلّا بعد إذن الله تعالی ذکره ، وذلک بعد طول الأمد ، وقسوة القلوب وامتلاء الأرض جورا ، وسیأتی شیعتی من یدّعی المشاهدة ، الخ.

کما احتمله فی البحار حیث قال : لعله محمول علی من یدّعی المشاهدة مع النیابة وإیصال الأخبار من جانبه - علیه السلام - إلی الشیعة ، علی مثال السفراء لئلا ینافی الأخبار التی مضت وستأتی فیمن رآه - علیه السلام - والله یعلم (1)

واستظهره السید صدر الدین الصدر فی کتابه «المهدی» حیث قال : «وهذه الکتب تخبرنا عن جماعة أنّهم شاهدوه وتشرّفوا بخدمته ، ولا ینافی ذلک ما ورد من تکذیب مدّعی الرؤیة ، فإنّ المراد تکذیب مدّعی النیابة الخاصّة بقرینة صدر الروایة» (2). وهنا أجوبة اخری ذکرها العلّامة الحاج میرزا حسین النوری فی جنّة المأوی (3).

هذا مضافا إلی أنّ مثل قوله وسیأتی شیعتی من یدّعی المشاهدة إلخ ، مع قطع النظر عن الصدر لا یفید إلّا الظن والظن لا یقاوم مع القطع الحاصل من القضایا التی تدلّ علی رؤیته ، ولعلّ إلیه ینظر ما حکی عن فوائد العلّامة الطباطبائی - قدس سره - حیث قال : «وقد یمنع أیضا امتناعه (أی امتناع

[شماره صفحه واقعی : 159]

ص: 1176


1- بحار الانوار : ج 52 ص 151.
2- راجع کتاب المهدی ، ص 184 ، الطبع الحدیث.
3- راجع جنة المأوی المطبوعة فی خاتمة بحار الانوار : ج 53 ص 318.

رؤیته) فی شأن الخواصّ وإن اقتضاه ظاهر النصوص بشهادة الاعتبار ودلالة بعض الآثار» (1).

الحادی عشر : الحثّ علی انتظار الفرج

الحادی عشر : مسألة الانتظار وقد أکّد فی الأخبار علی انتظار الفرج وإلیک بعضها :

عن ینابیع المودة عن مناقب الخوارزمی عن أبی جعفر عن أبیه عن جدّه عن أمیر المؤمنین قال : قال رسول الله - صلی الله علیه وآله وسلم - : «أفضل العبادة انتظار الفرج» (2).

عن الاحتجاج ، عن أبی حمزة الثمالی ، عن أبی خالد الکابلی عن علی بن الحسین - علیهما السلام - قال : «تمتد الغیبة بولیّ الله الثانی عشر من أوصیاء رسول الله - صلی الله علیه وآله - والأئمة بعده ، یا أبا خالد ، إنّ أهل زمان غیبته القائلون بإمامته ، المنتظرون لظهوره أفضل أهل کلّ زمان ؛ لأنّ الله تعالی ذکره أعطاهم من العقول والإفهام والمعرفة ما صارت به الغیبة عندهم بمنزلة المشاهدة ، وجعلهم فی ذلک الزمان بمنزلة المجاهدین بین یدی رسول الله - صلی الله علیه وآله - بالسیف ، اولئک المخلصون حقّا ، وشیعتنا صدقا والدعاة إلی دین الله سرا وجهرا ، وقال - علیه السلام - انتظار الفرج من اعظم الفرج» (3).

وعن الخصال الأربعمائة قال أمیر المؤمنین - علیه السلام - «انتظروا الفرج ولا تیأسوا من روح الله ، فإنّ أحبّ الأعمال إلی الله عزوجل انتظار الفرج» (4).

وعن محاسن البرقی عن أبی عبد الله - علیه السلام - قال : «من مات منکم

[شماره صفحه واقعی : 160]

ص: 1177


1- راجع جنة المأوی المطبوعة فی خاتمة بحار الانوار : ج 53 ص 320.
2- المهدی : ص 211 الطبع الحدیث.
3- بحار الانوار : ج 52 ص 122.
4- بحار الانوار : ج 52 ص 123.

علی هذا الأمر منتظرا له ، کان کمن کان فی فسطاط القائم علیه السلام» (1) ، وعن محاسن البرقی أیضا ، عن عبد الحمید الواسطی قال : «قلت لأبی جعفر - علیه السلام - أصلحک الله ، والله لقد ترکنا أسواقنا انتظارا لهذا الأمر ، حتی أوشک الرجل منّا یسأل فی یدیه ، فقال : یا عبد الحمید ، أتری من حبس نفسه علی الله لا یجعل الله له مخرجا؟ بلی ، والله لیجعلن الله له مخرجا ، رحم الله عبدا حبس نفسه علینا ، رحم الله عبدا أحیا أمرنا قال : قلت : فإن مت قبل أن أدرک القائم ، فقال : القائل منکم إن أدرکت القائم من آل محمّد نصرته کالمقارع معه بسیفه ، والشهید معه له شهادتان» (2). ولعلّ المراد من ترک الأسواق هو ترک ما لا یلیق بالمنتظر.

وعن إکمال الدین عن عمار الساباطی قال : «قلت لأبی عبد الله - علیه السلام - العبادة مع الإمام منکم المستتر فی السرّ فی دولة الباطل أفضل ، أم العبادة فی ظهور الحق ودولته مع الإمام الظاهر منکم؟ فقال : یا عمّار ، الصدقة فی السرّ والله أفضل من الصدقة فی العلانیة ، وکذلک عبادتکم فی السرّ ، مع إمامکم المستتر فی دولة الباطل أفضل لخوفکم من عدوّکم فی دولة الباطل وحال الهدنة ، ممن یعبد الله فی ظهور الحقّ مع الإمام الظاهر فی دولة الحقّ ، ولیس العبادة مع الخوف فی دولة الباطل مثل العبادة مع الأمن فی دولة الحق اعلموا أنّ من صلّی منکم صلاة فریضة وحدانا مستترا بها من عدوّه فی وقتها فأتمّها ، کتب الله عزوجل له بها خمسة وعشرین صلاة فریضة وحدانیة ، ومن صلّی منکم صلاة نافلة فی وقتها فأتمّها کتب الله عزوجل له بها عشر صلوات نوافل ، ومن عمل منکم حسنة کتب الله له بها عشرین حسنة ، ویضاعف الله تعالی حسنات المؤمن منکم إذا أحسن أعماله ، ودان الله بالتقیة علی دینه ،

[شماره صفحه واقعی : 161]

ص: 1178


1- بحار الانوار : ج 52 ص 125.
2- بحار الانوار : ج 52 ص 126.

وعلی إمامه وعلی نفسه ، وأمسک من لسانه ، أضعافا مضاعفة کثیرة إنّ الله عزوجل کریم.

قال : فقلت : جعلت فداک قد رغّبتنی فی العمل ، وحثثتنی علیه ، ولکنّنی أحبّ أن أعلم : کیف صرنا نحن الیوم أفضل أعمالا من أصحاب الإمام منکم الظاهر فی دولة الحقّ ، ونحن وهم علی دین واحد ، وهو دین الله عزوجل؟

فقال : إنّکم سبقتموهم إلی الدخول فی دین الله ، وإلی الصلاة والصوم والحج وإلی کلّ فقه وخیر ، وإلی عبادة الله سرا من عدوّکم مع الإمام المستتر ، مطیعون له ، صابرون معه ، منتظرون لدولة الحق ، خائفون علی إمامکم وعلی أنفسکم من الملوک تنظرون إلی حقّ إمامکم وحقّکم فی أیدی الظلمة ، قد منعوکم ذلک ، واضطروکم إلی جذب الدنیا وطلب المعاش مع الصبر علی دینکم وعبادتکم وطاعة ربّکم والخوف من عدوکم ، فبذلک ضاعف الله أعمالکم فهنیئا لکم هنیئا.

قال : فقلت جعلت فداک فما نتمنی إذا أن نکون من أصحاب القائم - علیه السلام - فی ظهور الحق؟ ونحن الیوم فی إمامتک وطاعتک أفضل أعمالا من أعمال أصحاب دولة الحق.

فقال : سبحان الله أما تحبون أن یظهر الله عزوجل الحقّ والعدل فی البلاد ، ویحسن حال عامّة الناس ، ویجمع الله الکلمة ویؤلّف بین القلوب المختلفة ، ولا یعصی الله فی أرضه ، وتقام حدود الله فی خلقه ، ویردّ الحقّ إلی أهله ، فیظهروه حتّی لا یستخفی بشیء من الحقّ مخافة أحد من الخلق.

أما والله یا عمّار لا یموت منکم میّت علی الحال التی أنتم علیها إلّا کان أفضل عند الله عزوجل من کثیر ممن شهد بدرا واحدا فابشروا» (1).

[شماره صفحه واقعی : 162]

ص: 1179


1- بحار الانوار : ج 52 ص 127 - 128.

وعن إکمال الدین عن محمّد بن الفضیل عن الرضا - علیه السلام - قال : «سألته عن شیء من الفرج ، فقال : ألیس انتظار الفرج من الفرج؟ إنّ الله عزوجل یقول : «فانتظروا إنّی معکم من المنتظرین» (1).

وعن إکمال الدین عن الرضا - علیه السلام - : «ما أحسن الصبر وانتظار الفرج أما سمعت قول الله تعالی : (وَارْتَقِبُوا إِنِّی مَعَکُمْ رَقِیبٌ) وقوله عزوجل : (فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِینَ) فعلیکم بالصبر فإنّه إنّما یحبیء الفرج علی الیأس فقد کان الذین من قبلکم أصبر منکم» (2).

وعن إکمال الدین ، عن أبی إبراهیم الکوفیّ إلی أن قال : فقال لی أبو عبد الله - علیه السلام - إلی أن قال : «المنتظر للثانی عشر کالشاهر سیفه وبین یدی رسول الله - صلی الله علیه وآله - یذبّ عنه» (3).

عن غیبة الشیخ الطوسی - قدس سره - عن أبی عبد الله - علیه السلام - قال : قال رسول الله - صلی الله علیه وآله - : «سیأتی قوم من بعدکم الرجل الواحد منهم له أجر خمسین منکم ، قالوا : یا رسول الله نحن کنّا معک ببدر واحد وحنین ، ونزل فینا القرآن ، فقال : إنّکم لو تحمّلوا لما حمّلوا لم تصبروا صبرهم» (4).

عن غیبة النعمانی ، عن أبی بصیر ، عن أبی عبد الله - علیه السلام - أنّه قال ذات یوم : «ألا اخبرکم بما لا یقبل الله عزوجل من العباد عملا إلّا به ، فقلت : بلی فقال : شهادة أن لا إله إلّا الله ، وأنّ محمّدا عبده ورسوله ، والإقرار بما أمر الله والولایة لنا ، والبراءة من أعدائنا ، یعنی أئمة خاصّة والتسلیم لهم ، والورع والاجتهاد والطمأنینة والانتظار للقائم ، ثم قال : إنّ لنا دولة یجیء الله بها إذا

[شماره صفحه واقعی : 163]

ص: 1180


1- بحار الانوار : ج 52 ص 128.
2- بحار الانوار : ج 52 ص 129.
3- (4) بحار الانوار : ج 52 ص 129 و 130.

شاء ، ثم قال : من سرّ أن یکون من أصحاب القائم فلینتظر ولیعمل بالورع ومحاسن الأخلاق وهو منتظر ، فإن مات وقام القائم بعده کان له من الأجر مثل أجر من أدرکه فجدّوا وانتظروا هنیئا لکم أیتها العصابة المرحومة» (1) عن غیبة النعمانی عن أبی بصیر قال : «قلت لأبی عبد الله - علیه السلام - جعلت فداک متی الفرج؟ فقال : یا أبا بصیر ، أنت ممن یرید الدنیا؟ من عرف هذا الأمر فقد فرّج عنه بانتظاره» (2).

وعن تفسیر النعمانی عن أمیر المؤمنین - علیه السلام - أنّه قال : قال رسول الله - صلی الله علیه وآله - : «یا أبا الحسن ، حقیق علی الله أن یدخل أهل الضلال الجنّة وإنّما عنی بهذا المؤمنین الذین قاموا فی زمن الفتنة علی الائتمام بالإمام الخفیّ المکان ، المستور عن الأعیان ، فهم بإمامته مقرون ، وبعروته مستمسکون ، ولخروجه منتظرون موقنون غیر شاکّین ، صابرون مسلمون وإنّما ضلّوا عن مکان إمامهم ، وعن معرفة شخصه» الحدیث (3).

وعن إکمال الدین عن علی بن محمّد بن زیاد قال : کتبت إلی أبی الحسن - علیه السلام - أسأله عن الفرج ، فکتب إلیّ : «إذا غاب صاحبکم عن دار الظالمین فتوقعوا الفرج» (4).

وعن إکمال الدین عن أبی بصیر قال : «قال الصادق جعفر بن محمّد - علیهما السلام - فی قول الله عزوجل (یَوْمَ یَأْتِی بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمانُها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْراً) قال : یعنی یوم خروج القائم المنتظر منّا.

ثم قال - علیه السلام - : یا أبا بصیر طوبی لشیعة قائمنا ، المنتظرین لظهوره فی

[شماره صفحه واقعی : 164]

ص: 1181


1- بحار الانوار : ج 52 ص 140.
2- بحار الانوار : ج 52 ص 142.
3- بحار الانوار : ج 52 ص 144.
4- بحار الانوار : ج 52 ص 150.

غیبته والمطیعین له فی ظهوره اولئک أولیاء الله الذین لا خوف علیهم ولا هم یحزنون» (1).

تنبیه

واعلم أنّ الانتظار لیس بمعنی رفض المسئولیة والعمل والتعهد ، وإحالة ذلک إلی الإمام المهدیّ - علیه السلام - لقیام الضرورة علی بقاء التکالیف ، هذا مضافا إلی التصریح فی روایة غیبة النعمانی وغیرها ، بلزوم الالتزام بأمر الله والولایة للأئمة والبراءة من أعدائهم ، واختیار الورع والاجتهاد والطمأنینة ، فمن ادعی أنّه من المنتظرین ، ومع ذلک خالف أمر الله أو تولّی لأعداء الله أو أراد غیر الأئمة - علیهم السلام - من الطواغیت ، ولا یکون من أهل الورع ولا یجتهد فی العمل بالدین ، ولیس له طمأنینة فی هذا السبیل وسلب عن نفسه المسئولیة وتکالیفه ، فهو من الضالّین المنحرفین ، ولیس فی الحقیقة من المنتظرین ، وإنّما المنتظر من یصلح نفسه وأصلح الامور ، وینتظر ویتوقع الفرج ، فیما لم یقدر علی اصلاحه فالمنتظر لمقدم مولانا الإمام القائم - أرواحنا فداه - أتی بما علیه وأعدّ نفسه لنصرة الإمام ، ولا یزال مراقبا ، والمراقب هو المعدّ لذلک سیّما إذا انتظر الفرج صباحا ومساء ، فالمنتظرون هم الجند المجند ، والمسئولون المتعهدون ، والصالحون المصلحون ، ومن المعلوم أنّ هؤلاء یحتاجون إلی الصبر والمقاومة ، وأمّا الذین سلبوا عن أنفسهم المسئولیة فلا حاجة لهم إلی الصبر ، وتعبیر رسول الله - صلی الله علیه وآله - عن الانتظار بالعبادة یناسب انتظار هؤلاء المتعهدین لا الذین رفضوا التکالیف والمسئولیة ، کما أنّ الانتظار بالمعنی المذکور یوجب الفرج عن الضلالة والنجاة عن الانحراف عن المسیر بحیث إن ظهر الإمام

[شماره صفحه واقعی : 165]

ص: 1182


1- بحار الانوار : ج 52 ص 149 - 150

الثانی عشر - أرواحنا فداه - أمکن له أن یدخل فی زمرة ناصریه ، فإیمانه بالإمام قبل ظهوره وانتظاره ینفعه عند ظهوره ، ویصیر کما نصّ علیه الإمام الصادق - علیه السلام - من مصادیق قوله تعالی : «اولئک أولیاء الله الذین لا خوف علیهم ولا هم یحزنون».

وهؤلاء المنتظرون هم المستحقّون لما ورد من أنّ المنتظر للثانی عشر کالشاهر سیفه بین یدی رسول الله - صلی الله علیه وآله - یذبّ عنه ، وغیر ذلک من الفضائل.

ولقد أوضح ذلک آیة الله السید صدر الدین الصدر - قدس سره - حیث قال : «الانتظار هو ترقب حصول الأمر المنتظر وتحقّقه ، ولا یخفی ما یترتب علی انتظار ظهور المهدی ، من الامور الإصلاحیة الراجعة إلی کلّ إنسان ، فضلا عن الهیئة الاجتماعیة سیّما الشیعة الإمامیة :

الأول : أنّ الانتظار بنفسه من حیث هو ریاضة مهمّة للنفس حتی قیل : الانتظار أشدّ من القتل ، ولازمه اشغال القوّة المفکرة وتوجیه الخیال نحو الأمر المنتظر ، وهذا ممّا یوجب قهرا أمرین : الأول : قوة المفکّرة ضرورة توجب ازدیاد القوی بالأعمال. الثانی : تمکّن الإنسان من جمعها وتوجیهها نحو أمر واحد ، وهذان الأمران من أهمّ ما یحتاج إلیهما الإنسان فی معاده ومعاشه.

الثانی : یسهّل وقع المصائب والنوائب ویخفف وطأتها إذا علم الإنسان وعرف أنّها فی معرض التدارک والرفع وشتّان بین مصیبة علم الإنسان تدارکها وبین مصیبة لا یعلم ذلک ، سیّما إذا احتمل تدارکها عن قریب والمهدی - علیه السلام - بظهوره یملأ الأرض قسطا وعدلا.

الثالث : لازم الانتظار محبة أن یکون الإنسان من أصحاب المهدی وشیعته ، بل من أعوانه وأنصاره ، ولازم ذلک أن یسعی فی إصلاح نفسه وتهذیب أخلاقه ، حتّی یکون قابلا لصحبة المهدی ، والجهاد بین یدیه ، نعم إنّ

[شماره صفحه واقعی : 166]

ص: 1183

ذلک یحتاج إلی أخلاق قلّما توجد بیننا الیوم.

الرابع : الانتظار کما أنّه یبعث إلی إصلاح النفس بل والغیر ، کذلک یکون باعثا وراء تهیئة المقدمات والمعدات الموجبة لغلبة المهدی علی عدوّه ، ولازمه تحصیل ما یحتاج إلیه من المعارف والعلوم سیّما وقد علم أنّ غلبته علی عدوّه تکون بالأسباب العادیّة» (1).

ثم إنّ الانتظار أثر الإیمان بمجیء الإمام الثانی عشر ، الذی یملأ الأرض عدلا کما ملئت ظلما وجورا مع کون ظهوره محتمل فی کلّ عصر وزمان وصباح ومساء ، إذ القول بتأخیر الظهور مردود بحسب الأخبار ، کما أنّ القول بتوقیته کذلک ، وأمّا ما ذکر من علائم الظهور فهی لیس جمیعها من المحتومات ، مع أنّ محتوماتها أیضا قابلة للتغییر کما دلّ علیه بعض الروایات.

هذا مضافا إلی إمکان وقوعها فی زمان قلیل ، فالانتظار ممکن فی کلّ الأحوال ؛ إذ ظهوره لا یکون معلقا بزمان آخر.

[شماره صفحه واقعی : 167]

ص: 1184


1- المهدی : ص 211 - 212 الطبع الحدیث.
10 - عقیدتنا فی الرجعة

[متن عقائدالإمامیة:]

إنّ الذی تذهب إلیه الإمامیة أخذا بما جاء عن آل البیت - علیهم السلام - أنّ الله تعالی یعید قوما من الأموات إلی الدنیا فی صورهم التی کانوا علیها ، فیعزّ فریقا ، ویذلّ فریقا آخر ، ویدیل المحقّین من المبطلین والمظلومین منهم من الظالمین ، وذلک عند قیام مهدی آل محمّد علیه وعلیهم أفضل الصلاة والسّلام.

ولا یرجع إلّا من علت درجته فی الإیمان ، أو من بلغ الغایة من الفساد ، ثم یصیرون بعد ذلک إلی الموت ومن بعده إلی النشور ، وما یستحقونه من الثواب أو العقاب کما حکی الله تعالی فی قرآنه الکریم تمنّی هؤلاء المرتجعین الذین لم یصلحوا بالارتجاع فنالوا مقت الله ، أنّ یخرجوا ثالثا لعلهم یصلحون : (قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَأَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إِلی خُرُوجٍ مِنْ سَبِیلٍ) المؤمن : 11.

نعم قد جاء القرآن الکریم بوقوع الرجعة إلی الدنیا وتظافرت بها الأخبار عن بیت العصمة والإمامیة بأجمعها علیه إلّا قلیلون منهم تأوّلوا ما ورد فی الرجعة بأنّ معناها رجوع الدولة والأمر والنهی إلی آل البیت

[شماره صفحه واقعی : 168]

ص: 1185

بظهور الإمام المنتظر من دون رجوع أعیان الأشخاص وإحیاء الموتی. والقول بالرجعة یعدّ عند أهل السنّة من المستنکرات التی یستقبح الاعتقاد بها ، وکان المؤلفون منهم فی رجال الحدیث یعدّون الاعتقاد بالرجعة من الطعون فی الراوی والشناعات علیه التی تستوجب رفض روایته وطرحها. ویبدو أنّهم یعدّونها بمنزلة الکفر والشرک بل أشنع ، فکان هذا الاعتقاد من أکبر ما تنبز به الشیعة الإمامیة ویشنّع به علیهم.

ولا شکّ فی أنّ هذا من نوع التهویلات التی تتخذها الطوائف الإسلامیة فیما غبر ذریعة لطعن بعضها فی بعض والدعایة ضدّه ، ولا نری فی الواقع ما یبرّر هذا التهویل ؛ لأنّ الاعتقاد بالرجعة لا یخدش فی عقیدة التوحید ولا فی عقیدة النبوّة ، بل یؤکد صحة العقیدتین ؛ إذ الرجعة دلیل القدرة البالغة لله تعالی ، کالبعث والنشر ، وهی من الامور الخارقة للعادة التی تصلح أن تکون معجزة لنبینا وآل بیته - صلّی الله علیه وعلیهم - وهی عینا معجزة إحیاء الموتی التی کانت للمسیح - علیه السلام - بل أبلغ هنا لأنّها بعد أن یصبح الأموات رمیما (قالَ مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَهِیَ رَمِیمٌ قُلْ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ) یس : 79.

وأمّا من طعن فی الرجعة باعتبار أنّها من التناسخ الباطل ؛ فلأنّه لم یفرّق بین معنی التناسخ وبین المعاد الجسمانی والرجعة من نوع المعاد الجسمانی ، فإنّ معنی التناسخ هو انتقال النفس من بدن إلی بدن آخر منفصل عن الأوّل ، ولیس کذلک معنی المعاد الجسمانی ، فإنّ معناه رجوع نفس البدن الأوّل بمشخصاته النفسیة فکذلک الرجعة.

وإذا کانت الرجعة تناسخا فإنّ إحیاء الموتی علی ید عیسی

[شماره صفحه واقعی : 169]

ص: 1186

- علیه السلام - کان تناسخا ، وإذا کانت الرجعة تناسخا کان البعث والمعاد الجسمانی تناسخا.

إذن لم یبق إلّا أن یناقش فی الرجعة من جهتین (الأولی) : أنّها مستحیلة الوقوع. (الثانیة) : کذب الأحادیث الواردة فیها. وعلی تقدیر صحّة المناقشتین ، فإنّه لا یعتبر الاعتقاد بها بهذه الدرجة من الشناعة التی هوّلها خصوم الشیعة. وکم من معتقدات لباقی طوائف المسلمین هی من الامور المستحیلة ، أو التی لم یثبت فیها نصّ صحیح ، ولکنّها لم توجب تکفیرا وخروجا عن الإسلام ، ولذلک أمثلة کثیرة : منها : الاعتقاد بجواز سهو النبیّ أو عصیانه ، ومنها : الاعتقاد بقدم القرآن ، ومنها : القول بالوعید ، ومنها : الاعتقاد بأنّ النبیّ لم ینص علی خلیفة من بعده.

علی أنّ هاتین المناقشتین لا أساس لهما من الصحة ، أمّا أنّ الرجعة مستحیلة فقد قلنا أنّها من نوع البعث والمعاد الجسمانی غیر أنّها بعث موقوت فی الدنیا ، والدلیل علی إمکان البعث دلیل علی إمکانها ، ولا سبب لاستغرابها إلّا أنّها أمر غیر معهود لنا فیما ألفناه فی حیاتنا الدنیا.

ولا نعرف من أسبابها أو موانعها ما یقرّبها إلی اعترافنا أو یبعدها وخیال الإنسان لا یسهل علیه أن یتقبل تصدیق ما لم یألفه ، وذلک کمن یستغرب البعث فیقول : (مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَهِیَ رَمِیمٌ) فیقال له : (یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ).

نعم فی مثل ذلک ممّا لا دلیل عقلی لنا علی نفیه أو إثباته أو نتخیّل عدم وجود الدلیل ، یلزمنا الرضوخ إلی النصوص الدینیة التی هی مصدر الوحی الإلهی ، وقد ورد فی القرآن الکریم ما یثبت وقوع الرجعة إلی

[شماره صفحه واقعی : 170]

ص: 1187

الدنیا لبعض الأموات ، کمعجزة عیسی - علیه السلام - فی إحیاء الموتی (وَأُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَالْأَبْرَصَ وَأُحْیِ الْمَوْتی بِإِذْنِ اللهِ) وکقوله تعالی : (أَنَّی یُحْیِی هذِهِ اللهُ بَعْدَ مَوْتِها فَأَماتَهُ اللهُ مِائَةَ عامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ) والآیة المتقدمة (قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ ...) فإنّه لا یستقیم معنی هذه الآیة بغیر الرجوع إلی الدنیا بعد الموت ، وإن تکلّف بعض المفسّرین فی تأویلها بما لا یروی الغلیل ولا یحقّق معنی الآیة.

وأمّا المناقشة الثانیة وهی دعوی أنّ الحدیث فیها موضوع فإنّه لا وجه لها ؛ لأنّ الرجعة من الامور الضروریة فیما جاء عن آل البیت من الأخبار المتواترة.

وبعد هذا أفلا تعجب من کاتب شهیر یدّعی المعرفة مثل أحمد أمین فی کتابه (فجر الإسلام) إذ یقول : «فالیهودیة ظهرت فی التشیع بالقول بالرجعة» فأنا أقول له علی مدّعاه : فالیهودیة أیضا ظهرت فی القرآن بالرجعة ، کما تقدّم ذکر القرآن لها فی الآیات المتقدمة.

ونزیده فنقول : والحقیقة أنّه لا بدّ أن تظهر الیهودیة والنصرانیة فی کثیر من المعتقدات والأحکام الإسلامیة ؛ لأنّ النبیّ الأکرم جاء مصدّقا لما بین یدیه ، من الشرائع السماویة ، وإن نسخ بعض أحکامها ، فظهور الیهودیة أو النصرانیة فی بعض المعتقدات الإسلامیة ، لیس عیبا فی الإسلام ، علی تقدیر أنّ الرجعة من الآراء الیهودیة کما یدّعیه هذا الکاتب.

وعلی کلّ حال فالرجعة لیست من الاصول التی یجب الاعتقاد بها والنظر فیها وإنّما اعتقادنا بها کان تبعا للآثار الصحیحة الواردة عن آل

[شماره صفحه واقعی : 171]

ص: 1188

البیت - علیهم السلام - الذین ندین بعصمتهم من الکذب ، وهی من الامور الغیبیة التی أخبروا عنها ولا یمتنع وقوعها [1]

[شرح:]

[1] لا کلام فی ثبوت الرجعة فی الجملة بعد کونها من ضروریات المذهب کما أشار إلیه المصنّف - قدس سره - وصرّح به غیره کالشیخ الحرّ العاملی - قدس سره - فی الإیقاظ من الهجعة حیث قال : «إن ثبوت الرجعة من ضروریات مذهب الإمامیة عند جمیع العلماء المعروفین والمصنفین المشهورین ، بل یعلم العامّة أنّ ذلک من مذهب الشیعة» (1).

وهکذا لا مجال للکلام فیه بعد کون الأخبار الدالّة علی ثبوت الرجعة متواترة جدا کما أشار إلیه المصنّف قدس سره أیضا ، وصرّح به غیره کالشیخ الحرّ العاملیّ فإنّه بعد اختصاص کتابه المذکور بالرجعة ، وجمع أدلتها فیه ، قال فی أواخره ص 391 : «فهذه جملة من الأحادیث التی حضرتنی فی هذا الوقت مع ضیق المجال عن التتبع التامّ وقلة وجود الکتب التی یحتاج إلیها فی هذا المرام ، ولا ریب فی تجاوزها حدّ التواتر المعنوی - إلی أن قال - : ولعلّ ما لم یصل إلینا فی هذا المعنی أکثر ممّا وصل إلینا» وکالعلّامة المجلسی - قدس سره - حیث قال : «وإذا لم یکن مثل هذا متواترا ففی أیّ شیء یمکن دعوی التواتر مع ما روته کافّة الشیعة خلفا عن سلف» (2).

وکالعلّامة الطباطبائی - قدس سره - حیث قال : «إن الروایات متواترة معنی عن أئمة أهل البیت حتّی عدّ القول بالرجعة عند المخالفین من مختصات الشیعة وأئمتهم من لدن الصدر الأوّل» (3).

[شماره صفحه واقعی : 172]

ص: 1189


1- الایقاظ من الهجعة : ص 60.
2- بحار الانوار : ج 53 ص 123.
3- تفسیر المیزان : ج 2 ص 110.

وأمّا الإشکال فی إمکان الرجعة فلا وقع له بعد وقوعها فی الامم السالفة کما نصّ علیه فی القرآن الکریم کقوله تعالی : (أَوْ کَالَّذِی مَرَّ عَلی قَرْیَةٍ وَهِیَ خاوِیَةٌ عَلی عُرُوشِها قالَ أَنَّی یُحْیِی هذِهِ اللهُ بَعْدَ مَوْتِها فَأَماتَهُ اللهُ مِائَةَ عامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قالَ کَمْ لَبِثْتَ قالَ لَبِثْتُ یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ قالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عامٍ فَانْظُرْ إِلی طَعامِکَ وَشَرابِکَ لَمْ یَتَسَنَّهْ وَانْظُرْ إِلی حِمارِکَ وَلِنَجْعَلَکَ آیَةً لِلنَّاسِ وَانْظُرْ إِلَی الْعِظامِ کَیْفَ نُنْشِزُها ثُمَّ نَکْسُوها لَحْماً فَلَمَّا تَبَیَّنَ لَهُ قالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللهَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (1).

وقال فی الإیقاظ من الهجعة : «فهذه الآیة صریحة ، فی أنّ المذکور فیها مات مائة سنة ثم أحیاه الله وبعثه إلی الدنیا وأحیا حماره ، وظاهر القرآن یدلّ علی أنّه من الأنبیاء لما تضمّنه من الوحی والخطاب له ، وقد وقع التصریح فی الأحادیث الآتیة بأنّه کان نبیّا ، ففی بعض الروایات أنّه ارمیا النبیّ ، وفی بعضها أنّه عزیر النبیّ - علیهما السلام - وقد روی ذلک العامة والخاصة» (2).

وکقوله تعالی : (أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقالَ لَهُمُ اللهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیاهُمْ ...) (3). قال فی الإیقاظ من الهجعة : «وقد روت الأحادیث الآتیة وغیرها أنّ المذکورین فی هذه الآیة کانوا سبعین ألفا فأماتهم الله مدة طویلة ثم أحیاهم فرجعوا إلی الدنیا وعاشوا أیضا مدة طویلة» (4).

وکقوله تعالی : «یا بَنِی إِسْرائِیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ - إلی قوله - : وَإِذْ قُلْتُمْ یا مُوسی لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی نَرَی اللهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْکُمُ الصَّاعِقَةُ وَأَنْتُمْ تَنْظُرُونَ ثُمَّ بَعَثْناکُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ وَظَلَّلْنا عَلَیْکُمُ الْغَمامَ

[شماره صفحه واقعی : 173]

ص: 1190


1- البقرة : 259.
2- المصدر : ص 79.
3- البقرة : 243.
4- المصدر : ص 78.

وَأَنْزَلْنا عَلَیْکُمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوی کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُمْ ...» (1).

وکقوله تعالی : (وَإِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِ الْمَوْتی قالَ أَوَلَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلی وَلکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبِی قالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّیْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَیْکَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلی کُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءاً ثُمَّ ادْعُهُنَّ یَأْتِینَکَ سَعْیاً ...) (2).

وغیر ذلک من الآیات الصریحة ، فإنّ أدلّ دلیل علی امکان شیء وقوعه ، فیعلم من وقوعها فی الامم السالفة بطلان ما یتخیل من استحالتها. هذا مضافا إلی ما أشار إلیه فی المتن من اختصاص الاستحالة بالتناسخ الذی هو انتقال النفس من بدن إلی بدن آخر منفصل عن الأوّل ، والرجعة لیست کذلک لأنّها من نوع المعاد الجسمانی ، ومعناه رجوع النفس إلی البدن الأوّل بمشخصاته النفسیة ، وإنّما الفرق بین المعاد والرجعة أنّ الرجعة عود ورجوع موقوف فی الدنیا والمعاد هو عود ورجوع فی الآخرة.

علی أنّ الرجعة کالمعاد لا تستلزم عود ما خرج من القوّة إلی الفعل إلی القوّة ثانیا ، فإنّ من الجائز أن یستعد الإنسان لکمال موجود فی زمان بعد زمان حیاته الدنیویة الأولی فیموت ثم یحیی لحیازة الکمال المعدّ له فی الزمان الثانی ، أو یستعدّ لکمال مشروط بتخلّل حیاة ما فی البرزخ فیعود إلی الدنیا بعد استیفاء الشرط ، فیجوز علی أحد الفرضین الرجعة إلی الدنیا من غیر محذور المحال ، وتمام الکلام موکول إلی غیر هذا المقام (3).

هذا مضافا إلی ما أفاده آیة الله السید أبو الحسن الرفیعی - قدس سره - فی رجعة الأئمة - علیهم السلام - بما حاصله : «من أنّ التناسخ هو عود الروح إلی البدن الآخر ، مع ما علیه من الفعلیة الأوّلیة ، وضعف الوجود ، وأمّا رجوع

[شماره صفحه واقعی : 174]

ص: 1191


1- البقرة : 57.
2- البقرة : 260.
3- راجع تفسیر المیزان : ج 2 ص 110.

الروح مع بقاء کماله وجوهریته المخصوصة التی حصلت له بالموت ، لتدبیر بدن علی نحو أکمل من التدبیر السابق ، فلیس بتناسخ محال ، بل الرجوع المذکور کتمثل بعض الملائکة ، فإنّهم مع عدم احتیاجهم إلی الاستکمال من ناحیة البدن المحسوس تمثّلوا فی موارد بأمره تعالی فی أبدان مخصوصة ، کتمثّل جبرئیل بصورة بشر فی قصة مریم سلام الله علیها» (1) وبقیة الکلام تطلب من مظانّها.

ثم إنّ الرجعة التی تواترت الأخبار بوقوعها فی الامة الإسلامیة ، تقع بعد ظهور الإمام المهدیّ - أرواحنا فداه - ثم إنّ المرجوعین هم الأشخاص وذواتهم ، لا رجوع أوصافهم ودولتهم ، فإنّه أجنبیّ عن صریح الأخبار وحقیقة الرجعة ، کما أنّ رجوع الأوصاف لا اختصاص له بآخر الزمان ، بل هو أمر واقع من لدن خلقة آدم ، فإنّ کلّ نبیّ ووصیّ کان یقوم فی مقام نبیّ أو وصیّ سابق - بل أصحابهم أیضا کانوا یقومون مقام أصحاب الماضین من الأنبیاء والأوصیاء (2).

ثم إنّ الأخبار علی طوائف ، منها : تدلّ علی رجوع من محض الإیمان محضا ، ومن محض الکفر محضا ، وعن الشیخ الجلیل أمین الدین أبی علی الفضل بن الحسن الطبرسی فی کتاب مجمع البیان لعلوم القرآن عند قوله تعالی : (وَیَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً) أنّه قال : «قد تظاهرت تلک الأخبار عن أئمة الهدی من آل محمّد - علیهم السلام - فی أن الله سیعید عند قیام المهدی - علیه السلام - قوما ممن تقدم موتهم من أولیائه وشیعته لیفوزوا بثواب نصرته ومعونته ویبتهجوا بظهور دولته ، ویعید أیضا قوما من أعدائه لینتقم منهم ، وینالوا بعض ما یستحقّونه من العذاب والقتل علی أیدی شیعته ، والذلّ والخزی بما یشاهدون من علوّ کلمته» (3).

[شماره صفحه واقعی : 175]

ص: 1192


1- راجع رساله اثبات رجعت : ص 33.
2- راجع التفصیل فی راهنمای دین : ج 2 ص 57 - 95.
3- الایقاظ من الهجعة : ص 250.

وروی فی مختصر البصائر عن أبی عبد الله - علیه السلام - : «إنّ الرجعة لیست بعامّة وهی خاصّة ، لا یرجع إلّا من محض الإیمان أو محض الشرک محضا» (1) ولذا قال العلّامة المجلسی - قدس سره - : «والرجعة عندنا یختصّ بمن محض الإیمان ومحض الکفر ، دون من سوی هذین الفریقین» (2).

ومنها : تدلّ علی رجعة رسول الله والأئمة - علیهم السلام - روی سعد بن عبد الله فی مختصر البصائر علی ما نقل عنه الحسن بن سلیمان بن خالد عن أحمد بن محمّد بن عیسی ومحمّد بن الحسین عن البزنطی عن حمّاد بن عثمان عن بکیر بن أعین قال : «قال لی من لا أشک فیه یعنی أبا جعفر - علیه السلام - : إنّ رسول الله - صلی الله علیه وآله - وأمیر المؤمنین - علیه السلام - سیرجعان» (3).

وعن الصادق - علیه السلام - : «لیس منّا من لم یؤمن بکرّتنا ویستحل متعتنا» (4) وقد ورد فی بعض الزیارات : «إنّی من القائلین بفضلکم مقرّ برجعتکم» (5) وفی الزیارة الجامعة : «فثبتنی الله أبدا ما حییت علی موالاتکم ... وجعلنی ممن یقتصّ آثارکم ویسلک سبیلکم ویهتدی بهدیکم ویحشر فی زمرتکم ویکرّ فی رجعتکم» (6) وفی زیارة قبر الحسین - علیه السلام - : «اشهدکم أنی بکم مؤمن وبإیابکم موقن» (7) وروی علی بن إبراهیم عن أبیه عن النضر بن سوید عن یحیی الحلبی عن عبد الحمید الطائی عن أبی خالد الکابلی عن علی بن الحسین - علیهما السلام - فی قوله تعالی : (إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرادُّکَ إِلی مَعادٍ) قال : یرجع إلیکم نبیکم وأمیر المؤمنین والأئمة علیهم السلام» (8) وإلی غیر ذلک من الأخبار الکثیرة.

[شماره صفحه واقعی : 176]

ص: 1193


1- الایقاظ من الهجعة : ص 360.
2- بحار الانوار : ج 53 ص 137.
3- الایقاظ من الهجعة : ص 379.
4- المصدر : ص 300.
5- المصدر : ص 301.
6- المصدر : ص 303.
7- المصدر : ص 306.
8- الایقاظ من الهجعة : ص 343 - 344.

ومنها : تدلّ علی بعض أشخاص الأئمة - علیهم السلام - کأمیر المؤمنین. روی علی بن إبراهیم عن أبیه عن ابن أبی عمیر عن أبی بصیر عن أبی عبد الله - علیه السلام - فی ضمن حدیث «أنّ رسول الله - صلی الله علیه وآله - قال لعلی - علیه السلام - : یا علی ، إذا کان فی آخر الزمان أخرجک الله فی أحسن صورة ومعک میسم تسمّ به اعداءک» (1) وکحسین بن علی - علیهما السلام - روی فی مختصر البصائر علی ما نقل عنه عن عمر بن عبد العزیز عن جمیل بن دراج عن المعلّی بن خنیس وزید الشحام عن أبی عبد الله - علیه السلام - قال : «سمعناه یقول : أوّل من تکرّ فی رجعته الحسین بن علی - علیه السلام - یمکث فی الأرض حتّی یسقط حاجباه علی عینیه» (2) وإلی غیر ذلک من الأخبار.

ومنها : تدلّ علی رجعة الأنبیاء روی علی بن إبراهیم عن أبیه عن ابن أبی عمیر عن عبد الله بن مسکان عن أبی عبد الله - علیه السلام - فی قوله تعالی : «وَإِذْ أَخَذَ اللهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَحِکْمَةٍ ثُمَّ جاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَلَتَنْصُرُنَّهُ» قال : ما بعث الله نبیا من لدن آدم وهلمّ جرا إلّا ویرجع إلی الدنیا فینصر رسول الله - صلی الله علیه وآله - وأمیر المؤمنین» الحدیث (3).

ومنها : تدلّ علی رجعة بعض الخواصّ من الشیعة ، روی الشیخ الطوسی - قدس سره - فی کتاب الغیبة عن الفضل بن شاذان عن محمّد بن علی عن جعفر بن بشیر عن خالد أبی عمارة عن المفضل بن عمر قال : «ذکرنا القائم - علیه السلام - ومن مات من أصحابنا ینتظره ، فقال لنا أبو عبد الله - علیه السلام - : اذا قام اتی المؤمن فی قبره فیقال له : یا هذا انه قد ظهر صاحبک

[شماره صفحه واقعی : 177]

ص: 1194


1- الایقاظ من الهجعة : ص 257.
2- الایقاظ من الهجعة : ص 358.
3- الایقاظ من الهجعة : ص 332.

فان شئت أن تلحق به فالحق ، وان تشأ ان تقیم فی کرامة ربک فاقم» (1).

ومنها : تدلّ علی أنّ لعلی - علیه السلام - کرّات ورجعات ، روی عن مختصر البصائر عن أبی حمزة الثمالی عن أبی جعفر - علیه السلام - قال : «قال أمیر المؤمنین - علیه السلام - ... وإن لی الکرّة بعد الکرّة والرجعة بعد الرجعة ، وأنا صاحب الکرّات والرجعات ، وصاحب الصولات والنقمات والدولات العجیبات ، وأنا صاحب الکرّات والرجعات ، وصاحب الصولات والنقمات والدولات العجیبات ، وأنا دابّة الأرض وأنا صاحب العصا والمیسم» الحدیث (2). وإلی غیر ذلک من أصناف أخبار الباب.

ثم إن الرجعة وإن کانت من حیث هی مما لا دلیل عقلی علی نفیه وإثباته ، ولکن یمکن إقامة الدلیل العقلی علی إثبات رجعة الأئمة - علیهم السلام - فیما إذا خلت الأرض عن الحجّة بن الحسن - علیه السلام - إن أمکن ذلک کما أشیر إلیه فی بعض الأخبار فإنّ برهان اللطف حینئذ یحکم بالرجعة بعد فرض عدم تجاوز عدد الأئمة عن اثنی عشر ، کما لا یخفی ، هذا مضافا إلی ما فی رسالة إثبات الرجعة لآیة الله السید أبی الحسن الرفیعی - قدس سره - فراجع (3). ومما ذکر یظهر وجوب الاعتقاد بها عقلا فی ذلک الفرض مع قطع النظر عن أخبار الرجعة فلا تغفل.

[شماره صفحه واقعی : 178]

ص: 1195


1- الایقاظ من الهجعة : ص 271.
2- الایقاظ من الهجعة : ص 366 - 367.
3- اثبات رجعت : ص 7 - 22.
11 - عقیدتنا فی التقیة

[متن عقائدالإمامیة:]

روی عن صادق آل البیت - علیه السلام - فی الأثر الصحیح :

«التقیة دینی ودین آبائی» و «من لا تقیة له لا دین له».

وکذلک هی لقد کانت شعارا لآل البیت - علیهم السلام - دفعا للضرر عنهم وعن أتباعهم ، وحقنا لدمائهم ، واستصلاحا لحال المسلمین ، وجمعا لکلمتهم ولمّا لشعثهم.

وما زالت سمة تعرف بها الإمامیة دون غیرها ، من الطوائف والامم ، وکلّ إنسان إذا أحسّ بالخطر علی نفسه أو ماله بسبب نشر معتقده أو التظاهر به ، لا بدّ أن یتکتّم ویتّقی فی مواضع الخطر. وهذا أمر تقتضیه فطرة العقول ، ومن المعلوم أنّ الإمامیة وأئمتهم لاقوا من ضروب المحن وصنوف الضیق علی حرّیاتهم فی جمیع العهود ، ما لم تلاقه أیّة طائفة أو امة اخری ، فاضطروا فی أکثر عهودهم إلی استعمال التقیة ، بمکاتمة المخالفین لهم وترک مظاهرتهم ، وستر اعتقاداتهم وأعمالهم المختصّة بهم عنهم ، لما کان یعقب ذلک من الضرر فی الدین والدنیا ، ولهذا السبب امتازوا (بالتقیة) وعرفوا بها دون سواهم.

[شماره صفحه واقعی : 179]

ص: 1196

وللتقیة أحکام - من حیث وجوبها وعدم وجوبها بحسب اختلاف مواقع خوف الضرر - مذکورة فی أبوابها فی کتب العلماء الفقهیّة. ولیست هی بواجبة علی کلّ حال ، بل قد یجوز أو یجب خلافها فی بعض الأحوال ، کما إذا کان فی إظهار الحقّ والتظاهر به نصرة للدین ، وخدمة للإسلام ، وجهاد فی سبیله ، فإنّه عند ذلک یستهان بالأموال ولا تعزّ النفوس.

وقد تحرم التقیة فی الأعمال التی تستوجب قتل النفوس المحترمة ، أو رواجا للباطل أو فسادا فی الدین أو ضررا بالغا علی المسلمین بإضلالهم أو إفشاء الظلم والجور فیهم.

وعلی کلّ حال لیس معنی التقیة عند الإمامیة أنّها تجعل منهم جمعیة سرّیة لغایة الهدم والتخریب کما یرید أن یصورّها بعض أعدائهم غیر المتورّعین فی إدراک الأمور علی وجهها ، ولا یکلّفون أنفسهم فهم الرأی الصحیح عندنا. کما أنّه لیس معناها أنّها تجعل الدین وأحکامه سرّا من الأسرار ، لا یجوز أن یذاع لمن لا یدین به ، کیف وکتب الإمامیة ومؤلفاتهم فیما یخصّ الفقه والأحکام ومباحث الکلام والمعتقدات ، قد ملأت الخافقین وتجاوزت الحدّ الذی ینتظر من أیّة امة تدین بدینها.

بلی ، إنّ عقیدتنا فی التقیّة قد استغلّها من أراد التشنیع علی الإمامیة ، فجعلوها من جملة المطاعن فیهم ، وکأنّهم کان لا یشفی غلیلهم إلّا أن تقدّم رقابهم إلی السیوف ، لاستئصالهم عن آخرهم فی تلک العصور التی یکفی فیها أن یقال هذا رجل شیعی لیلاقی حتفه علی ید أعداء آل البیت ، من الامویّین ، والعباسیّین ، بل العثمانیّین.

[شماره صفحه واقعی : 180]

ص: 1197

وإذا کان طعن من أراد أن یطعن یستند إلی زعم عدم مشروعیتها من ناحیة دینیة فإنّا نقول له :

«أولا» : إنّا متبعون لأئمتنا - علیهم السلام - ونحن نهتدی بهداهم ، وهم أمرونا بها ، وفرضوها علینا وقت الحاجة ، وهی عندهم من الدین ، وقد سمعت قول الصادق - علیه السلام - : «من لا تقیة له لا دین له».

و «ثانیا» : قد ورد تشریعها فی نفس القرآن الکریم ذلک قوله تعالی :

(إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ) ، النحل : 106 ، وقد نزلت هذه الآیة فی عمّار بن یاسر الذی التجأ إلی التظاهر بالکفر خوفا من أعداء الإسلام وقوله تعالی : (إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقاةً) آل عمران : 28.

(وَقالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَکْتُمُ إِیمانَهُ) المؤمن : 28 [1]

[شرح:]

[1] ولا یخفی علیک أنّ التقیّة قد تکون خوفا من الضرر علی نفس المتقی أو عرضه أو ماله أو ما یتعلق به أو علی نفس غیره من المؤمنین ، أو علی حوزة الإسلام ، لأجل تفریق کلمتهم ، وقد تکون التقیّة مداراة من دون خوف وضرر فعلی ، بأن یکون المقصود منها هو جلب مودة العامّة والتحبیب بیننا وبینهم ، ولعلّ المصنّف أشار إلی الأوّل حیث قال : «وکذلک هی لقد کانت شعارا لآل البیت - علیهم السلام - دفعا للضرر عنهم وعن أتباعهم وحقنا لدمائهم» وأشار إلی الثانی حیث قال : «واستصلاحا لحال المسلمین وجمعا لکلمتهم ولمّا لشعثهم» ولکنّ الظاهر من ملاحظة تمام العبادة أنّه بصدد بیان القسم الأوّل فإنّ الاستدلال له بمثل أنّ الکتم والاتقاء فی مواضع الخطر من فطرة العقول یشهد علی أنّ مقصوده هو القسم الأوّل.

اللهم إلّا أن یقال : إنّ ترک المداراة مع العامّة ، وهجرهم فی المعاشرة فی

[شماره صفحه واقعی : 181]

ص: 1198

بلادهم وإن لم یکن مقارنا بالخوف والضرر الفعلی ، ولکن ینجرّ غالبا إلی حصول المباینة الموجبة للتضرر منهم ، وعلیه فیشمل التقیّة المداراتیة أیضا ، وکیف کان فما دلّ علی التقیة المداراتیة ، خبر هشام الکندی قال : سمعت أبا عبد الله - علیه السلام - یقول : «إیّاکم أن تعملوا عملا نعیّر به ، فإنّ ولد السوء یعیّر والده بعمله ، کونوا لمن انقطعتم إلیه زینا ولا تکونوا علیه شینا ، صلّوا فی عشائرهم ، وعودوا مرضاهم ، واشهدوا جنائزهم ، ولا یسبقونکم إلی شیء من الخیر ، فأنتم أولی به منهم ، والله ما عبد الله بشیء أحبّ إلیه من الخباء قلت :

وما الخباء؟ قال التقیّة» (1) ؛ إذ الظاهر منها الترغیب إلی العمل موافقا لآرائهم ، وإلی الاتیان بالصلاة مع عشائرهم ، وکذا غیرها من الخیرات ، ومن المعلوم أنّ العمل معهم موافقا لهم مستلزم لترک بعض الأجزاء والشرائط ، ولیس ذلک إلّا للتقیة المداراتیة.

ثم إنّ التقیة محکومة بالأحکام الخمسة قال الشیخ الأعظم الأنصاری - قدس سره - : «أمّا الکلام فی حکمها التکلیفی فهو أنّ التقیة تنقسم إلی الأحکام الخمسة ، فالواجب منها : ما کان لدفع الضرر الواجب فعلا وأمثلته کثیرة.

والمستحب : ما کان فیه التحرز عن معارض الضرر ، بأن یکون ترکه مفضیا تدریجا إلی حصول الضرر کترک المداراة مع العامّة وهجرهم فی المعاشرة فی بلادهم ، فإنّه ینجرّ غالبا إلی حصول المباینة الموجبة لتضرره منهم.

والمباح : ما کان التحرز عن الضرر وفعله مساویا فی نظر الشارع ، کالتقیّة فی إظهار کلمة الکفر علی ما ذکره جمع من الأصحاب ویدلّ علیه الخبر الوارد فی رجلین اخذا بالکوفة وامرا بسبّ أمیر المؤمنین علیه السلام.

[شماره صفحه واقعی : 182]

ص: 1199


1- الوسائل : ج 11 ص 471 ح 2.

والمکروه : ما کان ترکها وتحمّل الضرر أولی من فعله ، کما ذکر بعضهم فی إظهار کلمة الکفر ، وأنّ الأولی ترکها ممّن یقتدی به الناس إعلاء لکلمة الإسلام ، والمراد بالمکروه حینئذ ما یکون ضده أفضل.

والمحرّم منه : ما کان فی الدماء» (1) قال الشهید الثانی - قدس سره - فی القواعد : «والحرام التقیة حیث یؤمن الضرر عاجلا وآجلا أو فی قتل مسلم» (2) ویشهد له ما فی صحیحة محمّد بن مسلم عن أبی جعفر - علیه السلام - قال : «إنّما جعل التقیة لیحقن بها الدم ، فإذا بلغ الدم فلیس تقیة» (3).

ثم إنّ الظاهر عدم انحصار موارد حرمة التقیة بما ذکر ، بل تحرم التقیّة فیما إذا کانت التقیة موجبة للفساد فی الدین ، کما یشهد له موثقة مسعدة بن صدقة عن أبی عبد الله - علیه السلام - فی حدیث ... وتفسیر ما یتقی مثل أن یکون قوم سوء ظاهر حکمهم وفعلهم علی غیر حکم الحقّ وفعله ، فکل شیء یعمل المؤمن بینهم لمکان التقیّة مما لا یؤدی إلی الفساد فی الدین فإنّه جائز (4).

هذا مضافا إلی ما أفاده السیّد المجاهد آیة الله العظمی الإمام الخمینی - قدس سره - من أن تشریع التقیّة لبقاء المذهب ، وحفظ الاصول ، وجمع شتات المسلمین لإقامة الدین واصوله ، فإذا بلغ الأمر إلی هدمها فلا تجوز التقیة ، ولذا ذهب إلی عدم جواز التقیة فیما إذا کان أصل من اصول الإسلام أو المذهب أو ضروریّ من ضروریات الدین فی معرض الزوال والهدم والتغییر ، کما لو أراد المنحرفون الطغاة تغییر أحکام الإرث ، والطلاق ، والصلاة ، والحج ، وغیرها ، من اصول الأحکام فضلا عن اصول الدین أو المذهب.

[شماره صفحه واقعی : 183]

ص: 1200


1- رسالة فی التقیة : ص 320 من المکاسب المطبوع فی تبریز.
2- راجع رسالة فی التقیة للشیخ الاعظم : ص 320.
3- الوسائل : ج 11 ص 483 ح 1.
4- الوسائل : ج 11 ص 469 ح 6.

بل ذهب فیما إذا کان بعض المحرّمات والواجبات فی نظر الشارع فی غایة الأهمیّة کهدم الکعبة والمشاهد المشرّفة بنحو یمحو الأثر ولا یرجی عوده ، وغیرها من عظائم المحرّمات ، إلی استبعاد التقیة عن مذاق الشرع غایة الاستبعاد ، وقال : فهل تری من نفسک إن عرض علی مسلم تخریب بیت الله الحرام وقبر رسول الله - صلی الله علیه وآله - أو الحبس شهرا أو شهرین أو أخذ مائة أو مائتین منه ، یجوز له ذلک تمسّکا بدلیل الحرج والضرر.

ثم استظهر الرجوع فی أمثال تلک العظائم إلی تزاحم المقتضیات من غیر توجّه إلی حکومة تلک الأدلّة علی أدلتها ، والحقّ بذلک ما إذا کان المتّقی ممّن له شأن وأهمیة فی نظر الخلق ، بحیث یکون ارتکابه لبعض المحرّمات تقیة ، أو ترکه لبعض الواجبات مما یعدّ موهنا للمذهب ، وهاتکا لحرمته ، کما لو أکره علی شرب المسکر والزنا مثلا فإنّ جواز التقیة فی مثله تشبثا بحکومة دلیل الرفع ، وأدلّة التقیة ، مشکل بل ممنوع (1). هذه جملة من الموارد التی استثنیت من أدلّة التقیة ، وبقیة الکلام فی محله ، وکیف کان فالدلیل علی وجوب التقیة فیما إذا کانت واجبة هو عمومات التقیة التی أشار إلیها المصنّف (2).

هذا مضافا إلی أدلّة نفی الضرر ، وحدیث رفع عن امتی تسعة أشیاء ، ومنها : ما اضطروا إلیه.

قال الشیخ الأعظم - قدس سره - : «ثم الواجب منها یبیح کلّ محظور من فعل الحرام أو ترک الواجب والأصل فی ذلک أدلّة نفی الضرر وحدیث رفع عن امتی تسعة أشیاء ، ومنها : ما اضطروا إلیه ، مضافا إلی عمومات التقیة مثل قوله فی الخبر : أن التقیة واسعة لیس شیء من التقیة إلّا وصاحبها مأجور ، وغیر ذلک

[شماره صفحه واقعی : 184]

ص: 1201


1- الرسائل : ص 177 - 178.
2- راجع الوسائل : ج 11 ، الباب 25 من ابواب الامر والنهی ص 468.

من الأخبار المتفرّقة فی خصوص الموارد ، وجمیع هذه الأدلّة حاکمة علی أدلّة الواجبات والمحرّمات ، فلا یعارض بها شیء منها حتّی یلتمس الترجیح ویرجع إلی الاصول بعد فقده کما زعمه بعض فی بعض موارد هذه المسألة» (1).

والدلیل علی التقیة فیما إذا کانت مستحبّة هو ما عرفت من صحیحة هشام بن الحکم ، ولذا قال الشیخ الأعظم - قدس سره : «وأمّا المستحب من التقیة فالظاهر وجوب الاقتصار فیه علی مورد النصّ ، وقد ورد النصّ بالحث علی المعاشرة مع العامّة وعیادة مرضاهم وتشییع جنائزهم ، والصلاة فی مساجدهم ، والأذان لهم ، فلا یجوز التعدّی عن ذلک إلی ما لم یرد النصّ من الأفعال المخالفة للحقّ ، کذمّ بعض رؤساء الشیعة ، للتحبیب إلیهم» (2) ولکن مرّ عن الشهید فی قواعده من أنّه جعل المستحب من التقیة فیما إذا کان لا یخاف ضررا عاجلا ، ویتوهم ضررا آجلا أو ضررا سهلا ، أو کان تقیته فی المستحب کالترتیب فی تسبیح الزهراء - صلوات الله علیها - وترک بعض فصول الأذان ، ومقتضاه هو عدم الاقتصار فیه علی مورد النص فافهم.

وأمّا المباح والمکروه ، فقد قال الشیخ الأعظم - قدس سره - : «إن الکراهة أو الإباحة خلاف عمومات التقیة فیحتاج إلی الدلیل الخاص» (3) وقد أطلعت الکلام ، ومع ذلک بقی الکلام وعلیک بالمراجعة إلی المطولات ، کالرسالة فی التقیة للشیخ الأعظم - قدس سره - والرسائل للسیّد المجاهد آیة الله العظمی الإمام الخمینی - قدس سره - ولله الحمد.

[شماره صفحه واقعی : 185]

ص: 1202


1- رسالة فی التقیة : ص 320 من المکاسب المطبوعة فی تبریز.
2- رسالة فی التقیة : ص 320 من المکاسب المطبوعة فی تبریز.
3- رسالة فی التقیة : ص 320 من المکاسب المطبوعة فی تبریز.

[شماره صفحه واقعی : 186]

ص: 1203

الفصل الرابع : ما أدّب به آل البیت علیهم السلام شیعتهم

اشارة

1- عقیدتنا فی الدعاء

2- أدعیة الصحیفة السجادیة

3- عقیدتنا فی زیارة القبور

4- عقیدتنا فی معنی التشیع عند آل البیت

5- عقیدتنا فی الجور والظلم

6- عقیدتنا فی التعاون مع الظالمین

7- عقیدتنا فی الوظیفة فی الدولة الظالمة

8- عقیدتنا فی الدعوة إلی الوحدة الإسلامیة

9- عقیدتنا فی حقّ المسلم علی المسلم

[شماره صفحه واقعی : 187]

ص: 1204

[شماره صفحه واقعی : 188]

ص: 1205

تمهید (1) :

إنّ الأئمة من آل البیت - علیهم السلام - علموا من ذی قبل أنّ دولتهم لن تعود إلیهم فی حیاتهم ، وأنّهم وشیعتهم سیبقون تحت سلطان غیرهم ممن یری ضرورة مکافحتهم بجمیع وسائل العنف والشدة.

فکان من الطبیعی - من جهة - أن یتخذوا التکتم «التقیة» دینا ودیدنا لهم ولأتباعهم ، ما دامت التقیة تحقن من دمائهم ولا تسیء إلی الآخرین ولا إلی الدین ، لیستطیعوا البقاء فی هذا الخضم العجاج بالفتن والثائر علی آل البیت بالإحن.

وکان من اللازم بمقتضی إمامتهم - من جهة اخری - أن ینصرفوا إلی تلقین أتباعهم أحکام الشریعة الإسلامیة ، وإلی توجیههم توجیها دینیا صالحا ، وإلی أن یسلکوا بهم مسلکا اجتماعیا مفیدا ، لیکونوا مثال المسلم الصحیح (العادل).

[شماره صفحه واقعی : 189]

ص: 1206


1- ولا یخفی علی القارئ الکریم أنّ هذا الفصل یکون لبیان ما أدّب به آل البیت شیعتهم وحیث لا مساس له باصول العقائد لم اعلّق علیه فی هذا المجال وإن کان بعض ما ذکر فی هذا الفصل منظورا فیه ولعلّ الله أن یرزقنی ذلک فی مجال آخر.

وطریقة آل البیت فی التعلیم لا تحیط بها هذه الرسالة ، وکتب الحدیث الضخمة متکفلة بما نشروه من تلک المعارف الدینیّة ، غیر أنّه لا بأس أن نشیر هنا إلی بعض ما یشبه أن یدخل فی باب العقائد فیما یتعلق بتأدیبهم لشیعتهم ، بالآداب التی تسلک بهم المسلک الاجتماعی المفید ، وتقرّبهم زلفی إلی الله تعالی ، وتطهّر صدورهم من درن الآثام والرذائل ، وتجعل منهم عدولا صادقین. وقد تقدّم الکلام فی (التقیة) التی هی من تلک الآداب المفیدة اجتماعیا لهم ، ونحن ذاکرون هنا بعض ما یعن لنا من هذه الآداب.

[شماره صفحه واقعی : 190]

ص: 1207

1 - عقیدتنا فی الدعاء

قال النبیّ - صلی الله علیه وآله - : «الدعاء سلاح المؤمن وعمود الدین ونور السّماوات والأرض» ، وکذلک هو ، أصبح من خصائص الشیعة التی امتازوا بها ، وقد ألفوا فی فضله وآدابه وفی الأدعیة المأثورة عن آل البیت ما یبلغ عشرات الکتب من مطولة ومختصرة. وقد اودع فی هذه الکتب ما کان یهدف إلیه النبیّ وآل بیته - صلّی الله علیهم وسلّم - من الحثّ علی الدعاء والترغیب فیه. حتّی جاء عنهم «أفضل العبادة الدعاء» و «أحبّ الأعمال إلی الله عزوجل فی الأرض الدعاء» بل ورد عنهم «أنّ الدعاء یردّ القضاء والبلاء» و «أنّه شفاء من کلّ داء».

وقد ورد أنّ «أمیر المؤمنین» صلوات الله علیه کان رجلا «دعّاء» ، أی کثیر الدعاء. وکذلک ینبغی أن یکون وهو سید الموحدین وإمام الإلهیین. وقد جاءت أدعیته کخطبه آیة من آیات البلاغة العربیة کدعاء کمیل بن زیاد المشهور ، وقد تضمّنت من المعارف الإلهیة والتوجیهات الدینیّة ما یصلح أن تکون منهجا رفیعا للمسلم الصحیح.

وفی الحقیقة أنّ الأدعیة الواردة عن النبیّ وآل بیته - علیهم الصلاة

[شماره صفحه واقعی : 191]

ص: 1208

والسّلام - خیر منهج للمسلم - إذا تدبّرها - تبعث فی نفسه قوّة الإیمان ، والعقیدة وروح التضحیة فی سبیل الحق ، وتعرّفه سرّ العبادة ، ولذّة مناجاة الله تعالی والانقطاع إلیه ، وتلقّنه ما یجب علی الإنسان أن یعلمه لدینه وما یقرّبه إلی الله تعالی زلفی ، ویبعده عن المفاسد والأهواء والبدع الباطلة. وبالاختصار أنّ هذه الأدعیة قد اودعت فیها خلاصة المعارف الدینیّة من الناحیة الخلقیة والتهذیبیة للنفوس ، ومن ناحیة العقیدة الإسلامیة ، بل هی من أهمّ مصادر الآراء الفلسفیة والمباحث العلمیّة فی الالهیات والأخلاقیات.

ولو استطاع الناس - وما کلّهم بمستطیعین - أن یهتدوا بهذا الهدی الذی تثیره هذه الأدعیة فی مضامینها العالیة ، لما کنت تجد من هذه المفاسد المثقلة بها الأرض أثرا ، ولحلّقت هذه النفوس المکبّلة بالشرور فی سماء الحقّ حرّة طلیقة ، ولکن أنّی للبشر أن یصغی إلی کلمة المصلحین والدعاة الی الحق ، وقد کشف عنهم قوله تعالی : (إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ» «وَما أَکْثَرُ النَّاسِ وَلَوْ حَرَصْتَ بِمُؤْمِنِینَ).

نعم إن رکیزة السوء فی الإنسان اغتراره بنفسه وتجاهله لمساوئه ومغالطته لنفسه فی أنّه یحسن صنعا فیما أتخذ من عمل : فیظلم ویتعدّی ویکذب ویراوغ ویطاوع شهواته ما شاء له هواه ، ومع ذلک یخادع نفسه أنّه لم یفعل إلّا ما ینبغی أن یفعل ، أو یغضّ بصره متعمّدا عن قبیح ما یصنع ویستصغر خطیئته فی عینه. وهذه الأدعیة المأثورة التی تستمد من منبع الوحی تجاهد أن تحمل الانسان علی الاختاء بنفسه والتجرّد إلی الله تعالی ، لتلقّنه الاعتراف بالخطإ وأنّه المذنب الذی یجب علیه

[شماره صفحه واقعی : 192]

ص: 1209

الانقطاع إلی الله تعالی لطلب التوبة والمغفرة ، ولتلمّسه مواقع الغرور والاجترام فی نفسه ، مثل أن یقول الداعی من دعاء کمیل بن زیاد :

«إلهی ومولای أجریت علیّ حکما اتبعت فیه هوی نفسی ولم أحترس فیه من تزیین عدوّی ، فغرّنی بما أهوی ، وأسعده علی ذلک القضاء ، فتجاوزت بما جری علیّ من ذلک بعض حدودک ، وخالفت بعض أو امرک».

ولا شکّ أنّ مثل هذا الاعتراف فی الخلوة أسهل علی الإنسان من الاعتراف علانیة مع الناس ، وإن کان من أشقّ أحوال النفس أیضا. وإن کان بینه وبین نفسه فی خلواته ولو تمّ ذلک للإنسان فله شأن کبیر فی تخفیف غلواء نفسه الشریرة وترویضها علی طلب الخیر. ومن یرید تهذیب نفسه لا بدّ أن یصنع لها هذه الخلوة والتفکیر فیها بحرّیة لمحاسبتها ، وخیر طریق لهذه الخلوة والمحاسبة أن یواظب علی قراءة هذه الأدعیة المأثورة التی تصل بمضامینها إلی أغوار النفس ، مثل أن یقرأ فی دعاء أبی حمزة الثمالی - رضوان الله تعالی علیه - :

«أی رب ، جلّلنی بسترک ، واعف عن توبیخی بکرم وجهک».

فتأمّل کلمة «جلّلنی» فإنّ فیها ما یثیر فی النفس رغبتها فی کتم ما تنطوی علیه من المساوئ ، لیتنبّه الإنسان إلی هذه الدخیلة فیها ویستدرجه إلی أن یعترف بذلک حین یقرأ بعد ذلک :

«فلو أطلع الیوم علی ذنبی غیرک ما فعلته ، ولو خفت تعجیل العقوبة لاجتنبته».

وهذا الاعتراف بدخیلة النفس وانتباهه إلی الحرص علی کتمان ما

[شماره صفحه واقعی : 193]

ص: 1210

عنده من المساوئ یستثیران الرغبة فی طلب العفو والمغفرة من الله تعالی ، لئلا یفتضح عند الناس لو أراد الله أن یعاقبه فی الدنیا أو الآخرة علی أفعاله ، فیلتذّ الإنسان ساعتئذ بمناجاة السر ، وینقطع إلی الله تعالی ویحمده أنّه حلم عنه وعفا عنه بعد المقدرة فلم یفضحه ؛ إذ یقول فی الدعاء بعد ما تقدم :

«فلک الحمد علی حلمک بعد علمک وعلی عفوک بعد قدرتک».

ثم یوحی الدعاء إلی النفس سبیل الاعتذار عمّا فرط منها علی أساس ذلک الحلم والعفو منه تعالی ، لئلا تنقطع الصلة بین العبد وربّه ، ولتلقین العبد أنّ عصیانه لیس لنکران الله واستهانة بأوامره إذ یقول :

«ویحملنی ویجزئنی علی معصیتک حلمک عنّی ، ویدعونی إلی قلّة الحیاء سترک علیّ. ویسرعنی إلی التوثّب علی محارمک معرفتی بسعة رحمتک وعظیم عفوک».

وعلی أمثال هذا النمط تنهج الأدعیة فی مناجاة السرّ ، لتهذیب النفس وترویضها علی الطاعات وترک المعاصی. ولا تسمح الرسالة هذه بتکثیر النماذج من هذا النوع. وما أکثرها.

ویعجبنی أن أورد بعض النماذج من الأدعیة الواردة باسلوب الاحتجاج مع الله تعالی لطلب العفو والمغفرة ، مثل ما تقرأ فی دعاء کمیل بن زیاد :

«ولیت شعری یا سیدی ومولای أتسلط النار علی وجوه خرت لعظمتک ساجدة ، وعلی ألسن نطقت بتوحیدک صادقة وبشکرک مادحة ، وعلی قلوب اعترفت بإلهیتک محقّقة ، وعلی ضمائر حوت من

[شماره صفحه واقعی : 194]

ص: 1211

العلم بک حتّی صارت خاشعة ، وعلی جوارح سعت إلی أوطان تعبدک طائعة وأشارت باستغفارک مذعنة ، ما هکذا الظن بک ولا اخبرنا بفضلک».

کرّر قراءة هذه الفقرات ، وتامّل فی لطف هذا الاحتجاج وبلاغته وسحر بیانه ، فهو فی الوقت الذی یوحی للنفس الاعتراف بتقصیرها وعبودیتها ، یلقّنها عدم الیأس من رحمة الله تعالی وکرمه ، ثم یکلّم النفس بابن عمّ الکلام ومن طرف خفی لتلقینها ، واجباتها العلیا ؛ إذ یفرض فیها أنّها قد قامت بهذه الواجبات کاملة ، ثم یعلّمها أنّ الإنسان بعمل هذه الواجبات یستحق التفضل من الله بالمغفرة ، وهذا ما یشوق المرء إلی أن یرجع إلی نفسه فیعمل ما یجب أن یعمله إن کان لم یؤد تلک الواجبات.

ثم تقرأ اسلوبا آخر من الاحتجاج من نفس الدعاء : «فهبنی یا إلهی وسیدی وربی صبرت علی عذابک فکیف أصبر علی فراقک؟! وهبنی یا إلهی صبرت علی حرّ نارک فکیف أصبر عن النظر إلی کرامتک؟!».

وهذا تلقین للنفس بضرورة الالتذاذ بقرب الله تعالی ومشاهدة کرامته وقدرته ، حبّا له وشوقا إلی ما عنده ، وبأنّ هذا الالتذاذ ینبغی أن یبلغ من الدرجة علی وجه یکون تأثیر ترکه علی النفس أعظم من العذاب وحرّ النار ، فلو فرض أنّ الإنسان تمکّن من أن یصبر علی حرّ النار فإنّه لا یتمکن من الصبر علی هذا الترک ، کما تفهّمنا هذه الفقرات أنّ هذا الحبّ والالتذاذ بالقرب من المحبوب المعبود خیر شفیع للمذنب عند الله لأن یعفو ویصفح عنه. ولا یخفی لطف هذا النوع من التعجب والتملّق إلی

[شماره صفحه واقعی : 195]

ص: 1212

الکریم الحلیم قابل التوب وغافر الذنب.

ولا بأس فی أن نختم بحثنا هذا بایراد دعاء مختصر جامع لمکارم الأخلاق ولما ینبغی لکلّ عضو من الإنسان وکلّ صنف منه أن یکون علیه من الصفات المحمودة : «اللهم ارزقنا توفیق الطاعة وبعد المعصیة ، وصدق النیّة وعرفان الحرمة».

«وأکرمنا بالهدی والاستقامة ، وسدّد ألسنتنا بالصواب والحکمة واملأ قلوبنا بالعلم والمعرفة ، وطهّر بطوننا من الحرام والشبهة ، واکفف أیدینا عن الظلم والسرقة ، واغضض أبصارنا عن الفجور والخیانة ، واسدد أسماعنا عن اللغو والغیبة».

«وتفضل علی علمائنا بالزهد والنصیحة ، وعلی المتعلّمین بالجهد والرغبة ، وعلی المستمعین بالاتباع والموعظة».

«وعلی مرضی المسلمین بالشفاء والراحة ، وعلی موتانا بالرأفة والرحمة».

«وعلی مشایخنا بالوقار والسکینة ، وعلی الشباب بالإنابة والتوبة ، وعلی النساء بالحیاء والعفّة ، وعلی الأغنیاء بالتواضع والسعة ، وعلی الفقراء بالصبر والقناعة».

«وعلی الغزاة بالنصر والغلبة ، وعلی الاسراء بالخلاص والراحة ، وعلی الامراء بالعدل والشفقة ، وعلی الرعیة بالإنصاف وحسن السیرة».

«وبارک للحجاج والزوار فی الزاد والنفقة ، واقض ما أوجبت علیهم من الحجّ والعمرة».

[شماره صفحه واقعی : 196]

ص: 1213

«بفضلک ورحمتک یا أرحم الراحمین».

وإنی لموص إخوانی القرّاء ألّا تفوتهم الاستفادة من تلاوة هذه الأدعیة ، بشرط التدبّر فی معانیها ومرامیها وإحضار القلب والإقبال ، والتوجه إلی الله بخشوع وخضوع ، وقراءتها کأنّها من إنشائه للتعبیر بها عن نفسه ، مع اتباع الآداب التی ذکرت لها من طریقة آل البیت ، فإنّ قراءتها بلا توجه من القلب صرف لقلقة فی اللسان ، لا تزید الإنسان معرفة ، ولا تقرّبه زلفی ، ولا تکشف له مکروبا ، ولا یستجاب معه له دعاء.

«إنّ الله عزوجل لا یستجیب دعاء بظهر قلب ساه ، فإذا دعوت فاقبل بقلبک ثم استیقن بالإجابة» (1).

[شماره صفحه واقعی : 197]

ص: 1214


1- باب الاقبال علی الدعاء من کتاب الدعاء من اصول الکافی عن الامام الصادق - علیه السلام.
2 - أدعیة الصحیفة السجادیة

بعد واقعة الطف المحزنة ، وتملّک بنی امیة ناصیة أمر الامّة الإسلامیّة ، فأوغلوا فی الاستبداد وولغوا فی الدماء واستهتروا فی تعالیم الدین ، بقی الإمام زین العابدین وسیّد الساجدین - علیه السلام - جلیس داره محزونا ثاکلا ، وجلیس بیته لا یقرّبه أحد ولا یستطیع أن یفضی إلی الناس بما یجب علیهم وما ینبغی لهم.

فاضطر أن یتخذ من اسلوب الدعاء «الذی قلنا أنّه أحد الطرق التعلیمیّة لتهذیب النفوس» ذریعة لنشر تعالیم القرآن وآداب الإسلام وطریقة آل البیت ، ولتلقین الناس روحیّة الدین والزهد ، وما یجب من تهذیب النفوس والأخلاق وهذه طریقة مبتکرة له فی التلقین لا تحوم حولها شبهة المطاردین له ، ولا تقوم بها علیه الحجّة لهم ، فلذلک أکثر من هذه الأدعیة البلیغة ، وقد جمعت بعضها «الصحیفة السجادیة» التی سمّیت ب «زبور آل محمّد». وجاءت فی اسلوبها ومرامیها فی أعلی أسالیب الأدب العربی وفی أسمی مرامی الدین الحنیف وأدقّ أسرار التوحید والنبوّة ، وأصحّ طریقة لتعلیم الأخلاق المحمدیّة والآداب الإسلامیة ،

[شماره صفحه واقعی : 198]

ص: 1215

وکانت فی مختلف الموضوعات التربویّة الدینیّة ، فهی تعلیم للدین والأخلاق فی أسلوب الدعاء ، أو دعاء فی اسلوب تعلیم للدین والأخلاق. وهی بحقّ بعد القرآن ونهج البلاغة من أعلی أسالیب البیان العربی وأرقی المناهل الفلسفیّة فی الإلهیات والأخلاقیات :

فمنها : ما یعلمک کیف تمجّد الله وتقدّسه وتحمده وتشکره وتتوب إلیه. ومنها : ما یعلمک کیف تناجیه وتخلو به بسرّک وتنقطع إلیه. ومنها : ما یبسط لک معنی الصلاة علی نبیّه ورسله وصفوته من خلقه وکیفیتها. ومنها : ما یفهّمک ما ینبغی أن تبرّ به والدیک. ومنها : ما یشرح لک حقوق الوالد علی ولده أو حقوق الولد علی والده أو حقوق الجیران أو حقوق الارحام أو حقوق المسلمین عامّة أو حقوق الفقراء علی الأغنیاء وبالعکس. ومنها : ما ینبّهک علی ما یجب ازاء الدیون للناس علیک وما ینبغی أن تعمله فی الشئون الاقتصادیة والمالیة ، وما ینبغی أن تعامل به أقرانک وأصدقاءک وکافة الناس ، ومن تستعملهم فی مصالحک. ومنها : ما یجمع لک بین جمیع مکارم الأخلاق ویصلح أن یکون منهاجا کاملا لعلم الأخلاق. ومنها : ما یعلّمک کیف تصبر علی المکاره والحوادث وکیف تلاقی حالات المرض والصحة. ومنها : ما یشرح لک واجبات الجیوش الإسلامیّة وواجبات الناس معهم ... إلی غیر ذلک مما تقتضیه الأخلاق المحمّدیّة والشریعة الإلهیة ، وکلّ ذلک بأسلوب الدعاء وحده.

والظاهرة التی تطغو علی أدعیة الإمام عدة امور : «الأوّل» : التعریف بالله تعالی وعظمته وقدرته وبیان توحیده وتنزیهه بأدق التعبیرات العلمیة ، وذلک یتکرر فی کلّ دعاء بمختلف

[شماره صفحه واقعی : 199]

ص: 1216

الأسالیب ، مثل ما تقرأ فی الدعاء الأوّل : «الحمد لله الأوّل بلا أوّل کان قبله والآخر بلا آخر یکون بعده ، الذی قصرت عن رؤیته أبصار الناظرین ، وعجزت عن نعته أوهام الواصفین. ابتدع بقدرته الخلق ابتداعا واخترعهم علی مشیته اختراعا» فتقرأ دقیق معنی الأوّل والآخر وتنزه الله تعالی عن أن یحیط به بصر أو وهم ، ودقیق معنی الخلق والتکوین. ثم تقرأ اسلوبا آخر فی بیان قدرته تعالی وتدبیره فی الدعاء السادس : «الحمد لله الذی خلق اللیل والنهار بقوّته ومیّز بینهما بقدرته ، وجعل لکلّ منهما حدّا محدودا ، یولج کلّ واحد منهما فی صاحبه ، ویولج صاحبه فیه ، بتقدیر منه للعباد فیما یغذوهم به وینشئهم علیه ، فخلق لهم اللیل لیسکنوا فیه من حرکات التعب ونهضات النصب ، وجعله لباسا لیلبسوا من راحته ومقامه فیکون ذلک لهم جماما وقوّة لینالوا به لذّة وشهوة» إلی آخر ما یذکر من فوائد خلق النهار واللیل وما ینبغی أن یشکره الإنسان من هذه النعم.

وتقرأ اسلوبا آخر فی بیان أنّ جمیع الامور بیده تعالی فی الدعاء السابع : «یا من تحلّ به عقد المکاره ، ویا من یفثأ به حدّ الشدائد ، ویا من یلتمس منه المخرج إلی روح الفرج ، ذلّت لقدرتک الصعاب ، وتسببت بلطفک الأسباب ، وجری بقدرتک القضاء ، ومضت علی إرادتک الأشیاء فهی بمشیتک دون قولک مؤتمرة ، وبإرادتک دون نهیک منزجرة».

«الثانی» : بیان فضل الله تعالی علی العبد وعجز العبد عن أداء حقّه مهما بالغ فی الطاعة والعبادة والانقطاع إلیه تعالی ، کما تقرأ فی الدعاء

[شماره صفحه واقعی : 200]

ص: 1217

السابع والثلاثین : «اللهم إنّ أحدا لا یبلغ من شکرک غایة إلّا حصل علیه من إحسانک ما یلزمه شکرا ، ولا یبلغ مبلغا من طاعتک وإن اجتهد إلّا کان مقصّرا دون استحقاقک بفضلک ، فأشکر عبادک عاجز عن شکرک ، وأعبدهم مقصّر عن طاعتک».

وبسبب عظم نعم الله تعالی علی العبد التی لا تتناهی یعجز عن شکره ، فکیف إذا کان یعصیه مجترئا ، فمهما صنع بعدئذ لا یستطیع أن یکفّر عن معصیة واحدة. وهذا ما تصوّره الفقرات الآتیة من الدعاء السادس عشر : «یا إلهی لو بکیت إلیک حتّی تسقط أسفار عینی ، وانتحبت حتّی ینقطع صوتی ، وقمت لک حتّی تنتشر قدمای ، ورکعت لک حتّی ینخلع صلبی ، وسجدت لک حتّی تتفقأ حدقتای ، وأکلت تراب الأرض طول عمری ، وشربت ماء الرماد آخر دهری ، وذکرتک فی خلال ذلک حتّی یکلّ لسانی ، ثم لم أرفع طرفی إلی آفاق السماء استحیاء منک ما استوجبت بذلک محو سیئة واحدة من سیئاتی».

«الثالث» : التعریف بالثواب والعقاب والجنّة والنار وأنّ ثواب الله تعالی کلّه تفضل ، وأنّ العبد یستحقّ العقاب منه بأدنی معصیة یجتری بها ، والحجّة علیه فیها لله تعالی. وجمیع الأدعیة السجّادیة تلهج بهذه النغمة المؤثرة ، للإیحاء إلی النفس الخوف من عقابه تعالی والرجاء فی ثوابه. وکلّها شواهد علی ذلک بأسالیبها البلیغة المختلفة التی تبعث فی قلب المتدبّر الرعب والفزع من الإقدام علی المعصیة.

مثل ما تقرأ فی الدعاء السادس والأربعین : «حجّتک قائمة ، وسلطانک ثابت لا یزول ، فالویل الدائم لمن جنح عنک ، والخیبة الخاذلة

[شماره صفحه واقعی : 201]

ص: 1218

لمن خاب منک ، والشقاء الأشقی لمن اغتر بک. ما أکثر تصرّفه فی عذابک ، وما أطول تردّده فی عقابک! وما أبعد غایته من الفرج! وما أقنطه من سهولة المخرج! عدلا من قضائک لا تجور فیه ، وإنصافا من حکمک لا تحیف علیه ، فقد ظاهرت الحجج وأبلیت الأعذار ...»

ومثل ما تقرأ فی الدعاء الواحد والثلاثین : «اللهم فارحم وحدتی بین یدیک ، ووجیب قلبی من خشیتک ، واضطراب أرکانی من هیبتک ، فقد أقامتنی - یا ربّ - ذنوبی مقام الخزی بفنائک ، فإن سکت لم ینطق عنّی أحد ، وإن شفعت فلست بأهل الشفاعة».

ومثل ما تقرأ فی الدعاء التاسع والثلاثین : «فإنّک إن تکافنی بالحقّ تهلکنی وإلّا تغمدنی برحمتک توبقنی ... وأستحملک من ذنوبی ما قد بهظنی حمله وأستعین بک علی ما قد فدحنی ثقله ، فصلّ علی محمّد وآله وهب لنفسی علی ظلمها نفسی ، ووکّل رحمتک باحتمال إصری ...».

«الرابع» : سوق الداعی بهذه الأدعیة إلی الترفّع عن مساوئ الأفعال وخسائس الصفات ، لتنقیة ضمیره وتطهیر قلبه ، مثل ما تقرأ فی الدعاء العشرین : «اللهم وفّر بلطفک نیّتی وصحّح بما عندک یقینی ، واستصلح بقدرتک ما فسد منّی» «اللهم صلّ علی محمّد وآل محمّد ومتّعنی بهدی صالح لا أستبدل به وطریقة حقّ لا أزیغ عنها ، ونیّة رشد لا أشک فیها».

«اللهم لا تدع خصلة تعاب منّی إلّا أصلحتها ، ولا عائبة أونب بها إلّا حسّنتها ، ولا أکرومة فیّ ناقصة إلّا أتممّتها».

«الخامس» الایحاء إلی الداعی بلزوم الترفّع عن الناس وعدم

[شماره صفحه واقعی : 202]

ص: 1219

التذلّل لهم ، وألّا یضع حاجته عند أحد غیر الله ، وأنّ الطمع بما فی أیدی الناس من أخسّ ما یتصف به الإنسان ، مثل ما تقرأ فی الدعاء العشرین : «ولا تفتنّی بالاستعانة بغیرک إذا اضطررت ، ولا بالخشوع لسؤال غیرک إذا افتقرت ، ولا بالتضرع إلی من دونک إذا رهبت ، فأستحق بذلک خذلانک ومنعک وإعراضک».

ومثل ما تقرأ فی الدعاء الثامن والعشرین : «اللهم إنی أخلصت بانقطاعی إلیک ، وصرفت وجهی عمّن یحتاج إلی رفدک ، وقلبت مسألتی عمّن لم یستغن عن فضلک ، ورأیت أنّ طلب المحتاج إلی المحتاج سفه من رأیه وضلة من عقله».

ومثل ما تقرأ فی الدعاء الثالث عشر : «فمن حاول سدّ خلّته من عندک ورام صرف الفقر عن نفسه بک ، فقد طلب حاجته فی مظانّها وأتی طلبته من وجهها. ومن توجّه بحاجته إلی أحد من خلقک ، أو جعله سبب نجاحها دونک ، فقد تعرّض للحرمان واستحقّ منک فوت الإحسان».

«السادس» : تعلیم الناس وجوب مراعاة حقوق الآخرین ومعاونتهم والشفقة والرأفة من بعضهم لبعض ، والایثار فیما بینهم. تحقیقا لمعنی الأخوّة الإسلامیة. مثل ما تقرأ فی الدعاء الثامن والثلاثین : «اللهم إنی أعتذر إلیک من مظلوم ظلم بحضرتی فلم أنصره ، ومن معروف أسدی إلیّ فلم أشکره ، ومن مسیء اعتذر إلیّ فلم أعذره ، ومن ذی فاقة سألنی فلم أؤثره ، ومن حقّ ذی حقّ لزمنی لمؤمن فلم أوفره ، ومن عیب مؤمن ظهر لی فلم أستره ...» إن هذا الاعتذار من أبدع ما ینبّه النفس

[شماره صفحه واقعی : 203]

ص: 1220

إلی ما ینبغی عمله من هذه الأخلاق الإلهیة العالیة.

وفی الدعاء التاسع والثلاثین ما یزید علی ذلک ، فیعلّمک کیف یلزمک أن تعفو عمّن أساء إلیک ویحذّرک من الانتقام منه ، ویسمو بنفسک إلی مقام القدّیسین : «اللهم وأیّما عبد نال منّی ما حظرت علیه وانتهک منّی ما حجرت علیه ، فمضی بظلامتی میّتا أو حصلت لی قبله حیا ، فاغفر له ما ألم به منّی ، وأعف له عمّا أدبر به عنّی ، ولا تقفه علی ما ارتکب فیّ ، ولا تکشفه عمّا اکتسب بی ، واجعل ما سمحت به من العفو عنهم وتبرّعت من الصدقة علیهم أزکی صدقات المتصدّقین ، وأعلی صلات المتقرّبین ، وعوّضنی من عفوی عنهم عفوک ومن دعائی لهم رحمتک ، حتّی یسعد کلّ واحد منّا بفضلک».

وما أبدع هذه الفقرة الأخیرة وما أجمل وقعها فی النفوس الخیرة لتنبیهها علی لزوم سلامة النیّة مع جمیع الناس وطلب السعادة لکلّ أحد حتّی من یظلمه ویعتدی علیه. ومثل هذا کثیر فی الأدعیة السجّادیة ، وما أکثر ما فیها من هذا النوع من التعالیم السماویّة المهذّبة لنفوس البشر لو کانوا یهتدون.

[شماره صفحه واقعی : 204]

ص: 1221

3 - عقیدتنا فی زیارة القبور

وممّا امتازت به الإمامیة العنایة بزیارة القبور «قبور النبیّ والائمة علیهم الصلاة والسلام» وتشییدها وإقامة العمارات الضخمة علیها ، ولأجلها یضحّون بکلّ غال ورخیص عن إیمان وطیب نفس.

ومردّ کلّ ذلک إلی وصایا الأئمة ، وحثّهم شیعتهم علی الزیارة ، وترغیبهم فیما لها من الثواب الجزیل عند الله تعالی ، باعتبار أنّها من أفضل الطاعات والقربات بعد العبادات الواجبة ، وباعتبار أنّ هاتیک القبور من خیر المواقع لاستجابة الدعاء والانقطاع إلی الله تعالی. وجعلوها أیضا من تمام الوفاء بعهود الأئمة ، «إذ أنّ لکلّ إمام عهدا فی عنق أولیائه وشیعته ، وأنّ من تمام الوفاء بالعهد وحسن الأداء زیارة قبورهم ، فمن زارهم رغبة فی زیارتهم وتصدیقا بما رغبوا فیه کان أئمتهم شفعاءهم یوم القیامة» (1).

وفی زیارة القبور من الفوائد الدینیّة والاجتماعیّة ما تستحق العنایة من أئمتنا ، فإنّها - فی الوقت الذی تزید من رابطة الولاء والمحبّة بین الأئمة

[شماره صفحه واقعی : 205]

ص: 1222


1- من قول الإمام الرضا - علیه السلام - راجع کامل الزیارات لابن قولویه : ص 122.

وأولیائهم ، وتجدّد فی النفوس ذکر مآثرهم وأخلاقهم وجهادهم فی سبیل الحقّ - تجمع فی مواسمها أشتات المسلمین المتفرّقین علی صعید واحد ، لیتعارفوا ویتآلفوا ، ثم تطبع فی قلوبهم روح الانقیاد إلی الله تعالی والانقطاع إلیه وطاعة أوامره ، وتلقنهم فی مضامین عبارات الزیارات البلیغة الواردة عن آل البیت حقیقة التوحید والاعتراف بقدسیة الإسلام والرسالة المحمّدیّة ، وما یجب علی المسلم من الخلق العالی الرصین والخضوع إلی مدبّر الکائنات وشکر آلائه ونعمه ، فهی من هذه الجهة تقوم بنفس وظیفة الأدعیة المأثورة التی تقدّم الکلام علیها ، بل بعضها یشتمل علی أبلغ الأدعیة وأسماها کزیارة «أمین الله» وهی الزیارة المرویّة عن الإمام «زین العابدین» - علیه السلام - حینما زار قبر جده «أمیر المؤمنین» - علیه السلام.

کما تفهّم هذه الزیارات المأثورة مواقف الأئمة - علیهم السلام. وتضحیاتهم فی سبیل نصرة الحقّ وإعلاء کلمة الدین وتجرّدهم لطاعة الله تعالی ، وقد وردت باسلوب عربیّ جزل ، وفصاحة عالیة ، وعبارات سهلة یفهمها الخاصّة والعامّة ، وهی محتویة علی أسمی معانی التوحید ودقائقه والدعاء والابتهال إلیه تعالی. فهی بحقّ من أرقی الأدب الدینی بعد القرآن الکریم ونهج البلاغة والأدعیة المأثورة عنهم ؛ إذ اودعت فیها خلاصة معارف الأئمة - علیهم السلام - فیما یتعلق بهذه الشئون الدینیّة والتهذیبیّة.

ثم إنّ فی آداب أداء الزیارة أیضا من التعلیم والإرشاد ما یؤکد من تحقیق تلک المعانی الدینیّة السامیة : من نحو رفع معنویة المسلم وتنمیة

[شماره صفحه واقعی : 206]

ص: 1223

روح العطف علی الفقیر ، وحمله علی حسن العشرة والسلوک والتحبب إلی مخالطة الناس. فإنّ من آدابها : ما ینبغی أن یصنع قبل البدء بالدخول فی «المرقد المطهّر» وزیارته.

ومنها : ما ینبغی أن یصنع فی أثناء الزیارة وفیما بعد الزیارة. ونحن هنا نعرض بعض هذه الآداب للتنبیه علی مقاصدها التی قلناها :

1- من آدابها أن یغتسل الزائر قبل الشروع بالزیارة ویتطهّر ، وفائدة ذلک فیما نفهمه واضحة ، وهی أن ینظف الإنسان بدنه من الأوساخ لیقیه من کثیر من الأمراض والأدواء ، ولئلا یتأفّف من روائحه الناس (1) ، وأن یطهّر نفسه من الرذائل. وقد ورد فی المأثور أن یدعو الزائر بعد الانتهاء من الغسل لغرض تنبیه علی تلکم الأهداف العالیة فیقول : «اللهم اجعل لی نورا وطهورا وحرزا کافیا من کلّ داء وسقم ومن کلّ آفة وعاهة ، وطهّر به قلبی وجوارحی وعظامی ولحمی ودمی وشعری وبشری ، ومخّی وعظمی وما أقلّت الأرض منّی ، واجعل لی شاهدا یوم حاجتی وفقری وفاقتی».

2- أن یلبس أحسن وأنظف ما عنده من الثیاب ، فإنّ فی الإناقة فی الملبس فی المواسم العامّة ما یحبّب الناس بعضهم إلی بعض ویقرّب بینهم ویزید فی عزّة النفوس والشعور بأهمیّة الموسم الذی یشترک فیه.

ومما ینبغی أن نلفت النظر إلیه فی هذا التعلیم أنه لم یفرض فیه أن یلبس الزائر أحسن الثیاب علی العموم ، بل یلبس أحسن ما یتمکن

[شماره صفحه واقعی : 207]

ص: 1224


1- قال امیر المؤمنین - علیه السلام - : «تنظفوا بالماء من الریح المنتنة وتعهدوا انفسکم ، فان الله یبغض من عباده القاذورة الذی یتأفف من جلس إلیه» تحف العقول : ص 24.

علیه ؛ إذ لیس کلّ أحد یستطیع ذلک وفیه تضییق علی الضعفاء لا تستدعیه الشفقة فقد جمع هذا الأدب بین ما ینبغی من الإناقة وبین رعایة الفقیر وضعیف الحال.

3- أن یتطیّب ما وسعه الطیب. وفائدته کفائدة أدب لبس أحسن الثیاب.

4- أن یتصدق علی الفقراء بما یعن له أن یتصدّق به. ومن المعلوم فائدة التصدّق فی مثل هذه المواسم ، فإنّ فیه معاونة المعوزین وتنمیة روح العطف علیهم.

5- أن یمشی علی سکینة ووقار عاضّا من بصره. وواضح ما فی هذا من توقیر للحرم والزیارة وتعظیم للمزور وتوجه إلی الله تعالی وانقطاع إلیه ، مع ما فی ذلک من اجتناب مزاحمة الناس ومضایقتهم فی المرور وعدم إساءة بعضهم إلی بعض 6 - أن یکبّر بقول : «الله أکبر» ویکرّر ذلک ما شاء. وقد تحدّد فی بعض الزیارات إلی أن تبلغ المائة. وفی ذلک فائدة إشعار النفس بعظمة الله وأنّه لا شیء أکبر منه. وأنّ الزیارة لیست إلّا لعبادة الله وتعظیمه وتقدیسه فی إحیاء شعائر الله وتأیید دینه.

7- وبعد الفراغ من الزیارة للنبیّ أو الإمام یصلی رکعتین علی الأقل ، تطوّعا وعبادة لله تعالی لیشکره علی توفیقه إیاه ، ویهدی ثواب الصلاة إلی المزور. وفی الدعاء المأثور الذی یدعو به الزائر بعد هذه الصلاة ما یفهم الزائر ، أنّ صلاته وعمله إنّما هو لله وحده وأنّه لا یعبد سواه ، ولیست الزیارة إلّا نوع التقرب إلیه تعالی زلفی ؛ إذ یقول :

[شماره صفحه واقعی : 208]

ص: 1225

«اللهم لک صلیت ولک رکعت ولک سجدت وحدک لا شریک لک ؛ لأنه لا تکون الصلاة والرکوع والسجود إلّا لک ، لأنّک أنت الله لا إله إلّا أنت. اللهم صلّ علی محمّد وآل محمّد ، وتقبّل منّی زیارتی واعطنی سؤلی بمحمّد وآله الطاهرین».

وفی هذا النوع من الأدب ما یوضّح لمن یرید أن یفهم الحقیقة عن مقاصد الأئمة وشیعتهم تبعا لهم فی زیارة القبور ، وما یلقم المتجاهلین حجرا حینما یزعمون أنّها عندهم من نوع عبادة القبور والتقرّب إلیها والشرک بالله. وأغلب الظن أنّ غرض أمثال هؤلاء هو التزهید فیما یجلب لجماعة الإمامیة من الفوائد الاجتماعیة الدینیّة فی مواسم الزیارات ؛ إذ أصبحت شوکة فی أعین أعداء آل بیت محمّد ، وإلّا فما نظنهم یجهلون حقیقة مقاصد آل البیت فیها. حاشا اولئک الذین أخلصوا لله نیّاتهم وتجرّدوا له فی عباداتهم ، وبذلوا مهجهم فی نصرة دینه أن یدعو الناس إلی الشرک فی عبادة الله.

8- ومن آداب الزیارة «أن یلزم للزائر حسن الصحبة لمن یصحبه وقلّة الکلام إلّا بخیر ، وکثرة ذکر الله (1) ، والخشوع وکثرة الصلاة والصلاة علی محمّد وآل محمّد ، وأن یغضّ من بصره ، وأن یعدو إلی أهل الحاجة من إخوانه إذا رأی منقطعا ، والمواساة لهم ، والورع عمّا نهی عنه

[شماره صفحه واقعی : 209]

ص: 1226


1- لیس المراد من کثرة ذکر الله تکرار التسبیح والتکبیر ونحوهما فقط ، بل المراد ما ذکره الصادق - علیه السلام - فی بعض الحدیث فی تفسیر ذکر الله کثیرا أنه قال : «أما أنی لا أقول سبحان الله والحمد لله ولا إله الّا الله والله أکبر ، وإن کان هذا من ذاک ، ولکن ذکر الله فی کل موطن إذا هجمت علی طاعة أو معصیة».

وعن الخصومة وکثرة الإیمان والجدال الذی فیه الإیمان» (1).

ثم إنّه لیست حقیقة الزیارة إلّا السلام علی النبیّ أو الإمام باعتبار أنّهم (أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ) فهم یسمعون الکلام ویردّون الجواب ، ویکفی أن یقول فیها مثلا : «السلام علیک یا رسول الله» غیر أن الأولی أن یقرأ فیها المأثور الوارد من الزیارات عن آل البیت ؛ لما فیها - کما ذکرنا - من المقاصد العالیة والفوائد الدینیّة ، مع بلاغتها وفصاحتها ، ومع ما فیها من الأدعیة العالیة التی یتّجه بها الإنسان إلی الله تعالی وحده.

[شماره صفحه واقعی : 210]

ص: 1227


1- راجع کامل الزیارات : ص 131.
4 - عقیدتنا فی معنی التشیّع عند آل البیت

إنّ الائمة من آل البیت - علیهم السلام - لم تکن لهم همّة - بعد أن انصرفوا عن أن یرجع أمر الامّة إلیهم - إلّا تهذیب المسلمین وتربیتهم تربیة صالحة کما یریدها الله تعالی منهم ، فکانوا مع کلّ من یوالیهم ویأتمنونه علی سرّهم یبذلون قصاری جهدهم فی تعلیمه الأحکام الشرعیة وتلقینه المعارف المحمّدیّة ، ویعرّفونه ما له وما علیه.

ولا یعتبرون الرجل تابعا وشیعة لهم إلّا إذا کان مطیعا لأمر الله مجانبا لهواه آخذا بتعالیمهم وإرشاداتهم. ولا یعتبرون حبّهم وحده کافیا للنجاة کما قد یمنّی نفسه بعض من یسکن إلی الدعة والشهوات ویلتمس عذرا فی التمرّد علی طاعة الله سبحانه. إنّهم لا یعتبرون حبّهم وولاءهم منجاة إلّا إذا اقترن بالأعمال الصالحة وتحلّی الموالی لهم بالصدق والأمانة والورع والتقوی.

«یا خیثمة! أبلغ موالینا أنّه لا نغنی عنهم من الله شیئا إلّا بعمل ، وأنّهم لن ینالوا ولایتنا إلّا بالورع ، وإنّ أشدّ الناس حسرة یوم القیامة

[شماره صفحه واقعی : 211]

ص: 1228

من وصف عدلا ثم خالفه إلی غیره» (1).

بل هم یریدون من أتباعهم أن یکونوا دعاة للحقّ وأدلّاء علی الخیر والرشاد ، ویرون أنّ الدعوة بالعمل أبلغ من الدعوة باللسان : «کونوا دعاة للناس بالخیر بغیر ألسنتکم ، لیروا منکم الاجتهاد والصدق والورع» (2).

ونحن نذکر لک الآن بعض المحاورات التی جرت لهم مع بعض أتباعهم ، لتعرف مدی تشدیدهم وحرصهم علی تهذیب أخلاق الناس :

1- محاورة أبی جعفر الباقر - علیه السلام - مع جابر الجعفی : (3) «یا جابر! أیکتفی من ینتحل التشیع أن یقول بحبّنا أهل البیت! فو الله ما شیعتنا إلّا من أتقی الله وأطاعه».

«وما کانوا یعرفون إلّا بالتواضع ، والتخشع ، والأمانة ، وکثرة ذکر الله ، والصوم والصلاة ، والبرّ بالوالدین ، والتعاهد للجیران من الفقراء وأهل المسکنة والغارمین والأیتام ، وصدق الحدیث ، وتلاوة القرآن ، وکف الألسن عن الناس إلّا من خیر ، وکانوا أمناء عشائرهم فی الاشیاء».

«فاتقوا الله واعملوا لما عند الله! لیس بین الله وبین أحد قرابة ، أحبّ العباد إلی الله عزوجل أتقاهم وأعملهم بطاعته» (4).

[شماره صفحه واقعی : 212]

ص: 1229


1- اصول الکافی : کتاب الایمان ، باب زیارة الاخوان.
2- نفس المصدر : باب الورع.
3- نفس المصدر : باب الطاعة والتقوی.
4- وبهذا المعنی قال أمیر المؤمنین فی خطبته القاصعة : «ان حکمه فی أهل السماء وأهل الأرض واحد ، وما بین الله وبین أحد من خلقه هوادة فی إباحة حمی حرمه علی العالمین».

«یا جابر والله ما نتقرب إلی الله تبارک وتعالی إلّا بالطاعة ، وما معنا براءة من النار ، ولا علی الله لأحد من حجّة. من کان لله مطیعا فهو لنا ولیّ ومن کان لله عاصیا فهو لنا عدوّ. وما تنال ولایتنا إلّا بالعمل والورع».

2- محاورة أبی جعفر أیضا مع سعید بن الحسن (1) : أبو جعفر : أیجیء أحدکم إلی أخیه فیدخل یده فی کیسه فیأخذ حاجته فلا یدفعه؟

سعید : ما أعرف ذلک فینا.

أبو جعفر : فلا شیء إذن.

سعید : فالهلاک إذن.

أبو جعفر : إن القوم لم یعطوا احلامهم بعد.

3- محاورة أبی عبد الله الصادق - علیه السلام - مع أبی الصباح الکنانی (2) : الکنانی لأبی عبد الله : ما نلقی من الناس فیک؟! أبو عبد الله : وما الذی تلقی من الناس؟

الکنانی : لا یزال یکون بیننا وبین الرجل الکلام ، فیقول : جعفریّ خبیث.

أبو عبد الله : یعیّرکم الناس بی؟! الکنانی : نعم!

[شماره صفحه واقعی : 213]

ص: 1230


1- اصول الکافی کتاب الایمان : باب حق المؤمن علی أخیه.
2- نص المصدر : باب الورع.

أبو عبد الله : ما أقلّ والله من یتّبع جعفرا منکم! إنّما أصحابی من اشتدّ ورعه ، وعمل لخالقه ، ورجا ثوابه. هؤلاء أصحابی!

4- ولأبی عبد الله - علیه السلام - کلمات فی هذا الباب نقتطف منها ما یلی : أ - «لیس منّا - ولا کرامة - من کان فی مصر فیه مائة ألف أو یزیدون ، وکان فی ذلک المصر أحد أورع منه».

ب - «إنّا لا نعدّ الرجل مؤمنا حتّی یکون لجمیع أمرنا متّبعا ومریدا ألا وإن من اتّباع أمرنا وإرادته الورع ، فتزینوا به یرحمکم الله».

ج - «لیس من شیعتنا من لا تتحدث المخدّرات بورعه فی خدورهن ، ولیس من أولیائنا من هو فی قریة فیها عشرة آلاف رجل فیهم خلق لله أورع منه».

د - «إنّما شیعة «جعفر» من عفّ بطنه وفرجه واشتدّ جهاده وعمل لخالقه ورجا ثوابه وخاف عقابه. فإذا رأیت اولئک فاولئک شیعة جعفر».

[شماره صفحه واقعی : 214]

ص: 1231

5 - عقیدتنا فی الجور والظلم

من أکبر ما کان یعظّمه الأئمة - علیهم السلام - علی الإنسان من الذنوب العدوان علی الغیر والظلم للناس ، وذلک اتّباعا لما جاء فی القرآن الکریم من تهویل الظلم واستنکاره ، مثل قوله تعالی : (وَلا تَحْسَبَنَّ اللهَ غافِلاً عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُونَ إِنَّما یُؤَخِّرُهُمْ لِیَوْمٍ تَشْخَصُ فِیهِ الْأَبْصارُ).

وقد جاء فی کلام أمیر المؤمنین - علیه السلام - ما یبلغ الغایة فی بشاعة الظلم والتنفیر منه ، کقوله وهو الصادق المصدّق من کلامه فی نهج البلاغة برقم 219 : «والله لو اعطیت الأقالیم السبعة بما تحت أفلاکها علی أن أعصی الله فی نملة أسلبها جلب شعیرة ما فعلت». وهذا غایة ما یمکن أن یتصوره الإنسان فی التعفّف عن الظلم والحذر من الجور واستنکار عمله ، أنّه لا یظلم «نملة» فی قشرة شعیرة وإن اعطی الأقالیم السبعة. فکیف حال من یلغ فی دماء المسلمین وینهب أموال الناس ویستهین فی أعراضهم وکراماتهم؟ کیف یکون قیاسه إلی فعل أمیر المؤمنین؟ وکیف تکون منزلته من فقهه صلوات الله علیه؟ إنّ هذا هو

[شماره صفحه واقعی : 215]

ص: 1232

الأدب الإلهی الرفیع الذی یتطلّبه الدین من البشر.

نعم ، إنّ الظلم من أعظم ما حرّم الله تعالی ، فلذا اخذ من أحادیث آل البیت وأدعیتهم المقام الأوّل فی ذمّه وتنفیر أتباعهم عنه.

وهذه سیاستهم - علیهم السلام - وعلیها سلوکهم حتّی مع من یعتدی علیهم ویجترئ علی مقامهم. وقصة الإمام الحسن - علیه السلام - معروفة فی حلمه عن الشامیّ الذی اجترأ علیه وشتمه ، فلاطفه الإمام وعطف علیه ، حتّی أشعره بسوء فعلته. وقد قرأت آنفا فی دعاء سید الساجدین من الأدب الرفیع فی العفو عن المعتدین وطلب المغفرة لهم. وهو غایة ما یبلغه السموّ النفسیّ والإنسانیّة الکاملة ، وإن کان الاعتداء علی الظالم بمثل ما اعتدی جائزا فی الشریعة وکذا الدعاء علیه جائز مباح ، ولکنّ الجواز شیء والعفو الذی هو من مکارم الأخلاق شیء آخر ، بل عند الأئمة أنّ المبالغة فی الدعاء علی الظالم قد تعدّ ظلما ، قال الصادق - علیه السلام - : «إنّ العبد لیکون مظلوما فما یزال یدعو حتّی یکون ظالما». أی حتّی یکون ظالما فی دعائه علی الظالم بسبب کثرة تکراره. یا سبحان الله! أیکون الدعاء علی الظالم إذا تجاوز الحدّ ظلما؟ إذن ما حال من یبتدئ بالظلم والجور ، ویعتدی علی الناس ، أو ینهش أعراضهم ، أو ینهب أموالهم أو یمشی علیهم عند الظالمین ، أو یخدعهم فیورّطهم فی المهلکات أو ینبزهم ویؤذیهم ، أو یتجسّس علیهم؟ ما حال أمثال هؤلاء فی فقه آل البیت علیهم السلام؟ إنّ أمثال هؤلاء أبعد الناس عن الله تعالی ، وأشدّهم إثما وعقابا ، وأقبحهم أعمالا وأخلاقا.

[شماره صفحه واقعی : 216]

ص: 1233

6 - عقیدتنا فی التعاون مع الظالمین

ومن عظم خطر الظلم وسوء مغبّته أن نهی الله تعالی عن معاونة الظالمین والرکون إلیهم (وَلا تَرْکَنُوا إِلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ وَما لَکُمْ مِنْ دُونِ اللهِ مِنْ أَوْلِیاءَ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ).

هذا هو أدب القرآن الکریم وهو أدب آل البیت - علیهم السلام -. وقد ورد عنهم ما یبلغ الغایة من التنفیر عن الرکون إلی الظالمین ، والاتصال بهم ومشارکتهم فی أیّ عمل کان ، ومعاونتهم ولو بشقّ تمرة.

ولا شکّ أن أعظم ما منی به الإسلام والمسلمون هو التساهل مع أهل الجور ، والتغاضی عن مساوئهم ، والتعامل معهم ، فضلا عن ممالاتهم ومناصرتهم وإعانتهم علی ظلمهم ، وما جرّ الویلات علی الجامعة الإسلامیة إلّا ذلک الانحراف عن جدد الصواب والحقّ ، حتّی ضعف الدین بمرور الأیام ، فتلاشت قوّته ، ووصل إلی ما علیه الیوم ، فعاد غریبا ، وأصبح المسلمون أو ما یسمّون أنفسهم بالمسلمین ، وما لهم من دون الله أولیاء ثم لا ینصرون حتّی علی أضعف أعدائهم وأرذل المجترئین علیهم ، کالیهود الأذلّاء فضلا عن الصلیبیّین الأقویاء.

[شماره صفحه واقعی : 217]

ص: 1234

لقد جاهد الأئمة - علیهم السلام - فی إبعاد من یتصل بهم عن التعاون مع الظالمین ، وشدّدوا علی أولیائهم فی مسایرة أهل الظلم والجور وممالاتهم ، ولا یحصی ما ورد عنهم فی هذا الباب ، ومن ذلک ما کتبه الإمام زین العابدین - علیه السلام - إلی محمّد بن مسلم الزهری بعد أن حذّره عن إعانة الظلمة علی ظلمهم : «أو لیس بدعائهم إیّاک حین دعوک جعلوک قطبا أداروا بک رحی مظالمهم ، وجسرا یعبرون علیک إلی بلایاهم ، وسلّما إلی ضلالتهم ، داعیا إلی غیّهم ، سالکا سبیلهم. یدخلون بک الشکّ علی العلماء ویقتادون بک قلوب الجهّال إلیهم. فلم یبلغ أخصّ وزرائهم ولا أقوی أعوانهم إلّا دون ما بلغت من إصلاح فسادهم واختلاف الخاصّة والعامّة إلیهم ، فما أقلّ ما أعطوک فی قدر ما أخذوا منک ، وما أیسر ما عمّروا لک فی جنب ما خرّبوا علیک. فانظر لنفسک فإنّه لا ینظر لها غیرک ، وحاسبها حساب رجل مسئول ...» (1).

ما أعظم کلمة «وحاسبها حساب رجل مسئول» فإنّ الإنسان حینما یغلبه هواه یستهین فی أغوار مکنون سرّه بکرامة نفسه ، بمعنی أنّه لا یجده مسئولا عن أعماله ، ویستحقر ما یأتی به من أفعال ، ویتخیّل أنّه لیس بذلک الذی یحسب له الحساب علی ما یرتکبه ویقترفه ، أنّ هذا من أسرار النفس الإنسانیّة الأمّارة ، فاراد الإمام أن ینبّه الزهری علی هذا السرّ النفسانی فی دخیلته الکامنة ، لئلا یغلب علیه الوهم فیفرّط فی مسئولیته عن نفسه.

وأبلغ من ذلک فی تصویر حرمة معاونة الظالمین حدیث صفوان

[شماره صفحه واقعی : 218]

ص: 1235


1- راجع تحف العقول : ص 66

الجمّال مع الإمام موسی الکاظم - علیه السلام - وقد کان من شیعته ورواة حدیثه الموثقین قال - حسب روایة الکشی فی رجاله بترجمة صفوان - : «دخلت علیه فقال لی : یا صفوان کلّ شیء منک حسن جمیل ، خلا شیئا واحدا.

قلت : جعلت فداک! أیّ شیء؟

قال : إکراؤک جمالک من هذا الرجل «یعنی هارون».

قلت : والله ، ما أکریته أشرا ولا بطرا ، ولا للصید ، ولا للهو ، ولکن أکریته لهذا الطریق «یعنی طریق مکة» ولا أتولّاه بنفسی ولکن أبعث معه غلمانی.

قال : یا صفوان أیقع کراک علیهم؟

قلت : نعم جعلت فداک.

قال : أتحبّ بقاهم حتّی یخرج کراک؟

قلت : نعم.

قال : فمن أحبّ بقاهم فهو منهم ، ومن کان منهم فهو کان ورد النار.

قال صفوان : فذهبت وبعت جمالی عن آخرها».

فاذا کان نفس حبّ حیاة الظالمین وبقائهم بهذه المنزلة ، فکیف بمن یستعینون به علی الظلم أو یؤیدهم فی الجور ، وکیف حال من یدخل فی زمرتهم أو یعمل بأعمالهم أو یواکب قافلتهم أو یأتمر بأمرهم؟!

[شماره صفحه واقعی : 219]

ص: 1236

7 - عقیدتنا فی الوظیفة فی الدولة الظالمة

إذا کان معاونة الظالمین ولو بشقّ تمرة بل حب بقائهم ، من أشدّ ما حذّر عنه الأئمة - علیهم السلام - فما حال الاشتراک معهم فی الحکم والدخول فی وظائفهم وولایاتهم ، بل ما حال من یکون من جملة المؤسسین لدولتهم ، أو من کان من أرکان سلطانهم والمنغمسین فی تشیید حکمهم «وذلک أنّ ولایة الجائر دروس الحقّ کلّه ، وإحیاء الباطل کلّه ، وإظهار الظلم والجور والفساد» کما جاء فی حدیث تحف العقول عن الصادق علیه السلام.

غیر أنّه ورد عنهم - علیهم السلام - جواز ولایة الجائر إذا کان فیها صیانة العدل وإقامة حدود الله ، والإحسان إلی المؤمنین ، والأمر بالمعروف والنهی عن المنکر «إنّ لله فی أبواب الظلمة من نوّر الله به البرهان ومکّن له فی البلاد ، فیدفع بهم عن أولیائه ویصلح بهم امور المسلمین ... اولئک هم المؤمنون حقّا. اولئک منار الله فی أرضه اولئک نور الله فی رعیته ...» کما جاء فی الحدیث عن الإمام موسی بن جعفر - علیه السلام -. وفی هذا الباب أحادیث کثیرة توضّح النهج الذی ینبغی

[شماره صفحه واقعی : 220]

ص: 1237

أن یجری علیه الولاة والموظفین ، مثل ما فی رسالة الصادق - علیه السلام - إلی عبد الله النجاشی أمیر الأهواز (راجع الوسائل : کتاب البیع ، الباب 78).

[شماره صفحه واقعی : 221]

ص: 1238

8 - عقیدتنا فی الدعوة إلی الوحدة الإسلامیة

عرف آل البیت - علیهم السلام - بحرصهم علی بقاء مظاهر الإسلام ، والدعوة إلی عزّته ، ووحدة کلمة أهله ، وحفظ التآخی بینهم ، ورفع السخیمة من القلوب ، والأحقاد من النفوس.

ولا ینسی موقف أمیر المؤمنین - علیه السلام - مع الخلفاء الذین سبقوه ، مع توجّده علیهم واعتقاده بغصبهم لحقّه ، فجاراهم وسالمهم بل حبس رأیه فی أنّه المنصوص علیه بالخلافة ، حتّی أنّه لم یجهر فی حشد عام بالنصّ إلّا بعد أن آل الأمر إلیه فاستشهد بمن بقی من الصحابة عن نصّ (الغدیر) فی یوم (الرحبة) المعروف. وکان لا یتأخر عن الإشارة علیهم فیما یعود علی المسلمین أو للإسلام بالنفع والمصلحة وکم کان یقول عن ذلک العهد : «فخشیت إن لم أنصر الإسلام وأهله أن أری فیه ثلما أو هدما».

کما لم یصدر منه ما یؤثر علی شوکة ملکهم أو یضعّف من سلطانهم أو یقلّل من هیبتهم ، فانکمش علی نفسه وجلس حلس البیت ، بالرغم مما کان یشهده منهم. کلّ ذلک رعایة لمصلحة الإسلام العامّة ، ورعایة

[شماره صفحه واقعی : 222]

ص: 1239

أن لا یری فی الإسلام ثلما أو هدما ، حتّی عرف ذلک منه ، وکان الخلیفة عمر بن الخطاب یقول ویکرّر القول : «لا کنت لمعضلة لیس لها أبو الحسن» أو «لو لا علیّ لهلک عمر».

ولا ینسی موقف الحسن بن علی - علیه السلام - من الصلح مع معاویة بعد أن رأی أنّ الإصرار علی الحرب سیدیل من ثقل الله الأکبر ومن دولة العدل بل اسم الإسلام إلی آخر الدهر ، فتمحی الشریعة الإلهیة ویقضی علی البقیة الباقیة من آل البیت ، ففضّل المحافظة علی ظواهر الإسلام واسم الدین ، وإن سالم معاویة العدوّ الألد للدین وأهله والخصم الحقود له ولشیعته ، مع ما یتوقع من الظلم والذلّ له ولأتباعه وکانت سیوف بنی هاشم وسیوف شیعته مشحوذة تأبی أن تغمد ، دون أن تأخذ بحقّها من الدفاع والکفاح ، ولکن مصلحة الإسلام العلیا کانت عنده فوقع جمیع هذه الاعتبارات. وأمّا الحسین الشهید - علیه السلام - فلئن نهض فلأنّه رأی من بنی امیة إن دامت الحال لهم ولم یقف فی وجههم من یکشف سوء نیّاتهم ، سیمحون ذکر الإسلام ویطیحون بمجده ، فأراد أن یثبت للتأریخ جورهم وعدوانهم ویفضح ما کانوا یبیّتونه لشریعة الرسول ، وکان ما أراد. ولو لا نهضته المبارکة لذهب الإسلام فی خبر کان یتلهی بذکره التأریخ کأنه دین باطل ، وحرص الشیعة علی تجدید ذکراه بشتی أسالیبهم إنّما هو لإتمام رسالة نهضته فی مکافحة الظلم والجور ولإحیاء أمره امتثالا لأوامر الأئمة من بعده.

وینجلی لنا حرص آل البیت - علیهم السلام - علی بقاء عزّ الإسلام وإن کان ذو السلطة من ألد أعدائهم ، فی موقف الإمام زین العابدین

[شماره صفحه واقعی : 223]

ص: 1240

- علیه السلام - من ملوک بنی امیة ، وهو الموتور لهم ، والمنتهکة فی عهدهم حرمتهم وحرمه ، والمحزون علی ما صنعوا مع أبیه وأهل بیته فی واقعة کربلاء ، فإنّه - مع کلّ ذلک - کان یدعو فی سرّه لجیوش المسلمین بالنصر وللإسلام بالعزّ وللمسلمین بالدعوة والسلامة ، وقد تقدّم أنّه کان سلاحه الوحید فی نشر المعرفة هو الدعاء ، فعلّم شیعته کیف یدعون للجیوش الإسلامیة والمسلمین ، کدعائه المعروف ب (دعاء أهل الثغور) الذی یقول فیه : «اللهم صلّ علی محمّد وآل محمّد ، وکثّر عددهم ، واشحذ أسلحتهم ، واحرس حوزتهم ، وامنع حومتهم ، وألّف جمعهم ودبّر أمرهم ، وواتر بین میرهم ، وتوحّد بکفایة مؤنهم ، واعضدهم بالنصر ، وأعنهم بالصبر ، والطف لهم فی المکر» إلی أن یقول - بعد أن یدعو علی الکافرین - : «اللهم وقوّ بذلک محالّ أهل الإسلام ، وحصّن به دیارهم ، وثمّر به أموالهم ، وفرّغهم عن محاربتهم لعبادتک ، وعن منابذتهم للخلوة بک ، حتّی لا یعبد فی بقاع الأرض غیرک ، ولا تعفر لأحد منهم جبهة دونک» (1) وهکذا یمضی فی دعائه البلیغ - وهو من أطول أدعیته - فی توجیه الجیوش المسلمة إلی ما ینبغی لها من مکارم الأخلاق وأخذ العدّة للأعداء ، وهو یجمع إلی التعالیم الحربیّة للجهاد الإسلامی بیان الغایة منه وفائدته ، کما ینبّه المسلمین إلی نوع الحذر من أعدائهم وما یجب أن یتّخذوه فی معاملتهم ومکافحتهم ، وما یجب علیهم من الانقطاع إلی الله تعالی والانتهاء عن محارمه ، والإخلاص لوجهه الکریم فی جهادهم.

[شماره صفحه واقعی : 224]

ص: 1241


1- ما أجمل هذا الدعاء. وأجدر بالمسلمین فی هذه العصور أن یتلوا هذا الدعاء لیعتبروا به ولیبتهلوا إلی الله تعالی فی جمع کلمتهم وتوحید صفوفهم وتنویر عقولهم.

وکذلک باقی الأئمة - علیهم السلام - فی مواقفهم مع ملوک عصرهم ، وإن لاقوا منهم أنواع الضغط والتنکیل بکلّ قساوة وشدّة ، فإنّهم لمّا علموا أنّ دولة الحقّ لا تعود إلیهم انصرفوا إلی تعلیم الناس معالم دینهم وتوجیه أتباعهم التوجیه الدینیّ العالی. وکلّ الثورات التی حدثت فی عصرهم من العلویّین وغیرهم لم تکن عن إشارتهم ورغبتهم ، بل کانت کلّها مخالفة صریحة لأوامرهم وتشدیداتهم ، فإنّهم کانوا أحرص علی کیان الدولة الإسلامیة من کلّ أحد حتّی من خلفاء بنی العباس أنفسهم.

وکفی أن نقرأ وصیة الإمام موسی بن جعفر - علیه السلام - لشیعته «لا تذلّوا رقابکم بترک طاعة سلطانکم ، فإن کان عادلا فاسألوا الله بقاه ، وإن کان جائرا فاسألوا الله إصلاحه ، فإنّ صلاحکم فی صلاح سلطانکم ، وأنّ السلطان العادل بمنزلة الوالد الرحیم فأحبوا له ما تحبّون لأنفسکم ، واکرهوا له ما تکرهون لأنفسکم» (1).

وهذا غایة ما یوصف فی محافظة الرعیّة علی سلامة السلطان أن یحبّوا له ما یحبّون لأنفسهم ، ویکرهوا له ما یکرهون لها.

وبعد هذا ، فما أعظم تجنّی بعض کتاب العصر إذ یصف الشیعة بأنّهم جمعیة سریّة هدّامة. أو طائفة ثورویة ناقمة. صحیح أنّ من خلق الرجل المسلم المتّبع لتعالیم آل البیت - علیهم السلام - بغض الظلم والظالمین والانکماش عن أهل الجور والفسوق ، والنظرة إلی أعوانهم

[شماره صفحه واقعی : 225]

ص: 1242


1- الوسائل : فی کتاب الأمر بالمعروف والنهی عن المنکر ، الباب 17.

وأنصارهم نظرة الاشمئزاز والاستنکار ، والاستیحاش والاستحقار ، وما زال هذا الخلق متغلغلا فی نفوسهم یتوارثونه جیلا بعد جیل ، ولکن مع ذلک لیس من شیمتهم الغدر والختل ، ولا من طریقتهم الثورة والانتفاض علی السلطة الدینیة السائدة باسم الإسلام ، لا سرّا ولا علنا ، ولا یبیحون لأنفسهم الاغتیال أو الوقیعة بمسلم مهما کان مذهبه وطریقته ، أخذا بتعالیم أئمتهم - علیهم السلام - بل المسلم الذی یشهد الشهادتین مصون المال محقون الدم ، محرم العرض «لا یحل مال امرئ مسلم إلّا بطیب نفسه» ، بل المسلم أخو المسلم علیه من حقوق الأخوّة لأخیه ما یکشف عنه البحث الآتی.

[شماره صفحه واقعی : 226]

ص: 1243

9 - عقیدتنا فی حقّ المسلم علی المسلم

إنّ من أعظم وأجمل ما دعا إلیه الدین الإسلامی هو التآخی بین المسلمین علی اختلاف طبقاتهم ومراتبهم ومنازلهم. کما أنّ من أوطأ وأخس ما صنعه المسلمون الیوم وقبل الیوم هو تسامحهم بالأخذ بمقتضیات هذه الاخوّة الإسلامیّة.

لأنّ من أیسر مقتضیاتها - کما سیجیء فی کلمة الإمام الصادق علیه السلام - أن یحبّ لأخیه المسلم ما یحب لنفسه ویکره له ما یکره لنفسه.

أنعم النظر وفکّر فی هذه الخصلة الیسیرة فی نظر آل البیت - علیهم السلام - فستجد أنّها من أشقّ ما یفرض طلبه من المسلمین الیوم ، وهم علی مثل هذه الأخلاق الموجودة عندهم البعیدة عن روحیة الإسلام ، فکّر فی هذه الخصلة لو قدّر للمسلمین أن ینصفوا أنفسهم ویعرفوا دینهم حقّا ویأخذوا بها فقط - أن یحبّ أحدهم لأخیه ما یحبّ لنفسه - لما شاهدت من أحد ظلما ولا اعتداء ، ولا سرقة ولا کذبا ، ولا غیبة ولا نمیمة ، ولا تهمة بسوء ولا قدحا بباطل ، ولا إهانة ولا تجبرا.

بلی ، إنّ المسلمین لو وقفوا لإدراک أیسر خصال الاخوّة فیما بینهم

[شماره صفحه واقعی : 227]

ص: 1244

وعملوا بها لارتفع الظلم والعدوان من الأرض ، ولرأیت البشر إخوانا علی سرر متقابلین قد کملت لهم أعلی درجات السعادة الاجتماعیّة ولتحقّق حلم الفلاسفة الأقدمین فی المدینة الفاضلة ، فما احتاجوا حینما یتبادلون الحبّ والمودة إلی الحکومات والمحاکم ، ولا إلی الشرطة والسجون ، ولا إلی قانون للعقوبات وأحکام للحدود والقصاص ، ولما خضعوا لمستعمر ولا خنعوا لجبّار ، ولا استبدّ بهم الطغاة ، ولتبدلت الأرض غیر الأرض وأصبحت جنّة النعیم ودار السعادة.

أزیدک ، أنّ قانون المحبّة لو ساد بین البشر - کما یریده الدین بتعالیم الاخوّة - لانمحت من قاموس لغاتنا کلمة (العدل) ، بمعنی أنّا لم نعد نحتاج إلی العدل وقوانینه حتّی نحتاج إلی استعمال کلمته ، بل کفانا قانون الحبّ لنشر الخیر والسلام ، والسعادة والهناء ، لأنّ الإنسان لا یحتاج إلی استعمال العدل ولا یطلبه القانون منه إلّا إذا فقد الحبّ فیمن یجب أن یعدل معه ، أمّا فیمن یبادله الحبّ کالولد والأخ إنّما یحسن إلیه ویتنازل له عن جملة من رغباته فبدافع من الحبّ والرغبة عن طیب خاطر ، لا بدافع العدل والمصلحة.

وسرّ ذلک أنّ الإنسان لا یحبّ إلّا نفسه وما یلائم نفسه ، ویستحیل أن یحبّ شیئا أو شخصا خارجا عن ذاته إلّا إذا ارتبط به وانطبعت فی نفسه منه صورة ملائمة مرغوبة لدیه. کما یستحیل أن یضحّی بمحض اختیاره له ، فی رغباته ومحبوباته لأجل شخص آخر لا یحبّه ولا یرغب فیه ، إلّا إذا تکوّنت عنده عقیدة أقوی من رغباته مثل عقیدة حسن العدل والإحسان ، وحینئذ إذ یضحی بإحدی رغباته إنّما یضحی لأجل

[شماره صفحه واقعی : 228]

ص: 1245

رغبة اخری أقوی کعقیدته بالعدل إذا حصلت التی تکون جزء من رغباته بل جزء من نفسه.

وهذه العقیدة المثالیة لأجل أن تتکون فی نفس الإنسان تتطلب منه أن یسمو بروحه علی الاعتبارات المادیّة ، لیدرک المثال الأعلی فی العدل والإحسان إلی الغیر ، وذلک بعد أن یعجز أن یتکون فی نفسه شعور الاخوّة الصادق والعطف بینه وبین أبناء نوعه.

فأوّل درجات المسلم التی یجب أن یتّصف بها أن یحصل عنده الشعور بالاخوّة مع الآخرین فإذا عجز عنها - وهو عاجز علی الأکثر لغلبة رغباته الکثیرة وأنانیّته - فعلیه أن یکون فی نفسه عقیدة فی العدل والإحسان اتباعا للإرشادات الإسلامیة ، فإذا عجز عن ذلک فلا یستحقّ أن یکون مسلما إلّا بالاسم وخرج عن ولایة الله ولم یکن لله فیه نصیب علی حد التعبیر الآتی للإمام. والإنسان علی الأکثر تطغی علیه شهواته العارمة فیکون من أشقّ ما یعانیه أن یهیئ نفسه لقبول عقیدة العدل ، فضلا عن أن یحصل علیها عقیدة کاملة تفوق بقوّتها علی شهواته.

فذلک کان القیام بحقوق الاخوّة من أشقّ تعالیم الدین إذا لم یکن عند الإنسان ذلک الشعور الصادق بالاخوّة. ومن أجل هذا أشفق الإمام أبو عبد الله الصادق - علیه السلام - أن یوضح لسائله وهو أحد أصحابه «المعلی بن خنیس» عن حقوق الإخوان أکثر مما ینبغی أن یوضح له خشیة أن یتعلم ما لا یستطیع أن یعمل به. قال المعلی (1) :

[شماره صفحه واقعی : 229]

ص: 1246


1- راجع الوسائل : کتاب الحج ، أبواب أحکام العشرة ، الباب 122 ، الحدیث 7.

«قلت له ما حقّ المسلم علی المسلم؟

قال أبو عبد الله : له سبعة حقوق واجبات ، ما منهن حقّ إلّا وهو علیه واجب ، إن ضیّع منها شیئا خرج من ولایة الله وطاعته ، ولم یکن لله فیه نصیب.

قلت له : جعلت فداک! وما هی؟

قال : یا معلی ، إنّی علیک شفیق ، أخاف أن تضیع ولا تحفظ ، وتعلم ولا تعمل.

قلت : لا قوّة إلّا بالله.

وحینئذ ذکر الإمام الحقوق السبعة بعد أن قال عن الأوّل منها :

«أیسر حقّ منها أن تحب له ما تحب لنفسک ، وتکره له ما تکره لنفسک».

یا سبحان الله! هذا هو الحق الیسیر! فکیف نجد - نحن المسلمین الیوم - یسر هذا الحقّ علینا؟ شاهت وجوه تدعی الإسلام ولا تعمل بأیسر ما یفرضه من حقوق. والأعجب؟ أن یلصق بالإسلام هذا التأخر الذی أصاب المسلمین ، وما الذنب إلّا ذنب من یسمّون أنفسهم بالمسلمین ، ولا یعلمون بأیسر ما یجب أن یعملوه من دینهم.

ولأجل التأریخ فقط ، ولنعرف أنفسنا وتقصیرها ، أذکر هذه الحقوق السبعة التی أوضحها الإمام علیه السلام.

1- أن تحبّ لأخیک المسلم ما تحبّ لنفسک ، وتکره له ما تکره لنفسک.

2- أن تجتنب سخطه ، وتتبع مرضاته ، وتطیع أمره.

[شماره صفحه واقعی : 230]

ص: 1247

3- أن تعینه بنفسک ، ومالک ، ولسانک ، ویدک ، ورجلک.

4- أن تکون عینه ، ودلیله ، ومرآته.

5- أن لا تشبع ویجوع ، ولا تروی ویظمأ ، ولا تلبس ویعری.

6- أن یکون لک خادم ولیس لأخیک خادم ، فواجب أن تبعث خادمک ، فتغسل ثیابه ، وتصنع طعامه ، وتمهّد فراشه.

7- أن تبرّ قسمه ، وتجیب دعوته ، وتعود مریضه ، وتشهد جنازته.

وإذا علمت له حاجة تبادره إلی قضائها ، ولا تلجئه إلی أن یسألکها ، ولکن تبادره مبادرة».

ثم ختم کلامه - علیه السلام - بقوله :

«فإذا فعلت ذلک وصلت ولا یتک بولایته وولایته بولایتک».

وبمضمون هذا الحدیث روایات مستفیضة عن ائمتنا جمع قسما کبیرا منها کتاب الوسائل فی أبواب متفرقة.

وقد یتوهم المتوهم أنّ المقصود بالاخوّة فی أحادیث أهل البیت - علیهم السلام - خصوص الاخوّة بین المسلمین الذین من أتباعهم «شیعتهم خاصة» ، ولکنّ الرجوع إلی روایاتهم کلّها یطرد هذا الوهم ، إن کانوا من جهة اخری یشدّدون النکیر علی من یخالف طریقتهم ولا یأخذ بهداهم ویکفی أن تقرأ حدیث معاویة بن وهب (1) قال :

«قلت له - أی الصادق علیه السلام - : کیف ینبغی لنا أن نصنع فیما بیننا وبین قومنا وبین خلطائنا من الناس ممن لیسوا علی أمرنا ،

[شماره صفحه واقعی : 231]

ص: 1248


1- اصول الکافی : کتاب العشرة ، الباب الاول.

فقال : تنظرون إلی ائمتکم الذین تقتدون بهم فتصنعون ما یصنعون ، فو الله ، إنهم لیعودون مرضاهم ، ویشهدون جنائزهم ، ویقیمون الشهادة لهم وعلیهم ویؤدّون الأمانة إلیهم».

أمّا الاخوّة الإسلامیة ، وقد سمعت بعض الأحادیث فی فصل تعریف الشیعة. ویکفی أن تقرأ هذه المحاورة بین أبان بن تغلب وبین الصادق - علیه السلام - من حدیث أبان نفسه (1). قال أبان : کنت أطوف مع أبی عبد الله فعرض لی رجل من أصحابنا کان سألنی الذهاب معه فی حاجته ، فأشار إلیّ ، فرآنا أبو عبد الله.

قال : یا أبان إیاک یرید هذا؟

قلت : نعم! قال : هو علی مثل ما أنت علیه؟

قلت : نعم.

قال : فاذهب إلیه واقطع الطواف.

قلت : وان کان طواف الفریضة.

قال : نعم.

قال أبان : فذهبت ، ثم دخلت علیه بعد ، فسألته عن حقّ المؤمن ، فقال : دعه لا تردّه! فلم أزل أرد علیه حتّی قال : یا أبان تقاسمه شطر مالک ، ثم نظر إلیّ فرأی ما داخلنی ، فقال : یا أبان أما تعلم أنّ الله قد ذکر المؤثرین علی أنفسهم؟ قلت : بلی! قال : إذا أنت قاسمته فلم تؤثره ،

[شماره صفحه واقعی : 232]

ص: 1249


1- راجع الوسائل : کتاب الحج ، أبواب العشرة ، الباب 122 ، الحدیث 16.

إنّما تؤثره إذا أنت أعطیته من النصف الآخر!

(أقول) : إنّ واقعنا المخجل لا یطمعنا أن نسمّی أنفسنا بالمؤمنین حقّا. فنحن بواد وتعالیم أئمتنا - علیهم السلام - فی واد آخر. وما داخل نفس أبان یداخل نفس کل قارئ لهذا الحدیث ، فیصرف بوجهه متناسیا له کأنّ المخاطب غیره ، ولا یحاسب نفسه حساب رجل مسئول.

[شماره صفحه واقعی : 233]

ص: 1250

[شماره صفحه واقعی : 234]

ص: 1251

الفصل الخامس : المعاد

اشارة

1- عقیدتنا فی البعث والمعاد

2- عقیدتنا فی المعاد الجسمانی

[شماره صفحه واقعی : 235]

ص: 1252

[شماره صفحه واقعی : 236]

ص: 1253

1 - عقیدتنا فی البعث و المعاد

[متن عقائدالإمامیة:]

نعتقد أنّ الله تعالی یبعث الناس بعد الموت فی خلق جدید فی الیوم الموعود به عباده فیثیب المطیعین ، ویعذّب العاصین وهذا أمر علی جملته وما علیه من البساطة فی العقیدة اتفقت علیه الشرائع السماویّة والفلاسفة ، ولا محیص للمسلم من الاعتراف به ، عقیدة قرآنیة ، جاء بها نبینا الأکرم - صلی الله علیه وآله وسلم - فإنّ من یعتقد بالله اعتقادا قاطعا ویعتقد کذلک بمحمّد - صلی الله علیه وآله - رسولا منه أرسله بالهدی ودین الحقّ ، لا بدّ أن یؤمن بما أخبر به القرآن الکریم ، من البعث والثواب والعقاب والجنّة والنعیم والنار والجحیم ، وقد صرّح القرآن بذلک ، ولمح إلیه بما یقرب من ألف آیة کریمة وإذا تطرّق الشک فی ذلک إلی شخص فلیس إلّا لشکّ یخالجه فی صاحب الرسالة أو وجود خالق الکائنات أو قدرته ، بل لیس إلّا لشکّ یعتریه فی أصل الأدیان کلّها ، وفی صحة الشرائع جمیعها.

[شماره صفحه واقعی : 237]

ص: 1254

2 - عقیدتنا فی المعاد الجسمانی
اشارة

وبعد هذا ، فالمعاد الجسمانی بالخصوص ضرورة من ضروریات الدین الإسلامی ، دلّ صریح القرآن الکریم علیها : (أَیَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ بَلی قادِرِینَ عَلی أَنْ نُسَوِّیَ بَنانَهُ) ، القیامة : 3 ، (وَإِنْ تَعْجَبْ فَعَجَبٌ قَوْلُهُمْ أَإِذا کُنَّا تُراباً أَإِنَّا لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ) ، الرعد : 5 ، (أَفَعَیِینا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِی لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِیدٍ) ، ق : 14.

وما المعاد الجسمانی علی إجماله إلّا إعادة الإنسان فی یوم البعث والنشور ببدنه بعد الخراب ، وإرجاعه إلی هیئته الاولی بعد أن یصبح رمیما. ولا یجب الاعتقاد فی تفصیلات المعاد الجسمانی أکثر من هذه العقیدة علی بساطتها التی نادی بها القرآن ، وأکثر مما یتبعها من الحساب والصراط والمیزان والجنّة والنار والثواب والعقاب بمقدار ما جاءت به التفصیلات القرآنیّة.

«ولا تجب المعرفة علی التحقیق التی لا یصلها إلّا صاحب النظر الدقیق ، کالعلم بأنّ الأبدان هل تعود بذواتها أو إنّما یعود ما یماثلها بهیئاتها ، وأنّ الأرواح هل تعدم کالأجساد أو تبقی مستمرّة حتّی تتصل

[شماره صفحه واقعی : 238]

ص: 1255

بالأبدان عند المعاد ، وأنّ المعاد هل یختصّ بالإنسان أو یجری علی کافّة ضروب الحیوان ، وأن عودها بحکم الله دفعی أو تدریجی. وإذا لزم الاعتقاد بالجنّة والنار لا تلزم معرفة وجودهما الآن ، ولا العلم بأنّهما فی السماء أو الأرض أو یختلفان ، وکذا إذا وجبت معرفة المیزان لا تجب معرفة أنّها میزان معنویة ، أو لها کفّتان ، ولا تلزم معرفة أنّ الصراط جسم دقیق أو هو الاستقامة المعنویّة ، والغرض أنّه لا یشترط فی تحقق الإسلام معرفة أنّها من الأجسام ...» (1).

نعم ، إن تلک العقیدة فی البعث والمعاد علی بساطتها هی التی جاء بها الدین الإسلامی ، فإذا أراد الإنسان أن یتجاوزها إلی تفصیلها بأکثر ممّا جاء فی القرآن لیقنع نفسه دفعا للشبه التی یثیرها الباحثون والمشکّکون بالتماس البرهان العقلی ، أو التجربة الحسیّة ، فإنّه إنّما یجنی علی نفسه ، ویقطع فی مشکلات ومنازعات ، لا نهایة لها. ولیس فی الدین ما یدعو إلی مثل هذه التفصیلات التی حشدت بها کتب المتکلمین والمتفلسفین ، ولا ضرورة دینیة ولا اجتماعیة ولا سیاسیة تدعو إلی أمثال هاتیک المشاحنات والمقالات المشحونة بها الکتب عبثا والتی استنفدت کثیرا من جهود المجادلین وأوقاتهم وتفکیرهم بلا فائدة.

والشبه والشکوک التی تثار حول التفصیلات یکفی فی ردّها قناعتنا بقصور الإنسان عن إدراک هذه الامور الغائبة عنّا ، والخارجة عن افقنا ، ومحیط وجودنا ، والمرتفعة فوق مستوانا الأرضی ، مع علمنا بأنّ الله تعالی العالم القادر أخبرنا عن تحقیق المعاد ووقوع البعث.

[شماره صفحه واقعی : 239]

ص: 1256


1- فی هامش نسختنا : مقتبس من کتاب کشف الغطاء : ص 5 للشیخ الکبیر کاشف الغطاء.

وعلوم الإنسان وتجربیاته وأبحاثه یستحیل أن تتناول شیئا لا یعرفه ولا یقع تحت تجربته واختباره إلّا بعد موته وانتقاله من هذا العالم - عالم الحس والتجربة والبحث - فکیف ینتظر منه أن یحکم باستقلال تفکیره وتجربته بنفی هذا الشیء أو إثباته ، فضلا عن أن یتناول تفاصیله وخصوصیّاته إلّا إذا اعتمد علی التکهن والتخمین أو علی الاستبعاد والاستغراب ، کما هو من طبیعة خیال الإنسان أن یستغرب کلّ ما لم یألفه ولم یتناوله علمه وحسّه کالقائل المندفع بجهله لاستغراب البعث والمعاد (مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَهِیَ رَمِیمٌ). ولا سند لهذا الاستغراب إلّا أنّه لم یر میّتا رمیما قد اعیدت له الحیاة من جدید ، ولکنّه ینسی هذا المستغرب کیف خلقت ذاته لأوّل مرّة ، ولقد کان عدما ، وأجزاء بدنه رمیما تألّفت من الأرض وما حملت ومن الفضاء وما حوی من هنا وهنا حتّی صار بشرا سویا ذا عقل وبیان (أَوَلَمْ یَرَ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ نُطْفَةٍ فَإِذا هُوَ خَصِیمٌ مُبِینٌ وَضَرَبَ لَنا مَثَلاً وَنَسِیَ خَلْقَهُ).

یقال لمثل هذا القائل الذی نسی خلقه ، (یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ) یقال له : إنّک بعد أن تعترف بخالق الکائنات وقدرته ، وتعترف بالرسول وما أخبر به ، مع قصور علمک حتّی عن إدراک سرّ خلق ذاتک وسرّ تکوینک ، وکیف کان نموّک وانتقالک من نطفة لا شعور لها ولا إرادة ولا عقل إلی مراحل متصاعدة مؤتلفا من ذرات متباعدة ، لبلغ بشرا سویّا عاقلا مدبرا ذا شعور وإحساس. یقال له : بعد هذا کیف تستغرب أن تعود لک الحیاة من جدید بعد أن تصبح رمیما ، وأنت بذلک تحاول أن تتطاول إلی معرفة ما لا قبل لتجاربک

[شماره صفحه واقعی : 240]

ص: 1257

وعلومک بکشفه؟ یقال له : لا سبیل حینئذ إلّا أن تذعن صاغرا للاعتراف بهذه الحقیقة التی أخبر عنها مدبّر الکائنات العالم القدیر ، وخالقک من العدم والرمیم. وکلّ محاولة لکشف ما لا یمکن کشفه ، ولا یتناوله علمک ، فهی محاولة باطلة ، وضرب فی التیه ، وفتح للعیون فی الظلام الحالک أنّ الإنسان مع ما بلغ من معرفة فی هذه السنین الأخیرة ، فاکتشف الکهرباء والرادار واستخدم الذرّة ، إلی أمثال هذه الاکتشافات التی لو حدّث عنها فی السنین الخوالی ، لعدّها من أوّل المستحیلات ومن مواضع التندّر والسخریّة ، إنّه مع کلّ ذلک لم یستطع کشف حقیقة الکهرباء ولا سرّ الذرة ، بل حتّی حقیقة احدی خواصّها وأحد أوصافها ، فکیف یطمع أن یعرف سرّ الخلقة والتکوین ، ثم یترقّی فیرید أن یعرف سرّ المعاد والبعث.

نعم ینبغی للإنسان بعد الإیمان بالإسلام أن یجتنب عن متابعة الهوی ، وأن یشغل فیما یصلح أمر آخرته ودنیاه وفیما یرفع قدره عند الله وأن یتفکر فیما یستعین به علی نفسه ، وفیما یستقبله بعد الموت من شدائد القبر والحساب بعد الحضور بین یدی الملک العلّام ، وأن یتّقی (یَوْماً لا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً وَلا یُقْبَلُ مِنْها شَفاعَةٌ وَلا یُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ وَلا هُمْ یُنْصَرُونَ) [1]

[شرح:]

[1] ویقع البحث فی مقامات :

معنی المعاد و المیعاد

الأوّل : فی أنّ المعاد بفتح المیم فی الاصطلاح هو زمان عود الروح إلی بدنه الذی تعلّق به فی الحیاة الدنیا ، فالمراد به هو یوم القیامة أو هو مکان عود الروح

[شماره صفحه واقعی : 241]

ص: 1258

إلی بدنه المذکور ، فالمراد به حینئذ هو الآخرة ، وقد یستعمل المعاد بمعناه المصدری من عاد یعود عودا ومعادا ، فالمراد به هو عودة الأرواح إلی أبدانها هذا کلّه بناء علی بقاء الروح وانفکاکه عن البدن بالموت کما هو المختار ، وأمّا بناء علی اتحاده مع البدن وفنائه بالموت ، فالمراد من المعاد حینئذ هو الوجود الثانی للأجسام والأبدان وإعادتها بعد موتها وتفرّقها ، وکیف کان فقد استعمل المعاد فی القرآن الکریم ، ولکن لم یعلم أنّ المقصود منه هو المعانی الاصطلاحیة المذکورة لاحتمال أن یکون المقصود منه محل عود النبی إلیه وهو مکّة (إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرادُّکَ إِلی مَعادٍ) (1) وأمّا کلمة المیعاد فهی مستعملة فی یوم القیامة ، ولکنّه لیست من العود بل هی من الوعد (رَبَّنا إِنَّکَ جامِعُ النَّاسِ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ إِنَّ اللهَ لا یُخْلِفُ الْمِیعادَ) (2).

نعم شاع استعماله فی کلمات المتشرعة ، بل فی الآثار والأخبار ، ومنها ما ورد عن مولانا أمیر المؤمنین - علیه السلام - : «فاتقوا الله تقیة من سمع فخشع - إلی أن قال - : وأطاب سریرة وعمّر معادا واستظهر زاد الیوم لیوم رحیله» (3).

ومنها ما جاء فی بعض الأدعیة : «اللهم صلّ علی محمّد وآل محمّد أهل الذکر الذین امرت بمسألتهم وذوی القربی الذین امرت بمودّتهم وفرضت حقّهم وجعلت الجنة معاد من اقتصّ آثارهم» (4).

قوام الانسان ببدنه و روحه

الثانی : أنّ الإنسان الحی لیس بدنا محضا ولا روحا محضا ، بل هو مرکب من الروح والبدن ، والروح وإن لم یعلم حقیقته ، ولکن یعلم أنّه غیر البدن وقابل

[شماره صفحه واقعی : 242]

ص: 1259


1- القصص : 85.
2- آل عمران : 9
3- نهج البلاغة فیض الاسلام : ج 1 ص 178 ، الخطبة 82.
4- مفاتیح الجنان : أعمال یوم الغدیر.

للارتباط مع ما وراء الطبیعة وللإرسال والإحضار وباق بعد موت البدن ، ویشهد لذلک - مضافا إلی ما نجده من الفرق بینهما بالعلم الحضوری بالروح دون البدن ورؤیة بعض الأرواح فی بعض المنافات الصادقة بعد موت الأشخاص وغیر ذلک - قوله تعالی فی القرآن الکریم : (وَلا تَقُولُوا لِمَنْ یُقْتَلُ فِی سَبِیلِ اللهِ أَمْواتٌ بَلْ أَحْیاءٌ وَلکِنْ لا تَشْعُرُونَ) (1) ، ولا یختصّ ذلک بالشهداء ، لقوله تعالی فی آل فرعون : (النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْها غُدُوًّا وَعَشِیًّا وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ) (2) ، لصراحة الآیة الکریمة علی بقاء آل فرعون إلی یوم القیامة وعذابهم صباحا ومساء فالشهداء والکفّار لا یفنون بفناء أبدانهم ، بل کلّ من یموت لا یفنی ، بل هو باق بنصّ قوله تعالی : (حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ کَلَّا إِنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَمِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ) (3) ؛ لصراحة (ارْجِعُونِ) فی أنّهم رحلوا عن الدنیا ودخلوا فی النشأة الاخری ، وهی البرزخ ، فمع موت الأبدان والرحلة عن الدنیا تکون الأرواح باقیة فی البرزخ ولهم مطلوبات وتمنّیات ومکالمات ومخاطبات ، وأیضا تبقی کلّ نفس بنصّ قوله تعالی أیضا : (قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ ثُمَّ إِلی رَبِّکُمْ تُرْجَعُونَ) (4) ؛ إذ المراد من التوفّی : هو الأخذ ، والمأخوذ هو شیء غیر البدن أخذه الملک وحفظه وأرجعه إلی ربّه.

قال بعض المحققین : «هذه الآیة دلّت علی أنّ فی الإنسان شیئا آخر غیر البدن یأخذه ملک الموت وعلی أنّ الروح تبقی بعد الموت ، وعلی أنّ حقیقة الإنسان وشخصیته بذلک الروح الذی یکون عند ملک الموت» (5) والأصرح من هذه الآیة قوله تعالی : (اللهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَالَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها

[شماره صفحه واقعی : 243]

ص: 1260


1- البقرة : 154.
2- غافر : 46.
3- المؤمنون : 99 - 100.
4- السجدة : 11.
5- راجع معارف القرآن : جلسة 50 ص 432.

فَیُمْسِکُ الَّتِی قَضی عَلَیْهَا الْمَوْتَ وَیُرْسِلُ الْأُخْری إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ) (1) ؛ إذ الإمساک والإرسال بعد الأخذ والتوفّی ممّا یصرّحان علی وجود شیء آخر مع البدن وهو الروح ، وهو یبقی بعد الموت ویمسکه الله تعالی ، وغیر ذلک من الأدلّة المتعددة المتظافرة القطعیّة (2).

حیاة البرزخ

الثالث : أنّ بین الحیاة الدنیویّة والحیاة الاخرویة حیاة اخری ، وهی الحیاة البرزخیة ، والآیات الدالّة علی تلک الحیاة متعددة ، وقد مرّ شطر منها ، وبقیت الاخری ، منها : قوله تعالی : (وَلا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ فَرِحِینَ بِما آتاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ وَیَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلا هُمْ یَحْزَنُونَ ...) (3) ؛ لأنّ البشارة بالذین لم یلحقوا بهم بعد القتل فی سبیل الله والشهادة لا تکون إلّا فی الحیاة البرزخیة.

ومنها : قوله تعالی : (قِیلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ قالَ یا لَیْتَ قَوْمِی یَعْلَمُونَ بِما غَفَرَ لِی رَبِّی وَجَعَلَنِی مِنَ الْمُکْرَمِینَ) (4) ؛ إذ التمنّی بعد القتل والدخول فی الجنة بالنسبة إلی قومه الذین قتلوه ولم یسمعوا إرشاده وکانوا أحیاء لا یکون إلّا فی الحیاة البرزخیة ، قال بعض الأعلام - بعد نقل جملة من الآیات الدالّة علی الحیاة البرزخیة - : ظاهر الآیات الکریمة أنّ الإنسان المؤمن بعد الموت یدخل الجنّة کما فی قوله تعالی : (الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَیِّبِینَ یَقُولُونَ سَلامٌ عَلَیْکُمْ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) وقوله تعالی : (فَأَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ فَرَوْحٌ وَرَیْحانٌ

[شماره صفحه واقعی : 244]

ص: 1261


1- الزمر : 42.
2- راجع الکتب التفسیریة ، والحدیثیة والفلسفیة منها : درر الفوائد : ج 2 ص 355 - 375 ، ونامه رهبران : ص 444 ومعرفت نفس وگوهر مراد : ص 9 و 96 و 431.
3- آل عمران : 169 - 170.
4- یس : 25 - 27.

وَجَنَّةُ نَعِیمٍ) وقوله تعالی : (وَادْخُلِی جَنَّتِی) وقوله تعالی : (قِیلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ قالَ یا لَیْتَ قَوْمِی یَعْلَمُونَ) ؛ لأنّ الظاهر الأمر بدخول الجنّة بعد موتهم لا یوم القیامة ، بل قوله تعالی : (قِیلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ) صریح فی أنّه فی البرزخ لقوله تعالی : (قالَ یا لَیْتَ قَوْمِی یَعْلَمُونَ).

کما أنّ بعض الآیات الکریمة ظاهرة فی المطلب ، وإن لم یذکر فیها لفظ الجنّة من أجل أنّ الرزق بکرة وعشیا لیس من صفات الجنّة الاصلیّة ؛ لأن النعم فیها دائمیّة ، ولا بکرة فیها ، ولا عشی ، لعدم الشمس وقتئذ کما یأتی إن شاء الله تعالی أنّ (فِیها ما تَشْتَهِیهِ الْأَنْفُسُ وَتَلَذُّ الْأَعْیُنُ) و «أنّ أُکُلُها دائِمٌ» وأنّ فواکهها (لا مَقْطُوعَةٍ وَلا مَمْنُوعَةٍ) و «لَهُمْ ما یَشاؤُنَ فِیها وَلَدَیْنا مَزِیدٌ و یَدْعُونَ فِیها بِکُلِّ فاکِهَةٍ آمِنِینَ» و (یَدْعُونَ فِیها بِفاکِهَةٍ کَثِیرَةٍ وَشَرابٍ) انتهی موضع الحاجة (1).

أقول : وقد دلّ بعض الآیات علی أنّ الکفار کآل فرعون أیضا لهم حیاة برزخیة ، ویعذّبون فیها بکرة وعشیا ، فلا تختصّ الحیاة البرزخیة بالمؤمنین ، هذا مضافا إلی تواتر الأخبار بوجود الحیاة البرزخیة ، کالروایات الدالّة علی السؤال فی القبر وضغطة القبر والروایات الدالّة علی أنّ القبر ، أمّا روضة من ریاض الجنّة ، أو حفرة من حفر النیران ، والروایات الدالّة علی أنّ الأموات بعد قبض الروح یتلاقون ، ویتعارفون ویتساءلون ، کما عن أبی عبد الله - علیه السلام - قال : «إذا مات المیت اجتمعوا عنده فاسألوه عمّن مضی وعمّن بقی ، فإن کان مات ولم یرد علیهم ، قالوا : قد هوی هوی ، ویقول بعضهم : دعوه حتی یسکن ممّا مرّ علیه من الموت» (2).

[شماره صفحه واقعی : 245]

ص: 1262


1- رسالة فی المعاد : ج 2 ص 2 للعلّامة الحاج الشیخ میرزا علی الاحمدی مد ظله وهی مخطوطة.
2- رسالة فی المعاد : ج 1 ص 44 نقلا عن الوافی : ج 3 ص 98 أبواب ما بعد الموت باب 110.

والروایات الدالّة علی أنّ الأموات یأنسون بمن زار قبورهم ، ویدّعون فی حقّ الأحیاء ، والروایات الدالّة علی أنّ أرواح المؤمنین قبل قیام الساعة فی حجرات فی الجنّة یأکلون من طعامها ، ویشربون من شرابها ، ویتزاورون فیها ، ویقولون : ربّنا أقم لنا الساعة لتنجز لنا ما وعدتنا ، والروایات الدالّة علی أنّ أرواح الکفّار فی حجرات النار یأکلون من طعامها ، ویشربون من شرابها ، ویتزاورون فیها ، ویقولون : ربّنا لا تقم لنا الساعة لتنجز لنا ما وعدتنا.

والروایات الدالّة علی أنّ أرواح المؤمنین حشرهم الله إلی وادی السلام فی ظهر الکوفة ، وهم حلق حلق قعود یتحدثون.

والروایات الدالّة علی مکالمة النبی أو الأئمة - علیهم صلوات الله - مع الأموات ، کما روی عن النبیّ - صلی الله علیه وآله - : «أنّه وقف علی قلیب بدر فقال للمشرکین الذین قتلوا یومئذ وقد ألقوا فی القلیب : لقد کنتم جیران سوء لرسول الله - صلی الله علیه وآله - أخرجتموه من منزله وطردتموه ، ثم اجتمعتم علیه فحاربتموه ، فقد وجدت ما وعدنی ربّی حقّا ، فقال له عمر : یا رسول الله ما خطابک لهام قد صدیت ، فقال له : مه یا ابن الخطاب فو الله ما أنت بأسمع منهم ، وما بینهم وبین أن تأخذهم الملائکة بمقامع الحدید إلّا أن اعرض بوجهی هکذا عنهم» (1) وغیر ذلک من طوائف الأخبار.

ثم إنّ الظاهر من الأخبار أنّ الأرواح فی عالم البرزخ یعیشون فی قالب مثالی کأبدانهم ، کما ورد عن أبی ولّاد عن أبی عبد الله - علیه السلام - قال : «قلت له : جعلت فداک یروون أنّ أرواح المؤمنین فی حواصل طیور خضر حول العرش فقال : لا ، المؤمن أکرم علی الله من أن یجعل روحه فی حوصلة طیر ، لکن فی أبدان کأبدانهم» (2) وفی روایة اخری : «فإذا قبضه الله عزوجل صیّر

[شماره صفحه واقعی : 246]

ص: 1263


1- بحار الانوار : ج 6 ص 254
2- بحار الانوار : ج 6 ص 268.

تلک الروح فی قالب کقالبه فی الدنیا فیأکلون ویشربون ، فإذا قدم علیهم القادم عرفوه بتلک الصور التی کانت فی الدنیا» (1) فالحیاة البرزخیة مسلمة لا مجال للتشکیک فیها.

تعریف بحقیقة الموت

الرابع : أنّ حقیقة الموت لیست هی الانعدام والفناء ، بل هی انقطاع ارتباط الأرواح مع الأبدان ، والانتقال من الحیاة الدنیویّة إلی الحیاة البرزخیة ، وقد عرفت قیام الأخبار المتواترة جدا علی بقاء الأرواح بعد الموت ، ووجود الحیاة البرزخیة ، وإلیه یشیر ما عن مولانا أمیر المؤمنین - علیه السلام - : «أیّها الناس إنّا خلقنا وإیّاکم للبقاء لا للفناء ، ولکنکم من دار تنقلون ، فتزودوا لما أنتم صائرون إلیه وخالدون فیه ، والسلام» (2).

وما عن الحسن بن علی - علیهما السلام - حیث سئل : «ما الموت الذی جهلوه؟ أنّه قال : أعظم سرور یرد علی المؤمنین إذا نقلوا عن دار النکد إلی نعیم الأبد ، وأعظم ثبور یرد علی الکافرین إذا نقلوا عن جنّتهم إلی نار لا تبید ولا تنفد» (3).

وما عن علی بن الحسین - علیهما السلام - أنّه قال : «لما أشتد الأمر بالحسین بن علی بن أبی طالب ، نظر إلیه من کان معه فإذا هو بخلافهم ، لأنّهم کلّما اشتد الأمر تغیّرت ألوانهم ، وارتعدت فرائصهم ، ووجلت قلوبهم ، وکان الحسین - صلوات الله علیه - وبعض من معه من خصائصهم تشرق ألوانهم ، وتهدأ جوارحهم ، وتسکن نفوسهم ، فقال بعض لبعض : انظروا لا یبالی بالموت ، فقال لهم الحسین - علیه السلام - :

صبرا بنی الکرام فما الموت إلّا قنطرة یعبر بکم عن البؤس والضرّاء إلی

[شماره صفحه واقعی : 247]

ص: 1264


1- بحار الأنوار : ج 6 ص 270.
2- بحار الأنوار : ج 73 ص 96.
3- بحار الأنوار : ج 6 ص 154.

الجنان الواسطة ، والنعیم الدائمة ، فأیّکم یکره أن ینتقل من سجن إلی قصر؟! وما هو لأعدائکم إلّا کمن ینتقل من قصر إلی سجن وعذاب ، أنّ أبی حدّثنی عن رسول الله - صلی الله علیه وآله - : أنّ الدنیا سجن المؤمن وجنّة الکافر ، والموت جسر هؤلاء إلی جنانهم وجسر هؤلاء إلی جحیمهم ، وما کذبت ولا کذبت» (1) ، وقال أیضا فی خطبته المعروفة : «خطّ الموت علی ابن آدم مخطّ القلادة علی جید الفتاة» إلی آخرها ، مع أنّ الزینة بدون المتزین لا إمکان لها. وقیل لمحمّد بن علی - علیهما السلام - : «ما الموت قال : هو النوم الذی یأتیکم کلّ لیلة إلّا أنّه طویل مدته لا ینتبه منه إلّا یوم القیامة ، فمن رأی فی نومه من أصناف الفرح ما لا یقادر قدره ومن أصناف الأهوال ما لا یقادر قدره ، فکیف حال فرح فی النوم ووجل فیه ، هذا هو الموت فاستعدوا له» (2).

فالموت لیس إعداما للإنسان فإطلاق الإعدام والإفناء علی بعض أنواع الموت لا یکون علی سبیل الحقیقة ؛ إذ الأرواح باقیة وتشخص الأشخاص بالأرواح ، فزید باق ما دام روحه باقیا ؛ إذ البدن کالثوب فکما أنّ نزع الثوب لا یوجب سلب الزیدیة عن زید ، فکذلک نزع البدن لا یوجب ذلک ، ولذا کثیرا ما رأینا آباءنا أو امهاتنا أو أقرباءنا أو أصدقاءنا فی المنام بعد مماتهم ونقول : رأیناهم ولا یکون إسناد الرؤیة إلیهم إسنادا مجازیّا ، وربّما یخبرونا بالواقعیات ، وبما یختصّ بهم ، ممّا لم یعلم به إلّا بهم ، فهذه آیة وجودهم فی الواقع من دون ریب وارتیاب.

بل الموت وسیلة انتقال للإنسان وارتقائه وتخلیصه عن الأوساخ والأقذار ، وسبب نجاته عن سجن الدنیا وکدوراتها ، وموجب لاستراحة المؤمن وإراحة الناس عن الکفّار والأشرار ، وهو حقّ یأتی کلّ إنسان «إِنَّکَ مَیِّتٌ وَإِنَّهُمْ

[شماره صفحه واقعی : 248]

ص: 1265


1- بحار الأنوار : ج 6 ص 154.
2- بحار الأنوار : ج 6 ص 155.

مَیِّتُونَ».

هل إعادة الأرواح للأبدان إعادة للمعدوم

الخامس : أنّ إعادة الأرواح إلی الأبدان فی القیامة لا تکون إعادة المعدوم ، لأنّ المفروض کما عرفت هو بقاء الأرواح فی البرزخ ، فالأرواح لا تکون معدومة حتّی تکون إعادتها إعادة المعدوم ، کما لا یکون أیضا إعادة أجزاء البدن إعادة المعدوم ، لأنّ الأجزاء المتفرقة موجودة معلومة عند الله تعالی ، ولا یعزب شیء منها عن علمه تعالی مهما تبدّلت وتغیّرت.

هذا مضافا إلی عدم اشتراط بقاء أجزاء مادة البدن فی عینیة الإنسان المعاد واتحاده مع الإنسان الذی کان فی الدنیا عقلا ؛ لما عرفت من أنّ تشخص الشخص بحقیقته ، وهی روحه ، ولذا لم یضر ببقائه تبدّل أجزائه فی الحیاة الدنیا بتمامها ، مع ما قیل من أنّ أجزاء الإنسان تتبدّل مرّات عدیدة فی طول سنوات عمره (1) ، ویشهد له حکم المحاکم بمجرمیة من ارتکب جرما فی أیام شبابه ، ثم هرب واخذ فی أیام هرمه ، ولزوم عقوبته مع تبدّل أجزاء بدنه مرّات عدیدة ، فی طول حیاته فلو خلق مثل بدن میت فی العقبی ، اعید روحه إلیه ، لکانت العینیّة محفوظة کما لا یخفی ، ولکن مقتضی الأدلّة الشرعیّة هو خلق البدن من الأجزاء المتفرّقة التی کانت بدنا له فی أیام الدنیا ، کما یشهد له قوله تعالی : (وَکَذلِکَ تُخْرَجُونَ) (2) ، فإنّ الإخراج والخروج فرع بقائهم فی الأرض ، - وإلّا فلا یصدق عنوان الإخراج والخروج وغیر ذلک من الشواهد والأدلّة.

ولعلّ إلیه یؤول ما ذکره المحقق اللاهیجی - قدس سره - : «من أنّ المحققین یقولون : إنّ البدن بعد مفارقة الروح ، وإن انعدم بحسب الصورة ، ولکن یبقی بحسب المادة ففی وقت الإعادة افیض علیها مثل الصورة الأوّلیة ، وتتعلّق الروح الباقیة بالبدن المعاد (وتتحد الهوهویة) لأنّ تشخّص الإنسان بتشخّص النفس

[شماره صفحه واقعی : 249]

ص: 1266


1- راجع معارف قرآن : جلسة 49 ص 414 - 421.
2- الروم : 19.

الناطقة ، التی هی الروح ، ولا دخل فی تشخص النفس الناطقة إلّا مادة البدن مع صورة ما ، فالصورة المعینة لا مدخلیة لها ، ألا تری أن شخص الطفل بعینه هو شخص الکهل ، أو الشیخ ، مع أنّ بدن الکهل أو الشیخ ، لیس بدن الطفل بعینه ، فإذا کانت روح المثاب روح المطیع الباقی بعینه ، ومادة بدنه مادة بدنه بعینها ، فلا یلزم أن یکون المثاب غیر المطیع ، کما لا یلزم أن یکون الکهل غیر الطفل» (1) ، ولا یخفی علیک أنّه إن أراد من قوله : ولا دخل فی تشخّص النفس الناطقة» إلخ ، دخالة مادة ما فی تشخّص النفس الناطقة عقلا ، ففیه منع ، لما عرفت آنفا.

وإن أراد دخالتها شرعا فهو ، وإلیه یرجع أیضا ما فی متن تجرید الاعتقاد حیث قال : «ویتأوّل (أی العدم یتأول) فی المکلّف (بفتح اللام) بالتفریق کما فی قصة إبراهیم - علیه السلام -» وقال الشارح العلّامة فی شرح عبارة المحقق الطوسی - قدس سرهما - : «وأما المکلّف الذی یجب إعادته فقد أوّل المصنّف - رحمه الله - معنی إعدامه بتفریق أجزائه ولا امتناع فی ذلک - إلی أن قال - : فإذا فرّق أجزاءه کان هو العدم ، فإذا أراد الله تعالی إعادته جمع تلک الأجزاء وألّفها کما کانت ، فذلک هو المعاد» إلی آخر عبارته فراجع (2).

ولا استغراب فی هذا الجمع عن الحکیم القدیر الخبیر ، روی علی بن إبراهیم فی تفسیره عن أبیه عن ابن أبی عمیر عن أبی أیّوب عن أبی بصیر ، عن أبی عبد الله - علیه السلام - : «إنّ إبراهیم - علیه السلام - نظر إلی جیفة ، علی ساحل البحر تأکلها سباع البر ، وسباع البحر ثم یثب السباع بعضها علی بعض ، فیأکل بعضها بعضا ، فتعجب إبراهیم - علیه السلام - فقال : «رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِ

[شماره صفحه واقعی : 250]

ص: 1267


1- سرمایه الإیمان : ص 159 - 160.
2- شرح تجرید الاعتقاد : ص 402 ، الطبع الجدید.

الْمَوْتی» فقال الله له : (أَوَلَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلی وَلکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبِی قالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّیْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَیْکَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلی کُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءاً ثُمَّ ادْعُهُنَّ یَأْتِینَکَ سَعْیاً وَاعْلَمْ أَنَّ اللهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ) فأخذ إبراهیم - صلوات الله علیه - الطاوس والدیک والحمام والغراب ، قال الله عزوجل : (فَصُرْهُنَّ إِلَیْکَ) أی قطعهن ثم أخلط لحماتهن (لحمهن - خ ل) وفرّقها علی کلّ عشرة جبال ، ثم خذ مناقیرهن وادعهن یأتینک سعیا ، ففعل إبراهیم ذلک وفرّقهن علی عشرة جبال ثم دعاهن فقال : أجیبینی بإذن الله تعالی ، فکانت یجتمع ویتألف لحم کلّ واحد ، وعظمه إلی رأسه ، وطارت إلی إبراهیم ، فعند ذلک قال إبراهیم : (أَنَّ اللهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ) (1) قال العلّامة المجلسی - قدس سره - : «تلک الأخبار تدلّ علی أنّه تعالی یحفظ أجزاء المأکول فی بدن الآکل ، ویعود فی الحشر إلی بدن المأکول کما أخرج تلک الأجزاء المختلطة والأعضاء الممتزجة من تلک الطیور ومیّز بینها» (2).

وروی عن هشام بن الحکم أنّه قال الزندیق للصادق - علیه السلام - : «أنّی للروح بالبعث والبدن قد بلی والأعضاء قد تفرّقت؟ فعضو فی بلدة تأکلها سباعها ، وعضو باخری تمزّقه هوامها ، وعضو قد صار ترابا ، بنی به مع الطین حائط قال : إنّ الذی أنشأه من غیر شیء وصوّره علی غیر مثال کان سبق إلیه ، قادر أن یعیده کما بدأه ، قال : أوضح لی ذلک ، قال : إنّ الروح مقیمة فی مکانها : روح المحسنین فی ضیاء وفسحة ، وروح المسیء فی ضیق وظلمة ، والبدن یصیر ترابا منه خلق (وفی المصدر : کما منه خلق) وما تقذف به السباع والهوام من أجوافها ، فما أکلته ومزقته کلّ ذلک فی التراب محفوظ عند من لا یعزب عنه مثقال ذرة فی ظلمات الأرض ، ویعلم عدد الأشیاء ووزنها ، وأنّ تراب الروحانیین بمنزلة الذهب فی التراب ، فإذا کان حین البعث مطرت

[شماره صفحه واقعی : 251]

ص: 1268


1- بحار الأنوار : ج 7 ص 36 - 37.
2- بحار الأنوار : ج 7 ص 37

الأرض فتربو الأرض ، ثم تمخض مخض السقاء ، فیصیر تراب البشر کمصیر الذهب من التراب ، إذا غسل بالماء ، والزبد من اللبن إذا مخض ، فیجتمع تراب کلّ قالب (وفی المصدر : کلّ قالب إلی قالبه فینتقل) فینتقل بإذن الله تعالی إلی حیث الروح ، فتعود الصور بإذن المصوّر کهیئتها ، وتلج الروح فیها فإذا قد استوی لا ینکر من نفسه شیئا» (1).

وروی فی الکافی عن عمّار بن موسی عن أبی عبد الله - علیه السلام - قال : «سئل عن المیّت یبلی جسده ، قال : نعم ، حتّی لا یبقی لحم ولا عظم إلّا طینته التی خلق منها ، فإنّها لا تبلی ، تبقی فی القبر مستدیرة حتّی یخلق منها کما خلق أوّل مرّة» (2).

قال العلّامة المجلسی - قدس سره - : توضیح : «مستدیرة أی بهیئة الاستدارة أو متبدلة متغیرة فی أحوال مختلفة ککونها رمیما وترابا ، وغیر ذلک ، فهی محفوظة فی کلّ الأحوال» (3) انتهی موضع الحاجة.

وعلیه فلا مانع من جمع المتفرّقات خصوصا إذا اکتفی بالطینة الأصلیة کما هو مفاد بعض الأخبار.

إمکان المعاد

السادس : فی إمکان المعاد : ولا یخفی أنّ عود الأرواح إلی أبدانها ممکن ذاتا ولا استحالة فیه ، لما عرفت من أنّ عود الأرواح إلی أبدانها لیس إعادة المعدوم ، حتّی یقال باستحالتها ؛ لأنّ المعدوم لا شیئیة له حتّی یعاد ، ففرض إعادة المعدوم لا یعقل إلّا إذا فرض المعدوم موجودا حتّی یکون قابلا للاعادة ، ومع هذا الفرض یجتمع العدم والوجود فی شیء واحد وهو محال ، وأیضا عودة الأرواح ، وتجدید الحیاة ، تکون بعد موت الأبدان ، لا فی حال موت الأبدان حتّی یکون تناقضا ، فمع عودة الأرواح عادت الحیاة ، ولا موت للأبدان ، فلا

[شماره صفحه واقعی : 252]

ص: 1269


1- بحار الأنوار : ج 7 ص 37 - 38.
2- بحار الأنوار : ج 7 ص 43.
3- بحار الأنوار : ج 7 ص 43.

یجتمع موت الأبدان مع حیاتها حتّی یناقضها ، وعلیه فالمعاد ، هو إعادة الموجود إلی الموجود ، لبقاء الأرواح ولبقاء أجزاء الابدان ، أو مادتها ، وتجدید حیاة الأبدان بعد موتها لا فی حال موتها ، وهذا لا استحالة فیه ، بل أمر ممکن ذاتا هذا کلّه بالنسبة إلی الإمکان الذاتی.

وأمّا الإمکان الوقوعی فهو أیضا واضح ؛ إذ لا یستلزم المعاد محالا ، بل المقتضی لوجوده موجود ، ولا مانع منه ، أمّا المقتضی فهو لتمامیّة شرط الفاعلیة بسبب کونه موافقا للحکمة والعدالة ونحوهما کما سیأتی إن شاء الله بیانه ، وأمّا عدم المانع فلعدم وجه صحیح لیمتنع وقوعه ، بل أدلّ شیء علی إمکان وقوعه ، هو وقوع مثل المعاد وهو الرجعة فی الدنیا ؛ إذ الرجعة فی الحقیقة عود الأرواح إلی أبدانها کالمعاد ، وإنّما الفرق بینهما فی التوقیت وعدمه ، وقد عرفت آنفا إمکان الرجعة ، ووقوعها فی الامّة السالفة بنصّ القرآن الکریم ، وعرفت أیضا قیام الأخبار المتواترة علی وقوعها فی الأمة الإسلامیة بعد ظهور الإمام الثانی عشر - أرواحنا فداه - فما تخیل أنّه مانع لیس بمانع ، وإنّما هو حاک عن قصور المتخیل فی درک الحقائق کما لا یخفی ، فلا یبقی إلّا استبعادات من الکفّار والملحدین ، وهذه الاستبعادات ناشئة عن قیاس قدرة الخالق وعلمه بقدرة المخلوق وعلمه ، وإلّا فمن آمن بالله تعالی وأوصافه علی ما اقتضته الأدلّة والبراهین القطعیّة ، لا یستبعد صدور شیء منه تعالی ، وقد أشار إلی بعضها فی القرآن الکریم مع الجواب عنه کقوله تعالی : (وَضَرَبَ لَنا مَثَلاً وَنَسِیَ خَلْقَهُ قالَ مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَهِیَ رَمِیمٌ قُلْ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ) (1) ، والآیة الکریمة أشارت إلی قدرته تعالی التی أوجبت إنشاء العظام وغیرها أوّل مرّة ، وإلی علمه الواسع الذی لا یعزب عنه شیء من المخلوقات

[شماره صفحه واقعی : 253]

ص: 1270


1- یس : 78.

حتّی یرفع استبعادهم فی عودة حیاة العظام البالیة ، وفی جمع الأجزاء المتفرّقة فی أقطار الأرض وأکّد ذلک فی ضمن آیات عدیدة اخری أیضا ، منها قوله تعالی : (أَوَلَیْسَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ بِقادِرٍ عَلی أَنْ یَخْلُقَ مِثْلَهُمْ بَلی وَهُوَ الْخَلَّاقُ الْعَلِیمُ) (1) ، ومنها قوله تعالی : «(یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ) - إلی أن قال عزّ شأنه - : (وَتَرَی الْأَرْضَ هامِدَةً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنْبَتَتْ مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ)» (2).

فمن شک فی صدور المعاد عن قدرته تعالی فلینظر إلی ما صدر وما یصدر عنه تعالی فی خلقة الإنسان مع عجائب ما فیه ، وفی خلقة الأشجار والأثمار والنباتات ، فهل یمکن أن یقدر الله تعالی علی مثل هذه الامور ولا یقدر علی إحیاء الموتی بعد تفرّق أجزائهم ، فالتأمل حول قدرته تعالی والعلم بأنّها مطلقة ، وهکذا التأمل حول علمه تعالی وأنّه لا یعزب شیء عن حیطة علمه ، یوجب رفع الاستبعادات والظنون الواهیة ؛ إذ لا موجب لها ، بل هذه الظنون والدعاوی الباطلة لا توافق حکمة الله تعالی ، وقد أشار إلیه فی کتابه العزیز بقوله : (وَما خَلَقْنَا السَّماءَ وَالْأَرْضَ وَما بَیْنَهُما باطِلاً ذلِکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُوا فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنَ النَّارِ) (3) ، وسیأتی بیان ذلک إن شاء الله تعالی عند الإشارة إلی الأدلّة العقلیّة لوقوع المعاد ووجوبه.

ثم إنّ هذه الظنون سواء کانت عن الذین آمنوا بالله ، أو عن الذین لم یؤمنوا به ، التی لا دلیل علیها تنشأ عن ضعفهم فی المعرفة بالله تعالی وقدرته وعلمه ، مضافا إلی مطابقتها لأهوائهم وأمیالهم الفاسدة ، لأنّ الاعتقاد بالمعاد یصلح للرادعیة ، والدعوة إلی ترک اللذات والشهوات الفاسدة ، فبإنکار المعاد یرفع

[شماره صفحه واقعی : 254]

ص: 1271


1- یس : 81.
2- الحج : 5.
3- ص : 27.

هذا الرادع عن أمامهم ولعلّ إلیه یشیر قوله تعالی : (لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَةِ وَلا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ أَیَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ بَلی قادِرِینَ عَلی أَنْ نُسَوِّیَ بَنانَهُ بَلْ یُرِیدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَهُ) (1) ، فإرادتهم للشهوات والأهواء من دون مانع تدعوهم إلی الإنکار ، کما یشهد قوله تعالی : (وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ الَّذِینَ یُکَذِّبُونَ بِیَوْمِ الدِّینِ وَما یُکَذِّبُ بِهِ إِلَّا کُلُّ مُعْتَدٍ أَثِیمٍ) (2). علی أنّ التجاوز والذنوب ألجأتهم إلی الإنکار. فینقدح ممّا ذکر أنّ المعاد الجسمانی أمر ممکن ذاتا ووقوعا ، ولا دلیل علی خلافه.

حتمیة المعاد

السابع : فی حتمیة المعاد ، ولا ریب أنّ القرآن الکریم أخبر عن وقوع القیامة والمعاد أخبارا جزمیّا قطعیّا مع التأکیدات المختلفة. وتعرّض لخصوصیاته فی ضمن آیات کثیرة التی تقرب من ألفین علی ما ذکره بعض المحققین وإلیک بعض الآیات : (وَأَنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ لا رَیْبَ فِیها وَأَنَّ اللهَ یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ) (3).

وفی هذه الآیة أخبر عن وقوع القیامة والمعاد الجسمانی بالجزم والقطع ، ونفی عنه مطلق الریب والشکّ مع التأکیدات وأکّد وقوعها فی ضمن آیات اخر بالقسم کقوله عزّ شأنه :

(زَعَمَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنْ لَنْ یُبْعَثُوا قُلْ بَلی وَرَبِّی لَتُبْعَثُنَّ ثُمَّ لَتُنَبَّؤُنَّ بِما عَمِلْتُمْ وَذلِکَ عَلَی اللهِ یَسِیرٌ) (4) وفی هذه الآیة ذکر أصناف التأکیدات من القسم ولام القسم ونون التأکید ، وقرن هذه التأکیدات بمثل قوله : (وَذلِکَ عَلَی اللهِ یَسِیرٌ) فی ذیل الآیة ، لبیان حتمیّة البعث ، والنشر من القبور الذی أنکره الکفار ، وعبّر عن القیامة والبعث المذکور بالماضی ، لحتمیة وقوعه کقوله عزّ شأنه : (إِذا وَقَعَتِ الْواقِعَةُ) (5) ، وقوله تعالی : (إِذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزالَها) (6).

[شماره صفحه واقعی : 255]

ص: 1272


1- القیامة : 1 - 5.
2- المطففین : 10 - 12.
3- الحج : 7.
4- التغابن : 7.
5- الواقعة : 1.
6- الزلزال : 1.

وجعل القیامة قریبة ممکنة خلافا لما تخیله الکفّار من کونها بعیدة ، وقال جلّ جلاله : (إِنَّهُمْ یَرَوْنَهُ بَعِیداً وَنَراهُ قَرِیباً) (1) ، وأرسل رسله للإنذار والتبشیر بالآخرة والقیامة ، کما قال تعالی : (وَما نُرْسِلُ الْمُرْسَلِینَ إِلَّا مُبَشِّرِینَ وَمُنْذِرِینَ) (2) ، ولیس ذلک إلّا لحتمیة وقوعها ، وأیضا جعل القیامة من میعاده التی لا تخلف فیها ، لحتمیة وقوعها ، کما قال تعالی : (رَبَّنا إِنَّکَ جامِعُ النَّاسِ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ إِنَّ اللهَ لا یُخْلِفُ الْمِیعادَ) (3).

وغیر ذلک من الآیات ، فإنّ کلّها تحکی عن حتمیّة وقوع القیامة والبعث والنشور المذکور فی القرآن بالمطابقة أو الملازمة ، فإنّ بیان أوصاف القیامة ، وبیان أوصاف المؤمنین والکافرین والمجرمین ، أو بیان أوصاف الجنّة والجحیم أو غیر ذلک ، أیضا تدلّ علی حتمیة وقوع القیامة والبعث والنشور ، إذ البحث عن هذه الخصوصیّات یکون بعد الفراغ عن أصل وقوعها.

ثم إنّ مقتضی قوله : (وَإِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِ الْمَوْتی قالَ أَوَلَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلی وَلکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبِی قالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّیْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَیْکَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلی کُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءاً ثُمَّ ادْعُهُنَّ یَأْتِینَکَ سَعْیاً وَاعْلَمْ أَنَّ اللهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ) (4) وغیره هو أنّ المعاد الذی آمن به إبراهیم وغیره فی الأزمان السالفة قبل الإسلام هو المعاد الجسمانی.

فالآیات القرآنیة تدلّ بالصراحة علی وقوع المعاد وحتمیته ، وعلی کونه معادا جسمانیا ، وعلی کونه مما اعتقد وآمن به کلّ نبیّ وکلّ مرسل وکلّ مؤمن فی کلّ عصر من الأعصار الماضیة ، هذا مع قطع النظر عمن الأخبار والروایات المتواترات الواردة فی المعاد الجسمانی ، فلا مجال للریب فی أصل وقوع المعاد ،

[شماره صفحه واقعی : 256]

ص: 1273


1- المعارج : 7.
2- الأنعام : 48.
3- آل عمران : 9.
4- البقرة : 260.

وفی کونه جسمانیّا ، بمعنی عودة الأرواح إلی أبدانها ولا فی أدلّة المعاد لصراحتها وتواترها.

ولقد أفاد وأجاد العلّامة الحلی - قدس سره - حیث قال : «المعاد الجسمانی معلوم بالضرورة من دین محمّد - صلی الله علیه وآله وسلم - والقرآن دلّ علیه فی آیات کثیرة بالنصّ ، مع أنّه ممکن فیجب المصیر إلیه ، وإنّما قلنا بأنّه ممکن ؛ لأنّ المراد من الإعادة جمع الأجزاء المتفرقة وذلک جائز بالضرورة» (1) فقول بعض الفلاسفة من أتباع المشّائین باختصاص المعاد بالمعاد الروحانی علی المحکی مخالف للضرورة من الدین ، کما أنّ قول جمع من المتکلّمین بعدم بقاء الروح وفنائه بموت الأبدان یخالف الآیات والروایات المتواترة الدالّة علی بقاء النفس ، ووجود الحیاة البرزخیة ، فالحقّ هو بقاء الأرواح وأنّ معادها هو عودتها إلی أبدانها.

الأدلّة العقلیة علی ثبوت المعاد
اشارة

الثامن : فی الأدلّة العقلیّة : ولا یخفی أنّه لا حاجة إلی الاستدلال بالأدلّة العقلیّة ، علی وقوع المعاد بعد قیام الأدلّة السمعیّة القطعیّة وضرورة الإسلام بل ضرورة الدین ، علی إثبات المعاد ، ولکن حیث أشیر فی الأدلّة السمعیّة إلی الوجوه العقلیّة فلا بأس بذکر بعضها :

1- دلیل الحکمة

إنّ الحدّ الوسط فی هذا الدلیل هو حکمته تعالی ، والشکل القیاسی فی هذا الدلیل ، یکون هکذا : أنّ الله تعالی حکیم ، والحکیم لا یفعل عبثا وسفها ، فهو تعالی لا یفعل عبثا وسفها.

ثم ینضم إلیه القیاس الاستثنائی ، وهو أنّه لو لم یکن للإنسان معاد لکان

[شماره صفحه واقعی : 257]

ص: 1274


1- شرح تجرید الاعتقاد : ص 406 ، الطبع الجدید.

خلقه عبثا وباطلا ، ولکنّ الله تعالی لا یفعل عبثا وسفها ، فالمعاد للإنسان ثابت ، فحکمته تعالی تقتضی أن یکون للإنسان حیاة دائمیة ومعاد فی القیامة وتوضیح ذلک یحتاج إلی بیان مقدمات.

الأولی : أنّ الله تعالی حکیم ، والحکیم لا یفعل العبث والسفه ؛ لأنّه قبیح لرجوعه إلی ترجیح المرجوح ، أو لأنّه محال ، لأوّله إلی الترجح من غیر مرجح ، وقد مرّ البحث عنه فی العدل ، ولا ینافی ذلک ما عرفته فی المباحث المتقدّمة من أنّ الله تعالی لا غایة له وراء ذاته ؛ لأنّ المقام یثبت الغایة للفعل لا للفاعل وکم من فرق بینهما.

الثانیة : أنّ العبث والسفه هو ما لا یترتب علیه غایة عقلائیّة ، مثل ما إذا صرف ذو ثروة ماله فیما لا منفعة له ، أو فیما یکون منفعته أقلّ ممّا صرفه ، ولا یکون الصرف ذا حکمة ، إلّا إذا ترتب علیه المنفعة الزائدة عمّا صرف ، فالفعل لا یخرج عن العبثیة والسفاهة ، إلّا إذا ترتب علیه فائدة وغایة عقلائیة.

وعلیه فخلقة الإنسان مع ابتلائه بأنواع المشکلات ، وکون نهایته الفناء من دون ترتب فائدة علی ذلک بالنسبة إلی الله تعالی لکونه کمالا محضا وغنیا مطلقا ، ولا بالنسبة إلی المخلوق بعد فرض کونه سیصیر فانیا عبث وسفاهة ؛ لأنّه بمنزلة ذی صنعة یصنع شیئا مهمّا ثم یخرّبه قبل أن یستفید منه نفسه أو غیره ، تعالی الله عن ذلک علوا کبیرا ، وعبادة الإنسان وإطاعته لله عزوجل لا تنفع فی حقّه تعالی ، لکونه غنیا مطلقا ، ولا فی حقّ المطیع بعد کون المفروض أنّه سیصیر فانیا ، والاستکمال بالطاعة والعبادة لا مطلوبیة له إلّا إذا کان المطیع باقیا ، فإنّ العبادة والطاعة حینئذ توجبان رفعة نفس المطیع إلی مقام یتلذذ منه ، کالقرب والدنوّ من ساحة ربّه المتعال ، وکلیاقته للمجالسة مع الأولیاء الکرام ، فی جنّات النعیم وغیر ذلک.

قال الاستاذ الشهید المطهری - قدس سره - : «إن کان خلف کلّ وجود

[شماره صفحه واقعی : 258]

ص: 1275

عدم ، أو خلف کلّ عمران تخریب ، وإن کان کلّ نیل للتخلیة فما یحکم علی النظام العالمی إلّا التحریر والضلال ، وتکرار المکررات ، فیقوم وجود کلّ شیء علی العدم والباطل» (1).

وقرّره الحکیم المتأله محمّد مهدی النراقی بوجه آخر ، وهو : «أنّا نری فی هذا العالم بعض الناس یطیعون ، وبعضا آخر یعصون ، وبعضهم یحسنون ، وبعضا آخر یسیئون ، وبعضهم یدیمون فی العبادة والطاعة ، وبعضا آخر یدیمون المعاصی والسیئات ، ونری جمعا فی الخیرات والمبرّات ، وجمعا آخر فی الظلم والخطیئات.

ونری طائفة نالوا مقام رضایة الله تعالی ، وفرقة اخری ذهبوا فی الطغیان والضلال ، ونری طبقة فی الإحسان والنصح ، وزمرة فی الملاهی والمناهی.

ونری مع ذلک أنّ الموت یعرض علی جمیعهم ویفنیهم ، مع عدم نیل کلّ واحد منهم بجزاء عمله ، فلو لم یکن عالم آخر یجزی کلّ واحد بعمله ، لکان خلقة هذا النوع العظیم شأنه عبثا وسفها» (2) ونحوه کلام الفاضل الشعرانی - قدس سره - فی ترجمة وشرح تجرید الاعتقاد (3) فراجع.

وکیف کان فما یخرج خلقة الإنسان عن السفاهة والعبث ، هو وقوع المعاد ، لأن یصل الإنسان إلی نتیجة عمله الذی عمله فی الدنیا ، من الاستکمال أو جزائه ، وإلیه یؤول قوله تعالی : (أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَأَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُونَ فَتَعالَی اللهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْکَرِیمِ) (4).

فقوله : (أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَأَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُونَ) إشارة إلی أنّ خلقة الإنسان بدون الرجوع والمعاد لیس إلّا عبثا وسفاهة وهی المقدمة الثانیة.

وقوله تعالی : (فَتَعالَی اللهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ) إشارة إلی عدم وقوع العبث منه

[شماره صفحه واقعی : 259]

ص: 1276


1- زندگی جاوید
2- انیس الموحدین : ص 232 ، الطبع الجدید.
3- ترجمة وشرح تجرید الاعتقاد : ص 564.
4- المؤمنون : 115 - 116.

تعالی لعلوّه عن ذلک وهو المقدمة الاولی ، ولعلّ قوله : (لا إِلهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْکَرِیمِ) إشارة إلی عدم حاجته إلی خلقة الإنسان ومعاده ؛ لأنّه مالک الملک ، والذی یکون کذلک ، لا حاجة إلی غیره ، فنیل الإنسان إلی غایته وعدمه لا یؤثران فی مالکیته للملک ، وإنّما الخلقة ومعادها تنشأ من علوّه ، وکماله ، وغناه ، فلا مورد لاستکمال الکامل المطلق بالخلقة والمعاد.

الثالثة : أنّ المستفاد من دلیل الحکمة هو معاد الإنسان کما تشیر إلیه الآیة الکریمة ، وأمّا معاد عالم المادة والحیوانات فقد ذهب بعض أساتیذنا إلی الاستدلال له بدلیل الحکمة ، ولکنّه محلّ تأمّل ؛ لإمکان أن یقال : إنّ خلقة المادة والحیوانات لانتفاع الإنسان ، کما یدلّ علیه قوله تعالی : (وَسَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّماواتِ وَما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً مِنْهُ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ) (1) ، فمع وجود هذه الغایة فی خلقة المادة والحیوانات ، وهی استفادة الإنسان منها بحیث یتمکن من الحیاة الدنیویّة حتّی یعیش ویعمل ما یعمل لیست خلقتها عبثا وسفها ، ولو لم یکن لها معاد فإثبات المعاد لهما بهذا الدلیل محلّ تأمّل ، بل منع ، نعم لو لم یکن للإنسان معاد فلا یکون خلقة کلّ ذلک إلّا عبثا وسفها وباطلا کما لا یخفی.

وکیف کان فإذا عرفت هذه المقدمات یکون خلقة الإنسان أحسن شاهد علی وقوع المعاد ؛ إذ العبث لا یصدر منه تعالی ، فإذا کان الإنسان مخلوقا فلا یکون عبثا مع أنّه لا یخرج عن العبثیة إلّا بوقوع المعاد ، فحکمته تعالی توجب البعث والمعاد ، کما صرّح به المحقّق الطوسی - قدس سره - فی متن تجرید الاعتقاد (2).

وقال العلّامة الطباطبائی - قدس سره - فی ذیل قوله تعالی : «وَما خَلَقْنَا

[شماره صفحه واقعی : 260]

ص: 1277


1- الجاثیة : 13.
2- شرح تجرید الاعتقاد : ص 405 الطبع الجدید.

السَّماءَ وَالْأَرْضَ وَما بَیْنَهُما لاعِبِینَ لَوْ أَرَدْنا أَنْ نَتَّخِذَ لَهْواً لَاتَّخَذْناهُ مِنْ لَدُنَّا إِنْ کُنَّا فاعِلِینَ» (1) : «إنّ للناس رجوعا إلی الله وحسابا علی أعمالهم لیجازوا علیها ثوابا وعقابا ، فمن الواجب أن یکون هناک نبوّة ودعوة ، لیدلوا بها إلی ما یجازون علیه من الاعتقاد والعمل ، فالمعاد هو الغرض من الخلفة الموجب للنبوّة ، ولو لم یکن معاد لم یکن للخلقة غرض وغایة ، فکانت الخلقة لعبا ولهوا منه تعالی ، وهو غیر جائز ، ولو جاز علیه اتخاذ اللهو لوجب أن یکون بأمر غیر خارج من نفسه لا بالخلق الذی هو فعل خارج من ذاته ؛ لأنّ من المحال أن یؤثر غیره فیه ویحتاج إلی غیره بوجه ، وإذ لم یکن الخلق لعبا فهناک غایة وهو المعاد ، ویستلزم ذلک النبوّة ، ومن لوازمه أیضا نکال بعض الظالمین إذا ما طغوا وأسرفوا وتوقف علیه إحیاء الحقّ ، کما یشیر إلیه قوله بعد ، بل نقذف بالحقّ علی الباطل فیدمغه فإذا هو زاهق» (2).

وقال أیضا فی ذیل قوله تعالی : (وَما خَلَقْنَا السَّماءَ وَالْأَرْضَ وَما بَیْنَهُما باطِلاً ذلِکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُوا فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنَ النَّارِ) (3) : «وهو احتجاج من طریق الغایات ؛ إذ لو لم یکن خلق السماء والأرض وما بینهما - وهی امور مخلوقة مؤجلة توجد وتفنی - مؤدیا إلی غایة ثابتة باقیة غیر مؤجلة کان باطلا ، والباطل بمعنی ما لا غایة له ممتنع التحقّق فی الأعیان ، علی أنّه مستحیل من الحکیم ، ولا ریب فی حکمته تعالی» (4).

وقرّب فی کنز الفوائد فی اصول العقائد دلیل الحکمة بما حاصله : «أنّ بعد ثبوت حکمة الله تعالی فی أفعاله نعلم بأنّ خلقة العالم لیست عبثا ، بل فیها حکمة

[شماره صفحه واقعی : 261]

ص: 1278


1- الأنبیاء : 16 - 17.
2- تفسیر المیزان : ج 14 ص 283 - 284.
3- ص : 27.
4- تفسیر المیزان : ج 17 ص 206.

ومصلحة ، ثم ننظر أنّ المصلحة ترجع إلی الله تعالی ، أو إلی خلقه وحیث علمنا أنّه تعالی غنیّ بالذات وکامل من جمیع الجهات ، فالمصلحة والحکمة ترجع إلی الخلق لا محالة ، ولا تکون الخلقة بمصلحتهم إلّا إذا کانت نشأة اخری عقیب هذه الدنیا ، وإلّا لزم عدم کون الخلقة بمصلحتهم ، وهو نقض للغرض ، والنقض من أقبح الامور ، ووجهه أنّ المنافع والمصالح الدنیویّة منقطعة لا دوام ولا ثبات لها ، ووجودها لقلّة دوامها کعدمها ، ولا یکون إعطاء هذه المنافع والمصالح لائقا بشأن الحکیم علی الاطلاق.

هذا مضافا إلی اختلاطها وشوبها بأضعاف مضاعفة من الصعوبات والمشاکل ، والمصائب والمحن ، والأمراض والفتن ، والمنافرات ، وحصول هذه المنافع والمصالح لا تکون غرضا من الخلقة ، وإلّا لزم نقضا للغرض ؛ لأنّه خلاف الإحسان ، هذا نظیر کریم یدعو جمعا کثیرا للضیافة ، وغرضه من الدعوة هو الإحسان إلیهم لا غیر ، فیدخلهم فی مجلس الضیافة ، وحضر لهم أنواع الأطعمة والأشربة ، مع إدخال أنواع الموذیات من السباع والذئاب والکلاب والحیّات والعقارب ونحوها مما تمنعهم ، قبل الالتذاذ الکامل بالأطعمة والأشربة ، ولا یعدّ ذلک عند العقلاء إلّا من أقبح القبائح التی لا تصدر ممن لا یبالی ، فضلا عمّن یبالی ، فضلا عن الحکیم علی الإطلاق ، هذا بخلاف ما إذا أمر المولی الکریم عباده بالمشقات الجزئیة فی زمان قلیل لینال فی النشأة الاخری النعمة الدائمة ، والمناصب الجلیلة ، والعطایا العظیمة ، فإنّ الخلقة حینئذ تصیر مستحسنة وقابلة للمدح والثناء ، وهذا برهان قاطع أرشد إلیه الحقّ سبحانه وتعالی فی کلامه المجید بقوله : (أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَأَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُونَ) (1).

[شماره صفحه واقعی : 262]

ص: 1279


1- کتاب کنز الفوائد فی اصول العقائد : ص 358
2- دلیل العدالة

ویمکن تقریبه بأن الله تعالی عادل والعادل لا یسوّی بین الظالم والمظلوم کما لا یقدّمه ولا یقدّره علیه ، بل ینتقم من الظالم ، فهو تعالی ینتقم من الظالم ، ولا یسوّی بین الظالم والمظلوم ، ولا یقدّمه ولا یقدّره علی المظلوم.

ثم ینضم إلیه القیاس الاستثنائی ، ویقال : لو لم یکن للإنسان معاد ، لزم التسویة بین الظالم والمظلوم ، ولزم إقدار الظالم علی المظلوم ، ولزم الإخلال بالانتقام من الظالمین ، ولکنّه تعالی منزّه عن تلک الامور فالمعاد ثابت للإنسان حتّی یجزی کلّ إنسان بما یستحقّه.

وتوضیح ذلک أیضا یحتاج إلی بیان امور :

الأوّل : أنّ الله تعالی عادل ولا یظلم شیئا ؛ لأنّه کمال محض ومحض الکمال لا یکون ناقصا ، حتّی یظلم ، والظلم معلول النقص ؛ إذ سببه إمّا الجهل أو حاجة الظالم ، أو شقاوته وخبث ذاته ، أو حسادته ، وکلّ واحد نقص ، وهو منتف فیه تعالی ، وقد مرّ تفصیل ذلک فی بحث العدل فراجع.

الثانی : أنّ التسویة بین الظالم والمظلوم فی الجزاء ، کتقدیم الظالم علی المظلوم ، وإعداده وإعانته ، فی کونه ظلما وقبیحا ، وتنافی العدل ؛ لأنّ العدل هو إعطاء کلّ ذی حقّ حقّه ، والتسویة کالتقدیم إبطال الحقّ وهو عین الظلم.

الثالث : أنّه لو لم یکن معاد لجزاء الإنسان لزم التسویة بین المجرمین والصالحین ، وتقدیم الظالمین علی المظلومین ، وإعداد الأشرار واقدارهم ؛ لأنّ أبناء البشر کانوا ویکونون علی الصلاح والفساد ، وعلی الإصلاح والإفساد ، وعلی الهدایة والضلالة ، وکثیرا ما تتغلّب الفئة الظالمة علی المظلومة ، والأشرار علی الصلحاء ، وعلیه فإن اکتفی بهذه الدنیا ولا یکون ورائها الآخرة ، کان معناه هو عدم مکافاة الظالمین والمجرمین ، وعدم جزاء الصالحین والمتّقین ، بل

[شماره صفحه واقعی : 263]

ص: 1280

معناه هو تقدیم الطائفة الظالمة علی الطائفة المظلومة ، لإعدادهم بأنواع النعمات دون الطائفة المغلوبة.

لا یقال : هذه الدنیا تکفی لجزاء الصالحین والطالحین فمن عمل صالحا أعطاه النعم الدنیویّة والعزّة ، ومن عمل سیئا سلب منه النعم ، وابتلاه بالخزی والذلّة ، ومع جزاء کلّ فرقة بما یناسبهم ، لا یلزم التسویة بین المجرمین وغیرهم ، کما لا یلزم تقدیم إحدی الطائفتین علی الاخری.

لأنّا نقول : لیس کذلک إذ نری عدم جزاء کثیر من الظالمین والفاسدین والمفسدین بل هم یعیشون إلی آخر عمرهم فی غایة العزّة الدنیویّة ، والقدرة ، بخلاف غیرهم فإنّهم فی غایة المهانة والصعوبة ، وهو أمر محسوس لا سترة فیه ، هذا مضافا إلی أنّ أعمال المؤمنین والکافرین علی درجات مختلفة وقد یکون بعضها ممّا لا یمکن جزاؤه فی عالم الدنیا ، کمن یقتل ألف ألف نفس ببعض أنواع الصواریخ ، ومن المعلوم أنّ سلب نعمة الحیاة ، أو إعدام هذا القاتل مرّة واحدة لا یکون جزاء إفساده ، کما أن من یحیی النفوس الکثیرة بالمعالجة أو الهدایة ، لا یمکن أن یکون جزاؤه هو نعمة الدنیا مع محدودیتها فضلا عن الأنبیاء والأولیاء الذین لا یمکن تقویم عملهم ، ولا تصلح مثل الدنیا الدنیّة لجزائهم ، لا سیّما محمّدا وآله ، إذ قد فاق بعض دقائق عمرهم علی جمیع عمر الآخرین ، وقد اشتهر فی جوامع الحدیث ، أنّ ضربة علیّ یوم الخندق أفضل من عبادة الثقلین. علی أنّ بعض الأعمال فی حال الموت وبعده ، فلا یمکن جزاء العامل فی الدنیا بعد موته ، کما إذا جاهد المؤمنون مع الکافرین فمن استشهد من المؤمنین لا یمکن جزاؤه ، کما أنّ من هلک من الکافرین لا یمکن جزاؤه ، وکما إذا أسّس سنّة حسنة أو سنّة سیئة ، فحمله بعد الموت یدوم بدوام ما أسّسه مع عدم إمکان جزاء العامل ، فطبع الدنیا لا یلیق بکونها جزاء کاملا للعاملین.

لا یقال : هذا صحیح لو کان التناسخ محالا وإلّا یمکن العودة المتکرّرة

[شماره صفحه واقعی : 264]

ص: 1281

حتّی یتکامل الجزاء ، فمن کان صالحا یعود بعد موته فی بدن یعیش عیشا مبارکا ، ومن کان طالحا یعود بعد موته فی بدن یعیش عیش سوء ، وهذا أمر واسع ، ولا یکون محدودا ، وإنّما یتکرّر بحسب ما یستحقّه ، وعلیه فیجزی کلّ عامل بجزاء عمله ومعه لا تسویة ولا تقدیم للفرقة الظالمة علی الفرقة المظلومة.

لأنّا نقول : إنّ التناسخ ممّا قامت ضرورة الأدیان علی خلافه ، فلا مجال لاحتماله ، فهو مفروض العدم ، هذا مضافا إلی عدم إمکانه لوجوه کثیرة ، منها : ان النفس بخروج البدن السابق من القوة الی الفعلیة ، قد خرجت من القوة إلی الفعلیة ، فلو تعلقت بعد خروجها عن البدن السابق إلی بدن آخر ، لکانت النفس فی مرتبة الفعلیة ، والبدن الذی تعلقت به کالجنین مثلا فی مرتبة القوة ، فیلزم عدم تکافؤهما فی مرتبة القوة والفعلیة (1).

ومنها : أنّ انتقال النفس المستنسخة إلی نطفة مستعدة ، لا یمنع فیضان النفس الابتدائیة ، فیلزم اجتماع النفسین فی بدن واحد ، وهو مستحیل لامتناع کون الشیء ذا ذاتین ، أعنی ذا نفسین ، وما من شخص إلّا وهو یشعر بنفس واحدة له (2).

ومنها : ما أشار إلیه العلّامة الطباطبائی - قدس سره - فی تفسیره حیث قال : «إنّ التناسخ وهو تعلّق النفس المستکملة بنوع کمالها بعد مفارقتها البدن ببدن آخر محال ، فإنّ هذا البدن إن کان ذا نفس استلزم التناسخ تعلق نفسین ببدن واحد ، وهو وحدة الکثیر ، وکثرة الواحد ، وإن لم تکن ذا نفس استلزم رجوع ما بالفعل إلی القوة» (3).

ویمکن إیضاح امتناع رجوع ما بالفعل إلی القوّة بما فی المبدأ والمعاد ، من أنّ

[شماره صفحه واقعی : 265]

ص: 1282


1- راجع در الفوائد : ج 2 ص 393 - 394.
2- المبدأ والمعاد : ص 238.
3- تفسیر المیزان : ج 1 ص 211.

النفس ما دامت تکون بالقوّة یمکن لها اکتساب أیّ مرتبة شاءت لمکان استعدادها قبل صیرورتها بالفعل شیئا من الأشیاء المتحصلة ، وأمّا إذا صارت مصوّرة بصورة فعلیة ، واستحکمت فعلیّتها ورسوخها ، وقوی تعلّقها ، ولصوقها بالنفس ، فاستقرّت علی تلک المرتبة ، وبطل عنها استعداد الانتقال من النقص إلی الکمال ، والعبور من حال إلی حال ، فإنّ الرجوع إلی الفطرة الاولی ، والعود إلی مرتبة التراب ، والهیولانی ، کما فی قوله تعالی : (لَیْتَنِی کُنْتُ تُراباً) مجرد تمنّی أمر مستحیل کما مرّ ، والمحال غیر مقدور علیه (1).

هذا مضافا إلی احتفاف الدنیا بأنواع المصیبات والآلام التی لا تکون معها لائقة لجزاء الأولیاء والأنبیاء والصالحین ، بل المناسب لهم هو جزاؤهم بما لا یحتف بهذه المکاره والمصائب ، وهو لا یکون إلّا الآخرة ، علی أنّ مجازاة الکفرة والعصاة بدون تنبههم بما فعلوا فی الدورات السابقة ، لیست بمجازاة ، فالتناسخ لا یمکن أولا ، وعلی فرض إمکانه قامت الضرورة علی خلافه ثانیا.

هذا مضافا إلی عدم مناسبتها للجزاء بالنسبة إلی الصالحین ، لاحتفافها بالمکاره ، وبالنسبة إلی الصالحین لغفلتهم عن المکافاة ، ومضافا إلی ما أفاد بعض أساتیذنا مدّ ظله ، من أنّ الجزاء هو النعمة المحضة التی لا یشوبها تکلیف ، ومسئولیة ، والنعم الدنیویّة لیست کذلک ؛ لعدم خلوّها عن التکلیف ، والمسئولیة کما لا یخفی.

فإذا عرفت هذه المقدمات ظهر لک أنّ عدالته تعالی ، تقتضی المعاد ، وهو أمر أرشد إلیه القرآن الکریم فی ضمن آیات عدیدة ، منها : قوله تعالی : (وَلا تَحْسَبَنَّ اللهَ غافِلاً عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُونَ إِنَّما یُؤَخِّرُهُمْ لِیَوْمٍ تَشْخَصُ فِیهِ الْأَبْصارُ) (2).

[شماره صفحه واقعی : 266]

ص: 1283


1- المبدأ والمعاد : ص 253 - 254.
2- إبراهیم : 42.

قال العلّامة الطباطبائی - قدس سره - فی ذیل قوله تعالی : (أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ کَالْفُجَّارِ) (1) : «هذه هی الحجّة الثانیة علی المعاد ، وتقریرها : أنّ للإنسان کسائر الأنواع کمالا بالضرورة ، وکمال الإنسان هو خروجه فی جانبی العلم والعمل من القوّة إلی الفعل ، بأن یعتقد الاعتقادات الحقّة ، ویعمل الأعمال الصالحة ، اللتین یهدیه إلیهما فطرته الصحیحة ، وهما الإیمان بالحقّ والعمل الصالح ، اللذین بهما یصلح المجتمع الانسانی الذی فی الارض ، فالذین آمنوا وعملوا الصالحات وهم المتقون الکاملون من الإنسان والمفسدون فی الأرض بفساد اعتقادهم وعملهم ، وهم الفجّار هم الناقصون الخاسرون فی إنسانیّتهم حقیقة ، ومقتضی هذا الکمال والنقص ، أن یکون بإزاء الکمال حیاة سعیدة وعیش طیّب ، وبإزاء خلافه خلاف ذلک.

ومن المعلوم أنّ هذه الحیاة الدنیا التی یشترکان فیها هی تحت سیطرة الأسباب والعوامل المادیّة ونسبتها إلی الکامل والناقص والمؤمن والکافر علی السواء ، فمن أجاد العمل ووافقته الأسباب المادیّة فاز بطیب العیش ومن کان علی خلاف ذلک لزمه الشقاء وضنک المعیشة. فلو کانت الحیاة مقصورة علی هذه الحیاة الدنیویّة ، التی نسبتها إلی الفریقین علی السواء ولم تکن حیاة تختص بکلّ منهما ، وتناسب حاله ، کان ذلک منافیا للعنایة الإلهیّة ، بإیصال کلّ ذی حقّ حقّه ، وإعطاء المقتضیات ما تقتضیه ، وإن شئت فقل تسویة بین الفریقین وإلغاء ما یقتضیه صلاح هذا وفساد ذلک خلاف عدله تعالی» (2).

ومن الآیات المذکورة قوله تعالی : «أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْتَرَحُوا السَّیِّئاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ کَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَواءً مَحْیاهُمْ وَمَماتُهُمْ ساءَ ما یَحْکُمُونَ

[شماره صفحه واقعی : 267]

ص: 1284


1- ص : 28.
2- تفسیر المیزان : ج 17 ص 206 - 207.

وَخَلَقَ اللهُ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَلِتُجْزی کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ وَهُمْ لا یُظْلَمُونَ» (1) ، وغیر ذلک من الآیات.

ثم إنّ هذا الدلیل لا یثبت إلّا المعاد للمکلّفین والعاملین ، فإنّ محدودة کلّ برهان تابع لحدّ وسطه ، والحدّ الوسط فی هذا البرهان ، هو العدل ، وهو لا یکون إلّا فی موارد استحقاق الجزاء بالطاعة أو المخالفة ، وهما من أفعال المکلفین ، فتسویة المطیع مع المسیء ، تنافی العدالة ، أو فی موارد ظلم بعض العباد علی بعض آخر ، فإنّ مقتضی العدل هو استیفاء حقّ المظلوم من الظالم ، فکلّ موارد العدل من موارد التکلیف ، وعلیه فلا یشمل هذا الدلیل معاد غیر المکلّفین.

3- دلیل الوعد

هذا الدلیل مرکب من الدلیل الشرعی والعقلی إذ الجزء الأوّل منه شرعی وهو الآیات الدالّة علی الوعد بالثواب والعقاب ، وبالجنّة والنار ، منها : قوله تعالی : (إِلَیْهِ مَرْجِعُکُمْ جَمِیعاً وَعْدَ اللهِ حَقًّا إِنَّهُ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ بِالْقِسْطِ وَالَّذِینَ کَفَرُوا لَهُمْ شَرابٌ مِنْ حَمِیمٍ وَعَذابٌ أَلِیمٌ بِما کانُوا یَکْفُرُونَ) (2) ، ولمّا کان الوعد بهما مکرّرا وشایعا صار عنوان الیوم الموعود من عناوین یوم القیامة کما صرّح به فی قوله تعالی : (وَالسَّماءِ ذاتِ الْبُرُوجِ وَالْیَوْمِ الْمَوْعُودِ) (3).

والجزء الثانی منه عقلی وهو أنّ الله تعالی لا یخلف الوعد ؛ لأنّ الخلف ناش عن النقص ، وهو تعالی لا نقص فیه ، أو ناش عن الاضطرار والضرورة ، وهو أیضا لا مورد له فی حقّه ؛ لأنّه سبحانه لا یضطره ضرورة ، ولذا قال العلّامة الطباطبائی - قدس سره : «وخلف الوعد وإن لم یکن قبیحا بالذات لأنّه ربّما

[شماره صفحه واقعی : 268]

ص: 1285


1- الجاثیة : 21.
2- یونس : 4.
3- البروج : 2.

یحسن عند الاضطرار لکنّه سبحانه لا یضطره ضرورة ، فلا یحسن منه خلف الوعد فی حال» (1) وقد أرشد إلیه بقوله عزوجل : (وَیَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذابِ وَلَنْ یُخْلِفَ اللهُ وَعْدَهُ وَإِنَّ یَوْماً عِنْدَ رَبِّکَ کَأَلْفِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ) (2).

وعلیه فصورة القیاس هکذا : إنّ الله تعالی وعد بالثواب والعقاب الاخرویّین ، وبالجنّة والنار ، وکلّ ما وعده الله آت ولا یخلفه الله تعالی ، فالجنّة والنار والثواب والعقاب الاخرویّان حتمیّان ، ولا خلف فیهما.

وإلیه أشار المحقّق الطوسی فی متن تجرید الاعتقاد حیث قال : «ووجوب إیفاء الوعد ... یقتضی وجوب البعث ، وقال الشارح العلّامة فی شرحه : إنّ الله تعالی وعد بالثواب وتوعّد بالعقاب ، مع مشاهدة الموت للمکلّفین فوجب القول بعودهم ، لیحصل الوفاء بوعده ووعیده» (3).

وقال المحقّق اللاهیجی - قدس سره - : «ولیعلم أنّ ... إیصال ثواب وعقاب جسمانیّین یتوقف لا محالة علی إعادة البدن ؛ لأنّ اللّذة والألم الجسمانیّین ، لا یمکن بدون وجود البدن ، ثم لا ینافی ثبوت اللّذة والألم الجسمانیّین مع ثبوت اللّذة والألم الروحانیّین ، کما هو مذهب المحقّقین ، الذین قالوا بتجرّد النفس الناطقة ، فالحقّ هو ثبوت الثواب والعقاب الروحانیّین والجسمانیّین ، أمّا الروحانی : فهو بناء علی تجرّد النفس الناطقة وبقائها بعد مفارقتها عن البدن ، والتذاذه بالکمالات الحاصلة له من ناحیة العلم والعمل ، وتألمه عن ضد الکمالات المذکورة ، وأمّا الجسمانی : فهو بناء علی وجوب الإیفاء بالوعد والوعید الموجبین لإیصال الثواب والعقاب الجسمانیّین» (4).

[شماره صفحه واقعی : 269]

ص: 1286


1- تفسیر المیزان : ج 16 ص 163.
2- الحج : 47.
3- شرح تجرید الاعتقاد : ص 405 الطبع الجدید.
4- سرمایه ایمان : ص 160 الطبع الجدید.
4- دلیل حبّ البقاء و الخلود

ولا خفاء فی کون الإنسان بالفطرة محبا للبقاء والخلود ، ولعلّه لذا تنافر الناس عن الموت لزعمهم أنّه فناء ومناف لمحبوبهم الفطری من البقاء ، ویشهد أیضا علی فطریة هذا الحبّ ، أنّ الحبّ المذکور لا یزول عن النفس بالعلم بفناء الدنیا ، هذه صغری القیاس ، وینضمّ إلی هذه الکبری ، وهی أنّ کلّ ما کان فطریا فهو مطابق لواقع الأمر ، لأنّ الفطرة أثر الحکیم المتعال ، ولا یکون فعله تعالی لغوا وعبثا ، فکما أنّ غریزة الأکل والشرب والنکاح حاکیة عن وجود ما یصلح للأکل والشرب والنکاح ، کذلک تشهد هذه المحبّة الفطریّة علی وجود عالم آخر یصلح للبقاء والخلود.

ولعلّ إلیه یرجع ما ذکره شیخ مشایخنا آیة الله الشیخ محمّد علی الشاه آبادی - قدس سره - فی «الإنسان والفطرة» حیث قال : «ویدلّ علیه عشق اللقاء والبقاء مع القطع بعدم البقاء مثل هذا البقاء الملکی ، والحیاة الدنیویّة مع عدم فتور العشق الکذائی ، فإنّه بحکم الفطرة المعصومة ، ینکشف أنّ هناک عالما غیر داثر ، وتلاقی معشوقک فی مقعد صدق عند ملیک مقتدر» (1) کما حکی الاستدلال به عن الحکیم المتأله آیة الله السید أبو الحسن الرفیعی (2) وغیره من الأعلام والفحول ، وکیف کان فمحبّة البقاء آیة وجود الآخرة ودلیلها ، وإلّا لزم الخلف فی حکمته تعالی ، هذا مضافا إلی أنّ رحمته تعالی تقتضی إیصال کلّ شیء إلی ما یستحقّه ، ورفع حاجة کلّ محتاج ، وعلیه فهو تعالی یوصل کلّ محبّ للخلود والبقاء إلی محبوبه برحمته کما أفاده عزوجل بقوله : «قُلْ لِمَنْ ما فِی

[شماره صفحه واقعی : 270]

ص: 1287


1- کتاب رشحات البحار ، کتاب الانسان والفطرة : ص 262 الطبع الجدید.
2- راجع تقریرات بحث شریف معاد : ص 5 - 8.

السَّماواتِ وَالْأَرْضِ قُلْ لِلَّهِ کَتَبَ عَلی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ لَیَجْمَعَنَّکُمْ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ لا رَیْبَ فِیهِ» (1).

وفی ما ذکر غنی وکفایة فمن شاء الزیادة فلیراجع المطوّلات.

حشر الحیوانات

التاسع : فی حشر الحیوانات ، وقد یستدلّ له بقوله تعالی : (وَما مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ وَلا طائِرٍ یَطِیرُ بِجَناحَیْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثالُکُمْ ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْءٍ ثُمَّ إِلی رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ) (2).

قال العلّامة الطباطبائی - قدس سره - : «أمّا السؤال الأوّل : (هل للحیوان غیر الإنسان حشر؟) فقوله تعالی فی الآیة : (ثُمَّ إِلی رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ) یتکفّل الجواب عنه ، ویقرب منه قوله تعالی : (وَإِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ) ، کورت : 5 (3).

وقال أیضا : «وببلوغ البحث هذا المبلغ ، ربّما لاح أنّ للحیوان حشرا ، کما أنّ للإنسان حشرا ، فإنّ الله سبحانه یعدّ انطباق العدل والظلم والتقوی والفجور علی أعمال الإنسان ، ملاکا للحشر ، ویستدلّ به علیه کما فی قوله تعالی : (أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ کَالْفُجَّارِ) ، ص : 28» (4).

وقال أیضا : «وهذان الوصفان ، أعنی الإحسان والظلم ، موجودان فی أعمال الحیوانات فی الجملة ، ویؤیده ظاهر قوله تعالی : (وَلَوْ یُؤاخِذُ اللهُ النَّاسَ بِما کَسَبُوا ما تَرَکَ عَلی ظَهْرِها مِنْ دَابَّةٍ وَلکِنْ یُؤَخِّرُهُمْ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی) (4) ، فإنّ ظاهره أنّ ظلم الناس لو استوجب المؤاخذة الإلهیة کان ذلک ؛ لأنه ظلم ، والظلم شایع بین کلّ ما یسمّی دابّة ، الإنسان وسائر الحیوانات ، فکان ذلک مستعقبا لأن یهلک الله تعالی کلّ دابّة علی ظهرها ، هذا.

[شماره صفحه واقعی : 271]

ص: 1288


1- الأنعام : 12.
2- الانعام : 38
3- (4) تفسیر المیزان : ج 7 ص 74 - 75.
4- فاطر : 45.

وأن ذکر بعضهم أنّ المراد بالدابّة فی الآیة ، خصوص الإنسان ، ولا یلزم من شمول الأخذ والانتقام یوم القیامة لسائر الحیوان أن یساوی الإنسان فی الشعور والإرادة ، ویرقی الحیوان العجم إلی درجة الإنسان فی نفسیّاته وروحیّاته ، والضرورة تدفع ذلک ، والآثار البارزة منها ومن الإنسان تبطله ، وذلک أنّ مجرد الاشتراک فی الأخذ والانتقام ، والحساب والأجر ، بین الإنسان وغیره لا یقتضی بالمعادلة والمساواة من جمیع الجهات ، کما لا یقتضی الاشتراک فی ما هو أقرب من ذلک ، بین أفراد الإنسان أنفسهم أن یجری حساب أعمالهم من حیث المداقّة والمناقشة مجری واحدا ، فیوقف العاقل والسفیه والرشید والمستضعف فی موقف واحد» (1).

قال الفاضل المقداد - قدس سره - : «النقل الشریف دالّ علی أنّه ما من دابّة فی الأرض ولا طائر یطیر بجناحیه إلّا امم أمثالکم ما فرّطنا فی الکتاب من شیء ثم إلی ربّهم یحشرون ، فهؤلاء منهم من یحکم العقل بوجوب البعثة وهو کلّ من له حقّ أو علیه حقّ للإنصاف والانتصاف ، ومنهم من لم یحکم بوجوبه بل بجوازه کمن عدا هؤلاء» (2).

وروی عن أبی ذر قال : «بینا أنا عند رسول الله - صلی الله علیه وآله - إذ انتطحت عنزان فقال النبیّ - صلی الله علیه وآله - : أتدرون فیما انتطحا؟ فقالوا : لا ندری ، قال : لکن الله یدری وسیقضی بینهما» (3).

قال العلّامة المجلسی - قدس سره - : «وأمّا حشر الحیوانات فقد ذکره المتکلمون من الخاصّة والعامّة علی اختلاف منهم فی کیفیته ، إلی أن قال : أقول : الأخبار الدالّة علی حشرها عموما وخصوصا ، وکون بعضها ممّا یکون فی

[شماره صفحه واقعی : 272]

ص: 1289


1- تفسیر المیزان : ج 7 ص 76 - 77.
2- اللوامع الالهیة : ص 377.
3- بحار الانوار : ج 7 ص 256.

الجنّة کثیرة سیأتی بعضها فی باب الجنّة ، وقد مرّ بعضها فی باب الرکبان یوم القیامة وغیره ، کقولهم - علیهم السلام - فی مانع الزکاة : تنهشه کلّ ذات ناب بنابها ویطؤه کلّ ذات ظلف بظلفها ، وروی الصدوق فی الفقیه بإسناده عن السکونی بإسناده أنّ النبیّ - صلی الله علیه وآله - أبصر ناقة معقولة ، وعلیها جهازها ، فقال أین صاحبها؟ مروه فلیستعد غدا للخصومة ، وروی فیه عن الصادق - علیه السلام - أنّه قال : أیّ بعیر حجّ علیه ثلاث سنین ، یجعل من نعم الجنّة ، وروی سبع سنین ، وقد روی عن النبی - صلی الله علیه وآله - : استفرهوا ضحایاکم فإنّها مطایاکم علی الصراط ، وروی أنّ خیول الغزاة فی الدنیا خیولهم فی الجنة» (1).

تأثیر الإیمان بالآخرة

العاشر : فی تأثیر الإیمان بالآخرة ، ولا یخفی أنّه إذا علمنا بوجود الآخرة بعد الدنیا ، وأنّ أعمالنا فی هذه الدنیا مضبوطة للمحاسبة فی الآخرة ، ولا یمکن إخفاؤها ، وإذا علمنا أنّ الجزاء متناسب للأعمال ، وآخرتنا رهینة أعمالنا ، ولا یعطی أحد فیها شیء من دون ملاحظة إیمانه ، وعمله فی الدنیا ، وأنّه لا مجال لإعمال القدرة فی الآخرة ، بل المحاسبة والجزاء جرت من دون خطأ وانحراف ، وإذا آمنّا بکلّ هذه الامور ، واطمأنا بها ظهر أثره فی أعمالنا وعقائدنا ، وأفکارنا ، ونیّاتنا ، ولذا أکد الأنبیاء والأولیاء علی الإیمان بالآخرة ، واختصّ ثلث القرآن تقریبا بالآخرة وأحوالها ، والجنّة والنار ، ومقامات الأولیاء ، ودرکات الجحیم ، والحساب والصراط وغیرها ، وأوصی النبیّ والائمة الطاهرة - علیهم الصلاة والسّلام - بذکر الموت والآخرة ، ومنه ورد عن النبیّ - صلی الله علیه وآله - : «أکیس الناس من کان أشدّ ذکرا للموت» (2) ثم کلّما ازداد ذکر الموت والآخرة ازداد الصلاح والإصلاح ؛ ولذا عرف الله تعالی عباده الصالحین

[شماره صفحه واقعی : 273]

ص: 1290


1- بحار الانوار : ج 7 ص 276.
2- بحار الأنوار : ج 6 ص 130.

بهذه الخصیصة وقال عزوجل : (وَاذْکُرْ عِبادَنا إِبْراهِیمَ وَإِسْحاقَ وَیَعْقُوبَ أُولِی الْأَیْدِی وَالْأَبْصارِ إِنَّا أَخْلَصْناهُمْ بِخالِصَةٍ ذِکْرَی الدَّارِ وَإِنَّهُمْ عِنْدَنا لَمِنَ الْمُصْطَفَیْنَ الْأَخْیارِ) (1).

وفی هذه الآیة الکریمة أیضا دلالة علی أنّ إخلاص العباد وجعلهم من المخلصین - بفتح اللام - بواسطة هذه الخصّیصة والصفة المبارکة ، وکیف کان فیکفی فی أهمیة ذکر الآخرة أنّ الإنذار والتبشیر کان من اصول دعوة الأنبیاء والمرسلین ، فمن أراد إصلاح نفسه وغیره ، فعلیه بذکر الموت والآخرة وأحوالها ، وعلیه أن یقتفی بالقرآن الکریم وبالأنبیاء العظام وبالأولیاء الکرام فی تربیة الناس وإصلاحهم ، بأن ینذرهم ویبشّرهم کما کانت تلک سیرة العلماء الأبرار.

إذ علّة انحراف الجوامع البشریّة فی یومنا هذا هی الغفلة عن الله وعن الآخرة ، ولا یرتفع الانحراف والسقوط إلّا بإزالة هذه العلّة ، ولا تزول هذه العلّة ، إلّا بذکر الآخرة ، والالتفات المستمر إلیها ، کما قال الله تبارک وتعالی : (وَذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْری تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِینَ) (2).

فمن طلب الجنّة ومقاماتها فعلیه بالإیمان الخالص وبالأخلاق الحسنة وبالأعمال الصالحة ؛ لأنّ الجنّة ومقاماتها حصیلة هذه الامور والدنیا - کما اشتهر عن النبی - صلی الله علیه وآله - مزرعة الآخرة ؛ لأنّ زاد الآخرة لا یمکن تحصیله إلّا فی هذه الدنیا ، کما قال مولانا أمیر المؤمنین - علیه السلام - : «الدنیا دار مجاز والآخرة دار قرار فخذوا من ممرّکم لمقرّکم» (3) وقال أیضا : «فتزوّدوا فی الدنیا من الدنیا ما تحرزون به أنفسکم غدا» (4) ومن المعلوم أنّ رجاء الآخرة بدون

[شماره صفحه واقعی : 274]

ص: 1291


1- ص : 45 - 47.
2- الذاریات : 55.
3- بحار الأنوار : ج 73 ص 134.
4- نهج البلاغة فیض الاسلام : ج 1 ص 144 ، الخطبة 63.

الإیمان والعمل کرجاء الزارع بدون أن یحرث ویبذر ، ویسقی فی أنّه لا ینتج إلّا الندامة والحسرة ، قال عزوجل : (فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً وَلا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً) (1) ، وأنّ النفرة عن الجحیم والنار ودرکاتها من دون ترک موجباتها ، کالنفرة عن السبع والعقارب والحیّات مع المشیّ نحوها ، خصوصا بناء علی تجسّم الأعمال ، کما هو مفاد بعض الآیات کقوله عزوجل : (یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَها وَبَیْنَهُ أَمَداً بَعِیداً) (2) ، فعلی العاقل الخبیر أن یفرّ عن المحرّمات کما یفرّ عن السبع والعقارب والحیّات ، ویبتعد عن المشتبهات ، ویستعدّ للآخرة ولا یغفل عنها طرفة عین أبدا.

هذا ما حصل لی من شرح هذا الکتاب الفخیم بعون الله وإمداده ، وأسأله أن یجعله ذخرا لمعادی وهو مجیب الدعوات ، وآخر کلامی الحمد لله ربّ العالمین.

العبد السیّد محسن الخرّازی

قم المشرفة - 16 محرم الحرام 1409 الهجریة القمریة

[شماره صفحه واقعی : 275]

ص: 1292


1- الکهف : 110.
2- آل عمران : 30.

[شماره صفحه واقعی : 276]

ص: 1293

فهرس المحتویات

الفصل الثالث : الإمامة

عقیدتنا فی الإمامة............................................................. 5

معنی الإمامة لغة............................................................ 6

معنی الإمامة اصطلاحا...................................................... 7

شؤون الإمامة ومنزلتها..................................................... 11

الإمامة من أصول الدین................................................... 15

وجوب النظر فی إمامة أئمتنا علیهم السلام................................... 19

کون الإمامة لطفا ورحمة................................................... 22

لزوم الإمامة والأدلة العقلیة علی ذلک....................................... 24

فوائد وجود الإمام الحجة عجل الله فرجه الشریف............................. 28

الأدلة السمعیة علی لزوم الإمامة............................................ 30

عقیدتنا فی عصمة الإمام..................................................... 39

عقیدتنا فی صفات الإمامة وعلمه.............................................. 42

ضرورة اتصاف الإمام بالصفات الإلهیة....................................... 44

کیفیة تعلم الإمامة........................................................ 46

مقدار علم الأئمة علیهم السلام............................................ 48

معنی الحدس والالهام....................................................... 51

[شماره صفحه واقعی : 277]

ص: 1294

المیز بین علوم الأئمة والعلوم البشریة......................................... 52

عقیدتنا فی طاعة الأئمة...................................................... 54

أدلة وجوب الرجوع إلیهم علیهم السلام..................................... 56

کلام للفخر الرازی والرد علیه.............................................. 59

کون الأئمة هم الشهداء علی الناس........................................ 61

کونهم أبواب الله والسبیل إلیه.............................................. 63

کونهم عیبة علم الله وتراجمة وحیه........................................... 65

کونهم أمان لأهل الأرض.................................................. 67

کونهم العباد المکرمون المطهرون............................................. 69

الآیات الدالة علی عصمتهم............................................... 70

عد طاعة أهل البیت طاعة لله.............................................. 77

أثر الاعتقاد بولایة أهل البیت فی الغیبة...................................... 78

عقیدتنا فی حب آل البیت.................................................... 79

معنی المودة والمحبة......................................................... 80

الحب فی الله والبغض فی الله................................................ 81

وجوب المحبة لأهل البیت علیهم السلام...................................... 83

بیان المراد من القربی....................................................... 87

خروج المبغض لهم عن دائرة الایمان.......................................... 91

مدلول آخر للمودة........................................................ 92

عقیدتنا فی الأئمة............................................................ 95

انحراف الغلاة والتحذیر منهم............................................... 96

عقیدتنا فی أن الإمامة بالنص.................................................. 98

الإمامة بالنص لا بالانتخاب............................................... 99

ثبوت النصوص علی إمامة الإمام علی علیه السلام بعد النبی صلی الله علیه و آله.................. 101

[شماره صفحه واقعی : 278]

ص: 1295

حدیث الغدیر.......................................................... 102

حدیث المنزلة........................................................... 105

نص الدار یوم الانذار.................................................... 106

القرائن الدالة علی ذلک.................................................. 109

الکلام فی فقه حدیث المنزلة.............................................. 115

آیة الولایة ونزولها فی علی علیه السلام..................................... 117

عقیدتنا فی عدد الأئمة..................................................... 124

الروایات الواردة فی المقام................................................. 126

استدلال العلامة الحلی علی ذلک......................................... 127

عقیدتنا فی المهدی (عجل الله فرجه الشریف)................................. 130

فکرة المهدی لیست جدیدة.............................................. 135

کلام الشهید السید محمد باقر الصدر (قده) فی المهدی...................... 137

اختلاف الإمامیة عن غیرهم فی المهدی.................................... 138

کلام الطبرسی (قده) فی المقام............................................ 140

رؤیة المهدی (عجل) فی الغیبة الکبری...................................... 141

الأحادیث الواردة فی مسألة الغیبة......................................... 142

الغیبة الصغری تاریخها وما یتعلق بها من حوادث............................ 144

النواب الأربعة فی الغیبة الصغری........................................... 145

ما قیل فی سبب الغیبة................................................... 148

وجود المهدی لطف فی جمیع أبعاده........................................ 152

[شماره صفحه واقعی : 279]

ص: 1296

مسألة طول العمر وحل الاشکال فیها..................................... 155

هل انقطع الارتباط بالإمام علیه السلام فی الغیبة الکبری؟.......................... 157

ادعاء المشاهدة فی الغیبة الکبری.......................................... 158

الحث عن انتظار الفرج................................................... 160

البعد الایجابی فی الانتظار................................................. 165

عقیدتنا فی الرجعة.......................................................... 168

ثبوت الرجعة من ضروریات المذهب....................................... 172

الإشکال فی إمکان الرجعة ودفعه......................................... 173

أخبار الرجعة........................................................... 175

عقیدتنا فی التقیة........................................................... 179

التقیة المداراتیة والدلیل علیها.............................................. 181

انقسام التقیة إلی الأحکام الخمسة......................................... 182

الفصل الرابع : ما أدب به آل البیت شیعتهم

تمهید.................................................................. 189

عقیدتنا فی الدعاء.......................................................... 191

أدعیة الصحیفة السجادیة................................................ 198

عقیدتنا فی زیارة القبور...................................................... 205

آداب زیارة المشاهد المشرفة............................................... 207

عقیدتنا فی معنی التشیع..................................................... 211

محاورات الأئمة علیهم السلام مع شیعتهم.................................. 212

عقیدتنا فی الجور والظلم.................................................... 215

عقیدتنا فی التعاون مع الظالمین............................................... 217

عقیدتنا فی الوظیفة فی الدولة الظالمة.......................................... 220

[شماره صفحه واقعی : 280]

ص: 1297

عقیدتنا فی الدعوة إلی الوحدة الإسلامیة...................................... 222

عقیدتنا فی حق المسلم علی المسلم........................................... 227

روایة المعلی بن خنیس................................................... 230

روایة معاویة بن وهب.................................................... 231

محاورة أبان بن تغلب مع الإمام الصادق علیه السلام........................ 232

الفصل الخامس : المعاد

عقیدتنا فی البعث والمعاد.................................................... 237

عقیدتنا فی المعاد الجسمانی.................................................. 238

معنی المعاد والمیعاد....................................................... 241

قوم الانسان ببدنه وروحه................................................. 242

حیاة البرزخ............................................................. 244

تعریف بحقیقة الموت..................................................... 247

هل إعادة الأرواح للأبدان إعادة للمعدوم.................................. 249

امکان المعاد............................................................ 253

حتمیة المعاد............................................................ 255

دلیل العدالة............................................................ 263

دلیل الوعد............................................................. 268

دلیل حب البقاء والخلود................................................. 270

حشر الحیوانات......................................................... 271

تأثیر الایمان بالآخرة 273

[شماره صفحه واقعی : 281]

ص: 1298

تفسیر

برگزیده تفسیر نمونه جلد چهارم

مشخصات کتاب

عنوان و نام پدیدآور : برگزیده تفسیر نمونه/ مکارم شیرازی، تنظیم احمد-علی بابایی

مشخصات نشر : تهران : دارالکتب اسلامیه، 1386

مشخصات ظاهری : 5 جلد.

شماره کتابشناسی ملی : 1096055

توضیح : «برگزیده تفسیر نمونه»، چکیده تفسیر نمونه است که به اهتمام آقای احمد علی بابایی، در پنج جلد و در حدود سه هزار صفحه و طی سه سال کار فراهم آمده است

حجم کتاب «برگزیده تفسیر نمونه»، در حدود یک پنجم اصل آن است و مشتمل بر متن و ترجمه آیات و تفسیر فشرده ای از آن ها می باشد.

جلد اول: تفسیر سوره «فاتحة الکتاب» تا «انعام» است.

جلد دوم: تفسیر سوره «اعراف» تا «اسراء»( جزء پانزدهم قرآن مجید)

جلد سوم: تفسیر سوره «کهف» تا «احزاب»

جلد چهارم:تفسیر سوره «سبأ» تا «نجم»

جلد پنجم: تفسیر سوره «قمر» تا «ناس»( در حدود سه جزء قرآن)

ص: 1

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 1]

ص: 1299

[شماره صفحه واقعی : 2]

ص: 1300

[شماره صفحه واقعی : 3]

ص: 1301

[شماره صفحه واقعی : 4]

ص: 1302

[شماره صفحه واقعی : 5]

ص: 1303

[شماره صفحه واقعی : 6]

ص: 1304

[شماره صفحه واقعی : 7]

ص: 1305

[شماره صفحه واقعی : 8]

ص: 1306

[شماره صفحه واقعی : 9]

ص: 1307

[شماره صفحه واقعی : 10]

ص: 1308

[شماره صفحه واقعی : 11]

ص: 1309

[شماره صفحه واقعی : 12]

ص: 1310

[شماره صفحه واقعی : 13]

ص: 1311

[شماره صفحه واقعی : 14]

ص: 1312

[شماره صفحه واقعی : 15]

ص: 1313

[شماره صفحه واقعی : 16]

ص: 1314

[شماره صفحه واقعی : 17]

ص: 1315

[شماره صفحه واقعی : 18]

ص: 1316

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

پیشگفتار گزیده تفسیر نمونه

بزرگترین سرمایه ما مسلمانان قرآن مجید است. معارف، احکام، برنامه زندگی، سیاست اسلامی، راه به سوی قرب خدا، همه و همه را در این کتاب بزرگ آسمانی می یابیم.

بنابر این، وظیفه هر مسلمان این است که با این کتاب بزرگ دینی خود روز به روز آشناتر شود این از یکسو.

از سوی دیگر آوازه اسلام که بر اثر بیداری مسلمین در عصر ما، و بخصوص بعد از انقلاب اسلامی در سراسر جهان پیچیده است، حس کنجکاوی مردم غیر مسلمان جهان را برای آشنایی بیشتر به این کتاب آسمانی برانگیخته است، به همین دلیل در حال حاضر از همه جا تقاضای ترجمه و تفسیر قرآن به زبانهای زنده دنیا می رسد، هر چند متأسفانه جوابگویی کافی برای این تقاضاها نیست، ولی به هر حال باید تلاش کرد و خود را آماده برای پاسخگویی به این تقاضاهای مطلوب کنیم.

خوشبختانه حضور قرآن در زندگی مسلمانان جهان و بخصوص در محیط کشور ما روز به روز افزایش پیدا می کند، قاریان بزرگ، حافظان ارجمند، مفسران آگاه

[شماره صفحه واقعی : 19]

ص: 1317

در جامعه امروز ما بحمد اللّه کم نیستند، رشته تخصصی تفسیر در حوزه علمیه قم به صورت یکی از رشته های تخصصی مهم در آمده و متقاضیان بسیاری دارد، درس تفسیر نیز از دروس رسمی حوزه ها و از مواد امتحانی است، و در همین راستا «تفسیر نمونه» نوشته شد، که تفسیری است سلیس و روان و در عین حال پر محتوا و ناظر به مسائل روز و نیازهای زمان، و شاید یکی از دلایل گسترش سریع آن همین اقبال عمومی مردم به قرآن مجید است.

گر چه برای تهیه این تفسیر به اتفاق گروهی از فضلای گرامی حوزه علمیه قم (دانشمندان و حجج اسلام آقایان: محمد رضا آشتیانی- محمد جعفر امامی- داود الهامی- اسد اللّه ایمانی- عبد الرسول حسنی- سید حسن شجاعی- سید نور اللّه طباطبائی- محمود عبد اللهی- محسن قرائتی و محمد محمدی اشتهاردی) در مدت پانزده سال زحمات زیادی کشیده شد، ولی با توجه به استقبال فوق العاده ای که از سوی تمام قشرها و حتی برادران اهل تسنن از آن به عمل آمد، تمام خستگی تهیه آن بر طرف گشت و این امید در دل دوستان بوجود آمد که ان شاء اللّه اثری است مقبول در پیشگاه خدا.

متن فارسی این تفسیر دهها بار چاپ و منتشر شده، و ترجمه کامل آن به زبان «اردو» در (27) جلد نیز بارها به چاپ رسیده است، و ترجمه کامل آن به زبان «عربی» نیز به نام تفسیر «الأمثل» اخیرا در بیروت به چاپ رسید و در نقاط مختلف کشورهای اسلامی انتشار یافت.

ترجمه آن به زبان «انگلیسی» هم اکنون دردست تهیه است که امیدواریم آن هم به زودی در افق مطبوعات اسلامی ظاهر گردد.

بعد از انتشار تفسیر نمونه گروه کثیری خواهان نشر «خلاصه» آن شدند.

چرا که مایل بودند بتوانند در وقت کوتاهتر و با هزینه کمتر به محتوای اجمالی آیات، و شرح فشرده ای آشنا شوند، و در بعضی از کلاسهای درسی که تفسیر قرآن مورد توجه است به عنوان متن درسی از آن بهره گیری شود.

[شماره صفحه واقعی : 20]

ص: 1318

این درخواست مکرّر، ما را بر آن داشت که به فکر تلخیص تمام دوره (27) جلدی تفسیر نمونه، در پنج جلد بیفتیم ولی این کار آسانی نبود، مدتی در باره آن مطالعه و برنامه ریزی شد و بررسیهای لازم به عمل آمد تا این که فاضل محترم جناب مستطاب آقای احمد- علی بابائی که سابقه فعالیت و پشتکار و حسن سلیقه ایشان در تهیه «فهرست موضوعی تفسیر نمونه» بر ما روشن و مسلّم بود عهده دار انجام این مهمّ گردید و در مدت سه سال کار مستمر شبانه روزی این مهمّ به وسیله ایشان انجام گردید.

اینجانب نیز با فکر قاصر خود کرارا بر نوشته های ایشان نظارت کردم و در مواردی که نیاز به راهنمایی بود به اندازه توانایی مسائل لازم را تذکر دادم، و در مجموع فکر می کنم بحمد اللّه اثری ارزنده و پربار به وجود آمده که هم قرآن با ترجمه سلیس را در بردارد و هم تفسیر فشرده و گویایی، برای کسانی که می خواهند با یک مراجعه سریع از تفسیر آیات آگاه شوند، می باشد.

و نام آن برگزیده تفسیر نمونه نهاده شد.

و من به نوبه خود از زحمات بی دریغ ایشان تشکر و قدردانی می کنم، امیدوارم این خلاصه و فشرده که گزیده ای است از قسمتهای حساس، و حدیث مجملی از آن مفصل، نیز مورد قبول اهل نظر و عموم قشرهای علاقه مند به قرآن گردد و ذخیره ای برای همه ما در «یوم الجزاء» باشد.

قم- حوزه علمیه ناصر مکارم شیرازی 13 رجب 1414 روز میلاد مسعود امیر مؤمنان حضرت علی علیه السّلام مطابق با 6/ 10/ 1372

[شماره صفحه واقعی : 21]

ص: 1319

[شماره صفحه واقعی : 22]

ص: 1320

ادامه جزء 22

سوره سبأ [34]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 54 آیه است

محتوای سوره:

بحثهای این سوره- که به مناسبت شرح سرگذشت قوم «سبأ» به نام «سبا» نامیده شده- ناظر به پنج مطلب است:

1- «مسأله توحید» و قسمتی از نشانه های خداوند در عالم هستی، و صفات پاک او از جمله «توحید» «ربوبیّت» و «الوهیّت».

2- «مسأله معاد» که از همه مسائل در این سوره بیشتر مطرح شده.

3- «مسأله نبوت انبیای پیشین و مخصوصا پیامبر اسلام» و پاسخ به بهانه جوئیهای دشمنان در باره او، و بیان پاره ای از معجزات انبیای سلف.

4- بیان بخشی از نعمتهای بزرگ خداوند و سرنوشت شکرگزاران و کفران کنندگان، ضمن بیان گوشه ای از زندگی سلیمان و قوم سبا.

5- دعوت به تفکر و اندیشه و ایمان و عمل صالح.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله چنین می خوانیم:

«کسی که سوره سبأ را بخواند در قیامت تمام انبیا و رسولان رفیق و همنشین او خواهند بود، و همگی با او مصافحه می کنند».

در حدیث دیگری از امام صادق علیه السّلام چنین نقل شده است: «کسی که دو سوره ای را که با حمد آغاز می شود (سوره سبأ و فاطر) در یک شب بخواند، تمام آن

[شماره صفحه واقعی : 23]

ص: 1321

شب را در حفظ و حراست الهی خواهد بود، و اگر آن دو را در روز بخواند هیچ مکروهی به او نمی رسد، و آن قدر از خیر دنیا و آخرت به او داده می شود که هرگز به قلبش خطور نکرده، و فکر و آرزویش به آن نرسیده است»! مسلما این پاداشهای عظیم نصیب کسانی نمی شود که تنها به خواندن و لقلقه زبان قناعت کنند، بلکه خواندن باید مقدمه ای باشد برای اندیشیدن که آن نیز انگیزه عمل است.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سورة سبإ(34): آیة 1

(آیه 1)- او مالک همه چیز و عالم به همه چیز است: پنج سوره از سوره های قرآن مجید با حمد پروردگار شروع می شود که در سه سوره، حمد و ستایش خداوند به خاطر آفرینش آسمان و زمین و موجودات دیگر است (سوره سبأ، فاطر، و انعام).

و در یک سوره (سوره کهف) این حمد و ستایش به خاطر نزول قرآن بر قلب پاک پیامبر صلّی اللّه علیه و اله می باشد.

در حالی که در سوره حمد تعبیر جامعی شده که همه این امور را در بر می گیرد «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ».

به هر حال سخن در آغاز سوره «سبأ» از حمد و سپاس خداست به خاطر مالکیت و حاکمیت او در دنیا و آخرت.

می فرماید: «حمد مخصوص خداوندی است که تمام آنچه در آسمانها و زمین است از آن اوست» (الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ).

«و نیز حمد و سپاس برای او در سرای آخرت است» (وَ لَهُ الْحَمْدُ فِی الْآخِرَةِ).

چرا که هر نعمتی، و هر فایده و برکتی، و هر خلقت موزون و شگرف و عجیبی، همه تعلق به ذات پاک او دارد.

بنابر این هر کس در این عالم مدح و ستایشی از چیزی کند این حمد و ستایش سر انجام به ذات پاک او بر می گردد، و به گفته شاعر:

[شماره صفحه واقعی : 24]

ص: 1322

به جهان خرّم از آنم که جهان خرّم از اوست عاشقم بر همه عالم، که همه عالم از اوست و در پایان آیه می افزاید: «و او حکیم و خبیر است» (وَ هُوَ الْحَکِیمُ الْخَبِیرُ).

بر اساس حکمت بالغه اوست که این نظام عجیب بر جهان حکومت می کند، و بر اساس علم و آگاهی اوست که هر چیز به جای خود قرار گرفته، و هر موجودی آنچه را که نیاز دارد در اختیار دارد.

این حمد نه تنها از زبان انسانها و فرشتگان است که از تمام ذرات جهان هستی نیز زمزمه حمد و تسبیح او به گوش هوش می رسد، هیچ موجودی نیست جز این که حمد و تسبیح او می گوید.

سورة سبإ(34): آیة 2

(آیه 2)- این آیه به شرح گوشه ای از علم بی پایان پروردگار به تناسب توصیف خداوند به «حکیم» و «خبیر» در آیه قبل پرداخته، چنین می گوید: «آنچه را در زمین فرو می رود و آنچه را از آن خارج می شود می داند» (یَعْلَمُ ما یَلِجُ فِی الْأَرْضِ وَ ما یَخْرُجُ مِنْها).

آری! او از تمام قطرات باران و امواج سیلاب که در اعماق زمین فرو می روند و به طبقه نفوذ ناپذیر می رسند و در آنجا متمرکز و برای انسانها ذخیره می شوند آگاه است.

او از دانه های گیاهان که در زمین فرو می روند و روزی به درخت سرسبز یا گیاه پر طراوتی تبدیل می گردند با خبر است.

از ریشه های درختان به هنگامی که در جستجوی آب و غذا به اعماق زمین پیشروی می کنند.

از امواج الکتریسته، از گازهای مختلف و ذرات هوا که به داخل زمین نفوذ می کنند، و نیز از گنجها و دفینه ها و اجساد مردگان اعم از انسانها و غیر انسانها که در این زمین گسترده دفن می شوند، آری از همه اینها با خبر است.

همچنین از گیاهانی که از زمین خارج می شوند، از انسانها که از آن برخاسته اند، از چشمه هایی که از آن می جوشد، از گازهایی که از آن بر می خیزد، از

[شماره صفحه واقعی : 25]

ص: 1323

آتشفشانهایی که از آن زبانه می کشد، و خلاصه از تمام موجوداتی که از اعماق زمین بیرون می ریزند، اعم از آنچه ما می دانیم و نمی دانیم، او از همه آنها مطلع و آگاه است.

سپس می افزاید: «او از آنچه از آسمان نازل می شود و یا به آسمان بالا می رود باخبر است» (وَ ما یَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ ما یَعْرُجُ فِیها).

از دانه های باران، از اشعه حیات بخش خورشید، از امواج نیرومند وحی و شرایع آسمانی، از فرشتگانی که برای ابلاغ رسالت یا انجام مأموریتهای دیگر به زمین نزول می کنند، از اشعه کیهانی که از ماوراء جوّ به زمین نازل می شود، از شهابها و سنگریزه های سرگردان فضا که به سوی زمین جذب می شوند، او از همه اینها مطلع است.

و نیز از اعمال بندگان که به آسمان عروج می کند، از فرشتگانی که پس از ادای رسالت خود به آسمان باز می گردند، از شیاطینی که برای استراق سمع به آسمانها می روند، از بخارهایی که از دریا بر می خیزد و بر فراز آسمان ابرها را تشکیل می دهد، از آهی که از دل مظلومی بر می خیزد و به آسمان صعود می کند، آری از همه اینها آگاه است.

و در پایان می افزاید: «اوست مهربان و آمرزنده» (وَ هُوَ الرَّحِیمُ الْغَفُورُ).

سورة سبإ(34): آیة 3

(آیه 3)- به پروردگار سوگند قیامت خواهد آمد! آیات گذشته در عین این که از توحید و صفات خدا سخن می گفت زمینه ساز مسأله معاد بود، زیرا بحث معاد جز از طریق علم بی پایان حق حل نمی شود.

لذا آیه می گوید: «و کافران گفتند: (این دروغ است که قیامتی در پیش داریم) هرگز قیامت به سراغ ما نمی آید»! (وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لا تَأْتِینَا السَّاعَةُ).

آنها می خواستند از این طریق آزادی عمل پیدا کنند و هر کاری از دستشان ساخته است- به این امید که حساب و کتاب و عدل و دادی در کار نیست- انجام دهند.

اما از آنجا که دلائل قیامت روشن است قرآن با یک جمله قاطع و به صورت

[شماره صفحه واقعی : 26]

ص: 1324

بیان نتیجه به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله می گوید: «بگو: آری، به پروردگارم سوگند که قیامت به سراغ همه شما خواهد آمد» (قُلْ بَلی وَ رَبِّی لَتَأْتِیَنَّکُمْ).

تکیه روی کلمه «ربّ» به خاطر این است که قیامت از شؤون ربوبیّت است، چگونه ممکن است خداوند مالک و مربی انسانها باشد و آنها را در مسیر تکامل پیش ببرد اما نیمه کاره رها کند و با مرگ همه چیز پایان گیرد! و از آنجا که یکی از اشکالات مخالفان معاد این بوده که به هنگام خاک شدن بدن انسان، و پراکنده شدن اجزای آن در اطراف زمین، چه کسی می تواند آنها را بشناسد و جمع کند و به زندگی نوین بازگرداند؟ از سوی دیگر چه کسی می تواند آنها را بشناسد و جمع کند و به زندگی نوین باز گرداند؟ از سوی دیگر چه کسی می تواند حساب این همه اعمال بندگان را در نهان و آشکار و درون و برون نگاه دارد و به موقع به این حسابها برسد؟ لذا در دنباله آیه اضافه می کند: «او از تمام امور پنهانی باخبر است و به اندازه سنگینی ذره ای در تمام آسمانها و نه در زمین از حوزه علم بی پایان او بیرون نخواهد بود» (عالِمِ الْغَیْبِ لا یَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقالُ ذَرَّةٍ فِی السَّماواتِ وَ لا فِی الْأَرْضِ).

«و نه کوچکتر از ذره، و نه بزرگتر از آن، مگر این که همه اینها در کتاب مبین ثبت و ضبط است» (وَ لا أَصْغَرُ مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْبَرُ إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ).

سورة سبإ(34): آیة 4

(آیه 4)- سپس ضمن دو آیه هدف قیام قیامت را بیان می کند، و یا به تعبیر دیگر دلیل بر لزوم چنین عالمی را بعد از جهان کنونی در برابر منکران شرح داده، می فرماید: «هدف این است آنها را که ایمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند پاداش دهد» (لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ).

آری «برای آنها مغفرت و روزی پرارزشی است» (أُولئِکَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ).

آیا اگر مؤمنان صالح العمل به پاداش خود نرسند اصل عدالت که از اساسی ترین اصول خلقت است تعطیل نمی گردد؟

سورة سبإ(34): آیة 5

(آیه 5)- و از آنجا که بخش دیگر عدالت در مورد مجازات گنهکاران و مجرمان است در این آیه می افزاید: «و کسانی که سعی در (تکذیب) آیات ما

[شماره صفحه واقعی : 27]

ص: 1325

داشتند، و گمان کردند از حوزه قدرت ما می توانند بگریزند، عذابی بد و دردناک خواهند داشت» (وَ الَّذِینَ سَعَوْا فِی آیاتِنا مُعاجِزِینَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مِنْ رِجْزٍ أَلِیمٌ).

سورة سبإ(34): آیة 6

(آیه 6)- عالمان، دعوت تو را حق می دانند: در آیات گذشته سخن از بی خبران کوردلی بود که قاطعانه معاد را با آن همه دلائل، انکار می کردند.

به همین مناسبت در این آیه سخن از عالمان و اندیشمندانی می گوید که به تصدیق آیات الهی و تشویق دیگران به پذیرش آن می پردازند، می فرماید: «کسانی که به ایشان علم داده شده، آنچه را از سوی پروردگارت بر تو نازل شده حق می دانند که به راه خداوند عزیز و حمید هدایت می کند» (وَ یَرَی الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ هُوَ الْحَقَّ وَ یَهْدِی إِلی صِراطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ).

(الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ) همه دانشمندان و اندیشمندان را در هر عصر و هر زمان و مکان در بر می گیرد.

امروز کتابهای مختلفی از سوی دانشمندان غربی و شرقی در باره اسلام و قرآن تألیف یافته که در آنها اعترافات بسیار گویا و روشنی بر عظمت اسلام و صدق آیه فوق دیده می شود.

سورة سبإ(34): آیة 7

(آیه 7)- در این آیه بار دیگر به مسأله قیامت و رستاخیز باز می گردد و بحثهای گذشته را به صورت دیگری تکمیل می کند، می فرماید: «و کافران گفتند:

آیا مردی را به شما نشان دهیم که خبر می دهد هنگامی که همگی خاک شدید و ذرات بدن شما از یکدیگر جدا شد و هر یک در گوشه ای قرار گرفت (و یا شاید جزء بدن حیوان یا انسان دیگری شد) بار دیگر به آفرینش تازه ای باز می گردید»؟! (وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا هَلْ نَدُلُّکُمْ عَلی رَجُلٍ یُنَبِّئُکُمْ إِذا مُزِّقْتُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّکُمْ لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ).

به نظر می رسد اصرار آنها بر مسأله انکار معاد از دو امر سر چشمه گرفته، نخست این که: چنین می پنداشتند معادی که پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله مطرح می کرد (معاد جسمانی) مطلبی است آسیب پذیر! دیگر این که اعتقاد به معاد و یا حتی قبول احتمالی آن به هر حال در انسان

[شماره صفحه واقعی : 28]

ص: 1326

ایجاد مسؤولیت و تعهد می کند، و این مطلبی بود که برای سردمداران کفر سخت خطرناک محسوب می شد.

سورة سبإ(34): آیة 8

(آیه 8)- و عجب این که آنها این سخن را دلیل بر دروغگویی و یا جنون گوینده اش می گرفتند، و می گفتند: «آیا او بر خدا دروغ بسته؟ یا نوعی جنون دارد»؟

(أَفْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً أَمْ بِهِ جِنَّةٌ). و گر نه آدم راستگو و عاقل چگونه ممکن است لب به چنین سخنی بگشاید؟! ولی قرآن به طرز قاطعی به آنها چنین پاسخ می گوید: چنین نیست نه او دیوانه است و نه دروغگو «بلکه آنها که ایمان به آخرت ندارند (هم اکنون) در عذاب و گمراهی دوری هستند» (بَلِ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ فِی الْعَذابِ وَ الضَّلالِ الْبَعِیدِ). چه گمراهی از این آشکارتر که انسان منکر معاد شود.

به راستی اگر زندگی محدود به همین چند روز عمر دنیا بود تصور مرگ برای هر انسانی کابوس وحشتناکی می شد به همین دلیل منکران معاد همیشه در یک نوع نگرانی جانکاه و عذاب الیم به سر می برند در حالی که مؤمنان به معاد مرگ را دریچه ای به سوی جهان بقا، و وسیله ای برای شکسته شدن قفس و آزادی از این زندان می شمرند.

سورة سبإ(34): آیة 9

(آیه 9)- سپس به دلیل دیگری پیرامون معاد، دلیلی توأم با تهدید غافلان لجوج، پرداخته چنین می گوید: «آیا به آنچه پیش رو و پشت سر آنان از آسمان و زمین قرار گرفته نگاه نکردند»؟ (أَ فَلَمْ یَرَوْا إِلی ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ).

این آسمان با این همه اختران ثابت و سیار و همچنین این زمین با تمام موجودات زنده و برکات و مواهبش، گویاترین دلیل بر قدرت آفریدگار است.

این همان «برهان قدرت» است که در آیات دیگر قرآن در برابر منکران معاد به آن استدلال شده از جمله در آیه 82 سوره یس و آیه 99 سوره اسراء.

در ضمن، این جمله مقدمه ای است برای تهدید این گروه متعصب تیره دل که اصرار دارند چشم به روی همه حقایق ببندند، لذا به دنبال آن می فرماید: «اگر ما

[شماره صفحه واقعی : 29]

ص: 1327

بخواهیم به زمین دستور می دهیم پیکر آنها را در خود فرو برد» زلزله ای ایجاد شود، زمین شکاف بردارد و در میان آن دفن گردند! (إِنْ نَشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ الْأَرْضَ).

«و یا (اگر بخواهیم) فرمان می دهیم قطعات سنگهای آسمانی بر آنها فرو بارد» و خودشان و خانه و زندگیشان را در هم بکوبد (أَوْ نُسْقِطْ عَلَیْهِمْ کِسَفاً مِنَ السَّماءِ).

آری «در این موضوع، نشانه روشنی است (بر قدرت خداوند و توانایی او بر همه چیز، اما برای هر بنده ای که به سوی خدا بازگردد» و فکر و اندیشه خود را به کار گیرد (إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِکُلِّ عَبْدٍ مُنِیبٍ).

ما که از هر سو در قبضه قدرت او قرار داریم چگونه می توانیم توانائیش را بر معاد انکار کنیم! و یا چگونه می توانیم از حوزه حکومت او فرار نمائیم.

سورة سبإ(34): آیة 10

(آیه 10)- مواهب بزرگ خدا بر داود! از آنجا که در آیه قبل سخن از «عبد منیب» و بنده توبه کار بود و می دانیم این توصیف در بعضی از آیات قرآن (ص/ 24) برای داود پیامبر ذکر شده است چه بهتر که گوشه ای از حال این پیامبر بزرگ و فرزندش سلیمان به عنوان یک الگو بازگو شود و بحث گذشته تکمیل گردد.

ضمنا هشداری باشد برای همه کسانی که نعمتهای خدا را به دست فراموشی می سپرند و به هنگامی که بر اریکه قدرت می نشینند خدا را بنده نیستند.

آیه می گوید: «ما به داود از فضل خود نعمتی بزرگ بخشیدیم» (وَ لَقَدْ آتَیْنا داوُدَ مِنَّا فَضْلًا).

بعد از این اشاره سر بسته به شرح آن می پردازد و قسمتی از فضائل معنوی و بخشی از فضیلتهای مادی داود را بدین گونه شرح می دهد: ما گفتیم «ای کوهها! با داود هم صدا شوید و همچنین شما ای پرندگان با او هم آواز گردید» و هر گاه او ذکر و تسبیح خدا می گوید زمزمه را سر دهید (یا جِبالُ أَوِّبِی مَعَهُ وَ الطَّیْرَ).

در روایتی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «داود به سوی دشت و بیابان خارج شد، و هنگامی که زبور را تلاوت می کرد هیچ کوه و سنگ و پرنده ای نبود مگر این که با او هم صدا می شد».

[شماره صفحه واقعی : 30]

ص: 1328

بعد از ذکر این فضیلت معنوی به ذکر یک فضیلت مادّی پرداخته، می گوید:

«و ما آهن را برای او نرم کردیم» (وَ أَلَنَّا لَهُ الْحَدِیدَ).

ظاهر آیه این است که، نرم شدن آهن در دست داود به فرمان الهی و به صورت اعجاز انجام می گرفت.

در حدیثی آمده است که خداوند به داود وحی فرستاد «تو بنده خوبی هستی جز این که از بیت المال ارتزاق می کنی، داود چهل روز گریه کرد (و از خدا راه حلی خواست) خداوند آهن را برای او نرم کرد، و هر روز زرهی می ساخت ...

و به این وسیله از بیت المال بی نیاز شد».

سورة سبإ(34): آیة 11

(آیه 11)- این آیه شرحی برای زره ساختن داود و فرمان بسیار پر معنی پروردگار در این زمینه است، می گوید: ما به او گفتیم «زرههای کامل بساز، و حلقه های آنها را به اندازه و متناسب کن» (أَنِ اعْمَلْ سابِغاتٍ وَ قَدِّرْ فِی السَّرْدِ).

در واقع خداوند به داود دستوری می دهد که باید سرمشقی برای همه صنعتگران و کارگران با ایمان جهان باشد، دستور محکم کاری و رعایت دقت در کیفیت و کمیت در مصنوعات، آن چنان که مصرف کنندگان به خوبی و راحتی بتوانند از آن استفاده کنند، و از استحکام کامل برخوردار باشد.

و در پایان آیه داود و خاندانش را مخاطب ساخته، می گوید: «عمل صالح به جا آورید که من نسبت به آنچه انجام می دهید بصیر و بینا هستم» (وَ اعْمَلُوا صالِحاً إِنِّی بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ).

هدف ساختن زره و کسب درآمد نیست، هدف عمل صالح است، و اینها وسیله ای است در آن مسیر که هم داود از آن بهره می گرفت و هم خاندان و قومش.

سورة سبإ(34): آیة 12

(آیه 12)- حشمت سلیمان و مرگ عبرت انگیز او! به دنبال بحث از مواهبی که خدا به داود داده بود سخن را به فرزندش سلیمان می کشاند، و از سه موهبت بزرگ- که از عوامل مهم اداره یک کشور پهناور است- بحث می کند، می فرماید:

«و برای سلیمان باد را مسخّر ساختیم که صبحگاهان مسیر یک ماه را می پیمود و عصرگاهان مسیر یک ماه را»! (وَ لِسُلَیْمانَ الرِّیحَ غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ).

[شماره صفحه واقعی : 31]

ص: 1329

جالب این که برای پدر جسم خشن و فوق العاده محکمی یعنی آهن را مسخّر می کند و برای فرزند موجود بسیار لطیف! ولی هر دو کار سازنده و اعجاز آمیزند.

در این که باد چگونه دستگاه سلیمان (کرسی یا فرش او را) به حرکت در می آورد، بر ما روشن نیست، همین قدر می دانیم هیچ چیز در برابر قدرت خدا مشکل و پیچیده نمی باشد.

سپس به دومین موهبت الهی نسبت به سلیمان اشاره کرده، می گوید: «و برای او چشمه مس (مذاب) را روان ساختیم»! (وَ أَسَلْنا لَهُ عَیْنَ الْقِطْرِ).

چگونگی این امر نیز دقیقا بر ما روشن نیست، همین اندازه می دانیم که از الطاف الهی در باره این پیامبر بزرگ بود.

و بالأخره به بیان سومین موهبت پروردگار نسبت به سلیمان یعنی تسخیر گروه عظیمی از جن پرداخته، چنین می گوید: «و گروهی از جن پیش روی او به اذن پروردگار برایش کار می کردند» (وَ مِنَ الْجِنِّ مَنْ یَعْمَلُ بَیْنَ یَدَیْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ).

«و هرگاه کسی از آنها از فرمان ما سرپیچی می کرد او را با آتش سوزان مجازات می کردیم» (وَ مَنْ یَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنا نُذِقْهُ مِنْ عَذابِ السَّعِیرِ).

سورة سبإ(34): آیة 13

(آیه 13)- در این آیه به بخشی از کارهای مهم تولیدی گروه جن که به فرمان سلیمان انجام می دادند اشاره کرده، چنین می گوید: «سلیمان هر چه می خواست از معبدها، و تمثالها، و ظرفهای بزرگ غذا که همچون حوض های بزرگ بود، و دیگهای عظیم ثابت برای او تهیه می کردند» (یَعْمَلُونَ لَهُ ما یَشاءُ مِنْ مَحارِیبَ وَ تَماثِیلَ وَ جِفانٍ کَالْجَوابِ وَ قُدُورٍ راسِیاتٍ).

که بخشی از آنها مربوط به مسائل معنوی و عبادی بود، و بخشی با نیازهای جسمانی انسانها و جمعیت عظیم لشکریان و کارگزارانش تناسب داشت.

در پایان آیه، بعد از ذکر این مواهب خداوند خطاب به دودمان حضرت داود کرده، می فرماید: «ای آل داود! شکرگزاری کنید» (اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُکْراً).

«اما عده کمی از بندگان من شکرگزارند»! (وَ قَلِیلٌ مِنْ عِبادِیَ الشَّکُورُ).

منظور از شکرگزاری در اینجا «شکر در عمل» است یعنی استفاده از مواهب

[شماره صفحه واقعی : 32]

ص: 1330

در مسیر همان اهدافی که به خاطر آن آفریده و اعطا شده اند، و مسلم است کسانی که مواهب الهی را عموما در جای خود به کار گیرند اندکی بیش نیستند.

سورة سبإ(34): آیة 14

(آیه 14)- این آیه که در عین حال آخرین سخن پیرامون «سلیمان» در اینجا است، از مرگ عجیب و عبرت انگیز این پیامبر بزرگ خدا سخن می گوید، و این واقعیت را روشن می سازد که پیامبر با آن عظمت، و حکمرانی با آن قدرت و ابهت، چگونه به آسانی جان به جان آفرین سپرد.

می فرماید: «هنگامی که مرگ را برای سلیمان مقرر کردیم کسی مردم را از مرگ او آگاه نساخت، مگر جنبنده ای از زمین که عصای او را می خورد» تا عصا شکست و پیکر سلیمان فرو افتاد (فَلَمَّا قَضَیْنا عَلَیْهِ الْمَوْتَ ما دَلَّهُمْ عَلی مَوْتِهِ إِلَّا دَابَّةُ الْأَرْضِ تَأْکُلُ مِنْسَأَتَهُ).

لذا بعد از آن می افزاید: «هنگامی که سلیمان فرو افتاد جنیان فهمیدند که اگر از غیب آگاه بودند در عذاب خوارکننده باقی نمی ماندند» (فَلَمَّا خَرَّ تَبَیَّنَتِ الْجِنُّ أَنْ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ ما لَبِثُوا فِی الْعَذابِ الْمُهِینِ).

یعنی تا آن زمان گروه جن از مرگ سلیمان آگاه نبودند و فهمیدند که اگر از اسرار غیب آگاه بودند در این مدت در زحمت و رنج کارهای سنگین باقی نمی ماندند.

سورة سبإ(34): آیة 15

(آیه 15)- تمدن درخشانی که بر اثر کفران بر باد رفت! بعد از بیان نعمتهای مهمی که خداوند به داود و سلیمان ارزانی داشت، و قیام این دو پیامبر به وظیفه شکرگزاری، سخن از قوم دیگری به میان می آورد که در نقطه مقابل آنها قرار داشتند، قومی بودند که خدا انواع نعمتها را به آنها بخشید، ولی راه کفران را در پیش گرفتند، و آنها «قوم سبا» بودند.

قرآن مجید سرگذشت عبرت انگیز آنها را ضمن پنج آیه بیان کرده، نخست می گوید: «برای قوم سبا در محل سکونتشان نشانه ای (از قدرت الهی) بود» (لَقَدْ کانَ لِسَبَإٍ فِی مَسْکَنِهِمْ آیَةٌ).

معروف این است که «سبا» نام پدر اعراب «یمن» است، ولی ممکن است سبا

[شماره صفحه واقعی : 33]

ص: 1331

در ابتدا نام کسی بوده، سپس تمام فرزندان و قوم او به آن نام نامیده شده اند، و بعد این اسم به سرزمین آنها نیز منتقل گردیده.

سپس قرآن به شرح این آیت الهی که در اختیار قوم سبا قرار داشت پرداخته چنین می گوید: «دو باغ (بزرگ) بود از طرف راست و چپ» (جَنَّتانِ عَنْ یَمِینٍ وَ شِمالٍ).

ماجرا چنین بود که قوم سبا توانستند با سدّ عظیمی که در میان کوههای مهم آن ناحیه بر پا ساختند سیلابهای فراوانی را در پشت آن سد عظیم ذخیره کنند، و به این ترتیب سرزمینهای وسیع و گسترده ای را زیر کشت درآورند.

سپس می افزاید: ما به آنها گفتیم «از روزی پروردگارتان بخورید و شکر او را به جا آورید» (کُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّکُمْ وَ اشْکُرُوا لَهُ).

«شهری است پاکیزه و پروردگاری آمرزنده و مهربان» (بَلْدَةٌ طَیِّبَةٌ وَ رَبٌّ غَفُورٌ).

از نظر نعمتهای مادی هوایی پاک و نسیمی فرح افزا داشت، و سرزمینی حاصلخیز و درختانی پربار و اما از نظر نعمت معنوی غفران خداوند شامل حال آنها بود، از تقصیر و کوتاهی آنها صرف نظر می کرد، و آنها را مشمول عذاب و سرزمینشان را گرفتار بلا نمی ساخت.

سورة سبإ(34): آیة 16

(آیه 16)- اما این ناسپاس مردم از بوته آزمایش سالم بیرون نیامدند لذا می فرماید: «آنها از خدا روی گردان شدند» (فَأَعْرَضُوا).

نعمتهای خدا را ناچیز شمردند، عمران و آبادی و امنیت را ساده انگاشتند، از یاد حق غافل شدند، و مست نعمت گشتند.

اینجا بود که شلاق مجازات بر پیکر آنها نواخته شد، چنانکه قرآن می گوید:

«پس ما سیل وحشتناک و بنیان کن را بر آنها فرستادیم» و سرزمین آباد آنها به ویرانه ای مبدّل شد (فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ سَیْلَ الْعَرِمِ).

سپس قرآن وضع بازپسین این سرزمین را چنین توصیف می کند: «ما دو باع وسیع و پرنعمت آنها را به دو باغ بی ارزش با میوه های تلخ و درختان بی مصرف

[شماره صفحه واقعی : 34]

ص: 1332

شوره گز و اندکی از درخت سدر مبدل ساختیم» (وَ بَدَّلْناهُمْ بِجَنَّتَیْهِمْ جَنَّتَیْنِ ذَواتَیْ أُکُلٍ خَمْطٍ وَ أَثْلٍ وَ شَیْ ءٍ مِنْ سِدْرٍ قَلِیلٍ).

تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل، که چه بر سر آنها و سرزمین آبادشان آمد!

سورة سبإ(34): آیة 17

(آیه 17)- در این آیه به عنوان یک نتیجه گیری با صراحت می گوید: «این کیفر را به خاطر کفرانشان به آنها دادیم» (ذلِکَ جَزَیْناهُمْ بِما کَفَرُوا).

اما برای این که تصور نشود این سرنوشت مخصوص به این گروه بود، بلکه عمومیت آن نسبت به همه کسانی که دارای اعمال مشابهی هستند مسلم است چنین می افزاید: «و آیا جز کفران کننده را کیفر می دهیم»؟ (وَ هَلْ نُجازِی إِلَّا الْکَفُورَ).

سورة سبإ(34): آیة 18

(آیه 18)- چنان آنها را متلاشی کردیم که ضرب المثل شدند! در این آیه شرح و تفصیل بیشتری پیرامون قوم سبأ می دهد، به گونه ای که برای هر شنونده درسی است بسیار مهم و آموزنده.

می فرماید: سرزمین آنها را تا آن حد آباد کردیم که نه تنها شهرهایشان را غرق نعمت ساختیم بلکه «میان آنها و سرزمینهایی را که برکت به آن داده بودیم شهرها و آبادیهایی آشکار قرار دادیم» (وَ جَعَلْنا بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الْقُرَی الَّتِی بارَکْنا فِیها قُریً ظاهِرَةً).

در حقیقت در میان آنها و سرزمین مبارک آبادیهای متصل و زنجیره ای وجود داشت، و فاصله این آبادیها به اندازه ای کم بود که از هر یک دیگری را می دیدند.

- و این است معنی «قری ظاهرة» آبادیهای آشکار.

منظور از «سرزمینهای مبارک» «صنعاء» یا «مأرب» می باشد که هر دو در منطقه یمن واقع شده است.

ولی از آنجا که تنها عمران کافی نیست، و شرط مهم و اساسی آن «امنیت» است اضافه می کند: «ما در میان این آبادیها فاصله های مناسب و نزدیک مقرّر کردیم» (وَ قَدَّرْنا فِیهَا السَّیْرَ).

[شماره صفحه واقعی : 35]

ص: 1333

و به آنها گفتیم: «در میان این قریه ها شبها و روزها در امنیت کامل مسافرت کنید» (سِیرُوا فِیها لَیالِیَ وَ أَیَّاماً آمِنِینَ).

سورة سبإ(34): آیة 19

(آیه 19)- اما این مردم ناسپاس گرفتار غرور و غفلت شدند، از مسیر حق منحرف شده و به دستورات الهی بی اعتنا گردیدند.

از جمله تقاضاهای جنون آمیز آنها این بود که از خداوند تقاضا کردند در میان سفرهای آنها فاصله افکند، «پس گفتند: پروردگارا! میان سفرهای ما دوری بیفکن» تا بینوایان نتوانند دوش به دوش اغنیا سفر کنند! (فَقالُوا رَبَّنا باعِدْ بَیْنَ أَسْفارِنا).

منظورشان این بود که در میان این قریه های آباد فاصله ای بیفتد و بیابانهای خشکی پیدا شود، به این جهت که اغنیا و ثروتمندان مایل نبودند افراد کم درآمد همانند آنها سفر کنند، و به هر جا می خواهند بی زاد و توشه و مرکب بروند! گویی سفر از افتخارات آنها و نشانه قدرت و ثروت بود.

به هر حال «آنها (با این عملشان) به خودشان ستم کردند» (وَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ).

آری! اگر فکر می کردند به دیگران ستم می کردند در اشتباه بودند، خنجری برداشته بودند و سینه خود را می شکافتند.

چه تعبیر جالبی! قرآن به دنبال این جمله که در باره سرنوشت دردناک آنها بیان می کند، می گوید: چنان آنها را مجازات کردیم، و زندگیشان را در هم پیچیدیم که «آنها را سرگذشت و داستان و اخباری برای دیگران قرار دادیم»! (فَجَعَلْناهُمْ أَحادِیثَ).

آری! از آن همه زندگانی با رونق و تمدّن درخشان و گسترده چیزی جز اخباری بر سر زبانها، و یادی در خاطره ها، و سطوری بر صفحات تاریخها باقی نماند، «و آنها را سخت متلاشی و پراکنده ساختیم» (وَ مَزَّقْناهُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ).

چنان سرزمین آنها ویران گشت که برای ادامه زندگی مجبور شدند هر گروهی به سویی روی آورند آن چنان که پراکندگی آنها به صورت «ضرب المثل» در آمد که هرگاه می خواستند بگویند فلان جمعیت سخت متلاشی شدند، می گفتند: «تفرّقوا ایادی سبا» همانند قوم سبا و نعمتهای آنها پراکنده شده اند»!

[شماره صفحه واقعی : 36]

ص: 1334

و در پایان آیه می فرماید: «در این ماجرا نشانه های عبرتی است برای هر صبر کننده شکرگزار» (إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ).

این به خاطر آن است که آنها به واسطه صبر و استقامتشان مرکب سرکش هوی و هوس را مهار می کنند و در برابر معاصی پر قدرتند، و به خاطر شکرگزاریشان در طریق اطاعت خدا آماده و بیدارند به همین دلیل به خوبی عبرت می گیرند.

سورة سبإ(34): آیة 20

(آیه 20)- هیچ کس مجبور به پیروی وسوسه های شیطان نیست! در اینجا یک نوع نتیجه گیری کلی از داستان «قوم سبا» کرده، می فرماید: «به یقین ابلیس گمان خود را در باره آنها (و هر جمعیتی که از ابلیس پیروی کنند) محقق یافت»! (وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ).

«پس آنان همگی از او پیروی کردند جز گروه اندکی از مؤمنان» (فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ).

یا به تعبیر دیگر پیش بینی ابلیس که بعد از سرپیچی از سجده برای آدم و طرد شدن از درگاه کبریایی خداوند گفت: «به عزتت سوگند که همه آنها را جز بندگان مخلصت گمراه خواهم کرد» در باره این گروه درست از آب درآمد. (نمل/ 19)

سورة سبإ(34): آیة 21

(آیه 21)- در این آیه در رابطه با وسوسه های ابلیس و کسانی که در حوزه نفوذ او قرار می گیرند، و آنها که بیرون از این حوزه اند، به دو مطلب اشاره می کند، نخست می گوید: «شیطان سلطه ای بر آنها نداشت» و کسی را به پیروی خود نمی تواند مجبور کند (وَ ما کانَ لَهُ عَلَیْهِمْ مِنْ سُلْطانٍ).

قرآن در جای دیگر از گفتار خود شیطان نقل می کند: «من سلطه ای بر شما نداشتم جز این که شما را دعوت کردم و شما هم دعوت مرا اجابت نمودید. (ابراهیم/ 22).

ولی پیداست بعد از اجابت دعوت او از ناحیه افراد بی ایمان و هوی پرست او آرام نمی نشیند و پایه های سلطه خود را بر وجود آنان مستحکم می کند.

لذا در دنباله آیه می افزاید: «هدف (از آزادی ابلیس در وسوسه هایش) این بود، که مؤمنان به آخرت از افراد بی ایمان و کسانی که در شکّند شناخته شوند» (إِلَّا

[شماره صفحه واقعی : 37]

ص: 1335

لِنَعْلَمَ مَنْ یُؤْمِنُ بِالْآخِرَةِ مِمَّنْ هُوَ مِنْها فِی شَکٍّ)

.و در پایان آیه به عنوان یک هشدار به همه بندگان می گوید: «و پروردگار تو حافظ همه چیز و نگاهبان آن است» (وَ رَبُّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ حَفِیظٌ).

تا پیروان شیطان تصور نکنند چیزی از اعمال و گفتار آنها در این جهان از بین می رود یا خداوند آن را فراموش می کند.

سورة سبإ(34): آیة 22

(آیه 22)- بخش قابل ملاحظه ای از آیات این سوره پیرامون مبدأ و معاد و اعتقادات حق سخن می گوید، و از پیوند آنها مجموعه ای از معارف راستین حاصل می شود.

در اینجا مشرکان را به محاکمه می کشد، با ضربات کوبنده سؤالات منطقی آنها را به زانو در می آورد، و بی پایه بودن منطق پوسیده آنها را در زمینه شفاعت بتها آشکار می سازد.

می فرماید: «به آنها بگو: کسانی را که غیر از خدا (معبود خود) می پندارند بخوانید» (قُلِ ادْعُوا الَّذِینَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ). اما بدانید آنها هرگز دعای شما را اجابت نمی کنند و گرهی از کارتان نمی گشایند.

سپس به دلیل این سخن پرداخته، می گوید: این به خاطر آن است که «این معبودهای ساختگی نه مالک ذره ای در آسمان و زمینند، و نه شرکت و نصیبی در خلقت و مالکیت آنها دارند، و نه هیچ یک از آنها یاور خداوند در آفرینش بوده اند»! (لا یَمْلِکُونَ مِثْقالَ ذَرَّةٍ فِی السَّماواتِ وَ لا فِی الْأَرْضِ وَ ما لَهُمْ فِیهِما مِنْ شِرْکٍ وَ ما لَهُ مِنْهُمْ مِنْ ظَهِیرٍ).

واجب الوجود یکی است، و بقیه همه ممکن الوجود و وابسته به اویند، که اگر لحظه ای نظر لطفش از آنها برداشته شود راهی دیار عدم می شوند «اگر نازی کند یک دم، فرو ریزند قالبها»!

سورة سبإ(34): آیة 23

(آیه 23)- در اینجا فورا این سؤال به ذهن می آید که اگر چنین است پس مسأله «شفاعت» شفیعان چه می شود؟

در این آیه به پاسخ این سؤال پرداخته، چنین می گوید: اگر شفیعانی در درگاه

[شماره صفحه واقعی : 38]

ص: 1336

خدا وجود دارند آن هم به اذن و فرمان اوست، زیرا: «هیچ شفاعتی نزد او جز برای کسانی که اذن داده فایده ندارد» (وَ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ عِنْدَهُ إِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَهُ).

بنابر این، بهانه بت پرستان برای پرستش بتها که می گفتند: «اینها شفیعان ما نزد خدایند»! (یونس/ 18) به این وسیله قطع می شود، چرا که خدا هرگز اجازه شفاعتی به آنها نداده است.

بعد از این جمله چنین می گوید: در آن روز اضطراب و وحشتی بر دلها چیره می شود هم شفاعت کنندگان و هم شفاعت شوندگان غرق در اضطراب می شوند، و در انتظار این هستند که ببینند خداوند به چه کسانی اجازه شفاعت می دهد؟

و در باره چه کسانی؟ و این حالت اضطراب و نگرانی همچنان ادامه می یابد «تا زمانی که فزع و اضطراب از دلهای آنها زایل گردد» و فرمان از ناحیه خدا صادر شود (حَتَّی إِذا فُزِّعَ عَنْ قُلُوبِهِمْ).

اینجاست که هر دو گروه رو به یکدیگر می کنند و از هم «می پرسند (یا مجرمان از شافعان می پرسند) پروردگار شما چه دستوری داد»؟ (قالُوا ما ذا قالَ رَبُّکُمْ).

در پاسخ «می گویند: خداوند حق را بیان کرد» (قالُوا الْحَقَّ).

و «حق» چیزی جز اجازه شفاعت در باره آنها که رابطه خود را بکلی از درگاه خدا قطع نکرده اند نمی باشد.

و در پایان آیه اضافه می کند: «و اوست خداوند بلند مقام و بزرگ مرتبه» (وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ).

در حقیقت آنها می گویند: چون خداوند علی و کبیر است هر دستوری می دهد عین واقعیت و هر واقعیتی منطبق بر دستور اوست.

سورة سبإ(34): آیة 24

(آیه 24)- در این آیه از طریق دیگری برای ابطال عقائد مشرکان وارد می شود و مسأله «رازقیّت» را بعد از مسأله «خالقیّت» عنوان می کند، می گوید: «بگو:

چه کسی شما را از آسمانها و زمین روزی می دهد» و برکات آن را در اختیارتان می گذارد؟! (قُلْ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

[شماره صفحه واقعی : 39]

ص: 1337

بدیهی است هیچ کس از آنها نمی توانست بگوید این بتهای سنگی و چوبی باران را از آسمان نازل می کنند، گیاهان را از زمین می رویانند.

جالب این که بدون آن که در انتظار پاسخ آنها باشد بلا فاصله می فرماید:

«بگو: اللّه» (قُلِ اللَّهُ).

در پایان آیه اشاره به مطلبی می کند که خود می تواند پایه دلیلی را تشکیل دهد، دلیلی واقع بینانه و توأم با نهایت انصاف و ادب، به گونه ای که طرف از مرکب لجاج و غرور پایین آید، و به اندیشه و فکر بپردازد، می گوید: «مسلما ما یا شما بر هدایت یا ضلالت آشکاری هستیم»! (وَ إِنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ لَعَلی هُدیً أَوْ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ).

اشاره به این که عقیده ما و شما با هم تضاد روشنی دارد، بنابر این ممکن نیست هر دو حق باشد، چرا که جمع بین نقیضین و ضدین امکان ندارد.

سورة سبإ(34): آیة 25

(آیه 25)- این آیه باز همان استدلال را به شکل دیگری- و با همان لحن منصفانه ای که خصم را از مرکب لجاجت و غرور فرود آورد- ادامه می دهد، می گوید: «بگو: شما مسؤول گناهان ما نیستید، و ما نیز در برابر اعمال شما مسؤول نخواهیم بود» (قُلْ لا تُسْئَلُونَ عَمَّا أَجْرَمْنا وَ لا نُسْئَلُ عَمَّا تَعْمَلُونَ).

عجیب این که در اینجا پیامبر صلّی اللّه علیه و اله مأمور است در مورد خودش تعبیر به «جرم» کند، و در مورد مخالفان تعبیر به کارهایی که انجام می دهند! و به این ترتیب این حقیقت را روشن سازد که هر کس باید پاسخگوی اعمال و کردار خویش باشد، چرا که نتایج اعمال هر انسانی چه زشت و چه زیبا به خود او می رسد.

سورة سبإ(34): آیة 26

(آیه 26)- این آیه در حقیقت بیان نتیجه دو آیه قبل است، زیرا هنگامی که به آنها اخطار کرد که یکی از ما دو گروه بر حق و دیگری بر باطلیم، و نیز اخطار کرد که هر کدام از ما مسؤول اعمال خویشتن هستیم، به بیان این حقیقت می پردازد که چگونه به وضع همگی رسیدگی می شود.

می فرماید: «به آنها بگو: پروردگار ما همه ما را در روز رستاخیز جمع می کند، سپس در میان ما به حق داوری می کند» و ما را از یکدیگر جدا می سازد، تا هدایت شدگان از گمراهان بازشناخته شوند، و هر کدام به نتیجه اعمالشان برسند

[شماره صفحه واقعی : 40]

ص: 1338

(قُلْ یَجْمَعُ بَیْنَنا رَبُّنا ثُمَّ یَفْتَحُ بَیْنَنا بِالْحَقِّ).

اگر می بینید امروز همه با هم آمیخته اند و هر کسی ادعا می کند من بر حقم و اهل نجاتم، این وضع برای همیشه ادامه پیدا نخواهد کرد، و روز جدایی صفوف سر انجام فراخواهد رسید، چرا که «ربوبیت» پروردگار چنین اقتضا می کند که «سره» از «ناسره» و «خالص» از «ناخالص» و «حق» از «باطل» سر انجام جدا شوند، و هر کدام در بستر خویش قرار گیرند.

اکنون بیندیشید در آن روز چه خواهید کرد؟ و در کدامین صف قرار خواهید گرفت؟ و آیا پاسخی برای سؤالات پروردگار در آن روز آماده کرده اید؟

در پایان آیه برای این که روشن سازد این کار قطعا شدنی است می افزاید:

«اوست داور و جدا کننده آگاه» (وَ هُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِیمُ).

این دو نام که از اسماء الحسنی الهی است، یکی اشاره به قدرت او بر مسأله جداسازی صفوف می کند، و دیگری به علم بی پایان او، چرا که جدا ساختن صفوف حق و باطل از یکدیگر بدون این دو ممکن نیست.

سورة سبإ(34): آیة 27

(آیه 27)- در این آیه که پنجمین فرمان به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله می باشد بار دیگر به مسأله توحید که سخن را از آن آغاز کرده بود باز می گردد و با این مسأله بحث را خاتمه می دهد.

می فرماید: «بگو: کسانی را که به عنوان شریک به خداوند ملحق ساخته اید به من ارائه دهید» (قُلْ أَرُونِیَ الَّذِینَ أَلْحَقْتُمْ بِهِ شُرَکاءَ).

لذا به دنبال این جمله با یک کلمه خط بطلان بر همه این اوهام کشیده می گوید: «نه هرگز چنین نیست»! (کَلَّا).

اینها هرگز ارزش معبود بودن را ندارند، و در این پندارهای شما چیزی از واقعیت نیست، بس است بیدار شوید.

و سر انجام برای تأکید و تحکیم این سخن می گوید: «بلکه تنها اوست خداوند عزیز و حکیم» (بَلْ هُوَ اللَّهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ).

عزت و شکست ناپذیریش ایجاب می کند که در حریم ربوبیتش کسی راه

[شماره صفحه واقعی : 41]

ص: 1339

نیابد، و حکمتش اقتضا می کند که این قدرت را به جا صرف کند.

سورة سبإ(34): آیة 28

(آیه 28)- تو مبعوث برای همه جهانیان هستی! این آیه سخن از نبوت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله می گوید، و آیات بعد از آن پیرامون معاد بحث می کند.

نخست به وسعت دعوت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و عمومیت نبوت او به همه انسانها اشاره کرده، می گوید: «و ما تو را نفرستادیم مگر برای همه مردم جهان در حالی که همگان را به پاداشهای بزرگ الهی بشارت می دهی، و از عذاب الهی انذار می کنی، ولی بیشتر مردم از این معنی بی خبرند» (وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا کَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِیراً وَ نَذِیراً وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ).

سورة سبإ(34): آیة 29

(آیه 29)- از آنجا که در آیات قبل به این معنی اشاره شده بود که خداوند همه مردم را در روز رستاخیز جمع کرده و میان آنها داوری می کند، در این آیه سؤالی از ناحیه منکران معاد به این صورت نقل می کند: «آنها می گویند: اگر راست می گویید این وعده رستاخیز در چه زمانی است»؟! (وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ).

سورة سبإ(34): آیة 30

(آیه 30)- ولی قرآن همواره از پاسخ صریح به این مطلب و تعیین زمان وقوع رستاخیز خودداری می کند و تأکید می کند این از اموری است که علم آن مخصوص خداست، و احدی جز او از آن آگاه نیست.

این آیه همین معنی را با عبارت دیگری بازگو کرده، می فرماید: «بگو: وعده شما روزی خواهد بود که نه ساعتی از آن تأخیر خواهید کرد، و نه ساعتی بر آن پیشی خواهید گرفت» (قُلْ لَکُمْ مِیعادُ یَوْمٍ لا تَسْتَأْخِرُونَ عَنْهُ ساعَةً وَ لا تَسْتَقْدِمُونَ).

این مخفی ماندن تاریخ قیام قیامت- حتی بر شخص پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله- به خاطر آن است که خداوند می خواهد مردم یک نوع آزادی عمل توأم با حالت آماده باش دائمی داشته باشند، چرا که اگر تاریخ قیامت تعیین می شد هرگاه زمانش دور بود همه در غفلت و غرور و بی خبری فرو می رفتند، و هرگاه زمانش نزدیک بود ممکن بود آزادی عمل را از دست بدهند و اعمالشان جنبه اضطراری پیدا کند، و در هر دو صورت هدفهای تربیتی انسان عقیم می ماند.

[شماره صفحه واقعی : 42]

ص: 1340

سورة سبإ(34): آیة 31

(آیه 31)- به تناسب بحثی که در آیات گذشته پیرامون موضعگیری مشرکان در برابر مسأله معاد بود در اینجا بعضی از صحنه های دردناک معاد را برای آنها مجسم می سازد تا به سر انجام کار خویش واقف گردند.

نخست می گوید: «کافران گفتند: ما هرگز به این قرآن و کتابهای آسمانی دیگری که قبل از آن بوده ایمان نخواهیم آورد» (وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَنْ نُؤْمِنَ بِهذَا الْقُرْآنِ وَ لا بِالَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ).

انکار ایمان نسبت به کتب انبیای پیشین شاید به این منظور بوده که قرآن روی این مطلب تکیه می کند که نشانه های پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله در تورات و انجیل به وضوح آمده است، آنها برای نفی نبوّت پیامبر اسلام کتب آسمانی دیگر را نیز نفی می کنند.

سپس به وضع آنها در قیامت پرداخته روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله کرده، می گوید: «اگر ببینی هنگامی که این ستمگران در پیشگاه پروردگارشان (برای حساب و دادرسی) نگه داشته شده اند در حالی که هر کدام گناه خود را به گردن دیگری می اندازد» از وضع آنها تعجّب می کنی (وَ لَوْ تَری إِذِ الظَّالِمُونَ مَوْقُوفُونَ عِنْدَ رَبِّهِمْ یَرْجِعُ بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ الْقَوْلَ).

در این حال «مستضعفان به مستکبران می گویند: اگر شما نبودید ما مؤمن بودیم» (یَقُولُ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لَوْ لا أَنْتُمْ لَکُنَّا مُؤْمِنِینَ).

آنها می خواهند به این وسیله تمام گناهان خویش را بر گردن این «مستکبران» بی رحم بیندازند، هر چند در دنیا حاضر نبودند چنین برخورد قاطعی با آنها داشته باشند.

سورة سبإ(34): آیة 32

(آیه 32)- ولی مستکبران خاموش نمی مانند و «در پاسخ به مستضعفین می گویند: آیا ما شما را از طریق هدایت باز داشتیم بعد از آن که هدایت به سراغ شما آمد» و به قدر کافی اتمام حجت شد و پیامبران گفتنی ها را گفتند (قالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لِلَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا أَ نَحْنُ صَدَدْناکُمْ عَنِ الْهُدی بَعْدَ إِذْ جاءَکُمْ).

نه ما مسؤول نیستیم، «بلکه خود شما گنهکار بودید» (بَلْ کُنْتُمْ مُجْرِمِینَ).

که با داشتن آزادی اراده تسلیم سخنان بی اساس ما شدید، به کفر و الحاد روی

[شماره صفحه واقعی : 43]

ص: 1341

آوردید و سخنان منطقی انبیا را به دست فراموشی سپردید.

سورة سبإ(34): آیة 33

(آیه 33)- «و مستضعفان به مستکبران می گویند: وسوسه های فریبکارانه شما در شب و روز (مایه گمراهی ما شد) هنگامی که به ما دستور می دادید که به خداوند کافر شویم و همتایانی برای او قرار دهیم»! (وَ قالَ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا بَلْ مَکْرُ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ إِذْ تَأْمُرُونَنا أَنْ نَکْفُرَ بِاللَّهِ وَ نَجْعَلَ لَهُ أَنْداداً).

درست است که ما در پذیرش آزاد بودیم و مقصر و گنهکار، ولی شما هم به عنوان عامل فساد مسؤولید و گنهکار، بلکه سنگ اول به دست ناپاک شما گذاشته شد، بخصوص این که همواره از موضع قدرت با ما سخن می گفتید.

لذا هر دو گروه از کرده خود پشیمان می شوند، مستکبران از گمراه ساختن دیگران و مستضعفان از پذیرش بی قید و شرط این وسوسه های شوم، «اما هنگامی که عذاب الهی را می بینند ندامت خود را کتمان می کنند (مبادا بیشتر رسوا شوند) و ما غل و زنجیر بر گردن کافران می نهیم» (وَ أَسَرُّوا النَّدامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذابَ وَ جَعَلْنَا الْأَغْلالَ فِی أَعْناقِ الَّذِینَ کَفَرُوا).

آری! آنها هر وقت در دنیا به اشتباه خود پی می بردند و نادم می شدند شجاعت اظهار ندامت را نداشتند، و همین خصیصه اخلاقی خود را در قیامت نیز به کار می گیرند اما چه سود؟

به هر حال اینها نتیجه اعمال خودشان است که از پیش فراهم ساخته اند «آیا آنها جزایی جز اعمالی که انجام می دادند دارند»؟! (هَلْ یُجْزَوْنَ إِلَّا ما کانُوا یَعْمَلُونَ).

آری! این اعمال و کردار کفار و مجرمین است که به صورت زنجیرهای اسارت بر گردن و دست و پای آنها گذارده می شود.

سورة سبإ(34): آیة 34

(آیه 34)- از آنجا که در آیات گذشته سخن از اغواگری مستکبران بود در اینجا گوشه ای از این اغواگری را منعکس می سازد، می گوید: «و ما هرگز در هیچ شهر و دیاری پیامبر انذار کننده ای نفرستادیم مگر این که مترفین (همان متنعمان مغرور و مست نعمت) می گفتند: ما به آنچه شما به آن فرستاده شده اید کافریم»

[شماره صفحه واقعی : 44]

ص: 1342

و آنچه را نامش پیام الهی می نهید قبول نداریم (وَ ما أَرْسَلْنا فِی قَرْیَةٍ مِنْ نَذِیرٍ إِلَّا قالَ مُتْرَفُوها إِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ کافِرُونَ).

نه تنها در برابر انبیا که در برابر هر قدم اصلاحی از ناحیه هر دانشمند مصلح و عالم مجاهدی برداشته شود این گروه سر به مخالفت بر می دارند.

سورة سبإ(34): آیة 35

(آیه 35)- مال و فرزند دلیل قرب به خدا نیست! این آیه به منطق پوشالی آنها که در هر زمانی برای اثبات برتری خود به آن متوسل می شدند و به اغفال عوام می پرداختند اشاره کرده، می گوید: «و آنها گفتند: ما از همه ثروتمندتر و پر اولادتریم» (وَ قالُوا نَحْنُ أَکْثَرُ أَمْوالًا وَ أَوْلاداً).

خداوند به ما محبت دارد هم اموال فراوان در اختیار ما نهاده، و هم نیروی انسانی بسیار، و این دلیل بر لطف او در حق ما و نشانه مقام و موقعیت ما در نزد اوست «و ما (نور چشمی ها) هرگز مجازات نخواهیم شد»! (وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ).

اگر ما مطرود درگاه او بودیم این همه نعمت چرا به ما می داد؟ خلاصه آبادی دنیای ما دلیل روشنی بر آبادی آخرت ماست!

سورة سبإ(34): آیة 36

(آیه 36)- این آیه این منطق پوشالی و عوام فریبانه را به عالیترین وجهی پاسخ می دهد و درهم می کوبد، روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله کرده، می فرماید: «به آنها بگو: پروردگار من روزی را برای هر کس بخواهد گسترش می دهد، و (برای هر کس بخواهد) سخت می گیرد» (قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ).

و اینها همه طبق مصالحی است که برای آزمون خلق و نظام زندگی انسان لازم می داند و ربطی به قدر و مقام در درگاه خدا ندارد.

بنابر این هرگز نباید وسعت روزی را دلیل بر سعادت، و تنگی روزی را دلیل بر شقاوت شمرد «اما اکثر مردم از این واقعیت بی خبرند» (وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ). البته اکثریت ناآگاه و بی خبر چنین هستند.

سورة سبإ(34): آیة 37

(آیه 37)- سپس با صراحت بیشتری همین معنی را تعقیب کرده، می گوید:

«هرگز چنان نیست که اموال و اولادتان شما را نزد ما مقرّب سازد» (وَ ما أَمْوالُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ بِالَّتِی تُقَرِّبُکُمْ عِنْدَنا زُلْفی ).

[شماره صفحه واقعی : 45]

ص: 1343

این سخن بدان معنی نیست که انسان دست از تلاش و کوشش لازم برای زندگی بردارد، بلکه هدف این است که داشتن امکانات اقتصادی و نیروی انسانی فراوان هرگز معیار ارزش معنوی انسانها در پیشگاه خدا نمی شود.

سپس به معیار اصلی ارزشهای انسانها و آنچه مایه تقرب به درگاه خدا می شود پرداخته و به صورت یک استثنا می گوید: «مگر کسانی که ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند که برای آنها در برابر اعمالشان پاداش مضاعف است، و در غرفه های بهشتی در نهایت امنیت به سر می برند» (إِلَّا مَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِکَ لَهُمْ جَزاءُ الضِّعْفِ بِما عَمِلُوا وَ هُمْ فِی الْغُرُفاتِ آمِنُونَ).

بنابر این تمام معیارها به این دو امر باز می گردد «ایمان» و عمل «صالح».

اینجاست که قرآن با صراحت بی نظیرش قلم بطلان بر تمام پندارهای انحرافی و خرافی در زمینه عوامل قرب به پروردگار کشیده.

سورة سبإ(34): آیة 38

(آیه 38)- در این آیه گروه مقابل آنها را توصیف کرده، می گوید: «اما آنها که برای انکار و ابطال آیات ما تلاش و کوشش می کنند (نه خود ایمان دارند و نه اجازه می دهند دیگران در راه حق گام نهند) در حالی که چنین می پندارند که می توانند از چنگال قدرت ما فرار کنند، آنها در عذاب دردناک روز قیامت احضار می شوند» (وَ الَّذِینَ یَسْعَوْنَ فِی آیاتِنا مُعاجِزِینَ أُولئِکَ فِی الْعَذابِ مُحْضَرُونَ).

آنها همان کسانی هستند که با استفاده از اموال و اولاد و نفرات خود به تکذیب انبیا پرداخته و به وسوسه خلق خدا مشغول شدند.

سورة سبإ(34): آیة 39

(آیه 39)- بیزاری معبودان از عابدان: بار دیگر در اینجا به پاسخ گفتار آنها که اموال و اولاد خود را دلیل بر قرب خویش در درگاه خداوند می پنداشتند باز می گردد، و به عنوان تأکید می گوید: «بگو: پروردگار من روزی را برای هر کس از بندگانش بخواهد گسترده یا محدود می کند» (قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ یَقْدِرُ لَهُ).

سپس می افزاید: «آنچه را در راه خدا انفاق کنید خداوند جای آن را پر می کند و او بهترین روزی دهندگان است» (وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ

[شماره صفحه واقعی : 46]

ص: 1344

وَ هُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ)

.در روایتی از پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله می خوانیم: «کسی که یقین به عوض و جانشین داشته باشد در انفاق کردن سخاوتمند خواهد بود».

اما مسأله مهم این است که انفاق از اموال حلال و مشروع باشد که خدا غیر آن را قبول نمی کند و برکت نمی دهد.

گر چه محتوای این آیه تأکید بر مطلب گذشته است ولی از دو جهت تازگی دارد:

نخست این که آیه 37 که مفهومش همین مفهوم بود بیشتر ناظر به اموال و اولاد کفار بود در حالی که این آیه ناظر به مؤمنان است.

دیگر این که آیه قبل وسعت و تنگی معیشت را در باره دو گروه مختلف بیان می کرد در حالی که این آیه ممکن است اشاره به دو حالت مختلف از یک انسان باشد که گاه روزیش گسترده و گاه تنگ و محدود است.

سورة سبإ(34): آیة 40

(آیه 40)- و از آنجا که این گروه از ثروتمندان ظالم و طاغی در زمره مشرکان بودند و ادعا می کردند که ما فرشتگان را می پرستیم و آنها شفیعان ما در قیامت هستند، قرآن به پاسخ این ادعای بی اساس نیز پرداخته چنین می گوید: «و به خاطر بیاور روزی را که خداوند همه آنها (چه عبادت کنندگان و چه عبادت شوندگان) را محشور می کند، سپس فرشتگان را مخاطب ساخته می گوید: آیا اینها شما را عبادت می کردند»؟! (وَ یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ جَمِیعاً ثُمَّ یَقُولُ لِلْمَلائِکَةِ أَ هؤُلاءِ إِیَّاکُمْ کانُوا یَعْبُدُونَ).

هدف از سؤال فوق این است که از بیان فرشتگان حقایق گفته شود، تا این گروه عبادت کننده سر افکنده و شرمنده شوند، و بدانند آنها از عمل اینها کاملا بیزارند.

سورة سبإ(34): آیة 41

(آیه 41)- اکنون ببینیم «فرشتگان» در پاسخ سؤال پروردگار چه می گویند؟

آنها جامعترین و مؤدبانه ترین پاسخ را انتخاب کرده چنین «عرض می کنند: منزهی تو ای پروردگار!» از این نسبتهای ناروا که به ساحت مقدست داده اند (قالُوا سُبْحانَکَ).

ما به هیچ وجه با این گروه ارتباط نداشته ایم «تنها تو ولیّ ما هستی نه آنها»

[شماره صفحه واقعی : 47]

ص: 1345

(أَنْتَ وَلِیُّنا مِنْ دُونِهِمْ).

آنها ما را پرستش نمی کردند «بلکه جن را می پرستیدند و اکثرشان به جنیان ایمان داشتند» (بَلْ کانُوا یَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَکْثَرُهُمْ بِهِمْ مُؤْمِنُونَ).

منظور از «جن» شیطان و سایر موجودات خبیثی است که بت پرستان را به این عمل تشویق می کردند، بنابر این مراد از عبادت جن همان اطاعت و پیروی از فرمان و پذیرش وسوسه های آنهاست.

سورة سبإ(34): آیة 42

(آیه 42)- به این ترتیب امید مشرکان در آن روز به نومیدی کامل تبدیل می شود و به وضوح این حقیقت برای آنها روشن می گردد که معبودان آنها کوچکترین گرهی از کارشان نخواهند گشود، بلکه از آنان متنفر و بیزارند.

لذا در این آیه به عنوان یک نتیجه گیری پر معنی می گوید: «پس امروز هیچ یک از شما نسبت به دیگری مالک سود و زیانی نیست» (فَالْیَوْمَ لا یَمْلِکُ بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ نَفْعاً وَ لا ضَرًّا).

بنابر این نه فرشتگان که ظاهرا معبود آنها بودند می توانند شفاعتی کنند، و نه آنها نسبت به یکدیگر می توانند کمکی انجام دهند.

اینجاست که «به این ظالمان می گوییم: بچشید عذاب آتشی را که آن را تکذیب می کردید» (وَ نَقُولُ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذابَ النَّارِ الَّتِی کُنْتُمْ بِها تُکَذِّبُونَ).

سورة سبإ(34): آیة 43

(آیه 43)- با کدام منطق آیات ما را انکار می کنند؟

آیات گذشته از وضع مشرکان و افراد بی ایمان در قیامت سخن می گفت، در اینجا بار دیگر به وضع آنها در این دنیا پرداخته عکس العمل آنان را در برابر شنیدن قرآن بازگو می کند، تا روشن شود آن سرنوشت شوم در قیامت معلول این موضعگیری غلط در مقابل آیات الهی در دنیاست.

نخست می گوید: «هنگامی که آیات روشنگر ما بر آنها خوانده می شود می گویند: این مرد فقط می خواهد شما را از آنچه نیاکانتان پرستش می کردند باز دارد» (وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ قالُوا ما هذا إِلَّا رَجُلٌ یُرِیدُ أَنْ یَصُدَّکُمْ عَمَّا کانَ یَعْبُدُ آباؤُکُمْ).

[شماره صفحه واقعی : 48]

ص: 1346

این نخستین عکس العمل آنها در برابر این «آیات بینات» است که به منظور تحریک حس عصبیت در این قوم متعصب مطرح می کردند.

سپس دومین گفتاری را که برای ابطال دعوت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله مطرح می ساختند بیان می کند، می فرماید: «و آنها می گویند: این (قرآن) جز دروغ بزرگی که به خدا بسته شده چیز دیگری نیست»! (قالُوا ما هذا إِلَّا إِفْکٌ مُفْتَریً).

و بالأخره سومین اتهامی را که به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله بستند تهمت «سحر» بود، چنانکه در پایان آیه می خوانیم: «کسانی که کافر شدند هنگامی که حق به سراغشان آمد گفتند: این چیزی جز سحر آشکار نیست»! (وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِینٌ).

سورة سبإ(34): آیة 44

(آیه 44)- قرآن در این آیه بر تمام ادعاهای آنها خط بطلان می کشد، هر چند ناگفته بطلانش روشن است، تمام ادعاهای واهی آنها را با یک جمله پاسخ می دهد، می گوید: «ما قبلا چیزی از کتابهای آسمانی را به آنها نداده ایم که آن را بخوانند (و بر اساس آن به انکار دعوت تو بپردازند) و قبل از تو هیچ پیامبری برای آنها نیز نفرستادیم» (وَ ما آتَیْناهُمْ مِنْ کُتُبٍ یَدْرُسُونَها وَ ما أَرْسَلْنا إِلَیْهِمْ قَبْلَکَ مِنْ نَذِیرٍ).

اشاره به این که این ادعاها از کسی قابل طرح است که قبلا پیامبری به سراغ او آمده و کتاب آسمانی برای او آورده و محتوای دعوت تازه را با آن مخالف می بیند و به تکذیب بر می خیزد.

اما کسی که تنها به اتکا فکر خود- بدون هیچ گونه وحی آسمانی- و با نداشتن بهره ای از علم، خرافاتی به هم بافته حق ندارد چنین قضاوت کند.

سورة سبإ(34): آیة 45

(آیه 45)- در این آیه این گروه سرکش را با بیانی مؤثر و گویا مورد تهدید قرار داده، چنین می گوید: «کسانی که قبل از اینها بودند نیز آیات الهی را تکذیب کردند» (وَ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ).

«در حالی که اینها (از نظر قوت و قدرت حتی) به یک دهم آنچه به اقوام پیشین دادیم نمی رسند» (وَ ما بَلَغُوا مِعْشارَ ما آتَیْناهُمْ).

اما ببینید سرنوشت آنها به کجا رسید؟ آری «آنها رسولان مرا تکذیب کردند،

[شماره صفحه واقعی : 49]

ص: 1347

پس بنگرید مجازات من نسبت به آنها چگونه بود»؟! (فَکَذَّبُوا رُسُلِی فَکَیْفَ کانَ نَکِیرِ).

شهرهای ویران شده آنها در زیر ضربات کوبنده مجازات الهی در نزدیکی شما و در مسیرتان به سوی شام قرار دارد، آنها را آیینه عبرت بگیرید، که نه سنّت الهی تغییر پذیر است و نه شما از آنها برترید!

سورة سبإ(34): آیة 46

(آیه 46)- انقلاب فکری ریشه هر انقلاب اصیل: در این آیه و آیات آینده که بحثهای اواخر این سوره را تشکیل می دهد بار دیگر به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله دستور می دهد که آنها را با دلائل مختلف به سوی حق دعوت کند، و از گمراهی باز دارد.

نخست به خمیر مایه همه تحولات و دگرگونیهای اجتماعی و اخلاقی و سیاسی و اقتصادی و فرهنگی اشاره کرده، و در جمله هایی بسیار کوتاه و پرمحتوا می گوید: «به آنها بگو: من تنها شما را به یک چیز اندرز می دهم، و آن این که برای خدا قیام کنید دو نفر، دو نفر، با یک نفر، یک نفر، سپس اندیشه کنید» (قُلْ إِنَّما أَعِظُکُمْ بِواحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنی وَ فُرادی ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا).

یعنی در همه چیز، در زندگی معنوی، در زندگی مادی، در مسائل مهم، در مسائل کوچک، و خلاصه در هر کار باید نخست اندیشه کرد، ولی از همه مهمتر، اندیشه برای پیدا کردن پاسخ این چهار سؤال است:

از کجا آمده ام؟ آمدنم بهر چه بود؟ به کجا می روم؟ و اکنون در کجا هستم؟

«این دوست و همنشین شما (محمّد) هیچ گونه انحراف فکری و جنون ندارد» (ما بِصاحِبِکُمْ مِنْ جِنَّةٍ).

بلکه «او فقط بیم دهنده شماست در برابر عذاب شدید الهی» (إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِیرٌ لَکُمْ بَیْنَ یَدَیْ عَذابٍ شَدِیدٍ).

آیه فوق عصاره دین و خمیر مایه تکامل و پیشرفت انسان را همین اندیشه و تفکر می داند.

سورة سبإ(34): آیة 47

(آیه 47)- در آیه قبل سخن از دعوت به تفکر، و نفی هر گونه عدم تعادل روحی از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بود. در این آیه سخن از عدم مطالبه اجر و مزد در برابر

[شماره صفحه واقعی : 50]

ص: 1348

رسالت است.

می گوید: «بگو: هر اجر و پاداشی از شما خواستم برای شماست» (قُلْ ما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ).

«اجر و پاداش من تنها بر خداوند است» (إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلَی اللَّهِ).

من شما را دعوت به تفکر کردم، اکنون بیندیشید، چه چیز سبب شده که من شما را از عذاب شدید الهی انذار کنم؟ چه سود مادّی از این کار عائد من می شود؟

من اصولا از شما اجر و پاداشی نخواسته ام، و اگر می بینید من در بعضی از سخنانم که از سوی پروردگار آورده ام به شما گفته ام: «من از شما پاداشی نمی طلبم جز دوستی خویشاوندانم» (شوری/ 23). این نیز سودش به خود شما بازگشت می کند چرا که مودّت ذی القربی بازگشت به مسأله «امامت و ولایت» و «تداوم خط نبوّت» است که آن نیز برای ادامه هدایت شما ضروری است.

و در پایان آیه می فرماید: «و او بر هر چیز شاهد و گواه است» (وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ).

اگر من پاداشم را از او می خواهم به خاطر آن است که او از همه اعمال و نیات من آگاه است.

سورة سبإ(34): آیة 48

(آیه 48)- با توجه به آنچه پیرامون حقانیت دعوت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله گفته شد، در این آیه می گوید: قرآن واقعیتی است انکار ناپذیر که از ناحیه خدا بر قلب پیامبر القا شده است «بگو: پروردگار من حق را می افکند که او علّام الغیوب است و از تمام اسرار نهان آگاه است» (قُلْ إِنَّ رَبِّی یَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَّامُ الْغُیُوبِ).

منظور افکندن «حق» یعنی کتب آسمانی و وحی الهی بر قلوب انبیا و فرستادگان پروردگار است. و این بی شباهت به حدیث معروف (العلم نور یقذفه اللّه فی قلب من یشاء) علم نوری است که خداوند به دلهای کسانی که بخواهد و شایسته ببیند می افکند» نیست.

سورة سبإ(34): آیة 49

(آیه 49)- سپس برای تأکید بیشتر می افزاید: «بگو: حق آمد و باطل (کاری از آن ساخته نیست و) نمی تواند آغازگر چیزی باشد و نه تجدید کننده آن» (قُلْ جاءَ

[شماره صفحه واقعی : 51]

ص: 1349

الْحَقُّ وَ ما یُبْدِئُ الْباطِلُ وَ ما یُعِیدُ)

.و به این ترتیب در برابر حق هیچ گونه نقشی نخواهد داشت، نه یک نقش جدید و آغازگر و نه یک نقش تکراری چرا که نقشه هایش نقش بر آب است و درست به همین دلیل نمی تواند نور حق را بپوشاند و اثر آن را از خاطره ها بزداید.

سورة سبإ(34): آیة 50

(آیه 50)- سپس برای این که روشن سازد که آنچه می گوید از سوی خداست، و هر هدایتی از ناحیه اوست، و در وحی الهی هرگز خطایی رخ نمی دهد، می افزاید: «بگو: اگر من گمراه شوم از ناحیه خویشتن گمراه می شوم، و اگر هدایت یابم به وسیله آنچه پروردگارم به من وحی می کند هدایت می یابم» (قُلْ إِنْ ضَلَلْتُ فَإِنَّما أَضِلُّ عَلی نَفْسِی وَ إِنِ اهْتَدَیْتُ فَبِما یُوحِی إِلَیَّ رَبِّی).

یعنی من نیز اگر به حال خود بمانم گمراه می شوم، چرا که پیدا کردن راه حق از میان انبوه باطلها جز به مدد پروردگار ممکن نیست، و نور هدایتی که هیچ گمراهی در آن راه ندارد نور وحی اوست.

به هر حال جایی که پیامبر با تمام علم و آگاهیش بدون هدایت الهی به جایی نرسد تکلیف دیگران روشن است.

و در پایان آیه می افزاید: «او شنوا و نزدیک است» (إِنَّهُ سَمِیعٌ قَرِیبٌ).

مبادا فکر کنید سخنان ما و شما را نمی شنود!

سورة سبإ(34): آیة 51

(آیه 51)- آنها راه فرار ندارند: در اینجا با توجه به بحثهایی که پیرامون مشرکان لجوج در آیات پیشین گذشت، روی سخن را بار دیگر به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله کرده، حال این گروه را به هنگام گرفتاری در چنگال عذاب الهی مجسّم می سازد که چگونه آنها پس از گرفتاری به فکر ایمان می افتند اما ایمانشان سودی نخواهد داشت.

می فرماید: «اگر ببینی هنگامی که فریادشان بلند می شود اما نمی توانند فرار کنند، و از چنگال عذاب الهی بگریزند، و آنها را از مکان نزدیکی می گیرند» و گرفتار می سازند از بیچارگی آنها تعجب خواهی کرد (وَ لَوْ تَری إِذْ فَزِعُوا فَلا فَوْتَ وَ أُخِذُوا مِنْ مَکانٍ قَرِیبٍ).

[شماره صفحه واقعی : 52]

ص: 1350

این فریاد و فزع و بیتابی مربوط به دنیا و عذاب استیصال، و یا لحظه جان دادن است، چرا که در آخرین آیه همین سوره می گوید: «میان آنها و آنچه مورد علاقه آنها بود جدایی افکنده می شود، همان گونه که قبل از آن در باره گروههای دیگری از کفار این عمل انجام گرفت».

منظور از جمله «أُخِذُوا مِنْ مَکانٍ قَرِیبٍ» این است که این افراد بی ایمان و ستمگر نه تنها نمی توانند از حوزه قدرت خدا فرار کنند بلکه خدا آنها را از جایی گرفتار می کند که بسیار به آنها نزدیک است!

سورة سبإ(34): آیة 53

(آیه 52)- در این آیه حال آنها را به هنگام گرفتار شدن در چنگال مجازات الهی بیان کرده، می فرماید: «آنها می گویند: ما به آن (قرآن و آورنده اش و مبدأ و معاد) ایمان آوردیم» (وَ قالُوا آمَنَّا بِهِ).

«ولی چگونه آنها می توانند از آن فاصله دور دسترسی به آن پیدا کنند»؟! (وَ أَنَّی لَهُمُ التَّناوُشُ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ).

آری! با فرارسیدن مرگ و عذاب استیصال درهای بازگشت بکلی بسته می شود، و میان انسان و جبران خلاف کاریهای گذشته گویی سدّ محکمی ایجاد می گردد، به همین دلیل اظهار ایمان در آن هنگام گویی از نقطه دور دستی انجام می گیرد.

اصولا چنین ایمانی که جنبه اضطراری دارد، ارزشی ندارد.

سورة سبإ(34): آیة 54

(آیه 53)- آنها چگونه می توانند در این لحظه ای که همه چیز پایان گرفته در مقام جبران خطاهای خویش برآیند و ایمان بیاورند «در حالی که پیش از آن (در همان حالتی که در نهایت اختیار و آزادی اراده بودند) به آن کافر شدند»؟! (وَ قَدْ کَفَرُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ).

نه تنها کافر شدند بلکه انواع اتهامات را به پیامبر اسلام و تعلیمات او بستند و «در باره جهان غیب (عالم ماوراء طبیعت، و قیامت و نبوت پیامبر) داوریهای نادرستی می کردند و از نقطه دوردستی نسبتهایی به آن می دادند» (وَ یَقْذِفُونَ بِالْغَیْبِ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ).

[شماره صفحه واقعی : 53]

ص: 1351

سورة سبإ(34): آیة 55

(آیه 54)- سپس می افزاید: «سر انجام میان آنها و آنچه مورد علاقه آنان بود (بوسیله مرگ) جدایی افکنده می شود، همان گونه که با گروههای مشابه آنها از قبل چنین عمل شد» (وَ حِیلَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ ما یَشْتَهُونَ کَما فُعِلَ بِأَشْیاعِهِمْ مِنْ قَبْلُ).

در یک لحظه دردناک تمام اموال و ثروتها، تمام کاخها و مقامها، و تمام آرزوهای خود را می بینند که از آنها جدا می شود، آنهایی که سخت به یک درهم و دینار چسبیده بودند و دل از کمترین امکانات مادی بر نمی کندند چه حالی خواهند داشت در آن لحظه که باید با همه آن یکباره وداع گویند، و چشم بپوشند، و به سوی آینده ای تاریک و وحشتناک گام بردارند؟

بالأخره در آخرین جمله می گوید: علت همه این مسائل آن است که «آنها پیوسته در حال شک و تردید به سر می بردند» و طبعا چنین سرنوشتی در انتظار آنها بود (إِنَّهُمْ کانُوا فِی شَکٍّ مُرِیبٍ).

«پایان سوره سبأ»

[شماره صفحه واقعی : 54]

ص: 1352

سوره فاطر [35]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و 45 آیه است

محتوای سوره:

این سوره- به خاطر سر آغاز آن که با عنوان «فاطر» و «ملائکه» شروع می شود- گاه سوره «فاطر» و گاه سوره «ملائکه» نامیده شده و آیات آن را در پنج بخش می توان خلاصه کرد.

1- بخش مهمی پیرامون نشانه های عظمت خداوند در عالم هستی و دلائل توحید سخن می گوید.

2- بخش دیگری از آن از ربوبیت پروردگار و خالقیت و رازقیت او و آفرینش انسان از خاک و مراحل تکامل او بحث می کند.

3- بخش دیگر پیرامون معاد و نتایج اعمال در آخرت، و رحمت گسترده الهی در این جهان، و سنّت تخلف ناپذیر او در باره مستکبران است.

4- قسمتی به مسأله رهبری انبیا و مبارزه پی گیر و مستمرشان با دشمنان لجوج و سرسخت و دلداری پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله در این زمینه می باشد.

5- سر انجام بخشی از آن بیان مواعظ و اندرزهای الهی در زمینه های مختلف است.

بعضی از مفسران تمام این سوره را در یک حلقه خلاصه کرده اند و آن مسأله قاهریت خداوند در تمام زمینه هاست.

[شماره صفحه واقعی : 55]

ص: 1353

فضیلت تلاوت سوره:

علاوه بر روایتی که در آغاز سوره سبأ خواندیم در حدیثی از پیامبر صلّی اللّه علیه و اله آمده است: «هر کس سوره فاطر را بخواند در روز قیامت سه در از درهای بهشت، او را به سوی خود دعوت می کند که از هر کدام می خواهی وارد شو»! با توجه به این که می دانیم درهای بهشت همان عقائد و اعمال صالحی است که سبب وصول به بهشت می شود، ممکن است این روایت اشاره به ابواب سه گانه اعتقاد به توحید، معاد و رسالت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله باشد.

چنانکه قبلا هم گفته ایم قرآن برنامه عمل است، و تلاوت آن سر آغازی است برای تفکر و ایمان، و آن نیز وسیله ای است برای عمل به محتوای آن و این همه پاداشهای عظیم نیز از همین جا و با همین شرائط تحقق می یابد- دقت کنید.

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سورة فاطر(35): آیة 1

(آیه 1)- گشاینده درهای بسته اوست! آغاز این سوره با حمد پروردگار شروع می شود، حمد و ستایش او به خاطر آفرینش جهان پهناور هستی.

می فرماید: «حمد مخصوص خداوندی است که خالق آسمانها و زمین است» و همه نعمتها و مواهب هستی از وجود ذی جود او سر چشمه می گیرد (الْحَمْدُ لِلَّهِ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

«فاطر» از ماده «فطور» به معنی شکافتن است، و از آنجا که آفرینش موجودات همانند شکافته شدن ظلمت عدم، و بیرون آمدن نور هستی است، این تعبیر در مورد خلقت و آفرینش به کار می رود.

و از آنجا که تدبیر این عالم از سوی پروردگار- به حکم این که عالم، عالم اسباب است- بر عهده فرشتگان گذارده شده، بلا فاصله از آفرینش آنها و قدرتهای عظیمی که پروردگار در اختیارشان گذارده سخن می گوید.

خداوندی که «فرشتگان را رسولانی قرار داد که دارای بالهای دو گانه و سه گانه و چهار گانه اند» (جاعِلِ الْمَلائِکَةِ رُسُلًا أُولِی أَجْنِحَةٍ مَثْنی وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ).

رسالت در اینجا در معنی وسیع و گسترده ای به کار رفته که هم «رسالت

[شماره صفحه واقعی : 56]

ص: 1354

تشریعی» یعنی همان پیام آوردن از سوی خدا برای انبیا را شامل می شود و هم «رسالت تکوینی» را یعنی به عهده گرفتن مأموریتهای مختلف در جهان آفرینش.

سپس می افزاید: «خداوند هر چه بخواهد در آفرینش می افزاید چرا که او بر هر چیزی قادر و تواناست» (یَزِیدُ فِی الْخَلْقِ ما یَشاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ).

سورة فاطر(35): آیة 2

(آیه 2)- بعد از بیان خالقیت پروردگار و رسالت فرشتگان که واسطه فیض اند سخن از رحمت او به میان می آورد که زیر بنای تمام عالم هستی است.

می فرماید: «آنچه را خداوند از رحمت برای مردم بگشاید کسی نمی تواند جلو آن را بگیرد» (ما یَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِنْ رَحْمَةٍ فَلا مُمْسِکَ لَها).

«و آنچه را باز دارد و امساک کند کسی بعد از او قادر به فرستادن آن نیست» (وَ ما یُمْسِکْ فَلا مُرْسِلَ لَهُ مِنْ بَعْدِهِ).

«چرا که او قدرتمندی است شکست ناپذیر و در عین حال حکیم و آگاه» (وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ).

خلاصه این که تمام خزائن رحمت نزد اوست و هر کس را لایق ببیند مشمول آن می سازد.

سورة فاطر(35): آیة 3

(آیه 3)- در این آیه به مسأله «توحید عبادت» بر اساس «توحید خالقیت و رازقیت» اشاره کرده، می فرماید: «ای مردم! نعمت خداوند را بر خودتان به یاد آورید» (یا أَیُّهَا النَّاسُ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ).

درست فکر کنید: این همه مواهب و برکات، و این همه امکانات حیاتی که در اختیار شما قرار گرفته و در آن غوطه ورید منشأ اصلی و سر چشمه آنها کیست؟! «آیا خالقی غیر از خدا، از آسمان و زمین به شما روزی می دهد»؟ (هَلْ مِنْ خالِقٍ غَیْرُ اللَّهِ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ).

اکنون که می دانید سر چشمه همه این برکات اوست، پس بدانید «معبودی جز او وجود ندارد» و عبادت و پرستش تنها شایسته ذات پاک اوست (لا إِلهَ إِلَّا هُوَ).

«با این حال چگونه (از طریق حق) به سوی باطل منحرف می شوید» و به جای اللّه در برابر بتها سجده می کنید! (فَأَنَّی تُؤْفَکُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 57]

ص: 1355

سورة فاطر(35): آیة 4

(آیه 4)- در بخش دوم از آیات این سوره به دنبال سخنی که پیرامون توحید خالقیت و رازقیت بود، روی سخن را نخست به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و بعد به عموم مردم کرده برنامه های عملی آنها را به دنبال برنامه های عقیدتی گذشته تشریح می کند.

نخست به پیغمبر درس استقامت در مسیر راهش می دهد که مهمترین درس برای او همین است، می فرماید: «اگر تو را تکذیب کنند (غم مخور، این چیز تازه ای نیست) پیامبران قبل از تو نیز مورد تکذیب قرار گرفتند» (وَ إِنْ یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ). آنها نیز در این راه مقاومت کردند.

مهم این است که «همه کارها به سوی خدا باز می گردد» و او ناظر بر همه چیز و حساب کننده همه کارهاست (وَ إِلَی اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ).

او هرگز زحمات تو را در این راه نادیده نمی گیرد، همان گونه که تکذیبهای این مخالفان لجوج را بی کیفر نمی گذارد.

سورة فاطر(35): آیة 5

(آیه 5)- سپس به بیان مهمترین برنامه انسانها پرداخته، می گوید: «ای مردم! وعده خداوند حق است» (یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ).

قیامت و حساب کتاب و میزان و مجازات و کیفر و جنت و نار وعده هایی است تخلف ناپذیر از سوی خداوند قادر حکیم.

با توجه به این وعده حق «مبادا زندگی دنیا شما را بفریبد، و مبادا شیطان مغرور کننده شما را فریب دهد» و به عفو و کرم خدا مغرور سازد (فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا وَ لا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ).

آری! عوامل سرگرم کننده، و زرق و برقهای دل فریب این جهان می خواهد تمام قلب شما را پرکند، و از آن وعده بزرگ الهی غافل سازد مراقب آنها باشید.

سورة فاطر(35): آیة 6

(آیه 6)- این آیه هشداری است به همه مؤمنان در ارتباط با مسأله وسوسه های شیطان که در آیه قبل مطرح شده بود، می گوید: «شیطان بطور مسلم دشمن شماست، شما نیز او را دشمن خود بدانید» (إِنَّ الشَّیْطانَ لَکُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا). عداوت او از نخستین روز آفرینش آدم شروع شد.

در دنباله آیه برای تأکید بیشتر می افزاید: «او فقط حزبش را برای این دعوت

[شماره صفحه واقعی : 58]

ص: 1356

می کند که اهل آتش سوزان جهنّم باشند» (إِنَّما یَدْعُوا حِزْبَهُ لِیَکُونُوا مِنْ أَصْحابِ السَّعِیرِ).

شیطان حزب خود را به آلودگی و گناه، به پلیدیهای شهوات، به شرک و طغیان و ستم و سر انجام به آتش جهنم دعوت می کند.

سورة فاطر(35): آیة 7

(آیه 7)- در این آیه سر انجام کار «حزب اللّه» و عاقبت دردناک «حزب شیطان» را این چنین بیان می کند: «کسانی که کافر شدند عذاب دردناک از آن آنهاست، و کسانی که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند مغفرت و پاداش بزرگ دارند» (الَّذِینَ کَفَرُوا لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ کَبِیرٌ).

طبق این آیه کفر به تنهایی موجب عذاب است ولی ایمان بدون عمل مایه نجات نخواهد بود.

سورة فاطر(35): آیة 8

(آیه 8)- از آنجا که در آیات گذشته مردم به دو گروه تقسیم شدند در این آیه یکی از ویژگیهای مهم این دو گروه را که در واقع سر چشمه سایر برنامه های آنهاست بیان کرده، می گوید: «آیا کسی که زشتی عملش در نظر او زینت داده شده، و آن را زیبا می بیند» همانند کسی است که واقعیات را آن گونه که هست زشت و زیبا درک می کند؟ (أَ فَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً).

در حقیقت این مسأله کلید همه بدبختیهای اقوام گمراه و لجوج است که اعمال زشتشان به خاطر هماهنگ بودن با شهوات و قلبهای سیاهشان در نظرشان زیباست.

اما چه کسی اعمال سوء بدکاران را در نظرشان جلوه می دهد؟

بدون شک عامل اصلی، هوای نفس و شیطان است، اما چون خدا این اثر را در اعمال آنها آفریده می توان آن را به خدا نیز نسبت داد، زیرا انسانها هنگامی که گناهی را مرتکب می شوند در آغاز از عمل خود ناراحت می شوند، اما هر قدر آن را تکرار می کنند از ناراحتی آنها کاسته می شود. تدریجا به مرحله بی تفاوتی می رسند، و اگر باز هم تکرار کنند زشتیها در نظرشان زیبا می شود.

[شماره صفحه واقعی : 59]

ص: 1357

سپس قرآن به بیان علت تفاوت این دو گروه پرداخته، می افزاید: «خداوند هر کس را بخواهد گمراه می کند و هر کس را بخواهد هدایت می نماید» (فَإِنَّ اللَّهَ یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ).

روشن است این مشیت الهی توأم با حکمت اوست و به هر کس آنچه لایق است می دهد.

لذا در پایان آیه می فرماید: «مبادا بر اثر شدت تأسف و حسرت بر وضع آنها جان خود را از دست دهی» (فَلا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَراتٍ).

اما چرا حسرت نخوری؟ «برای این که خداوند از اعمال آنها آگاه است» و آنچه را شایسته آنند به آنها می دهد (إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِما یَصْنَعُونَ).

سورة فاطر(35): آیة 9

(آیه 9)- در این آیه با توجه به بحثهایی که قبلا پیرامون هدایت و ضلالت و ایمان و کفر گذشت به بیان کوتاه و روشنی پیرامون مبدأ و معاد می پردازد و اثبات «مبدأ» را با اثبات «معاد» در یک دلیل جالب قرین کرده، می فرماید: «خداوند همان کسی است که بادها را فرستاد تا ابرهایی را به حرکت در آورند» (وَ اللَّهُ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیاحَ فَتُثِیرُ سَحاباً).

«پس ما این ابرها را به سوی سرزمین مرده و خشکی می رانیم» (فَسُقْناهُ إِلی بَلَدٍ مَیِّتٍ).

«سپس به وسیله آن زمین را بعد از مردنش زنده می کنیم» (فَأَحْیَیْنا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها).

«آری! زنده شدن مردگان بعد از مرگ نیز همین گونه است»! (کَذلِکَ النُّشُورُ).

نظام حساب شده ای که بر حرکت بادها، و سپس حرکت ابرها، و بعد از آن نزول قطره های حیات بخش باران، و به دنبال آن زنده شدن زمینهای مرده حاکم است، خود بهترین دلیل و گواه بر این حقیقت است که دست قدرت حکیمی در پشت این دستگاه قرار دارد و آن را تدبیر می کند.

سورة فاطر(35): آیة 10

(آیه 10)- به دنبال این بحث توحیدی، به اشتباه بزرگ مشرکان که عزت خویش را از بتها می خواستند، اشاره کرده، می فرماید: «کسانی که عزت می خواهند

[شماره صفحه واقعی : 60]

ص: 1358

(از خدا بطلبند چرا که) تمام عزت از آن خداست» (مَنْ کانَ یُرِیدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِیعاً).

از آنجا که تنها ذات پاک اوست که شکست ناپذیر است، لذا تمام عزت از آن اوست، و هر کس عزتی کسب می کند از برکت دریای بی انتهای اوست.

در حالات امام حسن مجتبی علیه السّلام می خوانیم که در ساعات آخر عمرش هنگامی که یکی از یاران به نام «جنادة بن ابی سفیان» از او اندرز خواست نصایح ارزنده و مؤثری برای او بیان فرمود که از جمله این بود: «هر گاه بخواهی بدون داشتن قبیله «عزیز» باشی و بدون قدرت حکومت و هیبت داشته باشی، از سایه ذلت معصیت خدا به درآی و در پناه عزت اطاعت او قرار گیر»! سپس راه وصول به «عزت» را چنین تشریح می کند: «سخنان پاکیزه و عقاید پاک به سوی او صعود می کند» (إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ).

«و عمل صالح را او بالا می برد» (وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ).

«الکلم الطّیّب» به اعتقادات صحیح نسبت به مبدأ و معاد و آیین خداوند تفسیر شده است.

سپس به نقطه مقابل آن پرداخته، می گوید: «و کسانی که نقشه سوء می کشند عذاب شدیدی برای آنهاست» (وَ الَّذِینَ یَمْکُرُونَ السَّیِّئاتِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ).

«و تلاش و کوشش آلوده و ناپاک و فاسد آنها نابود می گردد» و به جایی نمی رسد (وَ مَکْرُ أُولئِکَ هُوَ یَبُورُ).

سورة فاطر(35): آیة 11

(آیه 11)- با توجه به این که در آیات گذشته سخن از مسأله توحید و معاد و صفات خدا در میان بود، در این آیه نخست به آفرینش انسان در مراحل مختلف اشاره کرده، می گوید: «خداوند شما را از خاک آفرید» (وَ اللَّهُ خَلَقَکُمْ مِنْ تُرابٍ).

«سپس از نطفه» (ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ).

«بعد از آن شما را به صورت همسران یکدیگر درآورد» (ثُمَّ جَعَلَکُمْ أَزْواجاً).

مسلم است که انسان از خاک است هم از این نظر که جدّ انسانها، آدم از خاک آفریده شده، و هم از این نظر که تمام موادی که جسم انسان را تشکیل می دهد و یا

[شماره صفحه واقعی : 61]

ص: 1359

انسان از آن تغذیه می کند، و یا نطفه او از آن منعقد می شود همه سر انجام به موادی که در خاکها نهفته است منتهی می شود.

سپس وارد چهارمین و پنجمین مرحله حیات انسان شده، موضوع «بارداری مادران» و «وضع حمل» آنها را پیش کشیده، می گوید: «هیچ جنس ماده ای باردار نمی شود و وضع حمل نمی کند مگر به علم پروردگار» (وَ ما تَحْمِلُ مِنْ أُنْثی وَ لا تَضَعُ إِلَّا بِعِلْمِهِ).

خاک بی جان و مرده کجا و انسان زنده عاقل و هوشیار و پرابتکار کجا؟! نطفه بی ارزش که از چند قطره آب متعفن تشکیل شده کجا و انسانی رشید و زیبا و مجهز به حواس مختلف و دستگاههای گوناگون کجا؟! بعد به مرحله «ششم» و «هفتم» این برنامه شگرف در حلقه دیگر پرداخته و به مراحل مختلف عمر و فزونی و کاستی آن بر اثر عوامل مختلف اشاره کرده، می گوید:

«و هیچ انسانی عمر طولانی نمی کند، یا از عمرش کاسته نمی شود مگر این که در کتاب (علم خداوند) ثبت است» و از قوانین و برنامه هایی تبعیت می کند که حاکم بر آنها علم و قدرت اوست (وَ ما یُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَ لا یُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِی کِتابٍ).

و سر انجام آیه را با این جمله پایان می دهد: «همه اینها بر خداوند آسان است» (إِنَّ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیرٌ).

آفرینش این موجود عجیب و همچنین مسائل مربوط به جنسیت، و زوجیت، و بارداری، و وضع حمل، و افزایش و کاستی عمر، چه از نظر قدرت، و چه از نظر علم و محاسبه همه برای او سهل و ساده است، و اینها گوشه ای از آیات انفسی هستند که از یک سو ما را به مبدأ عالم هستی مربوط و آشنا می کنند و از سوی دیگر دلائل زنده ای بر مسأله امکان معاد محسوب می شوند.

یک سلسله عوامل طبیعی در افزایش یا کوتاهی عمر دخالت دارند که بسیاری از آنها برای بشر تا کنون شناخته شده است، همانند تغذیه صحیح، کار و حرکت مداوم، دوری از هیجانات مداوم، و داشتن ایمان قوی که بتواند انسان را در ناملایمات زندگی آرامش و قدرت بخشد.

[شماره صفحه واقعی : 62]

ص: 1360

ولی علاوه بر اینها عواملی وجود دارد که در روایات اسلامی روی آن تأکید شده است، به عنوان نمونه به دو روایت زیر توجه فرمایید:

الف) پیغمبر گرامی صلّی اللّه علیه و اله می فرماید: «انفاق در راه خدا و صله رحم خانه ها را آباد و عمرها را طولانی می کند».

ب) امام باقر علیه السّلام می فرماید: «نیکوکاری و انفاق پنهانی فقر را بر طرف ساخته، و عمر را افزون می کند».

سورة فاطر(35): آیة 12

(آیه 12)- دریای آب شیرین و شور یکسان نیستند! در این آیه به بخش دیگری از آیات آفاقی که نشانه های عظمت و قدرت اویند در مورد آفرینش دریاها و برخی برکات و فوائد آنها اشاره کرده، می فرماید: «دو دریا یکسان نیستند، این یکی گوارا و شیرین و برای نوشیدن خوشگوار است، و آن دیگر شور و تلخ» (وَ ما یَسْتَوِی الْبَحْرانِ هذا عَذْبٌ فُراتٌ سائِغٌ شَرابُهُ وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ).

با آن که هر دو، روز نخست به صورت قطرات باران شیرین و گوارا از آسمان بر زمین نازل شده اند، و هر دو از یک ریشه مشتقند، اما در دو چهره کاملا مختلف با فوائد متفاوت ظاهر گشته اند.

و عجیب این که: «از هر دو گوشت تازه می خورید» (وَ مِنْ کُلٍّ تَأْکُلُونَ لَحْماً طَرِیًّا).

«و از هر دو وسائل زینتی برای پوشیدن استخراج می کنید» (وَ تَسْتَخْرِجُونَ حِلْیَةً تَلْبَسُونَها).

به علاوه از هر دو می توانید برای نقل و انتقالات خود و متاعها بهره بگیرید لذا «کشتیها را می بینی که از هر طرف دریاها را می شکافند و پیش می روند، تا از فضل خداوند بهره گیرید و شاید حق شکر او را ادا کنید» (وَ تَرَی الْفُلْکَ فِیهِ مَواخِرَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ).

سورة فاطر(35): آیة 13

(آیه 13)- باز در اینجا به قسمت دیگری از آیات توحید و نعمتهای بی پایان پروردگار اشاره می کند تا ضمن آگاهی دادن به انسان حسّ شکرگزاری آنان را در مسیر شناخت معبود حقیقی برانگیزد، می فرماید: «او شب را در روز داخل می کند

[شماره صفحه واقعی : 63]

ص: 1361

و روز را در شب» (یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ یُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ).

بعد به مسأله تسخیر خورشید و ماه اشاره کرده، می گوید: «و خورشید و ماه را مسخّر (شما) کرده» (وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ).

چه تسخیری از این برتر و بالاتر که همه آنها در مسیر منافع انسان حرکت می کنند، و سر چشمه انواع برکات در زندگی بشرند.

اما این خورشید و ماه در عین این که بطور کاملا منظم در مسیر خود می گردند و خدمتگزار لایق و خوبی برای انسانند نظامی که حاکم بر آنهاست جاودانی نیست.

لذا به دنبال بحث تسخیر می افزاید: «هر یک تا سر آمد معینی به حرکت خود ادامه می دهد» (کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّی).

سپس به عنوان نتیجه گیری از این بحث توحیدی می فرماید: «این است خداوند، پروردگار شما» (ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ). خداوندی که نظام نور و ظلمت و حرکات حساب شده خورشید و ماه را با تمام برکاتشان مقرّر فرموده است.

«حاکمیت در عالم مخصوص اوست» (لَهُ الْمُلْکُ).

«و معبودهایی را که شما جز او می خوانید حتی حاکمیت و مالکیت (به اندازه) پوست نازکی که روی هسته خرما کشیده شده (در سرتاسر عالم هستی) ندارند» (وَ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ ما یَمْلِکُونَ مِنْ قِطْمِیرٍ).

سورة فاطر(35): آیة 14

(آیه 14)- سپس می افزاید: «اگر آنها را (برای حل مشکلات خود) بخوانید هرگز صدای شما را نمی شنوند» (إِنْ تَدْعُوهُمْ لا یَسْمَعُوا دُعاءَکُمْ).

چرا که قطعاتی از سنگ و چوب بیش نیستند جمادند و بی شعور! «و به فرض که (ناله و اصرار و الحاح شما را) بشنوند هرگز توانایی پاسخگویی به نیازهای شما ندارند» (وَ لَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجابُوا لَکُمْ).

چرا که روشن شد حتی به اندازه پوست نازک هسته خرمایی مالک سود و زیانی در جهان هستی نیستند.

و از این بالاتر «روز قیامت که می شود آنها پرستش و شرک شما را منکر می شوند» (وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ).

[شماره صفحه واقعی : 64]

ص: 1362

و می گویند: خداوندا! اینها پرستش ما نمی کردند بلکه هوای نفس خویش را در حقیقت می پرستیدند.

در پایان آیه برای تأکید بیشتر می فرماید: «هیچ کس مانند خداوندی که از همه چیز آگاه است تو را با خبر نمی سازد» (وَ لا یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ).

اگر می گوید: بتها در قیامت پرستش شما را انکار می کنند، و از شما بیزاری می جویند، تعجب نکنید، زیرا کسی از این موضوع خبر می دهد که از تمام عالم هستی و ذرّه ذرّه آن آگاه است.

سورة فاطر(35): آیة 15

(آیه 15)- در تعقیب دعوت مؤکدی که در آیات گذشته به سوی توحید و مبارزه با هر گونه شرک و بت پرستی آمده بود ممکن است این توهّم برای بعضی پیش آید که خداوند چه نیازی به پرستش ما دارد؟

در این آیه می فرماید: «ای مردم! شما نیازمند به خدا هستید و خداوند از هر نظر بی نیاز و شایسته حمد و ستایش است» (یا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَی اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ).

آری! بی نیاز حقیقی و قائم بالذات در تمام عالم هستی یکی است و او خدا است، همه انسانها بلکه همه موجودات سر تا پا نیازمند و فقر و وابسته به آن وجود مستقل که اگر لحظه ای ارتباطشان قطع شود هیچند و پوچ.

این ما هستیم که از طریق عبادت و اطاعت او، راه تکامل را می پیماییم و به آن مبدأ بی پایان فیض در پرتو عبودیتش لحظه به لحظه نزدیکتر می شویم.

بنابر این او هم «غنی» است و هم «حمید» یعنی در عین بی نیازی آنقدر بخشنده و مهربان است که شایسته هر گونه حمد و سپاسگزاری است.

سورة فاطر(35): آیة 16

(آیه 16)- در این آیه برای تأکید همین فقر و نیاز انسانها به او می فرماید: «اگر بخواهد شما را می برد و خلق جدیدی را می آورد» (إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَ یَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ). او نه نیازی به طاعت شما دارد و نه بیمی از گناهانتان.

سورة فاطر(35): آیة 17

(آیه 17)- و در این آیه باز به عنوان تأکید مجدد می فرماید: «و این کار برای خدا ناممکن نیست» (وَ ما ذلِکَ عَلَی اللَّهِ بِعَزِیزٍ).

[شماره صفحه واقعی : 65]

ص: 1363

آری! او هر چه را اراده کند به آن فرمان می دهد موجود باش آن نیز بلافاصله موجود می شود.

سورة فاطر(35): آیة 18

(آیه 18)- این آیه به پنج «نکته» در ارتباط با آیات قبل اشاره می کند:

نخست این که در آیات گذشته آمده بود که «اگر خدا بخواهد شما را می برد و قوم دیگری را به جای شما می آورد» این سخن ممکن است برای بعضی این سؤال را به وجود آورد که مخاطبین این آیه همه از افراد گنهکار نیستند، آیا ممکن است مؤمنان صالح نیز گرفتار عواقب گناهان دیگران شوند و محکوم به فنا گردند؟

اینجاست که می فرماید: «و هیچ گنهکاری بار گناه دیگری را بر دوش نمی کشد» (وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری ).

این جمله از یک سو ارتباط به عدل خداوند دارد که هر کس را در گرو کار خود می شمرد، و از سوی دیگر به شدت مجازات روز رستاخیز اشاره دارد.

در جمله دوم همین مسأله را به صورت دیگری مطرح می کند، می گوید:

«و اگر شخص سنگین باری، دیگری را برای حمل گناهان خود بخواند (پاسخ منفی به دعوت او می دهد و) چیزی از آن را بر دوش نخواهد گرفت هر چند از نزدیکان او باشد» (وَ إِنْ تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلی حِمْلِها لا یُحْمَلْ مِنْهُ شَیْ ءٌ وَ لَوْ کانَ ذا قُرْبی ).

بالأخره در سومین جمله پرده از این حقیقت بر می دارد که انذارهای پیامبر صلّی اللّه علیه و اله تنها در دلهای آماده اثر می گذارد، می فرماید: «تو فقط کسانی را بیم می دهی که از پروردگار خود در پنهانی می ترسند و نماز را بر پا می دارند» (إِنَّما تُنْذِرُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَیْبِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ).

تا در دلی خوف خدا نباشد، و در نهان و آشکار احساس مراقبت یک نیروی معنوی بر خود نکند، و با انجام نماز که قلب را زنده می کند و به یاد خدا وا می دارد به این احساس درونی مدد نرساند، انذارهای انبیا و اولیا بی اثر خواهد بود.

در جمله چهارم باز به این حقیقت بر می گردد که خدا از همگان بی نیاز است، می افزاید: «و هر کس پاکی (و تقوا) پیشه کند نتیجه آن به خودش باز می گردد» (وَ مَنْ تَزَکَّی فَإِنَّما یَتَزَکَّی لِنَفْسِهِ).

[شماره صفحه واقعی : 66]

ص: 1364

و سر انجام در پنجمین و آخرین جمله هشدار می دهد که اگر نیکان و بدان به نتائج اعمال خود در این جهان نرسند مهم نیست چرا که «بازگشت (همگان) به سوی خداست» و سر انجام حساب همه را خواهد رسید! (وَ إِلَی اللَّهِ الْمَصِیرُ).

سورة فاطر(35): آیة 19

(آیه 19)- نور و ظلمت یکسان نیست! به تناسب بحثهایی که پیرامون ایمان و کفر در آیات گذشته بود، در اینجا چهار مثال جالب برای مؤمن و کافر ذکر می کند که آثار «ایمان» و «کفر» به روشنترین وجه در آن مجسّم شده است.

در نخستین مثال «کافر» و «مؤمن» را به «نابینا» و «بینا» تشبیه کرده، می گوید:

«هرگز کور و بینا مساوی نیستند» (وَ ما یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ).

ایمان به انسان در جهان بینی، و اعتقاد، و عمل، و تمام زندگی روشنایی و آگاهی می دهد، اما کفر ظلمت است و تاریکی، و در آن نه بینش صحیحی از کل عالم هستی است، و نه از اعتقاد درست و عمل صالح خبری.

سورة فاطر(35): آیة 20

(آیه 20)- و از آن جا که چشم بینا به تنهایی کافی نیست باید روشنایی و نوری نیز باشد، تا انسان با کمک این دو عامل موجودات را مشاهده کند، در این آیه می افزاید: «و نه تاریکیها با نور برابرند» (وَ لَا الظُّلُماتُ وَ لَا النُّورُ).

چرا که تاریکی منشأ گمراهی و عامل سکون و رکود است، اما نور و روشنایی منشأ حیات و زندگی و حرکت و جنبش و رشد و نمو و تکامل است.

سورة فاطر(35): آیة 21

(آیه 21)- سپس می افزاید: «و هرگز سایه (آرام بخش) با باد داغ و سوزان یکسان نیستند» (وَ لَا الظِّلُّ وَ لَا الْحَرُورُ).

مؤمن در سایه ایمانش در آرامش و امن و امان به سر می برد، اما کافر به خاطر کفرش در ناراحتی و رنج می سوزد.

سورة فاطر(35): آیة 22

(آیه 22)- و سر انجام در آخرین تشبیه می گوید: «و هرگز زندگان و مردگان یکسان نیستند»! (وَ ما یَسْتَوِی الْأَحْیاءُ وَ لَا الْأَمْواتُ).

مؤمنان زندگانند، و دارای تلاش و کوشش و حرکت و جنبش، اما کافر همچون چوب خشکیده ای است که نه طراوتی، نه برگی، نه گلی و نه سایه دارد و جز برای سوزاندن مفید نیست.

[شماره صفحه واقعی : 67]

ص: 1365

و در پایان آیه می فزاید: «خداوند پیام خود را به گوش هر کس بخواهد می رساند» (إِنَّ اللَّهَ یُسْمِعُ مَنْ یَشاءُ). تا دعوت حق را به گوش جان بشنود، و به ندای منادیان توحید لبیک گوید.

«و تو نمی توانی سخن خود را به گوش آنان که در گور خفته اند برسانی»! (وَ ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِی الْقُبُورِ).

فریاد تو هر قدر رسا، و سخنانت هر اندازه دلنشین، و گویا باشد، مردگان و کسانی که بر اثر اصرار در گناه و غوطه ور شدن در تعصب و عناد و ظلم و فساد روح انسانی خود را از دست داده اند مسلما آمادگی برای پذیرش دعوت تو ندارند.

سورة فاطر(35): آیة 23

(آیه 23)- بنابر این از عدم ایمان آنها نگران مباش، و بیتابی مکن، وظیفه تو ابلاغ و انذار است «تو تنها بیم دهنده ای» (إِنْ أَنْتَ إِلَّا نَذِیرٌ).

سورة فاطر(35): آیة 24

(آیه 24)- اگر کوردلان ایمان نیاورند عجیب نیست در آیات گذشته به اینجا رسیدیم که افرادی هستند همچون مردگان و نابینایان که سخنان انبیا در دل آنان کمترین اثری ندارد، به دنبال آن در اینجا برای این که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله را در این زمینه دلداری دهد، می فرماید: «ما تو را به حق برای بشارت و انذار فرستادیم، و هیچ امتی در گذشته نبود مگر این که انذار کننده ای داشت» (إِنَّا أَرْسَلْناکَ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلا فِیها نَذِیرٌ).

تو ندای خود را به گوش آنان برسان، به پاداشهای الهی بشارت ده، و از کیفرهای پروردگار آنها را بترسان، خواه پذیرا شوند یا بر سر عناد و لجاج بایستند.

سورة فاطر(35): آیة 25

(آیه 25)- در این آیه می افزاید: «اگر تو را تکذیب کنند (عجیب نیست و غمگین مباش) زیرا کسانی که قبل از آنها بودند نیز (پیامبرانشان را) تکذیب کردند، در حالی که فرستادگان آنها با معجزات و دلائل روشن، و کتابهای محتوی پند و اندرز، و کتابهای آسمانی مشتمل بر احکام و قوانین روشنی بخش، به سراغشان آمدند» (وَ إِنْ یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ وَ بِالزُّبُرِ وَ بِالْکِتابِ الْمُنِیرِ).

سورة فاطر(35): آیة 26

(آیه 26)- در این آیه به کیفر دردناک این گروه اشاره کرده، می فرماید: چنان

[شماره صفحه واقعی : 68]

ص: 1366

نبود که آنها از کیفر الهی مصون بمانند، و دائما به تکذیبهای خود ادامه دهند، «سپس، کافران را گرفتم» و سخت مجازات کردم (ثُمَّ أَخَذْتُ الَّذِینَ کَفَرُوا).

جمعی را گرفتار طوفان ساختیم، گروهی را گرفتار تندباد ویرانگر، و جمعی را بوسیله صیحه آسمانی و صاعقه و زلزله درهم کوبیدیم! سپس در پایان برای تأکید و بیان عظمت و شدت مجازات آنها می گوید:

«مجازات من نسبت به آنها چگونه بود»؟! (فَکَیْفَ کانَ نَکِیرِ).

این درست به آن می ماند که شخصی عمل مهمی را انجام می دهد و بعد از حاضران سؤال می کند کار من چگونه بود؟

سورة فاطر(35): آیة 27

(آیه 27)- این همه نقش عجب بر در و دیوار وجود! در اینجا بار دیگر به مسأله توحید باز می گردد، و صفحه تازه ای از کتاب تکوین را در برابر دیدگان انسانها می گشاید، تا پاسخی دندان شکن به مشرکان لجوج و منکران سرسخت توحید باشد.

نخست می گوید: «آیا ندیدی خداوند از آسمان آبی نازل کرد و بوسیله آن میوه هایی به وجود آوردیم با الوان مختلف» (أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ ثَمَراتٍ مُخْتَلِفاً أَلْوانُها).

آری! می بینید که از آب و زمین واحد یکی بی رنگ و دیگری تنها دارای یک رنگ این همه رنگهای مختلفی از میوه های گوناگون، گلهای زیبا، برگها و شکوفه ها، در چهره های مختلف به وجود آمده است.

«الوان» ممکن است به معنی رنگهای ظاهری میوه ها باشد و ممکن است کنایه از تفاوت در طعم و ساختمان و خواص گوناگون آنها بوده باشد.

در دنباله آیه به تنوع طرقی که در کوهها وجود دارد، و سبب شناخت جاده ها از یکدیگر می شود اشاره کرده، می گوید: «و از کوهها نیز جاده هایی آفریده شده به رنگ سفید و سرخ، با رنگهایی متفاوت و (گاه) به رنگ کاملا سیاه» (وَ مِنَ الْجِبالِ جُدَدٌ بِیضٌ وَ حُمْرٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُها وَ غَرابِیبُ سُودٌ).

سورة فاطر(35): آیة 28

(آیه 28)- در این آیه مسأله تنوع الوان را در انسانها و جانداران دیگر مطرح کرده، می گوید: «از انسانها و جنبندگان و چهار پایان نیز (افرادی آفریده شده که)

[شماره صفحه واقعی : 69]

ص: 1367

رنگهای متفاوتی دارند» (وَ مِنَ النَّاسِ وَ الدَّوَابِّ وَ الْأَنْعامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ).

آری! انسانها با این که همه از یک پدر و مادرند دارای نژادها و رنگهای کاملا متفاوتند، بعضی سفید همچون برف، بعضی سیاه همچون مرکب، حتی در یک نژاد نیز تفاوت در میان رنگها بسیار است.

گذشته از چهره ظاهری، رنگهای باطنی آنها، و خلق و خوهای آنها، و استعداد و ذوقهایشان، کاملا متنوع و مختلف است.

پس از بیان این نشانه های توحیدی در پایان به صورت یک جمع بندی می گوید: «آری مطلب چنین است» (کَذلِکَ).

و از آنجا که بهره گیری از این آیات بزرگ آفرینش بیش از همه برای بندگان خردمند و دانشمند است در دنباله آیه می فرماید: «تنها بندگان عالم و دانشمندند که از خدا می ترسند» (إِنَّما یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ).

آری! از میان تمام بندگان، دانشمندانند که به مقام عالی خشیت یعنی «ترس از مسؤولیت توأم با درک عظمت مقام پروردگار» نائل می گردند، این حالت «خشیت» مولود سیر در آیات آفاقی و انفسی و آگاهی از علم و قدرت پروردگار، و هدف آفرینش است.

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام در تفسیر همین آیه می خوانیم: «منظور از علما کسانی هستند که اعمالشان آنها هماهنگ با سخنانشان باشد کسی که گفتارش با کردارش هماهنگ نباشد عالم نیست».

و در پایان آیه به عنوان یک دلیل کوتاه بر آنچه گذشت می فرماید: «خداوند توانای شکست ناپذیر و آمرزنده است» (إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ غَفُورٌ).

«عزت» و قدرت بی پایانش سر چشمه خوف و خشیت اندیشمندان است، و «غفوریتش» که نشانه رحمت بی انتهای اوست سبب رجاء و امید آنان است، و به این ترتیب این دو نام مقدس، بندگان خدا را در میان خوف و رجاء نگه می دارد، و می دانیم حرکت مداوم به سوی تکامل بدون اتصاف به این دو وصف ممکن نیست.

سورة فاطر(35): آیة 29

(آیه 29)- معامله پرسود با پروردگار! از آنجا که در آیه قبل به مقام خوف

[شماره صفحه واقعی : 70]

ص: 1368

و خشیت عالمان اشاره شده بود در این آیه به مقام «امید و رجاء» آنها اشاره کرده، می فرماید: «کسانی که کتاب الهی را تلاوت می کنند، و نماز را بر پا می دارند، و از آنچه به آنها روزی داده ایم در پنهان و آشکار انفاق می کنند، آنها امید تجارتی دارند که نابودی و فساد و کساد در آن نیست» (إِنَّ الَّذِینَ یَتْلُونَ کِتابَ اللَّهِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِیَةً یَرْجُونَ تِجارَةً لَنْ تَبُورَ).

بدیهی است که «تلاوت» در اینجا به معنی قرائت سرسری و خالی از تفکر و اندیشه نیست، خواندنی است که سر چشمه فکر باشد، فکری که سر چشمه عمل صالح گردد، عملی که از یک سو انسان را به خدا پیوند دهد که مظهر آن نماز است، و از سوی دیگر به خلق خدا ارتباط دهد که مظهر آن انفاق است.

این انفاق گاهی مخفیانه صورت می گیرد تا نشانه اخلاص کامل باشد «سرّا».

و گاه آشکارا تا مشوق دیگران گردد و تعظیم شعائر شود «علانیة».

آری! علمی که چنین اثری دارد مایه رجاء و امیدواری است.

سورة فاطر(35): آیة 30

(آیه 30)- این آیه هدف این مؤمنان راستین را چنین بیان می کند: «آنها (این اعمال صالح را انجام می دهند) تا خداوند اجر و پاداششان را بطور کامل بپردازد، و از فضلش بر آنها بیفزاید که او آمرزنده و شکور است» (لِیُوَفِّیَهُمْ أُجُورَهُمْ وَ یَزِیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ غَفُورٌ شَکُورٌ).

این جمله در حقیقت اشاره به نهایت اخلاص آنهاست که در اعمال نیک خود جز به پاداش الهی نظر ندارند، و خداوند علاوه بر پاداش معمولی که آن خود گاهی صدها یا هزاران برابر عمل است از فضل خود بر آنان می افزاید، و مواهبی، از فضل گسترده اش به آنها می بخشد.

سورة فاطر(35): آیة 31

(آیه 31)- از آنجا که در آیات گذشته سخن از مؤمنان پاکدلی در میان بود که آیات کتاب الهی را تلاوت می کنند و به کار می بندند، در این آیه از این کتاب آسمانی و دلائل صدق آن و همچنین حاملان واقعی کتاب سخن می گوید، و بحثی را که در آیات پیشین پیرامون توحید بود با این بحث که پیرامون نبوت است تکمیل کرده، می فرماید: «و آنچه از کتاب بر تو وحی فرستادیم حق است، و آنچه را در کتب

[شماره صفحه واقعی : 71]

ص: 1369

پیشین آمده تصدیق می کند، خداوند نسبت به بندگانش آگاه و بیناست» (وَ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ مِنَ الْکِتابِ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ إِنَّ اللَّهَ بِعِبادِهِ لَخَبِیرٌ بَصِیرٌ).

جمله (إِنَّ اللَّهَ بِعِبادِهِ لَخَبِیرٌ بَصِیرٌ) بیانگر علت حقانیت قرآن و هماهنگی آن با واقعیتها و نیازهاست، چرا که از سوی خداوندی نازل شده که بندگان خود را به خوبی می شناسد و نسبت به نیازهایشان بصیر و بیناست.

«خبیر» به معنی آگاهی از بواطن و عقائد و نیات و ساختمان روحی انسان، و «بصیر» به معنی بینایی نسبت به ظواهر و پدیده های جسمانی اوست.

سورة فاطر(35): آیة 32

(آیه 32)- وارثان حقیقی میراث انبیا: این آیه به موضوع مهمی در این رابطه- یعنی حاملان این کتاب بزرگ آسمانی، همان کسانی که بعد از نزول قرآن بر قلب پاک پیامبر صلّی اللّه علیه و اله این مشعل فروزان را در آن زمان و قرون و اعصار دیگر حفظ و پاسداری نمودند- اشاره کرده، می فرماید: «سپس این کتاب آسمانی را به گروهی از بندگان برگزیده خود به ارث دادیم» (ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا).

منظور از «کتاب» در اینجا قرآن مجید است.

«ارث» به چیزی گفته می شود که بدون داد و ستد و زحمت به دست می آید، و خداوند این کتاب بسیار بزرگ را این گونه در اختیار مسلمانان قرار دارد.

سپس به یک تقسیم بندی مهم در این زمینه پرداخته، می گوید: «از میان آنها عده ای به خویشتن ستم کردند، و گروهی راه میانه را در پیش گرفتند، و گروهی به فرمان خدا در نیکیها بر دیگران پیشی گرفتند، و این فضیلت بزرگی است» (فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَیْراتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ذلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ).

خداوند پاسداری این کتاب آسمانی را بعد از پیامبرش بر عهده این امت گذاشته، امتی که برگزیده خداست، ولی در میان این امت گروههای مختلفی یافت می شوند: بعضی به وظیفه بزرگ خود در پاسداری از این کتاب و عمل به احکامش کوتاهی کرده، و در حقیقت بر خویشتن ستم نمودند.

گروهی دیگر تا حد زیادی به این وظیفه پاسداری و عمل به کتاب قیام نموده اند، هر چند لغزشها و نارسائیهایی در کار خود نیز داشته اند.

[شماره صفحه واقعی : 72]

ص: 1370

و بالأخره گروه ممتازی وظائف سنگین خود را به نحو احسن انجام داده، و در این میدان مسابقه بزرگ بر همگان پیشی گرفته اند که در رأس این گروه امامان معصوم علیهم السّلام قرار دارند.

سورة فاطر(35): آیة 33

(آیه 33)- آنجا که نه غمی است، نه رنجی، و نه درماندگی! این آیات در حقیقت نتیجه ای است برای آنچه در آیات گذشته آمده بود، می فرماید: پاداش پیشگامان در خیرات و نیکیها «باغهای جاویدان بهشت است که همگی در آن وارد می شوند» (جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها).

سپس به سه بخش از نعمتهای بهشتی که بعضی جنبه مادی دارد و ظاهری، و بعضی جنبه معنوی و باطنی، و قسمتی نیز ناظر به نفی و طرد هر گونه مانع و مزاحم است اشاره کرده، می گوید: «این پیشگامان در خیرات در آن بهشت جاویدان به دستبندهایی از طلا و مروارید آراسته اند و لباسشان در آنجا حریر است»! (یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فِیها حَرِیرٌ).

آنها در این دنیا به زرق و برقها بی اعتنایی کردند، در بند لباسهای فاخر نبودند، خداوند به جبران اینها در جهان دیگر بهترین لباسها و زیورها را بر آنها می پوشاند.

سورة فاطر(35): آیة 34

(آیه 34)- بعد از ذکر این نعمت مادی به نعمت معنوی خاصی اشاره کرده، می فرماید: «آنها می گویند: حمد (و ستایش) برای خداوندی است که اندوه را از ما بر طرف ساخته» (وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ).

سپس این مؤمنان بهشتی می افزایند: «پروردگار ما آمرزنده و سپاسگزار است» (إِنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ شَکُورٌ).

با وصف غفوریتش اندوه سنگین لغزشها و گناهان را بر طرف ساخته، و با وصف شکوریتش مواهب جاودانی که هرگز سایه شوم غم بر آنها نمی افتد به ما ارزانی داشته.

سورة فاطر(35): آیة 35

(آیه 35)- سر انجام به سراغ آخرین نعمت که نبودن عوارض ناراحتی و عوامل مشقت و خستگی و رنج و تعب است رفته، از قول آنها می گوید: ستایش برای «آن کسی است که با فضل خود ما را در این سرای اقامت (جاویدان) جای داد

[شماره صفحه واقعی : 73]

ص: 1371

که نه در آنجا رنجی به ما می رسد و نه سستی و واماندگی»! (الَّذِی أَحَلَّنا دارَ الْمُقامَةِ مِنْ فَضْلِهِ لا یَمَسُّنا فِیها نَصَبٌ وَ لا یَمَسُّنا فِیها لُغُوبٌ).

و به این ترتیب در آنجا نه عوامل مشقت بار جسمانی وجود دارد، نه از اسباب رنج روحی خبری است.

سورة فاطر(35): آیة 36

(آیه 36)- معمولا قرآن در کنار «بشارتها» به «انذارها» می پردازد تا دو عامل خوف و رجا را که انگیزه حرکت تکاملی است تقویت کند. لذا در اینجا سخن از مجازاتهای مادی و معنوی است.

نخست می فرماید: «آنها که راه کفر را پیش گرفتند آتش دوزخ برای آنهاست» (وَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَهُمْ نارُ جَهَنَّمَ).

همان گونه که بهشت دار مقام و سرای جاویدان است، دوزخ نیز برای این گروه جایگاه ابدی است.

سپس می افزاید: «هرگز فرمان مرگ آنها صادر نمی شود تا بمیرند» و از این رنج و الم رهایی یابند (لا یُقْضی عَلَیْهِمْ فَیَمُوتُوا).

مرگ برای این گونه اشخاص یک دریچه نجات است، اما با جمله گذشته این دریچه بسته شده، باقی می ماند دریچه دیگر و آن این که زنده بمانند و مجازاتشان تدریجا تخفیف یابد، و یا تحمل آنها را بیفزاید تا نتیجه آن تخفیف درد و رنج باشد، این دریچه را نیز با جمله دیگری می بندد، می گوید: «چیزی از عذاب دوزخ از آنها تخفیف داده نخواهد شد» (وَ لا یُخَفَّفُ عَنْهُمْ مِنْ عَذابِها).

و در پایان آیه به عنوان تأکید بر قاطعیت این وعید الهی می فرماید: «این گونه هر کفران کننده ای را جزا می دهیم»! (کَذلِکَ نَجْزِی کُلَّ کَفُورٍ).

آری! جزای کفران کننده سوختن در عذاب دردناک آتش است، آتشی که با دست خود افروخته و هیزمش را افکار و اعمال و وجود او تشکیل می دهد.

سورة فاطر(35): آیة 37

(آیه 37)- ما را بازگردانید تا عمل صالح انجام دهیم! این آیه به قسمت دیگری از عذاب دردناک آنها پرداخته، و انگشت روی بعضی از نکات حساس در این زمینه گذارده، می گوید: «آنها در دوزخ فریاد می زنند:

[شماره صفحه واقعی : 74]

ص: 1372

پروردگارا! ما را خارج کن تا عمل صالحی به جا بیاوریم غیر از آنچه انجام می دادیم» (وَ هُمْ یَصْطَرِخُونَ فِیها رَبَّنا أَخْرِجْنا نَعْمَلْ صالِحاً غَیْرَ الَّذِی کُنَّا نَعْمَلُ).

آری! آنها با مشاهده نتایج اعمال سوء خود در ندامت عمیقی فرو می روند، و تقاضای بازگشت به دنیا می کنند برای انجام اعمال صالح.

به هر حال در برابر این تقاضا یک پاسخ قاطع از سوی خداوند به آنها داده می شود، می فرماید: «آیا شما را به اندازه ای که هر کس اهل تذکر است در آن متذکر می شود عمر ندادیم»؟! (أَ وَ لَمْ نُعَمِّرْکُمْ ما یَتَذَکَّرُ فِیهِ مَنْ تَذَکَّرَ).

«و (آیا) بیم دهنده الهی به سراغ شما نیامد»؟! (وَ جاءَکُمُ النَّذِیرُ).

اکنون که چنین است و تمام وسائل نجات در اختیارتان بوده و از آن بهره نگرفتید باید در همین جا گرفتار باشید «اکنون بچشید که برای ستمگران یاوری نیست»! (فَذُوقُوا فَما لِلظَّالِمِینَ مِنْ نَصِیرٍ).

سورة فاطر(35): آیة 38

(آیه 38)- در این آیه به تقاضایی که کفّار در دوزخ برای بازگشت به دنیا دارند پاسخ داده، می گوید: «خداوند غیب آسمانها و زمین را می داند، چنین خدایی مسلما از آنچه در درون دلهاست آگاه است» (إِنَّ اللَّهَ عالِمُ غَیْبِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ)

.آری! او می داند اگر به درخواست دوزخیان پاسخ مثبت گفته شود و باز به دنیا برگردند همان اعمال گذشته را ادامه خواهند داد.

علاوه بر این، آیه هشداری است به همه مؤمنان که در اخلاص نیّات خویش بکوشند و جز خدا کسی را در نظر نداشته باشند.

سورة فاطر(35): آیة 39

(آیه 39)- به دنبال بحثهایی که در آیات گذشته پیرامون سرنوشت کفار و مشرکان آمده بود، در اینجا از طریق دیگری آنها را مورد بازخواست قرار داده، بطلان طریقه آنها را با دلائل آشکاری روشن می سازد.

نخست می گوید: «او کسی است که شما را جانشینان در زمین قرار داد» (هُوَ الَّذِی جَعَلَکُمْ خَلائِفَ فِی الْأَرْضِ).

او عقل و شعور و فکر و هوش داده، و طریقه استفاده کردن از این امکانات را

[شماره صفحه واقعی : 75]

ص: 1373

به شما انسانها آموخته است، با این حال چگونه ولی نعمت اصلی خود را فراموش کردید.

این جمله، هشداری است به همه انسانها که بدانند دوران آنها ابدی و جاودانی نیست، همان گونه که آنها جانشین اقوام دیگر شدند پس از چند روزی آنها نیز می روند و اقوام دیگری جانشین آنها خواهند شد.

به همین دلیل بلا فاصله می گوید: «پس هر کس کافر شود کفر او به زیان خودش خواهد بود» (فَمَنْ کَفَرَ فَعَلَیْهِ کُفْرُهُ).

«و کفر کافران در نزد پروردگارشان چیزی جز خشم و غضب نمی افزاید» (وَ لا یَزِیدُ الْکافِرِینَ کُفْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِلَّا مَقْتاً). خشم الهی به معنی بر چیدن دامنه رحمت و دریغ داشتن لطف از کسانی است که مرتکب اعمال زشتی شده اند.

و به هر حال «کفرشان چیزی جز زیان و خسران به آنان نمی افزاید» (وَ لا یَزِیدُ الْکافِرِینَ کُفْرُهُمْ إِلَّا خَساراً).

سورة فاطر(35): آیة 40

(آیه 40)- این آیه پاسخ قاطع دیگری به مشرکان می دهد و به آنها خاطر نشان می سازد که اگر انسان از چیزی تبعیت می کند یا به آن دل می بندد باید دلیلی از عقل بر آن داشته باشد، یا دلیلی از نقل قطعی، شما که هیچ یک از این دو را در اختیار ندارید تکیه گاهی جز فریب و غرور نخواهید داشت.

می فرماید: «بگو: این معبودانی را که جز خدا می خوانید به من نشان دهید چه چیزی از زمین را آفریده اند»! (قُلْ أَ رَأَیْتُمْ شُرَکاءَکُمُ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَرُونِی ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ).

«یا این که در آفرینش آسمان شریکند»؟! (أَمْ لَهُمْ شِرْکٌ فِی السَّماواتِ).

با این حال پرستش آنها چه دلیلی دارد؟! معبود بودن فرع بر خالق بودن است، حال که ثابت شد هیچ دلیل عقلی برای مدعای شما نیست، آیا دلیلی از نقل در اختیار دارید؟ «آیا کتابی (آسمانی) در اختیار آنها گذارده ایم و آنها دلیل روشنی از آن بر کار خود دارند»؟ (أَمْ آتَیْناهُمْ کِتاباً فَهُمْ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْهُ).

نه آنها هیچ دلیل و بینه و برهان روشنی از کتب الهی در اختیار ندارند.

[شماره صفحه واقعی : 76]

ص: 1374

پس سرمایه آنها چیزی جز مکر و فریب نیست «بلکه این ستمگران به یکدیگر جز وعده های دروغین نمی دهند» (بَلْ إِنْ یَعِدُ الظَّالِمُونَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً إِلَّا غُرُوراً).

سورة فاطر(35): آیة 41

(آیه 41)- آسمانها و زمین با دست قدرت او برپاست! در این آیه سخن از حاکمیت خدا بر مجموعه آسمانها و زمین است، و در حقیقت بعد از نفی دخالت معبودهای ساختگی در جهان هستی به اثبات توحید خالقیت و ربوبیت پرداخته، می فرماید: «خداوند آسمانها و زمین را نگاه می دارد تا از نظام خود منحرف نشوند» (إِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا).

نه تنها آفرینش در آغاز با خداست که نگهداری و تدبیر و حفظ آنها نیز به دست قدرت اوست، بلکه آنها هر لحظه آفرینش جدیدی دارند و فیض هستی لحظه به لحظه به آنها می رسد، که اگر لحظه ای رابطه آنها با آن مبدأ بزرگ قطع شود راه فنا و نیستی را پیش می گیرند.

اگر نازی کند یکدم فرو ریزند قالبها!

سپس به عنوان تأکید می افزاید: «و هرگاه منحرف گردند، کسی جز او نمی تواند آنها را نگاه دارد» (وَ لَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَکَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ).

نه بتهای ساختگی شما، نه فرشتگان، و نه غیر آنها، هیچ کس قادر بر این کار نیست.

در پایان آیه برای این که راه توبه را به روی مشرکان گمراه نبندد و اجازه بازگشت در هر مرحله به آنها دهد می فرماید: «او بردبار و غفور است» (إِنَّهُ کانَ حَلِیماً غَفُوراً).

به مقتضای حلمش در مجازات آنها تعجیل نمی کند و به مقتضای غفوریتش توبه آنها را با شرائطش در هر مرحله که باشد پذیرا می شود.

سورة فاطر(35): آیة 42
اشاره

(آیه 42)

شأن نزول:

«مشرکان عرب هنگامی که می شنیدند بعضی از امتهای پیشین همچون یهود، پیامبران الهی را تکذیب کردند، و آنها را به شهادت رساندند، می گفتند: ولی ما چنین نیستم! اگر فرستاده الهی به سراغ ما بیاید ما هدایت پذیرترین امتها خواهیم بود! ولی همانها هنگامی که آفتاب عالمتاب اسلام از افق

[شماره صفحه واقعی : 77]

ص: 1375

سرزمینشان طلوع کرد و پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله همراه بزرگترین کتاب آسمانی به سراغشان آمد نه تنها نپذیرفتند بلکه در مقام تکذیب و مبارزه و انواع مکر و فریب برآمدند.

این آیه و دو آیه بعد نازل شد و آنها را بر این ادعاهای تو خالی و بی اساس مورد ملامت و سرزنش قرار داد.

تفسیر:

استکبار و حیله گری، سر چشمه بدبختیهای آنها بود در آیات پیشین سخن از مشرکان و سرنوشت آنها در دنیا و آخرت در میان بود.

در این آیه می فرماید: «آنها با نهایت تأکید سوگند یاد کردند اگر انذار کننده ای به سراغشان بیاید بطور مسلم از همه امتها هدایت یافته تر خواهند بود» (وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لَئِنْ جاءَهُمْ نَذِیرٌ لَیَکُونُنَّ أَهْدی مِنْ إِحْدَی الْأُمَمِ).

آری! آنها هنگامی که تماشاگر صفحات تاریخ گذشته بودند، بسیار تعجب می کردند و همه گونه ادعا در باره خود داشتند و لافها می زدند.

اما هنگامی که «محک تجربه آمد به میان» و کوره امتحان سخت داغ شد و خواسته آنها عملی شد نشان دادند که آنها نیز از همان قماشند، بطوریکه قرآن در دنباله همین آیه فرموده: «پس هنگامی که انذار کننده الهی آمد جز فرار و فاصله گرفتن از حق چیزی بر آنها نیفزود»! (فَلَمَّا جاءَهُمْ نَذِیرٌ ما زادَهُمْ إِلَّا نُفُوراً).

این تعبیر نشان می دهد که آنها قبلا نیز بر خلاف ادعاهایشان طرفدار حق نبودند، قسمتی از آیین ابراهیم را که در میان آنها وجود داشت محترم نمی شمردند.

سورة فاطر(35): آیة 43

(آیه 43)- این آیه توضیحی است بر آنچه در آیه قبل گذشت، می گوید:

دوری آنها از حق «به خاطر این بود که طریق استکبار در زمین را پیش گرفتند» و هرگز حاضر نشدند در برابر حق تسلیم شوند (اسْتِکْباراً فِی الْأَرْضِ).

و نیز به خاطر آن بود که «حیله گریهای زشت و بد را» پیشه کردند (وَ مَکْرَ السَّیِّئِ).

«ولی این حیله گریهای سوء تنها دامان صاحبانش را می گیرد» (وَ لا یَحِیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ).

او را در برابر خلق خدا رسوا و بینوا، و در پیشگاه الهی شرمسار می کند.

[شماره صفحه واقعی : 78]

ص: 1376

در حقیقت این آیه می گوید: آنها تنها به دوری کردن از این پیامبر بزرگ الهی قناعت نکردند، بلکه برای ضربه زدن به او از تمام توان و قدرت خود کمک گرفتند، و انگیزه اصلی آن کبر و غرور و عدم خضوع در مقابل حق بود.

در دنباله آیه این گروه مستکبر مکار و خیانتکار را با جمله پر معنی و تکان دهنده ای تهدید کرده، می گوید: «آیا آنها انتظاری جز این دارند که گرفتار همان سرنوشت پیشینیان شوند»؟! (فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِینَ).

این جمله کوتاه اشاره ای دارد به تمام سرنوشتهای شوم اقوام گردنکش و طغیانگری همچون قوم نوح، و عاد، و ثمود، و قوم فرعون که هر کدام به بلای عظیمی گرفتار شدند.

سپس برای تأکید بیشتر می افزاید: «هرگز برای سنت الهی تغییر و تبدیلی نمی یابی، و هرگز برای سنت الهی دگرگونی نخواهی یافت» (فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِیلًا وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِیلًا).

نوسان و دگرگونی سنتها در باره کسی تصور می شود که آگاهی محدودی دارد، ولی پروردگاری که عالم و حکیم و عادل است سنتش در باره آیندگان همان است که در باره پیشینیان بوده است، سنتهایش ثابت و تغییر ناپذیر است.

سورة فاطر(35): آیة 44

(آیه 44)- در این آیه این گروه مشرک و مجرم را به پیگیری آثار گذشتگان و سرنوشتی که به آن گرفتار شدند دعوت می کند، تا آنچه را از تاریخ در باره آنها شنیده اند با چشم در سرزمینهای متعلق به آنها، و در لابلای آثارشان ببینند، می فرماید: «آیا سیر در زمین نکردند تا بنگرند عاقبت کار کسانی که پیش از آنها بودند چه شد»؟! (أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ).

اگر اینها چنین تصور می کنند که از آنان نیرومندترند سخت در اشتباهند، چرا که «آنها از اینها قویتر و پر قدرت تر بودند» (وَ کانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً).

به علاوه انسانها هر قدر نیرومند و قوی باشند قدرت آنها در برابر قدرت خداوند صفر است، چرا که «نه چیزی در آسمان، نه در زمین، از حوزه قدرت او فرار

[شماره صفحه واقعی : 79]

ص: 1377

نخواهد کرد، و او را عاجز و ناتوان نخواهد ساخت» (وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعْجِزَهُ مِنْ شَیْ ءٍ فِی السَّماواتِ وَ لا فِی الْأَرْضِ).

زیرا «او دانا و تواناست» (إِنَّهُ کانَ عَلِیماً قَدِیراً).

نه چیزی از نظرش مخفی و پنهان می ماند، و نه کاری در برابر قدرتش مشکل است، و نه کسی بر او چیره می شود.

سورة فاطر(35): آیة 45

(آیه 45)- اگر لطف او نبود جنبنده ای بر پشت زمین نبود! این آیه که آخرین آیه سوره «فاطر» است بحثهای تند و تهدیدهای شدید گذشته این سوره را با بیان لطف و رحمت پروردگار بر مردم روی زمین پایان می دهد، همان گونه که این سوره را با گشایش رحمت خدا بر مردم آغاز کرد.

آیه قبل که مجرمان بی ایمان را تهدید به سرنوشت پیشینیان می کرد این سؤال را برای بسیاری از آنها و دیگران مطرح می سازد که اگر سنت الهی در باره همه گردنکشان چنین است پس چرا این قوم مشرک و سرکش مکّه را مجازات نمی کند؟! در پاسخ این سؤال می فرماید: «اگر خداوند همه مردم را به خاطر اعمالی که انجام داده اند مجازات کند (و هیچ مهلتی برای اصلاح و تجدید نظر و خودسازی به آنان ندهد) جنبنده ای را بر پشت زمین باقی نخواهد گذاشت» (وَ لَوْ یُؤاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِما کَسَبُوا ما تَرَکَ عَلی ظَهْرِها مِنْ دَابَّةٍ).

آن چنان مجازاتهای پی در پی نازل می شد و صاعقه ها و زلزله ها و طوفانها گنهکاران ظالم را در هم می کوبید که زمین جای زندگی برای کسی نبود.

«ولی خداوند (به لطف و کرمش) آنها را تا زمان معینی به تأخیر می اندازد» و به آنها فرصت برای توبه و اصلاح می دهد (وَ لکِنْ یُؤَخِّرُهُمْ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی).

اما این حلم و فرصت الهی حسابی دارد، تا زمانی است که اجل آنها فرا نرسیده باشد، «اما هنگامی که اجل آنها فرارسد (هر کس را به مقتضای عملش جزا می دهد چرا که) خداوند نسبت به بندگانش بصیر و بیناست» هم اعمال آنها را می بیند و هم از نیات آنها با خبر است (فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ کانَ بِعِبادِهِ بَصِیراً).

«پایان سوره فاطر»

[شماره صفحه واقعی : 80]

ص: 1378

سوره یس [36]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و 83 آیه دارد

محتوای سوره:

در این سوره چهار بخش عمده مخصوصا دیده می شود:

1- نخست سخن از رسالت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله و قرآن مجید و هدف از نزول این کتاب بزرگ آسمانی است.

2- بخش دیگر از رسالت سه نفر از پیامبران الهی، و چگونگی دعوت آنها به سوی توحید و مبارزه پی گیر و طاقتفرسای آنها با شرک سخن می گوید.

3- بخشی از این سوره که از آیه 33 شروع می شود و تا آیه 44 ادامه دارد مملو از نکات جالب توحیدی، و بیان گویا از آیات و نشانه های عظمت پروردگار در عالم هستی است.

4- بخش مهم دیگری از این سوره در مسائل مربوط به «معاد» و دلائل گوناگون آن و چگونگی حشر و نشر، و سؤال و جواب در روز قیامت، و پایان جهان، و بهشت و دوزخ سخن می گوید، و در لابلای این بحثها آیاتی تکان دهنده برای بیداری و هشیاری غافلان و بی خبران آمده است که اثری نیرومند در دلها و جانها دارد.

فضیلت تلاوت سوره:

سوره «یس» در احادیث به عنوان «قلب قرآن» نامیده شده است.

در حدیثی از پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم: «هر چیز قلبی دارد، و قلب قرآن یس است».

[شماره صفحه واقعی : 81]

ص: 1379

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام نیز همین معنی آمده است و در ذیل آن می افزاید: «هر کس آن را در روز پیش از آن که غروب شود بخواند در تمام طول روز محفوظ و پر روزی خواهد بود، و هر کس آن را در شب پیش از خفتن بخواند خداوند هزار فرشته را بر او مأمور می کند که او را از هر شیطان رجیم و هر آفتی حفظ کنند ...» و به دنبال آن فضائل مهم دیگری نیز بیان می فرماید.

این عظمت به خاطر محتوای عظیم این سوره است.

محتوایی بیدارگر ایمان بخش و مسؤولیت آفرین و تقوازا که وقتی انسان در آن اندیشه کند و این اندیشه در اعمال او پرتوافکن گردد خیر دنیا و آخرت را برای او به ارمغان می آورد.

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سورة یس(36): آیة 1

(آیه 1)- سر آغاز «قلب قرآن» این سوره همانند 28 سوره دیگر قرآن مجید با حروف مقطعه آغاز می شود، و این بار دو حرف «یا- سین» (یس). آیه اول سوره را تشکیل می دهد.

در خصوص سوره «یس» در روایتی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم که فرمود:

«یس نام رسول خداست و دلیل بر آن این است که بعد از آن می فرماید تو از مرسلین و بر صراط مستقیم هستی».

سورة یس(36): آیة 2

(آیه 2)- به دنبال این حروف مقطعه- همانند بسیاری از سوره هایی که با حروف مقطعه آغاز شده- سخن از قرآن مجید به میان می آورد، منتها در اینجا به آن سوگند یاد کرده، می گوید: «سوگند به قرآن حکیم» (وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ).

گویی قرآن را موجودی زنده و عاقل و رهبر و پیشوا معرفی می کند که می تواند درهای حکمت را به روی انسانها بگشاید.

البته خداوند نیازی به سوگند ندارد، ولی سوگندهای قرآن همواره دارای دو فایده مهم است: نخست تأکید روی مطلب، و دیگر بیان عظمت چیزی که به آن سوگند یاد می شود.

[شماره صفحه واقعی : 82]

ص: 1380

سورة یس(36): آیة 3

(آیه 3)- این آیه چیزی را که سوگند آیه قبل به خاطر آن بوده است بازگو می کند، می فرماید: «مسلما تو از رسولان خداوند هستی» (إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ).

سورة یس(36): آیة 4

(آیه 4)- رسالتی که توأم با حقیقت است و «بودن تو بر صراط مستقیم» (عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ).

سورة یس(36): آیة 5

(آیه 5)- سپس می افزاید: این قرآنی است که «از ناحیه خداوند عزیز و رحیم نازل شده» (تَنْزِیلَ الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ).

عزّت و رحمتش که یکی مظهر «انذار» و دیگری مظهر «بشارت» است با هم آمیخته و این کتاب بزرگ آسمانی را در اختیار انسانها گذارده است.

سورة یس(36): آیة 6

(آیه 6)- این آیه هدف اصلی نزول قرآن را این گونه شرح می دهد:

قرآن را بر تو نازل کردیم «تا قومی را انذار کنی که پدران آنها انذار نشدند و به همین دلیل آنها در غفلت فرو رفته اند» (لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أُنْذِرَ آباؤُهُمْ فَهُمْ غافِلُونَ).

قرآن نازل شد تا مردم غافل را هوشیار، و خواب زدگان را بیدار سازد.

سورة یس(36): آیة 7

(آیه 7)- سپس قرآن به عنوان یک پیشگویی در باره سران کفر و سردمداران شرک می گوید: «فرمان و وعده الهی بر اکثر آنها تحقق یافته و به همین دلیل ایمان نمی آورند» (لَقَدْ حَقَّ الْقَوْلُ عَلی أَکْثَرِهِمْ فَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ).

حقیقت این است که انسان در صورتی اصلاح پذیر و قابل هدایت است که فطرت توحیدی خود را با اعمال زشت و اخلاق آلوده اش بکلی پایمال نکرده باشد و گر نه تاریکی مطلق بر قلب او چیره خواهد شد و تمام روزنه های امید برای او بسته می شود.

سورة یس(36): آیة 8

(آیه 8)- این آیه ادامه توصیف این گروه نفوذ ناپذیر است، در نخستین توصیف آنها می گوید: «ما در گردنهای آنها غلهایی قرار دادیم که تا چانه های آنها ادامه دارد، و سرهای آنها را به بالا نگاه داشته است» (إِنَّا جَعَلْنا فِی أَعْناقِهِمْ أَغْلالًا فَهِیَ إِلَی الْأَذْقانِ فَهُمْ مُقْمَحُونَ).

چه جالب است تشبیهی که از حال بت پرستان لجوج خصوصا سران آنها به

[شماره صفحه واقعی : 83]

ص: 1381

چنین انسانهایی شده، آنها طوق «تقلید» و زنجیر «عادات و رسوم خرافی» را بر گردن و دست و پای خود بسته اند و غلهای آنها آنقدر پهن و گسترده است که سر آنها را بالا نگاهداشته و از دیدن حقایق محروم ساخته، آنها اسیرانی هستند که نه قدرت فعالیت و حرکت دارند و نه قدرت دید! آیه فوق هم می تواند ترسیمی از حال این گروه بی ایمان در دنیا باشد، و هم بیان حال آنها در آخرت که تجسمی است از مسائل این جهان.

سورة یس(36): آیة 9

(آیه 9)- این آیه توصیف دیگری از همین افراد است، و ترسیم گویایی از عوامل نفوذ ناپذیری آنها، می فرماید: «و ما در پیش روی آنها سدی قرار دادیم و در پشت سرشان سدی» (وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا).

آنها در میان این دو سد چنان محاصره شده اند که نه راه پیش دارند و نه راه بازگشت! و در همین حال «چشمانشان را پوشانده ایم لذا نمی بینند» (فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ).

و چنین است حال مستکبران خودخواه و خودبین، و مقلدان کور و کر، و متعصبان لجوج در برابر چهره حقایق!

سورة یس(36): آیة 10

(آیه 10)- به همین دلیل در این آیه صریحا می گوید: «برای آنها یکسان است، چه آنها را انذار کنی، یا نکنی، ایمان نمی آورند»! (وَ سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ).

گفتار تو هر قدر نافذ، و وحی آسمانی هر قدر مؤثر باشد، تا در زمینه آماده وارد نشود تأثیر نخواهد گذاشت.

سورة یس(36): آیة 11

(آیه 11)- چه کسانی انذار تو را می پذیرند؟ در آیات گذشته سخن از گروهی در میان بود که به هیچ وجه آمادگی پذیرش انذارهای الهی را ندارند، اما در اینجا از گروه دیگری که درست در نقطه مقابل آنها قرار گرفته اند سخن می گوید، تا با مقایسه با یکدیگر- همان گونه که روش قرآن در بحث است- مسأله روشنتر شود.

می فرماید: «تو تنها کسی را انذار می کنی که از ذکر پیروی کند، و از خداوند

[شماره صفحه واقعی : 84]

ص: 1382

رحمان در پنهان بترسد» و از طریق برهان و استدلال او را بشناسد (إِنَّما تُنْذِرُ مَنِ اتَّبَعَ الذِّکْرَ وَ خَشِیَ الرَّحْمنَ بِالْغَیْبِ). کسی که گوش شنوا و قلب آماده دارد.

«و کسی که چنین است او را بشارت به مغفرت و پاداش پر ارزش ده» (فَبَشِّرْهُ بِمَغْفِرَةٍ وَ أَجْرٍ کَرِیمٍ).

سورة یس(36): آیة 12

(آیه 12)- سپس به تناسب بحثی که در آیات گذشته پیرامون اجر و پاداش پر ارزش مؤمنان و پذیرندگان انذارهای انبیا آمده بود در این آیه به مسأله «معاد و رستاخیز و ثبت و ضبط اعمال برای حساب و جزا» اشاره کرده، می فرماید: «ما مردگان را زنده می کنیم» (إِنَّا نَحْنُ نُحْیِ الْمَوْتی ).

«و تمام آثار آنها را می نویسیم» (وَ نَکْتُبُ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُمْ).

بنابر این چیزی فروگذار نخواهد شد مگر این که در نامه اعمال برای روز حساب محفوظ خواهد بود.

و در پایان آیه برای تأکید بیشتر می افزاید: «و ما همه چیز را در کتاب آشکار احصا کرده ایم» (وَ کُلَّ شَیْ ءٍ أَحْصَیْناهُ فِی إِمامٍ مُبِینٍ).

سورة یس(36): آیة 13

(آیه 13)- سرگذشت «اصحاب القریه» برای آنها عبرتی است در تعقیب بحثهایی که در زمینه قرآن و نبوت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و مؤمنان راستین و منکران لجوج گذشت در اینجا نمونه ای از وضع امتهای پیشین در همین زمینه مطرح شده، و در ضمن این آیه و چندین آیه بعد که مجموعا هجده آیه را تشکیل می دهد سرگذشتی از چند تن از پیامبران پیشین را بیان می کند، تا هم هشداری باشد برای مشرکان مکه، و هم تسلی و دلداری باشد برای پیامبر و مؤمنان اندک آن روز، به هر حال تکیه بر این سرگذشت در قلب این سوره که خود قلب قرآن است به خاطر شباهت تمامی است که با موقعیت مسلمانان آن روز دارد.

نخست می فرماید: «و برای آنها اصحاب قریه را مثال بزن هنگامی که فرستادگان خدا به سوی آنها آمدند» (وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلًا أَصْحابَ الْقَرْیَةِ إِذْ جاءَهَا الْمُرْسَلُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 85]

ص: 1383

«قریه» مفهوم گسترده ای دارد که هم شهرها را شامل می گردد و هم روستاها را، هر چند در زبان فارسی معمولی تنها به روستا اطلاق می شود.

مشهور در میان مفسران این است که منظور از «قریه» در اینجا «انطاکیه» یکی از شهرهای شامات بوده است.

از آیات این سوره بر می آید که اهل این شهر بت پرست بودند و این رسولان برای دعوت آنها به سوی توحید و مبارزه با شرک آمده بودند.

سورة یس(36): آیة 14

(آیه 14)- سپس قرآن بعد از این بیان اجمالی و سر بسته، به شرح ماجرا پرداخته، چنین می گوید: «در آن زمان که دو نفر از رسولان را به سوی آنها فرستادیم، اما آنها رسولان ما را تکذیب کردند، لذا برای تقویت آن دو، شخص سومی ارسال نمودیم، آنها همگی گفتند: ما فرستادگان به سوی شما از طرف پروردگاریم» (إِذْ أَرْسَلْنا إِلَیْهِمُ اثْنَیْنِ فَکَذَّبُوهُما فَعَزَّزْنا بِثالِثٍ فَقالُوا إِنَّا إِلَیْکُمْ مُرْسَلُونَ).

سورة یس(36): آیة 15

(آیه 15)- اکنون ببینیم آن قوم گمراه در مقابل دعوت رسولان چه واکنشی نشان دادند، قرآن می گوید: همان بهانه ای را که بسیاری از کافران سرکش در برابر پیامبران الهی پیش کشیدند مطرح نمودند «آنان (در جواب) گفتند: شما بشری همانند ما نیستید و خداوند رحمان چیزی نازل نکرده، شما فقط دروغ می گویید»! (قالُوا ما أَنْتُمْ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا وَ ما أَنْزَلَ الرَّحْمنُ مِنْ شَیْ ءٍ إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا تَکْذِبُونَ).

اگر بنا بود فرستاده ای از طرف خدا بیاید باید فرشته مقربی باشد نه انسانی همچون ما، و همین را دلیل برای تکذیب رسولان و انکار نزول فرمان الهی پنداشتند.

سورة یس(36): آیة 16

(آیه 16)- به هر حال این پیامبران از مخالفت سرسختانه آن قوم گمراه مأیوس نشدند و ضعف و سستی به خود راه ندادند، و در پاسخ آنها چنین «گفتند:

پروردگار ما می داند که ما قطعا فرستادگان او به سوی شما هستیم» (قالُوا رَبُّنا یَعْلَمُ إِنَّا إِلَیْکُمْ لَمُرْسَلُونَ).

سورة یس(36): آیة 17

(آیه 17)- «و بر عهده ما چیزی جز ابلاغ رسالت بطور آشکار و روشن نیست» (وَ ما عَلَیْنا إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ).

[شماره صفحه واقعی : 86]

ص: 1384

سورة یس(36): آیة 18

(آیه 18)- ولی این کوردلان در برابر آن منطق روشن و معجزات تسلیم نشدند، بلکه بر خشونت خود افزودند، و از مرحله تکذیب پا فراتر نهاده به مرحله تهدید و شدت عمل گام نهادند «گفتند: ما شما را به فال بد گرفته ایم» وجود شما شوم است و مایه بدبختی شهر و دیار ما! (قالُوا إِنَّا تَطَیَّرْنا بِکُمْ).

ممکن است مقارن آمدن این پیامبران الهی بعضی مشکلات در زندگی مردم آن دیار بر اثر گناهانشان و یا به عنوان هشدار الهی حاصل شده باشد، باز به این هم قناعت نکردند، بلکه با تهدیدی صریح و آشکار نیات شوم و زشت خود را ظاهر ساختند، و گفتند: «اگر از این سخنان دست برندارید مسلما شما را سنگسار خواهیم کرد، و مجازات دردناکی از ما به شما خواهد رسید»! (لَئِنْ لَمْ تَنْتَهُوا لَنَرْجُمَنَّکُمْ وَ لَیَمَسَّنَّکُمْ مِنَّا عَذابٌ أَلِیمٌ).

ممکن است ذکر «عذاب الیم» اشاره به این باشد که سنگسار نمودن شما را آنقدر ادامه می دهیم تا مایه مرگ شما شود.

سورة یس(36): آیة 19

(آیه 19)- اینجا بود که رسولان الهی با منطق گویای خود به پاسخ هذیانهای آنها پرداختند، و «گفتند: شومی شما از خودتان است اگر درست بیندیشید به این حقیقت واقف خواهید شد» (قالُوا طائِرُکُمْ مَعَکُمْ أَ إِنْ ذُکِّرْتُمْ).

اگر بدبختی و تیره روزی و حوادث شوم محیط جامعه شما را فراگرفته، و برکات الهی از میان شما رخت بر بسته، عامل آن را در درون جان خود، در افکار منحط و اعمال زشت و شومتان جستجو کنید، نه در دعوت ما.

و سر انجام آخرین سخن این فرستادگان پروردگار به آنان این بود که: «شما گروهی اسرافکارید» (بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ).

اگر توحید را انکار کرده، به شرک روی می آورید، دلیل آن اسراف و تجاوز از حق است، و اگر جامعه شما گرفتار سرنوشت شوم شده است سبب آن نیز اسراف در گناه و آلودگی به شهوات است.

سورة یس(36): آیة 20

(آیه 20)- مجاهدی جان بر کف! در اینجا بخش دیگری از مبارزات رسولانی که در این داستان به آنها اشاره شده، آمده است، و آن مربوط به حمایت

[شماره صفحه واقعی : 87]

ص: 1385

حساب شده و شجاعانه مؤمنان اندک از آنهاست که در برابر اکثریت کافر و مشرک و لجوج ایستادند و تا سر حد جان از پیامبران الهی دفاع کردند.

نخست می فرماید: «و مردی (با ایمان) از نقطه دور دست شهر با سرعت و شتاب (به سراغ گروه کافران) آمد و گفت: ای قوم من! از فرستادگان خدا پیروی کنید» (وَ جاءَ مِنْ أَقْصَا الْمَدِینَةِ رَجُلٌ یَسْعی قالَ یا قَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَلِینَ).

این مرد که نامش را «حبیب نجّار» ذکر کرده اند هنگامی که به او خبر رسید، در قلب شهر مردم بر این پیامبران الهی شوریده اند، و شاید قصد شهید کردن آنها را دارند، سکوت را مجاز ندانست، با سرعت و شتاب خود را به مرکز شهر رسانید و آنچه در توان داشت در دفاع از حق فروگذار نکرد.

تعبیر به «رجل» به صورت ناشناخته، شاید اشاره به این نکته است که او یک فرد عادی بود، قدرت و شوکتی نداشت، و در مسیر خود تک و تنها بود، تا مؤمنان عصر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در آغاز اسلام که عده قلیلی بیش نبودند سرمشق بگیرند و بدانند حتی یک نفر مؤمن تنها نیز دارای مسؤولیت است و سکوت برای او جائز نیست.

سورة یس(36): آیة 21

(آیه 21)- اکنون ببینیم این مؤمن مجاهد به چه منطق و دلیلی برای جلب توجه همشهریانش متوسل گشت؟

نخست از این در وارد شد: «از کسانی پیروی کنید که از شما اجر و مزدی (در برابر دعوت خود) نمی خواهند» (اتَّبِعُوا مَنْ لا یَسْئَلُکُمْ أَجْراً).

این خود نخستین نشانه صدق آنهاست که هیچ منفعت مادی در دعوتشان ندارند، نه از شما مالی می خواهند، و نه جاه و مقام، و نه حتی تشکر و سپاسگزاری، و این همان چیزی است که بارها در آیات قرآن در مورد انبیای بزرگ به عنوان نشانه ای از اخلاص روی آن تکیه شده، تنها در سوره «شعرا» پنج بار جمله «و ما اسئلکم علیه من اجر» تکرار گردیده است.

سپس می افزاید: به علاوه «این رسولان (چنانکه از محتوای دعوت و سخنانشان بر می آید) افرادی هدایت یافته اند» (وَ هُمْ مُهْتَدُونَ).

سورة یس(36): آیة 22

(آیه 22)- سپس به دلیل دیگری می پردازد و به سراغ اصل توحید که

[شماره صفحه واقعی : 88]

ص: 1386

عمده ترین نکته دعوت این رسولان بوده است می رود و می گوید: «من چرا کسی را پرستش نکنم که مرا آفریده است»؟ (وَ ما لِیَ لا أَعْبُدُ الَّذِی فَطَرَنِی).

فطرت سلیم می گوید: کسی شایسته پرستش است که خالق و مالک و بخشنده مواهب باشد نه این بتها که هیچ کاری از آنان ساخته نیست.

و به دنبال آن هشدار می دهد که مراقب باشید «همه شما سر انجام تنها به سوی او باز می گردید» (وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ).

یعنی نه تنها سر و کار شما در زندگی این جهان با اوست که در جهان دیگر نیز تمام سرنوشت شما در دست قدرت او می باشد، آری به سراغ کسی بروید که در هر دو جهان سرنوشت شما را به دست گرفته.

سورة یس(36): آیة 23

(آیه 23)- و در سومین استدلال خود به وضع بتها پرداخته، و اثبات عبودیت را برای خداوند با نفی عبودیت از بتها تکمیل می کند، می گوید: «آیا غیر از خداوند معبودانی را انتخاب کنم که اگر خداوند رحمن بخواهد زیانی به من برساند شفاعت آنها کمترین فایده ای برای من نخواهد داشت، و مرا از مجازات او هرگز نجات نخواهند داد» (أَتَّخِذُ مِنْ دُونِهِ آلِهَةً إِنْ یُرِدْنِ الرَّحْمنُ بِضُرٍّ لا تُغْنِ عَنِّی شَفاعَتُهُمْ شَیْئاً وَ لا یُنْقِذُونِ).

باز در اینجا از خودش سخن می گوید تا جنبه تحکّم و آمریت نداشته باشد، و دیگران حساب کار خود را برسند.

سورة یس(36): آیة 24

(آیه 24)- سپس این مؤمن مجاهد برای تأکید و توضیح بیشتر افزود: «هر گاه من چنین بتهایی را پرستش کنم و آنها را شریک پروردگار قرار دهم در گمراهی آشکار خواهم بود» (إِنِّی إِذاً لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ).

کدام گمراهی از این آشکارتر که انسان عاقل و با شعور در برابر این موجودات بی شعور زانو زند و آنها را در کنار خالق زمین و آسمان قرار دهد.

سورة یس(36): آیة 25

(آیه 25)- این مؤمن تلاشگر و مبارز پس از این استدلالات و تبلیغات مؤثر و گیرا با صدای رسا در حضور جمع اعلام کرد: همه بدانید «من به پروردگار شما ایمان آورده ام» و دعوت این رسولان را پذیرا شده ام (إِنِّی آمَنْتُ بِرَبِّکُمْ).

[شماره صفحه واقعی : 89]

ص: 1387

«بنابر این سخنان مرا بشنوید» (فَاسْمَعُونِ). و بدانید من به دعوت این رسولان مؤمنم و گفتار مرا به کار بندید که به سود شماست.

سورة یس(36): آیة 26

(آیه 26)- اما ببینیم عکس العمل این قوم لجوج در برابر این مؤمن پاکباز چه بود؟ قرآن سخنی از آن به میان نمی آورد، ولی از لحن آیات بعد استفاده می شود که آنها بر او شوریدند و شهیدش کردند.

قرآن این حقیقت را با جمله جالب و سر بسته ای بیان کرده، می گوید: «به او گفته شد وارد بهشت شو»! (قِیلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ).

این تعبیر نشان می دهد که شهادت این مرد مؤمن همان، و داخل شدن او در بهشت همان.

البته روشن است منظور از بهشت در اینجا بهشت برزخی است، چرا که هم از آیات و هم از روایات استفاده می شود که بهشت جاویدان در قیامت نصیب مؤمنان خواهد شد همان گونه که دوزخ نیز در مورد بدکاران چنین است.

به هر حال روح پاک این مرد به آسمانها، در جوار قرب رحمت الهی و در نعیم بهشتی، شتافت، و در آنجا تنها آرزویش این بود که «گفت: ای کاش قوم من می دانستند» (قالَ یا لَیْتَ قَوْمِی یَعْلَمُونَ). و این چنین مؤمن، عاشق هدایت مردم است و از گمراهی آنان رنج می برد.

سورة یس(36): آیة 27

(آیه 27)- ای کاش می دانستند که: «پروردگارم مرا مشمول آمرزش و عفو خویش قرار داد و در صف گرامیان جای داد» (بِما غَفَرَ لِی رَبِّی وَ جَعَلَنِی مِنَ الْمُکْرَمِینَ).

ای کاش چشم حق بینی داشتند و آنچه را در پشت این پرده است ببینند یعنی تا این همه نعمت و اکرام و احترام خدا را بنگرند و بدانند در مقابل اهانتهای آنها خداوند چه لطفی در حق من فرموده است، ای کاش می دیدند و ایمان می آوردند اما افسوس!

[شماره صفحه واقعی : 90]

ص: 1388

آغاز جزء 23 قرآن مجید

ادامه سوره یس
سورة یس(36): آیة 28

(آیه 28)- دیدیم که مردم شهر «انطاکیه» چگونه به مخالفت با پیامبران الهی قیام کردند اکنون ببینیم سر انجام کارشان چه شد؟

قرآن در این زمینه می گوید: «ما بر قوم او بعد از (شهادت) وی هیچ لشکری از آسمان نفرستادیم، و اصولا سنت ما چنین نیست که برای نابود ساختن این اقوام سرکش متوسل به این امور شویم» (وَ ما أَنْزَلْنا عَلی قَوْمِهِ مِنْ بَعْدِهِ مِنْ جُنْدٍ مِنَ السَّماءِ وَ ما کُنَّا مُنْزِلِینَ).

ما نیاز به این امور نداریم، تنها یک اشاره کافی است که همه آنها را خاموش سازیم و به دیار عدم بفرستیم و تمام زندگی آنها را در هم بکوبیم.

سورة یس(36): آیة 29

(آیه 29)- سپس می افزاید: «تنها یک صیحه آسمانی تحقق یافت، صیحه ای تکان دهنده و مرگبار، ناگهان همگی خاموش شدند»! (إِنْ کانَتْ إِلَّا صَیْحَةً واحِدَةً فَإِذا هُمْ خامِدُونَ).

یک صیحه، آن هم در یک لحظه زود گذر، بیش نبود، فریادی بود که همه فریادها را خاموش کرد، و تکانی بود که همه را بی حرکت ساخت!

بسوزند چوب درختان بی بر سزا خود همین است مر بی بری را!

سورة یس(36): آیة 30

(آیه 30)- در این آیه با لحنی بسیار گیرا و مؤثر برخورد تمام سرکشان تاریخ را با دعوت پیامبران خدا یک جا مورد بحث قرار داده، می گوید: «وا حسرتا بر این بندگان که هیچ پیامبری برای هدایت آنها نیامد مگر این که او را به باد استهزا گرفتند» (یا حَسْرَةً عَلَی الْعِبادِ ما یَأْتِیهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ).

بیچاره و محروم از سعادت آنها گروهی که نه تنها گوش هوش به ندای رهبران ندهند، بلکه به استهزا و سخریه آنها برخیزند.

سورة یس(36): آیة 31

(آیه 31)- غفلت دائم: در این آیه با توجه به بحثی که در آیه قبل در باره غفلت مستمر گروه عظیمی از مردم جهان در طول اعصار و قرون پیشین گذشت، می فرماید: «آیا آنها ندیدند که ما افراد زیادی از قرون و اقوام پیشین از آنها را (بر اثر

[شماره صفحه واقعی : 91]

ص: 1389

طغیان و ظلمشان) به هلاکت رساندیم»؟! (أَ لَمْ یَرَوْا کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ).

اینها نخستین گروه نیستند، اقوام سرکش دیگری در این جهان زندگی می کردند، و سرنوشت دردناک آنها که بر صفحات تاریخ ثبت است و آثار غم انگیزشان که در ویرانه های شهرهای آباد آنها بر جای مانده در برابر چشم آنها قرار دارد، آیا این مقدار برای درس عبرت کافی نیست؟! در پایان آیه می افزاید: «آنها هرگز به سوی ایشان بازگشت نمی کنند» (أَنَّهُمْ إِلَیْهِمْ لا یَرْجِعُونَ). یعنی مصیبت بزرگ اینجاست که امکان بازگشت به دنیا و جبران گناهان و بدبختیهای گذشته را ندارند، چنان پلها در پشت سر آنان ویران گشته که بازگشتشان هرگز ممکن نیست!

سورة یس(36): آیة 32

(آیه 32)- در این آیه می افزاید: «همه آنها بدون استثنا در روز قیامت نزد ما حاضر می شوند» (وَ إِنْ کُلٌّ لَمَّا جَمِیعٌ لَدَیْنا مُحْضَرُونَ).

یعنی اینطور نیست که اگر هلاک شدند و نتوانستند به این جهان بازگردند مسأله تمام است، نه مرگ در حقیقت آغاز کار است نه پایان، به زودی همگی در عرصه محشر برای حساب گردآوری می شوند، و بعد از آن مجازات دردناک الهی، مجازاتی مستمر و پی گیر در انتظار آنهاست.

سورة یس(36): آیة 33

(آیه 33)- این هم نشانه های دیگر: از آنجا که بحث در آیات گذشته پیرامون مبارزه فرستادگان پروردگار با شرک و بت پرستی بود، همچنین در آیه قبل اشاره ای به مسأله معاد شده بود در اینجا نشانه هایی از توحید و معاد را توأما بیان می کند تا وسیله ای باشد برای بیداری منکران و ایمان به مبدأ و معاد.

نخست از احیای زمینهای مرده و برکاتی که از آن عائد انسانها می شود بحث کرده، می فرماید: «زمینهای مرده برای آنها نشانه آشکاری است (از مبدأ و معاد) ما آن را زنده کردیم، و دانه هایی از آن خارج ساختیم و آنها از آن تغذیه می کنند» (وَ آیَةٌ لَهُمُ الْأَرْضُ الْمَیْتَةُ أَحْیَیْناها وَ أَخْرَجْنا مِنْها حَبًّا فَمِنْهُ یَأْکُلُونَ).

مسأله حیات و زندگی از مهمترین دلائل توحید است و با تمام پیشرفتهای علمی هنوز کسی به درستی نمی داند تحت تأثیر چه عواملی در روز نخست

[شماره صفحه واقعی : 92]

ص: 1390

موجودات بی جان تبدیل به سلولهای زنده شده است؟

سورة یس(36): آیة 34

(آیه 34)- این آیه توضیح و تشریحی بر آیه قبل است و چگونگی حیات زمینهای مرده را بیان می کند، می فرماید: «و ما در آن باغهایی از نخلها و انگورها قرار دادیم و چشمه هایی از آن جاری ساختیم» (وَ جَعَلْنا فِیها جَنَّاتٍ مِنْ نَخِیلٍ وَ أَعْنابٍ وَ فَجَّرْنا فِیها مِنَ الْعُیُونِ).

در آیه قبل سخن از دانه های غذایی در میان بود، اما در اینجا از میوه های نیرو بخش و مغذی سخن می گوید که دو نمونه بارز و کامل آنها «خرما» و «انگور» است که هر یک غذایی کامل محسوب می شود.

سورة یس(36): آیة 35

(آیه 35)- این آیه هدف آفرینش این درختان پر بار را چنین بیان می کند:

«غرض این است که از میوه آن بخورند، در حالی که دست آنها در ساختمان آن کمترین دخالتی نداشته، آیا شکر خدا را به جا نمی آورند»! (لِیَأْکُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ وَ ما عَمِلَتْهُ أَیْدِیهِمْ أَ فَلا یَشْکُرُونَ).

آری! میوه هایی که به صورت غذای کامل بر شاخسار درختان ظاهر می شود بی آنکه کمترین نیازی به پختن و یا تغییرات دیگر داشته باشد به مجرد چیدن از درخت قابل استفاده است، و این نهایت لطف و عظمت پروردگار را در باره انسانها نشان می دهد.

هدف آن است که حس حق شناسی و شکر گزاری انسانها را تحریک کند تا از طریق شکر گزاری قدم در مرحله معرفت پروردگار بگذارند، که شکر منعم نخستین گام معرفت کردگار است.

سورة یس(36): آیة 36

(آیه 36)- این آیه سخن از تسبیح و تنزیه پروردگار می گوید، خط بطلان بر شرک مشرکان که در آیات گذشته از آن سخن بود می کشد، و راه توحید و یکتا پرستی را به همگان نشان می دهد، می فرماید: «منزه است کسی که تمام زوجها را آفرید، از آنچه زمین می رویاند، و از خود آنان، و از آنچه نمی دانند»! (سُبْحانَ الَّذِی خَلَقَ الْأَزْواجَ کُلَّها مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ وَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ مِمَّا لا یَعْلَمُونَ).

بدیهی است خداوند نیاز به این ندارد که خویشتن را تسبیح و تنزیه کند، این

[شماره صفحه واقعی : 93]

ص: 1391

تعلیمی است برای بندگان و دستور العملی است برای پیمودن خط تکامل.

این آیه یکی دیگر از آیاتی است که محدود بودن علم انسان را بیان می کند و نشان می دهد که در این جهان حقایق بسیاری است- از جمله «زوجیّت» در موجودات جهان- که از علم و دانش ما پوشیده است.

سورة یس(36): آیة 37

(آیه 37)- هر یک از خورشید و ماه آیتی هستند: در اینجا بخش دیگری از نشانه های عظمت خدا را در جهان هستی بیان می کند.

نخست می فرماید: «شب برای آنها آیه و نشانه ای است» از عظمت خدا (وَ آیَةٌ لَهُمُ اللَّیْلُ).

در حالی که نور آفتاب همه جا را فراگرفته و سپاه ظلمت به عقب رانده شده «ما نور آفتاب و روز را از آن بر می داریم، ناگهان تاریکی همه آنها را فرا می گیرد» (نَسْلَخُ مِنْهُ النَّهارَ فَإِذا هُمْ مُظْلِمُونَ).

دقت در این تعبیر این نکته را بازگو می کند که طبیعت اصلی کره زمین تاریکی است، نور و روشنایی صفتی است عارضی که از منبع دیگری به او داده می شود، همچون لباس که بر تن کسی بپوشانند که هرگاه آن لباس را بیرون آورد رنگ طبیعی تن آشکار می شود!

سورة یس(36): آیة 38

(آیه 38)- سومین نشانه ای که بعد از آیت شب به آن اشاره شده آیت نور و روشنایی و آفتاب است، می گوید: «و خورشید نیز (برای آنها آیتی است) که پیوسته به سوی قرارگاهش در حرکت است»! (وَ الشَّمْسُ تَجْرِی لِمُسْتَقَرٍّ لَها).

این آیه به وضوح حرکت خورشید را بطور مستمر بیان می کند، اما در این که منظور از این حرکت چیست. جدیدترین تفسیر همان است که اخیرا دانشمندان کشف کرده اند و آن حرکت خورشید با مجموعه منظومه شمسی در وسط کهکشان ما به سوی یک سمت معین و ستاره دور دستی که آن را ستاره «وگا» نامیده اند می باشد.

به هر حال حرکت دادن خورشید این کره بسیار عظیمی که یک میلیون و دویست هزار مرتبه از کره زمین بزرگتر است آن هم با حرکت حساب شده در این

[شماره صفحه واقعی : 94]

ص: 1392

فضای بیکران از هیچ کس میسر نیست جز از خداوندی که قدرتش فوق همه قدرتها و علم و دانشش بی انتهاست.

و به همین جهت در پایان آیه می فرماید: «این تقدیر خداوند قادر و داناست» (ذلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ).

در تعبیرات این آیه اشاره ای است پر معنی به نظام سال شمسی که از حرکت خورشید در برجها حاصل می گردد و به زندگی بشر نظم و برنامه می دهد.

سورة یس(36): آیة 39

(آیه 39)- لذا در این آیه برای تکمیل این بحث از حرکت ماه و منازل آن که نظام بخش ایام ماه است، سخن می گوید، و می فرماید: «و ما برای ماه منزلهایی قرار دادیم، و به هنگامی که این منزلها را طی کرد سر انجام به صورت شاخه کهنه قوسی شکل و زرد رنگ خرما در می آید»! (وَ الْقَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ حَتَّی عادَ کَالْعُرْجُونِ الْقَدِیمِ).

منظور از «منازل» همان منزلگاههای دویست و هشتگانه ای است که ماه قبل از «محاق» و تاریکی مطلق طی می کند.

این نظام عجیب به زندگی انسانها نظم می بخشد، و یک تقویم طبیعی آسمانی است که با سواد و بی سواد توانایی خواندن آن را دارد.

سورة یس(36): آیة 40

(آیه 40)- در این آیه سخن از ثبات و دوام این نظم سال و ماه، و شب و روز، است، پروردگار آن چنان برنامه ای برای آنها تنظیم کرده که کمترین دگرگونی در وضع آنها پیدا نمی شود و تاریخ بشر به خاطر همین ثبات کاملا تنظیم می گردد.

می فرماید: «نه برای خورشید سزاوار است که به ماه رسد، و نه شب بر روز پیشی می گیرد، و هر کدام از آنها در مسیر خود شناورند»! (لَا الشَّمْسُ یَنْبَغِی لَها أَنْ تُدْرِکَ الْقَمَرَ وَ لَا اللَّیْلُ سابِقُ النَّهارِ وَ کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ).

می دانیم خورشید دوران خود را در برجهای دوازده گانه در یک سال طی می کند، در حالی که کره ماه منزلگاههای خویش را در یک ماه طی می کند.

بنابر این حرکت دورانی ماه در مسیرش دوازده بار از حرکت خورشید در مدارش سریعتر است، لذا می فرماید: خورشید هرگز در حرکت خود به پای ماه

[شماره صفحه واقعی : 95]

ص: 1393

نمی رسد تا حرکت یک ساله خود را در یک ماه انجام دهد و نظام سالیانه بر هم خورد.

از آنچه گفتیم روشن می شود که منظور از حرکت خورشید در این بحث حرکت آن بحسب حس ما است.

سورة یس(36): آیة 41

(آیه 41)- حرکت کشتیها در دریاها نیز آیتی است! در آیات پیشین سخن از نشانه های پروردگار در آفرینش آفتاب و ماه و شب و روز و همچنین زمین و برکات زمین بود، و در این آیه سخن از دریاها و بخشی از نعمتها و مواهب دریا یعنی حرکت کشتیهای تجاری و مسافربری بر صحنه آنها می باشد.

لذا نخست می فرماید: «این نیز برای آنها آیت و نشانه ای است از عظمت پروردگار که ما فرزندانشان را در کشتیهایی که مملو (از وسائل زندگی) است حمل کردیم» (وَ آیَةٌ لَهُمْ أَنَّا حَمَلْنا ذُرِّیَّتَهُمْ فِی الْفُلْکِ الْمَشْحُونِ).

حرکت کشتیها که بزرگترین و مهمترین وسیله حمل و نقل بشر می باشد، و کاری که از آنها ساخته است هزاران برابر مرکبهای دیگر است، نتیجه خواص ویژه آب و وزن مخصوص اجسامی که کشتی از آن ساخته شده، و خاصیت بادها (در کشتیهای بادبانی) و انرژی اتمی (در کشتیهایی که با نیروی اتم کار می کند) می باشد.

و همه اینها قوا و نیروهایی است که خدا مسخّر انسان ساخته و هر یک از آنها و نیز مجموعه آنها آیتی از آیات الهی است.

سورة یس(36): آیة 42

(آیه 42)- و برای این که توهّم نشود که تنها مرکب خداداد کشتیهاست در این آیه می افزاید: «و ما برای آنها مرکبهای دیگری مانند آن آفریدیم» (وَ خَلَقْنا لَهُمْ مِنْ مِثْلِهِ ما یَرْکَبُونَ).

مرکبهایی که در خشکی یا در هوا و فضا راه می رود، و انسانها و وسائل آنها را بر دوش خود حمل می کند.

سورة یس(36): آیة 43

(آیه 43)- این آیه برای روشنتر ساختن این نعمت بزرگ حالتی را که از دگرگون شدن این نعمت به وجود می آید بیان می کند، می گوید: «و اگر بخواهیم آنها را غرق می کنیم، آن چنان که نه فریادرسی داشته باشند، و نه نجات داده شوند»

[شماره صفحه واقعی : 96]

ص: 1394

(وَ إِنْ نَشَأْ نُغْرِقْهُمْ فَلا صَرِیخَ لَهُمْ وَ لا هُمْ یُنْقَذُونَ).

به یک موج عظیم فرمان می دهیم کشتی آنها را واژگون کند! یا به یک گرداب مأموریت می دهیم آنها را در کام خود فرو بلعد! یا به یک طوفان دستور می دهیم آنها را مانند یک پر کاه بردارد و در وسط امواج پرتاب کند! این ماییم که این نظام را تداوم می بخشیم، تا آنها بهره گیرند، و اگر گهگاه حوادثی از این قبیل می فرستیم برای این است که اهمیت نعمتی را که در آن غرقند بدانند.

سورة یس(36): آیة 44

(آیه 44)- و سر انجام در این آیه برای تکمیل سخن فوق می افزاید: «مگر باز هم رحمت ما شامل حال آنها شود، و تا زمان معینی (که پایان زندگی آنهاست) از این زندگی بهره گیرند» (إِلَّا رَحْمَةً مِنَّا وَ مَتاعاً إِلی حِینٍ).

آری! با هیچ وسیله ای آنها نمی توانند نجات یابند جز این که نسیم رحمت ما بوزد و لطف ما به یاری آنها بشتابد.

سورة یس(36): آیة 45

(آیه 45)- از آنجا که در آیات گذشته سخن از بحثهای مهمی از آیات پروردگار در پهنه جهان هستی بود، در اینجا عکس العمل کفار لجوج را در برابر آیات الهی، و همچنین دعوت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و انذار به عذاب پروردگار بیان می کند.

نخست می فرماید: «و هنگامی که به آنها گفته می شود از آنچه پیش رو و پشت سر شماست از عذابهای الهی بپرهیزید، تا مشمول رحمت الهی شوید» اعراض می کنند و روی گردان می شوند (وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ اتَّقُوا ما بَیْنَ أَیْدِیکُمْ وَ ما خَلْفَکُمْ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ).

منظور از «ما بین ایدیکم» مجازاتهای دنیاست که نمونه ای از آن در آیات قبل ذکر شده، و منظور از «ما خلفکم» مجازاتهای آخرت است که در پشت سر دارند، و تعبیر به «پشت سر» به خاطر آن است که هنوز نیامده، گویی پشت سر انسان در حرکت است، و سر انجام روزی به او می رسد و دامانش را می گیرد، و منظور از پرهیز کردن از این مجازاتها این است که عوامل آن را ایجاد نکنند و به تعبیر دیگر

[شماره صفحه واقعی : 97]

ص: 1395

کاری نکنند که مستوجب این عقوبات گردد.

سورة یس(36): آیة 46

(آیه 46)- در این آیه بار دیگر روی همین معنی تأکید می کند و لجاجت و پافشاری این کوردلان را در نادیده گرفتن آیات الهی و تعلیمات پیامبران مشخص ساخته، می فرماید: «هیچ آیه ای از آیات پروردگارشان برای آنها نمی آید مگر این که از آن روی گردان می شوند» (وَ ما تَأْتِیهِمْ مِنْ آیَةٍ مِنْ آیاتِ رَبِّهِمْ إِلَّا کانُوا عَنْها مُعْرِضِینَ).

نه بیان آیات انفسی در آنها مؤثر است، و نه شرح آیات آفاقی، نه تهدید و انذار، و نه بشارت و نوید به رحمت الهی، آنها به کورانی می مانند که نزدیکترین اشیاء اطراف خود را مشاهده نمی کنند و حتی نور آفتاب را از ظلمت و تاریکی شب فرق نمی نهند!

سورة یس(36): آیة 47

(آیه 47)- سپس قرآن انگشت روی یکی از موارد مهم لجاجت و اعراض آنها گذارده، می گوید: «و هنگامی که به آنها گفته شود از آنچه خدا به شما روزی کرده است (در راه او) انفاق کنید کافران به مؤمنان می گویند: آیا ما کسی را اطعام کنیم که اگر خدا می خواست او را سیر می کرد، شما تنها در گمراهی آشکارید»! (وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا أَ نُطْعِمُ مَنْ لَوْ یَشاءُ اللَّهُ أَطْعَمَهُ إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا فِی ضَلالٍ مُبِینٍ).

این همان منطق بسیار عوامانه ای است که در هر عصر و زمان از ناحیه افراد خودخواه و بخیل مطرح می شود که می گویند: اگر فلانی فقیر است لابد کاری کرده که خدا می خواهد فقیر بماند، و اگر ما غنی هستیم لا بد عملی انجام داده ایم که مشمول لطف خدا شده ایم، بنابر این نه فقر آنها و نه غنای ما هیچ کدام بی حکمت نیست! غافل از این که جهان میدان آزمایش و امتحان است، خداوند یکی را با تنگ دستی آزمایش می کند، و دیگری را با غنا و ثروت، و گاه یک انسان را در دو زمان با این دو، در بوته امتحان قرار می دهد که آیا به هنگام فقر، امانت و مناعت طبع و مراتب شکر گزاری را به جا می آورد؟ یا همه را زیر پا می گذارد، و به هنگام غنا

[شماره صفحه واقعی : 98]

ص: 1396

از آنچه در اختیار دارد در راه او انفاق می کند یا نه!

سورة یس(36): آیة 48

(آیه 48)- صیحه های رستاخیز! به دنبال ذکر منطق سست و بهانه جویانه کفار در مورد انفاقها که در آیات قبل گذشت، در اینجا سخن را از استهزای آنها نسبت به قیام قیامت شروع می کند، و منطق پوسیده آنها را در مورد انکار معاد با جواب قاطع درهم می کوبد.

به علاوه بحثهایی را که در طی آیات پیشین در زمینه توحید بیان شد با بحثهای معاد تکمیل کرده، می فرماید: «آنها می گویند: اگر راست می گویید این وعده ای را که شما می دهید کی خواهد آمد»؟! (وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ).

این که شما نمی توانید تاریخی برای قیام قیامت تعیین کنید دلیل بر این است که در گفتار خود صادق نیستید!

سورة یس(36): آیة 49

(آیه 49)- این آیه به این سؤال توأم با سخریه یک پاسخ محکم و جدی داده، می گوید: قیام قیامت و پایان این جهان برای خدا مسأله پیچیده، و کار مشکلی نیست: «آنها جز این انتظار نمی کشند که یک صیحه عظیم آسمانی فرارسد و آنان را ناگهان فروگیرد در حالی که مشغول جنگ و جدال (در مورد دنیای خویش) هستند»! (ما یَنْظُرُونَ إِلَّا صَیْحَةً واحِدَةً تَأْخُذُهُمْ وَ هُمْ یَخِصِّمُونَ).

همین یک فریاد عظیم آسمانی کافی است که همه را در یک لحظه کوتاه، هر کدام در همان مکان و همان حالتی که هستند قبض روح کند، و زندگی پر غوغای مادی آنها که معرکه دعواها و میدان جنگ دائمی آنان است جای خود را به دنیایی خاموش و خالی از هر سر و صدا بدهد.

در روایات اسلامی از پیغمبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و آله آمده است که: «این صیحه آسمانی آن چنان غافلگیرانه است که دو نفر در حالی که پارچه ای را گشوده اند و مشغول معامله اند پیش از آن که آن را برچینند و بپیچند جهان پایان می یابد! و کسانی هستند که در آن لحظه لقمه غذا از ظرف برداشته اما پیش از آن که به دهان آنها برسد صیحه آسمانی فرا می رسد و جهان پایان می یابد!

[شماره صفحه واقعی : 99]

ص: 1397

کسانی هستند که مشغول تعمیر و گل مالی حوضند تا چهار پایان را سیراب کنند پیش از آنکه چهار پایان سیراب شوند قیامت بر پا می شود»! به هر حال قرآن با این تعبیر کوتاه و قاطع به آنها هشدار می دهد که قیامت بطور ناگهانی و غافلگیرانه بر پا می شود، و ثانیا موضوع پیچیده ای نیست که آنها در امکانش به بحث و مخاصمه برخیزند، با یک صیحه همه چیز پایان می گیرد و دنیا به آخر می رسد.

سورة یس(36): آیة 50

(آیه 50)- لذا در این آیه می گوید: این مسأله به قدری سریع و برق آسا و غافلگیرانه است که «حتی توانایی بر وصیت و سفارش نخواهند داشت، و حتی فرصت مراجعت به سوی خانواده و منزلهای خود را پیدا نمی کنند»! (فَلا یَسْتَطِیعُونَ تَوْصِیَةً وَ لا إِلی أَهْلِهِمْ یَرْجِعُونَ).

معمولا هنگامی که حادثه ای به انسان دست می دهد و انسان احساس می کند پایان عمرش نزدیک شده، سعی می کند هر جا هست خود را به منزل و مأوای خویش برساند، و در میان همسر و فرزندانش قرار گیرد، سپس کارهای نیمه تمام و سرنوشت بازماندگان خود را از طریق وصیت بر عهده این و آن بگذارد و سفارش آنها را به دیگران بکند.

اما مگر صیحه پایان دنیا به کسی مجال می دهد؟ و یا به فرض این که مجالی باشد مگر کسی زنده می ماند که توصیه های انسان را بشنود؟

سورة یس(36): آیة 51

(آیه 51)- سپس به مرحله دیگر که مرحله حیات بعد از مرگ است اشاره کرده، می گوید: «و بار دیگر در صور دمیده می شود، پس ناگهان همه آنها از قبرها بیرون آمده، شتابان به سوی (دادگاه) پروردگارشان رهسپار می شوند» (وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَإِذا هُمْ مِنَ الْأَجْداثِ إِلی رَبِّهِمْ یَنْسِلُونَ).

خاکها و استخوانهای پوسیده به فرمان پروردگار لباس حیات در تن می پوشند، و از قبر سر بر می آورند، و برای محاکمه و حساب در آن دادگاه عجیب حاضر می گردند، همان گونه که با یک «صیحه» همگی مردند با یک «نفخه» (دمیدن در صور) جان می گیرند و زنده می شوند، نه مرگ آنها برای خدا مشکلی دارد، و نه

[شماره صفحه واقعی : 100]

ص: 1398

احیای آنها.

سورة یس(36): آیة 52

(آیه 52)- سپس می افزاید: در این هنگام منکران رستاخیز و معاد «می گویند: ای وای بر ما! چه کسی ما را از خوابگاهمان برانگیخت»؟! (قالُوا یا وَیْلَنا مَنْ بَعَثَنا مِنْ مَرْقَدِنا).

«این همان چیزی است که خداوند رحمن وعده داده است، و فرستادگان او راست گفتند»! (هذا ما وَعَدَ الرَّحْمنُ وَ صَدَقَ الْمُرْسَلُونَ).

آری! صحنه آن چنان گویا و وحشت انگیز است که انسان همه مسائل باطل و خرافی را به دست فراموشی می سپرد، و جز اعتراف صریح به واقعیتها راهی نمی یابد، قبرها را به خوابگاهی تشبیه می کند، و رستاخیز را به بیدار شدن از خواب، چنانکه که در حدیث معروف نیز وارد شده است: «همان گونه که می خوابید، می میرید و همان گونه که از خواب بر می خیزید، زنده می شوید».

سورة یس(36): آیة 53

(آیه 53)- سپس برای توضیح چگونگی سرعت وقوع این نفخ صور، می فرماید: «آن صیحه واحدی بیش نیست، فریادی عظیم بر می خیزد، ناگهان همگی نزد ما حاضر می شوند» (إِنْ کانَتْ إِلَّا صَیْحَةً واحِدَةً فَإِذا هُمْ جَمِیعٌ لَدَیْنا مُحْضَرُونَ).

بنابر این برای احیای مردگان و برخاستن آنها از قبرها و حضورشان در دادگاه عدل پروردگار زمان زیادی لازم نیست، همان گونه که برای مرگ انسانها زمان طولانی لازم نبود، صیحه اول فریاد مرگ است، و صیحه دوم فریاد زندگی و حیات و حضور در دادگاه عدل پروردگار!

سورة یس(36): آیة 54

(آیه 54)- در اینجا بحث پیرامون چگونگی حساب در محشر را سر بسته گذارده و از آن می گذرد، و به تشریح سر انجام کار مؤمنان صالح و کافران طالح پرداخته، چنین می گوید: «امروز به هیچ کس ذرّه ای ستم نمی شود» (فَالْیَوْمَ لا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئاً).

نه از پاداش کسی کاسته می شود، و نه کیفر کسی افزون می گردد، و حتی به قدر یک سر سوزن کم و زیاد و بیدادگری و ظلم و ستم وجود ندارد.

[شماره صفحه واقعی : 101]

ص: 1399

سپس به بیانی می پردازد که در حقیقت دلیل روشن و زنده ای برای عدم وجود ظلم در آن دادگاه بزرگ است می فرماید: «شما جز آنچه را عمل می کردید جزا داده نمی شوید» (وَ لا تُجْزَوْنَ إِلَّا ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).

سورة یس(36): آیة 55

(آیه 55)- بهشتیان غرق در مواهب مادی و معنوی! در اینجا به گوشه ای از پاداشهای مؤمنان پرداخته، و قبل از هر چیز روی مسأله آرامش خاطر انگشت گذارده، می گوید: «بهشتیان امروز به نعمتهای خدا مشغولند» که از هر اندیشه ناراحت کننده بر کنار می باشند (إِنَّ أَصْحابَ الْجَنَّةِ الْیَوْمَ فِی شُغُلٍ).

«و در نهایت سرور و شادی به سر می برند» (فاکِهُونَ).

سورة یس(36): آیة 56

(آیه 56)- بعد از نعمت آرامش خاطر که خمیر مایه همه نعمتها، و شرط استفاده از همه مواهب است، به شرح نعمتهای دیگر پرداخته، چنین می گوید: «آنها و همسرانشان در سایه های لذت بخش، بر تختها، در خلوتگاهها تکیه کرده اند» (هُمْ وَ أَزْواجُهُمْ فِی ظِلالٍ عَلَی الْأَرائِکِ مُتَّکِؤُنَ).

«ازواج» به معنی همسران بهشتی، و یا همسران با ایمانی است که در این دنیا داشتند.

تعبیر به «ظلال» (سایه ها) نشان می دهد که در آنجا نیز آفتابی وجود دارد ولی نه آفتابی آزار دهنده آری! آنها در سایه مطبوع درختان بهشتی نشاط و سرور دیگری دارند.

سورة یس(36): آیة 57

(آیه 57)- علاوه بر این «برای آنها میوه بسیار لذت بخشی است، و هر چه بخواهند در اختیار آنها خواهد بود» (لَهُمْ فِیها فاکِهَةٌ وَ لَهُمْ ما یَدَّعُونَ).

و به این ترتیب آنچه امروز در فکر انسان بگنجد و آنچه از فکر او خطور نکند از انواع مواهب و نعمتها در آنجا آماده و مهیاست، و پذیرایی خداوند از میهمانان خود در بالاترین سطح ممکن انجام می شود.

سورة یس(36): آیة 58

(آیه 58)- اما مهمتر از همه همان مواهب معنوی است که در این آیه به آن اشاره کرده، می فرماید: «برای آنها سلام و تهنیت الهی است، این سخنی است از ناحیه پروردگار رحیم و مهربان آنها» (سَلامٌ قَوْلًا مِنْ رَبٍّ رَحِیمٍ).

[شماره صفحه واقعی : 102]

ص: 1400

این ندای روح افزا و نشاط بخش و مملوّ از مهر و محبت او چنان روح انسان را در خود غرق می کند، و به او لذت و شادی و معنویت می بخشد، که با هیچ نعمتی برابر نیست، آری شنیدن ندای محبوب، ندایی آمیخته با محبت، و آکنده از لطف، سر تا پای بهشتیان را غرق سرور می کند، که یک لحظه آن بر تمام دنیا و آنچه در آن است برتری دارد. و چنان آنها را مجذوب می کند که از همه چیز جز او غافل می شوند، و همه نعمتهای بهشتی را در آن حال به دست فراموشی می سپارند.

سورة یس(36): آیة 59

(آیه 59)- چرا پرستش شیطان می کنید؟! بخشی از سرگذشت شوق انگیز و پر افتخار بهشتیان در آیات قبل گذشت، و در اینجا به قسمتی از سرنوشت دوزخیان و بندگان شیطان اشاره می کند.

نخست این که در آن روز با خطابی تحقیر آمیز مخاطب می شوند و به آنها گفته می شود: «جدا شوید امروز ای گنهکاران»! (وَ امْتازُوا الْیَوْمَ أَیُّهَا الْمُجْرِمُونَ).

شما بودید که در دنیا خود را در صفوف مؤمنان جا زده بودید و گاه به رنگ آنها در می آمدید، و از حیثیت و اعتبارشان استفاده می کردید، امروز صفوف خود را از آنها جدا سازید، و در چهره اصلی خود ظاهر شوید!

سورة یس(36): آیة 60

(آیه 60)- این آیه به ملامتها و سرزنشهای پر معنی خداوند نسبت به مجرمان در روز قیامت اشاره کرده، چنین می گوید: «آیا با شما عهد نکردم ای فرزندان آدم که شیطان را پرستش و اطاعت مکنید که او دشمن آشکار شماست»؟

(أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یا بَنِی آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ).

این اخطار بطور مکرر بر زبان رسولان الهی جاری شد، از سوی دیگر این پیمان در عالم «تکوین» به زبان اعطای عقل به انسان نیز گرفته شده است، چرا که دلائل عقلی به روشنی گواهی می دهد انسان نباید فرمان کسی را اطاعت کند که از روز نخست کمر به دشمنی او بسته او را از بهشت بیرون کرده و سوگند به اغوای فرزندانش خورده است.

از سوی سوم با سرشت و فطرت الهی همه انسانها بر توحید، و انحصار اطاعت برای ذات پاک پروردگار نیز این پیمان از انسان گرفته شده است، و به این

[شماره صفحه واقعی : 103]

ص: 1401

ترتیب نه با یک زبان که با چندین زبان این توصیه الهی تحقق یافته و این عهد و پیمان سرنوشت ساز امضا شده است.

سورة یس(36): آیة 61

(آیه 61)- در این آیه برای تأکید بیشتر و بیان آنچه وظیفه فرزندان آدم است می فرماید: آیا من به شما عهد نکردم که: «مرا بپرستید و از من اطاعت کنید که راه مستقیم همین است» (وَ أَنِ اعْبُدُونِی هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ).

از یک سو پیمان گرفته که اطاعت شیطان نکنند، چرا که او دشمنی و عداوت خود را از روز نخست آشکار ساخته.

و در مقابل پیمان گرفته که از او اطاعت کنند، و دلیلش را این قرار می دهد که «صراط مستقیم همین است» و این در حقیقت بهترین محرک انسانهاست.

ضمنا از این تعبیر استفاده می شود که این جهان سرای اقامت نیست، چرا که راه را به کسی ارائه می دهند که از گذرگاهی عبور می کند و مقصدی در پیش دارد.

سورة یس(36): آیة 62

(آیه 62)- باز برای شناسایی هر چه بیشتر این دشمن قدیمی خطرناک می افزاید: «او گروه زیادی از شما را گمراه کرد، آیا اندیشه نکردید»؟! (وَ لَقَدْ أَضَلَّ مِنْکُمْ جِبِلًّا کَثِیراً أَ فَلَمْ تَکُونُوا تَعْقِلُونَ).

آیا نمی بینید چه بدبختیهایی شیطان بر سر پیروان خود آورده؟ آیا تاریخ پیشینیان را مطالعه نکردید تا ببینید بندگان او به چه سرنوشت شوم و دردناکی گرفتار شدند؟

پس چرا دشمنی را که امتحان عداوت خود را بارها و بارها داده است جدّی نمی گیرید؟ باز با او طرح دوستی می ریزید، و حتی او را رهبر و ولی و راهنمای خویش انتخاب می کنید.

و به گفته شاعر:

کجا بر سر آیم از این عار و ننگ که با او به صلحیم و با حق به جنگ؟

سورة یس(36): آیة 63

(آیه 63)- آیات گذشته بخشی از سرزنشهای خداوند و گفتگوهای او را به مجرمان در قیامت بازگو کرد، در اینجا همین معنی را در بخش دیگری ادامه می دهد.

[شماره صفحه واقعی : 104]

ص: 1402

آری! در آن روز در حالی که آتش سوزان و شعله ور جهنم در برابر دیدگان مجرمان قرار گرفته به آن اشاره کرده خطاب به مجرمان می گوید: «این همان دوزخی است که به شما وعده داده می شد»! (هذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ).

سورة یس(36): آیة 64

(آیه 64)- پیامبران الهی یکی بعد از دیگری آمدند و شما را از چنین روز و چنین آتشی بر حذر داشتند، ولی شما همه را به شوخی و مسخره گرفتید.

«امروز در آن وارد شوید، و با آتش سوزان آن بسوزید که این جزای کفری است که داشتید» (اصْلَوْهَا الْیَوْمَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ).

سورة یس(36): آیة 65

(آیه 65)- سپس به گواهان روز قیامت اشاره می کند، گواهانی که جزء پیکر خود انسانند و جایی برای انکار سخنان آنها نیست، می فرماید: «امروز بر دهان آنها مهر می نهیم، و دستهای آنها با ما سخن می گوید و پاهای آنها کارهایی را که انجام می دادند برای ما شهادت می دهند» (الْیَوْمَ نَخْتِمُ عَلی أَفْواهِهِمْ وَ تُکَلِّمُنا أَیْدِیهِمْ وَ تَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ).

آری! در آن روز، دیگر اعضای انسان تسلیم تمایلات او نیستند، آنها حساب خود را از کل وجود انسان جدا کرده تسلیم پروردگار می شوند، و بر آستان مقدس او سر فرود می آورند، و حقایق را با شهادت خود آشکار می سازند، و چه دادگاه عجیبی است که گواه آن اعضای پیکر خود انسان است، همان ابزاری است که گناه را با آن انجام داده! البته گواهی اعضا مربوط به کفّار و مجرمان است لذا در حدیثی از امام باقر علیه السّلام می خوانیم: «اعضای پیکر انسان بر ضدّ مؤمن گواهی نمی دهد، بلکه گواهی بر ضدّ کسی می دهد که فرمان عذاب بر او مسلّم شده، و اما مؤمن نامه اعمالش را به دست راست او می دهند (و خودش آن را می خواند) همان گونه که خداوند متعال فرموده: «آنها که نامه اعمالشان به دست راستشان داده شده (با سرفرازی و افتخار) نامه اعمال خود را می خوانند و کمترین ستمی به آنها نخواهد شد».

سورة یس(36): آیة 66

(آیه 66)- در این آیه اشاره به یکی از عذابهایی می کند که ممکن است خداوند در همین دنیا این گروه مجرم را به آن مبتلا سازد، عذابی دردناک و وحشتزا،

[شماره صفحه واقعی : 105]

ص: 1403

می فرماید: «و اگر بخواهیم چشمانشان را محو می کنیم»! (وَ لَوْ نَشاءُ لَطَمَسْنا عَلی أَعْیُنِهِمْ).

و در این حال وحشتی فوق العاده آنها را فرا می گیرد، «سپس برای عبور از راه، می خواهند بر یکدیگر پیشی بگیرند، اما چگونه می توانند ببینند»؟ (فَاسْتَبَقُوا الصِّراطَ فَأَنَّی یُبْصِرُونَ).

آنها حتی از پیدا کردن راه خانه خود عاجز خواهند ماند، تا چه رسد به این که راه حق را پیدا کنند و در صراط مستقیم قدم بگذارند!

سورة یس(36): آیة 67

(آیه 67)- مجازات دردناک دیگر این که: «اگر بخواهیم آنها را در جای خود مسخ می کنیم (به مجسمه هایی بی روح و فاقد حرکت یا اشکال حیوانی افلیج تبدیل می نماییم) به گونه ای که نتوانند راه خود را ادامه دهند و یا به عقب بازگردند» (وَ لَوْ نَشاءُ لَمَسَخْناهُمْ عَلی مَکانَتِهِمْ فَمَا اسْتَطاعُوا مُضِیًّا وَ لا یَرْجِعُونَ).

روشن است که دو آیه فوق مربوط به عذابهای دنیاست.

سورة یس(36): آیة 68

(آیه 68)- در این آیه به وضع انسان در پایان عمر از نظر ضعف و ناتوانی عقل و جسم اشاره می کند تا هم هشداری باشد به آنها که برای انتخاب راه هدایت امروز و فردا می کنند، و هم پاسخی باشد به کسانی که تقصیرات خود را به گردن کمی عمر می افکنند، و هم دلیلی باشد بر قدرت خداوند که او همان گونه که می تواند یک انسان نیرومند را به ضعف و ناتوانی یک نوزاد بازگرداند، قادر است بر مسأله معاد، و همچنین نابینا ساختن مجرمان و از حرکت بازداشتن آنها.

می فرماید: «هر کس را که طول عمر دهیم در آفرینش واژگونه می کنیم، آیا اندیشه نمی کنند»؟ (وَ مَنْ نُعَمِّرْهُ نُنَکِّسْهُ فِی الْخَلْقِ أَ فَلا یَعْقِلُونَ).

به راستی روزهایی فرا می رسد بسیار دردناک که عمق ناراحتی آن را به زحمت می توان تصور کرد.

سورة یس(36): آیة 69

(آیه 69)- او شاعر نیست، او انذار کننده زندگان است! گفتیم در این سوره بحثهای زنده و جامعی پیرامون اصول اعتقادی توحید، معاد، نبوت مطرح شده، و در مقطعهای متفاوتی سخن را از یکی به دیگری منتقل می سازد.

[شماره صفحه واقعی : 106]

ص: 1404

در آیات گذشته بحثهای مختلفی پیرامون توحید و معاد مطرح بود، در این آیه و آیه بعد به بحث نبوت باز می گردد، و یکی از رائجترین اتهاماتی را که برای پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله مطرح می کردند عنوان کرده پاسخ دندان شکنی و آموزنده ای به آن می دهد، و آن اتهام شعر و شاعری است، می گوید: «ما هرگز شعر به او [پیامبر] نیاموختیم و شایسته او نیست» که شا٘Ѡباشد (وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ وَ ما یَنْبَغِی لَهُ).

جاذبه و نفوذ قرآن در دلها برای همه کس محسوس بود، و زیباییهای لفظ و معنی و فصاحت و بلاغت آن قابل انکار نبود، حتی خود مشرکان چنان مجذوب آهنگ و بیان قرآن می شدند که گاه شبانه بطور مخفیانه به نزدیکی منزلگاه پیامبر صلّی اللّه علیه و اله می آمدند تا زمزمه تلاوت او را در دل شب بشنوند.

اینجا بود که برای توجیه این پدیده بزرگ، و اغفال مردم از این وحی آسمانی، زمزمه شعر و شاعری پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را در همه جا سر دادند، که این خود اعترافی بود ضمنی به نفوذ فوق العاده قرآن! اما چرا شایسته پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نیست که شاعر باشد بخاطر این که خط «وحی» از خط «شعر» کاملا جداست، زیرا:

1- معمولا سر چشمه شعر تخیل و پندار است، در حالی که وحی از مبدأ هستی سر چشمه می گیرد و بر محور واقعیتها می گردد.

2- شعر از عواطف متغیر انسانی می جوشد، و دائما در حال دگرگونی است، در حالی که وحی بیانگر حقایق ثابت آسمانی می باشد.

3- لطف شعر در بسیاری از موارد در اغراق گوئیها و مبالغه های آن است، تا آنجا که گفته اند: «احسن الشّعر اکذبه بهترین شعر دروغ آمیزترین آن است»! در حالی که در وحی جز صداقت چیزی نیست.

4- سر انجام به تعبیر زیبای یکی از مفسران: «شعر» مجموعه شوقهایی است که از زمین به آسمان پرواز می کند، اما «وحی» مجموعه حقائقی است که از آسمان به زمین نازل می گردد، و این دو خط کاملا متفاوت است!

[شماره صفحه واقعی : 107]

ص: 1405

البته شاعرانی که در خط اهداف مقدسی گام بر می دارند و از عوارض نامطلوب شعر، خود را بر کنار می سازند حساب جداگانه ای دارند.

قرآن در برابر نفی شعر از پیامبر صلّی اللّه علیه و اله اضافه می کند: «این آیات چیزی جز وسیله بیداری و قرآن آشکار نیست» (إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ وَ قُرْآنٌ مُبِینٌ).

سورة یس(36): آیة 70

(آیه 70)- «هدف از آن این است که افرادی را که زنده اند انذار کند، و (بر کافران اتمام حجت شود) تا فرمان عذاب بر آنها مسلّم گردد» (لِیُنْذِرَ مَنْ کانَ حَیًّا وَ یَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَی الْکافِرِینَ).

آری! این آیات «ذکر» است و مایه یادآوری و وسیله بیداری، این آیات «قرآن مبین» است که حق را بدون هیچ گونه پرده پوشی با قاطعیت و صراحت بیان می کند، و به همین دلیل عامل بیداری و حیات و زندگی است.

سورة یس(36): آیة 71

(آیه 71)- منافع سرشار چهار پایان برای شما: بار دیگر قرآن مجید به مسأله توحید و شرک باز می گردد، و ضمن برشمردن قسمتی از نشانه های عظمت خدا در زندگی انسانها، و رفع نیازمندیهای آنها از سوی خدا، به ضعف و ناتوانی و بینوایی بتها اشاره کرده، در یک مقایسه روشن، حقانیت خط توحید، و بطلان خط شرک را آشکار می سازد.

نخست می گوید: «آیا آنها ندیدند که از آنچه با قدرت خود به عمل آورده ایم چهار پایانی برای آنها آفریدیم که آنان مالک آن هستند» (أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا خَلَقْنا لَهُمْ مِمَّا عَمِلَتْ أَیْدِینا أَنْعاماً فَهُمْ لَها مالِکُونَ).

سورة یس(36): آیة 72

(آیه 72)- و برای این که به خوبی بتوانند از این چهار پایان بهره گیرند «آنها را رام ایشان ساختیم» (وَ ذَلَّلْناها لَهُمْ).

این حیوانات زورمند پر قدرت که گاه بطور نادر، به فرمان خدا سر به عصیان و طغیان بر می دارند، چنان خطرناک می شوند که دهها نفر در مقابل آنان عاجز می شود، ولی در حالت عادی گاهی یک قطار شتر را به ریسمانی بسته و به دست کودکی چند ساله می سپارند.

«پس هم از آنها مرکب راهوار برای خود فراهم می سازند، و هم از آنها تغذیه

[شماره صفحه واقعی : 108]

ص: 1406

می کنند» (فَمِنْها رَکُوبُهُمْ وَ مِنْها یَأْکُلُونَ).

سورة یس(36): آیة 73

(آیه 73)- منافع آنها به همین جا ختم نمی شود، بلکه «برای آنان منافع دیگر در این حیوانات و نوشیدنیهای گوارایی است» (وَ لَهُمْ فِیها مَنافِعُ وَ مَشارِبُ).

تعبیر به «مشارب» اشاره به شیرهایی است که از چهار پایان مختلف گرفته می شود، و قسمت مهمی از مواد غذایی انسان از آن و فراورده های آن تأمین می گردد.

«آیا با این حال شکر این نعمتها را به جا نمی آورند»؟! شکری که وسیله معرفت اللّه و شناخت ولی نعمت است (أَ فَلا یَشْکُرُونَ).

سورة یس(36): آیة 74

(آیه 74)- لذا در این آیه به تشریح حال مشرکان پرداخته چنین می گوید:

«آنها غیر از خدا معبودانی برای خویش برگزیدند به این امید که از سوی آنها یاری شوند» و مورد حمایت بتان قرار گیرند (وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً لَعَلَّهُمْ یُنْصَرُونَ).

چه خیال خام و فکر باطلی؟ که این موجودات ضعیف را که هیچ قدرتی بر دفاع از خویشتن ندارند تا چه رسد به دیگران، در کنار خالق زمین و آسمان و بخشنده آن همه مواهب قرار دهند، و در حوادث مشکل زندگی از آنان یاری طلبند؟

سورة یس(36): آیة 75

(آیه 75)- لذا در این آیه می افزاید: «آنها قادر به نصرت و یاری عبادت کنندگان خویش نیستند، و این عابدان در قیامت لشکر آنها خواهند بود و همگی در آتش دوزخ حضور می یابند» (لا یَسْتَطِیعُونَ نَصْرَهُمْ وَ هُمْ لَهُمْ جُنْدٌ مُحْضَرُونَ).

چه دردناک است که این پیروان در آن روز به صورت لشکریانی پشت سر بتها قرار گیرند، و همگی در دادگاه عدل خدا حضور یابند- حاضر ساختن افراد بی آنکه خودشان تمایل داشته باشند نشانه حقارت آنها است- و بعد از آن همگی به دوزخ فرستاده شوند، بی آنکه بتوانند گرهی را از کار لشکر خود بگشایند.

[شماره صفحه واقعی : 109]

ص: 1407

سورة یس(36): آیة 76

(آیه 76)- سر انجام در این آیه به عنوان دلداری پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و تقویت روحیه او در برابر این همه کار شکنیها و فتنه انگیزیها و افکار و اعمال خرافی، می فرماید:

«اکنون که چنین است سخنان آنها تو را غمگین نکند (که گاهی تو را شاعر می خوانند و گاهی ساحر و گاه تهمتهای دیگری می بندند) چرا که آنچه را آنها در دل مخفی می دارند و یا با زبان آشکار می سازند همه را ما می دانیم» (فَلا یَحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ إِنَّا نَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ).

نه نیات آنها بر ما پوشیده است، و نه توطئه های مخفیانه آنها، و نه تکذیبها و شیطنتهای آشکارشان، همه را می دانیم و حساب آنها را برای روز حساب نگه می داریم و تو را از شر آنها در این جهان نیز در امان خواهیم داشت.

سورة یس(36): آیة 77
اشاره

(آیه 77)

شأن نزول:

مردی از مشرکان به نام «ابیّ بن خلف» یا «امیة بن خلف» و یا «عاص بن وائل» قطعه استخوان پوسیده ای را پیدا کرد و گفت: با این دلیل محکم به مخاصمه با محمد بر می خیزم، و سخن او را در باره معاد ابطال می کنم آن را برداشت و نزد پیامبر اسلام آمد (و شاید مقداری از آن را در حضور پیامبر نرم کرد و به روی زمین ریخت) و گفت چه کسی می تواند این استخوانهای پوسیده را از نو زنده کند (و کدام عقل آن را باور می کند).

این آیه و شش آیه بعد از آن که مجموعا هفت آیه را تشکیل می دهد نازل شد، و پاسخ منطقی و دندان شکنی به او و هم فکران او داد.

تفسیر:

آفرینش نخستین دلیل قاطعی است بر معاد این سوره از قرآن مجید با مسأله نبوت آغاز شد، و با هفت آیه منسجم که قویترین بیانات را در باره معاد در بردارد پایان می یابد.

نخست دست انسان را می گیرد و به آغاز حیات خودش در آن روز که نطفه بی ارزشی بیش نبود می برد، و او را به اندیشه وا می دارد، می گوید: «آیا انسان ندید که ما او را از نطفه آفریدیم و او (آن چنان قوی و نیرومند و صاحب قدرت و شعور و نطق شد که حتی به مجادله در برابر پروردگارش برخاست و) مخاصمه کننده آشکاری شد»؟! (أَ وَ لَمْ یَرَ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ نُطْفَةٍ فَإِذا هُوَ خَصِیمٌ مُبِینٌ).

[شماره صفحه واقعی : 110]

ص: 1408

آری! این موجود ضعیف و ناتوان آن چنان قوی و نیرومند شد که به خود اجازه داد به پرخاشگری در برابر دعوت «اللّه» برخیزد، و گذشته و آینده خویش را به دست فراموشی بسپارد، و مصداق روشن «خصیم مبین» شود.

سورة یس(36): آیة 78

(آیه 78)- برای بی خبری او همین بس که «او مثلی برای ما زد (و به پندار خودش دلیل دندان شکنی پیدا کرد) و در حالی که آفرینش نخستین خود را به دست فراموشی سپرده گفت: چه کسی می تواند این استخوانها را زنده کند در حالی که پوسیده است»؟! (وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلًا وَ نَسِیَ خَلْقَهُ قالَ مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ).

منظور از ضرب المثل در اینجا بیان استدلال و ذکر مصداق به منظور اثبات یک مطلب کلی است.

جالب این که قرآن مجید با جمله کوتاه «و نسی خلقه» تمام پاسخ او را داده است هر چند پشت سر آن توضیح بیشتر و دلائل افزونتر نیز ذکر کرده.

می گوید: اگر آفرینش خویش را فراموش نکرده بودی هرگز به چنین استدلال واهی و سستی دست نمی زدی، ای انسان فراموشکار! به عقب بازگرد، و آفرینش خود را بنگر، چگونه نطفه ناچیزی بودی، و هر روز لباس تازه ای از حیات بر تن تو پوشانید، تو دائما در حال مرگ و معاد هستی، از جمادی مردی نامی شدی، و از جهان نباتات نیز مردی، از حیوان سرزدی، از عالم حیوان نیز مردی، انسان شدی. اما توی فراموشکار همه اینها را به طاق نسیان زدی حال می پرسی چه کسی این استخوان پوسیده را زنده می کند؟! این استخوان هر گاه کاملا بپوسد تازه خاک می شود، مگر روز اول خاک نبودی؟

سورة یس(36): آیة 79

(آیه 79)- لذا بلافاصله به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله دستور می دهد که به این خیره سر مغرور و فراموشکار «بگو: کسی او را زنده می کند که در روز نخست او را ایجاد کرد» (قُلْ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ).

و اگر فکر می کنید این استخوان پوسیده وقتی که خاک شد و در همه جا پراکنده گشت چه کسی می تواند آن اجزا را بشناسد و از نقاط مختلف گردآوری

[شماره صفحه واقعی : 111]

ص: 1409

کند؟ پاسخ آن نیز روشن است «او از هر مخلوقی آگاه است» و تمام ویژگیهای آنها را می داند (وَ هُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ).

کسی که دارای چنین «علم» و چنان «قدرتی» است مسأله معاد و احیای مردگان مشکلی برایش ایجاد نخواهد کرد.

سورة یس(36): آیة 80

(آیه 80)- رستاخیز انرژیها! در ادامه بحث پیرامون مسأله امکان معاد می فرماید: «همان کسی که برای شما از درخت سبز آتش آفرید و شما به وسیله آن آتش می افروزید» قادر است که بر این استخوانهای پوسیده بار دیگر لباس حیات بپوشاند (الَّذِی جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ ناراً فَإِذا أَنْتُمْ مِنْهُ تُوقِدُونَ).

در این جا تفسیر دقیقی وجود دارد که به کمک دانشهای امروز بر آن دست یافته ایم که ما نام آن را رستاخیز انرژیها گذارده ایم.- البته تفسیرهای دیگر را نیز ردّ نمی کنیم.

توضیح این که: یکی از کارهای مهم گیاهان مسأله «کربن گیری» از هوا، و ساختن «سلولز نباتی» است. این سلولز یاخته های درختان و گیاهان- گاز کربن- را از هوا گرفته و آن را تجزیه می کنند، اکسیژن آن را آزاد ساخته، و کربن را در وجود خود نگاه می دارد، و سپس آن را با آب ترکیب کرده و چوب درختان را از آن می سازد.

ولی مسأله مهم این است که طبق گواهی علوم طبیعی هر ترکیب شیمیایی که انجام می یابد یا باید توأم با جذب انرژی اصلی باشد و یا آزاد کردن آن- دقت کنید.

بنابر این هنگامی که درختان به عمل کربن گیری مشغولند، طبق این قانون احتیاج به وجود یک انرژی دارند، و در اینجا از گرما و نور آفتاب به عنوان یک انرژی فعال استفاده می کنند.

به این ترتیب به هنگام تشکیل چوبهای درختان مقداری از انرژی آفتاب نیز در دل آنها ذخیره می شود و به هنگامی که چوبها را به اصطلاح می سوزانیم همان انرژی ذخیره شده آفتاب آزاد می گردد، زیرا بار دیگر «کربن» با «اکسیژن» هوا ترکیب شده و گاز کربن را تشکیل می دهد، و اکسیژن و ئیدروژن (مقداری آب)

[شماره صفحه واقعی : 112]

ص: 1410

آزاد می گردد.

و این که می گویند همه انرژیها در کره زمین به انرژی آفتاب باز می گردد یکی از چهره هایش همین است.

اینجاست که به «رستاخیز انرژیها» می رسیم، و می بینیم نور و حرارتی که در این فضا پراکنده می شود و برگ درختان و چوبهای آنها را نوازش و پرورش می دهد هرگز نابود نشده است، بلکه تغییر چهره داده، و دور از چشم ما انسانها در درون ذرات چوب و شاخه و برگ درختان پنهان شده است، و هنگامی که یک شعله آتش به چوب خشکیده می رسد، رستاخیز آنها شروع می شود، و تمام آنچه از انرژی آفتاب در درخت پنهان بود در آن لحظه «حشر و نشورش» ظاهر می گردد، بی آنکه حتی به اندازه روشنایی یک شمع در یک زمان کوتاه از آن کم شده باشد!- باز هم دقت کنید.

سورة یس(36): آیة 81

(آیه 81)- او مالک و حاکم بر همه چیز است! بعد از ذکر دلائل معاد از طریق توجه دادن به آفرینش نخستین، و آفرینش آتش از درخت سبز این آیه مسأله را از طریق سومی تعقیب می کند و آن از طریق قدرت بی پایان خداست.

می فرماید: «آیا کسی که آسمانها و زمین را (با آن همه عظمت و عجایب و نظامات شگفت انگیز آفریده) توانایی ندارد که همانند این انسانهای خاک شده را بیافریند؟ (و آنها را به حیات و زندگی جدیدی بازگرداند) آری می تواند، و او آفریننده آگاه و داناست» (أَ وَ لَیْسَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِقادِرٍ عَلی أَنْ یَخْلُقَ مِثْلَهُمْ بَلی وَ هُوَ الْخَلَّاقُ الْعَلِیمُ).

سورة یس(36): آیة 82

(آیه 82)- این آیه تأکیدی است بر آنچه در آیات قبل گذشت، تأکیدی است بر این حقیقت که هر گونه ایجادی در برابر اراده و قدرت او سهل و آسان است، ایجاد آسمانهای عظیم، و کره خاکی، با ایجاد یک حشره کوچک برای او یکسان است.

می فرماید: «فرمان او این است که هر گاه چیزی را اراده کند به آن می گوید:

موجود باش! آن هم موجود می شود» همان گونه که خدا خواسته (إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ

[شماره صفحه واقعی : 113]

ص: 1411

شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ)

.همه چیز به یک اشاره و فرمان او بسته است و کسی که دارای چنین قدرتی است آیا جای این دارد که در احیاء مردگان به وسیله او تردید شود؟

آری! تعلق اراده او به چیزی همان، و موجود شدن آن همان است! و تعبیر به «امر» و «قول» و جمله «کن» همه توضیحی است برای مسأله خلق و ایجاد، و بیانگر تحقق سریع اشیا بعد از تعلق اراده الهی.

سورة یس(36): آیة 83
اشاره

(آیه 83)- این آیه که آخرین آیه سوره «یس» است به صورت یک نتیجه گیری کلی در مسأله مبدأ و معاد این بحث را به طرز زیبایی پایان می دهد.

می گوید: «پس منزه است خداوندی که ملکوت همه چیز در دست قدرت اوست و همه شما به سوی او باز می گردید» (فَسُبْحانَ الَّذِی بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ).

نکته ها:
اشاره

در اینجا نظر خوانندگان عزیز را به مباحث ششگانه زیر که بحث فشرده ای پیرامون مسائل معاد است، جلب می کنیم:

1- اعتقاد به معاد یک امر فطری است

اگر انسان برای فنا آفریده شده بود باید عاشق «فنا» باشد، و از مرگ- هر چند مرگ به موقع- و در پایان عمر لذت برد، در حالی که می بینیم قیافه مرگ به معنی نیستی برای انسان در هیچ زمانی خوشایند نبوده، سهل است، با تمام وجودش از آن می گریزد! کوشش برای باقی نگهداشتن جسم مردگان از طریق مومیایی کردن و ساختن مقابر جاویدانی همچون اهرام مصر، و دویدن دنبال آب حیات، و اکسیر جوانی، و آنچه مایه طول عمر است، دلیل روشنی از عشق سوزان انسان به مسأله بقا است.

اگر ما برای فنا آفریده شدیم این علاقه به بقا چه مفهومی می تواند داشته باشد؟ جز یک علاقه مزاحم و حد اقل بیهوده و بی مصرف!

[شماره صفحه واقعی : 114]

ص: 1412

فراموش نکنید ما بحث معاد را بعد از پذیرش وجود خداوند حکیم و دانا دنبال می کنیم، ما معتقدیم هر چه او در وجود ما آفریده روی حساب است، بنابر این عشق به بقا نیز باید حسابی داشته باشد، و آن هماهنگی با آفرینش و جهان بعد از این عالم است.

به تعبیر دیگر اگر دستگاه آفرینش در وجود ما عطش را آفرید، دلیل بر این است که آبی در خارج وجود دارد، همچنین اگر غریزه جنسی و علاقه به جنس مخالف در انسان وجود دارد نشانه این است که جنس مخالفی در خارج هست، و گر نه جاذبه و کشش بدون چیزی که به آن مجذوب گردد با حکمت آفرینش سازگار نیست.

از سوی دیگر هنگامی که تاریخ بشر را از زمانهای دوردست و قدیمیترین ایام بررسی می کنیم نشانه های فراوانی بر اعتقاد راسخ انسان به زندگی پس از مرگ می یابیم.

آثاری که امروز از انسانهای پیشین- حتی انسانهای قبل از تاریخ- در دست ما است، مخصوصا طرز دفن مردگان، کیفیت ساختن قبور، و حتی دفن اشیائی همراه مردگان، گواه بر این است که در درون وجدان ناآگاه آنها اعتقاد به زندگی بعد از مرگ نهفته بوده است.

یکی از روانشناسان معروف می گوید: «تحقیقات دقیق نشان می دهد که طوائف نخستین بشر دارای نوعی مذهب بوده اند، زیرا مردگان خود را به طرز مخصوص به خاک می سپردند و ابزار کارشان را در کنارشان می نهادند، و به این طریق عقیده خود را به وجود دنیای دیگر به ثبوت می رساندند.

اینها نشان می دهد که این اقوام زندگی پس از مرگ را پذیرفته بودند، هر چند در تفسیر آن راه خطا می پیمودند، و چنین می پنداشتند که آن زندگی درست شبیه همین زندگی است.

به هر حال این اعتقاد قدیمی ریشه دار را نمی توان ساده پنداشت و یا صرفا نتیجه یک تلقین و عادت دانست.

[شماره صفحه واقعی : 115]

ص: 1413

از سوی سوم وجود محکمه درونی به نام «وجدان» گواه دیگری بر فطری بودن معاد است.

هر انسانی در برابر انجام کار نیک در درون وجدانش احساس آرامش می کند، آرامشی که گاه با هیچ بیان و قلمی قابل توصیف نیست.

و به عکس در برابر گناهان، مخصوصا جنایات بزرگ، احساس ناراحتی می کند، تا آنجا که بسیار دیده شده دست به خودکشی می زند و یا خود را تسلیم مجازات و چوبه دار می کند، و دلیل آن را رهائی از شکنجه وجدان می داند.

با این حال انسان از خود می پرسد: چگونه ممکن است عالم کوچکی همچون وجود من دارای چنین دادگاه و محکمه ای باشد، اما عالم بزرگ از چنین وجدان و دادگاهی تهی باشد؟

و به این ترتیب فطری بودن مسأله معاد و زندگی پس از مرگ از طرق مختلف بر ما روشن می شود.

از راه عشق عمومی انسانها به بقاء.

از طریق وجود این ایمان در طول تاریخ بشر.

و از راه وجود نمونه کوچک آن در درون جان انسان.

2- بازتاب معاد در زندگی انسانها

اعتقاد به عالم پس از مرگ و بقای آثار اعمال آدمی، و جاودانگی کارهای او اعم از خیر و شر، اثر بسیار نیرومندی بر فکر و اعصاب و عضلات انسانها می گذارد و به عنوان یک عامل مؤثری در تشویق به نیکیها و مبارزه با زشتیها می تواند مؤثر شود.

اثراتی که ایمان به زندگی پس از مرگ می تواند در اصلاح افراد فاسد و منحرف و تشویق افراد فداکار و مجاهد و ایثارگر بگذارد به مراتب بیش از اثرات دادگاهها و کیفرهای معمولی است چرا که مشخصات دادگاه رستاخیز با دادگاههای معمولی بسیار متفاوت است، در آن دادگاه نه تجدید نظر وجود دارد، و نه زر و زور

[شماره صفحه واقعی : 116]

ص: 1414

روی فکر ناظرانش اثر می گذارد، نه ارائه مدارک دروغین در آن فایده ای دارد، و نه تشریفات آن نیازمند به طول زمان است.

قرآن مجید می گوید: «از روزی بپرهیزید که هیچ کس بجای دیگری جزا داده نمی شود و نه شفاعتی از او پذیرفته خواهد شد و نه غرامت و بدل، و نه کسی به یاری او می آید». (بقره/ 48) و نیز می گوید: «هر کس از آنها که ظلم و ستم کرده، اگر تمامی روی زمین را در اختیار داشته باشد، در آن روز همه را برای نجات خویش می دهد، و هنگامی که عذاب الهی را می بینند پشیمانی خود را مکتوم می دارند (مبادا رسواتر شوند) و در میان آنها به عدالت داوری می شود و ستمی بر آنها نخواهد رفت». (یونس/ 54) و نیز می خوانیم: «هدف این است که خداوند هر کس را به آنچه انجام داده جزا دهد چرا که خداوند سریع الحساب است». (ابراهیم/ 51) به قدری حساب او سریع و قاطع است که طبق بعضی از روایات: «خداوند در یک چشم به هم زدن حساب همه را می رسد!» به همین دلیل در قرآن مجید سر چشمه بسیاری از گناهان فراموش کردن روز جزا ذکر شده، آنجا که می فرماید: «بچشید آتش دوزخ را به خاطر اینکه ملاقات امروز را فراموش کردید». (الم سجده/ 14) حتی از پاره ای از تعبیرات استفاده می شود که انسان اگر گمانی در باره قیامت داشته باشد نیز از انجام بسیاری از اعمال خلاف خودداری می کند.

چنانکه در باره کم فروشان می فرماید: «آیا آنها گمان نمی کنند که برای روز بزرگی مبعوث می شوند». (مطففین/ 4) حماسه های جاویدانی که مجاهدان اسلام در گذشته و امروز در میدانهای جهاد می آفرینند، و گذشت و ایثار و فداکاری عظیمی که بسیاری از مردم در زمینه دفاع از کشورهای اسلامی و حمایت از محرومان و مستضعفان نشان می دهند، همه بازتاب اعتقاد به زندگی جاویدان سرای دیگر است، مطالعات دانشمندان و تجربیات مختلف نشان داده که این گونه پدیده ها در مقیاس وسیع و گسترده جز از

[شماره صفحه واقعی : 117]

ص: 1415

طریق عقیده ای که زندگی پس از مرگ در آن جای ویژه ای دارد امکان پذیر نیست.

سربازی که منطقش این است: «قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنا إِلَّا إِحْدَی الْحُسْنَیَیْنِ» بگو:

شما دشمنان در باره ما چه می اندیشید؟ جز رسیدن به یکی از دو خیر و سعادت و افتخار» (یا پیروزی بر شما و یا رسیدن به افتخار شهادت) (توبه/ 52) قطعا سربازی است شکست ناپذیر.

چهره مرگ که برای بسیاری از مردم جهان وحشت انگیز است، و حتی از نام آن و هر چیز که آن را تداعی کند می گریزند، برای عقیده مندان به زندگی پس از مرگ نه تنها نازیبا نیست، بلکه دریچه ای به جهانی بزرگ، شکستن قفس و آزاد شدن روح انسان، گشوده شدن درهای زندان تن، و رسیدن به آزادی مطلق است.

اصولا مسأله معاد بعد از مبدأ، خط فاصل فرهنگ خداپرستان و مادیین است، چرا که دو دیدگاه مختلف در اینجا وجود دارد:

دیدگاهی که مرگ را فنا و نابودی مطلق می بیند، و با تمام وجودش از آن می گریزد، چرا که همه چیز با آن پایان می گیرد.

و دیدگاهی که مرگ را یک تولد جدید و گام نهادن به عالمی وسیع و پهناور و روشن، و پر گشودن در آسمان بیکران می شمرد.

طبیعی است که طرفداران این مکتب نه تنها از مرگ و شهادت در راه هدف ترس و وحشتی به خود راه نمی دهند، بلکه با الهام گرفتن از مکتب امیر مؤمنان علی علیه السّلام که می فرماید: «به خدا سوگند فرزند ابی طالب علاقه اش به مرگ بیشتر است از کودک شیرخوار به پستان مادر» از مرگ در راه هدف استقبال می کنند.

و به همین دلیل هنگامی که ضربه شمشیر جنایتکار روزگار «عبد الرحمن بن ملجم» بر مغز مبارکش فرو نشست فرمود: «فزت و ربّ الکعبة به خدای کعبه، پیروز و رستگار و راحت شدم!» کوتاه سخن اینکه ایمان به معاد از انسان ترسو و بی هدف، آدم شجاع و با شهامت و هدفداری می آفریند که زندگیش مملو از حماسه ها و ایثارها و پاکی و تقواست.

[شماره صفحه واقعی : 118]

ص: 1416

3- دلائل عقلی معاد
اشاره

گذشته از دلائل نقلی فراوانی که برای معاد در قرآن مجید آمده است و شامل صدها آیه در این زمینه می شود دلائل عقلی روشنی نیز بر این امر وجود دارد که بطور فشرده در اینجا قسمتی از آن یادآوری می شود:

الف- برهان حکمت:

اگر زندگی این جهان را بدون جهان دیگر در نظر بگیریم پوچ و بی معنی خواهد بود، درست به این می ماند که زندگی دوران جنینی را بدون زندگی این دنیا فرض کنیم.

اگر قانون خلقت این بود که تمام جنینها در لحظه تولد خفه می شدند و می مردند چقدر دوران جنینی بی مفهوم جلوه می کرد؟ همچنین اگر زندگی این جهان بریده از جهان دیگر تصور شود این سر در گمی وجود خواهد داشت.

زیرا چه لزومی دارد که ما هفتاد سال یا کمتر و بیشتر در این دنیا در میان مشکلات دست و پا زنیم؟ مدتی خام و بی تجربه باشیم «و تا پخته شود خامی، عمر تمام است!» مدتی به دنبال تحصیل علم و دانش باشیم هنگامی که از نظر معلومات به جایی رسیدیم برف پیری بر سر ما نشسته! تازه برای چه زندگی می کنیم؟ خوردن مقداری غذا و پوشیدن چند دست لباس و خوابیدن و بیدار شدنهای مکرر و ادامه دادن این برنامه خسته کننده تکراری را دهها سال؟! آیا به راستی این آسمان گسترده، این زمین پهناور و این همه مقدمات و مؤخرات و این همه استادان و مربیان و این همه کتابخانه های بزرگ و این ریزه کاریهایی که در آفرینش ما و سایر موجودات به کار رفته، همه برای همان خوردن و نوشیدن و پوشیدن و زندگی مادی است؟

اینجاست که آنها که معاد را قبول ندارند، اعتراف به پوچی این زندگی می کنند و گروهی از آنها اقدام به خودکشی و نجات از این زندگی پوچ و بی معنی را مجاز و یا مایه افتخار می شمرند!

[شماره صفحه واقعی : 119]

ص: 1417

چگونه ممکن است کسی به خداوند و حکمت بی پایان او ایمان داشته باشد و زندگی این جهان را بی آنکه مقدمه ای برای زندگی جاویدان جهان دیگر باشد قابل توجه بشمرد؟

قرآن مجید می گوید: «آیا گمان کردید بیهوده آفریده شده اید و به سوی ما باز نمی گردید؟» (مؤمنون/ 115) یعنی اگر بازگشت به سوی خدا نبود زندگی این جهان عبث و بیهوده بود.

آری در صورتی زندگی این دنیا مفهوم و معنی پیدا می کند و با حکمت خداوندی سازگار می شود که این جهان را مزرعه ای برای جهان دیگر و گذرگاهی برای آن عالم وسیع و کلاس تهیه و دانشگاهی برای جهان دیگر و تجارتخانه ای برای آن سرا بدانیم، همانگونه که امیر مؤمنان علی علیه السّلام در کلمات پرمحتوایش در نهج البلاغه فرمود: «این دنیا جایگاه صدق و راستی است برای آن کس که با آن به راستی رفتار کند و خانه تندرستی است برای آن کس که از آن چیزی بفهمد، و سرای بی نیازی است برای آن کس که از آن توشه برگیرد، و محل اندرز است، برای آنکه از آن اندرز گیرد، مسجد دوستان خداست، نمازگاه فرشتگان پروردگار و محل نزول وحی الهی و تجارتخانه اولیاء حق است».

کوتاه سخن اینکه مطالعه و بررسی وضع این جهان به خوبی گواهی می دهد بر اینکه عالم دیگری پشت سر آن است: «شما نشئه اولی و آفرینش خود را در این دنیا دیدید چرا متذکر نمی شوید که از پی آن جهان دیگری است؟» (واقعه/ 62)

ب- برهان عدالت:

دقت در نظام هستی و قوانین آفرینش نشان می دهد که همه چیز آن حساب شده است.

در سازمان تن ما آنچنان نظام عادلانه ای حکمفرماست که هرگاه کمترین تغییر و ناموزونی رخ می دهد سبب بیماری یا مرگ می شود، حرکات قلب ما، گردش خون ما، پرده های چشم ما و جزء جزء سلولهای تن ما مشمول همان نظام دقیق است که در کل عالم حکومت می کند. آیا انسان می تواند یک وصله ناجور در این عالم پهناور باشد؟

[شماره صفحه واقعی : 120]

ص: 1418

درست است که خداوند به انسان آزادی اراده و اختیار داده تا او را بیازماید و در سایه آن مسیر تکامل را طی کند، ولی اگر انسان از آزادی سوء استفاده کرد، چه می شود؟ اگر ظالمان و ستمگران، گمراهان و گمراه کنندگان با سوء استفاده از این موهبت الهی به راه خود ادامه دادند عدل خداوند چه اقتضا می کند؟

درست است که گروهی از بدکاران در این دنیا مجازات می شوند و به کیفر اعمال خود- یا لااقل قسمتی از آن- می رسند، اما مسلما چنان نیست که همه مجرمان، همه کیفر خود را ببینند، و همه پاکان و نیکان به پاداش اعمال خود در این جهان برسند، آیا ممکن است این دو گروه در کفّه عدالت پروردگار یکسان باشند؟

به گفته قرآن مجید: «آیا کسانی را که در برابر قانون خدا به حق و عدالت تسلیمند همچون مجرمان قرار دهیم، چگونه حکم می کنید؟» (قلم/ 35 و 36) و در جای دیگر می فرماید: «آیا ممکن است پرهیزگاران را همچون فاجران قرار دهیم؟» (ص/ 28) به هر حال تفاوت انسانها در اطاعت فرمان حق جای تردید نیست همان گونه که عدم کفایت دادگاه «مکافات این جهان» و «محکمه وجدان» و «عکس العملهای گناهان» برای برقراری عدالت نیز به تنهایی کافی به نظر نمی رسد، بنابر این باید قبول کرد که برای اجرای عدالت الهی لازم است محکمه و دادگاه عدل عامی باشد که سر سوزن کار نیک و بد در آنجا حساب شود و گر نه اصل عدالت تأمین نخواهد شد.

بنابر این باید پذیرفت که قبول عدل خدا مساوی است با قبول وجود معاد و رستاخیز، قرآن مجید می گوید: «ما ترازوهای عدالت را در روز قیامت بر پا می کنیم». (انبیاء/ 47) و نیز می فرماید: «در روز قیامت در میان آنها به عدالت حکم می شود و ظلم و ستمی بر آنها نخواهد شد». (یونس/ 54)

ج- برهان هدف:

بر خلاف پندار مادیین، در جهان بینی الهی، برای آفرینش انسان هدفی بوده است که در تعبیرات فلسفی از آن به «تکامل» و در لسان قرآن و حدیث گاهی از آن به قرب به خدا و یا عبادت و بندگی تعبیر شده است: «من جنّ

[شماره صفحه واقعی : 121]

ص: 1419

و انس را نیافریدم مگر به این منظور که مرا پرستش کنند» و در سایه عبادت و بندگی کامل شوند و به حریم قرب من راه یابند. (ذاریات/ 56) آیا اگر مرگ پایان همه چیز باشد این هدف بزرگ تأمین می گردد؟

بدون شک پاسخ این سؤال منفی است.

باید جهانی بعد از این جهان باشد و خط تکامل انسان در آن ادامه یابد، و محصول این مزرعه را در آنجا درو کند، و حتی در جهان دیگر نیز این سیر ادامه یابد تا هدف نهایی تأمین شده باشد.

خلاصه اینکه تأمین هدف آفرینش بدون پذیرش معاد ممکن نیست و اگر ارتباط این زندگی را از جهان پس از مرگ قطع کنیم همه چیز شکل معما به خود می گیرد و پاسخی برای چراها نخواهیم داشت.

د- برهان نفی اختلاف:

بی شک همه ما از اختلافاتی که در میان مکتبها و مذهبها در این جهان وجود دارد رنج می بریم، و همه آرزو می کنیم روزی این اختلافات برچیده شود در حالی که همه قرائن نشان می دهد که این اختلافات در طبیعت زندگی این دنیا حلول کرده، و حتی از دلائلی استفاده می شود که بعد از قیام حضرت مهدی- عج- آن بر پا کننده حکومت واحد جهانی هر چند بسیاری از اختلافات حل خواهد شد ولی باز اختلاف مکتبها به کلی برچیده نمی شود، و به گفته قرآن مجید: «یهود و نصارا تا دامنه قیامت به اختلافاتشان باقی خواهند ماند.» (مائده/ 14) ولی خداوندی که همه چیز را به سوی وحدت می برد سر انجام به اختلافات پایان خواهد داد، و چون با وجود پرده های ضخیم عالم ماده این امر بطور کامل در این دنیا امکان پذیر نیست، می دانیم در جهان دیگری که عالم بروز و ظهور است سر انجام این مسأله عملی خواهد شد، و حقایق آنچنان آفتابی می گردد که اختلاف مکتب و عقیده به کلی برچیده می شود.

جالب اینکه در آیات متعددی از قرآن مجید روی این مسأله تکیه شده است، در یک جا می فرماید: «خداوند در روز قیامت در میان آنها داوری می کند در آنچه با

[شماره صفحه واقعی : 122]

ص: 1420

هم اختلاف داشتند». (بقره/ 113) و در جای دیگر می فرماید: «آنها سوگند مؤکد یاد کردند که خداوند کسانی را که می میرند هرگز زنده نمی کند، ولی چنین نیست. این وعده قطعی خداست (که همه آنها را زنده کند) ولی اکثر مردم نمی دانند هدف این است که آنچه را در آن اختلاف داشتند برای آنها روشن سازد تا کسانی که منکر شدند بدانند دروغ می گفتند». (نحل/ 38 و 39)

4- قرآن و مسأله معاد

بعد از مسأله توحید که اساسی ترین مسأله در تعلیمات انبیاء است مسأله معاد با ویژگیها و آثار تربیتی و فرهنگیش در درجه اوّل قرار دارد، لذا در بحثهای قرآنی بیشترین آیات را بعد از توحید و خداشناسی به خود اختصاص داده است.

مباحث قرآنی معاد گاه به صورت استدلالهای منطقی است و گاه به صورت بحثهای خطابی و تلقینات مؤثر و کوبنده که گاه از شنیدن آن مو بر بدن انسان راست می شود، و لحن صادقانه کلام چنان است که همچون استدلالات در اعماق جان و روح انسان نفوذ می کند.

در بخش اوّل، یعنی استدلالات منطقی، قرآن بیشتر روی موضوع امکان معاد تکیه می کند، چرا که منکران غالبا آن را محال می پنداشتند، و معتقد بودند معاد آن هم به صورت «معاد جسمانی» که مستلزم بازگشت اجسام پوسیده و خاک شده به حیات و زندگی نوین است، امکان پذیر نیست.

در این بخش، قرآن از طرق کاملا گوناگون و متنوع وارد می شود، و طرقی که همه به یک جا ختم می گردد و آن مسأله «امکان عقلی معاد» است.

گاه زندگی نخستین را در نظر انسان مجسم می کند، و در یک عبارت کوتاه و گویا و روشن می گوید:

«همان گونه که شما را از آغاز آفرید باز می گردید». (اعراف/ 29) گاه زندگی و مرگ گیاهان، و رستاخیز آنها را که همه سال با چشم می بینیم

[شماره صفحه واقعی : 123]

ص: 1421

مجسم کرده و در پایان آن می گوید: رستاخیز شما نیز همین گونه است.

«ما از آسمان آب پر برکتی فرستادیم و به وسیله آن باغهای سرسبز رویاندیم و دانه های درو شده ... و به وسیله آن سرزمین مرده ای را زنده کردیم، رستاخیز (شما) نیز همین گونه است؟» (ق/ 9 تا 11) در جای دیگر می گوید: «خداوند همان کسی است که بادها را فرستاد تا ابرها را به حرکت درآورند و آن را به سوی سرزمین مرده راندیم و به وسیله آن زمین را بعد از مرگش حیات بخشیدیم، رستاخیز نیز چنین است!» (فاطر/ 9) گاه مسأله قدرت خداوند را در آفرینش آسمانها و زمین مطرح کرده، می گوید:

«آیا نمی دانند خداوندی که آسمانها و زمین را آفرید و از آفرینش آنها خسته نشد قادر است که مردگان را زنده کند؟ آری او بر هر چیز تواناست». (احقاف/ 33) و گاه رستاخیز انرژیها و بیرون پریدن آتش از درون درخت سبز را به عنوان نمونه ای از قدرت او، و قرار گرفتن آتش در دل آب، مطرح کرده، می گوید:

«آن خدایی مردگان را لباس حیات می پوشاند که از درخت سبز برای شما آتش آفرید!» (یس/ 80) گاه زندگی جنینی را در نظر انسان مجسم می سازد و می گوید: «ای مردم! اگر در رستاخیز شک دارید فراموش نکنید که ما شما را از خاک آفریدیم، سپس از نطفه، و بعد از علقه (خون بسته شده) سپس از مضغه (پاره گوشتی همچون گوشت جویده شده) که بعضی دارای شکل و خلقت است و بعضی بی شکل. هدف این است که ما برای شما روشن سازیم (که بر هر چیز قادریم) و جنینهایی را که بخواهیم تا مدت معینی در رحم مادران نگاه می داریم، سپس شما را به صورت طفلی به عالم دنیا می فرستیم». (حجّ/ 5) و بالاخره گاه شبح رستاخیز را در خوابهای طولانی- خوابهایی که برادر مرگ است بلکه از جهاتی خود مرگ باشد- مانند خواب سیصد و نه ساله اصحاب کهف نشان می دهد، و بعد از شرح جالب و زیبایی پیرامون خواب و بیداری آنها می فرماید: «این چنین مردم را متوجه حال آنها کردیم تا بدانند وعده رستاخیز

[شماره صفحه واقعی : 124]

ص: 1422

خداوند حق است و در قیام قیامت تردیدی نیست». (کهف/ 21) این شش راه مختلف است که در لا به لای آیات قرآن برای بیان امکان معاد مطرح شده است.

علاوه بر این داستان مرغان چهار گانه ابراهیم (بقره/ 260) و سرگذشت عزیر (بقره/ 259) و داستان کشته ای از بنی اسرائیل (بقره/ 73) که هر کدام یک نمونه تاریخی برای این مسأله است شواهد و دلائل دیگری است که قرآن در این زمینه ذکر می کند.

کوتاه سخن اینکه ترسیمی که قرآن مجید از معاد و چهره های آن و مقدمات و نتایج آن دارد، و دلائل گویایی که در این زمینه مطرح کرده است به قدری زنده و قانع کننده است که هر کس کمترین بهره ای از وجدان بیدار داشته باشد تحت تأثیر عمیق آن قرار می گیرد.

5- معاد جسمانی

منظور از معاد جسمانی این نیست که تنها جسم در جهان دیگر بازگشت می کند، بلکه هدف این است که روح و جسم تواما مبعوث می شود، و به تعبیر دیگر بازگشت روح مسلم است، گفتگو از بازگشت جسم است.

جمعی از فلاسفه پیشین تنها به معاد روحانی معتقد بودند، و جسم را مرکبی می دانستند که تنها در این جهان با انسان است، و بعد از مرگ از آن بی نیاز می شود، آن را رها می سازد و به عالم ارواح می شتابد.

ولی عقیده علمای بزرگ اسلام این است که معاد در هر دو جنبه روحانی و جسمانی صورت می گیرد. در اینجا بعضی مقید به خصوص جسم سابق نیستند، و می گویند: خداوند جسمی را در اختیار روح می گذارد، و چون شخصیت انسان به روح اوست این جسم جسم او محسوب می شود! در حالی که محققین معتقدند همان جسمی که خاک و متلاشی گشته، به فرمان خدا جمع آوری می شود، و لباس حیات نوینی بر آن می پوشاند، و این

[شماره صفحه واقعی : 125]

ص: 1423

عقیده ای است که از متون آیات قرآن مجید گرفته شده است.

شواهد معاد جسمانی در قرآن مجید آن قدر زیاد است که بطور یقین می توان گفت: آنها که معاد را منحصر در روحانی می دانند کمترین مطالعه ای در آیات فراوان معاد نکرده اند و گر نه جسمانی بودن معاد در آیات قرآن به قدری روشن است که جای هیچ گونه تردید نیست.

همین آیاتی که در آخر سوره یس خواندیم به وضوح بیانگر این حقیقت است چرا که مرد عرب بیابانی تعجبش از این بود که این استخوان پوسیده را که در دست دارد چه کسی می تواند زنده کند؟

و قرآن با صراحت در پاسخ او می گوید: «بگو: همین استخوان پوسیده را خدایی که روز نخست آن را ابداع و ایجاد کرد زنده می کند».

تمام تعجب مشرکان و مخالفت آنها در مسأله معاد بر سر همین مطلب بود که: «چگونه وقتی ما خاک شدیم و خاکهای ما در زمین گم شد، دوباره لباس حیات در تن می کنیم؟» (الم سجده/ 10) آنها می گفتند: «چگونه این مرد به شما وعده می دهد وقتی که مردید و خاک شدید بار دیگر به زندگی بازمی گردید». (مؤمنون/ 35) آنها به قدری از این مسأله تعجب می کردند که اظهار آن را نشانه جنون و یا دروغ بر خدا می پنداشتند.

کافران گفتند: «مردی را به شما نشان دهیم که به شما خبر می دهد هنگامی که کاملا خاک و پراکنده شدید دیگر بار آفرینش جدیدی می یابید». (سبأ/ 7 و 8) به همین دلیل عموما استدلالات قرآن در باره امکان معاد بر محور همین معاد جسمانی دور می زند، و بیانات ششگانه ای که در فصل قبل گذشت همه شاهد و گواه این مدعاست.

بعلاوه قرآن کرارا خاطر نشان می کند که شما در قیامت از قبرها خارج می شوید (یس/ 51- قمر/ 7) قبرها مربوط به معاد جسمانی است.

داستان مرغهای چهار گانه ابراهیم، و همچنین داستان عزیر و زنده شدن او

[شماره صفحه واقعی : 126]

ص: 1424

بعد از مرگ، و ماجرای مقتول بنی اسرائیل، همه با صراحت از معاد جسمانی سخن می گوید.

توصیفهای زیادی که قرآن مجید از مواهب مادی و معنوی بهشت کرده، همه نشان می دهد که معاد هم در مرحله جسم و هم در مرحله روح تحقق می پذیرد، و گر نه حور و قصور و انواع غذاهای بهشتی و لذائذ مادی در کنار مواهب معنوی معنی ندارد.

به هر حال ممکن نیست کسی کمترین آگاهی از منطق و فرهنگ قرآن داشته باشد و معاد جسمانی را انکار کند، و به تعبیر دیگر انکار معاد جسمانی از نظر قرآن مساوی است با انکار اصل معاد! علاوه بر این دلائل نقلی، شواهد عقلی نیز در این زمینه وجود دارد که اگر بخواهیم وارد آن شویم سخن به درازا می کشد.

6- بهشت و دوزخ

بسیاری چنین می پندارند که عالم پس از مرگ کاملا شبیه این جهان است، منتهی در شکلی کاملتر و جالبتر.

ولی قرائن زیادی در دست داریم که نشان می دهد فاصله زیادی از نظر کیفیت و کمیت میان این جهان و آن جهان است، حتی اینکه اگر این فاصله را به تفاوت میان عالم کوچک جنین با این دنیای وسیع تشبیه می کنیم باز مقایسه کاملی به نظر نمی رسد.

طبق صریح بعضی از روایات در آنجا چیزهایی است که چشمی ندیده و گوشی نشنیده، و حتی از فکر انسانی خطور نکرده است.

قرآن مجید می گوید: «هیچ انسانی نمی داند چه چیزهایی که مایه روشنی چشم است برای او پنهان نگهداشته شده». (سجده/ 17) نظامات حاکم بر آن جهان نیز با آنچه در این عالم حاکم است کاملا تفاوت دارد. در اینجا افراد به عنوان شهود در دادگاه حاضر می شوند ولی در آنجا دست

[شماره صفحه واقعی : 127]

ص: 1425

و پا و حتی پوست تن شهادت می دهد. (یس/ 65- فصّلت/ 21) به هر حال آنچه در باره جهان دیگر گفته شود تنها شبحی از دور در نظر ما مجسم می کند، و اصولا الفبای ما و فرهنگ فکری ما در این جهان قادر به توصیف حقیقی آن نیست و از اینجا به بسیاری از سؤالات در زمینه بهشت و دوزخ و چگونگی نعمتها و عذابهایش پاسخ داده خواهد شد.

همین قدر می دانیم بهشت کانون انواع مواهب الهی اعم از مادی و معنوی است، و دوزخ کانونی است از شدیدترین عذابها در هر دو جهت.

اما در مورد جزئیات این دو، قرآن اشاراتی دارد که ما به آن مؤمن هستیم اما تفصیل آن را تا کسی نبیند نمی داند! «پایان سوره یس»

[شماره صفحه واقعی : 128]

ص: 1426

سوره صافّات [37]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده، و 182 آیه است

محتوای سوره:

بطور کلی محتوای این سوره در پنج بخش خلاصه می شود.

بخش اول: بحثی پیرامون گروههائی از ملائکه و فرشتگان خداوند، و در مقابل آنها گروهی از شیاطین سرکش و سرنوشت آنها را مطرح می سازد.

بخش دوم: از کفار، و انکارشان نسبت به نبوت و معاد، و عاقبت کار آنها در قیامت سخن می گوید، و گرفتاری تمام آنها در چنگال عذاب الهی، و نیز بخشی از نعمتهای مهم بهشتی و لذات و زیبائیها و شادکامیهای بهشتیان را شرح می دهد.

بخش سوم: قسمتی از تاریخ انبیای بزرگی، مانند «نوح» و «ابراهیم» و «اسحاق» و «موسی» و «هارون» و «الیاس» و «لوط» و «یونس» را به صورت فشرده و در عین حال بسیار مؤثر و نافذ بازگو می کند، ولی بحث در باره «ابراهیم» قهرمان بت شکن، مشروحتر آمده است.

بخش چهارم: از یکی از انواع شرک که می توان آن را «بدترین نوع شرک» دانست. یعنی اعتقاد به رابطه خویشاوندی میان خداوند و جن و خداوند و فرشتگان بحث می کند.

و سر انجام بخش پنجم که آخرین بخش این سوره است، و در چند آیه کوتاه مطرح شده، پیروزی لشکر حق را بر لشکر کفر و شرک و نفاق، و گرفتار شدن آنها را در چنگال عذاب الهی، ضمن تنزیه و تقدیس پروردگار بیان می دارد.

[شماره صفحه واقعی : 129]

ص: 1427

فضیلت تلاوت سوره

: در حدیثی از پیامبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و اله آمده است:

«کسی که سوره صافات را بخواند به عدد هر جن و شیطانی ده حسنه به او داده می شود، و شیاطین متمرد از او فاصله می گیرند، و از شرک پاک می شود و دو فرشته ای که مأمور حفظ او هستند در قیامت در باره او شهادت می دهند که به رسولان خداوند ایمان داشته است».

و در حدیث دیگری از امام صادق علیه السّلام چنین می خوانیم: «کسی که سوره صافات را در هر روز جمعه بخواند از هر آفتی محفوظ می ماند، و هر بلائی در زندگی دنیا از او دفع می گردد، خداوند وسیعترین روزی را در اختیارش می گذارد، و او را در مال و فرزندان و بدن، گرفتار زیانهای شیطان رجیم و گردنکشان عنود نمی سازد، و اگر در آن روز و شب از دنیا برود خداوند او را شهید مبعوث می کند، و شهید می میراند، و او را در بهشت با شهدا هم درجه می سازد».

هدف از تلاوت، اندیشه و سپس اعتقاد و بعد از آن عمل است، و بدون شک کسی که تلاوت این سوره را با این کیفیت انجام دهد هم از شر شیاطین محفوظ خواهد ماند، هم از شرک پاک می گردد، و با داشتن اعتقاد صحیح و اعمال صالح در زمره شهیدان قرار خواهد گرفت.

ضمنا نامگذاری این سوره به نام «صافّات» به مناسبت آیه اول آن است.

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سورة الصافات(37): آیة 1

(آیه 1)- فرشتگانی که آماده انجام مأموریتند: این سوره نخستین سوره از قرآن مجید است که اولین آیات آن با سوگندها شروع می شود، سوگندهائی اندیشه انگیز، که فکر انسان را همراه خود به جوانب مختلف این جهان می کشاند.

درست است که خداوند از همه راستگویان راستگوتر است، و نیازی به سوگند ندارد، ولی توجه به دو نکته مشکل سوگند را در تمام آیات قرآن که از این به بعد گهگاه با آن سر و کار داریم حل خواهد کرد.

نخست این که: همیشه سوگند به امور پر ارزش و مهم یاد می کنند، بنابر این

[شماره صفحه واقعی : 130]

ص: 1428

سوگندهای قرآن دلیل بر عظمت و اهمیت اموری است که به آنها سوگند یاد شده.

دیگر این که سوگند همیشه برای تأکید است، و دلیل بر این است که اموری که برای آن سوگند یاد شده از امور کاملا جدی و مؤکد است.

به هر حال در آغاز این سوره به نام سه گروه برخورد می کنیم که به آنها سوگند یاد شده است.

نخست می فرماید: «قسم به آنها که صف کشیده اند و صفوف خود را منظم ساخته اند»! (وَ الصَّافَّاتِ صَفًّا).

سورة الصافات(37): آیة 2

(آیه 2)- «همانها که قویا نهی می کنند و باز می دارند» (فَالزَّاجِراتِ زَجْراً).

سورة الصافات(37): آیة 3

(آیه 3)- «و آنها که پی در پی تلاوت ذکر می کنند» (فَالتَّالِیاتِ ذِکْراً).

معروف و مشهور آن است که توصیفات فوق اوصافی است برای گروههائی از فرشتگان.

گروههائی که برای انجام فرمان الهی در عالم هستی به صف ایستاده و آماده فرمانند.

گروههائی از فرشتگان که انسانها را از معاصی و گناه باز می دارند، و وسوسه های شیاطین را در قلوب آنها خنثی می کنند، و یا مأمور ابرهای آسمانند و آنها را به هر سو می رانند و آماده آبیاری سرزمینهای خشک می کنند.

و بالاخره گروههائی از فرشتگان که آیات کتب آسمانی را به هنگام نزول وحی بر پیامبران می خوانند.

سورة الصافات(37): آیة 4

(آیه 4)- اکنون ببینیم این سوگندهای پر محتوا سوگند به صفوف فرشتگان و انسانها برای چه منظوری بوده است؟

آیه شریفه این مطلب را روشن ساخته، می گوید: «معبود شما مسلما یکتاست» (إِنَّ إِلهَکُمْ لَواحِدٌ).

سوگند به آن مقدساتی که گفته شد بتها همه بر بادند، و هیچ گونه شریک و شبیه و نظیری برای پروردگار نیست.

سورة الصافات(37): آیة 5

(آیه 5)- سپس می افزاید: «همان پروردگار آسمانها و زمین و آنچه

[شماره صفحه واقعی : 131]

ص: 1429

در میان آن دو قرار دارد، و پروردگار مشرقها»! (رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما وَ رَبُّ الْمَشارِقِ).

خورشید آسمان در هر روز از سال از نقطه ای غیر از نقطه روز قبل و بعد طلوع می کند، و فاصله این نقاط با یکدیگر آنقدر منظم و دقیق است که حتی یک هزارم ثانیه کم و زیاد نمی شود، و هزاران هزار سال است که نظم «مشارق شمس» بر قرار می باشد. در طلوع و غروب ستارگان دیگر نیز همین نظام حکمفرماست.

سورة الصافات(37): آیة 6

(آیه 6)- پاسداری آسمان از نفوذ شیاطین! در آیات گذشته سخن از صفوف مختلف فرشتگان الهی بود و در اینجا از نقطه مقابل آنها، یعنی گروههای شیاطین و سرنوشت آنها، سخن می گوید، و می تواند مقدمه ای باشد برای ابطال اعتقاد جمعی از مشرکان که شیاطین و جن را معبود خود قرار می دادند.

نخست می گوید: «ما آسمان نزدیک [پائین ] را با ستارگان آراستیم» (إِنَّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِزِینَةٍ الْکَواکِبِ).

به راستی منظره ستارگان آسمان آنقدر زیباست که هرگز چشم از دیدن آن خسته نمی شود، بلکه خستگی را از تمام وجود انسان بیرون می کند هر چند این مسائل در عصر و زمان ما برای شهر نشینانی که در دود کارخانه ها غوطه ورند، و طبعا آسمانی تاریک و سیاه دارند چندان مفهوم نیست، ولی روستانشینان هنوز می توانند ناظر این گفته قرآنی یعنی تزیین آسمان با ستارگان درخشان باشند.

سورة الصافات(37): آیة 7

(آیه 7)- در این آیه به محفوظ بودن صحنه آسمان از نفوذ شیاطین اشاره کرده، می گوید: «ما آن را از هر شیطان خبیث و عاری از خیر و نیکی حفظ کردیم» (وَ حِفْظاً مِنْ کُلِّ شَیْطانٍ مارِدٍ).

سورة الصافات(37): آیة 8

(آیه 8)- سپس می افزاید: «آنها نمی توانند به (سخنان) فرشتگان عالم بالا گوش فرا دهند (و هرگاه چنین کنند) از هر سو هدف (تیرهای شهاب) قرار می گیرند»! (لا یَسَّمَّعُونَ إِلَی الْمَلَإِ الْأَعْلی وَ یُقْذَفُونَ مِنْ کُلِّ جانِبٍ).

سورة الصافات(37): آیة 9

(آیه 9)- آری «آنها به شدت به عقب رانده می شوند (و از صحنه آسمان طرد می گردند) و برای آنان مجازاتی دائم است» (دُحُوراً وَ لَهُمْ عَذابٌ واصِبٌ).

[شماره صفحه واقعی : 132]

ص: 1430

اشاره به این که نه تنها شیاطین از نزدیک شدن به عرصه آسمان منع و طرد می شوند بلکه سر انجام گرفتار عذاب دائم نیز می گردند.

سورة الصافات(37): آیة 10

(آیه 10)- در این آیه به گروهی از شیاطین سرکش و جسور اشاره می کند که قصد صعود به عرصه بلند آسمان می کنند، می فرماید: «مگر آنها که در لحظه ای کوتاه برای استراق سمع به آسمان نزدیک شوند که شهاب ثاقب آنها را تعقیب می کند» و می سوزاند (إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ).

«شهاب» در اصل به معنی شعله ای است که از آتش افروخته زبانه می کشد، و به شعله های آتشینی که در آسمان به صورت خط ممتد دیده می شود نیز می گویند.

می دانیم اینها ستاره نیستند، بلکه شبیه ستارگانند، قطعات سنگهای کوچکی هستند که در فضا پراکنده اند، و هنگامی که در حوزه جاذبه زمین قرار گیرند به سوی زمین جذب می شوند، و بر اثر سرعت و شدت برخورد آنها با هوای اطراف زمین مشتعل و برافروخته می شوند.

«ثاقب» به معنی نافذ و سوراخ کننده است، و در اینجا اشاره به این است که به هر موجودی اصابت کند آن را سوراخ کرده و آتش می زند.

سورة الصافات(37): آیة 11

(آیه 11)- آنها که هرگز حق را پذیرا نمی شوند! قرآن همچنان مسأله رستاخیز و مخالفت منکران لجوج را تعقیب می کند و به دنبال بحث گذشته از قدرت خداوند و خالق آسمان و زمین بر همه چیز می فرماید: «از آنها بپرس آیا آفرینش (و معاد) آنان سخت تر است یا آفرینش فرشتگان» و آسمانها و زمین (فَاسْتَفْتِهِمْ أَ هُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمْ مَنْ خَلَقْنا).

آری «ما آنها را از گل چسبنده ای آفریدیم»! (إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِینٍ لازِبٍ).

گویا مشرکان که منکر معاد بودند بعد از شنیدن آیات گذشته در مورد آفرینش آسمان و زمین و فرشتگان اظهار داشتند، آفرینش ما از آن مهمتر است.

قرآن در پاسخ آنها می گوید: آفرینش انسانها در مقابل آفرینش زمین و آسمان پهناور و فرشتگانی که در این عوالم هستند چیز مهمی نیست، چرا که مبدأ آفرینش

[شماره صفحه واقعی : 133]

ص: 1431

انسان یک مشت خاک چسبنده بیش نبوده است.

زیرا مبدأ آفرینش انسان نخست «خاک» بود سپس با «آب» آمیخته شد، کم کم به «صورت لجن بدبوئی» درآمد و بعد به صورت «گل چسبنده ای» شد و با این بیان میان تعبیرات گوناگون در آیات قرآن مجید جمع می شود.

سورة الصافات(37): آیة 12

(آیه 12)- سپس می افزاید: «تو از (انکار آنها نسبت به معاد) تعجب می کنی ولی آنها (معاد را) مسخره می کنند» (بَلْ عَجِبْتَ وَ یَسْخَرُونَ).

تو آنقدر با قلب پاکت مسأله را واضح می بینی که از انکار آن در شگفتی فرو می روی، و اما این ناپاک دلان آنقدر آن را محال می شمرند که به استهزا بر می خیزند.

سورة الصافات(37): آیة 13

(آیه 13)- عامل این زشتکاریها تنها نادانی و جهل نیست، بلکه لجاجت و عناد است، لذا «هنگامی که به آنها یادآوری شود (یادآوری دلائل معاد و مجازات الهی) هرگز متذکر نمی گردند» و همچنان به راه خویش ادامه می دهند (وَ إِذا ذُکِّرُوا لا یَذْکُرُونَ).

سورة الصافات(37): آیة 14

(آیه 14)- حتی از این بالاتر «هرگاه معجزه ای (از معجزات تو) را ببینند (نه تنها به سخریه و استهزا می پردازند بلکه) دیگران را نیز به مسخره کردن وا می دارند»! (وَ إِذا رَأَوْا آیَةً یَسْتَسْخِرُونَ).

سورة الصافات(37): آیة 15

(آیه 15)- «و می گویند: این فقط سحر آشکاری است» و نه چیز دیگر! (وَ قالُوا إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِینٌ).

سورة الصافات(37): آیة 16

(آیه 16)- آیا ما و پدرانمان زنده می شویم؟ قرآن همچنان گفتگوهای منکران معاد و پاسخ به آنها را ادامه می دهد.

نخست استبعاد منکران رستاخیز را به این صورت منعکس می کند: آنها می گفتند: «آیا هنگامی که ما مردیم و خاک و استخوان شدیم بار دیگر برانگیخته خواهیم شد»؟! (أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ).

سورة الصافات(37): آیة 17

(آیه 17)- و از این بالاتر این که «و آیا پدران نخستین ما نیز برانگیخته می شوند»؟! (أَ وَ آباؤُنَا الْأَوَّلُونَ).

همانها که جز مشتی استخوان پوسیده، یا خاکهای پراکنده وجودشان باقی

[شماره صفحه واقعی : 134]

ص: 1432

نمانده است، چه کسی می تواند این اجزای متفرق را جمع کند؟ و چه کسی می تواند لباس حیات بر آنان بپوشاند؟

اما این کوردلان فراموش کرده بودند که روز نخست همه خاک بودند، و از خاک آفریده شدند، اگر در قدرت خدا شک داشتند باید بدانند خداوند یک بار قدرت خود را به اینها نشان داده بود، و اگر در قابلیت خاک مردد بودند، آن هم یک بار به ثبوت رسیده بود.

سورة الصافات(37): آیة 18

(آیه 18)- سپس قرآن به کوبنده ترین پاسخها در برابر آنها پرداخته، به پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله می فرماید: «به آنها بگو: آری (همه شما، و نیاکانتان مبعوث می شوید) در حالی که ذلیل و خوار و کوچک خواهید بود»؟! (قُلْ نَعَمْ وَ أَنْتُمْ داخِرُونَ).

سورة الصافات(37): آیة 19

(آیه 19)- گمان می کنید زنده کردن شما و همه پیشینیان برای خداوند قادر و توانا کار مشکلی است، و عمل مهم سنگینی می باشد؟ نه «تنها یک صیحه عظیم (از ناحیه مأمور پروردگار زده می شود) ناگهان همه (از قبرها برمی خیزند، و جان می گیرند و با چشم خود صحنه محشر را که تا آن روز تکذیب می کردند) نگاه می کنند»! (فَإِنَّما هِیَ زَجْرَةٌ واحِدَةٌ فَإِذا هُمْ یَنْظُرُونَ).

سورة الصافات(37): آیة 20

(آیه 20)- اینجاست که ناله این مشرکان مغرور و خیره سر که نشانه ضعف و زبونی و بیچارگی آنهاست بر می خیزد، «و می گویند: ای وای بر ما این روز جزاست»! (وَ قالُوا یا وَیْلَنا هذا یَوْمُ الدِّینِ).

آری! هنگامی که چشمشان به دادگاه عدل الهی، و شهود و قضات این دادگاه، و علائم و نشانه های مجازات می افتد بی اختیار ناله و فریاد سر می دهند و با تمام وجود اعتراف به حقانیت رستاخیز می کنند، اعترافی که نمی تواند هیچ مشکلی را برای آنها حل کند.

سورة الصافات(37): آیة 21

(آیه 21)- اینجاست که از ناحیه خداوند یا فرشتگان او به آنها خطاب می شود آری «امروز همان روز جدائی است که شما آن را تکذیب می کردید» (هذا یَوْمُ الْفَصْلِ الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ). جدائی حق از باطل، جدائی صفوف بدکاران از

[شماره صفحه واقعی : 135]

ص: 1433

نیکوکاران، و روز داوری پروردگار بزرگ.

طبیعت این دنیا آمیزش و اختلاط حق و باطل است، در حالی که طبیعت رستاخیز جدائی این دو از یکدیگر می باشد.

سورة الصافات(37): آیة 22

(آیه 22)- سپس خداوند به فرشتگانی که مأمور کوچ دادن مجرمان به دوزخند فرمان می دهد: «ظالمان و هم ردیفان آنها و آنچه را می پرستیدند جمع آوری کنید» (احْشُرُوا الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ أَزْواجَهُمْ وَ ما کانُوا یَعْبُدُونَ).

سورة الصافات(37): آیة 23

(آیه 23)- آری آنچه را «جز خدا (می پرستیدند) حرکت دهید و به سوی دوزخ هدایتشان کنید»! (مِنْ دُونِ اللَّهِ فَاهْدُوهُمْ إِلی صِراطِ الْجَحِیمِ).

آری! یک روز به سوی «صراط مستقیم» هدایت شدند ولی پذیرا نگشتند، اما امروز باید به «صراط جحیم» هدایت شوند و مجبورند بپذیرند! این سرزنشی است گرانبار که اعماق روح آنها را می سوزاند.

سورة الصافات(37): آیة 24

(آیه 24)- دانستیم که فرشتگان مجازات، ظالمان و همفکران آنها را به ضمیمه بتها و معبودان دروغین یک جا کوچ می دهند و به سوی جاده جهنم هدایت می کنند.

در ادامه این سخن قرآن می گوید: در این هنگام خطاب صادر می شود «آنها را متوقف سازید چون باید مورد بازپرسی قرار گیرند» (وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ).

آری! در این که پیرامون چه چیز سؤال می شود؟ در روایت معروفی که از طرق اهل سنت و شیعه نقل شده آمده است که از «ولایت علی علیه السّلام سؤال می شود».

ولی این یک مصداق روشن است، چرا که در آن روز از همه چیز سؤال می شود، از عقائد، از توحید، و ولایت، از گفتار و کردار، و از نعمتها و مواهبی که خدا در اختیار انسان گذارده است.

سورة الصافات(37): آیة 25

(آیه 25)- به هر حال این دوزخیان بینوا که به مسیر جهنم هدایت می شوند دستشان از همه جا بریده و کوتاه می گردد، در این هنگام به آنها گفته می شود شما که در دنیا در مشکلات به هم پناه می بردید، و از یکدیگر کمک می گرفتید «چرا در اینجا از هم یاری نمی طلبید»؟! (ما لَکُمْ لا تَناصَرُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 136]

ص: 1434

آری! تمام تکیه گاههائی که در دنیا برای خود می پنداشتید همه در اینجا ویران گشته است، نه از یکدیگر می توانید کمک بگیرید، و نه معبودهایتان به یاری شما می شتابند، که آنها خود نیز بیچاره و گرفتارند.

سورة الصافات(37): آیة 26

(آیه 26)- در این آیه می افزاید: «بلکه آنها در آن روز در برابر فرمان خدا تسلیم و خاضعند» و قدرت هیچ گونه اظهار وجود تا چه رسد به مخالفت ندارند (بَلْ هُمُ الْیَوْمَ مُسْتَسْلِمُونَ).

سورة الصافات(37): آیة 27

(آیه 27)- اینجاست که آنها به سرزنش یکدیگر بر می خیزند و هر یک اصرار دارد گناه خویش را به گردن دیگری بیندازد، دنباله روان، رؤسا و پیشوایان خود را مقصر می شمرند، و پیشوایان پیروان خود را، و در این حال «رو به یکدیگر کرده و از هم می پرسند ...» (وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَساءَلُونَ).

سورة الصافات(37): آیة 28

(آیه 28)- پیروان گمراه به پیشوایان گمراه کننده خود «می گویند: (شما رهبران گمراهی بودید که به ظاهر) از طریق خیرخواهی و نیکی وارد شدید» اما جز فریب چیزی در کارتان نبود! (قالُوا إِنَّکُمْ کُنْتُمْ تَأْتُونَنا عَنِ الْیَمِینِ).

ما که به حکم فطرت طالب نیکیها و پاکیها و سعادتها بودیم دعوت شما را لبیک گفتیم، آری تمام گناهان ما به گردن شما است، ما جز حسن نیت و پاکدلی سرمایه ای نداشتیم و شما دیو سیرتان دروغگو نیز جز فریب و نیرنگ چیزی در بساط نداشتید!

سورة الصافات(37): آیة 29

(آیه 29)- به هر حال پیشوایان آنها نیز سکوت نخواهند کرد و در پاسخ «می گویند: شما خودتان اهل ایمان نبودید» تقصیر ما چیست! (قالُوا بَلْ لَمْ تَکُونُوا مُؤْمِنِینَ).

اگر مزاج شما آماده انحراف نبود، اگر شما خود طالب شر و شیطنت نبودید، کجا به سراغ ما می آمدید؟ چرا به دعوت انبیا و نیکان و پاکان پاسخ نگفتید؟

و همین که ما یک اشارت کردیم با سر دویدید؟ پس معلوم می شود عیب در خود شماست، بروید و خودتان را ملامت کنید!

سورة الصافات(37): آیة 30

(آیه 30)- دلیل ما روشن است «ما هیچ گونه سلطه ای بر شما نداشتیم»

[شماره صفحه واقعی : 137]

ص: 1435

و زور و اجباری در کار نبود! (وَ ما کانَ لَنا عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ).

«بلکه خود شما قومی طغیانگر و متجاوز بودید» و خلق و خوی ستمگری شما باعث بدبختیتان شد (بَلْ کُنْتُمْ قَوْماً طاغِینَ).

و چه دردناک است که انسان ببیند رهبر و پیشوای او که یک عمر دل به او بسته بود موجبات بدبختی او را فراهم کرده است، سپس از او بیزاری می جوید.

حقیقت این است که هر کدام از این دو گروه از جهتی راست می گویند.

سورة الصافات(37): آیة 31

(آیه 31)- لذا این گفتگوها به جایی نمی رسد، و سر انجام این پیشوایان گمراه به این واقعیت اعتراف می کنند، می گویند: «اکنون فرمان پروردگارمان بر همه ما مسلّم شده (و حکم عذاب در باره همه صادر گردیده) و همگی از عذاب او می چشیم» (فَحَقَّ عَلَیْنا قَوْلُ رَبِّنا إِنَّا لَذائِقُونَ).

شما طاغی بودید و سرنوشت طغیانگران همین است، و ما هم گمراه و گمراه کننده.

سورة الصافات(37): آیة 32

(آیه 32)- «ما شما را گمراه کردیم همان گونه که خود گمراه بودیم» (فَأَغْوَیْناکُمْ إِنَّا کُنَّا غاوِینَ).

بنابر این چه جای تعجب که همگی در این مصائب و عذابها شریک باشیم؟

سورة الصافات(37): آیة 33

(آیه 33)- سرنوشت این پیشوایان و آن پیروان: به دنبال بیان مخاصمه پیروان و پیشوایان گمراه در قیامت در کنار دوزخ که در آیات گذشته آمد، در این آیه سرنوشت هر دو گروه را یک جا بیان کرده، و عوامل بدبختی آنها را شرح می دهد که هم بیان درد است و هم ذکر درمان.

نخست می فرماید: «همه آنها [پیشوایان و پیروان گمراه ] در آن روز در عذاب الهی مشترکند» (فَإِنَّهُمْ یَوْمَئِذٍ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ).

البته اشتراک آنها در اصل عذاب مانع تفاوتها و اختلاف درکات آنها در دوزخ و عذاب الهی نیست، چرا که مسلما کسی که مایه انحراف هزاران انسان شده است هرگز در مجازات، همسان یک فرد عادی گمراه نخواهد بود.

سورة الصافات(37): آیة 34

(آیه 34)- سپس برای تأکید بیشتر می افزاید: «ما این گونه با مجرمان رفتار

[شماره صفحه واقعی : 138]

ص: 1436

می کنیم» (إِنَّا کَذلِکَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِینَ).

این سنّت همیشگی ماست، سنتی که از قانون عدالت نشأت گرفته است.

سورة الصافات(37): آیة 35

(آیه 35)- در این آیه به بیان ریشه اصلی بدبختی آنها پرداخته، می گوید:

«آنها چنان بودند که وقتی کلمه توحید و لا اله الا اللّه به آنان گفته می شد استکبار می کردند» (إِنَّهُمْ کانُوا إِذا قِیلَ لَهُمْ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ یَسْتَکْبِرُونَ).

آری! ریشه تمام انحرافات آنها تکبر و خود بر تر بینی، و زیر بار حق نرفتن و بر سر سنتهای غلط و تقالید باطل اصرار و لجاجت ورزیدن، و به همه چیز غیر از آن با دیده تحقیر نگریستن بود.

سورة الصافات(37): آیة 36

(آیه 36)- ولی آنها برای این گناه بزرگ خود عذری بدتر از گناه می آوردند «و پیوسته می گفتند: آیا ما خدایان و بتهای خود را به خاطر شاعر دیوانه ای رها کنیم»؟! (وَ یَقُولُونَ أَ إِنَّا لَتارِکُوا آلِهَتِنا لِشاعِرٍ مَجْنُونٍ).

شاعرش می نامیدند چون سخنانش آن چنان در دلها نفوذ داشت و عواطف انسانها را همراه خود می برد که گوئی موزونترین اشعار را می سراید، در حالی که گفتارش ابدا شعر نبود، و مجنونش می خواندند به خاطر این که رنگ محیط به خود نمی گرفت، و در برابر عقائد خرافی انبوه متعصبان لجوج ایستاده بود، کاری که از نظر توده های گمراه یک نوع انتحار و خودکشی جنون آمیز است، در حالی که بزرگترین افتخار پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله همین بود که تسلیم این شرائط نشد!

سورة الصافات(37): آیة 37

(آیه 37)- سپس قرآن برای نفی این سخنان بی اساس و دفاع از مقام وحی و رسالت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله می افزاید: «چنین نیست، او حق آورده و پیامبران پیشین را تصدیق کرده است» (بَلْ جاءَ بِالْحَقِّ وَ صَدَّقَ الْمُرْسَلِینَ).

محتوای سخنان او از یک سو، و هماهنگی آن با دعوت انبیا از سوی دیگر دلیل صدق گفتار اوست.

سورة الصافات(37): آیة 38

(آیه 38)- «اما شما (ای مستکبران کوردل و گمراهان بدزبان) بطور مسلم عذاب دردناک الهی را خواهید چشید» (إِنَّکُمْ لَذائِقُوا الْعَذابِ الْأَلِیمِ).

سورة الصافات(37): آیة 39

(آیه 39)- ولی گمان نکنید که خداوند انتقامجو است و می خواهد انتقام

[شماره صفحه واقعی : 139]

ص: 1437

پیامبرش را از شما بگیرد چنین نیست شما «جز به آنچه انجام می دادید کیفر داده نمی شوید» (وَ ما تُجْزَوْنَ إِلَّا ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).

در حقیقت همان اعمال شماست که در برابر شما مجسم می شود و با شما می ماند و شما را شکنجه و آزار می دهد.

سورة الصافات(37): آیة 40

(آیه 40)- این آیه که در حقیقت مقدمه ای است برای بحثهای آینده یک گروه را استثنا کرده، می گوید: «جز بندگان مخلص پروردگار (کسانی که خدا آنها را خالص کرده است) که از همه این کیفرها به دور و برکنارند» (إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ).

آری! تنها این گروهند که به اعمالشان جزا داده نمی شوند، بلکه خدا با فضل و کرم با آنها رفتار می کند و بی حساب پاداش می گیرند.

سورة الصافات(37): آیة 41

(آیه 41)- گوشه ای از نعمتهای بهشتی: در آیه قبل سخن از (عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ) به میان آمد، در اینجا مواهب و نعمتهای بی شماری را که خداوند به آنها ارزانی می دارد، بیان می کند که می توان آن را در هفت بخش خلاصه کرد.

نخست می گوید: «برای آنان [بندگان مخلص ] روزی معین و ویژه ای است» (أُولئِکَ لَهُمْ رِزْقٌ مَعْلُومٌ).

این جمله اشاره به مواهب معنوی و لذات روحانی و درک جلوه های ذات پاک حق، و سرمست شدن از باده طهور عشق اوست، همان لذتی که تا کسی نبیند نمی داند.

سورة الصافات(37): آیة 42

(آیه 42)- سپس به بیان نعمتهای دیگر بهشتی پرداخته، آن هم نعمتهایی که با نهایت احترام به بهشتیان داده می شود، می گوید: «میوه ها (ی گوناگون پر ارزش) و آنها گرامی داشته می شوند ...» (فَواکِهُ وَ هُمْ مُکْرَمُونَ). و به صورت میهمانهای عزیزی با نهایت احترام از آنها پذیرائی می شود.

سورة الصافات(37): آیة 43

(آیه 43)- از نعمت میوه های رنگارنگ و احترام و گرامی داشت که بگذریم سخن از جایگاه آنها به میان می آید، می فرماید: جایگاه آنها «در باغهای (سرسبز) و پر نعمت بهشت است» (فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ).

هر نعمتی بخواهند در آنجا هست و هر چه اراده کنند در برابر آنها

[شماره صفحه واقعی : 140]

ص: 1438

حاضر است.

سورة الصافات(37): آیة 44

(آیه 44)- و از آنجا که یکی از بزرگترین لذات انسان بهره گرفتن از مجلس انس با دوستان یکرنگ و با صفاست، در چهارمین مرحله به این نعمت اشاره کرده، می گوید: «بهشتیان در حالی که بر تختها رو به روی یکدیگر تکیه زده اند» (عَلی سُرُرٍ مُتَقابِلِینَ).

سورة الصافات(37): آیة 45

(آیه 45)- در پنجمین مرحله از بیان مواهب بهشتیان، سخن از نوشابه و شراب طهور آنهاست، می فرماید: «و گرداگردشان قدحهای لبریز از شراب طهور را می گردانند» (یُطافُ عَلَیْهِمْ بِکَأْسٍ مِنْ مَعِینٍ).

این ظرفها در گوشه ای قرار نگرفته که آنها تقاضای جامی از آن کنند، بلکه به مقتضای تعبیر (یُطافُ عَلَیْهِمْ) گرد آنها می گردانند!

سورة الصافات(37): آیة 46

(آیه 46)- سپس به توصیفی از آن شراب طهور پرداخته، می گوید: «شرابی سفید و درخشنده و لذت بخش برای نوشندگان» (بَیْضاءَ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِینَ).

شرابی پاک، خالی از رنگهای شیطانی، سفید و شفاف.

سورة الصافات(37): آیة 47

(آیه 47)- از آنجا که نام شراب و پیمانه و مانند اینها ممکن است مفاهیم دیگری در اذهان تداعی کند بلافاصله در این آیه با ذکر جمله کوتاه و گویائی همه این مفاهیم را از ذهن شنوندگان می شوید و می گوید: «شرابی که نه در آن مایه تباهی عقل است، و نه از آن مست می شوند» (لا فِیها غَوْلٌ وَ لا هُمْ عَنْها یُنْزَفُونَ).

و جز هوشیاری و نشاط و لذت روحانی چیزی در آن نیست.

سورة الصافات(37): آیة 48

(آیه 48)- و سر انجام در ششمین مرحله به همسران پاک بهشتی اشاره کرده، می گوید: «نزد آنها همسرانی است که جز به شوهران خود عشق نمی ورزند، به غیر آنان نگاه نمی کنند و چشمان درشت و زیبا دارند» (وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ عِینٌ).

سورة الصافات(37): آیة 49

(آیه 49)- در این آیه توصیف دیگری برای همین همسران بهشتی بیان کرده و پاکی و قداست آنها را با این عبارت بیان می کند: «گویی (از لطافت و سفیدی) همچون تخم مرغهایی هستند که (در زیر بال و پر مرغ) پنهان مانده» و دست انسانی

[شماره صفحه واقعی : 141]

ص: 1439

هرگز آن را لمس نکرده است! (کَأَنَّهُنَّ بَیْضٌ مَکْنُونٌ).

مواهب گوناگونی که در باره بهشتیان در آیات گذشته ذکر شد مجموعه ای از مواهب مادی و معنوی است، گر چه حقیقت نعمتهای بهشتی آن گونه که هست از اهل دنیا مکتوم خواهد بود، جز این که بروند و ببینند و دریابند!

سورة الصافات(37): آیة 50

(آیه 50)- جستجو از دوست جهنّمی! بندگان مخلص پروردگار که طبق آیات گذشته غرق انواع نعمتهای معنوی و مادی بهشتند، ناگهان بعضی از آنها به فکر گذشته خود و دوستان دنیا می افتند، همان دوستانی که راه خود را جدا کردند و جای آنها در جمع بهشتیان خالی است، می خواهند بدانند سرنوشت آنها به کجا رسید.

آری! در حالی که آنها غرق گفتگو هستند و از هر دری سخنی می گویند «بعضی رو به بعضی دیگر کرده می پرسند ...» (فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَساءَلُونَ).

سورة الصافات(37): آیة 51

(آیه 51)- ناگهان «یکی از آنها (خاطراتی در نظرش مجسم می شود رو به سوی دیگران کرده و) می گوید: من همنشینی (در دنیا) داشتم ...»! (قالَ قائِلٌ مِنْهُمْ إِنِّی کانَ لِی قَرِینٌ).

سورة الصافات(37): آیة 52

(آیه 52)- متأسفانه او به انحراف کشیده شده و در خط منکران رستاخیز قرار گرفت، «او پیوسته می گفت: آیا (به راستی) تو این سخن را باور کرده ای ...»

(یَقُولُ أَ إِنَّکَ لَمِنَ الْمُصَدِّقِینَ).

سورة الصافات(37): آیة 53

(آیه 53)- «که وقتی ما مردیم و به خاک و استخوان مبدّل شدیم (بار دیگر) زنده می شویم و جزا داده خواهیم شد» من که این سخنان را باور ندارم! (أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَدِینُونَ).

ای دوستان! کاش می دانستم الآن او کجاست؟ و در چه شرائطی است؟

آه جای او در میان ما خالی است!

سورة الصافات(37): آیة 54

(آیه 54)- سپس «می افزاید: (ای دوستان!) آیا شما می توانید از او خبری بگیرید»! (قالَ هَلْ أَنْتُمْ مُطَّلِعُونَ).

سورة الصافات(37): آیة 55

(آیه 55)- «اینجاست که نگاهی (به سوی دوزخ) می کند ناگهان او را در

[شماره صفحه واقعی : 142]

ص: 1440

میان دوزخ می بیند»! (فَاطَّلَعَ فَرَآهُ فِی سَواءِ الْجَحِیمِ).

سورة الصافات(37): آیة 56

(آیه 56)- او را مخاطب ساخته «می گوید: به خدا سوگند نزدیک بود مرا (نیز) به هلاکت بکشانی»! (قالَ تَاللَّهِ إِنْ کِدْتَ لَتُرْدِینِ).

سورة الصافات(37): آیة 57

(آیه 57)- چیزی نمانده بود که وسوسه های تو در قلب صاف من اثر بگذارد، و مرا به همان خط انحرافی که در آن بودی وارد کنی «و اگر (لطف الهی یار من نشده بود و) نعمت پروردگارم نبود من نیز از احضار شدگان (در دوزخ) بودم»! (وَ لَوْ لا نِعْمَةُ رَبِّی لَکُنْتُ مِنَ الْمُحْضَرِینَ).

این توفیق الهی بود که رفیق راه من شد، و این دست لطف هدایتش بود که مرا نوازش داد و رهبری کرد.

سورة الصافات(37): آیة 58

(آیه 58)- سپس به یاران خود می گوید: ای دوستان! «آیا ما هرگز نمی میریم» و در بهشت جاودانه خواهیم بود؟ (أَ فَما نَحْنُ بِمَیِّتِینَ).

سورة الصافات(37): آیة 59

(آیه 59)- «و جز همان مرگ اول مرگی به سراغ ما نخواهد آمد، و ما هرگز عذاب نخواهیم شد» (إِلَّا مَوْتَتَنَا الْأُولی وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ).

سورة الصافات(37): آیة 60

(آیه 60)- به هر حال این گفتگو را با یک جمله پر معنی و بسیار احساس انگیز و مؤکد به انواع تأکیدات پایان داده، می گوید: «راستی این همان پیروزی بزرگ است» (إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ).

چه پیروزی و رستگاری از این برتر که انسان غرق نعمت جاودانی و حیات ابدی و مشمول انواع الطاف الهی باشد؟

سورة الصافات(37): آیة 61

(آیه 61)- و سر انجام خداوند بزرگ با یک جمله کوتاه و بیدار کننده و پر معنی به این بحث خاتمه داده، می فرماید: «برای مثل این باید، عمل کنندگان عمل کنند» و به خاطر این مواهب تلاشگران بکوشند (لِمِثْلِ هذا فَلْیَعْمَلِ الْعامِلُونَ).

چه تعبیر زیبائی! می گوید: تلاشگران برای این چنین هدفی باید تلاش کنند، برای بهشتی مملو از لذات روحانی، و پر از نعمتهای جسمانی که شراب طهورش انسان را در نشئه ای ملکوتی فرو می برد، و همنشینی دوستان باصفایش غمی بر دل نمی گذارد.

[شماره صفحه واقعی : 143]

ص: 1441

سورة الصافات(37): آیة 62

(آیه 62)- گوشه ای از عذابهای جانکاه دوزخیان: بعد از بیان نعمتهای روح بخش و پر ارزش بهشتی، به بیان عذابهای دردناک و غم انگیز دوزخی می پردازد، و آن چنان ترسیمی از آن می کند که در مقایسه با نعمتهای پیشین در نفوس مستعد عمیقا اثر می گذارد و آنها را از هر گونه زشتی و ناپاکی باز می دارد.

نخست می فرماید: «آیا این (نعمتهای جاویدان بهشتی بهتر است یا درخت (نفرت انگیز) زقوم»؟! (أَ ذلِکَ خَیْرٌ نُزُلًا أَمْ شَجَرَةُ الزَّقُّومِ).

واژه «شجره» همیشه به معنی «درخت» نیست گاه به معنی گیاه نیز می آید، و قرائن نشان می دهد که منظور از آن در اینجا «گیاه» است.

سورة الصافات(37): آیة 63

(آیه 63)- سپس قرآن به بعضی از ویژگیهای این گیاه پرداخته، می گوید: «ما آن را مایه درد و رنج ظالمان قرار دادیم» (إِنَّا جَعَلْناها فِتْنَةً لِلظَّالِمِینَ).

اشاره به این که آنها هنگامی که نام «زقوم» را شنیدند به سخریه و استهزا پرداختند و از این رو وسیله ای برای آزمایش این ستمگران شد.

سورة الصافات(37): آیة 64

(آیه 64)- سپس می افزاید: «آن درختی است که در قعر جهنم می روید» (إِنَّها شَجَرَةٌ تَخْرُجُ فِی أَصْلِ الْجَحِیمِ).

ولی این ظالمان مغرور به سخریه ادامه دادند و گفتند: مگر ممکن است گیاه یا درختی از قعر جهنم بروید؟ آتش کجا و درخت و گیاه کجا؟

گویا آنها از این نکته غافل بودند که اصولی که بر زندگی آن جهان (آخرت) حاکم است با این جهان بسیار تفاوت دارد.

سورة الصافات(37): آیة 65

(آیه 65)- سپس می افزاید: «شکوفه آن مانند سرهای شیاطین است»! (طَلْعُها کَأَنَّهُ رُؤُسُ الشَّیاطِینِ).

این تشبیه برای بیان نهایت زشتی و چهره تنفر آمیز آن است.

سورة الصافات(37): آیة 66

(آیه 66)- سر انجام قرآن می گوید: آنها [مجرمان ] از آن می خورند و شکمها را از آن پر می کنند»! (فَإِنَّهُمْ لَآکِلُونَ مِنْها فَمالِؤُنَ مِنْهَا الْبُطُونَ).

این همان فتنه و عذابی است که در آیات قبل به آن اشاره شد، خوردن از این گیاه دوزخی با آن بوی بد و طعم تلخ با آن شیره ای که تماسش با بدن مایه سوزندگی

[شماره صفحه واقعی : 144]

ص: 1442

و تورم است، آن هم خوردن به مقدار زیاد، عذابی است دردناک.

سورة الصافات(37): آیة 67

(آیه 67)- بدیهی است خوردن از این غذای ناگوار و تلخ تشنگی آور است، «سپس روی آن آب داغ متعفنی می نوشند» (ثُمَّ إِنَّ لَهُمْ عَلَیْها لَشَوْباً مِنْ حَمِیمٍ).

سورة الصافات(37): آیة 68

(آیه 68)- آن غذای دوزخیان، و این هم نوشابه آنان، اما بعد از این پذیرائی به کجا می روند، قرآن می گوید: «سپس بازگشت آنها به سوی جهنم است»! (ثُمَّ إِنَّ مَرْجِعَهُمْ لَإِلَی الْجَحِیمِ).

سورة الصافات(37): آیة 69

(آیه 69)- در این آیه قرآن دلیل اصلی گرفتاری دوزخیان را در چنگال این مجازاتهای دردناک در دو جمله کوتاه و پر معنی بیان می کند، می گوید: «چرا که آنها پدران خود را گمراه یافتند» (إِنَّهُمْ أَلْفَوْا آباءَهُمْ ضالِّینَ).

سورة الصافات(37): آیة 70

(آیه 70)- اما «با این حال بسرعت به دنبال آنان کشانده می شوند» (فَهُمْ عَلی آثارِهِمْ یُهْرَعُونَ).

اشاره به این که چنان دل و دین بر تقلید نیاکان باخته اند که گوئی آنها را بسرعت و بی اختیار به دنبالشان می دوانند و این اشاره به نهایت تعصب و شیفتگی آنها به خرافات نیاکان است.

سورة الصافات(37): آیة 71

(آیه 71)- اقوام گمراه پیشین: از آنجا که مسائل گذشته در رابطه با مجرمان و ظالمان اختصاص به مقطع خاصی از زمان و مکان ندارد قرآن به تعمیم و گسترش آن می پردازد، و ضمن چند آیه کوتاه و فشرده زمینه را برای شرح احوال بسیاری از امتهای پیشین- که اطلاع بر احوالشان سند گویائی برای مباحث گذشته است- فراهم می سازد.

نخست می فرماید: «قبل از آنها بیشتر پیشینیان گمراه شدند» (وَ لَقَدْ ضَلَّ قَبْلَهُمْ أَکْثَرُ الْأَوَّلِینَ).

سورة الصافات(37): آیة 72

(آیه 72)- سپس اضافه می کند: گمراهی آنها به خاطر نداشتن رهبر و راهنما نبود، «ما در میان آنها انذار کنندگانی فرستادیم» (وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا فِیهِمْ مُنْذِرِینَ).

پیامبرانی که آنها را از شرک و کفر و ظلم و بیدادگری و تقلید کورکورانه از دیگران بیم می دادند، و آنها را به مسؤولیتهایشان آشنا می ساختند.

[شماره صفحه واقعی : 145]

ص: 1443

سورة الصافات(37): آیة 73

(آیه 73)- سپس در یک جمله کوتاه و پر معنی می گوید: «اکنون بنگر عاقبت انذار شوندگان و این اقوام لجوج گمراه به کجا رسید»؟ (فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُنْذَرِینَ).

سورة الصافات(37): آیة 74

(آیه 74)- و در این آیه به عنوان یک استثنا می فرماید: «مگر بندگان مخلص خدا» (إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ).

در واقع این جمله اشاره به آن است که عاقبت این اقوام را بنگر که چگونه آنها را به عذاب دردناکی گرفتار کردیم، و هلاک نمودیم، جز بندگان با ایمان و مخلص که از این مهلکه جان سالم به در بردند.

سورة الصافات(37): آیة 75

(آیه 75)- گوشه ای از داستان نوح: از اینجا شرح داستان نه نفر از پیامبران بزرگ خدا آغاز می شود که در آیات پیشین بطور سر بسته به آن اشاره شده بود، نخست از «نوح» شیخ الانبیا و نخستین پیامبر اولوا العزم شروع می کند، و قبل از هر چیز به دعای پر سوز او هنگامی که از هدایت قومش مأیوس شد اشاره کرده، می فرماید: «و نوح ما را خواند (و ما دعای او را اجابت کردیم) و چه خوب اجابت کننده ای هستیم» (وَ لَقَدْ نادانا نُوحٌ فَلَنِعْمَ الْمُجِیبُونَ).

این دعا ممکن است اشاره به همان دعایی باشد که در سوره نوح آیه 26 و 27 آمده است «نوح گفت: پروردگارا! احدی از کافران را بر روی زمین مگذار، چرا که اگر آنها را به حال خود واگذاری بندگانت را گمراه می کنند ...»

سورة الصافات(37): آیة 76

(آیه 76)- و لذا در این آیه بلا فاصله می فرماید: «و او و خاندانش را از اندوه بزرگ رهایی بخشیدیم» (وَ نَجَّیْناهُ وَ أَهْلَهُ مِنَ الْکَرْبِ الْعَظِیمِ).

این اندوه بزرگ ممکن است اشاره به سخریه های قوم کافر و مغرور، و آزارهای زبانی آنها و هتاکی و توهین نسبت به او و پیروانش باشد، و یا اشاره به تکذیبهای پی در پی این قوم لجوج.

سورة الصافات(37): آیة 77

(آیه 77)- سپس می افزاید: «و فرزندانش را همان بازماندگان (روی زمین) قرار دادیم» (وَ جَعَلْنا ذُرِّیَّتَهُ هُمُ الْباقِینَ).

سورة الصافات(37): آیة 78

(آیه 78)- به علاوه ذکر خیر و ثناء جمیل «و نام نیک او را در میان امتهای

[شماره صفحه واقعی : 146]

ص: 1444

بعد باقی نهادیم» (وَ تَرَکْنا عَلَیْهِ فِی الْآخِرِینَ).

از او به عنوان یک پیامبر مقاوم و شجاع و دلسوز و مهربان یاد می کنند، و او را «شیخ الانبیاء» می نامند.

سورة الصافات(37): آیة 79

(آیه 79)- «سلام و درود باد بر نوح در میان جهانیان» (سَلامٌ عَلی نُوحٍ فِی الْعالَمِینَ).

سورة الصافات(37): آیة 80

(آیه 80)- و برای آن که این برنامه برای دیگران الهام بخش گردد، می افزاید:

«ما این گونه نیکوکاران را پاداش می دهیم»! (إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ).

سورة الصافات(37): آیة 81

(آیه 81)- «چرا که او از بندگان با ایمان ما بود» (إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُؤْمِنِینَ).

در حقیقت مقام عبودیت و بندگی و همچنین ایمان توأم با احسان و نیکوکاری که در دو آیه اخیر آمده، دلیل اصلی لطف خداوند نسبت به نوح و نجاتش از اندوه بزرگ و سلام و درود الهی بر او بود که اگر این برنامه از ناحیه دیگران نیز تعقیب شود مشمول همان رحمت و لطفند چرا که الطاف پروردگار جنبه شخصی و خصوصی ندارد.

سورة الصافات(37): آیة 82

(آیه 82)- در این آیه با جمله ای کوتاه و کوبنده سرنوشت آن قوم ظالم و شرور و کینه توز را بیان کرده، می گوید: «سپس دیگران [دشمنان او] را غرق کردیم» (ثُمَّ أَغْرَقْنَا الْآخَرِینَ).

از آسمان سیلاب آمد، و از زمین آب جوشید، و سر تا سر کره زمین به اقیانوس پر تلاطمی مبدل شد! کاخهای بیدادگران را درهم کوبید، و جسدهای بی جانشان بر صفحه آب باقی ماند!

سورة الصافات(37): آیة 83

(آیه 83)- طرح جالب بت شکنی ابراهیم! به دنبال گوشه هایی از تاریخ پر ماجرای نوح در اینجا بخش قابل ملاحظه ای از زندگی ابراهیم را ذکر می کند.

نخست ماجرای ابراهیم را به این صورت با ماجرای نوح پیوند داده، می فرماید: «و از پیروان نوح ابراهیم بود» (وَ إِنَّ مِنْ شِیعَتِهِ لَإِبْراهِیمَ).

او در همان خط توحید و عدل، در همان مسیر تقوا و اخلاص که سنت نوح بود گام بر می داشت، که انبیا همه مبلغان یک مکتب و استادان یک دانشگاهند.

[شماره صفحه واقعی : 147]

ص: 1445

سورة الصافات(37): آیة 84

(آیه 84)- بعد از بیان این اجمال به تفصیل آن پرداخته، می فرماید:

به خاطر بیاور «هنگامی را که با قلب سلیم به پیشگاه پروردگارش آمد» (إِذْ جاءَ رَبَّهُ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ).

جالبترین تفسیر را برای «قلب سلیم» امام صادق علیه السّلام بیان فرموده در آنجا که می خوانیم: «قلب سلیم قلبی است که خدا را ملاقات کند در حالی که هیچ کس جز او در آن نباشد».

در باره اهمیت قلب سلیم همین بس که قرآن مجید آن را تنها سرمایه نجات روز قیامت شمرده، چنانکه در سوره شعراء آیه 88 و 89 از زبان همین پیامبر بزرگ ابراهیم علیه السلاممی خوانیم: «روزی که اموال و فرزندان سودی به حال انسان نمی بخشند، جز کسی که با قلب سلیم در پیشگاه خداوند حضور یابد».

سورة الصافات(37): آیة 85

(آیه 85)- آری! ابراهیم با قلب سلیم و روح پاک و اراده ای نیرومند و عزمی راسخ مأمور مبارزه با بت پرستان شد، و از پدر (عمو) و قوم خودش آغاز کرد، چنانکه قرآن می گوید: به خاطر بیاور «هنگامی را که به پدر و قومش گفت: اینها چیست که می پرستید»؟! (إِذْ قالَ لِأَبِیهِ وَ قَوْمِهِ ما ذا تَعْبُدُونَ).

حیف نیست انسان با آن شرافت ذاتی و عقل و خرد در مقابل مشتی سنگ و چوب بی ارزش تعظیم کند؟ عقلتان کجاست؟!

سورة الصافات(37): آیة 86

(آیه 86)- سپس این تعبیر را که توأم با تحقیر آشکار بتها بود با جمله دیگری تکمیل کرد و گفت: «آیا غیر از خدا (که بر حق است) به سراغ این معبودان دروغین می روید»؟ (أَ إِفْکاً آلِهَةً دُونَ اللَّهِ تُرِیدُونَ).

سورة الصافات(37): آیة 87

(آیه 87)- سر انجام سخنش را با جمله کوبنده دیگری در این مقطع پایان داد و گفت: «شما در باره پروردگار عالمیان چه گمان می برید»؟! (فَما ظَنُّکُمْ بِرَبِّ الْعالَمِینَ).

روزی او را می خورید، مواهب او سراسر وجود شما را احاطه کرده، با این حال موجودات بی ارزشی را همردیف او قرار داده اید.

سورة الصافات(37): آیة 88

(آیه 88)- در تواریخ و تفاسیر آمده است که بت پرستان بابل هر سال مراسم

[شماره صفحه واقعی : 148]

ص: 1446

عید مخصوصی داشتند غذاهائی در بتخانه آماده می کردند و در آنجا می چیدند به این پندار که غذاها متبرک شود، سپس دسته جمعی به بیرون شهر می رفتند و در پایان روز باز می گشتند و برای نیایش و صرف غذا به بتخانه می آمدند.

لذا هنگامی که در شب از او دعوت به شرکت در این مراسم کردند «او نگاهی به ستارگان افکند ...» (فَنَظَرَ نَظْرَةً فِی النُّجُومِ).

سورة الصافات(37): آیة 89

(آیه 89)- «پس گفت: من بیمارم» و با شما به مراسم جشن نمی آیم! (فَقالَ إِنِّی سَقِیمٌ). و به این ترتیب عذر خود را خواست!

سورة الصافات(37): آیة 90

(آیه 90)- «آنها از او روی برتافته و به او پشت کردند» و بسرعت دور شدند (فَتَوَلَّوْا عَنْهُ مُدْبِرِینَ).

سورة الصافات(37): آیة 91

(آیه 91)- به این ترتیب ابراهیم علیه السلامتنها در شهر ماند و بت پرستان شهر را خالی کرده و بیرون رفتند، ابراهیم نگاهی به اطراف خود کرد، برق شوق در چشمانش نمایان گشت، لحظاتی را که از مدتها قبل انتظارش را می کشید فرا رسید، باید یک تنه برخیزد و به جنگ بتها برود، و ضربه سختی بر پیکر آنان وارد سازد، ضربه ای که مغزهای خفته بت پرستان را تکان دهد و بیدار کند.

قرآن می گوید: او وارد بتخانه شد «مخفیانه نگاهی به معبودانشان کرد و از روی تمسخر گفت: چرا (از این غذاها) نمی خورید»! (فَراغَ إِلی آلِهَتِهِمْ فَقالَ أَ لا تَأْکُلُونَ).

سورة الصافات(37): آیة 92

(آیه 92)- سپس افزود: اصلا «چرا سخن نمی گوئید»؟ چرا لال و دهن بسته هستید! (ما لَکُمْ لا تَنْطِقُونَ).

سورة الصافات(37): آیة 93

(آیه 93)- «سپس به سوی آنها رفت (آستین را بالا زد تبر را به دست گرفت) و ضربه ای محکم با دست راست بر پیکر آنها فرود آورد» و جز بت بزرگ، همه را درهم شکست (فَراغَ عَلَیْهِمْ ضَرْباً بِالْیَمِینِ).

و چیزی نگذشت که از آن بتخانه آباد و زیبا ویرانه ای وحشتناک ساخت.

سورة الصافات(37): آیة 94

(آیه 94)- بت پرستان به شهر بازگشتند و به سراغ بتخانه آمدند، چه منظره وحشتناک و بهت آوری! لحظاتی چند مات و مبهوت، خیره خیره به آن ویرانه نگاه

[شماره صفحه واقعی : 149]

ص: 1447

کردند. سپس سکوت جای خود را به خروش و نعره و فریاد داد ... چه کسی این کار را کرده؟ کدام ستمگر؟! و چیزی نگذشت که به خاطرشان آمد جوان خداپرستی در این شهر وجود دارد، به نام ابراهیم «آنها با سرعت به او روی آوردند» (فَأَقْبَلُوا إِلَیْهِ یَزِفُّونَ).

سورة الصافات(37): آیة 95

(آیه 95)- نقشه های مشرکان شکست می خورد: سر انجام ابراهیم را به همین اتهام به دادگاه کشاندند. او را مورد سؤال قرار داده و از او خواستند توضیح دهد.

قرآن شرح این ماجرا را در سوره انبیا بیان کرده و در اینجا تنها به یک فراز حساس آن قناعت می کند و آن آخرین سخن ابراهیم با آنان در زمینه باطل بودن بت پرستی است می گوید: ابراهیم «گفت: آیا چیزی را می پرستید که با دست خود می تراشید»؟! (قالَ أَ تَعْبُدُونَ ما تَنْحِتُونَ). آیا هیچ آدم عاقلی مصنوع خود را پرستش می کند؟

سورة الصافات(37): آیة 96

(آیه 96)- معبود باید خالق انسان باشد نه مخلوق او، اکنون درست بنگرید و معبود حقیقی را پیدا کنید: «خداوند هم شما را آفریده، و هم بتهائی را که می سازید» (وَ اللَّهُ خَلَقَکُمْ وَ ما تَعْمَلُونَ).

آسمان و زمین همه مخلوق اویند و زمان و مکان همه از اوست، باید سر بر آستان چنین خالقی نهاد و او را پرستش و نیایش کرد.

این دلیلی است بسیار قوی و دندان شکن که هیچ پاسخی در مقابل آن نداشتند.

سورة الصافات(37): آیة 97

(آیه 97)- ولی می دانیم زورگویان و قلدران هرگز با منطق و استدلال آشنا نبوده اند، و چون پیشرفت این منطق توحیدی را مزاحم منافع خویش می دیدند با منطق زور و سرنیزه و آتش به میدان آمدند، تکیه بر قدرت خویش کردند «گفتند:

بنای مرتفعی برای او بسازید (و در میان آن آتش بیفروزید) و او را در جهنمی از آتش بیفکنید»! (قالُوا ابْنُوا لَهُ بُنْیاناً فَأَلْقُوهُ فِی الْجَحِیمِ).

سورة الصافات(37): آیة 98

(آیه 98)- در اینجا قرآن به ریزه کاریها و جزئیات این مسأله که در سوره انبیا

[شماره صفحه واقعی : 150]

ص: 1448

آمده است اشاره نمی کند، تنها در یک جمع بندی فشرده و جالب پایان این ماجرا را چنین بیان می کند: «آنها طرحی برای نابودی ابراهیم ریخته بودند، ولی ما آنان را پست و مغلوب ساختیم» (فَأَرادُوا بِهِ کَیْداً فَجَعَلْناهُمُ الْأَسْفَلِینَ).

سورة الصافات(37): آیة 99

(آیه 99)- ابراهیم علیه السلاماز این مهلکه به سلامت بیرون آمد، و چون رسالت خود را در بابل پایان یافته می دید تصمیم بر مهاجرت به اراضی مقدس شام گرفت «و گفت: من به سوی پروردگارم می روم، او مرا هدایت خواهد کرد» (وَ قالَ إِنِّی ذاهِبٌ إِلی رَبِّی سَیَهْدِینِ).

بدیهی است خداوند مکانی ندارد اما مهاجرت از محیط آلوده به محیط پاک و سرزمین انبیا مهاجرت به سوی خداست.

سورة الصافات(37): آیة 100

(آیه 100)- و در اینجا نخستین تقاضایش از خدا که در آیات فوق منعکس است تقاضای فرزند صالح بود، فرزندی که بتواند خط رسالت او را تداوم بخشد، و برنامه های نیمه تمامش را به پایان برساند، اینجا بود که عرض کرد: «پروردگارا! به من از صالحان [فرزندان صالح ] ببخش» (رَبِّ هَبْ لِی مِنَ الصَّالِحِینَ).

خداوند نیز این دعا را مستجاب کرد، و فرزندان صالحی همچون «اسماعیل» و «اسحاق» به او مرحمت فرمود.

سورة الصافات(37): آیة 101

(آیه 101)- ابراهیم در قربانگاه! در اینجا سخن از اجابت این دعای ابراهیم به میان آورده، می گوید: «پس ما او [ابراهیم ] را به نوجوانی بردبار و صبور بشارت دادیم» (فَبَشَّرْناهُ بِغُلامٍ حَلِیمٍ).

در واقع سه بشارت در این جمله جمع شده است بشارت تولد فرزندی پسر، و بشارت رسیدن او به سنین نوجوانی، و بشارت به صفت والای حلم.

سورة الصافات(37): آیة 102

(آیه 102)- سر انجام فرزند موعود ابراهیم طبق بشارت الهی متولد شد، و قلب پدر را روشن ساخت، دوران طفولیت را پشت سر گذاشت و به سن نوجوانی رسید.

در اینجا قرآن می گوید: «پس هنگامی که با او به مقام سعی و کوشش رسید» (فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ).

[شماره صفحه واقعی : 151]

ص: 1449

یعنی به مرحله ای رسید که می توانست در مسائل مختلف زندگی همراه پدر تلاش و کوشش کند و او را یاری دهد.

به هر حال به گفته جمعی از مفسران، فرزندش در آن وقت سیزده ساله بود که ابراهیم خواب عجیب شگفت انگیزی می بیند که بیانگر شروع یک آزمایش بزرگ دیگر در مورد این پیامبر عظیم الشأن است، در خواب می بیند که از سوی خداوند به او دستور داده شد تا فرزند یگانه اش را با دست خود قربانی کند و سر ببرد.

ابراهیم که بارها از کوره داغ امتحان الهی سرفراز بیرون آمده بود، این بار نیز باید دل به دریا بزند و سر بر فرمان حق بگذارد.

ولی باید قبل از هر چیز فرزند را آماده این کار کند، رو به سوی او کرد و «گفت:

پسرم! من در خواب دیدم که تو را ذبح می کنم، نظر تو چیست»؟! (قالَ یا بُنَیَّ إِنِّی أَری فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ ما ذا تَری ).

فرزندش که نسخه ای از وجود پدر ایثارگر بود و درس صبر و استقامت و ایمان را در همین عمر کوتاهش در مکتب او خوانده بود، با آغوش باز و از روی طیب خاطر از این فرمان الهی استقبال کرد، و با صراحت و قاطعیت «گفت: پدرم هر دستور داری اجرا کن» (قالَ یا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ).

و از ناحیه من فکر تو راحت باشد که «به خواست خدا مرا از صابران خواهی یافت» (سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِینَ).

این تعبیرات پدر و پسر چقدر پر معنی است از یک سو پدر با صراحت مسأله ذبح را با فرزند سیزده ساله مطرح می کند و برای او شخصیت مستقل و آزادی اراده قائل می شود، از سوی دیگر فرزند هم می خواهد پدر در عزم و تصمیمش راسخ باشد.

و به این ترتیب هم پدر و هم پسر نخستین مرحله این آزمایش بزرگ را با پیروزی کامل می گذرانند.

سورة الصافات(37): آیة 103

(آیه 103)- در این میان چه ها گذشت؟ قرآن از شرح آن خودداری کرده، و تنها روی نقاط حساس این ماجرای عجیب انگشت می گذارد.

[شماره صفحه واقعی : 152]

ص: 1450

بعضی نوشته اند: فرزند فداکار برای این که پدر را در انجام این مأموریت کمک کند، گفت: پدرم ریسمان را محکم ببند تا هنگام اجرای فرمان الهی دست و پا نزنم، می ترسم از پاداشم کاسته شود! پدر جان! کارد را تیز کن و با سرعت بر گلویم بگذران تا تحملش بر من (و بر تو) آسانتر باشد! پدرم! قبلا پیراهنم را از تن بیرون کن که به خون آلوده نشود، چرا که بیم دارم چون مادرم آن را ببیند عنان صبر از کفش بیرون رود.

آنگاه افزود: سلامم را به مادرم برسان و اگر مانعی ندیدی پیراهنم را برایش ببر که باعث تسلی خاطر و تسکین دردهای اوست، چرا که بوی فرزندش را از آن خواهد یافت، و هرگاه دلتنگ شود آن را در آغوش می فشارد و سوز درونش را تخفیف خواهد داد.

لحظه های حساسی فرارسید ابراهیم که مقام تسلیم فرزند را دید او را در آغوش کشید، و هر دو در این لحظه به گریه افتادند.

قرآن همین اندازه در عبارتی کوتاه و پر معنی می گوید: «هنگامی که هر دو تسلیم شدند و ابراهیم جبین او را بر خاک نهاد ...» (فَلَمَّا أَسْلَما وَ تَلَّهُ لِلْجَبِینِ).

ابراهیم صورت فرزند را بر خاک نهاد و با سرعت و قدرت کارد را بر گلوی فرزند گذارد در حالی که روحش در هیجان فرو رفته بود، اما کارد برنده در گلوی لطیف فرزند کمترین اثری نگذارد! ....

ابراهیم در حیرت فرو رفت بار دیگر کارد را به حرکت درآورد ولی باز کارگر نیفتاد.

آری! ابراهیم «خلیل» می گوید: ببر! اما خداوند «جلیل» فرمان می دهد نبر! و کارد تنها گوش بر فرمان او دارد.

سورة الصافات(37): آیة 104

(آیه 104)- اینجاست که قرآن با یک جمله کوتاه و پر معنی به همه انتظارها پایان داده، می گوید: در این هنگام «او را ندا دادیم که: ای ابراهیم!» (وَ نادَیْناهُ أَنْ یا إِبْراهِیمُ).

[شماره صفحه واقعی : 153]

ص: 1451

سورة الصافات(37): آیة 105

(آیه 105)- «آن رؤیا را تحقق بخشیدی» و به مأموریت خود عمل کردی (قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیا).

«ما این گونه نیکوکاران را جزا می دهیم» (إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ).

هم به آنها توفیق پیروزی در امتحان می دهیم، و هم نمی گذاریم فرزند دلبندشان از دست برود.

سورة الصافات(37): آیة 106

(آیه 106)- سپس می افزاید: «این مسلما همان امتحان آشکار است» (إِنَّ هذا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبِینُ).

ذبح کردن فرزند با دست خود، آن هم فرزندی برومند و لایق، برای پدری که یک عمر در انتظار چنین فرزندی بوده، کار ساده و آسانی نیست.

و از آن عجیب تر تسلیم مطلق این نوجوان در برابر این فرمان بود، که با آغوش باز و با اطمینان خاطر به لطف پروردگار به استقبال ذبح شتافت.

سورة الصافات(37): آیة 107

(آیه 107)- اما برای این که برنامه ابراهیم ناتمام نماند، و در پیشگاه خدا قربانی کرده باشد و آرزوی ابراهیم برآورده شود، خداوند قوچی بزرگ فرستاد تا به جای فرزند قربانی کند و سنتی برای آیندگان در مراسم «حج» و سرزمین «منی» از خود بگذارد، چنانکه قرآن می گوید: «ما ذبح عظیمی را فدای او کردیم» (وَ فَدَیْناهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ).

یکی از نشانه های عظمت این ذبح آن است که با گذشت زمان سال به سال وسعت بیشتری یافته، و الآن در هر سال بیش از یک میلیون به یاد آن ذبح عظیم ذبح می کنند و خاطره اش را زنده نگه می دارند.

سورة الصافات(37): آیة 108

(آیه 108)- نه تنها خداوند پیروزی ابراهیم را در این امتحان بزرگ در آن روز ستود، بلکه خاطره آن را جاویدان ساخت، چنانکه در این آیه می گوید: «و نام نیک او را در امتهای بعد باقی نهادیم» (وَ تَرَکْنا عَلَیْهِ فِی الْآخِرِینَ).

سورة الصافات(37): آیة 109

(آیه 109)- «سلام بر ابراهیم» آن بنده مخلص و پاکباز (سَلامٌ عَلی إِبْراهِیمَ).

سورة الصافات(37): آیة 110
اشاره

(آیه 110)- آری «این گونه نیکوکاران را پاداش می دهیم» (کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ). پاداشی به عظمت دنیا، پاداشی جاودان در سراسر زمان، پاداشی

[شماره صفحه واقعی : 154]

ص: 1452

در خور سلام و درود خداوند بزرگ!

ذبیح اللّه کیست؟

آنچه با ظواهر آیات مختلف قرآن هماهنگ است این است که ذبیح «اسماعیل» بوده است.

روایات بسیاری نیز در منابع اسلامی آمده است که نشان می دهد ذبیح «اسماعیل» بوده است نه اسحاق.

سورة الصافات(37): آیة 111

(آیه 111)- ابراهیم بنده مؤمن خدا: این آیه و دو آیه بعد آخرین آیاتی است که ماجرای ابراهیم و فرزندانش را در اینجا تعقیب و تکمیل می کند.

نخست می گوید: «او از بندگان با ایمان ماست» (إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُؤْمِنِینَ).

در حقیقت این جمله دلیلی است بر آنچه گذشت و این واقعیت را بیان می کند که اگر ابراهیم همه هستی و وجود خویش و حتی فرزند عزیزش را یک جا در طبق اخلاص گذارد و فدای راه معبود خویش کرد به خاطر ایمان عمیق و قویش بود.

سورة الصافات(37): آیة 112

(آیه 112)- سپس به یکی دیگر از مواهب خدا به ابراهیم سخن می گوید:

می فرماید: «ما او را به اسحاق- پیامبری از شایستگان- بشارت دادیم» (وَ بَشَّرْناهُ بِإِسْحاقَ نَبِیًّا مِنَ الصَّالِحِینَ).

سورة الصافات(37): آیة 113

(آیه 113)- و در این آیه، سخن از برکتی در میان است که خدا به ابراهیم و فرزندش اسحاق ارزانی داشت، می فرماید: «ما به او و اسحاق برکت دادیم» (وَ بارَکْنا عَلَیْهِ وَ عَلی إِسْحاقَ).

برکت در همه چیز، در عمر و زندگی، در نسلهای آینده، در تاریخ و مکتب و در همه چیز.

اما برای این که توهّم نشود که این برکت در خاندان ابراهیم جنبه نسب و قبیله ای دارد بلکه در ارتباط با مذهب و مکتب و ایمان است، در آخر آیه می افزاید: «و از دودمان آن دو، افرادی بودند نیکوکار و افرادی (که به خاطر عدم ایمان) آشکارا به خود ستم کردند» (وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِما مُحْسِنٌ وَ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ مُبِینٌ).

و به این ترتیب آیه فوق به گروهی از یهود و نصاری که افتخار می کردند ما از

[شماره صفحه واقعی : 155]

ص: 1453

فرزندان انبیا هستیم پاسخ می گوید که پیوند خویشاوندی به تنهائی افتخار نیست، مگر این که در سایه پیوند فکری و مکتبی قرار گیرد.

سورة الصافات(37): آیة 114

(آیه 114)- مواهب الهی بر موسی و هارون: در اینجا به گوشه ای از الطاف الهی نسبت به «موسی» و برادرش «هارون» اشاره شده، نخست می گوید: «ما به موسی و هارون منت بخشیدیم» و آنها را مرهون نعمتهای خود ساختیم (وَ لَقَدْ مَنَنَّا عَلی مُوسی وَ هارُونَ).

سورة الصافات(37): آیة 115

(آیه 115)- در نخستین مرحله می فرماید: و آن دو و قومشان را از اندوه بزرگ نجات دادیم» (وَ نَجَّیْناهُما وَ قَوْمَهُما مِنَ الْکَرْبِ الْعَظِیمِ).

چه اندوهی از این بزرگتر که بنی اسرائیل در چنگال فرعونیان جبار و خونخوار گرفتار بودند؟ پسرانشان را سر می بریدند، و زنانشان را به خدمتکاری و مردان را به بردگی و بیگاری وا می داشتند.

سورة الصافات(37): آیة 116

(آیه 116)- در مرحله دوم می فرماید: «و آنها (موسی و هارون و بنی اسرائیل) را یاری کردیم تا (بر دشمنان خود) پیروز شدند» (وَ نَصَرْناهُمْ فَکانُوا هُمُ الْغالِبِینَ).

در آن روز که لشکر خونخوار فرعونی با قدرت و نیروی عظیم و در پیشاپیش آنها شخص فرعون به حرکت درآمد، بنی اسرائیل قومی ضعیف و ناتوان و فاقد مردان جنگی و سلاح کافی بودند، اما دست لطف خدا به یاری آنها آمد، فرعونیان را در میان امواج دفن کرد، و آنها را از غرقاب رهائی بخشید و کاخها و ثروت و باغها و گنجهای فرعونیان را به آنها سپرد.

سورة الصافات(37): آیة 117

(آیه 117)- در سومین مرحله به مواهب معنوی که خدا به این قوم از بند رسته عنایت فرمود اشاره کرده، می گوید: «ما به آن دو کتاب روشنگر دادیم» (وَ آتَیْناهُمَا الْکِتابَ الْمُسْتَبِینَ).

آری «تورات» کتاب مستبین یعنی کتاب روشنگر بود، و به تمام نیازمندیهای دین و دنیای بنی اسرائیل در آن روز پاسخ می گفت، همان گونه که در آیه 44 سوره مائده نیز می خوانیم: «ما تورات را نازل کردیم که هم در آن هدایت بود و هم نور و روشنائی».

[شماره صفحه واقعی : 156]

ص: 1454

سورة الصافات(37): آیة 118

(آیه 118)- در مرحله چهارم باز به یکی دیگر از مواهب معنوی- موهبت هدایت به صراط مستقیم- اشاره کرده، می گوید: «و آن دو را به راه راست هدایت نمودیم» (وَ هَدَیْناهُمَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ).

همان راه راست و خالی از هر گونه کجی و اعوجاج که راه انبیا و اولیا است، و خطر انحراف و گمراهی و سقوط در آن وجود ندارد.

سورة الصافات(37): آیة 119

(آیه 119)- در پنجمین مرحله به سراغ تداوم مکتب و بقای نام نیک آنها رفته، می گوید: «و نام نیکشان را در اقوام بعد باقی گذاردیم» تا به عنوان دو اسوه شناخته شوند، و مردم جهان از روش و تاریخ آنان الهام گیرند (وَ تَرَکْنا عَلَیْهِما فِی الْآخِرِینَ).

سورة الصافات(37): آیة 120

(آیه 120)- در ششمین مرحله سخن از سلام و درود خداوند بر موسی و هارون است می فرماید: «سلام بر موسی و هارون» (سَلامٌ عَلی مُوسی وَ هارُونَ).

سلامی که رمز سلامت در دین و ایمان، در اعتقاد و مکتب، و در خط و مذهب است.

سلامی که بیانگر نجات و امنیت از مجازات و عذاب این جهان و آن جهان است.

سورة الصافات(37): آیة 121

(آیه 121)- و در هفتمین و آخرین مرحله به جزا و پاداش بزرگ خود به آنها پرداخته، می گوید: آری! «ما این چنین نیکوکاران را پاداش می دهیم» (إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ).

اگر آنها به این افتخارات نائل شدند بی دلیل نبود، آنها محسن بودند، مؤمن و مخلص و فداکار و نیکوکار، و چنین کسانی باید مشمول این همه پاداش شوند.

سورة الصافات(37): آیة 122

(آیه 122)- سر انجام در این آیه به همان دلیلی اشاره می کند که در داستان ابراهیم و نوح قبل از آن آمد، می گوید: «آن دو (موسی و هارون) از بندگان مؤمن ما بودند» (إِنَّهُما مِنْ عِبادِنَا الْمُؤْمِنِینَ).

ایمان است که روح انسان را چنان روشن و نیرومند می سازد که به سراغ احسان و نیکوکاری و پاکی و تقوا می رود.

[شماره صفحه واقعی : 157]

ص: 1455

سورة الصافات(37): آیة 123

(آیه 123)- پیامبر خدا الیاس در برابر مشرکان: چهارمین سرگذشتی که از انبیاء پیشین در این سوره آمده است سرگذشت فشرده ای از «الیاس» است، می فرماید: «و الیاس از رسولان (ما) بود» (وَ إِنَّ إِلْیاسَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ).

سورة الصافات(37): آیة 124

(آیه 124)- سپس برای شرح این اجمال به تفصیل پرداخته، می گوید:

به خاطر بیاور «هنگامی را که به قومش گفت: آیا تقوا پیشه نمی کنید»؟ (إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ أَ لا تَتَّقُونَ).

سورة الصافات(37): آیة 125

(آیه 125)- در این آیه با صراحت بیشتری از این مسأله سخن می گوید: «آیا بت بعل را می خوانید و بهترین آفریدگارها را رها می سازید»؟! (أَ تَدْعُونَ بَعْلًا وَ تَذَرُونَ أَحْسَنَ الْخالِقِینَ).

گفته اند این بت طلائی به قدری بزرگ بود که طولش به بیست زراع می رسید! و چهار صورت داشت، و خدمه او بالغ بر چهار صد نفر بود!

سورة الصافات(37): آیة 126

(آیه 126)- به هر حال «الیاس» این قوم بت پرست را سخت نکوهش کرد، و ادامه داد: «خدائی (را رها می کنید) که پروردگار شما و پروردگار نیاکان شماست» (اللَّهَ رَبَّکُمْ وَ رَبَّ آبائِکُمُ الْأَوَّلِینَ).

مالک و مربی همه شما او بوده و هست، هر نعمتی دارید از اوست، و حل هر مشکلی با دست قدرت او میسر است، غیر از او نه سر چشمه خیر و برکتی وجود دارد و نه دفع کننده شر و آفتی.

سورة الصافات(37): آیة 127

(آیه 127)- اما این قوم خیره سر و خودخواه گوش به اندرزهای مستدل، و هدایتهای روشن این پیامبر بزرگ الهی فرا ندادند، «و به تکذیب او برخاستند» (فَکَذَّبُوهُ).

خداوند هم مجازات آنها را در یک جمله کوتاه بیان کرده، می فرماید: «ولی به یقین همگی (در دادگاه عدل الهی) احضار می شوند» (فَإِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ).

و به کیفر اعمال زشت و شوم خود خواهند رسید.

سورة الصافات(37): آیة 128

(آیه 128)- ولی ظاهرا گروه اندکی از پاکان و نیکان و خالصان به الیاس ایمان آوردند، برای آنکه حق آنها فراموش نگردد، بلا فاصله می فرماید: «مگر بندگان

[شماره صفحه واقعی : 158]

ص: 1456

مخلص خدا» (إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ).

سورة الصافات(37): آیة 129

(آیه 129)- در قسمت اخیر این داستان همان مسائل چهار گانه ای را که در سرگذشتهای پیامبران دیگر- موسی و هارون و ابراهیم و نوح- آمده بود به خاطر اهمیتی که دارد تکرار شده است.

نخست می فرماید: «ما نام نیک او را در میان امتهای بعد باقی گذاردیم» (وَ تَرَکْنا عَلَیْهِ فِی الْآخِرِینَ).

امتهای دیگر زحمات این انبیاء بزرگ را که در پاسداری خط توحید، و آبیاری بذر ایمان منتهای تلاش و کوشش را به عمل آوردند، هرگز فراموش نخواهند کرد، و تا دنیا برقرار است یاد و مکتب آنها نیز جاویدان است.

سورة الصافات(37): آیة 130

(آیه 130)- در مرحله دوم می افزاید: «سلام بر الیاسین» (سَلامٌ عَلی إِلْ یاسِینَ).

سورة الصافات(37): آیة 131

(آیه 131)- در مرحله سوم می فرماید: «ما این گونه نیکوکاران را پاداش می دهیم» (إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ).

سورة الصافات(37): آیة 132

(آیه 132)- و در مرحله چهارم ریشه اصلی همه اینها را که «ایمان» است طرح کرده، می گوید: «مسلما او (الیاس) از بندگان مؤمن ماست» (إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُؤْمِنِینَ).

«ایمان» و «عبودیت» سر چشمه احسان و احسان عامل قرار گرفتن در صف مخلصین و مشمول سلام خدا شدن است.

سورة الصافات(37): آیة 133

(آیه 133)- سرزمین بلازده این قوم در برابر شماست! پنجمین پیامبری که در این سوره، نامش به میان آمده «لوط» است، که طبق صریح قرآن همزمان و معاصر با ابراهیم علیه السلامبوده است.

نخست می گوید: «و لوط از رسولان (ما) است» (وَ إِنَّ لُوطاً لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ).

سورة الصافات(37): آیة 134

(آیه 134)- و بعد از بیان این اجمال طبق روش اجمال و تفصیل که قرآن دارد به شرح قسمتی از ماجرای او پرداخته، می گوید: به خاطر بیاور «زمانی را که او و خاندانش را همگی نجات دادیم» (إِذْ نَجَّیْناهُ وَ أَهْلَهُ أَجْمَعِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 159]

ص: 1457

سورة الصافات(37): آیة 135

(آیه 135)- «مگر (همسرش) پیر زنی که از بازماندگان بود» و به سرنوشت آنان گرفتار شد» (إِلَّا عَجُوزاً فِی الْغابِرِینَ).

سورة الصافات(37): آیة 136

(آیه 136)- «سپس بقیه را نابود کردیم» (ثُمَّ دَمَّرْنَا الْآخَرِینَ)

.جمله های کوتاه فوق اشاراتی به تاریخ پر ماجرای این قوم است که شرح آن در سوره های «هود» و «شعرا» و «عنکبوت» گذشت.

سورة الصافات(37): آیة 137

(آیه 137)- و از آنجا که همه اینها مقدمه ای است برای بیدار کردن غافلان مغرور در پایان این سخن اضافه می کند: «و شما پیوسته صبحگاهان از کنار (ویرانه های شهرهای) آنها می گذرید ...» (وَ إِنَّکُمْ لَتَمُرُّونَ عَلَیْهِمْ مُصْبِحِینَ)

سورة الصافات(37): آیة 138

(آیه 138)- «و (همچنین) شبانگاه (نیز از آنجا عبور می کنید) آیا نمی اندیشید»؟ (وَ بِاللَّیْلِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ)

.این تعبیر به خاطر آن است که شهرهای قوم لوط در مسیر کاروانهای مردم حجاز به سوی شام قرار داشت، و اینها در سفرهای روزانه و شبانه خود از کنار آن عبور می کردند اگر گوش شنوا داشتند فریاد دلخراش و جانکاه این قوم گنهکار بلادیده را می شنیدند.

آری! درس عبرت بسیار است اما عبرت گیرندگان کمند.

سورة الصافات(37): آیة 139

(آیه 139)- یونس در بوته امتحان: این ششمین و آخرین سرگذشت انبیا و اقوام پیشین است که در این سوره آمده سرگذشت «یونس» و قوم توبه کارش.

نخست همچون داستانهای گذشته سخن از مقام رسالت او به میان آورده، می گوید: «و یونس از رسولان (ما) است» (وَ إِنَّ یُونُسَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ)

.یونس علیه السلام همانند سایر انبیا دعوت خود را از توحید و مبارزه با بت پرستی شروع کرد، و سپس با مفاسدی که در محیط رائج بود به مبارزه پرداخت، اما آن قوم در برابر دعوت او تسلیم نشدند.

تنها گروه اندکی که شاید از دو نفر تجاوز نکردند عابد و عالمی به او ایمان آوردند.

یونس آنقدر تبلیغ کرد که تقریبا از آنها مأیوس شد و به آنها نفرین کرد، به او

[شماره صفحه واقعی : 160]

ص: 1458

وحی آمد که در فلان زمان عذاب الهی نازل می شود، هنگامی که موعد عذاب نزدیک شد یونس همراه مرد عابد از میان آنها بیرون رفت در حالی که خشمگین بود، تا به ساحل دریا رسید در آنجا یک کشتی پر از جمعیت و بار را مشاهده کرد، و از آنها خواهش نمود که او را نیز همراه خود ببرند.

سورة الصافات(37): آیة 140

(آیه 140)- این همان است که قرآن در این آیه به آن اشاره کرده، می گوید:

به خاطر بیاور «هنگامی را که به سوی کشتی پر (از جمعیت و بار) فرار کرد» (إِذْ أَبَقَ إِلَی الْفُلْکِ الْمَشْحُونِ)

سورة الصافات(37): آیة 141

(آیه 141)- به هر حال یونس سوار بر کشتی شد، طبق روایات ماهی عظیمی سر راه را بر کشتی گرفت، دهان باز کرد گوئی غذائی می طلبد، سرنشینان کشتی گفتند: به نظر می رسد گناهکاری در میان ماست!- که باید طعمه این ماهی شود، و چاره ای جز استفاده از قرعه نیست- در اینجا قرعه افکندند قرعه به نام یونس درآمد! قرآن در اینجا با یک جمله کوتاه به این ماجرا اشاره کرده، می گوید: «و با آنها قرعه افکند (و قرعه به نام او افتاد) پس مغلوب شد»! (فَساهَمَ فَکانَ مِنَ الْمُدْحَضِینَ)

سورة الصافات(37): آیة 142

(آیه 142)- به هر حال قرآن می گوید: او را به دریا افکندند «و ماهی عظیمی او را بلعید، در حالی که مستحق سرزنش بود»! (فَالْتَقَمَهُ الْحُوتُ وَ هُوَ مُلِیمٌ).

مسلم است این ملامت و سرزنش به خاطر ارتکاب گناه کبیره یا صغیره ای نبود، بلکه علت آن تنها ترک اولائی بود که از او سر زد، و آن عجله در ترک قوم خویش و هجرت از آنان بود.

در روایتی آمده است که: «خداوند به آن ماهی وحی فرستاد که هیچ استخوانی را از او مشکن، و هیچ پیوندی را از او قطع مکن»!

سورة الصافات(37): آیة 143

(آیه 143)- یونس خیلی زود متوجه ماجرا شد، و با تمام وجودش رو به درگاه خدا آورد، و از ترک اولای خویش استغفار کرد.

در اینجا ذکر معروف و پر محتوایی از قول یونس نقل شده که در آیه 87 سوره انبیا آمده، و در میان اهل عرفان به ذکر «یونسیّه» معروف است: «فنادی

[شماره صفحه واقعی : 161]

ص: 1459

فی الظّلمات ان لا اله الّا انت سبحانک انّی کنت من الظّالمین او در میان ظلمتهای متراکم فریاد زد که معبودی جز تو نیست، منزهی تو، من از ظالمان و ستمکاران بودم»! اکنون ببینم آیه در این زمینه چه می گوید؟ در یک جمله کوتاه می گوید: «و اگر او از تسبیح کنندگان نبود ...» (فَلَوْ لا أَنَّهُ کانَ مِنَ الْمُسَبِّحِینَ).

سورة الصافات(37): آیة 144

(آیه 144)- «تا روز قیامت در شکم ماهی باقی می ماند»! (لَلَبِثَ فِی بَطْنِهِ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ). و این زندان موقت تبدیل به یک زندان دائم می شد، و آن زندان دائم مبدل به گورستان او می گشت!

سورة الصافات(37): آیة 145

(آیه 145)- سپس خداوند می فرماید: «ما او را در یک سرزمین خشک و خالی از درخت و گیاه افکندیم، در حالی که بیمار بود» (فَنَبَذْناهُ بِالْعَراءِ وَ هُوَ سَقِیمٌ).

ماهی عظیم در کنار ساحل خشک و بی گیاهی آمد، و به فرمان خدا لقمه ای را که از او زیاد بود بیرون افکند، اما پیداست این زندان عجیب سلامت جسم یونس را بر هم زده بود، بیمار و ناتوان از این زندان آزاد شد.

سورة الصافات(37): آیة 146

(آیه 146)- باز در اینجا لطف الهی به سراغ او آمد، چرا که بدنش بیمار و آزرده، و اندامش خسته و ناتوان بود، آفتاب ساحل او را آزار می داد، پوششی لطیف لازم بود تا بدنش در زیر آن بیارامد.

قرآن در اینجا می گوید: «ما بوته کدوئی بر او رویاندیم» تا در سایه برگهای پهن و مرطوبش آرامش بیابد (وَ أَنْبَتْنا عَلَیْهِ شَجَرَةً مِنْ یَقْطِینٍ).

سورة الصافات(37): آیة 147

(آیه 147)- «یونس» را در اینجا رها می کنیم و به سراغ قومش می رویم.

هنگامی که یونس با حالت خشم و غضب قوم را رها کرد، و مقدمات خشم الهی نیز بر آنها ظاهر شد، تکان سختی خوردند و به خود آمدند، اطراف عالم و دانشمندی را که در میان آنها بود گرفتند، و با رهبری او در مقام توبه برآمدند، گریه سر دادند و مخلصانه از گناهان خویش و تقصیراتی که در باره پیامبر خدا یونس داشتند توبه کردند.

در اینجا پرده های عذاب کنار رفت و حادثه بر کوهها ریخت، و جمعیت

[شماره صفحه واقعی : 162]

ص: 1460

مؤمن توبه کار به لطف الهی نجات یافتند.

هنگامی که یونس بعد از این ماجرا به سراغ قومش آمد. در تعجب فرو رفت که چگونه آنها در روز هجرتش همه بت پرست بودند ولی اکنون همه موحد خدا پرست شده اند؟

قرآن در اینجا می گوید: «و او را به سوی جمعیّت یکصد هزار نفری- یا بیشتر- فرستادیم»! (وَ أَرْسَلْناهُ إِلی مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ یَزِیدُونَ).

سورة الصافات(37): آیة 148
اشاره

(آیه 148)- «آنها ایمان آوردند، از این رو تا مدت معلومی آنان را از مواهب زندگی بهره مند ساختیم» (فَآمَنُوا فَمَتَّعْناهُمْ إِلی حِینٍ).

البته ایمان اجمالی و توبه آنها قبلا بود، ولی ایمان آنها بطور تفصیل به خدا و پیامبرش یونس و تعلیمات و دستورات او هنگامی صورت گرفت که «یونس» به میان آنها بازگشت.

درسهای بزرگ:

می دانیم طرح این سرگذشتها در قرآن مجید همه برای هدفهای تربیتی است چرا که قرآن کتاب داستان نیست کتاب انسانسازی و تربیت است.

از این سرگذشت عجیب پندهای بزرگی می توان گرفت:

الف) این ماجرا نشان می دهد که چگونه یک قوم گنهکار و مستحق عذاب می توانند در آخرین لحظات مسیر تاریخ خود را عوض کنند، و به آغوش پر مهر و رحمت الهی بازگردند و نجات یابند.

ب) این ماجرا نشان می دهد که ایمان به خدا و توبه از گناه علاوه بر آثار و برکات معنوی مواهب ظاهری دنیا را نیز متوجه انسان می سازد، عمران و آبادی می آفریند، و مایه طول عمر و بهره گیری از مواهب حیات می شود.

ج) قدرت خداوند آنقدر وسیع و گسترده است که چیزی در برابر آن مشکل نیست، تا آن حد که می تواند انسانی را در دهان و شکم جانور عظیم و وحشتناکی سالم نگهدارد، و سالم بیرون فرستد.

سورة الصافات(37): آیة 149

(آیه 149)- تهمتهای زشت و رسوا: بعد از ذکر شش داستان از سرگذشت

[شماره صفحه واقعی : 163]

ص: 1461

انبیاء پیشین و درسهای آموزنده ای که در هر یک نهفته بود موضوع سخن را تغییر داده، به مطلب دیگری که به مشرکان عرب سخت ارتباط داشته می پردازد.

مسأله این است که جمعی از مشرکان عرب به خاطر انحطاط فکری و نداشتن هیچ گونه علم و دانش خدا را با خود قیاس می کردند و برای او فرزند و گاهی همسر قائل بودند.

نخست می فرماید: «از آنان بپرس: آیا پروردگارت دخترانی دارد و پسران از آن آنهاست»؟! (فَاسْتَفْتِهِمْ أَ لِرَبِّکَ الْبَناتُ وَ لَهُمُ الْبَنُونَ).

چگونه آنچه را برای خود نمی پسندید برای خدا قائل هستید! این سخن طبق عقیده باطل آنهاست که از دختر سخت متنفر بودند و به پسر سخت علاقمند، و گر نه پسر و دختر از نظر انسانی و در پیشگاه خدا از نظر ارزش یکسانند و معیار شخصیت هر دو پاکی و تقواست.

سورة الصافات(37): آیة 150

(آیه 150)- سپس به دلیل حسی مسأله پرداخته، باز به طریق استفهام انکاری می گوید: «آیا ما فرشتگان را مؤنث آفریدیم و آنها ناظر بودند»؟ (أَمْ خَلَقْنَا الْمَلائِکَةَ إِناثاً وَ هُمْ شاهِدُونَ).

بدون شک جواب آنها در این زمینه منفی بود، چه این که هیچ کدام نمی توانستند حضور خود را به هنگام خلقت فرشتگان ادعا کنند.

سورة الصافات(37): آیة 151

(آیه 151)- بار دیگر به دلیل عقلی که از مسلمات ذهنی آنها گرفته شده باز می گردد و می گوید: «بدانید آنها با این تهمت بزرگشان می گویند:» (أَلا إِنَّهُمْ مِنْ إِفْکِهِمْ لَیَقُولُونَ).

سورة الصافات(37): آیة 152

(آیه 152)- «خداوند فرزند آورده، ولی آنها به یقین دروغ می گویند»! (وَلَدَ اللَّهُ وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ).

سورة الصافات(37): آیة 153

(آیه 153)- در اینجا بار دیگر خداوند آنها را مورد عتاب و سرزنش قرار داده، می فرماید: «آیا دختران را بر پسران ترجیح داده است»؟! (أَصْطَفَی الْبَناتِ عَلَی الْبَنِینَ).

سورة الصافات(37): آیة 154

(آیه 154)- «شما را چه شده است؟ چگونه حکم می کنید»؟! هیچ می فهمید

[شماره صفحه واقعی : 164]

ص: 1462

چه می گوئید؟ (ما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ).

سورة الصافات(37): آیة 155

(آیه 155)- آیا وقت آن نرسیده است که از این لا طائلات و خرافات زشت و رسوا دست بردارید؟ «آیات متذکر نمی شوید»؟ (أَ فَلا تَذَکَّرُونَ).

این سخنان به قدری باطل و بی پایه است که اگر آدمی یک ذره عقل و درایت داشته باشد و اندیشه کند باطل بودن آن را درک می نماید.

سورة الصافات(37): آیة 156

(آیه 156)- بعد از ابطال ادعای خرافی آنها با یک دلیل حسی و یک دلیل عقلی، به سومین دلیل می پردازد که دلیل نقلی است، می گوید: اگر چنین چیزی که شما می گوئید صحت داشت باید اثری از آن در کتب پیشین باشد «یا شما دلیل روشنی در این باره دارید»؟! (أَمْ لَکُمْ سُلْطانٌ مُبِینٌ).

سورة الصافات(37): آیة 157

(آیه 157)- اگر دارید «پس کتابتان را بیاورید اگر راست می گوئید»! (فَأْتُوا بِکِتابِکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ)

.در کدام کتاب؟ در کدام نوشته؟ و در کدام وحی آسمانی چنین چیزی آمده، و بر کدام پیامبر نازل شده است؟!

سورة الصافات(37): آیة 158

(آیه 158)- در این آیه به یکی دیگر از خرافات مشرکان عرب می پردازد، و آن نسبتی است که میان «خدا» و «جن» قائل بودند! سخن را از صورت «خطاب» درآورده و به صورت «غائب» مطرح می کند، گوئی آنها چنان بی ارزشند که بیش از این شایستگی و لیاقت رویاروئی در سخن را ندارند، می فرماید: «آنها [مشرکان ] میان او [خداوند] و جن (خویشاوندی و) نسبتی قائل شدند»! (وَ جَعَلُوا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْجِنَّةِ نَسَباً).

منظور از «نسب» هر گونه نسبت و رابطه است، هر چند جنبه خویشاوندی نداشته باشد، و می دانیم که جمعی از مشرکان عرب جن را می پرستیدند و آنها را شریک خدا می پنداشتند، و به این ترتیب رابطه ای میان آنها و خداوند قائل بودند.

به هر حال قرآن مجید این عقیده خرافی را سخت انکار کرده، می گوید: «در حالی که جنیان به خوبی می دانند که این بت پرستان در دادگاه الهی احضار می شوند» (وَ لَقَدْ عَلِمَتِ الْجِنَّةُ إِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 165]

ص: 1463

سورة الصافات(37): آیة 159

(آیه 159)- بعد می افزاید: «منزه است خداوند از آنچه توصیف می کنند» (سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یَصِفُونَ).

سورة الصافات(37): آیة 160

(آیه 160)- هیچ توصیفی شایسته ذات مقدس پروردگار نیست «مگر (آنچه) بندگان مخلص خدا» از روی آگاهی در مورد او دارند (إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ).

بندگانی که از هر گونه شرک و هوای نفس و جهل و گمراهی مبرا هستند، و خدا را جز به آنچه خودش اجازه داده توصیف نمی کنند.

آری! باید به سراغ سخنان پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و خطبه های نهج البلاغه علی علیه السّلام و دعاهای پر مغز امام سجاد در صحیفه سجادیه رفت، و در پرتو توصیفهای این بندگان مخلص خدا، خدا را شناخت.

سورة الصافات(37): آیة 161

(آیه 161)- ادعاهای دروغین! در آیات پیشین سخن از معبودهای مختلف مشرکین به میان آمد، قرآن همین مسأله را تعقیب کرده، نخست این بحث را به میان می آورد که وسوسه های شما بت پرستان در دلهای پاکان و نیکان اثری ندارد، و تنها قلوب آلوده و ارواح دوزخی و متمایل به فساد شماست که خود را تسلیم این وسوسه ها می سازد، می فرماید: «شما و آنچه را پرستش می کنید ...» (فَإِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ).

سورة الصافات(37): آیة 162

(آیه 162)- «هرگز نمی توانید کسی را (با آن) فریب دهید» و با فتنه و فساد از خداوند منحرف سازید (ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ بِفاتِنِینَ).

سورة الصافات(37): آیة 163

(آیه 163)- «مگر آنها که در آتش دوزخ وارد می شوند»! (إِلَّا مَنْ هُوَ صالِ الْجَحِیمِ).

سورة الصافات(37): آیة 164

(آیه 164)- بعد از این سه آیه که مسأله اختیار انسانها را در برابر فتنه جوئی و اغواگری بت پرستان روشن می سازد، ضمن سه آیه دیگر از مقام والای فرشتگان خدا سخن می گوید، همان فرشتگانی که بت پرستان آنها را دختران خدا می پنداشتند، و جالب این که سخن را از زبان خود آنها بیان کرده، می گوید:

«و هیچ یک از ما نیست جز آنکه مقام معلومی دارد» (وَ ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ).

سورة الصافات(37): آیة 165

(آیه 165)- «و ما همگی (برای اطاعت فرمان خداوند به صف ایستاده ایم»

[شماره صفحه واقعی : 166]

ص: 1464

و چشم بر امر او داریم (وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ).

سورة الصافات(37): آیة 166

(آیه 166)- «و ما همه تسبیح گوی او هستیم»، و او را از آنچه لایق ذات پاکش نیست منزه می شمریم (وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ).

آری! ما بندگانیم که جان و دل بر کف داریم، همواره چشم بر امر، و گوش بر فرمانش سپرده ایم، ما کجا و فرزندی خدا کجا؟

در حقیقت آیات سه گانه فوق به سه قسمت از صفات فرشتگان اشاره می کند: نخست این که هر کدام رتبه و منزلتی دارند که از آن تجاوز نمی کنند.

دیگر این که آنها دائما آماده اطاعت فرمان خدا در عرصه آفرینش و اجرای اوامر او در پهنه عالم هستی هستند.

سوم این که آنها پیوسته تسبیح خدا می گویند و او را از آنچه لایق مقامش نیست منزه می شمرند.

سورة الصافات(37): آیة 167

(آیه 167)- سپس در چهار آیه دیگر به یکی از عذرهای ناموجه این مشرکان در ارتباط با همین مسأله بت پرستی و مطالب دیگر اشاره کرده و پاسخ می دهد، می فرماید: «آنها پیوسته می گفتند:» (وَ إِنْ کانُوا لَیَقُولُونَ).

سورة الصافات(37): آیة 168

(آیه 168)- «اگر یکی از کتابهای پیشینیان نزد ما بود» (لَوْ أَنَّ عِنْدَنا ذِکْراً مِنَ الْأَوَّلِینَ).

سورة الصافات(37): آیة 169

(آیه 169)- «به یقین ما بندگان مخلص خدا بودیم» (لَکُنَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ).

این همه از بندگان مخلص و آنان که خدایشان خالص کرده است سخن مگوی، و پیامبران بزرگی همچون نوح و ابراهیم و موسی و غیر آنها را به رخ ما مکش، ما هم اگر مشمول لطف خدا شده بودیم و یکی از کتب آسمانی بر ما نازل می شد، در زمره این بندگان مخلص بودیم!

سورة الصافات(37): آیة 170

(آیه 170)- این آیه می گوید این آرزوی آنها هم اکنون جامه عمل به خود پوشیده و بزرگترین کتاب آسمانی خدا «قرآن مجید» بر آنان نازل شده، اما این دروغ پردازان پر ادعا «به آن کافر شدند (و از در مخالفت و انکار و دشمنی درآمدند)

[شماره صفحه واقعی : 167]

ص: 1465

ولی به زودی (نتیجه کار خود را) خواهند دانست» (فَکَفَرُوا بِهِ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ).

سورة الصافات(37): آیة 171

(آیه 171)- حزب اللّه پیروز است! به دنبال بحثهای گوناگونی که پیرامون مبارزات انبیای بزرگ و کارشکنیهای مشرکان بی ایمان طی آیات این سوره آمده است، اکنون که به آخرین آیات سوره نزدیک می شویم مهمترین مسأله را در این رابطه بیان می کند، و آن خبر از پیروزی نهائی لشکر خدا بر لشکر شیطان و دشمنان حق است، تا مؤمنان در هر عصر و زمان به این وعده بزرگ الهی دلگرم شوند و برای ادامه مبارزه با لشکر باطل آماده و مقاوم گردند.

می فرماید: «وعده قطعی ما برای بندگان فرستاده ما از پیش مسلّم شده ...»

(وَ لَقَدْ سَبَقَتْ کَلِمَتُنا لِعِبادِنَا الْمُرْسَلِینَ).

سورة الصافات(37): آیة 172

(آیه 172)- «که آنان یاری شدگانند» (إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ).

سورة الصافات(37): آیة 173

(آیه 173)- «و لشکر ما (در تمام صحنه ها) پیروزند»َ إِنَّ جُنْدَنا لَهُمُ الْغالِبُونَ)

.چون عبارت صریح و گویا، و چه وعده روح پرور و امید بخشی؟!

سورة الصافات(37): آیة 174

(آیه 174)- سپس در ادامه این آیات، هم برای دلداری پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و مؤمنان و تأکید بر پیروزی، و هم تهدید مشرکان بی خبر می گوید: «از آنها [کافران ] روی بگردان تا زمان معیّنی» که فرمان جهاد فرارسد (فَتَوَلَّ عَنْهُمْ حَتَّی حِینٍ).

سورة الصافات(37): آیة 175

(آیه 175)- سپس این جمله را با تهدید دیگری تأکید کرده، می فرماید: «وضع آنها را بنگر (چه بی محتواست) اما به زودی (نتیجه اعمال خود را) می بینند» (وَ أَبْصِرْهُمْ فَسَوْفَ یُبْصِرُونَ). به زودی پیروزی تو و مؤمنان، و شکست ذلت بار خود را در این دنیا، و مجازات الهی را در جهان دیگر خواهند دید.

سورة الصافات(37): آیة 176

(آیه 176))- و از آنجا که این خیره سران بی شرم پیوسته این سخن را تکرار می کردند که وعده عذاب الهی چه شد؟ و اگر راست می گوئی چرا معطلی؟ قرآن با لحنی تهدیدآمیز در پاسخ آنها می گوید: «آیا اینها برای عذاب ما عجله می کنند»؟

(أَ فَبِعَذابِنا یَسْتَعْجِلُونَ).

گاه می گویند: این وعده الهی چه شد؟ و گاه می گویند این پیروزی کی

[شماره صفحه واقعی : 168]

ص: 1466

خواهد آمد؟

سورة الصافات(37): آیة 177

(آیه 177))- «اما هنگامی که عذاب ما در آستانه خانه هایشان فرود آید انذار شدگان صبحگاه بدی خواهند داشت» (فَإِذا نَزَلَ بِساحَتِهِمْ فَساءَ صَباحُ الْمُنْذَرِینَ).

این تعبیر نزول عذاب را در متن زندگی آنها و مبدل شدن کانون آرامش آنها را به کانونی از وحشت و اضطراب نشان می دهد.

سورة الصافات(37): آیة 178

(آیه 178))- به آنها اعتنا مکن! گفتیم آیات آخر این سوره در حقیقت وسیله ای است برای دلداری پیامبر و مؤمنان راستین و تهدیدی است برای کفار لجوج.

این آیه بار دیگر با لحنی تهدید آمیز می فرماید: «از آنها روی بگردان (و آنان را به حال خود واگذار) تا زمان معیّنی» (وَ تَوَلَّ عَنْهُمْ حَتَّی حِینٍ).

سورة الصافات(37): آیة 179

(آیه 179))- «و وضع کارشان را ببین، آنها نیز به زودی (نتیجه اعمال خود را) می بینند»! (وَ أَبْصِرْ فَسَوْفَ یُبْصِرُونَ).

این تکرار به خاطر تأکید است که آنها بدانند این یک مسأله قطعی است که به زودی مجازات و شکست و ناکامی خود را خواهند دید، و به نتائج مرارت بار اعمالشان گرفتار می شوند و پیروزی مؤمنان نیز قطعی و مسلم است.

سورة الصافات(37): آیة 180

(آیه 180))- سپس سوره با سه جمله پر معنی در باره «خداوند» و «پیامبران» و «جهانیان» پایان می یابد.

می فرماید: «منزه است پروردگار تو، پروردگار عزّت (و قدرت) از آنچه آنان [مشرکان و جاهلان ] توصیف می کنند» (سُبْحانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا یَصِفُونَ).

گاه فرشتگان را دختران او می نامند، گاه در میان او و جن نسبتی قائل می شوند، و گاه موجودات بی ارزشی همچون قطعات سنگ و چوب را همردیف او قرار می دهند.

سورة الصافات(37): آیة 181

(آیه 181))- و در جمله دوم همه پیامبران را مورد لطف بی پایان خویش قرار داده، می گوید: «و سلام بر رسولان» (وَ سَلامٌ عَلَی الْمُرْسَلِینَ).

سلامی که نشانه سلامت و عافیت از هرگونه عذاب و کیفر روز قیامت،

[شماره صفحه واقعی : 169]

ص: 1467

سلامی که امان در برابر شکستها و دلیل بر پیروزی بر دشمنان است.

سورة الصافات(37): آیة 182

(آیه 182))- و سر انجام سخن را با حمد الهی پایان داده، می گوید: «و حمد و ستایش مخصوص خداوندی است که پروردگار جهانیان است» (وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ).

سه آیه اخیر می تواند اشاره و مروری اجمالی بر تمام مسائل این سوره باشد، چرا که بخش مهمی از این سوره پیرامون توحید و مبارزه با انواع شرک بود، و آیه اول با تسبیح و تنزیه خداوند از توصیفهای مشرکان، همه را بازگو می کند.

بخش دیگری از این سوره بیان گوشه هائی از حالات هفت پیامبر بزرگ بود، آیه دوّم اشاره ای به آنهاست.

و بالاخره بخش دیگری از نعمتهای الهی، مخصوصا انواع نعمتهای بهشتی، و پیروزی جنود الهی بر لشکر کفر سخن می گفت، و حمد و ستایش خدا در پایان کار اشاره ای به همه اینهاست.

در روایات متعددی می خوانیم: «کسی که می خواهد در روز قیامت اجر و پاداش او با پیمانه بزرگ و کامل داده شود باید آخرین سخنش در هر مجلسی که می نشیند این بوده باشد: سبحان ربّک ربّ العزّة عمّا یصفون و سلام علی المرسلین و الحمد للّه ربّ العالمین».

«پایان سوره صافّات»

[شماره صفحه واقعی : 170]

ص: 1468

سوره ص [38]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 88 آیه است

محتوای سوره:

این سوره در حقیقت مکملی برای سوره «صافات» است، و استخوان بندی مطالبش شباهت زیادی با استخوان بندی سوره «صافات» دارد.

محتوای این سوره را در پنج بخش می توان خلاصه کرد:

بخش اول: از مسأله توحید و مبارزه با شرک و مسأله نبوت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله و سرسختی و لجاجت دشمنان مشرک در برابر این دو امر سخن می گوید.

بخش دوم: گوشه هائی از تاریخ نه نفر از پیامبران خدا را منعکس ساخته، و بالخصوص از «داود» و «سلیمان» و «ایوب» بحث بیشتری دارد.

بخش سوم: از سرنوشت کفار طاغی و یاغی در قیامت و تخاصم و جنگ و جدال آنها در دوزخ سخن می گوید، و به مشرکان و افراد بی ایمان نشان می دهد که پایان کار آنها به کجا خواهد رسید.

چهارمین بخش: از آفرینش انسان و مقام والای او و سجده کردن فرشتگان برای آدم سخن می گوید.

پنجمین بخش تهدیدی است برای همه دشمنان لجوج، و تسلی خاطری است برای پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله و بیان این واقعیت که او در دعوت خود هیچ گونه اجر و مزدی از کسی نمی طلبد.

[شماره صفحه واقعی : 171]

ص: 1469

فضیلت تلاوت سوره:

در فضیلت این سوره- که به خاطر آغازش به نام سوره «ص» نامیده شده- در روایتی از پیامبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و اله می خوانیم: «کسی که سوره «ص» را بخواند به اندازه هرکوهی که خدا مسخر داود فرموده بود حسنه به او می دهد، و از آلوده شدن و اصرار بر گناه صغیر و کبیر حفظ می کند».

و در حدیث دیگری از امام باقر علیه السّلام چنین آمده: «کسی که سوره «ص» را در شب جمعه بخواند از خیر دنیا و آخرت آنقدر (از سوی خداوند) به او بخشیده می شود که به هیچ کس داده نشده، جز پیامبران مرسل، و فرشتگان مقرب، و خدا او و تمام کسانی را که از خانواده اش مورد علاقه او هستند وارد بهشت می کند، حتّی خدمتگذاری که به او خدمت می کرده».

البته منظور تلاوتی است اندیشه برانگیز، و تصمیم آفرین، اندیشه و تصمیمی که انگیزه عمل گردد، و محتوای سوره را در زندگی انسان پیاده کند.

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سورة ص(38): آیة 1
اشاره

(آیه 1)-

شأن نزول:

از امام باقر علیه السّلام نقل شده که: «ابو جهل» و جماعتی از قریش نزد ابو طالب عموی پیامبر صلّی اللّه علیه و اله آمدند و گفتند: فرزند برادرت ما را آزار داده، و خدایان ما را نیز ناراحت ساخته است! او را بخوان و به او دستور ده دست از خدایان ما بردارد تا ما هم ناسزا به خدای او نگوئیم! ابو طالب کسی را خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله فرستاد، هنگامی که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله وارد خانه شد ابو طالب سخنان آنها را برای پیامبر صلّی اللّه علیه و اله شرح داد.

پیامبر صلّی اللّه علیه و اله در جواب فرمود: «آیا آنها حاضرند جمله ای را با من موافقت کنند و در سایه آن بر تمام عرب پیشی گیرند و حکومت کنند»؟! ابو جهل گفت: بله موافقیم، منظورت کدام جمله است؟

پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله فرمود: «تقولون لا اله الّا اللّه بگوئید معبودی جز اللّه نیست»! و این بتها را که مایه بدبختی و ننگ و عقب افتادگی شماست دور بریزید.

هنگامی که حضار این جمله را شنیدند آن چنان وحشت کردند که انگشتها در

[شماره صفحه واقعی : 172]

ص: 1470

گوش گذاردند و با سرعت خارج شدند، و می گفتند: چنین چیزی را تا کنون نشنیده ایم، این یک دروغ است.

اینجا بود که آیات آغاز سوره «ص» نازل شد.

تفسیر:

باز در نخستین آیه این سوره به یکی از حروف مقطعه برخورد می کنیم «ص» (ص). و همان گفتگوهای پیشین در تفسیر این حروف مقطعه مطرح می شود.

اما جمعی از مفسران در اینجا مخصوصا روی علامت اختصاری بودن «ص» نسبت به «اسماء اللّه» یا غیر آن تکیه کرده اند، چرا که بسیاری از اسماء اللّه با «ص» شروع می شود مانند «صادق» و «صمد» و «صانع» و یا اشاره به جمله «صدق اللّه» است که در یک حرف خلاصه شده است.

سپس می فرماید: «سوگند به قرآنی که دارای ذکر است» که تو بر حقی و این کتاب، معجزه الهی است (وَ الْقُرْآنِ ذِی الذِّکْرِ). قرآن هم خودش ذکر است و هم دارای ذکر.

«ذکر» به معنی یادآوری و زدودن زنگار غفلت از صفحه دل، یاد خدا، یاد نعمتهای او، یاد دادگاه بزرگ رستاخیز، و یاد هدف خلقت انسان است.

سورة ص(38): آیة 2

(آیه 2)- در این آیه می گوید: اگر می بینی آنها در برابر این آیات روشنگر و قرآن بیدار کننده تسلیم نمی شوند نه به خاطر این است که پرده ای بر این کلام حق افتاده «بلکه کافران گرفتار غرور و اختلافند» (بَلِ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی عِزَّةٍ وَ شِقاقٍ).

سورة ص(38): آیة 3

(آیه 3)- سپس برای بیدار ساختن این مغروران غافل دست آنها را گرفته، به گذشته تاریخ بشر می برد، و سرنوشت اقوام مغرور و متکبر و لجوج را به آنها نشان می دهد، شاید عبرت گیرند، می گوید: «چه بسیار اقوامی که قبل از آنها بودند و ما آنها را (به خاطر تکذیب پیامبران و انکار آیات الهی و ظلم و گناه) هلاک کردیم» (کَمْ أَهْلَکْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْنٍ).

«و به هنگام نزول عذاب فریاد می زدند (و کمک می خواستند) ولی وقت نجات گذشته بود»! (فَنادَوْا وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ).

[شماره صفحه واقعی : 173]

ص: 1471

آن روز که پیامبران الهی و اولیای حق آنها را اندرز دادند و از عاقبت شوم اعمالشان بر حذر داشتند نه تنها گوش شنوا نداشتند بلکه به استهزا و سخریه و آزار مؤمنان و حتی قتل آنها پرداختند، و فرصتها از دست رفت و پلهای پشت سر ویران گشت، و در حالی عذاب استیصال برای نابودی آنها نازل شد که درهای توبه و بازگشت همه بسته شده بود و فریادهای استغاثه آنها به جایی نرسید!

سورة ص(38): آیة 4
اشاره

(آیه 4)-

شأن نزول:

در باره این آیه و سه آیه بعد نقل شده: هنگامی که رسول خدا دعوتش را آشکار کرد سران قریش نزد ابو طالب آمدند و گفتند: ای ابو طالب! فرزند برادرت ما را سبک مغز می خواند، و به خدایان ما ناسزا می گوید، جوانان ما را فاسد نموده، و در جمعیت ما تفرقه افکنده است، اگر این کارها به خاطر کمبود مالی است ما آنقدر مال برای او جمع آوری می کنیم که ثروتمندترین مرد قریش شود، و حتّی حاضریم او را به ریاست برگزینیم.

ابو طالب این پیام را به رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله عرض کرد.

پیامبر صلّی اللّه علیه و اله فرمود: «اگر آنها خورشید را در دست راست من و ماه را در دست چپ من بگذارند من به آن تمایل ندارم، ولی (به جای این همه وعده ها) یک جمله، با من موافقت نمایند تا در سایه آن بر عرب حکومت کنند، و غیر عرب نیز به آئین آنها درآیند و آنها سلاطین بهشت خواهند بود»! ابو طالب این پیام را به آنها رسانید، آنها گفتند: حاضریم به جای یک جمله ده جمله را بپذیریم (کدام جمله منظور تو است؟).

پیامبر صلّی اللّه علیه و اله به آنها فرمود: «گواهی دهید که معبودی جز اللّه نیست و من رسول خدا هستم».

آنها (از این سخن سخت وحشت کردند و) گفتند: ما 360 خدا را رها کنیم تنها به سراغ یک خدا برویم؟ چه چیز عجیبی؟! (آن هم خدایی که هرگز دیده نمی شود!).

در اینجا آیات مزبور نازل شد!

[شماره صفحه واقعی : 174]

ص: 1472

تفسیر:

آیا به جای این همه خدا، یک خدا را بپذیریم؟! افراد مغرور و خودخواه هم نفوذ ناپذیرند و هم «مطلق گرا» چیزی را جز آنچه با افکار محدود و ناقصشان درک کرده اند به رسمیت نمی شناسند.

لذا هنگامی که پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله پرچم توحید را در مکّه برافراشت و بر ضد بتهای کوچک و بزرگ که عدد آنها بالغ بر 360 بت می شد قیام کرد «تعجب می کردند که چرا پیامبر انذار کننده ای از میان آنها برخاسته است»؟ (وَ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ).

تعجب آنها از این بود که محمد صلّی اللّه علیه و اله یک نفر از خود آنهاست.

آنها این امتیاز بزرگ را به عنوان یک نقطه تاریک در دعوت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله تلقی می کردند و از آن تعجب داشتند.

گاه از این مرحله نیز فراتر رفتند «و کافران گفتند: این ساحر دروغگویی است»! (وَ قالَ الْکافِرُونَ هذا ساحِرٌ کَذَّابٌ).

نسبت دادن سحر به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله به خاطر مشاهده معجزات غیر قابل انکار و نفوذ خارق العاده او در افکار بود و نسبت دادن کذب به او به خاطر این بود که بر خلاف سنتهای خرافی و افکار منحطی که جزء مسلمات آن محیط محسوب می شد قیام کرد و دعوی رسالت از سوی خدا داشت.

سورة ص(38): آیة 5

(آیه 5)- هنگامی که پیامبر دعوت توحیدی خود را آشکار نمود نگاه به یکدیگر می کردند و می گفتند: بیائید چیزهای ناشنیده بشنوید «آیا او به جای این همه خدایان یک خدا قرار داده؟ این راستی چیز عجیبی است»؟! (أَ جَعَلَ الْآلِهَةَ إِلهاً واحِداً إِنَّ هذا لَشَیْ ءٌ عُجابٌ).

آری گاه غرور و خودخواهی و مطلق نگری و فساد محیط آن چنان بینش و قضاوت انسان را تغییر می دهد که از واقعیتهای روشن تعجب می کند در حالی که به خرافات و پندارهای واهی سخت پای بند است.

سورة ص(38): آیة 6

(آیه 6)- «سرکردگان آنها (هنگامی که از مراجعه به ابو طالب و میانجیگری او مأیوس و ناامید شدند از نزد او بیرون آمدند، و گفتند:) بروید و خدایانتان را

[شماره صفحه واقعی : 175]

ص: 1473

محکم بچسبید، این چیزی است که خواسته اند» شما را با آن گمراه کنند (وَ انْطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا وَ اصْبِرُوا عَلی آلِهَتِکُمْ إِنَّ هذا لَشَیْ ءٌ یُرادُ).

سران بت پرستان می خواستند با این سخن، روحیه متزلزل پیروان خود را تقویت کنند، و از سقوط هر چه بیشتر اعتقاداتشان جلوگیری به عمل آورند اما چه تلاش بیهوده ای؟!

سورة ص(38): آیة 7

(آیه 7)- سپس برای اغفال مردم و یا قانع ساختن خویش گفتند: «ما هرگز چنین چیزی در آخرین آیین نشنیده ایم، این تنها یک آیین ساختگی است»! (ما سَمِعْنا بِهذا فِی الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ إِنْ هذا إِلَّا اخْتِلاقٌ).

اگر ادعای توحید و نفی بتها واقعیتی داشت باید پدران ما با آن عظمت و شخصیت! آن را درک کرده باشند، و ما از آنها شنیده باشیم، اما این یک گفتار دروغین و بی سابقه است!

سورة ص(38): آیة 8

(آیه 8)- در آیات گذشته سخن از موضع گیری منفی مخالفان در برابر خط توحید و رسالت پیامبر اسلام بود، در اینجا نیز این سخن ادامه دارد.

مشرکان مکه هنگامی که منافع نامشروع خود را در خطر دیدند، و آتش کینه و حسد در دل آنها شعله ور شد، برای اغفال مردم و قانع کردن خویش در مورد مخالفت با پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله، به منطق های سست گوناگونی دست می زدند، از جمله از روی تعجب و انکار می گفتند: «آیا از میان همه ما قرآن تنها بر او [محمّد] نازل شده»؟! (أَ أُنْزِلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ مِنْ بَیْنِنا).

از میان این همه پیرمردان پرسن و سال، این همه پولداران ثروتمند و سرشناس آیا کسی پیدا نشد که خدا قرآنش را بر او نازل کند، جز محمّد یتیم تهیدست؟! قرآن در دنباله آیه می فرماید درد آنها چیز دیگری است، «آنها در حقیقت در اصل وحی من تردید دارند» (بَلْ هُمْ فِی شَکٍّ مِنْ ذِکْرِی).

ایراد به شخص محمد صلّی اللّه علیه و اله بهانه ای بیش نیست، بلکه سر چشمه آن هوی و هوسها و حب دنیا و حسادتهاست.

[شماره صفحه واقعی : 176]

ص: 1474

و سر انجام آنها را با این جمله تهدید می کند: «آنها هنوز عذاب مرا نچشیده اند» (بَلْ لَمَّا یَذُوقُوا عَذابِ). که این گونه جسورانه در برابر فرستاده خدا ایستاده اند، و با این سخنان واهی به جنگ در برابر وحی الهی برخاسته اند.

سورة ص(38): آیة 9

(آیه 9)- سپس در پاسخ آنها می افزاید: «مگر خزائن رحمت پروردگار توانا و بخشنده ات نزد آنهاست» تا به هر کس میل دارند بدهند؟ (أَمْ عِنْدَهُمْ خَزائِنُ رَحْمَةِ رَبِّکَ الْعَزِیزِ الْوَهَّابِ).

سورة ص(38): آیة 10

(آیه 10)- باز در این آیه همین معنی را از طریق دیگری تعقیب کرده، می گوید: «یا این که مالکیت و حاکمیت آسمانها و زمین و آنچه میان این دو است از آن آنهاست؟ (اگر چنین است) با هر وسیله ممکن به آسمانها بروند» و جلو نزول وحی را بر قلب پاک محمّد بگیرند! (أَمْ لَهُمْ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما فَلْیَرْتَقُوا فِی الْأَسْبابِ).

این سخن در حقیقت تکمیلی است بر بحث گذشته، در آنجا می گفت:

«خزائن رحمت پروردگار در دست شما نیست که به هر کس که با تمایلات هوس آلودتان هماهنگ است ببخشید» حال می گوید: اکنون که این خزائن به دست شما نیست و فقط در اختیار خداست، تنها راهی که در پیش دارید این است که به آسمانها بروید و مانع نزول او شوید، و خود می دانید که از این کار نیز سخت عاجز و ناتوانید!

سورة ص(38): آیة 11

(آیه 11)- در این آیه در مقام تحقیر این مغروران سبک مغز و فخر فروش می گوید: «اینها لشکر کوچک شکست خورده ای از احزابند»! (جُنْدٌ ما هُنالِکَ مَهْزُومٌ مِنَ الْأَحْزابِ).

آن روز پیروزیهای بدر و احزاب و حنین پیش نیامده بود، ولی قرآن با قاطعیت گفت: «این دشمنان سرسخت لشکر کوچکی هستند که دچار شکست خواهند شد».

امروز هم قرآن همین بشارت را به مسلمانان جهان که از هر سو در محاصره قدرتهای متجاوز و ستمگر قرار گرفته اند می دهد که اگر همچون مسلمانان نخستین

[شماره صفحه واقعی : 177]

ص: 1475

بر سر عهد و پیمان خدا بایستند او نیز وعده خودش را در زمینه شکست جنود احزاب تحقق خواهد بخشید.

سورة ص(38): آیة 12

(آیه 12)- تنها یک صیحه آسمانی کارشان را یکسره می کند! در تعقیب آیه قبل که از شکست مشرکان در آینده خبر می داد، و آنها را لشکر کوچکی از احزاب مغلوب معرفی می کرد، در اینجا گروهی از این احزاب را که تکذیب پیامبران کردند و به سرنوشت شومی گرفتار شدند معرفی می کند.

می گوید: «قبل از آنها قوم نوح و عاد [قوم هود] و فرعون صاحب قدرت (پیامبران ما را) تکذیب کردند» (کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ عادٌ وَ فِرْعَوْنُ ذُو الْأَوْتادِ).

سورة ص(38): آیة 13

(آیه 13)- «و (نیز) قوم ثمود و قوم لوط و اصحاب الأیکه [قوم شعیب ] اینها احزابی بودند» که به تکذیب پیامبران برخاستند (وَ ثَمُودُ وَ قَوْمُ لُوطٍ وَ أَصْحابُ الْأَیْکَةِ أُولئِکَ الْأَحْزابُ).

آری! اینها شش گروه از احزاب جاهلی و بت پرست بودند که بر ضد پیامبران بزرگی قیام کردند. اما سر انجام عذاب الهی دامانشان را گرفت.

سورة ص(38): آیة 14

(آیه 14)- «هر یک (از این گروهها) رسولان را تکذیب کردند و عذاب الهی در باره آنها تحقق یافت» (إِنْ کُلٌّ إِلَّا کَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ عِقابِ).

و تاریخ نشان می دهد که چگونه هر گروهی از آنها به بلائی جان سپردند و در مدت کوتاهی شهر و دیارشان به ویرانه ای تبدیل شد، و نفراتشان به جسدهائی بی روح!

سورة ص(38): آیة 15

(آیه 15)- آیا این مشرکان مکه با این کارهای خود سرنوشتی بهتر از آنها می توانند داشته باشند؟ در حالی که اعمال آنها همان اعمال است و سنت خداوند همان سنت؟! لذا در این آیه به عنوان یک تهدید قاطع و کوبنده می گوید: «اینها (با این اعمالشان) جز یک صیحه آسمانی را انتظار نمی کشند که هیچ مهلت و بازگشتی برای آن وجود ندارد» و همگی را نابود می سازد (وَ ما یَنْظُرُ هؤُلاءِ إِلَّا صَیْحَةً واحِدَةً ما لَها مِنْ فَواقٍ).

[شماره صفحه واقعی : 178]

ص: 1476

این صیحه ممکن است همانند صیحه هایی باشد که بر اقوام پیشین فرود آمد، صاعقه ای وحشتناک، یا زمین لرزه ای پر صدا، که زندگی آنها را درهم کوبید.

و نیز ممکن است اشاره به «صیحه عظیم پایان جهان» باشد که از آن تعبیر به «نفخه صور اول» می شود.

سورة ص(38): آیة 16

(آیه 16)- این آیه به یکی دیگر از سخنان کفار و منکران- که از روی سخریه و استهزا می گفتند- اشاره کرده، می گوید: «آنها (از روی خیره سری) گفتند:

پروردگارا! بهره ما را (از عذابت هرچه زودتر) قبل از روز حساب به ما بده»! (وَ قالُوا رَبَّنا عَجِّلْ لَنا قِطَّنا قَبْلَ یَوْمِ الْحِسابِ).

این کوردلان مغرور آن چنان مست باده غرور بودند که حتی عذاب الهی و دادگاه عدلش را به باد مسخره می گرفتند.

سورة ص(38): آیة 17

(آیه 17)- از زندگی داود درس بیاموز! به دنبال بحثهائی که در آیات گذشته پیرامون کارشکنیهای مشرکان و بت پرستان، و نسبتهای ناروای آنان به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله آمده بود، قرآن در اینجا برای دلداری پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و مؤمنان اندک آن روز داستان داود را مطرح می کند.

نخست می گوید: «در برابر آنچه می گویند شکیبا باش، و به خاطر بیاور بنده ما داود صاحب قدرت را که او بسیار توبه کننده بود»! (اصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ وَ اذْکُرْ عَبْدَنا داوُدَ ذَا الْأَیْدِ إِنَّهُ أَوَّابٌ).

نیروی جسمانیش در حدی بود که در میدان جنگ بنی اسرائیل با «جالوت» جبار ستمگر با یک ضربه نیرومند به وسیله سنگی که از فلاخن رها کرد جالوت را از بالای مرکب به روی خاک افکند، و در خون خود غلطاند.

و از نظر قدرت سیاسی، حکومتی نیرومند داشت که با قدرت تمام در برابر دشمنان می ایستاد، حتی گفته اند در اطراف محراب عبادت او هزاران نفر شب تا به صبح به حال آماده باش بودند! از نظر نعمتها خداوند انواع نعم ظاهری و باطنی را به او ارزانی داشته بود، خلاصه این که داود مردی بود نیرومند در جنگها، در عبادت، در علم و دانش و در

[شماره صفحه واقعی : 179]

ص: 1477

حکومت، و هم صاحب نعمت فراوان.

سورة ص(38): آیة 18

(آیه 18)- سپس طبق روش اجمال و تفصیل که در قرآن مجید به هنگام ذکر مسائل مختلف معمول است، بعد از بیان اجمالی نعمتهای خداوند بر داود، به شرح قسمتی از آن پرداخته، چنین می گوید: «ما کوهها را مسخّر او ساختیم که هر شامگاه و صبحگاه با او (خدا را) تسبیح می گفتند»! (إِنَّا سَخَّرْنَا الْجِبالَ مَعَهُ یُسَبِّحْنَ بِالْعَشِیِّ وَ الْإِشْراقِ).

سورة ص(38): آیة 19

(آیه 19)- نه تنها کوهها که «پرندگان را نیز دسته جمعی مسخّر او کردیم» تا همراه او تسبیح خدا گویند (وَ الطَّیْرَ مَحْشُورَةً).

همه این پرندگان و کوهها مطیع فرمان داود و همصدا با او و «بازگشت کننده به سوی او بودند» (کُلٌّ لَهُ أَوَّابٌ).

این تسبیح توأم با صدای ظاهری و همراه با نوعی درک و شعور بوده که در باطن ذرات عالم است و تمامی موجودات جهان از یک نوع عقل و شعور بر خوردارند، و هنگامی که صدای دل انگیز این پیامبر بزرگ را به وقت مناجات می شنیدند با او همصدا می شدند، و غلغله تسبیح آنها در هم می آمیخت.

سورة ص(38): آیة 20

(آیه 20)- این آیه همچنان به ذکر نعمتهای خداوند بر داود ادامه داده، می فرماید: «و حکومت او را استحکام بخشیدیم» (وَ شَدَدْنا مُلْکَهُ).

آن چنان که همه سرکشان و طاغیان و دشمنان از او حساب می بردند.

علاوه بر این «دانش به او دادیم» (وَ آتَیْناهُ الْحِکْمَةَ).

آخرین نعمت بزرگ خدا بر داود این بود که می فرماید: ما به او «علم قضاوت و داوری عادلانه» دادیم (وَ فَصْلَ الْخِطابِ).

این احتمال در تفسیر این جمله وجود دارد که خداوند منطق نیرومندی که از فکر بلند، و عمق اندیشه، حکایت می کرد در اختیار داود گذارد، نه تنها در مقام داوری که در همه جا سخن آخر و آخرین سخن را بیان می کرد.

سورة ص(38): آیة 21

(آیه 21)- آزمون بزرگ داود! به دنبال آیات گذشته که صفات ویژه «داود» و مواهب بزرگ خدا را بر او بیان می کرد قرآن ماجرائی را که در یک

[شماره صفحه واقعی : 180]

ص: 1478

دادرسی برای داود پیش آمد شرح می دهد.

نخست خطاب به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله کرده، می گوید: «آیا داستان شاکیان هنگامی که از محراب (داود) بالا رفتند به تو رسیده است»؟! (وَ هَلْ أَتاکَ نَبَأُ الْخَصْمِ إِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرابَ).

سورة ص(38): آیة 22

(آیه 22)- با این که «داود» محافظین و مراقبین فراوانی در اطراف خود داشت، طرفین نزاع از غیر راه معمولی از دیوار محراب و قصر او بالا رفتند، و ناگهان در برابر او ظاهر گشتند، چنانکه قرآن در ادامه این بحث می گوید: «در آن هنگام که (بی مقدمه) بر داود وارد شدند و او از دیدن آنها وحشت کرد» زیرا فکر می کرد قصد سوئی در باره او دارند (إِذْ دَخَلُوا عَلی داوُدَ فَفَزِعَ مِنْهُمْ).

اما آنها به زودی وحشت او را از بین بردند و «گفتند: نترس، دو نفر شاکی هستیم که یکی از ما بر دیگری ستم کرده» و برای دادرسی نزد تو آمدیم (قالُوا لا تَخَفْ خَصْمانِ بَغی بَعْضُنا عَلی بَعْضٍ).

«اکنون در میان ما به حق داوری کن، و ستم روا مدار، و ما را به راه راست هدایت کن» (فَاحْکُمْ بَیْنَنا بِالْحَقِّ وَ لا تُشْطِطْ وَ اهْدِنا إِلی سَواءِ الصِّراطِ).

سورة ص(38): آیة 23

(آیه 23)- مسلما نگرانی و وحشت داود در اینجا کم شد، ولی شاید این سؤال هنوز برای او باقی بود که بسیار خوب، شما قصد سوئی ندارید، و هدفتان شکایت نزد قاضی است، ولی آمدن از این راه غیر معمول برای چه منظوری بود؟

اما آنها مجال زیادی به داود ندادند و یکی برای طرح شکایت پیشقدم شد گفت: «این برادر من است، او نود و نه میش دارد، و من یکی بیش ندارم اما او اصرار می کند که این یکی را هم به من واگذار! و در سخن بر من غلبه کرده است» (إِنَّ هذا أَخِی لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً وَ لِیَ نَعْجَةٌ واحِدَةٌ فَقالَ أَکْفِلْنِیها وَ عَزَّنِی فِی الْخِطابِ).

سورة ص(38): آیة 24

(آیه 24)- در اینجا داود پیش از آن که گفتار طرف مقابل را بشنود- چنانکه ظاهر آیات قرآن است- رو به شاکی کرد و «گفت: مسلما او با درخواست یک میش تو برای افزودن آن به میشهایش بر تو ستم نموده»! (قالَ لَقَدْ ظَلَمَکَ بِسُؤالِ نَعْجَتِکَ إِلی نِعاجِهِ).

[شماره صفحه واقعی : 181]

ص: 1479

اما این تازگی ندارد «و بسیاری از شریکان (و دوستان) به یکدیگر ستم می کنند» (وَ إِنَّ کَثِیراً مِنَ الْخُلَطاءِ لَیَبْغِی بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ).

«مگر کسانی که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند» (إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ).

«اما عده آنها کم است» (وَ قَلِیلٌ ما هُمْ).

آری! آنها که در معاشرت و دوستی حق دیگران را بطور کامل رعایت کنند و کمترین تعدی بر دوستان خود روا ندارند کمند، تنها کسانی می توانند حق دوستان و آشنایان را بطور کاملا عادلانه ادا کنند که از سرمایه ایمان و عمل صالح بهره کافی داشته باشند.

به هر حال چنین به نظر می رسد که طرفین نزاع با شنیدن این سخن قانع شدند، و مجلس داود را ترک گفتند.

ولی داود در اینجا در فکر فرو رفت و با این که می دانست قضاوت عادلانه ای کرده چه این که اگر طرف ادعای شاکی را قبول نداشت حتما اعتراض می کرد، سکوت او بهترین دلیل بر این بوده که مسأله همان است که شاکی مطرح کرده، ولی با این حال آداب مجلس قضا ایجاب می کند که داود در گفتار خود عجله نمی کرد، بلکه از طرف مقابل شخصا سؤال می نمود سپس داوری می کرد، لذا از این کار خود سخت پشیمان شد.

همان طور که قرآن می گوید: «و داود دانست که ما او را (با این ماجرا) آزموده ایم» (وَ ظَنَّ داوُدُ أَنَّما فَتَنَّاهُ).

در مقام استغفار برآمد «و از پروردگارش طلب آمرزش نمود و به سجده افتاد و توبه کرد» (فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَ خَرَّ راکِعاً وَ أَنابَ).

تعبیر به «راکعا» در آیه مورد بحث یا به خاطر آن است که رکوع به معنی سجده نیز در لغت آمده، و یا رکوع مقدمه ای است برای سجده.

سورة ص(38): آیة 25

(آیه 25)- به هر حال خداوند او را مشمول لطف خود قرار داد و لغزش او را در این ترک اولی بخشید چنانکه قرآن در این آیه می گوید: «ما این عمل را بر او

[شماره صفحه واقعی : 182]

ص: 1480

بخشیدیم» (فَغَفَرْنا لَهُ ذلِکَ).

«و او نزد ما دارای مقام والا و سر انجامی نیکوست» (وَ إِنَّ لَهُ عِنْدَنا لَزُلْفی وَ حُسْنَ مَآبٍ).

سورة ص(38): آیة 26

(آیه 26)- حکم به عدالت کن و از هوای نفس پیروی منما! به دنبال داستان داود، و به عنوان آخرین سخن، وی را مخاطب ساخته و ضمن بیان مقام والای او، وظائف و مسؤولیتهای سنگین وی را با لحنی قاطع و تعبیراتی پر معنا شرح داده، می فرماید: «ای داود! ما تو را خلیفه (و نماینده خود) در زمین قرار دادیم پس در میان مردم بحق داوری کن، و از هوای نفس پیروی مکن که تو را از راه خدا منحرف سازد، کسانی که از راه خداوند گمراه شوند عذاب شدیدی به خاطر فراموش کردن روز حساب دارند» (یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوی فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ بِما نَسُوا یَوْمَ الْحِسابِ).

محتوای این آیه که از مقام والای داود و وظیفه مهم او سخن می گوید نشان می دهد که افسانه های دروغینی که در باره ازدواج او با همسر «اوریا» به هم بافته اند تا چه اندازه بی پایه است (1).

این آیه نشان می دهد که حکومت در زمین باید از حکومت الهی نشأت گیرد و هر حکومتی از غیر این طریق باشد حکومتی است ظالمانه و غاصبانه.

سورة ص(38): آیة 27

(آیه 27)- سپس به دنبال بحث از سرگذشت داود و خلافت الهی او در زمین، سخن از هدفدار بودن جهان هستی به میان می آورد تا جهت حکومت بر زمین که جزئی از آن است مشخص گردد، می فرماید: «و ما آسمان و زمین و آنچه را در میان این دو است بیهوده نیافریدیم، این گمان کافران است، وای بر کافران از آتش» دوزخ! (وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما باطِلًا ذلِکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُوا فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنَ النَّارِ).

مسأله مهمی که تمام حقوق از آن سر چشمه می گیرد هدفدار بودن خلقت

[شماره صفحه واقعی : 183]

ص: 1481


1- شرح بیشتر این ماجرا را در «تفسیر نمونه» ذیل آیه 21 سوره ص مطالعه فرمایید.

است، هنگامی که در جهان بینی خود این مطلب را پذیرفتیم که این عالم وسیع از ناحیه خداوند بزرگ بیهوده آفریده نشده، بلافاصله به دنبال هدف آن می رویم، هدفی که در کلمه های کوتاه و پر محتوای «تکامل» و «تعلیم» و «تربیت» خلاصه می شود، و از آنجا نتیجه می گیریم که حکومتها نیز باید در همین خط گام بردارند، پایه های تعلیم و تربیت را محکم کنند و مایه تکامل معنوی انسانها شوند.

سورة ص(38): آیة 28

(آیه 28)- در این آیه اضافه می کند: «آیا (ممکن است) کسانی را که ایمان آورده اند و کارهای شایسته انجام داده اند همچون مفسدان در زمین قرار دهیم»؟! (أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ).

«یا پرهیزکاران را همچون فاجران قرار دهیم»؟ (أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ کَالْفُجَّارِ).

نه بی هدفی در خلقت ممکن است، و نه مساوات صالحان و طالحان، چرا که گروه اول در مسیر اهداف آفرینش گام بر می دارند و به سوی مقصد پیش می روند، اما گروه دوم در جهت مخالف قرار گرفته اند.

سورة ص(38): آیة 29

(آیه 29)- در این آیه به مطلبی اشاره می کند که در حقیقت تأمین کننده هدف آفرینش است، می فرماید: «این کتابی پر برکت است که بر تو نازل کرده ایم، تا در آیات آن تدبر کنند، و خردمندان متذکر شوند» (کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ مُبارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیاتِهِ وَ لِیَتَذَکَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ).

تعلیماتش جاویدان، و دستوراتش عمیق و ریشه دار، و برنامه هایش حیاتبخش و راهبر انسان در طریق هدف آفرینش است.

هدف از نزول این کتاب بزرگ این نبوده که تنها به تلاوت و لقلقه زبان قناعت کنند بلکه هدف این بوده که آیاتش سر چشمه فکر و اندیشه، و مایه بیداری وجدانها گردد و آن نیز به نوبه خود حرکتی در مسیر عمل بیافریند.

سورة ص(38): آیة 30

(آیه 30)- سلیمان از نیروی رزمی خود سان می بیند قرآن همچنان بحث گذشته را پیرامون داود ادامه می دهد و در این آیه، خبر از بخشیدن فرزند برومندی همچون «سلیمان» به او می دهد که ادامه دهنده حکومت و رسالت او بود، می گوید: «ما سلیمان را به داود بخشیدیم، چه بنده

[شماره صفحه واقعی : 184]

ص: 1482

خوبی! زیرا همواره به سوی خدا بازگشت می کرد» و به یاد او بود (وَ وَهَبْنا لِداوُدَ سُلَیْمانَ نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ).

این تعبیر که نشان دهنده عظمت مقام سلیمان است شاید برای ردّ اتهامات بی اساس و زشتی است که در مورد تولد سلیمان از همسر «اوریا» در تورات تحریف یافته آمده است و در عصر نزول قرآن در آن محیط شایع بوده.

سورة ص(38): آیة 31

(آیه 31)- از این آیه داستان اسبهای سلیمان شروع می شود که تفسیرهای گوناگونی برای آن شده که بعضا از سوی ناآگاهان بوده.

قرآن می گوید: «به خاطر بیاور هنگامی را که عصرگاهان اسبان چابک تندرو را بر او عرضه داشتند» (إِذْ عُرِضَ عَلَیْهِ بِالْعَشِیِّ الصَّافِناتُ الْجِیادُ).

سورة ص(38): آیة 32

(آیه 32)- سلیمان در اینجا برای این که تصور نشود که علاقه او به این اسبهای پر قدرت جنبه دنیا پرستی دارد، «گفت: من این اسبان را به خاطر یاد پروردگارم دوست دارم» و می خواهم از آنها در جهاد استفاده کنم (فَقالَ إِنِّی أَحْبَبْتُ حُبَّ الْخَیْرِ عَنْ ذِکْرِ رَبِّی).

سلیمان که از مشاهده این اسبهای چابک و آماده برای جهاد و پیکار با دشمن خرسند شده بود همچنان آنها را نگاه می کرد و چشم به آنها دوخته بود «تا از دیدگانش پنهان شدند» (حَتَّی تَوارَتْ بِالْحِجابِ).

سورة ص(38): آیة 33

(آیه 33)- صحنه آنقدر جالب و زیبا و برای یک فرمانده بزرگ همچون سلیمان نشاط آور بود که او دستور داد: «بار دیگر آنها را نزد من باز گردانید» (رُدُّوها عَلَیَّ).

به هنگامی که مأمورانش این فرمان را اطاعت کردند و اسبها را باز گرداندند سلیمان شخصا آنها را مورد نوازش قرار داد «و دست به ساقها و گردنهای آنها کشید» (فَطَفِقَ مَسْحاً بِالسُّوقِ وَ الْأَعْناقِ).

و به این وسیله هم مربیان آنها را تشویق کرد، و هم از آنها قدردانی نمود، زیرا معمول است هنگامی که می خواهند از مرکبی قدردانی کنند دست بر سر و صورت و یال و گردن، یا بر پایش می کشند، و چنین ابراز علاقه ای در برابر وسیله مؤثری که

[شماره صفحه واقعی : 185]

ص: 1483

انسان را در هدفهای والایش کمک می کند از پیغمبر بزرگی همچون سلیمان تعجب آور نیست.

سورة ص(38): آیة 34

(آیه 34)- آزمایش سخت سلیمان و حکومت گسترده او قرآن همچنان قسمت دیگری از سرگذشت سلیمان را بازگو می کند، و نشان می دهد که انسان به هر پایه ای از قدرت برسد باز از خود چیزی ندارد، و هر چه هست از ناحیه خداست، مطلبی که توجه به آن پرده های غرور و غفلت را از مقابل چشم انسان کنار می زند.

نخست در باره یکی از آزمایشهائی سخن می گوید که خدا در باره سلیمان کرد، آزمایشی که با «ترک اولی» همراه بود، و به دنبال آن سلیمان به درگاه خدا روی آورد و از این «ترک اولی» توبه کرد.

قرآن می گوید: «ما سلیمان را آزمودیم و بر کرسی او جسدی افکندیم، سپس به درگاه خداوند توبه کرد، و به سوی او بازگشت» (وَ لَقَدْ فَتَنَّا سُلَیْمانَ وَ أَلْقَیْنا عَلی کُرْسِیِّهِ جَسَداً ثُمَّ أَنابَ).

توضیح این که: «سلیمان» آرزو داشت فرزندان برومند شجاعی نصیبش شود که در اداره کشور و مخصوصا جهاد با دشمنان به او کمک کنند، او دارای همسران متعدد بود با خود گفت: من با آنها همبستر می شوم تا فرزندان متعددی نصیبم گردد، و به هدفهای من کمک کنند، ولی چون در اینجا غفلت کرد و «انشاء اللّه»- همان جمله ای که بیانگر اتکای انسان به خدا در همه حال است- نگفت در آن زمان هیچ فرزندی از همسرانش تولد نیافت، جز فرزندی ناقص الخلقه، همچون جسدی بی روح که آن را آوردند و بر کرسی او افکندند! سلیمان سخت در فکر فرو رفت، و ناراحت شد که چرا یک لحظه از خدا غفلت کرده، و بر نیروی خودش تکیه کرده است، توبه کرد و به درگاه خدا بازگشت.

سورة ص(38): آیة 35

(آیه 35)- قرآن در این آیه مسأله توبه سلیمان را که در آخرین جمله آیه قبل آمده بود به صورت مشروحتری بازگو کرده، می فرماید: «گفت: پروردگارا! مرا ببخش» (قالَ رَبِّ اغْفِرْ لِی).

[شماره صفحه واقعی : 186]

ص: 1484

«و ملک و حکومتی به من عطا کن که بعد از من سزاوار هیچ کس نباشد که تو بسیار بخشنده ای» (وَ هَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ).

او از خداوند یک نوع حکومت می خواست که توأم با معجزات ویژه ای بوده باشد. زیرا می دانیم هر پیامبری معجزه مخصوص به خود داشته و این برای پیامبران عیب و نقصی محسوب نمی شود که برای خود تقاضای معجزه ویژه ای کنند.

سورة ص(38): آیة 36

(آیه 36)- سپس قرآن همان گونه که گفتیم این مطلب را بیان می کند که خدا تقاضای سلیمان را پذیرفت و حکومتی با امتیازات ویژه و مواهبی بزرگ در اختیار او گذارد که آنها را می توان در پنج موضوع خلاصه کرد.

1- تسخیر بادها به عنوان یک مرکب راهوار، چنانکه می فرماید: «پس ما باد را مسخّر او ساختیم تا مطابق فرمانش به نرمی حرکت کند، و به هرجا او اراده نماید برود» (فَسَخَّرْنا لَهُ الرِّیحَ تَجْرِی بِأَمْرِهِ رُخاءً حَیْثُ أَصابَ).

جزئیات این وسیله مرموز بر ما روشن نیست، ما همین قدر می دانیم که این از جمله خوارق عاداتی بود که در اختیار پیامبران قرار می گرفت.

سورة ص(38): آیة 37

(آیه 37)- دومین موهبت خداوند به سلیمان علیه السلام مسأله تسخیر موجودات سرکش و قرار دادن آن در اختیار او برای انجام کارهای مثبت بود.

چنانکه می گوید: «و شیاطین را (مسخر او ساختیم) و هر بنّا و غوّاصی از آنها را» سر بر فرمان او نهادیم (وَ الشَّیاطِینَ کُلَّ بَنَّاءٍ وَ غَوَّاصٍ). تا گروهی در خشکی هر بنایی می خواهد برای او بسازند و گروهی در دریا به غواصی مشغول باشند.

و به این ترتیب شیاطین که طبیعتشان تمرد و سرکشی است آن چنان مسخر او شدند که در مسیر سازندگی و استخراج منابع گرانبها قرار گرفتند.

سورة ص(38): آیة 38

(آیه 38)- سومین موهبت خداوند به سلیمان مهار کردن گروهی از نیروهای مخرب بود، زیرا به هر حال در میان شیاطین افرادی بودند که به عنوان یک نیروی مفید و سازنده قابل استفاده به حساب نمی آمدند، و چاره ای جز این نبود که آنها در بند باشند، تا جامعه از شر مزاحمت آنها در امان بماند، چنانکه قرآن می گوید:

[شماره صفحه واقعی : 187]

ص: 1485

«و گروه دیگری (از شیاطین) را در غل و زنجیر (تحت سلطه او) قرار دادیم» (وَ آخَرِینَ مُقَرَّنِینَ فِی الْأَصْفادِ).

سورة ص(38): آیة 39

(آیه 39)- چهارمین موهبت خداوند به سلیمان اختیارات فراوانی بود که دست او را در اعطا و منع باز می گذارد.

چنانکه آیه می گوید: به او گفتیم: «این عطای ماست به هر کس می خواهی (و صلاح می بینی) ببخش و از هر کس می خواهی امساک کن و حسابی بر تو نیست» تو امین هستی (هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ).

سورة ص(38): آیة 40

(آیه 40)- پنجمین و آخرین موهبت خداوند بر سلیمان مقامات معنوی او بود که خدا در سایه شایستگیهایش به او مرحمت کرده بود.

چنانکه آیه می فرماید: «و برای او [سلیمان ] نزد ما مقامی ارجمند و سر انجامی نیکوست» (وَ إِنَّ لَهُ عِنْدَنا لَزُلْفی وَ حُسْنَ مَآبٍ).

تعبیر به «حسن مآب» که خبر از عاقبت نیک او می دهد ممکن است اشاره به نسبت ناروائی باشد که در تورات آمده که سلیمان به خاطر ازدواج با بت پرستان سر انجام به آئین بت پرستی تمایل پیدا کرد! و حتی دست به ساختن بتخانه ای زد! قرآن با این تعبیر خط بطلان بر تمام این اوهام و خرافات می کشد.

نکته: از جمله مسائلی که در لابلای داستان سلیمان عینیت یافته این است که: داشتن یک حکومت نیرومند با امکانات مادی فراوان و اقتصاد گسترده و تمدن درخشان هرگز منافاتی با مقامات معنوی و ارزشهای الهی و انسانی ندارد.

سورة ص(38): آیة 41

(آیه 41)- زندگی پر ماجرای ایوب و مقام صبرش: ایوب سومین پیامبر است که در این سوره گوشه ای از زندگی او مطرح شده، و پیامبر بزرگ ما موظف گردید سرگذشت او را به یاد آورد، و برای مسلمانان بازگو کند تا از مشکلات طاقت فرسا نهراسند و از لطف و رحمت خدا هرگز مأیوس نشوند.

نام یا سرگذشت ایوب در چندین سوره از قرآن در ردیف پیامبران دیگر آمده که مقام نبوت او را تثبیت و تبیین می کند، بر خلاف تورات کنونی که او را در زمره پیامبران نشمرده بلکه بنده ای متمکن و نیکوکار دارای اموال و فرزندان

[شماره صفحه واقعی : 188]

ص: 1486

بسیار می داند.

نخست می گوید: «و به خاطر بیاور بنده ما ایوب را هنگامی که پروردگارش را خواند (و گفت: پروردگارا!) شیطان مرا به رنج و عذاب افکنده است» (وَ اذْکُرْ عَبْدَنا أَیُّوبَ إِذْ نادی رَبَّهُ أَنِّی مَسَّنِیَ الشَّیْطانُ بِنُصْبٍ وَ عَذابٍ).

از این آیه مقام والای ایوب در پیشگاه خدا به عنوان «عبدنا» (بنده ما) به خوبی استفاده می شود، و دیگر این که اشاره سر بسته ای است به گرفتاریهای شدید و طاقت فرسا و درد و رنج فراوان ایوب.

شخصی از امام صادق علیه السّلام سؤال کرد: بلائی که دامنگیر ایوب شد برای چه بود؟

امام علیه السّلام در پاسخ او فرمود: خداوند برای این که اخلاص ایوب را بر همگان روشن سازد، و او را الگوئی برای جهانیان قرار دهد که به هنگام «نعمت» و «رنج» هر دو شاکر و صابر باشند به شیطان اجازه داد که بر دنیای او مسلط گردد.

شیطان از خدا خواست اموال سرشار ایوب، زراعت و گوسفندانش و همچنین فرزندان او از میان بروند، آفات و بلاها در مدت کوتاهی آنها را از میان برد، ولی نه تنها از مقام شکر ایوب کاسته نشد بلکه افزوده گشت! او از خدا خواست که این بار بر بدن ایوب مسلط گردد، و آن چنان بیمار شود که از شدت درد و رنجوری به خود بپیچد و اسیر و زندانی بستر گردد.

این نیز از مقام شکر او چیزی نکاست.

ولی جریانی پیش آمد که قلب ایوب را شکست و روح او را سخت جریحه دار ساخت، و آن این که جمعی از راهبان بنی اسرائیل به دیدنش آمدند و گفتند: تو چه گناهی کرده ای که به این عذاب الیم گرفتار شده ای؟! ایوب باز رشته صبر را از کف نداد، تنها رو به درگاه خدا آورد و جمله های بالا (آیه شریفه) را بیان نمود و چون از عهده امتحانات الهی به خوبی برآمده بود خداوند درهای رحمتش را بار دیگر به روی این بنده صابر و شکیبا گشود، و نعمتهای از دست رفته را یکی پس از دیگری و حتی بیش از آن را به او ارزانی

[شماره صفحه واقعی : 189]

ص: 1487

داشت، تا همگان سر انجام نیک صبر و شکیبائی و شکر را دریابند».

سورة ص(38): آیة 42

(آیه 42)- در میان تمام ناراحتیها و رنجها آنچه بیشتر روح ایوب را آزار می داد مسأله شماتت دشمنان بود.

اما سر انجام ایوب از بوته داغ این آزمایش الهی سالم به درآمد، و فرمان رحمت خدا از اینجا آغاز شد که به او دستور داد: «پای خود را بر زمین بکوب! این چشمه آبی برای شستشو و نوشیدن است» (ارْکُضْ بِرِجْلِکَ هذا مُغْتَسَلٌ بارِدٌ وَ شَرابٌ).

چشمه ای خنک و گوارا و شفابخش از بیماریهای «برون» و «درون».

توصیف آب به خنک بودن شاید اشاره ای باشد به تأثیر مخصوص شستشو با آب سرد برای بهبود و سلامت تن، همان گونه که در طب امروز نیز ثابت شده است.

سورة ص(38): آیة 43

(آیه 43)- نخستین و مهمترین نعمت الهی که عافیت و بهبودی و سلامت بود به ایوب بازگشت، نوبت بازگشت مواهب و نعمتهای دیگر رسید، و در این زمینه قرآن می گوید: «و خانواده اش را به او بخشیدیم» (وَ وَهَبْنا لَهُ أَهْلَهُ).

«و همانند آنها را بر آنان افزودیم» (وَ مِثْلَهُمْ مَعَهُمْ).

«تا رحمتی از سوی ما باشد، و تذکری برای اندیشمندان» (رَحْمَةً مِنَّا وَ ذِکْری لِأُولِی الْأَلْبابِ).

سورة ص(38): آیة 44

(آیه 44)- تنها مشکلی که برای ایوب مانده بود سوگندی بود که در مورد همسرش خورده بود و آن این که تخلفی از او دید و در آن حال بیماری سوگند یاد کرد که هرگاه قدرت پیدا کند یک صد ضربه یا کمتر بر او بزند، اما بعد از بهبودی می خواست به پاس وفاداریها و خدماتش او را ببخشد، ولی مسأله سوگند و نام خدا در میان بود.

خداوند این مشکل را نیز برای او حل کرد می فرماید: به او گفتیم «بسته ای از ساقه های گندم (یا مانند آن) را برگیر، و با آن (همسرت را) بزن و سوگند خود را مشکن»! (وَ خُذْ بِیَدِکَ ضِغْثاً فَاضْرِبْ بِهِ وَ لا تَحْنَثْ).

[شماره صفحه واقعی : 190]

ص: 1488

و بالاخره در پایان این داستان می فرماید: «ما او را شکیبا یافتیم، چه بنده خوبی که بسیار بازگشت کننده (به سوی خدا) بود» (إِنَّا وَجَدْناهُ صابِراً نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ).

«فرج بعد از شدت» نکته مهمی است که در این ماجرا نهفته است هنگامی که امواج حوادث و بلا از هر سو انسان را در فشار قرار می دهد، نه تنها نباید مأیوس و نومید گشت، بلکه باید آن را نشانه و مقدمه ای برگشوده شدن درهای رحمت الهی دانست، چنانکه امیر مؤمنان علی علیه السّلام می فرماید: «به هنگامی که سختیها به اوج خود می رسد فرج نزدیک است، و هنگامی که حلقه های بلا تنگتر می شود راحتی و آسودگی فرا می رسد».

سورة ص(38): آیة 45

(آیه 45)- شش پیامبر بزرگ دیگر: در تعقیب آیات گذشته در اینجا نام شش تن دیگر از بزرگترین پیامبران الهی را برده، و اوصاف برجسته آنها را که می تواند الگو و اسوه برای همه انسانها باشد بطور فشرده بیان می دارد.

نخست روی سخن را به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله کرده، می گوید: «به خاطر بیاور بندگان ما ابراهیم و اسحاق و یعقوب را» (وَ اذْکُرْ عِبادَنا إِبْراهِیمَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ).

بندگی خدا یعنی وابستگی مطلق به او، یعنی در برابر اراده او از خود اراده ای نداشتن، و در همه حال سر بر فرمان او نهادن.

بندگی خدا یعنی بی نیازی از غیر او و تنها چشم بر لطف او دوختن، این همان اوج تکامل انسان و برترین شرف و افتخار اوست.

سپس اضافه می کند: «صاحبان دستها (ی نیرومند) و چشمها» ی بینا (أُولِی الْأَیْدِی وَ الْأَبْصارِ).

خداوند این پیامبران را به داشتن «درک و تشخیص و بینش قوی» و «قوت و قدرت کافی» برای انجام کار توصیف کرده است.

این الگوئی است برای همه رهروان راه حق که بعد از مقام عبودیت و بندگی خدا با این دو سلاح برنده مسلح گردند.

بنابر این دست و چشم در اینجا به معنی دو عضو مخصوص نیست، بلکه

[شماره صفحه واقعی : 191]

ص: 1489

کنایه از دو صفت «علم و قدرت» است.

سورة ص(38): آیة 46

(آیه 46)- در چهارمین توصیف از آنان می گوید: «ما آنها را با خلوص ویژه ای خالص کردیم» (إِنَّا أَخْلَصْناهُمْ بِخالِصَةٍ).

«و آن یادآوری سرای آخرت بود» (ذِکْرَی الدَّارِ).

افق دید آنها در زندگی چند روزه این دنیا و لذات آن محدود نمی شد، آنها در ماورای این زندگی زود گذر سرای جاویدان با نعمتهای بی پایانش را می دیدند، و همواره برای آن تلاش و کوشش داشتند.

سورة ص(38): آیة 47

(آیه 47)- در توصیف پنجم و ششم آنها می فرماید: «و آنها نزد ما از برگزیدگان و نیکانند» (وَ إِنَّهُمْ عِنْدَنا لَمِنَ الْمُصْطَفَیْنَ الْأَخْیارِ).

ایمان و عمل صالح آنها سبب شده که خدا آنان را از میان بندگان برگزیند و به منصب نبوت و رسالت مفتخر سازد.

سورة ص(38): آیة 48

(آیه 48)- بعد از اشاره به مقامات برجسته سه پیامبر فوق، نوبت به سه پیامبر بزرگ دیگر می رسد، می فرماید: «و به یادآور اسماعیل و الیسع و ذا الکفل را که همه از نیکان بودند» (وَ اذْکُرْ إِسْماعِیلَ وَ الْیَسَعَ وَ ذَا الْکِفْلِ وَ کُلٌّ مِنَ الْأَخْیارِ).

هر یک از آنها الگو و اسوه ای در صبر و استقامت و اطاعت فرمان خدا بودند، مخصوصا اسماعیل که آماده شد جان خود را فدای راه او کند و به همین دلیل «ذبیح اللّه» نامیده شد.

توجه به زندگی آنان برای پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله و همه مسلمین الهام بخش است، و روح تقوا و فداکاری و ایثار را در آنها زنده می کند، و در برابر مشکلات و حوادث سخت مقاوم می سازد.

در میان این سه پیامبر «اسماعیل» از همه معروفتر و شناخته تر است اما در باره «الیسع» آیه 86 سوره انعام نشان می دهد که او از دودمان ابراهیم، و از پیامبران بزرگ الهی بوده است.

و اما «ذا الکفل» مشهور این است که از پیامبران بوده، و ذکر نام او در ردیف نام پیامبران در سوره انبیاء آیه 85 گواه بر این معنی است.

[شماره صفحه واقعی : 192]

ص: 1490

سورة ص(38): آیة 49

(آیه 49)- این وعده برای پرهیزکاران است: از اینجا فصل دیگری از آیات این سوره آغاز می شود که پرهیزکاران و متقین را با گردنکشان طاغی مقایسه کرده، و سرنوشت هر دو گروه را در قیامت شرح می دهد.

نخست به عنوان یک جمع بندی از سرگذشت انبیای پیشین و نکات آموزنده زندگی آنها می فرماید: «این یک یادآوری است» (هذا ذِکْرٌ).

آری! هدف از بیان فرازهایی از تاریخ پرشکوه آنان داستانسرائی نبود، هدف ذکر و تذکر بود.

هدف بیدار ساختن اندیشه ها، بالا بردن سطح معرفت و آگاهی، و افزودن نیروی مقاومت و پایداری در مسلمانانی است که این آیات برای آنها نازل شده است.

سپس مسأله را از صورت خصوصی و بیان زندگی انبیا درآورده، شکل کلی به آن می دهد، سرنوشت متقین را بطور عموم مورد بحث قرار داده، می فرماید:

«و برای پرهیزکاران فرجام نیکوئی است» (وَ إِنَّ لِلْمُتَّقِینَ لَحُسْنَ مَآبٍ).

سورة ص(38): آیة 50

(آیه 50)- بعد از این جمله کوتاه و سر بسته که خوبی حال آنها را اجمالا ترسیم می کند، با استفاده از روش اجمال و تفصیل- که روش قرآن است- به شرح آن پرداخته، می گوید: بازگشت آنها به «باغهای جاویدان بهشت که درهایش به روی آنان گشوده است» (جَنَّاتِ عَدْنٍ مُفَتَّحَةً لَهُمُ الْأَبْوابُ).

تعبیر به «مفتّحة لهم الابواب» اشاره به آن است حتی زحمت گشودن درها برای بهشتیان وجود ندارد، گوئی بهشت در انتظار آنهاست، و هنگامی که چشمشان به آنان می افتد آغوش باز می کند و آنها را به درون دعوت می کند!

سورة ص(38): آیة 51

(آیه 51)- سپس آرامش و احترام خاص بهشتیان را به این صورت بیان می کند: «در حالی که در آن بر تختها تکیه کرده اند، و میوه های بسیار و نوشیدنیها در اختیار آنان است» هر زمان آن را می طلبند، فورا نزدشان حاضر می شود (مُتَّکِئِینَ فِیها یَدْعُونَ فِیها بِفاکِهَةٍ کَثِیرَةٍ وَ شَرابٍ).

سورة ص(38): آیة 52

(آیه 52)- بعد از آن سخن از همسران پاک بهشتی به میان آورده، می گوید:

[شماره صفحه واقعی : 193]

ص: 1491

«و نزد آنان همسرانی است که تنها چشم به شوهرانشان دوخته اند، و هم سن و سالند» (وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ أَتْرابٌ).

سورة ص(38): آیة 53

(آیه 53)- سپس به تمام هفت نعمت بزرگ بهشتیان که در آیات قبل آمده بود اشاره کرده، می گوید: «این چیزی است که برای روز حساب به شما وعده داده می شود» (هذا ما تُوعَدُونَ لِیَوْمِ الْحِسابِ). وعده ای تخلف ناپذیر و نشاط انگیز، وعده ای از سوی خداوند بزرگ.

سورة ص(38): آیة 54

(آیه 54)- و برای تأکید بر جاودانگی این مواهب می افزاید: «این رزق و روزی ماست، (عطائی است) که هرگز پایان نمی گیرد و فنائی برای آن متصور نیست» (إِنَّ هذا لَرِزْقُنا ما لَهُ مِنْ نَفادٍ).

بنابر این غم زوال و نابودی که همچون سایه شومی بر نعمتهای این جهان افتاده در آنجا وجود ندارد، و حتی کاستی در آن ظاهر نمی شود.

سورة ص(38): آیة 55

(آیه 55)- و این هم کیفر طاغیان! بعد از بیان نعمتهای هفتگانه و مواهب بی دریغ پروردگار برای پرهیزکاران در اینجا با استفاده از روش مقابله و مقایسه که قرآن زیاد آن را به کار می گیرد سرنوشت شوم و کیفرهای گوناگون طاغیان و سرکشان را در برابر خداوند بر می شمرد.

نخست می گوید: «این (پاداش پرهیزکاران است) و برای طغیانگران بدترین محل بازگشت است»! (هذا وَ إِنَّ لِلطَّاغِینَ لَشَرَّ مَآبٍ).

سورة ص(38): آیة 56

(آیه 56)- سپس با استفاده از روش اجمال و تفصیل به شرح این جمله سر بسته پرداخته، می گوید: این بازگشت شوم و مرجع سوء «همان دوزخ که در آن وارد می شوند (و به آتش آن می سوزند) و چه بستر بدی است» (جَهَنَّمَ یَصْلَوْنَها فَبِئْسَ الْمِهادُ).

بستر جایگاه استراحت است، و باید از هر نظر مناسب حال و موافق طبع باشد، اما چگونه خواهد بود وضع کسانی که بسترشان آتش جهنم می باشد؟!

سورة ص(38): آیة 57

(آیه 57)- سپس به انواع دیگری از عذابهای آنها پرداخته، می گوید: «این نوشابه حمیم و غساق [دو مایع سوزان و تیره ] است که باید از آن بچشند» (هذا

[شماره صفحه واقعی : 194]

ص: 1492

فَلْیَذُوقُوهُ حَمِیمٌ وَ غَسَّاقٌ)

.«حمیم» به معنی آب داغ و سوزان که یکی از نوشابه های دوزخیان است می باشد، و «غساق» به قطراتی که از پوست تن دوزخیان (و جراحات بدن آنها) بیرون می آید تفسیر شده است.

سورة ص(38): آیة 58

(آیه 58)- باز به انواع دیگری از عذابهای دردناک آنها اشاره کرده، می گوید:

«و جز اینها، کیفرهای دیگری همانند آن دارند» (وَ آخَرُ مِنْ شَکْلِهِ أَزْواجٌ).

سورة ص(38): آیة 59

(آیه 59)- سپس آخرین مجازات آنها را که همنشینان بد با زبانی مملوّ از سرزنش است مطرح ساخته، می گوید: هنگامی که رؤسای ضلال وارد دوزخ می شوند و با چشم خود می بینند که پیروان را نیز به سمت دوزخ می آورند به یکدیگر می گویند: «این گروهی است که همراه شما وارد دوزخ می شوند» اینها همان سران گمراهیند (هذا فَوْجٌ مُقْتَحِمٌ مَعَکُمْ).

«خوشامد بر آنها مباد»! (لا مَرْحَباً بِهِمْ).

«همگی در آتش خواهند سوخت» (إِنَّهُمْ صالُوا النَّارِ).

سورة ص(38): آیة 60

(آیه 60)- به هر حال این صدا به گوش پیروان می رسد و از ناخوشامد گفتن رؤسای ضلالت سخت خشمگین می گردند، رو به سوی آنها کرده، «می گویند: بلکه خوشامد بر شما مباد که این عذاب را شما برای ما فراهم ساختید، چه بد قرارگاهی است اینجا»؟! (قالُوا بَلْ أَنْتُمْ لا مَرْحَباً بِکُمْ أَنْتُمْ قَدَّمْتُمُوهُ لَنا فَبِئْسَ الْقَرارُ).

هدف پیروان از این تعبیر این است که آنها می خواهند بگویند هر چه هست این حسن را دارد که شما رؤسای ضلالت نیز در این امر با ما مشترکید، و این مایه تشفی قلب ماست.

سورة ص(38): آیة 61

(آیه 61)- ولی با این حال پیروان به این سخن راضی نمی شوند، چرا که رؤسای ضلالت را که عامل اصلی جرم بودند از خود مستحقتر می دانند لذا رو به درگاه خدا کرده «می گویند: پروردگارا! هر کس این عذاب را برای ما فراهم ساخته عذابی مضاعف در آتش دوزخ بر او بیفزا» (قالُوا رَبَّنا مَنْ قَدَّمَ لَنا هذا فَزِدْهُ عَذاباً ضِعْفاً فِی النَّارِ).

[شماره صفحه واقعی : 195]

ص: 1493

عذابی به خاطر گمراهی خودشان و عذابی به خاطر گمراه کردن ما.

آری! این است سر انجام کسانی که با هم پیمان دوستی بستند و در راه انحراف و ضلالت بیعت کردند که وقتی نتایج شوم اعمال خود را می بینند به مخاصمت و دشمنی و نفرین بر یکدیگر بر می خیزند.

قابل توجه این که در این آیات ذکر نعمتهای پرهیزکاران تنوع بیشتری از ذکر مجازاتها و عذابهای طغیانگران دارد (در قسمت اول به هفت موهبت و در قسمت دوم به پنج عذاب اشاره شده) این شاید به خاطر پیشی گرفتن رحمت خدا بر غضب اوست «یا من سبقت رحمته غضبه»!

سورة ص(38): آیة 62

(آیه 62)- مخاصمه اصحاب دوزخ! در اینجا گفتگوهای دوزخیان را چنین ادامه داده، می فرماید: سردمداران ضلالت هنگامی که به اطراف خود در دوزخ می نگرند «می گویند: چرا مردانی را که ما از اشرار می شمردیم (در اینجا) نمی بینیم»؟! (وَ قالُوا ما لَنا لا نَری رِجالًا کُنَّا نَعُدُّهُمْ مِنَ الْأَشْرارِ).

آری! افرادی همچون «بوجهلها» و «بولهبها» هنگامی که می بینند اثری از «عمار یاسرها» «خبابها» و «صهیبها» و «بلالها» در دوزخ نیست، به خود می آیند و از یکدیگر این سؤال را می کنند: پس این افراد چه شدند؟

سورة ص(38): آیة 63

(آیه 63)- «آیا ما آنان را به مسخره گرفتیم یا (به اندازه ای حقیرند که) چشمها آنها را نمی بیند» (أَتَّخَذْناهُمْ سِخْرِیًّا أَمْ زاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصارُ).

آری! ما این مردان بزرگ و با شخصیت را به باد مسخره می گرفتیم، و گاه حتی از این مرحله نیز پائین تر می شمردیم و آنها را افراد حقیری می دانستیم که اصلا به چشم نمی آمدند، اما آنها مقربان درگاه خدا بودند و الآن بهشت جایگاهشان است.

قابل توجه این که یکی از عوامل عدم درک واقعیتها جدی نگرفتن مسائل و استهزا و شوخی با حقایق است، همیشه باید با تصمیم جدی به بررسی واقعیتها پرداخت تا حقیقت روشن گردد.

سورة ص(38): آیة 64

(آیه 64)- سپس به عنوان یک خلاصه گیری از گفتگوهائی که میان دوزخیان

[شماره صفحه واقعی : 196]

ص: 1494

واقع می شود و تأکید بر آنچه گذشت می فرماید: «این یک واقعیت است گفتگوهای خصمانه دوزخیان» (إِنَّ ذلِکَ لَحَقٌّ تَخاصُمُ أَهْلِ النَّارِ).

دوزخیان در این جهان نیز گرفتار تخاصم و نزاعند و روح پرخاشگری و نزاع و جدال بر آنها حاکم است، و هر روز با کسی درگیر و گلاویز می شوند، و در قیامت آنچه در درون داشتند ظاهر می گردد، و در جهنم به جان هم می افتند.

جالب این که بهشتیان بر سریرها و تختها تکیه زده، به گفتگوهای دوستانه مشغولند در حالی که دوزخیان در حال جنگ و جدالند که آن خود موهبتی است بزرگ، و این عذابی است دردناک!

سورة ص(38): آیة 65

(آیه 65)- من یک بیم دهنده ام! از آنجا که تمام بحثهای گذشته همه جنبه انذار و تهدید برای مشرکان و سرکشان و ظالمان دارد، در اینجا همین مسأله را تعقیب کرده، می گوید: «بگو: من تنها یک بیم دهنده ام»! (قُلْ إِنَّما أَنَا مُنْذِرٌ).

درست است که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله بشارت دهنده نیز می باشد، ولی چون بشارت برای مؤمنان است، و انذار برای مشرکان و مفسدان، و در اینجا روی سخن با گروه اخیر است، تنها تکیه بر انذار شده است.

سپس می افزاید: «و هیچ معبودی جز خداوند یگانه قهّار نیست» (وَ ما مِنْ إِلهٍ إِلَّا اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ).

تکیه بر قهر او نیز به همین منظور است، تا کسی به لطف او مغرور نگردد، و از قهر او خود را ایمن نشمرد، و در گرداب کفر و گناه غوطه ور نشود.

سورة ص(38): آیة 66

(آیه 66)- و بلا فاصله به عنوان ذکر دلیل برای توحید الوهیت و عبادت پروردگار می افزاید: «پروردگار آسمانها و زمین و آنچه میان آن دو است، پروردگار عزیز و غفّار» (رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُمَا الْعَزِیزُ الْغَفَّارُ).

در این آیه سه وصف از اوصاف خداوند بیان شده نخست مسأله «ربوبیت» او نسبت به تمام عالم هستی است، دوم و سوم توصیف او به «عزیز» و «غفار» می باشد که دلیل دیگری بر «الوهیت» اوست، چرا که تنها کسی شایسته پرستش است که علاوه بر «ربوبیت» قدرت بر مجازات نیز دارد، و علاوه بر قدرت بر

[شماره صفحه واقعی : 197]

ص: 1495

مجازات، درهای رحمت و مغفرت او نیز گشوده است.

سورة ص(38): آیة 67

(آیه 67)- سپس در جمله ای کوتاه و تکان دهنده خطاب به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله کرده، می فرماید: «بگو: این (قرآن) خبری بزرگ است» (قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیمٌ).

سورة ص(38): آیة 68

(آیه 68)- «که شما از آن روی گردانید» (أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ).

سورة ص(38): آیة 69

(آیه 69)- سپس به عنوان مقدمه ای برای ذکر ماجرای آفرینش آدم، و ارزش والای وجود انسان تا آن حد که فرشتگان همگی در برابر او سجده کردند، می فرماید: «من از ملأ اعلی (و فرشتگان عالم بالا) به هنگامی که (در باره آفرینش آدم) مخاصمه می کردند خبر ندارم» (ما کانَ لِی مِنْ عِلْمٍ بِالْمَلَإِ الْأَعْلی إِذْ یَخْتَصِمُونَ).

سورة ص(38): آیة 70

(آیه 70)- آگاهی من تنها از طریق وحی است، و «تنها چیزی که به من وحی می شود این است که من انذار کننده آشکاری هستم» (إِنْ یُوحی إِلَیَّ إِلَّا أَنَّما أَنَا نَذِیرٌ مُبِینٌ).

گر چه فرشتگان، جدال و مخاصمه ای با پروردگار نداشتند، ولی همین اندازه که به خداوند عرض کردند: «آیا می خواهی کسی را بیافرینی که فساد و خونریزی کند»؟ به این گفتگوها «مخاصمه» اطلاق شده است. که یک اطلاق مجازی است.

سورة ص(38): آیة 71

(آیه 71)- تکبر کرد و رانده درگاه خدا شد! از این آیه به بعد توضیحی است بر «مخاصمه ملأ اعلی» و «ابلیس» و گفتگو در باره آفرینش «آدم».

نخست می فرماید: «به خاطر بیاور هنگامی را که پروردگارت به فرشتگان گفت: من بشری را از گل می آفرینم» (إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ طِینٍ).

سورة ص(38): آیة 72

(آیه 72)- اما برای این که تصور نشود که بعد وجود انسانی همان بعد خاکی است در این آیه می افزاید: «هنگامی که آن را نظام بخشیدم، و از روح خود در آن دمیدم برای او به سجده افتید» (فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ).

سورة ص(38): آیة 73

(آیه 73)- به این ترتیب آفرینش انسان پایان پذیرفت، «روح خدا» و «گل

[شماره صفحه واقعی : 198]

ص: 1496

تیره» به هم آمیختند، و موجودی عجیب و بی سابقه که قوس صعودی و نزولیش هر دو بی انتها بود آفرینش یافت، و موجودی با استعداد فوق العاده که می توانست شایسته مقام «خلیفة اللهی» باشد، قدم به عرصه هستی گذاشت «در آن هنگام همه فرشتگان سجده کردند» (فَسَجَدَ الْمَلائِکَةُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ).

سورة ص(38): آیة 74

(آیه 74)- «جز ابلیس که تکبّر کرد و از کافران بود» (إِلَّا إِبْلِیسَ اسْتَکْبَرَ وَ کانَ مِنَ الْکافِرِینَ).

آری! بدترین بلای جان انسان نیز همین کبر و غرور است که او را از درک حقایق محروم می سازد، و به تمرد و سرکشی وا می دارد، و از صف مؤمنان که صف بندگان مطیع خداست بیرون می افکند، و در صف کافران که صف یاغیان و طاغیان است قرار می دهد.

سورة ص(38): آیة 75

(آیه 75)- اینجا بود که ابلیس از سوی خداوند مورد مؤاخذه و بازپرسی قرار گرفت.

«فرمود: ای ابلیس! چه چیز مانع تو از سجده کردن بر مخلوقی که با قدرت خود آفریدم گردید»؟ (قالَ یا إِبْلِیسُ ما مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِیَدَیَّ).

تعبیر به «یدی» (دو دست) در اینجا کنایه از قدرت است.

سپس می افزاید: «آیا تکبر کردی یا از برترینها بودی»؟ برتر از این که فرمان سجود به تو داده شود (أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعالِینَ).

بدون شک احدی نمی تواند ادعا کند که قدر و منزلتش ما فوق این است که برای خدا سجده کند.

سورة ص(38): آیة 76

(آیه 76)- اما ابلیس با نهایت تعجب شق دوم را انتخاب کرد، و معتقد بود برتر از آن است که چنین دستوری به او داده شود، لذا با کمال جسارت به مقام استدلال در مخالفتش با فرمان خدا برآمد و «گفت: من از او (آدم) بهترم، مرا از آتش آفریده ای و او را از گل»! (قالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ).

در حقیقت او با این سخن می خواست هم حکمت خدا را نفی کند و هم امر او را- نعوذ باللّه- بی مأخذ بشمرد.

[شماره صفحه واقعی : 199]

ص: 1497

تمام اشتباه ابلیس در این بود که پنداشت، آتش اشرف از خاک است و هرگز نباید به موجود اشرف دستور داد که در برابر غیر اشرف سجده کند! و تمام اشتباه ابلیس در این دو مقدمه اخیر بود.

زیرا آدم تنها از خاک نبود، بلکه عظمتش از آن روح الهی بود که در آن دمیده شد، و گر نه خاک کجا و این همه افتخار و استعداد و تکامل کجا؟! دوم این که: خاک نه تنها کمتر از آتش نیست، بلکه به مراتب برتر از آن است، تمام زندگی و حیات و منابع حیاتی از خاک بر می خیزد، گیاهان و گلها و تمام موجودات زنده از خاک مدد می گیرند.

در حالی که آتش با تمام اهمیتی که در زندگی دارد هرگز به پای آن نمی رسد، و تنها ابزاری است برای استفاده کردن از منابع خاکی، آن هم ابزاری خطرناک و ویرانگر.

سورة ص(38): آیة 77

(آیه 77)- اینجا بود که می بایست این موجود پلید از صفوف ملأ اعلی و فرشتگان عالم بالا اخراج گردد، لذا خداوند به او خطاب کرد و «فرمود:

از آسمانها (و صفوف ملائکه) خارج شو که تو رانده درگاه منی»! (قالَ فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّکَ رَجِیمٌ).

اینجا جای پاکان و مقربان است، نه جای آلودگان و سرکشان و تاریک دلان.

سورة ص(38): آیة 78

(آیه 78)- و سپس افزود: «و مسلما لعنت من بر تو تا روز قیامت خواهد بود» و همیشه مطرود از رحمت من خواهی بود (وَ إِنَّ عَلَیْکَ لَعْنَتِی إِلی یَوْمِ الدِّینِ).

سورة ص(38): آیة 79

(آیه 79)- مهم این است که انسان هنگامی که از اعمال زشت خود نتیجه شومی می گیرد بیدار شود، و به فکر جبران بیفتد، اما چیزی خطرناکتر از آن نیست که همچنان بر مرکب غرور و لجاج سوار گردد، و به مسیر خود به سوی پرتگاه ادامه دهد و این همان سرنوشت شومی بود که دامن «ابلیس» را گرفت.

اینجا بود که «حسد» تبدیل به «کینه» شد، کینه ای سخت و ریشه دار.

چنانکه قرآن می گوید: «عرض کرد: پروردگارا! مرا تا روزی که انسانها برانگیخته می شوند مهلت ده» (قالَ رَبِّ فَأَنْظِرْنِی إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ). مهلتی که از

[شماره صفحه واقعی : 200]

ص: 1498

فرزندان آدم انتقام گیرم، و همه را به گمراهی بکشانم.

در حقیقت او می خواست تا آخرین فرصت ممکن به اغوای فرزندان آدم بپردازد، چرا که روز رستاخیز پایان دوران تکلیف است، و دیگر وسوسه و اغوا مفهومی ندارد، علاوه بر این با این درخواست مرگ را از خود دور کند، و تا قیامت زنده بماند، هر چند همه جهانیان از دنیا بروند.

سورة ص(38): آیة 80

(آیه 80)- در اینجا مشیّت الهی- به دلائلی که به زودی اشاره خواهیم کرد- اقتضا نمود که این خواسته ابلیس برآورده شود، اما نه بطور مطلق، که به صورت مشروط، چنانکه آیه شریفه می فرماید: «گفت: تو از مهلت داده شدگانی» (قالَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ).

سورة ص(38): آیة 81

(آیه 81)- ولی نه تا روز رستاخیز و مبعوث شدن خلایق بلکه «تا روز و زمان معینی» (إِلی یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ).

این تعبیر اشاره به پایان این جهان است چرا که در آن روز همه موجودات زنده می میرند، و تنها ذات پاک خداوند می ماند. (قصص/ 88)

سورة ص(38): آیة 82

(آیه 82)- اینجا بود که ابلیس مکنون خاطر خود را آشکار ساخت، و هدف نهائیش را از تقاضای عمر جاویدان نشان داد، و «گفت: به عزّتت سوگند که همه آنان را گمراه خواهم کرد»! (قالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ).

سوگند به «عزت» نشان می دهد که او نهایت پافشاری را در تصمیم خویش داشته و دارد، و تا آخرین نفس بر سر گفتار خود ایستاده است.

سورة ص(38): آیة 83

(آیه 83)- ولی متوجه این واقعیت بود که گروهی از بندگان خاص خدا به هیچ قیمتی در منطقه نفوذ و حوزه وسوسه او قرار نمی گیرند، لذا ناچار آنها را از گفتار بالا استثنا کرد و گفت: «مگر بندگان مخلص تو از میان آنها»! (إِلَّا عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ).

همانها که در راه معرفت و بندگی تو از روی اخلاص و صدق و صفا گام بر می دارند، تو نیز آنها را پذیرا شده ای، خالصشان کرده ای، و در حوزه حفاظت خود قرار داده ای.

[شماره صفحه واقعی : 201]

ص: 1499

سؤال: چرا خداوند درخواست شیطان را در باره ادامه حیاتش پذیرفت، و چرا فورا نابودش نکرد؟! پاسخ این است که عالم دنیا میدان آزمایش و امتحان است- آزمایشی که وسیله پرورش و تکامل انسانهاست- و می دانیم آزمایش جز در برابر دشمنان سرسخت و طوفانها و بحرانها امکان پذیر نیست.

البته اگر شیطان هم نبود هوای نفس و وسوسه های نفسانی انسان را در بوته آزمایش قرار می داد، اما با وجود شیطان این تنور آزمایش داغتر شد، چرا که شیطان عاملی است از برون و هوای نفس عاملی است از درون!

سورة ص(38): آیة 84

(آیه 84)- آخرین سخن در باره ابلیس! چند آیه آخر سوره ص در حقیقت خلاصه ای است از تمام محتوای این سوره و نتیجه ای است برای بحثهای مختلفی که در این سوره آمده است.

نخست در پاسخ ابلیس- که تهدید کرد تمام انسانها را به جز «مخلصین» اغوا می کند- خداوند «فرمود: به حق سوگند، و حق می گویم» (قالَ فَالْحَقُّ وَ الْحَقَّ أَقُولُ).

سورة ص(38): آیة 85

(آیه 85)- «که جهنم را از تو و هر کدام از آنان که از تو پیروی کند، پر خواهم کرد» (لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْکَ وَ مِمَّنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ أَجْمَعِینَ).

این تأکیدات برای این است که کسی کمترین تردید و شکی در این باره به خود راه ندهد که برای شیطان و پیروانش راه نجاتی نیست و ادامه خط آنها «دار و البوار» منتهی می گردد.

سورة ص(38): آیة 86

(آیه 86)- سپس در پایان روی سخن را به پیامبر کرده و چهار مطلب مهم را در عباراتی کوتاه بیان می کند، در مرحله اول می فرماید: «بگو: من از شما هیچ اجر و پاداشی نمی طلبم» (قُلْ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ).

و به این ترتیب به بهانه های بهانه جویان پایان می دهد، و روشن می سازد که من تنها طالب نجات و سعادت شما هستم، پاداش من تنها بر خداست، همان گونه که در آیات دیگری از قرآن مجید از قبیل آیه 47 سوره سبأ به آن تصریح شده است

[شماره صفحه واقعی : 202]

ص: 1500

«إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلَی اللَّهِ».

این خود یکی از دلائل صدق پیامبر صلّی اللّه علیه و اله است.

در مرحله دوم می گوید: «و من از متکلفین نیستم» (وَ ما أَنَا مِنَ الْمُتَکَلِّفِینَ).

سخنانم مقرون به دلیل و منطق است، و هیچ گونه تکلفی در آن وجود ندارد، عباراتم روشن و سخنانم خالی از هرگونه ابهام و پیچیدگی است.

سورة ص(38): آیة 87

(آیه 87)- در مرحله سوم هدف اصلی این دعوت بزرگ و نزول این کتاب آسمانی را بیان کرده، می فرماید: «این (قرآن) تذکری برای همه جهانیان است» (إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ).

آری! مهم آن است که مردم از غفلت به درآیند و به تفکر و اندیشه پردازند.

سورة ص(38): آیة 88

(آیه 88)- و در چهارمین و آخرین مرحله مخالفان را با عباراتی کوتاه و پر معنی تهدید کرده، می گوید: «و خبر آن را بعد از مدتی می شنوید»! (وَ لَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِینٍ).

ممکن است شما این سخنان را جدی نگیرید، اما به زودی صدق گفتار من آشکار خواهد شد، هم در این جهان در میدانهای نبرد اسلام و کفر، در منطقه نفوذ اجتماعی و فکری، در مجازاتهای الهی، و هم در عالم دیگر و مجازاتهای دردناک خدا خواهید دید، خلاصه تازیانه الهی آماده است و به زودی بر گرده مستکبران و ظالمان فرود خواهد آمد.

«پایان سوره ص»

[شماره صفحه واقعی : 203]

ص: 1501

[شماره صفحه واقعی : 204]

ص: 1502

سوره زمر [39]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و 75 آیه است

محتوای سوره:

این سوره از چند بخش مهم تشکیل یافته است:

1- چیزی که بیش از همه در سراسر این سوره منعکس است مسأله دعوت به توحید خالص می باشد، توصیه در تمام ابعاد و شاخه هایش و تعبیراتش در این زمینه آن چنان مؤثر است که قلب انسان را به سوی اخلاص می کشاند و جذب می کند.

2- مسأله دیگر مسأله «معاد» و دادگاه بزرگ عدالت خداست، مسأله ثواب و جزا، غرفه های بهشتی، و سایبانهای آتشین دوزخی، مسأله ترس و وحشت روز قیامت، و آشکار شدن نتایج اعمال، و ظاهر شدن خود آنها در آن صحنه بزرگ.

این مسائل که بر محور معاد دور می زند آن چنان با مسائل توحیدی آمیخته است که گوئی تار و پود یک پارچه را تشکیل می دهد.

3- بخش دیگری از این سوره که تنها قسمت کوتاهی از آن را اشغال می کند اهمیت قرآن مجید است.

4- بخش دیگری که آن هم نسبتا کوتاه است بیان سرنوشت اقوام پیشین و مجازات دردناک الهی نسبت به تکذیب کنندگان آیات حق می باشد.

5- بالاخره بخشی از این سوره نیز پیرامون مسأله توبه و باز بودن درهای بازگشت به سوی خداست.

[شماره صفحه واقعی : 205]

ص: 1503

این سوره به نام سوره «زمر» معروف است که از آیه 71 و 73 این سوره گرفته شده.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله می خوانیم: «کسی که سوره زمر را قرائت کند خداوند امیدش را (از رحمت خود) قطع نخواهد کرد، و پاداش کسانی را که از خدا می ترسند به او عطا می کند».

و در حدیث دیگری از امام صادق علیه السّلام چنین نقل شده: «کسی که سوره زمر را تلاوت کند خداوند شرف دنیا و آخرت به او می دهد، و بدون داشتن مال و قبیله قدرت و عزت به او می بخشد، آن چنان که هر کس او را ببیند از او حساب می برد، و بدن او را بر آتش دوزخ حرام می کند».

مقایسه فضیلت های فوق با محتوای این سوره به خوبی نشان می دهد که این پاداشها از آن کسانی است که «تلاوت» را مقدمه ای برای «اندیشه» و «اندیشه» را وسیله ای برای «ایمان و عمل» قرار می دهند.

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سورة الزمر(39): آیة 1

(آیه 1)- این سوره با دو آیه در باره نزول قرآن مجید آغاز شده که در یک آیه مبدأ نزول قرآن یعنی ذات پاک خدا مطرح است، و در آیه دیگر محتوا و هدف قرآن.

نخست می گوید: «این کتابی است که از سوی خداوند عزیز و حکیم نازل شده است» (تَنْزِیلُ الْکِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ).

سورة الزمر(39): آیة 2

(آیه 2)- سپس به محتوای این کتاب آسمانی و هدف آن پرداخته، می گوید: «ما این کتاب را به حق بر تو نازل کردیم» (إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ).

چیزی جز «حق» در آن نیست، و مطلبی جز «حق» در آن مشاهده نمی کنی از همین رو حق طلبان به دنبال آن می روند و تشنه کامان وادی حقیقت در جستجوی محتوای آنند.

و از آنجا که هدف از نزول آن دادن دین خالص به انسانهاست در پایان آیه می افزاید: «پس خدا را پرستش کن و دین خود را برای او خالص گردان»

[شماره صفحه واقعی : 206]

ص: 1504

(فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّینَ).

«دین» مجموعه حیات معنوی و مادی انسان را در بر می گیرد، و بندگان خالص خدا باید تمام شؤن زندگی خود را برای او خالص گردانند.

سورة الزمر(39): آیة 3

(آیه 3)- در این آیه بار دیگر روی مسأله «اخلاص» تأکید کرده، می گوید:

«آگاه باشید که دین خالص از آن خداست»! (أَلا لِلَّهِ الدِّینُ الْخالِصُ).

این عبارت تاب دو معنی دارد:

نخست این که: آنچه را خدا می پذیرد تنها دین خالص و تسلیم بی قید و شرط در برابر فرمان اوست.

دیگر این که: دین و آئین خالص را تنها از خدا باید گرفت، چرا که هر چه ساخته و پرداخته افکار انسانهاست نارساست، و آمیخته با خطا و اشتباه است.

این آیه در حقیقت بیان دلیل برای آیه قبل است، در آنجا می گوید: خدا را روی اخلاص عبادت کن، و در اینجا می افزاید: بدانید خدا تنها عمل خالص را می پذیرد.

سپس به ابطال منطق سست و واهی مشرکان که راه اخلاص را رها کرده و در بیراهه شرک سرگردان شده اند پرداخته، چنین می گوید: «و آنها که غیر خدا را اولیای خود قرار دادند و دلیلشان این بود که: اینها را نمی پرستیم مگر به خاطر این که ما را به خداوند نزدیک کنند، خداوند روز قیامت میان آنان در آنچه اختلاف داشتند داوری می کند» و آنجاست که فساد و تباهی اعمال و افکارشان بر همگان آشکار می شود (وَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ ما نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیُقَرِّبُونا إِلَی اللَّهِ زُلْفی إِنَّ اللَّهَ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ فِی ما هُمْ فِیهِ یَخْتَلِفُونَ).

این آیه در حقیقت تهدیدی است قاطع برای مشرکان که در روز قیامت که روز بر طرف شدن اختلافات و آشکار شدن حقائق است در میان آنها داوری می کند، و آنان را به کیفر اعمالشان می رساند، علاوه بر این که در صحنه محشر در برابر همگان رسوا می شوند.

قرآن مجید مخصوصا روی این نکته تأکید می کند که انسان بدون هیچ

[شماره صفحه واقعی : 207]

ص: 1505

واسطه ای می تواند با خدای خود تماس گیرد.

نه او از ما دور است، و نه ما از او دوریم، تا نیازی به واسطه باشد، او از هر کس دیگر به ما نزدیکتر است، در همه جا حضور دارد، و در درون قلب ما جای اوست.

بنابر این پرستش واسطه ها- خواه فرشتگان و جن و مانند آنها باشند، و خواه پرستش بتهای سنگی و چوبی- یک عمل بی اساس و دروغین است، به علاوه کفران نعمتهای پروردگار محسوب می شود، چرا که بخشنده نعمت سزاوار پرستش است نه این موجودات بی جان یا سراپا نیاز.

لذا در پایان آیه می گوید: «خداوند آن کس را که دروغگو و کفران کننده است هرگز هدایت نمی کند» (إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی مَنْ هُوَ کاذِبٌ کَفَّارٌ).

چرا که خود مقدمات بسته شدن درهای هدایت را فراهم ساخته است.

سورة الزمر(39): آیة 4

(آیه 4)- او حاکم بر همه چیز است، چه نیازی به فرزند دارد؟

مشرکان علاوه بر این که بتها را واسطه و شفیعان نزد خدا می دانستند عقیده دیگری در باره بعضی از معبودان خود مانند فرشتگان داشتند که آنها را دختران خدا می پنداشتند.

آیه شریفه به پاسخ این پندار زشت پرداخته، می گوید: «اگر (به فرض محال) خدا می خواست فرزندی انتخاب کند از میان مخلوقاتش آنچه را می خواست بر می گزید» (لَوْ أَرادَ اللَّهُ أَنْ یَتَّخِذَ وَلَداً لَاصْطَفی مِمَّا یَخْلُقُ ما یَشاءُ).

«منزه است (از این که فرزندی داشته باشد) او خداوند یکتای پیروز است» (سُبْحانَهُ هُوَ اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ).

آیه در صدد بیان این مطلب است که فرزند لابد برای «کمک» یا «انس روحی» است، به فرض محال که خداوند نیاز به چنین چیزی داشت فرزند لزومی نداشت، بلکه از میان مخلوقات شریف خود کسانی را بر می گزید که این هدف را تأمین کنند چرا فرزند انتخاب کند؟

ولی از آنجا که او واحد و یگانه و قاهر و غالب بر همه چیز و ازلی و ابدی

[شماره صفحه واقعی : 208]

ص: 1506

است نه نیازی به کمک کسی دارد، و نه وحشتی در او تصور می شود که از طریق انس گرفتن با چیزی بر طرف گردد و نه احتیاج به ادامه نسل دارد، بنابر این او منزه و پاک است از داشتن فرزند خواه فرزند حقیقی باشد و یا فرزند انتخابی.

سورة الزمر(39): آیة 5

(آیه 5)- سپس برای تثبیت این واقعیت که خدا هیچ نیازی به مخلوقات ندارد، و نیز برای بیان نشانه هائی از توحید و عظمتش می فرماید: «آسمانها و زمین را به حق آفرید» (خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ).

حق بودن آنها دلیل بر این است که هدفی بزرگ در کار بوده که آن چیزی جز تکامل موجودات، و در پیشاپیش آنها انسان، و سپس منتهی شدن به رستاخیز نیست.

بعد از بیان این آفرینش بزرگ به گوشه ای از تدبیر عجیب و تغییرات حساب شده و نظامات شگرف حاکم بر آنها اشاره کرده، می گوید: «شب را بر روز می پیچد و روز را بر شب» (یُکَوِّرُ اللَّیْلَ عَلَی النَّهارِ وَ یُکَوِّرُ النَّهارَ عَلَی اللَّیْلِ).

نکته لطیفی که در این تعبیر قرآنی، نهفته این است که زمین کروی است و به دور خود گردش می کند و بر اثر این گردش، نوار سیاه شب و نوار سفید روز دائما گرد آن می گردند، گوئی از یکسو نوار سفید بر سیاه و از سوی دیگر نوار سیاه بر سفید پیچیده می شود.

به هر حال قرآن مجید در مورد نظام «نور» و «ظلمت» پیدایش شب و روز تعبیرات گوناگونی دارد که هر کدام به نکته ای اشاره می کند و از زاویه خاصی به آن می نگرد.

سپس به گوشه دیگری از تدبیر و نظم این جهان پرداخته، می گوید:

«و خورشید و ماه را مسخر فرمان خویش قرار داد که هر کدام تا سر آمد معینی به حرکت خود ادامه می دهند» (وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّی).

نه خورشید در حرکتی که به گرد خود دارد، یا حرکتی که با مجموع منظومه شمسی به سوی نقطه خاصی از کهکشان پیش می رود کمترین بی نظمی از خود نشان می دهد، و نه ماه در حرکت خود به دور زمین و به دور خودش، و در همه حال

[شماره صفحه واقعی : 209]

ص: 1507

سر بر فرمان او دارند، «مسخر قوانین آفرینش» اویند، تا سر آمد عمرشان به وضع خود ادامه می دهند.

در پایان آیه به عنوان تهدید مشرکان در عین گشودن راه بازگشت و لطف و عنایت می فرماید: «آگاه باشید که او قادر و آمرزنده است»! (أَلا هُوَ الْعَزِیزُ الْغَفَّارُ).

به مقتضای عزت و قدرت بی انتهایش هیچ گنهکار و مشرکی نمی تواند از چنگال عذابش بگریزد، و به مقتضای غفاریتش پرده بر روی عیوب و گناهان توبه کاران می افکند و آنها را در سایه رحمتش قرار می دهد.

سورة الزمر(39): آیة 6

(آیه 6)- همه شما را از نفس واحدی آفرید: باز در اینجا سخن از آیات عظمت آفرینش خداوند و بیان قسمت دیگری از نعمتهای گوناگون او در مورد انسانهاست.

نخست از آفرینش انسان سخن می گوید، می فرماید: «او شما را از یک نفس آفرید، و همسرش را از (باقیمانده گل) او خلق کرد» (خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها).

آفرینش همه انسانها از «نفس واحد» اشاره به مسأله آفرینش آدم جد نخستین ماست، که این همه افراد بشر با تنوع خلقت، و خلق و خوی متفاوت، و استعدادها و ذوقهای مختلف، همه به یک ریشه باز می گردد که آن «آدم» است.

تعبیر به «ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها» در واقع اشاره به این است که خدا آدم را آفرید سپس همسرش را از باقیمانده گل او خلق کرد.

لازم به یادآوری است که آفرینش همسر آدم از اجزای وجود خود آدم نبوده بلکه از باقیمانده گل او صورت گرفته است، چنانکه در روایات اسلامی به آن تصریح شده.

بعد از آن به مسأله آفرینش چهار پایان که از وسائل مهم زندگی انسانهاست- از یک سو برای تغذیه خود از شیر و گوشت آنها استفاده می کنند، و از سوی دیگر از پوست و پشم آنها لباس و انواع وسائل زندگی می سازند، و از سوی سوم به عنوان مرکب و وسیله حمل و نقل از آنها بهره می گیرند- اشاره کرده، می فرماید: «و برای

[شماره صفحه واقعی : 210]

ص: 1508

شما هشت زوج از چهار پایان ایجاد کرد» (وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ الْأَنْعامِ ثَمانِیَةَ أَزْواجٍ).

منظور از «هشت زوج» گوسفند و بز نر و ماده، شتر و گاو نر و ماده است.

سپس به حلقه دیگری از حلقه های آفرینش پروردگار که تطورات خلقت جنین بوده باشد پرداخته، می گوید: «او شما را در شکم مادرانتان آفرینشی بعد از آفرینش دیگر در میان تاریکیهای سه گانه می بخشد» (یَخْلُقُکُمْ فِی بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ فِی ظُلُماتٍ ثَلاثٍ).

ظلمتهای سه گانه اشاره به ظلمت شکم مادر، و ظلمت رحم، و مشیمه (کیسه مخصوصی که جنین در آن قرار گرفته است) می باشد که در حقیقت سه پرده ضخیم است که بر روی جنین کشیده شده.

سید الشهدا، امام حسین علیه السّلام در دعای معروف «عرفه» به هنگام برشمردن نعمت و قدرت خداوند به پیشگاه او چنین عرض می کند: «آغاز آفرینش مرا از قطرات ناچیز منی قرار دادی، سپس مرا در ظلمتهای سه گانه، در میان گوشت و پوست و خون ساکن نمودی، آفرینش مرا آشکار نساختی، و در آن مخفیگاه به تطورات خلقتم ادامه دادی، و هیچیک از امور حیاتی مرا به من واگذار نکردی، سپس مرا به دنیا کامل و سالم منتقل ساختی».

در پایان آیه و بعد از ذکر حلقه های سه گانه توحیدی پیرامون خلقت انسان، و چهارپایان، و تطورات جنین، می گوید: «این است خداوند، پروردگار شما که حکومت (عالم هستی) از آن اوست، هیچ معبودی جز او نیست پس چگونه از راه حق منحرف می شوید»؟! (ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لَهُ الْمُلْکُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّی تُصْرَفُونَ).

گوئی انسان را بعد از مشاهده این آثار بزرگ توحیدی به مقام شهود ذات پروردگار رسانده، سپس به ذات مقدسش اشاره کرده، می گوید: «این است خداوند و معبود و پروردگار شما»

با صد هزار جلوه برون آمدی که من با صد هزار دیده تماشا کنم تو را

سورة الزمر(39): آیة 7

(آیه 7)- بعد از ذکر این نعمتهای بزرگ پروردگار، در این آیه به مسأله «شکر و کفران» پرداخته و جوانب آن را مورد بررسی قرار می دهد.

[شماره صفحه واقعی : 211]

ص: 1509

نخست می گوید: نتیجه کفران و شکر شما به خودتان باز می گردد «اگر کفران کنید، خداوند از شما بی نیاز است» و همچنین اگر شکر نعمت او را به جا آورید نیازی به آن ندارد (إِنْ تَکْفُرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنْکُمْ).

سپس می افزاید: این غنا و بی نیازی پروردگار مانع از آن نیست که شما را مکلف به شکر و ممنوع از کفران سازد، چرا که «تکلیف» خود لطف و نعمت دیگری است، آری «او هرگز کفران را برای بندگانش نمی پسندد، و اگر شکر او را به جا آورید آن را برای شما می پسندد» (وَ لا یَرْضی لِعِبادِهِ الْکُفْرَ وَ إِنْ تَشْکُرُوا یَرْضَهُ لَکُمْ).

بعد از بیان این دو مطلب به مسأله سومی در این رابطه می پردازد، و آن «مسؤولیت هر کس در برابر عمل خویش است» چرا که مسأله «تکلیف» بدون این معنی کامل نمی شود، می فرماید: «و هیچ گنهکاری گناه دیگری را بر دوش نمی کشد»! (وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری ).

و از آنجا که تکلیف بدون کیفر و پاداش معنی ندارد، در مرحله چهارم به مسأله معاد اشاره کرده، می گوید: «سپس بازگشت همه شما به سوی پروردگارتان است، و او شما را از آنچه انجام می دادید آگاه می سازد» (ثُمَّ إِلی رَبِّکُمْ مَرْجِعُکُمْ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).

و چون مسأله محاسبه و جزا بدون علم و آگاهی از اسرار نهان امکان پذیر نیست، آیه را با این جمله پایان می دهد: «چرا که او به آنچه در سینه هاست آگاه است» (إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ).

و به این ترتیب مجموعه ای از فلسفه تکلیف و خصوصیات آن، و همچنین مسؤولیت انسانها و مسأله جزا و پاداش و کیفر را در جمله هایی کوتاه و منسجم بیان می دارد.

سورة الزمر(39): آیة 8

(آیه 8)- در آیات گذشته سخن از توحید استدلالی و معرفت پروردگار از طریق مطالعه آیات عظمت او در آفاق و انفس بود. در اینجا از توحید فطری سخن به میان می آورد و روشن می سازد آنچه را که انسان از طریق عقل و خرد و مطالعه نظام آفرینش درک می کند به صورت فطری در اعماق جانش وجود دارد که در طوفانهای حوادث، خود را نشان می دهد.

[شماره صفحه واقعی : 212]

ص: 1510

می فرماید: «و هنگامی که انسان را زیانی رسد (نور توحید در قلبش درخشیدن می گیرد) پروردگار خود را می خواند در حالی که به سوی او باز می گردد» و از گناه و غفلت خود پشیمان است (وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعا رَبَّهُ مُنِیباً إِلَیْهِ).

«اما هنگامی که نعمتی از خود به او عطا کند، آنچه را به خاطر آن قبلا خدا را می خواند از یاد می برد» (ثُمَّ إِذا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِنْهُ نَسِیَ ما کانَ یَدْعُوا إِلَیْهِ مِنْ قَبْلُ).

«و برای خداوند همتایانی قرار می دهد تا (علاوه بر گمراهی خویش) مردم را از راه او منحرف سازد» (وَ جَعَلَ لِلَّهِ أَنْداداً لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِهِ).

منظور از «انسان» در اینجا انسانهای عادی و تربیت نایافته در پرتو تعلیمات انبیاء است، و گر نه دست پروردگان مردان حق همچون خود آنان در «سرّاء» و «ضرّاء» در ناراحتیها و راحتیها، در ناکامیها و کامیابیها همواره به یاد او هستند، و دست به دامن لطف او دارند.

در پایان آیه این گونه افراد را با تهدیدی صریح و قاطع مخاطب ساخته، می گوید: «به او بگو: از کفرت بهره گیر (و چند روزی را به غفلت و غرور طی کن اما بدان) که از دوزخیانی» (قُلْ تَمَتَّعْ بِکُفْرِکَ قَلِیلًا إِنَّکَ مِنْ أَصْحابِ النَّارِ).

مگر چنین انسان کوته فکر گمراه و گمراه کننده سرنوشتی غیر از این می تواند داشته باشد.

سورة الزمر(39): آیة 9

(آیه 9)- آیا عالمان و جاهلان یکسانند؟ در این آیه از روش مقایسه- که روش شناخته شده قرآن برای تفهیم مسائل مختلف است- استفاده کرده، می گوید:

آیا چنین کسی با ارزش است «یا کسی که در ساعات شب به عبادت مشغول است، و در حال سجده و قیام، از عذاب آخرت می ترسد و به رحمت پروردگارش امیدوار است» (أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّیْلِ ساجِداً وَ قائِماً یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ یَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ).

آن انسان مشرک و فراموشکار و متلون و گمراه و گمراه کننده کجا و این انسان بیدار دل و نورانی که با خوف و رجاء خدا را می خواند، کجا؟! تکیه روی ساعات شب به خاطر آن است که در آن ساعات حضور قلب بیشتر و آلودگی به ریا از هر زمان کمتر است.

[شماره صفحه واقعی : 213]

ص: 1511

در دنباله آیه پیامبر را مخاطب ساخته، می فرماید: «بگو: آیا کسانی که می دانند با کسانی که نمی دانند یکسانند»؟! (قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ).

نه، یکسان نیستند «تنها خردمندان متذکر می شوند» (إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ).

گر چه سؤال فوق سؤالی است وسیع و گسترده ولی اشاره ای است به سؤال قبل یعنی آیا کسانی که می دانند آن مشرکان لجوج و کوردل با این مؤمنان پاک و روشن ضمیر و مخلص نابرابرند با کسانی که از این واقعیت روشن آگاه نیستند مساویند؟

این جمله جزء شعارهای اساسی اسلام است که عظمت مقام علم و عالمان را در برابر جاهلان روشن می سازد، و معلوم می شود این دو گروه نه در پیشگاه خدا یکسانند، و نه در نظر خلق آگاه، نه در دنیا در یک صف قرار دارند، و نه در آخرت، نه در ظاهر یکسانند و نه در باطن.

علم در این آیه و آیات دیگر قرآن به معنی دانستن یک مشت اصطلاحات یا روابط مادی در میان اشیاء، و به اصطلاح «علوم رسمی» نیست، بلکه منظور از آن معرفت و آگاهی خاصی است که انسان را به «قنوت» یعنی اطاعت پروردگار، و ترس از دادگاه او و امید به رحمت خدا دعوت می کند، این است حقیقت علم، و علوم رسمی نیز اگر در خدمت چنین معرفتی باشد علم است، و اگر مایه غرور و غفلت و ظلم و فساد در ارض شود «قیل و قالی» بیش نیست.

سورة الزمر(39): آیة 10

(آیه 10)- خطوط اصلی برنامه بندگان مخلص: در حقیقت آیات گذشته که مقایسه ای میان مشرکان مغرور و مؤمنان مطیع فرمان خدا و نیز میان عالمان و جاهلان شده بود، در اینجا خطوط اصلی برنامه های بندگان راستین و مخلص را ضمن «هفت دستور» که در طی چند آیه آمده و هر آیه با خطاب «قل» شروع می شود بیان شده است.

نخست از تقوا شروع می کند و به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله دستور می دهد: «بگو: ای بندگان

[شماره صفحه واقعی : 214]

ص: 1512

من که ایمان آورده اید! از (مخالفت پروردگارتان بپرهیزید» (قُلْ یا عِبادِ الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّکُمْ).

آری! تقوا که همان خویشتن داری در برابر گناه، و احساس مسؤولیت و تعهد در پیشگاه حق است نخستین برنامه بندگان مؤمن خدا و معیار شخصیت و کرامت انسان در پیشگاه پروردگار است.

در دومین دستور به مسأله «احسان و نیکوکاری» در این دنیا که دار عمل است پرداخته، و از طریق بیان نتیجه احسان، مردم را به آن تشویق و تحریص می کند، می فرماید: «برای کسانی که در این دنیا نیکی کرده اند پاداش نیکی است» (لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا فِی هذِهِ الدُّنْیا حَسَنَةٌ).

آری! نیکوکاری بطور مطلق در این دنیا در گفتار، در عمل، در طرز اندیشه و تفکر نسبت به دوستان، و نسبت به بیگانگان، نتیجه اش برخورداری از پاداش عظیم در هر دو جهان است که نیکی جز نتیجه نیک نخواهد داشت.

در حقیقت تقوا یک عامل بازدارنده است، و احسان یک عامل حرکت آفرین که مجموعا «ترک گناه» و «انجام فرائض و مستحبات» را شامل می شود.

سومین دستور تشویق به «هجرت» از مراکز شرک و کفر و آلوده به گناه است می گوید: «و زمین خداوند وسیع است» اگر تحت فشار سران کفر بودید مهاجرت کنید (وَ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةٌ).

که در حقیقت پاسخی است به بهانه جویان سست اراده ای که می گفتند: ما در سرزمین مکه به خاطر سیطره حکومت مشرکان قادر به انجام وظایف الهی خود نیستیم، قرآن می گوید: سرزمین خدا محدود به مکه نیست، مکه نشد مدینه، دنیا پهناور است، به جای دیگر نقل مکان کنید.

این به خوبی نشان می دهد که فشار و خفقان محیط در آنجا که امکان هجرت وجود دارد به هیچ وجه در پیشگاه خدا عذر نیست.

و از آنجا که هجرت معمولا همراه با مشکلات فراوانی در جنبه های مختلف زندگی است چهارمین دستور را در باره صبر و استقامت به این صورت بیان می کند:

[شماره صفحه واقعی : 215]

ص: 1513

«صابران اجر و پاداش خود را بی حساب دریافت می دارند» (إِنَّما یُوَفَّی الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسابٍ).

تعبیر «بغیر حساب» نشان می دهد که صابران با استقامت برترین اجر و پاداش را در پیشگاه خدا دارند، و اهمیت هیچ عملی به پایه صبر و استقامت نمی رسد.

سورة الزمر(39): آیة 11

(آیه 11)- در پنجمین دستور سخن از مسأله اخلاص، و توحید خالص از هر گونه شائبه شرک، به میان آمده، اما در اینجا لحن کلام عوض می شود و پیامبر صلّی اللّه علیه و اله از وظائف و مسؤولیتهای خودش سخن می گوید، می فرماید: «بگو: من مأمورم که خدا را پرستش کنم در حالی که دینم را برای او خالص کرده باشم» (قُلْ إِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّینَ).

سورة الزمر(39): آیة 12

(آیه 12)- سپس به ششمین دستور اشاره کرده، می افزاید: «و مأمورم که نخستین مسلمان باشم»! (وَ أُمِرْتُ لِأَنْ أَکُونَ أَوَّلَ الْمُسْلِمِینَ).

سورة الزمر(39): آیة 13

(آیه 13)- هفتمین و آخرین دستور که مسأله خوف از مجازات پروردگار در روز قیامت است نیز با همین لحن عنوان شده، می فرماید: «بگو: من اگر نافرمانی پروردگارم کنم از عذاب روز بزرگ (قیامت) می ترسم» (قُلْ إِنِّی أَخافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ).

تا این حقیقت روشن شود که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله نیز بنده ای از بندگان خدا است، او نیز مأمور به پرستش خالصانه است و از کیفر الهی خائف می باشد، و این خود نشانه روشنی بر عظمت و حقانیت اوست.

سورة الزمر(39): آیة 14

(آیه 14)- بعد از ذکر برنامه هفت ماده ای آیات فوق (تقوا، احسان، هجرت، صبر، اخلاص، تسلیم، و خوف) از آنجا که مسأله اخلاص مخصوصا در برابر انگیزه های مختلف شرک ویژگی خاصی دارد بار دیگر برای تأکید به سراغ آن رفته، و با همان لحن می فرماید: «بگو: تنها خدا را می پرستم در حالی که دینم را برای او خالص می کنم» (قُلِ اللَّهَ أَعْبُدُ مُخْلِصاً لَهُ دِینِی).

سورة الزمر(39): آیة 15

(آیه 15)- «شما هر کس را جز او می خواهید بپرستید» (فَاعْبُدُوا ما شِئْتُمْ

[شماره صفحه واقعی : 216]

ص: 1514

مِنْ دُونِهِ)

.سپس می افزاید: «بگو: این راه، راه زیانکاران است چرا که) زیانکاران واقعی آنانند که سرمایه وجود خویش و بستگانشان را در روز قیامت از دست داده اند»! (قُلْ إِنَّ الْخاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِیهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ).

نه از وجود خویش بهره ای گرفتند، و نه از سرمایه عمر نتیجه ای، نه خانواده و فرزندانشان وسیله نجات آنها هستند و نه مایه آبرو و شفاعت در پیشگاه حق، تازه در برابر از دست دادن این سرمایه های عظیم، سخت ترین و دردناکترین عذاب را برای خود فراهم ساخته اند.

«آگاه باشید زیان آشکار همین است»! (أَلا ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ).

سورة الزمر(39): آیة 16

(آیه 16)- در این آیه یکی از چهره های زیان آشکار آنها را این گونه توصیف می کند: «برای آنها از بالای سرشان سایبانهائی از آتش، و در زیر پایشان نیز سایبانهائی» از آتش است! (لَهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِنَ النَّارِ وَ مِنْ تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ).

و به این ترتیب آنها از هر طرف با شعله های آتش محاصره شده اند، چه خسرانی از این بالاتر؟ و چه عذابی از این دردناکتر؟! این در حقیقت تجسمی از حالات دنیای آنهاست که جهل و کفر و ظلم به تمام وجودشان احاطه کرده بود، و از هر سو آنها را می پوشاند.

سپس برای تأکید و عبرت می افزاید: «این چیزی است که خداوند با آن بندگانش را می ترساند، ای بندگان من! از نافرمانی من بپرهیزید»! (ذلِکَ یُخَوِّفُ اللَّهُ بِهِ عِبادَهُ یا عِبادِ فَاتَّقُونِ).

تعبیر به «عباد» (بندگان) اشاره به این است که اگر خداوند تهدیدی به عذاب می کند آن هم به خاطر لطف و رحمت اوست، تا بندگان حق گرفتار چنین سرنوشت شومی نشوند.

سورة الزمر(39): آیة 17

(آیه 17)- بندگان حقیقی خدا: باز در اینجا، قرآن از روش مقایسه بهره گیری کرده، و در مقابل مشرکان متعصب و لجوجی که سرنوشتی جز آتش دوزخ ندارند سخن از بندگان خاص و حقیقت جوی پروردگار به میان آورده، می گوید: و کسانی

[شماره صفحه واقعی : 217]

ص: 1515

که از عبادت طاغوت پرهیز کردند و به سوی خدا بازگشتند بشارت از آن آنهاست» (وَ الَّذِینَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَنْ یَعْبُدُوها وَ أَنابُوا إِلَی اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْری ).

«اجتناب از طاغوت» دوری از هر گونه شرک و بت پرستی و هوی پرستی و شیطان پرستی و تسلیم در برابر حاکمان جبّار و سلطه گران ستمکار را فرا می گیرد و «أَنابُوا إِلَی اللَّهِ» جامع روح تقوا و پرهیزکاری و ایمان است، و البته چنین کسانی در خور بشارتند.

سپس برای معرفی این بندگان ویژه می گوید: «پس بندگان مرا بشارت ده» (فَبَشِّرْ عِبادِ).

سورة الزمر(39): آیة 18

(آیه 18)- «همان کسانی که سخنان را می شنوند، و از نیکوترین آنها پیروی می کنند» (الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ).

«آنها کسانی هستند که خدا هدایتشان کرده و آنها خردمندانند» (أُولئِکَ الَّذِینَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ).

این دو آیه که به صورت یک شعار اسلامی درآمده، آزاد اندیشی مسلمانان، و انتخابگری آنها را در مسائل مختلف به خوبی نشان می دهد.

سورة الزمر(39): آیة 19

(آیه 19)- و از آنجا که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله به هدایت گمراهان و مشرکان سخت علاقه داشت، و از انحراف آنها که گوش شنوا در برابر حقایق نداشتند رنج می برد این آیه به او از طریق بیان این حقیقت که این عالم، عالم آزادی و امتحان است، و گروهی سر انجام مستوجب آتشند دلداری داده، می گوید: «آیا تو می توانی کسی را که فرمان عذاب الهی در باره او قطعی شده رهایی بخشی، آیا تو می توانی کسی را که در درون آتش است برگیری و نجات دهی؟ (أَ فَمَنْ حَقَّ عَلَیْهِ کَلِمَةُ الْعَذابِ أَ فَأَنْتَ تُنْقِذُ مَنْ فِی النَّارِ).

بدیهی است قطعی شدن فرمان عذاب در باره این گروه جنبه اجباری نداشته، بلکه به خاطر اعمالی است که مرتکب شده اند.

سورة الزمر(39): آیة 20

(آیه 20)- اما برای شادی قلب پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و امیدواری مؤمنان، در این آیه چنین می گوید: «ولی آنها که تقوای الهی پیشه کردند غرفه هایی در بهشت دارند که

[شماره صفحه واقعی : 218]

ص: 1516

بر فراز آنها غرفه های دیگری بنا شده» (لکِنِ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِها غُرَفٌ مَبْنِیَّةٌ).

اگر دوزخیان در میان پرده های آتش قرار دارند، بهشتیان غرفه هایی دارند بر فراز غرفه ها، و قصرهایی بر فراز قصرها، چرا که دیدن منظره گلها و آبها و نهرها و باغها از فراز غرفه ها لذت بخش و دلپذیرتر است.

این غرفه های زیبای بهشتی با نهرهائی که از زیر آن جاری می شود تزیین شده لذا در دنباله آیه می فرماید: «و از زیر آنها نهرها جاری است» (تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ).

آری «این وعده الهی است، و خداوند در وعده خود تخلّف نمی کند» (وَعْدَ اللَّهِ لا یُخْلِفُ اللَّهُ الْمِیعادَ).

سورة الزمر(39): آیة 21

(آیه 21)- در این آیه بار دیگر قرآن به دلائل توحید و معاد باز می گردد، و بحثهایی را که در آیات گذشته پیرامون کفر و ایمان بود تکمیل می کند.

روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله کرده، به عنوان سرمشقی برای همه مؤمنان، می فرماید: «آیا ندیدی که خداوند از آسمان آبی فرستاد و آن را بصورت چشمه هائی در زمین وارد نمود»؟! (أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسَلَکَهُ یَنابِیعَ فِی الْأَرْضِ).

قطره های حیاتبخش باران از آسمان نازل می شود، قشر «نفوذ پذیر» زمین آنها را به درون می پذیرد و تا به قشر «نفوذ ناپذیر» می رسد آنها را متوقف می سازد و ذخیره می کند، سپس بصورت چشمه ها و قناتها و چاهها بیرون می فرستد.

بعد می افزاید: «سپس با آن زراعتی را خارج می سازد که رنگهای مختلف دارد» (ثُمَّ یُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ).

هم انواع آن مختلف است، همچون گندم و جو و برنج و ذرت، و هم کیفیتهای آن متفاوت است، و هم رنگ ظاهری آن، بعضی سبز تیره، بعضی سبز کمرنگ، بعضی دارای برگهای پهن و گسترده، و بعضی برگهای باریک و لطیف و همچنین ...!

[شماره صفحه واقعی : 219]

ص: 1517

بعد به مراحل دیگر حیات این گیاه پرداخته، می گوید: «بعد آن گیاه خشک می شود به گونه ای که آن را زرد و بی روح می بینی»! (ثُمَّ یَهِیجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا).

تند باد از هر سو می وزد، و آن را که سست شده است از جا می کند «سپس آن را درهم شکسته و خرد می کند» (ثُمَّ یَجْعَلُهُ حُطاماً).

«در این مثال تذکری است برای خردمندان» از ناپایداری دنیا (إِنَّ فِی ذلِکَ لَذِکْری لِأُولِی الْأَلْبابِ).

تذکری است از نظام حسابشده و با عظمت عالم هستی و ربوبیت پروردگار در این صحنه عظیم، و نیز تذکری است از پایان زندگی و خاموش شدن شعله های حیات، و سپس مسأله رستاخیز، و تجدید حیات مردگان.

سورة الزمر(39): آیة 22

(آیه 22)- به دنبال این درس بزرگ توحید و معاد به مقایسه ای در میان مؤمن و کافر پرداخته تا این حقیقت را روشن سازد که قرآن و وحی آسمانی نیز همچون دانه های باران است که بر سرزمین دلها نازل می شود، همان گونه که تنها زمینهای آماده از قطرات حیاتبخش باران منتفع می شود تنها دلهائی از آیات الهی بهره می گیرد که در سایه لطف او و خودسازی آمادگی و گسترش پیدا کرده است.

می فرماید: «آیا کسی که خدا سینه اش را برای اسلام گشاده است و بر فراز مرکبی از نور الهی قرار گرفته» همچون کوردلان گمراه است؟! (أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلی نُورٍ مِنْ رَبِّهِ).

سپس می افزاید: «وای بر آنها که قلبهائی سخت در برابر ذکر خدا دارند» (فَوَیْلٌ لِلْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ).

نه مواعظ سودمند در آن مؤثر است، نه انذار و بشارت، نه آیات تکاندهنده قرآن آن را به حرکت در می آورد.

آری «آنها در گمراهی آشکاری هستند» (أُولئِکَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ).

به دلهائی که در برابر نور حق و هدایت انعطافی از خود نشان نمی دهد، و نرم و تسلیم نمی گردد، و نور هدایت در آن نفوذ نمی کند «قلبهای قاسیه» یا قساوتمند گفته می شود، و در فارسی از قساوت به سنگدلی تعبیر می کنیم.

[شماره صفحه واقعی : 220]

ص: 1518

در روایتی می خوانیم که پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله فرمود: «نشانه شرح صدر توجه به سرای جاوید، و جدا شدن از سرای غرور، و آماده گشتن برای استقبال از مرگ پیش از نزول آن است».

سورة الزمر(39): آیة 23
اشاره

(آیه 23)

شأن نزول:

نقل کرده اند که: روزی جمعی از صحابه پیامبر صلّی اللّه علیه و اله که ملالت خاطری پیدا کرده بودند عرض کردند: ای رسول خدا! چه می شد حدیثی برای ما بیان می کردی تا زنگار ملالت از دلهای ما بزداید؟

در اینجا آیه نازل شد و قرآن را به عنوان «أَحْسَنَ الْحَدِیثِ» معرفی کرد.

تفسیر:

در آیات گذشته سخن از بندگانی در میان بود که مطالب را می شنوند و بهترین آنها را برمی گزینند، در اینجا به همین مناسبت سخن از قرآن به میان می آید تا ضمن تکمیل بحثهای گذشته حلقه های توحید و معاد را با ذکر دلائل «نبوت» تکامل بخشد.

نخست می گوید: «خداوند بهترین سخن را نازل کرده است» (اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ).

سپس به شرح مزایای قرآن پرداخته و ضمن بیان سه توصیف امتیازات بزرگ این کتاب آسمانی را شرح داده، می فرماید: «کتابی است که آیاتش (در لطف و زیبائی و عمق و محتوا) همانند یکدیگر است» (کِتاباً مُتَشابِهاً).

منظور از «متشابه» در اینجا کلامی است که قسمتهای مختلف آن با یکدیگر همرنگ و هماهنگ می باشد، هیچ گونه تضاد و اختلافی در میان آن نیست، خوب و بد ندارد.

این درست بر خلاف کلمات انسانهاست که هر قدر در آن دقت شود هنگامی که گسترده و وسیع گردد خواه ناخواه اختلافات و تناقضها و تضادهائی در آن پیدا می شود، بررسی آثار نویسندگان معروف و بزرگ اعم از نثر و نظم نیز گواه زنده این مطلب است.

سپس می افزاید: ویژگی دیگر این کتاب این است که: «آیاتی مکرر دارد» با تکراری شوق انگیز (مَثانِیَ).

[شماره صفحه واقعی : 221]

ص: 1519

این تعبیر ممکن است اشاره به تکرار مباحث مختلف داستانها، سرگذشتها، مواعظ و اندرزها بوده باشد، اما تکراری که هرگز ملالت آور نیست، بلکه شوق انگیز است و نشاط آفرین، و این یکی از اصول مهم فصاحت است.

بعد از این توصیف به آخرین ویژگی قرآن در این بحث یعنی مسأله نفوذ عمیق و فوق العاده آن پرداخته، می گوید: «از شنیدن آیاتش لرزه بر اندام کسانی که از پروردگارشان می ترسند می افتد برون و درونشان نرم و متوجه ذکر خدا می شود» (تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِینُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلی ذِکْرِ اللَّهِ).

چه ترسیم جالب و زیبائی از نفوذ عجیب آیات قرآن در دلهای آماده، نخست در آن خوف و ترسی ایجاد می کند، خوفی که مایه بیداری و آغاز حرکت است، و ترسی که انسان را متوجه مسؤولیتهای مختلفش می سازد.

در مرحله بعد حالت نرمش و پذیرش سخن حق به او می بخشد و به دنبال آن آرامش می یابد.

در حدیثی از پیامبر صلّی اللّه علیه و اله نقل شده که فرمود: «هنگامی که بدن بنده ای از خوف خدا لرزان شود گناهش فرو می ریزد همان گونه که برگ خشک از درختان».

در پایان آیه، بعد از بیان این اوصاف می گوید: «این هدایت الهی است که هر کس را بخواهد با آن راهنمایی می کند» (ذلِکَ هُدَی اللَّهِ یَهْدِی بِهِ مَنْ یَشاءُ).

درست است که قرآن برای هدایت همگان نازل شده اما تنها حق طلبان و حقیقت جویان و پرهیزگاران از نور هدایتش بهره می گیرند، و آنها که تاریکی تعصب و لجاجت بر روح آنها حکم فرماست نه تنها بهره ای از آن نمی گیرند، بلکه بر اثر عناد و دشمنی بر ضلالتشان افزوده می شود.

لذا در دنبال این سخن می فرماید: «و هر کس را خداوند گمراه سازد راهنمائی برای او نخواهد بود» (وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ).

ضلالتی که پایه های آن به دست خود او گذارده شده، و زیر بنایش بوسیله اعمال نادرستشان استحکام یافته، و به همین دلیل کمترین منافاتی با اصل اختیار و آزادی اراده انسانها ندارد.

[شماره صفحه واقعی : 222]

ص: 1520

سورة الزمر(39): آیة 24

(آیه 24)- در این آیه گروه ظالمان و مجرمان را با گروه مؤمنانی که وضع حالشان قبلا بیان شد مقایسه می کند، تا در این مقایسه واقعیتها بهتر روشن گردد، می فرماید: «آیا کسی که با صورت خود عذاب دردناک (الهی) را در روز قیامت دور می سازد» همانند کسی است که هرگز آتش دوزخ به او نمی رسد (أَ فَمَنْ یَتَّقِی بِوَجْهِهِ سُوءَ الْعَذابِ یَوْمَ الْقِیامَةِ).

حال ظالمان دوزخی در آن روز به گونه ای است که باید با صورت از خود دفاع کنند، چرا که دست و پای آنها در غل و زنجیر است.

سپس در پایان آیه می افزاید: در آن روز «به ظالمان گفته می شود: بچشید آنچه را به دست می آوردید» و انجام می دادید! (وَ قِیلَ لِلظَّالِمِینَ ذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَکْسِبُونَ).

آری! فرشتگان عذاب این واقعیت دردناک را برای آنها بیان می کنند که اینها همان اعمال شماست که در کنار شما قرار گرفته، و آزارتان می دهد.

سورة الزمر(39): آیة 25

(آیه 25)- آنچه تاکنون گفته شد اشاره کوتاهی بود به عذابهای دردناک آنان در قیامت و در این آیه سخن از عذاب دنیای آنها می گوید، مبادا تصور کنند که در این زندگی دنیا در امان خواهند بود، می فرماید: «کسانی که قبل از آنها بودند نیز.

(آیات ما را) تکذیب نمودند، و عذاب (الهی) از جائی که فکر نمی کردند به سراغشان آمد» (کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَأَتاهُمُ الْعَذابُ مِنْ حَیْثُ لا یَشْعُرُونَ).

سورة الزمر(39): آیة 26

(آیه 26)- در این آیه نشان می دهد که عذاب دنیوی آنها تنها جنبه جسمانی نداشته، بلکه کیفر روانی نیز بوده است، می فرماید: «خداوند خواری را در زندگی این دنیا به آنها چشانید» (فَأَذاقَهُمُ اللَّهُ الْخِزْیَ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا).

آری! اگر انسان گرفتار مصیبتی شود اما آبرومند و سر بلند جان بسپارد مهم نیست، مهم آن است که با خواری و ذلت جان دهد، و با بی آبروئی و رسوائی گرفتار چنگال عذاب شود.

ولی با این همه «عذاب آخرت شدیدتر است اگر می دانستند» (وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 223]

ص: 1521

تعبیر به «اکبر» (بزرگتر) کنایه از شدت و سختی عذاب است.

سورة الزمر(39): آیة 27

(آیه 27)- قرآنی که هیچ کژی در آن نیست: در اینجا همچنان بحث از قرآن مجید و ویژگیهای آن است و بحثهای گذشته را در این زمینه تکمیل می کند.

نخست از مسأله جامعیت قرآن چنین سخن می گوید: «ما برای مردم در این قرآن از هر نوع مثلی زدیم» (وَ لَقَدْ ضَرَبْنا لِلنَّاسِ فِی هذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ).

از سرگذشت دردناک ستمگران و سرکشان پیشین، از عواقب هولناک گناه، از انواع پندها و اندرزها، از اسرار خلقت و نظام آفرینش، از احکام و قوانین متقن، خلاصه هر چه برای هدایت انسانها لازم بود در لباس امثال برای آنها شرح دادیم.

«شاید متذکر شوند» و از راه خطا به راه راست بازگردند (لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ).

سورة الزمر(39): آیة 28

(آیه 28)- سپس به توصیف دیگری از قرآن پرداخته، می گوید: «قرآنی است فصیح و خالی از هر گونه کجی و نادرستی» (قُرْآناً عَرَبِیًّا غَیْرَ ذِی عِوَجٍ).

در پایان آیه می گوید: هدف از نزول قرآن با این همه اوصاف این بوده است که «شاید آنها (مردم) پرهیزکاری پیشه کنند» (لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ).

سورة الزمر(39): آیة 29

(آیه 29)- سپس قرآن به ذکر مثالی از این امثال پرداخته و سرنوشت موحد و مشرک را در قالب مثلی گویا و زیبا چنین ترسیم می کند: «خداوند مثالی زده است:

مردی را که مملوک شریکانی است که در باره او پیوسته با هم به مشاجره مشغولند» (ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا رَجُلًا فِیهِ شُرَکاءُ مُتَشاکِسُونَ). و هر کدام او را به کاری دستور می دهد.

و از آن بدتر این که برای تأمین نیازهای زندگی این یکی او را به دیگری حواله می دهد، و آن دیگر به این، و از این نظر نیز محروم و بیچاره و بی نوا و سرگردان است «و مردی که تنها تسلیم یک نفر است» (وَ رَجُلًا سَلَماً لِرَجُلٍ).

خط و برنامه او مشخص، صاحب اختیار او معلوم است، نه گرفتار تردید است و نه سرگردانی، نه تضاد و نه تناقض، با روحی آرام گام برمی دارد.

«آیا این دو یکسانند»؟! (هَلْ یَسْتَوِیانِ مَثَلًا).

و این گونه است حال «مشرک» و «موحد»: مشرکان در میان انواع تضادها

[شماره صفحه واقعی : 224]

ص: 1522

و تناقضها غوطه ورند، هر روز دل به معبودی می بندند، اما موحدان دل در گرو عشق خدا دارند، از تمام عالم او را برگزیده اند.

و در پایان آیه می افزاید: «حمد مخصوص خداست» (الْحَمْدُ لِلَّهِ).

«ولی بیشتر آنان نمی دانند» (بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ). و با وجود این دلائل روشن به خاطر حبّ دنیا و شهوات سرکش به حقیقت راه نمی برند.

سورة الزمر(39): آیة 30

(آیه 30)- به دنبال بحثی که در آیات گذشته پیرامون توحید و شرک بود در این آیه سخن از نتایج توحید و شرک در صحنه قیامت می گوید.

نخست از مسأله «مرگ» که دروازه قیامت است شروع می کند، و عمومیت قانون مرگ را نسبت به همه انسانها روشن ساخته، می گوید: «تو می میری، و آنها نیز خواهند مرد»! (إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ).

آری «مرگ» از مسائلی است که همه انسانها در آن یکسانند.

بعضی از مفسران گفته اند: دشمنان پیامبر صلّی اللّه علیه و اله انتظار مرگ او را می کشیدند و خوشحال بودند که سر انجام او خواهد مرد! قرآن در این آیه به آنها پاسخ می گوید که اگر پیامبر بمیرد آیا شما زنده می مانید؟

سورة الزمر(39): آیة 31

(آیه 31)- سپس بحث را به دادگاه قیامت برده، مخاصمه بندگان را در صحنه محشر مجسّم می کند، و می فرماید: «سپس شما روز قیامت نزد پروردگارتان مخاصمه می کنید» (ثُمَّ إِنَّکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ عِنْدَ رَبِّکُمْ تَخْتَصِمُونَ).

آیات بعد نشان می دهد که این مخاصمه در میان پیامبران و مؤمنان از یک سو، و مشرکان و مکذبان از سوی دیگر خواهد بود.

آغاز جزء 24 قرآن مجید

ادامه سوره زمر .
سورة الزمر(39): آیة 32

(آیه 32)- سخن از حضور مردم در صحنه قیامت و مخاصمه در آن دادگاه بزرگ بود، در اینجا نیز همان بحث را ادامه می دهد، و مردم را به دو گروه «مکذبان» و «مصدّقان» تقسیم می کند.

گروه اول دارای دو وصفند، چنانکه می فرماید: «پس چه کسی ستمکارتر

[شماره صفحه واقعی : 225]

ص: 1523

است از آن کسی که بر خدا دروغ ببندد و سخن راست را هنگامی که به سراغ او آمده تکذیب کند» (فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَذَبَ عَلَی اللَّهِ وَ کَذَّبَ بِالصِّدْقِ إِذْ جاءَهُ).

افراد بی ایمان و مشرک بسیار دروغ بر خدا می بستند، گاه فرشتگان را دختران او می خواندند، گاه عیسی را پسر او می گفتند، گاه بتها را شفیعان درگاه او می دانستند، و گاه احکام دروغینی در زمینه حلال و حرام جعل می کردند و به او نسبت می دادند، و مانند اینها.

و اما سخن صدقی که به سراغ آنها آمد و تکذیب کردند همان وحی آسمانی قرآن مجید بود.

و در پایان آیه در یک جمله کوتاه کیفر این گونه افراد را چنین بیان می کند: «آیا در جهنم جایگاهی برای کافران نیست»؟! (أَ لَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْویً لِلْکافِرِینَ).

هنگامی که نام «جهنم» برده می شود بقیه عذابهای دردناک نیز در آن خلاصه شده است.

سورة الزمر(39): آیة 33

(آیه 33)- در باره گروه دوم نیز دو توصیف ذکر کرده، می فرماید: «اما کسی که سخن راست بیاورد، و کسی که آن را تصدیق کند آنان پرهیزکارانند» (وَ الَّذِی جاءَ بِالصِّدْقِ وَ صَدَّقَ بِهِ أُولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ).

به این ترتیب سخن از کسانی است که هم آورنده صدقند و هم عمل کننده به آن، سخن از آنهاست که مکتب وحی و سخن حق پروردگار را در عالم نشر داده، و خود به آن مؤمن هستند و عمل می کنند، اعم از پیامبران و امامان معصوم و تبیین کنندگان مکتب آنها.

سورة الزمر(39): آیة 34

(آیه 34)- در این آیه سه پاداش بزرگ برای این گروه بیان می دارد: نخست می فرماید: «آنچه بخواهند نزد پروردگارشان برای آنان موجود است و این است جزای نیکوکاران» (لَهُمْ ما یَشاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذلِکَ جَزاءُ الْمُحْسِنِینَ).

گستردگی مفهوم این آیه به قدری است که تمام مواهب معنوی و نعمتهای مادی را شامل می شود، آنچه در تصور و وهم ما بگنجد یا نگنجد؟

سورة الزمر(39): آیة 35

(آیه 35)- دومین و سومین پاداش آنان را به این صورت بیان می کند: «تا

[شماره صفحه واقعی : 226]

ص: 1524

خداوند بدترین اعمالی را که انجام داده اند (در سایه ایمان و صداقت آنها) بیامرزد و آنها را به بهترین اعمال که انجام می دادند پاداش دهد» (لِیُکَفِّرَ اللَّهُ عَنْهُمْ أَسْوَأَ الَّذِی عَمِلُوا وَ یَجْزِیَهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ الَّذِی کانُوا یَعْمَلُونَ).

چه تعبیر جالبی! از یکسو این تقاضا را دارند که بدترین اعمالشان در سایه لطف الهی پوشانده شود، و با آب توبه این لکه ها از دامانشان پاک گردد، و از سوی دیگر تقاضایشان این است که خداوند بهترین اعمالشان را معیار پاداش قرار دهد و همه اعمال آنها را به حساب آن بپذیرد! و خداوند نیز با تعبیری که در این آیات بیان فرموده درخواست آنان را پذیرفته است، بدترین را می بخشد، و بهترین را معیار پاداش قرار می دهد.

سورة الزمر(39): آیة 36
اشاره

(آیه 36-

شأن نزول:

نقل کرده اند که: بت پرستان مکه پیامبر صلّی اللّه علیه و اله را از خشم و غضب بتها بر حذر می داشتند، و می گفتند: از آنها بدگوئی مکن، و بر خلاف آنها اقدام منما که تو را دیوانه می کنند و آزار می رسانند! (آیه نازل شد و به آنها پاسخ گفت).

تفسیر:

«خدا» کافی است! به دنبال تهدیدهائی که خداوند در آیات گذشته نسبت به مشرکان بیان فرمود، و وعده هائی که به پیامبرش داده است در این آیه سخن از تهدیدهای کفار به میان می آورد و می گوید: «آیا خداوند برای (نجات و دفاع از) بنده اش (در برابر دشمنان) کافی نیست؟ اما آنها تو را از غیر او می ترسانند» (أَ لَیْسَ اللَّهُ بِکافٍ عَبْدَهُ وَ یُخَوِّفُونَکَ بِالَّذِینَ مِنْ دُونِهِ).

خداوندی که قدرتش برتر از همه قدرتهاست و از نیازها و مشکلات بندگانش به خوبی آگاه است و نسبت به آنها نهایت لطف و مرحمت را دارد چگونه ممکن است بندگان با ایمانش را در برابر طوفان حوادث و موج عداوت دشمنان تنها بگذارد؟ هنگامی که او پشتیبان بنده اش باشد،

اگر تیغ عالم بجنبد ز جای نبرد رگی چون نخواهد خدای!

و هنگامی که بخواهد کسی را یاری کند،

هزار دشمنم ار می کنند قصد هلاک گرم تو دوستی از دشمنان ندارم باک

[شماره صفحه واقعی : 227]

ص: 1525

چه رسد به بتها که موجوداتی بی ارزش و بی خاصیتند.

این آیه نویدی است برای همه پویندگان راه حق و مؤمنان راستین مخصوصا در محیطهائی که در اقلیت قرار دارند و از هر سو مورد تهدیدند.

در دنباله این آیه و آیه بعد اشاره به مسأله «هدایت» و «ضلالت» و تقسیم مردم به دو گروه «گمراه» و «هدایت یافته» و این که همه اینها از ناحیه خدا است می کند، تا روشن شود تمامی بندگان نیازمند درگاه اویند، و بی خواست او چیزی در عالم رخ نمی دهد، می فرماید: «و هر کس را خداوند گمراه کند هیچ هدایت کننده ای ندارد» (وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ).

سورة الزمر(39): آیة 37
اشاره

(آیه 37)- «و هر کس را خدا هدایت کند هیچ گمراه کننده ای نخواهد داشت» (وَ مَنْ یَهْدِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُضِلٍّ).

بدیهی است نه آن ضلالت بی دلیل است، و نه این هدایت بی حساب، بلکه هر یک تداومی است بر خواست خود انسان و تلاش او.

و چه بیخبرند کسانی که رابطه این گونه آیات را از آیات دیگر قرآن بریده و آن را گواه بر مکتب جبر گرفته اند، گوئی نمی دانند که آیات قرآن یکدیگر را تفسیر می کنند.

بلکه در ذیل همین آیه شاهد گویائی بر این معنی است، چرا که می فرماید:

«آیا خداوند توانا و دارای مجازات نیست»؟ (أَ لَیْسَ اللَّهُ بِعَزِیزٍ ذِی انْتِقامٍ).

می دانیم انتقام از ناحیه خداوند به معنی مجازات در برابر اعمال خلافی است که انجام شده، این نشان می دهد که اضلال او جنبه مجازات دارد، و عکس العمل اعمال خود انسانهاست، و طبعا هدایت او نیز جنبه پاداش و عکس العمل اعمال خالص و پاک و مجاهده در طریق «اللّه» دارد.

هدایت و ضلالت از سوی خداست!

هدایت در لغت به معنی دلالت و راهنمائی توأم با لطف و دقت است و آن را به دو شعبه تقسیم کرده اند: «ارائه طریق» و «ایصال به مطلوب» و به تعبیر دیگر «هدایت تشریعی» و «هدایت تکوینی».

[شماره صفحه واقعی : 228]

ص: 1526

توضیح این که: گاه انسان راه را به کسی که طالب آن است با دقت تمام و لطف و عنایت نشان می دهد، اما پیمودن راه و رسیدن به مقصود بر عهده خود اوست.

ولی گاه دست طالب راه را می گیرد و علاوه بر ارائه طریق او را به مقصد می رساند.

البته نقطه مقابل آن «اضلال» است.

یک نگاه اجمالی به آیات قرآن به خوبی روشن می سازد که قرآن هدایت و ضلالت را فعل خدا می شمرد، و هر دو را به او نسبت می دهد.

مطالعه سطحی این آیات و عدم درک معنی عمیق آنها سبب شده است که گروهی در تفسیر آنها به «ضلالت» بیفتند و زیر آوارهای مکتب «جبر» مدفون گردند.

اما دقیقترین تفسیری که با همه آیات هدایت و ضلالت سازگار است و همه آنها را به خوبی تفسیر می کند این است که بگوئیم:

هدایت تشریعی به معنی ارائه طریق، جنبه عمومی و همگانی دارد و هیچ قید و شرطی در آن نیست، چنانکه در آیه 3 سوره دهر آمده: «ما راه را به انسان نشان دادیم خواه شکرگزاری کند یا کفران» و در آیه 51 سوره آل عمران می خوانیم: «تو همه انسانها را به صراط مستقیم دعوت می کنی» بدیهی است دعوت پیامبر مظهر دعوت خداست چرا که هر چه او دارد از خدا دارد.

و در باره جمعی از منحرفان و مشرکان در آیه 23 سوره نجم آمده است:

«هدایت الهی از سوی پروردگار به سراغ آنها آمد».

اما هدایت تکوینی به معنی ایصال به مطلوب و گرفتن دست بندگان و گذراندن آنها از تمام پیچ و خمهای راه، و حفظ و حمایت از آنها تا رساندن به ساحل نجات که موضوع بحث بسیاری دیگر از آیات قرآن است هرگز بی قید و شرط نمی باشد، این هدایت مخصوص گروهی است که اوصاف آنها در قرآن بیان شده و اضلال که نقطه مقابل آن است نیز مخصوص گروهی است که اوصاف آنان نیز بیان گشته.

[شماره صفحه واقعی : 229]

ص: 1527

قرآن مجید در یک جا سر چشمه ضلالت را فسق و خروج از اطاعت و فرمان الهی شمرده شده. (بقره/ 26) در جای دیگر تکیه روی مسأله ظلم شده و آن را زمینه ساز ضلالت معرفی کرده. (بقره/ 258) و در جای دیگر کفر به عنوان زمینه ساز گمراهی ذکر شده. (بقره/ 264) باز در آیه دیگر اسراف و دروغگوئی را عامل گمراهی شمرده است. (غافر/ 28) نتیجه این که قرآن ضلالت الهی را مخصوص کسانی می شمرد که دارای این اوصافند: «کفر»، «ظلم»، «فسق»، «دروغ»، «اسراف» و «کفران».

آیا کسانی که دارای این اوصافند شایسته ضلالت و گمراهی نیستند؟! این در زمینه مسأله ضلالت، و اما در مورد «هدایت» نیز شرائط و اوصافی در قرآن بیان شده که نشان می دهد آن هم بدون علت، و بر خلاف حکمت الهی نیست.

در یک جا پیروی فرمان خدا، و جلب خشنودی او، زمینه ساز هدایت الهی شمرده شده است. (مائده/ 16) در جای دیگر توبه و انابه عامل استحقاق هدایت شمرده شده است. (رعد/ 27) و در آیه دیگر جهاد آن هم جهاد مخلصانه و در راه خدا به عنوان شرط اصلی هدایت ذکر شده است. (عنکبوت/ 69) و بالاخره در آیه دیگر پیمودن مقداری از راه هدایت به عنوان شرطی برای ادامه این راه به لطف خداوند ذکر شده است. (محمد/ 17) نتیجه این که تا از سوی بندگان توبه و انابه ای نباشد، تا پیرو فرمان او نباشند تا جهاد و تلاش و کوششی صورت نگیرد، و تا گامهای نخستین را در مسیر حق برندارند، لطف الهی شامل حال آنان نمی شود، دست آنان را نمی گیرد و ایصال به مطلوب نمی کند.

آیا شمول هدایت نسبت به کسانی که دارای این اوصافند بی حساب است و یا دلیل بر جبری بودن هدایت محسوب می شود! ملاحظه می کنید آیات قرآن در این زمینه بسیار روشن و گویاست، منتهی

[شماره صفحه واقعی : 230]

ص: 1528

کسانی که نتوانسته یا نخواسته اند جمع بندی صحیحی از آیات هدایت و ضلالت کنند گرفتار چنان اشتباه خطرناکی شده اند، و «چون ندیدند حقیقت، ره افسانه زدند» باید گفت زمینه این «ضلالت» را نیز خودشان فراهم ساخته اند! به هر حال مشیت الهی که در آیات هدایت و ضلالت روی آن تکیه شده، هرگز به معنی مشیت بی دلیل و خالی از حکمت نیست، بلکه در هر مورد شرائط خاصی دارد که آن را هماهنگ با حکیم بودن او می کند.

سورة الزمر(39): آیة 38

(آیه 38)- آیا معبودان شما توانائی بر حل مشکلی دارند؟ از آنجا که در آیات پیشین سخن از عقیده انحرافی مشرکان و عواقب شوم آن بود، در اینجا از دلائل توحید سخن می گوید تا بحث گذشته را با ذکر دلیل تکمیل کند.

نخست می فرماید: «و اگر از آنها بپرسی چه کسی آسمانها و زمین را آفریده؟

حتما می گویند: خدا!» (وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ).

چرا که هیچ وجدان و خردی نمی پذیرد که این عالم وسیع و پهناور با آن همه عظمت، مخلوق موجودی زمینی باشد تا چه رسد به بتهای بی روح و فاقد عقل و شعور، و به این ترتیب قرآن آنها را به داوری عقل و حکم وجدان و فطرت می برد، تا نخستین پایه توحید را که مسأله خالقیت آسمان و زمین است در قلوب آنها محکم کند.

در مرحله بعد سخن از مسأله سود و زیان و تأثیر در منافع و مضار انسان به میان می آورد، تا ثابت کند بتها هیچ نقشی در این زمینه ندارند، می افزاید: «بگو: آیا هیچ در باره معبودانی که غیر از خدا می خوانید اندیشه می کنید که اگر خدا زیانی برای من بخواهد آیا آنها می توانند گزند او را بر طرف سازند؟ و یا اگر رحمتی برای من بخواهد آیا آنها می توانند جلو رحمت او را بگیرند»؟! (قُلْ أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ أَرادَنِیَ اللَّهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ کاشِفاتُ ضُرِّهِ أَوْ أَرادَنِی بِرَحْمَةٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِکاتُ رَحْمَتِهِ).

اکنون که نه «خالقیت» از آن آنهاست و نه «قدرت بر سود و زیانی» دارند پرستش آنها چه معنی دارد؟

[شماره صفحه واقعی : 231]

ص: 1529

اینجاست که به عنوان یک نتیجه گیری کلی و نهائی می فرماید: «بگو: خدا مرا کافی است، و همه متوکلان تنها بر او توکل می کنند» (قُلْ حَسْبِیَ اللَّهُ عَلَیْهِ یَتَوَکَّلُ الْمُتَوَکِّلُونَ).

این سخن که مشرکان خالقیت آسمان و زمین را مخصوص خداوند می دانستند کرارا در آیات قرآن آمده است.

این امر نشان می دهد که مطلب نزد آنها کاملا مسلم بوده است، و این خود بهترین سندی است بر ابطال شرک چرا که «توحید خالقیت و مالکیت و ربوبیت» عالم هستی خود بهترین دلیل بر «توحید عبودیت» است، و نتیجه آن توکل بر ذات پاک خدا و چشم برگرفتن از غیر اوست.

سورة الزمر(39): آیة 39

(آیه 39)- در این آیه آنهائی را که در برابر منطق عقل و وجدان تسلیم نیستند با یک تهدید الهی و مؤثر مخاطب ساخته، می فرماید: به آنها «بگو:

ای قوم من! شما هر چه در توان دارید انجام دهید، من نیز به وظیفه خود عمل می کنم، اما به زودی خواهید دانست» (قُلْ یا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلی مَکانَتِکُمْ إِنِّی عامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ).

سورة الزمر(39): آیة 40

(آیه 40)- خواهید دانست «چه کسی عذاب خوار کننده ای (در دنیا) به سراغش می آید و (سپس) عذابی جاویدان (در آخرت) بر او وارد می گردد» (مَنْ یَأْتِیهِ عَذابٌ یُخْزِیهِ وَ یَحِلُّ عَلَیْهِ عَذابٌ مُقِیمٌ).

و به این ترتیب آخرین سخن را به آنها می گوید که یا تسلیم منطق عقل و خرد شوید و به ندای وجدان گوش فرا دهید و یا در انتظار دو عذاب دردناک باشید:

عذابی در دنیا که باعث خواری و رسوائی است، و عذابی در آخرت که جاودانی و همیشگی است، و اینها همان عذابهائی است که با دست خود فراهم کرده اید، و آتشی است که هیزم آن را خودتان جمع کرده و افروخته اید.

سورة الزمر(39): آیة 41

(آیه 41)- بعد از ذکر دلائل توحید، و بیان سرگذشت مشرکان و موحدان، در این آیه این حقیقت را توضیح می دهد که پذیرش و عدم پذیرش شما سود و زیانش متوجه خودتان است، و اگر پیامبر صلّی اللّه علیه و اله در این زمینه اصرار می ورزد نه

[شماره صفحه واقعی : 232]

ص: 1530

به خاطر نفعی است که عائد او شود، بلکه صرفا انجام وظیفه الهی است، می فرماید:

«ما این کتاب (آسمانی) را برای مردم به حق نازل کردیم» (إِنَّا أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ لِلنَّاسِ بِالْحَقِّ).

«هر کس هدایت را پذیرد به نفع خود اوست، و هر کس گمراهی را برگزیند تنها به زیان خود گمراه می گردد» (فَمَنِ اهْتَدی فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّما یَضِلُّ عَلَیْها).

«و تو مأمور اجبار آنها به هدایت نیستی» وظیفه تو تنها ابلاغ و انذار است (وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِوَکِیلٍ).

سورة الزمر(39): آیة 42

(آیه 42)- سپس برای این که روشن سازد همه چیز انسانها و از جمله حیات و مرگشان به دست خداست می گوید: «خداوند ارواح را به هنگام مرگ قبض می کند» (اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها).

«و ارواحی را که نمرده اند نیز به هنگام خواب» می گیرد (وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها).

و به این ترتیب «خواب» برادر «مرگ» است و شکل ضعیفی از آن.

بعد می افزاید: «سپس ارواح کسانی را که فرمان مرگ آنها را صادر کرده نگه می دارد (به گونه ای که هرگز از خواب بیدار نمی شوند) و ارواح دیگری را (که باید زنده بمانند) باز می گرداند تا سر آمدی معین» (فَیُمْسِکُ الَّتِی قَضی عَلَیْهَا الْمَوْتَ وَ یُرْسِلُ الْأُخْری إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی).

آری «در این امر نشانه های روشنی است برای کسانی که اندیشه می کنند» (إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ).

سورة الزمر(39): آیة 43

(آیه 43)- از آنجا که در آیه قبل حاکمیت «اللّه» بر وجود انسان و تدبیر او از طریق نظام مرگ و حیات و خواب و بیداری مسلم شد در این آیه سخن از انحراف مشرکان در مسأله شفاعت به میان می آورد تا به آنها ثابت کند مالک شفاعت همان مالک مرگ و حیات آدمی است، نه بتهای فاقد شعور، می فرماید:

«آیا آنها غیر از خدا شفیعانی گرفته اند» (أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ شُفَعاءَ).

می دانیم که یکی از بهانه های معروف بت پرستان در مورد پرستش بتها

[شماره صفحه واقعی : 233]

ص: 1531

این بود که می گفتند: «ما آنها را به خاطر این می پرستیم که شفیعان ما نزد اللّه بوده باشند».

ولی از آنجا که شفاعت اولا فرع بر درک و شعور است و ثانیا فرع بر قدرت و مالکیت و حاکمیت، در دنباله آیه در پاسخ آنها چنین می فرماید: به آنها «بگو: آیا (از آنها شفاعت می طلبید) هر چند مالک چیزی نباشند، و درک و شعوری برای آنها نباشد»؟ (قُلْ أَ وَ لَوْ کانُوا لا یَمْلِکُونَ شَیْئاً وَ لا یَعْقِلُونَ).

اگر شفیعان خود را فرشتگان و ارواح مقدسه می دانید آنها از خود چیزی ندارند، هر چه دارند از ناحیه خداست، و اگر از بتهای سنگی و چوبی شفاعت می طلبید آنها علاوه بر عدم مالکیت کمترین عقل و شعوری ندارند.

سورة الزمر(39): آیة 44

(آیه 44)- لذا در این آیه اضافه می کند: «بگو: تمام شفاعت از آن خداست» (قُلْ لِلَّهِ الشَّفاعَةُ جَمِیعاً).

زیرا «حاکمیت آسمانها و زمین از آن اوست، و سپس همه شما به سوی او باز گردانده می شوید» (لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ).

و به این ترتیب آنها را بکلی خلع سلاح می کند، چرا که توحیدی که بر کل عالم حاکم است می گوید: شفاعت نیز جز به اذن پروردگار ممکن نیست.

سورة الزمر(39): آیة 45

(آیه 45)- آنها که از نام خدا وحشت دارند! باز هم در اینجا سخن از توحید و شرک است و یکی از چهره های بسیار زشت و زننده مشرکان و منکران معاد را در برخورد با توحید منعکس ساخته، می فرماید: «و هنگامی که خداوند به یگانگی یاد می شود دلهای کسانی که به آخرت ایمان ندارند مشمئز (و متنفر) می گردد، اما هنگامی که از معبودهای دیگر یاد می شود، آنان خوشحال می شوند» (وَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَ إِذا ذُکِرَ الَّذِینَ مِنْ دُونِهِ إِذا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ). گاه انسان چنان به زشتیها خو می گیرد و از پاکیها و نیکیها بیگانه می شود که از شنیدن نام حق ناراحت و از شنیدن باطل مسرور و شاد می گردد.

نقطه مقابل آنها مؤمنانی هستند که از شنیدن نام خداوند یگانه چنان مجذوب نام مقدسش می شوند که حاضرند هر چه دارند نثار راه او کنند.

[شماره صفحه واقعی : 234]

ص: 1532

سورة الزمر(39): آیة 46

(آیه 46)- هنگامی که سخن به اینجا می رسد که این گروه لجوج و این جاهلان مغرور حتی از شنیدن نام خداوند یگانه متنفر و بیزارند به پیامبرش دستور می دهد که از آنها روی بگرداند، و رو به سوی درگاه خدا آورد، با لحنی که حاکی از ایمان عمیق و سرشار از عشق اوست با او سخن گوید، و شکایت این گروه را به درگاه او برد، تا هم قلب خود را که آکنده از اندوه است آرامش بخشد، و هم از این راه تکانی به آن ارواح خفته غافل دهد.

می فرماید: «بگو: خداوندا! ای آفریننده آسمانها و زمین، و آگاه از اسرار نهان و آشکار، تو در میان بندگانت در آنچه اختلاف داشتند داوری خواهی کرد» (قُلِ اللَّهُمَّ فاطِرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ عالِمَ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ أَنْتَ تَحْکُمُ بَیْنَ عِبادِکَ فِی ما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ).

آری! روز قیامت این گمراهان لجوج به اشتباه خود پی می برند و آنجاست که به فکر جبران می افتند، اما چه سود؟!

سورة الزمر(39): آیة 47

(آیه 47)- در این آیه می گوید: «اگر ستمکاران تمام آنچه را روی زمین است مالک باشند و همانند آن نیز بر آن افزوده شود، حاضرند همه را فدا کنند تا از عذاب شدید روز قیامت رهائی یابند» اما چنین چیزی ممکن نیست (وَ لَوْ أَنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لَافْتَدَوْا بِهِ مِنْ سُوءِ الْعَذابِ یَوْمَ الْقِیامَةِ).

سپس می افزاید: «و از سوی خدا برای آنها اموری ظاهر می شود که هرگز گمان نمی کردند» (وَ بَدا لَهُمْ مِنَ اللَّهِ ما لَمْ یَکُونُوا یَحْتَسِبُونَ).

و عذابهائی را با چشم خود می بینند که هرگز به فکر آنها خطور نمی کرد!

سورة الزمر(39): آیة 48

(آیه 48)- این آیه توضیح یا تکمیل برای مطلبی است که در آیه قبل گذشت می فرماید: در آن روز «اعمال بدی را که انجام داده اند برای آنها آشکار می شود» (وَ بَدا لَهُمْ سَیِّئاتُ ما کَسَبُوا).

«و آنچه را استهزا کردند بر آنها واقع می گردد» (وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ).

سورة الزمر(39): آیة 49

(آیه 49)- در سختیها به یاد خدا هستند، اما ...! باز در اینجا موضوع سخن،

[شماره صفحه واقعی : 235]

ص: 1533

افراد بی ایمان و ظالمانند، و چهره دیگری از چهره های زشت آنها را منعکس می کند.

نخست می فرماید: «هنگامی که انسان را زیانی (و درد و رنج و فقری) رسد، ما را (برای حل مشکلش) می خواند» (فَإِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعانا).

اما آن هم موقتی است «سپس هنگامی که از جانب خود به او نعمتی دهیم (و درد و رنجش را بر طرف سازیم لطف و عطای ما را به دست فراموشی می سپارد، و) می گوید: این نعمت را به خاطر کاردانی خودم به من داده اند» (ثُمَّ إِذا خَوَّلْناهُ نِعْمَةً مِنَّا قالَ إِنَّما أُوتِیتُهُ عَلی عِلْمٍ).

این غافلان بی خبر هیچ فکر نمی کنند که آن علم و دانش نیز موهبتی از سوی خداست.

سپس قرآن در پاسخ این افراد خودبین و کم ظرفیت که چون به نعمتی رسند به زودی خود را گم می کنند چنین می گوید: «ولی این (نعمت) وسیله آزمایش (آنها) است ولی بیشترشان نمی دانند» (بَلْ هِیَ فِتْنَةٌ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ).

هدف این است که با بروز حوادث سخت، و به دنبال آن رسیدن به نعمتهای بزرگ، آنچه را در درون دارند آشکار کنند.

سورة الزمر(39): آیة 50

(آیه 50)- در این آیه می افزاید: «این سخن را کسانی که قبل از آنها بودند گفتند (آنها نیز ادعا می کردند که نعمتهای ما زائیده علم و لیاقت ماست) ولی آنچه را به دست می آوردند برای آنها سودی نداشت» (قَدْ قالَهَا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَما أَغْنی عَنْهُمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ).

آری! قارونهای مغرور اموالشان را مولود لیاقت خودشان می پنداشتند و مواهب الهی را بر خویش فراموش کرده، و تنها چشم به اسباب ظاهری دوخته بودند.

سورة الزمر(39): آیة 51

(آیه 51)- «سپس بدیهای اعمالشان به آنها رسید» (فَأَصابَهُمْ سَیِّئاتُ ما کَسَبُوا). و هر کدام به نوعی از عذابهای الهی، طوفان، سیلاب، زمین لرزه، و صیحه های آسمانی، گرفتار شدند، و از میان رفتند.

[شماره صفحه واقعی : 236]

ص: 1534

بعد می افزاید: این سرنوشت منحصر به آنها نبود «و ظالمان این گروه [اهل مکّه ] نیز به زودی گرفتار بدیهای اعمالی که انجام داده اند خواهند شد، و هرگز نمی توانند از چنگال عذاب الهی بگریزند» (وَ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْ هؤُلاءِ سَیُصِیبُهُمْ سَیِّئاتُ ما کَسَبُوا وَ ما هُمْ بِمُعْجِزِینَ).

بلکه از آنها نیز فراتر می رود و همه ستمگران مغرور و بی خبر از خدا را در تمام اعصار و قرون شامل می شود.

سورة الزمر(39): آیة 52

(آیه 52)- قرآن در پاسخ این سخن که می گفتند: نعمتهای ما مولود آگاهی و توانائی خود ماست به آنها گوشزد کرد که سری به تاریخ گذشتگان بزنید و ببینید همین سخن را دیگران گفتند و به چه مصائب و عذابهائی گرفتار شدند- این یک جواب تاریخی است.

سپس در این آیه به یک جواب عقلی پرداخته، می گوید: «آیا آنها ندانستند که خداوند روزی را برای هرکس بخواهد گسترده یا تنگ می سازد»؟! (أَ وَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ).

چه بسیارند افراد شایسته ای که در زندگی محروم و منزوی هستند، و چه بسیار افراد ضعیف و ناتوانی که از هر نظر متنعمند، اگر پیروزیهای مادی همگی در سایه تلاش و کوشش خود افراد و لیاقتهای آنها به دست می آمد نباشید شاهد چنین صحنه هائی باشیم.

لذا در پایان آیه می افزاید: «در این، آیات و نشانه هایی است برای گروهی که ایمان می آورند» (إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ).

نشانه هائی برای ذات پاک خدا همان گونه که امیر مؤمنان علی علیه السّلام فرمود:

«عرفت اللّه بفسخ العزائم و حلّ العقود و نقض الهمم من خدا را بوسیله بر هم خوردن تصمیمها، گشوده شدن گره ها و درهم شکستن اراده ها شناختم».

اینها نشانه هایی است از ضعف و ناتوانی انسان تا خود را گم نکند و گرفتار غرور و خودبینی نگردد.

سورة الزمر(39): آیة 53

(آیه 53)- خداوند همه گناهان را می آمرزد: به دنبال تهدیدهای مکرری که

[شماره صفحه واقعی : 237]

ص: 1535

در آیات گذشته در مورد مشرکان و ظالمان آمده بود در اینجا راه بازگشت را توأم با امیدواری به روی همه گنهکاران می گشاید زیرا هدف اصلی از همه این امور تربیت و هدایت است نه انتقامجوئی و خشونت، با لحنی آکنده از نهایت لطف و محبت آغوش رحمتش را به روی همگان باز کرده و فرمان عفو آنها را صادر نموده، می فرماید: «به آنها بگو: ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده اید از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را می آمرزد زیرا که او آمرزنده و مهربان است» (قُلْ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً).

دقت در تعبیرات این آیه نشان می دهد که از امید بخش ترین آیات قرآن مجید نسبت به همه گنهکاران است، و گستردگی آن به حدی است که طبق روایتی امیر مؤمنان علی علیه السّلام فرمود: «در تمام قرآن آیه ای وسیعتر از این آیه نیست».

این وعده غفران مشروط بر این است که: بعد از ارتکاب گناه به خود آیند، و تغییر مسیر دهند، رو به سوی درگاه خدا آورند، در برابر فرمانش تسلیم باشند و با عمل، صداقت خود را در این توبه و انابه نشان دهند.

سورة الزمر(39): آیة 54

(آیه 54)- در این آیه راه ورود در این دریای بی کران رحمت الهی را به همه مجرمان و گنهکاران نشان می دهد، می فرماید: «و به درگاه پروردگارتان باز گردید» و مسیر زندگی خود را اصلاح کنید (وَ أَنِیبُوا إِلی رَبِّکُمْ).

«و در برابر او تسلیم شوید (و فرمانش را به گوش جان بشنوید و پذیرا گردید) پیش از آن که عذاب (الهی) به سراغ شما آید، سپس از سوی هیچ کس یاری نشوید»! (وَ أَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ الْعَذابُ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ).

سورة الزمر(39): آیة 55

(آیه 55)- بعد از پیمودن مرحله انابه و اسلام سخن از مرحله سوم که مرحله «عمل» است به میان آورده، می افزاید: «و از بهترین دستوراتی که از سوی پروردگارتان بر شما نازل شده پیروی کنید، پیش از آن که عذاب (الهی) ناگهان به سراغ شما آید در حالی که از آن خبر ندارید» (وَ اتَّبِعُوا أَحْسَنَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ الْعَذابُ بَغْتَةً وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 238]

ص: 1536

و به این ترتیب مسیر وصول به رحمت خدا سه گام بیشتر نیست:

گام اول توبه و پشیمانی از گناه و روی آوردن به سوی خداست.

گام دوم ایمان و تسلیم در برابر فرمان او، و گام سوم عمل صالح است.

سورة الزمر(39): آیة 56

(آیه 56)- آن روز پشیمانی بیهوده است: در آیات گذشته دستور مؤکدی برای توبه و اصلاح و جبران اعمال گذشته آمده بود، در اینجا در تعقیب آن می گوید: این دستورها برای آن است «مبادا کسی (روز قیامت) بگوید: افسوس بر من از کوتاهیهائی که در اطاعت فرمان خدا کردم! و از مسخره کنندگان (آیات او) بودم»! (أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ وَ إِنْ کُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرِینَ).

آری! هنگامی که انسان وارد عرصه محشر می شود و نتیجه تفریطها، و مسامحه کاریها و خلافکاریها، و شوخی گرفتن جدیها را در برابر چشم خود می بیند، اندوهی سنگین توأم با ندامتی عمیق بر قلب او سایه می افکند، و این حالت درونی خود را بر زبان آورده و به صورت جمله های فوق بیان می دارد.

سورة الزمر(39): آیة 57

(آیه 57)- سپس می افزاید: «یا بگوید: اگر خداوند مرا هدایت می کرد از پرهیزکاران بودم» (أَوْ تَقُولَ لَوْ أَنَّ اللَّهَ هَدانِی لَکُنْتُ مِنَ الْمُتَّقِینَ).

این سخن را گویا زمانی می گوید که او را به پای میزان حساب می آورند، گروهی را می بیند که با دست پر از حسنات به سوی بهشت روانه می شوند، او نیز آرزو می کند در صف آنان باشد و همراه آنان به سوی نعمتهای الهی برود.

سورة الزمر(39): آیة 58

(آیه 58)- باز می افزاید: «یا هنگامی که عذاب الهی را می بیند بگوید: ای کاش بار دیگر (به دنیا) باز می گشتم و از نیکوکاران بودم»؟! (أَوْ تَقُولَ حِینَ تَرَی الْعَذابَ لَوْ أَنَّ لِی کَرَّةً فَأَکُونَ مِنَ الْمُحْسِنِینَ).

و این هنگامی است که او را به سوی دوزخ می برند و چشمش به آتش سوزان و منظره عذاب دردناک آن می افتد، آهی از دل بر می کشد و آرزو می کند ای کاش به او اجازه داده می شد تا به دنیا باز گردد.

سورة الزمر(39): آیة 59

(آیه 59)- قرآن در برابر این سه گفتار دوم چنین پاسخ می گوید:

[شماره صفحه واقعی : 239]

ص: 1537

«آری آیات من به سراغ تو آمد اما آن را تکذیب کردی، و تکبر نمودی، و از کافران بودی» (بَلی قَدْ جاءَتْکَ آیاتِی فَکَذَّبْتَ بِها وَ اسْتَکْبَرْتَ وَ کُنْتَ مِنَ الْکافِرِینَ).

یعنی این که می گوئی «اگر هدایت الهی به سراغ من آمده بود از پرهیزکاران بودم» هدایت الهی چیست؟ جز این همه کتب آسمانی و فرستادگان خدا و آیات و نشانه های حق در آفاق و انفس؟

همه این آیات را دیدی و شنیدی عکس العمل تو در مقابل آن چه بود؟

تکذیب و استکبار و کفر! از میان این سه عمل «استکبار» ریشه اصلی است و به دنبال آن «تکذیب آیات الهی» و نتیجه آن «کفر و بی ایمان» است.

سورة الزمر(39): آیة 60

(آیه 60)- از آنجا که در آیات گذشته سخن از مشرکان دروغ پرداز و مستکبری بود که در روز قیامت از کرده خود پشیمان می شوند و تقاضای بازگشت به این جهان می کنند- تقاضائی بی حاصل و غیر قابل قبول- در اینجا در ادامه همین سخن می گوید: «و روز قیامت کسانی را که بر خدا دروغ بستند می بینی که صورتهایشان سیاه است»! (وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ تَرَی الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَی اللَّهРوُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ).

سپس می افزاید: «آیا در جهنم جایگاهی برای مستکبّران نیست»؟! (أَ لَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْویً لِلْمُتَکَبِّرِینَ).

سورة الزمر(39): آیة 61

(آیه 61)- در این آیه سخن از نقطه مقابل این گروه یعنی گروه پرهیزکاران و سعادت آنها در قیامت در میان است، می فرماید: «و خداوند کسانی را که تقوا پیشه کردند با رستگاری رهایی می بخشد» (وَ یُنَجِّی اللَّهُ الَّذِینَ اتَّقَوْا بِمَفازَتِهِمْ).

سپس این فلاح و پیروزی را با این دو جمله کوتاه و پر معنی توضیح می دهد:

«هیچ بدی به آنها نمی رسد و هرگز غمگین نخواهند شد» (لا یَمَسُّهُمُ السُّوءُ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ).

در جهانی زندگی می کنند که جز نیکی و پاکی و وجد و سرور چیزی وجود ندارد، این تعبیر کوتاه در حقیقت تمام مواهب الهی را در خود جمع کرده است.

[شماره صفحه واقعی : 240]

ص: 1538

سورة الزمر(39): آیة 62

(آیه 62)- این آیه بار دیگر به مسأله توحید و مبارزه با شرک باز می گردد و گفتگوهائی را که با مشرکان داشت ادامه داده، می فرماید: «خداوند آفریدگار همه چیز است و حافظ و ناظر بر همه اشیا است» (اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ وَکِیلٌ).

جمله اول اشاره به «توحید خالقیت» است و جمله دوم اشاره به «توحید ربوبیت».

مسأله توحید خالقیت چیزی است که حتی مشرکان غالبا به آن معترف بوده اند.

ولی آنها در توحید ربوبیت گرفتار انحراف شده بودند گاه حافظ و نگهبان و مدبر کارهای خود را بتها می دانستند و در مشکلات به آنها پناه می بردند.

سورة الزمر(39): آیة 63

(آیه 63)- این آیه با ذکر توحید مالکیت خداوند بحث توحیدی آیه قبل را تکمیل کرده، می گوید: «کلیدهای آسمانها و زمین از آن اوست» (لَهُ مَقالِیدُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

این تعبیر معمولا کنایه از مالکیت و یا سلطه بر چیزی است، چنانکه می گوئیم: کلید این کار به دست فلانی است.

قرآن بعد از این جمله چنین نتیجه گیری می کند: «و کسانی که به آیات خداوند کافر شدند زیانکارانند» (وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ اللَّهِ أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ).

چرا که منبع اصلی و سر چشمه واقعی همه خیرات و برکات را رها کرده و در بیراهه ها سرگردان شده اند، از کسی که تمام کلیدهای آسمانها و زمین به دست اوست روی بر تافته و به سراغ موجودات ناتوانی رفته اند که مطلقا کاری از آنها ساخته نیست.

سورة الزمر(39): آیة 64

(آیه 64)- از مجموع آنچه در باره شاخه های توحید در آیات گذشته ذکر شد به خوبی می توان نتیجه گرفت که توحید در عبادت یک حقیقت غیر قابل انکار است، تا آنجا که هیچ انسان فهمیده و عاقلی نباید به خود اجازه دهد که در برابر بتها سجده کند، لذا به دنبال آن با لحنی قاطع و تشدد آمیز می گوید: «بگو: آیا به من

[شماره صفحه واقعی : 241]

ص: 1539

دستور می دهید که غیر خدا را بپرستم ای جاهلان»؟! (قُلْ أَ فَغَیْرَ اللَّهِ تَأْمُرُونِّی أَعْبُدُ أَیُّهَا الْجاهِلُونَ).

این سخن مخصوصا با توجه به این که کفار و مشرکان گاهی پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله را دعوت می کردند که خدایان آنها را احترام و پرستش کند، و یا حد اقل از عیبجوئی و انتقاد نسبت به بتها بپرهیزد مفهوم عمیقتری پیدا می کند، و با صراحت اعلام می دارد که مسأله توحید و نفی شرک مطلبی نیست که بتوان بر سر آن معامله و سازش کرد، شرک باید در تمام چهره هایش درهم کوبیده شود و از صفحه جهان محو گردد!

سورة الزمر(39): آیة 65

(آیه 65)- اگر مشرک شوی اعمالت بر باد می رود! قرآن همچنان مسائل مربوط به شرک و توحید را که در آیات قبل از آن سخن بود تعقیب می کند.

نخست با لحن قاطع خطر شرک را بازگو کرده، می فرماید: «به تو و همه پیامبران پیشین وحی شده که اگر مشرک شوی تمام اعمالت تباه می شود و از زیانکاران خواهی بود» (وَ لَقَدْ أُوحِیَ إِلَیْکَ وَ إِلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ).

به این ترتیب شرک دو پیامد خطرناک دارد حتی در مورد پیامبران الهی اگر به فرض محال مشرک شوند.

نخست مسأله حبط اعمال است، و دوم گرفتار خسران و زیان زندگی شدن.

اما «حبط اعمال» به معنی محو آثار و پاداش عمل به خاطر شرک است چرا که شرط قبولی اعمال اعتقاد به اصل توحید است و بدون آن هیچ عملی پذیرفته نیست.

و اما زیانکار شدن آنها به خاطر این است که بزرگترین سرمایه های خود را که عقل و خرد و عمر گرانبهاست در این بازار بزرگ تجارت دنیا از دست داده و «جز حسرت و اندوه متاعی نخریدند»!

سورة الزمر(39): آیة 66

(آیه 66)- در این آیه باز برای تأکید بیشتر می افزاید: «بلکه تنها خداوند را عبادت کن و از شکرگزاران باش» (بَلِ اللَّهَ فَاعْبُدْ وَ کُنْ مِنَ الشَّاکِرِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 242]

ص: 1540

یعنی معبود تو باید منحصرا ذات پاک «اللّه» باشد.

سورة الزمر(39): آیة 67

(آیه 67)- در این آیه به بیان دیگری برای نفی شرک پرداخته، ریشه اصلی انحراف آنها را ذکر کرده، می گوید: «آنها خدا را آن گونه که شایسته است نشناختند» (وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ). و به همین دلیل نام مقدس او را تا آنجا تنزل دادند که هم ردیف بتها قرار دادند.

آری! سر چشمه شرک عدم معرفت صحیح در باره خداوند است، کسی که بداند او وجودی است بی پایان و نامحدود از هر نظر و از سوی دیگر آفرینش همه موجودات از ناحیه اوست و حتی در بقای خود هر لحظه به فیض وجود او نیازمندند و از سوی سوم تدبیر عالم هستی و گشودن گره تمام مشکلات و همه ارزاق به دست با قدرت اوست، و حتی اگر شفاعتی هم انجام گیرد به اذن و فرمان او خواهد بود، معنی ندارد رو به سوی دیگری آرد.

اصلا چنین وجودی با این صفات، دوگانگی برای او محال است زیرا دو وجود نامحدود از جمیع جهات عقلا غیر ممکن است- دقت کنید.

سپس برای بیان عظمت و قدرت او از دو تعبیر کنائی زیبا استفاده کرده، می گوید: «در حالی که تمام زمین در روز قیامت در قبضه اوست و آسمانها پیچیده در دست او» (وَ الْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ السَّماواتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ).

کسی که طوماری را درهم پیچیده و در دست راست گرفته کاملترین تسلط را بر آن دارد، مخصوصا انتخاب «یمین» (دست راست) به خاطر آن است که غالب اشخاص کارهای مهم را با دست راست انجام می دهند و قوت و قدرت بیشتری در آن احساس می کنند.

کوتاه سخن این که: همه این تشبیهات و تعبیرات کنایه از سلطه مطلقه پروردگار بر عالم هستی در جهان دیگر است، تا همگان بدانند در عالم قیامت نیز کلید نجات و حل مشکلات در کف قدرت خداوند است، تا به بهانه شفاعت و مانند آن به سراغ بتها و معبودهای دیگر نروند.

البته در این دنیا نیز زمین و آسمان به همین صورت در قبضه قدرت او است.

[شماره صفحه واقعی : 243]

ص: 1541

ولی در آن روز قدرت خداوند از هر زمان آشکارتر است و همگی به روشنی در می یابند که همه چیز از آن او و در اختیار اوست.

به هر حال بعد از بیانات فوق در آخر آیه در یک نتیجه گیری فشرده و گویا می فرماید: «خداوند منزه و بلند مقام است از شریکهایی که برای او می پندارند» (سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ).

اگر انسانها با مقیاسهای کوچک اندیشه های خود در باره ذات پاک او قضاوت نمی کردند هرگز به بیراهه های شرک و بت پرستی نمی افتادند.

سورة الزمر(39): آیة 68

(آیه 68)- «نفخه صور» و مرگ و حیات عمومی بندگان: در آیه قبل سخن از قیامت در میان آمد، در این آیه همین مسأله را با ذکر بسیاری از خصوصیات تعقیب می کند، نخست از پایان دنیا شروع کرده، می فرماید: «و در صور دمیده می شود پس همه کسانی که در آسمانها و زمین هستند می میرند، مگر کسانی که خدا بخواهد» (وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ إِلَّا مَنْ شاءَ اللَّهُ).

البته از روایات به خوبی استفاده می شود که این گروه باقیمانده نیز سر انجام می میرند به گونه ای که در سرتاسر عالم هستی موجودی زنده نخواهد بود، جز خداوند «حیّ لا یموت».

سپس بار دیگر در صور دمیده می شود، ناگهان همگی به پا می خیزند و در انتظار (حساب و جزا) هستند»! (ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ أُخْری فَإِذا هُمْ قِیامٌ یَنْظُرُونَ).

از این آیه به خوبی استفاده می شود که در پایان جهان و آغاز رستاخیز دو حادثه ناگهانی رخ می دهد: در حادثه اول همه موجودات زنده فورا می میرند، و در حادثه دوم که با فاصله ای صورت می گیرد همه انسانها ناگهان زنده می شوند، و به پا می خیزند و در انتظار حسابند.

سورة الزمر(39): آیة 69

(آیه 69)- آن روز که زمین به نور خدا روشن می شود! در این آیه بحثهای مربوط به قیامت همچنان ادامه می یابد.

نخست می فرماید: «و زمین در (آن روز) به نور پروردگارش روشن می شود»

[شماره صفحه واقعی : 244]

ص: 1542

(وَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها).

در این که منظور از این «اشراق» و روشنائی به نور الهی چیست؟ تفسیرهای مختلفی گفته شده است که مهمتر از همه دو تفسیر زیر است:

1- جمعی گفته اند: منظور از نور رب، حق و عدالت است که خداوند صفحه زمین را در آن روز با آن نورانی می کند.

2- مفسر عالیقدر نویسنده «المیزان» می گوید: مراد از روشن شدن زمین به نور پروردگار که از خصوصیات روز قیامت است همان انکشاف غطاء و کنار رفتن پرده ها و حجابها و ظاهر شدن حقایق اشیاء و اعمال انسانها از خیر و شر و اطاعت و عصیان و حق و باطل می باشد، سپس به آیه 22 سوره ق بر این معنی استدلال کرده است: (لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ) «تو در غفلت از این موضوع بودی، ما پرده را از برابر چشمت کنار زدیم و امروز چشمت به خوبی می بیند»! درست است که این اشراق الهی در آن روز همه چیز را شامل می شود ولی ذکر خصوص زمین در این میان به خاطر آن است که هدف اصلی بیان حال مردم روی زمین در آن روز است.

بدون شک این آیه مربوط به قیامت است و اگر می بینیم در بعضی از روایات اهل بیت علیهم السّلام به قیام حضرت مهدی- عج- تفسیر شده در حقیقت نوعی تطبیق و تشبیه است، و تأکیدی بر این معنی است که به هنگام قیام حضرت مهدی- عج- دنیا نمونه ای از صحنه قیامت خواهد شد، و عدل و داد به وسیله آن امام به حق، در روی زمین تا آن جا که طبیعت دنیا می پذیرد حکمفرما خواهد شد.

در جمله دوم این آیه سخن از نامه اعمال است می گوید: «و نامه های اعمال را پیش می نهند» و به آن رسیدگی می کنند (وَ وُضِعَ الْکِتابُ).

نامه هایی که تمامی اعمال انسان کوچک و بزرگ در آن جمع است.

در جمله بعد که سخن از گواهان است می افزاید: «و پیامبران و گواهان را حاضر می سازند» (وَ جِی ءَ بِالنَّبِیِّینَ وَ الشُّهَداءِ).

[شماره صفحه واقعی : 245]

ص: 1543

پیامبران احضار می شوند تا از ادای رسالت خود به مجرمان سخن گویند، همان گونه که در آیه 6 سوره اعراف می خوانیم: «وَ لَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلِینَ» ما از رسولان بطور قطع سؤال خواهیم کرد».

و «گواهان» برای این که در آن محکمه عدل گواهی دهند، درست است که خداوند از همه چیز آگاه است، ولی برای تأکید مراتب عدالت حضور شهود لازم است.

چهارمین جمله می گوید: «و میان آنها به حق داوری می شود» (وَ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْحَقِّ).

و در پنجمین جمله می افزاید: «و به آنان ستم نخواهد شد» (وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ).

بدیهی است هنگامی که حاکم، خدا باشد، در چنین دادگاهی ظلم و بیدادگری مفهومی ندارد.

سورة الزمر(39): آیة 70

(آیه 70)- و ششمین جمله در این آیه این سخن را تکمیل کرده، می گوید:

«و به هر کس آنچه انجام داده است بی کم و کاست داده می شود» (وَ وُفِّیَتْ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ).

نه جزا و پاداش و کیفر اعمالشان که خود اعمالشان به آنها داده می شود! و چه پاداش و کیفری از این برتر که عمل انسان بطور کامل به او تحویل داده شود.

چه کسی می تواند این برنامه های عدالت را دقیقا اجرا کند کسی که علم او به همه چیز احاطه دارد لذا در هفتمین و آخرین جمله می فرماید: «و او نسبت به آنچه انجام می دادند از همه آگاهتر است» (وَ هُوَ أَعْلَمُ بِما یَفْعَلُونَ).

حتی نیازی به شهود نیست که او از همه شهود اعلم است، اما لطف و عدالتش ایجاب می کند که گواهان را احضار کند.

سورة الزمر(39): آیة 71

(آیه 71)- آنها که گروه گروه، وارد دوزخ می شوند: قرآن همچنان بحثهای معاد را ادامه می دهد، و آنچه را به صورت اجمال در آیات گذشته در مورد پاداش و کیفر مؤمنان و کافران آمده بطور تفصیل بیان می کند.

نخست از دوزخیان شروع می کند و می گوید: «و کسانی که کافر شدند گروه

[شماره صفحه واقعی : 246]

ص: 1544

گروه به سوی جهنم رانده می شوند»! (وَ سِیقَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلی جَهَنَّمَ زُمَراً).

سپس می افزاید: این امر ادامه پیدا می کند تا «وقتی به دوزخ می رسند درهای آن گشوده می شود و نگهبانان دوزخ (از روی ملامت) به آنها می گویند: آیا رسولانی از میان شما به سویتان نیامدند که آیات پروردگارتان را برای شما بخوانند و از ملاقات این روز شما را بر حذر دارند»؟! (حَتَّی إِذا جاؤُها فُتِحَتْ أَبْوابُها وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها أَ لَمْ یَأْتِکُمْ رُسُلٌ مِنْکُمْ یَتْلُونَ عَلَیْکُمْ آیاتِ رَبِّکُمْ وَ یُنْذِرُونَکُمْ لِقاءَ یَوْمِکُمْ هذا).

از این تعبیر به خوبی استفاده می شود که درهای جهنم قبل از ورود آنها بسته است درست همانند درهای زندانها هنگامی که نزدیک آن می رسند ناگهان به روی آنان گشوده می شود و این مشاهده ناگهانی وحشت بیشتری در آنها ایجاب می کند، اما قبل از هر چیز در زیر رگبار ملامت خازنان دوزخ قرار می گیرند که به آنها می گویند تمام اسباب هدایت برای شما فراهم بود. با این حال چگونه این تیره روزی دامان شما را گرفت.

به هر حال آنها با یک جمله کوتاه و درد آلود به آنها پاسخ داده «می گویند: آری (پیامبران آمدند و آیات الهی را بر ما خواندند، و ما مخالفت کردیم) ولی فرمان عذاب الهی بر کافران مسلم شده است» (قالُوا بَلی وَ لکِنْ حَقَّتْ کَلِمَةُ الْعَذابِ عَلَی الْکافِرِینَ).

به این ترتیب آنها اعتراف می کنند که راه تکذیب انبیا و انکار آیات الهی را پیش گرفتند و طبعا سرنوشتی بهتر از این نخواهند داشت.

سورة الزمر(39): آیة 72

(آیه 72)- پس از این گفتگوی کوتاه در آستانه جهنم «به آنان گفته می شود: از درهای جهنم وارد شوید، جاودانه در آن بمانید، چه بد جایگاهی است جایگاه متکبران»؟! (قِیلَ ادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها فَبِئْسَ مَثْوَی الْمُتَکَبِّرِینَ).

درهای جهنم- چنانکه قبلا هم اشاره کرده ایم- ممکن است به معنی درهائی باشد که بر حسب اعمال انسانها تنظیم شده است و هر گروهی را به تناسب عمل خود به دوزخ می برند، همان گونه که درهای بهشت نیز چنین است.

[شماره صفحه واقعی : 247]

ص: 1545

جالب این که فرشتگان عذاب از میان تمام اوصاف رذیله انسان که او را به دوزخ می برد روی مسأله «تکبر» تکیه می کنند، اشاره به این که سر چشمه اصلی کفر و انحراف و گناه بیش از همه کبر و غرور و عدم تسلیم در برابر حق است.

و به همین دلیل در روایتی از امام صادق و امام باقر علیهما السّلام می خوانیم: «کسی که به مقدار ذره ای کبر، در قلبش وجود داشته باشد داخل بهشت نمی شود»!

سورة الزمر(39): آیة 73

(آیه 73)- و این جمعیت گروه گروه وارد بهشت می شوند! قرآن در آخرین آیات این سوره همچنان بحثهای مربوط به معاد را ادامه می دهد، و چون در آیات پیشین سخن از چگونگی ورود کافران به جهنم بود در اینجا سخن از چگونگی ورود مؤمنان پرهیزکار در بهشت است، تا به قرینه مقابله مسائل روشنتر و آشکارتر گردد.

نخست می گوید: «و کسانی که تقوای الهی پیشه کردند گروه گروه به سوی بهشت برده می شوند» (وَ سِیقَ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ زُمَراً).

کلمه «زمر» که به معنی گروههای کوچک است نشان می دهد که بهشتیان در گروههای مختلف که نشانگر سلسله مراتب مقامات معنوی آنهاست به سوی بهشت می روند.

«تا این که آنها به بهشت می رسند در حالی که درهای آن از قبل برای آنها گشوده شده است، و (در این هنگام) نگهبانان آن [فرشتگان رحمت ] به آنها می گویند: سلام بر شما! گوارایتان باد این نعمتها داخل بهشت شوید و جاودانه بمانید»! (حَتَّی إِذا جاؤُها وَ فُتِحَتْ أَبْوابُها وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها سَلامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدِینَ).

جالب این که در مورد دوزخیان می گوید هنگامی که به دوزخ می رسند درهایش گشوده می شود، ولی در مورد بهشتیان می گوید درهایش از قبل گشوده شده، و این اشاره به احترام و اکرام خاصی است که برای آنها قائلند.

در مورد دوزخیان خواندیم که نخستین سخن فرشتگان عذاب ملامت و سرزنش سخت به آنهاست.

[شماره صفحه واقعی : 248]

ص: 1546

ولی در مورد بهشتیان نخستین سخن «سلام و درود و احترام و اکرام» است.

سورة الزمر(39): آیة 74

(آیه 74)- در این آیه چهار جمله کوتاه و پر معنی که حاکی از نهایت خشنودی و رضایت خاطر بهشتیان است از آنها نقل می کند: «آنها می گویند: حمد و ستایش مخصوص خداوندی است که به وعده خویش در باره ما وفا کرد» (وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی صَدَقَنا وَعْدَهُ).

در جمله های بعد می افزاید: «و زمین (بهشت) را میراث ما قرار داد و به ما بخشید» (وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ).

منظور از زمین در اینجا زمین بهشت است، و تعبیر به «ارث» به خاطر آن است که این همه نعمت در برابر زحمت کمی به آنها داده شده، و می دانیم میراث چیزی است که انسان برای آن معمولا زحمتی نکشیده است، و یا از این نظر است که هر انسانی مکانی در بهشت دارد و محلی در دوزخ هر گاه به خاطر اعمالش دوزخی شود مکان بهشتی او را به دیگران می سپارند و هر گاه بهشتی شود مکان دوزخیش برای دیگران باقی می ماند.

در جمله سوم آزادی کامل خود را در استفاده از بهشت وسیع پروردگار چنین بیان می کنند: «ما هر جا از بهشت را بخواهیم منزلگاه خود قرار می دهیم» (نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَیْثُ نَشاءُ).

بالاخره در آخرین جمله می گویند: «چه نیکوست پاداش عمل کنندگان» به دستورات پروردگار (فَنِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ).

اشاره به این که این مواهب وسیع را به «بها» می دهند، به «بهانه» نمی دهند، ایمان و عمل صالح لازم است تا در پرتو آن چنین شایستگی حاصل شود.

سورة الزمر(39): آیة 75

(آیه 75)- سر انجام در آخرین آیه سوره زمر، پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله را مخاطب ساخته، می گوید: در آن روز «فرشتگان را می بینی که بر گرد عرش خدا حلقه زده اند (و طواف می کنند) و با ستایش پروردگارشان تسبیح می گویند» (وَ تَرَی الْمَلائِکَةَ حَافِّینَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ).

اشاره به وضع فرشتگان در اطراف عرش خداوند به خاطر این است که

[شماره صفحه واقعی : 249]

ص: 1547

آمادگی آنها را برای اجرای اوامر الهی بیان کند.

لذا به دنبال آن می گوید: «و در میان بندگان به حق داوری می شود» (وَ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْحَقِّ).

و از آنجا که این امور نشانه های ربوبیت پروردگار، و دلائل شایستگی ذات پاکش برای هر گونه حمد و سپاس است در آخرین جمله می افزاید: در آن روز «گفته خواهد شد حمد مخصوص خدا پروردگار جهانیان است» (وَ قِیلَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ).

گوینده این سخن فرشتگان و بهشتیان و پرهیزکارانند چرا که حمد و سپاس الهی برنامه همه صاحبان عقل و فکر و همه خاصان و مقربان است.

«پایان سوره زمر»

[شماره صفحه واقعی : 250]

ص: 1548

سوره مؤمن «غافر» [40]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و 85 آیه است

محتوای سوره:

سوره مؤمن نخستین سوره از «حوامیم» (1) است. و محتوای آن را می توان در شش بخش خلاصه کرد:

بخش اول: توجهی است به خداوند و قسمتی از اسماء حسنای او، مخصوصا آنچه خوف و رجاء را در دلها بر می انگیزد.

بخش دوم: تهدیدهایی است نسبت به کافران جبار پیرامون عذابهای این جهان، و عذابهای قیامت با ذکر خصوصیات و جزئیات آن.

بخش سوم: پس از مطرح کردن داستان موسی علیه السلام و فرعون سخن را به مؤمن آل فرعون سوق می دهد و بخش وسیعی از سوره را به شرح گفتگوهای این مرد هوشمند شجاع با فرعونیان اختصاص می دهد.

بخش چهارم: مسأله توحید و شرک را که مهمترین مسأله زندگی انسان است به میان آورده، و قسمتی از نشانه های توحید و دلائل بطلان شرک را مطرح می کند.

بخش پنجم: ضمن دعوت پیامبر به صبر و شکیبایی خلاصه ای از آنچه در بخشهای دیگر این سوره گذشت و ذکر گوشه ای از نعمتهای الهی، سوره را پایان می دهد.

[شماره صفحه واقعی : 251]

ص: 1549


1- حوامیم هفت سوره از قرآن است که با «حم» شروع می شود و پشت سر هم قرار گرفته و همه از سوره های مکّی است.

نامگذاری سوره به «مؤمن» به خاطر بخشی است که در باره مؤمن آل فرعون بیان می کند، همان طور که نامگذاری آن به «غافر» به خاطر آغاز سومین آیه آن است.

فضیلت تلاوت سوره:

از پیامبر صلّی اللّه علیه و اله نقل شده که فرمود: «الحوامیم تاج القرآن سوره های (هفتگانه) حم تاج قرآن است»! و در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «سوره های حامیم گلهای قرآن است، خدا را سپاس گوئید و با حفظ و تلاوت این سوره ها او را شکر گذارید، هر بنده ای که از خواب برخیزد و سوره های حامیم بخواند از دهانش (در قیامت) بوی عطر دل انگیزی بهتر از مشک و عنبر خارج می شود، و خداوند خواننده این سوره ها را رحمت می کند و نیز همسایگان و دوستان و آشنایان و تمام یاران نزدیک و دور او را مشمول رحمت خویش قرار می دهد، و در قیامت عرش و کرسی و فرشتگان مقرب خدا برای او استغفار می کنند».

روشن است این فضائل بزرگ پیوندی با آن محتوای برجسته دارد، محتوایی که هرگاه در زندگی انسان در بعد «اعتقادی» و «عملی» او پیاده شود بدون شک مستحق این فضائل عظیم است، و اگر در این روایات سخن از تلاوت به میان آمده، منظور تلاوتی است که مقدمه ای برای ایمان و عمل باشد.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سورة غافر(40): آیة 1

(آیه 1)- در آغاز این سوره نیز به «حروف مقطعه» برخورد می کنیم که در اینجا از نوع تازه ای از آن است: «حا- میم» (حم).

در بعضی از روایات دو حرف آغاز این سوره به نامهای خدا که با این دو حرف آغاز می شود تفسیر شده است، چنانکه در حدیثی از امام صادق علیه السّلام به «حمید» و «مجید» تفسیر گردیده است.

بعضی نیز «ح» را به نامهایی مانند «حمید» و «حلیم» و «حنان» و «م» را به نامهایی مانند «ملک» و «مالک» و «مجید» تفسیر کرده اند.

این احتمال نیز وجود دارد که «ح» اشاره به «حاکمیت» و «م» اشاره به

[شماره صفحه واقعی : 252]

ص: 1550

«مالکیت خداوند» بوده باشد.

روشن است که این تفسیرها با هم منافاتی ندارد و ممکن است همه در معنی آیه جمع باشد.

سورة غافر(40): آیة 2

(آیه 2)- اوصافی امید بخش! در این آیه- همان گونه که روش قرآن است- بعد از ذکر «حروف مقطعه» سخن از عظمت مقام «قرآن» به میان می آورد، اشاره به این که این کتاب با این همه عظمت از حروف ساده الفبا ترکیب یافته، بنائی چنان عظیم از مصالحی چنین کوچک، و این خود دلیل بر اعجاز آن است.

می فرماید: «این کتابی است که از سوی خداوند قادر و دانا نازل شده است» (تَنْزِیلُ الْکِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ).

عزت و قدرتش موجب شده که احدی نتواند با آن برابری کند، و علمش سبب گردیده که محتوای آن در اعلی درجه کمال، و فراگیر همه نیازهای انسانها در طریق تکامل باشد.

سورة غافر(40): آیة 3

(آیه 3)- این آیه خدا را به پنج وصف دیگر از صفات بزرگش که بعضی امید آفرین و بعضی خوف آفرین است توصیف کرده، می گوید: «خداوندی که آمرزنده گناه» است (غافِرِ الذَّنْبِ).

«و پذیرنده توبه» (وَ قابِلِ التَّوْبِ).

«دارای مجازات سخت» (شَدِیدِ الْعِقابِ).

«و صاحب نعمت فراوان» است (ذِی الطَّوْلِ).

«هیچ معبودی جز او نیست» (لا إِلهَ إِلَّا هُوَ).

«و بازگشت (همه شما) به سوی اوست» (إِلَیْهِ الْمَصِیرُ).

آری! کسی که واجد این اوصاف است فقط او شایسته عبودیت و مالک پاداش و کیفر است.

سورة غافر(40): آیة 4

(آیه 4)- بعد از ذکر نزول قرآن از سوی خداوند و توصیف او به صفاتی که انگیزه خوف و رجا است سخن از گروهی به میان می آورد که در برابر این آیات الهی به مجادله و پرخاشگری بر می خیزند، و سرنوشت این گروه را ضمن جمله هایی

[شماره صفحه واقعی : 253]

ص: 1551

کوتاه و کوبنده روشن ساخته، می فرماید: «تنها کسانی در آیات الهی مجادله می کنند که (از روی عناد) کافر شده اند» (ما یُجادِلُ فِی آیاتِ اللَّهِ إِلَّا الَّذِینَ کَفَرُوا).

درست است که این گروه احیانا نیرو و جمعیت و قدرتی دارند، ولی «مبادا رفت و آمدهای آنان در شهرها (و قدرت نمائیهایشان) تو را بفریبد»! (فَلا یَغْرُرْکَ تَقَلُّبُهُمْ فِی الْبِلادِ).

هدف آیه فوق این است که به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و مؤمنان آغاز اسلام که غالبا از قشر محروم بودند گوشزد کند مبادا امکانات مالی، و قدرت سیاسی و اجتماعی کافران جبار را دلیلی بر حقانیت، و یا قدرت واقعی آنها بدانند، دنیا این گونه اشخاص را زیاد به خاطر دارد، و تاریخ نشان می دهد که تا چه اندازه در برابر مجازاتهای الهی ضعیف و ناتوان بودند، همانند برگهای پژمرده پائیزی در برابر تندباد خزان.

سورة غافر(40): آیة 5

(آیه 5)- لذا در این آیه سرنوشت بعضی از اقوام گمراه و سرکش پیشین را در عباراتی کوتاه و کوبنده به این گونه بیان می کند: «پیش از آنها قوم نوح و اقوامی که بعد از ایشان بودند (پیامبرانشان را) تکذیب کردند» (کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ الْأَحْزابُ مِنْ بَعْدِهِمْ).

آری! آنها احزابی بودند که دست به دست هم دادند و به تکذیب پیامبران الهی که دعوتشان با منافع نامشروع و هوی و هوسهای آنها هماهنگ نبود برخاستند.

سپس می افزاید: به این مقدار نیز قناعت نکردند «و هر امتی در پی آن بود که توطئه کند و پیامبرش را بگیرد» و آزار دهد (وَ هَمَّتْ کُلُّ أُمَّةٍ بِرَسُولِهِمْ لِیَأْخُذُوهُ).

باز به این هم اکتفا نکردند «و برای محو حق به مجادله باطل دست زدند» و برای گمراه ساختن مردم اصرار ورزیدند (وَ جادَلُوا بِالْباطِلِ لِیُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ).

اما این امور برای همیشه ادامه نیافت و به موقع «من آنها را گرفتم (و سخت مجازات کردم) ببین که مجازات من چگونه بود»؟! (فَأَخَذْتُهُمْ فَکَیْفَ کانَ عِقابِ).

ویرانه های شهرهای آنها در مسیر مسافرتهای شما به چشم می خورد، و سرنوشت شوم و عاقبت سیاه و تاریکشان بر صفحات تاریخ و سینه های

[شماره صفحه واقعی : 254]

ص: 1552

صاحب دلان ثبت است، بنگرید و عبرت گیرید.

سورة غافر(40): آیة 6

(آیه 6)- این آیه علاوه بر مجازات دنیوی، به مجازات آنها در سرای دیگر اشاره کرده، می گوید: «و این گونه فرمان پروردگارت در باره کسانی که کافر شدند مسلّم شده که آنها همه اهل آتشند» (وَ کَذلِکَ حَقَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّهُمْ أَصْحابُ النَّارِ).

ظاهر معنی آیه وسیع و گسترده است و کافران لجوج را از همه اقوام شامل می شود، و بدیهی است مسلم شدن فرمان پروردگار در باره این قوم به دنبال گناهان مستمر و اعمال خلافی است که با اراده خود انجام دادند.

سورة غافر(40): آیة 7

(آیه 7)- حاملان عرش الهی پیوسته به اهل ایمان دعا می کنند لحن آیات پیشین نشان می داد که این آیات هنگامی نازل شده که مسلمانان در اقلیت و محرومیت بودند، و دشمنان در اوج قدرت.

و به دنبال آن آیات بعد در حقیقت برای این نازل شده که به مؤمنان راستین بشارت دهد که شما هرگز تنها نیستید.

می فرماید: «فرشتگانی که حاملان عرشند و آنها که در گرداگرد آن (طواف می کنند) تسبیح و حمد پروردگارشان را می گویند و به او ایمان دارند و برای مؤمنان استغفار می کنند» (الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا).

گفتار آنها این است که می گویند: «پروردگارا! رحمت و علم تو همه چیز را فراگرفته (تو از گناهان بندگانت با خبری و نسبت به آنها رحیمی خداوندا!) آنها را که توبه کرده اند و راه تو را پیروی می کنند بیامرز و آنها را از عذاب دوزخ نگاه دار» (رَبَّنا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِینَ تابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبِیلَکَ وَ قِهِمْ عَذابَ الْجَحِیمِ).

این آیه از یک سو به مؤمنان می گوید تنها شما نیستید که عبادت خداوند می کنید، و تسبیح و حمد او را می گویید، قبل از شما مقربترین فرشتگان خداوند و حاملان و طواف کنندگان عرش خدا حمد و تسبیحش می گویند.

[شماره صفحه واقعی : 255]

ص: 1553

از سوی دیگر به کفار هشدار می دهد که ایمان آوردن یا نیاوردن شما مهم نیست، خدا نیازی به ایمان کسی ندارد.

و از سوی سوم به مؤمنان آگاهی می دهد که شما در این جهان تنها نیستید- هر چند در محیط زندگی خود در اقلیت باشید- نیرومندترین قدرتهای غیبی عالم پشتیبان شما و دعاگوی شما هستند.

سورة غافر(40): آیة 8

(آیه 8)- در این آیه در ادامه دعاهای حاملان عرش در باره مؤمنان می افزاید: «پروردگارا! آنها را در باغهای جاویدان بهشت که به آنها وعده فرموده ای وارد کن» (رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدْتَهُمْ).

«و همچنین از پدران و همسران و فرزندانشان هر کدام که صالح بودند» (وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ).

چرا «که تو توانا و حکیمی» (إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ).

وعده الهی که در این آیات به آن اشاره شده همان وعده ای است که بارها خداوند به وسیله پیامبران به مردم داده است.

تقسیم مؤمنان به دو گروه بیانگر این واقعیت است که گروهی در ردیف اول قرار دارند، و در پیروی اوامر خداوند کاملا کوشا هستند، اما گروه دیگری در این حد نیستند امام به خاطر پیروی نسبی از گروه اول و انتسابشان به آنها نیز مشمول دعای فرشتگانند.

سورة غافر(40): آیة 9

(آیه 9)- سپس آنها در چهارمین دعایشان در حق مؤمنان چنین می گویند:

«و آنها را از بدیها نگاهدار که هر کس را در آن روز از بدیها نگاهداری مشمول رحمتت ساخته ای» (وَ قِهِمُ السَّیِّئاتِ وَ مَنْ تَقِ السَّیِّئاتِ یَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمْتَهُ).

و بالأخره دعای خود را با این جمله پر معنی پایان می دهند: «و این است همان رستگاری عظیم» (وَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ).

چه فوز و نجاتی از این برتر که گناهان انسان بخشوده شود، عذاب و بدیها از او دور گردد، مشمول رحمت الهی شود، و در بهشت جاویدانش قدم بگذارد و بستگان مورد علاقه اش نیز به او ملحق گردند.

[شماره صفحه واقعی : 256]

ص: 1554

سورة غافر(40): آیة 10

(آیه 10)- ما به گناه خود معترفیم آیا راه جبرانی هست؟

در آیات گذشته سخن از شمول «رحمت» الهی نسبت به مؤمنان بود، و در اینجا سخن از چگونگی «غضب» پروردگار بر افراد بی ایمان است، تا با قرینه مقابله هر دو بحث روشنتر گردد.

نخست می فرماید: «کسانی را که کافر شدند روز قیامت صدا می زنند که عداوت و خشم پروردگار نسبت به شما از عداوت و خشم شما به خودتان بیشتر است چرا که دعوت به سوی ایمان می شدید ولی راه کفر را پیش می گرفتید» (إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یُنادَوْنَ لَمَقْتُ اللَّهِ أَکْبَرُ مِنْ مَقْتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَی الْإِیمانِ فَتَکْفُرُونَ).

چه کسی آنها را چنین ندا می کند؟ ظاهر این است که فرشتگان عذاب برای ملامت و سرزنش و رسوا کردن آنها چنین ندائی سر می دهند، در حالی که فرشتگان رحمت همواره آماده اکرام و احترام مردم با ایمان و صالح می باشند.

منظور از خشم و عداوت کفار نسبت به خودشان این است که آنها بزرگترین دشمنی را در حق خود در دنیا انجام داده اند، آیا دشمنی با خویشتن از این شدیدتر می شود که انسان به خاطر پیروی هوای نفس و بهره گیری از متاع چند روزه دنیا راه سعادت جاویدان را به روی خویش ببندد و درهای عذاب ابدی را بگشاید.

سورة غافر(40): آیة 11

(آیه 11)- به هر حال مجرمان با مشاهده اوضاع و احوال قیامت و آگاهی بر خشم خداوند نسبت به آنها از خواب غفلت طولانی خویش بیدار می شوند و در فکر چاره افتاده «می گویند: پروردگارا! ما را دو بار میراندی و دو بار زنده کردی (و ما در این مرگ و حیاتها همه چیز را فهمیدیم) اکنون به گناهان خود اعتراف می کنیم، پس آیا راهی برای خارج شدن (از دوزخ و بازگشت به دنیا و جبران ما فات) وجود دارد؟! (قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إِلی خُرُوجٍ مِنْ سَبِیلٍ).

آری! در آنجا پرده های غرور و غفلت کنار می رود، و چشم حقیقت بین انسان باز می شود، لذا چاره ای جز اعتراف به گناه ندارد.

[شماره صفحه واقعی : 257]

ص: 1555

منظور از دو بار میراندن، مرگ در پایان عمر و مرگ در پایان برزخ است، و منظور از دو مرتبه احیا، احیای برزخی و احیای در قیامت است.

به این ترتیب ما یک حیات جسمانی داریم و یک حیات برزخی، در پایان عمر از حیات جسمانی می میریم، و در پایان این جهان از حیات برزخی و نیز دارای دو حیات به دنبال این دو مرگ هستیم: حیات برزخی، و حیات روز قیامت.

سورة غافر(40): آیة 12

(آیه 12)- اما ناگفته پیداست که پاسخ این تقاضای کافران که از دوزخ بیرون آیند و به دنیا برگردند تا به گمان خود گذشته تاریک را جبران نمایند منفی است و منفی بودن آن به قدری روشن است که حتی در آیات مورد بحث سخنی از آن به میان نیامده، تنها در این آیه مطلبی ذکر می کند که به منزله دلیل آن است، می فرماید:

«این به خاطر آن است که وقتی خداوند به یگانگی خوانده می شد انکار می کردید و اگر برای او همتایی می پنداشتند ایمان می آورید» (ذلِکُمْ بِأَنَّهُ إِذا دُعِیَ اللَّهُ وَحْدَهُ کَفَرْتُمْ وَ إِنْ یُشْرَکْ بِهِ تُؤْمِنُوا).

آری! هر جا سخن از توحید و پاکی و تقوا و فرمان حق بود چهره درهم می کشیدید، و هر جا از کفر و نفاق و شرک و آلودگی سخن به میان می آمد خوشحال و شادان می شدید، و به همین دلیل سرنوشتی غیر از این ندارید.

در پایان آیه برای آن که این تاریکدلان مشرک را برای همیشه مأیوس کند، می فرماید: «اکنون داوری مخصوص خداوند بلند مرتبه و بزرگ است» و شما را مطابق عدل خود کیفر می دهد (فَالْحُکْمُ لِلَّهِ الْعَلِیِّ الْکَبِیرِ).

جز او قاضی و دادخواه و دادرسی در این محکمه نیست، و چون او «علیّ» و «کبیر» است نه مغلوب کسی می گردد، نه توصیه ای در او مؤثر می شود، و هیچ راه فراری در برابر حکمش وجود ندارد.

سورة غافر(40): آیة 13

(آیه 13)- تنها خدا را بخوانید هر چند کافران نپسندند این آیه و دو آیه بعد استدلالی است بر توحید و وحدانیت خداوند و ربوبیت او، و نفی شرک و بت پرستی.

نخست می گوید: «او کسی است که آیاتش را به شما نشان می دهد» (هُوَ

[شماره صفحه واقعی : 258]

ص: 1556

الَّذِی یُرِیکُمْ آیاتِهِ)

.همان آیات و نشانه های آفاقی و انفسی که تمام عالم هستی را پر کرده است.

سپس به بیان یکی از این آیات پرداخته، می افزاید: «او از آسمان برای شما روزی (پر ارزشی) می فرستد» (وَ یُنَزِّلُ لَکُمْ مِنَ السَّماءِ رِزْقاً).

دانه های حیات بخش باران، نور آفتاب که زنده کننده تمام موجودات است، و هوائی که مایه حیات همه حیوانات و گیاهان می باشد همه از آسمان نازل می شود.

و در پایان آیه می افزاید: با وجود این همه آیات در پهنه جهان هستی چشمهای نابینا و قلوبی که حجاب بر آنها افکنده شده چیزی نمی بینند «تنها کسانی متذکر می شوند که به سوی خدا باز گردند» و قلب و جان خود را از آلودگیها بشویند.

(وَ ما یَتَذَکَّرُ إِلَّا مَنْ یُنِیبُ).

سورة غافر(40): آیة 14

(آیه 14)- در این آیه چنین نتیجه گیری می کند: «اکنون (که چنین است) خدا را بخوانید و دین خود را برای او خالص کنید» (فَادْعُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ).

برخیزید و با تیشه ایمان به جان بتهای مشرکان بیفتید، و همه را از صفحه فکر و فرهنگ و اجتماع خود محو کنید.

البته این کار شما کافران لجوج و متعصب را سخت ناراحت می کند ولی ترس و هراسی به خود راه ندهید، آئین خود را خالص کنید «هر چند کافران ناخشنود باشند» (وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ).

سورة غافر(40): آیة 15

(آیه 15)- این آیه خدا را با چند وصف مهم از اوصافش توصیف کرده، می گوید: «او درجات (بندگان صالح) را بالا می برد» (رَفِیعُ الدَّرَجاتِ).

او در علمش بلند مرتبه است، و در قدرتش نیز بلند مرتبه، تمام اوصاف کمال و جمالش آن قدر مرتفع و بالاست که همای بلند پرواز و دانش بشری هرگز به اوج آن نمی رسد.

سپس می افزاید: «او صاحب عرش است» (ذُو الْعَرْشِ).

سر تا سر عالم هستی تحت قدرت و حکومت اوست.

[شماره صفحه واقعی : 259]

ص: 1557

در سومین توصیف می گوید: «روح (مقدس) را به فرمانش بر هر کسی از بندگانش که بخواهد القاء می کند» (یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ).

این روح همان قرآن و مقام نبوت و وحی است که مایه حیات دلها و همانند روح در پیکر انسانی است.

جالب این که در آیات پیشین سخن از نزول باران و ارزاق جسمانی در میان بود و در اینجا سخن از نزول وحی و رزق روحانی است.

اکنون ببینیم هدف از القای «روح القدس» بر پیامبران چیست؟ و آنها این راه پر نشیب و فراز و طولانی و پر مشقت را برای چه هدفی تعقیب می کنند؟

در آخرین جمله آیه به این سؤال پاسخ داده شده، می گوید: «هدف این است «تا (مردم را) از روز ملاقات [روز رستاخیز] بیم دهد»! (لِیُنْذِرَ یَوْمَ التَّلاقِ).

روزی که بندگان با پروردگارشان از طریق شهود باطنی ملاقات می کنند.

روزی که گذشتگان و آیندگان همه با هم تلاقی دارند.

روز ملاقات پیشوایان حق و باطل با پیروانشان.

روز لقای مستضعفین و مستکبرین و ملاقات ظالم و مظلوم.

روز دیدار انسانها و فرشتگان.

و بالأخره روز تلاقی انسان با اعمال و گفتار و کردارش و با دادگاه عدل خداوند.

سورة غافر(40): آیة 16

(آیه 16)- روز تلاقی! این آیه و چند آیه بعد از آن توضیح و تفسیری است برای «یوم التلاق» که از نامهای قیامت است، و در آیه قبل به آن اشاره شد.

نخست می فرماید: روز تلاقی «روزی که همه آنان آشکار می شوند» (یَوْمَ هُمْ بارِزُونَ). و تمام پرده ها و حجابها کنار می رود و اسرار درون همگان آشکار می گردد.

در دومین توصیف از آن روز می افزاید: «چیزی از مردم بر خدا پنهان نخواهد ماند» (لا یَخْفی عَلَی اللَّهِ مِنْهُمْ شَیْ ءٌ).

در این جهان و امروز نیز چیزی بر خداوند عالم و قادر مخفی نیست، ولی

[شماره صفحه واقعی : 260]

ص: 1558

ظهور اشیاء در آن روز از تأکید بیشتری برخوردار است، جایی که دیگران نیز از اسرار هم آگاه شوند در مورد خداوند مسأله نیاز به بحث و گفتگو ندارد.

سومین ویژگی آن روز حاکمیت مطلقه پروردگار است، چنانکه در دنباله آیه می فرماید: در آن روز گفته می شود: «حکومت امروز برای کیست»؟ (لِمَنِ الْمُلْکُ الْیَوْمَ).

و در پاسخ می گویند: «برای خداوند یکتای قهّار است» (لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ).

این سؤال و جواب از سوی فرد خاصی عنوان نمی شود سؤالی است که از سوی خالق و مخلوق، فرشته و انسان، مؤمن و کافر و از تمام ذرات وجود و در دیوار عالم هستی بدون استثنا مطرح است، و همگی نیز با زبان حال به آن پاسخ می گویند، یعنی به هر جا بنگری آثار حاکمیت او نمایان است و بر هر چه نگاه کنی نشانه های قاهریت او در آن ظاهر است.

به زمزمه هر ذره ای گوش فرادهی «لمن الملک» می گوید، و در پاسخ «للّه الواحد القهّار» از آن می شنوی.

سورة غافر(40): آیة 17

(آیه 17)- ویژگی چهارم آن روز این است که روز پاداش و کیفر است، چنانکه در آیه شریفه می فرماید: «امروز هرکسی در برابر کاری که انجام داده جزا داده می شود» (الْیَوْمَ تُجْزی کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ).

آری! آن ظهور و بروز و آن احاطه علمی خداوند و حاکمیت و مالکیت و قهاریت او همه دلیلی است روشن بر این حقیقت بزرگ و امید بخش و بیم آفرین.

ویژگی پنجم همان است که در جمله بعد می افزاید: «امروز هیچ ظلم و ستمی (بر هیچ کس) نخواهد بود» (لا ظُلْمَ الْیَوْمَ).

چگونه ممکن است ظلم و ستمی تحقق یابد در حالی که ظلم یا به خاطر جهل است که او بر همه چیز احاطه علمی دارد. یا به خاطر عجز است که او قاهر و مالک و حاکم بر همه چیز است.

ششمین و آخرین ویژگی سرعت محاسبه اعمال بندگان است، چنانکه در پایان آیه می فرماید: «خداوند سریع الحساب است» (إِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسابِ).

[شماره صفحه واقعی : 261]

ص: 1559

سرعت حسابش در آنجا به قدری است که در حدیث آمده است: «خداوند حساب همه بندگان را در یک چشم بر هم زدن می رسد»

سورة غافر(40): آیة 18

(آیه 18)- روزی که جانها به لب می رسد! این آیه همچنان ادامه توصیف قیامت است.

نخست می گوید: «آنها را از روز نزدیک بترسان» (وَ أَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْآزِفَةِ).

اگر درست بنگریم مجموعه عمر دنیا در برابر عمر قیامت لحظه زود گذری بیش نیست، و چون هیچ تاریخی از سوی خداوند برای آن به کسی حتی به پیامبران اعلام نشده است باید همیشه آماده استقبال از آن بود.

دومین توصیف این که: «در آن روز (از شدت هول و ترس) دلها به گلوگاه می رسد»! (إِذِ الْقُلُوبُ لَدَی الْحَناجِرِ).

در توصیف سوم می گوید: «تمامی وجود آنها مملو از اندوه می گردد» اما توانایی اظهار آن را ندارند (کاظِمِینَ).

اگر انسان گرفتار اندوه و غم جانکاهی شود اما بتواند فریاد کند ممکن است کمی آرام گیرد، اما افسوس که در آنجا حتی جای فریاد و نعره زدن نیست، آنجا پیشگاه داوری حق و محضر عدل پروردگار، و حضور جمیع خلایق است، فریاد چه سودی دارد؟! چهارمین توصیف این که: «برای ستمکاران دوستی وجود ندارد» (ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ حَمِیمٍ).

آن گروه از دغل دوستان که همچون مگسان گرد شیرینی به هنگام قدرت اطراف آنها را گرفته بودند، همه گرفتار کار خویشند، و به دیگری نمی پردازند، آری در آن روز نه دوستی برای انسان وجود دارد و نه غمخواری برای درد دل کردن.

در پنجمین توصیف می فرماید: «و نه شفاعت کننده ای که شفاعتش پذیرفته شود» (وَ لا شَفِیعٍ یُطاعُ).

چرا که شفاعت شافعان راستین مانند انبیا و اولیاء نیز به اذن پروردگار است، و به این ترتیب قلم بطلان بر پندار بت پرستان می کشد.

[شماره صفحه واقعی : 262]

ص: 1560

سورة غافر(40): آیة 19

(آیه 19)- در ششمین مرحله یکی از اوصاف خدا را بیان می کند که در ضمن توصیفی برای چگونگی قیامت است، می گوید: «خدا چشمهایی را که به خیانت گردش می کند می داند، و آنچه را در سینه ها پنهان می دارند» می داند (یَعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْیُنِ وَ ما تُخْفِی الصُّدُورُ).

آری! خدائی که از حرکات مخفیانه چشمها و اسرار درون سینه ها آگاه است در آن روز در باره خلایق دادرسی و قضاوت می کند.

سورة غافر(40): آیة 20

(آیه 20)- در هفتمین توصیف از قیامت که آن نیز به صورت توصیف خداوند مطرح شده، می فرماید: «خداوند به حق داوری می کند» (وَ اللَّهُ یَقْضِی بِالْحَقِّ).

«و معبودهایی را که غیر از او می خوانند هیچ گونه داوری ندارند» (وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا یَقْضُونَ بِشَیْ ءٍ).

آری! آن روز مقام داوری مخصوص به خداست، و او هم جز به حق داوری نمی کند.

سر انجام به عنوان تأکید بر آنچه در این آیات گذشت سخن را با این جمله پایان می دهد: «خداوند شنوا و بیناست» (إِنَّ اللَّهَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ).

بلکه بینائی و شنوائی به معنی واقعی کلمه، یعنی حضور همه مسموعات و مبصرات و تمام شنیدنیها و دیدنیها نزد او منحصر به ذات پاک خداست، و این تأکیدی است بر علم و آگاهی او بر همه چیز، و داوری او به حق چرا که تا کسی سمیع و بصیر مطلق نباشد داور حق نخواهد بود.

سورة غافر(40): آیة 21

(آیه 21)- عاقبت دردناک پیشینیان ستمگر را بنگرید! از آنجا که روش قرآن در بسیاری از آیات این است که بعد از ذکر کلیات در مورد مسائل حساس و اصولی آن را با مسائل جزئی و محسوس می آمیزد، در اینجا نیز بعد از گفتگوهای گذشته پیرامون مبدأ و معاد مردم را به مطالعه حالات پیشینیان و از جمله وضع فرعون و فرعونیان دعوت می کند.

نخست می فرماید: «آیا آنها روی زمین سیر نکردند تا ببینند عاقبت کسانی که

[شماره صفحه واقعی : 263]

ص: 1561

پیش از آنان بودند چگونه بود»؟! (أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ کانُوا مِنْ قَبْلِهِمْ).

این تاریخ مدون نیست که در اصالت و صحت آن تردید شود، این تاریخ زنده ای است که با زبان بی زبانی فریاد می کشد، و تاریخ واقعی را بی کم و کاست شرح می دهد.

سپس می افزاید: «آنها کسانی بودند که در قوت و قدرت و به وجود آوردن آثار مهمی در زمین از اینها نیرومندتر بودند» (کانُوا هُمْ أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ آثاراً فِی الْأَرْضِ).

آن چنان حکومت قوی و لشکریان عظیم و تمدن مادی درخشان داشتند که زندگی مشرکان مکّه در برابر آنها بازیچه ای بیش نیست! و در پایان آیه سرنوشت این اقوام سرکش را در یک جمله کوتاه چنین بازگو می کند: «ولی خداوند آنها را به گناهانشان گرفت و در برابر عذاب او مدافعی نداشتند»! (فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَ ما کانَ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ واقٍ).

نه کثرت نفرات آنها مانع از عذاب الهی شد، و نه قدرت و شوکت و مال و ثروت بی حسابشان.

سورة غافر(40): آیة 22

(آیه 22)- در این آیه آنچه را بطور اجمال قبلا گفته است شرح داده، می فرماید: «این (مجازات دردناک الهی) بخاطر این بود که فرستادگان آنها پیوسته با دلائل روشن به سراغشان می آمدند و آنها همه را انکار می کردند» (ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کانَتْ تَأْتِیهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَکَفَرُوا).

چنان نبود که آنها غافل و بی خبر باشند، و یا کفر و گناهشان ناشی از عدم اتمام حجت گردد، نه رسولان آنها پی در پی می آمدند اما آنها هرگز در برابر اوامر الهی تسلیم نشدند.

«اینجا بود که خداوند آنها را گرفت و کیفر داد» (فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ).

«زیرا او قوی و مجازاتش شدید است» (إِنَّهُ قَوِیٌّ شَدِیدُ الْعِقابِ).

در جای رحمت «ارحم الراحمین» است، و در جای خشم و غضب

[شماره صفحه واقعی : 264]

ص: 1562

«اشد المعاقبین»

سورة غافر(40): آیة 23

(آیه 23)- به دنبال اشاره ای که در آیات قبل پیرامون سرنوشت دردناک اقوام پیشین آمده بود در اینجا به شرح یکی از این ماجراها پرداخته، و انگشت روی داستان موسی و فرعون و هامان و قارون می گذارد.

نخست می فرماید: «ما موسی را با آیات خود و دلیل روشن فرستادیم ...»

(وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسی بِآیاتِنا وَ سُلْطانٍ مُبِینٍ).

تعبیر به «آیات» اشاره به «معجزات موسی» و «سلطان مبین» به معنی منطق نیرومند و دلائل دندان شکنی است که موسی در برابر فرعونیان داشت.

به این ترتیب موسی علیه السلام مأمور بود به ظلم حاکمان بیدادگر، و شیطنت سیاستمداران خائن، و تعدّی ثروتمندان مستکبر پایان دهد و جامعه ای بر اساس عدالت و داد از نظر سیاسی و فرهنگی و اقتصادی بسازد.

سورة غافر(40): آیة 24

(آیه 24)- آری! ما موسی را فرستادیم «به سوی فرعون و هامان و قارون، اما آنها گفتند: او ساحری بسیار دروغگوست»! (إِلی فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ قارُونَ فَقالُوا ساحِرٌ کَذَّابٌ).

سورة غافر(40): آیة 25

(آیه 25)- این آیه بخشی از طرحهای شیطانی آنها را بازگو کرده، می گوید:

«پس هنگامی که حق از نزد ما به سراغ آنها آمد (به جای این که آن را مغتنم بشمرند به مقابله برخاستند، و) گفتند: پسران کسانی را که با موسی ایمان آورده اند به قتل برسانید، و زنانشان را (برای اسارت و خدمت) زنده بگذارید»! (فَلَمَّا جاءَهُمْ بِالْحَقِّ مِنْ عِنْدِنا قالُوا اقْتُلُوا أَبْناءَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ وَ اسْتَحْیُوا نِساءَهُمْ).

این تعبیر نشان می دهد که مسأله قتل فرزندان پسر و زنده نگهداشتن دختران تنها در دوران قبل از تولد موسی علیه السلام نبوده، بلکه بعد از قیام و نبوت او نیز این کار تکرار شد.

و این یک نقشه شوم و مستمر حکومتهای شیطانی است که نیروهای فعال را به نابودی می کشانند و نیروهای غیر فعال را برای بهره کشی زنده نگه می دارند.

قرآن در پایان آیه می افزاید: «اما نقشه کافران جز در گمراهی نیست» (وَ ما کَیْدُ

[شماره صفحه واقعی : 265]

ص: 1563

الْکافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلالٍ)

تیرهایی است که در تاریکی جهل و ضلال پرتاب می کنند و به سنگ می خورد. و از آنجایی که هرگز باور ندارند، فاجعه ها دامنگیرشان می شود، این مشیت الهی است که نیروهای حق سر انجام بر نیروی باطل غلبه کنند.

سورة غافر(40): آیة 26

(آیه 26)- درگیری و نزاع میان موسی علیه السلام و پیروانش از یک سو، و فرعون و طرفدارانش از سوی دیگر بالا گرفت.

قرآن می گوید: «فرعون گفت: بگذارید موسی را بکشم و او پروردگارش را بخواند» تا نجاتش دهد! (وَ قالَ فِرْعَوْنُ ذَرُونِی أَقْتُلْ مُوسی وَ لْیَدْعُ رَبَّهُ).

از این تعبیر استفاده می شود که اکثریت مشاوران که مانع قتل موسی بودند یا لا اقل بعضی از آنان به این امر استدلال می کردند که با توجه به کارهای خارق العاده موسی ممکن است نفرینی کند و خدایش عذاب بر ما نازل کند، اما فرعون مغرور می گوید: من او را می کشم هر آنچه بادا باد! سپس فرعون برای توجیه تصمیم قتل موسی دو دلیل برای اطرافیانش؟

می کند: یکی جنبه به اصطلاح دینی و معنوی دارد، و دیگر جنبه دنیوی و مادی می گوید: «من از این می ترسم که آیین شما را عوض کند!» و دین نیاکانتان را بر هم زند! (إِنِّی أَخافُ أَنْ یُبَدِّلَ دِینَکُمْ).

«یا این که فسادی بر روی زمین آشکار سازد» (أَوْ أَنْ یُظْهِرَ فِی الْأَرْضِ الْفَسادَ).

و اگر امروز سکوت کنم و بعد از مدتی اقدام به مبارزه با موسی نمایم هواخواهان بسیاری پیدا می کند و درگیری شدیدی به وجود می آید که مایه خونریزی و فساد و ناآرامی در سطح کشور خواهد بود، بنابر این مصلحت این است که هر چه زودتر او را به قتل برسانم.

سورة غافر(40): آیة 27

(آیه 27)- اکنون ببینیم موسی علیه السلام که ظاهرا در آن مجلس حضور داشت چه عکس العملی نشان داد؟

آیه شریفه می گوید: «موسی گفت: من به پروردگارم و پروردگار شما پناه می برم از هر متکبری که به روز حساب ایمان نمی آورد»! (وَ قالَ مُوسی إِنِّی عُذْتُ

[شماره صفحه واقعی : 266]

ص: 1564

بِرَبِّی وَ رَبِّکُمْ مِنْ کُلِّ مُتَکَبِّرٍ لا یُؤْمِنُ بِیَوْمِ الْحِسابِ)

.این گفتار موسی علیه السلام به خوبی نشان می دهد افرادی که دارای دو ویژگی «تکبر» و «عدم ایمان به روز قیامت» باشند آدمهای خطرناکی محسوب می شوند.

و باید از چنین افرادی به خدا پناه برد!

سورة غافر(40): آیة 28

(آیه 28)- آیا کسی را به خاطر دعوت به سوی خدا می کشند؟

از اینجا فراز دیگری از تاریخ موسی علیه السلام و فرعون شروع می شود که در قرآن مجید تنها در این سوره مطرح شده است و آن داستان «مؤمن آل فرعون» است، که از نزدیکان فرعون بود دعوت موسی علیه السلام را به توحید پذیرفت ولی ایمان خود را آشکار نمی کرد، هنگامی که مشاهده کرد با خشم شدید فرعون جان موسی علیه السلام به خطر افتاده مردانه قدم پیش نهاد و با بیانات مؤثر خود توطئه قتل او را بر هم زد.

چنانکه آیه می فرماید: «و مرد مؤمنی از آل فرعون که ایمان خود را کتمان می کرد گفت: آیا می خواهید مردی را بکشید به خاطر این که می گوید: پروردگار من اللّه است»؟! (وَ قالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَکْتُمُ إِیمانَهُ أَ تَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ یَقُولَ رَبِّیَ اللَّهُ).

«در حالی که معجزات و دلائل روشنی از سوی پروردگارتان با خود آورده است» (وَ قَدْ جاءَکُمْ بِالْبَیِّناتِ مِنْ رَبِّکُمْ).

آیا شما می توانید معجزات او را مانند معجزه «عصا» و «ید بیضا» انکار کنید؟

خوب فکر کنید، دست به کار عجولانه و شتاب زده ای نزنید، و در عاقبت کار خود درست بیندیشید و گر نه پشیمان خواهید شد.

از همه اینها گذشته از دو حال خارج نیست: «اگر او دروغگو باشد دروغش دامن خودش را خواهد گرفت، و اگر راستگو باشد لا اقل بعضی از عذابهایی را که وعده می دهد دامن شما را خواهد گرفت» (وَ إِنْ یَکُ کاذِباً فَعَلَیْهِ کَذِبُهُ وَ إِنْ یَکُ صادِقاً یُصِبْکُمْ بَعْضُ الَّذِی یَعِدُکُمْ).

سپس افزود: «خداوند کسی را که اسرافکار و بسیار دروغگوست هدایت

[شماره صفحه واقعی : 267]

ص: 1565

نمی کند» (إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذَّابٌ).

اگر موسی راه تجاوز و اسراف و دروغ را پیش گرفته باشد مسلما مشمول هدایت الهی نخواهد شد، و اگر شما چنین باشید شما نیز از هدایتش محروم خواهید گشت.

سورة غافر(40): آیة 29

(آیه 29)- مؤمن آل فرعون به این مقدار هم قناعت نکرد و باز ادامه داد، با لحنی دوستانه و خیرخواهانه آنها را مخاطب ساخته، چنین گفت: «ای قوم من! امروز حکومت (در این سرزمین پهناور مصر) از آن شماست، و از هر نظر غالب و پیروزید (این نعمتهای فراوان را کفران نکنید) اگر عذاب الهی به سراغ ما آید چه کسی ما را یاری خواهد کرد»؟! (یا قَوْمِ لَکُمُ الْمُلْکُ الْیَوْمَ ظاهِرِینَ فِی الْأَرْضِ فَمَنْ یَنْصُرُنا مِنْ بَأْسِ اللَّهِ إِنْ جاءَنا).

این سخنان ظاهرا در «اطرافیان فرعون» بی اثر نبود، آنها را ملایم ساخت، و از خشمشان فرو کاست.

ولی «فرعون گفت: من جز آنچه را معتقدم به شما ارائه نمی دهم» (قالَ فِرْعَوْنُ ما أُرِیکُمْ إِلَّا ما أَری ).

«و (بدانید) شما را جز به راه صحیح راهنمایی نمی کنم» دستور همان قتل موسی است (وَ ما أَهْدِیکُمْ إِلَّا سَبِیلَ الرَّشادِ).

و چنین است حال همه جبّاران و طاغوتها در طول تاریخ، و در گذشته و امروز که همیشه رأی صواب را رأی خود می پندارند.

سورة غافر(40): آیة 30

(آیه 30)- من به شما اخطار می کنم! مردم مصر به حکم این که در آن زمان نیز نسبتا متمدن و با سواد بودند گفتگوهای مورخان را در باره اقوام پیشین، اقوامی همچون قوم نوح و عاد و ثمود که سرزمین آنها غالبا فاصله زیادی از آنها نداشت شنیده بودند، و از سرنوشت دردناک آنها کم و بیش خبر داشتند.

لذا مؤمن آل فرعون بعد از آن که با نقشه قتل موسی به مخالفت پرداخت و با مقاومت سر سختانه فرعون رو برو شد که دستور قبل را مجددا تأیید کرد به این فکر افتاد که این بار دست این قوم سرکش را گرفته و به اعماق تاریخ پیشینیان ببرد، شاید

[شماره صفحه واقعی : 268]

ص: 1566

بیدار شوند و در تصمیم خود تجدید نظر کنند. آیه می گوید: «آن مرد با ایمان گفت:

ای قوم من! من بر شما از روزی همانند روز (عذاب) اقوام پیشین بیمناکم» (وَ قالَ الَّذِی آمَنَ یا قَوْمِ إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ مِثْلَ یَوْمِ الْأَحْزابِ).

سورة غافر(40): آیة 31

(آیه 31)- سپس به شرح این سخن پرداخت و گفت: «و از عادتی همچون عادت قوم نوح و عاد و ثمود و کسانی که بعد از آنها بودند» از شرک و کفر و طغیان بیمناکم (مِثْلَ دَأْبِ قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ وَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ).

آیا دلیلی دارید که این گونه عذابهای الهی دامانتان را نخواهد گرفت؟ مگر آنها چه کرده بودند که آن چنان گرفتار شدند؟ جز این که در برابر دعوت پیامبران الهی ایستادند و گاهی پیامبران را کشتند، و یا تکذیب کردند؟

ولی بدانید هر چه بر سر شما آید از ناحیه خود شماست «چرا که خداوند ظلم و ستمی بر بندگانش نمی خواهد» (وَ مَا اللَّهُ یُرِیدُ ظُلْماً لِلْعِبادِ).

سورة غافر(40): آیة 32

(آیه 32)- سپس افزود: «ای قوم! من بر شما از روزی می ترسم که مردم یکدیگر را صدا می زنند» از هم یاری می طلبند و صدایشان به جایی نمی رسد! (وَ یا قَوْمِ إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ یَوْمَ التَّنادِ).

«یوم التّناد» مفهومش «روز ندا دادن یکدیگر» است، و این تعبیر نشانه نهایت عجز و بیچارگی است در زمانی که کارد به استخوان می رسد، و افرادی که دستشان از همه جا بریده یکدیگر را صدا می کنند و فریادشان به جایی نمی رسد.

در این جهان نیز «یوم التّناد» فراوان است، روزهایی که عذاب الهی نازل می شود، بحرانها و حوادث سخت همه را تحت فشار قرار می دهد، و پناهگاهی می جویند اما پناهگاهی وجود ندارد، و همه فریاد می کشند!

سورة غافر(40): آیة 33

(آیه 33)- این آیه در تفسیر یوم التناد می گوید: «روزی که روی می گردانید و فرار می کنید، اما هیچ پناهگاه و نگهدارنده ای در برابر عذاب الهی برای شما نیست» (یَوْمَ تُوَلُّونَ مُدْبِرِینَ ما لَکُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ عاصِمٍ).

«آری! کسی را که خدا (بر اثر اعمالش) گمراه ساخته هدایت کننده ای برای او نیست» (وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ).

[شماره صفحه واقعی : 269]

ص: 1567

آنها در این دنیا از طریق هدایت گمراه می شوند و در حجابی از جهل و ضلالت فرو می روند، و در آخرت از طریق بهشت و نعمتهای الهی گمراه خواهند شد.

سورة غافر(40): آیة 34

(آیه 34)- متکبران جبّار از درک صحیح محرومند: در یک بررسی اجمالی در آیات گذشته و آینده چنین به نظر می رسد که «مؤمن آل فرعون» برای نفوذ در قلب تیره فرعون و فرعونیان و زدودن زنگار کبر و کفر از آنها سخنان خود را در پنج شکل و مقطع مطرح کرد:

«مقطع اول» سخنان دو جانبه و احتیاط آمیز و دعوت آن قوم کافر طغیانگر به پرهیز از ضرر محتمل بود.

در «مقطع دوم» آنها را به سیر و مطالعه در احوال اقوام پیشین دعوت می کند.

در «مقطع سوم» قسمتی از تاریخ خودشان را متذکر می شود، که چندان فاصله از آنها ندارد و آن مسأله نبوّت «یوسف» است که از اجداد موسی بود، و طرز برخورد آنها با دعوت او را مطرح می کند.

می گوید: «و پیش از این، یوسف با دلائل روشن برای هدایت شما آمد» (وَ لَقَدْ جاءَکُمْ یُوسُفُ مِنْ قَبْلُ بِالْبَیِّناتِ).

«اما شما همچنان در دعوت او شکّ و تردید داشتید» (فَما زِلْتُمْ فِی شَکٍّ مِمَّا جاءَکُمْ بِهِ).

نه از این جهت که دعوت او پیچیدگی داشت، و نشانه ها و دلائل او کافی نبود، بلکه به خاطر ادامه خودکامگیها، سرسختی نشان دادید.

سپس برای این که خود را از هرگونه تعهد و مسؤولیت خلاص کنید و به خودکامگی و هوسرانی خویش ادامه دهید «تا زمانی که (یوسف) از دنیا رفت گفتید: هرگز خداوند بعد از او رسولی مبعوث نخواهد کرد» (حَتَّی إِذا هَلَکَ قُلْتُمْ لَنْ یَبْعَثَ اللَّهُ مِنْ بَعْدِهِ رَسُولًا).

و به خاطر این روش نادرستتان مشمول هدایت الهی نشدید، آری «این گونه خداوند هر اسرافکار تردید کننده وسوسه گر را گمراه می کند» (کَذلِکَ یُضِلُّ اللَّهُ مَنْ

[شماره صفحه واقعی : 270]

ص: 1568

هُوَ مُسْرِفٌ مُرْتابٌ)

.شما از یک سو راه اسراف و تجاوز از حدود الهی را پیش گرفتید، و از سوی دیگر در همه چیز شک و تردید و وسوسه نمودید، و این دو کار سبب شد که خداوند دامنه لطفش را از شما برگیرد، و شما را در وادی ضلالت رها سازد.

سورة غافر(40): آیة 35

(آیه 35)- این آیه به معرفی «مسرفان مرتاب» پرداخته، می گوید: «همانها که در آیات خدا بی آنکه دلیلی برایشان آمده باشد به مجادله بر می خیزند» (الَّذِینَ یُجادِلُونَ فِی آیاتِ اللَّهِ بِغَیْرِ سُلْطانٍ أَتاهُمْ). بی آنکه هیچ دلیل روشنی از عقل و نقل برای سخنان خود داشته باشند.

سپس برای نشان دادن زشتی این عمل می افزاید: این گونه جدال بی اساس در مقابل حق «خشم عظیمی نزد خداوند و نزد آنان که ایمان آورده اند به بار می آورد» (کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ وَ عِنْدَ الَّذِینَ آمَنُوا).

چرا که «جدال به باطل» و موضعگیری بی دلیل و بی منطق در برابر آیات الهی هم مایه گمراهی مجادله کنندگان، و هم اسباب ضلالت دیگران است.

و در پایان آیه به دلیل عدم تسلیم آنها در مقابل حق اشاره کرده، می فرماید:

«این گونه خداوند بر دل هر متکبّر جبّاری مهر می نهد»! (کَذلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلی کُلِّ قَلْبِ مُتَکَبِّرٍ جَبَّارٍ).

لجاجتها و عناد در برابر حق پرده ای ظلمانی بر فکر انسان می اندازد و حس تشخیص را از او می گیرد.

سورة غافر(40): آیة 36

(آیه 36)- می خواهم به آسمان روم تا از خدای موسی خبر گیرم! گر چه سخنان «مؤمن آل فرعون» این اثر را گذاشت که فرعون را از تصمیم قتل موسی بازداشت، ولی نتوانست فرعون را از مرکب غرور پایین آورد.

«فرعون گفت: ای هامان! برای من بنای مرتفعی بساز شاید به وسائلی دست یابم» (وَ قالَ فِرْعَوْنُ یا هامانُ ابْنِ لِی صَرْحاً لَعَلِّی أَبْلُغُ الْأَسْبابَ).

سورة غافر(40): آیة 37

(آیه 37)- «وسائل (صعود به) آسمانها تا از خدای موسی آگاه شوم، هر چند گمان می کنم او دروغگو باشد» (أَسْبابَ السَّماواتِ فَأَطَّلِعَ إِلی إِلهِ مُوسی وَ إِنِّی

[شماره صفحه واقعی : 271]

ص: 1569

لَأَظُنُّهُ کاذِباً)

.آری «این چنین اعمال بد فرعون در نظرش آراسته جلوه کرد و از راه حق بازداشته شد» (وَ کَذلِکَ زُیِّنَ لِفِرْعَوْنَ سُوءُ عَمَلِهِ وَ صُدَّ عَنِ السَّبِیلِ).

«اما توطئه و مکر فرعون جز به زیان و نابودی نمی انجامد» (وَ ما کَیْدُ فِرْعَوْنَ إِلَّا فِی تَبابٍ).

ظاهر این است فرعون به عنوان چند هدف دست به چنین کاری زد:

1- او می خواست وسیله ای برای اشتغال فکری مردم و انصراف ذهن آنها از مسأله نبوت موسی و قیام بنی اسرائیل فراهم آورد.

2- او می خواست از این طریق کمک مادی و اقتصادی به توده های زحمت کش کند، و کاری هرچند موقت برای بی کاران فراهم سازد تا کمی مظالم او را فراموش کنند و وابستگی مردم از نظر اقتصادی به خزینه او بیشتر گردد.

3- برنامه این بود که بعد از پایان بنا بر فراز آن رود و نگاهی به آسمان کند و احتمالا تیری در کمان گذارد و پرتاب کند و باز گردد، و برای تحمیق مردم بگوید:

خدای موسی هر چه بود تمام شد! به سراغ کار خود بروید، و فکرتان راحت باشد!

سورة غافر(40): آیة 38

(آیه 38)- از من پیروی کنید تا راه راست را به شما نشان دهم گفتیم «مؤمن آل فرعون» سخنان خود را در چند مقطع بیان کرد، در اینجا چهارمین مقطع از سخنان او آمده که مقصود خود را از طریق دیگری دنبال می کند، و آن توجه دادن به «ناپایداری زندگی دنیا» و «مسأله معاد و حشر و نشر» است و توجه به آنها بدون شک تأثیر عمیقی در تربیت انسانها دارد.

نخست می گوید: «و کسی که ایمان آورده بود صدا زد: ای قوم من! از من پیروی کنید تا من شما را به راه حق ارشاد کنم» (وَ قالَ الَّذِی آمَنَ یا قَوْمِ اتَّبِعُونِ أَهْدِکُمْ سَبِیلَ الرَّشادِ).

سورة غافر(40): آیة 39

(آیه 39)- سپس افزود: «ای قوم من! (به این دنیا دل نبندید که) این زندگی دنیا متاع زود گذری است، و آخرت سرای همیشگی و ابدی شماست» (یا قَوْمِ إِنَّما هذِهِ الْحَیاةُ الدُّنْیا مَتاعٌ وَ إِنَّ الْآخِرَةَ هِیَ دارُ الْقَرارِ).

[شماره صفحه واقعی : 272]

ص: 1570

گیرم که با هزار مکر و فسون، ما پیروز شویم و حق را پشت سر اندازیم، دست به انواع ظلم و ستم دراز کنیم، و دامان ما به خونهای بی گناهان آغشته شود، مگر عمر ما در این جهان چه اندازه خواهد بود؟

سورة غافر(40): آیة 40

(آیه 40)- مسأله تنها فانی بودن این دنیا و باقی بودن سرای آخرت نیست، مهم مسأله حساب و جزاست: «هر کس عمل بدی انجام دهد فقط به اندازه آن به او کیفر داده می شود، اما کسی که عمل صالحی انجام دهد- خواه مرد یا زن- در حالی که مؤمن باشد آنان وارد بهشت می شوند و روزی بی حسابی به ایشان داده خواهد شد» (مَنْ عَمِلَ سَیِّئَةً فَلا یُجْزی إِلَّا مِثْلَها وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ یُرْزَقُونَ فِیها بِغَیْرِ حِسابٍ).

او در این سخنان حساب شده اش از یکسو اشاره به عدالت خداوند در مورد مجرمان می کند.

و از دیگر سوم اشاره به فضل بی انتهای او که در مقابل یک عمل صالح پاداش بی حساب به مؤمنان داده می شود.

و از سوی سوم لزوم توأم بودن ایمان و عمل صالح را یادآور می شود.

و از سوی چهارم مساوات مرد و زن در پیشگاه خداوند و در ارزشهای انسانی را مطرح می کند.

به هر حال او با این سخن کوتاه خود این واقعیت را بیان می کند که متاع این جهان گرچه ناچیز است و ناپایدار، ولی می تواند وسیله رسیدن به پاداش بی حساب گردد، چه معامله ای از این پرسودتر؟!

سورة غافر(40): آیة 41

(آیه 41)- آخرین سخن! در پنجمین و آخرین مرحله، «مؤمن آل فرعون» پرده ها را کنار زد، و بیش از آن نتوانست ایمان خود را مکتوم دارد، آنچه گفتنی بود گفت.

از قرائن بر می آید که آن قوم لجوج و مغرور متقابلا از مزایای شرک سخن گفتند، و او را به بت پرستی دعوت نمودند.

لذا او فریاد زد و گفت: «ای قوم! چرا من شما را به سوی نجات دعوت

[شماره صفحه واقعی : 273]

ص: 1571

می کنم اما شما مرا به سوی آتش می خوانید»؟! (وَ یا قَوْمِ ما لِی أَدْعُوکُمْ إِلَی النَّجاةِ وَ تَدْعُونَنِی إِلَی النَّارِ).

من سعادت شما را می طلبم، و شما بدبختی مرا، من شما را به شاهراه هدایت می خوانم و شما مرا به بیراهه می خوانید.

سورة غافر(40): آیة 42

(آیه 42)- آری «شما مرا دعوت می کنید که به خدای یگانه کافر شوم و شریکهایی که به آن علم ندارم برای او قرار دهم، در حالی که من شما را به سوی خداوند عزیز غفّار دعوت می کنم» (تَدْعُونَنِی لِأَکْفُرَ بِاللَّهِ وَ أُشْرِکَ بِهِ ما لَیْسَ لِی بِهِ عِلْمٌ وَ أَنَا أَدْعُوکُمْ إِلَی الْعَزِیزِ الْغَفَّارِ).

تعبیر به «عزیز» و «غفار» از یک سو اشاره به این مبدأ بزرگ بیم و امید است و از سوی دیگر اشاره ای به نفی الوهیت بتها و فراعنه که نه عزتی در آنان است و نه عفو و گذشتی!

سورة غافر(40): آیة 43

(آیه 43)- سپس افزود: «قطعا آنچه مرا به سوی آن می خوانید نه دعوتی در دنیا دارد و نه در آخرت» (لا جَرَمَ أَنَّما تَدْعُونَنِی إِلَیْهِ لَیْسَ لَهُ دَعْوَةٌ فِی الدُّنْیا وَ لا فِی الْآخِرَةِ).

این بتها هرگز رسولانی به سوی مردم نفرستاده اند تا آنها را به سوی خود دعوت کنند و نه در آخرت می توانند حاکمیت بر چیزی داشته باشند و به همین دلیل، باید بدانید «تنها بازگشت ما در قیامت به سوی خداست» (وَ أَنَّ مَرَدَّنا إِلَی اللَّهِ).

اوست که رسولان خود را برای هدایت انسانها فرستاده، و اوست که آنها را در برابر اعمالشان پاداش و کیفر می دهد.

و نیز باید بدانید که «اسرافکاران و متجاوزان اهل دوزخند» (وَ أَنَّ الْمُسْرِفِینَ هُمْ أَصْحابُ النَّارِ).

سورة غافر(40): آیة 44

(آیه 44)- و در آخرین سخنش با تهدیدی پر معنی گفت: «به زودی آنچه را من امروز به شما می گویم به خاطر خواهید آورد» (فَسَتَذْکُرُونَ ما أَقُولُ لَکُمْ).

و هنگامی که آتش خشم و غضب الهی دامانتان را در این جهان و آن جهان بگیرد به

[شماره صفحه واقعی : 274]

ص: 1572

صدق گفتار من پی می برید.

اما افسوس که آن زمان دیر است، اگر در آخرت باشد راه بازگشت وجود ندارد، و اگر در دنیا باشد به هنگام نزول عذاب تمام درهای توبه بسته می شود.

سپس افزود: «و من تمام کارهای خود را به خداوند یگانه یکتا واگذار می کنم که او نسبت به بندگانش بیناست» (وَ أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَی اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ).

و به همین دلیل نه از تهدیدهای شما می ترسم، و نه کثرت و قدرت شما و تنهایی من مرا به وحشت می افکند.

سورة غافر(40): آیة 45

(آیه 45)- خداوند هم این بنده مؤمن مجاهد را تنها نگذاشت، چنانکه در این آیه می خوانیم: «خداوند او را از نقشه های شوم و سوء آنها نگه داشت» (فَوَقاهُ اللَّهُ سَیِّئاتِ ما مَکَرُوا).

ولی در مقابل «عذابهای شدیدی بر آل فرعون نازل گردید» (وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ).

سورة غافر(40): آیة 46

(آیه 46)- عذاب و مجازات الهی همه اش دردناک است، اما تعبیر به «سوء العذاب» در آیه قبل نشان می دهد که خداوند عذاب دردناکتری برای این گروه انتخاب فرمود این همان چیزی است که در این آیه به آن اشاره کرده، می فرماید:

مجازات دردناک آنها «همان آتش است که هر صبح و شام بر آن عرضه می شوند» (النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْها غُدُوًّا وَ عَشِیًّا).

«و روزی که قیامت بر پا می گردد (دستور می دهد) آل فرعون را در شدیدترین عذاب وارد کنید» (وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ).

سورة غافر(40): آیة 47

(آیه 47)- محاجّه ضعفا و مستکبران در دوزخ! از آنجا که مؤمن آل فرعون در پایان سخنانش جمعیت فرعونیان را به مسأله قیامت و عذاب دوزخ توجه داد، قرآن رشته سخن را در همین زمینه به دست گرفته و دنبال می کند، و صحنه هایی از گفتگوی پرخاشگرانه دوزخیان را در دل آتش منعکس می سازد.

نخست می فرماید: «به خاطر بیاور هنگامی را که آنها در آتش دوزخ محاجه و گفتگو می کنند، پس ضعفا به مستکبران می گویند: ما پیروان شما بودیم، آیا اکنون

[شماره صفحه واقعی : 275]

ص: 1573

سهمی از عذاب و نصیبی از آتش دوزخ را به جای ما پذیرا می شوید»؟ (وَ إِذْ یَتَحاجُّونَ فِی النَّارِ فَیَقُولُ الضُّعَفاءُ لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا کُنَّا لَکُمْ تَبَعاً فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا نَصِیباً مِنَ النَّارِ).

منظور از «ضعفا» کسانی هستند که علم کافی و استقلال فکری نداشتند، چشم و گوش بسته به دنبال سردمداران کفر حرکت می کردند که قرآن از آنها به عنوان مستکبران یاد کرده است.

سورة غافر(40): آیة 48

(آیه 48)- به هر حال مستکبران در پاسخ این سخن سکوت نمی کنند اما جوابی می گویند که از نهایت ضعف و زبونی آنها حکایت دارد، چنانکه در آیه شریفه به آن اشاره کرده، می فرماید: «مستکبران می گویند: ما همگی در آن (آتش) هستیم زیرا خداوند در میان بندگانش به عدالت حکم کرده است»! (قالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا کُلٌّ فِیها إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَکَمَ بَیْنَ الْعِبادِ).

سورة غافر(40): آیة 49

(آیه 49)- اینجا که دست آنها از هر وسیله ای کوتاه می شود رو به سوی خازنان دوزخ و مأموران عذاب می کنند «و این دوزخیان به خازنان جهنم می گویند:

شما از پروردگارتان بخواهید یک روز عذاب را از ما بردارد» (وَ قالَ الَّذِینَ فِی النَّارِ لِخَزَنَةِ جَهَنَّمَ ادْعُوا رَبَّکُمْ یُخَفِّفْ عَنَّا یَوْماً مِنَ الْعَذابِ).

آنها می دانند که مجازات الهی بر طرف شدنی نیست، تنها تقاضایشان این است که یک روز عذاب الهی از آنان برداشته شود یک روز تخفیف بگیرند نفسی تازه کنند، و اندکی بیاسایند، و به همین قانع هستند!

سورة غافر(40): آیة 50

(آیه 50)- ولی مراقبان دوزخ «می گویند: آیا پیامبران شما دلائل روشن برایتان نیاوردند»؟ و آیا بقدر کافی برای شما اتمام حجت نشد؟ (قالُوا أَ وَ لَمْ تَکُ تَأْتِیکُمْ رُسُلُکُمْ بِالْبَیِّناتِ).

در پاسخ «می گویند: آری» (قالُوا بَلی ).

خازنان دوزخ به «آنان می گویند: پس هر چه می خواهید (خدا را) بخوانید ولی دعای کافران (به جایی نمی رسد و) جز در ضلالت نیست» (قالُوا فَادْعُوا وَ ما دُعاءُ الْکافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلالٍ).

[شماره صفحه واقعی : 276]

ص: 1574

شما خود معترفید که پیامبران الهی با دلائل روشن آمدند، اما به آنها اعتنا نکردید و کافر شدید، بنابر این هر چه دعا کنید سودی ندارد.

سورة غافر(40): آیة 51

(آیه 51)- ما مؤمنان را یاری می دهیم! از آنجا که در آیات پیشین سخن از «مؤمن آل فرعون» آن مرد مجاهد و مبارز کم نظیر و حمایت خداوند از او مطرح بود، در اینجا به عنوان یک قانون کلی حمایت خویش را از پیامبران و مؤمنان در دنیا و آخرت بیان می دارد.

می فرماید: «ما بطور مسلم رسولان خود و کسانی را که ایمان آورده اند در زندگی دنیا و روز قیامت که گواهان بر پا می خیزند یاری می دهیم» (إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهادُ).

حمایتی که بی قید و شرط است و به همین جهت انواع پیروزیها را به دنبال دارد، اعم از پیروزی در منطق و بیان، یا پیروزی در جنگها، یا فرستادن عذاب الهی بر مخالفان و نابود کردن آنان و یا امدادهای غیبی که قلب را تقویت و روح را به لطف الهی نیرومند و قوی می سازد.

مقصود از «اشهاد» فرشتگان و پیامبران و مؤمنانند که گواهان اعمال انسانها می باشند.

سورة غافر(40): آیة 52

(آیه 52)- اما آن روز روز رسوایی و بدبختی کافران و ظالمان است، چنانکه در این آیه می افزاید: «همان روزی که عذر خواهی ظالمان سودی به حالشان نمی بخشد، و لعنت خدا مخصوص آنهاست، و خانه و جایگاه بد نیز به آنها تعلق دارد» (یَوْمَ لا یَنْفَعُ الظَّالِمِینَ مَعْذِرَتُهُمْ وَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ).

سورة غافر(40): آیة 53

(آیه 53)- سپس قرآن یکی از موارد یاری رسولان و پیروزی آنها را در پرتو حمایت الهی بر دشمنان عنوان کرده، می گوید: «و ما به موسی هدایت بخشیدیم و بنی اسرائیل را وارثان کتاب آسمانی (تورات) قرار دادیم» (وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْهُدی وَ أَوْرَثْنا بَنِی إِسْرائِیلَ الْکِتابَ).

هدایتی که خداوند به موسی ارزانی داشت معنی گسترده ای دارد که هم مقام نبوت و وحی را شامل می شود، و هم کتاب آسمانی یعنی تورات، و هم

[شماره صفحه واقعی : 277]

ص: 1575

هدایتهایی که در مسیر انجام رسالتش به او داده شد، و معجزاتی که در اختیار او قرار گرفت.

سورة غافر(40): آیة 54

(آیه 54)- در این آیه می افزاید: این کتاب آسمانی «مایه هدایت و تذکّر برای صاحبان عقل بود» (هُدیً وَ ذِکْری لِأُولِی الْأَلْبابِ).

تفاوت «هدایت» و «ذکری» در این است که هدایت در آغاز کار است، اما «تذکر» به عنوان یادآوری در برابر مسائلی است که انسان قبلا شنیده و به آن ایمان آورده اما از صفحه خاطرش محو شده است، و به تعبیر دیگر کتب آسمانی هم آغازگر هدایت است هم تداوم بخش آن.

ولی هم در آغاز، و هم در ادامه کار، بهره واقعی را «اولوا الالباب» و صاحبان مغز و اندیشه می برند، نه نابخردان لجوج و نه متعصبان چشم و گوش بسته.

سورة غافر(40): آیة 55

(آیه 55)- در این آیه سه دستور مهم به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله می دهد که در حقیقت دستوراتی است عمومی و همگانی هر چند مخاطب شخص پیامبر صلّی اللّه علیه و اله است. نخست می گوید: «پس صبر و شکیبایی پیشه کن که وعده خدا حق است» (فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ).

در برابر عناد و لجاجت دشمنان و کارشکنی آنان صبر کن.

در مقابل نادانی جمعی از دوستان و سستی و سهل انگاری و احیانا آزار آنان صبر کن.

و در برابر تمایلات نفس و هوسهای سرکش و خشم و غضب نیز شکیبایی نما.

تمام پیروزیهایی که نصیب پیامبر و مسلمانان نخستین شد در سایه همین صبر و استقامت بود، و امروز نیز بدون آن غلبه بر دشمنان فراوان و مشکلات زیاد ممکن نیست.

در دستور دوم می فرماید: «و برای گناهت استغفار کن» (وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ).

مسلم است پیامبر به خاطر مقام عصمت مرتکب گناهی نمی شد، ولی چنانکه گفته ایم این گونه تعبیرات در قرآن مجید در مورد پیغمبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله و سایر انبیاء علیهم السّلام اشاره به گناهان نسبی است. چرا که یک لحظه غفلت و حتی یک ترک

[شماره صفحه واقعی : 278]

ص: 1576

اولی در مورد آنها سزاوار نیست، و باید از همه این امور برکنار باشند و هرگاه از آنها سر زند، از آن استغفار می کنند.

در آخرین دستور می فرماید: «و هر صبح و شام تسبیح و حمد پروردگارت را به جا آور» (وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ بِالْعَشِیِّ وَ الْإِبْکارِ).

سورة غافر(40): آیة 56

(آیه 56)- در آیات گذشته خداوند پیامبر صلّی اللّه علیه و اله را به صبر و شکیبایی در مقابل مخالفان و نغمه های ناموزون و توطئه های شوم آنها دعوت می کرد، در اینجا انگیزه مجادله و ستیزه جوئیهای آنان را در مقابل حق شرح می دهد.

می گوید: «کسانی که بدون منطق و دلیلی که از سوی خدا برای آنها آمده باشد در آیات الهی مجادله می کنند، در سینه هاشان جز تکبر نیست» (إِنَّ الَّذِینَ یُجادِلُونَ فِی آیاتِ اللَّهِ بِغَیْرِ سُلْطانٍ أَتاهُمْ إِنْ فِی صُدُورِهِمْ إِلَّا کِبْرٌ).

و به این ترتیب آیه گواه زنده ای بر این حقیقت است که سر چشمه اصلی این گونه مجادله ها، کبر و غرور و خود محوری است.

سپس می افزاید: «آنها هرگز به منظور خود نخواهند رسید» (ما هُمْ بِبالِغِیهِ).

هدف آنان این است که خود را بزرگ ببینند، فخر بفروشند و بر جامعه حکومت کنند، اما جز ذلت و زیر دست بودن بهره ای نخواهند گرفت.

در پایان آیه به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله دستور می دهد که از شرّ این گونه افراد مغرور و خودخواه و بی منطق به خدا پناه ببرد، می فرماید: «اکنون که چنین است به خدا پناه ببر که او شنوا و بیناست» (فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ).

هم سخنان بی اساس آنها را می شنود و هم توطئه ها و اعمال زشتشان را می بیند.

سورة غافر(40): آیة 57

(آیه 57)- و از آنجا که یکی از موارد مهم مجادله کفار در برابر پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله مسأله معاد و زنده شدن انسانها بعد از مرگ بود، در این آیه با یک بیان روشن مسأله معاد را متذکر شده، می فرماید: «آفرینش آسمانها و زمین از آفرینش انسانها مهمتر و بالاتر است، ولی بیشتر مردم نمی دانند» (لَخَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَکْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 279]

ص: 1577

کسی که توانایی دارد این کرات عظیم و کهکشانهای وسیع و گسترده را با آن همه عظمت بیافریند، و اداره و تدبیر کند چگونه از احیای مردگان عاجز و ناتوان خواهد بود؟

در این آیه یکی دیگر از عوامل «مجادله» باطل را ذکر کرده که آن «جهل» است، در حالی که در آیات قبل مسأله «کبر» مطرح شده بود، و این هر دو رابطه نزدیک با هم دارند، چرا که سر چشمه «کبر» «جهل و نادانی» و عدم شناخت قدر خود یا مقدار علم و دانایی خویشتن است.

سورة غافر(40): آیة 58

(آیه 58)- در این آیه در یک مقایسه روشن وضع حال این متکبران جاهل را در مقابل مؤمنان آگاه، روشن ساخته، می گوید: «نابینا و بینا هرگز مساوی نیستند».

(وَ ما یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ).

«همچنین کسانی که ایمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند، با بدکاران» یکسان نخواهند بود (وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ لَا الْمُسِی ءُ).

اما شما بر اثر خودخواهی و جهل «کمتر متذکر می شوید» (قَلِیلًا ما تَتَذَکَّرُونَ).

نابینا همان آدم نادان و بی خبری است که پرده های کبر و غرور بر چشمانش افتاده، و اجازه درک حقایق را به او نمی دهد، و بینا کسی است که در پرتو نور علم و استدلالات منطقی، حق را مشاهده می کند، آیا این دو با هم برابرند؟!

سورة غافر(40): آیة 59

(آیه 59)- در این آیه با قاطعیت و صراحت خبر از وقوع قیامت داده، می گوید: «ساعت (روز قیامت) بطور مسلم خواهد آمد، و شک و تردیدی در آن نیست، ولی بیشتر مردم ایمان نمی آورند» (إِنَّ السَّاعَةَ لَآتِیَةٌ لا رَیْبَ فِیها وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یُؤْمِنُونَ).

سورة غافر(40): آیة 60

(آیه 60)- مرا بخوانید تا اجابت کنم! از آنجا که در آیات گذشته تهدیداتی نسبت به افراد بی ایمان و متکبر و مغرور آمده بود، در اینجا آن را با لطف و مهربانی می آمیزد، و آغوش رحمتش را به روی توبه کنندگان می گشاید.

نخست می گوید: «پروردگار شما گفته است: مرا بخوانید تا (دعای) شما را

[شماره صفحه واقعی : 280]

ص: 1578

بپذیرم» (وَ قالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ).

«دعا» خود یک نوع عبادت است، چرا که در ذیل آیه واژه عبادت بر آن اطلاق شده و در ضمن تهدید شدیدی نسبت به کسانی که از دعا کردن ابا دارند، می گوید: «کسانی که از عبادت من تکبر می ورزند به زودی با ذلّت وارد دوزخ می شوند» (إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ).

در روایتی از امام صادق علیه السّلام آمده است که: «نزد خدا مقامی است که جز با دعا و تقاضا نمی توان به آن رسید، و اگر بنده ای دهان خود را از دعا فرو بندد و چیزی تقاضا نکند چیزی به او داده نخواهد شد، پس از خدا بخواه تا به تو عطا شود، چرا که هر دری را بکوبید و اصرار کنید سر انجام گشوده خواهد شد».

سورة غافر(40): آیة 61

(آیه 61)- و از آنجا که دعا و تقاضای از خدا فرع بر معرفت خداوند است در این آیه از حقایقی سخن می گوید که سطح معرفت آدمی را بالا می برد، و یکی از شرائط دعا را که امید به اجابت است افزایش می دهد.

می فرماید: «خداوند کسی است که شب را برای شما آفرید تا در آن بیاسایید» (اللَّهُ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ).

چرا که تاریکی شب از یک سو موجب تعطیل قهری برنامه های روزانه است، و از سوی دیگر خود تاریکی آرام بخش و مایه استراحت تن و اعصاب و روح است، و نور مایه جنبش و حرکت.

لذا به دنبال آن می افزاید: «و روز را بینا و روشنی بخش» قرار داد (وَ النَّهارَ مُبْصِراً).

تا محیط زندگی انسانها را روشن سازد و برای هر گونه فعالیت آماده کند.

سپس اضافه می کند: «خداوند نسبت به مردم صاحب فضل و کرم است، ولی بیشتر مردم شکر گزاری نمی کنند» (إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النَّاسِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَشْکُرُونَ).

اما اگر انسان چشمی بینا و قلبی دانا داشته باشد که خوان نعمت بی دریغ الهی را که همه جا گسترده است ببیند، و باران رحمت بی حسابش را که همه جا

[شماره صفحه واقعی : 281]

ص: 1579

رسیده است مشاهده کند، بی اختیار زبان به شکر و ثنای او می گشاید و خود را در مقابل این همه عظمت و رحمت کوچک و مدیون می بیند.

سورة غافر(40): آیة 62

(آیه 62)- این آیه از توحید ربوبیت پروردگار شروع کرده و به توحید خالقیت و ربوبیت ختم می کند، می فرماید: آن کس که این همه نعمتها را بر شما ارزانی داشته «این است خداوند، پروردگار شما» (ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ).

همان خداوندی که «آفریننده همه چیز است» (خالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ).

«هیچ معبودی جز او نیست» (لا إِلهَ إِلَّا هُوَ).

در حقیقت وجود نعمتهای فراوان الهی دلیل بر ربوبیت و مدبریت اوست.

و خالق همه چیز بودن دلیل دیگری بر یگانگی او در ربوبیت است، چرا که خالق موجودات مالک و مربی آنهاست، زیرا لحظه به لحظه فیض وجود از ناحیه او بر همه موجودات عالم هستی افاضه می شود.

و در پایان آیه می افزاید: «با این حال چگونه از راه حق منحرف می شوید»؟ (فَأَنَّی تُؤْفَکُونَ). و چرا از پرستش خداوند یگانه یکتا به سوی بتها روی می آورید؟!

سورة غافر(40): آیة 63

(آیه 63)- در این آیه به عنوان توضیح و تأکید مطالب گذشته می فرماید:

«کسانی که آیات خدا را انکار می کردند این گونه از طریق حق باز گردانده می شوند» (کَذلِکَ یُؤْفَکُ الَّذِینَ کانُوا بِآیاتِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ).

سورة غافر(40): آیة 64

(آیه 64)- این است پروردگار شما: قرآن همچنان بحث از مواهب بزرگ الهی و شمول آن نسبت به بندگان را ادامه می دهد، تا هم شناخت بیشتری به آنها عطا کند، و هم امید افزونتری تا در پرتو آن به مقام دعا برآیند و از اجابت برخوردار شوند.

می فرماید: «خداوند همان کسی است که زمین را برای شما جایگاه مطمئن و آرامی قرار داد» (اللَّهُ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ قَراراً).

هماهنگ با ساختمان روح و جسم انسان، دارای منابع گوناگون، مشتمل بر همه وسائل مورد نیاز انسان، بسیار گسترده و مباح و رایگان.

[شماره صفحه واقعی : 282]

ص: 1580

سپس می افزاید: «و آسمان را همچون سقفی» بالای سرتان قرار داد (وَ السَّماءَ بِناءً).

منظور از «آسمان» در اینجا بیشتر همان جوّ و هوای فشرده ای است که گرداگرد زمین را فراگرفته، و همچون خیمه ای بر تمام کره زمین کشیده شده است.

این خیمه بزرگ الهی هم از شدت تابش نور آفتاب می کاهد که اگر نبود اشعه آفتاب، و همچنین اشعه مرگبار کیهانی، موجود زنده ای را بر زمین نمی گذاشت، و به همین دلیل مسافران فضایی مجبورند دائما در برابر این پرتوها از لباسهای مخصوص سنگین و گران قیمتی استفاده کنند.

به علاوه این خیمه جلو سقوط سنگهای آسمانی را که پیوسته به کره زمین جذب می شوند می گیرد، و آنها را در نخستین برخورد به خاطر سرعت و فشاری که دارند آتش می زند تا خاکستر آنها آرام بر زمین بنشیند.

سپس از آیات آفاقی به آیات انفسی پرداخته، می گوید: «و او (کسی است که) شما را صورتگری کرد، و صورتتان را نیکو آفرید» (وَ صَوَّرَکُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَکُمْ).

قامتی موزون و راست، با صورتی زیبا و دلپذیر، در نهایت نظم استحکام و همین ساختمان ویژه به انسان امکان می دهد که به انواع کارها و صنایع ظریف یا سنگین دست زند، و با داشتن اعضای مختلف به راحتی زندگی کند و از مواهب حیات بهره گیرد.

و سر انجام در بیان چهارمین و آخرین نعمت از این سلسله، موضوع روزیهای پاکیزه را مطرح کرده، می فرماید: «و او شما را از طیبات روزی داد» (وَ رَزَقَکُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ).

«طیّبات» معنی بسیار گسترده ای دارد که هر چیز پاکیزه اعم از غذا، لباس، همسران، خانه ها، مرکبها، حتی سخنان پاکیزه را شامل می شود.

در پایان آیه بعد از بیان این چهار نعمت بزرگ- که نیمی از آن به آسمان و زمین بر می گردد، و نیمی از آن به انسانها- می فرماید: «این است خداوند پروردگار شما» (ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ).

[شماره صفحه واقعی : 283]

ص: 1581

و چون چنین است «جاوید و پر برکت است خداوندی که پروردگار عالمیان است» (فَتَبارَکَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ).

سورة غافر(40): آیة 65

(آیه 65)- این آیه مسأله توحید عبودیت را از طریق دیگر تعقیب می کند، و آن طریق انحصار حیات به معنی واقعی به خداوند است، می فرماید: «اوست زنده واقعی» (هُوَ الْحَیُّ).

چرا که حیاتش از ذات اوست و متکی به غیر نیست، حیاتی است که در آن مرگ راه ندارد و جاودانه است، تنها خداوند چنین است، و همه موجودات زنده غیر از او حیاتی آمیخته به مرگ دارند، و این حیات محدود و موقت را از ذات پاک خداوند می گیرند.

روشن است کسی را باید پرستش کرده که زنده است و دارای حیات مطلق، لذا به دنبال آن می افزاید: «هیچ معبودی جز او وجود ندارد» (لا إِلهَ إِلَّا هُوَ).

«و اکنون که چنین است تنها او را بخوانید، و دین خود را برای او خالص کنید» (فَادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ).

و هر چه غیر اوست کنار بگذارید که همه فانی می شوند.

و آیه را با این جمله پایان می دهد: «حمد و ستایش مخصوص خداوندی است که پروردگار جهانیان است» (الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ).

این جمله در حقیقت تعلیمی است برای بندگان که خدا را به خاطر نعمتهایی که در آیات قبل اشاره شد، نعمتهایی که تمام وجود انسان را فراگرفته، مخصوصا نعمت حیات و زندگی، حمد و ستایش کنند، و شکر و سپاس گویند.

سورة غافر(40): آیة 66

(آیه 66)- در این آیه به عنوان یک نتیجه گیری از بحثهای توحیدی گذشته و برای مأیوس ساختن مشرکان و بت پرستان روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله کرده، می فرماید: «بگو: من نهی شده ام از این که معبودهایی که شما غیر از خدا می خوانید پرستش کنم، چرا که بیّنات و دلائل روشن از سوی پروردگارم برای من آمده است» (قُلْ إِنِّی نُهِیتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَمَّا جاءَنِی الْبَیِّناتُ مِنْ رَبِّی).

نه تنها نهی شده ام که غیر او را نپرستم بلکه: «مأمورم تنها در برابر پروردگار

[شماره صفحه واقعی : 284]

ص: 1582

عالمیان تسلیم باشم» (وَ أُمِرْتُ أَنْ أُسْلِمَ لِرَبِّ الْعالَمِینَ).

این که می گوید: «من چنین مأموریت یافته ام و من چنین نهی شده ام» یعنی شما خودتان حساب خویش را برسید، بی آنکه حس لجاجتشان را تحریک کند.

سورة غافر(40): آیة 67

(آیه 67)- مراحل هفت گانه خلقت انسان: بار دیگر در ادامه آیات توحیدی به بخشی از «آیات انفسی» پرداخته مراحل تطور خلقت انسان را از خاک، و دوران جنینی، و دوران حیات در دنیا تا هنگام مرگ، در هفت مرحله بیان می کند، تا هم عظمت قدرت و ربوبیت او روشن شود و هم مواهب و نعمتهایش بر بندگان.

می فرماید: «او کسی است که شما را از خاک آفرید، سپس از نطفه، سپس از علقه (خون بسته شده) سپس شما را بصورت طفلی (از شکم مادر) بیرون می فرستد، بعد به مرحله کمال قوّت خود می رسید و بعد از آن پیر می شوید- و (در این میان) گروهی از شما پیش از رسیدن به این مرحله می میرند- و در نهایت به سر آمد عمر خود می رسید و شاید تعقّل کنید» (هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ یُخْرِجُکُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّکُمْ ثُمَّ لِتَکُونُوا شُیُوخاً وَ مِنْکُمْ مَنْ یُتَوَفَّی مِنْ قَبْلُ وَ لِتَبْلُغُوا أَجَلًا مُسَمًّی وَ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ).

به این ترتیب نخستین مرحله، مرحله تراب و خاک است که اشاره به آفرینش آدم جد نخستین ما از خاک می باشد، و یا خلقت همه انسانها از خاک، چرا که مواد غذایی که وجود انسان و حتی نطفه او را تشکیل می دهد اعم از مواد حیوانی و گیاهی همه از خاک مایه می گیرد.

مرحله دوم مرحله نطفه است که مربوط به همه انسانها جز آدم و همسرش حواست.

مرحله سوم مرحله ای است که نطفه تکامل یافته، و نمو قابل ملاحظه ای نموده، و به صورت یک قطعه خون بسته در آمده است.

بعد از این، مرحله «مضغه» (چیزی شبیه به گوشت جویده شده) و مرحله ظهور اعضاء، مرحله حس و حرکت است که قرآن در اینجا سخنی از این سه مرحله به میان نیاورده هر چند در آیات دیگر به آن اشاره کرده است.

[شماره صفحه واقعی : 285]

ص: 1583

در اینجا چهارمین مرحله را مرحله تولد جنین ذکر می کند، و مرحله پنجم را مرحله تکامل قدرت و قوت جسمی که بعضی آن را سن سی سالگی می دانند که در آن حد اکثر نمو قوای جسمانی حاصل می شود و بعضی آن را کمتر یا بیشتر گفته اند، البته ممکن است در افراد متفاوت باشد و قرآن از آن تعبیر به «بلوغ اشد» کرده است.

از آن به بعد مرحله عقب گرد و از دست دادن نیروها آغاز می شود و تدریجا دوران پیری که مرحله ششم است فرا می رسد.

سر انجام پایان عمر که آخرین مرحله است فرا رسیده و انتقال از این سرا، به سرای جاویدان تحقق می یابد.

آیا با این همه تغییرات و تطوّرات منظم، و حساب شده، باز هم جای تردید در قدرت و عظمت مبدأ عالم هستی و الطاف و مواهب او وجود دارد؟

سورة غافر(40): آیة 68

(آیه 68)- در این آیه سخن از مهمترین مظاهر قدرت پروردگار یعنی مسأله حیات و مرگ به میان می آورد، همان دو پدیده ای که با تمام پیشرفت علوم بشری هنوز جزء معمّاهای ناگشوده است، می فرماید: «او کسی است که زنده می کند و می میراند» (هُوَ الَّذِی یُحْیِی وَ یُمِیتُ).

جالب این که از موجودات زنده تک سلولی گرفته، تا حیوانات غول پیکر و از اعماق اقیانوسهای تاریک و ظلمانی گرفته، تا پرندگانی که بر اوج آسمانها پرواز می کنند، از گیاه ذره بینی بسیار کوچکی که در لابلای امواج اقیانوس شناور است، تا درختانی که دهها متر طول قامت دارند، هریک دارای نوعی حیات و شرائطی مخصوص به خود می باشند و به همین نسبت مرگهای آنها نیز متفاوت است، و بدون شک چهره های حیات متنوع ترین چهره های جهان خلقت و اعجاب انگیزترین آنهاست.

اما قابل توجه این که هیچ یک از این مسائل مهم و پیچیده در برابر قدرت او سختی و مشکلی ندارد، و به محض اراده و فرمانش صورت می گیرد.

لذا در پایان آیه می فرماید: «و هنگامی که کاری مقرّر کند تنها به آن می گوید:

[شماره صفحه واقعی : 286]

ص: 1584

موجود باش! بی درنگ موجود می شود»! (فَإِذا قَضی أَمْراً فَإِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ).

سورة غافر(40): آیة 69

(آیه 69)- سرنوشت ستیزه جویان مغرور: باز هم در اینجا سخن از کسانی است که در آیات الهی به مجادله بر می خیزند.

نخست می گوید: «آیا ندیدی کسانی را که در آیات خدا مجادله می کنند چگونه از راه حق منحرف می شوند» (أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ یُجادِلُونَ فِی آیاتِ اللَّهِ أَنَّی یُصْرَفُونَ).

این مجادله و گفتگوهای توأم با لجاجت و عناد، این تقلیدهای کورکورانه و تعصبهای بی پایه سبب می شود که آنها از صراط مستقیم به بیراهه کشیده شوند، چرا که حقایق تنها در پرتو روح حق جویی آشکار می گردد.

سورة غافر(40): آیة 70

(آیه 70)- سپس به توضیح بیشتر در باره آنها پرداخته، می افزاید: «همان کسانی که کتاب (آسمانی) و آنچه رسولان خود را بدان فرستاده ایم تکذیب کردند» (الَّذِینَ کَذَّبُوا بِالْکِتابِ وَ بِما أَرْسَلْنا بِهِ رُسُلَنا).

و در پایان آیه آنها را با این سخن تهدید می کند: «آنان به زودی (نتیجه شوم کار خود را) می فهمند» (فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ).

سورة غافر(40): آیة 71

(آیه 71)- «آن هنگام که غلها و زنجیرها بر گردن آنها قرار گرفته و با این غل و زنجیر آنها را می کشند» (إِذِ الْأَغْلالُ فِی أَعْناقِهِمْ وَ السَّلاسِلُ یُسْحَبُونَ).

سورة غافر(40): آیة 72

(آیه 72)- «به درون آب جوشان، و سپس در آتش دوزخ سوزانده می شوند»! (فِی الْحَمِیمِ ثُمَّ فِی النَّارِ یُسْجَرُونَ).

سورة غافر(40): آیة 73

(آیه 73)- علاوه بر این عذابهای جسمانی آنها را با یک سلسله عذابهای دردناک روحی مجازات می کنند، از جمله همان است که در این آیه به آن اشاره کرده، می فرماید: «سپس به آنها گفته می شود: کجایند آنچه را همتای خدا قرار می دادید»؟! (ثُمَّ قِیلَ لَهُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ تُشْرِکُونَ).

سورة غافر(40): آیة 74

(آیه 74)- همان معبودهایی را که «جز خدا پرستش می کردید» (مِنْ دُونِ اللَّهِ). تا از شما شفاعت کنند و از میان این عذابهای دردناک و امواج متلاطم آتش

[شماره صفحه واقعی : 287]

ص: 1585

دوزخ رهایی بخشند، مگر بارها نگفتید که ما اینها را به خاطر آن پرستش می کنیم که شفیعان ما باشند؟ پس کجا رفت شفاعتشان؟! ولی آنها با سر افکندگی و سرشکستگی در پاسخ «می گویند: همه از نظر ما پنهان و گم شدند» (قالُوا ضَلُّوا عَنَّا).

سپس آنها می بینند که اصل اعتراف به عبودیت بتها داغ ننگی بر پیشانیشان است، لذا در مقام انکار بر می آیند و می گویند: «ما اصلا قبل از این چیزی پرستش نمی کردیم»! (بَلْ لَمْ نَکُنْ نَدْعُوا مِنْ قَبْلُ شَیْئاً).

اینها اوهام و خیالاتی بیش نبودند که ما آنها را واقعیتهایی می پنداشتیم، اما امروز برای ما روشن شده که آنها اسمهایی بی مسمی و الفاظی بی معنی و مفهومند که پرستش آنها جز ضلالت و گمراهی و بیهودگی هیچ نبود، بنابر این آنها یک واقعیت غیر قابل انکار را بازگو می کنند.

در پایان آیه می فرماید: «این گونه خداوند کافران را گمراه می سازد» (کَذلِکَ یُضِلُّ اللَّهُ الْکافِرِینَ).

کفر و لجاجت آنها پرده و حجابی بر قلب و فکر آنها می شود، لذا راه مستقیم حق را گذارده، در بیراهه گام می نهند و در قیامت نیز از راه بهشت محروم شده به بیراهه دوزخ کشیده می شوند، آری این چنین خداوند کافران را گمراه می سازد.

سورة غافر(40): آیة 75

(آیه 75)- این آیه به علت گرفتاریهای این گروه در این همه بلا و مصیبت و عذاب اشاره کرده، می گوید: «این عذابها به خاطر آن است که به ناحق در زمین شادی می کردید و از روی غرور و مستی (شهوات) به خوشحالی می پرداختید»! (ذلِکُمْ بِما کُنْتُمْ تَفْرَحُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ بِما کُنْتُمْ تَمْرَحُونَ).

از مخالفت با پیامبران و کشتن مؤمنان و در فشار گذاردن محرومان و مستضعفان لذت می بردید، اکنون باید کفاره آن همه شادی بی جا و غرور و غفلت و مستی شهوت را در میان این غل و زنجیرها، و در لابلای شعله های آتش بدهید.

سورة غافر(40): آیة 76

(آیه 76)- این جاست که به آنها خطاب می شود که: «وارد شوید از درهای جهنم، و جاودانه در آن بمانید» (ادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها).

[شماره صفحه واقعی : 288]

ص: 1586

«و چه بد است جایگاه متکبّران» (فَبِئْسَ مَثْوَی الْمُتَکَبِّرِینَ).

این جمله تأکید مجددی است بر این که سر چشمه اصلی بدبختهای آنها همان کبر و غرور بوده است.

سورة غافر(40): آیة 77

(آیه 77)- باز هم صبر کن: به دنبال بحثهای گذشته در زمینه کارشکنیهای کفار و کبر و غرور و تکذیب آنها نسبت به آیات الهی در این آیه و آیه بعد، پیامبر صلّی اللّه علیه و اله را دلداری داده، امر به صبر و استقامت در مقابل این مشکلات می کند.

نخست می فرماید: «اکنون که چنین است صبر کن که وعده خدا حق است» (فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ).

هم وعده پیروزی که به تو داده شده، و هم وعده مجازات دردناک مستکبران مغرور و تکذیب کننده، هر دو حق است و بدون شک تحقق می یابد.

سپس برای اینکه دشمنان حق چنین تصور نکنند که اگر در مجازاتشان تأخیری رخ دهد می توانند از چنگال کیفر و عذاب الهی بگریزند اضافه می کند:

«و هر گاه قسمتی از مجازاتهایی را که به آنها وعده داده ایم در حال حیاتت به تو ارائه دهیم، و یا تو را (پیش از آن که آنان گرفتار عذاب شوند) از دنیا ببریم (مهم نیست) چرا که همه آنان را تنها بسوی ما باز می گردانند» و ما به وعده های خود در باره آنان عمل خواهیم کرد (فَإِمَّا نُرِیَنَّکَ بَعْضَ الَّذِی نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ فَإِلَیْنا یُرْجَعُونَ).

وظیفه تو تنها ابلاغ آشکار و اتمام حجت بر همگان است، تا دلهای بیدار در پرتو تبلیغ تو روشن گردد، و برای مخالفان نیز جای عذر و بهانه ای باقی نماند، تو به هیچ چیزی جز به انجام این وظیفه، دلبستگی نداشته باش!

سورة غافر(40): آیة 78

(آیه 78)- باز برای مزید تسلی خاطر و دلداری پیامبر اشاره به وضع مشابه پیامبران پیشین می کند، که آنها نیز گرفتار چنین مشکلاتی بودند ولی همچنان به راه خود ادامه دادند، و پیروزی را در آغوش گرفتند، می فرماید: «ما پیش از تو رسولانی فرستادیم، سرگذشت گروهی از آنان را (در قرآن) برای تو بازگو کرده ایم، هر چند سرگذشت گروهی دیگر را برای تو بیان ننمودیم» (وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلًا مِنْ قَبْلِکَ مِنْهُمْ مَنْ قَصَصْنا عَلَیْکَ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ نَقْصُصْ عَلَیْکَ).

[شماره صفحه واقعی : 289]

ص: 1587

هر کدام با صحنه هایی از این قبیل و مشکلاتی طاقت فرسا دست به گریبان بودند، و در مقابل آنها اقوام لجوج و متکبر و مغرور فراوان قرار داشتند، ولی سر انجام آیین حق پیروز گشت و ظالمان و مجرمان مغلوب شدند.

اخبار متعدّدی در منابع مختلف اسلامی وارد شده که پیامبران الهی 124 هزار نفر بودند.

و از آنجا که مشرکان و کافران بهانه جو و لجوج هر روز در برابر انبیای الهی تقاضای معجزه دلخواه خود را داشتند، و مشرکان زمان پیامبر صلّی اللّه علیه و اله نیز همین شیوه را تکرار می کردند، قرآن در دنباله این سخن اضافه می کند: «هیچ پیامبری حق نداشت و نمی توانست معجزه ای جز به فرمان خدا بیاورد»! (وَ ما کانَ لِرَسُولٍ أَنْ یَأْتِیَ بِآیَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ).

اصولا همه معجزات در اختیار خداست، و بازیچه دست کفار نمی تواند باشد.

سپس با لحنی جدّی و تهدیدآمیز به کسانی که می گفتند اگر راست می گویی چرا عذاب الهی به سراغ ما نمی آید هشدار می دهد که: «هنگامی که فرمان الهی (برای مجازات این منکران لجوج) صادر شود در میان آنها به حق داوری خواهد شد، و پیروان باطل در آن هنگام زیان خواهند کرد» (فَإِذا جاءَ أَمْرُ اللَّهِ قُضِیَ بِالْحَقِّ وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْمُبْطِلُونَ).

در آن روز درهای توبه بسته می شود و رهروان راه باطل به روشنی می بینند که تمام سرمایه های هستی خود را از کف داده و متاعی نخریدند.

سورة غافر(40): آیة 79

(آیه 79)- منافع گوناگون چهار پایان: بار دیگر به نشانه های قدرت خداوند و مواهب گسترده اش نسبت به انسانها باز می گردد، و گوشه دیگری از آن را شرح می دهد، تا هم به عظمت او آشناتر شوند، و هم حسّ شکر گزاری را که وسیله ای برای معرفت اللّه است در آنها برانگیزد.

می فرماید: «خداوند همان کسی است که چهار پایان را برای شما آفرید، تا بر آنها سوار شوید، و از آنها تغذیه کنید» (اللَّهُ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَنْعامَ لِتَرْکَبُوا مِنْها وَ مِنْها تَأْکُلُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 290]

ص: 1588

بعضی از آنها تنها برای تغذیه مورد استفاده قرار می گیرند همچون گوسفند، و بعضی هم برای سواری و هم برای تغذیه مانند شتر که هم کشتی بیابانهای خشک و سوزان است و هم وسیله ای برای تغذیه آدمیان!

سورة غافر(40): آیة 80

(آیه 80)- از این گذشته استفاده های فراوان دیگری نیز از آنها می شود، همان گونه که آیه شریفه به آن اشاره کرده، می فرماید: «و برای شما در آنها منافع بسیاری (جز اینها) است» (وَ لَکُمْ فِیها مَنافِعُ).

از شیر و پشم و پوست و سایر اجزای آنها استفاده می کنید و حتی فضولات بدن آنها نیز در کشاورزی و غیره قابل استفاده است.

سپس می افزاید منظور دیگر از آفرینش آنها این بوده: «تا بوسیله آنها به مقصدی که در دل دارید برسید» (وَ لِتَبْلُغُوا عَلَیْها حاجَةً فِی صُدُورِکُمْ).

تعبیر فوق می تواند اشاره به استفاده های تفریحی، هجرت و سیاحت، مسابقه ها و گاه کسب ابهت و مانند آن باشد.

و از آنجا که اینها همه وسیله مسافرت در خشکی هستند، در پایان آیه می افزاید: «و بر آنها (چهار پایان) و بر کشتیها سوار می شوید» (وَ عَلَیْها وَ عَلَی الْفُلْکِ تُحْمَلُونَ).

در کشتیها خاصیتی آفرید که با تمام ثقل و سنگینی بر روی آب باقی بماند، و جریان بادها را آن چنان منظم قرار داده که می توان از آنها در مسیرهای معینی پیوسته استفاده کرد و «با آن به دیدار آشنا رسید».

سورة غافر(40): آیة 81

(آیه 81)- در این آیه برای تأکید و گرفتن اقرار از همگان می فرماید: «و خدا آیاتش را همواره به شما نشان می دهد، پس (بگویید) کدامیک از آیات خدا را می توانید انکار کنید»؟!َ یُرِیکُمْ آیاتِهِ فَأَیَّ آیاتِ اللَّهِ تُنْکِرُونَ)

.آیا آیات و نشانه های او را در «آفاق» می توانید انکار کنید یا آیات او را در انفس؟

به راستی با این که آیات و نشانه های او برای همگان روشن است چرا گروهی راه انکار را پیش می گیرند؟

[شماره صفحه واقعی : 291]

ص: 1589

سورة غافر(40): آیة 82

(آیه 82)- آخرین آیات سوره مؤمن در حقیقت یک نوع نتیجه گیری از بحثهای گذشته است.

نخست می گوید: آیا آنها در زمین سیر نکردند تا ببینند عاقبت کسانی که قبل از آنها می زیستند چگونه شد»؟! (أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ).

همان کسانی «که از نظر تعداد نفرات از آنها بیشتر، و از نظر قوت و آثارشان در زمین از آنها فزونتر بود» (کانُوا أَکْثَرَ مِنْهُمْ وَ أَشَدَّ قُوَّةً وَ آثاراً فِی الْأَرْضِ).

کثرت نفرات آنها را از قبورشان می توان شناخت، و قدرت و آثارشان را در زمین از آنچه از آنها به یادگار مانده! تعبیر به «آثارا فی الارض» ممکن است اشاره به پیشرفت گسترده کشاورزی آنها باشد- چنانکه در آیه 9 سوره روم آمده- و یا اشاره به ساختمانهای عظیم و بناهای محکم اقوام پیشین در دل کوهها و بر صحنه دشتها- چنانکه در آیه 128 و 129 سوره شعرا بیان شده است.

ولی به هر حال «نیروهایی را که به دست می آورند هرگز (به هنگام وزش طوفان بلا و عذاب الهی) نتوانست آنها را بی نیاز سازد و نجات دهد» (فَما أَغْنی عَنْهُمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ). بلکه تمام این قدرتها در لحظاتی کوتاه درهم کوبیده شدند.

سورة غافر(40): آیة 83

(آیه 83)- در این آیه به چگونگی برخورد آنها با پیامبران و معجزات و دلائل روشن انبیا اشاره کرده، می گوید: «هنگامی که رسولان آنها با معجزات و دلائل روشن به سراغ آنها آمدند (از آنان روی گرداندند، و) تنها به معلوماتی که خود داشتند دل بستند و خوشحال بودند» و غیر آن را هیچ شمردند (فَلَمَّا جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَرِحُوا بِما عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ).

و همین امر سبب شد تا «آنچه را از عذاب و تهدیدهای الهی به باد استهزا می گرفتند بر سر آنان فرود آید» (وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ).

یعنی با اتکای به علوم محدود بشری، خواه در معارف عقلی و اعتقادات یا

[شماره صفحه واقعی : 292]

ص: 1590

در دنیا و یا شبهات واهی که آن را علم می پنداشتند، علومی را که از سر چشمه وحی صادر شده بود نفی می کردند و به باد استهزا می گرفتند، و به علوم اندک خوشحال بودند و خویشتن را بکلی از انبیا بی نیاز می دیدند.

سورة غافر(40): آیة 84

(آیه 84)- قرآن نتیجه این خودخواهی و غرور را در این آیه و آیه بعد چنین بیان کرده: «پس هنگامی که شدت عذاب ما را دیدند (عذابی که برای ریشه کن کردن آنها نازل شده بود و فرمان قطعی پروردگار را در زمینه نابودیشان به همراه داشت، از کرده خود پشیمان شدند، خود را موجودی ضعیف و ناتوان دیدند و رو به درگاه حق آوردند و فریادشان بلند شد و) گفتند: اکنون به خداوند یگانه ایمان آوردیم، و نسبت به معبودهایی که شریک او می شمردیم کافر شدیم»! (فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا قالُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُ وَ کَفَرْنا بِما کُنَّا بِهِ مُشْرِکِینَ).

سورة غافر(40): آیة 85

(آیه 85)- «اما هنگامی که عذاب ما را مشاهده کردند ایمان آنها به حالشان سودی نداشت» (فَلَمْ یَکُ یَنْفَعُهُمْ إِیمانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا). چرا که به هنگام نزول «عذاب استیصال» درهای توبه بسته می شود.

این حکم مخصوص افراد یا اقوام معینی نیست، بلکه چنانکه قرآن در دنبال همین سخن می گوید: «این سنت الهی است که در مورد بندگان گذشته نیز اجرا شده است» (سُنَّتَ اللَّهِ الَّتِی قَدْ خَلَتْ فِی عِبادِهِ).

سپس آیه را با این جمله پایان می دهد: «و در آن هنگام (که عذاب الهی دامانشان را فرو گرفت) خسران و زیان کافران آشکار شد» (وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْکافِرُونَ).

آن روز فهمیدند که سرمایه ای جز مشتی غرور و پندار نداشتند، و آنچه را آب حیات خیال می کردند سرابی بیش نبود.

و به این ترتیب سوره مؤمن که با توصیف حال کافران مغرور آغاز شده بود، با پایان زندگی دردناک آنها خاتمه می یابد! «پایان سوره مؤمن»

[شماره صفحه واقعی : 293]

ص: 1591

[شماره صفحه واقعی : 294]

ص: 1592

سوره فصّلت [41]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 54 آیه است

محتوای سوره:

محتوای این سوره را می توان در چند بخش خلاصه کرد:

1- توجه به قرآن و بحثهای فراوانی پیرامون آن.

2- توجه به آفرینش آسمان و زمین، مخصوصا آغاز آفرینش جهان از ماده گازی شکل (دخان) و مراحل پیدایش کره زمین و کوهها و گیاهان و حیوانات.

3- اشاراتی به سرگذشت اقوام مغرور و سرکش پیشین، از جمله قوم عاد و ثمود، و سرنوشت دردناک آنها و اشاره کوتاهی به داستان موسی علیه السلام.

4- انذار و تهدید مشرکان و کافران مخصوصا با ذکر آیات تکان دهنده ای در باره قیامت و گواهی اعضای بدن حتی پوست تن انسان، و توبیخ شدید پروردگار نسبت به آنها به هنگامی که در برابر عذاب الهی قرار می گیرند.

5- پاره ای از دلائل رستاخیز و قیامت و خصوصیات و ویژگیهای آن.

6- سر انجام سوره را با بحث جالب و کوتاهی پیرامون «آیات آفاقی و انفسی پروردگار» و بازگشتی بر مسأله معاد پایان می بخشد.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام می خوانیم: «هر کس که «حم سجده» را بخواند خداوند به تعداد هر حرفی از آن ده حسنه به او عطا می کند».

در حدیث دیگری نقل شده که: پیامبر صلّی اللّه علیه و اله هیچ شب به خواب نمی رفت مگر

[شماره صفحه واقعی : 295]

ص: 1593

این که سوره «تبارک» و «حم سجده» را می خواند.

نامگذاری این سوره به «فصّلت» از آیه سوم آن گرفته شده، و به «حم سجده» از این جهت است که با «حم» آغاز می شود و آیه 37 آن آیه سجده است.

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سورة فصلت(41): آیة 1

(آیه 1)- باز هم عظمت قرآن: در روایات اسلامی آمده است که رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله پیوسته بتهای مشرکان را مذمت می کرد، و قرآن را بر آنها می خواند تا به راه توحید باز گردند، اما آنها می گفتند: این شعر محمد است، و بعضی می گفتند:

این «کهانت» است (کهانت غیب گوییهایی بود که گروهی به ادعای خود ارتباط با جنیان داشتند) و بعضی می گفتند: اینها خطبه های زیبایی است که او می خواند (و نامش را «قرآن» گذاشته است).

روزی «ابو جهل» به «ولید بن مغیره» گفت: ای «ابا عبد شمس» اینهایی را که محمد می گوید: چیست؟

گفت: بگذارید سخنانش را بشنوم، گفت: ای محمّد! چیزی از اشعارت را برای من بخوان! فرمود: شعر نیست، بلکه کلام خداست که پیامبران و رسولانش را با آن می فرستاده.

گفت: هر چه هست بخوان! رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله قرائت سوره حم سجده را آغاز کرد، هنگامی که به آیه «فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنْذَرْتُکُمْ صاعِقَةً مِثْلَ صاعِقَةِ عادٍ وَ ثَمُودَ» (آیه 13 همین سوره) رسید، «ولید» از شنیدن آن لرزید و مو بر تنش راست شد، از جا برخواست و به سوی خانه خود رفت و به سراغ قریش نیامد! این روایت به خوبی نشان می دهد که تا چه حد آیات این سوره پر جاذبه و تکان دهنده است، تا آنجا که در اندیشمند متعصب عرب چنین عکس العملی را

[شماره صفحه واقعی : 296]

ص: 1594

بجا می گذارد.

به تفسیر آیات باز گردیم.

باز در آغاز این سوره به «حروف مقطعه» برخورد می کنیم: «حا- میم» (حم).

که برای دومین بار در آغاز سوره های قرآن خودنمایی می کند، که بعضی «حم» را نام سوره و یا «ح» را اشاره به «حمید» و «م» را اشاره به «مجید» که دو نام از نامهای بزرگ خداوند است دانسته اند.

سورة فصلت(41): آیة 2

(آیه 2)- سپس اشاره به عظمت قرآن کرده، می گوید: «این کتابی است که از سوی خداوند رحمن و رحیم نازل شده است» (تَنْزِیلٌ مِنَ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ).

«رحمت عامه» خداوند و «رحمت خاصه» او دست به دست هم داده اند و نزول این آیات را سبب شده است.

سورة فصلت(41): آیة 3

(آیه 3)- بعد از بیان اجمالی فوق در باره قرآن به بیان تفصیلی پرداخته، و اوصاف پنج گانه ای برای این کتاب آسمانی بیان می کند، اوصافی که ترسیم روشن و گویایی از چهره اصلی قرآن در بر دارد.

نخست می گوید: «کتابی که آیاتش هر مطلبی را در جای خود بازگو کرده» (کِتابٌ فُصِّلَتْ آیاتُهُ). و شرح و تفصیل تمام نیازمندیهای انسان را در تمام زمینه ها ذکر نموده است.

«در حالی که فصیح و گویاست» (قُرْآناً عَرَبِیًّا).

«برای جمعیتی که آگاهند» (لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ).

سورة فصلت(41): آیة 4

(آیه 4)- «قرآنی که بشارت دهنده و بیم دهنده است» (بَشِیراً وَ نَذِیراً).

نیکان را بشارت می دهد و مجرمان را تهدید می کند.

«ولی بیشتر آنها روی گردان شدند از این رو چیزی نمی شنوند» (فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ فَهُمْ لا یَسْمَعُونَ).

به این ترتیب نخستین امتیاز این کتاب بزرگ آسمانی این است که مسائل مختلف مورد نیاز بشر در آن تبیین و تشریح شده است، ولی افسوس که متعصبان لجوج گوش شنوا ندارند، گویی کرند و هیچ نمی شنوند.

[شماره صفحه واقعی : 297]

ص: 1595

سورة فصلت(41): آیة 5

(آیه 5)- اما عکس العمل منفی این کوردلان به همین جا ختم نمی شد، بلکه تلاش و کوشش داشتند که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله را از دعوت خود مأیوس سازند، و به او ثابت کنند که در مقابل دعوت تو گوش شنوایی در این دیار نیست، و بیهوده تلاش مکن! آیه شریفه می گوید: «آنها گفتند: قلبهای ما در برابر دعوت تو در پوششهایی قرار گرفته، و گوشهای ما سنگین است، و میان ما و تو حجابی وجود دارد»! (وَ قالُوا قُلُوبُنا فِی أَکِنَّةٍ مِمَّا تَدْعُونا إِلَیْهِ وَ فِی آذانِنا وَقْرٌ وَ مِنْ بَیْنِنا وَ بَیْنِکَ حِجابٌ).

حال که چنین است کار به کار ما نداشته باش «تو به دنبال عمل خود باش، ما هم برای خود عمل می کنیم» (فَاعْمَلْ إِنَّنا عامِلُونَ).

این نهایت وقاحت و بی شرمی و نادانی است که انسان با تمام وجودش این چنین از حق گریزان باشد.

سورة فصلت(41): آیة 6

(آیه 6)- مشرکان چه کسانی هستند؟ این آیه همچنان سخن از مشرکان و کافران می گوید، و در حقیقت پاسخی است به گفتاری که از آنها در آیات قبل نقل شده، و دفع هر گونه توهّم و اشتباه در زمینه دعوت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله.

می فرماید: «بگو: من تنها انسانی مثل شما هستم و این حقیقت پیوسته بر من وحی می شود که معبود شما فقط یکی است» (قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحی إِلَیَّ أَنَّما إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ).

نه مدعی فرشته بودنم، و نه انسانی از یک نژاد برتر و نه خداوند و نه فرزند خدا هستم بلکه انسانی همچون شما هستم با این تفاوت که پیوسته فرمان توحید به من وحی می شود.

سپس ادامه می دهد: «اکنون که چنین است تمام توجه خویش را به این معبود یکتا کنید و (از شرک و گناه) توبه و استغفار نمایید» (فَاسْتَقِیمُوا إِلَیْهِ وَ اسْتَغْفِرُوهُ).

سپس به عنوان هشدار و اعلام خطر می افزاید: «وای بر مشرکان» (وَ وَیْلٌ لِلْمُشْرِکِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 298]

ص: 1596

سورة فصلت(41): آیة 7

(آیه 7)- این آیه به معرفی مشرکان پرداخته، و جمله ای را در این زمینه بازگو می کند که منحصر به این آیه است می فرماید: «همان کسانی که زکات را ادا نمی کنند و نسبت به آخرت کافرند» (الَّذِینَ لا یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ).

منظور از ترک زکات، ترک انفاقی است که نشانه عدم ایمان آنها به خداست و به همین دلیل در ردیف عدم ایمان به معاد ذکر شده، و یا ترک زکات توأم با انکار وجوب آن است.

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام آمده است: «خداوند بزرگ برای فقیران در اموال اغنیا فریضه ای قرار داده که جز با اداء آن شایسته ستایش نیستند، و آن زکات است که به وسیله آن خون خود را حفظ می کنند و نام مسلمان بر آنها گذارده می شود».

سورة فصلت(41): آیة 8

(آیه 8)- در این آیه به معرفی گروهی که در نقطه مقابل این مشرکان بخیل و بی ایمان قرار دارند، و جزای آنها، پرداخته می گوید: «کسانی که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند اجر و پاداشی جاودانی و قطع ناشدنی دارند» (إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ).

سورة فصلت(41): آیة 9

(آیه 9)- دورانهای آفرینش آسمانها و زمین: در اینجا نمونه ای از آیات آفاقی و نشانه های عظمت و علم و قدرت خدا در آفرینش زمین و آسمان و آغاز خلقت موجودات را ذکر می کند و به پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله دستور می دهد کافران و مشرکان را مخاطب ساخته و از آنها سؤال کند آیا خداوندی را که مبدأ این عوالم پهناور و گسترده است هرگز می توانند انکار کنند؟ تا از این طریق وجدان و عقل و هوش آنها را بیدار کند.

می فرماید: «بگو: آیا شما به آن کسی که زمین را در دو روز آفرید کافر هستید»؟! (قُلْ أَ إِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ).

«و برای او شبیه و نظیرهایی قائل می شوید» (وَ تَجْعَلُونَ لَهُ أَنْداداً).

«او پروردگار جهانیان است» (ذلِکَ رَبُّ الْعالَمِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 299]

ص: 1597

آیا کسی که این جهان را هم اکنون تدبیر می کند، او خالق این آسمان و زمین نیست؟

سورة فصلت(41): آیة 10

(آیه 10)- در این آیه به آفرینش کوهها، و معادن و برکات زمین، و مواد غذایی پرداخته، می فرماید: «او در زمین کوههایی قرار داد و برکات و منافعی در آن آفرید، و مواد غذایی مختلف آن را مقدر فرمود، اینها همه در چهار روز بود» (وَ جَعَلَ فِیها رَواسِیَ مِنْ فَوْقِها وَ بارَکَ فِیها وَ قَدَّرَ فِیها أَقْواتَها فِی أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ).

«این مواد غذایی درست به اندازه نیاز نیازمندان و تقاضا کنندگان است» (سَواءً لِلسَّائِلِینَ).

به این ترتیب خداوند نیازمندیهای همه نیازمندان را پیش بینی کرده، و برای همه آنها آنچه لازم بوده است آفریده.

تعبیر «بارک فیها» اشاره به معادن و منابع زیر زمینی و روی زمینی و درختان و نهرها و منابع آب است که مایه برکت و استفاده همه موجودات زنده زمین می باشد.

سورة فصلت(41): آیة 11

(آیه 11)- بعد از پایان سخنان مربوط به آفرینش زمین و مراحل تکاملی آن به بحث از آفرینش آسمانها پرداخته، می فرماید: «سپس اراده آفرینش آسمان نمود- در حالی که به صورت دود بود- در این هنگام به آسمان و زمین فرمود: به وجود آیید و شکل گیرید، چه از روی طاعت و چه اکراه» (ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ وَ هِیَ دُخانٌ فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً).

«آنها گفتند: ما از روی طاعت و امتثال فرمان می آییم» (قالَتا أَتَیْنا طائِعِینَ).

سورة فصلت(41): آیة 12

(آیه 12)- «در این هنگام خداوند آنها را به صورت هفت آسمان در دو روز آفرید و کامل کرد» (فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فِی یَوْمَیْنِ).

«و در هر آسمان آنچه را می خواست امر و فرمان داد» (وَ أَوْحی فِی کُلِّ سَماءٍ أَمْرَها). و موجودات و مخلوقات مختلف را در آنها آفرید و به آنها نظام بخشید.

«و آسمان پایین را با چراغهایی [ستارگان ] زنیت بخشیدیم، و (با شهابها از رخنه شیاطین) حفظ کردیم» (وَ زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِمَصابِیحَ وَ حِفْظاً).

[شماره صفحه واقعی : 300]

ص: 1598

آری «این است تقدیر خداوند توانا و دانا» (ذلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ).

1- جمله «وَ هِیَ دُخانٌ» (آسمانها در آغاز به صورت دود بود) نشان می دهد که آغاز آفرینش آسمانها از توده گازهای گسترده و عظیمی بوده است، و این با آخرین تحقیقات علمی در مورد آغاز آفرینش کاملا هماهنگ است.

2- جمله «خداوند به آسمان و زمین فرمود به شکل خود درآیید» به این معنی نیست که واقعا سخنی با لفظ گفته شده باشد، بلکه گفته خداوند همان فرمان تکوینی، و اراده او بر امر آفرینش است، و تعبیر به «طوعا او کرها» (از روی اطاعت یا اکراه) اشاره به این است که اراده قطعی خداوند به شکل گرفتن آسمانها و زمین تعلق یافته بود و در هر صورت می بایست آن مواد به چنین صورت مطلوبی درآیند بخواهند یا نخواهند.

3- جمله «فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فِی یَوْمَیْنِ» (آنها را به صورت هفت آسمان در دو روز آفرید) اشاره به وجود دو دوران در آفرینش آسمانهاست که هر دورانی از آن میلیونها یا میلیاردها سال به طول انجامیده، و هر دوران به نوبه خود به ادوار دیگری تقسیم می شود، این دو دوران ممکن است دوران تبدیل گازهای فشرده به مایع و مواد مذاب، و دوران تبدیل مواد مذاب به جامد بوده باشد.

4- عدد «سبع» (هفت) ممکن است در اینجا «عدد تکثیر» باشد یعنی آسمانهای فراوان و کرات بی شماری آفریدیم، و نیز ممکن است «عدد تعداد» باشد، یعنی عدد آسمانها درست هفت است، با این قید که تمام آنچه از کواکب و ستارگان ثوابت و سیارات را می بینیم طبق گواهی جمله بعد در این آیه جزء آسمان اول است، به این ترتیب عالم آفرینش از هفت مجموعه بزرگ تشکیل یافته که تنها یک مجموعه آن در برابر دیدگان انسانها قرار گرفته است.

5- جمله «وَ زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِمَصابِیحَ» (آسمان پایین را به چراغهای روشن ستارگان زینت بخشیدیم) دلیل بر این است که همه ستارگان زینت بخش آسمان اول می باشند و نه تنها زینت، بلکه در شبهای تاریک برای گمشدگان بیابانها

[شماره صفحه واقعی : 301]

ص: 1599

چراغهایی هستند که هم با روشنایی خود راهنمایی می کنند، و هم سمت و جهت حرکت را معین می سازند.

سورة فصلت(41): آیة 13

(آیه 13)- از صاعقه ای همچون صاعقه عاد و ثمود بترسید! به دنبال گفتار مؤثری که در زمینه توحید و شناسایی خداوند در آیات قبل آمد، در اینجا مخالفان لجوج را که این همه نشانه های روشن و آیات بینات را نادیده می گیرند شدیدا انذار کرده و به آنان هشدار داده، می گوید: «اگر با این همه دلائل روی گردان شوند به آنها بگو: من شما را به صاعقه ای همچون صاعقه قوم عاد و ثمود تهدید می کنم» (فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنْذَرْتُکُمْ صاعِقَةً مِثْلَ صاعِقَةِ عادٍ وَ ثَمُودَ).

از آن بترسید که همان صاعقه های مرگبار و آتش زا و درهم کوبنده به سراغ شما بیاید و به زندگی ننگین شما خاتمه دهد.

سورة فصلت(41): آیة 14

(آیه 14)- سپس در این آیه می افزاید: «در آن هنگام که رسولان از پیش رو و پشت سر (و از هر سو) به سراغشان آمدند (و آنان را دعوت کردند) که جز خداوند را نپرستید» (إِذْ جاءَتْهُمُ الرُّسُلُ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ).

یعنی پیامبران الهی از تمام وسائل هدایت و تبلیغ استفاده کردند، و از هر دری وارد شدند تا در دل این سیاه دلان نفوذ کنند.

اما ببینیم آنها در برابر تلاش عظیم و گسترده این رسولان الهی چه پاسخی گفتند؟! می فرماید: «آنها گفتند: اگر پروردگار ما می خواست فرشتگانی نازل می کرد» تا دعوت او را به ما ابلاغ کنند نه انسانهایی همانند خود ما (قالُوا لَوْ شاءَ رَبُّنا لَأَنْزَلَ مَلائِکَةً).

اکنون که چنین است «پس ما بطور مسلم به آنچه شما به آن فرستاده شده اید کافریم» و اصلا اینها را از سوی خداوند نمی دانیم (فَإِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ کافِرُونَ).

سورة فصلت(41): آیة 15

(آیه 15)- در اینجا- چنانکه روش قرآن است- بعد از ذکر اجمال به تفصیل

[شماره صفحه واقعی : 302]

ص: 1600

در باره عاد و ثمود پرداخته، می گوید: «اما قوم عاد به ناحق در زمین تکبر ورزیدند (تا آنجا که) گفتند: چه کسی از ما نیرومندتر است»؟! (فَأَمَّا عادٌ فَاسْتَکْبَرُوا فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ قالُوا مَنْ أَشَدُّ مِنَّا قُوَّةً).

اما قرآن در پاسخ این ادعا می گوید: «آیا آنها نمی دانستند خداوندی که آنان را آفریده از آنها قویتر است»؟! (أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِی خَلَقَهُمْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُمْ قُوَّةً).

نه تنها خالق آنها که خالق تمام آسمانها و زمین است.

در پایان آیه می افزاید: «و آنها (بر اثر این پندار بی اساس) پیوسته آیات ما را انکار می کردند» (وَ کانُوا بِآیاتِنا یَجْحَدُونَ).

سورة فصلت(41): آیة 16

(آیه 16)- آری! انسان بی مایه و کم ظرفیت هنگامی که مختصر قدرتی در خود احساس کند سر به طغیان بر می دارد، و حتی گاه از بی خردی به مبارزه با قدرت خدا بر می خیزد، و خداوند بزرگ چقدر ساده و آسان با یک اشاره عوامل حیاتشان را به عامل مرگشان تبدیل می کند، چنانکه در همین ماجرای عاد در این آیه اضافه می کند: «سر انجام تند بادی شدید و پر صدا و هول انگیز و سرد و سخت، در روزهایی شوم و پر غبار، بر آنها فرستادیم، تا عذاب خوار کننده را در زندگی دنیا به آنها بچشانیم» (فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً صَرْصَراً فِی أَیَّامٍ نَحِساتٍ لِنُذِیقَهُمْ عَذابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا).

این تند باد عجیب چنانکه در آیات دیگر قرآن آمده چنان آنها را از زمین بلند می کرد و زمین می کوبید، همچون تنه های درخت خرما که از ریشه کنده شده باشد.

هفت شب و هشت روز می وزید، و تمام زندگی این قوم جبّار خودخواه مغرور را درهم می کوبید، و جز ویرانه ای از آن قصرهای پر شکوه و زندگی مرفّه و اموال سرشار باقی نماند.

در پایان آیه می گوید: تازه این عذاب دنیا است، «و عذاب آخرت از آن هم خوار کننده تر است» (وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَخْزی ).

و از همه سخت تر این که: هیچ کس به یاری آنها نمی شتابد «و از هیچ سو یاری نمی شوند» (وَ هُمْ لا یُنْصَرُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 303]

ص: 1601

سورة فصلت(41): آیة 17

(آیه 17)- سرنوشت قوم سرکش ثمود: بعد از توضیحی که در آیات گذشته پیرامون قوم عاد آمد در این آیه و آیه بعد از قوم ثمود سخن به میان آورده، می گوید:

«اما ثمود را هدایت کردیم (پیامبرمان صالح را با دلائل روشن به سوی آنها فرستادیم) ولی آنها نابینایی و گمراهی را بر هدایت ترجیح دادند»! (وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمی عَلَی الْهُدی ).

«لذا صاعقه عذاب خوار کننده به خاطر اعمالی که انجام می دادند دامان آنها را فرو گرفت» (فَأَخَذَتْهُمْ صاعِقَةُ الْعَذابِ الْهُونِ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ).

سورة فصلت(41): آیة 18

(آیه 18)- ولی از آنجا که گروهی هر چند اندک به صالح ایمان آورده بودند و ممکن است کسانی سؤال کنند: پس سرنوشت آنها در میان موج وحشتناک صاعقه چه شد؟ آیا آنها نیز به آتش دیگران سوختند؟ قرآن در این آیه می افزاید:

«و کسانی را که ایمان آوردند و پرهیزکار بودند نجات بخشیدیم» (وَ نَجَّیْنَا الَّذِینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ).

بعضی از مفسّران گفته اند: تنها 110 نفر به صالح ایمان آوردند.

این گروه را ایمان و تقوایشان نجات داد، و آن گروه طاغی را کفر و اعمال سوئشان گرفتار عذاب الهی ساخت.

سورة فصلت(41): آیة 19

(آیه 19)- در آیات پیشین سخن از مجازات دنیوی کفار مغرور و ظالمان مجرم بود، اما در اینجا از عذاب آخرت آنها سخن می گوید.

نخست می فرماید: «به خاطر بیاورید روزی را که دشمنان خدا را جمع کرده به سوی دوزخ می برند» (وَ یَوْمَ یُحْشَرُ أَعْداءُ اللَّهِ إِلَی النَّارِ).

و برای این که صفوف آنها به هم پیوسته باشد «صفوف پیشین را نگه می دارند» تا صفهای بعد به آنها ملحق شوند (فَهُمْ یُوزَعُونَ).

سورة فصلت(41): آیة 20

(آیه 20)- «وقتی به آن می رسند گوشها و چشمها و پوستهای تنشان به آنچه می کردند گواهی می دهد»! (حَتَّی إِذا ما جاؤُها شَهِدَ عَلَیْهِمْ سَمْعُهُمْ وَ أَبْصارُهُمْ وَ جُلُودُهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ).

از پاره ای روایات بر می آید که همه اعضای تن به نوبه خود اعمالی را که

[شماره صفحه واقعی : 304]

ص: 1602

انجام داده اند گواهی می دهند.

چه شاهدان عجیبی! که عضو پیکر خود انسانند، و شهادتشان به هیچ وجه قابل انکار نیست، چرا که در همه صحنه ها حاضر و ناظر بوده، و به فرمان الهی به سخن آمده اند! جمله «حَتَّی إِذا ما جاؤُها» نشان می دهد که دادگاه آنها در کنار جهنّم بر پا می شود.

سورة فصلت(41): آیة 21

(آیه 21)- به هر حال آن روز، روز رسوایی بزرگ است، روزی است که تمام وجود انسان به سخن درآمده تمامی اسرار او را فاش می کنند، و تمام گنهکاران را در وحشت عمیقی فرو می برد، اینجاست که «آنها به پوستهای تنشان می گویند: چرا شما بر ضدّ ما گواهی دادید»؟ (وَ قالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَیْنا).

ما که سالیان دراز شما را نوازش دادیم، از سرما و گرما حفظ کردیم، شستشو و نظافت و پذیرایی نمودیم، شما چرا این چنین؟! آنها در پاسخ «می گویند: همان خدایی که هر موجودی را به نطق در آورده، ما را به سخن در آورده است» (قالُوا أَنْطَقَنَا اللَّهُ الَّذِی أَنْطَقَ کُلَّ شَیْ ءٍ).

خداوند مأموریت افشاگری را در این روز و این دادگاه بزرگ بر عهده ما گذارده، و ما چاره ای جز اطاعت فرمان او نداریم.

سپس ادامه می دهند: «و او شما را نخستین بار آفرید، و بازگشتتان به سوی اوست» (وَ هُوَ خَلَقَکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ).

سورة فصلت(41): آیة 22

(آیه 22)- و باز می افزایند: «شما اگر گناهانتان را مخفی می کردید نه به خاطر این بود که از شهادت گوش و چشمها و پوستهای تنتان بیم داشتید» بلکه شما باور نمی کردید روزی اینها بر ضد شما گواهی دهند (وَ ما کُنْتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَنْ یَشْهَدَ عَلَیْکُمْ سَمْعُکُمْ وَ لا أَبْصارُکُمْ وَ لا جُلُودُکُمْ).

«بلکه (مخفی کاری شما به خاطر این بود که) گمان می کردید خداوند بسیاری از اعمالی را که انجام می دهید نمی داند» (وَ لکِنْ ظَنَنْتُمْ أَنَّ اللَّهَ لا یَعْلَمُ کَثِیراً مِمَّا تَعْمَلُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 305]

ص: 1603

غافل از این که هم خداوند در همه جا شاهد و ناظر بر اعمال شماست، و از اسرار درون و برون شما آگاه است، و هم مأموران مراقبت او همه جا با شما هستند، آیا هرگز می توانید پنهان از چشم و گوش و حتی پوست تنتان عملی انجام دهید؟

سورة فصلت(41): آیة 23

(آیه 23)- در این آیه که ادامه سخنان اعضای تن انسان است، می افزاید:

«این گمان بدی بود که در باره پروردگارتان داشتید، و همان موجب هلاکت شما گردید، و سر انجام از زیانکاران شدید» (وَ ذلِکُمْ ظَنُّکُمُ الَّذِی ظَنَنْتُمْ بِرَبِّکُمْ أَرْداکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ مِنَ الْخاسِرِینَ).

آیات فوق به خوبی گواهی می دهد که گمان بد در باره خداوند به قدری خطرناک است که گاه موجب هلاکت و عذاب ابدی انسان می گردد به عکس، حسن ظن در باره خداوند موجب نجات در دنیا و آخرت است.

سورة فصلت(41): آیة 24

(آیه 24)- همنشینان بد: در تعقیب بحثی که در آیات گذشته پیرامون سرنوشت دشمنان خدا (أَعْداءُ اللَّهِ) آمد در این آیه و آیه بعد به دو قسمت از مجازات دردناک آنها در آخرت و دنیا اشاره می کند.

نخست خداوند می فرماید: «اگر آنها صبر و شکیبایی کنند (یا نکنند) آتش دوزخ قرارگاهشان است» و رهایی از آن امکان پذیر نیست (فَإِنْ یَصْبِرُوا فَالنَّارُ مَثْویً لَهُمْ).

سپس برای تأکید این مطلب می افزاید: «و اگر آنها تقاضای رضایت و عفو پروردگار کنند (به جایی نمی رسد و) مورد عفو قرار نمی گیرند» (وَ إِنْ یَسْتَعْتِبُوا فَما هُمْ مِنَ الْمُعْتَبِینَ).

سورة فصلت(41): آیة 25

(آیه 25)- سپس به مجازات دردناک دنیوی آنها اشاره کرده، می فرماید: «ما برای آنها همنشینانی (زشت سیرت) قرار دادیم، که زشتیها را از پیش رو و پشت سر آنها در نظرشان جلوه دادند» (وَ قَیَّضْنا لَهُمْ قُرَناءَ فَزَیَّنُوا لَهُمْ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ).

همین معنی به صورت گویاتری در آیات 36 و 37 سوره زخرف آمده آنجا که می فرماید: «بر آنها که از یاد خداوند رحمان روی گردان شوند شیاطین را مسلّط

[شماره صفحه واقعی : 306]

ص: 1604

می سازیم که همواره با آنان قرین هستند، این شیاطین آنها را از راه حق باز می دارند در حالی که گمان می کنند هدایت یافته اند».

سپس می افزاید: به سبب این وضع اسفبار «فرمان عذاب الهی در باره آنها تحقق یافت، و به سرنوشت اقوام گمراهی از جن و انس که قبل از آنها بودند گرفتار شدند» (وَ حَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ فِی أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ).

سر انجام آیه را با این جمله پایان می دهد «آنها مسلما زیانکار بودند» (إِنَّهُمْ کانُوا خاسِرِینَ).

سورة فصلت(41): آیة 26

(آیه 26)- جنجال کنید تا صدای دل نواز قرآن را نشنوند! به تناسب بحثهایی که در باره بعضی اقوام پیشین، در آیات گذشته آمد، و نیز به تناسب همنشینان بد سیرتی که حقایق را در نظر انسان وارونه جلوه می دهند در اینجا گوشه ای از انحراف و بد اندیشی مشرکان عصر پیامبر صلّی اللّه علیه و اله را مجسم ساخته، می گوید: «و کافران گفتند: گوش به این قرآن فرا ندهید و به هنگام تلاوت آن جنجال کنید شاید غالب شوید»! (وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لا تَسْمَعُوا لِهذَا الْقُرْآنِ وَ الْغَوْا فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَغْلِبُونَ).

این یک روش قدیمی برای مبارزه در برابر نفوذ حق است که امروز نیز به صورت گسترده تر و خطرناکتری ادامه دارد که برای منحرف ساختن افکار مردم و خفه کردن صدای منادیان حق و عدالت، محیط را آن چنان پر از جنجال می کنند، که هیچ کس صدای آنها را نشنود.

گاه با جار و جنجال و سوت و صفیر.

گاه با داستانهای خرافی و دروغین.

گاه با افسانه های عشقی و هوس انگیز.

گاه از مرحله سخن نیز فراتر رفته، مراکز سرگرمی و فساد، و انواع فیلمهای مبتذل، و مطبوعات بی محتوای سرگرم کننده، و بازیهای دروغین سیاسی و هیجانهای کاذب، و خلاصه هر چیزی که افکار مردم را از محور حق منحرف سازد به وجود می آورند.

[شماره صفحه واقعی : 307]

ص: 1605

سورة فصلت(41): آیة 27

(آیه 27)- این آیه به مجازات شدید این گونه افراد اشاره کرده، می فرماید:

«بطور مسلم به کافران (و در صف مقدم آنها، افرادی که مردم را از شنیدن آیات الهی باز می داشتند) عذاب شدیدی می چشانیم» (فَلَنُذِیقَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا عَذاباً شَدِیداً).

این عذاب ممکن است در دنیا به صورت اسارت و کشته شدن به دست لشکریان ظفرمند اسلام باشد، و یا در آخرت، و یا هر دو.

«و آنها را به بدترین اعمالی که انجام می دادند کیفر می دهیم» (وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَسْوَأَ الَّذِی کانُوا یَعْمَلُونَ).

چه عملی بدتر از کفر و شرک، و انکار آیات الهی، و مانع شدن مردم از شنیدن سخنان حق است؟

سورة فصلت(41): آیة 28

(آیه 28)- سپس برای تأکید بیشتر می افزاید: «این آتش کیفر دشمنان خداست» آتش سوزان جهنم! (ذلِکَ جَزاءُ أَعْداءِ اللَّهِ النَّارُ).

اما نه آتشی موقتی و زود گذر بلکه «سرای جاویدشان در آن خواهد بود» (لَهُمْ فِیها دارُ الْخُلْدِ).

آری! این عذاب شدید و دردناک «کیفری است به خاطر این که آیات ما را انکار می کردند» (جَزاءً بِما کانُوا بِآیاتِنا یَجْحَدُونَ).

سورة فصلت(41): آیة 29

(آیه 29)- از آنجا که انسان وقتی به بلائی مبتلا می شود مخصوصا اگر بلای سخت و سنگینی باشد به فکر مسبب اصلی می افتد، تا او را پیدا کند و انتقام خود را از او بگیرد، گاه می خواهد اگر دستش برسد عامل اصلی را قطعه قطعه کند، لذا آیه شریفه به چنین حالتی که برای کفار در دوزخ پیدا می شود اشاره کرده، می فرماید:

«و کافران می گویند: پروردگارا! آنهایی را که از جن و انس ما را گمراه کردند به ما نشان ده تا آنها را زیر پای خود نهیم (و لگدمالشان کنیم!) تا از پست ترین مردم باشند»! (وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ نَجْعَلْهُما تَحْتَ أَقْدامِنا لِیَکُونا مِنَ الْأَسْفَلِینَ). همان کسانی که به ما می گفتند: گوش به سخنان محمد ندهید.

[شماره صفحه واقعی : 308]

ص: 1606

سورة فصلت(41): آیة 30

(آیه 30)- نزول فرشتگان بر مؤمنان با استقامت: می دانیم روش قرآن برای تبیین مطالب این است که امور متضاد را در برابر هم قرار می دهد تا با مقایسه با یکدیگر وضع آنها به خوبی روشن گردد، و از آنجا که در آیات گذشته سخن از منکران لجوجی در میان بود که بر کفر پافشاری داشتند، در اینجا سخن از مؤمنانی است که در ایمانشان راسخ و پا برجا هستند، و خداوند به هفت پاداش و موهبت که برای آنها قرار داده اشاره می کند.

نخست می گوید: «به یقین کسانی که گفتند: پروردگار ما خداوند یگانه است، سپس استقامت کردند فرشتگان الهی بر آنها نازل می شوند که نترسید و غمگین مباشید» (إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا). نه از حوادث بیمناک آینده نگران باشید و نه از گناهان گذشته خود غمی به دل راه دهید.

بسیارند کسانی که دم از عشق «اللّه» می زنند، ولی در عمل استقامت ندارند، افرادی سست و ناتوانند که وقتی در برابر طوفان شهوات قرار می گیرند با ایمان وداع کرده، و در عمل مشرک می شوند، و هنگامی که منافعشان به خطر می افتد همان ایمان ضعیف و مختصر را نیز از دست می دهند.

البته نباید فراموش کرد که «استقامت» همچون «عمل صالح» میوه درخت «ایمان» است زیرا ایمان هنگامی که عمق و نفوذ کافی پیدا کند انسان را دعوت به استقامت خواهد کرد، همان گونه که استقامت در مسیر حق نیز بر عمق ایمان می افزاید، و این دو تأثیر متقابل دارند.

در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و اله آمده که شخصی خدمتش عرض کرد:

«دستوری به من ده که به آن چنگ زنم و در دنیا و آخرت اهل نجات شوم».

پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله فرمود: «قل ربّی اللّه ثمّ استقم بگو: پروردگار من اللّه است و بر این گفته خود بایست.»

پس از نخستین و دومین بشارت در مورد عدم «خوف» و «حزن» که به آن اشاره شد. در سومین مرحله می گویند: «و بشارت باد بر شما به آن بهشتی که به شما

[شماره صفحه واقعی : 309]

ص: 1607

وعده داده شده است» (وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ).

سورة فصلت(41): آیة 31

(آیه 31)- و در چهارمین بشارت می افزایند: «ما یاران و مددکاران شما در زندگی دنیا و آخرت هستیم» (نَحْنُ أَوْلِیاؤُکُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ)

.هرگز شما را تنها نمی گذاریم در نیکیها به شما کمک می کنیم و از لغزشها شما را حفظ می نماییم تا وارد بهشت شوید.

در پنجمین بشارت می گویند: «و در بهشت برای شما هر چه دلتان بخواهد از مواهب و نعمتها فراهم است» و هیچ قید و شرطی در کار نیست (وَ لَکُمْ فِیها ما تَشْتَهِی أَنْفُسُکُمْ)

.ششمین بشارت این که نه تنها نعمتهای مادی و آنچه دلخواه شماست به شما می رسد، بلکه «آنچه (از مواهب معنوی) طلب کنید به شما داده می شود» (وَ لَکُمْ فِیها ما تَدَّعُونَ)

سورة فصلت(41): آیة 32

(آیه 32)- و بالأخره هفتمین و آخرین مژده ای که به آنها می دهند این است که شما میهمان خدا در بهشت جاویدان او هستید و همه این نعمتها «به عنوان پذیرایی یک میزبان از یک میهمان گرامی از سوی پروردگار غفور و رحیم به شما ارزانی داشته می شود» (نُزُلًا مِنْ غَفُورٍ رَحِیمٍ).

نکته: این که فرشتگان در چهارمین بشارت به مؤمنان با استقامت می گویند:

«ما دوستان شما در دنیا و آخرت هستیم» دلیل بر آن است که این مژده ها را به هنگامی که آنها در دنیا زنده اند از فرشتگان می شنوند، اما نه بشارتی با زبان و الفاظ، بلکه بشارتهایی که مؤمنان با گوش جان می شنوند، و در مشکلات و گرفتاریها در اعماق دل احساس می کنند و آرامش می یابند. و در پرتگاهها و لغزشگاهها به آنها ثبات قدم می دهد.

سورة فصلت(41): آیة 33

(آیه 33)- بدی را با نیکی دفع کن! در آیات گذشته سخن از کسانی در میان بود که مردم را از شنیدن آیات قرآن نهی می کردند، ولی در اینجا از نقطه مقابل آنها که گفتارشان بهترین گفتار است سخن می گوید، می فرماید: «چه کسی خوش گفتارتر است از آن کس که دعوت به سوی خدا می کند و عمل صالح انجام می دهد

[شماره صفحه واقعی : 310]

ص: 1608

و می گوید: من از مسلمانانم»؟ و با تمام وجودم اسلام را پذیرفته ام (وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِمَّنْ دَعا إِلَی اللَّهِ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ قالَ إِنَّنِی مِنَ الْمُسْلِمِینَ).

این آیه با صراحت، بهترین گویندگان را کسانی معرفی کرده که دارای این سه وصفند: دعوت به اللّه، عمل صالح، و تسلیم در برابر حق.

سورة فصلت(41): آیة 34

(آیه 34)- بعد از بیان دعوت به سوی خداوند و اوصاف داعیان الی اللّه، روش دعوت را شرح داده، می گوید: «هرگز نیکی و بدی یکسان نیست» (لا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لَا السَّیِّئَةُ).

در حالی که مخالفان حق سلاحی جز بدگویی و افترا و سخریه و استهزاء و انواع فشارها و ستمها ندارند، باید سلاح شما پاکی و تقوا و سخن حق و نرمش و محبت باشد.

گر چه «حسنه» و «سیّئه» مفهوم وسیعی دارد، تمام نیکی ها و خوبیها و خیرات و برکات در مفهوم حسنه جمع است، همان گونه که هر گونه انحراف و زشتی و عذاب در مفهوم سیئه خلاصه شده است، ولی در آیه مورد بحث آن شاخه ای از «حسنه» و «سیئه» که مربوط به روشهای تبلیغی است منظور می باشد.

سپس برای تکمیل این سخن می افزاید: «بدی را با نیکی دفع کن» (ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ).

به وسیله حق باطل را دفع کن، و با حلم و مدارا، جهل و خشونت را، و با عفو و گذشت به مقابله با خشونتها برخیز، هرگز بدی را با بدی، و زشتی را با زشتی پاسخ مگوی، که این روش انتقامجویان است و موجب لجاجت و سرسختی منحرفان می گردد.

در پایان آیه به فلسفه عمیق این برنامه در یک جمله کوتاه اشاره کرده، می فرماید: «ناگاه (خواهی دید) همان کس که میان تو و او دشمنی است گویی دوست گرم و صمیمی است»! (فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ).

سورة فصلت(41): آیة 35

(آیه 35)- از آنجا که چنین برخوردی با مخالفان کار ساده و آسانی نیست، و رسیدن به چنین مقامی نیاز به خودسازی عمیق اخلاقی دارد، در این آیه مبانی

[شماره صفحه واقعی : 311]

ص: 1609

اخلاقی این گونه برخورد با دشمنان را در عبارتی کوتاه و پر معنی بیان کرده، می فرماید: «اما جز کسانی که دارای صبر و استقامتند به این مقام نمی رسند» (وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا).

«و جز کسانی که بهره عظیمی (از ایمان و تقوا) دارند به آن نائل نمی گردند» (وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ).

آری! انسان مدتها باید خودسازی کند تا بتواند بر خشم و غضب خویش چیره گردد باید در پرتو ایمان و تقوا آنقدر روح او وسیع و قوی شود که به آسانی از آزار دشمنان متأثر نگردد.

سورة فصلت(41): آیة 36

(آیه 36)- و از آنجا که بر سر راه وصول به این هدف بزرگ موانعی وجود دارد و وسوسه های شیطانی در اشکال مختلف انسانها را مانع می شود، در این آیه شخص پیامبر صلّی اللّه علیه و اله را به عنوان الگو مخاطب ساخته، می گوید: «و هر گاه وسوسه هایی از شیطان در این مسیر متوجه تو گردد، از خدا پناه بخواه که او شنونده و داناست» (وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ).

در این گونه مواقع معمولا خطوراتی از ذهن می گذرد، و یا افراد به اصطلاح مصلحت اندیش توصیه هایی از این قبیل می کنند:

«مردم را جز با زور نمی توان اصلاح کرد» «خون را با خون باید شست» و مانند اینها، و با این وسوسه ها می خواهند مقابله به مثل را در همه جا توصیه کنند، و بدی را به بدی پاسخ گویند.

قرآن می گوید: مبادا گرفتار این وسوسه ها شوید، و جز در موارد خاص و استثنایی تکیه بر خشونت کنید.

البته آیه فوق مفهوم وسیعی دارد و می گوید: «در برابر همه وسوسه های شیطانی باید به خدا پناه برد.»

سورة فصلت(41): آیة 37

(آیه 37)- فقط برای خدا سجده کنید! از این آیه به بعد فصل تازه ای در این سوره، در زمینه توحید و معاد، و بیان نبوت و عظمت قرآن است، و در حقیقت مصداقی است روشن از «دعوت الی اللّه» در برابر مشرکان که دعوت

[شماره صفحه واقعی : 312]

ص: 1610

به سوی بت می کردند.

نخست از مسأله توحید شروع کرده، از طریق آیات آفاقی مردم را به سوی خدا دعوت می نماید، می فرماید: «و از نشانه های او، شب و روز و خورشید و ماه است» (وَ مِنْ آیاتِهِ اللَّیْلُ وَ النَّهارُ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ).

شب مایه آرامش، و روشنایی روز وسیله جنبش و حرکت است، و این دو توأما چرخهای زندگی انسانها را به گردش منظم و متناوبی در می آورند.

خورشید منبع همه برکات مادی در منظومه ماست، نور و گرما و حرکت و جنبش و نزول بارانها، و روییدن گیاهان، همه از پرتو وجود اوست.

ماه نیز روشنی بخش شبهای تار، و چراغ پر فروغ و زیبای رهروان بیابانها و گمشدگان صحراهاست، و با جزر و مد خود نیز برکات فراوانی می آفریند.

ولی به خاطر همین برکات، گروهی در مقابل این دو کوکب پر فروغ آسمان سجده می کردند و آنها را پرستش می نمودند، آنها در عالم اسباب، متوقف مانده، بی آنکه مسبب الاسباب را ببینند.

لذا قرآن بعد از این بیان بلا فاصله می گوید: «برای خورشید و ماه سجده نکنید، برای خدایی که آفریننده آنهاست سجده کنید اگر می خواهید او را عبادت نمایید» (لا تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَ لا لِلْقَمَرِ وَ اسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَهُنَّ إِنْ کُنْتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ) (1).

شما چرا به سراغ سر چشمه این برکات نمی روید؟ چرا سر بر آستان او نمی سایید؟ چرا موجوداتی را می پرستید که خود اسیر قوانین آفرینش اند.

سورة فصلت(41): آیة 38

(آیه 38)- سپس می افزاید: اگر این دلیل منطقی در فکر آنها اثر نگذاشت و باز هم به سراغ بتها و معبودهای مجازی رفتند و معبود حقیقی را به دست فراموشی سپردند، هرگز نگران نباش «و اگر (از عبادت پروردگار) تکبّر کنند، کسانی که نزد پروردگار تو هستند شب و روز برای او تسبیح می گویند و (هیچ گاه) خسته نمی شوند» (فَإِنِ اسْتَکْبَرُوا فَالَّذِینَ عِنْدَ رَبِّکَ یُسَبِّحُونَ لَهُ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ هُمْ لا یَسْأَمُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 313]

ص: 1611


1- این آیه سجده واجب دارد.

اگر گروهی نادان و جاهل و بی خبر در برابر ذات پاکش سجده نکنند مسأله ای نیست این عالم وسیع پر است از فرشتگان مقرب که دائما در حال رکوع و سجود و حمد و تسبیحند، تازه نیازی به عبادت آنها نیز ندارد، آنها نیازمند عبادت اویند، چرا که هر افتخار و کمالی برای ممکنات است در سایه عبودیت اوست.

سورة فصلت(41): آیة 39

(آیه 39)- بار دیگر به آیات توحید که زمینه ساز مسأله معاد است باز می گردد.

می فرماید: «و از آیات او این است که زمین را خشک (و بی جان) می بینی، اما هنگامی که آب (باران) را بر آن می فرستیم به جنبش در می آید، و نموّ می کند» (وَ مِنْ آیاتِهِ أَنَّکَ تَرَی الْأَرْضَ خاشِعَةً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ).

زمینی خشک و مرده و بی حرکت کجا، و این همه آثار حیات و جلوه های گوناگون آن کجا! سپس از این مسأله روشن توحیدی یعنی مسأله «حیات»- که هنوز اسرارش برای بزرگترین دانشمندان کشف نشده- با یک انتقال سریع و جالب به مسأله معاد پرداخته، می گوید: «همان کس که آن (زمین مرده) را زنده کرد مردگان را نیز (در قیامت) زنده می کند»! (إِنَّ الَّذِی أَحْیاها لَمُحْیِ الْمَوْتی ).

آری «او بر همه چیز تواناست» (إِنَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ).

دلائل قدرتش در همه جا نمایان است و همه سال نشانه های آن را با چشم خود می بینید، با این حال چگونه در مسأله معاد تردید می کنید؟

سورة فصلت(41): آیة 40

(آیه 40)- تحریف گران آیات حق! بعد از بیان آیات الهی و نشانه های پروردگار در آیات پیشین، اکنون سخن از تهدید کسانی است که نشانه های توحید را تحریف می کنند، و به اغفال و گمراه ساختن مردم می پردازند، می گوید: «کسانی که آیات ما را تحریف می کنند بر ما پوشیده نخواهند بود» (إِنَّ الَّذِینَ یُلْحِدُونَ فِی آیاتِنا لا یَخْفَوْنَ عَلَیْنا).

ممکن است با مغالطه و سفسطه مردم را بفریبند، و ممکن است بر این عمل زشت و ننگین خود پرده بیفکنند و خود را از انظار مردم مستور دارند، اما هرگز

[شماره صفحه واقعی : 314]

ص: 1612

نمی توانند کمترین عمل خود را از ما پنهان نمایند.

قرآن مجازات همه آنها را در ادامه این بحث با یک مقایسه روشن بیان کرده، می گوید: «آیا کسی که در آتش افکنده می شود بهتر است یا کسی که در سایه ایمان در نهایت امن و امان در قیامت قدم به عرصه محشر می گذارد»؟! (أَ فَمَنْ یُلْقی فِی النَّارِ خَیْرٌ أَمْ مَنْ یَأْتِی آمِناً یَوْمَ الْقِیامَةِ).

آنها که با ایجاد شک و فساد عقائد و ایمان مردم را به آتش کشیدند، باید در آن روز طعمه آتش شوند و آنها که در سایه ایمان محیط امن و امانی برای جامعه بشری آفریدند باید در قیامت در نهایت امنیت به سر برند، مگر در آن روز همه اعمال ما تجسم نمی یابد؟

و از آنجا که وقتی از هدایت کسی مأیوس شوند او را به حال خود رها می کنند، می گویند: هر کاری می خواهی بکن، در ادامه این آیه آنها را مخاطب ساخته، می گوید: «هرچه می خواهید انجام دهید»! (اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ).

اما بدانید «که خدا به آنچه انجام می دهید بیناست» (إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ).

بدیهی است این امر به معنی آزادی عمل آنها، و یا الزام به انجام هر کار نیست، بلکه تهدیدی است نسبت به آنها که هیچ حرف حقی در گوششان فرو نمی رود.

سورة فصلت(41): آیة 41

(آیه 41)- این آیه سخن را از توحید و معاد به قرآن و نبوت می کشاند، و باز به صورت هشدار به کافران لجوج و بی منطق می فرماید: «آنها که به این ذکر [قرآن ] هنگامی که به سراغشان آمد کافر شدند» نیز بر ما مخفی نخواهند ماند (إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالذِّکْرِ لَمَّا جاءَهُمْ).

و بعد برای بیان عظمت قرآن می افزاید: «و این کتابی است قطعا شکست ناپذیر ...» (وَ إِنَّهُ لَکِتابٌ عَزِیزٌ).

کتابی است که هیچ کس نمی تواند همانند آن را بیاورد و بر آن غلبه کند، کتابی است بی نظیر، منطقش محکم و گویا، استدلالاتش قوی و نیرومند، تعبیراتش منسجم و عمیق، تعلیماتش ریشه دار و پر مایه، و احکام و دستوراتش هماهنگ با

[شماره صفحه واقعی : 315]

ص: 1613

نیازهای واقعی انسانها در تمام ابعاد زندگی.

سورة فصلت(41): آیة 42

(آیه 42)- سپس به توصیف مهم و گویایی در باره عظمت این کتاب آسمانی پرداخته، می گوید: «هیچ گونه باطلی، نه از پیش رو، نه از پشت سر، به سراغ قرآن نمی آید»! (لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ).

یعنی نه تناقضی در مفاهیم آن است.

نه چیزی از کتب و علوم پیشین بر ضد آن می باشد، و نه اکتشافات علمی آینده با آن مخالفت خواهد داشت.

نه کسی می تواند حقایق آن را ابطال کند، و نه در آینده منسوخ می گردد.

نه در معارف و قوانین و اندرزها و خبرهایش خلافی وجود دارد و نه خلافی بعدا کشف می شود.

نه آیه و حتی کلمه ای از آن کم شده، و نه چیزی بر آن افزون می شود، و به تعبیر دیگر دست تحریف کنندگان از دامان بلندش کوتاه بوده و هست.

چرا که «از سوی خداوند حکیم و حمید نازل شده است» (تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ).

خداوندی که افعالش روی حکمت و در نهایت کمال و درستی است و لذا شایسته هر گونه حمد و ستایش می باشد.

سورة فصلت(41): آیة 43

(آیه 43)- از آنجا که کفار مکّه شدیدترین مبارزه را با آیین اسلام و شخص پیامبر صلّی اللّه علیه و اله آغاز کرده بودند و آیات گذشته از الحاد آنها در دلائل توحید و کفر و تکذیبشان نسبت به آیات الهی خبر می داد، در این آیه به عنوان تسلی خاطر پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و آموختن درس استقامت و پایمردی به همه مسلمین که در فشار دشمنان قرار می گیرند، می فرماید: «آنچه به ناروا در باره تو می گویند همان است که در باره پیامبران قبل از تو نیز گفته شده» (ما یُقالُ لَکَ إِلَّا ما قَدْ قِیلَ لِلرُّسُلِ مِنْ قَبْلِکَ).

اگر مجنون و ساحرت می خوانند، به پیامبران بزرگ پیشین همین نسبتها را دادند، و اگر دروغگویت می نامند آنها نیز از این نسبت در امان نبودند، خلاصه نه دعوت تو به سوی آیین توحید و حق مطلب تازه ای است، و نه تهمت و تکذیب

[شماره صفحه واقعی : 316]

ص: 1614

آنها، محکم بایست و به این سخنان اعتنا مکن.

سپس در پایان آیه می افزاید: «پروردگار تو هم دارای مغفرت و آمرزش و هم دارای مجازات دردناک است» (إِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَةٍ وَ ذُو عِقابٍ أَلِیمٍ).

رحمت و آمرزش برای آنها که پذیرا شوند، و عذاب الیم برای آنها که تکذیب کنند و تهمت زنند و به مخالفت برخیزند.

سورة فصلت(41): آیة 44

(آیه 44)- قرآن هدایت است و درمان: در این آیه سخن از بهانه جویی این افراد لجوج به میان آورده و پاسخ یکی از بهانه های عجیب را مطرح می کند و آن این که آنها می گفتند: چرا قرآن به زبان عجم نازل نشده است تا ما برای آن اهمیت بیشتری قائل باشیم و غیر عرب نیز از آن بهره گیرند.

اینجاست که قرآن در پاسخ آنها می گوید: «هر گاه آن را قرآنی عجمی قرار می دادیم حتما می گفتند: چرا آیاتش روشن نیست»؟ چرا پیچیده است؟ و ما از آن سر در نمی آوریم! (وَ لَوْ جَعَلْناهُ قُرْآناً أَعْجَمِیًّا لَقالُوا لَوْ لا فُصِّلَتْ آیاتُهُ).

سپس اضافه می کردند: راستی عجیب است «قرآنی عجمی از پیغمبری عربی»؟ (أَعْجَمِیٌّ وَ عَرَبِیٌّ).

یا می گفتند: «کتابی است عجمی برای امّتی عربی»؟

خلاصه آنها بیمار دلانی هستند که هر طرحی ریخته شود و هر برنامه ای پیاده گردد به آن ایرادی می کنند، و بهانه ای می تراشند.

سپس قرآن خطاب به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله می افزاید: «بگو: این (کتاب آسمانی) برای کسانی که ایمان آورده اند (مایه) هدایت و درمان است» (قُلْ هُوَ لِلَّذِینَ آمَنُوا هُدیً وَ شِفاءٌ).

«اما کسانی که ایمان نمی آورند در گوشهایشان سنگینی است» و آن را درک نمی کنند (وَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ فِی آذانِهِمْ وَقْرٌ).

«و گویی نابینا هستند و آن را نمی بینند» (وَ هُوَ عَلَیْهِمْ عَمًی).

«آنها (همچون کسانی هستند که گویی) از راه دور صدا زده می شوند»! (أُولئِکَ یُنادَوْنَ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ).

[شماره صفحه واقعی : 317]

ص: 1615

و معلوم است چنین کسانی نه می شنوند و نه می بینند!

سورة فصلت(41): آیة 45

(آیه 45)- در این آیه برای تسلی خاطر پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و مؤمنان نخستین می فرماید: از انکار و لجاجت و بهانه جویی این قوم خیره سر نگران مباش، این سابقه طولانی دارد «ما به موسی کتاب آسمانی دادیم سپس در آن اختلاف شد» بعضی پذیرا گشتند و بعضی از در انکار در آمدند (وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ فَاخْتُلِفَ فِیهِ).

و اگر مشاهده می کنی ما در مجازات این دشمنان لجوج تعجیل نمی کنیم به خاطر این است که مصالح تربیتی ایجاب می کند آنها آزاد باشند، و تا آنجا که ممکن است اتمام حجت شود، «و اگر فرمانی از ناحیه پروردگارت در این زمینه صادر نشده بود (که باید به آنان مهلت داد تا اتمام حجّت شود) در میان آنها داوری می شد» و به کیفر می رسیدند! (وَ لَوْ لا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ).

این فرمان الهی بر اساس مصالح هدایت انسانها و اتمام حجت بوده، و این سنت در میان تمام اقوام گذشته جاری شده و در باره قوم تو نیز جاری است.

«ولی آنها هنوز در باره آن شکّی تهمت انگیز دارند»! (وَ إِنَّهُمْ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ مُرِیبٍ).

سورة فصلت(41): آیة 46

(آیه 46)- در این آیه یک قانون کلی که قرآن بارها روی آن تأکید کرده در ارتباط با اعمال انسانها بیان می کند، و تکمیلی است بر بحث گذشته در زمینه بهره گیری مؤمنان از قرآن، و محروم ماندن افراد بی ایمان از این سر چشمه فیض الهی.

می فرماید: «هر کس عمل صالحی انجام دهد سودش برای خود اوست، و هر کسی بدی کند به خویشتن بدی کرده، و پروردگارت هرگز به بندگان ستم نمی کند» (مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَیْها وَ ما رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ).

بنابر این اگر آنها به این کتاب و این آیین بزرگ ایمان نیاورند نه به خداوند زیانی می رسانند، و نه به تو، چرا که خوبیها و بدیها همه به صاحبانش باز می گردد.

تعبیر به «ظلّام» (بسیار ظلم کننده) در اینجا و در بعضی دیگر از آیات قرآن

[شماره صفحه واقعی : 318]

ص: 1616

ممکن است اشاره به این باشد که مجازات بی دلیل از سوی خداوند بزرگ همیشه مصداق ظلم بسیار خواهد بود، چرا که از او هرگز چنین انتظاری نیست بخصوص این که او بندگان فراوانی دارد اگر بر هر کس مختصر ستمی کند مصداق «ظلّام» خواهد بود

آغاز جزء 25 قرآن مجید

ادامه سوره فصلت
سورة فصلت(41): آیة 47

(آیه 47)- اسرار همه چیز نزد اوست: در آیه قبل سخن از بازگشت اعمال نیک و بد به صاحبان آنها بود که اشاره ضمنی به مسأله ثواب و جزای روز قیامت داشت.

در اینجا این سؤال برای مشرکان مطرح می شد که این قیامت که می گویی کی خواهد آمد؟! قرآن نخست در پاسخ این سؤال می گوید: «علم به قیامت (و لحظه وقوع آن) تنها به خدا باز می گردد» (إِلَیْهِ یُرَدُّ عِلْمُ السَّاعَةِ). هیچ پیامبر مرسل و فرشته مقربی نیز از آن آگاه نیست.

سپس می افزاید: نه تنها آگاهی بر زمان قیام قیامت مخصوص خداست، علم به اسرار این عالم و موجودات پنهان و آشکارش نیز از آن اوست «هیچ میوه ای از غلاف خود خارج نمی شود، و هیچ زنی باردار نمی گردد، و وضع حمل نمی کند مگر به علم او» (وَ ما تَخْرُجُ مِنْ ثَمَراتٍ مِنْ أَکْمامِها وَ ما تَحْمِلُ مِنْ أُنْثی وَ لا تَضَعُ إِلَّا بِعِلْمِهِ).

نه در عالم گیاهان و نه در عالم حیوان و انسان نطفه ای منعقد نمی شود و بارور نمی گردد و تولد نمی یابد مگر به فرمان خداوند بزرگ و به مقتضای علم و حکمت او.

سپس می افزاید: این گروه که قیامت را انکار می کنند، یا به باد استهزاء می گیرند، «در آن روز که (قیامت بر پا می شود) آنها را ندا می دهد: کجا هستند شریکانی که برای من می پنداشتید! می گویند: (پروردگارا!) ما عرضه داشتیم که هیچ

[شماره صفحه واقعی : 319]

ص: 1617

گواهی بر گفته های خود نداریم» (وَ یَوْمَ یُنادِیهِمْ أَیْنَ شُرَکائِی قالُوا آذَنَّاکَ ما مِنَّا مِنْ شَهِیدٍ).

آنچه می گفتیم سخنان بی اساس و بی پایه بود، امروز بهتر از هر زمان می فهمیم که چه اندازه این ادعاها باطل و بی اساس بوده است.

سورة فصلت(41): آیة 48

(آیه 48)- و در این حال می بینند «همه معبودانی را که قبلا می خواندند محو و گم می شوند» (وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَدْعُونَ مِنْ قَبْلُ).

اصلا صحنه قیامت آن چنان برای آنها وحشتناک است که خاطره بتها نیز از نظرشان محو و نابود می شود.

آری «در آن روز می دانند که هیچ گریزگاهی ندارند» (وَ ظَنُّوا ما لَهُمْ مِنْ مَحِیصٍ).

سورة فصلت(41): آیة 49

(آیه 49)- این انسانهای کم ظرفیت! به تناسب بحثی که در آیات گذشته در باره مشرکان و سرنوشت آنها بیان شده بود، در اینجا ترسیمی از حال این انسانهای ضعیف و بی ایمان شده.

نخست می فرماید: «انسان هرگز از تقاضای نیکی (و نعمت) خسته نمی شود» (لا یَسْأَمُ الْإِنْسانُ مِنْ دُعاءِ الْخَیْرِ).

هرگز تنور حرص او از گرمی نمی افتد، هر چه بیشتر پیدا می کند باز بیشتر می خواهد، و هر چه به او بدهند باز سیر نمی شود.

«اما (اگر دنیا به او پشت کند، نعمتهای او زائل گردد، و) شر و بدی به او رسد بسیار مأیوس و نومید می شود» (وَ إِنْ مَسَّهُ الشَّرُّ فَیَؤُسٌ قَنُوطٌ).

منظور از «انسان» در اینجا «انسان تربیت نایافته» ای است که قلبش به نور معرفت الهی و ایمان پروردگار، و احساس مسؤولیت در روز جزا روشن نشده.

سورة فصلت(41): آیة 50

(آیه 50)- در این آیه به یکی دیگر از حالات نامطلوب انسانهای دور مانده از علم و ایمان یعنی حالت غرور و از خود راضی بودن اشاره کرده، می فرماید:

«و هر گاه او را (انسان) رحمتی از سوی خود، بعد از ناراحتی که به او رسیده بچشانیم، می گوید: این به خاطر شایستگی و استحقاق من بوده است» (وَ لَئِنْ أَذَقْناهُ

[شماره صفحه واقعی : 320]

ص: 1618

رَحْمَةً مِنَّا مِنْ بَعْدِ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ هذا لِی)

.این بینوای مغرور فراموش می کند که اگر لطف خدا نبود به جای این نعمت باید گرفتار بلا شود.

در دنباله آیه می افزاید: این غرور سر انجام او را به انکار آخرت می کشاند و می گوید: «من باور ندارم قیامتی در کار باشد» (وَ ما أَظُنُّ السَّاعَةَ قائِمَةً).

و به فرض که قیامتی در کار باشد «هر گاه من به سوی پروردگارم باز گردم پاداشهای نیک و مواهب بسیار از برای من نزد او آماده است» (وَ لَئِنْ رُجِعْتُ إِلی رَبِّی إِنَّ لِی عِنْدَهُ لَلْحُسْنی ). خدایی که در دنیا مرا این چنین گرامی داشته حتما در آخرت بهتر از این پذیرایی خواهد کرد! ولی خداوند این افراد مغرور و خیره سر را در پایان این آیه چنین تهدید می کند که: «ما به زودی کافران را از اعمالی که انجام داده اند آگاه خواهیم کرد، و از عذاب شدید به آنها می چشانیم» (فَلَنُنَبِّئَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِما عَمِلُوا وَ لَنُذِیقَنَّهُمْ مِنْ عَذابٍ غَلِیظٍ).

سورة فصلت(41): آیة 51

(آیه 51)- در این آیه سومین حالتی را که برای این گونه انسانها به هنگام اقبال و ادبار دنیای مادی رخ می دهد بازگو می کند که حالت فراموشکاری به وقت نعمت، و جزع و فزع به هنگام مصیبت است.

می فرماید: «و هر گاه به انسان (غافل و بی خبر) نعمت دهیم روی می گرداند، و با حال تکبّر از حق دور می شود» (وَ إِذا أَنْعَمْنا عَلَی الْإِنْسانِ أَعْرَضَ وَ نَأی بِجانِبِهِ).

«ولی هر گاه مختصر ناراحتی به او رسد تقاضای فراوان و مستمّر (برای برطرف شدن آن) دارد» (وَ إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعاءٍ عَرِیضٍ).

آری! چنین است انسان فاقد ایمان و تقوا که دائما به این حالات گرفتار است، به هنگام روی آوردن نعمتها «حریص» و «مغرور» و «فراموشکار» و به هنگام پشت کردن نعمتها «مأیوس» و نومید و «پرجزع».

ولی در مقابل، مردان حق و پیروان راستین مکتب انبیا آن چنان پرظرفیت و پرمایه اند که نه روی آوردن نعمتها آنها را دگرگون می سازد، و نه ادبار دنیا ضعیف

[شماره صفحه واقعی : 321]

ص: 1619

و ناتوان و مأیوس.

سورة فصلت(41): آیة 52

(آیه 52)- در این آیه آخرین سخن را با این افراد لجوج در میان می گذارد، و اصل عقلی معروف دفع ضرر محتمل را با بیانی روشن برای آنها تشریح می کند، خطاب به پیامبر کرده، می فرماید: «بگو: به من خبر دهید اگر این قرآن از سوی خداوند باشد و شما به آن کافر شوید، چه کسی گمراهتر خواهد بود از آن کس که در مخالفت دور و گمراهی شدید قرار دارد»؟! (قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ کانَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ ثُمَّ کَفَرْتُمْ بِهِ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ هُوَ فِی شِقاقٍ بَعِیدٍ).

این همان سخنی است که ائمه دین علیهم السّلام در برابر افراد لجوج در آخرین مرحله مطرح می کردند چنانکه در حدیثی می خوانیم: امام صادق علیه السّلام به «ابن ابی العوجاء» مادی و ملحد عصر خود فرمود: «اگر مطلب این باشد که تو می گویی (و خدا و قیامتی در کار نباشد) که مسلما چنین نیست، هم ما اهل نجاتیم و هم تو، ولی اگر مطلب این باشد که ما می گوییم، و حق نیز همین است، ما اهل نجات خواهیم بود و تو هلاک می شوی».

سورة فصلت(41): آیة 53

(آیه 53)- نشانه های حق در جهان بزرگ و کوچک: در این آیه و آیه بعد که سوره فصّلت با آن پایان می گیرد، به دو مطلب مهم که در حقیقت یک نوع جمع بندی از بحثهای این سوره است اشاره شده آیه اول در باره توحید (با قرآن) سخن می گوید و آیه دوم در باره معاد.

می فرماید: «ما به زودی آیات و نشانه های خود را در آفاق و اطراف جهان، و همچنین در درون جان خود آنها، به آنان، نشان می دهیم، تا برای آنها روشن شود که خداوند حق است» (سَنُرِیهِمْ آیاتِنا فِی الْآفاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ).

«آیات آفاقی» همچون آفرینش خورشید و ماه و ستارگان با نظام دقیقی که بر آنها حاکم است، و آفرینش انواع جانداران و گیاهان و کوهها و دریاها با عجائب و شگفتیهای بی شمارش، و موجودات گوناگون اسرار آمیزش، که هر زمان اسرار تازه ای از خلقت آنها کشف می شود. هر یک آیه و نشانه ای است بر حقانیت

[شماره صفحه واقعی : 322]

ص: 1620

ذات پاک او! و «آیات انفسی» همچون آفرینش دستگاههای مختلف جسم انسان و نظامی که بر ساختمان حیرت انگیز مغز و حرکات منظم قلب و عروق و بافتها و استخوانها، و انعقاد نطفه و پرورش جنین در رحم مادران، و از آن بالاتر اسرار و شگفتیهای روح انسان می باشد. که هر گوشه ای از آن کتابی است از معرفت پروردگار و خالق جهان! و در پایان این آیه این بیان لطیف و جالب را با جمله زیبا و پرمعنای دیگری تکمیل کرده، می افزاید: «آیا کافی نیست که پروردگارت بر هر چیز شاهد و گواه است» (أَ وَ لَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ).

چه شهادتی از این برتر و بالاتر که با خط تکوین قدرت خویش را بر پیشانی همه موجودات نوشته است، بر صفحه برگهای درختان، در لابلای گلبرگها، در میان طبقات اسرارآمیز مغز، و بر روی پرده های ظریف چشم، بر صفحه آسمان و بر قلب زمین، و خلاصه بر همه چیز نشانه های توحید خود را نوشته و گواهی تکوینی داده است.

سورة فصلت(41): آیة 54

(آیه 54)- آخرین آیه این سوره، سر چشمه اصلی بدبختیهای این گروه مشرک و فاسد و ظالم را بیان کرده، می گوید: «آگاه باشید که آنها از لقای پروردگارشان (و رستاخیز) در شک و تردیدند» (أَلا إِنَّهُمْ فِی مِرْیَةٍ مِنْ لِقاءِ رَبِّهِمْ).

و چون ایمان به حساب و جزا ندارند دست به هر جنایتی می زنند «و آگاه باشید که خداوند به همه چیز احاطه دارد» (أَلا إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ مُحِیطٌ).

همه اعمال و گفتار و نیات آنها در پیشگاه علمش روشن است، و تمام آن برای دادگاه بزرگ قیامت ثبت و ضبط خواهد شد.

در حقیقت جمله اخیر پاسخی است به بعضی از شبهات کفّار در مورد معاد، از جمله این که: چگونه ممکن است این خاکهای پراکنده و به هم آمیخته شده از هم جدا گردد؟ و از این گذشته چه کسی آگاه از نیات و اعمال و گفتار همه انسانها در طول تاریخ بشر است.

قرآن در پاسخ همه این سؤالات می گوید: خدایی که به همه چیز احاطه دارد

[شماره صفحه واقعی : 323]

ص: 1621

تمام این مسائل برای او روشن است، و دلیل بر احاطه علمی او بر همه چیز تدبیر او نسبت به همه اشیاء است، چگونه ممکن است مدبر عالم از وضع جهان بی خبر باشد؟! منظور از «احاطه پروردگار» به همه چیز وابستگی همه موجودات در ذاتشان به وجود مقدس اوست.

به تعبیر دیگر در عالم هستی یک وجود اصیل و قائم به ذات بیش نیست، و بقیه موجودات امکانیه همه متکی و وابسته به او هستند که اگر یکدم این ارتباط از میان برداشته شود همه فانی و معدوم می شوند.

«پایان سوره فصّلت»

[شماره صفحه واقعی : 324]

ص: 1622

سوره شوری [42]
اشاره

این سوره 53 آیه دارد و همه آن- جز چند آیه که محل گفتگوست- در «مکّه» نازل شده است

محتوای سوره:

این سوره بحثهای مختلفی دارد که بطور خلاصه چنین است:

بخش اول: که مهمترین بخش این سوره را تشکیل می دهد بحث پیرامون وحی و ارتباط خداوند با پیامبران از این طریق مرموز است.

بخش دوم: اشاراتی است پر معنی به دلائل توحید، و آیات خداوند در آفاق و انفس که بحث وحی را تکمیل می کند.

بخش سوم: اشاراتی به مسأله معاد و سرنوشت کفار در قیامت دارد.

بخش چهارم: یک سلسله مباحث اخلاقی است.

نامگذاری این سوره به این نام به خاطر آیه 38 است که مسلمانان را دعوت به مشورت در امور می کند.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «کسی که سوره شوری را بخواند روز قیامت با صورتی سفید و درخشنده همچون آفتاب محشور می شود، تا به پیشگاه خدا می آید، می فرماید: بنده من! قرائت سوره حم، عسق را تداوم دادی، در حالی که پاداش آن را نمی دانستی، اما اگر می دانستی چه پاداشی دارد هیچ گاه از قرائت آن خسته نمی شدی، ولی من امروز پاداش تو را به تو خواهم داد، سپس دستور می دهد او را وارد بهشت کنند و غرق در نعمتهای ویژه بهشتی».

[شماره صفحه واقعی : 325]

ص: 1623

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سورة الشوری(42): الآیات 1 الی 2

(آیه 1 و 2)- باز در دو آیه اول این سوره با «حروف مقطعه» رو برو می شویم، حروف مقطعه ای که در یکی از مفصلترین اشکال منعکس شده، یعنی پنج حرف «حا، میم- عین، سین، قاف» (حم- عسق).

«حم» در آغاز هفت سوره قرآن مجید است منتها در خصوص سوره شوری «عسق» نیز بر آن افزوده شده است.

سورة الشوری(42): آیة 3

(آیه 3)- بعد از حروف مقطعه، طبق معمول سخن از وحی و قرآن شروع می شود، می فرماید: «این گونه خداوند عزیز و حکیم به تو و پیامبرانی که قبل از تو بودند وحی می کند» (کَذلِکَ یُوحِی إِلَیْکَ وَ إِلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ اللَّهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ).

سر چشمه وحی همه جا یکی است، و آن علم و قدرت پروردگار است، و محتوای وحی نیز در اصول و کلیات نسبت به تمام پیامبران یکی است.

عزت و قدرت شکست ناپذیر او ایجاب می کند که توانایی بر وحی و محتوای عظیم آن را داشته باشد، و حکمت او ایجاب می کند که وحی الهی از هر نظر حکیمانه و هماهنگ با نیازهای تکامل انسانها باشد.

سورة الشوری(42): آیة 4

(آیه 4)- سپس می افزاید: «آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است از آن اوست، و او بلند مرتبه و بزرگ است» (لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ).

مالکیت او نسبت به آنچه در آسمان و زمین است ایجاب می کند که از مخلوقات خود و سرنوشت آنها بیگانه نباشند و نیازهای آنها را از طریق وحی بر آنها نازل کند.

سورة الشوری(42): آیة 5

(آیه 5)- در این آیه می افزاید: «نزدیک است آسمانها (به خاطر نسبتهای ناروای مشرکان) از بالا متلاشی شوند» (تَکادُ السَّماواتُ یَتَفَطَّرْنَ مِنْ فَوْقِهِنَّ).

سپس در دنباله آیه می افزاید: «و فرشتگان پیوسته تسبیح و حمد

[شماره صفحه واقعی : 326]

ص: 1624

پروردگارشان را به جا می آورند و برای کسانی که در زمین هستند استغفار می کنند» (وَ الْمَلائِکَةُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِی الْأَرْضِ).

رابطه این جمله با جمله قبل چنین است که فرشتگان حامل این وحی بزرگ آسمانی پیوسته حمد و تسبیح خدا به جا می آورند. و او را به هر کمالی می ستایند، و از هر نقصی منزه می شمرند، و چون در محتوای این وحی بزرگ یک سلسله تکالیف و وظائف الهی است، و احیانا ممکن است برای مؤمنان لغزشهایی پیش آید، می گوید آنها به یاری مؤمنان می شتابند. و برای لغزشهای آنها از خدا طلب آمرزش می کنند.

در پایان این آیه به دو وصف دیگر از اوصاف پروردگار که آن هم در زمینه غفران و رحمت است و تناسب نزدیکی با مسأله وحی و محتوای آن در مورد وظائف مؤمنان دارد اشاره کرده، می فرماید: «آگاه باشید خداوند آمرزنده و مهربان است» (أَلا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ).

و به این ترتیب مجموعه کاملی از اسمای حسنای خداوند را در رابطه با مسأله وحی بیان می کند، و در ضمن اشاره لطیفی است بر اجابت دعای فرشتگان در مورد استغفار برای مؤمنان.

سورة الشوری(42): آیة 6

(آیه 6)- به تناسب اشاره ای که در آیات گذشته به مسأله شرک شده، در این آیه به نتیجه کار مشرکان و انتهای مسیرشان پرداخته، می گوید: «کسانی که غیر خدا را ولیّ خود برگزیدند خداوند حساب همه اعمال آنها را نگه می دارد، و از نیاتشان آگاه است» (وَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ اللَّهُ حَفِیظٌ عَلَیْهِمْ). تا به موقع حساب آنها را برسد و کیفر لازم را به آنها بدهد.

سپس روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله کرده، می گوید: «تو مأمور نیستی که آنها را مجبور به قبول حق کنی» (وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِوَکِیلٍ).

وظیفه تو تنها ابلاغ رسالت، و رسانیدن پیام خدا به همه بندگان است.

سورة الشوری(42): آیة 7

(آیه 7)- قیامی از «امّ القری»! بار دیگر به مسأله وحی باز می گردد، و اگر در آیات قبل از اصل وحی سخن در میان بود در اینجا سخن از هدف نهایی وحی

[شماره صفحه واقعی : 327]

ص: 1625

است، می فرماید: «و این گونه قرآنی عربی [فصیح و گویا] را بر تو وحی کردیم تا امّ القری [مکّه ] و مردم پیرامون آن را انذار کنی» (وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ قُرْآناً عَرَبِیًّا لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُری وَ مَنْ حَوْلَها).

«و آنها را از روزی که همه خلایق در آن روز جمع می شوند و شک و تردیدی در آن نیست بترسانی» (وَ تُنْذِرَ یَوْمَ الْجَمْعِ لا رَیْبَ فِیهِ).

از آن روز که مردم به دو گروه تقسیم می شوند «گروهی در بهشتند، و گروهی در آتش سوزان دوزخ» (فَرِیقٌ فِی الْجَنَّةِ وَ فَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ). روزی که به خاطر اجتماع عموم انسانها رسوائیش بسیار دردناک و شدید است.

سورة الشوری(42): آیة 8

(آیه 8)- از آنجا که آیه قبل بیانگر تقسیم مردم به دو گروه بود، در این آیه می افزاید: «و اگر خدا می خواست همه آنها را امت واحدی قرار می داد» (وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَهُمْ أُمَّةً واحِدَةً).

و به حکم اجبار هدایت می کرد اما ایمان اجباری چه ارزشی دارد؟ و چگونه می تواند معیار کمال انسانی گردد؟ تکامل واقعی آن است که انسان با اراده خویش، و در نهایت اختیار و آزادی طی کند.

این بزرگترین امتیازی است که خداوند به او داده، و راه تکامل را به صورت نامحدود به روی او گشوده است، این سنت غیر قابل تغییر الهی است.

سپس به مسأله مهم دیگری در این رابطه می پردازد و توصیف گروهی را که اهل بهشت و سعادتند در برابر گروهی که به دوزخ فرستاده می شوند با این عبارت بیان می کند: «ولی خداوند هر که را بخواهد در رحمت خود وارد می کند، و برای ظالمان ولی و یاوری نیست» (وَ لکِنْ یُدْخِلُ مَنْ یَشاءُ فِی رَحْمَتِهِ وَ الظَّالِمُونَ ما لَهُمْ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصِیرٍ).

سورة الشوری(42): آیة 9

(آیه 9)- ولیّ مطلق خداست: از آنجا که در آیه قبل این واقعیت بیان شده که هیچ ولیّ و یاوری جز خداوند نیست، در اینجا برای تأیید این واقعیت و نفی ولایت غیر خدا دلائل زنده ای مطرح می کند.

نخست در لباس تعجب و انکار می فرماید: «آیا آنها غیر خدا را ولیّ خود قرار

[شماره صفحه واقعی : 328]

ص: 1626

دادند»؟ (أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ).

با این که «ولیّ تنها خداست» (فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِیُّ).

پس اگر می خواهند برای خود ولی و سرپرستی برگزینند باید خدا را برگزینند.

سپس به دلیل دیگری پرداخته، می گوید: «اوست که مردگان را حیات می بخشد» (وَ هُوَ یُحْیِ الْمَوْتی ).

و چون معاد و رستاخیز به دست اوست، و بزرگترین نگرانی انسان چگونگی زندگی او بعد از مرگ است، بنابر این باید دست به دامن والای او زد و نه غیر او.

سپس به ذکر دلیل سومی پرداخته، می گوید: «و اوست که بر هرچیزی تواناست» (وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ).

اشاره به این که شرط اصلی «ولیّ» دارا بودن قدرت است و قادر حقیقی اوست.

سورة الشوری(42): آیة 10

(آیه 10)- و در این آیه چهارمین دلیل ولایت او را به این صورت شرح می دهد: «و در هر چیز اختلاف کنید داوری و حکمش با خداست، و تنها اوست که می تواند به اختلافات شما پایان دهد (وَ مَا اخْتَلَفْتُمْ فِیهِ مِنْ شَیْ ءٍ فَحُکْمُهُ إِلَی اللَّهِ).

آری! یکی از شؤون ولایت آن است که بتواند به اختلافات کسانی که تحت ولایت او هستند با داوری صحیحش پایان دهد.

بعد از ذکر این دلائل مختلف بر انحصار مقام ولایت در ذات پاک خداوند از قول پیامبرش صلّی اللّه علیه و اله می گوید: «این است خداوند پروردگار من» با این اوصاف کمالیه (ذلِکُمُ اللَّهُ رَبِّی).

و به همین دلیل من او را ولی و یاور خود برگزیده ام «بر او توکل کردم و به سوی او (در مشکلات و گرفتاریها و لغزشها) باز می گردم» (عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ إِلَیْهِ أُنِیبُ).

سورة الشوری(42): آیة 11

(آیه 11)- این آیه می تواند دلیل پنجمی بر ولایت مطلقه پروردگار باشد، یا دلیلی بر مقام ربوبیت و شایستگی او برای توکل و انابه، می فرماید: «او آفریننده

[شماره صفحه واقعی : 329]

ص: 1627

آسمانها و زمین است» (فاطِرُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

البته منظور از آسمانها و زمین در اینجا تمام آسمانها و زمین و موجوداتی است که در آنها و میان آنها وجود دارد.

سپس به توصیف دیگری از افعال او پرداخته، می گوید: «و از جنس شما همسرانی برای شما قرار داد و جفتهایی از چهارپایان آفرید و شما را به این وسیله [بوسیله همسران ] زیاد می کند» (جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً وَ مِنَ الْأَنْعامِ أَزْواجاً یَذْرَؤُکُمْ فِیهِ).

وجود همسران از یک سو مایه آرامش روح و جان انسان هستند، و از سوی دیگر مایه بقاء نسل و تکثیر مثل و تداوم وجود او.

در توصیف سومی که در این آیه ذکر شده، می فرماید: «هیچ چیز همانند او نیست» (لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ).

این جمله در حقیقت پایه اصلی شناخت تمام صفات خداست که بدون توجه به آن به هیچ یک از اوصاف پروردگار نمی توان پی برد، زیرا خطرناکترین پرتگاهی که بر سر راه پویندگان طریق «معرفة اللّه» قرار دارد همان پرتگاه «تشبیه» است که خدا را در وصفی از اوصاف شبیه مخلوقاتش بدانند این امر سبب می شود که به درّه شرک سقوط کنند.

به تعبیر دیگر او وجودی است بی پایان و نامحدود از هر نظر و هرچه غیر اوست، محدود و متناهی است از هر نظر، از نظر عمر، قدرت، علم، حیات، اراده، فعل، و خلاصه همه چیز، و این همان خط «تنزیه» و پاک شمردن خداوند از نقائص ممکنات است.

و در پایان آیه و بیان اوصاف دیگر ذات مقدسش می گوید: «و او شنوا و بیناست» (وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ).

آری! او هم خالق است، و هم مدبر، هم شنواست و هم بینا، و در عین حال شبیه و نظیر و مانند ندارد.

سورة الشوری(42): آیة 12

(آیه 12)- در این آیه سخن از سه قسمت دیگر از صفات فعل و ذات

[شماره صفحه واقعی : 330]

ص: 1628

پروردگار است که هر کدام مسأله ولایت و ربوبیت او را در بعد خاصی نشان می دهد.

نخست می فرماید: «کلیدهای آسمانها و زمین از آن اوست» (لَهُ مَقالِیدُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

بنابر این هر کس هر چه دارد از اوست، و هر چه می خواهد باید از او بخواهد، نه تنها «کلیدها» بلکه «خزائن» آسمانها و زمین نیز از آن اوست.

در توصیف بعد که در حقیقت نتیجه ای است برای توصیف قبل، می افزاید:

«روزی را برای هر کس بخواهد گسترش می دهد و (برای هر کس بخواهد) تنگ و محدود می سازد» (یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ).

از آنجا که خزائن عالم در دست اوست تمام رزق و روزیها نیز در قبضه قدرت او قرار دارد، و بر طبق مشیتش که از حکمت او سر چشمه می گیرد و مصالح بندگان در آن ملحوظ است آن را تقسیم می کند.

و از آنجا که بهره مند ساختن همه موجودات زنده از روزیها نیاز به علم و آگاهی از مقدار احتیاجات و محل و سایر خصوصیات آنها دارد، در آخرین توصیف اضافه می کند: «او به همه چیز داناست» (إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ).

و به این ترتیب در چهار آیه فوق یازده وصف دیگر از اوصاف کمالیه پروردگار (اعم از اوصاف ذات و اوصاف فعل) بیان شده است.

سورة الشوری(42): آیة 13

(آیه 13)- آیین تو عصاره آیین همه انبیاست! از آنجا که بسیاری از بحثهای این سوره در برابر مشرکان است، در اینجا این حقیقت را روشن می سازد که دعوت اسلام به توحید دعوت تازه ای نیست.

می فرماید: «خداوند آیینی را برای شما تشریع کرد که به نوح (نخستین پیامبر اولوا العزم) توصیه کرده بود» (شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ ما وَصَّی بِهِ نُوحاً).

«همچنین آنچه را بر تو وحی فرستادیم، و ابراهیم و موسی و عیسی را به آن سفارش کردیم» (وَ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ وَ ما وَصَّیْنا بِهِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی وَ عِیسی ).

و به این ترتیب آنچه در شرایع همه انبیا بوده در شریعت توست و «آنچه خوبان همه دارند تو تنها داری»!

[شماره صفحه واقعی : 331]

ص: 1629

لذا در دنباله آیه به عنوان یک دستور کلی به همه این پیامبران بزرگ می افزاید: به همه آنها توصیه کردیم که: «دین را برپا دارید و در آن تفرقه ایجاد نکنید» (أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ).

و به دنبال آن می افزاید: هر چند «بر مشرکان گران است آنچه شما آنان را به سویش دعوت می کنید!» (کَبُرَ عَلَی الْمُشْرِکِینَ ما تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ).

آنها بر اثر جهل و تعصب سالیان دراز آن چنان به شرک و بت پرستی خو گرفته اند و در اعماق وجودشان حلول کرده که دعوت به توحید مایه وحشت آنهاست.

ولی با این حال همان گونه که گزینش پیامبران به دست خداست، هدایت مردم نیز به دست اوست «خداوند هر کس را بخواهد بر می گزیند، و کسی را که به سوی او بازگردد هدایت می کند» (اللَّهُ یَجْتَبِی إِلَیْهِ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی إِلَیْهِ مَنْ یُنِیبُ).

در این آیه تنها به پنج تن از پیامبران خدا اشاره شده (نوح و ابراهیم و موسی، عیسی و محمد صلّی اللّه علیه و اله) چرا که پیامبران اولوا العزم یعنی صاحبان دین و آیین جدید تنها این پنج تن هستند، و در حقیقت آیه اشاره ای است به انحصار پیامبران صاحب شریعت در این پنج نفر.

سورة الشوری(42): آیة 14

(آیه 14)- و از آنجا که یکی از دو رکن دعوت انبیای اولوا العزم عدم تفرقه در دین است و مطمئنا همه آنها روی این مسأله تبلیغ کردند، این سؤال پیش می آید پس سر چشمه این همه اختلافات مذهبی از کجاست؟

این آیه به پاسخ این سؤال پرداخته، سر چشمه اصلی اختلافات دینی را چنین بیان می کند: «آنها راه تفرقه را پیش نگرفتند مگر بعد از آنکه (اتمام حجت بر آنها شد، و) علم و آگاهی کافی به آنها رسید، و این تفرقه جویی به خاطر حب دنیا و ریاست و ظلم و حسد و عداوت بود» (وَ ما تَفَرَّقُوا إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ).

به این ترتیب سر چشمه اختلافهای مذهبی جهل و بی خبری نبود، بلکه بغی

[شماره صفحه واقعی : 332]

ص: 1630

و ظلم و انحراف از حق و اعمال نظرهای شخصی بود.

«دانشمندان دنیا طلب» و «عوامهای متعصب و کینه توز» دست به دست هم دادند و این اختلافات را بنیان نهادند.

این آیه پاسخ روشنی است به آنها که می گویند مذهب در میان بشر ایجاد اختلاف کرده، و خونریزیهای فراوانی در طول تاریخ به بار آورده است.

سپس قرآن می افزاید: «اگر فرمانی از سوی پروردگار تو صادر نشده بود که آنها تا سر آمد معینی زنده و آزاد باشند خداوند در میان آنها داوری می کرد» طرفداران باطل را نابود می ساخت و پیروان حق را پیروز (وَ لَوْ لا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ).

آری! دنیا سرای آزمون و پرورش و تکامل است، و این بدون آزادی عمل امکان پذیر نیست، این فرمان تکوینی خداوند است که از آغاز خلقت انسان بوده و دگرگونی در آن راه ندارد، این طبیعت زندگی دنیاست، ولی از امتیازات سرای آخرت حل تمام این اختلافات و رسیدن انسانیت به یکپارچگی کامل است.

و در آخرین جمله به توضیح حال کسانی می پردازد که بعد از این گروه بر سر کار آمدند، گروهی که عهد پیامبران را درک نکردند، می فرماید: «کسانی که بعد از آنها وارثان کتب آسمانی شدند از آن در شک و تردیدند، شکی توأم با بدبینی و سوء ظن»! (وَ إِنَّ الَّذِینَ أُورِثُوا الْکِتابَ مِنْ بَعْدِهِمْ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ مُرِیبٍ).

سورة الشوری(42): آیة 15

(آیه 15)- آن گونه که مأمور شده ای استقامت کن! از آنجا که در آیات قبل مسأله تفرقه امتها بر اثر بغی و ظلم و انحراف مطرح شده، در این آیه به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله دستور می دهد که برای حل اختلافات و احیای آیین انبیا بکوشد، و در این راه نهایت استقامت را به خرج دهد.

می فرماید: «پس به همین خاطر تو نیز (انسانها را به سوی این آیین واحد الهی) دعوت کن» (فَلِذلِکَ فَادْعُ).

سپس دستور به استقامت در این راه داده، می گوید: «و آن چنان که مأمور شده ای استقامت نما» (وَ اسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ).

[شماره صفحه واقعی : 333]

ص: 1631

و از آنجا که هوی و هوسهای مردم در این مسیر از موانع بزرگ راه است، در سومین دستور می افزاید: «و از هوی و هوسهای آنها پیروی مکن» (وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ).

چرا که هر گروهی تو را به تمایلات و منافع شخصی خود دعوت می کنند، همان دعوتی که سر انجامش تفرقه و پراکندگی و نفاق است.

و چون هر دعوتی نقطه شروعی دارد، نقطه شروع آن را خود پیامبر صلّی اللّه علیه و اله قرار می دهد، و در چهارمین دستور می فرماید: «بگو: من ایمان آورده ام به هر کتابی که از سوی خدا نازل شده است» (وَ قُلْ آمَنْتُ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ کِتابٍ).

من در میان کتب آسمانی فرق نمی نهم، همه را به رسمیت می شناسم، و از آنجا که برای ایجاد وحدت رعایت «اصل عدالت» ضرورت دارد، در پنجمین دستور آن را مطرح کرده، می فرماید بگو: «من مأمورم که در میان همه شما عدالت کنم» (وَ أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ).

چه در قضاوت و داوریها، چه در حقوق اجتماعی و مسائل دیگر.

به دنبال این پنج دستور، به جهات مشترک همه اقوام که آن هم در پنج قسمت خلاصه شده، اشاره کرده، می فرماید: «خدا پروردگار ما و شماست» (اللَّهُ رَبُّنا وَ رَبُّکُمْ).

«نتیجه اعمال ما از آن ماست و اعمال شما از آن شما» (لَنا أَعْمالُنا وَ لَکُمْ أَعْمالُکُمْ).

«خصومت شخصی در میان ما نیست» (لا حُجَّةَ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ).

از این گذشته سر انجام، همه ما در یک جا جمع می شویم و «خداوند ما و شما را در یکجا (قیامت) جمع می کند» (اللَّهُ یَجْمَعُ بَیْنَنا).

و قاضی همه ما در آن روز یکی است آری «بازگشت (همه) به سوی اوست» (وَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ).

به این ترتیب هم خدای ما یکی است، و هم سر انجام ما یک جاست و هم قاضی دادگاه و مرجع امورمان و از این گذشته همه در برابر اعمالمان مسؤولیم،

[شماره صفحه واقعی : 334]

ص: 1632

و هیچ یک امتیازی بر دیگری جز به ایمان و عمل پاک نداریم.

سورة الشوری(42): آیة 16

(آیه 16)- از آنجا که در آیات گذشته این سخن به میان آمد که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله مأمور بود ضمن احترام به محتوای کتب آسمانی عدالت را در میان همه مردم اجرا کند و هرگونه خصومت و محاجه با آنها را ترک کند، در اینجا برای تکمیل این سخن و این که حقانیت پیامبر اسلام نیاز به دلیل ندارد، می فرماید: «آنها که در باره خداوند یکتا به محاجّه بر می خیزند بعد از آن که دعوت او از سوی مردم پذیرفته شد دلیل آنها نزد پروردگارشان باطل و بی اساس است» (وَ الَّذِینَ یُحَاجُّونَ فِی اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما اسْتُجِیبَ لَهُ حُجَّتُهُمْ داحِضَةٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ).

«و خشم و غضب پروردگار بر آنهاست» (وَ عَلَیْهِمْ غَضَبٌ). چون از روی علم و عمد به مخالفت خود ادامه می دهند.

«و عذاب شدید الهی نیز (در قیامت) از آن آنهاست» (وَ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ).

چرا که لجاجت و عناد ثمره ای جز این ندارد.

منظور از جمله «من بعد ما استجیب له» (بعد از آن که دعوت او اجابت شد) پذیرش توده های مردم پاک دل و بی غرض می باشد که با الهام از فطرت الهی و مشاهده محتوای وحی و معجزات گوناگون پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله سر تسلیم در برابر او فرود آوردند.

سورة الشوری(42): آیة 17

(آیه 17)- شتاب نکنید، قیامت می آید! در این آیه به یکی از دلائل توحید و قدرت پروردگار- که در عین حال متضمن اثبات نبوت است- در مقابل احتجاج کنندگان بی منطق پرداخته، می گوید: «خداوند همان کسی است که کتاب آسمانی را به حق نازل کرد و همچنین میزان را» (اللَّهُ الَّذِی أَنْزَلَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ وَ الْمِیزانَ).

«حق» کلمه جامعی است که معارف و عقائد حقّه، و همچنین اخبار صحیح و برنامه های هماهنگ با نیازهای فطری و اجتماعی را و آنچه از این قبیل است شامل می شود.

همچنین «میزان» در معنی کنائی به هرگونه معیار سنجش، و قانون صحیح

[شماره صفحه واقعی : 335]

ص: 1633

الهی، و حتی شخص پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله و امامان راستین علیهم السّلام که وجودشان معیار تشخیص حق از باطل است اطلاق می گردد و میزان روز قیامت نیز نمونه ای است از این معنی.

به این ترتیب خداوند کتابی بر پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله نازل کرده است که هم حق است، و هم میزان ارزیابی ارزشها.

و از آنجا که نتیجه همه این مسائل، مخصوصا بروز و ظهور کامل حق و عدالت و میزان در قیامت است در پایان آیه می گوید: «تو چه می دانی شاید ساعت (قیام رستاخیز) نزدیک باشد»؟! (وَ ما یُدْرِیکَ لَعَلَّ السَّاعَةَ قَرِیبٌ).

همان قیامتی که وقتی بر پا شود همگان در دادگاه عدلش حضور می یابند، و در برابر میزان سنجشی که حتی به اندازه سنگینی یک دانه خردل و کوچکتر از آن را دقیقا می سنجند قرار می گیرد.

سورة الشوری(42): آیة 18

(آیه 18)- سپس به موضع گیری کفار و مؤمنان در برابر آن پرداخته، می گوید: «آنها که به قیامت ایمان ندارند در باره آن شتاب می کنند» و می گویند: این قیامت کی خواهد آمد؟! (یَسْتَعْجِلُ بِهَا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِها).

آنها هرگز به خاطر عشق به قیامت و رسیدن به لقای محبوب، این سخن را نمی گویند، بلکه از روی استهزاء و مسخره و انکار چنین تقاضایی دارند.

«ولی آنها که ایمان آورده اند پیوسته با خوف و هراس مراقب آن هستند، و می دانند آن حق است و خواهد آمد» (وَ الَّذِینَ آمَنُوا مُشْفِقُونَ مِنْها وَ یَعْلَمُونَ أَنَّهَا الْحَقُّ).

و از اینجا روشن می شود که ایمان به قیامت و دادگاه بزرگ عدل الهی مخصوصا با توجه به این معنی که هر لحظه احتمال وقوع آن می رود چه تأثیر تربیتی عمیقی در مؤمنان دارد.

و در پایان آیه به عنوان یک اعلام عمومی، می فرماید: «آگاه باشید کسانی که در قیامت تردید می کنند (و با لجاج و عناد در مورد آن به محاجّه می پردازند) در گمراهی عمیقی هستند» (أَلا إِنَّ الَّذِینَ یُمارُونَ فِی السَّاعَةِ لَفِی ضَلالٍ بَعِیدٍ).

[شماره صفحه واقعی : 336]

ص: 1634

چرا که نظام این جهان خود دلیلی است بر این که مقدمه ای است برای جهان دیگر، که بدون آن، آفرینش این جهان، لغو و بی معنی است، نه با حکمت خداوند سازگار است و نه با عدالت او.

سورة الشوری(42): آیة 19

(آیه 19)- از آنجا که در آیات قبل بحثی از عذاب شدید خداوند به میان آمد، و نیز تقاضایی از ناحیه منکران معاد مطرح شده بود که چرا قیامت زودتر بر پا نمی شود؟ این آیه برای آمیختن آن «قهر» با «لطف» و برای پاسخگویی به شتاب کردن بی معنی منکران معاد می فرماید: «خداوند نسبت به بندگانش لطف (و آگاهی) دارد» (اللَّهُ لَطِیفٌ بِعِبادِهِ).

اگر در مجازات جاهلان مغرور تعجیل نمی کند آن هم از لطف اوست.

سپس یکی از مظاهر بزرگ لطف عمیمش را- که روزی گسترده اوست- مطرح کرده، می گوید: «هرکس را بخواهد روزی می دهد» (یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ).

منظور این نیست که گروهی از روزی او محرومند، بلکه منظور توسعه روزی است در باره هر کس بخواهد.

در آیه 27 از همین سوره نیز می خوانیم: گستردگی و محدودیت روزی او روی حساب معینی است، چرا که «اگر خداوند روزی را برای همه گسترده سازد در زمین طغیان خواهند کرد».

روشن است که «روزی» در اینجا هم ارزاق معنوی را شامل می شود و هم مادی را، هم جسمانی و هم روحانی.

و در پایان آیه می افزاید: «او قوی و شکست ناپذیر است» (وَ هُوَ الْقَوِیُّ الْعَزِیزُ).

اگر وعده روزی و لطف به بندگان می دهد قادر بر انجام این امر می باشد و به همین دلیل هرگز در وعده های او تخلف نیست.

سورة الشوری(42): آیة 20

(آیه 20)- مزرعه دنیا و آخرت! در این آیه با یک تشبیه زیبا، مردم جهان را در برابر روزیهای پروردگار و چگونگی استفاده از آن، به کشاورزانی تشبیه می کند که گروهی برای آخرت کشت می کنند، و گروهی برای دنیا، و نتیجه هر یک از این دو زراعت را مشخص می کند.

[شماره صفحه واقعی : 337]

ص: 1635

می فرماید: «کسی که زراعت آخرت را طالب باشد به او برکت می دهیم و بر محصولش می افزاییم» (مَنْ کانَ یُرِیدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِی حَرْثِهِ).

«و آنها که فقط برای دنیا کشت کنند (و تلاش و کوششان برای بهره گیری از این متاع زود گذر و فانی باشد) تنها کمی از آنچه را می طلبند به آنها می دهیم اما در آخرت هیچ نصیب و بهره ای نخواهند داشت» (وَ مَنْ کانَ یُرِیدُ حَرْثَ الدُّنْیا نُؤْتِهِ مِنْها وَ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ نَصِیبٍ).

به این ترتیب نه دنیا پرستان به آنچه می خواهند می رسند و نه طالبان آخرت از دنیا محروم می شوند، اما با این تفاوت که گروه اول با دست خالی به سرای آخرت می روند و گروه دوم با دستهای پر! تشبیه جالب و کنایه زیبایی است: انسانها همگی زارعند و این جهان مزرعه ماست اعمال ما بذرهای آن و امکانات الهی بارانی است که بر آن می بارد اما این بذرها بسیار متفاوت است. بعضی محصولش نامحدود، جاودانی و درختانش همیشه خرّم و سرسبز و پر میوه، اما بعضی دیگر محصولاتش بسیار کم، عمرش کوتاه و زود گذر و میوه هایی تلخ و ناگوار دارد.

سورة الشوری(42): آیة 21

(آیه 21)- از آنجا که در آیه 13 همین سوره سخن از تشریع دین از ناحیه پروردگار به وسیله پیامبران اولوا العزم بود در ادامه آن در این آیه برای نفی تشریع دیگران، و این که هیچ قانونی در برابر قانون الهی رسمیت ندارد، و اصولا حق قانونگذاری مخصوص خداست می فرماید: «آیا آنها معبودانی دارند که دین و آیینی بی اذن خداوند برای آنان تشریع کرده اند» (أَمْ لَهُمْ شُرَکاءُ شَرَعُوا لَهُمْ مِنَ الدِّینِ ما لَمْ یَأْذَنْ بِهِ اللَّهُ).

به دنبال آن با لحنی تهدید آمیز به تشریع کنندگان باطل هشدار داده می گوید:

«هر گاه فرمان حتمی خداوند دائر به مهلت دادن به این گونه اشخاص نبود در میان آنها داوری می شد» دستور عذابشان صادر می گشت و مجالی به آنها نمی داد (وَ لَوْ لا کَلِمَةُ الْفَصْلِ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ).

در عین حال آنها نباید این حقیقت را فراموش کنند که «برای ظالمان عذاب

[شماره صفحه واقعی : 338]

ص: 1636

دردناکی است» (وَ إِنَّ الظَّالِمِینَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ).

سورة الشوری(42): آیة 22

(آیه 22)- سپس به توضیح کوتاهی در باره «عذاب ظالمین» و توضیح بیشتری در باره «پاداش مؤمنان» در مقابل آنها، پرداخته، می گوید: در آن روز «ستمگران را می بینی که از اعمالی که انجام داده اند سخت بیمناکند، اما (چه فایده که) مجازات اعمالشان آنها را فرو می گیرد» (تَرَی الظَّالِمِینَ مُشْفِقِینَ مِمَّا کَسَبُوا وَ هُوَ واقِعٌ بِهِمْ).

«و اما کسانی که ایمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند در بهترین و سرسبزترین باغهای بهشت جای دارند» (وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فِی رَوْضاتِ الْجَنَّاتِ).

اما فضل الهی در باره مؤمنان صالح العمل به همین جا ختم نمی شود، آنها چنان مشغول الطاف او هستند که «هر چه بخواهند نزد پروردگارشان برای آنها فراهم است» (لَهُمْ ما یَشاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ).

و به این ترتیب هیچ موازنه ای بین «عمل» و «پاداش آنها» وجود ندارد، بلکه پاداششان از هر نظر نامحدود است.

و از آن جالبتر تعبیر «عند ربّهم» (نزد پروردگارشان) می باشد که بیانگر لطف بی حساب خداوند در باره آنهاست، چه موهبتی از این بالاتر که به مقام قرب خدا راه یابند؟

بی جهت نیست که در پایان آیه می گوید: «این است فضل بزرگ» (ذلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ).

سورة الشوری(42): آیة 23
اشاره

(آیه 23)

شأن نزول:

در تفسیر مجمع البیان شأن نزولی برای آیات 23 تا 26 این سوره از پیامبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و اله نقل شده است که حاصلش چنین است:

«هنگامی که پیامبر وارد مدینه شد و پایه های اسلام محکم گردید، انصار گفتند ما خدمت رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله می رسیم و عرض می کنیم: اگر مشکلات مالی پیدا شد این اموال ما بدون هیچ گونه قید و شرط در اختیار تو قرار دارد.

هنگامی که این سخن را خدمتش عرض کردند آیه (قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً

[شماره صفحه واقعی : 339]

ص: 1637

إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی )

نازل شد، و پیامبر صلّی اللّه علیه و اله بر آنها تلاوت کرد، آنها با خوشحالی و رضا و تسلیم از محضرش بیرون آمدند، اما منافقان گفتند: این سخنی است که او بر خدا افترا بسته، و هدفش این است که ما را بعد از خود در برابر خویشاوندانش ذلیل کند، آیه بعد نازل شد (أَمْ یَقُولُونَ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً)، و به آنها پاسخ گفت، پیامبر صلّی اللّه علیه و اله به سراغ آنان فرستاد و آیه را بر آنها تلاوت کرد، گروهی پشیمان شدند و گریه کردند و سخت ناراحت گشتند آیه سوم نازل گردید: (وَ هُوَ الَّذِی یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ).

پیامبر به سراغ آنها فرستاد و آنها را بشارت داد که توبه خالصانه آنان مقبول درگاه خداست.

تفسیر:

مودت اهل بیت علیهم السّلام پاداش رسالت است: به دنبال آیه قبل که پاداش مؤمنان را بیان می کرد در این آیه، برای بیان عظمت این پاداش بزرگ می افزاید: «این همان چیزی است که خداوند بندگانش را که ایمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند به آن نوید می دهد» (ذلِکَ الَّذِی یُبَشِّرُ اللَّهُ عِبادَهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ).

بشارت می دهد تا رنجهای طاعت و بندگی و مبارزه با هوای نفس و جهاد در برابر دشمنان بر آنها سخت نیاید.

و از آنجا که ابلاغ این رسالت از سوی پیامبر بزرگوار اسلام صلّی اللّه علیه و اله گاه این توهّم را ایجاد می کرد که او چه اجر و پاداشی در برابر رسالت خود از مردم می طلبد به دنبال این سخن به پیامبر دستور می دهد: «بگو: من هیچ پاداشی از شما بر رسالتم درخواست نمی کنم جز دوست داشتن نزدیکانم [اهل بیتم ]» (قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی ).

دوستی ذوی القربی بازگشت به مسأله ولایت و قبول رهبری ائمه معصومین علیهم السّلام از دودمان پیامبر صلّی اللّه علیه و اله می کند که در حقیقت تداوم خط رهبری پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و ادامه مسأله ولایت الهیه است و پر واضح است که قبول این ولایت و رهبری همانند نبوت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله سبب سعادت خود انسانهاست و نتیجه اش به

[شماره صفحه واقعی : 340]

ص: 1638

خود آنها بازگشت می کند.

«احمد بن حنبل» در «فضائل الصحابه» با سند خود از سعید بن جبیر از عامر چنین نقل می کند: «هنگامی که آیه «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی » نازل شد اصحاب عرض کردند: ای رسول خدا! خویشاوندان تو که مودت آنها بر ما واجب است کیانند؟

فرمود: «علی و فاطمه و دو فرزند آن دو، و این سخن را سه بار تکرار فرمود»!

سورة الشوری(42): آیة 24

(آیه 24)- این آیه ادامه آیه قبل در زمینه رسالت و اجر رسالت، و مودت ذی القربی و اهل بیت است.

می فرماید: آنها این وحی الهی را پذیرا نمی شوند «آیا می گویند: او بر خدا دروغ بسته» و اینها زائیده فکر خود اوست که به خدا نسبت می دهد؟ (أَمْ یَقُولُونَ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً).

«در حالی که اگر خدا بخواهد بر قلب تو مهر می نهد و» اگر خلاف بگویی قدرت اظهار این آیات را از تو می گیرد (فَإِنْ یَشَإِ اللَّهُ یَخْتِمْ عَلی قَلْبِکَ).

این در حقیقت اشاره به استدلال منطقی معروفی است که اگر کسی دعوی نبوت کند و معجزات و آیات بینات بر دست و زبان او ظاهر شود، و مورد حمایت و نصرت الهی قرار گیرد، اما او بر خدا دروغ بندد حکمت خداوند ایجاب می کند که آن معجزات و حمایتش را از او بگیرد، و رسوایش سازد.

سپس برای تأکید این مطلب می افزاید: «و خداوند باطل را محو می کند، و حق را به فرمانش محقق و پا برجا می سازد» (وَ یَمْحُ اللَّهُ الْباطِلَ وَ یُحِقُّ الْحَقَّ بِکَلِماتِهِ).

این وظیفه خداوند است که براساس حکمتش حق را آشکار و باطل را رسوا سازد، با این حال چگونه اجازه می دهد کسی بر او دروغ بندد؟

و اگر تصور شود که ممکن است پیامبر پنهان از علم خدا دست به چنین کاری زند اشتباه بزرگی است «چرا که او به آنچه در درون دلهاست آگاه است» (إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ).

[شماره صفحه واقعی : 341]

ص: 1639

سورة الشوری(42): آیة 25

(آیه 25)- و از آنجا که خداوند راه بازگشت را همواره به روی بندگان باز می گذارد کرارا در آیات قرآن بعد از مذمت از اعمال زشت مشرکان و گنهکاران به مسأله گشوده بودن درهای توبه اشاره کرده در اینجا نیز پس از گفتار سابق می افزاید:

«و او کسی است که توبه را از بندگانش پذیرا می شود، و گناهان را می بخشد» (وَ هُوَ الَّذِی یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ یَعْفُوا عَنِ السَّیِّئاتِ).

اما اگر تظاهر به توبه کنید، ولی در خفا کاری دیگر انجام دهید، تصور نکنید که از دیده تیزبین علم پروردگار مخفی خواهد ماند، نه «او آنچه را انجام می دهید می داند» (وَ یَعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ).

سورة الشوری(42): آیة 26

(آیه 26)- در این آیه پاداش بزرگ مؤمنان و عذاب دردناک کافران را در جمله هایی کوتاه بیان کرده، می فرماید: خداوند «درخواست کسانی را که ایمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند اجابت می کند» (وَ یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ).

«بلکه از فضل خود بر ایشان می افزاید» و حتی مطالبی را که درخواست نکرده اند به آنها می بخشد (وَ یَزِیدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ). و این نهایت لطف و مرحمت خداوند در باره مؤمنان است.

«اما برای کافران عذاب شدیدی است» (وَ الْکافِرُونَ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ).

جمعی از مفسران معتقدند که این چهار آیه (آیه 23 تا 26)- در مدینه نازل شده است، و شأن نزولی که در آغاز تفسیر این آیات نقل کردیم گواه بر این معنی است، روایاتی که اهل بیت علیهم السّلام را به علی علیه السّلام و فاطمه علیها السّلام و دو فرزند آنها امام حسن و امام حسین علیهما السّلام تفسیر می کند نیز مناسب همین معنی است، زیرا می دانیم ازدواج علی علیه السّلام و بانوی اسلام در مدینه انجام گرفت، و تولد امام حسن و امام حسین علیهما السّلام در سالهای سوم و چهارم هجری- طبق نقل معروف- بوده است.

سورة الشوری(42): آیة 27
اشاره

(آیه 27)

شأن نزول:

از «خباب بن ارت» صحابی معروف نقل شده که این آیه در باره ما نازل شد، و این به خاطر آن بود که ما به اموال فراوان طوایف «بنی قریظه» و «بنی نضیر» و «بنی قینقاع» از یهود نظر افکندیم، و آرزو داشتیم که ای

[شماره صفحه واقعی : 342]

ص: 1640

کاش ما هم چنین اموالی داشتیم، آیه نازل شد و به ما هشدار داد که اگر خداوند روزی را برای بندگانش گسترده کند طغیان خواهند کرد.

تفسیر:

مرفّهین طغیانگر! پیوند این آیه با آیات گذشته ممکن است از این نظر باشد که در آیه قبل آمده بود که خداوند درخواست مؤمنان را اجابت می کند، و به دنبال آن این سؤال پیش می آید که پس چرا در میان آنها گروهی فقیرند، و هر چه درخواست می کنند به جائی نمی رسد؟

می فرماید: «هر گاه خداوند روزی را برای بندگانش وسعت بخشد در زمین طغیان و سرکشی و ستم می کنند» (وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبادِهِ لَبَغَوْا فِی الْأَرْضِ).

«و لذا به مقداری که می خواهد (و مصلحت می بیند) روزی را نازل می کند» (وَ لکِنْ یُنَزِّلُ بِقَدَرٍ ما یَشاءُ).

و به این ترتیب مسأله تقسیم روزی بر اساس حساب دقیقی است که پروردگار در باره بندگان دارد «چرا که او نسبت به بندگانش آگاه و بیناست» (إِنَّهُ بِعِبادِهِ خَبِیرٌ بَصِیرٌ). او پیمانه و ظرفیت وجودی هرکس را می داند و طبق مصلحت او به او روزی می دهد نه چندان می دهد که طغیان کنند و نه چندان که از فقر فریادشان بلند شود.

سورة الشوری(42): آیة 28

(آیه 28)- درست است که خداوند روزی را با حساب نازل می کند تا بندگان طغیان نکنند اما چنان نیست که آنها را محروم و ممنوع سازد، لذا در این آیه می افزاید: «و او کسی است که باران نافع را بعد از آن که مردم مأیوس شدند نازل می کند و دامنه رحمت خویش را می گستراند» (وَ هُوَ الَّذِی یُنَزِّلُ الْغَیْثَ مِنْ بَعْدِ ما قَنَطُوا وَ یَنْشُرُ رَحْمَتَهُ).

و باید هم چنین باشد «چرا که او ولیّ و سرپرستی است شایسته ستایش» (وَ هُوَ الْوَلِیُّ الْحَمِیدُ).

این آیه در عین این که بیان نعمت و لطف پروردگار است از آیات و نشانه های توحید نیز سخن می گوید، چرا که نزول باران نظام بسیار دقیق و حساب شده ای دارد.

[شماره صفحه واقعی : 343]

ص: 1641

سورة الشوری(42): آیة 29

(آیه 29)- و باز به همین مناسبت در این آیه از یکی از مهمترین آیات علم و قدرت پروردگار سخن به میان آورده، می گوید: «و از آیات و نشانه های اوست آفرینش آسمانها و زمین و آنچه از جنبندگان در آنها خلق و پراکنده ساخته است» (وَ مِنْ آیاتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَثَّ فِیهِما مِنْ دابَّةٍ).

و در پایان آیه می فرماید: «او هر گاه بخواهد قادر بر جمع کردن آنهاست» (وَ هُوَ عَلی جَمْعِهِمْ إِذا یَشاءُ قَدِیرٌ).

منظور از «جمع کردن تمام جنبندگان» در این آیه را بسیاری از مفسران به معنی جمع برای حساب و جزای اعمال در قیامت دانسته اند این احتمال نیز وجود دارد که منظور از «جمع» نقطه مقابل «بث» (پراکندن) باشد، به این معنی که «بث» اشاره به آفرینش و گسترش انواع موجودات زنده و جنبندگان است، سپس می فرماید هرگاه خدا بخواهد آنها را «جمع» کرده و نابود یا منقرض می سازد.

همان گونه که در طول تاریخ تا کنون بسیاری از انواع جنبندگان در روی زمین گسترش عجیبی پیدا کرده، و در زمانی بعد از آن منقرض و جمع شده اند، هم گسترش آنها به دست خداست و هم جمع آنها.

سورة الشوری(42): آیة 30

(آیه 30)- از آنجا که در آیات گذشته سخن از رحمت خدا در میان بود و این سخن طبعا این سؤال را بر می انگیزد که این مصائبی که ما با آن دست به گریبانیم از کجاست؟

آیه شریفه به این سؤال پاسخ می گوید: «هر مصیبتی به شما رسد به خاطر اعمالی است که انجام داده اید» (وَ ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ).

تازه این تمام مجازات اعمال ناروای شما نیست چرا که «بسیاری را نیز عفو می کند» (وَ یَعْفُوا عَنْ کَثِیرٍ).

به این ترتیب یکی از فلسفه های حوادث دردناک و مشکلات زندگی مجازات الهی و کفاره گناهان است.

در حدیثی از امیر مؤمنان علی علیه السّلام نقل شده که فرمود: «بلاها برای ظالم

[شماره صفحه واقعی : 344]

ص: 1642

تأدیب است، و برای مؤمنان امتحان، و برای پیامبران درجه، و برای اولیاء کرامت و مقام است».

سورة الشوری(42): آیة 31

(آیه 31)- به هر حال ممکن است افرادی تصور کنند که می توانند از این قانون حتمی و سنت اجتناب ناپذیر الهی بگریزند، لذا آیه شریفه می فرماید: «شما هرگز نمی توانید از چنگال قدرت خداوند در زمین فرار کنید» در آسمانها نیز جایی برای شما نیست (وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ فِی الْأَرْضِ).

چگونه شما می توانید از حیطه قدرت و حاکمیت او بگریزید در حالی که تمام عالم هستی عرصه حکومت بلا منازع پروردگار است.

و اگر تصور کنید کسی می تواند به کمک شما بشتابد بدانید «غیر از خداوند هیچ ولی و یاوری برای شما نیست» (وَ ما لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصِیرٍ).

در حقیقت این آیه ضعف و ناتوانی انسان را مجسم می کند و آیه قبل عدالت و رحمت پروردگار را.

سورة الشوری(42): آیة 32

(آیه 32)- وزش بادهای منظم و حرکت کشتیها از آیات اوست بار دیگر به بیان نشانه های پروردگار و دلائل توحید پرداخته، و بحثی را که در این زمینه در آیات قبل آمده ادامه می دهد.

در اینجا به سراغ مطلبی می رود که انسانها در زندگی مادی خود با آن بسیار سر و کار دارند، مخصوصا ساحل نشینان و مسافران دریاها، می گوید: «از آیات و نشانه های خداوند کشتیهایی است همچون کوهها که بر صفحه دریاها به حرکت در می آید» (وَ مِنْ آیاتِهِ الْجَوارِ فِی الْبَحْرِ کَالْأَعْلامِ).

سورة الشوری(42): آیة 33

(آیه 33)- سپس برای تأکید بیشتر می افزاید: «اگر خداوند اراده کند باد را ساکن می سازد تا کشتیها بر پشت دریا ساکن و متوقف شوند»! (إِنْ یَشَأْ یُسْکِنِ الرِّیحَ فَیَظْلَلْنَ رَواکِدَ عَلی ظَهْرِهِ).

و در پایان آیه برای نتیجه گیری اضافه می کند: «در این نشانه هایی است برای هرکس که دارای مقام صبر و شکر است» (إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ).

آری! در این حرکت بادها، و جریان کشتیها، و آفرینش دریاها، و نظام

[شماره صفحه واقعی : 345]

ص: 1643

و هماهنگی مخصوصی که بر این امور حکمفرماست نشانه های گوناگونی برای ذات پاک اوست.

تکیه بر دو وصف «صبّار» و «شکور» مجموعا ترسیم گویایی از حقیقت ایمان است، چرا که مؤمن در مشکلات و گرفتاریها صبور و در نعمتها شکور است.

لذا در حدیثی از پیامبر صلّی اللّه علیه و اله می خوانیم: «ایمان دو نیمه است، نیمی از آن صبر، و نیمی از آن شکر است».

سورة الشوری(42): آیة 34

(آیه 34)- باز در این آیه برای مجسم ساختن عظمت این نعمت الهی می افزاید: «یا (اگر بخواهد) این کشتیها را به خاطر اعمالی که مسافران و سرنشینانش مرتکب شده اند نابود و هلاک می سازد» (أَوْ یُوبِقْهُنَّ بِما کَسَبُوا).

ولی با این حال لطف خداوند شامل حال انسان است «و بسیاری را می بخشد» (وَ یَعْفُ عَنْ کَثِیرٍ).

که اگر نبخشد هیچ کس جز معصومین و خاصان و پاکان از مجازات الهی مصون و برکنار نخواهند بود.

سورة الشوری(42): آیة 35

(آیه 35)- «تا کسانی که در آیات ما مجادله می کنند (و به مخالفت و انکار بر می خیزند) بدانند هیچ پناهگاهی (جز ذات پاک خداوند) ندارند» (وَ یَعْلَمَ الَّذِینَ یُجادِلُونَ فِی آیاتِنا ما لَهُمْ مِنْ مَحِیصٍ).

چرا که آگاهانه به مخالفت برخاسته، و از روی عداوت و لجاج به ستیزه جویی ادامه می دهند، آنها از عفو و رحمتش ممنوعند.

سورة الشوری(42): آیة 36

(آیه 36)- در این آیه روی سخن را به همگان کرده، می گوید: «پس آنچه به شما عطا شده متاع زود گذر زندگی دنیای فانی است» (فَما أُوتِیتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَمَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا).

مبادا شما را فریب دهد و غافل سازد، و تصور کنید همیشه در اختیار شما است، برقی است می جهد و به زودی خاموش می شود، شعله ای است در برابر باد و حبابی است بر سطح آب، و غباری است در مسیر طوفان.

«ولی پاداشها و مواهبی که نزد خداست بهتر و پایدارتر است برای کسانی که

[شماره صفحه واقعی : 346]

ص: 1644

ایمان آورده اند و بر پروردگارشان توکل می کنند» (وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ وَ أَبْقی لِلَّذِینَ آمَنُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ).

اگر بتوانید این متاع زود گذر را با آن سرمایه جاودان مبادله کنید تجارتی پرسود نصیب شما شده، و موفقیتی است بی نظیر! لذا در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و اله می خوانیم: «به خدا سوگند دنیا در برابر آخرت مثل این است که یکی از شما انگشت خود را به دریا زند و سپس بیرون آورد، باید دید چه مقدار آب دریا را با آن برداشته است»؟!

سورة الشوری(42): آیة 37

(آیه 37)- بعد از وصف ایمان و توکل در باره مؤمنان به هفت قسمت از برنامه های عملی آنها اشاره می کند، برنامه ای که بیانگر ارکان یک جامعه سالم با حکومت صالح و قدرتمند است.

نخستین وصف را از پاک سازی شروع می کند، می فرماید: پاداش الهی و آنچه نزد خداست «برای کسانی (بهتر و پایدارتر است) که از گناهان بزرگ و اعمال زشت اجتناب می ورزند» (وَ الَّذِینَ یَجْتَنِبُونَ کَبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ).

در روایات اهل بیت علیهم السّلام «کبائر» به این صورت تفسیر شده: «گناهان کبیره گناهانی است که خداوند مجازات آتش برای آن مقرّر داشته است».

به این ترتیب نخستین نشانه های ایمان و توکل پرهیز و اجتناب از گناهان کبیره است.

در توصیف دوم که آن نیز جنبه پاکسازی دارد در باره تسلط بر نفس به هنگام خشم و غضب که بحرانی ترین حال انسان است سخن می گوید، می فرماید:

«و هنگامی که خشمگین شوند عفو می کنند» (وَ إِذا ما غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُونَ).

نه تنها در موقع غضب زمام اختیار از کفشان ربوده نمی شود، و دست به اعمال زشت و جنایات نمی زنند، بلکه با آب عفو و غفران قلب خود و دیگران را از کینه ها شستشو می دهند و این صفتی است که جز در پرتو ایمان راستین و توکل بر حق پیدا نمی شود.

در حدیثی از امام باقر علیه السّلام می خوانیم: «کسی که به هنگام شوق و علاقه، و به

[شماره صفحه واقعی : 347]

ص: 1645

هنگام ترس و وحشت، و هنگام خشم و غضب مالک نفس خویشتن باشد خداوند بدن او را بر آتش دوزخ حرام می کند»

سورة الشوری(42): آیة 38

(آیه 38)- در این آیه به سومین تا ششمین اوصاف آنها اشاره کرده، می فرماید: «و آنها که دعوت پروردگارشان را اجابت کرده، و فرمانهای او را از جان و دل پذیرفته اند» (وَ الَّذِینَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمْ).

«و نماز را بر پا داشته اند» (وَ أَقامُوا الصَّلاةَ).

«و کار آنها به طریق شوری و مشورت در میان آنها صورت می گیرد» (وَ أَمْرُهُمْ شُوری بَیْنَهُمْ).

«و از آنچه به آنها روزی داده ایم، در راه خداوند انفاق می کنند» (وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ).

در آیه قبل سخن از پاک سازی وجودشان از گناهان و غلبه بر خشم و غضب بود، اما در این آیه سخن از بازسازی وجودشان در جنبه های مختلف است که از همه مهمتر اجابت دعوت پروردگار و تسلیم در برابر فرمان اوست.

سورة الشوری(42): آیة 39

(آیه 39)- در توصیف دیگر که هفتمین توصیف مؤمنان راستین است می فرماید: «و کسانی که هر گاه ستمی به آنان رسد تسلیم ظالم نمی شوند و از دیگران یاری می طلبند» (وَ الَّذِینَ إِذا أَصابَهُمُ الْبَغْیُ هُمْ یَنْتَصِرُونَ).

هم مظلوم موظف به مقاومت در برابر ظالم و فریاد برآوردن است، و هم مؤمنان دیگر موظف به پاسخگویی او هستند.

این برنامه مثبت و سازنده به ظالمان هشدار می دهد که اگر دست به ستم بیالایند مؤمنان ساکت نمی نشینند، و در برابر آنها به پا می خیزند، و هم به مظلومان اعتماد می بخشد که اگر استغاثه کنند دیگران به یاری آنها می شتابند.

سورة الشوری(42): آیة 40

(آیه 40)- ولی از آنجا که یاری کردن یکدیگر نباید از مسیر عدالت خارج شود، و به انتقامجویی، و کینه توزی، و تجاوز از حد منتهی گردد، در این آیه فورا آن را مشروط ساخته، می افزاید: توجه داشته باشید «کیفر بدی، مجازاتی همانند آن است» (وَ جَزاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثْلُها).

[شماره صفحه واقعی : 348]

ص: 1646

البته کار ظالم باید «سیّئه» و بدی نامیده شود، اما کیفر او مسلما «سیّئه» نیست، و اگر در آیه از آن تعبیر به «سیّئه» شده، به خاطر این است که مجازات، آزار و ایذاء است و آزار و ایذاء ذاتا بد است، هر چند به هنگام قصاص و کیفر ظالم کار خوبی محسوب می شود.

ولی به هر حال این تعبیر می تواند مقدمه ای باشد برای دستور عفو که در جمله بعد آمده، گویی می فرماید: مجازات هر چه باشد یک نوع آزار است، و اگر طرف پشیمان شده باشد شایسته عفو است.

در این گونه موارد عفو کنید چرا که «هر کس عفو و اصلاح کند اجر و پاداش او برخداست» (فَمَنْ عَفا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ).

و در پایان آیه می فرماید: «خداوند قطعا ظالمان را دوست ندارد» (إِنَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ).

عفو و مجازات هر کدام جای ویژه ای دارد، عفو در جایی است که انسان قدرت بر انتقام دارد، و اگر می بخشد از موضع ضعف نیست، این عفو سازنده است.

و کیفر و انتقام و مقابله به مثل در جایی است که هنوز ظالم از مرکب شیطان پیاده نشده، مظلوم پایه های قدرت خود را محکم نکرده، و عفو از موضع ضعف است، اینجاست که باید اقدام به مجازات کند.

سورة الشوری(42): آیة 41

(آیه 41)- یاری طلبیدن عیب نیست، ظلم کردن عیب است باز برای تأکید آیات گذشته، در زمینه انتصار، و مجازات ظالم، و عفو و گذشت در موارد مناسب می فرماید: «و کسی که بعد از مظلوم شدن یاری بطلبد ایرادی بر او نیست» (وَ لَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُولئِکَ ما عَلَیْهِمْ مِنْ سَبِیلٍ). چرا که انتصار و استمداد، حق مسلّم هر مظلومی است، و یاری مظلومان وظیفه هر انسان آزاده و بیداری است.

سورة الشوری(42): آیة 42

(آیه 42)- «تنها ایراد و مجازات بر کسانی است که به مردم ستم می کنند، و در زمین بنا حق ظلم روا می دارند» (إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلَی الَّذِینَ یَظْلِمُونَ النَّاسَ وَ یَبْغُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ).

[شماره صفحه واقعی : 349]

ص: 1647

آنها علاوه بر کیفر و مجازات در دنیا، «در آخرت نیز عذاب دردناکی در انتظارشان است» (أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ).

سورة الشوری(42): آیة 43

(آیه 43)- در این آیه باز به سراغ مسأله صبر و شکیبایی و عفو می رود تا بار دیگر بر این حقیقت تأکید کند که حق انتقام گیری و قصاص و کیفر برای مظلوم در برابر ظالم هرگز مانع از مسأله گذشت و عفو و بخشش نیست، می فرماید: «اما کسانی که شکیبایی کنند، و طرف را مورد عفو قرار دهند این از کارهای پر ارزش است» (وَ لَمَنْ صَبَرَ وَ غَفَرَ إِنَّ ذلِکَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ).

تعبیر به «عزم الامور» ممکن است اشاره به این باشد که این از کارهایی است که خداوند به آن فرمان داده و هرگز نسخ نمی شود و یا از کارهایی است که انسان باید نسبت به آن عزم راسخ داشته باشد.

سورة الشوری(42): آیة 44

(آیه 44)- آیا راه بازگشتی وجود دارد؟ در آیات گذشته سخن از ظالمان و بیدادگران و متجاوزان بود در اینجا به سر انجام کار این گروه و گوشه هایی از مجازاتهای آنان اشاره می کند.

نخست آنها را از گمراهانی می شمرد که هیچ ولی و سرپرستی ندارند، می فرماید: «کسی را که خدا گمراه کند ولی و یاوری بعد از او نخواهد داشت» (وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ وَلِیٍّ مِنْ بَعْدِهِ).

نه هدایت جنبه اجباری دارد، نه ضلالت، بلکه نتیجه مستقیم اعمال انسانهاست، گاه انسان کاری انجام می دهد که خدا توفیقش را از او سلب کرده و نور هدایت را از قلب او می گیرد، و او را در ظلمات گمراهی رها می سازد.

به هر حال این یکی از دردناکترین مجازاتهای این ظالمان است.

سپس می افزاید: «ظالمان را در روز قیامت می بینی که وقتی عذاب الهی را مشاهده می کنند (سخت پشیمان می شوند، و) می گویند: آیا راهی به سوی بازگشت (و جبران این بدبختیها) وجود دارد»؟! (وَ تَرَی الظَّالِمِینَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذابَ یَقُولُونَ هَلْ إِلی مَرَدٍّ مِنْ سَبِیلٍ). ولی این تقاضا با پاسخ منفی رو برو خواهد شد.

سورة الشوری(42): آیة 45

(آیه 45)- این آیه سومین مجازات این گروه را چنین بیان می کند: «در آن روز

[شماره صفحه واقعی : 350]

ص: 1648

آنها را می بینی که بر آتش عرضه می شوند، در حالی که از شدت خواری خاشعند، و زیر چشمی و مخفیانه به آن نگاه می کنند» (وَ تَراهُمْ یُعْرَضُونَ عَلَیْها خاشِعِینَ مِنَ الذُّلِّ یَنْظُرُونَ مِنْ طَرْفٍ خَفِیٍّ).

این ترسیمی است از حالت کسی که شدیدا از چیزی می ترسد و نمی خواهد آن را با تمام چشمش ببیند و در عین حال نمی تواند از آن غافل بماند، ناچار پیوسته مراقب آن است اما با گوشه چشم! آخرین مجازاتی که در اینجا بیان شده شنیدن ملامت و سرزنش دردناک مؤمنان است، چنانکه در پایان آیه آمده است: «و کسانی که ایمان آورده اند می گویند: زیانکاران واقعی آنها هستند که سرمایه های جان و خانواده خود را در روز قیامت از دست داده، و زیان کرده اند» (وَ قالَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ الْخاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِیهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ).

چه زیانی از این بالاتر که انسان هستی خویشتن را از دست دهد، و سپس همسر و فرزند و بستگان خود را، و در درون عذاب الهی گرفتار آتش حسرت و فراق نیز بشود.

سپس می افزایند: ای اهل محشر! همه «بدانید که ظالمان (آن روز) در عذاب دائمند» (أَلا إِنَّ الظَّالِمِینَ فِی عَذابٍ مُقِیمٍ).

توجه به این نکته لازم است که «عذاب جاویدان» برای این ظالمان قرینه بر این است که منظور از آن کافران است.

سورة الشوری(42): آیة 46

(آیه 46)- این آیه نیز گواه بر این حقیقت است که می گوید: «آنها جز خدا اولیا و یاورانی ندارند که آنان را یاری کنند» و عذاب الهی را از آنها دفع نمایند (وَ ما کانَ لَهُمْ مِنْ أَوْلِیاءَ یَنْصُرُونَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ).

آنها رشته های ارتباط خود را با بندگان خالص با انبیا و اولیا بریده اند، لذا در آنجا یار و یاوری ندارند، قدرتهای مادی نیز در آنجا همه از کار می افتد، و به همین دلیل تک و تنها در برابر عذاب الهی قرار می گیرند.

و برای تأکید این معنی در پایان آیه می افزاید: «هر کس را خداوند گمراه سازد

[شماره صفحه واقعی : 351]

ص: 1649

راه نجاتی برای او نیست» (وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ سَبِیلٍ).

سورة الشوری(42): آیة 47

(آیه 47)- از آنجا که در آیات گذشته گوشه ای از مجازات دردناک و هول و وحشت کافران و ظالمان منعکس شده، در اینجا روی سخن را به همه مردم کرده، به آنها هشدار می دهد پیش از آنکه گرفتار چنان سرنوشت شومی شوند دعوت پروردگارشان را اجابت کرده به راه حق باز آیند.

می فرماید: «دعوت پروردگار خویش را اجابت کنید پیش از آن که روزی فرا رسد که دیگر بازگشتی برای آن در برابر اراده پروردگار نیست» (اسْتَجِیبُوا لِرَبِّکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ).

و اگر تصور کنید در آن روز پناهگاهی جز سایه لطف او، و مدافعی جز رحمت او وجود دارد اشتباه است، چرا که «در آن روز برای شما نه ملجأ و پناهی است (که در برابر عذاب الهی پناهتان دهد) و نه یار و یاوری» که از شما دفاع کند (ما لَکُمْ مِنْ مَلْجَإٍ یَوْمَئِذٍ وَ ما لَکُمْ مِنْ نَکِیرٍ).

سورة الشوری(42): آیة 48

(آیه 48)- در این آیه روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله کرده، به عنوان دلداری از آن حضرت می فرماید: با این همه «اگر روی گردان شوند (غمگین مباش) ما تو را حافظ آنان (و مأمور اجبارشان) قرار نداده ایم» (فَإِنْ أَعْرَضُوا فَما أَرْسَلْناکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظاً).

«وظیفه تو تنها ابلاغ رسالت است» خواه پذیرا شوند یا نشوند (إِنْ عَلَیْکَ إِلَّا الْبَلاغُ).

تو باید رسالت الهی خود را به نحو کامل ابلاغ، و بر آنها اتمام حجت کنی، دلهای آماده آن را می پذیرد هر چند گروه زیادی بی خبر اعراض کنند، تو مسؤولیتی در این زمینه نداری.

سپس ترسیمی از حال این جمعیت بی ایمان و اعراض کننده کرده، می گوید:

«و هنگامی که ما رحمتی از سوی خود به انسان بچشانیم به آن دلخوش می شود» (وَ إِنَّا إِذا أَذَقْنَا الْإِنْسانَ مِنَّا رَحْمَةً فَرِحَ بِها).

«و هنگامی که بلایی به خاطر اعمالی که انجام داده اند به آنها رسد (به کفران

[شماره صفحه واقعی : 352]

ص: 1650

می پردازند) چرا که انسان بسیار کفران کننده است» (وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ فَإِنَّ الْإِنْسانَ کَفُورٌ).

نه نعمتهای الهی از طریق انگیزه شکر منعم او را بیدار و به شکرگزاری و معرفت و اطاعت او وا می دارد، نه مجازاتهایی که به خاطر گناهان دامنگیرش می شود او را از خواب غفلت بیدار می کند، و نه دعوت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله در او اثر می گذارد.

سورة الشوری(42): آیة 49

(آیه 49)- فرزندان همه هدایای او هستند: در این آیه برای نشان دادن این واقعیت که هرگونه نعمت و رحمت در این عالم از سوی خداست، و کسی از خود چیزی ندارد، به یک مسأله کلی و یک مصداق روشن آن اشاره کرده، می فرماید:

«مالکیت و حاکمیت آسمانها و زمین از آن خداست هر چه را بخواهد می آفریند» (لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یَخْلُقُ ما یَشاءُ).

نمونه روشنی از این واقعیت که هیچ کس از خود چیزی ندارد، و هر چه هست از ناحیه اوست این که: «به هر کس اراده کند دختر می بخشد و به هر کس بخواهد پسر» (یَهَبُ لِمَنْ یَشاءُ إِناثاً وَ یَهَبُ لِمَنْ یَشاءُ الذُّکُورَ).

سورة الشوری(42): آیة 50

(آیه 50)- «یا (اگر بخواهد) پسر و دختر- هردو- به آنها می دهد، و هر کس را بخواهد عقیم و بی فرزند می گذارد» (أَوْ یُزَوِّجُهُمْ ذُکْراناً وَ إِناثاً وَ یَجْعَلُ مَنْ یَشاءُ عَقِیماً).

و به این ترتیب مردم به چهار گروه تقسیم می شوند: آنهایی که تنها پسر دارند و در آرزوی دختری هستند، و آنها که دختر دارند و در آرزوی پسری، و آنها که هر دو را دارند، و گروهی که فاقد هرگونه فرزندند و قلبشان در آرزوی آن پر می کشد.

تعبیر به «یهب» (می بخشد) دلیل روشنی است که هم دختران هدیه الهی هستند و هم پسران، و فرق گذاشتن میان این دو از دیدگاه یک مسلمان راستین صحیح نیست، هر دو «هبه» او می باشند.

به هر حال نه تنها در موضوع تولد فرزندان که در همه چیز مشیت خداوند حاکم مطلق است، و او قادری است آگاه و حکیم که علم و قدرتش با هم قرین

[شماره صفحه واقعی : 353]

ص: 1651

است، لذا در پایان آیه می افزاید: «او دانا و قادر است» (إِنَّهُ عَلِیمٌ قَدِیرٌ).

سورة الشوری(42): آیة 51
اشاره

(آیه 51)

شأن نزول:

جمعی از یهود خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله آمدند و عرض کردند:

چرا تو با خداوند سخن نمی گویی؟ و به او نگاه نمی کنی؟ اگر پیامبری همان گونه که موسی علیه السلام با او سخن گفت و به او نگاه کرد تو نیز چنین کن، ما هرگز به تو ایمان نمی آوریم مگر این که همین کار را انجام دهی، پیامبر صلّی اللّه علیه و اله فرمود: موسی هرگز خدا را ندید، اینجا بود که آیه نازل شد و چگونگی ارتباط پیامبران را با خداوند متعال تشریح کرد.

تفسیر:

طرق ارتباط پیامبران با خداوند- همان گونه که در آغاز این سوره گفتیم در این سوره تکیه خاصی روی مسأله وحی و نبوت شده است، سوره با مسأله وحی آغاز شد، و با مسأله وحی پایان می یابد.

و از آنجا که در آیات گذشته از نعمتهای الهی سخن در میان بود اینجا از مهمترین نعمتهای پروردگار و پربارترین مواهب او برای جهان انسانیت که همان مسأله وحی و ارتباط انبیاء با خداست سخن می گوید.

نخست می فرماید: «شایسته هیچ انسانی نیست که خدا با او سخن بگوید (و با او رو برو گردد، چرا که او منزه از جسم و جسمانیت است) مگر از طریق وحی و الهام مرموز به قلب او» (وَ ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیاً).

«یا شنیدن سخنان پروردگار از پشت حجاب» (أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ).

«و یا از طریق فرستادن رسولی» که پیام الهی را به او ابلاغ کند (أَوْ یُرْسِلَ رَسُولًا).

«در این هنگام (فرستاده الهی) به فرمان پروردگار آنچه را خدا می خواهد (به پیامبرش) وحی می کند» (فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ ما یَشاءُ).

آری! راهی برای سخن گفتن خداوند با بندگان جز این سه راه نیست «چرا که او بلند مقام و حکیم است» (إِنَّهُ عَلِیٌّ حَکِیمٌ). و بالاتر از آن است که دیده شود یا با زبان سخن گوید، و تمام افعالش حکیمانه است.

این آیه در حقیقت پاسخی است روشن به افرادی که به خاطر بی خبری

[شماره صفحه واقعی : 354]

ص: 1652

ممکن است توهّم کنند مسأله وحی دلیل بر این است که پیامبران خدا را می بینند، و با او سخن می گویند.

سورة الشوری(42): آیة 52

(آیه 52)- قرآن روحی است از جانب خدا: به دنبال بحث کلی و عمومی که در باره وحی در آیه قبل آمد در اینجا از نزول وحی بر شخص پیغمبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و اله سخن گفته، می فرماید: «همان گونه (که بر پیامبران پیشین، از طرق مختلف وحی فرستادیم) بر تو نیز روحی را به فرمان خود وحی کردیم» (وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا).

منظور از «روح» در اینجا قرآن مجید است که مایه حیات دلها و زندگی جانهاست.

در دنباله آیه می افزاید: «تو پیش از این از کتاب و ایمان آگاه نبودی، ولی ما آن را نوری قرار دادیم که به وسیله آن هر کس از بندگان خویش را بخواهیم هدایت می کنیم» (ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِی بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا).

این لطف خدا بود که شامل حال تو شد، و این وحی آسمانی بر تو نازل گشت و ایمان به تمام محتوای آن پیدا کردی.

در پایان آیه می افزاید: «بطور مسلّم تو به سوی راه مستقیم مردم را هدایت می کنی» (وَ إِنَّکَ لَتَهْدِی إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ).

نه تنها قرآن نوری برای توست که نوری برای همگان است، و وسیله هدایتی برای جهانیان به سوی صراط مستقیم، این یک موهبت عظیم الهی است برای رهروان راه حق و آب حیاتی است برای همه تشنه کامان.

سورة الشوری(42): آیة 53
اشاره

(آیه 53)- سپس به عنوان تفسیری بر «صراط مستقیم» می افزاید: «راه خداوندی که تمام آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است از آن اوست» (صِراطِ اللَّهِ الَّذِی لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ). چه راهی صافتر از راهی است که به خالق عالم هستی می رسد؟

آخرین جمله این آیه که در عین حال آخرین جمله سوره شوری است در

[شماره صفحه واقعی : 355]

ص: 1653

حقیقت دلیلی است برای این معنی که راه مستقیم تنها راهی است که به سوی خدا می رود، می فرماید: «آگاه باشید که همه کارها تنها به سوی خدا باز می گردد» (أَلا إِلَی اللَّهِ تَصِیرُ الْأُمُورُ).

این جمله در عین حال بشارتی است برای پرهیزگاران، و تهدیدی است برای ظالمان و گنهکاران که بازگشت همه آنها به سوی خداست.

و نیز دلیلی است بر این که وحی باید تنها از سوی خدا باشد، چرا که بازگشت همه اشیاء و تدبیر آنها به سوی اوست.

پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله قبل از نبوّت چه آئینی داشت؟

باید بگوییم پیامبر صلّی اللّه علیه و اله شخصا برنامه خاصی از سوی خداوند داشته که بر طبق آن عمل می کرده، و در حقیقت آیین مخصوص خودش بود، تا زمانی که اسلام بر او نازل گشت.

شاهد این سخن حدیثی است که در نهج البلاغه آمده، که می گوید: «خداوند از آن زمان که رسول خدا از شیر بازگرفته شد بزرگترین فرشته ای را قرین وی ساخت، تا شب و روز او را به راههای مکارم، و طرق اخلاق نیک سوق دهد».

مأموریت چنین فرشته ای دلیل بر وجود یک برنامه اختصاصی است.

«پایان سوره شوری»

[شماره صفحه واقعی : 356]

ص: 1654

سوره زخرف [43]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و 89 آیه است

محتوای سوره:

مباحث این سوره را می توان در هفت بخش خلاصه کرد:

بخش اول: از اهمیت قرآن مجید و نبوت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله سخن می گوید.

بخش دوم: قسمتی از دلائل توحید را در «آفاق» و نعمتهای گوناگون خداوند را بر انسانها بر می شمرد.

بخش سوم: همین حقیقت را از طریق مبارزه با شرک و نفی نسبتهای ناروا به خداوند و مبارزه با تقلیدهای کورکورانه، تکمیل می کند.

در بخش چهارم: برای مجسم ساختن این حقایق قسمتی از سرگذشت انبیای پیشین و اقوام آنها را نقل می کند.

در بخش پنجم: مسأله معاد و پاداش مؤمنان و سرنوشت شوم کفار مطرح شده و با تهدیدها و انذارهای قوی مجرمان را هشدار می دهد.

بخش ششم: ناظر به ارزشهای باطلی است که حاکم بر افکار افراد بی ایمان بوده و هست که به خاطر این ارزشهای بی اساس در ارزیابی خود در باره مسائل مهم زندگی گرفتار انواع اشتباه می شوند.

بخش هفتم: از مواعظ و اندرزهای مؤثر و پربار برای تکمیل کردن بخشهای دیگر سخن می گوید.

[شماره صفحه واقعی : 357]

ص: 1655

نام سوره از آیه 35 گرفته شده که از ارزشهای مادی و «زخرف» (طلا و مانند آن) سخن می گوید.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله می خوانیم: «کسی که سوره زخرف را تلاوت کند از کسانی است که روز قیامت به این خطاب مخاطب می شود: ای بندگان من! امروز نه ترسی بر شماست، و نه غمی، بدون حساب وارد بهشت شوید».

این بشارت بزرگ و فضیلت بی حساب تنها با تلاوت خالی از اندیشه و ایمان و عمل حاصل نمی شود، چرا که تلاوت مقدمه ای است برای اندیشه، و «ایمان» و «عمل» ثمره ای از آن است.

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سورة الزخرف(43): آیة 1

(آیه 1)- در آغاز این سوره باز با «حروف مقطعه» «حاء، میم» (حم).

رو برو می شویم، این چهارمین سوره ای است که با «حم» آغاز شده، که در باره آن قبلا بحث کرده ایم.

سورة الزخرف(43): آیة 2

(آیه 2)- در دومین آیه به قرآن مجید سوگند یاد کرده، می فرماید: «سوگند به کتاب مبین» و روشنگر (وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ).

سوگند به این کتابی که حقایقش آشکار، و مفاهیمش روشن، و دلائل صدقش نمایان، و راههای هدایتش واضح و مبین است.

سورة الزخرف(43): آیة 3

(آیه 3)- که «ما آن را قرآنی عربی قرار دادیم تا شما آن را درک کنید» (إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ).

عربی بودن قرآن یا به معنی نزول آن به زبان عرب است که از گسترده ترین زبانهای جهان برای بیان حقایق می باشد. و یا به معنی «فصاحت» آن است- چرا که یکی از معانی عربی همان «فصیح» است- اشاره به این که آن را در نهایت فصاحت قرار دادیم تا حقایق به خوبی از لابلای کلمات و جمله هایش ظاهر گردد، و همگان آن را به خوبی درک کنند.

[شماره صفحه واقعی : 358]

ص: 1656

سورة الزخرف(43): آیة 4

(آیه 4)- سپس به بیان اوصاف سه گانه دیگری در باره این کتاب آسمانی پرداخته، می گوید: «و آن در ام الکتاب [لوح محفوظ] نزد ما بلند پایه و استوار است»! (وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ).

«امّ الکتاب» (کتاب مادر) به معنی کتابی است که اصل و اساس همه کتب آسمانی می باشد. این همان کتاب «علم پروردگار» است که نزد اوست و همه حقایق عالم و همه حوادث آینده و گذشته و همه کتب آسمانی در آن درج است و هیچ کس به آن راه ندارد جز آنچه را که خدا بخواهد افشا کند.

این توصیف بزرگی است برای قرآن که از علم بی پایان حق سر چشمه گرفته و اصل و اساسش نزد اوست. و به همین دلیل در توصیف دوم و سوم می گوید: این کتاب در نزد ما والامقام، حکمت آموز، مستحکم، متین و حساب شده است «لعلیّ حکیم».

سورة الزخرف(43): آیة 5

(آیه 5)- در این آیه منکران، و اعراض کنندگان از قرآن، را مخاطب ساخته، می گوید: «آیا این ذکر [قرآن ] را (که مایه بیداری و یادآوری شماست) از شما بازگیریم به خاطر این که قومی اسرافکارید»؟! (أَ فَنَضْرِبُ عَنْکُمُ الذِّکْرَ صَفْحاً أَنْ کُنْتُمْ قَوْماً مُسْرِفِینَ).

درست است که شما در دشمنی و مخالفت با حق، چیزی فروگذار نکرده اید، ولی لطف و رحمت خداوند به قدری وسیع و گسترده است که اینها را مانع بر سر راه خود نمی بیند، باز هم این کتاب را پی درپی بر شما نازل می کند، تا دلهایی که اندک آمادگی دارند، تکان بخورند و به راه آیند، و این است مقام رحمت عامه و رحمانیت پروردگار که دوست و دشمن را در بر می گیرد.

سورة الزخرف(43): آیة 6

(آیه 6)- سپس به عنوان شاهد و گواه بر آنچه گفته شد، و هم تسلّی و دلداری پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و در ضمن تهدیدی برای منکران لجوج، در عبارتی کوتاه و محکم می فرماید: «چه بسیار از پیامبران را که برای هدایت در میان اقوام پیشین فرستادیم» (وَ کَمْ أَرْسَلْنا مِنْ نَبِیٍّ فِی الْأَوَّلِینَ).

سورة الزخرف(43): آیة 7

(آیه 7)- «ولی هیچ پیامبری به سراغشان نمی آمد مگر این که او را استهزا

[شماره صفحه واقعی : 359]

ص: 1657

می کردند» (وَ ما یَأْتِیهِمْ مِنْ نَبِیٍّ إِلَّا کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ).

این مخالفتها و سخریه ها هرگز مانع لطف الهی نبود، این فیضی است که از ازل تا به ابد ادامه یافته، وجودی است که بر همه بندگان می کند.

سورة الزخرف(43): آیة 8

(آیه 8)- اما برای این که تصور نکنند که لطف بی حساب خداوند مانع مجازات آنها در پایان کار خواهد شد- که مجازات نیز خود، مقتضای حکمت اوست- این آیه می افزاید: «ولی ما کسانی را که نیرومندتر از آنها بودند هلاک کردیم» (فَأَهْلَکْنا أَشَدَّ مِنْهُمْ بَطْشاً).

«و داستان پیشینیان گذشت» (وَ مَضی مَثَلُ الْأَوَّلِینَ).

در آیاتی که قبلا بر تو نازل کرده ایم، نمونه های زیادی از این اقوام سرکش و طغیانگر مطرح شده اند، و شرح حال آنها بر تو نازل گردیده اقوامی با امکانات و ثروت و نفرات و لشگر و استعداد فراوان همچون فرعون و فرعونیان و قوم عاد و ثمود.

سورة الزخرف(43): آیة 9

(آیه 9)- بخشی از دلائل توحید: از اینجا بحث پیرامون توحید و شرک شروع می شود، نخست از فطرت و سرشت انسانها برای اثبات توحید کمک می گیرد، می فرماید: «هر گاه از آنها بپرسی چه کسی آسمانها و زمین را آفریده مسلما می گویند: خداوند قادر و دانا آنها را آفریده است» (وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ خَلَقَهُنَّ الْعَزِیزُ الْعَلِیمُ).

سورة الزخرف(43): آیة10

(آیه 10)- سپس به پنج قسمت از نعمتهای بزرگ خدا که هر یک نمونه ای از نظام آفرینش و آیتی از آیات خداست اشاره می کند.

نخست از زمین شروع کرده، می فرماید: «همان کسی که زمین را محل آرامش شما قرار داد» (الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ مَهْداً). و می دانیم نعمت آرامش و امنیت پایه اصلی بهره گیری از نعمتهای دیگر است.

و برای بیان نعمت دوم می افزاید: «او برای شما در زمین راههایی قرار داد تا هدایت شوید» و به مقصد برسید (وَ جَعَلَ لَکُمْ فِیها سُبُلًا لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ).

می دانیم: تقریبا سراسر خشکیها را چین خوردگیهای بسیار فراگرفته و کوههای

[شماره صفحه واقعی : 360]

ص: 1658

بزرگ و کوچک و تپه های مختلف آن را پوشانده است، و جالب این که در میان بزرگترین سلسله جبال دنیا غالبا بریدگیهایی وجود دارد که انسان می تواند راه خود را از میان آنها پیدا کند، و کمتر اتفاق می افتد که این کوهها بکلی مایه جدایی بخشهای مختلف زمین گردند، و این یکی از اسرار نظام آفرینش و از مواهب الهی بر بر بندگان است.

از این گذشته بسیاری از قسمتهای زمین به وسیله راههای دریایی به یکدیگر مربوط می شوند که این خود نیز در عمومیت مفهوم آیه وارد است.

سورة الزخرف(43): آیة 11

(آیه 11)- سومین موهبت را که مسأله نزول آب باران و احیای زمینهای مرده است در این آیه به این صورت مطرح می کند «همان کسی که از آسمان آبی فرستاد بمقدار معیّن» (وَ الَّذِی نَزَّلَ مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ).

«و به وسیله آن سرزمین مرده ای را حیات بخشیدیم» (فَأَنْشَرْنا بِهِ بَلْدَةً مَیْتاً).

«و همین گونه (که زمینهای مرده با نزول باران زنده می شوند شما نیز بعد از مرگ زنده، و از قبرها) خارج خواهید شد» (کَذلِکَ تُخْرَجُونَ).

سورة الزخرف(43): آیة 12

(آیه 12)- در چهارمین مرحله بعد از ذکر نزول باران و حیات گیاهان به آفرینش انواع حیوانات اشاره کرده، می گوید: «همان کسی که همه زوجها را آفرید» (وَ الَّذِی خَلَقَ الْأَزْواجَ کُلَّها).

تعبیر به «ازواج» (زوجها) کنایه از انواع حیوانات است، به قرینه گیاهان که در آیات قبل آمد.

و می دانیم قانون زوجیت، قانون حیات در همه جانداران می باشد و افراد نادر و استثنایی مانع از کلیت قانون نیست.

در پنجمین مرحله که آخرین نعمت را در این سلسله بیان می کند سخن از مرکبهایی است که خداوند برای پیمودن راههای دریایی و خشکی در اختیار بشر گذارده، می فرماید: «و برای شما از کشتیها و چهار پایان مرکبهایی قرار داد که بر آن سوار می شوید» (وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الْفُلْکِ وَ الْأَنْعامِ ما تَرْکَبُونَ).

این یکی از مواهب و اکرامهای خداوند نسبت به نوع بشر است که در انواع

[شماره صفحه واقعی : 361]

ص: 1659

دیگر از موجودات زنده دیده نمی شود.

سورة الزخرف(43): آیة 13

(آیه 13)- این آیه هدف نهایی آفرینش این مراکب را چنین بازگو می کند: «تا بر پشت آنها به خوبی قرار گیرید سپس هنگامی که بر آنها سوار شدید، نعمت پروردگارتان را متذکّر شوید و بگویید: پاک و منزه است کسی که این را مسخّر ما ساخت، و گر نه ما توانایی تسخیر آن را نداشتیم» (لِتَسْتَوُوا عَلی ظُهُورِهِ ثُمَّ تَذْکُرُوا نِعْمَةَ رَبِّکُمْ إِذَا اسْتَوَیْتُمْ عَلَیْهِ وَ تَقُولُوا سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ).

سورة الزخرف(43): آیة 14

(آیه 14)- در این آیه گفتار مؤمنان راستین را به هنگام سوار شدن بر مرکب این گونه تکمیل می کند: «و ما به سوی پروردگارمان باز می گردیم» (وَ إِنَّا إِلی رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ).

این جمله اشاره ای به مسأله معاد است چرا که همیشه توجه به آفریدگار و مبدأ، انسان را متوجه معاد نیز می سازد.

و نیز اشاره ای است به این معنی که مبادا هنگام سوار شدن و تسلّط بر این مرکبهای راهوار مغرور شوید، و در زرق و برق دنیا فرو روید، بلکه به یاد انتقال بزرگتان از این جهان به جهان دیگر باشید.

سورة الزخرف(43): آیة 15

(آیه 15)- چگونه ملائکه را دختران خدا می خوانید؟

بعد از تحکیم پایه های توحید از طریق بر شمردن نشانه های خداوند در نظام هستی و نعمتها و مواهب او، در اینجا به نقطه مقابل آن یعنی مبارزه با شرک و پرستش غیر خدا پرداخته نخست به سراغ یکی از شاخه های آن یعنی پرستش فرشتگان می رود و می فرماید: «آنها برای خداوند از میان بندگانش جزئی قرار دادند» (وَ جَعَلُوا لَهُ مِنْ عِبادِهِ جُزْءاً).

تعبیر به «جزء» هم بیانگر این است که آنها فرشتگان را فرزندان خدا می شمردند زیرا همیشه فرزند جزئی از وجود پدر و مادر است که به صورت نطفه از آنها جدا می شود.

و نیز بیان کننده پذیرش عبودیت آنهاست چرا که فرشتگان را جزئی از معبودان در مقابل خداوند تصور می کردند.

[شماره صفحه واقعی : 362]

ص: 1660

سپس می افزاید: «انسان کفران کننده آشکاری است» (إِنَّ الْإِنْسانَ لَکَفُورٌ مُبِینٌ).

به جای این که سر بر آستان خالق و ولی نعمت خود بساید راه کفران پیش گرفته به سراغ مخلوقاتش می رود.

سورة الزخرف(43): آیة 16

(آیه 16)- در این آیه برای محکوم کردن این تفکر خرافی از ذهنیات و مسلمات خود آنها استفاده می کند، چرا که آنها جنس مرد را بر زن ترجیح می دادند، و اصولا دختر را ننگ خود می شمردند، می فرماید: «آیا از میان مخلوقاتش دختران را برای خود انتخاب کرده و پسران را برای شما برگزیده است» (أَمِ اتَّخَذَ مِمَّا یَخْلُقُ بَناتٍ وَ أَصْفاکُمْ بِالْبَنِینَ).

به پندار شما مقام دختر پایین تر است، چگونه خود را بر خدا ترجیح می دهید؟ سهم او را دختر، و سهم خود را پسر می پندارید؟!

سورة الزخرف(43): آیة 17

(آیه 17)- باز همین مطلب را به بیان دیگری تعقیب کرده، می گوید: «در حالی که هرگاه یکی از آنها را به همان چیزی که برای خداوند رحمان شبیه قرار داده [به تولد دختر] بشارت دهند صورتش (از فرط ناراحتی) سیاه می شود، و خشمگین می گردد»! (وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِما ضَرَبَ لِلرَّحْمنِ مَثَلًا ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَ هُوَ کَظِیمٌ).

این تعبیر به خوبی حاکی از تفکر خرافی مشرکان ابله در عصر جاهلیت در مورد تولد فرزند دختر است که چگونه از شنیدن خبر ولادت دختر ناراحت می شدند در عین حال فرشتگان را دختران خدا می دانستند!

سورة الزخرف(43): آیة 18

(آیه 18)- باز در ادامه این سخن می افزاید: «آیا کسی را که در لابلای زینتها پرورش می یابد، و به هنگام جدال قادر به تبیین مقصود خود نیست» فرزند خدا می خوانید (أَ وَ مَنْ یُنَشَّؤُا فِی الْحِلْیَةِ وَ هُوَ فِی الْخِصامِ غَیْرُ مُبِینٍ).

در اینجا قرآن دو صفت از صفات زنان را که در غالب آنها دیده می شود و از جنبه عاطفی آنان سر چشمه می گیرد مورد بحث قرار داده، نخست علاقه شدید آنها به زینت آلات، و دیگر عدم قدرت کافی بر اثبات مقصود خود به هنگام مخاصمه

[شماره صفحه واقعی : 363]

ص: 1661

و جر و بحث به خاطر حیا و شرم.

سورة الزخرف(43): آیة 19

(آیه 19)- در این آیه مطلب را با صراحت بیشتری مطرح کرده، می فرماید:

«آنها فرشتگان را که بندگان خداوند رحمانند مؤنث پنداشتند» و دختران خدا معرفی کردند (وَ جَعَلُوا الْمَلائِکَةَ الَّذِینَ هُمْ عِبادُ الرَّحْمنِ إِناثاً).

سپس به صورت استفهام انکاری در پاسخ آنها می فرماید: «آیا آنها شاهد آفرینش (فرشتگان) بودند» (أَ شَهِدُوا خَلْقَهُمْ).

و در پایان آیه می افزاید: «گواهی آنها (بر این عقیده بی اساس در نامه های اعمالشان) نوشته می شود و (از آن) باز خواست خواهند شد»! (سَتُکْتَبُ شَهادَتُهُمْ وَ یُسْئَلُونَ).

سورة الزخرف(43): آیة 20

(آیه 20)- آنها دلیلی جز تقلید از نیاکان جاهل ندارند؟

در آیات گذشته نخستین پاسخ منطقی به عقیده خرافی بت پرستان که فرشتگان را دختران خدا می پنداشتند داده شد در اینجا همین معنی را پی گیری کرده، به ابطال این خرافه زشت از طرق دیگری می پردازد، نخست یکی از دلائل واهی آنها را بطور فشرده همراه با جواب آن نقل کرده، می گوید: «آنان گفتند: اگر خداوند رحمان می خواست ما آنها را هرگز پرستش نمی کردیم» این خواست او بوده است که ما به پرستش آنان پرداخته ایم! (وَ قالُوا لَوْ شاءَ الرَّحْمنُ ما عَبَدْناهُمْ).

این تعبیر ممکن است به این معنی باشد که آنها معتقد به جبر بودند، و می گفتند هر چه از ما صادر می شود به اراده خداوند است، و هر کاری انجام می دهیم مورد رضایت اوست.

و در پایان آیه با این جمله کوتاه به این استدلال واهی بت پرستان پاسخ می گوید: «آنها به چنین چیزی که ادعا می کنند علم ندارند، و جز دروغ چیزی نمی گویند» (ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا یَخْرُصُونَ).

آنها حتی به مسأله جبر و یا رضایت خداوند به اعمالشان علم و ایمان ندارند بلکه مانند بسیاری از هوی پرستان و مجرمان دیگر هستند که برای تبرئه خویشتن از گناه و فساد موضوع جبر را پیش می کشند و می گویند: دست تقدیر ما را

[شماره صفحه واقعی : 364]

ص: 1662

به این راه کشانیده!

سورة الزخرف(43): آیة 21

(آیه 21)- در این آیه به دلیل دیگری که ممکن است آنها به آن استدلال کنند اشاره کرده، می گوید: «یا این که ما کتابی را پیش از این کتاب به آنها داده ایم و آنها به آن تمسّک می جویند»؟! (أَمْ آتَیْناهُمْ کِتاباً مِنْ قَبْلِهِ فَهُمْ بِهِ مُسْتَمْسِکُونَ).

یعنی آنها برای اثبات این ادعا باید یا به دلیل عقل متمسک شوند، یا به نقل، در حالی که نه دلیلی از عقل دارند، و نه دلیلی از نقل، تمام دلائل عقلی دعوت به توحید می کند، و همه انبیا و کتب آسمانی نیز دعوت به توحید کردند.

سورة الزخرف(43): آیة 22

(آیه 22)- در این آیه به بهانه اصلی آنان اشاره کرده که آن هم در واقع خرافه ای بیش نیست که پایه خرافه دیگری شده است، می فرماید: «بلکه آنها می گویند: ما نیاکان خود را بر مذهبی یافتیم و ما نیز به آثار آنها هدایت شده ایم» (بَلْ قالُوا إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلی أُمَّةٍ وَ إِنَّا عَلی آثارِهِمْ مُهْتَدُونَ).

در حقیقت آنها دلیلی جز «تقلید کورکورانه» از پدران و نیاکان خود نداشتند و عجب این که خود را با این تقلید هدایت یافته می پنداشتند، در حالی که در مسائل اعتقادی و زیر بنایی فکری هیچ انسان فهمیده و آزاده ای نمی تواند متکی بر تقلید باشد آن هم به صورت تقلید «جاهل از جاهل».

سورة الزخرف(43): آیة 23

(آیه 23)- در اینجا بحث آیات گذشته را در زمینه بهانه اصلی مشرکان برای بت پرستی که مسأله تقلید نیاکان بود ادامه داده، می گوید: این تنها ادعای مشرکان عرب نیست، «همین گونه ما در هیچ شهر و دیاری پیش از تو پیغمبری انذار کننده نفرستادیم مگر این که ثروتمندان مست و مغرور گفتند: ما پدران خود را بر مذهبی یافتیم، و ما به آثار آنان اقتدا می کنیم» (وَ کَذلِکَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ فِی قَرْیَةٍ مِنْ نَذِیرٍ إِلَّا قالَ مُتْرَفُوها إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلی أُمَّةٍ وَ إِنَّا عَلی آثارِهِمْ مُقْتَدُونَ).

سورة الزخرف(43): آیة 24

(آیه 24)- این آیه پاسخی را که انبیای پیشین به آنها می دادند به وضوح بیان می کند، می گوید: «پیامبرشان به آنان گفت: آیا اگر من آئینی روشنتر و هدایت کننده تر از آنچه پدرانتان را بر آن یافتید آورده باشم» باز هم آن را انکار می کنید؟! (قالَ أَ وَ لَوْ جِئْتُکُمْ بِأَهْدی مِمَّا وَجَدْتُمْ عَلَیْهِ آباءَکُمْ).

[شماره صفحه واقعی : 365]

ص: 1663

این مؤدبانه ترین تعبیری است که می توان در مقابل قومی لجوج و مغرور بیان کرد که عواطف آنها به هیچ وجه جریحه دار نشود و این گونه تعبیرات قرآنی، ادب در بحث و محاجّه را مخصوصا در مقابل جاهلان مغرور به ما می آموزد.

ولی با این همه به قدری آنها غرق در جهل و تعصب و لجاج بودند که این گفتار حساب شده و مؤدبانه نیز در آنها مؤثر واقع نشد، آنها فقط در پاسخ انبیائشان «گفتند: ما به آنچه شما به آن مبعوث هستید کافریم»! (قالُوا إِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ کافِرُونَ).

سورة الزخرف(43): آیة 25

(آیه 25)- بدیهی است چنین قوم طغیانگر و لجوج و بی منطقی شایسته بقا و حیات نیست، و دیر یا زود باید عذاب الهی نازل گردد و این خار و خاشاکها را از سر راه بردارد، آیه شریفه می فرماید: «لذا ما از آنها انتقام گرفتیم» و سخت مجازاتشان کردیم (فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ).

گروهی را با طوفان، و گروهی را با زلزله ویرانگر، و جمعی را با تندباد و صاعقه، و خلاصه هر یک از آنها را با فرمانی هلاک کردیم.

و در پایان آیه برای این که مشرکان مکه نیز عبرت گیرند روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله کرده، می گوید: «پس بنگر پایان کار تکذیب کنندگان چگونه بود»؟! (فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ).

جمعیت مشرکان لجوج مکه نیز باید در انتظار چنین سرنوشت شومی باشند!

سورة الزخرف(43): آیة 26

(آیه 26)- توحید سخن جاویدان انبیاء: در اینجا اشاره کوتاهی به سرگذشت ابراهیم و ماجرای او با قوم بت پرست بابل شده است، تا بحث نکوهش تقلید را که در آیات قبل آمده بود تکمیل کند، زیرا اولا ابراهیم علیه السلامبزرگترین نیای عرب بود که همه او را محترم می شمردند، هنگامی که او پرده های تقلید را می درد اینها نیز اگر راست می گویند باید به او اقتدا کنند.

ثانیا: بت پرستانی که ابراهیم در مقابل آنها قیام کرد به همین استدلال واهی (پیروی از پدران) تکیه می کردند، و ابراهیم هرگز آن را از آنها نپذیرفت.

نخست می فرماید: «به خطر بیاور هنگامی که ابراهیم به پدرش [عمویش

[شماره صفحه واقعی : 366]

ص: 1664

آزر] و قوم بت پرستش گفت من از آنچه شما می پرستید بیزارم»! (وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ لِأَبِیهِ وَ قَوْمِهِ إِنَّنِی بَراءٌ مِمَّا تَعْبُدُونَ).

سورة الزخرف(43): آیة 27

(آیه 27)- و از آنجا که بسیاری از بت پرستان خدا را نیز پرستش می کردند ابراهیم بلافاصله او را استثناء کرده، می گوید: «مگر آن خدایی که مرا آفریده که او هدایتم خواهد کرد» (إِلَّا الَّذِی فَطَرَنِی فَإِنَّهُ سَیَهْدِینِ).

او در این عبارت کوتاه هم استدلالی برای انحصار عبودیت به پروردگار ذکر می کند زیرا معبود کسی است که خالق و مدبر است، و همه قبول داشتند که خالق خداست و هم اشاره به مسأله هدایت تکوینی و تشریعی خداست که قانون لطف آن را ایجاب می کند.

سورة الزخرف(43): آیة 28

(آیه 28)- ابراهیم نه تنها در حیات خود طرفدار اصل توحید و مبارزه با هرگونه بت پرستی بود، بلکه تمام تلاش و کوشش خود را به کار گرفت که (کلمه توحید همیشه در جهان باقی و برقرار بماند.

چنانکه آیه شریفه می گوید: «او آن (کلمه توحید را کلمه باقیه در فرزندان و اعقاب خود قرار داد تا به سوی خدا بازگردند» (وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فِی عَقِبِهِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ).

جالب این که امروز تمام ادیانی که در کره زمین دم از توحید می زنند از تعلیمات توحیدی ابراهیم علیه السلامالهام می گیرند، و سه پیامبر بزرگ الهی «موسی» علیه السلام و «عیسی» علیه السلام و محمد صلّی اللّه علیه و اله از دودمان او هستند، و این دلیل صدق پیشگویی قرآن در این زمینه است.

سورة الزخرف(43): آیة 29

(آیه 29)- این آیه در حقیقت پاسخ به این سؤال است: با این حال چگونه خداوند مشرکان مکه را عذاب نمی کند؟ مگر در آیات قبل نخواندیم «ما از اقوام گذشته که انبیا را تکذیب کردند انتقام گرفتیم»؟! در پاسخ می گوید: «بلکه این گروه [مشرکان مکّه ] و پدران آنها را از مواهب دنیا بهره مند ساختم تا حق و فرستاده آشکار الهی به سراغ آنان آمد» (بَلْ مَتَّعْتُ هؤُلاءِ وَ آباءَهُمْ حَتَّی جاءَهُمُ الْحَقُّ وَ رَسُولٌ مُبِینٌ).

[شماره صفحه واقعی : 367]

ص: 1665

ما تنها به حکم عقل به بطلان شرک و بت پرستی و حکم وجدانشان به توحید قناعت نکردیم، و برای اتمام حجت آنها را مهلت دادیم تا این کتاب آسمانی که سراسر حق است، و این پیامبر بزرگ صلّی اللّه علیه و اله برای هدایت آنان قیام کند.

سورة الزخرف(43): آیة 30

(آیه 30)- ولی عجب این که: «هنگامی که حق (قرآن) به سراغ آنها آمد (به جای این که به اصلاح و جبران خطاهای گذشته خویش پردازند گروه کثیری به مخالفت برخاستند و) گفتند: این سحر است و ما نسبت به آن کافریم» (وَ لَمَّا جاءَهُمُ الْحَقُّ قالُوا هذا سِحْرٌ وَ إِنَّا بِهِ کافِرُونَ).

سورة الزخرف(43): آیة 31

(آیه 31)- چرا قرآن بر یکی از ثروتمندان نازل نشده؟

در آیات قبل سخن از بهانه جوئیهای مشرکان در برابر دعوت پیامبران بود، در اینجا به یکی دیگر از بهانه های واهی و بی اساس آنان اشاره کرده، می فرماید:

«و گفتند: چرا این قرآن بر مرد بزرگ و (ثروتمندی) از این دو شهر (مکّه و طائف) نازل نشده است»؟! (وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ).

سورة الزخرف(43): آیة 32

(آیه 32)- قرآن مجید برای کوبیدن این طرز تفکر زشت و خرافی پاسخهای دندان شکنی می دهد و دیدگاه الهی و اسلامی را کاملا مجسم می سازد، نخست می گوید: «آیا آنها رحمت پروردگارت را تقسیم می کنند»؟! (أَ هُمْ یَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّکَ). تا به هر کس بخواهند نبوت بخشند، و کتاب آسمانی بر او نازل کنند.

از این گذشته اگر تفاوت و اختلافی از نظر سطح زندگی در میان انسانها وجود دارد هرگز دلیل تفاوت آنها در مقامات معنوی نیست، بلکه: «ما معیشت آنها را در حیات دنیا در میانشان تقسیم کردیم و بعضی را برای بعضی برتری دادیم تا یکدیگر را مسخر کرده» و با هم تعاون نمایند (نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِیًّا).

آنها فراموش کرده اند که زندگی بشر یک زندگی دسته جمعی است، و اداره این زندگی جز از طریق تعاون و خدمت متقابل امکان پذیر نیست.

«و رحمت پروردگارت از تمام آنچه جمع آوری می کنند (از مال و جاه و مقام) برتر و بهتر است» (وَ رَحْمَتُ رَبِّکَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 368]

ص: 1666

بلکه تمام این مقامها و ثروتها در برابر رحمت الهی و قرب پروردگار به اندازه بال مگسی وزن و قیمت ندارد.

سورة الزخرف(43): آیة 33

(آیه 33)- قصرهای با شکوه با سقفهای نقره ای! (ارزشهای دروغین) قرآن همچنان بحث پیرامون نظام ارزشی اسلام و عدم معیار بودن مال و ثروت و مقامات مادی را ادامه می دهد.

نخست می فرماید: «اگر (تمکّن کفّار از مواهب مادی) سبب نمی شد که همه مردم امت واحد (گمراهی) شوند ما برای کسانی که به (خداوند) رحمن کافر می شدند خانه هایی قرار می دادیم با سقفهایی از نقره و نردبانهایی که از آن بالا روند» (وَ لَوْ لا أَنْ یَکُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً لَجَعَلْنا لِمَنْ یَکْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُیُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ وَ مَعارِجَ عَلَیْها یَظْهَرُونَ).

سورة الزخرف(43): آیة 34

(آیه 34)- سپس می افزاید: علاوه بر این «برای خانه های آنان درها و تختهایی قرار می دادیم که بر آن تکیه کنند» (وَ لِبُیُوتِهِمْ أَبْواباً وَ سُرُراً عَلَیْها یَتَّکِؤُنَ).

سورة الزخرف(43): آیة 35

(آیه 35)- باز به این هم اکتفا نکرده می افزاید: علاوه بر همه اینها «انواع وسائل تجملی و زینت آلات» برای آنها قرار می دادیم (وَ زُخْرُفاً).

تا زندگی مادی و پر زرق و برقشان از هر نظر تکمیل گردد، قصرهایی مجلل و چند اشکوبه با سقفهایی از نقره، و درها و تختهای متعدد، و انواع وسائل زینتی، و هرگونه نقش و نگار آن چنانکه مطلوب و مقصود و معبود دنیا پرستان است.

سپس می افزاید: «اما همه اینها متاع زندگی دنیای مادی است و آخرت نزد پروردگارت از آن پرهیزگاران است» (وَ إِنْ کُلُّ ذلِکَ لَمَّا مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةُ عِنْدَ رَبِّکَ لِلْمُتَّقِینَ).

کوتاه سخن این که سرمایه های مادی و این وسائل تجملاتی دنیا به قدری در پیشگاه پروردگار بی ارزش است که می بایست تنها نصیب افراد بی ارزش همچون کفّار و منکران حق باشد، و اگر مردم کم ظرفیت و دنیا طلب به سوی بی ایمانی و کفر متمایل نمی شدند خداوند این سرمایه ها را تنها نصیب این گروه منفور و مطرود

[شماره صفحه واقعی : 369]

ص: 1667

می کرد، تا همگان بدانند مقیاس ارزش و شخصیت انسان این امور نیست.

و از اینجا روشن می شود که نه بهره مند بودن گروهی از کفار و ظالمان از این مواهب مادی دلیل بر شخصیت آنهاست، و نه محروم بودن مؤمنان از آن، و نه استفاده از این امور در حد معقول، به صورت یک ابزار، ضرری به ایمان و تقوای انسان می زند، و این است تفکر صحیح اسلامی و قرآنی.

سورة الزخرف(43): آیة 36

(آیه 36)- همنشین شیاطین! از آنجا که در آیات پیشین سخن از دنیا پرستانی بود که همه چیز را بر معیارهای مادی ارزیابی می کنند، در اینجا از یکی از آثار مرگبار دلبستگی به دنیا که بیگانگی از خداست سخن می گوید، می فرماید:

«و هر کس از یاد خدا روی گردان شود شیطانی را به سراغ او می فرستیم، پس همواره قرین اوست»! (وَ مَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ الرَّحْمنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ).

آری! غفلت از ذکر خدا و غرق شدن در لذات دنیا، و دلباختگی به زرق و برق آن، موجب می شود که شیطانی بر انسان مسلّط گردد و همواره قرین او باشد، و رشته ای در گردنش افکنده، «می برد هرجا که خاطر خواه اوست»!

سورة الزخرف(43): آیة 37

(آیه 37)- سپس به دو امر مهم که شیاطین در باره این غافلان انجام می دهند.

اشاره کرده، می فرماید: «و آنها [شیاطین ] این گروه را از راه خدا باز می دارند» (وَ إِنَّهُمْ لَیَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبِیلِ).

هر وقت اراده بازگشت کنند سنگی بر سر راه آنها می افکنند و مانعی ایجاد می کنند تا هرگز به صراط مستقیم باز نگردند.

و آن چنان طریق گمراهی را در نظر آنها زینت می دهند که: «گمان می کنند هدایت یافتگان حقیقی آنها هستند»! (وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ).

سورة الزخرف(43): آیة 38

(آیه 38)- خلاصه این وضع همچنان ادامه پیدا می کند انسان غافل و بی خبر در گمراهی خویش، و شیاطین در اضلال او تا هنگامی که پرده ها کنار می رود، و چشم حقیقت بین او باز می شود، «تا زمانی که نزد ما حاضر می شود (می بیند ولی و قرینش همچنان با اوست، همان کسی که عامل همه بدبختیهای او بوده! فریاد می زند و) می گوید: ای کاش میان من و تو فاصله مشرق و مغرب بود!

[شماره صفحه واقعی : 370]

ص: 1668

چه بد قرین و همنشینی هستی تو»! (حَتَّی إِذا جاءَنا قالَ یا لَیْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ فَبِئْسَ الْقَرِینُ).

آری! صحنه قیامت نجسمی است گسترده از صحنه های این جهان و قرین و دوست و رهبر اینجا با آنجا یکی است.

سورة الزخرف(43): آیة 39

(آیه 39)- ولی این آرزو هرگز به جائی نمی رسد، و میان آنها و شیاطین هرگز جدائی نمی افتد، لذا در این آیه می افزاید: «هرگز این گفتگو و ندامت امروز به حال شما سودی ندارد، چرا که شما ظلم کردید، و در نتیجه همه در عذاب مشترکید» (وَ لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ أَنَّکُمْ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ).

باید عذاب این همنشین سوء را با عذابهای دیگر برای همیشه ببینید.

و به این ترتیب امید آنها را در مورد جدایی از شیاطین برای همیشه مبدل به یأس می کند و چه طاقت فرساست تحمل این همنشینی؟!

سورة الزخرف(43): آیة 40

(آیه 40)- در اینجا قرآن این گروه را به حال خود می گذارد و روی سخن را به سوی پیامبر صلّی اللّه علیه و اله کرده از غافلان کوردلی که پیوسته او را تکذیب می کردند، و از قماش همان گروهی بودند که در آیات قبل از آنها سخن گفته شد، بحث کرده، می فرماید: «آیا تو می توانی سخن خود را به گوش کران برسانی؟ یا کوران و کسانی را که در گمراهی آشکاری هستند هدایت کنی» (أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ أَوْ تَهْدِی الْعُمْیَ وَ مَنْ کانَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ).

سورة الزخرف(43): آیة 41

(آیه 41)- در تعقیب آیات گذشته که از کفار لجوج و هدایت ناپذیر و ستمگر سخن می گفت در اینجا روی سخن را، به پیامبر گرمی اسلام صلّی اللّه علیه و اله کرده، این گروه را شدیدا تهدید و پیامبر صلّی اللّه علیه و اله را تسلّی و آرامش خاطر می بخشد می فرماید: «هر گاه تو را از میان آنها ببرم، حتما از آنها انتقام خواهم گرفت و مجازاتشان می کنیم»! (فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ).

منظور از بردن پیامبر صلّی اللّه علیه و اله از میان آن قوم، وفات پیامبر صلّی اللّه علیه و اله است.

سورة الزخرف(43): آیة 42

(آیه 42)- سپس می افزاید: اگر هم زنده بمانی «و آنچه را از عذاب به آنان وعده داده ایم به تو نشان دهیم باز ما بر آنها مسلط هستیم»

[شماره صفحه واقعی : 371]

ص: 1669

(أَوْ نُرِیَنَّکَ الَّذِی وَعَدْناهُمْ فَإِنَّا عَلَیْهِمْ مُقْتَدِرُونَ).

به هر حال آنها در چنگال قدرت ما هستند چه در میان آنها باشی و چه نباشی، و مجازات و انتقام الهی در صورت ادامه کارهایشان حتمی است.

سورة الزخرف(43): آیة 43

(آیه 43)- بعد از این هشدارها به پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله دستور می دهد: «پس آنچه را بر تو وحی شده محکم بگیر که تو بر صراط مستقیم قرار داری»! (فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ إِنَّکَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ).

کمترین اعوجاج و کجی در کتاب و برنامه تو نیست، و عدم پذیرش گروهی از آنان دلیل بر نفی حقانیت تو نخواهد بود تو با نهایت جدیت به راه خویش ادامه بده، بقیه با ماست.

سورة الزخرف(43): آیة 44

(آیه 44)- سپس می افزاید «این (قرآنی که بر تو وحی شده) مایه یادآوری تو و قوم توست» (وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ وَ لِقَوْمِکَ).

هدف از نزول آن بیدار ساختن انسانها و آشنا نمودن آنها به وظائفشان است.

«و بزودی مورد سؤال قرار خواهید گرفت» که با این برنامه الهی و این وحی آسمانی چه کردید؟! (وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ).

سورة الزخرف(43): آیة 45

(آیه 45)- سپس برای نفی بت پرستی و ابطال عقائد مشرکین به دلیل دیگری پرداخته، می گوید: «از رسولانی که قبل از تو فرستادیم بپرس، آیا غیر از خداوند رحمن، معبودهایی برای پرستش آنها قرار دادیم»؟! (وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا أَ جَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً یُعْبَدُونَ).

اشاره به این که تمام انبیای الهی دعوت به توحید کرده اند، و همگی بطور قاطع بت پرستی را محکوم نموده اند، بنابر این پیامبر اسلام در مخالفتش با بتها کار بی سابقه ای انجام نداده، بلکه سنت همیشگی انبیا را احیا نموده است.

سورة الزخرف(43): آیة 46

(آیه 46)- فرعونیان مغرور و پیمان شکن: در اینجا به گوشه ای از ماجرای پیغمبر خدا «موسی بن عمران» و برخورد او با «فرعون» اشاره شده، تا پاسخی باشد به گفتار بی اساس مشرکان که «اگر خدا می خواست پیامبری بفرستد چرا مردی را از ثروتمندان مکّه و طائف برای این مأموریت بزرگ انتخاب نکرد»؟

[شماره صفحه واقعی : 372]

ص: 1670

می فرماید: «ما موسی را با آیات و نشانه های خود به سوی فرعون و اطرافیان و درباریان او فرستادیم» (وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسی بِآیاتِنا إِلی فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِ).

«پس موسی به آنها گفت: من فرستاده پروردگار جهانیانم» (فَقالَ إِنِّی رَسُولُ رَبِّ الْعالَمِینَ).

سورة الزخرف(43): آیة 47

(آیه 47)- اکنون ببینم اولین برخورد فرعون و فرعونیان با دلائل منطقی و معجزات روشن موسی چه بود؟

قرآن می گوید: «هنگامی که موسی با آیات ما به سراغ آنها آمد همگی از آن می خندیدند» (فَلَمَّا جاءَهُمْ بِآیاتِنا إِذا هُمْ مِنْها یَضْحَکُونَ).

این نخستین برخورد همه طاغوتها و جاهلان مستکبر در برابر رهبران راستین است، جدی نگرفتن دعوت و دلائل آنها.

سورة الزخرف(43): آیة 48

(آیه 48)- اما ما برای اتمام حجت، آیات خود را یکی بعد از دیگری فرستادیم «و هیچ آیه ای و معجزه ای به آنها نشان نمی دادیم مگر این که از دیگری بزرگتر و مهمتر بود» (وَ ما نُرِیهِمْ مِنْ آیَةٍ إِلَّا هِیَ أَکْبَرُ مِنْ أُخْتِها).

و به این ترتیب بعد از معجزه «عصا» و «ید بیضا» معجزات «طوفان» و «جراد» و «قمل» و «ضفادع» و غیر اینها را به آنها نشان دادیم.

سپس می افزاید: «آنها را به عذابها (و مجازاتهای هشدار دهنده) گرفتار نمودیم شاید (بیدار شوند و) به راه حق بازگردند» (وَ أَخَذْناهُمْ بِالْعَذابِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ).

سورة الزخرف(43): آیة 49

(آیه 49)- چنانکه در این آیه می خوانیم: «آنها گفتند: ای ساحر! پروردگارت را به عهدی که با تو کرده است بخوان (تا ما را از این درد و رنج و بلا و مصیبت رهایی بخشد، و) مطمئن باش که ما راه هدایت را پیش خواهیم گرفت»! (وَ قالُوا یا أَیُّهَا السَّاحِرُ ادْعُ لَنا رَبَّکَ بِما عَهِدَ عِنْدَکَ إِنَّنا لَمُهْتَدُونَ).

چه تعبیر عجیبی! از یک سو ساحرش می خوانند، و از سوی دیگر برای رفع بلا دست به دامنش می زنند! و از سوی سوم به او وعده قبول هدایت می دهند!

[شماره صفحه واقعی : 373]

ص: 1671

آری! سبک مغزان مغرور هنگامی که بر اریکه قدرت می نشینند چنین است منطقشان و راه و رسمشان.

سورة الزخرف(43): آیة 50

(آیه 50)- ولی به هر حال موسی به خاطر این تعبیرات نیش دار و موهن هرگز دست از هدایت آنها برنداشت، و از خیره سری آنها مأیوس و خسته نشد، همچنان به کار خود ادامه داد بارها دعا کرد تا طوفان بلاها فرو نشیند و فرو نشست.

اما چنانکه آیه شریفه می گوید: «هنگامی که عذاب را از آنها بر طرف می ساختیم آنها پیمانهای خود را می شکستند و به لجاجت و انکار خود ادامه می دادند» (فَلَمَّا کَشَفْنا عَنْهُمُ الْعَذابَ إِذا هُمْ یَنْکُثُونَ).

اینها همه درسهایی است زنده و گویا برای مسلمانان و تسلیت خاطری است برای شخص پیامبر صلّی اللّه علیه و اله که از لجاجت و سرسختی مخالفان هرگز خسته نشوند.

و نیز هشداری است به دشمنان لجوج و سرسخت که آنها هرگز از فرعون و فرعونیان قویتر و قدرتمندتر نیستند، سر انجام کار آنها را ببینند و در عاقبت کار خویش șʙƘϙʘԙƘϮ

سورة الزخرف(43): آیة 51

(آیه 51)- اگر پیامبر است چرا دستبند طلا ندارد؟

منطق موسی از یک سو، و معجزات گوناگونش از سوئی دیگر افکار توده های مردم را نسبت به فرعون متزلزل ساخت.

اینجا بود که فرعون با سفسطه بازی و مغلطه کاری می خواست جلو نفوذ موسی را در افکار مردم مصر بگیرد، چنانکه قرآن می گوید: «فرعون در میان قوم خود ندا داد و گفت: ای قوم من! آیا حکومت مصر از آن من نیست؟ و این نهرها تحت فرمان من جریان ندارد؟ (و از قصر و مزارع و باغهای من نمی گذرد؟) آیا نمی بینید؟» (وَ نادی فِرْعَوْنُ فِی قَوْمِهِ قالَ یا قَوْمِ أَ لَیْسَ لِی مُلْکُ مِصْرَ وَ هذِهِ الْأَنْهارُ تَجْرِی مِنْ تَحْتِی أَ فَلا تُبْصِرُونَ).

ولی موسی چه دارد؟ هیچ، یک عصا و یک لباس پشمینه!

سورة الزخرف(43): آیة 52

(آیه 52)- سپس می افزاید: «بدون شک من از این فرد که مقام و نژادی پست دارد، و هرگز نمی تواند فصیح سخن بگوید برترم» (أَمْ أَنَا خَیْرٌ مِنْ هذَا الَّذِی هُوَ

[شماره صفحه واقعی : 374]

ص: 1672

مَهِینٌ وَ لا یَکادُ یُبِینُ)

.و به این ترتیب دو افتخار بزرگ برای خود (حکومت مصر، و مالکیت نیل) و دو نقطه ضعف برای موسی (فقر، و لکنت زبان) بیان کرد.

در حالی که موسی هرگز در آن زمان لکنت زبان نداشت، چرا که به هنگام بعثت عرضه داشت: «وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِی» خداوندا! گره را از زبان من بگشا» (طه/ 27) و مسلما دعایش مستجاب شد و قرآن نیز گواه بر آن است.

سورة الزخرف(43): آیة 53

(آیه 53)- سپس فرعون به دو بهانه دیگر متشبث شده گفت: «پس چرا دستبندهائی از طلا به او داده نشده؟ یا این که چرا فرشتگان همراه او نیامده اند» تا گفتار او را تصدیق کنند؟! (فَلَوْ لا أُلْقِیَ عَلَیْهِ أَسْوِرَةٌ مِنْ ذَهَبٍ أَوْ جاءَ مَعَهُ الْمَلائِکَةُ مُقْتَرِنِینَ).

می گویند فرعونیان عقیده داشتند که رؤسا باید با دستبند و گردن بند طلا خود را زینت کنند.

اما پیامبران الهی با کناره گیری از این مسائل مخصوصا می خواستند این ارزشهای کاذب و دروغین را ابطال کنند، و ارزشهای اصیل انسانی یعنی علم و تقوا و پاکی را جانشین آن سازند.

سورة الزخرف(43): آیة 54

(آیه 54)- در این آیه قرآن به نکته لطیفی اشاره می کند، و آن این که: فرعون از واقعیت امر چندان غافل نبود، و به بی اعتباری این ارزشها کم و بیش توجه داشت، ولی «او قوم خود را (تحمیق کرد، و عقول آنها را) سبک شمرد در نتیجه از وی اطاعت کردند»! (فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ فَأَطاعُوهُ).

اصولا راه و رسم همه حکومتهای جبار و فاسد این است که برای ادامه خود کامگی باید مردم را در سطح پائینی از فکر و اندیشه نگهدارند، و با انواع وسائل آنها را تحمیق کنند.

چرا که بیدار شدن ملتها و آگاهی و رشد فکری ملتها بزرگترین دشمن حکومتهای خودکامه و شیطانی است که با تمام قوا با آن مبارزه می کنند! جالب این که آیه فوق را با این جمله تکمیل و پایان می دهد «آنها قومی فاسق

[شماره صفحه واقعی : 375]

ص: 1673

بودند» (إِنَّهُمْ کانُوا قَوْماً فاسِقِینَ).

اشاره به این که این قوم گمراه اگر فاسق و خارج از اطاعت فرمان خدا و حکم عقل نبودند تسلیم چنین تبلیغات و ترهاتی نمی شدند.

آری! آنها فاسقانی بودند که از فاسقی تبعیت می کردند.

سورة الزخرف(43): آیة 55

(آیه 55)- این بود جنایات فرعون و فرعونیان و مغلطه کاریهایشان در مقابل فرستاده الهی موسی اما اکنون ببینیم بعد از آن همه وعظ و ارشاد و اتمام حجتها از طرق گوناگون، و عدم تسلیم آنها در مقابل حق، سر انجام کار آنها به کجا رسید؟! می فرماید: «اما هنگامی که ما را (با اعمالشان) به خشم آوردند از آنها انتقام گرفتیم، و همه را غرق کردیم»! (فَلَمَّا آسَفُونا انْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْناهُمْ أَجْمَعِینَ).

خداوند مخصوصا از میان تمام مجازاتها مجازات غرق را برای آنها انتخاب نمود، چرا که تمام عزت و شوکت افتخار و قدرتشان با همان رود عظیم نیل و شاخه های بزرگ و فراوانش بود که فرعون از میان تمام منابع قدرتش روی آن تکیه می کرد.

سورة الزخرف(43): آیة 56

(آیه 56)- در این آیه به عنوان یک نتیجه گیری از مجموع این سخن می فرماید: «ما آنها را پیشگامان (در عذاب) و عبرتی برای آیندگان قرار دادیم» (فَجَعَلْناهُمْ سَلَفاً وَ مَثَلًا لِلْآخِرِینَ).

سورة الزخرف(43): آیة 57
اشاره

(آیه 57)

شأن نزول:

رسول خدا روزی برای گروهی از سران قریش سخن گفت، «نضر بن حارث» به مقابله برخاست، پیامبر صلّی اللّه علیه و اله با دلائل منطقی (پیرامون بطلان بت پرستی) او را محکوم ساخت، سپس این آیه را بر آنها خواند «شما و آنچه غیر از خدا می پرستید هیزم جهنم خواهید بود و همگی در آن وارد می شوید».

بعد از این ماجرا «عبد اللّه بن زبعری» آمد و به آن جمع پیوست، «ولید بن مغیره» به «عبد اللّه» گفت: «نضر بن حارث» در مقابل محمّد درمانده شد.

«عبد اللّه» گفت: به خدا سوگند اگر من او را می دیدم پاسخش را می دادم، از او (محمد صلّی اللّه علیه و اله) بپرسید آیا درست است که همه معبودان با عابدانشان در دوزخند؟

اگر چنین است ما فرشتگان را می پرستیم، و یهود «عزیز» را و نصاری «عیسی بن

[شماره صفحه واقعی : 376]

ص: 1674

مریم» را (چه عیبی دارد که ما با فرشتگان و پیامبرانی چون عزیز و مسیح باشیم!) این سخن را خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله گفتند، رسول اللّه فرمود: «آری! هر کس دوست داشته باشد که معبود واقع شود او هم با عابدانش در دوزخ خواهد بود، این بت پرستان در حقیقت شیاطین را می پرستیدند، و هرچیز را که شیطان به آنها دستور می داد».

اینجا بود که آیه 101 سوره انبیا نازل شد و نیز آیه مورد بحث (وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْیَمَ مَثَلًا ...) نازل گردید.

تفسیر:

کدام معبودان در دوزخند؟ قرآن در اینجا پیرامون مقام عبودیت حضرت مسیح و نفی گفتار مشرکان در باره الوهیت او و بتها سخن می گوید که تکمیلی است برای بحثهایی که در آیات گذشته پیرامون دعوت موسی و مبارزه او با بت پرستان فرعونی آمد.

نخست می فرماید: «هنگامی که در باره فرزند مریم مثلی زده شد قوم تو از آن می خندیدند» و روی گردان می شدند (وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْیَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُکَ مِنْهُ یَصِدُّونَ).

منظور از مثال همان است که مشرکان به عنوان استهزاء به هنگام شنیدن آیه شریفه «إِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ» شما و آنچه را غیر از خدا می پرستید هیزم دوزخید» (انبیا/ 98) گفتند و آن این بود که عیسی بن مریم نیز معبود واقع شده و به حکم این آیه باید در دوزخ باشد چه بهتر که ما و بتهایمان نیز همسایه عیسی باشیم! گفتند و خندیدند و مسخره کردند!

سورة الزخرف(43): آیة 58

(آیه 58)- سپس «گفتند: آیا خدایان ما بهتر است یا او [مسیح ]»؟ (وَ قالُوا أَ آلِهَتُنا خَیْرٌ أَمْ هُوَ).

ولی بدان آنها حقیقت را می دانند «و این مثل را جز از روی جدال برای تو نزده اند» (ما ضَرَبُوهُ لَکَ إِلَّا جَدَلًا).

«بلکه آنها گروهی کینه توز و پرخاشگرند»، و برای جلوگیری از حق به باطل متوسل می شوند (بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 377]

ص: 1675

سورة الزخرف(43): آیة 59

(آیه 59)- بلکه «او [مسیح ] فقط بنده ای بود که ما نعمت به او بخشیدیم» و او را به نبوّت و رهبری خلق مبعوث کردیم (إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنا عَلَیْهِ).

«و او را نمونه و الگوئی برای بنی اسرائیل قرار دادیم» (وَ جَعَلْناهُ مَثَلًا لِبَنِی إِسْرائِیلَ).

او در تمام عمرش به مقام عبودیت پروردگار اعتراف داشت، و همه را به عبودیت او دعوت کرد، و همان گونه که خودش می گوید: «مادام که در میان امّت بود اجازه انحراف از مسیر توحید به کسی نداد»، بلکه خرافه الوهیت مسیح یا تثلیث را بعد از او به وجود آوردند.

سورة الزخرف(43): آیة 60

(آیه 60)- در این آیه برای این که توهّم نکنند خدا نیازی به عبودیت و بندگی آنها دارد که اصرار بر ایمانشان می کند می فرماید: «اگر ما بخواهیم به جای شما فرشتگانی در زمین قرار می دهیم که جانشین شما باشند» (وَ لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْنا مِنْکُمْ مَلائِکَةً فِی الْأَرْضِ یَخْلُفُونَ).

فرشتگانی که سر بر فرمان حق دارند، و جز اطاعت و بندگی او کاری را نمی شناسند.

سورة الزخرف(43): آیة 61

(آیه 61)- این آیه اشاره به یکی از ویژگیهای حضرت مسیح است می فرماید: «او (عیسی) سبب آگاهی بر روز قیامت است» (وَ إِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ).

یا از این جهت که تولد او بدون پدر دلیلی است بر قدرت بی پایان خداوند که مسأله زندگی بعد از مرگ در پرتو آن حل می شود.

و یا از این نظر که نزول حضرت مسیح از آسمان طبق روایات متعدد اسلامی در آخر زمان صورت می گیرد و دلیل بر نزدیک شدن قیام قیامت است.

به هر حال به دنبال آن می فرماید: قیام قیامت قطعی و وقوع آن نزدیک است «و هرگز شک و تردید از ناحیه آن به خود راه ندهید» (فَلا تَمْتَرُنَّ بِها).

نه از نظر عقیده، و نه از نظر عمل همچون غافلان از قیامت رفتار نکنید.

«و از من پیروی کنید که این راه مستقیم است» (وَ اتَّبِعُونِ هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ).

[شماره صفحه واقعی : 378]

ص: 1676

سورة الزخرف(43): آیة 62

(آیه 62)- ولی شیطان می خواهد پیوسته شما را در غفلت و بی خبری نگهدارد، به هوش باشید «شیطان شما را (از راه خدا و از توجه به سرنوشتتان در رستاخیز) باز ندارد، چرا که او دشمن آشکاری برای شماست» (وَ لا یَصُدَّنَّکُمُ الشَّیْطانُ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ).

او عداوت و دشمنی خود را از روز نخست یک بار به هنگام وسوسه پدر و مادرتان آدم و حوا و اخراج آنها از بهشت نشان داد، و بار دیگر به هنگامی که سوگند یاد نمود که همه فرزندان آدم جز «مخلصین» را گمراه خواهد ساخت.

سورة الزخرف(43): آیة 63

(آیه 63)- در آیات گذشته به گوشه ای از ویژگیهای زندگی حضرت مسیح اشاره شد در اینجا می فرماید: «هنگامی که عیسی با در دست داشتن بینات (معجزات و آیات الهی) آمد، گفت: من برای شما حکمت آورده ام و (آمده ام) تا بعض اموری را که در آن پیوسته اختلاف دارید برای شما تبیین کنم» (وَ لَمَّا جاءَ عِیسی بِالْبَیِّناتِ قالَ قَدْ جِئْتُکُمْ بِالْحِکْمَةِ وَ لِأُبَیِّنَ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِی تَخْتَلِفُونَ فِیهِ).

«حکمت» به تمام عقائد حق، و برنامه های صحیح زندگی- که انسان را از هرگونه انحراف در ایمان و عمل باز می دارد، و به تهذیب نفس و اخلاق او می پردازد- اطلاق شده است.

این حکمت علاوه بر اینها هدف دیگری نیز به دنبال دارد و آن برطرف ساختن اختلافاتی است که وجود آنها نظام جامعه را به هم می ریزد، و مردم را سرگردان و بیچاره می کند، و لذا حضرت مسیح در متن سخنانش روی این مسأله تکیه می نماید.

و در پایان آیه می افزاید: «اکنون (که چنین است و محتوای دعوت من این است) تقوای الهی پیشه کنید و مرا اطاعت نمائید» (فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُونِ).

سورة الزخرف(43): آیة 64

(آیه 64)- سپس برای این که هرگونه ابهامی را در زمینه عبودیت خود بر طرف سازد می گوید: «بطور قطع خداوند پروردگار من و پروردگار شماست» (إِنَّ اللَّهَ هُوَ رَبِّی وَ رَبُّکُمْ).

من نیز در تمام وجود و هستیم همانند شما نیازمند به خالق و مدبری هستم،

[شماره صفحه واقعی : 379]

ص: 1677

او مالک من و راهنمای من است.

و برای تأکید بیشتر اضافه می کند: «اکنون (که چنین است) او را پرستش کنید» (فَاعْبُدُوهُ). چرا که غیر او لایق پرستش نیست، همه مربوبند و او ربّ است.

باز هم سخن خود را با جمله دیگری تأکید می کند تا جای هیچ بهانه ای باقی نماند می گوید: «این است صراط مستقیم» (هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ).

آری! راه راست همان راه عبودیت و بندگی پروردگار است، راهی است که انحراف و اعوجاج در آن نیست.

سورة الزخرف(43): آیة 65

(آیه 65)- اما عجب این که با این همه تأکیدات باز هم «گروههایی از میان آنها (در باره مسیح) اختلاف کردند» (فَاخْتَلَفَ الْأَحْزابُ مِنْ بَیْنِهِمْ).

بعضی او را خدا می پنداشتند که به زمین نازل شده! بعضی دیگر فرزند خدایش می خواندند.

بعضی او را یکی از اقنومهای سه گانه (سه ذات مقدس اب و ابن و روح القدس) می دانستند.

تنها گروهی که در اقلیت بودند او را بنده خدا و فرستاده او می شمردند، ولی سر انجام عقیده اکثریت غالب شد مسأله تثلیث و خدایان سه گانه، جهان مسیحیت را فرا گرفت.

در پایان آیه آنها را به عذاب دردناک روز قیامت تهدید کرده، می فرماید: «وای بر کسانی که ستم کردند (و از صراط مستقیم منحرف شدند، وای بر آنها) از عذاب روز دردناک» (فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْ عَذابِ یَوْمٍ أَلِیمٍ).

آری! روز قیامت روز دردناکی است، طول حسابش دردناک، عذاب و مجازاتش دردناک، حسرت و اندوهش دردناک، رسوائی و فضیحتش نیز دردناک است.

سورة الزخرف(43): آیة 66

(آیه 66)- در انتظار چه هستید جز عذاب آخرت؟ در آیات پیشین سخن از بت پرستان لجوج، و همچنین منحرفان و مشرکان امّت عیسی بود، و در اینجا پایان کار آنها را مجسم کرده، می فرماید: «اینها چه چیزی را انتظار می کشند، جز

[شماره صفحه واقعی : 380]

ص: 1678

این که ناگهان قیامت به سراغ آنها آید در حالی که متوجه نیستند»؟! (هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِیَهُمْ بَغْتَةً وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ).

این سؤال در حقیقت بیان حال واقعی این گونه افراد است، مثل این که در مقام مذمت فردی که گوش به نصیحت هیچ ناصح مشفقی فرا نمی دهد و عوامل نابودی خود را به دست خویش فراهم می سازد می گوییم: او تنها در انتظار مرگ خویش است!

سورة الزخرف(43): آیة 67

(آیه 67)- سپس از حالت دوستانی که در مسیر گناه و فساد، و یا زرق و برق دنیا، دست مودت به هم می دهند پرده برداشته، می گوید: «دوستان در آن روز دشمن یکدیگرند مگر پرهیزکاران»! (الْأَخِلَّاءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِینَ).

تبدیل شدن این گونه دوستیها به عداوت در آن روز طبیعی است، چرا که هرکدام از آنها دیگری را عامل بدبختی و بیچارگی خود می شمرد، تنها پرهیزکارانند که پیوند دوستی آنها جاودانی است، چرا که بر محور ارزشهای جاودانی دور می زند، و نتایج پر بارش در قیامت آشکارتر می شود.

سورة الزخرف(43): آیة 68

(آیه 68)- این آیه در حقیقت تفسیری است برای اوصاف و حالات «متقین» و بیانی است از سرنوشت پرافتخار آنها.

در آن روز خداوند به آنها می گوید: «ای بندگان من! امروز نه ترسی بر شماست، و نه اندوهگین می شوید» (یا عِبادِ لا خَوْفٌ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ).

چه پیام جالبی! پیامی بدون واسطه از سوی خداوند، پیامی که با بهترین توصیفها آغاز می شود، ای بندگان خدا! پیامی که مهمترین نگرانی انسان را در آن روز پرنگرانی زائل می کند، پیامی که هرگونه غم و اندوه از گذشته را از دل می زداید، آری این پیام دارای چهار مزیت بالاست.

سورة الزخرف(43): آیة 69

(آیه 69)- در این آیه این پرهیزکاران و بندگان گرامی را با دو جمله دیگر مشخصتر ساخته، می فرماید: «همان کسانی که به آیات ما ایمان آوردند و (در برابر

[شماره صفحه واقعی : 381]

ص: 1679

فرمان و دستور ما) تسلیم بودند» (الَّذِینَ آمَنُوا بِآیاتِنا وَ کانُوا مُسْلِمِینَ).

سورة الزخرف(43): آیة 70

(آیه 70)- آنچه دل بخواهد و چشم از دیدنش لذت برد ...! در اینجا پاداش بندگان خالص خدا و مؤمنان صالحی را که در آیات قبل توصیف آنها به میان آمده بود بیان می کند، و بهشت جاویدان را با هفت نعمت ارزنده به آنها نوید می دهد.

نخست می فرماید: از سوی خداوند بزرگ و منان به آنها خطاب می شود «وارد بهشت شوید» (ادْخُلُوا الْجَنَّةَ).

به این ترتیب پذیرایی کننده واقعی از آنها خداست.

سپس به نخستین نعمت اشاره کرده، می افزاید: «شما و همسرانتان» (أَنْتُمْ وَ أَزْواجُکُمْ).

روشن است بودن در کنار همسران با ایمان و مهربان هم برای مردان لذت بخش است و هم برای زنانشان که اگر در اندوه دنیا شریک بودند در شادی آخرت نیز شریک باشند.

سپس اضافه می کند: «همگی غرق سرور و شادی باشید و «در نهایت شادمانی وارد بهشت شوید»! (تُحْبَرُونَ).

سورة الزخرف(43): آیة 71

(آیه 71)- و در بیان سومین نعمت می فرماید: «ظرفها (ی غذا) و جامهای طلائی (شراب طهور) را گرداگرد آنها می گردانند» (یُطافُ عَلَیْهِمْ بِصِحافٍ مِنْ ذَهَبٍ وَ أَکْوابٍ).

آنها در بهترین ظروف، و از بهترین غذا، در نهایت آرامش و آسایش و صفا، و بدون هیچ دردسر پذیرایی می شوند.

در مرحله چهارم و پنجم به دو نعمت دیگر اشاره می کند که تمام نعمتهای مادی و معنوی جهان در آن جمع است می فرماید: «و در بهشت آنچه دلها می خواهند و چشمها از آن لذت می برد موجود است» (وَ فِیها ما تَشْتَهِیهِ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْیُنُ).

به هر حال از آنجا که ارزش نعمت هنگامی است که جاودانی باشد، در ششمین توصیف، بهشتیان را از این نظر آسوده خاطر ساخته، می فرماید: «شما

[شماره صفحه واقعی : 382]

ص: 1680

جاودانه در آن خواهید ماند» (وَ أَنْتُمْ فِیها خالِدُونَ).

سورة الزخرف(43): آیة 72

(آیه 72)- در اینجا برای این که روشن شود این همه نعمتهای بهشتی را به «بها» می دهند و به «بهانه» نمی دهند می افزاید: «این بهشتی است که شما وارث آن می شوید به خاطر اعمالی که انجام می دادید» (وَ تِلْکَ الْجَنَّةُ الَّتِی أُورِثْتُمُوها بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).

اشاره به این که اعمال شما پایه اصلی نجات شماست، ولی آنچه دریافت می دارید در مقایسه با اعمالتان آنقدر برتری دارد که گویی همه را رایگان از فضل الهی به دست آورده اید!

سورة الزخرف(43): آیة 73

(آیه 73)- در آخرین و هفتمین نعمت سخن از میوه های بهشتی است که از بهترین نعمتهای الهی می باشد، می فرماید: «برای شما در بهشت میوه های فراوانی است که از آنها تناول می کنید» (لَکُمْ فِیها فاکِهَةٌ کَثِیرَةٌ مِنْها تَأْکُلُونَ).

سورة الزخرف(43): آیة 74

(آیه 74)- آرزو داریم بمیریم و از عذاب راحت شویم! در اینجا سرنوشت مجرمان و کافران در قیامت تشریح شده تا در مقایسه با سرنوشت شوق انگیزی که مؤمنان فرمانبردار پروردگار داشتند هر دو بعد مطلب روشنتر گردد.

نخست می فرماید: «مجرمان در عذاب دوزخ جاودانه خواهند ماند» (إِنَّ الْمُجْرِمِینَ فِی عَذابِ جَهَنَّمَ خالِدُونَ).

سورة الزخرف(43): آیة 75

(آیه 75)- ولی از آنجا که ممکن است «عذاب دائم» با گذشت زمان تخفیف یابد، و تدریجا از شدت آن کاسته گردد آیه شریفه می افزاید: «هرگز عذاب آنها تخفیف نمی یابد (و هیچ گونه راه نجاتی برای آنان نیست) و در آنجا از همه چیز مأیوسند» (لا یُفَتَّرُ عَنْهُمْ وَ هُمْ فِیهِ مُبْلِسُونَ).

و به این ترتیب عذاب آنها هم از نظر زمان دائمی است، و هم از نظر شدت.

سورة الزخرف(43): آیة 76

(آیه 76)- در این آیه این نکته را خاطر نشان می سازد که این عذاب دردناک الهی چیزی است که آنها خود برای خویش فراهم ساخته اند، می فرماید:

«ما به آنها ستمی نکرده ایم ولی آنها خود ستمکار بوده اند» (وَ ما ظَلَمْناهُمْ وَ لکِنْ کانُوا هُمُ الظَّالِمِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 383]

ص: 1681

آری! قرآن سر چشمه اصلی همه سعادتها و شقاوتها را خود انسان و اعمال او می شمرد نه مسائل پنداری که گروهی برای خود درست کرده اند.

سورة الزخرف(43): آیة 77

(آیه 77)- سپس به بیان گوشه دیگری از بیچارگی آنها پرداخته، می گوید:

«آنها فریاد می کشند: ای مالک دوزخ (ای کاش) پروردگارت ما را بمیراند» تا از این عذاب دردناک آسوده شویم! (وَ نادَوْا یا مالِکُ لِیَقْضِ عَلَیْنا رَبُّکَ).

با این که هر کس از مرگ می گریزد و خواهان ادامه حیات است، اما گاهی چنان مصائب بر انسان فشار می آورد که از خدا تمنای مرگ می کند، و این چیزی است که اگر در دنیا برای بعضی واقع شود در آنجا برای مجرمان جنبه عمومی دارد و همگی تمنای مرگ می کنند.

اما چه سود که مالک دوزخ به آنها پاسخ «می گوید: شما در اینجا ماندنی هستید» و نجاتی حتی از طریق مرگ وجود ندارد (قالَ إِنَّکُمْ ماکِثُونَ).

سورة الزخرف(43): آیة 78

(آیه 78)- در این آیه که در حقیقت علتی است برای خلود آنها در آتش دوزخ می گوید: «ما حق را برای شما آوردیم، ولی اکثر شما از حق کراهت دارید» و در برابر آن تسلیم نیستید (لَقَدْ جِئْناکُمْ بِالْحَقِّ وَ لکِنَّ أَکْثَرَکُمْ لِلْحَقِّ کارِهُونَ).

تعبیر به «حق» معنی گسترده ای دارد که همه حقایق سرنوشت ساز را شامل می شود هر چند در درجه اول مسأله توحید و معاد و قرآن قرار دارد.

این تعبیر در حقیقت اشاره به این است که شما تنها با پیامبران الهی مخالف نبودید اصلا شما مخالف حق بودید، و این مخالفت، عذاب جاویدان را برای شما به ارمغان آورد.

سورة الزخرف(43): آیة 79

(آیه 79)- در این آیه گوشه ای از کراهت و بیزاری آنها را از حق و طرفداری آنها را از باطل منعکس ساخته، می فرماید: «بلکه آنها تصمیم محکمی (بر توطئه) گرفتند ما نیز اراده محکم و تغییر ناپذیری (در باره آنها) داریم» (أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ).

آنها توطئه ها چیدند تا نور اسلام را خاموش کنند، و پیامبر صلّی اللّه علیه و اله را به قتل رسانند، و از هر طریقی بتوانند ضربه بر مسلمین وارد کنند.

[شماره صفحه واقعی : 384]

ص: 1682

ما نیز اراده کرده ایم آنها را در این جهان و جهان دیگر سخت کیفر دهیم.

سورة الزخرف(43): آیة 80

(آیه 80)- این آیه در حقیقت بیان یکی از علل توطئه گریهای آنهاست، می فرماید: «آیا آنها می پندارند که ما اسرار پنهانی و سخنان در گوشی آنها را نمی شنویم»؟ (أَمْ یَحْسَبُونَ أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ).

ولی چنین نیست، هم ما می شنویم، و هم «رسولان و (فرشتگان) ما نزد آنان حاضرند و (نجوای آنها را) می نویسند» (بَلی وَ رُسُلُنا لَدَیْهِمْ یَکْتُبُونَ).

سورة الزخرف(43): آیة 81

(آیه 81)- از آنجا که در آیات گذشته، مخصوصا در آغاز سوره گفتگو از مشرکان عرب و اعتقادشان به وجود فرزند برای خدا در میان بود. در اینجا از طریق دیگری برای نفی این عقاید باطل وارد شده می فرماید: به آنها که دم از وجود فرزندی برای خدا می زنند «بگو: اگر برای خداوند رحمن فرزندی باشد من نخستین کسی بودم که به او احترام می گذاردم و از وی اطاعت می کردم» (قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ).

زیرا از همه شما ایمان و اعتقادم به خدا بیشتر و معرفت و آگاهیم فزونتر است، و من قبل از شما به فرزند او احترام می گذاردم از وی اطاعت می کردم.

سورة الزخرف(43): آیة 82

(آیه 82)- بعد از این سخن به دلیل روشنی بر نفی این ادعاهای واهی پرداخته، می فرماید: «منزه است پروردگار آسمانها و زمین، پروردگار عرش از توصیفی که آنها می کنند» (سُبْحانَ رَبِّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا یَصِفُونَ).

کسی که مالک و مدبر آسمانها و زمین است و پروردگار عرش عظیم می باشد، چه نیازی به فرزند دارد؟

سورة الزخرف(43): آیة 83

(آیه 83)- سپس به عنوان بی اعتنائی و تهدید این لجوجان که خود نوعی دیگر از روش بحث با این قماش افراد است می افزاید: «اکنون (که چنین است) آنها را به حال خود واگذار تا در باطل غوطه ور باشند، و سرگرم بازی! تا روزی را که به آنها وعده داده شده است ملاقات کنند» و میوه های تلخ اعمال و افکار زشت و ننگین خود را بچینند (فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَ یَلْعَبُوا حَتَّی یُلاقُوا یَوْمَهُمُ الَّذِی یُوعَدُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 385]

ص: 1683

این همان یوم موعودی است که در سوره بروج آیه 2 به آن سوگند یاد شده است: «وَ الْیَوْمِ الْمَوْعُودِ» سوگند به روز موعود [روز رستاخیز]»

سورة الزخرف(43): آیة 84

(آیه 84)- این آیه و آیه بعد ادامه سخن پیرامون مسأله توحید است که از یک نظر نتیجه ای است برای آیات قبل و از یک نظر دلیلی برای تحکیم و تکمیل آن و در آن هفت توصیف برای خداوند آمده است که همه در تحکیم مبانی توحید مؤثر است.

نخست در مقابل مشرکان که برای آسمان و زمین اله و معبود جداگانه قائل بودند و حتی خدای دریا، خدای صحرا، خدای جنگ و خدای صلح، و خدایان مختلفی مطابق انواع موجودات در پندار خود ساخته بودند، می فرماید: «او کسی است که در آسمان معبود است و در زمین معبود» (وَ هُوَ الَّذِی فِی السَّماءِ إِلهٌ وَ فِی الْأَرْضِ إِلهٌ).

سپس در توصیف دوم و سوم می افزاید: «او حکیم و علیم است» (وَ هُوَ الْحَکِیمُ الْعَلِیمُ).

تمام کارهایش روی حساب و حکمت است، و از همه چیز آگاه و با خبر، و به این ترتیب اعمال بندگان را به خوبی می داند و بر طبق حکمتش آنها را پاداش و کیفر می دهد.

سورة الزخرف(43): آیة 85

(آیه 85)- در چهارمین و پنجمین توصیف، از برکات فراوان و دائم وجود او و مالکیتش نسبت به آسمانها و زمین سخن می گوید، می فرماید: «پر برکت و زوال ناپذیر است کسی که مالک آسمانها و زمین و آنچه میان آن دو است می باشد» (وَ تَبارَکَ الَّذِی لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما).

و بالاخره در ششمین و هفتمین توصیف می افزاید: «آگاهی از قیام قیامت مخصوص ذات اوست، و همگی به سوی او باز گردانده می شوید» (وَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ).

بنابر این اگر خیر و برکتی می خواهید از او بخواهید نه از بتها چرا که سرنوشت شما در قیامت به دست اوست، و مرجع شما در آن روز تنها خداست.

[شماره صفحه واقعی : 386]

ص: 1684

سورة الزخرف(43): آیة 86

(آیه 86)- چه کسی قادر بر شفاعت است؟ در اینجا همچنان سخن در باره ابطال عقیده شرک و سر انجام تلخ مشرکان است، و با دلائل دیگری بطلان اعتقاد آنها را آشکار می سازد، نخست می فرماید: اگر آنها به گمان شفاعت به سراغ این معبودان می روند باید بدانند که «معبودانی که آنها غیر از خدا می خوانند مالک و قادر بر هیچ گونه شفاعتی نیستند» (وَ لا یَمْلِکُ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفاعَةَ).

ولی از آنجا که در میان معبودان آنها فرشتگان و مانند آنان وجود داشتند در ذیل آیه آنها را استثنا کرده، می فرماید: «مگر کسانی که شهادت به حق داده اند» (إِلَّا مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ).

ولی چنان نیست که آنها برای هرکس، هر چند بت پرست و مشرک و منحرف از آیین توحید باشد شفاعت کنند، بلکه «آنها به خوبی می دانند» برای چه کسی اجازه شفاعت دارند (وَ هُمْ یَعْلَمُونَ).

سورة الزخرف(43): آیة 87

(آیه 87)- سپس از معتقدات خود مشرکان گرفته، به آنها پاسخ دندان شکن داده، می گوید: «و اگر از آنها سؤال کنی چه کسی آنها را آفریده است؟ بطور مسلم می گویند: اللّه»! (وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ).

لذا در پایان آیه به عنوان ملامت و سرزنش می گوید: «اکنون (که چنین است) چگونه از عبادت خدا به سوی غیر او باز گردانده و منحرف می شوند»؟! (فَأَنَّی یُؤْفَکُونَ).

سورة الزخرف(43): آیة 88

(آیه 88)- این آیه از شکایت پیامبر در پیشگاه خدا از این قوم لجوج و بی منطق سخن گفته، می فرماید: «آنها چگونه از شکایت پیامبر (در پیشگاه خداوند) که می گوید: پروردگارا! اینها قومی هستند که ایمان نمی آورند» غافل می شوند؟ (وَ قِیلِهِ یا رَبِّ إِنَّ هؤُلاءِ قَوْمٌ لا یُؤْمِنُونَ).

او می گوید: من شب و روز با آنها سخن گفتم، از طریق بشارت و انذار وارد شدم، سرگذشت دردناک اقوام پیشین را برای آنها بر شمردم، و آنچه گفتنی بود، گفتم اما با این همه سخنان گرم من در قلب سرد آنها اثر نگذاشت و ایمان نیاوردند، تو می دانی و آنها.

[شماره صفحه واقعی : 387]

ص: 1685

سورة الزخرف(43): آیة 89

(آیه 89)- و در آخرین آیه به او دستور می دهد: «اکنون (که چنین است) از آنها روی برگردان» (فَاصْفَحْ عَنْهُمْ).

در عین حال روی گردانی تو به معنی قهر و جدائی توأم با خشونت و پرخاشگری نباشد بلکه «به آنها بگو: سلام بر شما» (وَ قُلْ سَلامٌ).

نه سلامی به عنوان دوستی و تحیت، بلکه به عنوان جدائی و بیگانگی.

این سلام در حقیقت شبیه سلامی است که در آیه 63 سوره فرقان آمده است: «وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً» هنگامی که جاهلان آنها را (با سخنان زشت خود) مورد خطاب قرار دهند در پاسخ آنها می گویند: سلام» سلامی که نشانه بی اعتنایی توأم با بزرگواری است.

با این حال آنها را با جمله ای پرمعنی تهدید می کند، تا گمان نکنند این جدائی و وداع دلیل بر آن است که خدا کاری با آنها ندارد، می فرماید: «اما به زودی خواهند دانست» (فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ).

آری! خواهند دانست چه آتش سوزان و عذاب دردناکی با لجاجتهای خود برای خویشتن فراهم ساخته اند؟! «پایان سوره زخرف»

[شماره صفحه واقعی : 388]

ص: 1686

سوره دخان [44]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده، و 59 آیه است

محتوای سوره:

بخشهای این سوره را می توان در هفت بخش خلاصه کرد:

1- آغاز سوره از حروف مقطعه و سپس بیان عظمت قرآن مجید است، با این اضافه که نزول آن را در شب قدر برای اولین بار بیان می کند.

2- در بخش دیگر از توحید و یگانگی خدا و بیان بعضی از نشانه های عظمت او در جهان هستی سخن می گوید.

3- بخش مهمی از این سوره سرنوشت کفار، و انواع کیفرهای دردناک آنهاست.

4- در بخش دیگری برای بیدار ساختن این غافلان قسمتی از سرگذشت موسی و بنی اسرائیل در مقابل فرعونیان و شکست سخت آنها، و نابودی و هلاکتشان، گفتگو می کند.

5- مسأله قیامت و عذابهای دردناک دوزخیان و پاداشهای جالب و روح پرور پرهیزکاران قسمت دیگری از آیات این سوره را تشکیل می دهد.

6- همچنین هدف از آفرینش و خلقت آسمان و زمین موضوع دیگری است که در این سوره مطرح شده است.

7- سر انجام، سوره را با بیان عظمت قرآن همان گونه که آغاز شده بود پایان می دهد.

[شماره صفحه واقعی : 389]

ص: 1687

و از آنجا که در آیه دهم این سوره سخن از «دخان مبین» به میان آمده این سوره به عنوان سوره «دخان» نام گرفته است.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و اله آمده است:

«کسی که سوره دخان را شب و روز جمعه بخواند خداوند خانه ای در بهشت برای او بنا می کند».

در حدیث دیگری از امام باقر علیه السّلام چنین نقل شده: «کسی که سوره دخان را در نمازهای فریضه و نافله بخواند خداوند او را در زمره کسانی که روز قیامت در امنیت به سر می برند مبعوث می کند و او را در سایه عرشش قرار می دهد، و حساب را بر او آسان می گیرد و نامه اعمالش را به دست راستش می دهد».

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سورة الدخان(44): آیة 1

(آیه 1)- نزول قرآن در شبی پربرکت: در ابتدای این سوره نیز همانند چهار سوره گذشته و دو سوره آینده که مجموعا هفت سوره را تشکیل می دهد با حروف مقطعه «حا- میم» (حم). رو به رو می شویم.

سورة الدخان(44): آیة 2

(آیه 2)- در دومین آیه به قرآن مجید سوگند یاد کرده، می فرماید: «قسم به این کتاب آشکار» (وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ).

کتابی که محتوایش روشن، معارفش آشکار، تعلیماتش زنده، احکامش سازنده، و برنامه هایش حساب شده است.

سورة الدخان(44): آیة 3

(آیه 3)- اما ببینیم این سوگند برای چه منظوری ذکر شده است؟ آیه شریفه این حقیقت را روشن ساخته، می گوید: «بطور مسلم ما قرآن را (که سند حقانیت پیامبر اسلام است) در شبی پر برکت نازل کردیم» (إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ).

شب پر برکتی که مقدرات جهان بشریت با نزول قرآن رنگ تازه ای به خود رفت، شبی که سرنوشت خلایق و مقدرات یکسان در آن رقم زده می شود،

[شماره صفحه واقعی : 390]

ص: 1688

آری! قرآن در شبی سرنوشت ساز، در شب قدر بر قلب پاک پیامبر نازل شد.

اما هدف اصلی از نزول آن چه بود؟ همان است که در ذیل آیه به آن اشاره شده، می فرماید: «ما همواره انذار کننده بودیم» (إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ).

این یک سنت همیشگی ماست که فرستادگان خود را برای بیم دادن ظالمان و مشرکان مأموریت می دهیم، و فرستادن پیامبر اسلام با این کتاب مبین نیز آخرین حلقه از این سلسله است.

سورة الدخان(44): آیة 4

(آیه 4)- این آیه توصیف و توضیحی است برای شب قدر، می گوید: شب قدر شبی است که «در آن هر امری از امور بر طبق حکمت الهیه تفصیل و تبیین می شود» (فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ). این بیان هماهنگ با روایات بسیاری است که می گوید: در شب قدر مقدرات یک سال همه انسانها تعیین می گردد، و ارزاق، و سر آمد عمرها، و امور دیگر، در آن شب تفریق و تبیین می شود.

سورة الدخان(44): آیة 5

(آیه 5)- در این آیه برای تأکید بر این معنی که قرآن از ناحیه خداست می فرماید: آری نزول قرآن در شب قدر «فرمانی بود از سوی ما ما (محمد را) فرستادیم» (أَمْراً مِنْ عِنْدِنا إِنَّا کُنَّا مُرْسِلِینَ).

سورة الدخان(44): آیة 6

(آیه 6)- سپس برای بیان علت اصلی نزول قرآن و ارسال پیامبر و مقدرات شب قدر می افزاید: همه اینها «به خاطر رحمتی است از سوی پروردگارت» (رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ).

آری! رحمت بی کران او ایجاب می کند که بندگان را به حال خود رها نکند، و برنامه و راهنما برای آنها بفرستد.

و در ذیل همین آیه و آیات بعد اوصاف هفتگانه ای برای خداوند می شمرد که همگی بیانگر مقام توحید اوست می فرماید: «او سمیع و علیم است» (إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ).

تقاضای بندگان را می شنود و به اسرار درون دلهای آنها آگاه است.

سورة الدخان(44): آیة 7

(آیه 7)- سپس در بیان سومین توصیف می فرماید: «خداوندی که پروردگار آسمانها و زمین و آنچه در میان آن دو قرار گرفته است می باشد، اگر شما

[شماره صفحه واقعی : 391]

ص: 1689

یقین دارید» (رَبِّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما إِنْ کُنْتُمْ مُوقِنِینَ).

از آنجا که بسیاری از مشرکان به خدایان و ارباب متعددی قائل بودند، و برای هر نوع از انواع موجودات ربی می پنداشتند. در این آیه با جمله «رَبِّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما» خط بطلان بر همه می کشد و اثبات می کند که پروردگار همه موجودات عالم یکی است.

سورة الدخان(44): آیة 8

(آیه 8)- در چهارمین و پنجمین و ششمین توصیف می فرماید: «هیچ معبودی جز او نیست زنده می کند و می میراند» (لا إِلهَ إِلَّا هُوَ یُحْیِی وَ یُمِیتُ).

و در هفتمین و آخرین توصیف می افزاید: «او پروردگار شما و پروردگار پدران نخستین شماست» (رَبُّکُمْ وَ رَبُّ آبائِکُمُ الْأَوَّلِینَ).

حیات و مرگ شما به دست اوست، و پروردگار شما و پدرانتان و همه جهانیان اوست. بنابر این معبودی جز او نمی تواند وجود داشته باشد، آیا کسی که نه مقام ربوبیت دارد، و نه مالک حیات و مرگ است، می تواند معبود واقع شود؟

(آیه 9)- آن روز که دودی کشنده همه آسمان را فرا می گیرد:

از آنجا که در آیات گذشته سخن از این در میان بود که اگر آنها طالب یقین باشند اسباب تحصیل یقین فراوان و فراهم است، در این آیه می افزاید: آنها جویای یقین و طالب حق نیستند، «بلکه آنها در شکّند و با حقایق بازی می کنند»! (بَلْ هُمْ فِی شَکٍّ یَلْعَبُونَ).

اگر آنها در حقانیت این کتاب آسمانی و نبوت تو تردید دارند به خاطر این نیست که مسأله پیچیده ای است، بلکه از این جهت است که آن را جدّی نمی گیرند، و به شوخی با آن برخورد می کنند.

سورة الدخان(44): آیة 10

(آیه 10)- در این آیه به تهدید این منکران لجوج و سرسخت پرداخته، و در حالی که روی سخن را به پیامبر کرده، می گوید: «پس منتظر روزی باش که آسمان دود آشکاری پدید آورد»! (فَارْتَقِبْ یَوْمَ تَأْتِی السَّماءُ بِدُخانٍ مُبِینٍ).

سورة الدخان(44): آیة 11

(آیه 11)- دودی که «تمام مردم را فرا می گیرد»! (یَغْشَی النَّاسَ).

و سپس به آنها گفته می شود: «این عذاب دردناک الهی است»! (هذا عَذابٌ أَلِیمٌ).

[شماره صفحه واقعی : 392]

ص: 1690

منظور از «دخان مبین» همان دود غلیظی است که در پایان جهان و در آستانه قیامت صفحه آسمان را می پوشاند، و نشانه فرا رسیدن لحظات آخر دنیا و سر آغاز عذاب الیم الهی برای ظالمان و مفسدان است.

سورة الدخان(44): آیة 12

(آیه 12)- وحشت و اضطراب تمام وجود آنها را فرا می گیرد، و پرده های غفلت از مقابل چشمشان کنار می رود، و به اشتباه بزرگ خود واقف می شوند رو به درگاه خدا می آورند و می گویند: «پروردگارا! عذاب را از ما بر طرف کن که ایمان می آوریم»! (رَبَّنَا اکْشِفْ عَنَّا الْعَذابَ إِنَّا مُؤْمِنُونَ).

سورة الدخان(44): آیة 13

(آیه 13)- ولی او دست رد بر سینه این نامحرمان زده، می فرماید: «اینها چگونه و از کجا متذکر می شوند (و از راه خود باز می گردند) با این که رسول آشکار (با معجزات و دلائل روشن) به سراغ آنها آمد»؟! (أَنَّی لَهُمُ الذِّکْری وَ قَدْ جاءَهُمْ رَسُولٌ مُبِینٌ).

رسولی که هم خودش آشکار بود و هم تعلیمات و برنامه ها و دلائل و معجزاتش همه مبین و واضح بود.

سورة الدخان(44): آیة 14

(آیه 14)- اما آنها به جای این که سر بر فرمان او نهند و به خداوند یگانه ایمان آورند و دستوراتش را به جان پذیرا شوند «از او روی گردان شدند و گفتند: او دیوانه ای است که دیگران این مطالب را به او القا کرده اند»! (ثُمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ قالُوا مُعَلَّمٌ مَجْنُونٌ).

سورة الدخان(44): آیة 15

(آیه 15)- سپس می افزاید: «ما کمی عذاب را از شما بر طرف می سازیم (ولی عبرت نمی گیرید و) بار دیگر به کارهای خود باز می گردید» (إِنَّا کاشِفُوا الْعَذابِ قَلِیلًا إِنَّکُمْ عائِدُونَ).

سورة الدخان(44): آیة 16

(آیه 16)- و در این آیه می فرماید: ما از آنها انتقام می گیریم «در آن روز که آنها را با قدرت خواهیم گرفت آری ما انتقام گیرنده ایم» (یَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْکُبْری إِنَّا مُنْتَقِمُونَ).

سورة الدخان(44): آیة 17

(آیه 17)- در تعقیب آیات گذشته که از سرکشی مشرکان عرب و عدم تسلیم آنها در مقابل حق سخن می گفت، در اینجا به نمونه ای از امم پیشین که آنها نیز همین

[شماره صفحه واقعی : 393]

ص: 1691

مسیر را طی کردند و سر انجام به عذابی دردناک و شکستی فاحش مبتلا شدند، اشاره می کند، تا هم تسلی خاطری باشد برای مؤمنان و هم تهدیدی برای منکران لجوج. و آن داستان موسی و فرعون است، می فرماید: «ما پیش از اینها قوم فرعون را آزمودیم» (وَ لَقَدْ فَتَنَّا قَبْلَهُمْ قَوْمَ فِرْعَوْنَ).

«و در این هنگام) رسول بزرگواری به سراغشان آمد» (وَ جاءَهُمْ رَسُولٌ کَرِیمٌ).

سورة الدخان(44): آیة 18

(آیه 18)- موسی با لحنی بسیار مؤدّبانه و دلپذیر و آکنده از محبت آنها را مخاطب قرار داد و گفت: امور «بندگان خدا را به من واگذارید که من فرستاده امینی برای شما هستم» (أَنْ أَدُّوا إِلَیَّ عِبادَ اللَّهِ إِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ).

سورة الدخان(44): آیة 19

(آیه 19)- سپس موسی بعد از دعوت آنها به اطاعت خداوند یا آزاد ساختن بنی اسرائیل می گوید: مأموریت دیگر من این است که به شما بگویم: «در برابر خداوند تکبر نورزید (و حدّ خویش نگهدارید) که من برای شما دلیل روشنی (بر گفته های خود) آورده ام» (وَ أَنْ لا تَعْلُوا عَلَی اللَّهِ إِنِّی آتِیکُمْ بِسُلْطانٍ مُبِینٍ).

هم معجزات آشکار، و هم دلائل منطقی روشن.

سورة الدخان(44): آیة 20

(آیه 20)- و از آنجا که مستکبران دنیا پرست هر کس را در جهت مخالف منافع نامشروع خود ببینند از هیچ گونه تهمت و ناسزا، و حتی قتل و اعدام، فرو گذار نمی کنند، موسی به عنوان پیشگری می افزاید: «و من به پروردگار خود و پروردگار شما پناه می برم از این که مرا- متهم یا- سنگسار کنید» (وَ إِنِّی عُذْتُ بِرَبِّی وَ رَبِّکُمْ أَنْ تَرْجُمُونِ).

این تعبیر ممکن است اشاره به این باشد که من از تهدیدهای شما باک ندارم، و تا آخرین نفس ایستاده ام و خدا حافظ و نگاهبان من است.

سورة الدخان(44): آیة 21

(آیه 21)- در این آیه آخرین سخنش را به آنها می گوید که: «اگر به من ایمان نمی آورید لا اقل مرا رها کنید، و کناره گیری کنید» و مزاحم ایمان آوردن مردم نشوید (وَ إِنْ لَمْ تُؤْمِنُوا لِی فَاعْتَزِلُونِ).

ولی مگر ممکن است جباران مغرور که قدرت شیطانی و منافع نامشروعشان را در خطر می بینند خاموش بنشینند و چنین پیشنهادی را بپذیرند؟

[شماره صفحه واقعی : 394]

ص: 1692

سورة الدخان(44): آیة 22

(آیه 22)- موسی از تمام وسائل هدایت برای نفوذ در دلهای تاریک این مجرمان استفاده کرد، ولی هیچ اثری در فرعونیان نبخشید، لذا مأیوس شد و چاره ای جز نفرین به آنها ندید، چرا که قوم فاسدی که هیچ امیدی به هدایتشان نباشد از نظر نظام آفرینش حق حیات ندارند.

لذا آیه شریفه می گوید: «پس موسی به پیشگاه پروردگارش عرضه داشت که اینها قومی مجرم و گنهکارند» (فَدَعا رَبَّهُ أَنَّ هؤُلاءِ قَوْمٌ مُجْرِمُونَ).

چه نفرین مؤدبانه ای؟ نمی گوید خداوندا! آنها را چنین و چنان کن، بلکه همین اندازه می گوید: خداوندا! اینها گروهی مجرمند که امیدی به هدایتشان باقی نمانده.

سورة الدخان(44): آیة 23

(آیه 23)- خداوند نیز دعای موسی را اجابت کرد، و به عنوان مقدمه نزول عذاب بر فرعونیان و نجات بنی اسرائیل به او دستور داده شد: «بندگان مرا شبانه حرکت ده که شما (از طرف فرعون و لشکریانش) تعقیب می شوید»! (فَأَسْرِ بِعِبادِی لَیْلًا إِنَّکُمْ مُتَّبَعُونَ).

اما نگران نباش، لازم است آنها شما را تعقیب کنند تا به سرنوشتی که در انتظار آنهاست گرفتار آیند.

سورة الدخان(44): آیة 24

(آیه 24)- سپس می افزاید: هنگامی که از دریا همگی به سلامت گذشتید «دریا را آرام و گشاده بگذار» و بگذر (وَ اتْرُکِ الْبَحْرَ رَهْواً).

منظور از دریا در این آیات همان رود عظیم نیل است.

طبیعی است که موسی و بنی اسرائیل مایل بودند هنگامی که خود از دریا گذشتند بار دیگر آبها سر بر هم بگذارند و این فاصله عظیم را پر کنند، ولی به آنها دستور داده شد که به هنگام گذشتن از دریای نیل عجله نکنید، بگذارید فرعون و لشکریانش تا آخرین نفر وارد شوند، چرا که فرمان مرگ و نابودی آنها به امواج خروشان نیل داده شده است! لذا در پایان آیه می افزاید: «آنها لشکری غرق شده خواهند بود» (إِنَّهُمْ جُنْدٌ مُغْرَقُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 395]

ص: 1693

سورة الدخان(44): آیة 25

(آیه 25)- باغها و گنج ها را گذاردند و رفتند! اکنون ببینیم بعد از غرق فرعون و فرعونیان چه ماجراهای عبرت انگیزی تحقق یافت. قرآن در آیات بعد میراث عظیم آنها را که به بنی اسرائیل رسید طیّ پنج موضوع که فهرست تمام زندگی آنهاست بیان کرده، نخست می فرماید: «چه بسیار باغها و چشمه ها که از خود به جا گذاشتند و رفتند»! (کَمْ تَرَکُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ).

باغها، و چشمه ها، دو سرمایه از جالبترین و ارزنده ترین اموال آنها بود.

سورة الدخان(44): آیة 26

(آیه 26)- سپس می افزاید: «و زراعتها، و قصرهای جالب و زیبا و پرارزش» (وَ زُرُوعٍ وَ مَقامٍ کَرِیمٍ).

و این دو سرمایه مهم دیگر آنها بود، زراعتهای عظیمی که در بستر نیل در سرتاسر مصر از آن استفاده می کردند و همچنین قصرها و مساکن آباد که یکی از مهمترین وسائل زندگی انسان مسکن مناسب است.

سورة الدخان(44): آیة 27

(آیه 27)- و از آنجا که غیر از امور مهم چهارگانه فوق وسائل تنعم فراوان دیگری داشتند، به همه آنها نیز در یک جمله کوتاه اشاره کرده، می گوید:

«و نعمتهای فراوان دیگری که در آن متنعم بودند و در ناز و نعمت زندگی می کردند» (وَ نَعْمَةٍ کانُوا فِیها فاکِهِینَ).

سورة الدخان(44): آیة 28

(آیه 28)- سپس می افزاید: آری «این چنین بود (ماجرای آنها) و ما همه اینها (و سرمایه ها و ما ترک فرعونیان) را میراث برای اقوام دیگری قرار دادیم»! (کَذلِکَ وَ أَوْرَثْناها قَوْماً آخَرِینَ).

آیه فوق و آیه همانند آن در سوره «شعراء» نشان می دهد که بنی اسرائیل بعد از غرق فرعونیان به سرزمین مصر بازگشتند، و وارث میراث فراعنه شدند و در آنجا حکومت کردند.

سورة الدخان(44): آیة 29

(آیه 29)- در این آیه می فرماید: «پس نه آسمان بر آنها گریست و نه زمین، و نه به هنگام نزول بلا به آنها مهلتی داده شد»! (فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ).

گریه نکردن آسمان و زمین بر آنها ممکن است کنایه از حقارت آنها

[شماره صفحه واقعی : 396]

ص: 1694

و عدم وجود یار و یاور و دلسوز برای آنها باشد.

سورة الدخان(44): آیة 30

(آیه 30)- بنی اسرائیل در بوته آزمایش: در آیات گذشته سخن از غرق و هلاکت فرعونیان و نابودی قدرت و شوکت آنها و انتقال آن به دیگران بود، در اینجا از نقطه مقابل آن یعنی از نجات و رهائی بنی اسرائیل چنین سخن می گوید: «ما بنی اسرائیل را از عذاب خوار کننده رهائی بخشیدیم» (وَ لَقَدْ نَجَّیْنا بَنِی إِسْرائِیلَ مِنَ الْعَذابِ الْمُهِینِ).

از شکنجه های سخت و طاقت فرسای جسمی و روحی که تا اعماق جان آنها نفوذ می کرد.

سورة الدخان(44): آیة 31

(آیه 31)- آری! خداوند این قوم مظلوم را در پرتو قیام الهی موسی بن عمران از چنگال این ظالمان سفاک تاریخ رهائی بخشید، لذا به دنبال آن می افزاید:

«از (چنگال) فرعون» (مِنْ فِرْعَوْنَ).

«چرا که او مردی متکبر و از اسرافکاران و متجاوزان بود»! (إِنَّهُ کانَ عالِیاً مِنَ الْمُسْرِفِینَ).

سورة الدخان(44): آیة 32

(آیه 32)- در این آیه به یکی دیگر از مواهب خداوند به بنی اسرائیل اشاره کرده، می گوید: «ما آنها را از روی علم خویش بر جهانیان (در آن عصر و زمان) برتری دادیم و برگزیدیم» (وَ لَقَدِ اخْتَرْناهُمْ عَلی عِلْمٍ عَلَی الْعالَمِینَ).

ولی آنها قدر این نعمتها را ندانستند و کفران کردند و مجازات شدند.

و به این ترتیب آنها «امت برگزیده عصر خویش» بودند، زیرا منظور از «عالمین» مردم جهان در آن عصر و زمان است نه در تمام قرون و اعصار.

سورة الدخان(44): آیة 33

(آیه 33)- در این آیه به بعضی از مواهب دیگر که خدا به آنها داده بود اشاره کرده، می فرماید: «ما آیات و نشانه هایی از عظمت و قدرت خویش به آنان دادیم که در آن آزمایش آشکاری بود» (وَ آتَیْناهُمْ مِنَ الْآیاتِ ما فِیهِ بَلؤُا مُبِینٌ).

و این اخطاری است به همه امتها و ملتها در مورد پیروزیها و مواهبی که از لطف الهی به دست می آورند، که دام امتحان در این هنگام سخت است.

[شماره صفحه واقعی : 397]

ص: 1695

سورة الدخان(44): آیة 34

(آیه 34)- جز همین مرگ چیزی در کار نیست! بعد از ترسیم صحنه ای از زندگی فرعون و فرعونیان و عاقبت کفر و انکارشان در آیات گذشته، بار دیگر سخن از مشرکان به میان می آورد، و تردید آنها را در مسأله معاد- که در آغاز سوره آمده بود- به شکل دیگری بازگو می کند: «اینها چنین می گویند» (إِنَّ هؤُلاءِ لَیَقُولُونَ).

سورة الدخان(44): آیة 35

(آیه 35)- «مرگ ما جز همان مرگ اول نیست، و ما هرگز بار دیگر زنده نخواهیم شد» (إِنْ هِیَ إِلَّا مَوْتَتُنَا الْأُولی وَ ما نَحْنُ بِمُنْشَرِینَ).

و آنچه محمد صلّی اللّه علیه و اله پیرامون معاد و حیات بعد از مرگ و پاداش و کیفر و بهشت و دوزخ می گوید: هیچ کدام واقعیت ندارد، اصلا حشر و نشری در کار نیست!

سورة الدخان(44): آیة 36

(آیه 36)- سپس سخن آنها را نقل می کند که برای اثبات مدعای خود به دلیل واهی و بی اساسی دست زده و می گفتند: «اگر راست می گویید (که بعد از مرگ، حیاتی در کار است) پس پدران ما را زنده کنید و نزد ما بیاورید» تا بر صدق گفتار شما گواهی دهند! (فَأْتُوا بِآبائِنا إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ).

سورة الدخان(44): آیة 37

(آیه 37)- آنها بهترند یا قوم «تبّع»! سرزمین یمن که در جنوب جزیره عربستان قرار دارد از سرزمینهای آباد و پربرکتی است که در گذشته مهد تمدن درخشانی بوده است، پادشاهانی بر آن حکومت می کردند که «تبع» نام داشتند، به خاطر این که مردم از آنها «تبعیت» می کردند، و یا از این نظر که یکی بعد از دیگری روی کار می آمدند.

در اینجا به دنبال بحثی که پیرامون مشرکان مکّه و لجاجت و انکار آنها نسبت به معاد آمده با اشاره به سرگذشت «قوم تبع» آنها را تهدید می کند که نه تنها عذاب الهی در قیامت در انتظارشان است که در این دنیا نیز سرنوشتی همچون قوم گنهکار و کافر تبع پیدا خواهند کرد.

می فرماید: «آیا آنها بهترند، یا قوم تبع، و کسانی که پیش از آنان بودند؟! ما آنها را هلاک کردیم، چرا که آنها مجرم بودند» (أَ هُمْ خَیْرٌ أَمْ قَوْمُ تُبَّعٍ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ أَهْلَکْناهُمْ إِنَّهُمْ کانُوا مُجْرِمِینَ).

سورة الدخان(44): آیة 38

(آیه 38)- سپس بار دیگر به مسأله معاد باز می گردد و با استدلال لطیفی این

[شماره صفحه واقعی : 398]

ص: 1696

واقعیت را اثبات کرده، می گوید: «ما آسمانها و زمین و آنچه را در میان این دو است بیهوده و بی هدف نیافریدیم» (وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما لاعِبِینَ).

اگر به گفته شما مرگ نقطه پایان زندگی است این آفرینش لعب و لغو و بیهوده خواهد بود.

سورة الدخان(44): آیة 39

(آیه 39)- سپس برای تأکید این سخن می افزاید: «ما آن دو را جز به حق نیافریدیم» (ما خَلَقْناهُما إِلَّا بِالْحَقِّ).

حقّ بودن این دستگاه ایجاب می کند که هدف معقولی داشته باشد، و آن بدون وجود جهان دیگر ممکن نیست.

«ولی غالب آنها (این حقایق را) نمی دانند» (وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ).

چرا که اندیشه و فکر خود را به کار نمی گیرند، و گر نه دلائل مبدأ و معاد واضح و آشکار است.

سورة الدخان(44): آیة 40

(آیه 40)- روز جدائیها! در آیات گذشته در مورد مسأله معاد از طریق «حکمت آفرینش این جهان» برای وجود رستاخیز استدلال شده بود، آیه شریفه از این استدلال چنین نتیجه گیری می کند که: «یوم الفصل و روز جدائیها وعده گاه همه آنهاست» (إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ مِیقاتُهُمْ أَجْمَعِینَ).

سورة الدخان(44): آیة 41

(آیه 41)- سپس به شرح کوتاهی در باره این روز جدائی پرداخته، می گوید:

«در همان روزی که (هیچ کس به فریاد دیگری نمی رسد و) هیچ دوستی کمترین کمکی به دوستش نمی کند، و از هیچ سو یاری نمی شوند»! (یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ).

آری! آن روز، روز فصل و جدائی است، روزی است که انسان از همه چیز جز عملش جدا می شود، و مولی به هر معنی که باشد- دوست، سرپرست، ولی نعمت، خویشاوند، همسایه، یاور، و مانند آن- توانائی حل کوچکترین مشکلی را از مشکلات قیامت برای کسی ندارد.

سورة الدخان(44): آیة 42

(آیه 42)- تنها یک گروه مستثنا هستند همان گونه که این آیه می گوید: «مگر کسی که خدا او را مورد رحمت قرار داده است، چرا که او توانا و رحیم است» (إِلَّا

[شماره صفحه واقعی : 399]

ص: 1697

مَنْ رَحِمَ اللَّهُ إِنَّهُ هُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ)

.بدون شک این رحمت الهی بی حساب نیست و تنها شامل مؤمنانی می شود که دارای عمل صالحند.

سورة الدخان(44): آیة 43

(آیه 43)- درخت زقّوم! در اینجا توصیف وحشتناک و تکان دهنده ای از عذابهای دوزخی منعکس شده که بحث آیات قبل را در مورد «یوم الفصل» و روز رستاخیز تکمیل می کند.

می فرماید: «مسلّما درخت زقّوم ...» (إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ).

سورة الدخان(44): آیة 44

(آیه 44)- «غذای گنهکاران است»! (طَعامُ الْأَثِیمِ).

اینها هستند که از این گیاه تلخ و بدبو و بد طعم و کشنده می خورند.

سورة الدخان(44): آیة 45

(آیه 45)- سپس می افزاید: «همانند فلز گداخته در شکمها می جوشد»! (کَالْمُهْلِ یَغْلِی فِی الْبُطُونِ).

سورة الدخان(44): آیة 46

(آیه 46)- «جوششی همچون آب سوزان» (کَغَلْیِ الْحَمِیمِ).

هنگامی که گیاه زقوم وارد شکم آنها می شود، حرارت فوق العاده ای ایجاد کرده، و همچون آبی جوشان غلیان پیدا می کند، و به جای این که این غذا مایه قوت و قدرت گردد بدبختی و عذاب و درد و رنج می آفریند.

سورة الدخان(44): آیة 47

(آیه 47)- سپس می فرماید: به مأموران دوزخ خطاب می شود: «این (کافر پرگناه) را بگیرید، و به میان دوزخ پرتابش کنید»! (خُذُوهُ فَاعْتِلُوهُ إِلی سَواءِ الْجَحِیمِ).

سورة الدخان(44): آیة 48

(آیه 48)- باز به یکی دیگر از مجازاتهای دردناک آنها اشاره کرده، می گوید:

«سپس (به مأموران دوزخ دستور داده می شود، که) بر سر او، از عذاب سوزان بریزید» (ثُمَّ صُبُّوا فَوْقَ رَأْسِهِ مِنْ عَذابِ الْحَمِیمِ).

به این ترتیب هم از درون می سوزند و هم از بیرون تمام وجودشان را آتش فرا می گیرد، و در وسط آتش نیز آب سوزان بر آنها می ریزند.

سورة الدخان(44): آیة 49

(آیه 49)- و بعد از این همه عذابهای دردناک جسمانی مجازات جانکاه روانی آنها شروع می شود به این مجرم گناهکار سرکش و بی ایمان گفته می شود:

[شماره صفحه واقعی : 400]

ص: 1698

«بچش که (به پندار خود) بسیار قدرتمند و محترم بودی» (ذُقْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْکَرِیمُ).

آری! این تو بودی که با آن همه غرور هر جنایتی را مرتکب شدی، اکنون بچش نتیجه اعمالت را که در برابر چشمان تو مجسم شده است، و همان گونه که جسم و جان مردم را سوزاندی اکنون درون و برونت در آتش قهر الهی و با آب سوزان می سوزد.

سورة الدخان(44): آیة 50

(آیه 50)- در این آیه می افزاید: به آنها خطاب می شود: «این همان چیزی است که پیوسته در باره آن شک و تردید می کردید» (إِنَّ هذا ما کُنْتُمْ بِهِ تَمْتَرُونَ).

چقدر در آیات مختلف قرآن با انواع دلائل، واقعیت و حقانیت این روز به شما گوشزد شد.

افسوس که گوش شنوا نداشتید!

سورة الدخان(44): آیة 51

(آیه 51)- پرهیزکاران و انواع نعمتهای بهشتی: از آنجا که در آیات گذشته کیفرهای دردناک دوزخیان مطرح بود در اینجا مواهب و پاداشهای بهشتیان را می شمرد تا از قرینه مقابله اهمیت هریک از این دو آشکارتر گردد.

این پاداشها در هفت قسمت خلاصه شده:

نخست این که: «پرهیزکاران در جایگاه امن و امانی هستند» (إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی مَقامٍ أَمِینٍ).

بنابر این هیچ گونه ناراحتی و ناامنی به آنها نمی رسد، و در امنیت کامل از آفات و بلاها، از غم و اندوهها، از شیاطین و طاغوتها به سر می برند.

سورة الدخان(44): آیة 52

(آیه 52)- سپس به ذکر نعمت دوم پرداخته، می گوید: آنها «در میان باغها و چشمه ها به سر می برند» و جایگاه آنها از هر سو با درختان و چشمه ها احاطه شدهِ ی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ)

سورة الدخان(44): آیة 53

(آیه 53)- در مرحله سوم به لباسهای زیبای آنها اشاره کرده، می افزاید: «آنها لباسهایی از حریر نازک و ضخیم می پوشند، و در برابر یکدیگر (بر تختها) جای دارند» (یَلْبَسُونَ مِنْ سُندُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ مُتَقابِلِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 401]

ص: 1699

البته در بهشت گرما و سرمای شدیدی وجود ندارد تا به وسیله پوشیدن لباس دفع شود، بلکه اینها اشاره به لباسهای متنوع و گوناگون بهشتی است.

سورة الدخان(44): آیة 54

(آیه 54)- در مرحله چهارم نوبت به همسران آنها می رسد، می گوید: «آری این چنینند بهشتیان، و آنها را با حور العین تزویج می کنیم»! (کَذلِکَ وَ زَوَّجْناهُمْ بِحُورٍ عِینٍ).

سورة الدخان(44): آیة 55

(آیه 55)- سپس به ذکر پنجمین نعمت بهشتیان پرداخته، می افزاید: «آنها در آنجا هر نوع میوه ای را بخواهند در اختیارشان قرار می گیرد و در نهایت امنیت به سر می برند» (یَدْعُونَ فِیها بِکُلِّ فاکِهَةٍ آمِنِینَ).

سورة الدخان(44): آیة 56

(آیه 56)- جاودانگی بهشت و نعمتهای بهشتی ششمین موهبت الهی بر متقین است، چرا که آنچه فکر انسان را به هنگام وصال ناراحت می کند بیم فراق است، لذا می فرماید: «آنها هیچ مرگی جز همان مرگ اول (که در دنیا چشیدند) نخواهند چشید»! (لا یَذُوقُونَ فِیهَا الْمَوْتَ إِلَّا الْمَوْتَةَ الْأُولی ).

سر انجام هفتمین و آخرین نعمت را در این سلسله چنین بیان می کند:

«و خداوند آنها را از عذاب دوزخ حفظ کرده است» (وَ وَقاهُمْ عَذابَ الْجَحِیمِ).

کمال این نعمتها در این است که احتمال عذاب و فکر مجازات، بهشتیان را به خود مشغول نمی دارد و نگران نمی کند.

اشاره به این که اگر پرهیزکاران لغزشهایی هم داشته اند خدا به لطف و کرمش آنها را بخشیده، و به آنها اطمینان داده است که از این نظر نگرانی به خود راه ندهند.

سورة الدخان(44): آیة 57

(آیه 57)- در این آیه اشاره به تمام این نعمتهای هفتگانه کرده، به صورت یک جمع بندی می گوید: همه اینها «به عنوان فضل و بخششی از سوی پروردگار تو است و این فوز عظیم و پیروزی بزرگی است» که شامل حال پرهیزکاران می شود (فَضْلًا مِنْ رَبِّکَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ).

درست است که پرهیزکاران حسنات بسیاری در دنیا انجام داده اند، ولی مسلما پاداش عادلانه آن اعمال ناچیز این همه نعمت بی پایان و جاودانی نیست این فضل خداست که این همه پاداش را در اختیار آنها گذارده.

[شماره صفحه واقعی : 402]

ص: 1700

سورة الدخان(44): آیة 58

(آیه 58)- گفتیم: «سوره دخان» با بیان عظمت و عمق آیات قرآن شروع شده است، و با این آیه که آن هم بیانگر تأثیر عمیق آیات قرآن است پایان می گیرد، تا آغاز سوره با انجامش هماهنگ باشد.

می فرماید: «ما آن [قرآن ] را بر زبان تو آسان ساختیم شاید آنان متذکّر شوند» (فَإِنَّما یَسَّرْناهُ بِلِسانِکَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ).

با این که محتوایش فوق العاده عمیق و ابعادش بسیار گسترده است، ساده، روان، همه کس فهم و قابل استفاده برای همه قشرهاست.

سورة الدخان(44): آیة 59

(آیه 59)- ولی از آن جا که با همه این اوصاف باز گروهی در برابر کلام حق تسلیم نمی شوند در آخرین آیه آنها را مورد تهدید قرار داده، می گوید: اگر با این همه آنها پذیرا نشوند «پس تو منتظر باش، آنها نیز منتظرند»! (فَارْتَقِبْ إِنَّهُمْ مُرْتَقِبُونَ).

تو منتظر وعده های الهی در زمینه پیروزی بر کفار باش، و آنها منتظر شکست باشند.

«پایان سوره دخان»

[شماره صفحه واقعی : 403]

ص: 1701

[شماره صفحه واقعی : 404]

ص: 1702

سوره جاثیه [45]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده، و دارای 37 آیه است

محتوای سوره:

محتوای این سوره را می توان در هفت بخش خلاصه کرد:

1- عظمت قرآن مجید و اهمیت آن.

2- بیان گوشه ای از دلائل توحید در برابر مشرکان.

3- ذکر پاره ای از ادعاهای «طبیعی مسلکان» و پاسخ قاطع به آن.

4- اشاره کوتاهی به سرنوشت بعضی از اقوام پیشین همچون بنی اسرائیل.

5- تهدید شدید نسبت به گمراهانی که اصرار و پافشاری بر عقائد انحرافی خود دارند.

6- دعوت به عفو و گذشت در عین قاطعیت و عدم انحراف از مسیر حق.

7- اشارات گویایی به حوادث تکان دهنده قیامت.

نام این سوره «جاثیه» است به تناسب آیه 28 این سوره- جاثیه یعنی کسی که به زانو در آمده- و اشاره به وضع بسیاری از مردم در صحنه قیامت در دادگاه عدل الهی است.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از پیامبر صلّی اللّه علیه و اله می خوانیم: «کسی که سوره جاثیه را بخواند (و البته در آن اندیشه کند و در زندگی خود به کار بندد) خداوند عیوب او را روز قیامت می پوشاند و ترس و وحشت او را به آرامش مبدل می سازد».

[شماره صفحه واقعی : 405]

ص: 1703

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سورة الجاثیة(45): آیة 1

(آیه 1)- همه جا نشانه های اوست: این سوره ششمین سوره ای است که با حروف مقطعه «حا- میم» (حم). آغاز شده است.

مفسّر معروف «طبرسی» در آغاز این سوره می گوید: بهترین سخن این است که گفته شود «حم» نام این سوره است و نامگذاری این سوره به «حم» اشاره به این است که این قرآن که سراپا اعجاز است از حروف الفبا تشکیل شده.

سورة الجاثیة(45): آیة 2

(آیه 2)- و شاید به همین دلیل بلافاصله از عظمت قرآن یاد کرده، می گوید: «این کتاب از سوی خداوند عزیز و حکیم نازل شده است» (تَنْزِیلُ الْکِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ).

«عزیز» به معنی قدرتمند و شکست ناپذیر، و «حکیم» به معنی کسی است که از اسرار همه چیز آگاه است و تمام افعالش روی حساب و حکمت می باشد.

سورة الجاثیة(45): آیة 3

(آیه 3)- سپس به بیان آیات و نشانه های عظمت خدا در آفاق و انفس پرداخته، می گوید: «در آسمانها و زمین نشانه های فراوانی است برای آنها که اهل ایمانند و طالب حقند» (إِنَّ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لَآیاتٍ لِلْمُؤْمِنِینَ).

عظمت آسمانها از یک سو، و نظام شگفت انگیز آنها- که میلیونها سال می گذرد و برنامه های آنها بدون کمترین انحراف و دگرگونی ادامه می یابد- از سوی دیگر، و ساختمان زمین و عجائب آن از سوی سوم هر یک آیتی از آیات خداست.

سورة الجاثیة(45): آیة 4

(آیه 4)- پس از این آیات آفاقی به آیات انفسی پرداخته، می گوید: «و در آفرینش شما و جنبندگانی که در سراسر زمین پراکنده ساخته نیز نشانه هایی است برای جمعیتی که اهل یقینند» (وَ فِی خَلْقِکُمْ وَ ما یَبُثُّ مِنْ دابَّةٍ آیاتٌ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ).

آری! هر یک به نوبه خود آیت و نشانه ای از علم و حکمت و قدرت بی پایان مبدأ آفرینش است.

سورة الجاثیة(45): آیة 5

(آیه 5)- در این آیه از سه موهبت بزرگ که هر یک نقش مهمی در حیات

[شماره صفحه واقعی : 406]

ص: 1704

انسان و موجودات زنده دیگر دارد، و هر یک آیتی از آیات خداست، نام می برد:

مسأله «نور» و «آب» و «هوا».

می فرماید: «در آمد و شد شب و روز، و رزقی را که خداوند از آسمان نازل کرده و به وسیله آن زمین را بعد از مرگش حیات بخشیده، و همچنین در وزش بادها، نشانه هایی است برای جمعیتی که تعقل و اندیشه می کنند» (وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ رِزْقٍ فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ تَصْرِیفِ الرِّیاحِ آیاتٌ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ).

مسأله نظام «نور و ظلمت» و آمد و شد شب و روز که هر یک با نظام خاصی جانشین و خلیفه دیگری می شود بسیار حساب شده و شگفت انگیز است.

در مرحله دوم از رزق حیاتبخش آسمانی، یعنی باران، سخن به میان آمده که نه در لطافت طبعش کلامی است، و نه در قدرت احیا گریش سخنی، و همه جا نشانه زندگی و طراوت و زیبائی است.

و در مورد سوم سخن از وزش بادها است بادهایی که هوای پر اکسیژن زنده را جابه جا می کنند، و در اختیار جانداران می گذارند، هوای آلوده به کربن را برای تصفیه به دشتها و جنگلها و صحراها می فرستند، و پس از تصفیه به شهرها و آبادیها می برند، و عجب این که این دو دسته از موجودات زنده یعنی «حیوانات» و «گیاهان» درست بر ضد هم عمل می کنند، اولی اکسیژن را می گیرد و گاز کربن می دهد، و دومی کربن را می گیرد و اکسیژن می دهد تا تعادل در نظام حیات برقرار گردد، و با گذشت زمان ذخیره هوای مفید زمین نابود نشود.

وزش بادهایی که علاوه بر این، تلقیح گر گیاهان، و بارور کننده آنها، و افشاننده انواع بذرها در سرزمینهای مختلف، و پرورش دهنده مراتع طبیعی و جنگلها، و موج آفرین در دل اقیانوسهاست، موجی که به دریا حیات و حرکت می بخشد، و آب را از عفونت و فساد حفظ می کند، و نیز همین بادها کشتیها را بر صفحه اقیانوسها به حرکت در می آورند.

سورة الجاثیة(45): آیة 6

(آیه 6)- سپس در این آیه به عنوان یک جمع بندی نسبت به بحثهای

[شماره صفحه واقعی : 407]

ص: 1705

گذشته، و بیان عظمت و اهمیت آیات قرآن، می فرماید: «اینها آیات الهی است که ما آن را به حق بر تو تلاوت می کنیم» (تِلْکَ آیاتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَیْکَ بِالْحَقِّ).

به راستی اگر آنها به این آیات ایمان نیاورند به چه چیز ایمان خواهند آورد؟

و لذا در پایان آیه می افزاید: «پس این گروه کافر به کدام سخن بعد از سخن خدا و آیاتش ایمان می آورند»؟! (فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَ اللَّهِ وَ آیاتِهِ یُؤْمِنُونَ).

آری! به راستی قرآن مجید آن چنان محتوائی از نظر استدلال و براهین توحیدی و همچنین از نظر پند و اندرز دارد که هر دلی کمترین آمادگی در آن باشد، او را به سوی خدا و پاکی و تقوا دعوت می کند، هرگاه این آیات بینات در کسی اثر نبخشد هرگز امیدی به هدایت او نیست.

سورة الجاثیة(45): آیة 7

(آیه 7)- وای بر دروغگوی گنهکار! آیات گذشته نشان می داد که گروهی هستند که سخنان الهی با انواع دلائل توحیدی و مواعظ و اندرزها را می شنوند ولی در آنها اثر نمی کند، در اینجا از این گروه و عواقب اعمال آنها بطور مشروح سخن می گوید.

نخست می فرماید: «وای بر هر دروغگوی گنهکار»! (وَیْلٌ لِکُلِّ أَفَّاکٍ أَثِیمٍ).

«افّاک» به معنی کسی است که بسیار دروغ می گوید، و گاه به کسی که دروغ بزرگ می گوید هر چند زیاد هم نباشد گفته شده.

از این آیه به خوبی روشن می شود که موضع گیری خصمانه در برابر آیات الهی کار کسانی است که سر تا پا آلوده گناه و کذب و دروغند، نه پاک نهادان راستگو.

سورة الجاثیة(45): آیة 8

(آیه 8)- سپس به چگونگی موضع گیریهای آنها اشاره کرده، می افزاید:

«پیوسته آیات الهی را که بر او تلاوت می شود می شنود اما بر اثر تکبر همواره اصرار بر مخالفت دارد گوئی اصلا آن را نشنیده» (یَسْمَعُ آیاتِ اللَّهِ تُتْلی عَلَیْهِ ثُمَّ یُصِرُّ مُسْتَکْبِراً کَأَنْ لَمْ یَسْمَعْها).

و در پایان آیه آنها را شدیدا به کیفر سختی تهدید کرده، می گوید: «چنین کسی را به عذاب دردناک بشارت ده»! (فَبَشِّرْهُ بِعَذابٍ أَلِیمٍ).

همان گونه که او دل پیامبر و مؤمنان را به درد آورده ما نیز او را به عذاب

[شماره صفحه واقعی : 408]

ص: 1706

دردناکی مبتلا می سازیم.

سورة الجاثیة(45): آیة 9

(آیه 9)- سپس می افزاید: «و هر گاه (این مستکبر لجوج) چیزی از آیات ما را بداند و از آن آگاه شود آن را به باد استهزا می گیرد» (وَ إِذا عَلِمَ مِنْ آیاتِنا شَیْئاً اتَّخَذَها هُزُواً).

او همه آیات ما را- چه آنها را که دانسته و چه آنها را که ندانسته- به استهزا و سخریه می گیرد! و این نهایت جهل و بی خبری است که انسان چیزی را انکار یا مسخره کند که اصلا نفهمیده است، و این بهترین دلیل لجاج و عناد آنهاست.

و در پایان آیه مجازات این گروه را چنین بیان می کند: «برای آنها عذاب خوار کننده ای است» (أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ).

سورة الجاثیة(45): آیة 10

(آیه 10)- این آیه «عذاب مهین» را چنین شرح می دهد: «پشت سرشان دوزخ است» (مِنْ وَرائِهِمْ جَهَنَّمُ).

تعبیر به پشت سر، با این که دوزخ جلو آنها قرار دارد، و در آینده به آن می رسند، ممکن است از این نظر باشد که آنها اقبال به دنیا کرده، و آخرت و عذاب الهی را نادیده گرفته و پشت سر انداخته اند.

و به هر حال در دنباله آیه می افزاید: اگر آنها گمان می کنند اموال سرشار، و بتها و خدایان ساختگیشان، گرهی از کار آنها می گشاید سخت در اشتباهند، چرا که «هرگز آنچه را به دست آوردند آنها را (از عذاب الهی) نجات نمی بخشد و نه اولیائی که غیر از خدا برای خود برگزیدند» مایه نجاتشان خواهند بود (وَ لا یُغْنِی عَنْهُمْ ما کَسَبُوا شَیْئاً وَ لا مَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیاءَ).

و چون هیچ راه فرار و نجاتی نیست باید در آتش قهر و غضب الهی بمانند «و عذاب بزرگی برای آنهاست» (وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ).

آنها آیات الهی را کوچک شمردند، خداوند عذاب آنها را بزرگ می کند، آنها بزرگی فروختند خدا نیز عذاب عظیم به آنها می دهد.

سورة الجاثیة(45): آیة 11

(آیه 11)- به دنبال بحثهائی که در باره عظمت آیات الهی در آیه های گذشته

[شماره صفحه واقعی : 409]

ص: 1707

آمده در اینجا همین معنی را تعقیب کرده، می گوید: «این (قرآن) مایه هدایت است» (هذا هُدیً).

حق را از باطل جدا می سازد، صحنه زندگی انسان را روشن می کند، و دست رهروان راه حق را گرفته به سر منزل مقصود می رساند.

«و کسانی که به آیات پروردگارشان کافر شدند عذابی سخت و دردناک دارند» (وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ لَهُمْ عَذابٌ مِنْ رِجْزٍ أَلِیمٌ).

سورة الجاثیة(45): آیة 12

(آیه 12)- همه از بهر تو سرگشته و فرمانبردار! سپس رشته سخن را به بحث توحید که در آیات نخستین این سوره مطرح شده می کشاند و درسهای مؤثری از توحید و خداشناسی به مشرکان می دهد.

گاه در عواطف آنها چنگ زده، می گوید: «خداوند همان کسی است که دریا را برای شما مسخّر کرد تا کشتیها به فرمانش در آن حرکت کنند، و بتوانید از فضل او بهره گیرید و شاید شکر نعمتهایش را به جا آورید» (اللَّهُ الَّذِی سَخَّرَ لَکُمُ الْبَحْرَ لِتَجْرِیَ الْفُلْکُ فِیهِ بِأَمْرِهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ).

سورة الجاثیة(45): آیة 13

(آیه 13)- بعد از بیان نعمت کشتیها که تماس نزدیکی با زندگی روز مره انسانها دارد به مسأله تسخیر سایر موجودات بطور کلی پرداخته، می گوید: «و آنچه را در آسمانها و آنچه را در زمین است همه را از ناحیه خودش مسخّر شما ساخت» (وَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً مِنْهُ).

با توجه به این که همه مواهب از ناحیه اوست و خالق و مدبر و پروردگار همه، ذات پاک او می باشد پس چرا انسان به سراغ غیر او رود؟ و سر بر آستان مخلوقات ضعیف بگذارد؟ و از معرفت منعم حقیقی غافل بماند؟

لذا در پایان آیه می افزاید: «در این، نشانه های مهمی است برای کسانی که تفکر و اندیشه می کنند» (إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ).

در آیه قبل از عواطف انسانها استفاده می شد، و در اینجا از عقول و اندیشه های آنها، چه خدای مهربانی که با هر زبان ممکن با بندگانش سخن می گوید، گاه با زبان دل، و گاه با زبان فکر، و هدف در همه اینها یک چیز بیش

[شماره صفحه واقعی : 410]

ص: 1708

نیست، و آن بیداری انسانهای غافل و به حرکت در آوردن آنها در سیر الی اللّه است.

سورة الجاثیة(45): آیة 14

(آیه 14)- سپس به ذکر یک دستور اخلاقی در برخورد با کفار می پردازد تا بحثهای منطقی سابق را به این وسیله تکمیل کند روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله کرده، می فرماید: «به مؤمنان بگو: کسانی را که امید به ایام اللّه (روز رستاخیز) ندارند مورد عفو قرار دهند، و نسبت به آنها سخت نگیرند» (قُلْ لِلَّذِینَ آمَنُوا یَغْفِرُوا لِلَّذِینَ لا یَرْجُونَ أَیَّامَ اللَّهِ).

ممکن است آنها بر اثر دور بودن از مبادی ایمان و تربیت الهی برخوردهای خشن و نامطلوب، و تعبیرات زشت و زننده ای داشته باشند، شما باید با بزرگواری و سعه صدر با این گونه اشخاص برخورد کنید، مبادا بر لجاجت خود بیفزایند، و فاصله آنها از حق بیشتر شود.

ولی برای این که این گونه افراد از این بزرگواری و عفو و گذشت سوء استفاده نکنند در پایان آیه می افزاید: «این به خاطر آن است که (خداوند در آن روز) هر قومی را به اعمالی که انجام می دادند جزا دهد» (لِیَجْزِیَ قَوْماً بِما کانُوا یَکْسِبُونَ).

سورة الجاثیة(45): آیة 15

(آیه 15)- می فرماید: «کسی که عمل صالحی به جا آورد به سود خود به جا آورده است، و کسی که کار بدی انجام دهد به زیان خود اوست، سپس همه شما به سوی پروردگارتان بازگردانده می شوید» و نتیجه اعمال خود را می یابید (مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَیْها ثُمَّ إِلی رَبِّکُمْ تُرْجَعُونَ).

این تعبیر که در آیات قرآن کرارا و با عبارات مختلف آمده است پاسخی است به آنها که می گویند اطاعت و عصیان ما برای خدا چه سود و زیانی دارد؟

و این چه اصراری است که در زمینه اطاعت و نهی از معصیت او می شود؟! این آیات می گوید: همه اینها سود و زیانش متوجه خود شماست، این شما هستید که در پرتو اعمال صالح تکامل می یابید، و این شما هستید که بر اثر جرم و گناه سقوط کرده در پرتگاه غضب و بعد از رحمت او گرفتار لعنت ابدی می شوید.

سورة الجاثیة(45): آیة 16

(آیه 16)- این همه موهبت به بنی اسرائیل دادیم ولی ...! در تعقیب بحثهایی که در آیات گذشته پیرامون انواع نعمتهای خداوند و شکرگزاری و عمل صالح آمده،

[شماره صفحه واقعی : 411]

ص: 1709

در اینجا نمونه ای از زندگی اقوام بعضی اقوام پیشین را که مشمول نعمتهای خداوند شدند اما کفران کردند شرح می دهد.

می فرماید: «ما به بنی اسرائیل کتاب آسمانی و حکومت و نبوّت دادیم، و از روزیهای پاکیزه به آنها عطا کردیم، و آنان را بر جهانیان (هم عصر خود) برتری بخشیدیم» (وَ لَقَدْ آتَیْنا بَنِی إِسْرائِیلَ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلَی الْعالَمِینَ).

در این آیه مجموعا پنج موهبت را که خداوند به بنی اسرائیل عطا کرده، بیان می کند.

نخست مسأله کتاب آسمانی یعنی «تورات» است، که مبیّن معارف دینی و حلال و حرام و طرق هدایت و سعادت بود.

دوم مقام حکومت و قضاوت.

سومین نعمت الهی بر آنها مقام «نبوت» بود که خداوند انبیای بسیاری را از آنها برگزید.

در روایتی آمده است: «عدد انبیای بنی اسرائیل بالغ بر هزار نفر می شد» و در روایت دیگری انبیای بنی اسرائیل چهار هزار نفر ذکر شده است.

چهارمین موهبت مواهب مادی و روزیهای پاکیزه است.

و پنجمین موهبت، برتری و قدرت بلا منازع آنها بود.

سورة الجاثیة(45): آیة 17

(آیه 17)- در این آیه به ششمین موهبت بزرگی که خدا به این قوم حق نشناس داد اشاره کرده، می گوید: «و ما دلائل روشنی (از امر نبوت و شریعت) در اختیار آنها گذاردیم» (وَ آتَیْناهُمْ بَیِّناتٍ مِنَ الْأَمْرِ).

با وجود این مواهب بزرگ و دلائل بیّن و روشن جایی برای اختلاف وجود نداشت، ولی این کفران کنندگان به زودی دست به اختلاف زدند.

چنانکه قرآن در دنباله همین آیه می گوید: «پس آنها اختلاف نکردند مگر بعد از آنکه علم و آگاهی به سراغشان آمد و سر چشمه این اختلاف همان حب ریاست و برتری جوئی بود» (فَمَا اخْتَلَفُوا إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ).

[شماره صفحه واقعی : 412]

ص: 1710

قرآن در پایان آیه آنها را با این عبارت هشدار می دهد: «پروردگار تو روز قیامت در میان آنها در باره آنچه اختلاف نمودند داوری می کند» (إِنَّ رَبَّکَ یَقْضِی بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فِیما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ).

و به این ترتیب با کفران نعمت و ایجاد اختلاف هم عظمت و قدرت خود را در دنیا از دست دادند و هم مجازات آخرت را برای خود خریدند.

سورة الجاثیة(45): آیة 18

(آیه 18)- بعد از بیان مواهبی که خداوند به بنی اسرائیل داده بود و کفران کردند، سخن از موهبت عظیمی به میان می آورد که به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله و مسلمین ارزانی داشت، می فرماید: «سپس ما تو را بر شریعت و مسیری به سوی آیین حق قرار دادیم» (ثُمَّ جَعَلْناکَ عَلی شَرِیعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ).

و از آنجا که این مسیر، مسیر نجات و پیروزی است به دنبال آن به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله دستور می دهد «پس از آن پیروی کن» (فَاتَّبِعْها).

و نیز از آنجا که نقطه مقابل آن چیزی جز پیروی از هوی و هوس جاهلان نیست، در آخر آیه می افزاید: «و از هوی و هوسهای کسانی که آگاهی ندارند پیروی مکن» (وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ).

سورة الجاثیة(45): آیة 19

(آیه 19)- این آیه در حقیقت علتی است برای نهی از تسلیم شدن در برابر پیشنهاد مشرکان می گوید: «آنها هرگز نمی توانند تو را در برابر خداوند بی نیاز کنند» و از عذابش برهانند (إِنَّهُمْ لَنْ یُغْنُوا عَنْکَ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً).

هر گاه از آئین باطل آنها پیروی کنی و عذاب الهی دامان تو را بگیرد هرگز نمی توانند به کمک تو بشتابند، گرچه روی سخن در این آیات به پیامبر است ولی منظور همه مؤمنان می باشند.

سپس می افزاید: «و ظالمان یار و یاور (و دوست و ولیّ) یکدیگرند» (وَ إِنَّ الظَّالِمِینَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ).

همه از یک قماشند و در یک مسیر و سر و ته یک کرباس و همگی ضعیف و ناتوانند! اما گمان نکن که تو و افراد با ایمان که اکنون در اقلیت هستید یار و یاوری

[شماره صفحه واقعی : 413]

ص: 1711

ندارید «خداوند یار و یاور پرهیزکاران است» (وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْمُتَّقِینَ).

درست است آنها ظاهرا جمعیتی عظیم و قدرت و ثروت قابل ملاحظه ای دارند ولی در برابر قدرت بی انتهای حق ذرّه ناچیزی بیش نیستند.

سورة الجاثیة(45): آیة 20

(آیه 20)- در این آیه به عنوان تأکید بر آنچه گذشت و دعوت به پیروی از این آیین الهی می گوید: «این قرآن و شریعت وسیله بینائیها برای مردم و مایه هدایت و رحمت برای گروهی است که اهل یقین هستند» (هذا بَصائِرُ لِلنَّاسِ وَ هُدیً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ).

این تعبیر زیبائی است که از عظمت و تأثیر و عمق این کتاب آسمانی حکایت می کند برای آنها که رهرو راهند و جستجوگر حق.

سورة الجاثیة(45): آیة 21

(آیه 21)- حیات و مرگ این دو گروه یکسان نیست! در تعقیب آیات گذشته که سخن از دو گروه «مؤمنان» و «کافران»، یا «پرهیزکاران» و «مجرمان» در میان بود در این آیه این دو را در یک مقایسه اصولی در برابر هم قرار داده، می گوید: «آیا کسانی که مرتکب سیئات شدند گمان کردند آنها را همچون کسانی قرار می دهیم که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده اند که حیات و مرگشان یکسان باشد»؟! (أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْتَرَحُوا السَّیِّئاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ کَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَواءً مَحْیاهُمْ وَ مَماتُهُمْ)

. «چه بد داوری می کنند»! (ساءَ ما یَحْکُمُونَ)

.آیه می گوید: این یک پندار غلط است که تصور کنند ایمان و عمل صالح، یا کفر و گناه، تأثیری در زندگی انسان نمی گذارد، چنین نیست زندگی و مرگ این دو گروه کاملا با هم متفاوت است.

سورة الجاثیة(45): آیة 22

(آیه 22)- این آیه در حقیقت تفسیر و تعلیلی است برای آیه قبل، می فرماید: «و خداوند آسمانها و زمین را به حق آفریده است» (وَ خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ).

«و هدف آن است که هر کس در برابر اعمالی که انجام داده است جزا داده شود، و به آنها ظلم و ستمی نخواهد شد» (وَ لِتُجْزی کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 414]

ص: 1712

سراسر عالم نشان می دهد که آفریننده این جهان آن را بر محور حق قرار داده، و در همه جا حق و عدالت حاکم است.

با این حال چگونه ممکن است مؤمنان صالح العمل و مجرمان بی ایمان را یکسان قرار دهد.

سورة الجاثیة(45): آیة 23

(آیه 23)- این آیه نیز توضیح و تعلیل دیگری است برای عدم مساوات کافران و مؤمنان، می فرماید: «آیا دیدی کسی را که معبود خود را هوای نفس خویش قرارداده»؟! (أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ).

و فرمان خدا را رها کرده، و به دنبال خواست دل و هوای نفس افتاد و اطاعت آن را بر اطاعت حق مقدم شمرد.

«و خداوند او را با آگاهی (بر این که شایسته هدایت نیست) گمراه ساخته» (وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلی عِلْمٍ).

«و بر گوش و قلبش مهر زده، و بر چشمش پرده ای افکنده است» تا در وادی ضلالت همواره سرگردان بماند (وَ خَتَمَ عَلی سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلی بَصَرِهِ غِشاوَةً).

«با این حال چه کسی می تواند غیر از خدا او را هدایت کند» (فَمَنْ یَهْدِیهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ).

«آیا متذکر نمی شوید»؟ (أَ فَلا تَذَکَّرُونَ). و تفاوت چنین کسی را با آنها که در پرتو نور حق راه خود را یافته اند نمی فهمید؟

راستی چه بت خطرناکی است هوی پرستی که تمام درهای رحمت و طرق نجات را به روی انسان می بندد، و چه گویا و پرمعنی است حدیثی که از پیغمبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و اله نقل شده: «هرگز در زیر آسمان معبودی مبغوضتر نزد خدا از هوای نفس، پرستش نشده است»! چرا که بتهای معمولی موجوداتی بی خاصیتند، ولی بت هوی و هوس اغوا کننده، و سوق دهنده به سوی انواع گناه و انحراف است.

سورة الجاثیة(45): آیة 24

(آیه 24)- عقاید دهریین: در اینجا بحث دیگری پیرامون منکران توحید

[شماره صفحه واقعی : 415]

ص: 1713

است، منتها تنها از گروه خاصی از آنها یعنی «دهریین» نام می برد که مطلقا وجود صانع حکیم را در عالم هستی انکار می کردند، در حالی که اکثر مشرکان ظاهرا به خدا ایمان داشتند و بتها را شفیعان درگاه او می دانستند.

می فرماید: «و آنها گفتند چیزی جز همین زندگی ما در دنیا در کار نیست، گروهی از ما می میرند و گروهی زنده می شوند» و جای آنها را می گیرند، و نسل بشر همچنان تداوم می یابد (وَ قالُوا ما هِیَ إِلَّا حَیاتُنَا الدُّنْیا نَمُوتُ وَ نَحْیا).

«و چیزی جز دهر و گذشت روزگار ما را هلاک نمی کند» (وَ ما یُهْلِکُنا إِلَّا الدَّهْرُ).

جمله نخست ناظر به انکار معاد است و جمله بعد ناظر به انکار مبدأ.

قرآن مجید در پاسخ این بیهوده گویان جمله کوتاه و پرمحتوائی بیان کرده که در موارد دیگری از قرآن نیز به چشم می خورد، می فرماید: «آنها به این سخن (که می گویند معادی نیست و مبدأ جهان نیز دهر است) یقین ندارند، بلکه تنها گمان بی پایه ای دارند» (وَ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ).

سورة الجاثیة(45): آیة 25

(آیه 25)- در این آیه به یکی از بهانه جوئیهای بی اساس این گروه در مورد معاد اشاره کرده، می گوید: «و هنگامی که آیات بینات و آشکار ما بر آنها خوانده می شود تنها دلیلی که در برابر آن دارند این است که می گویند: اگر راست می گوئید، پدران ما را زنده کنید و بیاورید» تا بر صدق گفتار شما گواهی دهند (وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ ما کانَ حُجَّتَهُمْ إِلَّا أَنْ قالُوا ائْتُوا بِآبائِنا إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ).

آری! این تنها دلیل آنها بود، دلیلی سست و واهی، چرا که خداوند قدرت خویش را بر احیای مردگان از طرق مختلف به انسانها نشان داده است.

سورة الجاثیة(45): آیة 26

(آیه 26)- در آن دادگاه عدل همه به زانو در می آیند! در اینجا پاسخ دیگری به سخن دهریین که منکر مبدأ و معاد بودند داده، می فرماید: «بگو: خداوند شما را زنده می کند، سپس می میراند سپس (بار دیگر حیات می بخشد و) برای حساب در روز قیامت، روزی که در آن شکّ و تردیدی نیست جمع آوری می کند» (قُلِ اللَّهُ یُحْیِیکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یَجْمَعُکُمْ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ

[شماره صفحه واقعی : 416]

ص: 1714

لا رَیْبَ فِیهِ)

.آنها نه خدا را قبول داشتند و نه روز جزا را، و محتوای این آیه در حقیقت استدلال برای هر دو قسمت است، چرا که روی مسأله حیات نخستین تکیه شده، از سوی دیگر، کسی که قادر بر حیات نخستین است چگونه قادر بر اعاده آن نیست.

و از آنجا که بسیاری از مردم در این دلائل تأمل و دقت نمی کنند در پایان آیه می افزاید: «ولی اکثر مردم نمی دانند» (وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ).

سورة الجاثیة(45): آیة 27

(آیه 27)- این آیه دلیل دیگری بر مسأله معاد است که شبیه آن را در آیات دیگر قرآن خوانده ایم، می فرماید: «مالکیت و حاکمیت آسمانها و زمین از آن خداست» (وَ لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

او که مالک و حاکم بر تمام پهنه عالم هستی است، مسلما قدرت بر احیای مردگان را دارد، و چنین کاری در برابر قدرت او هرگز مشکل نیست.

او این جهان را مزرعه ای برای قیامت، و تجارتخانه پرسودی برای عالم پس از مرگ، قرار داده است، لذا در پایان آیه می افزاید: «و آن روز که قیامت بر پا شود اهل باطل زیان می بینند» (وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یَوْمَئِذٍ یَخْسَرُ الْمُبْطِلُونَ).

حیات و عقل و هوش و مواهب زندگی سرمایه های انسان است باطل گرایان آنها را با متاع زود گذری که نسبت به آن هیچ ارزشمند نیست مبادله می کنند، و روز رستاخیز که تنها قلب سلیم و ایمان و عمل صالح به کار می آید زیانکار بودن خود را با چشم مشاهده می کنند.

سورة الجاثیة(45): آیة 28

(آیه 28)- این آیه صحنه قیامت را به طرز بسیار گویائی ترسیم کرده، می گوید: «در آن روز هرامتی را می بینی (که از شدت ترس و وحشت) بر زانو نشسته» (وَ تَری کُلَّ أُمَّةٍ جاثِیَةً).

سپس دومین صحنه از صحنه های قیامت را به این صورت بیان می کند که:

«هرامتی به سوی کتابش خوانده می شود (و به آنها می گویند:) امروز جزای آنچه را انجام می دادید به شما می دهند» (کُلُّ أُمَّةٍ تُدْعی إِلی کِتابِهَا الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 417]

ص: 1715

این کتاب همان نامه اعمالی است که تمام نیکیها و بدیها، زشتیها و زیبائیهای گفتار و کردار انسانها در آن ثبت است.

تعبیر «کُلُّ أُمَّةٍ تُدْعی إِلی کِتابِهَا» نشان می دهد که علاوه بر نامه اعمالی که برای هر انسانی جداگانه موجود است هر امتی نیز نامه اعمالی متعلق به جمع و گروه خود دارد.

سورة الجاثیة(45): آیة 29

(آیه 29)- بار دیگر از سوی خداوند به آنها خطاب می شود و به عنوان تأکید می گوید: «این کتاب ما است که به حق با شما سخن می گوید» و اعمال شما را بازگو می کند! (هذا کِتابُنا یَنْطِقُ عَلَیْکُمْ بِالْحَقِّ).

آن روز که شما هر چه می خواستید انجام می دادید هرگز باور نمی کردید که اعمالتان در جایی ثبت شود، ولی «ما آنچه را انجام می دادید می نوشتیم» (إِنَّا کُنَّا نَسْتَنْسِخُ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).

سورة الجاثیة(45): آیة 30

(آیه 30)- در این آیه مرحله نهائی دادرسی قیامت را بیان می کند، آنجا که هرگروهی به نتیجه اعمال خود می رسند.

می فرماید: «اما کسانی که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند پروردگارشان آنها را در رحمت خود وارد می کند» (فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَیُدْخِلُهُمْ رَبُّهُمْ فِی رَحْمَتِهِ).

و در پایان آیه می فرماید: «این پیروزی آشکار است» (ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْمُبِینُ).

سورة الجاثیة(45): آیة 31

(آیه 31)- در این آیه سرنوشت گروه دیگری را که نقطه مقابل این گروهند یادآور شده، می فرماید: «و اما کسانی که کافر شدند (به آنها گفته می شود) مگر آیات من بر شما خوانده نمی شد و شما استکبار می کردید (و تسلیم حق نمی شدید) و قومی مجرم و گناهکار بودید» (وَ أَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا أَ فَلَمْ تَکُنْ آیاتِی تُتْلی عَلَیْکُمْ فَاسْتَکْبَرْتُمْ وَ کُنْتُمْ قَوْماً مُجْرِمِینَ).

قابل توجه این که در این آیه تنها سخن از کفر است، و اما اعمال سوء به عنوان یک عامل دخول به عذاب الهی ذکر نشده، این به خاطر آن است که مسأله کفر به تنهایی موجب عذاب است.

[شماره صفحه واقعی : 418]

ص: 1716

سورة الجاثیة(45): آیة 32

(آیه 32)- آن روز که اعمال سوء انسان آشکار می شود! این آیه توضیحی است بر مسأله استکبار کافران در برابر آیات الهی و دعوت انبیا که در آیه قبل به صورت اجمالی بیان شده بود، می فرماید: «هنگامی که گفته می شد وعده الهی حق است و در قیامت هیچ شکّی نیست شما می گفتید: ما نمی دانیم قیامت چیست؟ ما تنها گمانی در این باره داریم و به هیچ وجه یقین نداریم» (وَ إِذا قِیلَ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ السَّاعَةُ لا رَیْبَ فِیها قُلْتُمْ ما نَدْرِی مَا السَّاعَةُ إِنْ نَظُنُّ إِلَّا ظَنًّا وَ ما نَحْنُ بِمُسْتَیْقِنِینَ).

آغاز جزء 26 قرآن مجید

ادامه سوره جاثیه
سورة الجاثیة(45): آیة 33

(آیه 33)- این آیه از مجازات و کیفر آنها سخن می گوید، کیفری که شباهت با مجازاتهای قراردادی دنیای ما ندارد، می فرماید: «در آنجا سیّئات اعمالشان برای آنها آشکار می شود» (وَ بَدا لَهُمْ سَیِّئاتُ ما عَمِلُوا).

زشتیها و بدیها تجسّم می یابند، جان می گیرند، و در برابر آنها آشکار می شوند، و همدم و همنشین آنها هستند و دائما آزارشان می دهند! «و سر انجام آنچه را استهزا می کردند آنها را فرا می گیرد» (وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ).

سورة الجاثیة(45): آیة 34

(آیه 34)- و از همه دردناکتر این که از سوی خداوند رحمن و رحیم به آنها خطاب می گردد: «و گفته می شود: امروز شما را فراموش می کنیم همان گونه که شما دیدار امروزتان را فراموش کردید»! (وَ قِیلَ الْیَوْمَ نَنْساکُمْ کَما نَسِیتُمْ لِقاءَ یَوْمِکُمْ هذا).

در دنباله آیه می افزاید: به آنها گفته می شود: «و جایگاه شما دوزخ است»! (وَ مَأْواکُمُ النَّارُ).

و اگر گمان می کنید کسی به یاری شما می شتابد قاطعانه به شما می گوئیم «هیچ یار و یاوری برای شما نیست» (وَ ما لَکُمْ مِنْ ناصِرِینَ).

سورة الجاثیة(45): آیة 35

(آیه 35)- اما چرا و به چه دلیل شما گرفتار چنین سرنوشتی شدید؟ «این به خاطر آن است که آیات خدا را به سخریه گرفتید و زندگی دنیا شما را مغرور کرد»

[شماره صفحه واقعی : 419]

ص: 1717

(ذلِکُمْ بِأَنَّکُمُ اتَّخَذْتُمْ آیاتِ اللَّهِ هُزُواً وَ غَرَّتْکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا).

و در پایان آیه بار دیگر آنچه را که در آیه قبل آمده بود به تعبیر دیگری تکرار و تأکید کرده، می گوید: «پس امروز آنها از آتش دوزخ خارج نمی شوند، و هیچ گونه عذری از آنها پذیرفته نیست» (فَالْیَوْمَ لا یُخْرَجُونَ مِنْها وَ لا هُمْ یُسْتَعْتَبُونَ).

در آنجا سخن از مأوی و جایگاه ثابت آنها بود و در اینجا سخن از عدم خروج آنها از دوزخ است، در آنجا می فرمود یاوری ندارند، و در اینجا می گوید عذری از آنها از دوزخ است، در آنجا می فرمود یاوری ندارند، و در اینجا می گوید عذری از آنها پذیرفته نمی شود، و در نتیجه راه نجاتی برای آنها نیست.

سورة الجاثیة(45): آیة 36

(آیه 36)- در پایان این سوره برای تکمیل بحث توحید و معاد که بیشترین مباحث این سوره را در بر می گرفت، ضمن دو آیه وحدت ربوبیت و عظمت خداوند و قدرت و حکمت او را بیان کرده و پنج وصف از صفات خدا را منعکس می سازد، نخست می گوید: «پس تمام حمد و ستایش مخصوص خداست» (فَلِلَّهِ الْحَمْدُ).

چرا که او «پروردگار همه آسمانها، و پروردگار زمین، و پروردگار همه جهانیان است» (رَبِّ السَّماواتِ وَ رَبِّ الْأَرْضِ رَبِّ الْعالَمِینَ).

سورة الجاثیة(45): آیة 37

(آیه 37)- بعد از توصیف ذات پاک او به مقام «حمد» و «ربوبیت» در سومین توصیف می افزاید: «و برای اوست کبریا و عظمت و علوّ و رفعت در آسمانها و زمین» (وَ لَهُ الْکِبْرِیاءُ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ). چرا که آثار عظمتش در پهنه آسمان و سراسر زمین و تمام جهان آشکار است.

و بالاخره در چهارمین و پنجمین توصیف می گوید: «او قادر شکست ناپذیر و حکیم علی الاطلاق است» (وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ).

به این ترتیب سوره جاثیه که با توصیف خداوند به «عزیز و حکیم» آغاز شده با همین اوصاف پایان می یابد، و سراسر محتوای آن نیز گواه بر عزّت و حکمت بی پایان اوست.

«پایان سوره جاثیه»

[شماره صفحه واقعی : 420]

ص: 1718

سوره احقاف [46]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 35 آیه است

محتوای سوره:

این سوره اهداف زیر را تعقیب می کند:

1- بیان عظمت قرآن.

2- مبارزه قاطع بر ضد هرگونه شرک و بت پرستی.

3- توجیه مردم در مسأله معاد و دادگاه عدل پروردگار.

4- ضمنا به عنوان هشدار به مشرکان و مجرمان گوشه ای از داستان قوم عاد را که ساکن سرزمین «احقاف» بودند بیان می دارد- نام سوره نیز از همین جا گرفته شده است.

5- اشاره به گسترش و عمومیت دعوت پیامبر اسلام، تا آنجا که غیر از انسانها یعنی طایفه جن را نیز شامل می شود.

6- تشویق مؤمنان و انذار کافران و ایجاد مبادی خوف و رجاء.

7- دعوت پیامبر اسلام به صبر و استقامت.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «هر کس سوره احقاف را هر شب، یا هر جمعه، بخواند خداوند وحشت دنیا را از او بر می دارد، و از وحشت روز قیامت نیز در امان می دارد».

بدیهی است این گونه حسنات و درجات تنها به خاطر تلاوت الفاظ نیست بلکه تلاوتی است سازنده و بیدارگر در مسیر ایمان و تقوا، و محتوای سوره احقاف به راستی چنین اثری را دارد، اگر انسان طالب حقیقت و آماده عمل باشد.

[شماره صفحه واقعی : 421]

ص: 1719

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سورة الأحقاف(46): آیة 1 .

(آیه 1)- آفرینش این جهان بر اساس حق است: این سوره آخرین سوره از سوره های هفتگانه «حم» است که مجموعا «حوامیم» نام دارد. و در آیه اول این سوره نیز به حروف مقطعه «حا- میم» (حم). برخورد می کنیم.

در تفسیر این حروف همین قدر می گوئیم که این آیات تکان دهنده و حرکت آفرین و پرمحتوای قرآن از حروف ساده الفبا، از «حا و میم» و مانند آن، ترکیب یافته، و در عظمت خداوند همین بس که چنان ترکیب عظیمی را از چنین مفردات ساده ای به وجود آورده.

سورة الأحقاف(46): آیة 2 .

(آیه 2)- و شاید به همین جهت بلا فاصله می افزاید: «این کتاب از سوی خداوند عزیز و حکیم (قادر و توانا) نازل شده است» (تَنْزِیلُ الْکِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ).

این همان تعبیری است که در آغاز سه سوره از سوره های «حم» مؤمن- جاثیه و احقاف، آمده است.

مسلم است قدرتی شکست ناپذیر و حکمتی بی کران لازم است تا چنین کتابی را نازل کند.

سورة الأحقاف(46): آیة 3 .

(آیه 3)- سپس از کتاب «تدوین» به کتاب «تکوین» پرداخته، و از عظمت و حقانیت آسمانها و زمین سخن می گوید، می فرماید: «ما آسمانها و زمین و آنچه را میان این دو است جز به حق برای سر آمد معینی نیافریدیم» که با فرار رسیدن آن دنیا فانی می شود (ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّی).

نه در کتاب آسمانیش کلمه ای بر خلاف حق است، و نه در مجموعه عالم خلقتش چیزی ناموزون و مخالف حق یافت می شود.

اما با این که قرآن حق است، و آفرینش جهان نیز حق «کافران لجوج از آنچه انذار شده اند روی گردانند» (وَ الَّذِینَ کَفَرُوا عَمَّا أُنْذِرُوا مُعْرِضُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 422]

ص: 1720

از یک سو آیات قرآن پی درپی آنها را انذار و بیم می دهد که دادگاه بزرگی در پیش دارید، و از سوی دیگر جهان آفرینش با نظامات خاص خود نیز هشدار می دهد که حسابی در کار است، اما این غافلان بی خبر نه به این توجهی می کنند، و نه به آن.

سورة الأحقاف(46): آیة 4 .

(آیه 4)- گمراهترین مردم! در آیات گذشته سخن از آفرینش آسمانها و زمین در میان بود که همه اینها از خداوند عزیز و حکیم است، و برای تکمیل این بحث روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله کرده، می فرماید: «به آنان (مشرکان) بگو:

این معبودهایی را که غیر از خدا پرستش می کنید به من نشان دهید چه چیزی از زمین را آفریده اند»؟! (قُلْ أَ رَأَیْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَرُونِی ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ).

«یا شرکتی در آفرینش آسمانها (و مالکیت و تدبیر آنها) دارند»؟ (أَمْ لَهُمْ شِرْکٌ فِی السَّماواتِ).

هنگامی که شما قبول دارید بتها هیچ گونه دخالتی در آفرینش ندارند با این حال چگونه برای حل مشکلات یا جلب برکات دست به دامن این موجودات بی خاصیت و فاقد عقل و شعور می زنید؟! و اگر فرضا می گویید آنها شرکتی در امر خلقت و آفرینش داشته اند «کتابی آسمانی پیش از این، یا اثر علمی از گذشتگان برای من بیاورید (که دلیل صدق گفتار شما باشد) اگر راست می گوئید» (ائْتُونِی بِکِتابٍ مِنْ قَبْلِ هذا أَوْ أَثارَةٍ مِنْ عِلْمٍ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ).

سورة الأحقاف(46): آیة 5 .

(آیه 5)- سپس برای بیان عمق گمراهی این مشرکان می افزاید: «چه کسی گمراهتر است از آنها که موجوداتی غیر از خدا را پرستش می کنند که اگر تا قیامت هم آنان را بخوانند پاسخشان نمی گویند»؟ (وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ یَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لا یَسْتَجِیبُ لَهُ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ).

نه تنها پاسخ آنها را نمی دهند، اصلا سخنانشان را نمی شنوند «و از دعا و ندای آنها غافلند»! (وَ هُمْ عَنْ دُعائِهِمْ غافِلُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 423]

ص: 1721

سورة الأحقاف(46): آیة 6 .

(آیه 6)- و از آن اسفبارتر این که: «هنگامی که مردم مشرک در قیامت محشور می شوند معبودهای آنها دشمنان آنها خواهند بود حتی عبادت آنها را انکار می کنند»! (وَ إِذا حُشِرَ النَّاسُ کانُوا لَهُمْ أَعْداءً وَ کانُوا بِعِبادَتِهِمْ کافِرِینَ).

معبودهایی که عقل دارند رسما به دشمنی بر می خیزند، حضرت مسیح از عابدان خود بیزاری می جوید، و فرشتگان نیز تبری می جویند، حتی شیاطین و جن نیز اظهار تنفر می کنند، و آنها که بی عقل بودند خداوند حیات و عقل به آنها می بخشد تا به سخن در آیند و مراتب دشمنی و نفرت خود را از این عابدان اظهار کنند.

سورة الأحقاف(46): آیة 7 .

(آیه 7)- بگو: من پیامبر نو ظهوری نیستم! قرآن همچنان از وضع مشرکان گفتگو می کند، و به چگونگی برخورد آنها با آیات الهی اشاره کرده، می گوید:

«و هنگامی که آیات روشن ما بر آنها خوانده می شود کافران در مورد حقی که به سوی آنها آمده است می گویند: این سحر آشکار است» (وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ هذا سِحْرٌ مُبِینٌ).

آنها نفوذ سریع و عمیق و جاذبه عجیب قرآن را در اعماق دلها با یک تفسیر انحرافی به عنوان «سحر آشکار» مطرح می کنند که خود اعتراف ضمنی روشنی است به تأثیر فوق العاده قرآن در قلوب انسانها! «حق» در آیه فوق اشاره به همان «آیات قرآن» است.

سورة الأحقاف(46): آیة 8 .

(آیه 8)- ولی آنها تنها به این تهمت قناعت نمی کنند «بلکه (پا را از آن فراتر نهاده، با صراحت) می گویند: این آیات را بر خدا افترا بسته» (أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ).

در اینجا خداوند به پیامبرش دستور می دهد که با دلیل روشنی به آنها پاسخ گوید، می فرماید: به آنها «بگو: اگر من آن را به دروغ به خدا نسبت داده باشم (لازم است که مرا رسوا کند) و شما نمی توانید در برابر خداوند از من دفاع کنید» (قُلْ إِنِ افْتَرَیْتُهُ فَلا تَمْلِکُونَ لِی مِنَ اللَّهِ شَیْئاً).

چگونه ممکن است خداوند این «آیات بینات» و این معجزه جاودانی را بر

[شماره صفحه واقعی : 424]

ص: 1722

دست دروغگویی ظاهر سازد؟! این از حکمت و لطف خداوند دور است.

سپس به عنوان تهدید می افزاید: «اما خداوند بهتر از هر کس کارهایی را که شما در آن وارد می شوید می داند» و به موقع شما را سخت کیفر می دهد (هُوَ أَعْلَمُ بِما تُفِیضُونَ فِیهِ).

و در جمله بعد به عنوان تأکید بیشتر توأم با برخوردی مؤدبانه می افزاید:

«همین بس که خداوند گواه میان من و شما باشد» (کَفی بِهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ).

او صدق دعوت من، و تلاش و کوششهایم را در ابلاغ رسالت می داند، و دروغ و افترا و کارشکنی شما را نیز می بیند، و همین برای من و شما کافی است.

و برای این که راه بازگشت را نیز به آنها نشان دهد در پایان آیه می افزاید: «او آمرزنده و مهربان است» (وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ).

توبه کاران را می بخشد، و آنها را مشمول رحمت واسعه خود می سازد.

سورة الأحقاف(46): آیة 9 .

(آیه 9)- در این آیه می افزاید: «بگو: من پیامبر نو ظهوری نیستم» که با سایر پیامبران متفاوت باشم (قُلْ ما کُنْتُ بِدْعاً مِنَ الرُّسُلِ).

«و نمی دانم با من و شما چه خواهد شد»؟ (وَ ما أَدْرِی ما یُفْعَلُ بِی وَ لا بِکُمْ).

«من تنها از آنچه بر من وحی می شود پیروی می کنم» (إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَّ).

«و من جز بیم دهنده آشکاری نیستم» (وَ ما أَنَا إِلَّا نَذِیرٌ مُبِینٌ).

سورة الأحقاف(46): آیة 10 .

(آیه 10)- در این آیه برای تکمیل آنچه در آیات قبل آمده می افزاید: «بگو:

به من خبر دهید اگر این قرآن از سوی خدا باشد و شما به آن کافر شوید، در حالی که شاهدی از بنی اسرائیل بر آن شهادت دهد، و او ایمان بیاورد و شما تکبر کنید و تسلیم نشوید (چه کسی از شما گمراهتر خواهد بود؟!) مسلما خداوند قوم ظالم را هدایت نمی کند» (قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ کانَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ کَفَرْتُمْ بِهِ وَ شَهِدَ شاهِدٌ مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ عَلی مِثْلِهِ فَآمَنَ وَ اسْتَکْبَرْتُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ).

این شاهد بنی اسرائیلی دانشمند معروف یهود «عبد اللّه بن سلام» بود که در مدینه ایمان آورد و به مسلمین پیوست.

[شماره صفحه واقعی : 425]

ص: 1723

سورة الأحقاف(46): آیة 11 .
اشاره

(آیه 11)

شأن نزول:

هنگامی که اسلام از طرف قشرهای فقیر و بادیه نشین و تهیدست بسرعت مورد استقبال قرار گرفت چرا که هم منافع نامشروعی نداشتند که به خطر بیفتد، و هم مغز آنها از باد غرور انباشته نبود، و هم قلبهائی پاکتر از قشر مرفّه و عیّاش و هوسباز داشتند.

مغروران مستکبر گفتند: این چه آئینی است که پیروانش انبوهی بادیه نشین فقیر و تهیدست و کنیزان و بردگانند؟ اگر مکتب معقولی بود هرگز نباید افراد سطح پائین و منحط اجتماع از آن استقبال کنند اما ما که در سطح بالا قرار داریم و چشم و چراغ جامعه هستیم عقب بمانیم! این آیه و سه آیه بعد از آن نازل شد و به آنها پاسخ داد.

تفسیر:

شرط پیروزی، ایمان و استقامت است- قرآن همچنان اعمال و گفتار کافران و انحرافات آنها را مورد بحث و بررسی و نکوهش قرار می دهد، نخست به این گفتار غرور آمیز و دور از منطق آنها اشاره کرده، می گوید: «کافران در باره مؤمنان چنین گفتند: اگر ایمان و اسلام چیز خوبی بود هرگز آنها بر ما پیشی نمی گرفتند»! (وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا لَوْ کانَ خَیْراً ما سَبَقُونا إِلَیْهِ).

اینها یک مشت افراد فقیر و بی سر و پا، روستائی و برده و کم معرفتند! چگونه ممکن است آنها حق را بفهمند و به آن اقبال کنند، ولی ما چشم و چراغهای این جامعه از آن غافل و بی خبر بمانیم؟! لذا در پایان آیه با این تعبیر لطیف به آنها پاسخ داده، می گوید: «چون خود آنها به وسیله قرآن هدایت نشدند به زودی می گویند: این یک دروغ قدیمی است»! (وَ إِذْ لَمْ یَهْتَدُوا بِهِ فَسَیَقُولُونَ هذا إِفْکٌ قَدِیمٌ).

یعنی آنها نخواسته اند به وسیله قرآن هدایت شوند، نه این که هدایت قرآن کمبودی داشت.

سورة الأحقاف(46): آیة 12 .

(آیه 12)- سپس به دلیل دیگری برای اثبات حقانیت قرآن و نفی تهمت مشرکان که می گفتند: این یک دروغ قدیمی است پرداخته، می گوید: از نشانه های صدق این کتاب بزرگ این است که: «پیش از آن، کتاب موسی که پیشوا و رحمت

[شماره صفحه واقعی : 426]

ص: 1724

بود (نشانه های آن را بیان کرده) و این کتاب هماهنگ با نشانه های تورات است» (وَ مِنْ قَبْلِهِ کِتابُ مُوسی إِماماً وَ رَحْمَةً وَ هذا کِتابٌ مُصَدِّقٌ).

با این حال چگونه می گوئید این یک دروغ قدیمی است؟! و به دنبال آن می افزاید: این در حالی است که این کتاب آسمانی «به زبان عربی و فصیح و گویاست» که همگان از آن بهره مند شوند (لِساناً عَرَبِیًّا).

و در پایان آیه هدف نهائی از نزول قرآن را در دو جمله کوتاه به این صورت شرح می دهد: «هدف این بوده که ظالمان را انذار و نیکو کاران را بشارت دهد» (لِیُنْذِرَ الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ بُشْری لِلْمُحْسِنِینَ).

سورة الأحقاف(46): آیة 13 .

(آیه 13)- این آیه در حقیقت تفسیری است برای «محسنین» (نیکو کاران) که در آیه قبل آمده بود، می فرماید: «کسانی که گفتند: پروردگار ما اللّه است، سپس استقامت کردند، نه ترسی برای آنهاست و نه اندوهگین می شوند» (إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ).

بنابر این «محسنین» کسانی هستند که از نظر اعتقادی در خط توحید، و از نظر عمل در خط استقامت و صبرند.

سورة الأحقاف(46): آیة 14 .

(آیه 14)- و در این آیه مهمترین بشارت را به موحدان نیکو کار می دهد و می فرماید: «آنها اهل بهشتند و جاودانه در آن می مانند» (أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ خالِدِینَ فِیها).

«این به پاداش اعمالی است که انجام می دادند» (جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ).

سورة الأحقاف(46): آیة 15 .

(آیه 15)- ای انسان! به مادر و پدر نیکی کن این آیه و آیات آینده در حقیقت توضیحی است در باره دو گروه «ظالم» و «محسن» که در آیات قبل به سرنوشت آنها اجمالا اشاره شده است.

نخست به وضع «نیکو کاران» پرداخته، و از مسأله نیکی به پدر و مادر و شکر زحمات آنها که مقدمه ای است برای شکر پروردگار شروع کرده، می فرماید: «ما انسان را توصیه کردیم که در باره پدر و مادرش نیکی کند» (وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ إِحْساناً).

[شماره صفحه واقعی : 427]

ص: 1725

سپس به دلیل لزوم حق شناسی در برابر مادر پرداخته، می گوید: «مادر، او را با اکراه و ناراحتی حمل می کند، و با ناراحتی بر زمین می گذارد، و دوران حمل و از شیر باز گرفتنش سی ماه است» (حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ کُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً).

«مادر» در طول این سی ماه بزرگترین ایثار و فداکاری را در مورد فرزندش انجام می دهد و اینکه قرآن در اینجا تنها از ناراحتیهای مادر سخن به میان آورده و سخنی از پدر در میان نیست نه به خاطر عدم اهمیت آن است، چرا که پدر نیز در بسیاری از این مشکلات شریک مادر است، ولی چون مادر سهم بیشتری دارد بیشتر روی او تکیه شده است.

ضمنا از این تعبیر قرآنی می توان استفاده کرد که هر قدر از مقدار حمل کاسته شود باید بر مقدار دوران شیر خواری افزود، به گونه ای که مجموعا سی ماه تمام را شامل گردد.

سپس می افزاید: حیات انسان همچنان ادامه می یابد «تا زمانی که به کمال قدرت نیروی جسمانی رسد، و به مرز چهل سالگی وارد شود» (حَتَّی إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً).

در حدیثی آمده است: «شیطان دستش را به صورت کسانی که به چهل سالگی برسند و از گناه توبه نکنند می کشد و می گوید پدرم فدای چهره ای باد که هرگز رستگار نمی شود»! و در جبین این انسان نور رستگاری نیست!.

قرآن در دنباله این سخن می افزاید: این انسان لایق و با ایمان هنگامی که به چهل سالگی رسید سه چیز را از خدا تقاضا می کند: نخست «می گوید: پروردگارا! به من الهام ده و توفیق بخش تا شکر نعمتی را که به من و پدر و مادرم ارزانی داشتی به جا آورم» (قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَ عَلی والِدَیَّ).

در دومین تقاضا عرضه می دارد: خداوندا! به من توفیق ده «تا عمل صالح به جا آورم، عملی که تو از آن خشنود باشی» (وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ).

و بالاخره در سومین تقاضایش عرض می کند: خداوندا! «صلاح

[شماره صفحه واقعی : 428]

ص: 1726

و درستکاری را در فرزندان و دودمان من تداوم بخش» (وَ أَصْلِحْ لِی فِی ذُرِّیَّتِی).

و در پایان آیه دو مطلب را اعلام می دارد که هر کدام بیانگر یک برنامه عملی مؤثر است، می گوید: پروردگارا! «من (در این سن و سال) به سوی تو باز می گردم و توبه می کنم» (إِنِّی تُبْتُ إِلَیْکَ).

به مرحله ای رسیده ام که باید خطوط زندگی من تعیین گردد، و تا به آخر عمر همچنان ادامه یابد.

دیگر این که می گوید: «و من از مسلمین هستم» (وَ إِنِّی مِنَ الْمُسْلِمِینَ).

سورة الأحقاف(46): آیة 16 .

(آیه 16)- این آیه بیان گویائی است از اجر و پاداش این گروه از مؤمنان شکر گزار صالح العمل و توبه کار که به سه پاداش مهم در آن اشاره شده است.

نخست می فرماید: «آنها کسانی هستند که ما بهترین اعمالشان را قبول می کنیم» (أُولئِکَ الَّذِینَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أَحْسَنَ ما عَمِلُوا).

یعنی خداوند بهترین اعمال آنها را معیار پذیرش قرار می دهد و حتّی اعمال درجه دو، و کم اهمیت آنها را به فضل و رحمتش، به حساب اعمال درجه یک می گذارد.

موهبت دوم پاکسازی آنهاست، می گوید: «و ما از گناهانشان می گذاریم» (وَ نَتَجاوَزُ عَنْ سَیِّئاتِهِمْ).

«در حالی که در میان بهشتیان جای دارند» (فِی أَصْحابِ الْجَنَّةِ).

و این سومین موهبت الهی نسبت به آنهاست که آنان را با این که لغزشهایی داشته اند شستشو داده، در کنار نیکان و پاکانی جای می دهد که از مقربان درگاه اویند.

و در پایان آیه برای تأکید بر این نعمتها که گفته شد، می افزاید: «این وعده صدقی است که پیوسته به آنها داده شده است» (وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذِی کانُوا یُوعَدُونَ).

سورة الأحقاف(46): آیة 17 .

(آیه 17)- پایمال کنندگان حقوق پدر و مادر: در آیات قبل سخن از مؤمنانی در میان بود که در پرتو ایمان و عمل صالح و شکر نعمتهای حق، و توجه به

[شماره صفحه واقعی : 429]

ص: 1727

حقوق پدر و مادر و فرزندان، به مقام قرب الهی راه می یابند، و مشمول الطاف خاص او می شوند. در اینجا سخن از کسانی است که در نقطه مقابل آنها قرار دارند، افرادی بی ایمان و حق نشناس و عاق پدر و مادر.

می فرماید: «و آن کسی که به پدر و مادرش می گوید: اف بر شما! آیا به من وعده می دهید که من (روز قیامت) مبعوث می شوم؟ در حالی که قبل از من اقوام زیادی بودند» و مردند و هرگز مبعوث نشدند! (وَ الَّذِی قالَ لِوالِدَیْهِ أُفٍّ لَکُما أَ تَعِدانِنِی أَنْ أُخْرَجَ وَ قَدْ خَلَتِ الْقُرُونُ مِنْ قَبْلِی).

اما پدر و مادر مؤمن در مقابل این فرزند خیره سر تسلیم نمی شدند «آنها فریاد می کشند و خدا را به یاری می طلبند که وای بر تو (ای فرزند!) ایمان بیاور که وعده خدا حق است» (وَ هُما یَسْتَغِیثانِ اللَّهَ وَیْلَکَ آمِنْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ).

اما او همچنان به لجاجت و خیره سری خود ادامه می دهد، و با تکبر و بی اعتنائی «می گوید: اینها چیزی جز افسانه های پیشینیان نیست»! (فَیَقُولُ ما هذا إِلَّا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ).

این که می گویید معاد و حساب و کتابی در کار است از خرافات و داستانهای دروغین اقوام گذشته است، و من هرگز در برابر آن تسلیم نخواهم شد.

آری! پدر و مادر دلسوز او هر چه تلاش و کوشش می کنند تا این فرزند دلبند گرفتار عذاب دردناک الهی نشود او همچنان در کفر خود پا فشاری می کند و سر انجام ناچار او را رها می کنند.

سورة الأحقاف(46): آیة 18 .

(آیه 18)- همان گونه که در آیات گذشته پاداش مؤمنان صالح العمل بیان شده، در اینجا سر انجام کار کافران جسور و خیره سر را نیز بیان کرده، می فرماید:

«آنها کسانی هستند که فرمان عذاب الهی در باره آنان مسجل شده، و همراه اقوام کافر از جن و انس که قبل از آنها بودند گرفتار مجازات دردناک می شوند و اهل دوزخند» (أُولئِکَ الَّذِینَ حَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ فِی أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ).

«چرا که آنها همه از زیانکاران بودند» (إِنَّهُمْ کانُوا خاسِرِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 430]

ص: 1728

چه زیانی از این بدتر که تمام سرمایه های وجود خود را از دست دادند و خشم و غضب خدا را برای خود خریدند.

سورة الأحقاف(46): آیة 19 .

(آیه 19)- در این آیه نخست به تفاوت درجات و مراتب هر یک از این دو گروه اشاره کرده، می گوید: «و برای هر کدام از آنها درجاتی است بر طبق اعمالی که انجام داده اند» (وَ لِکُلٍّ دَرَجاتٌ مِمَّا عَمِلُوا).

چنان نیست که بهشتیان یا دوزخیان همه در یک درجه باشند، بلکه آنها نیز به تفاوت اعمالشان، و به تناسب خلوص نیّت و میزان معرفتشان، مقامات متفاوتی دارند، و اصل عدالت، دقیقا در اینجا حاکم است.

سپس می افزاید: «هدف این است که خداوند اعمال آنها را بی کم و کاست به آنان تحویل دهد» (وَ لِیُوَفِّیَهُمْ أَعْمالَهُمْ).

این تعبیر اشاره دیگری است به مسأله «تجسم اعمال» که در آنجا اعمال آدمی با او خواهد بود، اعمال نیکش مایه رحمت، و آرامش اوست، و اعمال زشتش مایه بلا و ناراحتی و رنج و عذاب.

و در پایان به عنوان تأکید می گوید: «و به آنها هیچ ستمی نخواهد شد» (وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ). چرا که اعمال خودشان را دریافت می دارند.

سورة الأحقاف(46): آیة 20 .

(آیه 20)- زهد و ذخیره برای آخرت: این آیه همچنان بحث آیات گذشته را پیرامون مجازات کافران و مجرمان ادامه می دهد و گوشه هایی از عذابهای جسمانی و روحی آنها را بازگو کرده، می فرماید: «آن روز که کافران را بر آتش عرضه می کنند (به آنها گفته می شود:) از طیبات و لذائذ در زندگی دنیای خود استفاده کردید و از آن بهره گرفتید اما امروز عذاب ذلت بار به خاطر استکباری که در زمین بنا حق کردید و به خاطر گناهانی که انجام می دادید جزای شما خواهد بود»! (وَ یَوْمَ یُعْرَضُ الَّذِینَ کَفَرُوا عَلَی النَّارِ أَذْهَبْتُمْ طَیِّباتِکُمْ فِی حَیاتِکُمُ الدُّنْیا وَ اسْتَمْتَعْتُمْ بِها فَالْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ بِما کُنْتُمْ تَسْتَکْبِرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ بِما کُنْتُمْ تَفْسُقُونَ).

آری! شما غرق در لذّات بودید، و به خاطر آزادی بی قید و شرط در این

[شماره صفحه واقعی : 431]

ص: 1729

قسمت «معاد» را انکار کردید تا دستتان کاملا باز باشد.

این عرضه داشتن بر آتش خود یک نوع عذاب دردناک و هولناک است که دوزخیان قبل از ورود در آتش تمام قسمتهای جهنم را از بیرون با چشم خود می بینند و سرنوشت شوم خویش را مشاهده می کنند و زجر می کشند.

سورة الأحقاف(46): آیة 21 .

(آیه 21)- قوم عاد و تند باد مرگبار! از آنجا که قرآن مجید بعد از ذکر قضایای کلی به بیان مصداقهای قابل ملاحظه آن می پردازد تا آن کلیات را پیاده کند، در اینجا نیز بعد از شرح حال مستکبران سرکش و هوسران به ذکر داستان قوم عاد که نمونه واضحی از آن است می پردازد.

می گوید: «و (برای این مشرکان مکه) سرگذشت (هود) برادر قوم عاد را یاد آوری کن» (وَ اذْکُرْ أَخا عادٍ).

سپس می افزاید: «در آن هنگام که قومش را در سرزمین احقاف انذار کرد، در حالی که پیامبران بسیاری قبل از او در گذشته های دور و نزدیک آمدند و به انذار این اقوام پرداختند» (إِذْ أَنْذَرَ قَوْمَهُ بِالْأَحْقافِ وَ قَدْ خَلَتِ النُّذُرُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ).

اکنون ببینیم محتوای دعوت این پیامبر بزرگ چه بود قرآن می افزاید: به آنها گفت: «جز خداوند یگانه را نپرستید» (أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ).

سپس آنها را تهدید کرده، گفت: «من بر شما از عذاب روز بزرگی می ترسم» (إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ).

سورة الأحقاف(46): آیة 22 .

(آیه 22)- اما این قوم لجوج سرکش در برابر این دعوت الهی ایستادگی کردند، و به هود «گفتند: آیا تو به سوی ما آمده ای که ما را با دروغهایت از خدایانمان برگردانی» (قالُوا أَ جِئْتَنا لِتَأْفِکَنا عَنْ آلِهَتِنا).

«پس اگر راست می گوئی عذابی را که به ما وعده می دهی بیاور»! (فَأْتِنا بِما تَعِدُنا إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ).

سورة الأحقاف(46): آیة 23 .

(آیه 23)- ولی «هود» در پاسخ این تقاضای نابخردانه چنین «گفت: علم و آگاهی تنها نزد خداوند است» (قالَ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ).

اوست که می داند در چه زمان، و با چه شرائطی عذاب استیصال نازل کند نه

[شماره صفحه واقعی : 432]

ص: 1730

به تقاضای شما مربوط است، و نه به میل و اراده من.

سپس افزود: وظیفه اصلی من این است که «آنچه را به آن فرستاده شدم به شما ابلاغ کنم» (وَ أُبَلِّغُکُمْ ما أُرْسِلْتُ بِهِ).

«ولی من شما را گروهی می بینم که پیوسته در جهل و نادانی اصرار دارید» (وَ لکِنِّی أَراکُمْ قَوْماً تَجْهَلُونَ).

ریشه بدبختی شما نیز همین جهل است جهلی توام با لجاجت و کبر و غرور که به شما اجازه مطالعه دعوت فرستادگان خدا را نمی دهد.

سورة الأحقاف(46): آیة 24 .

(آیه 24)- سر انجام نصایح مؤثر و رهبریهای برادرانه «هود» در آن سنگدلان تأثیر نگذاشت، و به جای پذیرش حق سخت در عقیده باطل خود لجاجت کردند، و پا فشاری نمودند، و حتی «هود» را با این سخن تکذیب می کردند که اگر راست می گویی پس عذاب موعودت چه شد؟

اکنون که اتمام حجت به قدر کافی شده، حکمت الهی ایجاب می کند که «عذاب استیصال» همان عذاب ریشه کن کننده را بر آنها بفرستد.

ناگهان مشاهده کردند ابری در افق ظاهر گشت، و در آسمان بسرعت گسترده شد.

«هنگامی که این ابر را مشاهده کردند که به سوی درّه ها و آبگیرهای آنها رو می آورد (خوشحال شدند، و) گفتند: این ابری است باران زا!» (فَلَمَّا رَأَوْهُ عارِضاً مُسْتَقْبِلَ أَوْدِیَتِهِمْ قالُوا هذا عارِضٌ مُمْطِرُنا).

ولی به زودی به آنها گفته شد: این ابر باران زا نیست «بلکه این همان عذاب وحشتناکی است که برای آمدنش شتاب می کردید» (بَلْ هُوَ مَا اسْتَعْجَلْتُمْ بِهِ).

«این تندباد شدیدی است که در آن عذاب دردناکی است» (رِیحٌ فِیها عَذابٌ أَلِیمٌ).

ظاهرا گوینده این سخن خداوند بزرگ است، یا حضرت هود به هنگامی که فریادهای شوق و شادی آنها را شنید این سخن را به آنها گفت.

سورة الأحقاف(46): آیة 25 .

(آیه 25)- آری! تند بادی است ویرانگر که «همه چیز را به فرمان

[شماره صفحه واقعی : 433]

ص: 1731

پروردگارش درهم می کوبد و نابود می کند» (تُدَمِّرُ کُلَّ شَیْ ءٍ بِأَمْرِ رَبِّها).

منظور از «همه چیز» انسانها و چهار پایان و اموال آنهاست.

زیرا در جمله بعد می افزاید: «پس آنها صبح کردند در حالی که چیزی جز مساکن و خانه های آنها به چشم نمی خورد» (فَأَصْبَحُوا لا یُری إِلَّا مَساکِنُهُمْ).

و این نشان می دهد که مساکن آنها سالم بود، اما خودشان هلاک شدند، و اجساد و اموالشان نیز به وسیله تند باد به بیابانهای دور دست، و یا در دریا افکنده شد.

و در پایان به این حقیقت اشاره می کند که این سرنوشت مخصوص این قوم گمراه نبود، بلکه «ما این گونه قوم مجرم را کیفر می دهیم» (کَذلِکَ نَجْزِی الْقَوْمَ الْمُجْرِمِینَ).

این هشداری است به همه مجرمان و گنهکاران و کافران لجوج و خودخواه که شما نیز اگر همین مسیر را طی کنید سرنوشتی بهتر از آن نخواهید داشت.

سورة الأحقاف(46): آیة 26 .

(آیه 26)- شما هرگز از قوم عاد قویتر نیستید! این آیه و دو آیه بعد نتیجه گیری از آیات گذشته است که در مورد مجازات دردناک قوم عاد سخن می گفت.

مشرکان مکّه را مخاطب ساخته، می فرماید: «ما به آنها [قوم عاد] قدرتی دادیم که به شما ندادیم» (وَ لَقَدْ مَکَّنَّاهُمْ فِیما إِنْ مَکَّنَّاکُمْ فِیهِ).

هم از نظر قدرت جسمانی از شما نیرومندتر بودند، و هم از نظر مال و ثروت و امکانات مادی از شما تواناتر.

با این حال در برابر طوفان مجازات الهی تاب مقاومت نیاوردند تا چه رسد به شما.

سپس می افزاید: «ما برای آنها گوش و چشم و قلب قرار دادیم» (وَ جَعَلْنا لَهُمْ سَمْعاً وَ أَبْصاراً وَ أَفْئِدَةً).

آنها از نظر درک و دید و تشخیص واقعیتها نیز قوی و نیرومند بودند، و از این وسائل خداداد در تأمین مقاصد مادی خود کاملا بهره می گرفتند.

[شماره صفحه واقعی : 434]

ص: 1732

«ولی نه گوش و نه چشم و نه عقولشان آنها را به هنگام نزول عذاب الهی به هیچ وجه سودی نبخشید، چرا که پیوسته آیات خدا را انکار می کردند» (فَما أَغْنی عَنْهُمْ سَمْعُهُمْ وَ لا أَبْصارُهُمْ وَ لا أَفْئِدَتُهُمْ مِنْ شَیْ ءٍ إِذْ کانُوا یَجْحَدُونَ بِآیاتِ اللَّهِ).

و سر انجام آنچه «استهزا می کردند بر آنها وارد شد» (وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ).

سورة الأحقاف(46): آیة 27 .

(آیه 27)- سپس برای تأکید بر این مطلب، و پند و اندرز بیشتر، مشرکان مکّه را مخاطب ساخته، می گوید: نه تنها قوم عاد بلکه «ما اقوام سرکشی را که در اطراف شما زندگی می کردند هلاک کردیم» (وَ لَقَدْ أَهْلَکْنا ما حَوْلَکُمْ مِنَ الْقُری ).

اقوامی که سرزمین آنها از شما چندان دور نیست و تقریبا در گرداگرد جزیره عرب جایگاهشان بود.

بعد اضافه می کند: «ما آیات خود را به صورتهای گوناگون (برای آنها) بیان کردیم، شاید باز کردند» (وَ صَرَّفْنَا الْآیاتِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ).

سورة الأحقاف(46): آیة 28 .

(آیه 28)- در این آیه، آنها را مورد سرزنش قرار داده و با این بیان شدیدا محکوم می کند: «پس چرا معبودانی را که غیر خدا برگزیدند به گمان این که آنها را به خدا نزدیک می کنند در آن لحظات سخت و حساس به یاری آنها نشتافتند»؟! (فَلَوْ لا نَصَرَهُمُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ قُرْباناً آلِهَةً).

راستی اگر این معبودان بر حق بودند پس چرا پیروان خود را در آن مواقع حساس یاری نکردند، و از چنگال عذابهای هولناک نجاتشان ندادند؟

سپس می افزاید: نه تنها به آنان کمکی نکردند «بلکه از میان آنها گم شدند» (بَلْ ضَلُّوا عَنْهُمْ).

موجوداتی این چنین بی عرضه و بی ارزش که مبدأ هیچ اثری نیستند، و به هنگام حادثه گم و گور می شوند، چگونه شایسته پرستش و عبودیتند؟! و در پایان آیه می گوید: «این بود (نتیجه) دروغ آنها، و آنچه را افترا می بستند»! (وَ ذلِکَ إِفْکُهُمْ وَ ما کانُوا یَفْتَرُونَ).

این هلاکت و بدبختی، این عذابهای دردناک، و این گم شدن معبودان در

[شماره صفحه واقعی : 435]

ص: 1733

زمان حادثه، نتیجه دروغها و پندارها و افتراهای آنها بود.

سورة الأحقاف(46): آیة 29 .
اشاره

(آیه 29)

شأن نزول:

در مورد نزول این آیه و سه آیه بعد از آن، در روایتی آمده است که: رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله از مکه به سوی بازار عکاظ در طائف آمد، و «زید بن حارثه» با او بود، به این منظور که مردم را به سوی اسلام دعوت کند، اما احدی به دعوت او پاسخ نگفت، ناچار به سوی مکه بازگشت تا به محلی رسید که آنجا را وادی جن می نامیدند، در دل شب به تلاوت قرآن پرداخت، جمعی از طایفه جن از آنجا می گذشتند، قرائت قرآن پیامبر صلّی اللّه علیه و اله را شنیدند، هنگامی که تلاوت حضرت پایان یافت آنها ایمان آوردند و به عنوان مبلغانی به سوی قوم خود رفتند، و آنان را به سوی اسلام دعوت کردند، گروهی از آنها ایمان آوردند و با هم به محضر آن حضرت رسیدند، و آن حضرت صلّی اللّه علیه و اله تعلیمات اسلام را به آنها یاد داد، اینجا بود که این چهار آیه و آیات سوره جن نازل گردید.

تفسیر:

طایفه جن ایمان می آورند! در اینجا بحث فشرده ای پیرامون ایمان آوردن گروهی از طائفه جن به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله و کتاب آسمانی او آمده است.

در حقیقت داستان «قوم عاد هشداری برای مشرکان مکه بود و داستان ایمان طایفه «جن» هشدار دیگری است.

نخست می فرماید: «به خاطر بیاور موقعی که گروهی از جن را به سوی تو متوجه ساختیم که به قرآن گوش فرا دهند» (وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَیْکَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ یَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ).

سپس می افزاید: «هنگامی که در برابر قرآن حضور یافتند (و آیات روح پرور آن را شنیدند) به یکدیگر گفتند خاموش باشید و بشنوید» (فَلَمَّا حَضَرُوهُ قالُوا أَنْصِتُوا).

و این موقعی بود که پیامبر در دل شب یا به هنگام قرائت نماز صبح آیات قرآن را تلاوت می فرمود.

سر انجام نور ایمان در دل آنها تابیدن گرفت، و حقانیت آیات قرآن را در درون جان خود لمس کردند، لذا «هنگامی که تلاوت قرآن پایان یافت همچون مبلغانی به

[شماره صفحه واقعی : 436]

ص: 1734

سوی قوم خود رفتند و آنها را انذار کردند» و از حقیقتی که نصیبشان شده بود آگاه ساختند (فَلَمَّا قُضِیَ وَلَّوْا إِلی قَوْمِهِمْ مُنْذِرِینَ).

سورة الأحقاف(46): آیة 30 .

(آیه 30)- این آیه بیانگر چگونگی دعوت این گروه از قوم خود به هنگام بازگشت به سوی آنهاست، دعوتی منسجم، حساب شده، کوتاه و پر معنا، «گفتند:

ای قوم! ما کتابی را استماع کردیم که بعد از موسی از آسمان نازل شده است» (قالُوا یا قَوْمَنا إِنَّا سَمِعْنا کِتاباً أُنْزِلَ مِنْ بَعْدِ مُوسی ).

این کتاب اوصافی دارد، نخست این که: «کتابهای آسمانی قبل از خود را تصدیق می کند» و محتوای آن هماهنگ با محتوای آنهاست، و نشانه هایی که در کتب پیشین آمده است در آن به خوبی دیده می شود (مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ).

وصف دیگر این که همگان را «به سوی حق هدایت می نماید» (یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ). به گونه ای که هر کس عقل و فطرت خویش را به کار گیرد نشانه های حقانیت را به روشنی در آن می یابد.

و آخرین وصف این که: «به سوی راه مستقیم» دعوت می کند (وَ إِلی طَرِیقٍ مُسْتَقِیمٍ).

سورة الأحقاف(46): آیة 31 .

(آیه 31)- سپس افزودند: «ای قوم ما! دعوت کننده الهی را اجابت کنید، و به او ایمان آورید» (یا قَوْمَنا أَجِیبُوا داعِیَ اللَّهِ وَ آمِنُوا بِهِ).

که دو پاداش بزرگ به شما ارزانی می دارد: «گناهانتان را می بخشد، و شما را از عذاب الیم پناه می دهد» (یَغْفِرْ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ وَ یُجِرْکُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ).

سورة الأحقاف(46): آیة 32 .

(آیه 32)- در این آیه آخرین سخن مبلغان جنّ را چنین بازگو می کند: آنها به قوم خود گفتند: «و هر کس دعوت داعی الهی را پاسخ نگوید نمی تواند از چنگال عذاب الهی در زمین فرار کند» (وَ مَنْ لا یُجِبْ داعِیَ اللَّهِ فَلَیْسَ بِمُعْجِزٍ فِی الْأَرْضِ).

«و یاور و سرپرستی غیر از خدا برای او نخواهد بود» (وَ لَیْسَ لَهُ مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءُ).

و لذا «این گروه در گمراهی آشکارند» (أُولئِکَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ).

چه گمراهی از این بدتر و آشکارتر که انسان به ستیزه جوئی با حق و پیامبر

[شماره صفحه واقعی : 437]

ص: 1735

خدا، و حتی با خدا برخیزد که نه در تمام عالم هستی جز او پناهگاهی وجود دارد و نه انسان می تواند از محیط کشورش بگریزد و به جای دیگری فرار کند.

سورة الأحقاف(46): آیة 33 .

(آیه 33)- در آخرین آیات گذشته که از زبان مبلغان جن نقل شد اشاره به مسأله «معاد» آمده بود.

از سوی دیگر سوره «احقاف» در بخشهای نخست از مسأله توحید و عظمت قرآن مجید و اثبات نبوت پیامبر اسلام سخن می گوید.

و در آخرین بخش از این سوره مسأله «معاد» را پیش می کشد، و به این ترتیب اصول سه گانه اعتقادی را تکمیل می کند.

نخست می فرماید: «آیا آنها نمی دانند خداوندی که آسمانها و زمین را آفریده، و از آفرینش آنها هرگز خسته و ناتوان نشده، قادر است که مردگان را زنده کند آری او بر هر چیز تواناست»؟! (أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لَمْ یَعْیَ بِخَلْقِهِنَّ بِقادِرٍ عَلی أَنْ یُحْیِیَ الْمَوْتی بَلی إِنَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ).

این دلیلی است دندان شکن بر مسأله «امکان معاد».

سورة الأحقاف(46): آیة 34 .

(آیه 34)- در این آیه صحنه ای از مجازات دردناک مجرمان و منکران معاد را مجسم کرده، می فرماید: «روزی را به خاطر بیاورید که کافران را بر آتش عرضه می کنند» (وَ یَوْمَ یُعْرَضُ الَّذِینَ کَفَرُوا عَلَی النَّارِ).

آری! گاه دوزخ را بر کافران عرضه می کنند، و گاه کافران را بر دوزخ! هنگامی که کافران را بر آتش عرضه می کنند و شعله های سوزان و کوه پیکر و وحشتناک آن را می بینند به آنها گفتند می شود: «آیا این حق نیست» (أَ لَیْسَ هذا بِالْحَقِّ).

آیا امروز هم می توانید رستاخیز و دادگاه عدل خدا و پاداش و کیفر او را انکار کنید، و بگوئید این از افسانه های خرافی پیشینیان است؟! آنها که چاره ای جز اعتراف ندارند «می گویند: آری سوگند به پروردگارمان» (قالُوا بَلی وَ رَبِّنا). که این حق است و جای شک و تردید در آن نیست، ما گمراه بودیم که آن را نا حق می پنداشتیم.

[شماره صفحه واقعی : 438]

ص: 1736

در این هنگام خداوند یا مأمور عذاب الهی «می گوید: پس بچشید عذاب را به خاطر آنچه انکار می کردید» (قالَ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ).

و به این ترتیب در آن روز همه حقایق را با چشم خود می بینند و اعتراف می کنند، اعتراف و اقراری که سودی به حال آنها ندارد.

سورة الأحقاف(46): آیة 35 .
اشاره

(آیه 35)- همچون پیامبران اولوا العزم شکیبا باش! در آخرین آیه سوره «احقاف» با توجه به آنچه در مورد معاد و کیفر کافران در آیات قبل گذشت به پیامبر خود دستور می دهد: «پس صبر کن همان گونه که پیامبران اولوا العزم صبر و شکیبائی کردند» (فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ).

تنها تو نیستی که با مخالفت و عداوت این قوم مواجه شده ای، همه پیامبران اولوا العزم با این مشکلات رو برو بودند و استقامت کردند.

تعبیر «من الرّسل» اشاره به گروه خاصی از پیامبران بزرگ است که صاحب شریعت بوده اند، همانها که در آیه 7 سوره احزاب نیز به آنان اشاره شده: «به خاطر بیاور هنگامی را که از پیامبران پیمان گرفتیم، و از تو و از نوح و ابراهیم و موسی و عیسی بن مریم، از همه آنها پیمان محکمی گرفتیم».

روایات فراوانی در منابع شیعه و اهل سنت نیز در این زمینه نقل شده است که پیامبران اولوا العزم همین پنج تن بودند.

سپس قرآن در دنبال این سخن می افزاید: «در باره آنها (کافران) عجله و شتاب مکن» (وَ لا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ).

چرا که قیامت به زودی فرا می رسد و آنچه را در باره آن شتاب داشتند با چشم خود می بینند، سخت مجازات می شوند و به اشتباهات خود پی می برند.

به قدری عمر دنیا در برابر آخرت کوتاه است که: «هنگامی که آنها وعده هایی که به آنها داده می شد می بینند احساس می کنند که گویا در دنیا جز ساعتی از یک روز توقف نداشتند»! (کَأَنَّهُمْ یَوْمَ یَرَوْنَ ما یُوعَدُونَ لَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا ساعَةً مِنْ نَهارٍ).

بعد به عنوان هشدار به همه انسانها می افزاید: «این ابلاغی است» برای همه (بَلاغٌ). برای تمام کسانی که از خط عبودیت پروردگار خارج شدند، برای کسانی که

[شماره صفحه واقعی : 439]

ص: 1737

غرق در زندگی زود گذر دنیا و شهوات آن گشتند، و بالاخره ابلاغی است برای همه ساکنان این جهان ناپایدار.

و در آخرین جمله ضمن یک استفهام پر معنی و تهدید آمیز می فرماید: «آیا جز قوم فاسق هلاک می شوند»؟ (فَهَلْ یُهْلَکُ إِلَّا الْقَوْمُ الْفاسِقُونَ).

پیامبر اسلام اسطوره صبر و استقامت بود!

زندگی پیامبران بزرگ خدا مخصوصا پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله بیانگر مقاومت بی حد و حصر آنها در برابر حوادث سخت و مشکلات طاقت فرسا است، و با توجه به این که مسیر حق همیشه دارای این گونه مشکلات است رهروان راه حق باید از آنها در این مسیر الهام بگیرند.

ما معمولا از نقطه روشن تاریخ اسلام به روزهای تاریک پیشین می نگریم، و این نگرش که از آینده به گذشته است واقعیتها را طور دیگری مجسم می کند، ما باید خود را در آن روز تصور کنیم که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله تک و تنها بود، هیچ نشانه ای از پیروزی در افق زندگی او به چشم نمی خورد.

دشمنان لجوج برای نابودی او کمر بسته بودند، و حتّی خویشاوندان نزدیکش در صف اول این مبارزه قرار داشتند! آن چنان او را در محاصره اجتماعی و اقتصادی و سیاسی قرار دادند که تمام راهها به روی او و پیروان اندکش بسته شد، بعضی از گرسنگی تلف شدند، و بعضی را بیماری از پای درآورد.

روزهایی بر پیامبر گذشت که توصیف آن با بیان و قلم مشکل است، هنگامی که برای دعوت مردم به سوی اسلام به «طائف» آمد نه تنها دعوتش را اجابت نگفتند بلکه آنقدر سنگ بر او زدند که خون از پاهایش جاری شد.

افراد نادان را تحریک کردند که فریاد زنند و او را دشنام دهند، ناچار به باغی پناه برد در سایه درختی نشست، و با خدای خودش این چنین راز و نیاز کرد:

«خداوندا! ناتوانی و نارسائی خودم و بی حرمتی مردم را به پیشگاه تو شکایت می کنم، ای کسی که از همه رحیمان رحیمتری، تو پروردگار مستضعفین و پروردگار منی، مرا به که وا می گذاری؟ به افراد دور دست که با چهره درهم کشیده

[شماره صفحه واقعی : 440]

ص: 1738

با من رو برو شوند؟ یا به دشمنانی که زمام امر مرا به دست گیرند؟ پروردگارا! همین اندازه که تو از من خشنود باشی مرا کافی است».

گاه ساحرش خواندند، و گاه دیوانه اش خطاب کردند.

گاه خاکستر بر سرش ریختند، و گاه سنگبارانش می کردند، آن چنان که از بدن مبارکش خون می ریخت.

اما با تمام این احوال همچنان به صبر و شکیبایی و استقامت ادامه داد.

و سر انجام میوه شیرین این درخت را چشید، آیین او نه تنها جزیره عربستان، که شرق و غرب عالم را در برگرفت، و امروز بانگ اذان که فریاد پیروزی او است هر صبح و شام از چهار گوشه دنیا، و در تمام پنج قاره جهان، به گوش می رسد.

و این است معنی «فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ».

«پایان سوره احقاف»

[شماره صفحه واقعی : 441]

ص: 1739

[شماره صفحه واقعی : 442]

ص: 1740

سوره محمّد [47]
اشاره

این سوره در «مدینه» نازل شده و 38 آیه دارد

محتوای سوره:

بطور کلی محتوای این سوره را می توان در چند بخش خلاصه کرد:

1- مسأله ایمان و کفر و مقایسه حال مؤمنان و کافران در این جهان و جهان دیگر.

2- بحثهای گویا و صریحی پیرامون مسأله جهاد و پیکار با دشمنان و دستور در باره اسیران جنگی.

3- قسمت دیگری شرح حال منافقان است که به هنگام نزول این آیات در مدینه فعالیتهای تخریبی زیادی داشتند.

4- بخش دیگر از مسأله «سیر در زمین» و بررسی سرنوشت اقوام پیشین به عنوان یک درس عبرت سخن می گوید.

5- در قسمتی از آیات سوره مسأله آزمایش الهی مطرح است.

6- در قسمتی دیگر از مسأله «انفاق» که آن نیز نوعی جهاد است سخن به میان آمده.

7- در بعضی از آیات سوره به همین مناسبت مسأله صلح با کفار (صلحی که مایه شکست و ذلت باشد) مطرح و از آن نهی شده است.

این سوره به خاطر آیه دوم آن- که نام پیامبر اسلام در آن ذکر شده-

[شماره صفحه واقعی : 443]

ص: 1741

سوره محمد نام دارد و نام دیگرش سوره «قتال» (سوره جنگ) است، و در واقع مسأله جهاد و جنگ با دشمنان اسلام مهمترین موضوعی است که بر این سوره سایه افکنده.

فضیلت تلاوت سوره:

از امام صادق علیه السّلام نقل شده که فرمود: «هر کس سوره محمد صلّی اللّه علیه و اله را بخواند هرگز شک و تردید در دین به خود راه نمی دهد، و هرگز خداوند او را به فقر در دین مبتلا نمی سازد، و هرگز ترسی از سلطانی نخواهد داشت، و همواره تا آخر عمرش از شرک و کفر محفوظ و در امان خواهد بود، و هنگامی که می میرد خداوند هزار فرشته را مأمور می کند که در قبرش نماز بخوانند و ثواب نمازهایشان از آن اوست، و این هزار فرشته همچنان با او هستند تا در عرصه محشر در محل امن و امانی او را متوقف کنند، و پیوسته در امان خدا و محمد صلّی اللّه علیه و اله است».

روشن است آنها که محتوای این آیات را در جان خود پیاده کنند و در پیکار با دشمنان سر سخت و بی رحم و بی منطق، تردید و تزلزل به خود راه ندهند، هم پایه های دین و ایمانشان قوی می شود، و هم ترس و ذلّت و فقر از آنها برچیده خواهد شد، و هم در قیامت در جوار رحمت الهی متنعمند.

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سورة محمد(47): آیة 1

(آیه 1)- مؤمنان پیرو حقند و کافران پیرو باطل: این آیه و دو آیه بعد از آن در حقیقت مقدمه ای است برای یک دستور مهم جنگی که در آیه چهارم داده شده است.

در آیه نخست وضع حال کافران، و در آیه دوم وضع حال مؤمنان را بیان کرده، و در آیه سوم آن دو را با هم مقایسه می کند، تا با روشن شدن این خطوط آمادگی برای پیکار مکتبی با دشمنان بی رحم و ستمگر حاصل شود.

نخست می فرماید: «کسانی که کافر شدند و (مردم را) از راه خدا باز داشتند خداوند اعمالشان را به نابودی می کشاند و گم می کند» (الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ

[شماره صفحه واقعی : 444]

ص: 1742

سَبِیلِ اللَّهِ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ)

.این اشاره به سردمداران کفر و مشرکان مکه است.

سورة محمد(47): آیة 2

(آیه 2)- این آیه توصیفی است از وضع مؤمنان که در نقطه مقابل آن کفار قرار دارند، می فرماید: «و کسانی که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند، و به آنچه بر محمد نازل شده- که حق است و از سوی پروردگار است- نیز ایمان آوردند خداوند گناهانشان را می بخشد و کارشان را (در دنیا و آخرت) اصلاح می کند» (وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ آمَنُوا بِما نُزِّلَ عَلی مُحَمَّدٍ وَ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ کَفَّرَ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ أَصْلَحَ بالَهُمْ).

سورة محمد(47): آیة 3

(آیه 3)- در این آیه نکته اصلی این پیروزی و آن شکست را در یک مقایسه فشرده و گویا بیان کرده، می فرماید: «این به خاطر آن است که کافران از باطل پیروی کردند، و مؤمنان از حقی که از سوی پروردگارشان بود پیروی کردند» (ذلِکَ بِأَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا اتَّبَعُوا الْباطِلَ وَ أَنَّ الَّذِینَ آمَنُوا اتَّبَعُوا الْحَقَّ مِنْ رَبِّهِمْ).

«حق» یعنی واقعیتهای عینی که از همه بالاتر ذات پاک پروردگار است، و به دنبال آن حقائق مربوط به زندگی انسان، و قوانینی که حاکم بر رابطه او با خدا، و رابطه آنها با یکدیگر است.

«باطل» یعنی پندارها، خیالها، نیرنگها، افسانه های خرافی، کارهای بیهوده و بی هدف، و هر گونه انحراف از قوانین حاکم بر عالم هستی.

آری! مؤمنان پیروی از حق می کنند، به همان معنی که گفته شد و کفار از باطل، و همین دلیل بر پیروزی آنها و شکست اینهاست.

و در پایان آیه می افزاید: «این گونه خداوند برای مردم مثلهای زندگیشان را بیان می کند» (کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ لِلنَّاسِ أَمْثالَهُمْ).

یعنی همین گونه که خطوط زندگی مؤمنان و کفار، و اعتقادات و برنامه های عملی و نتائج کار آنها را در این آیات بیان فرموده، سرنوشت حیات و عاقبت کار آنها را مشخص می سازد.

سورة محمد(47): آیة 4

(آیه 4)- در میدان نبرد قاطعیت لازم است: همان گونه که قبلا گفتیم آیات

[شماره صفحه واقعی : 445]

ص: 1743

گذشته مقدمه ای بود برای آماده ساختن مسلمانان برای بیان یک دستور مهم جنگی که در این آیه مطرح شده است، می فرماید: «و هنگامی که با کافران (جنایت پیشه) در میدان جنگ رو برو شدید (با تمام قدرت به آنها حمله کنید و) گردنهایشان را بزنید»! (فَإِذا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقابِ).

بدیهی است گردن زدن کنایه از قتل است، بنابر این ضرورتی ندارد که جنگجویان کوشش خود را برای انجام خصوص این امر به کار برند.

بدیهی است هنگامی که انسان با دشمنی خونخوار در میدان نبرد رو برو می شود اگر با قاطعیت هر چه بیشتر حملات سخت و ضربات کوبنده بر دشمن وارد نکند خودش نابود خواهد شد، و این دستور یک دستور کاملا منطقی است.

سپس می افزاید: این حملات کوبنده باید همچنان ادامه یابد «تا به اندازه کافی دشمن را درهم بکوبید (و به زانو در آورید) در این هنگام اسیران را محکم ببندید» (حَتَّی إِذا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثاقَ).

آیه فوق بیانگر یک دستور حساب شده جنگی است که پیش از درهم شکستن قطعی مقاومت دشمن نباید اقدام به گرفتن اسیران کرد، چرا که پرداختن به این امر گاهی سبب تزلزل موقعیت مسلمانان در جنگ خواهد شد، و پرداختن به امر اسیران و تخلیه آنها در پشت جبهه آنها را از وظیفه اصلی باز می دارد.

در جمله بعد حکم اسیران جنگی را بیان می کند که بعد از خاتمه جنگ باید در مورد آنها اجرا شود، می فرماید: «سپس یا منت بر آنها گذارید (و بدون عوض آزادشان کنید) و یا در برابر آزادی از آنها فدیه [غرامت ] بگیرید» (فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَ إِمَّا فِداءً) (1).

[شماره صفحه واقعی : 446]

ص: 1744


1- و به این ترتیب اسیر جنگی را نمی توان بعد از پایان جنگ به قتل رساند، بلکه رهبر مسلمین طبق مصالحی که در نظر می گیرد آنها را گاه بدون عوض، گاه با عوض، آزاد می سازد، و این عوض در حقیقت یک نوع غرامت جنگی است که دشمن باید بپردازد. البته حکم سومی در این رابطه نیز در اسلام هست که اسیران را به صورت بردگان در آورند، ولی آن یک دستور الزامی نمی باشد، بلکه در صورتی است که رهبر مسلمین در شرائط و ظروف خاصی آن را لازم ببیند، و شاید به همین دلیل در متن قرآن صریحا نیامده، و تنها در روایات اسلامی منعکس است. [.....]

سپس در دنباله آیه می افزاید: این وضع باید همچنان ادامه یابد، و دشمنان را باید همچنان بکوبید، و گروهی را به اسارت در آورید «تا جنگ بارهای سنگین خود را بر زمین نهد» (حَتَّی تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزارَها).

تنها وقتی دست بکشید که توان مقابله دشمن را درهم شکسته باشید، و آتش جنگ خاموش گردد.

سپس اضافه می کند: آری «برنامه این است» (ذلِکَ).

«و اگر خدا می خواست خودش آنها را مجازات می کرد» (وَ لَوْ یَشاءُ اللَّهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ).

از طریق صاعقه های آسمانی، زلزله ها، تند بادها، و بلاهای دیگر، ولی در این صورت میدان آزمایش تعطیل می شد، «اما (خدا) می خواهد بعضی از شما را با بعضی دیگر بیازماید» (وَ لکِنْ لِیَبْلُوَا بَعْضَکُمْ بِبَعْضٍ).

این در حقیقت فلسفه جنگ و نکته اصلی درگیری حق و باطل است، در این پیکارها صفوف مؤمنان واقعی و آنها که اهل عملند از اهل سخن جدا می شوند، و هدف اصلی زندگی دنیا که آزمودگی و پرورش قدرت ایمان و ارزشهای دیگر انسانی است تأمین می گردد.

در آخر آیه از شهیدانی که در این پیکارها جان شیرین خود را از دست می دهند، و حق بزرگی بر جامعه اسلامی دارند، سخن به میان آورده، می گوید:

«کسانی که در راه خدا کشته شدند خداوند اعمالشان را هرگز نابود نمی کند» (وَ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَلَنْ یُضِلَّ أَعْمالَهُمْ).

سورة محمد(47): آیة 5

(آیه 5)- در آیه قبل به یکی از مواهب الهی بر شهیدان اشاره شد، در این آیه به دو موهبت دیگر اشاره کرده، می گوید: «خداوند آنها را هدایت می کند» (سَیَهْدِیهِمْ).

هدایت به مقامات عالیه، و فوز بزرگ، و رضوان اللّه.

دیگر این که: «وضع حال آنها را اصلاح می نماید» (وَ یُصْلِحُ بالَهُمْ).

آرامش روح و اطمینان خاطر و نشاط معنویت و روحانیت به آنها می بخشد،

[شماره صفحه واقعی : 447]

ص: 1745

و هماهنگ با صفا و معنویت فرشتگان الهی که با آنها همدمند می سازد.

سورة محمد(47): آیة 6

(آیه 6)- و آخرین موهبت این که: «آنها را در بهشت جاویدانش که اوصافش را برای آنان بازگو کرده است وارد می کند» (وَ یُدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ عَرَّفَها لَهُمْ).

نه تنها اوصاف کلی بهشت برین و روضه رضوان را برای آنها بیان کرده، بلکه اوصاف و نشانه های قصرهای بهشتی آنها را نیز مشخص می سازد به گونه ای که وقتی وارد بهشت می شوند یکسر به سوی قصرهای خویش می روند!

سورة محمد(47): آیة 7

(آیه 7)- اگر خدا را یاری کنید شما را یاری می کند: این آیه همچنان ادامه تشویق مؤمنان به مسأله پیکار با دشمنان حق است، می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید اگر خدا را یاری کنید شما را یاری می کند، و گامهایتان را استوار می دارد» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ یَنْصُرْکُمْ وَ یُثَبِّتْ أَقْدامَکُمْ).

تکیه بر مسأله «ایمان» اشاره به این است که یکی از نشانه های ایمان راستین پیکار با دشمنان حق است.

یاری کردن خدا به معنی یاری کردن آیین او، یاری کردن پیامبر او، و شریعت و تعلیمات اوست.

اما ببینیم وعده ای را که خداوند در برابر دفاع از آیینش به مجاهدان داده، چیست؟

می گوید: «شما را یاری می کند» در قلب شما نور ایمان و در روح شما تقوا، در اراده شما قدرت، در فکر شما آرامش می افکند.

از سوی دیگر فرشتگان را به یاری شما می فرستد، حوادث را به نفع شما تغییر مسیر می دهد، قلوب مردم را به شما متمایل می کند. آری! یاری خدا جسم و جان و درون و برون را احاطه می کند.

سورة محمد(47): آیة 8

(آیه 8)- و از آنجا که گاهی نیروی متراکم دشمن و انبوه جمعیت و انواع تجهیزات او، فکر مجاهدان راه حق را به خود مشغول می دارد، آیه شریفه می افزاید:

«و کسانی که کافر شدند مرگ بر آنان! و اعمالشان نابود باد» (وَ الَّذِینَ کَفَرُوا فَتَعْساً لَهُمْ وَ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ).

[شماره صفحه واقعی : 448]

ص: 1746

سورة محمد(47): آیة 9

(آیه 9)- این آیه علت سقوط آنها و نابودی اعمالشان را چنین بیان می کند:

«این به خاطر آن است که آنها از آنچه خدا نازل کرده است کراهت داشتند، لذا خداوند اعمالشان را حبط و نابود کرده است» (ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کَرِهُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ).

خداوند آیین توحید را نازل فرمود، دستور به حق و عدالت و پاکی و تقوا داد اما آنها همه را پشت سر افکندند، و به ظلم و فساد روی آوردند.

آری! هنگامی که آنها از این امور نفرت داشتند طبعا گامی در این مسیر بر نمی داشتند و تمام تلاشها و کوششهایشان در مسیر باطل بود، و طبیعی است که چنین اعمالی حبط و نابود گردد.

سورة محمد(47): آیة 10

(آیه 10)- و از آنجا که قرآن مجید در بسیاری از موارد نمونه های حسی را به ظالمان سرکش ارائه می دهد در اینجا نیز آنها را به مطالعه احوال اقوام گذشته دعوت کرده، می فرماید: «آیا در زمین سیر نکردند تا ببینند عاقبت کسانی که قبل از آنها بودند چگونه بود؟ (همانها که راه کفر و طغیان را پیش گرفتند و) خداوند آنها را درهم کوبید و هلاک کرد» (أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ دَمَّرَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ).

سپس برای این که آنها گمان نکنند سرنوشت دردناکی که برای امتهای طغیانگر پیشین بود جنبه خصوصی داشت می افزاید: «و برای مشرکان و کافران نیز امثال این مجازاتها خواهد بود» (وَ لِلْکافِرِینَ أَمْثالُها).

آنها انتظار نداشته باشند که با انجام اعمال مشابه آنها از کیفرهای مشابه مصون و بر کنار بمانند، بروند آثار گذشتگان را بنگرند و آینده خود را در آئینه زندگی آنان ببینند.

سورة محمد(47): آیة 11

(آیه 11)- این آیه به ذکر دلیل حمایت همه جانبه پروردگار از مؤمنان و نابودی کافران طغیانگر پرداخته، می گوید: «این به خاطر آن است که خداوند مولی و سرپرست مؤمنان است اما کافران مولائی ندارند» (ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَ أَنَّ الْکافِرِینَ لا مَوْلی لَهُمْ).

[شماره صفحه واقعی : 449]

ص: 1747

روشن است کسانی که تحت ولایت و عنایت مخصوص ذات پاک خداوند باشند هم در مشکلات یاری می شوند، و هم ثبات قدم دارند، و سر انجام به مقصود خود نائل می شوند، اما آنها که از زیر این پوشش خارجند اعمالشان حبط و نابود و عاقبت کارشان هلاکت است.

سورة محمد(47): آیة 12

(آیه 12)- سرنوشت مؤمنان و کفار: از آنجا که آیات گذشته پیرامون پیکار مستمر حق و باطل و ایمان و کفر سخن می گفت در اینجا در یک مقایسه روشن سرنوشت مؤمنان و کفار را تشریح می کند، تا روشن شود که این دو گروه تنها در زندگی دنیا متفاوت نیستند بلکه در آخرت نیز فوق العاده با هم متفاوتند می فرماید:

«خداوند کسانی را که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند وارد باغهائی از بهشت می کند که نهرها از زیر (درختان و قصرهایش) جاری است» (إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ).

«در حالی که کافران از متاع زود گذر این دنیا بهره می گیرند، و همچون چهار پایان می خورند و سر انجام آتش دوزخ جایگاه آنهاست»! (وَ الَّذِینَ کَفَرُوا یَتَمَتَّعُونَ وَ یَأْکُلُونَ کَما تَأْکُلُ الْأَنْعامُ وَ النَّارُ مَثْویً لَهُمْ).

درست است که هر دو گروه در دنیا زندگی می کنند و از مواهب آن بهره مند می شوند، ولی تفاوت اینجاست که مؤمنان هدفشان انجام اعمال صالح است.

و کافران تمام هدفشان همین خوردن و خوابیدن و بهره بردن از لذات حیات است.

سورة محمد(47): آیة 13

(آیه 13)- در این آیه برای تکمیل این هدف، مقایسه ای در میان مشرکان مکه و بت پرستان پیشین می کند و با عبارتی گویا آنها را شدیدا مورد تهدید قرار می دهد و در ضمن روی بعضی از جرائم بزرگ آنها که دلیلی بر جواز جنگ با آنها است تکیه کرده، می فرماید: «و چه بسیار شهرهایی که از شهری که تو را بیرون کرد نیرومندتر بودند، ما همه آنها را نابود کردیم و هیچ یاوری نداشتند» (وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ هِیَ أَشَدُّ قُوَّةً مِنْ قَرْیَتِکَ الَّتِی أَخْرَجَتْکَ أَهْلَکْناهُمْ فَلا ناصِرَ لَهُمْ).

کسانی که آنقدر جسور شده اند که بزرگترین فرستاده الهی را از مقدّسترین

[شماره صفحه واقعی : 450]

ص: 1748

شهرها بیرون می کنند گمان نبرند همیشه این وضع ادامه خواهد یافت، خداوندی که قوم عاد و ثمود و فراعنه و لشکر ابرهه را به آسانی درهم کوبید درهم شکستن آنها نیز برای او بسیار ساده است.

سورة محمد(47): آیة 14

(آیه 14)- این آیه از مقایسه دیگری بین «مؤمنان» و «کفار» سخن می گوید، از دو گروه متفاوت در همه چیز که یکی دارای ایمان و عمل صالح است و دیگری دارای یک زندگی به تمام معنی حیوانی، از دو گروهی که یکی در زیر چتر ولایت پروردگار قرار گرفته، و دیگری بی مولی و سر پرست.

می فرماید: «آیا کسی که دلیل روشنی از سوی پروردگارش دارد، همانند کسی است که زشتی اعمالش در نظرش آراسته شده، و از هوای نفسشان پیروی می کنند»؟! (أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ کَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ).

گروه اول از شناخت صحیح و یقین و دلیل و برهان قطعی برخوردارند، اما گروه دوم بر اثر پیروی از هوی و هوسهای سرکش گرفتار سوء تشخیص و عدم درک واقعیت و تاریکی مسیر و هدف شده، در ظلمات اوهام سرگردانند، هرگز این دو گروه یکسان نیستند.

«بیّنه» به معنی دلیل آشکار است و در اینجا اشاره به قرآن و معجزات پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله و دلائل عقلی دیگر است.

سورة محمد(47): آیة 15

(آیه 15)- توصیف دیگری از بهشت: این آیه همچنان توصیفی است برای سرنوشت دو گروه کافر و مؤمن که یکی دارای اعمال صالح و دیگری اعمال زشت و ننگینی است که در نظرش آراسته شده.

در این آیه از شش نوع مواهب بهشتیان، و دو نوع کیفرهای سخت و دردناک دوزخیان، پرده برداشته و عاقبت کار این دو گروه را مشخص می کند.

نخست می فرماید: «توصیف بهشتی که به پرهیزکاران وعده داده شده چنین است: در آن نهرهایی است از آب صاف که بدبو نشده» (مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِیها أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ غَیْرِ آسِنٍ).

سپس می افزاید: «و نهرهایی از شیر که طعم آن دگرگون نگشته است»

[شماره صفحه واقعی : 451]

ص: 1749

(وَ أَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ یَتَغَیَّرْ طَعْمُهُ).

اصولا آنجا جای فساد و تباهی نیست و مواد غذائی بهشتی با گذشت زمان دگرگون نمی شود.

بعد به سراغ سومین قسمت از نهرهای بهشتی رفته، می گوید: «و نهرهایی از شراب (طهور) که مایه لذت نوشندگان است»! (وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِینَ).

خمر و شراب بهشتی هیچ گونه ارتباطی با خمر و شراب آلوده دنیا ندارد، همان گونه که در سوره صافات آیه 47 آمده است، می فرماید: «آن خمر و شراب نه مایه فساد عقل است و نه موجب مستی می شود».

و جز هوشیاری و نشاط و لذت روحانی چیزی در آن نیست.

و بالاخره چهارمین و آخرین قسمت از نهرهای بهشتی را به این صورت بیان می کند: «و نهرهایی از عسل مصفاست» (وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّی).

علاوه بر این نهرهای گوناگون- که هر کدام به منظوری آفریده شده- در پنجمین موهبت از انواع میوه های بهشتی سخن به میان آورده، می افزاید: «و برای آنها در بهشت از تمام انواع میوه ها موجود است» (وَ لَهُمْ فِیها مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ).

و بالاخره در ششمین موهبت که بر خلاف مواهب مادی قبلی، جنبه معنوی و روحانی دارد، می گوید: و برای آنها «آمرزشی است از سوی پروردگارشان» (وَ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ).

اکنون ببینیم گروه مقابل آنها چه سرنوشتی خواهند داشت؟

در دنباله آیه می فرماید: آیا این گروه همانند کسانی هستند که در آتش دوزخ جاویدانند، و از آب جوشان و سوزانی نوشانیده می شوند که امعاء آنها را از هم متلاشی می کند»؟! (کَمَنْ هُوَ خالِدٌ فِی النَّارِ وَ سُقُوا ماءً حَمِیماً فَقَطَّعَ أَمْعاءَهُمْ).

تعبیر به «سقوا» (نوشانیده می شوند) بیانگر این واقعیت است که آب سوزان حمیم را به زور، و نه به دلخواه، به آنها می نوشانند که به جای سیراب شدن در آن آتش سوزان، امعاء آنها را متلاشی می کند و همانطور که طبیعت دوزخ است باز به حال اول بر می گردد چرا که در آنجا مرگی نیست!

[شماره صفحه واقعی : 452]

ص: 1750

سورة محمد(47): آیة 16

(آیه 16)- در اینجا ترسیمی از وضع منافقان در برخوردشان با وحی الهی و آیات و سخنان پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و مسأله جنگ و مبارزه با دشمنان اسلام کرده، می گوید:

«گروهی از آنان (نزد تو می آیند) به سخنانت گوش فرا می دهند، اما هنگامی که از نزد تو خارج می شوند به کسانی که (خداوند به آنها) علم و دانش بخشیده (از روی استهزاء) می گویند: (این مرد) الآن چه گفت»؟! (وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ حَتَّی إِذا خَرَجُوا مِنْ عِنْدِکَ قالُوا لِلَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ ما ذا قالَ آنِفاً).

تعبیر آنها در مورد شخص پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سخنان پر محتوای آن حضرت به قدری زشت و زننده و تحقیر آمیز بود که نشان می داد آنها اصلا به وحی آسمانی ایمان نیاورده اند.

ولی قرآن در پایان آیه پاسخ دندان شکنی به آنها گفته، می فرماید: سخنان پیامبر صلّی اللّه علیه و اله نامفهوم نبوده و پیچیدگی خاصی ندارد، بلکه «آنها کسانی هستند که خداوند بر قلبهایشان مهر نهاده و از هوی و هوسهایشان پیروی کرده اند» لذا چیزی از آن نمی فهمند! (أُولئِکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ).

سورة محمد(47): آیة 17

(آیه 17)- نقطه مقابل آنها مؤمنان راستین هستند که آیه شریفه در باره آنها می گوید: «و کسانی که هدایت یافته اند خداوند بر هدایتشان می افزاید، و روح تقوا و پرهیز کاری به آنها می بخشد» (وَ الَّذِینَ اهْتَدَوْا زادَهُمْ هُدیً وَ آتاهُمْ تَقْواهُمْ).

آری! آنها نخستین گامهای هدایت را شخصا برداشته، و عقل و خرد و فطرت خویش را در این راه به کار گرفته اند، سپس خداوند طبق وعده ای که داده است مجاهدان راهش را هدایت و راهنمائی بیشتر می کند.

سورة محمد(47): آیة 18

(آیه 18)- نشانه های رستاخیز ظاهر شده! در این آیه به عنوان هشداری به آن گروه بی ایمان استهزاء کننده، می فرماید: «آیا آنها [کافران ] جز این انتظاری دارند که قیامت ناگهان فرا رسد (آنگاه ایمان آورند) در حالی که هم اکنون نشانه های آن آمده است، اما هنگامی که بیاید تذکر (و ایمان) آنها سودی نخواهد داشت»! (فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِیَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جاءَ أَشْراطُها فَأَنَّی لَهُمْ إِذا جاءَتْهُمْ ذِکْراهُمْ).

[شماره صفحه واقعی : 453]

ص: 1751

آری! آنها آن موقعی که باید ایمان بیاورند و مفید است سر سختی و لجاجت به خرج می دهند، و در برابر حق تسلیم نمی شوند، ولی آن زمان که حوادث هولناک آغاز قیامت جهان را به لرزه در می آورد این گونه افراد به وحشت می افتند، و اظهار خضوع و ایمان می کنند، که هیچ سودی به حالشان ندارد.

سورة محمد(47): آیة 19

(آیه 19)- این آیه به عنوان نتیجه گیری از گفتگوهایی که در آیات قبل پیرامون ایمان و کفر و سرنوشت مؤمنان و کافران آمده بود، می فرماید: «پس بدان که معبودی جز اللّه نیست» (فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ).

یعنی روی خط توحید محکم بایست که داروی شفا بخش و بهترین وسیله نجات همین توحید است که آثار آن در آیات قبل بیان شد.

به دنبال این مسأله عقیدتی باز به سراغ مسأله تقوا و پاکی از گناه رفته، می افزاید: «و برای گناه خود و مردان و زنان با ایمان استغفار کن» (وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ).

پیداست پیامبر صلّی اللّه علیه و اله به حکم مقام عصمت هرگز مرتکب گناهی نشده، این گونه تعبیرها یا اشاره به مسأله «ترک اولی» و «حسنات الابرار سیّئات المقرّبین» است، و یا سرمشقی است برای مسلمانان.

و در ذیل آیه به عنوان بیان علت می فرماید: «خداوند محل حرکت و قرار گاه شما را می داند» (وَ اللَّهُ یَعْلَمُ مُتَقَلَّبَکُمْ وَ مَثْواکُمْ).

از ظاهر و آشکار و درون و برون سرّ و نجوای شما با خبر است، به همین دلیل باید به سوی او بروید و از درگاه او طلب عفو کنید.

سورة محمد(47): آیة 20

(آیه 20)- از نام جهاد نیز وحشت دارند! در اینجا موضع گیریهای مختلف «مؤمنان» و «منافقان» را در برابر فرمان جهاد روشن می سازد، می فرماید: «کسانی که ایمان آورده اند می گویند: چرا سوره ای نازل نمی شود»؟! (وَ یَقُولُ الَّذِینَ آمَنُوا لَوْ لا نُزِّلَتْ سُورَةٌ).

سوره ای که در آن فرمان جهاد باشد، و تکلیف ما را در برابر دشمنان سنگدل و خونخوار و بی منطق روشن سازد، سوره ای که آیاتش نور هدایت بر قلب ما بپاشد،

[شماره صفحه واقعی : 454]

ص: 1752

و روح و جان ما را با فروغش روشن نماید.

این وضع حال مؤمنان راستین.

«اما (منافقان) هنگامی که سوره واضح و روشنی نازل می گردد که در آن سخنی از جنگ است، منافقان بیمار دل را می بینی که همچون کسی که در آستانه مرگ قرار گرفته (با نگاهی مات و مبهوت، و چشمانی که حدقه آنها از کار ایستاده) به تو نگاه می کنند»! (فَإِذا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ مُحْکَمَةٌ وَ ذُکِرَ فِیهَا الْقِتالُ رَأَیْتَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ نَظَرَ الْمَغْشِیِّ عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ).

میدان جهاد برای مؤمنان میدان اظهار عشق به محبوب و میدان پایداری و مقاومت و پیروزی است، و در چنین میدانی ترس معنی ندارد.

اما برای «منافقان» میدان مرگ و نابودی و بدبختی است، میدان شکست و جدائی از لذات دنیاست، میدانی است تاریک و ظلمانی، با آینده ای وحشتناک و مبهم! در پایان آیه در یک جمله کوتاه می گوید: وای بر آنها که «مرگ و نابودی برای آنان سزاوارترست» (فَأَوْلی لَهُمْ).

سورة محمد(47): آیة 21

(آیه 21)- در این آیه می افزاید: ولی اگر آنها اطاعت کنند، و از فرمان جهاد سر پیچی ننمایند این «اطاعت و سخن سنجیده برای آنان بهتر است» (طاعَةٌ وَ قَوْلٌ مَعْرُوفٌ).

سپس می افزاید: «اگر آنها هنگامی که برنامه ها محکم می شود و فرمان جهاد قطعیت می یابد به خدا راست گویند و از در صدق و صفا درآیند برای آنها بهتر است» (فَإِذا عَزَمَ الْأَمْرُ فَلَوْ صَدَقُوا اللَّهَ لَکانَ خَیْراً لَهُمْ).

هم در این دنیا باعث سر بلندی آنهاست، و هم در آخرت به پاداش بزرگ و فوز عظیم نائل می شوند.

سورة محمد(47): آیة 22

(آیه 22)- در این آیه می افزاید: «اگر (از این دستورها) روی گردان شوید، جز این انتظار می رود که در زمین فساد و قطع پیوند خویشاوندی کنید» (فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ).

[شماره صفحه واقعی : 455]

ص: 1753

زیرا اگر از قرآن و توحید روی گردان شوید قطعا به سوی جاهلیت باز می گردید، و برنامه های جاهلی چیزی جز «فساد در زمین»، «قتل و غارت و خونریزی»، «کشتن خویشاوندان و دختران» نبود.

سورة محمد(47): آیة 23

(آیه 23)- در این آیه سرنوشت نهائی این گروه منافق و بهانه جوی مفسد را چنین بیان می کند: «آنها کسانی هستند که خداوند از رحمت خویش دورشان ساخته، پس گوشهایشان را کر و چشمهایشان را کور نموده است»، نه حقیقتی را می شنوند و نه واقعیتی را می بینند (أُولئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمی أَبْصارَهُمْ).

آنها جهاد اسلامی را که بر معیار حق و عدالت است قطع رحم و فساد فی الارض می پندارند، اما آن همه جنایاتی را که در جاهلیت مرتکب شدند و خونهای بی گناهانی را که در دوران حکومتشان ریختند مطابق با حق و عدالت! لعنت خدا بر آنها باد که نه گوش شنوا دارند و نه چشم بینا!

سورة محمد(47): آیة 24

(آیه 24)- در این آیه به ذکر علت واقعی انحراف این قوم نگون بخت پرداخته، می گوید: «آیا آنها در آیات قرآن تدبّر نمی کنند (تا حقیقت را در یابند و وظائف خود را انجام دهند) یا بر دلهای آنها قفل نهاده شده است»؟! (أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها).

و به این ترتیب باید قرآن مجید در متن زندگی مسلمانان قرار گیرد و آن را قدوه و اسوه خویش قرار دهند دستوراتش را مو به مو اجرا کنند، و تمام خطوط زندگی خویش را با آن هماهنگ سازند.

اما بهره گیری از قرآن نیاز به یک نوع خود سازی دارد، هر چند خود قرآن نیز به خود سازی کمک می کند، چرا که اگر بر دلها قفلها باشد، قفلهائی از هوی و هوس، کبر و غرور، لجاجت و تعصب، اجازه ورود نور حق به آن نمی دهد.

سورة محمد(47): آیة 25

(آیه 25)- چرا در قرآن تدبر نمی کنند؟! قرآن همچنان به بحث پیرامون منافقان و موضع گیریهای مختلف آنها ادامه می دهد، می فرماید: «کسانی که بعد از روشن شدن حق بازگشتند و پشت کردند، شیطان اعمال زشتشان را در نظرشان

[شماره صفحه واقعی : 456]

ص: 1754

زینت داده، و آنها را به آرزوهای دور و دراز فریفته است» (إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدَی الشَّیْطانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَ أَمْلی لَهُمْ).

سورة محمد(47): آیة 26

(آیه 26)- آیه شریفه علت این تسویلات و تزیینات شیطانی را چنین شرح می دهد: «این به خاطر آن است که آنها به کسانی که از نزول وحی الهی (به پیامبر اسلام) ناراحت بودند گفتند: ما در بعضی از امور از شما پیروی می کنیم» (ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لِلَّذِینَ کَرِهُوا ما نَزَّلَ اللَّهُ سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الْأَمْرِ).

کار منافق همین است که به دنبال افراد سر خورده و مخالف می گردد، و اگر در تمام جهات با او قدر مشترک نداشته باشد به همان مقدار که وجوه مشترک موجود است همکاری، بلکه اطاعت می کند.

منافقان مدینه نیز به سراغ یهود آمدند، یهود «بنی نضیر» و «بنی قریظه» که پیش از بعثت پیامبر از مبلغان اسلام بودند، اما بعد از ظهورش به خاطر حسد و کبر و به خطر افتادن منافعشان ظهور اسلام را ناخوشایند دانستند، و از آنجا که مخالفت با پیامبر اسلام و توطئه ضد او قدر مشترکی در میان منافقان و یهود بود قول همکاری به آنها دادند.

در پایان آیه آنها را با عبارتی کوتاه تهدید کرده، می گوید: «خداوند مخفی کاریها و اسرار آنها را می داند» (وَ اللَّهُ یَعْلَمُ إِسْرارَهُمْ).

هم از کفر باطنی آنها و نفاقشان آگاه است، و هم از توطئه چینها با کمک یهود، و به موقع آنها را مجازات خواهد کرد.

سورة محمد(47): آیة 27

(آیه 27)- این آیه در حقیقت توضیحی است برای این تهدید سر بسته می فرماید: «پس حال آنها چگونه خواهد بود هنگامی که فرشتگان مرگ روحشان را قبض می کنند در حالی که بر صورت و پشت آنها می زنند» (فَکَیْفَ إِذا تَوَفَّتْهُمُ الْمَلائِکَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ).

به صورت آنها می کوبند، برای این که رو به سوی دشمنان خدا رفته اند، و بر پشت آنها می زنند به خاطر این که به آیات الهی و پیامبرش پشت کردند.

سورة محمد(47): آیة 28

(آیه 28)- در این آیه باز به بیان علت این عذاب الهی در آستانه مرگ آنها

[شماره صفحه واقعی : 457]

ص: 1755

پرداخته، می گوید: «این عذاب و کیفر به خاطر آن است که آنها از آنچه خداوند را به خشم می آورد پیروی کردند، و آنچه را موجب خشنودی اوست کراهت داشتند، لذا خداوند اعمالشان را حبط و نابود کرد» (ذلِکَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا ما أَسْخَطَ اللَّهَ وَ کَرِهُوا رِضْوانَهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ).

چرا که شرط قبولی اعمال و هر گونه تلاش و کوشش رضای خداست.

سورة محمد(47): آیة 29

(آیه 29)- منافقان را از لحن گفتارشان می توان شناخت: در اینجا باز هم به بخشی دیگر از صفات و نشانه های منافقین اشاره می کند و مخصوصا بر این معنی تأکید دارد که اینها تصور نکنند برای همیشه می توانند چهره درونی خود را از پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و مؤمنان مکتوم دارند.

نخست می گوید: «آیا کسانی که در دلهایشان بیماری است گمان کردند خدا کینه هایشان را (نسبت به پیامبر و مؤمنان) آشکار نمی کند» (أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَنْ لَنْ یُخْرِجَ اللَّهُ أَضْغانَهُمْ).

سورة محمد(47): آیة 30

(آیه 30)- لذا در آیه شریفه می افزاید: «و اگر ما بخواهیم آنها را به تو نشان می دهیم، تا آنها را با قیافه هایشان بشناسی»! (وَ لَوْ نَشاءُ لَأَرَیْناکَهُمْ فَلَعَرَفْتَهُمْ بِسِیماهُمْ).

در چهره های آنها علامتی می گذاریم که با مشاهده آن علامت از نفاقشان آگاه شوی، و به رأی العین آنها را ببینی.

سپس می افزاید: «هر چند می توانی آنها را از طرز سخنانشان بشناسی» (وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِی لَحْنِ الْقَوْلِ).

یعنی این منافقان بیمار دل را از کنایه ها و نیشها و تعبیرات موذیانه و منافقانه شان می توان شناخت.

در حدیث معروفی از «ابو سعید خدری» نقل شده است که می گوید: «منظور از لحن القول بغض علیّ بن ابی طالب علیه السّلام است، و ما منافقان را در عصر پیامبر صلّی اللّه علیه و اله از طریق عداوت با علی علیه السّلام می شناختیم.»

امروز هم شناختن منافقان از لحن قول و موضع گیریهای خلافشان در مسائل

[شماره صفحه واقعی : 458]

ص: 1756

مهم اجتماعی، و مخصوصا در بحرانها یا جنگها کار مشکلی نیست و با کمی دقت از گفتار و رفتارشان شناسائی می شوند.

در پایان آیه می افزاید: «خداوند اعمال همه شما را می داند» (وَ اللَّهُ یَعْلَمُ أَعْمالَکُمْ).

هم اعمال مخفی و آشکار مؤمنان، و هم اعمال منافقان را، به فرض که بتوانند چهره اصلی خود را از مردم پنهان دارند آیا از خدا که در ظاهر و باطن و خلوت و جلوت با آنهاست می توانند مکتوم دارند؟!

سورة محمد(47): آیة 31

(آیه 31)- در این آیه برای تأکید بیشتر و نشان دادن طرق شناخت مؤمنان از منافقان می افزاید: «ما همه شما را قطعا می آزمائیم، تا معلوم شود مجاهدان واقعی و صابران از میان شما کیانند» و مجاهد نماها و سست عنصران منافق کیان؟! (وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتَّی نَعْلَمَ الْمُجاهِدِینَ مِنْکُمْ وَ الصَّابِرِینَ).

و در ذیل آیه می فرماید: علاوه بر این «اخبار شما را می آزماییم» (وَ نَبْلُوَا أَخْبارَکُمْ).

به این ترتیب خداوند هم اعمال انسانها را می آزماید و هم گفتار و اخبار آنها را.

و این نخستین بار نیست که خداوند به مردم اعلام می کند که شما را می آزمائیم تا صفوفتان از هم مشخص شود، و مؤمنان راستین از ضعیف الایمانها و منافقان شناخته شوند، در آیات فراوانی از قرآن مسأله ابتلاء و امتحان مطرح شده است- مسائل مربوط به آزمایش الهی در ذیل آیه 155 سوره بقره و همچنین در آغاز سوره عنکبوت مشروحا آمده است.

سورة محمد(47): آیة 32

(آیه 32)- بعد از بحثهای گوناگونی که پیرامون وضع منافقان در آیات گذشته بیان شد، در اینجا پیرامون جمع دیگری از کفار بحث می کند، و می فرماید:

«کسانی که کافر شدند و (مردم را) از راه خدا باز داشتند و بعد از روشن شدن هدایت برای آنان (باز) به مخالفت با رسول (خدا) برخاستند، هرگز زیانی به خدا نمی رسانند، و (خداوند) اعمالشان را نابود می کند» حتی اگر کار خیری هم انجام

[شماره صفحه واقعی : 459]

ص: 1757

داده اند چون با ایمان قرین نبوده حبط می شود (إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ شَاقُّوا الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدی لَنْ یَضُرُّوا اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیُحْبِطُ أَعْمالَهُمْ).

این گروه ممکن است همان مشرکان مکّه باشند، و یا کفار یهود مدینه، و یا هر دو.

سورة محمد(47): آیة 33

(آیه 33)- در این آیه روی سخن را به مؤمنان کرده، و بعد از بیان خطوط منافقین و کفار، خط آنها را نیز چنین تبیین می کند: «ای کسانی که ایمان آورده اید! اطاعت کنید خدا را و اطاعت کنید رسول خدا را، و اعمال خود را باطل مسازید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَکُمْ).

لحن آیه نشان می دهد که در میان مؤمنان آن روز نیز افرادی بوده اند که در مسأله اطاعت خداوند و رسول و حفظ اعمالشان از باطل شدن کوتاهی داشته اند که خداوند با این آیه به آنها اخطار می کند.

سورة محمد(47): آیة 34

(آیه 34)- آنها که در حال کفر بمیرند هرگز بخشوده نخواهند شد! این آیه توضیح و تأکیدی است برای آنچه در آیات قبل پیرامون کفار آمده بود، و در ضمن راه بازگشت را به آنها که مایل باشند نشان می دهد، می فرماید:

«کسانی که کافر شدند و (مردم را نیز) از پیمودن راه خدا باز داشتند سپس در همان حال کفر از دنیا رفتند خدا هرگز آنها را نخواهد بخشید»! (إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ ماتُوا وَ هُمْ کُفَّارٌ فَلَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ).

چرا که با مرگ درهای توبه بسته می شود، اینها بار سنگین کفر خودشان و اضلال و گمراهی دیگران را هر دو بر دوش می کشند، چگونه امکان دارد خداوند آنها را ببخشد؟

سورة محمد(47): آیة 35

(آیه 35)- صلح بی جا و ذلت بار! در تعقیب آیات گذشته پیرامون مسأله جهاد این آیه به یکی از نکات مهم پیرامون «جهاد» اشاره می کند و آن این که افراد سست و ضعیف الایمان برای فرار از زیر بار جهاد و مشکلات میدان جنگ غالبا مسأله صلح را مطرح می کنند، مسلما صلح بسیار خوب است اما در جای خود.

[شماره صفحه واقعی : 460]

ص: 1758

از این رو می فرماید: «پس اکنون (که دستورهای گذشته را شنیدید) هرگز سست نشوید و (دشمنان را) به صلح (ذلت بار) دعوت نکنید در حالی که شما برترید» (فَلا تَهِنُوا وَ تَدْعُوا إِلَی السَّلْمِ وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ).

یعنی حالا که نشانه های پیروزی و برتری شما آشکار شده چگونه با پیشنهاد صلح که مفهومش عقب نشینی و شکست است پیروزیهای خود را عقیم می گذارید؟ این در حقیقت صلح نیست، این تسلیم و سازشی است که از سستی و زبونی سر چشمه می گیرد، این یک نوع عافیت طلبی زشتی است که عواقب دردناک و خطرناک به بار می آورد.

و در پایان آیه برای تقویت روحیه مسلمانان مجاهد می افزاید: «و خداوند با شماست، و (چیزی از ثواب) اعمالتان را کم نمی کند» (وَ اللَّهُ مَعَکُمْ وَ لَنْ یَتِرَکُمْ أَعْمالَکُمْ).

کسی که خدا با اوست همه عوامل پیروزی را در اختیار دارد، هرگز احساس تنهائی نمی کند، ضعف و سستی به خود راه نمی دهد، به نام صلح، تسلیم دشمن نمی شود، و فرآورده های خونهای شهیدان را در لحظات حساس به باد نمی دهد.

سورة محمد(47): آیة 36

(آیه 36)- گفتیم سوره «محمّد» سوره «جهاد» است، از مسأله جهاد آغاز شده و با مسأله جهاد پایان می گیرد.

در آخرین آیات این سوره نیز به یکی دیگر از مسائل زندگی انسانها در این رابطه می پردازد، و برای تشویق و تحریک هر چه بیشتر مسلمانان در زمینه اطاعت خداوند عموما و مسأله جهاد خصوصا بی ارزش بودن زندگی دنیا را مطرح می کند، می فرماید: «زندگی دنیا تنها بازی و سرگرمی است» (إِنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ).

«لعب» (بازی) به کارهائی گفته می شود که دارای یک نوع نظم خیالی برای وصول به یک هدف خیالی است، و «لهو» (سرگرمی) به هر کاری گفته می شود که انسان را به خود مشغول داشته و از مسائل اصولی منحرف سازد.

و به راستی زندگی دنیا «بازی» و «سرگرمی» است.

به دنبال آن می افزاید: «و اگر ایمان آورید و تقوا پیشه کنید خداوند پاداشهای

[شماره صفحه واقعی : 461]

ص: 1759

شما را (به نحو کامل و شایسته) می دهد، و (در برابر آن) اموال شما را نمی طلبد» (وَ إِنْ تُؤْمِنُوا وَ تَتَّقُوا یُؤْتِکُمْ أُجُورَکُمْ وَ لا یَسْئَلْکُمْ أَمْوالَکُمْ).

و اگر مقدار ناچیزی از اموالتان به عنوان زکات و حقوق شرعی دیگر گرفته می شود آن هم برای خود شما مصرف می گردد، برای نگهداری یتیمان و مستمندان و در راه ماندگان شما، و برای دفاع از امنیت و استقلال کشورتان و برقراری نظم و آرامش و تأمین نیازمندیها و عمران و آبادی شهر و دیار شماست.

بنابر این همین مقدار نیز برای خود شماست که خدا و پیامبرش از همگان بی نیازند، و به این ترتیب تناقضی بین مفهوم آیه و آیات انفاق و زکات و مانند آن وجود ندارد.

سورة محمد(47): آیة 37

(آیه 37)- در این آیه برای نشان دادن میزان دلبستگی غالب مردم به اموال و ثروتهای شخصی می افزاید: «هر گاه اموال شما را مطالبه کند، و حتی اصرار ورزد بخل می کنید، بلکه (از آن بالاتر) کینه ها و خشم شما را آشکار می سازد»! (إِنْ یَسْئَلْکُمُوها فَیُحْفِکُمْ تَبْخَلُوا وَ یُخْرِجْ أَضْغانَکُمْ).

و به این ترتیب با این تازیانه ملامت روح خفته انسانها را بیدار می سازد، تا زنجیر اسارت و بردگی اموال را از گردن خویش بردارند و آن چنان شوند که در راه دوست از همه چیز بگذرند، و همه را بر پای او نثار کنند، در عوض ایمان و تقوا و رضا و خشنودی او را بطلبند.

سورة محمد(47): آیة 38

(آیه 38)- اگر سر پیچی کنید این رسالت را به گروه دیگری می دهد! آخرین آیه سوره محمّد صلّی اللّه علیه و اله تأکید دیگری است بر آنچه در آیات گذشته پیرامون مسائل مادی و دلبستگیهای مردم به آن و انفاق در راه خدا آمده است.

می فرماید: «آری! شما همان گروهی هستید که برای انفاق در راه خدا دعوت می شوید، بعضی از شما (این فرمان الهی را اطاعت می کنند در حالی که بعضی) بخل می ورزند» (ها أَنْتُمْ هؤُلاءِ تُدْعَوْنَ لِتُنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَمِنْکُمْ مَنْ یَبْخَلُ).

در اینجا این سؤال مطرح می شود که در آیات قبل گفته شد خداوند اموال شما را مطالبه نمی کند چگونه در این آیه دستور به انفاق در راه خدا

[شماره صفحه واقعی : 462]

ص: 1760

داده شده است؟

ولی دنباله خود آیه در حقیقت به این سؤال از دو راه پاسخ می دهد.

نخست می گوید: «و هر کسی (که در انفاق) بخل ورزد نسبت به خود بخل کرده است» (وَ مَنْ یَبْخَلْ فَإِنَّما یَبْخَلُ عَنْ نَفْسِهِ).

چرا که نتیجه انفاقها هم در دنیا به خود شما باز می گردد، زیرا فاصله های طبقاتی کم می شود، آرامش و امنیت در جامعه حکم فرما می گردد، محبت و صفا و صمیمیت جای کینه و عداوت را می گیرد این پاداش دنیوی شماست.

و هم در آخرت در برابر هم درهم و دیناری مواهب و نعمتهائی به شما ارزانی می دارد که هرگز به فکر بشری خطور نکرده است، بنابر این هر قدر بخل کنید به خودتان بخل کرده اید! به تعبیر دیگر مسأله انفاق در اینجا بیشتر ناظر به انفاق برای جهاد است و واضح است که هر گونه کمک به پیشرفت امر جهاد ضامن حفظ موجودیت و استقلال و شرف یک جامعه است.

پاسخ دیگر این که: «و خداوند بی نیاز است و شما همه نیازمندید» (وَ اللَّهُ الْغَنِیُّ وَ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ).

او هم از انفاق شما بی نیاز است، و هم از اطاعتتان، این شما هستید که در دنیا و آخرت نیاز به لطف و رحمت و پاداش او دارید.

اصولا موجودات امکانیه و ما سوی اللّه سر تا پا فقر و نیازند، و غنیّ بالذّات تنها خداست، آنها حتی در اصل وجودشان دائما وابسته به اویند، و لحظه به لحظه از منبع لا یزال فیض وجود او مدد می گیرند که اگر یک لحظه از آنها قطع فیض کند هستی همه بر باد می رود «و فرو ریزند قالبها»! آخرین جمله هشداری است به همه مسلمانان که قدر این نعمت بزرگ و موهبت عظیم را بدانید که خداوند شما را پاسدار آئین پاکش قرار داد تا حامیان دین و یاوران پیامبر او باشید «و هر گاه سرپیچی کنید، خداوند گروه دیگری را جای شما می آورد پس آنها مانند شما نخواهند بود» و سخاوتمندانه در راه خدا انفاق

[شماره صفحه واقعی : 463]

ص: 1761

می کنند (وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ ثُمَّ لا یَکُونُوا أَمْثالَکُمْ).

آری! اگر شما این رسالت عظیم را نادیده بگیرید، خداوند قوم دیگری را بر می انگیزد قومی که در ایثار و فداکاری و بذل جان و مال و انفاق فی سبیل اللّه به مراتب از شما برتر و بالاتر باشند! این تهدید بزرگی است که نظیر آن در آیه 54 سوره مائده نیز آمده است:

«ای کسانی که ایمان آورده اید! هر کس از شما از آیین خود باز گردد (به خدا زیانی نمی رساند) خداوند در آینده جمعیتی را می آورد که آنها را دوست دارد و آنها نیز خدا را دوست دارند، در برابر مؤمنان متواضع، و در برابر کافران نیرومند و شکست ناپذیرند، مردانی که در راه خدا جهاد می کنند و هرگز از سرزنش کنندگان هراسی به خود راه نمی دهند» اکثر مفسران نقل کرده اند که: بعد از نزول این آیه جمعی از اصحاب رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله عرض کردند: «این گروهی که خداوند در این آیه به آنها اشاره کرده کیانند»؟! در این هنگام پیامبر دست بر پای سلمان- و طبق روایتی بر شانه سلمان- زد و فرمود: «منظور این مرد و قوم اوست، سوگند به آن کس که جانم به دست اوست، اگر ایمان به ثریا بسته باشد گروهی از مردان فارس آن را به چنگ می آورند»! حدیث دیگری از امام صادق علیه السّلام نقل شده که مکمل حدیث فوق است.

فرمود: «به خدا سوگند که خداوند به این وعده خود وفا کرده و گروهی را از غیر عرب بهتر از آنها جانشین آنها فرمود».

«پایان سوره محمّد»

[شماره صفحه واقعی : 464]

ص: 1762

سوره فتح [48]
اشاره

این سوره در «مدینه» نازل شده و دارای 29 آیه است

محتوای سوره:

این سوره چنانکه از نامش پیداست پیام آور فتح و پیروزی است، پیروزی بر دشمنان اسلام، پیروزی چشمگیر و قاطع خواه پیروزی مربوط به فتح مکه باشد یا صلح حدیبیه یا فتح خیبر یا پیروزی بطور مطلق.

موقعی که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله از حدیبیه به سوی مدینه می آمد مرکبش از حرکت باز ایستاد، و در همین حال چهره مبارکش غرق سرور و شادمانی بی سابقه ای گشت و فرمود: هم اکنون آیات سوره فتح بر من نازل شد.

در یک بررسی می توان گفت که این سوره از هفت بخش تشکیل یافته است.

1- سوره با مسأله بشارت فتح آغاز می شود، و آیات انجام آن نیز به همین مسأله مربوط است، و تأکید بر تحقق خواب پیامبر صلّی اللّه علیه و اله دائر به وارد شدن به مکه و انجام مناسک عمره است.

2- بخش دیگری از سوره حوادث مربوط به «صلح حدیبیه» و «نزول سکینه» و آرامش بر دلهای مؤمنان و مسأله «بیعت رضوان» را بازگو می کند.

3- در بخش دیگری از مقام پیامبر و هدف والای او سخن می گوید.

4- در قسمت دیگری، از کار شکنی های منافقان و نمونه هائی از عذرهای واهیشان در مورد عدم شرکت در میدان جهاد پرده بر می دارد.

5- در بخش دیگر قسمتی از تقاضاهای نابجای منافقان را منعکس می سازد.

[شماره صفحه واقعی : 465]

ص: 1763

6- سپس کسانی را که از شرکت در میدان جهاد معذورند معرفی می کند.

7- و بالاخره در بخشی نیز از ویژگیهای پیروان خط مکتبی پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله و صفات مخصوص آنها سخن می گوید.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «اموال و همسران و آنچه را در ملک شماست با قرائت «انّا فتحنا» از تلف حفظ کنید.

کسی که پیوسته آن را تلاوت کند روز قیامت منادی صدا می زند آن چنان که همه خلائق می شنوند: تو از بندگان مخلص منی، او را به بندگان صالحم ملحق سازید، و در باغهای پر نعمت بهشت او را وارد کنید، و از نوشابه مخصوص بهشتیان سیرابش نمائید».

ناگفته پیداست این همه فضیلت و افتخار با تلاوت خالی از اندیشه و عمل حاصل نمی شود، بلکه هدف اصلی از تلاوت، تطبیق اعمال و خلق و خوی خویش بر مفاد این آیات است.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سورة الفتح(48): آیة 1
اشاره

(آیه 1)- فتح المبین! در نخستین آیه این سوره بشارت عظیمی به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله داده شده است، بشارتی که طبق بعضی از روایات نزد پیامبر صلّی اللّه علیه و اله محبوبتر از تمام جهان بود، می فرماید: «ما برای تو پیروزی آشکاری فراهم ساختیم! ...» (إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً).

منظور از این فتح پیروزی عظیمی است که از «صلح حدیبیه» نصیب مسلمانان شد.

اما برای روشن شدن تفسیر این آیات باید قبل از هر چیز فشرده ای از داستان حدیبیه را در اینجا بیاوریم که به منزله شأن نزول آن است.

داستان صلح حدیبیه:

در سال ششم هجرت ماه ذی القعده پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله به قصد عمره به سوی مکه حرکت کرد و همه مسلمانان را تشویق به شرکت در این سفر نمود، اما گروهی خودداری کردند، ولی جمع کثیری از مهاجران و انصار

[شماره صفحه واقعی : 466]

ص: 1764

و اعراب بادیه نشین در خدمتش عازم مکه شدند.

این جمعیت که در حدود یک هزار و چهار صد نفر بودند همگی لباس احرام بر تن داشتند و جز شمشیر که اسلحه مسافران محسوب می شد هیچ سلاح جنگی با خود برنداشتند.

هنگامی که پیامبر به «عسفان» در نزدیکی مکه رسید با خبر شد که قریش تصمیم گرفته اند از ورود او به مکه جلوگیری نمایند، تا این که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله به «حدیبیه» رسید پیامبر صلّی اللّه علیه و اله به «عمر» پیشنهاد فرمود که به مکه رود و اشراف قریش را از هدف این سفر آگاه سازد، عمر گفت: بهتر این است که «عثمان» به این کار مبادرت ورزد، عثمان به سوی مکه آمد و چیزی نگذشت که در میان مسلمانان شایع شد او را کشته اند، در اینجا پیامبر صلّی اللّه علیه و اله تصمیم به شدت عمل گرفت و در زیر درختی که در آنجا بود با یارانش تجدید بیعت کرد که به نام «بیعت رضوان» معروف شد، و با آنان عهد بست که تا آخرین نفس مقاومت کنند، ولی چیزی نگذشت که عثمان سالم بازگشت و به دنبال او قریش «سهیل بن عمرو» را برای مصالحه خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله فرستاد.

بعد از گفتگوهای زیاد پیمان صلحی منعقد شد. این پیمان در حقیقت یک پیمان عدم تعرض همه جانبه بود که به جنگهای مداوم و مکرر بین مسلمانان و مشرکان موقتا پایان می داد.

«متن پیمان صلح» از این قرار بود که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله به علی علیه السّلام دستور داد «بنویس: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم».

«سهیل بن عمرو» که نماینده مشرکان بود گفت: من با چنین جمله ای آشنا نیستم، بنویس بسمک اللّهمّ! پیامبر صلّی اللّه علیه و اله فرمود: «بنویس: بسمک اللّهمّ»! سپس فرمود: بنویس این چیزی است که محمد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله با سهیل بن عمرو مصالحه کرده! «سهیل» گفت: ما اگر تو را «رسول اللّه» می دانستیم با تو جنگ نمی کردیم، تنها اسم خودت، و اسم پدرت را بنویس.

[شماره صفحه واقعی : 467]

ص: 1765

پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله فرمود: مانعی ندارد، بنویس: «این چیزی است که «محمّد بن عبد اللّه» با سهیل بن عمرو صلح کرده که ده سال متارکه جنگ شود تا مردم امنیت خود را باز یابند.

علاوه بر این همه آزادند هر کس می خواهد در پیمان محمّد وارد شود و هر کس می خواهد در پیمان قریش.

ازین گذشته محمّد امسال باز می گردد و وارد مکه نمی شود، اما سال آینده ما به مدت سه روز از مکه بیرون می رویم و یارانش بیایند اما بیش از سه روز توقف نکنند.

در اینجا پیامبر صلّی اللّه علیه و اله دستور داد شترهای قربانی را که به همراه آورده بودند در همانجا قربانی کنند، سرهای خود را بتراشند و از احرام به در آیند. اما این امر برای جمعی از مسلمانان سخت ناگوار بود.

ولی پیغمبر شخصا پیشگام شد، و شتران قربانی را نحر فرمود، و از احرام بیرون آمد، و به مسلمانان تفهیم نمود که این استثنائی است در قانون احرام و قربانی که از سوی خداوند قرار داده شده است.

مسلمین هنگامی که چنین دیدند تسلیم شدند و دستور پیامبر صلّی اللّه علیه و اله دقیقا اجرا شد و از همانجا آهنگ مدینه کردند، اما کوهی از غم و اندوه بر قلب آنها سنگینی می نمود، چرا که ظاهر قضیه یک ناکامی و شکست بود ولی خبر نداشتند که در پشت داستان صلح حدیبیه چه پیروزیهائی برای مسلمانان و آینده اسلام نهفته است، و در همین هنگام بود که سوره فتح نازل شد و بشارت فتح عظیمی را به پیامبر گرامی اسلام داد.

به دنبال صلح حدیبیه مشرکین با مسلمانان ارتباط یافتند و اسلام در قلوب آنها جایگزین شد و در عرض سه سال گروه عظیمی اسلام آوردند، و جمعیت مسلمانان با آنها فزونی گرفت.

سورة الفتح(48): آیة 2

(آیه 2)- نتایج بزرگ فتح المبین! در این آیه و آیه بعد قسمتی از نتایج پر برکت «فتح مبین» (صلح حدیبیه) که در آیه قبل آمده است تشریح شده.

[شماره صفحه واقعی : 468]

ص: 1766

می فرماید: هدف این بود «تا خداوند گناهان گذشته و آینده ای را که به تو نسبت می دادند ببخشد (و حقانیت تو را ثابت نموده) و نعمتش را بر تو تمام کند و به راه راست هدایتت فرماید» (لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ وَ یُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ وَ یَهْدِیَکَ صِراطاً مُسْتَقِیماً).

سورة الفتح(48): آیة 3
اشاره

(آیه 3)- «و پیروزی شکست ناپذیری نصیب تو کند» (وَ یَنْصُرَکَ اللَّهُ نَصْراً عَزِیزاً).

و به این ترتیب خداوند چهار موهبت عظیم در سایه این فتح مبین نصیب پیامبرش کرد: مغفرت، تکمیل نعمت، هدایت و نصرت.

پاسخ به یک سؤال مهم:

با این که پیامبر به حکم مقام عصمت از هر گناهی پاک است منظور از این جمله چیست؟

برای پی بردن به جامعترین پاسخ، مهم این است که ما رابطه «فتح حدیبیه» را با مسأله «آمرزش گناه» پیدا کنیم که کلید اصلی پاسخ به سؤال فوق در آن نهفته است.

با دقت در حوادث و رویدادهای تاریخی به این نتیجه می رسیم: هنگامی که مکتبی راستین ظاهر می شود و قد بر می افرازد، وفاداران به سنن خرافی که موجودیت خود را در خطر می بینند هر گونه تهمت و نسبت ناروا به آن می بندند.

اگر این مکتب در مسیر پیشرفت خود مواجه به شکست شود، دستاویزی محکم برای اثبات نسبتهای ناروا به دست مخالفان می افتد، و فریاد می کشند نگفتیم چنین است، نگفتیم چنان است؟

اما هنگامی که به پیروزی نائل گردد و برنامه های خود را از بوته آزمایش موفق بیرون آورد، تمام نسبتهای ناروا نقش بر آب می شود، و تمام «نگفتیم ها» به افسوس و ندامت مبدل می گردد و جای خود را به «ندانستیم ها» می دهد! مخصوصا در مورد پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله این نسبتهای ناروا و گناهان پنداری بسیار فراوان بود، او را جنگ طلب، آتش افروز، بی اعتنا به سنتهای راستین، غیر قابل تفاهم، و مانند آن می شمردند.

[شماره صفحه واقعی : 469]

ص: 1767

صلح حدیبیّه به خوبی نشان داد که آئین او بر خلاف آنچه دشمنان می پندارند یک آئین پیشرو و الهی است.

او به خانه خدا احترام می گذارد، هرگز بی دلیل به قوم و جمعیتی حمله نمی کند، او اهل منطق و حساب است او به راستی همه انسانها را به سوی محبوبشان «اللّه» دعوت می کند، و اگر دشمنانش جنگ را بر او تحمیل نکنند او طالب صلح و آرامش است.

به این ترتیب فتح حدیبیه تمام گناهانی که قبل از هجرت، و بعد از هجرت یا تمام گناهانی که قبل از این ماجرا و حتی در آینده ممکن بود به او نسبت دهند همه را شست، و چون خداوند این پیروزی را نصیب پیامبر صلّی اللّه علیه و اله نمود می توان گفت خداوند همه آنها را شستشو کرد.

نتیجه این که این گناهان، گناهان واقعی نبود، بلکه گناهانی بود پنداری و در افکار مردم و در باور آنها، چنانکه در آیه 14 سوره شعرا در داستان موسی علیه السلام می خوانیم که موسی به پیشگاه خدا عرضه داشت: «فرعونیان بر من گناهی دارند که می ترسم به جرم آن گناه مرا بکشند» در حالی که گناه او چیزی جز یاری فرد مظلومی از بنی اسرائیل و کوبیدن ستمگری از فرعونیان نبود.

سورة الفتح(48): آیة 4

(آیه 4)- نزول سکینه بر دلهای مؤمنان! آنچه در آیات گذشته خواندیم مواهب بزرگی بود که خدا در پرتو فتح مبین (صلح حدیبیّه) نصیب پیامبر صلّی اللّه علیه و اله کرد، اما در این آیه از موهبت عظیمی که بر همه مؤمنان مرحمت فرموده بحث می کند، می فرماید: «او کسی است که آرامش را در دلهای مؤمن نازل کرد تا ایمانی بر ایمانشان بیفزایند» (هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَةَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لِیَزْدادُوا إِیماناً مَعَ إِیمانِهِمْ).

چرا سکینه و آرامش بر دل آنها فرود نیاید در حالی که «لشکریان آسمانها و زمین از آن خداست، و خداوند دانا و حکیم است» (وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ کانَ اللَّهُ عَلِیماً حَکِیماً).

«سکینه» در اصل از ماده «سکون» به معنی آرامش و اطمینان خاطری است

[شماره صفحه واقعی : 470]

ص: 1768

که هر گونه شک و تردید و وحشت را از انسان زائل می کند و او را در طوفان حوادث ثابت قدم می دارد.

این آرامش ممکن است جنبه عقیدتی داشته باشد، و تزلزل اعتقاد را بر طرف سازد، یا جنبه عملی، به گونه ای که ثبات قدم و مقاومت و شکیبائی به انسان بخشد، البته تعبیرات خود آیه در اینجا بیشتر ناظر به معنی اول است.

سورة الفتح(48): آیة 5

(آیه 5)- نتیجه دیگر فتح المبین! نقل کرده اند هنگامی که بشارت «فتح مبین» و «اتمام نعمت» و «هدایت» و «نصرت» به پیغمبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله در آیات نخست این سوره داده شد بعضی از مسلمانان که از حوادث «حدیبیه» دلتنگ بودند عرض کردند: «گوارا باد بر تو این همه مواهب الهی ای رسول خدا! خداوند آنچه را به تو داده و می دهد بیان کرده، به ما چه خواهد داد؟» در اینجا آیه نازل شد و به مؤمنان بشارت داد که برای آنها نیز پاداشهای بزرگی فراهم شده.

قرآن همچنان در ارتباط با صلح «حدیبیه» و بازتابهای مختلف آن در افکار مردم، و نتایج پر بار آن سخن می گوید، و سرنوشت هر گروه را در این بوته آزمایش بزرگ مشخص می سازد.

نخست می فرماید: «هدف دیگر (از این فتح مبین) این بود که مردان و زنان با ایمان را در باغهائی (از بهشت) وارد کند که نهرها از زیر (درختانش) جاری است» (لِیُدْخِلَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ).

در حالی که «جاودانه در آن می مانند»، و این نعمت بزرگ هرگز از آنان سلب نمی شود (خالِدِینَ فِیها).

«و گناهانشان را می بخشد» (وَ یُکَفِّرَ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ).

«و این نزد خدا رستگاری بزرگی است»! (وَ کانَ ذلِکَ عِنْدَ اللَّهِ فَوْزاً عَظِیماً).

به این ترتیب خداوند در برابر آن چهار موهبتی که به پیامبرش در فتح المبین داد، دو موهبت عظیم نیز به مؤمنان ارزانی داشت: بهشت جاویدان با تمام نعمتهایش، و عفو و گذشت از لغزشهای آنها، علاوه بر سکینه و آرامش روحی که در این دنیا به آنها بخشید، و مجموعه این سه نعمت، فوز عظیم و پیروزی بزرگی است

[شماره صفحه واقعی : 471]

ص: 1769

برای کسانی که از این بوته امتحان سالم بیرون آمدند.

سورة الفتح(48): آیة 6

(آیه 6)- ولی در برابر این گروه، گروه منافقان و مشرکان بی ایمان بودند که در این آیه سرنوشتشان این گونه ترسیم شده: «و (نیز هدف دیگر این است که خداوند) مردان و زنان منافق، و مردان و زنان مشرک را که به خدا گمان بد می برند مجازات کند» (وَ یُعَذِّبَ الْمُنافِقِینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِکِینَ وَ الْمُشْرِکاتِ الظَّانِّینَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ).

آری! منافقان و مشرکان به هنگام حرکت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و مؤمنان از مدینه گمان داشتند که این گروه هرگز سالم به مدینه باز نخواهد گشت.

سپس به توضیح این عذاب و مجازات پرداخته و تحت چهار عنوان آن را شرح داده، می گوید: آری «حوادث ناگواری (که برای مؤمنان انتظار می کشند) تنها بر خودشان نازل می شود» (عَلَیْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ).

دیگر این که: «خداوند بر آنان غضب کرده» (وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ).

«و (نیز خداوند آنان را) از رحمت خود دورشان ساخته» (وَ لَعَنَهُمْ).

«و جهنم را برای آنها (از هم اکنون) آماده کرده، و چه بد سر انجامی است» (وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِیراً).

سورة الفتح(48): آیة 7

(آیه 7)- در این آیه بار دیگر به عظمت قدرت خداوند اشاره کرده، می گوید: «لشکریان آسمانها و زمین از آن خداست و خداوند شکست ناپذیر و حکیم است» (وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ کانَ اللَّهُ عَزِیزاً حَکِیماً).

این سخن یک بار در ذیل مقامات و مواهب اهل ایمان آمد، و یک بار هم در اینجا در ذیل مجازات منافقان و مشرکان، تا روشن شود خداوندی که تمام جنود آسمان و زمین تحت فرمانش قرار دارند هم قدرت بر آن دارد هم توانائی بر این، هر گاه دریای رحمتش موج زند شایستگان را هر جا باشند شامل می شود، و هر گاه آتش قهر و غضبش زبانه کشد مجرمی را قدرت فرار از آن نیست.

سورة الفتح(48): آیة 8

(آیه 8)- تحکیم موقعیت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و وظائف مردم در برابر او گفتیم صلح حدیبیه از سوی بعضی از ناآگاهان شدیدا مورد انتقام قرار گرفت

[شماره صفحه واقعی : 472]

ص: 1770

و حتی تعبیراتی در برابر پیامبر صلّی اللّه علیه و اله گفتند که خالی از بی حرمتی نسبت به آن حضرت نبود مجموع این حوادث ایجاب می کرد که موقعیت یا عظمت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله بار دیگر مورد تأکید قرار گیرد.

لذا این آیه پیامبر صلّی اللّه علیه و اله را مخاطب قرار داده، می گوید: «به یقین ما تو را گواه (بر اعمال آنها) و بشارت دهنده، و بیم دهنده فرستادیم» (إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً). گواه بر تمام امت اسلام بلکه به یک معنی گواه بر همه امتها.

سورة الفتح(48): آیة 9

(آیه 9)- در این آیه پنج دستور مهم به عنوان نتیجه و هدفی برای اوصاف پیشین پیامبر صلّی اللّه علیه و اله بیان شده که دو دستور در باره اطاعت خداوند و تسبیح و نیایش اوست، و سه دستور در باره «اطاعت» و «دفاع» و «تعظیم» مقام پیامبر صلّی اللّه علیه و اله است.

می فرماید: هدف این است «تا (شما مردم) به خدا و رسولش ایمان بیاورید، و از او دفاع کنید و او را بزرگ دارید، و خدا را صبح و شام تسبیح گویید» (لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُعَزِّرُوهُ وَ تُوَقِّرُوهُ وَ تُسَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا).

سورة الفتح(48): آیة 10

(آیه 10)- در این آیه اشاره کوتاهی به مسأله «بیعت رضوان» می کند- که در آیه 18 همین سوره بطور مشروحتر آمده است- می گوید: «کسانی که با تو بیعت می کنند (در حقیقت) تنها با خدا بیعت می کنند و دست خدا بالای دست آنهاست» (إِنَّ الَّذِینَ یُبایِعُونَکَ إِنَّما یُبایِعُونَ اللَّهَ یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ).

سپس می افزاید: «پس هر کس پیمان شکنی کند تنها به زیان خود پیمان شکسته است» (فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ).

«و آن کس که نسبت به عهدی که با خدا بسته وفا کند، به زودی، پاداش عظیمی به او خواهد داد» (وَ مَنْ أَوْفی بِما عاهَدَ عَلَیْهُ اللَّهَ فَسَیُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً).

در این آیه، قرآن مجید به همه بیعت کنندگان هشدار می دهد که اگر بر سر پیمان و عهد خود بمانند پاداش عظیمی خواهند داشت، اما اگر آن را بشکنند زیانش متوجه خود آنهاست، تصور نکنند به خدا ضرری می رسانند.

سورة الفتح(48): آیة 11

(آیه 11)- عذر تراشی متخلفان! بعد از ذکر سرنوشت منافقان و مشرکان در آیات قبل، در اینجا وضع متخلفان و بازماندگان ضعیف الایمان را بازگو می کند، تا

[شماره صفحه واقعی : 473]

ص: 1771

حلقات این بحث تکمیل گردد.

می فرماید: «به زودی متخلفان از اعراب بادیه نشین (عذر تراشی کرده) می گویند: (حفظ) اموال و خانواده های ما، ما را به خود مشغول داشت (و نتوانستیم در سفر حدیبیه تو را همراهی کنیم) برای ما طلب آمرزش کن»! (سَیَقُولُ لَکَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرابِ شَغَلَتْنا أَمْوالُنا وَ أَهْلُونا فَاسْتَغْفِرْ لَنا).

«آنها به زبان خود چیزی می گویند که در دل ندارند» (یَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ ما لَیْسَ فِی قُلُوبِهِمْ). آنها حتی در توبه خود صادق نیستند.

ولی به آنها «بگو: چه کسی می تواند در برابر خداوند از شما دفاع کند هر گاه زیانی برای شما بخواهد و یا اگر نفعی اراده کند» مانع گردد (قُلْ فَمَنْ یَمْلِکُ لَکُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً إِنْ أَرادَ بِکُمْ ضَرًّا أَوْ أَرادَ بِکُمْ نَفْعاً).

آری «خداوند به همه کارهایی که انجام می دهید آگاه است» (بَلْ کانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیراً).

او به خوبی می داند که این عذر و بهانه ها واقعیت ندارد آنچه واقعیت دارد شک و تردید و ترس و ضعف ایمان شماست.

سورة الفتح(48): آیة 12

(آیه 12)- سپس برای توضیح بیشتر پرده ها را کاملا کنار زده می افزاید: «ولی شما گمان کردید پیامبر و مؤمنان هرگز به خانواده های خود باز نخواهند گشت» (بَلْ ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ یَنْقَلِبَ الرَّسُولُ وَ الْمُؤْمِنُونَ إِلی أَهْلِیهِمْ أَبَداً).

آری! علت عدم شرکت شما در این سفر تاریخی مسأله اموال و زن و فرزند نبود، بلکه عامل اصلی سوء ظنی بود که به خدا داشتید، و با محاسبات غلط خود چنین فکر می کردید که این سفر، سفر پایانی عمر پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و مؤمنان است و باید از آن کناره گیری کرد.

«و این (پندار غلط) در دلهای شما زینت یافته بود و گمان بد کردید» (وَ زُیِّنَ ذلِکَ فِی قُلُوبِکُمْ وَ ظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ).

چرا که فکر می کردید خداوند پیامبرش را به این سفر فرستاده، و آنها را به چنگال دشمنان سپرده و از آنها حمایت نخواهد کرد!

[شماره صفحه واقعی : 474]

ص: 1772

«و سر انجام (در دام شیطان افتادید و) هلاک شدید»! (وَ کُنْتُمْ قَوْماً بُوراً).

چه هلاکتی از این بدتر که از شرکت در این سفر تاریخی، و بیعت رضوان و افتخارات دیگر محروم شدید، و به دنبال آن رسوائی بزرگ بود، و در آینده عذاب دردناک آخرت است.

سورة الفتح(48): آیة 13

(آیه 13)- از آنجا که این موضعگیریهای غلط گاه از عدم ایمان سر چشمه می گرفت در این آیه می گوید: «آن کسی که به خدا و پیامبرش ایمان نیاورده (سرنوشتش دوزخ است) چرا که ما برای کافران آتش فروزان آماده کرده ایم» (وَ مَنْ لَمْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَإِنَّا أَعْتَدْنا لِلْکافِرِینَ سَعِیراً).

سورة الفتح(48): آیة 14

(آیه 14)- و سر انجام برای اثبات قدرت خداوند بر مجازات کافران و منافقان می فرماید: «مالکیّت و حاکمیّت آسمانها و زمین از آن خداست، هر کس را بخواهد (و شایسته بداند) می بخشد و هر کس را بخواهد مجازات می کند، و خداوند آمرزنده و رحیم است» (وَ لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً).

سورة الفتح(48): آیة 15

(آیه 15)- متخلفان آماده طلب! هنگامی که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله از «حدیبیه» باز می گشت به فرمان خدا مسلمانان شرکت کننده در حدیبیه را بشارت به «فتح خیبر» داد و تصریح فرمود که در این پیکار فقط آنها شرکت کنند، و غنائم جنگی مخصوص آنهاست.

اما این دنیا پرستان ترسو همین که از قرائن فهمیدند پیامبر صلّی اللّه علیه و اله در این جنگی که در پیش دارد قطعا پیروز می شود و غنائم فراوانی به دست سپاه اسلام خواهد افتاد، از فرصت استفاده کرده، خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله آمدند، و اجازه شرکت در میدان «خیبر» خواستند! غافل از این که آیات قرآن از قبل نازل شده بود، و سرّ آنها را فاش ساخته بود.

چنانکه در آیه می خوانیم: «هنگامی که شما برای به دست آوردن غنائمی حرکت کنید متخلفان (حدیبیه) می گویند: بگذارید ما هم در پی شما بیائیم» و در این جهاد شرکت کنیم (سَیَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ إِذَا انْطَلَقْتُمْ إِلی مَغانِمَ لِتَأْخُذُوها ذَرُونا نَتَّبِعْکُمْ).

[شماره صفحه واقعی : 475]

ص: 1773

قرآن در پاسخ این گروه سودجو و فرصت طلب می گوید: «آنها می خواهند کلام خدا را تغییر دهند» (یُرِیدُونَ أَنْ یُبَدِّلُوا کَلامَ اللَّهِ).

سپس می افزاید: «به آنها بگو: شما هرگز نباید به دنبال ما بیائید» و حق ندارید در این میدان شرکت کنید (قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونا).

این سخنی نیست که من از پیش خود بگویم «این گونه خداوند از قبل گفته (و ما را از آینده شما با خبر ساخته) است» (کَذلِکُمْ قالَ اللَّهُ مِنْ قَبْلُ).

خداوند دستور داده «غنائم خیبر» مخصوص «اهل حدیبیه» باشد و احدی با آنها در این امر شرکت نکند! ولی این متخلفان بی شرم و پر ادعا، باز از میدان در نمی روند و شما را متهم به حسادت می کنند «و به زودی می گویند: (مطلب چنین نیست) بلکه شما نسبت به ما حسد می ورزید»! (فَسَیَقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنا).

و به این ترتیب آنها حتی بطور ضمنی پیامبر صلّی اللّه علیه و اله را تکذیب می کنند، و ریشه منع آنها را از شرکت در «غزوه خیبر» حسادت می شمرند! قرآن در آخرین جمله می گوید: «ولی آنها جز اندکی نمی فهمند»! (بَلْ کانُوا لا یَفْقَهُونَ إِلَّا قَلِیلًا).

آری! ریشه تمام بدبختیهای آنها جهل و نادانی و بی خبری است که همیشه دامنگیر آنها بوده است، جهل در مورد خداوند، و عدم معرفت مقام پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و بی خبری از سرنوشت انسانها، و عدم توجه به ناپایداری ثروت دنیا.

سورة الفتح(48): آیة 16

(آیه 16)- در ادامه همین بحث و گفتگو با متخلفان «حدیبیه» آیه شریفه پیشنهادی به آنها کرده، و راه بازگشت را به روی آنها چنین می گشاید و می فرماید:

«به متخلفان از اعراب (بادیه نشین) بگو: به زودی از شما دعوت می شود که به سوی قومی نیرومند و جنگجو بروید، و با آنها پیکار کنید تا اسلام بیاورند» (قُلْ لِلْمُخَلَّفِینَ مِنَ الْأَعْرابِ سَتُدْعَوْنَ إِلی قَوْمٍ أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ تُقاتِلُونَهُمْ أَوْ یُسْلِمُونَ).

«پس اگر اطاعت کنید خداوند پاداش نیکی به شما می دهد، و اگر سرپیچی کنید- همانگونه که در گذشته نیز سر پیچی کردید- خداوند شما را با عذاب

[شماره صفحه واقعی : 476]

ص: 1774

دردناکی کیفر می دهد» (فَإِنْ تُطِیعُوا یُؤْتِکُمُ اللَّهُ أَجْراً حَسَناً وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا کَما تَوَلَّیْتُمْ مِنْ قَبْلُ یُعَذِّبْکُمْ عَذاباً أَلِیماً).

باید امتحان صداقت خود را در میدان سخت و سهمگین دیگری بدهید، و گر نه از میدانهای سخت اجتناب کردن، و در میدانهای راحت و پر غنیمت شرکت نمودن به هیچ وجه ممکن نیست.

این قوم جنگجو و پر قدرت که در این آیه به آنها اشاره کرده چه جمعیتی بودند؟

جمله «تُقاتِلُونَهُمْ أَوْ یُسْلِمُونَ» (با آنها پیکار کنید تا اسلام بیاورند) دلیل بر این است که اهل کتاب نبودند، زیرا آنها را مجبور به پذیرش اسلام نمی کنند، بلکه مخیر میان اسلام آوردن یا پذیرش شرائط اهل ذمه و همزیستی مسالمت آمیز با مسلمانان و پرداخت جزیه می کنند، تنها مشرکان و بت پرستان هستند که چیزی جز اسلام از آنان پذیرفته نمی شود، زیرا اسلام بت پرستی را به عنوان یک «دین» نمی شناسد، و اجبار در ترک بت پرستی جایز است.

و با توجه به این که در عصر پیامبر صلّی اللّه علیه و اله بعد از ماجرای حدیبیه غزوه مهمی با مشرکان جز «فتح مکه» و غزوه «حنین» وجود نداشت، آیه فوق می تواند اشاره به آنها باشد، مخصوصا غزوه حنین که مردان جنگجوی سخت کوشی از طایفه هوازن و بنی سعد در آن شرکت داشتند.

سورة الفتح(48): آیة 17

(آیه 17)- بعد از نزول آیه قبل و تهدید متخلفان به «عذاب الیم» جمعی از معلولین یا بیماران خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله آمدند و عرض کردند: ای رسول خدا! تکلیف ما در این میان چیست؟ در اینجا این آیه نازل شد و حکم آنها را چنین بازگو کرد: «بر نابینا و لنگ و بیمار گناهی نیست» اگر در میدان جهاد شرکت نکنند (لَیْسَ عَلَی الْأَعْمی حَرَجٌ وَ لا عَلَی الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لا عَلَی الْمَرِیضِ حَرَجٌ).

تنها جهاد نیست که مشروط به قدرت و توانائی است، تمام تکالیف الهی یک سلسله شرائط عمومی دارد که از جمله آنها «توانائی و قدرت» است و در آیات قرآن کرارا به این معنی اشاره شده است.

[شماره صفحه واقعی : 477]

ص: 1775

البته این گروه گر چه از شرکت در میدان جهاد معافند اما آنها نیز باید به مقدار توان خود برای تقویت قوای اسلام و پیشبرد اهداف الهی آن بکوشند.

و شاید جمله اخیر آیه مورد بحث نیز اشاره به همین معنی باشد که می فرماید: «و هر کس خدا و رسولش را اطاعت نماید او را در باغهائی (از بهشت) وارد می کند که نهرها از زیر (درختانش) جاری است، و آن کس که سر پیچی کند او را به عذاب دردناکی گرفتار می سازد»! (وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَنْ یَتَوَلَّ یُعَذِّبْهُ عَذاباً أَلِیماً).

سورة الفتح(48): آیة 18

(آیه 18)- خشنودی خدا از شرکت کنندگان در بیعت رضوان گفتیم در ماجرای حدیبیه سفرائی میان «پیامبر» صلّی اللّه علیه و اله و «قریش» رد و بدل شد، از جمله پیامبر صلّی اللّه علیه و اله «عثمان بن عفان» را به عنوان نماینده نزد مشرکان مکه فرستاد قریش عثمان را موقتا توقیف کردند، و به دنبال آن در بین مسلمانان شایع شد که عثمان کشته شده پیامبر صلّی اللّه علیه و اله فرمود: من از اینجا حرکت نمی کنم تا با این گروه پیکار کنم.

سپس به زیر درختی که در آنجا بود آمد، و با مردم تجدید بیعت کرد، و از آنها خواست که در پیکار با مشرکان کوتاهی نکنند، و کسی پشت به میدان جهاد نکند.

این بیعت به عنوان «بیعت رضوان» (بیعت خشنودی خداوند) معروف شد، و لرزه بر اندام مشرکان انداخت و نقطه عطفی در تاریخ اسلام بود.

قرآن در اینجا از این ماجرا سخن می گوید، می فرماید: «خداوند از مؤمنان- هنگامی که در زیر آن درخت با تو بیعت کردند- راضی و خشنود شد» (لَقَدْ رَضِیَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ إِذْ یُبایِعُونَکَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ).

هدف از این «بیعت» انسجام هر چه بیشتر نیروها، تقویت روحیه، تجدید آمادگی رزمی، سنجش افکار، و آزمودن میزان فداکاری دوستان وفادار بود.

و خداوند به این مؤمنان فداکار چهار پاداش بزرگ داد که از همه مهمتر رضایت و خشنودی او بود، همان گونه که در آیه 72 سوره توبه نیز می خوانیم:

«وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَکْبَرُ» و رضا و خشنودی خداوند از همه نعمتهای بهشتی برتر است».

[شماره صفحه واقعی : 478]

ص: 1776

سپس می افزاید: «خدا آنچه را در درون دلهایشان (از صداقت و ایمان و آمادگی و وفاداری نسبت به این پیمان) نهفته بود می دانست، از این رو آرامش را بر دلهایشان نازل کرد» (فَعَلِمَ ما فِی قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّکِینَةَ عَلَیْهِمْ).

آن چنان آرامشی که در میان انبوه دشمنان در میان سلاحهای آماده آنها ترس و وحشتی به دل راه نمی دادند. و این دومین موهبت الهی نسبت به آنها بود.

و در پایان این آیه به سومین موهبت اشاره کرده، می فرماید: «و پیروزی نزدیکی به عنوان پاداش نصیب آنها فرمود» (وَ أَثابَهُمْ فَتْحاً قَرِیباً).

آری! این فتح- که به گفته اکثر مفسران «فتح خیبر» بود- سومین پاداش الهی برای این مؤمنان ایثارگر بود.

و تعبیر به «قریبا» (به زودی) تأییدی است بر این که منظور «فتح خیبر» است.

سورة الفتح(48): آیة 19
اشاره

(آیه 19)- چهارمین نعمتی که به دنبال بیعت رضوان نصیب مسلمانان شد غنائم فراوان مادی بود چنانکه در این آیه می فرماید: پاداش دیگر «غنائم بسیاری که آن را به دست می آورند» (وَ مَغانِمَ کَثِیرَةً یَأْخُذُونَها).

این تعبیر می تواند تمام غنائم جنگهای اسلامی را که بعد از فتح خیبر رخ داد در بر گیرد.

و از آنجا که باید مسلمانان به این وعده الهی کاملا اطمینان کنند در آخر آیه می افزاید: «و خداوند شکست ناپذیر و حکیم است» (وَ کانَ اللَّهُ عَزِیزاً حَکِیماً).

اگر به شما دستور داد که در حدیبیه صلح کنید بر اساس حکمت بود، و اگر به شما وعده فتح قریب و غنائم فراوان می دهد این توانائی را دارد که به وعده های خود جامه عمل بپوشاند.

به این ترتیب مسلمانان ایثارگر در سایه بیعت رضوان پیروزی دنیا و آخرت را به دست آوردند، در حالی که منافقان بی خبر و ضعیف الایمانهای ترسو در آتش حسرت سوختند؟

بیعت و خصوصیات آن:

قرائن نشان می دهد که بیعت از ابداعات مسلمین نیست، بلکه سنتی بوده که قبل از اسلام در میان عرب رواج داشته است،

[شماره صفحه واقعی : 479]

ص: 1777

و به همین دلیل در آغاز اسلام که طایفه «اوس» و «خزرج» در موقع حج از مدینه به مکه آمدند و با پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله در عقبه بیعت کردند برخورد آنها با مسأله بیعت برخورد با یک امر آشنا بود، بعد از آن پیغمبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و اله نیز در فرصتهای مختلف با مسلمانان تجدید بیعت کرد که یک مورد از آن همین «بیعت رضوان» در حدیبیه بود، و از آن گسترده تر بیعتی بود که بعد از فتح مکه انجام گرفت که در تفسیر «سوره ممتحنه» شرح آن به خواست خدا خواهد آمد.

اما چگونگی «بیعت» بطور کلی از این قرار بوده که بیعت کننده دست به دست بیعت شونده می داده و با زبان حال یا قال اعلام اطاعت و وفاداری می نمود، و گاه در ضمن بیعت شرائط و حدودی برای آن قائل می شد، مثلا بیعت تا پای مال، تا سر حد جان.

پیامبر اسلام بیعت زنان را نیز می پذیرفت، اما نه از طریق دست دادن، بلکه چنانکه در تواریخ آمده، دستور می داد ظرف بزرگی از آب حاضر کنند، او دست خود را در یک طرف ظرف فرو می برد، و زنان بیعت کننده در طرف دیگر.

سورة الفتح(48): آیة 20

(آیه 20)- باز هم برکات صلح حدیبیه! قرآن همچنان بحثهای مربوط به «صلح حدیبیه» و وقایع بعد از آن را بازگو می کند، و برکات و فوائدی را که از این رهگذر عائد مسلمانان شد شرح می دهد.

نخست می فرماید: «خداوند غنائم فراوانی به شما وعده داده که آنها را به دست می آورید، ولی این یکی را زودتر برای شما فراهم ساخت» (وَعَدَکُمُ اللَّهُ مَغانِمَ کَثِیرَةً تَأْخُذُونَها فَعَجَّلَ لَکُمْ هذِهِ).

لحن آیه نشان می دهد که منظور از غنائم فراوان در اینجا تمام غنائمی است که خداوند نصیب مسلمانان کرد، چه در کوتاه مدت و چه در دراز مدت.

سپس به یکی دیگر از الطاف خداوندی نسبت به مسلمانان در این ماجرا اشاره کرده، می افزاید: «و دست تعدی مردم [دشمنان ] را از شما بازداشت» (وَ کَفَّ أَیْدِیَ النَّاسِ عَنْکُمْ).

این لطف بزرگی بود که آنها با کمی نفرات و نداشتن ابزار جنگی کافی آن هم

[شماره صفحه واقعی : 480]

ص: 1778

در نقطه ای دور از وطن و بیخ گوش دشمن، مورد تهاجم قرار نگرفتند، و چنان رعب و وحشتی از آنان در دل دشمنان افکند که از هر گونه اقدام و حمله خودداری کردند.

سپس در ادامه آیه به دو نعمت بزرگ دیگر از مواهب الهی اشاره کرده، می فرماید: «و (هدف این بود که این وقایع) نشانه ای (بر حقانیت دعوت تو) برای مؤمنان باشد، و خداوند شما را به راه راست هدایت کند» (وَ لِتَکُونَ آیَةً لِلْمُؤْمِنِینَ وَ یَهْدِیَکُمْ صِراطاً مُسْتَقِیماً).

سورة الفتح(48): آیة 21

(آیه 21)- در این آیه بشارت بیشتری به مسلمانان داده، می گوید: «و نیز غنائم و فتوحات دیگری (نصیبتان می کند) که شما توانائی آن را ندارید ولی قدرت خدا به آن احاطه دارد، و خداوند بر همه چیز تواناست» (وَ أُخْری لَمْ تَقْدِرُوا عَلَیْها قَدْ أَحاطَ اللَّهُ بِها وَ کانَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیراً).

ممکن است این وعده غنیمت و پیروزیها اشاره به فتح «مکّه» و غنائم «حنین» و یا فتوحات و غنائمی که بعد از پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله نصیب امت اسلامی شد- مانند فتح ایران و روم و مصر- و یا اشاره به همه آنها باشد.

این آیه از اخبار غیبی و پیشگوئیهای قرآن مجید در باره حوادث آینده است، این پیروزیها در مدت کوتاهی به وقوع پیوست و عظمت این آیات را روشن ساخت.

سورة الفتح(48): آیة 22

(آیه 22)- قرآن همچنان ابعاد دیگری از ماجرای عظیم «حدیبیه» را بازگو می کند، و به دو نکته مهم در این رابطه اشاره می کند.

نخست این که: تصور نکنید اگر در سرزمین «حدیبیه» درگیری میان شما و مشرکان مکه رخ می داد، مشرکان برنده جنگ می شدند، چنین نیست «و اگر کافران (در سرزمین حدیبیه) با شما پیکار می کردند به زودی فرار می کردند، سپس ولیّ و یاوری نمی یافتند» (وَ لَوْ قاتَلَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوَلَّوُا الْأَدْبارَ ثُمَّ لا یَجِدُونَ وَلِیًّا وَ لا نَصِیراً).

سورة الفتح(48): آیة 23

(آیه 23)- این منحصر به شما نیست «این سنّت الهی است که در گذشته نیز بوده است، و هرگز برای سنّت الهی تغییر و تبدیلی نخواهی یافت» (سُنَّةَ اللَّهِ الَّتِی قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلًا).

[شماره صفحه واقعی : 481]

ص: 1779

این یک قانون همیشگی الهی است که اگر مؤمنان در امر جهاد ضعف و سستی نشان ندهند، و با قلبی پاک و نیتی خالص به مبارزه با دشمنان برخیزند، خدا آنها را پیروز می کند.

نکته مهمی که این آیات تعقیب می کند این است که قریش ننشینند و بگویند افسوس که ما قیام نکردیم و این گروه اندک را درهم نکوبیدیم، افسوس که صید به خانه آمد و از آن غفلت کردیم، افسوس و افسوس!

سورة الفتح(48): آیة 24

(آیه 24)- نکته دیگری که در این آیات تبیین شده این است که می فرماید:

«او کسی است که دست آنها [کفار] را از شما و دست شما را از آنان در دل مکّه کوتاه کرد، بعد از آن که شما را بر آنها پیروز ساخت، و خداوند به آنچه انجام می دهید بیناست» (وَ هُوَ الَّذِی کَفَّ أَیْدِیَهُمْ عَنْکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ عَنْهُمْ بِبَطْنِ مَکَّةَ مِنْ بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَکُمْ عَلَیْهِمْ وَ کانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیراً).

به راستی این ماجرا مصداق روشن «فتح المبین» بود همان توصیفی که قرآن برای آن برگزیده، جمعیتی محدود بدون تجهیزات کافی جنگی وارد سرزمین دشمن شوند، دشمنی که بارها به مدینه لشکر کشی کرده، و تلاش عجیبی برای درهم شکستن آنها داشته، ولی اکنون که قدم در شهر و دیار او گذارده اند چنان مرعوب شود که پیشنهاد صلح کند.

سورة الفتح(48): آیة 25

(آیه 25)- در این آیه به نکته دیگری در ارتباط با مسأله صلح حدیبیه و فلسفه آن اشاره کرده، می فرماید: «آنها (دشمنان شما) کسانی هستند که کافر شدند، و شما را از (زیارت) مسجد الحرام و رسیدن قربانیهایتان به محل قربانگاه باز داشتند» (هُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ الْهَدْیَ مَعْکُوفاً أَنْ یَبْلُغَ مَحِلَّهُ).

یک گناه آنها کفرشان بود، و گناه دیگر این که شما را از مراسم عمره و طواف خانه خدا باز داشتند و اجازه ندادند که شترهای قربانی را در محلش یعنی مکه قربانی کنید.

این گناهان ایجاب می کرد که خداوندی آنها را به دست شما کیفر دهد

[شماره صفحه واقعی : 482]

ص: 1780

و سخت مجازات کند.

اما چرا چنین نکرد در ذیل آیه دلیل آن را روشن ساخته، می فرماید: «و هر گاه مردان و زنان با ایمانی در این میان بدون آگاهی شما زیر دست و پا، از بین نمی رفتند که از این راه عیب و عاری نا آگاهانه به شما می رسید» خداوند هرگز مانع این جنگ نمی شد و شما را بر آنها مسلط می ساخت تا کیفر خود را ببینند (وَ لَوْ لا رِجالٌ مُؤْمِنُونَ وَ نِساءٌ مُؤْمِناتٌ لَمْ تَعْلَمُوهُمْ أَنْ تَطَؤُهُمْ فَتُصِیبَکُمْ مِنْهُمْ مَعَرَّةٌ بِغَیْرِ عِلْمٍ).

این آیه اشاره به گروهی از مردان و زنان مسلمان است که به اسلام پیوستند ولی به عللی قادر به مهاجرت نشده، و در مکه مانده بودند.

سپس برای تکمیل این سخن می افزاید: «هدف این بود که خدا هر کس را می خواهد در رحمت خود وارد کند» (لِیُدْخِلَ اللَّهُ فِی رَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ).

آری! خدا می خواست مؤمنان مستضعف «مکه» مشمول رحمت او باشند، و صدمه ای به آنها نرسد.

و در پایان آیه برای تأکید بیشتر می افزاید: «و اگر مؤمنان و کفار (در مکّه) از هم جدا می شدند (و بیم از میان رفتن مؤمنان مکه نبود ما) کافران را عذاب دردناکی می کردیم» و آنها را با دست شما سخت کیفر می دادیم (لَوْ تَزَیَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ عَذاباً أَلِیماً).

درست است که خداوند می توانست از طریق اعجاز این گروه را از دیگران جدا کند، ولی سنت پروردگار- جز در موارد استثنائی- انجام کارها از طریق اسباب عادی است.

از روایات متعددی که از طرق شیعه و اهل سنت ذیل این آیه نقل شده، استفاده می شود که منظور از آن، افراد با ایمانی بودند که در صلب کفار قرار داشتند، خداوند به خاطر آنها این گروه کفار را مجازات نکرد.

سورة الفتح(48): آیة 26

(آیه 26)- تعصب و حمیت جاهلیت بزرگترین سدّ راه کفار! در اینجا باز مسائل مربوط به ماجرای «حدیبیه» تعقیب می شود، و صحنه های دیگری از این ماجرای عظیم را مجسم می کند.

[شماره صفحه واقعی : 483]

ص: 1781

نخست به یکی از مهمترین عوامل باز دارنده کفّار از ایمان به خدا و پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و تسلیم در مقابل حق و عدالت اشاره کرده، می گوید: به خاطر بیاورید «هنگامی را که کافران در دلهای خود خشم و نخوت جاهلیت داشتند» (إِذْ جَعَلَ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْحَمِیَّةَ حَمِیَّةَ الْجاهِلِیَّةِ).

و به خاطر آن مانع ورود پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و مؤمنان به خانه خدا و انجام مراسم عمره و قربانی شدند، و گفتند: اگر اینها که در میدان جنگ پدران و برادران ما را کشته اند وارد سرزمین و خانه های ما شوند و سالم باز گردند، عرب در باره ما چه خواهد گفت؟ و چه اعتبار و حیثیتی برای ما باقی می ماند؟

آنها با این عمل هم احترام خانه خدا و حرم امن او را شکستند، و هم سنتهای خود را زیر پا گذاشتند، و هم پرده ضخیمی میان خود و حقیقت کشیدند.

سپس می افزاید: «و (در مقابل) خداوند آرامش و سکینه خود را بر فرستاده خویش مؤمنان نازل فرمود» (فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ).

این آرامش که مولود ایمان و اعتقاد به خداوند، و اعتماد بر لطف او بود، آنها را به خونسردی و تسلط بر نفس دعوت کرد، تا آنجا که برای حفظ اهداف بزرگ خود حاضر شدند جمله «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم» را- که رمز اسلام در شروع کارها بود- بردارند، و به جای آن «بسمک اللّهمّ»- که از یادگارهای دوران گذشته عرب بود- در آغاز صلحنامه حدیبیه بنگارند و حتی لقب «رسول اللّه» را از کنار نام گرامی «محمد» صلّی اللّه علیه و اله حذف کنند. و حاضر شدند که بر خلاف عشق و علاقه سوزانی که به زیارت خانه خدا و مراسم عمره داشتند از همان «حدیبیه» به سوی مدینه باز گردند، و شترهای خود را بر خلاف سنت حج و عمره در همانجا قربانی کنند، و بدون انجام مناسک از احرام به در آیند.

آری! فرهنگ جاهلیت دعوت به «حمیت» و «تعصب» و «خشم جاهلی» می کند، ولی فرهنگ اسلام به «سکینه» و «آرامش» و «تسلط بر نفس».

سپس می افزاید: «و (خداوند) آنها را به حقیقت تقوا ملزم ساخت، و آنان از هر کس شایسته تر و اهل آن بودند» (وَ أَلْزَمَهُمْ کَلِمَةَ التَّقْوی وَ کانُوا أَحَقَّ بِها وَ أَهْلَها).

[شماره صفحه واقعی : 484]

ص: 1782

در پایان آیه می فرماید: «و خداوند به همه چیز داناست» (وَ کانَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیماً).

او هم نیات سوء کفار را می داند، و هم پاکدلی مؤمنان راستین را، در اینجا سکینه و تقوا نازل می کند، و در آنجا حمیت جاهلیت را مسلّط می سازد.

سورة الفتح(48): آیة 27

(آیه 27)- رؤیای صادقه پیامبر صلّی اللّه علیه و اله! این آیه نیز فراز دیگری از فرازهای مهم داستان «حدیبیه» را ترسیم می کند، ماجرا این بود:

پیامبر صلّی اللّه علیه و اله در مدینه خوابی دید که به اتفاق یارانش برای انجام مناسک «عمره» وارد مکّه می شوند، و این خواب را برای یاران بیان کرد، همگی شاد و خوشحال شدند، اما چون جمعی تصور می کردند تعبیر و تحقق این خواب در همان سال واقع خواهد شد، هنگامی که مشرکان راه ورود به مکّه را در حدیبیه به روی آنها بستند، گرفتار شک و تردید شدند، که مگر رؤیای پیامبر هم ممکن است نادرست از آب درآید؟

پیامبر صلّی اللّه علیه و اله در پاسخ این سؤال فرمود: مگر من به شما گفتم این رؤیا همین امسال تحقق خواهد یافت؟

این آیه در همین رابطه در طریق بازگشت به مدینه نازل شد و تأکید کرد که این خواب، رؤیای صادقه بوده و چنین مسأله ای حتمی و قطعی و انجام شدنی است.

می فرماید: «خداوند آنچه را به پیامبرش در عالم خواب نشان داد راست گفت» (لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیا بِالْحَقِّ).

سپس می افزاید: «بطور قطع همه شما به خواست خدا وارد مسجد الحرام می شوید در نهایت امنیت، و در حالی که سرهای خود را تراشیده، یا (ناخنهای خود را) کوتاه کرده اید، و از هیچ کس ترس و وحشتی ندارید» (لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنِینَ مُحَلِّقِینَ رُؤُسَکُمْ وَ مُقَصِّرِینَ لا تَخافُونَ).

«ولی خداوند چیزهائی را می دانست که شما نمی دانستید» و در این تأخیر حکمتی بود (فَعَلِمَ ما لَمْ تَعْلَمُوا).

«و قبل از آن، فتح نزدیکی (برای شما) قرار داده است» (فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذلِکَ فَتْحاً قَرِیباً).

[شماره صفحه واقعی : 485]

ص: 1783

تعبیر به «فَتْحاً قَرِیباً» تناسب بیشتری با فتح خیبر دارد، زیرا فاصله کمتری با تحقق عینی این خواب داشت «فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذلِکَ فَتْحاً قَرِیباً».

آیه مورد بحث یکی از اخبار غیبی قرآن، و از شواهد آسمانی بودن این کتاب، و از معجزات پیغمبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و اله است که با این قاطعیت و تأکید هم خبر از ورود به مسجد الحرام و انجام مراسم عمره در آینده نزدیک می دهد، و هم فتح قریب و پیروزی نزدیکی قبل از آن، و چنانکه می دانیم این هر دو پیشگوئی به وقوع پیوست.

سورة الفتح(48): آیة 28

(آیه 28)- در این آیه و آیه بعد که آخرین آیات سوره فتح است به دو مسأله مهم دیگر در ارتباط با «فتح المبین» یعنی «صلح حدیبیه» اشاره می کند که یکی مربوط به عالمگیر شدن اسلام است، و دیگری اوصاف یاران پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله و ویژگیهای آنان، و وعده الهی را نسبت به آنها بازگو می کند.

نخست می گوید: «او کسی است که رسولش را با هدایت و دین حق فرستاد، تا آن را بر همه ادیان پیروز کند، و کافی است که خدا گواه این موضوع باشد» (هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً).

این وعده ای است صریح و قاطع، از سوی خداوند قادر متعال، در رابطه با غلبه اسلام بر همه ادیان.

یعنی اگر خداوند از طریق رؤیای پیامبر صلّی اللّه علیه و اله به شما خبر پیروزی داده که با نهایت امنیت وارد مسجد الحرام می شوید، و مراسم عمره را به جا می آورید بی آنکه کسی جرأت مزاحمت شما را داشته باشد، و نیز اگر خداوند بشارت «فتح قریب» (پیروزی خیبر) را می دهد تعجب نکنید، اینها اول کار است سر انجام اسلام عالمگیر می شود و بر همه ادیان پیروز خواهد گشت.

در این که منظور از این پیروزی پیروزی منطقی است یا پیروزی نظامی؟ باید بگوییم: کلمه «لیظهره» دلیل بر غلبه خارجی است، و به همین دلیل می توان گفت:

علاوه بر مناطق بسیار وسیعی که امروز در شرق و غرب و شمال و جنوب عالم در

[شماره صفحه واقعی : 486]

ص: 1784

قلمرو اسلام قرار گرفته، و هم اکنون بیش از چهل کشور اسلامی با جمعیتی حدود یک میلیارد نفر زیر پرچم اسلام قرار دارند، و زمانی فرا خواهد رسید که همه جهان رسما در زیر این پرچم قرار می گیرد، و این امر به وسیله قیام حضرت مهدی- عج- تکمیل می گردد.

سورة الفتح(48): آیة 29

(آیه 29)- در این آیه به ترسیم بسیار گویائی از اصحاب و یاران خاص پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و آنها که در خط او بودند از لسان تورات و انجیل بیان کرده که هم افتخار و مباهاتی است برای آنها که در «حدیبیه» و مراحل دیگر پایمردی به خرج دادند، و هم درس آموزنده ای است برای همه مسلمانان در تمام قرون و اعصار.

در آغاز می فرماید: «محمد صلی الله علیه و آله فرستاده خداست» (مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ).

سپس به توصیف یارانش پرداخته و اوصاف ظاهر و باطن و عواطف و افکار و اعمال آنها را طی پنج صفت چنین بیان می کند: «و کسانی که با او هستند در برابر کفار سر سخت و شدیدند» (وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ).

و در دومین وصف می گوید: «و در میان خود مهربانند» (رُحَماءُ بَیْنَهُمْ).

در حقیقت عواطف آنها در این «مهر» و «قهر» خلاصه می شود، اما نه جمع میان این دو در وجود آنها تضادی دارد، و نه قهر آنها در برابر دشمن و مهر آنها در برابر دوست سبب می شود که از جاده حق و عدالت قدمی بیرون نهند.

در سومین صفت که از اعمال آنها سخن می گوید، می افزاید: «پیوسته آنها را در حال رکوع و سجود می بینی» و همواره به عبادت خدا مشغولند (تَراهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً).

این تعبیر عبادت و بندگی خدا را که با دو رکن اصلیش «رکوع» و «سجود» ترسیم شده، به عنوان حالت دائمی و همیشگی آنها ذکر می کند، عبادتی که رمز تسلیم در برابر فرمان حق، و نفی کبر و خود خواهی و غرور، از وجود ایشان است.

در چهارمین توصیف که از نیت پاک و خالص آنها بحث می کند، می فرماید:

«آنها همواره فضل خدا و رضای او را می طلبند» (یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً).

نه برای تظاهر و ریا قدم بر می دارند، و نه انتظار پاداش از خلق خدا دارند،

[شماره صفحه واقعی : 487]

ص: 1785

بلکه چشمشان تنها به رضا و فضل او دوخته شده.

و در پنجمین و آخرین توصیف از ظاهر آراسته و نورانی آنها بحث کرده می گوید: «نشانه آنها در صورتشان از اثر سجده نمایان است» (سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ).

قرآن بعد از بیان همه این اوصاف می افزاید: «این توصیف آنان در تورات است (ذلِکَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْراةِ).

این حقیقتی است که از پیش گفته شده و توصیفی است در یک کتاب بزرگ آسمانی که پیش از هزار سال قبل نازل شده است.

ولی نباید فراموش کرد که تعبیر «وَ الَّذِینَ مَعَهُ» (و کسانی که با او هستند) سخن از افرادی می گوید که در همه چیز با پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بودند، در فکر و عقیده و اخلاق و عمل، نه تنها کسانی که همزمان با او بودند هر چند خطشان با او متفاوت بود.

سپس به توصیف آنها در یک کتاب بزرگ دیگر آسمانی یعنی «انجیل» پرداخته، چنین می گوید: «و توصیف آنها در انجیل، همانند زراعتی است که جوانه های خود را خارج ساخته، سپس به تقویت آن پرداخته تا محکم شده و بر پای خود ایستاده است و به قدری نمو و رشد کرده که زارعان را به شگفتی وا می دارد» (وَ مَثَلُهُمْ فِی الْإِنْجِیلِ کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوی عَلی سُوقِهِ یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ).

در حقیقت اوصافی که در تورات برای آنها ذکر شده اوصافی است که ابعاد وجود آنها را از نظر عواطف و اهداف و اعمال و صورت ظاهر بیان می کند و اما اوصافی که در انجیل آمده بیانگر حرکت و نمو و رشد آنها در جنبه های مختلف است- دقت کنید.

آری! آنها انسانهائی هستند با صفات والا که آنی از «حرکت» باز نمی ایستند.

همواره اسلام را با گفتار و اعمال خود در جهان نشر می دهند و روز به روز خیل تازه ای بر جامعه اسلامی می افزایند.

[شماره صفحه واقعی : 488]

ص: 1786

سپس در دنباله آیه می افزاید: این اوصاف عالی، این نمو و رشد سریع، و این حرکت پر برکت، به همان اندازه که دوستان را به شوق و نشاط می آورد سبب خشم کفار می شود «این برای آن است که کافران را به خشم آورد» (لِیَغِیظَ بِهِمُ الْکُفَّارَ).

و در پایان آیه می فرماید: « (ولی) کسانی از آنها را که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند خداوند وعده آمرزش و اجر عظیمی داده است» (وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِیماً).

بدیهی است اوصافی که در آغاز آیه گفته شد ایمان و عمل صالح در آن جمع بود، بنابر این تکرار این دو وصف اشاره به تداوم آن است، یعنی خداوند این وعده را تنها به آن گروه از یاران محمد صلّی اللّه علیه و اله داده که در خط او باقی بمانند، و ایمان و عمل صالح را تداوم بخشند، و گر نه کسانی که یک روز در زمره دوستان و یاران او بودند، و روز دیگر از او جدا شدند و راهی بر خلاف آن را در پیش گرفتند، هرگز مشمول چنین وعده ای نیستند.

«پایان سوره فتح»

[شماره صفحه واقعی : 489]

ص: 1787

سوره حجرات [49]
اشاره

این سوره در «مدینه» نازل شده و 18 آیه دارد

محتوای سوره:

در این سوره مسائل بسیار مهمی در ارتباط با شخص پیامبر و جامعه اسلامی نسبت به یکدیگر مطرح شده است.

بخشهای مختلف این سوره را این گونه می توان خلاصه کرد:

بخش اول: آیات آغاز سوره است که آداب برخورد با پیشوای بزرگ اسلام پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله، و اصولی را که مسلمانان در محضر او باید به کار بندند، بیان می کند.

بخش دوم: مشتمل بر یک سلسله اصول مهم «اخلاق اجتماعی» است.

بخش سوم: دستوراتی است که مربوط به چگونگی مبارزه با اختلافات و درگیریهایی است که احیانا در میان مسلمانان روی می دهد.

بخش چهارم: از معیار ارزش انسان در پیشگاه خدا و اهمیت مسأله تقوا سخن می گوید.

بخش پنجم: روی این مسأله تأکید دارد که ایمان تنها به گفتار نیست بلکه باید علاوه بر اعتقاد قلبی، آثار آن در اعمال انسانی و در جهاد با اموال و نفوس آشکار گردد.

و بالاخره آخرین قسمت این سوره از علم خداوند و آگاهی او از همه اسرار نهان عالم هستی و اعمال انسانها سخن می گوید که در حقیقت به منزله ضامن اجراست برای تمام بخشهائی که در این سوره آمده است.

[شماره صفحه واقعی : 490]

ص: 1788

[شماره صفحه واقعی : 491]

ص: 1789

نامگذاری این سوره به سوره «حجرات» به تناسب آیه چهارم این سوره است که این کلمه در آن به کار رفته و تفسیر آن را به زودی خواهیم دانست.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از پیامبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و اله می خوانیم:

«هر کس سوره «حجرات» را بخواند به عدد تمام کسانی که خدا را اطاعت یا عصیان کرده اند ده حسنه به او داده می شود»! و در حدیث دیگری از امام صادق علیه السّلام آمده است: «هر کس سوره حجرات را در هر شب یا هر روز بخواند از زائران محمد صلّی اللّه علیه و اله خواهد بود».

بدیهی است این همه حسنات به عدد مطیعان و عاصیان در صورتی است که اعمال هر یک از این دو را که در آیات این سوره منعکس است دقیقا در نظر بگیرد، و در آن بیندیشد، و مسیر خود را بر اولی منطبق و از دومی جدا سازد.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سورة الحجرات(49): آیة 1
اشاره

(آیه 1)

شأن نزول:

در مورد نزول نخستین آیه این سوره نقل شده که:

پیامبر صلّی اللّه علیه و اله به هنگام حرکت به سوی «خیبر» می خواست کسی را به جای خود در «مدینه» نصب کند، عمر شخص دیگری را پیشنهاد کرد آیه نازل شد و دستور داد بر خدا و پیامبر پیشی مگیرید.

تفسیر:

چنانکه در محتوای سوره اشاره کردیم در این سوره یک رشته از مباحث مهم اخلاقی و دستورات انضباطی نازل شده که آن را شایسته نام «سوره اخلاق» می کند، در آغاز سوره به دو قسمت از این دستورات اشاره شده است:

نخست تقدم نیافتن بر خدا و پیامبر صلّی اللّه علیه و اله، و دیگری در محضر پیامبر صلّی اللّه علیه و اله سر و صدا و قال و غوغا راه نینداختن.

در مورد اول می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! چیزی را بر خدا و رسولش مقدّم نشمرید (و پیشی مگیرید) و تقوای الهی پیشه کنید، که خداوند شنوا و داناست» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ).

[شماره صفحه واقعی : 492]

ص: 1790

منظور از مقدم نداشتن چیزی در برابر خدا و پیامبر پیشی نگرفتن بر آنها در کارها، و ترک عجله و شتاب در مقابل دستور خدا و پیامبر صلّی اللّه علیه و اله است.

سورة الحجرات(49): آیة 2
اشاره

(آیه 2-

شأن نزول: ..... ص: 493

گروهی از طایفه «بنی تمیم» و اشراف آنها وارد مدینه شدند هنگامی که داخل مسجد پیامبر صلّی اللّه علیه و اله گشتند صدا را بلند کرده، از پشت حجره هائی که منزلگاه پیامبر صلّی اللّه علیه و اله بود فریاد زدند: «یا محمّد اخرج الینا ای محمد! بیرون بیا».

این سر و صداها و تعبیرات نا مؤدبانه، پیامبر صلّی اللّه علیه و اله را ناراحت ساخت هنگامی که بیرون آمد گفتند: آمده ایم تا با تو مفاخره کنیم! اجازه ده تا «شاعر» و «خطیب» ما افتخارات قبیله «بنی تمیم» را بازگو کند، پیامبر اجازه داد.

نخست خطیب آنها برخاست و از فضائل خیالی طائفه «بنی تمیم» مطالب بسیاری گفت.

پیامبر به «ثابت بن قیس» (1) فرمود: پاسخ آنها را بده، او برخاست خطبه بلیغی در جواب آنها ایراد کرد.

سپس «شاعر» آنها برخاست و اشعاری در مدح این قبیله گفت که «حسان بن ثابت» شاعر معروف مسلمان پاسخ کافی به او داد.

در این موقع پیامبر صلّی اللّه علیه و اله برای جلب قلب آنها دستور داد هدایای خوبی به آنها دادند آنها تحت تأثیر مجموع این مسائل واقع شدند و به نبوّت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله اعتراف کردند.

تفسیر:

این آیه اشاره به دستور دوم کرده، می گوید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! صدای خود را فراتر از صدای پیامبر نکنید و در برابر او بلند سخن نگوئید (و داد و فریاد نزنید) آن گونه که بعضی از شما در برابر بعضی بلند صدا می کنند مبادا اعمال شما نابود گردد در حالی که نمی دانید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا

[شماره صفحه واقعی : 493]

ص: 1791


1- «ثابت بن قیس» خطیب انصار و خطیب پیامبر صلّی اللّه علیه و اله بود، همان گونه که «حسان بن ثابت» شاعر حضرت بود.

أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُکُمْ وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ).

پیامبر صلّی اللّه علیه و اله که جای خود دارد این کار در برابر پدر و مادر و استاد و معلم نیز مخالف احترام و ادب است.

بدیهی است اگر این گونه اعمال به قصد توهین به مقام شامخ نبوت باشد موجب کفر است و بدون آن ایذاء و گناه.

در صورت اول، علت حبط و نابودی اعمال روشن است زیرا کفر علت حبط (از بین رفتن ثواب عمل نیک) می شود.

و در صورت دوم نیز مانعی ندارد که چنین عمل زشتی باعث نابودی ثواب بسیاری از اعمال گردد.

سورة الحجرات(49): آیة 3

(آیه 3)- این آیه برای تأکید بیشتر روی این موضوع پاداش کسانی را که به این دستور الهی عمل می کنند، و انضباط و ادب را در برابر پیامبر صلّی اللّه علیه و اله رعایت می نمایند چنین بیان می کند: «آنها که صدای خود را نزد رسول خدا کوتاه می کنند همان کسانی هستند که خداوند دلهایشان را برای تقوا خالص نموده برای آنان آمرزش و پاداش عظیمی است» (إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوی لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظِیمٌ).

سورة الحجرات(49): آیة 4

(آیه 4)- این آیه برای تأکید بیشتر، اشاره به نادانی و بی خردی کسانی می کند که این دستور الهی را پشت سر می افکنند، و چنین می فرماید: « (ولی) کسانی که تو را از پشت حجره ها بلند صدا می زنند بیشترشان نمی فهمند»! (إِنَّ الَّذِینَ یُنادُونَکَ مِنْ وَراءِ الْحُجُراتِ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ).

اصولا هر قدر سطح عقل و خرد انسان بالاتر می رود بر ادب او افزوده می شود، زیرا «ارزشها» و «ضد ارزشها» را بهتر درک می کند.

سورة الحجرات(49): آیة 5
اشاره

(آیه 5)- در این آیه برای تکمیل این معنی می افزاید: «اگر آنها صبر می کردند تا خود به سراغشان آیی، برای آنها بهتر بود» (وَ لَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتَّی تَخْرُجَ إِلَیْهِمْ لَکانَ خَیْراً لَهُمْ).

[شماره صفحه واقعی : 494]

ص: 1792

درست است که عجله و شتاب گاه سبب می شود که انسان زودتر به مقصود خود برسد، ولی شکیبائی و صبر در چنین مقامی مایه رحمت و آمرزش و اجر عظیم است، و مسلما این بر آن برتری دارد.

و از آنجا که افرادی نا آگاهانه قبلا مرتکب چنین کاری شده بودند، و با نزول این دستور الهی طبعا به وحشت می افتادند، قرآن به آنها نیز نوید می دهد که اگر توبه کنند مشمول رحمت خداوند می شوند، لذا در پایان آیه می فرماید: «و خداوند آمرزنده و رحیم است» (وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

نکته ها:
1- ادب برترین سرمایه است:

در اسلام اهمیت زیادی به مسأله رعایت آداب، و برخورد توأم با احترام و ادب با همه کس، و هر گروه، وارد شده است.

علی علیه السّلام می فرماید: «رعایت ادب همچون لباس نو، فاخر و زینتی است».

و در جای دیگر می فرماید: «ادب انسان را از افتخارات پدران و نیاکان بی نیاز می کند».

اصولا دین مجموعه ای است از آداب: ادب در برابر خدا، ادب در مقابل پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و پیشوایان معصوم علیهم السّلام، ادب در مقابل استاد و معلم، و پدر و مادر، و عالم و دانشمند.

2- انضباط اسلامی در همه چیز و همه جا:

مسأله مدیریت و فرماندهی بدون رعایت انضباط هرگز به سامان نمی رسد و اگر کسانی که تحت پوشش مدیریت و رهبری قرار دارند بخواهند بطور خود سرانه عمل کنند شیرازه کارها به هم می ریزد، هر قدر هم رهبر و فرمانده لایق و شایسته باشند.

بسیاری از شکستها و ناکامیها که دامنگیر جمعیتها و گروهها و لشکرها شده از همین رهگذر بوده است، و مسلمان نیز طعم تلخ تخلف از این دستور را بارها در زمان پیامبر صلّی اللّه علیه و اله یا بعد از او چشیده اند که روشنترین آنها داستان شکست احد به خاطر بی انضباطی گروه اندکی از جنگجویان بود.

[شماره صفحه واقعی : 495]

ص: 1793

سورة الحجرات(49): آیة 6
اشاره

(آیه 6)

شأن نزول:

نقل شده که: آیه (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ جاءَکُمْ ...) در باره «ولید بن عقبه» نازل شده است که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله او را برای جمع آوری زکات از قبیله «بنی المصطلق» اعزام داشت.

هنگامی که اهل قبیله با خبر شدند که نماینده رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله می آید با خوشحالی به استقبال او شتافتند، ولی از آنجا که میان آنها و «ولید» در جاهلیت خصومت شدیدی بود تصور کرد آنها به قصد کشتنش آمده اند.

خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله بازگشت (بی آنکه تحقیقی در مورد این گمان کرده باشد) و عرض کرد: آنها از پرداخت زکات خودداری کردند! (و می دانیم امتناع از پرداخت زکات یک نوع قیام بر ضد حکومت اسلامی تلقی می شد، بنابر این مدعی بود آنها مرتد شده اند!).

پیامبر صلّی اللّه علیه و اله سخت خشمگین شد، و تصمیم گرفت با آنها پیکار کند، آیه نازل شد (و به مسلمانان دستور داد که هر گاه فاسقی خبری آورد در باره آن تحقیق کنید).

تفسیر:

به اخبار فاسقان اعتنا نکنید! در آیات گذشته سخن از وظائف مسلمانان در برابر رهبر و پیشوایان پیامبر صلّی اللّه علیه و اله بود، در اینجا ادامه وظائف امت در برابر این رهبر بزرگ است و می گوید هنگامی که اخباری را خدمت او می آورند باید از روی تحقیق باشد.

نخست می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! اگر شخص فاسقی خبری برای شما بیاورد در باره آن تحقیق کنید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا).

سپس به علت آن اشاره کرده، می افزاید: «مبادا (در صورت عمل کردن بدون تحقیق) به گروهی از روی نادانی آسیب برسانید، و از کرده خود پشیمان شوید»! (أَنْ تُصِیبُوا قَوْماً بِجَهالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلی ما فَعَلْتُمْ نادِمِینَ).

همان گونه که اگر پیامبر صلّی اللّه علیه و اله به گفته «ولید بن عقبه» عمل می فرمود و با طایفه «بنی المصطلق» به عنوان یک قوم مرتد پیکار می کرد فاجعه و مصیبت دردناکی به بار می آمد.

[شماره صفحه واقعی : 496]

ص: 1794

جمعی از علمای علم اصول برای «حجیت خبر واحد» به این آیه استدلال کرده اند، چرا که آیه می گوید: تحقیق و تبیّن در خبر «فاسق» لازم است، و مفهوم آن این است که اگر شخص «عادل» خبری دهد بدون تحقیق می توان پذیرفت.

سورة الحجرات(49): آیة 7

(آیه 7)- در این آیه برای تأکید مطلب مهمی که در آیه گذشته آمد، می افزاید: «و بدانید رسول خدا در میان شماست، هر گاه در بسیاری از امور از شما اطاعت کند به مشقّت خواهید افتاد» (وَ اعْلَمُوا أَنَّ فِیکُمْ رَسُولَ اللَّهِ لَوْ یُطِیعُکُمْ فِی کَثِیرٍ مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ).

او رهبر است و نسبت به شما از هر کس مهربانتر، برای تحمیل افکار خود به او فشار نیاورید که این به زیان شماست.

در دنباله آیه به یکی دیگر از مواهب بزرگ الهی به مؤمنان اشاره کرده، می فرماید: «ولی خداوند ایمان را محبوب شما قرار داده، و آن را در دلهایتان زینت بخشیده» (وَ لکِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمانَ وَ زَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ).

«و (به عکس) کفر و فسق و گناه را منفورتان قرار داده است» (وَ کَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْیانَ).

در پایان آیه به صورت یک قاعده کلی و عمومی می فرماید: «کسانی که دارای این صفاتند (ایمان در نظرشان محبوب و مزین، و کفر و فسق و عصیان در نظرشان منفور است) هدایت یافتگانند» (أُولئِکَ هُمُ الرَّاشِدُونَ).

یعنی اگر این موهبت الهی (عشق به ایمان و نفرت از کفر و گناه) را حفظ کنید، و این پاکی و صفای فطرت را آلوده نسازید، رشد و هدایت، بی شک در انتظار شماست.

سورة الحجرات(49): آیة 8

(آیه 8)- در این آیه این حقیقت را روشن می سازد که این محبوبیت ایمان و منفور بودن کفر و عصیان از مواهب بزرگ الهی بر بشر است.

می فرماید: « (و این برای شما به عنوان) فضل و نعمتی از سوی خداست و خداوند دانا و حکیم است» (فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ نِعْمَةً وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ).

آگاهی و حکمت او ایجاب می کند که عوامل رشد و سعادت را در شما

[شماره صفحه واقعی : 497]

ص: 1795

بیافریند، و آن را با دعوت انبیا هماهنگ و تکمیل سازد، و سر انجام شما را به سر منزل مقصود برساند.

بدون شک علم خداوند به نیاز بندگان، و حکمت او در زمینه تکامل و پرورش مخلوقات، ایجاب می کند که این نعمتهای بزرگ معنوی، یعنی محبوبیت ایمان و منفور بودن کفر و عصیان را به آنها مرحمت کند.

بنابر این عشق به ایمان، و تنفر از کفر، در دل همه انسانها بدون استثنا وجود دارد، و اگر کسانی این زمینه ها را ندارند از ناحیه تربیتهای غلط و اعمال خودشان است، خدا در دل هیچ کس «حب عصیان» و «بغض ایمان» را نیافریده است.

سورة الحجرات(49): آیة 9
اشاره

(آیه 9)

شأن نزول:

در شأن نزول این آیه و آیه بعد آمده است که میان دو قبیله «اوس» و «خزرج» اختلافی افتاد، و همان سبب شد که گروهی از آن دو به جان هم بیفتند و با چوب و کفش یکدیگر را بزنند؟

آیه نازل شد و راه برخورد با چنین حوادثی را به مسلمانان آموخت.

تفسیر:

مؤمنان برادر یکدیگرند- قرآن در اینجا به عنوان یک قانون کلی و عمومی برای همیشه و همه جا می گوید: «و هر گاه دو گروه از مؤمنان با هم به نزاع و جنگ پردازند آنها را آشتی دهید» (وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما).

این یک وظیفه حتمی برای همه مسلمانان است که از نزاع و درگیری و خونریزی میان مسلمین جلو گیری کنند، و برای خود در این زمینه مسؤولیت قائل باشند، نه به صورت تماشاچی مانند بعضی بی خبران بی تفاوت از کنار این صحنه ها بگذرند.

این نخستین وظیفه مؤمنان در برخورد با این صحنه هاست.

سپس وظیفه دوم را چنین بیان می کند: «و اگر یکی از آن دو بر دیگری تجاوز کند با گروه متجاوز پیکار کنید، تا به فرمان خدا بازگردد» (فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَی الْأُخْری فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتَّی تَفِی ءَ إِلی أَمْرِ اللَّهِ).

بدیهی است که اگر خون طائفه باغی و ظالم در این میان ریخته شود بر گردن

[شماره صفحه واقعی : 498]

ص: 1796

خود اوست، و به اصطلاح خونشان هدر است، هر چند مسلمانند.

به این ترتیب، اسلام جلو گیری از ظلم و ستم را هر چند به قیمت جنگ با ظالم تمام شود لازم شمرده و بهای اجرای عدالت را از خون مسلمانان نیز بالاتر دانسته است، و این در صورتی است که مسأله از طرق مسالمت آمیز حل نشود.

سپس به بیان سومین دستور پرداخته، می گوید: «و هر گاه (طایفه ظالم) بازگشت (و زمینه صلح فراهم شد) در میان آن دو طبق عدالت صلح برقرار سازید» (فَإِنْ فاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما بِالْعَدْلِ).

یعنی تنها به درهم شکستن قدرت طایفه ظالم قناعت نکنید، بلکه این پیکار باید زمینه ساز صلح باشد، و مقدمه ای برای ریشه کن کردن عوامل نزاع و درگیری و گر نه با گذشتن زمان کوتاه یا طولانی بار دیگر که ظالم در خود احساس توانائی کند بر می خیزد و نزاع را از سر می گیرد.

و از آنجا که تمایلات گروهی، گاهی افراد را به هنگام قضاوت و داوری به سوی یکی از «دو طایفه متخاصم» متمایل می سازد، و بی طرفی داوران را نقض می کند قرآن در چهارمین و آخرین دستور به مسلمانان هشدار داده، می فرماید:

«و عدالت پیشه کنید خداوند عدالت پیشه گان را دوست می دارد» (وَ أَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ).

سورة الحجرات(49): آیة 10
اشاره

(آیه 10)- در این آیه برای تأکید این امر و بیان علت آن می افزاید: «مؤمنان برادر یکدیگرند، پس دو برادر خود را صلح و آشتی دهید» (إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ).

و از آنجا که در بسیاری از اوقات «روابط» در این گونه مسائل جانشین «ضوابط» می شود، بار دیگر هشدار داده و در پایان آیه می افزاید: «و تقوای الهی پیشه کنید باشد که مشمول رحمت او شوید» (وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ).

و به این ترتیب یکی از مهمترین مسؤولیتهای اجتماعی مسلمانان در برابر یکدیگر و در اجرای عدالت اجتماعی با تمام ابعادش روشن می شود.

[شماره صفحه واقعی : 499]

ص: 1797

اهمیت اخوت اسلامی:

جمله «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ» که در آیات فوق آمده، یکی از شعارهای اساسی و ریشه دار اسلامی است.

روی این اصل مهم اسلامی مسلمانان از هر نژاد و هر قبیله، و دارای هر زبان و هر سن و سال، با یکدیگر احساس عمیق برادری می کنند، هر چند یکی در شرق جهان زندگی کند، و دیگری در غرب.

در مراسم «حج» که مسلمین از همه نقاط جهان در آن کانون توحید جمع می شوند این علاقه و پیوند و همبستگی نزدیک کاملا محسوس است و صحنه ای است از تحقق عینی این قانون مهم اسلامی.

به تعبیر دیگر اسلام تمام مسلمانها را به حکم یک خانواده می داند، و همه را خواهر و برادر یکدیگر خطاب کرده، نه تنها در لفظ و در شعار که در عمل و تعهدهای متقابل نیز همه خواهر و برادرند.

در روایات اسلامی نیز روی این مسأله تأکید فراوان شده، به عنوان نمونه از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله در باره حقوق سی گانه مؤمن بر برادر مؤمنش نقل شده که فرمود:

«مسلمان بر برادر مسلمانش سی حق دارد که برائت ذمه از آن حاصل نمی کند مگر به ادای این حقوق یا عفو کردن برادر مسلمان او:

لغزشهای او را ببخشد، در ناراحتیها نسبت به او مهربان باشد، اسرار او را پنهان دارد، اشتباهات او را جبران کند، عذر او را بپذیرد، در برابر بدگویان از او دفاع کند، همواره خیر خواه او باشد، دوستی او را پاسداری کند، پیمان او را رعایت کند، در حال مرض از او عبادت کند، در حال مرگ به تشییع او حاضر شود.

دعوت او را اجابت کند، هدیه او را بپذیرد، عطای او را جزا دهد، نعمت او را شکر گوید، در یاری او بکوشد، ناموس او را حفظ کند، حاجت او را برآورد، برای خواسته اش شفاعت کند، و عطسه اش را تحیت گوید.

گمشده اش را راهنمائی کند، سلامش را جواب دهد، گفته او را نیکو شمرد انعام او را خوب قرار دهد، سوگندهایش را تصدیق کند، دوستش را دوست دارد و با او دشمنی نکند، در یاری او بکوشد خواه ظالم باشد یا مظلوم: اما یاری او در

[شماره صفحه واقعی : 500]

ص: 1798

حالی که ظالم باشد به این است که او را از ظلمش باز دارد، و در حالی که مظلوم است به این است که او را در گرفتن حقش کمک کند.

او را در برابر حوادث تنها نگذارد، آنچه را از نیکیها برای خود دوست دارد برای او دوست بدارد، و آنچه از بدیها برای خود نمی خواهد برای او نخواهد».

سورة الحجرات(49): آیة 11
اشاره

(آیه 11)

شأن نزول:

مفسران نقل کرده اند: جمله «لا یَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ» در باره «ثابت بن قیس» (خطیب پیامبر صلّی اللّه علیه و اله) نازل شده است که گوشهایش سنگین بود، و هنگامی که وارد مسجد می شد کنار دست پیامبر صلّی اللّه علیه و اله برای او جائی باز می کردند، تا سخن حضرت را بشنود روزی وارد مسجد شد در حالی که مردم از نماز فراغت پیدا کرده، و جای خود نشسته بودند، او جمعیت را می شکافت و می گفت: جا بدهید! جا بدهید! تا به یکی از مسلمانان رسید، و او گفت همین جا بنشین! او پشت سرش نشست، اما خشمگین شد، هنگامی که هوا روشن گشت «ثابت» به آن مرد گفت: کیستی؟ او نام خود را برد و گفت فلان کس هستم.

«ثابت» گفت: فرزند فلان زن؟! و در اینجا نام مادرش را با لقب زشتی که در جاهلیت می بردند یاد کرد.

آن مرد شرمگین شد و سر خود را به زیر انداخت.

آیه نازل شد و مسلمانان را از این گونه کارهای زشت نهی کرد.

و گفته اند: جمله «وَ لا نِساءٌ مِنْ نِساءٍ» در باره «امّ سلمه» نازل گردید که بعضی از همسران پیامبر صلّی اللّه علیه و اله او را به خاطر لباس مخصوصی که پوشیده بود، یا به خاطر کوتاهی قدش مسخره کردند، آیه نازل شد و آنها را از این عمل بازداشت.

تفسیر:

استهزا، عیبجوئی و القاب زشت ممنوع! از آنجا که قرآن مجید در این سوره به ساختن جامعه اسلامی بر اساس معیارهای اخلاقی پرداخته، پس از بحث در باره وظائف مسلمانان در مورد نزاع و مخاصمه گروههای مختلف اسلامی در اینجا به شرح قسمتی از ریشه های این اختلافات پرداخته تا با قطع آنها اختلافات نیز برچیده شود، و درگیری و نزاع پایان گیرد.

در این آیه در زمینه مسائل اخلاق اجتماعی به سه حکم اسلامی به ترتیب

[شماره صفحه واقعی : 501]

ص: 1799

عدم سخریه، ترک عیبجوئی و تنابز به القاب اشاره کرده، می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! نباید گروهی از مردان شما گروه دیگر را مسخره کند» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا یَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ).

چه این که «شاید آنها (که مورد سخریه قرار گرفته اند) از اینها بهتر باشند» (عَسی أَنْ یَکُونُوا خَیْراً مِنْهُمْ).

همچنین «و نه زنانی زنان دیگر را (نباید مسخره کنند) شاید آنان بهتر از اینان باشند» (وَ لا نِساءٌ مِنْ نِساءٍ عَسی أَنْ یَکُنَّ خَیْراً مِنْهُنَّ).

در اینجا مخاطب مؤمنانند، اعم از مردان و زنان، قرآن به همه هشدار می دهد که از این عمل زشت بپرهیزند، چرا که سر چشمه استهزا و سخریه همان حسن خود برتر بینی و کبر و غرور است که عامل بسیاری از جنگهای خونین در طول تاریخ بوده.

سپس در دومین مرحله می فرماید: «و یکدیگر را مورد طعن و عیبجوئی قرار ندهید» (وَ لا تَلْمِزُوا أَنْفُسَکُمْ).

و بالاخره در مرحله سوم می افزاید: «و با القاب زشت و ناپسند یکدیگر را یاد نکنید» (وَ لا تَنابَزُوا بِالْأَلْقابِ).

بسیاری از افراد بی بند و بار در گذشته و حال اصرار داشته و دارند که بر دیگران القاب زشتی بگذارند و از این طریق آنها را تحقیر کنند، شخصیتشان را بکوبند، و یا احیانا از آنان انتقام گیرند، و یا اگر کسی در سابق کار بدی داشته سپس توبه کرده و کاملا پاک شده باز هم لقبی که بازگو کننده وضع سابق باشد بر او بگذارند.

اسلام صریحا از این عمل زشت نهی می کند، و هر اسم و لقبی را که کوچکترین مفهوم نامطلوبی دارد و مایه تحقیر مسلمانی است ممنوع شمرده.

در حدیثی آمده است که روزی «صفیّه» دختر «حی بن اخطب» (همان زن یهودی که بعد از ماجرای فتح خیبر مسلمان شد و به همسری پیغمبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله در آمد) روزی خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله آمد در حالی که اشک می ریخت، پیامبر صلّی اللّه علیه و اله از

[شماره صفحه واقعی : 502]

ص: 1800

ماجرا پرسید، گفت: عایشه مرا سرزنش می کند و می گوید: «ای یهودی زاده»! پیامبر صلّی اللّه علیه و اله فرمود: «چرا نگفتی پدرم هارون است، و عمویم موسی، و همسرم محمد!» در اینجا بود که این آیه نازل شد.

به همین جهت در پایان آیه می افزاید: «بسیار بد است که بر کسی پس از ایمان نام کفر آمیز بگذارید» (بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِیمانِ).

و در پایان آیه برای تأکید بیشتر می فرماید: «و آنها که توبه نکنند (و از این اعمال دست بر ندارند) ظالم و ستمگرند» (وَ مَنْ لَمْ یَتُبْ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ).

چه ظلمی از این بدتر که انسان با سخنان نیش دار، و تحقیر و عیبجوئی، قلب مردم با ایمان را که مرکز عشق خداست بیازارد.

سورة الحجرات(49): آیة 12
اشاره

(آیه 12)

شأن نزول:

مفسران نقل کرده اند: جمله «وَ لا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً» در باره دو نفر از اصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله است که رفیقشان «سلمان» را غیبت کردند، زیرا او را خدمت پیامبر فرستاده بودند تا غذائی برای آنها بیاورد، پیامبر سلمان را سراغ «اسامة بن زید» که مسؤول «بیت المال» بود فرستاد.

«اسامه» گفت: الآن چیزی ندارم، آن دو نفر از «اسامه» غیبت کردند و گفتند:

او بخل ورزیده و در باره «سلمان» گفتند: اگر او را به سراغ چاه سمیحه (که چاه پر آبی بود) بفرستیم آب آن فروکش خواهد کرد! سپس خودشان به راه افتادند تا نزد «اسامه» بیایند، و در باره موضوع کار خود تجسس کنند.

پیامبر صلّی اللّه علیه و اله فرمود: من آثار خوردن گوشت را در دهان شما می بینم.

عرض کردند: ای رسول خدا ما امروز مطلقا گوشت نخورده ایم! فرمود: آری گوشت «سلمان» و «اسامه» را می خوردید.

آیه نازل شد و مسلمانان را از غیبت نهی کرد.

تفسیر:

در این آیه نیز در زمینه مسائل اخلاقی اجتماعی سه حکم اسلامی به ترتیب: اجتناب از گمان بد، تجسس و غیبت، بیان شده است.

نخست می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! از بسیاری از گمانها

[شماره صفحه واقعی : 503]

ص: 1801

بپرهیزید، چرا که بعضی از گمانها گناه است»! (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ).

منظور از این نهی، نهی از ترتیب آثار است. یعنی هر گاه گمان بدی نسبت به مسلمانی در ذهن شما پیدا شد، در عمل کوچکترین اعتنایی به آن نکنید، طرز رفتار خود را دگرگون نسازید و مناسبات خود را با طرف تغییر ندهید.

لذا در روایات دستور داده شده که اعمال برادرت را بر نیکوترین وجه ممکن حمل کن، تا دلیلی بر خلاف آن قائم شود، و هرگز نسبت به سخنی که از برادر مسلمانت صادر شده گمان بد مبر، مادام که می توانی محمل نیکی برای آن بیابی! سپس در دستور بعد مسأله «نهی از تجسس» را مطرح کرده، می فرماید:

«و (هرگز در کار دیگران) تجسس نکنید» (وَ لا تَجَسَّسُوا).

و بالاخره در سومین و آخرین دستور- که در حقیقت معلول و نتیجه دو برنامه قبل است- می فرماید: «و هیچ یکی از شما دیگری را غیبت نکند» (وَ لا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً).

و به این ترتیب گمان بد سر چشمه تجسس، و تجسس موجب افشای عیوب و اسرار پنهانی، و آگاهی بر این امور سبب غیبت می شود که اسلام از معلول و علت همگی نهی کرده است.

سپس برای این که قبح و زشتی این عمل را کاملا مجسم کند آن را در ضمن یک مثال گویا ریخته، می گوید: «آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد»؟! (أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتاً).

به یقین «همه شما از این امر کراهت دارید» (فَکَرِهْتُمُوهُ).

آری آبروی برادر مسلمان همچون گوشت تن اوست، و ریختن این آبرو به وسیله غیبت و افشای اسرار پنهانی همچون خوردن گوشت تن اوست، و تعبیر به «میتا» به خاطر آن است که «غیبت» در غیاب افراد صورت می گیرد، که همچون مردگان قادر بر دفاع از خویشتن نیستند.

و این ناجوانمردانه ترین ستمی است که ممکن است انسان در باره برادر خود

[شماره صفحه واقعی : 504]

ص: 1802

روا دارد.

و از آنجا که ممکن است افرادی آلوده به بعضی از این گناهان سه گانه باشند و با شنیدن این آیات متنبه شوند، و در صدد جبران برآیند در پایان آیه راه را به روی آنها گشوده، می فرماید: «و تقوای الهی، پیشه کنید (و از خدا بترسید) که خداوند بسیار توبه پذیر و مهربان است» (وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِیمٌ).

نخست باید روح تقوا و خدا ترسی زنده شود، و به دنبال آن توبه از گناه صورت گیرد، تا لطف و رحمت الهی شامل حال انسان شود.

نکته ها:
1- امنیت کامل و همه جانبه اجتماعی:

دستورهای ششگانه ای که در دو آیه فوق مطرح شده هر گاه بطور کامل در یک جامعه پیاده شود آبرو و حیثیت افراد جامعه را از هر نظر بیمه می کند.

انسان چهار سرمایه دارد که همه آنها باید در دژهای این قانون قرار گیرد و محفوظ باشد: جان، مال، ناموس و آبرو.

تعبیرات آیات فوق و روایات اسلامی نشان می دهد که آبرو و حیثیت افراد همچون مال و جان آنهاست، بلکه از بعضی جهات مهمتر است! اسلام می خواهد در جامعه اسلامی امنیت کامل حکمفرما باشد نه تنها مردم در عمل و با دست به یکدیگر هجوم نکنند، بلکه از نظر زبان مردم، و از آن بالاتر از نظر اندیشه و فکر آنان نیز در امان باشند، و هر کس احساس کند که دیگری حتی در منطقه افکار خود تیرهای تهمت را به سوی او نشانه گیری نمی کند، و این امنیتی است در بالاترین سطح که جز در یک جامعه مذهبی و مؤمن امکان پذیر نیست.

پیغمبر گرامی صلّی اللّه علیه و اله در حدیثی می فرماید: «خداوند خون و مال و آبروی مسلمان را بر دیگران حرام کرده، و همچنین گمان بد در باره او بردن».

2- تجسس نکنید!

دیدیم قرآن با صراحت تمام تجسس را در آیه فوق منع نموده، و از آنجا که هیچ گونه قید و شرطی برای آن قائل نشده نشان می دهد که

[شماره صفحه واقعی : 505]

ص: 1803

جستجوگری در کار دیگران و تلاش برای افشاگری اسرار آنها گناه است، ولی قرائنی که در داخل و خارج آیه است نشان می دهد که این حکم مربوط به زندگی شخصی و خصوصی افراد است، و در زندگی اجتماعی تا آنجا که تأثیری در سرنوشت جامعه نداشته باشد نیز این حکم صادق است.

اما روشن است آنجا که ارتباطی با سرنوشت دیگران و کیان جامعه پیدا می کند مسأله شکل دیگری به خود می گیرد، لذا شخص پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله مأمورانی برای جمع آوری اطلاعات قرار داده بود که از آنها به عنوان «عیون» تعبیر می شود، تا آنچه را ارتباط با سرنوشت جامعه اسلامی در داخل و خارج داشت برای او گرد آوری کنند.

و نیز به همین دلیل حکومت اسلامی می تواند مأموران اطلاعاتی داشته باشد، یا سازمان گسترده ای برای گرد آوری اطلاعات تأسیس کند، و آنجا که بیم توطئه بر ضد جامعه، و یا به خطر انداختن امنیت و حکومت اسلامی می رود به تجسس برخیزند، و حتی در داخل زندگی خصوصی افراد جستجوگری کنند.

ولی این امر هرگز نباید بهانه ای برای شکستن حرمت این قانون اصیل اسلامی شود، و افرادی به بهانه مسأله «توطئه» و «اخلال به امنیت» به خود اجازه دهند که به زندگی خصوصی مردم یورش برند، نامه های آنها را باز کنند، تلفنها را کنترل نمایند و وقت و بی وقت به خانه آنها هجوم آورند.

خلاصه این که مرز میان «تجسس» و «به دست آوردن اطلاعات لازم برای حفظ امنیت جامعه» بسیار دقیق و ظریف است، و مسؤولین اداره امور اجتماع باید دقیقا مراقب این مرز باشند، تا حرمت اسرار انسانها حفظ شود، و هم امنیت جامعه و حکومت اسلامی به خطر نیفتد.

3- غیبت از بزرگترین گناهان است:

گفتیم سرمایه بزرگ انسان در زندگی حیثیت و آبرو و شخصیت اوست، و هر چیز آن را به خطر بیندازد مانند آن است که جان او را به خطر انداخته باشد، بلکه گاه ترور شخصیت از ترور شخص مهمتر محسوب می شود، و اینجا است که گاه گناه آن از قتل نفس نیز سنگین تر است.

[شماره صفحه واقعی : 506]

ص: 1804

یکی از فلسفه های تحریم غیبت این است که این سرمایه بزرگ بر باد نرود، و حرمت اشخاص درهم نشکند.

نکته دیگر این که غیبت، بد بینی می آفریند، پیوندهای اجتماعی را سست می کند، سرمایه اعتماد را از بین می برد، و پایه های تعاون و همکاری را متزلزل می سازد.

از اینها گذشته «غیبت» بذر کینه و عداوت را در دلها می پاشد، و گاه سر چشمه نزاعهای خونین و قتل و کشتار می گردد.

در حدیثی آمده است: روزی پیامبر صلّی اللّه علیه و اله با صدای بلند خطبه خواند و فریاد زد: «ای گروهی که به زبان ایمان آورده اید و نه با قلب! غیبت مسلمانان نکنید، و از عیوب پنهانی آنها جستجو ننمائید، زیرا کسی که در امور پنهانی برادر دینی خود جستجو کند خداوند اسرار او را فاش می سازد، و درون خانه اش رسوایش می کند»! و در حدیث دیگری آمده است که خداوند به موسی وحی فرستاد: «کسی که بمیرد در حالی که از غیبت توبه کرده باشد آخرین کسی است که وارد بهشت می شود و کسی که بمیرد در حالی که اصرار بر آن داشته باشد اولین کسی است که وارد دوزخ می گردد»! و نیز در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و اله می خوانیم: «تأثیر غیبت در دین مسلمان از خوره در جسم او سریعتر است»! تمام این تأکیدات و عبارات تکان دهنده به خاطر اهمیت فوق العاده ای است که اسلام برای حفظ آبرو، و حیثیت اجتماعی مؤمنان قائل است، و نیز به خاطر تأثیر مخربی است که غیبت در وحدت جامعه، و اعتماد متقابل و پیوند دلها دارد.

سورة الحجرات(49): آیة 13
اشاره

(آیه 13)- تقوا بزرگترین ارزش انسانی! در آیات گذشته روی سخن به مؤمنان بود و مسائل متعدّدی که یک «جامعه مؤمن» را با خطر رو برو می سازد بازگو کرد و از آن نهی فرمود.

[شماره صفحه واقعی : 507]

ص: 1805

در حالی که در آیه مورد بحث مخاطب کل جامعه انسانی است و مهمترین اصلی را که ضامن نظم و ثبات است بیان می کند، و میزان واقعی ارزشهای انسانی را در برابر ارزشهای کاذب و دروغین مشخص می سازد.

می فرماید: «ای مردم! ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم، و شما را تیره ها و قبیله ها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید» اینها ملاک امتیاز نیست (یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثی وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا).

منظور از آفرینش مردم از یک مرد و زن همان بازگشت نسب انسانها به «آدم» و «حوّا» است، بنابر این چون همه از ریشه واحدی هستند معنی ندارد که از نظر نسب و قبیله بر یکدیگر افتخار کنند و اگر خداوند برای هر قبیله و طائفه ای ویژگیهایی آفریده برای حفظ نظم زندگی اجتماعی مردم است، چرا که این تفاوتها سبب شناسائی است. و بدون شناسایی افراد نظم در جامعه انسانی حکمفرما نمی شود.

به هر حال قرآن مجید بعد از آن که بزرگترین مایه مباهات و مفاخره عصر جاهلی یعنی نسب و قبیله را از کار می اندازد، به سراغ معیار واقعی ارزشی رفته می افزاید: «گرامی ترین شما نزد خداوند با تقواترین شماست» (إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ).

به این ترتیب قلم سرخ بر تمام امتیازات ظاهری و مادی کشیده، و اصالت و واقعیت را به مسأله تقوا و پرهیزکاری و خدا ترسی می دهد، و می گوید: برای تقرب به خدا و نزدیکی به ساحت مقدس او هیچ امتیازی جز تقوا مؤثر نیست.

و از آنجا که تقوا یک صفت روحانی و باطنی است که قبل از هر چیز باید در قلب و جان انسان مستقر شود، و ممکن است مدعیان بسیار داشته باشد و متصفان کم، در آخر آیه می افزاید: «خداوند دانا و آگاه است» (إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ).

پرهیزکاران را به خوبی می شناسد، و از درجه تقوا و خلوص نیت و پاکی و صفای آنها آگاه است، آنها را بر طبق علم خود گرامی می دارد و پاداش می دهد مدعیان دروغین را نیز می شناسد و کیفر می دهد.

[شماره صفحه واقعی : 508]

ص: 1806

نکته ها:
1- ارزشهای راستین و ارزشهای کاذب!

بدون شک هر انسانی فطرتا خواهان این است که موجود با ارزش و پر افتخاری باشد، و به همین دلیل با تمام وجودش برای کسب ارزشها تلاش می کند.

ولی شناخت معیار ارزش، با تفاوت فرهنگها کاملا متفاوت است، و گاه ارزشهای کاذب جای ارزشهای راستین را می گیرد.

گروهی ارزش واقعی خویش را در انتساب به قبیله معروف و معتبری می دانند.

مخصوصا در میان اقوام جاهلی افتخار به انساب و قبائل، رایجترین افتخار موهوم بود، تا آنجا که هر قبیله ای خود را «قبیله برتر» و هر نژادی خود را «نژاد والاتر» می شمرد، که متأسفانه هنوز رسوبات و بقایای آن در اعماق روح بسیاری از افراد و اقوام وجود دارد.

گروه دیگری مسأله مال و ثروت و داشتن کاخ و قصر و خدم و حشم و امثال این امور را نشانه ارزش می دانند.

و به همین ترتیب هر گروهی در مسیری گام بر می دارند و به ارزشی دل می بندند و آن را معیار می شمرند.

اما از آنجا که این امور همه اموری است متزلزل و برون ذاتی و مادی و زود گذر، یک آئین آسمانی همچون اسلام هرگز نمی تواند با آن موافقت کند، لذا خط بطلان روی همه آنها کشیده، و ارزش واقعی انسان را در صفات ذاتی او مخصوصا تقوا و پرهیزکاری و تعهد و پاکی او می شمرد حتی برای موضوعات مهمی، همچون علم و دانش، اگر در مسیر ایمان و تقوا و ارزشهای اخلاقی، قرار نگیرد اهمیت قائل نیست.

در کتاب «آداب النفوس» طبری آمده که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله در سرزمین «منی» در حالی که بر شتری سوار بود رو به سوی مردم کرد و فرمود: «ای مردم بدانید! خدای شما یکی است و پدرتان یکی، نه عرب بر عجم برتری دارد و نه عجم بر عرب، نه

[شماره صفحه واقعی : 509]

ص: 1807

سیاهپوست بر گندمگون و نه گندمگون بر سیاهپوست، مگر به تقوا آیا من دستور الهی را ابلاغ کردم؟

همه گفتند: آری! فرمود: این سخن را حاضران به غائبان برسانند»

2- حقیقت تقوا:

از آیات قرآن به خوبی استفاده می شود که «تقوا» همان احساس مسؤولیت و تعهدی است که به دنبال رسوخ ایمان در قلب بر وجود انسان حاکم می شود و او را از «فجور» و گناه باز می دارد، به نیکی و پاکی و عدالت دعوت می کند، اعمال آدمی را خالص و فکر و نیت او را از آلودگیها می شوید.

بعضی از بزرگان برای تقوا سه مرحله قائل شده اند:

1- نگهداری نفس از عذاب جاویدان از طریق تحصیل اعتقادات صحیح.

2- پرهیز از هر گونه گناه اعم از ترک واجب و فعل معصیت.

3- خویشتنداری در برابر آنچه قلب آدمی را به خود مشغول می دارد و از حق منصرف می کند، و این تقوای خواص بلکه خاص الخاص است.

سورة الحجرات(49): آیة 14
اشاره

(آیه 14)

شأن نزول:

بسیاری از مفسران شأن نزولی برای این آیه و آیه بعد ذکر کرده اند که خلاصه اش چنین است: جمعی از طایفه «بنی اسد» در یکی از سالهای قحطی و خشکسالی وارد مدینه شدند، و به امید گرفتن کمکی از پیامبر صلّی اللّه علیه و اله شهادتین بر زبان جاری کردند، و به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله گفتند: «طوائف عرب بر مرکبها سوار شدند و با تو پیکار کردند، ولی ما با زن و فرزندان نزد تو آمدیم، و دست به جنگ نزدیم» و از این طریق می خواستند بر پیامبر صلّی اللّه علیه و اله منت بگذارند.

این آیه و آیه بعد نازل شد- و به آنها خاطر نشان کرد که اسلام آنها ظاهری است، و ایمان در اعماق قلبشان نیست.

تفسیر:

فرق «اسلام» و «ایمان»: در آیه گذشته، سخن از معیار ارزش انسانها یعنی «تقوا» در میان بود، و از آنجا که «تقوا» ثمره شجره «ایمان» است، آن هم ایمانی که در اعماق جان نفوذ کند، در اینجا به بیان حقیقت «ایمان» پرداخته، چنین می گوید: «عربهای بادیه نشین گفتند: ایمان آورده ایم! به آنها بگو: شما ایمان

[شماره صفحه واقعی : 510]

ص: 1808

نیاورده اید ولی بگوئید اسلام آورده ایم، ولی هنوز ایمان وارد قلب شما نشده است»! (قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا وَ لَمَّا یَدْخُلِ الْإِیمانُ فِی قُلُوبِکُمْ).

طبق این آیه تفاوت «اسلام» و «ایمان» در این است که «اسلام» شکل ظاهری قانونی دارد، و هر کس شهادتین را بر زبان جاری کند در سلک مسلمانان وارد می شود، و احکام اسلام بر او جاری می گردد.

ولی ایمان یک امر واقعی و باطنی است و جایگاه آن قلب آدمی است، نه زبان و ظاهر او.

این همان چیزی است که در عبارت گویائی در بحث «اسلام و ایمان» آمده است، «فضیل بن یسار» می گوید: از امام صادق علیه السّلام شنیدم فرمود: «ایمان با اسلام شریک است، اما اسلام با ایمان شریک نیست (و به تعبیر دیگر هر مؤمنی مسلمان است ولی هر مسلمانی مؤمن نیست) ایمان آن است که در دل ساکن شود، اما اسلام چیزی است که قوانین نکاح و ارث و حفظ خون بر طبق آن جاری می شود».

سپس در ادامه آیه می افزاید: «و اگر از خدا و رسولش اطاعت کنید (ثواب اعمالتان را بطور کامل می دهد) و چیزی از پاداش کارهای شما را فرو گذار نمی کند» (وَ إِنْ تُطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لا یَلِتْکُمْ مِنْ أَعْمالِکُمْ شَیْئاً).

چرا که «خداوند آمرزنده مهربان است» (إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

جمله های اخیر در حقیقت اشاره به یک اصل مسلم قرآنی است که شرط قبولی اعمال «ایمان» است، می گوید: اگر شما ایمان قلبی به خدا و پیامبر صلّی اللّه علیه و اله داشته باشید- که نشانه آن اطاعت از فرمان خدا و رسول اوست- اعمال شما ارزش می یابد، و خداوند حتی کوچکترین حسنات شما را می پذیرد، و پاداش می دهد، و حتی به برکت این ایمان گناهان شما را می بخشد که او غفور و رحیم است.

سورة الحجرات(49): آیة 15

(آیه 15)- و از آنجا که دست یافتن بر این امر باطنی یعنی ایمان کار آسانی نیست در این آیه به ذکر نشانه های آن می پردازد، نشانه هائی که به خوبی مؤمن را از مسلم، و صادق را از کاذب، و آنها را که عاشقانه دعوت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله را پذیرفته اند، از

[شماره صفحه واقعی : 511]

ص: 1809

آنها که برای حفظ جان و یا رسیدن به مال دنیا اظهار ایمان می کنند جدا می سازد.

می فرماید: «مؤمنان واقعی تنها کسانی هستند که به خدا و رسولش ایمان آورده اند، سپس هرگز شک و ریبی به خود راه نداده، و با اموال و جانهای خود در راه خدا جهاد کرده اند» (إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتابُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ).

آری! نخستین نشانه ایمان عدم تردید و دو دلی در مسیر اسلام است، نشانه دوم جهاد با اموال، و نشانه سوم که از همه برتر است جهاد با انفس (جانها) است.

و لذا در پایان آیه می افزاید: «چنین کسانی راستگویانند» و روح ایمان در وجودشان موج می زند (أُولئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ).

این معیار را که قرآن برای شناخت «مؤمنان راستین» از «دروغگویان متظاهر به اسلام» بیان کرده، معیاری است روشن و گویا برای هر عصر و زمان، برای جدا سازی مؤمنان واقعی از مدعیان دروغین، و برای نشان دادن ارزش ادعای کسانی که همه جا دم از اسلام می زنند و خود را طلبکار پیامبر صلّی اللّه علیه و اله می دانند ولی در عمل آنها کمترین نشانه ای از ایمان و اسلام دیده نمی شود.

سورة الحجرات(49): آیة 16
اشاره

(آیه 16)

شأن نزول:

جمعی از مفسران گفته اند که: بعد از نزول آیات گذشته گروهی از اعراب خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله آمدند و سوگند یاد کردند که در ادعای ایمان صادقند، و ظاهر و باطن آنها یکی است، آیه نازل شد (و به آنها اخطار کرد که نیازی به سوگند ندارد خدا درون و برون همه را می داند).

تفسیر:

منت نگذارید که مسلمان شده اید! در آیات گذشته نشانه های مؤمنان راستین بیان شده بود و چنانکه در شأن نزول ذکر شد جمعی از مدعیان اصرار داشتند که حقیقت ایمان در قلب آنها مستقر است، قرآن به آنها و به تمام کسانی که همانند آنها هستند اعلام می کند که نیازی به اصرار و سوگند نیست، در مسأله «ایمان» و «کفر» سر و کار شما با خدائی است که از همه چیز با خبر است.

مخصوصا با لحنی عتاب آمیز در آیه مورد بحث می گوید: به آنها «بگو: آیا خدا را از ایمان خود با خبر می سازید؟ در حالی که خداوند تمام آنچه را در آسمانها

[شماره صفحه واقعی : 512]

ص: 1810

و زمین است می داند» (قُلْ أَ تُعَلِّمُونَ اللَّهَ بِدِینِکُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ).

و برای تأکید بیشتر می افزاید: «و خداوند از همه چیز آگاه است» (وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ).

ذات مقدس او عین علم است، و علمش عین ذات اوست، و به همین دلیل علمش ازلی و ابدی است.

سورة الحجرات(49): آیة 17

(آیه 17)- سپس به گفتگوی اعراب بادیه نشین باز می گردد که اسلام خود را به رخ پیامبر می کشیدند، و می گفتند: ما با تو از در تسلیم آمدیم در حالی که بسیاری از قبائل عرب از در جنگ آمدند.

قرآن در پاسخ آنها می گوید: «آنها بر تو منت می نهند که اسلام آورده اند»! (یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا).

به آنها «بگو: اسلام خود را بر من منّت نگذارید» (قُلْ لا تَمُنُّوا عَلَیَّ إِسْلامَکُمْ).

«بلکه خداوند بر شما منّت می نهد که شما را به سوی ایمان هدایت کرد اگر (در ادعای ایمان) راستگو هستید»! (بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَداکُمْ لِلْإِیمانِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ).

منت بر دو گونه است: اگر جنبه عملی داشته باشد (به معنی بخشش نعمت گرانقدر) ممدوح است، و منّت های الهی از این قبیل است، ولی اگر جنبه لفظی داشته باشد، مانند منت بسیاری از انسانها عملی است زشت و ناپسند.

«ایمان» قبل از هر چیز درک تازه ای از عالم هستی به انسان می دهد، حجابها پرده های خود خواهی و غرور را کنار می زند، افق دید انسان را می گشاید، و شکوه و عظمت بی مانند آفرینش را در نظر او مجسم می کند.

اینجاست که انسان باید هر صبح و شام شکر نعمت ایمان را به جا آورد و بعد از هر نماز و هر عبادت سر به سجده بگذارد، و خدا را بر این همه توفیق سپاس گوید.

[شماره صفحه واقعی : 513]

ص: 1811

سورة الحجرات(49): آیة 18

(آیه 18)- در این آیه که آخرین آیه سوره حجرات است باز هم آنچه را در آیه قبل آمده تأکید کرده، می فرماید: «خداوند غیب آسمانها و زمین را می داند، و نسبت به آنچه انجام می دهید بیناست» (إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ غَیْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ).

اصرار نداشته باشید که حتما مؤمن هستید، و نیازی به سوگند نیست، او در زوایای قلب شما حضور دارد، و از آنچه در آن می گذرد کاملا با خبر است. او از تمام اسرار اعماق زمین و غیب آسمانها آگاه است، بنابر این چگونه ممکن است از درون دل شما بی خبر باشد؟

«پایان سوره حجرات»

[شماره صفحه واقعی : 514]

ص: 1812

سوره ق [50]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده، و دارای 45 آیه است

محتوای سوره:

محور بحثهای این سوره مسأله «معاد» است و در مسائل مربوط به معاد انگشت روی امور زیر می گذارد.

1- انکار و تعجب کافران از مسأله معاد (معاد جسمانی).

2- استدلال بر مسأله معاد از طریق توجه به نظام آفرینش، و مخصوصا احیای زمینهای مرده به وسیله نزول باران.

3- استدلال بر مسأله معاد از طریق توجه به خلقت نخستین.

4- اشاره به مسأله ثبت اعمال و اقوال برای «یوم الحساب».

5- مسائل مربوط به مرگ و انتقال از این جهان به سرای دیگر.

6- گوشه ای از حوادث روز قیامت و اوصاف بهشت و دوزخ.

7- اشاره به حوادث تکان دهنده پایان جهان.

در این میان اشاراتی کوتاه و مؤثر به وضع اقوام طغیانگر پیشین و سرنوشت دردناک و شوم آنها- مانند قوم فرعون، عاد، لوط، شعیب، و تبع- نیز دستوراتی برای توجه به خدا و ذکر او به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله داده شده است. و اشاره کوتاهی به عظمت قرآن در آغاز و پایان سوره به چشم می خورد.

فضیلت تلاوت سوره:

از روایات اسلامی استفاده می شود که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله اهمیت فراوانی برای این سوره قائل بود، تا آنجا که هر روز جمعه آن را در خطبه

[شماره صفحه واقعی : 515]

ص: 1813

نماز جمعه قرائت می فرمود.

و نیز در حدیثی از امام باقر علیه السّلام آمده است: «کسی که پیوسته در نمازهای فریضه و نافله سوره «ق» را بخواند خداوند روزی او را گسترده می کند، و نامه اعمالش را به دست راستش می دهد، و حساب او را در قیامت آسان می سازد».

نیاز به یاد آوری ندارد که این همه افتخار و فضیلت تنها با خواندن الفاظ حاصل نمی شود، بلکه خواندن الفاظ سر آغازی است برای بیداری اندیشه ها و آن نیز وسیله ای است برای عمل صالح و هماهنگی با محتوای سوره.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سورة ق(50): آیة 1

(آیه 1)- در اینجا بار دیگر در آغاز این سوره به بعضی از «حروف مقطعه» برخورد می کنیم و آن حرف «قاف» (ق). است.

چنانکه قبلا نیز گفته ایم یکی از تفسیرهای قابل توجه «حروف مقطعه» این است که «قرآن» با آن همه عظمت از مواد ساده ای همچون حروف «الفبا» تشکیل یافته، و این نشان می دهد که ابداع گر و نازل کننده قرآن مجید علم و قدرت بی پایان داشته که از چنین ابزار ساده ای چنان ترکیب عالی آفریده است.

برخی از مفسران نیز «ق» را اشاره به بعضی از اسماء اللّه مانند «قادر» و «قیوم» دانسته اند.

از جمله اموری که گواهی می دهد ذکر این حرف از حروف مقطعه برای بیان عظمت قرآن است این که بلافاصله بعد از آن می فرماید: «سوگند به قرآن مجید» که قیامت و رستاخیز حق است (وَ الْقُرْآنِ الْمَجِیدِ).

«مجید» از ماده «مجد» به معنی «شرافت گسترده» است قرآن عظمت و شرافتی بی پایان دارد ظاهرش زیبا، محتوایش عظیم، دستوراتش عالی، و برنامه هایش آموزنده و حیات بخش است.

سورة ق(50): آیة 2

(آیه 2) سپس به بیان پاره ای از ایرادهای بی اساس کفار و مشرکان عرب

[شماره صفحه واقعی : 516]

ص: 1814

پرداخته، از میان آنها به دو ایراد اشاره کرده، نخست می گوید: «آنها تعجب کردند که پیامبری انذارگر، از میان خودشان آمده، و کافران گفتند: این چیز عجیبی است»؟! (بَلْ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ فَقالَ الْکافِرُونَ هذا شَیْ ءٌ عَجِیبٌ).

این ایرادی است که قرآن بارها به آن و پاسخ آن اشاره کرده، و تکرار آن نشان می دهد که از ایرادهای اصلی کفار بوده که همواره آن را تکرار می کردند.

سورة ق(50): آیة 3

(آیه 3)- بعد از این ایراد به رسالت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و اینکه چگونه از جنس بشر است؟ ایراد دیگری به محتوای دعوت او داشتند و انگشت روی مسأله ای می گذاردند که برای آنها از هر نظر عجیب و غریب بود.

آنها می گفتند: «آیا هنگامی که مردیم و خاک شدیم (دوباره به زندگی باز می گردیم) این بازگشتی بعید است»! (أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً ذلِکَ رَجْعٌ بَعِیدٌ).

سورة ق(50): آیة 4

(آیه 4)- تنها در اینجا نیست که این ایراد را به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله کردند، بارها گفتند، و بارها پاسخ شنیدند و باز هم از روی لجاجت تکرار کردند.

به هر حال قرآن مجید در اینجا از چند راه به آنها پاسخ می گوید:

نخست: به علم بی پایان خداوند اشاره کرده، می فرماید: «ما می دانیم آنچه را زمین از بدن آنها می کاهد و نزد ما کتابی است که همه چیز در آن محفوظ است» (قَدْ عَلِمْنا ما تَنْقُصُ الْأَرْضُ مِنْهُمْ وَ عِنْدَنا کِتابٌ حَفِیظٌ).

اگر اشکال و ایراد شما به خاطر این است که استخوانهای آدمی می پوسد، و گوشت او خاک می شود، و جزء زمین می گردد و ذراتی از آن نیز تبدیل به بخار و گازهای پراکنده در هوا می گردد، چه کسی می تواند آنها را جمع آوری کند؟ و اصلا چه کسی از آنها با خبر است؟

پاسخش معلوم است: خداوندی که علم او به تمام اشیاء احاطه دارد تمام این ذرات را می شناسد، و به هنگام لزوم همه را جمع آوری می کند، همان گونه که ذرات پراکنده آهن را در میان تلی از غبار با یک قطعه آهن ربا می توان جمع آوری کرد، جمع آوری ذرات پراکنده هر انسان برای خدا از این هم آسانتر است.

و اگر ایراد آنها این است که حساب اعمال انسان را چه کسی برای معاد

[شماره صفحه واقعی : 517]

ص: 1815

و رستاخیز نگه می دارد پاسخش این است که همه اینها در لوح محفوظ ثبت است، اصولا چیزی در این عالم گم نمی شود، حتی اعمال شما باقی می ماند، هر چند تغییر شکل می دهد.

سورة ق(50): آیة 5

(آیه 5)- سپس به پاسخ دیگری می پردازد که بیشتر جنبه روانی دارد، می گوید: «بلکه آنها حق را هنگامی که به سراغشان آمد تکذیب کردند» (بَلْ کَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ).

یعنی آنها آگاهانه منکر حق شده اند، و گر نه گرد و غباری بر چهره حق نیست، و چنانکه در آیات بعد می آید آنها صحنه معاد را با چشم خود مکرر در این دنیا می بینند و جای شک و تردید ندارد.

لذا در پایان آیه می افزاید: «از این رو پیوسته در کار پراکنده خود متحیرند» (فَهُمْ فِی أَمْرٍ مَرِیجٍ).

گاه پیامبر صلّی اللّه علیه و اله را مجنون می خوانند، گاه کاهن، و گاه شاعر.

گاه می گویند: «بشری به او تعلیم می دهد»! و ....

این پراکنده گوئیها نشان می دهد که حق را دریافته اند، و به دنبال بهانه جوئی هستند و لذا هرگز روی یک حرف نمی ایستند.

سورة ق(50): آیة 6

(آیه 6)- لحظه ای به آسمان بنگرید! قرآن همچنان بحث «دلائل معاد» را دنبال می کند، گاه از طریق قدرت بی انتهای حق و گاه از وجود صحنه های معاد در همین دنیا کمک می گیرد.

نخست توجه منکران را به آفرینش آسمانها جلب کرده، می گوید: «آیا به آسمان بالای سرشان نگاه نکردند که چگونه ما آن را بنا کرده ایم (بی آنکه ستون و پایه ای داشته باشد) و چگونه آن را (به وسیله ستارگان) زینت بخشیده ایم، و هیچ شکاف و شکستی در آن نیست»! (أَ فَلَمْ یَنْظُرُوا إِلَی السَّماءِ فَوْقَهُمْ کَیْفَ بَنَیْناها وَ زَیَّنَّاها وَ ما لَها مِنْ فُرُوجٍ).

منظور از نگاه کردن در اینجا نگاهی توأم با اندیشه و تفکر است که انسان را به قدرت عظیم خالق این آسمان پهناور و شگفتیهایش آشنا سازد.

[شماره صفحه واقعی : 518]

ص: 1816

سورة ق(50): آیة 7

(آیه 7)- سپس به عظمت آفرینش زمین پرداخته، می افزاید: «و زمین را گسترش دادیم و در آن کوههائی عظیم و استوار افکندیم، و از هر نوع گیاه بهجت انگیز در آن رویاندیم» (وَ الْأَرْضَ مَدَدْناها وَ أَلْقَیْنا فِیها رَواسِیَ وَ أَنْبَتْنا فِیها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ).

آری! آفرینش زمین از یک سو، گسترش آن (بیرون آمدن از زیر آب) از سوی دیگر، پیدایش کوهها که ریشه های آن به هم پیوسته و همچون زرهی زمین را در برابر فشارهای درونی و برونی و جزر و مدهای حاصل از جاذبه ماه و خورشید حفظ می کند، از سوی سوم، و پیدایش انواع گیاهان با آن همه عجائب و زیبائیها از سوی چهارم همگی دلیل بر قدرت بی پایان اوست.

سورة ق(50): آیة 8

(آیه 8)- در این آیه نتیجه گیری کرده، می گوید: همه اینها را آفریدیم «تا وسیله بینائی و یاد آوری برای هر بنده توبه کاری باشد»! (تَبْصِرَةً وَ ذِکْری لِکُلِّ عَبْدٍ مُنِیبٍ).

آری! کسی که قدرت بر آفرینش آسمانها با آن همه عظمت و زیبائی، و زمین با این همه نعمت و جمال و نظم و حساب دارد، چگونه نمی تواند مردگان را بار دیگر لباس حیات بپوشاند، و قیامتی بر پا کند؟

سورة ق(50): آیة 9

(آیه 9)- در این آیه پایه استدلال دیگری را می نهد و می گوید: «و از آسمان آبی پر برکت نازل کردیم و به وسیله آن باغها و دانه هایی را که درو می کنند رویاندیم» (وَ نَزَّلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً مُبارَکاً فَأَنْبَتْنا بِهِ جَنَّاتٍ وَ حَبَّ الْحَصِیدِ).

سورة ق(50): آیة 10

(آیه 10)- سپس می افزاید: «و (همچنین) نخلهای بلند قامت که میوه های متراکم دارند» (وَ النَّخْلَ باسِقاتٍ لَها طَلْعٌ نَضِیدٌ).

سورة ق(50): آیة 11

(آیه 11)- در پایان این بخش می گوید: «همه اینها برای روزی بخشیدن به بندگان است، و به وسیله باران زمین مرده را زنده کردیم (آری) زنده شدن مردگان (و خروج آنها از قبرها) نیز همین گونه است»! (رِزْقاً لِلْعِبادِ وَ أَحْیَیْنا بِهِ بَلْدَةً مَیْتاً کَذلِکَ الْخُرُوجُ).

و به این ترتیب ضمن یاد آوری نعمتهای عظیمش به بندگان، و تحریک حس

[شماره صفحه واقعی : 519]

ص: 1817

شکر گزاری آنها در مسیر شناخت او، به آنها یادآور می شود که شما نمونه معاد را همه سال در برابر چشمان خود در همین جهان می بینید، زمینهای مرده و خشک و خالی از هر گونه آثار زندگی بر اثر نزول قطرات باران به حرکت در می آیند، و غوغای رستاخیز را سر می دهند، از هر گوشه که گیاهی می روید «وحده لا شریک له» می گوید! این جنبش عظیم و حرکت به سوی حیات و زندگی در عالم گیاهان بیانگر این واقعیت است که آفریدگار عالم می تواند موجودات مرده را بار دیگر حیات بخشد چرا که «وقوع» چیزی اقوی دلیل بر «امکان» آن است.

سورة ق(50): آیة 12

(آیه 12)- تنها تو نیستی که گرفتار دشمنی! قرآن همچنان ادامه بحثهای مربوط به معاد از دریچه های مختلف را دنبال می کند، نخست برای دلداری پیامبر صلّی اللّه علیه و اله می فرماید: فقط تو نیستی که این گروه کافر تو و محتوای دعوتت را- خصوصا در باره معاد- تکذیب کردند «پیش از آنان قوم نوح و اصحاب الرّاس و قوم ثمود (پیامبرانشان را) تکذیب کردند» (کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ أَصْحابُ الرَّسِّ وَ ثَمُودُ).

«قوم ثمود» همان قوم صالح پیامبر بزرگ خداست، که در سرزمین «حجر» در شما حجاز زندگی داشتند، و در مورد «اصحاب الرّسّ»، بسیاری عقیده دارند که آنها طائفه ای بودند که در سرزمین «یمامه» می زیستند و پیامبری به نام «حنظله» داشتند که او را تکذیب کردند و سر انجام در چاهش افکندند.

سورة ق(50): آیة 13

(آیه 13)- سپس می افزاید: «و هم چنین قوم عاد و فرعون و قوم لوط» (وَ عادٌ وَ فِرْعَوْنُ وَ إِخْوانُ لُوطٍ).

منظور از برادران «لوط» همان قوم لوط است چرا که قرآن از این پیامبران بزرگ به عنوان برادر یاد کرده است.

سورة ق(50): آیة 14

(آیه 14)- «و نیز اصحاب الایکه [قوم شعیب ] و قوم تبّع» که در سرزمین یمن زندگی می کردند (وَ أَصْحابُ الْأَیْکَةِ وَ قَوْمُ تُبَّعٍ).

«ایکه» به معنی درختان فراوان و درهم پیچیده، و یا به تعبیر دیگر بیشه مانند

[شماره صفحه واقعی : 520]

ص: 1818

است، و اصحاب الایکه گروهی از قوم شعیب هستند که در غیر شهر «مدین» زندگی می کردند، شهری که دارای درختان بسیار بود.

سپس به تمام این اقوام هشت گانه اشاره کرده، می گوید: «هر یک از آنها فرستادگان الهی را تکذیب کردند، و وعده عذاب من در باره آنها تحقق یافت» (کُلٌّ کَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ وَعِیدِ).

این اقوام هم پیامبرانشان را تکذیب کردند، و هم مسأله توحید و معاد را، و سر انجام به سرنوشت دردناکی گرفتار شدند، بعضی گرفتار طوفان شدند، بعضی سیلاب، بعضی دیگر صاعقه، و بعضی زلزله، و یا غیر آن و سر انجام میوه تلخ تکذیب را چشیدند.

سورة ق(50): آیة 15

(آیه 15)- در این آیه به ذکر یکی دیگر از دلائل امکان رستاخیز پرداخته، می گوید: «آیا ما از آفرینش نخستین عاجز ماندیم» که قادر بر آفرینش رستاخیز نباشیم؟! (أَ فَعَیِینا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ).

سپس می افزاید: آنها در آفرینش نخستین تردید ندارند، زیرا خالق انسانها را خدا می دانند «ولی آنها (با این همه دلائل روشن) باز در آفرینش جدید تردید دارند» (بَلْ هُمْ فِی لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِیدٍ).

در حقیقت آنها بر اثر هوای نفس و تعصب و لجاجت گرفتار تناقضند، از یکسو خالق انسانها را در آغاز خداوند می دانند که همه را از خاک آفریده، اما از سوی دیگر وقتی به مسأله آفرینش مجدد انسانها از خاک می رسند آن را مطلبی عجیب و باور ناکردنی می شمرند، در حالی که هر دو مثل یکدیگرند.

سورة ق(50): آیة 16

(آیه 16)- کمترین سخنان شما را هم می نویسند! در اینجا بخش دیگری از مسائل مربوط به معاد مطرح می شود و آن مسأله ثبت و ضبط اعمال انسانها برای روز حساب است.

نخست از علم بی پایان خدا و احاطه علمی او به انسانها سخن گفته، می فرماید: «ما انسان را آفریدیم و وسوسه های نفس او را می دانیم» (وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ وَ نَعْلَمُ ما تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ).

[شماره صفحه واقعی : 521]

ص: 1819

منظور از کلمه «توسوس» در اینجا این است که وقتی خداوند از خطورات قلبی آنها و وسوسه های زود گذری که از فکر آنها می گذرد آگاه است مسلما از تمام عقائد و اعمال و گفتار آنها با خبر می باشد، و حساب همه را برای روز حساب نگه می دارد.

آری! او خالق است، و خلقتش دائم و مستمر، و ما در جمیع حالات وابسته به وجود او هستیم، با این حال چگونه ممکن است او از ظاهر و باطن ما بی خبر باشد؟! و در ذیل آیه برای روشنتر ساختن مطلب می افزاید: «و ما به او از رگ قلبش نزدیکتریم» (وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ).

این همان است که در جای دیگر می گوید: «بدانید خداوند بین انسان و قلب او حائل می شود، و همه شما نزد او در قیامت جمع خواهید شد». (انفال/ 24) البته همه اینها تشبیه است و قرب خداوند از این هم برتر و بالاتر است، هر چند مثالی از اینها رساتر در محسوسات پیدا نمی شود.

توجه به این واقعیت انسان را بیدار می کند، و به مسؤولیت سنگین و پرونده دقیق او در دادگاه عدل الهی آشنا می سازد، و از انسان بی خبر و بی تفاوت، موجودی هوشیار و سر به راه و متعهد و با تقوا به وجود می آورد.

سورة ق(50): آیة 17

(آیه 17)- در این آیه می افزاید: به خاطر بیاورید «هنگامی را که دو فرشته راست و چپ که ملازم انسان هستند اعمال او را دریافت می دارند» (إِذْ یَتَلَقَّی الْمُتَلَقِّیانِ عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِیدٌ).

یعنی علاوه بر احاطه علمی خداوند به ظاهر و باطن انسان، دو فرشته نیز مأمور حفظ و نگاهداری حساب اعمال اویند که از طرف راست و چپ از او مراقبت می کنند، پیوسته با او هستند و لحظه ای جدا نمی شوند، تا از این طریق اتمام حجت بیشتری شود، و تأکیدی باشد بر مسأله نگاهداری حساب اعمال.

در روایات اسلامی آمده است که: «فرشته سمت راست، نویسنده حسنات است، و فرشته سمت چپ نویسنده سیئات، و فرشته اول فرمانده فرشته دوم

[شماره صفحه واقعی : 522]

ص: 1820

است، هنگامی که انسان عمل نیکی انجام دهد، فرشته سمت راست ده برابر می نویسد، و هنگامی که عمل بدی از او سر زند، و فرشته سمت چپ می خواهد آن را بنویسد، فرشته اول می گوید: عجله مکن. لذا او هفت ساعت به تأخیر می اندازد، اگر پشیمان شد و توبه کرد چیزی نمی نویسد، و اگر توبه نکرد تنها یک گناه برای او می نویسد»

سورة ق(50): آیة 18

(آیه 18)- این آیه باز روی مسأله فرشتگان ثبت اعمال تکیه کرده، می گوید:

«انسان هیچ سخنی را بر زبان نمی آورد مگر این که همان دم فرشته ای مراقب و آماده برای انجام مأموریت (و ضبط آن) است» (ما یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ).

در آیه گذشته سخن از ثبت تمامی اعمال آدمی بود، و در این آیه روی خصوص الفاظ و سخنان او تکیه می کند، و این به خاطر اهمیت فوق العاده و نقش مؤثری است که گفتار در زندگی انسانها دارد، تا آنجا که گاهی یک جمله مسیر اجتماعی آنها را به سوی خیر یا شر تغییر می دهد.

سورة ق(50): آیة 19

(آیه 19)- قیامت و چشمهای تیز بین! در اینجا باز صحنه های دیگری از مسائل مربوط به «معاد» منعکس است: صحنه «مرگ» صحنه «نفخ صور» و صحنه «حضور در محشر».

نخست می فرماید: «و سر انجام سکرات (و بیخودی در آستانه) مرگ به حق فرا می رسد» (وَ جاءَتْ سَکْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ).

«سکره مرگ» حالتی است شبیه به «مستی» که بر اثر فرا رسیدن مقدمات مرگ، به صورت هیجان و انقلاب فوق العاده ای به انسان دست می دهد، و گاه بر عقل او چیره می گردد، و او را در اضطراب و نا آرامی شدیدی فرو می برد. چرا که روح سالیان دراز با این تن خو گرفته و پیوند داشته است.

علی علیه السّلام ترسیم زنده و گویائی از لحظه مرگ و سکرات آن دارد، می فرماید:

«سکرات مرگ، توأم با حسرت از دست دادن آنچه داشتند بر آنها هجوم می آورد، اعضای بدنشان سست می گردد، و رنگ از صورتهایشان می پرد کم کم مرگ در آنها نفوذ کرده، میان آنها و زبانشان جدائی می افکند، در حالی که او در میان

[شماره صفحه واقعی : 523]

ص: 1821

خانواده خویش است، با چشمش می بیند و با گوشش می شنود و عقل و هوشش سالم است، اما نمی تواند سخن بگوید! در این می اندیشد که عمرش را در چه راه فانی کرده؟ و روزگارش را در چه راهی سپری نموده است؟! به یاد ثروتهائی می افتد که در تهیه آن چشم بر هم گذارده، و از حلال و حرام و مشکوک جمع آوری نموده، و تبعات و مسؤولیت گرد آوری آن را بر دوش می کشد، در حالی که هنگام جدائی و فراق از آنها رسیده است او به دست بازماندگان می افتد، آنها از آن متنعم می شوند و بهره می گیرند اما مسؤولیت و حسابش بر اوست»؟

سپس قرآن ادامه می دهد: به کسی که در حال سکرات مرگ است گفته می شود: «این همان چیزی است که تو از آن می گریختی»! (ذلِکَ ما کُنْتَ مِنْهُ تَحِیدُ).

آری! مرگ واقعیتی است که غالب افراد از آن می گریزند، به خاطر این که آن را «فنا» می دانند، نه دریچه ای به عالم «بقاء» یا به خاطر علائق و پیوندهای شدیدی که با دنیا و مواهب مادی دارند و نمی توانند از آن دل بر کنند، و یا به خاطر تاریکی نامه اعمالشان! هر چه هست از آن گریزانند، اما چه سود که این سرنوشتی است که در انتظار همگان است، و احدی را توان فرار از آن نیست.

سورة ق(50): آیة 20

(آیه 20)- سپس به مسأله نفخ صور پرداخته، می فرماید: «و در صور دمیده می شود و آن روز روز تحقق وعده وحشتناک است» (وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ ذلِکَ یَوْمُ الْوَعِیدِ).

منظور از «نفخ صور» در اینجا همان نفخ دوم است که نفخه «قیام» و «جمع» و «حضور» است، نفخه ای است که در آغاز «رستاخیز» انجام می گیرد، و با آن، همه انسانها زنده می شوند، و از قبرها برخاسته، برای حساب و جزا در محضر عدل الهی حاضر می شوند.

سورة ق(50): آیة 21

(آیه 21)- در این آیه وضع انسانها را به هنگام ورود در محشر چنین بیان می کند: «و (در آن روز) هر انسان وارد محشر می شود، در حالی که همراه او

[شماره صفحه واقعی : 524]

ص: 1822

حرکت دهنده و گواهی است» (وَ جاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهِیدٌ).

درست همچون دادگاههای این جهان که مأموری همراه شخص متهم است و شاهدی بر اعمال او، شهادت می دهد.

سورة ق(50): آیة 22

(آیه 22)- در اینجا به مجرمان، یا به همه انسانها، خطاب می شود که: «تو از این صحنه (و دادگاه بزرگ) غافل بودی، و ما پرده را از چشم تو کنار زدیم، و امروز چشمت کاملا تیز بین است»! (لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ).

آری! پرده های جهان ماده: آمال و آرزوها، عشق و علاقه به دنیا، زن و فرزند و مال و مقام، هوسهای سرکش و حسادتها، تعصب و جهل و لجاجت به تو اجازه نمی داد که امروز را از همان زمان بنگری، با این که نشانه های معاد و رستاخیز روشن بود و دلائل آن آشکار! امروز گرد و غبار غفلت فرو نشسته، حجابهای جهل و تعصب و لجاج کنار رفته، پرده های شهوات و آمال و آرزوها دریده شده، حتی آنچه در پرده غیب مستور بوده ظاهر گشته است.

سورة ق(50): آیة 23

(آیه 23)- همنشینان انسان از فرشتگان و شیاطین: باز در اینجا صحنه دیگری از معاد ترسیم شده، صحنه تکان دهنده ای که فرشته قرین انسان، محکومیت او را بر ملا می سازد، و فرمان خداوند برای مجازات او صادر می شود.

نخست می فرماید: «فرشته همنشین او می گوید: این نامه اعمال اوست که نزد من حاضر و آماده است» و از تمام کارهای کوچک و بزرگ او در سراسر عمر پرده بر می دارد (وَ قالَ قَرِینُهُ هذا ما لَدَیَّ عَتِیدٌ).

منظور از «قرین» در اینجا فرشته ای است که در دنیا همراه انسان و مأمور ضبط اعمال اوست، و در دادگاه عدل الهی گواهی می دهد.

سورة ق(50): آیة 24

(آیه 24)- سپس خداوند دو فرشته مأمور ثبت اعمال را مخاطب ساخته، فرمان می دهد: «هر کافر متکبر لجوج را در جهنم افکنید» (أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ).

[شماره صفحه واقعی : 525]

ص: 1823

سورة ق(50): آیة 25

(آیه 25)- در این آیه به چند وصف از اوصاف زشت و مذموم این کافران عنید اشاره کرده، می گوید: «همان کسی که به شدت مانع خیر است و متجاوز، و در شک و تردید است» حتی دیگران را به تردید می افکند (مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ مُعْتَدٍ مُرِیبٍ).

سورة ق(50): آیة 26

(آیه 26)- باز در ادامه اوصاف این گروه عنید می افزاید: «همان کسی که معبود دیگری با خدا قرار داده» و راه شرک و دو گانگی را پیش گرفته است (الَّذِی جَعَلَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ).

آری «او را در عذاب شدید بیفکنید» (فَأَلْقِیاهُ فِی الْعَذابِ الشَّدِیدِ).

سورة ق(50): آیة 27

(آیه 27)- این آیه پرده از روی ماجرای دیگری از سرنوشت این گروه کافر لجوج بر می دارد، و آن مخاصمه و بحثی است که با شیطان در قیامت دارند، آنها تمام گناهان خویش را به گردن شیاطین اغواگر می افکنند، می فرماید: «و همنشینش (از شیاطین) می گوید: پروردگارا! من او را به طغیان وا نداشتم (و به اجبار در این راه نیاوردم او خودش با میل و اراده خویش این راه را برگزید) و او در گمراهی دور و درازی بود» (قالَ قَرِینُهُ رَبَّنا ما أَطْغَیْتُهُ وَ لکِنْ کانَ فِی ضَلالٍ بَعِیدٍ).

سورة ق(50): آیة 28

(آیه 28)- گر چه در این آیات تنها سخن از دفاع شیطان به میان آمده و سخنی از اعتراض کفار بر شیطان دیده نمی شود، ولی به قرینه سایر آیات قرآن که آنها در قیامت با هم جر و بحث می کنند و به قرینه آیه مورد بحث گفتار طرفین اجمالا روشن می شود، زیرا در این آیه می خوانیم: خدا «فرمود: نزد من جدال و مخاصمه نکنید، من پیشتر به شما هشدار داده ام» و اتمام حجت کرده ام (قالَ لا تَخْتَصِمُوا لَدَیَّ وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَیْکُمْ بِالْوَعِیدِ).

سورة ق(50): آیة 29

(آیه 29)- سپس برای تأکید بیشتر می افزاید: «سخن من تغییر ناپذیر است، و من هرگز به بندگانم ستم نخواهم کرد» (ما یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَّ وَ ما أَنَا بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ).

این آیات دلیل بر اختیار و آزادی اراده بندگان است، نه شیطان مجبور است شیطنت کند، و نه کافران مجبورند راه کفر و عناد و راه شیطان را پیش گیرند و نه سرنوشت قطعی و خارج از اراده برای کسی مقرر شده است.

سورة ق(50): آیة 30

(آیه 30)- در این آیه به فراز کوتاه و تکان دهنده ای از حوادث قیامت اشاره

[شماره صفحه واقعی : 526]

ص: 1824

کرده، می گوید: به خاطر بیاورید «روزی را که به جهنم می گوئیم: آیا پر شده ای؟! و او می گوید: آیا افزون بر این هم هست»! (یَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِیدٍ).

این آیه به خوبی نشان می دهد که دوزخیان بسیارند و جهنم منظره هولناک و وحشتناکی دارد و تهدید الهی جدی است، و به گونه ای است که فکر در باره آن لرزه بر اندام هر انسانی می افکند.

سورة ق(50): آیة 31

(آیه 31)- با توجه به این که بحثهای این سوره غالبا بر محور مسأله معاد و اموری که در ارتباط با آن است دور می زند و با توجه به این که در آیات گذشته از چگونگی افکندن کفار لجوج در جهنم و شدت عذاب آنها و صفاتی که آنها را به دوزخ می کشد سخن به میان آمد، در اینجا صحنه دیگری را ترسیم می کند، صحنه داخل شدن پرهیزکاران به بهشت با احترام کامل، و اشاره به انواع نعمتهای بهشتی و صفاتی که انسان را در صف بهشتیان قرار می دهد، تا در مقایسه با یکدیگر حقایق روشنتر گردد.

نخست می فرماید: «و در آن روز بهشت را به پرهیزکاران نزدیک می کنند و فاصله ای از آنان ندارد»! (وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِینَ غَیْرَ بَعِیدٍ).

سورة ق(50): آیة 32

(آیه 32)- سپس در شرح اوصاف بهشتیان می گوید: «این چیزی است که به شما وعده داده می شوید و برای کسانی است که به سوی خدا باز می گردند، و پیمانها و احکام او را حفظ می کنند» (هذا ما تُوعَدُونَ لِکُلِّ أَوَّابٍ حَفِیظٍ).

سورة ق(50): آیة 33

(آیه 33)- در ادامه این اوصاف در این آیه به دو وصف دیگر آنها اشاره می کند- که در حقیقت توضیح و تفسیری است برای اوصاف گذشته- می فرماید:

«آن کسی که از خداوند رحمان در نهان بترسد و با قلبی پر انابه در محضر او حاضر شود» (مَنْ خَشِیَ الرَّحْمنَ بِالْغَیْبِ وَ جاءَ بِقَلْبٍ مُنِیبٍ).

آنها نه فقط در حضور جمع که در تنهائی و خلوت نیز مرتکب گناهی نمی شوند.

این خوف و خشیت سبب می شود که قلب آنها «منیب» باشد، دائما متوجه

[شماره صفحه واقعی : 527]

ص: 1825

خدا گردد، و به طاعت او اقبال کند، و از هر گناه و لغزشی توبه نماید، و این حال را تا پایان عمر ادامه دهد و با همین حالت وارد عرصه محشر گردد.

سورة ق(50): آیة 34

(آیه 34)- سپس می افزاید: کسانی که دارای این چهار صفتند هنگامی که بهشت به آنها نزدیک می شود، فرشتگان الهی به عنوان احترام و اکرام به آنها می گویند: «به سلامت وارد بهشت شوید» (ادْخُلُوها بِسَلامٍ). سلامت از هر گونه بدی و ناراحتی و آفت و بلا و کیفر و عذاب، سلامت کامل از نظر جسم و جان.

سپس برای آرامش خاطر آنها اضافه می کند: «امروز، روز جاودانگی است» جاودانی نعمتها، و جاودانی بهشت با تمام مواهبش (ذلِکَ یَوْمُ الْخُلُودِ).

سورة ق(50): آیة 35

(آیه 35)- و به دنبال این دو موهبت- بشارت سلامت، و بشارت جاودانگی در بهشت- خداوند منان دو بشارت دیگر به آنها می دهد که مجموعا چهار بشارت است همانند چهار وصفی که آنها داشتند، می فرماید: «هر چه بخواهند در آنجا برای آنها هست» (لَهُمْ ما یَشاؤُنَ فِیها).

و علاوه بر آن «نزد ما نعمتهای بیشتری است» که به فکر هیچ کس نمی رسد (وَ لَدَیْنا مَزِیدٌ).

تعبیری از این زنده تر و رساتر و دل انگیزتر تصور نمی شود.

سورة ق(50): آیة 36

(آیه 36)- بعد از پایان گرفتن گفتگو پیرامون بهشت و دوزخ، صفات بهشتیان و دوزخیان، و درجات و درکات آنها، برای نتیجه گیری کامل از این بحث، مجرمان را مورد توجه قرار داده، می فرماید: «چه بسیار اقوامی را که پیش از آنها هلاک کردیم، اقوامی که از آنها قویتر بودند، و شهرها (و کشورها) را گشودند» اما بر اثر کفر و ظلم و بیدادگری و گناه نابود شدند (وَ کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هُمْ أَشَدُّ مِنْهُمْ بَطْشاً فَنَقَّبُوا فِی الْبِلادِ).

«آیا هیچ راه فراری (از عذاب الهی برای این گونه افراد) وجود دارد»؟ (هَلْ مِنْ مَحِیصٍ).

آیه به کفّار لجوج معاصر پیامبر صلّی اللّه علیه و اله هشدار می دهد که سری به تاریخ گذشتگان بزنند و آثار آنها را بر صفحات تاریخ و صفحه روی زمین بنگرند، ببینند

[شماره صفحه واقعی : 528]

ص: 1826

خداوند با اقوام سرکشی که پیش از آنها بودند چه کرد؟ اقوامی که از آنها پر جمعیت تر و با قدرت تر بودند، آنگاه به آینده خود بیندیشند.

سورة ق(50): آیة 37

(آیه 37)- در این آیه برای تأکید بیشتر می افزاید: «قطعا در این (سرگذشت پیشینیان) تذکر است، برای آن کس که عقل دارد، یا گوش فرا دهد در حالی که حاضر باشد»! (إِنَّ فِی ذلِکَ لَذِکْری لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ).

منظور از «قلب» در اینجا و در دیگر آیات قرآن که بحث از درک مسائل می کند همان «عقل» و شعور و ادراک است.

مجموع آیه چنین معنی می دهد، دو گروه می توانند از این مواعظ، پند و اندرز گیرند، نخست آنها که دارای ذکاوت و عقل و هوشند، و خود مستقلا می توانند مسائل را تحلیل کنند، و دیگر کسانی که در این حد نیستند اما می توانند «مستمع» خوبی برای دانشمندان باشند، و با حضور قلب به سخنان آنها گوش فرا دهند و حقایق را از طریق ارشاد و راهنمائی آنها فرا گیرند.

سورة ق(50): آیة 38

(آیه 38)- آفریدگار آسمانها و زمین قادر بر احیای مردگان است در تعقیب آیات گذشته و دلائل مختلفی که در باره معاد در آن آمده بود، در اینجا به یکی دیگر از دلائل امکان معاد اشاره کرده و بعد از آن به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله دستور صبر و شکیبائی و تسبیح و حمد پروردگار می دهد، تا کار شکنیهای مخالفان را از این طریق تحمل و خنثی کند.

نخست می فرماید: «و ما آسمانها و زمین و آنچه را در میان آن است در شش روز [شش دوران ] آفریدیم، و هیچ گونه رنج و سختی به ما نرسید»! (وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَ ما مَسَّنا مِنْ لُغُوبٍ).

بدیهی است کسی که قدرتش محدود است اگر بخواهد کاری انجام دهد که بیش از توان او باشد خسته و درمانده و وامانده می شود، ولی در مورد وجودی که قدرتش نامحدود و توانائیش بی نهایت است این امور مفهومی ندارد.

بنابر این چنین کسی توانائی دارد که انسان را بعد از مردن بار دیگر به حیات باز گرداند.

[شماره صفحه واقعی : 529]

ص: 1827

سورة ق(50): آیة 39

(آیه 39)- بعد از ذکر دلائل مختلف معاد و ترسیم صحنه های مختلفی از قیامت چون به هر حال گروهی تسلیم حق نیستند و لجاجت و پا فشاری بر باطل دارند پیامبر صلّی اللّه علیه و اله را مخاطب قرار داده، می گوید: «در برابر آنچه آنها می گویند شکیبا باش» (فَاصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ).

چرا که تنها با نیروی صبر و استقامت می توان بر این مشکلات پیروز شد، و توطئه های دشمن را درهم شکست، و نسبتهای ناروای آنها را در مسیر حق تحمل کرد.

و از آنجا که صبر و استقامت نیاز به پشتوانه ای دارد، و بهترین پشتوانه یاد خدا و ارتباط با مبدأ علم و قدرت جهان آفرین است در دنبال این دستور می افزاید:

«و پیش از طلوع آفتاب و پیش از غروب تسبیح و حمد پروردگارت را به جا آور» (وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ الْغُرُوبِ).

سورة ق(50): آیة 40

(آیه 40)- همچنین «در بخشی از شب او را تسبیح کن و بعد از سجده ها» (وَ مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَ أَدْبارَ السُّجُودِ).

این یاد مداوم و تسبیح مستمر همچون قطره های حیاتبخش باران بر سرزمین قلب و جان تو می ریزد، و آن را سیراب می کند، دائما به تو نشاط و حیات می بخشد و به استقامت در مقابل مخالفان لجوج دعوت می کند.

تسبیح خداوند در این مواقع چهار گانه اشاره به نمازهای پنجگانه روزانه و بعضی از نوافل پر فضیلت است، به این ترتیب که «قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ» اشاره به نماز صبح است، زیرا آخر وقت آن طلوع آفتاب می باشد.

«وَ قَبْلَ الْغُرُوبِ» اشاره به نماز ظهر و عصر است، چرا که آخر وقت هر دو غروب آفتاب است.

«وَ مِنَ اللَّیْلِ» نماز مغرب و عشا را بیان می کند، «وَ أَدْبارَ السُّجُودِ» نظر به نافله های مغرب دارد که بعد از مغرب به جا آورده می شود.

سورة ق(50): آیة 41

(آیه 41)- با صیحه رستاخیز همه زنده می شوند: در این آیه همانند سایر آیات این سوره تکیه بر مسأله معاد و رستاخیز شده و باز گوشه دیگری از آن را

[شماره صفحه واقعی : 530]

ص: 1828

مطرح می کند، و آن مسأله نفخ صور و خروج مردگان از قبر است.

می فرماید: «و گوش فرا ده و منتظر روزی باش که منادی از مکانی نزدیک ندا می دهد» (وَ اسْتَمِعْ یَوْمَ یُنادِ الْمُنادِ مِنْ مَکانٍ قَرِیبٍ).

یعنی این صدا آن چنان در فضا پخش می شود که گویی بیخ گوش همه است.

سورة ق(50): آیة 42

(آیه 42)- «روزی که همگان صیحه رستاخیز را به حق می شنوند، آن روز، روز خروج (از قبرها) است»! (یَوْمَ یَسْمَعُونَ الصَّیْحَةَ بِالْحَقِّ ذلِکَ یَوْمُ الْخُرُوجِ).

مخاطب در «و استمع» (گوش فرا ده) گر چه شخص پیامبر صلّی اللّه علیه و اله است ولی مسلما مقصود همه انسانها هستند.

و منظور از «گوش فرادادن» یا انتظار کشیدن است، زیرا کسانی که در انتظار حادثه ای به سر می برند که با صدای وحشتناکی شروع می شود دائما گوش فرا می دهند، و منتظرند. و یا منظور گوش فرا دادن به این سخن الهی است، و معنی چنین می شود: «این سخن را بشنو که پروردگارت در باره صیحه رستاخیز می گوید».

این منادی همان «اسرافیل» است که در «صور» می دمد، و در آیات قرآن نه با نام بلکه با تعبیرات دیگری به او اشاره شده است.

سورة ق(50): آیة 43

(آیه 43)- و برای این که روشن شود حاکم در این دادگاه بزرگ کیست؟

می افزاید: «مائیم که زنده می کنیم و می میرانیم و بازگشت تنها به سوی ماست» (إِنَّا نَحْنُ نُحْیِی وَ نُمِیتُ وَ إِلَیْنَا الْمَصِیرُ).

سورة ق(50): آیة 44

(آیه 44)- سپس برای توضیح بیشتر در باره بازگشت مردم به سوی خداوند می فرماید: «روزی که زمین بسرعت از روی آنها شکافته می شود و (از قبرها) خارج می گردند» (یَوْمَ تَشَقَّقُ الْأَرْضُ عَنْهُمْ سِراعاً).

و در پایان آیه می افزاید: «و این جمع کردن (مردم در قیامت) برای ما آسان است» (ذلِکَ حَشْرٌ عَلَیْنا یَسِیرٌ).

روشن است خداوندی که آفریننده آسمانها و زمین و آنچه در میان آن دو است حشر و نشور مردگان برای او کار ساده ای می باشد.

سورة ق(50): آیة 45

(آیه 45)- و در این آیه که آخرین آیه این سوره است بار دیگر به پیامبرش در

[شماره صفحه واقعی : 531]

ص: 1829

مقابل مخالفان سرسخت و لجوج تسلی و دلداری می دهد و می فرماید: «ما به آنچه آنها می گویند آگاهتریم» (نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَقُولُونَ).

«و تو مأمور اجبار آنها (به ایمان) نیستی» (وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِجَبَّارٍ).

وظیفه تو تنها ابلاغ رسالت، و دعوت به سوی حق و بشارت و انذار است «پس به وسیله قرآن، کسانی را که از عذاب من می ترسند متذکر ساز» (فَذَکِّرْ بِالْقُرْآنِ مَنْ یَخافُ وَعِیدِ).

اشاره به این که قرآن برای انذار و بیدار ساختن افراد مؤمن کافی است هر صفحه ای از آن یاد آور قیامت، و آیات مختلفش بازگو کننده سرنوشت پیشینیان و توصیفهایش از مواهب بهشتی و عذابهای دوزخی و حوادثی که در آستانه رستاخیز و در دادگاه عدل الهی واقع می شود بهترین پند و اندرز برای همگان است.

«پایان سوره ق»

[شماره صفحه واقعی : 532]

ص: 1830

سوره ذاریات [51]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 60 آیه است

محتوای سوره:

محور بحث در این سوره در درجه اول، مسائل مربوط به معاد و رستاخیز و پاداش و کیفر مؤمنان و مجرمان است، و بطور کلی می توان گفت مباحث این سوره بر پنج محور زیر دور می زند:

1- قسمت مهمی از آن را مباحث معاد تشکیل می دهد یعنی آغاز و پایان سوره با معاد است.

2- بخش دیگری از این سوره ناظر به مسأله توحید و آیات و نشانه های خدا در نظام آفرینش است که طبعا بحثهای معاد را تکمیل می کند.

3- در بخش دیگر، از داستان فرشتگانی که میهمان ابراهیم علیه السلامشدند و مأمور درهم کوبیدن شهرهای قوم لوط بودند بحث می کند.

4- آیات دیگری از این سوره اشارات کوتاهی به داستان موسی علیه السلام و قوم عاد و ثمود و قوم نوح دارد.

5- و بالاخره قسمت دیگری از این سوره، مبارزه اقوام متعصب و لجوج را با انبیاء گذشته بازگو کرده، و پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله را که در برابر مخالفین سر سخت قرار داشت از این طریق دلداری می دهد، و دعوت به استقامت می کند.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام آمده است: «هر کس سوره ذاریات را در روز یا شب بخواند خداوند وضع زندگی و معیشت او را اصلاح

[شماره صفحه واقعی : 533]

ص: 1831

می کند، روزی وسیعی به او می دهد، و قبر او را با چراغی روشن می سازد که تا روز قیامت می درخشد»! کرارا گفته ایم تنها لقلقه زبان برای رسیدن به این همه پاداش عظیم کافی نیست بلکه هدف تلاوتی است اندیشه برانگیز، و اندیشه ای عمل آفرین! ضمنا نامگذاری سوره به «ذاریات» به تناسب نخستین آیه این سوره است.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سورة الذاریات(51): آیة 1

(آیه 1)- سوگند به طوفانها و ابرهای باران زا! بعد از سوره «و الصّافات» این دومین سوره ای است که با سوگندهای مکرّر آغاز می شود، سوگندهائی پر معنی و تفکر آفرین، سوگندهائی بیدار کننده و آگاهی بخش.

جالب این که محتوای این سوگندها ربط خاصی با مباحث رستاخیز دارد، و با ظرافت و زیبائی مخصوصی این بحث مهم را از جوانب گوناگون تعقیب می کند.

حقیقت این است که سوگندهای قرآن که تعداد آن زیاد است یکی از چهره های اعجاز این کتاب آسمانی و از زیباترین و درخشنده ترین فرازهای آن است که شرح هر کدام در جای خود خواهد آمد.

در آغاز این سوره خداوند به پنج موضوع مختلف سوگند یاد کرده است.

نخست می فرماید: «سوگند به بادهائی که (ابرها را) به حرکت در می آورند» (وَ الذَّارِیاتِ ذَرْواً). و گرد و غبارها و بذر گیاهان و نطفه های گلها را در روی زمین به هر سو می پراکنند.

سورة الذاریات(51): آیة 2

(آیه 2)- سپس می افزاید: «سوگند به آن ابرها که بار سنگینی (از باران را) با خود حمل می کنند» (فَالْحامِلاتِ وِقْراً).

سورة الذاریات(51): آیة 3

(آیه 3)- «و سوگند به کشتیهائی که (بر رودخانه های عظیم و صفحه دریاها) به آسانی به حرکت در می آیند» (فَالْجارِیاتِ یُسْراً).

[شماره صفحه واقعی : 534]

ص: 1832

سورة الذاریات(51): آیة 4

(آیه 4)- «و سوگند به فرشتگانی که کارها را تقسیم می کنند» (فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً).

به این ترتیب سخن از بادها، سپس ابرها، و بعد از آن نهرها، و سر انجام روئیدن گیاهان است که تناسب نزدیکی با مسأله معاد که بعد از آن آمده دارد، زیرا می دانیم که یکی از دلائل امکان معاد مسأله زنده کردن زمینهای مرده به وسیله نزول باران است که بارها در قرآن با عبارات مختلف ذکر شده است.

سورة الذاریات(51): آیة 5

(آیه 5)- بعد از ذکر این چهار سوگند- که همه بیانگر اهمیت مطلبی است که بعد از آن می آید- می فرماید: «آنچه به شما وعده داده شده قطعا راست است» (إِنَّما تُوعَدُونَ لَصادِقٌ).

سورة الذاریات(51): آیة 6

(آیه 6)- و بار دیگر به عنوان تأکید می افزاید: «و بی شک (رستاخیز و) جزای اعمال واقع شدنی است» (وَ إِنَّ الدِّینَ لَواقِعٌ).

«دین» در اینجا به معنی جزاست، و اصولا یکی از نامهای قیامت «یوم الدّین» (روز جزا) است و از آن روشن می شود که منظور از وعده های واقع شدنی در اینجا وعده های مربوط به قیامت و حساب و پاداش و کیفر و بهشت و دوزخ و سایر امور مربوط به معاد است، بنابر این جمله اول تمام وعده های قیامت را شامل می شود، و جمله دوم تأکیدی است بر مسأله جزا.

سورة الذاریات(51): آیة 7

(آیه 7)- سوگند به آسمان و چین و شکنهای زیبایش! این آیه همچون آیات گذشته با سوگند شروع می شود، نخست می فرماید:

«سوگند به آسمان که دارای چین و شکنهای زیباست» (وَ السَّماءِ ذاتِ الْحُبُکِ).

سورة الذاریات(51): آیة 8

(آیه 8)- این آیه به جواب قسم یعنی مطلبی که به خاطر آن سوگند یاد شده است پرداخته، می افزاید: «همه شما (در باره قیامت) در گفتاری مختلف و گوناگون هستید» (إِنَّکُمْ لَفِی قَوْلٍ مُخْتَلِفٍ). پیوسته ضد و نقیض می گوئید، و همین تناقض گوئی دلیل بر بی پایه بودن سخنان شماست.

در مورد معاد، گاه می گوئید: ما اصلا باور نمی کنیم که استخوانهای پوسیده زنده شوند.

[شماره صفحه واقعی : 535]

ص: 1833

و گاه می افزایید: پدران و نیاکان ما را بیاورید تا گواهی دهند بعد از مرگ قیامت و رستاخیزی در کار است تا قبول کنیم! و در مورد پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله گاه می گوئید: دیوانه است، گاه شاعرش می خوانید، گاه ساحرش می نامید.

همچنین در مورد قرآن گاه آن را «اساطیر الاولین» (افسانه ها و خرافات پیشینیان) می نامید گاهی شعرش می خوانید، و گاه سحر، و گاه دروغ! این تعبیر در حقیقت استدلالی است بر بطلان ادعاهای مخالفان در مورد توحید و معاد و پیامبر و قرآن- هر چند تکیه اصلی این آیات به قرینه آیاتی که بعدا می آید روی مسأله معاد است.

سورة الذاریات(51): آیة 9

(آیه 9)- در این آیه علت این انحراف از حق را بیان کرده، می فرماید:

« (تنها) کسی از ایمان به آن منحرف می شود که از قبول حق، سرباز می زند» و گر نه دلائل زندگی بعد از مرگ آشکار است (یُؤْفَکُ عَنْهُ مَنْ أُفِکَ).

با توجه به این که در آیات قبل سخن از رستاخیز در میان بود معلوم است که منظور اصلی انحراف از این عقیده است، و نیز از آنجا که در آیه گذشته سخن از گفتگوهای ضد و نقیض کافران در میان بود معلوم می شود منظور در اینجا کسانی است که از منطق و دلیل روشن منحرف می شوند.

بنابر این مجموع آیه چنین معنی می دهد: کسانی از ایمان به معاد منحرف می شوند که از مسیر دلیل عقل و منطق حق طلبی منحرف گشته اند.

سورة الذاریات(51): آیة 10

(آیه 10)- در این آیه دروغگویان و دروغ پردازان را شدیدا مورد مذمت و تهدید قرار داده، می گوید: «کشته باد دروغگویان» و مرگ بر آنها! (قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ).

منظور از «خرّاصون» کسانی هستند که غرق جهل و نادانی خویشند، و برای فرار از زیر بار حق هر روز بهانه و سخن بی اساسی را عنوان می کنند.

اصولا قضاوتهائی که مدرک روشنی ندارند و بر پایه حدس و تخمین و گمانهای بی اساس است کاری است گمراه کننده و مستحق نفرین و عذاب.

[شماره صفحه واقعی : 536]

ص: 1834

سورة الذاریات(51): آیة 11

(آیه 11)- سپس به معرفی این دروغگویان پرداخته، می افزاید: «همانها که در جهل و غفلت فرو رفته اند» (الَّذِینَ هُمْ فِی غَمْرَةٍ ساهُونَ).

سورة الذاریات(51): آیة 12

(آیه 12)- «و (از این رو) پیوسته سؤال می کنند: روز جزا چه موقع است» و قیامت کی خواهد آمد؟ (یَسْئَلُونَ أَیَّانَ یَوْمُ الدِّینِ).

این سخن به آن می ماند که بیماری از طبیب مرتبا سؤال کند پایان عمر من چه روزی خواهد بود؟

هر کس این سؤال را بی اساس می داند، و می گوید مهم این است که بدانی مرگ حق است تا خود را درمان کنی مبادا گرفتار «مرگ زودرس» شوی.

سورة الذاریات(51): آیة 13

(آیه 13)- ولی با این حال قرآن به آنها پاسخ کوبنده ای داده، می گوید:

(آری) همان روزی است که آنها را بر آتش می سوزانند»! (یَوْمَ هُمْ عَلَی النَّارِ یُفْتَنُونَ).

سورة الذاریات(51): آیة 14

(آیه 14)- و به آنها گفته می شود: «بچشید عذاب خود را، این همان چیزی است که برای آن شتاب داشتید» (ذُوقُوا فِتْنَتَکُمْ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ).

سورة الذاریات(51): آیة 15

(آیه 15)- پاداش سحر خیزان نیکو کار! در تعقیب آیات گذشته که سخن از دروغگویان جاهل و منکران قیامت و رستاخیز و عذاب آنها در میان بود، در اینجا از مؤمنان پرهیزکار و اوصاف و پاداش آنها سخن می گوید، تا در مقایسه با یکدیگر- آن چنان که روش قرآن است- حقائق روشنتر شود.

می فرماید: «به یقین پرهیز کاران در باغهای بهشت و در میان چشمه ها قرار دارند» (إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ).

درست است که باغ طبیعتا دارای نهرهای آب است، اما لطفش در این است که چشمه ها از درون خود باغ بجوشد، و درختان را دائما مشروب کند، این امتیازی است که باغهای بهشت دارد، نه یک نوع چشمه که انواع مختلفی از چشمه ها در آن موجود است.

سورة الذاریات(51): آیة 16

(آیه 16)- سپس به نعمتهای دیگر بهشتی اشاره کرده و به صورت سر بسته

[شماره صفحه واقعی : 537]

ص: 1835

می گوید: «و آنچه پروردگارشان به آنها بخشیده دریافت می دارند» (آخِذِینَ ما آتاهُمْ رَبُّهُمْ).

یعنی آنها با نهایت میل و اشتیاق و کمال رضا و رغبت و خشنودی این مواهب الهی را پذیرا می شوند.

و در دنبال آیه می افزاید: این پاداشهای عظیم بی جهت نیست «زیرا آنها پیش از آن (در سرای دنیا) از نیکو کاران بودند» (إِنَّهُمْ کانُوا قَبْلَ ذلِکَ مُحْسِنِینَ).

احسان و نیکو کاری که در اینجا آمده معنی وسیعی دارد که هم اطاعت خدا را شامل می شود و هم انواع نیکیها به خلق خدا.

سورة الذاریات(51): آیة 17

(آیه 17)- از این به بعد به توضیح چگونگی نیکو کار بودن آنها پرداخته، سه وصف را از میان اوصاف آنها بیان می کند.

نخست این که: «آنها کمی از شب را می خوابیدند» (کانُوا قَلِیلًا مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ).

یعنی همه شب، بخشی را بیدار بودند و به عبادت و نماز شب می پرداختند و شبهائی را که تماما در خواب باشند و عبادت شبانه از آنها بکلی فوت شود کم بوده است.

سورة الذاریات(51): آیة 18

(آیه 18)- دومین وصف آنها را چنین بیان می کند: «و در سحرگاهان استغفار می کردند» (وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ).

در آخر شب که چشم غافلان در خواب است، و محیط از هر نظر آرام، قال و غوغای زندگی مادی فرو نشسته، و عواملی که فکر انسان را به خود مشغول دارد خاموش است بر می خیزند، و به درگاه خدا می روند، در پیشگاه معبود به راز و نیاز می پردازند، نماز می خوانند، و مخصوصا از گناهان خود استغفار می کنند.

سورة الذاریات(51): آیة 19

(آیه 19)- سپس به سومین وصف پرهیز کاران بهشتی اشاره کرده، می افزاید:

«و در اموال آنها حقّی برای سائل و محروم بود» (وَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ).

تعبیر به «حقّ» در اینجا یا به خاطر این است که خداوند بر آنها لازم شمرده

[شماره صفحه واقعی : 538]

ص: 1836

است- مانند زکات و خمس و سایر حقوق واجب شرعی- و یا آنها خود بر خویشتن الزام کرده اند و تعهد نموده اند و می توان گفت که فرق نیکو کاران با دیگران آن است که آنها این حقوق را ادا می کنند در حالی که دیگران مقید به آن نیستند.

در روایاتی که از منابع اهل بیت علیهم السّلام رسیده تأکید شده که منظور از «حق معلوم» چیزی غیر از زکات واجب است.

در فرق میان «سائل» و «محروم» جمعی گفته اند: «سائل» کسی است که از مردم تقاضای کمک می کند، ولی «محروم» شخص آبرومندی است که برای معیشت خود نهایت تلاش و کوشش را به خرج می دهد اما دستش به جائی نمی رسد و کسب و کار و زندگیش به هم پیچیده است و با این حال خویشتنداری کرده، از کسی تقاضای کمک نمی کند.

به هر حال این تعبیر اشاره به این نکته است که هرگز منتظر ننشینید نیازمندان نزد شما آیند و تقاضای کمک کنند، بر شماست که جستجو کنید و افراد آبرومند محروم را پیدا کنید، و به آنها کمک نموده، گره مشکلاتشان را بگشائید و آبرویشان را حفظ نمایید.

سورة الذاریات(51): آیة 20

(آیه 20)- نشانه های خدا در وجود شماست آیا نمی بینید؟

در تعقیب آیات پیشین که پیرامون مسأله معاد و صفات دوزخیان و بهشتیان سخن می گفت در اینجا سخن از نشانه های خدا در زمین و در وجود خود انسان است، تا از یکسو به مسأله توحید و شناخت خدا و صفات او که مبدأ حرکت به سوی همه خیرات است آشنا شوند، و از سوی دیگر به قدرت او بر مسأله معاد و زندگی پس از مرگ، چرا که خالق حیات در روی زمین و این همه عجائب و شگفتیها قادر بر تجدید حیات نیز می باشد.

نخست می فرماید: «و در زمین آیاتی برای جویندگان یقین است» (وَ فِی الْأَرْضِ آیاتٌ لِلْمُوقِنِینَ).

به راستی نشانه های حق و قدرت بی پایان و علم و حکمت نا محدود خدا در

[شماره صفحه واقعی : 539]

ص: 1837

همین کره خاکی آنقدر فراوان است که عمر هیچ انسانی برای شناخت همه آنها کافی نیست.

بد نیست در اینجا به گوشه ای از سخنان یکی از دانشمندان معروف جهان که در این زمینه مطالعات زیادی دارد گوش فرا دهیم.

کرسی موریسین می گوید: «در تنظیم عوامل طبیعی منتهای دقت و ریزه کاری به کار رفته است، مثلا اگر قشر خارجی کره زمین ده پا ضخیمتر از آنچه هست می بود اکسیژن- یعنی ماده اصلی حیات- وجود پیدا نمی کرد، یا هر گاه عمق دریاها چند پا بیشتر از عمق فعلی بود آن وقت کلیه اکسیژن و کربن زمین جذب می شد و دیگر امکان هیچ گونه زندگی نباتی و یا حیوانی در سطح خاک باقی نمی ماند».

و در جای دیگر می گوید: «تنها بیست و یک در صد از هوای اطراف زمین اکسیژن است ... اگر مقدار اکسیژن موجود در هوا به جای بیست و یک در صد پنجاه در صد بود تمام مواد سوختنی این عالم محترق می شد، و اگر جرقه ای به درختی در جنگلی می رسید، تمام جنگل بطور کامل می سوخت»!

سورة الذاریات(51): آیة 21

(آیه 21)- در این آیه می افزاید: «و در وجود خود شما» نیز آیاتی است (وَ فِی أَنْفُسِکُمْ).

«آیا (چشم باز نمی کنید و این همه آیات و نشانه ای آشکار حق را) نمی بینید»؟! (أَ فَلا تُبْصِرُونَ).

بدون شک انسان اعجوبه عالم هستی است و آنچه در عالم کبیر است در این عالم صغیر نیز وجود دارد، بلکه عجایبی در آن است که در هیچ جای جهان نیست.

دستگاههائی که در بدن انسان است مانند قلب و کلیه و ریه و مخصوصا دهها هزار کیلو متر! رگهای درشت و باریک و حتی مویرگهائی که با چشم دیده نمی شود، و مسؤول آبرسانی و تغذیه و تهویه «ده میلیون میلیارد» سلول تن انسان هستند، و حواس مختلفی مانند بینائی و شنوائی و حواس دیگر هر کدام آیتی عظیم از آیات اوست.

[شماره صفحه واقعی : 540]

ص: 1838

و از همه مهمتر معمای «حیات» که اسرار آن همچنان ناشناخته مانده، و ساختمان روح و عقل انسان است که عقول همه انسانها از درک آن عاجز است.

و لذا پیغمبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و اله فرمود: «کسی که خویش را بشناسد خدای خویش را شناخته است».

سورة الذاریات(51): آیة 22

(آیه 22)- در این آیه به سومین بخش از نشانه های عظمت پروردگار و قدرت او بر معاد اشاره کرده، می فرماید: «و روزی شما در آسمان است، و آنچه به شما وعده داده می شود» (وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ وَ ما تُوعَدُونَ).

مفهوم «رزق» هم باران را شامل می شود، هم نور آفتاب را که از آسمان به سوی ما می آید و نقش آن در حیات و زندگی فوق العاده حساس است، و همچنین هوا را که مایه حیات همه موجودات زنده است.

چیزی که مانع بصیرت آدمی می شود، همان حرص برای روزی است خداوند در این آیه به انسان اطمینان می دهد که روزی او تضمین شده است، تا بتواند با خیال راحت به شگفتیهای جهان هستی بنگرد.

به هر حال سه آیه فوق ترتیب لطیفی دارد: آیه نخست از عوامل وجود انسان در کره زمین سخن می گوید، و آیه دوم از خود وجود انسان، و آیه سوم از عوامل دوام و بقاء او.

سورة الذاریات(51): آیة 23

(آیه 23)- لذا برای تأکید مطلب در این آیه سوگند یاد کرده، می گوید:

«سوگند به پروردگار آسمان و زمین که این مطلب حق است، همان گونه که شما سخن می گوئید» (فَوَ رَبِّ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ ما أَنَّکُمْ تَنْطِقُونَ).

کار به جائی رسیده است که خداوند با آن عظمت و قدرتش برای اطمینان دادن به بندگان شکاک و دیر باور و ضعیف النفس و حریص سوگند یاد می کند که آنچه به شما در زمینه رزق و روزی و وعده های ثواب و عقاب قیامت وعده داده شده همه حق است، و هیچ شک و تردیدی در آن نیست.

سورة الذاریات(51): آیة 24

(آیه 24)- میهمانان ابراهیم علیه السلام: از این به بعد گوشه هائی از سرگذشت انبیا و اقوام پیشین برای تأکید و تأیید مطالب گذشته مطرح می شود، و نخستین فراز آن

[شماره صفحه واقعی : 541]

ص: 1839

سرگذشت فرشتگانی است که برای عذاب قوم لوط در شکل آدمیان بر ابراهیم علیه السلامظاهر شدند، و او را بشارت به تولد فرزندی دادند با این که ابراهیم به سن پیری رسیده بود و همسرش نیز مسن و نازا بود.

از یکسو عطا کردن این فرزند برومند در این سن و سال به این پدر و مادر پیر و فرتوت تأکیدی است برای آنچه در باره مقدر بودن سایر روزیها که در آیات گذشته آمد.

و از سوی دیگر دلیلی است بر قدر و توانائی حق، و آیتی است از آیات خدا شناسی که در آیات گذشته از آن بحث شده است.

و از سوی سوم بشارتی است برای اقوام با ایمان که مشمول حمایت حق هستند، همان گونه که آیات بعد که سخن از عذاب هولناک قوم لوط می گوید هشدار و تهدیدی است برای مجرمان بی ایمان.

نخست روی سخن را به پیامبر کرده، می فرماید: «آیا خبر مهمانهای بزرگوار ابراهیم به تو رسیده است»؟! (هَلْ أَتاکَ حَدِیثُ ضَیْفِ إِبْراهِیمَ الْمُکْرَمِینَ).

سورة الذاریات(51): آیة 25

(آیه 25)- سپس به شرح حال آنها پرداخته، می گوید: «در آن زمان که بر او وارد شدند و گفتند: سلام بر تو! او گفت: سلام بر شما که جمعیتی نا شناخته اید»! (إِذْ دَخَلُوا عَلَیْهِ فَقالُوا سَلاماً قالَ سَلامٌ قَوْمٌ مُنْکَرُونَ).

سورة الذاریات(51): آیة 26

(آیه 26)- به هر حال ابراهیم میهمان نواز و پر سخاوت، برای پذیرائی میهمانان خود فورا دست به کار شد، «پس پنهانی به سوی خانواده خود رفت و گوساله فربه (و بریان شده ای را برای آنها) آورد» (فَراغَ إِلی أَهْلِهِ فَجاءَ بِعِجْلٍ سَمِینٍ).

چرا ابراهیم چنین کرد؟ برای این که ممکن بود اگر میهمانان متوجه شوند مانع از چنین پذیرائی پر هزینه ای گردند.

اما چرا ابراهیم برای میهمانهای معدود که به گفته بعضی سه نفر و حد اکثر دوازده نفر بودند غذای فراوان و مفصل تهیه کرد، این به خاطر آن است که معمولا اشخاص سخاوتمند هر گاه میهمانی برای آنها فرا رسد تنها به اندازه میهمانان غذا

[شماره صفحه واقعی : 542]

ص: 1840

تهیه نمی کنند، بلکه غذائی فراهم می سازند که علاوه بر میهمانان تمام کسانی که برای آنان کار می کنند در آن شریک و سهیم باشند، و حتی همسایگان و نزدیکان و اطرافیان دیگر را هم در نظر می گیرند.

سورة الذاریات(51): آیة 27

(آیه 27)- ابراهیم شخصا این غذا را برای میهمانان آورد «و نزدیک آنها گذارد» (فَقَرَّبَهُ إِلَیْهِمْ).

ولی با تعجب دید که آنها دست به سوی غذا نمی برند «گفت: آیا شما غذا نمی خورید»؟! (قالَ أَ لا تَأْکُلُونَ).

سورة الذاریات(51): آیة 28

(آیه 28)- ابراهیم تصور می کرد آنها از جنس بشرند و هنگامی که دید دست به سوی غذا نمی برند «از آنان احساس وحشت کرد» (فَأَوْجَسَ مِنْهُمْ خِیفَةً).

زیرا در آن زمان و امروز هم در میان بسیاری از اقوام- که پایبند به اخلاق سنتی هستند- هر گاه کسی از غذای دیگری بخورد به او آزاری نمی رساند و خیانتی نمی کند. و اگر میهمان دست به غذا نبرد این گمان پیدا می شد که او برای کار خطرناکی آمده است.

در اینجا میهمانان- همان گونه که در آیه 70 سوره هود آمده است- «به او گفتند: نترس» ما رسولان و فرشتگان پروردگار توایم (قالُوا لا تَخَفْ).

سپس می افزاید: «و او را بشارت به تولد پسری دانا دادند» (وَ بَشَّرُوهُ بِغُلامٍ عَلِیمٍ).

بدیهی است فرزند به هنگام تولد «عالم» نیست، اما ممکن است استعدادی در او باشد که در آینده عالم و دانشمند بزرگی شود، و منظور در اینجا همین است.

و مشهور این است که این فرزند «اسحاق» بوده است.

سورة الذاریات(51): آیة 29

(آیه 29)- «در این هنگام همسرش جلو آمد در حالی که (از خوشحالی و تعجب) فریاد می کشید به صورت خود زد و گفت: (آیا پسری خواهم آورد در حالی که) پیر زنی نازا هستم» (فَأَقْبَلَتِ امْرَأَتُهُ فِی صَرَّةٍ فَصَکَّتْ وَجْهَها وَ قالَتْ عَجُوزٌ عَقِیمٌ).

سورة الذاریات(51): آیة 30

(آیه 30)- ولی قرآن در این آیه پاسخ فرشتگان را به او نقل می کند: «گفتند:

[شماره صفحه واقعی : 543]

ص: 1841

پروردگارت چنین گفته است و او حکیم و داناست» (قالُوا کَذلِکَ قالَ رَبُّکِ إِنَّهُ هُوَ الْحَکِیمُ الْعَلِیمُ).

گر چه تو پیر زن فرتوتی هستی و شوهرت نیز چنین است، اما هنگامی که فرمان پروردگار تو صادر شود و اراده اش به چیزی تعلق گیرد بدون تردید تحقق می یابد

آغاز جزء 27 قرآن مجید

ادامه سوره ذاریات
سورة الذاریات(51): آیة 31

(آیه 31)- شهرهای بلا دیده قوم لوط آیت و عبرتی است: در تعقیب ماجرای ورود فرشتگان بر ابراهیم و بشارت دادن به او در باره تولد اسحاق بحث از گفتگویی است که میان «ابراهیم» و «فرشتگان» در باره قوم «لوط» در گرفت.

توضیح این که: ابراهیم پس از تبعید به شام، به دعوت مردم به سوی خداوند و مبارزه با هر گونه شرک و بت پرستی ادامه می داد، حضرت «لوط» که از پیامبران بزرگ بود در عصر او می زیست و احتمالا از سوی او مأموریت یافت که برای تبلیغ و هدایت گمراهان به یکی از مناطق شام (یعنی شهرهای سدوم) سفر کند، او در میان قوم گنهکاری آمد که آلوده به شرک و گناهان بسیاری بودند، و از همه زشت تر گناه همجنس بازی و لواط بود سر انجام گروهی از فرشتگان مأمور هلاک این قوم شدند اما قبلا نزد ابراهیم آمدند.

ابراهیم از وضع میهمانان فهمید اینها به دنبال کار مهمی می روند، و تنها برای بشارت تولد فرزند نزد او نیامده اند، چرا که برای چنین بشارتی یک نفر کافی بود، و یا به خاطر عجله ای که در حرکت داشتند احساس کرد مأموریت مهمی دارند.

لذا در آیه مورد بحث می گوید: ابراهیم «گفت: مأموریت شما چیست ای فرستادگان» خدا؟ (قالَ فَما خَطْبُکُمْ أَیُّهَا الْمُرْسَلُونَ).

سورة الذاریات(51): آیة 32

(آیه 32)- فرشتگان پرده از روی مأموریت خود برداشته، و به ابراهیم «گفتند: ما به سوی قوم مجرمی فرستاده شده ایم» (قالُوا إِنَّا أُرْسِلْنا إِلی قَوْمٍ مُجْرِمِینَ). قومی که علاوه بر فساد عقیده گرفتار انواع آلودگیها و گناهان مختلف

[شماره صفحه واقعی : 544]

ص: 1842

زشت و ننگینی هستند

سورة الذاریات(51): آیة 33

(آیه 33)- سپس افزودند: ما مأموریت داریم «تا بارانی از سنگ گل بر آنها بفرستیم» (لِنُرْسِلَ عَلَیْهِمْ حِجارَةً مِنْ طِینٍ).

تعبیر به «حِجارَةً مِنْ طِینٍ» (سنگی از گل) همان چیزی است که در آیه 82 سوره هود به جای آن «سجّیل» آمده است، و در مجموع شاید اشاره به این معنی است که برای نابود کردن این قوم مجرم حتی نیازی به نازل کردن صخره های عظیم از آسمان نبود، بلکه بارانی از ریگهای کوچک و نه چندان محکم و مانند دانه های باران بر آنها فرو بارید.

سورة الذاریات(51): آیة 34

(آیه 34)- سپس افزودند: «سنگهائی که از ناحیه پروردگارت برای اسرافکاران نشان گذاشته شده است» (مُسَوَّمَةً عِنْدَ رَبِّکَ لِلْمُسْرِفِینَ).

سورة الذاریات(51): آیة 35

(آیه 35)- قرآن در اینجا دنباله ماجرای این رسولان پروردگار را- که نزد حضرت لوط آمدند و به عنوان میهمانانی بر او وارد شدند، و قوم بی شرم به گمان این که آنها جوانانی زیبا روی از جنس بشرند به سراغ آنها آمدند، اما به زودی به اشتباه خود پی بردند، و چشمان همه آنها نابینا شد- رها کرده و دنباله سخن را از سوی خداوند بازگو می کند.

می فرماید: «ما مؤمنانی را که در شهرها (ی قوم لوط) زندگی می کردند (قبل از نزول عذاب) خارج کردیم» (فَأَخْرَجْنا مَنْ کانَ فِیها مِنَ الْمُؤْمِنِینَ).

سورة الذاریات(51): آیة 36

(آیه 36)- «ولی (در تمام این مناطق) جز یک خانواده با ایمان نیافتیم»! (فَما وَجَدْنا فِیها غَیْرَ بَیْتٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ).

آری! ما هرگز خشک و تر را با هم نمی سوزانیم و عدالت ما اجازه نمی دهد مؤمن را گرفتار سرنوشت کافر کنیم، حتی اگر در میان میلیونها نفر بی ایمان و مجرم، یک فرد با ایمان و پاک باشد نجاتش می دهیم.

این همان مطلبی است که در سوره حجر آیه 59 و 60 به این صورت آمده:

«مگر خاندان لوط که همگی آنها را نجات خواهیم داد، به جز همسرش که مقدّر داشتیم از بازماندگان (در شهر، و هلاک شوندگان) باشد»!

[شماره صفحه واقعی : 545]

ص: 1843

البته این بخش از ماجرای قوم لوط در سوره های مختلف قرآن با عبارات مختلف بیان شده که همه آنها یک حقیقت را بازگو می کند، ولی از آنجا که ممکن است به یک حادثه از زوایای مختلف نگاه کرد و در هر نگاه بعدی از آن را مشاهده نمود، در قرآن مجید نیز حوادث تاریخی غالبا به همین صورت مطرح و تکرار شده است، و در مقام تربیت گاه لازم می شود که روی یک مسأله مهم بارها تکیه شود، تا تأثیر عمیق در ذهن خواننده بگذارد.

به هر حال خداوند شهرهای این قوم آلوده را با زمین لرزه ای سخت و ویرانگر زیر و رو کرد سپس بارانی از سنگهای آسمانی بر آنها فرو بارید و اثری از آنها نماند، حتی جسدهای پلیدشان زیر آوارها و سنگهای آسمانی مدفون گشت، تا عبرتی باشد برای آیندگان و برای همه افراد بی ایمان و مجرمان آلوده.

سورة الذاریات(51): آیة 37

(آیه 37)- و لذا در این آیه می افزاید: «و در آن (شهرهای بلا دیده) نشانه ای روشن برای کسانی که از عذاب دردناک می ترسند به جای گذاردیم» (وَ تَرَکْنا فِیها آیَةً لِلَّذِینَ یَخافُونَ الْعَذابَ الْأَلِیمَ).

این تعبیر به خوبی نشان می دهد که از این آیات و نشانه های خدا تنها کسانی پند می گیرند که آمادگی پذیرش در وجودشان باشد، و احساس مسؤولیت کنند.

سورة الذاریات(51): آیة 38

(آیه 38)- این همه درس عبرت در تاریخ پیشینیان: قرآن در اینجا در تعقیب داستان قوم لوط و عاقبت دردناکی که بر اثر گناهان بسیار زشت و ننگین پیدا کردند اشاره به سرگذشت چند قوم دیگر از اقوام پیشین می کند.

نخست می فرماید: «و در (زندگی) موسی نیز (نشانه و درس عبرتی بود) در آن هنگامی که او را به دلیلی آشکار به سوی فرعون فرستادیم» (وَ فِی مُوسی إِذْ أَرْسَلْناهُ إِلی فِرْعَوْنَ بِسُلْطانٍ مُبِینٍ).

«سلطان» چیزی است که مایه تسلط گردد، و منظور در اینجا معجزه یا دلیل و منطق نیرومند عقلی یا هر دو است که «موسی» علیه السلام در برابر فرعون از آن استفاده کرد.

سورة الذاریات(51): آیة 39

(آیه 39)- اما فرعون نه تسلیم معجزات بزرگ موسی علیه السلام که گواه ارتباطش با

[شماره صفحه واقعی : 546]

ص: 1844

خدا بود شد، و نه در مقابل دلائل منطقی او سر تعظیم فرود آورد، بلکه به خاطر غرور و تکبری که داشت «با تمام وجودش از وی روی برتافت و گفت: (این مرد) یا ساحر است یا دیوانه»! (فَتَوَلَّی بِرُکْنِهِ وَ قالَ ساحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ).

جالب این که جباران زورگو در تهمتها و نسبتهای دروغین که به انبیاء بزرگ می دادند گرفتار سر در گمی و تناقض گوئی عجیبی بودند، گاه آنها را ساحر می خواندند، و گاه مجنون، با این که «ساحر» باید انسان هوشیاری باشد که با استفاده از ریزه کاریها و مسائل روانی و خواص مختلف اشیا کارهای اعجاب انگیزی را انجام دهد و مردم را اغفال نماید، در حالی که مجنون نقطه مقابل آن است.

سورة الذاریات(51): آیة 40

(آیه 40)- اما قرآن از نتیجه کار فرعون جبار و اعوانش چنین خبر می دهد:

«از این رو ما او و لشکریانش را گرفتیم و به دریا افکندیم، در حالی که در خور سرزنش بود»َأَخَذْناهُ وَ جُنُودَهُ فَنَبَذْناهُمْ فِی الْیَمِّ وَ هُوَ مُلِیمٌ)

سورة الذاریات(51): آیة 41

(آیه 41)- سپس به سرنوشت اجمالی قوم «عاد» پرداخته، چنین می گوید:

«در سرگذشت قوم عاد نیز (آیتی است) در آن هنگام که تند بادی بی باران بر آنها فرستادیم» (وَ فِی عادٍ إِذْ أَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ الرِّیحَ الْعَقِیمَ).

عقیم بودن بادها زمانی است که ابرهای باران زا با خود حمل نکند، گیاهان را تلقیح ننماید، و فایده و برکتی نداشته باشد، و جز هلاکت و نابودی چیزی همراه نیاورد.

سورة الذاریات(51): آیة 42

(آیه 42)- سپس به توصیف تند بادی که بر قوم عاد مسلط شد پرداخته، می افزاید: «بر هیچ چیز نمی گذشت مگر این که آن را همچون استخوانهای پوسیده می ساخت» (ما تَذَرُ مِنْ شَیْ ءٍ أَتَتْ عَلَیْهِ إِلَّا جَعَلَتْهُ کَالرَّمِیمِ).

این تعبیر نشان می دهد که تند باد قوم عاد یک تند باد معمولی نبود، بلکه علاوه بر تخریب و درهم کوبیدن و به اصطلاح فشارهای فیزیکی، دارای سوزندگی و مسمومیتی بود که اشیاء گوناگون را می پوساند.

این بود اشاره کوتاهی به سرنوشت قوم نیرومند و ثروتمند «عاد» که در سرزمین «احقاف» (منطقه ای میان عمان و حضر موت) می زیستند.

[شماره صفحه واقعی : 547]

ص: 1845

سورة الذاریات(51): آیة 43

(آیه 43)- بعد از آنها نوبت به قوم «ثمود» می رسد و در باره آنها می فرماید:

«و نیز در سرگذشت قوم ثمود (عبرتی است) در آن هنگام که به آنها گفته شد:

مدتی کوتاه بهره مند باشید» و سپس منتظر عذاب (وَ فِی ثَمُودَ إِذْ قِیلَ لَهُمْ تَمَتَّعُوا حَتَّی حِینٍ).

منظور از «حَتَّی حِینٍ» همان سه روز مهلتی است که در آیه 65 سوره هود به آن اشاره شده است: «آنها شتری را که به عنوان اعجاز آمده بود از پای درآورند و پیامبرشان صالح به آنها گفت: سه روز در خانه هایتان بهره گیرید (و بعد از آن منتظر عذاب الهی باشید) این وعده ای است تخلف ناپذیر».

سورة الذاریات(51): آیة 44

(آیه 44)- آری «آنها از فرمان پروردگارشان سر باز زدند و صاعقه آنان را فرا گرفت، در حالی که (خیره خیره) نگاه می کردند» بی آنکه قدرت دفاع داشته باشند (فَعَتَوْا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ وَ هُمْ یَنْظُرُونَ).

این جمله اشاره به تمام سرپیچیهائی است که آنها در طول دعوت صالح داشتند، مانند بت پرستی و ظلم و ستم و از پای درآوردن ناقه ای که معجزه «صالح» بود، نه فقط سرپیچیهایی که در طول این سه روز انجام دادند و به جای توبه و انابه به درگاه خدا در غفلت و غرور فرو رفتند.

سورة الذاریات(51): آیة 45

(آیه 45)- سر انجام آخرین جمله ای که در باره این قوم سرکش می فرماید این است که: «چنان بر زمین افتادند که توان برخاستن نداشتند و نتوانستند از کسی یاری طلبند» (فَمَا اسْتَطاعُوا مِنْ قِیامٍ وَ ما کانُوا مُنْتَصِرِینَ).

آری! صاعقه چنان آنها را غافلگیر کرد و بر زمین کوبید که نه خود یارای برخاستن و دفاع از خویشتن داشتند، و نه قدرت ناله و فریاد و کمک طلبیدن، و در همین حال جان دادند، و سرگذشتشان درس عبرتی برای دیگران شد.

سورة الذاریات(51): آیة 46

(آیه 46)- در این آیه اشاره کوتاهی به سرنوشت پنجمین قوم یعنی قوم نوح کرده، می فرماید: «همچنین قوم نوح را پیش از آنها هلاک کردیم، چرا که قوم فاسقی بودند» (وَ قَوْمَ نُوحٍ مِنْ قَبْلُ إِنَّهُمْ کانُوا قَوْماً فاسِقِینَ).

«فاسق» به کسی می گویند که از محدوده فرمان خداوند قدم بیرون گذارد،

[شماره صفحه واقعی : 548]

ص: 1846

و آلوده به فکر و ظلم یا سایر گناهان شود.

سورة الذاریات(51): آیة 47

(آیه 47)- پیوسته آسمانها را گسترش می دهیم! قرآن بار دیگر به مسأله آیات عظمت خداوند در عالم آفرینش می پردازد و در حقیقت بحثهائی را که در آیات 20 و 21 همین سوره در باره آیات او در زمین و وجود انسان گذشت تکمیل می کند، و در ضمن دلیلی بر قدرت خداوند بر مسأله معاد و زندگی پس از مرگ است. نخست می فرماید: «و ما آسمان را با قدرت بنا کردیم، و همواره آن را وسعت می بخشیم» (وَ السَّماءَ بَنَیْناها بِأَیْدٍ وَ إِنَّا لَمُوسِعُونَ).

سورة الذاریات(51): آیة 48

(آیه 48)- «و زمین را گستردیم و چه خوب گستراننده ای هستیم»! (وَ الْأَرْضَ فَرَشْناها فَنِعْمَ الْماهِدُونَ).

نشانه های این قدرت عظیم هم در عظمت آسمانها و هم در نظام خاصی که بر آنها حاکم است به خوبی آشکار می باشد.

با توجه به کشفیات اخیر دانشمندان در مسأله «گسترش جهان» معنای آیه روشن است و آن این که خداوند آسمانها را آفریده و دائما گسترش می دهد.

علم امروز می گوید: نه تنها کره زمین، بر اثر جذب مواد آسمانی تدریجا فربه و سنگین تر می شود، بلکه آسمانها نیز در گسترشند، یعنی ستارگانی که در یک کهکشان قرار دارند بسرعت از مرکز کهکشان دور می شوند، حتی سرعت این گسترش را در بسیاری از مواقع اندازه گیری کرده اند.

سورة الذاریات(51): آیة 49

(آیه 49)- بعد از آفرینش آسمانها و زمین نوبت به موجودات مختلف آسمانی و زمین و انواع گیاهان و حیوانات می رسد آیه مورد بحث می فرماید:

«و از هر چیز دو جفت آفریدیم شاید متذکر شوید» (وَ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ خَلَقْنا زَوْجَیْنِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ).

«مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ» (از هر چیزی) می تواند اشاره به این حقیقت باشد که تمام اشیای جهان از ذرات مثبت و منفی ساخته شده، و امروز از نظر علمی مسلم است که «اتمها» از اجزاء مختلفی تشکیل یافته اند، از جمله اجزائی که دارای بار الکتریسته منفی هستند، و «الکترون» نامیده می شوند، و اجزائی که دارای بار

[شماره صفحه واقعی : 549]

ص: 1847

الکتریسته مثبت هستند و «پروتون» نام دارد.

سورة الذاریات(51): آیة50

(آیه 50)- در این آیه به عنوان یک نتیجه گیری از بحثهای توحیدی گذشته می افزاید: «پس به سوی خدا بگریزید که من از سوی او برای شما بیم دهنده ای آشکارم» (فَفِرُّوا إِلَی اللَّهِ إِنِّی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ مُبِینٌ).

تعبیر به «فرار» در اینجا تعبیر جالب و لطیفی است، معمولا «فرار» در جائی گفته می شود که انسان از یک سو با موجود یا حادثه وحشتناکی رو برو شده، و از سوی دیگر پناهگاهی در نقطه ای سراغ دارد، لذا با سرعت تمام از محل حادثه دور می شود و به نقطه امن و امان روی می آورد، شما نیز از شرک و بت پرستی که عقیده وحشتناکی است بگریزید و به توحید خالص که منطقه امن و امان واقعی است روی آرید.

از زشتیها، بدیها، بی ایمانی، تاریکی جهل، و عذاب جاویدان بگریزید، و در آغوش رحمت حق و سعادت جاویدان قرار گیرید.

سورة الذاریات(51): آیة 51

(آیه 51)- باز برای تأکید بیشتر، روی مسأله یکتاپرستی تکیه کرده، می فرماید: «و با خدا معبود دیگری قرار ندهید که من برای شما از سوی او بیم دهنده ای آشکارم» (وَ لا تَجْعَلُوا مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ إِنِّی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ مُبِینٌ).

سورة الذاریات(51): آیة 52

(آیه 52)- در آیه 39 همین سوره خواندیم که فرعون در برابر دعوت موسی علیه السلام به سوی خداوند یکتا و ترک ظلم و بیدادگری، موسی را متهم ساخت که او «ساحر» یا «مجنون» است، این نسبت که از سوی مشرکان به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله نیز داده می شد برای مؤمنان اندک نخستین، بسیار گران بود، و روح پاک پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را آزرده می ساخت.

آیه برای دلداری پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و مؤمنان می گوید: تنها تو نیستی که هدف این تیرهای زهرآگین تهمت قرار گرفته ای «این گونه است که هیچ پیامبری قبل از اینها به سوی قومی فرستاده نشد مگر این که گفتند: او ساحر است یا دیوانه» (کَذلِکَ ما أَتَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا قالُوا ساحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ).

آنها را «ساحر» می خواندند زیرا در برابر معجزات چشمگیرشان پاسخی

[شماره صفحه واقعی : 550]

ص: 1848

منطقی نداشتند، و «مجنون» خطاب می کردند چرا که همرنگ محیط نبودند و در برابر امتیازات مادی سر تسلیم فرود نمی آوردند.

سورة الذاریات(51): آیة 53

(آیه 53)- سپس می افزاید: «آیا (این قوم کافر و معاند) یکدیگر را به آن سفارش می کردند» که همه چنین تهمتی بزنند (أَ تَواصَوْا بِهِ).

آن چنان هماهنگ و یکنواخت عمل می کنند که گوئی همگی در ماوراء تاریخ مجلسی تشکیل داده، و به مشاوره نشسته، و به یکدیگر توصیه نموده اند که انبیاء را عموما متهم به سحر و جنون کنند، تا از نفوذ اعتبار آنها در توده مردم کاسته شود.

سپس می افزاید: «بلکه آنها قومی طغیانگرند» (بَلْ هُمْ قَوْمٌ طاغُونَ).

این اثر روح طغیانگری است که برای بیرون کردن مردان حق از صحنه به هر دروغ و تهمتی متوسل می شوند.

سورة الذاریات(51): آیة 54

(آیه 54)- باز برای تسلّی خاطر و دلداری بیشتر به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می فرماید:

«اکنون (که این قوم طاغی و سرکش حاضر به شنیدن حق نیستند) از آنها روی بگردان» (فَتَوَلَّ عَنْهُمْ).

و مطمئن باش که تو وظیفه خود را بطور کامل انجام داده ای، و «هرگز در خور ملامت نخواهی بود» (فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ).

اگر آنها حق را نپذیرند غم مخور که دلهای شایسته ای در انتظار آن است.

این جمله در حقیقت یادآور آیات دیگری است که نشان می دهد پیامبر آن قدر دلسوز بود که گاه از عدم ایمان آنها نزدیک بود دق کند، چنانکه در آیه 6 سوره کهف می خوانیم: «گوئی می خواهی خود را از غم و اندوه به خاطر اعمال آنها هلاک کنی چرا که آنها به این قرآن ایمان نیاورده اند».

سورة الذاریات(51): آیة 55

(آیه 55)- مفسران گفته اند: هنگامی که آیه فوق نازل شد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و مؤمنان اندوهگین شدند و تصور کردند که این آخرین سخن در برابر مشرکان است، وحی آسمانی قطع شده، و عذاب الهی به زودی فرا می رسد، ولی چیزی نگذشت که این آیه نازل شد و به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور داد: «و پیوسته تذکر و اندرز ده، زیرا تذکّر مؤمنان را سود می بخشد» (وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْری تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 551]

ص: 1849

اینجا بود که همگی احساس آرامش کردند.

اشاره به این که دلهای آماده ای در گوشه و کنار در انتظار سخنان توست، اگر گروهی به مخالفت در برابر حق برخاسته اند گروه دیگری از جان و دل مشتاق آنند، و گفتار دلنشین تو تأثیر خود را در نفوس آنان می گذارد.

سورة الذاریات(51): آیة 56

(آیه 56)- هدف خلقت انسان از دیدگاه قرآن: از مهمترین سؤالاتی که هر کس از خود می کند این است که «ما برای چه آفریده شده ایم»؟ و «هدف آفرینش انسانها و آمدن به این جهان چیست»؟

آیه مورد بحث به این سؤال مهم و همگانی با تعبیرات فشرده و پرمحتوایی پاسخ می گوید، و بحثی را که در آیه قبل پیرامون تذکر و یادآوری به مؤمنان بیان شد تکمیل می کند، چرا که این از مهمترین اصولی است که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله باید آن را تعقیب کند، ضمنا معنی فرار به سوی خدا را که در آیه 50 همین سوره آمده بود روشن می سازد.

می فرماید: «من جن و انس را نیافریدم جز برای این که عبادتم کنند» و از این راه تکامل یابند و به من نزدیک شوند (وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ).

سورة الذاریات(51): آیة 57

(آیه 57)- من نیازی به آنها ندارم و «هرگز از آنها روزی نمی خواهم، و نمی خواهم مرا اطعام کنند»! (ما أُرِیدُ مِنْهُمْ مِنْ رِزْقٍ وَ ما أُرِیدُ أَنْ یُطْعِمُونِ).

سورة الذاریات(51): آیة 58

(آیه 58)- «خداوند روزی دهنده، و صاحب قوت و قدرت است» (إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِینُ).

اندکی تأمل در مفهوم آیات قرآن در زمینه هدف خلقت نشان می دهد که هدف اصلی همان «عبودیت» است که در آیه فوق به آن اشاره شده، و مسأله «علم و دانش» و «امتحان و آزمایش» اهدافی هستند که در مسیر عبودیت قرار می گیرند، و «رحمت واسعه خداوند» نتیجه این عبودیت است.

بدین ترتیب روشن می شود که ما همه برای عبادت پروردگار آفریده شده ایم، اما مهم این است که بدانیم حقیقت «عبادت» چیست؟

آیا تنها انجام مراسمی مانند رکوع و سجود و قیام و قعود و نماز و روزه منظور

[شماره صفحه واقعی : 552]

ص: 1850

است؟ یا حقیقتی است ماورای اینها؟ هر چند عبادات رسمی نیز همگی واجد اهمیتند.

«عبودیت»- آن گونه که در متون لغت آمده- اظهار آخرین درجه خضوع در برابر معبود است، و به همین دلیل تنها کسی می تواند معبود باشد که نهایت انعام و اکرام را کرده است و او کسی جز خدا نیست.

بنابر این عبودیت نهایت اوج تکامل یک انسان و قرب او به خداست.

عبودیت کامل آن است که انسان جز به معبود واقعی یعنی کمال مطلق نیندیشد، جز در راه او گام بر ندارد، و هر چه غیر اوست فراموش کند، حتی خویشتن را! و این است هدف نهائی آفرینش بشر که خدا برای وصول به آن میدان آزمایشی فراهم ساخته و علم و آگاهی به انسان داده، و نتیجه نهائیش نیز غرق شدن در اقیانوس «رحمت» اوست.

سورة الذاریات(51): آیة 59

(آیه 59)- اینها نیز در عذاب الهی سهیمند: این آیه و آیه بعد که آخرین آیات سوره «ذاریات» است در حقیقت یک نوع نتیجه گیری از آیات مختلف این سوره است، مخصوصا آیاتی که پیرامون سرنوشت اقوام پیشین همچون قوم فرعون و قوم لوط و عاد و ثمود سخن می گوید، همچنین آیات گذشته که از هدف آفرینش سخن می گفت.

می گوید: «و برای کسانی که ستم کردند، سهم بزرگی از عذاب است همانند سهم یارانشان» از اقوام ستمگر پیشین (فَإِنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ذَنُوباً مِثْلَ ذَنُوبِ أَصْحابِهِمْ).

«بنابر این عجله نکنند» (فَلا یَسْتَعْجِلُونِ). و پی در پی نگویند اگر عذاب الهی حق است چرا به سراغ ما نمی آید؟

تعبیر به «ظلم» در باره این گروه به خاطر آن است که «شرک» و کفر بزرگترین ظلم است، زیرا حقیقت ظلم این است که چیزی را در غیر محل شایسته قرار دهند، و مسلما بت را به جای خدا قرار دادن مهمترین مصداق ظلم محسوب می شود، و به

[شماره صفحه واقعی : 553]

ص: 1851

همین دلیل آنها هم مستحق همان سرنوشتی هستند که اقوام مشرک پیشین داشتند.

سورة الذاریات(51): آیة 60

(آیه 60)- در آخرین آیه این سوره تهدید به عذاب دنیا را با تهدید به عذاب آخرت تکمیل کرده، می گوید: «پس وای بر کسانی که کافر شدند از روزی که به آنها وعده داده می شود» (فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ یَوْمِهِمُ الَّذِی یُوعَدُونَ).

همان گونه که این سوره از مسأله معاد و رستاخیز آغاز شد، با تأکید بر همین مسأله پایان می گیرد.

«پایان سوره ذاریات»

[شماره صفحه واقعی : 554]

ص: 1852

سوره طور [52]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 49 آیه است

محتوای سوره:

این سوره نیز از سوره هائی است که سنگینی بحثهای آن روی مسأله معاد و سرنوشت نیکان و پاکان از یکسو، و بدان و مجرمان در آن روز عظیم از سوی دیگر است.

و روی هم رفته می توان محتوای این سوره را به شش بخش تقسیم کرد.

1- آیات نخستین سوره که با سوگندهای پی در پی شروع می شود بحث از عذاب الهی و نشانه های قیامت و آتش دوزخ و کیفر کافران می کند (آیه 1 تا 16).

2- بخش دیگری از این سوره نعمتهای بهشتی و مواهب الهی را در قیامت که در انتظار پرهیزکاران است مشروحا برمی شمرد، و یکی را پس از دیگری مورد توجه قرار می دهد، و در حقیقت به غالب نعمتهای بهشتی در این بخش از سوره اشاره شده است (آیه 17 تا 28).

3- در بخش دیگری از این سوره از نبوت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله سخن می گوید، و اتهاماتی را که دشمنان برای او ذکر می کردند برمی شمرد، و بطور فشرده به آن پاسخ می دهد (آیه 29 تا 34).

4- در بخش دیگر سخن از توحید است، و با استدلالی روشن این مسأله را تعقیب می کند (آیه 35 تا 43).

5- در بخش دیگر سوره باز به مسأله معاد و پاره ای از مشخصات روز قیامت

[شماره صفحه واقعی : 555]

ص: 1853

باز می گردد (آیه 44 تا 47).

6- سر انجام در آخرین بخش سوره که دو آیه بیشتر نیست با دستوراتی به پیامبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و آله در زمینه صبر و استقامت و تسبیح و حمد پروردگار و وعده حمایت او از سوی خداوند بحثهای گذشته را پایان می بخشد.

نامگذاری این سوره به «طور» به تناسب نخستین آیه آن است.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی آمده که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: «هر کس سوره طور را بخواند بر خداست که او را از عذابش ایمن سازد، و او را در بهشتش متنعم دارد».

و در حدیث دیگری از امام باقر علیه السّلام می خوانیم: «کسی که سوره طور را تلاوت کند خداوند، خیر دنیا و آخرت را برای او جمع می کند».

روشن است که این همه اجر و پاداش عظیم در دنیا و آخرت از آن کسانی است که این «تلاوت» را وسیله ای برای «تفکر»، و آن را نیز به نوبه خود وسیله ای در راه «عمل» قرار دهند.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سورة الطور(52): آیة 1

(آیه 1)- این سوره یکی دیگر از سوره هائی است که با سوگند شروع می شود، سوگندهائی برای بیان یک واقعیت مهم یعنی مسأله قیامت و معاد و رستاخیز و محاسبه اعمال انسانها.

می فرماید: «سوگند به کوه طور» (وَ الطُّورِ).

«طور» در لغت به معنی «کوه» است، ولی با توجه به این که این کلمه در ده آیه از قرآن مجید مطرح شده که در نه مورد سخن از «طور سینا» همان کوهی که در آنجا وحی بر موسی نازل می شد به میان آمده، معلوم می شود که در آیه مورد بحث نیز منظور همان معنی است.

سورة الطور(52): آیة 2

(آیه 2)- «و سوگند به کتابی که نوشته شده است ...» (وَ کِتابٍ مَسْطُورٍ).

به تناسب سوگندی که قبل از آن آمده این تعبیر یا اشاره به تورات است و یا

[شماره صفحه واقعی : 556]

ص: 1854

همه کتب آسمانی.

سورة الطور(52): آیة 3

(آیه 3)- «در صفحه ای گسترده» (فِی رَقٍّ مَنْشُورٍ).

در این آیه نیز سوگند به کتابی خورده شده که بر صفحه ای از بهترین صفحات نگاشته شده و در عین حال باز و گسترده است و نه پیچیده!

سورة الطور(52): آیة 4

(آیه 4)- «و سوگند به بیت المعمور» (وَ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ).

«بیت المعمور» را بعضی به «کعبه» و خانه خدا در زمین تفسیر کرده اند که به وسیله زوار و حاجیان همواره معمور و آباد است، و می دانیم نخستین خانه ای است که برای عبادت، در روی زمین ساخته و آباد شده است.

سورة الطور(52): آیة 5

(آیه 5)- «و سقف برافراشته» (وَ السَّقْفِ الْمَرْفُوعِ).

منظور از «سقف مرفوع» آسمان است، چرا که در آیه 32 سوره انبیاء می خوانیم: «ما آسمان را سقف محفوظی قرار دادیم».

تعبیر به «سقف» ممکن است از این نظر باشد که ستارگان و کرات آسمانی آن چنان سراسر آسمان را پوشانده اند و به سقفی می مانند، و نیز ممکن است اشاره به «جوّ اطراف زمین» باشد که قشر فشرده ای از هوا همچون سقف محکمی اطراف آن را فراگرفته و آن را در برابر هجوم سنگهای آسمانی و اشعه زیانبار کیهانی به خوبی حفظ می کند.

سورة الطور(52): آیة 6

(آیه 6)- «و (سوگند به) دریای مملوّ و برافروخته»! (وَ الْبَحْرِ الْمَسْجُورِ).

«مسجور» به معنی «برافروخته» است چنانکه در آیه 71 و 72 سوره مؤمن می خوانیم: «آنها را در آب سوزان می کشند، سپس در آتش مشتعل خواهند شد».

این دریای برافروخته یا همین اقیانوسهای کره زمین ما است که در آستانه قیامت، برافروخته می شود و سپس منفجر می گردد.

و یا دریائی از مواد مذاب که در دل کره زمین است و ممکن است آیه فوق قسم به هر دو باشد، چرا که هر دو از آیات خداوند و شگفتیهای بزرگ این جهان است.

قابل توجه این که در ارتباط مفهوم این پنج سوگند با یکدیگر چنین به نظر

[شماره صفحه واقعی : 557]

ص: 1855

می رسد که سه سوگند نخست رابطه نزدیکی با یکدیگر دارند چرا که همه از وحی و خصوصیات آن سخن می گویند «کوه طور» محل نزول وحی بود، و «کتاب مسطور» نیز اشاره به کتاب آسمانی است، خواه تورات باشد یا قرآن، و «بیت المعمور» محل رفت و آمد فرشتگان و پیک وحی خداست.

و اما دو سوگند دیگر از آیات «تکوینی» سخن می گوید- در برابر سه سوگند نخست که از آیات «تشریعی» سخن می گفت- این دو سوگند یکی اشاره به مهمترین نشانه توحید یعنی آسمان با عظمت است، و دیگری به یکی از نشانه های مهم معاد که در آستانه رستاخیز رخ می دهد.

بنابر این «توحید»، «نبوت» و «معاد» در این پنج سوگند جمع است.

سورة الطور(52): آیة 7

(آیه 7)- سپس در اینجا قرآن به بیان موضوعی که سوگندهای فوق به خاطر آن یاد شده اشاره کرده، می فرماید: «عذاب پروردگارت واقع می شود» (إِنَّ عَذابَ رَبِّکَ لَواقِعٌ).

سورة الطور(52): آیة 8

(آیه 8)- «و چیزی از آن مانع نخواهد بود» (ما لَهُ مِنْ دافِعٍ).

کوتاه سخن این که: سوگندهای پنج گانه که بر محور قدرت خداوند در عالم «تکوین» و «تشریع» دور می زند بیانگر این است که چنین کسی به خوبی قادر است مردگان را بار دیگر به زندگی و حیات بازگرداند، و قیامت را برپا کند، این همان چیزی است که سوگندها به خاطر آن یاد شده، همان گونه که در دو آیه فوق خواندیم.

سورة الطور(52): آیة 9

(آیه 9)- در آیات گذشته اشاره سر بسته ای به عذاب الهی در قیامت شده بود، در اینجا که توضیح و تفسیری بر این معنی است بعضی از ویژگیهای روز قیامت را بازگو می کند، و سپس کیفیت عذاب تکذیب کنندگان را.

می فرماید: این عذاب الهی «در آن روزی است که آسمان (کرات آسمانی) به شدت به حرکت در می آید» (یَوْمَ تَمُورُ السَّماءُ مَوْراً).

بدین ترتیب در آستانه قیامت نظام حاکم بر کرات آسمانی بر هم می ریزد آنها از مدارات خود منحرف می شوند، و به هر سو رفت و آمد می کنند، سپس درهم

[شماره صفحه واقعی : 558]

ص: 1856

نور دیده می شوند، و به جای آنها آسمانی نو به فرمان خدا بر پا می شود، چنانکه آیه 104 سوره انبیاء می گوید: «روزی که آسمان را همچون طومار در هم می پیچیم».

و در آیه 48 سوره ابراهیم می خوانیم: «روزی که این زمین به زمینی دیگر و آسمانها به آسمان دیگری تبدیل می شود».

سورة الطور(52): آیة 10

(آیه 10)- سپس می افزاید: «و (روزی که) کوهها از جا کنده و متحرک می شوند»! و به شهادت آیات دیگر قرآن سپس متلاشی می گردند (وَ تَسِیرُ الْجِبالُ سَیْراً).

اینها همه اشاره به آن است که این دنیا و تمام پناهگاههای آن در هم کوبیده می شود، جهانی نو، با نظاماتی نوین جای آن را می گیرد و انسان در برابر نتایج اعمال خویش، قرار خواهد گرفت.

سورة الطور(52): آیة 11

(آیه 11)- لذا در این آیه می افزاید: چون چنین است «وای در آن روز بر تکذیب کنندگان»! (فَوَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ).

آری! در حالی که وحشت و اضطراب ناشی از دگرگونی جهان، همگان را فرا گرفته، وحشت عظیمتری به سراغ «مکذّبین» می آید که همان عذاب الهی است چرا که «ویل» اظهار تأسف و اندوه است بر وقوع یک حادثه نا مطلوب.

سورة الطور(52): آیة 12

(آیه 12)- سپس به معرفی این مکذّبین پرداخته، می فرماید: «همانها که در سخنان باطل به بازی مشغولند» (الَّذِینَ هُمْ فِی خَوْضٍ یَلْعَبُونَ).

آیات قرآن را «دروغ»، و معجزات پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را «سحر» می خوانند، و آورنده آن را «مجنون» می شمرند، همه حقایق را به بازی گرفته، و به سخریه و استهزا در برابر آنها می پردازند.

«خوض» به معنی ورود در سخنان باطل است، و در اصل به معنی وارد شدن در آب و عبور از آن است.

سورة الطور(52): آیة 13

(آیه 13)- بار دیگر برای معرفی آن روز و بیان سرنوشت این مکذبان به توضیح دیگری پرداخته، می افزاید: «در آن روز که آنها را به زور به سوی آتش دوزخ می رانند»! (یَوْمَ یُدَعُّونَ إِلی نارِ جَهَنَّمَ دَعًّا).

[شماره صفحه واقعی : 559]

ص: 1857

سورة الطور(52): آیة 14

(آیه 14)- به آنها می گویند: «این همان آتشی است که آن را انکار می کردید»! (هذِهِ النَّارُ الَّتِی کُنْتُمْ بِها تُکَذِّبُونَ).

سورة الطور(52): آیة 15

(آیه 15)- و نیز به آنها گفته می شود: «آیا این سحر است یا شما نمی بینید»؟

(أَ فَسِحْرٌ هذا أَمْ أَنْتُمْ لا تُبْصِرُونَ).

شما پیوسته در دنیا می گفتید: آنچه محمد آورده سحر است، او از طریق ساحری پرده بر چشمهای ما افکنده تا حقایق را نبینیم، عقل ما را می رباید و اموری را به نام «معجزه» به ما معرفی می کند، و سخنانی را به عنوان «وحی الهی» برای ما می خواند، اما اینها همه بی اساس است، و چیزی جز سحر نیست.

لذا روز قیامت به عنوان سرزنش و توبیخ به هنگامی که آتش دوزخ را با چشم می بینند و حرارت آن را لمس می کنند به آنها گفته می شود: «آیا اینها سحر است؟ یا پرده بر چشم شما افکنده شده»؟!

سورة الطور(52): آیة 16

(آیه 16)- همچنین به آنها گفته می شود: «در آن (آتش) وارد شوید، و بسوزید، می خواهید صبر کنید، یا نکنید، برای شما یکسان است» (اصْلَوْها فَاصْبِرُوا أَوْ لا تَصْبِرُوا سَواءٌ عَلَیْکُمْ).

«چرا که تنها به اعمالتان جزا داده می شوید» (إِنَّما تُجْزَوْنَ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).

آری! این اعمال خودتان است که به سوی شما بازگشته، و پاپیچ شما شده است، بنابر این جزع و فزع و آه و ناله و بی تابی تأثیری ندارد.

این آیه تأکید مجددی است بر مسأله «تجسم اعمال» و بازگشت آن به سوی انسان و نیز تأکید مجددی است بر مسأله عدالت پروردگار، چرا که آتش جهنم هر قدر سوزان باشد و مجازات آن دردناک چیزی جز نتیجه اعمال خود انسانها و اشکال تبدّل یافته آن نیست.

سورة الطور(52): آیة 17

(آیه 17)- پاداش پرهیزکاران! به دنبال بحثهائی که در آیات قبل، پیرامون کیفرهای مجرمان و عذابهای دردناک آنها گذشت در اینجا به نقطه مقابل آنها یعنی مواهب فراوان و پاداشهای بی کران مؤمنان و پرهیزکاران اشاره می کند، تا در یک مقایسه روشن موقعیت هر کدام واضحتر شود.

[شماره صفحه واقعی : 560]

ص: 1858

نخست می گوید: «ولی پرهیزکاران در میان باغهای بهشت و نعمتهای فراوان جای دارند» (إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ نَعِیمٍ).

تعبیر به «متقین» (پرهیزکاران) به جای «مؤمنین» به خاطر آن است که این عنوان هم ایمان را در بردارد، و هم جنبه های عمل صالح را، بخصوص این که «تقوا» در یک مرحله مقدمه و پایه ایمان است.

سورة الطور(52): آیة 18

(آیه 18)- سپس به تأثیر این نعمتهای بزرگ بر روحیه بهشتیان اشاره کرده، می گوید: «و از آنچه پروردگارشان به آنها داده شاد و مسرورند» و سخنان شیرین و دلپذیر در این باره می گویند (فاکِهِینَ بِما آتاهُمْ رَبُّهُمْ).

آری! از خوشحالی در پوست نمی گنجند، پیوسته با هم مزاح می کنند، و دلهای آنها از هر گونه اندوه و غم تهی است، و آرامش فوق العاده ای را احساس می کنند.

بخصوص این که: خدا به آنها اطمینان خاطر در برابر مجازات داده «و آنان را از عذاب دوزخ نگاهداشته است» (وَ وَقاهُمْ رَبُّهُمْ عَذابَ الْجَحِیمِ).

این جمله دو معنی می تواند داشته باشد: نخست بیان نعمت مستقلی در مقابل نعمتهای دیگر پروردگار، دیگر این که: دنباله کلام سابق باشد یعنی بهشتیان از دو چیز مسرورند، نخست به خاطر نعمتهائی که خداوند به آنها داده، و دیگر به خاطر عذابهائی که از آنها دور ساخته است.

سورة الطور(52): آیة 19

(آیه 19)- بعد از این اشاره اجمالی و سر بسته، به نعمتها و سرور و شادمانی پرهیزکاران در بهشت به شرح آنها پرداخته، چنین می گوید به آنها گفته می شود:

«بخورید و بیاشامید گوارا»! (کُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنِیئاً).

«اینها در برابر اعمالی است که انجام می دادید»! (بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).

تعبیر به «هنیئا» (گوارا) اشاره به این است، که خوردنیها و نوشیدنیهای بهشتی هیچ گونه عوارض نامطلوبی را به دنبال ندارد، و همچون نعمتهای این جهان نیست که گاه مختصر کم و زیاد در آن، بیماری و ناراحتی به دنبال می آورد.

مسلم است نعمتهای بهشتی ذاتا گواراست، اما این که فرشتگان به بهشتیان

[شماره صفحه واقعی : 561]

ص: 1859

می گویند گوارا باد خود لطف و گوارائی دیگری است.

سورة الطور(52): آیة 20

(آیه 20)- سپس به نعمت دیگری اشاره کرده، می فرماید: «این در حالی است که بر تختهای صف کشیده در کنار هم تکیه می کنند» (مُتَّکِئِینَ عَلی سُرُرٍ مَصْفُوفَةٍ).

و از لذت انس با دوستان و مؤمنان دیگر بهره فراوان می گیرند که این لذتی است معنوی ما فوق بسیاری از لذتها.

سپس می افزاید: «و حور العین را به همسری آنها در می آوریم» (وَ زَوَّجْناهُمْ بِحُورٍ عِینٍ).

سورة الطور(52): آیة 21

(آیه 21)- آیات فوق بخشی از نعمتهای «مادی» و «معنوی» بهشتیان را بازگو کرد، ولی به این اکتفا نمی کند، و بخش دیگری از مواهب معنوی و مادی را نیز بر آن می افزاید: «کسانی که ایمان آوردند و فرزندانشان به پیروی از آنها ایمان اختیار کردند فرزندانشان را (در بهشت) به آنها ملحق می کنیم، و از (پاداش) عملشان چیزی نمی کاهیم» (وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّیَّتُهُمْ بِإِیمانٍ أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ ما أَلَتْناهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ).

این نیز خود یک نعمت بزرگ است که انسان، فرزندان با ایمان و مورد علاقه اش را در بهشت در کنار خود ببیند، و از انس با آنها لذت برد، بی آنکه از اعمال او چیزی کاسته شود.

این گونه افراد اگر از نظر عمل کوتاهی و تقصیراتی داشته باشند، خداوند به احترام پدران صالح، آنها را می بخشد و ترفیع مقام می دهد، و به درجه آنان می رساند، و این موهبتی است بزرگ برای پدران و فرزندان.

و در پایان آیه می افزاید: «و هر کس در گرو اعمال خویش است» (کُلُّ امْرِئٍ بِما کَسَبَ رَهِینٌ).

یعنی اعمال هر کسی ملازم و همراه اوست، و هرگز از او جدا نمی شود، خواه عمل نیک باشد یا بد! بنابر این تعجب ندارد که از اعمال پرهیزکاران و پاداش آنها چیزی کاسته

[شماره صفحه واقعی : 562]

ص: 1860

نشود، چرا که این اعمال همه جا با انسان است، و اگر خداوند لطف و تفضلی در باره فرزندان متقین می کند، و آنها را به پرهیزکاران در بهشت ملحق می سازد این به معنی آن نیست که از پاداش اعمال آنها چیزی کاسته شود.

سورة الطور(52): آیة 22

(آیه 22)- در آیات گذشته به نه بخش از مواهب بهشتیان اشاره شد، و در ادامه آنها به پنج قسمت دیگر اشاره می کند، به گونه ای که از مجموع به خوبی استفاده می شود آنچه لازمه آرامش و آسایش و لذت و سرور و شادی است، برای آنها در بهشت فراهم است.

نخست به دو قسمت از غذای بهشتیان اشاره کرده، می فرماید: «و همواره از انواع میوه ها و گوشتها- از هر نوع که بخواهند- در اختیارشان می گذاریم» (وَ أَمْدَدْناهُمْ بِفاکِهَةٍ وَ لَحْمٍ مِمَّا یَشْتَهُونَ).

«أَمْدَدْناهُمْ» به معنی ادامه و افزایش اعطاء است، یعنی میوه ها و غذاهای بهشتی آن چنان نیست که با تناول کردن کمبودی پیدا کند، و یا مثل میوه های دنیا که در فصول سال نوسان زیادی دارد تغییری در آن حاصل شود، بلکه همیشگی و جاودانی و مستمر است.

تعبیر «مِمَّا یَشْتَهُونَ» (از آنچه بخواهند) نشان می دهد که بهشتیان در انتخاب نوع و کمیت و کیفیت این میوه ها و غذاها، کاملا آزادند، هر آنچه بخواهند در اختیار دارند.

البته غذاهای بهشتی منحصر به این دو نیست ولی اینها دو غذای مهمند.

مقدم داشتن «فاکهة» (میوه ها) بر «لحم» (گوشتها) اشاره ای است به برتری «میوه ها» بر «گوشتها».

سورة الطور(52): آیة 23

(آیه 23)- سپس به مشروبات گوارای بهشتیان اشاره کرده، می افزاید: «آنها در بهشت جامهای پر از شراب طهور را که نه بیهوده گوئی در آن است و نه گناه از یکدیگر می گیرند» (یَتَنازَعُونَ فِیها کَأْساً لا لَغْوٌ فِیها وَ لا تَأْثِیمٌ).

شرابی است گوارا و لذت بخش، نشاط آفرین و روح پرور، خالی از هر گونه تخدیر و فساد عقل، و به دنبال آن بیهوده گوئی و گناه هرگز نیست، بلکه سراسر

[شماره صفحه واقعی : 563]

ص: 1861

هوشیاری و لذت جسمی و روحانی است.

جمله «یتنازعون» اشاره به آن است که بهشتیان به عنوان شوخی و مزاح و افزایش سرور و انبساط جامهای «شراب طهور» را از دست یکدیگر می کشند و می نوشند.

سورة الطور(52): آیة 24

(آیه 24)- سپس به چهارمین نعمت که نعمت وجود خدمتگذاران بهشتی است پرداخته، می گوید: «و پیوسته بر گردشان نوجوانانی برای (خدمت) آنان گردش می کنند که همچون مرواریدهای درون صدفند»! (وَ یَطُوفُ عَلَیْهِمْ غِلْمانٌ لَهُمْ کَأَنَّهُمْ لُؤْلُؤٌ مَکْنُونٌ).

«مروارید در درون صدف» به قدری تازه و شفاف و زیباست که حد ندارد هر چند در بیرون صدف نیز قسمت زیادی از زیبائی خود را حفظ می کند ولی گرد و غبار هوا و آلودگی دستها هر چه باشد از صفای آن می کاهد، خدمتگذاران بهشتی آنقدر زیبا و سفید چهره و با صفا هستند که گوئی مرواریدهائی در صدفند! گر چه در بهشت نیازی به خدمتکار نیست، و هر چه بخواهند در اختیار آنها قرار می گیرد، ولی این خود احترام و اکرام بیشتری برای بهشتیان است.

در حدیثی آمده است که از رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله سؤال کردند اگر خدمتگذار همچون مروارید در صدف باشد، مخدوم یعنی مؤمنان بهشتی چگونه اند فرمود:

«برتری مخدوم بر خدمتگذار در آنجا همچون برتری ماه در شب چهارده بر سایر کواکب است».

سورة الطور(52): آیة 25

(آیه 25)- و آخرین نعمت در این سلسله همان نعمت آرامش کامل و اطمینان خاطر از هر گونه عذاب و کیفر است، چنانکه در این آیه می فرماید: «در این هنگام رو به یکدیگر کرده (از گذشته) سؤال می کنند» و آن را با وضع بهشت مقایسه کرده لذت می برند (وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَساءَلُونَ).

سورة الطور(52): آیة 26

(آیه 26)- «می گویند: ما در میان خانواده خود ترسان بودیم» مبادا گناهان آنها دامن ما را بگیرد (قالُوا إِنَّا کُنَّا قَبْلُ فِی أَهْلِنا مُشْفِقِینَ).

با این که در میان خانواده خود زندگی می کردیم و باید احساس امنیت کنیم

[شماره صفحه واقعی : 564]

ص: 1862

باز ترسان بودیم، از این بیم داشتیم که حوادث ناگوار زندگی و عذاب الهی هر لحظه فرا رسد. از این بیم داشتیم که فرزندان و خانواده ما راه خطا پیش گیرند، و در وادی ضلالت، گمراه و سرگردان شوند.

و ازین بیم داشتیم که دشمنان سنگدل، ما را غافلگیر سازند و عرصه را بر ما تنگ کنند.

سورة الطور(52): آیة 27

(آیه 27)- «اما خداوند بر ما منت نهاد (و رحمت واسعه او شامل حال ما شد) و از عذاب کشنده ما را حفظ کرد»! (فَمَنَّ اللَّهُ عَلَیْنا وَ وَقانا عَذابَ السَّمُومِ).

آری! پروردگار مهربان، ما را از زندان دنیا با تمام وحشتهایش نجات بخشید، و در کانون نعمتهایش، یعنی بهشت، جای داد.

سورة الطور(52): آیة 28

(آیه 28)- بهشتیان در آخرین سخنی که از آنها در اینجا نقل شده به این واقعیت اعتراف می کنند که نیکوکار و رحیم بودن خدا را در آنجا از هر زمان دیگر، بیشتر احساس می کنند.

می گویند: «ما از پیش او را می خواندیم (و می پرستیدیم) که اوست نیکوکار و مهربان»! (إِنَّا کُنَّا مِنْ قَبْلُ نَدْعُوهُ إِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ الرَّحِیمُ).

ولی در اینجا به واقعیت و عمق این صفات بیشتر پی می بریم که چگونه در مقابل اعمال ناچیز ما این همه نیکی کرده، و در برابر آن همه لغزشها ما را مشمول رحمتش ساخته است.

سورة الطور(52): آیة 29
اشاره

(آیه 29)

شأن نزول:

در مورد نزول این آیه و پنج آیه بعد در روایتی آمده است قریش در «دار النّدوه» (1) اجتماع کردند، تا برای جلوگیری از دعوت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله که خطر بزرگی برای منافع نامشروع آنها محسوب می شد چاره ای بیندیشند.

یکی از مردان قبیله «بنی عبد الدار» گفت: ما باید منتظر باشیم که او بمیرد، زیرا به هر حال او شاعر است و به زودی از دنیا خواهد رفت، همان گونه که «زهیر»

[شماره صفحه واقعی : 565]

ص: 1863


1- «دار الندوة» خانه «قصی بن کلاب» جدّ معروف عرب بود، که برای مشاوره در امور مهم در آن جمع می شدند و به مشورت می پرداختند، این خانه در کنار خانه خدا قرار داشت، و در آن به سوی «کعبه» باز می شد، و مرکزیت آن برای مجالس مشاوره از زمان خود قصی بن کلاب بود.

و «نابغه» و «اعشی» (سه نفر از شعرای جاهلیت) از دنیا رفتند (و بساطشان برچیده شد و بساط محمّد نیز با مرگش برچیده خواهد شد) این را گفتند و پراکنده شدند، آیات مورد بحث نازل گشت و به آنها پاسخ گفت.

تفسیر:

در آیات گذشته، قسمتهای قابل توجهی از نعمتهای بهشتی و پاداشهای پرهیزکاران آمده بود، و در اینجا بخشی از عذابهای دردناک دوزخیان.

نخست می فرماید: حال که چنین است «پس تذکر ده» (فَذَکِّرْ).

چرا که دلهای حق طلبان با شنیدن این سخنان، آماده تر می شود، و هنگام آن رسیده است که سخنان حق را برای آنها بیان کنی.

سپس به ذکر اتهامات و نسبتهای ناروائی که دشمنان لجوج و معاند به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می دادند پرداخته، می فرماید: «به لطف پروردگارت (و به برکت نعمتهایش) تو کاهن و مجنون نیستی»! (فَما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِکاهِنٍ وَ لا مَجْنُونٍ).

قریش برای پراکنده ساختن مردم از اطراف پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله این تهمتها را به او می بستند، و عجب این که به تضاد این دو وصف نیز واقف نبودند، زیرا کاهنان افراد هوشیاری بودند، بر خلاف مجنون، و جمع این دو افترا در آیه فوق شاید اشاره به همین پراکنده گوئی آنها باشد.

سورة الطور(52): آیة 30

(آیه 30)- سپس به سومین اتهام پرداخته- که آن نیز با صفات گذشته در تضاد است- می فرماید: «بلکه آنها می گویند: او شاعری است که ما انتظار مرگش را می کشیم» (أَمْ یَقُولُونَ شاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِهِ رَیْبَ الْمَنُونِ).

تا او زنده است اشعارش رونقی دارد و مردم را به سوی خود جذب می کند، کمی صبر کنید تا مرگش فرا رسد و دفتر شعرش، همچون طومار عمرش، پیچیده شود، و در طاق نسیان قرار گیرد، آن روز ما راحت خواهیم شد!

سورة الطور(52): آیة 31

(آیه 31)- به هر حال آنها به این دلخوش می کردند که حوادثی پیش آید و طومار عمر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در هم پیچیده شود، و آنها به گمان خود از این مشکل بزرگی که دعوت آن حضرت در سراسر جامعه آنان به وجود آورده بود رهائی یابند.

قرآن با یک جمله پرمعنی و تهدیدآمیز به این کوردلان معاند پاسخ می دهد

[شماره صفحه واقعی : 566]

ص: 1864

و می فرماید: «بگو: انتظار بکشید که من هم با شما انتظار می کشم»! شما انتظار مرگ مرا و من انتظار نابودی شما را با عذاب الهی! (قُلْ تَرَبَّصُوا فَإِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُتَرَبِّصِینَ).

سورة الطور(52): آیة 32

(آیه 32)- سپس آنها را مورد شدیدترین سرزنشها قرار داده، می گوید: «آیا عقلهایشان آنان را به این اعمال دستور می دهد یا قومی طغیانگرند»؟ (أَمْ تَأْمُرُهُمْ أَحْلامُهُمْ بِهذا أَمْ هُمْ قَوْمٌ طاغُونَ).

این گونه تهمتها و افترائات فرمان عقل آنها نیست، بلکه سر چشمه همه آنها روح عصیان و طغیانگری است که بر این افراد غالب است.

سورة الطور(52): آیة 33

(آیه 33)- بار دیگر به یکی دیگر از تهمتهای آنها که در حقیقت چهارمین تهمت در این سلسله اتهامات محسوب می شود اشاره کرده، می افزاید: «یا می گویند: قرآن را به خدا افترا بسته، ولی آنان ایمان ندارند» (أَمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ بَلْ لا یُؤْمِنُونَ).

سورة الطور(52): آیة 34

(آیه 34)- ولی قرآن مجید پاسخ دندان شکنی به آنها داده، می فرماید: «اگر راست می گویند (که این کلام بشر است، و ساخته و پرداخته فکر انسان پس آنها نیز) سخنی همانند آن بیاورند» (فَلْیَأْتُوا بِحَدِیثٍ مِثْلِهِ إِنْ کانُوا صادِقِینَ).

شما هم انسانید و به گفته خود دارای هوش سرشار، و قدرت بیان، و آگاهی و تسلط بر انواع سخن، چرا گویندگان و متفکران شما قادر نیستند سخنی همانند آن بیاورند؟! جمله «فلیأتوا» (پس بیاورند ...) به اصطلاح امر تعجیزی است، و هدف آن است که عجز و ناتوانی آنها را از مقابله به مثل در برابر قرآن روشن سازد، و این همان چیزی است که در علم کلام و عقائد از آن تعبیر به «تحدّی» می کنند، یعنی دعوت مخالفان به معارضه و مقابله به مثل در برابر معجزات.

این یکی از آیاتی است که به روشنی اعجاز قرآن را روشن می کند، و مفهوم آن مخصوص معاصران پیامبر نیست، بلکه تمام کسانی که در همه قرون و اعصار می گویند قرآن سخن بشر است، و بر خدا افترا بسته شده، آنها نیز مخاطب به این

[شماره صفحه واقعی : 567]

ص: 1865

خطابند که اگر راست می گویند سخنی همانند آن بیاورند.

این ندای قرآن در این آیه و آیات مشابه همواره بلند بوده است، و در طی چهارده قرن که از بعثت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می گذرد کسی نتوانسته است به آن پاسخ مثبت گوید و این عجز عمومی گواه زنده اصالت این وحی آسمانی است.

سورة الطور(52): آیة 35

(آیه 35)- راستی حرف حساب شما چیست؟! قرآن همچنان ادامه بحث استدلالی گذشته در برابر منکران قرآن و نبوت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و قدرت پروردگار را با یازده سؤال پی در پی ادامه می دهد، نخست از مسأله آفرینش شروع کرده، می گوید: «یا آنها بی هیچ آفریده شده اند یا خود خالق خویشتند»؟! (أَمْ خُلِقُوا مِنْ غَیْرِ شَیْ ءٍ أَمْ هُمُ الْخالِقُونَ).

این عبارت کوتاه و فشرده در حقیقت اشاره به «برهان معروف علّیت» است که در فلسفه و کلام برای اثبات وجود خداوند آمده است، و آن این که عالمی که در آن زندگی می کنیم بدون شک حادث است زیرا دائما در حال تغییر است، و آنچه در حال تغییر و دگرگونی است در معرض حوادث است، و چیزی که در معرض حوادث است محال است قدیم و ازلی باشد.

اکنون این سؤال پیش می آید که اگر حادث است از سه حال بیرون نیست:

1- بدون علت به وجود آمده است.

2- خود علت خویشتن است.

3- این جهان مخلوق خداوند واجب الوجود است که هستیش از درون ذات پاک اوست.

باطل بودن دو احتمال نخست معلوم است، زیرا وجود معلول بدون علت محال است، و گر نه هر چیز در هر شرائطی باید به وجود آید، در حالی که چنین نیست.

احتمال دوم که چیزی خودش را به وجود آورد نیز محال است، زیرا مفهومش این است که قبل از وجودش موجود باشد، و این اجتماع نقیضین است.

بنابر این راهی جز قبول احتمال سوم یعنی خالقیت واجب الوجود

[شماره صفحه واقعی : 568]

ص: 1866

باقی نمی ماند.

سورة الطور(52): آیة 36

(آیه 36)- این آیه به سؤال دیگری که در باره ادعائی که در مرحله پائینتر قرار دارد پرداخته، می گوید: «آیا آنها آسمانها و زمین را آفریده اند»؟ (أَمْ خَلَقُوا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ).

اگر بی علت به وجود نیامده اند، و نیز خود علت خویش نبوده اند، آیا آنها واجب الوجود و خالق آسمانها و زمینند؟ و اگر مبدأ عالم هستی نیستند آیا خداوند امر خلقت آسمان و زمین را به آنها واگذارده؟ و به این ترتیب مخلوقی هستند که خود فرمان خلقت دارند؟

مسلما آنها هرگز نمی توانند چنین ادعای باطلی کنند، لذا در دنباله همین سخن می افزاید: «بلکه آنها (جویای) یقین نیستند» (بَلْ لا یُوقِنُونَ).

آری آنها دنبال بهانه ای برای فرار از ایمانند.

سورة الطور(52): آیة 37

(آیه 37)- و اگر مدعی این امور نیستند و در امر خلقت نصیبی ندارند «آیا خزائن پروردگارت نزد آنهاست»؟ (أَمْ عِنْدَهُمْ خَزائِنُ رَبِّکَ).

تا هر کس را بخواهند «نعمت نبوت و علم و دانش» یا ارزاق دیگر بخشند، و از هر کس بخواهند دریغ دارند.

«یا بر همه چیز عالم سیطره دارند»؟! (أَمْ هُمُ الْمُصَیْطِرُونَ).

آنها هرگز نمی توانند ادعا کنند که خزینه دار پروردگارند، و نه سلطه ای بر امر تدبیر این جهان دارند، چرا که ضعف و زبونی آنها در برابر یک حادثه، یک بیماری و حتی یک حشره ناچیز، و همچنین نیاز آنها به ابتدائی ترین وسائل زندگی، بهترین دلیل بر نفی این قدرتها از آنهاست، تنها هوای نفس و جاه طلبی و خودخواهی و تعصب و لجاج است که آنها را به انکار حقایق کشیده.

«مصیطرون» اشاره به «ارباب انواع» است که جزء خرافات پیشینیان می باشد، آنها معتقد بودند که هر نوع از انواع جهان اعم از انسان و انواع حیوانات و گیاهان و غیر آنها دارای مدبر و مربی خاصی است که آن را ربّ النوع آن می نامیدند، و خدا را «ربّ الأرباب» خطاب می کردند، این عقیده شرک آمیز از نظر

[شماره صفحه واقعی : 569]

ص: 1867

اسلام مردود است، و در آیات قرآن تدبیر همه جهان از آن خدا معرفی شده و او را «ربّ العالمین» می خوانیم.

سورة الطور(52): آیة 38

(آیه 38)- مسلم است نه منکران نبوت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و مشرکان عصر جاهلیت، و نه غیر آنها، مدعی هیچ یک از امور پنجگانه فوق نبودند، لذا در این آیه به مرحله دیگری پرداخته، می گوید: «آیا نردبانی دارند که (به آسمان بالا می روند) و به وسیله آن اسرار وحی را می شنوند»؟! (أَمْ لَهُمْ سُلَّمٌ یَسْتَمِعُونَ فِیهِ).

و از آنجا که ممکن بود آنها مدعی آگاهی از اسرار آسمان شوند قرآن بلافاصله از آنها مطالبه دلیل کرده، می گوید: «هر کسی از آنها این ادعا را دارد (و می گوید:

اسرار الهی را از طریق صعود به آسمان می شنوم) دلیل روشنی بیاورد» (فَلْیَأْتِ مُسْتَمِعُهُمْ بِسُلْطانٍ مُبِینٍ).

مسلما اگر چنین ادعائی داشتند از حدود حرف تجاوز نمی کرد و هرگز دلیلی بر این مطلب نداشتند.

سورة الطور(52): آیة 39

(آیه 39)- سپس می افزاید: آیا این نسبت ناروا را که به فرشتگان می دهند و می گویند: آنها دختران خدا هستند قابل قبول است؟ «آیا سهم خدا دختران است و سهم شما پسران» که فرشتگان را دختران خدا می نامید! (أَمْ لَهُ الْبَناتُ وَ لَکُمُ الْبَنُونَ).

اشاره به این که یکی از اعتقادات و افکار باطل آنها این بود که از دختران به شدت تنفر داشتند، و اگر با خبر می شدند که همسرشان دختری آورده چهره آنها از شدت اندوه و شرم سیاه می شد، ولی با این حال فرشتگان را دختران خدا می خواندند! بدیهی است دختر و پسر از نظر ارزش انسانی با هم تفاوتی ندارند، و تعبیر آیه فوق از قبیل استدلال به عقیده باطل طرف مخالف بر ضد خود اوست.

سورة الطور(52): آیة 40

(آیه 40)- سپس از این مرحله نیز تنزل کرده به ذکر یکی دیگر از اموری که امکان دارد وسیله بهانه جوئی آنها شود اشاره کرده، می فرماید: «آیا تو از آنها پاداشی (در مقابل ابلاغ رسالت) می طلبی که در زیر بار گران آن قرار دارند»! (أَمْ تَسْئَلُهُمْ أَجْراً

[شماره صفحه واقعی : 570]

ص: 1868

فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ)

سورة الطور(52): آیة 41

(آیه 41)- دگر بار آنها را مورد سؤال قرار داده، می گوید: «آیا اسرار غیب نزد آنهاست، و از روی آن می نویسند»؟ (أَمْ عِنْدَهُمُ الْغَیْبُ فَهُمْ یَکْتُبُونَ).

اینها ادعا می کنند پیامبر شاعری است که در انتظار مرگ او و از هم پاشیدن شیرازه زندگی او هستیم، و با مرگش همه چیز پایان می گیرد و دعوتش به بوته فراموشی می افتد.

آنها از کجا می دانند که بعد از وفات پیامبر زنده اند؟ این غیب را چه کسی به آنها گفته؟

سورة الطور(52): آیة 42

(آیه 42)- سپس به بیان احتمال دیگری پرداخته، می گوید: «آیا می خواهند نقشه شیطانی برای تو بکشند؟ ولی بدانند خود کافران در دام این نقشه ها گرفتار می شوند» و طرح خداوند بالاتر از طرح آنهاست! (أَمْ یُرِیدُونَ کَیْداً فَالَّذِینَ کَفَرُوا هُمُ الْمَکِیدُونَ).

آیه فوق مطابق این تفسیر همانند آیه 54 سوره آل عمران است که می گوید:

«وَ مَکَرُوا وَ مَکَرَ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماکِرِینَ و (یهود و دشمنان مسیح، برای نابودی او و آئینش) نقشه کشیدند و خداوند (برای حفظ او و آئینش) چاره جوئی کرد و خداوند بهترین چاره جویان است».

سورة الطور(52): آیة 43

(آیه 43)- و بالاخره در آخرین پرسش از آنها می پرسد: آیا آنها خیال می کنند حامی و یاوری دارند»؟ یا معبودی غیر خدا دارند»؟ که قول یاری به آنها داده (أَمْ لَهُمْ إِلهٌ غَیْرُ اللَّهِ).

سپس می افزاید: «منزه است خدا از آنچه همتای او قرار می دهند» (سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یُشْرِکُونَ).

بنابر این هیچ کس قادر به حمایت از آنها نیست.

به این ترتیب آنها را در برابر یک بازپرسی عجیب و یک رشته سؤالات زنجیره ای یازده گانه قرار می دهد، و مرحله به مرحله آنها را به عقب نشینی و تنزل از ادعاها وا می دارد، و سپس تمام راههای فرار را به روی آنها می بندد، و در

[شماره صفحه واقعی : 571]

ص: 1869

بن بست کامل قرار می دهد.

سورة الطور(52): آیة 44

(آیه 44)- به دنبال بحثی که در آیات گذشته با مشرکان و منکران لجوج آمد، بحثی که برای هر انسان حق طلبی حقیقت را روشن می ساخت، در اینجا پرده از روی تعصب و لجاجت آنها برداشته، می گوید: «آنها (چنان لجوجند که) اگر ببینند قطعه سنگی از آسمان (برای عذابشان) سقوط می کند می گویند: (اشتباه می کنید، این سنگ نیست) این ابر متراکمی است» که بر زمین فرو می ریزد! (وَ إِنْ یَرَوْا کِسْفاً مِنَ السَّماءِ ساقِطاً یَقُولُوا سَحابٌ مَرْکُومٌ).

کسانی که این قدر لجوج باشند که حقایق حسی را منکر شوند و سنگهای آسمانی را به ابرهای متراکم تفسیر کنند، با این که همه کس ابر را به هنگامی که نزدیک به زمین می شود دیده که چیزی جز مجموعه بخار نیست، چگونه این بخار لطیف متراکم می شود و تبدیل به سنگ می گردد؟

این افراد تکلیفشان در برابر حقایق معنوی روشن است.

سورة الطور(52): آیة 45

(آیه 45)- لذا در این آیه می افزاید: «حال که چنین است آنها را رها کن (و برای هدایت این گروه لجوج پافشاری منما) تا روز مرگ خود را ملاقات کنند» و عذابهای الهی را که در انتظارشان است با چشم خود ببینند (فَذَرْهُمْ حَتَّی یُلاقُوا یَوْمَهُمُ الَّذِی فِیهِ یُصْعَقُونَ).

جمله «ذرهم» (آنها را رها کن) امری است تهدیدآمیز و منظور از آن ترک اصرار بر تبلیغ این گونه افراد غیر قابل هدایت است بنابر این نه منافات با ادامه تبلیغ در سطح عموم از سوی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دارد و نه منافاتی با فرمان جهاد.

سورة الطور(52): آیة 46

(آیه 46)- سپس به معرفی این روز پرداخته، می گوید: «روزی که نقشه های آنها سودی به حالشان نخواهد داشت، و (تمام راههای فرار به روی آنها بسته می شود، و از هیچ سو) یاری نمی شوند» (یَوْمَ لا یُغْنِی عَنْهُمْ کَیْدُهُمْ شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ).

آری! هر کس می میرد قیامت صغرای او برپا می شود و سر آغازی است برای پاداش و کیفرها که بخشی جنبه برزخی دارد و بخش دیگری در قیامت کبری یعنی

[شماره صفحه واقعی : 572]

ص: 1870

قیامت عمومی انسانها دامانشان را می گیرد، و در هیچ یک از این دو مرحله نه چاره جوئیها مؤثر است، و نه در برابر اراده الهی یار و یاوری وجود دارد.

سورة الطور(52): آیة 47

(آیه 47)- در این آیه می افزاید: «آنها تصور نکنند که فقط عذاب برزخ و قیامت در کار است بلکه «برای ستمگران عذابی قبل از آن است در (همین جهان) ولی بیشترشان نمی دانند» (وَ إِنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا عَذاباً دُونَ ذلِکَ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ).

آری! آنها در همین دنیا باید در انتظار عذابهائی همچون عذابهای اقوام پیشین باشند، مانند صاعقه ها، زلزله ها، سنگهای آسمانی و خشکسالی و قحطی و یا کشته شدن به دست توانای رزمندگان سپاه توحید- همان گونه که در جنگ بدر نسبت به گروهی از سران شرک اتفاق افتاد، مگر این که بیدار شوند و توبه کنند و به سوی خدا باز آیند.

جمله «وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ» اشاره به این است که آنها غالبا از عذابهائی که در دنیا و آخرت در انتظارشان است بی خبرند و مفهومش این است که اقلیتی از آنها از این معنی آگاهند، و در عین حال بر اثر لجاجت و عناد در مخالفت خود اصرار می ورزند.

سورة الطور(52): آیة 48

(آیه 48)- در این آیه پیامبر را در مقابل این همه کارشکنیها و تهمتها و ناسزاها دعوت به صبر و استقامت می کند، می فرماید: «در راه ابلاغ حکم پروردگارت صبر و استقامت کن» (وَ اصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ).

اگر تو را کاهن و مجنون و شاعر می خوانند صبر کن، و اگر آیات قرآن را افتراهائی می پندارند که به خدا بسته شده است شکیبائی نما، و اگر در برابر این همه براهین منطقی باز به لجاج و عناد ادامه می دهند استقامت به خرج ده، مبادا دلسرد و یا ضعیف و ناتوان شوی.

«زیرا تو در حفاظت کامل ما قرار داری» (فَإِنَّکَ بِأَعْیُنِنا).

ما همه چیز را می بینیم و از همه چیز با خبریم و تو را تنها نخواهیم گذارد.

و از آنجا که راز و نیاز با خدا، و نیایش و عبادت او، و تسبیح و تقدیس ذات

[شماره صفحه واقعی : 573]

ص: 1871

پاک او، به انسان آرامش و نیرو می بخشد به دنبال دستور صبر می فرماید:

«و هنگامی که بر می خیزی پروردگارت را تسبیح و حمد گوی» (وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ حِینَ تَقُومُ).

چه در سحرگاه برای نماز شب، و چه بعد از خواب برای ادای فریضه، و چه بعد از قیام از هر مجلس باشد.

آری! روح و جانت را به تسبیح و حمد خدا نور و صفا ببخش، زبانت را به ذکر او خوشبو کن، از یاد او مدد بگیر، و برای مبارزه با کارشکنیهای دشمن آماده شو! در حدیثی آمده است پیامبر صلّی اللّه علیه و آله هنگامی که از مجلس برمی خاست می فرمود: «سبحانک اللّهمّ و بحمدک اشهد ان لا اله الّا انت، استغفرک و اتوب الیک».

بعضی عرض کردند: ای رسول خدا! این چه کلماتی است که می گوئی فرمود: «اینها کلماتی است که جبرئیل به من آموخته و کفاره چیزی است که در مجالس واقع می شود».

سورة الطور(52): آیة 49

(آیه 49)- سپس در آخرین آیه می افزاید: همچنین «به هنگام شب او را تسبیح کن و به هنگام پشت کردن ستارگان» و طلوع صبح (وَ مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَ إِدْبارَ النُّجُومِ).

زیرا عبادت و تسبیح و حمد خدا در دل شب، و در آغاز طلوع فجر، لطف و صفای دیگری دارد، و از تظاهر و ریا دورتر است، و آمادگی روحی برای آن بیشتر می باشد، چرا که کارهای مشغول کننده زندگی روزانه تعطیل است استراحت شبانه به انسان آرامش بخشیده، قال و غوغا فرو نشسته، و در حقیقت همزمان با وقتی است که پیامبر به معراج رفت، و در مقام «قاب قوسین» در آن خلوتگه راز قرار گرفت و با خدای خود به راز و نیاز پرداخت.

«پایان سوره طور»

[شماره صفحه واقعی : 574]

ص: 1872

سوره نجم [53]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و 62 آیه دارد

محتوای سوره:

این سوره به گفته بعضی نخستین سوره ای است که پیامبر بعد از علنی کردن دعوت خود آن را آشکارا و با صدای بلند در حرم مکه تلاوت کرد، و مشرکان به آن گوش دادند، و همه مؤمنان آن روز و حتی مشرکان سجده کردند! به هر حال این سوره به خاطر «مکی» بودنش بحثهائی از اصول اعتقادی مخصوصا «نبوت» و «معاد» دارد، و با تهدیدهای کوبنده و انذارهای مکرر به بیداری کفار می پردازد.

محتوای این سوره را در هفت بخش می توان خلاصه کرد:

1- در آغاز سوره بعد از سوگند پرمعنائی، از حقیقت وحی سخن می گوید و تماس مستقیم پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را با پیک وحی «جبرئیل» روشن می سازد، و ساحت مقدس پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را از این که چیزی جز وحی الهی بگوید مبرا می کند.

2- در بخش دیگری از این سوره از معراج پیامبر سخن گفته، و گوشه هائی از آن را با عباراتی کوتاه و پرمعنی مجسم می کند.

3- سپس به خرافات مشرکان در زمینه بتها، و عبادت فرشتگان، و امور دیگری که جز از روی هوی و هوس نبود، پرداخته و آنها را سخت در این رابطه نکوهش می کند، و از پرستش آنها برحذر می دارد.

4- در بخش دیگری راه توبه را به روی این منحرفین و عموم گنهکاران باز

[شماره صفحه واقعی : 575]

ص: 1873

می کند، و آنها را به مغفرت واسعه حق نوید می دهد، و تأکید می کند که هر کس مسؤول اعمال خویش است و هیچ کس بار گناه دیگری را بر دوش نمی کشد.

5- برای تکمیل این اهداف در بخش دیگری از این سوره گوشه هائی از مسأله «معاد» را منعکس می سازد، و دلیل روشنی برای این مسأله از آنچه در نشئه دنیا وجود دارد اقامه می کند.

6- مطابق معمول اشاراتی به سرنوشت دردناک اقوام پیشین که در طریق دشمنی با حق پافشاری و لجاج و عناد داشتند، می کند.

7- و سر انجام سوره را با امر به سجده و عبادت برای پروردگار پایان می بخشد.

ضمنا نامگذاری این سوره به «النجم» به خاطر نخستین آیه آن است.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم: «هر کس سوره «النّجم» را بخواند خداوند به عدد هر یک از کسانی که به پیامبر ایمان آوردند و کسانی که او را انکار کردند ده حسنه به او عطا می کند».

مسلما چنین پاداشهای عظیمی از آن کسانی است که تلاوت این سوره را وسیله ای برای اندیشیدن، و سپس عمل، قرار دهند، و تعلیمات مختلف این سوره در زندگی آنها پرتوافکن شود.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سورة النجم(53): آیة 1

(آیه 1)- قابل توجه این که سوره پیشین (سوره طور) با کلمه «النّجوم» (ستارگان) پایان یافت، و این سوره با کلمه «النّجم» (ستاره) آغاز می شود که خداوند به آن سوگند یاد کرده، می فرماید: «سوگند به ستاره هنگامی که افول می کند» (وَ النَّجْمِ إِذا هَوی ).

ظاهر آیه آنچنان که اطلاق واژه «النّجم» اقتضا می کند سوگند به همه ستارگان آسمان است که از نشانه های بارز عظمت خداوند، و از اسرار بزرگ جهان آفرینش و از مخلوقات فوق العاده عظیم پروردگار است.

تکیه بر غروب آنها، در حالی که طلوع آنها بیشتر جلب توجه می کند به خاطر

[شماره صفحه واقعی : 576]

ص: 1874

آن است که غروب ستارگان دلیل بر حدوث آنها می باشد و نیز دلیل است بر نفی عقیده ستاره پرستان همان گونه که در داستان ابراهیم علیه السلامآمده است.

سورة النجم(53): آیة 2

(آیه 2)- اما ببینیم این سوگند برای چه یاد شده است؟ آیه مورد بحث چنین توضیح می دهد: «که هرگز دوست شما [محمّد صلّی اللّه علیه و آله ] منحرف نشده و مقصد را گم نکرده است» (ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوی ). او همیشه در مسیر حق گام برمی دارد، و در گفتار و کردارش کمترین انحرافی نیست.

سورة النجم(53): آیة 3

(آیه 3)- سپس برای تأکید این مطلب، و اثبات این که آنچه می گوید از سوی خداست، می افزاید: «و هرگز از روی هوای نفس سخن نمی گوید» (وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی ).

این تعبیر شبیه استدلالی است برای آنچه در آیه قبل در زمینه نفی ضلالت و غوایت آمده، چرا که سر چشمه گمراهیها غالبا پیروی از هوای نفس است.

سورة النجم(53): آیة 4

(آیه 4)- سپس با صراحت تمام می گوید: «آنچه می گوید چیزی جز وحی که بر او نازل شده نیست» (إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی ).

او از خودش چیزی نمی گوید، و قرآن ساخته و پرداخته فکر او نیست، همه از ناحیه خداست، و دلیل این ادعا در خودش نهفته است، بررسی آیات قرآن نیز گواهی می دهد که هرگز یک انسان هر قدر عالم و متفکر باشد- تا چه رسد به انسان درس نخوانده ای که در محیطی مملو از جهل و خرافات پرورش یافته- قادر نیست سخنانی چنین پرمحتوا بیاورد که بعد از گذشتن قرنها الهام بخش مغزهای متفکران است، و می تواند پایه ای برای ساختن اجتماع صالح، سالم، مؤمن و پیشرو گردد.

ضمنا این سخن تنها در مورد آیات قرآن نیست، بلکه به قرینه آیات گذشته سنت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را نیز شامل می شود چرا که این آیه با صراحت می گوید: او از روی هوی سخن نمی گوید هر چه می گوید وحی است.

حدیث جالب زیر شاهد دیگری بر این مدعاست.

«سیوطی» که از دانشمندان معروف اهل سنت است در تفسیر «در المنثور» چنین نقل می کند: «روزی رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله دستور داد درهای خانه هائی که به داخل

[شماره صفحه واقعی : 577]

ص: 1875

مسجد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله گشوده می شد (جز در خانه علی علیه السّلام) بسته شود، این امر به مسلمانان گران آمد تا آنجا که «حمزه» عموی پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله از این کار گله کرد که چگونه در خانه عمویت و ابو بکر و عمر و عباس را بستی، اما در خانه پسر عمویت را بازگذاردی؟ (و او را بر دیگران ترجیح دادی).

هنگامی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله متوجه شد که این امر بر آنها گران آمده است مردم را به مسجد دعوت فرمود، و خطبه بی نظیری در تمجید و توحید خداوند ایراد کرد.

سپس افزود: «ای مردم! من شخصا درها را نبستم و نگشودم، و من شما را از مسجد بیرون نکردم، و علی را ساکن ننمودم (آنچه بود وحی الهی و فرمان خدا بود) سپس این آیات را تلاوت کرد: (وَ النَّجْمِ إِذا هَوی ... إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی ».

این حدیث که بیانگر مقام والای امیر مؤمنان علی علیه السّلام در میان تمام امت اسلامی بعد از شخص پیامبر است، نشان می دهد که نه تنها گفته های پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بر طبق وحی است بلکه اعمال و کردار او نیز چنین است.

سورة النجم(53): آیة 5

(آیه 5)- نخستین دیدار دوست! در تعقیب آیات گذشته که سخن از نزول وحی بر پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله می گفت در اینجا سخن از معلم وحی است.

می فرماید: «آن کس که قدرت عظیمی دارد او را تعلیم داده است» (عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوی ).

سورة النجم(53): آیة 6

(آیه 6)- باز برای تأکید بیشتر می افزاید: «همان کسی که توانائی فوق العاده دارد او سلطه یافت» (ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوی ).

سورة النجم(53): آیة 7

(آیه 7)- این تعلیم را به او داد «در حالی که در افق اعلی قرار داشت» (وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلی ).

سورة النجم(53): آیة 8

(آیه 8)- «سپس نزدیکتر و نزدیکتر شد ...» (ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی).

سورة النجم(53): آیة 9

(آیه 9)- «تا آنکه فاصله میان او (با پیامبر) به اندازه دو کمان یا کمتر بود»! (فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی ).

سورة النجم(53): آیة 10

(آیه 10)- «در اینجا خداوند آنچه را وحی کردنی بود به بنده اش وحی نمود»! (فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی )

.

[شماره صفحه واقعی : 578]

ص: 1876

سورة النجم(53): آیة 11

(آیه 11)- «قلب (پاک او) در آنچه دید هرگز دروغ گفت»! (ما کَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأی ).

سورة النجم(53): آیة 12

(آیه 12)- «آیا با او در باره آنچه (با چشم خود) دیده مجادله می کنید»؟

(أَ فَتُمارُونَهُ عَلی ما یَری ).

در روایات وارد شده، منظور از این آیات شهود باطنی خاصی نسبت به ذات پاک خداست که برای پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در این صحنه روی داد و در معراج بار دیگر تکرار شد و رسول اللّه فوق العاده تحت تأثیر جذبه معنوی این دیدار قرار گرفت.

طبق این تفسیر قرآن نزول وحی را بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله چنین شرح می دهد: خداوند شدید القوی و پرقدرت، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را تعلیم فرمود، در حالی که او به صورت کامل و در حد اعتدال درآمد و در افق اعلی قرار گرفت.

سپس نزدیک شد، و نزدیکتر شد، آن چنان که میان او و پروردگارش به اندازه دو قوس بیشتر نبود، و در همین جا بود که آنچه وحی کردنی بود خداوند به بنده اش وحی کرد.

و از آنجا که برای جمعی این شهود باطنی سنگین می آمد تأکید می کند که قلب پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آنچه را دیده به حق و راستی دیده است و نباید شما در برابر این سخن با او به مجادله برخیزید.

تفسیر این آیات به شهود باطنی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نسبت به خداوند صریحتر و با روایات اسلامی موافقتر، و برای پیامبر فضیلتی است برتر، و مفهومی است لطیفتر.

از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله پرسیدند: «آیا پروردگارت را هرگز دیده ای»؟! در پاسخ فرمود: «رأیته بفؤادی من او را با چشم دل دیده ام»! و در نهج البلاغه در صدر خطبه «ذعلب یمانی» آمده است که از آن حضرت سؤال کرد: «آیا هرگز پروردگارت را ای امیر مؤمنان دیده ای»؟! در پاسخ فرمود: «أ فأعبد ما لا اراه؟ ... آیا کسی را که نمی بینم پرستش کنم؟! ولی چشمها با مشاهده حسی هرگز او را ندیده اما دلها با حقیقت ایمان او را دریافته است».

[شماره صفحه واقعی : 579]

ص: 1877

سورة النجم(53): آیة 13

(آیه 13)- دومین دیدار! این آیات همچنان ادامه بحثهای آیات گذشته در باره مسأله وحی و ارتباط پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با خداوند و شهود باطنی اوست.

می فرماید: «و بار دیگر نیز او را مشاهده کرد» (وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْری ).

تعبیر به «نزلة اخری» نشانگر این است که پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله در یک «شهود باطنی دیگر» به هنگام معراج بر فراز آسمانها ذات پاک خدا را مشاهده کرد، و به تعبیر دیگر خداوند بار دیگر بر قلب پاک او نزول فرمود و شهود کامل تحقق یافت، در محلی که منتها الیه قرب الی اللّه از سوی بندگان است، در کنار سدرة المنتهی، در آنجا که «جنة المأوی» قرار دارد، در حالی که «سدرة المنتهی» را حجابهائی از نور پوشانده بود.

دیده قلب پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در این شهود هرگز به غیر حق نیفتاد، و جز او ندید، و در همانجا بود که نشانه های عظمت خداوند را در آفاق و انفس نیز مشاهده کرد.

سورة النجم(53): آیة 14

(آیه 14)- و این شهود «نزد سدرة المنتهی» روی داد (عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهی ).

در باره «سدرة المنتهی» هر چند در قرآن مجید توضیحی نیامده، ولی در اخبار و روایات اسلامی توصیفهای گوناگونی پیرامون آن آمده است این تعبیرات نشان می دهد که هرگز منظور درختی شبیه آنچه در زمین می بینیم نبود، بلکه اشاره به سایبان عظیمی است در جوار قرب رحمت حق که فرشتگان بر برگهای آن تسبیح می کنند و امتهائی از نیکان و پاکان در سایه آن قرار دارند.

سورة النجم(53): آیة 15

(آیه 15)- همان «که جنة المأوی (و بهشت برین) در آنجاست» (عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوی ).

«جنّة المأوی» به معنی بهشتی است که محل سکونت است و منظور از آن بهشت برزخی است که ارواح شهدا و مؤمنان موقتا به آنجا می روند.

سورة النجم(53): آیة 16

(آیه 16)- «در آن هنگام که چیزی [نور خیره کننده ای ] سدرة المنتهی را پوشانده بود» (إِذْ یَغْشَی السِّدْرَةَ ما یَغْشی ).

سورة النجم(53): آیة 17

(آیه 17)- اینها واقعیاتی بود که پیامبر مشاهده کرده و «چشم او هرگز منحرف نشد و طغیان نکرد» آنچه دید واقعیت بود (ما زاغَ الْبَصَرُ وَ ما طَغی ).

[شماره صفحه واقعی : 580]

ص: 1878

سورة النجم(53): آیة 18
اشاره

(آیه 18)- «او پاره ای از آیات و نشانه های بزرگ پروردگارش را دید» (لَقَدْ رَأی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْری ).

نکته ها:
1- هدف معراج،

رسیدن پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به شهود باطنی از یکسو، و دیدن عظمت خداوند در پهنه آسمانها با همین چشم ظاهر از سوی دیگر بوده است، که هم در آخرین آیه مورد بحث در اینجا «لَقَدْ رَأی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْری » و هم در آیه 1 سوره اسراء «لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنا تا برخی از آیات خود را به او نشان دهیم». به آن اشاره شده است و نیز به مسائل زیاد و مهمی از فرشتگان و بهشتیان و دوزخیان و ارواح انبیا آگاهی یافت که در طول عمر مبارکش الهام بخش او در تعلیم و تربیت خلق خدا بود.

2- گوشه ای از گفتگوهای خداوند با پیامبرش در شب معراج:

در کتب حدیث روایتی از امیر مؤمنان علی علیه السّلام از پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله در این زمینه آمده است که بسیار مشروح و طولانی است، و ما گوشه هائی از آن را در اینجا می آوریم.

در آغاز حدیث می خوانیم که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در شب معراج از پروردگار سبحان چنین سؤال کرد: «یا ربّ ایّ الاعمال افضل؟ پروردگارا! کدام عمل افضل است؟».

خداوند متعال فرمود: «هیچ چیز نزد من برتر از توکل بر من و رضا به آنچه قسمت کرده ام نیست، ای محمّد! آنها که به خاطر من یکدیگر را دوست دارند محبتم شامل حال آنهاست، و کسانی که به خاطر من مهربانند، و به خاطر من پیوند دوستی دارند آنها را دوست دارم، و نیز محبتم برای کسانی که توکل بر من می کنند فرض و لازم است، و برای محبت من حد و حدود، و مرز و نهایتی نیست»! در فراز دیگری آمده است: «ای احمد! همچون کودکان مباش که سبز و زرد و زرق و برق را دوست دارند، و هنگامی که غذای شیرین و دلپذیری به آنها می دهند مغرور می شوند، و همه چیز را به دست فراموشی می سپارند».

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در اینجا عرضه داشت: «پروردگارا! مرا به عملی هدایت کن که موجب قرب به درگاه توست».

[شماره صفحه واقعی : 581]

ص: 1879

فرمود: «شب را روز، و روز را شب قرار ده»! عرض کرد: «چگونه»؟! فرمود: «چنان کن که خواب تو نماز باشد، و هرگز شکم خود را کاملا سیر مکن».

در فراز دیگری آمده است: «ای احمد! محبت من محبت فقیران و محرومان است، به آنها نزدیک شو، و در کنار مجلس آنها قرار گیرد، تا من به تو نزدیک شوم، و ثروتمندان دنیاپرست را از خود دور ساز، و از مجالس آنها بر حذر باش»! در فراز دیگر می فرماید: «ای احمد! زرق و برق دنیا و دنیاپرستان را مبغوض بشمر، و آخرتت و اهل آخرت را محبوب دار».

عرض می کند: «پروردگارا! اهل دنیا و آخرت کیانند»؟

فرمود: «اهل دنیا کسانی هستند که زیاد می خورند، و زیاد می خندند و می خوابند، و خشم می گیرند، و کمتر خشنود می شوند، نه در برابر بدیها از کسی عذر می خواهند، و نه اگر کسی از آنها عذر طلبد می پذیرند، در اطاعت خدا تنبل، و در معاصی شجاعند، آرزوهای دور و دراز دارند، و در حالی که اجلشان نزدیک شده هرگز به حساب اعمال خود نمی رسند، و نفعشان برای مردم کم است، افرادی پرحرف، فاقد احساس مسؤولیت، علاقه مند به خورد و خوراکند.

اهل دنیا نه در نعمت، شکر خدا به جا می آورند، و نه در مصائب صبورند.

خدمات فراوان در نظر آنها کم است (و خدمات کم خودشان بسیار!) خود را به انجام کاری که انجام نداده اند ستایش می کنند، و چیزی را مطالبه می کنند که حق آنها نیست.

پیوسته از آرزوهای خود سخن می گویند، و عیوب مردم را خاطر نشان می سازند و نیکیهای آنها را پنهان»! عرض کرد: «پروردگارا! آیا دنیاپرستان غیر از این عیبی هم دارند»؟

فرمود: «ای احمد! عیب آنها این است که جهل و حماقت در آنها فراوان است، برای استادی که از او علم آموخته اند تواضع نمی کنند، و خود را عاقل

[شماره صفحه واقعی : 582]

ص: 1880

می دانند اما در نزد آگاهان، نادان و احمقند».

سپس به اوصاف اهل آخرت و بهشتیان پرداخته چنین ادامه می دهد:

«آنها مردمی با حیا هستند، جهل آنها کم، منافعشان بسیار، مردم از آنها در راحتند و خود از دست خویش در تعب، و سخنانشان سنجیده است.

پیوسته حسابگر اعمال خویشند، و از همین جهت خود را به زحمت می افکنند، چشمهایشان به خواب می رود اما دلهایشان بیدار است، چشمشان می گرید، و قلبشان پیوسته به یاد خداست.

هنگامی که مردم در زمره غافلان نوشته شوند آنها از ذاکران نوشته می شوند.

در آغاز نعمتها حمد خدا می گویند، و در پایان شکر او را به جا می آورند، دعایشان در پیشگاه خدا مستجاب، و تقاضایشان مسموع است، و فرشتگان از وجود آنها مسرورند ... مردم (غافل) در نزد آنها مردگان، و خداوند نزد آنها حیّ و قیّوم و کریم است (همتشان آن چنان عالی است که به غیر او نظر ندارند) ... مردم در عمر خود یکبار می میرند اما آنها به خاطر جهاد با نفس و مخالفت هوی هر روز هفتاد بار می میرند (و حیات نوین می یابند)! ...

هنگامی که برای عبادت در برابر من می ایستند همچون بنیان مرصوص و سدّی فولادینند، و در دل آنها توجیهی به مخلوقات نیست.

به عزّت و جلالم سوگند که من آنها را حیات و زندگی پاکیزه ای می بخشم، و در پایان عمر، خودم قبض روح آنها می کنم، و درهای آسمان را برای پرواز روح آنها می گشایم، تمام حجابها را از برابر آنها کنار می زنم، و دستور می دهم بهشت، خود را برای آنها بیارائید! ای احمد! عبادت ده جزء دارد که نه جزء آن طلب حلال است، هنگامی که غذا و نوشیدنی تو حلال باشد تو در حفظ و حمایت منی ...».

و در فراز دیگری آمده است: «ای احمد! آیا می دانی کدام زندگی گواراتر و پر دوامتر است»؟

عرض کرد: «خداوندا! نه»

[شماره صفحه واقعی : 583]

ص: 1881

فرمود: «زندگی گوارا آن است که صاحب آن لحظه ای از یاد من غافل نماند، نعمت مرا فراموش نکند، از حق من بی خبر نباشد، و شب و روز رضای مرا بطلبد.

اما زندگی باقی آن است که برای نجات خود عمل کند، و دنیا در نظرش کوچک باشد، و آخرت بزرگ، رضای مرا بر رضای خویشتن مقدم بشمرد، و پیوسته خشنودی مرا بطلبد، حق مرا بزرگ دارد و توجه به آگاهی من نسبت به خودش داشته باشد.

در برابر هر گناه و معصیتی به یاد من بیفتد، و قلبش را از آنچه ناخوش دارم پاک کند، شیطان و وساوس شیطانی را مبغوض دارد، و ابلیس را بر قلب خویش مسلط نسازد و به او راه ندهد.

هنگامی که چنین کند محبت خاصی در قلبش جای می دهم، آن چنان که تمام دلش در اختیار من خواهد بود، و فراغت و اشتغال و هم و غم و سخنش از مواهبی است که من به اهل محبتم می بخشم! چشم و گوش و قلب او را می گشایم، تا با گوش قلبش حقایق غیب را بشنود و با دلش جلال و عظمت را بنگرد»! و سر انجام این حدیث نورانی با این جمله های بیدار کننده پایان می گیرد:

«ای احمد! اگر بنده ای نماز تمام اهل آسمانها و زمین را به جا آورد، و روزه تمام اهل آسمانها و زمین را انجام دهد، همچون فرشتگان غذا نخورد و لباس (فاخری) در تن نپوشد (و در نهایت زهد و وارستگی زندگی کند) ولی در قلبش ذره ای دنیاپرستی یا ریاست طلبی یا عشق به زینت دنیا باشد در سرای جاویدانم در جوار من نخواهد بود! و محبتم را از قلب او بر می کنم! سلام و رحمتم بر تو باد، و الحمد للّه ربّ العالمین».

این سخنان عرشی که روح انسان را با خود به اوج آسمانها می برد، و در معراج الهی سیر می دهد و به آستانه عشق و شهود می کشد تنها قسمتی از حدیث قدسی است.

افزون بر این ما اطمینان داریم که غیر از آنچه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در سخنانش برای ما

[شماره صفحه واقعی : 584]

ص: 1882

بازگو کرده، اسرار و گفتگوها و رموز و اشاراتی میان او و محبوبش، رد و بدل شده که نه گوشها توانائی شنیدن آن را دارد و نه افکار عادی قدرت درکش را، و به همین دلیل در درون جان پاک پیامبر صلّی اللّه علیه و آله برای همیشه مکتوم مانده و جز خاصانش از آن آگاه نشده اند.

سورة النجم(53): آیة 19

(آیه 19)- این بتها زائیده هوای نفس شماست! پس از بیان بحثهای مربوط به توحید، وحی، معراج و آیات عظمت خداوند یگانه در آسمانها به بطلان شرک و عقائد خرافی مشرکان در زمینه بتها می پردازد.

می فرماید: بعد از آن که عظمت خداوند و آیات بزرگ او را دانستید «به من خبر دهید آیا بتهای لات و عزی ...» (أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی).

سورة النجم(53): آیة 20

(آیه 20)- «و (همچنین بت) منات که سومین آنهاست» آیا دختران خدا هستند و منشأ سود و زیان برای شما می باشند؟! (وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْری ).

این سه بت در میان عرب از اهمیت و شهرت خاصی برخوردار بودند.

سورة النجم(53): آیة 21

(آیه 21)- «آیا سهم شما پسر است و سهم او دختر»؟! (أَ لَکُمُ الذَّکَرُ وَ لَهُ الْأُنْثی ). در حالی که به زعم شما دختران کم ارزشترند و حتی هنگامی که می شنوید همسر شما دختر آورده از شدت اندوه و خشم سیاه می شوید!

سورة النجم(53): آیة 22

(آیه 22)- «اگر چنین باشد این تقسیمی ناعادلانه است» که میان خود و خدا قائل شدید! (تِلْکَ إِذاً قِسْمَةٌ ضِیزی ). چرا که سهم خدا را پست تر از سهم خود می دانید! به این ترتیب قرآن افکار منحط و خرافی آنها را به باد استهزا می گیرد که شما از یکسو دختران را زنده به گور می کنید و عیب و ننگ می دانید، و از سوی دیگر فرشتگان را دختران خدا می دانید، نه تنها خودشان را می پرستید که مجسمه های بی روح آنها نیز به صورت بتها در نظر شما این همه احترام دارد. و از اینجا روشن می شود که حد اقل بسیاری از بتهای سنگی و چوبی که مورد پرستش عرب واقع می شد به زعم آنها مجسمه های فرشتگان بود فرشتگانی که آنها را «ربّ النوع» و مدیر و مدبر عالم هستی می دانستند و نسبت آنها را با خدا نسبت دختر و پدر می پنداشتند.

[شماره صفحه واقعی : 585]

ص: 1883

از اینجا معلوم می شود که قرآن هرگز نمی خواهد اعتقاد عرب جاهلی را در مورد تفاوت دختر و پسر بپذیرد، بلکه می خواهد مسلمات طرف را به رخ او بکشد و الا نه دختر و پسر در منطق اسلام از نظر ارزش انسانی تفاوتی دارند، و نه فرشتگان دختر و پسر دارند و نه اصلا آنها فرزندان خدا هستند، و نه خدا اصولا فرزندی دارد.

سورة النجم(53): آیة 23

(آیه 23)- در این آیه، قرآن با قاطعیت می گوید: «اینها فقط نامهائی است که شما و پدرانتان بر آنها گذاشته اید (نامهائی بی محتوا و اسمهائی بی مسمی) و هرگز خداوند دلیل و حجتی بر آن نازل نکرده است» (إِنْ هِیَ إِلَّا أَسْماءٌ سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ ما أَنْزَلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ).

نه دلیلی از عقل بر آن دارید، و نه دلیلی از طریق وحی الهی، و جز یک مشت اوهام و خرافات و الفاظ تو خالی چیزی نیست.

و در پایان می افزاید: «آنها فقط از گمانهای بی اساس و هوای نفس پیروی می کنند» و این موهومات همه زائیده پندار و هوی است (إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ ما تَهْوَی الْأَنْفُسُ).

«در حالی که هدایت از سوی پروردگارشان برای آنها آمده است» (وَ لَقَدْ جاءَهُمْ مِنْ رَبِّهِمُ الْهُدی ).

اما چشم می بندند و به آن پشت می کنند، و در ظلمات این اوهام غوطه ور می شوند.

اصولا هوای نفس خود بزرگترین و خطرناکترین بتهاست و سر چشمه پیدایش بتهای دیگر، و مایه گرمی بازار بت پرستی است.

سورة النجم(53): آیة 24

(آیه 24)- قرآن همچنان خرافه بت پرستی را تعقیب و محکوم می کند.

نخست به آرزوهای بی اساس بت پرستان و انتظاراتی که از بتها داشتند پرداخته، می گوید: «آیا آنچه انسان تمنا دارد به آن می رسد»؟! (أَمْ لِلْإِنْسانِ ما تَمَنَّی).

آیا ممکن است این اجسام بی روح و بی ارزش به شفاعت او در پیشگاه خدا برخیزند؟ و یا در مشکلات و گرفتاریها در دنیا و آخرت به او پناه بدهند؟

[شماره صفحه واقعی : 586]

ص: 1884

سورة النجم(53): آیة 25

(آیه 25)- «در حالی که آخرت و دنیا از آن خداست» (فَلِلَّهِ الْآخِرَةُ وَ الْأُولی ).

عالم اسباب بر محور اراده او می چرخد، و هر موجودی هر چه دارد از برکت وجود اوست، شفاعت از ناحیه او و حل مشکلات نیز به دست قدرت اوست.

و به این ترتیب قرآن مشرکان را بکلی از شفاعت بتها و حل مشکلات به وسیله آنها مأیوس و نومید می کند.

گسترش دامنه آرزوها! آرزو و تمنا از محدود بودن قدرت انسان و توانائی او سر چشمه می گیرد زیرا هر گاه به چیزی علاقه داشت و به آن نرسید شکل آرزو و تمنا به خود می گیرد.

البته آرزوهای انسان گاهی صادق است و از روح بلند او سر چشمه می گیرد و عاملی است برای حرکت و تلاش و جهاد و سیر تکاملی او، مثل این که انسان آرزو می کند در علم و دانش و تقوا و شخصیت و آبرو سر آمد جهانیان باشد.

ولی بسیار می شود که این آرزوها کاذب است، و مایه غفلت و بی خبری و تخدیر و عقب ماندگی است، مثل آرزوی رسیدن به عمر جاویدان، و خلود در زمین، و در اختیار گرفتن تمام اموال و ثروتها، و حکومت بر همه انسانها و موهومات دیگری از این قبیل.

و به همین دلیل در روایات اسلامی تشویق شده که مردم به سراغ آرزوهای خیر بروند، در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم: «کسی که تمنای چیزی کند که موجب رضای خداست از دنیا بیرون نمی رود مگر به آن برسد».

سورة النجم(53): آیة 26

(آیه 26)- شفاعت هم به اذن اوست! در این آیه برای تأکید بیشتر روی همین مسأله می افزاید: «و چه بسیار فرشتگان آسمانها که شفاعت آنها هیچ سودی نمی بخشد، مگر پس از آن که خدا برای هر کس بخواهد و راضی باشد اجازه (شفاعت) دهد» (وَ کَمْ مِنْ مَلَکٍ فِی السَّماواتِ لا تُغْنِی شَفاعَتُهُمْ شَیْئاً إِلَّا مِنْ بَعْدِ أَنْ یَأْذَنَ اللَّهُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَرْضی ).

جائی که فرشتگان آسمان با آن همه عظمت، حتی به صورت جمعی قادر

[شماره صفحه واقعی : 587]

ص: 1885

بر شفاعت نیستند، جز به اذن و رضای پروردگار، از این بتهای بی شعور و فاقد هر گونه ارزش چه انتظاری دارید؟

سورة النجم(53): آیة 27

(آیه 27)- قرآن همچنان موضوع آیات قبل را در زمینه نفی عقائد مشرکان تعقیب کرده، نخست می فرماید: «کسانی که به آخرت ایمان ندارند فرشتگان را دختر (خدا) نامگذاری می کنند» (إِنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ لَیُسَمُّونَ الْمَلائِکَةَ تَسْمِیَةَ الْأُنْثی ).

آری! این سخن زشت و شرم آور تنها از کسانی سر می زند که به حساب و جزای اعمال معتقد نیستند که اگر عقیده داشتند این چنین جسورانه سخن نمی گفتند، سخنی که کمترین دلیلی بر آن ندارند، بلکه دلائل عقلی نشان می دهد نه خداوند فرزندی دارد نه فرشتگان دخترند.

سورة النجم(53): آیة 28

(آیه 28)- سپس به یکی از دلائل روشن بطلان این نامگذاری اشاره کرده، می افزاید: «آنها هرگز به این سخن دانشی ندارند، بلکه از گمان بی پایه پیروی می کنند با اینکه گمان هرگز انسان را بی نیاز از حق نمی کند» (وَ ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ إِنَّ الظَّنَّ لا یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً).

انسان متعهد و معتقد هرگز سخنی را بدون علم و آگاهی نمی گوید، و نسبتی را به کسی بی دلیل نمی دهد، تکیه بر گمان و پندار کار شیطان و انسانهای شیطان صفت است، و قبول خرافات و موهومات نشانه انحراف و بی عقلی است.

البته گمانهائی که معقول و موجه است و غالبا مطابق واقع و مبنای کار عقلا در زندگی روزمره می باشد، مانند شهادت شهود در محکمه و دادگاه، یا «قول اهل خبره» و یا «ظواهر الفاظ» و امثال آن داخل در این آیات نیست، این گونه گمانها در حقیقت یک نوع علم عرفی است نه گمان.

سورة النجم(53): آیة 29

(آیه 29)- سپس برای این که روشن کند این گروه اهل استدلال و منطق نیستند، و حب دنیا و فراموش کردن یاد خدا آنها را در لجنزار این موهومات و خرافات غوطه ور ساخته، می افزاید: «حال که چنین است از کسی که از یاد ما روی می گرداند، و جز زندگی مادی دنیا را نمی طلبد اعراض کن و به آنها اعتنا

[شماره صفحه واقعی : 588]

ص: 1886

مکن که شایسته سخن نیستند! (فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلَّی عَنْ ذِکْرِنا وَ لَمْ یُرِدْ إِلَّا الْحَیاةَ الدُّنْیا).

«ذکر خدا» مفهوم گسترده ای دارد که هر گونه توجه به خدا را چه از طریق قرآن، و دلیل عقل، و چه از طریق سنت، و یاد قیامت شامل می گردد.

شاید نیاز به تذکر نداشته باشد که امر به اعراض از این گروه هرگز منافاتی با تبلیغ رسالت که وظیفه اصلی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است ندارد. چرا که تبلیغ و انذار و بشارت مخصوص مواردی است که حد اقل احتمال تأثیر وجود داشته باشد، آنجا که یقین به عدم تأثیر است نباید نیروها را به هدر داد، و بعد از اتمام حجت باید اعراض کرد.

سورة النجم(53): آیة 30

(آیه 30)- در این آیه برای اثبات انحطاط فکری این گروه می افزاید: «این آخرین حدّ آگاهی آنهاست»! (ذلِکَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ).

و در پایان می گوید: «پروردگار تو کسانی را که از راه او گمراه شده اند بهتر می شناسد و (همچنین) هدایت یافتگان را از همه بهتر می شناسد» (إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اهْتَدی ).

جمله «ذلِکَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ» می تواند اشاره به خرافاتی همچون بت پرستی و فرشتگان را دختران خدا دانستن باشد، یعنی نهایت آگاهی این گروه همین موهومات است. یا اشاره به دنیاپرستی و اسارت آنها در چنگال مادیات، یعنی نهایت فهم و شعورشان این است که به خواب و خور و عیش و نوش و متاع فانی و زود گذر و زرق و برق دنیا قناعت کرده اند.

در دعای معروفی که در اعمال ماه شعبان از پیغمبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و آله نقل شده می خوانیم: «خداوندا! دنیا را بزرگترین مشغولیات فکری ما و نهایت علم و آگاهی ما قرار مده».

پایان آیه اشاره به این حقیقت است که خداوند هم گمراهان را به خوبی می شناسد و هم هدایت یافتگان را، یکی را مشمول غضبش و دیگری را مشمول لطفش می سازد، و در قیامت هر کدام را بر طبق اعمالشان جزا خواهد داد.

سورة النجم(53): آیة 31

(آیه 31)- از آنجا که در آیات گذشته سخن از علم خداوند نسبت به

[شماره صفحه واقعی : 589]

ص: 1887

گمراهان و هدایت یافتگان بود، در این آیه در ادامه همین سخن می افزاید:

«و برای خداست آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است» (وَ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ).

مالکیت مطلقه در عالم هستی از آن اوست، و نیز حاکمیت مطلقه از آن او، و به همین دلیل تدبیر عالم هستی نیز به دست اوست، و چون چنین است جز او شایسته عبودیت و شفاعت نیست.

هدف بزرگ او از این آفرینش گسترده این است که انسان یعنی گل سر سبد عالم هستی را با برنامه های تکوینی و تشریعی و تعلیم و تربیت انبیا در مسیر تکامل پیش برد.

لذا در پایان آیه به عنوان نتیجه این مالکیت می فرماید: غرض این است «تا بدکاران را به کیفر کارهای بدشان برساند، و نیکوکاران را در برابر اعمال نیکشان پاداش دهد» (لِیَجْزِیَ الَّذِینَ أَساؤُا بِما عَمِلُوا وَ یَجْزِیَ الَّذِینَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَی).

سورة النجم(53): آیة 32
اشاره

(آیه 32)- سپس به توصیف این گروه نیکوکار پرداخته، چنین می گوید: «آنها کسانی هستند که از گناهان بزرگ و اعمال زشت دوری می کنند، جز گناهان صغیره» که گاه آلوده آن می شوند (الَّذِینَ یَجْتَنِبُونَ کَبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ إِلَّا اللَّمَمَ).

قرائن موجود در آیه گواهی می دهد که «لمم» به معنی گناهانی است که احیانا از انسان سر می زند، سپس متوجه می شود و آن را ترک می گوید.

به علاوه در جمله بعد قرآن می گوید: «آمرزش پروردگار تو گسترده است» (إِنَّ رَبَّکَ واسِعُ الْمَغْفِرَةِ).

این نیز دلیلی است بر این که گناهی از او سر زده که نیاز به غفران پروردگار دارد، نه تنها قصد و نیت و نزدیک شدن به گناه بی آنکه آن را مرتکب شده باشد.

به هر حال منظور این است که نیکوکاران ممکن است لغزشی داشته باشند، ولی گناه بر خلاف طبع و سجیه آنهاست، روح و قلب آنها همواره پاک است و آلودگیها جنبه عرضی دارد، و لذا به محض ارتکاب گناه پشیمان می شوند و از خدا تقاضای بخشش می کنند.

[شماره صفحه واقعی : 590]

ص: 1888

در دنباله آیه برای تأکید عدالت پروردگار، در مسأله پاداش و کیفر از علم بی پایان او که همه بندگان و اعمالشان را فرا می گیرد سخن می گوید.

می فرماید: «او نسبت به شما از همه آگاهتر است، از آن هنگام که شما را از زمین آفرید، و در آن موقع که به صورت جنینهائی در شکم مادرانتان بودید» (هُوَ أَعْلَمُ بِکُمْ إِذْ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ إِذْ أَنْتُمْ أَجِنَّةٌ فِی بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ).

آفرینش انسان از زمین یا به اعتبار خلقت نخستین او از طریق حضرت آدم است که از خاک آفریده شده، و یا به اعتبار این است که تمام مواد تشکیل دهنده وجود انسان از زمین گرفته شده، که از طریق تغذیه در ترکیب بندی نطفه، و سپس در مراحل پرورش جنین مؤثر است، و در هر حال هدف این است که خداوند از همان زمان که ذرات وجود شما در لابلای خاکهای زمین بود و از آن روز که نطفه ناچیزی در رحم مادر در درون پرده های ظلمانی رحم بودید از تمام جزئیات وجود شما آگاه بوده است، با این حال چگونه ممکن است از اعمال شما بی خبر باشد؟! این تعبیر ضمنا مقدمه ای است برای سخن بعد که می فرماید: «پس خودستائی نکنید (و از پاک بودن خود سخن مگوئید، چرا که) او پرهیزکاران را بهتر می شناسد» (فَلا تُزَکُّوا أَنْفُسَکُمْ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقی ).

نه نیازی به معرفی شما دارد، و نه شرح اعمال نیکتان، او هم از اعمال شما آگاه است، و هم از میزان خلوص نیتتان، و حتی شما را از خودتان بهتر می شناسد.

«کبائر الاثم» چیست؟

هر گناهی که یکی از شرائط زیر را داشته باشد کبیره محسوب می شود:

الف- گناهانی که خداوند وعده عذاب در باره آن داده است.

ب- گناهانی که در نظر اهل شرع و لسان روایات با عظمت یاد شده.

ج- گناهانی که در منابع شرع بزرگتر از گناهی شمرده شده که جزء کبائر است.

د- و بالاخره گناهانی که در روایات معتبر تصریح به کبیره بودن آن شده است.

در روایات اسلامی تعداد کبائر مختلف ذکر شده، در بعضی تعداد آنها هفت

[شماره صفحه واقعی : 591]

ص: 1889

گناه (قتل نفس، عقوق والدین، رباخواری، بازگشت به دار الکفر بعد از هجرت، نسبت زنا به زنان پاکدامن دادن، خوردن مال یتیم و فرار از جهاد).

و در بعضی دیگر تعداد آنها ده و در بعضی نوزده گناه و در بعضی تعداد بسیار بیشتری دیده می شود.

در حدیثی از امام باقر علیه السّلام در تفسیر آیه مورد بحث آمده است: «هیچ کس از شما نباید به فزونی نماز و روزه و زکات و مناسک حج و عمره افتخار کند زیرا خداوند پرهیزکاران شما را از همه بهتر می شناسد».

سورة النجم(53): آیة 33
اشاره

(آیه 33)

شأن نزول:

در مورد این آیه نقل شده: «ولید بن مغیره» به سوی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمد و به اسلام نزدیک شد، بعضی از مشرکان او را سرزنش کرده، گفتند:

آئین بزرگان ما را رها کردی، آنها را گمراه شمردی، و گمان کردی آنها در آتش دوزخند! او گفت: راستی من از عذاب خدا می ترسم! شخص سرزنش کننده گفت: اگر چیزی از اموالت را به من دهی و به سوی شرک باز گردی من عذاب تو را بر گردن می گیرم! ولید بن مغیره این کار را کرد، ولی مالی را که بنا بود بپردازد جز قسمت کمی از آن را نپرداخت! آیه نازل شد و ولید را به خاطر روی گرداندن از ایمان نکوهش کرد.

تفسیر:

در آیات گذشته سخن از این بود که خداوند بدکاران را در برابر اعمال بدشان کیفر می دهد و نیکوکاران را پاداش، چون ممکن است بعضی تصور کنند می شود کسی را به گناه دیگری کیفر داد، یا گناه دیگری را بر گردن گرفت آیه در مقام نفی این توهم برآمده، و این اصل مهم اسلامی را که نتیجه اعمال هر کس فقط به خود او باز می گردد تشریح می کند.

نخست می فرماید: «آیا دیدی آن کس را که (از اسلام- یا از انفاق) روی گردان شد» (أَ فَرَأَیْتَ الَّذِی تَوَلَّی).

سورة النجم(53): آیة 34

(آیه 34)- «و کمی عطا کرد و از (پرداخت مال) بیشتر امساک نمود» به گمان این که دیگری می تواند بار گناهان او را بر دوش گیرد (وَ أَعْطی قَلِیلًا وَ أَکْدی ).

[شماره صفحه واقعی : 592]

ص: 1890

سورة النجم(53): آیة 35

(آیه 35)- «آیا نزد او علم غیب است و می بیند» که دیگران می توانند گناهان او را بر دوش گیرند؟! (أَ عِنْدَهُ عِلْمُ الْغَیْبِ فَهُوَ یَری ).

چه کسی از قیامت آمده و برای آنها خبر آورده است که افراد می توانند رشوه گیرند و گناه دیگران را بر گردن نهند؟!

سورة النجم(53): آیة 36

(آیه 36)- بعد از این اعتراض شدید قرآن به بیان یک اصل کلی که در سایر آئینهای آسمانی نیز بوده است، پرداخته، چنین می گوید: کسی که با این وعده های خیالی دست از انفاق (یا ایمان) برداشته، و می خواهد خود را با پرداختن مختصر مالی از کیفر الهی رهائی بخشد «آیا از آنچه در کتب موسی نازل گردیده با خبر نشده است»؟! (أَمْ لَمْ یُنَبَّأْ بِما فِی صُحُفِ مُوسی ).

سورة النجم(53): آیة 37

(آیه 37)- «و (همچنین آنچه) در کتب ابراهیم، همان کسی که وظیفه خود را بطور کامل ادا کرد» (وَ إِبْراهِیمَ الَّذِی وَفَّی).

همان پیامبر بزرگی که به تمام عهد و پیمانهای الهی وفا کرد، حق رسالت او را ادا نمود، و برای تبلیغ آئین او از هیچ مشکل و تهدید و آزاری نهراسید، همان کسی که در راه خدا تن را به آتش سپرد و قلبش را به خدا، و فرزندش را به قربانی، و اموالش را به برادران و یاران.

سورة النجم(53): آیة 38

(آیه 38)- آیا با خبر نشده است که در تمام این کتب آسمانی این حکم نازل شده «که هیچ کس بار گناه دیگری را بر دوش نمی گیرد»؟! (أَلَّا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری ).

سورة النجم(53): آیة 39

(آیه 39)- سپس برای توضیح بیشتر می افزاید: آیا خبر ندارد در این کتب آسمانی آمده است «که برای انسان بهره ای جز سعی و کوشش او نیست»؟! (وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعی ).

سورة النجم(53): آیة 40

(آیه 40)- و آیا خبر ندارد «که تلاش او به زودی دیده می شود»؟! (وَ أَنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُری ).

نه تنها نتیجه های این سعی و تلاش- چه در مسیر خیر باشد یا شر- بلکه خود اعمال او، در آن روز در برابرش آشکار می شود، همان گونه که در آیه 30 سوره

[شماره صفحه واقعی : 593]

ص: 1891

آل عمران می فرماید: «روزی که هر کس اعمال نیکی را که انجام داده حاضر می بیند».

سورة النجم(53): آیة 41

(آیه 41)- «سپس (در برابر عملش) به او جزای کافی داده خواهد شد» (ثُمَّ یُجْزاهُ الْجَزاءَ الْأَوْفی ).

منظور از «جزاء اوفی» جزائی است که درست به اندازه عمل باشد، البته این منافات با تفضّل الهی در مورد اعمال نیک به ده برابر، یا صدها، و هزاران برابر ندارد.

در آیات فوق اشاره به سه اصل از اصول مسلم اسلامی شده، که در کتب آسمانی پیشین نیز به عنوان اصول مسلمی شناخته شده است:

الف- هر کس مسؤول گناهان خویش است.

ب- بهره هر کس در آخرت همان سعی و کوشش اوست.

ج- خداوند به هرکس در برابر عملش جزای کامل می دهد.

و به این وسیله قرآن خط بطلان بر بسیاری از اوهام و خرافات که عوام مردم دارند، و یا احیانا در بعضی از مذاهب به صورت یک عقیده درآمده است می کشد.

سورة النجم(53): آیة 42

(آیه 42)- تمام خطوط به او منتهی می شود! قرآن در ادامه بحثهای گذشته پیرامون مسأله جزای اعمال می فرماید: آیا انسان خبر ندارد که در صحف موسی و ابراهیم آمده است «که همه امور به پروردگارت منتهی می گردد» (وَ أَنَّ إِلی رَبِّکَ الْمُنْتَهی ).

نه تنها حساب و ثواب و جزا و کیفر در آخرت به دست قدرت اوست که در این جهان نیز سلسله اسباب و علل به ذات پاک او منتهی می گردد، تمام تدبیرات این جهان از تدبیر او نشأت می گیرد، و بالاخره تکیه گاه عالم هستی و ابتدا و انتهای آن ذات پاک خداست.

در بعضی از روایات در تفسیر این آیه از امام صادق علیه السّلام چنین می خوانیم:

«هنگامی که سخن به ذات خدا می رسد سکوت کنید».

یعنی در باره ذات او سخن نگوئید که عقلها در آنجا حیران است و به جائی نمی رسد، و اندیشه در ذات نامحدود برای عقول محدود غیر ممکن است، چرا که

[شماره صفحه واقعی : 594]

ص: 1892

هر چه در اندیشه گنجد محدود است و خداوند محال است محدود گردد.

این تفسیر با آنچه گفتیم منافات ندارد و هر دو می تواند در معنی آیه جمع باشد.

سورة النجم(53): آیة 43

(آیه 43)- سپس برای روشن ساختن حاکمیت او در امر ربوبیت، و منتهی شدن همه امور این جهان به ذات پاک او، می افزاید: و نیز آمده است «اوست که خنداند و گریاند» (وَ أَنَّهُ هُوَ أَضْحَکَ وَ أَبْکی ).

سورة النجم(53): آیة 44

(آیه 44)- «و اوست که میراند و زنده کرد» (وَ أَنَّهُ هُوَ أَماتَ وَ أَحْیا).

سورة النجم(53): آیة 45

(آیه 45)- «و اوست که دو زوج نر و ماده را آفرید» (وَ أَنَّهُ خَلَقَ الزَّوْجَیْنِ الذَّکَرَ وَ الْأُنْثی ).

سورة النجم(53): آیة 46

(آیه 46)- «از نطفه ای هنگامی که خارج می شود» و در رحم می ریزد (مِنْ نُطْفَةٍ إِذا تُمْنی ).

چند آیه فوق در حقیقت بیان جامع و توضیح جالبی است برای مسأله انتهای همه امور به ربوبیت و تدبیر پروردگار، زیرا می گوید: مرگ و حیات شما به دست اوست، تداوم نسلها از طریق آفرینش زوجین نیز به تدبیر اوست همچنین تمام حوادثی که در طول زندگی انسان رخ می دهد از ناحیه اوست، او می گریاند یا می خنداند، می میراند یا زنده می کند، و به این ترتیب سر رشته زندگی از آغاز تا انجام، همه به ذات پاکش منتهی می گردد.

در حدیثی مفهوم خنده و گریه در این آیه توسعه داده شده و در تفسیر آن چنین می گوید: «خداوند آسمان را با باران می گریاند، و زمین را با گیاهان می خنداند»!

سورة النجم(53): آیة 47

(آیه 47)- بعد از ذکر اموری که مربوط به ربوبیت و تدبیر پروردگار است به امر معاد پرداخته می گوید: آیا انسان خبر ندارد که در کتب پیشین آمده «که بر خداست ایجاد عالم دیگر» تا عدالت اجرا گردد! (وَ أَنَّ عَلَیْهِ النَّشْأَةَ الْأُخْری ).

سورة النجم(53): آیة 48

(آیه 48)- سپس می افزاید: «و این که اوست که (بندگان را) بی نیاز کرد و سرمایه باقی بخشید» (وَ أَنَّهُ هُوَ أَغْنی وَ أَقْنی ).

خداوند نه تنها در جنبه های مادی نیازمندیهای انسان را با لطف عمیمش

[شماره صفحه واقعی : 595]

ص: 1893

بر طرف ساخته، سرمایه های مستمری در اختیار او گذارده، که در زندگی معنوی نیز احتیاجات انسانها را در امر تعلیم و تربیت و تکامل از طریق اعزام رسولان، و انزال کتب آسمانی، و عطای مواهب معنوی مرتفع ساخته است.

سورة النجم(53): آیة 49

(آیه 49)- سر انجام در این آیه می فرماید: آیا انسان نمی داند که در کتب پیشین آمده «که اوست پروردگار ستاره شعرا»؟! (وَ أَنَّهُ هُوَ رَبُّ الشِّعْری ).

تکیه بر خصوص «ستاره شعرا»- علاوه بر این که این ستاره درخشنده ترین ستارگان آسمان است که معمولا به هنگام سحر در کنار صورت فلکی «جوزا» در آسمان ظاهر می شود و کاملا جلب توجه می کند- به خاطر این است که گروهی از مشرکان عرب آن را می پرستیدند، قرآن می گوید: چرا شعرا را می پرستید؟ آفریدگار و پروردگار آن را بپرستید.

سورة النجم(53): آیة 50

(آیه 50)- این همه درس عبرت کافی نیست؟ در آیات گذشته ده مطلب در طی دو فراز ذکر شده بود، فراز اول ناظر به مسؤولیت هر کس در مقابل اعمالش می باشد، و فراز دوم در باره منتهی شدن تمام خطوط به پروردگار سخن می گوید، و در اینجا که تنها به ذکر یک مطلب می پردازد سخن از مجازات و هلاکت دردناک چهار قوم از اقوام ستمگر پیشین است که هشداری است برای آنها که از دستورات گذشته سرپیچی می کنند و به مبدأ و معاد ایمان ندارند.

نخست می فرماید: آیا انسان خبر ندارد که در کتب پیشین آمده است «که خداوند قوم عاد نخستین را هلاک کرد»؟! (وَ أَنَّهُ أَهْلَکَ عاداً الْأُولی ).

توصیف قوم عاد به «الاولی» (نخستین) یا به خاطر قدمت این قوم است و یا به خاطر آن است که در تاریخ، دو قوم «عاد» وجود داشته اند و قوم معروف که پیامبرشان حضرت هود علیه السلام بود همان عاد نخستین است.

سورة النجم(53): آیة 51

(آیه 51)- سپس می افزاید: «و همچنین قوم ثمود را (بر اثر طغیانشان هلاک کرد) و کسی از آنها را باقی نگذارد» (وَ ثَمُودَ فَما أَبْقی ).

سورة النجم(53): آیة 52

(آیه 52)- سپس در باره قوم نوح می فرماید: «و نیز قوم نوح را پیش از آنها» هلاک کرد (وَ قَوْمَ نُوحٍ مِنْ قَبْلُ).

[شماره صفحه واقعی : 596]

ص: 1894

«چرا که آنان از همه ظالمتر و طغیانگرتر بودند» (إِنَّهُمْ کانُوا هُمْ أَظْلَمَ وَ أَطْغی ). چرا که پیامبرشان نوح در مدتی طولانی تر از تمام انبیاء به تبلیغ آنان پرداخت، با این حال جز تعداد کمی به دعوت او پاسخ نگفتند، و در شرک و بت پرستی و تکذیب و آزار نوح پافشاری و سرسختی فوق العاده ای داشتند، چنانکه شرح آن به خواست خدا در تفسیر سوره نوح خواهد آمد.

سورة النجم(53): آیة 53

(آیه 53)- قوم لوط چهارمین قومی هستند که به آنها اشاره کرده، می گوید:

«و نیز شهرهای زیر و رو شده (قوم لوط) را فرو کوبید» (وَ الْمُؤْتَفِکَةَ أَهْوی ).

در ظاهر زلزله شدیدی این آبادیها را به آسمان پرتاب کرد و واژگون ساخت و بر زمین کوبید، و طبق روایات جبرئیل آنها را به قوت خداداد از زمین برکند و وارونه کرد و بر زمین افکند.

سورة النجم(53): آیة 54

(آیه 54)- سپس «آنها را با عذاب سنگین پوشانید» (فَغَشَّاها ما غَشَّی).

آری! بارانی از سنگهای آسمانی بر آنها فرو ریخت و سراسر این شهرهای زیر و رو شده را زیر آواری از سنگ مدفون ساخت.

سورة النجم(53): آیة 55

(آیه 55)- در پایان این بحث به مجموعه نعمتهائی که در آیات گذشته آمده است، اشاره کرده و در شکل یک استفهام انکاری می فرماید: «در کدامیک از نعمتهای پروردگارت تردید داری» (فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکَ تَتَماری ).

آیا در نعمت حیات، یا اصل نعمت آفرینش، و یا این نعمت که خداوند کسی را به جرم دیگری مجازات نمی کند و خلاصه آنچه در کتب پیشین آمده و در قرآن نیز تأکید شده است شک و تردید داری؟

درست است که مخاطب در این آیه شخص پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است. ولی مفهوم آن همگان را شامل می شود، بلکه هدف اصلی از آن بیشتر افراد دیگرند.

سورة النجم(53): آیة 56

(آیه 56)- به دنبال آیات گذشته که سخن از هلاکت اقوام پیشین به خاطر ستمگری و طغیان آنها می گفت، در اینجا روی سخن را به مشرکان و کفار و منکران دعوت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کرده، می گوید: «این (پیامبر یا قرآن) بیم دهنده ای از بیم دهندگان پیشین است» (هذا نَذِیرٌ مِنَ النُّذُرِ الْأُولی ).

[شماره صفحه واقعی : 597]

ص: 1895

این که می گوید: پیامبر (یا قرآن) از نوع انذار کنندگان نخستین است، مفهومش این است که رسالت محمد صلّی اللّه علیه و آله و کتاب آسمانیش قرآن موضوع بی سابقه ای نیست، شبیه آن در گذشته بسیار بوده است، چرا مایه تعجب شماست

سورة النجم(53): آیة 57

(آیه 57)- آنگاه برای این که مشرکان و کافران به خطری که در پیش دارند توجه بیشتر کنند، می افزاید: «آنچه باید نزدیک شود نزدیک شده است» و قیامت فرا می رسد (أَزِفَتِ الْآزِفَةُ).

نامگذاری قیامت به این نام علاوه بر آیه مورد بحث در آیه 18 سوره غافر نیز آمده است، و تعبیری است گویا و بیدار کننده، همین مفهوم را به صورت دیگری در آیه 1 سوره قمر می خوانیم: «اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ قیامت نزدیک شده است» و به هر حال نزدیکی قیامت با توجه به کوتاهی عمر دنیا قابل درک است به خصوص این که هر کس می میرد، قیامت صغرایش برپا می شود.

سورة النجم(53): آیة 58

(آیه 58)- سپس می افزاید: مهم این است که «هیچ کس جز خدا نمی تواند در آن روز سختیهای آن را برطرف سازد» (لَیْسَ لَها مِنْ دُونِ اللَّهِ کاشِفَةٌ).

حاکم و مالک و صاحب قدرت در آن روز (و همیشه) خداست، اگر نجات می خواهید دست به دامن لطف او زنید، و اگر آرامش می طلبید در سایه ایمان به او قرار گیرید.

سورة النجم(53): آیة 59

(آیه 59)- در این آیه می افزاید: «آیا از این سخن تعجب می کنید» (أَ فَمِنْ هذَا الْحَدِیثِ تَعْجَبُونَ).

این جمله ممکن است اشاره به مسأله رستاخیز باشد که در آیات قبل آمده، یا اشاره به قرآن، چرا که در آیات دیگر از آن تعبیر به «حدیث» شده و یا سخنانی که در باره هلاک اقوام پیشین گفته شد و یا همه اینها.

سورة النجم(53): آیة 60

(آیه 60)- سپس می گوید: «و می خندید و نمی گریید»؟ (وَ تَضْحَکُونَ وَ لا تَبْکُونَ).

سورة النجم(53): آیة 61

(آیه 61)- «و پیوسته در غفلت و هوسرانی به سر می برید»؟! (وَ أَنْتُمْ سامِدُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 598]

ص: 1896

در حالی که اینجا نه جای خنده است و نه جای غفلت و بی خبری، جای گریه بر فرصتهای از دست رفته، طاعات ترک شده، و معاصی و گناهانی است که از شما سر زده است، جای بیداری و جبران اموری است که از دست رفته، و بالاخره جای توبه و انابه و بازگشت به سایه لطف خداست.

سورة النجم(53): آیة 62

(آیه 62)- همه برای او سجده کنید! در آخرین آیه این سوره، و به دنبال بحثهای فراوانی که پیرامون اثبات توحید و نفی شرک بیان شد، می گوید: «اکنون که چنین است برای خدا سجده کنید و او را بپرستید» (فَاسْجُدُوا لِلَّهِ وَ اعْبُدُوا)(1)

اگر می خواهید در صراط مستقیم حق گام بردارید تنها برای او که تمام خطوط عالم هستی به ذات پاکش منتهی می گردد سجده کنید، و اگر می خواهید به سرنوشت دردناک اقوام پیشین که بر اثر شرک و کفر و ظلم و ستم در چنگال عذاب الهی گرفتار شدند گرفتار نشوید تنها او را عبادت کنید.

جالب توجه این که در روایات زیادی نقل شده است که وقتی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به هنگام تلاوت این سوره به این آیه رسید همه مؤمنان و کافرانی که آن را شنیدند به سجده افتادند.

و این نخستین بار نیست که قرآن در قلوب منکران نیز اثر می گذارد و آنها را بی اختیار مجذوب خود می کند چنانکه در داستان ولید بن مغیره آمده است که وقتی آیات سوره «فصّلت» را شنید هنگامی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله این آیه را تلاوت فرمود:

«فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنْذَرْتُکُمْ صاعِقَةً مِثْلَ صاعِقَةِ عادٍ وَ ثَمُودَ» (2) از جا برخاست لرزید و مو بر تنش راست شد، به خانه آمد به گونه ای که مشرکان پنداشتند او کاملا مجذوب آئین محمد صلّی اللّه علیه و آله شده است.

پایان سوره نجم و جلد چهارم برگزیده تفسیر نمونه

[شماره صفحه واقعی : 599]

ص: 1897


1- این آیه سجده واجب دارد.
2- ترجمه: «اگر آنها روی گردان شوند، بگو: من شما را از صاعقه ای همانند صاعقه عاد و ثمود می ترسانم!» فصّلت/ 13.

نهج البلاغه

نهج البلاغه 2 : متن ، ترجمه و شرح خطبه متقین (هَمّام)

مشخصات کتاب

سرشناسه : علی بن ابی طالب علیه السلام، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40 ق.

عنوان و نام پدیدآور : نهج البلاغه : متن و ترجمه و شرح خطبه متقین (هَمّام) / از روی متن تصحیح شده مرحوم دکتر صبحی صالح / ترجمه محمد دشتی / شرح آیت الله مکارم شیرازی.

مشخصات نشر : دیجیتالی / مرکز تحقیقات یارانه ای قائمیه اصفهان - 1398

مشخصات ظاهری : 71 ص.

موضوع : علی بن ابی طالب علیه السلام، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق. -- خطبه ها

توضیح : خُطبه مُتّقین یا خطبه هَمّام (خطبه شماره 193) درباره صفات پرهیزکاران، از خطبه های مشهور نهج البلاغه است که امیر مؤمنان علی علیه السلام بنا به درخواست یکی از شیعیان به نام هَمّام آن را بیان کرد. در این خطبه، رفتارهای فردی، اجتماعی و عبادی متقین چنان به تصویر کشیده شده است که گویند همام، پس از شنیدن آن، مدهوش شد و جان داد.

امام علیه السلام که در مرحله اول نمی خواست چنین توصیفی داشته باشد به همّام فرمود؛ ای همّام از خدا بترس و نیکوکار باش همانطور که در قرآن کریم آمده است «همانا خدا با کسانی است که پرهیزگار و نیکوکارند».(سوره نحل، 128.) اما همّام از این پاسخ قانع نشد و به امام اصرار کرد که پرهیزگاران را برایش توصیف کند. امام علیه السلام که اصرار همّام را دید این خطبه را ایراد فرمودند.

*نسخه حاضر با صوت آیت الله محفوظی می باشد*

ص: 1

متن و ترجمه

موضوع
متن

و من خطبة له علیه السلام یصف فیها المتقین

[*محفوظی]

رُوِیَ أَنَّ صَاحِباً لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یُقَالُ لَهُ هَمَّامٌ کَانَ رَجُلاً عَابِداً فَقَالَ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صِفْ لِیَ الْمُتَّقِینَ حَتَّی کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِمْ

[*محفوظی]

فَتَثَاقَلَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ جَوَابِهِ ثُمَّ قَالَ یَا هَمَّامُ اتَّقِ اللَّهَ وَ أَحْسِنْ فَ إِنَّ اللّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ الَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ فَلَمْ یَقْنَعْ هَمَّامٌ بِهَذَا الْقَوْلِ حَتَّی عَزَمَ عَلَیْهِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه وآله ثُمَّ قَالَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ:

ترجمه

و از خطبه های آن حضرت علیه السلام که در آن اوصاف متقین را بیان می فرماید

گفته شد یکی از یاران پرهیزکار امام علیه السّلام به نام همّام گفت: ای امیر مؤمنان پرهیزکاران را برای من آنچنان وصف کن که گویا آنان را با چشم می نگرم. امام علیه السّلام در پاسخ او درنگی کرد و فرمود: «ای همّام از خدا بترس و نیکوکار باش که خداوند با پرهیزکاران و نیکوکاران است» امّا همّام دست بردار نبود و اصرار ورزید، تا آن که امام علیه السّلام تصمیم گرفت صفات پرهیزکاران را بیان فرماید. پس خدا را سپاس و ثنا گفت، و بر پیامبرش درود فرستاد، و فرمود:

1- سیمای پرهیزکاران
متن

أَمّا بَعدُ فَإِنّ اللّهَ سُبحَانَهُ وَ تَعَالَی خَلَقَ الخَلقَ حِینَ خَلَقَهُم غَنِیّاً عَن طَاعَتِهِم آمِناً مِن مَعصِیَتِهِم لِأَنّهُ لَا تَضُرّهُ مَعصِیَةُ مَن عَصَاهُ وَ لَا تَنفَعُهُ طَاعَةُ مَن أَطَاعَهُ

[*محفوظی]

فَقَسَمَ بَینَهُم مَعَایِشَهُم وَ وَضَعَهُم مِنَ الدّنیَا مَوَاضِعَهُم

[*محفوظی]

فَالمُتّقُونَ فِیهَا هُم أَهلُ الفَضَائِلِ مَنطِقُهُمُ الصّوَابُ وَ مَلبَسُهُمُ الِاقتِصَادُ (1) وَ مَشیُهُمُ التّوَاضُعُ غَضّوا أَبصَارَهُم (2) عَمّا حَرّمَ اللّهُ عَلَیهِم

[*محفوظی]

وَ وَقَفُوا أَسمَاعَهُم عَلَی العِلمِ النّافِعِ لَهُم

[*محفوظی]

نُزّلَت أَنفُسُهُم مِنهُم فِی البَلَاءِ

ص: 1898


1- «ملبسهمُ الاقتصادُ»: یلبسون الثیاب بین بین لا هی بالثمینة جدا و لا الرخیصة جدا.
2- «غَضّوا أبصارهم»: خفضوها و غمضوها.

اَلتّیِ نُزّلَت فِی الرّخَاءِ (1) وَ لَو لَا الأَجَلُ ألّذِی کَتَبَ اللّهُ عَلَیهِم لَم تَستَقِرّ أَروَاحُهُم فِی أَجسَادِهِم طَرفَةَ عَینٍ شَوقاً إِلَی الثّوَابِ وَ خَوفاً مِنَ العِقَابِ

[*محفوظی]

عَظُمَ الخَالِقُ فِی أَنفُسِهِم فَصَغُرَ مَا دُونَهُ فِی أَعیُنِهِم فَهُم وَ الجَنّةُ کَمَن قَد رَآهَا فَهُم فِیهَا مُنَعّمُونَ وَ هُم وَ النّارُ کَمَن قَد رَآهَا فَهُم فِیهَا مُعَذّبُونَ قُلُوبُهُم مَحزُونَةٌ وَ شُرُورُهُم مَأمُونَةٌ وَ أَجسَادُهُم نَحِیفَةٌ

[*محفوظی]

وَ حَاجَاتُهُم خَفِیفَةٌ وَ أَنْفُسُهُمْ عَفِیفَةٌ

[*محفوظی]

صَبَرُوا أَیَّاماً قَصِیرَةً أَعْقَبَتْهُمْ رَاحَةً طَوِیلَةً تِجَارَةٌ مُرْبِحَةٌ (2) یَسَّرَهَا لَهُمْ رَبُّهُمْ أَرَادَتْهُمُ الدُّنْیَا فَلَمْ یُرِیدُوهَا وَ أَسَرَتْهُمْ فَفَدَوْا أَنْفُسَهُمْ مِنْهَا

ترجمه

پس از ستایش پروردگار همانا خداوند سبحان پدیده ها را در حالی آفرید که از اطاعتشان بی نیاز، و از نافرمانی آنان در امان بود، زیرا نه معصیت گناهکاران به خدا زیانی می رساند و نه اطاعت مؤمنان برای او سودی دارد، روزی بندگان را تقسیم، و هر کدام را در جایگاه خویش قرار داد. امّا پرهیزکاران در دنیا دارای فضیلت های برترند، سخنانشان راست، پوشش آنان میانه روی، و راه رفتنشان با تواضع و فروتنی است، چشمان خود را بر آنچه خدا حرام کرده می پوشانند، و گوش های خود را وقف دانش سودمند کرده اند، و در روزگار سختی و گشایش، حالشان یکسان است. و اگر نبود مرگی که خدا بر آنان مقدّر فرمود:ه، روح آنان حتی به اندازه بر هم زدن چشم، در بدن ها قرار نمی گرفت، از شوق دیدار بهشت، و از ترس عذاب جهنّم. خدا در جانشان بزرگ و دیگران کوچک مقدارند، بهشت برای آنان چنان است که گویی آن را دیده و در نعمت های آن به سر

[شماره صفحه واقعی : 2]

ص: 1899


1- «نُزّلَتْ أنفسهم منهم بالبَلاء»: أی أنهم إذا کانوا فی بلاء کانوا بالأمل فی اللّه، کأنهم کانوا فی رخاء لا یجزعون و لا یهنون، و إذا کانوا فی رخاء کانوا من خوف اللّه و حذر النقمة، کأنهم فی بلاء لا یبطرون و لا یتجبّرون.
2- أرْبحت التجارة: أفادت ربحا.

ی برند، و جهنّم را چنان باور دارند که گویی آن را دیده و در عذابش گرفتارند. دل های پرهیزکاران اندوهگین، و مردم از آزارشان در أمان، تن هایشان لاغر، و درخواست هایشان اندک، و نفسشان عفیف و دامنشان پاک است. در روزگار کوتاه دنیا صبر کرده تا آسایش جاودانه قیامت را به دست آورند: تجارتی پر سود که پروردگارشان فراهم فرمود:ه، دنیا می خواست آنها را بفریبد امّا عزم دنیا نکردند، می خواست آنها را اسیر خود گرداند که با فدا کردن جان، خود را آزاد ساختند.

2- شب پرهیزکاران
متن

أَمَّا اللَّیْلَ فَصَافُّونَ أَقْدَامَهُمْ

[*محفوظی]

تَالِینَ لِأَجْزَاءِ الْقُرْآنِ یُرَتِّلُونَهَا تَرْتِیلاً (1). یُحَزِّنُونَ بِهِ أَنْفُسَهُمْ وَ یَسْتَثِیرُونَ (2)

بِهِ دَوَاءَ دَائِهِمْ

[*محفوظی]

فَإِذَا مَرُّوا بِآیَةٍ فِیهَا تَشْوِیقٌ رَکَنُوا إِلَیْهَا طَمَعاً وَ تَطَلَّعَتْ نُفُوسُهُمْ إِلَیْهَا شَوْقاً وَ ظَنُّوا أَنَّهَا نُصْبَ أَعْیُنِهِمْ وَ إِذَا مَرُّوا بِآیَةٍ فِیهَا تَخْوِیفٌ أَصْغَوْا إِلَیْهَا مَسَامِعَ قُلُوبِهِمْ وَ ظَنُّوا أَنَّ زَفِیرَ (3) جَهَنَّمَ وَ شَهِیقَهَا (4) فِی أُصُولِ آذَانِهِمْ

[*محفوظی]

فَهُمْ حَانُونَ (5) عَلَی أَوْسَاطِهِمْ مُفْتَرِشُونَ لِجِبَاهِهِمْ (6) وَ أَکُفِّهِمْ وَ رُکَبِهِمْ وَ أَطْرَافِ أَقْدَامِهِمْ یَطْلُبُونَ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی فِی فَکَاکِ رِقَابِهِمْ (7).

ترجمه

پرهیزکاران در شب بر پا ایستاده مشغول نمازند، قرآن را جزء جزء و با تفکّر و اندیشه می خوانند، با قرآن جان خود را محزون و داروی درد خود را می یابند. وقتی به آیه ای برسند که تشویقی در آن است، با شوق و طمع بهشت به آن روی آورند، و با جان پر شوق در آن خیره شوند، و گمان می برند که نعمت های بهشت برابر دیدگانشان قرار دارد، و هر گاه به آیه ای می رسند که ترس از خدا در آن باشد، گوش دل به آن

[شماره صفحه واقعی : 3]

ص: 1900


1- الترتیل: التبیین و الإیضاح.
2- استثار الساکنَ: هیّجه. و قاریء القرآن یستثیر به الفکر الماحی للجهل.
3- زَفِیر النار: صوت توقّدها.
4- شهِیق النار: الشدید من زفیرها کأنه تردد البکاء.
5- «حانُون علی أوساطهم»: من «حنیت العود»: عطفته، یصف هیئة رکوعهم، و انحنائهم فی الصلاة.
6- مُفْترِشُون لجباههم: باسطون لها علی الأرض.
7- فکاک الرّقاب: خلاصها.

می سپارند، و گویا صدای بر هم خوردن شعله های آتش، در گوششان طنین افکن است، پس قامت به شکل رکوع خم کرده، پیشانی و دست و پا بر خاک مالیده، و از خدا آزادی خود را از آتش جهنّم می طلبند.

3- روز پرهیزکاران
متن

وَ أَمَّا النَّهَارَ فَحُلَمَاءُ عُلَمَاءُ أَبْرَارٌ أَتْقِیَاءُ

[*محفوظی]

قَدْ بَرَاهُمُ الْخَوْفُ بَرْیَ الْقِدَاحِ (1) یَنظُرُ إِلَیهِمُ النّاظِرُ فَیَحسَبُهُم مَرضَی وَ مَا بِالقَومِ مِن مَرَضٍ وَ یَقُولُ لَقَد خُولِطُوا (2) وَ لَقَد خَالَطَهُم أَمرٌ عَظِیمٌ

[*محفوظی]

لَا یَرضَونَ مِن أَعمَالِهِمُ القَلِیلَ وَ لَا یَستَکثِرُونَ الکَثِیرَ فَهُم لِأَنفُسِهِم مُتّهِمُونَ وَ مِن أَعمَالِهِم مُشفِقُونَ (3)

[*محفوظی]

إِذَا زکُیّ َ (4) أَحَدٌ مِنهُم خَافَ مِمّا یُقَالُ لَهُ فَیَقُولُ أَنَا أَعلَمُ بنِفَسیِ مِن غیَریِ وَ ربَیّ أَعلَمُ بیِ منِیّ بنِفَسیِ أللّهُمّ لَا تُؤَاخِذْنِی بِمَا یَقُولُونَ وَ اجْعَلْنِی أَفْضَلَ مِمَّا یَظُنُّونَ وَ اغْفِرْ لِی مَا لاَ یَعْلَمُونَ

ترجمه

پرهیزکاران در روز، دانشمندانی بردبار، و نیکوکارانی با تقوا هستند که ترس الهی آنان را چونان تیر تراشیده لاغر کرده است، کسی که به آنها می نگرد می پندارد که بیمارند امّا آنان را بیماری نیست، و می گوید، مردم در اشتباهند در صورتی که آشفتگی ظاهرشان، نشان از امری بزرگ است. از اعمال اندک خود خشنود نیستند، و اعمال زیاد خود را بسیار نمی شمارند. نفس خود را متّهم می کنند، و از کردار خود ترسناکند. هرگاه یکی از آنان را بستایند، از آنچه در تعریف او گفته شد در هراس افتاده می گوید: «من خود را از دیگران بهتر می شناسم و خدای من، مرا بهتر از من می شناسد، بار خدایا، مرا بر آنچه می گویند محاکمه نفرما، و بهتر از آن قرارم ده که می

[شماره صفحه واقعی : 4]

ص: 1901


1- القِداح - جمع قدح بالکسر -: و هو السهم قبل أن یراش. و براه: نحته، أی رقّق الخوف أجسامهم کما ترقّق السهام بالنحت.
2- خُولط فی عقله: مازجه خلل فیه، و الأمر العظیم الذی خالط عقولهم هو الخوف الشدید من اللّه.
3- مشفقون: خائفون من التقصیر.
4- زُکّیَ أحدهم: مدحه أحد الناس

ویند، و گناهانی که نمی دانند بیامرز»

4- نشانه های پرهیزکاران
متن

فَمِنْ عَلاَمَةِ أَحَدِهِمْ أَنَّکَ تَرَی لَهُ قُوَّةً فِی دِینٍ وَ حَزْماً فِی لِینٍ

[*محفوظی]

وَ إِیمَاناً فِی یَقِینٍ وَ حِرْصاً فِی عِلْمٍ وَ عِلْماً فِی حِلْمٍ وَ قَصْداً فِی غِنًی (1)

[*محفوظی]

وَ خُشُوعاً فِی عِبَادَةٍ وَ تَجَمُّلاً (2) فِی فَاقَةٍ وَ صَبْراً فِی شِدَّةٍ

[*محفوظی]

وَ طَلَباً فِی حَلاَلٍ

[*محفوظی]

وَ نَشَاطاً فِی هُدًی وَ تَحَرُّجاً (3) عَنْ طَمَعٍ یَعْمَلُ الْأَعْمَالَ الصَّالِحَةَ وَ هُوَ عَلَی وَجَلٍ یُمْسِی وَ هَمُّهُ الشُّکْرُ وَ یُصْبِحُ وَ هَمُّهُ الذِّکْرُ یَبِیتُ حَذِراً وَ یُصْبِحُ فَرِحاً حَذِراً لِمَا حُذِّرَ مِنَ الْغَفْلَةِ وَ فَرِحاً بِمَا أَصَابَ مِنَ الْفَضْلِ وَ الرَّحْمَةِ إِنِ اسْتَصْعَبَتْ (4) عَلَیهِ نَفسُهُ فِیمَا تَکرَهُ لَم یُعطِهَا سُؤلَهَا فِیمَا تُحِبّ قُرّةُ عَینِهِ فِیمَا لَا یَزُولُ وَ زَهَادَتُهُ فِیمَا لَا یَبقَی یَمزُجُ الحِلمَ بِالعِلمِ وَ القَولَ بِالعَمَلِ تَرَاهُ قَرِیباً أَمَلُهُ قَلِیلًا زَلَلُهُ خَاشِعاً قَلبُهُ قَانِعَةً نَفسُهُ مَنزُوراً أَکلُهُ سَهلًا أَمرُهُ حَرِیزاً دِینُهُ مَیّتَةً شَهوَتُهُ مَکظُوماً غَیظُهُ الخَیرُ مِنهُ مَأمُولٌ وَ الشّرّ مِنهُ مَأمُونٌ إِن کَانَ فِی الغَافِلِینَ کُتِبَ فِی الذّاکِرِینَ وَ إِن کَانَ فِی الذّاکِرِینَ لَم یُکتَب مِنَ الغَافِلِینَ یَعفُو عَمّن ظَلَمَهُ وَ یعُطیِ مَن حَرَمَهُ وَ یَصِلُ مَن قَطَعَهُ بَعِیداً فُحشُهُ لَیّناً قَولُهُ غَائِباً مُنکَرُهُ حَاضِراً مَعرُوفُهُ مُقْبِلاً خَیْرُهُ مُدْبِراً شَرُّهُ. فِی الزَّلاَزِلِ (5) وَقُورٌ (6) وَ فِی الْمَکَارِهِ صَبُورٌ وَ فِی الرَّخَاءِ شَکُورٌ لاَ یَحِیفُ عَلَی مَنْ یُبْغِضُ وَ لاَ یَأْثَمُ فِیمَنْ یُحِبُّ یَعْتَرِفُ بِالْحَقِّ قَبْلَ أَنْ یُشْهَدَ عَلَیْهِ لاَ یُضِیعُ مَا اسْتُحْفِظَ وَ لاَ یَنْسَی مَا ذُکِّرَ وَ لاَ یُنَابِزُ بِالْأَلْقَابِ (7) وَ لاَ یُضَارُّ بِالْجَارِ وَ لاَ یَشْمَتُ بِالْمَصَائِبِ وَ لاَ یَدْخُلُ فِی الْبَاطِلِ وَ لاَ یَخْرُجُ مِنَ الْحَقِّ إِنْ صَمَتَ لَمْ یَغُمَّهُ صَمْتُهُ وَ إِنْ ضَحِکَ لَمْ یَعْلُ

[شماره صفحه واقعی : 5]

ص: 1902


1- قصداً: أی اقتصادا.
2- التجمّل: التظاهر بالیسر عند الفاقة أی الفقر.
3- التحرّج: عدّ الشیء حرجا أی إثما، أی تباعدا عن طمع.
4- استَصْعَبَتْ: لم تطاوعه.
5- فی الزلازل: الشدائد المرعدة.
6- الوَقُور: الذی لا یضطرب.
7- «لا ینابز بالألقاب»: لا یدعو باللقب الذی یکره و یشمئز منه.

َوْتُهُ وَ إِنْ بُغِیَ عَلَیْهِ صَبَرَ حَتَّی یَکُونَ اللَّهُ هُوَ الَّذِی یَنْتَقِمُ لَهُ نَفْسُهُ مِنْهُ فِی عَنَاءٍ وَ النَّاسُ مِنْهُ فِی رَاحَةٍ أَتْعَبَ نَفْسَهُ لِآخِرَتِهِ وَ أَرَاحَ النَّاسَ مِنْ نَفْسِهِ بُعْدُهُ عَمَّنْ تَبَاعَدَ عَنْهُ زُهْدٌ وَ نَزَاهَةٌ وَ دُنُوُّهُ مِمَّنْ دَنَا مِنْهُ لِینٌ وَ رَحْمَةٌ لَیْسَ تَبَاعُدُهُ بِکِبْرٍ وَ عَظَمَةٍ وَ لاَ دُنُوُّهُ بِمَکْرٍ وَ خَدِیعَةٍ - قَالَ فَصَعِقَ هَمَّامٌ صَعْقَةً (1) کَانَتْ نَفْسُهُ فِیهَا فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ کُنْتُ أَخَافُهَا عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَ هَکَذَا تَصْنَعُ الْمَوَاعِظُ الْبَالِغَةُ بِأَهْلِهَا؟ فَقَالَ لَهُ قَائِلٌ: فَمَا بَالُکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ؟ فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَیْحَکَ إِنَّ لِکُلِّ أَجَلٍ وَقْتاً لاَ یَعْدُوهُ وَ سَبَباً لاَ یَتَجَاوَزُهُ فَمَهْلاً لاَ تَعُدْ لِمِثْلِهَا فَإِنَّمَا نَفَثَ الشَّیْطَانُ عَلَی لِسَانِکَ!.

ترجمه

و از نشانه های یکی از پرهیزکاران این است که او را اینگونه می بینی: در دینداری نیرومند، نرمخو و دور اندیش است، دارای ایمانی پر از یقین، حریص در کسب دانش، با داشتن علم بردبار، در توانگری میانه رو، در عبادت فروتن، در تهیدستی آراسته، در سختی ها بردبار، در جستجوی کسب حلال، در راه هدایت شادمان و پرهیز کننده از طمع ورزی، می باشد. اعمال نیکو انجام می دهد و ترسان است، روز را به شب می رساند با سپاسگزاری، و شب را به روز می آورد با یاد خدا، شب می خوابد اما ترسان، و بر می خیزد شادمان، ترس برای اینکه دچار غفلت نشود، و شادمانی برای فضل و رحمتی که به او رسیده است. اگر نفس او در آنچه دشوار است فرمان نبرد، از آنچه دوست دارد محرومش می کند. روشنی چشم پرهیزکار در

[شماره صفحه واقعی : 6]

ص: 1903


1- صَعِقَ: غشی علیه.

یزی قرار دارد که جاودانه است، و آن را ترک می کند که پایدار نیست، بردباری را با علم، و سخن را با عمل، در می آمیزد. پرهیزکار را می بینی که: آرزویش نزدیک، لغزش هایش اندک، قلبش فروتن، نفسش قانع، خوراکش کم، کارش آسان، دینش حفظ شده، شهوتش در حرام مرده و خشمش فرو خورده است. مردم به خیرش امیدوار، و از آزارش در امانند. اگر در جمع بی خبران باشد نامش در گروه یاد آوران خدا ثبت می گردد، و اگر در یاد آوران باشد نامش در گروه بی خبران نوشته نمی شود. ستمکار خود را عفو می کند، به آن که محرومش ساخته می بخشد، به آن کس که با او بریده می پیوندد، از سخن زشت دور، و گفتارش نرم، بدی های او پنهان، و کار نیکش آشکار است. نیکی های او به همه رسیده، آزار او به کسی نمی رسد.

در سختی ها آرام، و در ناگواریها بردبار و در خوشی ها سپاسگزار است. به آن که دشمن دارد ستم نکند، و نسبت به آن که دوست دارد به گناه آلوده نشود. پیش از آن که بر ضد او گواهی دهند به حق اعتراف می کند، و آنچه را به او سپرده اند ضایع نمی سازد، و آنچه را به او تذکّر دادند فراموش نمی کند. مردم را با لقب های زشت نمی خواند، همسایگان را آزار نمی رساند، در مصیبت های دیگران شاد نمی شود و در کار ناروا دخالت نمی کند، و از محدوده حق خارج نمی شود. اگر خاموش است سکوت او اندوهگینش نمی کند، و اگر

[شماره صفحه واقعی : 7]

ص: 1904

خندد آواز خنده او بلند نمی شود، و اگر به او ستمی روا دارند صبر می کند تا خدا انتقام او را بگیرد. نفس او از دستش در زحمت، ولی مردم در آسایشند. برای قیامت خود را به زحمت می افکند، ولی مردم را به رفاه و آسایش می رساند. دوری او از برخی مردم، از روی زهد و پارسایی، و نزدیک شدنش با بعضی دیگر از روی مهربانی و نرمی است. دوری او از تکبّر و خود پسندی، و نزدیکی او از روی حیله و نیرنگ نیست. (سخن امام که به اینجا رسید، ناگهان همّام ناله ای زد و جان داد. امام علیه السّلام فرمود:) سوگند به خدا من از این پیش آمد بر همّام می ترسیدم. سپس گفت: آیا پندهای رسا با آنان که پذیرنده آنند چنین می کند شخصی رسید و گفت: چرا با تو چنین نکرد امام علیه السّلام پاسخ داد: وای بر تو، هر أجلی وقت معیّنی دارد که از آن پیش نیفتد و سبب مشخّصی دارد که از آن تجاوز نکند. آرام باش و دیگر چنین سخنانی مگو، که شیطان آن را بر زبانت رانده است.

شرح : پیام امام امیر المومنین علیه السلام ( مکارم شیرازی )

خطبه در یک نگاه

از یک نگاه خطبه یک مطلب را دنبال می کند و آن صفات پرهیزکاران است که امام در حدود یک صد و ده صفت در این خطبه برای پرهیزکاران بیان فرموده است؛ ولی اگر درست در جزئیات خطبه دقت کنیم می بینیم که این صفات ناظر به ابعاد مختلفی از زندگی پرهیزکاران است. بخشی از آن از صفات اخلاق فردی آنها سخن می گوید.

بخش دیگری از اخلاق اجتماعی آنها بحث

[شماره صفحه واقعی : 8]

ص: 1905

می کند. قسمتی از خطبه، ناظر به علو شأن آنها در مباحث اعتقادی و معارف دین است، در حالی که در بخش دیگری به مقام پرهیزکاری آنها از نظر گفتار و رفتار اشاره دارد. در بخش دیگری از خطبه علامتها و نشانه های آنها بحث شده که اگر بخواهیم اهل تقوا را در میان جمع بشناسیم با چه اوصافی می توان شناخت.

در بخش پایانی خطبه سخن از حادثه عجیبی به میان آمده که برای همام- همان پرسشگری که با اصرار و تأکید، بیان اوصاف متقین را خواسته بود- اتفاق افتاد که صیحه ای زد و مدهوش شد. سپس جان به جان آفرین تسلیم کرد و به دنبال آن امام علیه السلام فرمود: مواعظ بالغه در کسانی که اهل آن هستند چنین اثر می گذارد. به دنبال آن شخص جسوری سؤال کرد، چرا این حادثه درباره شخص شما اتفاق نمی افتد، و امام جواب قانع کننده ای دادند.

از بعضی طرق روایت استفاده می شود که امام علیه السلام این خطبه را به عنوان صفات شیعه ایراد فرمود.

پاسخ به یک سؤال

با توجه به آنچه در صدر این خطبه آمده، این سؤال مطرح می شود که چرا امام در آغاز از بیان و پاسخ مشروح به سؤال همام خودداری کرد و پس از اصرار به این کار تن در داد؟ درباره علت تأمل آن حضرت در جواب، وجوهی گفته شده از جمله اینکه:

1- امام علیه السلام می دانستند که او مردی بسیار حساس و نسبت به مواعظپذیراست و بیم آن می رود که بر اثر حساسیت فوق العاده و تأثر شدید، قالب تهی کند، لذا

امام علیه السلام

[شماره صفحه واقعی : 9]

ص: 1906

به پاسخ اجمالی قناعت فرمود و ذیل خطبه گواه بر آن است.

2- در آن مجلس، افراد بیگانه و اغیاری بودند که امام علیه السلام مصلحت نمی دید این گوهرهای گرانبها در اختیار آنان قرار گیرد (گوش نامحرم نباشد جای پیغام سروش) ذیل خطبه نیز می تواند گواه بر این معنا باشد، زیرا سؤال آن سائل و جواب امام علیه السلام دلیل بر وجود بعضی از نامحرمان در آن جمع است.

3- امام علیه السلام با این تأمل و سکوت، شوق همام را برای شنیدن پاسخ سؤال بیشتر کرد تا این سخنان در عمق جانش به خوبی جای گیرد:

وعده وصل چون شود نزدیک***آتش عشق شعله ور گردد

4- ادب در مقام سؤال و جواب، ایجاب می کند که پاسخ دهنده عجولانه به جواب نپردازد، بلکه با تأمل و درنگ سخن را آغاز کند تا شنونده را به اهمیّت مطلب آشناتر سازد. در حدیثی می خوانیم که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در پاسخ سؤال پرسشگری، مقداری سکوت و تأمل فرمود، کسی عرض کرد آیا می خواستید درباره این مسئله فکر کنید؟ فرمود: نه، سکوت و تأمل من برای ارج نهادن به عمل و دانش بود.

***

پیش از آن که به تفسیر بخش اوّل خطبه بپردازیم، لازم است به سراغ این نکته برویم که جواب کوتاه نخستین امام(علیه السلام) چگونه با سؤال همّام ارتباط داشت؟ او تقاضای بیان اوصاف متقیان کرد و امام به جای بیان اوصاف، امر به تقوا و احسان نمود و سپس فایده تقوا را بیان فرمود که در بدو نظر، نه امر به تقوا پاسخ همام است

[شماره صفحه واقعی : 10]

ص: 1907

و نه ذکر فواید آن.

ظاهر این است که امام(علیه السلام) با این سخن می خواهد به او بفهماند که مفهوم تقوا به طور اجمال روشن است تو مرد عمل باش، مشکلی در کار نیست. امام(علیه السلام) برای تشویق او به تقوا به بیان نتیجه می پردازد.

به هر حال امام(علیه السلام) در آغاز خطبه به بیان این نکته مهم می پردازد که خدا از همگان بی نیاز است و اگر دستورات سنگین و متعددی درباره تقوا در این خطبه می آید، برای افزودن به جاه و جلال خدا نیست، بلکه برای پیمودن راه تکامل انسان است، می فرماید: «اما بعد (از حمد و ثنای الهی)، خداوند منزّه و والا خلق را آفرید در حالی که از اطاعتشان بی نیاز بود و از معصیتشان ایمن، زیرا نه عصیان گنه کاران به او زیان می رساند (و بر دامان کبریایی اش گردی می نشاند) و نه اطاعت مطیعان به او نفعی می بخشد»؛ (أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ اللّهَ _ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی _ خَلَقَ الْخَلْقَ حِینَ خَلَقَهُمْ غَنِیًّا عَنْ طَاعَتِهِمْ، آمِناً مِنْ مَعْصِیَتِهِمْ، لاَِنَّهُ لاَ تَضُرُّهُ مَعْصِیَةُ مَنْ عَصَاهُ، وَ لاَ تَنْفَعُهُ طَاعَةُ مَنْ أَطَاعَهُ).

دلیل آن روشن است، زیرا اوّلا خداوند وجودی است بی نهایت از هر جهت و کامل مطلق و چنین وجودی کمبود و نقصانی ندارد که بخواهد از طریق ستایش و اطاعت بندگان کمالی بپذیرد و اگر همه کائنات هم کافر شوند بر دامن کبریاییش گردی نمی نشیند، زیرا مخلوقات ناتوان تر از آنند که بتوانند زیانی به ذات پاکش برسانند. ثانیاً مخلوقات هر چه دارند از اوست و از برکات فیض او

[شماره صفحه واقعی : 11]

ص: 1908

و بازگرداندن فیض او به او معنا ندارد.

همگی ریزه خوار خوان نعمت او، بلکه وابسته به وجود اویند که اگر لحظه ای رابطه آنها با خدا قطع شود، نابود می شوند: (اگر نازی کند از هم، فرو ریزند قالبها).

آن گاه امام(علیه السلام) به وضع مادی مردم در دنیا می پردازد که در واقع مقدمه ای است برای بیان جنبه های معنوی که بعد از آن ذکر شده است و با دو جمله، همه چیز را در جهات زندگی مادی مردم بیان کرده است، می فرماید: «(خدا بعد از آفرینش خلق)، روزی و معیشت آنان را (با روش حکیمانه ای) در میان آنان تقسیم کرد و هر یک را در جایگاه دنیوی اش جای داد»؛ (فَقَسَمَ بَیْنَهُمْ مَعَایِشَهُمْ، وَ وَضَعَهُمْ مِنَ الدُّنْیَا مَوَاضِعَهُمْ).

اشاره به اینکه خداوند تمام نیازهای مادی انسان را در اختیار او قرار داد و هر کدام را بر حسب لیاقت، جایگاهی بخشید.

این همان چیزی است که در قرآن مجید در آیه 32 زخرف آمده است، می فرماید: «(نَحْنُ قَسَمْنَا بَیْنَهُمْ مَّعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَرَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْض دَرَجَات)؛ ما اسباب معیشت آنها را در زندگی دنیا در میانشان تقسیم کردیم و بعضی را بر بعضی برتری دادیم».

بدیهی است معنای تقسیم معیشت این نیست که بدون سعی و کوشش همه چیز به خانه انسان بیاید، از آنجا که روزی بر سعی و کوشش، مایه تباهی و تنبلی و بی اعتنایی به روزیهاست، خداوند مواد همه را آفریده و همگان را به سعی و عمل دعوت کرده است. مقامات ظاهری نیز که خداوند به بندگان بخشیده،بدون سعی و

[شماره صفحه واقعی : 12]

ص: 1909

کوشش به دست نمی آید.

این نکته نیز قابل توجه است که اگر گروهی در دنیای امروز بر اثر گرسنگی جان می دهند، نه به علت کمبودهاست، بلکه به سبب ظلم و ستم گروهی خودخواه و سودجو و انحصارطلب است. حتی در سخت ترین سال های قحطی اگر تقسیم عادلانه ای در ارزاق شود، کسی گرسنه نمی ماند.

نه تنها ارزاق انسانها، بلکه روزه همه جانداران و حیوانات را به گونه شگفت آوری برای آنها فراهم ساخته است؛ نه نطفه ها را در جنین به فراموشی سپرده، نه جاندار کوچکی که درون تخم پرندگان، یا دانه گیاهان وجود دارد، محروم ساخته است. داستان تقسیم روزی در طرق بسیار مختلف آن، داستانی است بسیار شگفت انگیز که درباره آن کتابها می توان نوشت و حتی شرح کوتاه آن به درازا می کشد.(1)

***

صفات والای پرهیزکاران

امام(علیه السلام) سپس به بیان فضایل و صفات برجسته پرهیزکاران پرداخته و سخن را با ذکر سه صفت برجسته آغاز می کند، می فرماید : «پرهیزکاران در این دنیا صاحب فضایلی هستند: گفتارشان راست، لباسشان میانه روی و راه رفتنشان تواضع و فروتنی است»؛ (فَالْمُتَّقُونَ فِیهَا هُمْ أَهْلُ الْفَضَائِلِ، مَنْطِقُهُمُ الصَّوَابُ، وَ مَلْبَسُهُمُ الاِقْتِصَادُ، وَ مَشْیُهُمُ التَّوَاضُعُ).

جمله «مَنْطِقُهُمُ الصَّوَابُ» اشاره به نخستین گام در خودسازی و تربیت انسانهاست و آن اصلاح زبان است؛ زبانی که بیشترین گناهان کبیره با آن انجام می شود و بهترین عبادات به وسیله آن صورت می گیرد و اگر اصلاح شود، همه وجود انسان رو به صلاح می رود و اگر فاسد شود، همه رو به ویرانی می گذارند.

واژه «صواب»، در اینجا، مفهوم بسیار گسترده ای دارد

[شماره صفحه واقعی : 13]

ص: 1910


1- سند خطبه: این خطبه از خطبه های بسیار معروف و معتبر است که با سندهای مختلف (غیر از نهج البلاغه) نقل شده است. گروهی از راویان آن قبل از سیّد رضی و گروهی بعد از او می زیسته اند. صاحب کتاب مصادر نهج البلاغه می گوید: از کسانی که قبل از سیّد رضی این خطبه را نقل کرده اند مرحوم صدوق در امالی و ابن شعبه (معاصر شیخ صدوق) در تحف العقول و سلیم بن قیس در کتاب خود آورده است. ابن قتیبه (متوفای قرن سوم) نیز مقداری از این خطبه را در کتاب الزهد از کتاب عیون الاخبار نقل کرده است. از جمله کسانی که بعد از سیّد رضی این خطبه را با اسناد دیگری نقل کرده اند و متن آن، نشان می دهد از منبعی غیر از نهج البلاغه گرفته شده است، سبط ابن جوزی در تذکرة و ابن طلحه شافعی در مطالب السؤول و کراجکی در کنزالفوائد هستند که با تفاوتهایی آن را نقل کرده اند.(مصادر نهج البلاغه، جلد 3، صفحه 65).

و هر سخن حق و مفیدی را شامل می شود. آری، پرهیزکاران قبل از هر کار به اصلاح گفتار خویش می پردازند و به همین دلیل، سالکان طریق الی الله معتقدند که اوّلین گام در اصلاح خویشتن، اصلاح زبان است که اصلاح آن مایه اصلاح سایر ارکان است. قرآن مجید می فرماید : «(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَقُولُوا قَوْلا سَدِیداً * یُصْلِحْ لَکُمْ أَعْمَالَکُمْ وَیَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ)؛ ای کسانی که ایمان آورده اید پرهیزکاری پیشه کنید و سخن صحیح بگویید تا خداوند اعمال شما را اصلاح کند و گناهانتان را ببخشد».(1)

اصلاح اعمال و غفران ذنوب به دنبال تقوا و قول سدید، قرینه خوبی بر رابطه اینها با یکدیگر است.

تعبیر به «ملبس» در جمله «وَ مَلْبَسُهُمُ الاِقْتِصَادُ»(2) که به عنوان دومین فضیلت مهم پرهیزکاران ذکر شده است اگر در معنای حقیقی به کار رود، اشاره به همان لباس ظاهری است که باید نه اسراف و تبذیر در آن باشد و نه سخت گیری و خساست، همان گونه که بسیاری از شارحان نهج البلاغه فهمیده اند.

اما اگر به قرینه آیاتی که لباس را در معنای کنایی وسیع به کار برده است؛ مانند (وَلِبَاسُ التَّقْوَی ذلِکَ خَیْرٌ)(3) و (وَهُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الَّیْلَ لِبَاساً)(4) و (هُنَّ لِبَاسٌ لَکُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَّهُنَّ)(5) معنای لباس را منحصر در پوشش ظاهری ندانیم، مفهوم گسترده ای پیدا می کند که همه زندگی انسان را شامل می شود؛ یعنی اعتدال و میانه روی تمام زندگی آنان را در برگرفته و همچون لباسی است بر قامت آنان، همان گونه که در جمله سوم تعبیر به «مَشْیُهُمُ التَّوَاضُعُ» تنها اشاره به راه رفتن ظاهری نیست، زیرا

[شماره صفحه واقعی : 14]

ص: 1911


1- احزاب، آیه 70 و 71 .
2- «اقتصاد» از ریشه «قصد» به معنای میانه روی است و اعتدال در هر چیزی را شامل می شود.
3- اعراف، آیه 26 .
4- فرقان، آیه 47 .
5- بقره، آیه 187 .

راه رفتن متواضعانه هر چند کار خوبی است اما در ردیف نخستین صفات برجسته پرهیزکاران قرار نمی گیرد؛ ولی هرگاه اشاره به معنای وسیع مشی باشد مفهومش این است که همه رفتارهای آنها آمیخته با تواضع است.

در واقع امام(علیه السلام) به سه اصل اساسی در آغاز این خطبه اشاره فرموده است: درستکاری، میانه روی و تواضع که بر سراسر زندگی پرهیزکاران حاکم است.

در روایات اسلامی نیز راجع به این سه اصل، تأکیدهای فراوانی دیده می شود؛ در حدیثی از امام باقر(علیه السلام) می خوانیم : «إنَّ هذَا اللِّسانَ مِفْتاحُ کُلّ خَیْر وَ شَرٍّ فَیَنْبَغی لِلْمُؤْمِنِ اَنْ یَخْتِمَ عَلی لِسانِهِ کَما یَخْتِمُ عَلی ذَهَبِهِ وَ فِضَتِهِ ؛ این زبان کلید هر خیر و شرّی است، پس سزاوار است که مؤمن مهر بر زبانش زند همان گونه بر طلا و نقره اش مهر می زند (و در صندوق محفوظی نگاه می دارد)».(1)

در حدیث دیگری از امیرالمؤمنین(علیه السلام) می خوانیم : «ما عالَ مَنِ اقْتَصَدَ؛ آن کس که میانه روی را پیشه کند هرگز تنگدست نمی شود».(2)

در حدیثی از امام صادق(علیه السلام) چنین می خوانیم : «فیما اَوْحَی اللهُ عَزَّ وَجَلَّ إلی داوُدِ(علیه السلام) : یا داوُدُ کَما أنَّ أقْرَبَ النّاسِ مِنَ اللهِ الْمُتَواضِعُونَ کَذلِکَ أبْعَدُ النّاسِ مِنَ اللهِ الْمُتَکِبِّرُونَ؛ در بین سخنانی که خداوند عز و جل به حضرت داود(علیه السلام) وحی کرد این سخن بود: ای داود همان گونه که نزدیک ترین مردم به خداوند، افراد متواضع هستند، دورترین مردم از خداوند نیز متکبران هستند».(3)

سپس به بیان دو وصف دیگر پرداخته، می فرماید: «آنها چشمان خویش را از آنچه خداوند بر آنان حرام کرده فرو نهاده اند

[شماره صفحه واقعی : 15]

ص: 1912


1- تحف العقول، بخش سخنان امام باقر(علیه السلام)، ص 218 .
2- نهج البلاغه، کلمات قصار، 140 .
3- وسائل الشیعة، کتاب الجهاد، ابواب جهاد النفس، باب 28، حدیث 2.

و گوشهای خود را وقف شنیدن علم و دانشی که برای آنان سودمند است، ساخته اند»؛ (غَضُّوا(1) أَبْصَارَهُمْ عَمَّا حَرَّمَ اللّهُ عَلَیْهِمْ، وَ وَقَفَوا أَسْمَاعَهُمْ عَلَی الْعِلْمِ النَّافِعِ لَهُمْ).

«غَضُّوا» از ریشه «غضّ» در اصل به معنای کم کردن است و هنگامی که در مورد چشم به کار می رود، معنای فروافکندن می دهد؛ یعنی سر را به زیر اندازد و نگاه نکند، که ما در تعبیرات فارسی به جای آن چشم پوشی به کار می بریم.

«وَقَفُوا» از ریشه «وقف» در لغت به معنای متوقف ساختن است؛ ولی گاه به معنای اصطلاحی فقهی یعنی چیزی را برای چیزی وقف کردن یا از آن گسترده تر، چیزی را اختصاص به چیزی دادن، به کار می رود.

بنابراین هر گاه در دو جمله بالا معانی حقیقی کلمه را در نظر بگیریم مفهومش آن است که آنها نگاه به صحنه های حرام نمی کنند و پیوسته گوش به علم نافع می دهند و اگر معنای وسیع و کنایی آنها را در نظر بگیریم، مفهوم جمله اوّل این است که آنها از همه محرمات چشم پوشی و صرف نظر می کنند و گوشهای آنها وقف بر علم نافع است.

مقصود از «علم نافع» در درجه اوّل، علومی است که برای دین و ارزشهای معنوی و زندگی سعادت بخش در جهان دیگر، سودمند است و در درجه بعد، همه علوم و دانشهایی را که برای عزت و عظمت و استقلال و سربلندی انسانها در این دنیا لازم است؛ اعم از علوم مربوط به سلامت انسان یا صنایع و کشاورزی یا علوم سیاسی و مانند آن.

بی شک رابطه انسان با

[شماره صفحه واقعی : 16]

ص: 1913


1- «غضّوا» از ماده «غضّ» بر وزن «خزّ» چنان که در بالا آمد در اصل به معنای کم یا کوتاه کردن است ؛ هنگامی که در مورد چشم به کار می رود به معنای فروافکندن چشم است یعنی سر به زیر انداختن و نگاه نکردن است و «غمض» به معنای فروبستن و چشم را برهم گذاردن است.

جهان خارج، جهان امروز و گذشته به طور عمده از طریق این دو موهبت الهی؛ یعنی چشم و گوش است، حقایق را با چشم می بیند، تاریخ مکتوب را با چشم می خواند، پیام الهی و پیشوایان دین و تجربیات بزرگان پیشین را با گوش خود می شنود و با این دو وسیله با همه چیز در اطراف خود رابطه برقرار می کند که اگر این دو موهبت از انسان گرفته شود، چیزی برای او باقی نمی ماند و عقل و شعورش در حدّ طفل غیر ممیز متوقف خواهد ماند و حتی زبان و سایر حواس در صورت سلامت این دو فعال می شوند. به همین دلیل افراد کر و کور همیشه لال هستند هر چند زبانشان سالم باشد.

در حدیثی از امام باقر(علیه السلام) می خوانیم: «کُلُّ عَیْن باکِیَةٌ یَوْمَ الْقِیامَةِ غَیْرُ ثَلاث؛ عَیْنٌ سَهِرَتْ فی سَبیلِ اللهِ، وَ عَیْنٌ فاضَتْ مِنْ خَشْیَةِ اللهِ، وَ عَیْنٌ غَضَّتْ مِنْ مَحارِمِ اللهِ؛ تمام چشمها در روز قیامت گریان است، جز سه چشم، چشمی که در راه خدا بیدار بماند و چشمی که از خوف خدا گریان شود و چشمی که از حرام پوشیده شود».(1)

در حدیث دیگری از امام حسن مجتبی(علیه السلام) می خوانیم : «إِنَّ أبْصَرَ الاْبْصارِ ما نَفَذَ فِی الْخَیْرِ مَذْهَبَهُ وَ أسْمَعُ الاْسْماعِ ما وَعَی التَّذْکیرَ وَ انْتَفَعَ بِهِ؛ بیناترین دیده ها، دیده ای است که نظر و دید آن در مسیر خیر باشد و شنواترین گوشها گوشی است که تذکرات و پندها را اخذ کند و از آنها نفع ببرد».(2)

سپس امام(علیه السلام) به یکی دیگر از اوصاف پرهیزکاران که صفت رضا و تسلیم است، پرداخته،

[شماره صفحه واقعی : 17]

ص: 1914


1- الکافی، جلد 2، صفحه 80، باب اجتناب المحارم، حدیث 2 .
2- میزان الحکمة، جلد 4، صفحه 551 نقل از بحارالانوار، جلد 78، صفحه 109 .

می فرماید: «حال آنها در بلا همچون حالشان در آسایش و رفاه است»؛ (نُزِّلَتْ أَنْفُسُهُمْ مِنْهُمْ فِی الْبَلاَءِ کَالَّتِی نُزِّلَتْ فِی الرَّخَاءِ(1)).

در حال نعمت مست و مغرور نمی شوند و در بلا و مشکلات بی تابی و جزع ندارند؛ در همه حال راضی به رضای خدا و تسلیم در برابر اراده او هستند. به یقین از تلاش و کوشش برای مبارزه با مشکلات و فراهم کردن اسباب نعمتها فروگذار نمی کنند؛ ولی آنجا که از تحت اراده آنها بیرون است، جز تسلیم و رضا عکس العملی نشان نمی دهند؛ زیرا از یک سو می دانند خداوند حکیم است و مهربان؛ از هر کس، حتی از مادر مهربان تر و جز آنچه که مصلحت بنده با ایمان اوست، مقدّر نمی فرماید.

از سوی دیگر می دانند بی تابی در برابر بلا و حوادث ناگوار نه تنها مشکلی را حل نمی کند، بلکه اجر و پاداش آنها را بر باد می دهد و گاه بر مشکلات نیز می افزاید و سبب یأس و نومیدی وانفعال در برابر هر حادثه ای می شود.

درباره اهمیّت مقام تسلیم و رضا، روایات فراوانی از معصومین(علیهم السلام) وارد شده است؛ از جمله در حدیثی از امام صادق(علیه السلام) می خوانیم : «رَأْسُ طاعَةِ اللهِ الصبرُ وَ الرِّضا عَنِ الله فیما اَحَبَّ الْعَبْدُ اَوْ کَرِهَ، وَ لا یَرْضی عَبْدٌ عَنِ اللهِ فیما اَحَبَّ أوْ کَرِهَ إلاّ کانَ خَیْراً لَهُ فیما أحَبَّ أوْ کَرِهَ؛ برترین مرتبه اطاعت خداوند، صبر و رضا در همه چیزهایی است که بندگان دوست دارند، یا دوست ندارند و هیچ بنده ای در همه این امور از خدا راضی

[شماره صفحه واقعی : 18]

ص: 1915


1- «رخاء» و «رخوه» در اصل به معنای سستی و نرمی است و هنگامی که در مورد زندگی به کار رود به معنای زندگی توأم با آرامش و آسایش و وسعت است.

نمی شود، مگر اینکه خیر او در آن است».(1)

مرحوم کلینی بعد از نقل این روایت در کافی، دوازده روایت دیگر دراهمیّت تسلیم و رضا و مقامات مؤمنان راضی و تسلیم در برابر اراده پروردگار ذکر کرده است.

امام(علیه السلام) بعد از ذکر اوصاف فوق به یک وصف دیگر مهم پرهیزکاران می پردازد که نشانه ایمان قویّ و اطمینان آنها به وعده های الهی است، می فرماید: «اگر سرآمد معیّنی که خداوند برای (زندگی) آنها مقرّر داشته نبود یک چشم بر هم زدن، ارواحشان از شوق پاداش الهی و ترس از کیفر او در جسمشان قرار نمی گرفت»؛ (وَ لَوْلاَ الاَْجَلُ الَّذِی کَتَبَ اللّهُ عَلَیْهِمْ لَمْ تَسْتَقِرَّ أَرْوَاحُهُمْ فِی أَجْسَادِهِمْ طَرْفَةَ عَیْن، شَوْقاً إِلَی الثَّوَابِ، وَ خَوْفاً مِنَ الْعِقَابِ).

روح آنها به کبوتری می ماند که در قفس گرفتار است؛ در یک سوی خود، باغی خرم و سرسبز با انواع گلها و گیاهان و میوه ها می بیند و در طرف دیگر خود آتشی سوزان. در درون قفس، بال و پر می زند و شدیداً طالب آزادی است تا پرواز کند و بر شاخسار باغ قرار گیرد و در ضمن از آتش سوزانی که در یک طرف دیگر قفس بود، رهایی یابد.

پرهیزکاران راستین چنین اند. عشق به ثواب از یک سو و خوف از عقاب (بر اثر سوء عاقبت) از سوی دیگر، روح ناآرام آنها را به جهان دیگر جذب می کند؛ ولی اجلی که خداوند برای آنها مقرر ساخته آنان را از این امر باز می دارد.

در ضمن این تعبیر، حاکمیت صفت خوف و رجا را بر وجود آنها روشن می سازد؛ از یک سو

[شماره صفحه واقعی : 19]

ص: 1916


1- الکافی، جلد 2، صفحه 60، باب الرضا بالقضاء، حدیث 1 .

امیدوار به لطف و ثواب الهی هستند و از سوی دیگر از این بیم دارند که در دنیا پایشان بلغزد و در دام شیطان و هوای نفس، گرفتار شوند و با سوء عاقبت از دنیا بروند.

در حدیثی از لقمان حکیم می خوانیم که خطاب به فرزندش می گفت: «یا بَنِیَّ خَفِ اللهِ خَوْفاً لَوْ أَتَیْتَ یَوْمَ الْقِیامَةِ بِبَرِّ الثَقَلَیْنِ خِفْتَ أنْ یُعذّبَکَ وَ ارْجِ اللهَ رَجاءً لَوْ وافَیْتَ الْقِیامَةَ بِإِثْمِ الثَّقَلَیْنِ رَجَوْتَ أَنْ یَغْفِرَاللهُ لَکَ؛ فرزندم آن گونه از خدا بترس که اگر در روز قیامت در صحنه قیامت وارد شوی، در حالی که اعمال نیک انس و جن را با خود داشته باشی باز از عذاب خدا بترسی و آن قدر امیدوار به لطف او باش که اگر روز قیامت با گناه جن و انس وارد محشر شوی باز امید به عفو او داشته باشی».(1)

سپس امام(علیه السلام) به سراغ یکی دیگر از اوصاف بسیار برجسته پرهیزکاران می رود، می فرماید : «آفریدگار در روح و جانشان بزرگ جلوه کرده، به همین دلیل غیر او در چشمانشان کوچک است»؛ (عَظُمَ الْخَالِقُ فِی أَنْفُسِهِمْ فَصَغُرَ مَادُونَهُ فِی أَعْیُنِهِمْ).

هر گاه کسی در کنار اقیانوس پهناور و بی کرانی باشد، طبیعی است که یک قطره آب در نظرش بسیار حقیر و ناچیز است و آن کس که چشم به آفتاب عالمتاب دوخته، پرتو شمع کوچکی در نظرش بی مقدار است. آری پرهیزکاران با آفریدگار جهان هستی، با قدرت و علم بی پایان او آشنا شده اند و به قدر استعداد خود، عظمت ذات پاک او را دریافته اند. بدیهی است که غیر او در نظرشان کوچک و

[شماره صفحه واقعی : 20]

ص: 1917


1- بحارالانوار، جلد 13، صفحه 412 .

بی مقدار است و یکی از دلایل تقوا و پرهیزکاری و بالاتر از آن، عصمت و مصونیت از گناه همین است. هر قدر معرفت انسان به خدا بیشتر شود، ما سوی الله در نظرش کوچک تر می شود و به این اشیای حقیر و ناچیز، دل نمی بندد و به جهت آنها گناه نمی کند.

از اینجا می فهمیم که اگر علی(علیه السلام) می فرماید: «وَاللهِ لَوْ أُعْطیتُ الاَْقالیمُ السَّبْعَةِ بِما تَحْتَ أفْلاکِها عَلی أنْ أعصِی اللهَ فی نَمْلَة أسْلُبُها جُلْبُ شَعیرَة ما فَعَلْتُهُ؛ به خدا سوگند اگر هفت اقلیم را با آنچه در زیر آسمانش قرار دارد به من دهند برای اینکه خدا را در مورد مورچه ای نافرمانی کنم و پوست جوی را از دهانش برگیرم، هرگز چنین کاری را نخواهم کرد»(1) دلیلش همین است.

اگر در ادامه این سخن، می افزاید: «وَ إنَّ دُنْیاکُمْ عِنْدی لاََهْوَنَ مِنْ وَرَقَة فی فَمِ جَرادَة تَقْمِضُها؛ به یقین دنیای شما (با همه ثروتها و زرق و برقهایش) نزد من از برگی که در دهان ملخی است و آن را می جَوَد پست تر است». به دلیل عرفان والای مولا نسبت به خداست. آری، هر قدر معرفة الله بیشتر شود، دنیا در نظر انسان، کوچک تر می گردد، اسباب گناه نزد او ضعیف تر می شود و آرامش بیشتری می یابد. یکی از آثار آن، حضور قلب فوق العاده در عبادت و نماز است، به گونه ای که اگر پیکان تیری از پای او برکشند متوجه نمی شود.

آن گاه امام(علیه السلام) به سراغ وصف برجسته دیگری می رود که آن مقام یقین شهودی پرهیزگاران والامقام است،

[شماره صفحه واقعی : 21]

ص: 1918


1- نهج البلاغه، خطبه 224 .

می فرماید: «آنها به کسانی می مانند که بهشت را با چشم خود دیده و در آن متنعم اند، و همچون کسانی هستند که آتش دوزخ را مشاهده کرده و در آن معذّبند»؛ (فَهُمْ وَ الْجَنَّةُ کَمَنْ قَدْ رَآهَا، فَهُمْ فِیهَا مُنَعَّمُونَ، وَ هُمْ وَ النَّارُ کَمَنْ قَدْ رَآهَا، فَهُمْ فِیهَا مُعَذَّبُونَ).

ایمان و یقین، مراحلی دارد؛ گروهی ایمانشان برخاسته از ادله عقلی است و دلایل کافی و شافی بر آن دارند. بزرگان اخلاق و عرفان با اقتباس از آیات قرآن از این مرحله به علم الیقین تعبیر کرده اند.

مرحله والاتر، مرحله شهود است. در این مرحله انسان، استدلالات عقلی را پشت سر می گذارد و به مقام شهود می رسد و با چشم دل، خدا را می بیند و عظمت او را مشاهده می کند و هرگونه شک و تردید و وسوسه هایی که گاهی در اعماق استدلالات عقلی نیز وجود دارد از او زایل می شود و آن را مقام عین الیقین گویند.

مرحله سوم که مخصوص خاصان و مقربان است مرحله حق الیقین است و آن، این است که انسان به جایی می رسد که خویشتن خویش را فراموش می کند، آنچه می بیند خداست و غیر او از نظرش محو می شود.

در حقیقت مرحله اوّل، جنبه عمومی دارد و همه مؤمنان راستین را شامل می شود. مرحله دوم ویژه پرهیزکاران مخلص و مجاهد است و مرحله سوم ویژه گروه خاصی از اولیاء الله، همچون معصومان(علیهم السلام) است و هر یک از اینها آثاری دارد.

یکی از آثار مرحله شهود که درباره پرهیزکاران در این خطبه به آن اشاره شده این

[شماره صفحه واقعی : 22]

ص: 1919

است که خود را در حضور دائم در برابر حق می بینند و پیوسته سر بر فرمان او هستند و قداست زندگی آنها گواه بر ایمان شهودی آنهاست.

در حدیث معروفی از امام صادق(علیه السلام) می خوانیم که فرمود یک روز پیامبر(صلی الله علیه وآله) بعد از نماز صبح، چشمش به جوانی افتاد که بسیار خواب آلود بود، اندامش نحیف و لاغر به نظر می رسید، رسول خدا(صلی الله علیه وآله) او را با نام صدا زد و فرمود : «کَیْفَ أصْبَحْتَ یا فُلانَ؟؛ چگونه صبح کردی (و حالت چگونه است؟)». عرض کرد: «اَصْبَحْتُ یا رَسُولُ اللهِ مُوقِناً ؛ صبح کردم ای رسول خدا(صلی الله علیه وآله) در حالی که به مقام یقین رسیدم». رسول خدا(صلی الله علیه وآله) از این پاسخ صریح او در شگفتی فرو رفت و به او فرمود: «إنَّ لِکُلِّ یَقین حَقیقَةً فَما حَقیقَةُ یَقینِکَ؟؛ هر یقینی نشانه روشنی دارد، نشانه روشن یقین تو چیست؟» عرض کرد: ای رسول خدا(صلی الله علیه وآله) نشانه آن، این است که مرا در اندوهی عمیق فرو برده و به شب زنده داری و روزه گرفتن روزها واداشته است و روح من به دنیا و آنچه در آن است بی اعتناست... .

«کَأنّی أنْظُر إلی اَهْلِ الْجَنَّةِ یَتَنَعَّمُونَ فِی الْجَنَّةِ وَ یَتَعارَفُونَ، عَلَی الاَْرائِکِ مُتَّکِئُونَ، وَ کَأنّی أنْظُرُ إلی أهْلِ النّارِ وَ هُمْ فیها مُعَذَّبُونَ مُصْطَرِخُونَ وَ کَأنّی الاْنَ اَسْمَعُ زَفیرَ النّارِ یَدُورُ فی مَسامِعی؛ گویی من اهل بهشت را می بینم که در آغوش بهشت متنعم اند و با هم در گفت و گوی دوستانه اند و بر تختها تکیه زده اند و گویی

[شماره صفحه واقعی : 23]

ص: 1920

اهل دوزخ را می بینم که در آن، عذاب می شوند و فریاد می کشند و گویی الآن، صدای شعله های آتش در گوش من می پیچد». پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) فرمود: «هذا عَبْدٌ نَوَّر اللهُ قَلْبَه بِالاْیمانِ؛ این بنده ای است که خداوند قلب او را با نور ایمان روشن ساخته است». سپس فرمود : این حالت را حفظ کن، جوان عرضه داشت: دعایی در حق من کنید که خداوند شهادت را در رکاب شما برای من فراهم سازد، پیامبر(صلی الله علیه وآله) در حق او دعا کرد، طولی نکشید که در یکی از غزوات، همراه پیامبر(صلی الله علیه وآله) شرکت کرد و در آن غزوه ده نفر شهید شدند که دهمین آنها این جوان بود.(1)

داستانهای فراوانی شبیه آنچه در بالا آمد از پرهیزکارانی که در طول تاریخ به مقام شهود رسیده اند نقل شده که بر گفتار مولا علی(علیه السلام) تأکید می نهد.

در ادامه این سخن به پنج وصف دیگر از اوصاف پرهیزکاران پرداخته، می فرماید: «قلب های آنها اندوهگین و مردم از شرّشان درامانند. اندامشان لاغر و نیازهایشان اندک و نفوسشان عفیف و پاک است»؛ (قُلُوبُهُمْ مَحْزُونَةٌ، وَ شُرُورُهُمْ مَأْمُونَةٌ، وَ أَجْسَادُهُمْ نَحِیفَةٌ، وَ حَاجَاتُهُمْ خَفِیفَةٌ، وَ أَنْفُسُهُمْ عَفِیفَةٌ).

این صفات مجموعه ای از صفات پرهیزکاران است، زیرا حزن و اندوه آنها که در نخستین وصف آمده، اشاره به خوف از خدا و کوتاهی در انجام مسؤولیت هاست. در حدیثی از امام صادق(علیه السلام) می خوانیم: «اَلْحُزْنُ مِنْ شِعارِ الْعارفینَ» و در ادامه این سخن می فرماید: «وَ لَوْ حَجَبَ الْحُزنُ عَنْ قُلُوبِ الْعارِفینَ ساعةً لاسْتَغاثُوا؛ اگر

ساعتی حزن از دلهای

[شماره صفحه واقعی : 24]

ص: 1921


1- این حدیث را مرحوم کلینی در باب حقیقة الایمان (الکافی، جلد 2، صفحه 52) آورده است. مرحوم علامه مجلسی نیز در بحارالانوار، جلد 67، صفحه 174 از کتاب محاسن، این حدیث را نقل کرده است.

اهل معرفت پوشیده گردد به درگاه خدا استغاثه می کنند و آن را از او می خواهند».(1)

آری آنها پیوسته در برابر مسؤولیت هایشان نگرانند و از این نظر بر دل آن ها اندوهی سایه افکنده، مبادا در گرفتن حق مظلومی کوتاهی کرده باشند یا اندک ظلمی از آنها سرزده باشد یا به غیر خدا اندیشیده باشند. افزون بر این، غم عشق و اندوه دوری از قرب پروردگار که طالب آنند نیز از آنها جدا نمی شود؛ ولی در هر حال آنها غم دنیا ندارند، چون عاشق دنیا نیستند، بنابراین اگر قرآن مجید می گوید: «(أَلاَ إِنَّ أَوْلِیَاءَ اللهِ لاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ)؛ بدانید دوستان خدا نه ترس دارند و نه غمگین می شوند».(2) منافاتی با آنچه در این خطبه آمده ندارد، زیرا این خطبه مربوط به خوف از غیر خدا و غم دنیای مادی است.

لذت داغ غمت بر دل ما باد حرام *** اگر از جور غم عشق تو داغی طلبیم

در وصف دوم که می فرماید: «مردم از شر آنها در امانند به این نکته اشاره می کند که وجود آنها برای همه خیر و برکت است؛ نه موجب درد و عذاب». در حدیثی از پیغمبر اکرم(صلی الله علیه وآله) می خوانیم: «إنّ شَرَّ النّاسِ مَنْزِلَةً عِنْدَاللهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ مَنْ یَخافُ النّاسُ شَرَّهُ؛ بدترین مردم در پیشگاه خدا در روز قیامت کسی است که مردم از شر او ترسان باشند».(3)

در وصف سوم می فرماید : جسم آنها نحیف است. البتّه نحیف نه به آن معنا که امروز در فارسی ما از آن می فهمیم، بلکه به معنای لاغر است که از یکسو نشانه زهد

[شماره صفحه واقعی : 25]

ص: 1922


1- بحارالانوار، جلد 69، صفحه 70 .
2- یونس، آیه 62 .
3- کنزالعمال، جلد 3، صفحه 502، حدیث شماره 7613 .

و پارسایی و روزه گرفتن و از سوی دیگر دلالت بر چابکی و آمادگی برای انجام وظایف الهی دارد.

در هر حال این وصف مانند بعضی از اوصاف دیگر همواره استثنایی دارد که بعضی از افرادی که بر حسب ساختمان جسمانی لاغر نیستند، در صف پرهیزکاران هستند.

در وصف چهارم اشاره به نیازهای محدود آنها شده است؛ نه همچون دنیا پرستان زراندوز که مانند جهنم هر چه بیابند باز هم «هل من مزید» می گویند. به یقین روح قناعت و حاجات خفیف، انسان را از بسیاری از گناهان در امان می دارد و فکر او را برای پیمودن راه حق راحت تر می کند و همان گونه که امام(علیه السلام) در یکی از گفتارهای کوتاه و پرمعنوی فرموده، سبکبار می شوند و ملحق می گردند.(1)

در حدیث دیگری می خوانیم: امام صادق(علیه السلام) وارد حمام شد. صاحب حمام به آن حضرت عرض کرد : اجازه می دهید برای شما حمام را قُرُق کنیم. فرمود : «لا إِنَّ الْمُؤْمِنَ خَفیفُ الْمَؤُونَةِ؛ نه، مؤمن خفیف المؤونة است (و زندگی ساده و بی تکلّفی دارد)».(2)

در پنجمین وصف اشاره به مقام عفت آنها می کند و روح آنها را عفیف می شمارد، همان عفتی که انسان را وادار به چشم پوشی از هوا و هوس و گناه می کند و به تعبیر دیگر هواپرستی و گناه در نظر آنها بی رنگ می شود، به گونه ای که از مشاهده صحنه های زشت و آلوده متنفر می شوند.

در کلمات قصار نهج البلاغه می فرماید : «مَا الْمُجاهِدُ الشَّهیدُ فی سَبیلِ اللهِ بِأَعْظَمَ اَجْراً مِمَّنْ قَدَرَ فَعَفَّ ؛ لَکادُ الْعَفیفُ أنْ یَکُونَ مَلَکاً

[شماره صفحه واقعی : 26]

ص: 1923


1- نهج البلاغه، خطبه 21 .
2- وسائل الشیعة، جلد 1، صفحه 381، ابواب آداب دخول الحمام، باب 22، حدیث 3 .

مِنَ الْمَلائِکَةِ؛ پاداش کسانی که در راه خدا جهاد کنند و شهید شوند، بیشتر از کسی که قادر (بر گناه و حرام و اعمال ناشایست) شود و عفت و پاکدامنی پیشه کند، نیست؛ نزدیک است که فرد پاکدامن و عفیف، فرشته ای از فرشتگان الهی شود».

چرا چنین نباشد در حالی که در میدان جهاد اکبر بر دشمن خطرناکی همچون هوای نفس و شیطان غالب شده است.

سپس در وصف مهم دیگری از پرهیزگاران می فرماید : «آنها برای مدتی کوتاهی در این جهان صبر و شکیبایی پیشه کردند و به دنبال آن آسایشی طولانی نصیبشان شد. این تجارتی پر سود است که پروردگارشان برای آنها فراهم ساخته است»؛ (صَبَرُوا أَیَّاماً قَصِیرَةً أَعْقَبَتْهُمْ رَاحَةً طَوِیلَةً. تِجَارَةٌ مُرْبِحَةٌ یَسَّرَهَا لَهُمْ رَبُّهُمْ).

صبر و شکیبایی خواه در مسیر طاعت باشد یا در برابر وسوسه های گناه و یا در مقابل مصیبت، از صفات برجسته پرهیزگاران است.

هیچ کس به هیچ هدف مهمی خواه مادی باشد یا معنوی، بدون صبر و استقامت نمی رسد و اگر انسان این صفت را از دست دهد دین و ایمان و شرف و آبروی او به خطر خواهد افتاد و به همین دلیل در عبارت دیگری از مولا صبر، نسبت به ایمان همچون سر نسبت به بدن شمرده شده است: «وَ عَلَیْکُمْ بِالصَّبْرِ فَإِنَّ الصَّبْرَ مِنَ الاْیمانِ کَالرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ».(1)

در حدیثی که مرحوم کلینی در کافی از امام باقر(علیه السلام) نقل می کند، می خوانیم: «اَلْجَنَّةُ مَحْفُوفَةٌ بِالْمَکارِهِ وَ الصَّبرِ، فَمَنْ صَبَرَ عَلَی الْمَکارِهِ فِی الدُّنْیا دَخَلَ الْجَنَّةَ؛ وَ جَهَنَّمُ مَحْفُوفَةٌ بِاللَّذاتِ وَ الشَّهَواتِ فَمَن أَعْطی نَفْسَه لَذَّتَها وَ شَهْوَتَها دَخَلَ النّارَ؛ بهشت

[شماره صفحه واقعی : 27]

ص: 1924


1- نهج البلاغه، کلمات قصار، 82 .

در لابه لای ناملایمات و شکیبایی پیچیده شده، پس آن کس که در دنیا در برابر ناملایمات شکیبایی کند (و از وسوسه های گناه و شهوات صرف نظر نماید) داخل بهشت می شود و جهنم در لابه لای لذّات و شهوات گناه آلود پیچیده شده، پس هر کس نفس خود را در برابر اینگونه لذات و شهوات آزاد بگذارد، داخل آتش می شود».(1)

امام در جمله های بالا این کار را؛ یعنی صبر و شکیبایی کوتاه مدت در برابر نیل به سعادت دراز مدت را تجارتی پرسود می شمرد که با لطف الهی برای پرهیزکاران فراهم شده است.

قرآن مجید می گوید: «(إِنَّ الَّذِینَ یَتْلُونَ کِتَابَ اللهِ وَأَقَامُوا الصَّلوةَ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرّاً وَعَلاَنِیَةً یَرْجُونَ تِجَارَةً لَّنْ تَبُورَ)؛ کسانی که کتاب الهی را تلاوت می کنند و نماز را بر پا می دارند واز آنچه به آنان روزی داده ایم پنهان و آشکار، انفاق می کنند، تجارتی (پر سود و) بی زیان و خالی از کساد را امید دارند».(2)

نیز می فرماید : «هنگامی که مؤمنان صالح و صابر می خواهند وارد بهشت شوند، در آستان بهشت، فرشتگان به آنها سلام و درود می گویند که: «(سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ)؛ سلام بر شما به جهت صبر و استقامتتان».(3)

آنگاه در بیان دو وصف دیگر از اوصاف پرهیزکاران می فرماید : «دنیا (با جلوه گریهایش) به سراغ آنها آمد؛ ولی آنها فریبش را نخوردند و آن را نخواستند. دنیا می رفت که آنها را اسیر خود سازد ولی آنان به بهای جان، خویش را از اسارتش آزاد ساختند»؛ (أَرَادَتْهُمُ الدُّنْیَا فَلَمْ یُرِیدُوهَا، وَ أَسَرَتْهُمْ فَفَدَوْا أَنْفُسَهُمْ مِنْهَا).

اشاره به اینکه دنیا با

[شماره صفحه واقعی : 28]

ص: 1925


1- الکافی، جلد 2، صفحه 89، باب الصبر، حدیث 7 .
2- فاطر، آیه 29 .
3- رعد، آیه 24 .

زرق و برق هایی که دارد به سراغ همه می رود و خود را چنان می آراید که نفوس انسانی را به سوی خود جلب کند. آنها که ناآگاه یا هوسبازند، در دام دنیا گرفتار می شوند؛ ولی پرهیزگاران که سراب بودن متاع دنیا را می دانند، هرگز فریب آن را نمی خورند. همچنین دنیا از طریق مال و ثروت و جاه و مقام و شهوات گوناگون انسان های بسیاری را در دام خود اسیر می سازد و راه آزادی و نجات را بر آنها می بندد؛ ولی پرهیزگاران در همان گام های نخستین به این معنا پی می برند و به بهای جان خود را از این اسارت رهایی می بخشند.

به راستی ما بسیاری را می بینیم که چنان اسیر مقامند که برای حفظ آن به هر گناه و جنایت و ذلّتی تن در می دهند، و بعضی چنان اسیر مال و شهوتند که برای حفظ آن همه کرامت انسانی خود را بر باد می دهند؛ ولی پرهیزگاران که در خط معصومان گام بر می دارند، حتی از جان خویش می گذرند و فریاد «هَیْهاتَ مِنَّا الذِّلَّةُ» سر می دهند.

***

محورهای این بخش از خطبه

این بخش از خطبه که در آن قریب بیست صفت از صفات پرهیزکاران آمده، عمدتاً بر چند محور دور می زند؛ ایمان فوق العاده پرهیزکاران، ایمانی که در سر حد شهود و مشاهده عالم ماورای طبیعت است. مسئله بی اعتنایی به زرق و برق دنیا و عدم اسارت در چنگال هوا و هوسها و شهوات، جویای علم و دانش بودن، پرهیز از هرگونه گناه مخصوصاً آلودگیهای زبان، تواضع و فروتنی و عدم آزار

[شماره صفحه واقعی : 29]

ص: 1926

خلق.

اگر در برنامه پرهیزکاران جز همین فراز نبود برای اینکه از اینها انسان کاملی بسازد، کافی بود تا چه رسد به این که بخشهای بعدی خطبه نیز به آن ضمیمه گردد.

صفات مزبور، صفاتی جدا و بیگانه از یکدیگر نیست، بلکه همه با هم پیوسته است و برنامه ای جامع برای سالکان الی الله و کسانی که طالب قرب به خدا هستند، تشکیل می دهد.

آن کسی که ایمان او به حدی رسیده که گویی آینده های دور را می بیند و از پشت پرده ضخیم طبیعت، بهشت و جهنم را مشاهده می کند، طبیعی است که ماسوی الله در چشم او کوچک شود، فریب زرق و برق دنیا را نخورد، و در برابر خلق متواضع باشد و آزارش به کسی نرسد.

اکنون این سؤال پیش می آید که این ایمان شهودی چگونه تحصیل می شود و این همای سعادت بر سر چه کسی خواهد نشست؟

پاسخ این سؤال را با تشبیهات روشن می شود؛ آیینه قلب تا زنگار هوا و هوس دارد، چهره حقیقت در آن منعکس نمی شود و تا انسان در سیاه چال طبیعت زندانی است به آسمان حقیقت پرواز نمی کند و تا گرد و غبار فضای اطراف او را پر کرده، جمال دل آرای یار را هر چند به او نزدیک باشد، نمی بیند و چه زیبا می گوید، حافظ:

تو کز سرای طبیعت نمی روی بیرون *** کجا به کوی طریقت گذر توانی کرد

جمال یار ندارد نقاب و پرده، ولی *** غبار ره بنشان تا نظر توانی کرد

***

برنامه شبانه پرهیزکاران

امام(علیه السلام) در این بخش از خطبه به ذکر

[شماره صفحه واقعی : 30]

ص: 1927

برنامه شبانه پرهیزکاران می پردازد و انگشت بر جزئیات آن می نهد و راه را برای پیمودن جهت همگان هموار می سازد و می فرماید: «اما در شب بر پای خود (به نماز) می ایستند و آیات قرآن را شمرده و با تدبر تلاوت می کنند. به وسیله آن، جان خویش را محزون می سازند و داروی درد خود را از آن می طلبند»؛ (أَمَّا اللَّیْلُ فَصَافُّونَ أَقْدَامَهُمْ، تَالِینَ لاَِجْزَاءِ الْقُرْآنِ یُرَتِّلُونَهَا تَرْتِیلاً. یُحَزِّنُونَ بِهِ أَنْفُسَهُمْ وَ یَسْتَثِیرُونَ(1) بِهِ دَوَاءَ دَائِهِمْ).

این جمله ممکن است اشاره به تلاوت قرآن در نماز شب باشد، زیرا قرآن را در حال قیام و بعد از سوره حمد نماز می خوانند و نیز ممکن است این دو جدای از هم باشد؛ یعنی به هنگام شب هم به نماز بر می خیزند و هم تلاوت قرآن دارند.

شایان ذکر است که امام روش قرآن خواندن پرهیزکاران را در عبارت کوتاه و پرمعنایی بیان کرده است ؛ اوّلا قرآن را به صورت «ترتیل» می خوانند و معنای «ترتیل» شمرده خواندن و تأمل در مفاهیم آیات است. افزون بر این می فرماید: آنها خود را کاملا مخاطب قرآن می دانند، از بشارات قرآن، شاد و از انذارهای قرآن در اندوه فرو می روند و داروی همه دردهای اخلاقی و معنوی خود را در جای جای آیات قرآن جستجو می کنند که هم طبیب است و هم داروساز.

سپس در تشریح این معنا می فرماید : «هنگامی که به آیه ای می رسند که در آ ن تشویق است (تشویق به پاداش های بزرگ الهی در برابر ایمان و عمل صالح) با اشتیاق فراوان

[شماره صفحه واقعی : 31]

ص: 1928


1- «یستثیرون» از ریشه «ثور» بر وزن «غور» و «ثوران» بر وزن «فوران» در اصل به معنای به هیجان آمدن و «استثارة» به معنای به هیجان درآوردن است و در جمله بالا به معنای جستجوگری در آیات قرآن برای یافتن داروی بیماریهای اخلاقی و معنوی است.

بر آن تکیه می کنند و چشم جانشان با علاقه بسیار در آن خیره می شود و گویی آن بشارت را در برابر چشم خود می بینند»؛ (فَإِذَا مَرُّوا بِآیَة فِیهَا تَشْوِیقٌ رَکَنُوا إِلَیْهَا طَمَعاً، وَ تَطَلَّعَتْ(1) نُفُوسُهُمْ إِلَیْهَا شَوْقاً، وَ ظَنُّوا أَنَّها نُصْبَ أَعْیُنِهِمْ).

آری! آنها قرآن را سرسری نمی خوانند و همان گونه که در بالا گفته شد خود را مخاطبان واقعی آن می دانند؛ بشارت های الهی آتش شوق را در دل های آنها شعله ور می سازد و آنچه را در آخرت است در این دنیا با چشم دل می بینند و همین امر انگیزه آنها در برنامه «سیر الی الله» است.

«و نیز هنگامی که به آیه ای می رساند که بیم و انذار در آن است (انذار در برابر گناهان) گوش های دل خویش را برای شنیدن آن باز می کنند و گویی فریادها و ناله های زبانه های آتش دوزخ در درون گوششان طنین انداز است»؛ (وَ إِذَا مَرُّوا بِآیَة فِیهَا تَخْوِیفٌ أَصْغَوْا إِلَیْهَا مَسَامِعَ قُلُوبِهِمْ، وَ ظَنُّوا أَنَّ زَفِیرَ(2) جَهَنَّمَ وَ شَهِیقَهَا فِی أُصُولِ آذَانِهِمْ).

آری ایمان آنها به مرحله شهود رسیده و حقایق عالم غیب و جهان آخرت را با چشم می بینند و با همه وجودشان لمس می کنند و هر گاه خواندن آیات قرآن بدین گونه باشد بهترین وسیله تربیت انسانهاست.

در یکی از سخنان مولا آمده است: «ألا لا خَیْرَ فی قِراءَة لَیْسَ فیها تَدَبُّرٌ ألا لا خَیْرَ فی عِبادَة لَیْسَ فِیها تَفَقُّهٌ ؛ آگاه باشید تلاوتی که در آن تدبّر نیست منشأ خیر و برکتی نیست و عبادتی که در آن فهم و آگاهی

[شماره صفحه واقعی : 32]

ص: 1929


1- «تطلعت» از طلوع گرفته شده و «تطلع» به معنای سرکشیدن برای یافتن چیزی است.
2- «زفیر» و «شهیق» : «زفیر» در اصل به معنای بازدم (بیرون فرستادن نفس) و «شهیق» به معنای دَم (فرو بردن نفس) است؛ ولی بعضی گفته اند: «زفیر»، بیرون فرستادن نفس توأم با فریاد کشیدن و «شهیق» فرو بردن نفس توأم با ناله است.

نباشد، خیری ندارد».(1)

در حدیث دیگری از امام سجاد(علیه السلام) آمده است: «آیاتُ الْقُرْآنِ خَزائِنُ فَکُلَّما فُتِحَتْ خَزینَةٌ یَنْبَغی لَکَ اَنْ تَنْظُرَ ما فیها؛ آیات قرآن گنجینه های الهی است هر گاه گنجینه ای گشوده شود، سزاوار است با دقّت در آن نظرافکنی (و از گوهرهای گرانبهایش بهره گیری)».(2)

از آنجا که امام(علیه السلام) در جمله های قبل کیفیّت نماز پرهیزکاران را در حال قیام بیان فرمود که با تلاوت آیات قرآن و توأم با خضوع و خشوع و تدبّر و حضور قلب همراه است، در جمله های بعد به بیان دو رکن دیگر؛ یعنی رکوع و سجود می پردازد و می فرماید: «آنها قامت خود را در پیشگاه خدا خم می کنند (و به رکوع می روند) و پیشانی و کف دستها و سر زانوها و نوک انگشتان پا را (به هنگام سجده) بر زمین می گسترانند و آزادی خویش را از پیشگاه خداوند متعال درخواست می کنند»؛ (فَهُمْ حَانُونَ(3) عَلَی أَوْسَاطِهِمْ(4)، مُفْتَرِشُونَ لِجِبَاهِهِمْ(5) وَ أَکُفِّهِمْ وَ رُکَبِهِمْ، وَ أَطْرَافِ((6) أَقْدَامِهِمْ، یَطْلُبُونَ إِلَی اللّهِ تَعَالَی فِی فَکَاکِ(7) رِقَابِهِمْ).

تعبیراتی که امام(علیه السلام) درباره رکوع و سجود بیان فرموده، تعبیرات زیبا و جالبی است که انسان را به عمق این عبادات آشناتر می سازد؛ خم شدن در پیشگاه خدا و فرش کردن پیشانی و دست و پاها بر زمین در برابر عظمت او با توجه و حضور قلب، دنیایی از معنویت را به همراه دارد و جالب این که هدف نهایی آن را آزادسازی گردنها از زنجیر اسارت بیان فرموده است؛ آیا تنها آزاد ساختن از اسارت در چنگال آتش دوزخ است یا آزادسازی از هر گونه اسارت در چنگال هوای نفس و شیطان

[شماره صفحه واقعی : 33]

ص: 1930


1- بحارالانوار، جلد 92، صفحه 211 .
2- الکافی، جلد 2، کتاب فضل القرآن، باب فی قرائته، حدیث 2 .
3- «حانون» از ریشه «حنو» به معنای پیچیدن و دو لا کردن چیزی است، بنابراین «حانون» جمع «حانی» به معنای کسی است که کمر خود را خم می کند. ماده انحنا از همین ریشه گرفته شده است.
4- «اوساط» جمع «وسط» در اینجا به معنای کمر است.
5- «جباه» جمع «جبهه» یعنی پیشانی.
6- «اطراف» جمع «طرف» به معنای کرانه و نوک هر چیزی را می گویند و در اینجا، یعنی نوک انگشتان که در موقع سجده بر زمین می گذارند.
7- «فکاک» و «فک» به معنای رها ساختن و آزاد نمودن و جدا کردن است.

و انسانهای شیطان صفت؟ تعبیر امام، مطلق است و همه را شامل می شود، هر چند در دعاها یا روایات، کراراً دیده شده که بعد از «فِکاکَ رَقَبَة» واژه «مِنَ النّارِ» ذکر می شود.

آری! آزادی انسان تنها در بندگی خداست، هم در دنیا و هم در آخرت و ناپرهیزکاران اسیر چنگال هوا و هوس و شیطان و مال و ثروت و مقام و شهوت اند.

آنچه امام(علیه السلام) در این فراز درباره پرهیزگاران بیان فرموده در واقع برگرفته از صفاتی است که قرآن مجید در بخش آخر سوره فرقان درباره «عباد الرحمان» بیان کرده است. آنجا که می فرماید: «(وَالَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِیَاماً * وَالَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذَابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذَابَهَا کَانَ غَرَاماً)؛ کسانی که شبانگاه برای پروردگارشان سجده و قیام می کنند و کسانی که می گویند، پروردگارا! عذاب جهنّم را از ما برطرف گردان که عذابش سخت و پر دوام است».(1)

***

نکته

امام علیه السلام بعد از اوصاف ویژه ای که برای پرهیزکاران در ابتدای این خطبه بیان کرده، به برنامه شبانه روزانه آنها اشاره می کند، برنامه ای که مملوّ از درس های سعادت است.

نخست برنامه شبانه آنها را شرح می دهد که به طور کامل در جهت خودسازی و قرب به خدا پیش می روند.اساس این برنامه را در دو چیز ذکر می کند:

1- نماز با حضور قلب کامل، نمازی که معراج مؤمن و نردبان ترقّی و «قُرْبانُ کُلُّ تَقِیٍّ» و سبب قرب پرهیزکاران در دادگاه خدا و نهی کننده از فحشا و منکر است.

2- تلاوت قرآن

در نماز و خارج نماز در دل

[شماره صفحه واقعی : 34]

ص: 1931


1- فرقان، آیه 64 و 65 .

شب، در سکوت مطلق و شرایطی که هیچ چیز مانع از حضور در محضر قرآن نیست، همراه با تدبّر در جای جای قرآن، به گونه ای که خود را مخاطب آیات ثواب و عقاب بداند، سرنوشت بهشتیان و دوزخیان را در لابه لای آیاتش با چشم خود ببیند، از معارفش درس بیاموزد، از مواعظش پند بگیرد و از احکامش برنامه زندگی بسازد.

به یقین چنین نماز و تلاوت قرآنی در دل شب آنها را آنگونه تربیت می کند که به هنگام روز بتوانند برنامه های سازنده و درخشان خود را به نحو احسن اجرا کنند و برنامه روزانه آنها در بخش بعد خواهد آمد.

***

برنامه روزانه پرهیزکاران

امام(علیه السلام) در این بخش از خطبه به برنامه روزانه پرهیزکاران می پردازد (در برابر بخش گذشته که برنامه شبانه آنها را تشریح می کرد) و در آغاز به پنج وصف از اوصاف آنها اشاره می کند و می فرماید:

«پرهیزگاران به هنگام روز، دانشمندانی بردبار و نیکوکارانی با تقوا هستند. ترس و خوف (در برابر مسئولیتهای الهی) بدنهای آنها را همچون چوبه های تیر، تراشیده و لاغر ساخته، آن گونه که بینندگان (ناآگاه) آنها را بیمار می پندارند در حالی که هیچ بیماری در وجودشان نیست و گوینده (بی خبر وغافل) می گویند: آنها افکارشان به هم ریخته و بیمار دل اند، در حالی که اندیشه ای بس بزرگ با فکر آنان آمیخته است (اندیشه مسئولیت در برابر فرمانهای الهی)»؛ (وَ أَمَّا النَّهَارَ فَحُلَمَاءُ عُلَمَاءُ، أَبْرَارٌ أَتْقِیَاءُ. قَدْ بَرَاهُمُ(1) الْخَوْفُ بَرْیَ الْقِدَاحِ(2) یَنْظُرُ إِلَیْهِمُ النَّاظِرُ فَیَحْسَبُهُمْ مَرْضَی، وَ مَا بِالْقَوْمِ مِنْ مَرَض؛ وَ یَقُولُ:

لَقَدْ خُولِطُوا(3) وَ لَقَدْ خَالَطَهُمْ أَمْرٌ عَظِیمٌ!).

[شماره صفحه واقعی : 35]

ص: 1932


1- «براهم» از ریشه «بری» بر وزن «سعی» به معنای تراشیدن قلم یا تیر و یا هر چوبی است و در محل کلام به معنای لاغر ساختن است.
2- «قداح» جمع «قدح» بر وزن «قشر» به معنای چوبه تیر است. پیش از آن که آن را بتراشند و به پیکان نهند.
3- «خولطوا» از «خلط» به معنای مخلوط کردن گرفته شده و در اینجا به معنای درهم ریخته شدن فکر است که در تعبیرات عوامانه می گویند : فلان کس قاطی کرده است.

اوصاف پنجگانه ای که امام(علیه السلام) در برنامه روزانه پرهیزکاران بیان فرمود، نشانه روشنی بر این حقیقت است که پرهیزکاری مورد نظر، هرگز پرهیزگاری منفی و جدای از جامعه نیست، بلکه پرهیزگاری توأم با علم و دانش، مدیریت و مسئولیت پذیری و نیکوکاری و زندگی در دل جامعه است.

«حلماء» از ماده «حلم» به گفته راغب در اصل به معنای خویشتن داری به هنگام غصب است و از آنجا که این حالت از عقل و خرد سرچشمه می گیرد، این واژه (حلم) گاه به معنای عقل و خرد نیز به کار می رود، لذا «حلیم» هم به افراد بردبار و خویشتن دار می گویند و هم به افراد عالم و دانشمند.

علمای اخلاق گفته اند که صفت «حلم» حد وسط در میان دو صفت رذیله است؛ یکی تن به ذلت دادن و دیگری افراط در غضب.

به هر حال این صفت در برخورد با جاهلان و بی خردان غالباً ظاهر می شود، شخص حلیم تا آنجا که سبب سوء استفاده نشود در برابر آنان ملایمت و مدارا به خرج می دهد، شاید به راه آیند و دست از خیره سری بردارند.

تعبیر به «علماء» منحصر به عالمانی نیست که علوم رسمی را خوانده اند، بلکه شامل افراد آگاهی می شود که دارای معرفت بالا و قدرت درک حقایق اند.

تعبیر به «قَدْ بَرَاهُمُ الْخَوْفُ بَرْیَ الْقِدَاحِ» تنها مقصودش این نیست که پرهیزگاران از خوف مسئولیتها لاغر اندامند، بلکه آنها بر اثر این خوف فعالیت قوی تر و قاطع تری در راه انجام وظیفه دارند، زیرا وقتی چوبه تیر را می تراشند برای خوردن به هدف، پرواز

[شماره صفحه واقعی : 36]

ص: 1933

بهتر و نوک تیزتری دارد.

تعبیر به اینکه «ناظران آنها را بیمار می پندارند» اشاره به این است که همواره عالمان بردبار و پرهیزگاران نیکوکار _ در چشم افراد ساده لوح، انسان های غیر قاطع با مدیریت ضعیف محسوب می شوند، به همین دلیل می بینیم غالب پیامبران از سوی امت های نادان به جهل و جنون متّهم شدند به خصوص این که آنها همرنگ جماعت نیستند و آن کس که هم رنگ جماعت نباشند از نظر جاهلان سند رسوایی خود را امضا کرده و چنین کسی که نان به نرخ روز نمی خورد، عاقل نیست.

قرآن مجید درباره پیشگامان در خیرات می گوید : «(وَالَّذِینَ یُؤْتُونَ مَا اتَوا وَّ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلَی رَبِّهِمْ رَاجِعُونَ)؛ آنها کسانی هستند که نهایت کوشش را در انجام طاعات به خرج می دهند و با این حال دلهایشان هراسان است از اینکه به سوی پروردگارشان باز می گردند».(1)

در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید در ذیل این آیه شریفه از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) نقل شده است که سؤال کردند : آیا منظور از آیه کسانی هستند که معصیت می کنند و از گناه خود می ترسند؟ فرمود : نه! «بَلِ الرَّجُلُ یَصُومُ وَ یَتَصَدَّقُ وَ یَخافُ أنْ لا یَقْبَلَ مِنْهُ؛ منظور کسی است که روزه می گیرد و در راه خدا انفاق می کنند و در عین حال از این بیم دارد که از او پذیرفته نشود».(2)

سپس امام(علیه السلام) به ذکر همت عالی پرهیزکاران می پردازد و می فرماید: «از اعمال اندک، خشنود نمی شوند، و اعمال فراوان خود را زیاد نمی شمارند، بلکه پیوسته خود را (به

[شماره صفحه واقعی : 37]

ص: 1934


1- مؤمنون، آیه 60 .
2- شرح ابن ابی الحدید جلد 10، صفحه 146 .

کوتاهی و قصور) متّهم می سازند (هر چند عبادات و طاعات و کارهای مهم اجتماعی فراوانی کرده باشند و به همین دلیل) از اعمال خود نگرانند (مبادا حق خدا و خلق را ادا نکرده باشند)»؛ (لاَ یَرْضَوْنَ مِنْ أَعْمَالِهِمُ الْقَلِیلَ، وَ لاَ یَسْتَکْثِرُونَ الْکَثِیرَ. فَهُمْ لاَِنْفُسِهِمْ مُتَّهِمُونَ، وَ مِنْ أَعْمَالِهِمْ مُشْفِقُونَ(1)).

علوّ همت آنها و معرفت بالایشان به آنها اجازه نمی دهد که به اعمال کم راضی شوند و یا اعمال فراوان را بسیار ببینند برخلاف کوته فکران مغرور که به اندک عملی چنان از خود راضی می شوند که گویی برترین خلق خدایند.

گذشته از این، آنها دارای صفت برجسته انتقاد از خویشتن اند که غالب افراد از آن گریزانند نه انتقاد دیگران را می پذیرند و به طریق اولی نه از خود انتقاد می کنند و کاری را که سبب تکامل و پیشرفت انسان است رها می سازند.

آنها پیوسته از این بیم دارند که حق نعمت خدا را ادا نکرده باشند و راه و رسم عبودیت پروردگار را ترک گفته باشند و در برابر خلق خدا مسئول باشند.

بعضی از شارحان نهج البلاغه، «اعمال» در اینجا را تنها به عبادات تفسیر کرده اند و روایات مربوط به عبادات فراوان پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) و امیرمؤمنان(علیه السلام) و امام سجاد(علیه السلام) را در اینجا آورده اند. درست است که عبادت یکی از وظایف مهم بندگان است؛ ولی هیچ دلیلی نداریم که واژه «اعمال» که در بالا آمده منحصر به عبادت باشد و مسئولیتهای اجتماعی را شامل نشود.

پیشوایان بزرگ ما با اعمال فوق العاده وسیع و گسترده و پاکی که داشتند، باز در برابر

[شماره صفحه واقعی : 38]

ص: 1935


1- «مشفقون» از «اشفاق» به معنای علاقه آمیخته با ترس است؛ یعنی کسی به دیگری علاقه دارد و درباره بروز حوادثی نسبت به او بیمناک است.

پروردگار اظهار انفعال می کردند. امام سجاد(علیه السلام) در دعای ابوحمزه عرض می کند: «وَ ما قَدْرُ أعْمالِنا فی جَنْبِ نِعَمِکَ وَ کَیْفَ نَسْتَکْثِرُ أعْمالا نُقابِلُ بِها کَرَمَکَ؛ اعمال ما در برابر نعمتهای عظیم تو چه ارزشی دارد و چگونه در برابر کرم تو اعمال خود را زیاد بشمریم؟!»

در کتاب الغارات از بعضی یاران امیرمؤمنان علی(علیه السلام) نقل شده که به او عرض کرد: چقدر در راه خدا صدقه می دهی و انفاق می کنی؟! آیا دست نگه نمی داری؟ فرمود: «لَوْ أعْلَمُ أَنَّ اللهَ قَبِلَ مِنّی فَرْضاً واحِداً لأمْسَکْتُ وَ لکنّی وَاللهِ ما أدْری أقَبِلَ اللهُ مِنّی شَیْئاً أمْ لا؟؛ اگر می دانستم خداوند یکی از اینها را از من قبول کرده دست نگه می داشتم؛ ولی به خدا سوگند نمی دانم آیا چیزی را از من قبول کرده یا نه؟».(1)

این در واقع درسی است برای عموم مردم که به اعمال خویش، مغرور نشوند، هر چند زیاد باشد، زیرا مسئله اخلاص بسیار مشکل و پیچیده است.

در حدیث دیگری از امام باقر(علیه السلام) می خوانیم که فرمود: «ثَلاثٌ قاصِماتُ الظَّهْرِ؛ رَجُلُ اسْتَکْثَرَ عَمَلَهُ وَ نَسِیَ ذُنُوبَهُ وَ أعْجَبَ بِرَأْیِهِ؛ سه چیز پشت انسان را می شکند؛ کسی که اعمال خود را بسیار ببیند و گناهان خود را به فراموشی بسپارد و فکر خود را بسیار بپسندند (و افکار دیگران را به هیچ انگارد)».(2)

آن گاه امام(علیه السلام) در ادامه همان مسئله انتقاد از خویشتن به نکته زیبای دیگری اشاره می کند، می فرماید : «هر گاه یکی از آنها را مدح و ستایش کنند. از آنچه درباره او گفته شده به هراس می افتد و

[شماره صفحه واقعی : 39]

ص: 1936


1- الغارات، جلد 1، صفحه 90 .
2- وسائل الشیعة، جلد 1، صفحه 73، ابواب مقدمات العبادات، باب 22، حدیث 6 .

می گوید : من از دیگران نسبت به خود آگاهترم و پروردگارم به اعمال من از من آگاهتر است. بارالها! مرا به سبب نیکیهایی که به من نسبت می دهند مؤاخذه مفرما! و مرا برتر از آنچه آنها گمان می کنند قرار ده و گناهانی را که من دارم و آنها نمی دانند ببخش»؛ (إِذَا زُکِّیَ أَحَدٌ مِنْهُمْ خَافَ مِمَّا یُقَالُ لَهُ، فَیَقُولُ: أَنَا أَعْلَمُ بِنَفْسِی مِنْ غَیْرِی، وَ رَبِّی أَعْلَمُ بِی مِنِّی بِنَفْسِی! اللَّهُمَّ لاَ تُؤَاخِذْنِی بِما یَقُولُونَ، وَ اجْعَلْنِی أَفْضَلَ مِمَّا یَظُنُّونَ، وَاغْفِرْ لی مَا لاَ یَعْلَمُونَ!).

می دانیم یکی از موانع راه پیشرفت در درگاه خدا و در جامعه بشری، مدح مداحان و تملق متملقان است که بسیاری از سران جهان را به خطا افکنده و گمراه ساخته است. پرهیزکاران پیوسته از ستایش ستایشگران بیمناکند، نکند سبب غرور و عجب آنها گردد و مورد مؤاخذه پروردگار واقع شوند. در عین حال از خدا می خواهند که برتر از ستایش آنها باشند و اگر خطا و گناه مخفیانه ای دارند، خدا آنها را ببخشد.

***

آنها نقّادان عمل خویشند

در حالی که برنامه شبانه پرهیزگاران، خودسازی در سایه نیایش و عبادت و راز و نیاز با خداست، روزانه آنها برنامه ای کاملا مردمی و اجتماعی دارند؛ تکیه بر علم و حلم و نیکوکاری و خوف در برابر انجام مسؤولیت ها دلیل روشنی بر این معناست.

عالم اند و با علم خود جامعه را هدایت می کنند.

حلیم اند و در مقابل تعصّب و لجاجت و ندانم کاری های افراد جاهل صبر می کنند.

نیکوکارند و به اندازه توان خود به نیازمندان خدمت می کنند.

خائف اند و نسبت به

[شماره صفحه واقعی : 40]

ص: 1937

انجام مسئولیتها سختگیر؛ خوف آنها خوفی است مثبت که انگیزه کار بهتر و بیشتر است؛ نه خوف منفی که سبب گوشه گیری و ترک فعالیت است، لذا می فرماید: خوف، آنها را ضعیف نکرده، بلکه کارآمدتر ساخته است، همچون چوبه تیری که آن را می تراشند و آماده برای هدف گیری می کنند.

از ویژگیهای آنها این است که مانند دنیاپرستان نان را به نرخ روز نمی خورند و همچون فرصت طلبان برای رسیدن به اهداف مادی با هر کس در هر شرایطی سازش ندارند و به همین دلیل از دیدگاه این گروه، افراد کم عقل، محسوب می شوند، بالاخره آنها نقّادان اعمال خویشند و پیش از آنکه مردم اعمال آنها را زیر ذرّه بین نقد بگذارند خودشان در این راه پیشگامند.

به یقین چنین افرادی هستند که می توانند جامعه بشری را از ظلم و ستم، نجات دهند و حق را به حق دار برسانند.

***

دوازده وصف دیگر

امام(علیه السلام) در این بخش از خطبه به دوازده وصف دیگر از اوصاف برجسته پرهیزکاران، در عباراتی کوتاه و پرمعنا اشاره کرده از قوّت آنها در دین آغاز می کند و به دوری آنان از طمع ختم می نماید، می فرماید: «از نشانه های هر یک از آنها این است که آنها را در دین خود نیرومند می بینی و در عین محکم کاری و قاطعیت، نرم خو، و دارای ایمانی مملوّ از یقین، و حرص در کسب دانش، و آگاهی در عین بردباری، و میانه روی در حال غنا و ثروت، و خشوع در عبادت، و آراستگی در عین تهیدستی، و شکیبایی در شدائد و طلب روزی حلال

[شماره صفحه واقعی : 41]

ص: 1938

و نشاط در راه هدایت، و دوری از طمع هستند»؛ (فَمِنْ عَلاَمَةِ أَحَدِهِمْ أَنَّکَ تَرَی لَهُ قُوَّةً فِی دِین، وَ حَزْماً(1) فِی لِین، وَ إِیماناً فِی یَقِین، وَ حِرْصاً فِی عِلْم، وَ عِلْماً فِی حِلْم، وَ قَصْداً فی غِنیً، وَ خُشُوعاً فِی عِبَادَة، وَ تَجَمُّلاً(2) فِی فَاقَة، وَ صَبْراً فِی شِدَّة، وَ طَلَباً فِی حَلاَل، وَ نَشَاطاً(3) فِی هُدًی، وَ تَحَرُّجاً(4) عَنْ طَمَع).

تعبیر به قوّت در دین، اشاره به این است که وسوسه گران و شبهه افکنان و منافقان نمی توانند در آنها نفوذ کنند و طوفانها و حوادث سخت زندگی، ایمان آنها را متزلزل نمی سازد.

و «حَزم در لین» اشاره به این است که آنها در عین دوراندیشی که لازمه آن غالباً سختگیری است _ برخلاف «روزمرگی» که کارها را آسان می کند _ نرمخویی را فراموش نمی کنند و با کسانی که در انجام یک هدف اجتماعی با آنها همراه هستند رفتاری با رفق و محبت دارند و مطابق ضرب المثل معروف عرب که می گوید: «لا تَکُنْ حُلْواً فَتَسْتَرِطُ وَ لا مُرّاٌ فَتَلْفَظُ؛ آن قدر شیرین نباش که تو را ببلعند و نه آن قدر تلخ که تو را دورافکنند»، رفتار می کنند.

تعبیر به «ایمان در یقین» اشاره به این است که ایمان مراتبی دارد و اعلی درجه آن، علم الیقین و حق الیقین است که گاه از طریق استدلالهای قوی و محکم، حاصل می شود و گاه از آن برتر؛ یعنی از راه شهود به دست می آید.

در حدیثی از امام صادق(علیه السلام) می خوانیم: «إنَّ الاْیمانَ أفْضَلُ مِنَ الإسْلامِ وَ إنَّ الْیَقینَ أفْضَلُ مِنَ الاْیمانِ وَ ما مِنْ شَیْء أعزُّ

[شماره صفحه واقعی : 42]

ص: 1939


1- «حزم» به معنای محکم کردن و متقن ساختن است و ریشه اصلی آن «حزام»، تنگ حیوان است (نوار محکمی که زین یا پالان را به وسیله آن زیر شکم حیوان، محکم می بندند و به معنای هرگونه کمربند نیز آمده است).
2- «تجمّل» از «جمال» گرفته شده و به معنای اظهار زیبایی و جمال است و «تجمل» در حال فقر به این معناست که شخص فقیر ظاهراً خود را بی نیاز نشان دهد.
3- «نشاط» فعالیت صادقانه است و «نشاطات» علمی به معنای فعالیت های علمی است.
4- «تحرّج» از ریشه «حرج» به معنای مشقّت گرفته شده است. این واژه هنگامی که با «عن» متعدی شود به معنای دوری کردن و خود را گرفتار نمودن است.

مِنَ الْیَقینِ؛ ایمان از اسلام برتر است (زیرا اسلام، اقرار در ظاهر است و ایمان، تصدیق به قلب) و یقین، افضل از ایمان است (زیرا درجه عالی ایمان است) و هیچ چیز کمیاب تر از یقین نیست».(1) آری پرهیزکاران واقعی به این گوهر گران بهای کمیاب دست یافته اند.

تعبیر به «حِرْصاً فِی عِلْم» با اینکه واژه حرص معمولا بار منفی دارد، اشاره به این است که آنها شدیداً به دنبال فراگیری علم اند و روزی بر آنها نمی گذرد که دانش تازه ای کسب نکنند، در حالی که دنیاپرستان، حریص در جمع اموال اند. پرهیزکاران حریص در جمع علم اند، زیرا پرهیزکاری بدون علم، عمق و ریشه ای ندارد.

منظور از آمیختن علم با حلم، این است که عالم در برابر جهل جاهلان نباید خشمگین شود و تندخویی کند، بلکه با بردباری و به صورت تدریجی در آنها نفوذ نماید و جهلشان را بزداید.

در حدیث مفصلی که مرحوم علامه مجلسی در گفتگوی امام صادق(علیه السلام) با عنوان بصری که برای درک علم به محضر آن حضرت آمده بود نقل می کند، می خوانیم که فرمود: حلم و بردباری تو باید به قدری باشد که اگر کسی به تو بگوید اگر سخن نسنجیده ای درباره من بگویی ده برابر آن به تو می گویم، تو در جواب بگویی اگر تو ده سخن ناسنجیده بگویی من یکی نخواهم گفت: «فَمَنْ قالَ لَکَ إنْ قُلْتَ واحِدَةً سَمِعْتَ عَشْراً فَقُلْ إنْ قُلْتَ عَشْراً لَمْ تَسْمَعْ واحِدَةً» و در مورد علم به او می فرماید: آنچه را نمی دانی از علما بپرس و از اینکه برای بهانه جویی و

[شماره صفحه واقعی : 43]

ص: 1940


1- الکافی، جلد 2، صفحه 51، باب فضل الایمان علی الاسلام، حدیث 1 .

آزار یا آزمودن افراد از آنها سؤال کنی بپرهیز و از عمل به آرای شخصی و ظنی دوری کن: «فَأسْأَلِ الْعُلَماء ما جَهِلْتَ وَ إیّاکَ أنْ تَسْأَلَهُمْ تَعَنُّتاً وَ تَجْرِبَةً وَ إیّاکَ أنْ تَعْمَلَ بِرَأْیِکَ شَیْئاً».(1)

تعبیر به «قَصْداً فی غِنیً» اشاره به این است که آنها اگر غنی و ثروتمند شوند اعتدال و میانه روی را فراموش نمی کنند و از اسراف و تبذیر، پرهیز دارند و اضافه اموال خویش را در اختیار نیازمندان می گذارند.

جمله «وَ خُشُوعاً فِی عِبَادَة» اشاره به این است که عبادت آنها سرسری و بی روح نیست، بلکه حالت خضوع و خشوع و حضور قلب که روح عبادات است در اعمال عبادی آنها موج می زند و هر نمازی از آنها نردبانی است برای صعود به اوج قرب خدا؛ و به همین دلیل قرآن مجید در وصف مؤمنان رستگار می فرماید : (الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاَتِهِمْ خَاشِعُونَ).(2)

جمله «تَجَمُّلاً فِی فَاقَة» در واقع نقطه مقابل «قَصْداً فی غِنیً» است. اشاره به اینکه پرهیزگاران نه به هنگام تبذیر و اسراف و طغیان دارند و نه به هنگام فقر زبان به شکوه و شکایت می گشایند.

تعبیر به «تجمّل» مفهومش این است که آنها هر چند فقیر و نادار باشند، ظاهر خود را حفظ می کنند، همان گونه که قرآن مجید می فرماید : (یَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِیَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ).(3)

این گروه از فقیران آنچنان زندگی می کنند که افراد نادان بر اثر خویشتن داری، آنها را اغنیا می پندارند.

جمله «صَبْراً فِی شِدَّة» اشاره به استقامت و شکیبایی آنها در برابر شدائد روزگار و حوادث ناگوار است که به مصداق (إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُّصِیبَةٌ قَالُوا إِنَّا للهِِ

[شماره صفحه واقعی : 44]

ص: 1941


1- بحارالانوار، جلد 1، صفحه 226 .
2- مؤمنون، آیه 2 .
3- بقره، آیه 273 .

وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ)(1) خود را از آن خدا می دانند و جایگاه امن و امان و روح و ریحان را سرای آخرت می شمرند؛ نه این دنیا را. در حدیثی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) می خوانیم که فرمود : «إنَّ الصَّبْرَ نِصْفُ الإیمانِ»(2) و در حدیث دیگری از آن حضرت آمده است که فرمود: «الإیمانُ نِصْفانِ؛ نِصْفٌ فِی الصَّبْرِ وَ نِصْفٌ فِی الشُّکْرِ؛ ایمان دو نصف است؛ نیمی از آن صبر است و نیمی از آن شکر (صبر در برابر مشکلات و ناملایمات و شکر در برابر نعمتها)».(3)

جمله «طَلَباً فِی حَلاَل» نشان می دهد که پرهیزگاران افرادی گوشه گیر و بیگانه از فعالیتهای زندگی نیستند، بلکه تلاش و کوشش برای معاش و پیشرفت جامعه اسلامی جزو برنامه های اصلی آنهاست. با این قید که دنیاپرستان در فکر حلال و حرام نیستند و آنها پیوسته طالب حلال اند و اگر کاری بسیار پردرآمد باشد ولی بوی حرام دهد از آن می گریزند. در حدیثی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) می خوانیم: «اَلْعِبادَةُ سَبْعُونَ جُزْءاً أفْضَلُها طَلَبُ الْحَلالِ ؛ عبادت هفتاد جزء دارد که از همه برتر، به دنبال روزی حلال بودن است».(4)

قرآن مجید می گوید: «(یَا أَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحاً) ؛ ای رسولان الهی از غذای پاکیزه و حلال تناول کنید و عمل صالح به جای آورید».(5) این تعبیر ممکن است، نشان آن باشد که عمل صالح زاییده غذای حلال و طیّب است.

تعبیر به «نَشَاطاً فِی هُدًی» ناظر به این است که پیمودن راه هدایت برای آنها برخلاف افراد کوتاه فکر و کم معرفت مایه نشاط و شادی است؛ هرگز از پیمودن این راه

[شماره صفحه واقعی : 45]

ص: 1942


1- بقره، آیه 156 .
2- شرح ابن ابی الحدید، جلد 1، صفحه 319 و بحارالانوار، جلد 79، صفحه 137، حدیث 22 .
3- بحارالانوار، جلد 74، صفحه 151 .
4- الکافی، جلد 5، صفحه 78 .
5- مؤمنون، آیه 51 .

خسته نمی شوند و سلوک سبیل الهی هر دم بر نشاط آنها می افزاید.

منظور از جمله «وَ تَحَرُّجاً عَنْ طَمَع» این است که پرهیزکاران به کلّی از طمع دورند، زیرا طمع نتیجه وابستگی شدید به دنیا و سبب توجه به غیر خدا و موجب مفاسد زیادی می گردد. از جمله یکی از عوامل ذلّت و کینه و عداوت و حقد و حسد است ؛ طمعکاران هرگز از مال دنیا سیر نمی شوند و پیوسته برای به دست آوردن آن از هر راهی که باشد تلاش می کنند و در واقع گرفتار اسارت دائم اند، همان گونه که امام(علیه السلام) در کلمات قصارش فرموده: «اَلطَّمَعُ رِقُّ مُؤَبَّدٌ ؛ طمع سبب بردگی جاویدان است».(1)

به علاوه، طمع فکر و عقل را از کار می اندازد و انسان را گرفتار لغزش های بزرگ می کند، همان گونه که مولا در یکی دیگر از کلمات قصارش فرموده: «أکْثَرُ مَصارِعِ الْعُقُولِ تَحْتَ بُرُوقِ الْمَطامِعِ؛ بیشترین زمین خوردن عقلها، زیر برقهای طمع است».(2)

سپس امام(علیه السلام) به بیان سه وصف دیگر از اوصاف برجسته شخص پرهیزکار پرداخته می فرماید: «پیوسته عمل صالح انجام می دهد، با این حال ترسان است (که از او پذیرفته نشود.) روز را به پایان می برد در حالی که همّ او سپاسگزاری (نعمتهای الهی) است و صبح می کند در حالی که تمام همّش یاد خداست» (یَعْمَلُ الاَْعْمَالَ الصَّالِحَةَ وَ هُوَ عَلَی وَجَل(3) یُمْسِی وَ هَمُّهُ الشُّکْرُ، وَ یُصْبِحُ وَ هَمُّهُ الذِّکْرُ).

آری! اولیاءالله اگر تمام اعمال صالح را انجام داده باشند باز از این بیم دارند که حق عبودیت پروردگار را ادا نکرده و در انجام وظیفه خود کوتاهی

[شماره صفحه واقعی : 46]

ص: 1943


1- نهج البلاغه، کلمات قصار، 180 .
2- نهج البلاغه، کلمات قصار، 219 .
3- «وجل» به معنای خوف و ترس است و «وَجِل» بر وزن «خجل» به معنای شخص ترسان است.

کرده باشند، همان گونه که در حدیث آمده است: شخصی از امام صادق(علیه السلام) پرسید چه چیز مهمّی در وصیّت لقمان بود؟ فرمود: «امور مهم و شگفت آوری، گفت و از همه شگفت آورتر این که به فرزندش گفت: آن گونه از خدا بترس که اگر تمام اعمال نیک انس و جنّ را انجام داده باشی باز از این بترسی که کوتاهی کرده ای و خداوند مجازاتت می کند و آن قدر به رحمت خدا امیدوار باش که اگر تمام گناهان انس و جنّ را انجام داده ای، باز امید به رحمت او داشته باشی».(1)

قرآن مجید در این زمینه تعبیر گویایی دارد؛ در بیان اوصاف پیشگامان در اعمال خیر می فرماید: «(وَالَّذِینَ یُؤْتُونَ مَا اتَوا وَّقُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلَی رَبِّهِمْ رَاجِعُونَ) ؛ آنها کسانی هستند که نهایت کوشش را در انجام طاعات به خرج می دهند و با این حال دلهایشان هراسناک است از اینکه سرانجام به سوی پروردگارشان باز می گردند».(2)

تعبیر به «یمسی ...» اشاره به این است که آنها در آغاز روز که تلاش و کوشش را شروع می کنند، با نام خدا آغاز می کنند و در پایان روز که از مواهب الهی بهره کافی می گرفتند، به شکر خدا می پردازند. درست همچون نشستن بر سر سفره غذا که با نام خدا شروع می شود و با شکر پروردگار پایان می پذیرد، هر چند بعضی از شارحان(3) نهج البلاغه در تفسیر این دو جمله گفته اند که این اختلاف در تعبیر از باب تنوّع در عبارت است و منظور آن است که صبح و شام و در جمیع حالات، هم ذاکرند و هم شاکر؛

[شماره صفحه واقعی : 47]

ص: 1944


1- الکافی، جلد 2، صفحه 67 .
2- مؤمنون، آیه 60 .
3- فی ظلال نهج البلاغه، جلد 3، صفحه 169 .

ولی آنچه که در بالا گفته شد، صحیح تر به نظر می رسد.

درباره اهمیّت ذکر الله در آیات و روایات، تعبیرات بسیار پرمعنایی وارد شده است؛ مثلا در حدیثی پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) می فرماید: «ثَلاثَةٌ مَعْصُومُونَ مِنْ إبْلیسَ وَ جُنُودِهِ: الذّاکِرُونَ للهِِ، وَ الْباکُونَ مِنْ خَشْیَةِ اللهِ، وَ الْمُسْتَغْفِرُونَ بِالاْسْحارِ؛ سه گروهند که از شیطان و لشکریانش در امانند، آنها که پیوسته یاد خدا می کنند، و آنها که از ترس (کیفر خداوند) اشک می ریزند (و احساس مسؤولیت می کنند)، و آن ها که در سحرگاهان استغفار می نمایند».(1)

درباره اهمیّت شکر نیز در آیات و روایات، تأکیدات فراوانی دیده می شود؛ از جمله در حدیثی از امیرمؤمنان که در غررالحکم آمده است، می خوانیم: «شُکْرُ النِّعْمَةِ اَمانٌ مِنْ حُلُولِ النِّقْمَةِ؛ شکر نعمت انسان را از بلاها و حوادث ناگوار در امان می دارد».(2)

آن گاه اشاره به دو وصف مهم دیگر از اوصاف این پاک مردان می کند و می فرماید: «شب را سپری می کند، در حالی که ترسان است و صبح بر می خیزد، در حالی که شادمان است. ترسان از غفلتهایی است که از آن برحذر داشته شده، و شادمان برای فضل و رحمتی است که به او رسیده (زیرا روز دیگری از خدا عمر گرفته و درهای سعی و تلاش را به روی او گشوده است)»؛ (یَبِیتُ حَذِراً وَ یُصْبِحُ فَرِحاً؛ حَذِراً لَمَّا حُذِّرَ مِنَ الْغَفْلَةِ، وَ فَرِحاً بِمَا أَصَابَ مِنَ الْفَضْلِ وَ الرَّحْمَةِ).

مفهوم این سخن آن نیست که برای مسئله خوف و رجا تقسیم زمانی بیان کند؛ خوف

و رجا در هر زمان و در هر حال در

[شماره صفحه واقعی : 48]

ص: 1945


1- مستدرک الوسائل، جلد 12، صفحه 146، حدیث 5 .
2- غرر الحکم، 5664 .

دل پرهیزکاران است، بلکه از آنجا که پرهیزکاران بعد از پایان کار روزانه به محاسبه خویش می پردازند و از این نگرانند که در برنامه روزی که گذشت خطاها و لغزش هایی باشد، سخن از خوف آنها به میان آمده و لذا به ما دستور داده شده است که شب هنگام قبل از آنکه به بستر استراحت رویم، استغفار کنیم. در حدیثی از امام صادق(علیه السلام) می خوانیم: «مَنِ اسْتَغْفَرَاللهَ حینَ یَأْوِی إلی فِراشِهِ مِأَةَ مَرَّة تَحاتَتْ ذُنُوبُهُ کَما یَسْقُطُ وَرَقَ الشَّجَرِ؛ کسی که شب هنگام وقتی به بستر استراحت می رود یک صد مرتبه استغفار کند، گناهان او فرو می ریزد آن گونه که برگ درختان (هنگام پاییز) فرو می ریزد».(1)

و از آنجا که روز آغاز فعالیتی نوین و اعمال صالح جدیدی است فعالیتی که باید با امید آغاز گردد تجلی گاه صفت رجا و شادمانی است.

در اینکه میان فضل و رحمت چه تفاوتی است مفسّران قرآن در ذیل آیه (قُلْ بِفَضْلِ اللهِ وَبِرَحْمَتِهِ)(2) گفت و گو بسیار دارند؛ بعضی فضل الهی را اشاره به نعمت های ظاهری و مادی و رحمت را اشاره به نعمتهای باطنی و معنوی دانسته اند و بعضی دیگر فضل را آغاز نعمت و رحمت را دوام نعمت دانسته اند. این احتمال نیز داده شده که فضل اشاره به نعمت عام پروردگار به همه انسانها و رحمت اشاره به رحمت ویژه مؤمنان است.

البتّه این تفسیرها منافاتی با هم ندارند و ممکن است در مفهوم عبارت بالا گنجانیده شوند.

آن گاه امام(علیه السلام) به بیان یکی دیگر از اوصاف برجسته

انسان پرهیزگار که در ارتباط با تهذیب نفس و خودسازی

[شماره صفحه واقعی : 49]

ص: 1946


1- وسائل الشیعة، جلد 4، صفحه 1028، حدیث 7 .
2- یونس، آیه 58 .

است، پرداخته، می فرماید : «هر گاه نفس او در انجام وظایفی که از آن ناخشنود است سرکشی کند، او نیز از آنچه نفس دوست دارد محرومش می سازد»؛ (إِنِ اسْتَصْعَبَتْ(1) عَلَیْهِ نَفْسُهُ فِیمَا تَکْرَهُ لَمْ یُعْطِهَا سُؤْلَهَا فِیمَا تُحِبُّ).

این در واقع یکی از مراحل سلوک راهیان الی الله است که آن را مرحله «معاقبه» می نامند که بعد از مراحل «مشارطه» و «مراقبه» و «محاسبه» قرار دارد؛ یعنی صبحگاهان که برنامه تازه ای را در زندگی خود شروع می کنند با نفس خویش شرط می کنند که از هرگونه گناه بپرهیزد. سپس در طول روز مراقب آن هستند و شبانگاه قبل از آنکه به بستر استراحت بروند به حساب اعمال روزانه رسیدگی می کنند و اگر خلافی از آنها سرزده بود نفس خود را مجازات می کنند. به این صورت که او را از آنچه به آن تمایل دارد موقّتاً باز می دارد؛ مثلا از غذای خوب، بستر نرم، خواب کافی و مانند آن محروم می سازد تا نفس سرکش رام گردد و برای روزهای آینده در مسیر اطاعت خداوند قرار گیرد. این برنامه برای تهذیب نفس، بسیار مؤثر و کارساز است و به یقین هرگاه انسان مدّتی بر آن مداومت کند، آثار و برکات عجیب آن را در جان و روح خویش می بیند.

در ادامه این سخن به چهار وصف مهم دیگر اشاره کرده، می فرماید: «روشنی چشم او در چیزی است که زوال در آن راه ندارد و زهد و بی اعتنایی اش نسبت به چیزی است که بقا و دوامی

در آن نیست. علم را با حلم می آمیزد و

[شماره صفحه واقعی : 50]

ص: 1947


1- «استصعب» از «صعوبت» گرفته شده و «استصعاب» به معنای مشکل شدن و زیر بار نرفتن است.

گفتار را با کردار»؛ (قُرَّةُ عَیْنِهِ فِیمَا لاَ یَزُولُ، وَ زَهَادَتُهُ فِیمَا لاَ یَبْقَی، یَمْزُجُ الْحِلْمَ بِالْعِلْمِ، وَ الْقَوْلَ بِالْعَمَلِ).

تعبیر به «قرّة عینه» با توجه به اینکه «قرّه» در اصل از ریشه «قرّ» (بر وزن حرّ) به معنای سردی گرفته شده و عرب معتقد بوده که اشک شوق همواره سرد و خنک و اشک غم داغ و سوزان است، این تعبیر در جایی گفته می شود که مایه شادی و خوشحالی است و معادل آن در فارسی «چشم روشنی» است.

به این ترتیب مفهوم جمله بالا این است که چشم پرهیزگاران به جهان آخرت روشن است، زیرا جهانی است پایدار و برقرار، همان گونه که قرآن مجید درباره بهشتیان می گوید: (خَالِدِینَ فِیهَا مَا دَامَتِ السَّموَاتُ وَالاَْرْضُ)(1) و نیز می فرماید: «(فَلاَ تَعْلَمُ نَفْسٌ مَّا أُخْفِیَ لَهُمْ مِّنْ قُرَّةِ أَعْیُن جَزَاءً بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ)؛ هیچ کس نمی داند چه پاداشهای مهمّی که مایه روشنی چشمهاست برای آنها نهفته شده، این جزای کارهایی است که انجام می دادند».(2) و با توجه به اینکه طبق آنچه در بخشهای قبل این خطبه گذشت، آنها در همین دنیاگویی بهشت و نعمتهای بهشتی را با چشم خود می بینند، این حالت شادمانی و قرة العین در برابر بهشت، در همین جا برای آنها حاصل است. به عکس چون دنیای ناپایدار را آن گونه که هست دریافته اند، هرگز دل به آن نمی بندند. آمیختن حلم با علم و بردباری با دانش و همچنین گفتار با کردار از برجسته ترین نقاط قوّت آنهاست، زیرا اگر عالم در برابر جهل جاهلان بردبار نباشد

نجات دادن آنها برای او غیر ممکن است و اگر

[شماره صفحه واقعی : 51]

ص: 1948


1- هود، آیه 107 .
2- سجده، آیه 17 .

گفتار آنها با عمل همراه نگردد تأثیری در سخن آنها نخواهد بود. همان گونه که در حدیث امام صادق(علیه السلام) آمده است: «إنَّ الْعالِمَ إذا لَمْ یَعْمَلْ بِعِلْمِهِ زَلَّتْ مَوْعِظَتُهُ عَنِ الْقُلُوبِ کَما یَزِلُّ الْمَطَرُ عَنِ الصَّفا؛ هرگاه عالم به علمش عمل نکند موعظه و اندرز او از دلها فرو می ریزد، آن گونه که دانه های باران از سنگ سخت فرو می ریزد».(1)

***

نُه وصف مهم دیگر

امام(علیه السلام) سپس به بیان نه وصف دیگر از اوصاف برجسته پرهیزگاران می پردازد و می فرماید: «او را می بینی که آرزویش نزدیک، لغزشش کم، قلبش خاشع، نفسش قانع، خوراکش اندک، امورش آسان، دینش محفوظ، شهوت سرکشش مرده، و خشمش فرو خورده شده است»؛ (تَرَاهُ قَرِیباً أَمَلُهُ، قَلِیلاً زَلَلُ_ه، خَاشِعاً قَلْبُهُ، قَانِعَةً نَفْسُهُ، مَنْزُوراً(2) أَکْلُهُ، سَهْلاً أَمْرُهُ، حَرِیزاً(3) دِینُهُ، مَیِّتَةً شَهْوَتُهُ، مَکْظُوماً(4) غَیْظُهُ).

در این عبارت، امام نخست از کوتاهی آرزوها سخن می گوید، زیرا آرزوهای دور و دراز _ همان گونه که در روایات وارد شده _ سبب فراموشی آخرت می گردد و نسیان آخرت، بلای بزرگی است که سرچشمه انواع گناهان و خطاهاست.

درست است که وجود امید و آرزو در انسان، انگیزه حرکت و فعالیت است، همان گونه که در حدیث نبوی آمده است: «الاَْمَلُ رَحْمَةٌ لاُِمَّتی وَ لَوْلا الاَْمَلُ ما رَضَعَتْ والِدَةٌ وَلَدَها وَ لا غَرَسَ غارِسٌ شَجَراً؛ امید و آرزو مایه رحمت است برای امت من و اگر نبود، هیچ مادری فرزندش را شیر نمی داد و هیچ باغبانی درختی نمی نشاند».(5) ولی هرگاه از حد بگذرد و به صورت آرزوهای دور و دراز درآید تمام نیروها و

افکار انسان را مجذوب دنیا می کند و همه چیز به

[شماره صفحه واقعی : 52]

ص: 1949


1- بحارالانوار، جلد 2، صفحه 39، حدیث 68 .
2- «منزور» از ریشه «نزر» بر وزن «نذر» به معنای کم و اندک است.
3- «حریز» از ریشه «حَرْز» بر وزن «قرض» به معنای حفظ کردن گرفته شده و «حریز» به چیزی می گویند که محفوظ است.
4- «مکظوم» از ریشه «کظم» بر وزن «هضم» به معنای گلوگاه است و «مکظوم» به کسی گفته می شود که بسیار خشمگین یا غمناک باشد و در عین حال خویشتنداری می کند، گویی گلویش دارد فشرده می شود.
5- سفینة البحار، جلد 1، صفحه 30، ماده «امل» و بحارالانوار، جلد 74، صفحه 173 .

فراموشی سپرده می شود و حتی انسان با چنین حالتی از دنیای خود نیز بهره نمی برد.

اما کم بودن لغزشهای پرهیزگاران به جهت آن است که خود را از صحنه های گناه دور می دارند و پیوسته به یاد خدا هستند.

و خشوع قلب آنان نتیجه معرفت آنها نسبت به خداست، چون هر قدر انسان عظمت معبود را بیشتر درک کند در برابر او خاضع تر می شود.

قانع بودن پرهیزگاران نتیجه بینش آنها به مواهب مادی و زرق و برق دنیاست. و چون آن را ناپایدار و فانی می بینند خود را برای وصول به آن به خطر نمی افکند و به مقدار لازم قناعت می کنند.

اندک بودن خوراک آنها بدین جهت است که می دانند پرخوری، علاوه بر اینکه سبب انواع بیماریهاست، حال عبادت و راز و نیاز با خدا را از بین می برد. افزون بر این، آنها را از یاد مستمندان غافل می سازد. در حدیثی در غررالحکم از کلمات مولا می خوانیم: «مَنِ اقْتَصَدَ فی أکْلِهِ کَثُرَتْ صِحَّتُهُ وَ صَلُحَتْ فِکْرَتُهُ؛ کسی که میانه روی در خوردن را پیشه کند، سلامتی او افزون و فکرش به صلاح و درستی می گراید».

جمله «سَهْلاً أَمْرُهُ» اشاره به این است که هم در مورد کارهای شخصی خود آسان می گیرد و هم در برابر مردم سهل المؤونه است. کسانی را می بینیم که برای یک مسافرت و یا حتی یک مهمانی چه تکلّفاتی قائل می شوند و عذاب الیم برای خود فراهم می سازند و یا در برابر مردم

برای اندک حقّی ماهها و سالها به کشمکش ادامه می دهند،

[شماره صفحه واقعی : 53]

ص: 1950

در حالی که آسان گیران هم در زندگی شخصی راحتند و هم در روابطشان با سایر مردم.

تعبیر به «حَرِیزاً دِینُهُ» اشاره به این است که او بیش از هر چیز به حفظ ایمان و عقیده و اصول مکتب خود اهمیّت می دهد و آن را در برابر مال و مقام و شهوت، قربانی نمی کنند. جمله «مَیِّتَةً شَهْوَتُهُ» به این معنا نیست که آنها خالی از هرگونه شهواتی هستند، بلکه شهوت آنها در کنترل عقل و ایمانشان است، همان تعبیر جالبی که قرآن درباره یوسف دارد: (وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِهَا لَوْلاَ أَن رَّءا بُرْهَانَ رَبِّهِ).(1)

و اما جمله «مَکْظُوماً غَیْظُهُ» بعد از صفات گذشته، اشاره به این است که حفظ دین و انجام مسئولیتها، گاه سبب عکس العملهای ناروایی از سوی جاهلان می شود که آتش خشم را در دل پرهیزگاران بر می افروزد؛ ولی آنها بر نفس خویش مسلّطند و خشم خود را فرو می برند.

سپس امام(علیه السلام) در ادامه سخن به چهار وصف دیگر از اوصاف برجسته پرهیزگاران اشاره کرده، می فرماید : «(مردم) به خیر او امیدوار و از شرّش درامانند، اگر در میان غافلان باشد جزو ذاکران محسوب می شود و اگر در میان ذاکران باشد در زمره غافلان نوشته نمی شود»؛ (اَلْخَیْرُ مِنْهُ مَأْمُولٌ، وَ الشَّرُّ مِنْهُ مَأْمُونٌ، إِنْ کانَ فِی الْغَافِلِینَ کُتِبَ فِی الذَّاکِرِینَ، وَ إِنْ کانَ فی الذَّاکِرِینَ لَمْ یُکْتَبْ مِنَ الْغَافِلِینَ).

در حدیثی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) می خوانیم که فرمود: «ألا أُنَبِّئُکُم لِمَ سُمِّیَ الْمُؤْمِنُ مُؤْمِناً؟ لاِیمانِهِ النّاسُ عَلی أنْفُسِهِمْ وَ

أمْوالِهِمْ، ألا أُنَبِّئُکُمْ مِنَ الْمُسْلِمِ؟ اَلْمُسْلِمُ مَنْ سَلِمَ النّاسُ مِنْ یَدِهِ

[شماره صفحه واقعی : 54]

ص: 1951


1- یوسف، آیه 24 .

وَ لِسانِهِ؛ آیا به شما خبر دهم چرا مؤمن مؤمن نامیده شده؟ به سبب این که مردم را بر جان و مالشان امان بخشیده. آیا به شما خبر دهم چه کسی مسلمان است؟ کسی که مردم از دست و زبانش در سلامت باشند».(1)

هرگاه مؤمنان و مسلمانان عادی باید چنین باشند، پرهیزگاران که نخبگان مؤمنان و مسلمانان اند به طور مسلم چنین خواهند بود؛ آنها منبع خیرات و برکات و همه مردم از شر آنان در امانند.

در حدیث دیگری از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) می خوانیم: «إِنَّ مَثَلَ الْمُؤمِنِ کَمَثَلِ النِّحْلَةِ إنْ صاحَبْتَهُ نَفَعَکَ وَ إنْ شاوَرْتَهُ نَفَعَکَ وَ إنْ جالَسْتَهُ نَفَعَکَ وَ کُلّ شَأْنِهِ مَنافِعُ وَ کَذلِکَ النِّحْلَة کُلّ شَأْنِها نِحْلَة؛ مؤمن همچون زنبور عسل است (سرتا پا مفید است) اگر با او رفیق بشوی به تو سود می رساند و اگر مشورت کنی به تو منفعت می بخشد و اگر با او هم نشین گردی برای تو سودمند است و همه کار او منفعت است، همان گونه که زنبور عسل همه چیزش دارای منفعت است».(2)

بعضی از دانشمندان گفته اند: تشبیه مؤمن به زنبور عسل می تواند به جهت هوشیاری فوق العاده، و منافع گسترده، سعی و کوشش فراوان، پرهیز از مناطق آلوده، استفاده از غذای پاک و بهره گرفتن از دسترنج خود باشد.(3) اضافه بر این زنبور عسل هم شهدی را که تولید می کند بسیار پرفائده است و هم انباری را که از موم می سازد کارآیی بسیار دارد و هم با گردش روی گلها سبب گردافشانی و باروری انواع گیاهان می شود

و حتی نیش او نیز که وسیله ای دفاعی در برابر

[شماره صفحه واقعی : 55]

ص: 1952


1- بحارالانوار، جلد 64، صفحه 60، حدیث 3 .
2- بحارالانوار، جلد 61، صفحه 238 .
3- بحارالانوار، جلد 61، صفحه 238 .

دشمن است برای درمان بعضی از بیماری ها مفید است.

واژه خیر و شر مفهوم بسیار گسترده ای دارد که همه نیکیهای مادّی و معنوی و همه شرور مادی و معنوی را شامل می شود.

جمله «إِنْ کَانَ فِی الْغَافِلِینَ...» اشاره به این است که او در میان افراد غافل و بی خبر، هم رنگ جماعت نمی شود و همچنان به یاد خدا و روز قیامت مشغول است و در میان ذاکران از جمع آنها عقب نمی ماند و غفلت دامن او را نخواهد گرفت.

***

سپس امام(علیه السلام) اشاره به سه وصف مهم دیگر که از کرامات پرهیزگاران است کرده، می فرماید: «کسی را که به او ستم کرده (و پشیمان است) می بخشد و به آن کس که محرومش ساخته عطا می کند و به کسی که پیوندش را با وی قطع کرده است، می پیوندد»؛ (یَعْفُو عَمَّنْ ظَلَمَهُ، وَ یُعْطِی مَنْ حَرَمَهُ، وَ یَصِلُ مَنْ قَطَعَهُ).

گاه انسان در برابر بدیهای دیگران مقابله به مثل می کند که غالباً زاییده خوی انتقامجویی است؛ ولی گاه مقابله به ضدّ می کند که این روش اولیاء الله و پرهیزگاران است؛ از ظلم ظالمان می گذرد در حالی که قدرت انتقامجویی دارد و این نوعی شجاعت است و چون از موضع قدرت انجام می شود تسلیم در برابر ظلم نیست و در برابر کسانی که او را هنگامی محروم ساخته اند عکس العملش بخشش به هنگام نیاز آنهاست که این دلیل بر سخاوت است. با آنهایی که از وی قهر کرده اند آشتی می کند و آنها را مشمول کمک های خود می سازد و

[شماره صفحه واقعی : 56]

ص: 1953

این هم شجاعت است و هم سخاوت.

در حدیثی از امام زین العابدین(علیه السلام) می خوانیم که فرمود: «روز قیامت که می شود ندا دهنده ای ندا می دهد : اهل فضل کجایند، جماعتی از مردم بر می خیزند (که ما هستیم) فرشتگان رو به آنها می کنند و می گویند : فضل شما در چه بود، می گویند: «کُنّا نَصِلُ مَنْ قَطَعَنا وَ نُعْطی مَنْ حَرَمَنا وَ نَعْفُو عَمَّنْ ظَلَمَنا؛ ما با کسانی که از ما قطع رابطه کرده بودند پیوند برقرار ساختیم و به کسانی که ما را محروم ساخته بودند عطا می کردیم و از کسانی که به ما ستم کرده بودند، گذشت می کردیم». در این هنگام به آنها گفته می شود : «صَدَقْتُمُ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ؛ راست گفتید (شما اهل فضیلت اید) همگی داخل بهشت شوید».(1)

قرآن مجید نیز این دستور را به طور عام و گسترده به ما داده است؛ خطاب به پیامبر می فرماید: «(ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ)؛ بدی را به بهترین راه و روش دفع کن (و پاسخ بدی را به نیکی ده)».(2)

آن گاه امام(علیه السلام) شش وصف برجسته دیگر پرهیزگاران را در عبارتی بسیار کوتاه و پرمعنا بیان کرده، می فرماید : «سخن زشت و خشونت آمیز از او دور است، گفتارش نرم و ملایم، منکرات ازاو غایب، و معروف و کارهای شایسته او حاضر و آشکار، نیکی اش روی آورده و شرّش پشت کرده است»؛ (بَعِیداً فُحْشُهُ(3)، لَیِّناً قَوْلُهُ، غَائِباً مُنْکَرُهُ، حَاضِراً مَعْرُوفُهُ، مُقْبِلاً خَیْرُهُ، مُدْبِراً شَرُّهُ).

این اوصاف ششگانه که دو به دو در مقابل هم قرار گرفته اند و یکدیگر را تفسیر می کنند، اشاره به برخوردهای

[شماره صفحه واقعی : 57]

ص: 1954


1- الکافی، جلد 2، صفحه 108 .
2- مؤمنون، آیه 96 .
3- «فحشه» فحش به هر کاری گفته می شود که از حدّ اعتدال خارج شود و به اصطلاح در حدّ فاحش قرار گیرد. بدین جهت سخنانِ زشت و اعمال قبیح و منکر را که قبح و زشتی آنها آشکار است فحش می گویند. کلمه فاحشه و فحشا نیز از همین معنا گرفته شده است.

اجتماعی پرهیزگاران است.

دو جمله «بَعِیداً فُحْشُهُ، لَیِّناً قَوْلُهُ» اشاره به این است که برخورد آنان با همه مردم با زبان خوب و تعبیرات محبّت آمیز است و خشونت در گفتار و سخنان زشت از آنها دور است. نه تنها چنین سخنانی نمی گویند، بلکه با آنها فاصله زیادی دارند. در حدیثی از امام صادق(علیه السلام) در برابر این سؤال که حدّ حسن خلق چیست؟ آمده است: «أنْ تَلینَ جِناحَکَ، وَ تَطیبَ کَلامَکَ، وَ تَلقی أخاکَ بِبُشْر حَسَن؛ حد حسن خلق این است که نرمخو باشی و سخنت را پاک و پاکیزه کنی و برادرت را با چهره گشاده ملاقات نمایی».(1)

«غایب بودن منکر» اشاره به معدوم بودن آن است؛ یعنی منکری از آنها سر نمی زند که در برابر مردم خود را نشان دهد.

این احتمال نیز وجود دارد که اگر لغزشی از آنان سر زند، حداقل لغزش آشکاری نیست تا جامعه را آلوده سازد.

«معروف» اشاره به همه خوبیهاست که عقل و وجدان و شرع آن را می شناسد و با آن بیگانه نیست (از ماده عرفان به معنای شناخت است).

منظور از «اقبال خیر و ادبار شرّ» آن است که آنها در انجام نیکیها پیوسته رو به پیش می روند و اگر بدیهایی در گذشته داشته اند، همواره از آن فاصله می گیرند.

سپس امام(علیه السلام) سه وصف دیگر از اوصاف حمیده آنها را بیان می دارد و می فرماید : «در برابر حوادث سخت، استوار، و در حوادث ناگوار، شکیبا و به هنگام فراوانی نعمت شکرگزار است»؛ (فِی الزَّلاَزِلِ(2) وَقُورٌ(3)، وَ فِی الْمَکَارِهِ صَبُورٌ، وَ فِی الرَّخَاءِ شَکُورٌ).

«زلازل» در اصل به معنای زلزله هاست؛

[شماره صفحه واقعی : 58]

ص: 1955


1- الکافی، جلد 2، صفحه 103 .
2- «زلازل» جمع «زلزله» و «زلزال» به معنای حرکت سخت و شدید است. به حوادث تکان دهنده و مشقت بار اجتماعی «زلازل» گفته می شود.
3- «وقور» از «وقر» بر وزن «فقر» در اصل به معنای سنگینی است و به اشخاص متین و سنگین وقور گفته می شود.

ولی در اینجا رویدادهای سخت و فتنه های بزرگی مراد است که دلها را تکان می دهد. پرهیزکاران در برابر این گونه حوادث، روحیه خود را از دست نمی دهند و مانند کوه در برابر این طوفانها به مضمون «اَلْمُؤْمنُ أصْلَبُ مِنَ الْجَبَلِ»(1) ایستادگی به خرج می دهند و این نشان می دهد که پرهیزکاری به معنای کناره گیری از اجتماع و عافیت طلبی نیست، بلکه پرهیزکاران واقعی کسانی هستند که در مقابل حوادث سخت، سینه سپر می کنند و با شجاعت برای نجات خود و جامعه در حل مشکلات می کوشند.

صبر در مکاره، یکی از شاخه های صبر است که شامل هر گونه مصیبت و حادثه ناگوار می شود. پرهیزکاران در این میدان هم سربلند و پراستقامتند، زیرا بی تابی در برابر مصائب و مشکلات از یک سو انسان را به گناه و سخنان نادرست می کشاند و از سوی دیگر راه پیدا کردن حل مشکل را به روی انسان می بندد.

شکرگزاری آنها، به هنگام فزونی نعمت، ناشی از تواضع آنان در برابر خدا و خلق است؛ نه همچون مغروران متکبّر که وقتی به مال و مقام و ثروتی می رسند همه چیز را فراموش کرده، سرکشی را در برابر خالق و مخلوق آغاز می کنند.

سپس امام(علیه السلام) به سه وصف دیگر از این اوصاف فضیلت اشاره کرده، می فرماید : «به کسی که او با وی دشمنی دارد ستم نمی کند، و به سبب دوستی با کسی مرتکب گناه نمی شود، و پیش از آنکه شاهدی بر ضدّش اقامه شود اعتراف به حق می کند»؛ (لاَ یَحِیفُ(2) عَلَی مَنْ یُبْغِضُ، وَ لاَ

[شماره صفحه واقعی : 59]

ص: 1956


1- الکافی، جلد 2، صفحه 241 .
2- «یحیف» از ریشه «حیف» در اصل به معنای جور و ستم است، بنابراین «لا یحیف» به این معناست که ستم نمی کند.

یَأْثَمُ فِیمَنْ یُحِبُّ. یَعْتَرِفُ بِالْحَقِّ قَبْلَ أَنْ یُشْهَدَ عَلَیْهِ).

این سه وصف، همه ناشی از روح حق طلبی و عدالت خواهی پرهیزگاران است. عادل کسی است که نه حق دشمنش را از او دریغ دارد، همان گونه که قرآن مجید می گوید: «(وَلاَ یَجْرِمَنَّکُمْ شَنئَانُ قَوْم عَلَی أَلاَّ تَعْدِلُوا)؛ دشمنی با گروهی سبب نشود که عدالت را درباره آنان اجرا نکنید».(1)

و نه به دوستانش بیش از آنکه حق دارند بدهد و سبب تضییع حق دیگران شود، همان گونه که قرآن کریم در این باره می فرماید: «(وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَلَوْ کَانَ ذَاقُرْبَی)؛ هنگامی که سخنی می گویید عدالت را رعایت کنید، هر چند درباره بستگان نزدیک شما باشد».(2)

اعتراف آنها به حق قبل از اقامه شهود نیز از همین جا سرچشمه می گیرد، زیرا کسانی در مقابل شهود تسلیم می شوند که تسلیم حق نیستند و اقامه شهود، آنها را مجبور به تسلیم می کند؛ اما کسی که خواهان حق و عدالت است شخصاً به دنبال صاحب حق می رود تا او را بیابد و حق او را ادا کند و پشت خود را از بار مظلمه دیگران سبک سازد. در این میدان بدهکاران به دنبال طلبکاران می روند و افراد امانتدار در جستجوی صاحبان امانتند به عکس آنچه در جوامع بی تقوا دیده می شود.

آری، پرهیزگاران واقعی آنهایی هستند که نه دوستیها و نه دشمنیها هیچ یک آنها را از مرز حق و عدالت دور نمی کند و برای ادای حقوق نیاز به دادگاه و دادستانی ندارند.

پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) در حدیثی می فرماید: «أَتْقَی النّاسُ مَنْ قالَ الْحَقَّ فیما لَهُ وَ عَلَیْهِ؛ باتقواترین

[شماره صفحه واقعی : 60]

ص: 1957


1- مائده، آیه 8 .
2- انعام، آیه 152 .

مردم کسی است که حق را بگوید چه به نفع او باشد یا به زیان او».(1)

در ادامه این سخن، امام(علیه السلام) به هفت وصف برجسته دیگر از صفات پارسایان در عباراتی هماهنگ اشاره کرده، می فرماید: «آنچه حفظش را به او سپرده اند تباه نمی سازد و آنچه را به او تذکّر داده اند، فراموش نمی کند. مردم را با نامهای زشت نمی خواند و به همسایگان زیان نمی رساند. مصیبت زده را شماتت نمی کند. در امور باطل وارد نمی شود و از دائره حق بیرون نمی رود»؛ (لاَ یُضِیعُ مَا اسْتُحْفِظَ، وَ لاَ یَنْسَی مَا ذُکِّرَ، وَ لاَ یُنَابِزُ(2) بِالاَْلْقَابِ، وَ لاَ یُضَارُّ بِالْجَارِ، وَ لاَ یَشْمَتُ(3) بِالْمَصَائِبِ، وَ لاَ یَدْخُلُ فِی الْبَاطِلِ، وَ لاَ یَخْرُجُ مِنَ الْحَقِّ).

جمله «لاَ یُضِیعُ مَا اسْتُحْفِظَ» مفهوم وسیعی دارد که همه امانت های الهی و مردمی را شامل می شود. از نماز گرفته که قرآن درباره آن می گوید «(وَالَّذِینَ هُمْ عَلَی صَلَوَاتِهِمْ یُحَافِظُونَ)؛ مؤمنان کسانی هستند که بر نمازهای خود محافظت دارند (از ریا و سمعه و هرکاری که به صحت نماز و یا قبول آن لطمه می زند)».(4)

همچنین امانتهای دیگری؛ مانند قرآن مجید و احکام اسلام، فرزندانی که خدا به آنها داده و امانتهای مختلفی که مردم به آنها می سپارند برای حفظ آنها سخت می کوشند و هرگز به سبب سهل انگاری و غفلت و کوتاهی، آنها را تباه نمی کنند.

جمله «لاَ یَنْسَی مَا ذُکِّرَ» اشاره به همه تذکّرات و یادآوری های مفیدی است که از سوی خداوند و اولیاءالله و معلّمان راستین و دوستان بیدار نسبت به آنها شده است ؛ آری آنها افراد فراموشکاری

[شماره صفحه واقعی : 61]

ص: 1958


1- بحارالانوار، جلد 74، صفحه 112 .
2- «ینابز» از ریشه «نبز» بر وزن «نبض» به معنای لقب بد نهادن بر کسی است و «تنابز بالالقاب» این است که دو یا چند نفر یکدیگر را با لقب های زشت یاد کنند.
3- «یشمت» از «شماتت» گرفته شده که به معنای سرزنش کردن و در غم دیگری شادی نمودن است.
4- مؤمنون، آیه 9 .

نیستند که درس های هدایت را نادیده بگیرند و به آن پای بند نباشند و هر گاه وسوسه های شیطان به سراغ آنها بیاید بی فاصله به یاد خدا و اندرزهای اندرزگویان با ایمان می افتند و به راه باز می گردند. قرآن مجید می گوید: «(إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِّنَ الشَّیْطَانِ تَذَکَّرُوا فَإِذَا هُمْ مُّبْصِرُونَ) ؛ پرهیزگاران هنگامی که گرفتار وسوسه های شیطان می شوند به یاد (خدا و پاداش و کیفر او) می افتند، ناگهان بیدار می شوند».(1)

جمله «وَ لاَ یُنَابِزُ بِالاَْلْقَابِ» اشاره به همان چیزی است که در قرآن مجید آمده، می فرماید: «(وَلاَ تَنَابَزُوا بِالاَْلْقَابِ)؛ یکدیگر را با لقب های زشت و ناپسند خطاب نکنید».(2) زیرا ذکر این گونه القاب، آتش کینه و عداوت را در دل ها بر می انگیزد و طرف مقابل را به عکس العمل وا می دارد و فضای جامعه را مسموم می کند و شخصیت افراد را در هم می شکند.

آزار نرساندن به همسایگان و شماتت نکردن مصیبت زدگان که به دنبال مسئله «تنابز به القاب» آمده، اشاره به رعایت حقوق اجتماعی و احترام انسان ها در همه جوانب است. قرآن مجید و پیامبر اکرم و ائمه معصومین(علیهم السلام) بارها سفارش رعایت حقوق همسایگان را کرده اند تا آنجا که در سخنی دیگری از امیرمؤمنان علی(علیه السلام)می خوانیم که فرمود: «اللهَ اللهَ فی جیرانِکُمْ فَإنَّهُمْ وَصیَّةُ نَبِیِّکُمْ ما زالَ یُوصی بِهِمْ حَتّی ظَنَّنا أَنَّهُمْ سَیُورِّثُهُمْ؛ خدا را خدا را در مورد همسایگانتان فراموش نکنید، زیرا پیامبر اکرم پیوسته سفارش آن ها را می کرد تا آنجا که ما گمان بردیم آنها را در زمره وارثان

[شماره صفحه واقعی : 62]

ص: 1959


1- اعراف، آیه 201 .
2- حجرات، آیه 11 .

قرار خواهد داد».(1)

از سوی دیگر می دانیم مصیبت زده، همچون انسان مجروحی است که نیاز مبرم به تسلیت دارد و شماتت مانند نمک پاشیدن بر زخم اوست و هیچ انسان باوجدانی چنین اجازه ای را به خود نمی دهد که بر زخم کسی نمک بپاشد. در حدیثی از امام صادق(علیه السلام)می خوانیم : «مَنْ شَمَتَ بِمُصیبَة نُزِلَتْ بِأَخیهِ لَمْ یَخْرُجْ مِنَ الدُّنْیا حَتّی یُفْتَتَنُ؛ کسی که برادر مسلمانش را در برابر مصیبتی که به او وارد شده شماتت کند از دنیا بیرون نمی رود مگر اینکه خود به همان مصیبت گرفتار می شود».(2)

آخرین اوصاف در جمله های بالا عدم ورود پرهیزگاران در باطل و عدم خروج از دائره حق است که مفهوم وسیعی دارد و به مقتضای آن پرهیزگار، در افکار باطل رفتار باطل و گفتار باطل وارد نمی شود و در همه چیز و همه جا و نسبت به هر کس و هر کار، تابع حق است و مطلقاً از حق عدول نخواهد کرد.

سپس امام(علیه السلام) در ادامه همین اوصاف به سه وصف دیگر در عبارتی هماهنگ اشاره می کند و می فرماید: «هر گاه سکوت کند سکوتش وی را غمگین نمی سازد واگر بخندد صدایش به قهقهه بلند نمی شود، و هر گاه به او ستمی شود (حتی الامکان) صبر می کند تا خدا انتقامش را بگیرد»؛ (إِنْ صَمَتَ لَمْ یَغُمَّهُ صَمْتُهُ، وَ إِنْ ضَحِکَ لَمْ یَعْلُ صَوْتُهُ، وَ إِنْ بُغِیَ عَلَیْهِ صَبَرَ حَتَّی یَکُونَ اللّهُ هُوَ الَّذِی یَنْتَقِمُ لَهُ).

پرهیزگاران از سکوت خود غمگین نمی شوند، با اینکه سکوت در بسیاری از مواقع سبب پژمردگی و اندوه است، زیرا سکوت مایه نجات از

[شماره صفحه واقعی : 63]

ص: 1960


1- نهج البلاغه، نامه ها، 47 .
2- الکافی، جلد 2، صفحه 359 .

بسیاری از آفات لسان است، به علاوه سبب تفکّر در این امور دین و دنیاست. در حدیثی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) می خوانیم: «طُوبی لِمَنْ... أنْفَقَ الْفَضْلَ مِنْ مالِهِ وَ أمْسَکَ الْفَضْلَ مِنْ قَوْلِهِ؛ خوشا به حال کسی که فزونی مالش را انفاق کرده است و زیاده گویی را از سخنش فرو گرفته است».(1)

پرهیزگاران با صدای بلند نمی خندند، زیرا قهقهه های بلند، راه و رسم ثروتمندان مغرور و افراد بی خیال است. در حدیثی از آن حضرت که در غررالحکم آمده است، می خوانیم: «خَیْرُ الضِّحْکِ التَّبَسُّمْ؛ بهترین خنده تبسّم است».

جمله «وَ إِنْ بُغِیَ عَلَیْهِ...» اشاره به این است که گاهی دوستان و بستگان و حتی برادران ممکن است ستمی بر انسان وارد کنند که اگر بخواهند به انتقامجویی برخیزد، درگیری ها ادامه می یابد و چه بسا به جای خطرناک و غیر قابل جبران برسد. هر گاه در این گونه موارد انسان راه شکیبایی و تحمّل پیش گیرد و طرف مقابل را به خدا واگذارد، هم خودش از وسوسه های خطرناک شیطان رهایی می یابد و هم آرامش جامعه را حفظ می کند؛ ولی بدیهی است این سخن ناظر به دشمنان لجوج و بی رحم نیست که در برابر آنها صبر و سکوت، سبب طغیان و ظلم بیشتر است: (اشک کباب مایه طغیان آتش است).

سپس امام(علیه السلام) به چهار وصف برجسته دیگر از اوصاف پارسایان اشاره می کند که هر یک مکمّل دیگری است، می فرماید : «نفس خود را به زحمت می افکند؛ ولی مردم از دست او راحتند، خویشتن را برای آخرت به تعب می اندازد و مردم

[شماره صفحه واقعی : 64]

ص: 1961


1- الکافی، جلد 2، صفحه 144 .

را از ناحیه خود آسوده می سازد»؛ (نَفْسُهُ مِنْهُ فِی عَنَاء. وَ النَّاسُ مِنْهُ فِی رَاحَة).

اشاره به این است که مشکلات را برای ناراحتی دیگران پذیرا می شود؛ مثلا هر گاه مشکلی در جامعه پیدا شود او برای حل آن خویشتن را به زحمت می افکند تا دیگران راحت باشند و در واقع این نوعی ایثار و فداکاری است که انسان برای راحتی بندگان خدا، مشکلات اجتماعی را تحمل کند.

بعضی از شارحان نهج البلاغه جمله سوم و چهارم «أَتْعَبَ نَفْسَهُ...» را به منزله دلیل برای دو جمله قبل دانسته اند؛ یعنی اگر نفس او از ناحیه خودش در زحمت است به سبب این است که پیوسته برای آماده کردن سرای آخرت می کوشد و اگر مردم از دست او راحتند به واسطه این است که او برای این کار تصمیم گرفته است.

این احتمال نیز وجود دارد که این دو جمله، ناظر به مسئله دیگری باشد؛ دو جمله قبل، اشاره به امور مادی و این دو جمله اشاره به امور معنوی باشد.

امیرمؤمنان(علیه السلام) می فرماید : «مَنْ عَمَّرَ دارَ إِقامَتِهِ فَهُوَ الْعاقِلُ؛ عاقل کسی است که خانه اقامت خود را آباد سازد».(1)

قرآن مجید با صراحت می گوید : «(وَإِنَّ الاْخِرَةَ هِیَ دَارُ الْقَرَارِ)؛ سرای باقی و اقامتگاه ابدی آخرت است».(2)

حضرت سرانجام با ذکر چهار فضیلت برجسته دیگر صفات پرهیزکاران را پایان می بخشد. (پایانی که اگر حادثه مربوط به همام پیش نمی آمد شاید نقطه پایان نبود و مطالب برجسته دیگری در این رابطه بیان می کرد) می فرماید : «دوری اش از کسانی که دوری می کند به سبب زهد و حفظ پاکی

[شماره صفحه واقعی : 65]

ص: 1962


1- غررالحکم.
2- غافر، آیه 39 .

است و نزدیکی اش به کسانی که نزدیک می شود مهربانی و رحمت است، نه اینکه دوری اش از روی تکبّر و خودبزرگ بینی باشد و نزدیکی اش برای مکر و خدعه (و بهره گیری مادی)»؛ (أَتْعَبَ نَفْسَهُ لاِخِرَتِهِ، وَ أَرَاحَ النَّاسَ مِنْ نَفْسِهِ. بُعْدُهُ عَمَّنْ تَبَاعَدَ عَنْهُ زُهْدٌ وَ نَزَاهَةٌ؛ وَ دُنُوُّهُ مِمَّنْ دَنَا مِنْهُ لِینٌ وَ رَحْمَةٌ، لَیْسَ تَبَاعُدُهُ بِکِبْر وَ عَظَمَة، وَلاَ دُنُوُّهُ بِمَکْر وَ خَدِیعَة).

امام(علیه السلام) در ذکر این اوصاف به نکته مهمی اشاره می کند و آن اینکه: پارسایان در پیوندهای اجتماعی، دوستیها و دشمنیها، برقرار ساختن رابطه ها یا قطع کردن ارتباط که در تعامل افراد جامعه نسبت به یکدیگر اجتناب ناپذیر است، اهداف مقدّسی را دنبال می کنند؛ اگر از کسی دور می شوند به جهت آلودگی او یا برای آن است که نزدیک شدن به او آنها را گرفتار زرق و برق دنیا می سازد که آنها به آن مبتلا گشته اند. نزدیک شدن آنان به افراد برای این است که ارشاد جاهلی کنند یا تنبیه غافلی و یا کمک به ضعیف و دردمندی، به عکس دنیاپرستان که دوری آنها از افراد به سبب خودبزرگ بینی است و نزدیک شدن برای گرفتن بهره های مادی و فریب دادن و نیرنگ است.

***

سرنوشت همّام پس از شنیدن این خطبه تکان دهنده

در ذیل این خطبه در نهج البلاغه آمده است: راوی این خطبه می گوید: «(هنگامی که سخن امیرمؤمنان به اینجا رسید) همام فریادی کشید و مدهوش شد و جان داد»؛ (قَالَ: فَصَعِقَ هَمَّامٌ صَعْقَةً کانَتْ نَفْسُهُ فِیهَا).

«در این هنگام امیرمؤمنان(علیه السلام) فرمود، به خدا سوگند من از این پیشامد بر او می ترسیدم. سپس

[شماره صفحه واقعی : 66]

ص: 1963

فرمود: این گونه اندرزهای رسا به آنها که اهل موعظه اند، اثر می گذارد»؛ (فَقَالَ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام): أَمَا وَ اللّهِ لَقَدْ کُنْتُ أَخَافُهَا عَلَیْهِ. ثُمَّ قَالَ: أَهکَذَا(1) تَصْنَعُ الْمَوَاعِظُ الْبَالِغَةُ بِأَهْلِهَا).

«در اینجا کسی به امام عرض کرد: پس چرا این مواعظ با شما چنین نمی کند»؛ (فَقَالَ لَهُ قَائِلٌ: فَمَا بَالُکَ یَا أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ!).

«امام در پاسخ او فرمود: وای بر تو هر اجل و سرآمدی وقت معیّنی دارد که از آن نمی گذرد و سبب خاصّی دارد که از آن تجاوز نمی کند»؛ (فَقَالَ(علیه السلام): وَیْحَکَ، إِنَّ لِکُلِّ أَجَل وَقْتاً لاَ یَعْدُوهُ، وَ سَبَباً لاَ یَتَجَاوَزُهُ).

سپس افزود : «آرام باش دیگر چنین سخنی مگو! این سخنی بود که شیطان بر زبان تو جاری ساخت»؛ (فَمَهْلاً! لاَ تَعُدْ لِمِثْلِهَا، فَإِنَّمَا نَفَثَ الشَّیْطَانُ عَلَی لِسَانِکَ!).

در اینجا این سؤال پیش می آید که چرا همّام به چنین سرنوشتی دچار شد و چرا برای امام که گوینده این سخنان است، چنین حادثه ای رخ نداد؟

در پاسخ سؤال اوّل باید به این نکته توجّه داشت که همام، گرچه مرد عابد و زاهدی بود (همان گونه که در آغاز خطبه آمده است: «کانَ رَجُلا عابِداً») و گرچه قلبش مملوّ از حکمت و روحش سرشار از زیرکی و ذکاوت بود (همانگونه که از سؤالش پیداست)؛ ولی هر قدر روح او وسیع باشد در برابر روح امیرمؤمنان علی(علیه السلام)که چون اقیانوس ناپیدا کرانه ای است، قابل مقایسه نیست. به همین دلیل قلب همّام تاب تحمل فشار آن همه معلومات را نداشت، زیرا اقیانوس را نمی توان در استخر کوچکی ریخت، بنابراین جای تعجّب نیست که همّام صیحه ای زند و

[شماره صفحه واقعی : 67]

ص: 1964


1- در نسخه بالا همزه استفهام بر سر «هکذا» آمده؛ ولی در بسیاری از نسخ قدیم و شروح نهج البلاغه همزه استفهام ذکر نشده است و مناسب معنا نیز همین است.

از هوش برود، آن هم از هوش رفتنی که جان خود را با آن از دست بدهد.

در قران مجید در داستان موسی و بنی اسرائیل و تجلی نور الهی بر کوه چنین می خوانیم: «(فَلَمَّا تَجَلَّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکّاً وَخَرَّ مُوسَی صَعِقاً)؛ هنگامی که پروردگارش بر کوه تجلی کرد آن را در هم کوبید و موسی افتاد و مدهوش شد».(1)

نه تنها موسی نتوانست مقاومت کند، کوه با آن عظمت نیز درهم کوبیده شد.

آری! مواعظی که از دل برخیزد این گونه بر دل می نشیند و مهم آن است که انسان اهل «مواعظ بالغه» باشد و گرنه انسانهای سنگدل و آلوده ای که در دام شیطان گرفتارند نه گوش شنوایی برای اندرزها دارند و نه قلب آرامی برای پذیرش.

به تعبیر دیگر: همام گرچه پارسایی والا مقام بود؛ ولی صفاتی را که امام در این خطبه بیان فرمود به طور تمام و کمال در خود ندید. آتش حسرت در عمق جان او افتاد و بی قرار شد و از شدّت تأسف جان داد.

در طول تاریخ اسلام نیز نمونه هایی از این قبیل دیده شده است که گاهی گنهکاران بیدار شده و پارسایان بی قرار. سخنان کوبنده ای را شنیدند و طاقت نیاوردند و جان دادند.(2)

احتمال سومی نیز در اینجا وجود دارد و آن اینکه هنگامی که همّام بشارتهای ضمنی امیرمؤمنان علی(علیه السلام) را به پرهیزکاران شنید روحش از شوق معبود و محبوبش پرواز کرد و به عالم جنان رهسپار شد.

بلی رسم و ره عشّاق این است *** طریق جان فشانی شان چنین است

در حدیثی آمده است که «ربیع بن خُثَیم» در آن

[شماره صفحه واقعی : 68]

ص: 1965


1- اعراف، آیه 143 .
2- مرحوم علامه تستری در شرح نهج البلاغه خود، جلد 10، صفحه 459 نمونه هایی از آن را آورده است.

جلسه حاضر بود. هنگامی که روح همّام از بدنش پرواز کرد اشک از چشمان او جاری شد و عرض کرد: ای امیرمؤمنان چقدر زود موعظه تو در فرزند برادرم اثر گذاشت. ای کاش من جای او بودم! امام(علیه السلام) فرمود: آری موعظه های رسا این گونه در اهلش اثر می گذارد!(1)

پاسخ سؤال دوم همان است که امام(علیه السلام) بیان فرمود که هر کسی اجلی دارد تا اجلش فرا نرسد، از دنیا نمی رود؛ ولی به هنگام فرا رسیدن اجل عامل نهایی ممکن است امور مختلفی باشد. در این جا عامل نهایی، سخنان پرمایه امیرمؤمنان بود. به علاوه نمی توان روح امام را با روح همّام مقایسه کرد، روح او اقیانوسی است که این گونه امواج را در خود پذیرا می شود؛ نه همچون استخری که تلاطم شدید آب وضع آن را به کلی در هم بریزد.

از آنچه در بالا آمد پاسخ سؤال سوّم نیز روشن می شود و آن این که چگونه امیرمؤمنان علی(علیه السلام) درخواست همّام را پذیرفت و آن اندرزهای شافی و کافی و بلند و بالا را برای او بیان کرد، در حالی که خودش می گوید: من بیم این داشتم که همام به چنین سرنوشتی دچار می شود؟ زیرا هنگامی که اجل او فرا رسیده باشد عامل نهایی می تواند یک دگرگونی دستگاه های مختلف بدن باشد یا امواج خروشان معنوی در درون جان.

اما اینکه امام به شخص اعتراض کننده می فرماید: «دیگر از این قبیل سخنان مگوی! و شیطان آن را بر زبان تو جاری ساخت» به سبب آن است که او سؤال خود را به عنوان تحقیق برای

[شماره صفحه واقعی : 69]

ص: 1966


1- شرح نهج البلاغه تستری، جلد 12، صفحه 462 .

فهم مطلبی مطرح نکرد، بلکه هدفش این بود که سخنان امام را نقض، یا به تعبیر دیگر به پندار خود ابطال نماید و به یقین چنین سؤالی با چنین هدفی سؤال شیطانی است.

***

نکته : نگاه دیگری به خطبه همّام

این خطبه در واقع دوره ای کامل از اخلاق اسلامی است که به کلیه زوایای زندگی فردی واجتماعی، مادی و معنوی انسان نظر می افکند و برای کسانی که می خواهند مراحل سیر و سلوک را بپیماند، نسخه کاملی است. در این خطبه اوصاف پارسایان به سبک بدیعی در یک صد و ده صفت بیان شده (گویی عدد را به نام مبارک خودش انتخاب کرده است) از اصلاح زبان شروع می شود و به آیین مردمداری و احترام به حقوق انسانها پایان می یابد. کسانی هستند که بر اثر ضعف ایمان و اراده در همان گام اوّل فرو می مانند؛ ولی افرادی همچون همّام با پیمودن این یک صد و ده گام به دیدار معبود می رسند.

از مزایای این خطبه این است که تقوا را از صورت منفی آن که در اذهان بعضی است بیرون برده و به صورت مثبتش که در آیات و روایت اسلامی است، معرفی می کند. این خطبه نمی گوید برای اینکه پاک بمانی از همه چیز دوری گزین، مبادا آلوده شوی، بلکه می گوید در دل جامعه و در میان امواج خروشان زندگی دنیاپرستان آنچنان باش که گردی بر دامان تو ننشیند، همچون انسان قویّ البنیه ای که در جمع بیماران، سالم می ماند و همه میکروبهای بیماری زا را خنثی می سازد.

مرحوم علامه شهید مطهری در «ده گفتار» خود از عهده بیان این سخن

[شماره صفحه واقعی : 70]

ص: 1967

به خوبی برآمده و ضمن اینکه تقوا را به دو نوع تقسیم می کند؛ تقوایی که ضعف است و تقوایی که قوّت است در بیان نوع اول می گوید: «تقوای ضعف این است که انسان برای اینکه خود را از آلودگیهای معاصی حفظ کند از موجبات آنها فرار کند و نوع دوم آن است که در روح خود چنان حالت و قوّتی به وجود آورد که به او مصونیت روحی و اخلاقی ببخشد.

سپس می افزاید: «در ادبیات منظوم و منثور ما، تعلیماتی دیده می شود که کم و بیش تقوا را به صورت اوّل که ضعف است نشان می دهد، آن گونه که در اشعار سعدی می خوانیم:

بدیدم عابدی در کوهساری *** قناعت کرده از دنیا به غاری

چرا گفتم به شهر اندر نیایی *** که باری بند از دل برگشایی

بگفت آنجا پریرویان نغزند *** چو گِل بسیار شد پیلان بلغزند

آن گاه به شرح تقوای قوّت می پردازد و می گوید: «در آثار دینی خصوصاً نهج البلاغه همه جا تقوا به معنای آن ملکه مقدس است که به روح، قوت و قدرت و نیرو می دهد و نفس امّاره و احساسات سرکش را رام و مطیع می سازد».(1)

آری به غاری پناه بردن و از گناه مصون ماندن افتخار نیست. افتخار از آن یوسف است که در برابر شدیدترین امواج تمایلات جنسی قرار می گیرد و «برهان ربّ» که همان تقوای سطح بالاست او را حفظ می کند. البتّه انکار نمی کنیم! کسانی که به این مرحله از تقوا نرسیده اند، چه بسا برای خود ناچار باشند راه اوّل را برگزینند.

***

[شماره صفحه واقعی : 71]

ص: 1968


1- رجوع شود به ده گفتار، صفحه 7-11 .

تاریخ

سیره پیشوایان (از زندگانی امام هادی تا امام مهدی علیهما السلام)

امام هادی(علیه السلام)

اشاره

* فعالیت های مخفی

* شبکه ارتباطی وکالت

* بزم شراب درهم می ریزد!

* جنایات متوکل * امام هادی(علیه السلام) و مکتب های کلامی

* شاگردان مکتب امام(علیه السلام)

[شماره صفحه واقعی : 593]

ص: 1969

[شماره صفحه واقعی : 594]

ص: 1970

شناخت مختصری از زندگانی امام

«امام؛ ابوالحسن علی النقی الهادی»(علیه السلام) پیشوای دهم شیعیان، در نیمه ذی الحّجه سال 212هجری در اطراف مدینه در محلی به نام «صریا» به دنیا آمد(1). پدرش پیشوای نهم، امام جواد(علیه السلام) و مادرش بانوی گرامی «سمانه» است که کنیزی با فضیلت و تقوا بود.(2)

مشهورترین القاب امام دهم، «نقی» و «هادی» است و به آن حضرت «ابوالحسن الثالث» نیز می گویند .(3)

امام هادی(علیه السلام) در سال 220 هجری پس از شهادت پدر گرامیش بر مسند امامت نشست و در این هنگام هشت ساله بود. مدت امامت آن بزرگوار 32 سال و عمر شریفش 41 سال و چند ماه بود و در سال 254 در شهر سامرّاء به شهادت رسید و در خانه اش به خاک سپرده شد.(4)

[شماره صفحه واقعی : 595]

ص: 1971


1- طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، ص 355؛ شیخ مفید، الإرشاد، ص327.
2- همان.
3- طبرسی، همان، ص 355. در اصطلاح راویان شیعه، مقصود از ابوالحسن اول، امام موسی بن جعفر(علیه السلام)و مقصود از ابوالحسن ثانی امام هشتم می باشد.
4- همان.
خلفای معاصر حضرت

امام هادی در مدت امامت خود با چند تن از خلفای عباسی معاصر بود که به ترتیب زمان عبارتند از:

1. معتصم، برادر مأمون (217_227).(1)

2. واثق، پسر معتصم (227_ 232).

3. متوکل، برادر واثق (232_ 248).

4. منتصر، پسر متوکل (6 ماه).

5. مستعین، پسر عموی منتصر (248_ 252).

6. معتزّ، پسر دیگر متوکل (252_ 255).

امام هادی در زمان خلیفه اخیر مسموم گردید و به شهادت رسید و در خانه خود به خاک سپرده شد.

اوضاع سیاسی _ اجتماعی عصر امام

این دوره از خلافت عباسی ویژگی هایی دارد که آن را از دیگر دوره ها جدا می سازد ذیلاً به برخی از این ویژگی ها اشاره می کنیم:

1. زوال هیبت و عظمت خلافت: خلافت، چه در دوره اموی و چه در دوره عباسی، برای خود هیبت و جلالی داشت، ولی در این دوره بر اثر تسلط ترکان و بردگان بر دستگاه خلافت، عظمت آن از بین رفت و خلافت همچون گویی به دست این عناصر افتاد که آن را به هر طرف می خواستند پرتاب می کردند و خلیفه عملاً یک مقام تشریفاتی بود، ولی درعین حال هرموقع خطری از جانب مخالفان احساس می شد، خلفا و اطرافیان و عموم کارمندان دستگاه خلافت، در سرکوبی آن خطر، نظر واحدی داشتند.

2. خوش گذرانی و هوسرانی درباریان: خلفای عباسی در این دوره به خاطر

[شماره صفحه واقعی : 596]

ص: 1972


1- اعداد داخل پرانتز، دوران حکومت خلفای معاصر امام را نشان می دهد.

خلأی که بر دستگاه خلافت حکومت می کرد، به شب نشینی و خوش گذرانی ومیگساری می پرداختند و دربار خلافت، غرق در فساد و گناه بود. صفحات تاریخ، اخبار شب نشینی های افسانه ای آنان را ضبط نموده است.

3. گسترش ظلم و بیدادگری و خودکامگی: ظلم و جور و نیز غارت بیت المال و صرف آن در عیاشی ها و خوشگذرانی ها، جان مردم را به لب آورده بود.

4. گسترش نهضت های علوی: در این مقطع از تاریخ، کوشش دولت عباسی بر این بود که با ایجاد نفرت در جامعه نسبت به علویان، آن ها را تار و مار سازد. هرموقع کوچک ترین شبحی از نهضت علویان مشاهده می شد، برنامه سرکوبی بی رحمانه آنان آغاز می گشت و علت شدت عمل نیز این بود که دستگ_اه خلافت با تمام اختناق و کنترلی که برقرار ساخته بود، خود را متزلزل و ناپایدار می دید و از این نوع نهضت ها سخت بیمناک بود.

شیوه علویان در این مقطع زمانی این بود که از کسی نامی نبرند و مردم را به رهبری «شخص برگزیده ای از آل محمد» دعوت کنند، زیرا سران نهضت می دیدند که امام معصوم آنان، در قلب پادگان نظامی «سامرّاء» تحت مراقبت و مواظبت می باشد و دعوت به شخص معین، مایه قطع رشته حیات او می گردد. این نهضت ها و انقلاب ها بازتاب گسترش ظلم و فشار بر جامعه اسلامی در آن عصر بود و نسبت مستقیمی با میزان فشار و اختناق داشت، به عنوان نمونه؛ در دوران حکومت «منتصر» که تا حدی به خاندان نبوت و امامت علاقه مند بود و در زمان او کسی متعرض شیعیان و خاندان علوی نمی شد، قیامی صورت نگرفت.

تواریخ، تنها در فاصله سال 219 تا 270 قمری، تعداد 18 قیام ضبط کرده اند. این قیام ها نوعاً با شکست رو به رو شده و توسط حکومت عباسی سرکوب می گشتند.

علل شکست قیام ها

چنان که در آخر زندگانی امام صادق(علیه السلام) پیرامون قیام زید و محمد نفس زکیه

[شماره صفحه واقعی : 597]

ص: 1973

گفتیم، علل شکست این نهضت ها و قیام ها را از یک سو باید در ضعف رهبری و فرماندهی این نهضت ها جستوجو کرد و از سوی دیگر در طرفداران و یاران این رهبران. رهبران نهضت ها نوعاً دارای برنامه صحیح و کاملی نبودند و نابسامانی هایی در کار آن ها وجود داشت و از سوی سوم قیام آن ها صد درصد رنگ اسلامی نداشت و از این جهت معمولاً مورد تأیید امامان زمان خود قرار نمی گرفتند.

البته گروهی از یاران و طرفداران این قیام ها مردمی مخلص و شیعیان واقعی بودند که تا سرحد مرگ برای اهداف عالی اسلامی می جنگیدند، ولی تعداد این دسته کم بود و غالب مبارزین کسانی بودند که اهداف اسلامی روشنی نداشتند، بلکه در اثر ظلم و ستمی که بر آنان وارد می شد، ناراحت شده و در صدد تغییر اوضاع برآمده بودند. این گروه، در صورت احساس شکست و یا احتمال مرگ، رهبر خود را تنها گذاشته، از اطراف او پراکنده می شدند.

چنان که اشاره شد، اگر بسیاری از این انقلاب ها مورد تأیید امامان قرار نمی گرفت، یا به این دلیل بود که صد درصد اسلامی نبودند و در اهداف آن ها و رهبرانشان انحراف هایی مشاهده می شد و یا طراحی و برنامه ریزی آن ها طوری بود که شکستشان قابل پیش بینی بود، لذا اگر امام آشکارا آن ها را تأیید می کرد، در صورت شکست قیام، اساس تشیع و امامت و هسته اصلی نیروهای شیعه در معرض خطر قرار می گرفت.

فعالیت های مخفی امام

آن گونه که جدول مدت حکومت خلفای عباسی نشان می دهد، از میان آنان متوکل از همه بیش تر با امام هادی معاصر بوده است؛ از این رو موضع گیری او را در برابر امام ذیلاً توضیح می دهیم:

[شماره صفحه واقعی : 598]

ص: 1974

متوکل نسبت به بنی هاشم بدرفتاری و خشونت بسیار روا می داشت. او به آنان بدگمان بود و همواره آنان را متهم می نمود. وزیر او «عُبیدالله بن یحیی بن خاقان» نیز پیوسته از بنی هاشم نزد متوکل سعایت می نمود و او را تشویق به بدرفتاری با آنان می کرد. متوکل در خشونت و اجحاف به خاندان علوی گوی سبقت را از تمامی خلفای بنی عباس ربوده بود.(1)

متوکل نسبت به علی(علیه السلام) و خاندانش کینه و عداوت عجیبی داشت و اگر آگاه می شد که کسی به آن حضرت علاقه مند است، مال او را مصادره می کرد و خود او را به قتل می رساند. (2)

بر اساس همین ملاحظات بود که حضرت هادی(علیه السلام)، بهویژه در زمان متوکل، فعالیت های خود را به صورت سرّی انجام می داد و در مناسبات خویش با شیعیان نهایت درجه پنهان کاری را رعایت می کرد. مؤید این معنا حادثه ای است که آن را مورخان چنین نقل کرده اند:

«محمد بن شرف» می گوید: همراه امام هادی(علیه السلام) در مدینه راه می رفتم. امام فرمود: آیا تو پسر شرف نیستی؟ عرض کردم: آری. آن گاه خواستم از حضرت پرسشی کنم، امام برمن پیشی گرفت و فرمود: «ما در حال گذر از شاهراهیم و این محل، برای طرح سؤال مناسب نیست»!(2)

این حادثه شدت خفقان حاکم را نشان می دهد و میزان پنهان کاری اجباری امام را به خوبی روشن می سازد.

امام هادی(علیه السلام) در برقراری ارتباط با شیعیان که در شهرها و مناطق گوناگون و دور و نزدیک سکونت داشتند، ناگزیر همین روش را رعایت می کرد و وجوه و هدایا و نذور ارسالی از طرف آنان را با نهایت پنهان کاری دریافت می کرد. یک نمونه از این قبیل برخورد، در کتب تاریخ و رجال چنین آمده است:

[شماره صفحه واقعی : 599]

ص: 1975


1- ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص 395. 2 . ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج7، ص 55.
2- مجلسی، بحارالأنوار، ج50، ص 176؛ أربلی، علی بن عیسی، کشف الغمّة، ج3، ص 175.

«محمد بن داود قمی» و «محمد طلحی» نقل می کنند: اموالی از «قم» و اطراف آن که شامل «خمس» و نذور و هدایا و جواهرات بود، برای امام ابوالحسن هادی(علیه السلام)حمل می کردیم. در راه، پیک امام در رسید و به ما خبر داد که بازگردیم، زیرا موقعیت برای تحویل این اموال مناسب نیست. ما بازگشتیم و آن چه نزدمان بود، همچنان نگه داشتیم تا آن که پس از مدتی امام دستور داد اموال را بر شترانی که فرستاده بود، بار کنیم وآن ها را بدون ساربان به سوی او روانه کنیم. ما اموال را به همین کیفیت حمل کردیم و فرستادیم. بعد از مدتی که به حضور امام رسیدیم، فرمود: به اموالی که فرستاده اید، بنگرید! دیدیم در خانه امام، اموال به همان حال محفوظ است.(1)

گرچه روشن نیست که این جریان در زمان اقامت امام در مدینه اتفاق افتاده یا در سامرّاء (چون در سامرّاء کنترل و مراقبت، شدیدتر بود)، اما در هر حال، نمونه بارزی از ارتباط های محرمانه و دور از دید جاسوسان دربار خلافت به شمار می رود.

همچنین پس از انتقال امام به سامراء که حضرت از طرف حکومت عباسی در محدودیت و تحت نظارت شدید به سر می برد، یک بار اموالی از قم برای آن حضرت فرستاده شد و با وجود دستور متوکل به فتح بن خاقان جهت ضبط آن اموال و تلاش فتح در این زمینه، امام شبانه آن را تحویل گرفت و تلاش دستگاه امنیتی دربار عباسی، به جایی نرسید.(2)

شبکه ارتباطی وکالت

شرائط بحرانی ای که امامان شیعه در زمان عباسیان با آن رو به رو بودند، آنان را واداشت تا ابزاری جدید برای برقراری ارتباط با پیروان خود جستوجو کنند.

[شماره صفحه واقعی : 600]

ص: 1976


1- مجلسی، بحارالأنوار، ج50، ص 185.
2- طوسی، الأمالی، مؤسسة البعثة، ص 276.

این ابزار چیزی جز شبکه ارتباطی وکالت و تعیین نمایندگان و کارگزاران در مناطق مختلف توسط امام نبود. هدف اصلی این سازمان جمع آوری خمس، زکات، نذور و هدایا از مناطق مختلف توسط وکلا و تحویل آن به امام و نیز پاسخ گویی امام به سؤالات و مشکلات فقهی و عقیدتی شیعیان و توجیه سیاسی آنان توسط وکیل امام بود. این سازمان کاربرد مؤثری در پیشبرد مقاصد امامان داشت.

امام هادی(علیه السلام) که در سامرّاء تحت نظر و کنترل شدیدی قرار گرفته بود، برنامه تعیین کارگزاران و نمایندگان را که پدرش امام جواد(علیه السلام) اجرا کرده بود، ادامه داد و نمایندگان و وکلائی در مناطق و شهرهای مختلف منصوب کرد و بدینوسیله یک سازمان ارتباطی هدایت شده و هماهنگ به وجود آورد که هدف های یاد شده را تأمین می کرد.

فقدان تماس مستقیم بین امام و پیروانش، نقش مذهبی سیاسی وکلا را افزایش داد، به نحوی که کارگزاران (وکلای) امام مسئولیت بیش تری در گردش امور یافتند. وکلای امام به تدریج، تجربیات ارزنده ای را در سازماندهی شیعیان در واحدهای جداگانه به دست آوردند. گزارش های تاریخی متعدد نشان می دهد که وکلا، شیعیان را بر مبنای نواحی گوناگون به چهارگروه تقسیم کرده بودند:

نخستین ناحیه، بغداد، مدائن و عراق (کوفه) را شامل می شد. ناحیه دوم، شامل بصره و اهواز بود. ناحیه سوم، قم و همدان، و بالاخره ناحیه چهارم، حجاز، یمن و مصر را در بر می گرفت. هرناحیه به یک وکیل مستقل واگذار می شد که تحت نظر او کارگزاران محلی، منصوب می شدند. اقدامات سازمان وکالت را در دستورالعمل های حضرت هادی(علیه السلام) به مدیریت این سازمان، می توان مشاهده کرد. نقل می شود که آن حضرت طی نامه ای در سال 232 ه_. ق، به «علی بن بلال»، وکیل محلی خود (در بغداد) نوشت:

[شماره صفحه واقعی : 601]

ص: 1977

«...من ابوعلی (بن راشد) را به جای «علی بن حسین بن عبد ربه»(1)منصوب کردم. این مسئولیت را بدان جهت به او واگذار کردم که وی از صلاحیت لازم به حد کافی برخوردار است، به نحوی که هیچ کس بر او تقدم ندارد. می دانم که تو بزرگ ناحیه خود هستی، به همین جهت خواستم طی نامه جداگانه ای تو را از این موضوع آگاه کنم. در عین حال، لازم است از او پیروی کرده و وجوه جمع آوری شده را به وی بسپاری. پیروان دیگر ما را نیز به این کار سفارش کن و به آنان چنان آگاهی ده که وی را یاری کنند تا بتواند وظائف خود را انجام بدهد...» .(2)

امام هادی(علیه السلام) در نامه ای دیگر به یکی از وکلای خود به نام «ایوب بن نوح» نوشت:

«ای ایوب بن نوح! به موجب این فرمان از برخورد با «ابوعلی» خودداری کن، هر دو موظفید در ناحیه خاص خویش به وظائفی که بر عهده شما واگذار شده عمل کنید، دراین صورت می توانید وظائف خود را بدون نیاز به مشاوره با من انجام دهید.

ای ایوب! براساس این دستور هیچ چیز از مردم بغداد و مدائن نپذیر، هیچ یک از آنان اجازه تماس با من را نده. اگر کسی وجوهی را از خارج از حوزه مسئولیت تو آورد، به او دستور بده به وکیل ناحیه خود بفرستد.

ای ابوعلی! به تو نیز سفارش می کنم که آن چه را به ابوایوب دستور دادم، عیناً اجرا کنی».(3)

همچنین امام نامه ای توسط «ابو علی بن راشد» به پیروان خود در «بغداد»،

[شماره صفحه واقعی : 602]

ص: 1978


1- علی بن حسین بن عبدربه در سال دویست و بیست و نه در مکه درگذشت و امام هادی، ابوعلی را به جای وی گماشت(طوسی، اختیار معرفة الرجال، ص 510، حدیث 984). در بعضی از روایات، از این شخص به نام حسین بن عبدربه(یعنی پدر علی) یاد شده است، ولی علامه محمدتقی شوشتری شواهدی ارائه کرده که نشان می دهد کسی که نماینده امام هادی بوده، علی بن حسین بن عبدربه بوده، نه پدرش(قاموس الرجال، ج3، ص 468).
2- طوسی، همان کتاب، ص 513، حدیث991؛ دکتر حسین، جاسم، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ترجمه دکتر سید محمدتقی آیت اللهی، ص137.
3- طوسی، همان کتاب، ص 514، حدیث 992؛ دکتر حسین، جاسم، همان کتاب، ص 138_137.

«مدائن»، «عراق»، و اطراف آن فرستاد و طی آن نوشت:

«...من «ابو علی بن راشد» را به جای «حسین بن عبدربه» و وکلای قبلی خود برگزیدم و اینک او نزد من به منزله حسین بن عبدربه است. اختیارات وکلای قبلی را نیز به ابوعلی بن راشد دادم تا وجوه مربوط به من را بگیرد و او را که فردی شایسته و مناسب است، برای اداره امور شما برگزیدم و بدین منصب گماشتم. شما_ که رحمت خدا بر شما باد _ برای پرداخت وجوه نزد او بروید. مبادا رابطه خود را با او تیره سازید، اندیشه مخالفت با او را از اذهان خود خارج سازید. به اطاعت خدا و پاک کردن اموالتان بشتابید. از ریختن خون یکدیگر خودداری کنید. یکدیگر را در راه نیکوکاری و تقوا یاری دهید و پرهیزگار باشید تا خدا شما را مشمول رحمت خویش قرار دهد. همگی به ریسمان خدا چنگ بزنید و نمیرید مگر آن که مسلمان باشید. من فرمانبرداری از او را همچون اطاعت از خودم لازم می دانم و نافرمانی نسبت به او را نافرمانی در برابر خود می دانم، پس برهمین شیوه باقی باشید که خداوند به شما پاداش می دهد و از فضل خود وضع شما را بهبود می بخشد. او از آن چه در خزانه خود دارد، بخشنده و کریم و نسبت به بندگان خود سخاوتمند و رحیم است. ما و شما در پناه او هستیم. این نامه را به خط خود نوشتم. سپاس و ستایش بسیار تنها شایسته خدا است» .(1)

«علی بن جعفر»، یکی دیگر از نمایندگان امام هادی(علیه السلام) واهل «همینیا»، از قُرای اطراف «بغداد»، بود. گزارش فعالیت های او به متوکل رسیده بود، متوکل او را بازداشت و زندانی کرد. او پس از گذراندن دوران طولانی زندان، آزاد شد و به دستور امام هادی رهسپار مکه شد و در آن شهر اقامت گزید.(2)

[شماره صفحه واقعی : 603]

ص: 1979


1- طوسی، همان کتاب، ص 513 _ 514، همان حدیث؛ مدرسی، محمدتقی، امامان شیعه و جنبش های مکتبی، ترجمه حمید رضا آژیر، ص 323.
2- طوسی، همان کتاب، ص607، حدیث 1129؛ مسعودی، اثبات الوصیة، ص 233. به خواست خدا در بخش سیره امام عسکری(علیه السلام) از فعالیت علی بن جعفر در مکه سخن خواهیم گفت.

در شمار نمایندگان امام هادی همچنین باید از «ابراهیم بن محمد همدانی» نام برد. حضرت هادی طی نامه ای به او نوشت:

«وجوه ارسالی رسید، خدا از تو قبول فرماید و از شیعیان ما راضی باشد و آنان را در دنیا وآخرت همراه ما قرار دهد...».

این نامه به روشنی نشان می دهد که ابراهیم از طرف امام مسئولیت مالی داشته و _ احتمالاً غیر از وظائف دیگر _ موظف بوده وجوه جمع آوری شده از شیعیان را نزد امام بفرستد. امام در ادامه این نامه، در تقدیر از فعالیت ها و تأیید موقعیت وی نوشت:

«نامه ای به «نضر»(1)نوشتم و به او سفارش کردم که متعرض تو نشود و با تو مخالفت نکند و موقعیت تو را نزد خویش به وی اعلام کردم. به «ایوب»(2)نیز عیناً همین را دستور دادم. همچنین به دوستداران خود در همدان نامه ای نوشته و به آنان تأکید کردم که از تو پیروی نمایند و یادآوری نمودم که: «ما جز تو وکیلی درآن ناحیه نداریم».(3)

در هر حال نقش سازمان وکالت، بهویژه در زمان حکومت متوکل عباسی، نمایان بود. متوکل با جذب و استخدام نظامیِ افرادی که بینش ضد علوی داشتند، می کوشید تا ترتیب کار مخالفان خود را بدهد و فعالیت های سازمان یافته زیرزمینی علویان بهویژه امامیه، را نابود سازد. او دست به یک رشته عملیات نظامی جهت بازداشت و دستگیری شیعیان زد و این برنامه را با خشونت و شدت ادامه داد، به طوری که بعضی از وکلای امام در بغداد، مدائن، کوفه و سایر نقاط عراق زیر شکنجه درگذشتند و عده ای دیگر به زندان افتادند(4). این اقدامات

[شماره صفحه واقعی : 604]

ص: 1980


1- نضر بن محمد همدانی (تنقیح المقال، ج3، ص 271).
2- ایوب بن نوح بن دراج (قاموس الرجال، ج2، ص 242).
3- طوسی، اختیار معرفة الرجال، ص 611_ 612، حدیث 1136.
4- طوسی، همان کتاب، ص 603 و607 (حدیث 1122 و 1129 و 1130)؛ دکتر حسین، جاسم، تاریخ سیاسی؛ غیبت امام دوازدهم، ترجمه دکتر سید محمدتقی آیت اللهی، ص 83؛ طوسی، کتاب الغیبة، ص 212.

لطمه های جدّی بر پیکر شبکه وکالت وارد کرد، اما حضرت هادی(علیه السلام) با تلاش پخته خویش، این شبکه را همچنان فعال و پرثمر نگه داشت.

انتقال امام از مدینه به سامرّاء

متوکل برای زیر نظر گرفتن امام هادی(علیه السلام) از روش نیاکان پلید خود استفاده می کرد و در صدد بود به هر وسیله ممکن، فکر خود را از طرف حضرت راحت کند. روش مأمون را در مورد کنترل فعالیت های امام پیش از این دیدیم: او از طریق وصلتی که با حضرت جواد(علیه السلام) برقرار کرد، توانست کنترل و سانسور را حتی در درون خانه امام برقرار سازد و تمام حرکت ها و ملاقات های حضرت را زیر نظر داشته باشد. پس از شهادت امام جواد(علیه السلام) و جانشینی امام «هادی» به جای پدر، ضرورت اجرای چنین نقشه ای بر خلیفه وقت کاملاً روشن بود، زیرا اگر امام در مدینه اقامت می کرد و خلیفه به او دسترسی نمی داشت، قطعاً برای حکومت جابرانه او خطر جدی در بر می داشت. این جا بود که کوچک ترین گزارشی درباره خطر احتمالی امام، خلیفه را بر آن می داشت که نقشه خود را عملی سازد، چنان که نامه فرماندار مدینه، خلیفه را به شدت نگران ساخت و منجر به انتقال امام به سامرا گشت. توضیح این که:

«عبدالله بن محمد هاشمی»، فرماندار وقت مدینه، طی نامه ای خلیفه را به شدت از فعالیت های سیاسی امام نگران ساخت و پایگاه اجتماعی آن حضرت را برای متوکل تشریح کرد(1)، ولی حضرت با ارسال نامه ای برای متوکل ادعاهای

[شماره صفحه واقعی : 605]

ص: 1981


1- مجلسی، بحارالأنوار، ج50، ص 200؛ شیخ مفید، الإرشاد، ص 333. علاوه بر عبدالله بن محمد، طبق نقل مسعودی، «بریحه عباسی»، نیز که مسئول نظارت بر اقامه نماز در حرمین (مکه و مدینه) بود، بارها به متوکل نوشت: اگر احتیاجی به حرمین داری، علی بن محمد را از آن جا اخراج کن، زیرا او مردم را به سوی خود دعوت می کند و گروهی انبوه به او گرویده اند (اثبات الوصیة، ص 225).

«عبدالله» را رد کرد و از او به متوکل شکایت کرد.

متوکل مانند اغلب سیاست مداران جهان، با یک حرکت مزوّرانه و دو پهلو، از یک طرف «عبدالله بن محمد» را از کار برکنار کرد و از طرف دیگر به کاتب دربار خویش دستور داد نامه ای به حضرت بنویسد که برحسب ظاهر، علاقه متوکل را نسبت به امام(علیه السلام) بیان می کرد، ولی در واقع دستور جلب محترمانه! حضرت بود و بعداً خواهیم دید که متوکل چه فشارها و تضییقاتی برای امام(علیه السلام)فراهم ساخت. نامه بدین مضمون بود:

«به نام خدا؛ پس از حمد و ثنای خداوند، امی_رالم_ؤمنین شم_ا را خ_وب می شن_اس_د، شخصیت، ب_زرگ_واری و نسبت و ق_رابت شم_ا را با رس_ول خ_دا(صلی الله علیه وآله)رع_ایت می کن_د،و تنه_ا ه_دف او جل_ب رض_ایت و خشن_ودی خداوند و شما است. اکنون دستور دادند که طبق درخواست شما فرمان_ده جنگ و ام_ام جمع_ه شه_ر، «عب_دالله بن محم_د»، که م_رتکب خلاف و اهانت به شما شده است، برکنار و به جای او «محمد بن فضل» منصوب شود. او دستور دارد در برابر امر شما مطیع بوده در تک_ریم و تعظیم شما نهایت سعی و کوشش را به عمل آورد تا بدانوسیله به خدا و رسول او و امیرالمؤمنین (متوکل) تقرب جوید.

امیرالمؤمنین مشتاق دیدار شما است، تا تجدید عهدی صورت گیرد، اگر مایل به زیارت خلیفه باشید و به آن علاقه دارید، می توانید به اتفاق خانواده و دوستان و علاقه مندان حرکت کنید. برنامه سفر به اختیار خودتان است، هرجا خواستید توقف نمایید. در صورت تمایل، خدمت گزار خلیفه، «یحیی بن هرثمه»، ملازم رکاب خواهد بود و به خدمت گزاری شما مفتخر خواهد شد، زیرا شما نزد ما محترمید و ما شدیداً به شما علاقه مندیم. والسلام علیکم ورحمة اللّه و برکاته.(1)

بدون تردید امام از سوء نیت متوکل آگاه بود، ولی چاره ای جز رفتن به

[شماره صفحه واقعی : 606]

ص: 1982


1- مجلسی، همان کتاب، ج50، ص 200؛ کلینی، اصول کافی، ج1، ص 501؛ شیخ مفید، الإرشاد، ص 333؛ أربلی، علی بن عیسی، کشف الغمّة، ج3، ص 172.

سامرّاء نداشت، زیرا قبول نکردن دعوت متوکل، سندی در تأیید گفتار سعایت کنندگان می شد و باعث تحریک بیش تر متوکل می گردید و بهانه بیش تری به دست او می داد که تضییقات و مشکلات فراوانی را برای حضرت فراهم کند. دلیل این که امام از نیت شوم متوکل آگاه بود و به ناچار به این سفر اقدام نمود، جملاتی است که امام بعدها در سامرّاء می فرمود: «مرا از مدینه با اکراه به سامّراء آوردند».(1)

در هرحال، امام نامه دعوت را دریافت داشت و ناگزیر همراه «یحیی بن هرثمه» عازم سامرّاء گردید.(2)

گزارش فرمانده دژخیمان متوکل

«یحیی بن هرثمه»، که مأموریت داشت امام هادی(علیه السلام) را از مدینه به سامرّاء جلب نماید، ماجرای مأموریت خود را چنین شرح می دهد:

وارد مدینه شدم، به سراغ منزل «علی» (النقی) رفتم. پس از ورود من به خانه او و آگاه شدن مردم مدینه از جریان جلب او، اضطراب و ناراحتی عجیبی در شهر به وجود آمد و چنان فریاد و شیون برآوردند که تا آن روز مانند آن را ندیده بودم.

ابتداءًا با قسم و سوگند تلاش کردم که آنان را آرام سازم، گفتم: هیچ

[شماره صفحه واقعی : 607]

ص: 1983


1- مجلسی، همان کتاب، ص 129.
2- بنا به نقل ابن شهرآشوب در کتاب مناقب آل ابی طالب، احضار امام به سامراء در سال 234 بوده است (چون اقامت امام در سامرا را، بیست سال، و وفات آن حضرت را در سال 254 می داند که طبعاً انتقال امام به سامرّاء، مصادف با سال 234 می شود) و مرحوم شیخ مفید در ارشاد (ص 333) می نویسد: متوکل نامه را در سال 243 به امام نوشت، ولی روایت کلینی در این زمینه نشان می دهد که در سال 243 نسخه ای از نامه متوکل، توسط یکی از شیعیان از «یحیی بن هرثمة» اخذ شده است (کافی، ج1، ص 501) بنابراین سال یاد شده، تاریخ اخذ آن نسخه بوده است نه تاریخ احضار امام به پایتخت. از جهت سیاسی نیز نظر ابن شهرآشوب استوارتر به نظر می رسد، زیرا با توجه به این که آغاز خلافت متوکل در سال 232 بوده، بعید به نظر می رسد که او مدت یازده سال، از فعالیت های امام غافل بماند، یا آن را نادیده بگیرد.

قصد سوئی در کار نیست و من مأمور اذیت و آزار او نیستم. آن گاه مشغول بازدید و جستوجوی خانه و اثاثیه آن شدم. در اطاق مخصوص او جز تعدادی قرآن و کتاب دعا چیز دیگری نیافتم. چند نفر مأمور، او را از منزل خارج کردند و خود خدمت گزاری او را از منزل تا شهر سامرّاء عهده دار گشتم.

پس از ورود به «بغداد» ابتداءًا با «اسحاق بن ابراهیم طاهری»، فرماندار بغداد، رو به رو شدم. وی به من گفت: یحیی! این آقا فرزند پیامبر است، اگر متوکل را در کشتن او تحریک و ترغیب نمایی بدان که خونخواه و دشمن تو، رسول خدا(صلی الله علیه وآله) خواهد بود.

در پاسخ گفتم: به خدا قسم، تا به حال جز نیکی و خوبی چیز دیگری از او ندیده ام که به چنین کاری دست بزنم.

(آن گاه به سوی سامرّاء حرکت کردم) و پس از ورود به شهر سامرّاء جریان را برای «وصیف ترکی»(1)نقل کردم، او نیز به من گفت: اگر یک مو از سر او کم شود، مسئول آن توخواهی بود! از سخنان اسحاق بن ابراهیم و وصیف ترکی تعجب کردم و پس از ورود به دربار و دیدار با متوکل، گزارش سفر را به اطلاع او رساندم، دیدم متوکل نیز برای او احترام قائل است.(2)

ورود امام به سامرا

طبق دستور «متوکل» روز ورود به سامرّاء به بهانه این که هنوز محل اقامت امام آماده نیست! حضرت را در محل پستی که به «خان الصعالیک» (کاروان سرای گدایان و مستمندان) معروف بود، وارد کردند و حضرت آن روز را در آن جا به

[شماره صفحه واقعی : 608]

ص: 1984


1- وصیف از درباریان با نفوذ زمان متوکل بود.
2- سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص 359_ 360. از سخنان «یحیی بن هرثمة» در مورد ورود او به مدینه، پایگاه مردمی امام به خوبی روشن می گردد. از اظهارات إسحاق بن ابراهیم و وصیف نیز استفاده می شود که امام تا چه اندازه در میان مردم و حتّی درباریان محبوبیت داشته است.

سر برد. البته هدف از این کار تحقیر موذیانه و دیپلمات مآبانه حضرت بود!(1)

روز بعد، منزلی برای سکونت امام معیّن کردند که در آن جا استقرار یافت.(2)

امام در این شهر ظاهراً آزاد بود، ولی در حقیقت همانند یک زندانی به سر می برد، زیرا موقعیت محل طوری بود که امام همواره تحت نظر بود و رفت و آمدها و ملاقات های حضرت توسط مأموران خلیفه کنترل می گردید.

«یزداد»، طبیب مسیحی و شاگرد «بختیشوع»، با اشاره به انتقال اجباری امام به سامرّاء می گفت: اگر شخصی علم غیب می داند، تنها اوست. او را به این جا آورده اند تا از گرایش مردم به سوی او جلوگیری کنند، زیرا با وجود وی حکومت خود را در خطر می بینند.(3)

ترس و وحشت متوکل از نفوذ معنوی امام در میان مردم را می توان از انتخاب محل سکونت حضرت فهمید.

باری متوکل با همه این مراقبت ها بازهم وجود حضرت را برای حکومت خود خطری جدی می دانست و می ترسید یاران و پیروان امام مخفیانه با او تماس گرفته برای قیام و شورش نقشه ای طرح کنند و برای زمینه سازی جهت این کار، پول و سلاح جمع آوری کرده افرادی را آموزش دهند.

اطرافیان خلیفه هم گاهی او را از احتمال شورش امام و یارانش برحذر می داشتند، لذا متوکل هرچند وقت یک بار دستور می داد خانه امام به دقت مورد بازرسی قرار گیرد و با آن که مأموران هربار با دست خالی برمی گشتند، اما او باز نگران بود واحساس خطر می کرد. به یک نمونه از این موارد اشاره می کنیم:

[شماره صفحه واقعی : 609]

ص: 1985


1- چنان که این معنا از چشم افراد آگاهی ماند «صالح بن سعید» پوشیده نبود. وی می گوید: روز ورود امام به سامرّاء به حضرت عرض کردم: این ها پیوسته برای خاموش ساختن نور شما تلاش می کنند و برای همین شما را در این کاروان سرای پست و محقر فرود آورده اند!... (شیخ مفید، الإرشاد، ص 334؛ علی بن عیسی اربلی، کشف الغمّة، ج3، ص 173).
2- شیخ مفید، الإرشاد، ص 334.
3- مجلسی، همان کتاب، ج50، ص 161.
بزم شراب درهم می ریزد!

یک بار، بازهم از امام هادی نزد متوکل سعایت کردند که در منزل او اسلحه و نوشته ها و اشیای دیگری است که از شیعیان او در قم به او رسیده و او عزم شورش برضدّ دولت را دارد. متوکل گروهی را به منزل آن حضرت فرستاد و آنان شبانه به خانه امام هجوم بردند، ولی چیزی به دست نیاوردند، آن گاه امام را در اطاقی تنها دیدند که در به روی خود بسته و جامه پشمین برتن دارد و برزمینی مفروش از شن و ماسه نشسته و به عبادت خدا و تلاوت قرآن مشغول است.

امام را با همان حال نزد متوکل بردند و به او گفتند: در خانه اش چیزی نیافتیم و او را رو به قبله دیدیم که قرآن می خواند.

متوکل چون امام را دید، عظمت و هیبت امام او را فرا گرفت و بی اختیار حضرت را احترام کرد و در کنار خود نشاند و جام شرابی را که در دست داشت، به آن حضرت تعارف کرد! امام سوگند یاد کرد و گفت: گوشت وخون من با چنین چیزی آمیخته نشده است، مرا معاف دار! او دست برداشت و گفت: شعری بخوان!

امام فرمود: من شعر کم از حفظ دارم.

گفت: باید بخوانی!

امام اشعاری خواند که ترجمه آن چنین است:

(زمام داران جهانخوار و مقتدر) بر قله کوهسارها شب را به روز آوردند در حالی که مردان نیرومند از آنان پاسداری می کردند، ولی قله ها نتوانستند آنان را (از خطر مرگ) برهانند.

آنان پس از مدت ها عزت از جایگاه های امن به زیر کشیده شدند و در گودال ها (گورها) جایشان دادند؛ چه منزل و آرامگاه ناپسندی!

پس از آن که به خاک سپرده شدند، فریادگری فریاد بر آورد: کجاست آن تخت ها و تاج ها و لباس های فاخر؟

[شماره صفحه واقعی : 610]

ص: 1986

کجاست آن چهره های در ناز و نعمت پرورش یافته که به احترامشان پرده ها می آویختند (بارگاه و پرده و دربان داشتند)؟

گور به جای آنان پاسخ داد: اکنون کرم ها بر سر خوردن آن چهره ها با هم می ستیزند!

آنان مدت درازی در دنیا خوردند و آشامیدند، ولی امروز آنان که خورنده همه چیز بودند، خود خوراک حشرات و کرم های گور شده اند!

چه خانه هایی ساختند تا آنان را از گزند روزگار حفظ کند، ولی سرانجام پس از مدتی، این خانه ها و خانواده ها را ترک گفته به خانه گور شتافتند!

چه اموال و ذخائری انبار کردند، ولی همه آن ها را ترک گفته رفتند و آن ها را برای دشمنان خود واگذاشتند!

خانه ها و کاخ های آباد آنان به ویرانه ها تبدیل شد و ساکنان آن ها به سوی گورهای تاریک شتافتند!(1)

تأثیر کلام امام چندان بود که متوکل به سختی گریست، چنان که ریشش تر شد. دیگر مجلسیان نیز گریستند. متوکل دستور داد بساط شراب را جمع کنند و چهارهزار درهم به امام تقدیم کرد و آن حضرت را با احترام به منزل بازگرداند!(2)

[شماره صفحه واقعی : 611]

ص: 1987


1- باتوا علی قُلل الجبال تحرسهم *** غُلب الرجال فما اغنتهم القلل واستنزلوا بعد عزّ عن معاقلهم *** فاودعوا حفراً یا بئس ما نزلوا ناداهم صارخ من بعد ما قبروا *** أین الأسرّة والتیجان والحلل؟ این الوجوه الّتی کانت منعمة *** من دونها تضرب الأستار والکلل؟ فافصح القبر عنهم حین ساء لهم *** تلک الوجوه علیها الدود یقتتل قد طالما اکلوا دهراً وما شربوا *** فاصبحوا بعد طول الأکل قد أُکلوا وطالما عمّروا دوراً لتحصنهم *** ففارقوا الدور والأهلین وانتقلوا وطالما کنزوا الأموال وادّخروا *** فخلفوها علی الأعداء وارتحلوا اضحت منازلهم قفراً معطّلة *** وساکنوها إلی الاجداث قد رحلوا
2- مسعودی، مروج الذهب، ج4، ص 11؛ شبلنجی، نورالأبصار، ص 166؛ سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص 361؛ ابن خلکان، وفیات الأعیان، تحقیق: دکتر احسان عباس، ج3، ص 272؛ قلقشندی، مآثر الأنافة فی معالم الخلافة، ج1، ص 232. در منابع تاریخی، در تعداد ابیات و جملات آن اندکی تفاوت وجود دارد.

امام در زندان متوکلمتوکل کینه عجیبی از امام در دل داشت و همواره در صدد آزار و اذیت آن حضرت بود و با آن که امام در سامرّاء در حقیقت همانند یک زندانی به سر می برد، با این حال پس از احضار امام از مدینه به سامرّاء دستور داد مدتی حضرت را زندانی کنند.

«صقر بن ابی دلف» می گوید: هنگامی که امام هادی(علیه السلام) را به سامرّاء آوردند، رفتم تا از حال او جو یا شوم. «زرّافی» دربان متوکل مرا دید و دستور داد وارد شوم. وارد شدم. پرسید: برای چه کار آمده ای؟

گفتم: خیر است.

گفت: بنشین! نشستم، ولی هراسان شدم و سخت در اندیشه فرو رفتم و باخود گفتم: اشتباه کردم (که به چنین کار خطرناکی اقدام کردم و برای دیدار امام آمدم).

«زرافی» کار مردم را انجام داد و آن ها را مرخص کرد و چون خلوت شد، گفت: چه کار داری و برای چه آمده ای؟

گفتم: برای کار خیری.

گفت: گویا آمده ای از حال مولای خود خبر بگیری، گفتم: مولای من کیست؟ مولای من خلیفه است!

گفت: ساکت شو، مولای تو برحق است، نترس که من نیز بر اعتقاد تو هستم و او را امام می دانم.

من خدا را سپاس گفتم. آن گاه گفت: آیا می خواهی او را ببینی؟ گفتم: آری.

گفت: قدری بنشین تا پستچی (نامه رسان) بیرون رود. چون وی بیرون رفت، با اشاره به من، به غلامش گفت: این را به اتاقی که آن علوی در آن زندانی است، ببر و نزد او واگذار و برگرد.

چون به خدمت امام رسیدم، حضرت را دیدم روی حصیری نشسته و در

[شماره صفحه واقعی : 612]

ص: 1988

برابرش قبر حفر شده ای قرار دارد، سلام کردم. فرمود: بنشین! نشستم! پرسید: برای چه آمده ای؟

عرض کردم: آمده ام از حال شما خبری بگیرم. در این هنگام بر قبر نظر کردم و گریستم. فرمود: گریان مباش که در این گرفتاری، آسیبی به من نمی رسد.

من خدا را سپاس گفتم. آن گاه از معنای حدیثی پرسیدم، امام جواب داد و پس از جواب، فرمود: مرا واگذار و بیرون رو که بر تو ایمن نیستم و بیم آن است که آزاری به تو برسانند.(1)

این حادثه از یک سو خشونت و شدت عمل متوکل را در مورد امام هادیمی رساند و از سوی دیگر بیان گر میزان نفوذ امام در میان درباریان و مأموران ویژه خلیفه است.

متوکل در آخرین روزهای عمرش به پیشکار خود، «سعید بن حاجب»، دستور داد امام را به قتل برساند، ولی حضرت فرمود: بیش از دو روز نمی گذرد که متوکل کشته می شود، و همین جور هم شد!(2)

جنایات و سخت گیری های متوکل در مورد شیعیان

متوکل یکی از جنایت کارترین خلفای عباسی بود. او در دشمنی با امیرمؤمنان(علیه السلام)و خاندان و شیعیان او دلی پرکینه داشت و دوران حکومت او برای شیعیان و علویان یکی از سیاه ترین دوران ها به شمار می رود. از آن جا که همه جنایات او را نمی توان در این بحث فشرده بیان کرد، ناگزیر به برخی از جنایات او نمونهوار اشاره می کنیم:

1. در حکومت او گروهی از علویان زندانی یا تحت تعقیب و متواری شدند

[شماره صفحه واقعی : 613]

ص: 1989


1- مجلسی، بحارالأنوار، ج50، ص 194؛ امام علی بن محمد الهادی، مؤسسه در راه حق، ص 16.
2- علی بن عیسی اربلی، کشف الغمّة، ج3، ص 184.

که از آن جمله می توان از «محمد بن صالح» (از نوادگان امام مجتبی(علیه السلام)) و «محمدبن جعفر» (یکی از مبلغان حسن بن زید که در طبرستان قیام کرده بود)، نام برد.(1)

2. او در سال 236 قمری دستور داد آرامگاه سرور شهیدان حضرت ابا عبدالله الحسین(علیه السلام) و بناهای اطراف آن ویران(2)و زمین پیرامون آن کشت شود و نیز در اطراف آن پاسگاه هایی برقرار ساخت تا از زیارت آن حضرت جلوگیری کند. گویا هیچ یک از مسلمانان حاضر به تخریب قبر امام حسین(علیه السلام) نبوده است، زیرا او این کار را توسط شخصی به نام «دیزج» انجام داد که یهودی الأصل بود. متوکل اعلام کرد: رفتن به زیارت حسین بن علی ممنوع است و اگر کسی به زیارت او برود، مجازات خواهد شد(3). او می ترسید قبر امام حسین(علیه السلام) پایگاهی برضد او گردد و مبارزات و شهادت آن شهید بزرگوار الهام بخش حرکت و قیام مردم در برابر ستم های دربار خلافت شود. اما شیعیان و دوستداران سرور شهیدان در هیچ شرائطی از زیارت آن تربت پاک باز نایستادند و زائران، انواع صدمه ها و شکنجه ها را تحمل می کردند و باز به زیارت می رفتند. پس از قتل متوکل دوباره شیعیان با همکاری علویان قبر آن حضرت را بازسازی کردند.(4)

خراب کردن قبر امام حسین(علیه السلام) مسلمانان را به شدت خشمگین ساخت، به طوری که مردم «بغداد» شعارهایی برضد متوکل بر در و دیوارها و مساجد می نوشتند و شعرای مبارز و متعهد، با سرودن اشعاری، او را «هجو» می کردند. از جمله آن سروده ها، شعری است که ترجمه آن به قرار زیر است:

«به خدا قسم اگر بنی امیه، فرزند دختر پیامبرشان را به ستم کشتند، اینک کسانی که از دودمان پدر او هستند (بنی عباس) جنایتی مانند جنایت

[شماره صفحه واقعی : 614]

ص: 1990


1- ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص397_ 418.
2- قلقشندی، همان، ج1، ص 231.
3- ابوالفرج اصفهانی، همان کتاب، ص 395؛ مسعودی، مروج الذهب، ج4، ص 51؛ سیوطی، تاریخ الخلفاء، ص347 و ر.ک: الأمالی، طوسی، ص 326_ 328.
4- ابوالفرج اصفهانی، همان کتاب، ص 396؛ و ر.ک : ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج7، ص 55.

بنی امیه مرتکب شده اند. این قبر حسین است که به جان خودم سوگند (توسط عباسیان) ویران شده است. بنی عباس متأسفند که در قتل حسین(علیه السلام)شرکت نداشته اند! واینک با تجاوز به تربت حسین و ویران کردن قبر او، به جان استخوان های او افتاده اند!».(1)

3. او در زمان خلافت خود بزرگانی از مردم مسلمان و معتقد به اهل بیت را به شهادت رسانید که از جمله آنان «ابن سکّیت»، یار با وفای امام جواد و امام هادی(علیهما السلام) و شاعر و ادیب نام آور شیعی، بود که متوکل به جرم دوستی علی(علیه السلام)، او را به قتل رسانید(2)روزی متوکل با اشاره به دو فرزند خود، از وی پرسید: این دو فرزند من نزد تو محبوبترند یا «حسن» و «حسین»؟

ابن سکّیت از این سخن و مقایسه بی مورد سخت برآشفت و خونش به جوش آمد و بی درنگ گفت: «به خدا سوگند «قنبر» غلام علی(علیه السلام) در نظر من از تو و دو فرزندت بهتر است!»

متوکل که مست قدرت و هوا و هوس بود، فرمان داد زبان او را از پشت سر بیرون کشیدند!(3)

4. «خطیب بغدادی» درباره شکنجه و آزار طرفداران خاندان رسالت از سوی متوکل می نویسد: متوکل عباسی «نصر بن علی جهضمی» را به علت حدیثی که درباره منقبت و فضیلت علی(علیه السلام) و حضرت فاطمه (علیها السلام) و امام حسن و امام

[شماره صفحه واقعی : 615]

ص: 1991


1- بالله ان کانت امیة قد أتت *** قتل ابن بنت نبیها مظلوماً فلقد اتاه بنو ابیه بمثله *** هذا لعمری قبره مهدوماً أسفوا علی أن لا یکونوا شارکوا *** فی قتله فَتَتَبَّعوه رمیماً (سیوطی، تاریخ الخلفاء، ص347 ؛ الأمالی، طوسی، ص 329 به گفته دکتر شوق ضیف، سراینده این اشعار، علی بن بسام بوده است (الشعر وطوابعه الشعبیة علی مرّ العصور، ص 100).
2- نام ابن سکیت، یعقوب و نام پدرش إسحاق است. او از علما و دانشمندان و ادیبان نامدار شیعه بوده و در اکثر علوم عصر خود مانند: علوم قرآن، شعر، لغت و ادب، تبحّر داشت و درباره این علوم کتاب هایی به رشته تحریر درآورده بود که به گفته بعضی از صاحب نظران بعضی از آن ها در نوع خود بی نظیر بوده است (مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الأدب، ج7، ص 570).
3- سیوطی، همان کتاب، ص 348؛ مامقانی، تنقیح المقال، ج3، ص 570.

حسین(علیهما السلام)نقل کرده بود «هزار» تازیانه زد و دست از او برنداشت تا آن که شهادت دادند او از اهل سنت است!(1)

5. او به شعرای مزدور و خودفروخته ای همچون «مروان بن ابی الجنوب» مبالغ هنگفتی صله می داد تا درباره مشروعیت حکومت بنی عباس و هجو بنی هاشم شعر بسرایند .(2)

6. او زمانی که به ایجاد ارتشی نوین موسوم به «شاکریه» دست زد، افرادی را از مناطقی که در بینش ضد علوی مشهور بودند، بهویژه از سوریه، الجزیره، جبل، حجاز، و عنبا استخدام کرد.(3)

7. او به حاکم مصر دستور داد تا طالبیان را به عراق تبعید کند، حاکم مصر نیز چنین کرد. آن گاه در سال 236 آنان را به مدینه منتقل کرد.(4)

8. او شیعیان را از دستگاه دولت اخراج می کرد و موقعیت آنان را در اذهان عمومی خدشه دار می ساخت. به عنوان نمونه، می توان از برکناری «اسحاق بن ابراهیم» یاد کرد که متوکل او را به جرم شیعه بودن از حکمرانی «سامرّاء» و «سیروان» در استان «جبل» برکنار کرد. افراد دیگری نیز به همین علت موقعیت های خود را از دست دادند.(5)

متوکل با اِعمال این شیوه ها، از بروز هرگونه حرکتی از ناحیه شیعیان برضد رژیم خود جلوگیری کرد، لکن موفق نشد فعالیت های پنهانی آنان را خاتمه بخشد و چنان که قبلاً گفتیم، گزارش های تاریخی، حاکی از آن است که امام هادی(علیه السلام)ارتباط های خود را با پیروانش در نهان ادامه می داد.

[شماره صفحه واقعی : 616]

ص: 1992


1- تاریخ بغداد، ج13، ص 289.
2- شریف القرشی، باقر، حیاة الإمام الهادی، ص 292.
3- دکتر حسین، جاسم، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ترجمه دکتر سید محمدتقی آیت اللهی، ص 82.
4- دکتر حسین، همان کتاب، ص 84.
5- همان.
فشارهای اقتصادی بر شیعیان

متوکل به منظور تضعیف جبهه تشیع و نابود ساختن نیروهای مبارز شیعه، آنان را شدیداً در فشار اقتصادی قرار داده بود، به طوری که تا این حد فشار اقتصادی بر شیعیان تا آن تاریخ بی سابقه بود.

البته می دانیم که شیعه پس از رحلت پیامبر، همواره از نظر اقتصادی در فشار و مضیقه قرار داشت. در این زمینه، علاوه بر گرفتن «فدک» از فاطمه زهرا(علیها السلام) که انگیزه سیاسی داشت و هدف از آن تضعیف بنیه اقتصادی جناح امیرمؤمنان(علیه السلام) و بنی هاشم بود، نمونه های فراوانی در تاریخ اسلام به چشم می خورد که یکی از آن ها روش معاویه با شیعیان، بهویژه بنی هاشم، بود. یکی از تاکتیک هایی که معاویه به منظور اخذ بیعت از حسین بن علی(علیه السلام) برای ولیعهدی یزید به آن متوسل شد، خودداری وی از پرداخت هرگونه عطیه به بنی هاشم از بیت المال در جریان سفر به مدینه بود تا بدینوسیله امام را زیر فشار گذاشته وادار به بیعت کند.(1)

نمونه دیگر، فشار اقتصادی «ابو جعفر منصور دوانیقی» (دومین خلیفه عباسی) بود. منصور برنامه سیاه تحمیل گرسنگی و فلج سازی اقتصادی را در سطح وسیع و گسترده ای به اجرا می گذاشت و هدف او این بود که مردم، نیازمند و گرسنه و متکی به او باشند و در نتیجه همیشه در فکر سیر کردن شکم خود بوده، مجال اندیشه در مسائل بزرگ اجتماعی را نداشته باشند. او روزی در حضور جمعی از خواص درباریان خویش با لحن زننده ای انگیزه خود را از گرسنه نگه داشتن مردم چنین بیان کرد: عرب های بادیه نشین در ضرب المثل خود، خوب گفته اند که: «سگ خود را گرسنه نگه دار تا به طمع نان، دنبال تو بیاید»!(2)این سخن ضمناً می رساند که امت اسلام در چشم بنی عباس، تا چه حد بی ارزش بوده اند؟!.

[شماره صفحه واقعی : 617]

ص: 1993


1- ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج3، ص 511؛ ابن قُتیبه، الإمامة والسیاسة، ج1، ص 191.
2- شریف القرشی، باقر، حیاة الإمام موسی بن جعفر(علیه السلام)، ج1، ص 369(به نقل از کتاب: عصر المأمون).

در این فشار اقتصادی، سهم شیعیان و علویان بیش از همه بود، زیرا آنان همیشه پیشگام و پیشاهنگ مبارزه با خلفای ستم گر بودند.

دوران خلافت هارون نیز از این برنامه کلی مستثنا نبود، زیرا او با قبضه بیت المال مسلمانان و صرف آن در راه هوسرانی ها و بوالهوسی ها و تجمل پرستی های خود و اطرافیانش، شیعیان را از حقوق مشروع خود محروم کرده بود و از این راه نیروهای آنان را تضعیف می کرد.بنابراین شیعیان با این گونه فشارها آشنا بودند، اما چنان که اشاره شد، فشار اقتصادی زمان متوکل ابعاد گسترده تر و وحشتناک تری داشت که ذیلاً برخی از آن ها را یادآوری می کنیم:

1. او از نظر اقتصادی به قدری بر شیعیان سخت گرفت، که می گویند: در آن زمان گروهی از بانوان علوی در مدینه حتی یک دست لباس درست نداشتند که در آن نماز بگزارند و فقط یک پیراهن مندرس برایشان مانده بود که به هنگام نماز به نوبت از آن استفاده می کردند و نیز با چرخ ریسی روزگار می گذراندند و پیوسته در چنین سختی و تنگدستی بودند تا متوکل به هلاکت رسید.(1)

2. متوکل «عمر بن فرج رُخَّجی» را فرمانروای مکه و مدینه ساخت. و او مردمان را از نیکی و احسان به آل ابی طالب باز می داشت و سخت دنبال این کار بود؛ چنان که مردم از بیم جان، دست از رعایت و حمایت علویان برداشتند و زندگی برخاندان امیرمؤمنان(علیه السلام) سخت شد .(2)

3. متوکل، دارایی علویان را که ملک «فدک» بود، مصادره کرد.(3)نقل شده است که درآمد فدک در آن زمان بالغ بر 24000 دینار بوده است. متوکل فدک را

[شماره صفحه واقعی : 618]

ص: 1994


1- حاج شیخ عباس قمی، تتمة المنتهی، ص 238_ 239؛ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص 396.
2- همان.
3- در فدک یازده درخت خرما وجود داشته که پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) آن ها را به دست خود کاشته بود. فرزندان حضرت فاطمه(علیها السلام) میوه آن ها را به حجاج اهداء می کردند، و از برکت آن ها، ثروت سرشاری عاید آن ها می شد. «عبدالله بن عمر بازیار» شخصی به نام «بشران بن ابی امیّه ثقفی» را به مدینه فرستاد و او این درخت ها را قطع کرد و چون به بصره برگشت، فلج شد! (موسوی قزوینی حائری، سید محمدحسن، فدک، ص 195).

به «عبدالله بن عمر بازیار» که از هواداران او بود، عطا کرد.(1)

4. او به حاکم خود در مصر دستور داد با علویان براساس قواعد زیر برخورد کند:

الف . به هیچ یک از علویان هیچ گونه ملکی داده نشود، نیز اجازه اسب سواری و حرکت از «فسطاط» (قاهره امروز) به شهرهای دیگر داده نشود.

ب . به هیچ یک از علویان جوازِ داشتنِ بیش از یک برده داده نشود.

ج . چنان چه دعوائی مابین یک علوی و غیرعلوی صورت گرفت، قاضی نخست به سخن غیرعلوی گوش فرا دهد و پس از آن بدون گفتوگو با علوی آن را بپذیرد!(2)

کاخ ها و بزم های پرتجمل

درکنار این فشارها و محدودیت های جانکاه نسبت به شیعیان، متوکلدرتاراج بیت المال و بنای کاخ های با شکوه و راه اندازی تشریفات پرخرج بیداد می کرد.

او کاخ های متعددی بنا کرد و اموال هنگفتی هزینه آن ها نمود. از جمله، کاخ هایی به نام های: شاه، عروس، شبداز، بدیع، غریب و برج بنا کرد و یک میلیون و هفتصد هزار دینار فقط هزینه ساختن کاخ اخیر کرد!(3). نیز قصر دیگری ساخت که به قصر «بُرکُواء» شهرت یافت.ساختمان این قصر که از بهترین و بزرگ ترین قصرهای وی بود، بیست میلیون درهم هزینه برداشت! (4) قصرهای دیگری نیز

به نام های: جعفری، ملیح، غرو، مختار، حیر برای خوشگذرانی بناکرده بود که هرکدام هزاران میلیون درهم خرج برداشته و مورخان به تفصیل از آن ها یاد کرده اند.(4)

[شماره صفحه واقعی : 619]

ص: 1995


1- دکتر حسین، جاسم، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ترجمه دکتر سید محمدتقی آیت اللهی، ص 84.
2- دکتر حسین، همان کتاب، ص 84 (به نقل از کتاب ولاة مصر، تألیف کندی).
3- ابن واضح، تاریخ یعقوبی، ج3، ص 223. 4 . فقیهی، علی اصغر، آل بویه، ص 415.
4- شریف القرشی، باقر، حیاة الإمام الهادی، ص 309_ 315.

متوکّل تصمیم گرفت پسرش «عبدالله معتزّ» را ختنه کند و برای این منظور تشریفات بسیار پرخرج و سرسام آوری به راه انداخت که مورخان به تفصیل نوشته اند و ما به گوشه هایی از آن اشاره می کنیم:

فرشی را که طول آن یکصد ذراع و عرض آن نیز پنجاه ذراع بود، برای تالار قصر که دارای همین ابعاد بود، تهیه کردند و برای پذیرایی از مدعوین چهارهزار صندلی از طلا و مرصّع به جواهر در تالار قصر چیدند!

به فرمان متوکل بیست میلیون درهم که برای نثار آماده شده بود، بر سر زنان و خدام و حاشیه نشینان نثار کردند! و یک میلیون درهم که روی آن ها عنوان جشن و مراسم ختنه کنان حک شده بود، بر سر آرایش گر و ختنه کننده و غلامان و پیشکاران مخصوص نثار گردید!

آن روز از ختنه کننده معتزّ پرسیدند که تا موقع صرف غذا، چه مبلغی عائد تو شده؟ گفت: هشتاد و چند هزار دینار غیر از اشیای زرین و انگشتری و جواهر!

وقتی که صورت مخارج جشن «ختنه کنان» به متوکل تسلیم شد، بالغ بر هشتاد و شش میلیون درهم شده بود!!(1)

این ها گوشه هایی از خوشگذرانی ها و ولخرجی های متوکل از محل بیت المال بود، و گرنه شرح بزم ها و عیاشی های او در این بحث فشرده نمی گنجد. تنها در این جا اضافه می کنیم که «سیوطی» می نویسد: او چهارهزار کنیز در کاخ خود داشت که از همه آن ها کام جسته بود!(2)«مسعودی»، مورخ نامدار، می گوید: در هیچ زمان و هیچ عصری مانند دوران حکومت متوکل، پول خرج نمی شد! (3)

[شماره صفحه واقعی : 620]

ص: 1996


1- فقیهی، همان کتاب، ص417؛ دکتر منجد، صلاح الدین، بین الخلفاء والخلعاء، ص 33_ 35. مراسم پرتجمل ختنه کنان معتزّ را «قلقشندی» نیز با اندکی تفاوت در کتاب «مآثر الأنافة فی معالم الخلافة»، ج3، ص367 آورده است.
2- سیوطی، تاریخ الخلفاء، ص 350. 3 . مروج الذهب، ج4، ص 40.

یک سند تاریخی

«ابوبکر خوارزمی»، نویسنده بزرگ عصر آل بویه (متوفی 383یا393)، طی نامه ای که در آن، سخت گیری های عباسیان نسبت به شیعیان و مظلومیت سادات و شیعیان را شرح می دهد، انگشت روی جنایت های متوکل می گذارد و از این جشن ننگین نیز یاد می کند.

پیشوایی از پیشوایان هدایت و سیدی از سادات خاندان نبوت از دنیا می رود، کسی جنازه او را تشییع نمی کند و قبر او گچ کاری نمی شود، اما چون دلقک و مسخره ای و بازیگری از آل عباس بمیرد، تمام عدول (عدول دارالقضاء) و قاضیان در تشییع جنازه او حاضر می شوند و قائدان و والیان برای او مجلس عزاداری به پا می دارند! دهریان و سوفسطائیان از شرّ ایشان (آل عباس) در امانند، لیکن آن ها هرکس را شیعه بدانند، به قتل می رسانند. هرکس نام پسرش را «علی» بگذارد، خونش را می ریزند. شاعر شیعه چون در مناقب وصی و معجزات نبی شعر بگوید، زبانش را می برند و دیوانش را پاره می کنند. هارون، پسر خیزران (مقصود واثق خلیفه است) و جعفر متوکل در صورتی به کسی عطا می کردند و بخشش می نمودند که به آل ابی طالب دشنام گوید، مانند عبدالله بن مُصْعَب زبیری و وهب بن وهب بُحتُری و مروان بن ابی حَفْصَه اموی و عبدالملک بن قُرَیْب اصمعی و بکّار بن عبدالله زبیری. مدت هزار ماه در منبرها به امیرالمؤمنین ناسزا گفتند (مقصود مدت حکومت بنی امیه است)، اما در وصایت او شک به خود راه ندادیم.

علویان را از یک وعده خوراک منع می کنند، درحالی که خراج مصر و اهواز و صدقات حرمین شریفین و حجاز به مصرف (خُنیاگرانی از قبیل) ابن ابی مریم مدنی و ابراهیم موصلی و ابن جامع سهمی و زَلْزَلْضارب و بَرْصُوما زامر (سرنا زن، نی زن) می رسد. متوکل عباسی دوازده

[شماره صفحه واقعی : 621]

ص: 1997

هزار کنیز داشت! اما سیدی از سادات اهل بیت، فقط یک کنیز (خدمتکار) زنگی یا سندی دارا بود. اموال خالص و پاکیزه خراج، به دلقک ها و مهمانی های مربوط به ختنه اطفال، به سگ بازان و بوزینه داران، به مخارق و علویه خنیاگر و به زرزر و عمرو بن بانه بازیگر، منحصر شده است! یک وعده خوراک و یک جرعه آب را از اولاد فاطمه(علیها السلام)دریغ می دارند. قومی که خمس بر آنان حلال و صدقه حرام است و گرامی داشتن و دوستی نسبت به ایشان واجب است، از فقر، مُشرِف به هلاک هستند، یکی شمشیر خود را گرو می گذارد و دیگری جامه اش را می فروشد. آنان گناهی ندارند جز این که جدشان نبی و پدرشان وصی و مادرشان فاطمه و مادرمادرشان خدیجه و مذهبشان ایمان به خدا و راهنمایشان قرآن است. من چه بگویم درباره قومی که تربت و قبر امام حسین(علیه السلام)را شخم زدند و در محل آن زراعت کردند و زائران قبرش را به شهرها تبعید نمودند... .(1)

قتل متوکل و خلافت منتصرسرانجام متوکل، شبی که در بزم شراب در کاخ حکومت به مستی فرو رفته بود، با نقشه قبلی فرزندش «منتصر» و با همکاری ترکان، همراه وزیرش «فتح بن خاقان» کشته شد (شوال247) و منتصر به خلافت رسید.(2)

ماجرای قتل متوکل بدین ترتیب بود که وی ندیمی داشت به نام «عباده مخنَّث». عباده در مجلس متوکل متکّایی روی شکم خود زیر لباسش می بست و سرخود را که موهایش ریخته بود، برهنه می کرد و در برابر متوکل به رقص می پرداخت و آوازه خوانان همصدا چنین می خواندند: «این مرد طاسِ شکم گنده

[شماره صفحه واقعی : 622]

ص: 1998


1- خوارزمی، رسائل، ص 76_ 83؛ فقیهی، همان کتاب، ص 453؛ احمد امین، ضحی الإسلام، ج3، ص 297_ 298.
2- مسعودی، همان کتاب، ج4، ص 38؛ حاج شیخ عباس قمی، تتمة المنتهی، ص 238.

آمده تا خلیفه مسلمانان شود» و مقصودشان از این جمله «علی»(علیه السلام) بود. متوکل نیز شراب می خورد و خنده مستانه سر می داد. در یکی از روزها که عباده طبق معمول به همین کیفیت مسخرگی می کرد، منتصر در مجلس حاضر بود. وی از دیدن این منظره ناراحت شد و با اشاره، عباده را تهدید کرد.

عباده از ترس ساکت شد. متوکل پرسید: چه شده؟ عباده برخاست و علت را بیان کرد. دراین هنگام منتصر به پا خاست و گفت: ای امیرالمؤمنین! آن کسی که این شخص ادای او را در می آورد و مردم می خندند، پسر عموی تو و بزرگ خاندان تو است و مایه افتخار تو محسوب می شود. اگر خود می خواهی گوشت او را بخوری بخور، ولی اجازه نده این سگ و امثال او از آن بخورند. متوکل با تمسخر، به آوازه خوانان دستور داد که همصدا این شعر را بخوانند:

غ_ار الفت__ی لاب_ن عمّ__ه *** رأس الفت__ی فی حِ_رِ امّ___ه

این جوان به خاطر پسر عمویش به غیرت در آمد.

سر این جوان در... مادرش باد!(1)

به دنبال این قضیه بود که منتصر با نقشه قبلی با همکاری ترکان، پدر را به قتل رساند.

منتصر برخلاف پدر، دوستی با علی و خاندان او را آشکار ساخت و به مردم دستور داد به زیارت حسین بن علی(علیه السلام)بروند و به علویان که در زمان پدرش در بیم و وحشت به سر می بردند، ایمنی داد .(2)

از این گذشته، سه اقدام بزرگ را به مورد اجرا گذاشت:

1. فدک را به علویان پس داد.

2. موقوفات علویان را به آنان مسترد کرد.

3. والی مدینه به نام «صالح بن علی» را که با بنی هاشم بدرفتاری می کرد،

[شماره صفحه واقعی : 623]

ص: 1999


1- ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج7، ص 5 _6؛ قلقشندی، همان، ج1، ص 230؛ امام هادی(علیه السلام)، ص 63.
2- قلقشندی، همان کتاب، ج1، ص 238.

برکنار کرد و به جای او «علی بن الحسین» را به این سمت منصوب کرد و توصیه نمود که از نیکی و خدمت به بنی هاشم دریغ نورزد.(1)

ولی از آن جا که دوران خلافت منتصر کوتاه مدت بود، پس از وی باز اختناق و فشار از سرگرفته شد.

امام هادی(علیه السلام)، رویاروی فقیهان درباری

با آن که سیاست خلفای عباسی این بود که توجه مردم را به فقهای درباری جلب کنند و آراء و فتاوای آنان را به رسمیت بشناسند، اما در مدت اقامت امام هادی در سامرّاء چندین بار در میان فقهای وابسته به دربار اختلاف فتوا به وجود آمد و ناگزیر برای حل مشکل به امام مراجعه کردند و امام با دانش امامت و استدلال روشن، چنان مسئله را شکافت که فقها در برابر آن ناگزیر به تحسین و تسلیم شدند. اینک دونمونه از این گونه موارد را ذیلاً از نظر می گذرانیم:

1. کیفر مسیحی زناکار

روزی یک نفر مسیحی را که با زن مسلمانی زنا کرده بود، نزد متوکل آوردند. متوکل خواست در مورد او حد شرعی اجرا شود، در این هنگام مسیحی اسلام آورد. «یحیی بن اکثم» قاضی القضات گفت: اسلام آوردن او، کفر و عملش را از میان برده و نباید حدّ در مورد او اجرا شود. برخی از فقها گفتند: باید سه بار درمورد او حد جاری شود. برخی دیگر به گونه ای دیگر فتوا دادند. وجود اختلاف آراء و فتاوا، متوکل را مجبور ساخت تا از امام هادی(علیه السلام) استفتا کند مسئله را در محضر امام مطرح کردند. امام پاسخ داد: «آن قدر باید شلاق بخورد تا بمیرد».

[شماره صفحه واقعی : 624]

ص: 2000


1- ابن اثیر، همان کتاب، ج7، ص 116؛ مسعودی، همان کتاب، ج4، ص 51 شریف القشی، همان کتاب، ص 275.

فتوای امام با مخالفت شدید «یحیی بن اکثم» و سایر فقها رو به رو گردید آنان گفتند: این فتوا در هیچ آیه و روایتی وجود ندارد و از متوکل خواستند نامه ای به امام نوشته مدرک این فتوا را بپرسد. متوکل موضوع را به امام نوشت. امام در پاسخ، پس از بسم الله نوشت:

«فَلَمّا رَأَوْا بَأْسَنا قالُوا آمَنّا بِاللّهِ وَحْدَهُ وَ کَفَرْنا بِما کُنّا بِهِ مُشْرِکِینَ* فَلَمْ یَکُ یَنْفَعُهُمْ اِیْمانُهُمْ لَمّا رَأوا بَأْسَنا سُنَّةَ اللّهِ الَّتِی قَدْ خَلَتْ فِیْ عِبادِهِ وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْکافِرُونَ».(1)

: «هنگامی که قهر و قدرت ما را دیدند، گفتند: به خدای یگانه ایمان آوردیم و به بتها و عناصری که آن ها را شریک خدا قرار داده بودیم، کافر شدیم. ولی ایمانشان به هنگام دیدن قهر و قدرت ما، سودی ندارد. این سنت و حکم الهی است که در میان بندگان وی جاری است و آن جا کافران زیان کار شدند.»

متوکل، پاسخ مستدل امام را پذیرفت و دستور داد حد زناکار طبق فتوای امام اجرا شود .(2)

امام با ذکر این آیه شریفه، به آنان فهماند: همان طور که ایمان مشرکان، عذاب خدا را از آن ها باز نداشت، اسلام آوردن این مسیحی نیز حد را ساقط نمی کند.

2. نذر متوکل

روزی متوکل بیمار شد و نذر کرد که اگر شفا یابد، تعداد «کثیری» دینار (= سکه زر) در راه خدا صدقه بدهد. هنگامی که بهبود یافت، فقها را گرد آورد و پرسید: چند دینار باید صدقه بدهم که «کثیر» محسوب شود؟ فقها در این باره

[شماره صفحه واقعی : 625]

ص: 2001


1- سوره غافر: 84 _ 85.
2- شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ج18، ص 408 (باب 36 من أبواب حد الزنا؛ شریف القرشی، باقر، حیاة الإمام الهادی، ص 240.

فتاوای مختلف دادند. متوکل ناگزیر مسئله را از امام هادی سؤال کرد. امام پاسخ داد باید هشتاد و سه دینار بپردازی. فقها از این فتوا تعجب کردند و به متوکل گفتند: از او بپرسید این فتوا را براساس چه مدرکی داده است؟

متوکل موضوع را با امام مطرح کرد. حضرت فرمود: خداوند در قرآن می فرماید: «لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللّهُ فِیْ مَواطِنَ کَثِیرَة...» (1): «خداوند شما (مسلمانان) را در موارد «کثیر» یاری کرده است...»، و همه خاندان ما روایت کرده اند که جنگ ها و سریّه های زمان پیامبر اسلام هشتاد و سه جنگ بوده است .(2)

امام هادی و مکتبهای کلامی

در عصر امام هادی(علیه السلام) مکاتب عقیدتی متعددی همچون «معتزله» و «اشاعره» رواج یافته و آراء و نظریات کلامی فراوانی در جامعه اسلامی پدید آمده بود و بازار مباحثی همچون جبر، تفویض، امکان یا عدم امکان رؤیت خدا، جسمیت خدا، وامثال این ها بسیار داغ بود، از این رو گاه امام در برابر سؤال هایی قرار می گرفت که پیدا بود از این گونه آراء و نظریات سرچشمه گرفته است. نفوذ آراء و نظریات باطل از این راه در محافل شیعه، ضرورت هدایت و رهبری فکری

[شماره صفحه واقعی : 626]

ص: 2002


1- سوره توبه: 25.
2- سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص 360؛ ابوسعد عبدالکریم تمیمی سمعانی، الأنساب، ج4، ص 196 (ماده عسکری). ابن تیمیه _ که اندیشه های انحرافی او، بعدها سرچشمه پیدایش فرقه وهابیت شد و عناد خاصی با شیعه و اهل بیت دارد با اعتراف به عظمت علمی امام سجاد، امام باقر و امام صادق(علیهم السلام)، در موارد متعددی نسبت به عسکریین حق کشی کرده و عظمت علمی آن دو بزرگوار را انکار کرده است. به عنوان نمونه، او می نویسد: «انّ العسکریین ونحوهما من طبقة امثالهما لم یعلم لهما تبریز فی علم أو دین کما عرف لعلی بن الحسین وابی جعفر وجعفر بن محمد (منهاج السنة النبویة، ج8، ص 189). ابن تیمیه، برتری های علمی امام هادی و نیز امام عسکری را که نمونه های آن در متن ملاحظه می شود، نادیده گرفته و پرده تعصب مانع درک واقعیت توسط او شده است، یا بدون بررسی کافی، چنین داوری کرده است.

شیعیان را از سوی امام شدّت می بخشید، از این رو پیشوای دهم طی مناظرات و مکاتبات خود، بی پایگی مکاتب و آراء و نظریات باطل همچون جبرگرائی و جسمیت خدا و... را با استدلال های روشن و قاطع اثبات می نمود و مکتب اصیل اسلام را پیراسته از هرگونه تحریف و تفکر باطل، به جامعه عرضه می کرد و این یکی از جلوه های عظمت علمی آن بزرگوار بود.(1)

مطالعه و بررسی حیات علمی امام، نشان می دهد که اکثر مناظرات امام هادی(علیه السلام)پیرامون این گونه موضوعات کلامی بوده و روایات متعددی از

آن حضرت در این زمینه نقل شده است که برتری مبانی اعتقادی شیعه را به روشنی ثابت می کند. به عنوان نمونه می توان از نامه مفصل امام یاد کرد که در پاسخ سؤال مردم اهواز درباره موضوع «جبر» و «تفویض» نگاشته و طی آن با بیان روشن و استدلال قاطع، نظریه درست را که نه جبر است و نه تفویض، اثبات کرده است.(2)

ولی چون این بحث ها از موضوع این کتاب که بیش تر جنبه تاریخی دارد، خارج است، از توضیح و تفصیل آن صرف نظر می کنیم و طالبین را به کتب مربوطه ارجاع می دهیم.

مبارزه با غُلات

از جمله گروه های باطل و منحرفی که در دوران امامت امام هادی(علیه السلام) فعال بودند، گروه غلات را باید نام برد که افکار و عقاید پوچ و منحط و بی اساسی داشتند و خود را شیعه وانمود می کردند. آنان درباره امام غُلوّ نموده برای او مقام الوهیّت قائل می شدند و گاهی نیز خود را منصوب از طرف امام قلمداد می کردند و بدینوسیله موجبات بدنامی شیعیان را در میان فرقه های دیگر فراهم می کردند. امام هادی از این گروه اظهار تبری نموده با آنان مبارزه می کرد و تلاش

[شماره صفحه واقعی : 627]

ص: 2003


1- شریف القرشی، همان کتاب، ص 130؛ طبرسی، احتجاج، ص 249.
2- حسن بن علی بن شعبه، تحف العقول، ص 458_ 475.

می نمود که با طرد آنان، اجازه ندهد لکه ننگی بر دامن تشیع بنشیند.

شاید بتوان گفت: علت پیدایش اعتقاد آنان به الوهیت امام و سایر عقاید پوچ و بی اساس، امور زیر بوده است:

الف . کرامت ها، آگاهی غیبی و دیگر امور خارق العاده ای که از امام مشاهده می شد و این گروه که قادر به توجیه و تحلیل صحیح و پخته این گونه مسائل نبودند، آن ها را دستاویز خرافات و بدعت ها و حرکت های ضد اسلامی قرار می دادند.

ب . این گروه منحرف می خواستند قیود و حدود و ضوابط اسلامی را زیر پا گذاشته طبق میل ها و هوس های خود رفتار کنند، از این رو تمام محرمات اسلامی را حلال می شمردند.

ج . چشم طمع به اموال مردم دوخته بودند و می خواستند وجوهی را که شیعیان به ائمه می پرداختند، به چنگ آورند.

در هر حال غلات گروه خطرناک و گمراه کننده ای بودند که سران آنان افرادی همچون اشخاص زیر بودند:

1. علی بن حَسَکَه قمی، 2. قاسم یقطینی، 3. حسن بن محمد بن بابای قمی، 4. محمد بن نُصیر فهری، 5. فارس بن حاتم.

به عنوان نمونه، عقیده علی بن حسکه بدین قرار بود:

الف . امام هادی(علیه السلام) خدا و خالق و مدبر جهان هستی است!

ب . ابن حسکه نبیّ و فرستاده از جانب امام برای هدایت مردم است!

ج . هیچ کدام از فرائض اسلامی از قبیل زکات، حجّ، روزه و... واجب نیست!

محمد بن نصیر فهری نیز می گفت:

الف . امام هادی(علیه السلام) خالق و پروردگار جهان است!

ب . ازدواج با محارم از قبیل مادر، دختر، و خواهر، جایز است!

ج . لواط جایز و یکی از راه های اعمال شهوت است که خداوند آن را حرام نکرده است!

[شماره صفحه واقعی : 628]

ص: 2004

د . ارواح مردگان در کالبد آیندگان حلول می کند (تناسخ)!(1)

امام دهم طی نامه ها و پاسخ هایی که به سؤالات شیعیان در این باره می داد، این گروه را منحرف و کافر معرفی می کرد و به شیعیان توصیه می نمود که از آنان دوری جویند.

امام در پاسخ سؤال یکی از شیعیان درباره «ابن حسَکَه» و عقاید باطل او، چنین نوشت:

«ابن حسکه که لعنت خدا بر او باد دروغ گفته است، من او را از دوستان و پیروان خود نمی دانم، او را چه شده است؟ خدا لعنتش کند! سوگند به خدا، پروردگار، محمد(صلی الله علیه وآله) و پیامبران پیش از او را، جز به آیین یکتاپرستی و امر به نماز و زکات و حج و ولایت نفرستاده و محمد(صلی الله علیه وآله)جز به سوی خدای یکتای بی همتا دعوت نکرده است. ما جانشینان او نیز بندگان خداییم و به او شرک نمیورزیم. اگر او را اطاعت کنیم، مشمول رحمت او خواهیم بود و چنان چه از فرمانش سرپیچی نماییم، گرفتار کیفرش خواهیم شد. ما برخدا حجتی نداریم، بلکه خدا ست که برما و بر تمامی آفریده هایش حجت دارد.

من از کسی که چنین سخنانی می گوید، بیزاری می جویم و از چنین گفتاری به خدا پناه می برم، شما نیز از آنان دوری گزینید و آنان را در فشار و سختی قراردهید و چنان چه به یکی از آن ها دسترسی پیدا کردید، سرش را با سنگ بشکنید.(2)

امام ضمن نامه ای به «عبیدی» از فهری و ابن بابای قمی نیز بیزاری جسته درباره آن دو، چنین نوشت:

من از فهری (محمد بن نصیر) وحسن بن محمد بن بابای قمی بیزاری می جویم و تو و تمام شیعیان را از فتنه او برحذر می دارم و آنان را لعن

[شماره صفحه واقعی : 629]

ص: 2005


1- شریف القرشی، باقر، الإمام الهادی، ص 335.
2- طوسی، اختیار معرفة الرجال، ص 519، حدیث997؛ شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، ج18، کتاب الحدود، أبواب حد المحارب، باب7، ص 554.

می کنم. این دوتن، مال مردم را به نام ما می خورند و فتنه انگیز و مزاحم هستند. خداوند آنان را عذاب کند و گرفتار فتنه سازد.

«ابن بابا» گمان برده که من او را به نبوت برانگیخته ام و او «باب» من است! خداوند او را لعنت کند! شیطان بر او مسلط شده و او را گمراه ساخته است. اگر توانستی سر او را با سنگ بشکن! او مرا آزار داده است، خداوند در دنیا و آخرت او را معذب سازد.(1)

«فارس بن حاتم» نیز که گفتیم یکی از رهبران غُلات بود، از طرف امام مورد لعن و تکذیب قرار گرفت و در اختلافی که بین او و «علی بن جعفر»(2)پیش آمده بود، علی را مورد تأیید قرار داد. انحراف ها و بدعت ها و گمراه سازی های فارس به قدری زیاد بود که امام دستور قتل او را صادر نمود و بهشت را برای قاتل او تضمین کرد و نوشت:

«فارس» به اسم من ،دست به کارهایی می زند و مردم را فریب می دهد و آنان را به بدعت در دین فرا می خواند. خون او هدر است، کیست که با کشتن او مرا راحت کند؟ و هرکس او را بکشد من در مقابل، بهشت را برای او تضمین می کنم.

یکی از یاران امام به نام «جنید» فرمان آن حضرت را درباره او اجرا کرد و با قتل او جامعه اسلامی را از شرّ او راحت کرد.(3)

فتنه خلق قرآن

یکی از مهم ترین و داغ ترین جریان های فکری و عقیدتی در دوران امام هادی(علیه السلام)جنجال و کشمکش شدید بر سر مخلوق بودن یا مخلوق نبودن قرآن بود.

[شماره صفحه واقعی : 630]

ص: 2006


1- طوسی، همان کتاب، ص 520، حدیث 999.
2- علی بن جعفر یکی از مهم ترین و کوشاترین نمایندگان امام هادی بوده است. پیش از این، درباره او در بخش سازمان وکالت بحث کردیم.
3- طوسی، همان کتاب، ص 524، حدیث 1006؛ تحلیلی از تاریخ دوران دهمین خورشید امامت، امام هادی(علیه السلام)، ص 132_ 134.

گروه «معتزله» که عقل گرای افراطی بودند و در مسائل عقیدتی کند و کاو عقلی بیش از حدی می کردند، مسئله «مخلوق» و «حادث» بودن قرآن را در ارتباط با صفات خدا مطرح کردند و با «قدیم» بودن قرآن که گروه «اشاعره» و اهل حدیث از آن جانب داری می کردند، به مخالفت برخاستند و درگیری بین طرفداران این دو بینش اعتقادی رخ داد.

به گفته اهل تحقیق، بحث پیرامون مخلوق بودن قرآن، از اواخر حکومت بنی امیه آغاز گردید(1)(اوائل قرن دوم هجری) و نخستین کسی که این بحث را در محافل اسلامی مطرح کرد، . «جَعْد بن درهم»، معلم «مروان بن محمد»، آخرین خلیفه اموی، بود. او این فکر را از «ابان بن سمعان»، و «ابان» نیز از «طالوت بن اعصم» یهودی فرا گرفته بود.

«جَعْد» پس از طرح این بحث، مورد تعقیب قرار گرفت و به کوفه فرار کرد و در آن جا این نظریه را به «جَهْم بن صفوان ترمذی» منتقل کرد.(2)

برخی بر این باورند که اعتقاد به قدیم بودن قرآن از مسیحیت به جامعه اسلامی نفوذ کرده بود، زیرا آنان «مسیح» را «کلمة الله» می دانستند و در نتیجه، کلام خدا _ که از خداست _ از نظر آنان «قدیم» شناخته می شد.

مؤید این نظریه این است که مأمون در بخش نامه ای که در این مورد به «اسحاق بن ابراهیم» حاکم بغداد نوشت، «اشاعره» را متهم کرد که درمورد قرآن، همچون سخنان مسیحیان درمورد حضرت عیسی، سخن می گویند.

در هر حال، در زمان خلافت «هارون»، «بِشْر مَریسی»، که گفته می شود یهودی تبار بوده، این بحث را دنبال کرد و مدت چهل سال به ترویج فکر مخلوق

[شماره صفحه واقعی : 631]

ص: 2007


1- در مورد خلق قرآن و سابقه آن رجوع شود به الکامل فی التاریخ، ج7، ص 75.
2- جَعْد را خالد بن عبدالله قسری در روز عید قربان در کوفه به جرم این سخنان به عنوان قربانی کشت! جَهْم را نیز در سال 128 سالم بن احوز در مرو کشت (احمد امین، ضحی الإسلام، ج3، ص 162). گویا به همین مناسبت بوده که بعدها احمد بن حنبل، پرچم دار اهل حدیث، طرفداران مخلوق بودن قرآن را کافر و جهمی می خوانده است!

بودن قرآن پرداخت و چون روزی شنید که هارون سخنان او را شنیده و وی را غیاباً به مرگ تهدید کرده است، متواری شد.

این بحث همچنان بین دو گروه مطرح بود تا آن که «مأمون» به آن دامن زد و آتش اختلاف را شعلهورتر کرد. او که فردی دانشمند و مطلع، آشنا به فلسفه و فقه و ادبیات عرب، و اهل بحث و مناظره و دقت علمی بود، از همان زمان جوانی به اعتزال گرایش داشت و از «مخلوق» بودن قرآن جانب داری می کرد. فقها و اهل حدیث می ترسیدند مبادا وی خلیفه شود و این عقیده را ترویج کند. (1)

حدس آنان درست بود. مأمون پس از رسیدن به قدرت، رسماً از «معتزله» و در نتیجه از نظریه مخلوق بودن قرآن طرفداری کرد و آن را عقیده رسمی دولت اعلام نمود و قدرت دولت را جهت سرکوبی مخالفان این نظریه به کار گرفت. مخالفان که در آن زمان اهل سنت نامیده می شدند، مقاومت نشان دادند، بحران به اوج خود رسید و جریان از حد بحث علمی و مذهبی خارج شد و به یک بحث جنجالی و حادّ عقیدتی _ سیاسی تبدیل گردید و صحبت روز شد و همه جا حتی در میان عوام با حرارت مطرح گشت.

مأمون در سال 218قمری فرمانی خطاب به «اسحاق بن ابراهیم»، حاکم بغداد، صادر کرد که باید تمام قضات و شهود و محدثان و مقامات دولتی مورد آزمایش قرار گیرند، هرکس معتقد به خلق قرآن باشد، در کار خود ابقا شود و گرنه از کار برکنار گردد(2). این کار که در واقع نوعی تفتیش عقاید بود، در تاریخ، به عنوان «مِحْنَةُ الْقُرْآن»(3)مشهور شده است.

کسی که مأمون _ و پس از او معتصم و واثق عباسی _ را به این کار تشویق

[شماره صفحه واقعی : 632]

ص: 2008


1- جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، ج3، ص 214.
2- ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ص 423؛ سیوطی، تاریخ الخلفاء، ص 308.
3- محنة به معنای آزمایش.

می کرد، «ابن ابی دُؤاد»، قاضی مشهور دربار عباسی بود که پس از برکناری «یحیی بن اکثم» قاضی القضات شده بود. او که از شهرت و آوازه بلند علمی برخوردار بود و در بذل و بخشش و میزان نفوذ و قدرت در دربار عباسی با برامکه مقایسه می شد، در «مِحْنَةُ القُرْآن» نقش مهمی داشت و از این رو برخی تصور کرده اند که بنیان گذار این نظریه او بوده است (که دیدیم چنین نیست).

در هر حال سخت گیری دولت عباسی به جایی رسید که مخالفان مورد شکنجه و آزار قرار گرفتند و زندان ها پر از آنان گردید. «احمد بن حنبل» که در دفاع از عقیده خویش پافشاری می کرد، تازیانه خورد!(1)و در زمان حکومت «واثق»، «احمد بن نصر خزاعی» به قتل رسید و «یوسف بن یحیی بُرَیطی»، شاگرد شافعی، مورد شکنجه قرار گرفت و در زندان مصر درگذشت. «یعقوبی» در این باره داستان عجیبی نقل می کند. وی می نویسد:

«امپراتور روم به واثق خلیفه عباسی نامه نوشت و به او خبر داد که اسیران بسیاری از مسلمانان در اختیار دارد، اگر خلیفه در مقابل آن ها فدیه (سرب ها) دهد، او حاضر است اسیران مسلمان را آزاد کند. واثق این پیشنهاد را پذیرفت و نمایندگانی به مرز فرستاد. نمایندگان خلیفه اسیران را یک یک تحویل می گرفتند و عقیده آنان را درباره مخلوق بودن قرآن می پرسیدند و تنها کسانی را که به این سؤال جواب مثبت می دادند، می پذیرفتند و لباس و پول در اختیارشان قرار می دادند!». (2)

این سخت گیری ها سبب نفرت مردم از معتزله گردید، لذا وقتی که «متوکل عباسی» به خلافت رسید، جانب اهل حدیث را گرفت و به «محنة القرآن»

خاتمه داد. ولی این بحث فوراً از رونق نیفتاد و تا مدت ها در جامعه اسلامی مطرح بود.(2)

[شماره صفحه واقعی : 633]

ص: 2009


1- مسعودی، مروج الذهب، ج3، ص 464. 2 . تاریخ یعقوبی، ج3، ص 215.
2- برای آگاهی بیش تر درباره بحث خلق قرآن، علاوه بر مآخذ گذشته، به منابع یاد شده در زیر مراجعه شود: تاریخ الخلفاء، سیوطی، ص 306_ 312 ؛ ضحی الإسلام، احمد امین، ج3، ص 155_207؛ بحوث فی الملل والنحل، جعفر سبحانی، ج2، ص 252_ 269.

موضع امام هادی(علیه السلام)

امامان معصوم که رهبری اندیشه اصیل اسلامی را به عهده داشتند، سکوت در برابر چنین بحث و جدال فکری را ناروا شمرده، خطّ بطلان بر فکر انحرافی کشیده، اندیشه درست را مشخص می کردند و با تبیین موضع اصولی و هدایت گرانه خود، مسلمانان را از وارد شدن در چنین بحث و جدال بیهوده ای برحذر می داشتند.

شواهدی در دست است که نشان می دهد بحث خلق قرآن در زمان بعضی از امامان قبلی نیز مطرح بوده، اما در زمان امام هادی به اوج رسیده است. امام صادق(علیه السلام) به اعمش فرمود: قرآن کلام خدا است، نه خالق است و نه مخلوق.(1)

«ریّان بن صلت» به محضر امام رضا(علیه السلام) عرض کرد: نظر شما درباره قرآن چیست؟ فرمود: قرآن کلام خداست، همین! و در این باره بیش از این بحث نکنید که گمراه می شوید.

سخنی که در این زمینه از امام هادی(علیه السلام) نقل شده، نسبتاً گسترده و روشن است، امام در پاسخ یکی از شیعیان «بغداد» چنین نوشت(2):

بسم الله الرحمن الرحیم. خداوند ما و تو را از دچار شدن به این فتنه حفظ کند که در این صورت بزرگ ترین نعمت را برما ارزانی داشته است و گرنه هلاکت و گمراهی است. به نظر ما بحث و جدال درباره قرآن (که مخلوق است یا قدیم؟) بدعتی است که سؤال کننده و جواب دهنده در آن شریکند، زیرا پرسش کننده دنبال چیزی است که سزاوار او نیست و پاسخ دهنده نیز برای موضوعی بی جهت خود را به زحمت و مشقت می افکند که در توان او نمی باشد.

شاگردان مکتب امام هادی (علیه السلام)

خالق، جز خدا نیست و بجز او همه مخلوقند، قرآن نیز کلام خداست، از پیش خود اسمی برای آن قرار مده که از گمراهان خواهی گشت.

[شماره صفحه واقعی : 634]

ص: 2010


1- صدوق، الخصال، ابواب المائة فما فوقه، ص 609.
2- صدوق، التوحید، ص 224.

خداوند ما و تو را از مصادیق سخن خود قرار دهد که می فرماید: (متقیان) کسانی هستند که در نهان از خدای خویش می ترسند و از روز جزا بیمناکند.(1)

این موضع گیری امامان باعث شد که شیعیان از این درگیری ها به دور باشند و گرفتار بدعت و گمراهی نشوند.

شاگردان مکتب امام هادی(علیه السلام)

گرچه به تفصیلی که گفتیم عصر زندگی امام هادی عصر اختناق و استبداد بود و امام، برای فعالیت فرهنگی در سطح گسترده آزادی عمل نداشت و از این نظر فضای جامعه با عصر امام باقر(علیه السلام) بهویژه عصر امام صادق(علیه السلام)تفاوت فراوان داشت، اما آن حضرت در همان شرائط نامساعد، علاوه بر فعالیت های فرهنگی، از طریق مناظرات، مکاتبات، پاسخ گویی به سؤال ها و شبهات، و تبیین بینش درست در برابر مکاتب کلامی منحرف، راویان و محدثان و بزرگانی از شیعه را تربیت کرد و علوم و معارف اسلامی را به آنان آموزش داد و آنان این میراث بزرگ فرهنگی را به نسل های بعدی منتقل کردند.

شیخ طوسی، دانشمند نامدار اسلام، تعداد شاگردان آن حضرت در زمینه های مختلف علوم اسلامی را 185 نفر می داند.(2)

در میان این گروه، چهره های درخشان علمی و معنوی و شخصیت های برجسته ای مانند: فضل بن شاذان، حسین بن سعید اهوازی، ایوب بن نوح، ابوعلی

[شماره صفحه واقعی : 635]

ص: 2011


1- الَّذِینَ یَخْشَونَ رَبَّهُمْ بِالْغَیْبِ وَهُمْ مِنَ السَّاعَةِ مُشْفِقُون (سوره انبیاء: 49).
2- رجال طوسی، ص 409_ 429. البته چند تن مانند فارس بن حاتم و علی بن حسکه را که دچار لغزش و انحراف شدند و حضرت آنان را طرد کرد، باید از این تعداد استثنا کرد. برای آگاهی بیش تر پیرامون شاگردان امام هادی(علیه السلام) رجوع شود به: حیاة الإمام الهادی، شریف القرشی، باقر، ص 170_ 230.

(حسن بن راشد)، حسن بن علی ناصر کبیر، عبدالعظیم حسنی (مدفون در شهر ری) و عثمان بن سعید اهوازی به چشم می خورند که برخی از آنان دارای آثار و تألیفات ارزشمند در زمینه های مختلف علوم اسلامی هستند و آثار و خدمات علمی و فرهنگی آنان در کتاب های رجال بیان شده است.

شهادت امام

امام هادی(علیه السلام) با آن که در سامرّاء تحت کنترل و مراقبت قرار داشت، اما با وجود همه رنج ها و محدودیت ها هرگز به کم ترین سازشی با ستمگران تن نداد. بدیهی است که شخصیت الهی و موقعیت اجتماعی امام و نیز مبارزه منفی و عدم همکاری او با خلفا، برای طاغوت های زمان، هراس آور و غیرقابل تحمل بود، و پیوسته از این موضوع رنج می بردند. سرانجام تنها راه را خاموش کردن نور خدا پنداشتند و در صدد قتل امام بر آمدند و بدین ترتیب امام هادی نیز مانند امامان پیشین با مرگ طبیعی از دنیا نرفت، بلکه در زمان «معتزّ»، مسموم گردید(1)رجب سال 254 هجری به شهادت رسید و در سامرّاء، درخانه خویش به خاک سپرده شد.(2)

[شماره صفحه واقعی : 636]

ص: 2012


1- شبلنجی، نورالأبصار، ص 166.
2- شیخ مفید، الإرشاد، ص 334.

امام حسن عسکری(علیه السلام)

اشاره

* اوضاع سیاسی، اجتماعی عصر امام(علیه السلام)

* تدابیر امنیّتی امام(علیه السلام)

* ابعاد هفتگانه فعالیت امام(علیه السلام)

* استفاده گسترده از علم غیب

* آماده سازی شیعیان برای عصر غیبت

* جلوه درخشان حقیقت

[شماره صفحه واقعی : 637]

ص: 2013

[شماره صفحه واقعی : 638]

ص: 2014

شناخت مختصری از زندگانی امام

امام عسکری، یازدهمین پیشوای شیعیان، در سال 232 ه_ . ق چشم به جهان گشود(1). پدرش امام دهم، حضرت هادی(علیه السلام) و مادرش بانوی پارسا و شایسته، «حُدَیثه»، است(2)که برخی، از او به نام «سوسن» یاد کرده اند(3). این بانوی گرامی، از زنان نیکوکار و دارای بینش اسلامی بود و در فضیلت او همین بس که پس از شهادت امام حسن عسکری(علیه السلام)پناهگاه ونقطه اتّکای شیعیان در آن مقطع زمانی بسیار بحرانی و پراضطراب بود.(4)

از آن جا که پیشوای یازدهم به دستور خلیفه عباسی در «سامّراء»، در محله «عسکر» سکونت (اجباری) داشت، به همین جهت «عسکری» نامیده می شود.(5)از مشهورترین القاب دیگر حضرت، «نقی» و «زکی»(6)و کنیه اش «ابومحمد» است.او

[شماره صفحه واقعی : 639]

ص: 2015


1- کلینی، اصول کافی، ج 1، ص 503؛ شیخ مفید، الإرشاد، ص 335؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج4، ص 422؛ طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهُدی، ص367. مسعودی وعلی بن عیسی إربلی تولد حضرت را در سال 231 دانسته اند.
2- شیخ مفید، همان کتاب، ص 335؛ طبرسی، همان کتاب، ص 366.
3- کلینی، همان کتاب، ص 503؛ علی بن عیسی إربلی، کشف الغمّة، ص 192.
4- و کانت من العارفات الصالحات و کفی فی فضلها انّها کانت مفزع الشیعة بعد وفاة أبی محمد (حاج شیخ عباس قمی، الأنوار البهیة، ص 151).
5- صدوق، علل الشرایع، ج 1، باب 176، ص 230؛ نیز صدوق، معانی الأخبار، ص 65.
6- ابوجعفر محمد بن جریر طبری، دلائل الامامة، ص 223.

22 ساله بود که پدر ارجمندش به شهادت رسید. مدّت امامتش 6 سال و عمر شریفش 28 سال بود، در سال 260 ه_ به شهادت رسید و در خانه خود در سامّراء در کنار مرقد پدرش به خاک سپرده شد.(1)

خلفای معاصر حضرت

امام عسکری(علیه السلام) در مدت کوتاه امامت خویش با سه نفر از خلفای عباسی که هر یک از دیگری ستمگرتر بودند، معاصر بود، این سه تن عبارتند از:

1. المعتزّ بالله (252_ 255)(2)

2. المهتدی بالله (255_ 256)

3. المعتمد بالله (256_ 279)

خلفای عباسی که روز نخست به نام طرف داری از علویان و به عنوان گرفتن انتقام آنان از بنی امیه قیام کردند، آن چه را که قبلاً به مردم وعده داده بودند، نادیده گرفته و مانند خلفای بنی امیه و بلکه بدتر از آنان ستمگری و خودکامگی را آغاز کردند.

برای ارائه کارنامه سیاه خلفای عباسی که با امام عسکری(علیه السلام) معاصر بودند، ذیلاً به حوادث دوران حکومت و چگونگی زمام داری آنان به صورت فشرده اشاره می کنیم:

1. معتزّوی فرزند متوکل عباسی است که پس از برکناری مستعین در سال252، زمام امور را به دست گرفت و راه پیشینیان را تعقیب کرد.

[شماره صفحه واقعی : 640]

ص: 2016


1- شیخ مفید، الإرشاد، ص 345؛ شیخ عبدالله شبراوی، الإتحاف بحبّ الأشراف، ص 178_ 179.
2- ارقام داخل پرانتز گویای مدت حکومت خلفا است.

پس از قتل متوکل، ترکان بر امور کشور مسلط شدند و به جای این که خلیفه فرمانده آنان باشد، خلیفه را به زیر فرمان خود در آوردند، به گونه ای که اگر خلیفه به خواسته های آنان تن نمی داد، نقشه برکناری یا قتل او را می کشیدند. داستانی که ذیلاً یادآور می شویم، گواه این معنا است:

روزی «معتز» گروهی از همفکران ومحرمان اسرار خود را در مجلسی گرد آورد سپس ستاره شناسی را احضار کردند تا مدت خلافت وی را تعیین کند. در این موقع ظریفی که در مجلس بود، گفت: من بیش از ستاره شناس، از مدت خلافت و عمر او آگاهم. آن گاه نظریه خود را چنین بیان کرد: تا روزی که ترکان هوادار خلیفه هستند و دوام حکومت او را بخواهند، او بر مسند خلافت مستقر خواهد بود و روزی که مورد خشم آنان قرار گیرد و علاقه آنان از او قطع شود، آن روز پایان حکومت او خواهد بود!(1)

قتل معتزّ

بر اثر نفوذ وتسلط ترکان در دربار خلافت، وضع به گونه ای بود که خلیفه یک مقام تشریفاتی بیش نبود و رتق و فتق امور عملاً در دست ترکان قرار داشت.

روزی گ_روه_ی از ترکان وارد قص_ر معتز ش_دند و او را کشان کشان به اتاقی بردند، آن گاه او را با چوب و چماق کتک زده و پیراهنش را سوزاندند و او را در حیاط قصر زیر آفتاب نگه داشتند. آفتاب آن روز ب_ه قدری گرم بود که زمین مانند تنور داغ بود و هیچ کس نمی توانست دو پای خود را بر روی زمین بگذارد و ناچار بود به اصطلاح پا به پا شود. در این موقع، ترکان او را از مقام خلافت خلع کردند و گروهی را بر این خلع گواه گرفتند. سپس به منظور قتل خلیفه معزول، تصمیم گرفتند او را به یک نفر بسپارند تا در اثر گرسنگی و تشنگی و شکنجه های فراوان به زندگی او خاتمه دهد. بدین گونه خلیف_ه را، در ح_الی که

[شماره صفحه واقعی : 641]

ص: 2017


1- ابن طقطقی، الفخری، ص 243.

نیم_ه ج_انی در بدن داشت، در سردابی قرار دادند و درب سرداب را با خش_ت و گ_چ مس_دود کردند و معتز به همان حالت زنده به گور شد!(1)

2. مهتدی

«مهتدی»، دومین خلیفه معاصر امام یازدهم، و چهاردهمین خلیفه عباسی بود که پس از قتل برادرش «معتز» در سال 255ه_ بر مسند خلافت تکیه زد.

مهتدی نیز بسان برادر، استقلالی در کارها نداشت و پیوسته بازیچه دست ترکان دربار عباسی بود. مهتدی، در قیاس با دیگر خلفای عباسی، فردی معتدل بود و از نظر اخلاق و رفتار بی شباهت به «عمر بن عبدالعزیز» در میان خلفای بنی امیه نبود. او گاهی می گفت: در میان خلفای اموی حداقل یک فرد پاکدامن (عمر بن عبدالعزیز) وجود داشت، برای ما بسیار شرم آور است که در میان خلفای عباسی کسی شبیه و مانند او نباشد؛ از این رو او نیز همچون عمر بن عبدالعزیز تا حدودی به شکایات مردم رسیدگی می کرد و در غذا و لباس و امور اقتصادی میانه روی را رعایت می نمود. او پس از رسیدن به خلافت، دربار را از مظاهر تشریفات و اشرافی گری پاکسازی و بساط میگساری را جمع کرد. مورخان در این زمینه داد سخن داده او را به این مناسبت ستوده اند.(2)

البته به نظر می رسد که انگیزه مهتدی در این حرکت، ملاحظات اجتماعی و سیاسی بوده است. او این معنا را درک می کرد که در جامعه اسلامی افرادی به مراتب از او بهتر و آگاه تر و شایسته تر وجود دارند و با وجود چنین

[شماره صفحه واقعی : 642]

ص: 2018


1- ابن طقطقی، همان کتاب، ص 243؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج7، ص 195_ 196. کیفیت کشته شدن معتز به گونه های دیگر نیز نقل شده است، ر.ک : سیوطی، تاریخ الخلفاء، ص 360؛ مسعودی، مروج الذهب، ج 4، ص97.
2- دکتر ابراهیم حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ج 3، ص377؛ مسعودی، مروج الذهب، ج 4، ص 96و 103؛ ابن طقطقی، الفخری، ص 246؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج7، ص 233 و 234؛ سیوطی، تاریخ الخلفاء، ص 362.

شخصیت هایی او باید زمام کار مسلمانان را به آنان بسپارد و خود از صحنه سیاست و زمام داری کنار برود و با این ژست ها می خواست پایگاه مردمی پیدا کند، وگرنه شخصی که به قول برخی از مورخان، روزها روزه می گرفت و با نان و سرکه و نمک افطار می کرد(1)، باید آن چنان هوس های نفسانی خویش را سرکوب کرده باشد که خلافت را به چیزی نخرد، در صورتی که می بینیم او تا آخرین لحظه عمر و تا روزی که مانند برادر خود معتز کشته شد، بر مسند خلافت تکیه زده بود. تاریخ از این زمام داران زیاد دیده و بسیار بعید است که این نوع کارها انگیزه الهی داشته باشد. روشن ترین گواه بر دنیاطلبی وطغیان گری مهتدی این است که وی امام عسکری را به زندان فرستاد و در دوران حکومت او تا شبی که کشته شد، امام در زندان به سر می برد و حتی تصمیم داشت امام را به قتل برساند.(2)

3. معتمد

سومین خلیفه معاصر امام عسکری(علیه السلام) معتمد عباسی است. چهار سال از دوران امامت حضرت عسکری(علیه السلام)در دوران حکومت او سپری شده است.

معتمد درسال 229 متولد شد و در سال 256 بهوسیله ترکان به خلافت رسید و در سال 279 درگذشت.

اگر مورخان درباره مهتدی (پسر عموی معتمد)(3)مطالبی تمجیدآمیز نوشته و تا حدی او را ستوده اند، در مقابل، در بیان فساد اخلاق معتمد داد سخن داده اند واتفاق نظر دارند که او شیفته عیاشی و خوشگذرانی بود وآن چه برای او مطرح نبود، کار و گرفتاری های مردم بود. از این جهت مردم نیز از او روی گردان بودند و

[شماره صفحه واقعی : 643]

ص: 2019


1- ابن اثیر، همان کتاب، ص 234؛ ابن طقطقی، همان کتاب، ص 246؛ دکتر ابراهیم حسن، همان کتاب، ص377.
2- مجلسی، بحار الأنوار، ج 50، ص 313؛ مسعودی، اثبات الوصیة، ص 245.
3- مهتدی فرزند «واثق بن معتصم» و «معتمد» فرزند «متوکل بن معتصم» بود.

چشم امید به برادر او «موفق» (طلحة بن متوکل) دوخته بودند، زیرا به علت آن که او به شدت در فساد اخلاق و شهوات غوطهور شده بود(1)، برادرش «موفق» زمام امور را به دست گرفته بود.

مورخان در باب اقتدار «موفق» در عصر معتمد می نویسند: گرچه زمام خلافت بظاهر در دست «معتمد» بود، اما در واقع گرداننده خلافت «موفق» بود و برای معتمد از خلافت نامی بیش نبود.(2)

اوضاع سیاسی، اجتماعی عصر امام عسکری(علیه السلام)

چنان که در فصل زندگانی امام صادق(علیه السلام) و امامان بعدی دیدیم، خلفای عباسی از هرگونه اِعمال فشار و محدودیت نسبت به امامان دریغ نمی کردند و این فشارها در عصر امام جواد و بهویژه در زمان امام هادی و امام عسکری(علیهما السلام)در سامّراء به اوج خود رسید. شدّت این فشارها به قدری بود که سه پیشوای بزرگ شیعه که در دوران حکومت آن ها می زیستند، با عمر کوتاهی جام شهادت نوشیدند: امام جواد در سن 25 سالگی، امام هادی در سن 41 سالگی و امام عسکری در سن 28 سالگی که جمعاً 92 سال می شود؛ و این حاکی از شدّت فشارها و صدمات رسیده بر آن ها می باشد، ولی در این میان، فشارها و محدودیت های زمان امام حسن عسکری، به دو علّت، از دو پیشوای دیگر بیش تر بود:

1. در زمان امام عسکری(علیه السلام) شیعه به صورت یک قدرت عظیم در آمده بود و همه مردم می دانستند که این گروه به خلفای وقت معترض بوده و حکومت هیچ یک از عباسیان را مشروع و قانونی نمی داند، بلکه معتقد است امامت الهی

[شماره صفحه واقعی : 644]

ص: 2020


1- سیوطی، تاریخ الخلفاء، ص 363 و367؛ مسعودی، مروج الذهب، ج 4، ص 123 و131.
2- ابن طقطقی، الفخری، ص 250؛ دکتر ابراهیم حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ج2، ص 378.

در فرزندان علی(علیه السلام) باقی است، و در آن زمان شخصیت ممتاز این خانواده امام حسن عسکری(علیه السلام) بود. گواه قدرت شیعیان، اعتراف «عبیدالله»، وزیر «معتمد» عباسی، به این موضوع است. توضیح این که پس از شهادت حضرت عسکری، برادرش جعفر «کذّاب» نزد عبیدالله رفت و گفت: منصب برادرم را به من واگذار کن، من در برابر آن سالیانه بیست هزار دینار به تو می دهم. وزیر به او پرخاش کرد و گفت: احمق! خلیفه آن قدر به روی کسانی که پدر و برادر تو را امام می دانند، شمشیر کشید تا بلکه بتواند آنان را از این عقیده برگرداند، ولی نتوانست و با تمام کوشش هایی که کرد، توفیقی به دست نیاورد. اینک اگر تو در نظر شیعیان امام باشی، نیازی به خلیفه و غیرخلیفه نداری و اگر در نظر آنان چنین مقامی نداشته باشی، کوشش ما، در این راه کوچک ترین فایده ای نخواهد داشت.(1)

2. خاندان عباسی و پیروان آنان، طبق روایات و اخبار متواتر، می دانستند مهدی موعود که تار و مار کننده کلیه حکومت های خودکامه است، از نسل حضرت عسکری(علیه السلام) خواهد بود، به همین جهت پیوسته مراقب وضع زندگی او بودند تا بلکه بتوانند فرزند او را به چنگ آورده و نابود کنند (همچون تلاش بیهوده فرعونیان برای نابودی موسی!)

به دلائل یاد شده در بالا، فشار و اختناق در مورد پیشوای یازدهم فوق العاده شدید بود و از هر طرف او را تحت کنترل و نظارت داشتند. حکومت عباسی به قدری از نفوذ و موقعیت مهم اجتماعی امام نگران بود که امام را ناگزیر کرده بود هر هفته روزهای دوشنبه و پنجشنبه در دربار حاضر شود(2).(3)

[شماره صفحه واقعی : 645]

ص: 2021


1- علی بن عیسی اربلی، کشف الغمّة، تبریز، مکتبة بنی هاشمی، 1381 ه_ . ق، ج 3، ص197؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 422؛ کلینی، اصول کافی، ج 1، ص 503؛ شیخ مفید، الإرشاد، ص 338؛ طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهُدی، ص 376؛ فتّال نیشابوری، روضة الواعظین، ص 274 .
2- ابن شهرآشوب، مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 434؛ محمد بن جریر طبری، دلائل الامامة، ص 226؛ مجلسی، بحار الأنوار، ج50، ص 251. البته، به رغم نیت پلید خلیفه، هر بار که امام رفت و آمد می کرد، هزاران نفر جمعیت مشتاق، در مسیر حرکت امام اجتماع می کردند، و آن چنان غلغله شادی به راه افکنده و ابراز احساسات می کردند که از کثرت جمعیت، راه ها بند می آمد و عبور و مرور قطع می شد و به محض آن که حضرت را مشاهده می کردند سر و صدا خاموش می شد و برای حضرت راه باز می کردند و پس از عبور امام، وضع به حال طبیعی برمی گشت (ر. ک : سه مأخذ یاد شده و نیز کتاب «الغیبة» شیخ طوسی، ص 29).
3- در این جا ممکن است این سؤال پیش آید که با وجود ضعف و تزلزل دستگاه خلافت، و تسلط ترکان و موالی بر امور مملکت، چگونه فشار و اختناق در مورد امام به همان شدّت ادامه داشت؟ در پاسخ باید گفت: اگر نگرانی از ناحیه قدرت معنوی امام، منحصر به شخص خلیفه یا اطرافیان او بود، کار سهل بود و امام می توانست از راه های گوناگون، به فعالیت سرّی بپردازد، ولی این بیم و نگرانی بر یک طیف وسیع سیاسی سایه افکنده بود که خلیفه هم جزئی از آن بود و این طیف، بقیه سردمداران و همه کسانی را نیز که به نحوی با حکومت، منافع مشترک داشتند، شامل می شد، به همین جهت مخالفت و إعمال فشار و محدودیت در مورد امام، ویژگی اصلی خط حاکم بر کشور محسوب می شد و حتی با قتل خلیفه ای و جایگزینی خلیفه ای دیگر تغییر نمی یافت!

«مهتدی»، خلیفه عباسی امام را بازداشت و زندانی کرد و تصمیم به قتل حضرت داشت که خداوند مهلت نداد و ترکان برضدّ او شوریدند و وی را به قتل رساندند.(1)

تدابیر امنیتی امام عسکری(علیه السلام)

علاوه بر آن چه گفتیم، اسناد و شواهد دیگری در دست است که از یک سو عمق شیطنت و وسعت نقشه های خائنانه دربار عباسی در مورد امام و یارانش را نشان می دهد و از سوی دیگر هشیاری و تدابیر امنیتی امام را به خوبی جلوه گر می سازد که از آن جمله چند مورد یاد شده در زیر را می توان نام برد:

1. «ابوهاشم داود بن قاسم جعفری»(2)می گوید: ما چند نفر در زندان بودیم که

[شماره صفحه واقعی : 646]

ص: 2022


1- شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص 134.
2- ابوهاشم جعفری از نسل جعفر طیّار (سمعانی، الأنساب، ج 1، ص67) و اهل بغداد بود و از چهره های بسیار درخشان و گرانمایه شیعه و از یاران بسیار صمیمی امام جواد و امام هادی و امام عسکری(علیهم السلام)به شمار می رفت و نزد آنان مقام و منزلت والایی داشت (محمد تقی تستری، قاموس الرجال، ج 4، ص255_ 258) او که مردی آزاده و شجاع و بی باک بود، در سال 252 ه_ در بغداد بازداشت و به زندان سامرّاء منتقل گردید (خطیب، تاریخ بغداد، ج 8، ص369؛ سمعانی، الأنساب، ج 2، ص67). به گفته شیخ طوسی، زندانی شدن او و همراهانش، با قتل «عبدالله بن محمد عباسی» مرتبط بوده است (الغیبة، تهران، مکتبة نینوی الحدیثة، ص 136). طبرسی می گوید: او در سال 258 ه_ .ق با امام عسکری و گروهی از علویان در زندان بوده است (إعلام الوری بأعلام الهُدی، ص373). خطیب بغدادی و سمعانی، درگذشت او را در سال 251 نوشته اند.

«امام عسکری» و برادرش «جعفر» را وارد زندان کردند. برای عرض ادب و خدمت، به سوی حضرت شتافتیم و گرد ایشان جمع شدیم. در زندان، مردی «جمحی» (خل: عجمی) بود و ادعا می کرد که از علویان است. امام متوجه حضور وی شد و گفت: اگر در جمع شما فردی که از شما نیست نمی بود، می گفتم کی آزاد می شوید. آن گاه به مرد «جمحی» اشاره کرد که بیرون رود و او بیرون رفت. سپس فرمود: این مرد از شما نیست، از او برحذر باشید، او گزارشی از آن چه گفته اید برای خلیفه تهیه کرده که هم اکنون در میان لباس های اوست. یکی از حاضران او را تفتیش کرد و گزارش را که در لای لباس پنهان کرده بود، کشف کرد، مطالب مهم و خطرناکی درباره ما نوشته بود.(1)

این حادثه نشان می دهد که حتی در زندان هم برای کنترل امام و شیعیان، مأمور مخفی گماشته بودند.

2. یکی از یاران امام به نام «احمد بن اسحاق» می گوید: به حضور امام رسیدم و از او درخواست کردم که چیزی بنویسد و من خط او را ببینم تا اگر نامه ای از او رسید، خطش را بشناسم (و دشمن نتواند به نام امام نامه جعل کند) امام فرمود: خط من، گاهی با قلم باریک و گاهی با قلم پهن است، اگر چنین تفاوتی مشاهده کردی نگران نباش....(2)

3. یکی از یاران امام می گوید: ما گروهی بودیم که وارد سامرّاء شدیم و مترصّد روزی بودیم که امام از منزل خارج شود تا بتوانیم او را در کوچه و خیابان

[شماره صفحه واقعی : 647]

ص: 2023


1- ابن صباغ مالکی، الفصول المهمة، ص 304؛ شبلنجی، نور الأبصار، ص 166؛ علی بن عیسی اربلی، کشف الغمّة، 1381 ه_ . ق، ج 3، ص 222 طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهُدی، ص 373؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج 4، ص437.
2- ابن شهرآشوب، همان کتاب، ج4، ص 433.

ببینیم. در این هنگام نامه ای به این مضمون از طرف امام به ما رسید: هیچ کدام بر من سلام نکنید، هیچ کس از شما به سوی من اشاره نکند، زیرا برای شما خطر جانی دارد!(1)

4. «عبدالعزیز بلخی» می گوید: روزی در خیابان منتهی به بازار گوسفندفروش ها نشسته بودم. ناگهان امام حسن عسکری را دیدم که به سوی دروازه شهر حرکت می کرد. در دلم گفتم: خوب است فریاد کنم که: مردم! این حجت خدا است، او را بشناسید، ولی با خود گفتم در این صورت مرا می کشند! امام وقتی به کنار من رسید و من به او نگریستم، انگشت سبابه را بر دهان گذاشت و اشاره کرد که سکوت! من به سرعت پیش رفتم و بوسه بر پاهای او زدم. فرمود: مواظب باش، اگر فاش کنی، هلاک می شوی! شب آن روز به حضور امام رسیدم. فرمود: باید رازداری کنید وگرنه کشته می شوید، خود را به خطر نیندازید.(2)

5. در زمان امام عسکری(علیه السلام) شخصی از علویان به عزم کسب و کار از سامرّاء بیرون آمده و به سوی بلاد جبل (قسمت های کوهستانی غرب ایران تا همدان و قزوین) رفت. شخصی از دوستداران امام از مردم «حلوان» (پل ذهاب) به او برخورد کرد و پرسید:

_ از کجا آمده ای؟

_ از سامرّاء.

_ آیا فلان محله و فلان کوچه را می شناسی؟

_ آری.

_ از حسن بن علی خبری داری؟

ابعاد هفتگانه فعالیت امام عسکری(علیه السلام) …

_ نه.

_ برای چه به جبل آمده ای؟

[شماره صفحه واقعی : 648]

ص: 2024


1- مجلسی، بحار الأنوار، ج50، ص 269.
2- مسعودی، اثبات الوصیة، ص 243.

_ برای کسب و کار.

_ من پنجاه دینار دارم، آن را بگیر و با هم به سامرّاء برویم و مرا به خانه حسن بن علی (عسکری) برسان. علوی پذیرفت و او را به خانه امام برد...(1)

این ماجرا به خوبی نشان می دهد که به واسطه کنترل بسیار شدید حکومت، دسترسی به امام تا چه حدّ دشوار بوده است.

از طرف دیگر، مبلغی که مرد حلوانی _ در برابر راهنمایی او به خانه حضرت _ به شخص علوی پرداخت، نشانه اهمیّت دیدار با امام در آن روزگار است، زیرا پنجاه دینار در آن زمان مبلغ قابل توجهی بوده است، چه؛ ارزش یک دینار در آن زمان را برخی از دانشمندان، معادل یک شتر دانسته اند(2)، بنابر این پنجاه دینار از نظر قدرت خرید در آن زمان، مثل این بوده است که کسی در زمان ما، قیمت پنجاه شتر را بپردازد!

ابعاد هفتگانه فعالیت امام عسکری(علیه السلام)

امام عسکری، با وجود همه این فشارها و کنترل ها و مراقبت های بیوقفه حکومت عباسی، یک سلسله فعالیت های سیاسی، اجتماعی و علمی در جهت حفظ اسلام و مبارزه با افکار ضد اسلامی انجام می داد که می توان آن ها را بدین گونه خلاصه کرد:

1. کوشش های علمی در دفاع از آیین اسلام و ردّ اشکال ها و شبهات مخالفان، و نیز تبیین اندیشه صحیح اسلامی؛

2. ایجاد شبکه ارتباطی با شیعیان مناطق مختلف از طریق تعیین نمایندگان و اعزام پیک ها و ارسال پیام ها؛

[شماره صفحه واقعی : 649]

ص: 2025


1- علی بن عیسی اربلی، کشف الغمّة، ص 216.
2- شریف القرشی، باقر، حیاة الإمام الحسن العسکری، ص 181.

3. فعالیت های سرّی سیاسی به رغم تمامی کنترل ها و مراقبت های حکومت عباسی؛

4. حمایت و پشتیبانی مالی از شیعیان، بهویژه یاران خاص خود؛

5. تقویت و توجیه سیاسی رجال و عناصر مهم شیعه در برابر مشکلات؛

6. استفاده گسترده از آگاهی غیبی برای جلب منکران امامت و دلگرمی شیعیان؛

7. آماده سازی شیعیان برای دوران غیبت فرزند خود امام دوازدهم.

اینک پیرامون هر کدام از این فعالیت ها، جداگانه توضیح می دهیم:

1. کوشش های علمی

گرچه امام عسکری به حکم شرائط نامساعد و محدودیت بسیار شدیدی که حکومت عباسی برقرار کرده بود، موفق به گسترش دانش دامنه دار خود در سطح کل جامعه نشد، اما در عین حال، با همان فشار و خفقان، شاگردانی تربیت کرد که هرکدام به سهم خود در نشر و گسترش معارف اسلام و رفع شبهات دشمنان نقش مؤثری داشتند.

«شیخ طوسی(رحمه الله)» تعداد شاگران حضرت را متجاوز از صد نفر ثبت کرده است(1)که در میان آنان چهره های روشن، شخصیت های برجسته و مردان وارسته ای مانند: احمد بن اسحاق اشعری قمی، ابوهاشم داود بن قاسم جعفری، عبدالله بن جعفر حمیری، ابوعمرو عثمان بن سعید عَمْری، علی بن جعفر ومحمد بن حسن صفّار به چشم می خورند که شرح خدمات و کوشش های آنان در این کتاب نمی گنجد و زندگی نامه پرافتخار و آموزنده آنان را می توان در کتب رجال خواند.

مشت راهب باز می شود! …

علاوه بر تربیت این شاگردان، گاهی چنان مشکلات و تنگناهایی برای مسلمانان پیش می آمد که جز حضرت عسکری کسی از عهده حل آن ها بر نمی آمد. امام در این گونه مواقع، در پرتو علم امامت، با یک تدبیر فوق العاده،

[شماره صفحه واقعی : 650]

ص: 2026


1- رجال، ط 1، ص427 به بعد.

بن بست را می شکست و مشکل را حل می کرد.

در این مورد به یادآوری یک نکته اکتفا می کنیم:

مشت راهب باز می شود!

یک سال در سامرّاء قحطی سختی پیش آمد. «معتمد»، خلیفه وقت، فرمان داد مردم به نماز استسقاء (طلب باران) بروند. مردم سه روز پی درپی برای نماز به مصلاّ رفتند و دست به دعا برداشتند، ولی باران نیامد. روز چهارم «جاثِلیق»، بزرگ اسقفان مسیحی، همراه مسیحیان و راهبان به صحرا رفت. یکی از راهبان هر وقت دست خود را به سوی آسمان بلند می کرد بارانی درشت فرو می بارید. روز بعد نیز جاثلیق همان کار را کرد وآن قدر باران آمد که دیگر مردم تقاضای باران نداشتند و همین امر موجب شگفت مردم و نیز شک و تردید و تمایل به مسیحیت در میان بسیاری از مسلمانان شد. این وضع بر خلیفه ناگوار آمد و ناگزیر امام را که زندانی بود، به دربار خواست و گفت: امت جدت را دریاب که گمراه شدند!

امام فرمود: از جاثلیق و راهبان بخواه که فردا سه شنبه به صحرا بروند.

خلیفه گفت: مردم دیگر باران نمی خواهند، چون به قدر کافی باران آمده است، بنابراین به صحرا رفتن چه فایده ای دارد؟

امام فرمود: برای آن که ان شاءالله تعالی شک و شبهه را برطرف سازم.

خلیفه فرمان داد پیشوای مسیحیان همراه راهبان سه شنبه به صحرا رفتند. امام عسکری(علیه السلام) نیز در میان جمعیت عظیمی از مردم به صحرا آمد. آن گاه مسیحیان و راهبان برای طلب باران دست به سوی آسمان برداشتند. آسمان ابری شد و باران آمد. امام فرمان داد دست راهب معینی را بگیرند و آن چه در میان انگشتان اوست، بیرون آورند. در میان انگشتان او استخوان سیاه فامی از استخوان های آدمی یافتند. امام استخوان را گرفت، در پارچه ای پیچید و به راهب فرمود: اینک طلب باران کن! راهب این بار نیز دست به آسمان برداشت، اما

[شماره صفحه واقعی : 651]

ص: 2027

به عکس ابر کنار رفت و خورشید نمایان شد! مردم شگفت زده شدند. خلیفه از امام پرسید:

این استخوان چیست؟

امام فرمود: این استخوان پیامبری از پیامبران الهی است که از قبور برخی پیامبران برداشته اند و استخوان هیچ پیامبری ظاهر نمی گردد جز آن که باران نازل می شود. خلیفه امام را تحسین کرد. استخوان را آزمودند، دیدند همان طور است که امام می فرماید.

این حادثه باعث شد که امام از زندان آزاد شود و احترام او در افکار عمومی بالا رود. در این هنگام امام از فرصت استفاده کرده و آزادی یاران خود را که با آن حضرت در زندان بودند، از خلیفه خواست و او نیز خواسته حضرت را به جا آورد.(1)

2. ایجاد شبکه ارتباطی با شیعیان

در زمان امام عسکری(علیه السلام) تشیع در مناطق مختلف و شهرهای متعددی گسترش و شیعیان در نقاط فراوانی تمرکز یافته بودند. شهرها و مناطقی مانند: کوفه، بغداد، نیشابور، قم، آبه (آوه)، مدائن، خراسان، یمن، ری، آذربایجان، سامرّاء، جرجان و بصره از پایگاه های شیعیان به شمار می رفتند. در میان این مناطق، به دلائلی، سامرّاء، کوفه، بغداد، قم و نیشابور از اهمیت ویژه ای برخوردار بود.(2)

گستردگی و پراکندگیِ مراکز تجمع شیعیان، وجود سازمان ارتباطی منظمی را

[شماره صفحه واقعی : 652]

ص: 2028


1- شبلنجی، نور الأبصار، ص167.و نیز ر.ک : ابن شهرآشوب، مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 425؛ علی بن عیسی اربلی، کشف الغمّة، ج 3، ص 219؛ ابن حجر هیتمی، الصواعق المحرقة، ص207؛ ابن صبّاغ المالکی، الفصول المهمة، ص 304 _ 305.
2- طبسی، شیخ محمد جواد، حیاة الإمام العسکری، ص 223 _226. و نیز ر.ک : شیخ محمد حسین المظفر، تاریخ الشیعة، صفحات: 62، 78، 102.

ایجاب می کرد تا پیوند شیعیان را با حوزه امامت از یک سو، و ارتباط آنان را با همدیگر از سوی دیگر برقرار سازد و از این رهگذر، آنان را از نظر دینی و سیاسی رهبری و سازماندهی کند.

این نیاز، از زمان امام نهم احساس می شد و چنان که در سیره آن حضرت و امام دهم توضیح دادیم، شبکه ارتباطی وکالت و نصب نمایندگان در مناطق گوناگون، به منظور برقراری چنین سیستمی، از آن زمان به مورد اجرا گذاشته می شد.

این برنامه در زمان امام عسکری(علیه السلام) نیز تعقیب گردید. آن حضرت نمایندگانی از میان چهره های درخشان و شخصیت های برجسته شیعیان، برگزیده، در مناطق متعدد منصوب کرده و با آنان در ارتباط بود و از این طریق پیروان تشیع را در همه مناطق زیر نظر داشت. از میان این نمایندگان، می توان از «ابراهیم بن عبده»، نماینده امام در «نیشابور»، یاد کرد. امام طی نامه مفصلی خطاب به «اسحاق بن اسماعیل» و شیعیان نیشابور، پس از توضیح نقش امامت در هدایت امت اسلامی، تشریح ضرورت و اهمیت پیروی از امامان و هشدار از سرپیچی از فرمان امام نوشت:

«...ای اسحاق! تو فرستاده من نزد ابراهیم بن عبده هستی تا وی به آن چه من در نامه ای که توسط محمد موسی نیشابوری فرستاده ام، عمل کند. تو و همه کسانی که در شهر تو هستند موظفید بر اساس نامه مزبور عمل کنید.

ابراهیم بن عبده این نامه مرا برای همه بخواند تا جای سؤال و ابهامی باقی نماند... درود و رحمت فراوان خدا بر ابراهیم بن عبده و بر تو و همه پیروان ما باد!، همه کسانی که از پیروان من و از مردم شهر تو هستند و این نامه را بخوانند و کسانی که در آن ناحیه از حق منحرف نشده اند، باید حقوق مالی ما را به ابراهیم بن عبده بپردازند و او نیز باید آن را به

[شماره صفحه واقعی : 653]

ص: 2029

«رازی»(1)یا به کسی که وی معرفی می کند، تحویل بدهد، و این دستور من است...».(2)

از این نامه، علاوه بر موضوع جمع آوری وجوه مالی شیعیان که اهمیت به سزایی در تقویت و استحکام وضع اقتصادی جبهه تشیع داشت، استفاده می شود که نمایندگان امام دارای سلسله مراتبی بودند و حوزه فعالیت هرکدام از آنان مشخص بود و وجوه جمع آوری شده می بایست در نهایت به دست وکیل اصلی برسد و او به امام برساند.

امام، گویا برای تقویت و تثبیت موقعیت ابراهیم بن عبده و نیز برای روشن ساختن شعاع حوزه فعالیت او، طی نامه ای به «عبدالله بن حَمْدِویه بِیْهَقی» چنین نوشت:

«من ابراهیم بن عبده را برای دریافت حقوق مالی آن سامان و ناحیه شما منصوب کردم و او را وکیل امین و مورد اعتماد خویش نزد پیروان خود قرار دادم. تقوا در پیش گیرید و مراقب باشید و وجوه مالی واجب را بپردازید که هیچ کس در ترک یا تأخیر پرداخت آن معذور نیست...».(3)

گویا برخی از شیعیان در مورد اصالت خط و نامه امام درباره ابراهیم ایجاد شبهه و تردید کرده احتمال داده بودند که مجعول باشد، از این رو امام طی نامه جداگانه ای نوشت:

«نامه ای که درباره وکالت ابراهیم از ناحیه من _ جهت دریافت حقوق مالی مربوط به من از شیعیان آن منطقه _ رسیده، به خط خود من است...».(4)

[شماره صفحه واقعی : 654]

ص: 2030


1- ظاهراً مقصود، احمد بن اسحاق رازی، یکی از بزرگان شیعیان اهل ری، و یکی دیگر از نمایندگان امام عسکری است. ( ر.ک : حیاة الإمام العسکری، شیخ محمد جواد طبسی، ص 332).
2- طوسی، اختیار معرفة الرجال (معروف به رجال کشّی)، ص 575 _ 580، حدیث 1088؛ مجلسی، بحار الأنوار، ج 50، ص219_ 323. این نامه به اختصار در تحف العقول (ص484) نیز آمده است.
3- طوسی، همان کتاب، ص 580، حدیث 1089.
4- همان.

یکی دیگر از نمایندگان امام «احمد بن اسحاق بن عبدالله قمی اشعری»، از یاران خاص امام و از شخصیت های بزرگ شیعی در قم بود.

بعضی از دانشمندان علم رجال، از او به عنوان رابط بین قمی ها و امام و از جمله اصحاب خاص آن حضرت یاد کرده اند،(1)اما دانشمندان دیگر، او را وکیل و نماینده امام دانسته اند.(2)از روایتی در «بحار الأنوار» استفاده می شود که او نماینده امام در موقوفات قم بوده است.(3)

«محمد بن جریر طبری» می نویسد: احمد بن اسحاق قمی اشعری، استاد شیخ صدوق، نماینده امام ابومحمد عسکری بود. وقتی که آن حضرت درگذشت، وکالت حضرت صاحب الزمان را به عهده گرفت. از طرف حضرت نامه هایی خطاب به او صادر می شد، و او وجوه و حقوق مالی قم و اطراف آن را گردآوری نموده به امام می رساند.(4) احمد بن اسحاق صد و شصت کیسه طلا ونقره را که از شیعیان قم گرفته بود، به امام تسلیم کرد(4)و این، حجم چشم گیر وجوه جمع آوری شده را نشان می دهد.

«ابراهیم بن مهزیار» اهوازی، یکی دیگر از وکلای امام بود. اموالی از بیت المال نزد او جمع آوری شده بود و موفق نشده بود به حضرت عسکری تحویل دهد. پس از شهادت امام، هنگامی که ابراهیم بیمار شد، به فرزندش محمد وصیت کرد که آن اموال را به محضر حضرت صاحب الزمان برساند. او نیز این مأموریت را انجام داد و به جای پدرش به نمایندگی امام دوازدهم منصوب گردید.(5)

در رأس سلسله مراتب وکلای امام، «محمد بن عثمان عَمْری» قرار داشت که

[شماره صفحه واقعی : 655]

ص: 2031


1- نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة، ص 66؛ شیخ طوسی، الفهرست، ص23.
2- طبسی، حیاة الإمام العسکری، ص 333.
3- ج 50، ص 323. 4 . دلائل الإمامة، ص 272.
4- طبرسی، الإحتجاج، ص257.
5- شیخ مفید، الإرشاد، ص 351؛ طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهُدی، ص 445؛ تستری، شیخ محمد تقی، قاموس الرجال، ج 1، ص 316؛ کلینی، اصول کافی، ج 1، ص 518.

وکلای دیگر، به وسیله او با امام در ارتباط بودند. آنان نوعاً اموال و وجوه جمع آوری شده را به وی تحویل می دادند و او به محضر امام می رساند.(1)

پیکها و نامه ها

علاوه بر شبکه ارتباطی وکالت، امام از طریق اعزام پیک ها نیز با شیعیان و پیروان خود ارتباط برقرار می ساخت و از این رهگذر مشکلات آنان را برطرف می کرد. در این زمینه، به عنوان نمونه، می توان از فعالیت های «ابوالأدیان»، یکی از نزدیک ترین یاران امام یاد کرد(2). او نامه ها و پیام های امام را به پیروان آن حضرت می رساند، و متقابلاً نامه ها، سؤال ها، مشکلات، خمس و دیگر وجوه ارسالی شیعیان را دریافت نموده و در سامرّاء به محضر امام عسکری می رساند. آخرین مأموریت او را که در روزهای آخر حیات امام عسکری رخ داد، در بخش جریان شهادت آن حضرت توضیح خواهیم داد.

گذشته از پیک ها، امام از طریق مکاتبه نیز با شیعیان ارتباط برقرار می ساخت و از این رهگذر آنان را زیر چتر هدایت خویش قرار می داد. نامه ای که امام به «ابن بابویه» نوشته _ و در بخش تقویت و توجیه سیاسی عناصر مهم شیعه از آن یاد خواهیم کرد _ نمونه ای از این نامه ها است (3). از این گذشته، امام دو نامه به شیعیان قم و آبه (آوه) نوشته است که متن آن ها در کتاب های ما مضبوط است(4). نامه های

[شماره صفحه واقعی : 656]

ص: 2032


1- طوسی، اختیار معرفة الرجال، ص 532، حدیث 1015؛ تستری، همان کتاب، ج 1، ص 315. عَمری بعدها به وکالت از طرف حضرت صاحب الزمان _ عج _ منصوب گردید و ما به خواست خدا در بخش آینده پیرامون عظمت و فضیلت او سخن خواهیم گفت.
2- ابوالأدیان علی بصری، در اواخر قرن سوم هجری وفات یافته و کنیه او در اصل «ابوالحسن» بوده است، نامبرده به این جهت به ابوالأدیان شهرت یافته بود که با پیروان تمام دین ها مناظره می کرد و مخالفین را مجاب می نمود (مدرس تبریزی، محمد علی، ریحانة الأدب، ج7، ص 570). انتخاب ابوالأدیان برای انجام این مأموریت، نشان می دهد که حضرت افراد ویژه ای را به این کار می گمارده است.
3- ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج 4، ص 425؛ مجلسی، بحار الأنوار، ج50، ص317؛ فیض کاشانی، معادن الحکمة فی مکاتیب الأئمة، ج 2، ص 265.
4- فیض کاشانی، همان کتاب، ص 264_ مجلسی، همان کتاب، ص317.

دیگری نیز به مناسبت های دیگر از امام در دست است (1). بر اساس روایتی، امام عسکری بامداد روز هشتم ربیع الأول سال 260ه_ ، اندکی پیش از رحلت، نامه های فراوانی به مردم مدینه نوشت. (2)

3. فعالیت های سرّی سیاسی

امام عسکری(علیه السلام) به رغم تمامی محدودیت ها و کنترل هایی که از طرف دستگاه خلافت به عمل می آمد، یک سلسله فعالیت های سرّی سیاسی را رهبری می کرد که با گزینش شیوه های بسیار ظریف پنهان کاری، از چشم بیدار و مراقب جاسوسان دربار، به دور می ماند. در این زمینه از دو مورد یاد شده در زیر، می توان به عنوان نمونه یاد کرد:

1. «عثمان بن سعید عَمْری» که از نزدیک ترین وصمیمی ترین یاران امام بود(3)، زیر پوشش روغن فروشی فعالیت می کرد. شیعیان و پیروان حضرت عسکری(علیه السلام)اموال و وجوهی را که می خواستند به امام تحویل دهند، به او می رساندند و او آن ها را در ظرف ها و مشک های روغن قرار داده و به حضور امام می رساند.(4)

2. «داود بن اسود»، خدمت گزار امام که مأمور هیزم کشی و گرم کردن حمام خانه حضرت عسکری بود، می گوید: روزی امام مرا خواست و چوب مدوّر و بلند و کلفتی مانند پایه در، به من داد و فرمود: این چوب را بگیر و نزد «عثمان بن سعید» ببر و به او بده. من چوب را گرفته روانه شدم. در راه به یک نفر سقّا برخوردم. قاطر او راه مرا بست. سقا از من خواست حیوان را کنار بزنم. من چوب را بلند کردم و به قاطر زدم. چوب شکست و من وقتی محل شکستگی آن

[شماره صفحه واقعی : 657]

ص: 2033


1- حسن بن علی بن شعبة، تحف العقول، ص 486.
2- مجلسی، همان کتاب، ص 331.
3- عثمان بن سعید بعدها به افتخار نمایندگی امام دوازدهم در غیبت صغری نائل گردید وما به خواست خدا در بخش نمایندگان امام دوازدهم شرح حال او را خواهیم نوشت.
4- شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص 214.

را نگاه کردم، چشمم به نامه هایی افتاد که در داخل چوب بوده است! به سرعت چوب را زیر بغل گرفته و برگشتم و سقا مرا به باد فحش و ناسزا گرفت...

وقتی به درِ خانه امام رسیدم، «عیسی» خدمت گزار امام کنار در به استقبالم آمد و گفت: آقا و سرورت می گوید: چرا قاطر را زدی و چوب را شکستی؟. گفتم: نمی دانستم داخل چوب چیست؟. امام فرمود: چرا کاری می کنی که مجبور به عذرخواهی شوی؟ مبادا بعد از این چنین کاری کنی، اگر شنیدی کسی به ما ناسزا (هم) می گوید، راه خود را بگیر و برو و با او مشاجره نکن. ما، در شهر بد و دیار بدی به سر می بریم، تو فقط کار خود را بکن و بدان گزارش کارهایت به ما می رسد.(1)

این قضیه نشان می دهد که امام، اسناد، نامه ها و نوشته هایی را که سرّی بوده، در میان چوب، جاسازی کرده و برای «عثمان بن سعید» که شخص بسیار مورد اعتماد و رازداری بوده، فرستاده بوده و این کار را به عهده مأمور حمام که کارش هیزم آوردن و چوب شکستن و امثال این ها بوده _ و طبعاً سوء ظنّ کسی را جلب نمی کرده _، واگذار کرده بوده است، ولی بر اثر بی احتیاطی او، نزدیک بوده این راز فاش شود!

4. حمایت و پشتیبانی مالی از شیعیان

یکی دیگر از موضع گیری های امام عسکری(علیه السلام) حمایت و پشتیبانی مالی از شیعیان، بهویژه از یاران خاص و نزدیک آن حضرت، بود. با یک مطالعه در زندگانی آن حضرت، این مطلب به خوبی آشکار می شود که گاهی برخی از یاران امام، از تنگنای مالی، در محضر امام شکوه می کردند و حضرت، گرفتاری مالی آنان را برطرف می ساخت و گاه حتی پیش از آن که اظهار کنند، امام مشکل آنان را برطرف می کرد. این اقدام امام، مانع از آن می شد که آنان زیر فشار مالی، جذب

[شماره صفحه واقعی : 658]

ص: 2034


1- ابن شهرآشوب، مناقب، ج 4، ص427.

دستگاه حکومت ستمگر عباسی شوند. در این زمینه می توان برای نمونه چند مورد زیر را یاد کرد:

1. «ابو هاشم جعفری»(1)می گوید: از نظر مالی در مضیقه بودم. خواستم وضع خود را طی نامه ای به امام عسکری(علیه السلام) بنویسم، ولی خجالت کشیدم و صرف نظر کردم. وقتی که وارد منزل شدم، امام صد دینار برای من فرستاد و طی نامه ای نوشت:

هر وقت احتیاج داشتی، خجالت نکش و پروا مکن و از ما بخواه که به خواست خدا به مقصود خود می رسی.(2)

2. «علی بن زید علوی» می گوید: امام عسکری(علیه السلام) مبلغی پول به من داد و فرمود:

با این پول کنیزی بخر، زیرا کنیز تو مرده است. وقتی که به منزل برگشتم، دیدم کنیز مرده است!(3)

3. «ابوهاشم جعفری» می گوید: نیاز مالی خود را به اطلاع امام رساندم، امام کیسه ای حاوی حدود پانصد دینار به من داد و فرمود: ابوهاشم! این را بگیر و اگر کم است عذر ما را بپذیر!(4)

4. «ابوطاهر بن بلال» یک سال به حج مشرف شد و در مراسم حج مشاهده کرد که «علی بن جعفر»(5)مبالغ هنگفتی انفاق کرد. وقتی که از حج بازگشت، جریان

[شماره صفحه واقعی : 659]

ص: 2035


1- درباره شخصیت و فضیلت ابوهاشم جعفری در چند صفحه پیش، توضیح دادیم.
2- شیخ مفید، الإرشاد، ص 343؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل أبی طالب، ج4، ص 439؛ مسعودی، اثبات الوصیة، ص 242؛ سید محسن امین، اعیان الشیعة، ج1، ص 40؛ طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهُدی، ص 372؛ کلینی، اصول کافی، ج 1، ص 508.
3- ابن شهرآشوب، مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص431؛ علی بن عیسی اربلی، کشف الغمّة، ج 3، ص218.
4- همان.
5- علی بن جعفر از دوستداران صمیمی و یاران ویژه و بسیار مورد اعتماد امام هادی و امام عسکری(علیهما السلام) و از کارگزاران آن دو بزرگوار بوده است. او به جرم نمایندگی از طرف امام هادی، توسط متوکل عباسیمدتی زندانی گردید و پس از آزادی، به امر امام، به مکه رفت و در آن جا مقیم گردید. گویا او همچنان در مکه بوده که انفاق او را ابوطاهر دیده است. ر.ک : شیخ طوسی، مأخذ گذشته، ص 212 مامقانی، تنقیح المقال، ج 2، ص 271_ 272؛ شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال (معروف به رجال کشّی)، ص 523 و607.

را به امام گزارش کرد. امام در پاسخ نوشت:

«قبلاً دستور داده بودیم صد هزار دینار به وی بدهند، سپس مجدداً بالغ بر همین مبلغ برای او حواله کردیم ولی او برای رعایت حال ما نپذیرفت».

بعد از این جریان «علی بن جعفر» به حضور امام شرفیاب شد، به دستور حضرت سی هزار دینار به وی پرداخت گردید.(1)

این روایت نشان می دهد که «علی بن جعفر» مبالغ درشتی در حجاز توزیع می کرده است، و اگر چه مورد مصرف آن ها در روایت معین نشده، ولی حجم بزرگ پول ها نشان می دهد که این، یک برنامه وسیع و طراحی شده بوده و طبعاً شیعیان نیازمند و شخصیت های بزرگ و برجسته و مبارز شیعه از آن برخوردار می شده اند و این برنامه با آگاهی و هدایت وحمایت مالی امام اجرا می شده است.

البته پرداخت چنین مبلغ هایی با توجه به محدودیت امام، نباید موجب تردید یا انکار گردد زیرا بررغم آن که فعالیت های اجتماعی وسیاسی امام به شدت تحت کنترل حکومت عباسی بود، رقم های قابل توجهی از شیعیان مناطق مختلف، توسط نمایندگان امام به آن حضرت می رسید. مثلاً تاریخ می گوید: شخصی از «جرجان» به محضر امام رسید و اموالی را که شیعیان آن منطقه فرستاده بودند به پیشکار امام به نام «مبارک» تسلیم کرد(2)، یا شخصی که از منطقه جبل (قسمت های کوهستانی ایران تا قزوین وهمدان) با راهنمایی یک نفر علوی به

[شماره صفحه واقعی : 660]

ص: 2036


1- طوسی، الغیبة، ص 212. این روایت با مقداری تفاوت، در کتاب «مناقب» ابن شهرآشوب نیز نقل شده است، ولی به نظر نگارنده آن چه در کتاب «الغیبة» شیخ طوسی نقل شده، به صحت نزدیک تر است.
2- علی بن عیسی الإربلی، کشف الغمّة، ج 3، ص217.

حضور امام رسیده بود، چهارهزار دینار به امام تقدیم کرد(1)، یا چنان که قبلاً گفتیم، نماینده امام در قم (احمد بن اسحاق) صد و شصت کیسه طلا ونقره که از شیعیان آن شهر تحویل گرفته بود، به امام تسلیم کرد (2). غیر از این ها اموال و وجوه قابل توجهی نیز توسط نمایندگان امام عسکری(علیه السلام)جمع آوری شده بود که تحویل آن ها تا زمان شهادت حضرت به تأخیر افتاد و طبعاً به پیشگاه حضرت

ولی عصر تقدیم شد که می توان به عنوان نمونه از اموال فراوانی یاد کرد که در اختیار «ابراهیم بن مهزیار» بوده و پس از مرگ او، پسرش «محمد» به نماینده امام عصر تحویل داد.(2)

همچنین می توان از هفتصد دیناری که نزد یکی از اهالی جبل بوده(3)و نیز از پانصد دیناری که در اختیار یکی دیگر از شیعیان به نام «عِمران هَمْدانی»بوده (5)، نام برد.

5. تقویت و توجیه سیاسی رجال و عناصر مهمّ شیعه

از جالب ترین فعالیت های سیاسی امام عسکری(علیه السلام) تقویت و توجیه سیاسی رجال مهم شیعه در برابر فشارها و شخصیت های مبارز سیاسی، در جهت حمایت از آرمان های بلند تشیع بود. از آن جا که شخصیت های بزرگ شیعه در فشار بیش تری بودند، امام به تناسب مورد، هریک ازآنان را به نحوی دلگرم و راهنمایی می کرد و روحیه آنان را بالا می برد تا میزان تحمل و صبر و آگاهی آنان در برابر فشارها، تنگناها و فقر و تنگ دستی ها فزونی یابد و بتوانند مسئولیت بزرگ اجتماعی و سیاسی و وظایف دینی خود را به خوبی انجام دهند.

«محمد بن حسن بن میمون» می گوید: نامه ای به امام عسکری(علیه السلام) نوشتم و از فقر و تنگ دستی شکوه کردم، ولی بعداً پیش خود گفتم: مگر امام صادق(علیه السلام)

[شماره صفحه واقعی : 661]

ص: 2037


1- علی بن عیسی، همان کتاب، ص 216. 2 . طبرسی، احتجاج، ص257.
2- شیخ مفید، الإرشاد، ص 351؛ طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهُدی، ص445.
3- طبرسی، همان، ص 448 و449. 5 . همان.

نفرموده که: فقر با ما بهتر از توانگری با دیگران است، و کشته شدن با ما بهتر از زنده ماندن با دشمنان ما است.

امام در پاسخ نوشت:

هرگاه گناهان دوستان ما زیاد شود، خداوند آن ها را به فقر گرفتار می کند و گاهی از بسیاری از گناهان آنان در می گذرد. همچنان که پیش خود گفته ای، فقر با ما بهتر از توانگری با دیگران است. ما برای کسانی که به ما پناهنده شوند، پناه گاهیم و برای کسانی که از ما هدایت بجویند، نوریم. ما نگه دار کسانی هستیم که (برای نجات از گمراهی) به ما متوسل می شوند. هرکس ما را دوست بدارد، در رتبه بلند (تقرّب به خدا) با ماست وکسی که پیرو راه ما نباشد، به سوی آتش خواهد رفت.(1)

نمونه دیگر در این زمینه نامه ای است که امام عسکری(علیه السلام) به «علی بن حسین بن بابویه قمی»، یکی از فقهای بزرگ شیعه، نوشته است. امام در این نامه پس از ذکر یک سلسله توصیه ها و رهنمودهای لازم، چنین یادآوری می کند:

صبر کن و منتظر فرج باش که پیامبر فرموده است: برترین اعمال امت من انتظار فرج است.

شیعیان ما پیوسته در غم واندوه خواهند بود تا فرزندم (امام دوازدهم) ظاهر شود؛ همان کسی که پیامبر بشارت داده که زمین را از قسط وعدل پر خواهد ساخت، همچنان که از ظلم و جور پر شده باشد.

ای بزرگمرد و مورد اعتماد و فقیه من! صبر کن و شیعیان مرا به صبر فرمان بده! زمین از آنِ خداست و هر کسی از بندگانش را که بخواهد، وارث (حاکم) آن قرار می دهد. فرجام نیکو، تنها از آنِ پرهیزگاران است. سلام و رحمت خدا و برکات او بر تو و بر همه شیعیان باد!(2)

[شماره صفحه واقعی : 662]

ص: 2038


1- ابن شهرآشوب، مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 435؛ علی بن عیسی اربلی، کشف الغمّة، ج 3، ص211.
2- ابن شهرآشوب، همان کتاب، ج 4، ص 425؛ حاج شیخ عباس قمی، الأنوار البهیة، ص 161؛ تتمة المنتهی، ص 299 با اندکی اختلاف در الفاظ. با توجه به این که شهادت امام عسکری(علیه السلام) در سال 260 و درگذشت علی بن حسین بابویه در سال 329 یعنی 69 سال پس از شهادت حضرت عسکری رخ داده، برخی، نگارش چنین نامه ای را با عناوینی مانند: بزرگ مرد و فقیه و مورد اعتماد من، از طرف امام به وی که در آن زمان جوانی بیست ساله بوده، بعید شمرده اند، مگر آن که بگوییم: وی در عین جوانی از نظر فضیلت و شخصیت معنوی در چنان رتبه والایی قرار داشته که شایسته ذکر چنین القابی بوده است (تاریخ الغیبة الصغری، محمد صدر، ص 196).
6. استفاده گسترده از آگاهی غیبی

می دانیم که امامان، در پرتو ارتباط با پروردگار جهان، از آگاهی غیبی برخوردار بودند و در مواردی که اساس حقانیت اسلام یا مصالح عالی امت اسلامی (همچون مشروعیت امامت آنان) در معرض خطر قرار می گرفت، از این آگاهی به صورت «ابزار» هدایت استفاده می کردند. پیشگویی ها و گزارش های غیبی امامان، بخش مهمی از زندگی نامه آنان را تشکیل می دهد، اما با یک مطالعه در زندگانی امام عسکری چنین به نظر می رسد که: آن حضرت بیش از امامان دیگر آگاهی غیبی خود را آشکار می ساخته است.

بر اساس تحقیق یکی از دانشمندان معاصر، از کرامات و گزارش های غیبی و اقدامات خارق العاده امام عسکری(علیه السلام)، «قطب راوندی» در کتاب «خرائج» جمعاً چهل مورد، «سید بحرانی» در «مدینة المعاجز» صد و سی و چهار مورد، «شیخ حر عاملی» در «اثبات الهداة» صد و سی و شش مورد، و «علامه مجلسی» در «بحارالأنوار» هشتاد و یک مورد را ثبت کرده اند(1)و این، به خوبی روشنگر فزونی بروز کرامات و گزارش های غیبی از ناحیه آن حضرت می باشد.

به نظر می رسد علت این امر شرائط نامساعد و جوّ پراختناقی بود که امام یازدهم و پدرش امام هادی در آن زندگی می کردند، زیرا از وقتی که امام هادی از سر اجبار به سامرّاء منتقل گردید _ به شرحی که در سیره آن حضرت گفتیم _ به شدت تحت مراقبت و کنترل بود، از این رو امکان معرفی فرزندش «حسن» به عموم شیعیان به عنوان امام بعدی وجود نداشت و اصولاً این کار، حیات او را از ناحیه حکومت وقت در معرض خطر جدی قرار می داد. به همین جهت کار

[شماره صفحه واقعی : 663]

ص: 2039


1- طبسی، شیخ محمد جواد، حیاة الإمام العسکری، ص 121.

معرفی امام عسکری(علیه السلام)به شیعیان و گواه گرفتن آنان در این باب، در ماه های پایانی عمر امام هادی(علیه السلام)صورت گرفت، (1)به طوری که هنگام رحلت آن حضرت، هنوز بسیاری از شیعیان، از امامت حضرت «حسن عسکری» آگاهی نداشتند. (2)

گویا عامل دیگری نیز در این زمینه بی تأثیر نبوده و آن اعتقاد گروهی از شیعیان به امامت «محمد بن علی»، برادر حضرت عسکری، در زمان حیات امام هادی بوده است. این گروه بر اساس همین پندار، او را در محضر امام هادی احترام می کردند، ولی حضرت با این پندار مبارزه می کرد و آنان را به امامت فرزندش حسن راهنمایی می نمود.

پس از شهادت حضرت هادی، گروهی از خیانت کاران و نادانان، همچون «ابن ماهویه»، این پندار را دستاویز قرار داده و به اغوای مردم و منحرف ساختن افکار از امامت حضرت عسکری پرداختند. این عوامل دست به دست هم داده و موجب شک و تردید گروهی از شیعیان در امامت آن حضرت در آغاز کار گردیده بود، چنان که برخی از آنان در صدد آزمایش امام بر می آمدند(2)و برخی دیگر در این زمینه با امام مکاتبه می کردند. (4) این تزلزل ها وتردیدها به حدّی بود که امام در پاسخ گروهی از شیعیان در این زمینه با آزردگی و رنجش فراوانی نوشت:

«هیچ یک از پدرانم، مانند من، گرفتار شک و تزلزل شیعیان در امر امامت نشده اند...» .(3)

امام عسکری برای زدودن زنگار این شک ها و تردیدها، و نیز گاه برای حفظ یاران خود از خطر، و یا دلگرمی آنان، و یا هدایت گمراهان، ناگزیر می شد پرده های حجاب را کنار زده، از آن سوی جهان ظاهر، خبر دهد، و این، از مؤثرترین شیوه های جلب مخالفان و تقویت ایمان شیعیان بود.

[شماره صفحه واقعی : 664]

ص: 2040


1- طبسی، همان کتاب، ص217. 2 . مسعودی، اثبات الوصیّة، ص 234.
2- مسعودی، همان کتاب، ص 246. 4 . مسعودی، همان کتاب، ص 238.
3- حسن بن علی بن شعبة، تحف العقول، ص487.

«ابوهاشم جعفری» که قبلاً گفتیم یکی از نزدیک ترین یاران امام بود، می گوید: هر وقت به حضور امام عسکری(علیه السلام) می رسیدم، برهان و نشانه تازه ای بر امامت او مشاهده می کردم .(1)

اینک که انگیزه های امام در این زمینه روشن گردید، چند نمونه از پیشگویی های غیبی امام عسکری(علیه السلام)را از نظر خوانندگان گرامی می گذرانیم:

1. «محمد بن علی سمری» که یکی از نزدیک ترین و صمیمی ترین یاران امام بود، می گوید: حضرت عسکری(علیه السلام)طی نامه ای به من نوشت: «فتنه ای برای شما پیش خواهد آمد، آماده باشید».

بعد از سه روز در میان افراد بنی هاشم اختلافی روی داد. به امام نوشتم: آیا این همان فتنه است؟ حضرت پاسخ داد: «این، آن نیست! مواظب باشید!». چند روز بعد «معتز» کشته شد!(2)

2. امام حدود بیست روز پیش از قتل «معتزّ» به «اسحاق بن جعفر زبیری» نوشت: در خانه خود بمان، حادثه مهمی اتفاق خواهد افتاد! وی می گوید: پس از آن که «بریحه» کشته شد، به محضر امام نوشتم: حادثه ای که گفته بودید، رخ داد، اینک چه کار کنم؟ امام پاسخ داد: حادثه ای که گفتم، حادثه دیگری است! طولی نکشید «معتز»کشته شد!(3)

3. «محمد بن حمزه سروی» می گوید: توسط «ابوهاشم جعفری» که از نزدیک ترین یاران حضرت عسکری(علیه السلام)بود، نامه ای به آن حضرت نوشتم و درخواست کردم دعائی در حق من بکند تا توانگر شوم. امام به خط خود جواب داد: مژده باد بر تو! خداوند به این زودی تو را بی نیاز گردانید. پسر عموی تو «یحیی بن حمزه» درگذشت و وارثی ندارد، دارایی او که صدهزار درهم است،

[شماره صفحه واقعی : 665]

ص: 2041


1- طبرسی، أعلام الوری بأعلام الهُدی، ص 375.
2- علی بن عیسی اربلی، کشف الغمّة، ج 3، ص207؛ مجلسی، بحار الأنوار، ج50، ص 298.
3- شیخ مفید، الإرشاد، ص 340؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 436؛ مجلسی، همان کتاب، ص277؛ کلینی، اصول کافی، ج 1، ص 506.

به زودی به دست تو خواهد رسید.(1)

4. «ابوهاشم جعفری» می گوید: زندانی بودم. از فشار زندان و سنگینی غل و زنجیر به حضرت شکایت کردم. امام در پاسخ نوشت: امروز نماز ظهر را در منزل خود خواهی خواند. طولی نکشید از زندان خلاص شدم و نماز را در منزل خود خواندم!(2)

5. «احمد بن محمد» می گوید: موقعی که «مهتدی»، خلیفه عباسی، شروع به کشتار «موالی» کرد، طی نامه ای به حضرت عسکری(علیه السلام) نوشتم: شکر خدا که خلیفه گرفتاری پیدا کرده و فرصت مزاحمت به شما را ندارد، شنیده ام شما را تهدید می کرده و می گفته: «باید این ها را از روی زمین بردارم».

امام در پاسخ با خط خود نوشت: عمر او کوتاه تر از آن خواهد بود که این تهدیدها را عملی کند. از امروز بشمار، در روز ششم با خواری و خفت کشته خواهد شد. شش روز بعد، همان گونه که امام پیشگویی کرده بود، مهتدی به قتل رسید.(3)

6. «جعفر بن محمد قلانسی» می گوید: برادرم محمد که همسرش آبستن بود، نامه ای به حضرت عسکری(علیه السلام)نوشت و خواهش کرد که حضرت دعا کند زایمان همسرش بی خطر، و نوزاد او پسر باشد. امام در پاسخ نوشت: خداوند فرزند پسر به تو عنایت می کند، و «محمد» و «عبدالرحمن» دو اسم خوبی هستند. آن زن، پسر؛ آن هم دوقلو زایید، یکی را محمد و دیگری را عبدالرحمن نام نهادند.(4)

7. «محمد بن عیاش» می گوید: چند نفر بودیم که در مورد کرامات امام

[شماره صفحه واقعی : 666]

ص: 2042


1- علی بن عیسی اربلی، کشف الغمّة، ص 214؛ شبلنجی، نور الأبصار، ص 168؛ ابن صبّاغ مالکی، الفصول المهمة، ص 303.
2- طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهُدی، ص 372؛ ابن شهرآشوب، همان کتاب، ص432؛ مسعودی، اثبات الوصیة، ص241.
3- طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهُدی، ص 375؛ مسعودی، همان کتاب، ص 242؛ کلینی، اصول کافی، ج 1، ص 510؛ شیخ مفید، الإرشاد، ص 344؛ علی بن عیسی اربلی، همان کتاب، ج 3، ص 204.
4- مسعودی، همان کتاب، ص 241.

عسکری(علیه السلام) با هم گفتوگو می کردیم. فردی ناصبی (دشمن اهل بیت) گفت: من نوشته ای بدون مرکّب برای او می نویسم، اگر آن را پاسخ داد، می پذیرم که او بر حق است.

ما مسائل خود را نوشتیم. ناصبی نیز بدون مرکّب روی برگه ای مطلب خود را نوشت و آن را با نامه ها به خدمت امام فرستادیم. حضرت پاسخ سؤال های ما را مرقوم فرمود و روی برگه مربوط به ناصبی، اسم او و اسم پدرش را نوشت!. ناصبی چون آن را دید از هوش رفت و چون به هوش آمد، حقانیت حضرت را تصدیق کرد و در زمره شیعیان قرار گرفت.(1)

8. «اسماعیل بن محمد» می گوید: بر درِ خانه امام عسکری(علیه السلام) نشستم. وقتی امام بیرون آمد، جلو رفتم و از فقر و نیازمندی خویش شکوه کردم و سوگند خوردم که حتی یک درهم ندارم!

امام فرمود: سوگند یاد می کنی، در صورتی که دویست دینار در خاک پنهان کرده ای؟! آن گاه افزود: این را برای آن نگفتم که به تو عطائی نکنم و آن گاه رو به غلام خود کرد و فرمود: آن چه همراه داری به او بده. غلام صد دینار به من داد. خدای متعال را سپاس گفتم و بازگشتم.

حضرت فرمود: می ترسم آن دویست دینار را، در وقتی که بسیار نیازمند آن هستی، از دست بدهی. من سراغ دینارها رفتم و آن ها را در جای خود یافتم. جایشان را عوض کردم و طوری پنهان ساختم که هیچ کس مطلع نشود. از این قضیه مدتی گذشت. به دینارها نیازمند شدم. سراغ آن ها رفتم چیزی نیافتم و این امر بر من بسیار گران آمد. بعداً فهمیدم پسرم جای آن ها را یافته و دینارها را برداشته و برده است! در نتیجه چیزی از آن ها به دست من نرسید و همان طور شد که امام فرموده بود!(2)

[شماره صفحه واقعی : 667]

ص: 2043


1- ابن شهرآشوب، مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 440.
2- ابن صبّاغ مالکی، الفصول المهمة، ص 303؛ ابن شهرآشوب، همان کتاب، ص 432؛ شبلنجی، نورالأبصار، ص167 (با اندکی تفاوت).

9. شخصی به نام «حلبی» می گوید: در سامرّاء گرد آمده بودیم و منتظر خروج ابومحمد (امام عسکری(علیه السلام)) از خانه بودیم تا او را از نزدیک ببینیم. در این هنگام نامه ای از حضرت دریافت کردیم که در آن نوشته بود: «هشدار که هیچ کس بر من سلام نکند وکسی با دست، به سوی من اشاره نکند، در غیر این صورت جانتان به خطر خواهد افتاد!» در کنار من جوانی ایستاده بود، به او گفتم: از کجایی؟ گفت: از مدینه. گفتم: این جا چه می کنی؟ گفت: درباره امامت «ابومحمد»(علیه السلام)اختلافی پیش آمده است، آمده ام تا او را ببینم و سخنی از او بشنوم یا نشانه ای ببینم تا دلم آرام گیرد، من از نوادگان «ابوذر غِفاری»(1)هستم. در این هنگام امام حسن(علیه السلام)همراه خادمش بیرون آمد. وقتی که رو به روی ما رسید، به جوانی که در کنار من بود، نگریست و فرمود: آیا تو غِفاری هستی؟ جوان پاسخ داد: آری. امام فرمود: مادرت «حمدویه» چه می کند؟ جوان پاسخ داد: خوب است. امام پس از این سخنان کوتاه از کنار ما گذشت. رو به جوان کردم و گفتم: آیا او را قبلاً دیده بودی؟ پاسخ داد: خیر. گفتم: آیا همین تو را کافی است؟ گفت: کمتر از این نیز کافی بود!(2)

10. جعفر بن محمد می گوید: امام عسکری(علیه السلام) در راه حرکت می کرد و ما در رکاب او بودیم. من آرزو داشتم که دارای فرزندی شوم، در دلم گفتم: ای ابامحمد (عسکری) آیا من صاحب فرزندی خواهم شد؟ در این هنگام، امام نگاهی به من کرد و با سر اشاره کرد که: آری. در دلم گفتم: پسر خواهد شد؟حضرت با سر اشاره کرد که: نه! چندی بعد خدا فرزند دختری به ما داد!(3)

11. علی بن محمد بن زیاد می گوید: نامه ای از طرف حضرت به من رسید که: خطری تو را تهدید می کند، از خانه خارج نشو. در آن روزها یک گرفتاری برای

[شماره صفحه واقعی : 668]

ص: 2044


1- غِفار نام قبیله ابوذر بود.
2- مجلسی، بحار الأنوار، ج 50، ص 269.
3- طبسی، شیخ محمد جواد، حیاة الإمام العسکری، ص 136، به نقل از کتاب الهدایة الکبری تألیف حسین بن حمدان خصیبی، ص386.

من پیش آمد که از آن وحشت کردم، نامه ای به امام نوشتم و پرسیدم که: این همان خطر است؟ امام در پاسخ نوشت: خطری که گفتیم از این بدتر خواهد بود. طولی نکشید به خاطر «جعفر بن محمود» تحت تعقیب قرار گرفتم و از طرف حکومت برای دستگیر کننده من صدهزار درهم جایزه اعلام گردید!(1)

7. آماده سازی شیعیان برای دوران غیبت

از آن جا که غائب شدن امام و رهبر هر جمعیتی، یک حادثه غیرطبیعی و نامأنوس است و باور کردن آن و نیز تحمل مشکلات ناشی از آن برای نوع مردم دشوار می باشد، پیامبر اسلام و امامان پیشین به تدریج مردم را با این موضوع آشنا ساخته و افکار را برای پذیرش آن آماده می کردند.

این تلاش در عصر امام هادی و امام عسکری(علیهما السلام) که زمان غیبت نزدیک می شد، به صورت محسوس تری به چشم می خورد. چنان که در زندگانی امام هادی دیدیم، آن حضرت اقدامات خود را نوعاً توسط نمایندگان انجام می داد و کمتر شخصاً با افراد تماس می گرفت.

این معنا در زمان امام عسکری(علیه السلام) جلوه بیش تری یافت، زیرا امام از یک طرف، با وجود تأکید بر تولد حضرت مهدی(علیه السلام) او را تنها به شیعیان خاصّ و بسیار نزدیک نشان می داد و از طرف دیگر تماس مستقیم شیعیان با خود آن حضرت روز به روز محدودتر و کمتر می شد، به طوری که حتی در خود شهر سامرّاء به مراجعات و مسائل شیعیان از طریق نامه یا توسط نمایندگان خویش پاسخ می داد و بدین ترتیب آنان را برای تحمل اوضاع و شرائط و تکالیف عصر غیبت و ارتباط غیرمستقیم با امام آماده می ساخت وچنان که خواهیم دید، این همان روشی است که بعداً امام دوازدهم در زمان غیبت صُغری در پیش گرفت و شیعیان را به تدریج برای دوران غیبت کبری آماده ساخت.

[شماره صفحه واقعی : 669]

ص: 2045


1- علی بن عیسی اربلی، کشف الغمّة، ج 3، ص207؛ مجلسی، بحار الأنوار، ج 50، ص297.

اشاره کردیم که گاهی برخی از شیعیان خاص، موفق به دیدار حضرت مهدی(علیه السلام) می شدند، اینک در این جا به عنوان نمونه یک مورد از این دیدارها را می آوریم:

پیشگویی غیبت مهدی (عج)

«احمد بن اسحاق»، یکی از یاران خاص و گران قدر امام عسکری(علیه السلام)، می گوید: به حضور امام عسکری(علیه السلام)رسیدم می خواستم درباره امام بعد از او بپرسم، حضرت پیش از سؤال من فرمود:

ای «احمد بن اسحاق»! خداوند از زمانی که آدم را آفریده تا روز رستاخیز، هرگز زمین را از «حجت» خالی نگذاشته و نمی گذارد. خداوند از برکت وجود «حجت» خود در زمین، بلا را از مردم جهان دفع می کند و باران می فرستد و برکات نهفته در دل زمین را آشکار می سازد.

عرض کردم: پیشوا و امام بعد از شما کیست؟ حضرت به سرعت برخاست و به اطاق دیگر رفت و طولی نکشید که برگشت، در حالی که پسر بچه ای را که حدود سه سال داشت و رخسارش همچون ماه شب چهارده می درخشید، به دوش گرفته بود.

فرمود: «احمد بن اسحاق»! اگر پیش خدا و امامان محترم نبودی، این پسرم را به تو نشان نمی دادم، او همنام و هم کنیه رسول خداست، زمین را پر از عدل و داد می کند چنان که از ظلم و جور پر شده باشد. او در میان این امت (از نظر طول غیبت) همچون «خضر» و «ذوالقرنین» است، او غیبتی خواهد داشت که (در اثر طولانی بودن آن) بسیاری به شک خواهند افتاد و تنها کسانی که خداوند آنان را در اعتقاد به امامت او ثابت نگه داشته و توفیق دعا جهت تعجیل قیام و ظهور او می بخشد، از گمراهی نجات می یابند....(1)

[شماره صفحه واقعی : 670]

ص: 2046


1- صدوق، کمال الدین، ج 2، ص 384 (باب 38).
جلوه درخشان حقیقت

با تمام دشمنی ها و کینه توزی هایی که درباریان عباسی نسبت به امام عسکری(علیه السلام)داشتند، عظمت معنوی و فروغ کمالات او گاه آنان را چنان تحت تأثیر قرار می داد که ناگزیر در برابر آن حضرت سر تعظیم فرود می آوردند و زبان به مدح و ستایش آن بزرگوار می گشودند.

«عبیدالله بن خاقان» از درباریان و رجال مهمّ حکومت عباسی بود و پسرش «احمد» متصدی اراضی «قم» و مأمور اخذ مالیات این شهر و از ناصبیان (دشمنان امامان) شمرده می شد. حسن بن محمد اشعری و محمد بن یحیی و دیگران آورده اند که روزی در مجلس او سخن از علویان و عقایدشان به میان آمد. «احمد» گفت:

من در «سامرّاء» کسی از علویان را از نظر روش و وقار و عفت و نجابت و فضیلت و عظمت در میان خانواده خویش و تمامی بنی هاشم مانند حسن بن علی بن محمد (امام عسکری) ندیدم. خاندانش او را بر بزرگسالان و سران خود مقدم می داشتند. در نزد سران سپاه و وزیران و عموم مردم نیز همین وضع را داشت. به یاد دارم روزی نزد پدرم بودم، دربانان خبر آوردند: ابومحمد، ابن الرضا(1)(امام حسن عسکری(علیه السلام)) می خواهد وارد شود، پدرم با صدای بلند گفت: بگذارید وارد شود. من از این که دربانان نزد پدرم از او با کنیه و با احترام یاد کردند، شگفت زده شدم، زیرا نزد پدرم جز خلیفه یا ولیعهد یا کسی را که خلیفه دستور داده بود او را به کنیه(2)یاد کنند، این گونه یاد نمی کردند. آن گاه مردی

[شماره صفحه واقعی : 671]

ص: 2047


1- پس از امام رضا(علیه السلام) در جامعه آن روز و نیز در دربار حکومت عباسیان، امامان بعدی یعنی امام جواد و امام هادی و امام عسکری (علیهم السلام) را به احترام انتساب به امام رضا(علیه السلام) «ابن الرضا» (فرزند رضا) می نامیدند.
2- در بین عرب، مرسوم است که برای ادای احترام، افراد را با کنیه مورد خطاب قرار می دهند.

گندم گون، خوش قامت، خوشرو، نیکواندام، جوان و دارای هیبت و جلالت وارد شد. چون چشم پدرم به او افتاد، از جا برخاست وچند گام به استقبال او رفت. به یاد نداشتم پدرم نسبت به کسی از بنی هاشم یا فرماندهان سپاه چنین احترامی ابراز کرده باشد. پدرم دست در گردن او انداخت و صورت و سینه او را بوسید و دست او را گرفت و بر جای نماز خود که در آن جا نشسته بود، نشانید، و خود، رو به روی او نشست و با او به صحبت پرداخت، و در ضمن صحبت، به او «فدایت شوم» می گفت. من از آن چه می دیدم در شگفت بودم. ناگاه دربانی آمد و گفت «موفق» عباسی (برادر خلیفه) آمده است و می خواهد وارد شود. معمول این بود که هرگاه «موفق» می آمد، پیش از او دربانان و نیز فرماندهان ویژه سپاه او می آمدند و در فاصله درِ ورودی قصر تا مجلس پدرم در دو صف می ایستادند و به همین حال می ماندند و «موفق» از میان آن ها عبور می کرد.

باری، پدرم پیوسته متوجه «ابومحمد» (امام عسکری(علیه السلام)) بود و با او گفتوگو می کرد تا آن گاه که چشمش به غلامان مخصوص «موفق» افتاد، در این موقع به او گفت: فدایت شوم اگر مایلید تشریف ببرید و به دربانان خود دستور داد او را از پشت صف ببرند تا «موفق» او را نبیند. ابومحمد برخاست و پدرم نیز برخاست ودست در گردن او انداخت و با او خداحافظی کرد و او بیرون رفت.

من به دربانان وغلامان پدرم گفتم: وه! این چه کسی بود که او را در حضور پدرم به کنیه یاد کردید و پدرم نیز با او چنین رفتار کرد؟!.

گفتند: او یکی از علویان است که به او «حسن بن علی(علیهما السلام) می گویند و به «ابن الرضا» معروف است. تعجب من بیش تر شد وآن روز همه اش در فکر او و رفتار پدرم با او بودم تا شب شد. عادت پدرم این بود که پس از نماز عشاء می نشست و گزارش ها و اموری را که لازم بود به اطلاع خلیفه برساند، بررسی می کرد. وقتی نماز خواند و نشست، من آمدم و

[شماره صفحه واقعی : 672]

ص: 2048

نزد او نشستم. کسی پیش او نبود. پرسید: احمد! کاری داری؟

گفتم: آری پدر، اگر اجازه می دهی بگویم.

گفت: اجازه داری.

گفتم: پدر! این مرد که صبح او را دیدم چه کسی بود که نسبت به او چنین تواضع و احترام نمودی و در سخنانت، به او «فدایت شوم» می گفتی و خود و پدر و مادرت را فدای او می ساختی؟! گفت: پسرم! او امام «رافضیان»(1)، «حسن بن علی» معروف به «ابن الرضا» است.

آن گاه اندکی سکوت کرد. من نیز ساکت ماندم. سپس گفت: پسرم! اگر خلافت از دست خلفای بنی عباس بیرون رود، کسی از بنی هاشم جز او سزاوار آن نیست و این به خاطر فضیلت و عفت و زهد و عبادت و اخلاق نیکو و شایستگی اوست، پدر او نیز مردی بزرگوار و بافضیلت بود.

با این سخنان اندیشه و نگرانی ام بیش تر و خشمم نسبت به پدر فزون تر شد. دیگر هّم و غمی جز این نداشتم که درباره ابن الرّضا پرسوجو کنم و پیرامون او کاوش و بررسی نمایم. از هیچ یک از بنی هاشم و سران سپاه و نویسندگان و قاضیان و فقیهان و دیگر افراد درباره او سؤال نکردم مگر آن که او را در نظر آنان در نهایت بزرگی و ارجمندی و والایی یافتم، همه از او به نیکی یاد می کردند و او را بر تمامی خاندان و بزرگان خویش مقدم می شمردند. (بدین گونه) مقام او در نظرم بالا رفت، زیرا هیچ دوست و دشمنی را ندیدم مگر آن که در مورد او به نیکی سخن می گفت و او را می ستود....(2)

[شماره صفحه واقعی : 673]

ص: 2049


1- دشمنان شیعیان، آنان را به طعنه «رافضی» می نامیدند.
2- شیخ مفید، الإرشاد، ص 338؛ فتّال نیشابوری، روضة الواعظین، ص 273_ 275؛ طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهُدی، ص 376_377؛ کلینی، اصول کافی، ج1، ص503؛ علی بن عیسی اربلی، کشف الغمّة، ج3، ص197؛ پیشوای یازدهم حضرت امام حسن عسکری(علیه السلام)، ص 13_17.

شهادت امام و توطئه های بی ثمر

معتمد عباسی که همواره از محبوبیت و نفوذ معنوی امام در جامعه نگران بود، چون دید توجه مردم به امام روز به روز بیش تر می شود و زندان و اختناق و مراقبت تأثیر معکوس دارد، سرانجام به همان شیوه مزورانه دیرینه متوسل شد و امام را پنهانی مسموم ساخت.

دانشمند نامدار جهان تشیع، «طبرسی»، می نویسد: بسیاری از دانشمندان ما گفته اند: امام عسکری(علیه السلام)بر اثر مسمومیت به شهادت رسید، چنان که پدرش و جدش و همه امامان، با شهادت از دنیا رفته اند.(1)«کفعمی»، دانشمند معروف شیعه، می گوید: او را «معتمد» مسموم ساخت(2)و «محمد بن جریر بن رستم»، از دانشمندان شیعی در قرن چهارم، معتقد است که: امام عسکری(علیه السلام) در اثر مسمومیت به درجه شهادت رسید.(3)

یکی از نشانه های شهادت امام توسط دربار عباسی، تحرّک ها و تلاش های فوق العاده ای بود که معتمد عباسی در روزهای مسمومیت و شهادت امام، برای عادی جلوه دادن مرگ آن حضرت از خود نشان داد.

«ابن صبّاغ مالکی»، یکی از دانشمندان اهل سنت، از قول «عبیدالله بن خاقان»، یکی از درباریان عباسی (که از احترام او نسبت به امام یاد کردیم) می نویسد:

«...هنگام درگذشت ابومحمد حسن بن علی عسکری(علیه السلام)، معتمد، خلیفه عباسی حال مخصوصی پیدا کرد که ما از آن شگفت زده شدیم و فکر نمی کردیم چنین حالی در او (که خلیفه وقت بود و قدرت را در دست داشت)، دیده شود. وقتی «ابومحمد» (امام عسکری) رنجور شد،

[شماره صفحه واقعی : 674]

ص: 2050


1- إعلام الوری بأعلام الهُدی، ص367.
2- حاج شیخ عباس قمی، الأنوار البهیة، ص 162.
3- دلائل الإمامة، ص 223.

پنج نفر از اطرافیان خاص خلیفه که همه از فقیهان درباری بودند، به خانه او گسیل شدند. معتمد به آنان دستور داد در خانه ابومحمدبمانند و هرچه روی می دهد به او گزارش کنند، نیز عده ای را به عنوان پرستار فرستاد تا ملازم او باشند و همچنین به «قاضی بن بختیار» فرمان داد ده نفر از معتمدین را انتخاب کند و به خانه ابومحمد بفرستد و آنان هر صبح و شام نزد او بروند و حال او را زیر نظر بگیرند. دو یا سه روز بعد به خلیفه خبر دادند حال ابومحمد سخت تر شده و بعید است بهتر شود. خلیفه دستور داد شب و روز ملازم خانه او باشند و آنان پیوسته ملازم خانه آن بزرگوار بودند تا پس از چند روزی رحلت فرمود. وقتی خبر درگذشت آن حضرت پخش شد، سامرّاء به حرکت در آمد و سراپا فریاد و ناله گردید و بازارها تعطیل و مغازه ها بسته شد. بنی هاشم، دیوانیان، امرای لشکر، قاضیان شهر، شعرا، شهود و گواهان و سایر مردم برای شرکت در مراسم تشییع حرکت کردند، سامرّاء در آن روز یادآور صحنه قیامت بود!

وقتی جنازه آماده دفن شد، خلیفه برادر خود، «عیسی بن متوکل» را فرستاد تا بر جنازه آن حضرت نماز بگزارد. هنگامی که جنازه را برای نماز روی زمین گذاشتند، عیسی نزدیک رفت و صورت آن حضرت را باز کرد و به علویان و عباسیان و قاضیان و نویسندگان و شهود نشان داد وگفت: این «ابومحمد عسکری» است که به مرگ طبیعی وفات یافته است و فلان و فلان از خدمت گزاران خلیفه نیز شاهد بوده اند!! بعد روی جنازه را پوشاند و بر او نماز خواند، و فرمان داد برای دفن ببرند...» (1)

[شماره صفحه واقعی : 675]

ص: 2051


1- الفصول المهّمة، ص307_ 308. این قضیه را مرحوم شیخ مفید در ارشاد و فتّال نیشابوری در روضة الواعظین و طبرسی در إعلام الوری وعلی بن عیسی اربلی از قول احمد پسر عبیدالله بن خاقان نقل کرده اند. این گزارش نشان می دهد که امام در جامعه چه موقعیتی داشته و حکومت عباسی چرا نگران بوده است و نیز روشن می کند که خلیفه از برملا شدن مسمومیت و قتل امام تا چه حد وحشت داشته است و لذا با زمینه سازی قبلی کوشیده است شهادت امام را مرگ طبیعی قلمداد کند!

البته این نماز جنبه تشریفاتی داشت و طرحی بود که رژیم حاکم برای لوث کردن ماجرای شهادت امام ریخته بود و چنان که در میان دانشمندان شیعه مشهور است، حضرت مهدی _ عج _ به طور خصوصی بر جنازه پدر بزرگوارش، امام عسکری(علیه السلام) نماز گزارد.(1)

تلاش مذبوحانه جعفر کذّاب

«ابوالأدیان» می گوید: من از خدمت گزاران امام عسکری(علیه السلام) بودم و نامه های آن حضرت را به شهرها می بردم. در مرضی که امام با آن از دنیا رفت، به خدمتش رسیدم. حضرت نامه هایی نوشت و فرمود: این ها را به «مدائن» می بری، پانزده روز در سامرّاء نخواهی بود، روز پانزدهم که داخل شهر شدی، خواهی دید که از خانه من ناله و شیون بلند است و جسد مرا در محل غسل گذاشته اند.

گفت_م: س_رور من! اگ_ر چنی_ن ش_ود، ام_ام بع_د از شم_ا کیست؟ ف_رم_ود: ه_ر کس که پاسخ نامه ها را از تو بخواهد. عرض کردم نشانه بیش تری بفرمایید. ف_رم_ود: هر کس بر جنازه من نماز گزارد، قائم بعد از من او است. گفتم: نشانه دیگ_ری بفرمایید. فرمود: هر کس از آن چه در میان همیان (کمربند) است خبر دهد، او امام بعد از من است. هیبت و عظمت امام مانع شد که بپرسم: مقصود از آن چه در همی_ان است چیست؟

من نامه های آن حضرت را به «مدائن» بردم و جواب آن ها را گرفته و روز پانزدهم وارد سامرّاء شدم، دیدم همان طور که امام فرموده بود، از خانه امام صدای ناله بلند است. نیز دیدم برادرش «جعفر» (کذّاب) در کنار خانه آن حضرت نشسته و گروهی از شیعیان، اطراف او را گرفته به وی تسلیت و به امامتش تبریک می گویند (!!)

من از این جریان یکّه خوردم و با خود گفتم: اگر جعفر امام باشد، پس وضع

[شماره صفحه واقعی : 676]

ص: 2052


1- صدوق، کمال الدین، باب 43، ص 475؛ مجلسی، بحار الأنوار، ج50، ص 332_ 333.

امامت عوض شده است، زیرا من با چشم خود دیده بودم که جعفر شراب می خورد و قمار بازی می کرد و اهل تار و طنبور بود. من هم جلو رفته و رحلت برادرش را تسلیت و امامتش را تبریک گفتم، ولی از من چیزی نپرسید!

در این هنگام «عقید»، خادم خانه امام، بیرون آمد و به جعفر گفت: جنازه برادرت را کفن کردند، بیایید نماز بخوانید. جعفر وارد خانه شد. شیعیان در اطراف او بودند. «سمّان»(1)و «حسن بن علی» معروف به «سلمه» پیشاپیش آن ها قرار داشتند.

وقتی که به حیاط خانه وارد شدیم، جنازه «امام عسکری(علیه السلام)» را کفن کرده و در تابوت گذاشته بودند. جعفر پیش رفت تا بر جنازه امام نماز گزارد. وقتی که خواست تکبیر نماز را بگوید، ناگاه کودکی گندمگون و سیاه موی که دندان های پیشینش قدری با هم فاصله داشت، بیرون آمد و لباس جعفر راگرفت و او را کنار کشید و گفت: عمو! کنار برو، من باید بر پدرم نماز بخوانم. جعفر، در حالی که قیافه اش دگرگون شده بود، کنار رفت. آن کودک بر جنازه امام نماز خواند وحضرت را در خانه خود در کنار قبر پدرش امام هادی دفن کردند.

بعد همان کودک رو به من کرد و گفت: ای مرد بصری! جواب نامه ها را که همراه تو است، بده! جواب نامه ها را به وی دادم و با خود گفتم: این دو نشانه (: نماز بر جنازه، و خواستن جواب نامه ها)، حالا فقط همیان مانده. آن گاه پیش جعفر آمدم و دیدم سر و صدایش بلند است. «حاجز وشاء» که حاضر بود به جعفر گفت: آن کودک کی بود؟!! او می خواست با این سؤال جعفر را (که بیخود ادعای امامت می کرد) محکوم کند. جعفر گفت: والله تا به حال او را ندیده ام و نمی شناسم!

در آن جا نشسته بودیم که گروهی از اهل «قم» آمدند و از امام حسن

[شماره صفحه واقعی : 677]

ص: 2053


1- مقصود، عثمان بن سعید عَمْری از یاران نزدیک امام عسکری(علیه السلام) است که به مناسبت شغلش که روغن فروشی بود، به سمّان (= روغن فروش) معروف شده بود.

عسکری(علیه السلام)پرسیدند و چون دانستند که امام رحلت فرموده است، گفتند: جانشین امام کیست؟ حاضران جعفر را نشان دادند. آن ها به جعفر سلام کرده تسلیت و تهنیت گفتند و اظهار داشتند: نامه ها و پول هایی آورده ایم، بفرمایید: نامه ها را چه کسانی نوشته اند و پول ها چه قدر است؟ جعفر از این سؤال بر آشفت و برخاست و در حالی که گرد جامه های خود را پاک می کرد، گفت: این ها از ما انتظار دارند علم غیب بدانیم!! در این میان خادمی از خانه بیرون آمد وگفت: نامه ها از فلان کس و فلان کس است و در همیان هزار دینار است که ده تا از آن ها را آب طلا داده اند.

نمایندگان مردم قم نامه ها و همیان را تحویل داده و به خادم گفتند: هرکس تو را برای گرفتن همیان فرستاده، او امام است....(1)

تلاشهای بی ثمر

«معتمد» عباسی که با شهادت امام عسکری(علیه السلام) به خیال خام خویش، به مقصد و مراد خود رسیده بود، تصور می کرد دیگر خطری سر راه حکومت خودکامه وی وجود ندارد، ولی برای اطمینان خاطر خود دست به اعمال دیگری زد که نشانه جاه طلبی و عمق نگرانی او از ناحیه فرزند امام بود. او به عده ای مأموریت داد که وارد منزل امام شوند و اثاثیه حضرت را کاملاً بازرسی کرده آن ها را مهر و موم نمایند.

از طرف دیگر، چون شنیده بود که از حضرت عسکری(علیه السلام) فرزندی باقی مانده، در صدد یافتن او بر آمد ودستور داد عده ای از قابله ها، زنان و کنیزان آن حضرت را معاینه نمایند و اگر آثار حملی در آنان مشاهده شد، گزارش کنند. نقل شده است که یکی از قابله ها به کنیزی ظنین شد و از طرف خلیفه دستور داده شد که آن کنیز را در محلی تحت نظر قرار بدهند و «نحریر» (یکی از درباریان و

[شماره صفحه واقعی : 678]

ص: 2054


1- صدوق، کمال الدین، ص 475.

پیشکار مخصوص خلیفه) همراه عدّه ای از زنان مراقب حال او باشند تا صدق و کذب گزارش معلوم گردد.(1)مدّت دو سال آن کنیز تحت نظر بود، ولی سرانجام اثری از حمل ظاهر نشد و کذب گزارش روشن گشت!(2)

در این هنگام معتمد برای آن که وانمود کند که از امام عسکری(علیه السلام) فرزندی باقی نمانده و شیعیان از وجود امام بعدی نومید گردند، دستور داد میراث آن حضرت میان مادر و برادرش جعفر تقسیم شود(3)، ولی شیعیان همچنان عقیده داشتند که از امام فرزندی باقی مانده است که امامت را به عهده دارد(4)، زیرا تعدادی از آنان فرزند خردسال امام را قبلاً دیده بودند (چنان که نمونه آن را قبلاً گفتیم).

در هر حال فشار و اختناق و انواع محدودیت ها در مورد خاندان امام برای یافتن امام دوازدهم همچنان ادامه داشت تا آن که قیام «یعقوب بن لیث صفاری» در «خراسان»، و مرگ ناگهانی «عبیدالله بن یحیی بن خاقان» و آشوب و فتنه «صاحب الزنج» در «بصره» پیش آمد و دربار عباسی تمام نیروی خود را برای مقابله با این حرکت ها بسیج کرد و دیگر مجال تعرّض و سخت گیری در مورد خاندان امام باقی نماند!(5).(6)

[شماره صفحه واقعی : 679]

ص: 2055


1- کلینی، اصول کافی، ج1، ص505؛ مجلسی، بحار الأنوار، ج50، ص 329.
2- همان.
3- همان.
4- علی بن عیسی اربلی، کشف الغمة، ج3، ص199؛ فتّال نیشابوری، روضة الواعظین، ص 276.
5- مجلسی، بحار الأنوار، ج50 ص331؛ محمد بن جریر بن رستم طبری، دلائل الإمامة، ص 224؛ صدوق، کمال الدین، ص 475.
6- در تنظیم و نگارش این بخش از کتاب، علاوه بر مآخذی که در پاورقی ها آمده، از منابع یاد شده در زیر استفاده شده است که لازم می دانم در این جا از نویسندگان آن ها سپاسگزاری کنم: پیشوای یازدهم حضرت امام حسن عسکری (نشریه مؤسسه در راه حق). دورنمایی از زندگانی پیشوایان اسلام تألیف استاد آیت الله جعفر سبحانی؛ خاندان وحی، تألیف حجة الإسلام والمسلمین سید علی اکبر قرشی.

[شماره صفحه واقعی : 680]

ص: 2056

امام مهدی عجل الله تعالی فرجه

اشاره

* علل سیاسی اجتماعی غیبت

* نُوّاب خاص

* مهدی _ عجل الله تعالی فرجه _ در منابع شیعه

* مهدی _ عجل الله تعالی فرجه _ در منابع اهل سنّت

* سیمای حکومت مهدی _ عجل الله تعالی فرجه _ در آینه قرآن

* فواید وجود امام(علیه السلام) در دوران غیبت

[شماره صفحه واقعی : 681]

ص: 2057

[شماره صفحه واقعی : 682]

ص: 2058

شناخت مختصری از زندگانی امام

دوازدهمین پیشوای معصوم، حضرت حجة بن الحسن المهدی، امام زمان _ عجل الله تعالی فرجه _در نیمه شعبان سال 255 هجری در شهر «سامرّاء» دیده به جهان گشود.(1)او هم نام پیامبر اسلام (م ح م د) و هم کنیه آن حضرت (ابوالقاسم) است.(2)ولی پیشوایان معصوم از ذکر نام اصلی او نهی فرموده اند.(3)

از جمله القاب آن حضرت، حجت، قائم، خلف صالح، صاحب الزمان(4)، بقیة الله

[شماره صفحه واقعی : 683]

ص: 2059


1- شیخ مفید، الإرشاد، ص346؛ فتّال نیشابوری، روضة الواعظین، ص292؛ کلینی، اصول کافی، ج1، ص514؛ طوسی، الغیبة، تهران، ص141_ طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهُدی، ص418؛ ابن صبّاغ مالکی، الفصول المهمة، ص310. در بعضی از مآخذ، تاریخ تولد حضرت، سال 256 هجری ضبط شده است (صدوق، کمال الدین، ص432؛ طوسی، الغیبة، ص139و147) و در برخی دیگر، سال 258 (علی بن عیسی اربلی، کشف الغمّة، ج3، ص227؛ ابن أبی الثلج بغدادی، تاریخ الأئمة، ص15) ذکر شده است و ابوجعفر محمد بن جریر بن رستم طبری آن را در سال257 می داند (دلائل الإمامة، ص271و272).
2- شیخ مفید، همان کتاب، ص346؛ طبرسی، همان کتاب، ص417؛ إربلی، همان کتاب، ص227؛ ابن صبّاغ، همان کتاب، ص 310.
3- صدوق، همان کتاب، ص648؛ کلینی، همان کتاب، ص332؛ مجلسی، بحارالأنوار، ج51، ص31_34. ولی آیا نهی ائمه از ذکر نام مخصوص آن حضرت، یک اقدام سیاسی مقطعی و مربوط به دوران غیبت صغری بوده یا این که حرمت ذکر نام آن حضرت تا هنگام ظهور و قیامش باقی است؟ در میان علمای شیعه مورد اختلاف است (ر.ک : حاج میرزا حسین طبرسی نوری، النجم الثاقب، باب 2، ص48و49).
4- طبرسی، همان کتاب، ص418؛ ابن صباغ، همان کتاب، ص310.

است(1)و مشهورترین آن ها «مهدی» می باشد.(2)

پدرش، پیشوای یازدهم حضرت امام حسن عسکری(علیه السلام) و مادرش، بانوی گرامی «نرجس» است(3)که به نام «ریحانه»، «سوسن» و «صقیل» نیز از او یاد شده است.(4)میزان فضیلت و معنویت نرجس خاتون تا آن حد والا بود که «حکیمه»، خواهر امام هادی(علیه السلام) که خود از بانوان عالی قدر خاندان امامت بود، او را سرآمد و سرور خاندان خویش، و خود را خدمت گزار او می نامید.(5)

دیدار حضرت مهدی (علیه السلام) …

حضرت مهدی دو دوره غیبت داشت: یکی کوتاه مدّت (غیبت صغری) و دیگری دراز مدّت (غیبت کبری). اولی، از هنگام تولد تا پایان دوران نیابت خاصّه ادامه داشته و دومی، با پایان دوره نخست آغاز شد و تا هنگام ظهور و قیام آن حضرت طول خواهد کشید.(6)

[شماره صفحه واقعی : 684]

ص: 2060


1- مسعودی، اثبات الوصیة، ص248.
2- ابن صبّاغ، همان کتاب، ص310.
3- شیخ مفید، همان کتاب، ص346؛ صدوق، همان کتاب، ص432؛ طبرسی، همان کتاب، ص418؛ مسعودی، همان کتاب، ص248؛ فتّال نیشابوری، همان کتاب، ص283؛ طوسی، همان کتاب، ص143_ محمد بن جریر بن رستم طبری، همان کتاب، ص268؛ ابن صبّاغ، همان کتاب، ص310.
4- صدوق، همان کتاب، ص432 ور.ک : روضة الواعظین، ص292. برخی از محققان معاصر، احتمال داده اند که نام او همان نرجس باشد و اسامی دیگر به جز صقیل را بانوی پیشین او حکیمه، دختر امام جواد(علیه السلام) _ به وی داده باشد (بنابر روایاتی، او قبلاً کنیز حکیمه بوده است). مردم آن زمان کنیزان خویش را برای خوشامدگویی، به اسامی گوناگون می خواندند و نرجس، ریحانه و سوسن، همه اسامی گل ها هستند (دکتر حسین جاسم، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ترجمه دکتر سید محمد تقی آیت اللّهی، ص114).
5- فتّال نیشابوری، همان کتاب، ص283؛ صدوق، همان کتاب، ص427؛ مجلسی، همان کتاب، ج51، ص12.
6- شیخ مفید، همان کتاب، ص346.

تولد حضرت مهدی(علیه السلام) از دیدگاه علمای اهل سنت

چنان که در صفحات آینده توضیح خواهیم داد، اعتقاد به موضوع مهدویت اختصاص به شیعه ندارد، بلکه بر اساس روایات فراوانی که از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)رسیده، علمای اهل سنت نیز این موضوع را قبول دارند. منتها آنان نوعاً

تولد حضرت مهدی را انکار می کنند و می گویند: شخصیتی که پیامبر اسلام از قیام او (پس از غیبت) خبر داده، هنوز متولد نشده است و در آینده تولد خواهد یافت!(1)

با این حال تعداد قابل توجهی از مورخان و محدّثان اهل سنت، تولد آن حضرت را در کتب خود ذکر کرده و آن را یک واقعیت دانسته اند. بعضی از پژوهشگران بیش از صد نفر از آنان را معرفی کرده اند.(2)

دیدار حضرت مهدی(علیه السلام)

چنان که در سیره امام حسن عسکری(علیه السلام) به تفصیل نگاشتیم، از آن جا که حکومت ستمگر عباسی، به منظور دستیابی به فرزند آن حضرت و کشتن او،

[شماره صفحه واقعی : 685]

ص: 2061


1- ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج7، ص94 وج 10، ص96.
2- فقیه ایمانی، مهدی، مهدی منتظَر در نهج البلاغه، ص23، 39. تعدادی از این منابع که در دسترس نگارنده است و تولد حضرت مهدی به صراحت در آن ها بیان شده، به قرار زیر است: ابن حجر هیتمی، الصواعق المحرقة، ص208؛ شبراوی، الإتحاف بحبّ الأشراف، ص179؛ محمد امین بغدادی سویدی، سبائک الذهب فی معرفة قبائل العرب، ص78؛ مؤمن شبلنجی، نور الأبصار، ص141؛ ابن أثیر، الکامل فی التاریخ، ج7، ص274 (حوادث سال 260)؛ حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، ص207؛ ابن طولون، الأئمة الإثنی عشر، ص117؛ ابن صبّاغ مالکی، الفصول المهمة، (بی تا)، ص310؛ شیخ سلیمان قندوزی، ینابیع المودّة، ج 3، ص36.

خانه امام را سخت تحت کنترل و مراقبت قرار داده بود، تولد حضرت مهدی(علیه السلام)بر اساس طرح دقیق و منظمی که پیشاپیش، از سوی امام در این مورد ریخته شده بود، کاملاً به صورت مخفی و دور از چشم مردم (و حتی شیعیان) صورت گرفت.

مستندترین گزارش در این زمینه، از طرف «حکیمه» عمه حضرت عسکری(علیه السلام)رسیده که از نزدیک شاهد تولد حضرت مهدی(علیه السلام) بوده است. اما باید توجه داشت که این پنهان کاری به آن معنا نیست که بعدها یعنی در مدت 5 _ 6 سال آغاز عمر او، که امام یازدهم در حال حیات بود، کسی آن بزرگوار را ندیده بود، بلکه _ چنان که یک نمونه از آن را در زندگانی حضرت عسکری نوشتیم _ افراد خاصی از شیعیان در فرصت های مناسب و گوناگون به دیدار آن حضرت نائل می شدند تا به تولد و وجود وی یقین حاصل کنند و در موقع لزوم به شیعیان دیگر اطلاع دهند.

دانشمندان ما جریان این دیدارها را به صورت گسترده گزارش کرده اند(1)، ولی شاید مهم ترین آن ها دیدار چهل تن از اصحاب امام عسکری(علیه السلام) با آن حضرت باشد که تفصیل آن بدین قرار بوده است:

«حسن بن ایوب بن نوح»(2)می گوید:

ما برای پرسش درباره امام بعدی، به محضر امام عسکری(علیه السلام) رفتیم. در مجلس آن حضرت چهل نفر حضور داشتند. عثمان بن سعید عَمْرییکی از وکلای بعدی امام زمان به پا خاست وعرض کرد: می خواهم از موضوعی سؤال کنم که درباره آن از من داناتری.

امام فرمود: بنشین. عثمان با ناراحتی خواست از مجلس خارج شود. حضرت فرمود: هیچ کس از مجلس بیرون نرود. کسی بیرون نرفت و مدتی

[شماره صفحه واقعی : 686]

ص: 2062


1- صدوق، همان کتاب، ص434_ 478؛ شیخ مفید، همان کتاب، ص350و351؛ شیخ سلیمان قندوزی، ینابیع المودّة، ج 3، ص123_125.
2- چنان که در سیره امام هادی(علیه السلام) نوشتیم، ایوب بن نوح یکی از وکلای آن حضرت بوده است.

گذشت. در این هنگام، امام، عثمان را صدا کرد. او به پا خاست. حضرت فرمود: می خواهید به شما بگویم که برای چه به این جا آمده اید؟ همه گفتند: بفرمایید. فرمود: برای این به این جا آمده اید که از حجت و امام پس از من بپرسید. گفتند: بلی. در این هنگام پسری نورانی همچون پاره ماه که شبیه ترین مردم به امام عسکری(علیه السلام) بود، وارد مجلس شد. حضرت با اشاره به او فرمود:

«این؛ امام شما بعد از من و جانشین من در میان شما است. فرمان او را اطاعت کنید و پس از من اختلاف نکنید که در این صورت هلاک می شوید و دینتان تباه می گردد...».(1)

علل سیاسی _ اجتماعی غیبت

شکی نیست که رهبری پیشوایان الهی به منظور هدایت مردم به سر منزل کمال مطلوب است و این امر درصورتی میّسر است که آن ها آمادگی بهره برداری از این هدایت الهی را داشته باشند. اگر چنین زمینه مساعدی در مردم وجود نداشته باشد، حضور پیشوایان آسمانی در بین مردم ثمری نخواهد داشت.

متأسفانه فشارها و تضییقاتی که بهویژه از زمان امام جواد(علیه السلام) به بعد، بر امامان وارد شد ومحدودیت های فوق العاده ای که برقرار گردید _ به طوری که فعالیت های امام دهم ویازدهم را به حدأقل رسانید _ نشان داد که زمینه مساعد جهت بهره مندی از هدایت ها وراهبری های امامان در جامعه (در حدّ نصاب لازم) وجود ندارد. از این رو حکمت الهی اقتضا کرد که پیشوای دوازدهم، به تفصیلی که خواهیم گفت، غیبت اختیار کند تا موقعی که آمادگی لازم در جامعه به وجود آید.

[شماره صفحه واقعی : 687]

ص: 2063


1- طوسی، همان کتاب، ص217 ور.ک : صدوق، همان کتاب، ص435؛ مجلسی، همان کتاب، ج51، ص346؛ شیخ سلیمان قندوزی، همان کتاب، ج 3، ص123؛ (آیت الله)صافی، لطف الله، منتخب الأثر، ص355.

البته همه اسرار غیبت بر ما روشن نیست، ولی شاید نکته ای که گفتیم، رمز اساسی غیبت باشد. در روایات ما، در زمینه علل و اسباب غیبت، روی سه موضوع تکیه شده است:

الف . آزمایش مردم

چنان که می دانیم یکی از سنت های ثابت الهی، آزمایش بندگان و انتخاب صالحان و گزینش پاکان است. صحنه زندگی همواره صحنه آزمایش است تا بندگان از این راه در پرتو ایمان و صبر و تسلیم خویش، در پیروی از اوامر خداوند، تربیت یافته و به کمال برسند و استعدادهای نهفته آنان شکوفا گردد.

در اثر غیبت حضرت مهدی، مردم آزمایش می شوند: گروهی که ایمان استواری ندارند، باطنشان ظاهر می شود و دستخوش شک و تردید می گردند و کسانی که ایمان در اعماق قلبشان ریشه دوانده است، به سبب انتظار ظهور آن حضرت و ایستادگی در برابر شدائد، پخته تر و شایسته تر می گردند و به درجات بلندی از اجر و پاداش الهی نائل می گردند.

امام موسی بن جعفر(علیه السلام) فرمود: هنگامی که پنجمین فرزندم غایب شد، مواظب دین خود باشید، مبادا کسی شما را از دین خارج کند. او ناگزیر غیبتی خواهد داشت، به طوری که گروهی از مؤمنان از عقیده خویش برمی گردند. خداوند بهوسیله غیبت، بندگان خویش را آزمایش می کند...(1)

از سخنان پیشوایان اسلام بر می آید که آزمایش بهوسیله غیبت حضرت مهدی، از سخت ترین آزمایش های الهی است(2). و این سختی از دو جهت است:

1. از جهت اصل غیبت، که چون بسیار طولانی می شود بسیاری از مردم دستخوش شک و تردید می گردند. برخی در اصل تولد و برخی دیگر در دوام

[شماره صفحه واقعی : 688]

ص: 2064


1- شیخ طوسی، همان کتاب، ص204؛ نعمانی، الغیبة، ص154؛ مجلسی، بحار الأنوار، ج51، ص150 ور.ک : اصول کافی، ج1، ص337.
2- طوسی، همان کتاب، ص203 _207؛ صافی، همان کتاب، باب47، ص314 و315.

عمر آن حضرت شک می کنند و جز افراد آزموده و مخلص و دارای شناخت عمیق، کسی بر ایمان و عقیده به امامت آن حضرت باقی نمی ماند. پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) ضمن حدیث مفصلی می فرماید: مهدی از دیده شیعیان و پیروانش غایب می شود و جز کسانی که خداوند دل های آنان را جهت ایمان، شایسته قرار داده، در اعتقاد به امامت او استوار نمی مانند.(1)

2. از نظر شخصیت ها و فشارها و پیشامدهای ناگوار که در دوران غیبت رخ می دهد و مردم را دگرگون می سازد، به طوری که حفظ ایمان و استقامت در دین، کاری سخت دشوار می گردد و ایمان مردم در معرض مخاطرات شدید قرار می گیرد.(2)

ب . حفظ جان امام

خداوند، بهوسیله غیبت، امام دوازدهم را از قتل حفظ کرده است، زیرا اگر آن حضرت از همان آغاز زندگی در میان مردم ظاهر می شد، او را می کشتند (چنان که تفصیل آن را نوشتیم). بر این اساس اگر پیش از موعد مناسب نیز ظاهر شود، باز جان او به خطر می افتد و به انجام مأموریت الهی و اهداف بلند اصلاحی خود موفق نمی گردد.

«زراره»، یکی از یاران امام صادق(علیه السلام) می گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود: امام منتظَر، پیش از قیام خویش مدّتی از چشم ها غایب خواهد شد.

عرض کردم: چرا؟

فرمود: بر جان خویش بیمناک خواهد بود.(3)

[شماره صفحه واقعی : 689]

ص: 2065


1- صافی، همان کتاب، فصل 1، باب 8، ص101، ح4.
2- (آیت الله)صافی، لطف الله، نوید امن و امان، ص177و178.
3- کلینی، همان کتاب، ج1، ص337؛ طوسی، همان کتاب، ص202؛ صدوق، همان کتاب، ص481؛ صافی، منتخب الأثر، فصل 2، باب 28، ص269؛ نعمانی، همان کتاب، ص166.

ج . آزادی از یوغ بیعت با طاغوت های زمان

پیشوای دوازدهم، هیچ رژیمی را، حتی از روی تقیه، به رسمیّت نشناخته و نمی شناسد. او مأمور به تقیه از هیچ حاکم و سلطانی نیست و تحت حکومت و سلطنت هیچ ستمگری در نیامده و در نخواهد آمد، چرا که مطابق وظیفه خود عمل می کند و دین خدا را به طور کامل و بی هیچ پرده پوشی و بیم و ملاحظه ای اجرا می کند. بنابراین جای هیچ عهد و میثاق و بیعت با کسی و مراعات و ملاحظه نسبت به دیگران باقی نمی ماند.

«حسن بن فضّال» می گوید: امام هشتم فرمود: گویی شیعیانم را می بینم که هنگام مرگ سومین فرزندمامام حسن عسکری در جستوجوی امام خود، همه جا را می گردند، اما او را نمی یابند.

عرض کردم: چرا غایب می شود؟

فرمود: برای این که وقتی با شمشیر قیام می کند، بیعت کسی در گردن وی نباشد.(1)

غیبت صغری و کبری

چنان که گفتیم، غیبت امام مهدی به دو دوره تقسیم می شود: «غیبت صغری» و «غیبت کبری».

غیبت صغری از سال 260 هجری (سال شهادت امام یازدهم) تا سال 329 (سال درگذشت آخرین نایب خاص امام) یعنی حدود 69 سال بود.(2)در دوران

[شماره صفحه واقعی : 690]

ص: 2066


1- صدوق، کمال الدین، باب 44، ص480، ح4؛ مجلسی، همان کتاب، ج 51، ص152؛ صافی، منتخب الأثر، فصل 2، باب 25، ص268، ح3.
2- مرحوم شیخ مفید آغاز غیبت صغری را از سال تولد آن حضرت (سال 255) حساب کرده است (الإرشاد، ص346) و با این محاسبه، دوران غیبت صغری، 75 سال می شود. طبعاً نظریه مرحوم مفید از این لحاظ بوده است که حضرت مهدی در زمان حیات پدر نیز حضور و معاشرت چندانی با دیگران نداشته و از نظر کلی غایب محسوب می شده است. گویا بر اساس همین ملاحظه است که محققانی مانند: طبرسی، سید محسن امین، و آیت الله سید صدرالدین صدر نیز آغاز غیبت صغری را از سال میلاد آن حضرت و مدّت آن را 74 سال دانسته اند (إعلام الوری بأعلام الهُدی، ص444؛ اعیان الشیعة، ج2، ص46؛ المهدی، ص181).

غیبت صغری، ارتباط شیعیان با امام به کلی قطع نبود و آنان، به گونه ای خاص و محدود، با امام ارتباط داشتند.

توضیح آن که: در طول این مدّت، افراد مشخصی (که ذکرشان خواهد آمد)، به عنوان «نایب خاص» با حضرت در تماس بودند و شیعیان می توانستند بهوسیله آنان مسائل و مشکلات خویش را به عرض امام برسانند و توسط آنان پاسخ دریافت دارند و حتی گاه به دیدار امام نائل شوند. از این رو می توان گفت در این مدّت، امام؛ هم غایب بود و هم نبود.

این دوره را، می توان دوران آماده سازی شیعیان برای غیبت کبری دانست که طی آن، ارتباط شیعیان با امام، حتی در همین حد نیز قطع شد و مسلمانان موظف شدند در امور خود به نایبان عام آن حضرت، یعنی فقهای واجد شرائط و آشنایان به احکام اسلام، رجوع کنند.

اگر غیبت کبری یک باره و ناگهان رخ می داد، ممکن بود موجب انحراف افکار شود و ذهن ها آماده پذیرش آن نباشد، اما گذشته از زمینه سازی های مدبّرانه امامان پیشین، در طول غیبت صغری، به تدریج ذهن ها آماده شد و بعد، مرحله غیبت کامل آغاز گردید. همچنین امکان ارتباط نایبان خاص با امام در دوران غیبت صغری و نیز شرفیابی برخی از شیعیان به محضر آن حضرت در این دوره، مسئله ولادت و حیات آن حضرت را بیش تر تثبیت کرد.(1)

با سپری شدن دوره غیبت صغری، غیبت کبری و درازمدّت امام آغاز گردید که تا کنون نیز ادامه دارد و پس از این نیز تا زمانی که خداوند اذن ظهور و قیام به

[شماره صفحه واقعی : 691]

ص: 2067


1- صدر، سید صدرالدین، المهدی، ص183؛ پیشوای دوازدهم، امام زمان، ص38.

آن حضرت بدهد، ادامه خواهد داشت.

غیبت دوگانه امام دوازدهم، سال ها پیش از تولد او توسط امامان قبلی، پیشگویی شده و از همان زمان توسط راویان و محدثان، حفظ و نقل و در کتاب های حدیث ضبط شده است که به عنوان نمونه به نقل چند حدیث در این زمینه اکتفا می کنیم:

1. امیر مؤمنان(علیه السلام) فرمود:

]امام[ غایب ما، دو غیبت خواهد داشت که یکی طولانی تر از دیگری خواهد بود. در دوران غیبت او، تنها کسانی در اعتقاد به امامتش پایدار می مانند که دارای یقینی استوار و معرفتی کامل باشند.(1)

2. امام باقر(علیه السلام) فرمود:

]امام[ قائم دو غیبت خواهد داشت که در یکی از آن دو، خواهند گفت: او مرده است...(2)

3. ابوبصیر می گوید: به امام صادق(علیه السلام) عرض کردم: امام باقر(علیه السلام) می فرمود: قائم آل محمد(صلی الله علیه وآله) دو غیبت خواهد داشت که یکی طولانی تر از دیگری خواهد بود.

امام صادق(علیه السلام) فرمود: بلی، چنین است...(3)

4. حضرت صادق(علیه السلام) فرمود:

امام قائم دو غیبت خواهد داشت: یکی کوتاه مدّت و دیگری دراز مدّت... .(4)

سیر تاریخ، صحت این پیشگویی ها را تأیید کرد و همچنان که پیشوایان قبلی فرموده بودند، غیبت های دوگانه امام عینیّت یافت.

[شماره صفحه واقعی : 692]

ص: 2068


1- شیخ سلیمان قندوزی، ینابیع المودّة، ج 3، باب 71، ص82.
2- نعمانی، همان کتاب، ص173.
3- همان.
4- نعمانی، همان کتاب، ص170. نیز ر.ک : منتخب الأثر، فصل 2، باب 26، ص251_ 253.
نُوّاب خاص

نُوّاب خاص(1)

نایبان خاص حضرت مهدی(علیه السلام) در دوران غیبت صغری، چهار تن از اصحاب باسابقه امامان پیشین و از علمای پارسا و بزرگ شیعه بودند که «نوّاب اربعه» نامیده شده اند. اینان به ترتیب زمانی عبارت بودند از:

1. ابوعَمْرو عثمان بن سعید عَمْری،

2. ابوجعفر محمد بن عثمان بن سعید عَمْری،

3. ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی،

4. ابوالحسن علی بن محمد سَمَری.

البته امام زمان(علیه السلام) وکلای دیگری نیز در مناطق مختلف مانند: بغداد، کوفه، اهواز، همدان، قم، ری، آذربایجان، نیشابور و... داشت که یا بهوسیله این چهار نفر، که در رأس سلسله مراتب وکلای امام قرار داشتند، امور مردم را به عرض حضرت می رساندند(2)و از سوی امام در مورد آنان «توقیع»هایی(3)صادر می شده است(4)و یا _ آن گونه که بعضی از محققان احتمال داده اند _ سفارت و وکالت این چهار نفر، وکالتی عامّ و مطلق بوده، ولی دیگران در موارد خاصی وکالت و نیابت داشته اند(5). مانند:

محمد بن جعفر اسدی، احمد بن اسحاق اشعری قمی، ابراهیم بن محمد

[شماره صفحه واقعی : 693]

ص: 2069


1- در آن روزگار، به جای «نیابت» و «نواب» بیش تر تعبیر «سفارت» و «سفراء» به کار برده می شد.
2- چنان که طبق نقل شیخ طوسی، حدود ده نفر در بغداد به نمایندگی از طرف محمد بن عثمان فعالیّت می کردند (الغیبة، ص225).
3- توقیع؛ به معنای حاشیه نویسی است و در اصطلاح علمای شیعه به نامه ها و فرمان هایی که در زمان غیبت صغری از طرف امام، به شیعیان می رسیده، توقیع گفته می شود.
4- صدر، المهدی، ص189.
5- امین، سید محسن، أعیان الشیعة، ج2، ص48.

همدانی، احمد بن حمزة بن الیسع(1)، محمد بن ابراهیم بن مهزیار(2)، حاجز بن یزید، محمد بن صالح(3)، ابوهاشم داود بن قاسم جعفری، محمد بن علی بن بلال، عمر اهوازی و ابومحمد وجنائی.(4)

1. ابوعَمْرو عثمان بن سعید عَمْریعثمان بن سعید از قبیله بنی اسد بود و به مناسبت سکونت در شهر سامّراء، «عسکری» نیز نامیده می شد. در محافل شیعه از او به نام «سمّان» (=روغن فروش) یاد می شد، زیرا به منظور استتار فعالیت های سیاسی، روغن فروشی می کرد و اموال متعلق به امام را، که شیعیان به وی تحویل می دادند، در ظرف های روغن قرار داده به محضر امام عسکری می رساند.(5)او مورد اعتماد و احترام عموم شیعیان بود.(6)گفتنی است که عثمان بن سعید قبلاً نیز از وکلا و یاران مورد اعتماد حضرت هادی و حضرت عسکری(علیهما السلام) بوده است. «احمد بن اسحاق» که خود از بزرگان شیعه می باشد، می گوید:

روزی به محضر امام هادی رسیدم و عرض کردم: من گاهی غایب و گاهی (دراین جا) حاضرم و وقتی هم که حاضرم، همیشه نمی توانم به حضور شما برسم. سخن چه کسی را بپذیرم و از چه کسی فرمان ببرم؟

امام فرمود: «این ابوعَمْرو (عثمان بن سعید عَمْری)، فردی امین و مورد اطمینان من است، آن چه به شما بگوید، از جانب من می گوید و آن چه به شما برساند، از طرف من می رساند».

[شماره صفحه واقعی : 694]

ص: 2070


1- طوسی، الغیبة، ص257، 258.
2- کلینی، اصول کافی، ج1، ص518، ح5.
3- کلینی، همان کتاب، ص521، ح14و15.
4- کلینی، همان کتاب، ص521، ح14و15.
5- طوسی، الغیبة، ص214.
6- همان، ص216.

احمد بن اسحاق می گوید: پس از رحلت امام هادی(علیه السلام) روزی به حضور امام عسکری(علیه السلام) شرفیاب شدم و همان سؤال را تکرار کردم.

حضرت مانند پدرش فرمود: «این ابوعَمْرو مورد اعتماد و اطمینان امام پیشین و نیز طرف اطمینان من در زندگی و پس از مرگ من است. آن چه به شما بگوید، از جانب من می گوید وآن چه به شما برساند از طرف من می رساند».(1)

پس از رحلت امام عسکری، مراسم تغسیل و تکفین و خاک سپاری آن حضرت را، در ظاهر، عثمان بن سعید انجام داد.(2)نیز همو بود که روزی در حضور جمعی از شیعیان به فرمان امام عسکری(علیه السلام) و به نمایندگی از طرف آن حضرت، اموالی را که گروهی از شیعیان یمن آورده بودند، از آنان تحویل گرفت و امام در برابر اظهارات حاضران مبنی بر این که با این اقدام حضرت، اعتماد و احترامشان نسبت به عثمان بن سعید افزایش یافته است، فرمود: گواه باشید که عثمان بن سعید وکیل من است، و پسرش محمد نیز، وکیل پسرم مهدی خواهد بود.(3)همچنین، در پایان دیدار چهل نفر از شیعیان با حضرت مهدی که شرح آن در اوائل این بخش گذشت _، حضرت خطاب به حاضران فرمود:

آن چه عثمان بن سعید می گوید، از او بپذیرید، مطیع فرمان او باشید، سخنان او را بپذیرید، او نماینده امام شماست و اختیار با اوست.(4)

تاریخ وفات عثمان بن سعید روشن نیست. برخی احتمال داده اند او بین سال های 260_267 وفات یافته باشد و برخی دیگر فوت او را در سال 280 دانسته اند.(5)

[شماره صفحه واقعی : 695]

ص: 2071


1- طوسی، الغیبة، ص215.
2- طوسی، همان کتاب، ص216.
3- همان.
4- همان .
5- دکتر حسین، جاسم، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ترجمه دکتر سید محمد تقی آیت اللّهی، ص155و156.

2. محمد بن عثمان بن سعید عَمْریمحمد بن عثمان نیز همچون پدر، از بزرگان شیعه و از نظر تقوا و عدالت و بزرگواری مورد قبول و احترام شیعیان(1)و از یاران مورد اعتماد امام عسکری(علیه السلام)بود، چنان که حضرت در پاسخ سؤال «احمد بن اسحاق» که به چه کسی مراجعه کند؟ فرمود: عَمْری (عثمان بن سعید)، و پسرش، هر دو، امین و مورد اعتماد من هستند، آن چه به تو برسانند، از جانب من می رسانند، و آن چه به تو بگویند، از طرف من می گویند. سخنان آنان را بشنو و از آنان پیروی کن، زیرا این دو تن مورد اعتماد و امین من هستند. (2)

پس از درگذشت عثمان، از جانب امام غایب توقیعی مبنی بر تسلیت وفات او واعلام نیابت فرزندش «محمد» صادر شد.(2)

«عبدالله بن جعفر حِمْیَری» می گوید: وقتی که عثمان بن سعید درگذشت، نامه ای با همان خطی که قبلاً امام با آن، با ما مکاتبه می کرد، برای ما آمد که در آن ابوجعفر (محمد بن عثمان بن سعید) به جای پدر منصوب شده بود. (4)

همچنین امام، ضمن توقیعی در پاسخ سؤالات «اسحاق بن یعقوب»، چنین نوشت: خداوند از محمد بن عثمان بن سعید و پدرش، که قبلاً می زیست، راضی و خشنود باشد. او مورد وثوق و اعتماد من، و نوشته او نوشته من است.(3)

ابوجعفر تألیفاتی در فقه داشته است که پس از وفاتش، به دست حسین بن روح، سومین نایب امام (و یا به دست ابوالحسن سمری، نایب چهارم) رسیده است.(4)

محمد بن عثمان، حدود چهل سال عهده دار سفارت و وکالت امام زمان بود

[شماره صفحه واقعی : 696]

ص: 2072


1- طوسی، همان کتاب، ص221. 2 . طوسی، همان کتاب، ص219.
2- همان، ص219 _220. 4 . همان، ص220؛ بحار الأنوار، ج51، ص349.
3- طوسی، همان کتاب، ص220؛ مجلسی، بحارالأنوار، ج51، ص350؛ طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهُدی، ص452؛ علی بن عیسی إربلی، کشف الغمة، ج3، ص322.
4- طوسی، الغیبة، ص221.

و در طول این مدّت، وکلای محلّی و منطقه ای را سازماندهی و بر فعالیتشان نظارت می کرد و به اداره امور شیعیان اشتغال داشت. توقیع های متعددی از ناحیه امام صادر و توسط او به دیگران رسید. او سرانجام در سال 304 یا 305 درگذشت.(1)

او پیش از مرگ، از تاریخ وفات خود خبر داد و دقیقاً در همان تاریخی که گفته بود، درگذشت. (2)

3. ابوالقاسم حسین بن روح نوبختیدر روزهای آخر عمر ابوجعفر، گروهی از بزرگان شیعه نزد او رفتند. او گفت: چنان چه از دنیا رفتم، به امر امام، جانشین من و نایب امام «ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی» خواهد بود. به او مراجعه کنید و در کارهایتان به او اعتماد نمایید.(2)

حسین بن روح، از دستیاران نزدیک نایب دوم بود و عَمْری از مدت ها

پیش، برای تثبیت امر نیابت او، زمینه سازی می کرد و شیعیان را جهت تحویل اموال، به او ارجاع می داد و او، رابط بین محمد بن عثمان بن سعید و شیعیان بود.(3)

حسین بن روح، کتابی در فقه شیعه به نام «التأدیب» تألیف کرده بود. آن را جهت اظهار نظر، نزد فقهای قم فرستاد. آنان پس از بررسی، در پاسخ نوشتند: جز در یک مسئله، همگی مطابق فتاوای فقهای شیعه است. (5) بعضی از معاصرین او، عقل و هوش و درایت وی را تحسین کرده و می گفتند: به تصدیق موافق و مخالف، حسین بن روح از عاقل ترین مردم روزگار است.(4)نوبختی در

[شماره صفحه واقعی : 697]

ص: 2073


1- همان، ص223. 2 . طوسی، الغیبة، ص222؛ بحارالأنوار، ج51، ص351.
2- همان، ص226 و227؛ بحارالأنوار، ج51، ص355.
3- همان، ص224و225 و227. 5 . همان، ص240.
4- مجلسی، بحار الأنوار، ج51، ص356، ور.ک به: طوسی، همان کتاب، ص236.

دوران حکومت «مقتدر»، خلیفه عباسی، به مدت پنج سال به زندان افتاد و در سال317 آزاد شد.(1)و سرانجام، بعد از بیست و یک سال فعالیّت و سفارت، در سال 326 چشم از جهان فرو بست.(2)

4. ابوالحسن علی بن محمد سَمَری(3)

به فرمان امام عصر(4)و با وصیت و معرفی نوبختی، پس از حسین بن روح، علی بن محمد سمری منصب نیابت خاص و اداره امور شیعیان را عهده دار گردید. (5)

سمری از اصحاب و یاران امام عسکری(علیه السلام) بوده است. (6) او تا سال 329 که دیده از جهان فرو بست، مسئولیت نیابت و وکالت خاص را به عهده داشت. چندروز پیش از وفات او، توقیعی از ناحیه امام به این مضمون خطاب به وی صادر شد:

ای علی بن محمد سمری! خداوند در سوک فقدان تو پاداشی بزرگ به برادرانت عطا کند. تو تا شش روز دیگر از دنیا خواهی رفت. کارهایت را مرتب کن و هیچ کس را به جانشینی خویش مگمار. دوران غیبت کامل فرارسیده است و من جز با اجازه خداوند متعال ظهور نخواهم کرد و ظهور من، پس از گذشت مدتی طولانی و قساوت دل ها و پر شدن زمین از ستم خواهد بود. افرادی نزد شیعیان من

[شماره صفحه واقعی : 698]

ص: 2074


1- دکتر حسین، جاسم، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ص199.
2- طوسی، همان کتاب، ص238.
3- سَیْمَری وصَیْمَری نیز گفته شده است (صدر، محمد، تاریخ الغیبة الصغری، ص412).
4- طبرسی، همان کتاب، ص445. 5 . همان، ص242. 6 . صدر، همان کتاب ص412.

مدّعی مشاهده من ]ارتباط با من به عنوان نایب خاص [خواهند شد. آگاه باشید که هرکس پیش از خروج «سفیانی» و «صیحه آسمانی»(1)چنین ادعایی بکند، دروغ گو و افترا زننده است و هیچ حرکت و نیرویی جز به خداوند عظیم نیست.(2)

در ششمین روز پس از صدور توقیع، ابوالحسن سمری از دنیا رفت.(3)پیش از مرگش از وی پرسیدند: نایب بعد از تو کیست؟ پاسخ داد: اجازه ندارم کسی را معرفی کنم.(4)

با درگذشت ابوالحسن سمری دوره جدیدی در تاریخ شیعه آغاز گردید که به دوران غیبت کُبری معروف است و ما در صفحات آینده پیرامون آن بحث خواهیم کرد.

وظایف و فعالیت های اساسی نوّاب خاص

انتخاب نواب خاص از سوی امام دوازدهم، در واقع ادامه و توسعه فعالیت شبکه ارتباطی «وکالت» بود که گفتیم از زمان پیشوای نهم به صورت فعّال در آمده و در زمان امام هادی و امام عسکری(علیهما السلام) گسترش چشم گیری یافته بود و اینک در زمان امام قائم به اوج رسیده بود. وظایف و فعالیت های اساسی نوّاب خاص را می توان در چند مورد زیر خلاصه کرد:

[شماره صفحه واقعی : 699]

ص: 2075


1- چنان که در بحث علائم ظهور گفته شده، قیام شخصی به نام سفیانی و صدای آسمانی از علامت هایی هستند که در آستانه ظهور امام رخ خواهد داد.
2- طوسی، الغیبة، ص242و243؛ مجلسی، بحارالأنوار، ج51، ص361؛ طبرسی، همان کتاب، ص445؛ صدر، همان کتاب، ص415.
3- طوسی، همان کتاب، ص243.
4- همان، ص242.

الف . پنهان داشتن نام و مکان امام

گرچه امکان رؤیت حضرت مهدی _ عجل الله تعالی فرجه_در دوران غیبت صغری برای نوّاب خاص و برخی از شیعیان وجود داشت و گه گاه دیدارهایی صورت می گرفت(1)امّا به دلیل مشکلات سیاسی، هر یک از نواب اربعه، در زمان خود موظف بودند از بردن نام حضرت و افشای محل او در سطح عمومی، خودداری کنند، زیرا در غیر این صورت، جان امام از سوی حکومت وقت به خطر می افتاد. این سیاست استتار و پنهان کاری، دقیقاً بر اساس دستور و راهنمایی خود امام صورت می گرفت. چنان که روزی ابتداءاً و بدون این که سؤالی از حضرت در این باره شده باشد، توقیعی به این مضمون خطاب به محمد بن عثمان (سفیر دوم) صادر شد:

کسانی که از اسم من می پرسند، باید بدانند اگر سکوت کنند بهشت و اگر حرفی بزنند جهنم ]در انتظار آنان [است. چه؛ اینان اگر بر اسم واقف شوند، آن را فاش می سازند و اگر از مکان آگاه شوند، آن را نشان می دهند.(2)

همچنین روزی عبدالله بن جعفر حمیری و احمد بن اسحاق اشعری، که هر دو از بزرگان اصحاب امامان و از شیعیان برجسته و صمیمی بودند، در دیداری که با عثمان بن سعید (سفیر اوّل) داشتند، از وی پرسیدند: آیا جانشین امام عسکری(علیه السلام)را دیده است؟ وی پاسخ مثبت داد. از نام آن حضرت پرسش کردند، وی از گفتن آن خودداری کرد و گفت:

بر شما حرام است که در این باره پرسش کنید و من این سخن را از پیش خود نمی گویم _ چه؛ اختیاری ندارم که حلالی را حرام یا حرامی را حلال کنم _ بلکه این، به دستور خود اوست، زیرا حکومت ]عباسی [بر این باور است که امام عسکری(علیه السلام) وفات یافته و فرزندی از خود باقی نگذاشته است و به همین دلیل

[شماره صفحه واقعی : 700]

ص: 2076


1- همان، ص222و246؛ صدوق، کمال الدین، ص44.
2- طوسی، همان کتاب، ص222.

نیز ارثیه او را بین کسانی تقسیم کردند که وارث آن حضرت نبودند]جعفر کذاب و مادر حضرت عسکری(علیه السلام) [و این موضوع با صبر و سکوت امام رو به رو گردید و اینک کسی جرأت ندارد با خانواده او ارتباط برقرار کند یا چیزی از آن ها بپرسد و اگر اسم امام فاش شود، مورد تعقیب قرار می گیرد. زینهار! زینهار! خدا را در نظر بگیرید و از این بحث ها خودداری کنید.(1)

در زمان نیابت ابوالقاسم حسین بن روح، از ابوسهل نوبختی که از بزرگان شیعیان بود، سؤال کردند که چگونه تو، به این سِمَت انتخاب نشدی و حسین بن روح انتخاب شد؟ وی پاسخ داد:

آنان که او را به این مقام برگزیده اند، خود داناترند. کار من، برخورد و مناظره با مخالفان ودشمنان است. اگر من همانند حسین بن روح مکان امام را می دانستم، شاید اگر در فشار قرار می گرفتم، محل او را نشان می دادم، ولی اگر امام زیر عبای ابوالقاسم پنهان شود، چنان چه او را قطعه قطعه هم کنند، هرگز لباس خود را کنار نمی زند!(2)

ب . سازماندهی وکلا

چنان که گفتیم، نمایندگان و وکلای محلی امام در عصر غیبت _ با اختیارات گوناگون و حوزه های فعالیت متفاوتی که داشتند _ ، در مناطق تمرکز شیعیان مستقر بودند و هرچند در زمان پیشوای دهم و یازدهم این دسته از وکلا معمولاً توسط وکیل اوّل با امام تماس می گرفتند، امّا در هر حال امکان ارتباط مستقیم با خود امام نیز برای آنان وجود داشت، ولی در عصر غیبت صغری امکان ارتباط مستقیم به صورت معمول قطع گردید و وکلای فرعی و منطقه ای امام در بلاد مختلف _ که اسامی گروهی از آنان قبلاً گذشت _(3)ناگزیر منحصراً زیر نظر نایب

[شماره صفحه واقعی : 701]

ص: 2077


1- همان، ص146و219.
2- طوسی، الغیبة، ص240؛ مجلسی، بحار الأنوار، ج51، ص359.
3- مرحوم طبرسی، فهرست جالبی از این دسته وکلا، با ذکر محل مأموریتشان، ذکر کرده است (إعلام الوری بأعلام الهُدی، ص454).

خاصّ، انجام وظیفه می کردند و نامه ها و سؤالات و وجوه شرعی شیعیان را توسط نایب خاص به محضر امام غایب می رساندند. چنان که قبلاً اشاره کردیم، در زمان سفارت ابوجعفر محمد بن عثمان، تنها در بغداد حدود ده نفر زیر نظر او فعالیت می کردند.(1)

نواّب خاصّ، در مقابل دریافت وجوه و اموال، قبض نمی دادند، ولی شیعیان از وکلای دیگر قبض مطالبه می کردند. بنابه نقل شیخ طوسی، در اواخر عمر محمد بن عثمان، شخصی به توصیه او، اموال مربوط به امام را به حسین بن روح می پرداخت و از او قبض مطالبه می کرد. به دنبال شکوه حسین بن روح از این بابت، محمد بن عثمان دستور داد که از وی قبض مطالبه نشود و افزود: هرچه به دست ابوالقاسم برسد، به دست من رسیده است.(2)

ج . اخذ و توزیع اموال متعلق به امام

نواّب خاص امام، هر کدام در دوران سفارت خود، وجوه و اموال متعلق به آن حضرت را که شیعیان مستقیماً یا توسط وکلای محلی می پرداختند، تحویل می گرفتند و به هر طریقی که ممکن بود، به امام می رساندند. یا در مواردی که امام دستور می داد، مصرف می کردند.

در روزهای شهادت امام عسکری(علیه السلام) گروهی از شیعیان قم و بعضی دیگر از مناطق ایران وارد سامّراء شدند و در آن جا از درگذشت امام آگاه گشتند. این گروه، اموالی را از طرف شیعیان مناطق خود آورده بودند تا تحویل امام بدهند و وقتی از جانشین امام عسکری(علیه السلام) پرسش کردند، بعضی ها جعفر کذّاب، برادر امام، را نشان دادند. آنان طبق روال معمول، نشانی و خصوصیات پول ها و اموال را از جعفر پرسیدند تا معلوم شود که وی دارای علم امامت است یا خیر؟ وقتی که جعفر از پاسخ درماند، از تحویل اموال به وی خودداری کردند و ناگزیر به عزم

[شماره صفحه واقعی : 702]

ص: 2078


1- طوسی، همان کتاب، ص225.
2- طوسی، همان کتاب، ص225و226.

بازگشت به وطن، از سامرّاء خارج شدند.

در بیرون سامّراء، پیک سرّی حضرت بقیة الله _ عجل الله تعالی فرجه الشریف _آنان را به محضر امام راهنمایی کرد و پس از تشرّف به حضور امام، بعد از آن که حضرت خصوصیات تمامی پول ها و اموال را بیان فرمود، اموال را تحویل ایشان دادند. آن گاه امام فرمود:

بعد از این چیزی به سامّراء نیاورید. من شخصی را در بغداد معیّن می کنم، اموال را به او می دهید و توقیع توسط او صادر می گردد.(1)از آن به بعد بود که امام، عثمان بن سعید را به نیابت خاص منصوب کرد و او در بغداد وظایف خود را آغاز کرد.

د . پاسخگویی به سؤالات فقهی و مشکلات عقیدتی

حوزه فعالیت نواب اربعه تنها به مواردی که شمردیم محدود نمی شد، بلکه دایره فعالیت آن ها شامل پاسخ گویی به همه گونه سؤالات فقهی و شرعی، حل مشکلات عقیدتی و نیز مبارزه علمی با شبهاتی می شد که مخالفان مطرح می کردند و از این راه، در تضعیف عقاید و پریشانی فکری شیعیان می کوشیدند.

نواب خاصّ، این وظایف را با استفاده از آموزش های امام و دانش بسیار بالایی که داشتند، به بهترین وجهی انجام می دادند. نگاهی گذرا به کارنامه سفارت این چهار شخصیت بزرگ، ابعاد گسترده کوشش ها و موفقیت های آنان را در این زمینه نشان می دهد.

آنان از یک سو، وسوسه های مربوط به انکار وجود امام را، از راه های گوناگون خنثی می کردند و در این راستا، گاه ناگزیر، پرده از دیدارهای سرّی خود با امام برمی داشتند (2) و گاهی نیز توقیعی از سوی حضرت در این باره صادر می شد و امام در دفع شبهات مزبور به کمک آنان می شتافت.(2)

[شماره صفحه واقعی : 703]

ص: 2079


1- صدوق، همان کتاب، ص476 _ 479. 2 . صدوق، کمال الدین، ص440_441.
2- طوسی، همان کتاب، ص176_177.

از سوی دیگر، سؤالات فقهی و شرعی شیعیان را به عرض امام رسانده پاسخ آن ها را می گرفتند و به مردم ابلاغ می کردند. به عنوان نمونه، می توان از توقیعی نام برد که توسط محمد بن عثمان صادر شده و طی آن به پرسش های «اسحاق بن یعقوب» در زمینه های گوناگون پاسخ داده شده است.(1)همچنین می توان از توقیع مفصلی یاد کرد که در پاسخ به سؤالات نماینده مردم قم، «محمد بن عبدالله بن جعفر حمیری»، صادر گردید.(2)

از این گذشته، گاه، نواب خاصّ، مناظراتی با مخالفان انجام داده و آنان را محکوم می ساختند و تأکید می کردند که این پاسخ ها را از امام آموخته اند. چنان که حسین بن روح، در یک مجلس مناظره، پاسخ شخصی را که شبهه ای در مورد شهادت امام حسین(علیه السلام) مطرح کرده بود، به صورت گسترده بیان نمود و فردای آن روز با اشاره به پاسخ مزبور، به یکی از شیعیان که فکر می کرد پاسخ ها تراوش فکری خود اوست _ اظهار داشت: اگ_ر از آسم_ان سق_وط کن_م و طعمه مرغ_ان ه_وا ش_وم یا باد تندی مرا به محل دوری پرتاب کند، در نظرم بهتر از این است که در دین خ_دا رأی و نظریه شخصی خود را اظهار کنم. مطالبی که دیروز شنیدی از حجت خ_دا شنی_ده ش_ده است.(3)

همچنی_ن وی در پاسخ پرسش یکی از متکلّمان وقت در مورد عامل شهادت امام موسی بن جعفر(علیه السلام)و این که آیا همه پیشوایان معصوم، با شمشیر یا با مسمومیّت از دنیا رفته اند و نیز راز برتری حضرت فاطمه(علیها السلام) نسبت به دختران دیگر پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله)، توضیحات روشن و قانع کننده ای داد که تحسین دانشمند مزبور را برانگیخت و گفت: در این باره پاسخی از این بهتر و کوتاه تر از کسی نشنیده ام.(4)

[شماره صفحه واقعی : 704]

ص: 2080


1- طبرسی، همان کتاب، ص452_ 453.
2- همان، ص229_236.
3- همان، ص 198_199.
4- همان، ص238 _ 239.

ه_ . مبارزه با مدّعیان دروغین نیابت

مبارزه با غلات و مدّعیان دروغین بابیّت و نیابت و وکالت و افشای ادعاهای باطل آنان را نیز باید به فعالیت های نواب اربعه افزود. چنان که در سیره امام هادیتوضیح دادیم، گروهی از افراد منحرف و جاه طلب با طرح مطالب بی اساس از قبیل ربوبیت و الوهیت ائمه، مقاماتی برای خود ادعا می کردند و به نام امام از مردم خمس یا وجوه دیگر را می گرفتند و این موضوع موجبات بدنامی شیعه را فراهم ساخته و مشکلاتی برای ائمه ایجاد می کرد.

در عصر غیبت صغری، علاوه بر این ها، افراد دیگری پیدا شدند که به دروغ مدعی سفارت و نیابت خاص امام بودند و در اموال متعلق به امام تصرفات بی مورد نموده و در مسائل فقهی و اعتقادی، سخنان گمراه کننده بر زبان می راندند. این جا بود که نواب خاصّ، با رهنمود امام، به مقابله با آنان بر می خاستند و گاه در طرد و لعن آنان از ناحیه حضرت، توقیع صادر می شد.

ابومحمد شریعی، محمد بن نصیر نمیری، احمد بن هلال کرخی، ابوطاهر محمد بن علی بن بلال، حسین بن منصور حلاّج و محمد بن علی شلمغانی از این گروه بودند.(1)

شلمغانی قبلاً از فقهای شیعه شمرده می شد و حتی کتابی به نام «تکلیف» نوشته بود، ولی بعدها به غلوّ و انحراف کشیده شد و افکاری کفرآمیز مطرح کرد. از آن جمله، بر روی نظریه حلول تأکید می کرد و می گفت: روح پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله)در پیکر محمد بن عثمان (سفیر دوم)، روح امیر مؤمنان(علیه السلام) در کالبد حسین بن روح (نایب خاص سوم) و روح حضرت فاطمه(علیها السلام) در بدن ام کلثوم، دختر محمد بن عثمان حلول کرده است.

حسین بن روح، این عقیده را کفر و الحاد معرفی کرده آن را از نوع عقاید مسیحیان در مورد حضرت مسیح شمرد و او را طرد نمود و با افشای افکار

[شماره صفحه واقعی : 705]

ص: 2081


1- طوسی، همان کتاب، ص244.

باطلش او را در میان قومش رسوا ساخت. با توجه به نقش تخریبی شلمغانی بود که در ذی الحجّه سال سیصد و دوازده، توقیعی توسط حسین بن روح در لعن و تکفیر و ارتداد او صادر گردید و سرانجام در سال323 کشته شد.(1)

غیبت کبری

چنان که گفتیم، با درگذشت چهارمین نایب خاص امام دوازدهم، دوران غیبت کبری آغاز گردید.

در این دوره، علمای واجد شرائط، از سوی امام زمان نیابت عامّه دارند. چنان که دیدیم، نیابت خاصّه عبارت از این است که امام، شخص خاصی را با اسم و رسم معرفی کند و نایب خود قرار دهد، ولی نیابت عامه این است که امام، شرائط و ضوابطی کلی را بیان کند تا در طول زمان هر فردی که آن ضابطه با او تطبیق کند، نایب شناخته شود و به نیابت از امام، در امر دین و دنیا، مرجع شیعیان باشد. امامان معصوم، بهویژه حضرت حجة بن الحسن المهدی _ عجل الله تعالی فرجه _ در روایات متعددی این شرائط را بیان فرموده و مسلمانان را در دوران غیبت کبری موظف کرده اند که به واجدان شرائط مزبور رجوع نموده و طبق دستور آنان عمل کنند. پاره ای از این روایات را ذیلاً از نظر خوانندگان محترم می گذرانیم:

1. «عُمَر بن حنظله» می گوید: از امام صادق(علیه السلام) پرسیدم: اگر بین دو نفر از شیعیان بر سر قرض یا ارث اختلافی پیش آید و به حکومت و قضات ]وقت [مراجعه کنند، آیا این کار جایز است؟ امام فرمود: هر کس در مورد حق یا باطل به آنان مراجعه کند، در حقیقت به طاغوت(2)مراجعه کرده و هرچه را به حکم آنان

[شماره صفحه واقعی : 706]

ص: 2082


1- طوسی، همان کتاب، ص248_ 254 و ر.ک : دکتر حسین، جاسم، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ص200 _ 205؛ مسعودی، قتل او را در سال 322 دانسته است (التنبیه والإشراف، ص343).
2- طاغوت کسی است که بر خلاف حق حکومت کند و بر اساس موازین اسلامی سزاوار آن مقام نباشد. لفظ «طاغوت» صیغه مبالغه از طغیان است، توگویی این افراد در طغیان و مرزنشناسی، در بالاترین حدّ قرار گرفته اند.

بگیرد، به طور حرام گرفته است، هرچند حق ثابت او باشد، زیرا آن را به حکم طاغوت گرفته که خداوند امر کرده است به او کفر ورزند، و انکار کنند، چنان که می فرماید: «...یُریدُونَ أنْ یَتَحاکَمُوا إلَی الطّاغوتِ وَقَدْ أُمِرُوا أنْ یَکْفُرُوا بِهِ...»(1): «...می خواهند طاغوت را به داوری بطلبند در حالی که به آنان دستور داده شده که به طاغوت کافر شوند...».

پرسیدم: پس چه باید بکنند؟

فرمود: باید نگاه کنند ببینند چه کسی از شما حدیث ما را روایت نموده و در حلال و حرام ما نظر افکنده و صاحب نظر شده و احکام و قوانین ما را شناخته است، او را به عنوان حاکم و صاحب رأی بپذیرند، زیرا من او را حاکم بر شما قرار داده ام. اگر او بر اساس حکم ما حکم نماید و کسی از او نپذیرد، حکم خدا را سبک شمرده و ما را رد کرده است و کسی که ما را ردّ کند، خدا را ردّ کرده است و این، به منزله شرک ورزیدن به خدای متعال است...(2)

این فرمان امام صادق(علیه السلام) یک فرمان کلی و عمومی است و مفاد آن شامل همه فقهای واجد شرائط می شود.

در صورتی که امام راضی نشود در یک اختلاف جزئی به قضات حکومت طاغوتی مراجعه شود، مسلّماً راضی نخواهد بود سایر امور مسلمانان زیر نظر ستمگران باشد بلکه اداره این امور را زیر نظر فقهای عادل شیعه قرار داده است.

2. اسحاق بن یعقوب می گوید: از محمد بن عثمان (دومین نایب خاص حضرت مهدی) خواستم نامه ام را به پیشگاه امام برساند. در آن نامه مسائل مشکلی که داشتم پرسیده بودم. امام با خط خود جواب نوشته بود.

[شماره صفحه واقعی : 707]

ص: 2083


1- نساء: 60.
2- ینظران من کان منکم ممن روی حدیثنا و نظر فی حلالنا وحرامنا و عرف أحکامنا فارضوا به حکماً فانّی قد جعلته علیکم حاکماً فإذا حکم بحکمنا فلم یقبل منه فإنّما استخفّ بحکم الله و علینا ردّ، و الرّادّ علینا الرّادّ علی الله، و هو علی حدّ الشرک بالله (کلینی، اصول کافی، ج1 ص67، کتاب فضل العلم، باب اختلاف الحدیث، ح10؛ شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ج18، باب 11 من أبواب صفات القاضی، ص99).

از جمله سؤالاتم این بود که در پیشامدها در عصر غیبت به چه کسی مراجعه کنم؟ در پاسخ این سؤال فرموده بود:

و امّا در حوادثی که رخ می دهد، به راویان احادیث ما مراجعه کنید. آن ها حجت من برشما هستند ومن حجت خدا ]بر شما [هستم.(1)

با آن که اسحاق بن یعقوب در این نامه در مورد وظیفه خود سؤال کرده، ولی امام به صورت عمومی پاسخ داده و وظیفه همه شیعیان را معیّن نموده است.

مهدی(علیه السلام) در منابع شیعه

اخبار و روایات فراوانی از پیامبر اسلام و هر یک از امامان(علیهم السلام)درباره تولد، غیبت، ظهور و قیام جهانی و سایر ویژگی های حضرت مهدی نقل شده و در واقع سال ها پیش از تولد آن حضرت، خصوصیات و ویژگی های او _ از قبیل این که: او از خاندان پیامبر(صلی الله علیه وآله)، از فرزندان فاطمه(علیها السلام) و از نسل حسین(علیه السلام)است و با قیام جهانی خویش زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد _ پیشگویی شده است. تعداد این روایات به حدی فراوان است که درباره کمتر موضوعی از موضوعات اسلامی این اندازه حدیث وارد شده است.

ما نخست به تعداد روایات وارد شده از ائمه شیعه درباره حضرت مهدی(علیه السلام)و نیز اسامی کتبی که علمای این مذهب مستقلاً درباره آن حضرت نوشته اند اشاره می کنیم، سپس روایات رسیده از پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله)از طریق اهل سنت و نیز کتب آن ها را در این باره مورد بررسی قرار می دهیم:

در این جا بی مناسبت نیست یادآوری کنیم: با آن که عصر هر یک از ائمه ویژگی هایی داشته و توجه آن بزرگواران قاعدتاً معطوف به مسائل و موضوعات

[شماره صفحه واقعی : 708]

ص: 2084


1- و أمّا الحوادث الواقعة فارجعوا فیها إلی رواة حدیثنا فإنّهم حجتی علیکم و أنا حجة الله (طوسی، همان کتاب، ص177؛ طبرسی، همان کتاب، ص452؛ شیخ حرّ عاملی، همان کتاب، ج 18، ص101، کتاب القضاء، ابواب صفات القاضی، باب 11، ح9؛ طبرسی، احتجاج، ج2، ص163).

حادّ روز بوده، امّا در عین حال، موضوع حضرت مهدی _ عجل الله تعالی فرجه الشریف _ همواره مورد نظر آنان بوده و به مناسبت های گوناگون بیانات و پیشگویی های فراوانی نموده اند که ذیلاً به عنوان نمونه آماری اجمالی از احادیثی که از ائمه در این زمینه رسیده از نظر خوانندگان محترم می گذرانیم:

1. امیر مؤمنان(علیه السلام) 51 حدیث،

2. امام حسن(علیه السلام) 5حدیث،

3. امام حسین(علیه السلام) 14 حدیث،

4. امام زین العابدین(علیه السلام) 11حدیث،

5. امام باقر(علیه السلام) 63 حدیث،

6. امام صادق (علیه السلام) 124 حدیث،

7. امام موسی بن جعفر(علیه السلام) 6حدیث،

8. امام رضا(علیه السلام) 19حدیث،

9. امام جواد (علیه السلام) 6حدیث،

10. امام هادی(علیه السلام) 6حدیث،

11. امام حسن عسکری(علیه السلام) 22 حدیث(1).(2)

به عنوان نمونه به نقل چند حدیث اکتفا می کنیم:

الف . امیر مؤمنان(علیه السلام) می فرماید:

پیامبر اسلام فرمود: عمر جهان به پایان نمی رسد مگر آن که مردی از نسل حسین، امور امّت مرا در دست می گیرد و دنیا را پر از عدل می کند همچنان که پر از ظلم شده است.(3)

از امیر مؤمنان(علیه السلام) در «نهج البلاغه» سخنان متعددی در این زمینه نقل شده

[شماره صفحه واقعی : 709]

ص: 2085


1- امینی، ابراهیم، دادگستر جهان، ص74 _82 . این آمار از روی احادیث منقول در کتاب «منتخب الأثر» تهیه شده است. برای آگاهی از تفصیل احادیث ائمه معصومین(علیهم السلام)درباره حضرت مهدی، رجوع شود به کتاب: معجم احادیث المهدی، جلد3، 4.
2- درباره روایات منقول از پیامبر اسلام، در بخش روایات اهل سنت توضیح خواهیم داد.
3- محمد بن جریر بن رستم طبری، دلائل الإمامة، ص240.

است.(1)از آن جمله می فرماید: دنیا، همچون شتر چموشی که از دوشیدن شیرش جلوگیری می کند (وبه سراغ بچه اش می رود) پس از چموشی، به ما روی می آورد.(2)خداوند می فرماید: «ما می خواهیم بر مستضعفان زمین منّت نهیم و آنان را پیشوایان و وارثان ] زمین[ قرار دهیم».(3)

ب . حسین بن علی(علیه السلام) می فرمود:

اگر از عمر دنیا تنها یک روز باقی مانده باشد، خداوند آن روز را طولانی می کند تا آن که مردی از نسل من قیام می کند و دنیا را پر از عدل و داد می کند چنان که از ظلم و ستم پرشده است. از رسول خدا شنیدم چنین می فرمود.(4)

ج . امام جواد(علیه السلام) به عبدالعظیم حسنی(رحمه الله) فرمود:

قائم ما همان مهدی منتظَر است که در زمان غیبت باید در انتظارش بود، زمان ظهور باید اطاعتش نمود. او سومین فرزند من خواهد بود. سوگند به آن خدایی که محمد را به پیامبری برگزید و امامت را ویژه ما خاندان قرار داد، اگر از عمر دنیا جز یک روز باقی نمانده باشد، خدا آن روز را طولانی می گرداند تا مهدی ظاهر شود و زمین را از عدل وداد پر کند چنان که از ظلم و ستم پر شده است. خداوند متعال کار وی را یک شبه اصلاح می کند، چنان که کار موسی کلیم الله را در یک شب اصلاح فرمود: او رفت تا برای همسرش آتش بیاورد، اما با منصب نبوت و رسالت برگشت.

مهدی (علیه السلام) در منابع اهل سنت

امام جواد(علیه السلام) سپس فرمود: بهترین اعمال شیعیان ما، انتظار ظهور و قیام اوست.(5)

[شماره صفحه واقعی : 710]

ص: 2086


1- ر.ک : مهدی فقیه ایمانی، مهدی منتظر در نهج البلاغه.
2- لتعطفنّ الدنیا علینا عطف الضروس علی ولدها (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 19، ص29، حکمت 205).
3- و نرید أن نمنّ علی الذین استضعفوا فی الأرض و نجعلهم أئمّة و نجعلهم الوارثین (قصص: 6).
4- صدوق، کمال الدین، ج1، ص318.
5- صدوق، همان کتاب، ج2، ص377؛ مجلسی، بحارالأنوار، ج51، ص156.

کتاب هایی که پیش از تولد مهدی(علیه السلام) درباره او تألیف شده است

موضوع غیبت و قیام حضرت مهدی در اسلام به قدری قطعی و مسلّم بوده که کتاب های متعددی درباره آن تألیف شده و تاریخ نگارش بعضی از آن ها سال ها پیش از تولد حضرت بوده است. مثلاً «حسن بن محبوب زراد» (م 224)، یکی از محدثان و مصنفان موثق شیعه، کتاب «المشیخة» را یکصد سال قبل

از غیبت کبری نوشته و اخبار مربوط به غیبت امام مهدی را در آن نقل کرده است.(1)

مرحوم طبرسی می نویسد: محدثان شیعه در زمان امام باقر و امام صادق(علیهما السلام)اخبار غیبت را در تألیفات خویش آورده اند.(2)

همچنین برخی از اصحاب ائمه درباره آن حضرت و قیام او کتاب نوشته اند، مانند: ابراهیم بن صالح انماطی(3)(از یاران امام باقر)، حسن بن محمد بن سماعه(4)(از اصحاب امام موسی بن جعفر(علیهما السلام))، محمد بن حسن بن جمهور(5)(از یاران امام رضا(علیه السلام))، علی بن مهزیار(6)(از یاران امام جواد(علیه السلام)) و فضل بن شاذان نیشابوری(7)(از شاگردان امام رضا و امام جواد و امام هادی(علیهم السلام)).(8)

[شماره صفحه واقعی : 711]

ص: 2087


1- طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهُدی، ص443_444.
2- همان، ص443.
3- شیخ طوسی، فهرست، ص14، شماره 19 نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة، ص32، شماره 23.
4- شیخ طوسی، فهرست، ص14، شماره 19 نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة، ص32، شماره 23.
5- طوسی، همان کتاب، ص284، شماره 617.
6- نجاشی، همان کتاب، ص178.
7- نجاشی، همان کتاب، ص178.
8- البته ابراهیم انماطی و حسن بن محمد بن سماعه واقفی بودند و هدفشان از نوشتن چنین کتابی، اثبات دیدگاه های خودشان بوده است، اما در هر حال این موضوع نشان می دهد که غیبت یک موضوع مسلّم بوده است. (دکتر حسین، جاسم، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ص21 و22).

مهدی(علیه السلام) در منابع اهل سنت

چنان که قبلاً اشاره کردیم، مهدویت و اعتقاد به مهدی _ عجل الله تعالی فرجه _و ظهور او، اختصاص به مذهب تشیّع ندارد، بلکه محدثان بزرگ اهل سنت نیز احادیث مربوط به آن حضرت را از طریق گروه بسیاری از صحابه و تابعین در کتاب های خویش نقل کرده اند، به طوری که گذشته از کتب شیعه، کتب و آثار دیگر مذاهب اسلامی (حنفی، شافعی، مالکی و حنبلی) نیز از روایات نبوی که درباره مهدی و ظهور او رسیده، سرشار است.

بر اساس پژوهش برخی از محققان بزرگ، محدثان اهل سنت احادیث مربوط به حضرت مهدی را از 33 نفر از صحابه پیامبر اسلام در کتب خود نقل کرده اند(1)؛ تعداد 106 نفر از مشاهیر علمای بزرگ اهل سنت، اخبار ظهور امام غایب را در کتاب های خود آورده اند(2)؛ و32 نفر از آنان مستقلاً درباره حضرت مهدی کتاب نوشته اند. (3)

«مسند احمد حنبل» (متوفای 241 هجری) و «صحیح بخاری» (متوفای

256 هجری) از جمله کتب مشهور اهل سنت است که قبل از تولد امام قائم _ عجل الله تعالی فرجه _ نوشته شده و احادیث مربوط به آن حضرت در آن ها نقل شده است.(3)

از جمله احادیثی که «احمد حنبل» نقل کرده، این حدیث است: پیامبر

[شماره صفحه واقعی : 712]

ص: 2088


1- صافی، لطف الله، نوید امن وامان، ص91_92.
2- همان، ص92_95. 3 . همان، ص95_ 99.
3- ر.ک به: صحیح بخاری، ط1، با شرح و تحقیق شیخ قاسم شمّاعی رفاعی، ج4، باب 945 (نزول عیسی بن مریم)، ص633 و مسند احمد حنبل، ج1، ص84 و99 و448 وج 3، ص27 و37. ور.ک : سنن ابن ماجه (207 275ه_ .ق) تحقیق: محمد فؤاد عبدالباقی، ج2، ص1366_ 1368، کتاب الفتن، باب 34، باب خروج المهدی، حدیث4082 _ 4088.

اسلام(صلی الله علیه وآله)فرمود: «اگر از عمر جهان جز یک روز باقی نماند، خداوند حتماً در آن روز شخصی از ما _ خاندان _ را بر می انگیزد و او جهان را پر از عدل و داد می کند همچنان که پر از ظلم شده باشد.(1)

احادیث نبوی پیرامون حضرت مهدی _ عجل الله تعالی فرجه _و صفات و علائم ایشان در کتاب ها و منابع قدیم اهل سنت به قدری زیاد است که دانشمندان علم حدیث و حافظان بزرگ سنّی، احادیث مربوط به مهدی را «متواتر» دانسته اند.(2)

بر اساس یک بررسی اجمالی، تعداد17 نفر از دانشمندان بزرگ اهل سنت، به «متواتر» بودن احادیث مهدی در کتاب های خود، تصریح کرده اند.(3)علامه «شوکانی» در خصوص اثبات تواتر این روایات، کتابی به نام «التوضیح فی تواتر ما جاء فی المنتظَر و الدّجال و المسیح» تألیف کرده است.(4)

بی مناسبت نیست در این جا، به عنوان نمونه، سخنان چند تن از مشاهیر علمای سنّی را در این زمینه از نظر خوانندگان محترم بگذارانیم:

1. «شوکانی» در کتاب یاد شده، پس از نقل احادیث مربوط به حضرت مهدی می گوید: همه احادیثی که آوردیم، به حدّ تواتر می رسد، چنان که بر مطلّعان پوشیده نیست. بنابراین با توجه به همه احادیثی که نقل کردیم، مسلّم شد که احادیث منقول درباره مهدی منتظر، متواتر است... آن چه گفته شد، برای کسانی

[شماره صفحه واقعی : 713]

ص: 2089


1- لو لم یبق من الدنیا إلاّ یوم لبعث الله عزّ وجلّ رجلاً منّا یملأها عدلاً کما ملئت جوراً (مسند احمد حنبل، ج1، ص99).
2- تواتر و متواتر، از اصطلاحات علم الحدیث است و منظور از خبر متواتر، خبر جماعتی است که (فی حدّ نفسه، نه به ضمیمه قرائن) اتفاق آنان بر کذب، محال و در نتیجه موجب علم به مضمون خبر باشد. (ر.ک : مدیر شانه چی، کاظم، علم الحدیث، ص144) بدین گونه «تواتر» را می توان «ثبوت قطعی» تعبیر کرده و «حدیث متواتر» را «حدیث ثابت و قطعی» خواند؛ حدیثی که راویان بسیار داشته و در کتاب های بسیار روایت شده است و به وسیله محدثان و مشایخ روایت، سینه به سینه، و ضبط به ضبط، از نسلی به نسل دیگر رسیده است و ثبوت و صدور آن از پیامبر اکرم، یا ائمه طاهرین(علیهم السلام)قطعی است (حکیمی، محمد رضا، خورشید مغرب، ص99).
3- صافی، همان کتاب، ص90_91.
4- همان، ص91.

که ذره ای ایمان و اندکی انصاف دارند، کافی به نظر می رسد!(1)

2. حافظ(2)ابوعبدالله کنجی شافعی (متوف_ای 658 ه_. ق) در کتاب «البیان فی أخبار صاحب الزمان» (باب 11) می گوید:

«احادیث پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) درباره مهدی، به دلیل راویان بسیاری که دارد، به حدّ تواتر رسیده است».(3)

3. حافظ مشهور «ابن حجر عسقلانی شافعی» (متوفای 852 ه_ .ق) در کتاب «فتح الباری» که در شرح «صحیح بخاری» نوشته است، می گوید:

«احادیث متواتری وجود دارد حاکی از این که: مهدی، ازاین امّت است و عیسی(علیه السلام) از آسمان فرود آمده و پشت سر وی نماز خواهد گزارد».(4)

4. «مؤمن شبلنجی» می نویسد:

«اخبار متواتری از پیامبر رسیده که نشان می دهد مهدی از خاندان اوست و او زمین را پر از عدل و داد می کند».(5)

5. «شیخ محمد صبّان» می نویسد:

«اخبار متواتری از پیامبر نقل شده مبنی بر این که مهدی ]سرانجام [قیام می کند و این که او از خاندان پیامبر است و زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد...».(6)

[شماره صفحه واقعی : 714]

ص: 2090


1- و جمیع ما سقناه بالغ حدّ التواتر کما لایخفی علی من له فضل اطّلاع. فتقّرر بجمیع ما سقناه أنّ الأحادیث الواردة فی المهدی المنتظر متواترة... و هذا یکفی لمن کان عنده ذرّة من إیمان و قلیل من انصاف. (نقل ازغایة المأمول فی شرح التاج الجامع للأصول، تألیف شیخ منصور علی ناصف، در حاشیة التاج، ج5، ص327).
2- حافظ، کسی است که بر سنن رسول اکرم احاطه داشته باشد و موارد اتفاق و اختلاف آن را بداند احوال راویان و طبقات مشایخ حدیث کاملاً مطلّع باشد (مدیر شانه چی، همان کتاب، ج2، ص22).
3- تواترت الأخبار و استفاضت بکثرة رواتها عن المصطفی(صلی الله علیه وآله) فی أمر المهدی (منتخب الأثر، ص5، پاورقی).
4- تواترت الأخبار بأنّ المهدی من هذه الأُمة و انّ عیسی(علیه السلام) سینزل و یصلّی خلفه (فتح الباری بشرح صحیح البخاری، ج6، ص493 _494).
5- تواترت الأخبار عن النبی(صلی الله علیه وآله) انّه من اهل بیته و انّه یملأ الأرض عدلاً (نور الأبصار، ص171).
6- تواترت الأخبار عن النبی (صلی الله علیه وآله)بخروجه و انّه من اهل بیته و انّه یملأ الأرض عدلاً (اسعاف الراغبین، در حاشیه نورالأبصار، ص140).

6. شیخ منصور علی ناصف، از علمای بزرگ و معاصر «الأزهر» و مؤلف کتاب «التاج الجامع للأُصول»(1)، می نویسد:

در میان دانشمندان گذشته و امروز مشهور است که در آخرالزمان به حتم و یقین مردی از اهل بیت پیامبر که نام او مهدی است، ظهور خواهد کرد. او بر همه کشورهای اسلامی تسلّط خواهد یافت. مسلمانان، همه پیرو او خواهند شد، او در میان آنان به عدالت رفتار می کند و دین را قوّت می بخشد.آن گاه دجّال پیدا می شود. عیسای مسیح از آسمان فرود می آید و دجّال را می کشد، یا با مهدی در کشتن دجّال همکاری می کند.

سخنان و احادیث پیامبر را درباره مهدی، جماعتی از نیکان اصحاب پیامبر روایت کرده اند. محدّثان بزرگی مانند: ابوداود، ترمذی، ابن ماجه، طبرانی، ابویعلی، بزّار، امام احمد حنبل و حاکم نیشابوری آن احادیث را در کتاب های خود نقل کرده اند.(2)

ابن ابی الحدید یکی از متتبع ترین علمای اهل سنت، در این زمینه می نویسد:

«تمامی فرق اسلامی، اتفاق نظر دارند که عمر دنیا و تکلیف (بشر به اجرای احکام الهی)، پایان نمی پذیرد مگر پس از ظهور مهدی».(3)

بیانیه رابطة العالم الإسلامی

این بخش را با نقل بیانیّه رسمی «رابطة العالم الإسلامی»، که از بزرگ ترین مراکز وهابیّت بوده و مقّر آن در مکه است، به عنوان یک سند زنده بر اعتقاد عموم مسلمانان به موضوع مهدویّت به پایان می بریم. یکی از جهات اهمیّت این بیانیه

[شماره صفحه واقعی : 715]

ص: 2091


1- این کتاب، چنان که در مقدمه اش ذکر شده است، به منظور جمع آوری مجموعه قابل اطمینانی از «اصول پنجگانه» حدیث که مهم ترین کتب حدیث اهل سنت است، تألیف گردیده و در پنج جلد چاپ شده است. مؤلف کتاب شرحی به نام «غایة المأمول» در شرح آن نوشته که در حاشیه اش چاپ شده است.
2- التاج الجامع للأصول، ج5، ص310.
3- قد وقع اتفاق الفرق من المسلمین أجمعین علی انّ الدنیا و التکلیف لاینقضی إلاّ علیه (المهدی) (شرح نهج البلاغه، ج10ص96).

این است که نشان می دهد: تندروترین گروه ها در ضدیت با شیعه یعنی وهابیان نیز این موضوع را پذیرفته اند، نه تنها پذیرفته اند بلکه به طور جدّی از آن دفاع می کنند و آن را از عقاید قطعی و مسلّم اسلامی می شمارند و این، به خاطر کثرت دلائل و اسناد این موضوع است. به علاوه این مرکز، به عنوان یک مرکز جهانی و رابط بین ملل اسلامی فعالیّت می کند.

در هر صورت در سال 1976 م شخصی به نام «ابو محمد» از کشور «کنیا» سؤالی درباره ظهور مهدی منتظَر از «رابطة العالم الإسلامی» کرده است. دبیر کل این مرکز در پاسخی که برای او فرستاده، ضمن یادآوری این نکته که «ابن تیمیه» مؤسس مذهب وهابیّت نیز احادیث مربوط به مهدی را پذیرفته، متن رساله کوتاهی را که پنج تن از علمای معروف کنونی حجاز در این زمینه تهیه کرده اند، برای او ارسال داشته است. در این رساله پس از ذکر نام حضرت مهدی و محل ظهور او یعنی مکّه چنین آمده است:

...به هنگام ظهور فساد در جهان و انتشار کفر و ستم، خداوند بهوسیله او مهدی جهان را پر از عدل و داد می کند، همان گونه که از ظلم و ستم پر شده است.

او آخرین خلفای راشدین دوازده گانه است که پیامبر در کتب صحاح از آن ها خبر داده است. احادیث مربوط به مهدی را بسیاری از صحابه پیامبر نقل کرده اند. از آن جمله:

عثمان بن عفان، علی بن أبی طالب، طلحة بن عبیدالله، عبدالرحمان بن عوف، عبدالله بن عباس، عمار بن یاسر، عبدالله بن مسعود، ابوسعید خُدری، ثوبان، قرة بن ایاس مزنی، عبدالله بن حارث، ابوهریره، حذیفة بن یمان، جابر بن عبدالله، ابوامامه، جابر بن ماجد، عبدالله بن عمر، انس بن مالک، عمران بن حصین و ام سلمه.

سپس اضافه می کند:

[شماره صفحه واقعی : 716]

ص: 2092

هم احادیث یاد شده در بالا که از پیامبر نقل شده و هم گواهی صحابه که در این جا در حکم حدیث است، در بسیاری از کتب معروف اسلامی و متون اصلی حدیث پیامبر(صلی الله علیه وآله) اعم از سنن و معاجم و مسانید آمده است. از جمله:

سنن: أبی داود، ترمذی، ابن ماجه، ابن عمر الدانی؛

مسانید: احمد، أبی یَعْلی، بزّار؛ صحیح حاکم؛

معاجم: طبرانی و رویانی و دار قُطْنی و ابونُعَیْم در کتاب «اخبار المهدی» و خطیب بغدادی در «تاریخ بغداد» و ابن عساکر در «تاریخ دمشق» وغیر این ها.

بعد اضافه می کند:

بعضی از دانشمندان اسلامی کتب خاصی در این زمینه تألیف کرده اند. از جمله:

ابو نعیم: کتاب «اخبار المهدی»، ابن حجر هیتمی: «القول المختصر فی علامات المهدی المنتظَر»، شوکانی: «التوضیح فی تواتر ما جاء فی المنتظَر و الدجّال و المسیح»، ادریس عراقی مغربی: «المهدی»، ابوالعباس بن عبدالمؤمن مغربی: «الوهم المکنون فی الردّ علی ابن خلدون».

آخرین کسی که در این زمینه بحث مشروحی نگاشته، رئیس دانشگاه اسلامی مدینه است که در چندین شماره مجله دانشگاه مزبور بحث کرده است.(1)

عدّه ای از بزرگان و دانشمندان اسلام، از قدیم و جدید، در نوشته های خود تصریح کرده اند که احادیث رسیده در زمینه مهدی در حدّ «تواتر» است (و به هیچوجه قابل انکار نیست). از جمله:

سخاوی در کتاب «فتح المغیث»، محمد بن احمد سفاوینی در کتاب «شرح العقیدة»، ابوالحسن ابری در «مناقب الشافعی»، ابن تیمیه در فتاوایش، سیوطی در «الحاوی»، ادریس عراقی مغربی در کتابی که پیرامون «مهدی» تألیف

[شماره صفحه واقعی : 717]

ص: 2093


1- در صفحات آینده، قسمت هایی از مطالب این مجله را نقل خواهیم کرد.

کرده، شوکانی در کتاب «التوضیح فی تواتر ما جاء فی المنتظَر...»، محمد بن جعفر کتانی در کتاب «نظم المتناثر فی الحدیث المتواتر» و ابوالعباس بن عبدالمؤمن در کتاب «الوهم المکنون...».

در پایان بیانیه می نویسد:

تنها ابن خلدون است که خواسته احادیث مربوط به مهدی را با حدیث بی اساس و مجعولی به این مضمون که «مهدی جز عیسی نیست» مورد ایراد قرار دهد، ولی پیشوایان و دانشمندان بزرگ اسلام، گفتار او را رد کرده اند، به خصوص «ابن عبدالمؤمن» که در ردّ گفتار او کتاب ویژه ای نوشته است که از سی سال قبل در شرق و غرب انتشار یافته است.

حافظان احادیث و محدثان نیز تصریح کرده اند که احادیث مهدی مشتمل بر احادیث «صحیح» و «حسن» است و مجموع آن قطعاً «متواتر» و صحیح می باشد.

بنابراین، اعتقاد به ظهور مهدی (بر هر مسلمانی) واجب بوده وجزء عقاید اهل سنت و جماعت است و جز افراد نادان و بی خبر یا بدعت گذار، آن را انکار نمی کنند.

مدیر اداره مجمع فقهی اسلامی: محمد منتصر کنانیاین ها ترجمه قسمت های حساس این رساله است که از نظر خوانندگان محترم گذشت.(1)

پدر مهدی کیست؟

ابن خلدون و احادیث مهدی …

در این جا تذکر این موضوع لازم است که در بعضی از منابع اهل سنت، پدر حضرت مهدی «عبدالله» معرفی شده است.(2)در حالی که در منابع شیعه و سنّی

[شماره صفحه واقعی : 718]

ص: 2094


1- متن کامل عربی این بیانیه در کتاب: «مهدی انقلابی بزرگ»، از صفحه 151 تا 155، نقل شده است و ترجمه آن با تغییرات اندکی از این کتاب گرفته شده است.
2- در بیانیه یاد شده نیز از این منابع پیروی شده است.

اخبار فراوانی وجود دارد که می رساند نام پدر آن حضرت «حسن»(علیه السلام)است. سرچشمه این اختلاف آن است که در بعضی از روایات اهل سنّت پیرامون ویژگی های آن حضرت، این جمله از پیامبر اسلام نقل شده است: «...یواطئ اسمه اسمی و اسم أبیه اسم أبی...».(1)یعنی، اسم او (مهدی) اسم من، و اسم پدرش، اسم پدر من است.

قرائنی در دست است که نشان می دهد جمله اخیر یعنی «اسم پدرش اسم پدر من است» عمداً یا اشتباهاً از طرف راوی به کلام پیامبر افزوده شده است و در گفتار آن حضرت فقط جمله: «اسم او اسم من است» وجود داشته است.

حافظ کنجی شافعی در این باره می گوید:

«تِرْمِذی»(2)این حدیث را نقل کرده، ولی جمله اخیر در آن نیست.(3)نیز «احمد بن حنبل»، که دارای قدرت ضبط و دقت بوده، این حدیث را در چند جا از «مسند» خود نقل کرده، ولی جمله اخیر در آن ها نیست.(4)

«کنجی» اضافه می کند: در اکثر روایاتی که حافظان حدیث و محدثان مورد وثوق اهل سنت در این باره نقل کرده اند، جمله اخیر نیست. فقط در حدیثی که شخصی به نام «زائدة» از «عاصم» نقل کرده، این جمله به چشم می خورد. و چون «زائده» چیزهایی از خود به حدیث اضافه می کرده است، نقل او اعتباری ندارد.

گواه این معنا، آن است که راوی این حدیث، شخصی به نام «عاصم» است وحافظ ابونعیم در کتاب «مناقب المهدی»، سی و یک نفر از راویان این حدیث را نام برده که همگی آن را از «عاصم» شنیده اند و در هیچ کدام جمله اخیر نیست و فقط در نقل «زائده» این جمله به چشم می خورد که طبعاً در مقابل آن همه

[شماره صفحه واقعی : 719]

ص: 2095


1- سنن ابی داود، ج4، ص106، کتاب الفتن و الملاحم، کتاب المهدی، حدیث 4282؛ سیوطی، تاریخ الخلفاء، ص272.
2- محمد بن عیسی بن سوره تِرْمِذی متوفای 279 ه_ ، مؤلف یکی از شش کتاب مشهور و معتبر نزد اهل سنت است.
3- متن حدیث چنین است: قال رسول الله(صلی الله علیه وآله) : لاتذهب الدنیا حتی یملک العرب رجل من أهل بیتی یواطئ اسمه اسمی (سنن ترمذی، ج4، ص505، باب 52 (ماجاء فی المهدی)، ح 2230و2231).
4- ر.ک : مسند احمد حنبل، ج1، ص448.

روایات، فاقد اعتبار است.(1)

ابن خلدون (2)و احادیث مهدی

چنان که ملاحظه شد، اکثریت قریب به اتفاق دانشمندان اهل سنّت، احادیث مربوط به حضرت مهدی را صحیح و مورد قبول می دانند، اما تنی چند، آن ها را رد نموده یا مورد تشکیک قرار داده اند که از آن جمله «ابن خلدون» است. وی می گوید:

در میان تمام مسلمانان در طول قرون و اعصار مشهور بوده و هست که در آخرالزمان حتماً مردی از خاندان پیامبر ظهور می کند و دین را تأیید و عدل و داد را آشکار می سازد، مسلمانان از او پیروی می کنند. وی بر تمام کشورهای اسلامی تسلّط پیدا می کند. این شخص مهدی نامیده می شود و ظهور دجال و حوادث بعدی که از مقدمات مسلّم قیامت است، به دنبال قیام او خواهد بود. عیسی فرود می آید و دجّال را می کشد یا در قتل دجّال او را یاری می کند و عیسی پشت سر او نماز می خواند...

گروهی از پیشوایان حدیث، مانند: ترمذی، ابوداود، بزّار، ابن ماجه، حاکم، طبرانی، ابویَعْلی احادیث مربوط به مهدی را در کتاب های خود به نقل از گروهی از صحابه مانند: علی، ابن عباس، عبدالله بن عمر، طلحه، عبدالله بن مسعود، ابوهریره، أنس، ابوسعید خُدری، أُمّ حبیبه، أُمّ سلمه، ثوبان، قرّة بن إیاس، علی هلالی، عبدالله بن حارث، آورده اند.

ولی چه بسا منکران این احادیث، در سند آن ها مناقشه کنند. در میان دانشمندان اهل حدیث معروف است که «جَرْح» بر «تعدیل»(3)مقدّم

[شماره صفحه واقعی : 720]

ص: 2096


1- صافی، منتخب الأثر، ص231_ 235؛ و موسوعة الإمام المهدی، ج1، ص13_16. در این باره احتمالات دیگری نیز داده اند که جهت رعایت اختصار از نقل آن ها خودداری شد.
2- عبدالرحمان بن محمد بن خلدون مغربی 732_ 808 ه_ .
3- جرح و تعدیل از اصطلاحات علم حدیث شناسی است. مقصود از جرح این است که راوی یا راویانِ یک حدیث، از طرف حدیث شناسان با تعبیراتی از قبیل: دروغ گو، جاعل حدیث، اهل غلّو و تعبیرات دیگری که در این علم مطرح شده، معرفی شود که طبعاً آن حدیث فاقد اعتبار خواهد بود. ومقصود از تعدیل، این است که راوی به عنوان: شخص عادل، موثق و مانند این ها معرفی شود، که طبعاً حدیث او مورد قبول خواهد بود. البته این ها معیارهای جرح و تعدیل از دیدگاه دانشمندان شیعه است. دانشمندان اهل سنت نیز معیارهایی دارند که همه جا با معیارهای شیعه یکسان نیست.

است. بنابراین اگر ما، در بعضی از راویان این احادیث نقطه ضعفی از قبیل: غفلت، کم حافظگی، ضعف یا انحراف عقیده یافتیم، اصل حدیث از درجه اعتبار ساقط می شود... .(1)

وی آن گاه به نقل تعدادی از این احادیث و بررسی وضع راویان آن ها پرداخته و برخی از آن ها را غیرموثق اعلام نموده و اضافه می کند:

این است مجموع احادیثی که پیشوایان حدیث درباره مهدی و قیام او در آخرالزمان نقل کرده اند و چنان که ملاحظه کردید، همه آن ها جز مقدار بسیار کمی، مخدوش است.(2)

این بود خلاصه و فشرده نظریه ابن خلدون درباره احادیث مربوط به مهدی منتظر_ عجل الله تعالی فرجه _ .

دانشمندان صاحب نظر و متخصصان علم حدیث اعم از شیعه و سنی، سخنان وی را با دلائل روشن رد کرده و آن را بی پایه دانسته اند.(3)ولی ما، در این جا به عنوان نمونه خلاصه سخنان «شیخ عبدالمحسن عباد»، استاد دانشگاه اسلامی مدینه را نقل می کنیم:

وی در کنفرانسی، تحت عنوان «عقیدة أهل السنّة و الأثر فی المهدی المنتظَر»، ضمن بحث، در ردّ نظریه ابن خلدون چنین می گوید:

الف . اگر ابراز شک و تردید در مورد احادیث مهدی از طرف شخصی حدیث شناس بود، یک لغزش به شمار می رفت، چه رسد به موّرخانی که اهل تخصّص در علم حدیث نیستند. چه خوب گفته است «شیخ احمد شاکر»:

[شماره صفحه واقعی : 721]

ص: 2097


1- مقدمه، ص311_ 312.
2- مقدمه، ص322.
3- ر.ک : دادگستر جهان، ص30 49؛ مهدی انقلابی بزرگ، ص159_ 165؛ منتخب الأثر، ص5 _6، پاورقی.

ابن خلدون چیزی را دنبال کرده است که به آن آگاهی ندارد و وارد میدانی شده است که مرد آن نیست. او در فصلی که در مقدمه خود به مهدی اختصاص داده، پریشان گویی عجیبی کرده و مرتکب اشتباهات روشنی شده است. اصولاً او متوجه نشده است که مقصود محدثان از این جمله که: «جرح بر تعدیل مقدّم است» چیست؟!

ب . وی در آغاز فصل مربوط به مهدی اعتراف کرده است که:

در میان مسلمانان در طول قرون و اعصار مشهور بوده و هست که در آخرالزمان حتماً مردی از خاندان پیامبر ظهور می کند....

با اعتراف به این که موضوع قیام مهدی در میان تمام مسلمانان در طول قرون و اعصار امری مشهور و مورد قبول بوده و هست، آیا صحیح نبود که او نیز این عقیده مشهور را مثل دیگران بپذیرد؟ آیا نظریه وی، با وجود اعتراف به این که همه مسلمانان بر خلاف او عقیده دارند، نوعی کج روی و تک روی نیست؟ آیا همه مسلمانان اشتباه کرده اند و فقط ابن خلدون درست فهمیده است؟!

اصولاً این موضوع یک موضوع اجتهادی نیست، بلکه یک موضوع نقلی و غیبی است و جایز نیست کسی آن را با هیچ دلیلی جز با کتاب خدا و سنت پیامبر(صلی الله علیه وآله)اثبات کند و دلیل مزبور در این جا نظریه مسلمانان را اثبات می کند و آنان در این موضوع نقلی دارای تخصص هستند.

ج . ابن خلدون پیش از نقد و بررسی این احادیث می گوید: «اینک ما در این جا احادیثی را که در این باره نقل شده، ذکر می کنیم».(1)و پس از نقل احادیث می گوید: «این است مجموع احادیثی که پیشوایان حدیث درباره مهدی و قیام او در آخرالزمان نقل کرده اند». و در جای دیگر می گوید: «آن چه محدثان از روایات مهدی نقل کرده اند، ما همه را به قدر توان در این جا آوردیم». (2)

در حالی که وی بسیاری از احادیث مهدی را ناگفته گذاشته است، چنان که

[شماره صفحه واقعی : 722]

ص: 2098


1- ص311. 2 . ص327.

این معنا با مراجعه به کتاب «العرف الوردی فی أخبار المهدی» تألیف «سیوطی» روشن می گردد. همچنین او از حدیثی که با سند معتبر در کتاب «المنار المنیف» تألیف «ابن قیم» نقل شده، غفلت کرده است.

د . ابن خلدون تعدادی از این احادیث را نقل و به خاطر بعضی از راویان آن ها در سند آن ها اشکال می کند، در حالی که راویان یاد شده، کسانی هستند که «بخاری» و «مسلم» یا حداقل یکی از آن ها در صحیح خود از آن ها نقل حدیث کرده اند و دانشمندان در سند آن ها ایرادی نکرده اند.

ه_ . ابن خلدون اعتراف می کند که تعداد کمی از احادیث مربوط به مهدی جای هیچ نقد و ایرادی از نظر سند ندارد.

بنابراین باید بگوییم: آن تعداد کم که به گفته وی مورد قبول است، برای اثبات مطلب کافی است و بقیه احادیث نیز مؤید آن تعداد خواهد بود.(1)

انتظار مهدی و مدعیان مهدویت

نگاهی به تاریخ اسلام نشان می دهد که در طول زمان، افرادی جاه طلب و سودجو ادعای مهدویت کرده اند، یا گروهی از مردم عوام، افرادی را مهدی می پنداشته اند. این امر نشان می دهد که موضوع مهدویت و اعتقاد به ظهور یک منجی غیبی، در میان مسلمانان امری مسلّم و مورد قبول بوده است(2)، و چون نام

[شماره صفحه واقعی : 723]

ص: 2099


1- سخنان مبسوط شیخ عبدالمحسن عباد، در مجله «دانشگاه اسلامی مدینه» مورخ ذی القعده 1388ه_ .ق، شماره 3، سال اوّل منتشر شده (مجله الهادی قم، سال 1، شماره1، شعبان 1391ق، ص 30) و ما آن را از: «موسوعة الإمام المهدی» ج1، ص 593 نقل کردیم.
2- به عنوان نمونه رجوع شود به کتاب مقاتل الطالبیین، تحقیق سید احمد صَقر، صفحات: 138، 184، 207، 254، 440. عباد بن یعقوب اسدی رواجنی کوفی (م255ه_) که به گفته ذهبی، محدثان بزرگ اهل سنت مانند: بخاری، ترمذی، ابن ماجه، ابن خزیمه و ابن أبی داود، از او حدیث نقل کرده اند، برای یاری حضرت مهدی، شمشیری آماده کرده بود. یکی از کسانی که برای نقل حدیث به او مراجعه کرده بود، به نام قاسم بن زکریا مطرز، می گوید: نزد او رفتم، او نابینا بود، در کنار او شمشیری دیدم، گفتم: این مال کیست؟ گفت: آن را آماده کرده ام تا با آن همراه مهدی بجنگم! (میزان الاعتدال، ج2، ص 379). چنان که ملاحظه می شود، او مقارن آغاز غیبت صغری فوت کرده است، اما از همان زمان مسأله انتظار قیام مهدی و ضرورت همراهی با آن قیام مطرح بوده است!

یا برخی از نشانه های آن حضرت با مشخصات برخی از مدعیان یاد شده تطبیق می کرده، آنان از این موضوع سوء استفاده کرده و خود را مهدی قلمداد نموده اند. یا چه بسا خود آنان ادعایی نداشته اند لکن برخی از عوام الناس از روی نادانی یا شدّت ستم و بیدادگری حکومت ها یا عجله ای که در ظهور مهدی داشته اند، یا به علل دیگر، بدون آن که در مجموع نشانه های حضرت دقت کنند، به اشتباه، آنان را مهدی موعود تصور کرده اند.

به عنوان مثال: گروهی از مسلمانان «محمد بن حنفیه» را چون هم نام و هم کنیه پیامبر اسلام بوده، مهدی پنداشته و بر این باور بوده اند که او نمرده است و غایب است و بعداً ظاهر می شود و بر دنیا مسلّط می گردد.(1)

گروهی از فرقه اسماعیلیه معتقد بودند که اسماعیل فرزند امام صادق(علیه السلام)نمرده، بلکه مرگ او از روی مصلحت اعلام شده است و او نمی میرد و همان «قائم» موعود است و قیام می کند و بر دنیا مسلّط می شود.(2)

چنان که قبلاً در فصل زندگی امام صادق(علیه السلام) گفتیم، «محمد» مشهور به «نفس زکیه» پسر «عبدالله بن حسن» در زمان منصور دوانیقی عباسی قیام کرد و به مناسبت نامش، پدرش ادعا کرد که همان مهدی موعود است و با تکیه روی این موضوع، طرف دارانی برای او فراهم آورد.(3)

در جریان قیام نفس زکیه، «محمد بن عجلان» که از فقیهان و عابدان مدینه بود،

[شماره صفحه واقعی : 724]

ص: 2100


1- نوبختی، فرق الشیعة، ص27؛ شهرستانی، الملل والنحل، ج1، ص132.
2- نوبختی، همان کتاب، ص67_68.
3- ابن طقطقی، الفخری، ص165_ 166.

به کمک وی برخاست. وقتی که محمد شکست خورد و کشته شد، «جعفر بن سلیمان» _ حاکم مدینه _ ابن عجلان را احضار کرد و به وی گفت: چرا با آن دروغ گو خروج کردی؟ و آن گاه دستور داد دستش را قطع کنند.

فقیهان و اشراف مدینه که حضور داشتند، از جعفربن سلیمان، برای ابن عجلان درخواست عفو کردند و گفتند: امیر! محمد بن عجلان فقیه و عابد مدینه است و موضوع برای او مشتبه شده و خیال کرده است که محمد بن عبدالله، همان مهدی موعود است که در روایات آمده است.(1)

عین این گرفتاری برای «عبدالله بن جعفر» نیز که از دانشمندان و محدثان بزرگ مدینه بود، پیش آمد و او هم در پاسخِ بازخواست حاکم مدینه، گفت:

من به این علّت با محمد بن عبدالله همکاری کردم که یقین داشتم او همان مهدی موعود است که در روایات ما یاد شده است. تا او زنده بود هیچ شکی در این موضوع نداشتم و هنگامی که کشته شد، فهمیدم که او مهدی نیست و بعد از این دیگر فریب کسی را نخواهم خورد. (2)

منصور نیز، که نامش «عبدالله» و نام پسرش «محمد» بود، بر پسر خویش لقب مهدی گذارده و ادعا می کرد که مهدی موعود فرزند من است، نه نفس زکیه!(2)

همچنین می بینیم که برخی از فرقه ها، به مهدویت بعضی از امامان پیشین اعتقاد داشته اند، مثلاً «ناووسیه» حضرت صادق(علیه السلام) را مهدی و امام و زنده و غایب

می پنداشتند. (4) «واقفیه» همین اعتقاد را درباره امام موسی بن جعفر(علیه السلام)داشتند(3)و بر این باور بودند که آن حضرت نمی میرد تا بر شرق و غرب جهان مسلّط شود و سراسر دنیا را پر از عدل و داد کند چنان که پر از ظلم شده است و او همان قائم مهدی است.(4)و بالأخره گروهی نیز پس از رحلت امام حسن عسکری(علیه السلام)فوت

[شماره صفحه واقعی : 725]

ص: 2101


1- ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص193. 2 . همان، ص195.
2- همان، ص162. 4 . شهرستانی، همان کتاب، ج1، ص148.
3- شهرستانی، همان کتاب، ص150.
4- نوبختی، همان کتاب، ص80 و83.

آن حضرت را انکار کردند و گفتند: او زنده و غایب است و همان امام «قائم» می باشد.(1)

این ها نمونه هایی است که نشان می دهد موضوع مهدویت در زمان پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) و بعد از او، موضوع مسلّمی بوده است و امت اسلام همواره در انتظار شخصی بوده اند که قیام کند و با ظلم و ستم بستیزد و پرچم حاکمیت عدل و داد را در جهان به اهتزاز در آورد.

بدیهی است که سوء استفاده برخی بازیگران از موضوع مهدویت در بعضی از ادوار، هرگز نمی تواند مجوّزی برای انکار اصل مسئله مهدویت باشد، زیرا در طول تاریخ، حقایق بسیاری از سوی عناصر بازیگر وفرصت طلب مورد سوء استفاده قرار گرفته است. مدعیان الوهیت، یا نبوت و سایر مقامات معنوی، در دنیا کم نبوده اند. ادیان ساختگی نیز در دنیا کم نبوده است، ولی این ها هرگز دلیل این نمی شود که کسی منکر اصل وجود خدا و نبوت انبیاء گردد.

علم و دانش و صنعت نیز در زمان ما مورد سوء استفاده واقع شده و در راه های ضدبشری به کار می رود، ولی آیا این باعث می شود که ما اصل علم و صنعت را نفی کنیم؟!

سیمای حکومت مهدی در آینه قرآن

قرآن کریم در زمینه ظهور و قیام حضرت مهدی _ مانند بسیاری از زمینه های دیگر _ بدون این که وارد جزئیات شود، به صورت کلی و اصولی بحث کرده است؛ یعنی از تشکیل حکومت عدل جهانی، و پیروزی کامل و نهایی صالحان در روی زمین سخن گفته است. این گونه آیات را مفسران اسلامی، به استناد مدارک حدیثی و تفسیری، مربوط به حضرت مهدی و ظهور و قیام او دانسته اند.

[شماره صفحه واقعی : 726]

ص: 2102


1- نوبختی، همان کتاب، ص96.

ما از مجموع آیات قرآنی که دانشمندان آن ها را ناظر به این موضوع دانسته اند.(1)و صراحت بیش تری دارند، جهت رعایت اختصار، سه آیه را مورد بررسی قرار می دهیم:

1. وَلقَ_دْ کَتَبْن_ا فِ_ی ال_زّبُ_ورِ مِ_نْ بَعْ_دِ ال_ذِّکْ_رِ أنّ الأرضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصّ_الِحُ_ونَ(2)

«ما، در ]کتاب[ زبور پس از تورات نوشته ایم که سرانجام، زمین را بندگان صالح من به ارث خواهند برد».

در توضیح معنای این آیه یادآوری می کنیم که: «ذکر» در اصل به معنای هر چیزی است که مایه تذکر و یادآوری باشد، ولی در آیه یاد شده به کتاب آسمانی حضرت موسی(علیه السلام) یعنی «تورات» تفسیر گردیده است، به قرینه این که قبل از زبور معرفی شده است.

طبق تفسیر دیگری، «ذکر» اشاره به قرآن مجید است، زیرا که در خود آیات قرآن این عنوان به قرآن گفته شده است: إنْ هُوَ إلاّ ذِکْرٌ لِلْعالَمین (3) بنابراین، کلمه «من بعد» به معنای «علاوه بر» بوده و معنای آیه چنین خواهد بود: ما، علاوه بر قرآن، در زبور نوشته ایم که سرانجام، زمین را بندگان صالح من به ارث خواهند برد.(3)

مرحوم شیخ مفید در آغاز فصل مربوط به حضرت مهدی _ عجل الله تعالی فرجه _ ، به این آیه و آیه بعدی که نقل می کنیم، استناد کرده است.(4)

در تفسیر این آیه از امام باقر(علیه السلام) نقل شده است که فرمود: این بندگان صالح، همان یاران مهدی در آخرالزمانند. (6)

مفسر برجسته قرآن، مرحوم «طبرسی» در تفسیر آیه مزبور، پس از نقل حدیث یاد شده می گوید:

[شماره صفحه واقعی : 727]

ص: 2103


1- حکیمی، محمد رضا، خورشید مغرب، ص140_ 151.
2- انبیاء: 106. 3 . تکویر: 27.
3- (آیت الله ) مکارم، ناصر، مهدی انقلابی بزرگ، ص121_ 122.
4- الإرشاد، ص346. 6 . طبرسی، مجمع البیان، ج7، ص66.

حدیثی که شیعه و سنی از پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) نقل کرده اند، بر این موضوع دلالت دارد: «اگر از عمر دنیا جز یک روز باقی نماند، خداوند آن روز را آن قدر طولانی می گرداند تا مردی صالح از خاندان مرا برانگیزد و او جهان را پر از عدل و داد کند همان گونه که از ظلم و جور پر شده باشد».(1)

اشاره قرآن به پیشگویی حکومت بندگان شایسته خداوند در روی زمین در کتاب تورات و زبور، نشان می دهد که این موضوع از چنان اهمیتی برخوردار است که در کتب آسمانی پیامبران پیشین، یکی پس از دیگری مطرح می شده است.

جالب توجه این است که عین این موضوع در کتاب «مزامیر داود» که امروز جزء کتب عهد قدیم (تورات) است و مجموعه ای از مناجات ها و نیایش ها و اندرزهای داود پیامبر(علیه السلام) است، به تعبیرهای گوناگون به چشم می خورد. از جمله در مزمور37 می خوانیم:

«...شریران منقطع می شوند، اما متوکلانِ به خداوند، وارث زمین خواهند شد، و حال اندک است که شریر نیست می شود که هرچند مکانش را استفسار نمایی ناپیدا خواهد بود، اما متواضعان وارث زمین شده از کثرت سلامتی متلذذ خواهند شد».

همچنین در همان مزمور چنین می خوانیم:

«...متبرکانخداوند وارث زمین خواهند شد، اما ملعونان وی منقطع خواهند شد».(2)

2. وَنُریدُ أنْ نَمُنّ عَلَی الّذینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الأرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أئمّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوارِثینَ.(3)

[شماره صفحه واقعی : 728]

ص: 2104


1- طبرسی، همان کتاب، ص67.
2- تورات، ترجمه فارسی توسط وِلْیَم کِلِن قسّیس اِکِسّی به دستور مجمع مشهور به بِرِتِش فایِن بَیْبَل سُسَیتی، چاپ لندن، 1856م، ص1030.
3- قصص: 5.

«و ما می خواهیم بر مستضعفان زمین منت نهیم و آنان را پیشوایان و وارثان زمین قرار دهیم».

چنان که در بخش «مهدی در منابع شیعه» نقل کردیم، امیر مؤمنان(علیه السلام) پس از پیشگویی بازگشت و گرایش ]مردم [جهان به سوی خاندان وحی، این آیه را تلاوت فرمود.(1)

«محمد بن جعفر»، یکی از علویان، در زمان مأمون برضد خلافت عباسی قیام کرد. او می گوید: روزی شرح گرفتاری ها و فشارهایی را که با آن ها رو به رو هستیم، برای مالک بن انس نقل کردم. او گفت: صبر کن تا تأویل آیه: وَ نُریدُ أنْ نَمُنّ عَلَی الّذین... آشکار گردد.(2)

3. وَعَ_دَ اللّ_هُ الّ_ذی_نَ آمَنُ_وا مِنْکُ_مْ وَ عَمِلُ_وا الصّالِح_اتِ لَیَسْتَخْلِفَنّهُ_مْ فِ_ی الأرْضِ کَمَ_ا اسْتَخْلَ_فَ الّ_ذینَ مِ_نْ قَبْلِهِ_مْ وَ لَیُمَکِّنَ_نّ لَهُ_مْ دینَهُمُ الّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَ لَیُبَدِلَنّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنی لایُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً....(3)

«خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند، وعده داده است که حتماً آنان را خلیفه روی زمین خواهد کرد، همان گونه که پیشینیان را خلافت روی زمین بخشید؛ و دین و آیینی را که خود برای آنان پسندیده استقرار خواهد بخشید و بیم و ترس آنان را به ایمنی و آرامش مبدّل خواهد ساخت]آنچنان که[ مرا می پرستند و چیزی را برای من شریک قرار نمی دهند...».

مرحوم «طبرسی» در تفسیر این آیه می گوید:

از خاندان پیامبر روایت شده است که این آیه درباره مهدی آل محمد(صلی الله علیه وآله)نازل شده است. «عیّاشی» از حضرت علی بن الحسین(علیه السلام) روایت کرده است که این آیه را خواند و فرمود: به خدا سوگند آنان شیعیان ما خاندان پیامبر هستند.

[شماره صفحه واقعی : 729]

ص: 2105


1- شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج19، ص29، حکمت205.
2- ابوالفرج، همان کتاب، ص359.
3- نور: 55.

خداوند این کار را در حق آنان به دست مردی از ما به انجام می رساند و او مهدی این امت است. او همان کسی است که پیامبر(صلی الله علیه وآله) درباره او فرمود:

«اگر از عمر دنیا جز یک روز باقی نماند، خداوند آن روز را آن قدر طولانی می گرداند تا مردی از خاندان من حاکم جهان گردد. اسم او اسم من (محمد) است، او زمین را از عدل و داد پر می سازد همان گونه که از ظلم و جور پر شده باشد».

«طبرسی» می افزاید: این معنا در تفسیر آیه مزبور از امام باقر(علیه السلام) و امام صادق(علیه السلام)نیز روایت شده است.(1)

فواید وجود امام در دوران غیبت

اینک که بحث ما پیرامون حضرت مهدی به این جا رسید، مناسب است که به یکی از شایع ترین پرسش ها پیرامون آن حضرت پاسخ گوییم، و آن این است که: فایده وجود امام در عصر غیبت چیست؟ به تعبیر دیگر: زندگی امام در دوران غیبت یک زندگی خصوصی است نه یک زندگی اجتماعی در نقش یک پیشوا. بنابراین وجود مقدس او چه اثر عمومی برای مردم می تواند داشته باشد و مردم چه نوع بهره ای می توانند از او ببرند؟

البته باید توجه داشته باشیم که غایب بودن امام، هرگز به این معنا نیست که وجود آن حضرت به یک روح نامرئی یا امواج ناپیدا و رؤیایی و امثال این ها تبدیل شده است! بلکه وی یک زندگی طبیعی عینی و خارجی دارد، منتها با عمری طولانی آن حضرت در میان مردم و در دل جامعه ها رفت و آمد دارد و در نقاط مختلف زندگی می کند، ولی به صورت ناشناس. و فرق بسیار است بین «نامرئی» و «ناشناس». (2) امام صادق(علیه السلام) می فرمود: برای قائم دو غیبت خواهد بود.

[شماره صفحه واقعی : 730]

ص: 2106


1- مجمع البیان، ج7، ص152. 2 . (آیت الله) مکارم، ناصر، مهدی انقلابی بزرگ، ص250.

در یکی از آن دو، در مراسم حج حاضر می شود و مردم را می بیند، ولی مردم او را نمی بینند.(1)حضور آن حضرت در موسم حج، گواه بر زندگی طبیعی او است. گویا مقصود از این که مردم او را نمی بینند، این است که او را نمی شناسند یعنی او را مثل دیدن دیگران نمی بینند.

در پاسخ سؤال یاد شده یادآوری کنیم که این سؤال تازگی نداشته و تنها در عصر ما مطرح نشده است، بلکه از روایات اسلامی بر می آید که حتی پیش از تولد حضرت مهدی(علیه السلام) نیز این سؤال مطرح بوده و هنگامی که پیامبر اسلام و ائمه پیشین(علیهم السلام)از مهدی و غیبت طولانی آن حضرت سخن به میان می آوردند، با چنین سؤالی رو به رو می شدند و به آن پاسخ می گفتند.

اینک برخی از این آثار را به اختصار مورد بررسی قرار می دهیم:

1. خورشید پنهان

أ. پیامبر اسلام در پاسخ این پرسش که آیا شیعه در زمان غیبت، از وجود قائمفایده ای می برد؟ فرمود: بلی، سوگند به پروردگاری که مرا به پیامبری بر انگیخت، در دوران غیبتش از او نفع می برند و از نور ولایتش بهره می گیرند، همان گونه که از خورشید به هنگام قرار گرفتن در پشت ابرها استفاده می کنند.(2)

ب. امام صادق(علیه السلام) فرمود: از روزی که خداوند حضرت آدم را آفریده تا روز رستاخیز، زمین هیچ گاه خالی از حجت نبوده و نخواهد بود، یا حجت ظاهر و آشکار و یا غایب و پنهان، و اگر حجت خدا نباشد، خدا ستایش نمی شود.

راوی پرسید: مردم چگونه از امام غایب و پنهان استفاده می کنند؟ حضرت فرمود: آنچنان که از خورشید پشت ابر استفاده می کنند.(3)

ج. خود حضرت مهدی _ عجل الله تعالی فرجه _ نیز روی این معنا تکیه کرده است.

[شماره صفحه واقعی : 731]

ص: 2107


1- کلینی، اصول کافی، ج1، ص339.
2- مجلسی، بحار الأنوار، ج52، ص93 و ج36، ص250.
3- مجلسی، همان کتاب، ص92.

در توقیعی که آن حضرت در پاسخ به سؤالات «اسحاق بن یعقوب» صادر فرمود وتوسط محمد بن عثمان تحویل اسحاق گردید، چنین نوشت: اما چگونگی استفاده مردم از من همچون استفاده آن هاست از خورشید، هنگامی که در پشت ابرها پنهان می شود.(1)

در توضیح این تشبیه باید یادآوری کنیم که: خورشید دارای دو نوع نور افشانی است:

1. نور افشانی آشکار و مستقیم،

2. نور افشانی غیرمستقیم.

در نور افشانی آشکار، اشعه خورشید به خوبی دیده می شود، ولی در تابش غیرمستقیم، ابرها همانند یک شیشه مات، نور مستقیم خورشید را گرفته و پخش می کند، اما آثار حیاتبخش خورشید در رشد و نمو موجودات و...، مخصوص زمانی نیست که نور آن مستقیماً بر پهنه حیات و طبیعت می تابد، بلکه بسیاری از این آثار _ مانند: تولید گرما، رویش و رشد گیاهان، تولید انرژی لازم برای حرکت و حیات، به بار نشستن درختان، خندیدن شکوفه ها و شکفتن گل ها _ در زمان تابش نور مات خورشید از پشت ابرها نیز وجود دارد. اشعه معنوی وجود امام، هنگامی هم که در پشت ابرهای غیبت پنهان است، دارای آثار گوناگونی است که با وجود متوقف شدن کلاس تعلیم و تربیت و رهبری مستقیم، فلسفه وجودی او را آشکار می سازد.

2. جان جهان

طبق احادیث فراوانی که در موضوع امامت وارد شده، و بر اساس دلائلی که دانشمندان ارائه کرده اند، در بینش اسلامی، امام، جان جهان است و جهان به وجود او بستگی دارد. امام قلب عالم وجود، هسته مرکزی جهان هستی و «واسطه فیض» بین عالم و آفریدگار عالم است و از این جهت حضور و غیبت او

[شماره صفحه واقعی : 732]

ص: 2108


1- طوسی، الغیبة، ص177؛ مجلسی، همان کتاب، ص92؛ أربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة، ج3، ص322.

تفاوتی ندارد. و اگر او _ و لو به صورت ناشناس _ در جهان نباشد، جهان هستی در هم فرو می ریزد. چنان که امام صادق(علیه السلام) فرمود: اگر زمین بدون وجود امام بماند، ساکنان خود را در کام خود فرو می برد.(1)

امام چهارم فرمود: در پرتو وجود ماست که خداوند آسمان را از فروپاشی _ جز به اذن او _ نگه می دارد. در پرتو وجود ماست که خداوند زمین را از لرزش

و سلب آرامش ساکنانش، نگه می دارد. به واسطه ماست که خداوند باران

نازل می کند و رحمت خود را می گستراند و برکات و نعمت های زمین را

بیرون می آورد. و اگر آن کس از ما که در زمین است نبود، زمین اهل خود را فرو می برد.(2)

3. پاسداری از آیین خدا

امیر مؤمنان(علیه السلام) در یکی از سخنان خود در مورد لزوم وجود رهبران الهی در هر عصر و زمان می گوید:

«خدایا چنین است، هرگز روی زمین از قیام کننده ای با حجت و دلیل، خالی نمی ماند، خواه ظاهر و آشکار باشد و خواه بیمناک و پنهان، تا دلائل و اسناد روشن الهی از بین نرود و به فراموشی نگراید...».(3)

با گذشت زمان و آمیزش سلیقه ها و افکار شخصی به مسائل مذهبی و دراز شدن دست مفسده جویان به سوی تعالیم آسمانی، اصالت پاره ای از قوانین الهی از دست می رود و دین دستخوش تغییرات زیانبخش می گردد.

[شماره صفحه واقعی : 733]

ص: 2109


1- لو بقیت الأرض بغیر إمام لساخت (کلینی، همان کتاب، ج1، ص179 ور.ک : صدوق، کمال الدین، ج1، ص201 _ 210.
2- صدوق، أمالی، ص112، مجلس 35؛ صدوق، کمال الدین، ص207، باب 21، ح22؛ جوینی خراسانی، فرائد السمطین، ص45 _ 46.
3- اللّهمّ بلی لاتخلو الأرض من قائم للّه بحجة إمّا ظاهراً مشهوراً أو خائفاً مغموراً لئلاّ تبطل حجج الله و بیّناته (شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج18، حکمت 143، ص347؛ المناقب، اخطب خوارزم، ص264).

برای آن که اصالت آیین الهی حفظ گردد و جلوی تحریفات و تغییرها و خرافات گرفته شود، باید این رشته بهوسیله یک پیشوای معصوم ادامه یابد. در هر مؤسسه مهم، «صندوق آسیب ناپذیری» وجود دارد که اسناد مهم آن مؤسسه را در آن نگه داری می کنند تا از دستبرد دزدان یا خطر آتش سوزی و امثال این ها محفوظ بماند. سینه امام و روح بلندش نیز صندوق آسیب ناپذیر حفظ اسناد آیین الهی است تا همه اصالت های نخستین و ویژگی های آسمانی این تعالیم را در خود نگاه داری کند.(1)

حافظ «ابن حجر عسقلانی» در شرح «صحیح بخاری» پس از نقل احادیث حاکی از نزول حضرت عیسی(علیه السلام) به زمین هنگام ظهور حضرت مهدی _ عجل الله تعالی فرجه _و اقتدای او به آن حضرت می نویسد:

این که عیسی(علیه السلام) در آخرالزمان و نزدیک قیامت، به مردی از این امّت اقتدا می کند و پشت سر او نماز می خواند، دلیل بر نظریه صحیح در میان دانشمندان اسلامی است که: زمین هرگز از وجود حجت که با دلائل و براهین آشکار، برای خدا قیام می کند، خالی نمی ماند.(2)

4. امید بخشی

در میدان های نبرد، تمام کوشش سربازان زبده و فداکار معطوف این امر است که پرچم سپاه، در برابر حملات دشمن همچنان در اهتزاز باشد و متقابلاً سربازان دشمن دائماً می کوشند پرچم آن ها را سرنگون سازند، چرا که برقرار بودن پرچم، مایه دلگرمی سربازان و تلاش و کوشش مستمر آن ها است.

همچنین وجود فرمانده لشگر در مقرّ فرماندهی _ هرچند ظاهراً خاموش و ساکت باشد _ خون گرم و پرحرارتی در عروق سربازان به گردش در می آورد و آن ها را به تلاش بیش تر وا می دارد که فرمانده ما زنده است و پرچممان در اهتزاز!

[شماره صفحه واقعی : 734]

ص: 2110


1- (آیت الله) مکارم، ناصر، مهدی انقلابی بزرگ، ص258_ 259.
2- فتح الباری بشرح صحیح البخاری، ج6، ص494.

امّا هرگاه خبر قتل فرمانده در میان سپاه پخش شود، یک لشگر عظیم با کارآیی فوق العاده، یک مرتبه روحیه خود را می بازد و متلاشی می گردد.

رئیس یک جمعیت یا یک لشگر، مادام که زنده است، هرچند مثلاً در سفر یا فرضاً در بستر بیماری باشد، مایه حیات و حرکت و نظم و آرامش آن هاست، ولی شنیدن خبر از دست رفتن او گرد وغبار یأس و نومیدی را بر سر همه می پاشد.

جمعیت شیعه طبق عقیده ای که به وجود امام زنده دارد، هرچند او را در میان خود نمی بیند، اما خود را تنها نمی داند، و اثر روانی این عقیده در روشن نگه داشتن چراغ امید در دل ها و وادار ساختن افراد به خودسازی و آمادگی برای آن قیام بزرگ جهانی، کاملاً قابل درک است.(1)

پروفسور «هانری کربن» استاد فلسفه در دانشگاه سوربن (فرانسه) و مستشرق نامدار فرانسوی می گوید:

«به عقیده من مذهب تشیّع تنها مذهبی است که رابطه هدایت الهی را میان خدا و خلق، برای همیشه نگه داشته است و به طور مستمر و پیوسته، ولایت را زنده و پا برجا می دارد.

مذهب یهود، نبوّت را که رابطه ای است واقعی میان خدا و عالم انسانی، در حضرت کلیم ختم کرده و پس از آن به نبوت حضرت مسیح و حضرت محمد(صلی الله علیه وآله)اذعان ننموده و رابطه مزبور را قطع می کند. همچنین مسیحیان در حضرت مسیح متوقف شده اند. اهل سنت از مسلمانان نیز در حضرت محمد(صلی الله علیه وآله) توقف کرده و با ختم نبوّت در ایشان، دیگر رابطه ای میان خالق و مخلوق، موجود نمی دانند. تنها مذهب تشیّع است که «نبوّت» را با حضرت محمّد(صلی الله علیه وآله)ختم شده می داند، ولی «ولایت» را که همان رابطه هدایت و تکمیل می باشد، بعد از آن حضرت و برای همیشه زنده می داند».(2)پایان

[شماره صفحه واقعی : 735]

ص: 2111


1- (آیت الله) مکارم، همان کتاب، ص255، 256.
2- سالنامه 2 مکتب تشیّع (مصاحبات استاد علامه طباطبایی با پروفسور هانری کربن درباره شیعه) 1339ه_.ش، ص20.

[شماره صفحه واقعی : 736]

ص: 2112

فهرست راهنما

1. مطالب

2. کسان

3. جایها

4. کتابها

5. قبائل و طوائف

6. ادیان و فرقه ها

7. منابع و مآخذ

[شماره صفحه واقعی : 737]

ص: 2113

[شماره صفحه واقعی : 738]

ص: 2114

سخنی با خوانندگان7

یادداشت مؤلف (چاپ بیست و چهارم)11

مقدمه: به قلم آیت الله سبحانی13

امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(علیه السلام)

شناخت مختصری از زندگانی امیرالمؤمنین علی(علیه السلام)35

بخش های زندگانی علی(علیه السلام)35

1. از ولادت تا بعثت پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله)36

در آغوش پیامبر(صلی الله علیه وآله)36

علی(علیه السلام) در غار حِراء38

2. از بعثت تا هج_رت پیامبر(صلی الله علیه وآله)39

نخستین کسی که اسلام آورد40

دلائل پیشگامی علی(علیه السلام) در اسلام41

حامی و جانشین پیامبر (صلی الله علیه وآله)44

فداکاری بزرگ46

3. از هجرت تا وفات پیامبر (صلی الله علیه وآله)50

علی(علیه السلام) برادر پیامبر(صلی الله علیه وآله)50

در جبهه های جنگ50

الف. در جنگ ب_در51

ب. شجاعت بی نظیر در جبهه اُحُد53

ج . در جنگ احزاب (خندق)57

روزهای حساس و بحرانی59

د . فاتح دژ خیبر64

پیک و نماینده مخصوص پیامبر(صلی الله علیه وآله)66

4. از وفات پیامبر(صلی الله علیه وآله) تا خلافت ظاهری آن حضرت69

درگذشت پیامبر و مسئله رهبری70

دوراهی سرنوشت ساز70

خطرهای داخلی و خارجی72

1. بیم و نگرانی از کشته شدن افراد خاندان امامت72

2. بیم و نگرانی از اختلاف و خون ریزی در میان مسلمانان74

3. بیم و نگرانی از نابودی اسلام با افزایش قدرت مرتدین75

4. بیم و نگرانی از خطر حمله رومیان77

فعالیت های امام در دوره خلفا78

الف. فعالیت های شخصی78

1. عبادت و نیایش در پیشگاه خدا78

2. کار و کوشش برای تأمین هزینه زندگی شخصی و رسیدگی به فقرا79

ب. فعالیت های علمی و حل مشکلات قضائی و فقهی امّت80

1. جمع آوری قرآن80

2. تربیت شاگردان برجسته81

الف. عبدالله بن عباس81

ب. میثم تمّار82

ج. کمیل بن زیاد82

3. پاسخ گویی به پرسش های دانشمندان یهود و نصارا83

4. تبیین حکم شرعی رویدادهای نوظهور85

5. همکاری و مشاوره با خلفا در امور سیاسی و نظامی87

الف. جنگ با رومی_ان88

ب. جنگ نهاوند89

ج. فتح بیت المقدس91

5. از خلافت تا شهادت93

چگونگی بیعت با امیرمؤمنان(علیه السلام)93

موقعیت درخشان علی(علیه السلام)94

نبرد در سه جبهه97

نبرد با ناکثین98

نبرد با قاسطین98

نبرد با مارقین99

خطوط برجسته سیره حکومتی علی(علیه السلام)99

امام حسن مجتبی(علیه السلام)

شناخت مختصری از زندگانی امام(علیه السلام)107

فریادرس محرومان107

نکته آموزنده108

خاندان علم و فضیلت109

بخشش بی نظیر110

کمک غیرمستقیم110

مبارزات حسن بن علی(علیه السلام) پیش از دوران امامت112

1. حضور در بدرقه پرخطر ابوذر غِفاری112

2. در جنگ جمل113

3. در جنگ صِفّین114

مناظرات کوبنده امام مجتبی(علیه السلام) با سران بنی امیه115

بررسی علل صلح امام حسن(علیه السلام)116

قانون صلح در اس_لام117

علل صلح از نظر سیاست خارجی118

علل صلح از نظر سیاست داخلی119

خستگی از جن_گ120

جامعه ای با عناصر متضاد122

سپاهی ناهماهنگ123

سندی گویا124

بسیج نیرو از طرف امام حسن(علیه السلام)125

مردم پیمان شکن126

فرمانده خائن127

توطئه های خائنانه128

خیانت خ_وارج128

گفتار امام پیرامون انگیزه های صلح129

پیمان صل_ح و اهداف امام(علیه السلام)131

متن پیمان132

هدف های امام(علیه السلام) از صلح با معاویه134

اجتماع در کوف_ه135

جنایات معاویه136

بی_داری وآگاهی مردم137

سیاست تهدید و گرسنگی138

اوج فشار درکوفه و بصره139

صلح، زمینه ساز قیام عاشورا140

اظهار آمادگی برای آغاز قیام141

بازتاب حوادث در مدینه142

چرا امام حسن(علیه السلام) صلح امّا امام حسین(علیه السلام) قیام کرد؟143

فریب کاری های معاویه144

جوّ نامساعد145

یزید، چهره منفور جامعه اسلامی147

جنبش، نیرو می گیرد148

نهضت الهام بخش149

تفاوت ی_اران150

دو رویه یک رسالت151

صلح یا صلاح...؟153

گزینش مؤثرترین شیوه مبارزه154

ساباط و عاشورا؛ افشاگر جاهلیت پلید امویان155

بزرگ ترین تجسم خواستن و نتوانستن!155

جهاد در وسیع ترین میدان ها156

مسمومیت و شهادت امام مجتبی(علیه السلام) با دسیسه معاویه157

امام حسین بن علی(علیهما السلام)

شناخت مختصری از زندگانی امام161

مراحل زندگی حسین بن علی(علیه السلام)161

مبارزات حسین بن علی(علیه السلام) در دوران قبل از امامت162

در جبهه های نبرد با ناکثین و قاسطین162

اوضاع سیاسی و اجتماعی دوران امامت امام حسین(علیه السلام)163

موانع قیام در عصر معاویه165

1. پیمان صلح امام حسن(علیه السلام) با معاویه166

2. ژست دینی معاویه167

مبارزات امام حسین(علیه السلام) با حکومت معاویه168

1. سخنرانی ها و نامه های اعتراض آمیز168

مخالفت با ولیعهدی یزید169

نگرانی معاویه از قیام امام حسین(علیه السلام)170

پاسخ تاریخی امام حسین(علیه السلام) به معاویه170

2. سخنرانی کوبنده و افشاگرانه در کنگره عظیم حج174

3. ضبط اموال دولتی177

ماهیت و عوامل قیام عاشورا178

1. مخالفت با بیعت یزید179

2. دعوت کوفیان از امام حسین(علیه السلام)180

3. عامل امر به معروف و نهی از منکر182

ارزش هریک از عوامل سه گانه183

1. وصیت نامه اعتقادی _ سیاسی امام184

2. سکوت نابخشودنی185

3. محو سنت ها و رواج بدعت ها185

4. دیگر به حق عمل نمی شود186

قیام آگاهانه187

نفوذ حزب اموی در مرکز قدرت188

حرکت های ضد اسلامی معاویه189

آلودگی های یزید191

گرایش یزید به مسیحیت تحریف شده194

پی_ام آوران قیام کربلا197

دوران سلطه معاویه در شام199

تبلیغات زهراگین200

ره آورد سفر اسیران203

1. مصونیت خاندان امامت در فاجعه حرّه204

2. دستور عبدالملک بن مروان به حجاج206

درهم کوبیدن پشتوانه فکری امویان206

جبرگرایی207

بهره برداری از ادبیات تخدیری209

حضرت زینب(علیها السلام) در کاخ پسر زیاد209

خطبه حضرت زینب(علیها السلام) در کوفه213

حضرت زینب(علیها السلام) در کاخ یزید216

خروش حضرت زینب(علیها السلام)217

مبارزات تبلیغاتی امام چهارم(علیه السلام)220

گفتوگوی امام سجاد(علیه السلام) با پسر زیاد222

خطبه امام سجاد(علیه السلام) در شام223

نتایج و پیامدهای قیام عاشورا227

1. رسوا ساختن هیئت حاکمه228

2. احیای سنّت شهادت231

3. قیام و شورش در امت اسلامی234

الف . قیام توّابین234

انگیزه توّابین236

نیروهای توّابین237

عملیات توابین237

ب . قیام مُخت_ار239

راز ناکامی عبدالله بن زبیر در عراق239

4. انقراض بنی امیه241

امام زین العابدین علی بن الحسین(علیه السلام)

شناخت مختصری از زندگانی امام247

خلفای معاصر حضرت248

بیماری امام؛ یک مصلحت الهی249

پیام آور قیام کربلا251

عصر اختناق252

حکومت سیاه عبدالملک254

عُمّال ستمگ_ر257

حجاج در عراق259

موج کشتار و اختناق261

نقاط تاریک و روشن کارنامه ولید بن عبدالملک262

آلودگی های ولید263

فرمانروایان ستمگر263

چرا امام چهارم قیام نکرد؟264

دو راهی دشوار266

شورش مردم مدینه267

نقش عبدالله بن زبیر269

چرا امام چهارم با شورشیان مدینه همکاری نکرد؟270

مأمن پناهندگان271

ابعاد مبارزات امام چهارم(علیه السلام) با مظالم و مفاسد عصر271

1. زنده نگه داشتن یاد و خاطره عاشورا271

2. پند و ارشاد امّت273

کادر سازی275

انحطاط وضع اخلاقی امّت276

ضرورت تبیین احکام و نشر فرهنگ اصیل اسلامی279

3. تبیین معارف اسلامی ضمن دعا و مناجات280

صحیفه سجّادیّه281

ابعاد سیاسی صحیفه سجادیه285

4. برخورد و مبارزه با علمای درباری287

زُهْری کیست؟287

شاگردی زهری در محضر امام سجاد(علیه السلام)290

زهری در دربار بنی امیه290

نیاز خُلفای ستمگر به وجود علمای درباری292

احادیث مجعول زهری295

نامه کوبنده امام چهارم به زهری300

درس وارستگ_ی305

5. نشر احکام وآثار تربیتی و اخلاقی307

6. دستگیری از درماندگان308

7. کانون تربیتی309

امام محمّد باقر(علیه السلام)

شناخت مختصری از زندگانی امام315

خلفای معاصر حضرت315

پایه گذار نهضت بزرگ علمی316

امام باقر(علیه السلام) از نظر دانشمندان317

شاگردان مکتب امام باقر(علیه السلام)318

شکافنده علوم و گشاینده درهای دانش319

یک نکت_ه320

اوضاع و شرائط سیاسی و اجتماعی321

ولید بن عبدالملک321

سلیمان بن عبدالملک322

آتش انتقام جویی322

فساد دربار خلافت323

عمر بن عبدالعزیز323

مبارزه با فساد و تبعیض324

سبّ علی(علیه السلام) ممنوع!325

شعاع تأثیر یک آموزگار327

اعتراف بزرگ328

بازگرداندن فَدَک به فرزندان حضرت فاطمه(علیها السلام)329

ممنوعیت نوشتن حدیث330

توجیهات نامقبول331

انگیزه واقعی336

اجازه نشر اسرائیلیات337

دوره زمانی فترت نقل حدیث339

عوارض و تبعات منع نشر حدیث340

پیشگامی شیعه در تدوین حدیث341

یزید بن عبدالملک344

شهادت دروغین345

ساز و آواز و قمار346

هشام بن عبدالملک347

نفوذ عناصر فاسد و منحرف347

ام_ام باق_ر(علیه السلام) در ش_ام349

حکومت نهائی از آنِ چه کسانی است؟350

مُسابقه تیراندازی350

مناظره با اسقف مسیحیان352

اتهام ناجوانمردانه354

انتقاد امام باقر(علیه السلام) از استحاله فرهنگی توسط امویان355

مناظرات امام باقر(علیه السلام)357

شهادت امام باقر(علیه السلام)358

امام جعفر صادق(علیه السلام)

شناخت مختصری از زندگانی امام361

خلفای معاصر حضرت361

عظمت علمی امام صادق(علیه السلام)362

اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی عصر امام364

شرائط خاص فرهنگی365

برخورد فِرَق و مذاهب366

دانشگاه بزرگ جعف_ری367

رساله توحید مُفَضَّل368

وسعت دانشگاه امام صادق(علیه السلام)370

مناظرات امام صادق(علیه السلام)373

تبیین احکام به شیوه خاص شیعی376

مفهوم متعرضانه مکتب امام378

نمونه ای از شاگردان مکتب امام صادق(علیه السلام)379

عظمت علمی هشام بن حکم379

در جستوجوی حقیقت380

عصر برخورد اندیشه ها381

نخستین آشنایی382

تألیفات هشام385

فعالیت های سیاسی امام387

اعزام نمایندگان به منظور تبلیغ امامت387

عوامل سقوط سلسله امویان388

نامه های سران نهضت عباسی به امام صادق(علیه السلام)391

چرا امام صادق(علیه السلام) پیشنهاد سران عباسیان را رد کرد؟395

وصایای وحشتناک ابراهیم امام به ابومسلم396

جنایات ابومسلم397

انتخاب و برنامه ریزی399

امام صادق(علیه السلام)؛ رویاروی عباسیان401

سیاست فشار اقتصادی402

موج کشتار و خون404

مدینه در محاصره اقتصادی!405

امام صادق(علیه السلام) و منصور406

مُفتی تراشی408

تألیف اجباری409

قیام زید بن علی بن الحسین(علیه السلام)410

احضار زید به دمشق410

سفر اجباری!412

در کوف_ه413

پیکار بزرگ413

شهادت زید414

موضع پیشوای ششم در برابر انقلاب های علویان415

آیا قیام زید با موافقت امام صادق(علیه السلام) بود؟417

انقلاب محمد نفس زکیه420

آغاز جنبش421

افزایش فشار422

آغاز انقلاب مسلحانه و فرجام آن423

موضع امام صادق(علیه السلام) در برابر انقلاب محمد نفس زکیّه؟424

امام موسی کاظم(علیه السلام)

شناخت مختصری از زندگانی امام431

خلفای معاصر حضرت431

پاسدار دانشگاه جعفری433

حاکمان عصر امام هفتم434

کارنامه سیاه خلافت در عصر امام کاظم(علیه السلام)434

1. منصور دوانیقی435

2. مهدی435

کانون عیاشی و فساد436

سختگیری فوق العاده نسبت به علویان438

تحریم شراب در قرآن440

3. هادی عباسی441

بزم های ننگین!441

فاجعه خونین سرزمین فخّ442

آغاز نهضت443

شکست نهضت444

پیشوای هفتم و شهید فخّ445

4. هارون الرشید446

حکومت بر «دل»ها447

فرزند پیامبر(صلی الله علیه وآله) کیست؟448

ه_ارون؛ مرد چند شخصیتی450

چهره حقیقی ه_ارون453

نیرنگ های ه_ارون و تظاهر او به دین داری455

شورای قضائی!458

فتوای مصلحتی!460

فریب وج_دان461

علی بن یقطین؛ کارگزار امام در دربار هارون463

مقام علمی علی بن یقطین464

وزارت علی بن یقطین، چتر حمایتی برای شیعیان464

موافقت مشروط امام466

یک مأموریت سرّی خطرناک467

تقویت بنیه اقتصادی شیعیان468

نُوّاب ح_جّ471

این لباس را نگه دار!472

مبارزات منفی امام هفتم با حکومت هارون474

1. همکاری با هارون ممنوع!475

2. این قصر، خانه فاسقان است!478

3. تحریم مراجعه به فقیهان درباری480

4. آرمان تشکیل حکومت اسلامی481

5. تشکیل صندوق بیت المال توسط امام هفتم483

توطئه جنایتکارانه484

انتقال به زندان بغداد485

شهادت جانگداز486

تلاش برای محو آثار جرم!487

امام علی بن موسی الرضا(علیه السلام)

شناخت مختصری از زندگانی امام491

خلفای معاصر حضرت491

فتنه واقفیه492

1. در عصر هارون495

امین و مأمون؛ تفاوتها و تضادها498

شکست امین499

2. در عصر محمد امین499

3. در عصر مأمون500

خصوصیات مأمون500

دعوت مأمون از امام(علیه السلام) به خراسان503

پیشنهاد خلافت به امام504

مقام ولیعهدی که هرگز به انجام نرسید506

مشکلات و دشواری های سیاسی مأمون507

1. ناخشنودی عباسیان از مأمون507

2. موقعیت برتر امین508

3. موضع علویان در برابر مأمون509

4. موضع گروه های عرب در برابر مأمون وسیستم حکومتش510

5. کشتن امین و شکست آرزو510

6. شورش های علویان511

راه حل چند بُعدی512

نقد و بررسی513

دلائل امام برای پذیرفتن ولیعهدی515

آیا امام خود رغبتی به این کار داشت؟516

فقط اتخاذ موضع منفی درست بود517

مواضع منفی امام در برابر ترفند مأمون517

نخستین موضع گیری518

موضع گیری دوم518

موضع گیری سوم518

رابطه مسئله ولایت با توحید519

موضع گیری چهارم520

موضع گیری پنجم521

موضع گیری ششم521

موضع گیری هفتم522

شرائط خاص فرهنگی جامعه اسلامی در عصر عباسیان523

مأمون و فلسفه و منطق527

مأمون و معتزله527

ترجمه کتب علمی خارجی529

نقش امام رضا(علیه السلام) در برابر امواج فکری بیگانه532

انگیزه اصلی مأمون برای تشکیل جلسات مناظره534

مناظرات امام با پیروان ادیان و مکاتب539

مناظرات هفتگانه539

تلاش مأم_ون540

مناظره با جاثلیق544

محدودیت شدید امام از طرف مأمون در مرو549

موضع معترضانه و انتقادی امام550

شهادت امام554

امام محمد جواد(علیه السلام)

شناخت مختصریاز زندگانی امام559

خلفای معاصر حضرت560

مولودی پرخیر و برکت560

امامِ خردسال564

گفتار امامان در این زمینه566

گرداب اعتقادی567

مناظرات امام جواد(علیه السلام)571

مناظره با یحیی بن اکثم572

حکم شکار در حالات گوناگون توسط مُحْرِم574

قاضی القضات مات می شود!575

جلوه هایی از علم گسترده امام577

1. فتوای قضائی امام و شکست فقهای درباری577

2. حدیث سازان رسوا می شوند!579

شخصیت امام جواد(علیه السلام) از دیدگاه دانشمندان583

ازدواج توطئه آمیز!584

انگیزه های مأمون585

شبکه ارتباطی وکالت587

مکتب علمی امام جواد(علیه السلام)589

شهادت امام(علیه السلام)590

امام هادی(علیه السلام)

شناخت مختصری از زندگانی امام595

خلفای معاصر حضرت596

اوضاع سیاسی _ اجتماعی عصر امام596

علل شکست قیام ها597

فعالیت های مخفی امام598

شبکه ارتباطی وکالت600

انتقال امام از مدینه به سامرّاء605

گزارش فرمانده دژخیمان متوکل607

ورود امام به سامرا608

بزم شراب درهم می ریزد!610

امام در زندان متوکل612

جنایات و سخت گیری های متوکل در مورد شیعیان613

فشارهای اقتصادی بر شیعیان617

کاخ ها و بزم های پرتجمل619

یک سند تاریخی621

قتل متوکل و خلافت منتصر622

امام هادی(علیه السلام)، رویاروی فقیهان درباری624

1. کیفر مسیحی زناکار624

2. نذر متوکل625

امام هادی و مکتب های کلامی626

مبارزه با غُلات627

فتنه خلق قرآن630

موضع امام هادی(علیه السلام)634

شاگردان مکتب امام هادی(علیه السلام)635

شهادت امام636

امام حسن عسکری(علیه السلام)

شناخت مختصری از زندگانی امام639

خلفای معاصر حضرت640

1. معتزّ640

قتل معتزّ641

2. مهتدی642

3. معتمد643

اوضاع سیاسی، اجتماعی عصر امام عسکری(علیه السلام)644

تدابیر امنیتی امام عسکری(علیه السلام)646

ابعاد هفتگانه فعالیت امام عسکری(علیه السلام)649

1. کوشش های علمی650

مشت راهب باز می شود!651

2. ایجاد شبکه ارتباطی با شیعیان652

پیکها ونامه ها656

3. فعالیت های سرّی سیاسی657

4. حمایت و پشتیبانی مالی از شیعیان658

5. تقویت وتوجیه سیاسی رجال و عناصر مهمّ شیعه661

6. استفاده گسترده از آگاهی غیبی663

7. آماده سازی شیعیان برای دوران غیبت669

پیشگویی غیبت مهدی (عج)670

جلوه درخشان حقیقت671

شهادت امام و توطئه های بی ثمر674

تلاش مذبوحانه جعفر کذّاب676

تلاش های بی ثمر678

امام مهدی (عج)

شناخت مختصری از زندگانی امام683

تولد حضرت مهدی(علیه السلام) از دیدگاه علمای اهل سنت685

دیدار حضرت مهدی(علیه السلام)685

علل سیاسی _ اجتماعی غیبت687

الف . آزمایش مردم688

ب . حفظ جان امام689

ج . آزادی از یوغ بیعت با طاغوت های زمان690

غیبت صغری و کبری690

نُوّاب خاص693

1. ابوعَمْرو عثمان بن سعید عَمْری694

2. محمد بن عثمان بن سعید عَمْری696

3. ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی697

4. ابوالحسن علی بن محمد سََمَری698

وظایف و فعالیت های اساسی نوّاب خاص699

الف . پنهان داشتن نام ومکان امام700

ب . سازماندهی وکلا701

ج . اخذ و توزیع اموال متعلق به امام702

د . پاسخگویی به سؤالات فقهی و مشکلات عقیدتی703

ه_ . مبارزه با مدّعیان دروغین نیابت705

غیبت کبری706

مهدی(علیه السلام) در منابع شیعه708

کتاب هایی که پیش از تولد مهدی(علیه السلام) درباره او تألیف شده است711

مهدی(علیه السلام) در منابع اهل سنت712

بیانیه رابطة العالم الإسلامی715

پدر مهدی کیست؟718

ابن خلدون و احادیث مهدی720

انتظار مهدی و مدعیان مهدویت723

سیمای حکومت مهدی در آینه قرآن726

فواید وجود امام در دوران غیبت730

1. خورشید پنهان731

2. جان جهان732

3. پاسداری از آیین خدا733

4. امید بخشی734

[شماره صفحه واقعی : 739]

ص: 2115

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109