دروس حوزه علمیه جدید پایه 3

مشخصات کتاب

سرشناسه : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان،1387

عنوان و نام پدیدآور : دروس حوزه علمیه جدید پایه 3/ واحد تحقیقات مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

مشخصات نشر : اصفهان : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان 1399.

مشخصات ظاهری : نرم افزار تلفن همراه و رایانه

موضوع : حوزه و دانشگاه.

موضوع : حوزه های علمیه-- ایران.

موضوع : دانشگاه ها و مدارس عالی-- ایران.

شناسه افزوده : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

توضیح : مجوعه حاضر،متن کتب متداول حوزه از پایه اول تا دهم می باشد.

ص: 1

نحو

مغنی الأدیب

اشاره

عنوان قراردادی : مغنی الادیب

عنوان و نام پدیدآور : مغنی الادیب / مولف جمعی از اساتید مدرسان حوزه علمیه قم.

مشخصات نشر : قم : نهاوندی، 1378.

مشخصات ظاهری : 2 ج.

موضوع : زبان عربی -- نحو

شماره کتابشناسی ملی : 3587539

توضیح : کتاب «مغنی الادیب» تهیه گروهی از اساتید حوزه علمیه قم (مدرسه معصومیّه سلام الله علیها) است که تلخیص و تهذیبی از کتاب «مغنی اللبیب عن کتب الأعاریب»، اثر جمال الدین عبدالله بن یوسف بن احمد بن عبدالله بن هشام انصاری مصری (متوفی 761ق) می باشد. به علت حجم زیاد کتاب و کثرت مثال های مطرح شده در بعضی مباحث و نیز وجود برخی اشعار منافی اخلاق سبب شد تا کتاب توسط برخی اساتید حوزه علمیه قم با نام «مغنی الادیب» تلخیص شود و بجای استناد به این اشعار ، از اشعار قابل استنادی که در مدح یا رثاء اهل بیت علیهم السلام هستند و نیز به اشعاری که از مضامین بالایی برخوردار هستند استفاده شود وهمچنین به روایاتی که ابن هشام ذکر کرده است روایات دیگری از نبی اکرم صلی الله علیه وآله و امامان معصومین علیهم السلام افزوده شد.

کتاب در دو جلد ، مشتمل بر هشت باب، تنظیم شده است و مشتمل بر قواعد کلی نحو و تطبیق آن ها بر مثال هایی از آیات کریمه و اشعار عرب می باشد.

ص: 1

المجلد 1

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 1]

ص: 1

[شماره صفحه واقعی : 2]

ص: 2

المقدمه

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمدلله ربّ العالمین والصلاه والسلام علی أشرف الأنبیاء والمرسلین وعلی الهداه المیامین من آله الطاهرین.

أما بعد ، فإنّ کتاب «مغنی اللبیب عن کتب الأعاریب» لِ «جمال الدین بن هشام الأنصاری» بسبب اشتماله علی المطالب العلمیه العالیه ، وشموله الواسع للمباحث المفصّله حول المفردات التی أخذت حصّهً کبیره من الکتاب ، وبسبب عرضه الفنّی للمطالب النحویّه بحیث یمکّن القارئ من استنباط الأحکام النحویه صار محطّاً لأنظار المراکز العلمیه فی العالم ، ومع مرور مئات من السنین علی تألیفه فقد یمکن أن یدّعی أنه قلّما وجد کتاب فی النحو بهذه المثابه والسعه والشمول.

ولذلک أخذ النحاه منه مباحث کثیره وتراهم أحیاناً قد نقلوا نصّ عباراته فی کتبهم.

إن معرفه ابن هشام بلغه العرب ، وکیفیّه استخدامه تراکیب المفردات أثار عجب کلّ من له أدنی معرفه بالأدب العربی ، فتراه عند ما یطرح المطالب العلمیّه یحفّها بذکر الشواهد المتعدّده من الآیات والروایات والأبیات والأمثال العربیه.

ویدّل علی إحاطته العلمیه بالأدب العربی تتبّعه فی الکتاب مقفّلات مسائل الإعراب ، وإیضاحه معضلات یستشکلها الطلاّب. ولأجل هذه الغزاره العلمیّه قال المؤرخ الشهیر ابن خلدون فی حقه : «ما زلنا ونحن بالمغرب نسمع أنه ظهر بمصر عالم بالعربیه یقال له : ابن هشام ، أنحی من سیبویه».

کلّ هذه الخصال جعل المغنی متناً دراسیّاً فی الحوزات العلمیّه ، منذ سنوات

[شماره صفحه واقعی : 3]

ص: 3

طویله یتحتم علی کلّ طالب دراسته قبل الشروع فی دروس الفقه والاُصول.

ولکن جعلُه متناً دراسیاً مع جمیع محاسنه القیّمه لا یخلو من نواقص أساسیه : منها : اشتماله علی الأشعار المبتذله التی لا تلائم روح الزهد والتقوی السائدین فی المراکز العلمیّه للشیعه.

وممّا یلزم الالتفات إلیه أنه لا ضروره للالتجاء إلی الأشعار المنافیه للأخلاق لإثبات حکم من الأحکام النحویه ، لأن المعیار العام فی الاستدلال هی حجّیه الأشعار والکلمات والأمثال ، وتحصیل الأبیات المشتمله علی مضامین راقیه مع کونها فی نفس الأمر حجه ، وإن یطلب وقتاً واسعاً وجهداً جاهداً لکنّه لیس بمحال.

ومن الممکن أنّ ابن هشام لاعتقاده الخاص ، لم یکن لیجوّز لنفسه أن یورد فی کتابه الأشعار التی ذکرت فی مدح أهل البیت (علیهم السلام) أو رثائهم ، ولهذا لاتُری فی «المغنی» الأبیات التی نقلت فی حقهم (علیهم السلام) إلاّ رقم قلیل جداً لایتجاوز الأصابع ، وأمّا نحن فاستشهدنا بتلک الأشعار وبکثیر من المنظومات العالیه المضامین. والأمر المهم الذی ینبغی أن یراعی فی رأینا هو أن لاتذکر أشعار المولّدین - نعنی بهم طبقهً من الشعراء الذین لایجوز الاستناد إلی أشعارهم - ویلاحظ زمن إنشاء الشعر ومکانه وهی الخطوه الأساسیه فی علم اُصول النحو.

ومنها : عدم تناسب حجمه الکبیر ، المده التی خصّصت لدراسته فی الحوزات العلمیّه ، وذلک لأن الفتره التی خصّصت لدراسه المغنی ، تکفی لثلثه والکتاب علی النظم الموجود یتدرس فیه من المغنی مباحث علمیه کثیره التی لایستغنی الطالب عن دراستها والتعرف علیها.

ومنها : تکثیر الأمثله ، المملّ فی بعض المباحث ، والخروج من المطلب فی جمله من المسائل ، فقد تجنّبنا هذین الأمرین ، وحرّرنا الکتاب عنهما ، وذکرنا من

[شماره صفحه واقعی : 4]

ص: 4

المغنی ما هو المهم من المسائل.

وهذه النواقص هی التی دعتنا إلی تلخیص الکتاب. وقد بذلت اللجنه قصاری جهدها وواصلت عملها المستمر حتی أنجزت تلخیص الکتاب ، ولله الحمد.

والواجب علینا أن ننبّه القارئ الکریم علی مجموعه من النقاط الضروریه :

1- اللجنه سعت لتنظیم الکتاب بحیث یکون الباب الأول منه قابلاً للتدریس فی سنه دراسیه واحده وسائر الأبواب فی سنه اُخری.

2- تابعنا فی عملنا ابن هشام فی ذکره للروایات ، فکما أنه استشهد بالروایات القابله للاستشهاد ، استشهدنا بها ، ولم نقتصر علی الأحادیث النبویه المذکوره فی المغنی ، بل أضفنا إلی متن الکتاب الروایات الوارده عن الأئمه (علیهم السلام) ، التی ترکها المصنّف بسبب اعتقاده الخاص ، وأوردنا أیضاً کثیراً من الروایات المرویه عن النبی (صلی الله علیه وآله وسلم) ، التی لم یذکرها ابن هشام.

3- إنّ اللجنه لم ترد إلحاق التعالیق العلمیّه المفصله بالکتاب ، وإن وجدت هناک تعلیقه فإن الضروره - کالتناقض بین کلمات ابن هشام أو انفراده برأی یخالف آراء جمیع النحاه - قد اقتضتها.

4- نظّمت اللجنه الکلمات المبحوثه عنها فی المغنی علی الترتیب الصحیح فی کلّ من حروف الکلم ، ولم یراع ذلک ابن هشام فی غیر أولها.

5- ذکرنا فی التعالیق ، العناوین المرتبطه بالأشعار ، وحاولنا أن نرجع الطالب مهما أمکن إلی «شرح شواهد المغنی» لِ «جلال الدین السیوطی» لکونه فی متناول أیدی جمیع الطلاب ، وأحلنا الطالب فی بعض الموارد إلی کتاب «شرح أبیات مغنی اللبیب» لِ «عبدالقادر عمر البغدادی» إما وحده ، أو مع کتاب «شرح شواهدالمغنی» لأسباب خاصّه ، فقدأرجعناإلیه مثلاًعندذکرالشعرالمرقّم 86 ؛

[شماره صفحه واقعی : 5]

ص: 5

لأن شاعره - أبانواس - من طبقه المولّدین ، ولذلک لم یذکر السیوطی شعره فی کتابه ، لعدم حجیته ، فالتجأنا إلی «شرح أبیات مغنی اللبیب» للمزید من التحقیق فیها.

وخلاصه الکلام : أن وجود داع خاص ألزمنا ذکر کتاب «شرح أبیات مغنی اللبیب» فی التعلیقه.

6- ما أوردناه من کلمات أمیرالمؤمنین (علیه السلام) ، التی فی نهج البلاغه یطابق نسخه المرحوم فیض الإسلام ، لأنها فی متناول أیدی الطلاب. واستفدنا إلی جانب عناوین نهج البلاغه من الرموز (ح - ط - ک) التی تشیر إلی «الحکم والخطب والکتب».

7- ذکرنا فهارس جمیع المصادر والمراجع التی اعتمدنا علیها فی التعالیق مع مشخصات الطبع لیتمکن الأساتذه والطلّاب الکرام من المراجعه.

8- الباب الأول من الکتاب بعد التدریس فی سنه دراسیه واحده بقم المقدّسه وبعض المُدُن ، وإرسال النظرات من جانب الأساتذه الأعزاء ، جدّد فیه النظر وطبع طبعه منقحه مزیده.

وفی الختام : نرجو من جمیع الأساتذه الکرام وأصحاب الرأی والفکر أن یرشدونا بآرائهم القیّمه إذا وجدوا فیه نقصاً طغی به القلم ، أو نشأ من الخطأ والنسیان ، حتّی یصحح فی الطبعات الآتیه إن شاء الله تعالی.

ویمکن أن تراسلونا باقتراحاتکم علی العنوان التالی :

قم - المدرسه العلمیّه المعصومیّه

«لجنه تألیف کتاب مغنی الأدیب»

[شماره صفحه واقعی : 6]

ص: 6

الخطبه

بسم الله الرحمن الرحیم

أما بعد حمدالله علی إفضاله ، والصلاه والسلام علی سیدنا محمّد وآله ، فإن أولی ما تقترحه القرائح ، وأعلی ما تجنح إلی تحصیله الجوانح ، ما یتیسر به فهم کتاب الله المنزل ، ویتضح به معنی حدیث نبیّه المرسل والأئمه الاثنی عشر ، فإنهما الوسیله إلی السعاده الأبدیه ، والذریعه إلی تحصیل المصالح الدینیه والدنیویه ، وأصل ذلک علم الإعراب الهادی إلی صوب الصواب.

ومن أجلّ ما صنّف فیه قدراً وأحسنه وقعاً وأعمه نفعاً ، کتاب «مغنی اللبیب عن کتب الأعاریب» الذی تشدّ الرحال فیما دونه وتقف عنده فحول الرجال ولایعدونه ، لکنه مع ذلک کله لایخلو من تطویل یوجب الملال وتکرار یعقب السآم وإیراد أشعار ینافیها العفاف ، وقد منّ الله تعالی علینا بتلخیصه وتهذیبه وتزیینه ببعض الشواهد الروائیه من النبی (صلی الله علیه وآله وسلم) و الأئمه الهداه (علیهم السلام) ، والأمثله الشعریه فی مدحهم ورثائهم ، فسمّیناه بِ-«مغنی الأدیب» وهو منحصر فی ثمانیه أبواب :

الباب الأول : فی تفسیر المفردات وذکر أحکامها.

[شماره صفحه واقعی : 7]

ص: 7

الباب الثانی : فی تفسیر الجمل وذکر أقسامها وأحکامها.

الباب الثالث : فی ذکر ما یتردّد بین المفردات والجمل وهو الظرف والجار والمجرور وذکر أحکامهما.

الباب الرابع : فی ذکر أحکام یکثر دورها ویقبح بالمعرب جهلها.

الباب الخامس : فی ذکر الأوجه التی یدخل علی المعرب الخلل من جهتها.

الباب السادس : فی التحذیر من اُمور اشتهرت بین المعربین والصواب خلافها.

الباب السابع : فی کیفیّه الإعراب.

الباب الثامن : فی ذکر اُمور کلیه یتخرج علیها مالا ینحصر من الصور الجزئیه.

[شماره صفحه واقعی : 8]

ص: 8

الباب الأوّل : فی تفسیر المفردات و ذکر أحکامها
اشاره

والمراد بالمفردات ، الحروف وما تضمّن معناها من الأسماء والظروف.

وربما ذُکرت أسماءٌ غیر تلک وأفعال ، لمسیس الحاجه إلی شرحها.

وقد رُتّبت علی حروف المعجم ، لیسهل تناولها.

حرف الهمزه
الهمزه المفرده
اشاره

تأتی علی وجهین :

الأول : أن تکون حرفاً یُنادی به القریب

کقول هند بنت اُثاثه :

1- أفاطم فَاصبرِی فَلَقَد أصابَتْ***رَزِیئتُکِ التّهائمَ والنُّجُودا (1)

[شماره صفحه واقعی : 9]

ص: 9


1- الطبقات الکبری : 2 / 331.

ونقل ابن الخباز عن شیخه أنه للمتوسط وأن الذی للقریب «یا» وهذا خرق لإجماعهم.

الثانی : أن تکون للاستفهام

وحقیقته طلب الفهم ، کقوله تعالی : (فَلَمّا جاء السَّحَرَهُ قالُوا لِفِرعَوْنَ أئنَّ لَنا لأجراً إنْ کُنّا نَحْنُ الغالِبینَ) (الشعراء /41).

وقد اُجیز الوجهان فی قراءه الحرمیَّیْن وحمزه : (أمَنْ هُوَ قانِتٌ آناء الَّیْل) (الزّمر/ 9).

وکون الهمزه فیه للنّداء هو قول الفرّاء. ویبعّده أنّه لیس فی التنزیل نداء بغیر «یا» ویقرّبه سلامته من دعوی المجاز ، إذ لا یکون الاستفهام منه تعالی علی حقیقته ، ومن دعوی کثره الحذف ، إذ التقدیر عند من جعلها للاستفهام : أمن هو قانت خیرٌ أم هذا الکافر؟ أی : المخاطب بقوله تعالی : (تَمَتَّعْ بِکُفْرِکَ قَلیلاً) (الزّمر/8) فحذف شیئان (1) : معادل الهمزه والخبر.

ولک أن تقول : لاحاجه إلی تقدیر معادل فی الآیه ، لصحه تقدیر الخبر بنحو (2) : «کمن لیس کذلک» وقد قالوا فی قوله تعالی : (أفَمَنْ هُوَ قائمٌ علی کُلِّ نَفْس بِما کَسَبَتْ) (الرعد /33) : إنّ التقدیر : «کمن لیس کذلک» أو «لم یوحّدوه» ویکون (وَجَعَلُوا لله شُرَکاء) (الرعد /33) ، معطوفاً علی الخبر علی التقدیر الثانی.

والهمزه أصل أدوات الاستفهام ، ولهذا خصّت بأحکام :

الأول : جواز حذفها سواء تقدّمت علی «أم» کقول امرؤ القیس :

[شماره صفحه واقعی : 10]

ص: 10


1- بل ثلاثه أشیاء : الخبر ومعادل الهمزه وهو «أم» علی ما صرح به ابن هشام فی بحثها ، ومعادل مدخول الهمزه وهو ما دخلت علیه «أم». فتأمل.
2- قال الزمخشری : تقدیره : أمن هو قانت کغیره. وذهب الزجاج إلی مثله. الکشاف : 4 / 116 ، معانی القرآن وإعرابه : 4 / 347.

2- تَروحُ من الحیّ أم تبتکِر***وماذا علیکَ بأن تنتظِر (1)

أم لم تتقدمها کقول الکمیت فی مدح أهل البیت :

3- طَرِبْتُ وماشوقاً إلی البیض أطْرَبُ***ولا لعباً منّی وذُوالشیب یلعَبُ؟ (2)

والأخفش یقیس ذلک فی الاختیار عند أمن اللبس ، وحمل علیه قوله تعالی : (وَتِلکَ نِعْمَهٌ تَمُنُّها عَلیّ) (الشعراء /22) وقوله تعالی : (هذا رَبّی) (الأنعام /76 - 78) فی المواضع الثلاثه (3).

والمحققون علی أنّه خبر ، وأنّ مثل ذلک یقوله من ینصف خصمه مع علمه بأنّه مبطل ، فیحکی کلامه ثمّ یکرّ علیه بالإبطال بالحُجّه.

الثانی : أنها ترد لطلب التصوّر نحو قوله تعالی : (وَإن أدْری أقَرِیبٌ أمْ بَعیدٌ ما تُوعَدُونَ) (الأنبیاء /109) ولطلب التصدیق ، نحو قول حسّان :

4- أیذهب مدحیوالمحبّین ضائعا؟***وما المدح فی ذات الإله بضائع (4)

و «هل» مختصّه بطلب التّصدیق ، نحو : (هَلْ أدلُّکَ عَلی شَجَرَهِ الْخُلْدِ) (طه /120).

وبقیّه الأدوات مختصّه بطلب التصوّر ، نحو : (مَتی نَصْرُالله) (البقره /214)

[شماره صفحه واقعی : 11]

ص: 11


1- اللباب : 317.
2- شرح شواهد المغنی : 1/34.
3- (وکذلک نری إبراهیم ملکوت السماوات والارض ولیکون من الموقنین. فلمّا جنّ علیه اللّیل رأی کوکباً قال هذا ربّی فلمّا أفل قال لا أُحبّ الافلین. فلمّا رأی القمر بازغاً قال هذا ربّی فلمّا أفل قال لئن لم یهدنی ربّی لأکوننّ من القوم الضّالّین. فلمّا رأی الشّمس بازغه قال هذا ربّی هذا أکبر فلمّا أفلت قال یا قوم إنّی بریء ممّا تشرکون) (الأنعام / 75 - 78).
4- الغدیر : 2 / 58. وفی المصدر «ضایعاً وبضایع» والصحیح : ما أثبتناه ، للقاعده.

(مَنْ بَعَثَنا مِنْ مَرْقَدِنا) (یس /52).

الثالث : أنها تدخل علی الإثبات کما تقدّم ، وعلی النفی نحو قوله تعالی : (اَلَمْ یَعْلَمْ بِأنّ الله یَری) (العلق /14) وقول حسّان فی مدح أمیرالمؤمنین (علیه السلام) :

5- ألستَ أخاه فی الهدی ووصیّه***وأعلم فِهْر بالکتاب وبالسّنن؟ (1)

ذکره بعضهم ، وهو منتقض بِ «أم» فإنها تشارکها فی ذلک ، تقول : «أقام زید أم لم یقم؟» (2).

الرابع : تمام التصدیر بدلیلین :

أولهما : أنّها لا تذکر بعد «أم» الّتی للإضراب کما یذکر غیرها ، نحو : (أم هَلْ تَسْتَوی الظّلماتُ والنُور) (الرعد /16).

ثانیهما : أنّها إذا کانت فی جمله معطوفه بالواو أو بالفاء أو بِ «ثُمّ» قدّمت علی العاطف ، نحو : (أوَلَمْ یَنْظُرُوا فی مَلَکُوتِ السَّمواتِ وَالأرضِ) (الأعراف /185) (أفَلَمْ یَسیرُوا فی الأرضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الّذینَ مِنْ قَبْلِهِم) (یوسف /109) (أثُمَّ إذا ما وَقَعَ آمَنْتُم بِهِ) (یونس /51) وأخواتها تتأخّر عن حروف العطف ، کما هو قیاس جمیع أجزاء الجمله المعطوفه ، نحو قوله تعالی : (وَکَیْفَ تَکْفُرُونَ وَأنْتُمْ تُتلی عَلَیْکُمْ آیاتُ الله وَفیکُمْ رَسُولُهُ) (آل عمران /101) (فَأینَ تَذْهَبُونَ) (التکویر /26) والبیت المنسوب إلی الإمام

[شماره صفحه واقعی : 12]

ص: 12


1- الغدیر : 2 / 43 ، وفهر قبیله ، وهی أصل قریش وهو فهر بن غالب بن النضر بن کنانه وقریش کلّهم ینسبون إلیه - لسان العرب ، ماده فهر.
2- قال الشمنی : یمکن أن یقال : مراد ذلک البعض أنّ الهمزه تدخل علی الاثبات وعلی النفی دون باقی الالفاظ الموضوعه للاستفهام فلا ترد علیه «أم» لأنها لیست موضوعه للاستفهام ، وإن کانت لا تفارقه فی الغالب. المنصف من الکلام : 30.

علی بن الحسین (علیهما السلام) :

6- أتحرقنی بالناریا غایه المنی***فأین رجائی ثُمّ أین محبّتی (1)

هذا مذهب سیبویه والجمهور ، وخالفهم جماعه - أوّلهم الزمخشری - فزعموا أنّ الهمزه فی تلک المواضع فی محلّها الأصلی ، وأنّ العطف علی جمله مقدّره بینها وبین العاطف ، فیقولون : التقدیر فی «أفلم یسیروا ...» : أمکثوا فلم یسیروا فی الأرض؟

ویضعّف قولهم ما فیه من التکّلف ، لِدعوی حذف الجمله.

وقد جزم الزمخشری فی مواضع بما یقوله الجمهور ، منها : قوله فی (أفَأمِنَ أهْلُ القُری) (الأعراف /97) : إنّه عطف علی (فَأخَذْناهُمْ بَغْتَهً) (الأعراف /95).

فصل

قد تخرج الهمزه عن الاستفهام الحقیقی فتستعمل فی ثمانیه معان :

الأول : التسویه ، وربّما توّهم أن المراد بها الهمزه الواقعه بعد کلمه «سواء» بخصوصها ، ولیس کذلک بل کما تقع بعدها تقع بعد «ما اُبالی» ونحوه.

والضابط : أنها الهمزه الداخله علی جمله یصح حلول المصدر محلها ، نحو قوله تعالی : (سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أم لم تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ) (المنافقون /6) وقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «والله ما یبالی ابن أبی طالب أوَقَع علی الموت أم وقع الموت علیه» (2).

[شماره صفحه واقعی : 13]

ص: 13


1- بحار الأنوار : 46 / 81.
2- بحار الأنوار : 71 / 263.

الثانی : الإنکار الإبطالی ، وهذه تقتضی أنّ ما بعدها غیر واقع ، وأنّ مدّعیه کاذب ، نحو : (أَفَأَصْفاکُمْ رَبُّکُمْ بِالْبَنینَ) (الإسراء /40).

ومنه : قول فاطمه الزهراء (علیها السلام) فی الاحتجاج علی فدک : «أفی کتاب الله أن ترث أباک ولا أرث أبی؟» (1).

ومن جهه إفاده هذه الهمزه نفی ما بعدها لزم ثبوته إن کان منفیاً ، لأنّ نفی النفی یستلزم الإثبات ، ومنه : قوله تعالی : (ألَیْسَ الله بِکاف عَبْدَهُ) (الزمر /36) أی : الله کاف عبده.

الثّالث : الإنکار التوبیخی ، فیقتضی أنّ ما بعدها واقع ، وأنّ فاعله ملوم ، نحوقوله تعالی : (أإِفْکاًآلههً دُونَ الله تُرِیدُون) (الصافات/86) وقول أبی طالب (علیه السلام) :

7- أتبغون قتلاً للنبی محمد؟***خصصتم علی شؤم بطول أثام (2)

الرّابع : التقریر ، ومعناه : حملک المخاطب علی الإقرار والاعتراف بأمر قد استقرّ عنده ثبوته أو نفیه ، نحو : (أأنْتَ قُلْتَ لِلنّاسِ اتّخِذُونی وَاُمّیَ إلهَینِ) (المائده /116).

ویجب أن یلیَها الشیء الّذی تُقرّره به ، تقول فی التقریر بالفعل : أضربت زیداً؟ وبالفاعل : أأنت ضربت زیداً؟ وبالمفعول : أزیداً ضربت؟ کما یجب ذلک فی المستفهم عنه (3).

وقوله تعالی : (أأنْتَ فعلت هذا بِآلهَتنا) (الأنبیاء /62) محتمل لإراده

[شماره صفحه واقعی : 14]

ص: 14


1- بلاغات النساء : 14.
2- دیوان شیخ الأباطح أبی طالب علیه السلام : 35.
3- ذهب جماعه إلی أنّ ذلک أحسن فیهما. راجع المنصف : 35 وتحفه الغریب : 36 وحاشیه الأمیر : 17 وحاشیه الدسوقی : 1 / 15.

الاستفهام الحقیقی بأن یکونوا لَمْ یعلموا أنه الفاعل ، ولإراده التقریر بأن یکونوا قد علموا.

الخامس : التهکُّم ، نحو : (أصَلوتُکَ تأمُرُکَ أنْ نَتْرُکَ ما یَعْبُدُ آباؤُنا) (هود /87).

السادس : الأمر ، نحو : (قُلْ لِلّذینَ اُوتُوا الکِتابَ وَالاُمیّینَ أأسْلَمْتُم) (آل عمران /20) أی : أسلموا.

السّابع : التعجّب ، نحو : (ألمْ تَرَ إلی رَبّکَ کَیْفَ مَدَّ الظِّلَّ) (الفرقان /45).

الثّامن : الاستبطاء ، نحو : (ألَمْ یَأْنِ للّذینَ آمنُوا أنْ تَخشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ الله) (الحدید /16).

تنبیه

قد تقع الهمزه فعلاً وذلک أنّهم یقولون : «وأی» بمعنی «وعَد» ومضارعه «یئی» بحذف الواو؛ لوقوعها بین یاء مفتوحه وکسره ، والأمر منه «إه» بحذف اللام للأمر وبالهاء للسکت فی الوقف.

(آ)

حرف لنداء البعید ، وهو مسموع لم یذکره سیبویه ، وذکره غیره.

* * *

(أجَلْ)

حرف جواب مثل : «نعم» فتکون تصدیقاً للمخبر وإعلاماً للمستخبر

[شماره صفحه واقعی : 15]

ص: 15

و وعداً للطّالب فتقع بعد نحو : «قام زیدٌ» و «أقام زیدٌ» و «اضرب زیداً».

(إذْ)
اشاره

علی أربعه أوجه :

الوجه الأوّل : أن تکون اسماً للزمن الماضی

ولها أربعه استعمالات :

أحدها : أن تکون ظرفاً وهو الغالب ، نحو : (فَقَدْ نَصَرَهُ الله إذ أخْرَجَهُ الّذین کَفَرُوا) (التوبه /40).

الثّانی : أن تکون مفعولاًبه ، نحو : (وَاذکُرُوا إذْ کُنْتُمْ قَلیلاً فَکَثَّرکُمْ) (الأعراف /86).

والغالب علی المذکوره فی أوائل القصص فی التنزیل أن تکون مفعولاً به بتقدیر «اُذکُرْ» نحو : (وإذ فَرَقْنابِکُمُ الْبَحرَ) (البقره /50).

وبعض المعربین یقول فی ذلک : إنّه ظرف لِ- «اُذکر» محذوفاً.

وهذا وَهَم فاحش ، لاقتضاءه حینئذ الأمر بالذکر فی ذلک الوقت ، مع أنّ الأمر للاستقبال وذلک الوقت قد مضی ، وإنّما المراد ذکر الوقت نفسه لا الذکر فیه.

الثّالث : أن تکون بدلاً من المفعول ، نحو : (وَاذْکُر فی الکِتابِ مَریَمَ إذِانْتَبَذَتْ مِنْ أهْلِها مَکاناً شَرقیّاً) (مریم /16) فِ «إذ» بدل اشتمال من مریم.

الرابع : أن تکون مضافاً إلیها اسم زمان صالح للاستغناء عنه ، نحو : «یومئذ وحینئذ» أو غیر صالح له ، نحو : (ربّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إذ هَدَیْتَنا) (آل عمران /8).

وزعم الجمهور أنّ «إذ» لاتقع إلاّ ظرفاً أو مضافاً إلیها ، وأنّها فی نحو : (وَاذکُرُوا إذ کُنْتُمْ قَلیلاً) (الأعراف /86) ظرف لمفعول محذوف ، أی : واذکروا نعمه الله علیکم إذ کنتم قلیلاً ، وفی نحو : «إذْ انْتَبذَتْ» ظرف لمضاف إلی المفعول محذوف ،

[شماره صفحه واقعی : 16]

ص: 16

أی : واذکر قصّه مریم.

ویؤید هذا القول التصریح بالمفعول فی (وَاذْکُرُوا نِعْمَهَ الله عَلَیکُمْ إذ کُنْتُمْ أعداء) (آل عمران /103).

الوجه الثّانی : أن تکون اسماً للزمن المستقبل

نحو : (یَوْمَئذ تُحَدِّثُ أخْبارَها) (الزلزله /4).

والجمهور لایثبتون هذا القسم ، ویجعلون الآیه من باب (وَنُفِخَ فی الصّور) (الکهف /99) أی : من تنزیل المستقبل الواجب الوقوع منزله ما قد وقع.

الوجه الثّالث : أنْ تکون للتعلیل

نحو : (وَلَنْ یَنْفَعَکُمْ الیَوْمَ إذْ ظَلَمْتُمْ أنّکُمْ فی العَذابِ مُشْتَرِکُونَ) (الزخرف /39) أی : ولن ینفعکم الیوم اشتراککم فی العذاب ، لأجل ظلمکم فی الدّنیا.

وهل هذه حرف بمنزله لام العلّه أو ظرف والتعلیل مستفاد من قوّه الکلام لامن اللّفظ ، فإنّه إذا قیل : «ضربته إذ أساء» واُرید بِ «إذ» الوقت ، اقتضی ظاهر الحال أنّ الإساءه سبب الضّرب؟ قولان.

ویرد علی الثّانی : أنّه لو قیل : لن ینفعکم الیوم وقت ظلمکم الاشتراک فی العذاب ، لم یکن التّعلیل مستفاداً؛ لاختلاف زمنی الفعلین ، وأنّ «إذ» لاتبدل من الیوم؛ لاختلاف الزّمانین ولاتکون ظرفاً لِ «ینفع» ؛ لأنّه لایعمل فی ظرفین ولا لِ «مشترکون» ؛ لأنّ معمول خبر الأحرف الخمسه لایتقدّم علیها ولأنّ معمول الصّله لایتقدّم علی الموصول ولأنّ اشتراکهم فی الآخره لا فی زمن ظلمهم.

والجمهور لایثبتون هذا القسم. قال أبوالفتح : راجعت أبا علی مراراً فی قوله تعالی : (وَلَنْ یَنْفَعَکُمُ الیَومَ إذ ظَلَمْتُمْ) مستشکلاً إبدال «إذ» من «الیوم» فآخر ما تحصّل منه : أنّ الدنیا والآخره متصلتان ، وأنهما فی حکم الله تعالی سواء فکأنّ «الیوم» ماض أو کأنّ «إذ» مستقبله. انتهی.

[شماره صفحه واقعی : 17]

ص: 17

وقیل : المعنی : إذ ثبت ظلمکم. وقیل : التقدیر : بعد إذ ظلمتم. وعلیهما أیضاً فَ «إذ» بدل من «الیوم».

الوجه الرابع : أن تکون للمفاجأه

نصّ علی ذلک سیبویه ، وهی الواقعه بعد «بینا» أو «بینما» کقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «وإنّ أهل الدنیا کرَکْب بیناهم حلّوا ، إذ صاح بهم سائقهم فارتحلوا» (1) وقول الشاعر : (2)

7- فاستقدر الله خیرا وارضینّ به***فبینما العسر إذا دارت میاسیر

وهل هی ظرف مکان أو زمان أو حرف بمعنی المفاجأه أو حرف توکید أی : زائد؟ أقوال. وعلی القول بالظرفیه فقال ابن جنی : عاملها الفعل الذی بعدها ، لأنها غیر مضافه إلیه ، وعامل «بینا أو بینما» محذوف یفسّره الفعل المذکور ، وقال الشلوبین : «إذ» مضافه إلی الجمله فلا یعمل فیها الفعل ولا فی «بینا وبینما» لأن المضاف إلیه لا یعمل فی المضاف ولا فی ما قبله ، وإنما عاملهما محذوف یدل علیه الکلام ، و «إذ» بدل منهما ، وقیل : العمل ما یلی «بین» بناء علی أنها مکفوفه عن الإضافه إلیه ، کما یعمل تالی اسم الشرط فیه ، وقیل : «بین» خبر لمحذوف ، وتقدیر قولک : «بینما أنا قائم إذ جاء زید» : بین أوقات قیامی مجیء زید ، ثم حذف المبتدأ مدلولاً علیه بِ «جاء زید» ، وقیل : مبتدأ ، و «إذ» خبره ، والمعنی : حین أنا قائم حین جاء زید.

مسأله : تلزم «إذ» الإضافه الی الجمل

تلزم «إذ» الإضافه إلی جمله إمّا اسمیه أو فعلیه فعلها ماضٍ لفظاً ومعنیً أو

[شماره صفحه واقعی : 18]

ص: 18


1- نهج البلاغه : 407 / 1279.
2- نسب إلی حریث بن جبله وعثیر (عتیر) بن لبید العذری وابن کثیر بن عذره بن سعد بن تمیم. شرح شواهد المغنی : 1 / 244 - 246 ، شرح أبیات مغنی اللبیب : 2 / 168 - 175.

معنیً فقط. وقد اجتمعت الثلاثه فی قوله تعالی : (إلا تنصروه فقد نصره الله إذ أخرجه الّذین کفروا ثانی اثنین إذ هما فی الغار إذ یقول لصاحبه لا تحزن إنّ الله معنا) (التوبه / 40).

وقد یحذف أحد شطری الجمله فیظن من لا خبره له أنّها اُضیفت إلی المفرد ، کقول الاخطل :

8- کانت منازل الّاف عهدتهم***إذ نحن إذ ذاک دون الناس إخواناً (1)

«اُلاّف» - بضمّ الهمزه - جمع «آلف» بالمدّ مثل : «کافر» و «کفّار» ، و «نحن» و «ذاک» مبتدأ ان حذف خبراهما. فالتقدیر : عهدتهم إخوانا إذ نحن متألّفون ، إذ ذاک کائن ، ولاتکون «إذ» الثانیه خبراً عن «نحن» ، لأنه زمان و «نحن» اسم عین ، بل هی ظرف للخبر المقدّر ، و «إذ» الاُولی ظرف لِ «عهدتهم» ، و «دون» إما ظرف له أو للخبر المقدر أو لحال من «إخواناً» محذوفه ، أی : متصافین دون الناس ، ولایمنع ذلک تنکیر صاحب الحال؛ لتأخره ، ولاکونه اسم عین؛ لأن «دون» ظرف مکان لازمان (2) ، والمشار الیه بِ «ذاک» التجاور المفهوم من الکلام.

وقد تحذف الجمله کلّها للعلم بها ، ویعوّض منها التّنوین ، وتکسر الذّال (3) ،

[شماره صفحه واقعی : 19]

ص: 19


1- شرح شواهد المغنی : 1 / 248.
2- هذا مبنی علی أنّ «دون» حال ، والظاهر من قوله : «أو لحال من إخواناً محذوفه أی : متصافین دون الناس» کونه متعلّقاً بمقدّر هو حال.
3- قال المحقّق الرضی رحمه الله : الحقّ أن «إذ» إذا حذف المضاف إلیه منه واُبدل منه التنوین فی غیر نحو : «یومئذٍ» جاز فتحه أیضاً ، ومنه قوله تعالی حاکیاً : «فعلتها إذاً وأنا من الضالّین» (الشعراء / 20) أی : فعلتها إذ ربّیتنی ، إذ لا معنی للجزاء هناکما قیل فی «إذاً» : إنها للجواب. شرح الکافیه : 2 / 106 ونقل عن خالد : «إذا» لغه هذیل ، وغیرهم یقولون : «إذ» لسان العرب : مادّه أذذ.

لالتقاء السّاکنین ، نحو : (یَوْمَئذ یَفْرَحُ المُؤمنُونَ بِنَصْرِالله) (الروم /4 و 5).

وزعم الأخفش أن «إذ» فی ذلک معربه لزوال افتقارها إلی الجمله وأن الکسره إعراب ، لأن الیوم مضاف إلیها. وردّ بأن بناءها لوضعها علی حرفین وبأن الافتقار باق فی المعنی کالموصول الذی تحذف صلته لدلیل وبأن العوض ینزّل منزله المعوّض عنه فکأن المضاف إلیه مذکور.

(إذا)
اشاره

علی وجهین :

الوجه الأول : أن تکون للمفاجأه

فتختصّ بالجمل الاسمیّه ، ولا تحتاج لجواب ، ولاتقع فی الابتداء ، ومعناها الحال باعتبار ما قبلها ، نحو : (فَألْقاها فَإذا هِیَ حَیَّهٌ تَسْعی) (طه /20).

وهی حرف عند الأخفش ، ویرجّحه قولهم : «خرجت فإذا إنّ زیداً بالباب» بکسر «انّ» ؛ لأنّ «إنّ» لایعمل ما بعدها فیما قبلها ، وظرف مکان عند المبرّد ، وظرف زمان عند الزّجاج. واختار الأوّل ابن مالک ، والثّانی ابن عصفور ، والثّالث الزمخشری ، وزعم أن عاملها فعل مقدر مشتق من لفظ المفاجأه ، قال فی قوله تعالی : (ثُمَّ إذا دَعاکُمْ دَعْوَهً مِنَ الأرضِ إذا أنْتُمْ تَخْرُجُونَ) (الروم /25) : إن التقدیر : إذا دعاکم فاجأتم الخروج فی ذلک الوقت. ولایعرف هذا لغیره ، وإنما ناصبها عندهم الخبر المذکور فی نحو : «خرجت فإذا زید جالس». أو المقدّر فی نحو : «فإذا الأسد» أی : حاضر ، وإذا قدّرت أنها الخبر فعاملها «مستقر» أو «إستقر».

ولم یقع الخبر معها فی التنزیل إلاّ مصرّحاً به ، نحو : (فإذا هِیَ شاخِصَهٌ أبصارُ الّذینَ کَفَرُوا) (الأنبیاء /97)

[شماره صفحه واقعی : 20]

ص: 20

وإذا قیل : «خرجت فإذا الأسدُ» صح کونها عندالمبرد خبراً ، أی : فبالحضره الأسدُ ، ولم یصح عندالزجّاج؛ لأن الزمان لا یخبر به عن الجثه ، ولا عندالأخفش ، لأن الحرف لایخبر به ولا عنه ، فإذا قلت : «فإذا القتالُ» صحت خبریتها عند غیر الأخفش.

وتقول : «خرجت فإذا زید جالس أو جالساً» فالرفع علی الخبریه ، و «إذا» نصب به ، والنصب علی الحالیه والخبر «إذا» إن قیل : بأنها مکان ، وإلاّ فهو محذوف. نعم یجوز أن تقدّرها خبراً عن الجثّه مع قولنا : إنها زمان إذا قدّرت حذف مضاف کأن تقدّر فی نحو : «خرجت فإذا الأسد» : فإذا حضور الأسد.

الوجه الثانی : أن تکون لغیر المفاجأه

و الغالب أن تکون ظرفاً للمستقبل مضمّنه معنی الشرط وتختصّ بالدخول علی الجمله الفعلیه ، عکس الفجائیه ، کقول الفرزدق فی مدح الإمام علی بن الحسین (علیهما السلام) :

9- إذا رأته قریش قال قائلها***إلی مکارم هذا ینتهی الکرم (1)

وقد اجتمعتا فی قوله تعالی : (ثُمَّ إذا دَعاکُمْ دَعْوَهً مِنْ الأرض إذا أنتُمْ تَخْرُجوُن) (الروم /25).

ویکون الفعل بعدها ما ضیاً کثیراً کما تقدم وقال أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «إذا سألت فاسأل تفقّها ولا تسأل تعنّتا» (2) ومضارعاً دون ذلک ، کقول العباس بن مرداس فی مدح رسول الله (صلی الله علیه وآله وسلم) :

10- یاخیرَ مَنْ رَکِبَ المطیّ ومن مَشی***فوق التّراب إذا تعدّ الأنفس (3)

[شماره صفحه واقعی : 21]

ص: 21


1- شرح شواهد المغنی : 2 / 733.
2- غرر الحکم : 1 / 323 باب «إذا».
3- لسان العرب : مادّه أذذ.

وقد اجتمعا فی قول أبی ذؤیب :

11- والنفسُ راغِبهٌ إذا رَغّبْتَها***وإذا تُردُّ إلی قلیل تَقنع (1)

وإنما دخلت الشرطیه علی الاسم فی نحو قوله تعالی : (إذا السَّماء انْشَقّتْ) (الانشقاق /1) وقول خزیمه بن ثابت :

12- إذا نحن بایعنا علیّاً فحسبنا***أبو حسن مما تخاف من الفتن (2)

؛ لأنه فاعل بفعل محذوف علی شریطه التفسیر ، لامبتدأ ، خلافاً للأخفش.

ولاتعمل «إذا» الجزم (3) إلاّ فی الضروره ، کقول أعشی هَمْدان :

13- وإذا تُصِبْک من الحوادث نکبه***فاصبر ، فکل مصیبه ستکشّف (4)

تنبیه : خروج «إذا» عن الظرفیه و الاستقبال و معنی الشرط

قیل : قد تخرج عن کلّ من الظرفیه و الاستقبال و معنی الشرط.

أمّا الأوّل ، فزعمه أبوالحسن فی قوله تعالی : (حَتّی إذا جاءُوها) (الزمر /71) حیث قال : إنّ «إذا» جرّ بِ «حتّی».

وزعم أبوالفتح فی (إذا وَقَعَتِ الْواقعه لیس لوقعتها کاذِبَهٌ خافِضَه

[شماره صفحه واقعی : 22]

ص: 22


1- شرح شواهد المغنی : 1 / 262.
2- أعیان الشیعه : 1 / 444.
3- لا یقال : إنها عملت الجزم فی قوله تعالی : «واللیل إذا یسر» مع خروجها من الشرطیه ، ففیها أولی لاقتضاء الشرطیه الجزم أکثر من غیرها ، إذ یقال : إنها لیست فی الآیه جازمه ، وحذف اللام فی «یسر» لیس للجزم بل تحذف اکتفاء عنها بالکسره. قال الزمخشری : ویاء «یسر» تحذف فی الدرج اکتفاء عنها بالکسره. الکشاف : 4 / 746.
4- اللباب : 28.

رافِعه ، إذا رُجَّت الأرض رَجّاً) (الواقعه / 1 - 4) فیمن نصب «خافضه رافعه» أنَّ «إذا» الاُولی مبتدأ والثانیه خبر والمنصوبین حالان ، وکذا جمله لیس ومعمولیها ، والمعنی : وقتُ وقوع الواقعه خافضه لقوم رافعه لآخرین هو وقت رجّ الأرض.

وأنکر الجمهور خروجها عن الظّرفیه وقالوا : إنّ «حتّی» فی الآیه الاُولی حرف ابتداء دخل علی الجمله بأسرها ولا عمل لها وأمّا «إذا وقعت الواقعه» فَ «إذا» الثانیه بدل من الاُولی ، والاُولی ظرف وجوابها محذوف ، لفهم المعنی ، وحسّنه طول الکلام ، وتقدیره بعد «إذا» الثانیه ، أی : انقسمتم أقساماً وکنتم أزواجاً ثلاثه.

وأمّا الثّانی : فعلی وجهین :

أحدهما : أن تجیء للماضی ، کقوله تعالی : (وَلا عَلَی الّذینَ إذا ما أتوکَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لا أجِدُ ما أحْمِلُکُمْ عَلَیْهِ تَوَلَّوا وَأعْیُنُهُمْ تَفیضُ مِنَ الدّمْعِ) (التوبه /92).

والثانی : أن تجیء للحال ، وذلک بعد القسم ، کقوله تعالی : (والّیل إذا یَغشَی) (اللیل /1) قیل : لإنها لو کانت للاستقبال لم تکن ظرفاً لفعل القسم؛ لأنّه إنشاء لا إخبار عن قسم یأتی؛ لأنّ قسم الله سبحانه قدیم (1). ولا لکون محذوف هو حال من «الّیل» ؛ لأنّ الحال والاستقبال متنافیان ، وإذا بطل هذان

[شماره صفحه واقعی : 23]

ص: 23


1- الحکم بقدم کلام الله تعالی فی هذه العباره وما بعدها مخالف لمذهب الإمامیه قال الامام الصادق علیه السلام : «الکلام محدث ، کان الله عز وجل ولیس بمتکلم ثم أحدث الکلام» بحار الأنوار : 4 / 150. راجع لتحقیق البحث نفس المصدر وکشف المراد : 289 ومنهاج البراعه : 10 / 263.

الوجهان تعیّن أنّه ظرف لأحدهما ، علی أنّ المراد به الحال. انتهی.

والصحیح : أنّه لایصح التعلیق بِ «اُقسم» الإنشائی؛ لأنّ القدیم لا زَمان له ، لا حال ولا غیره ، بل هو سابق علی الزمان ، وأنه لایمتنع التعلیق بِ «کائناً» مع بقاء «إذا» علی الاستقبال ، بدلیل صحه مجیء الحال المقدره باتفاق ، کَ «مررت برجل معه صقر صائداً به غداً» أی : مقدراً الصید به غَداً ، کذا یقدرون ، وأوضح منه أن یقال : مریداً به الصید غداً ، کما فسّر «قمتم» فی (إذا قُمتُم إلَی الصّلاه) (المائده /6) بِ «أردتم».

وأمّا الثالث : فمثاله قوله تعالی : (وَإذا ما غَضِبُواهُمْ یَغفِرُونَ) (الشوری /37) فَ «إذا» فیها ظرف لخبر المبتدأ بعدها ولو کانت شرطیه والجمله الاسمیه جواباً ، لاقترنت بالفاء.

وقول بعضهم : إنه علی إضمار الفاء ، مردود بأنّها لاتحذف إلاّ ضروره.

وقول آخر : إنّ الضمیر توکید لا مبتدأ وإنّ ما بعده الجواب ، ظاهر التعسّف.

وقول آخر : إنّ جوابها محذوف مدلول علیه بالجمله بعدها ، تکلّف مِن غیر ضروره.

ومن ذلک «إذا» الّتی بعد القسم ، نحو : (والّیلِ إذا یَغشی) (اللیل /1) ، إذ لوکانت شرطیه کان ما قبلها جواباً فی المعنی ، فیکون التقدیر : إذا یغشی اللّیل أقسمت وهذا ممتنع؛ لوجهین : أحدهما : أن القسم الإنشائی لایقبل التعلیق ؛ لأن الإنشاء إیقاع والمعلق یحتمل الوقوع وعدمه. والثانی : أن الجواب خبری ، فلایدل علیه الإنشاء لتباین حقیقتهما.

[شماره صفحه واقعی : 24]

ص: 24

مسأله : فی ناصب «إذا» الشرطیه

فی ناصب «إذا» الشرطیه مذهبان :

أحدهما : أنّه شرطها وهو قول المحقّقین ، فتکون بمنزله «متی وحیثما وأیّان».

وقول أبی البقاء : إنه مردود بأنّ المضاف إلیه لا یعمل فی المضاف ، غیر وارد؛ لأنّ «إذا» عند هؤلاء غیر مضافه کما یقوله الجمیع إذا جزمت.

والثّانی : أنه ما فی جوابها من فعل أو شبهه ، وهو قول الأکثرین.

ویرد علیهم اُمور :

أحدها : أن الشرط والجزاء عباره عن جملتین تربط بینهما الأداه ، وعلی قولهم تصیر الجملتان واحده؛ لأن الظرف عندهم مِن جمله الجواب ، والمعمول داخل فی جمله عامله.

الثّانی : أنه یلزمهم فی نحو : «إذا جئتنی الیوم أکرمتک غداً» أن یعمل «أکرمتک» فی ظرفین متضادین ، وذلک باطل عقلاً ؛ إذ الحدث الواحد المعیّن لایقع بتمامه فی زمانین وقصداً ، إذ المراد وقوع الإکرام فی الغد لا فی الیوم.

فإن قلت : فما ناصب «الیوم» علی القول الأول ، وکیف یعمل العامل الواحد فی ظرفی زمان؟ قلنا : لم یتضادا کما فی الوجه السابق ، وعمل العامل فی ظرفی زمان یجوز إذا کان أحدهما أعم من الآخر ، نحو : «آتیک یوم الجمعه سحر» ولیس بدلاً؛ لجواز «سیر علیه یوم الجمعه سحر» برفع الأول ونصب الثانی ، نص علیه سیبویه وأنشد الفرزدق :

[شماره صفحه واقعی : 25]

ص: 25

14- متی تردن یوماً سفار تجد بها***اُدَیهم یَرمی المستجیز المعوّرا (1)

فَ «یوماً» یمتنع أن یکون بدلاً من «متی» ؛ لعدم اقترانه بحرف الشرط ولهذا یمتنع فی «الیوم» فی المثال أن یکون بدلاً من «إذا» ویمتنع أن یکون ظرفاً لِ «تجد» ؛ لئلا ینفصل «ترد» من معموله وهو «سفار» بالأجنبی فتعیّن أنه ظرف ثان لِ «ترد».

الثّالث : أنّ الجواب ورد مقروناً بِ «إذا» الفجائیه ، نحو : (ثُمَّ إذا دَعاکُمْ دَعْوهً مِنَ الأرضِ إذا أنْتُمْ تَخْرُجُونَ) (الروم /25) وبالحرف الناسخ ، نحو : «إذا جئتنی الیوم فإنی اُکرمُک» وکلّ منهما لا یعمل ما بعده فیما قبله ، وورد أیضاً والصالح فیه للعمل صفه ، کقوله تعالی : (فَإذا نُقِرَ فی النّاقُورِ فَذلِکَ یَوْمَئذ یَوْمٌ عَسِیر) (المدثر / 8 و 9) ولاتعمل الصفه فیما قبل الموصوف.

(إذ ما)

أداه شرط ، تجزم فعلین ، نحو قوله (2) :

15- وإنّک إذما تأتِ ما أنت آمر***به تُلفِ مَنْ إیاه تأمر آتیا

وهی حرف عند سیبویه بمنزله «إن» الشرطیه وظرف عند المبرّد وابن السرّاج والفارسی ، وعملها الجزم قلیل لا ضروره؛ خلافاً لبعضهم.

(إذاً)
اشاره

فیها مسائل :

[شماره صفحه واقعی : 26]

ص: 26


1- شرح شواهد المغنی : 1 / 285.
2- لم یسمّ قائله. شرح ابن عقیل : 2 / 367.
المسأله الاُولی : فی نوعها

قال الجمهور : هی حرف. وقیل : اسم. والأصل فی «إذاً اُکرِمَک» : إذا جئتنی اُکرِمُک ، ثمّ حذفت الجمله ، وعوّض التنوین منها ، واُضمرت «أن» (1). و علی القول الأوّل فالصحیح : أنّها بسیطه ، لا مرکّبه من «إذ» و «أن» وعلی البساطه فالصحیح : أنّها الناصبه ، لا «أن» مضمره بعدها.

المسأله الثانیه : فی معناها

قال سیبویه : معناها : الجواب و الجزاء. فقال الشلوبین : فی کل موضع. وقال أبو علی الفارسی : فی الأکثر وقد تتمحّض للجواب بدلیل أنّه یقال لک : اُحبّک ، فتقول : إذاً أظنّک صادقاً ، إذ لا مجازاه هنا ضروره. انتهی کلامه.

والأکثر أن تکون جواباً لِ «إن» أو «لو» ظاهرتین أو مقدّرتین.

فالأوّل : کقول کُثَیّر عَزّه :

16- لئن عادلی عبدالعزیز بمثلها***وأمکننی منها إذاً لا اُقیلها (2)

وقوله تعالی : (قُلْ لَوْ أنْتُم تَمْلِکُونَ خَزائنَ رَحْمَهِ رَبّی إذاً لأمسَکْتُم) (الإسراء /100).

والثّانی : کقول الرّسول (صلی الله علیه وآله وسلم) ، حین سمع رجلاً یقول : «اللّهُم آتنی ما تؤتی عبادک الصالحین» : «إذاً یُعْقَر جوادک وتُهراق مُهْجتک فی سبیل الله» (3) وقال الله تبارک وتعالی : (ما اتّخذَ الله مِنْ وَلَد وما کان مَعَهُ مِنْ إله ، إذاً لَذَهَبَ کُلُّ إله

[شماره صفحه واقعی : 27]

ص: 27


1- قال المحقق الرضی : والذی یلوح لی فی إذاً ویغلب فی ظنی ، أنّ أصله إذ حذفت الجمله المضاف إلیها ، وعوّض منها التنوین لما قصد جعله صالحاً لجمیع الأزمنه الثلاثه. شرح الکافیه : 2 / 335.
2- شرح شواهد المغنی : ١ / ٦٣.
3- کنز العمال : / 4 ح 11335.

بِما خَلقَ وَلَعَلا بَعْضُهُمْ عَلی بَعْض) (المؤمنون /91).

المسأله الثّالثه : فی لفظها عند الوقف علیها

و الصحیح : أنّ نونها تبدل ألفاً ، تشبیهاً لها بتنوین المنصوب.

وقیل : یوقف بالنون ؛ لأنّها کنون «لَن وأن» رُوی عن المازنی والمبرّد.

ویبتنی علی الخلاف فی الوقف علیها خلاف فی کتابتها ، فالجمهور یکتبونها بالألف وکذا رسمت فی المصاحف ، والمازنی والمبرّد بالنون.

وعن الفراء : إن عملت کتبت بالألف ، وإلاّ کتبت بالنون ؛ للفرق بینها وبین «إذا» وتبعه ابن خروف.

المسأله الرابعه : فی عملها

و هو نصب المضارع ، بشرط تصدیرها ، واستقباله ، واتصالهما أو انفصالهما بالقسم أو بِ «لا» النافیه ، یقال : آتیک ، فتقول : «إذاً اُکرمک» ولو قلت : أنا إذاً قلت : «اُکرمک» بالرفع؛ لفوات التصدیر.

ولو قیل لک : أحبّک فقلت : «إذاً أظنّک صادقاً» رفعت؛ لأنه حال.

ولو قلت : إذاً یا عبدالله قلت : «اُکرمُک» بالرفع؛ للفصل بغیر ما ذکرنا.

تنبیه : فی وقوع «إذاً» بعد الواو أو الفاء

قال جماعه من النحویین : إذا وقعت «إذاً» بعد الواو أو الفاء جاز فیها الوجهان ، نحو : (وإذاً لا یَلبثُون خلافکَ إلاّ قلیلاً) (الإسراء /76) وقُرِئ شاذاً بالنصب (1).

والتحقیق أنه إذا قیل : «إن تزرنی أزرک وإذاً اُحسن إلیک» فإن قدّرت

[شماره صفحه واقعی : 28]

ص: 28


1- وهی قراءه اُبیّ. الکشاف : 2 / 686.

العطف علی الجواب جزمت وبطل عمل «إذاً» ؛ لوقوعها حشواً ، أو علی الجملتین جمیعاً جاز الرفعُ والنصبُ؛ لتقدّم العاطف.

وقیل : یتعیّن النصب ، إذ ما بعدها مستأنف؛ لأنّ المعطوف علی الأوّل أوّل.

(أل)
اشاره

علی ثلاثه أوجه :

أحدها : أن تکون اسماً موصولاً بمعنی «الّذی» و فروعه

وهی الداخله علی اسمی الفاعل والمفعول کقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «لعن الله الآمرین بالمعروف التارکین له ، والناهین عن المنکر العاملین به» (1).

قیل : والصفات المشبهه ، ولیس بشیء؛ لأن الصفه المشبهه للثبوت فلا تُؤوَّل بالفعل (2) ، ولهذا کانت الداخله علی اسم التفضیل لیست موصوله باتفاق.

وربّما وصلت بظرف ، أو بجمله اسمیه ، أو فعلیه فعلها مضارع.

فالأوّل : کقوله (3) :

17- من لا یزالُ شاکرا علی المَعَه***فَهوَ حَر بعیشه ذاتِ سعه

والثانی : کقوله : (4)

18- من القوم الرسولُ الله منهم***لهم دانت رقابُ بنی معدِّ

[شماره صفحه واقعی : 29]

ص: 29


1- نهج البلاغه : ط 129 / 401.
2- صرّح بموصولیتها ابن هشام فی شرح قطر الندی باب النکره والمعرفه / 102.
3- لم یسمّ قائله ، شرح شواهد المغنی : 1 / 161.
4- لم یسمّ قائله ، شرح شواهد المغنی : 1 / 161.

والثالث : کقول الفرزدق :

19- ماأنتَ بِالْحَکَمِ التُّرضی حکومَتُه***ولا الأصیل ولا ذی الرأی والجَدَل (1)

والجمیع خاص بالشعر ، خلافاً للأخفش وابن مالک فی الأخیر.

الثانی : أن تکون حرف تعریف

و هی نوعان : عهدیه وجنسیه ، وکلّ منهما ثلاثه أقسام :

فالعهدیه : إمّا أن یکون مصحوبها معهوداً ذکریاً ، نحو : (فیها مِصباحٌ ، المصباحُ فی زُجاجَه ، الزُّجاجهُ کَأنَّها کَوْکبٌ دُرّیٌ) (النور /35) وعبره هذه : أن یسدّ الضمیر مسدّها مع مصحوبها أو معهوداً ذهنیّا ، نحو : (إذ یُبایِعُونَکَ تَحْتَ الشَّجَرَهِ) (الفتح /18) أو معهوداً حضوریاً ، نحو : (الیَومَ أکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُم) (المائده /3).

والجنسیّه : إمّا لاستغراق الأفراد ، وهی الّتی تخلفها «کُلّ» حقیقه ، نحو : (إنَّ الإنْسان لَفِی خُسْر إلاّ الّذینَ امَنوا) (العصر / 2 و 3) أو لاستغراق خصائص الأفراد ، وهی الّتی تخلفها «کلّ» مجازاً ، نحو : «زید الرجل علماً» أی : الکامل فی هذه الصفه ، أو لتعریف الماهیه ، وهی التی لاتخلفها «کلّ» لا حقیقهً ولا مجازاً ، نحو قوله تعالی : (وَجَعَلْنا مِنَ المآء کُلّ شَیء حَیّ) (الأنبیاء /30) وقول الإمام الحسن المجتبی (علیه السلام) : «اللُؤم ، أن لا تشکر النعمه» (2).

وبعضهم یقول فی هذه : إنها لتعریف العهد ، فإنّ الأجناس اُمورٌ معهوده فی الأذهان متمیّز بعضها عن بعض ، ویقسّم المعهود إلی شخص وجنس.

[شماره صفحه واقعی : 30]

ص: 30


1- شرح أبیات مغنی اللبیب : 1 / 292.
2- تحف العقول ، کلمات الامام المجتبی علیه السلام : 168.

والفرق بین المعرّف بِ «أل» هذه وبین اسم الجنس النکره هو الفرق بین المقیّد والمطلق ، وذلک لأنّ ذا الألف واللام یدلّ علی الماهیه بقید حضورها فی الذهن ، واسم الجنس النکره یدل علی مطلق الماهیه ، لا باعتبار قید.

الوجه الثّالث : أن تکون زائده

و هی نوعان : لازمه ، وغیر لازمه.

فالاُولی : کالتی فی الأسماء الموصوله علی القول بأنّ تعریفها بالصله ، وکالواقعه فی الأعلام بشرط مقارنتها لنقلها کَ «اللاّت والعزّی» أو لارتجالها کَ «السَّموأل» أو لغلبتها علی بعض مَن هی له فی الأصلِ کَ «البیت» للکعبه و «المدینه» لطَیْبه (1). وهذه فی الأصل لتعریف العهد.

والثانیه نوعان : کثیره واقعه فی الفصیح ، وغیرها.

فالاُولی : الداخله علی عَلم منقول من مجرّد صالح لها مَلمُوح أصله ، کَ «حارث وعبّاس» فتقول فیهما : «الحارث والعباس» ویتوقف هذا النوع علی السّماع ، ألا تری أنه لا یقال مثل ذلک فی نحو : «محمّد وأحمد»؟.

والثانیه نوعان : واقعه فی الشعر ، وواقعه فی شذوذ من النثر.

فالاُولی : کالداخله علی قول الرشید بن شهاب الیشکری :

20- رأیتک لمّاأن عرفتَ وجوهَنا***صددتَ وطبتَ النفس یاقیس عن عمرو (2)

والثانیه : کالواقعه فی قولهم : «ادخلوا الأوّل فالأوّل».

[شماره صفحه واقعی : 31]

ص: 31


1- بسکون الیاء.
2- شرح ابن عقیل : 1 / 182.
تنبیه

قال الکسائی فی قول القائل (1) :

21- فإن تَرْفقی یا هندُ فالرفق أیمَنُ***وإن تَخْرَقِی یا هندُ فالخُرْق أشأمُ

فأنتِ طَلاقٌ والطلاقُ عَزِیمهٌ

ثلاثٌ ، ومَن یَخْرَقْ أعَقُّ وأظلمُ

إن رفع «ثلاثاً» طلقت واحده؛ لأنه قال : «أنتِ طلاق» ثمّ أخبر أنّ الطّلاق التام ثلاث. وإن نصبها طلقت ثلاثاً؛ لأنّ معناه : أنت طالق ثلاثاً ، وما بینهما جمله معترضه.

والصواب : أنّ کلاًّ من الرفع والنصب محتمل لوقوع الثلاث ولوقوع الواحده ، أمّا الرفع فلأنّ «أل» فی الطلاق إمّا لاستغراق خصائص الأفراد وإمّا للعهد الذکری ، أی : وهذا الطلاق المذکور عزیمه ثلاث. ولاتکون لاستغراق الأفراد؛ لئلا یلزم الإخبار عن العام بالخاص ، کما یقال : «الحیوان إنسان» وذلک باطل؛ إذ لیس کل حیوان إنساناً ولا کل طلاق عزیمه ولا ثلاثاً.

فعلی العهدیه یقع الثلاث ، وعلی الجنسیه یقع واحده کما قال الکسائی ، وأمّا النصب فلأنه محتمل لأن یکون علی المفعول المطلق ، وحینئذ یقتضی وقوع الطلاق الثّلاث؛ إذالمعنی فأنت طالق ثلاثاً ، ثم اعترض بینهما بقوله : والطلاق عزیمه ، ولأن یکون حالاً من الضمیر المستتر فی «عزیمه» وحینئذ لایلزم وقوع الثلاث؛ لأنّ المعنی : والطلاق عزیمه إذا کان ثلاثاً ، وإنّما یقع ما نواه.

هذا ما یقتضیه معنی هذا اللفظ مع قطع النظر عن شیء آخر(2) ، وأمّا الّذی

[شماره صفحه واقعی : 32]

ص: 32


1- قال البغدادی : لم أقف علی قائل هذه الأبیات. شرح أبیات مغنی اللبیب : 1 / 324.
2- قال الشیخ الطوسی : إذا طلّقها ثلاثاً بلفظ واحد وقعت واحده عند أکثر أصحابنا ، وفیهم من قال : لا یقع شیئاً انتهی ملخصاً. کتاب الخلاف ، الطلاق : 2 / 440.

أراده هذا الشاعر المعیّن فهو الثلاث؛ لقوله بعدُ :

فبینی بها أن کنتِ غیر رفیقه***ومالامرئ بعد الثلاث مقدّمُ

مسأله : نیابه «أل» عن الضمیر المضاف إلیه

أجاز الکوفیون وبعض البصریین وکثیر من المتأخرین ، نیابه «أل» عن الضمیر المضاف إلیه. وخرّجوا علی ذلک (وأمّا مَنْ خافَ مَقامَ ربّهِ وَنَهَی النَّفْسَ عَنِ الهَوی فإنَّ الْجَنَّهَ هِیَ المَأوی) (النازعات /40 و 41) و «مررت برجل حسن الوجهُ» و «ضُرب زیدٌ الظهرُ والبطن» إذا رفع «الوجه والظهر والبطن».

والمانعون یقدّرون هی المأوی له ، والوجه منه والظهر والبطن منه فی الأمثله وقیّد ابن مالک الجواز بغیر الصله.

وأجاز الزمخشری نیابتها عن الظاهر وأبوشامه عن ضمیر الحاضر.

والمعروف من کلامهم إنّما هو التمثیل بضمیر الغائب.

(ألا)
اشاره

علی خمسه أوجه :

أحدها : التنبیه

فتدل علی تحقق ما بعدها ، وتدخل علی الجملتین ، کقوله تعالی : (ألا إنَّهُمْ هُمُ السُّفهاء) (البقره /13) وقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «ألا فما یصنع بالدنیا مَنْ خُلق للآخره؟» (1) ویقول المعربون فیها :

[شماره صفحه واقعی : 33]

ص: 33


1- نهج البلاغه : ط 156 / 495.

حرف استفتاح فیبینون مکانها ویهملون معناها.

الثانی : التوبیخ والإنکار

کقوله (1) :

23- ألا ارعواء لمن ولّتْ شَبیبتُهُ***وآذنتْ بمشیب بعدَهُ هرمُ

الثالث : التمنی

کقوله (2) :

24- ألا عُمْر وَلّی مستطاع رجوعه***فیرأب ما أثأتْ یدُ الغفلات

ولهذا نصب «یرأب» ؛ لأنه جواب تمنٍّ مقرون بالفاء.

الرابع : الاستفهام عن النفی

نحو : «ألا اصطبارَ؟»

وهذه الأقسام الثلاثه مختصه بالدخول علی الجمله الاسمیه ، وتعمل عمل «لا» التبرئه ، ولکن تختصّ الّتی للتّمنی بأنها لاخبر لها لفظاً ولا تقدیراً ، وبأنّها لایجوز مراعاه محلّها مع اسمها ، وأنها لایجوز إلغاؤها ولو تکررت ، أما الأول فلأنها بمعنی «أتمنی» و «أتمنی» لا خبر له. وأما الآخران فلأنها بمنزله «لیت» وهذا کله قول سیبویه ومن وافقه. وعلی هذا فیکون قوله فی البیت : «مستطاع رجوعه» مبتدأ وخبراً علی التقدیم والتأخیر ، والجمله صفه ثانیه علی اللفظ ، ولایکون «مستطاع» خبراً أو نعتاً علی المحل و «رجوعه» مرفوع به علیهما؛ لما بیّنا.

الخامس : العرض والتحضیض

(3) ومعناهما طلب الشیء ولکن العرض

[شماره صفحه واقعی : 34]

ص: 34


1- شرح شواهد المغنی : 1 / 212 ، شرح أبیات مغنی اللبیب : 2 / 92 ، لم یسمّ قائله.
2- لم یسمّ قائله ، شرح شواهد المغنی : 1 / 213.
3- ذهب جماعه من النحویین إلی أن الثانی والثالث والرابع من أوجه ألا مرکبه من الهمزه ولا ، والخامس أیضاً مرکب عند بعض مع أن البحث فی البسائط والمفردات ، والقول بأنها صارت مفرده بعد الترکیب فیه ما لا یخفی ، وأما الأوّل فقال الأکثرون : إنه بسیط ، وقیل : مرکب. راجع لتحقیق البحث أوضح المسالک : 1 / 291 - 294 والتصریح علی التوضیح : 1 / 244 - 246 وحاشیه الصبان : 2 / 17 والنحو الوافی : 1 / 642 و 644.

طلب بلین والتحضیض طلب بحثّ.

وتختص «ألا» هذه بالفعلیه ، نحو : (فَجاء بِعِجْل سَمین فَقَرّبَهُ إلَیْهِمْ قالَ ألا تأکُلُونَ) (الذاریات /26 و 27). (ألا تُقاتِلُونَ قَوماً نَکَثُوا أیمانَهُمْ) (التوبه /13).

(ألاّ) (1)

حرف تحضیض (2) ، مختص بالجمل الفعلیه الخبریه کسائرأدوات التحضیض.

تنبیه

لیس من أمثله «ألاّ» الّتی فی (إنّهُ بِسْمِ الله الرّحمنِ الرّحیم ألاّ تَعْلُوا عَلَیّ)(الّنمل / 30 و 31) (3) بل هذه کلمتان : «أن» الناصبه و «لا» النافیه ، أو «أن» المفسره و «لا» الناهیه. ).

[شماره صفحه واقعی : 35]

ص: 35


1- ذکر ابن هشام فی المغنی أدوات التحضیض إلّا «هلّا» ولعلّ سرّه أن «ألّا» أصله «هلّا» والبحث عن أحدهما یغنی عن الآخر ، ویحتمل أنّه اکتفی بذکر مثاله فی مبحث ألّا.
2- ذکر جماعه لِ «ألّا» معنی التوبیخ والتحضیض ، والفرق بینهما : أن التوبیخ هو اللوم علی ترک الفعل فی الماضی والتحضیض هو الحضّ علی الفعل والطلب له فی المستقبل ، ولم یذکر ابن هشام فی المغنی لفظ «التوبیخ» هنا وذکره فی «لولا» ولعل السرفیه أنه لم یرتضه ویحتمل أنه یعتقد أن «ألّا» إذا دخلت علی الماضی کانت توبیخاً علی ترک الفعل فی الماضی وتحضیضاً علی فعل مثله فی المستقبل وإذا دخلت علی المستقبل کانت للحضّ علی الفعل وعلیه فلا یفارق «ألّا» التوبیخیه التحضیض ، فالتعبیر بالتحضیض دون التوبیخ لا یخلو من وجه. فافهم.
3- (قالت یا أیّها الملؤا إنی اُلقی إلیّ کتاب کریم إنه من سلیمان وإنه بسم الله الرحمن الرحیم ألّا تعلوا علیّ وأتونی مسلمین) (النمل / 29 - 31).
(إلاّ)
اشاره

علی أربعه أوجه :

أحدها : أن تکون للاستثناء

نحو قوله تعالی : (فَشَربُوا مِنْهُ إلاّ قَلِیلاً مِنْهُمْ) (البقره /249) وقول الإمام علی بن الحسین (علیهما السلام) : «وتقیهم طوارق اللیل والنهار إلاّ طارقاً یطرق بخیر» (1) وانتصاب ما بعدها فی المثالین ونحوهما بها علی الصحیح ونحو : (ما فَعَلُوهُ إلاّ قَلیلٌ مِنْهُمْ) (النساء /66) وارتفاع ما بعدها فی هذه الآیه ونحوها علی أنّه بدل بعض مِن کل عند البصریین ، وعلی أنّه معطوف علی المستثنی منه و «إلاّ» حرف عطف عند الکوفیّین ، وهی عندهم بمنزله «لا» العاطفه فی أنّ ما بعدها مخالفٌ لما قبلها ، لکن ذاک منفی بعد إیجاب وهذا موجبٌ بعد نفی.

الثانی : أن تکون بمنزله «غیر»

فیوصف بها وبتالیها جمعٌ منکر أو شبهه.

فمثال الجمع المنکر : (لَوْ کانَ فِیهما آلِهَهٌ إلاّ الله لَفَسَدَتا) (الأنبیاء /22).

فلایجوز فی «إلاّ» هذه أن تکون للاستثناء من جهه المعنی ، إذ التقدیر حینئذ : لو کان فیهما آلهه لیس فیهم الله لفسدتا ، وذلک یقتضی بمفهومه أنه لو کان فیهما آلهه فیهم الله لم تفسدا ، ولیس ذلک المراد ، ولا مِن جهه اللفظ ؛ لأنّ «آلهه» جمع منکر فی الإثبات فلا عموم له ، فلایصح الاستثناء منه ، فلو قلت : «قام رجال إلاّ زیداً» لم یصحّ اتفاقاً.

ولمّا لم یجز ذلک ، دلّ علی أنّ الصّواب کون «إلاّ» وما بعدها صفه.

ومثال المعرف الشبیه بالمنکر : قول ذی الرّمه :

[شماره صفحه واقعی : 36]

ص: 36


1- الصحیفه الکامله السجادیه ، الدعاء الرابع فی الصلاه علی أتباع الرسل ومصدقیهم : 62.

25- اُنیخت فألقت بلدهً فوقَ بلده***قلیل بها الأصواتُ إلاّ بُغامُها (1)

فإن تعریف «الأصوات» تعریف الجنس.

ومثال شبه الجمع : قوله (2) :

26- وکلّ أخ مفارِقه أخوه***لعمر أبیک إلاّ الفرقدان

مسألتان

الاُولی : أن الوصف بِ «إلاّ» وما بعدها علی قسمین :

أحدهما : أن یطابق ما بعد «إلاّ» موصوفها فی الإفراد أو غیره ، فالوصف مخصّص ، کالبیت المتقدم؛ إذالمعنی حینئذ : کل أخوین موصوفین بأنهما غیرالفرقدین.

ثانیهما : أن یخالفه ، فالوصف مؤکّد ، نحو : «له عندی عشره إلاّ درهمٌ» ؛ لأنّ المعنی عشره موصوفه بأنها غیر درهم ، وکلّ عشره فهی موصوفه بذلک. فالصفه هنا مؤکّده صالحه للإسقاط.

الثانیه : تفارق «إلاّ» هذه «غیراً» من وجهین :

أحدهما : أنه لا یجوز حذف موصوفها ، لا یقال : «جاءنی إلاّ زید» ویقال : «جاءنی غیرُ زید».

ثانیهما : أنه لا یوصف بها إلاّ حیث یصحّ الاستثناء ، فیجوز «عندی درهم إلاّ دانق» ؛ لأنه یجوز «إلاّ دانقاً» ویمتنع «إلاّ جیّد» ؛ لأنّه یمتنع «إلاّ جیّداً» ویجوز

[شماره صفحه واقعی : 37]

ص: 37


1- شرح شواهد المغنی : 1 / 218.
2- نسب إلی حضرمی بن عامر وعمرو بن معدیکرب. شرح شواهد المغنی : 1 / 216.

«درهم غیر جیّد» قاله جماعات.

وقد یقال : إنه مخالف لقولهم فی (لَوْکانَ فِیهما آلههٌ إلاّ الله لَفَسَدَتا) (الأنبیاء/22).

وشرط ابن الحاجب فی وقوع «إلاّ» صفه ، تعذر الاستثناء ، وجعل من الشاذّ قوله (1) :

27- وکلّ أخ مفارقُه أخوه***لعمر أبیک إلاّ الفرقدان

الثالث : أن تکون عاطفه

بمنزله الواو فی التشریک فی اللفظ والمعنی ، ذکره الأخفش والفراء وأبو عبیده. وجعلوا منه قوله تعالی : (لایخافُ لَدَیَّ المُرسَلُونَ إلاّ مَنْ ظَلَمَ ثُمَّ بَدَّلَ حُسناً بَعْدَ سُوء) (النمل /10 و 11) أی : ولا من ظلم ، وتأوّله الجمهور علی الاستثناء المنقطع.

الرابع : أن تکون زائده

قاله الأصمعی وابن جنّی ، وحمل علیه ابن مالک قول الشاعر (2) :

28- أری الدهر إلاّ منجنوناً بأهله***وما صاحب الحاجات إلاّ مُعذَّبا

وإنّما المحفوظ «وما الدّهر» ثم إن ثبتتْ روایته فتتخرّج علی أنّ «أری» جواب لِقسم مقدّر ، وحذفت «لا» کحذفها فی (تَالله تَفْتَؤا) (یوسف /85) ودلّ علی ذلک الاستثناء المفرغ.

[شماره صفحه واقعی : 38]

ص: 38


1- تقدم برقم 26.
2- نُسب إلی بعض بنی سعد. شرح شواهد المغنی : 1 / 219.
تنبیه

لیس مِن أقسام «إلاّ» الّتی فی نحو : (إلاّ تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ الله) (التوبه /45) وإنّما هذه کلمتان : «إن» الشرطیه و «لا» النافیه.

(إلی)
اشاره

حرف جر له ثمانیه معان (1) :

الأوّل : انتهاء الغایه

الزمانیه نحو : (ثُمَّ أتمُّوا الصّیامَ إلی الّیلِ) (البقره / 187).

والمکانیه ، نحو قوله تعالی : (مِنَ المَسْجِدِالحَرامِ إلی المَسْجِدِالأقصی) (الإسراء / 1).

وقول عبدالله بن الزبیر الأسدی :

29- إذاکنت لا تدرین ما الموت فانظری***إلی هانی بالسوق وابن عقیل (2)

وإذا دلّت قرینه علی دخول ما بعدها ، نحو : «قرأت القرآن من أوله إلی آخره» أو خروجه ، نحو : (ثم أتمّوا الصیام إلی الّیل) عُمل بها ، وإلاّ فقیل : یدخل إن کان من الجنس ، وقیل : یدخل مطلقاً ، وقیل : لا یدخل مطلقاً ، وهو الصحیح ؛ لأن الأکثر مع القرینه عدم الدخول ، فیجب الحمل علیه عندالتردّد.

الثّانی : المعیّه

وذلک إذا ضممت شیئاً إلی آخَر ، وبه قال الکوفیون وجماعه من البصریین فی (مَنْ أنصاری إلی الله) (آل عمران / 52) ولایجوز «إلی زید مالٌ»

[شماره صفحه واقعی : 39]

ص: 39


1- أضاف ابن هشام معنی آخر وهو مجیئها بمعنی الفاء العاطفه - مغنی اللّبیب ، حرف الفاء الأمر الثانی.
2- أدب الطف : 1 / 143.

ترید مع زید مال.

الثّالث : التبیین

وهی المبیّنه لفاعلیّه مجرورها بعد ما یفید حبّاً أو بغضاً مِن فعل تعجّب أو اسم تفضیل ، نحو قوله تعالی : (ربِّ السِّجْنُ أحَبُّ إلیّ مِمّا یَدْعُونَنی إلَیهِ) (یوسف /33) وقول النبی (صلی الله علیه وآله وسلم) : «یا أباذر ما من شیء أبغض إلی الله من الدنیا» (1).

الرابع : مرادفه اللام

نحو : (والأمرُ إلَیک) (النمل /33) ؛ وقیل : لانتهاء الغایه ، أی : منته إلیک.

الخامس : موافقه «فی»

ذکره جماعه فی قول النابغه الذُّبیانی :

30- فلا تترکنّی بالوعید کأنّنی***إلی الناس مطلیٌ به القارُ أجرب (2)

وقال ابن عصفور : هو علی تضمین «مطلی» معنی «مُبغَّض» ، قال : ولو صح مجیء «إلی» بمعنی «فی» لجاز «زید إلی الکوفه».

السّادس : الابتداء

کقول ابن أحمر الباهلی :

31- تقولُو قد عالیتُ بِالکُورِ فوقها***أیُسقی فلا یروی إلیّ ابنُ أحمرا (3)

السّابع : موافقه «عند»

وحُمل علیه قوله تعالی : (ثُمّ مَحِلُّها إلَی الْبَیْتِ العتیقِ) (الحج /33).

الثّامن : التوکید

و هی الزائده ، أثبت ذلک الفرّاء ، مستدلاً بقراءه بعضهم فی (أفْئدهً مِن النّاس تَهْوی إلَیهِمْ) (إبراهیم /37) بفتح الواو.

[شماره صفحه واقعی : 40]

ص: 40


1- تنبیه الخواطر : 375.
2- شرح شواهد المغنی : 1 / 223.
3- شرح أبیات مغنی اللبیب 2 / 129.

وخُرّجت علی تضمین «تهوی» معنی «تمیل» أو أنّ الأصل «تهوی» بالکسر ، فقلبت الکسره فتحه والیاء ألفاً کما یقال فی «رَضِیَ» : «رَضا» قاله ابن مالک.

وفیه نظر؛ لأنّ شرط هذه اللغه تحرّک الیاء فی الأصل.

تنبیه

مذهب البصریین أنّ أحرف الجر لا ینوب بعضها عن بعض بقیاس ، کما أنّ أحرف الجزم والنصب کذلک.

وما أوهم ذلک فهو عندهم إما مؤوّل تأویلاً یقبله اللفظ ، کما قیل فی (ولاُصَلّبَنّکُمْ فی جُذُوع النَّخلِ) (طه /71) : إنّ «فی» لیست بمعنی «علی» ولکن شبّه المصلوب لتمکّنه من الجذع بالحالّ فی الشیء ، وإما علی تضمین معنی فعل یتعدی بذلک الحرف ، کما ضمن بعضهم «تهوی» فی الآیه معنی «تمیل» وإما علی شذوذ إنابه کلمه عن اُخری ، وهذا الأخیر هو محمل الباب کلّه عندالکوفیین وبعض المتأخرین ، ولایجعلون ذلک شاذاً ، ومذهبهم أقلّ تعسّفاً.

(أم)
اشاره

علی أربعه أوجه :

أحدها : أن تکون متصله
اشاره

وهی منحصره فی نوعین ، وذلک لأنها إما أن تتقدم علیها همزه التسویه ، نحو : (سواء عَلینا أجزِعْنا أم صَبَرْنا) (إبراهیم /21).

أو تتقدم علیها همزه یطلب بها وبِ «أم» التعیین ، نحو البیت المنسوب إلی الإمام علی بن الحسین (علیهما السلام) :

[شماره صفحه واقعی : 41]

ص: 41

32- فزادی قلیل لا أراه مُبلغی***أللزاد أبکی أم لبعد مسافتی (1)

وإنّما سمّیت فی النوعین متصله ، لأنّ ما قبلها وما بعدها لا یستغنی بأحدهما عن الآخر ، وتسمیّ أیضاً معادِله؛ لمعادلتها للهمزه فی إفاده التسویه فی النوع الأوّل والاستفهام فی النوع الثانی.

ویفترق النوعان من أربعه أوجه :

أولها وثانیها : أن الواقعه بعد همزه التسویه لا تستحق جواباً؛ لأن المعنی معها لیس علی الاستفهام ، وأن الکلام معها قابل للتصدیق والتکذیب؛ لأنه خبر ، ولیست تلک کذلک؛ لأن الاستفهام معها علی حقیقته (2).

الثالث والرابع : أن الواقعه بعد همزه التسویه لا تقع إلا بین جملتین ، ولاتکون الجملتان معها إلا فی تأویل المفردین کما تقدم ، و «أم» الاُخری تقع بین المفردین ، وذلک هو الغالب فیها ، نحو : (أأنتم أشَدُّ خَلْقاً أمِ السَماء) (النازعات /27) وبین جملتین لیستافی تأویل المفردین ، نحو : (أأنْتُم تَخلُقونَهُ أم نَحنُ الخالِقُونَ) (الواقعه /59).

مسائل

الاُولی : أنّ «أم» المتصله التی تستحق الجواب إنّما تجاب بالتعیین ؛

[شماره صفحه واقعی : 42]

ص: 42


1- الصحیفه السجادیه الجامعه : 786.
2- المراد بالاستفهام علی حقیقته هنا ما یحتاج إلی جواب سواء کان حقیقیاً أم مجازیاً ؛ لاستشهادهم بقوله تعالی : «أأنتم أشدّ خلقاً أم السماء» (النازعات / 27) ولیس الانکار ، بمراد لما سیأتی من اختصاص الهمزه التی للإنکار بالمنقطعه. ومن قولنا : «ما یحتاج إلی جواب» یعرف الوجه فی التعبیر بالاستفهام علی حقیقته.

لأنها سؤال عنه ، فإذا قیل : أزید عندک أم عمرو؟ قیل فی الجواب : «زید» أو قیل : «عمرو» ولا یقال : «لا» ولا «نعم».

الثانیه : أن العطف بعد همزه التسویه بِ «أو» لم یجز قیاساً ، والصواب : العطف بِ «أم» وبعد همزه الاستفهام جاز ، ویکون الجواب بِ «نعم» أو بِ «لا» وذلک أنه إذا قیل : «أزید عندک أو عمرو؟» فالمعنی : أأحدهما عندک؟ وإن أجبت بالتعیین صح؛ لأنه جواب وزیاده ، ویقال : «آلحسنُ أو الحسین (علیهما السلام) أفضل أم ابن الحنفیّه؟» فتعطف الأول بِ «أو» والثانی بِ «أم» ویجاب عندنا بقولک : أحدهما ، وعند الکیسانیه : بابن الحنفیه ، ولا یجوز أن تجیب بقولک : الحسن (علیه السلام) أو بقولک : الحسین (علیه السلام)؛ لأنه لم یسأل عن الأفضل من الحسن (علیه السلام) وابن الحنفیه ولا من الحسین (علیه السلام) وابن الحنفیه ، وإنما جعل واحداً منهما لا بعینه قریناً لابن الحنفیه ، فکأنه قال : «أأحدهما أفضل أم ابن الحنفیه؟».

الثالثه : أنه سمع حذف «أم» المتصله ومعطوفها ، نحو : (أمَنْ هُوَ قانِتٌ آناء الّیل) (الزّمر /9) تقدیره : خیر أم هذا الکافر؟ وفیه بحث کمامرّ.

وأجاز بعضهم حذف معطوفها بدونها ، فقال فی قوله تعالی : (أفَلا تُبْصِرُونَ أمْ) (الزخرف /51) : إنّ الوقف هنا ، وإن التقدیر : أم تبصرون ، ثم یبتدأ «أنا خیر».

وهذا باطل؛ إذ لم یسمع حذف معطوف بدون عاطفه ، وإنّما المعطوف جمله «أنا خیر».

ووجه المعادله بینها وبین الجمله قبلها أن الأصل : أم تبصرون ، ثم اُقیمت الاسمیه مقام الفعلیه والسبب مقام المسبب؛ لأنهم إذا قالوا له : أنت خیر ، کانوا عنده بُصراء.

وأجاز الزمخشری حذف ما عطفت علیه «أم» فقال فی (أمْ کُنْتُم شُهداء)

[شماره صفحه واقعی : 43]

ص: 43

(البقره /133) : یجوز کون «أم» متصله ، علی أن الخطاب للیهود ، وحذف معادلها ، أی : أتدّعونَ علی الأنبیاء الیهودیّه أم کنتم شهداء؟.

الوجه الثّانی : أن تکون منقطعه
اشاره

وهی ثلاثه أنواع :

مسبوقه بالخبر المحض ، نحو : (تَنْزیلُ الکتابِ لا رَیبَ فِیهِ مِنْ رَبِّ العالَمینَ أم یَقُولُونَ افتراهُ) (السجده /2 و 3).

ومسبوقه بهمزه لغیر استفهام ، نحو : (ألهُمْ أرْجُلٌ یَمْشُونَ بِها أمْ لَهُمْ أید یَبْطِشُونَ بِها) (الأعراف /195) ؛ إذالهمزه فی ذلک للإنکار ، فهی بمنزله النفی ، والمتصله لاتقع بعده.

ومسبوقه باستفهام بغیر الهمزه ، نحو قوله تعالی : (هَلْ یَسْتَوی الأعمی وَالبَصِیرُ أمْ هَل تَسْتَوی الظلُماتُ والنُور) (الرعد /16) وقول الإمام علی بن الحسین (علیهما السلام) : «وهل ینجینی منک اعترافی لک بقبیح ما ارتکبت؟ أم أوجبت لی فی مقامی هذا سخطک؟» (1).

ومعنی «أم» المنقطعه الذی لا یفارقها : الإضرابُ ، ثمّ تاره له مجرداً ، وتاره تتضمن مع ذلک استفهاماً إنکاریاً ، أو استفهاماً طلبیاً.

فمن الأول : (هَلْ یَسْتَوی الأعمی والبَصیرُ أمْ هَلْ تَسْتَوی الظلُماتُ والنُورُ أمْ جَعلَوا لِلّهِ شُرَکاء) (الرعد /16). أما الاُولی : فلأنّ الاستفهام لایدخل علی الاستفهام. وأما الثانیه : فلأن المعنی علی الإخبار عنهم باعتقاد الشرکاء.

ومن الثانی : (أمْ لَهُ البَناتُ وَلَکُمُ البَنُونَ) (الطور /39) تقدیره : بل أله البنات ولکم البنون؟ ، إذ لو قدرت للإضراب المحض لزم الُمحال.

[شماره صفحه واقعی : 44]

ص: 44


1- الصحیفه الکامله السجادیه ، الدعاء الثانی عشر : 96.

ومن الثالث قولهم : «إنها لإبل أم شاء؟» التقدیر : بل أهی شاء؟

وقیل : إنها قد تأتی بمعنی الاستفهام المجرد ، نحو : (أمْ تُرِیدُونَ أنْ تَسْألُوا رَسُولَکُمْ) (البقره /108).

ولاتدخل «أم» المنقطعه علی مفرد ، ولهذا قدّروا المبتدأ فی «إنها لإبل أم شاء».

وخرق ابن مالک فی بعض کتبه إجماع النحویین ، فقال : لا حاجه إلی تقدیر مبتدأ ، وزعم أنها تعطف المفردات کَ «بَلْ» وقدرها هنا بِ «بل» دون الهمزه ، واستدل بقول بعضهم : «إنّ هناک لإبلاً أم شاء» بالنصب. فإن صحت روایته فالأولی أن یقدّر لِ «شاء» ناصب ، أی : أم أری شاء.

تنبیه

قد ترد «أم» محتمله للاتصال والانقطاع ، فمن ذلک قوله تعالی : (قُل أتّخذْتُمْ عِنْدالله عَهْداً فَلَنْ یُخلِفَ الله عَهْدَهُ أمْ تَقُولُونَ عَلَی الله ما لا تَعْلَمُونَ) (البقره /80).

قال الزمخشری : یجوز فی «أم» أن تکون معادله بمعنی أیّ الأمرین کائن ، علی سبیل التقریر؛ لحصول العلم بکون أحدهما ، ویجوز أن تکون منقطعه.

الوجه الثالث : أن تقع زائده

ذکره أبو زید ، وقال فی قوله تعالی : (أفَلا تُبْصِرُونَ أمْ أنَا خَیرٌ) (الزخرف /51 و 52) : إن التقدیر : أفلا تبصرون أنا خیر.

والزیاده ظاهره فی قول ساعده بن جؤیَّه :

[شماره صفحه واقعی : 45]

ص: 45

33- یالیت شعری ولامنجی من الهرم***أم هل علی العیش بعدالشیب من ندم؟ (1)

الوجه الرابع : أن تکون للتعریف

نقلت عن طیّئ وعن حمیر ، کقول بجیر بن غنمه الطّائی :

34- ذاک خلیلی وذو یواصِلنی***یَرمی ورائی بامْسهَمِ وامْسَلِمه (2)

وفی الحدیث النّبوی : «لیس من امبر امصیام فی امسفر» (3).

(أَما)

علی وجهین :

أحدهما : أن تکون حرف استفتاح بمنزله «ألا» ، کقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «أما لو أُذِن لَهم فی الکلام لأخبروکم أنّ خیر الزّاد التقوی» (4).

وتکثر قبل القسم ، کقول حاتم الطائی :

35- أماوالذی لا یعلَم الغیبَ غیرُهُ***ویُحیِی العِظامَ البیضَوهی رمیم (5)

وقد تبدل همزتها هاءً أو عیناً قبل القسم ، وکلاهما مع ثبوت الألف وحذفها أو تحذف الألف مع ترک الإبدال.

[شماره صفحه واقعی : 46]

ص: 46


1- شرح شواهد المغنی : 1/ 156.
2- شرح شواهد المغنی : 1/ 159.
3- کنز العمال 8 / ح 13856.
4- نهج البلاغه : ح 125/1147.
5- وجواب القسم قوله بعد ذلک : لقد کنت أختار القری طاوی الحشا محاذره من أن یقال لئیم شرح شواهد المغنی : 1/207.

وإذا وقعت «انّ» بعد «أما» هذه کسرت کما تکسر بعد «ألا» الاستفتاحیه.

الثّانی : أن تکون بمعنی «حقّا أو أحقّا» ، علی خلاف فی ذلک سیأتی.

وهذه تفتح «انّ» بعدها کما تفتح بعد «حقّاً».

وهی حرف عند ابن خروف ، وجعلها مع «أنّ» ومعمولیها کلاماً ترکّب من حرف واسم کما قاله الفارسی فی «یا زید».

وقال بعضهم : هی اسم بمعنی «حقّا». وقال آخرون : هی کلمتان : الهمزه للاستفهام ، و «ما» اسم بمعنی «شیء» وذلک الشیء حق ، فالمعنی : أحقّا ، وهذا هو الصواب. وموضع «ما» النصب علی الظرفیّه کما انتصب «حقّا» علی ذلک فی نحو قوله (1) :

36- أحقّاً أنّ جیرتنا استقلّوا***فنیّ-تنا ونیّ-تهم فریق

وهو قول سیبویه ، و «أنّ» وصلتها مبتدأ ، والظرف خبره وقال المبرّد : «حقّاً» مصدرا «حَقَّ» محذوفاً و «أنّ» وصلتها فاعل.

وزاد المالقی لِ «أما» معنی ثالثا ، وهو أن تکون حرف عرض ، نحو : «أما تقوم ، أما تقعد».

وقد یُدّعی فی ذلک أن الهمزه للاستفهام التقریری وأن «ما» نافیه.

[شماره صفحه واقعی : 47]

ص: 47


1- قال السیوطی : «هو مطلع للمفضل السکری ...» وقال صاحب الحماسه البصریه : هو لعامر بن أسحم بن عدی الکندی ، شاعر جاهلی. وقد أنشده صاحب الحماسه البصریه بلفظ : «ألم تَرَ أنّ جِیرَتَنا استقلّوا فلا شاهد فیه». شرح شواهد المغنی : 1/171 و 172.
(أمّا)
اشاره

أمّا وقد تبدل میمها الاُولی یاء ، وهو حرف شرط وتفصیل وتوکید.

أما أنها شرط : فبدلیل لزوم الفاء بعدها ، نحو : (فَأمّا الّذینَ آمنُوا فَیَعْلمُونَ أنّهُ الحَقُّ مِنْ رَبّهِمْ وأمّا الّذینَ کَفَرُوا فَیَقُولونَ) (البقره /26) الآیه ، ولو کانت الفاء للعطف لم تدخل علی الخبر؛ إذ لا یعطف الخبر علی مبتدأه ، ولو کانت زائده لصح الاستغناء عنها ، ولما لم یصح ذلک وقد امتنع کونها للعطف ، تعیّن أنها فاء الجزاء.

وقد تحذف الفاء للضروره (1) کقول الحارث بن خالد :

37- فأما القتال لاقتال لدَیکم***ولکنّ سیراً فی عِراض المواکب (2)

فإن قلت : فقد حذفت فی قوله تعالی : (فَأمّا الّذینَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ أکَفرتُمْ بَعْد إیمانِکُمْ) (آل عمران /106).

قلنا : الأصل : فیقال لهم أکفرتم ، فحذف القول استغناء عنه بالمقول ، فتبعته الفاء فی الحذف ، وربّ شیء یصح تبعاً ولایصح استقلالاً.

و أمّا التفصیل : فهو غالب حالها کما تقدّم فی آیه البقره ، ومن ذلک قول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «ألا وقد أمرنی الله بقتال أهل الْبَغْی والنکث والفساد فی الأرض فأمّا الناکثون فقد قاتلتُ ، وأمّا القاسطونَ فقد جاهدتُ ، وأمّا المارقه فقد دَوَّختُ» (3).

[شماره صفحه واقعی : 48]

ص: 48


1- صرح جماعه منهم ابن هشام وابن مالک بحذفها فی غیر الضروره ندورا. راجع أوضح المسالک والألفیه ، بحث «أمّا».
2- شرح أبیات مغنی اللبیب : 1/139 وشرح شواهد المغنی : 1/177.
3- نهج البلاغه : ط 234/810.

وقد یترک تکرارها استغناءً بذکر أحد القسمین عن الآخر ، أو بکلام یذکر بعدها فی موضع ذلک القسم.

فالأول نحو : (یا أیُّها النّاسُ قَدْ جاءکُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبّکُمْ وَأنْزَلْنا إلَیْکُمْ نُوراً مُبیناً ، فَأمّا الّذینَ آمَنُوا بِالله وَاعْتَصَمُوا بِهِ فَسَیُدْخِلُهُمْ فی رَحْمَه مِنْهُ وَفَضْل) (النّساء/174 و 175) أی : وأما الذین کفروا بالله فلهم کذا وکذا.

والثّانی نحو : (هُوَالّذی أنْزَلَ عَلَیْکَ الکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ اُمُّ الکِتابِ وَأُخَرُ مُتَشابِهاتٌ ، فَأمّا الّذینَ فی قُلُوبِهِمْ زیغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاء الفِتْنَهِ وَابْتِغاء تأوِیلِهِ) (آل عمران /7). أی : وأما غیرهم فیؤمنون به ، ویدل علی ذلک (یَقُولُونَ آمَنّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا) (1) (آل عمران /7).

وقد تأتی لغیر تفصیل أصلاً ، نحو قول الإمام الحسین بن علی (علیهما السلام) : «أمّا بعد فإنّی لا أعلمُ أصحاباً أوْفی ولا خیراً مِنْ أصحابی» (2).

وأمّا التوکید : فقال الزمخشری فی توضیحه : فائده «أمّا» فی الکلام أن تعطیه فضل توکید ، تقول : زید ذاهب ، فإذا قصدت توکید ذلک وأنه لا محاله ذاهب وأنه بصدد (3) الذهاب وأنه منه عزیمه ، قلت : «أما زید فذاهب» ولذا قال سیبویه فی

[شماره صفحه واقعی : 49]

ص: 49


1- (هُوَ الَّذِی أَنزَلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ مِنْهُ آیَاتٌ مُّحْکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَهِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِیلِهِ وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّ-هُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا یَذَّکَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ) (آل عمران).
2- الکامل فی التاریخ : 4/57.
3- قال الصبان : هذا یوهم أن الذهاب لم یحصل بالفعل وهو خلاف ظاهر «ذاهب» حاشیه الصبان : 4/36.

تفسیره : مهما یکن من شیء فزید ذاهب. انتهی.

ویفصل بین «أمّا» والفاء بواحد من اُمور ستّه :

أحدها : المبتدأ کالآیات السابقه.

الثانی : الخبر ، نحو : «أمّا فی الدار فزید».

الثّالث : جمله الشرط ، نحو : (فَأمّا إنْ کانَ مِنَ المُقَرَّبِینَ فَرَوحٌ) (الواقعه /88 و 89) الآیات.

الرّابع : اسم منصوب لفظاً أو محلاً بالجواب ، نحو : (وَأَمّا السّائلَ فَلا تَنْهَرْ وَأمّا بِنِعْمَهِ رَبّکَ فَحَدِّثْ) (الضحی /10 و 11).

الخامس : اسم کذلک معمول لمحذوف یفسره ما بعد الفاء ، نحو : «أمّا زیدا فاضربه» ویجب تقدیر العامل بعد الفاء وقبل ما دخلت علیه؛ لأن «أمّا» نائبه عن الفعل ، فکأنها فعل والفعل لایلی الفعل؛ وأما «لیس خَلَقَ الله مثله» ففی «لیس» ضمیرُ شأن فاصلٌ فی التقدیر.

السّادس : ظرف معمول لِ «أمّا» لما فیها من معنی الفعل الّذی نابت عنه أو للفعل المحذوف ، نحو : «أمّا الیوم فإنی ذاهب» ولا یکون العامل ما بعد الفاء؛ لأن خبر «إنّ» لا یتقدم علیها فکذلک معموله ، هذا قول الجمهور وخالفهم المبرّد وابن درستویه والفراء ، فجعلوا العامل نفس الخبر.

فإن قلت : «أمّا الیوم فأنا جالس» احتمل کون العامل «أمّا» وکونه الخبر؛ لعدم المانع ، وإن قلت : «أمّا زیداً فإنّی ضارب» لم یجز أن یکون العامل واحداً منهما وامتنعت المسأله عندالجمهور؛ لأنّ «أمّا» لا تنصب المفعول ومعمول خبر «إنّ» لایتقدّم علیها ، وأجاز ذلک المبرّد ومن وافقه علی تقدیر إعمال الخبر.

[شماره صفحه واقعی : 50]

ص: 50

تنبیهان

الأول : أنه سمع : «أمّا العبیدَ فذو عبید» بالنصب «وأمّا قریشا فأنا أفضلها» وفیه دلیل علی اُمور :

أحدها : أنه لا یلزم أن یقدر «مهما یکن من شیء» بل یجوز أن یقدر غیره مما یلیق بالمحل؛ إذالتقدیر هنا : مهما ذکرت.

الثّانی : أنّ «أمّا» لیست العامله ، إذ لا یعمل الحرف فی المفعول به.

الثالث : أنه یجوز «أمّا زیدا فإنی اُ کرم» علی تقدیر العمل للمحذوف.

التنبیه الثانی : أنه لیس من أمثله «أمّا» التی فی قوله تعالی : (أمّا ذا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) (النمل /84) بل هی کلمتان : «أم» المنقطعه و «ما» الاستفهامیه.

(إمّا)
اشاره

قد تفتح همزتها وقد تبدل میمها الاُولی یاءً. و «إمّا» عاطفه عند الأکثر ومرادهم «إمّا» الثانیه فی نحو قول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «فإنّهم صنفان إمّا أخ لک فی الدین ، وإمّا نظیر لک فی الخلق» (1).

وزعم یونس والفارسی وابن کیسان أنها غیر عاطفه کالاُولی ، ووافقهم ابن مالک ؛ لملازمتها غالباً الواو العاطفه.

ولاخلاف فی أن «إمّا» الاُولی غیر عاطفه؛ لاعتراضها بین العامل والمعمول فی نحو : «قام إمّا زید وإمّا عمرو» وبین أحد معمولی العامل ومعموله الآخر فی نحو «رأیت إمّا زیداً وإمّا عمراً» وبین المبدل منه وبدله ، نحو قوله تعالی : (حَتّی إذا

[شماره صفحه واقعی : 51]

ص: 51


1- نهج البلاغه : ک 53 / 993.

رأوْا ما یُوعَدُونَ إمّا العَذابَ وَإمّا السّاعَهَ) (مریم /75) فإن ما بعد الاُولی بدل مما قبلها.

و لِ «إمّا» خمسه معان :

أحدها : الشک ، نحو : «جاءنی إمّا زید وإمّا عمرو» إذا لم تعلم الجائی منهما.

الثانی : الإبهام ، نحو : (وآخَرُونَ مُرْجَوْنَ لأمْرِ الله إمّا یُعَذّبُهُمْ وَإمّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ) (التوبه /106).

الثالث : التخییر ، نحو : (إمّا أنْ تُعذّبَ وَإمّا أنْ تتّخِذَ فِیهِمْ حُسْناً) (الکهف /86).

الرابع : الإباحه ، نحو : «تعلّم إمّا فقهاً وإمّا نحواً».

الخامس : التفصیل ، نحو : (إنّا هدَیْناهُ السّبیلَ إمّا شاکِراً وَإمّا کَفُوراً) (الإنسان /3).

وهذه المعانی لِ «أو» کما سیأتی ، إلاّ أنّ «إمّا» یبنی الکلام معها من أول الأمر علی ما جیء بها لأجله من شک وغیره ، ولذلک وجب تکرارها فی غیر ندور ، و «أو» یفتتح الکلام معها علی الجزم ثم یطرأ الشک أو غیره ، ولهذا لم تتکرر.

وقد یستغنی عن «إمّا» الثانیه بذکر ما یغنی عنها ، نحو : «إمّا أن تتکلّم بخیر وإلاّ فاسکت».

وقد یستغنی عن الاُولی لفظاً کقوله : (1)

38- تُلمّ بدار قد تقادم عهدُها***وإمّا بأموات ألمّ خیالُها

[شماره صفحه واقعی : 52]

ص: 52


1- نسبه البغدادی إلی الفرزدق. شرح أبیات مغنی اللبیب : 2 / 18 ، ونسبه السیوطی إلی ذی الرّمه باختلاف یسیر فی الروایه. شرح شواهد المغنی : 1 / 193.

أی : إمّا بدار. والفراء یقیسه ، فیجیز «زید یقوم وإمّا یقعد» کما یجوز «أو یقعد».

تنبیه

لیس من أقسام «إمّا» التی فی قوله تعالی : (فَإمّا تَرَیِنَّ مِنَ الْبَشرِ أَحَدَاً فَقُولی إنّی نَذَرْتُ لِلرّحْمنِ صَوْماً) (مریم /26) ؛ بل هذه «إن» الشرطیه و «ما» الزائده.

(أنْ)
اشاره

علی وجهین : اسم وحرف.

«أنْ» الاسمیه

والاسم علی قسمین : ضمیر المتکلم فی قول بعضهم : «أنْ فعلتُ» بسکون النون ، والأکثرون علی فتحها وصلاً وعلی إلاتیان بالألف وقفاً.

وضمیر المخاطب فی نحو : «أنت» علی قول الجمهور : إن الضمیر هو «أن» والتاء حرف خطاب.

«أنْ» الحرفیه
اشاره

والحرف علی أربعه أوجه :

أحدها : أن تکون حرفاً مصدریاً ناصباً للمضارع

وتقع فی موضعین :

الأول : فی الابتداء ، فتکون فی موضع رفع ، نحو : (وأنْ تَصْبِرُوا خَیْرٌ لَکُمْ) (النساء /25).

الثانی : بعد لفظ دال علی معنی غیر الیقین ، فتکون فی موضع رفع ، نحو : (ألَمْ یَأنِ لِلّذینَ آمَنُوا أنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ) (الحدید /16) ونصب ، نحو قول النبی (صلی الله علیه وآله وسلم) :

[شماره صفحه واقعی : 53]

ص: 53

«إنّ من السرف أن تأکل کلّ ما اشتهیت» (1) وخفض ، نحو : (وَأنْفِقُوا مِمّا رَزَقْناکُمْ مِنْ قَبْلِ أنْ یأتِیَ أحَدَکُمُ المُوتُ) (المنافقون /10) ومحتمله لهما ، نحو : (وَالّذی أطْمَعُ أنْ یَغْفِرَلی) (الشعراء /82) أصله : فی أن یغفرلی.

واختلف فی محل «أن» وصلتها بعد حذف الجار ، فذهب الخلیل والأکثرون إلی أنّه نصب بالفعل المذکور وجوّز سیبویه خفضه بالجار المحذوف.

و «أن» هذه موصول حرفی ، وتوصل بالفعل المتصرف ، مضارعا کان کما مر ، أو ماضیا ، نحو : (لَولا أنْ مَنَّ الله عَلَیْنا لَخَسَفَ بِنا) (القصص /82) أو أمراً کحکایه سیبویه : «کتبت إلیه بأن قم» ، هذا هوالصحیح.

وقد اختلف من ذلک فی أمرین :

الأول : کون الموصوله بالماضی والأمرهی الموصوله بالمضارع ، والمخالف فی ذلک ابن طاهر ، زعم أنها غیرها بدلیلین :

أحدهما : أن الداخله علی المضارع تخلّصه للاستقبال فلا تدخل علی غیره ، کالسین و «سوف».

ثانیهما : أنها لو کانت الناصبه لحکم علی موضعهما بالنصب کما حکم علی موضع الماضی بالجزم بعد «إن» الشرطیه ، ولاقائل به.

والجواب عن الأول : أنه منتقض بنون التوکید؛ فإنها تخلص المضارع للاستقبال وتدخل علی الأمر باطراد.

وعن الثانی : أنه إنما حکم علی موضع الماضی بالجزم بعد «إن» الشرطیه؛ لأنها أثرت القلب إلی الاستقبال فی معناه ، فأثرت الجزم فی محلّه ، کما أنها لما أثرت

[شماره صفحه واقعی : 54]

ص: 54


1- سنن ابن ماجه : 2 / 112.

التخلیص إلی الاستقبال فی معنی المضارع أثرت النصب فی لفظه.

الأمر الثانی : کونها توصل بالأمر ، والمخالف فی ذلک أبوحیان ، زعم أنها لاتوصل به وأن کل شیء سمع من ذلک فَ «أن» فیه تفسیریه ، واستدل بدلیلین :

أحدهما : أنهما إذا قُدِّرا بالمصدر فات معنی الأمر.

الثانی : أنهما لم یقعا فاعلاً ولا مفعولاً ، لا یصح «أعجبنی أن قُم» ولا «کرهتُ أن قُمْ» کما یصح ذلک مع الماضی والمضارع.

والجواب عن الأول : أن فوات معنی الأمریه فی الموصوله بالأمر عندالتقدیر بالمصدر کفوات معنی المضی والاستقبال فی الموصوله بالماضی والمضارع عند التقدیر المذکور.

وعن الثانی : أنه إنما امتنع ما ذکره؛ لأنّه لامعنی لتعلیق الإعجاب والکراهیه بالإنشاء ، لا لما ذکر ، ثم ینبغی له ألاّ یسلم مصدریه «کی» ؛ لأنها لاتقع فاعلاً ولامفعولاً ، وإنما تقع مخفوضه بلام التعلیل.

ثم مما یقطع به علی قوله بالبطلان حکایه سیبویه : «کتبت إلیه بأن قُمْ» وأجاب عنها بأن الباء محتمله للزیاده وهذا وهم فاحش؛ لأن حروف الجر - زائده کانت أو غیر زائده - لاتدخل إلاّ علی الاسم أو ما فی تأویله.

تنبیه

ذکر بعض الکوفیین وأبو عبیده أن بعضهم یجزم بِ «أن» ، نحو قول امرئ القیس :

[شماره صفحه واقعی : 55]

ص: 55

39- إذا ما غَدَونا قال وِلدانُ أهلنا***تعالَوا إلی أن یأتنا الصید نحْطب (1)

وقد یرفع الفعل بعدها کقراءه ابن مُحیْصن : (لِمَنْ أرادَ أنْ یُتِمُّ الرّضاعَه) (البقره /233) وزعم الکوفیون أنّ «أن» هذه هی المخففه من الثقیله شذّ اتصالها بالفعل ، والصواب : قول البصریین : إنها «أن» الناصبه اُهملت حملاً علی اُختها «ما» المصدریه.

الوجه الثانی : أن تکون مخففه من الثقیله

فتقع بعد فعل الیقین (2) أو ما نزل منزلته ، نحو قوله تعالی : (عَلِمَ أنْ سَیَکُونُ مِنْکُمْ مَرْضی) (المزمل /20) وقول جریر :

40- زعم الفرزدق أن سیقتل مربَعاً***أبْشِرْ بطول سلامه یا مرْبَعُ (3)

و «أن» هذه ثلاثیه الوضع وهی مصدریه أیضاً ، وتنصب الاسم وترفع الخبر خلافاً للکوفیین ، زعموا أنها لا تعمل شیئاً ، وشرط اسمها أن یکون ضمیراً محذوفاً وربما ثبت وهو مختص بالضروره علی الأصح ، وشرط خبرها أن یکون جمله ، ولایجوز إفراده ، إلاّ إذا ذکر الاسم فیجوز الأمران وقد اجتمعا فی قوله (4) :

[شماره صفحه واقعی : 56]

ص: 56


1- قال السیوطی «والبیت أورده المصنّف (ابن هشام) مستشهداً به علی أن «أن» قد تجزم المضارع. وقد أنکر ذلک الفارسی وقال : الروایه «إلی أن یأتی الصید» وکذا أورده وصاحب منتهی الطلب. وأورده ابن الأنباری فی شرح المفضلیات بلفظ : إلی ما یأتنا الصید». شرح شواهد المغنی : 1/93.
2- جعل ابن هشام من موارد «أن» المخففه ، نحو قوله تعالی : (وَآخِرُ دَعْوَاهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّ-هِ رَبِّ الْعَالَمِینَ) (یونس /10) مما لیس قبله فعل الیقین. شرح شذور الذهب : 282 ، أوضح المسالک : 1/266 ، شرح قطر الندی : 154.
3- شرح شواهد المغنی : 1/103.
4- نسب لعمره بنت العجلان بن زهیر ورواه صاحب منتهی الطلب «بأنّک کنت الربیع المغیث» فلا شاهد فیه حینئذٍ. شرح شواهد المغنی : 1/106 - 108.

41- بأنک ربیع وغیث مریع***وأنک هناک تکون الثِّمالا

الوجه الثالث : أن تکون مفسره بمنزله «أی»

نحو : (فَأوْحَینا إلَیْهِ أنِ اصْنَعِ الْفُلْکَ) (المؤمنون /27) (ونُودُوا أنْ تِلْکُمُ الْجَنَّهُ) (الأعراف /43) وتحتمل المصدریه بأن یقدر قبلها حرف الجرّ فتکون فی الاُولی «أن» الثنائیه؛ لدخولها علی الأمر ، وفی الثانیه المخففه؛ لدخولها علی الاسمیه.

وعن الکوفیین : إنکار «أن» التفسیریه البته وهو متجه؛ لأنه إذا قیل : «کتبت إلیه أن قم» لم یکن «قم» نفس «کتبت» (1) کما کان الذهب نفس العسجد فی قولک : هذا عسجد أی ذهب. ولهذا لوجئت بِ «أی» مکان «أن» فی المثال لم تجده مقبولاً فی الطبع.

ولها عند مثبتها شروط :

أحدها : أن تقع بین الجملتین کما تقدم.

الثانی : أن یکون فی الجمله السابقه معنی القول کما مر ، ومنه : (وانطَلَقَ الْمَلأ مِنْهُمْ أن امْشُوا) (ص /6) ؛ إذ لیس المراد بالانطلاق المشی ، بل انطلاق ألسنتهم بهذا الکلام ، کما أنه لیس المراد بالمشی ، المشی المتعارف ، بل الاستمرار علی الشیء.

الثالث : أن لا یکون فی الجمله السابقه أحرف القول إلاّ والقول مؤوّل

[شماره صفحه واقعی : 57]

ص: 57


1- هذا الکلام منبی علی أن «قم» مفسر لِ «کتبت» وأمّا إذا قلنا : إنه مفسر للمفعول فلا یلزم محذور. قال المحقق الرضی : «أن» لا تفسر إلاّ مفعولاً مقدرا ، نحو : «کتبت إلیه أن قم» أی : کتبت إلیه شیئاً هو «قم» وقد یفسر المفعول به الظاهر ، نحو : (مَا قُلْتُ لَهُمْ إِلَّا مَا أَمَرْتَنِی بِهِ أَنِ اعْبُدُوا اللَّ-هَ) (المائده /117) وقوله اعبدوا الله تفسیر للضمیر فی «به» انتهی ملخصاً. شرح الکافیه : 2/385.

بغیره (1) ، کما ذکر الزمخشری فی قوله تعالی : (ما قلتُ لَهُمْ إلاّ ما أمَرتَنی بِهِ أنْ اعْبُدُوا الله) (المائده /117) : أنه یجوز أن تکون مفسره لفعل القول علی تأویله بالأمر ، أی : ما أمرتهم إلاّ بما أمرتنی به أن اعبدوا الله (2).

الرابع : ألا یدخل علیها جار ، فلو قلت : «کتبتُ إلیه بأن افعل» کانت مصدریه.

مسأله

إذا ولی «أن» الصالحه للتفسیر مضارع معه «لا» ، نحو : «أشرت إلیه أن لاتفعل» جاز رفعه علی تقدیر «لا» نافیه ، وجزمه علی تقدیرها ناهیه ، وعلیهما فَ «أن» مفسّره ، ونصبه علی تقدیر «لا» نافیه و «أن» مصدریه ، فإن فُقدت «لا» امتنع الجزم ، وجاز الرفع والنصب.

الوجه الرابع : أن تکون زائده

ولها أربعه مواضع :

أحدها : - وهو الأکثر - أن تقع بعد «لمّا» التوقیتیه ، نحو : (ولَمّا أنْ جاءتْ رُسُلُنا لُوطاً سِیء بِهِم) (العنکبوت /33).

الثانی : أن تقع بین «لو» وفعل القسم ، مذکورا کقول المسیب :

42- فاُقسم أن لو التقینا وأنتُم***لکان لکم یوم من الشرّ مظلمُ (3)

[شماره صفحه واقعی : 58]

ص: 58


1- قال السیوطی : قلت : وهذا من الغرائب ، کونهم یشرطون أن یکون فیها معنی القول فإذا جاء لفظه أوّلوه بما فیه معناه مع صریحه! الإتقان : 2/204.
2- الکشاف : 1/695.
3- شرح شواهد المغنی : 1/109.

أو متروکا کقوله (1) :

43- أما والله أن لو کنت حُرّاً***وما بالحرِّ أنت ولا العتیق

الثالث : - وهو نادر - أن تقع بین الکاف ومخفوضها کقول مجمع بن هلال :

44- عَبَأتُ له رُمْحاً طویلاً وألَّهً***کأن قَبَس یُعْلی بِها حینَ تُشرَعُ (2)

فی روایه من جرّ «قبس».

الرابع : بعد «إذا» کقول أوس بن حجر :

45- فأمهَلَهُ حتی إذا أن کأنّه***مُعاطی ید من جَمَّهِ الماء غارِف (3)

وزعم الأخفش أنها تزاد فی غیر ذلک ، وأنها تنصب المضارع کما تجر «من» والباء الزائدتان الاسمَ ، وجعل منه (وَمالَنا أن لا نَتَوکّلَ عَلَی الله) (إبراهیم /12) ، (وَما لَنا أنْ لا نُقاتِلَ فِی سَبِیلِ الله) (البقره /246) ، وقال غیره : هی فی ذلک مصدریه ، ثم قیل : ضمّن «مالنا» معنی «ما منعنا» وفیه نظر؛ لأنه لم یثبت إعمال الجار والمجرور فی المفعول به ، ولأن الأصل ألا تکون «لا» زائده ، والصواب : قول بعضهم : إن الأصل : ومالنا فی أن لا نفعل کذا ، وإنما لم یجز للزائده أن تعمل ؛ لعدم اختصاصها بالأفعال بدلیل دخولها علی الحرف وهو «لو» و «کأنّ» وعلی الاسم وهو «قبس».

[شماره صفحه واقعی : 59]

ص: 59


1- لم یسم قائله. شرح أبیات مغنی اللبیب : 1/ 157.
2- الإنصاف فی مسائل الخلاف : 1 - 2/203.
3- شرح شواهد المغنی : 1/114 ، شرح أبیات مغنی اللبیب : 1/164.
تنبیه

ذکر لِ «أن» معان أربعه اُخر :

أحدها : الشرطیه ، وإلیه ذهب الکوفیون ویرجّحه اُمور :

الأول : توارد المفتوحه ، والمکسوره علی المحل الواحد ، والأصل التوافق ، فقرئ بالوجهین قوله تعالی : (أفَنَضْرِبُ عَنکُمُ الذّکْرَ صَفْحاً انْ کُنْتُمْ قَوْماً مُسْرِفینَ) (الزخرف / 5).

الثانی : مجیء الفاء بعدها کثیراً کقول عباس بن مرداس :

46- أبا خُراشه أمّا أنتَ ذانفر***فإنّ قومیَ لم تأکلهُم الضّبُعُ (1)

الثالث : عطفها علی «إن» المکسوره فی قوله (2) :

47- إمّا أقمتَ وأمّا أنت مرتحلاً***فالله یکلأُ ما تأتی وما تذرُ

الروایه بکسر «ان» الاُولی وفتح الثانیه ، فلو کانت المفتوحه مصدریه لزم عطف المفرد علی الجمله.

ثانیها : النفی ، قاله بعضهم فی قوله تعالی : (ولا تؤمنُوا إلاّ لِمَنْ تَبِعَ دینَکُمْ قُلْ إنّ الهُدی هُدَی الله أنْ یُؤْتی أحَدٌ مِثْلَ ما اُوتیتُمْ) (آل عمران /73) وقیل : إن المعنی : ولاتؤمنوا بأن یؤتی أحد مثل ما اُوتیتم من الکتاب إلاّ لمن تبع دینکم ، وجمله القول اعتراض.

ثالثها : معنی «إذ» قاله بعضهم فی قوله تعالی : (بَلْ عَجِبُوا أنْ جاءهُمْ مُنْذِرٌ

[شماره صفحه واقعی : 60]

ص: 60


1- شرح شواهد المغنی : 1 / 116.
2- قال البغدادی : «البیت مع شهرته فی کتب النحو وغیرها لم أظفر بقائله». شرح أبیات مغنی اللبیب : 1 / 180.

مِنْهُمْ) (ق /2) (یُخْرِجُونَ الرّسُولَ وَإیّاکُمْ أنْ تُؤْمِنُوا) (الممتحنه / 1) وقول الفرزدق :

48- أتغضَبُ أن اُذنا قُتَیْبَهَ حُزّتا***جِهاراً ، ولم تغضَب لقتل ابن حازم (1)

والصواب : أنها فی ذلک کله مصدریه ، وقبلها لام العله مقدره.

رابعها : أن تکون بمعنی «لئلا» ، قیل به فی قوله تعالی : (یُبَیِّنُ الله لَکُمْ أنْ تَضِلُّوا) (النساء /176) وقول عمرو بن کلثوم :

49- نزلتم منزل الأضیاف منّا***فعجَّلْنا القِری أن تَشتِمونا (2)

والصواب : أنها مصدریه ، والأصل : کراهیه أن تضلوا ، ومخافه أن تشتمونا ، وهو قول البصریین.

(إنْ)
اشاره

ترد علی أربعه أوجه :

أحدها : أن تکون شرطیه

نحو قوله تعالی : (إنْ یَنتَهُوا یُغْفَرْلَهُمْ) (الأنفال /38) وقول الإمام علی بن الحسین (علیهما السلام) : «إن أعطیتَ لم تَشُبْ عطاءک بِمَنّ» (3).

الثانی : أن تکون نافیه

وتدخل علی الجمله الاسمیه ، نحو : (إنِ الکافِرُونَ إلاّ فی غُرُور) (الملک /20) (إنْ عِنْدَکُمْ مِنْ سُلطان بهذا) (یونس /68) ومن ذلک :

[شماره صفحه واقعی : 61]

ص: 61


1- شرح شواهد المغنی : 1 / 86.
2- شرح شواهد المغنی : 1 / 119.
3- الصحیفه الکامله السجادیه ، الدعاء الخامس والأربعون : 295.

(وَإنْ مِنْ أهلِ الکِتابِ إلا لَیُؤمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ) (النساء /159) أی : وما أحد من أهل الکتاب إلاّ لیؤمِنَنّ به ، فحذف المبتدأ ، وبقیت صفته ، وعلی الجمله الفعلیه ، نحو : (إنْ أردنا إلاّ الْحُسْنی) (التوبه /107).

وخرّج جماعه علی «إن» النافیه قوله تعالی : (وَلَقَدْ مَکّ-نّاهُمْ فِیما إنْ مَکّ-نّاکُمْ فِیهِ) (الأحقاف /26) أی : فی الذی ما مکناکم فیه ، وقیل : زائده ، ویؤید الأول (مَکّ-نّاهُمْ فی الأرضِ ما لَمْ نُمَکّنْ لَکُمْ) (الأنعام/ 6) وکأنه إنما عدل عن «ما» ، لئلا یتکرر فیثقل اللفظ ، وقیل : بل هی فی الآیه بمعنی «قد» وإنّ من ذلک : (فَذَکّرْ إنْ نَفَعَتِ الذّکری) (الأعلی / 9).

وقیل فی هذه الآیه : إنّ التقدیر : وإن لم تنفع ، مثل : (وَجَعَلَ لَکُمْ سَرابِیلَ تَقِیکُمُ الحَرَّ) (النحل /81) أی : والبَرْد ، وقیل : إنما قیل ذلک بعد أن عمّهم بالتذکیر ولزمتهم الحجه ، وقیل : ظاهره الشرط ومعناه : ذمهم واستبعاد لنفع التذکیر فیهم ، کقولک : «عظ الظالمین إن سَمِعُوا منک» ، ترید بذلک الاستبعاد لا الشرط.

وقد اجتمعت الشرطیه والنافیه فی قوله تعالی : (ولَئنْ زالَتا إنْ أمْسَکَهُما مِنْ أحَد مِنْ بَعْدِهِ) (فاطر /41) الاُولی شرطیه ، والثانیه نافیه ، جوابٌ للقسم الذی آذنت به اللام الداخله علی الاُولی ، وجواب الشرط محذوف وجوباً.

وإذا دخلت علی الجمله الاسمیّه لم تعمل عند سیبویه والفراء ، وأجاز الکسائی والمبرّد إعمالها عملَ «لیس» ، وسمع من أهل العالیه : «إنْ أحدٌ خیراً من أحد إلاّ بالعافیه» و «إنْ ذلک نافعَک ولا ضارّک».

ومما یتخرج علی الإهمال الذی هو لغه الأکثرین قول بعضهم : «إنَّ قائمٌ» وأصله : إنْ أنا قائمٌ ، فحذفت همزه «أنا» اعتباطا ، واُدغمت نون «إنْ» فی نونها ، وحذفت ألفها فی الوصل ، وسمع : «إنّ قائما» علی الإعمال.

[شماره صفحه واقعی : 62]

ص: 62

وقول بعضهم : «نقلت حرکه الهمزه إلی النون ثم اُسقطت علی القیاس فی التخفیف بالنقل ثم سکنت النون واُدغمت» مردود؛ لأن المحذوف لعله کالثابت ، ولهذا تقول : «هذا قاض» بالکسر لا بالرفع؛ لأن حذف الیاء لالتقاء الساکنین ، فهی مقدره الثبوت ، وحینئذ فیمتنع الإدغام؛ لأن الهمزه فاصله فی التقدیر. ومثل هذا البحث فی قوله تعالی : (لکِنّا هُوَ الله رَبّی) (الکهف /38).

الثالث : أن تکون مخففه من الثقیله

وعن الکوفیین : إنکار ذلک کما سیأتی وتدخل علی الجملتین فإن دخلت علی الاسمیه جاز إعمالها کقراءه الحرمیین وأبی بکر : (وإنْ کُ-لاًّ) (1) (هود /111) ویکثر إهمالها ، نحو : (وَاِنْ کُلُّ ذلِکَ لَما مَتاعُ الحَیاهِ الدُّنیا) (الزخرف /35).

وإن دخلت علی الفعل اُهملت وجوبا ، والأکثر کون الفعل ماضیاً ناسخاً نحو : (وَإنْ کانَتْ لَکَبیرهً) (البقره /143) ودونه أن یکون مضارعاً ناسخاً ، نحو : (وإنْ یَکادُ الّذینَ کَفَرُوا لَیُزلِقُونَک) (القلم /51) ویقاس علی النوعین اتفاقاً ، ودون هذا أن یکون ماضیا غیر ناسخ ، نحو قول عاتکه :

50- شلّت یمینک إنْ قتلتَ لمسلماً***حلّت علیک عُقُوبهُ المتعمّدِ (2)

ولایقاس علیه خلافاً للأخفش ، أجاز «إن قام لأنا ، وإن قعد لأنت» ودون هذا أن یکون مضارعاً غیر ناسخ کقول بعضهم : «إن یزینک لنفسُک ، وإن یشینُک لَهِیَه» ولا یقاس علیه إجماعاً.

وحیث وجدت «إنْ» وبعدها اللام المفتوحه کما فی هذه الأمثله فاحکم

[شماره صفحه واقعی : 63]

ص: 63


1- تتمّتها : «لم لیوفینهم» قرأها الحرمیان بتخفیف «لما» وأبوبکر بتشدیدها. راجع مجمع البیان.
2- شرح شواهد المغنی : 1 / 71.

علیها بأن أصلها التشدید.

الرابع : أن تکون زائده

و أکثر ما زیدت بعد «ما» النافیه إذا دخلت علی جمله فعلیه کقول عبیدالله بن الحرّ الجعفی فی رثاء أصحاب الإمام الحسین (علیه السلام) :

51- وما إن رأی الرّاؤون أفضل منهم***لدی الموت سادات وزُهر قَماقِمَه (1)

أو اسمیه کقول فروه بن مُسَیک :

52- فما إن طِبُّ-نا جُبن ، ولکن***منایانا ودولهُ آخرینا (2)

وفی هذه الحاله تکفّ عمل «ما» الحجازیه کما فی البیت ، وأمّا قوله (3) :

53- بنی غُدانهَ ما إن أنتم ذهبا***ولا صریفاً ولکن أنتُم الخزف

فی روایه من نصب «ذهباً وصریفاً» فخرّج علی أنها نافیه مؤکده لِ «ما».

وزید علی هذه المعانی الأربعه معنیان آخران ، فزعم قُطرُب أنها قد تکون بمعنی «قد» کما مر فی (إنْ نَفَعَتِ الذِّکری) (الأعلی /9) وزعم الکوفیّون أنها تکون بمعنی «إذ» وجعلوا منه : (وَاتَّقُوا الله إنْ کُنْتُمْ مُؤمنینَ) (المائده /57) (لتَدْخُلُنَّ المَسْجِدَ الحَرام إنْ شاء الله آمِنینَ) (الفتح /27) ونحوهما ممّا الفعل فیه محقّق الوقوع. وأجاب الجمهور عن الاُولی بأنها شرط جیء بها للتهییج والإلهاب ، کما تقول لابنک : «إن کنت ابنی فلا تفعل کذا». وعن آیه المشیئه بوجوه :

منها : أنها تعلیم للعباد کیف یتکلمون إذا أخبروا عن المستقبل.

ومنها : أنّ أصل ذلک الشرط ثم صار یذکر للتبرک.

[شماره صفحه واقعی : 64]

ص: 64


1- أدب الطف : 1 / 98.
2- شرح شواهد المغنی 1 / 81 ، شرح أبیات مغنی اللبیب : 1 / 102.
3- لم یسمّ قائله. شرح شواهد المغنی : 1 / 84 ، شرح أبیات مغنی اللبیب : 1 / 106.

ومنها : أن ذلک من کلام رسول الله (صلی الله علیه وآله وسلم) لأصحابه حین أخبرهم بالمنام ، فحُکی ذلک لنا.

(أنّ)
اشاره

علی وجهین :

أحدهما : أن تکون حرف توکید

تنصب الاسم وترفع الخبر کقول اُم البنین فاطمه بنت حزام :

54- یالیت شعری أکما أخبروا***بأنّ عبّاساً قطیع الوَتین؟ (1)

والأصح : أنها فرع عن «إنّ» المکسوره ، ومن هنا صحّ للزمخشری أن یدّعی أنّ «أنّما» بالفتح تفید الحصر کَ «إنّما». وقد اجتمعتا فی قوله تعالی : (قُلْ إنّما یُوحی إلَیّ أنَّما إلهُکُم إلهٌ واحِدٌ) (الأنبیاء /108).

ودعوی أن الحصر هنا باطله؛ لاقتضائها أنه لم یوح إلیه غیر التوحید مردود؛ بأنه حصر مقیّد؛ إذ الخطاب مع المشرکین ، فالمعنی : ما اُوحی إلیّ فی أمر الربوبیه إلاّ التوحید لا الإشراک.

والأصح أیضاً : أنها موصول حرفی مؤوّل مع معمولیه بالمصدر ، فإن کان الخبر مشتقّاً فالمصدر المؤول به من لفظه ، فتقدیر (ألم تر أنّ الله أنزل من السماء ماءً) (الحج / 63) و «وعلمت أنّ کثیر ما أسألک یسیر فی وجدک» (2) : «ألم تر إنزال الله من السماء ماء» و «وعلمت یُسر کثیر ما أسألک فی وُجدک»

[شماره صفحه واقعی : 65]

ص: 65


1- أدب الطف : 1 / 71.
2- الصحیفه الکامله السجادیه ، الدعاء الثالث عشر : 103.

ومنه : «واعلموا أن مَجازکم علی الصراط» (1) التقدیر : واعلموا استقرار مجازکم علی الصراط ، لأن الخبر فی الحقیقه هو المحذوف من «إستقر أو مستقر».

وإن کان جامدا قدّر بالکون ، نحو : (وأنّ هذا صِراطی مُستَقیماً فَاتَّبِعُوهُ) (الأنعام /153) تقدیره : وکون هذا صراطی مستقیما فاتبعوه؛ لأن کل خبر جامد یصح نسبته إلی المخبر عنه بلفظ الکون ، تقول : «هذا زید» وإن شئت قلت : «هذا کائن زیدا» ومعناهما واحد.

وتخفف «أنّ» بالاتفاق ، فیبقی عملُها علی الوجه الذی تقدم شرحه فی «أن» الخفیفه.

الثانی : أن تکون لغه فی «لعلّ»

کقول بعضهم : «ائْتِ السوق أنّک تشتری لنا شیئا».

(إنّ)
اشاره

علی وجهین :

أحدهما : أن تکون حرف توکید

تنصب الاسم وترفع الخبر ، نحو قول کعب ابن زهیر :

55- إنّ الرّسولَ لَسَیفٌ یُسْتَضاء به***مُهنَّدٌ منْ سُیُوف الله مَسْلُولُ (2)

قیل : وقد تنصبهما فی لغه ، کقول الرسول (صلی الله علیه وآله وسلم) : «إنّ قعر جهنّم سبعین

[شماره صفحه واقعی : 66]

ص: 66


1- نهج البلاغه : ط 82 /192.
2- شرح مختارات أشعار العرب : 105.

خریفاً» (1) وخرّج علی أن القعر مصدر «قَعَرْت البئر» إذا بلغت قَعْرَها ، و «سبعین» ظرف ، أی : إن بلوغ قعرها یکون فی سبعین عاماً.

وقد یرتفع بعدها المبتدأ فیکون اسمها ضمیر شأن محذوفاً کقول الرّسول (صلی الله علیه وآله وسلم) : «إنّ من أشد الناس عذاباً یوم القیامه المصورون» (2) الأصل : إنه أی الشأن کما قال الأعشی :

56- إنّ من لامَ فی بَنی بنت حسّا***نَ ألُمْه وأعْصِهِ فی الخُطوب (3)

وإنما لم تجعل «مَنْ» اسمها؛ لأنها شرطیه ، بدلیل عملها الجزم ، والشرط له الصدر فلایعمل فیه ما قبله.

وتخریج الکسائی الحدیث علی زیاده «من» فی اسم «إنّ» یأباه غیر الأخفش من البصریین؛ لأن الکلام إیجاب ، والمجرور معرفه علی الأصح ، والمعنی أیضاً یأباه ، لأنهم لیسوا أشد عذاباً من سائر الناس.

وتخفف فتعمل قلیلاً ، وتهمل کثیراً ، وعن الکوفیین : أنها لا تخفف ، وأنه إذا قیل : «إن زید لمنطلق» فَ «إن» نافیه ، واللام بمعنی «إلاّ» ، ویردّه أن منهم من یعملها مع التخفیف ، حکی سیبویه : «إن عمراً لمنطلق» وقرأ الحرمیان وأبوبکر (وإنْ کُ-لاًّ) (4) (هود /111).

[شماره صفحه واقعی : 67]

ص: 67


1- أورده ابن هشام فی ا لمغنی ولم نجده بهذا اللفظ فی مصادر الحدیث.
2- أورده ابن هشام فی المغنی بهذا اللفظ ، وماوجدناه فی مصادر الحدیث : «إن من أشد أهل النار یوم القیامه عذاباً ، المصورون». صحیح مسلم : 3/1670.
3- الإنصاف : 1 - 2/180.
4- تتمّتها : «لما لیوفینهم» قرأها الحرمیان بتخفیف «لما» وأبوبکر بتشدیدها. راجع مجمع البیان.
الثانی : أن تکون حرف جواب بمعنی «نعم»

خلافاً لأبی عبیده ، کقول ابن الزُّبیر لمن قال له : لعن الله ناقه حملتنی إلیک : «إنّ وراکبَها» أی : نعم ولعن راکبها.

وعن المبرّد : أنه حمل علی ذلک قراءه من قرأ : (إنّ هذانِ لَساحِرانِ) (طه /63) واعترض بأمرین :

أحدهما : أنّ مجیء «إنّ» بمعنی «نعم» شاذ ، حتی قیل : إنه لم یثبت ، فکیف یصح حمل التنزیل علیه؟!

الثانی : أن اللام لا تدخل فی خبر المبتدأ ، واُجیب عن هذا بأنها لام زائده ، ولیست للابتداء ، أو بأنها داخله علی مبتدأ محذوف ، أی : لهما ساحران ، أو بأنها دخلت بعد «إنّ» هذه لشبهها بِ «إنّ» المؤکده لفظاً کما قال المعلوط القریعیّ :

57- ورَجِّ الْفَتی للخیر ما إنْ رأیْتَهُ***عَلی السِّنّ خیراً لایزالُ یَزیدُ (1)

فزاد «إنْ» بعد «ما» المصدریه؛ لشبهها فی اللفظ بِ «ما» النافیه.

ویضعّف الأول : أن زیاده اللام فی الخبر خاصه بالشعر ، والثانی : أن الجمع بین لام التوکید وحذف المبتدأ کالجمع بین متنافیین.

وقیل : اسم «إنّ» ضمیرالشأن وهذا أیضاً ضعیف؛ لأن الموضوع لتقویه الکلام لایناسبه الحذف ، والمسموع من حذفه شاذ إلاّ فی باب «أنّ» المفتوحه إذا خففت ، فاستسهلوه؛ لوروده فی کلام بنی علی التخفیف ، فحذف تبعاً لحذف النون ، ولأنه لو ذکر لوجب التشدید؛ إذالضمائر تردّ الأشیاء إلی اُصولها ، ألا تری أن من یقول : «لدُ ولم یَکُ ووالله» ، یقول : «لدُنک ، ولم یکنه ، وبک لأفعلن»؟ ثم یرد إشکال دخول اللام.

[شماره صفحه واقعی : 68]

ص: 68


1- شرح شوهد الغنی : 1/85 و 86.

وقیل : «هذان» اسمها ، ثم اختلف ، فقیل : جاءت علی لغه بَلْحارث بن کعب فی إجراء المثنی بالألف دائما ، واختاره ابن مالک.

وقیل : «هذان» مبنیّ؛ لدلالته علی الإشاره ، وإن قول الأکثرین : «هذین» جراً ونصباً لیس إعراباً أیضاً ، واختاره ابن الحاجب.

وقیل : لما اجتمعت ألف «هذا» وألف التثنیه فی التقدیر قدّر بعضهم سقوط ألف التثنیه فلم تقبل ألف «هذا» التغییر.

تنبیه

تأتی «إنّ» فعلاً ماضیاً مسنداً لجماعه المؤنث من الأین - وهو التعب - تقول : «النساء إنّ» أی : تعبن ، أو من «آن» بمعنی «قرب» أو مسنداً لغیر هن علی أنه من الأنین وعلی أنه مبنی للمفعول علی لغه من قال فی «رُدّ وحُبّ» : «رِدَّ وحِبَّ» ، بالکسر تشبیهاً له بِ «قیل وبیع» والأصل مثلاً : «أنّ زید یوم الخمیس» ثم قیل : «إنّ یوم الخمیس» أو فعل أمر للواحد من الأنین ، أو لجماعه الإناث من الأین أو من «آن» بمعنی «قرب» أو للواحده مؤکداً بالنون من «وَأی» بمعنی «وَعَد» ومرکبه من «إن» النافیه و «أنا» کقول بعضهم : «إنّ قائم» وقد مضی شرحه.

تنبیه

فی الصحاح : الأین : الإعیاء. قال أبو زید : «لایبنی منه فعل» وقد خولف فیه. انتهی ، فعلی قول أبی زید یسقط بعض الأقسام.

[شماره صفحه واقعی : 69]

ص: 69

(أو)
اشاره

حرف عطف ، ذکر له المتأخرون معانی انتهت إلی اثنی عشر :

أحدها : الشک ، نحو : (لَبِثنا یوماً أوْ بَعْضَ یوْم) (المؤمنون /113).

الثانی : الإبهام ، نحو قوله تعالی : (وَإنّا أوْ إیّاکُمْ لَعَلی هُدیً) (سبأ /24) وقول الشاعر (1) :

58- نحن أو أنتم الاُْلی ألفَوا الحَ-***-قَّ ، فبُعداً للمبطلین وسُحقاً

الثالث : التخییر ، وهی الواقعه بعد الطلب ، وقبل ما یمتنع فیه الجمع ، نحو : «تزوّج هندا أو اُختها».

الرابع : الإباحه ، وهی الواقعه بعدالطلب وقبل ما یجوز فیه الجمع ، نحو : «جالس العلماء أو الزهاد».

ومنه قول الرسول (صلی الله علیه وآله وسلم) : «اُغْدُ عالماً أو متعلّماً أو مستمعاً أو محبّاً لاتکن الخامس فتَهْلِک» (2) وإذا دخلت «لا» الناهیه امتنع فعل الجمیع ، نحو : (ولاتُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أوْ کَفُوراً) (الإنسان /24) ؛ إذالمعنی : لا تطع أحدهما ، فأیهما فعله فهو أحدهما ، وکذا حکم النهی الداخل علی التخییر ، وفاقاً للسیرافی.

وذکر ابن مالک أن أکثر ورود «أو» للإباحه فی التشبیه ، نحو : (فَهِیَ کَالحِجارَهِ أوْ أشَدُّ قَسْوَهً) (البقره /74) والتقدیر ، نحو : (فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أوْ أدْنی) (النجم /9) فلم یخصها بالمسبوقه بالطلب.

الخامس : الجمع المطلق کالواو ، قاله الکوفیون والأخفش والجرمی ، واحتجوا بقول أبی ذؤیب الهذلی :

[شماره صفحه واقعی : 70]

ص: 70


1- لم یسمّ قائله. شرح شواهد المغنی : 1/194.
2- المحجّه البیضاء : 1/24.

59- وکانَ سِیّانِ أنْ لا یسرحُوا نَعَماً***أو یسرحُوهُ بها واغبرّت السُوحُ (1)

أی : وکان الشأن : ألا یرعوا الإبل وأن یرعوها سیان؛ لوجود القحط ، وإنما قدرنا «کان» شأنیه؛ لئلا یلزم الإخبار عن النکره بالمعرفه ، وقول النابغه :

60- قالت : ألا لیتما هذا الحمامُ لنا***إلی حمامتنا أو نصفُه فَقَدِ

فحَسبوه فألْفَوه کما ذکرت***تسعاًوتسعین لم تنقُص ولم تَزِدِ (2)

ویقویه أنه روی «ونصفه».

السادس : الإضراب کَ «بل» فعن سیبویه : إجازه ذلک بشرطین : تقدم نفی أو نهی ، وإعاده العامل ، نحو : «ما قام زید أو ما قام عمرو» ، و «لا یقم زید أو لایقم عمرو» ، وقال الکوفیون وأبو علی وأبوالفتح وابن برهان ، تأتی للإضراب مطلقاً احتجاجاً (3) بقراءه أبی السمّ-ال : (أو کُلّما عاهَدُوا عَهْداً نَبَذَهُ فَرِیقٌ مِنْهُمْ) (البقره /100) بسکون الواو.

السابع : التقسیم ، نحو قول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «وإنّه لابُدَّ للناس من أمیر

[شماره صفحه واقعی : 71]

ص: 71


1- روی البیت : وقال رائدهم سیّانِ سیرکم***وأن تُقیموا به واغبرت السُوح ولا شاهد فیه علی ذلک. راجع شرح شواهد المغنی : 1/198 و 199.
2- شرح شواهد المغنی : 1/200.
3- احتجاج اُدباء العامه بالقراءات التی لا تتداول بین الناس کقراءه «أو» فی الآیه مبنی علی حجیتها ولکن الحق عدم حجیتها ولو نقلت من القراء السبعه ، فلا یستدل بها علی حکم أدبی أوشرعی. والدلیل علی ذلک : أن کل واحد من القراءات یحتمل فیه الغلط والاشتباه ولم یرد دلیل من العقل ولا من الشرع علی وجوب اتباع قارئ منهم بالخصوص. راجع لتحقیق المطلب : البیان فی تفسیر القرآن ، نظره فی القراءات.

بَرٍّ أو فاجر» (1).

ذکره ابن مالک فی منظومته الصغری وفی شرح الکبری ، ثمّ عدل عنه فی التسهیل وشرحه فقال : تأتی للتفریق المجرد من الشک والإبهام والتخییر ، وأمّا هذه الثلاثه فإنّ مع کل منها تفریقاً مصحوباً بغیره ، ومثّل بنحو : (إنْ یَکُنْ غَنیّاً أوْ فَقیراً) (النساء /135) (وَقالُوا کُونُوا هُوداً أوْ نصاری تَهْتَدُوا) (البقره /135) وغیره عدل عن العبارتین ، فعبّر بالتفصیل (2) ومثّل بقوله تعالی : (وَقالُوا کُونُوا هُوداً أوْ نَصاری) (البقره /135) (قالُوا ساحِرٌ أوْ مَجْنُونٌ) (الذاریات /52) ؛ إذالمعنی : وقالت الیهود کونوا هوداً وقالت النصاری کونوا نصاری ، وقال بعضهم : ساحر ، وقال بعضهم : مجنون ، فَ «أو» فیهما لتفصیل الإجمال فی «قالوا».

الثامن : أن تکون بمعنی «إلاّ» فی الاستثناء ، وهذه ینتصب المضارع بعدها بإضمار «أن» کقول زیاد الأعجم :

61- وکنتُ إذا غَمَزتُ قناه قوم***کَسَرتُ کعُوبها أو تستقیما (3)

وحمل علیه بعض المحققین قوله تعالی : (لا جُناحَ عَلَیْکُمْ إنْ طَلَّقْتُمُ النّساء ما لَمْ تَمَسُّوهُنَّ أوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَریضَهً) (البقره /236) فقدر «تفرضوا» منصوباً

[شماره صفحه واقعی : 72]

ص: 72


1- نهج البلاغه : ط 40/125.
2- وقع البحث عن الفرق بین التقسیم والتفصیل وکذلک بین التقسیم والتفریق ، أمّا الأولان فقال بعض بترادفهما والظاهر أن التقسیم بِ «أو» تبیین أقسام الکلی والتفصیل بها تبیین ما تقدم من المجمل وتشریحه کلّاً کان أم کلّیاً وأمّا الأخیران فقال الدمامینی : أنا لم أتحقق إلی الآن الفرق بینهما. تحفه الغریب : 142 ، فافهم.
3- شرح شواهد المغنی : 1/205. قال البغدادی : روی القصیده التی هذا البیت منها بالإقواء وخو اختلاف القوافی بالرفع والجر. وسیبویه أنشد البیت الشاهد منها بالنصب ، لأنه سمعه کذلک ممن یستشهد بقوله ، وتبعه من جاء بعده من النحویین. شرح أبیات مغنی اللبیب : 2/71.

بِ «أن» مضمره لامجزوماً بالعطف علی «تمسوهن» لئلا یصیر المعنی لاجناح علیکم فیما یتعلق بمهور النساء إن طلقتموهن فی مده انتفاء أحد هذین الأمرین ، مع أنه إذا انتفی الفرضُ دون المسیس لزم مهر المثل ، وإذا انتفی المسیس دون الفرض لزم نصف المسمّی ، فکیف یصح نفی الجناح عند انتفاء أحد الأمرین؟

وأجاب ابن الحاجب بمنع کون المعنی : مده انتفاء أحدهما ، بل مده لم یکن واحد منهما ، وذلک بنفیهما جمیعاً؛ لأنه نکره فی سیاق النفی الصریح بخلاف الأول ، فإنه لا ینفی إلاّ أحدهما.

وقیل : «أو» بمعنی الواو ، ویؤیده قول المفسرین : إنها نزلت فی رجل أنصاری طلّق امرأته قبل المسیس وقبل الفرض. وفیها قول آخر سیأتی.

التاسع : أن تکون بمعنی «إلی» وهی کالتی قبلها فی انتصاب المضارع بعدها بِ «أن» مضمره کقوله (1) :

62- لأستسهِلنّ الصعبَ أو اُدرک المُنی***فما انقادت الآمال إلاّ لصابِر

ومن قال فی «أو تفرضوا» : إنه منصوب ، جوّز هذا المعنی فیه ، ویکون غایه لنفی الجناح ، لا لنفی المسیس.

العاشر : التقریب ، نحو : «ما أدری أسلّمَ أو ودَّع» قاله الحریری وغیره.

الحادی عشر : الشرطیه ، نحو : «لأضربنّه عاش أو ماتَ» أی : إن عاش بعد الضرب وإن مات ، ومثله : «لآتینّک أعطیتنی أو حرمتنی» قاله ابن الشجری.

الثانی عشر : التبعیض ، نحو : (وَقالُوا کُونُوا هُوداً أو نَصاری) (البقره / 135) نقله ابن الشجری عن بعض الکوفیین ، والذی یظهر أنه إنّما أراد معنی

[شماره صفحه واقعی : 73]

ص: 73


1- لم یسم قائله. شرح شواهد المغنی : 1/206.

التفصیل السابق؛ فإن کل واحد مما قبل «أو» التفصیلیه وما بعدها بعض لما تقدم علیهما من المجمل.

تنبیه

التحقیق : أن «أو» موضوعه لأحد الشیئین أو الأشیاء ، وهو الذی یقوله المتقدمون ، وقد تخرج إلی معنی «بل» وإلی معنی الواو ، وأما بقیه المعانی فمستفاده من غیرها ، ومن العجب أنهم ذکروا أن من معانی صیغه «إفْعَلْ» التخییر والإباحه ، ومثّلوا بنحو : «خذ من مالی درهماً أو دیناراً» و «جالس الحسن أو ابن سیرین» ثم ذکروا أن «أو» تفیدهما ، ومثلوا بالمثالین المذکورین لذلک ، ومن البین فساد المعنی العاشر ، و «أو» فیه إنما هی للشک علی زعمهم ، وإنما استفید معنی التقریب من إثبات اشتباه السلام بالتودیع؛ إذ حصول ذلک - مع تباعد ما بین الوقتین - ممتنع أو مستبعد. وینبغی لمن قال : إنها تأتی للشرطیه ، أن یقول : «وللعطف» لأنه قدر مکانها «وإن». والحق أن الفعل الذی قبلها دال علی معنی حرف الشرط کما قدّره هذا القائل وأن «أو» علی بابها ، ولکنها لمّا عطفت علی ما فیه معنی الشرط دخل المعطوف فی معنی الشرط.

(أی)

علی وجهین :

حرف لنداء البعید أو القریب أوالمتوسط علی خلاف فی ذلک ، قال الإمام علی ابن الحسین (علیهما السلام) : «وبکرمک ، أی ربّ أستفتح دعائی» (1) وقد تمدّ همزتها.

[شماره صفحه واقعی : 74]

ص: 74


1- المصباح : 597.

وحرف تفسیر ، تقول : «عندی عسجد أی : ذهب» وما بعدها عطف بیان علی ما قبلها ، أو بدل ، لا عطف نسق ، خلافاً للکوفیین وصاحبی المستوفی والمفتاح؛ لأنا لم نر عاطفاً یصلح للسقوط دائماً ، ولا عاطفاً ملازماً لعطف الشیء علی مرادفه وتقع تفسیراً للجمل أیضاً ، کقولک : «اُریق رَفده أی : مات».

وإذا وقعت بعد «تقول» وقبل فعل مسند للضمیر حکی الضمیر ، نحو : «تقول : استکتمتُه الحدیث أی : سألتُه کتمانه» یقال ذلک بضم التاء ، ولو جئت بِ «إذا» مکان «أی» فتحت التاء فقلت : «إذا سألته» ؛ لأن «إذا» ظرف لِ «تقول».

(إیْ)

حرف جواب بمعنی «نعم» فیکون لتصدیق المخبر ، ولإعلام المُستخبر ، ولوعد الطالب. وزعم ابن الحاجب أنها إنما تقع بعد الاستفهام ، نحو (وَیَسْتَنْبِئُونَکَ أحَقٌّ هُوَ قُل إی وَرَبّی إنّهُ لَحَقٌّ) (یونس /53) ولاتقع عند الجمیع إلاّ قبل القسم. وإذا قیل : «إی والله» ثم اُسقطت الواو ، جاز إسکان الیاء وفتحها وحذفها وعلی الأول فیلتقی ساکنان علی غیر حدّهما.

(أیا)

حرف لنداء البعید وفی الصحاح : أنه حرف لنداء القریب والبعید ، ولیس کذلک ، قال طالب بن أبی طالب :

63- أیا أخوینا عبد شمس ونوفلا***اُعیذکما بالله أن تحدثا حربا (1)

وقد تبدل همزتها هاء ، فیقال : «هیا».

[شماره صفحه واقعی : 75]

ص: 75


1- شرح قطر الندی ، باب عطف البیان : 300.
(أیمن)

(1)

المختص بالقسم اسم لا حرف ، خلافاً للزجاج والرمانی ، مفرد مشتق من الُیمن وهوالبرکه ، وهمزته وصل ، لا جمع یمین وهمزته قطع ، خلافاً للکوفیین ، ویرده جواز کسر همزته ، وفتح میمه ، ولا یجوز مثل ذلک فی الجمع من نحو : «أفلس» وقولُ نُصیب :

64- فقال فریق القومِ لمّا نشدتهم***نعم ، وفریق : لَیْمُنُ الله ما ندری (2)

فحذف ألفها فی الدرج.

ویلزمه الرفع بالابتداء ، وحذف الخبر ، وإضافته إلی اسم الله سبحانه ، خلافاً لابن درستویه فی إجازه جرّه بحرف القسم ، ولابن مالک فی جواز إضافته إلی «الکعبه» وکاف الضمیر ، وجوّز ابن عصفور کونه خبراً والمحذوف مبتدأ ، أی : قسمی أیمن الله.

(أیّ)

اسم یأتی علی خمسه أوجه :

الأول : أن تکون للشرط ، نحو : (أیّاً ما تَدْ عُوا فَلَهُ الأسماء الحُسنی) (الإسراء /110).

الثانی : أن تکون للاستفهام ، نحو قوله تعالی : (أیُّکُم زادَتْهُ هذِهِ إیماناً)

[شماره صفحه واقعی : 76]

ص: 76


1- قد تحذف منه النون فیقال : أیم ، صرح به ابن منظور ، نحو قول أمیرالمؤمنین علیه السلام : «وأیم الله إنّی لأظنّ بکم أن لو حَمِسَ الوغی واستحرّ الموت قد انفرجتم عن ابن أبی طالب انفراج الرأس». نهج البلاغه : ط 34/ 113.
2- شرح شواهد المغنی : 1/ 299.

(التوبه/124) وقول الکمیت :

65- بأیّ کتاب أم بأیّه سنه***تری حبّهم عاراً علیّ وتحسب (1)

وقد تخفف کقول الفرزدق :

66- تَنَظّرتُ نصراًوالسماکَین أیْهُما***علیّ من الغیث استَهَلّت مَواطِرُه (2)

الثالث : أن تکون موصوله ، نحو : (لَنَنْزِعَنَّ مِنْ کُلِّ شِیعَه أیُّهُمْ أَشَدُّ) (مریم /69) التقدیر : لننزعن الذی هو أشد ، قاله سیبویه وخالفه الکوفیون وجماعه من البصریین؛ لأنهم یرون أن «أیّاً» الموصوله معربه دائماً کالشرطیه والاستفهامیه ، قال الزجاج : ما تبین لی أن سیبویه غلط إلاّ فی موضعین هذا أحدهما ، فإنه یسلم أنها تعرب إذا اُفردت ، فکیف یقول ببنائها إذا اُضیفت؟.

وزعم هؤلاء أنها فی الآیه استفهامیه ، وأنها مبتدأ ، و «أشدّ» خبر ، ثم اختلفوا فی مفعول «نَ-نْزِعُ» فقال الخلیل : محذوف ، والتقدیر : لننزعنّ الّذین یقال فیهم أیهم أشد ، وقال یونس : هوالجمله ، وعُلّقت «ننزع» عن العمل کما فی (لِنَعْلَمَ أیُّ الْحِزْبَیْنِ أحصی) (الکهف /12) وقال الکسائی والأخفش : کل شیعه ، و «من» زائده ، وجمله الاستفهام مستأنفه ، وذلک علی قولهما فی جواز زیاده «مِن» فی الإیجاب.

ویردّ أقوالهم أن التعلیق مختص بأفعال القلوب ، وأنه لا یجوز «لأضربنّ الفاسقُ» بالرفع بتقدیر : الذی یقال فیه هوالفاسق وأنه لم یثبت زیاده «مِنْ» فی الإیجاب ، وقول الشاعر (3) :

[شماره صفحه واقعی : 77]

ص: 77


1- شرح شواهد المغنی : 1/35.
2- شرح شواهد المغنی : 1/236.
3- قال السیوطی : «هو رجل من غسان». شرح شواهد المغنی : 1/236.

67- إذا ما لقیتَ بنی مالک***فسلّم علی أیُّهم أفضلُ

یُروی بضم «أیّ» وحروف الجر لا تعلّق ، ولایجوز حذف المجرور ودخول الجار علی معمول صلته ، ولایستأنف ما بعد الجار.

وجوّز الزمخشری وجماعه کونها موصوله مع أن الضمه إعراب ، فقدّروا متعلق النزع «من کلّ شیعه» وکأنه قیل : «لننزعنّ بعض کل شیعه» ثم قدر أنه سئل : «من هذا البعض؟» فقیل : «هو الذی هو أشد» ، ثم حذف المبتدأان المکتنفان للموصول ، وفیه تعسف ظاهر ، ولا أعلمهم استعملوا «أیّاً» الموصوله مبتدأ.

الرابع : أن تکون داله علی معنی الکمال فتقع صفهً للنکره ، نحو : «زیدٌ رجل أیّ رجل» أی : کامل فی صفات الرجال ، وحالاً للمعرفه کَ «مررت بعبدالله أیّ رجل».

الخامس : أن تکون وصله إلی نداء ما فیه «أل» ، نحو قول الرسول (صلی الله علیه وآله وسلم) : «یا أیّها الناس ألستم تعلمون أنی أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟ قالوا : بلی ، قال : فمن کنت مولاه فعلّی مولاه» (1).

ولاتکون «أیّ» غیر مذکور معها مضاف إلیه البته إلاّ فی النداء والحکایه ، یقال : جاءنی رجل ، فتقول : «أیٌّ یا هذا؟» وجاءنی رجلان ، فتقول : «أیّان؟» وجاءنی رجال ، فتقول : «أیّون؟».

[شماره صفحه واقعی : 78]

ص: 78


1- الغدیر : 1/30.
حرف الباء
الباء المفرده
اشاره

حرف جر لأربعه عشر معنی :

أولها : الإلصاق

وهو حقیقی کَ «أمسکتُ بزید» إذا قبضتَ علی شیء من جسمه أو علی ما یحبسه من ثوب ونحوه ، ولو قلت : أمسکته ، احتمل ذلک وأن تکون منعته من التصرف ، ومجازیّ ، نحو : «مررت بزید» أی : ألصقت مروری بمکان یقرب من زید.

الثانی : التعدیه

وتسمی باء النقل أیضاً ، وهی المعاقبه للهمزه فی تصییر الفاعل مفعولاً ، وأکثر ما تعدّی الفعل القاصر ، تقول فی «ذهب زید» : «ذهبت بزید ، وأذهبته» ومنه : (ذَهَبَ الله بِنُورِهِمْ) (البقره /17) وقرئ فی الشواذ «أذهب الله نورهم» وهی بمعنی القراءه المشهوره.

وقول المبرّد والسهیلی : «إنّ بین التعدیتین فرقاً ، وإنک إذا قلت : ذهبتُ بزید ، کنت مصاحباً فی الذهاب» مردود بالآیه.

ولأن الهمزه والباء متعاقبتان لم یجز «أقمت بزید» وأمّا (تُنْبِت بالدّهْنِ) (المؤمنون /20) فیمن ضم أوله وکسر ثالثه ، فخرّج علی زیاده الباء ، أو علی أنها

[شماره صفحه واقعی : 79]

ص: 79

للمصاحبه ، فالظرف حال من الفاعل ، أی : مصاحبه للدهن ، أو المفعول ، أی : تنبت الثمر مصاحباً للدهن ، أو أن «أنبت» یأتی بمعنی «نبت» کقول زهیر :

68- رأیت ذوی الحاجاتِ حولَ بُیُوتهم***قطیناً لهم حتیّ إذا أنبتَ البقلُ (1)

ومن ورودها مع المتعدی قوله تعالی : (دَفْعُ الله النّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعض) (البقره /251) والأصل : دفع بعض الناس بعضاً.

الثالث : الاستعانه

و هی الداخله علی آله الفعل ، نحو قول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «لألف ضربه بالسیف أهون علیّ من مِیته علی الفراش فی غیر طاعه الله»(2) وقول عبیدالله بن الحرّ الجعفی فی رثاء أصحاب الإمام الحسین (علیه السلام) :

69- تآسَوا علی نَصر ابن بنت نبیّهم***بأسیافهم آساد غیل ضراغمه(3)

قیل : ومنه باء البسمله؛ لأن الفعل لا یتأتی علی الوجه الأکمل إلاّ بها.

الرابع : السببیّه

نحو قوله تعالی : (إنّکُمْ ظَلَمْتُمْ أنْفُسَکُمْ بِاتّخاذکُمُ الْعِجْلَ) (البقره /54) وقول أبی طالب فی النبی (صلی الله علیه وآله وسلم) :

70- وأبیضَ یُستَسْقی الغَمامُ بوجهه***ثِمال الیتامی عصمهٌ للأراملِ (4)

ومنه : «لقیت بزید الأسد» أی : بسبب لقائی إیّاه.

الخامس : المصاحبه

نحو قوله تعالی : (اهْبِطْ بسَلام) (هود /48) أی : معه ، وقول الزینب الصغری سلام الله علیها خطاباً للمدینه :

[شماره صفحه واقعی : 80]

ص: 80


1- شرح شواهد المغنی : 1/314.
2- نهج البلاغه : ط ١٢٢ /٣٨٠.
3- أدب الطف : 1/98.
4- شرح شواهد المغنی : 1/ 395.

71- خرجنا منک بالأهلین جمعاً***رجعنا لا رِجالَ ولا بنینا (1)

وقد اختلف فی الباء من قوله تعالی : (فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبّک) (النصر /3) فقیل : للمصاحبه ، والحمد مضاف إلی المفعول ، أی : فسبحه حامداً له ، أی : نزّهه عما لایلیق به ، وأثبتْ له ما یلیق به ، وقیل : للاستعانه ، والحمد مضاف إلی الفاعل ، أی : سبّحه بما حَمِدَ به نفسه.

السادس : الظرفیه

نحو قوله تعالی : (نَجَّیناهُمْ بِسَحَر) (القمر /34) وقول حسّان :

72- یُنادیهم یومَ الغدیر نبیّهم***بخمٍّ وأسمع بالرسول منادیا (2)

السابع : البدل

کقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «أما والله لَوَدِدْتُ أنّ لی بکم ألف فارس من بَنی فراسِ بنِ غَنْم» (3) وقول قریط بن اُنیف :

73- فلیت لی بهم قوماً إذا رکبوا***شنّوا الإغاره فرساناً ورکباناً (4)

وانتصاب «الإغاره» علی أنه مفعول لأجله.

الثامن : المقابله

و هی الداخله علی الأعواض ، نحو : «اشتریته بألف» ومنه : (ادْخُلُوا الجَنَّهَ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) (النحل /32) وإنما لم نقدرها باء السببیه کما قالت المعتزله وکما قال الجمیع فی الحدیث النبوی «لَنْ یدخُلَ أحَدکُم الجنّهَ بعمله» (5) ؛

[شماره صفحه واقعی : 81]

ص: 81


1- أدب الطف : 1/75.
2- الإرشاد : 94.
3- نهج البلاغه : ط 25/89.
4- شرح شواهد المغنی : 1/69.
5- أورده ابن هشام فی المغنی بهذا اللفظ والذی وَجدناه ما قریبه ، نحو : «ما مِنْ أحَدٍ یدخُلُ الجنّهَ بعمله» ، کنزالعمال : 4/ح 10410.

لأن المُعطی بعوض قد یعطی مجاناً ، وأما المسبب فلا یوجد بدون السبب ، وقد تبین أنه لا تعارض بین الحدیث والآیه؛ لاختلاف محملی الباءین جمعاً بین الأدله.

التاسع : المجاوزه کَ «عَنْ»

فقیل : تختص بالسؤال ، نحو : (فاسألْ بِهِ خَبیراً) (الفرقان / 59) ، بدلیل (یسألُونَ عَنْ أَنْبائکُمْ) (الأحزاب /20) وقیل : لاتختص به ، بدلیل قوله تعالی : (یَسْعی نُورُهُمْ بَیْنَ أیْدیهِمْ وبأیمانِهِم) (الحدید /12).

وتأول البصریون (فاسأل به خبیراً) علی أن الباء للسببیه ، وزعموا أنها لاتکون بمعنی «عن» أصلاً ، وفیه بعد؛ لأنه لایقتضی قولُک : «سألت بسببه» أن المجرور هو المسؤول عنه.

العاشر : الاستعلاء

نحو قوله تعالی : (مَنْ إنْ تَأمَنهُ بِقِنطار) (آل عمران/75) الآیه؛ بدلیل (هَلْ آمَنُکُمْ عَلَیْهِ إلاّ کَما أمِنْتُکُمْ عَلی أخیهِ مِنْ قَبلُ) (یوسف / 64)

وقول راشد بن عبد ربّه :

74- أرَبٌّ یبولُ الثعلبان برأسه؟***....................

؛ بدلیل تمامه :

....................***لقدْ هانَ منْ بالَتْ علیه الثعالِبُ(1)

الحادی عشر : التبعیض

أثبت ذلک الأصمعیّ والفارسی والقُتبیّ وابن مالک ، قیل : والکوفیون ، وجعلوا منه : (عَیْناً یَشْرَبُ بِها عِبادُ الله) (الإنسان / 6) قیل : ومنه : (وامْسَحُوا بِرُؤوسکُم) (المائده / 6) والظاهر أن الباء فیهما

[شماره صفحه واقعی : 82]

ص: 82


1- شرح أبیات مغنی اللبیب : ٢/٣٠٢. وروی السیوطی «ذلّ» مکان «هان». شرح شواهد المغنی : ١/٣١٧.

للإلصاق وقیل : هی فی آیه الوضوء للاستعانه ، وإن فی الکلام حذفاً وقلباً؛ فإنّ «مسح» یتعدّی إلی المزال عنه بنفسه ، وإلی المزیل بالباء ، فالأصل : امسحوا رؤوسکم بالماء.

الثانی عشر : القسم

و هو أصل أحرفه ، ولذلک خصت بجواز ذکر الفعل معها ، نحو قول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «فاُقسم بالله یا بنی اُمیه عما قلیل لَتَعْرِفنّها فی أیدی غیرکم وفی دار عدوّکم» (1) ودخولها علی الضمیر ، نحو : «بک لأفعلنّ» واستعمالها فی القسم الاستعطافی ، نحو : «بالله هل قام زید؟» أی : أسألک بالله مستحلفاً.

الثالث عشر : الغایه

نحو : (وَقَدْ أحْسَنَ بِی) (یوسف / 100) أی : إلیّ وقیل : ضمن «أحسن» معنی «لطف».

الرابع عشر : التوکید
اشاره

و هی الزائده ، وزیادتها فی سته مواضع :

أحدها : الفاعل

و زیادتها فیه واجبه ، وغالبه ، وضروره.

فالواجبه فی نحو : «أحسنْ بزید» فی قول الجمهور : إن الأصل : أحسنَ زید بمعنی «صارذا حُسْن» ، ثم غیرت صیغه الخبر إلی الطلب ، وزیدت الباء إصلاحاً للفظ ، وأمّا إذا قیل : بأنه أمر لفظاً ومعنی وأن فیه ضمیر المخاطب مستتراً فالباء مُعدّیه مثلها فی «اُمْرُر بزید».

والغالبه فی فاعل «کفی» ، نحو : (کَفی بِالله شَهیداً) (الرعد / 43) وقال الزجاج : دخلت لتضمن «کفی» معنی «إکتفِ» وهو من الحسن بمکان ، ویصححه قولهم : «اتّقی الله امرُؤٌ فعلَ خیراً یُثَبْ علیه» أی : لیتَّقِ ولیفعل؛ بدلیل جزم «یُثَبْ»

[شماره صفحه واقعی : 83]

ص: 83


1- نهج البلاغه : ط 104/309.

ویوجبه قولهم : «کفی بهند» بترک التاء ، فإن احتجّ بالفاصل فهو مجوز لا موجب؛ بدلیل (وما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَه) (الأنعام / 59) فإن عُورض بقولک : «أحسنْ بهند» فالتاء لاتلحق صیغ الأمر ، وإن کان معناها الخبر.

قالوا : ومن مجیء فاعل «کفی» هذه مجرداً من الباء قول سُحیم :

75- عُمَیْرَهَ وَدّعْ إنْ تَجهَّزْت غادیا***کفی الشّیبُ والإسلامُ للمرء ناهیا (1)

ووجه ذلک - علی ما اخترناه - : أنه لم یستعمل «کفی» هنا بمعنی «إکتفِ» ولاتزاد الباء فی فاعل «کفی» التی بمعنی «أجزأ وأغنی» ولا التی بمعنی «وقی» والاُولی متعدیه لواحد کقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «کفاک أدباً لنفسک اجتنابُ ما تکرَهُهُ من غیرک» (2).

والثانیه متعدیه لا ثنین ، نحو (وکَفَی الله المؤمنینَ القِتال) (الأحزاب / 25).

والضروره کقول قیس بن زهیر :

76- ألم یأتیک والأنباء تَنْمی***بما لاقتْ لَبونُ بنی زیاد (3)

وقال ابن الضائع : إن الباء متعلقه بِ «تنمی» ، وإن فاعل «یأتی» مضمر ، فالمسأله من باب الإعمال.

الثانی : مما تزاد فیه الباء المفعول

نحو قوله تعالی : (ولاتُلْقُوا بِأیدِیکُمْ إلَی التَّهْلُکَهِ) (البقره / 195) (وهُزِّی إلیکِ بِجِذْعِ النَّخْلَهِ) (مریم / 25) وقوله (4) :

[شماره صفحه واقعی : 84]

ص: 84


1- شرح شواهد المغنی : 1/325.
2- نهج البلاغه : ح 404/1278.
3- شرح شواهد المغنی : 1/328.
4- لم یسم قائله و «بنی جعده» منصوب علی الاختصاص وروی بالرفع أیضاً. شرح أبیات مغنی اللبیب : 2 /366.

77- نحن بَنی جَعْدَهَ أربابُ الفَلَج***نضرب بالسّیفِ ونَرجُو بالفَرَج

الشاهد فی الثانیه ، وأمّا الاُولی فللاستعانه ، وقیل : ضمن «تلقوا» معنی «تُفضُوا» و «نرجو» معنی «نطمع» وقیل : المراد : لا تُلقُوا أنفسکم إلی التهلکه بأیدیکم ، فحذف المفعول به ، والباء للآله ، أو المراد بسبب أیدیکم کما یقال : لاتُفسد أمرک برأیک.

وکثرت زیادتها فی مفعول «عرفت» ونحوه ، وقلّت فی مفعول ما یتعدی لاثنین کقوله تعالی : (یُسْقی بِماء واحِد) (الرعد / 4).

وقد زیدت فی مفعول «کفی» المتعدیه لواحد ، ومنه الحدیث النبوی : «کفی بالمرء کَذِباً أن یُحَدِّثَ بِکُلّ ما سمع» (1) وقوله (2) :

الثالث : المبتدأ

نحو قول النبی (صلی الله علیه وآله وسلم) : «کیف بإحداکن إذا نبحتْها کلابُ الحَوأب» (3) وقول العرب : «بحسبک درهم» ومنه عند سیبویه : (بأیِّکُمُ المَفْتُونُ) (القلم /6) وقال أبوالحسن : «بأیکم» متعلق باستقرار محذوف مخبر به عن «المفتون» ، ثم اختلف ، فقیل : «المفتون» مصدر بمعنی «الفتنه» وقیل : الباء ظرفیه ، أی : فی أیّ طائفه منکم المفتون.

[شماره صفحه واقعی : 85]

ص: 85


1- صحیح مسلم : 1/10 ، المقدمه ، باب 3 ، ح 5.
2- هو لکعب بن مالک وقیل : لحسان بن ثابت وقیل : لبشیر بن عبد الرحمن. شرح شواهد المغنی : 1/337.
3- المستدرک علی الصحیحین فی الحدیث : 3/120.
تنبیه

من الغریب أنها زیدت فیما أصله المبتدأ وهو اسم «لیس» بشرط أن یتأخر إلی موضع الخبر کقراءه بعضهم : (لَیْسَ البِرَّ بِأنْ تُوَلُّوا) (البقره / 177) بنصب «البرّ».

الرابع : الخبر

و هو ضربان : غیر موجب فینقاس ، نحو قوله تعالی : (قُلْ لَسْتُ عَلَیْکُمْ بِوَکِیل) (الأنعام / 66) وقول الإمام علیّ بن الحسین (علیهما السلام) : «وما أنا بأظلم من تاب إلیک فعُدْتَ علیه» (1) وموجب فیتوقف علی السماع ، وهو قول الأخفش ومن تابعه ، وجعلوا منه قوله تعالی : (جَزاء سَیِّ-ئه بِمِثلِها) (یونس / 27) والأولی تعلیق «بمثلها» باستقرار محذوف هوالخبر.

الخامس : الحال المنفی عاملها

کقول القُحیف :

79- فما رَجَعتْ بخائبه رکابٌ***حکیمُ بن المسیّب مُنتَهاها (2)

وقوله (3) :

80- کائن دُعیتُ إلی بأساء داهِمه***فما انبعثتُ بمزؤُود ولا وَکَلِ

ذکر ذلک ابن مالک وخالفه أبوحیان ، وخرّج البیتین علی أن التقدیر : بحاجه خائبه وبشخص مزؤود ، أی : مذعور ویرید بالمزؤود نفسه علی حد قولهم : «رأیت منه أسداً» وهذا التخریج ظاهر فی البیت الأول دون الثانی؛ لأن صفات الذم إذا نفیت علی سبیل المبالغه لم ینتف أصلها ولهذا قیل فی قوله تعالی :

[شماره صفحه واقعی : 86]

ص: 86


1- الصحیفه الکامله السجادیه ، الدعاء الثانی عشر : 98.
2- شرح أبیات مغنی اللبیب : 2/ 391.
3- شرح شواهد المغنی : 1/340 وشرح أبیات مغنی اللبیب : 2/393. لم یسم قائله.

(وما رَبُّکَ بِظلاّم) (فصّلت / 46) : إن «فعّالاً» هنا لیس للمبالغه بل للنسب أی : وما ربک بذی ظلم؛ لأن الله تعالی لایظلم الناس شیئاً. ولا یقال : «لقیت منه أسداً أو بحراً» أو نحو ذلک إلاّ عند قصد المبالغه فی الوصف بالإقدام والکرم.

السادس : التوکید بالنفس والعین

و جعل منه بعضهم قوله تعالی : (یَتَرَبَّصْنَ بِأنْفُسِهِنَّ) (البقره / 228) ، وفیه نظر؛ إذ حق الضمیر المرفوع المتصل المؤکد بالنفس أو العین أن یؤکد أوّلاً بالمنفصل کَ «قمتم أنتم أنفسکم».

(بَجَلْ)

علی وجهین : حرف بمعنی «نعم» واسم وهی علی قسمین : اسم فعل بمعنی «یکفی» واسم مرادف لِ- «حسب» ویقال علی الأوّل : «بجلْنی» وهو نادر ، وعلی الثانی : «بجلی».

(بَلْ)

حرف إضراب ، فإن تلاها جمله کان معنی الإضراب إمّا إلا بطال ، نحو : (وَقالُوا اتّخَذَ الرّحمنُ وَلَداً سُبْحانَهُ ، بَلْ عِبادٌ مُکْرمُونَ) (الأنبیاء / 26) أی : بل هم عباد ، ونحو : (أمْ یَقُولُونَ بِهِ جِنّهٌ بَلْ جاءهُمْ بِالحَقّ) (المؤمنون / 70) وإمّا الانتقال من غرض إلی آخر ، نحو قوله تعالی : (قَد أفْلَحَ مَنْ تَزَکّی وَذَکَرَاسْمَ رَبِّهِ فَصَلّی بَلْ تؤثِرُونَ الحَیوهَ الدُّنیا) (الأعلی / 14 - 16) وقول الرسول (صلی الله علیه وآله وسلم) فی علیّ (علیه السلام) : «ما أنا انتجَیْتُه بل الله انتجاه» (1) وهی فی ذلک کلّه حرف ابتداء لاعاطفه علی الصحیح.

[شماره صفحه واقعی : 87]

ص: 87


1- مناقب ابن مغازلی : 117.

وإن تلاها مفرد فهی عاطفه ، ثم إن تقدّمها أمر أو إیجاب کَ «اضرب زیداً بل عمراً» و «قام زید بل عمرو» فهی تجعل ما قبلها کالمسکوت عنه ، فلایحکم علیه بشی وتثبت الحکم لما بعدها ، وإن تقدمها نفی أو نهی فهی لتقریر ما قبلها علی حالته ، وجعل ضدّه لما بعدها ، نحو : «ما قام زید بل عمرو» و «لایقم زید بل عمرو» وأجاز المبرد وعبدالوارث أن تکون ناقله معنی النفی والنهی إلی ما بعدها.

وتزاد قبلها «لا» لتوکید الإضراب (1) بعد الإیجاب کقوله (2) :

81- وجهک البدر لابل الشمس لو لم***تقض للشمس کسفه أو اُفول

ولتوکید تقریر ما قبلها بعد النفی ، ومنع ابن درستویه زیادتها بعد النفی ، ولیس بشیء ، لقول أبی الرمیح الخزاعی :

82- تبکّی علی آل النبی محمّد***وما أکثرت فی الدمع لابل أقلّت (3)

(بَلْهَ)

بَلی علی ثلاثه أوجه : اسم لِ «دع» ومصدر بمعنی الترک ، واسم مرادف لِ «کیف» ، وما بعدها منصوب علی الأوّل ومخفوض علی الثانی ومرفوع علی الثالث وفتحها بناء علی الأول والثالث وإعراب علی الثانی. وقد روی بالأوجه الثلاثه قول کعب بن مالک یصف السیوف :

[شماره صفحه واقعی : 88]

ص: 88


1- قال ابن هشام فی بحث «لا» العاطفه : فإذا قیل : «جاءنی زید لابل عمرو» فالعاطف «بل» و «لا» ردّ قبلها. وهذا یقتضی أن لا تکون زائده ، فهو خلاف ظاهر کلامه هنا. فافهم.
2- لم یسر قائله. شرح أبیات مغنی اللبیب : 3/13 و 4.
3- أدب الطف : 1/ 59.

83- تذر الجَماجِمَ ضاحیاً هاماتُها***بَلْهَ الأکُفّ کأنّها لم تُخلقِ (1)

وإذا قیل : «بلهَ الزیدَینِ أو المسلمینَ أو أحمدَ أو الهنداتِ» احتملت المصدریه واسم الفعل.

ومن الغریب أن فی البخاری فی تفسیر آلم السجده : یقول الله تعالی : (أعددت لعبادی الصالحین مالا عین رأتْ ولا اُذن سمعت ولا خطر علی قلب بشر ذخراً من بلهِ ما اُطلعْتم علیه) (2) فاستعملت معربه مجروره بِ «من» خارجه عن المعانی الثلاثه وفسّرها بعضهم بِ «غیر» وهو ظاهر وبهذا یتقوی من یعدّها فی ألفاظ الاستثناء.

(بَلی)

حرف جواب تختصّ بالنفی وتفید إبطاله ، سواء کان مجرداً ، نحو : (زَعَمَ الّذینَ کَفَرُوا أنْ لَنْ یُبْعَثُوا قُلْ بلی ورَبّی) (التغابن / 7) أم مقروناً بالاستفهام حقیقیاً کان ، نحو قول اُم سلمه : قلت یا رسول الله ألست من أهلک؟ (فَ) قال : «بلی» (3) أو توبیخیاً ، نحو : (أمْ یَحْسَبُونَ أنّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَنَجْویهُمْ بَلی) (الزخرف / 80) أو تقریریاً ، نحو : (ألسْتُ بِرَبّکُمْ قالُوا بَلی) (الأعراف / 172) أجروا النفی مع التقریر مُجری النفی المجرّد فی ردّه بِ «بلی» ولذلک قال ابن عباس وغیره : لو قالوا : «نعم» لکفروا. ووجهه : أنّ «نعم» تصدیق للمخبر بنفی أو إیجاب ولذلک قال جماعه من الفقهاء : لو قال : ألیس لی علیک الف؟ فقال : «بلی» لزمته ،

[شماره صفحه واقعی : 89]

ص: 89


1- شرح شواهد المغنی : 1/353.
2- صحیح البخاری : 6/145. والمروی فیه : «بله» وفی هامشه : أن فی بعض النسخ «من بله».
3- تفسیر فرات الکوفی : 124.

ولو قال : «نعم» لم تلزمه وقال آخرون : تلزمه فیهما ، وجروا فی ذلک علی مقتضی العرف لا اللغه.

(بَیْدَ)

ویقال : «مَیدَ» بالمیم وهو اسم ملازم لِلإضافه إلی «أن» وصلتها ، وله معنیان :

أحدهما : «غیر» إلاّ أنّه لایقع مرفوعاً ولا مجروراً ، بل منصوباً ولایقع صفه ولا استثناء متّصلاً ، وإنما یستثنی به فی الانقطاع خاصّه ، ومنه الحدیث النبویّ : «نحن الآخرون ونحن السابقون یومَ القیامه بید أنّ کلّ اُمّه اُوتیت الکتاب من قبلنا» (1).

الثانی : أن تکون بمعنی «من أجل» ومنه الحدیث النبویّ : «أنا أفصح من نطق بالضادّ بیدَ أنّی من قریش واستُرضعتُ من بنی سعدبن بکر» (2) وقال ابن مالک وغیره : إنّها هنا بمعنی «غیر» علی حدّ قول النابغه الذبیانی :

84- ولاعَیبَ فیهم غیرَ أنّ سیوفهم***بهنَّ فُلُول من قِراع الکَتائب (3)

[شماره صفحه واقعی : 90]

ص: 90


1- مسند أحمد : 2/249.
2- مناهل الصفا : 12.
3- شرح شواهد المغنی : 1/349.
حرف التاء
التاء المفرده

محرّکه فی أوائل الأسماء ، ومحرّکه فی أواخرها ومحرّکه فی أواخر الأفعال ، ومسکنه فی أواخرها.

فالمحرّکه فی أوائل الأسماء حرف جر معناه القسم ، وتختص بالتعجب وباسم الله تعالی ، نحو قوله (1) :

85- تالله لولا الله ما اهتدینا***وما تصدّقنا وما صلّینا

وربّما قالوا : «تربّی» و «تربّ الکعبه» و «تالرحمن». قال الزمخشری فی (وتَالله لأکیدَنَّ أصنامَکُمْ) (الأنبیاء / 57) : إنّ الباء هی الأصل والتاء بدل من الواو المبدله منها وإنّ التاء فیها زیاده معنی وهو التعجّب کأنّه تعجّب من تسهّل الکید علی یده وتأتّیه (2).

[شماره صفحه واقعی : 91]

ص: 91


1- هذا من رجز نسب إلی عبدالله بن رواحه وعامر بن أکوع ، وروی أیضاً : «أللهم لو لا أنت ...» و «والله لو لا أنت ...» وعلیهما فلا شاهد فیه. راجع شرح شواهد المغنی : /286 و 287 ، شرح أبیات مغنی اللبیب : 2/250 - 252 و 6/37 و 38.
2- الکشاف : 3/122.

والمحرکه فی أواخرها حرف خطاب ، نحو : «أنت».

والمحرکه فی أواخر الأفعال ضمیر ، نحو : «قمت».

والتاء الساکنه فی أواخر الأفعال حرف وضع علامه للتأنیث کَ «قامتْ» وربما وصلت هذه بِ «ثمَّ» و «ربّ» والأکثر تحریکها معهما بالفتح.

[شماره صفحه واقعی : 92]

ص: 92

حرف الثاء
(ثَمَّ)

(1)

اسم یشاربه إلی المکان البعید ، نحو : (وأزْلَفْنا ثَمَّ الآخَرینَ) (الشعراء / 64) هو ظرف لا یتصرف ، فلذلک غُلّط من أعربه مفعولاً لِ «رأیت» فی قوله تعالی : (وَإذا رَأیْتَ ثَمَّ رأیتَ) (الإنسان / 20) ولایتقدمه حرف التنبیه ولایتأخر عنه کاف الخطاب.

(ثُمّ)

ویقال فیها : «فُمّ» - کقولهم فی «جدث» : «جدف» - حرف عطف یقتضی ثلاثه اُمور : التشریک فی الحکم ، والترتیب ، والمهله ، وفی کل منها خلاف.

فأمّا التشریک فزعم الأخفش والکوفیون أنّه قد یتخلف ، وذلک بأن تقع

[شماره صفحه واقعی : 93]

ص: 93


1- وقد تلحقها التّاء ، فیقال : «ثمّه» قال عمرو بن سالم فی مدح الرسول صلی الله علیه واله وسلم : کنتَ لنا أباً وکنّا ولداً ثمّت أسلمنا فلم ننزع یداً الغدیر : 2/ 5.

زائده ، فلا تکون عاطفه البته (1) ، وحملوا علی ذلک قوله تعالی : (حتّی إذا ضاقَتْ عَلَیْهِمُ الأرضُ بِما رَحُبَتْ وَضاقَتْ عَلَیْهِم أنفُسُهُمْ وظَنُّوا أنْ لا مَلْجأ مِنَ الله إلاّ إلَیهِ ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ) (التوبه / 118) وخرّجت علی تقدیر الجواب.

وأمّا الترتیب فخالف قوم فی اقتضائها إیاه ، تمسکاً بقوله تعالی : (خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْس واحِده ، ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زَوجَها) (الزمر /6) وقول أبی نواس :

86- إنّ من سادَ ثُمَّ سادَ أبُوه***ثُمَّ قَدْ سادَ قبلَ ذلک جدُّه (2)

والجواب عن الآیه من وجوه :

منها : أن العطف علی محذوف ، أی : من نفس واحده ، أنشأها ثم جعل منها زوجها.

منها : أن العطف علی «واحده» علی تأویلها بالفعل ، أی : من نفس توحّدت ، أی : انفردت ، ثم جعل منها زوجها.

منها : أن «ثمّ» لترتیب الإخبار لا لترتیب الحکم ، وأنه یقال : «بلغنی ما صنعت الیوم ثمّ ما صنعت أمس أعجبُ» أی : ثم اُخبرک أن الذی صنعته أمس أعجب.

والأولان أنفع من هذا الجواب؛ لأنهما یصحّحان الترتیب والمهله ، وهذا یصحح الترتیب فقط؛ إذ لا تراخی بین الإخبارین ، ولکن الجواب الأخیر أعمّ ؛

[شماره صفحه واقعی : 94]

ص: 94


1- قال الدمامینی : وحینئذٍ فالخلاف فی وقوعها زائده غیر عاطفه لا فی اقتضائها التشریک مع کونها عاطفه ، فالعباره غیر محروره وفی ظاهرها تدافع ، تحفه الغریب : 242.
2- شرح أبیات مغنی اللبیب : 3/38.

لأنه یصح أن یجاب به عن البیت أیضاً (1).

وأجاب ابن عصفور عن البیت بأن المراد أن الجد أتاه السؤدد من قبل الأب والأب من قبل الابن.

وأمّا المهله فزعم الفراء أنها قد تتخلف ، بدلیل قولک : «أعجبنی ما صنعتَ الیوم ثمّ ما صنعت أمس أعجبُ» ؛ لأن «ثم» فی ذلک لترتیب الإخبار ، ولا تراخی بین الإخبارین.

مسأله

أجری الکوفیون «ثمّ» مجری الفاء والواو ، فی جواز نصب المضارع المقرون بها بعد فعل الشرط ، واستدلّ لهم بقراءه الحسن : (ومَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهاجراً إلی الله وَرَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکَه المَوتُ فَقَد وَقَعَ أجْرُهُ عَلَی الله) (النساء / 100) بنصب «یدرک» وأجراها ابن مالک مجراهما بعد الطلب ، فأجاز فی قوله (صلی الله علیه وآله وسلم) : «لایبولنّ أحدُکُم فی الماء الدائم الذی لایجری ثمّ یغتسل فیه» (2) ثلاثه أوجه : الرفع بتقدیر : ثم هو یغتسل ، وبه جاءت الروایه ، والجزم بالعطف علی موضع فعل النهی ، والنصب قال : بإعطاء «ثم» حکم واو الجمع ، فتوهم تلمیذه أبو زکریا النووی أن المراد : إعطاؤها حکمها فی إفاده معنی الجمع ، فقال :

[شماره صفحه واقعی : 95]

ص: 95


1- واعلم أنّه لا یصح الاحتجاج بکلام المولدین فی العربیه وعزاه السیوطی إلی الإجماع ، وأبو نواس من المولّدین فلا یصح التمسک بأشعاره کما قاله البغدادی فالأولی الاستشکال علیه بعدم الحجیه ، راجع الاقتراح : 70 ، شرح أبیات مغنی اللبیب : 3/40.
2- صحیح البخاری : 1/69 ، فتح الباری : 1/346 ، موسوعه أطراف الحدیث النبوی الشریف حرف اللام نقلاً عن عدّه کتب.

لا یجوز النصب ؛ لأنه یقتضی أن المنهی عنه الجمع بینهما ، دون إفراد أحدهما ، وهذا لم یقله أحد ، بل البول منهیّ عنه ، سواء أراد الاغتسال فیه أو منه أم لا ، انتهی. وإنما أراد ابن مالک إعطاءها حکمها فی النصب ، لا فی المعیه أیضاً.

[شماره صفحه واقعی : 96]

ص: 96

حرف الجیم
(جَلَلْ)

حرف بمعنی : «نعم» حکاه الزجاج فی کتاب الشجره واسم بمعنی : «عظیم» أو «یسیر» أو «أجْل».

فمن الأول قول حارث بن وعله :

87- قومی هُم قتلوا ، اُمَیْمَ ، أخی***وإذا رَمَیْتُ یُصیبنی سَهْمی

فلَئن عَفوت لأعفُوَنْ جللاً***ولَئن سَطَوْتُ لأوهِنَن عظمی (1)

ومن الثانی : قول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) فی رثاء النبی (صلی الله علیه وآله وسلم) : «وإنّ المُصابَ بک لجلیلٌ وإنّه قبلک وبعدک لَجَلَلٌ» (2).

ومن الثالث قولهم : «فعلتُ کذا من جللک».

[شماره صفحه واقعی : 97]

ص: 97


1- شرح شواهد المغنی : 1/363.
2- نهج البلاغه : ح 284/1228.
(جَیْرِ)

بالکسر علی أصل التقاء الساکنین کَ «أَمس» ، وبالفتح للتخفیف کَ «أین» حرف جواب بمعنی : «نعم» لا اسم بمعنی «حقّاً» فتکون مصدراً ، ولا بمعنی : «أبداً» فتکون ظرفاً ، وإلاّ اُعربت ودخلت علیها «أل».

[شماره صفحه واقعی : 98]

ص: 98

حرف الحاء
(حاشا)
اشاره

علی ثلاثه أوجه :

أحدها : أن تکون فعلاً متعدّیاً متصرفاً

تقول : حاشیته ، بمعنی : «استثنیته».

ویدل علی تصرّفه قول النابغه الذبیانی :

88- ولا أری فاعلاً فی الناسِ یُشْبِهُهُ***ولا اُحاشی مِن الأقوام من أحد (1)

الثانی : أن تکون تنزیهیه

نحو (حاش لله) (یوسف / 51) وهی عند المبرّد وابن جنّی والکوفیین فعل ، قالوا : لتصرفهم فیها بالحذف ولإدخالهم إیاها علی الحرف ، وهذان الدلیلان ینفیان الحرفیه ، ولایثبتان الفعلیه ، قالوا : والمعنی فی الآیه : جانب یوسف المعصیه لأجل الله تعالی ولا یتأتی مثل هذا التأویل فی نحو قوله تعالی : (حاش لله ما هذا بشراً) (یوسف / 31) وقول أمیرالمؤمنین علیه السلام :

[شماره صفحه واقعی : 99]

ص: 99


1- شرح شواهد المغنی : 1/368.

«وحاش أن تلی للمسلمین بعدی صدراً أو ورداً» (1) والصحیح : أنها اسم مرادف للبراءه بدلیل قراءه أبی السمال : (2) «حاشاً لله» بالتنوین کما یقال : «براءهً لله من کذا» وإنّما ترک التنوین فی قراءه الأکثر؛ لبناء «حاشا» ؛ لشبهها بِ «حاشا» الحرفیه.

الثالث : أن تکون للاستثناء

فذهب سیبویه وأکثر البصریین إلی أنها حرف دائماً بمنزله «إلاّ» لکنّها تجرالمستثنی ، وذهب جماعه إلی أنها تستعمل کثیراً حرفاً جاراً ، وقلیلاً فعلاً متعدیاً جامداً؛ لتضمّنه معنی «إلاّ» وسمع : «اللهم اغفرلی ولمن یسمع حاشا الشیطان وأبا الأصبغ».

وفاعل «حاشا» ضمیر مستتر عائد إلی مصدر الفعل المتقدم علیها ، أو اسم فاعله ، أو البعض المفهوم من الاسم العام ، فإذا قیل : «قام القوم حاشا زیداً» ؛ فالمعنی : جانب هو أی : قیامهم ، أو القائم منهم ، أو بعضهم زیداً.

(حتّی)
اشاره

حرف یأتی لأحد ثلاثه معان : انتهاء الغایه وهو الغالب ، والتعلیل ، وبمعنی «إلاّ» فی الاستثناء وهذا أقلّها وقلّ من یذکره ، وتستعمل علی ثلاثه أوجه :

أحدها : أن تکون حرفاً جاراً بمنزله «إلی» فی المعنی و العمل

ولکنها تخالفها فی ثلاثه اُمور :

الأول : أن لمخفوضه شرطین ، أحدهما عام ، وهو أن یکون ظاهراً لامضمراً ،

[شماره صفحه واقعی : 100]

ص: 100


1- نهج البلاغه : ک 65/ 1059.
2- الکشاف : 2/ 465.

کقوله (1) :

89- فِینا الرسول وفینا الحَقُّ نتبعُهُ***حتّی الممات ونَصرٌ غیرُ مَحْدُود

خلافاً للکوفیین والمبرّد ، فأمّا قوله (2) :

90- فلا والله لایُلفی اُناس***فَتیً حتّاک یابن أبی زیاد

فضروره.

والشرط الثانی خاصّ بالمسبوق بذی أجزاء ، وهو أن یکون المجرور آخراً ، نحو : «أکلت السمکه حتی رأسها» أو ملاقیاً لآخر جزء ، نحو : (سلامٌ هِیَ حتّی مَطْلَعِ الفَجْرِ) (القدر / 5) ولایجوز «سرت البارحه حتی ثلثیها أو نصفها».

الثانی : أنها إذا لم تکن معها قرینه تقتضی دخول ما بعدها کما فی قوله :

91- ألْقَی الصّحیفَهَ کی یُخفِّفَ رَحْلَه***والزّادَ حتّی نعله ألقاها (3)

أو عدم دخوله کما فی قوله (4) :

92- سَقَی الحیاالأرضَ حتّی أمکُن عُزِیَت***لهم فلا زالَ عنها الخیرُ مَجْدُوداً

حمل علی الدخول ویحکم فی مثل ذلک لما بعد «إلی» بعدم الدخول حملاً علی الغالب فی البابین. هذا هو الصحیح خلافاً لبعضهم.

[شماره صفحه واقعی : 101]

ص: 101


1- دیوان حسان بن ثابت : 242 ونسب إلی عبدالله بن حرب. راجع مناقب ابن شهر آشوب : 1/168.
2- لم یسم قائله. شرح ابن عقیل : 2/11.
3- شرح شواهد المغنی : 1/370.
4- شرح شواهد المغنی : 1/371 ، شرح أبیات مغنی اللبیب 3/99. لم یسمّ قائله.

الثالث : أن کلاً منهما قد ینفرد بمحل لا یصلح للآخر ، فممّا انفردت به «إلی» : أنه یجوز کتبت إلی زید کما جاء فی قول أمیرالمؤمنین علیه السلام : «فکتبت إلیک کتابی مستظهراً به إن أنا بقیت لک أو فنیت» (1) ، وأنا إلی عمرو أی : هو غایتی کما جاء فی الحدیث النبوی : «أنا بک وإلیک» (2) ، و «سرت من البصره إلی الکوفه» ولایجوز «حتی زید وحتی عمرو وحتی الکوفه». أمّا الأولان فلأن «حتی» موضوعه لإفاده تقضّی الفعل قبلها شیئاً فشیئاً إلی الغایه و «إلی» لیست کذلک. وأمّا الثالث فلضعف «حتی» فی الغایه فلم یقابلوا بها ابتداء الغایه. وممّا انفردت به «حتی» : أنه یجوز وقوع المضارع المنصوب بعدها ، نحو : «سرت حتی أدخلها» وذلک بتقدیر : «حتی أن أدخلها» ، و «أن» المضمره والفعل فی تأویل مصدر مخفوض بِ «حتی» ولا یجوز «سرت إلی أدخلها» ، وإنما قلنا : إن النصب بعد «حتی» بِ «أن» مضمره لا بنفس «حتی» کما یقول الکوفیون؛ لأنّ «حتی» قد ثبت أنّها تخفض الأسماء وما یعمل فی الأسماء لا یعمل فی الأفعال وکذا العکس.

ولِ «حتّی» الداخله علی المضارع المنصوب ثلاثه معان : مرادفه «إلی» ، نحو قوله تعالی : (حَتّی یَرْجِعَ إلَینا مُوسی) (طه /91) وقول الرسول (صلی الله علیه وآله وسلم) : «علیّ مع القرآن والقرآن مع علیّ لا یفترقان حتّی یردا علیَّ الحوض»(3) ومرادفه «کی» التعلیلیه ، نحو : (هُمُ الّذینَ یَقُولُونَ لا تُنْفِقُوا عَلی مَنْ عِنْدَ رَسُولِ الله حتّی یَنفَضُّوا) (المنافقون / 7) ویحتملهما (فَقاتِلُوا الّتی تَبْغی حَتّی تَفِیء إلی أمرِالله) (الحجرات / 9).

[شماره صفحه واقعی : 102]

ص: 102


1- نهج البلاغه : ک 31 /907.
2- صحیح مسلم : 1/535.
3- تاریخ الخلفاء : ١٧٣.

ومرادفه «إلاّ» فی الاستثناء کقول المقنّع الکندی :

93- لیس العطاءمن الفُضُول سَماحَهً***حتّی تجُودَ وما لَدَیک قلیلُ (1)

؛ لأن ما بعدها لیس غایه لما قبلها ولا مسبباً عنه.

ولاینتصب الفعل بعد «حتّی» إلاّ إذا کان مستقبلاً ، ثمّ إن کان استقباله بالنظر إلی زمن التکلم فالنصب واجب ، نحو : (لَنْ نَبْرَحَ عَلَیْهِ عاکِفِینَ حَتّی یَرْجعَ إلَینا مُوسی) (طه / 91) وإن کان بالنسبه إلی ما قبلها خاصه فالوجهان ، نحو : (وَزُلْزِلُوا حَتّی یَقُول الرّسُولُ والّذینَ آمَنُوا مَعَهُ مَتی نَصْرُالله) (البقره / 214) فإن قولهم إنما هو مستقبل بالنظر إلی الزلزال ، لا بالنظر إلی زمن قصّ ذلک علینا.

وکذلک لایرتفع الفعل بعد «حتّی» إلاّ إذا کان حالاً ، ثمّ إن کانت حالیته بالنسبه إلی زمن التکلم فالرفع واجب ، کقولک : «سرتُ حتّی أدخُلها» إذا قلت ذلک وأنت فی حاله الدخول ، وإن کانت حالیته لیست حقیقیهً ، بل کانت محکیه ، رُفع ، وجاز نصبه إذا لم تقدر الحکایه ، نحو : (وَزُلْزِلُوا حَتّی یَقُول الرّسُولُ) (البقره / 214) فی قراءه نافع بالرفع بتقدیر : حتی حالتهم حینئذ أن الرسول والذین آمنوا معه یقولون کذا وکذا.

واعلم أنه لا یرتفع الفعل بعد «حتّی» إلاّ بثلاثه شروط :

أحدها : أن یکون حالا أو مؤولا بالحال کما مثّلنا.

الثانی : أن یکون مسبباً عما قبلها ، فلایجوز «سرتُ حتّی تطلعُ الشمس» ؛ لأنّ طلوع الشمس لایتسبب عن السیر.

الثالث : أن یکون فضله ، فلا یصح فی نحو : «سیری حتی أدخلها» ؛ لئلا یبقی

[شماره صفحه واقعی : 103]

ص: 103


1- شرح شواهد المغنی : 1/ 372.

المبتدأ بلا خبر ، ولا فی نحو : «کان سیری حتّی أدخلها» إن قدرت «کان» ناقصه ، فإن قدرتها تامه أو قلت : «سیری أمس حتی أدخلها» جاز الرفع ، إلاّ إن علّقت «أمس» بنفس السیر ، لا باستقرار محذوف.

الثانی من أوجه «حتی» : أن تکون عاطفه بمنزله الواو فی اللفظ و المعنی

إلاّ أنّ بینهما فرقاً من ثلاثه أوجه :

الأول : أن لمعطوف «حتی» ثلاثه شروط :

أحدها : أن یکون ظاهراً لا مضمراً کما أن ذلک شرط مجرورها ، ذکره ابن هشام الخضراوی.

ثانیها : أن یکون إمّا بعضاً من جمع قبلها کَ «قدم الحاجّ حتّی المشاه» أو جزءً من کل ، نحو : «أکلت السمکه حتی رأسها» أو کجزء ، نحو : «أعجبنی زید حتّی حدیثه» ویمتنع أن تقول : «حتی ولده».

والذی یضبط لک ذلک أنها تدخل حیث یصح دخول الاستثناء ، وتمتنع حیث یمتنع.

ثالثها : أن یکون غایه لما قبلها إمّا فی زیاده أو نقص وقد اجتمعا فی قوله (1) :

94- قَهَرناکم حتّی الکُماه ، فأنتم***تَهابوننا حتّی بَنِینا الأصاغِرا

الفرق الثانی : أنها لاتعطف الجمل ، وذلک لأن شرط معطوفها أن یکون بعضاً مما قبلها أو جزء أو کجزء منه ، کما قدمناه ، ولا یتأتی ذلک إلاّ فی المفردات.

الفرق الثالث : أنها إذا عطفت علی مجرور اُعید الخافض ، فرقاً بینها وبین الجاره ، فتقول : «مررتُ بالقوم حتی بزید» ذکر ذلک ابن الخباز وأطلقه ، وقیّده

[شماره صفحه واقعی : 104]

ص: 104


1- شرح شواهد المغنی : 1/ 373. شرح أبیات مغنی اللبیب : 3/107. لم یسمّ قائله.

ابن مالک بأن لا یتعین کونها للعطف ، نحو قوله (1) :

95- جُودُیُمناک فاضَ فی الخَلق حتّی***بائس دانَ بالإساءه دِینا

وهو حسن.

تنبیه

العطف بِ «حتی» قلیل ، وأهل الکوفه ینکرونه ، ویحملون نحو : «جاء القومُ حتی أبوک ، ورأیتهم حتی أباک ، ومررت بهم حتی أبیک» علی أن «حتی» فیه ابتدائیه ، وأن ما بعدها علی إضمار عامل.

الثالث من أوجه «حتّی» : أن تکون حرف ابتداء

أی : حرفاً تبتدأ بعده الجمل ، فتدخل علی الجمله الاسمیه کقول جریر :

96- فما زالتِ القَتلی تَمُجُّ دماءها***بدجلهَ حتّی ماء دجله أشکَلُ (2)

وعلی الفعلیه التی فعلها مضارع کقول حسان :

97- یُغْشَونَ حتّی ما تَهِرُّ کلابُهم***لا یسألون عن السّوادِ المُقبِل (3)

وعلی الفعلیه التی فعلها ماض ، نحو قوله تعالی : (حَتّی عَفَوا وقالُوا) (الأعراف / 95) وقول الرسول (صلی الله علیه وآله وسلم) : «فلم أزل أنا وعلیّ فی شیء واحد حتی افترقنا فی صلب عبدالمطلب» (4).

[شماره صفحه واقعی : 105]

ص: 105


1- شرح شواهد المغنی : 1/377 ، شرح أبیات مغنی اللبیب : 3/113. لم یسمَ قائله.
2- شرح شواهد المغنی : 1/377.
3- شرح شواهد المغنی : 1/378.
4- مناقب ابن مغازلی : 89.

ولامحلّ للجمله الواقعه بعد «حتّی» الابتدائیّه.

وقد یکون الموضع صالحاً لأقسام «حتی» الثلاثه کقولک : «أکلت السمکه حتی رأسها» فلک أن تخفض علی معنی «إلی» وأن تنصب علی معنی الواو ، وأن ترفع علی الابتداء ، وأوجب البصریون حینئذ أن تقول : مأکول؛ لأن فی الرفع مع حذف الخبر تهیئه العامل للعمل مع قطعه عنه. وقد روی بالأوجه الثلاثه قوله (1) :

98- عمَمْتَهُم بالنَدی حتّی غُواتهم***فَکُنتَ مالِکَ ذی غَیّ وذی رَشَدِ

وإذا قلت : «قام القوم حتی زید قام» جاز الرفع والخفض دون النصب وکان لک فی الرفع أوجه ، أحدها : الابتداء ، والثانی : العطف ، والثالث : إضمار الفعل ، والجمله التی بعده خبر علی الأول ، ومؤکده علی الثانی ، کما أنها کذلک مع الخفض ، وأمّا علی الثالث فتکون الجمله مفسّره.

(حیث)

حیث و طیّئ تقول : «حوث» وفی الثاء فیهما : الضمّ تشبیهاً بالغایات؛ لأنّ الإضافه إلی الجمله کلا إضافه؛ لأنّ أثرها - وهو الجرّ - لا یظهر (2) ، والکسر علی أصل التقاء الساکنین ، والفتح ، للتخفیف.

[شماره صفحه واقعی : 106]

ص: 106


1- شرح أبیات مغنی اللبیب : 3/132 ، لم یسمّ قائله.
2- وفیه نظر ؛ لاقتضائه أنّ الإضافه إلی المفرد المبنی کلا إضافه ، وعلّل المحقق الرضی قدس سره بعلّه اخری وهی : أن المضاف إلیه فی الحقیقه هو المصدر الذی تضمنته لانفس الجمله. راجع شرح الکافیه : 2/103.

ومن العرب من یُعرب «حیث» ، وقراءه من قرأ (مِنْ حیث لا یَعْلَمُونَ) (الأعراف /182) بالکسر تحتملها وتحتمل لغه البناء علی الکسر.

وهی للمکان اتفاقاً ، قال الأخفش : وقد ترد للزمان ، والغالب کونها فی محلّ نصب علی الظرفیّه أو خفض بِ «من» وقد تخفض بغیرها کقول زهیر بن أبی سلمی :

99- فشَدّ ولم تُفزع بیوتٌ کثیرهٌ***لدی حیثُ ألقتْ رحلها أمُّ قشعم (1)

وقد تقع مفعولاً به وفاقاً للفارسی ، وحمل علیه : (الله أعلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ) (الأنعام / 124) ؛ إذ المعنی : أنه سبحانه وتعالی یعلم نفس المکان المستحقّ لوضع الرساله فیه ، لا شیئاً فی المکان. وناصبها «یعلم» محذوفاً مدلولاً علیه بِ «أعلم» لا بِ «أعلم» نفسه؛ لأن أفعل التفضیل لا ینصب المفعول به فإن أوّلته بِ «عالم» جاز أن ینصبه فی رأی بعضهم.

وتلزم «حیث» الإضافه إلی الجمله اسمیه کانت أو فعلیه وإضافتها إلی الفعلیه أکثر ، نحو قول الرسول (صلی الله علیه وآله وسلم) : «اللهم أدرالحقّ مع علیّ حیث دار» (2) ومن ثَمّ رُجّح النصب فی نحو : «جلست حیث زیداً أراه». وندرت إضافتها إلی المفرد کقول فاطمه الزهراء (علیها السلام) فی رثاء النبی (صلی الله علیه وآله وسلم) :

100- فأنت والله خیرُ الخلق کلّهم***وأصدقُ الناس حیث الصدق والکذب (3)

والکسائی یقیسه.

قال أبوالفتح فی کتاب التمام : ومن أضاف «حیث» إلی المفرد أعربها ، انتهی.

[شماره صفحه واقعی : 107]

ص: 107


1- شرح شواهد المغنی : 1/384 و 385.
2- التفسیر الکبیر : 1/ 205.
3- عوالم العلوم : 11/ 453.

و روی :

101- أما تری حیث سهیل طالعا***نجماً یضیء کالشهاب لامعاً (1)

بفتح الثاء من «حیث» وخفض «سهیل» و «حیث» بالضم و «سهیل» بالرفع ، أی : موجود ، فحذف الخبر.

وإذا اتصلت بها «ما» الکافّه ضمّنت معنی الشرط وجزمت الفعلین کقوله (2) :

102- حیثما تَسْتَقم یقدّر لک اللِ***-هُ نَجاحاً فی غابِر الأزمانِ

وهذا البیت دلیل علی مجیئها للزمان.

[شماره صفحه واقعی : 108]

ص: 108


1- شرح شواهد المغنی : 1/390 ، شرح أبیات مغنی اللبیب : 3/151 ، لم یسمّ قائله.
2- لم یسمّ قائله. شرح شواهد المغنی : 1/319 ، شرح أبیات مغنی اللبیب : 3/153.
حرف الخاء
(خلا)
اشاره

علی وجهین :

أحدهما : أن تکون حرفاً جارّاً للمستثنی

ثم قیل : موضعها نصب عن تمام الکلام ، وقیل : تتعلق بما قبلها من فعل أو شبهه علی قاعده أحرف الجر ، والصواب : الأوّل؛ لأنها لا تعدّی الأفعال إلی الأسماء ، أی : لا توصل معناها إلیها ، بل تزیل معناها عنها فأشبهت فی عدم التعدیه الحروف الزائده (1).

والثانی : أن تکون فعلاً متعدیاً ناصباً له

و فاعلها علی الحد المذکور فی فاعل «حاشا» والجمله مستأنفه أو حالیه ، علی خلاف فی ذلک وتقول : «قاموا خلا زیداً» وإن شئت خفضت إلاّ فی نحو قول لبید :

[شماره صفحه واقعی : 109]

ص: 109


1- والقائل أن یقول : لانسلم أن معنی التعدیه ما ذکره وإنّما معناها جعل المجرور مفعولاً به لذلک الفعل ولا یلزم منه إثبات ذلک المعنی للمجرور بل إیصاله إلیه علی الوجه الذی یقتضیه الحرف وهو هنا مفید لانتفائه عنه. قاله الدمامینی فی تحفه الغریب : 271 ، فتأمّل.

103- ألا کلُ شیء ما خلاالله باطلُ***وکلُ نعیم لا محاله زائلُ (1)

وذلک لأن «ما» هذه مصدریه ، فدخولها یعیّن الفعلیه وموضع «ما خلا» نصب فقال السیرافی : علی الحال. وقیل : علی الظرف علی نیابتها وصلتها عن الوقت ، فمعنی «قاموا ما خلا زیداً» علی الأول : قاموا خالین زیداً ، وعلی الثانی : قاموا وقت خلوهم زیداً ، وهذا الخلاف المذکور فی محلها خافضه وناصبه ثابت فی «حاشا وعدا» ، وقال ابن خروف : علی الاستثناء کانتصاب «غیر» فی «قاموا غیر زید».

[شماره صفحه واقعی : 110]

ص: 110


1- شرح شواهد المغنی : 1/392 شرح أبیات مغنی اللبیب : 3/154.
حرف الرّاء
(رُبّ)

حرف جرّ خلافاً للکوفیین فی دعوی اسمیته وقولهم : إنه اُخبر عنه فی قول ثابت بن قطنه :

104- إن یقتلوک فإنَّ قتلک لم یکن***عاراً علیک ورُبّ قتل عارُ (1)

ممنوع ، بل «عار» خبر لمحذوف والجمله صفه للمجرور أو خبر له؛ إذ هو فی موضع مبتدأ کما سیأتی. ولیس معناه التقلیل دائماً خلافاً للأ کثرین ، ولا التکثیر دائماً ، خلافاً لابن درستویه وجماعه ، بل ترد للتکثیر کثیراً وللتقلیل قلیلاً.

فمن الأوّل قوله تعالی : (رُبَما یَوَدُّالّذینَ کَفَرُوا لَوْ کانُوامُسْلِمینَ) (الحجر / 2) وقول النبی (صلی الله علیه وآله وسلم) : «یاربّ کاسیه فی الدنیا عاریه فی الآخره» (2) فإن الآیه والحدیث مسوقان للتخویف وهو لا یناسبه التقلیل.

[شماره صفحه واقعی : 111]

ص: 111


1- شرح شواهد المغنی : 1/89.
2- صحیح البخاری : 2/62.

ومن الثانی قوله (1) :

105- ألا رُبَّ مولود ولیس له أبٌ***وذی وَلَد لَم یَلْدَهُ أبَوانِ

أراد عیسی وآدم علی نبیّنا وآله وعلیهما الصلاه والسلام.

وتنفرد «ربّ» من سائر حروف الجرّ بوجوب تصدیرها ووجوب تنکیر مجرورها ، ونعته إن کان ظاهراً ، وإفراده وتذکیره وتمییزه بما یطابق المعنی إن کان ضمیراً ، وغلبه حذف معدّاها ومضیّه ، وإعمالها محذوفه بعد الفاء کثیراً ، وبعد الواو أکثر ، وبعد «بل» قلیلاً ، وبدونهنّ أقل کقول ربیعه بن مقروم الضبی :

106- فإن أهلِکْ فذی لَهَب لَظاهُ***علیّ یکادُ یلتهبُ التهابا (2)

وقول کعب بن مالک :

107- وسائله تُسائل ما لقینا***ولو شَهِدَتْ أرَتْنا صابرینا (3)

وقول رؤبه :

108- بل بَلد ذی صُعُد وآکام***تُخْشی مَرادِیه وهجر ذوّاب (4)

رُبّ وقول جمیل :

109- رسم دار وقفتُ فی طَلَلِهْ***کدتُ أقضِی الحیاهَ من جَلَلِهْ (5)

[شماره صفحه واقعی : 112]

ص: 112


1- هو لرجل من أزد السراه وقیل : لعمر والجنبیّ. شرح شواهد المغنی : 1/398 ، ونسبه البغدادی إلی الأول. شرح أبیات مغنی اللبیب : 3/174.
2- شرح شواهد المغنی : 1/466.
3- السیره النبویّه : 3/267.
4- شرح أبیات مغنی اللبیب : 3/189.
5- شرح شواهد المغنی : 1/ 365.

وبأنها زائده فی الإعراب دون المعنی ، فمحل مجرورها فی نحو : «ربّ رجل صالح عندی» رفع علی الابتدائیه ، وفی نحو : «رب رجل صالح لقیت» نصب علی المفعولیه ، وفی نحو : «ربّ رجل صالح لقیته» رفع أو نصب کما فی قولک : «هذا لقیته» وبجواز مراعاه محلّه کثیراً وإن لم یجز نحو : «مررت بزید وعمراً» إلاّ قلیلاً.

وإذا زیدت «ما» بعدها ، فالغالب أن تکفّها عن العمل وأن تهیّئها للدخول علی الجمل الفعلیّه وأن یکون الفعل ماضیاً لفظاً ومعنیً کقول ابن عباس فی علی (علیه السلام) :

«فلربّما رأیته یخرج حاسراً بیده السیف إلی الرجل الدّراع فیقتله» (1).

ومن إعمالها قول عدیّ بن الرعلاء :

110- ربّما ضَربَه بسیف صَقیل***بَیْنَ بُصْری وطَعنَه نَجلاء (2)

ومن دخولها علی الجمله الاسمیه قول أبی دؤاد :

111- ربّما الجامِلُ المؤبَّلُ فیهم***وعناجیجُ بینهنّ المِهارُ (3)

وقیل : لا تدخل المکفوفه علی الاسمیّه أصلاً وإن «ما» فی البیت نکره موصوفه و «الجامل» خبر لِ «هو» محذوفاً والجمله صفه لِ «ما».

ومن دخولها علی الفعل المستقبل (رُبَما یَوَدُّ الّذینَ کَفَرُوا) (الحجر / 2).

وفی «ربّ» ستّ عشره لغه : ضم الراء وفتحها وکلاهما مع التشدید

[شماره صفحه واقعی : 113]

ص: 113


1- مناقب ابن مغازلی : 71.
2- شرح شواهد المغنی : 1/404.
3- شرح شواهد المغنی : 1/405.

والتخفیف والأوجه الأربعه مع تاء التأنیث ساکنه أو محرّکه ومع التجرّد منها ، فهذه اثنتا عشره والضم والفتح مع إسکان الباء وضمّ الحرفین مع التشدید والتخفیف.

[شماره صفحه واقعی : 114]

ص: 114

حرف السین
(السین المفرده)

حرف یختص بالمضارع ، ویُخلّصه للاستقبال کقول حسّان :

112- وقال ساُعطی الرایه الیوم صارماً***کَمِیّاً محبّاً للإله موالیاً (1)

ومعنی قول المعربین فیها : «حرف تنفیس» ، حرف توسیع ، وذلک أنها نقلت المضارع من الزمن الضیق - وهو الحال - إلی الزمن الواسع وهو الاستقبال ، وأوضح من عبارتهم قول الزمخشری وغیره : «حرف استقبال».

(سَوْفَ)

مرادفه للسین أو أوسع منها ، علی خلاف فی ذلک ، وکأنّ القائل بذلک نظر إلی أن کثره الحروف تدل علی کثره المعنی ، ولیس بمطّرد ، ویقال فیها : «سف» بحذف الوسط ، و «سو» بحذف الأخیر ، و «سی» بحذفه وقلب الوسط یاء مبالغه فی التخفیف حکاها صاحب المحکم.

[شماره صفحه واقعی : 115]

ص: 115


1- الإشارد : 37.

وتنفرد عن السین بدخول اللام علیها ، نحو : (وَلَسَوْفَ یُعطِیکَ رَبُّکَ فَتَرضی) (الضحی / 5) وبأنها قد تفصل بالفعل الملغی ، کقول زهیر بن أبی سلمی :

113- وماأدریوسوفَ إخالُ أدری***أقومٌ آلُ حِصن أم نساء؟ (1)

(سواء)
اشاره

تکون بمعنی : «مُستو» فتقصر مع الکسر ، نحو : (مَکاناً سِویً) (طه / 58) وقد تمدُّ مع الفتح ، نحو : «مررتُ برجل سواء والعدمُ» ، وبمعنی : الوسط ، وبمعنی : التام فتمدّ فیهما مع الفتح ، نحو قوله تعالی : (فی سَواء الجَحیمِ) (الصافات / 55) وقولک : «هذا درهمٌ سواء». وبمعنی : القصد فتقصر مع الکسر وهو أغرب معانیها کقول قیس بن الخطیم :

114- فلأصرِفَنَّ سِوی حُذیفهَ مِدْحَتی***لفَتی العَشیّ وفارس الأحزاب (2)

ذکره ابن الشجری ، وبمعنی : «مکان» أو «غیر» علی خلاف فی ذلک ، فتمدّ مع الفتح وتقصر مع الضمّ ویجوز الوجهان مع الکسر ، وتقع هذه صفه واستثناء کما تقع «غیر» ، وهو عند الزجاجی وابن مالک کَ «غیر» فی المعنی والتصرف ، فتقول : «جاءنی سواک» بالرفع علی الفاعلیه ، و «رأیتُ سواک» بالنصب علی المفعولیه و «ما جاءنی أحد سواک» بالنصب والرفع وهو الأرجح ، وعند سیبویه والجمهور أنها ظرف مکان ملازم للنصب ، لا یخرج عن ذلک إلاّ فی الضروره.

[شماره صفحه واقعی : 116]

ص: 116


1- شرح شواهد المغنی : 1/130.
2- شرح أبیات مغنی اللبیب : 3/220.
تنبیه

یخبر بِ «سواء» التی بمعنی «مستو» عن الواحد ، نحو قول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «فلیکن أمرالناس عندک فی الحق سواء» (1) وما فوقه ، نحو قول کعب بن مالک :

115- لیسا سواء وشَتّی بین أمرهما***حزب الإله وأهل الشرک والنصب (2)

وقوله تعالی : (لَیْسُوا سَواء) (آل عمران /113) ؛ لأنها فی الأصل مصدر بمعنی الاستواء ، وقد اُجیز فی قوله تعالی : (سَواء عَلَیْهِمْ أأنْذَرتَهُم أمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ) (البقره / 6) کونها خبراً عما قبلها أو عما بعدها أو مبتدأ ، وما بعدها فاعل علی الأول ومبتدأ علی الثانی وخبر علی الثالث.

(سیّ)

من «لا سیّما» اسم بمنزله «مثل» وزناً ومعنیً ، وعینه فی الأصل واو وتثنیته «سیّان» ، نحو قول أبو دهبل الجمحی فی مدح الرسول (صلی الله علیه وآله وسلم) :

116- عَقَمَ النساء فلا یلدن شبیهه***إن النساء بمثله عُقْم

متهلّل نعم بلا متباعد***سیان منه الوَفْر والعدم (3)

وتستغنی حینئذ عن الإضافه کما استغنت عنها «مثل» فی قوله (4) :

[شماره صفحه واقعی : 117]

ص: 117


1- نهج البلاغه : ک 59/1043.
2- السیره النبویه : 3/ 170.
3- مناقب ابن شهر آشوب : 1/168.
4- قال السیوطی : هو لعبد الرحمن بن حسان وقیل : لکعب بن مالک. شرح شواهد المغنی : 1/178.

117- مَنْ یَفْعلِ الحسنات الله یشکرها***والشرُ بالشر عندالله مثلانِ

واستغنوا بتثنیته عن تثنیه «سواء» فلم یقولوا : «سواءان» إلاّ شاذاً.

وتشدید یائه ودخول «لا» علیه ودخول الواو علی «لا» واجب وذهب ثعلب إلی أنّ من استعمله علی خلاف ذلک فهو مخطئ.

وذکر غیره أنّه قد یخفّف ، وقد تحذف الواو کقوله (1) :

118- فِهْ بالعقود وبالأیمان لاسیَما***عَقْدٌ وفاء به من أعظم القُرَب

وهی عندالفارسی نصب علی الحال ، فإذا قیل : «قاموا لاسیما زید» فالناصب «قام» ، ولو کان کما ذکر لامتنع دخول الواو ، ولوجب تکرار «لا» کما تقول : «رأیت زیداً لا مثلَ عمرو ولا مثلَ خالد» وعند غیره هو اسم لِ «لا» التبرئه ، ویجوز فی الاسم الذی بعدها الجر والرفع مطلقاً ، والنصب أیضاً إذا کان نکره ، والجر أرجحها ، وهو علی الإضافه ، و «ما» زائده بینهما ، والرفع علی أنه خبر لمضمر محذوف و «ما» موصوله أو نکره موصوفه بالجمله.

ویضعفه فی نحو : «ولا سیَّما زیدٌ» حذفُ العائد المرفوع مع عدم الطول ، وإطلاق «ما» علی من یعقل ، وعلی الوجهین ففتحه «سیّ» إعراب؛ لأنه مضاف ، والنصب علی التمییز و «ما» کافه عن الإضافه ، والفتحه بناء مثلها فی «لا رجلَ» وأما انتصاب المعرفه نحو : «ولا سیّما زیداً» فمنعه الجمهور ، وقال ابن الدهّان : لا أعرف له وجهاً. ووجّهه بعضهم بأنّ «ما» کافه وأنّ «لا سیّما» نزلت منزله «إلاّ» فی الاستثناء ، ورُدّ بأن المستثنی مخرج ، وما بعدها داخل من باب أولی ، واُجیب بأنه مخرج مما أفهمه الکلام السابق من مساواته لما قبلها ، وعلی هذا فیکون استثناء منقطعاً.

[شماره صفحه واقعی : 118]

ص: 118


1- لم یسم قائله شرح أبیات مغنی اللبیب : 3/219.
حرف العین
(عدا)

مثل «خلا» ، فیما ذکرناه من القسمین ، وفی حکمها مع «ما» والخلاف فی ذلک.

(عسی)
اشاره

فعل معناه التَّرجِّی فی المحبوب والإشفاق فی المکروه ، نحو قوله تعالی : (فَاُؤلئکَ عَسَی الله أنْ یَعْفُوَ عَنْهُمْ) (النساء / 99) وقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) وقت الشوری : «عسی أن تروا هذا الأمر من بعد هذا الیوم تُنتضی فیه السیوف وتخان فیه العهود» (1).

وتستعمل علی أوجه :

أحدها : أن یقال : «عسی زیدٌ أن یقوم» واختلف فی إعرابه علی أقوال :

الأول : - وهو قول الجمهور - أنّه مثل «کان زید یقوم» واستشکل بأن الخبر

[شماره صفحه واقعی : 119]

ص: 119


1- نهج البلاغه : ط 139/427.

فی تأویل المصدر ، والمخبر عنه ذات ، ولا یکون الحدث عین الذات ، واُجیب بأنه من باب «زید عدل» أو علی تقدیر مضاف : إمّا قبل الاسم ، أی : عسی أمر زید القیام ، أو قبل الخبر أی : عسی زید صاحب القیام.

الثانی : أنها فعل متعد بمنزله «قاربَ» معنیً وعملاً أو قاصر بمنزله «قَرُبَ من أن یفعل» وحُذفَ الجارُّ توسعاً ، وهذا مذهب سیبویه والمبرّد.

الثالث : أنها فعل قاصر بمنزله «قَرُبَ» ، و «أن» والفعل بدل اشتمال من فاعلها وهو مذهب الکوفیین. ویردُّه أنه حینئذ یکون بدلاً لازماً تتوقف علیه فائده الکلام ، ولیس هذا شأن البدل.

الرابع : أنها فعل ناقص و «أنْ» والفعل بدل اشتمال وأنّ هذا البدل سدَّ مسدّ الجزأین کما سد مسد المفعولین فی قراءه حمزه : (وَلاتَحْسَبَنَّ الّذینَ کَفَرُوا أنّما نُمْلی لَهُمْ خَیرٌ) (آل عمران / 178). بالخطاب ، واختاره ابن مالک.

الاستعمال الثانی : أن تسند إلی «أنْ» والفعل ، فتکون فعلاً تاماً ، وقال ابن مالک : عندی أنها ناقصه أبداً ، ولکن سدَّتْ «أنْ» وصلتها فی هذه الحاله مسدَّ الجزأین.

الثالث والرابع والخامس : أن یأتی بعدها المضارع المجرد أو المقرون بالسین أو الاسم المفرد. والأول قلیل کقول هدبه بن خشرم :

119- عسی الکربُ الذی أمسیتَ فیه***یکون وراءه فَرج قریبُ (1)

والثالث : أقلُّ کقوله (2) :

[شماره صفحه واقعی : 120]

ص: 120


1- شرح شواهد المغنی : 1/443.
2- لم یسم قائله ، شرح شواهد المغنی : 1/445.

120- أکثرتَ فی العذل مُلحّاً دائماً***لا تُکثِرَنْ إنّی عسیت صائما

کذا قالوا ، والصّواب : أنه مما حذف فیه الخبر ، أی : أکون صائماً ؛ لأن فی ذلک إبقاء لها علی الاستعمال الأصلی.

والثانی : نادرٌ جداً کقول قسام بن رواحه :

121- عسی طیّئ من طیئ بعدَ هذه***ستُطفِئ غُلاّتِ الکُلَی والجَوانِحِ (1)

و «عسی» فیهنّ فعل ناقص بلا إشکال.

السادس : أن یقال : «عسای ، وعساک ، وعساه» وهو قلیل ، وفیه ثلاثه مذاهب :

أحدها : أنها اُجریت مُجری «لعل» فی نصب الاسم ورفع الخبر ، قاله سیبویه.

الثانی : أنها باقیه علی عملها ولکن استعیر ضمیر النصب مکان ضمیر الرفع ، قاله الأخفش ، ویرده أن إنابه ضمیر عن ضمیر إنما ثبت فی المنفصل ، نحو : «ما أنا کأنت».

الثالث : أنها باقیه علی عملها ولکن قلب الکلام ، فجعل المخبر عنه خبراً وبالعکس ، قاله المبرّد والفارسی ومدّعاهما أن الإعراب قلب والمعنی بحاله.

السابع : «عسی زیدٌ قائم» حکاه ثعلب ، ویتخرج هذا علی أنها ناقصه ، وأن اسمها ضمیر الشأن ، والجمله الاسمیه الخبر.

تنبیه

إذا قیل : «زیدٌ عسی أن یقوم» احتمل نقصان «عسی» علی تقدیر تحمّلها

[شماره صفحه واقعی : 121]

ص: 121


1- شرح شواهد المغنی : 1/445.

الضمیر ، وتمامها علی تقدیر خلوها منه ، ونظیر هذا المثال : قول أمیرالمؤمنین علیه السلام : «فإن المدبر عسی أن تزلّ به إحدی قائمتیه» (1) وإذا قلت : عسی أن یقوم زید» احتمل الوجهین أیضاً ، ولکن یکون الإضمار فی «یقوم» لا فی «عسی» أللهم إلاّ أن تقدر العاملین تنازعا «زیداً» فیحتمل الإضمار فی «عسی» علی إعمال الثانی. ونظیره : قول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «وما عسی أن یکون بقاء من له یوم لایعدوه» (2) وإذا قلت : «عسی أن یضرب زیدٌ عمراً» فلا یجوز کون «زید» اسم «عسی» لئلا یلزم الفصل بین صله «أن» ومعمولها وهو «عمراً» بالأجنبی وهو «زید» ونظیره : قوله تعالی : (عَسی أنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً) (الإسراء/ 79).

(عَلُ)

اسمٌ بمعنی «فوق» والتزموا فیه أمرین :

أحدهما : استعماله مجروراً بِ «من» والثانی : استعماله غیرَ مضاف ، فلا یقال : «أخذتُهُ من عل السطح» کما یقال : «من علوه» وأمّا قوله (3) :

122- یارُبَّ یوم لی لا اُظَلَّلُه***أرمَضُ من تحتُ وأضحی من عَلُهْ

فالهاء للسکت؛ بدلیل أنه مبنی ، ولا وجه لبنائه لوکان مضافاً.

ومتی اُرید به المعرفه کان مبنیاً علی الضم کما فی هذا البیت؛ إذ المراد فوقیه نفسه لافوقیه مطلقه ، والمعنی : أنه تُصیبه الرّمضاء من تحته وحَرُّالشّمس من فوقه.

[شماره صفحه واقعی : 122]

ص: 122


1- نهج البلاغه : ط 99/295.
2- نهج البلاغه : ط 98/ 292.
3- نسب إلی أبی الهجنجل وأبی ثروان. شرح شواهد المغنی : 1/448. ونسبه البغدادی إلی الأوّل ، شرح أبیات مغنی اللبیب : 3/356.

ومثله : قول حسان :

123- شهدتُ بإذن الله أن محمّداً***رسول الذی فوق السماوات من علُ (1)

ومتی اُرید به النّکره کان معرباً کقول امرئ القیس :

124- مِکَرٍّ مِفَرٍّ مقبل مدبر معاً***کجُلمود صَخْرحَطَّهُ السَّیْلُ من علِ (2)

إذ المراد تشبیه الفرس فی سرعته بجلمود انحطّ من مکان ما عال ، لامن علو مخصوص.

(عَلّ)

بلام مشدده مفتوحه أو مکسوره

لغه فی «لعلّ» ، نحو قول الأضبط بن قریع :

125- لاتُهینَ الفقیرَ علّک أن***تَرکَع یوماً والدّهرُ قد رفعه (3)

(علی)
اشاره

علی وجهین :

أحدهما : أن تکون حرفاً

ولها تسعه معان :

أحدها : الاستعلاء، إمّا علی المجرور وهوالغالب ، نحو : (وَعَلَیْها وَعَلَی الفُلکِ تُحْمَلُونَ) (المؤمنون /22) أو علی ما یقرب منه ، نحو قوله تعالی : (أو أجِدُ عَلَی النّارِ هُدیً) (طه/10) وقول عبیدالله بن الحرّ الجعفی فی رثاء الإمام الحسین (علیه السلام)

[شماره صفحه واقعی : 123]

ص: 123


1- دیوان حسان بن ثابت : 305.
2- شرح شواهد المغنی : 1/451.
3- شرح شواهد المغنی : 1/453.

وأصحابه :

126- وقفتُ علی أجداثِهم ومحالهم***فکادَ الحشی ینقض والعین ساجِمَه (1)

وقد یکون الاستعلاء معنویاً ، نحو قوله تعالی : (وَلَهُمْ عَلَیَّ ذَنبٌ) (الشعراء /14) وقول زینب الکبری «یا محمداه ، یا محمداه ، صلّی علیک ملائکه السماء ، هذا الحسین بالعراء» (2).

الثانی : المصاحبه کَ «مع» ، نحو : (وآتَی المالَ عَلی حُبِّهِ) (البقره /177).

الثالث : المجاوزه کَ «عن» کقول القُحَیف بن خمیر العُقیلی :

127- إذا رَضِیتْ علیَّ بنو قُشیر***لَعمرُالله أعجبنی رِضاها (3)

أی : عنِّی ، ویحتمل أن «رضیَ» ضُمِّنَ معنی «عطف».

الرابع : التعلیل کاللام ، نحو : (وَلِتُکَبّرُوا الله عَلی ما هَداکُم) (البقره /185) أی : لهدایته إیاکم.

الخامس : الظرفیه کَ «فی» ، نحو : (وَدَخَلَ الْمَدِینَه عَلی حِینِ غَفْلَه) (القصص /15).

السادس : موافقه «من» ، نحو : (الّذینَ إذااکْتالُواعَلَی النّاسِ یَسْتَوْفُونَ) (المطفّفین /2).

السابع : موافقه الباء ، نحو : (حَقِیقٌ عَلی أنْ لا أقُولَ عَلَی الله إلاّ الحَقَّ) (الأعراف / 105).

[شماره صفحه واقعی : 124]

ص: 124


1- أدب الطف : 1/98.
2- تاریخ الطبری : 5/458.
3- شرح شواهد المغنی : 1/416.

الثامن : أن تکون زائده للتعویض أو لغیره.

فالأول کقوله (1) :

128- إنَّ الکَریم وأبیکَ یَعْتمِلْ***إنْ لَمْ یَجِدْ یوماً علی مَنْ یتّکلْ

أی : من یتکل علیه ، فحذف «علیه» وزاد «علی» قبل الموصول تعویضاً له ، قاله ابن جنّی ، وقیل : المراد : إن لم یجد یوماً شیئاً ، ثم ابتدأ مستفهماً فقال : علی من یتّکل؟ وکذا قیل فی قوله (2) :

129- ولا یؤاتیکَ فیما ناب من حَدَث***إلاّ أخوثِقَه فانظر بمَن تَثقُ

إن الأصل فانظر لنفسک ثم ابتدأ الاستفهام. وابن جنّی یقول فی ذلک أیضاً : إن الأصل : فانظر من تثق به؛ فحذف الباء ومجرورها وزاد الباء عوضاً. وقیل : بل تمّ الکلام عند قوله : «فانظر» ثم ابتدأ مستفهما فقال : بمن تثق؟

والثانی کقول النبی (صلی الله علیه وآله وسلم) : «من حلف علی یمین» (3) والأصل : حلف یمیناً ، قاله ابن مالک (4). وفیه نظر؛ لأن الیمین مجاز عما یتعلق بها (5).

التاسع : أن تکون للاستدراک والاضراب ، کقول أبی خراش :

130- فوالله لا أنسی قتیلاً رزئته***بجانب قوسی ما بقیت علی الأرض

[شماره صفحه واقعی : 125]

ص: 125


1- لم یسم قائله. شرح أبیات مغنی اللبیب : 3/245.
2- قال السیوطی : ورأیت فی المؤتلف والمختلف للآمدی : عزوا ذلک إلی سالم بن وابصه ، شرح شواهد المغنی : 1/420.
3- سنن الترمذی رقم : 1569 - 1570.
4- شرح أبیات مغنی اللبیب : 3/248.
5- تحفه الغریب : 290.

علی أنّها تعفو الکلوم ، وإنما

نوکّل بالأدنی ، وإن جلّ ما یمضی (1)

أی : علی أن العاده نسیان المصائب البعیده العهد.

وتعلُّق «علی» هذه بما قبلها عند من قال به ، کتعلق «حاشا» بما قبلها عند من قال به؛ لأنها أوصلت معناه إلی ما بعدها علی وجه الإضراب والإخراج ، أو هی خبر لمبتدأ محذوف ، أی : والتحقیقُ علی کذا ، وهذا الوجه اختاره ابن الحاجب قال : ودلّ علی ذلک أن الجمله الاُولی وقعت علی غیر التحقیق ، ثم جیء بما هو التحقیقُ فیها.

والثانی من وجهی علی : أن تکون اسماً بمعنی «فوق»

و ذلک إذا دخلت علیها «مِن» کقوله (2) :

131- غَدَتْ مِنْ علیهِ بعد ماتمَّ ظِمْؤها***تَصِلّ وعن قَیض بِبَیداء مَجْهَلِ

وزاد الأخفش موضعاً آخر وهو أن یکون مجرورها وفاعل متعلقها ضمیرین لمسمّی واحد ، نحو : (أمْسِکْ عَلَیْک زَوْجَکَ) (الأحزاب /37) ؛ لأنه لایتعدی فعل المضمر المتصل إلی ضمیره المتصل فی غیر باب «ظنّ وفقدَ وعدِمَ» ، لایقال : «ضربتُنی» ولا «فرحت بی».

وفیه نظر؛ لأنها لو کانت اسماً فی نحو هذه الآیه لصحّ حلول «فوق» محلها ، ولأنها لو لزمت اسمیتها لما ذُ کِر ، لزم الحکم باسمیه «إلی» فی نحو : (فَصُرْهُنَّ إلَیکَ) (البقره /260) (وَاضْمُمْ إلَیک) (القصص /32).

[شماره صفحه واقعی : 126]

ص: 126


1- شرح شواهد المغنی : 1/421.
2- نُسب إلی مزاحم بن عمرو العقیلی ومزاحم بن الحارث. شرح شواهد المغنی : 1/426 ونسبه البغدادی إلی الأوّل. شرح أبیات مغنی اللبیب : 3/267.

وهذا کلّه یتخرج إمّا علی التعلق بمحذوف کما قیل فی اللام فی «سقیاً لک» وإمّا علی حذف مضاف ، أی : أمسک علی نفسک ، واضمم إلی نفسک.

(عن)
اشاره

علی ثلاثه أوجه :

أحدها : أن تکون حرفاً جاراً

و جمیع ما ذکر لها عشرهُ معان :

أحدها : المجاوزه ، کقول الإمام الحسین (علیه السلام) : «یا هذا کفّ عن الغیبه فإنها إدام کلاب أهل النار» (1) وقول الکمیت :

132- وغاب نبی الله عنهم وفقده***علی الناس رُزْءٌ ما هناک مجلّل (2)

وقولک : «رمیت السهم عن القوس». وذکر لها فی هذا المثال معنی غیر هذا ، وسیأتی.

الثانی : البدل ، نحو : (وَاتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزی نفسٌ عن نَفْس شَیْئاً) (البقره /48) وفی الحدیث النبویّ : «فصومی عن اُمّکِ» (3).

الثالث : الاستعلاء ، نحو : (فَإنّما یَبْخَلُ عَنْ نَفسِهِ) (محمد /38).

الرابع : التعلیل ، نحو : (وَما کانَ استِغفارُ إبراهیمَ لأبِیهِ إلا عَنْ مَوْعِدَه) (التوبه/114) (وَما نَحْنُ بِتارِکی آلِهَتنا عَنْ قَوْلِک) (هود/53) ویجوز أن یکون حالاً من ضمیر «تارکی» ، أی : ما نترکها صادرینَ عن قولک ، وهو رأی

[شماره صفحه واقعی : 127]

ص: 127


1- تحف العقول : 176.
2- الغدیر : 2/192.
3- صحیح مسلم : 2/804.

الزمخشری.

الخامس : مرادفه «بعد» ، کقوله تعالی : (عمّا قَلیل لَیُصْبِحُنَّ نادِمینَ) (المؤمنون /40) (یُحَرّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ) (النساء / 46) بدلیل أنّ فی مکان آخر (مِنْ بَعْدِ مَواضِعِهِ) (المائده /41). وقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «وکأنک عن قلیل قد صِرتَ کأحدهم فأصلح مَثواک ولا تَبعْ آخرتک بدنیاک» (1).

السادس : الظرفیه کقول الأعشی :

133- وآس سراهَ القوم حیث لقیتَهُم***ولا تَکُ عن حَمْلِ الرِّباعَه وَانیا (2)

الرباعه : نجوم الحَمالَه ، قیل : لأن «ونی» لا یتعدّی إلاّ بِ «فی» بدلیل (ولاتَنِیا فی ذِکری) (طه /42) والظاهر أن معنی «ونی عن کذا» : جاوزه ولم یدخل فیه ، و «ونی فیه» : دخل فیه وفتر.

السابع : مرادفه «مِنْ» ، نحو : (اُوْلئکَ الّذینَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أحْسَنَ ما عَمِلُوا) (الأحقاف /16) بدلیل : (فَتُقُبّلَ مِنْ أَحَدِهِما وَلَمْ یُتقَبَّلْ مِنْ الآخَرِ) (المائده /27) (رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنّا) (البقره /127).

الثامن : مرادفه الباء ، نحو : (وما ینطق عَنِ الهَوی) (النجم / 3) والظاهر أنها علی حقیقتها ، وأن المعنی : وما یصدر قوله عن هوی.

التاسع : الاستعانه ، قاله ابن مالک ، ومثَّله بِ «رَمَیْتُ عن القوس» ؛ لأنهم یقولون أیضاً : رمیتُ بالقوس.

العاشر : أن تکون زائده للتعویض من اُخری محذوفه ، کقول زید بن رزین :

[شماره صفحه واقعی : 128]

ص: 128


1- نهج البلاغه : ک 31/ 910.
2- شرح شواهد المغنی : 1/434.

134- أتَجزَعُ أنْ نفسٌ أتاها حِمامُها***فهلاّ التی عن بین جنبیکَ تَدْفَعُ (1)

قال ابن جنی : أراد : فهلا تدفع عن التی بین جنبیک ، فحذفت «عن» من أول الموصول ، وزیدت بعده.

الوجه الثانی : أن تکون حرفاً مصدریّاً

و ذلک أن بنی تمیم یقولون فی نحو : «أعجبنی أن تفعلَ» : عن تفعلَ ، وکذا یفعلون فی «أنّ» المشدده ، فیقولون : أشهد عنَّ محمّداً رسولُ الله ، وتسمی عنعنه تمیم.

الثالث : أن تکون اسماً بمعنی «جانب»

و ذلک یتعین فی ثلاثه مواضع :

أحدها : أن یدخل علیها «منْ» وهو کثیر کقول قطری بن الفجاءه :

135- فَلَقَد أرانی للرّماحِ دَریئهً***من عن یَمینی مرّهً وأمامی (2)

و «من» الداخلهُ علی «عن» زائده عند ابن مالک ، ولابتداء الغایه عند غیره ، قالوا : فإذا قیل : «قعدتُ عن یمینه» فالمعنی : فی جانب یمینه ، وذلک محتمل للملاصقه ولخلافها ، فإن جئت بِ «من» تعین کون القعود ملاصقاً لأول الناحیه.

الثانی : أن یدخل علیها «علی» ، وذلک نادر ، والمحفوظ منه بیتٌ واحد وهو قوله(237) :

136- علی عن یمینی مرَّت الطّیر سُنّحاً***وکیف سُنُوح والیمین قَطِیعُ(3)

الثالث : أن یکون مجرورها وفاعل متعلّقها ضمیرین لمسمّی واحد ، قاله الأخفش ، وذلک کقول امرئ القیس :

[شماره صفحه واقعی : 129]

ص: 129


1- شرح شواهد المغنی : 1/436.
2- شرح شواهد المغنی : 1/438.
3- لم یسم قائله. شرح أبیات مغنی اللبیب : ٣/٣١٤.

137- دَعْ عنکَ نَهْباً صِیحَ فی حَجَراتِهِ***ولکن حَدِیثاً ما حدیثُ الرّواحِلِ (1)

وذلک لئلا یؤدی إلی تعدی فعل المضمر المتصل إلی ضمیره المتصل ، وقد تقدم الجواب عن هذا.

(عند)
اشاره

اسم للحضور الحسّی ، نحو : (فَلَمّا رآهُ مُسْتَقِرّاً عِنْدَهُ) (النمل /40) والمعنوی ، نحو : (قالَ الّذی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الکِتابِ) (النمل /40) وللقرب کذلک ، نحو قوله تعالی : (عِنْدَ سِدْرَهِ المُنتَهی عِنْدَها جَنَّهُ المَأوی) (النجم/14 و 15) ونحو قول أمیرالمؤمنین (علیه السلام)فی ذکر النبی (صلی الله علیه وآله وسلم) : «وأکرم لدیک نُزُلَه وشَرّف عندک مَنزلَته» (2).

وکسر فائها أکثر من ضمها وفتحها ، ولا تقع إلاّ ظرفاً أو مجروره بِ «من».

تنبیهان

الأول : قولنا : «عند» اسم للحضور ، موافق لعباره ابن مالک ، والصواب : اسم لمکان الحضور ، فإنها ظرف لا مصدر. وتأتی أیضاً لزمانه کقول الکمیت فی مدح آل البیت :

138- لاهُمْ مفاریح عند نوبتهم***ولا مَجازیع إن هُم نُکبوا (3)

الثانی : تعاقب «عند» کلمتان :

[شماره صفحه واقعی : 130]

ص: 130


1- شرح شواهد المغنی : 1/ 440.
2- نهج البلاغه : ط 105/315.
3- شرح الهاشمیات : 62.

«لدی» مطلقاً کقوله تعالی : (وَأنْذِرهُمْ یَوْمَ الآزِفَهِ إذالقُلُوبُ لَدَی الْحَناجِرِ کاظِمینَ) (غافر /18) و «لدن» إذا کان المحل ، محل ابتداء غایه کقول أبی طالب (علیه السلام) فی مدح الرسول (صلی الله علیه وآله وسلم) :

139- أنت السعید من السعود تکَنَّفتک الأسعد***من لدن آدم لم یزل فینا وصی مرشد(1)

وقد اجتمعتا فی قوله تعالی : (آتیناه رَحمَهً مِنْ عِنْدِنا وَعَلَّمناهُ مِنْ لَدُنّا عِلْماً) (الکهف / 65).

ویفترقن من وجه ثان ، وهو أنّ «لدن» لا تکون إلاّ فضله ، بخلافهما ، بدلیل : (وَلَدَینا کِتابٌ یَنْطِقُ بِالحَقِّ) (المؤمنون /62) (وَعِنْدَنا کِتابٌ حَفِیظٌ) (ق /4). وثالث ، وهو أن جرّها بِ «من» أکثر من نصبها ، حتی أنها لم تجی فی التنزیل منصوبه ، وجرُّ «عند» کثیر ، وجرُّ «لدی» ممتنعٌ. ورابع ، وهو أنهما معربان وهی مبنیّه فی لغه الأکثرین. وخامس ، وهو أنها قد تضاف للجمله کقوله :

140- لَزِمْنالَدُنْ سَالَمتمونا وِفاقَکم***فلا یَکُ منکم للخِلاف جُنُوحُ(2)

وسادس ، وهو أنها قد لا تضاف ، وذلک أنهم حکوا فی «غدوه» الواقعه بعدها الجرّ بالإضافه ، والنصب علی التمییز ، والرفع بإضمار «کان» تامه.

ثم اعلم أن «عند» أمکن من «لدی» من وجهین :

أحدهما : أنها تکون ظرفاً للأعیان والمعانی کقول أمیرالمؤمنین علیه السلام :

[شماره صفحه واقعی : 131]

ص: 131


1- توحید الصدوق : 158.
2- شرح شواهد المغنی : ٢/٨٣٦. شرح أبیات مغنی اللبیب : ٦/٢٨٦. لم یسم قائله.

«وعندی السیف الذی أعضضته بجدک وخالک وأخیک فی مقام واحد» (1) و «فاسألونی فإن عندی علم الأولین والآخرین» (2). ویمتنع ذلک فی «لدی» ذکره ابن الشجری فی أمالیه ومبرمان فی حواشیه.

الثانی : أنک تقول : «عندی مال» وإن کان غائباً ، ولا تقول : «لدیّ مال» إلاّ إذا کان حاضراً.

(عَوْضُ)

ظرفٌ لاستغراق المستقبل مثل «أبداً» ، إلا أنه مختص بالنفی ، وهو معرب إن اُضیف ، کقولهم : «لا أفعلُهُ عوضَ العائضین» مبنی إن لم یضف ، وبناؤه إما علی الضم کَ «قبلُ» أو علی الکسر کَ «أمسِ» أو علی الفتح کَ «أینَ».

[شماره صفحه واقعی : 132]

ص: 132


1- نهج البلاغه : ک 64/1055.
2- مناقب ابن شهر آشوب : 2/38.
حرف الغین
(غیر)

اسم ملازم للإضافه فی المعنی ، ویجوز أن یُقطع عنها لفظاً إن فهم معناه وتقدمت علیها کلمه «لیس». وقولهم : «لا غیر» لحن (1) ، ویقال : «قبضتُ عشرهً لیس غیرُها» برفع «غیر» علی حذف الخبر ، أی : مقبوضاً ، وبنصبها علی إضمار الاسم ، أی : لیس المقبوضُ غیرها و «لیس غیرَ» بالفتح من غیر تنوین علی إضمار الاسم أیضاً وحذف المضاف إلیه لفظاً ونیه ثبوته کقراءه بعضهم : (لله الأمرُ مِنْ قَبْل ومِنْ بَعْد) (الرّوم /4) بالکسر من غیر تنوین ، أی : من قبل الغَلَب ومن بعده ، و «لیس غیرُ» بالضم من غیر تنوین ، فقال المبرد والمتأخرون : إنها ضمه بناء ، لاإعراب ، وإن «غیر» شبهت بالغایات کَ «قبلُ وبعدُ». فعلی هذا یحتمل أن یکون اسماً وأن یکون خبراً ، وقال الأخفش : ضمه إعراب لا بناء؛ لأنه لیس باسم زمان کَ «قبل وبعد» ولامکان کَ «فوق وتحت» وإنما هو بمنزله «کل وبعض» وعلی هذا ً.

[شماره صفحه واقعی : 133]

ص: 133


1- استعمل ابن هشام فی المغنی «لا غیر» فی مواضع من کلامه. منها : فی حرف اللام ، مبحث «لا» ومنها مبحث «هل» وفی غیر الباب الأول مراراً.

فهو الاسم ، وحذف الخبر. وقال ابن خروف : یحتمل الوجهین. و «لیس غیراً» بالفتح والتنوین ، و «لیس غیرٌ» بالضم والتنوین ، وعلیهما فالحرکه إعرابیه؛ لأن التنوین إما للتمکین فلا یلحق إلا المعربات ، وإما للتعویض ، فکأنّ المضاف إلیه مذکور.

ولا تتعرف «غیر» بالإضافه ، لشده إبهامها.

وتستعمل «غیر» المضافه لفظاً علی وجهین :

أحدهما : وهو الأصل : أن تکون صفه للنکره ، نحو قوله تعالی : (نَعْمَلْ صالِحاً غَیْرَ الّذی کُ-نّا نَعْمَلُ) (فاطر /37) وقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «وکلّ عزیز غیرهُ ذلیل» (1) أو لمعرفه قریبه منها ، نحو : (صِراطَ الّذینَ أنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِالمَغضُوبِ عَلَیْهِمْ) (الفاتحه /7)؛ لأن المعرّفَ الجنسی قریبٌ من النکره ، ولأن «غیراً» إذا وقعت بین ضدین ضعف إبهامها ، حتی زعم ابن السراج أنها حینئذ تتعرف ، ویردُّه الآیه الاُولی.

والثانی : أن تکون استثناء ، فتعرب بإعراب الاسم التالی «إلا» فی ذلک الکلام ، فتقول : «جاء القومُ غیرَ زید» بالنصب ، و «ما جاءنی أحدٌ غیر زید» بالنصب والرفع ، وقال تعالی : (لایَسْتَوِی القاعِدُونَ مِنَ المُ-ؤمنینَ غَیْرَ اُولی الضَّرر) (النساء /95) یقرأ برفع «غیر» إما علی أنه صفه لِ «القاعدون» ؛ لأنهم جنس ، وإما علی أنه استثناء واُبدل علی حدّ (ما فَعَلُوهُ إلاّ قَلِیلٌ مِنْهُمْ) (النساء /66) ویؤیده قراءه النصب.

وانتصابُ «غیر» فی الاستثناء عن تمام الکلام عند المغاربه کانتصاب الاسم

[شماره صفحه واقعی : 134]

ص: 134


1- نهج البلاغه : ط 64/ 155.

بعد «إلا» عندهم ، وعلی الحالیه عندالفارسی ، وعلی التشبیه بظرف المکان عند جماعه.

ویجوز بناؤها علی الفتح إذا اُضیفت إلی مبنی کقول أبی قبیس بن رفاعه :

141- لم یمنع الشربَ منهاغیرأن نطقت***حمامهٌ فی غُصُون ذاتِ أوقالِ (1)

[شماره صفحه واقعی : 135]

ص: 135


1- شرح شواهد المغنی : 1/458.
حرف الفاء
الفاء المفرده
اشاره

حرف مهمل ویرد علی ثلاثه أوجه :

أحدها : أن تکون عاطفه

وتفید ثلاثه اُمور :

الأول : الترتیب ، وهو نوعان : معنوی کقول حسان :

142- هَجَوْتَ محمّداً فأجبتُ عنه***وعند الله فی ذاک الجزاء (1)

وذکری ، وهو عطف مفصّل علی مجمل ، نحو : (فَقَد سَألُوا موسی أکْبَرَ منْ ذلِک فَقالُوا أرِنَا الله جَهْرَهً) (النساء / 153).

الثانی : التعقیبُ وهو فی کل شیء بحسبه ، ألا تری أنه یقال : «تزوّجَ فلان فوُلد لهُ» إذا لم یکن بینهما إلا مده الحمل ، وإن کانت متطاوله؟ وقال الله تعالی : (ألَم تَرَ أنّ اللّهَ أنْزَلَ مِنَ السّماء ماء فَتُصْبِحُ الأرضُ مُخْضَرّهً) (الحج /63) وقیل : الفاء فی هذه الآیه للسببیه ، وفاء السببیه لا تستلزم التعقیب. بدلیل صحه قولک : «إن یُسلم فهو یدخل الجنه» ومعلوم ما بینهما من المهله ، وقیل : تقع الفاء تاره بمعنی

[شماره صفحه واقعی : 136]

ص: 136


1- شرح شواهد أشعار العرب : 103.

«ثُمّ» ومنه الآیه ، وقوله تعالی : (ثُمَّ خَلَقْنا النُّطفَهَ عَلَقَهً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَهَ مُضْغَه فَخَلَقْنَا المُضغَهَ عِظاماً فَکَسَوْناَ العِظامَ لَحْماً) (المؤمنون /14) فالفاءات بمعنی «ثُمّ» ، لتراخی معطوفاتها ، وتاره بمعنی الواو ، کقول امرئ القیس :

143- قفانبکِ من ذکری حبَیب ومنزل***بِسِقْطِ اللّوی بینَ الدّخُولِ فحوملِ (1)

وزعم الأصمعیُّ أن الصواب : روایته بالواو. لأنه لایجوز «جلست بین زید فعمرو» واُجیب بأن التقدیر : بین مواضع الدخول فمواضع حومل ، کما یجوز «جلستُ بین العلماء فالزّهاد».

الثالث : السببیه ، وذلک غالبٌ فی العاطفه جمله أو صفه ، فالأول ، نحو : (فَوَکَزَهُ مُوسی فَقَضی عَلَیْهِ) (القصص /15) والثانی ، نحو : (لآکِلُونَ مِنْ شَجر مِنْ زَقُّوم فَمالِئونَ مِنْها البُطُونَ فَشاربُونَ عَلَیهِ مِنْ الحَمِیمِ) (الواقعه 52 - 54) وقد تجی فی ذلک لمجرد الترتیب نحو : (فَراغَ إلی أهْلِهِ فَجاء بِعِجْل سمین فَقَرّبَهُ إلَیْهِمْ) (الذاریات /26 و 27).

الثانی من أوجه الفاء : أن تکون رابطه للجواب

و ذلک حیث لایصلح لأن یکون شرطاً ، وهو منحصر فی ستّ مسائل :

إحداها : أن یکون الجوابُ جمله اسمیه ، نحو قوله تعالی : (وَإنْ یَمْسَسْکَ بِخَیر فَهُوَ عَلی کُلّ شَیء قَدیرٌ) (الأنعام /17) وقول الکمیت فی آل البیت :

144- فإن هی لم تَصْلُح لقومِ سِواهم***فإنّ ذوی القربی أحق وأقرب (2)

الثانیه : أن تکون فعلیه کالاسمیه ، وهی التی فعلها جامد ، نحو : (وَمَن یَکُنِم.

[شماره صفحه واقعی : 137]

ص: 137


1- شرح شواهد المغنی : 1/463.
2- شرح الهاشمیات : 43. والضمیر (هی) یرجع إلی دعوه رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم لهم إلی الإسلام.

الشّیْطانُ لَهُ قَرِیناً فَساء قَرِیناً) (النساء /38).

الثالثه : أن یکون فعلها إنشائیاً نحو قوله تعالی : (إنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ الله فَاتّبِعُونی یُحْبِبْکُمُ الله) (آل عمران /31) وقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «فإن کان لابد من العصبیه فلیکن تعصّبکم لمکارم الخصال» (1) ونحو : «إنْ قام زید فوالله لأقومنَّ» و «إنْ لم یتُبْ زید فیا خُسرَه رجُلا».

الرابعه : أن یکون فعلها ماضیاً لفظاً ومعنیً ، إما حقیقه ، نحو : (إنْ یَسْرِقْ فَقَد سَرَقَ أخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُ) (یوسف /77) ، وإما مجازاً ، نحو : (وَمَنْ جاء بالسّیّئهِ فَکُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فی النّار) (النمل /90) نزّل هذا الفعل لتحقق وقوعه منزله ما وقع.

الخامسه : أن تقترن بحرف استقبال ، نحو : (وما یَفْعَلُوا مِنْ خَیر فَلَنْ یُکْفَرُوهُ) (آل عمران /115).

السادسه : أن تقترن بحرف له الصّدر کقول ربیعه بن مقروم :

145- فإنْ أهلِکْ فذی لَهَب لظاهُ***علیّ یکادُ یلتهبُ التهابا (2)

لما عرفت من أن «رُبّ» مقدره ، وأنها لها الصدر.

واعلم أن «إذا» الفجائیه قد تنوب عن الفاء ، نحو : (وَإنْ تُصِبْهُمْ سَیّئَهٌ بِما قَدَّمَتْ أیدیهِم إذا هُمْ یَقْنَطونَ) (الروم /36) وأن الفاء قد تحذف فی الضروره کقوله (3) :

146- مَنْ یَفعلِ الحسنات الله یشکُرها***والشرّ بالشرّ عند الله مثلانِ

[شماره صفحه واقعی : 138]

ص: 138


1- نهج البلاغه : ط 234/799.
2- شرح شواهد المغنی : 1/ 466.
3- تقدم برقم 117.

وقال ابن مالک : یجوز فی النثر نادراً ، ومنه حدیث اللّقطه : «فإنْ جاء صاحبُها وإلا استمتعْ بها» (1).

تنبیه

کما تربط الفاء الجواب بشرطه کذلک تربط شبه الجواب بشبه الشرط ، وذلک فی نحو «الذی یأتینی فله درهم» وبدخولها فهم ما أراده المتکلّم من ترتّبِ لزوم الدرهم علی الإتیان ، ولو لم تدخل احتمل ذلک وغیره.

الثالث : أن تکون زائده

و هذا لایثبته سیبویه ، وأجاز الأخفش زیادتها فی الخبر مطلقاً ، وحکی : «أخُوکَ فوجد» وقید الفراء والأعلم وجماعه الجواز بکون الخبر أمراً أو نهیاً ، فالأمر ، نحو : (هذا فَلْیَذُوقُوهُ حَمِیمٌ) (ص /57) والنهی ، نحو : «زیدٌ فلا تضربه» ، وتأوّل المانعون الآیه علی أن الخبر «حمیم» وما بینهما معترض ، أو هذا منصوب بمحذوف یفسره «فلیذوقوه» وعلی هذا فَ «حمیم» بتقدیر : هو حمیم. ومن زیادتها قوله (2) :

147- لما اتّقی بید عظیم جرمها***فترکتُ ضاحیَ جلدِها یتذبذب

لأن الفاء لا تدخل فی جواب «لما» خلافاً لابن مالک.

مسأله

الفاء فی نحو : (بَل الله فاعْبُد) (الزمر /66) جواب لِ «أمّا» مقدره عند بعضهم وفیه إجحاف ، وزائده عندالفارسی وفیه بُعد ، وعاطفه عند غیره ، والأصل :

[شماره صفحه واقعی : 139]

ص: 139


1- صحیح البخاری : 3/166.
2- شرح شواهد المغنی : 1/473 ، شرح أبیات مغنی اللبیب : 4/54. لم یسم قائله.

تنبّه فاعبدالله ، ثم حذف «تنبّه» وقدم المنصوب علی الفاء إصلاحاً للفظ کیلا تقع الفاء صدراً.

مسأله

الفاء فی نحو : «خرجتُ فإذا الأسدُ» زائده لازمه عند الفارسی والمازنیو جماعه ، وعاطفه عند مبرمان وأبی الفتح ، وللسببیه المحضه کفاء الجواب عند أبی اسحاق ، ویجب أن یحمل علی ذلک مثل : (إنّا أعْطَیْناکَ الکَوثَرَ فَصَلّ لِرَبّکَ) (الکوثر /1 و 2)؛ إذ لایعطف الإنشاء علی الخبر ولا العکس ، ولا یحسن إسقاطُها لیسهل دعوی زیادتها.

مسأله

(أیُحِبُّ أحَدُکُمْ أنْ یَأکُلَ لَحْمَ أخیهِ مَیتاً فَکَرِهْتُمُوهُ) (الحجرات /12) قدر أنهم قالوا بعد الاستفهام : لا ، فقیل لهم : فهذا کرهتموه ، یعنی والغیبه مثله فاکرهوها ، ثم حذف المبتدأ وهو «هذا» وقال الفارسی : التقدیر : فکما کرهتموه فاکرهوا الغیبه ، وضعفه ابن الشجری بأن فیه حذف الموصول - وهو «ما» المصدریه - دون صلتها ، وذلک ردیء ، وجمله (واتّقُوا الله) (الحجرات /12) عطف علی (ولایَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعضاً) (الحجرات /12) علی التقدیر الأول ، وعلی «فاکر هوا الغیبه» علی تقدیر الفارسی. وبعدُ فالصواب : أن ابن الشجری لم یتأمل کلام الفارسی. فإنه قال : کأنهم قالوا فی الجواب : «لا» فقیل لهم : «فکرهتموه فاکرهُوا الغیبه واتقوا الله» ، فَ «إتقوا» عطف علی «فَاکْرهُوا» وإن لم یذکر کما فی (اضربْ بِعصاکَ الحجر فَانْفَجَرَتْ) (البقره /60) والمعنی : فکما کرهتموه فاکرهوا الغیبه وإن لم تکن «کما» مذکوره ، کما أن «ما تأتینا فتحدّثنا» معناه :

[شماره صفحه واقعی : 140]

ص: 140

فکیف تحدثنا وإن لم تکن «کیف» مذکوره ، انتهی. وهذا یقتضی أن «کما» لیست محذوفه ، بل أن المعنی یعطیها ، فهو تفسیر معنی لا تفسیر إعراب.

تنبیه

قیل : الفاء تکون للاستئناف کقول جمیل بن عبدالله :

148- ألم تَسأل الرَّبعَ القَواء فَینْطِقُ***وَهل تُخبرنْکَ الیوم بَیْداء سَمْلَقُ (1)

أی : فهو ینطق. لأنها لو کانت للعطف لجزم ما بعدها ، ولو کانت للسببیه لنصب ، ومثله : (فَإنّما یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ) (البقره /117) بالرفع ، أی : فهو یکون حینئذ.

والتحقیق : أن الفاء فی نحوهما للعطف ، وأن المعتمد بالعطف الجمله ، لا الفعل ، وإنّما یقدر النحویون کلمه «هو» لیبینوا أن الفعل لیس المعتمد بالعطف.

(فی)

حرف جر له عشره معان :

أحدها : الظرفیه ، وهی إمّا مکانیه کقول حسان فی رثاء النبی (صلی الله علیه وآله وسلم) :

149- أاُقیم بعدک فی المدینه بینهم***یا لهفَ نفسی لیتنی لم اُولَدِ (2)

أو زمانیه کقول الرسول (صلی الله علیه وآله وسلم) : «المهدی منّا أهل البیت یصلح الله له

[شماره صفحه واقعی : 141]

ص: 141


1- شرح شواهد المغنی : 1/ 474.
2- دیوان حسان بن ثابت : 208.

أمره فی لیله» (1) وقد اجتمعتا فی قوله تعالی : (الم غُلبَت الروم فی أدنَی الأرضِ وَهُم مِنْ بَعْدِ غَلَبِهم سَیَغْلِبُونَ فی بِضعِ سِنین) (الروم /1 - 4) أو مجازیه ، نحو قوله تعالی : (وَلَکُمْ فِی القِصاصِ حیاه) (البقره /179) وقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «فالموت فی حیاتکم مقهورین والحیاه فی موتکم قاهرین» (2).

الثانی : المصاحبه ، نحو : (فَخَرَجَ عَلی قَوْمِهِ فی زِینَتِهِ) (القصص /79).

الثالث : التعلیل ، نحو : (فَذلِکُنَّ الّذی لُمْتُنَّنی فِیهِ) (یوسف /32) وفی الحدیث النبویّ : «إنّ امرأه دخلتِ النّارَ فی هِرّه رَبَطَتْها» (3).

الرابع : الاستعلاء ، نحو : (وَلاُصَلّبَنّکُمْ فی جُذُوعِ النَّخْل) (طه /71).

الخامس : مرادفه الباء کقول زید الخیل :

150- ویرکبُ یومَ الرَّوع منّا فَوارس***بَصیرونَ فی طعنِ الأباهِرِ والکُلی (4)

السادس : مرادفه «إلی» ، نحو : (فَرَدُّوا أیْدِیَهمْ فی أفواهِهِم) (إبراهیم /9).

السابع : مرادفه «من» ومثّل له بعضهم بقوله تعالی : (وَیَومَ نَبْعَثُ فی کلَّ اُمّه شَهیداً) (النحل / 89). واستدل (5) علیه بقوله تعالی : (وَیَومَ نَبْعَثُ مِنْ کُلّ اُمّه شَهیداً) (النحل / 84).

الثامن : المقایسه - وهی الداخله بین مفضول سابق وفاضل لاحق - ، نحو : (فَما مَتاعُ الحَیاهِ الدُّنیا فی الآخِرَهِ إلاّ قَلیلٌ) (التوبه / 38).

[شماره صفحه واقعی : 142]

ص: 142


1- کما الدین وتمام النعمه : 152.
2- نهج البلاغه : ط 51/138.
3- مسند أحمد : 2/507.
4- شرح شواهد المغنی : 1/484.
5- الإتقان فی علوم القرآن : 2/250.

التاسع : التعویض ، وهی الزائده عوضاً من اُخری محذوفه کقولک : «ضربت فیمن رغبتَ» أصله : ضربت من رغبت فیه ، أجازه ابن مالک وحده بالقیاس علی نحو قوله (1) :

151- ولایؤاتیک فیمانابَ من حَدث***إلا أخُوثِقَه فانظُر بمن تثقُ

علی حمله علی ظاهره وفیه نظر.

العاشر : التوکید وهی الزائده لغیر التعویض ، أجازه الفارسی فی الضروره وأنشد :

152- أنا أبو سعد إذا اللّیلُ دَجا***یخالُ فی سَوادِه یَرَنْدَجا (2)

وأجازه بعضهم فی قوله تعالی : (وقالُوا ارْکبُوا فیها) (هود / 41).

[شماره صفحه واقعی : 143]

ص: 143


1- تقدم برقم 129.
2- حُکی عن الأغانی أن البیت لسوید بن أبی کاهل الیشکری ، لکن أنشد بدل المصراع الثانی مصراعاً لیس فیه شاهد. شرح شواهد المغنی : 1/486.
حرف القاف
(قد)
اشاره

علی وجهین : حرفیه وستأتی ، و اسمیه ، و هی علی وجهین :

اسم فعل و سیأتی ، واسم مرادف لِ «حسبُ» وهذه تستعمل علی وجهین : مبنیه وهوالغالب لشَبَهها بِ «قد» الحرفیه فی لفظها ولکثیر من الحروف فی وضعها ، ویقال فی هذا : «قدْ زید درهمٌ» بالسکون ، و «قدنی» بالنون ، حرصاً علی بقاء السکون؛ لأنه الأصل فیما یبنون. و معربه و هو قلیل ، یقال : «قدُ زید درهم» بالرفع ، و «قدی درهمٌ» بغیر نون.

والمستعمله اسم فعل ، مرادفه لِ«یکفی» یقال : «قد زیداً درهم ، و قدنی درهم» کما یقال : «یکفی زیداً درهم، و یکفینی درهم».

«قد» الحرفیه
اشاره

و أما الحرفیه : فمختصه بالفعل المتصرف الخبری المثبت المجرد من جازم و ناصب و حرف تنفیس ، و هی معه کالجزء؛ فلا تفصل منه بشیء ، إلا بالقسم

[شماره صفحه واقعی : 144]

ص: 144

کقوله (1) :

153- فقدْ والله بیَّنَ لی عنائی***بَوشْکِ فراقهم صُردٌ یصیحُ

و سمع : «قد لعمری بتُّ ساهراً».

ولها ستّه معان :

أحدها : التوقع

و ذلک مع المضارع واضح کقولک : «قد یقدَم الغائبُ الیومَ» إذا کنت تتوقّعُ قدومه.

وأما مع الماضی فأثبته الأکثرون. قال الخلیل : یقال : «قد فعل» لقوم ینتظرون الخبر ، ومنه قول المؤذن : «قد قامت الصلاه» ؛ لأن الجماعه منتظرون لذلک.

وأنکر بعضهم کونها للتوقع مع الماضی ، وقال : التوقع انتظار الوقوع ، والماضی قد وقع.

وقد تبین بما ذکرنا أن مراد المثبتین لذلک أنها تدلُّ علی أن الفعل الماضی کان قبل الإخبار به مُتوقَّعاً ، لا أنه الآن متوقع ، والظاهر أنها لا تفید التوقع أصلاً ، أما فی المضارع فلأن قولک : «یقدَم الغائب» یفید التوقع بدون «قد» ؛ إذ الظاهر من حال المخبر عن مستقبل أنّه متوقّع له ، وأما فی الماضی فلأنه لو صح إثبات التوقع لها لصحّ أن یقال فی «لا رجلَ» بالفتح : إنّ «لا» للاستفهام؛ لأنها لا تدخل إلا جواباً لمن قال : «هل من رجل» ونحوه ، فالذی بعد «لا» مستفهم عنه من جهه شخص آخر ، کما أن الماضی بعد «قد» متوقع کذلک ، وعباره ابن مالک فی ذلک حسنه ؛ فإنه قال : إنها تدخل علی ماض متوقع ، ولم یقل : إنها تفید التوقع ، ولم یتعرض

[شماره صفحه واقعی : 145]

ص: 145


1- شرح شواهد المغنی : 1/489 ، شرح أبیات مغنی اللبیب : 4/89. لم یسم قائله.

للتوقع فی الداخله علی المضارع البته ، وهذا هوالحق.

الثانی : تقریب الماضی من الحال

تقول : «قام زید» فیحتمل الماضی القریب والماضی البعید؛ فإن قلت : «قد قام» اختصّ بالقریب ، وابتنی علی إفادتها ذلک أحکام :

منها : أنها لا تدخل علی «لیس وعسی ونعم وبئس» ؛ لأنهن لایفدن الزمان ، ولا یتصرفن؛ فأشبهن الاسم.

منها : وجوب دخولها عندالبصریین إلا الأخفش علی الماضی الواقع حالاً إما ظاهره؛ نحو قوله تعالی : (وَما لَنا ألاّ نُقاتِلَ فی سَبیلِ الله وَقَدْ اُخرِجْنا مِنْ دِیارِنا وَأبنائنا) (البقره / 246) وقول العباس بن عبدالمطلب :

154- نصرنا رسول الله فی الحرب سبعه***وقد فرّ مَن قد فرّ منهم وأقْشَعُوا (1)

أو مقدّره ، نحو : (هذه بِضاعَتُنا رُدّتْ إلَیْنا) (یوسف / 65) وخالفهم الکوفیون والأخفش؛ فقالوا : لا یحتاج لذلک؛ لکثره وقوعها حالاً بدون «قد» والأصل عدم التقدیر ، لا سیما فیما کثر استعماله.

منها : دخول لام الابتداء فی نحو : «إنّ زیداً لقد قام» وذلک؛ لأن الأصل دخولها علی الاسم ، نحو : «إنَّ زیداً لقائم» وإنما دخلت علی المضارع لشبهه بالاسم ، نحو : (وَإنَّ رَبّکَ لَیَحْکُمُ بَیْنَهُمْ) (النحل / 124) فإذا قرُب الماضی من الحال أشبه المضارع الذی هو شبیه بالاسم؛ فجاز دخولها علیه.

المعنی الثالث : التقلیل

و هو ضربان : تقلیل وقوع الفعل ، نحو : «قد یصدق الکذوب» ، وتقلیل متعلقه ، نحو قوله تعالی : (قَد یَعْلَمُ ما أنتُمْ عَلَیهِ) (النور / 64)

[شماره صفحه واقعی : 146]

ص: 146


1- أعیان الشیعه : 1/ 279.

أی : ما هم علیه هو أقلُّ معلوماته سبحانه ، و زعم بعضهم أنها فی المثالین ونحوهما للتحقیق ، وأن التقلیل فی المثال الأول لم یستفد من «قد» بل من قولک : «الکذوب یصدق» ، فإنه إن لم یُحمل علی أن صدور ذلک منه قلیل کان فاسداً؛ إذ آخر الکلام یناقض أوله. ونظیره قول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «قد یزهَق الحکیم» (1).

الرابع : التکثیر

قاله سیبویه فی قول الهذلی :

155- قد أتْرُکُ القِرْن مصفرّاً أنا ملُه***کأنَّ أثوابه مُجَّت بِفِرْصاد (2)

الخامس : التحقیق

نحو قوله تعالی : (قَدْ أفْلَحَ مَنْ زَکّاها) (الشمس / 9).

وقول أبی طالب (علیه السلام) فی مدح الرسول (صلی الله علیه وآله وسلم) :

156- لقد علِموا أنّ ابْننا لا مُکذّبٌ***لَدَینا ولا یُعنی بقول الأباطلِ (3)

وقد مضی أنّ بعضهم حمل علیه قوله تعالی : (قَدْ یَعْلَمُ ما أنْتُمْ عَلَیه) (النور/ 64) وهو الأظهر.

السادس : النفی ، حکی ابن سیده : «قد کنت فی خیر فتعرفه» بنصب «تعرف» وهذا غریب ، ومحمله علی خلاف ما ذکر ، وهو أن یکون کقولک للکذوب : «هو رجُل صادق» ثم جاء النصب بعدها نظراً إلی المعنی.

[شماره صفحه واقعی : 147]

ص: 147


1- غرر الحکم : 2/526.
2- قال السیوطی : «قال الزمخشری فی شرح أبیات سیبویه : هو للهذلی و قیل : لعبید بن الأبرص». شرح شواهد المغنی 1/494 ، وقال البغدادی : «ورأیته من قصیده لعبید بن الأبرص الأسدی». شرح أبیات مغنی اللبیب : 4/107.
3- شرح مختارات أشعار العرب : 97.
(قط)
اشاره

علی ثلاثه أوجه :

أحدها : أن تکون ظرف زمان لاستغراق ما مضی

و هذه بفتح القاف وتشدید الطاء مضمومه فی أفصح اللغات ، وتختص بالنفی ، کقول الفرزدق فی الإمام علی بن الحسین (علیهما السلام) (1) :

157- ماقال «لا» قطّ إلاّ فی تشهّده***لولا التشهد کانت لاؤُه «نعم» (2)

وبنیت ؛ لتضمنها معنی «مذ وإلی» ؛ إذ المعنی : مذ أن خلق إلی الآن ، وعلی حرکه ؛ لئلا یلتقی ساکنان ، وکانت الضمه تشبیهاً بالغایات ، وقد تکسر علی أصل التقاء الساکنین ، وقد تتبع قافه طاءه فی الضم ، وقد تخفف طاؤه مع ضمها أو إسکانها.

و الثانی : أن تکون بمعنی «حسب»

و هذه مفتوحه القاف ساکنه الطاء ، یقال : «قطی ، وقطْک ، وقطْ زید درهم» کما یقال : «حسبی وحسبک وحسب زید درهم» ، إلا أنها مبنیه؛ لأنها موضوعه علی حرفین ، و «حسب» معربه.

و الثالث : أن تکون اسم فعل بمعنی «یکفی»

فیقال : «قطنی» بنون الوقایه کما یقال : «یکفینی».

ویجوز نون الوقایه علی الوجه الثانی؛ حفظاً للبناء علی السکون ، کما یجوز فی «لدنْ ومِنْ وعَنْ» کذلک.

[شماره صفحه واقعی : 148]

ص: 148


1- نهج البلاغه : ط 27 /95.
2- شرح أبیات مغنی اللبیب : 5/ 315.
حرف الکاف
الکاف المفرده
اشاره

جاره ، وغیرها. و الجاره : حرف ، واسم. و الحرف له خمسه معان :

أحدها : التشبیه

کقول الکمیت :

158- لا ابنَ عمٍّ یُری کهذا ولا ع-***مَّ کهذاک سیّدُ الأعمامِ(1)

و الثانی : التعلیل

أثبت ذلک قوم ، ونفاه الأکثرون ، والحق ثبوته کقوله تعالی : (وَیْکَأنّهُ لا یُفْلِحُ الکافِرُونَ) (القصص / 82).

الثالث : الاستعلاء

ذکره الأخفش والکوفیون ، وأن بعضهم قیل له : «کیف أصبحت؟» فقال : «کخیر» أی : علی خیر. وقیل : هی للتشبیه علی حذف مضاف ، أی : کصاحب خیر.

وقیل فی «کُنْ کما أنت» : إنّ المعنی علی ما أنت علیه ، وللنحویین فی هذا المثال أعاریب :

[شماره صفحه واقعی : 149]

ص: 149


1- شرح الهاشمیات : ٢٩. ومراده بِ «ابن عم» جعفر بن أبی طالب وبِ «عمّ» حمزه علیهما السلام.

أحدها : هذا ، وهو أن «ما» موصوله ، و «أنت» مبتدأ حذف خبره.

الثانی : أنها موصوله ، و «أنت» خبرٌ حُذفَ مبتدؤه ، أی : کالذی هو أنت. وقد قیل بذلک فی قوله تعالی : (اجعَلْ لَنا إلهاً کَما لهم آلِهَهٌ) (الأعراف / 138) أی : کالذی هو لهم آلهه.

الثالث : أن «ما» زائده ملغاه ، و «الکاف» أیضاً جاره ، و «أنت» ضمیر مرفوع اُنیب عن المجرور ، کما فی قولهم : «ما أنا کأنت» والمعنی : کن فیما یستقبل مماثلاً لنفسک فیما مضی.

الرابع : أن «ما» کافه ، و «أنت» مبتدأ حُذف خبره ، أی : علیه أو کائن.

الخامس : أن «ما» کافه أیضاً ، و «أنت» فاعل ، والأصل : کما کنت ، ثم حُذف «کان» فانفصل الضمیر ، وهذا بعید ، بل الظاهر أن «ما» علی هذا التقدیر مصدریه.

تنبیه

تقع «کما» بعد الجمل کثیراً صفه فی المعنی؛ فتکون نعتاً لمصدر أو حالاً ، ویحتملهما قوله تعالی : (یَوْمَ نَطْوِی السّماء کَطَیّ السّجِلِ لِلکُتُب کَما بَدَأنا أوّلَ خَلْق نُعیدُهُ) (الأنبیاء/ 104) فإن قدّرته نعتاً لمصدر فهو إما معمول لِ «نُعِیدُهُ» أی : نُعیدُ أولَ خلق إعادهً مثل ما بدأناه ، أو لِ «نَطوِی» أی : نفعل هذا الفعل العظیم کفعلنا هذا الفعل ، وإن قدرته حالاً فذو الحال مفعول «نُعِیدُهُ» أی : نعیده مماثلاً للذی بدأنا. وتقع کلمه «کذلک» أیضاً کذلک.

المعنی الرابع : المبادره

و ذلک إذا اتصلت بِ «ما» فی نحو : «سلّم کما تدخل» و «صلِّ کما یدخل الوقت» ذکر جماعه ، وهو غریب جدّاً.

الخامس : التوکید

و هی الزائده ، نحو : (لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیء) (الشوری / 11)

[شماره صفحه واقعی : 150]

ص: 150

قال جماعه : التقدیر : لیس شیء مثله : إذ لو لم تُقدّر زائدهً صار المعنی : لیس شیء مثل مثله؛ فیلزم المحال ، وهو إثبات المثل ، وإنما زیدت لتوکید نفی المثل ؛ لأن زیاده الحرف بمنزله إعاده الجمله ثانیاً ، قاله ابن جنّی.

وقیل : الکاف فی الآیه غیر زائده ، ثم اختلف؛ فقیل : الزائد «مثل» ، والقول بزیاده الحرف أولی من القول بزیاده الاسم ، بل زیاده الاسم لم تثبت.

وقیل : إن الکاف و «مثلاً» لا زائد منهما ، ثم اختلف؛ فقیل : «مثل» بمعنی الذات ، وقیل : بمعنی الصّفه ، وقیل : الکاف اسم مؤکد بِ «مثل».

و أما الکاف الاسمیه الجاره : فمرادفه لِ «مثل»

و لا تقع کذلک عند سیبویه والمحققین إلاّ فی الضروره.

وقال کثیر منهم الأخفش والفارسی : یجوز فی الاختیار ، فجوزوا فی نحو : «زید کالأسد» (1) أن تکون الکاف فی موضع رفع ، و «الأسد» مخفوضاً بالإضافه.

ویقع مثل هذا فی کتب المعربین کثیراً ، قال الزمخشری فی (فَأنْفُخُ فِیهِ) (آل عمران / 49) : إن الضمیر راجع للکاف من (کَهَیئهِ الطّیْرِ) (آل عمران / 49) أی : فأنفخ فی ذلک الشیء المماثل فیصیر کسائر الطیور ، انتهی.

ووقع مثل ذلک فی کلام غیره ، ولو کان کما زعموا لسمع فی الکلام مثل : «مررت بکالأسد».

وأما الکاف غیر الجاره : فنوعان :

مضمر منصوب أو مجرور ، نحو : (ما وَدّعَکَ رَبُّک) (الضحی / 3).

[شماره صفحه واقعی : 151]

ص: 151


1- ولعلّ وجهه : أنّ الکاف فی نحو هذا المثال یرادف «مثلاً» وهو اسم بلاریب وحیث لایرادف الحرف الاسمَ کما صرّح به ابن هشام فی حرف الواو من مغنی اللبیب ؛ فالکاف أیضاً اسم.

وحرف معنیً لا محل له ومعناه الخطاب ، وهی اللاحقه لاسم الإشاره ، نحو : «ذلک ، وتلک» وللضمیر المنفصل المنصوب فی قولهم : «إیّاک وإیّاکما» ونحوهما ، ولبعض أسماء الأفعال ، نحو : «حیهلک ، ورُوَ یدَکَ ، والنّجاءک» ، ولِ «أرأیت» بمعنی «أخبرنی» ، نحو : (أرَأیْتَکَ هذَا الّذی کَرَّمْتَ عَلَیّ) (الإسراء / 62) فالتاء فاعل والکاف حرف خطاب.

(کأنّ)
اشاره

کأنّ حرفٌ مرکب عند أکثرهم ، قالوا : والأصل فی «کأنَّ زیداً أسد» : إنّ زیداً کأسد ، ثم قدم حرف التشبیه اهتماماً به ، ففتحت همزه «إنّ» ؛ لدخول الجار علیه.

والصحیح : أن یُدَّعی أنها بسیطه ، و هو قول بعضهم.

وذکروا لها أربعه معان :

أحدها : - و هو الغالب علیها و المتّفق علیه - التشبیه

کقول أبی الأسود فی رثاء أمیرالمؤمنین (علیه السلام) :

159- کأنّ الناس إذ فَقَدوا علیّاً***نعامٌ جال فی بلد سنینا (1)

وهذا المعنی أطلقه الجمهور لِ «کأنّ» وزعم جماعه منهم ابن السید البطلیوسیّ أنه لا یکون إلا إذا کان خبرها اسماً جامداً ، نحو : «کأنَّ زیداً أسدٌ» بخلاف «کأنَّ زیداً قائمٌ ، أو فی الدار ، أو عندک ، أو یقوم» ، فإنها فی ذلک کله للظّنّ.

الثانی : الشک و الظن

و ذلک فیما ذکرنا ، وحمل ابن الأنباری علیه : «کأنّکَ

[شماره صفحه واقعی : 152]

ص: 152


1- أدب الطف : 1/105.

بالشتاء مُقبلٌ» أی : أظنه مقبلاً.

الثالث : التحقیق

ذکره الکوفیون والزجاجی ، وأنشدوا علیه (1) :

160- فأصبحَ بطن مکَّهَ مُقشعِرّاً***کأنَّ الأرضَ لیس بها هشام

أی : لأنَّ الأرض : إذ لا یکون تشبیهاً؛ لأنّه لیس فی الأرض حقیقه.

فإن قیل : فإذا کانت للتحقیق فمن أین جاء معنی التعلیل؟

قلنا : من جهه أن کلام معها فی المعنی جوابٌ عن سؤال عن العله مقدر واُجیب باُمور :

أحدها : أن المراد بالظرفیه الکونُ فی بطنها ، لا الکونُ علی ظهرها فالمعنی : أنه کان ینبغی ألاّ یقشعر بطن مکه مع دفن هشام فیه؛ لأنه لها کالغیث

الثانی : أنّه یحتمل أنّ هشاماً قد خلّف من یسدُّ مسدّه ، فکأنه لم یمت.

الثالث : أنّ الکاف للتعلیل ، و «أن» للتوکید؛ فهما کلمتان لا کلمه.

المعنی الرابع : التقریب

قاله الکوفیون وحملوا علیه : «کأنک بالشتاء مقبل» و «کأنک بالفرج آت» و «کأنک بالدنیا لم تکن وبالآخره لم تزلْ».

و قد اختلف فی إعراب ذلک؛ فقال الفارسی : الکاف حرف خطاب ، والباء زائده فی اسم «کأنَّ» وقال بعضهم : الکافُ اسم «کأنّ» وفی المثال الأول حذف مضاف ، أی : کأن زمانک مقبل بالشتاء ، و لا حذف فی «کأنک بالدنیا لم تکن» بل الجمله الفعلیه خبر ، و الباء بمعنی «فی» وهی متعلقه بِ «تکن» وفاعل «تکن» ضمیر المخاطب ، و قال ابن عصفور : الکاف فی «کأنک» زائده کافه لِ «کأن»

[شماره صفحه واقعی : 153]

ص: 153


1- قال البغدادی «البیت من شهر للحارث بن اُمیّه الصغری بدون فاء رثی بها هشام بن المغیره» شرح أبیات مغنی اللبیب : 4/170.

عن العمل ، والباء زائده فی المبتدأ.

(کَأیِّن)

اسم مرکب من کاف التشبیه و «أیّ» المنونه؛ ولذلک جاز الوقف علیها بالنون؛ لأن التنوین لما دخل فی الترکیب أشبه النون الأصلیه؛ ولهذا رسم فی المصحف نوناً ، ومن وقف علیها بحذفه اعتبر حکمه فی الأصل وهو الحذف فی الوقف.

وتوافق «کأیِّنْ» «کم» (1) فی خمسه اُمور : الإبهام ، والافتقار إلی التمییز ، والبناء ، ولزوم التصدیر ، وإفاده التکثیر تارهً وهو الغالب ، نحو قوله تعالی : (وَکَأیِّنْ مِنْ نَبی قاتَلَ مَعَهُ رِبّیُّون کَثیرٌ) (آل عمران / 146) وقول عمرو بن معدیکَرِب :

161- وکائنْ کان قبلک مِن نعیم***ومُلک ثابت فی الناس راسی (2)

والاستفهام اُخری ، وهو نادر ولم یثبته إلاّ ابن قتیبه وابن عصفور وابن مالک ، واستدل علیه بقول اُبی بن کعب لابن مسعود : «کأیِّنْ تقرأ سُورهَ الأحزاب آیهً؟» فقال : ثلاثاً وسبعین.

[شماره صفحه واقعی : 154]

ص: 154


1- اعلم : أنّ ابن هشام قدّم بحث «کم» علی هذا البحث ولهذا قال : توافق «کأین» «کم» فی خمسه اُمور وتخالفها فی خمسه اُمور ونحن عکسنا البحث ؛ لأجل الترتیب وهذا یقتضی أولویه إرجاع الاشتراکات والافتراقات إلی بحث «کم» ولکن هذا مخالف للأصل الذی هو أساس هذا المختصر وهو عدم تغییر العباره إلا لنکته معتدّ بها أو لأجل التلخیص ، مع أن أحکام «کم» مشهوره فحینئذ لایحتاج إلی التغییر.
2- السیره النبویه 1/42 وخطابه إلی قیس بن مَکشوح.

وتخالفها فی خمسه اُمور :

أحدها : أنها مرکبه ، و «کم» بسیطه علی الصحیح ، خلافاً لمن زعم أنها مرکبه من الکاف و «ما» الاستفهامیه ، ثم حذفت ألفها؛ لدخول الجار وسکنت میمها؛ للتخفیف؛ لثقل الکلمه بالترکیب.

الثانی : أن ممیزها مجرور بِ «من» غالباً ، نحو (کَأیِّنْ مِنْ آیه) (یوسف / 105).

وقد ینصب ، نحو قوله (1) :

162- اطْرُد الیأس بالرّجا فکأیِّنْ***آلماً حُمَّ یُسرُهُ بعد عُسر

الثالث : أنها لا تقع استفهامیهً عندالجمهور ، وقد مضی.

الرابع : أنها لا تقع مجروره ، خلافاً لابن قتیبه وابن عصفور ، أجازا «بکأیِّنْ تبیع هذا الثوب؟».

الخامس : أن خبرها لا یقع مفرداً.

(کذا)
اشاره

ترد علی ثلاثه أوجه :

أحدها : أن تکون کلمتین باقیتین علی أصلهما

و هما کاف التشبیه و «ذا» الإشاریه (2) کقولک : «رأیتُ زیداً فاضلاً ورأیْتُ عمراً کذا» ، وتدخل علیها «ها» التنبیه ، کقوله تعالی : (أهکَذا عَرْشُک) (النمل /42). ».

[شماره صفحه واقعی : 155]

ص: 155


1- لم یسمّ قائله. شرح شواهد المغنی : 2/513.
2- لا یخفی علیک أن ذکر هذا القسم استطراد ؛ لأن الکلام فی البسائط والمفردات کما مرّ فی أوّل الباب فالأولی عدم جعله قسماً من أقسام «کذا».
الثانی : أن تکون کلمه واحده مرکبه من کلمتین

مکنیاً بها عن غیر عدد کقول النبیّ (صلی الله علیه وآله وسلم) : «فَیقال : عَمِلتَ یوم کذا وکذا ، کذا وکذا. وعَمِلتَ یوم کذا وکذا ، کذا وکذا» (1).

الثالث : أن تکون کلمه واحده مرکبه مکنیاً بها عن العدد

فتوافق «کأیِّنْ» فی أربعه اُمور : الترکیب ، والبناء ، والإبهام ، والافتقار إلی التمییز.

وتخالفها فی ثلاثه اُمور :

أحدها : أنها لیس لها الصّدر ، تقول : «قبضت کذا وکذا درهماً».

الثانی : أن تمییزها واجب النصب؛ فلا یجوز جره بِ «من» اتفاقاً ، ولا بالإضافه خلافاً للکوفیین ، أجازوا فی غیر تکرار ولا عطف أن یقال : «کذا ثوب وکذا أثواب».

الثالث : أنها لا تستعمل غالباً إلاّ معطوفاً علیها ، کقوله (2) :

163- عدِ النفس نُعمی بعدبؤساک ذاکرا***کذا وکذا لُطفاً بِه نُسی الجُهدُ

(کلّ)
اشاره

کلّ اسم موضوع لاستغراق أفرادالمنکّر ، نحو : (کُلُّ نفس ذائقَهُ المُوتِ) (آل عمران / 185) والمعرف المجموع ، نحو قوله تعالی : (وکُلُّهُمْ آتِیهِ یَوْمَ القِیامَهِ فَرْداً) (مریم / 95) و قول الکمیت :

[شماره صفحه واقعی : 156]

ص: 156


1- صحیح مسلم : 1/177.
2- لم یسمّ قائله. شرح شواهد المغنی : 2/514.

164- وقَدْ دَرَسُوا القرآنَ وَافْتَلَجُوا بِهِ***فکُلُّهُم راض بِهِ مُتَحَزّبُ (1)

وأجزاء المفردالمعرف ، نحو : «کُلُّ زیدحسن» وقال الإمام علی بن الحسین (علیهما السلام) : «اللهم إنّی أخلصت بانقطاعی إلیک وأقبلت بِکُلّی علیک» (2) فإذا قلت : «أکلتُ کلّ رغیف لزید» کانت لعموم الأفراد ، فإن أضفت الرغیف إلی «زید» صارت لعموم أجزاء فرد واحد.

وترد «کل» - باعتبار کل واحد مما قبلها و ما بعدها - علی ثلاثه أوجه.

فأما أوجُهها باعتبار ما قبلها
فأحدها : أن تکون نعتاً لنکره أو معرفه

فتدل علی کماله ، وتجب إضافتها إلی اسم ظاهر یماثله لفظاً ومعنی ، نحو : «أطعمنا شاه کلَّ شاه» وقال النبی (صلی الله علیه وآله وسلم) لعلی (علیه السلام) : «إنّ الشَّقی کلَّ الشَّقی مَن عاداک وَأبْغَضَک» (3).

الثانی : أن تکون توکیداً لمعرفه

قال الأخفش والکوفیون : أو لنکره محدوده ، وعلیهما ففائدتُها العموم ، وتجب إضافتها إلی اسم مضمر راجع إلی المؤکد ، نحو : (فَسَجَدَ المَلائکَهُ کُلُّهمْ) (الحجر/30). قال ابن مالک : وقد یخلفه الظاهر. وأنشأ الفرزدق :

165- أنت الجوادُ الذی تُرجی نوافِلُهُ***وَأبْعَدُ الناسِ کلّ الناس من عارِ (4)

ومن توکید النکره بها : قول عبدالله بن مسلم الهذلی :

[شماره صفحه واقعی : 157]

ص: 157


1- شرح الهاشمیات : 46.
2- الصحیفه الکامله السجادیه ، الدعاء الثامن والعشرون : 192.
3- غایه المرام : 1/94.
4- شرح أبیات مغنی اللبیب : 4/184.

166- لکنّه شاقَهُ أن قیل ذا رَجبٌ***یا لیت عِدّهَ حَوْل کلّهِ رَجَبُ (1)

الثالث : ألاّ تکون تابعه ، بل تالیه للعوامل

فتقع مضافه إلی الظاهر ، نحو قوله تعالی : (کُلُّ نَفْس بِما کَسَبَتْ رَهینَهٌ) (المدثر /38) وقال أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «حدّثنی رسول الله صلّی الله علیه وآله وسلم بألف حدیث لکل حدیث ألف باب» (2) وغیر مضافه ، نحو قوله تعالی : (وَکُلاًّ ضَرَبنا لَهُ الأمثالَ) (الفرقان/39) وقول أبی طالب (علیه السلام) فی النبی (صلی الله علیه وآله وسلم) :

167- أتانا بهدی مثل ما أتیابه***فکلٌّ بأمرالله یهدی ویعصم (3)

أما أوجهها الثلاثه التی باعتبار ما بعدها

فقد مضت الإشاره إلیها :

الأول : أن تضاف إلی الظاهر ، وحکمها أن یعمل فیها جمیع العوامل کقول أبی طالب (علیه السلام) :

168- ولَمّا رأیتُ القومَ لاوُدَّ فیهم***وقد قَطَعوا کلّ العُری والوَسائل (4)

الثانی : أن تضاف إلی ضمیر محذوف ، ومقتضی کلام النحویین أن حکمها کالتی قبلها.

الثالث : أن تضاف إلی ضمیر ملفوظ به ، وحکمها ألاّ یعمل فیها غالباً إلاّ الابتداء (5) ، نحو : (وَکُلُّهُمْ آتِیهِ یَوْمَ القِیامَهِ فَرْداً) (مریم / 95) ؛ لأن الابتداء عامل

[شماره صفحه واقعی : 158]

ص: 158


1- الإنصاف فی مسائل الخلاف 1 - 2/451.
2- بصائر الدرجات : 314.
3- الاحتجاج 1 - 2/233. وضمیر «أتیا» راجع إلی موسی وعیسی علی نبیّنا وآله وعلیهما السلام.
4- شرح مختارات أشعار العرب : 95.
5- قال الشمنّیّ : «فی الشرح : لیس کذلک بل الغالب علیها أن تکون تابعه ، نحو : جاء القوم کلهم وأکرمتهم کلهم ومررت بهم کلهم وحیث تخرج عن التبعیه فالغالب علیها أن لایعمل فیها إلا الابتداء». المنصف : 2/ 21.

معنوی ، ومن القلیل قوله (1) :

169- یَمیدُ إذا مادتْ علیه دلاؤُهم***فیصدُر عنه کُلُّها و هُو ناهلٌ

ولایجب أن یکون منه قول الإمام علی (علیه السلام) :

170- فلمّا تبیَّنّا الهُدی کانَ کلُّنا***علی طاعه الرّحمن والحق والتُّقی (2)

بل الأولی : تقدیر «کان» شأنیه.

فصل

واعلم أن لفظ «کل» حکمه الإفراد والتذکیر ، وأن معناها؛ بحسب ما تضاف إلیه؛ فإن کانت مضافه إلی منکّر وجب مراعاه معناها فلذلک جاء الضمیر مطابقاً لمعناها ، فی نحو قوله تعالی : (وَکُلَّ إنسان ألزَمْناهُ طائرهُ فی عُنُقِهِ) (الإسراء/13) وقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «کُلّ حسنه لا یراد بها وجه الله تعالی فعلیها قبح الریاء وثمرتها قبح الجزاء» (3) وقول لبید :

171- وکل اُناس سوف تدخل بینهم***دُوَیهیّه تصفّر منها الأنامل (4)

هذا ما نصَّ علیه ابن مالک ، وردَّه أبو حیان بقول عنتره :

[شماره صفحه واقعی : 159]

ص: 159


1- والبیت أنشده أبو حیّان وناظر الجیش فی «شرح التسهیل» معزوّاً إلی کُثیّرِ عزّه. شرح أبیات مغنی اللبیب : 4/190.
2- شرح شواهد المغنی : 2/521.
3- فی غرر الحکم من منشورات دار الکتاب «الریا» بدون الهمزه 2/549 ، والصحیح ما أثبتناه. راجع شرح غرر الحکم للخوانساری وکتب اللغه.
4- شرح شواهد المغنی : 1/ 150.

172- جادتْ علیهِ کُلُّ عین ثَرَّه***فترکْنَ کلَّ حدیقه کالدّرهم (1)

فقال : «ترکنَ» ولم یقل : «ترکتْ» ؛ فدلّ علی جواز «کلّ رجل قائم ، وقائمون».

والذی یظهر ، خلافُ قولهما ، وأن المضافه إلی المفرد إن اُرید نسبهُ الحکم إلی کل واحد وجب الإفراد کقول حسان :

173- وکلّ أخ یقول أنا وفیّ***ولکن لیس یفعل ما یقول (2)

أو إلی المجموع وجب الجمعُ کبیت عنتره؛ فإنّ المراد أن کل فرد من الأعین جاد ، وأن مجموع الأعین ترکن وعلی هذا فتقول : «جاد علیّ کلُّ محسن فأغنانی أو فأغنونی» بحسب المعنی الذی تریده. وربما جمع الضمیر مع إراده الحکم علی کل واحد وعلیه أجاز ابن عصفور فی قوله (3) :

174- وماکلُّ ذی لُبَّ بمؤتیک نُصحه***وما کُلُّ مؤت نُصحَهُ بِلَبِیب

أن یکون «مؤتیک» جمعاً حُذفتْ نونه للإضافه.

ولیس من ذلک : (وَحِفْظاً مِنْ کُلِّ شَیْطان مارِد لا یَسّمّعُونَ) (الصّافات /7 و 8) ؛ لأنّ جمله «لا یسمعون» مستأنفه اُخبر بها عن حال المسترِقینَ ، لاصفه «کل شیطان» ، ولا حال منه؛ إذ لا معنی للحفظ من شیطان لا یسمع ، وحینئذ فلایلزم عود الضمیر إلی «کل» ، ولا إلی ما اُضیفت إلیه ، وإنما هو عائد إلی الجمع

[شماره صفحه واقعی : 160]

ص: 160


1- شرح شواهد المغنی : 2/541.
2- دیوان حسان بن ثابت : 393.
3- قال السیوطی : «قال ابن یسعون : هو لأبی الأسود الدؤلی ویقال لمودود العنبری». شرح شواهد المغنی : 2/542 ونسبه البغدادی إلی أبی الأسود ولم یذکر غیره. شرح أبیات مغنی اللبیب : 4/ 228.

المستفاد من الکلام.

وإن کانت «کل» مضافه إلی معرفه فقالوا : یجوز مراعاه لفظها ومراعاه معناها ، نحو : «کلّهم قائم أو قائمون» وقد اجتمعتا فی قوله تعالی : (إنْ کُلُّ مَنْ فی السّمواتِ وَالأرضِ إلاّ آتی الرّحمن عَبْداً لَقَدْ أحْصاهُمْ وَعَدَّهم عدّاً وَکُلُّهم آتیهِ یَومَ القِیامَه فرداً) (مریم/93 - 95) والصواب : أن الضمیر لا یعود إلیها من خبرها إلا مفرداً مذکراً علی لفظها ، نحو : (وکُلُّهُمْ آتِیهِ یَوْمَ القِیامَه) (مریم / 95).

وأمّا (لَقَد أحصاهُم) (مریم /94) فجمله اُجیب بها القسم ، ولیست خبراً عن «کلّ» وضمیرُها راجع لِ «من» ، لا لِ «کل» ، و «من» معناها الجمع.

فإن قُطعت عن إلاضافه لفظاً فقال أبو حیان : یجوز مراعاه اللفظ ، نحو : (کُلٌّ یَعْمَلُ عَلی شاکِلَتِه) (الإسراء/84) ، ومراعاه المعنی ، نحو : (وکُلٌّ کانُوا ظالِمینَ) (الأنفال/54) والصواب : أن المقدر یکون مفرداً نکره؛ فیجب الإفراد کما لو صرح بالمفرد ، ویکون جمعاً معرفاً فیجب الجمع ، وإن کانت المعرفه لو ذکرت لوجب الإفراد ، ولکن فعل ذلک تنبیهاً علی حال المحذوف فیهما؛ فالأول ، نحو : (کُلٌّ یَعْمَلُ عَلی شاکِلَتِهِ) (الإسراء/84)؛ إذا التقدیر : کل أحد ، والثانی ، نحو : (وکُلٌّ کانُوا ظالِمِینَ) (الأنفال/54) ، أی : کلّهم.

مسألتان
الاُولی

قال البیانیون : إذا وقعت «کل» فی حیز النفی کان النفی موجهاً إلی الشمول خاصه ، وأفاد بمفهومه ثبوت الفعل لبعض الأفراد کقولک : «لم آخذ کلَّ الدراهم ، وکلَّ الدراهم لم آخذ» وقال أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «احذَروا نِفارَالنِعَم فما

[شماره صفحه واقعی : 161]

ص: 161

کُلُّ شارد بمردود» (1).

وإن وقع النفیُ فی حیزها اقتضی السّلبَ عن کلّ فرد کقول النبی(صلی الله علیه وآله وسلم) - فی جواب من قال : یا رسول الله إنک سجدتَ بین ظَهرانَی صلاتک سجده أطلتَها حتی ظننّا أنه حدث أمر أو أنه یوحی إلیک - : «کلُّ ذلک لم یکن ولکن ابنی ارتحلنی فکرهت أن اُعَجّله حتی یقضی حاجته» (2).

وقد یُشکل علی قولهم فی القسم الأول قوله تعالی : (وَالله لا یُحِبُّ کُلَّ مُختال فَخُور) (الحدید/23).

والجواب : أن دلاله المفهوم إنما یُعوّلُ علیها عند عدم المعارض ، وهو هنا موجود؛ إذ دلّ الدلیل علی تحریم الاختیال والفخر مطلقاً.

الثانیه

«کل» فی نحو : (کُلّما رُزِقُوا مِنها مِنْ ثَمَره رِزقاً قالُوا) (البقره / 25) ، منصوبه علی الظرفیه باتفاق ، وناصبها الفعل الذی هو جوابٌ فی المعنی مثل «قالوا» فی الآیه ، وجاءتها الظرفیه من جهه «ما» فإنها محتمله لوجهین :

أحدهما : أن تکون حرفاً مصدریاً والجمله بعده صله له؛ فلا محل لها ، والأصل : کل رزق ، ثم عبر عن معنی المصدر بِ «ما» والفعل ، ثم اُنیبا عن الزمان ، أی : کلّ وقت رزق.

[شماره صفحه واقعی : 162]

ص: 162


1- نهج البلاغه : ح 238/1195.
2- وقبله : روی عن النسائی بسنده عن عبدالله بن شَدّاد ، عن أبیه قال : خرج علینا رسول الله فی إحدی صلاتی العشاء وهو حامل حسناً فتقدم النبی صیلی الله علیه وآله وسلم فوضعه ثم کبّر للصّلاه فصلّی فسجد بین ظّهرانّی صلاته سجده فأطالها ، قال أبی : فرفعت رأسی فإذا الصبی علی ظهر رسول الله صلی الله علیه آله وسلم وهو ساجد ، فرجعت إلی سجودی فلمّا قضی رسول الله صلی الله علیه آله وسلم الصلاه قال الناس : یا رسول الله ... بحارالأنوار : 43/300.

الثانی : أن تکون اسماً نکره بمعنی وقت فلا تحتاج علی هذا إلی تقدیر وقت والجمله بعده فی موضع خفض علی الصفه؛ فتحتاج إلی تقدیر عائد منها ، أی : کل وقت رزقوا فیه.

ولهذا الوجه مبعد ، وهو ادعاء حذف عائد الصفه وجوباً ، حیث لم یرد مصرّحاً به فی شیء من أمثله هذا الترکیب.

وللوجه الأول مُقرّبان : کثره مجیء الماضی بعدها ، نحو قوله تعالی : (کُلّما نَضِجَتْ جُلُودُهمْ بَدَّلناهُمْ) (النساء/56) ، (کُلّما أضاء لَهُمْ مَشَوا فِیهِ) (البقره / 20) ، وقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «کلّما قَوِیت الحِکمهُ ضَعُفَتِ الشهوهُ» (1) ، وأنَّ «ما» المصدریه التوقیتیه شرط من حیث المعنی؛ فمن هنا احتیج إلی جملتین إحداهما مرتبه علی الاُخری ، ولا یجوز أن تکون شرطیه مثلها فی «ما تفعلْ أفعل» ؛ لأمرین : أنّ تلک عامه فلا تدخل علیها أداه العموم ، وأنها لاترد بمعنی الزمان علی الأصح.

وإذا قلت : «کلّما استد عیتُکَ فإن زُرتنی فعبدی حُرٌّ» فَ «کل» منصوبه أیضاً علی الظرفیه ، ولکن ناصبها محذوف مدلول علیه بِ «حرّ» المذکور فی الجواب ، ولیس العامل المذکور؛ لوقوعه بعد الفاء و «إنْ».

(کلاّ)

مرکبه عند ثعلب من کاف التشبیه و «لا» النافیه ، قال : وإنما شُدِّدتْ لامها؛ لتقویه المعنی ولدفع توهم بقاء معنی الکلمتین ، وعند غیره هی بسیطه.

وهی عند سیبویه والخلیل والمبرّد والزجاج وأکثر البصریین حرف معناه

[شماره صفحه واقعی : 163]

ص: 163


1- غررالحکم : ٢/٥٧١.

الرّدع و الزّجر ، لا معنی لها عندهم إلا ذلک ، حتّی إنهم یجیزون أبداً الوقف علیها ، والابتداء بما بعدها.

ورأی الکسائی وأبو حاتم ومن وافقهما أنَّ معنی الرّدع والزَّجر لیس مستمراً فیها ، فزادوا فیها معنی ثانیاً یصح علیه أن یوقف دونها ویبتدء بها ؛ ثم اختلفوا فی تعیین ذلک المعنی علی ثلاثه أقوال :

أحدها : للکسائی و متابعیه ، قالوا : تکون بمعنی «حقّاً».

الثانی : لأبی حاتم ومتابعیه ، قالوا : تکون بمعنی «ألا» الاستفتاحیه.

الثالث : للنضربن شمیل والفراء ومن وافقهما ، قالوا : تکون حرف جواب بمنزله «إی ونعم» وحملوا علیه (کلاّ والقمر) (المدثر/32) ، فقالوا : معناه إی والقمر.

وقول أبی حاتم أوْلی من قولهما؛ لأنه أکثر اطّراداً؛ فإنَّ قول النضر لا یتأتی فی آیتی المؤمنین والشعراء علی ما سیأتی ، وقول الکسائی لا یتأتی فی نحو : (کَلاّ إنّ کِتابَ الأبرار) (المطففین/18) ؛ لأنّ «انّ» تکسر بعد «ألا» الاستفتاحیه ، ولاتکسر بعد «حقاً» ولا بعد ما کان بمعناها.

وإذا صلح الموضع للردع ولغیره جاز الوقف علیها والابتداء علی اختلاف التقدیرین ، والأرجح حملُها علی الردع؛ لأنه الغالب فیها ، وذلک نحو : (وَاتّخَذُوا مِنْ دُونِ الله آلِهَهً لِیَکُونُوا لَهُمْ عِزّاً ، کَلاّ سَیَکْفُرُونَ بِعِبادَتِهِم) (مریم / 81 و 82).

وقد تتعین للردع أو الاستفتاح ، نحو : (رَبّ ارجِعُونِ لَعَلّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ کَلاّ إنّها کَلِمَهٌ) (المؤمنون/99 و 100)؛ لأنها لو کانت بمعنی «حقّاً» لما کسرت همزه «انّ» ولو کانت بمعنی «نعم» لکانت للوعد بالرجوع؛ لأنها بعد الطلب کما یقال : «أکرم فلاناً» فتقول : «نعم» ونحو : (قالَ أصْحابُ مُوسی إنّا لَمُدْرَکُونَ قالَ کَلاّ إنَّ مَعِی ربی سَیَهْدِینِ) (الشعراء / 61 و 62) ، وذلک لکسر «انّ» ولأن «نعم» بعد

[شماره صفحه واقعی : 164]

ص: 164

الخبر للتصدیق.

وقد یمتنع کونها للزجر ، نحو : (وَما هِیَ إلاّ ذِکری لِلبَشَرِ کَلاّ والْقَمَرِ) (المدثر/31 و 32)؛إذ لیس قبلها ما یصح رَدُّه.

(کلا وکلتا)

مفردان لفظاً ، مُثنّیان معنیً ، مضافان أبداً لفظاً ومعنیً إلی کلمه واحده معرفه داله علی اثنین ، إما بالحقیقه والتنصیص ، نحو قوله تعالی : (کِلْتا الْجَنّتَیْن) (الکهف/33) وقول حسّان :

175- لسانی وسیفی صارمان کلاهما***ویبلغ مالا یبلغ السیف مِذوَدی (1)

وإما بالحقیقه والاشتراک ، نحو : «کلانا» فإن «نا» مشترکه بین الاثنین والجماعه أو بالمجاز کقول عبدالله بن الزِّبَعْری :

176- إنّ للخیرِ و للشّرِّ مَدی***وکلا ذلکَ وَجْهٌ وقَبلْ (2)

فإن «ذلک» حقیقهٌ فی الواحد ، واُشیر بها إلی المثنی علی معنی : وکلاما ذکر ، علی حدها فی قوله تعالی : (لافارضٌ ولا بِکْرٌ عَوانٌ بَیْنَ ذلِک) (البقره / 68).

وقولنا : کلمه واحده احتراز من قول أبی الشِّعر الهلالی :

177- کِلا أخی و خلیلی واجِدی عَضُداً***فی النائبات وَ إلمام المُلِمّاتِ (3)

فإنه ضروره نادره ، وأجاز ابن الأنباری إضافتها إلی المفرد بشرط

[شماره صفحه واقعی : 165]

ص: 165


1- دیوانحسّان بن ثابت : 132.
2- شرح شواهد المغنی : 2/549.
3- شرح أبیات مغنی اللبیب : 4/257.

تکریرها ، نحو : «کلایَ وکلاکَ مُحسنان» ، وأجاز الکوفیون إضافتها إلی النکره المختصّه ، نحو : «کلا رجلینِ عندکَ مُحسنان» ؛ فإن «رجلین» قد تخصصا بوصفهما بالظرف ، وحَکَوا : «کلتا جاریتین عندک مقطوعه یدُها» أی : تارکه للغَزل.

ویجوز مراعاه لفظ «کلا وکلتا» فی الإفراد ، نحو : (کِلْتا الجَنّتینِ آتَتْ اُکُلَها) (الکهف / 33) ، ومراعاه معناهما ، وهو قلیل ، وقد اجتمعا فی قول الفرزدق :

178- کلاهما حین جدّ الجَری بینهما***قدْ أقلعا ، وکلا أنفیهما رابی (1)

فإذا قیل : «زید وعمرو کلاهما» فإن قدر «کلاهما» توکیداً ، قیل : «قائمان» لا «قائم» : لأنه خبر عن «زید وعمرو» وإن قدر مبتدأ فالوجهان ، والمختار الإفراد ، وعلی هذا فإذا قیل : «إنّ زیداً وعمراً» فإن قیل : «کلیهما» قیل : «قائمان» أو «کلاهما» فالوجهان. ویتعین مراعاه اللفظ فی نحو : «کلاهما محب لصاحبه» ؛ لأن معناه : «کلّ منهما» ، وقول عبدالله بن جعفر :

179- کلانا غنیٌ عن أخیهِ حیاتَهُ***ونحنُ إذا متنا أشدُّ تَغانیا (2)

(کم)

علی وجهین : خبریّه بمعنی «کثیر» کقول الکمیت فی الإمام علی (علیه السلام) :

180- کم له ثُم کم له من قتیل***وصَریح تحت السَنابک دامی (3)

واستفهامیه بمعنی «أیّ عدد» کقولک : «کم مالک؟».

[شماره صفحه واقعی : 166]

ص: 166


1- شرح شواهد المغنی : 2/552.
2- شرح شواهد المغنی : 2/555.
3- شرح الهاشمیات : 30.

ویشترکان فی خمسه اُمور : الاسمیه ، والإبهام ، والافتقار إلی التمییز ، والبناء ولزوم التصدیر ، وأما قول بعضهم فی (ألَمْ یَرَواکَمْ أهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنَ القُرُونِ أنَّهُمْ إلَیْهِم لا یَرجِعُونَ) (یس/31) : اُبدلت «أنَّ» وصلتها من «کم» فمردود بأن عامل البدل هو عامل المبدل منه؛ فإن قدّر عامل المبدل منه «یروا» فَ «کم» لها الصدرُ فلایعمل فیها ما قبلها ، وإن قدّره «أهلکنا» فلا تسلط له فی المعنی علی البدل ، والصواب : أن «کم» مفعول لِ «أهلکنا» والجمله إما معموله لِ «یروا» علی أنه عُلِّق عن العمل فی اللفظ ، و «أنَّ» وصلتها مفعول لأجله ، وإما معترضه بین «یروا» وما سدَّ مسدَّ مفعولیه وهو «أنّ» وصلتها.

ویفترقان فی خمسه اُمور :

أحدها : أن الکلام مع الخبریه محتمل للتصدیق والتکذیب ، بخلافه مع الاستفهامیه.

الثانی : أن المتکلم بالخبریه لا یستدعی من مخاطبه جواباً؛ لأنه مخبر ، والمتکلم بالاستفهامیه یستدعیه؛ لأنه مستخبر.

الثالث : أن الاسم المبدل من الخبریه لا یقترن بالهمزه ، بخلاف المُبدل من الاستفهامیه ، یقال فی الخبریه : «کم عبید لی خمسون بل ستون» وفی الاستفهامیه : «کم مالک أعشرون أم ثلاثون؟».

الرابع : أن تمییز «کم» الخبریه مفرد أو مجموع ، تقول : «کم عبد ملکت وکم عبید ملکت» وقال الإمام علی بن الحسین (علیهما السلام) : «یا إلهی فلک الحمد فکم من عائبَه ستَرتَها علیّ فلم تفضحنی» (1) و «فَکم قد رأیت یا إلهی مِن اُناس طلبوا

[شماره صفحه واقعی : 167]

ص: 167


1- الصحیفه الکامله السجادیه ، الدعاء السادس عشر : 115.

العِزّ بغیرک فذلّوا وراموا الثَرْوَهَ مِنْ سِواک فافْتَقَروا» (1).

ولایکون تمییز الاستفهامیه إلاّ مفرداً ، خلافاً للکوفیین.

الخامس : أن تمییز الخبریه واجب الخفض ، وتمییز الاستفهامیه منصوب ، ولایجوز جره مطلقاً خلافاً للفراء والزجاج وابن السراج ، وآخرین بل یشترط أن تجر «کم» بحرف جر؛ فحینئذ یجوز فی التمییز وجهان : النصب وهو الکثیر ، والجر خلافاً لبعضهم ، وهو بِ «من» مضمره وجوباً ، لا بالإضافه خلافاً للزجاج.

وتلخص أنّ فی جر تمییزها أقوالاً : الجواز ، والمنع ، والتفصیل فإن جُرَّتْ هی بحرف جرّ نحو : «بکم درهم اشتریت؟» جاز ، وإلاّ فلا.

وزعم قوم أن لغه تمیم جواز نصب تمییز «کم» الخبریه إذا کان مفرداً.

(کی)
اشاره

کی علی ثلاثه أوجه :

أحدها : أن تکون اسماً مختصراً من «کیف»

کقوله (2) :

181- کی تَجنَحُونَ إلی سِلْم وما ثُئرَتْ***قَتلاکُمْ ، ولَظَی الهیجاء تَضطَرِمُ؟

أراد «کیف» فحذف الفاء.

الثانی : أن تکون بمنزله لام التعلیل معنیً وعملاً

و هی الداخله علی «ما» الاستفهامیه فی قولهم فی السؤال عن العله : «کیمه؟» بمعنی «لمه». وعلی «ما»

[شماره صفحه واقعی : 168]

ص: 168


1- الصحیفه الکامله السجادیه ، الدعاء الثامن والعشرون : 193.
2- شرح شواهد المغنی : 1/507 ، شرح أبیات مغنی اللبیب : 4/152. لم یسمّ قائله.

المصدریه فی قوله (1) :

182- إذا أنت لم تنفع فضُرّ فإنّما***یُرجّی الفتی کیما یضرُّ وینفع

وقیل : «ما» کافه. وعلی «أن» المصدریه مضمره ، نحو : «جئتُک کی تُکرمنی» إذا قدّرت النَّصب بِ «أنْ».

الثالث : أن تکون بمنزله «أن» المصدریه معنیً و عملاً

و ذلک فی نحو : (لکَیلا تأسَوْا) (الحدید/23). ویؤیده صحهُ حلول «أنْ» محلها ، ولأنها لو کانت حرف تعلیل لم یدخل علیها حرف تعلیل. ومن ذلک : «جئتک کی تُکرمنی» وقوله تعالی : (کَیْلا یَکُونَ دُولَهً) (الحَشر /7) ، إذا قدّرت اللام قبلها ، فإن لم تقدر فهی تعلیلیه جاره ، ویجب حینئذ إضمار «أن» بعدها.

وعن الأخفش : أن «کی» جاره دائماً ، وأن النصب بعدها بِ «أنْ» ظاهره أو مضمره ، ویرده نحو : (لِکَیْلا تأسَوْا) (الحدید /23).

وعن الکوفیین : أنها ناصبه دائماً ، ویرده قولهم : «کیمه» کما یقولون : «لمه».

تنبیه

إذا قیل : «جئت لتکرمنی» بالنصب ، فالنصب بِ «أنْ» مضمره ، وجوز أبوسعید کون المضمر «کی» والأول أولی؛ لأنَّ «أنْ» أمکنُ فی عمل النصب

[شماره صفحه واقعی : 169]

ص: 169


1- قال السیوطی : «قیل : هو للنابغه الذبیانی. وقیل : للنابغه الجعدی». شرح شواهد المغنی : 1/507. وقال البغدادی : «قال العینی البیت للنابغه الذبیانی ، وقیل : الجعدی ، والأصح أنّ قائله قیس بن الخطیم ، ذکره البحتری فی حماسته انتهی. وأنشده الإمام الباقلانی فی کتاب إعجاز القرآن بنصب «یضر وینفع» ونسبه إلی قیس بن الخطیم ، وقد فتّشته فی دیوانه ، وفی دیوان النابغه الذبیانی ، قلم أجده فیهما». شرح أبیات مغنی اللبیب : 4/ 153.

من غیرها ؛ فهی أقوی علی التجوز فیها بأن تعمل مضمره.

(کیف)
اشاره

ویقال فیها : «کی» کما مرّ و هو اسم؛ لدخول الجار علیه بلاتأویل فی قولهم : «علی کیفَ تبیعُ؟» و لإبدال الاسم الصریح منه ، نحو : «کیفَ أنتَ؟ أصحیحٌ أم سقیم؟» و للإخبار به مع مباشرته الفعلَ فی نحو : «کیف کنت؟» فبالإخبار به انتفتِ الحرفیه ، وبمباشره الفعل انتفت الفعلیه.

وتستعمل علی وجهین :

أحدهما : أن تکون شرطاً

فتقتضی فعلین متفقی اللّفظ والمعنی غیر مجزومین ، نحو : «کیف تصنع أصنع» ولا یجوز «کیف تجلس أذهب» باتفاق ، ولا «کیف تجلسْ أجلسْ» بالجزم عندالبصریین إلاّ قُطرُباً؛ لمخالفتها لأدوات الشرط بوجوب موافقه جوابها لشرطها کما مرّ.

وقیل : یجوز مطلقاً ، وإلیه ذهب قطرب والکوفیون.

وقیل : یجوز بشرط اقترانها بِ «ما». قالوا : ومن ورودها شرطاً (یُنْفِقُ کَیْفَ یَشاء) (المائده / 64) ، وجوابها محذوف لدلاله ما قبلها ، وهذا یُشکل علی إطلاقهم أن جوابها یجب مماثلته لشرطها.

الثانی : - و هو الغالب فیها - أن تکون استفهاماً

إما حقیقیاً ، نحو : «کیف زید؟» أو غیره ، نحو (کَیْفَ تَکْفُرُونَ بِالله) (البقره/28) الآیه؛ فإنه اُخرج مخرج التعجب.

و تقع خبراً قبل مالا یستغنی ، نحو قول الکمیت فی آل البیت :

[شماره صفحه واقعی : 170]

ص: 170

183- فمِن أینَ أو أنّی وکیف ضلالُهم***هُدیً والهوی شتّی بهم مُتَشَعِّب (1)

وقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «کیف یکون حال مَنْ یَفنی ببقائه و یسقَم بصحّته و یُؤتی من مَأمَنه؟» (2) ومنه : «کیف ظننت زیداً؟» و : کیفَ أعلمته فرسک؟» ؛ لأن ثانی مفعولی «ظن» وثالث مفعولات «أعلم» خبران فی الأصل ، وحالاً قبل ما یستغنی ، نحو : «کیفَ جاء زیدٌ؟» أی : علی أیّ حاله جاء زید؟ ، والصواب : أنها تأتی فی هذا النوع مفعولاً مطلقاً أیضاً ، وأن منه (کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ) (الفیل / 1) ؛ إذ المعنی : أیّ فعل فَعَلَ ربک؟ ولایتجه(3) فیه أن یکون حالاً من الفاعل.

وعن سیبویه : أن «کیف» ظرف ، وعن السیرافی والأخفش : أنها اسمٌ غیر ظرف ، وهو حسن ، ویؤیده الإجماع علی أنه یقال فی البدل : «کیف أنت؟ أصحیح أم سقیم؟» بالرفع ، ولا یبدل المرفوع من المنصوب.

تنبیه

قوله تعالی : (أفَلا یَنْظُرُونَ إلَی الإبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ) (الغاشیه / 17) ، لاتکون «کیف» بدلاً من «الإبل» ، لأن دخول الجار علی «کیف» شاذ ، علی أنه لم یسمع فی «إلی» ، بل فی «علی» ولأن «إلی» متعلقه بما قبلها؛ فیلزم أن یعمل فی الاستفهام فعل متقدم علیه ، ولأن الجمله التی بعدها تصیر حینئذ غیر مرتبطه ، وإنما

[شماره صفحه واقعی : 171]

ص: 171


1- شرح الهاشمیات : 46.
2- وقبله : کیف تَجدک یا أمیرالمؤمنین؟ فقال علیه السلام : کیف ... نهج البلاغه : 111/1140.
3- الظاهر أن وجهه ما قاله الشمنی من «أن فی ذلک وصفه تعالی بالکیفیه وهو ممتنع». وهذا مخالف لقول ابن هشام فی الباب الرابع : من أن «رحیماً» حال من «رحماناً» فی «تبارک رحماناً رحیماً». راجع المنصف : ٢/٧٢ والمغنی ، الباب الرابع ، ما افترق فیه الحال والتمییز وما اجتمعا.

هی منصوبه بما بعدها علی الحال ، وفعل النظر مُعلّق ، وهی وما بعدها بدل من «الإبل» بدل اشتمال ، والمعنی «إلی الإبل کیفیّهِ خلقها» ومثله : (ألَمْ تَرَ إلی رَبّکَ کَیفَ مَدَّ الظِّلَّ) (الفرقان / 45) ، ومثلها فی إبدال جمله فیها «کیف» من اسم مفرد قوله (1) :

184- إلی الله أشکو بالمدینه حاجهً***وبالشّام اُخری کیفَ یلتقیان

أی : أشکو هاتین الحاجتین تعذر التقائهما.

[شماره صفحه واقعی : 172]

ص: 172


1- قال السیوطی : «قال العینی فی الکبری : قیل : إنه للفرزدق. قلت : وجدت البیت فی نوادر ابن الأعرابی». شرح شواهد المغنی : 2/557.
حرف اللام
اللام المفرده
اشاره

ثلاثه أقسام : عامله للجر ، وعامله للجزم ، وغیر عامله ، ولیس فی القسمه أن تکون عامله للنصب ، خلافاً للکوفیین ، وسیأتی.

فالعامله للجر مکسوره مع کل ظاهر ، نحو : «لزید» إلا مع المستغاث المباشر لِ «یا» فمفتوحه ، نحو : «یا لله» وأما قراءه بعضهم : (الْحَمْدُ لله) (فاتحه الکتاب / 2) ، بضمها فهو عارض للإتباع ، ومفتوحه مع کل مضمر ، نحو : «لنا ، ولکم ، ولهم» إلا مع یاء المتکلم فمکسوره.

واذا قیل : «یا لک ، ویا لی» احتمل کل منهما أن یکون مستغاثاً به و أن یکون مستغاثاً من أجله.

معانی اللام الجاره
اشاره

و للام الجاره اثنان و عشرون معنی :

أحدها : الاستحقاق

و هی الواقعه بین معنیً وذات ، نحو قوله تعالی : (الحَمْدُ لله) (فاتحه الکتاب / 2) وقول النبی (صلی الله علیه وآله وسلم) : «الویل لظالمی أهل بیتی» (1) ،

[شماره صفحه واقعی : 173]

ص: 173


1- مناقب ابن مغازلی : 66.

ومنه : «وللکافرین النار» أی : عذابها.

الثانی : الاختصاص

نحو قوله تعالی (إنّ لَهُ أباً) (یوسف / 78) وقولک : «المنبر للخطیب» وقول الفضل بن عباس :

185- فسوف یری أعداؤُنا حین تلتقی***لأیّ الفریقین النبی المطهّر (1)

الثالث : الملک

نحو : (له ما فی السموات وما فی الأرض) (البقره / 255).

وبعضهم یستغنی بذکر الاختصاص عن ذکر المعنیین الآخرین ، ویمثل له بالأمثله المذکوره ونحوها ، ویرجخه أن فیه تقلیلاً للاشتراک ، وأنّه إذا قیل : «هذا المال لوید والمسجد» لزم القول بأنها للاختصاص مع کون «زید» قابلاً للملک؛ لئلا یلزم استعمال المشترک فی معییه دفعهً ، وأکثرهم یمنعه.

الرابع : التملیک

نحو «وهبت لزید دیناراً».

الخامس : شبه التملیک

نحو : (َمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُم مِّنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجًا) (النحل /72).

السادس : التعلیل

کقول النبی صلی الله علیه وآله : «وأحبّوا أهل بیتی لحُبّی» (2) وقول أبی طالب خطاباً إلی أمیر المؤمنین علیه السلام :

186- قد بذلناک والبلاء شدید***لفداء الحبیب وابن الحبیب(3)

وقوله تعالی : (لا یلافِ قُرَیْشِ) (قریش /1) وتعلقها ب (فلیعبدوا) (قریش/3) ، وقیل : بما قبله ، أی : (فَجَعَلَهُمْ کَعَصْفٍ مأکُولٍ لا یلافِ قَرَیشٍ) (الفیل /5 وقریش /1) ورجّع بأنهما فی مصحف اُبیّ سوره واحدهٌ ، وضعّف بأنّ جعلهم

[شماره صفحه واقعی : 174]

ص: 174


1- أدب الطف : 1/126.
2- مناقب ابن مغازلی : 137.
3- أعیان الشیعه : ١/٣٧٣.

کعصفٍ إنّما کان لکفرهم وجرأتهم علی البیت ، وقیل : متعلقه بمحذوف ، تقدیره : إعجبوا.

ومنها : اللام الثانیه فی نحو : «یا لویدٍ لعمروٍ» وتعلّقها بمحذوف ، وهو فعلٌ من جمله مستقله ، أی : أدعوک لعمرو ، أو اسمٌ هو حال من المنادی ، أی : مدعوّاً لعمرو ، قولان.

ومنها : اللام الداخله لفظاً علی المضارع فی نحو قوله تعالی : (وأنْزلنا إلَیکَ الذَّکرَ لِتُبَیّنَ لِلنّاسِ) (النحل / 44) وقول الإمام علی بن الحسین علیه السلام : «ثم أمرنا لیختبر طاعتنا ونهانا لیبتلی شکرنا» (1)

وانتصاب الفعل بعدها بِ «أنْ» مضمرهً بعینها وفاقاً للجمهور ، لا بِ «أنْ» مضمره أو بِ «کی» المصدریه مضمره خلافاً للسیرا فی وابن کیسان ، ولا باللام مطریق الأصاله خلافاً لاکثر الکوفیین ، ولا بها لنیابتها عن «أن»خلافاً لثعلب ، ولک إظهار «أن» فتقول : «جئتک لأن تکرمنی» بل قد یجب , وذلک إذا اقترن الفعل بِ «لا» نحو : (لِئَلاَّ یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَی اللَّهِ حُجَّهٌ) (البقره/150) ، لئلا یحصل الثقل بالتقاء المثلین.

السابع : توشید النفی

و هی الداخله فی اللفظ علی الفعل مسبوقه بِ «ما کان» أو بِ «لم یکن» ناقصتین مسندتین لما اُسند إلیه الفعل المقرون باللام ، نحو قول أمیر المؤمنین علیه السلام : «ما کان الله سبحانه لیفتح علی أحد باب الشکر ویعلق عنه باب المزید» (2) وقوله تعالی : (لَمْ یَکُنِ الله لِیَغْفِر لَهُم) (النساء/138) ، ویسمیها أکثرهم : لام الجحود؛ لملازمتها للجحد أی : النفی قال النحاس : والصواب :

[شماره صفحه واقعی : 175]

ص: 175


1- الصحیفه الکامله السجادیه ، الأوّل : 37.
2- غرر الحکم : 746.

تسمیتها لا مالنفی لأن الجحد فی اللغه إنکار ما تعرفه ، لا ممطلق إلانکار ، انتهی.

ووجه التوکید فیها عند الکوفیین : أن أصل «ما کان لیفعل» : ما کان یفعل ، ثم اُدخلت اللام زیاده لتقویه النفی ، کما ادخلت الباء فی «مازید بقائم» لذلک ، فعندهم أنها حرف زائد مؤکد غیر جارّ ، ولکنه ناص ، ولو کان جاراً لم یتعلق عندهم بشیء ؛ لزیادته ، فشیف به وهو غیر جار؟ ووجهه عند البصریین : أن الأصل : ما کان قاصداً للفعل ، ونفی القصد أبلغ من نفیه ، وعلی هذا فهی عندهم حرف جر معدّ متعلق بخبر «کان» المحذوف ، والنصب بِ «أن» مضمرهً وجوباً.

وقد تحذف«کان» قبل لام الجحود کقول عمرو بن معد یکَرِب :

فما جمع لیغلب جمع قومی

مقاومهً ولا فردٌ لفردِ (1)

أی : فما کان جمع.

الثامن : موافقه «إلی»

نحو قوله تعالی(کُلٌّ یجری لأجل مسمّی) (الرعد /2) وقولالامام أمیرالمومنین علیه السلام «أیها الناس إنه من استیصح الله وفّق ومن اتخذ قوله دلیلاً هدی للّتی هی أقوم (2)

التاسع : موافقه «علی» فی الاستعلاء الحقیقی

نحو : (دَعانا لِجَنْبِهِ) (یونس /12) ، والمجازی ، نحو : (وإن أسأتم فلها) (الإسراء 7) ، قال النحاس ولا نعرف فی العربیه «لهم» بمعنی «علیهم».

العاشر : موافقه «فی»

نحو : (وَنَضَعُ المَوازینَ الْقِسطَ لِیَوْمِ القِیامَه) (الأنبیاء/47) وقولهم : «مضی لسبیله».

[شماره صفحه واقعی : 176]

ص: 176


1- شرح أبیات مغنی اللبیب : 4/284.
2- نهج البلاغه : ط 147/450.
الحادی عشر : أن تکون بمعنی «عند»

کقولهم : «کتبته لخمس خَلوْنَ».

الثانی عشر : موافقه «بعد»

نحو : (أقِمِ الصّلاه لِدُلُوکِ الشَّمسِ) (الاسراء/78) ، وفی الحدیث النّبوی : «صُومُوا لرُؤیته ، وافطرُوا لرُؤیته» (1) وقال متمم بن نویره :

188- فلمّا تَفَرّقْنا کأنّی وما لکاً***لِطُول اجتماع لم نَبِتْ لیله معا(2)

الثالث عشر : موافقه «مع»

قاله بعضهم و أنشد علیه هذا البیت.(3)

الرابع عشر : موافقه «من»

نحو : «سمعت له صراخاً ، وقول ابی الأسود الدؤلی :

189- وعجبت للدنیا ورغبه أهلها***والرزق فیما بینهم مقسوم (4)

الخامس عشر : التبلیغ

و هی الجاره لاسم السامع لعول أو ما فی معناه ، نحو : «قلت له ، وأذنت له ، وفسّرتُ له». وقول حسان :

190- فقال له : قم یا علی علیه السلام فأنّنی***رضیتک من بعدی إماماً وهادیاً (5)

السادس عشر : موافقه «عن»

نحو قوله تعالی : (وقال الّذینَ کّفّرُوا لَلّذینَ آمنوا لَوْ کانَ خَیْراً ما سَبَقونا إلَیْهِ) (الأحقاف/11) قاله ابن الحاجب ، وقال ابن مالک وغیره : هی لام التعلیل ، وقیل : لام التبلیغ والتفت عن الخطاب إلی الغیبه ، أو یکون اسم المقول عنهم محذوفاً ، أی : قالوا لطائفه من المؤمنین لما سمعوا بإسلام

[شماره صفحه واقعی : 177]

ص: 177


1- سنن الدار قطنی : 2/158 و 160.
2- شرح شواهد المغنی : 2/565.
3- أی البیت السابق.
4- أدب الطف : 1/104.
5- الإرشاد : 94.

طائفه اُخری.

وحیث دخلت اللام علی غیر المقول له فالتأویل علی بعض ما ذکرناه ، نحو (قالَتْ اُخراهُمْ لاُولاهُمْ رَبّنا هُؤلاء أضَلوّنا) (الأعراف /38) ، وقول أبی الأسود الدؤلی :

191- کضرائرالحسناء قلن لوجهها***حسداً وبَغیاً : إنّهُ لَذَمیم (1)

السابع عشر : الصیروره

و تسمی لام العاقبه و لام المآل ، نحو قوله تعالی : (فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ لِیَکُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَحَزَنًا) (القصص /8) ، وقول أمیرالؤمنین علیه السلام : «إن لله مَلَکاً یُنادی فی کل یوم : لِدوا للموت ، ولجنعوا للفناء وابْنوا لِلخراب»(2).

و أنکرها البصریون و من تابعهم ، قال الومخشری : والتحقیق أنها لام العله و أن التعلیل فیها وارد علی طریق المجاز دون الحقیقه ، و بیانه : أنّه لم یکن داعیهم إلی الالتقاط أن یکون لهم عدواً وحزنا ، بل المحبه و التبنّی ، غیر أن ذلک لما کان نتیجه التقاطهم له و ثمرته ، شبّه بالداقی الذی یفعل الفعل لأجله ؛ فاللام مستعاره لما یشبه التعلیل کما استعیر الأسد لمن یشبه الأسد.

الثامن عشر : القسم و التعجب معاً

و تختص باسم الله تعالی کقول ساعده بن جؤیه :

192- لله یبقی قلی الأیّام ذو حِیَدٍ***أدْفی صَلُودٌ من الأو عال ذو خدم (3)

[شماره صفحه واقعی : 178]

ص: 178


1- شرح شواهد المغنی : 2/570.
2- نهج البلاغه : ح 127 /1150.
3- روی : تالله یبقی علی حذف «لا» أی : لایبقی وروی لله. شرح شواهد المغنی : 1/156 ، 2/573.
التاسع عشر : التعجب المجرد عن القسم

و تستعمل فی النداء کقولهم : «یا للماء» إذا تعجبوا من کثرته ، وقولهم : «یا لک رجلاً قالماً» وفی غیره کقولهم : «لله درُّه فارساً» وقول الأعشی :

193- شبابٌ وشَیبٌ ، وافتقارٌ وثروهٌ***فلِله هذا الدّهرُ کیفَ تَردّدا (1)

المتمم عشرین : التعدیه

ذکره الن مالک فی الکافیه ، وثل له فی شرحها بقوله تعالی ، (فَهَبْ لِی مِن لَّدُنکَ وَلِیًّا) (مریم /5) ، وفی الخلاصه ، ومثّل له ابنه بالآیه وبقولک : «قلت له افعلْ کذا» ولم یذکره فی التسهیل ولا فی شرحه ، بل فی شرحه : أن اللام فی الآیه لشبه التملیک ، وأنها فی المثال للتبلیغ ، والأولی أن یمثل للتعدیه بنحو قول أمیرالمؤمنین علیه السلام : «ما أفسد الأمل للعمل»(2).

الحادی و العشرون : التوکید

و هی اللام الوائده ، وهی أنواع :

منها : اللام المعترضه بین الفعل المتعدی ومفعوله کقول ابن میّادی :

194- وملکت ما بین العراق ویثرب***ملکاً أجارَ لمسلم ومعاهد (3)

ولیس منه : (ردف لَکُمْ) (النمل /72) ، خلافاً للمبرد ومن وافقه ، بل ضمن «ردف» معنی «إقترب» فهو مثل (اقْتَرَبَ لِلّناسِ حِسابُهُم) (الأنبیاء /1).

ومنها : اللام المسماه بالمُقحمه ، وهی المعترضه بین المتضایفین ، وذلک فی قولهم : «یا بُؤسَ للحرب» والأصلُ : یا بؤس الحرب ، فاُقحمت تقویه للاختصاص ، قال سعد بن مالک :

[شماره صفحه واقعی : 179]

ص: 179


1- شرح شواهد المغنی : 2/575.
2- غرر الحکم : 2/738.
3- شرح شواهد المغنی : 2/580.

195- یا بُؤسَ للحرب التی***وضقت أراهط فاستراحوا (1)

وهل انجرار ما بعدها بها أو بالمضاف؟ قولان ، أرجحهما الأول؛ لأن اللام أقرب ، ولأن الجار لایعلق.

ومنها : اللام المسماه لام التقویه ، وهی المزیده لتقویه عامل ضعف ، إما بتأخره نحو : (إن کُنتُمْ لِلرُّؤیا تَعْبُرُونَ) (یوسف/43) ، أو بکونه فرعاً فی العمل ، نحو : (مُصَدِّقٌ لِّمَا مَعَهُمْ) (البقره/91) و «ضربی لزیدٍ حسن».

وقد اجتمع التأخر والفرعیه فی قول أبی الشعثاء :

196- یا ربّإنّی للحسین علیه السلام ناصر***ولابن سعد تارک وهاجر (2)

ومنها : لام المستغاث عند المبرد ، واختاره ابن خروف؛ بدلیل صحه إسقاطها ، وقال جماقه : غیر زائده ، ثم اختلفوا ؛ فقال ابن جنی : متعلقه بحرف النداء ؛ لما فیه من معنی الفعل ، وردّ بأن معنی الحرف لا یعمل فی المجرور ، وفیه نظر ؛ لأنه قد عمل فی الحال فی نحو قول امرئ القیس :

197- کأنّ قلوبَ الطّیر رطباً ویابِساً***لَدی وَکْرِها العُنّابُ والحشَفُ البالی (3)

وقال الأکثرون : متعلقه بفعل النداء المحذوف ، واختاره ابن الضائع وابن عصفور ، ونسباه لسیبویه ، واعترض بأنه متعهد بنفسه ، فأجاب ابن أبی الربیع بأنه ضمن معنی الالتجاء فی نحو : «یالزید» والتعجب فی نحو : «یا للدواهی».

[شماره صفحه واقعی : 180]

ص: 180


1- شرح شواهد المغنی : 2/582.
2- أعیان الشیعه : 1/603.
3- شرح شواهد المغنی : 2/595.
تنبیه

زادوا اللام فی بعض المفاعیل المستغنیه عنها کما تقدم ، وعکسوا ذلک فحذفوها من بعض المفاعیل المفتقره إلیها کقوله تعالی : (وَالْقَمَرَ قَدَّرْنَاهُ مَنَازِلَ) (یس/39) وقوله (1) :

198- ولقد جنیتُکَ أکمُؤاً وعَساقِلاً***ولقد نَهَیْتُکَ عَنْ بناتِ الأوْبَرِ

الثانی و العشرون : التبیین

و هی ثلاثه أقسام :

أحدها : ما تبین المفعول من الفاعل ، وهذه تتعلق بمذکور ، وضابطُها : أن تقع بعد فعل تفجب أو اسم تفضیل مفهمین حباً أو بغضاً ، تقول : «ما أحبَّنی ، وما أبغضنی» فإن قلت : «لفلان» فأنت فاعل الحب والبغض وهو مفعولهما ، وإن قلت : «إلی فلان» الأمر بالعکس.

الثانی و الثالث : ما یبین فاعلیه غیر ملتبسه بمفعولیه ، وما یبین مفعولیه غیر ملتبسه بفاعلیه ، ومصحوب کل منهما إما غیر معلوم مما قبلها ، أو معلوم لکن استؤنف بیانه تقویه للبیان وتوکیداً له ، واللام فی ذلک کله متعلقه بمحذوف.

مثالالمبینه للمقعوله : «سقیاً لزید ، وجَدْعاً له» فهذه اللام لیست متعلقه بالمصدرین ، ولا بفعلیهما المقدرین ، لأنهما متعدیان ، ولا هی مقویه للعامل ؛ لضعفه بالفرعیه إن قدّر أنه المصدر أو بالتزام الحذف أن قُدّر أنه الفعل ؛ لأن لام التقویه صالحه للسقوط ، وهذه لا تسقط ، لا یقال : «سقیاً ویداً» ، ولا «جدعاً إیاه» خلافاً لابن الحاجب ، ذکره فی شرح المفصّل ، ولا هی ومحفوظها صفه للمصدر فتعلق بالاستقرار؛ لأن الفعل لا یوصف فکذا ما اُقیم مقامه ، وإنما

[شماره صفحه واقعی : 181]

ص: 181


1- لم یسمّ قائله. شرح شواهد المغنی : 1/166.

هی لام مبینه للمدعوّ له أو علیه إ ، لم یکن معلوماً ، ولیس تعدیر المحذوف : «أعنی» کما رعم ابن عصفور ؛ لأنه یفتدی بنفسه ، بل التقدیر : إرادتی لزید.

ومثال المبینه للفاعلیه : «تبّاً لزید ، وویحاًله»؛ فإنهما فی معنی «خسِرَ وهلک»؛ فإن رفعتهما بالابتداء ، فاللام ومجرورها خبر ، ومحلهما الرفع ، ولا تبیین؛ لعدم تمام الکلام.

فإن قلت : «تبّاً له وویحٌ» فنصبت الأول ورفعت الثانی لم یحز ؛ لتخالف الدلیل والمدولول علیه؛ إذ اللام فی الأول للتبین واللام المحذوفه لغیره.

واختلف فی قوله تعالی (أَیَعِدُکُمْ أَنَّکُمْ إِذَا مِتُّمْ وَکُنتُمْ تُرَابًا وَعِظَامًا أَنَّکُم مُّخْرَجُونَ هَیْهاتَ هَیْهاتَ لما توعَدونَ) (المؤمنون /35و 36) ، فقیل : اللام زائده ، و «ما» فاعل ، وقیل : الفاعل ضمیرمستتر راجع إلی البعث أو الإخراج ؛ فاللام للتبیین وقیل : الفاعل ضمیر مستتر راجع إلی البعث أو الإخراج ؛ فاللام للتبیین ، وقیل : «هیهات» متبدأ بمعنی البعد والجار والمجرور خبر.

وأما قوله تعالی : (وَقالَتْ هَیْت لَک) (یوسف /23) فیمن قرأ بِ«هاء» مفتوحه و «یاء» ساکنه و «تاء» مفتوحه أو مکسوره أو مضمومه ، فَ«هیت» اسم فعل ، ثم قیل : مسماه فعل ماض ، أی : تهیأت ؛ فاللام متعلقه به کما تتعلق بمسماه لو صرح به ، وقیل : مسماه فعل أمر بمعنی «أقبل أو تعال» فاللام للتبیین ، أی : إرادتی لک ، أو أقول لک ، وأما مَنْ قرأ : «أقبل أو تعال» فاللام للتبیین ، أی : إرادتی لک ، أ, أقول لک ، وأما من قرأ : «هئتُ» مثل «جئتُ» فهو فعل بمعنی «تهیأت» اللام متعلقه به ، وأما من قرأ کذلک ولکن جعل التاء ضمیر المخاطب فاللام للتبیین مثلها مع اسم الفعل ، ومعنی تهیئه تیسر انفرادها به ، لا أنه قصدها ، بدلیل : (وَراوَدَتْهُ) (یوسف /23).

وأما اللام العامله للجزم فهی اللام الموضوعه للطلب ، وحرکتها الکسر

[شماره صفحه واقعی : 182]

ص: 182

کقول أمیرالمؤمنین علیه السلام : «لیکن زادک التقوی» (1) وسُلیم تفتحها ، وإسکانها بعد الفاء والواو أکثر من تحریکها ، نحو : (فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَلْیُؤمنوا بی) (البقره/186) ، وقد تسکن بعد «ثمَّ» ، نحو : (ثُمَّ لیَقْضُوا) (الحج/29) ، فی قراءه الکوفیین وقالون والبزی ، وفی ذلک ردّ علی من قال : إنه خاص بالشعر.

ولا فرق فی اقتضاء اللام الطبیه للجوم بین کون الطلب أمراً ، نحو : (لِیُنْفِقْ ذُو سَعَهٍ) (الطلاق/7) ، أو دعاء ، نحو : (لِقْضِ عَلَینا رَبُّکَ) (الزخرف /77) ، أو التماساً کقولک لمن یساویک : «لیفعل فلانٌ کذا» إذا لم ترد الاستعلاء علیه ، وکذا لو اُخرجت عن الطلب إلی غیره ، کالتی یراد بها وبمصحوبها الخبر ، نحو : (مَنْ کانَ فی الضّلالَهِ فَلْیَمْدُد لَهُ الرّحْمنُ مَدّاً) (مریم/75) (اتَّبِعُوا سَبِیلَنَا وَلْنَحْمِلْ خَطَایَاکُمْ) 0العنکبوت /12) ، أی : فیمد ونحمل ، أو التهدید ، نحو : (وَمَن شَاءَ فَلْیَکْفُرْ) (الکهف /29) ، وهذا هو معنی الأمر فی (اعْمَلُوا مَا شِئْتُمْ) (فصلت /40).

وإذا کان مرفوع فعل الطلب فاعلاً مخاطباً استغنی عن اللام بصیغه «إفعل» غالباً ، نحو : قمْ واقعُدْ ، وتجب اللام إن انتفت الفاعلیه ، نحو : «لتُعنَ بحاجتی» أو الخطاب ، نحو : «لیقمْ زید» أو کلاهما ، نحو :»لیُقنَ زیدٌ بحاجتی».

ودخولُ اللام علی فعل المتکلم قلیلٌ ، سواء أکان المتکلم مفرداً ، نحو قوله صلًی الله علیه وآله وسلم : «قومُوا فلاُصلّ لکم» (2) أو معه غیره کقوله تعالی : (وقال الّذینَ کَفَرُوا لِلّذین آمنوا اتّبعوا سّبیلَنا وَلنَحْمِلْ خطایاکُم) (العنکبوت /12) ، وأقلُّ منه دحولها فی فعل الفاعل المخاطب کقراءه جماعه : (فَبِذَٰلِکَ فَلْیَفْرَحُوا)

[شماره صفحه واقعی : 183]

ص: 183


1- غرر الحکم : 2/587
2- صحیح البخاری : 1/107.

(یونس /58) ، وفی الحدیث النبوی : «لِتأخُذُوا مصافّکم»(1).

وقد تخذف اللام فی الشعر ویبقی عملها کقوله(2)

199- فلا تستطل منَّی بقائی ومدَّتی***ولکنْ للخیرِ منکَ نصیبُ

وقوله (3)

200- محمَّد تفدِ نفسَکَ کُلَّ یفسٍ***إذا ما خِفتَ من شیء تَبالا

أی : ولیکنْ ولِتفِدْ والتَّبال : الوبال ، اُبدلت الواو المفتوحه تاء مثل «تقوی».

ومنع المبرد حذف اللام وإبقاء عملها حتی فی الشعر ، وقال فی البیت الثانی : إنه لا یعرف قائله ، مع احتمابه لأن یکون دعاء بلفظ الخبر ، نحو : «یغفر الله لک»و «یرحمک الله» وحذفت الیاء تخفیفاً ، واجتزئ عنها بالکسره.

وهذا الذی منعه المبرد فی الشعر أجازه الشسائی فی الکلام ، لکن بشرط بقدم : «قل» وجعل منه (قُل لِّعِبَادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا یُقِیمُوا الصَّلَاهَ) (إبراهیم /31) ، أی : لیقیموها ، ووافقه ابن مالک فی شرح الکافیه ، وزاد علیه أن ذلک یقع فی النثر قلیلاً بعد القول الخبری ، والحمهورُ علی أن الجوم فی الآیه مثله فی قولک : «ائتبی اُکرمک».

و قد اختلف فی ذلک علی ثلاثه أقوال :

أحدها : للخلیل و سیبویه : أنه بنفس الطلب؛ لما تضمنه من معنی «إن» الشرطیه کما أن أسماء الشرط إنما جزمت لذلک.

[شماره صفحه واقعی : 184]

ص: 184


1- الجامع لأحکام القرآن (تفسیر القرطبی) 8/354.
2- لم یسمّ قائله. شرح شواهد المغنی : 2/597.
3- قال السیوطی : «قال المبرد : قائله مجهول». شرح شواهد المغنی : 2/597.

الثانی : للسیرا فی والفارسی : أنه بالطلب لنیابته مناب الجازم الذی هو الشرط المقدر ، کما أن النصب بِ«ضرباً» فی قولک : «ضرباً زیداً» لنیابته فن «إضربْ» لالبضمنه معناه.

الثالث : للجمهور : أنه بشرط مقدر بعد الطلب وهذا أرجح من الأول؛ لأن الحذف والبضمین ، وإن اشترکا فی أنهما خلاف الأصل ، لکن فی التضمین تغییر معنی الأصل ، ولا کذلک الخذف ، وأیضاً فإن تضمین الفعل مفنی الحرف إما غیر واقع أو غیر واقع أو غیر کثیر ، ومن الثانی؛ لأن نائب الشیء یؤدّی معناه ، والطلبُ لا یُؤدّی معنی الشرط.

و أما اللام غیر العامله فسبع
إحداها : لام الابتداء
اشاره

و فائدتها أمران : توکیدُ مضون الجمله وتخلیصُ المضارع للحال ، کذا قال الأکثرون ، واعترض ابن مالک الثانی بقوله تعالی : (وَإنَّ رَبّک لَیَحْکُمُ بَیْنّهُمْ یَومَ القِیامهِ) (النحل/124) ، (إِنِّی لَیَحْزُنُنِی أَنْ تَذْهَبُوا بِهِ) (یوسف/13) ؛فإن الذهاب کان مستقبلاً؛ فلو کان «یحزن» حالاً لزم تقدُّمُ الفعل فی الوجود علی فاعله مع أنه أثره ، والجواب : أن الحکم واقع فی ذلک الیوم لا محاله ، فنزل منزله الحاضر الشماهد ، وأن التقدیر : قصدُ أن تذهبوا ، والقصد حال.

وتدخل باتفاق فی موضعین :

أحدهما : المتبأ ، نحو قوله تعالی : (لأنْتُمْ أَشَدَّ رَهبْبَهً) (الحشر/13) ، وقول الرسول صلی الله علیه وآله وسلم : «لله أفرَح بتوبه التائب من الظمآن الوارد ومن العقیم الوالد ومن الضالّ الواجد»(1).

[شماره صفحه واقعی : 185]

ص: 185


1- کنز العمال : ح 10166 و 10273.

الثانی : بعد «إنّ» وتدخل فی هذا الباب علی ثلاثه باتفاق : الاسم ، نحو قول کعب بن زهیر :

201- إنّ الرسول لَسیف یُستَضاء به***مُهَنّد مِن سیوف الله مسلول (1)

والمضارع؛ لشبهه به ، نحو قوله تعالی : (وَإِنَّ رَبَّکَ لَیَحْکُمُ بَیْنَهُمْ) (النحل /124) ، والظرف ، نحو قوله تعالی : (وإنّکَ لَعَلی خُلُقٍ عظیم) (القلم /4) وقول أمیرالمؤمنین علیه السلام : «وإنّ الکتاب لَمعیَ ما فارقتُهُ مذ صَحِبتُه» (2) و علی ثلاثه باختلاف :

إحداها : الماضی الجامد ، نحو : «إنّ زیداً لعَسی أنْ یقوم» قاله أبوالحسن ، ووجهه أن الجامد یشبه الاسم ، وخالفه الجمهور.

الثانی : الماضی المقرون بِ «قد» قاله الجمهور ، ووجهه أن «قد تقرب الماضی من الحال فیشبه المضارع المشبه للاسم ، وخالف فی ذلک خطّاب ومخمّد بن مسعود الغزنی ، وقالا : إذا قیل : «إنّ زیداً لقدم قامَ» فهو جوابٌ لقسمٍ مقدر.

الثالث : الماضی المتصرف المجرد من «قد» أجازه الکسائی وهشام علی إضمار «قد» ومنعه الجمهور ، وقالوا : أنما هذه لام القسم ، فمتی تقدّم فعلُ القلب فتحت همزه «انّ» کَ «علمت أنّ زیداً لقامَ» والصواب عندهما : الکسر.

واختلف فی دخولها فی غیر باب «إنّ» علی شیئین :

أحدهما : خبرالمبتدأ المتقدم ، نحو : «لقائمٌ زیدٌ» فمقتضی کلام جماقه الجواز ، وفی أمالی ابن الحاجب : لام الابتداء یجیب معها المبتدأ.

[شماره صفحه واقعی : 186]

ص: 186


1- تقدم برقم 55.
2- نهج البلاغه : ط 121/377.

الثانی : الفعل ، نحو : «لیقوم زید» فأجاز ذلک ابن مالک والمالقی وغیر هما وزادالمالقی ، الماضی الجامد ، نحو : (لَبِئْسَ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ) (المائده /62) وبعضهم المصرف المقرون بِ «قد» ، نحو قول أبی الأسود الدؤلی فی رثاء علی علیه السلام :

202- لقد علمت قریش حیث کانت***بأنک خیرها حسباً ودیناً (1)

والمشهور : أنّ هذه لام القسم. ونص جماعه علی منع ذلک کلّه. فال ابن الخباز فی شرح الإیضاح : لا تدخل لام الابتداو علی الجمل الفعلیه إلا فی باب«إن» انتهی. وهو مقتضی ما ما قدّمناه عن ابن الحاجب ، وهو أیضاً قول الزمخشری ، قال فی تفسیر : (وَلَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ) (الضحی /5) لام البتداء لاتدخل إلا علی المبتأ والخبر ، وقال فی(لاُقسِمُ بِیَومِ القِیامه) (القیامه /1) : هی لام الابتداء دخلت علی مبتدأ محذوف ولم یقدرها لام القسم ؛ لأنه عنده ملازمه للنون ، وکذا زعم فی «وَلَسَوفَ یُعْطیکَ رّبّک» أن المبتدأ مقدر ، أی : ولأنْتَ سَوْفَ یُعْطیکَ ربّک.

ویضعف قوله أن فیه تکلّفین لغیر ضروره ، وهماتقدیر محذوف وخلع اللام عن معنی الحال؛ لئلا یجتمع دلیلا الحال والاستقبال وقد صرّح بذلک فی تفسیر (لَسَوفَ اُخْرجُ حُیّاً) (مریم /66).

وقوله : إنّ لام القسم مع المضارع لا تفارق النون ممنوع ، بل تاره تجب اللام وتمتنع النون وذلک مع التنفیس کالآیه ومع تقدم المعمول بین اللام والفعل ، نحو : (وَلَئِن مُّتُّمْ أَوْ قُتِلْتُمْ لَإِلَی اللَّهِ تُحْشَرُونَ) (آل عمران/158) ومع کون الفعل للحال ، نحو : «لاُقسِمُ» وإنّما قدر البصریون هنا مبتدأ؛ لأنهم لا یجیزون لمن قصد الحال أن یقسم إلا علی الجمله الاسمیه ، وتاره یمتنعان ، وذلک مع الفعل المنفی ، نحو :

[شماره صفحه واقعی : 187]

ص: 187


1- أدب الطف : 1/105.

(تّالله تَفْتوا) (یوسف /85) وباره یجبان ، وذلک فیما بقی ، نحو : (وتالله لأکِیدَنَّ اصنامَکُمْ) (الأنبیاء/57)

مسأله

للام الابتداء الصّدریه؛ ولهذا علقت العامل فی نحو : «علمت لزیدٌ منطق» ومنعت من النصب علی الاشتغال فی نحو : «زیدٌ لأنا اُکرمه» ومن أن یتقدم علیها الخبر فی نحو : «لزیدٌ قائمٌ»والمبتأفی نحو : «القائمٌ زیدٌ».

ولیس لها الصّدریه فی باب «إن» ؛لأنها فیه مؤخره من تقدیم ؛ ولهذا تسمی اللام المزحلفه ، والمزحلقهأیضاً ، وذلک لأن أصل «إنّ زیداً لقائم» : «لإنَّ زیداً قائم» فکرهوا افتتاح الکلام بتوکیدین فأخروا اللام دون «إنّ»؛ لئلا یتقدّم معمولُ الحرف علیه ، وإنما لم ندّع أن الأصل : «إنّ لزیداً قائم»؛ لئلا یحول ماله الصدر بین العامل والمعمول ولا عتبارهم حکم صدریتها فیما قبل «إن» دون ما بعدها.

دلیل الأول : أنها تمتنع من تسلط فعل القلب علی «إن»ومعمولیها ولذلک کسرت فی نحو : (والله یعلم إنّک لَرّسُولُهُ) (المنافقون/1).

ودلیل الثانی : أن عمل «إن» یتخطالها ، تقول : «إنّ فی الدار لزیداً» وکذلک یتخطاها عمل العامل بعدها نحو : «إنّ زیداً طعامک لآکل».

تنبیه

«إنَّ زیداً لقام» أو «لیقومنّ» اللام جوابُ قسم مقدر ، لا لام الابتداء؛ فإذا دخلت علیها «علمت» مثلاً فتحت همزتها ؛ فإن قلت : «لقد قام زید» فقالوا : هی لام الابتداء ، وحینئذٍ یجب کسر الهمزه ، والصصواب : أن الأمرین محتملان.

[شماره صفحه واقعی : 188]

ص: 188

فصل

و إذا خفّفت «إنّ» ، نحو (وَإنْ کانَتْ لَکَبِیرِهً) (البقره/143) فاللام عند سیبویه والأکثرین لام الابتداء أفادت - مع إفادتها توکید النسبه وتخلیص المضارع للحال - الفرق بین «إن» المخففه من الثقیله و «إن» النافیه؛ ولهذا صارت لازمه بعد أن کانت جائزه ، اللّهم إلاّ أن یدل دلیل علی قصد الإثبات کقراءه أبی رجاء : (وإن کُلُّ ذلِکَ لما مَتاعُ الحَیاه الدُّنیا) (الزخرف /35) بکسر اللام أی : للّذی.

ویجب ترکها مع نفی الخبر کقوله (1) :

203- إن الحقُّ لایخفی علی ذی بصیره***وَإنْ هوَ لمْ یَعْدَمْ خِلافَ مُعانِد

وزعم أبو علی وأبوالفتح وجماعهٌ أنّها لامٌ غیر لام الابتداء ، اُجتلبت للفرق ، وحجه أبی علی دخولها علی الماضی المتصرف ، نحو : «إن زیدٌ لقامَ» وعلی منصوب الفعل المؤخر عن ناصبه فی نحو : (وَإنْ وَجَدْنا أکثَرَهُمْ لَفاسقینَ) (الأعراف /102) وکلاهما لایجوز مع المشدده.

وزعم الکوفیون أن اللام فی ذلک کلّه بمعنی «إلاّ» وأنّ «إنْ» قبلها نافیه ، واستدلوا علی مجیء اللام للاستثناء بقوله (2) :

204- أمسی أبانُ ذلیلاً بعدَ عَزّتهِ***وما أبانُ لَمِنْ أعْلاجِ سُودانِ

وقیل : اللام للابتداء علی أنّ «ما» استفهام وتم الکلام عند «أبان» ثم ابتدأ : لمن أعلاج ، أی بتقدیر : لهو من أعلاج ، وقیل : هی لام زیدت فی خبر «ما» النافیه

[شماره صفحه واقعی : 189]

ص: 189


1- قال البغدادی : «لم أقف علی قائله وأصله». شرح أبیات مغنی اللبیب : 4/354.
2- قال البغدادی : «هذا البیت لم یعرف قائله». شرح أبیات مغنی اللبیب : 4/356.

وهذا المعنی عکس المعنی علی القولین السابقین.

وعلی قول الکوفیین یقال : «قد علمنا إنْ کنتَ لمُؤمناً» بکسر الهمزه ؛ لأن النافیه مکسوره دائماً ، وکذا علی قول سیبویه؛ لأنّ لام الابتداء تُعلق العامل عن العمل ، وأمّا علی قول أبی علیّ وأبی الفتح فتفتح.

القسم الثانی : اللام الزائده

و هی الداخله فی خبرالمبتدأ ، وفی خبر «أنّ» المفتوحه ، وفی خبر «لکن» ولیس دخول اللام مقیساً بعد «أنّ» المفتوحه خلافاً للمبرد ، ولا بعد «لکن» خلافاً للکوفیین ، ولا اللام بعدهما لام الابتداء خلافاً له ولهم ، وزیدت أیضاً فی خبر «زال» ، وفی المفعول الثانی لِِ «أری» فی قول بعضهم : «أراک لشاتِمی» ونحو ذلک.

الثالث : لام الجواب

و هی ثلاثه أقسام :

لام جواب «لو» نحو قول اُم البنین فی رثاء العباس (علیه السلام) :

205- لوکان سیفُک فی یدی-***-ک لَما دَنی منهُ أحدٌ (1)

ولام جواب «لولا» ، نحو قوله تعالی : (وَلَولا دفْعُ الله النّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعض لَفَسَدَتِ الأرضُ) (البقره /251).

ولام جواب القسم ، نحو قول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «والله لَدنیاکم هذه أهونُ فی عَینی مِنْ عِراقِ خنزیر فی یَد مَجذُوم» (2).

الرابع : اللام الداخله علی أداه شرط

للإیذان بأن الجواب بعدها مبنی علی قسم قبلها ، لاعلی الشرط ، ومن ثمّ تسمّی اللام المؤذنه ، وتسمی الموطئه أیضاً؛ لأنّها

[شماره صفحه واقعی : 190]

ص: 190


1- أدب الطف : 1/71.
2- نهج البلاغه : ح 228/1192.

وطأت الجواب للقسم ، أی : مهدته له ، نحو : (لئن اُخرِجُوا لا یَخْرُجونَ مَعَهُمْ وَلئن قُوتلُوا لا یَنصُرُونَهُمْ) (الحشر/12) وأکثرما تدخل علی «إن» وقد تدخل علی غیرها کقوله (1) :

206- لَمتی صَلَحْتَ لَیُقْضَیَنْ لک صالحٌ***ولَتُجْزَیَنَّ إذا جُزِیتَ جمیلاً

وقد تحذف مع کون القسم مقدراً قبل الشرط ، نحو (وَإن أَطَعْتُمُوهُمْ إنَّکُمْ لَمُشْرِکُونَ) (الأنعام /121). وقول بعضهم : لیس هنا قسم مقدر وإن الجمله الاسمیّه جواب الشرط علی إضمار الفاء کقوله (2) :

207- مَنْ یَفعل الحسنات الله یشکُرها***والشرُّ بالشرّ عندالله مِثلانِ

مردودٌ؛ لأن ذلک خاص بالشعر.

الخامس : لام «أل»

کَ «الرجل والحارث» وقد مضی شرحها.

السادس : اللام اللاحقه لأسماء الإشاره

للدلاله علی البعد أو علی توکیده ، علی خلاف فی ذلک ، وأصلها السکون کما فی «تلک» وإنما کسرت فی «ذلِک» ؛ لالتقاء الساکنین.

السابع : لام التعجب غیر الجاره

نحو : «لَظَرُفَ زیدٌ» و «لَکَرُمَ عمرو» بمعنی «ما أظرفه وما أکرمه» ذکره ابن خالویه فی کتابه المسمی بالجمل ، والصواب : أنها إما لام الابتداء دخلت علی الماضی؛ لشبهه لجموده بالاسم ، وإما لام جواب قسم مقدر.

[شماره صفحه واقعی : 191]

ص: 191


1- قال البغدادی : «لم أقف علی قائله». شرح أبیات مغنی اللبیب : 4/364.
2- تقدم برقم 117.
(لا)
اشاره

لا علی ثلاثه أوجه :

الأول : أن تکون نافیه
اشاره

و هذه علی خمسه أوجه :

أحدها : أن تکون عامله عمل «إنّ»

و ذلک إنْ اُرید بها نفیُ الجنس علی سبیل التنصیص ، وتسمی حینئذ تبرئه ، وإنما یظهر نصب اسمها إذا کان خافضاً ، نحو : «لا صاحبَ جُود ممقوتٌ» ، أو رافعاً ، نحو : «لا حسناً فِعلُه مذموم» ، أو ناصباً ، نحو : «لا طالعاً جبلاً حاضر» ومنه «لا خیراً من زید عندنا».

وتخالف «لا» هذه «إنّ» من سبعه أوجه :

أحدها : أنها لا تعمل إلا فی النکرات.

الثانی : أن اسمها إذا لم یکن عاملاً فإنه یُبنی ، قیل : لتضمنه معنی «مِن» الاستغراقیه ، وقیل : لترکیبه مع «لا» ترکیبَ خمسه عشر ، وبناؤه علی ما ینصب به لو کان معرباً ، فیبنی علی الفتح فی نحو قول النبیّ (صلی الله علیه وآله وسلم) : «لا فقرَ أشدّ من الجهل» (1) ، ومنه قوله تعالی : (لاتَثْرِیبَ عَلَیْکُمُ الیَومَ) (یوسف /92) وقول بشیر بن جذلم :

208- یاأهلَ یثربَ لا مُقامَ لکم بها***قُتِلَ الحسین (علیه السلام) فأدْمُعی مدرارُ (2)

وعلی الیاء فی نحو : «لا رجُلینِ» و «لا قائمین» ، وعلی الکسره فی نحو : «لا مُسلماتِ» وکان القیاس وجوبها ، ولکنه جاء بالفتح ، وهو الأرجح؛ لأنها الحرکه التی یستحقها المرکب.

[شماره صفحه واقعی : 192]

ص: 192


1- کنز العمال : 16/ ح 44135.
2- أدب الطف : 1/64.

الثالث : أن ارتفاع خبرها عند إفراد اسمها نحو قول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «لاشرف أعلی من الإسلام ولا عزّ أعزّ من التقوی» (1) بما کان مرفوعاً به قبل دخولها ، لابها ، وهذا القول لسیبویه ، وخالفه الأخفش والأکثرون ولا خلاف بین البصریین فی أن ارتفاعه بها إذا کان اسمها عاملاً.

الرابع : أن خبرها لا یتقدم علی اسمها ولوکان ظرفاً أو مجروراً.

الخامس : أنه یجوز مراعاه محلها مع اسمها قبل مضی الخبر وبعده ، فیجوز رفع النعت والمعطوف علیه ، نحو : «لا رجُلَ ظریفٌ فیها ، ولا رجُلَ وامرأهٌ فیها».

السادس : أنه یجوز إلغاؤها إذا تکررت ، نحو : «لا حولٌ ولا قُوّهٌ إلا بالله» ولک فتح الاسمین ، ورفعهما ، والمغایره بینهما ، بخلاف نحو قول الأعشی :

209- إنّ مَحَلاّ وإنّ مُرتَحَلا***وَإنّ فی السَفر إذ مضَوا مَهَلا (2)

فلا محیدَ عن النصب.

والسابع : أنه یکثر حذف خبرها إذا علم ، نحو : (قالُوا لا ضَیْرَ) (الشعراء/50) (فَلا فَوْتَ) (السبأ /51) وتمیم لا تذکره حینئذ.

الثانی : أن تکون عامله عمل «لیس»
اشاره

کقول سعد بن مالک :

210- مَن صَدَّ عن نیرانها***فأنا ابنُ قیس لا بَراحُ (3)

وإنما لم یقدروها مهمله والرفع بالابتداء؛ لأنها حینئذ واجبه التکرار وفیه

[شماره صفحه واقعی : 193]

ص: 193


1- نهج البلاغه : ح 363/1260.
2- شرح شواهد المغنی : 1/238.
3- شرح شواهد المغنی : 2/583.

نظر؛ لجواز ترکه فی الشعر.

و «لا» هذه تخالف «لیس» من ثلاث جهات :

إحداها : أن عملها قلیل ، حتی ادّعی أنه لیس بموجود.

الثانیه : أن ذکر خبرها قلیل ، حتی إن الزجاج لم یظفر به؛ فادّعی أنها تعمل فی الاسم خاصه ، وأن خبرها مرفوع ، ویرده قوله (1) :

211- تَعَزَّفلاشیءعلی الأرض باقیا***ولا وَزَرٌ ممّا قَضَی الله واقیا

الثالثه : أنها لا تعمل إلا فی النکرات ، خلافاً لابن جنی وابن الشجری وعلیه بنی المتنبی قوله :

212- إذا الجودُ لم یُرزق خلاصاً من الأذی***فلا الحمدُ مکسُوباً ولا المالُ باقیاً (2)

تنبیه

إذا قیل : «لا رجُلَ فی الدار» بالفتح ، تعین کونها نافیه للجنس ، ویقال فی توکیده : «بل امرأه» وإن قیل بالرفع ، تعین کونها عامله عمل «لیس» وامتنع أن تکون مهمله ، وإلا تکررت ، واحتمل أن تکون لنفی الجنس وأن تکون لنفی الوحده ، ویقال فی توکیده علی الأول : «بل امرأه» وعلی الثانی : «بل رجلان أو رجال».

وغلط کثیر من النّاس ، وزعموا أن العامله عمل «لیس» لا تکون إلاّ نافیه

[شماره صفحه واقعی : 194]

ص: 194


1- لم یسم قائله. شرح شواهد المغنی : 2/612.
2- شرح أبیات مغنی اللبیب : 4/377.

للوحده لا غیر ، ویرد علیهم نحو قوله (1) :

213- تَعَزَّ فلا شیء علی الأرضِ باقیا***ولا وَزَرٌ ممّا قَضی الله واقِیا

وإذا قیل : «لا رجلٌ ولا امرأهٌ فی الدار» برفعهما احتمل کون «لا» الاُولی عامله فی الأصل عمل «إنّ» ثم اُلغیت لتکرارها ، فیکون ما بعدها مرفوعاً بالابتداء ، وأن تکون عامله عمل «لیس» فیکون ما بعدها مرفوعاً بها ، وعلی الوجهین فالظرف خبر عن الاسمین إن قدرت «لا» الثانیه تکراراً للاُولی وما بعدها معطوفاً؛ فإن قدرت الاُولی مهمله والثانیه عامله عمل «لیس» أو بالعکس فالظرف خبر عن أحدهما ، وخبر الآخر محذوف کما فی قولک : «زید وعمرو قائم» ولا یکون خبراً عنهما؛ لئلا یلزم محذوران : کونُ الخبر الواحد مرفوعاً ومنصوباً ، وتوارد عاملین علی معمول واحد.

الوجه الثالث : أن تکون عاطفه

و لها ثلاثه شروط :

أحدها : أن یتقدمها إثبات کَ «جاء زید لا عمرو» ، أو أمر کَ «اضربْ زیداً لا عمراً» ، قال سیبویه : أو نداء ، نحو : «یابن أخی لا ابن عمی» ، وزعم ابن سعدان أن هذا لیس من کلامهم.

الثانی : ألاّ تقترن بعاطف ، فإذا قیل : «جاءنی زید لا بل عمرو» فالعاطفُ «بل» و «لا» ردٌّ لما قبلها ، ولیست عاطفه ، وإذا قلت : «ما جاءنی زید ولا عمرو» فالعاطف الواو ، و «لا» توکید للنفی ، وفی هذا المثال مانع آخر من العطف بِ «لا» وهو تقدّم النفی ، وقد اجتمعا أیضاً فی (ولا الضّالّینَ) (الفاتحه /7).

الثالث : أن یتعاند متعاطفاها ، فلا یجوز «جاءنی رجل لا زید» ؛ لأنه یصدق

[شماره صفحه واقعی : 195]

ص: 195


1- تقدّم برقم 211.

علی زید اسم الرجل ، بخلاف «جاءنی رجل لا امرأه».

الوجه الرابع : أن تکون جواباً مناقضاً لِ «نَعَم»

و هذه تُحذف الجملُ بعدها کثیراً کقول رسول الله (صلی الله علیه وآله وسلم) : «لا» فی جواب من قال : «إنّی رجل ضَریر شاسِع الدار ، ولیس لی قائد یلازمنی فلی رخصه أن لا آتی المسجد؟» (1) والأصل : «لا ، لم یکن رخصه».

الخامس : أن تکون علی غیر ذلک

فإن کان ما بعدها جمله اسمیه صدرُها معرفه أو نکره ولم تعمل فیها ، أو فعلاً ماضیاً لفظاً وتقدیراً ، وجب تکرارها.

مثالُ المعرفه : (لا الشَّمْسُ یَنْبَغِی لَها أنْ تُدْرِک القَمَرَ ، وَلا الّیلُ سابِقُ النّهارِ) (یس /40).

ومثال النکره التی لم تعمل فیها «لا» : (لا فِیها غَوْلٌ ولاهُمْ عَنْها یُنْزَفُونَ) (الصافات /47) فالتکرارهنا واجب بخلافه فی (لا لَغْوٌ فیها وَلا تَأثِیمٌ) (الطور /23).

ومثالُ الفعل الماضی : (فَلا صَدَّقَ وَلا صَلّی) (القیامه /31). وإنما ترک التکرار فی نحو قول أبی الأسود الدؤلی :

214- ألا أبلغ معاویه بن حرب***فلا قَرّتْ عُیُون الشامِتینا (2)

لأنّ المراد الدعاء فالفعل مستقبل فی المعنی ومثله فی عدم وجوب التکرار بعدم قصد المضیّ إلاّ أنه لیس دعاء؛ قولک : «والله لا فعلت کذا» ، وشذّ ترک التکرار فی قول أبی خراش الهذلی وهو یطوف بالبیت :

[شماره صفحه واقعی : 196]

ص: 196


1- کنز العمال : 8/ ح 22807.
2- أدب الطف : 1/105.

215- إنْ تَغفرِ اللّهمَّ تغفر جَمّا***وأیّ عبدلک لا ألمّا (1)

وکذلک یجب تکرارها إذا دخلت علی مفرد خبر أو حال أو صفه ، نحو : «زیدٌ لا شاعر ولا کاتب» و «جاء زید لا ضاحکاً ولا باکیاً» ونحو قوله تعالی : (مِنْ شَجَره مُبارَکَه زَیْتُونَه لاشَرقَیّه ولاغربیّه) (النور /35).

وإن کان ما دخلت علیه فعلاً مضارعاً لم یجب تکرارها ، نحو قوله تعالی : (قُل لا أسألُکُمْ عَلَیْهِ أجْراً إلاّ المَوَدّه فی القُربی) (الشوری /23) وقول الرباب زوجه الحسین (علیه السلام) فی رثائه :

216- والله لا أبتغی صِهراً بصِهرِکُم***حتی اُغَیَّبَ بین اللحد والطین (2)

ویتخلص المضارعُ بها للاستقبال عند الأکثرین ، وخالفهم ابن مالک ؛ لصحه قولک : «جاء زیدٌ لا یتکلم» بالاتفاق ، مع الاتفاق علی أن الجمله الحالیهلا تُصدّر بدلیل استقبال.

تنبیه

من أقسام «لا» النافیه : المعترضهُ بین الخافض والمخفوض ، نحو : «جئتُ بلازاد» و «غضبتُ من لا شیء».

وعن الکوفیین : أنها اسم ، وأن الجار دخل علیها نفسها ، وأن ما بعدها خفض بالإضافه وغیرهم یراها حرفاً ، ویسمیها زائده کما یسمون «کان» فی نحو : «زیدٌ کانَ فاضلٌ» زائده وإن کانت مفیده لمعنیً وهو المضی والانقطاع؛ فعلم أنهم قد یریدون بالزائد المعترض بین شیئین متطالبین وإن لم یصح أصلُ المعنی بإسقاطه

[شماره صفحه واقعی : 197]

ص: 197


1- شرح شواهد المغنی : 2/625.
2- أدب الطف : 1/61.

کما فی مسأله «لا» فی نحو : «غضبتُ من لا شیء» ، وکذلک إذا کان یفوت بفواته معنی کما فی مسأله «کان» ، وکذلک «لا» المقترنه بالعاطف فی نحو : «ما جاءنی زید ولا عمرو» ویسمونها زائده ، ولیست بزائده البته ، ألا تری أنه إذا قیل : «ما جاءنی زید وعمرو» احتمل أن المراد نفی مجیء کل منهما علی کل حال ، وأن یراد نفی اجتماعهما فی وقت المجیء ، فإذا جیء بِ «لا» صار الکلام نصّاً فی المعنی الأول ، نعم هی فی قوله سبحانه : (وَما یَسْتَوِی الأحیاء وَلا الأمواتُ) (فاطر/22) لمجرد التوکید.

تنبیه

اعتراضُ «لا» بین الجار و المجرور فی نحو قول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «الداعی بلا عَمَل کالرّامی بلا وَتَر» (1) وبین الناصب والمنصوب فی نحو : (لِئلاّ یَکُونَ لِلنّاسِ) (البقره/150) وبین الجازم والمجزوم فی نحو : (إنْ لا تَفْعَلُوهُ) (الأنفال/73) وتقدُّمُ معمول ما بعدها علیها فی نحو (یَوْمَ یأتِی بَعْضُ آیاتِ رَبّکَ لا یَنْفَعُ نَفْساً إیمانُها لمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أو کَسَبَتْ فی إیمانِها خَیْراً) (الأنعام/158) دلیلٌ علی أنّها لیس لها الصّدر ، بخلاف «ما» ، اللهم إلاّ أن تقع فی جواب القسم ؛ فإن الحروف التی یُتلقی بها القسم کلها لها الصّدر ، وقیل : لها الصدر مطلقاً ، وقیل : لا مطلقاً والصواب : الأول.

الثانی : من أوجه «لا» أن تکون موضوعه لطلب الترک

و تختص بالدخول علی المضارع ، وتقتضی جزمه واستقباله ، سواء کان المطلوبُ منه مخاطباً ، نحو قوله تعالی (لاتَتّخِذُوا عَدُوّی وَعَدوّکُمْ أولِیاء) (الممتحنه/1) أو غائباً ، نحو :

[شماره صفحه واقعی : 198]

ص: 198


1- نهج البلاغه : ح ٣٣٠/١٢٤٥.

(لایَتّخِذِ المُؤمِنُونَ الکافِرینَ أولیاء) (آل عمران /28) ، أو متکلماً ، نحو «لا أرَیَنّک هاهنا» ، وهذا النوع مما اُقیم فیه المسبب مُقام السبب ، والأصل : لاتکن هاهنا فأراک.

ولافرق فی اقتضاء «لا» الطلبیه للجزم بین کونها مفیدهً للنهی سواء کان للتحریم کما تقدم ، أو للتنزیه نحو : (وَلا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَیْنَکُمْ) (البقره/237) وکونها للدعاء کقوله تعالی : (رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا) (البقره/286) وقال مالک بن الریب :

217- یقولونَ لا تَبْعَدْ وهم یدفنُوننی***وأینَ مکانُ البعدِ إلاّ مکانیا؟ (1)

وکونها للالتماس کقولک لنظیرک غیر مُستعل علیه : «لا تفعل کذا» وکذا الحکم إذا خرجتْ عن الطلب إلی غیره کالتهدید فی قولک لولدک أو عبدک : «لاتُطعنی».

الثالث : «لا» الزائده الداخله فی الکلام لمجرد تقویته وتوکیده

نحو : (ما مَنَعَک إذْ رَأیْتَهُمْ ضَلّوا ألاّ تَتّبِعَنِ) (طه/92 و 93) (ما مَنَعَک ألاّ تَسْجُدَ) (الأعراف/12) ویوضحه الآیه الاُخری : (ما مَنَعَک أنْ تَسْجُدَ) (ص /75) ومنه : (لئلاّ یَعْلَمَ أهْلُ الکِتابِ) (الحدید/29) أی : لیعلموا.

واختلف فیها من قوله تعالی : (لا اُقسِمُ بِیَومِ القیامَهِ) (القیامه /1) أنافیهأم زائده؟ ، فقیل : هی نافیه ، واختلف هؤلاء فی منفیها علی قولین :

أحدهما : أنه شیء تقدم ، وهو ما حکی عنهم کثیراً من إنکار البعث : فقیل لهم : لیس الأمر کذلک : ثم استؤنف القسم ، قالوا : وإنما صح ذلک؛ لأن القرآن کله کالسوره الواحده ، ولهذا یذکر الشیء فی سوره وجوابه فی سوره اُخری ، نحو :

[شماره صفحه واقعی : 199]

ص: 199


1- شرح شواهد المغنی : 2/630.

(وَقالُوا یا أیُّها الّذی نُزِّلَ عَلَیْهِ الذّکْرُ إنّکَ لَمَجْنُونٌ) (الحجر /6) وجوابه : (ما أنتَ بِنِعْمَهِ رَبّک بِمَجْنُونِ) (القلم /2).

والثانی : أن منفیها «اُقسِمُ» وذلک علی أن یکون إخباراً لا إنشاء ، واختاره الزمخشری ، قال : والمعنی فی ذلک أنه لا یقسم بالشیء إلاّ إعظاماً له؛ بدلیل : (فَلا اُقْسِمُ بِمَواقِعِ النّجُومِ وَإنّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِیمٌ) (الواقعه /75 و 76) فکأنّه قیل : إنّ إعظامه بالإقسام به کلا إعظام ، أی : إنّه یستحق إعظاماً فوق ذلک.

وقیل : هی زائده واختلف هؤلاء فی فائدتها علی قولین : أحدهما : أنّها زیدت توطئه وتمهیداً لنفی الجواب ، والتقدیر : لا ، اُقسم بیوم القیامه لا یترکون سُدی. ورُدّ بقوله تعالی : (لا اُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ) (البَلَد /4) ومثله : (فَلا اُقسِمُ بِمَواقِعِ النُّجومِ) (الواقعه /75) الآیه.

والثانی : أنها زیدت لمجرد التوکید وتقویه الکلام ، کما فی (لِئلا یَعْلَمَ أهْلُ الکِتابِ) (الحدید /29) ورُدّ بأنها لا تزاد لذلک صدراً ، بل حشواً ، کما أن زیاده «ما» و «کان» کذلک ، نحو : (فَبِما رَحْمَه مِنَ الله) (آل عمران /159) (أیْنَما تُکُونُوا یُدْرِکْکُمُ المَوْتُ) (النساء /78) ونحو : «زیدٌ کانَ فاضلٌ» وذلک لأن زیاده الشیء تفید اطّراحه ، وکونه أول الکلام یفید الاعتناء به ، قالوا : ولهذا نقول بزیادتها فی نحو : (فَلا اُقْسِمُ بِرَبِّ المَشارِقِ وَالمغارِبِ) (المعارج/40) (فلا اُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ) (الواقعه/75) لوقوعها بین الفاء ومعطوفها ، بخلاف هذه ، وأجاب أبو علی بما تقدم من أن القرآن کالسوره الواحده.

(لات)

اختلف فیها فی أمرین :

[شماره صفحه واقعی : 200]

ص: 200

الأوّل : فی حقیقتها ، وفی ذلک ثلاثه مذاهب :

أحدها : أنها کلمه واحده فعل ماض ، ثم اختلف هؤلاء علی قولین :

أحدهما : أنها فی الأصل بمعنی «نَقَصَ» من قوله تعالی : (لایَلِتْکُمْ مِنْ أعمالِکُمْ شَیْئاً) (الحجرات /14)؛ فإنه یقال : لاتَ یلیتُ ، ثم استعملت للنفی کما أن «قلَّ» کذلک ، قاله أبوذر الخشنی.

الثانی : أن أصلها : «لَیِسَ» بکسر الیاء ، فقلبت الیاء ألفاً؛ لتحرکها وانفتاح ما قبلها ، واُبدلت السین تاء.

المذهب الثانی : أنها کلمتان : «لا» النافیه ، والتاء لتأنیث اللفظه کما فی «ثُمَّتَ ورُبَّتَ» وإنما وجب تحریکها؛ لالتقاء الساکنین ، قاله الجمهور.

الثالث : أنها کلمه وبعض کلمه ، وذلک أنها «لا» النافیه والتاء زائده فی أول الحین ، قاله أبو عبیده وابن الطراوه.

واستدل أبو عبیده بأنه وجدها فی مصحف عثمان مختلطه بِ «حین» فی الخط ، ولا دلیل فیه ، فکم فی خط المصحف من أشیاء خارجه عن القیاس.

ویشهد للجمهور أنه یوقف علیها بالتاء والهاء ، وأنها رسمت منفصله عن الحین ، وأن التاء قد تکسر علی أصل حرکه التقاء الساکنین ، وهو معنی قول الزمخشری : وقرئ بالکسر علی البناء کَ «جیر» انتهی. ولو کان فعلاً ماضیاً لم یکن للکسر وجه.

الأمرالثانی : فی عملها ، وفی ذلک أیضاً ثلاثه مذاهب :

أحدها : أنها لا تعمل شیئاً؛ فإن ولیها مرفوع فمبتدأ حذف خبره ، أو منصوب فمفعول لفعل محذوف ، وهذا قول للأخفش ، والتقدیر عنده فی قوله تعالی :

[شماره صفحه واقعی : 201]

ص: 201

(وَلاتَ حِینَ مَناص) (ص /3) : لا أری حینَ مناص ، وعلی قراءه الرفع : ولا حینُ مناص کائنٌ لهم.

الثانی : أنها تعمل عملَ «إنّ» ؛ فتنصب الاسم وترفع الخبر ، وهذا قول آخر للأخفش.

الثالث : أنها تعمل عمل «لیس» وهو قول الجمهور.

وعلی کل قول فلا یذکر بعدها إلاّ أحد المعمولین ، والغالب أن یکون المحذوف هو المرفوع کقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «وقد أدْبَرَتِ الحِیلهُ وأقْبَلَتِ الغیلَهُ وَلات حینَ مناص» (1).

واختلف فی معمولها؛ فنصّ الفراء علی أنها لا تعمل إلاّ فی لفظه الحین ، وهو ظاهر قول سیبویه ، وذهب الفارسی وجماعه إلی أنها تعمل فی الحین وفیما رادَفَهُ ، قال الزمخشری : زیدت التاء علی «لا» وخُصَّت بنفی الأحیان.

(لعلّ)
اشاره

حرف ینصب الاسم ویرفع الخبر ، قال بعض أصحاب الفرّاء : وقد ینصبهما ، وزعم یونس أن ذلک لغه لبعض العرب وحکی : «لعل أباک منطلقا» وتأویله عندنا علی إضمار «یوجد» لا «یکون» خلافاً للکسائی؛ لعدم تقدّم «إنْ ولَوْ» الشرطیتین.

وعقیل یخفضون بها المبتدأ کقوله (2) :

[شماره صفحه واقعی : 202]

ص: 202


1- نهج البلاغه : ط 233/771.
2- قال السیوطی : هذا من قصیده لکعب بن سعد وحکی عن القالی أنّه قال فی أمالیه : «بعض الناس یروی هذه القصیده لکعب بن سعد الغنوی ، وبعضهم یرویها بأسرها لسهم الغنوی». شرح شواهد المغنی : 2/692.

218- فقلت ادْعُ اُخری وارفع الصوت دعوه***لعل أبی المغوار منک قریب

وتتصل بها «ما» الحرفیه ، فتکفها عن العمل؛ لزوال اختصاصها حینئذ.

وجوّز قومٌ إعمالها حینئذ حملاً علی «لیت» ؛ لاشتراکهما فی أنهما یغیّران معنی الابتداء ، وکذا قالوا فی «کأنّ» ، وبعضهم خصَّ «لعلّ» بذلک؛ لأشدیّه التشابه؛ لأنها و «لیت» للإنشاء ، وأما «کأن» فللخبر.

وفیها عشر لغات مشهوره.

معانی «لعلّ»
اشاره

و لها معان :

أحدها : التوقّع

و هو ترجِّی المحبوب و الإشفاق من المکروه ، کقول حسان فی رثاء النبی (صلی الله علیه وآله وسلم) :

219- ولیس هوائی نازعاً عن ثنائه***لعلّی به فی جَنّهِ الخُلد أخلُد (1)

وقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «وَلا تَأمَنْ علی نفسک صَغیرَ معصیه فلعلک معذّب علیه» (2).

وتختص بالممکن. وقول فرعون : (لَعَلّی أبْلُغُ الأسْبابَ أسْبابَ السّمواتِ) (غافر/36 و 37) إنما قاله جهلاً أو مخرقه وإفکاً.

الثانی : التعلیل

أثبته جماعه ، منهم الأخفش والکسائی ، وحملوا علیه : (فَقُولا لَهُ قَوْلاً لیِّناً لَعَلّهُ یَتَذَکّرُ أو یَخشی) (طه/44) ومن لم یثبت ذلک یحمله علی الرجاء ویصرفه للمخاطبین ، أی : اذهبا علی رجائکما.

الثالث : الاستفهام

أثبته الکوفیون؛ ولهذا عُلِّقَ بها الفعل فی نحو :

[شماره صفحه واقعی : 203]

ص: 203


1- أعیان الشیعه : 1/296
2- نهج البلاغه : ط 140/429.

(لاتَدْری لَعَلَّ الله یُحْدِثُ بَعْدَ ذلک أمراً) (الطلاق /1).

قال الزمخشری : وقد أشربها معنی «لیت» مَن قرأ : (فَأطّلِعَ) (غافر/37) انتهی.

ویقترن خبرها بِ «أنْ» کثیراً حملاً علی «عسی» کقول متمم بن نویره :

220- لعلّک یوماً أنْ تُلِمَّ مُلِمّهٌ***علیک مِن اللائی یَدَعْنک أجدَعا (1)

وبحرف التنفیس قلیلاً کقول النبیّ (صلی الله علیه وآله وسلم) : «لعلکم ستَفْتَحون بعدی مدائن عِظاماً وتَتّخِذون فی أسواقها مجالسَ» (2).

وخرّج بعضهم نصب (فَأطّلِع) (غافر /37) علی تقدیر «أن» مع «أبْلُغ» کما خفض المعطوف من بیت زهیر :

221- بدالی ، أنَّی لستُ مدرکَ ما مضی***ولا سابق شیئاً ، إذا کان جائیاً (3)

علی تقدیر الباء مع «مدرک». ویحتمل أنه عطف علی «الأسباب» علی حد قول میسون :

222- ولبسُ عَباءَه وتَقَرَّ عینی***أحَبُّ إلیّ مِن لبس الشُفوف (4)

ومع هذین الاحتمالین فیندفع القول : بأن فی قراءه النصب حجه علی جواز النصب فی جواب الترجی حملاً له علی التمنی.

[شماره صفحه واقعی : 204]

ص: 204


1- شرح شواهد المغنی : 2/567.
2- تتمّته : «فإذا کان ذلک فرُدّوا السلام غُضّوا من أبصارکم واهْدُوا الأعمی وأعینوا المظلوم». کنز العمال : 9/ ح 25373.
3- شرح شواهد المغنی : 1/282.
4- شرح شواهد المغنی : 2/653.
(لکنْ)

ضربان : مخففه من الثقیله ، وهی حرف ابتداء ، لا یعمل خلافاً للأخفش ویونس؛ لدخولها بعد التخفیف علی الجملتین. وخفیفه بأصل الوضع؛ فإن ولیها کلامٌ فهی حرف ابتداء لمجرد إفاده الاستدراک ، ولیست عاطفه ویجوز أن تستعمل بالواو ، نحو قوله تعالی : (وَلِکنْ کانُوا هُمُ الظّالِمینَ) (الزخرف /76) وقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «ألا وإنکم لا تقدِرونَ علی ذلک ولکن أعینونی بِوَرع واجتهاد وعِفّه وسَداد» (1) وبدونها ، نحو قول زهیر :

223- إنّ ابنَورقاءلاتُخشی بَوادِرهُ***لکنْ وقائعهُ فی الحربِ تُنتظَرُ(2)

وإن ولیها مفرد فهی عاطفه بشرطین :

أحدهما : أن یتقدمها نفی أو نهی ، نحو : «ما قام زید لکن عمرو» و «لایقم زید لکن عمرو» فإن قلت : قام زید ، ثم جئت بِ «لکن» جعلتها حرف ابتداء ؛ فجئت بالجمله فقلت : «لکن عمرو لم یقم» وأجاز الکوفیون «لکن عمرو» علی العطف ، ولیس بمسموع.

الشرط الثانی : الاّ تقترن بالواو ، قاله الفارسی وأکثر النحویین ، وقال قوم : لاتستعمل مع المفرد إلاّ بالواو.

واختلف فی نحو : «ما قام زید ولکن عمرو» علی أربعه أقوال : أحدها لیونس : أنّ «لکن» غیر عاطفه ، والواو عاطفه مفرداً علی مفرد ، الثانی لابن مالک : أنّ «لکن» غیر عاطفه ، والواو عاطفه جمله حذف بعضها علی جمله

[شماره صفحه واقعی : 205]

ص: 205


1- نهج البلاغه : ک 45/966.
2- شرح شواهد المغنی : 2/703.

صرح بجمیعها ، قال : فالتقدیر فی نحو : «ما قام زید ولکن عمرو» : ولکن قام عمرو ، وفی (ما کانَ مُحمّدٌ أبا أحَد مِنْ رِجالِکُمْ ولکِنْ رَسُولَ الله وخاتَمَ النّبِیّینَ) (الأحزاب /40) : ولکن کان رسول الله. وعله ذلک أنّ الواو لا تعطف مفرداً علی مفرد مخالف له فی الإیجاب والسلب ، بخلاف الجملتین المتعاطفتین فیجوز تخالفهما فیه ، نحو : «قام زید ولم یقم عمرو» ، والثالث لابن عصفور : أنّ «لکن» عاطفه ، والواو زائده لازمه ، الرابع لابن کَیْسان : أنّ «لکن» عاطفه ، والواو زائده غیر لازمه.

(لکنَّ)

حرف ینصب الاسم ویرفع الخبر ، وفی معناه ثلاثه أقوال :

أحدها : وهو المشهور : أنّه واحد ، وهو الاستدراک ، وفُسّرَ بأن تنسب لما بعدها حکماً مخالفاً لحکم ما قبلها ، ولذلک لابد أن یتقدمها کلامٌ مُناقض لما بعدها ، نحو : «ما هذا ساکناً لکنّه متحرک» أو ضد له ، نحو : «ما هذا أبیضَ لکنه أسود» قیل : أو خلاف ، نحو : «ما زید قائماً لکنه شارب» وقیل : لا یجوز ذلک.

الثانی : أنها ترد تاره للاستدراک وتاره للتوکید ، قاله جماعه منهم صاحب البسیط ، وفسروا الاستدراک برفع ما یُتوّهم ثبوتُه ، نحو : «ما قام زید ، لکنَّ عمراً قام» وذلک إذا کان بین الرجلین تلابس أو تماثل فی الطریقه ، ومثلوا للتوکید بنحو «لو جاءنی أکرمته لکنه لم یجیء» فأکدت ما أفادته «لو» من الامتناع.

الثالث : أنها للتوکید دائماً مثل «إنّ» ، ویصحب التوکیدَ معنی الاستدراک ، وهو قول ابن عصفور.

والبصریون علی أنها بسیطه ، وقال الفراء : أصلها «لکنْ أنّ» فطرحت الهمزه للتخفیف ، ونون «لکنْ» للساکنین ، کقول النجاشی الحارثی :

[شماره صفحه واقعی : 206]

ص: 206

224- فلست بآتیه ولا أستطیعه***ولاکِ اسقِنی إن کانَ ماؤکَ ذا فضلِ (1)

وقال باقی الکوفیین : مرکبه من «لا» و «إنّ» ، والکاف الزائده لا التشبیهیه ، وحذفت الهمزه تخفیفاً.

وقد یحذف اسمها کقول الفرزدق :

225- فلوکنتَ ضَبّیّاً عَرِفْتَ قَرابتی***ولکنَّ زنجیّ عظیمُ المشافرِ (2)

أی : ولکنّک زنجی.

ولا تدخل اللام فی خبرها خلافاً للکوفیین.

(لم)

حرف جزم لنفی المضارع وقلبه ماضیاً ، نحو قوله تعالی : (لَمْ یَلِدْ وَلَمْ یُولَدْ) (الإخلاص /3) الآیه وقول الکمیت :

226- ألَمْ تَرَنی من حُبّ آل محمّد***أروحُ وأغْدُو خائفاً أتَرَقَّبُ (3)

وقد یرتفع الفعل المضارع بعدها کقوله (4) :

227- لولا فوارسُ مِنْ نُعْم واُسرتُهم***یوم الصُّلیفاء لم یُوفون بالجار

[شماره صفحه واقعی : 207]

ص: 207


1- شرح أبیات مغنی اللبیب : 5/195 ، وذکره السیوطی باختلافٍ یسیر ، شرح شواهد المغنی : 2/701.
2- روی أیضاً : «ولکنّ زنجیّاً غلاظاً مشافِرهُ» فالا شاهد فیه. راجع شرح شواهد المغنی : 2/701 و 702.
3- شرح الهاشمیات : 46.
4- قال السیوطی : «قال العینی فی الکبری : لم یسمّ قائله». شرح شواهد المغنی : 2/674.

فقیل : ضروره ، وقال ابن مالک : لغه.

وزعم اللحیانی أن بعض العرب ینصب بها کقراءه بعضهم : (ألَمْ نَشْرَحَ) (الشرح/1) وخرّج علی أن الأصل : «نشرحن» ثم حذفت نون التوکید الخفیفه وبقیت الفتحه دلیلاً علیها ، وفی هذا شذوذان : توکید المنفی بِ «لَمْ» وحذف النون لغیر وقف ولاساکنین.

وقد تفصل من مجزومها فی الضروره بالظرف کقوله (1) :

228- فذاکَ ولم ، إذا نحنُ امترینا***تکنْ فی الناس یُدرککَ المِراء

وقد یلیها الاسمُ معمولاً لفعل محذوف یفسره ما بعده کقوله (2) :

229- ظُنِنتُ فقیراً ذا غنیً ثمَّ نِلتُهُ***فَلَمْ ذا رَجاء ألقَهُ غیرَ واهبِ

(لمّا)
اشاره

علی ثلاثه أوجه :

أحدها : أن تختص بالمضارع فتجزمه

و تنفیه وتقلبه ماضیاً کَ «لمْ» إلاّ أنها تفارقها فی خمسه اُمور :

الأوّل : أنها لا تقترن بأداه الشرط ، لا یقال : «إنْ لمّا تقم» وفی التنزیل : (وَإنْ لَمْ تَفْعَلْ) (المائده /67) (وَإنْ لَمْ یَنْتَهُوا) (المائده/73).

الثانی : أن منفیها مستمر النفی إلی الحال کقول شأس بن نهار :

[شماره صفحه واقعی : 208]

ص: 208


1- قال البغدادی : «لم أقف علی قائله» ، شرح أبیات مغنی اللبیب : 5/142.
2- قال البغدادی : «لم أقف علی قائله». شرح أبیات مغنی اللبیب : 5/144.

230- فإنْ کُنتُ مأکولاًفکنْ خیرَ آکل***وإلاّ فأدرکنی ولمّا اُمزَّقِ (1)

ومنفی «لم» یحتمل الاتصال ، نحو قول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «لم یَخلُقِ الله سبحانه الخلقَ لوَحشته ولم یَستَعملْهم لمنفعته» (2) ، والانقطاعَ مثل قوله تعالی : (لَمْ یَکُنْ شَیْئاً مَذْکُوراً) (الإنسان/1) ولهذا جاز : «لم یکن ثم کان» ولم یجز : «لما یکن ثم کان» بل یقال : «لما یکن وقد یکون».

ولامتداد النفی بعد «لما» لم یجز اقترانها بحرف التعقیب ، بخلاف «لم» تقول : «قمت فلم تقم» ؛ لأن معناه : وما قمت عقیب قیامی ، ولایجوز «قمت فلما تقم» ؛ لأن معناه : وما قمت إلی الآن.

الثالث : أن منفی «لما» لا یکون إلاّ قریباً من الحال ، ولا یشترط ذلک فی منفی «لَمْ» تقول : لم یکن زید فی العام الماضی مقیماً ، ولا یجوز «لما یکن». وقال ابن مالک : لایشترط کون منفی «لما» قریباً من الحال ، مثل : «عصی إبلیسُ ربّه ولمّا یندمْ» بل ذلک غالب لا لازم.

الرابع : أن منفیّ «لمّا» مُتوقّع ثبوتُه ، بخلاف منفی «لم» ألا تری أن معنی (بَلْ لَمّا یَذُوقوا عَذاب) (ص /8) أنهم لم یذوقوه إلی الآن وأن ذوقهم له متوقع ، ولهذا أجازوا : «لم یقض مالا یکون» ومَنَعُوه فی «لما».

وهذا الفرق بالنسبه إلی المستقبل ، فأما بالنسبه إلی الماضی فهما سیّان فی نفی المتوقع وغیره ، ومثالُ المتوقع أن تقول : «مالی قمتُ ولم تقم ، أو ولما تقم» ، ومثال غیر المتوقع أن تقول ابتداء : «لم تقم ، أو لما تقم».

[شماره صفحه واقعی : 209]

ص: 209


1- شرح شواهد المغنی : 2/680.
2- غرر الحکم : 2/601.

الخامس : أن منفی «لما» جائز الحذف لدلیل ، کقوله (1) :

231- فَجِئْتُ قُبُورَهُم بَدْأ ولما***فنادَیتُ القبورَ فلم یُجِبْنَهْ

أی : ولما أکن بدأ قبل ذلک ، أی : سیداً ، ولا یجوز : «وصلت إلی بغداد ولم» ترید ولم أدخلها.

وعله هذه الأحکام کلها أن «لم» لنفی «فَعَلَ» ، و «لما» لنفی «قد فَعَلَ».

الثانی من أوجه «لما» : أن تختصَّ بالماضی

فتقتضی جملتین وجدت ثانیتهما عند وجود اُولاهما ، نحو قول النبیّ (صلی الله علیه وآله وسلم) : «لما عرج بی إلی السماء رأیتُ مکتوباً علی ساق العرش بالنور لا إله إلاّ الله محمد رسول الله ، أیّدتُه بعلی» (2) ویقال فیها : حرف وجود لوجود ، وبعضهم یقول : حرف وجوب لوجوب ، وزعم ابن السراج وتبعه الفارسی وتبعهما ابن جنی وتبعهم جماعه أنها ظرف بمعنی «حین» وقال ابن مالک : بمعنی «إذ» وهو حسن؛ لأنها مختصه بالماضی وبالإضافه إلی الجمله.

وردّ ابن خروف علی مُدّعی الاسمیه بجواز أن یقال : «لما أکرمتنی أمس أکرمتک الیوم» ؛ لأنها إذا قُدّرت ظرفاً کان عاملها الجواب والواقع فی الیوم لایکون فی الأمس.

والجواب : أن هذا مثلُ (إنْ کُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ) (المائده /116) والشرط لایکون إلاّ مستقبلاً ، ولکن المعنی : إن ثبت أنی کنت قلته ، وکذا هنا المعنی : لما ثبت الیومَ إکرامُک لی أمس أکرمتک.

[شماره صفحه واقعی : 210]

ص: 210


1- قال البغدادی : هو لرّجلٍ من بنی أسد. شرح أبیات مغنی اللبیب : 5/151.
2- مناقب ابن شهر آشوب : 1/296.

ویکون جوابها فعلاً ماضیاً اتفاقاً ، وجمله اسمیه مقرونه بِ «إذا» الفجائیه أو بالفاء عند ابن مالک ، وفعلاً مضارعاً عند ابن عصفور ، دلیل الأول : (فَلَمّا نَجّاکُمْ إلی البَرِّ أعْرَضْتُم) (الإسراء/67) والثانی : (فَلَمّا نَجّاهُمْ إلَی البَرّ إذاهُم یُشْرکُونَ) (العنکبوت /65) والثالث : (فَلَمّا نَجّاهُمْ إلی البَرّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ) (لقمان /32) والرابع : (فَلَمّا ذَهَبَ عَنْ إبراهیمَ الرّوعُ وَجاءتْهُ البُشری یُجادِلُنا) (هود /74) وهو مؤول بِ «جادلَنا» وقیل فی آیه الفاء : إن الجواب محذوف ، أی : انقسموا قسمین : فمنهم مقتصد ، وفی آیه المضارع إن الجواب : «جاءتْهُ الْبُشْری» علی زیاده الواو ، أو محذوف ، أی : أقبل یجادلنا.

الثالث : أن تکون حرف استثناء

فتدخل علی الجمله الاسمیه ، نحو : (اِن کُلُّ نَفْس لَمّا عَلَیها حافِظٌ) (الطارق /4) فیمن شدد المیم ، وعلی الماضی لفظاً لامعنی ، نحو : «أنشدُکَ الله لمّا فعلتَ» أی : ما أسألک إلا فعلک.

(لن)

حرف نفی ونصب واستقبال کقول الرسول (صلی الله علیه وآله وسلم) حین سأله علی (علیه السلام) : «ما یبکیک؟ : ضغائنُ فی صدور أقوام لن یَبدُوها حتی یفقدونی أو یفارقونی» (1).

ولاتفید توکید النفی خلافاً للزمخشری فی کشّافه ، ولا تأبیده خلافاً له فی اُنموذجه وکلاهما دعوی بلا دلیل ، قیل : ولو کانت للتأبید لم یقیّد منفیها بِ «الیوم» فی (فَلَنْ اُکَلِّمَ الْیَومَ إنسِیّاً) (مریم /26) ولکان ذکر الأبد فی قوله : (وَلَنْ یَتَمَنّوْهُ أبداً) (البقره /95) وقول الکمیت :

[شماره صفحه واقعی : 211]

ص: 211


1- الإیضاح : 454.

232- لا اُبالی ولَن اُبالی فیهم***أبداً رَغْمَ ساخِطین رغامِ (1)

تکراراً والأصل عدمه.

وتأتی للدعاء کما أتت «لا» کذلک وفاقاً لجماعه منهم ابن عصفور ، والحجّه فی قول الأعشی :

233- لنْ تزالُوا کذلِکم ثمَّ لا زل***-تُ لکم خالداً خُلُودَ الجبالِ (2)

وتلقّی القسم بها وبِ «لَمْ» نادر جداً کقول أبی طالب (علیه السلام) فی النبی (صلی الله علیه وآله وسلم) :

234- والله لنْ یصلُوا إلیکَ بجمعِهمْ***حتی اُوَسَّدَ فی التُّراب دَفینا (3)

وقیل لبعضهم : ألک بنُونَ؟ فقال : نعم ، وخالقهم لم تقُمْ عن مثلهم مُنجِبه ، ویحتمل هذا أن یکون علی حذف الجواب ، أی : إنّ لی لبنینَ ، ثم استأنف جمله النفی.

و زعم بعضهم أنها قد تجزم کقول أعرابی یمدح الإمام الحسین (علیه السلام) :

235- لن یَخَبِ الآن مِن رجائکَ مَن***حرَّکَ من دُونِ بابک الحلقهْ (4)

(لو)
اشاره

علی خمسه أوجه :

أحدها : «لو» المستعمله فی نحو قول أمیرالمؤمنین (علیه السلام)

«واعلم یا بُنی ، أنّهُ

[شماره صفحه واقعی : 212]

ص: 212


1- شرح الهاشمیات : 33.
2- شرح شواهد المغنی : 2/684.
3- شرح شواهد المغنی : 2/686.
4- شرح شواهد المغنی : 2/688.

لو کان لربّک شریک لأتَتک رسُلُه» (1) و هذه تفید ثلاثه اُمور :

أحدها : الشرطیه ، والمراد بها عقد السببیه والمسببیه بین الجملتین بعدها.

الثانی : تقیید الشرطیه بالزمن الماضی ، وبهذا الوجه وما یذکر بعده فارقت «إنْ» فإنّ تلک لعقد السببیه والمسییه فی المستقبل.

الثالث : الامتناع ، وقد اختلف النحاه فی إفادتها له وکیفیه إفادتها إیاه علی ثلاثه أقوال :

أحدها : أنها لا تفیده بوجه ، وهو قول الشلوبین ، زعم أنها لا تدل علی امتناع الشرط ولا علی امتناع الجواب ، بل علی التعلیق فی الماضی ، کما دلّتْ «إنْ» علی التعلیق فی المستقبل ، ولم تدل بالإجماع علی امتناع ولا ثبوت ، وتبعه علی هذا القول ابن هشام الخضراوی.

وهذا الذی قالاه کإنکار الضروریات؛ إذ فَهْمُ الامتناع منها کالبدیهی ، فإنَّ کل من سمع : «لو فَعَلَ» فهم عدم وقوع الفعل من غیر تردد.

الثانی : أنها تفید امتناع الشرط وامتناع الجواب جمیعاً ، وهذا هو القول الجاری علی ألسنه المعربین ، ونص علیه جماعه من النحویین ، وهو باطل بمواضع کثیره ، منها قوله تعالی : (وَلَوْ أنَّنا نَزَّلْنا إلَیْهِمُ المَلائکَهَ وَکَلَّمَهُمُ المَوتی وَحَشَرْنا عَلَیْهِم کُلَّ شَیء قُبُلاً ما کانُوا لِیُؤمِنُوا) (الأنعام/111) (وَلَوْ أنّ ما فی الأرضِ مِنْ شَجَرَه أقْلامٌ وَالْبَحرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَهُ أبْحُر ما نَفِدتْ کَلِماتُ الله) (لقمان/27) وقول النبی (صلی الله علیه وآله وسلم) فی بنت أبی سلمه : «فإنها لولم تکن ربیبتی فی

[شماره صفحه واقعی : 213]

ص: 213


1- نهج البلاغه : ک 31/918.

حجری ما حلت لی إنها لابنه أخی من الرضاعه» (1) وبیانه : أن کل شیء امتنع ثبت نقیضه فإذا امتنع «ما قام» ثبت «قام» وبالعکس ، وعلی هذا ، فیلزم علی هذا القول فی الآیه الاُولی ثبوتُ إیمانهم مع عدم نزول الملائکه وتکلیم الموتی لهم وحشر کل شیء علیهم ، وفی الثانیه نفاد الکلمات مع عدم کون مافی الأرض من شجره أقلاماً تکتب الکلمات وکون البحر الأعظم بمنزله الدواه وکون السبعه الأبحر مملوءه مداداً وهی تمدّ ذلک البحر ، ویلزم فی الحدیث ثبوت الحلیه مع کونها ربیبته (صلی الله علیه وآله وسلم) ، وکلّ ذلک عکس المراد.

الثالث : أنها تفید امتناع الشرط خاصه ، ولا دلاله لها علی امتناع الجواب ، ولاعلی ثبوته ، ولکنه إن کان مساویاً للشرط فی العموم کما فی قولک : «لو کانت الشّمسُ طالِعهً کان النّهارُ موجوداً» لزم انتفاؤه؛ لأنه یلزم من انتفاء السبب المساوی انتفاء مسببه ، وإن کان أعم کما فی قولک : «لو کانتِ الشّمسُ طالعه کان الضوء مُوجوداً» فلا یلزم انتفاؤه ، وإنما یلزم انتفاء القدر المساوی منه للشرط. وهذا قول المحققین.

ویتلخص علی هذا أن یقال : إنّ «لو» تدل علی ثلاثه اُمور : عَقد السببیه والمسببیه وکونهما فی الماضی وامتناع السبب.

ثم تاره یعقل بین الجزأین ارتباط مناسب وتاره لا یعقل ، فالنوع الأول علی ثلاثه أقسام :

ما یوجب فیه الشرع أو العقل انحصار مسببیه الثانی فی سببیه الأول ، نحو : (وَلَوْ شِئنا لَرَفَعْناهُ بِها) (الأعراف /176) ونحو : «لوکانتِ الشّمسُ طالعه کان النّهارُ موجوداً» وهذا یلزم فیه من امتناع الأول امتناع الثانی قطعاً.

[شماره صفحه واقعی : 214]

ص: 214


1- سنن ابن ماجه : 1/624.

وما یوجب أحدهما فیه عدم الانحصار المذکور ، نحو : «لو نام لانتقض وُضوؤه» ونحو : «لو کانت الشّمسُ طالعهً کان الضّوء موجوداً» وهذا لایلزم فیه من امتناع الأول امتناع الثانی کما قدمنا.

وما یُجوّز فیه العقل ذلک ، نحو : «لو جاءنی أکرمته» ؛ فإن العقل یجوّز انحصار سبب الإکرام فی المجیء ویرجحه أن ذلک هوالظاهر من ترتیب الثانی علی الأول ، وأنه المتبادر إلی الذهن ، وهذا النوع یدل فیه العقل علی انتفاء المسبب المساوی لانتفاء السبب ، لا علی الانتفاء مطلقاً ، ویدل الاستعمال والعرف علی الانتفاء المطلق.

والنوع الثانی قسمان :

الأول : ما یراد فیه تقریر الجواب وُجِدَ الشرطُ أو فُقِدَ ، ولکنه مع فَقْده أولی ، وذلک کقول النبی (صلی الله علیه وآله وسلم) : «إنّها لو لم تکن ربیبتی فی حجری ما حلّت لی ، إنّها لابنهُ أخی من الرضاعه» (1) فإنّه یدلُّ علی تقریر عدم حلیتها فی الحالین وعلی أنّ انتفاء الحلّیه مع ثبوت کونها ربیبته أولی ، وإنما لم تدل علی انتفاء الجواب لأمرین :

أحدهما : أن دلالتها علی ذلک إنما هو من باب مفهوم المخالفه ، وفی هذا الحدیث دلّ مفهومُ الموافقه علی عدم الحلیه؛ لانه إذا انتفت الحلیه عند عدم کونها ربیبته (صلی الله علیه وآله وسلم) ، فعند کونها ربیته أولی ، وإذا تعارض هذان المفهومان قدم مفهوم الموافقه.

ثانیهما : أنّه لما فقدت المناسبه انتفت العلیه ، فلم یجعل عدم کونها ربیبه عله عدم الحلیه ، فعلمنا أن عدم الحلیه معلل بأمر آخر ، وهو أنها ابنه أخیه (صلی الله علیه وآله وسلم) من

[شماره صفحه واقعی : 215]

ص: 215


1- المصدر السابق.

الرضاعه وذلک مستمر مع کونها ربیبته (صلی الله علیه وآله وسلم) فیکون عدم الحلیه عند عدم کونها ربیبته (صلی الله علیه وآله وسلم) مستنداً إلی ذلک السبب وحده ، وعند کونها ربیبته (صلی الله علیه وآله وسلم) مستنداً إلیه فقط أو إلیه وإلی کونها ربیبته (صلی الله علیه وآله وسلم) معاً ، وعلی ذلک تتخرج آیه لقمان؛ لأن العقل یجزم بأن الکلمات إذا لم تنفد مع کثره هذه الاُمور فلأنْ لاتنفد مع قلتها وعدم بعضها أولی.

الثانی : أن یکون الجوابُ مقرراً علی کل حال من غیر تعرض لأولویه نحو : (وَلوْ رُدّوا لَعادُوا) (الأنعام /28) ، فهذا وأمثاله یعرف ثبوته بعله اُخری مستمره علی التقدیرین ، والمقصود فی هذا القسم تحقیق ثبوت الثانی ، وأما الامتناع فی الأول فإنه وإن کان حاصلاً لکنه لیس المقصود.

الثانی من أقسام «لو» : أن تکون حرف شرط فی المستقبل

إلا أنها لا تجزم کقول النبی (صلی الله علیه وآله وسلم) : «لو یقول أحدکم إذا غضب : أعوذ بالله من الشیطان الرجیم ، ذهب عنه غضبُه» (1) وقوله تعالی : (وَلْیَخْشَ الّذینَ لَوْ تَرَکُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُریَّهً ضِعافا خافُوا عَلَیْهِمْ) (النساء /9) ، أی : ولیخش الذین إن شارفوا وقاربوا أن یترکوا ، وإنما أوّلنا الترک بمشارفه الترک؛ لأن الخطاب للأوصیاء ، وإنما یتوجه إلیهم قبل الترک؛ لأنهم بعده أموات ، ومثله : (کُتِبَ عَلَیْکُمْ إذا حَضَرَ أحَدَکُمْ المَوتَ) (البقره/180) ، أی : إذا قارب حضوره (وَإذا طَلَّقْتُمُ النّساء فَبَلَغْنَ أجَلَهُنَّ فَأمْسِکُوهُنَّ) (البقره/231) لأن بلوغ الأجل انقضاء العده ، وإنما الإمساک قبله.

وهذا المعنی قاله کثیر من النحویین فی نحو قوله تعالی : (وما أنْتَ بِمُؤمِن لَنا وَلَو کُنّا صادِقینَ) (یوسف/17) (لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدّینِ کُلّهِ وَلَوْ کَرِهَ المُشرِکُونَ) (التوبه /33) وفی الحدیث النبویّ : «أعطها ولو خاتماً من حدید» (2).

[شماره صفحه واقعی : 216]

ص: 216


1- کنزالعمال : 3/ ح 7720.
2- فتح الباری : 9/ ح 5029.

وأما نحو : (وَلَوْ تَری إذ وُقِفُوا عَلَی النّار) (الأنعام /27) (أنْ لَوْ نَشاء أصَبْناهُمْ) (الأعراف /100) وقول کعب :

236- لقد أقوم مقاما لو یقوم به***أری وأسمعُ ما لو یسمعُ الفیلُ (1)

فمن القسم الأول ، لا من هذا القسم؛ لأن المضارع فی ذلک مراد به المضی ، وتقریر ذلک : أن تعلم أن خاصیه «لو» فرض ما لیس بواقع واقعاً ، ومن ثم انتفی شرطها فی الماضی والحال لما ثبت من کون متعلقها غیر واقع ، وخاصیه «إنْ» تعلیق أمر بأمر مستقبل محتمل ، ولا دلاله لها علی حکم شرطها فی الماضی والحال؛ فعلی هذا قوله تعالی : (وَلَو کُنّا صادِقِینَ) (یوسف /17) یتعین فیه معنی «إن» ؛ لأنه خبر عن أمر مستقبل محتمل ، ولا یمکن جعلها امتناعیه؛ للاستقبال والاحتمال ، ولأن المقصود تحقق ثبوت الصدق لا امتناعه ، وأما قوله (2).

237- لا یُلفِکَ الراجیکَ إلا مظهراً***خُلُقَ الکرامِ ولو تکون عدیما

فیحتمل أن «لو» فیه بمعنی «إنْ» علی أن المراد مجرد الإخبار بوجود الجزاء عند وجود الشرط فی المستقبل ، ویحتمل أنها علی بابها وأن المقصود فرض الشرط واقعاً والحکم علیه مع العلم بعدم وقوعه.

والحاصل : أن الشرط متی کان مستقبلاً محتملاً ، ولیس المقصود فرضه الآن أو فیما مضی فهی بمعنی «إنْ» ومتی کان ماضیاً أو حالاً أو مستقبلاً ، ولکن قُصدَ فرضه الآن أو فیما مضی فهی الامتناعیه.

الثالث : أن تکون حرفاً مصدریاً بمنزله «أن»

إلا أنها لا تنصب ، وأکثر وقوع

[شماره صفحه واقعی : 217]

ص: 217


1- شرح شواهد المغنی : 2/647.
2- لم یسمّ قائله. شرح شواهد المغنی : 2/646.

هذه بعد «ودَّ أو یودُّ» ، نحو قوله تعالی : (وَدّوا لَوْ تُدْهِنُ) (القلم /9) (یَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ یُعَمّرُ ألفَ سَنَه) (البقره /96) ومن وقوعها بدونهما قول الأعشی (1) :

238- وربما فاتَ قوماً جُلُّ أمرِهم***مِن التّأنّی ، وکانَ الحزمُ لو عجلُوا

وأکثرهم لم یثبت ورود «لو» مصدریه ، والذی أثبته ، الفراء وأبو علی وأبو البقاء والتبریزی وابن مالک.

ویقول المانعون فی نحو : (یَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ یُعَمَّرُ ألْفَ سَنَه) (البقره/96) : إنها شرطیه ، وإن مفعول «یود» وجواب «لو» محذوفان ، والتقدیر : یود أحدهم التعمیر لو یعمر ألف سنه لسرّه ذلک ، ولا خفاء بما فی ذلک من التکلف.

ویشهد للمُثبتین قراءه بعضهم : (ودّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُوا) (القلم/9) بحذف النون ، فعطف «یُدْهِنوا» بالنصب علی «تُدهِنُ» لما کان معناه أن تدهن.

ویشکل علیهم دخولها علی «أنّ» فی نحو قوله تعالی : (وَما عَمِلَتْ مِنْ سُوء تَوَدُّ لَوْ أنَّ بَینَها وَبَیْنَهُ أمَداً بَعیداً) (آل عمران/30) وقول الرسول (صلی الله علیه وآله وسلم) : «یود أهل العافیه یوم القیامه حین یعطی أهل البلاء الثوابَ لو أنّ جلودهم کانت قرضت فی الدنیا بالمقاریض» (2).

وجوابه : أن «لو» إنما دخلت علی فعل عام مقدر بعد «لو».

الرابع : أن تکون للتمنی

نحو : «لو تأتینی فَتُحَدّثَنی» ولهذا نصب «تحدثنی».

[شماره صفحه واقعی : 218]

ص: 218


1- هکذا فی نسخ المغنی : ولکن قال البغدادی : قال السیوطی : «هو من قصیده للقطامی» وقد راجعت دیوان القطامی ؛ فلم أجد البیت فی هذه القصیده ولا فی غیرها من شعره. شرح أبیات مغنی اللبیب : 5/60.
2- کنز العمال : 3/ ح 6661.

واختلف فیها ؛ فقال ابن الضائع وابن هشام : هی قسم برأسها لا تحتاج إلی جواب کجواب الشرط ، ولکن قد یُؤتی لها بجواب منصوب کجواب «لیت». وقال بعضهم : هی «لو» الشرطیه اُشربت معنی التمنی؛ بدلیل أنهم جمعوا لها بین جوابین : جواب منصوب بعد الفاء ، وجواب باللام کقول مهلهل :

239- فلو نُبشَ المقابرُ عن کُلَیب***فیخبَرَ بالذّنائبِ أیّ زِیر

بیوم الشَعثمین لقرّعیناً

وکیف لِقاء من تحت القبور؟ (1)

وقال ابن مالک : هی «لو» المصدریه أغنت عن فعل التمنی ، وذلک أنه أورد قول الزمخشری : وقد تجیء «لو» فی معنی التمنی فی نحو : «لو تأتینی فتحدثنی» فقال : إن أراد أن الأصل : «وددت لو تأتینی فتحدثنی» فحذف فعل التمنی ؛ لدلاله «لو» علیه فأشبهت «لیت» فی الإشعار بمعنی التمنی فکان لها جواب کجوابها فصحیح أو أنها حرفٌ وضع للتمنی کَ «لیت» فممنوع؛ لاستلزامه منع الجمع بینهاو بین فعل التمنی کما لا یجمع بینه وبین «لیت». انتهی.

الخامس : أن یکون للعرض

نحو : «لو تنزلُ عندنا فَتُصیب خیراً» ، ذکره فی التسهیل.

و هنا مسائل
إحداها : أنّ «لو» خاصه بالفعل

و قد یلیها اسم مرفوع معمول لمحذوف یفسره ما بعده ، أو اسم منصوب کذلک ، أو خبر لِ «کان» محذوفه ، أو اسم هو فی الظاهر مبتدأ وما بعده خبر.

[شماره صفحه واقعی : 219]

ص: 219


1- شرح شواهد المغنی : 2/654 و 655.

فالأول کقول المتلمس :

240- ولو غیرُ أخوالی أرادوا نقیصتی***جَعَلتُ لهم فوق العَرانینَ میسَما (1)

والثانی نحو : «لو زیداً رأیتُه أکرمته».

والثالث کقوله (2) :

241- لا یَأمَن الدَّهرَ ذوبَغی ولو مَلِکاً***جُنودُهُ ضاق عنها السهلُ والجبلُ

والرابع نحو قول عدی بن زید :

242- لو بِغیرِالماء حَلْقی شَرِقٌ***کنتُ کالغصّان بالماء اعتصاری (3)

واختلف فیه ؛ فقیل : محمول علی ظاهره ، وإن الجمله الاسمیه ولیتها شذوذاً وقال الفارسی : هو من النوع الأول ، والأصل : لو شَرقَ حلقی هو شَرقٌ ، فحذف الفعل أولاً والمبتدأ آخراً.

المسأله الثانیه : تقع «أنّ» بعدها کثیراً

نحو قوله تعالی : (وَلَو أنّهُمْ آمَنُوا) (البقره /103) وقول النبی (صلی الله علیه وآله وسلم) : «لو أنّ الریاض أقلام والبحر مداد والجنّ حسّاب والإنس کتّاب ما أحصوا فضائل أمیرالمؤمنین علی بن أبی طالب» (4) وقول أبی الأسود الدؤلی فی رثاء امیرالمؤمنین (علیه السلام) :

243- ولو أنّا سُئلنا المالَ فیه***بَذَلنا المال فیه والبنینا (5)

[شماره صفحه واقعی : 220]

ص: 220


1- راجع شرح أبیات مغنی اللبیب وهامشه : 5/77 و «المِیسم» هنا اسم لأثر الوسم.
2- لم یسمّ قائله. شرح شواهد المغنی : 2/ 658.
3- شرح شواهد المغنی : 2/658.
4- المحجّه البیضاء 1/245.
5- أدب الطف : 1/105.

وموضعها عندالجمیع رفع ، فقال سیبویه : بالابتداء ولا تحتاج إلی خبر؛ لاشتمال صلتها علی المسند والمسند إلیه ، واختصت من بین سائر ما یؤول بالاسم بالوقوع بعد «لو» کما اختصت «غُدوه» بالنصب بعد «لدُنْ» والحین بالنصب بعد «لات» وقیل : علی الابتداء ، والخبر محذوف ، ثم قیل : یقدر مقدما ، أی : ولو ثابتٌ إیمانهم ، علی حد : (وَآیَهٌ لَهُمْ أنّا حَمَلْنا) (یس/41) وقال ابن عصفور : بل یقدر هنا مؤخراً ، وذلک لأنّ «لعل» لا تقع هنا؛ فلا تشتبه «أن» المؤکده إذا قدّمت ، بالتی بمعنی «لعل» فالأولی حینئذ أن یقدر مؤخراً علی الأصل ، أی : ولو إیمانهم ثابت.

وذهب المبرّد والزجاج والکوفیون إلی أنه علی الفاعلیه ، والفعل مقدر بعدها ، أی : ولو ثبتَ أنهم آمنوا ، ورُجّح بأن فیه إبقاء «لو» علی الاختصاص بالفعل.

المسأله الثالثه

لغلبه دخول «لو» علی الماضی لم تجزم و لو اُرید بها معنی «إن» الشرطیه ، و زعم بعضهم أن الجزم بها مطرد علی لغه ، وأجازه جماعه فی الشعر منهم ابن الشجری کقوله (1) :

244- لو یشأ طارَبهِ ذو مَیْعه***لاحق الآطال نَهْدٌ ذُو خُصَلْ

وقد خرّج علی لغه من یقول : «شا ، یشا» بألف ، ثم اُبدلت همزه ساکنه ، کما قیل : «العألم والخأتم».

المسأله الرابعه

جواب «لو» إما مضارع منفی بِ «لم» نحو قول النبیّ صلّی الله علیه وآله : «لو أنّ ثوباً من ثیاب أهل الجنّه اُلقی إلی أهل الدنیا لم تحتمله أبصارهم» (2)

[شماره صفحه واقعی : 221]

ص: 221


1- قال السیوطی : «عزاه فی الحماسه لامرأه من بنی الحارث ، وقال العینی : هو لعلقمه». شرح شواهد المغنی : 2/664.
2- عدّه الداعی : 99.

أو ماض مثبت أو منفی بِ «ما» ، والغالب علی المثبت دخول اللام علیه ، نحو قول النبی (صلی الله علیه وآله وسلم) : «لو أنّ هذا الدین فی الثریا لَنالَتْهُ رجالٌ من فارس» (1) ، ومن تجرده منها قوله تعالی : (لَوْ نَشاء جَعَلْناهُ اُجاجاً) (الواقعه /70) والغالب علی المنفی تجرده منها ، نحو : (وَلَوْ شاء رَبُّکَ ما فَعَلُوهُ) (الأنعام/112) ومن اقترانه بها قوله (2) :

245- ولو نُعطی الخیارَ لما افترقنا***ولکن لاخیار مع اللیالی

وقد ورد جواب «لو» الماضی مقروناً بِ «قد» ، وهو غریب.

قیل : وقد یکونُ جوابُ «لو» جمله اسمیه مقرونه باللام أو بالفاء کقوله تعالی : (وَلَوْ أنَّهُمْ آمَنُوا واتَّقوا لَمَثُوبَهٌ مِنْ عِندالله خَیرٌ) (البقره / 103) وقیل : هی جواب قسم مقدر.

(لولا)
اشاره

علی أربعه أوجه :

أحدها : أن تدخل علی جملتین

اسمیه ففعلیه لربط امتناع الثانیه بوجود الاُولی ، کقول الکمیت :

246- یقولون لَمْ یورث ولولا تُراثُه***لَقَد شَرِکتْ فیه بَکَیل وأرحَب (3)

ولیس المرفوع بعد «لولا» فاعلاً بفعل محذوف ، ولا بِ «لولا» لنیابتها عنه ،

[شماره صفحه واقعی : 222]

ص: 222


1- أعیان الشیعه : 1/302.
2- شرح شواهد المغنی : 2/665 ، شرح أبیات مغنی اللبیب 5/111. لم یسمّ قائله.
3- بعده : وعَک ولَخْمٌ والسَکون وحِمْیَر***و کِندَهُ و الحَیّان ، بکر وتَغِلبُ شرح الهاشمیات : 42.

ولابها أصاله ، خلافاً لزاعمی ذلک ، بل رفعه بالابتداء ، ثم قال أکثرهم : یجب کونُ الخبر کوناً مُطلقاً محذوفاً؛ فإذا اُرید الکون المقید لم یجز أن تقول : «لولا زید قائم» ولا أن تحذفه ، بل تجعل مصدَره هو المبتدأ ، فتقول : «لولا قیام زید لأتیتک» أو تدخل «أنّ» علی المبتدأ فتقول : «لولا أنّ زیداً قائم» وتصیر «أنّ» وصلتها مبتدأ محذوف الخبر وجوباً ، أو مبتدأ لا خبر له ، أو فاعلاً بِ «ثبت» محذوفاً ، علی الخلاف السابق فی فصل «لو».

وذهب الرمانی وابن الشجری والشلوبین وابن مالک إلی أنّه یکون کوناً مطلقاً کَ «الوجود والحصول» فیجب حذفه ، وکوناً مقیداً کَ «القیام والقعود» فیجب ذکره إن لم یعلم ویجوز الأمران إن علم.

وزعم ابن الطراوه أن جواب «لولا» أبداً هو خبر المبتدأ ، ویرده أنه لا رابط بینهما.

وإذا ولی «لولا» مضمرٌ فحقه أن یکون ضمیرَ رفع ، نحو : (لَوْلا أنْتمْ لَکُنّا مُؤمنینَ) (سبأ /31) وسمع قلیلاً : «لولای ولولاک ولولاه» خلافاً للمبرد ، قال النبیّ (صلی الله علیه وآله وسلم) : «لولاک یا علی ما عُرِف المؤمنون مِنْ بعدی» (1).

ثم قال سیبویه والجمهور : هی جاره للضمیر مختصه به ، کما اختصت «حتی» والکاف بالظاهر ولا تتعلق «لولا» بشیء ، وموضع المجرور بها رفع بالابتداء ، والخبر محذوف.

وقال الأخفش : الضمیر مبتدأ و «لولا» غیر جاره ، ولکنهم أنابوا الضمیر المخفوض عن المرفوع ، کما عکسوا ، إذ قالوا : «ما أنا کأنت» ، «ولا أنت کأنا»

[شماره صفحه واقعی : 223]

ص: 223


1- کنز العمال 13/ ح 36477.

وقد أسلفنا أن النیابه إنما وقعت فی الضمائر المنفصله؛ لشبهها فی استقلالها بالأسماء الظاهره ، فإذا عطف علیه اسم ظاهر ، نحو : «لولاک وزید» تعین رفعه؛ لأنها تخفض الظاهر.

الثانی : أن تکون للتحضیض و العرض

فتختص بالمضارع أو ما فی تأویله ، نحو : (لَوْلا تَسْتَغْفِرُونَ الله) (النمل /46) ونحو (لَوْلا أخّرْتَنی إلی أجَل قَرِیب) (المنافقون /10).

الثالث : أن تکون للتوبیخ و التندیم

فتختص بالماضی ، نحو : (لَوْلا جاؤُوا عَلَیهِ بِأرْبَعَهِ شُهداء) (النور /13) ومنه : (وَلَولا إذْ سَمِعْتُمُوهُ قُلْتُمْ ما یَکُونُ لَنا أنْ نَتَکَلّم بِهذا) (النور /16) إلا أن الفعل اُخَّر.

وقد فصلت من الفعل بِ «إذ وإذا» معمولین له ، وبجمله شرطیه معترضه؛ فالأول کما تقدّم ، والثانی والثالث ، نحو : (فَلولا إذا بَلَغَتِ الحُلْقُومَ وأنتُمْ حِینَئذ تَنْظُرُونَ ونَحْنُ أقْرَبُ إلَیهِ مِنْکُمْ وَلکِنْ لا تُبصِرُونَ فَلَولا إنْ کُنْتُمْ غَیْرَ مَدِینینَ تَرْجِعُونها) (الواقعه /83 - 87) المعنی : فهلا ترجعون الروح إذا بلغت الحلقوم إن کنتم غیر مدینین ، وحالتکم أنکم تشاهدون ذلک ، ونحن أقرب إلی المحتضر منکم ، ولکنکم لاتشاهدون ذلک ، و «لولا» الثانیه تکرار للاُولی.

الرابع : الاستفهام

نحو (لَوْلا أخّرتَنی إلی أجَل قَرِیب) (المنافقون /10) (لَوْلا أُنزِلَ عَلَیْهِ مَلَکٌ) (الأنعام/8) قال الهروی : وأکثرهم لا یذکره. والظاهر أن الاُولی للعرض ، وأن الثانیه مثل : (لَوْلا جاؤا عَلَیْهِ بأرْبَعَهِ شُهَداء) (النور/13).

وذکر الهروی أنها تکون نافیه بمنزله «لَم» ، وجعل منه : (فَلَوْلا کانَتْ قَرْیَهٌ آمَنَتْ فَنَفَعَها إیمانُها إلا قَوْمَ یُونُسَ) (یونس /98) والظاهر أن المعنی علی التوبیخ ، أی : فهلا کانت قَریه واحده من القری المُهلکه تابت عن الکفر قبل مجیء

[شماره صفحه واقعی : 224]

ص: 224

مجیء العذاب فنفعها ذلک ، وهو تفسیر الأخفش والکسائی والفراء وعلی بن عیسی والنَحّاس ، ویؤیده قراءه اُبیّ وعبدالله : «فَهَلا کانَت» ویلزم من هذا المعنی النفی ، لأن التوبیخ یقتضی عدم الوقوع ، فإن احتج محتج للهروی بأنه قرئ بنصب «قوم» علی أصل الاستثناء ، ورفعه علی الإبدال ، فالجواب : أنّ الإبدال یقع بعد ما فیه رائحه النفی کقول الأخطل :

247- وبالصّریمه منهم مَنزل خَلَقٌ***عاف تغیّر إلاّ النّؤیُ والوَتدُ (1)

فرفع لما کان «تغیر» بمعنی «لم یبق علی حاله» ؛ ویوضح لک ذلک أن البدل فی غیر الموجب أرجح من النصب ، وقد اجتمعت السبعه علی النصب فی (إلاّ قَوْمَ یُونُسَ) (یونس /98) فدل علی أن الکلام موجب ، ولکن فیه رائحه غیر الإیجاب.

(لو ما)

بمنزله «لولا» تقول : «لوما زید لأکرمتک» وفی التنزیل : (لَوْما تأتِینا بِالْمَلائکَهِ إن کنتَ مِنَ الصادِقین) (الحجر/7).

(لیت)

حرف تمنّ یتعلق بالمستحیل غالباً کقول أبی العتاهیه :

248- فیالیتَ الشبابَ یعودُ یوماً***فاُخبرَهُ بما فعلَ المشیبُ (2)

وبالممکن قلیلاً.

[شماره صفحه واقعی : 225]

ص: 225


1- شرح شواهد المغنی : 2/670 و 671.
2- شرح أبیات مغنی اللبیب : 5/163. وأهمله السیوطی ؛ لتأخّر قائله عن زمن الاستشهاد.

وحکمه أن ینصب الاسم ویرفع الخبر ، قال الفراء وبعض أصحابه : وقد ینصبهما کقوله (1) :

249- ................... ***یالیتَ أیام الصّبا رواجعا

وهو محمول علی حذف الخبر ، وتقدیره : «أقبلتْ» لا «تکون» خلافاً للکسائی؛ لعدم تقدم «إنْ ولوْ» الشرطیتین.

وتقترن بها «ما» الحرفیه فلا تزیلها عن الاختصاص بالأسماء ، لایقال : «لیتما قام زید» خلافاً لابن أبی الربیع وطاهر القزوینی ، ویجوز حینئذ إعمالها؛ لبقاء الاختصاص وإهمالها حملاً علی أخواتها.

(لیس)

لیس کلمه داله علی نفی الحال ، وتنفی غیره بالقرینه ، نحو : «لیسَ خَلَقَ الله مثله» وقول الأعشی فی النبیّ (صلی الله علیه وآله وسلم) :

250- لهُ نافلاتٌ ما یُغِبُّ نَوالُها***ولیسَ عطاءُ الیومِ مانِعَهُ غدا (2)

وهی فعل لایتصرف ، وزنه «فعِل» بالکسر ، ثم التزم تخفیفه ، ولم نقدره «فعَلَ» بالتفح؛ لأنه لا یخفف ، ولا «فَعُلَ» بالضم؛ لأنه لم یوجد فی یائی العین إلا فی «هَیُؤ» وسمع : «لُستُ» بضم اللام ، فیکون علی هذه اللغه کَ «هَیُؤ».

وزعم ابن السراج أنه حرف بمنزله «ما» وتابعه الفارسی فی الحلَبیات وابن شقیر وجماعه ، والصواب : الأول؛ بدلیل : ولستُما ولستنّ ولیْسا ولیْسوا

[شماره صفحه واقعی : 226]

ص: 226


1- فقال السیوطی : «قال الجمحی فی طبقات الشعراء : هو للعجاج». شرح شواهد المغنی : 2/690.
2- شرح شواهد المغنی : ٢/٧٠٤.

ولَیست ولسنَ. قال أبو الأسود الدؤلی فی رثاء الإمام الحسین (علیه السلام) ومَن اُصیب معه من بنی هاشم :

251- ألستِ ترین بنی هاشم***قد أفنَتْهُمُو الفئهُ الظالمهُ (1)

وتلازم رفع الاسم ونصب الخبر ، کقول الإمام الحسین (علیه السلام) : «أوَلیس حمزه سیدالشهداء عمّ أبی؟» (2) وقیل : قد تخرج عن ذلک فی مواضع :

أحدها : أن تکون حرفاً ناصباً للمستثنی بمنزله «إلا» ، نحو : «أتونی لیس زیداً» ، والصحیح : أنها الناسخه ، وأن اسمها ضمیر راجع للبعض المفهوم مما تقدم ، واستتاره واجب؛ فلا یلیها فی اللفظ إلا المنصوب.

الثانی : أن یقترن الخبر بعدها بِ «إلاّ» ، نحو : «لیس الطیبُ إلا المسک» بالرفع ، فإن بنی تمیم یرفعونه حملاً لها علی «ما» فی الإهمال عند انتقاض النفی ، کما حمل أهلُ الحجاز «ما» علی «لیس» فی الإعمال عند استیفاء شروطها.

الثالث : أن تدخل علی الجمله الفعلیه ، أو علی المبتدأ والخبر مرفوعین کقول النبیّ (صلی الله علیه وآله وسلم) : «لیس یتحسّر أهل الجنّه علی شیء إلاّ علی ساعه مرّت بهم لم یذکروا الله عزّوجلّ فیها» (3) وقوله (4) :

252- ألا لیس إلّا ما قضی الله کائنٌ***وما یستطیع المرء نفعاً ولا ضراً

ولا دلیل فیهما ، لجواز کون لیس فیهما شأنه.

[شماره صفحه واقعی : 227]

ص: 227


1- أدب الطف : 1/101.
2- الکامل فی التاریخ : 4/62.
3- کنزالعمال : 1/ ح1806.
4- قال البغدادی : لم أقف علی قائله. شرح أبیات مغنی اللبیب : 5/208.

الرابع : أن تکون حرفاً عاطفاً ، أثبت ذلک الکوفیون أو البغدادیون ، علی خلاف بین النَّقله ، واستدلوا بنحو قول نفیل بن حبیب :

253- أین المفر والإله الطّالب***والأشرم المغلوب لیس الغالب (1)

وخرّج علی أن «الغالب» اسمها والخبر محذوف ، قال ابن مالک : وهو فی الأصل ضمیر متصل عائد علی «الأشرم» ، أی : لیسهُ الغالبُ کما تقول : «الصدیق کانهُ زید» ثم حذف؛ لاتّصاله. ومقتضی کلامه أنه لولا تقدیره متصلاً لم یجز حذفه ، وفیه نظر.

[شماره صفحه واقعی : 228]

ص: 228


1- شرح شواهد المغنی : 2/705.
حرف المیم
(ما)
اشاره

تأتی علی وجهین : اسمیه ، وحرفیه ، وکل منهما ثلاثه أقسام.

فأما أوجه الاسمیه
فأحدها : أن تکون معرفه

و هی نوعان :

ناقصه ، وهی الموصوله ، نحو قوله تعالی : (ما عِنْدَکُمْ یَنْفَدُ وَما عِنْدالله باق) (النحل /96) وقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «عبادَالله إنکم وما تَأمُلون من هذه الدنیا أثویاءُ مُؤجّلونَ» (1).

وتامه ، وهی نوعان :

وعامه أی مقدره بقولک : الشیء ، وهی التی لم یتقدمها اسمٌ تکون هی وعاملها صفه له فی المعنی ، نحو : (إنْ تُبْدُوا الصّدقاتِ فَنِعِمّا هِیَ) (البقره/271) أی : فنعم الشیء هی ، والأصل : فنعم الشیء إبداؤها؛ لأن الکلام فی الإبداء لا فی

[شماره صفحه واقعی : 229]

ص: 229


1- نهج البلاغه : ط129/400.

الصدقات ، ثم حذف المضاف واُنیب عنه المضاف إلیه ، فانفصل وارتفع.

وخاصه وهی التی تقدمها ذلک ، وتقدر من لفظ ذلک الاسم ، نحو : «غسَلتُه غسلاً نعمّا» و «دققته دقاً نعمّا» أی : نعم الغسل ونعم الدق ، وأکثرهم لایثبت مجیء «ما» معرفه تامه ، وأثبته جماعه منهم ابن خروف ونقله عن سیبویه.

الثانی : أن تکون نکره مجرده عن معنی الحرف

و هی أیضاً نوعان :

ناقصه وتامه :

فالناقصه هی الموصوفه ، وتقدر بقولک : شیء کقولهم : «مررت بما معجب لک» أی :

بشیء مُعجب لک ، وقوله (1) :

254- ربّما تکره النفوس من الأم-***ر له فُرجه کحلّ العقال

أی : رب شیء تکرهه النفوس.

والتامّه : تقع فی ثلاثه أبواب :

أحدها : التعجب کقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «ما أحسنَ تواضعَ الأغنیاء للفقراء طلباً لما عندالله» (2) المعنی : شیء حسّن تواضع الأغنیاء ، جزم بذلک جمیع البصریین إلا الأخفش فجوّزه ، وجوّز أن تکون معرفه موصوله والجمله بعدها صله لامحل لها ، وأن تکون نکره موصوفه والجمله بعدها فی موضع رفع نعتاً لها وعلیهما فخبر المبتدأ محذوف وجوباً ، تقدیره : شیء عظیم ونحوه.

[شماره صفحه واقعی : 230]

ص: 230


1- نسب البیت إلی اُمیه بن أبی الصلت وإلی حنیف بن عمیر الیشکری وإلی غیرهما. شرح شواهد المغنی : 2/707.
2- نهج البلاغه : ح 398/1277.

ثانیها : باب «نعم وبئس» ، نحو : «غسلته غسلاً نعمّا» و «دققتُه دقّاً نعمّا» أی : نعم شیئاً ، فَ «ما» نصبٌ علی التمییز عند جماعه من المتأخرین منهم الزمخشری ، وظاهر کلام سیبویه أنها معرفه تامه کما مرّ.

ثالثها : قولهم إذا أرادوا المبالغه فی الإخبار عن أحد بالإکثار من فعل کالکتابه : «إنّ زیداً ممّا أن یکتبَ» أی : إنه من أمر کتابه ، أی إنه مخلوق من أمر وذلک الأمر هو الکتابه فَ «ما» بمعنی «شیء» و «أنْ» وصلتها فی موضع خفض بدلاً منها ، والمعنی بمنزلته فی (خُلِقَ الإنْسانُ مِنْ عَجَل) (الأنبیاء/37) جعل؛ لکثره عجلته کأنه خلق منها ، وزعم السیرافی وابن خروف وتبعهما ابن مالک ونقله عن سیبویه أنها معرفه تامه بمعنی الشیء أو الأمر ، و «أنْ» وصلتها مبتدأ ، والظرف خبره ، والجمله خبر لِ «إنّ» ولا یتحصل للکلام معنی طائل علی هذا التقدیر.

الثالث : أن تکون نکره مضمنه معنی الحرف

و هی نوعان :

أحدهما : الاستفهامیه ، ومعناها : أیّ شیء ، نحو قوله تعالی : (ما لَوْنُها) (البقره/69) وقول حسّان فی رثاء النبیّ (صلی الله علیه وآله وسلم) :

255- ما بال عینی لا تنام؟ کأنّما***کُحِلَتْ مَآقیها بکُحل الأرمَد (1)

ویجب حذف ألف «ما» هذه إذا جُرّتْ وإبقاء الفتحه دلیلاً علیها ، کقول الإمام علی بن الحسین (علیهما السلام) خطاباً لأبیه : «مم حمدتَ واسترجَعتَ» (2) وقول

[شماره صفحه واقعی : 231]

ص: 231


1- دیوان حسان بن ثابت : 208.
2- قاله فی طریق کربلاء حین رأی أن أبیه علیه السلام یسترجع فأجات الحسین علیه السلام : «یا بنی إنّی خفقت (براسی) خفقه ، فعنّ لی فارس علی فرس فقال : القوم یسیرون والمنایا تسیر معهم ، فعلمتُ أنّ أنفسنا نُعیت إلینا». الکامل فی التاریخ : 4/51.

الکمیت :

256- فتلک ولاه السّوء قدْ طالَ مکثُهم***فحتّام حتّام العناءُ المُطوّلُ؟ (1)

وربما تبعت الفتحهُ الألف فی الحذف ، وهو مخصوص بالشعر ، کقوله (2) :

257- یا أبا الأسود لِمْ خلّفْتَنی***لِهُموم طارقات وذِکَرْ

وعله حذف الألف ، الفرق بین الاستفهام والخبر؛ فلهذا حذفت فی نحو : (فَناظِرهٌ بِمَ یَرجعُ المُرْسَلونَ) (النمل/35) (لِمَ تَقُولُونَ مالا تَفْعَلُونَ) (الصف /2) وثبتت فی نحو (یؤمِنُونَ بما اُنزِلَ إلیک) (البقره/4) (ما مَنَعَک أن تسجُدَ لِما خلقتُ بِیَدَیّ) (ص /75) وکما لاتحذف الألف فی الخبر لاتثبت فی الاستفهام ، وأمّا قراءه عکرمه وعیسی : (عَمّا یَتَساءلُونَ) (النبأ /1) فنادر.

وإذا رکبت «ما» الاستفهامیه مع «ذا» لم تحذف ألفها ، نحو : «لما ذا جئت؛ لأن ألفها قد صارت حشواً.

فصل فی (ماذا)

اعلم أنها تأتی فی العربیه علی أوجه :

منها : أن تکون «ما» استفهامیه و «ذا» إشاره ، نحو : «ما ذا التّوانی؟» ، و :

258- ماذا الوقوف علی نار وقد خَمَدَتْ***یا طالَما اُوقدَت فی الحرب نِیرانُ (3)

ومنها : ان تکون «ما» استفهامیه و «ذا» موصوله کقول لبید :

[شماره صفحه واقعی : 232]

ص: 232


1- شرح شواهد المغنی : 2/709.
2- قال البغدادی : لم یعرف قائله. شرح أبیات مغنی اللبیب : 5/220.
3- شرح شواهد المغنی : 2/711. لم یسمّ قائله.

259- ألاتسألان المرء ماذا یُحاولُ***أنَحْبٌ فیُقْضی أم ضلالٌ وباطلٌ؟ (1)

فَ «ما» مبتدأ؛ بدلیل إبداله المرفوع منها ، و «ذا» موصول؛ بدلیل افتقاره للجمله بعده ، وهو أرجح الوجهین فی (وَیَسْألُونَکَ ماذا یُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوُ) (البقره/219) فیمن رفع «العفو» أی : الذی ینفقونه ، العفو ؛ إذ الأصل : أن تجاب الاسمیه بالاسمیه والفعلیه بالفعلیه.

ومنها : أن یکون «ماذا» کله استفهاما علی الترکیب کقولک : «لماذا جئت؟» وهو أرجح الوجهین فی الآیه فی قراءه غیر أبی عمرو : (قُلِ العَفْوَ) (البقره/219) بالنصب ، أی : ینفقون العفو.

ومنها : أن تکون «ما» استفهاماً و «ذا» زائده ، أجازه جماعه منهم ابن مالک فی نحو : «ماذا صنعت؟» وعلی هذا التقدیر فینبغی وجوب حذف الألف فی نحو : «لم ذا جئت؟» والتحقیق : أن الأسماء لا تزاد.

النوع الثانی : الشرطیه و هی نوعان :

غیر زمانیه ، نحو : (وما تَفْعَلُوا مِن خَیر یَعْلَمْهُ الله) (البقره /197).

وزمانیه ، أثبت ذلک الفارسی وأبوالبقاء وأبو شامه وابن بری وابن مالک ، وهو ظاهر فی قوله تعالی : (فَمَا اسْتَقامُوا لَکُمْ فَاسْتَقیمُوا لَهُمْ) (التوبه /7) أی استقیموا لهم مده استقامتهم لکم ، ومحتمل فی (فما اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَاتُوهُنَّ اُجُورَهُنَّ) (النساء /24) إلا أن «ما» هذه مبتدأ لا ظرفیه ، والهاء من «به» راجعه إلیها ، ویجوز فیها الموصولیه و «فاتُوهُنَّ» الخبر ، والعائد محذوف أی : لأجله.

[شماره صفحه واقعی : 233]

ص: 233


1- شرح شواهد المغنی : 2/711.
و أما أوجه الحرفیه
فأحدها : أن تکون نافیه

فإن دخلت علی الجمله الاسمیه أعملها الحجازیون والتهامیون والنجدیون عمل «لیس» بشروط معروفه ، نحو (ما هذا بَشَراً) (یوسف /31) (ما هُنَّ اُمَّهاتِهِمْ) (المجادله /2) وعن عاصم : أنه رفع «اُمهاتهم» علی التمیمیه ، وندر ترکیبها مع النکره تشبیهاً لها بِ «لا» کقوله : (1)

260- ومابأسَ لو رَدَّتْ علینا تحیَّهً***قلیلٌ علی مَنْ یعرفُ الحقّ عابُها

وإن دخلت علی الفعلیه لم تعمل ، نحو قوله تعالی : (وما تُنْفِقُونَ إلاّ اْبتِغاء وَجْهِ الله) (البقره /272) وقول حسان :

261- بالله ما حَمَلت اُنثی ولا وَضَعت***مثلَ النبیّ رسولِ الرحمه الهادی (2)

وإذا نفت المضارع تخلّص عندالجمهور للحال ، وردّ علیهم ابن مالک بنحو : (قُلْ ما یَکُونُ لِی أنْ اُبَدِّلَهُ) (یونس/15) واُجیب بأن شرط کونه للحال انتفاء قرینه خلافه.

الثانی : أن تکون مصدریه

و هی نوعان : زمانیه ، وغیرها.

فغیر الزمانیه ، نحو : (ضاقَتْ عَلَیْهمُ الأرضُ بِما رَحُبَتْ) (التوبه /118).

والزمانیه ، نحو قوله تعالی : (ما دُمْتُ حَیّاً) (مریم /31) أصله : مُدّهَ دوامی حیّاً فحذف الظرف وخلفته «ما» وصلتها کما جاء فی المصدر الصریح ، نحو : «جئتُک صلاه العصر» و «آتیک قدوم الحاج» وقال أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «والله

[شماره صفحه واقعی : 234]

ص: 234


1- شرح شواهد المغنی : 2/715 ، شرح أبیات مغنی اللبیب : 5/239. لم یسمّ قائله.
2- دیوان حسان بن ثابت : 207.

لا أطورُبه ما سَمَرَ سَمیرٌ وَما أمَّ نجمٌ فی السّماء نجماً» (1).

ولو کان معنی کونها زمانیه أنها تدل علی الزمان بذاتها لا بالنیابه لکانت اسماً ولم تکن مصدریه.

وإنّما عبّر هنا بِ «الزمانیه» دون الظرفیه؛ لیشمل نحو : (کُلّما أضاء لَهُمْ مَشَوْا فِیهِ) (البقره/20) فإن الزمان المقدر هنا مخفوض ، أی : کل وقت إضاءه ، والمخفوض لایسمی ظرفاً.

ولاتشارک «ما» فی النیابه عن الزمان «أن» خلافاً لابن جنی ، وحمل علیه قوله ساعده بن جؤیّه :

262- وتَالله ما إنْ شَهْلَهٌ اُمُّ واحد***بأوجدَ منّی أن یُهانَ صغیرُها (2)

وتبعه الزمخشری ، وحمل علیه قوله تعالی : (أنْ آتاهُ الله المُلْک) (البقره/258) (إلاّ أنْ یَصّدّقُوا) (النساء /92) (أتَقْتُلُونَ رَجُلاً أنْ یَقُولَ رَبّیَ الله) (غافر/28) ومعنی التعلیل فی البیت والآیات ممکن ، وهو متفق علیه؛ فلا معدل عنه.

الوجه الثالث : أن تکون زائده
اشاره

و هی نوعان : کافه و غیر کافه.

و الکافه ثلاثه أنواع
أحدها : الکافه عن عمل الرفع

ولا تتصل إلا بثلاثه أفعال : «قلَّ وکثُرَ وطال» وعله ذلک شبههن بِ «رب» ولا یدخلن حینئذ إلا علی جمله فعلیه صُرّحَ

[شماره صفحه واقعی : 235]

ص: 235


1- نهج البلاغه : ط 126/ 389 و 390.
2- شرح أبیات مغنی اللبیب : 5/244.

بفعلها کقوله (1) :

263- قلمّا یبرَحُ اللبیبُ إلی ما***یُورث المجدَ داعیاً أو مُجیبا

وزعم بعضهم أن «ما» مع هذه الأفعال مصدریه لاکافه.

الثانی : الکافه عن عمل النصب والرفع

و هی المتصله بِ «إن» وأخواتها ، نحو قوله تعالی : (إنّما الله إلهٌ واحِدٌ) (النساء/171) وقول الکمیت :

264- کأنّی جان محدِث وکأنّما***بهم أتّقی من خشیه العار أجْرَب (2)

وتسمّی المتلوه بفعل مُهیّئه ، وزعم ابن دُرُستَویه وبعض الکوفیین أنّ «ما» مع هذه الحروف اسم مبهم بمنزله ضمیر الشأن فی التفخیم والإبهام وفی أن الجمله بعده مفسره له ، ومخبرٌ بها عنه. ویرده أنها لا تصلح للابتداء بها ، ولا لدخول ناسخ غیر «إنّ» وأخواتها. ورده ابن الخباز فی شرح الإیضاح بامتناع «إنما أینَ زیدٌ؟» مع صحه تفسیر ضمیر الشأن بجمله الاستفهام ، وهذا سهو منه؛ إذ لا یفسر ضمیرالشأن بالجمل غیر الخبریه ، اللهم إلا مع «أن» المخفّفه من الثقیله فإنه قد یفسر بالدعاء ، نحو : «أما أن جزاک الله خیراً» وقراءه بعض السبعه : (والخامِسَهَ أنْ غَضِبَ الله عَلَیْها) (النور /9) علی أنّا لا نسلم أن اسم «أنْ» المخففه یتعین کونه ضمیر شأن؛ إذ یجوز هنا أن یقدر ضمیر المخاطب فی الأول والغائبه فی الثانی.

وقد قال سیبویه فی قوله تعالی : (أن یا إبراهیمُ قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤیا) (الصافّات /104 و 105) : إن التقدیر : أنک قد صدقت.

[شماره صفحه واقعی : 236]

ص: 236


1- شرح شواهد المغنی 2/717 ، شرح أبیات مغنی اللبیب : 5/245. لم یسم قائله.
2- شرح الهاشمیات : 46. وضمیر «هم» یرجع إلی آل محمّد صلی الله علیه وآله وسلم.

وأما نحو : (إنَّ ما تَوعَدُونَ لآت) (الأنعام/134) (وأنَّ ما یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ هُوَ الباطِلُ) (الحج /62) فَ «ما» فیه اسم باتفاق ، والحرف عامل ، وأما (إنّما حَرَّمَ عَلَیْکُمُ المَیْتَه) (البقره /173) فیمن نصب «المیته» فَ «ما» کافه ، ومن رفعها - وهو أبو رجاء العطاردی - فَ «ما» اسم موصول ، والعائد محذوف ، وجزم النحویون بأن «ما» کافه فی (إنّما یَخْشَی الله مِنْ عِبادِهِ العُلَماء) (فاطر/28) ولایمتنع أن تکون بمعنی «الذی» و «العلماء» خبر ، والعائد مستترفی «یخشی».

واُطلقت «ما» علی جماعه العقلاء ، کما فی قوله تعالی : (أوْ ما مَلَکَتْ أیمانُکُمْ) (النساء /3) (فَانکِحُوا ما طاب لَکُمْ مِنَ النّساء) (النساء/3).

الثالث : الکافه عن عمل الجر

و تتصل بأحرف وظروف.

فالأحرف أحدها : «ربّ» وأکثر ما تدخل حینئذ علی الماضی کقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «ربّما عَزّ المطلبُ والاکتسابُ» (1) وقول الأبرش :

265- رُبّما أوفَیْتُ فی عَلَم***تَرفَعَنْ ثوبی شمالاتُ (2)

لأن التکثیر والتقلیل إنما یکونان فیما عرف حدّه ، والمستقبل مجهول ، ومن ثَمَّ قال الرّمانی فی (رُبَما یَوَدُّ الّذینَ کَفَرُوا) (الحجر/2) : إنما جاز ؛ لأن المستقبل معلوم عند الله تعالی کالماضی ، وقیل : هو علی حکایه حال ماضیه مجازاً مثل (وَنُفِخَ فی الصّورِ) (الکهف /99).

ولایمتنع دخولها علی الجمله الاسمیه خلافاً للفارسی ، ولهذا قال فی قول

[شماره صفحه واقعی : 237]

ص: 237


1- غرر الحکم : 1/ 419.
2- شرح شواهد المغنی : 1/393.

أبی دؤاد :

266- رُبّما الجامِلُ المؤبَّلُ فیهم***وعناجیجُ بَیْنَهُنَّ المِهارُ (1)

«ما» نکره موصوفه بجمله حذف مبتدؤها ، أی : رُبّ شیء هوالجامل.

الثانی : الکاف ، نحو : «کنْ کما أنتَ» وقول نهشل بن حُرّیّ :

267- أخ ما جدٌلم یُخْزِنی یومَ مشهد***کما سیفُ عمرو لم تَخُنهُ مَضاربهْ (2)

قیل : ومنه : (اجْعَلْ لَنا إلهاً کَما لَهُمْ آلِهَهٌ) (الأعراف /138) وقیل : «ما» موصوله ، والتقدیر : کالذی هو آلهه لهم ، وقیل : لا تکف الکاف بِ «ما» وإنّ «ما» فی ذلک مصدریه موصوله بالجمله الاسمیه.

الثالث : الباء کقوله (3) :

268- فلئن صِرتَ لاتُحیرُ جواباً***فَبِما قدْ تُرَی وأنتَ خطیبُ

ذکره ابن مالک ، وأن «ما» الکافه أحدثتْ مع الباء معنی التقلیل ، کما أحدثت مع الکاف معنی التعلیل فی نحو : (واذْکُرُوهُ کَما هَداکُمْ) (البقره /198) والظاهر : أن الباء و الکاف للتعلیل ، وأن «ما» معهما مصدریه ، وقد سُلّم أن کلاًّ من الکاف والباء یأتی للتعلیل مع عدم «ما» کقوله تعالی : (فَبِظُلْم مِنَ الّذینَ

[شماره صفحه واقعی : 238]

ص: 238


1- تقدم برقم 111.
2- شرح شواهد المغنی : 1/502.
3- قال السیوطی : قال العینی : «لم یسمّ قائله» ثمّ رأیت فی أمالی القالی «أنشدنا أبو عبدالله نفطویه : أنشدن ابوالعباس ثعلب لمطیع بن إیاس الکوفی یرثی یحیی بن زیاد الحارثی». شرح شواهد المغنی : 2/720 ، وقال البغدادی بعد نقل کلام القالی : «رأیتُ فی تهذیب الطبع وهو کتاب فی نقد الشعر والبدیع لم أعرفه مؤلفه ، نسبه هذا البیت لصالح بن عبد القدوس» ونقل البیت عن «تهذیب الطبع» باختلافٍ یسیر. شرح أبیات مغنی اللبیب : 5/260.

هادُوا حَرّمْنا عَلَیْهِمْ طَیّبات أُحلّتْ لَهُم) (النساء /160) (ویْکَأنَّهُ لایُفْلحُ الکافِرُونَ) (القصص/82) وأن التقدیر : أعجب؛ لعدم فلاح الکافرین. ثم المناسب فی البیت معنی التکثیر لا التقلیل.

الرابع : «من» کقول أبی حیّه :

269- وإنّا لممّا نَضربُ الکبشَ ضربهً***علی رأسه تُلقی اللسانَ من الفَمِ (1)

قاله ابن الشجری ، والظاهر : أن «ما» مصدریه ، وأن المعنی مثله فی (خُلِقَ الإنسانُ مِنْ عَجَل) (الأنبیاء/37) فجعل «الإنسان» مخلوقاً من العجل مبالغه.

وأما الظروف فأحدها : «بین» کقول جمیل :

270- بینما نحنُ بالأراکِ معاً***إذ أتی راکبٌ علی جَمَلهْ (2)

وقیل : «ما» زائده ، و «بین» مضافه إلی الجمله ، وقیل : زائده ، و «بین» مضافه إلی زمن محذوف مضاف إلی الجمله ، أی : بین أوقات نحن بالأراک.

الثانی والثالث : «حیث وإذ» ویضمنان حینئذ معنی «إن» الشرطیه فیجزمان فعلین.

و غیر الکافه نوعان

عوض ، وغیر عوض.

فالعوض فی موضعین :

أحدهما : فی نحو قولهم : «أمّا أنتَ منطلقاً انطلقتُ» والأصل : انطلقتُ لأن کنتَ منطلقاً؛ فقدم «لأن کنت منطلقاً» للاختصاص ، وحذف الجار و «کان» للاختصار ، وجی بِ «ما» للتعویض ، واُدغمت النون للتقارب ، والعملُ عند

[شماره صفحه واقعی : 239]

ص: 239


1- شرح شواهد المغنی : 2/721.
2- شرح شواهد المغنی : 2/722.

الفارسی وابن جنی لِ «ما» ، لا لِ «کان».

الثانی : فی نحو قولهم : «افعلْ هذا إمّا لا» وأصله : إن کنتَ لا تفعل غیره.

وغیر العوض : یقع بعد الرافع کقولک : «شتّان ما زید وعمرو».

وبعد الناصب الرافع نحو : «لیتما زیداً قائم».

وبعد الجازم ، نحو : (وَإمّا یَنْزَ غَنَّکَ مِنَ الشّیطانِ نَزْغٌ) (الأعراف /200) وقول الأعشی فی النبی (صلی الله علیه وآله وسلم) :

271- متی ماتناخی عندباب ابن هاشم***تُراحی وتَلقَی مِنْ فَواضلهِ ندا (1)

وبعد الخافض ، حرفاً کان ، نحو : (فبِما رَحْمَه مِنَ الله لِنْتَ لَهُم) (آل عمران /159) وقول عدیّ بن الرعلاء :

272- رُبّما ضربه بِسَیف صَقیل***بَین بُصری وطَعْنه نَجلاء (2)

أو اسماً کقوله تعالی : (أیّما الأجَلَیْنِ) (القصص /28) وقول النبی (صلی الله علیه وآله وسلم) : «أیّما امرئ وَلی مِن أمرالمسلمین ولم یَحُطْهم بما یحوط به نفسَه لم یَرَح رائحه الجنّه» (3).

وزیدت قبل الخافض ، کما فی قول بعضهم : «ما خلا زید ، وما عدا عمرو» بالخفض ، وهو نادر.

وتزاد بعد أداه الشرط ، جازمهً کانت ، نحو : (أیْنَما تَکُونُوا یُدْرِکْکُم الْمَوتُ) (النساء /78) (وَإمّا تَخافَنَّ) (الأنفال /58) أو غیر جازمه ، نحو قوله

[شماره صفحه واقعی : 240]

ص: 240


1- شرح شواهد المغنی : 2/725.
2- تقدم برقم 110.
3- کنز العمال : 6/ ح 14654.

تعالی : (حَتّی إذا ما جاءُوها شَهِدَ عَلَیْهِمْ سَمْعُهُم) (فصّلت /20) وبین المتبوع وتابعه فی نحو : (مثلاً مّا بَعُوضَهً) (البقره /26) قال الزجاج : «ما» حرف زائد للتوکید عند جمیع البصریین ، انتهی. ویؤیده سقوطها فی قراءه ابن مسعود. و «بعوضه» بدل. وقیل : «ما» اسم نکره صفه لِ «مثلاً» أو بدل منه ، و «بعوضه» عطف بیان علی «ما».

و هذا فصل عقد للتدریب فی «ما»

قوله تعالی : (ما أغْنی عَنْهُ مالُهُ وَما کَسَبَ) (المسد /2) تحتمل «ما» الاُولی : النافیه أی : لم یُغنِ ، والاستفهامیه فتکون مفعولاً مطلقاً ، والتقدیر : أیّ إغناء أغنی عنه ماله ویضعف کونه مبتدأ لِحذف المفعول المضمر حینئذ ؛ إذ تقدیره : أیُّ إغناء أغناهُ عنه ماله ، وهو نظیر : «زید ضربتُ» إلا أن الهاء المحذوفه فی الآیه مفعول مطلق ، وفی المثال مفعول به ، وأما «ما» الثانیه فموصول اسمی أو حرفی أی : «والذی کسبه ، أو وکسْبه» ، وقد یضعف الاسمی بأنه إذا قُدّر «والذی کسبه» لزم التکرار؛ لتقدم ذکر المال. ویجاب بأنه یجوز أن یراد بها الولد ، ففی الحدیث النبوی : «أطیب ما أکلَ الرّجلُ مِن کسبِهِ ، وولدهُ مِن کسبه» (1).

وأما قوله تعالی (فَقَلِیلاً ما یُؤْمِنُونَ) (البقره /88) فَ «ما» محتمله لثلاثه أوجه :

أحدها : الزیاده ، فتکون إما لمجرد تقویه الکلام مثلها فی (فَبِما رَحمَه مِنَ الله لِنْتَ لَهُمْ) (آل عمران /159) فتکون حرفاً باتفاق ، و «قلیلاً» فی معنی النفی

[شماره صفحه واقعی : 241]

ص: 241


1- کنز العمال : 4/ ح 9232.

مثلها فی قول ذی الرّمه :

273- اُنیخَتْ فألقتْ بلدهً***فوق بلده قلیلٌ بها الأصوات إلاّ بُغامُها (1)

وإما لإفاده التقلیل ، مثلها فی «أکلتُ أکلاًمّا» وعلی هذا فیکون تقلیلاً بعد تقلیل ، ویکون التقلیل علی معناه ، ویزعم قوم أن «ما» هذه اسمٌ کما قدمناه فی (مثلاً مّا بَعُوضَهً) (البقره /26).

ثانیها : النفی ، و «قلیلاً» نعت لمصدر محذوف ، أو لظرف محذوف ، أی : «إیماناً قلیلاً أو زمناً قلیلاً» أجاز ذلک بعضهم ، ویرده أمران :

أحدهما : أن «ما» النافیه لها الصدر فلا یعمل ما بعدها فیما قبلها ، ویسهل ذلک شیئاً ما علی تقدیر «قلیلاً» نعتاً للظرف؛ لأنهم یتّسعون فی الظروف (2) ، وقد قال (3) :

274- .......... ***و نحن عن فضلک ما استغنینا

والثانی : أنهم لا یجمعون بین مجازین ، ولهذا لم یجیزوا «دخلتُ الأمرَ» : لئلا یجمعوا بین حذف «فی» وتعلیق الدخول باسم المعنی ، بخلاف «دخلت فی الأمر» و «دخلت الدار» واستقبحوا «سِیرَ علیه طویلٌ» ؛ لئلا یجمعوا بین جعل الحدث أو الزمان مسیراً وبین حذف الموصوف؛ بخلاف : «سیر علیه طویلاً» و «سیر علیه سَیرٌ طویل ، أو زمن طویل».

ثالثها : أن تکون مصدریه ، وهی و صلتها فاعل بِ «قلیلاً» و «قلیلاً»

[شماره صفحه واقعی : 242]

ص: 242


1- تقدم برقم 25.
2- قال ابن هاشم فی بحث «إذا» من المغنی : «إن هذا التوسع خاص بالشعر» والکلام لیس فیه بل فی أفصح الکلام. فافهم.
3- هذا من رجز نسب إلی عبدالله بن رواحه وعامر بن أکوع. شرح شواهد المغنی : 1/286.

حال معمول لمحذوف دل علیه المعنی ، أی : لعنهم الله ، فأخروا «قلیلاً إیمانهم» ، أجازه ابن الحاجب ، ورجح معناه علی غیره.

وقوله تعالی : (ألَمْ تَعْلَموا أنَّ أباکُمْ قَدْ أخَذَ عَلَیْکُمْ مَوْثقاً مِنَ الله وَمِنْ قَبْلُ ما فَرَّطْتُمْ فی یُوسُفَ) (یوسف /80) «ما» إما زائده ، فَ «من» متعلقه بِ «فَرّطْتُمْ» وإما مصدریه فقیل : موضعها هی وصلتها رفع بالابتداء ، وخبره «مِنْ قَبْل». وردّ بأن الغایات لا تقع أخباراً ولا صلات ولا صفات ولا أحوالاً ، نص علی ذلک سیبویه وجماعه من المحققین. ویشکل علیهم (کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الّذینَ مِنْ قَبلُ) (الروم/42) وقیل : نصب عطفاً علی «أن» وصلتها ، أی : ألم تعلموا أخذ أبیکم الموثق وتفریطکم ، ویلزم علی هذا الإعراب ، الفصل بین العاطف والمعطوف بالظرف وهو ممتنع ، فإن قیل : قد جاء (وَجَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أیْدیهِمْ سَدّاً وَمِنْ خَلْفِهِمْ سَدّاً) (یس /9) قلنا : لیس هذا من ذلک کما توهم ابن مالک ، بل المعطوف شیئان علی شیئین.

(متی)

علی خمسه أوجه :

اسم استفهام ، نحو قوله تعالی : (مَتی نَصْرُ الله) (البقره/214).

واسم شرط ، کقول سُحیم بن وَثیل الرّیاحی :

275- أنا ابنُ جلا وطلاّعُ الثنایا***مَتی أضع العِمامهَ تَعْرِفُونی (1)

وقال الإمام علی بن الحسین (علیهما السلام) : «اللّهمّ ومتی وَقَفْنا بین نَقصین فی

[شماره صفحه واقعی : 243]

ص: 243


1- شرح شواهد المغنی : 1/459.

دین أو دنیا ، فَأوقِع النقصَ بأسرعهما فناءً» (1).

و اسم مرادف للوسط.

وحرف بمعنی «من» أو «فی» وذلک فی لغه هذیل ، یقولون : «أخرجها متی کُمَّهِ» أی : منه.

واختلف فی قول بعضهم : «وضعته متی کمی» ؛ فقال ابن سیده : بمعنی «فی» وقال غیره : بمعنی «وسط». وکذلک اختلف فی قول أبی ذؤیب یصف السحاب :

276- شربن بماء البحر ثم ترفّعت***متی لُجج خُضر لهنّ نئیج (2)

فقیل : بمعنی «من» وقال ابن سیده : بمعنی «وسط».

(مُذ و مُنذُ)

لهما ثلاث حالات :

إحداها : أن یلیهما اسمٌ مجرور ، فقیل : هما اسمان مضافان ، والصحیح : أنهما حرفا جر بمعنی «من» إن کان الزمان ماضیاً ، وبمعنی «فی» إن کان حاضراً ، وبمعنی «من» و «إلی» جمیعاً إن کان معدوداً ، نحو : «ما رأیته مُذ یوم الخمیس ، أو مذ یومنا ، أو عامنا ، أو مذ ثلاثه أیام».

وأکثر العرب علی وجوب جرهما للحاضر ، وعلی ترجیح جر «منذ» للماضی علی رفعه ، وترجیح رفع «مذ» للماضی علی جره.

الثانیه : أن یلیهما اسم مرفوع ، نحو : «مُذ یومُ الخمیس ، ومُنذُ یومان» ،

[شماره صفحه واقعی : 244]

ص: 244


1- الصحیفه الکامله السجادیه ، الدعاء التاسع : 86.
2- شرح شواهد المغنی : 1/319.

فقال المبرد وابن السراج والفارسی : مبتدأ ان ، وما بعدهما خبر ، ومعناهما : الأمدُ ، إن کان الزمان حاضراً أو معدوداً ، وأولُ المده إن کان ماضیاً ، وقال أکثر الکوفیین : ظرفان مضافان لجمله حذف فعلها وبقی فاعلها ، والأصل : مذکان یومان ، واختاره السهیلی وابن مالک ، وقال بعض الکوفیین : خبرٌ لمحذوف ، أی : ما رأیته من الزمان الذی هو یومان ، بناء علی أن «مُنذُ» مرکبه من کلمتین : «مِن» و «ذُو» الطائیه.

الثالثه : أن یلیهما الجملُ الفعلیه أو الاسمیه کقول أبی طالب خطاباً لعلی (علیهما السلام) : «یا ولدی تعلم أنّ محمداً والله أمین منذکان ، امض واتبعه ترشد وتفلح وتشهد» (1) وقول الأعشی :

277- وما زلتُ أبغی المالَ مُذْأنا یافعٌ***ولیداً وکهلاً حین شبت وأمردا (2)

والمشهور أنهما حینئذ ظرفان مضافان ، فقیل : إلی الجمله ، وقیل : إلی زمن مضاف إلی الجمله ، وقیل : مبتدأ ان؛ فیجب تقدیر زمان مضاف للجمله یکون هو الخبر.

(مع)

اسم بدلیل التنوین فی قول حسان :

278- یا ربّ فاجمعنا معاً ونبیّنا***فی جنّه تنبی عیون الحُسّدِ (3)

ودخول الجار فی حکایه سیبویه : «ذهبت مِنْ معه» وقراءه بعضهم :

[شماره صفحه واقعی : 245]

ص: 245


1- مناقب ابن شهر آشوب : 2/19.
2- شرح شواهد المغنی : 2/576.
3- دیوان حسان بن ثابت : 209.

(هذا ذِکْرٌ مِنْ مَعی) (الأنبیاء/24) وتسکینُ عینه لغه غَنم وربیعه ، لاضروره خلافاً لسیبویه ، واسمیتها حینئذ باقیه ، وقولُ النحّاس : «إنها حینئذ حرف بالإجماع» مردودٌ.

وتستعمل مضافه ، فتکون ظرفاً ، ولها حینئذ ثلاثه معان :

أحدها : موضع الاجتماع ولهذا یخبر بها عن الذوات ، نحو قوله تعالی : (والله مَعَکُمْ) (محمّد /35) وقول النبیّ (صلی الله علیه وآله وسلم) : «علی مع القرآن والقرآن معه لن یفترقا حتی یردا عَلَیَّ الحوضَ» (1).

الثانی : زمانه نحو : «جِئتُک معَ العصر».

الثالث : مرادفه «عندَ» وعلیه القراءه وحکایه سیبویه السابقتان.

ومفرده ، فتنّون ، وتکون حالاً ، وقد جاءت ظرفاً مخبراً به فی نحو قوله : (2)

279- أفیقُوا بنی حرب وأهواؤنا معاً***وأرْحامُنا موصولهٌ لم تَقَضّبِ

وقیل : هی حال ، والخبر محذوف ، وهی فی الإفراد بمعنی «جمیعاً».

وتستعمل للاثنین والجماعه ، نحو قول مطیع بن إیاس :

280- کنتُ وَیَحْیی کیدَی واحِد***نَرْمی جمیعاً ونرامی معا (3)

مَنْ وقول متمم بن نویره الیر بوعی :

[شماره صفحه واقعی : 246]

ص: 246


1- کشف الغمه : 1/146.
2- قال السیوطی : «قال التبریزی : یقال : هذا الشعر لجندل بن عمرو». شرح شواهد المغنی : 2/746.
3- شرح أبیات مغنی اللبیب : 6/11.

281- یُذَکِّرنَ ذا البَثِّ الحزین بِبَثِّه***إذا حَنَّتِ الاُولی سَجَعْنَ لها معا (1)

(مَنْ)
اشاره

علی أربعه أوجه :

الأول : الشرطیه

نحو قوله تعالی : (مَنْ یَعْمَلْ سَوءً یُجْزَ بِهِ) (النساء /123) وقول النبیّ (صلی الله علیه وآله وسلم) : «من یرد الله به خیراً یفقّهه فی الدین» (2).

الثانی : الاستفهامیه

نحو قوله تعالی : (فَمَنْ رَبُّکُما یا مُوسی) (طه /49) وقول حسان فی علی (علیه السلام) :

282- من کان فی القرآن سمّی مؤمناً***فی تسع آیات تُلینَ غزارا؟ (3)

وإذا قیل : «من یفعل هذا إلاّ زید؟» فهی «مَن» الاستفهامیه اُشربت معنی النفی ، ومنه : (وَمَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إلاّ الله) (آل عمران /135) ولایتقید جواز ذلک بأن یتقدمها الواو خلافاً لابن مالک؛ بدلیل : (مَنْ ذَا الّذی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إلاّ بِإذنه) (البقره /255).

وإذا قیل : «من ذا لقیتَ؟» فَ «من» مبتدأ و «ذا» خبرٌ موصول ، والعائد محذوف ، ویجوز علی قول الکوفیین فی زیاده الأسماء ، کونُ «ذا» زائده ، و «من» مفعولاً. وظاهر کلام جماعه أنه یجوز فی «من ذا لقیت؟» أن تکون «من» و «ذا» مرکبتین کما فی قولک : «ما ذا صنعت؟». ومنع ذلک ابوالبقاء فی مواضع من إعرابه وثعلب فی أمالیه وغیرها ، وخصوا جواز ذلک بِ «ماذا» ؛ لأن «ما» أکثر إبهاماً ،

[شماره صفحه واقعی : 247]

ص: 247


1- شرح شواهد المغنی : 2/ 567.
2- کنز العمال : 10/ ح 28705 و 28707.
3- الغدیر : 2/47.

فحسن أن تجعل مع غیرها کشیء واحد؛ لیکون ذلک أظهر لمعناها ، ولأن الترکیب خلافُ الأصل ، وإنما دل علیه الدلیل مع «ما» وهو قولهم : «لماذا جِئتَ؟» بإثبات الألف.

الثالث : الموصوله

فی نحو قوله تعالی : (ألمْ تَرَ أنَّ الله یَسْجُدُ لَهُ مَنْ فی السّمواتِ وَمَنْ فی الأرضِ) (الحج /18) وقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «وإنّما الناس مع الملوک والدنیا إلاّ مَنْ عَصَمَ الله» (1).

الرابع : النکره الموصوفه

و لهذا دخلت علیها «رُبَّ» فی قول سوید بن أبی کاهل الیشکری :

283- رُبّ مَنْ أنضجتُ غیْظاً قلبَهُ***قدْ تمنّی لِی موتاً لم یُطَعْ (2)

و وصفت بالنکره فی نحو قولهم : «مَررتُ بمن مُعجب لک» وقول حسان :

284- فکفی بنا فضلاً علی من غیرِنا***حُبٌّ النّبیّ محمد إیّانا (3)

ویروی برفع «غیر» فیحتمل أن «من» علی حالها ، ویحتمل الموصولیه ، وعلیهما فالتقدیر : علی مَن هو غیرُنا ، والجمله صفه أو صله.

تنبیهان

الأول : تقول : «مَن یکرمنی اُکرمه» فتحتمل «من» الأوجه الأربعه ، فإن قدرتها شرطیه جزمت الفعلین ، أو موصوله أو موصوفه رفعتهما ، أو استفهامیه رفعت الأول وجزمت الثانی؛ لأنه جواب بغیر الفاء ، و «مَن» فیهن

[شماره صفحه واقعی : 248]

ص: 248


1- نهج البلاغه : ط 201/666.
2- شرح شواهد المغنی : 2/740.
3- تقدم تحقیقه برقم 78.

مبتدأ ، وخبر الاستفهامیه الجمله الاُولی ، والموصوله أو الموصوفه الجمله الثانیه ، والشرطیه ، الاُولی أو الثانیه علی خلاف فی ذلک ، وتقول : «من زارنی زرته» فلا تحسن الاستفهامیه ، ویحسن ما عداها.

الثانی : زید فی أقسام «من» قسمان آخران :

أحدهما : أن تأتی نکره تامه وذلک عند أبی علی قاله فی قوله (1) :

285- ...................***ونِعمَ من هو فی سرٍّ وإعلانِ

فزعم أن الفاعل مستتر و «من» تمییز ، وقوله : «هو» مخصوص بالمدح فَ «هو» مبتدأ خبره ما قبله ، أو خبر لمبتدأ محذوف. وقال غیره : «من» موصول فاعل ، وقوله : «هو» مبتدأ خبره «هو» آخر محذوف ، والظرف متعلق بالمحذوف؛ لأن فیه معنی الفعل ، أی : ونعم من هوالثابت فی حالتی السر والعلانیه. قلنا : ویحتاج إلی تقدیر «هو» ثالث یکون مخصوصاً بالمدح.

ثانیهما : التوکید ، وذلک فی ما زعم الکسائی من أنها ترد زائده کَ «ما» وذلک سهل علی قاعده الکوفیین فی أن الأسماء تزاد وأنشد علیه :

286- فکفی بنا فضلا علی من غیرنا***حبّ النبی محمد إیانا (2)

فی من خفض «غیرنا». وهو خلاف المشهور. ولنا أنها نکره موصوفه أی : علی قوم غیرنا.

[شماره صفحه واقعی : 249]

ص: 249


1- صدره : ونعم مَزکأ مَن ضاقت مذاهبه. وقال البغدادی : لم أقف علی قائل الشعر. شرح أبیات مغنی البیب : 5/340.
2- تقدم برقم 78.
(مِنْ)
اشاره

تأتی علی خمسه عشر وجهاً

وجوه «مِنْ»
أحدها : ابتداء الغایه

و هو الغالب علیها ، حتی ادعی جماعه أن سائر معانیها راجعه إلیه ، وتقع لهذا المعنی فی غیر الزمان ، نحو قوله تعالی : (مِنَ الْمَسْجِدِ الحَرامِ) (الإسراء /1) وقول الفرزدق فی الإمام علی بن الحسین (علیهما السلام) :

287- مَن یعرف الله ، یعرف أوّلیّه ذا***فالدین مِنْ بیت هذا ناله الاُمم (1)

قال الکوفیون والأخفش والمبرد وابن دُرُستویه : وفی الزمان أیضاً؛ بدلیل (مِنْ أوّلِ یَوْم) (التوبه /108).

وقیل : التقدیر : من تأسیس أول یوم ، وردّه السهیلی بأنه لوقیل هکذا لاحتیج إلی تقدیر الزمان.

الثانی : التبعیض

نحو : (منهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللهُ) (البقره /253) وعلامتها : إمکان سد «بعض» مسدّها کقراءه ابن مسعود : (حتّی تُنْفِقُوا بَعْضَ ما تُحِبُّونَ) (آل عمران /92).

الثالث : بیان الجنس

وکثیراً ما تقع بعد «ما» و «مهما» وهما بها أولی لإفراط إبهامهما ، نحو : (ما یَفْتَحِ الله لِلنّاسِ مِنْ رَحْمَه فَلا مُمْسِکَ لَها) (فاطر/2) (مَهْما تَأتِنا بِهِ مِنْ آیَه) (الأعراف/132) وهی ومخفوضها فی ذلک فی موضع نصب علی الحال. ومن وقوعها بعد غیر هما قول الکمیت :

288- وأوجب یوماًبالغدیر ولایه***علی کل برّ مِن فصیح وأعجم (2)

[شماره صفحه واقعی : 250]

ص: 250


1- کشف الغمه : 2/305.
2- الغدیر 2/195.

وقال الله تعالی : (یُحَلَّونَ فیها مِنْ أساوِرَ مِنْ ذَهَب ویَلْبَسُونَ ثِیاباً خُضْراً مِنْ سُنْدُس وإستَبْرق) (الکهف /31) الشاهد فی غیر الاُولی فإن تلک للابتداء ، وقیل : زائده ، وأنکر مجیء «من» لبیان الجنس قوم ، وقالوا : هی فی «مِنْ ذهَب» و «مِنْ سُنْدُس» للتبعیض. وهذا تکلف.

الرابع : التعلیل

نحو قوله تعالی : (مِمّا خَطیئاتِهِم أُغرقُوا) (نوح /25) وقول الفرزدق فی الإمام علی بن الحسین (علیهما السلام) :

289- یُغضی حَیاءً ویُغضی من مهابتهِ***فلا یکلّم إلاّ حین یبتسم (1)

الخامس : البدل

نحو : (أرضِیتُمْ بِالحَیاه الدُّنیا مِنَ الآخِرَهِ) (التوبه /38) (لَنْ تُغْنیَ عَنْهُم أمْوالُهُم ولا أولادُهُمْ مِنَ الله شَیئاً) (آل عمران /10) أی : بدل طاعه الله ، أو بدل رحمه الله ، «ولا ینفع ذا الجدّ منک الجدّ» أی لا ینفع ذا الحظ من الدنیا حظه بدلک ، أی : بدل طاعتک أو بدل حظک ، أی بدل حظه منک ، وقیل : ضمن «ینفع» معنی «یمنع» ومتی علّقت «من» بِ «الجد» انعکس المعنی.

وأنکر قوم مجیء «مِنْ» للبدل؛ فقالوا : التقدیر فی (أرَضِیتُمْ بِالحَیاهِ الدُّنیا مِنَ الآخِرَهِ) (التوبه /38) : أرضیتم بالحَیاه الدنیا بدلاً منها؛ فالمفید للبدلیه متعلقها المحذوف ، وأما هی فللابتداء ، وکذا الباقی.

السادس : مرادفه «عن»

نحو : (فَوَیلٌ لِلقاسِیَهِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ الله) (الزمر/22) وقیل : هی للابتداء ، أو للتعلیل ، أی : من أجل ذکر الله؛ لأنه إذا ذکر قست قلوبهم.

[شماره صفحه واقعی : 251]

ص: 251


1- شرح شواهد المغنی : 2/732.
السابع : مرادفه الباء

نحو : (یَنْظُرُونَ مِنْ طَرف خَفِیّ) (الشوری /45)قاله یونس. والظاهر أنها للابتداء.

الثامن : مرادفه «فی»

نحو : (أرُونی ما ذا خَلَقُوا مِنَ الأرضِ) (فاطر/40) (إذا نودِیَ لِلصّلاهِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعه) (الجمعه /9) والظاهر أنها فی الاُولی لبیان الجنس مثلها فی (ما نَنْسَخْ مِنْ آیه) (البقره /106).

التاسع : موافقه «عند»

نحو : (لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أموالُهُم وَلا أولادُهُم مِنَ الله شَیئاً) (آل عمران /10) قاله أبو عبیده. وقد مضی القول بأنها فی ذلک للبدل.

العاشر : مرادفه «ربما»

و ذلک إذا اتصلت بِ «ما» کقول أبی حیه النمیری :

290- وإنّا لممّا نَضربُ الکَبشَ ضَربهً***علی رأسه تُلقی اللسانَ من الفَم (1)

قاله السیرا فی وابن خروف وابن طاهر والأعلم ، والظاهر أن «مِنْ» فیها ابتدائیه و «ما» مصدریه ، وأنهم جُعلوا کأنهم خلقوا من الضرب ، مثل : (خُلِقَ الإنسانُ مِنْ عَجَل) (الإنبیاء /37).

الحادی عشر : مرادفه «علی»

نحو : (وَنَصَرناهُ مِنَ القَومِ الّذینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا) (الأنبیاء/77). وقیل : علی التضمین ، أی : منعناه منهم بالنّصرِ.

الثانی عشر : الفصل ، وهی الداخله علی ثانی المتضادین ، نحو : (وَالله یَعْلَمُ المُفسِدَ مِنَ المُصلِحِ) (البقره/220) (حَتی یَمیزَ الخَبِیثَ مِنَ الطّیِّبِ) (آل عمران /179) قاله ابن مالک ، وفیه نظر؛ لأن الفصل مستفاد من العامل ، فإن «مازَ» و «میّز» بمعنی «فصلَ» والعلم صفه توجب التمییز ، والظاهر أن «من» فی الآیتین للابتداء ، أو بمعنی «عن».

[شماره صفحه واقعی : 252]

ص: 252


1- تقدم برقم 269.
الثالث عشر : الغایه

قال سیبویه : وتقول رأیته من ذلک الموضع فجعلته غایه لرؤیتک ، أی : محلاً للابتداء والانتهاء ، قال : وکذا «أخذته من زید» وزعم ابن مالک أنها فی هذه للمجاوزه ، والظاهر أنها للابتداء؛ لأن الأخذ ابتدأ من عنده وانتهی إلیک.

الرابع عشر : التنصیص علی العموم

و هی الزائده فی نحو «ما جاءنی منْ رجُل» فإنه قبل دخولها یحتمل نفی الجنس ونفی الوحده ولهذا یصح أن یقال : «بل رجلان» ویمتنع ذلک بعد دخول «من».

الخامس عشر : توکید العموم

و هی الزائده فی نحو قول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «فَوَ الّذی وَسِعَ سمعُه الأصواتَ ما من أحد أودع قلباً سروراً إلاّ وخلق الله له من ذلک السرور لطفاً» (1) وقولک : «ما جاءنی من أحد أو من دیّار» فإن «أحداً ودیاراً» صیغتا عموم.

وشرط زیادتها فی النوعین ثلاثه اُمور :

أحدها : تقدم نفی أو نهی أو استفهام بِ «هل» ، نحو : (ما تَری فی خَلْقِ الرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُت) (الملک /3) (فَارْجع البَصَرَ هَلْ تَری مِنْ فُطُور) (الملک /3) وتقول : «لایقُم من أحد» وزاد الفارسی الشّرط کقول زهیر بن أبی سلمی :

291- ومهماتکنْ عندَ امرئ منْ خلیقه***وإنْ خالَها تَخْفی علی الناسِ تُعلَم (2)

والثانی : تنکیر مجرورها.

والثالث : کونه فاعلاً ، أو مفعولاً به ، أو مبتدأ.

[شماره صفحه واقعی : 253]

ص: 253


1- نهج البلاغه : ح 249 / 1200.
2- شرح شواهد المغنی : 2/ 743.
تنبیهات

أحدها : تقیید المفعول بقولنا : «به» هی عباره ابن مالک ، فتخرج بقیه المفاعیل ، وکأن وجه منع زیادتها فی المفعول معه والمفعول لأجله والمفعول فیه أنّهن فی المعنی بمنزله المجرور بِ «مع» وباللام وبِ «فی» ولا تجامعهن «من» ولکن لایظهر للمنع فی المفعول المطلق وجه ، وقد خرّج علیه أبوالبقاء (ما فَرَّطْنا فی الکِتابِ مِنْ شَیء) (الأنعام /38) فقال : «من» زائده ، و «شیء» فی موضع المصدر ، أی : تفریطاً ، مثل : (لایَضُرُّکُمْ کَیدُهُم شَیئاً) (آل عمران/120) والمعنی : تفریطاً وضراً ، قال : ولایکون مفعولاً به؛ لأنَّ «فرّط» إنما یتعدی إلیه بِ «فی» وقد عدی بها إلی «الکتاب» قال : وعلی هذا فلا حجّه فی الآیه لمن ظن أن «الکتاب» یحتوی علی ذکر کل شیء صریحاً ، قلت : وکذا لاحجه فیها لو کان «شیء» مفعولاً به؛ لأن المراد بِ «الکتاب» اللوح المحفوظ؛ کما فی قوله تعالی : (وَلا رَطْب وَلا یابِس إلاّ فی کتاب مُبین) (الأنعام/59) وهو رأی الزمخشری والسیاق یقتضیه.

الثانی : القیاسُ أنها لا تزاد فی ثانی مفعولی «ظن» ولا ثالث مفعولات «أعلم» ؛ لأنهما فی الأصل خبر ، وشذّت قراءه بعضهم : (ما کانَ یَنْبَغی لَنا أنْ نُتَّخَذَ مِنْ دُونِکَ مِنْ أولیاء) (الفرقان /18) ببناء «نتخذ» للمفعول.

الثالث : أکثرهم أهمل هذا الشرط الثالث؛ فیلزمهم زیادتها فی الخبر ، فی نحو : «ما زید قائماً» والتمییز فی نحو : «ما طاب زید نفساً» والحال فی نحو : «ما جاء أحد راکباً» وهم لا یجیزون ذلک.

ولم یشترط الأخفش واحداً من الشرطین الأولین واستدل بنحو : (وَلَقَدْ جاءَکَ مِنْ نَبَأالمُرسَلینَ) (الأنعام/34) ولم یشترط الکوفیون الأول ، واستدلوا

[شماره صفحه واقعی : 254]

ص: 254

بقولهم : «قد کان من مطر».

وجوز الزمخشری فی (وَما أنْزَلْنا عَلی قَوْمِهِ مِنْ بَعدِهِ مِنْ جُنْد مِنَ السّماء وَما کُنّا مُنْزِلینَ) (یس /28) کون المعنی : ومن الذی کنا منزلین ، فجوز زیادتها مع المعرفه وقال الفارسی فی (وَیُنزِّلُ مِنَ السّماء مِنْ جِبال فیها مِنْ بَرَد) (النور/43) : یجوز کون «من» و «من» الأخیرتین زائدتین؛ فجوز الزیاده فی الإیجاب.

وقال المخالفون : التقدیر : قد کان هو أی : کائن من جنس المطر ، و «لقد جاءک هو» أی : جاء من الخبر کائناً من نبأ المرسلین ، أو ولقد جاءک نبأ من نبأ المرسلین ثم حذف الموصوف ، وهذا ضعیف فی العربیه ؛ لأن الصفه غیر مفرده ، فلایحسن تخریج التنزیل علیه.

واختلف فی «من» الداخله علی «قبل وبعد» کقول النبی صلّی الله علیه وآله لعلی علیه السلام : «أنت أخی ووصییّ وخلیفتی من بعدی» (1) وقول أمیرالمؤمنین علیه السلام : «عباد زِنوا أنفسکم مِن قبل أن توزَنوا» (2) فقال الجمهور : لابتداء الغایه ، وردّ بأنها لاتدخل عندهم علی الزمان کما مر ، واُجیب بأنهما غیر متأصّلین فی الظرفیه وإنما هما فی الأصل صفتان للزمان : إذ معنی «جئت قبلک» جئت زمناً قبل زمن مجیئک؛ فلهذا سهل ذلک فیهما ، وزعم ابن مالک أنها زائده ، وذلک مبنی علی قول الأخفش فی عدم الاشتراط لزیادتها.

[شماره صفحه واقعی : 255]

ص: 255


1- الغدیر 3/117.
2- نهج البلاغه : ط 89/225.
مسأله

مهما (ما یَوَدَّ الّذینَ کَفَروُا مِنْ أهلِ الکِتابِ وَلا المُشْرِکینَ أنْ یُنزّلَ عَلَیْکُمْ مِنْ خَیْر مِن رَبّکُم) (البقره/105) فیها «من» ثلاث مرات : الاُولی للتبیین ؛ لأن الکافرین نوعان : کتابیون ومشرکون ، والثانیه زائده ، والثالثه لابتداء الغایه.

مسأله

(لآکِلُونَ مِنْ زَقُّوم) (الواقعه/52) (وَیَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ اُمّه فَوْجاً مِمَّنْ یُکذِّبُ) (النمل/83) الاُولی منهما للابتداء ، والثانیه للتبیین.

(مهما)
اشاره

اسم؛ لعود الضمیر إلیها فی قوله تعالی : (مَهْما تأتِنا بِهِ مِنْ آیَه لِتَسْحَرَنا بِها) (الأعراف/132) وقال الزمخشری وغیره : عاد علیها ضمیر «به» وضمیر «بها» حملاً علی اللفظ وعلی المعنی ، انتهی. والأولی أن یعود ضمیر «بها» إلی «آیه» ومثله قول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «إنّ للخیر والشر أهلاً فمهما ترکتموه منهما کفا کُموهُ أهلُه» (1) فیعود ضمیر «ترکتموه» و «کفا کموه» و «أهله» إلیها.

وزعم السهیلی أنها تأتی حرفاً؛ بدلیل قول زهیر :

292- و مهما تکنْ عندَ امرئ مِن خَلِیقه***ولو خالَها تَخْفَی علی النّاس تُعلَمِ (2)

قال : فهی هنا حرف بمنزله «إنْ» ؛ بدلیل أنها لامحل لها.

والجواب : أنها إما خبر «تکن» و «خلیقه» اسمها ، و «من» زائده؛

[شماره صفحه واقعی : 256]

ص: 256


1- نهج البلاغه : ح 414/1284.
2- تقدم برقم 291.

لأن الشرط غیر موجب عند أبی علی ، وإما مبتدأ ، واسم «تکن» ضمیر راجع إلیها ، والظرف خبر ، واُنّث ضمیرها؛ لأنها الخلیقه فی المعنی ، و «من خلیقه» تفسیر للضمیر.

معانی «مهما»
اشاره

و لها ثلاثه معان :

أحدها : ما لا یعقل غیر الزمان مع تضمن معنی الشرط

و منه الآیه ولهذا فسرت بقوله تعالی : (مِنْ آیه) (الأعراف /132) وهی فیها إما مبتدأ أو منصوبه علی الاشتغال ، فیقدر لها عامل متعد کما فی «زیداً مررتُ به» متأخراً عنها ؛ لأن لها الصدر ، أی : مهما تحضرنا تأتنا به.

الثانی : الزمان و الشرط

فتکون ظرفاً لفعل الشرط ، ذکره ابن مالک ، وزعم أن النحویین أهملوه ، وأنشد لحاتم :

293- وإنّک مهماتُعْطِ بَطنَکَ سُؤلَهُ***وفَرْجَکَ نالا مُنتَهی الذّمَّ أجمعا (1)

وأبیاتاً اُخر ، ولا دلیل فی ذلک؛ لجواز کونها للمصدر بمعنی أیّ إعطاء کثیراً أو قلیلاً.

الثالث : الاستفهام

ذکره جماعه منهم ابن مالک واستدلوا علیه بقول عمرو بن ملقط :

294- مهما لیَ اللیله مهما لِیَهْ***أوْدَی بنعلیَّ وسِربالِیَهْ (2)

فزعموا أن «مهما» مبتدأ ، و «لی» الخبر ، واُعیدت الجمله توکیداً ، و «أودی» بمعنی «هلک» و «نعلیّ» فاعل ، والباء زائده ، ولا دلیل فی البیت لاحتمال أن التقدیر : «مَهْ» اسم فعل بمعنی «اکفف» ثم استأنف استفهاماً بِ «ما» وحدها.

[شماره صفحه واقعی : 257]

ص: 257


1- شرح شواهد المغنی : 2/744.
2- شرح شوهد المغنی : 1/330.
حرف النون
النون المفرده
اشاره

تأتی علی أربعه أوجه :

أوجه النون
أحدها : نون التأکید

و هی خفیفه ، کقول أبی طالب (علیه السلام) :

295- اصبرَنْ یا بنی فالصبر أحجی***کل حیّ مصیره لشعوب (1)

وثقیله کقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «والذی بَعَثَه بالحق لَتُبَلْبَلُنّ بَلْبَلَه ولتُغَرْبَلُنّ غَرْبَلَه وَلَتُساطُنّ سَوْطَ القِدر» (2) وقد اجتمعتا فی قوله تعالی : (لَیُسجَنَنَّ ولَیَکُونا) (یوسف /32) ومعناهما التوکید ، قال الخلیل : والتوکید بالثقیله أبلغ.

ویختصان بالفعل ، ویؤکد بهما صیغ الأمر مطلقاً ، ولو کان دعائیاً کقوله :

296-وأنزلنْ سکینهً عَلینا (3)

إلا «أفعل» فی التعجب؛ لأن معناه کمعنی الفعل الماضی.

ولا یؤکد بهما الماضی مطلقاً.

[شماره صفحه واقعی : 258]

ص: 258


1- أعیان الشیعه : 1/219.
2- نهج البلاغه : ط 16/66 و 67.
3- نقل عن عامر بن الأکوع وعبدالله بن رواحه. شرح شواهد المغنی : 1/286 و 287.

وأما المضارع فإن کان حالاً لم یؤکد بهما ، وإن کان مستقبلاً اُکّد بهما وجوباً فی نحو قوله تعالی : (وتالله لأکِیدَنَّ أصنامَکُمْ) (الأنبیاء/57) وقریباً من الوجوب بعد «إما» (وإمّا تَخافَنَّ مِنْ قَوْم) (الأنفال /58) وجوازاً کثیراً بعد الطلب ، نحو قوله تعالی : (وَلا تَحْسَبَنَّ الله غافِلاً) (ابراهیم /42) وقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «لاتظنّنّ بکلمه خَرَجَتْ مِنْ أحد سوءً وَأنت تجد لها فی الخیر مُحْتَملاً» (1) وقلیلاً فی مواضع کقولهم :

297-وَمِن عِضَه ما یَنْبُتَنَّ شکیرُها (2)

الثانی : التنوین

و هو نون زائده ساکنه تلحق الآخر لغیر توکید ؛ فخرج نون «حسن» ؛ لأنها أصل ، ونون «ضیْفن» للطفیلیّ؛ لأنها متحرکه ، ونون «منکسر» و «انکسر» ؛ لأنها غیر آخر ، و نون (لَنَسفَعاً) (العلق /15) لأنها للتوکید.

وأقسامه خمسه :

تنوین التمکین : وهو اللاحق للاسم المعرب المنصرف إعلاماً ببقائه علی أصله ، وأنه لم یشبه الحرفَ فیبنی ، ولا الفعلَ فیمنع الصرف ، ویسمی تنوین الأمکنیه أیضاً وتنوین الصرف ، وذلک کَ «زید ورجُل ورجال».

وتنوین التنکیر : وهو اللاحق لبعض الأسماء المبنیه فرقاً بین معرفتها ونکرتها ، ویقع فی باب اسم الفعل بالسماع کَ «صه ومَه وإیه» ، وفی العَلم المختوم بِ «ویه» بقیاس ، نحو : «جاءنی سیبویه وسیبویه آخر».

وأما تنوین «رجل» ونحوه من المعربات فتنوین تمکین ، لاتنوین تنکیر ،

[شماره صفحه واقعی : 259]

ص: 259


1- نهج البلاغه : ح 352/ 1254.
2- هذا مثلٌ وکان أصله مصراعاً ثانیاً من بیت ، والمصراع الأوّل : «إذا ماتَ مِنهُم میّتٌ سَرَقَ ابنُهُ». شرح أبیات مغنی اللبیب : 6/44 ، شرح شواهد المغنی : 2/761. ولم یسمّ قائل البیت.

کما قد یتوهم بعض الطلبه ، ولهذا لو سمیت به رجلاً بقی ذلک التنوین بعینه مع زوال التنکیر.

وتنوین المقابله : وهو اللاحق لنحو : «مسلمات» ، جُعِلَ فی مقابله النون فی «مسلمین».

وتنوین العوض : وهو اللاحق عوضاً من حرف أصلی ، أو زائد ، أو مضاف إلیه مفرداً ، أو جمله.

فالأول : کَ «جوار وغواش» ؛ فإنه عوض من الیاء وفاقاً لسیبویه والجمهور ، لاعوض من ضمه الیاء وفتحتها النائبه عن الکسره خلافاً للمبرد؛ إذ لو صح لعُوِّض عن حرکات نحو : «حُبلی» ولا هو تنوین التمکین والاسمُ منصرف خلافاً للأخفش ، وقوله : لما حذفت الیاء التحق الجمع بأوزان الآحاد کَ «سلام وکلام» فصرف ، مردود؛ لأن حذفها عارض للتخفیف وهی منویه؛ بدلیل أن الحرف الذی بقی أخیراً لم یحرک بحسب العوامل.

الثانی : کَ «جَنَدِل» ؛ فإن تنوینه عوض من ألف «جَنادِل» قاله ابن مالک. و الذی یظهر ، خلافه ، وأنه تنوین الصرف ، ولهذا یجر بالکسره ، ولیس ذهاب الألف التی هی علم الجمعیه کذهاب الیاء من نحو : «جوار وغواش».

الثالث : تنوین «کُلّ و بعض» إذا قُطِعتا عن الإضافه ، نحو قوله تعالی : (وَکُلاًّ ضَرَبنا لَهُ الأمثالَ) (الفرقان/39) وقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «ودَکَّ بعضُها بعضاً مِن هَیْبَهِ جَلالته ومَخوف سَطْوَته» (1) وقیل : هوتنوین التمکین ، رجع؛ لزوال الإضافه التی کانت تعارضه.

الرابع : اللاحق لِ «إذ» فی نحو : (وانشَقّتِ السّماء فَهِیَ یَؤمَئذ واهِیَهٌ) (الحاقه /16) والأصل : فهی یومَ إذ انشقت واهیه ، ثم حذفت الجمله المضاف إلیها

[شماره صفحه واقعی : 260]

ص: 260


1- نهج البلاغه : ط 108/334.

للعلم بها ، وجی بالتنوین عوضاً عنها ، وکسرت الذال للساکنین. وقال الأخفش : التنوین تنوین التمکین ، والکسره إعراب المضاف إلیه.

وتنوین الترنم : وهو اللاحق للقوافی المطلقه بدلاً من حرف الإطلاق ، وهو الألف والواو والیاء ، وذلک فی إنشاد بنی تمیم ، و ظاهر قولهم : إنه تنوینٌ مُحصّل للترنم. وقد صرح بذلک ابن یعیش ، والذی صرح به سیبویه وغیره من المحققین أنه جیء به لقطع الترنم ، وأن الترنم وهو التَّغنّی یحصل بأحرف الإطلاق ؛ لقبولها لمد الصوت فیها ، فإذا أنشدوا ولم یترنموا جاؤوا بالنون فی مکانها. ولایختص هذا التنوین بالاسم بدلیل قول جریر :

298- أقلّی اللوم عاذل والعتابا***وقولی إن أصبت لقد أصابا (1)

وزاد الأخفش والعرضیون تنویناً سادساً ، وسموه الغالی ، وهو اللاحق لآخر القوافی المقیده ، کقول رؤبه :

299- وقاتِمِ الأعماقِ خاوِی الُمختَرَقنْ***مشتَبَهِ الأعلامِ لَمّاعِ الخفق (2)

وسمی غالیاً ؛ لتجاوزه حدّ الوزن ، ویسمّی الأخفش الحرکه التی قبله غلواً وفائدته الفرق بین الوقف والوصل وجعله ابن یعیش من نوع تنوین الترنم زاعماً أن الترنم یحصل بالنون نفسها؛ لأنها حرف أغن. قال : وإنما سمی المغنّی مغنیاً ؛ لأنه یغنّن صوته ، أی : یجعل فیه غنّه ، والأصل عنده مغنّن بثلاث نونات فاُبدلت الأخیره یاء تخفیفاً ، وأنکر الزجاج والسیرافی ثبوت هذا التنوین البته؛ لأنه یکسر الوزن ، وقالا : لعل الشاعر کان یزید «ان» فی آخر کل بیت ، فضعف صوته بالهمزه ، فتوهم السامع أن النون تنوین واختار هذا القول ابن مالک. وزعم أبوالحجاج بن معزوز أن ظاهر کلام سیبویه فی المسمی تنوین

[شماره صفحه واقعی : 261]

ص: 261


1- شرح شواهد المغنی : 2/763.
2- شرح أبیات مغنی اللبیب : 6/47.

الترنم أنه نون عوض من المدّه ولیس بتنوین. وزعم ابن مالک فی التحفه أن تسمیه اللاحق للقوافی المطلقه والقوافی المقیده تنویناً مجاز ، وإنما هو نون اُخری زائده ، ولهذا لایختص بالاسم ، ویجامع الألف واللام ، ویثبت فی الوقف.

وزاد بعضهم تنویناً سابعاً ، وهو تنوین الضروره ، وهو اللاحق لما لاینصرف کقول امرئ القیس :

300- تَبَصَّرْخَلِیلی هل تری من ظعائن***سوالک نَقْباً بین حَزْمی شَعَبْعَب (1)

وللمنادی المضموم کقول الأحوض :

301- سلامُ الله یا مطرٌ عَلیَها***ولیس علیک یا مطرُ السلامُ (2)

وکلامه صحیح فی الثانی دون الأول؛ لأن الأول تنوین التمکین ؛ لأن الضروره أباحت الصرف ، وأما الثانی فلیس تنوین تمکین؛ لأن الاسم مبنی علی الضم.

وثامناً ، وهو التنوین الشّاذّ ، کقول بعضهم : «هؤلاء قومُکَ» حکاه أبوزید ، وفائدته مجرد تکثیر اللفظ ، کما قیل فی ألف «قَبعثَری».

وذکر ابن الخباز فی شرح الجزولیه أن أقسام التنوین عشره ، وجعل کلاً من تنوین المنادی وتنوین صرف مالا ینصرف قسماً برأسه ، قال : والعاشر تنوین الحکایه ، مثل أن تسمی رجلاً بِ «عاقله لبیبه» فإنک تحکی اللفظ المسمی به ، وهذا اعتراف منه بأنه تنوینُ الصرف؛ لأن الذی کان قبل التسمیه حُکی بعدها.

الثالث : نون الإناث

و هی اسم فی نحو : «النسوهُ یذهبنَ» وحرف فی نحو : «یذهبنَ النسوهُ» فی لغه من قال : «أکلونی البراغیثُ».

[شماره صفحه واقعی : 262]

ص: 262


1- شرح الشواهد للعینی ، باب مالا ینصرف.
2- شرح شواهد المغنی : 2/767.
الرابع : نون الوقایه

و تسمی نون العِماد أیضاً ، وتلحق قبل یاء المتکلم المنتصبه بواحد من ثلاثه :

أحدها : الفعل ، متصرفاً کان کقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «غَدَاً تَرَوْنَ أیّامی ، ویُکشَفُ لکم عن سرائری ، وتعرفونَنی بعد خلوّ مکانی وقیام غیری مقامی» (1).أو جامداً کقولهم : «علیه رجلاً لیسنی». وأمّا قوله (2) :

302- عَدَدْتُ قَومی کَعدِد الطّیْسِ***إذْ ذهبَ القومُ الکِرامُ لَیْسی

فضروره.

الثانی : اسم الفعل ، نحو : «دَراکنی وتَراکِنی وعلیکنی» بمعنی «أدرکنی واترکنی والزمنی».

الثالث : الحرف ، نحو : «إنَّنی» وهی جائزه الحذف مع «إنّ وأنّ ولکنّ وکأن» وغالبه الحذف مع «لعلّ» وقلیله مع «لیت».

وتلحق أسضاً قبل الیاء المخفوضه بِ«من وعن» إلا فی الضروره ، وقبل المضاف إلیها «لدُنْ» أو «قطْ» إلا فی قلیل من الکلام ، وقد تلحق وفی غیر ذلک شذوذاً کقولهم : «بَجلنی» بمعنی «حسبی».

(نعَم)

بفتح العین ، وکنانه تکسرها ، وبها قرأ الکسائی ، وبعضهم یبدلها حاء ، وبها قرأ ابن مسعود ، وبعضهم یکسر النون إتباعاً لکسره العین تنزیلاً لها منزله الفعل فی قولهم : «نِعِمَو شِهِدَ» بکسرتین ، کما نُزّلت «بلی» منزله الفعل فی الإماله.

[شماره صفحه واقعی : 263]

ص: 263


1- نهج البلاغه : 149 / 454 و 455.
2- قال السیوطی : عزی لرؤبه. شرح شواهد المغنی : 1/ 488.

وهی حرف تصدیق ووعد وإعلام ، فالاوّل بعد الخبر کَ «قام زیدٌ» و «ما قام زیدٌ» والثانی بعد «إفعل ولا تفعل» وما فی معناهما ، نحو «هلا تفعل وهلا لم تفعل» وبعد الاستفهام فی نحو «هل تعطینی» ویحتمل أن تفسر فی هذا بالمعنی الثالث. والثالث بعد الاستفهام فی نحو : (فهل وجدتم ما وعد ربکم حقّاً) (الاعراف / 44) (أإنَّ لنا لأجراً) (الشعراء/41) قال النبیّ صلّی الله علیه وآله : «نعم إنّ التوبه تغسل الحوبه» (1) بعد قول رجل من بنی عامر : «فهل ینفع البرّ بعد الفجور؟».

قیل : وتأتی للتوکید إذا وقعت صدراً ، نحو : «نعمْ هذهِ أطلالُهمْ». والحق أنها فی ذلک حرف إعلام ، وأنها جواب لسؤال مُقدّر.

واعلم أنه إذا قیل : «قام زید» فتصدیقُه «نَعَمْ» وتکذیبه «لا» ویمتنع دخول «بلی» ؛ لعدم النفی. وإذا قیل : «ما قام زید» فتصدیقه «نعم» ، وتکذیبه «بلی» ، ومنه : (زَعَمَ الّذینَ کَفَرُوا أنْ لَنْ یُبْعَثُوا قُلْ بَلی وَرَبّی) (التغابن /7) ویمتنع دخول «لا» ؛ لأنها لنفی الإثبات لا لنفی النفی. وإذا قیل : «أقامَ زید؟» فهو مثل : «قام زید» فتقول إن أثبت القیام : «نعم» وإن نفیته : «لا» ویمتنع دخول «بلی». وإذا قیل : «ألمْ یقمْ زیْد» فهو مثل : «لم یقم زید» فتقول إذا أثبت القیام : «بلی» ، ویمتنع دخول «لا» ، وإن نفیته قلت : «نعم».

وقال سیبویه فی باب النعت ، فی مناظره جرت بینه وبین بعض النحویین : فیقال له : ألست تقول کذا وکذا؟ فإنه لا یجد بداً من أن یقول : «نعم» فیقال له : أفلست تفعل کذا؟ فإنه قائل : «نعم» فزعم ابن الطراوه أن ذلک لحن.

وقال جماعه من المتقدمین والمتأخرین منهم الشلوبین : إذا کان قبل النفی استفهام فإن کان علی حقیقته فجوابه کجواب النفی المجرد ، وإن کان مُراداً

[شماره صفحه واقعی : 264]

ص: 264


1- کنز العمال : 12/35559.

به التقریر فالأکثر أن یجاب بما یجاب به النفی رعیاً للفظه ، ویجوز عند أمْن اللبس أن یجاب بما یجاب به الإیجاب رَعیاً لمعناه ، ألاتری أنه لا یجوز بعده دخولُ «أحد» ولا الاستثناء المفرغ؟ لا یقال : «ألیس أحد فی الدار؟» ولا «ألیس فی الدار إلا زید؟».

[شماره صفحه واقعی : 265]

ص: 265

حرف الهاء
الهاء المفرده

علی ثلاثه أوجه :

أحدها : أن تکون ضمیراً للغائب ، وتستعمل فی موضعی الجر والنصب ، نحو قوله تعالی : (قالَ لَهُ صاحِبُهُ وهُوَ یُحاوِرُهُ) (الکهف /37) وقول الفرزدق فی الإمام علیّ بن الحسین (علیهما السلام) :

303- هذا الذی تَعرِف البطحاء وَطأتَهُ***والبیت یعرفه والحلّ والحرم (1)

والثانی : أن تکون حرفاً للغیبه ، وهی الهاء فی «إیّاهُ». فالتحقیق : أنها حرف لمجرد معنی الغیبه ، وأن الضمیر «إیّا» وحدها.

والثالث : هاء السکت ، وهی اللاحقه لبیان حرکه أو حرف ، نحو : (ماهیه) (القارعه /10) ونحو : «هاهُناه ، ووازیداه» وأصلها أن یوقف علیها ، وربما وُصلت بنیه الوقف.

[شماره صفحه واقعی : 266]

ص: 266


1- شرح شواهد المغنی : 2/732.
(ها)
اشاره

علی ثلاثه أوجه :

أحدها : أن تکون اسماً لفعل

و هو «خُذ» ویجوز مدّ ألفها ، ویستعملان بکاف الخطاب وبدونها ، ویجوز فی الممدوده أن یستغنی عن الکاف بتصریف همزتها تصاریف الکاف ، فیقال : «هاء» للمذکر بالفتح و «هاء» للمؤنث بالکسر ، و «هاؤما» و «هاؤن» و «هاؤم» ومنه : (هاؤمُ اقْرَؤُا کِتابِیَهْ) (الحاقه /19).

و الثانی : أن تکون ضمیراً للمؤنث

فتستعمل مجروره الموضع ومنصوبته ، نحو : (فَألْهَمَها فُجُورَها وَتَقْواها) (الشمس /8).

و الثالث : أن تکون للتنبیه

فتدخل علی أربعه :

أحدها : الإشاره غیر المختصه بالبعید ، نحو : «هذا» بخلاف «ثَمَّ» و «هنّا» بالتشدید و «هنالک».

والثانی : ضمیر الرفع المخبر عنه باسم إشاره ، نحو : (ها أنْتُمْ اُولاء) (آل عمران /119) وقیل : إنما کانت داخله علی الإشاره فقدمت ، فردّ بنحو : (ها أنتُمْ هؤلاء) (آل عمران /66) فاُجیب بأنها اُعیدت توکیداً.

والثالث : نعتُ «أیّ» فی النداء ، نحو : «یا أیّها الرجل» وهی فی هذا واجبه للتنبیه علی أنه المقصود بالنداء ، قیل : وللتعویض عما تضاف إلیه «أیُّ».

والرابع : اسم الله تعالی فی القسم عند حذف الحرف ، یقال : «ها الله» بقطع الهمزه ووصلها ، وکلاهما مع إثبات ألف «ها» وحذفها.

(هل)

حرفٌ موضوعٌ لطلب التصدیق الإیجابی ، دون التصور ، و دون التصدیق

[شماره صفحه واقعی : 267]

ص: 267

السلبی فیمتنع نحو : «هلْ زیداً ضربت؟» ؛ لأن تقدیم الاسم یشعر بحصول التصدیق بنفس النسبه ، ونحو : «هل زیدٌ قائم أم عمروٌ؟» إذا اُرید بِ «أم» المتصله ، و «هل لم یقم زید؟». ونظیرها فی الاختصاص بطلب التصدیق «أم» المنقطعه ، وعکسهما «أم» المتصله ، وجمیع أسماء الاستفهام؛ فإنهن لطلب التصور لا غیر ، وأعمُّ من الجمیع الهمزه فإنها مشترکه بین الطلبین.

وتفترق «هل» من الهمزه من عشره أوجه :

أحدها : اختصاصها بالتصدیق کقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «فَهَل دَفَعَتِ الأقارِبُ؟ أو نفعتِ النَواحِبُ؟ وقد غُودِرَ فی مَحَلّهِ الأمواتِ رَهیناً وفی ضیق المَضْجَعِ وَحیداً» (1).

والثانی : اختصاصها بالإیجاب ، تقول : «هل زید قائم؟» ویمتنع «هل لم یقم؟» بخلاف الهمزه ، نحو : (ألمْ نَشْرَحْ) (الشرح /1).

والثالث : تخصیصها المضارع بالاستقبال ، نحو : «هل تسافر؟» بخلاف الهمزه ، نحو : «أتظنه قائماً؟».

والرابع والخامس والسادس : أنها لا تدخل علی الشّرط ، ولا علی «إنّ» ولا علی اسم بعده فعل فی الاختیار ، بخلاف الهمزه؛ بدلیل : (أفَإنْ مِتَّ فَهُمُ الخالِدونَ) (الأنبیاء /34) (أإنْ ذُکّرتُمْ بَلْ أنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ) (یس /19) (أإنّکٌ لأنْتَ یُوسُفُ) (یوسف /90) (أبْشَراً مِنّا واحِداً نَتَّبِعُهُ) (القمر/24).

والسابع والثامن : أنها تقع بعد العاطف ، لا قبله ، وبعد «أم» ، نحو : (فَهَلْ یُهْلَکُ إلا القَومُ الفاسِقُونَ) (الأحقاف /35) (قُلْ هَلَ یَسْتَوِی الأعمی وَالْبَصیر

[شماره صفحه واقعی : 268]

ص: 268


1- نهج البلاغه : ط 82/ 189.

أمْ هَلْ تَسْتَوی الظُّلُماتُ والنّور) (الرعد/16).

والتاسع : أنه یراد بالاستفهام بها النفی؛ ولذلک دخلت علی الخبر بعدها «إلا» فی نحو قوله تعالی : (هَلْ جَزاء الإحسانِ الاّ الإحسان) (الرّحمن /60).

فإن قلت : قد مرّفی صدر الکتاب أن الهمزه تأتی لمثل ذلک ، مثل : (أفَأصْفاکُمْ رَبّکُمْ بِالْبَنینَ) (الإسراء/40) ألا تری أن الواقع أنه سبحانه لم یُصْفهم بذلک؟.

قلنا : إنما مرّ أنها للإنکار علی مدّعی ذلک ، ویلزم من ذلک الانتفاء ، لا أنها للنفی ابتداء ، ولهذا لا یجوز «أقام إلا زید؟» کما یجوز «هل قام إلا زید؟» ، (هَل یَنْظُرُونَ إلا الساعَهَ) (الزّخرف /66) وقد یکون الإنکار مقتضیاً لوقوع الفعل ، علی العکس من هذا ، وذلک إذا کان بمعنی : ما کان ینبغی لک أن تفعل ، نحو : «أتضرِبُ زیداً وهو أخوک؟».

ویتلخص أن الإنکار علی ثلاثه أوجه : إنکارٌ علی من ادعی وقوع الشیء ، ویلزم من هذا النفی ، وإنکارٌ علی من أوقع الشیء ، ویختصان بالهمزه ، وإنکارٌ لوقوع الشیء ، وهذا هو معنی النفی ، وهو الذی تنفرد به «هل» عن الهمزه.

والعاشر : أنها تأتی بمعنی «قد» وذلک مع الفعل ، وبذلک فسّر قوله تعالی : (هَلْ أتی عَلَی الإنسانِ حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ) (الإنسان /1) جماعه منهم ابن عباس ، وبالغ الزمخشری فزعم أنها أبداً بمعنی «قد» وأن الاستفهام إنما هو مستفاد من همزه مقدره معها ، ونقله فی المفصل عن سیبویه ، فقال : وعند سیبویه أن «هل» بمعنی «قد» ، إلا أنهم ترکوا الألف قبلها؛ لأنها لا تقع إلا فی الاستفهام ، وقد جاء دخولها علیها فی قول زید الخیل :

[شماره صفحه واقعی : 269]

ص: 269

304- سائل فَوارِسَ یَرْبُوع بشَدَّتِنا***أهَلْ رَأوْنا بِسَفحِ القاعِ ذی الأکَمِ (1)

انتهی. و لو کان کما زعم لم تدخل إلا علی الفعل کَ «قد» وثبت فی کتاب سیبویه ما نقله عنه ، ذکره فی باب «أم» المتصله ، ولکن فیه أیضاً ما قد یخالفه فإنه قال فی باب عدّه ما یکون علیه الکلم ما نصهُ : و «هل» وهی للاستفهام. ولم یزد علی ذلک ، و قال الزمخشری فی کشافه : (هَلْ أتی) (الإنسان /1) أی : أقد أتی ، علی معنی التقریر والتقریب جمیعاً ، أی : أتی علی الإنسان قبل زمان قریب طائفه من الزمان الطویل الممتد لم یکن فیه شیئاً مذکوراً ، بل شیئاً منسیاً نطفه فی الأصلاب ، والمراد بالإنسان الجنسُ بدلیل : (إنّا خَلَقْنا الإنسانَ مِنْ نُطفَه) (الإنسان /2) انتهی. وفسرها غیره بِ«قد» خاصه ، ولم یحملوا «قد» علی معنی التقریب ، بل علی معنی التحقیق ، وقال بعضهم : معناها التوقع ، وکأنه قیل لقوم یتوقعون الخبر عما أتی علی الإنسان وهو آدم علیه الصلاه والسلام ، قال : والحین زمنُ کونه طیناً وقد عکس قومٌ ما قال الزمخشری ، فزعموا أن «هل» لا تأتی بمعنی «قد» أصلاً.

وهذا هو الصواب؛ إذ لا متمسک لمن أثبت ذلک إلا أحد ثلاثه اُمور :

أحدها : تفسیر ابن عباس ، ولعله إنما أراد أن الاستفهام فی الآیه للتقریر ، و لیس باستفهام حقیقی.

الثانی : قول سیبویه الذی شافَه العرب وفهم مقاصدهم ، و قد مضی أن سیبویه لم یقل ذلک.

و الثالث : دخول الهمزه علیها فی البیت ، و الحرف لایدخل علی مثله فی

[شماره صفحه واقعی : 270]

ص: 270


1- شرح شواهد المغنی : 2/772.

المعنی وقال السیرافی : إن الروایه الصحیحه «أم هَلْ» و «أم» هذه منقطعه بمعنی «بل» فلا دلیل ، وبتقدیر ثبوت تلک الروایه فالبیت شاذ ، فیمکن تخریجه علی أنه من الجمع بین حرفین لمعنی واحد علی سبیل التوکید کقول مسلم بن معبد :

305- فَلا والله لا یُلفی لمابی***ولا لِلمابِهم أبداً دواء (1)

(هو)

و فروعه : تکون أسماء وهو الغالب ، وأحرفاً فی نحو قول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «اتّقوا مَعاصِیَ الله فی الخَلَوات ، فإنّ الشاهدَ هوالحاکمُ» (2) إذا اُعرب فصلاً وقلنا : لاموضع له من الإعراب ، وقیل : هی مع القول بذلک أسماء کما قال الأخفش فی نحو : «صَهْ ونزالِ» : أسماء لا محل لها. وکما فی الألف واللام فی نحو : «الضّارب» إذا قدرناهما اسماً.

[شماره صفحه واقعی : 271]

ص: 271


1- نقل السیوطی : أنّ صاحب منتهی الطلب أورد المصراع الثانی هکذا : «وما بِهم مِن البَلْوی دَواءٌ». وعلی هذا فلا شاهد فیه. شرح شواهد المغنی : 1/505 و 506.
2- نهج البلاغه : ح 316 / 1240.
حرف الواو
الواو المفرده
اشاره

انتهی مجموع ما ذکر من أقسامها إلی خمسه عشر (1) :

الأول : العاطفه

و معناها مطلق الجمع ، فتعطف الشیء علی مُصاحبه ، نحو : (فأنْجَیْناهُ وأصحابَ السَّفِینَهِ) (العنکبوت /15) وعلی سابقه ، نحو : (وَلَقَدْ أرْسَلْنا نُوحاً وإبراهیم) (الحدید/ 26) وعلی لا حقه ، نحو : (کَذلِکَ یُوحِی إلَیک وَإلَی الّذینَ مِنْ قَبْلِکَ) (الشوری /3) فعلی هذا إذا قیل : «قام زید وعمرو» احتمل ثلاثه معان ، قال ابن مالک : وکونها للمعیه راجح ، وللترتیب کثیر ، ولعکسه قلیل ، انتهی. و یجوز أن یکون بین متعاطفیها تقاربٌ أو تراخ ، نحو :

[شماره صفحه واقعی : 272]

ص: 272


1- کذا فی بعض النسخ ، والذی فی حاشیتی الأمیر و الدسوقی هو : «إلی أحد عشر» قال الأمیر : «فی الدمامینی : إن أراد جمیع ما ذکر فقد ذکر هنا خمسه عشر ، وإن أراد ما ذکره صواباً فهو ثمانیه ؛ لأنه أبطل من الخمسه عشر سبعه ، فما وجه قوله : أحد عشر؟ وفی الشمنی : غرضه عدّ غیر الواو التی ینتصب المضارع بعدها ، لأنّه ؛ قال : الحقّ أنّها للعطف والواو التی للإنکار والواو التی للتذکر والواو المبدله من همزه الإستفهام لأنه قال : الصواب : أن لا تعدّ هذه الثلاثه من أقسام الواو ، وما عدا هذه الأربعه هو أحد عشر فلا اشکال». حاشیه الأمیر : 2/30 وراجع حاشیه الدسوقی : 2/17.

(إنّا رادُّوهُ إلَیک وَجاعِلُوهُ مِنَ الْمُرسَلینَ) (القصص /7) فإن الرد بعیدَ إلقائه فی الیم والإرسال علی رأس أربعین سنه ، وقولُ بعضهم : «إن معناها الجمع المطلق» غیرُ سدید (1) ؛ لتقیید الجمع بقید الإطلاق ، وإنما هی للجمع لابقید.

وتنفرد عن سائر أحرف العطف بخمسه عشر حکماً :

أحدها : احتمالُ معطوفها للمعانی الثلاثه السابقه.

والثانی : اقترانها بِ «إمّا» نحو : (إمّا شاکِراً وَإمّا کَفُوراً) (الإنسان /3).

والثالث : اقترانها بِ «لا» إن سبقت بنفی ولم تقصد المعیه ، نحو : «ما قام زیدٌ ولا عمروٌ» لتفید أن الفعل منفی عنهما فی حالتی الاجتماع والافتراق ، ومنه : (وَما أموالُکُمْ ولا أولادُکُمْ بالّتی تُقَرّبُکُمْ عِنْدَنا زُلفی) (سبأ /37) والعطف حینئذ من عطف الجمل عند بعضهم علی إضمار العامل ، والمشهور أنه من عطف المفردات ، وإذا فقد أحدُ الشرطین امتنع دخولها فلا یجوز نحو «قام زیدٌ ولا عمرو» وأنما جاز (وَلاَ الضّالّینَ) (الفاتحه /7) لأن فی «غیر» معنی النفی ولایجوز «ما اختصم زید ولا عمرو» ؛ لأنه للمعیه لا غیر ، وأما (وَما یَسْتَوی الأعمی والبَصیرُ وَلا الظُّلُماتُ وَلا النّور وَلا الظّلُّ وَلا الحَرورُ ، وَما یَسْتِوِی الأحیاءُ وَلا الأمواتُ) (فاطر/ 19 - 22) فَ «لا» الثانیه والرابعه والخامسه زوائد؛ لأمن اللبس.

والرابع : اقترانها بِ «لکن» ، نحو قوله تعالی : (وَلکِنْ رَسُولَ الله) (الأحزاب /40) وقول الکمیت فی آل البیت :

[شماره صفحه واقعی : 273]

ص: 273


1- تقدم فی المعنی الخامس من معانی «أو» تعبیره ب «الجمع المطلق» فما استشکله هنا علی البعض ، واردٌ علیه.

306- ولکنْ إلی أهل الفضائل والنُهی***وخیر بنی حَوّاء والخیر یُطلَبْ (1)

والخامس : عطف المفرد السببی علی الأجنبی عند الاحتیاج إلی الربط کَ «مررتُ برجُل قائم زیدٌ وأخوهُ» ، وقولک فی باب الاشتغال : «زیداً ضربتُ عمراً وأخاهُ».

والسادس : عطف العقد علی النیّف ، نحو : «أحدٌ وعشرون».

والسابع : عطف الصفات المفرقه مع اجتماع منعوتها کقول ابن میاده :

307- بَکیتُ ، وما بُکا رجل حزین***علی رَبْعینِ مَسلُوب وبالِ (2)

والثامن : عطف ما حقُّه التثنیه أو الجمع ، نحو قول جحدر بن مالک :

308- لَیْثٌ ولیْثٌ فی مَحَلّ ضَنْکِ***کلاهما ذو أشَرو مَحْک (3)

وقول أبی نواس :

309- أقمنا بها یوماً ویوماً وثالثاً***ویوماً لهُ یومُ الترحُّلِ خامسُ (4)

وهذا البیت یتساءل عنه أهل الأدب ، فیقولون : کم أقاموا؟ والجواب : ثمانیه ؛ لأن یوماً الأخیر رابع ، وقد وصف بأن یوم الترحلِ خامس له ، وحینئد فیکون یوم الترحل هو الثامن بالنسبه إلی أول یوم.

[شماره صفحه واقعی : 274]

ص: 274


1- بعده الی النفر البیض الذین بحبهم***إلی الله فیما نالنی أتقرب شرح الهاشمیات : 37.
2- شرح شواهد المغنی : 2/774.
3- شرح أبیات مغنی اللبیب : 6/83.
4- شرح أبیات مغنی اللبیب : 6/83 ، وأهمله السیوطی ؛ لتأخر قائله عن زمن الاستشهاد.

والتاسع : عطف مالا یستغنی عنه کَ «اختصم زیدٌ وعمروٌ» و «اشترکَ زیدٌ وعمروٌ» ومنه قول النبی (صلی الله علیه وآله وسلم) : «لولا أنّ الذنب خیر من العُجب ما خلا الله بین عبده المؤمن وبین ذنب أبداً» (1) وهذا من أقوی الأدله علی عدم إفادتها الترتیب.

وتشارکها فی هذا الحکم «أم» المتصله فی نحو : «سواءٌ علیّ أقمتَ أم قعدتَ» فإنها عاطفه مالا یستغنی عنه.

والعاشر والحادی عشر : عطف العام علی الخاص وبالعکس ، فالأول نحو : (رَبِّ اغْفِرْلی وَلِوالِدیّ وَلمَنْ دَخَلَ بَیْتِیَ مُؤمِناً وَلِلْمُؤمنِینَ والمُؤمِناتِ) (نوح /28) والثانی نحو : (وَإذ أخَذنا مِنَ النّبِیّینَ مِیثاقَهُمْ وَمِنْکَ وَمِنْ نُوح) الآیه (الأحزاب /7).

وتشارکها فی هذا الحکم الأخیر «حتی» کَ «مات الناسُ حتی الأنبیاء» فإنها عاطفه خاصاً علی عام.

والثانی عشر : عطف عامل حذف وبقی معموله علی عامل آخر مذکور یجمعهما معنی واحد کقوله تعالی : (وَالّذینَ تَبَوّؤُا الدّار وَالإیمانَ مِنْ قَبلِهِم) (الحشر /9) أی : واعتقدوا الإیمان ، والجامع بینهما : الإیثار.

ولولا هذا التقیید لورد «اشترَیتُه بدرهم فصاعداً» ؛ إذ التقدیر : فذَهب الثمن صاعداً.

والثالث عشر : عطف الشیء علی مرادفه ، نحو قوله تعالی : (إنّما أشکُو بَثِّی وَحُزْنی إلَی الله) (یوسف /86) وزعم ابن مالک أن ذلک قد یأتی فی «أو»

[شماره صفحه واقعی : 275]

ص: 275


1- وسائل الشیعه : أبواب مقدمه العبادات ، باب 23/ ح 19.

وأن منه : (ومَنْ یَکْسِبْ خَطِیئهً أو إثماً) (النساء /112).

والرابع عشر : عطف المقدّم علی متبوعه للضروره کقوله (1) :

310- جمعت وفحشا غیبه ونمیمه***خصالاً ثلاثاً لست عنها بمرعوی

والخامس عشر : عطف المخفوض علی الجوار کقوله تعالی (2) : (وَحُور عِین) (الواقعه /22) فیمن جرّهما ، فإن العطف علی «وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ» لا علی «أکواب وأباریقَ» ؛إذ لیس المعنی أنّ الولدان یطوفون علیهم بالحور. والذی علیه المحققون أن خفض الجوار یکون فی النعت قلیلاً وفی التوکید نادراً ولایکون فی النسق؛ لأن العاطف یمنع من التجاور.

تنبیه

قد تخرج الواو عن إفاده مطلق الجمع ، فتستعمل بمعنی باء الجر کقولهم : «أنت أعلم ومالُکَ» و «بِعتُ الشّاء شاه ودرهماً».

الثانی و الثالث من أقسام الواو : واوان یرتفع ما بعدهما

إحداهما : واو الاستئناف ، نحو : (مَنْ یُظْلِلِ الله فَلا هادِیَ لَهُ وَیَذَرُهُمْ الله) (الأعراف /186) فیمن رفع ، ونحو : (واتَّقُوا الله وَیُعَلّمُکُمُ الله) (البقره /282) ؛ إذ لو کانت واو العطف ، لجزم «یذر» کما قرأ الآخرون ، وللزم عطف الخبر علی الأمر ، وقال أبواللّحّام التغلبی : ).

[شماره صفحه واقعی : 276]

ص: 276


1- التصریح علی التوضیح : 2/137. ولم یسمّ قائله.
2- (یطوف علیهم ولدان مخلّدون بأکواب وأباریق وکأس من معین لا یصدّعون عنها ولا ینزفون وفاکهه ممّا یتضیّرون ولحم طیر ممّا یشتهون وحور عین) (الواقعه /17 - 22).

311- علی الحَکمِ المأتّی یوماًإذا قَضی***قَضِیَّتهُ أنْ لا یجورَ ویقصِدُ (1)

وهذا متعین للاستئناف؛ لأن العطف یجعله شریکاً فی النفی؛ فیلزم التناقض.

والثانیه : واو الحال الداخله علی الجمله الاسمیه ، کقول اُمّ لقمان :

312- ماذا تقولون إن قال النبیّ لکم***ماذا فعلتم وأنتم آخرُ الاُممِ (2)

وتسمی واو الابتداء ، ویقدرها سیبویه والأقدمون بِ «إذ» ولا یریدون أنها بمعناها؛ إذ لا یرادف الحرفُ الاسمَ ، بل إنها وما بعدها قید للفعل السابق کما أن «إذ» کذلک ، ولم یقدّروها بِ «إذا» ؛ لأنها لا تدخل علی الجمل الاسمیه.

ومن أمثلها داخله علی الجمله الفعلیه قول الفرزدق :

313- بأیدی رجال لمْ یَشِیموا سیوفَهُمْ***ولم تکثُرِ القَتْلَی بها حین سُلّتِ (3)

ولو قدرت للعطف لانقلب المدح ذمّاً.

وإذا سُبقت بجمله حالیه احتملت - عند مَنْ یجیز تعدد الحال - العاطفه والابتدائیه ، نحو : (اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْض عَدوٌّ وَلَکُمْ فِی الأرضِ مُسْتَقرٌّ) (الأعراف/24).

الرابع و الخامس : واوان ینتصب ما بعدهما

و هما :

واو المفعول معه کقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «لاتأخذون حقّاً ، ولا تَمْنَعُون

[شماره صفحه واقعی : 277]

ص: 277


1- شرح أبیات مغنی اللبیب : 6/106.
2- أدب الطف : 1/67.
3- شرح شواهد المغنی : 2/778.

ضَیْماً قد خُلّیتُم والطریق فالنّجاه للمُقتَحِم والهَلکهُ لِلمُتَلَوّم» (1) ولیس النصب بها خلافاً للجرجانی.

و الواو الداخله علی المضارع المنصوب لعطفه علی اسم صریح أو مؤول فالأول کقول میسون :

314- ولُبسُ عباءه وتقرّ عینی***أحبُّ إلَیّ مِنْ لُبسِ الشفوفِ (2)

والثانی شرطه أن یتقدم الواو نفی أو طلب ، ویسمی الکوفیون هذه واو الصرف ، ولیس النصب بها خلافاً لهم ، ومثالُها : (وَلَمّا یَعْلَمِ الله الّذینَ جاهَدُوا مِنْکُم وَیَعْلَمَ الصّابِرینَ) (آل عمران /142) والحقُّ : أن هذه واو العطف عطفت مصدراً مقدّراً علی مصدر متوهم.

السادس والسابع : واوان ینجر ما بعدهما

إحداهما : واوالقسم ، ولا تدخل إلا علی مُظهر ، ولا تتعلق إلا بمحذوف ، نحو قوله تعالی : (وَالقُرآنِ الحَکیمِ) (یس /2) وقول الرسول (صلی الله علیه وآله وسلم) لعلی (علیه السلام) : «والّذی بَعَثَنی بالحقّ ، ما أخَّرتُک إلاّ لنفسی ، وأنت منّی بمنزله هارون من موسی» (3) فإن تلتها واو اُخری ، نحو : (وَالتّینِ والزَّیْتُونِ) (التین /1) فالتالیه واو العطف ، وإلاّ احتاج کل من الاسمین إلی جواب.

الثانیه : واو «ربّ» کقول امرئ القیس :

315- ولیل کموج البحر أرخی سُدُولهُ***علیّ بِأنواعِ الهُمُوم لِیَبْتَلی (4)

[شماره صفحه واقعی : 278]

ص: 278


1- نهج البلاغه : ط 123/381.
2- تقدم برقم : 222.
3- کنز العمال : 13/ ح 36345.
4- شرح شواهد المغنی : 2/782 ، شرح أبیات مغنی اللبیب : 6/ 114.

ولاتدخل إلا علی مُنکّر ولا تتعلق إلاّ بمؤخّر والصحیح : أنها واو العطف وأن الجرَّ بِ «ربّ» محذوفه خلافاً للکوفیین والمبرد.

الثامن : الزائده

أثبتها الکوفیون والأخفش وجماعهٌ ، وحُملَ علی ذلک : (حَتّی إذا جاءُوها وَفُتِحَتْ أبوابها) (الزّمر /73)؛ بدلیل الآیه الاُخری (1) وقیل : هی عاطفه ، والزائده الواو فی (وَقالَ لَهُمْ خَزَنَتُها) (الزّمر /73) وقیل : هما عاطفتان ، والجواب محذوف أی : کان کیت وکیت ، والزیادهُ ظاهره فی قوله : (2)

316- فَما بالُ منْ أسعی لأجبر عظمَهُ***حِفاظاً وینوی مِنْ سَفاهَتِهِ کَسری

وقول أبی العیال الهذلی :

317- وَلَقَد رَمَقتُکَ فی الَمجالِسِ کُلّها***فإذا وأنتَ تَعِینُ مَنْ یَبْغینی (3)

التاسع : واو الثمانیه

ذکرها جماعه من النحویین الضعفاء والاُدباء والمفسرین ، وزعموا أن العرب إذا عدّوا قالوا : سته ، سبعه وثمانیه ، إیذاناً بأن السبعه عدد تام ، وأن ما بعدها عددٌ مستأنف وجعلوا من ذلک : (سَیَقُولُونَ ثَلاثهٌ رابِعُهُمْ کَلْبُهُمْ) (الکهف /22) إلی قوله سبحانه : (سَبْعَهٌ وَثامِنُهُمْ کَلْبُهُمْ) (الکهف /22).

وقیل : هی فی ذلک لعطف جمله علی جمله؛ إذ التقدیر : هم سبعه ، ثم قیل :

[شماره صفحه واقعی : 279]

ص: 279


1- وهی : (وَسِیقَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلَیٰ جَهَنَّمَ زُمَرًا حَتَّیٰ إِذَا جَاءُوهَا فُتِحَتْ أَبْوَابُهَا ...) (الزمر /71).
2- نسب البیت إلی الحارث بن وعله الشیبانی وابن الذئبه وکنانه بن عبدد یالیل و... شرح شواهد المغنی : 2/781 و 782 ، شرح أبیات مغنی اللبیب : 6/122 و 123.
3- شرح أبیات مغنی اللبیب : 6/126.

الجمیع کلامهم ، وقیل : العطف من کلام الله تعالی ، والمعنی : نعم هم سبعه وثامنهم کلبهم ، وإن هذا تصدیق لهذه المقاله کما أن (رَجماً بِالغَیْبِ) (الکهف /22) تکذیب لتلک المقاله ویؤیده قول ابن عباس : حین جاءت الواو انقطعت العدَّهُ ، أی : لم تبق عده عادّ یلتفت إلیها.

فان قلت : إذا کان المراد التصدیق فما وجه مجیء : (قُلْ رَبّی أعْلَمُ بِعِدّتِهمْ ما یَعْلَمُهُمْ إلاّ قَلیلٌ) (الکهف /22)؟

قلنا : وجه الجمله الاُولی توکید صحه التصدیق بإثبات علم المصدق ، ووجه الثانیه الإشاره إلی أن القائلین تلک المقاله الصادقه قلیل ، أو أن الذی قالها منهم عن یقین قلیل ، أو لما کان التصدیق فی الآیه خفیفاً لا یستخرجه إلا مثل ابن عباس قیل ذلک ولهذا کان یقول : أنا من ذلک القلیل ، هم سبعه وثامنهم کلبهم.

العاشر : الواو الداخله علی الجمله الموصوف بها

لتأکید لصوقها بموصوفها وإفادتها أنّ اتصافه بها أمرٌ ثابت ، وهذا الواو أثبتها الزمخشری ومن قلّده وحملوا علی ذلک مواضع ، الواوُ فیها کلّها واوُالحال ، نحو : (وَعَسی أنْ تَکْرَهُوا شَیئاً وَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ) (البقره /216) الآیه (أوْ کَالّذی مَرّ عَلی قَرْیَه وَهِیَ خاوِیَهٌ عَلی عُرُوشِها) (البقره /259) (وَما أهْلَکْنا مِنْ قَرْیَه إلّا وَلها کِتابٌ مَعْلُومٌ) (الحجر/4) والمَسوّغ لمجی الحال من النکره فی هذه الآیه أمران : أحدهما خاص بها ، وهو تقدم النفی. والثانی عام وهو امتناع الوصفیه؛ إذ الحالُ متی امتنع کونُها صفهً جاز مجیئها من النکره ، ولهذا جاءت منها عند تقدمها علیها ، نحو : «فی الدّار قائماً رجُلٌ» وعند جمودها ، نحو : «هذا خاتمٌ حدیداً» ومانع الوصفیه فی هذه الآیه أمران : أحدهما خاص بها ، وهو اقتران الجمله بِ «إلا» ؛ إذ لا یجوز التفریغ

[شماره صفحه واقعی : 280]

ص: 280

فی الصفات ، لا تقول : «ما مررت بأحد إلّا قائم» نص علی ذلک أبو علی وغیره. والثانی عام وهو اقترانها بالواو.

الحادی عشر : واوضمیر الذکور

نحو : «الرّجالُ قامُوا» وقد تستعمل لغیر العقلاء إذ نُزِّلوا منزلتهم ، نحو : (یا أیُّها النمل ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ) (الّنمل /18) وذلک لتوجیه الخطاب إلیهم.

الثانی عشر : واو علامه المذکرین

فی لغه طیّئ أو أزد شنوءه أو بَلْحارث : ومنه الحدیث النبوی : «یَتَعاقبونَ فیکم ملائکهٌ باللیلِ وملائکهٌ بالنّهار» (1) وهی عند سیبویه حرف دالّ علی الجماعه کما أن التاء فی «قالت» حرفٌ دالّ علی التأنیث ، وقیل : هی اسم مرفوع علی الفاعلیه ، ثم قیل : إن ما بعدها بدل منها ، وقیل : مبتدأ والجمله خبر مقدم.

وقد تستعمل لغیر العقلاء إذا نزلوا منزلتهم. قال أبو سعید : نحو : «أکلُونی البراغیث» ؛ إذ وصفت بالأکل لا بالقرص. وهذا سهومنه ؛ فإن الأکل من صفات الحیوانات عاقله وغیر عاقله ، وقال ابن شجری : عندی أن الأکل هنا بمعنی العُدوان والظلم ، وشبه الأکل المعنوی بالحقیقی.

وقد حمل بعضهم علی هذه اللغه : (وَأسَرُّوا النَّجْویَ الّذینَ ظَلَمُوا) (الأنبیاء/3) وحملها علی غیر هذه اللغه أولی؛ لضعفها ، وقد جُوّزَ فی «الّذینَ ظَلَمُوا» أن یکون بدلاً من الواو فی «وأسرّوا» أو مبتدأ ، خبره إما «أسَرُّوا» أو قول محذوف عامل فی جمله الاستفهام ، أی : یقولون : هل هذا؟ وأن یکون خبراً لمحذوف ، أی : هم الذین ، أو فاعلاً بِ «أسَرّوا» والواو علامه کما قدمنا ،

[شماره صفحه واقعی : 281]

ص: 281


1- الموَطأ 1/ 170.

أو بِ «یقول» محذوفاً ، أو بدلاً من واو (استَمَعُوهُ) (1) (الأنبیاء/2) وأن یکون منصوباً علی البدل من مفعول «یأتیهم» أو علی إضمار «أذم» أو «أعنی» وأن یکون مجروراً علی البدل من «الناس» فی (اقْتَرَبَ لِلنّاسِ حِسابُهُمْ) (الأنبیاء/1) أو من الهاء والمیم فی (لاهِیَهً قُلُوبُهُمْ) (الأنبیاء/3)؛ فهذه أحد عشر وجهاً.

الثالث عشر : واو الإنکار

نحو : «آلرجُلوه» بعد قول القائل : قام الرجل ، والصواب : ألّا تعدَّ هذه؛ لأنها إشباع للحرکه ، بدلیل : «آلرجُلاه» فی النصب ، و «الرّجُلیه» فی الجر ، ونظیرها : الواو فی «مَنُو» فی الحکایه ، وواو القوافی کقول جریر :

318- مَتی کان الخیامُ بِذی طُلُوح***سُقِیتِ الغَیثَ أیّتها الخِیامُو (2)

الرابع عشر : واو التذکر

کقول مَن أراد أن یقول : «یقوم زید» فنسیَ «زید» ، فأراد مدَّ الصوت لیتذکر ، إذ لم یرد قطع الکلام : «یقُومُو» والصواب : أن هذه کالتی قبلها.

الخامس عشر : الواو المُبدله من همزه الاستفهام

المضموم ما قبلها کقراءه قنبل : (وَإلَیْهِ النُّشُورُ وَأمِنْتُمْ) (الملک /15 و 16) (قالَ فِرعَوْنُ وَامَنْتُمْ بِهِ) (الأعراف/123) والصوابُ : ألّا تعد هذه أیضاً؛ لأنها مُبدله ، ولو صح عدُّها لصحّ عدُّ الواو من أحرف الاستفهام.

[شماره صفحه واقعی : 282]

ص: 282


1- (اقْتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسَابُهُمْ وَهُمْ فِی غَفْلَهٍ مُّعْرِضُونَ مَا یَأْتِیهِم مِّن ذِکْرٍ مِّن رَّبِّهِم مُّحْدَثٍ إِلَّا اسْتَمَعُوهُ وَهُمْ یَلْعَبُونَ لَاهِیَهً قُلُوبُهُمْ وَأَسَرُّوا النَّجْوَی الَّذِینَ ظَلَمُوا هَلْ هَ-ٰذَا إِلَّا بَشَرٌ مِّثْلُکُمْ أَفَتَأْتُونَ السِّحْرَ وَأَنتُمْ تُبْصِرُونَ) (الأنبیاء /1 - 3).
2- شرح شواهد المغنی : 1/311.
(وا)

علی وجهین :

أحدهما : أن تکون حرف نداء مختصّاً بباب النُّدبه ، کقول الرباب زوجه الإمام الحسین (علیه السلام) :

319- واحسیناً فلا نسیتُ حسینا***أقصدتْه أسِنّهُ الأعداء (1)

وأجاز بعضُهم استعماله فی النداء الحقیقی.

والثانی : أن تکون اسماًلِ «أعجب» وقد یقال : «واهاً» کقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «واهاً واهاً والصبرُ أیمن» (2) و «وَی» کقوله (3) :

320- ویْ کَأنْ مَنْ یَکُنْ لَهُ نَشَبٌ یُح-ْ***-بَبْ وَمَن یَفْتَقِرْ یَعِشْ ضُرِّ

وقد تلحق هذه کافُ الخطاب کقول عنتره بن شداد :

321- ولقد شفی نفسی وأبرأ سقمها ***قیلُ الفوارس وَیْکَ عَنْتَرُ أقْدِمِ (4)

وقال الکسائی : أصل «ویک» : «ویلک» ؛ فالکاف ضمیر مجرور ، وأما (وَیْ کَأنَّ الله) (القصص /82) فقال أبوالحسن : «وَیْ» اسم فعل ، والکاف حرف خطاب ، و «أنّ» علی إضمار اللام ، والمعنی : أعجب لأن الله ، وقال الخلیل : «وَیْ» وحدها کما قال (5) :

322- وَیْ کأنْ مَن یکن له نشب یُحْ-***-بَبْ ومنْ یفتقِرْ یعشْ عیش ضُرّ

و «کأنّ» للتحقیق.

[شماره صفحه واقعی : 283]

ص: 283


1- أدب الطف : 1/ 61.
2- عوالم العلوم : 11/286.
3- نسبه السیوطی إلی سعید بن زید الصحابی ، ونُسبَ أیضا إلی أنبیه بن الحجاج وزید بن عمر وبن نفیل. شرح شواهد المغنی : 2/786 ، شرح أبیات مغنی اللبیب : 6/ 144.
4- شرح شواهد المغنی : 1/481.
5- تقدم برقم 320.
حرف الألف

ذکر لها تسعه أوجه :

أحدها : أن تکون للإنکار ، نحو : «أعمراه» لمن قال : لقیت عمراً.

الثانی : أن تکون للتذکر کَ «رأیت الرّجُلا» وقد مضی أن التحقیق ألّا یُعدَّ هذان.

الثالث : أن تکون ضمیرالاثنین ، نحو : «الزیدان قاما».

الرابع : أن تکون علامه الاثنین کقول عمرو بن ملقط :

323- اُلْفِیَتا عَیْناکَ عندَ القَفا***أوْلی فأوْلی لک ذا واقِیَهْ (1)

الخامس : الألف الکافّه کقول حُرْقه بنت النعمان :

324- فبینا نَسوسُ الناسَ والأمر أمرُنا***إذا نحنُ فیهمْ سوقهٌ لیس تُنصفُ (2)

وقیل : الألف بعضُ «ما» الکافه. وقیل : إشباع ، و «بین» مضافه إلی

[شماره صفحه واقعی : 284]

ص: 284


1- شرح شواهد المغنی : 1/ 331.
2- شرح أبیات مغنی اللبیب : 5/273.

الجمله ، ویؤیده ، أنها قد اُضیفت إلی المفرد فی قول أبی ذؤیب :

325- بینا تعانُقِهِ الکُماهَ وَرَوْغِهِ***یوماً اُتِیحَ لَهُ جَرِیءٌ سَلْفَعُ (1)

السادس : أن تکون فاصله بین الهمزتین ، نحو : (ءَ أنْذَرتَهُمْ) (یس/10) ودخولها جائز لا واجب ، ولا فرق بین کون الهمزه الثانیه مسهله أو محققه.

السابع : أن یکون فاصله بین النونین : نون النسوه ونون التوکید ، نحو : «إضرِبنانّ» وهذه واجبه.

الثامن : أن تکون لمدّ الصوت بالمنادی المستغاث ، أو المتعجب منه ، أو المندوب ، کقوله (2) :

326- یا یزیدا لآمل نَیْلَ عِزّ***وغِنیً بَعْدَ فاقه وَهَوانِ

وقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «فَیا عجباً للدّهر ، إذا صِرتُ یُقْرَنُ بی مَنْ لَمْ یَسْعَ بِقَدَمی ، ولم تکن لَه کسابِقتی» (3) وقول زینب الکبری (علیها السلام) : «یا حسیناه ، یا حبیب رسول الله یا ابن مکهَ ومنی» (4).

التاسع : أن تکون بدلاً من نون ساکنه وهی إما نون التوکید أو تنوین المنصوب.

فالأول : نحو : (لَنَسْفعاً) (العلق/ 15) (وَلَیَکُوناً) (یوسف / 32).

والثانی : کَ «رأیت زیدا» فی لغه غیر ربیعه.

[شماره صفحه واقعی : 285]

ص: 285


1- شرح شواهد المغنی : 2/791.
2- شرح شواهد المغنی : 2/791 ، شرح أبیات مغنی اللبیب : 6/158. لم یسمّ قائله.
3- نهج البلاغه : ک 9/846.
4- الاحتجاج : ج 1 - 2 / 307.

ولایجوز أن تعد الألف المبدله من نون «إذنْ» ولا ألف التکثیر کألف «قبعثَری» ولا ألف التأنیث کألف «حُبلی» ولا ألف الإلحاق کألف «أرْطی» ولا ألف الإطلاق کالألف فی قول خالدبن معدان لما شاهد رأس الإمام الحسین (علیه السلام) :

327- ویکبّرون بأن قُتِلتَ وإنّما***قَتَلُوا بک التکبیر والتَهلیلا (1)

ولا ألف التثنیه کَ «الزیدان» ولا ألف الإشباع الواقعه فی الحکایه ، نحو : «مَنا» أو فی غیرها فی الضروره کقوله : (2)

328- أعوذُ بالله منَ العقرابِ***الشائلات عُقَد الأذنابِ

ولا الألف التی تبین بها الحرکه فی الوقف وهی ألف «أنا» عند البصریین ، ولا ألف التصغیر ، نحو : «ذیّا واللَّذَیّا» ؛ لأنهن أجزاء الکلمات لاکلمات.

[شماره صفحه واقعی : 286]

ص: 286


1- البدایه والنهایه 5 - 6 / 233.
2- شرح شواهد المغنی : 2/ 795 ، شرح أبیات مغنی اللبیب : 6/168. لم یسمّ قائله.
حرف الیاء
الیاء المفرده

تأتی علی ثلاثه أوجه؛ وذلک أنها تکون ضمیراً للمؤنثه ، نحو : «تقومین وقومی» ، وحرفَ إنکار ، نحو : «أزیدنیهْ» وحرفَ تذکار ، نحو : «قدی».

وقد تقدم البحث فیهما والصوابُ : ألاّ یُعدّا کما لاتعدیاء التصغیر ، ویاء المضارعه ، ویاء الإطلاق ویاء الإشباع ، ونحوهُنَّ؛ لأنهن أجزاء للکلمات ، لاکلمات.

(یا)

حرف موضوع لنداء البعید حقیقه أو حکماً ، وقد ینادی بها القریب توکیداً. وقیل : هی مشترکه بین القریب والبعید. وقیل : بینهما وبین المتوسط ، وهی أکثر أحرف النداء استعمالاً ، ولهذا لایقدر عند الحذف سواها ، نحو : (یُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هذا) (یوسف /29) ولاینادی اسم الله عزوجل والاسمُ المستغاثُ و «أیها وأیتها» الإ بها ، ولا المندوب إلا بها أو بِ «وا» ولیس نصب المنادی بها ، ولا بأخواتها أحرفاً ، ولابهن أسماء لِ «أدعو» متحمله لضمیر الفاعل ،

[شماره صفحه واقعی : 287]

ص: 287

خلافاً لزاعمی ذلک بل بِ «أدعو» محذوفاً لزوماً ، وقول ابن الطراوه : النداء إنشاء ، و «أدعو» خبر ، سهوٌ منه ، بل «أدعو» المقدر إنشاء کَ «بعتُ وأقسمتُ».

وإذا ولی «یا» ما لیس بمنادی کالفعل فی (ألا یا اسْجُدُوا) (النّمل / 25).

والحرف فی نحو قوله تعالی : (یا لَیْتَنی مَعَهُمْ فَأَفُوز) (النساء/ 73) وقول الرسول (صلی الله علیه وآله وسلم) : «یا رُبَّ کاسیه فی الدُّنیا عاریه فی الآخره» (1). والجمله الاسمیه کقوله (2) :

329- یا لعنهُ الله و الأقوام کلهم***والصّالحین علی سِمعانَ من جارِ

فقیل : هی للنداء والمنادی محذوف ، وقیل : هی لمجرد التنبیه؛ لئلا یلزم الإجحاف بحذف الجمله کلها. وقال ابن مالک : إن ولیها دعاء کهذا البیت أو أمر نحو : (ألا یَا اسْجُدُوا) (النَّمل / 25) فهی للنداء؛ لکثره وقوع النداء قبلهما ، نحو : (یا آدَمُ اسْکُنْ) (البقره/ 35) (یا نُوحُ اهبِطْ) (هود/ 48) ونحو : (یا مالِکُ لِیَقْضِ عَلَینا رَبُّکَ) (الزّخرف / 77) وإلا فهی للتنبیه. والله سبحانه وتعالی أعلم.

یتلوه الجزء الثانی واوله :

«الباب الثانی فی تفسیر الجمل ...»

[شماره صفحه واقعی : 288]

ص: 288


1- صحیح البخاری : 2/ 62.
2- شرح شواهد المغنی : 2/ 796 ، شرح أبیات مغنی اللبیب : 6/ 171. لم یسمّ قائله.
مسرد الألفاظ

المقدّمه3

إلی 39

الخطبه 7

أم 41

الهمزه المفرده 9

أما 46

آ 15

أمّا 48

أجَلْ 15

إمّا 51

إذْ 16

أنْ 53

إذا 20

إنْ 61

إذ ما - إذاً 26

أنّ 65

أل 29

إنّ 66

ألا 33

أو 70

ألاّ 35

أی 74

إلاّ 36

أیْ - أیا 75

[شماره صفحه واقعی : 289]

ص: 289

أیمن - أیُّ 76

علی 123

الباء المفرده 79

عن 127

بَجَل - بَلْ 87

عند 130

بَلْهَ 88

عَوْضُ 132

بلی 89

غیر 133

بَیْدَ 90

الفاء المفرده 136

التاء المفرده 91

فی 141

ثَمًّ - ثُمّ 93

قد 144

جَلَلْ 97

الکاف المفرده 149

جَیْرِ 98

کأنّ 152

حاشا 99

کَأیِّن 154

حتّی 100

کذا 155

حیث 106

کلّ 156

خلا 109

کلّا 163

رُبّ 111

کلا وکلتا 165

السین المفرده - سَوْفَ 115

کم 166

سواء 116

کی 168

سیّ 117

کیف 170

عدا - عسی 119

اللام المفرده 173

عَلُ 122

لا 192

[شماره صفحه واقعی : 290]

ص: 290

لات 200

متی 243

لعلّ 202

مذُ و مُنذُ 244

لکنْ 205

مع 245

لکنَّ 206

مَنْ 247

لم 207

مِنْ 250

لمّا 208

النون المفرده 258

لن 211

نعم 263

لو 212

الهاء المفرده 226

لولا 222

ها - هل 267

لوما - لیت 225

هو 271

لیس 226

الواو المفرده 272

ما 229

وا 283

ماذا 232

الألف 284

الیاء الفرده - یا 287

[شماره صفحه واقعی : 291]

ص: 291

المجلد 2

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 1]

ص: 292

[شماره صفحه واقعی : 2]

ص: 293

الباب الثانی : فی تفسیر الجمله ، و ذکر أقسامها و أحکامها
شرح الجمله و بیان أن الکلام أخص منها لا مرادف لها

الکلام : هو القول المفید بالقصد. والمراد بالمفید ما دلّ علی معنی یحسن السکوت علیه.

و الجمله : عباره عن الفعل وفاعله ، کَ «قام زید» والمبتدأ وخبره ، کَ «زید قائم» ، وما کان بمنزله أحدهما ، نحو : «ضُرب اللص» و «أقائم الزیدان».

وبهذا یظهر لک أنهما لیسامتر ادفین کما یتوهمه کثیر من الناس ، وهو ظاهر قول صاحب المفصل ؛ فإنه بعد أن فرغ من حد الکلام قال : ویسمی جمله. والصواب : أنها أعم منه ؛ إذ شرطه الإفاده ، بخلافها ، ولهذا تسمعهم یقولون : جمله الشرط ، جمله الجواب ، جمله الصله ، وکل ذلک لیس مفیداً ، فلیس کلاما.

[شماره صفحه واقعی : 3]

ص: 294

انقسام الجمله إلی اسمیه وفعلیه وظرفیه

فالاسمیه : هی التی صدرها اسم ، کَ «زید قائم ، وهیهات العقیق (1) ، وقائم الزیدان» عند من جوزه وهو الأخفش والکوفیون.

والفعلیه : هی التی صدرها فعل ، کَ «قام زید ، وکان زید قائماً».

والظرفیه : هی المصدره بظرف أو مجرور ، نحو : «أعندک زید» و «أفی الدار زید» إذا قدرت «زیداً» فاعلاً بالظرف والجار والمجرور ، لابالاستقرار المحذوف ، ولامبتدأ مخبراً عنه بهما ، ومثل الزمخشری لذلک بِ «فی الدار» من قولک : «زید فی الدار» وهو مبنی علی أن الاستقرار المقدر فعل لا اسم ، وعلی أنه حذف وحده وانتقل الضمیر إلی الظرف بعد أن عمل فیه.

وزاد الزمخشری وغیره الجمله الشرطیه ، والصواب : أنها من قبیل الفعلیه ؛ لما سیأتی.

تنبیه حول صدر الجمله

مرادنا بصدر الجمله المسند أو المسند إلیه ، فلاعبره بما تقدم علیهما من الحروف ، فالجمله من نحو : «أقائم الزیدان ، ولعل أباک منطلق» اسمیه ، ومن نحو : «أقام زید ، وإن قام زید» فعلیه.

[شماره صفحه واقعی : 4]

ص: 295


1- قال المحقق الرضی : ثم اعلم : أن بعضهم یدعی أن أسماء الأفعال مرفوعه المحل ، علی أنها مبتدأه لا خبر لها ، کما فی «أقائم الزیدان؟» ، ولیس بشیء ؛ لأن معنی «قائم» معنی الاسم وان شابه الفعل ، أی ذو قیام ، فصح أن یکون مبتدأ بخلاف اسم الفعل فإنه لامعنی للاسمیه فیه ولا اعتبار باللفظ. فاسم الفعل کان له فی الأصل محل من الإعراب فلما انتقل إلی معنی الفعلیه والفعل لا محل له من الإعراب فی الأصل ، لم یبق له أیضاً محل من الإعراب. انتهی ملخصا ، شرح الکافیه : 2 / 67.

والمعتبر أیضا ما هو صدر فی الأصل ، فالجمله من نحو قوله تعالی : (خُشَّعاً أَبْصارُهُمْ یَخْرُجُونَ) (القمر / 7) وقول الإمام علی بن الحسین (علیهما السلام) : «کیف یسأل محتاج محتاجاً؟ وأنّی یرغب مُعدم إلی معدم؟!» (1) ، فعلیه ؛ لأن هذه الأسماء فی نیه التأخیر ، وکذا الجمله فی نحو : «یا عبدالله» ونحو قوله تعالی : (وَالأَنْعامَ خَلَقَها) (النّحل / 5) ونحو قول خزیمه بن ثابت :

329- إذا نحن بایعنا علیا فحسبنا***أبو حسن مما نخاف من الفتن (2)

لأن صدورها فی الأصل أفعال ، والتقدیر : أدعو عبدالله ، وخلق الأنعام ، وإذا بایعنا.

ما یجب علی المسؤول أن یفصل فیه

لاحتماله الاسمیه والفعلیه ؛ لاختلاف التقدیر ، أو لاختلاف النحویین ولذلک أمثله :

منها : نحو : (أَبَشَرٌ یَهْدُونَنا) (التغابن / 6) ؛ فالأرجح تقدیر «بشر» فاعلاً بِ «یهدی» محذوفاً والجمله فعلیه ، ویجوز تقدیره مبتدأ.

ومنها : قولهم : «ما جاءت حاجتک؟» فإنه یروی برفع «حاجتک» فالجمله فعلیه ، وبنصبها فالجلمه اسمیه ، وذلک لأن «جاء» بمعنی «صار» فعلی الأول «ما» خبرهاو «حاجتک» اسمها. وعلی الثانی «ما» مبتدأ واسمها ضمیر «ما» واُنث حملاً علی معنی «ما» ، و «حاجتک» خبرها.

ومنها : نحو : «یومان» فی نحو : «ما رأیته منذیومان». فإن تقدیره عند الأخفش و الزجاج : بینی وبین لقائه یومان ، و عند أبی بکر و أبی علی : أمد انتفاء

[شماره صفحه واقعی : 5]

ص: 296


1- الصحیفه الکامله السجادیه ، الدعاء الثالث عشر : 102.
2- المستدرک علی الصحیحین فی الحدیث : 3 / 114.

الرؤیه یومان ، وعلیهما فالجمله اسمیه لا محل لها ، و «منذ» خبر علی الأول ومبتدأ علی الثانی ، وقال الکسائی وجماعه : المعنی منذ کان یومان ، فَ «منذ» ظرف لما قبلها ، وما بعدها جمله فعلیه فعلها ماض حذف فعلها ، وهی فی محل خفض ، وقال آخرون : المعنی من الزمن الذی هو یومان ، و «منذ» مرکبه من حرف الابتداء و «ذو» الطائیه واقعه علی الزمن ، وما بعدها جمله اسمیه حذف مبتدؤها ، ولا محل لها ؛ لأنها صله.

ومنها : جمله البسمله ، فإن قدر : ابتدائی باسم الله فاسمیه وهو قول البصریین ، أو أبداُ باسم الله ففعلیه وهو قول الکوفیین وهو المشهور فی التفاسیر والأعاریب ، ولم یذکر الزمخشری غیره ، إلا أنه یقدر الفعل مؤخراً ومناسباً لما جعلت البسمله مبدأ له ، فیقدر : باسم الله أقراُ ، باسم الله أحلّ ، باسم الله أرتحل ، ویؤیده الحدیث عن أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «باسم الله وضعت جنبی لله (1)».

انقسام الجمله إلی صغری وکبری

الکبری : هی الاسمیه التی خبرها جمله ، نحو قول الرسول (صلی الله علیه وآله وسلم) فی علی (علیه السلام) : «وإنه لهو الصدّیق الأکبر ،» (2) وقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «الدنیا تغرّو تضرّ وتمرّ» (3)

والصغری : هی المبنیه علی المبتدأ ، کالجمله المخبر بها فی المثالین.

وقد تکون الجمله صغری وکبری باعتبارین ، نحو : «زید أبوه غلامه

[شماره صفحه واقعی : 6]

ص: 297


1- المصباح : 46.
2- معانی الأخبار : 402.
3- نهج البلاغه : 407 / 1279.

منطلق» فمجموع هذا الکلام جمله کبری لا غیر ، و «غلامه منطلق» صغری لا غیر ؛ لأنها خبر ، و «أبوه غلامه منطلق» کبری باعتبار «غلامه منطلق» ، صغری باعتبار جمله الکلام ، ومثله : (لکِنّا هُوَ اللهُ رَبّی) (الکهف / 38) ، إذ الأصل : لکن أنا هو الله ربی ، ففیها أیضاً ثلاثه مبتدآت إذا لم یقدر «هو» ضمیراً له سبحانه ولفظ الجلاله بدل منه أو عطف بیان علیه کما جزم به ابن الحاجب ، بل قدر ضمیر الشأن وهو الظاهر ، ثم حذفت همزه «أنا» حذفاً اعتباطیاً.

تنبیهان حول تفسیر الکبری و ما یحتملها و غیرها

الأول : ما فُسرت به الجمله الکبری هو مقتضی کلامهم ، وقد یقال : کما تکون مصدره بالمبتدأ تکون مصدره بالفعل ، نحو : «ظننت زیداً یقوم أبوه».

الثانی : إنما قلنا : صغری وکبری موافقه لهم ، وإنما الوجه استعمال «فُعلی أفعل» بِ «أل» أو بالإضافه ، ولکن ربما استعمل أفعل التفضیل الذی لم یرد به المفاضله مطابقاً مع کونه مجرداً.

وقد یحتمل الکلام الکبری وغیرها. ولهذا النوع أمثله :

أحدها : نحو : (أَنَا آتِیکَ بِهِ) (النّمل / 40) إذ یحتمل (آتِیکَ) أن یکون فعلاً مضارعاً ومفعولاً ، وأن یکون اسم فاعل ومضافاً إلیه مثل (وَإنَّهُمْ آتِیهِمْ عَذابٌ) (هود / 76) (وَکُلُّهُمْ آتِیه یَوْمَ الْقِیامَهِ فَرْداً) (مریم / 95) ویؤیده أن أصل الخبر الإفراد ، وأن حمزه یمیل الألف من (آتِیکَ) وذلک ممتنع علی تقدیر انقلابها من الهمزه.

الثانی : نحو قول الرسول (صلی الله علیه وآله وسلم) لعلی (علیه السلام) : «أنت فی الجنه» (1) ؛ إذ یحتمل

[شماره صفحه واقعی : 7]

ص: 298


1- تذکره الخواص : 498.

تقدیر «تستقر» وتقدیر «مستقر».

الثالث : نحو : «إنما أنت سیراً» ؛ إذ یحتمل تقدیر «تسیر» وتقدیر «سائر» وینبغی أن یجری هنا الخلاف الذی فی المسأله قبلها.

الرابع : «زید قائم أبوه». إذ یحتمل أن یقدر «أبوه» مبتدأ ، وأن یقدر فاعلاً بِ «قائم».

انقسام الکبری إلی ذات وجه ، و ذات وجهین

ذات الوجهین : هی اسمیه الصدر فعلیه العجز ، نحو قول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «العلم یحرسک وأنت تحرس المال» (1) کذا قالوا ، وینبغی أن یزاد عکس ذلک فی نحو : «ظننت زیداً أبوه قائم» بناء علی ما قدمنا.

وذات الوجه : نحو : «زید أبوه قائم» ومثله علی ما قدمنا : نحو : «ظننت زیداً یقوم أبوه».

الجمل التی لامحل لها من الإعراب
اشاره

وهی سبع ، وبدأنا بها. لأنها لم تحل محل مفرد ، وذلک هو الأصل فی الجمل.

فالاُولی : المستأنفه
اشاره

و هی نوعان :

أحدهما : الجمله المفتتح بها النطق ، کقولک ابتداء : «زید قائم» ومنه الجمل المفتتح بها السور.

والثانی : الجمله المنقطعه عما قبلها ، نحو قوله تعالی : (قُلْ سَأَتْلُو عَلَیکُم مِّنْهُ

[شماره صفحه واقعی : 8]

ص: 299


1- نهج البلاغه : ح 139 / 1155.

ذِکْراً إنّا مَکَّنّا لَهُ فِی الأرْضِ) (الکهف / 83 و 84) وقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «تجهزوا ، رحمکم الله» (1) ومنه جمله العامل الملغی ؛ لتأخره ، نحو : «زید قائم أظن» فأما العامل الملغی لتوسطه نحو : «زید أظن قائم» فجملته أیضاً لامحل لها ، إلا أنها من باب جمل الاعتراض.

ویخص البیانیون الاستئناف بما کان جواباً لسؤال مقدر نحو قوله تعالی : (هَلْ أَتاک حَدِیثُ ضَیْفِ إبْراهِیمَ المُکْرَمِینَ إذْ دَخَلُوا عَلَیْهِ فَقْالُوا سَلاماً قالَ سَلامٌ) (الکهف / 24 و 25) فإن جمله القول الثانیه جواب لسؤال مقدر تقدیره : فماذا قال لهم؟ ولهذا فصلت عن الاُولی فلم تعطف علیها.

تنبیهات

الأول : من الاستئناف ما قد یخفی ، وله أمثله کثیره منها : (لایَسَّمَّعُونَ) من قوله تعالی : (وَحِفْظاً مِنْ کُلِّ شَیْطان مارِد لایَسَّمَّعُونَ إِلَی الْمَلإ الاَعْلی) (الصافات / 7 و 8) فإن الذی یتبادر إلی الذهن أنه صفه لِ «کل شیطان» أو حال منه ، وکلاهما باطل ؛ إذ لامعنی للحفظ من شیطان لایسمع ، وإنما هی للاستئناف النحوی ، ولایکون استئنافاً بیانیاً لفساد المعنی أیضاً.

فإن قلت : اجعلها حالاً مقدره ، أی : وحفظاً من کل شیطان مارد مقدراً عدم سماعه ، أی : بعد الحفظ.

قلنا : الذی یقدر وجود معنی الحال هو صاحبها ، کالممرور به فی قولک : «مررت برجل معه صقر صائداً به غداً» أی : مقدراً حال المرور به أن یصید به غداً ، والشیاطین لایقدرون عدم السماع ولایریدونه.

[شماره صفحه واقعی : 9]

ص: 300


1- وبعده : «فقج نودی فیکم بالرحیل ...» نهج البلاغه : ط195 / 654.

ومنها : (إنّا نَعْلَمُ ما یُسِرّونَ وَما یُعْلِنُونَ) (یس / 76) بعد قوله تعالی : (فَلا یَحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ) (یس / 76) فإنه ربما یتبادر الذهن إلی أنه محکی بالقول ولیس کذلک ؛ لأن ذلک لیس مقولاً لهم.

ومنها : (إنَّ الْعِزَّهَ لِلّهِ جَمِیعاً) (یونس / 65) بعد (وَلایَحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ) (یونس / 65) وهی کالتی قبلها.

الثانی : قد یحتمل اللفظ الاستئناف و غیره ، وهو نوعان

أحدهما : ما إذا حمل علی الاستئناف احتیج إلی تقدیر جزء یکون معه کلاماً ، نحو «الله» من قول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) «نِعمَ الحَکَم الله» (1).

والثانی : مالایحتاج فیه إلی ذلک. لکونه جمله تامه ، وذلک کثیر جداً ، نحو الجمله المنفیه وما بعدها فی قوله تعالی : (یا أَیُّهَا الّذِینَ آمَنُوا لاتَتَّخِذُوا بِطانَهً مِنْ دُونِکُمْ ، لا یَأْلُونَکُمْ خَبْالاً ، وَدّو ما عَنِتُّمْ ، قَدْ بَدَتِ الْبَغْضاءُ مِنْ أَفْواهِهِمْ وَما تُخْفِی صُدُورُهُمْ أَکْبَرُ قَدْبَیَّنّا لَکُمُ الایاتِ إنْ کُنْتُمْ تَعْقِلُونَ) (آل عمران / 118). قال الزمخشری : الأحسن والأبلغ أن تکون مستأنفات علی وجه التعلیل للنهی عن اتخاذهم بطانه من دون المسلمین ، ویجوز أن یکون (لایَألُونَکُمْ) و (قَدْ بَدَتْ) صفتین ، أی : بطانه غیر مانعتکم فساداً بادیه بغضاؤهم.

الثالث : من الجمل ما جری فیه خلاف ، أمستأنف أم لا؟ و له أمثله :

[شماره صفحه واقعی : 10]

ص: 301


1- نهج البلاغه : ک 45 / 967.

أحدها : «أقوم» من نحو قولک : «إن قام زید أقوم» وذلک لأن المبرد یری أنه علی إضمار الفاء ، وسیبویه یری أنه مؤخر من تقدیم ، وأن الأصل : أقوم إن قام زید ، وأن جواب الشرط محذوف ، ویؤیده التزامهم فی مثل ذلک ، کون الشرط ماضیاً.

ویبتنی علی هذا مسألتان :

إحداهما : أنه هل یجوز «زیداً إن أتانی اُکرمه» بنصب «زیداً»؟ فسیبویه یجیزه کما یجیز «زیداً اُکرمه إن أتانی» والقیاس أن المبرد یمنعه ؛ لأنه فی سیاق أداه الشرط فلایعمل فیما تقدم علی الشرط ، فلا یفسر عاملاً فیه.

والثانیه : أنه إذا جیء بعد هذا الفعل المرفوع بفعل معطوف ، هل یجزم أم لا؟ فعلی قول سیبویه لایجوز الجزم ، وعلی قول المبرد ینبغی أن یجوز الرفع بالعطف علی لفظ الفعل والجزم بالعطف علی محل الفاء المقدره وما بعدها.

الثانی : «مذ» و «منذ» وما بعد هما فی نحو : «ما رأیته مذ یومان» فقال السیرافی : فی موضع نصب علی الحال ، ولیس بشیء ؛ لعدم الرابط ، وقال الجمهور : مستأنفه جواباً لسؤال تقدیره عند من قدّر «مذ» مبتدأ : ما أمد ذلک؟ وعند من قدّرها خبراً : ما بینک وبین لقائه؟

الثالث : جمله أفعال الاستثناء «لیس ولایکون وخلا وعدا وحاشا» فقال السیرافی : حال ؛ إذ المعنی : قام القوم خالین عن زید ، وجوّز الاستئناف ، وأوجبه ابن عصفور ، فإن قلت : «جاءنی رجالٌ لیسوا زیداً» فالجمله صفه ، ولایمتنع أن یقال : «جاؤونی لیسوا زیداً» علی الحال.

الجمله الثانیه : المعترضه بین شیئین
اشاره

لإفاده الکلام تقویه وتسدیداً أو تحسیناً ، وقد وقعت فی مواضع :

[شماره صفحه واقعی : 11]

ص: 302

أحدها : بین الفعل ومرفوعه کقوله (1) :

330- شجاک - أظن - ربعُ الظاعنینا***ولم تَعبأ بعذل العاذلینا

وروی بنصب «ربع» علی أنه مفعول أول ، و «شجاک» مفعوله الثانی ، وفیه ضمیر مستتر راجع إلیه ، وقوله (2) :

331- فقد أدرکتنی و الحوادث جَمَّه ***أسِنَّهُ قوم لاضِعاف ولاعُزل

والثانی : بینه وبین مفعوله کقول الإمام علی بن الحسین (علیهما السلام) : «بل ملکت - یا إلهی - أمرهم قبل أن یملکوا عبادتک» (3) وقول أبی النجم العجلی :

332- وبُدِّلت و الدهر ذو تبدّل ***هیفاً دبوراً بالصبا والشَّمأَل (4)

والثالث : بین المبتدأ وخبره کقول مَعْن بن أوس :

333- وفیهن و الأیام یعثرن بالفتی ***نوادب لا یمللنه ونوائح (5)

ومنه : الاعتراض بجمله الفعل الملغی فی نحو : «زیدٌ - أظن - قائم» وبجمله الاختصاص فی نحو قول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «وعندنا - أهل البیت - أبواب الحکم وضیاء الأمر» (6)

[شماره صفحه واقعی : 12]

ص: 303


1- قال البغدادی : «لم أقف علی قائل الشعر» شرح أبیات منی اللبیب : 6 / 183.
2- قال السیوطی : «وقال ابن حبیب أسر حنظله بن العجلی ، جویریه بن زید فأنشأ ، یتغنی وذکر أبیاتاً أربعه ، (منها البیت) فأطلقوه». شرح شواهد المغنی : 2 / 807.
3- الصحیفه الکامله السجادیه ، الدعاء السابع والثلاثون : 246.
4- شرح شواهد المغنی : 1 / 450.
5- شرح شواهد المغنی : 2 / 808.
6- نهج البلاغه : ط119 / 370.

والرابع : بین ما أصله المبتدأ والخبر کقول محمّد بن بشیر الخارجی :

334- لعلک و الموعودحق لقاؤه ***بدالک فی تلک القَلوص بداء (1)

وقوله :

335- یالیت شعری والمنی لاتنفع ***هل أغْدُوَنْ یوماً وأمری مُجمَع (2)

إذا قیل بأن جمله الاستفهام خبر ، علی تأویل «شعری» بِ «مشعوری» لتکون الجمله نفس المبتدأ فلاتحتاج إلی رابط ، وأما إذا قیل : بأن الخبر محذوف أی : موجود ، أو أن «لیت» لاخبر لها هنا ، إذ المعنی : لیتنی أشعر ، فالاعتراض بین الشعر ومعموله الذی علق عنه بالاستفهام. ومثله : قول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «ولیت شعری - یا سیدی وإلهی ومولای - أتسلط النار علی وجوه خرت لعظمتک ساجده؟» (3).

مسأله حول اشتباه المعترضه بالحالیه

کثیراً ما تشتبه المعترضه بالحالیه ، ویمیزها منها اُمور :

أحدها : أنها تکون غیر خبریه کالدعائیه فی قول عوف بن مُحَلِّم :

336- إن الثمانین و بُلِّغْتَها ***قد أحوجت سمعی إلی ترجمان (4)

والحالیه لا تکون إلا خبریه ، وذلک بالإجماع.

[شماره صفحه واقعی : 13]

ص: 304


1- شرح أبیات مغنی اللبیب : 6 / 193.
2- شرح شواهد المغنی : 2 / 811 ، شرح أبیات مغنی اللبیب : 6 / 196 ، لم یسم قائله.
3- المصباح : 557.
4- شرح شواهد المغنی : 2 / 821.

والثانی : أنه یجوز تصدیرها بدلیل استقبال کالتنفیس فی قول زهیر بن أبی سلمی :

337- وماأدری و سوف إخال أدری ***أقوم آل حصن أم نساء؟ (1)

وأما قول الحوفی فی (إِنِّی ذَاهِبٌ إِلی رَبِّی سَیَهْدِینِ) (الصافات / 99) : إن الجمله حالیه فمردود ، وکَ «لن» فی (فَإِنْ لَّمْ تَفْعَلُواْ ، وَلَن تَفْعَلُواْ ، فَاتَّقُواْ النَّارَ) (البقره / 24) ، وکالشرط فی (فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِن تَوَلَّیْتُمْ أَن تُفْسِدُواْ فِی الاَرْضِ) (محمّد / 22) ، وإنما جاز «لأضربنه إن ذهب وإن مکث» ؛ لأن المعنی لأضربنه علی کل حال ؛ إذ لایصح أن یشترط وجود الشیء وعدمه لشیء واحد.

والثالث : أنه یجوز اقترانها بالفاء کقوله : (2)

338- واعلم فعلم المرء ینفعه ***أن سوف یأتی کل ما قدرا

وکجمله (فَبِأَیِّ آلآءِ رَبِّکُما تُکَذّبانِ) (الرحمن / 38) الفاصله بین (فَإِذَا انشَقَّتِ السَّمَآءُفَکَانَت وَرْدَهً) (الرحمن / 37) وبین الجواب وهو (فَیَوْمَئِذ لاّیُسْأَلُ عَن ذَنْبِهِ إِنسٌ ، وَلا جآنٌّ) (الرحمن / 39).

الجمله الثالثه : التفسیریه
اشاره

و هی الفضله الکاشفه لحقیقه ما تلیه ولها أمثله توضحها :

أحدها : (وَأَسَرُّوا النَّجْوَی الّذِینَ ظَلَمُواْ هَلْ هذا إِلاّ بَشَرٌ مِثْلُکُمْ) (الأنبیاء / 3) فجمله الاستفهام مفسره لِ «النجوی» و «هل» هنا للنفی ، ویجوز أن تکون بدلاً منها إن قلنا : إن ما فیه معنی القول یعمل فی الجمل ، وهو قول الکوفیین ،

[شماره صفحه واقعی : 14]

ص: 305


1- تقدم برقم 113.
2- قال السیوطی : «قال العینی : لم یسم قائله». شرح شواهد المغنی : 2 / 828.

وأن تکون معموله لقول محذوف هو حال مثل (وَالْمَلآئِکَهُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِم مِن کُلِّ بَاب سَلاَمٌ عَلَیْکُمْ) (الرعد / 23 و 24).

والثانی : (إنَّ مَثَلَ عِیسی عِندَاللهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِن تُراب ثُمَّ قَالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ) (آل عمران / 59) فَ «خلقه» وما بعده تفسیر لِ «مثل آدم» لا باعتبار ما یعطیه ظاهر لفظ الجمله من کونه قدِّر جسداً من طین ثم کوِّن ، بل باعتبار المعنی ، أی : إن شأن عیسی کشأن آدم فی الخروج عن مستمر العاده وهو التولد بین أبوین.

والثالث : (ثُمَّ بَدالَهُم مِن بَعْدِما رَأَوُا الاْیاتِ لَیَسْجُنُنَّهُ) (یوسف / 35) فجمله «لیسجننه» قیل : هی مفسره للضمیر فی «بدا» الراجع إلی البداء المفهوم منه ، والتحقیق أنها جواب لقسم مقدر ، وأن المفسر مجموع الجملتین ، ولایمنع من ذلک کون القسم إنشاء ؛ لأن المفسر هنا إنما هو المعنی المتحصل من الجواب ، وهو خبری لا إنشائی ، وذلک المعنی هو سجنه - علی نبینا و آله و علیه السّلام - فهذا هو البداء الذی بدالهم.

ثمّ اعلم أنه لایمتنع کون الجمله الإنشائیه مفسره بنفسها ، ویقع ذلک فی موضعین :

أحدهما : أن یکون المفسَّر إنشاء أیضاً ، نحو : «أحسن إلی زید أعطه ألف دینار».

والثانی : أن یکون مفرداً مؤدیاً معنی جمله ، نحو : (وَأَسَرُّوا النَّجْوَی الَّذِینَ ظَلَمُوا) (الأنبیاء / 3).

وإنما قلنا فیما مضی : إن الاستفهام مراد به النفی ، تفسیراً لما اقتضاه المعنی وأوجبته الصناعه لأجل الاستثناء المفرغ ، لا أن التفسیر أوجب ذلک ویجوز أن یکون (لَیَسْجُنُنَّهُ) جواباً لِ «بدا» لأن أفعال القلوب لإفادتها التحقیق تجاب بما

[شماره صفحه واقعی : 15]

ص: 306

یجاب به القسم ، قال الشاعر : (1)

339- ولقد علمت لتأتینّ مَنیَّتی***إن المنایا لاتطیش سهامها

وقال الکوفیون : الجمله فاعل ، ثم قال هشام وثعلب وجماعه : یجوز ذلک فی کل جمله ، نحو : «یعجبنی تقوم» وقال الفراء وجماعه : جوازه مشروط بکون المسند إلیها قلبیاً ، وباقترانها بأداه معلقه ، نحو : «ظهر لی أقام زید ، وعُلِم هل قعد عمرو» ، وفیه نظر ؛ لأن أداه التعلیق بأن تکون مانعه أشبه من أن تکون مجوزه ، وکیف تعلق الفعل عما هو منه کالجزء؟! وبعدُ فالحق : أن المسأله صحیحه ، ولکن مع الاستفهام خاصه دون سائر المعلقات ، وعلی أن الإسناد إلی مضاف محذوف لا إلی الجمله ، ألا تری أن المعنی : ظهر لی جواب أقام زید؟ أی : جواب قول القائل ذلک. وکذلک فی «علم أقعد عمرو» وذلک لابد من تقدیره دفعاً للتناقض ؛ إذ ظهور الشیء والعلم به منافیان للاستفهام المقتضی للجهل به.

فإن قلت : لیس هذا مما تصح فیه الإضافه إلی الجمل.

قلنا : إن الجمله التی یراد بها اللفظ یحکم لها بحکم المفردات. وقید «الفضله» فی الضابط احتراز عن الجمله المفسره لضمیر الشأن ، فإنها کاشفه لحقیقه المعنی المراد به ، ولها موضع بالإجماع ؛ لأنها خبر فی الحال أو فی الأصل ، وعن الجمله المفسره فی باب الاشتغال فقد قیل : إنها تکون ذات محل کما سیأتی ، وهذا القید أهملوه ولابد منه.

[شماره صفحه واقعی : 16]

ص: 307


1- قال السیوطی : «قال ابن هشام فی شواهده ، هذا البیت نسب للبید ، ولم أجده فی دیوانه». شرح شواهد المغنی : 2 / 828. واختلف فی نقله صدرا وعجزا. رجع نفس المصدر وشرح أبیات مغنی اللبیب : 6 / 232.
مسأله حول من قال : للمفسره محل

قولنا : إن الجمله المفسره لامحل لها ، خالف فیه الشلوبین ، فزعم أنها بحسب ما تفسره ، فهی فی نحو : «زیداً ضربته» لامحل لها ، وفی نحو : (إِنَّا کُلَّ شَیء خَلَقْناه بِقَدَر) (القمر / 49) ونحو : «زید الخبز یأکله» بنصب «الخبز» فی محل رفع ، ولهذا یظهر الرفع إذا قلت : آکله ، وقال هشام المری :

340- فمن نحن نؤمنه یَبِت وهو آمن***ومن لا نُجِره یُمسِ منّا مروَّعا (1)

فظهر الجزم ، وکأن الجمله المفسره عنده عطف بیان أو بدل ولم یثبت الجمهور وقوع البیان والبدل جمله ، وقد تقدم أن جمله الاشتغال لیست من الجمل التی تسمی فی الاصطلاح جمله مفسره وإن حصل فیها تفسیر ، ولم یثبت جواز حذف المعطوف علیه عطف البیان ، واختلف فی المبدل منه ، وفی البغدادیات لأبی علی أن الجزم فی ذلک بأداه شرط مقدره ، فإنه قال ما ملخصه : إن الفعل المحذوف والفعل المذکور فی نحو قول النمر بن تولب :

341- لا تجزعی إن مُنفِساً أهلکته***وإذا هلکت فعند ذلک فاجزعی (2)

مجزومان فی التقدیر ، وإن انجزام الثانی لیس علی البدلیه ، إذ لم یثبت حذف المبدل منه ، بل علی تکریر «إن» أی : إن أهلکت منفساً إن أهلکته ، وساغ إضمار «إن» وإن لم یجز إضمار لام الأمر إلا ضروره ، (3) لاتساعهم فیها ، بدلیل إیلائهم

[شماره صفحه واقعی : 17]

ص: 308


1- شرح أبیات مغنی اللبیب : 6 / 233.
2- شرح شواهد المغنی : 1 / 473.
3- أی : ضروره الشعر. قال ابن هشام فی بحث اللام العامله للجزم : وقد تحذف اللام فی الشعر ویبقی عملها. وفی بعض نسخ معنی اللبیب : للضروره بدون «إلا» وعلیه فالمراد بها الحاجه إلیه لاضروره الشعر.

إیاها الاسم ولأن تقدمها مُقوّ للدلاله علیها.

تنبیه حول أقسام الجمله المفسره

المفسره ثلاثه أقسام : مجرده من حرف التفسیر کما فی الأمثله السابقه ، ومقرونه بِ «أی» کقولک : اُریق رفده ، أی : مات ومقرونه بِ «أن» نحو : (فَأَوْحَیْنَآ إِلَیْهِ أَنِ اصْنَعِ الْفُلْکَ) (المؤمنون / 27) وقولک : «کتبت إلیه أن افعل» إن لم تقدر الباء قبل «أن».

الجمله الرابعه : المجاب بها القسم
اشاره

نحو : قول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) خطاباً للدنیا : «والله لو کنت شخصا مرئیاً ، وقالباً حسیاً ، لأقمت علیک حدود الله فی عباد غررتهم بالأمانی» (1) ومنه (لَیُنْبَذَنَّ فِی الْحُطَمَهِ) (الهمزه / 4) یقدر لذلک ولما أشبهه القسم.

تنبیه حول ما یخفی من جواب القسم

من أمثله جواب القسم ما یخفی ، نحو : (اَمْ لَکُمْ أیْمانٌ عَلَیْنَا بالِغَهٌ إلی یَوْمِ الْقِیامَهِ إنَّ لَکُمْ لَما تَحْکُمُونَ) (القلم / 39) ، (وَإذْ أَخَذْنا مِیثاقَ بَنِی إِسْرائیلَ لاَتَعْبُدُونَ إلاّ اللهَ) (2) (البقره / 83) وذلک لأن أخذ المیثاق بمعنی الاستحلاف ، قاله کثیرون منهم الزجاج ، ویوضحه (وإذْ أَخَذَ اللهُ مِیثاقَ الّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ لَتُبَیّنُنَّهُ لِلنَّاس) (آل عمران / 187) وقال الکسائی والفراء ومن وافقهما : التقدیر : بأن لاتعبدوا إلا الله ، ثم حذف الجار ، ثم «أن» فارتفع الفعل ، وجوز الفراء أن یکون ).

[شماره صفحه واقعی : 18]

ص: 309


1- نهج البلاغه : ک 45 / 373.
2- (وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَ بَنِی إِسْرَائِیلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّ-هَ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا وَذِی الْقُرْبَیٰ وَالْیَتَامَیٰ وَالْمَسَاکِینِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِیمُوا الصَّلَاهَ وَآتُوا الزَّکَاهَ ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ إِلَّا قَلِیلًا مِّنکُمْ وَأَنتُم مُّعْرِضُونَ).

الأصل النهی ، ثم اُخرج مخرج الخبر ، ویؤیده أن بعده (وَقُولُوا) ، (وأَقِیمُواْ) (وَآتُواْ).

مسأله حول من قال : لاتقع جمله القسم خبراً

قال ثعلب : لاتقع جمله القسم خبراً ، فقیل فی تعلیله : لأن نحو : «لأفعلن» لامحل له ، فإذا بنی علی مبتدأ فقیل : «زید لیفعلن» صار له موضع ، ولیس بشیء ؛ لأنه إنما منع وقوع الخبر جمله قسمیه ، لا جمله هی جواب القسم ، ومراده أن القسم وجوابه لایکونان خبراً ؛ إذ لاتنفک إحداهما عن الاُخری ، وجملتا القسم والجواب یمکن أن یکون لهما محل من الإعراب کقولک : «قال زید : اُقسم لأفعلن» وإنما المانع عنده إما کون جمله القسم لاضمیر فیها فلاتکون خبراً ؛ لأن الجملتین هاهنا لیستاکجملتی الشرط والجزاء ؛ لأن الجمله الثانیه لیست معموله لشیء من الجمله الاُولی ، ولهذا منع بعضهم وقوعها صله ، وإما کون جمله القسم إنشائیه ، والجمله الواقعه خبراً لابد من احتمالها للصدق والکذب ، ولهذا منع قوم من الکوفیین منهم ابن الأنباری أن یقال : «زید اضربه ، وزید هل جاءک؟».

وبعدُ فالصواب : أن کلاًّ من التعلیلین ملغی.

أما الأول : فلأن الجملتین مر تبطتان ارتباطاً صارتا به کالجمله الواحده وإن لم یکن بینهما عمل ، وزعم ابن عصفور أن السماع قد جاء بوصل الموصول بالجمله القسمیه وجوابها ، وذلک قوله تعالی : (وَإِنَّ کُلاًّ لَمّا لَیُوَفِّیَنَّهُمْ) (هود / 111) قال : فَ «ما» موصوله لا زائده ، وإلا لزم دخول اللام علی اللام ، انتهی. ولیس بشیء ؛ لأن امتناع دخول اللام علی اللام إنما هو لأمر لفظی وهو ثقل التکرار ، والفاصل یزیله ولو کان زائداً ، ولهذا اکتفی بالألف فاصله بین النونات فی «اذهبنان» وبین الهمزتین فی (آ أَنْذَرْتَهُمْ) (البقره / 6) وإن کانت زائده ، وکان الجید أن یستدل بقوله تعالی : (وإنّ منکم لَمَن لَیُبَطِّئنَّ) (النساء / 72)

[شماره صفحه واقعی : 19]

ص: 310

فإن قیل : تحتمل «من» الموصوفیه ، أی : لفریقاً لیبطئن ، قلنا : وکذا «ما» فی الآیه ، أی : لقوم لیوفینهم. ثم إنه لایقع صفه إلا ما یقع صله ، فالاستدلال ثابت وإن قدرت صفه. ووجهه - مع کون الجمله الاُولی إنشائیه - أنها لیست مقصوده ، وإنما المقصود جمله الجواب ، وهی خبریه ، ولم یؤت بجمله القسم إلا لمجرد التوکید لا للتأسیس.

وأما الثانی : فلأن الخبر الذی شرطه احتمال الصدق والکذب ، الخبر الذی هو قسیم الإنشاء ، لا خبر المبتدأ ، للاتفاق علی أن أصله الإفراد ، واحتمال الصدق والکذب إنما هو من صفات الکلام ، وعلی جواز «أین زید؟ وکیف عمرو؟».

الجمله الخامسه : الواقعه جواباً لشرط غیر جازم مطلقاً

أو جازم ولم تقترن بالفاء ولا بِ «إذا» الفجائیه ، فالأول جواب «لو ولولا ولمّا وکیف» قال أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «لولم یتوعد الله علی معصیته لکان یجب أن لایعصی شکراً لنعمه» (1).

والثانی نحو : «إن تقم أقم ، وإن قمت قمت» أما الأول : فلظهور الجزم فی لفظ الفعل ، وأما الثانی : فلأن المحکوم لموضعه بالجزم ، الفعل لا الجمله بأسرها.

الجمله السادسه : الواقعه صله لاسم أو حرف

فالأول ، نحو قول حسان فی علی (علیه السلام) :

342- فأنت الذی أعطیت إذأنت راکع***فدتک نفوس القوم یا خیر راکع (2)

فَ «الذی» فی موضع رفع ، والصله لامحل لها وحکی عن بعضهم : أن الموصول وصلته فی موضع کذا ، محتجاً بأنهما ککلمه واحده ، والحق ما تقدم بدلیل

[شماره صفحه واقعی : 20]

ص: 311


1- نهج البلاغه : ح282 / 1227.
2- الغدیر : 2 / 58.

ظهور الإعراب فی نفس الموصول فی نحو : (رَبَّنَآ أَرِنَا اللّذَیْنِ أَضَلاّنَا) (فصلت / 29).

والثانی ، نحو : «أعجبنی أن قمت ، أو ما قمت» إذا قلنا بحرفیه «ما» المصدریه ، وفی هذا النوع یقال : الموصول وصلته فی موضع کذا. لأن الموصول حرف فلا إعراب له لالفظاً ولامحلاً.

الجمله السابعه : التابعه لما لا محل له

نحو قول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «الحمد لله الذی لایبلغ مدحته القائلون ولا یحصی نعماءه العادون» (1).

الجمل التی لها محل من الإعراب
اشاره

وهی أیضا سبع :

الجمله الاُولی : الواقعه خبراً

و موضعها رفع فی بابی المبتدأ و «إنّ» ونصب فی بابی «کان وکاد» واختلف فی نحو «زید اضربه ، وعمرو هل جاءک» ، فقیل : محل الجمله التی بعد المبتدأ رفع علی الخبریه ، وهو الصحیح ، وقیل : نصب بقول مضمر هو الخبر ، بناء علی أن الجمله الانشائیه لاتکون خبراً وقدمر إبطاله.

الجمله الثانیه : الواقعه حالاً

و موضعها نصب ، نحو قوله تعالی : (وَلاَتَمْنُنْ تَسْتَکْثِرُ) (المدثر / 6) وقول حسان فی علی (علیه السلام) :

343- من کان بات علی فراش محمد؟***ومحمد أسری یؤمّ الغارا (2)

ومنه : (مَا یَأْتِیهِم مِن ذِکْر مِن رّبِّهِمْ مُحْدَث إلاّ اسْتَمَعُوهُ وَهُمْ یَلْعَبُونَ

[شماره صفحه واقعی : 21]

ص: 312


1- نهج الباغه : ط1 / 22.
2- الغدیر : 2 / 47.

لاهِیَهً قُلُوبُهُمْ) (الأنبیاء / 2 و 3) فجمله (اسْتَمَعُوهُ) حال من مفعول (یَأْتیهمْ) أو من فاعله ، وقرئ «محدثا» لأن الذکر مختص بصفته مع أنه قد سبق بالنفی ، وأما (وَهُمْ یَلْعَبُونَ) فحال من فاعل (اسْتَمَعُوهُ) فالحالان متداخلتان ، و «لاهیه» حال من فاعل (یَلْعَبُونَ) وهذا من التداخل أیضاً ، أو من فاعل (اسْتَمَعُوهُ) فیکون من التعدد لا من التداخل.

الجمله الثالثه : الواقعه مفعولاً
اشاره

کقول حسان :

344- فقال له : قم یا علی ، فإننی***رضیتک من بعدی إماماً و هادیاً (1)

ومحلها النصب إن لم تنب عن فاعل ، وهذه النیابه مختصه بباب القول ، نحو : (ثُمَّ یُقالُ هَذَا الّذِی کُنتُم بِهِ تُکَذّبُونَ) (المطففین / 17) ؛ لما قدمناه من أن الجمله التی یراد بها لفظها تنزل منزله الأسماء المفرده ، قیل : وتقع أیضا فی الجمله المقرونه بمعلِّق ، نحو : «علم أقام زید» وأجاز هؤلاء وقوع هذه فاعلاً ، وحملوا علیه : (وَتَبَیَّنَ لَکُمْ کَیْفَ فَعَلْنابِهِمْ) (إبراهیم / 45) (أَوَ لَمْ یَهْدِ لَهُمْ کَمْ أَهْلَکْنا) (السجده / 26) (ثُمَّ بَدَا لَهُم مِن بَعْدِ ما رَأَوُا الآیاتِ لَیَسْجُنُنَّهُ) (یوسف / 35) والصواب : خلاف ذلک ، وعلی قول هؤلاء فیزاد فی الجمل التی لها محل الجمله الواقعه فاعلاً.

باب الحکایه بالقول أو مرادفه
اشاره

وتقع الجمله مفعولاً فی ثلاثه أبواب :

أحدها : باب الحکایه بالقول أو مرادفه ، فالأول نحو : (قالَ : إنِّی عَبْدُاللهِ) (مریم / 30).

والثانی : نوعان : ما معه حرف التفسیر ، کقولک : «کتبت إلیه أن افعل» إذا لم

[شماره صفحه واقعی : 22]

ص: 313


1- الغدیر : 2 / 34.

تقدر باء الجر ، والجمله فی هذا النوع مفسره للفعل فلا موضع لها ، وما لیس معه حرف التفسیر ، نحو قوله تعالی : (وَوَصّی بها إبراهیمُ بَنیهِ ویَعقوبُ یا بَنیّ إنّ اللهَ اصْطَفی لَکُمُ الدِّینَ) (البقره / 132) وقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «فإنه ینادی مناد یوم القیامه : ألا إنّ کل حارث مبتلی فی حرثه وعاقبه عمله غیر حرثه القرآن» (1) فالجمله فی محل نصب اتفاقاً ، ثم قال البصریون : النصب ، بقول مقدر ، وقال الکوفیون : بالفعل المذکور ، ویشهد للبصریین التصریح بالقول فی نحو : (وَنادی نُوحٌ رَبَّه فَقَال رَبِّ إنَّ ابْنِی مِنْ أَهْلِی) (هود / 45).

تنبیهات

الأول : من الجمل المحکیه ما قد یخفی ، فمن ذلک فی المحکیه بعد القول : (فَحَقَّ عَلَیْنا قَوْلُ رَبِّنَا إنَّا لَذَآئقُونَ) (الصافات / 31).

والأصل : إنکم لذائقون عذ ابی ، ثم عدل إلی التکلم ؛ لأنهم تکلموا بذلک عن أنفسهم.

الثانی : قدیقع بعد القول ما یحتمل الحکایه وغیرها ، نحو : «أتقول موسی فی الدار؟» فلک أن تقدر «موسی» مفعولاً أوّل و «فی الدار» مفعولاً ثانیاً علی إجراء القول مجری الظن ولک أن تقدرهما مبتدأ وخبراً علی الحکایه کما فی قوله تعالی : (أَمْ تَقُولُونَ إنَّ إبْراهِیمَ وَإسْماعِیلَ وَإسْحاقَ وَیَعقوبَ والأسباطَ کانُوا هُوداً أَوْ نَصاری) (البقره / 140) الآیه ، ألا تری أن القول قد استوفی شروط إجرائه مجری الظن ومع هذا جیء بالجمله بعده محکیه؟

الثالث : قد یقع بعد القول جمله محکیه ولا عمل للقول فیها ، وذلک نحو :

[شماره صفحه واقعی : 23]

ص: 314


1- نهج البلاغه : ط175 / 567.

«أول قولی : إنی أحمد الله» إذا کسرت «انّ» ؛ لأن المعنی أول قولی هذا اللفظ ، فالجمله خبر لا مفعول ، خلافا لأبی علی ، زعم أنها فی موضع نصب بالقول فبقی المبتدأ بلا خبر فقدّر «موجود» أو «ثابت» وهذا المقدر یستغنی عنه ، بل هو مفسد للمعنی ؛ لأن «أول قولی : إنی أحمد الله» باعتبار الکلمات «إن» وباعتبار الحروف الهمزه فیفید الکلام علی تقدیره الإخبار بأن ذلک الأول ثابت ، ویقتضی بمفهومه أن بقیه الکلام غیر ثابت ، اللهم إلا أن یقدر «أول» زائداً ، والبصریون لا یجیزونه ، وتبع الزمخشری أبا علی فی التقدیر المذکور والصواب : خلاف قولهما ، فإن فتحت فالمعنی : حمدالله ، یعنی بأی عباره کانت.

الرابع : قد تقع الجمله بعد القول غیر محکیه به ، وهی نوعان : محکیه بقول آخر محذوف کقوله تعالی (1) : (فَما ذَا تَأْمُرُونَ) (الأعراف / 110) بعد (قَالَ الْمَلأُ مِن قَوْمِ فِرْعَوْنَ إنَّ هذا لَساحِرٌ عَلِیمٌ) ، لأن قولهم تم عند قوله : (مِنْ أرْضِکُمْ) ثم التقدیر : فقال فرعون ؛ بدلیل (قَالُوا : أرْجِهْ وَأخاهُ) (الأعراف / 111).

وغیر محکیه ، وهی نوعان : داله علی المحکیه ، کقولک : «قال زید لعمرو فی حاتم ، أتظن حاتماً بخیلاً؟» فحذف المقول ، وهو «حاتم بخیل» مدلولا علیه بجمله الإنکار التی هی من کلامک دونه. وغیر داله علیه ، نحو : (وَلا یَحْزُنکَ قَوْلُهُمْ إنَّ الْعِزّهَ لِلّهِ جَمِیعاً) (یونس / 65) وقدمر البحث فیها.

الخامس : قد یوصل بالمحکیه غیر محکی ، وهو الذی یسمیه المحدثون ).

[شماره صفحه واقعی : 24]

ص: 315


1- قال الملأمن قوم فرعون إن هذ لساحر علیم یرید أن یخرجکم من أضکم فما ذا تأمرون قالو أرجه وأخا وأرسل فی المدائن حاشرین (الأعراف / 109 - 111).

مدرجاً ، ومنه : (وَکَذلِکَ یَفْعَلُونَ) (النمل / 34) بعد حکایه قولها ، (1) وهذه الجمله مستأنفه لایقدرلها قول.

باب ظنّ و أعلم

الباب الثانی : من الأبواب التی تقع فیه الجمله مفعولا باب «ظن وأعلم» فإنها تقع مفعولا ثانیاً لِ «ظن» وثالثاً لِ «أعلم» وذلک لأن أصلهما الخبر ووقوعه جمله سائغ ، کما فی قول الإمام علی بن الحسین (علیهما السلام) : «وأری نفسی تخاتلنی» (2).

باب التعلیق

الباب الثالث : باب التعلیق ، وذلک غیر مختص بباب «ظن» بل هو جائز فی کل فعل قلبی ، ولهذا انقسمت هذه الجمله إلی ثلاثه أقسام :

أحدها : أن تکون فی موضع مفعول مقید بالجار ، نحو : (أوَ لَمْ یَتَفَکّروا ما بصاحبِهم من جنّه) (الأعراف / 194) ، (فَلْیَنظُرْ أَیُّهآ أَزْکی طَعَاماً) (الکهف / 19) ، (یَسْأَلُونَ أَیّانَ یَوْمُ الدّینِ) (الذاریات / 12) ؛ لأنه یقال : تفکّرت فیه ونظرت فیه وسألت عنه ، ولکن علقت هنا بالاستفهام عن الوصول فی اللفظ إلی المفعول ، وهی من حیث المعنی طالبه له علی معنی ذلک الحرف. وزعم ابن عصفور أنه لایعلق فعل غیر «علم وظن» حتی یضمن معناهما ، وعلی هذا فتکون هذه الجمله ساده مسد المفعولین.

والثانی : أن تکون فی موضع المفعول المسرح ، نحو : «عرفت من أبوک» وذلک لأنک تقول : «عرفت زیداً» ، وکذا «علمت من أبوک» إذا أردت «علم» بمعنی «عرف».

ومنه قول بعضهم : «أما تری أی برق هاهنا» ؛ لأن «رأی» البصریه وسائر افعال الحواس إنما تتعدی لواحد بلا خلاف ، إلا «سمع» المعلقه باسم عین ، نحو قول أمیرالمؤمنین(علیه السلام) : «وإنی سمعت رسول الله (صلی الله علیه وآله وسلم) یقول : یؤتی یوم القیامه بالإمام

[شماره صفحه واقعی : 25]

ص: 316


1- قالت إن الملوک إذا دخلو قریه أفسدوها وجعلوا أعزه أهلها أذله وکذلک یفعلون.
2- الصحیفه السجادیه الجامعه : 428.

الجائر ولیس معه نصیر ولا عاذر» (1).

فقیل : متعدیه لاثنین ثانیهما الجمله ، وقیل : إلی واحد والجمله حال ، فإن علقت بمسموع فمتعدیه لواحد اتفاقاً ، نحو قوله تعالی : (یَوْمَ یَسْمَعُونَ الْصَّیْحَهَ بِالْحَقّ) (ق / 42) وقول الرسول (صلی الله علیه وآله وسلم) لعلی (علیه السلام) : «إنک تسمع ما أسمع وتری ما أری إلا أنک لست بنبی» (2).

ولیس من الباب : (ثُمَّ لَنَنْزِعَنَّ مِن کُلّ شِیعَه أَیُّهُمْ أَشَدُّ عَلَی الرّحْمنِ عِتِیّاً) (مریم / 69) خلافاً لیونس ؛ لأن «ننزع» لیس بفعل قلبی ، بل «أی» موصوله لااستفهامیه ، وهی المفعول ، وضمتها بناء لا إعراب ، و «أشد» خبر لِ «هو» محذوفا ، والجمله صله.

والثالث : أن تکون فی موضع المفعولین ، نحو قوله تعالی : (وَلَتَعْلَمُنَّ أَیُّنا أَشَدُّ عَذَاباً) (طه / 71) وقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «أتدری ما الاستغفار؟ إن الاستغفار درجه العلیین» (3) ، ومنه : (وَسَیَعْلَمُ الَّذینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَب یَنقَلِبُونَ) (الشعراء / 227) ؛ لأن «أیاً» مفعول مطلق لِ «ینقلبون» ، لامفعول به لِ «یعلم» ؛ لأن الاستفهام لا یعمل فیه ما قبله ، ومجموع الجمله الفعلیه فی محل نصب بفعل العلم.

واختلف فی نحو : «عرفت زیداً من هو» فقیل : جمله الاستفهام حال ، ورد بأن الجمل الإنشائیه لاتکون حالا ، وقیل : مفعول ثان علی تضمین «عرف» معنی «علم» ، ورد بأن التضمین لاینقاس ، وهذا الترکیب مقیس ، وقیل : بدل من

[شماره صفحه واقعی : 26]

ص: 317


1- نهج البلاغه : ط 163 / 525.
2- نهج البلاغه : ط 234 / 81.
3- نهج البلاغه : ح 409 / 1281.

المنصوب ، ثم اختلف ، فقیل : بدل اشتمال ، وقیل : بدل کل ، والأصل : عرفت شأن زید.

وعلی القول بأن «عرف» بمعنی «علم» فهل یقال : إن الفعل معلق أم لا؟ قال جماعه من المغاربه : إذا قلت : «علمت زیداً لأبوه قائم» أو «ما أبوه قائم» فالعامل معلق عن الجمله ، وهو عامل فی محلها النصب علی أنها مفعول ثان ، وخالف فی ذلک بعضهم ؛ لأن الجمله حکمها فی مثل هذا أن تکون فی موضع نصب ، وألا یؤثر العامل فی لفظها وإن لم یوجد معلق ، وذلک نحو : «علمت زیداًأبوه قائم».

تنبیه حول فائده الحکم علی محل الجمله فی التعلیق بالنصب

فائده الحکم علی محل الجمله فی التعلیق بالنصب ظهور ذلک فی التابع ، فتقول : «عرفت من زید وغیر ذلک من اُموره».

الجمله الرابعه : المضاف إلیها

و محلها الجر ، ولا یضاف إلی الجمله إلا ثمانیه :

أحدها : أسماء الزمان. ظروفاً کانت أو أسماء ، نحو قول الکمیت خطاباً للبنی (صلی الله علیه وآله وسلم) :

345- یا صاحب الحوض یوم لاشرب لِلْ-***وارد إلا ما کان یضطرب (1)

ونحو قوله تعالی : (هذا یَوْمُ لا یَنْطِقُونَ) (المرسلات / 35) ألا تری أن الیوم ظرف فی الاُولی ، وخبر فی الثانیه؟

ومن أسماء الزمان ثلاثه إضافتها إلی الجمله واجبه : «إذ» باتفاق ، و «إذا» عند الجمهور ، و «لمّا» عند من قال باسمیتها.

[شماره صفحه واقعی : 27]

ص: 318


1- شرح الهاشمیات : 61.

وزعم سیبویه أن اسم الزمان المبهم إن کان مستقبلاً فهو کَ «إذا» فی اختصاصه بالجمل الفعلیه ، وإن کان ماضیا فهو کَ «إذ» فی الإضافه إلی الجملتین فتقول : «آتیک زمنَ یقدم الحاج» ولا یجوز «زمن الحاج قادم» وتقول : «أتیتک زمن قدم الحاجُّ وزمن الحاج قادم» ورد علیه دعوی اختصاص المستقبل بالفعلیه بقوله تعالی : (یَوْمَ هُم بارِزُونَ) (غافر / 16) وبقول سواد بن قارب :

346- وکن لی شفیعاًیوم لاذوشفاعه***بمغن فتیلاً عن سواد بن قارب (1)

والجواب : أن یوم القیامه لما کان محقق الوقوع جعل کالماضی ، فحمل علی «إذ» لا علی «إذا» علی حد : (وَنُفِخَ فِی الصُّورِ) (الکهف / 99).

الثانی : «حیث» نحو قول الرسول (صلی الله علیه وآله وسلم) : «یا فاطمه من صلی علیک غفرالله له ، وألحقه بی حیث کنت فی الجنه» (2) وتختص بذلک عن سائر أسماء المکان ، وإضافتها إلی الجمله لازمه ، ولا یشترط لذلک کونها ظرفاً. وزعم المهدوی أن «حیث» فی قول ابن دُرَید :

347- ثُمَّت راح فی المُلَبِّین إلی***حیث تَحَجّی المأزِمان ومنی (3)

لما خرجت عن الظرفیه بدخول «إلی» علیها خرجت عن الإضافه إلی الجمل وصارت الجمله بعدها صفه لها وتکلف تقدیر رابط لها وهو «فیه» ولیس بشی ؛ لما تقدم فی أسماء الزمان.

الثالث : «آیه» بمعنی «علامه» فإنها تضاف جوازاً إلی الجمله الفعلیه المتصرف فعلها مثبتاً أو منفیاً بِ «ما» کقول الأعشی :

[شماره صفحه واقعی : 28]

ص: 319


1- شرح أبیات مغنی اللبیب : 6 / 271.
2- کشف الغمه : 2 / 100.
3- شرح أبیات مغنی اللبیب : 6 / 274.

348- بآیه یقدمون الخیل شُعثاً***کأن علی سَنابِکِها مُداما (1)

وقول عمرو بن شأس بن عبید :

349- ألِکْنی إلی قومی السلام رساله***بآیه ما کانوا ضعافاً ولا عُزلا (2)

هذا قول سیبویه ، وزعم أبو الفتح أنها إنما تضاف إلی المفرد نحو : (إنَّ آیَهَ مُلْکِهِ أَن یَأْتِیَکُمُ التَّابُوتُ) (البقره / 248) وقال : الأصل : بآیه ما یقدمون ، أی : بآیه إقدامهم. انتهی.

وفیه حذف موصول حرفی غیر «أن» وبقاء صلته ، ثم هو غیر متأت فی قول عمرو بن شأس بن عبید :

350- ألِکْنی إلی قومی السلام رساله***بآیه ما کانوا ضعافاً ولا عزلا (3)

الرابع : «ذو» فی قولهم : «إذهب بذی تسلم» والباء فی ذلک ظرفیه ، و «ذی» صفه لِ «زمن» محذوف ، ثم قال الأکثرون : هی بمعنی «صاحب» فالموصوف نکره ، أی : اذهب فی وقت صاحب سلامه أی : فی وقت هو مظنه السلامه ، وقیل : بمعنی «الذی» فالموصوف معرفه ، والجمله صله فلا محل لها ، والأصل : اذهب فی الوقت الذی تسلم فیه ، ویضعفه أن استعمال «ذی» موصوله مختص بطیّئ ، ولم ینقل اختصاص هذا الاستعمال بهم ، وأن الغالب علیها فی لغتهم البناء ولم یسمع هنا إلاّ الإعراب وأن حذف العائد المجرور هو والموصول بحرف متحد المعنی مشروط باتحاد المتعلق ، نحو : (وَیَشْرَبُ مِمّا تَشْرَبُونَ) (المؤمنون / 33) والمتعلق هنا مختلف ، وأن هذا العائد لم یذکر فی وقت.

[شماره صفحه واقعی : 29]

ص: 320


1- شرح أبیات مغنی اللبیب : 6 / 277.
2- شرح شواهد المغنی : 2 / 835.
3- تقدم برقم 349.

الخامس و السادس : «لدن وریثَ» فإنهما یضافان جوازا إلی الجمله الفعلیه التی فعلها متصرف ، ویشترط کونه مثبتاً ، بخلافه مع «آیه». فأما «لدن» فهی اسم لمبدأ الغایه ، زمانیه کانت أو مکانیه ، ومن شواهدها قوله : (1)

351- لزمنالدن سالمتمونا وفاقکم***فلایک منکم للخلاف جُنوح

وأما «ریثَ» فهی مصدر «راث» إذا أبطأ ، وعوملت معامله أسماء الزمان فی الإضافه إلی الجمله ، کما عوملت المصادر معامله أسماء الزمان فی التوقیت کقولک : «جئتک صلاه العصر» قال : (2)

352- خلیلیَّ رِفقاًرَیثَ أقضی لُبانهً***من العَرَصات المذْکرات عهوداً

وزعم ابن مالک فی کافیته وشرحها أن الفعل بعدهما علی إضمار «اَن» والأول قوله فی التسهیل وشرحه ، وقد یعذر فی «ریث» ؛ لأنها لیست زمانا ، بخلاف «لدن» وقد یجاب بأنها لما کانت لمبدأ الغایات مطلقاً لم تخلص للوقت.

السابع و الثامن : «قول وقائل» کقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «من ترک قول لا أدری اُصیبت مَقاتلُه» (3)

وقوله : (4)

353- وأجبتُ قائل«کیف أنت؟» بِ «صالح»***حتی مَلِلتُ ومَلَّنی عُوّادی

[شماره صفحه واقعی : 30]

ص: 321


1- شرح شواهد المغنی : 2 / 836 ، شرح أبیات مغنی اللبیب : 6 / 286 ، لم یسم قائله.
2- شرح أبیات مغنی اللبیب : 6 / 286 ، وفی شرح شواهد المغنی «الذاکرات» بدل «المذکرات» 2 / 836 ، لم یسم قائله.
3- نهج البلاغه : ح 82 / 1124.
4- لم یسم قائله ، شرح شواهد المغنی : 2 / 837.
الجمله الخامسه : الواقعه بعد الفاء أو «إذا» جواباً لشرط جازم

لأنها لم تصدر بمفرد یقبل الجزم ، لفظاً کما فی قول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «من یُعطِ بالید القصیره یُعطَ بالید الطویله» (1) أو محلاً کما فی قول الفرزدق :

354- إن عد أهل التقی کانوا أئمتهم***أوقیل من خیرأهل الأرض؟قیل هم (2)

مثال المقرونه بالفاء : (مَنْ یُضْلِلِ اللهُ فَلا هادِیَ لَهُ وَ یَذَرهُمْ) (الأعراف / 186) ولهذا قرئ بجزم «یذر» عطفاً علی المحل.

ومثال المقرونه بِ «إذا» (وَإنْ تُصِبْهُمْ سَیّئَهٌ بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ إذا هُمْ یَقْنَطُونَ) (الروم / 36) و الفاء المقدره کالموجوده کقول عبدالرحمن بن حسان :

355- من یفعل الحسنات الله یشکرها***والشر بالشر عندالله مثلان (3)

الجمله السادسه : التابعه لمفرد

و هی ثلاثه أنواع :

أحدها : المنعوت بها ، فهی فی موضع رفع فی نحو قوله تعالی : (مِنْ قَبْلِ أن یَأتی یَوْمٌ لاَبَیْعٌ فِیهِ) (البقره / 254) ونصب فی نحو قول الإمام علی بن الحسین (علیهما السلام) : «لک الحمد حمدا یدوم بدوامک» (4) وجرفی نحو قول الکمیت فی النبی (صلی الله علیه وآله وسلم) :

356- خیرَ مسترضع وخیر فطیم***وجنین اُقرّ فی الأرحام (5)

الثانی : المعطوفه بالحرف ، نحو : «زید منطلق وأبوه ذاهب» إن قدرت الواو عاطفه علی الخبر ، فلو قدرت العطف علی الجمله فلا موضع لها ، أو قدرت الواو

[شماره صفحه واقعی : 31]

ص: 322


1- نهج البلاغه : ح 224 / 1189.
2- البیت فی قصیده یمدح بها الإمام علی بن الحسین علیهما السّلام ویذکر فیها الرسول وآله صلوات الله علیهم. کشف الغمه : 2 / 305.
3- تقدم برقم 117.
4- الصحیفه الکامله السجادیه ، الدعاء السابع والأربعون : 330.
5- شرح الهاشمیات : 28.

واو الحال فلا تبعیه و المحل نصب.

الثالث : المبدله کقوله تعالی : (ما یُقالُ لَکَ إلاّ ما قَدْ قِیلَ لِلرُّسُلِ مِنْ قَبْلِکَ إنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَه وَذُو عِقَاب أَلِیم) (فصلت / 43) فَ «إنّ» وما عملت فیه ، بدل من «ما» وصلتها ، وجاز إسناد «یقال» إلی الجمله کما جاز فی (وَإذا قِیلَ إنَّ وَعْدَ اللهِ حَقٌّ وَالسَّاعَهُ لارَیْبَ فِیهَا) (الجاثیه / 32) هذا کله إن کان المعنی : ما یقول الله لک إلا ما قد قیل ، فأما إن کان المعنی : ما یقول لک کفار قومک من الکلمات المؤذیه إلا مثل ما قد قال الکفار الماضون لأنبیائهم ، فالجمله استئناف.

وقال ابن جنی فی قوله : (1)

357- إلی الله أشکو بالمدینه حاجه***و بالشام اُخری کیف یلتقیان؟

: جمله الاستفهام بدل من «حاجه واُخری» أی : إلی الله أشکو حاجتین تعذرَ التقائهما.

الجمله السابعه : التابعه لجمله لها محل

و یقع ذلک فی بابی النسق والبدل خاصه.

فالأول : نحو قول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «أنا وضعت فی الصغر بکَلا کِلِ العرب وکسرت نواجِمَ قرونِ ربیعه ومُضَر» (2) ، إذا لم تقدر الواو للحال ، ولا قدرت العطف علی الجمله الکبری.

والثانی : شرطه کون الثانیه أوفی من الاُولی بتأدیه المعنی المراد ، نحو قوله (3) :

[شماره صفحه واقعی : 32]

ص: 323


1- قال السیوطی : «قال العینی فی الکبری : قیل إنه للفرزدق. قلت : وجدت البیت فی نوادر ابن الأعرابی» شرح شواهد المنی 2 / 557.
2- نهج البلاغه : ط 234 / 811.
3- قال السیوطی : «قال العینی : لم یسم قائله». شرح شواهد المغنی : 2 / 839.

358- أقول له : ارْحَلْ لاتُقِیمَنّ عندنا***وإلاّ فکن فی السرّ والجهر مُسلِماً

فإنّ دلاله الثانیه علی ما أراده من إظهار الکراهیه لإقامته بالمطابقه بخلاف الاُولی.

تنبیه حول الجملتین : المستثناه والمسند إلیها

ما تقدم من انحصار الجمل التی لها محل فی سبع ، جار علی ما قرروا ، والحق أنها تسع ، والذی أهملوه : الجمله المستثناه ، والجمله المسند إلیها.

أما الاُولی : فنحو : (لَسْتَ عَلَیْهِم بِمُصَیْطِرإلاّ مَن تَوَلّی وَکَفَرَ فَیُعَذِّبُهُ اللهُ) (الغاشیه / 22 - 24) قال ابن خروف : «من» مبتدأ و (یُعَذِّبهُ اللهُ) الخبر ، والجمله فی موضع نصب علی الاستثناء المنقطع.

وأما الثانیه : فنحو : (إنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَأَنْذَرْتَهُمْ أمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لایُؤمِنُونَ) (البقره / 6) إذا اُعرب «سواء» خبراً ، و (أنْذَرْتَهُمْ) مبتدأ ، ونحو : «تسمع بالمعیدی خیر من أن تراه» إذا لم یقدر الأصل أن تسمع ، بل یقدر «تسمع» قائماً مقام السماع ، کما أن الجمله بعد الظرف فی نحو : (وَیَوْمَ نُسیّرُ الْجِبالَ) (الکهف / 47) وفی نحو : (أَأَنْذَرْتَهُمْ) فی تأویل المصدر ، وإن لم یکن معهما حرف سابک.

حکم الجمل بعد المعارف وبعد النکرات

یقول المعربون علی سبیل التقریب : الجمل بعد النکرات صفات ، وبعد المعارف أحوال ، وشرح المسأله مستوفاه أن یقال : الجمل الخبریه التی لم یستلزمها ما قبلها إن کان مرتبطه بنکره محضه ، فهی صفه لها ، أو بمعرفه محضه ، فهی حال عنها ، أو بغیر المحضه منهم فهی محتمله لهما ، وکل ذلک بشرط وجود

[شماره صفحه واقعی : 33]

ص: 324

المقتضی وانتفاء المانع.

مثال الأول - وهو الواقع صفه لاغیر لوقوعه بعد النکرات المحضه - : قوله تعالی : (حَتّی تُنَزِّلَ عَلَیْنا کِتاباً نَقْرَؤه) (الإسراء / 93) وقول الرباب زوجه الإمام الحسین (علیه السلام) فی رثائه :

359- إن الذی کان نوراً یستضاء به***فی کربلاء قتیل غیر مدفون (1)

ومثال الثانی - وهو الواقع حالا لا غیر لوقوعه بعد المعارف المحضه - : قوله تعالی : (لا تَقْرَبُوا الصّلاهَ وَأَنْتُمْ سُکاری) (النساء / 43) وقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «وإیاک أن ینزِل بک الموت وأنت آبِق من ربک فی طلب الدنیا» (2)

ومثال الثالث - وهو المحتمل لهما بعد النکره - : (وَهذا ذِکْرٌ مُبارَکٌ أَنْزَلْناهُ) (الأنبیاء / 50) فلک أن تقدر الجمله صفه للنکره وهو الظاهر ، ولک أن تقدرها حالاً عنها ؛ لأنها قد تخصصت بالوصف وذلک یقربها من المعرفه ، وأن تقدرها حالاً من المعرفه وهو الضمیر فی (مُبارَکٌ) إلا أنه قد یضعف من حیث المعنی وجها الحال ، أما الأول : فلأن الإشاره إلیه لم تقع فی حاله الإنزال کما وقعت الإشاره إلی البعل فی حاله الشیخوخه فی (وَهذا بَعْلِی شَیْخاً) (هود / 72). وأما الثانی : فلا قتضائه تقیید البرکه بحاله الإنزال ، وتقول : «ما فیها أحد یقرأ» فیجوز الوجهان أیضاً ؛ لزوال الإبهام عن النکره بعمومها.

ومثال الرابع - وهو المحتمل لهما بعد المعرفه - : (کَمَثَلِ الْحِمارِ یَحْمِلُ أَسْفاراً) (الجمعه / 5) فإن المعرف الجنسی یقرب فی المعنی من النکره ، فیصح تقدیر

[شماره صفحه واقعی : 34]

ص: 325


1- أدب الطف : 6 / 61.
2- نهج البلاغه : ک 69 / 1070.

(یَحْمِلُ) حالاً أو وصفاً ومثله قوله : (1)

360- ولقد أمُرُّ علی اللئیم یسُبنی***فَمَضَیتُ ثُمَّت قلتُ لایَعنینی

وقد اشتمل الضابط المذکور علی قیود :

أحدها : کون الجمله خبریه ، واحترز بذلک من نحو : «هذا عبد بعتکه» ترید بالجمله ، الإنشاء و «هذا عبدی بعتکه» کذلک ، فإن الجملتین مستأنفتان ؛ لأن الإنشاء لایکون نعتاً ولا حالاً ، ویجوز أن یکونا خبرین آخرین إلا عند من منع تعدد الخبر مطلقا ، وهو اختیار ابن عصفور ، وعند من منع تعدده مختلفاً بالإفراد والجمله وهو أبو علی ، وعند من منع وقوع الإنشاء خبراً ، وهم طائفه من الکوفیین.

الثانی : صلاحیتها للاستغناء عنها ، وخرج بذلک جمله الصله وجمله الخبر والجمله المحکیه بالقول ، فإنها لا یستغنی عنها ، بمعنی أن معقولیه القول متوقفه علیها وأشباه ذلک.

الثالث : وجود المقتضی ، واحترز بذلک من نحو : (فَعَلُوهُ) من قوله تعالی : (وَکُلُّ شَیْء فَعَلُوهُ فِی الزُّبُرِ) (القمر / 52) ، فإنه صفه لِ «کل» أو لِ «شیء» ولایصح أن یکون حالاً من «کل» مع جواز الوجهین فی نحو : «أکرم کل رجل جاءک» لعدم ما یعمل فی الحال ، ولایکون خبرا ؛ لأنهم لم یفعلوا کل شیء.

الرابع : انتفاء المانع ، والمانع أربعه أنواع : أحدها : ما یمنع حالیه ، کانت متعینه لولا وجوده ، ویتعین حینئذ الاستئناف نحو : «زارنی زید ، ساُکا فئه» أو «لن أنسی له ذلک» فإن الجمله بعد المعرفه المحضه حال ، ولکن السین و «لن» مانعان ؛

[شماره صفحه واقعی : 35]

ص: 326


1- قال السیوطی : «قالرجل من بنی سلول» شرح شواهد المغنی : 1 / 301.

لأن الحالیه لاتصدَّر بدلیل استقبال.

ثانیها : ما یمنع وصفیه ، کانت متعینه لولا وجود المانع ، ویمتنع فیه الاستئناف ؛ لأن المعنی علی تقیید المتقدم ، فیتعین الحالیه بعد أن کانت ممتنعه ، وذلک نحو : (أَوْ کَالّذِی مَرَّ عَلَی قَرْیَه وَهِیَ خاوِیَهٌ عَلی عُرُوشِها) (البقره / 259). والمعارض فیه الواو ، فإنها لاتعترض بین الموصوف وصفته ، خلافاً للزمخشری ومن وافقه.

ثالثها : مایمنعهما معاً ، نحو : (وَحِفْظاً مِن کُلّ شَیْطان مّارِد لایَسَّمَّعُونَ) (الصافات / 7 و 8) وقد مضی البحث فیها.

رابعها : مایمنع أحدهما دون الآخر ولولا المانع لکانا جائزین ، وذلک نحو قول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «ما أضمر أحد شیئاً إلا ظهر فی فَلَتاتِ لسانه وصفحات وجهه» (1) فإن الجمله التی بعد «إلا» کانت قبل وجودها محتمله للوصفیه والحالیه ، ولما جاءت «إلا» امتنعت الوصفیه. ومثله : (وَمآ أَهْلَکْنا مِن قَرْیَه إلاّ لَها مُنذِرُونَ) (الشعراء / 208).

[شماره صفحه واقعی : 36]

ص: 327


1- نهج البلاغه : ح 25 / 1098.
الباب الثالث : فی ذکر أحکام ما یشبه الجمله
اشاره

و هوالظرف والجار والمجرور.

ذکر حکمهما فی التعلق

لابد من تعلقهما بالفعل ، أو ما یشبهه ، أوما اُوِّل بما یشبهه ، أو ما یشیر إلی معناه ، فإن لم یکن شیء من هذه الأربعه موجوداً قُدِّر ، کما سیأتی.

مثال التعلق بالفعل وشبهه : قوله تعالی : (أنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِالْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ) (الفاتحه / 7) وقول أمیرالمؤمنین(علیه السلام) : «واُرعدَت الأسماع لزَبْره الداعی إلی فصل الخطاب» (1).

ومثال التعلق بما اُوِّل بمشبه الفعل : قوله تعالی : (وَهُوَ الَّذِی فِی السَّمآءِ إلهٌ وَفِی الاْرضِ إلهٌ) (الزخرف / 84) أی : وهو الذی هو إله فی السماء ، فَ «فی» متعلقه بِ «إله» وهو اسم غیر صفه ؛ بدلیل أنه یوصف فتقول : «إله واحد» ولایوصف به لایقال : «شیء إله» وإنما صح التعلق به ؛ لتأوله بِ «معبود» و «إله» خبر لِ «هو»

[شماره صفحه واقعی : 37]

ص: 328


1- نهج البلاغه : ط 82 / 184.

محذوفا ، ولایجوز تقدیر «إله» مبتدأ مخبراً عنه بالظرف أو فاعلا بالظرف ؛ لأن الصله حینئذ خالیه من العائد.

ومثال التعلق بما فیه رائحته : قول أبی المنهال :

361- أنا أبوالمنهال بعض الأحیان***لیس علیّ حسبی بضُؤلان (1)

وقوله : (2)

362- أنا ابن ماویّه إذ جَدَّ النَقُر***وجاءت الخیل أثابیَّ زُمَر

فتعلق «بعض» و «إذ» بالاسمین العلمین ، لالتأولهما باسم یشبه الفعل ، بل لما فیهما من معنی قولک : الشجاع أو الجواد. وتقول : «فلان حاتم فی قومه» فتعلق الظرف بما فی «حاتم» من معنی الجود.

وقد اُجیز فی قوله تعالی : (وَهُوَ اللهُ فِی السَّمواتِ وَفِی الاْرْضِ یَعْلَمُ سِرَّکُمْ وَجَهْرَکُمْ وَیَعْلَمُ ما تَکْسِبُونَ) (الأنعام / 3) تعلقه باسم الله تعالی وإن کان علما ، علی معنی وهو المعبود أو وهو المسمی بهذا الاسم ، واُجیز تعلقه بِ (یعلم) وبِ (سرکم) و (جهرکم). ورد الثانی بأن فیه تقدیم معمول المصدر وتنازع عاملین فی متقدم ، ولیس بشیء ؛ لأن المصدر هنا لیس مقدراً بحرف مصدری وصلته ، ولأنه قدجاء نحو : (بِالْمؤمِنینَ رَؤُوفٌ رَحِیمٌ) (التوبه / 128) والظرف متعلق بأحد الوصفین قطعاً ، فکذا هنا.

ومثال التعلق بالمحذوف : (وَإلی ثَمُودَ أَخاهُمْ صالِحاً) (هود / 61) بتقدیر : و

[شماره صفحه واقعی : 38]

ص: 329


1- شرح أبیات مغنی اللبیب : 6 / 319.
2- قال السیوطی : «نسب فی الإیضاح لبعض السعدیین. وقال فی العباب : قائله فدکی بن أعبد المنقری وقال الحوهری : هو لعبیدالله بن ماویه الطائی». شرح شواهد المغنی : 2 / 843 و 844.

أرسلنا ، ولم یتقدم ذکر الإرسال ، ولکن ذکر النبی والمرسل إلیهم یدل علی ذلک.

هل یتعلقان بالفعل الناقص؟

من زعم أنه لایدل علی الحدث منع من ذلک ، وهم المبرد فالفارسی فابن جنی فالجرجانی فابن برهان ثم الشلوبین ، والصحیح : أنها کلها داله علیه إلا «لیس».

واستدل لمثبتی ذلک التعلق بقوله تعالی : (أَکانَ لِلنّاسِ عَجَباً أَنْ أَوْحَیْنا) (یونس / 2) ؛ فإن اللام لا تتعلق بِ «عجباً» ؛ لأنه مصدر مؤخر ، ولا بِ «أوحینا» ؛ لفساد المعنی ، ولأنه صله لِ «أن». وقد مضی عن قریب أن المصدر الذی لیس فی تقدیر حرف موصول ولا صلته لایمتنع التقدیم علیه ، ویجوز أیضاً أن تکون متعلقه بمحذوف هو حال من «عجباً».

هل یتعلقان بالفعل الجامد؟

زعم الفارسی فی قوله : (1)

363- ونعم مَزکَأمَن ضاقت مَذاهبه***ونعم من هو فی سرو إعلان

أن «من» نکره تامه تمییز لفاعل «نعم» مستتراً ، کما قال هو وطائفه فی «ما» من نحو (فَنِعِمّاهِیَ) (البقره / 271) ، وأن الظرف متعلق بِ «نعم» وزعم ابن مالک أنها موصوله فاعل ، وأن «هو» مبتدأ ، خبره «هو» اُخری مقدره علی حد قول أبی النجم العجلی :

[شماره صفحه واقعی : 39]

ص: 330


1- تقدم برقم 285.

364- أنا أبوالنجم وشعری شعری***لله دَرّی ما أجنّ صدری (1)

وأن الظرف متعلق بِ «هو» المحذوفه لتضمنها معنی الفعل ، أی : ونعم الذی هو باق علی ودّه فی سرّه وإعلانه ، وأن المخصوص محذوف ، أی : بشر بن مروان. والصحیح : أن یقدر المخصوص «هو» ؛ لتقدم ذکر «بشر» فی البیت قبله ، وهو :

و کیف أرهب أمراً أو اُراع له***و قد زکأتُ إلی بشربن مروان (2)

فیبقی التقدیر حینئذ : هو هو هو.

هل یتعلقان بأحرف المعانی؟

المشهور منع ذلک مطلقاً ، وقال جماعه منهم ابن الحاجب بجوازه مطلقاً وفصّل بعضهم فقال : إن کان نائباً عن فعل حذف ، جاز ذلک علی سبیل النیابه لا الأصاله ، وإلا فلا. وهو قول أبی علی وأبی الفتح ، زعما فی نحو «یالزید» أن اللام متعلقه بِ «یا» بل قالا فی «یا عبدالله» : إن النصب بِ «یا».

وقال ابن الحاجب فی (وَلَن یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ إذْ ظَلَمْتُمْ) (الزخرف / 39) : «إذ» بدل من «الیوم» و «الیوم» إما ظرف للنفع المنفی ، وإما لما فی «لن» من معنی النفی ، أی : انتفی فی هذا الیوم النفع ، فالمنفی نفع مطلق ، وعلی الأول نفع مقید بالیوم.

وقال ایضاً : إذا قلت : «ما ضربته للتأدیب» فإن قصدت نفی ضرب معلل بالتأدیب فاللام متعلقه بالفعل ، والمنفی ضرب مخصوص ، و «للتأدیب» تعلیل للضرب المنفی ، وإن قصدت نفی الضرب علی کل حال ، فاللام متعلقه بالنفی والتعلیل له ، أی : إن انتفاء الضرب کان لأجل التأدیب ؛ لأنه قد یؤدب بعض الناس

[شماره صفحه واقعی : 40]

ص: 331


1- شرح أبیات مغنی اللبیب : 5 / 340.
2- قال بغدادی : «ولم أقف علی الشعر». شرح أبیات مغنی اللبیب : 5 / 340.

بترک الضرب.

ومن ذلک : قوله تعالی : (ما أَنْتَ بِنِعْمَهِ رَبّکَ بِمَجْنُون) (القلم / 2) الباء متعلقه بالنفی ؛ إذ لو علقت بِ «مجنون» لأفاد نفی جنون خاص ، وهو الجنون الذی یکون من نعمه الله تعالی ، ولیس فی الوجود جنون هو نعمه ، ولا المراد نفی جنون خاص ، انتهی ملخصاً. وهو کلام بدیع ، إلا أن جمهور النحویین لا یوافقون علی صحه التعلق بالحرف ، فینبغی علی قولهم أن یقدر أن التعلق بفعل دل علیه النافی ، أی : انتفی ذلک بنعمه ربک.

ذکر ما لایتعلق من حروف الجر

یستثنی من قولنا : «لابد لحرف الجر من متعلق» سته اُمور :

أحدها : الحرف الزائد کالباء فی قول الرسول (صلی الله علیه وآله وسلم) : «کفی بالموت واعظاً وکفی بالتقی غنیً» (1) الحدیث. و «من» فی قوله تعالی : (هَلْ مِنْ خالِق غَیْرُاللهِ) (فاطر / 3) وذلک لأن معنی التعلق : الارتباط المعنوی ، والأصل أن أفعالاً قصرت عن الوصول إلی الأسماء فاُعینت علی ذلک بحروف الجر ، والزائد إنما دخل فی الکلام تقویه له وتوکیداً ، ولم یدخل للربط.

نعم یصح فی اللام المقویه أن یقال : إنها متعلقه بالعامل المقوی ، نحو : (مُصَدِّقاً لِما مَعَهُمْ) (البقره / 91) ؛ لأن التحقیق أنها لیست زائده محضه ؛ لما تخیل فی العامل من الضعف الذی نزله منزله القاصر ، ولا معدیه محضه ؛ لاطراد صحه إسقاطها ، فلها منزله بین المنزلتین.

الثانی : «لعل» فی لغه عقیل ؛ لأنها بمنزله الحرف الزائد ، ألا تری أن مجرورها

[شماره صفحه واقعی : 41]

ص: 332


1- تحف العقول : 30.

فی موضع رفع بالابتداء ؛ بدلیل ارتفاع ما بعده علی الخبریه ، قال کعب بن سعد الغنوی :

365- فقلتُ ادعُ اُخریوارفع الصوت دعوهً***لعلَّ أبی المغوارمنک قریب (1)

ولأنها لم تدخل لتوصیل عامل ، بل لإفاده معنی التوقع ، کما دخلت «لیت» لإفاده معنی التمنی.

الثالث : «لولا» فیمن قال : «لولای ، ولولاک ، ولولاه» علی قول سیبویه : إن «لولا» جاره للضمیر ، فإنها أیضاً بمنزله «لعل» فی أن ما بعدها مرفوع المحل بالابتداء ، فإن «لولا» الامتناعیه تستدعی جملتین کسائر أدوات التعلیق. وزعم أبو الحسن أن «لولا» غیر جاره ، وأن الضمیر بعدها مرفوع ، ولکنهم استعاروا ضمیر الجر مکان ضمیر الرفع ، کما عکسوا فی قولهم : «ما أنا کأنت» وهذا کقوله : فی «عسای» ویردهما أن نیابه ضمیر عن ضمیر یخالفه فی الإعراب إنما ثبتت فی المنفصل ، وإنما جاءت النیابه فی المتصل بثلاثه شروط : کون المنوب عنه منفصلا ، وتوافقهما فی الإعراب وکون ذلک فی الضروره.

الرابع : «رُب» فی نحو : «رب رجل صالح لقیته ، أو لقیت» ؛ لأن مجرورها مفعول فی الثانی ، ومبتدأ فی الأول ، أو مفعول علی حد «زیداً ضربته» ویقدر الناصب بعد المجرور لاقبل الجار ؛ لأن «رب» لها الصدر من بین حروف الجر ، وإنما دخلت فی المثالین لإفاده التکثیر أو التقلیل ، لا لتعدیه عامل. هذا قول الرمانی وابن طاهر. وقال الجمهور : هی فیهما حرف جر معدّ ، فإن قالوا : إنها عدّت العامل المذکور فخطأ ؛ لأنه یتعدی بنفسه ، ولاستیفائه معموله فی المثال الأول ، وإن قالوا :

[شماره صفحه واقعی : 42]

ص: 333


1- تقدم برقم 218.

عدّت محذوفا تقدیره : «حصل» أو نحوه کما صرح به جماعه ، ففیه تقدیر لمامعنی الکلام مستغن عنه ولم یلفظ به فی وقت.

الخامس : کاف التشبیه ، قاله الأخفش وابن عصفور ، مستدلین بأنه إذا قیل : «زید کعمرو» فإن کان المتعلق «إستقر» فالکاف لاتدل علیه ، بخلاف نحو «فی» من «زید فی الدار» وإن کان فعلاً مناسباً للکاف - وهو أشبه - فهو متعد بنفسه لا بالحرف.

والحق : أن جمیع الحروف الجاره الواقعه فی موضع الخبر ونحوه تدل علی الاستقرار.

السادس : حرف الاستثناء ، وهو «خلا وعدا وحاشا» إذا خفضن ، فإنهن لتنحیه الفعل عما دخلن علیه ، کما أن «إلا» کذلک ، وذلک عکس معنی التعدیه الذی هو إیصال معنی الفعل إلی الاسم ، ولو صح أن یقال : إنها متعلقه ، لصح ذلک فی «إلا» وإنما خفض بهن المستثنی ولم ینصب کالمستثنی بِ «إلا» لئلا یزول الفرق بینهن أفعالاً وأحرفاً.

حکمهما بعد المعارف و النکرات

حکمهما بعدهما حکم الجمل ، فهما صفتان فی نحو : «رأیت طائراً فوق غُصن ، أو علی غُصن» ؛ لأنهما بعد نکره محضه ، وحالان فی نحو : «رأیت الهلال بین السحاب ، أو فی الاُفق» ؛ لأنهما بعد معرفه محضه ، ومحتملان لهما فی نحو : «یعجبنی الزَّهْرُ فی أکمامه ، والثمر علی أغصانه» ؛ لأن المعرف الجنسی کالنکره ، وفی نحو : «هذا ثمر یانع علی أغصانه» ؛ لأن النکره الموصوفه کالمعرفه.

[شماره صفحه واقعی : 43]

ص: 334

حکم المرفوع بعدهما

إذا وقع بعدهما مرفوع ، فإن تقدمهما نفی أو استفهام أو موصوف أو موصول أو صاحب خبر أو حال نحو : «ما فی الدار أحد» و «أفی الدار زید؟» و «مررت برجل معه صقر» و «جاء الذی فی الدار أبوه» و «زید عندک أخوه» و «مررت بزید علیه جبه» ، ففی المرفوع ثلاثه مذاهب :

أحدها : أن الأرجح کونه مبتدأ مخبراً عنه بالظرف أو المجرور ، ویجوز کونه فاعلاً.

والثانی : أن الأرجح کونه فاعلاً ، واختاره ابن مالک ، وتوجیهه أن الأصل : عدم التقدیم والتأخیر.

والثالث : أنه یجب کونه فاعلاً ، نقله ابن هشام عن الأکثرین. وحیث اُعرب فاعلاً فهل عامله الفعل المحذوف أو الظرف أو المجرور لنیابتهما عن «إستقر» وقربهما من الفعل لاعتمادهما؟ فیه خلاف ، والمذهب المختار ، الثانی ؛ بدلیل امتناع تقدیم الحال فی نحو : «زید فی الدار جالساً» ولو کان العامل الفعل لم یمتنع.

وإن لم یعتمد الظرف أو المجرور ، نحو : «فی الدار - أو عندک - زید» فالجمهور یوجبون الابتداء ، والأخفش والکوفیون یجیزون الوجهین ؛ لأن الاعتماد عندهم لیس بشرط ، ولذا یجیزون فی نحو : «قائم زید» أن یکون «قائم» مبتدأ و «زید» فاعلاً ، وغیرهم یوجب کونهما علی التقدیم والتأخیر.

[شماره صفحه واقعی : 44]

ص: 335

تنبیه علی أن الضمیر لا یعود إلی متأخر لفظاً

لاخلاف فی تعین الابتداء فی نحو : «فی داره زید» ؛ لئلا یعود الضمیر علی متأخر لفظاً ورتبه.

فإن قلت : «فی داره قیام زید» لم یجزها الکوفیون البته ، أما علی الفاعلیه فلما قدمنا ، وأما علی الابتدائیه فلأن الضمیر لم یعد علی المبتدأ ، بل علی ما اُضیف إلیه المبتدأ ، والمستحق للتقدیم إنما هو المبتدأ ، وأجازه البصریون علی أن یکون المرفوع مبتدأ ، لا فاعلاً ؛ لقولهم : «فی أکفانه درج المیت». وإذا کان الاسم فی نیه التقدیم کان ما هو من تمامه کذلک.

ما یجب فیه تعلقهما بمحذوف

وهو ثمانیه :

أحدها : أن یقعا صفه ، نحو قوله تعالی : (أَوْ کَصَیِّب مِنَ السّماء) (البقره / 19) وقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «لایرجُوَنَّ أحد منکم إلا ربَّه» (1).

الثانی : أن یقعا حالاً ، نحو : (فَخَرَجَ عَلی قَوْمِهِ فِی زِینَتِهِ) (القصص / 79) وأما قوله سبحانه وتعالی : (فَلَمّا رَاهُ مُسْتَقِرّاً عِنْدَهُ) (النمل / 40) فزعم ابن عطیه أن «مستقراً» هو المتعلق الذی یقدر فی أمثاله قد ظهر ، والصواب ما قاله أبو البقاء وغیره : من أن هذا الاستقرار معناه عدم التحرک لا مطلق الوجود والحصول ، فهو کون خاص.

الثالث : أن یقعا صله ، نحو قوله تعالی : (وَلَهُ مَن فِی السَّمواتِ وَالاْرْضِ وَمَنْ عِندَهُ لایَسْتَکْبِروُنَ) (الأنبیاء / 19).

[شماره صفحه واقعی : 45]

ص: 336


1- نهج البلاغه : ح 79 / 1123.

الرابع : أن یقعا خبراً ، نحو : «زید عندک ، أو فی الدار» وربما ظهر فی الضروره کقوله : (1).

366- لک العزُّ إن مولاک عَزَّ وإن یُهَن***فأنت لدی بُحبُوحه الهُون کائن

الخامس : أن یرفعا الاسم الظاهر ، نحو : (أَفِی اللهِ شَکٌ) (إبراهیم / 10) ونحو : (أَوْ کَصَیِّب مِنَ السَّماءِ فِیهِ ظُلُماتٌ) (البقره / 19) ونحو : «أعندک زید؟».

السادس : أن یستعمل المتعلق محذوفاً فی مَثَل أو شبهه ، کقولهم لمن ذکر أمراً قد تقادم عهده «حینئذ الآن» أصله : کان ذلک حینئذ واسمع الان ، وقولهم للمعرس : بالرفاء والبنین بإضمار «أعرست».

السابع : أن یکون المتعلق محذوفاً علی شریطه التفسیر ، نحو : «أیوم الجمعه صمت فیه؟» ، ونحو : «بزید مررت به» عند من أجازه مستدلاً بقراءه بعضهم : (وَللظّالِمِینَ أَعَدَّلَهُمْ) (الإنسان / 31). والأکثرون یوجبون فی ذلک إسقاط الجار ، وأن یرفع الاسم بالابتداء أو ینصب بإضمار «جاوزت» أو نحوه ، وبالوجهین قرئ فی الآیه ، والنصب قراءه الجماعه ، ویرجحها العطف علی الجمله الفعلیه ، وهل الأولی أن یقدر المحذوف مضارعاً ، أی : ویعذب ؛ لمناسبه «یدخل» أو ماضیاً ، أی : وعذب ؛ لمناسبه المفسر؟ فیه نظر.

وأما القراءه بالجر فمن توکید الحرف بإعادته داخلاً علی ضمیر ما دخل علیه المؤکَّد ، مثل «إنّ زیداً إنّه فاضل» ولایکون الجار والمجرور توکیداً للجار والمجرور ؛ لأن الضمیر لایؤکد الظاهر ؛ لأن الظاهر أقوی ، ولایکون المجرور بدلاً من المجرور بإعاده الجار ؛ لأن العرب لم تبدل مضمراً من مظهر ، لایقولون : «قام زید

[شماره صفحه واقعی : 46]

ص: 337


1- لم یسم قائله. شرح شواهد المغنی : 2 / 847.

هو» وإنما جوز ذلک بعض النحویین بالقیاس.

الثامن : القسم بغیر الباء ، نحو : (وَالّیْلِ إذا یَغْشی) (اللیل / 1) ، (وَتَاللهِ لاَکِیدَنَّ أَصْنامَکُمْ) (الأنبیاء / 57) وقولهم : «لله لا یؤخر الأجل» ولو صرح فی ذلک بالفعل لوجبت الباء.

هل المتعلق الواجب الحذف فعل أو وصف؟

لاخلاف فی تعین الفعل فی بابی القسم والصله ؛ لأن القسم والصله لا یکونان إلا جملتین. قال ابن یعیش : وإنما لم یجز فی الصله أن یقال : إن نحو «جاء الذی فی الدار» بتقدیر «مستقر» علی أنه خبر لمحذوف علی حد قراءه بعضهم : (تَماماً عَلَی الَّذِی أَحْسَن) (الأنعام / 154) بالرفع ؛ لقله ذاک واطراد هذا ، انتهی.

وکذلک یجب فی الصفه فی نحو : «رجل فی الدار فله درهم» ؛ لأن الفاء تجوز فی نحو : «رجل یأتینی فله درهم» وتمتنع فی نحو : «رجل صالح فله درهم» فأما قوله : (1)

367- کلُّ أمر مباعد أو مدان***فَمنوط بحکمه المُتعالی

فنادرٌ.

واختلف فی الخبر والصفه والحال ، فمن قدر الفعل - وهم الأکثرون - فلأنه الأصل فی العمل ، ومن قدر الوصف فلأن الأصل فی الخبر والحال والنعت ، الإفراد ، ولأن الفعل فی ذلک لابد من تقدیره بالوصف ، قالوا : ولأن تقلیل المقدر أولی ، ولیس بشیء ؛ لأن الحق أنا لم نحذف الضمیر ، بل نقلناه إلی الظرف ، فالمحذوف

[شماره صفحه واقعی : 47]

ص: 338


1- شرح شواهد المغنی : 2 / 847 ، شرح أبیات مغنی اللبیب : 6 / 343 ، لم یسم قائله.

فعل أو وصف ، وکلاهما مفرد. وأما فی الاشتغال فیقدر بحسب المفسر فیقدر الفعل فی نحو : «أیوم الجمعه تعتکف فیه» والوصف فی نحو : «أیوم الجمعه أنت معتکف فیه» والحق أنه لایترجح تقدیره اسماً ولافعلاً ، بل بحسب المعنی کما سیأتی.

کیفیه تقدیره باعتبار المعنی

أما فی القسم فتقدیره : «اُقسم» ، وأما فی الاشتغال فتقدیره کالمنطوق به ، نحو : «یوم الجمعه صمت فیه».

واعلم : أنهم ذکروا فی باب الاشتغال أنه یجب أن لایقدر مثل المذکور إذا حصل مانع صناعی کما فی «زیداً مررت به» أو معنوی کما فی «زیداً ضربت أخاه» إذ تقدیر المذکور یقتضی فی الأول تعدی القاصر بنفسه ، وفی الثانی خلاف الواقع ؛ إذ الضرب لم یقع بزید ، فوجب أن یقدر «جاوزت» فی الأول ، و «أهنت» فی الثانی ، ولیس المانعان مع کل متعد بالحرف ، ولامع کل سببی ، ألا تری أنه لامانع فی نحو : «زیدا شکرت له» ؛ لأن «شکر» یتعدی بالجار وبنفسه ، وکذلک الظرف ، نحو : «یوم الجمعه صمت فیه» ؛ لأن العامل لایتعدی إلی ضمیر الظرف بنفسه ، مع أنه یتعدی إلی ظاهره بنفسه ، وکذلک لا مانع فی نحو : «زیدا أهنت أخاه» ؛ لأن إهانه أخیه إهانه له ، بخلاف الضرب.

وأما فی المثل فیقدر بحسب المعنی ، وأما فی البواقی نحو : «زید فی الدار» فیقدر کونا مطلقاً وهو «کائن أو مستقر» أو مضارعهما إن اُرید الحال أو الاستقبال نحو : «الصوم الیوم» أو «فی الیوم» و «الجزاء غداً» أو «فی الغد» ویقدر «کان أو إستقر» أو وصفهما إن اُرید المضی ، هذا هو الصواب. وقد أغفلوه مع قولهم فی نحو «ضربی زیدا قائما» : إن التقدیر : إذ کان ، إن اُرید المضی أو إذا کان ، إن اُرید به المستقبل ، ولافرق.

[شماره صفحه واقعی : 48]

ص: 339

وإذا جهلت المعنی فقدر الوصف ؛ فإنه صالح فی الأزمنه کلها وإن کانت حقیقته الحال. ولایجوز تقدیر الکون الخاص کَ «قائم وجالس» إلا لدلیل ، نحو : (الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْد بِالْعَبدِ) (البقره / 178) ، التقدیر : مقتول أو یقتل لا «کائن» ویکون الحذف حینئذ جائزاً لا واجباً ، ولاینتقل ضمیر من المحذوف إلی الظرف والمجرور.

تعیین موضع التقدیر

الأصل : أن یقدر مقدماً علیهما کسائر العوامل مع معمولاتها ، وقد یعرض ما یقتضی ترجیح تقدیره مؤخراً ، وما یقتضی إیجابه.

فالأول : نحو : «فی الدار زید» ؛ لأن المحذوف هو الخبر ، وأصله : أن یتأخر عن المبتدأ (1)

والثانی : نحو : «إنّ فی الدار زیداً» ، لأن «إنّ» لایلیها مرفوعها ویلزم من قدر المتعلق فعلاً أن یقدره مؤخراً فی جمیع المسائل ؛ لأن الخبر إذا کان فعلاً ، لایتقدم علی المبتدأ.

[شماره صفحه واقعی : 49]

ص: 340


1- قال ابن هشام فی الباب الخامس من المغنی ، مبحث بیان مکان المقدر : وکنا قجدمنا فی نحو «فی الدار زید» أن متعلق الظرف یقدر مؤخراً عن «زید»؛ لأنه فی القیقه ، الخبر ، وأصل الخبر أن یتأخر عن المبتدأ ، ثم ظهر لنا أنه یحتمل تقدیره مقدماً لمعارضه أصل آخر وهو أنه عامل فی الظرف وأصل العامل أن یتقدم علی المعمول ، اللهم إلا أن یقدر المتعلق فعلاً ، فیجب التأخیر؛ لأن الخبر الفعلی لایتقدم علی المبتدأ فیمثل هذا.
تنبیه علی خطأ من قدّر فعلاً بعد «إذا» الفجائیه و «أمّا»

رد جماعه منهم ابن مالک علی من قدر الفعل بنحو قوله تعالی : (إذا لَهُمْ مَکْرٌ فِی آیاتِنا) (یونس / 21) وقولک : «أما فی الدار فزید» ؛ لأن «إذا» الفجائیه لایلیها الفعل ، و «أما» لایقع بعدها فعل إلا مقروناً بحرف الشرط ، نحو : (فأمّا إن کانَ من المقرّبین) (الواقعه / 88) ، وهذا علی ما بیناه غیر وارد ؛ لأن الفعل یقدر مؤخراً.

[شماره صفحه واقعی : 50]

ص: 341

الباب الرابع : فی ذکر أحکام یکثر دورها
اشاره

و یقبح بالمعرب جهلها ، وعدم معرفتها علی وجهها.

فمن ذلک : ما یعرف به المبتدأ من الخبر.

ما یعرف به المبتدأ من الخبر
اشاره

یجب الحکم بابتدائیه المقدم من الاسمین فی ثلاث مسائل

إحداها : أن یکونا معرفتین ، تساوت رتبتهما

نحو : (اللهُ رَبُّنا) (الشوری / 15) أو اختلفت ، نحو : «زید الفاضل ، والفاضل زید» ، هذا هو المشهور ، وقیل : یجوز تقدیر کل منهما مبتدأ وخبراً مطلقاً ، وقیل : المشتق خبر وإن تقدم ، نحو : «القائم زید».

والتحقیق : أن المبتدأ ما کان أعرف کَ «زید» فی المثال ، أو کان هو المعلوم عند المخاطب کأن یقول : من القائم؟ فتقول : «زید القائم» فإن علمهما وجهل النسبه فالمقدم المبتدأ.

الثانیه : أن یکونا نکرتین صالحتین للابتداء بهما

نحو : «أفضل منک أفضل منی».

[شماره صفحه واقعی : 51]

ص: 342

الثالثه : أن یکونا مختلفین تعریفاً و تنکیراً

و الأول هو المعرفه کَ «زید قائم».

و أما إن کان هو النکره فإن لم یکن له ما یسوغ الابتداء به فهو خبر اتفاقاً ، نحو : «ذهب خاتمک» وإن کان له مسوغ فکذلک عند الجمهور وأما سیبویه فیجعله المبتدأ ، نحو : «کم مالک» و «خیر منک زید» ووجهه : أن الأصل عدم التقدیم والتأخیر ، وأنهما شبیهان بمعرفتین تأخر الأخص منهما ، نحو : «الفاضل أنت» ویتجه جواز الوجهین إعمالاً للدلیلین ، ویشهد لابتدائیه النکره قوله تعالی : (فَإنَّ حَسْبَکَ اللهُ) (الأنفال / 62) وقولهم : «بحسبک زید» والباء لا تدخل فی الخبر فی الإیجاب ، ولخبریتها قولهم : «ما جاءت حاجتک؟» بالرفع ، والأصل : ماحاجتک ، فدخل الناسخ بعد تقدیر المعرفه مبتدأ ، ولولا هذا التقدیر لم یدخل ، إذ لایعمل فی الاستفهام ما قبله ، وأما من نصب فالأصل : ما هی حاجتک؟ ، بمعنی أی حاجه هی حاجتک؟ ثم دخل الناسخ علی الضمیر فاستترفیه ، ونظیره أن تقول : «زید هو الفاضل» وتقدر «هو» مبتدأ ثانیا لا فصلاً ولا تابعاً ، فیجوز لک حینئذ أن تدخل علیه «کان» فتقول : «زید کان الفاضلَ».

ویجب الحکم بابتدائیه المؤخر فی قوله : (1)

368- بنونا بنو أبنائنا وبناتُنا***بنوهن أبناء الرجال الأباعد

رعیاً للمعنی ، ویضعف أن تقدر الأول مبتدأ بناء علی أنه من التشبیه المعکوس للمبالغه ؛ لأن ذلک نادر الوقوع ، ومخالف للاُصول ، اللهم إلا أن یقتضی المقام المبالغه ، والله أعلم.

[شماره صفحه واقعی : 52]

ص: 343


1- قال الغدادی : وهذا البیت لایعرف قائله مع شهرته فی کتب النحاه وغیرهم ، قال العینی : «ولم أر أحداً منهم عزاه إلی قائله» ، ورأیت فی شرح الکرمانی فی شواهد شرح الکافیه للخبیصی أنه قال : «هذا البیت قائله أبو فراس همام الفرزدق بن غالب». خزانه لأدب / 1 / 445.
ما یعرف به الاسم من الخبر
اشاره

اعلم أن لهما ثلاث حالات :

إحداها : أن یکونا معرفتین

فإن کان المخاطب یعلم أحدهما دون الاخر فالمعلوم الاسم والمجهول الخبر ، فیقال : «کان زید أخا عمرو» لمن علم زیداً وجهل اُخوته لعمرو ، و «کان أخو عمرو زیداً» لمن یعلم أخا عمرو ویجهل أن اسمه زید ، وإن کان یعلمهما ویجهل انتساب أحدهما إلی الآخر فإن کان أحدهما أعرف فالمختار جعله الاسم ، فتقول : «کان زید القائم» لمن کان قد سمع بزید وسمع برجل قائم ، فعرف کلا منهما بقلبه ، ولم یعلم أن أحدهما هو الآخر ، ویجوز قلیلا «کان القائم زیداً» وإن لم یکن أحدهما أعرف فأنت مخیر ، نحو : «کان زید أخا عمرو ، وکان أخو عمرو زیداً» ویستثنی من مختلفی الرتبه نحو : «هذا» فإنه یتعین للاسمیه لمکان التنبیه المتصل به ، فیقال : «کان هذا أخاک ، وکان هذا زیداً» إلا مع الضمیر ، فإن الأفصح فی باب المبتدأ أن تجعله المبتدأ وتدخل التنبیه علیه ، فتقول : «ها أناذا» ولایتأتی ذلک فی باب الناسخ ؛ لأن الضمیر متصل بالعامل ، فلا یتأتی دخول التنبیه علیه ، علی أنه سمع قلیلاً فی باب المبتدأ : «هذا أنا».

واعلم أنهم حکموا لِ «أن وأنّ» المقدرتین بمصدر معرف بحکم الضمیر ؛ لأنه لایوصف کما أن الضمیر کذلک ؛ فلهذا قرأت السبعه : (ما کانَ حُجَّتَهُمْ إلاّ أَنْ قالُوا) (الجاثیه / 25) (فَما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ إلاّ أَنْ قالُوا) (النمل / 56) والرفع ضعیف کضعف الإخبار بالضمیر عما دونه فی التعریف.

الحاله الثانیه : أن یکونا نکرتین

فإن کان لکل منهما مسوغ للإخبار عنها

[شماره صفحه واقعی : 53]

ص: 344

فأنت مخیر فیما تجعله منهما الاسم وما تجعله الخبر ، فتقول : «کان خیر من زید شراً من عمرو» أو تعکس ، وإن کان المسوغ لإحداهما فقط جعلتها الاسم ، نحو : «کان خیر من زید امرأه».

الحاله الثالثه : أن یکونا مختلفین

فتجعل المعرفه الاسم والنکره الخبر ، کقول صفیه بنت عبدالمطلب فی رثاء النبی (صلی الله علیه وآله وسلم) :

369- وکنت رحیماً ، هادیاً ومعلِّماً***لیبک علیک الیوم من کان باکیاً (1)

ولایعکس إلا فی الضروره ، کقول حسان :

370- کأنّ خبیئه من بیت رأس***یکون مزاجَها عسلٌ وماء (2)

وأما تجویز الزجاج فی قراءه ابن عامر (أَوَلَمْ تَکُنْ لَهُمْ آیَهٌ أَنْ یَعْلَمَهُ) (الشعراء / 197) ، بتأنیث «تکن» ورفع «آیه» ، کون «آیه» اسمها و «أن یعلمه» خبرها ؛ فردوه لما ذکرنا ، واعتذر له بأن النکره قد تخصصت بِ «لهم».

ما یعرف به الفاعل من المفعول
اشاره

وأکثر ما یشتبه ذلک إذا کان أحدهما اسماً ناقصاً و الآخراسماً تاماً وطریق معرفه ذلک أن تجعل فی موضع التام إن کان مرفوعاً ضمیر المتکلم المرفوع ، وإن کان منصوباً ضمیره المنصوب ، وتبدل من الناقص اسماً بمعناه فی العقل وعدمه ، فإن صحت المسأله بعد ذلک فهی صحیحه قبله ، وإلا فهی فاسده ؛ فلایجوز «أعجب زید ما کره عمرو» إن أو قعت «ما» علی ما لایعقل ؛ لأنه لایجوز «أعجبت الثوب» ویجوز النصب ؛ لأنه یجوز «أعجبنی الثوب» فإن أو قعت «ما»

[شماره صفحه واقعی : 54]

ص: 345


1- أعیان الشیعه : 1 / 286.
2- شرح شواهد المغنی : 2 / 849.

علی أنواع من یعقل جاز ؛ لأنه یجوز «أعجبت النساء» وإن کان الاسم الناقص «من» أو «الذین» جاز الوجهان أیضاً.

فرعان حول ما یتعیین فیه الفاعل و المفعول

تقول : «أمکن المسافر السفر» بنصب المسافر ؛ لأنک تقول : «أمکننی السفر».

ولاتقول : «امکنت السفر» وتقول : «زید فی رزق عمرو عشرون دیناراً» برفع العشرین لاغیر ، فإن قدمت عمراً فقلت «عمرو زید فی رزقه عشرون» جاز رفع العشرین ونصبه ، وعلی الرفع فالفعل خال من الضمیر ، فیجب توحیده مع المثنی والمجموع ، ویجب ذکر الجار والمجرور لأجل الضمیر الراجع إلی المبتدأ ، وعلی النصب فالفعل متحمل للضمیر ، فیبرز فی التثنیه والجمع ، ولایجب ذکر الجار والمجرور.

ما افترق فیه عطف البیان و البدل
اشاره

وذلک ثمانیه اُمور :

أحدها : أن العطف لایکون مضمراً و لاتابعاً لمضمر

لأنه فی الجوامد نظیر النعت فی المشتق ، ولهذا لاتصح إجازه الزمخشری فی (أَنِ اعْبُدُوا اللهِ) (المائده / 117) أن یکون بیاناً للهاء من قوله تعالی : (إلاّ ما أَمَرْتَنِی بِهِ) (المائده / 117) نعم أجاز الکسائی أن ینعت الضمیر بنعت مدح أوذم أو ترحم ، فالأول ، نحو : (لا إلهَ إلاّ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِیمُ) (البقره / 163) والثانی ، نحو : «مررت به الخبیث» والثالث ، نحو قوله : (1)

[شماره صفحه واقعی : 55]

ص: 346


1- لم یعرف قائله. شرح أبیات مغنی اللبیب : 6 / 353.

371- قدأصحبت بِقَرْقَری کوَانِسا***فلاتَلُمه أن یَنام البائسا

و قال الزمخشری فی (جَعَلَ اللهُ الْکَعْبَهَ البَیْتَ الْحَرامَ) (المائده / 97) : إن (اَلْبَیْتَ الْحَرامَ) عطف بیان علی جهه المدح کما فی الصفه ، لاعلی جهه التوضیح ، فعلی هذا لایمتنع مثل ذلک فی عطف البیان علی قول الکسائی.

و أما البدل فیکون تابعاً للمضمر بالاتفاق ، نحو : (وَما أَنْسانِیهُ إلاَّ الشَّیْطانُ أَنْ أَذْکُرَهُ) (الکهف / 63) وإنما امتنع الزمخشری من تجویز کون (أَنِ اعْبُدُوا اللهَ) (المائده / 117) بدلاً من الهاء فی «به» توهماً منه أن ذلک یخل بعائد الموصول ، وهو مردود بأن العائد موجود حساً.

وأجاز النحویون أن یکون البدل مضمراً تابعاً لمضمر کَ «رأیته إیاه» أو الظاهر کَ «رأیت زیداً إیاه» وخالفهم ابن مالک فقال : إن الثانی لم یسمع ، وإن الصواب فی الأول : قول الکوفیین : إنه توکید کما فی «قمت أنت».

الثانی : أنّ البیان لا یخالف متبوعه فی تعریفه وتنکیره

و أما قول الزمخشری : إن (مقام إبراهیم) (1) (آل عمران / 97) عطف علی (آیات بینات) (آل عمران / 97) فسهو (2). ولایختلف فی جواز ذلک فی البدل ، نحو : (إلی صِراط مُسْتَقِیم صِراطِ اللهِ) (الشوری / 52 و 53) ونحو : (بِالنّاصِیَهِ ناصِیَه کاذِبَه) (العلق / 15 و 16)

الثالث : أنه لایکون جمله

بخلاف البدل ، نحو : (ما یُقالُ لَکَ إلاّ ما قَدْ قِیلَ لِلرُّسُلِ مِنْ قَبْلِکَ إنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَه وَذُو عِقاب أَلِیم) (فصلت / 43).

[شماره صفحه واقعی : 56]

ص: 347


1- (فِیهِ آیَاتٌ بَیِّنَاتٌ مَّقَامُ إِبْرَاهِیمَ وَمَن دَخَلَهُ کَانَ آمِنًا)
2- قال ابن هشام : «وقد یکون عبر عن البدل بعطف البیان لتأخّیهما». مغنی اللبیب ، الباب الخامس ، النوع الثانی من الجهه السادسه.
الرابع : أنه لایکون تابعاً لجمله

بخلاف البدل ، نحو : (اِتَّبِعُوا الْمُرسَلیِنَ اِتَّبِعُوا مَنْ لا یَسْأَلُ-کُمْ أَجْراً) (یس / 20 و 21) وقوله : (1)

372- أقول له : ارحل لاتقیمن عندنا***وإلا فکن فی السر والجهر مُسلِما

الخامس : أنه لایکون فعلاً تابعاً لفعل

بخلاف البدل ، نحو قوله تعالی : (وَمَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ یَلْقَ أَثاماً یُضاعَفْ لَهُ الْعَذابُ) (الفرقان / 68 و 69).

السادس : أنه لایکون بلفظ الأول

و یجوز ذلک فی البدل بشرط أن یکون مع الثانی زیاده بیان کقراءه یعقوب : (وَتَری کُلَّ أُمَّه جاثِیَهً کُلَّ أُمَّه تُدْعی إلی کِتابِها) (الجاثیه / 28) بنصب «کل» الثانیه ، فإنها قد اتصل بها ذکر سبب الجثو و هذا الفرق إنما هو علی ما ذهب إلیه ابن الطراوه من أن عطف البیان لایکون من لفظ الأول ، وتبعه علی ذلک ابن مالک وابنه ، وحجتهم : أن الشیء لایبین نفسه ، وفیه نظر من أوجه :

أحدها : أنه یقتضی أن البدل لیس مبیناً للمبدل منه ، ولیس کذلک ، ولهذا منع سیبویه «مررت بی المسکین وبک المسکین» دون «به المسکین» وإنما یفارق البدل عطف البیان فی أنه بمنزله جمله استؤنفت للتبیین والعطف تبیین بالمفرد المحض.

والثانی : أن اللفظ المکرر إذا اتصل به مالم یتصل بالأول کما قدمناه اتجه کون الثانی بیاناً بما فیه من زیاده الفائده ، وعلی ذلک أجازوا الوجهین فی نحو قول عبدالله بن رواحه :

373- یا زیدُ زید الیعملات الذُّبَّل***تطاول اللیل هُدِیتَ فانزِل (2)

[شماره صفحه واقعی : 57]

ص: 348


1- تقدم برقم 358.
2- شرح شواهد المغنی : 2 / 854.

إذا ضممت المنادی فیه.

والثالث : أن البیان یتصور مع کون المکرر مجرداً ، وذلک فی مثل قولک : «یا زیدُ زیدٌ» إذا قلته وبحضرتک اثنان اسم کل منهما «زید» فإنک حین تذکر الأول یتوهم کل منهما أنه المقصود ، فإذا کررته تکرر خطابک لأحدهما وإقبالک علیه فظهر المراد.

السابع : أنه لیس فی نیه إحلاله محل الأول

بخلاف البدل ، ولهذا امتنع البدل وتعین البیان فی نحو : «یا زید الحارث» وفی نحو : «یا سعید کرزٌ» بالرفع أو «کرزاً» بالنصب ، بخلاف «یا سعیدُ کرزُ» بالضم فإنه بالعکس.

الثامن : أنه لیس فی التقدیر من جمله اُخری

بخلاف البدل ، ولهذا امتنع أیضاً البدل وتعین البیان فی نحو قولک : «هند قام عمرو أخوها» ونحو : «مررت برجل قام عمرو أخوه».

ما افترق فیه اسم الفاعل و الصفه المشبهه
اشاره

وذلک أحد عشر أمراً :

أحدها : أنه یصاغ من المتعدی و القاصر

کَ «ضارب وقائم ومستخرج ومستکبر» وهی لاتصاغ إلا من القاصر ، (1) کَ «حسن وجمیل».

[شماره صفحه واقعی : 58]

ص: 349


1- قال الشمنی : «فإن قیل : قد صیغت الصفه المشبهه من المتعدی ، نحو : «رحمن ورحیم» ، فإنهما مصوغان من «رحم» وهو متعد. اُجیب بأن الصفه إنما تصاغ من غیر القاصر بعد تنزیله منزله القاصر ، فصح أن الصفه المشبهه لاتصاغ إلا من القاصر». المنصف : 2 / 161.
الثانی : أنه یکون للأزمنه الثلاثه

و هی لاتکون إلا للحاضر ، (1) أی : الماضی المتصل بالزمن الحاضر.

الثالث : أنه لایکون إلا مجاریاً للمضارع فی حرکاته و سکناته

کَ «ضارب ویضرب ومنطلق وینطلق» ومنه : «یقوم وقائم» ؛ لأن الأصل : «یقوم» بسکون القاف وضم الواو ، ثم نقلوا ، وأما توافق أعیان الحرکات فغیر معتبر ، بدلیل «ذاهب ویذهب» ولهذا قال ابن الخشاب : هو وزن عروضی لاتصریفی وهی تکون مجاریه له کَ «منطلق اللسان ومطمئن النفس وطاهر العرض» وغیر مجاریه وهو الغالب ، نحو : «ظریف وجمیل».

الرابع : أن منصوبه یجوز أن یتقدم علیه

نحو : «زید عمراً ضارب» ولایجوز «زید وجهَه حسن».

الخامس : أن معموله یکون سببیاً و أجنبیاً

نحو : «زید ضارب غلامَه وعمراً» ولایکون معمولهاإلا سببیاً تقول : «زید حسن وجهَه أوالوجه» ویمتنع «زید حسن عمراً».

[شماره صفحه واقعی : 59]

ص: 350


1- قال المحقق الرضی : والذی أری أن الصفه المشبهه کما أنها لیست مضوعه للحدوث فی زمان ، لیست أیضاً موضوعه للاستمرار فی جمیع الأزمنه؛ لأن الحدوث والاستمرار ، قید ان فی الصفه ولادلیل فیها علیهما ، فلیس معنی «حسن» فی الوضع إلاذا حسن ، سواء کان فی بعض الأزمنه أو جمیع الأزمنه ولادلیل فی اللفظ علی أحد القیدین ، فهو حقیقه فی القدر المشترک بینهما وهو الاتصاف بالحسن ، لکن لما اُطلق ذلک ولم یکن بعض الأزمنه أولی من بعض ولم یجو نفیه فی جمیع الأزمنه إلی؛ لأنک حکمت بثبوته؛ فلابد من وقوعه فی زمان ، کان الظاهر ثبوته فی جمیع الأزمنه إلی أن تقوم قرینه علی تخصصه ببعضها ، کما تقول : «کان هذا حسناً فقبح أو سیصیر حسناً أو هو الآن حسن فقط؛ فظهوره فی الاستمرار لیس وضیعاً». شرح الکافیه : 2 / 205.
السادس : أنه لایخالف فعله فی العمل ، و هی تخالفه

فإنها تنصب مع قصور فعلها ، تقول : «زید حسن وجهه» ویمتنع «زید حسنَ وجهه» بالنصب ، خلافاً لبعضهم.

السابع : أنه یجوز حذفه وبقاء معموله ، ولهذا أجازوا «أنا زیداً ضاربه» و «هذا ضارب زید وعمراً» بخفض «زید» ونصب «عمرو» بإضمار فعل أو وصف منون ، وأما العطف علی محل المخفوض فممتنع عند من شرط وجود المحرز کما سیأتی ، ولایجوز «مررت برجل حسن الوجه والفعل» بخفض «الوجه» ونصب «الفعل» ولا «مررت برجل وجهه حَسَنِه» بنصب «الوجه» وخفض الصفه ؛ لأنها لاتعمل محذوفه ، ولأن معمولها لایتقدمها ، وما لایعمل لایفسر عاملاً.

الثامن : أنه لایقبح حذف موصوف اسم الفاعل و إضافته إلی مضاف إلی ضمیره

نحو : «مررت بقاتل أبیه» ویقبح «مررت بحسن وجهه».

التاسع : أنه یفصل مرفوعه ومنصوبه

کَ «زید ضارب فی الدار أبوه عمراً» ، ویمتنع عند الجمهور «زید حسن فی الحرب وجهه»رفعت أو نصبت.

العاشر : أنه یجوز إتباع معموله بجمیع التوابع

و لایتبع معمولها بصفه ، قاله الزجاج ومتأخرو المغاربه ، ویشکل علیهم الحدیث فی صفه الدجال «أعور عینه الیمنی» (1).

الحادی عشر : أنه یجوز إتباع مجروره علی المحل عند من لایشترط المحرز

و یحتمل أن یکون منه : (وَجاعِل الّیْل سَکَناً وَالشَّمْسَ) (الأنعام / 96) ولایجوز «هو حسن الوجه والبدن» بجر «الوجه» ونصب «البدن» خلافاً للفراء أجاز

[شماره صفحه واقعی : 60]

ص: 351


1- صحیح البخاری : 4 / 203.

«هو قوی الرجل والید» برفع المعطوف ، وأجاز البغدادیون إتباع المنصوب بمجرور فی البابین ، کقول امرئ القیس :

374- فظلَّ طُهاه اللحم مابین مُنْضِج***صَفیف شِواء أو قدیر مُعَجّل (1)

«القدیر» المطبوخ فی القدر ، وهو عندهم عطف علی «صفیف» وخرج علی أن الأصل : «أو طابخ قدیر» ثم حذف المضاف واُبقی جر المضاف إلیه ، کقراءه بعضهم : (وَاللهُ یُرِیدُ الآخِرَهِ) (الأنفال / 67) بالخفض ، أو أنه عطف علی «صفیف» ولکن خفض علی الجوار أو علی توهم أن «الصفیف» مجرور بالإضافه کما قال زهیر :

375- بدالی أنی لست مدرک مامضی***ولا سابق شیئاً إذا کان جائیا (2)

ما افترق فیه الحال و التمییز ، و ما اجتمعا فیه
اشاره

اعلم أنهما اجتمعا فی خمسه اُمور ، وافترقا فی سبعه.

فأوجه الاتفاق أنهما : اسمان ، نکرتان ، فضلتان ، منصوبتان ، رافعتان للإبهام.

و أما أوجه الافتراق
فأحدها : أن الحال تکون جمله

کقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «بعثه والناس ضُلاّل فی حَیْره» (3) وظرفاً ، نحو : «رأیت الهلال بین السحاب» وجاراً ومجروراً ، نحو : (فَخَرَجَ عَلی قَوْمِه فِی زِینَتِه) (القصص / 79) والتمییز لایکون إلا اسماً.

و الثانی : أن الحال قد یتوقف معنی الکلام علیها

کقوله تعالی : (وَلا تَمْشِ

[شماره صفحه واقعی : 61]

ص: 352


1- شرح شواهد المغنی : 2 / 857.
2- تقدم برقم 221.
3- نهج البلاغه : ط 96 / 282.

فِی الاْرْضِ مَرَحاً) (الإسراء / 37) بخلاف التمییز.

و الثالث : أن الحال مبینه للهیئات

و التمییز مبین للذوات.

و الرابع : أن الحال تتعدد

کقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «وأستهدیه قریباً هادیاً ، وأستعینه قاهراً قادراً ، وأتوکل علیه کافیاً ناصراً» (1) بخلاف التمییز.

و الخامس : أن الحال تتقدم علی عاملها

إذا کان [العامل] فعلاً متصرفاً ، أو وصفاً یشبهه ، نحو : (خُشَّعاً أَبْصارُهُمْ یَخْرُجُونَ) (القمر / 7) وقول یزید بن زیاد :

376- عَدَسْ ما لعبّاد علیکِ إماره***نجوتِ وهذا تحملین طلیق (2)

أی : وهذا طلیق محمولا لک ، ولایجوز ذلک فی التمییز علی الصحیح ، فأما استدلال ابن مالک علی الجواز بقوله : (3)

377- إذَا المرء عیناً قرّ بالعیش مُثریا***ولم یُعن بالإحسان کان مذمَّما

فسهو ؛ لأن «المرء» مرفوع بمحذوف یفسره المذکور ، والناصب للتمییز هو المحذوف ، وأما قوله : (4)

378- أنفساً تطیب بنیل المنی***وداعی المنون ینادی جهاراً

فضروره.

و السادس : أن حق الحال الاشتقاق و حق التمییز الجمود

و قد یتعا کسان فتقع الحال جامده ، نحو : «هذا مالک ذهبا» (وَتَنْحِتُونَ الْجِبالَ بُیُوتاً)

[شماره صفحه واقعی : 62]

ص: 353


1- نهج البلاغه : ط 82 / 182.
2- شرح شواهد المغنی : 2 / 859.
3- قال البغدادی : البیت لحسان بن ثابت. شرح أبیات مغنی اللبیب : 7 / 25. ولم نجده فی دیوانه.
4- شرح شواهد المغنی : 2 / 826 وشرح شواهد أبیات مغنی اللبیب : 7 / 26. لم یسم قائله.

(الأعراف / 74) ویقع التمییز مشتقاً ، نحو : «لله دره فارساً» واختلف فی المنصوب بعد «حبذا» فقال الأخفش والفارسی والربعی : حال مطلقاً ، وأبو عمرو بن العلاء : تمییز مطلقاً ، وقیل : الجامد تمییز والمشتق حال ، وقیل : الجامد تمییز والمشتق إن ارید تقیید المدح به کقوله : (1)

379- یا حبذاالمال مبذولابلاسرف***فی أوجه البر إسراراً وإعلاناً

فحال ، وإلا فتمییز ، نحو : «حبذا راکباً زید».

و السابع : أن الحال تکون مؤکده لعاملها

نحو : (فَتَبَسَّمَ ضاحِکاً) (النمل / 19) ولایقع التمییز کذلک.

أقسام الحال

تنقسم باعتبارات :

الأول : انقسامها باعتبار انتقال معناها ولزومه إلی قسمین : منتقله وهو الغالب ، وملازمه ، وذلک واجب فی ثلاث مسائل :

إحداها : الجامده غیر المؤوله بالمشتق ، نحو : «هذا مالک ذهباً» بخلاف نحو : «بعته یداً بید» فإنه بمعنی متقابضین ، وهو وصف منتقل ، وإنما لم یؤول فی الأول ؛ لأنها مستعمله فی معناها الوضعی ، بخلافها فی الثانی ، وکثیر یتوهم أن الحال الجامده لا تکون إلا مؤوله بالمشتق ، ولیس کذلک.

الثانیه : المؤکده ، نحو : (وَلّی مُدْبِراً) (النمل / 10).

الثالثه : التی دل عاملها علی تجدد صاحبها ، نحو : (وَخُلِقَ الاْنْسانُ ضَعِیفاً)

[شماره صفحه واقعی : 63]

ص: 354


1- شرح أبیات مغنی اللبیب : 7 / 26. لم یسم قائله.

(النساء / 28) وتقع الملازمه فی غیر ذلک بالسماع ، ومنه : (قآئِماً بِالْقِسْطِ) (آل عمران / 18) إذا اُعرب حالاً ، وقول جماعه : إنها مؤکده ، وهم ؛ لأن معناها غیر مستفاد مما قبلها.

الثانی : انقسامها بحسب قصدها لذاتها وللتوطئه بها إلی قسمین : مقصوده وهو الغالب ، وموطِّئه وهی الجامده الموصوفه ، نحو : (فَتَمثَّلَ لَها بَشَراً سَوِیّاً) (مریم / 17) فإنما ذکر «بشراً» توطئه لذکر «سویاً» وتقول : «جاءنی زید رجلاً محسناً».

الثالث : انقسامها بحسب الزمان إلی ثلاثه : مقارنه ، وهو الغالب ، نحو : (هذابَعْلِی شَیْخاً) (هود / 72) ومقدره ، وهی المستقبله کَ «مررت برجل معه صقر صائداً به غداً» ، أی : مقدراً ذلک ، ومحکیه ، وهی الماضیه ، نحو : «جاء زید أمس راکباً» (1).

الرابع : انقسامها بحسب التبیین والتوکید إلی قسمین : مبینه ، وهو الغالب ، وتسمی مؤسسه أیضاً ، ومؤکده ، وهی التی یستفاد معناها بدونها ، وهی ثلاثه : مؤکده لعاملها ، نحو : (وَلّی مُدْبِراً) (النمل / 10) ومؤکده لصاحبها ، نحو : «جاء القوم طرّاً» ، ومؤکده لمضمون الجمله ، نحو : «زید أبوک عطوفاً».

ومما یشکل ، قولهم فی نحو : «جاء زید والشمس طالعه» : إن الجمله الاسمیه حال ، مع أنها لاتنحل إلی مفرد ، ولاتبین هیئه فاعل ولامفعول ، ولا هی حال

[شماره صفحه واقعی : 64]

ص: 355


1- کذا فی مغنی اللبیب وقیل : أی داع إلی ارتکاب کون الحال فیه محکیه مع إمکان جعلها مقارنه بأن یکون «راکبا» اُرید بزمنه ، المضی المقارن لز من عامله. واُجیب بأن ظاهر کلام ابن هشام أن الحال المقارنه هی التی معناها مقارن للتکلم ، والمقدره معناها مستقبل عنه والمحکیه معناها ماض عنه وعلی هذا فلا إشکال فی کون «راکباً» حلاً محکیه. راجع المنصف : 2 / 167.

مؤکده ، فقال ابن جنی ، تأویلها : جاء زید طالعه الشمس عند مجیئه ، یعنی فهی کالحال والنعت السببیین کَ «مررت بالدار قائماً سکانها ، وبرجل قائم غلمانه» ، وقال ابن عمرون : هی مؤوله بقولک : مُبکراً ، ونحوه ، وقال صدر الأفاضل تلمیذ الزمخشری : إنما الجمله مفعول معه ، وأثبت مجیء المفعول معه جمله ، وقال الزمخشری فی تفسیر قوله تعالی : (وَالْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَهُ أَبْحُر) (لقمان / 27) فی قراءه من رفع «البحر» : هو کقول امرئ القیس :

380- وقدأغتدیوالطیرفیوکناتها***بمُنْجَرِد قید الأوابد هیکل (1)

و «جئت والجیش مصطف» ونحوهما من الأحوال التی حکمها حکم الظروف ، فلذلک عریت عن ضمیر ذی الحال ، ویجوز أن یقدر : وبحرها أی : وبحر الأرض.

إعراب أسماء الشرط و الاستفهام و نحوها
اشاره

إعلم أنها إن دخل علیها جار أو مضاف فمحلها الجر ، نحو : (عمّ یتساءلون) (النبأ / 1) ونحو : «صبیحه أی یوم سفرک؟» وإلا فإن وقعت علی زمان ، نحو : (أیان یبعثون) (النحل / 21) أو مکان ، نحو : (فأین تذهبون) (التکویر / 26) أو حدث ، نحو قول أمیرالمؤمنین علیه السلام : «تعبدوا للدنیا أی تعبد ، وآثروها أی

[شماره صفحه واقعی : 65]

ص: 356


1- شرح المعلقات السبع : 29. واستعمل امرؤ القیس المصراع الأول فی عده قصائد منها فی اللامیه ، وتمامه : لغیث من الوَشْمی رائده خالی ومنها فی البائیه وتمامه : وماء الندی یجری علی کل مِذنب. راجع شرح أبیات مغنی اللبیب : 3 / 375 و 376 وشرح شواهد المغنی : 1 / 92 و 69 و 97.

إیثار ثم ظعنوا عنها بغیر زاد مبلّغ» (1) فهی منصوبه مفعولاً فیه ومفعولاً مطلقاً ، وإلا فإن وقع بعدها اسم نکره ، نحو : «من اب لک؟» فهی مبتدأه ، أو اسم معرفه ، نحو : «من زید؟» فهی خبر أو مبتدأ علی الخلاف السابق ، ولایقع هذان النوعان فی أسماء الشرط ، وإلا فإن وقع بعدها فعل قاصر فهی مبتدأه ، نحو : «من قام؟» وقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «ومن تلن حاشیته یستدم من قومه المودهُ» (2) ، والأصح أن الخبر فعل الشرط لافعل الجواب ، وإن وقع بعدها فعل متعد فإن کان واقعا علیها فهی مفعوله به ، نحو : (فَأَیَّ آیاتِ اللهِ تُنْکِرُونَ) (غافر / 81) ونحو : (أَیّاًماتَدْعُوا) (الإسراء / 110) ونحو : (مَنْ یُضْلِلِ اللهُ فَلا هادِیَ لَهُ) (الأعراف / 186) وإن کان واقعاً علی ضمیرها ، نحو : «من رأیته؟» أو متعلقها ، نحو : «من رأیت أخاه؟» فهی مبتدأه أو منصوبه بمحذوف مقدر بعدها یفسره المذکور.

تنبیه حول اختلافهم فی خبر اسم الشرط

وإذا وقع اسم الشرط مبتدأ فهل خبره فعل الشرط وحده ؛ لأنه اسم تام ، وفعل الشرط مشتمل علی ضمیره ، فقولک : «من یقم» لو لم یکن فیه معنی الشرط لکان بمنزله قولک : «کل من الناس یقوم» أو فعل الجواب ؛ لأن الفائده به تمت ، ولالتزامهم عود ضمیر منه إلیه علی الأصح ، ولأن نظیره هو الخبر فی قولک : «الذی یأتینی فله درهم» أو مجموعهما ، لأن قولک : «من یقم أقم معه» بمنزله قولک : «کل من الناس إن یقم أقم معه» والصحیح : الأول ، وإنما توقفت الفائده علی الجواب من حیث التعلیق فقط ، لا من حیث الخبریه.

[شماره صفحه واقعی : 66]

ص: 357


1- نهج البلاغه : ط 110 / 344.
2- تعج البلاغه : ط 23 / 84.
مسوغات الابتداء بالنکره
اشاره

لم یعول المتقدمون فی ضابط ذلک إلا علی حصول الفائده ، ورأی المتأخرون أنه لیس کل أحد یهتدی إلی مواطن الفائده ، فتتبعوها ، فمن مقل مخلّ ، ومن مکثر مورد مالایصلح أو معدد لاُمور متداخله ، والذی یظهر أنها منحصره فی عشره اُمور :

أحدها : «أن تکون موصوفه لفظاً أو تقدیراً أو معنی»

فالأول ، نحو : (وَأَجَلٌ مُسَمًّی عِنْدَهُ) (الأنعام / 2) ومن ذلک قولهم : «ضعیف عاذ بقرمله» ، إذ الأصل : رجل ضعیف ، فالمبتدأ فی الحقیقه هو المحذوف ، وهو موصوف ، والنحویون یقولون : یبتدأ بالنکره إذا کانت موصوفه أو خلفاً من موصوف ، والصواب : ما ذکرناه. ولیست کل صفه تحصل الفائده ، فلو قلت : «رجل من الناس جاءنی» لم یجز. والثانی ، نحو قولهم : «السمن منوان بدرهم» أی : منوان منه بدرهم ، وقولهم : «شر أهر ذاناب» ، إذا المعنی : شر أیّ شر. والثالث نحو : «رجیل جاء نی» ؛ لأنه فی معنی رجل صغیر ، وقولهم : «ما أحسن زیداً» ؛ لأنه فی معنی شیء عظیم حسّن زیداً ، ولیس فی هذین النوعین صفه مقدره فیکونا من القسم الثانی.

و الثانی : أن تکون عامله

إما رفعاً ، نحو : «قائم الزیدان» عند من أجازه ، أو نصباً ، نحو : «أمر بمعروف صدقه» ؛ إذ الظرف منصوب المحل بالمصدر أو جراً ، نحو : «غلام امرأه جاءنی» ، وشرط هذه : أن یکون المضاف إلیه نکره ، کما مثلنا ، أو معرفه والمضاف مما لایتعرف بالإضافه ، نحو : «مثلک لایبخل» و «غیرک لایجود» وأما ما عدا ذلک فإن المضاف إلیه فیه معرفه لانکره.

و الثالث : العطف

بشرط کون المعطوف أو المعطوف علیه مما یسوغ الابتداء

[شماره صفحه واقعی : 67]

ص: 358

به ، نحو : (طاعَهٌ وَقَوْلٌ مَعْرُوفٌ) (محمّد / 21) (1) أی : أمثل من غیرهما ، ونحو : (قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَمَغْفِرَهٌ خَیْرٌ مِنْ صَدَقَه یَتْبَعُها أَذًی) (البقره / 263) ، وکثیر منهم أطلق العطف وأهمل الشرط ، منهم ابن مالک.

و الرابع : أن یکون خبرها ظرفاً أو مجروراً

قال ابن مالک : أو جمله ، نحو : (وَلَدَیْنا مَزِیدٌ) (ق / 35) و (لِکُلِّ أَجَل کِتابٌ) (الرعد / 38) و «قصدک غلامُه رجل» وشرط الخبر فیهن الاختصاص ، فلوقیل : «فی دار رجل» لم یجز ؛ لأن الوقت لایخلوعن أن یکون فیه رجل ما فی دار ما ، فلا فائده فی الإخبار بذلک ، قالوا : والتقدیم ، فلایجوز «رجل فی الدار» والصواب : أن یقال : إنما وجب التقدیم هنا ؛ لدفع توهم الصفه ، واشتراطه هنا یوهم أن له مدخلاً فی التخصیص ، وقد ذکروا المسأله فیما یجب فیه تقدیم الخبر وذاک موضعها.

و الخامس : أن تکون عامه

إما بذاتها کأسماء الشرط وأسماء الاستفهام ، أو بغیرها ، نحو : «ما رجل فی الدار» و «هل رجل فی الدار؟» و (أَإلهٌ مَعَ اللهِ) (النمل / 60).

و السادس : أن تکون مراداً بها الحقیقه من حیث هی

نحو : «رجل خیر من امرأه».

والسابع : أن تکون فی معنی الفعل

و هذا شامل لنحو : «عجب لزید»

[شماره صفحه واقعی : 68]

ص: 359


1- قال الصبان : «مثال من غیر القرآان. أما طاعه وقول معروف الذی فی قوله تعالی : (فَأَوْلَیٰ لَهُمْ طَاعَهٌ وَقَوْلٌ مَّعْرُوفٌ) فلیس خبره مقدراً بل مذکور قبله وهو «أولی» أو خبر و «أولی» مبتدأ. حاشیه الصبان : 1 / 205. فتأمل ، راجع مغنی اللبیب ، الباب الخامس ، ذکر أماکن الحذف ، ما یحتمل النوعین.

وضبطوه بأن یراد بها التعجب ، ولنحو : (سَلامٌ عَلی إلْ یاسِینَ) (الصافات / 130) و (وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ) (المطففین / 1) وضبطوه بأن یراد بها الدعاء ، ولنحو : «قائم الزیدان» عند من جوزها ، وعلی هذا ففی نحو : «ما قائم الزیدان» مسوغان ، وأما منع الجمهور لنحو : «قائم الزیدان» فلیس لأنه لا مسوغ فیه للابتداء ، بل إما لفوات شرط العمل وهو الاعتماد ، أو لفوات شرط الاکتفاء بالفاعل عن الخبر وهو تقدم النفی أو الاستفهام ، وهذا أظهر ، لوجهین :

أحدهما : أنه لایکفی مطلق الاعتماد ، فلایجوز فی نحو : «زید قائم أبوه» کون «قائم» مبتدأ وإن وجد الاعتماد علی المخبر عنه.

والثانی أن اشتراط الاعتماد وکون الوصف بمعنی الحال أو الاستقبال إنما هو للعمل فی المنصوب ، لا لمطلق العمل ، بدلیلین : أحدهما : أنه یصح «زید قائم أبوه أمس» والثانی أنهم لم یشترطوا لصحه نحو : «أقائم الزیدان» کون الوصف بمعنی الحال أو الاستقبال.

و الثامن : أن یکون ثبوت ذلک الخبر للنکره من خوارق العاده

نحو : «شجره سجدت» ؛ إذ وقوع ذلک من أفراد هذا الجنس غیر معتاد ، ففی الإخبار به عنها فائده ، بخلاف نحو : «رجل مات» ونحوه.

و التاسع : أن تقع بعد «إذا» الفجائیه

نحو : «خرجت فإذا أسدأو رجل بالباب» ، إذ لاتوجب العاده ألا یخلو الحال من أن یفاجئک عند خروجک أسد أو رجل.

و العاشر : أن تقع فی أول جمله حالیه

نحو قولک : «قطعت الصحراء ودلیل یهدینی». وعله الجواز ما ذکرناه فی المسأله قبلها ، ومن ذلک قوله : (1)

381- الذئب یطرقها فی الدهر واحده***وکل یوم ترانی مُدیه بیدی

[شماره صفحه واقعی : 69]

ص: 360


1- قال البغدادی : لم یصرح أحد من شراح الحماسه یاسم قائله. شرح أبیات مغنی اللبیب : 7 / 35.

و بهذا یعلم أن اشتراط النحویین وقوع النکره بعد واو الحال لیس بلازم. ومن روی «مدیه» بالنصب فمفعول لحال محذوفه ، أی : حاملاً أو ممسکا ، ولایحسن أن یکون بدلاً من الیاء.

ومما ذکروا من المسوغات : أن تکون النکره محصوره ، نحو : «إنما فی الدار رجل» أو للتفصیل ، نحو قول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «والدهر یومان : یوم لک ویوم علیک ، فإذا کان لک فلاتبطر وإذا کان علیک فاصبر» (1) ، أو بعد فاء الجزاء ، نحو : «إن مضی عیر فعیر فی الرباط».

وفیهن نظر ، أما الاُولی فلأن الابتداء فیها بالنکره صحیح قبل مجیء «إنما» وأما الثانیه فلاحتمال «یوم» الأول للبدلیه والثانی عطف علیه ویسمی بدل التفصیل ، وأما الثالثه فلأن المعنی : فعیر آخر ، ثم حذفت الصفه.

أقسام العطف
اشاره

وهی ثلاثه :

أحدها : العطف علی اللفظ

و هو الأصل ، نحو : «لیس زید بقائم ولا قاعد» بالخفض ، وشرطه إمکان توجه العامل إلی المعطوف ، فلایجوز فی نحو : «ما جاءنی من امرأه ولا زید» إلا الرفع عطفاً علی الموضع ؛ لأن «من» الزائده لا تعمل فی المعارف.

وقد یمتنع العطف علی اللفظ وعلی المحل جمیعاً ، نحو : «ما زید قائماً لکن أو بل قاعد» ؛ لأن فی العطف علی اللفظ إعمال «ما» فی الموجب ، وفی العطف علی المحل اعتبار الابتداء مع زواله بدخول الناسخ ، والصواب : الرفع علی إضمار مبتدأ.

[شماره صفحه واقعی : 70]

ص: 361


1- نهج البلاغه : ح 390 / 1273.
و الثانی : العطف علی المحل

نحو «لیس زید بقائم ولا قاعداً» بالنصب ، وله عند المحققین ثلاثه شروط :

أحدها : إمکان ظهوره فی الفصیح ، ألا تری أنه یجوز فی «لیس زید بقائم» و «ما جاءنی من امرأه» أن تسقط الباء فتنصب ، و «مِن» فترفع؟ وعلی هذا فلایجوز «مررت بزید وعمراً» خلافاً لابن جنی ؛ لأنه لایجوز «مررت زیداً» وأما قول جریر :

382- تمرون الدیار ولم تعوجوا***کلامکم علیّ إذن حرام (1)

فضروره ، ولاتختص مراعاه الموضع بأن یکون العامل فی اللفظ زائداً کما مثلنا ، بدلیل قول لبید :

383- فإن لم تجدمن دون عدنان والداً***ودون مَعَدٍّ فلتزعْک العواذل (2)

والثانی : أن یکون الموضع بحق الأصاله ، فلایجوز «هذا ضارب زیداً وأخیه» ؛ لأن الوصف المستوفی لشروط العمل ، الأصل : إعماله لا إضافته لا لتحاقه بالفعل.

والثالث : وجود المحرز ، أی : الطالب لذلک المحل ، وابتنی علی هذا امتناع مسائل :

إحداها : «إن زیداً وعمرو قائمان» وذلک لأن الطالب لرفع «زید» هو الابتداء والابتداء هو التجرد ، والتجرد قد زال بدخول «إنّ».

الثانیه : «إن زیداً قائم وعمرو» إذا قدرت «عمراً» معطوفاً علی المحل ،

[شماره صفحه واقعی : 71]

ص: 362


1- شرح شواهد المغنی : 1 / 311.
2- شرح شواهد المغنی : 1 / 151.

لامبتدأ ، وأجاز هذه بعض البصریین ؛ لأنهم لم یشترطوا المحرز ، وإنما منعوا الاُولی لمانع آخر ، وهو توارد عاملین : «إن» والابتداء ، علی معمول واحد وهو الخبر ، وأجازهما الکوفیون ؛ لأنهم لایشترطون المحرز ، ولأن «إنّ» لم تعمل عندهم فی الخبر شیئاً ، بل هو مرفوع بما کان مرفوعاً به قبل دخولها ، ولکن شرط الفراء لصحه الرفع قبل مجیء الخبر خفاء إعراب الاسم ؛ لئلا یتنافر اللفظ ، ولم یشترطه الکسائی کما أنه لیس بشرط بالاتفاق فی سائر مواضع العطف علی اللفظ. وحجتهما قوله تعالی : (إنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هادُوا وَالصّابئونَ) (المائده / 69) الآیه (1) ، وقولهم : «إنک وزید ذاهبان». واُجیب عن الآیه بأمرین : أحدهما : أن خبر «إن» محذوف ، أی : مأجورون أو آمنون أو فرحون ، و «الصابئون» مبتدأ وما بعده الخبر. ویضعفه أنه حذف من الأول لدلاله الثانی علیه وإنما الکثیر العکس. و الثانی : أن الخبر المذکور لِ «إن» وخبر «الصابئون» محذوف ، أی : کذلک. ویضعفه تقدیم الجمله المعطوفه علی بعض الجمله المعطوف علیها.

وعن المثال بأمرین : أحدهما : أنه عطف علی توهم عدم ذکر «إن». والثانی : أنه تابع لمبتدأ محذوف ، أی : إنک أنت وزید ذاهبان. وعلیهما خرج قولهم : «إنهم أجمعون ذاهبون».

المسأله الثالثه : «هذا ضارب زید وعمراً» بالنصب.

المسأله الرابعه : «أعجبنی ضربُ زید وعمرو» بالرفع أو «وعمراً» بالنصب ، منعهما الحذاق ؛ لأن الاسم المشبه للفعل لا یعمل فی اللفظ حتی یکون بِ «أل» أو منوناً أو مضافاً ، وأجازهما قوم تمسکاً بظاهر قوله تعالی : (وَجاعِلِ الّیْلِ سَکَناً وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ حُسْباناً) (الأنعام / 96) وقول الشاعر : (2)

[شماره صفحه واقعی : 72]

ص: 363


1- (إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هَادُوا وَالصَّابِئُونَ وَالنَّصَارَیٰ مَنْ آمَنَ بِاللَّ-هِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ).
2- شرح أبیات مغنی اللبیب : 7 / 46.

384- هَوِیتَ سناء مستطاباً مُجدَّدا***فلم تخلُ من تمهید مجد وسوددا

واُجیب بأن ذلک علی إضمار عامل یدل علیه المذکور ، أی : وجعل الشمس ، ومهدت سوددا ، أو یکون «سوددا» مفعولاً معه ، ویشهد للتقدیر فی الآیه أن الوصف فیها بمعنی الماضی ، والماضی المجرد من «أل» لایعمل النصب ویوضح لک مضیه قوله تعالی : (وَمِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَکُمُ الّیْلَ وَالنَّهارَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلّکُمْ تَشْکُرُونَ) (القصص / 73) وجوز الزمخشری کون «الشمس» معطوفاً علی محل «اللیل» وزعم مع ذلک أن الجعل مراد منه فعل مستمر فی الأزمنه لا الزمن الماضی بخصوصیته مع نصه فی (مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ) (الفاتحه / 4) علی أنه إذا حمل علی الزمن المستمر کان بمنزلته إذا حمل علی الماضی فی أن إضافته محضه.

و الثالث : العطف علی التوهم

نحو : «لیس زید قائماً ولاقاعد» بالخفض علی توهم دخول الباء فی الخبر ، وشرط جوازه صحه دخول ذلک العامل المتوهم ، وشرط حسنه کثره دخوله هناک ، ولهذا حسن قول زهیر :

385- بدالی أنی لست مدرک مامضی***ولاسابق شیئا إذا کان جائیا (1)

ولم یحسن قول الآخر : (2)

386- وما کنت ذا نیرب فیهم***ولامُنمِش فیهم مُنمِل

لقله دخول الباء علی خبر «کان» بخلاف خبری «لیس وما» والنیرب : النمیمه ، والمنمل : الکثیر النمیمه ، والمنمش : المفسد ذات البین.

وکما وقع هذا العطف فی المجرور ، وقع فی أخیه المجزوم ، ووقع أیضا فی

[شماره صفحه واقعی : 73]

ص: 364


1- تقدم برقم 221 و 375.
2- شرح شواهد المغنی : 2 / 869. لم یسم قائله.

المرفوع اسماً ، وفی المنصوب اسماً وفعلاً ، وفی المرکبات.

فأما المجزوم فقال به الخلیل وسیبویه فی قراءه غیر أبی عمرو : (لَوْلا أَخَّرْتَنِی إلی أَجَل قَرِیب فَأَصَّدَّقَ وَأَکُنْ مِنَ الصّالِحِینَ) (المنافقون / 10) فإن معنی لولا أخرتنی فأصدق ومعنی إن أخرتنی أصدق واحد ، وقال السیرا فی والفارسی : هو عطف علی محل (فَأَصَّدَّقَ) کقول الجمیع فی قراءه الأخوین : (مَنْ یُضْلِلِ اللهُ فَلا هادِیَ لَهُ وَیَذَرْهُمْ) (الأعراف / 186) بالجزم ، ویرده أنهما یسلمان أن الجزم فی نحو : «ائتنی اکرمک» بإضمار الشرط ، فلیست الفاء هنا وما بعدها فی موضع جزم ؛ لأن ما بعد الفاء منصوب بِ «أن» مضمره ، و «أن» والفعل فی تأویل مصدر معطوف علی مصدر متوهم مما تقدم ، فکیف تکون الفاء مع ذلک فی موضع الجزم؟ ولیس بین المفردین المتعاطفین شرط مقدر.

وأما المرفوع فقال سیبویه : (1) واعلم أن ناساً من العرب یغلطون فیقولون : «إنهم أجمعون ذاهبون ، وإنک وزید ذاهبان» وذاک أن معناه معنی الابتداء ، فیری أنه قال : «هم» کما قال :

387- بدالی أنی لست مدرک مامضی***ولاسابق شیئاً إذا کان جائیا (2)

انتهی.

ومراده بالغلط ما عبر عنه غیره بالتوهم ، وذلک ظاهر من کلامه ، ویوضحه إنشاده البیت ، وتوهم ابن مالک أنه أراد بالغلط الخطأ فاعترض علیه بأنا متی جوزنا ذلک علیهم زالت الثقه بکلامهم ، وامتنع أن نثبت شیئاً نادراً لإمکان أن یقال فی کل نادر : إن قائله غلط.

[شماره صفحه واقعی : 74]

ص: 365


1- الکتاب : 1 / 339.
2- تقدم برقم 221 و 375 و 385.

وأما المنصوب اسماً ، فقال بعضهم فی قوله تعالی : (وَحِفْظاً مِنْ کُلِّ شَیْطْان مارِد) (الصافات / 7) : إنه عطف علی معنی (إنّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِزِینَه الْکَواکِبِ) (الصافات / 6) وهو إنا خلقنا الکواکب فی السماء الدنیا زینه للسماء ، ویحتمل أن یکون مفعولا لأجله أو مفعولا مطلقاً ، وعلیهما فالعامل محذوف ، أی : وحفظاً من کل شیطان زیناها بالکواکب ، أو وحفظناها حفظاً.

وأما المنصوب فعلا فکقراءه بعضهم : (وَدُّوا لَوْتُدْهِنُ فَیُدْهِنُوا) (القلم / 9) حملا علی معنی ودوا أن تدهن.

وأما فی المرکبات فقد قیل فی قوله تعالی : (وَمِنْ آیاتِهِ أَنْ یُرْسِلَ الرّیاحَ مُبَشّرات وَلِیُذِیقَکُمْ) (1) (الروم / 46) : إنه علی تقدیر لیبشرکم ولیذیقکم ، ویحتمل أن التقدیر : ولیذیقکم ولیکون کذا وکذا أرسلها ، وهو أولی ؛ لأن إضمار الفعل لدلاله المعنی علیه أسهل من العطف علی المعنی.

تنبیه حول العطف علی المعنی

من العطف علی المعنی علی قول البصریین نحو : «لألزمنک أو تقضینی حقی» ؛ إذ النصب عندهم بإضمار «أن» و «أن» والفعل فی تأویل مصدر معطوف علی مصدر متوهم ، أی : لیکوننّ لزوم منی أو قضاء منک لحقی ، ومنه : (تُقاتِلُونَهُمْ أَوْ یُسْلِمُوا) (الفتح / 16) فی قراءه اُبیّ بحذف النون ، وأما قراءه الجمهور بالنون فبالعطف علی لفظ (تُقاتِلُونَهُمْ) أو علی القطع بتقدیر : أو هم یسلمون ، ومثله : «ما تأتینا فتحدثنا» بالنصب ، أی ما یکون منک إتیان فحدیث ، ومعنی هذا نفی الإتیان فینتفی الحدیث ، أی : ما تأتینا فکیف تحدثنا ، أو نفی الحدیث فقط حتی کأنه ).

[شماره صفحه واقعی : 75]

ص: 366


1- تتمته : (مِّن رَّحْمَتِهِ وَلِتَجْرِیَ الْفُلْکُ بِأَمْرِهِ وَلِتَبْتَغُوا مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ).

قیل : «ما تأتینا محدثاً» أی : بل غیر محدث.

ویجوز رفعه فیکون إما عطفاً علی «تأتینا» فیکون کل منهما داخلا علیه حرف النفی ، أو علی القطع فیکون موجباً ، وذلک واضح فی نحو : «ما تأتینا فتجهل أمرنا» و «لم تقرأ فتنسی» ؛ لأن المراد إثبات جهله ونسیانه ، ولأنه لو عطف لجزم «تنسی». وأما إجازتهم ذلک فی المثال السابق فمشکله ؛ لأن الحدیث لایمکن مع عدم الإتیان ، وقد یوجه قولهم بأن یکون معناه : ما تأتینا فی المستقبل فأنت تحدثنا الآن عوضاً عن ذلک.

وللاستئناف وجه آخر ، وهو أن یکون علی معنی السببیّه وانتفاء الثانی لانتفاء الأول ، وهو أحد وجهی النصب ، وهو قلیل ، وعلیه قول مویلک المزموم :

388- فلقد ترکتِ صبیّه مرحومه***لم تدرِ ما جزعٌ علیکِ فتجزع (1)

أی : لو عرفت الجزع لجزعت ، ولکنها لم تعرفه فلم تجزع.

تنبیه حول «لا تأکل سمکاً وتشرب لبناً»

«لا تأکل سمکاً وتشرب لبناً» إن جزمت فالعطف علی اللفظ ، والنهی عن کل منهما ، وإن نصبت فالعطف عند البصریین علی المعنی ، والنهی عند الجمیع عن الجمع ، أی : لایکن منک أکل سمک مع شرب لبن ، وإن رفعت فالمشهور أنه نهی عن الأول وإباحه للثانی ، وأن المعنی : ولک شرب اللبن ، وتوجیهه أنه مستأنف ، فلم یتوجه إلیه حرف النهی.

[شماره صفحه واقعی : 76]

ص: 367


1- شرح أبیات مغنی اللبیب : 7 / 59.
عطف الخبر علی الإنشاء و بالعکس

منعه البیانیون ، وابن مالک فی شرح باب المفعول معه من کتاب التسهیل ، وابن عصفور فی شرح الإیضاح ، ونقله عن الأکثرین ، وأجازه الصفار تلمیذ ابن عصفور وجماعه مستدلین بنحو قوله تعالی : (وَبَشِّرِ الْمؤْمِنینَ) (الصف / 13) وقال الزمخشری فی جوابهم : إن العطف علی (تُؤْمِنُونَ) (1) (الصف / 11) ، لأنه بمعنی «آمِنوا» ولایقدح فی ذلک أن المخاطب بِ (تُؤْمِنُونَ) المؤمنون وبِ (بَشِّر) النبی (صلی الله علیه وآله وسلم) ، ولا أن یقال فی (تُؤْمِنُونَ) : إنه تفسیرللتجاره لا طلب ، وإن (یَغْفِرلکم) جواب الاستفهام تنزیلاً لسبب السبب وهوالدلاله منزله السبب وهو الإیمان ، لأن تخالف الفاعلین لایقدح ، تقول : «قوموا واقعد یازید» ، ولأن «تؤمنون» لایتعین للتفسیر ، سلمنا ، ولکن یحتمل أنه تفسیر مع کونه أمراً ، وذلک بأن یکون معنی الکلام السابق : اتجروا تجاره تنجیکم من عذاب ألیم کما کان (فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ) (المائده / 91) فی معنی «انتهوا» أو بأن یکون تفسیراً فی المعنی دون الصناعه ؛ لأن الأمر قد یساق لإفاده المعنی الذی یتحصل من المفسره ، تقول : «هل أدلک علی سبب نجاتک؟ آمن بالله» کما تقول : «هو أن تؤمن بالله» ، وحینئذ فیمتنع العطف ؛ لعدم دخول التبشیر فی معنی التفسیر. ).

[شماره صفحه واقعی : 77]

ص: 368


1- قال الله تعالی : (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلَیٰ تِجَارَهٍ تُنجِیکُم مِّنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ تُؤْمِنُونَ بِاللَّ-هِ وَرَسُولِهِ وَتُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّ-هِ بِأَمْوَالِکُمْ وَأَنفُسِکُمْ ذَٰلِکُمْ خَیْرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَیُدْخِلْکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَمَسَاکِنَ طَیِّبَهً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ ذَٰلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ وَأُخْرَیٰ تُحِبُّونَهَا نَصْرٌ مِّنَ اللَّ-هِ وَفَتْحٌ قَرِیبٌ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ) (الصف 10 - 13).
عطف الاسمیه علی الفعلیه و بالعکس

فیه ثلاثه أقوال :

أحدها : الجواز مطلقاً ، و هو المفهوم من قول النحویین فی باب الاشتغال فی مثل : «قام زید وعمراً أکرمته» : إن نصب «عمراً» أرجح ؛ لأن تناسب الجملتین المتعاطفتین أولی من تخالفهما.

والثانی : المنع مطلقاً ، حکی عن ابن جنی أنه قال فی قوله : (1)

389- عاضها الله غلاماً بعد ما***شابت الأصداغُ والضرْسُ نَقِد

: إن «الضرس» فاعل بمحذوف یفسره المذکور ، ولیس بمبتدأ ، ویلزمه إیجاب النصب فی مسأله الاشتغال السابقه ، إلا أن قال : اُقدر الواو للاستئناف.

والثالث : لأبی علی ، أنه یجوز فی الواو فقط ، نقله عنه أبو الفتح فی سر الصناعه ، وبنی علیه منع کون الفاء فی «خرجت فإذا الأسد حاضر» عاطفه. وأضعف الثلاثه : القول الثانی.

العطف علی معمولی عاملین

وقولهم : «علی عاملین» فیه تجوز. أجمعوا علی جواز العطف علی معمولی عامل واحد ، نحو : «إن زیداً ذاهب وعمراً جالس» وعلی معمولات عامل ، نحو : «أعلم زید عمراً بکراً جالساً وأبوالحسن خالداً سعیداً منطلقاً» وعلی منع

[شماره صفحه واقعی : 78]

ص: 369


1- قال البغدادی : لم أقف علی قائله. شرح أبیات مغنی اللبیب : 7 / 67.

العطف علی معمول أکثر من عاملین ، نحو : «إن زیداً ضارب أبوه لعمرو ، وأخاک غلامه بکر» وأما معمولا عاملین ، فإن لم یکن أحدهما جاراً فقال ابن مالک : هو ممتنع إجماعاً ، نحو : «کان آکلا طعامک عمرو وتمرک بکر» ولیس کذلک ، بل نقل الفارسی ، الجواز مطلقاً عن جماعه ، وقیل : إن منهم الأخفش ، وإن کان أحدهما جاراً فإن کان الجار مؤخراً نحو : «زید فی الدار والحجره عمرو ، أو وعمرو الحجرهِ» فنقل المهدوی أنه ممتنع إجماعاً ، ولیس کذلک ، بل هو جائز عند من ذکرنا ، وإن کان الجار مقدماً ، نحو : «فی الدار زید والحجرهِ عمرو» فالمشهور عن سیبویه : المنع ، وبه قال المبرد وابن السراج وهشام ، وعن الأخفش : الإجازه ، وبه قال الکسائی والفراء والزجاج ، وفصل قوم - منهم الأعلم - فقالوا : إن ولی المخفوض ، العاطف کالمثال جاز ؛ لأنه کذا سمع ، ولأن فیه تعادل المتعاطفات ، وإلا امتنع ، نحو : «فی الدار زید وعمرو الحجرهِ».

المواضع التی یعود الضمیر فیها علی متأخر لفظاً و رتبه
اشاره

وهی سبعه :

أحدها : أن یکون الضمیر مرفوعاً بِ «نعم أو بئس»

و لایفسر إلا بالتمییز ، نحو : «نعم رجلا زید ، وبئس رجلاً عمرو» ، ویلتحق بهما «فعُل» الذی یراد به المدح والذم ، نحو : (سآءَ مَثَلا الْقَوْمُ) (الأعراف / 177) ، و : (کَبُرَتْ کَلِمَهً تَخْرُجُ مِنْ أَفْواهِهِمْ) (الکهف / 5) ، و : «ظرف رجلاً زید» ، وعن الفراء والکسائی : أن المخصوص هو الفاعل ، ولا ضمیر فی الفعل ، ویرده «نعم رجلا کان زید» ولایدخل الناسخ علی الفاعل ، وأنه قد یحذف ، نحو : (بِئْسَ لِلظّالِمِینَ بَدَلاً) (الکهف / 50).

[شماره صفحه واقعی : 79]

ص: 370

الثانی : أن یکون مرفوعاً بأول المتنازعین المعمِل ثانیهما

نحو قوله : (1)

390- جفونیولم أجف الأخلاء ، إننی***لغیر جمیل من خلیلی مهمل

والکوفیون یمنعون من ذلک ، فقال الکسائی : یحذف الفاعل ، وقال الفراء : یضمر ویؤخر عن المفسر ، فإن استوی العاملان فی طلب الرفع وکان العطف بالواو نحو : «قام وقعد أخواک» فهو عنده فاعل بهما.

الثالث : أن یکون مخبراً عنه فیفسره خبره

نحو : (إنْ هِیَ إلاّ حَیاتُنا الدُّنْیا) (الأنعام / 29).

الرابع : ضمیر الشأن و القصه

نحو : (قُلْ هَوَ اللهُ أَحَدٌ) (الإخلاص / 1) ونحو : (فَإذا هِیَ شاخِصَهٌ أَبْصارُ الَّذینَ کَفَروا) (الأنبیاء / 97) ، والکوفی یسمیه : ضمیر المجهول.

وهذا الضمیر مخالف للقیاس من خمسه أوجه

أحدها : عوده علی ما بعده لزوماً ؛ إذ لایجوز للجمله المفسره له أن تتقدم هی ولا شیء منها علیه.

والثانی : أن مفسره لایکون إلا جمله ، ولایشارکه فی هذا ضمیر. وأجاز الکوفیون والأخفش تفسیره بمفرد له مرفوع نحو : «کان قائماً زید وظننته قائماً عمرو» وهذا إن سمع خرج علی أن المرفوع مبتدأ واسم «کان» وضمیر «ظننته» راجعان إلیه ؛ لأنه فی نیه التقدیم ویجوز کون المرفوع بعد «کان» اسماً لها.

والثالث : أنه لایتبع بتابع ؛ فلا یؤکد ، ولایعطف علیه ، ولایبدل منه.

[شماره صفحه واقعی : 80]

ص: 371


1- لم یسم قائله. شرح شواهد المغنی : 2 / 874.

والرابع : أنه لایعمل فیه إلا الابتداء أو أحد نواسخه.

والخامس : أنه ملازم للإفراد ، فلایثنی ولایجمع ، وإن فسر بحدیثین أو أحادیث. وإذا تقرر هذا ، علم : أنه لاینبغی الحمل علیه إذا أمکن غیره ، ومن ثم ، ضعف قول کثیر من النحویین : إن اسم «أن» المفتوحه المخففه ضمیر شأن ، والأولی أن یعاد علی غیره إذا أمکن ، ویؤیده قول سیبویه فی (أَنْ یا إبْراهِیمُ قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤیا) (الصافات / 104 و 105) : إن تقدیره : أنک.

الخامس : أن یجر بِ «رُبَّ» مفسَّراً بتمییز

و حکمه حکم ضمیر «نعم وبئس» فی وجوب کون مفسره تمییزاً وکونه هو مفرداً ، قال : (1)

391- رُبَّه فِتیهً دعوتُ إلی ما***یُورث المجدَ دائباً فأجابوا

ولکنه یلزم أیضاً التذکیر ، فیقال : «ربّه امرأه» لا رُبَّها ، ویقال : «نعمت امرأهً هند» وأجاز الکوفیون مطابقته للتمییز فی التأنیث والتثنیه والجمع ، ولیس بمسموع.

السادس : أن یکون مبدلا منه الظاهر المفسر له

کَ «ضربته زیداً» قال ابن عصفور : أجازه الأخفش ومنعه سیبویه ، وقال ابن کیسان : هو جائز بإجماع ، نقله عنه ابن مالک.

السابع : أن یکون متصلا بفاعل مقدم

و مفسره مفعول مؤخرکَ «ضرب غلامه زیداً» ، أجازه الأخفش وأبو الفتح وأبو عبدالله الطُوال من الکوفیین ، ومن شواهده قوله : (2)

[شماره صفحه واقعی : 81]

ص: 372


1- لم یسم قائله. شرح شواهد المغنی : 2 / 874.
2- لم یسم قائله. شرح شواهد المغنی : 2 / 875.

392- کساحلمه ذا الحلم أثوابَ سُؤدد***و رقّی نداه ذا الندی فی ذُرا المجد

و الجمهور یوجبون فی ذلک فی النثر تقدیم المفعول ، نحو : (وَإذِ ابْتَلی إبْراهِیمَ رَبُّهُ) (البقره / 124) ، ویمتنع بالإجماع ، نحو : «صاحبها فی الدار» لاتصال الضمیر بغیر الفاعل ، ونحو : «ضرب غلامُها عبدَ هند» لتفسیره بغیر المفعول والواجب فیهما : تقدیم الخبر والمفعول.

شرح حال الضمیر المسمی فصلا و عماداً
اشاره

و الکلام فیه فی أربع مسائل :

الاُولی : فی شروطه
اشاره

و هی سته و ذلک أنه یشترط فیما قبله أمران :

یشترط فیما قبله أمران

أحدهما : کونه مبتدأ فی الحال أو فی الاصل ، نحو قوله تعالی : (أُوْلئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) (الأعراف / 157) وقوله تعالی : (تَجِدُوه عِنْداللهِ هُوَ خَیْراً) (المزمل / 20) وقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «واعلموا أن هذا القرآن هو الناصح الذی لایغش» (1) وأجاز الأخفش وقوعه بین الحال وصاحبها «کَ «جاء زید هو ضاحکاً» ، وجعل منه : (هؤُلاء بَناتِی هُنَّ أَطْهَرلکُمْ) (هود / 78) ، فیمن نصب «أطهر» ، ولحّن أبو عمرو من قرأ بذلک ، وقد خرجت علی أن (هؤُلاء بناتی) جمله ، و «هن» إما توکید لضمیر مستتر فی الخبر أو مبتدأ ، و «لکم» الخبر ، وعلیهما فَ «أطهر» حال ، وفیهما نظر ، أما الأول : فلأن «بناتی» جامد غیر مؤول بالمشتق ، فلایتحمل ضمیراً عند البصریین ، وأما الثانی فلأن الحال لاتتقدم علی عاملها الظرفی عند أکثرهم.

والثانی : کونه معرفه کما مثلنا ، وأجاز الفراء وهشام ومن تابعهما من

[شماره صفحه واقعی : 82]

ص: 373


1- نهج البلاغه : ط 175 / 566.

الکوفیین کونه نکره ، نحو : «ما ظننت أحداً هو القائم».

و یشترط فیما بعده أمران

کونه خبر المبتدأ فی الحال أو فی الأصل.

وکونه معرفه أو کالمعرفه ، فی أنه لا یقبل «أل» کما تقدم فی «خیراً» ، وشرط الذی کالمعرفه : أن یکون اسماً کما مثلنا ، وخالف فی ذلک الجرجانی فألحق المضارع بالاسم لتشابههما ، وجعل منه : (إنَّهُ هُوَ یُبْدئُ وَیُعِیدُ) (البروج / 13) ، وهو عند غیره توکید ، أو مبتدأ.

وقد یستدل له بقوله تعالی : (وَیَرَی الّذِینَ اُوتُواْ الْعِلْمَ الّذِی اُنْزِلَ إلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ هُوَ الْحَقَّ وَیَهْدِی) (سبأ / 6) ، فعطف (یهدی) علی «الحق» الواقع خبراً بعد الفصل.

و یشترط له فی نفسه أمران

أحدهما : أن یکون بصیغه المرفوع ، فیمتنع «زید إیاه الفاضل».

والثانی : أن یطابق ما قبله ، فلا یجوز : «کنت هو الفاضل».

المسأله الثانیه : فی فائدته

و هی ثلاثه اُمور :

أحدها لفظی ، وهو الإعلام من أول الأمر بأن ما بعده خبر لاتابع ، ولهذا سمی فصلاً ؛ لأنه فصل بین الخبر والتابع ، وعماداً ؛ لأنه یعتمد علیه معنی الکلام ، وأکثر النحویین یقتصر علی ذکر هذه الفائده ، وذکر التابع أولی من ذکر أکثرهم الصفه ؛ لوقوع الفصل فی نحو : (کُنْتَ أَنْتَ الرّقِیبَ عَلَیْهِمْ) (المائده / 117) ، والضمائر لاتوصف.

والثانی معنوی ، وهو التوکید ، ذکره جماعه ، وبنوا علیه أنه لا یجامع التوکید ،

[شماره صفحه واقعی : 83]

ص: 374

فلا یقال : «زید نفسه هو الفاضل» ، وعلی ذلک سماه بعض الکوفیین : دعامه ؛ لأنه یدعم به الکلام ، أی : یقوّی ویؤکد.

والثالث معنوی أیضاً ، وهو الاختصاص ، وکثیر من البیانیین یقتصر علیه ، وذکر الزمخشری الثلاثه فی تفسیر (وَاُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) (البقره / 5) ، فقال : فائدته الدلاله علی أن الوارد بعده خبر لاصفه ، والتوکید ، وإیجاب أن فائده المسند ثابته للمسند إلیه دون غیره (1).

المسأله الثالثه : فی محله

زعم البصریون : أنه لامحل له ، ثم قال أکثرهم : إنه حرف ، فلا إشکال ، وقال الخلیل : اسم ، ونظیره علی هذا القول أسماء الأفعال فیمن یراها غیر معموله لشیء ، و «أل» الموصوله ، وقال الکوفیون : له محل ، ثم قال الکسائی : محله بحسب ما بعده ، وقال الفراء : بحسب ما قبله ، فمحله بین المبتدأ والخبر رفع ، وبین معمولی «ظن» نصب ، وبین معمولی «کان» رفع عند الفراء ، ونصب عند الکسائی ، وبین معمولی «إنّ» بالعکس.

المسأله الرابعه : فیما یحتمل من الأوجه

یحتمل فی نحو : (کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ) (المائده / 117) ، الفصلیه والتوکید ، دون الابتداء ؛ لانتصاب ما بعده ، وفی نحو : (وَإنّا لَنَحْنُ الصّافُّونَ) (الصافات / 165) ، الفصلیه والابتداء ، دون التوکید ، لدخول اللام ، ویحتمل الثلاثه فی نحو : «أنت أنت الفاضل» ونحو : (إنَّکَ أَنْتَ عَلاّمُ الْغُیُوبِ) (المائده / 109) ، ومن أجاز إبدال الضمیر من الظاهر أجاز فی نحو : «إن زیداً هو

[شماره صفحه واقعی : 84]

ص: 375


1- الکشاف : 1 / 46.

الفاضل» البدلیه.

روابط الجمله بما هی خبر عنه

وهی عشره :

أحدها : الضمیر ، وهو الأصل ، ولهذا یربط به مذکوراً کَ «زید ضربته» ومحذوفاً ، نحو : «السمن منوان بدرهم» أی : منه.

والثانی : الإشاره ، نحو : (وَالَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَاسْتَکْبَروُا عَنْها أوْلئِکَ أَصْحابُ النّارِ) (الأعراف / 36).

والثالث : إعاده المبتدأ بلفظه ، وأکثر وقوع ذلک فی مقام التهویل والتفخیم ، نحو : (اَلْحاقَّهُ مَاالْحاقَّهُ) (الحاقه / 1 و 2) ، (وَأَصْحابُ الْیمِینِ ما أَصْحابُ الْیمِینِ) (الواقعه / 27) ، وقال عدی بن زید :

393- لاأری الموت یسبق الموت شیء***نغَّص الموت ذا الغنی والفقیرا (1)

والرابع : إعادته بمعناه ، نحو : «زید جاء نی أبو عبدالله» إذا کان «أبو عبدالله» کنیه له ، أجازه أبوالحسن مستدلا بنحو قوله تعالی : (وَالَّذِینَ یُمَسِّکُونَ بِالْکِتابِ وَأَقامُوا الصَّلاهَ إنّا لانُضِیعُ أَجْرَالْمُصْلِحِینَ) (الأعراف / 170) ، واُجیب بمنع کون «الذین» مبتدأ ، بل مجرور بالعطف علی (الذین یتقون) ولئن سلم فالرابط العموم ؛ لأن «المصلحین» أعم من المذکورین ، أو ضمیر محذوف ، أی : منهم ، وقال الحوفی : الخبر محذوف ، أی مأجورون ، والجمله دلیله.

والخامس : عموم یشمل المبتدأ ، نحو : «زید نعم الرجل» کذا قالوا ، ویلزمهم

[شماره صفحه واقعی : 85]

ص: 376


1- شرح أبیات مغنی اللبیب : 7 / 77.

أن یجیزوا : «زید مات الناس ، وعمروٌ کل الناس یموتون». أما المثال فقیل : الرابط إعاده المبتدأ بمعناه علی قول أبی الحسن فی صحه تلک المسأله ، وعلی القول بأن «أل» فی فاعلی «نعم وبئس» للعهد لا للجنس.

والسادس : ان یعطف بفاء السببیه جمله ذات ضمیر علی جمله خالیه منه أو بالعکس ، نحو : (أَلَمْ تَرَ أنَّ اللهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ مآءً فَتُصْبِحُ الاْرْضُ مُخْضَرَّهً) (الحج / 63) ، وقول ذی الرمه :

394- وإنسان عینی یحسر الماء تاره***فیبدو ، وتارات یجُمُّ فیغرق (1)

کذا قالوا ، والبیت محتمل ، لأن یکون أصله : یحسر الماء عنه ، أی ینکشف عنه.

وفی المساله تحقیق ، وذلک لأن الفاء نزلت الجملتین منزله الجمله الواحده ولهذا اکتفی فیهما بضمیر واحد وحینئذ فالخبر مجموعهما ، کما فی جملتی الشرط والجزاء الواقعتین خبراً.

والسابع : العطف بالواو ، أجازه هشام وحده نحو : «زید قامت هند وأکرمها» ونحو : «زید قام وقعدت هند» بناء علی أن الواو للجمع ، فالجملتان کالجمله کمسأله الفاء ، وإنما الواو للجمع فی المفردات لا فی الجمل ؛ بدلیل جواز «هذان قائم وقاعد» دون «هذان یقوم ویقعد».

والثامن : شرط یشتمل علی ضمیر مدلول علی جوابه بالخبر ، نحو : «زید یقوم عمرو إن قام».

والتاسع : «أل» النائبه عن الضمیر ، وهو قول الکوفیین وطائفه من

[شماره صفحه واقعی : 86]

ص: 377


1- شرح أبیات مغنی اللبیب : 7 / 79.

البصریین ومنه : (وَأَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَنَهیَ النّفْسَ عَنِ الْهَوی فَإنَّ الْجَنَّهَ هِیَ الْمَأْوی) (النازعات / 40 و 41) ، الأصل : مأواه ، وقال المانعون : إن التقدیر : هی المأوی له.

والعاشر : کون الجمله نفس المبتدأ فی المعنی ، نحو : قولی : «لا إله إلا الله» ومن هذا أخبار ضمیر الشأن والقصه ، نحو : (قُلْ هُوَ الله أَحَدٌ) (الإخلاص / 1) ، ونحو : (فَإذا هِیَ شاخِصَهٌ أَبْصارُ الَّذِینَ کَفَرُوا) (الأنبیاء / 97).

الأشیاء التی تحتاج إلی الرابط
اشاره

وهی أحد عشر :

أحدها : الجمله المخبر بها ، وقد مضت ، ومن ثم کان مردوداً قول ابن الطراوه فی «لولا زید لأکرمتک» : إن «لأکرمتک» هو الخبر ، بل الخبر محذوف أی : لولا زید موجود.

الثانی : الجمله الموصوف بها ، ولایربطها إلا الضمیر ، إما مذکوراً ، نحو قوله تعالی : (حتّی تُنَزِّلَ علینا کتاباً نَقْرَؤهُ) (الأسراء / 93) ، أو مقدراً ، نحو قوله تعالی : (وَاتَّقُواْ یَوْماً لا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْس شَیْئاً ، وَلا یُقْبَلُ مِنْها شَفاعَهٌ ، وَلا یُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ ، وَلاهُمْ یُنْصَرُونَ) (البقره / 48) فإنه علی تقدیر «فیه» أربع مرات. وقرأ الأعمش (فَسُبْحانَ اللهِ حیناً تُمْسُونَ وَحیناً تُصْبِحُونَ) (الروم / 17) علی تقدیر «فیه» مرتین. وهل حذف الجار والمجرور معاً أو حذف الجار وحده فانتصب الضمیر واتصل بالفعل ثم حذف منصوباً؟ ، قولان : الأول : عن سیبویه والثانی : عن أبی الحسن. وفی أمالی ابن الشجری : قال الکسائی : لایجوز أن

[شماره صفحه واقعی : 87]

ص: 378

یکون المحذوف إلاّ الهاء ، أی : إن الجار حذف أولاً ، ثم حذف الضمیر. وقال آخر : لایکون المحذوف إلا «فیه» وقال أکثر النحویین منهم سیبویه والأخفش : یجوز الأمران ، والأقیس عندی الأول. انتهی. وهو مخالف لما نقل غیره.

الثالث : الجمله الموصول بها الأسماء ، ولا یربطها غالباً إلا الضمیر ، إما مذکوراً ، نحو : (اَلَّذِینَ یُؤْمِنُونَ) (البقره / 3) ، وإما مقدراً ، نحو : (أَیُّهُمْ أَشَدُّ) (مریم / 63) ، والحذف من الصله أقوی منه من الصفه ، ومن الصفه أقوی منه من الخبر.

والربط بضمیر الخطاب ، نحو قول علی بن الحسین (علیهما السلام) : «أنت الذی وسعت کل شیء رحمه وعلماً ، وأنت الذی جعلتَ لکل مخلوق فی نعمک سهماً» (1) ، قلیل ، ولکنه مع هذا مقیس ، وأما الربط باسم الظاهر ، نحو : «أنت الذی قام زید» فقلیل غیر مقیس.

الرابع : الواقعه حالا ، ورابطها إما الواو والضمیر ، نحو : (لا تَقْرَبُوا الصَّلاهَ وَأَنْتُمْ سُکاری) (النساء / 43) ، أو الواو فقط ، نحو : (لَئِنْ أَکَلَهُ الذِّئْبُ وَنَحْنُ عُصْبَهٌ) (یوسف / 14) ، أو الضمیر فقط ، نحو : (تَرَی الّذِینَ کَذَبُوا عَلَی اللهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّهٌ) (الزمر / 60) ، وقد یخلو منهما لفظاً ، فیقدر الضمیر ، نحو : «مررت بالبر قفیز بدرهم» أو الواو کقوله (2) یصف غائصاً لطلب اللؤلؤ انتصف النهار وهو غائص وصاحبه لایدری ما حاله :

[شماره صفحه واقعی : 88]

ص: 379


1- الصحیفه الکامله السجادیه ، الدعاء السادس عشر : 115.
2- قال السیوطی : هو من قصیده للمسیب بن علس مالک الضبعی. شرح شواهد المغنی : 2 / 878. وقال البغدادی : البیت من قصیده للأعشی میمون البکری ... وأما الأصمعی فقد أثبتها للمسیب بن علس الخماعی. شرح أبیات مغنی اللبیب : 7 / 90.

395- نصفَ النهارُ الماءُ غامره***ورفیقه بالغیب لایدری

الخامس : المفسره لعامل الاسم المشتغل عنه ، نحو : «زیداً ضربته ، أو ضربت أخاه ، أو عمراً وأخاه ، أو عمراً أخاه» إذا قدرت الأخ بیاناً ، فإن قدرته بدلا لم یصح نصب الاسم علی الاشتغال ، ولارفعه علی الابتداء ، وکذا لو عطفت بغیر الواو.

وقوله تعالی : (سَلْ بَنِی إسْرائِیلَ کَمْ آتَیْناهُمْ مِنْ آیَه) (البقره / 211) ، إن قدرت «من» زائده فَ «کم» مبتدأ أو مفعول لِ «آتینا» مقدراً بعده ، وإن قدرتها بیاناً لِ «کم» لم یجز واحد من الوجهین ؛ لعدم الراجع حینئذ إلی «کم» وإنما هی مفعول ثان مقدم ، وجوز الزمخشری فی «کم» ، الخبریه والاستفهامیه ، ولم یذکر النحویون أن «کم» الخبریه تعلق العامل عن العمل ، وجوز بعضهم زیاده «من» کما قدمنا ، وإنما تزاد بعد الاستفهام بِ «هل» خاصه ، وقد یکون تجویزه ذلک علی قول من لایشترط کون الکلام غیر موجب مطلقاً ، أو علی قول من یشترطه فی غیر باب التمییز ، ویری أنها فی «رطل من زیت» زائده لا مبینه للجنس.

السادس والسابع : بدلا البعض والاشتمال ، ولا یربطهما إلا الضمیر ، ملفوظاً ، نحو : (ثُمَّ عَمُواْ وَصَمُّواْ کَثِیرٌ مِنْهُمْ) (المائده / 71) ، (یَسْألُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتال فِیهِ) (البقره / 217) ، أو مقدراً ، نحو : (مَنِ اسْتَطاعَ) (آل عمران / 97) ، أی : منهم ، ونحو : (قُتِلَ أَصْحابُ الأُخْدُودِ النّارِ) (البروج / 4 و 5) ، أی فیه ، وقیل : إن «أل» خلف عن الضمیر ، أی : ناره.

تنبیه حول عدم احتیاج بدل الکل إلی رابط

إنما لم یحتج بدل الکل إلی رابط ؛ لأنه نفس المبدل منه فی المعنی ، کما أن الجمله التی هی نفس المبتدأ لا تحتاج إلی رابط لذلک.

[شماره صفحه واقعی : 89]

ص: 380

الثامن : معمول الصفه المشبهه ، ولا یربطه أیضاً إلا الضمیر ، إما ملفوظاً به ، نحو : «زید حسن وجهَه» ، أو مقدراً ، نحو : «زید حسن وجهاً» أی : منه ، واختلف فی نحو : «زید حسن الوجه» بالرفع ، فقیل : التقدیر : منه ، وقیل : «أل» خلف عن الضمیر.

التاسع : جواب اسم الشرط المرفوع بالابتداء ، ولا یربطه أیضا إلا الضمیر ، إما مذکوراً ، نحو : (فَمَنْ یَکْفُرْ بَعْدُ مِنْکُمْ فَإِنِّی اُعَذِّبُهُ) (المائده / 115) ، أو مقدراً أو منوباً عنه ، نحو : (فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَلا فُسُوقَ وَلا جِدالَ فِی الْحَجِّ) (البقره / 197) ، أی : منه ، أو الأصل : فی حجه.

العاشر : العاملان فی باب التنازع ، فلابد من ارتباطهما ، إما بعاطف کما فی : «قاما وقعد أخواک» ، أو عمل أولهما فی ثانیهما ، نحو : (وَأَنَّهُ کانَ یَقُولُ سَفِیهُنا عَلَی الله شَطَطاً) (الجن / 4) ، أو کون ثانیهما جواباً للأول ، إما جوابیه الشرط ، نحو : (تَعالَوْا یَسْتَغْفِرْلَکُمْ رَسُولُ اللهِ) (المنافقون / 5) ، أو جوابیه السؤال ، نحو : (یَسْتَفْتُونَکَ قُلِ اللهُ یُفْتِیکُمْ فِی الْکَلالَهِ) (النساء / 176) ، أو نحو ذلک من أوجه الارتباط ، ولا یجوز «قام قعد زید».

الحادی عشر : ألفاظ التوکید الاُول ، وإنما یربطها الضمیر الملفوظ به ، نحو : «جاء زید نفسه ، والزیدان کلاهما ، والقوم کلهم» ، ومن ثم کان مردوداً قول من قال فی قوله تعالی : (هُوَالّذِی خَلَقَ لَکُمْ مْا فِی الاْرْضِ جَمِیعاً) (البقره / 29) : إن «جمیعاً» توکید لِ «ما» ، ولو کان کذا لقیل : جمیعه ، ثم التوکید بِ «جمیع» قلیل ، فلا یحمل علیه التنزیل ، والصواب : أنه حال.

واحترز بذکر «الاُول» عن «أجمع» وأخواته ، فإنها إنما تؤکد بعد «کل» ، نحو : (فَسَجَدَ الْمَلائِکَهُ کُلّهُمْ أَجْمَعُونَ) (الحجر / 30).

[شماره صفحه واقعی : 90]

ص: 381

الاُمور التی یکتسبها الاسم بالإضافه

وهی أحد عشر :

أحدها : التعریف ، نحو : غلام زید.

الثانی : التخصیص ، نحو : «غلام امرأه» والمراد بالتخصیص ، الذی لم یبلغ درجه التعریف ، فإن «غلام رجل» أخص من «غلام» ، ولکنه لم یتمیز بعینه کما یتمیز «غلام زید».

الثالث : التخفیف ، کَ «ضارب زید ، وضار با عمرو ، وضاربو بکر» إذا أردت الحال أو الاستقبال ؛ فإن الأصل فیهن : أن یعملن النصب ، ولکن الخفض أخف منه ؛ إذ لاتنوین معه ولا نون ، ویدل علی أن هذه الإضافه لا تفید التعریف قولک : «الضاربا زید والضاربو زید» ولایجتمع فی الاسم تعریفان ، وقوله تعالی : (هَدْیاً بالِغَ الْکَعْبَهِ) (المائده / 95) ، ولا توصف النکره بالمعرفه ، وقوله تعالی : (ثانِیَ عِطْفِهِ) (الحج / 9) ، ولا تنصب المعرفه علی الحال ، وقول جریر :

396- یارُبّ غابطنا لو کان یطلبکم***لا قی مباعده منکم وحرمانا (1)

ولاتدخل «رب» علی المعارف وفی «التحفه» : أن ابن مالک رد علی ابن الحاجب فی قوله : «ولاتفید إلا تخفیفاً» فقال : بل تفید أیضاً التخصیص ، فإن «ضارب زید» أخص من «ضارب». وهذا سهو ؛ فإن «ضارب زید» أصله «ضارب زیداً» بالنصب ، ولیس أصله «ضارباً» فقط ، فالتخصیص حاصل بالمعمول قبل أن تأتی الإضافه.

فإن لم یکن الوصف بمعنی الحال والاستقبال فإضافته محضه تفید التعریف

[شماره صفحه واقعی : 91]

ص: 382


1- شرح شواهد المغنی : 2 / 712.

والتخصیص ؛ لأنها لیست فی تقدیر الانفصال. وعلی هذا صح وصف اسم الله تعالی بِ (مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ) (الفاتحه / 4).

الرابع : إزاله القبح أو التجوز ، کَ «مررت بالرجل الحسن الوجه» ؛ فإن «الوجه» إن رفع قبح الکلام ، بخلو الصفه لفظاً عن ضمیر الموصوف ، وإن نصب حصل التجوز ؛ بإجرائک الوصف القاصر مجری المتعدی.

الخامس : تذکیر المؤنث کقوله : (1)

397- إناره العقل مکسوف بطَوع هوی***وعقل عاصی الهوی یزداد تنویرا

السادس : تأنیث المذکر ، کقولهم : «قُطعتْ بعض أصابعه» ، وقرئ : (تَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّیّارَهِ) (یوسف / 10).

وشرط هذه المسأله والتی قبلها صلاحیه المضاف للاستغناء عنه ، فلایجوز «أمه زید جاء» ولا «غلام هند ذهبت».

السابع : الظرفیه ، نحو : (تُؤتِی اُکُلَها کُلَّ حِین) (إبراهیم / 25).

الثامن : المصدریه ، نحو : (وَسَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَب یَنْقَلِبُونَ) (الشعراء / 227) ، فَ «أی» مفعول مطلق ، ناصبه «ینقلبون» و «یعلم» معلقه عن العمل بالاستفهام.

التاسع : وجوب التصدیر ، ولهذا وجب تقدیم المبتدأ فی نحو : «غلام من عندک؟» ، والخبر فی نحو : «صبیحه أی یوم سفرک؟» ، والمفعول فی نحو : «غلام أیهم أکرمت؟» ، و «من» ومجرورها فی نحو : «من غلام أیهم أنت أفضل؟» ووجب الرفع فی نحو : «علمت أبو من زید؟».

[شماره صفحه واقعی : 92]

ص: 383


1- قال السیوطی : «قال العینی : قیل إن قائله من المولدین». شرح شواهد المغنی : 2 / 881.

العاشر : الإعراب ، نحو : «هذه خمسه عشر زید» فیمن أعربه ، والأکثر البناء.

الحادی عشر : البناء ، وذلک فی ثلاثه أبواب :

أحدها : أن یکون المضاف مبهماً کَ «غیر ومثل ودون» ، وقد استدل علی ذلک باُمور : منها قوله تعالی : (وَحِیلَ بَیْنَهُمْ وَبَیْنَ ما یَشْتَهُونَ) (سبأ / 54) ، (وَمِنّادُونَ ذلِکَ) (الجن / 11) ، قاله الأخفش ، وخولف ، واُجیب عن الأول : بأن نائب الفاعل ضمیر المصدر ، أی : وحیل هو ، أی الحول ، وعن الثانی : بأنه علی حذف الموصوف ، أی : ومنا قوم دون ذلک ، ومنها قوله تعالی : (إنَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ مآ أنَّکُمْ تَنْطِقُونَ) (الذاریات / 23) ، فیمن فتح «مثلا».

وزعم ابن مالک أن ذلک لا یکون فی «مثل» ؛ لمخالفتها للمبهمات ، فإنها تثنی وتجمع کقوله تعالی : (إلاّ اُمَمٌ أَمْثالُکُم) (الأنعام / 38) ، وقول الشاعر : (1)

398- من یفعل الحسنات الله یشکرها***والشر بالشر عند الله مثلان

وزعم أن «حقا» اسم فاعل من «حق یحق» وأصله : حاق فقصر ، کما قیل : برٌّ وسرٌّ ونمٌ» ففیه ضمیر مستتر ، و «مثل»حال منه ، ومنها قول أبی قیس بن رفاعه :

399- لم یمنع الشرب منهاغیرأن نطقت***حمامه فی غصون ذات أوقال (2)

فَ «غیر» فاعل لِ «یمنع» وقد جاء مفتوحاً ، ولا یأتی فیه بحث ابن مالک ؛ لأن قولهم : «غیران وأغیار» لیس بعربی.

ولو کان المضاف غیر مبهم لم یبن ، وأما قول الجرجانی وموافقیه : إن «غلامی» ونحوه مبنی فمردود ، ویلزمهم بناء «غلامک ، وغلامه» ولا قائل بذلک.

[شماره صفحه واقعی : 93]

ص: 384


1- تقدم برقم 117.
2- تقدم برقم 141.

الباب الثانی : أن یکون المضاف زماناً مبهماً ، والمضاف إلیه «إذ» نحو : (وَمِنْ خِزْی یَوْمَئِذ) (هود / 66) ، یقرأ بجر «یوم» وفتحه.

الثالث : أن یکون زماناً مبهماً والمضاف إلیه فعل مبنی ، کقول النابغه الذبیانی :

400- علی حین عاتبتُ المشیبَ علی الصِّبا***وقلتُ : ألمّا أصحُ والشیبُ وازع (1)

روی بالفتح ، وهو أرجح من الإعراب عند ابن مالک ، ومرجوح عند ابن عصفور.

فإن کان المضاف إلیه فعلا معرباً أو جمله اسمیه ، فقال البصریون : یجب الإعراب ، والصحیح : جواز البناء ، ومنه قراءه نافع : (هذا یَوْمَ یَنْفَعُ الصّادِقِینَ) (المائده / 119) بفتح «یوم».

الاُمور التی لا یکون الفعل معها إلا قاصراً

وهی عشرون :

أحدها : کونه علی «فعل» بالضم کَ «ظرف وشرف» ؛ لأنه وقف علی أفعال السجایا وما أشبهها مما یقوم بفاعله ولا یتجاوزه ، ولهذا یتحول المتعدی قاصراً إذا حول وزنه إلی «فَعُل» ؛ لغرض المبالغه والتعجب ، نحو : «ضُرب الرجل وفهُم» ، بمعنی ما أضربه وأفهمه! ، وسمع : «رحُبتکم الطاعه» و : «إن بشراً طلُع الیمن» ولا ثالث لهما ، ووجههما أنهما ضمنا معنی «وسع وبلغ».

[شماره صفحه واقعی : 94]

ص: 385


1- شرح شواهد المغنی : 6 / 816.

الثانی و الثالث : کونه علی «فعل» بالفتح أو «فعل» بالکسر ووصفهما علی «فعیل» ، نحو : «ذل وقوی».

الرابع : کونه علی «أفعل» بمعنی صار ذا کذا ، نحو : «أغدالبعیر ، وأحصد الزرع» إذا صارا ذوی غده وحصاد.

الخامس : کونه علی «افعللَّ» کَ «اقشعر واشمأز».

السادس : کونه علی «افوعلَّ» کَ «اکوهد الفرخ» إذا ارتعد.

السابع : کونه علی «افعنلل» بأصاله اللامین کَ «احرنجم» بمعنی «اجتمع».

الثامن : کونه علی «افعنلل» بزیاده أحد اللامین کَ «اقعنسس الجمل» إذا أبی أن ینقاد.

التاسع : کونه علی «افعنلی» کَ «احر نبئ الدیک» إذا انتفش ، وشذ قوله : (1)

401- قدْ جعلَ النُّعاسُ یَغْرَ ندینی***أطردُهُ عنّی ویَسْرَ ندینی

ولا ثالث لهما ، و «یغر ندینی» - بالغین المعجمه - یعلُونی ویغلبنی ، وبمعناه : «یسر ندینی».

العاشر : کونه علی «استفعل» وهو دال علی التحوّل کَ «استحجر الطین».

الحادی عشر : کونه علی وزن «انفعل» ، نحو : «انطلق وانکسر».

الثانی عشر : کونه مطاوعاً لمتعدّ إلی واحد ، نحو : «کسرته فانکسر وأزعجتُه فانزعج».

فإن قلت : قد مضی عدّ «انفعل».

[شماره صفحه واقعی : 95]

ص: 386


1- شرح شواهد المغنی : 2 / 855 ، شرح أبیات مغنی اللبیب : 7 / 131. لم یسم قائله.

قلنا : نعم ، لکن تلک علامه لفظیه وهذه معنویه ، وأیضاً فالمطاوع لا یلزم وزن «انفعل» ، تقول : ضاعفت الحسنات فتضاعفت ، وعلمته فتعلم ، وثلمته فتثلم ، وأصله : أن المطاوع ینقص عن المطاوع درجه ک «ألبسته الثوب فلبسه ، وأقمته فقام» وزعم ابن بری أن الفعل ومطاوعه قد یتفقان فی التعدی لا ثنین ، نحو : «استخبرته الخبر فأخبرنی الخبر ، واستفهمته الحدیث فأفهمنی الحدیث ، واستعطیته درهماً فأعطانی درهماً» ، وفی التعدی لواحد ، نحو : «استفتیته فأفتانی ، واستنصحته فنصحنی» والصواب : ما تقدم ، وهو قول النحویین ، وماذکره لیس من باب المطاوعه بل من باب الطلب والإجابه ، وإنما حقیقه المطاوعه أن یدل أحد الفعلین علی تأثیر ، ویدل الآخر علی قبول فاعله لذلک التأثیر.

الثالث عشر : أن یکون رباعیاً مزیداً فیه ، نحو : «تد حرج واحر نجم».

الرابع عشر : أن یضمن معنی فعل قاصر ، نحو قوله تعالی : (أَذاعُواْبِهِ) (النساء / 83) ، (وَأَصْلِحْ لِی فِی ذُرِّیَّتِی) (الأحقاف / 15) ، وقولهم : «سمع الله لمن حمده» وقول ذی الرمه :

402- وإن تعتذر بالَمحْل من ذی ضروعها***إلی الضیف یجرح فی عراقیبها نَصلی (1)

فإنها ضمنت معنی : «تحدثوا ، وبارک ، واستجاب ، ویعث أو یفسد».

والسته الباقیه : أن تدل علی سجیه ، کَ «لؤم وجبن».

أو علی عرض ، کَ «فرِح وبطِر».

أو علی نظافه ، کَ «طهُر ووضُؤ».

أو دنس ، کَ «نجس ورجس».

[شماره صفحه واقعی : 96]

ص: 387


1- شرح أبیات مغنی اللبیب : 7 / 133.

أو علی لون ، کَ «أدم واخضرّ».

أو حلیه ، کَ «د عِج وکحِل».

الاُمور التی یتعدی بها الفعل القاصر

وهی سبعه :

أحدها : همزه «أفعل» ، نحو : (أَذْهَبْتُمْ طَیِّباتِکُمْ) (الأحقاف / 20) ، وقد ینقل المتعدی إلی واحد بالهمزه إلی التعدی إلی اثنین ، نحو : «ألبست زیداً ثوباً» ، ولم ینقل متعد إلی اثنین بالهمزه إلی ثلاثه إلا فی «رأی» ، و «علم» وقاسه الأخفش فی أخواتهما الثلاثه القلبیه ، نحو : «ظن وحسب وزعم» ، وقیل : النقل بالهمزه کله سماعی ، وقیل : قیاسی فی القاصر و المتعدی إلی واحد ، والحق : أنه قیاسی فی القاصر ، سماعی فی غیره ، وهو ظاهر مذهب سیبویه.

الثانی : ألف المفاعله ، تقول فی «جلس زید» : جالست زیداً.

الثالث : صوغه علی «فعَلت» بالفتح «أفعُل» بالضم ، لإفاده الغلبه ، تقول : «کرمت زیداً» بالفتح أی : غلبته فی الکرم.

الرابع : صوغه علی «استفعل» للطلب أو النسبه إلی الشیء کَ «استخرجت المال ، واستقبحت الظلم» ، وقد ینقل ذو المفعول الواحد إلی اثنین ، نحو : «استکتبته الکتاب».

الخامس : تضعیف العین ، تقول فی «فرح زید» : «فرّحته».

والنقل به سماعی فی القاصر کالمثال ، وفی المتعدی لواحد ، نحو : «علمته الحساب» ولم یسمع فی المتعدی لاثنین ، وزعم الحریری أنه یجوز فی «علم» المتعدیه لاثنین أن ینقل بالتضعیف إلی ثلاثه ، ولا یشهد له سماع ولا قیاس ، وظاهر

[شماره صفحه واقعی : 97]

ص: 388

قول سیبویه : أنه سماعی مطلقاً ، وقیل : قیاسی فی القاصر والمتعدی إلی واحد.

السادس : التضمین ، فلذلک عدی «رحُب وطلُع» إلی مفعول لما تضمنا معنی «وسع وبلغ».

ویختص التضمین عن غیره من المعدیات بأنه قد ینقل الفعل إلی أکثر من درجه ، ولذلک عدی «ألوت» بقصر الهمزه بمعنی «قصرت» إلی مفعولین بعد ما کان قاصراً ، وذلک فی قولهم : «لا آلوک نصحاً ولا آلوک جهداً» ، لما ضمن معنی «لا أمنعک» ومنه قوله تعالی : (لا یَأْلُونَکُمْ خَبالاً) (آل عمران / 118) ، وعدی «أخبر وخبّر وحدّث وأنبأو نبّأ» إلی ثلاثه ؛ لما ضمنت معنی «أعلم وأری» بعد ماکانت متعدیه إلی واحد بنفسها وإلی آخر بالجار ، نحو : (أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمائِهِمْ ، فَلَمّا أَنْبَأهُمْ بِأَسْمائِهِمْ) (البقره / 33) ، (نَبِّئُونِی بِعِلْم) (الأنعام / 143).

السابع : إسقاط الجار توسعاً ، نحو : (وَلکِنْ لاتُواعِدُوهُنَّ سرّاً) (البقره / 235) ، أی : علی سر ، أی نکاح ، (أَعَجِلْتُمْ أَمْرَ رَبِّکُمْ) (الأعراف / 150) ، أی : عن أمره.

ولایحذف الجار قیاساً إلا مع «أنّ وأن» ، وأهمل النحویون هنا ذکر «کی» مع تجویزهم فی نحو : «جئت کی تکرمنی» أن تکون کی مصدریه واللام مقدره ، والمعنی : لکی تکرمنی ، وأجازوا أیضاً کونها تعلیلیه و «أن» مضمره بعدها ، ولا یحذف مع «کی» إلا لام العله ، لأنها لا یدخل علیها جار غیرها ، بخلاف اُختیها ، قال الله تعالی : (وَبَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنّات) (البقره / 25) ، أی : بأن لهم.

ومحل «أنّ» و «أن» وصلتهما بعد حذف الجار نصب عند الخلیل وأکثر النحویین ؛ حملا علی الغالب فیما ظهر فیه الإعراب مما حذف منه ، وجوز سیبویه أن

[شماره صفحه واقعی : 98]

ص: 389

یکون المحل جراً ، فقال بعد ما حکی قول الخلیل : ولو قال إنسان إنه جر ، لکان قولا قویاً ، وله نظائر ، نحو قولهم : «لاهِ أبوک» ، وأما نقل جماعه منهم ابن مالک : أن الخلیل یری أن الموضع جر ، وأن سیبویه یری أنه نصب ، فسهو.

ومما یشهد لمدعی الجر قوله تعالی : (وَأَنَّ الْمَساجِدَ لِلّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللهِ أحَداً) (الجن / 18) ، أصله : لا تدعوا مع الله أحداً ، لأن المساجد لله. ولایجوز تقدیم منصوب الفعل علیه إذا کان «أن» وصلتها ، لا تقول : «أنک فاضل عرفت».

وهنا معد ثامن ذکره الکوفیون ، وهو تحویل حرکه العین ، یقال : کسی زید ، بوزن «فرح» فیکون قاصراً ، فإذا فتحت السین صار بمعنی «ستر وغطّی» وتعدی إلی واحد ، کقول امرئ القیس :

403- وأرکبُ فی الروع خیفانه***کسا وجهها سَعَفٌ منتشر (1)

أو بمعنی «أعطی کسوه» وهو الغالب ، فیتعدی إلی اثنین ، نحو : «کسوت زیداً جبه» ، قالوا : وکذلک «شترت عینه» ، بکسر التاء قاصر بمعنی «انقلب جفنها» ، و «شتر الله عینه» بفتحها متعد بمعنی «قلّبها» ، وهذا عندنا من باب المطاوعه ، یقال : شتره فشتِر ، کما یقال : ثرمه فثرِم ، وثلمه فثلِم ، ومنه : کسوته الثوب فکسیه.

[شماره صفحه واقعی : 99]

ص: 390


1- شرح شواهد المغنی : 2 / 636.

[شماره صفحه واقعی : 100]

ص: 391

الباب الخامس : فی ذکر الجهات التی یدخل الاعتراض علی المعرب من جهتها
اشاره

و هی عشره :

الجهه الاُولی : أن یراعی ما یقتضیه ظاهر الصناعه و لا یراعی المعنی

وکثیراً ما تزل الأقدام بسبب ذلک.

و أول واجب علی المعرب أن یفهم معنی ما یعربه ، مفرداً أو مرکباً ، ولهذا لایجوز إعراب فواتح السور علی القول بأنها من المتشابه.

فلنذکر هنا أمثله متی بنی فیها علی ظاهر اللفظ ولم ینظر فی موجب المعنی حصل الفساد ، وبعض هذه الأمثله وقع للمعربین فیه وهم بهذا السبب ، وستری ذلک معیناً.

فأحدها : قوله تعالی : (وَإنِّی خِفْتُ الْمَوالِیَ مِنْ وَرائِی) (مریم / 5) ؛ فإن المتبادر تعلق «من» بِ «خفت» ، وهو فاسد فی المعنی ، والصواب : تعلقه

[شماره صفحه واقعی : 101]

ص: 392

بِ «الموالی» ؛ لما فیه من معنی الولایه ، أی : خفت ولایتهم من بعدی وسوء خلافتهم ، أو بمحذوف هو حال من «الموالی» ، أو مضاف إلیهم ، أی : کائنین من ورائی ، أو فعل الموالی من ورائی ، وأما من قرأ (خفت) بفتح الخاء وتشدید الفاء وکسر التاء فَ «من» متعلقه بالفعل المذکور.

الثانی : قوله تعالی : (وَلا تَسْأَمُوا أَنْ تَکْتُبُوهُ صَغِیراً أَوْ کَبِیراً إلی أَجَلِهِ) (البقره / 282) ؛ فإن المتبادر تعلق «إلی» بِ «تکتبوه» ، وهو فاسد ؛ لاقتضائه استمرار الکتابه إلی أجل الدین ، وإنما هو حال ، أی : مستقراً فی الذمه إلی أجله. ونظیره قوله تعالی : (فَأَماتَهُ اللهُ مِائَهَ عام) (البقره / 259) ؛ فإن المتبادر انتصاب «مائه» بِ (أماتَه) ، وذلک ممتنع مع بقائه علی معناه الوضعی ؛ لأن الإماته سلب الحیاه وهی لا تمتد ، والصواب : أن یضمن (أماته) معنی «ألبثه» فکأنه قیل : فألبثه الله بالموت مائه عام ، وحینئذ یتعلق به الظرف بما فیه من المعنی العارض له بالتضمین ، أی : معنی اللبث لا معنی الإلباث ؛ لأنه کالإماته فی عدم الامتداد ، فلوصح ذلک لعلقناه بما فیه من معناه الوضعی ، ویصیر هذا التعلق بمنزلته فی قوله تعالی : (قالَ لَبِثْتُ یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْم قالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائهَ عام) (البقره / 259).

وفائده التضمین : أن یدل بکلمه واحده علی معنی کلمتین ، یدلک علی ذلک أسماء الشرط والاستفهام.

الثالث : قوله تعالی : (فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنِّی وَمَنْ لَمْ یَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّی إلاّ مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَهً بِیَدِهِ) (البقره / 249) ؛ فإن المتبادر تعلق الاستثناء بالجمله الثانیه ، وذلک فاسد ؛ لاقتضائه أن من اغترف غرفه بیده لیس منه ، ولیس کذلک ، بل ذلک مباح لهم ، وإنما هو مستثنی من الاُولی ، ووهم أبوالبقاء فی تجویزه کونه مستثنی من الثانیه ، وإنما سهل الفصل بالجمله الثانیه ؛ لأنها مفهومه من

[شماره صفحه واقعی : 102]

ص: 393

الاُولی المفصوله ؛ لأنه إذا ذکر أن الشارب لیس منه اقتضی مفهومه أن (مَن لم یطعمه) منه ، فکان الفصل به کلا فصل.

الجهه الثانیه : أن یراعی المعرب معنی صحیحاً ، و لا ینظر فی صحته فی الصناعه

فلنذکر أمثله من ذلک :

أحدها : قول بعضهم فی (وَثَمُودَ فَما أَبْقی) (النجم / 51) : إن «ثموداً» مفعول مقدم ، وهذا ممتنع ؛ لأن لِ «ما» النافیه الصدر ؛ فلا یعمل ما بعدها فیما قبلها ، وإنما هو معطوف علی «عاداً» ، أو هو بتقدیر : وأهلک ثموداً.

الثانی : تعلیق بعضهم الظرف من قوله تعالی : (وَلَوْلا فَضْلُ اللهِ عَلَیْکُمْ) (النساء / 83) ، بمحذوف ، أی : کائن علیکم ، وذلک ممتنع عند الجمهور ، وإنما هو متعلق بالمذکور وهو الفضل ؛ لأن خبر المبتدأ بعد «لولا» واجب الحذف.

الثالث : قول بعضهم فی (وَما هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذابِ أَنْ یُعَمَّرَ) (البقره / 96) : إن «هو» ضمیر الشأن ، و «أن یعمر» مبتدأ و «بمزحزحه» خبر ، ولو کان کذلک لم یدخل الباء فی الخبر.

الجهه الثالثه : أن یخرّج علی مالم یثبت فی العربیه

و ذلک إنما یقع عن جهل أو غفله ، نحو قول یعضهم فی (وَمالَنا أَنْ لا نُقاتِلَ فِی سَبِیلِ اللهِ) (البقره / 246) : إن الأصل : ومالنا وأن لا نقاتل أی : مالنا وترک القتال کما تقول : «مالک وزیداً» ، ولم یثبت فی العربیه حذف واو المفعول معه.

الجهه الرابعه : أن یخرّج علی الاُمور البعیده و الأوجه الضعیفه و یترک الوجه القریب و القوی

نحو قول جماعه فی (وَقِیلِهِ) (الزخرف / 88) : إنه عطف علی لفظ (السّاعَهِ) (الزخرف / 85) ، فیمن خفض ، وعلی محلها فیمن نصب ، مع ما بینهما من التباعد.

[شماره صفحه واقعی : 103]

ص: 394

وأبعد منه قول أبی عمرو فی قوله تعالی (إِنَّ الّذِینَ کَفَرُوا بِالذِّکْرِ) (فصلت / 41) : إن خبره (أُولئِکَ یُنادَوْنَ مِنْ مَکان بَعِید) (فصلت / 44).

وأبعد من هذا قول الکوفیین والزجاج فی قوله تعالی (ص وَالْقُرْانِ ذِی الذِّکْرِ) (ص / 1) ؛ إن جوابه (إنَّ ذلِکَ لَحَقٌّ) (ص / 64).

والصواب : خلاف ذلک کله.

فأما (وَقِیلِهِ) (الزخرف / 88) ، فیمن خفض ، فقیل : الواو للقسم وما بعده الجواب ، واختاره الزمخشری ، وأما من نصب ، فقیل : عطف علی (سِرَّهُمْ) (الزخرف / 80) ، أو علی مفعول محذوف معمول لِ : (یَکْتُبُونَ) (الزخرف / 80) ، أو لِ (یَعْلَمُونَ) (الزخرف / 86) ، أی : یکتبون ذلک ، أو یعلمون الحق ، أو أنه مصدر لِ : «قال» محذوفاً ، أو نصب علی إسقاط حرف القسم ، واختاره الزمخشری.

وأما (إِنَّ الّذِینَ کَفَرُوا بِالذِّکْرِ) (فصلت / 41) ، فقیل : «الذین» بدل من «الذین» فی : (إِنَّ الَّذِینَ یُلْحِدُونَ) (فصلت / 40) ، والخبر (لا یَخْفَونَ) (فصلت / 40) ، واختاره الزمخشری ، وقیل : مبتدأ ، خبره مذکور ، ولکن حذف رابطه ، ثم اختلف فی تعیینه ، فقیل : هو (ما یُقالُ لَکَ) (فصلت / 43) ، أی : فی شأنهم ، وقیل : هو (لَمّا جآءَهُمْ) (فصلت / 41) ، أی : کفروا به ، وقیل : (لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ) (فصلت / 42) ، أی لا یأتیه منهم ، وهو بعید ؛ لأن الظاهر أن (لا یأتیه) من جمله خبر «إنه».

وأما (ص وَالْقُرْانِ) (ص / 1) الآیه ، فقیل : الجواب محذوف ، أی : إنه لمعجز ؛ بدلیل الثناء علیه بقوله : (ذِی الذِّکْرِ) (ص / 1) ، أو «إنک لمن المرسلین» بدلیل : (وَعَجِبُوا أَنْ جآءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ) (ص / 4) ، أو «ما الأمر کما زعموا» بدلیل : (وَقالَ الْکافِرُونَ هذا ساحِرٌ کَذّابٌ) (ص / 4) ، وقیل : مذکور ، فقال الأخفش : (إِنْ کُلٌّ إِلاّ کَذَّبَ الرُّسُلَ) (ص / 14) ، وقال الفراء وثعلب : (ص) ؛ لأن معناها :

[شماره صفحه واقعی : 104]

ص: 395

صدق الله ، ویرده أن الجواب لا یتقدم ، فإن اُرید أنه دلیل الجواب فقریب ، وقیل : (کَمْ أَهْلَکْنا) (ص / 3) الآیه ، وحذفت اللام للطول.

الجهه الخامسه : أن یترک بعض ما یحتمله اللفظ من الأوجه الظاهره
اشاره

فلنورد مسائل من ذلک لیتمرن بها الطالب ، مرتبه الأبواب ؛ لیسهل کشفها.

باب المبتدأ
مسأله یجوز فی الاسم المفتتح به وجهان

یجوز فی الاسم المفتتح به من نحو قولک : «هذا أکرمته» الابتداء والمفعولیه ، ومثله : «کم رجل لقیته» ، لکن فی هذا یقدر الفعل مؤخراً.

مسأله یجوز فی المرفوع وجهان

یجوز فی المرفوع من نحو : (أَفِی اللهِ شَکٌّ) (إبراهیم / 10) ، و : «ما فی الدار زید» الابتدائیه والفاعلیه ، وهی أرجح ؛ لأن الأصل عدم التقدیم والتأخیر.

ومثله : الاسم التالی للوصف فی نحو : «زید قائم أبوه» و : «أقائم زید» ؛ لما ذکرنا ولأن الأب إذا قدر فاعلا کان خبر «زید» مفرداً ، وهو الأصل فی الخبر ، فإن قلت : «أقائم أنت» فکذلک عند البصریین ، وأوجب الکوفیون فی ذلک الابتدائیه ، وحجتهم أن المضمر المرتفع بالفعل لا یجاوره منفصلا عنه ، لا یقال : «قام أنا» ، والجواب : أنه إنما انفصل مع الوصف لئلا یجهل معناه ؛ لأنه یکون معه مستتراً ، بخلافه مع الفعل ، فإنه یکون بارزاً کَ : «قمت أو قمت» ، ولأن طلب الوصف لمعموله دون طلب الفعل ، فلذلک احتمل معه الفصل ، ولأن المرفوع بالوصف سد فی اللفظ مسد واجب الفصل وهو الخبر ، بخلاف فاعل الفعل.

[شماره صفحه واقعی : 105]

ص: 396

ومما یقطع به علی بطلان مذهبهم قوله تعالی : (قالَ أَراغِبٌ أَنْتَ عَنْ الِهَتِی) (مریم / 46) ، وقول الشاعر : (1)

404- خلیلیّ ما واف بعهدی أنتما***إذا لم تکونا لی علی من اُقاطع

فإن القول بأن الضمیر مبتدأ کما زعم الزمخشری فی الآیه مؤدّ إلی فصل العامل من معموله بالأجنبی ، والقول بذلک فی البیت مؤدّ إلی الإخبار عن الاثنین بالواحد ، ویجوز فی نحو : «ما فی الدار زید» وجه ثالث عند ابن عصفور ، ونقله عن أکثر البصریین ، وهو أن یکون المرفوع اسماً لِ «ما» الحجازیه ، والظرف فی موضع نصب علی الخبریه ، والمشهور وجوب بطلان العمل عند تقدم الخبر ولو ظرفاً.

مسأله حول جواز الابتداء و الإخبار

یجوز فی نحو : (فَصَبْرٌ جَمِیٌل) (یوسف / 18) ، ابتدائیه کل من المقدر والمذکور وخبریه الآخر ، أی : شأنی صبر جمیل ، أو صبر جمیل أمثل من غیره.

باب «کان» و ما جری مجریها
مسأله حول نقصان کان و تمامها و زیادتها

یجوز فی «کان» من نحو : (وَما کانَ لِبَشَر أَنْ یُکَلِّمَهُ اللهُ إِلاّ وَحْیاً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجاب أَوْ یُرْسِلَ رَسُولا) (الشوری / 51) ، نقصان «کان» وتمامها وزیادتها ، وهو أضعفها ، قال ابن عصفور : باب زیادتها الشعر ، فعلی الناقصه : الخبر إما «لبشر» و «وحیا» استثناء مفرغ من الأحوال ، فمعناه : موحیا أو موحیً. «أو من وراء حجاب» بتقدیر : أو موصلا ذلک من وراء حجاب ، و «أو یرسل» بتقدیر :

[شماره صفحه واقعی : 106]

ص: 397


1- لم یسم قائله. شرح شواهد المغنی : 2 / 898.

أو إرسالا ، أی : أو ذا إرسال.

وإما «وحیاً» والتفریغ فی الأخبار ، أی : ما کان تکلیمهم إلا إیحاء أو إیصالا من وراء حجاب أو إرسالا ، وجعل ذلک تکلیماً علی حذف مضاف ، و «لبشر» علی هذا تبیین ، وعلی التمام والزیاده فالتفریغ فی الأحوال المقدره فی الضمیر المستتر فی «لبشر».

مسأله حول نقصان عسی وتمامها

یجوز فی نحو : «زید عسی أن یقوم» نقصان «عسی» فاسمها مستتر ، وتمامها فَ «أن» والفعل مرفوع المحل بها.

مسأله تشاکل السابقه

یجوز الوجهان فی : «عسی أن یقوم زید» فعلی النقصان «زید» اسمها وفی «یقوم» ضمیره ، وعلی التمام لا إضمار ، وکل شیء فی محله ، ویتعین التمام فی نحو : «عسی أن یقوم زید فی الدار» ، و : (عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً) (الإسراء / 79) ؛ لئلا یلزم فصل صله «أن» من معمولها بالأجنبی وهو اسم «عسی».

مسأله حول احتمال ما : الحجازیه و التمیمیه

(وما ربّک بغافلٍ) (الانعام / 132) ، تحتمل «ما» الحجازیه والتمیمیه ، وأوجب الفارسی والزمخشری ، الحجازیه ظناً أن المقتضی لزیاده الباء نصب الخبر ، وإنما المقتضی نفیه ، لامتناع الباء فی قول الکمیت فی مدح أمیرالمؤمنین علیه السلام :

[شماره صفحه واقعی : 107]

ص: 398

405- کان أهل العفاف والمجد والخی-***ر ونقض الامور والإبرام (1)

وجوازها فی قول الشنفری الأزدی :

406- وإن مدّت الأیدی إلی الزادلم أکن***بأعجلهم إذ أجشع القوم أعجل (2)

وفی : «ما إن زید بقائم».

باب المنصوبات المتشابهه
ما یحتمل المصدریه و المفعولیه

من ذلک ، نحو : (وَلا یُظْلَمُونَ فَتِیلا) (النساء / 49) ، (وَلا یُظْلَمُونَ نَقِیراً) (النساء / 124) ، أی : ظلماً ما أو خیراً ما ، أی : لا ینقصونه مثل : (وَلَمْ تَظْلِمْ مِنْهُ شَیْئاً) (الکهف / 33) ، أی : نقصاً أو خیراً ، وأما (وَلاتَضُرُّوهُ شَیْئا) (التوبه / 39) ، فمصدر ؛ لاستیفاء «ضرّ» مفعوله.

ما یحتمل المصدریه و الظرفیه و الحالیه

من ذلک : «سرت طویلا» ، أی : سیراً طویلا ، أو زمناً طویلا ، أو سرته طویلا.

ما یحتمل المصدریه و الحالیه

«جاء زید رکضاً» ، أی : یرکض رکضاً ، أو عامله «جاء» علی حد «قعدت جلوساً» ، أو التقدیر : جاء راکضاً ، وهو قول سیبویه ، ویؤیده قوله تعالی : (اِئْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قالَتآ أَتَیْنا طآئِعِینَ) (فصلت / 11) ، فجاءت الحال فی موضع المصدر السابق ذکره.

ما یحتمل المصدریه و الحالیه و المفعول لأجله

من ذلک : (یُرِیکُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَطَمَعاً) (الرعد / 12) ، أی : فتخافون خوفاً وتطمعون طمعاً ، وابن مالک یمنع

[شماره صفحه واقعی : 108]

ص: 399


1- شرح الهاشمیات : 30.
2- شرح شواهد المغنی : 2 / 899.

حذف عامل المصدر المؤکد إلا فیما استثنی ، أو خائفین وطامعین ، أو لأجل الخوف والطمع ، فإن قلنا : لا یشترط اتحاد فاعلی الفعل والمصدر المعلل - وهو اختیار ابن خروف - فواضح ، وإن قیل : باشتراطه فوجهه أن (یریکم) بمعنی : «یجعلکم ترون» والتعلیل باعتبار الرؤیه لا الإراءه ، أو الأصل : إخافه وإطماعاً ، وحذفت الزوائد.

ما یحتمل المفعول به و المفعول معه

نحو : «أکرمتک وزیداً» ، یجوز کونه عطفاً علی المفعول به وکونه مفعولا معه ، ونحو : «أکرمتک وهذا» یحتملهما وکونه معطوفاً علی الفاعل ؛ لحصول الفصل بالمفعول.

باب الاستثناء
اشاره

یجوز فی نحو : «ما ضربت أحداً إلا زیداً» کون «زید» بدلا من المستثنی منه ، وهو أرجحها ، وکونه منصوباً علی الاستثناء ، وکون «إلا» وما بعدها نعتاً ، وهو أضعفها.

مسأله حول حاشا و عدا و خلا

یجوز فی نحو : «قام القوم حاشاک ، وحاشاه» کون الضمیر منصوباً ، وکونه مجروراً ، فإن قلت : «حاشای» تعین الجر ، أو : «حاشانی» تعین النصب ، وکذا القول فی : «خلا وعدا».

مسأله یجوز فیما بعد إلّا فی الجمله المنفیه ثلاثه أوجه

یجوز فی نحو : «ما أحد یقول ذلک إلا زید» کون «زید» بدلا من «أحد» ، وهو المختار ، وکونه بدلا من ضمیره ، وأن ینصب علی الاستثناء ؛ فارتفاعه من

[شماره صفحه واقعی : 109]

ص: 400

وجهین ، وانتصابه من وجه ، فإن قلت : «ما رأیت أحداً یقول ذلک إلا زید» فبالعکس.

ما یحتمل الحالیه و التمییز

من ذلک : «کرم زید ضیفاً» إن قدرت أن الضیف غیر زید فهو تمییز محوّل عن الفاعل ، یمتنع أن تدخل علیه «من» ، وإن قدر نفسه احتمل الحال والتمییز ، وعند قصد التمییز فالأحسن إدخال «من».

من الحال ما یحتمل کونه من الفاعل و کونه من المفعول

نحو : «ضربت زیداً ضاحکاً» ، ونحو : (وَقاتِلُوا المُشْرِکِینَ کآفَّهً) (التوبه / 36) ، وتجویز الزمخشری الوجهین فی : (اُدْخُلُوا فِی السِّلْمِ کآفَّهً) (البقره / 208) وهم ؛ لأن «کافه» مختص بمن یعقل.

من الحال ما یحتمل باعتبار عامله وجهین

نحو : (وَهذا بَعْلِی شَیْخاً) (هود / 72) ، یحتمل أن عامله معنی التنبیه أو معنی الإشاره ، وعلی الأول : فیجوز «ها قائماً ذا زید» ، وعلی الثانی : یمتنع ، وأما التقدیم علیهما معاً : فیمتنع علی کل تقدیر.

من الحال ما یحتمل التعدد و التداخل

نحو : «جاء زید راکباً ضاحکاً» ، فالتعدد علی أن یکون عاملهما «جاء» وصاحبهما «زید» ، والتداخل علی أن الاُولی من «زید» وعاملها «جاء» ، والثانیه من ضمیر الاُولی وهی العامل ، وذلک واجب عند من منع تعدد الحال ، وأما «لقیته مصعداً منحدراً» فمن التعدد ، لکن مع اختلاف الصاحب ، ویستحیل التداخل ، ویجب کون الاُولی من المفعول والثانیه من الفاعل تقلیلا للفصل ، ولا یحمل علی العکس إلا بدلیل.

[شماره صفحه واقعی : 110]

ص: 401

باب إعراب الفعل
مسأله

«ما تأتینا فتحدثنا» لک رفع «تحدث» علی العطف ، فیکون شریکاً فی النفی ، أو الاستئناف فتکون مثبتاً ، أی : فأنت تحدثنا الآن بدلا عن ذلک ، ونصبه بإضمار «أن» ، وله معنیان : نفی السبب فینتفی المسبب ، ونفی الثانی فقط ، فإن جئت بِ «لن» مکان «ما» فللنصب وجهان : إضمار «أن» والعطف ، وللرفع وجه وهو القطع ، وإن جئت بِ «لم» فللنصب وجه وهو إضمار «أن» ، وللرفع وجه وهو الاستئناف ، ولک الجزم بالعطف ، فإن قلت : «ما أنت آت فتحدثنا» فلا جزم ولارفع بالعطف ؛ لعدم تقدم الفعل ، وإنما هو علی القطع.

مسأله

نحو : (أَفَلَمْ یَسِیرُوا فِی الأَرْضِ فَیَنْظُرُوا) (یوسف / 109) یحتمل الجزم بالعطف ، والنصب علی الإضمار ، مثل : (أَفَلَمْ یَسِیرُوا فِی الاْرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ) (الحج / 46) ونحو : (وَإِنْ تُؤْمِنُوا وَتَتَّقُوا یُؤْتِکُمْ أُجُورَکُمْ) (محمد / 36) یحتمل (تَتَّقُوا) : الجزم بالعطف وهو الراجح والنصب بإضمار «أن» علی حد قوله : (1)

407- ومن یقترب مناویخضع نؤوه***ولا یخش ظلماً ما أقام ولاهضما

باب الموصول
مسأله

(فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ) (الحجر / 94) «ما» مصدریه ، أی : بالأمر ،

[شماره صفحه واقعی : 111]

ص: 402


1- لم یسم قائله. شرح شواهد المغنی : 2 / 901 ، شرح أبیات مغنی اللبیب : 7 / 196.

أو موصول اسمی ، أی : بالذی تؤمره ، علی حد قوله : (1)

408- أمرتک الخیرفافعل مااُمرت به***فقد ترکتک ذا مال وذانشب

وأما من قال : «أمرتک بکذا» وهو الأکثر فیشکل ؛ لأن شرط حذف العائد المجرور بالحرف أن یکون الموصول مخفوضاً بمثله معنی ومتعلقا ، نحو : (وَیَشْرَبُ مِمّا تَشْرَبُونَ) (المؤمنون / 33) أی : منه ، وقد یقال : إن «إصدع» بمعنی : «اومر» ، وأما (فَما کانُوا لِیُؤْمِنُوا بِما کَذَّبُوا) فی الأعراف (الآیه : 101) فیحتمل أن یکون الأصل : بما کذبوه ، فلا إشکال ، أو : بما کذبوا به ، ویؤیده التصریح به فی سوره یونس (الآیه / 74) ، وإنما جاز مع اختلاف المتعلق ؛ لأن (ما کانُوا لِیُؤمِنُوا) بمنزله : «کذبوا» فی المعنی ، وأما (ذلِکَ الَّذِی یُبَشِّرُ اللهُ عِبادَهُ) (الشوری / 23) فقیل : «الذی» مصدریه ، أی ذلک تبشیر الله ، وقیل : الأصل : یبشر به ، ثم حذف الجار توسعاً فانتصب الضمیر ثم حذف.

مسأله

یجوز فی نحو : (تَماماً عَلَی الَّذِی أَحْسَنَ) (الأنعام / 154) کون «الذی» موصولا اسمیاً ؛ فیحتاج إلی تقدیر عائد ، أی : زیاده علی العلم الذی أحسنه ، وکونه موصولا حرفیاً ؛ فلا یحتاج لعائد ، أی : تماماً علی إحسانه ، وکونه نکره موصوفه ؛ فلا یحتاج إلی صله ، ویکون (أَحسَنَ) حینئذ اسم تفضیل ، لا فعلا ماضیاً ، وفتحته إعراب لابناء ، وهی علامه الجر ، وهذان الوجهان کوفیان ، وبعض البصریین یوافق الثانی.

[شماره صفحه واقعی : 112]

ص: 403


1- نسبه ابن هشام فی مغنی اللبیب ، مبحث «ما» إلی عمرو بن معد یکرب ، وعزی إلی غیره أیضاً. راجع شرح شواهد المغنی : 2 / 727 و 728 وشرح أبیات مغنی اللبیب : 5 / 300.
باب التوابع
مسأله

نحو : (آمَنّا بِرَبِّ الْعالَمِینَ رَبِّ مُوسی وَهرُونَ) (الأعراف / 121 و 122)

یحتمل بدل الکل من الکل ، وعطف البیان ، ومثله : (نَعْبُدُ إلهَکَ وَإِلهَ آبائِکَ إِبْراهِیمَ وَإِسماعِیلَ وَإِسْحقَ) (البقره / 133).

مسأله

نحو : (سَبِّح اسْمَ رَبِّکَ الاْعْلی) (الأعلی / 1) یجوز فیه کون «الأعلی» صفه للاسم أو صفه للرب ، وأما نحو «جاءنی غلام زید الظریف» : فالصفه للمضاف ، ولاتکون للمضاف إلیه إلا بدلیل ؛ لأن المضاف إلیه إنما جیء به لغرض التخصیص ولم یؤت به لذاته ، وعکسه :

«وکل فتی یتقی فائز»

فالصفه للمضاف إلیه ؛ لأن المضاف إنما جیء به لقصد التعمیم ، لا للحکم علیه ، ولذلک ضعف قوله : (1)

409- وکل أخ مفارقه أخوه***لعمر أبیک إلا الفرقدان

باب حروف الجر
مسأله

نحو : «زید کعمرو» تحتمل الکاف فیه عند المعربین الحرفیه فتتعلق باستقرار ، وقیل : لا تتعلق ، والاسمیه فتکون مرفوعه المحل وما بعدها جر بالإضافه ولا تقدیر بالاتفاق.

[شماره صفحه واقعی : 113]

ص: 404


1- تقدم برقم 26.

ونحو : «جاء الذی کزید» یتعین الحرفیه ؛ لأن الوصل بالمتضایفین ممتنع.

مسأله

«زید علی السطح» یحتمل «علی» الوجهین ، وعلیهما فهی متعلقه باستقرار محذوف.

الجهه السادسه : ألا یراعی الشروط المختلفه بحسب الأبواب
اشاره

فإن العرب یشترطون فی باب شیئا ویشترطون فی آخر نقیض ذلک الشیء علی ما اقتضته حکمه لغتهم وصحیح أقیستهم ، فإذا لم یتأمل المعرب اختلطت علیه الأبواب والشرائط.

فلنورد أنواعاً من ذلک مشیرین إلی بعض ما وقع فیه الوهم للمعربین :

النوع الأول : اشتراطهم الجمود لعطف البیان و الاشتقاق للنعت

ومن الوهم فی الأول : قول الزمخشری فی (مَلِکِ النّاسِ إلهِ النّاسِ) (الناس / 2 و 3) : إنهما عطفا بیان ، والصواب : أنهما نعتان ، وقد یجاب بأنهما اُجریا مجری الجوامد ؛ إذ یستعملان غیر جاریین علی موصوف وتجری علیهما الصفات ، نحو قولنا : «إله واحد وملک عظیم».

ومن الخطأ فی الثانی قول کثیر من النحویین فی نحو : «مررت بهذا الرجل» : إن «الرجل» نعت ، قال ابن مالک : أکثر المتأخرین یقلد بعضهم بعضاً فی ذلک ، والحامل لهم علیه توهمهم أن عطف البیان لایکون إلا أخص من متبوعه ، ولیس کذلک ؛ فإنه فی الجوامد بمنزله النعت فی المشتق ، ولا یمتنع کون المنعوت أخص من النعت.

النوع الثانی : اشتراطهم التعریف لعطف البیان و لنعت المعرفه و التنکیر ...

[شماره صفحه واقعی : 114]

ص: 405

للحال والتمییز ، وأفعل من ، ونعت النکره (1).

ومن الوهم فی الأول : قول جماعه فی «صدید» من (مآءٍ صَدِیدٍ) (إبراهیم / 16) وفی «کفاره» : إنهما عطفا بیان ، وهذا إنما هو معترض علی قول البصریین ومن وافقهم؛ فیجب عندهم فی ذلک أن یکون بدلاً ، وأما الکوفیون فیرون أن عطف البیان فی الجوامد کالنعت فی المشتقات؛ فیکون فی المعرف والنکرات ، وقول بعضهم فی «ناقع» من قول النابغه :

410- فبتّ کأنی ساورتنی ضئیله***من الرقش فی أنیابها السُمُ ناقع(2)

إنه نعت لِ «السم» والصواب : أنه خبر لِ «اسم» ، والظرف متعلق به ، أو خبرثان.

ولیس من ذلک : قول الزمخشری فی (شَدِیدِ الْعِقاب) (3) : «إنه یجوز کونه صعه لاسم الله تعالی فی أوائل سوره غافر ، وإن کان من باب الصفه المشبه وإضافتها لا تکون إلا فی تقدیر الانصال ، ألا تری أن (شدید العقال) معناه : شدید عقابه؟ ولهذا قالوا : کل شیء إضافته غیر محضه فإنه یجوز أن تصیر إضافته مخضه ، إلا الصفه المشبهه» لأنه جعله علی تقدیر «أل» ، وجعل سبب حذفها إراده الازواج ، وأجاز وصفیته أیضا أبوالبقاء ، لکن علی أن «شدیداً» بمعنی مشدد کما ).

[شماره صفحه واقعی : 115]

ص: 406


1- قال الشمنی : یعنی أنهم اشتراطوا التعریف الاُمور ، منها عطف البیان ونعت المعرفه ، واشترطوا التنکیر لاُمور ، منها الحال والتمییز ونعت النکره وأفعل من. المنصف 2 / 228.
2- شرح شواهد المغنی : 2 / 816
3- تنزیل الکتاب من الله العزیز العلیم ، غافر الذنب وقابل التوب شدید العقاب ذی الطول لا إله إلا هو إلیه المصیر. (غافر / 2 و 3).

أن «الأذین» فی معنی المؤذّن ، فأخرجه بالتأویل من باب الصفه المشبهه إلی باب اسم الفاعل ، والذی قدمه الزمخشری أنه وجمیع ما قبله أبدال ، أما أنه بدل فلتنکیره ، وکذا المضافان قبله وإن کانا من باب اسم الفاعل؛ لأن المراد بهما المستقبل وأما البواقی فللناسب ، ورد علی الزداد فی جعله (شدید العقاب) بدلاً ما قبله صفات ، وقال : فی جعله بدلاً وحده من بین الصفات نبوّ ظاهر.

و من الوهم فی الثانی : قول الجاحظ فی بیت الأعشی :

411- و لست بالأکثر منهم حصی***و إنما العزه للکاثر (1)

إنه یبطل قول النحویین : لا تجتمع «أل» و «من» فی اسم التفضیل ، فجعل کلا من «أل» و «من» معتداً به جاریاً علی ظاهره ، والصواب : أن تقدر «أل» زائده ، أو معرفه و «من» متعلقه بِ «أکثر» منکراً محذوفاً مبدلا من المذکور أو بالمذکور علی أنها بمنزلتها فی قولک : «أنت منهم الفارس البطل» أی : أنت من بینهم ، وقول بعضهم : إنها متعلقه بِ «لیس» قدیردّ بأنها لا تدل علی الحدث عند من قال فی أخواتها : إنها تدل علیه ، ولأن فیه فصلا بین «أفعل» وتمییزه بالأجنبی ، وقد یجاب بأن الظرف یتعلق بالوهم ، وفی «لیس» رائحه قولک : «انتفی» ، وبأن فصل التمییز قد جاء فی الضروره فی قول العباس بن مرداس :

412- علی أننی بعد ماقد مضی***ثلاثون للهجر حولا کمیلا (2)

و «أفعل» یأقوی فی العمل من «ثلاثون».

ومن ذلک : قول الزمخشری فی (إنَّما أَعظُکُمْ بِواحِدَهٍ أَنْ تَقومُوا للهِ) (سبأ / 66) : إن «أن تقوموا» عطف بیان علی (آیاتٌ بَیِّناتٌ) (آل عمران / 97) مع اتفاق

[شماره صفحه واقعی : 116]

ص: 407


1- شرح شواهد المغنی : 2 / 902.
2- شرح شواهد المغنی : 2 / 908.

النحویین علی ان البیان والمبین لا یتخالفان تعریفاً وتنکیراً وقد یکون عبی عن البدل بعطف البیان لتآخیهما ، ویؤیده قوله فی (أَسْکِنُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ سَکَنتُم مِّن وُجْدِکُمْ) (الطلاق / 6) : إن «من وجدکم» عطف بیان لقوله تعالی : «من حیث سکنتم» وبفسیر له ، قال : و «من» : تبعیضیه حذف مبعضها أی : أسکنوهن مکاناً من مساکنکم مما تطیقون ، انتهی. وإنما یرید البدل؛ لأن الخافض لا یعاد إلا معه ، وهذا سیبویه یسمی لتوکید صفه وعطف البیان صفه.

النوع الثالث : اشتراطهم فی بعض ما التعریف شرطه تعریفاً خاصاً

کمنع الصرف اشترطوا له تعریف العلمیه أو شبهه کما فی «أجمع» وکنعت الإشاره و «أی» فی النداء ، اشترطوا لهما تعریف اللام الجنسیه ، وکذا تعریف فاعلی «نعم وبئس»لکنها تکون مباشره له أو لما اُضیف إلیه ، بخلاف ما تقدم فشرطها المباشره له.

ومن الوهم فی ذلک : قول الزمخشری فی قراءه ابن أبی عبله : (إنَّ ذلِکَ لَحَقٌّ تَخاصُمَ أَهْلِ النّارِ) (ص / 64) ، بنصب «تخاصم» : إنه صفه للإشاره ، وقد اشترط حجماعه من المحققین فی نعت الإشاره الاشتقاق کما اشترطوه فی غیره من النعوت ، ولا یکون التخصم أیضاً عطف بیان؛ لأن البیان یشبه الصفه ، فکما لا توصف الإشاره إلا بما فیه «أل» کذلک ما یعطف علیها.

النوع الرابع : اشتراط الإبهام فی بعض الألفاظ

کظروف المکان ، والاختصاص فی بعضها کالمبتدآت وأصحاب الاحوال.

ومن الوهم فی الأول : قول الزمخشری فی (فَاسْتَبَقُوا الصِّرَاطَ) (یس / 66) ، وفی (سَنُعِیدُهَا سِیرَتَهَا الْأُولَی) (طه / 21) ، وقول جماقه فی «دخلت الدار ، أو المسجد ، أو السوق» : إن هذه المنصوبات ظروف ، وإنما یکون ظرفاً مکانیاً ما کان مبهماً ، ویعرف بکونه صالحاً لکل بقعه کَ «مکان وناحیه وجهه وجانب

[شماره صفحه واقعی : 117]

ص: 408

وأمام وخلف».

والصواب : أن هذه المواضع علی إسقاط الجار توسعاً ، والجار المقدر «إلی» فی (سَنُعِیدُهَا سِیرَتَهَا ٱلْأُولَیٰ) ، و «فی» أو «إلی» فی الباقی ، ویحتمل أن (إسْتَبَقُوا) ضمن معنی : «تبادروا» ویحتمل «سیرتها» أن یکون بدلاً من ضمیر المفعول بدل اشتمال ، أی : سنعیدها طریقتها.

و من الوهم فی الثانی : قول الحوفی فی (ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ) (النور / 40) : إن (بعضها فوق بعض) جمله مخبر بها عن «ظلمات» ، و «ظلمات» غیر مختص ، فالصواب : قول الجماعه : إنه خبر لمحذوف ، أی : تلک ظلمات ، نعم إن قدر أن المعنی : ظلمات أیّ ظلمات ، بمعنی : ظلمات عظام أو متکاثفه ، وترکت الصفه الدلاله المقام علیها ، صح.

النوع الخامس : اشتراطهم الإضمار فی بعض المعمولات و الإظهار فی بعض

فمن الأول : مجرور «لولا» ومجرور «وحد» ، ولا یختصان بضمیر خطاب ولا غیره ، تقول : «لو لای ولولاک ، ولو لاه ، ووحدین ووحدک ووحده» ومجرور «لبّی وسعدی وحنانی» ویشترط لهن ضمیر الخطاب.

ومن ذلک : مرفوق خبر «کاد» وأخواتها إلّا «عسی» فتقول : «کاد زید یموت» ولاتقول : «یموت أبوه» ویجوز : «عسی زید أن نقوم ، أ, یقوم أبوه» ، فیر فع السببی ، ولایجوز رفعه الأجنبی ، نحو : «عسی زید أن یقوم عمرو عنده».

ومن ذلک : مرفوع اسم التفضیل فی غیر مسأله الکحل ، وهذا شرطه - مع الإضمار - الاستتار ، وکذا مرفوع نحو : «قم وأقوم وتقوم ونقوم».

ومن الثانی : تأکید الاسم المظهر ، والنعت والمنعوت ، وعطف البیان والمبین.

ومن الوهم فی الأول : قول بعضهم فی «لولای وموسی» : إن «موسی»

[شماره صفحه واقعی : 118]

ص: 409

یحتمل الجر ، وهذا حطاء؛ لأنه لا یعطف علی الضمیر المجرور إلا بإعاده الدار ، ولأن «لولا» لا تجر الظاهرن فلو اُعیدت لم تعمل الجر ، فکیف ولم تعد؟ وهذه مسأله یحاجی بها ، فیقال : ضمیر مجرور لا یصح أن یعطف علیه اسم مجرور ، أعدت الجار أم لم تعده ، وقولنا : «مجرور»؛ لأنه یصح أن تعطف علیه اسماً مرفوعاً؛ لأن «لولا» محکوم لها بحکم الحروف الزائده والزائد لا یقدح فی کون الاسم مجرداً من العوامل اللفظیه ، فکذا ما أشبه الزائد.

ومن الوهم فی الثانی : قول الزمخشری فی قوله تعالی : (مَا قُلْتُ لَهُمْ إِلَّا مَا أَمَرْتَنِی بِهِ أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ) (المائده / 117) - إذا قدرت «أن» مصدریه - : وإنها وصلتها عطف بیان علی الهاء.

النوع السادس : اشتراطهم المفرد فی بعض المعمولات و الجمله فی بعض

فمن الأول : الفاعل ونائبه.

و من الثانی : خبر «أن» المفتوحه إذا خففت ، وخبر القول المحکی ، نحو : «قولی لا إله إلا الله» ، وحرج بذکر المحکی قولک : «قولی حق» ، وکذلک خبر ضمیر الشأن ، وعلی هذا فقوله تعالی : (وَمَن یَکْتُمْهَا فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ) (البقره / 283) إذا قدر ضمیر «إنه» للشأن ، لزم کون «آثم» خبراً مقدماً و «قبله» مبتدأ مؤخراً ، وإذا قدر راجعاً إلی اسم الشرط جاز ذلک ، وو أن یکون «آثم» الخبر و «قلبه» فاعل به ، وخبر أعال المقاربه وجواب الشرط وجواب القسم ، ومن الوهم قول بعضهم فی (فَطَفِقَ مَسْحًا بِالسُّوقِ وَالْأَعْنَاقِ) (ص / 33) : إن «مسحاً» خبر «طفق» ، والصواب : أنه مصدر لخبر محذوف ، أی : یمسح مسحاً.

النوع السابع : اشتراط الجمله الفعلیه فی بعض المواضع و الاسمیه فی بعض

ومن الأول : جمله الشرط غیر «لولا» ، وجمله جواب «لو ولولا ولو ما» ،

[شماره صفحه واقعی : 119]

ص: 410

والجملتان بعد «لما» ، والجمل التالیه أحرف التحضیض ، وجمله أخبار أفعال المقاربه ، وخبر «أن» المفتوحه بعد «لو» عند الزمخشری ومتابعیه ، نحو : (وَلَوْ أَنَّهُمْ آمَنُوا) (البقره / 103).

ومن الثانی : الجمله بعد «اذا» الفجائیه ، و «لیتما» علی الصحیح فیهما.

ومن الوهم فی الأول : أن ینول من لا یذهب إلی قول الأخفش والکوفیین فی نحو : (وَإِنِ امْرَأَهٌ خَافَتْ) (النساء / 128) (وَإِنْ أَحَدٌ مِّنَ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجَارَکَ) (التوبه / 6) و (إِذَا السَّمَاءُ انْشَقَّتْ) (الانشقاق / 1) : إن المرفوع مبتدأ ، وذلک خطأ؛ لأنه خلاف قول من اعتمد علیهم ، وإنما قاله سهواً ، وأما إذا قال ذلک الأخفش أو الکوفی فلا یعد ذلک الإعراب خطأ؛ لأن هذا مذهبذهبوا إلیه ولم یقولوه سهواً عن قاعده. نعم الصواب خلاف قولهم فی أصل المسأله ، وأجازوا أن یکون المرفوق محمولاً علی إضمار فعل کما یقول الجمهور ، وأجاز الکوفیون وجهاً ثالثاً ، وهو أن یکون فاعلاً بالفعل المذکور علی التقدیم والتأخیر ، مستدلین علی جواز ذلک بنحو قول الزباء :

413- ما للحمال مشیها وئیدا***أجَنلاً یحملن أم حدیداً (1)

فیمن رفع «مشیها» ، وذلک عند الجماعه مبتدأ حذف خبره وبقی معمول الخبر ، أی : مشیها یکون وئیداً أو یوجد وئیداً ، ولا یکون بدل بعض من الضمیر المستتر فی الظرف کما کان فیمن جره بدل اشتمال من «الجمال»؛ لأنه عائد علی «ما» الاستفهامیه ، ومتی اُبدل اسم من اسم استفهام وجب اقتران البدل بهمزه الاستفهام ، فکذلک حکم ضمیر الاستفهام ، ولأنه لا ضمیر فیه راجع إلی المبدل منه. 12

[شماره صفحه واقعی : 120]

ص: 411


1- شرح شواهد المغنی : 2 / 0912

ومن الوهم فی الثانی : تجویز کثیر من النحویین الاشتغال فی نحو : «خرجت فإذا زید یضربه عمرو» ومن العجب أن ابن الحاجب أجاز ذلک فی کافیته مع قوله فیهما فی بحث الظروف : وقد تکون للمفاجأه فیلزم المبتدأ بعدها.

النوع الثامن : اشتراطهم فی بعض الجمل الخبریه و فی بعضها الإنشائیه

فلأول کثیر ، کالصله والصفه والحال والحمله الواقعه خبراً لِ«کان» أو خبراً لِ«إنّ» أو لضمیر الشأن ، قیل : أو خبرا للمتبدأ أو جواباً للقسم غیر الاستعطافیّ.

ومن الثانی : جواب القسم الاستعطافی.

و ما ورد علی خلاف ما ذکر مؤول. کقوله : (1)

414- حتی إذا کاد الظّلام یختلط***جاؤوا بمذق هل رأیتَ الذئب قطْ

وتخریجه علی اضمار القول ، أی : بمذق مقول عند رؤیته ذلک.

وینبغی أن یستثنی من منع ذلک فی خبری «إنّ» وضمیر الشأن خبر «أن» المفتوحه إذا خففت؛ فإنه یجوز أن یکون جمله دعائیه ، کقوله تعالی : (وَالْخَامِسَهَ أَنَّ غَضَبَ اللَّهِ عَلَیْهَا) (النور / 9) ، فی قراء من قرأ «أن» تالتخفیف و «غضب» بالفعل و «ألله» فاعل ، وإذا لم نلتزم فول الجمهور فی وجوب کون اسم «أن» هذه ضمیر شأن فلا استثناء بالنسبه إلی ضمیر الشأن؛ إذ یمکن أن یقدر : «والخامسه أنها».

ومن الوهم فی هذا الباب : قول بعضهم فی قوله تعالی : (وَانظُرْ إِلَی الْعِظَامِ کَیْفَ نُنشِزُهَا) 0البقره / 259) : إن جمله الاستهام حال من «العظام» ، ونالصواب : أن

[شماره صفحه واقعی : 121]

ص: 412


1- قال البغدادی : «وهذا قیل للعجاج». شرح أبیات مغنی اللبیب : 5 / 7.

«کیف» وحدها حال من مفعول «ممشز» ، وأن الجمله بدل من «العظام» ولا یلزم من جواز کون الحال المفرجه استفهاماً جواز ذلک فی الجمله؛ لأن الحال کالخبر وقد جاز بالاتفاق نحو : «کیف زید؟» ، واختلف فی نحو : «زید کیف هو؟».

النوع التاسع : اشتراطهم لبعض الأسماء أن یوصف و لبعضها ألا یوصف

فمن الأول : مجرور «ربّ» إذا کان ظاهراً ، و «أیّ» فی النداء و «الجماء» فی قولهم : «جاؤوا الجماءالغفیر» ، وما وطئ به من خبر أو صفه أو حال ، نحو : «زید رجل صالح» و «مررت بزید الرجل الصالح» ، (وَلَقَدْ ضَرَبْنَا لِلنَّاسِ فِی هَٰذَا الْقُرْآنِ) (الزمر / 27) ، إلی قوله تعالی : (قرآناً عربیاً).

ومن ثم أبطلل أبو علی کون الظرف من قول الأعشی :

415- رُبَّ رِفدٍ هرقتَه ذلک الیو***م وأسری من معشر أقیال(1)

متعلقاً بِ «أسری»؛ لئلا یخلوما عطف علی مجرور «رب» من صفه.

ومن الثانی : فاعلا «نعم وبئس» ، والأسماء المتوغله فی شبه الحرف إلا «مَن و ما» النکرتین؛ فإنهما یوصفان ، نحو : «مررت بمن معجب لک» وهو عوی فی القیاس؛ لأنها معربه ، ومن ذلک الضمیر ، وجوز الکسائی نعته إن کان لغائب والنعت لغیر التوضیح ، نحو : (قُلْ إِنَّ رَبِّی یَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَّامُ الْغُیُوبِ) (سبأ / 48) ، فقدر «علام» نعتاً للضمیر المستتر فی «یقذف بالحق» ، وأجاز غیر الفارسی وابن السراج نعت فاعلی «نعم وبئس» تمسکاً بقول زهیر بن أبی سُلمی :

[شماره صفحه واقعی : 122]

ص: 413


1- شرح أبیات مغنی اللبیب : 7 / 233.

416- نعم الفتی المُرّی أنت إذاهم***حضروا لدی الحجرات نار الموقد (1)

وحمله الفارسی وابن السراج علی البدل. وقال ابن مالک : یمتنع نعته إذا قصد بالنعت التخصیص مع إقامه الفاعل مقام الجنس ؛ لأن تخصیصه حینئذ مناف لذلک القصد ، فأما إذا تؤول بالجامع لأکمل الخصال فلا مانع من نعته حینئذ ؛ لإمکان أن ینوی فی النعت ما نوی فی المنعوت ، وعلی هذا یحمل البیت. انتهی.

وقال الزمخشری وأبوالبقاء فی (وکم أهلکنا قبلهم من قرن هم أحسن) (مریم / 74) : إنّ الجمله بعد «کم» صفه لها ، والصواب أنها صفه لِ (قرن) وجمع الضمیر حملاً علی معناه کما جمع وصف (جمیع) فی (وإن کلّ لمّا جمیع لدینا محضرون) (یس / 32).

النوع العاشر : تخصیصهم جواز وصف بعض الأسماء بمکان دون آخر

کالعامل من وصف ومصدر ؛ فإنه لا یوصف قبل العمل ویوصف بعده وکالموصول ؛ فإنه لا یوصف قبل تمام صلته ویوصف بعد تمامها ، وتعمیمهم الجواز فی البعض ، وذلک هو الغالب.

ومن الوهم فی الأول : قول بعضهم فی قول الحطیئه :

417- أزمعتُ یأساً مبیناً من نوالکم***ولن تری طارداً للحر کالیاس (2)

: إن من متعلقه بِ یأساً ، والصواب : أن تعلقها بِ یئست محذوفاً ، لأن المصدر لا یوصف قبل أن یأتی معموله.

وقال أبو البقاء فی (وَلا آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرامَ یَبْتَغُونَ فَضْلا) (المائده / 2) : لایکون «یبتغون» نعتاً لِ «آمین» ؛ لأن اسم الفاعل إذا وصف لم یعمل فی الاختیار ، بل هو حال من «آمین» ، انتهی. وهذا قول ضعیف ، والصحیح : جواز الوصف بعدالعمل.

[شماره صفحه واقعی : 123]

ص: 414


1- شرح شواهد المغنی : 2 / 915.
2- شرح شواهد المغنی : 2 / 916.
النوع الحادی العشر : إجازتهم فی بعض أخبار النواسخ أن یتصل بالناسخ

نحو قول الفضل بن العباس :

418- وکان ولیَّ العهد بعد محمد***علیٌ وفی کل المواطن صاحبه (1)

ومنع ذلک فی البعض ، نحو قول أمیر المؤمنین علیه السلام : «فإن تقوی الله دواء داء قلوبکم»(2).

ومن الوهم فی هذا قول المبرد فی قولهم : «إن من أفضلهم کان زیداً» : إنه لا یجب أن یحمل علی زیاده «کان» کما قال سیبویه ، بل یجوز أن تقدر «کان» ناقصه ، واسمها ضمیر «زید» ، لأنه متقدم رتبه؛ إذ هو اسم «إن» و «من أفضلهم» خبر «کان» و «کان» ومعمولاها خبر «إن» فلزمه تعدیم خبر «إن» علی اسمها مع أنه لیس ظرفاً ولا مجروراً ، وهذا لایجیزه أحد.

النوع الثانی عشر : إیجابهم لبعض معمولات الفعل و شبهه أن یتقدم

کالاستفهام والشرط و «کم» الخبریه ، نحو : (فَأَیَّ آیَاتِ اللَّهِ تُنکِرُونَ) (غافر / 81) ، (أَیَّمَا الْأَجَلَیْنِ قَضَیْتُ) (القصص / 28) ولبعضها أن یتأخر ، إما لذاته کالفاعل ونائبه ومشبهه ، أولضعف الفعل کمفعول التعجب ، نحو قول الإمام علی بن الحسین علیه السلام : «سبحانک ما أجلّ شأنک»(3) ، أو لعارض معنوی أو لفظی وذلک کالمفعول فی نحو : «ضرب موسی عیسی»؛ فإن تقدیمه یوهم أنه مبتدأ وأن الفعل مسند إلی ضمیره ، وکالمفعول الذی هو «أی» الموصوله ، نحو : «ساَکرم أیهم جاءنی» ، کأنهم قصدوا الفرق بینها وبین «أی» الشرطیه والاستفهامیه ، والمفعول الذی هو «أن» وصلتها ، نحو : «عرفت أنک فاضل» ، کرهوا الابتداء بِ «أن»

[شماره صفحه واقعی : 124]

ص: 415


1- أدب الطف : 1 / 129.
2- نهج البلاغه : ط 189 / 635.
3- الصحیفه الکامله السجادیه ، الدعاء السابع والأربعون : 328.

المفتوحه؛ لئلا یلتبس بِ «أنّ» التی بمعنی «لعل» وإذا کان المبتدأ الی أصله التقدیم یجب تأخره إذا کان «أنّ» وصلتها ، نحو : (وَآیَهٌ لَّهُمْ أَنَّا حَمَلْنَا ذُرِّیَّتَهُمْ) (یس / 41) ، فأن یجب تأخر المفعول الذی أصله التأخیر ، نحو : (وَلَا تَخَافُونَ أَنَّکُمْ أَشْرَکْتُم) (الأنعام / 81) ، أحق وأولی. وکمقول قامل اعترن بلام الابتداء أو القسم ، أو حرف الاستثناء أو «ما» النافیه ، أو «لا» فی جواب القسم.

ومن الوهم فی الأول : قول ابن عصفور فی (أَوَلَمْ یَهْدِ لَهُمْ کَمْ أَهْلَکْنَا) (السجده / 26) : إن «کم» فاعل «یهد» ، فإن قلت : خرجه علی لغه حکاها الأخفش وهی أن بعض العرب لا یلتزم صدریه «کم» الخبریه ، قلنا : قد اعترف برداءتها ، فخریج التنزیل علیها بعد ذلک رداءه. والصواب : أ ، الفاعل مستتر راجع إلی «الله» سبحانه وتعالی ، أی : أولم یبین الله لهم ، أ, إلی «الهدی» والأول قول أبی البقاء ، والثانی قول الزجاج ، وقال الزمخشری : الفاعل الجمله ، وقد مر أن الفاعل لا یکون جمله ، و «کم» مفعول (أهلکنا) والجمله مفعول (یهد) وهومعلق عنها ، و «کم» الخبریه تعلِّق خلافاً لأکثرهم.

ومن الوهم فی الثانی : قول بعضهم فی قوله تعالی : (إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ کُلُّ أُولَٰئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا) (الإسراء / 36) إن «عنه» مرفوع المحل بِ «مسؤولا» ، والصواب : أن اسم «کان» ضمیر المکلف وإن لم یجر له ذکر ، وأن المرفوع بِ «مسؤولاً» مستتر فیه راجع إلیه أیضاً ، وأن «عنه» فی موضع نصب.

النوع الثالث عشر : منعهم من حذف بعض الکلمات و إیجابهم حذف بعضها

فمن الأول : الفاعل ، ونائبه ، والجار الباقی عمله ، إلا فی مواضع ، نحو قولهم : «اللهِ لأفعلن» و «بکم درهم اشتریت» أی : والله وبکم من درهم.

[شماره صفحه واقعی : 125]

ص: 416

ومن الثانی : أحد معمولی «لات» ، کقول أمیرالمؤمنین علیه السلام : «وقد أدبرت الحیله وأقبلت الغیله ولات حین مناص»(1).

ومن الوهم فی هذا النوع : قول ابن مالک فی أفعال ألاستثناء نحو : «قاموا لیس زیداً ، ولا یکون زیداً ، وما خلا زیدأً» : إن مرفوعهن محذوف ، وهو کلمه «بعض» مضافه إلی ضمیر نم تقدم. والصواب : أنه مضمر عائد إما علی کلمه «بعض» مضافه إای ضمیر من تقدم. والصواب : أنه مضمر عائد إما علی اسم الفاعل المفهوم من الفعل ، أی : لا یکون هو - أی القائم - زیداً ، وإما علی المصدر الیمفهوم من الفعل ، وذلک فی یغیر «لیس» و «لایکون» تقول : «قاموا خلا زیداً» أی : جانب هو - أی : قیامهم - زیداً.

النوع الرابع عشر : تجویز هم فی الشعر ما لایجوز فی النثر

و ذلک کثیر ، وقد اُفرد بالتصنیف ، وعکیه ، وهو غریب جداً ، وذلک بدلا الغلط والنسیان ، زعم بعض القدماء أنه لا یجوز یفی الشعر؛ لأنه یقع غالباً عن تروّ وفکر.

النوع الخامس عشر : اشتراطهم وجود الرابط فی بعض المواضع و فقده فی بعض

فلأول : قد مضی مشروحاً : والثانی : الجمله المضاف إلیها ، نحو قول الإمام علی بن الحسین علیه السلام : «ولا تخزنی یوم تبعثنی للعائک» (2). فأما قول النابغه الجعدی :

419- مضت سنه لعام ولدت فیه***وعشر بعد ذاک وحجتان (3)

فنادر ، وهذا الحکم خفی علی أکثر النحویین ، والصواب فی مثل قولک : «أعجبنی یوم ولدت فیه» : تنوین الیوم ، وجعل الجمله بعده صفه له ، وکذلک

[شماره صفحه واقعی : 126]

ص: 417


1- نهج البلاغه : ط 233 / 771.
2- الصحیفه الکامله السجادیه ، الدعاء السابع والأربعون : 351.
3- شرح شواهد المغنی : 2 / 902.

«أجمع» و ما یتصرف منه فی باب التوکید ، یجب تجریده من ضمیر المؤکد ، وأما قولهم : «جاء القوم بأجمعهم» فهو بضم المیم لابفتحها ، وهو جمع لقولک : «جمع» علی حد قولهم : «فلس وأفلس» والمعنی : جاؤوا بجماعتهم ، ولو کان توکیداً لکانت الباء فیه زائده ؛ فکان یصح إسقاطها.

النوع السادس عشر : اشتراطهم لبناء بعض الأسماء أن تقطع عن الإضافه

کَ «قبل وبعد وغیر» ، ولبناء بعضها أن تکون مضافه ، وذلک «أیّ» الموصوله ؛ فإنها لاتبنی إلا إذا اُضیفت وکان صدر صلتها ضمیراً محذوفاً ، نحو : (أَیُّهُمْ أَشَدُّ) (مریم / 69).

ومن الوهم فی ذلک : قول ابن الطراوه : (هم أشد) مبتدأ وخبر ، و «أی» مبنیه مقطوعه عن الإضافه ، وهذا مخالف لرسم المصحف ولإجماع النحویین.

الجهه السابعه : أن یحمل کلاماً علی شیء و یشهد استعمال آخر فی نظیر ذلک الموضع بخلافه
اشاره

و له أمثله :

الأول : قولهم فی (أَیْنَ شُرَکَائِیَ الَّذِینَ کُنتُمْ تَزْعُمُونَ) (القصص / 62) ، إن التقدیر : تزعمونهم شرکاء ، والأولی أن یقجر : تزعمون أنهم شرکاء؛ بدلیل : (وَمَا نَرَیٰ مَعَکُمْ شُفَعَاءَکُمُ الَّذِینَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فِیکُمْ شُرَکَاءُ) (الأنعام / 94) ، ولأن الغالب علی «رعم» ألا یقع علی المفعولین صریحاً ، بل علی «أن» وصلتها ، ولم نقع فی التنزیل إلّا کذلک.

ومثله فی هذا الحکم : «تعلم» ، قال أنس بن زنیم :

420- تعلم رسول الله أنک مدرکی***وأن وعیداً منک کالأجذ بالید (1)

[شماره صفحه واقعی : 127]

ص: 418


1- السیره النبویه : 4 / 66.

و عکسهما فی ذلک «هب» بمعنی «ظن» فالغالب تعدیه إلی صریح المفعولین کقول ابن همّام السلولی :

421- فقلت : أجرنی أبا خالد***وإلا فهبنی امرأ هالکا (1)

و وقوعه علی «أن» وصلتها نادر.

الثانی : قولهم فی (إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَأَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لایُؤْمِنُونَ) (البقره / 6) : إن (لایؤمنون) مستأنف ، أو خبر لِ «إن» ، وما بینهما اعتراض ، والأولی الأول ؛ بدلیل : (وَسَوآءٌ عَلَیْهِمْ أَأَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لایُؤْمِنُونَ) (یس / 10).

الثالث : قولهم فی نحو : (وَما رَبُّکَ بِظَلاّم) (فصلت / 46) ، (وَمَا اللهُ بِغافِل) (البقره / 74) : إن المجرور فی موضع نصب أو رفع علی الحجازیه والتمیمیه ، والصواب : الأول ؛ لأن الخبر بعد «ما» لم یجئ فی التنزیل مجرداً من الباء إلا وهو منصوب ، نحو : (ما هُنَّ أُمَّهاتِهِمْ) (المجادله / 2) ، (ماهذا بَشَراً) (یوسف / 31).

تنبیه حول احتمال بعض المواضع أکثر من وجه

وقد یحتمل الموضع أکثر من وجه ، ویوجد ما یرجح کلاً منها ، فینظر فی أولاها ، کقوله تعالی : (فاجعل بیننا وبینک موعداً) (طه / 58) ، فإن الموعد محتمل للمصدر ، ویشهد له : (لا نخلفه نحن ولا أنت) (طه / 58) ، وللزمان ویشهد له : (قال موعدکم یوم الزینه) (طه / 59) ، وللمکان ویشهد له : (مکاناً سویً) (طه / 58) ، وإذا اُعرب مکاناً بدلاً منه لا ظرفاً لِ نخلفه تعین ذلک.

[شماره صفحه واقعی : 128]

ص: 419


1- شرح شواهد المغنی : 2 / 923.
الجهه الثامنه : أن یحمل المعرب علی شیء و فی ذلک الموضع ما یدفعه

و هذا أصعب من الذی قبله ، وله أمثله :

أحدها : قول الأخفش وتبعه أبوالبقاء فی (ولا الذین یموتون وهم کفّار) (1) (النساء / 18) : إن اللام للابتداء ، والذین مبتدأ ، والجمله بعده خبره ، ویدفعه أن الرسم «ولا» ، وذلک یقتضی أنه مجرور بالعطف علی (الذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ) (النساء / 18) لا مرفوع بالابتداء ، والذی حملهما علی الخروج عن ذلک الظاهر أن من الواضح أن المیت علی الکفر لا توبه له ؛ لفوات زمن التکلیف. ویمکن أن یدعی لهما أن الألف فی «لا» زائده کالألف فی (لاَ أَذْبَحَنَّهُ) (النمل / 21) ؛ فإنها زائده فی الرسم ، وکذا فی (لاَ أَوْضَعُوا) (التوبه / 47) ، والجواب : أن هذه الجمله لم تذکر لیفاد معناها بمجرده بل لیسوی بینها وبین ما قبلها ، أی : إنه لا فرق فی عدم الانتفاع بالتوبه بین من أخرها إلی حضور الموت وبین من مات علی الکفر ، وحمل الرسم علی خلاف الأصل مع إمکانه غیر سدید.

الثانی : قول بعضهم فی (وَإِذا کالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ یُخْسِرُونَ) (المطففین / 3) : إن «هم» الاُولی ضمیر رفع مؤکد للواو والثانیه کذلک ، أو مبتدأ وما بعده خبره ، والصواب : أن «هم» مفعول فیهما ؛ لرسم الواو بغیر ألف بعدها ، ولأن الحدیث فی الفعل لا فی الفاعل ؛ إذالمعنی : إذا أخذوا من الناس استوفوا ، وإذا أعطوهم أخسروا ، وإذا جعلت الضمیر لِ «المطففین» صار معناه : إذا أخذوا استوفوا وإذا تولوا الکیل أو الوزن هم علی الخصوص أخسروا ، وهو کلام متنافر ؛ 8)

[شماره صفحه واقعی : 129]

ص: 420


1- (إِنَّمَا التَّوْبَهُ عَلَی اللَّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَهٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِن قَرِیبٍ فَأُولَٰئِکَ یَتُوبُ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَکَانَ اللَّهُ عَلِیمًا حَکِیمًا وَلَیْسَتِ التَّوْبَهُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئَاتِ حَتَّیٰ إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ وَلَا الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَهُمْ کُفَّارٌ أُولَٰئِکَ أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا أَلِیمًا) (النساء : 17 و 18)

لأن الحدیث فی الفعل لا فی المباشر.

الثالث : قول کثیر من النحویین فی قوله تعالی : (إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ إِلاّ مَنِ اتَّبَعَکَ) (الحجر / 42) : إنه دلیل علی جواز استثناء الأکثر ، والصواب : أن المراد بالعباد المخلصون لا عموم المملوکین ، وأن الاستثناء منقطع ؛ بدلیل سقوطه فی آیه سبحان : (إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ وَکَفی بِرَبِّکَ وَکِیلا) (الإسراء / 65).

الجهه التاسعه : ألا یتأمل عند وجود المشتبهات

و لذلک أمثله :

أحدها : نحو : «زید أحصی ذهناً ، وعمرو أحصی مالا» فإن الأول علی أن «أحصی» اسم تفضیل ، والمنصوب تمییز ، مثل : «أحسن وجهاً» ، والثانی علی أن «أحصی» فعل ماض ، والمنصوب مفعول ، مثل : (وَأَحْصی کُلَّ شَیء عَدَداً) (الجن / 28).

ومن الوهم : قول بعضهم فی (أَحْصی لِما لَبِثُوا أَمَداً) (الکهف / 12) : إنه من الأول ؛ فإن الأمد لیس محصیاً بل محصی ، وشرط التمییز المنصوب بعد «أفعل» کونه فاعلاً فی المعنی کَ «زید أکثر مالا» ، بخلاف «مال زید أکثر مال».

الثانی : نحو قول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «والناس منقوصون مدخولون إلاّ مَن عصم الله» (1) ؛ فإن الثانی خبر أو صفه للخبر ، ونحو قولک : «زید رجل صالح» فإن الثانی صفه لا غیر ؛ لأن الأول لا یکون خبراً علی انفراده ؛ لعدم الفائده ، ومثلهما : «زید عالم یفعل الخیر» و «زید رجل یفعل الخیر».

وزعم الفارسی أن الخبر لا یتعدد مختلفاً بالإفراد والجمله ، فیتعین عنده

[شماره صفحه واقعی : 130]

ص: 421


1- نهج البلاغه : ح 335 / 1247.

کون الجمله الفعلیه صفه فیهما ، والمشهور فیهما الجواز ، کما أن ذلک جائز فی الصفات ، وعلیه قول بعضهم فی (فَإِذاهُمْ فَرِیقانِ یَخْتَصِمُونَ) (النمل / 45) : إن (یختصمون) خبر ثان أو صفه ، ویحتمل الحالیه أیضاً ، أی : فإذاهم مفترقون مختصمین ، وأوجب الفارسی فی (کُونُوا قِرَدَهً خاسِئِینَ) (البقره / 65) کون «خاسئین» خبراً ثانیاً ؛ لأن جمع المذکر السالم لایکون صفه لما لایعقل.

الثالث : «رأیتُ زیداً فقیهاً» و «رأیتُ الهلال طالعاً» فإن «رأی» فی الأول علمیه ، و «فقیهاً» مفعول ثان ، وفی الثانی بصریه ، و «طالعاً» حال ، وتقول : «ترکت زیداً عالماً» فإن فسرت «ترکت» بِ «صیرت» فَ «عالماً» مفعول ثان ، أو بِ «خلّفت» فحال.

الرابع : (اغْتَرَفَ غُرْفَهً بِیَدِهِ) (البقره / 249) إن فتحت الغین فمفعول مطلق ، أو ضممتها فمفعول به ، ومثلهما : «حسوتُ حَسوه ، وحُسوه».

الجهه العاشره : أن یخرج علی خلاف الظاهر لغیر مقتض

کقول مکی فی (لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَالاْذی کَالَّذِی یُنْفِقُ مالَهُ رِئآءَ النّاسِ وَلا یُؤْمِنُ بِاللهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ) (البقره / 264) : إن الکاف نعت لمصدر محذوف ، أی : إبطالا کالذی ، ویلزمه أن یقدر إبطالا کإبطال إنفاق الذی ینفق ، والوجه : أن یکون «کالذی» حالا من الواو ، أی : لا تبطلوا صدقاتکم مشبهین الذی ینفق ، فهذا الوجه لا حذف فیه.

وقولِ بعضهم فی قول ابن حاجب : «الکلمه لفظ» أصله : الکلمه هی لفظ ، ومثله : قول ابن عصفور فی شرح الجمل : إنه یجوز فی «زید هوالفاضل» أن یحذف

[شماره صفحه واقعی : 131]

ص: 422

«هو» ، مع قوله وقول غیره : إنه لایجوز حذف العائد فی نحو : «جاء الذی هو فی الدار» ؛ لأنه لا دلیل حینئذ علی المحذوف ، ورده علی من قال فی بیت الفرزدق :

422- فأصبحوا قد أعاد الله نعمتهم***إذهم قریش وإذ ما مثلهم بشر (1)

إن «بشر» مبتدأ ، و «مثلهم» نعت لمکان محذوف ، خبره ، أی : وإذ ما بشر مکاناً مثل مکانهم ، بأن «مثلا» لا یختص بالمکان ، فلا دلیل حینئذ.

خاتمه حول الحذف
شروط الحذف
اشاره

و إذ قد انجر بنا القول إلی ذکر الحذف فلنوجه القول إلیه ؛ فإنه من المهمات فنقول :

ذکر شروطه ، وهی ثمانیه :

أحدها : وجود دلیل حالی

کقولک لمن رفع سوطاً : «زیداً» بإضمار «إضرب» ، أو مقالی کقولک لمن قال : من أضرب؟ : «زیداً» ، وإنما یحتاج إلی ذلک إذا کان المحذوف الجمله بأسرها کما مثلنا ، أو أحد رکنیها ، نحو : (قالَ سَلامٌ قَوْمٌ مُنْکَرُونَ) (الذاریات / 25) ، أی : سلام علیکم أنتم قوم منکرون ، فحذف خبر الاُولی ومبتدأ الثانیه ، أو لفظاً یفید معنی فیها هی مبنیه علیه ، نحو : (تَاللهِ تَفْتَؤُا) (یوسف / 85) ، أی : لا تفتؤا ، وأما إذا کان المحذوف فضله فلا یشترط لحذفه وجدان الدلیل ، ولکن یشترط ألا یکون فی حذفه ضرر معنوی کما فی قولک : «ما ضربت إلا زیداً» أو صناعی کما فی قولک : «زید ضربته».

ولاشتراط الدلیل فیما تقدم امتنع حذف الموصوف فی نحو قول

[شماره صفحه واقعی : 132]

ص: 423


1- شرح شواهد المغنی : 1 / 237.

أمیرالمؤمنین علیه السلام : «الفقر الموت الأکبر» (1) بخلاف نحو قوله علیه السلام : «ولکنه إله واحد کما وصف نفسه» (2) وحذف المضاف فی نحو جاءنی غلام زید بخلاف نحو : (وَجآءَ رَبُّکَ) (الفجر / 22) ، وحذف المبتدأ إذا کان ضمیر الشأن ؛ لأن مابعده جمله تامه مستغنیه عنه ، ومن ثم جاز حذفه فی باب «إنّ» نحو : «إن بک زید مأخوذ» ؛ لأن عدم المنصوب دلیل علیه.

وقال الجمهور : لایجوز «لاتدن من الأسد یأکلک» بالجزم ؛ لأن الشرط المقدر إن قدر مثبتاً - أی : فإن تدن - لم یناسب فعل النهی الذی جعل دلیلا علیه ، وإن قدر منفیاً - أی : فإلاّتدن - فسد المعنی ، بخلاف «لا تدن من الأسد تسلم» ؛ فإن الشرط المقدر منفی ، وذلک صحیح فی المعنی والصناعه.

ولک أن تجیب عن الکسائی فی إجازته الجزم بأنه یقدر الشرط مثبتاً مدلولا علیه بالمعنی لا باللفظ ؛ ترجیحاً للقرینه المعنویه علی القرینه اللفظیه وهذا وجه حسن إذا کان المعنی مفهوماً.

تنبیهان

أحدهما : أن دلیل الحذف نوعان : الأول : غیر صناعی ، وینقسم إلی حالی ومقالی کما تقدم ، والثانی : صناعی ، وهذا یختص بمعرفته النحویون ؛ لأنه إنما عرف من جهه الصناعه ، وذلک کقولهم فی «قمت وأصکّ عینه» : إن التقدیر : وأنا أصک ؛ لأن واو الحال لا تدخل علی المضارع المثبت الخالی من «قد» ، وفی (وَلکِنْ رَسُولَ اللهِ) (الأحزاب / 40) : إن التقدیر : ولکن کان رسول الله ؛ لأن ما بعد «لکن» لیس

[شماره صفحه واقعی : 133]

ص: 424


1- نهج البلاغه : ح 154 / 1166.
2- تحف العقول : 55.

معطوفاً بها ؛ لدخول الواو علیها ، ولا بالواو ؛ لأنه مثبت وما قبلها منفی ، ولا یعطف بالواو مفرد علی مفرد إلا وهو شریکه فی النفی والإثبات ، فإذا قدر ما بعد الواو جمله صح تخالفهما کما تقول : «ما قام زید وقام عمرو».

التنبیه الثانی : شرط الدلیل اللفظی أن یکون طبق المحذوف؛ فلایجوز «زید ضارب وعمرو» أی : ضارب ، وترید بِ «ضارب» المحذوف معنی یخالف المذکور بأن نقدر أحد هما بمعنی السفر من قوله تعالی : (وَإِذَا ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ) (النساء / 101) ، الآخر بمعنی الإیلام المعروف ، ومن ثم أجمعوا علی جواز «زید قائم وعمرو ، وإنّ زیداً قائم وعمرو» وعلی منع (1) «لیت زیداً قائم وعمرو» وکذا فی «لعل وکأن»؛ لأن الخبر المذکور ومتمیّی أو مترجّی أو مشبه به ، والخبر المحذوف لیس کذلک؛ لأنه خبر المبتدأ.

فإن قلت : فکیف تصنع بقوله تعالی : (إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ) (الأحزاب / 56) فی قراءه من رفع ، وذلک محمول عند البصریین علی الحذف من الأول لدلاله الثانی ، أی : إن الله یصلی وملائکته یصلون ، ولیس عطفاً علی الموضع و (یصلون) خبراً عنهما؛ لئلا یتوارد عاملان علی معمول واحد ، والصلاه المذکوره بمعنی الاستغفار ، والمحذوفه بمعنی الرحمه.

قلنا : الصواب : أن الصلاه لغه بمعنی واحد ، وهو العطف ثم العطف بالنسبه

[شماره صفحه واقعی : 134]

ص: 425


1- قال الشمنی : وفی شرح : حکایه الإجماع غلی منع ذلک فی «لیت ولعل وکأن» أمر غریب لایحتمل مثله المصنف (ابن هشام)؛ فإن الخلاف فی المسأله مشهور ، مذکور فی التسهیل وغیره. المنصف : 2 / 244.

إلی الله سبحانه وتعالی الرحمه وإلی الملائکه الاستغفار وإلی الآدمیین دعاء بعضهم لبعض.

وأما قول الجماعه فبعید من جهات : إحداها : اقتضاؤه الاشتراک والأصل عدمه؛ لما فیه من الإلباس ، حتی إن قوماً نفوه ، ثم المثبتون له یقولون : متی عارضه غیره مما نفالف الأصل کالمجاز قدم علیه. والثانیه : أنا لا نعرف فی العربیه فعلاً واحداً یختلف معناه باختلاف المسند إلیه إذا کان الإسناد حقیقیا. والثالثه : أن الرحمه فعلها متعد والصلاه فعلها قاصر ، ولا یحسن تفسیر القاصر بالمتعدی. والرابعه : انه لو قیل مکان «صلی علیه» : «دعا علیه» انعکس المعنی ، وحق المترادفین صحه حلول کل منهما محل الآخر.

الشرط الثانی : ألا یکون ما نحذف کالجزء

فلا یحذف الفاعل ولا نائبه ولا مشبهه ، وقد مضی الرد علی الن مالک فی مرفوع أفعال الاستثناء.

الثالث : ألا یکون مؤکداً

و هذا الشرط اوّل من ذکره الأخفش ، منع فی نحو : «الذی رأیت زید» أن یؤکد العائد المحذوف بقولک : «نفسه»؛ لأن المؤکد مرید الطول ، والحاذف مرسد للاختصار ، وتبعه الفارسی ، فردّ فی کتاب «الأغفال» قول الزجاج فی (إِنْ هَٰذَانِ لَسَاحِرَانِ) (طه / 63) : إن التقدیر : إن هذان لهما ساحران ، فقال : الحذف والتوکید تاللام متنافیان ، وتبع أبا علی أبوالفتح ، فقال فی الحصائص : لایجوز «الذی ضربت نفسه زید» کمالانجوز إدغام نحو : «إقعنسس»؛ لما فیهما جمیعاً من نقض الغرض ، وتبعهم ابن مالک فقال : لا نجوز حذف عامل المصدر المؤکد کَ «ضربت ضرباً»؛ لأن المقصزد به تقویه عامله وتقریر معناه ، والحذف مناف

[شماره صفحه واقعی : 135]

ص: 426

لذلک. وهؤلائ کلهم مخالفون للخلیل وسیبویه أیضاً ، فإن سیبویه سأل الخلیل عن نحو : «مررت بزید وأتانی أخوه أنفسهما» کیف ینطق بالتوکید؟ فأجاله بأنه یرفع بتقدیر : هما صاحبای أنفسهما ، وینصب بتقدیر : أعنیهما أنفسهما ووافقها علی ذلک جماعه ، واستدلوا بقول العرب :

423- إن محلاً وإن مرتحلاً***[وإن فی السَفْر إذ مضوا مهلا](1)

و «إن مالا وإن ولداً» فحذفوا الخبر مع أنه مؤکد بِ «إنّ» ، وفیه نظر ؛ فإن المؤکد نسبه الخبر إلی الاسم ، لا نفس الخبر ، وقال الصفار : إنما فرّ الأخفش من حذف العائد فی نحو : «الذی رأیته نفسه زید» ؛ لأن المقتضی للحذف الطول ، ولهذا لایحذف فی نحو : «الذی هو قائم زید» فإذا فروا من الطول فکیف یؤکدون؟ وأما حذف الشیء لدلیل وتوکیده فلا تنافی بینهما ؛ لأن المحذوف لدلیل کالثابت.

الرابع : ألا یؤدی حذفه إلی اختصار المختصر

(2) فلا یحذف اسم الفعل دون معموله ؛ لأنه اختصار للفعل ، وأما قول سیبویه فی «زیداً فاقتله» : إن التقدیر : علیک زیداً ، فقالوا : إنما أراد تفسیر المعنی لا الإعراب ، وإنما التقدیر : ألزم زیداً.

الخامس : ألا یکون عاملا ضعیفاً

فلا یحذف الجار والجازم والناصب للفعل ، إلا فی مواضع قویت فیها الدلاله وکثر فیها استعمال تلک العوامل ، ولایجوز القیاس علیها.

السادس : ألا یکون عوضاً عن شیء

فلا تحذف «ما» فی «أما أنت منطلقاً انطلقت» ولا کلمه «لا» من قولهم : «افعل هذا إمّالا» ولا التاءمن «عده وإقامه

[شماره صفحه واقعی : 136]

ص: 427


1- تقدم برقم 209.
2- قال المحقق الری رحمه الله : وأما الظرف والجار والمجرور : «أمامک ودونک زیداً» بنصب «زید» کان فی الأصل : أمامک وزید ودونک زید فخذه فقد أمکنک ، اختصر هذا الکلام الطویل؛ لغرض حصول الفراغ منه بالسرعه؛ لیبادر المأمور إلی الامتصال قبل أن یتباعد عنه زید ... شرح الکافیه : 2 / 68.

واستقامه» ، فأما قوله تعالی : (وَإِقامِ الصَّلاهِ) (النور / 37) فمما یجب الوقوف عنده.

السابع و الثامن : ألا یؤدی حذفه إلی تهیئه العامل للعمل و قطعه عنه

ولا إلی إعمال العامل الضعیف مع إمکان إعمال العامل القوی ، وللأمر الأول منع البصریون حذف المفعول الثانی من نحو : «ضربنی وضربته زید» ؛ لئلا یتسلط علی «زید» ثم یقطع عنه برفعه بالفعل الأول ، ولاجتماع الأمرین امتنع عند البصریین أیضاً حذف المفعول فی نحو : «زید ضربته» ؛ لأن فی حذفه تسلیط «ضربت» علی العمل فی «زید» مع قطعه عنه وإعمال الابتداء مع التمکن من إعمال الفعل ، ثم حملوا علی ذلک : «زید ما ضربته ، أو هل ضربته» فمنعوا الحذف وإن لم یؤدّ إلی ذلک.

تنبیه حول مخالفه الشرطین السابع و الثامن من شروط الحذف

ربما خولف مقتضی هذین الشرطین أو أحدهما فی ضروره أو قلیل من الکلام.

فالأول : کقول الأسود بن یعفر :

424- وخالد یحمد ساداتنا***بالحق لا یحمد بالباطل (1)

وقیل : هو فی صیغ العموم أسهل ، ومنه قراءه ابن عامر : (وَکلٌّ وَعَدَ اللهُ الْحُسْنی) (الحدید / 10).

والثانی : کقول عاتکه بنت عبدالمطلب :

425- بِعُکاظَ یعشی الناظری-***ن إذاهم لمحوا شعاعه (2)

فإن فیه تهیئه «لمحوا» للعمل فی «شعاعه» مع قطعه عن ذلک بإعمال «یُعشی»

[شماره صفحه واقعی : 137]

ص: 428


1- شرح أبیات مغنی اللبیب : 7 / 280.
2- شرح أبیات مغنی اللبیب : 7 / 283.

فیه ، ولیس فیه إعمال ضعیف دون قوی.

وذکر ابن مالک فی قوله : (1)

426- عممتَهُم بالندی حتّی غُواتهم***فکنتَ مالِکَ ذی غیّ وذی رَشَد

إنه یروی «غواتهم» بالأوجه الثلاثه ، فإن ثبتت روایه الرفع فهو من الوارد فی النوع الأول فی الشذوذ ؛ إذ لاضروره تمنع من الجر والنصب ، وقد رویا.

بیان : أنه قد یظن أن الشیء من باب الحذف و لیس منه

جرت عاده النحویین أن یقولوا : یحذف المفعول اختصاراً أو اقتصاراً ، ویریدون بالاختصار الحذف لدلیل ، وبالاقتصار الحذف لغیر دلیل ویمثلونه بنحو : (کُلُوا وَاشْرَبُوا) (البقره / 60) ، أی : أو قعوا هذین الفعلین ، وقول العرب فیما یتعدی إلی اثنین : «من یسمع یخل» أی : تکن منه خیله.

و التحقیق أن یقال : إنه تاره یتعلق الغرض بالإعلام بمجرد وقوع الفعل من غیر تعیین من أوقعه أو من اُو قع علیه ، فیجاء بمصدره مسنداً إلیه فعل کون عام ، فیقال : «حصل حریق أو نهب».

وتاره یتعلق بالإعلام بمجرد إیقاع الفاعل للفعل ، فیقتصر علیهما ، و لا یذکر المفعول ، ولا ینوی ، إذ المنوی کالثابت ، ولا یسمی محذوفاً ؛ لأن الفعل ینزل لهذا القصد منزله مالا مفعول له ، ومنه : (رَبِّیَ الَّذِی یُحْیِی وَیُمیِتُ) (البقره / 258) ، (هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ) (الزمر / 9) ، (وَکُلُوا وَاشْرَبُوا وَلا تُسْرِفُوا) (الأعراف / 31) ، (وَإِذا رَأَیْتَ ثَمَّ) (الإنسان / 20) ؛ إذ المعنی : ربی الذی یفعل الإحیاء والإماته ، وهل یستوی من یتصف بالعلم ومن ینتفی عنه العلم ،

[شماره صفحه واقعی : 138]

ص: 429


1- تقدم برقم 98.

وأوقعوا الأکل والشرب ، وذروا الإسراف ، وإذا حصلت منک رؤیه هنالک.

وتاره یقصد إسناد الفعل إلی فاعله وتعلیقه بمفعوله ، فیذکران نحو قوله تعالی : (لا تَأْکُلُوا الرِّبا) (آل عمران / 130) ، (وَلا تَقْرَبُوا الزِّنی) (الإسراء / 32) ، وقول أمیرالمؤمنین (علیه السلام) : «وما أصغرها فی نعم الآخره» (1). وهذا النوع إذا لم یذکر مفعوله قیل : محذوف ، نحو : (ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَما قَلی) (الضحی / 3) ، وقد یکون فی اللفظ ما یستدعیه فیحصل الجزم بوجوب تقدیره ، نحو : (أَهذَا الَّذِی بَعَثَ اللهُ رَسُولا) (الفرقان / 41).

بیان : مکان المقدر

القیاس أن یقدر الشیء فی مکانه الأصلی ، لئلا یخالف الأصل من وجهین : الحذف ، ووضع الشیء فی غیر محله.

فیجب أن یقدر المفسر فی نحو : «زیداً رأیته» مقدماً علیه ، وجوز البیانیون تقدیره مؤخراً عنه ، وقالوا : لأنه یفید الاختصاص حینئذ ، ولیس کما توهموا ، وإنما یرتکب ذلک عند تعذر الأصل ، أو عند اقتضاء أمر معنوی لذلک.

فالأول : نحو : «أیهم رأیته؟» ؛ إذ لا یعمل فی الاستفهام ما قبله ، ونحو : (وَأَمّا ثَمُودَ فَهَدَیْناهُمْ) (فصلت / 17) فیمن نصب ؛ إذ لا یلی «أما» فعل ، وقد مضی فی نحو : «فی الدار زید» أن متعلق الظرف یقدر مؤخراً عن «زید» ، لأنه فی الحقیقه الخبر ، وأصل الخبر أن یتأخر عن المبتدأ ، ولکن یحتمل تقدیره مقدماً لمعارضه أصل آخر ، وهو أنه عامل فی الظرف ، وأصل العامل أن یتقدم علی المعمول ، اللهم إلا أن ».

[شماره صفحه واقعی : 139]

ص: 430


1- نهج البلاغه : ط 108 / 327. والضمیر من «أصغرها» عائد إلی «نعم» من «نعمک».

یقدر المتعلق فعلا فیجب التأخیر ؛ لأن الخبر الفعلی لا یتقدم علی المبتدأ فی مثل هذا.

والثانی : نحو متعلق باء البسمله الشریفه ؛ فإن الزمخشری قدره مؤخراً عنها ؛ لأن قریشاً کانت تقول : باسم اللات والعزی نفعل کذا ؛ فیؤخرون أفعالهم عن ذکر ما اتخذوه معبوداً لهم تفخیماً لشأنه بالتقدیم ؛ فوجب علی الموحد أن یعتقد ذلک فی اسم الله تعالی ؛ فإنه الحقیق بذلک ، ثم اعترض بِ (اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ) (العلق / 1) وأجاب بأنها أول سوره نزلت ، فکان تقدیم الأمر بالقراءه فیها أهم ، وأجاب عنه السکاکی بتقدیرها متعلقه بِ (اقْرَأْ) (1) (العلق / 3) الثانی. واعترضه بعضهم باستلزامه الفصل بین المؤکد وتأکیده بمعمول المؤکد. وهذا سهو منه ؛ إذ لا توکید هنا ، بل اُمر أولا بإیجاد القراءه ، وثانیاً بقراءه مقیده ، ونظیره : (الَّذِی خَلَقَ ، خَلَقَ الاْنْسانَ) (العلق / 1 و 2) ومثل هذا لا یسمیه أحد توکیداً ، ثم هذا الإشکال لازم له علی قوله : إن الباء متعلقه بِ (اقرأ) الأول ؛ لأن تقیید الثانی إذا منع من کونه توکیداً فکذا تقیید الأول ثم لو سلم ففصل الموصوف من صفته بمعمول الصفه جائز باتفاق ، کَ «مررت برجل عمراً ضارب» فکذا فی التوکید ، وقد جاء الفصل بین المؤکد والمؤکد فی (وَلا یَحْزَنَّ وَیَرْضَیْنَ بِمآ آتَیْتَهُنَّ کُلُّهُنَّ) (الأحزاب / 51) مع أنهما مفردان ، والجمل أحمل للفصل.

تنبیه حول اجتماع شرطین لهما جواب واحد

ذکروا أنه إذا اعترض شرط علی آخر نحو : «إن أکلتِ إن شربتِ فأنت طالق» فإن الجواب المذکور للسابق منهما ، وجواب الثانی محذوف مدلول علیه بالشرط الأول وجوابه ، کما قالوا فی الجواب المتأخر عن القسم والشرط ، ولهذا ).

[شماره صفحه واقعی : 140]

ص: 431


1- (اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ خَلَقَ الْإِنسَانَ مِنْ عَلَقٍ اقْرَأْ وَرَبُّکَ الْأَکْرَمُ). (العلق / 1 - 3).

قال بعض فی المثال المذکور : إنها لا تطلق حتی تقدم المؤخر وتؤخر المقدم ، وذلک لأن التقدیر حینئذ : إن شربت فإن أکلت فأنت طالق. وهو حسن.

بیان : مقدار المقدر

ینبغی تقلیله ما أمکن لتقل مخالفه الأصل ، ولذلک کان تقدیر الأخفش فی «ضربی زیداً قائماً» : ضربه قائماً ، أولی من تقدیر باقی البصریین : حاصل إذا کان أو إذ کان قائماً ؛ لأنه قدر اثنین وقدروا خمسه ، ولأن التقدیر من اللفظ أولی. وضعف قول بعضهم فی (وَاُشرِبُوا فِی قُلُوبِهمُ الْعِجْلَ) (البقره / 93) : إن التقدیر : حب عباده العجل ، والأولی تقدیر الحب فقط.

ینبغی أن یکون المحذوف من لفظ المذکور مهما أمکن

فیقدر فی ضربی زیداً قائماً : ضربه قائماً ، فإنه من لفظ المبتدأ وأقل تقدیراً ، دون «إذ کان ، أو إذا کان» ویقدر «إضرب» دون «أهن» فی «زیداً اضربه».

فإن منع من تقدیر المذکور معنی أو صناعه قدر مالا مانع له.

فالأول : نحو : «زیداً اضرب أخاه» یقدر فیه «أهن» دون «اضرب» فإن قلت : «زیداً أهن أخاه» قدرت «أهن».

والثانی : نحو : «زیداً امرر به» تقدر فیه : «جاوز» دون «امرر» ؛ لأنه لایتعدی بنفسه ، نعم إن کان العامل مما یتعدی تاره بنفسه وتاره بالجار نحو : «نصح» فی قولک : «زیداً نصحت له» جاز أن یقدر : «نصحت زیداً» بل هو أولی من تقدیر غیر الملفوظ به.

[شماره صفحه واقعی : 141]

ص: 432

إذا دار الأمر بین کون المحذوف مبتدأ وکونه خبراً فأیهما أولی؟

قال الواسطی : الأولی : کون المحذوف المبتدأ؛ لأن الخبر محط الفائده وقال العبدی : الأولی کونه الخبر؛ لأن التجوز فی أواخر الجمله أسهل ، نقل القولین ابن إیاز.

ومثال المسأله : (فَصَبْرٌ جَمِیلٌ) (یوسف / 18) ای : شأنی صبر جمیل ، أو صبر جمیل أمثل من غیره.

ولو عرض ما یوجب التعیین عمل به / کما فی «نعم الرجل زید» علی القول بأنهما جملتان؛ اذ لا یحذف الخبر وجوباً إلّا إذا سد شیء مسده ، ومثله : «حبذا زید» إذا حمل علی الحذف.

وجزم کثیر من النحویین فی نحو قول أمیرالمؤمنین علیه السلام : «فلعمری لقد فوّق لکم سهم الوعید»(1) و «وأیم الله لأنصفن المظلوم من ظالمه»(2) بأن المحذوف الخبر ، وجوز ابن عصفور کونه المبتدأ ، ولذلک لم یعده فی ما یجب فیه حذف الخبرح لعدم تعینه عنده لذلک قال فی نحو «أیمن الله لأفعلن» : والتقدیر إما : قسمی أیمن الله ، أو أیمن الله قسم لی ، انتهی.

ولو قدرت : أیمن الله قسمی ، لم یمتنع؛ إذ المعرفه المتأخره عن معرفه یجب کونها الخبر ، علی الصحیح.

[شماره صفحه واقعی : 142]

ص: 433


1- نهج البلاغه : ط 234 / 781. والضمیر من «فوق» عائد إلی «عدو الله».
2- نهج البلاغه : ط 136 / 417.
إذا دار الأمر بین کون المحذوف فعلا و الباقی فاعلا ...

و کونه مبتدأ و الباقی خبراً ، فالثانی أولی

؛ لأن المبتدأ عین الخبر ، فالمحذوف عین الثابت ، فیکون الحذف کلا حذف فأما الفعل فإنه غیر الفاعل.

اللهم إلا أن یعتضد الأول بروایه اُخری فی ذلک الموضع ، أو بموضع آخر یشبهه ، أو بموضع آت علی طریقته.

فالأول : کقول نهشل بن حرّی :

427- لیُبک یزید ، ضارع لخصومه***ومختبط مما تُطیح الطوائح (1)

فیمن رواه مبنیاً للمفعول ؛ فإن التقدیر : یبکیه ضارع ، ولایقدر المرفوع مبتدأ حذف خبره ؛ لأنه قد ثبتت فاعلیته فی روایه من بنی الفعل فیها للفاعل.

والثانی : کقوله تعالی : (وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمواتِ وَالاَْرْضَ لَیَقُولُنَّ اللهُ) (الزخرف / 87) فلا یقدر : «لیقولن هوالله» بل «خلقهم الله» ؛ لمجی ذلک فی شبه هذا الموضع ، وهو : (وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّموات وَالاَْرْضَ لَیَقُولُنَّ خَلَقَهُنَّ الْعَزِیزُ الْعَلِیمُ) (الزخرف / 9) وفی مواضع آتیه علی طریقته ، نحو : (قالَتْ : مَنْ أَنْبَأکَ هذا قالَ : نَبَّأنِیَ الْعَلِیمُ الخَبِیرُ) (التحریم / 3) ، (قالَ مَنْ یُحْیِی الْعِظامَ وَهِیَ رَمِیمٌ قُلْ : یُحْیِیهَا الَّذی أَنْشَأَها) (یس / 78 و 79).

إذا دار الأمر بین کون المحذوف أولا أو ثانیاً ، فکونه ثانیاً أولی

وفیه مسائل :

[شماره صفحه واقعی : 143]

ص: 434


1- شرح أبیات مغنی اللبیب : 7 / 296.

منها : نحو : «مقول ومبیع» والمحذوف منهما واو مفعول ، والباقی عین الکلمه ، خلافاً للأخفش.

ومنها : نحو : «إقامه واستقامه» والمحذوف منهما ألف الإفعال والاستفعال ، والباقی عین الکلمه ، خلافا للأخفش أیضاً.

ومنها : نحو : «زید وعمرو قائم» ومذهب سیبویه أن الحذف فیه من الأول ؛ لسلامته من الفصل ، ولأن فیه إعطاء الخبر للمجاور ، مع أن مذهبه فی نحو قول عبدالله بن رواحه :

428- یا زیدَ زیدَ الیعملات الذُبَّل***تطاول اللیل هُدِیتَ فانزل (1)

أن الحذف من الثانی ، قال ابن الحاجب : إنما اعترض بالمضاف الثانی بین المتضایفین ؛ لیبقی المضاف إلیه المذکور فی اللفظ عوضاً مما ذهب وأما هنا فلو کان «قائم» خبراً عن الأول لوقع فی موضعه ؛ إذ لا ضروره تدعو إلی تأخیره إذ کان الخبر یحذف بلا عوض ، نحو : «زید قائم وعمرو» من غیر قبح فی ذلک ، انتهی.

وقیل أیضا : کل من المبتدأین عامل فی الخبر ، فالأولی إعمال الثانی ؛ لقربه ، ویلزم من هذا التعلیل أن یقال بذلک فی مسأله الإضافه.

تنبیه حول أن الخلاف فیما سبق إنما یقع عند التردد

الخلاف إنما هو عند التردد ، وإلا فلا تردد فی أن الحذف من الأول فی قول عمرو بن امرئ القیس :

[شماره صفحه واقعی : 144]

ص: 435


1- تقدم برقم 373.

429- نحن بماعندنا ، وأنت بما عن-***دک راض ، والرأی مختلف (1)

ومن الثانی فی قوله تعالی : (قُلْ لَئِنْ اجْتَمَعَتِ الاِْنْسُ وَالجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأتُونَ بِمِثْلِهِ) (الإسراء / 88)؛ إذ لو کان الجواب للثانی لجزم ، فقلنا بذلک فی نحو : (فَأَمّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ فَرَوْحٌ) (الواقعه / 88 و 89).

وجواب الثانی فی هذا الکلام من حیث المعنی هو الشرط الأول وجوابه ، کما أن الجواب من حیث المعنی فی «أنت ظالم إن فعلت» ما تقدم علی الشرط ، بل قال جماعه : إنه الجواب فی الصناعه أیضاً.

وقد تکلف بعضهم فی البیت ، فزعم أن «نحن» للمعظم نفسه ، وأن «راض» خبر عنه ، ولایحفظ مثل : «نحن قائم» بل یجب فی الخبر المطابقه ، نحو : (وَإِنّا لَنَحْنُ الصّافُّونَ ، وَإِنّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ) (الصافات / 165 و 166) ، وأما (قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ) (المؤمنون / 99) فافرد ثم جمع ؛ فلأن غیر المبتدأ والخبر لایجب لهما من التطابق ما یجب لهما.

ذکر أما کن من الحذف یتمرن بها المعرب
حذف الاسم المضاف
اشاره

(وَجآءَ رَبُّکَ) (الفجر / 22) ، (فَأَتَی اللهُ بُنْیانَهُمْ) (النحل / 26) أی : أمره ؛ لاستحاله الحقیقی.

ومن ذلک ما نسب فیه حکم شرعی إلی ذات ؛ لأن الطلب لا یتعلق إلا بالأفعال ، نحو (حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهاتُکُمْ) (النساء / 23) أی : استمتاعهن.

ومن ذلک : ما علق فیه الطلب بما قد وقع ، نحو : (أَوْفُوا بِالْعُقُودِ) (المائده / 1)

[شماره صفحه واقعی : 145]

ص: 436


1- شرح أبیات مغنی اللبیب : 7 / 300.

(وَأوْفُوا بِعَهْدِ اللهِ) (النحل / 91) فإنهما قولان قد وقعا فلایتصور فیهما نقض ولا وفاء ، وإنما المراد الوفاء بمقتضاهما ، ومنه : (فَذلِکُنَّ الَّذِی لُمْتُنَّنِی فِیهِ) (یوسف / 32) ؛ إذ الذوات لا یتعلق بها لوم ، والتقدیر : فی حبه ؛ بدلیل (قَدْ شَغَفَها حُبّاً) (یوسف / 30) ، أو فی مراودته ؛ بدلیل : (تُراِودُ فَتاها) (یوسف / 30) ، وهو أولی ؛ لأنه فعلها بخلاف الحب.

تنبیه إذا أمکن تقدیر المضاف قبل أحد جزأین قدّر قبل الثانی

إذا احتاج الکلام إلی حذف مضاف یمکن تقدیره مع أول الجزأین و مع ثانیهما فتقدیره مع الثانی أولی ، نحو : (اَلْحَجُّ أَشْهُرٌ) (البقره / 197) ونحو : (وَلکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ) (البقره / 177) فیکون التقدیر : الحج حج أشهر ، والبر بر من آمن ، أولی من أن یقدر : أشهر الحج أشهر ، وذا البر من آمن ؛ لأنک فی الأول قدرت عند الحاجه إلی التقدیر ، ولأن الحذف من آخر الجمله أولی.

حذف المضاف إلیه

یکثر فی یاء المتکلم مضافاً إلیها المنادی ، نحو : (رَبِّ اغْفِرْلِی) (الأعراف / 151) وفی الغایات ، نحو : (للهِ الاَْمْرُ مِنْ قَبْلُ وَمِنْ بَعْدُ) (الروم / 4) أی : من قبل الغلب ومن بعده ، وفی «أی وکل وبعض» و «غیر» بعد «لیس» وربما جاء فی غیر هن ، نحو : (فَلا خَوْف عَلَیْهِمْ) (المائده / 69) فیمن ضم ولم ینون ، أی : فلا خوف شیء علیهم.

حذف اسمین مضافین

(فَإِنَّها مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ) (الحج / 32) أی : فإن تعظیمها من أفعال ذوی

[شماره صفحه واقعی : 146]

ص: 437

تقوی القلوب ، (قَبْضَهً مِنْ أَثَرِ الرَّسُولِ) (طه / 96) أی : من أثر حافر فرس الرسول.

حذف ثلاث متضایفات

(فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ) (النجم / 9) أی : فکان مقدار مسافه قربه مثل قاب قوسین ، فحذفت ثلاثه من اسم «کان» وواحد من خبرها ، کذا قدره الزمخشری.

تنبیه حول تفسیر : قاب قوسین

للقاب معنیان : القدر ، وما بین مقبض القوس وطرفیها وعلی تفسیر الذی فی الآیه بالثانی فقیل : هی علی القلب ، والتقدیر : قابی قوس ، ولو اُرید هذا لأغنی عنه ذکر القوس.

حذف الموصول الاسمی

ذهب الکوفیون والأخفش إلی إجازته ، وتبعهم ابن مالک ، وشرط فی بعض کتبه کونه معطوفاً علی موصول آخر ، ومن حجتهم : (آمَنّا بِالَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْنا وَأُنْزِلَ إِلَیْکُمْ) (العنکبوت / 46) ، وقول حسان :

430- أمن یهجو رسول الله منکم***ویمدحه وینصره سواء (1)

أی : «والذی اُنزل» ، «ومن یمدحه».

[شماره صفحه واقعی : 147]

ص: 438


1- شرح أبیات مغنی اللبیب : 7 / 306 ، السیره النبویه : 4 / 66.
حذف الصله

یجوز قلیلاً؛ لد لاله صله اُخری ، کقوله : (1)

431- وقند الذی واللات عندک إحْنَهٌ***علیک ، فلا یغررک کید العوائد

أی : الذی عادک ، أو دلاله غیر ها کقول عبید بن الأبرص :

432- نحن الاُلی فاجمع جمو***عک ثم وجههم إلینا (2)

أی : نحن الُالی عرفوا بالشجاعه.

حذف الموصوف

قوله تعالی : (وَعِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرفِ) (الصافات / 48) أی : حور قاصرات ، (وَأَلَنّا لَهُ الْحَدِیدَ ، أَنِ اعْمَلْ سابِغات) (سبأ / 10 و 11) أی : دروعاً سابغات.

واختلف فی المقدر مع الجمله فی نحو : «منا ظعن ومنا أقام» فبعضهم یقدرون موصوفاً ، أی : فریق ، والکوفیون یقدرون موصولا ، أی : «الذی» أو «من» والأول أقیس ؛ لأن اتصال الموصول بصلته أشد من اتصال الموصوف بصفته ؛ لتلازمهما.

[شماره صفحه واقعی : 148]

ص: 439


1- شرح أبیات مغنی اللبیب : 7 / 310. لم تقف علی قائله.
2- شرح شواهد المغنی : 1 / 258.
حذف الصفه

(تُدَمِّرُ کُلَّ شَیْء) (الأحقاف / 25) ای : سلطت علیه ؛ بدلیل (ما تَذَرُمِنْ شَیء أَتَتْ عَلَیْهِ إلاّ جَعَلَتْهُ کالرّمِیمِ) (الذاریات / 42) ، (قالُوا الْآنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ) (البقره / 71) أی : الواضح ، وإلا کان مفهومه کفراً.

حذف المعطوف

ویجب أن یتبعه العاطف ، نحو : (لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقاتَلَ) (الحدید / 10) أی : ومن أنفق من بعده ، دلیل التقدیر : أن الاستواء إنما یکون بین شیئین ، ودلیل المقدر : (أُولئِکَ أَعْظَمُ دَرِجَهً مِنَ الَّذِینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقاتَلُوا) (الحدید / 10). ونحو : (وَلَهُ ما سَکَنَ) (الأنعام / 13) أی : وما تحرک ، وإذا فسر «سکن» بِ «إستقر» لم یحتج إلی هذا.

حذف المعطوف علیه

(اضْرِبْ بِعَصاکَ الْحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ) (البقره / 60) أی : «فضرب فانفجرت» وزعم ابن عصفور أن الفاء فی (فَانْفَجَرَتْ) هی فاء «فضرب» وأن فاء (فَانْفَجَرَتْ) حذفت ؛ لیکون علی المحذوف دلیل ببقاء بعضه ، ولیس بشیء ؛ لأن لفظ الفاءین واحد ، فکیف یحصل الدلیل؟ وجوز الزمخشری ومن تبعه أن تکون فاء الجواب ، أی : فإن ضربت فقد انفجرت ، ویرده أن ذلک یقتضی تقدم الانفجار علی الضرب مثل : (إِنْ یَسْرِقْ فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُ) (یوسف / 77) إلا أن قیل : المراد «فقد حکمنا بترتب الانفجار علی ضربک».

[شماره صفحه واقعی : 149]

ص: 440

حذف المبدل منه

قیل فی (وَلا تَقُولُوا لِما تَصِفُ أَلْسِنَتُکُمُ الکَذِبَ) (النحل / 116) ، وفی (کَما أَرْسَلْنا فِیکُمْ رَسُولا مِنْکُمْ) (البقره / 151) : إن «الکذب» بدل من مفعول (تصف) المحذوف ، أی : لما تصفه ، وکذلک فی «رسولا» بناء علی أن «ما» فی «کما» موصول اسمی ، ویرده أن فیه إطلاق «ما» علی الواحد من اُولی العلم ، والظاهر : أن «ما» کافه ، وأظهر منه أنها مصدریه ، لإبقاء الکاف حینئذ علی عمل الجر ، وقیل فی «الکذب» : إنه مفعول إما لِ (تقولوا) والجملتان بعده بدل منه ، أی : لا تقولوا الکذب لما تصفه ألسنتکم من البهائم بالحل أو الحرمه ، وإما لمحذوف ، أی : فتقولون الکذب ، وإما لِ (تصف) علی أن «ما» مصدریه والجملتان محکیتا القول ، أی : لا تحللوا وتحرموا لمجرد قول تنطق به ألسنتکم ، وقرئ بالجر بدلا من «ما» علی أنها اسم ، وبالرفع وضم الکاف والذال جمعاً لِ «کذوب» صفه للفاعل. وقیل فی «لا إله إلا الله» : إن اسم الله تعالی بدل من ضمیر الخبر المحذوف.

حذف حرف العطف

بابه الشعر ، کقول الحطیئه :

433- إن امرأ رهطه بالشام ، منزله***بَرمل یَبرین جار شدّ ما اغتربا (1)

أی : ومنزله برمل یبرین ، کذا قالوا ، ولک أن تقول : الجمله الثانیه صفه ثانیه ، لامعطوفه. وحکی أبو زید : «أکلت خبزاً لحماً تمراً» فقیل : علی حذف الواو ، وقیل : علی بدل الإضراب ، وحکی أبو الحسن : «أعطه در هماً در همین ثلاثه» وخرّج علی إضمار «أو» ویحتمل البدل المذکور ، وقد خرج علی ذلک (وَلا عَلَی

[شماره صفحه واقعی : 150]

ص: 441


1- شرح أبیات مغنی اللبیب : 7 / 326.

الَّذِینَ إِذا مآ أَتَوْکَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لا أَجِدُ) (التوبه / 92) أی : وقلت ، وقیل : بل هو الجواب ، و (تَوَلَّواْ) (التوبه / 92) جواب سؤال مقدر ، کأنه قیل : فما حالهم إذ ذاک؟ وقیل : (تولوا) حال علی إضمار «قد» وأجاز الزمخشری أن یکون (قلت) استئنافاً ، أی : إذا ما أتوک لتحملهم تولوا ، ثم قدر أنه قیل : لم تولوا باکین؟ فقیل : (قُلْتَ لا أَجِدُ مآ أَحْمِلُکُمْ عَلَیْهِ) (التوبه / 92) ثم وسط بین الشرط والجزاء.

حذف «أن» الناصبه

هو مطرد فی مواضع معروفه ، وشاذ فی غیرها ، نحو : «خذ اللص قبل یأخذَک» و «مُرهُ یحفرَها» ولابد من تتبعها.

وإذا رفع الفعل بعد إضمار «أن» سهل الأمر ، ومع ذلک لا ینقاس ، ومنه : (قُلْ أَفَغَیْرَ اللهِ تَأْمُرُونِّی أَعْبُدُ) (الزمر / 64).

حذف نون التوکید

یجوز فی نحو : «لأفعلن» فی الضروره کقول عبدالله بن رواحه :

434- فلا وأبی لنأتیها جمیعاً***ولو کانت بها عرب وروم (1)

ویجب حذف الخفیفه إذا لقیها ساکن ، نحو : «اضرب الغلام» بفتح الباء ، والأصل : اضربن ، وقول الأضبط بن قریع :

435- ولا تهین الفقیر علک أن***ترکع یوماً والدهر قد رفعه (2)

[شماره صفحه واقعی : 151]

ص: 442


1- شرح شواهد المغنی : 2 / 932.
2- تقدم برقم 125.

وإذا وقف علیها تالیه ضمه أو کسره ، ویعاد حینئذ ما کان حذف لأجلها فیقال فی «اضربُن یا قوم» : اضربوا ، وفی «اضربِن یاهند» : اضربی ، قیل : وحذفها فی غیر ذلک ضروره کقوله : (1)

436- اضربَ عنک الهموم طارقها***ضربک بالسیف قَونَسَ الفرس

وقیل : ربما جاء فی النثر ، وخرج بعضهم علیه قراءه من قرأ (أَلَمْ نَشْرَحَ) (الشرح / 1) بالفتح ، وقیل : إن بعضهم ینصب بِ «لم» ویجزم بِ «لن» ، ولک أن تقول : لعل المحذوف فیهما الشدیده ، فیجاب بأن تقلیل الحذف والحمل علی ما ثبت حذفه أولی.

حذف نونی التثنیه و الجمع

تحذفان للإضافه ، نحو قوله تعالی : (تَبَّتْ یَدَآ أَبِی لَهَبٍ) (المسد / 1) وقول حسان فی علی علیه السلام :

437- فیارَب انصرناصریه لنصرهم***إمام هدی کالبدر یجلو الدیاجیا (2)

ولشبه الإضافه ، نحو : «لا غلامی لزید» و «لا مکرمی لعمرو» إذا لم تقدر اللام مقحمه ، ولتقصیر الصله ، نحو : «الضاربا زیداً ، والضاربوا عمراً». وللام الساکنه قلیلا ، نحو : (لَذآئِقُوا الْعَذاب) (الصافات / 38) فیمن قرأه بالنصب ، وللضروره ، نحو قول تأبط شراً :

[شماره صفحه واقعی : 152]

ص: 443


1- قال السیوطی : «قیل : قاله طرفه بن العبد ، وقال ابن بری : إنه مصنوع علیه» شرح شواهد المغنی : 2 / 933.
2- الغدیر : 2 / 39.

438- هما خطتا إما إسار ومنه***وإمادم ، والقتل بالحر أجدر (1)

فیمن رواه برفع «إسار ومنه» وأما من خفض فبا لإضافه ، وفصل بین المتضایفین بِ «إما» فلم ینفک البیت عن ضروره.

حذف التنوین

یحذف لزوماً لدخول «أل» ، نحو : «الرجل» وللإضافه ، نحو : «غلامک» ولشبهها ، نحو : «لا مال لزید» إذا لم تقدر اللام مقحمه ، فإن قدرت فهو مضاف ، ولمانع الصرف ، نحو : «فاطمه» وللوقف فی غیر النصب ، وللاتصال بالضمیر ، نحو : «ضاربک» فیمن قال : إنه غیر مضاف ، ولکون الاسم علماً موصوفاً بما اتصل به واُضیف إلی علم ، من «ابن وابنه» اتفاقاً ، أو «بنت» عند قوم من العرب.

ویحذف لالتقاء الساکنین قلیلا کقول أبی الأسود الدؤلی :

439- وألقیّه غیر مستعتب***ولا ذاکر الله إلا قلیلا (2)

وإنما آثر ذلک علی حذفه للإضافه لإراده تماثل المتعاطفین فی التنکیر.

واختلف لم ترک تنوین «غیر» فی نحو : «قبضت عشره لیس غیر» فقیل : لأنه مبنی کَ «قبل وبعد» وقیل : لنیه الإضافه وإن الضمه إعراب وغیر متعینه ؛ لأنها اسم «لیس» لا محتمله لذلک وللخبریه ، ویرده أن هذا الترکیب مطرد ، ولا یحذف تنوین مضاف لغیر مذکور باطراد ، إلا إن أشبه فی اللفظ المضاف ، نحو : «قطع الله ید ورجل من قالها» فإن الأول مضاف إلی المذکور ، والثانی لمجاورته له مع أنه المضاف إلیه فی المعنی کأنه مضاف إلیه لفظاً.

[شماره صفحه واقعی : 153]

ص: 444


1- شرح شواهد المغنی : 2 / 975.
2- شرح شواهد المغنی : 2 / 934.
حذف «أل»

تحذف للإضافه المعنویه ، وللنداء ، نحو : «یا رحمن» إلا من اسم الله تعالی ، والجمل المحکیه ، قیل : والاسم المشبه به ، نحو : «یا الخلیفه هیبه» وسمع : «سلامُ علیکم» بغیر تنوین ، فقیل : علی إضمار «أل» ویحتمل کونه علی تقدیر المضاف إلیه ، والأصل : سلام الله علیکم ، وقال الخلیل فی «ما یحسن بالرجل خیرِ منک أن یفعل کذا» : هو علی نیه «أل» فی «خیر». ویرده أنها لا تجامع «من» الجاره للمفضول ، وقال الأخفش : اللام زائده ، ولیس هذا بقیاس ، والترکیب قیاسی ، وقال ابن مالک : «خیر» بدل وإبدال المشتق ضعیف والأولی أن یخرج علی قوله : (1)

440- ولقد أمر علی اللئیم یسبنی***فمضیت ثُمَّتَ قلت لایعنینی

حذف لام الجواب

وذلک ثلاثه :

حذف لام جواب «لو» ، نحو قوله تعالی : (لَوْ نَشَاءُ جَعَلْنَاهُ أُجَاجًا) (الواقعه / 70) ، وقول الإمام علی بن الحسین علیه السلام : «ولو دل مخلوق مخلوقاّ من یفسه علی مثل الذی دللت علیه عبادک منک کان موصوفاً بالإحسان (2)» وحذف لام «لقد» یحسن مع الطول ، نحو : (قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکّاها) (الشمس / 9).

وحذف لام «لأفعلن» یختص بالضروره کقول عامر بن الطفیل :

[شماره صفحه واقعی : 154]

ص: 445


1- تقدم برقم 359.
2- الصحیفه الکامله السجادیه ، الدعاء الخامس والأربعون : 301.

441- وقتیل مُرّه أثأرَنّ ، فإنه***فِرغ ، وإنّ أخاکم لم یُثأر (1)

حذف جمله القسم

کثیر جداً ، وهو لازم مع غیر الباء من حروف القسم ، وحیث قیل : «لأفعلن» أو «لقد فعل» أو «لئن فعل» ولم یتقدم جمله قسم فثم جمله قسم مقدره ، نحو : (لاَُعَذِّبَنَّهُ عَذاباً شَدِیداً) الآیه (النمل / 21) ، (وَلَقَدْ صَدَقَکُمُ اللهُ وَعْدَهُ) (آل عمران / 152) ، (لَئِنْ أُخْرِجُوا لایَخْرُجُونَ مَعَهُمْ) (الحشر / 12) واختلف فی نحو : «لزید قائم» ونحو : «إن زیداً قائم ، أو لقائم» هل یجب کونه جواباً لقسم أولا؟

حذف جواب القسم

یجب إذا تقدم علیه أو اکتنفه ما یغنی عن الجواب ، فالأول نحو : «زید قائم والله» ومنه : «إن جاءنی زید والله أکرمته». والثانی نحو : «زید والله قائم» ، فإن قلت : «زید والله إنه قائم ، أو لقائم» احتمل کون المتأخر عنه خبراً عن المتقدم علیه ، واحتمل کونه جواباً وجمله القسم وجوابه الخبر.

ویجوز فی غیر ذلک ، نحو : (وَالنّازِعاتِ غَرْقاً) (النازعات / 1) الآیات ، أی : لتبعثن ؛ بدلیل ما بعده ، وهذا المقدر هو العامل فی (یَوْمَ تَرْجُفُ) (النازعات / 6) أو عامله «اُذکر» وقیل : الجواب (إِنَّ فِی ذلِکَ لَعِبْرَهً) (النازعات / 26) وهو بعید ؛ لبعده.

[شماره صفحه واقعی : 155]

ص: 446


1- شرح شواهد المغنی 2 / 935.
حذف جمله الشرط

هو مطرد بعد الطلب ، نحو قوله تعالی : (فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللّهُ) (آل عمران / 31) أی : فإن تتبعونی یحببکم الله ، وقول أمیر المؤمنین علیه السلام : «تکلموا تعرفوا فإن المرء مخبوء تحت لسانه» (1) و «یا کمیل لا تأخذ إلا عنا تکن منا» (2).

وجاء بدونه ، نحو : (إِنَّ أَرْضِی واسِعَهٌ فَإِیّایَ فَاعْبُدُونِ) (العنکبوت / 56) أی : فإن لم یتأت إخلاص العباده لی فی هذه البلده فإیای فاعبدون فی غیرها.

وحذف جمله الشرط بدون الأداه کثیر کقول الأحوص :

442- فطلّقها فلست لها بکفء***وإلا یعلُ مفرِقک الحُسام(3)

أی وإن لا تطلقها.

حذف جمله جواب الشرط
اشاره

وذلک واجب إن تقدم علیه أو اکتنفه ما یدل علی الجواب ، فالأول نحو : «هو ظالم إن فعل» وقول النبی (صلی الله علیه وآله وسلم) فی المرائی : «یحرص فی العمل لله إذا کان عنده أحد ، ویکسل إذا کان وحده»(4).

والثانی نحو : «هو إن فعل ظالم» (وَإِنّا إِنْ شاءَ اللهُ لَمُهْتَدُونَ) (البقره / 70) ومنه : «والله إن جاءنی زید لأکرمنه».

[شماره صفحه واقعی : 156]

ص: 447


1- نهج البلاغه : ح 384 / 1272.
2- تحف العقول : 119.
3- شرح شواهد المغنی : 2 / 767.
4- تحف العقول : 23.

ویجوز حذف الجواب فی غیر ذلک ، نحو : (فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَبْتَغِی نَفَقاً فِی الاَْرْضِ) (الأنعام / 35) الآیه ، أی : فافعل. (وَلَوْ أَنَّ قُرْآناً سُیِّرَتْ بِهِ الْجِبالُ) (الرعد / 31) الآیه ، أی : لما آمنوا به ؛ بدلیل : (وَهُمْ یَکْفُرُونَ بِالرَّحْمنِ) (الرعد / 30) ، والنحویون یقدرون : لکان هذا القرآن ، وما قدرناه أظهر. (قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ کانَ مِنْ عِنْدِ اللهِ وَکَفَرْتُمْ بِهِ) (الأحقاف / 10) قال الزمخشری : تقدیره ألستم ظالمین ؛ بدلیل : (إِنَّ اللهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظّالِمِینَ) (الأحقاف / 10) ویرده أن جمله الاستفهام لاتکون جواباً إلا بالفاء مؤخره عن الهمزه ، نحو : «إن جئتک أفما تحسن إلی» ومقدمه علی غیرها ، نحو : «فهل تحسن إلی».

تنبیه حول ما یظن جواب شرط و لیس بجواب

التحقیق : أن من حذف الجواب مثل : (مَنْ کانَ یَرْجُو لِقآءَ اللهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللهِ لَآت) (العنکبوت / 5) ؛ لأن الجواب مسبب عن الشرط ، وأجل الله آت ، سواء اُوجد الرجاء أم لم یوجد ، وإنما الأصل : فلیبادر بالعمل فإن أجل الله لآت. ومثله : (وَإِنْ تَجْهَرْ بِالْقَولِ) (طه / 7) أی : فاعلم أنه غنی عن جهرک (فَإِنَّهُ یَعْلَمُ السِّرَّ) (طه / 7). (وَإِنْ یُکَذِّبُوکَ) (فاطر / 4) أی : فتصبر (فَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ) (فاطر / 4).

حذف الکلام بجملته

یقع ذلک باطراد فی مواضع :

أحدها : بعد حرف الجواب ، یقال : «أقام زید؟» فتقول : نعم ، و «ألم یقم زید؟» فتقول : «نعم» إن صدقت النفی و «بلی» إن أبطلته.

الثانی : بعد «نعم وبئس» إذا حذف المخصوص وقیل : إن الکلام جملتان ، نحو : (إِنّا وَجَدْناهُ صابِراً نِعْمَ الْعَبْدُ) (ص / 44).

[شماره صفحه واقعی : 157]

ص: 448

الثالث : بعد حروف النداء فی مثل : (یالَیْتَ قَوْمِی یَعْلَمُونَ) (یس / 26) إذا قیل : إنه علی حذف المنادی ، أی : یا هؤلاء.

الرابع : بعد «إن» الشرطیه کقول ابن الخطاب - لما اعترض علیه بأن فی الدار فاطمه (علیها السلام) - : «وإن» ، (1) أی : وإن کانت فی الدار فاطمه أحرقنّها علی من فیها.

الخامس : فی قولهم : «افعل هذا إمّالا» أی : إن کنت لا تفعل غیره فافعله.

حذف أکثر من جمله فی غیر ما ذکر
اشاره

قالوا فی قوله تعالی : (فَقَلْنا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِها ، کَذلِکَ یُحْیِی اللهُ الْمَوْتی) (البقره / 73) : إن التقدیر : فضربوه فحیی فقلنا : کذلک یحیی الله. وفی قوله تعالی : (أَنَا أُنَبِّئُکُم بِتَأْوِیلِهِ فَأَرْسِلُونِ) (یوسف / 45) الایه ، : إن التقدیر : فأرسلون إلی یوسف لأستعبره الرؤیا فأرسلوه فأتاه وقال له : یا یوسف. وفی قوله تعالی : (فَقُلْنَا اذْهَبا إِلَی الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِایاتِنا فَدَمَّرْناهُمْ) (الفرقان / 36) : إن التقدیر : فأتیاهم فأبلغاهم الرساله فکذبوهما فدمرناهم.

تنبیه حول ما ینظر فیه النحوی و المفسر و البیانی من الحذف

الحذف الذی یلزم النحوی النظر فیه هو ما اقتضته الصناعه ، وذلک بأن یجد خبراً بدون مبتدأ أو بالعکس ، أو شرطاً بدون جزاء أو بالعکس ، أو معطوفاً بدون معطوف علیه ، أو معمولا بدون عامل ، نحو : (لَیَقُولُنَّ اللهُ) (العنکبوت / 61) ونحو : ».

[شماره صفحه واقعی : 158]

ص: 449


1- فی الإمامه والسیاسه فی ص 19 : إن أبابکر تفقد قوماً تخلفوا عن بیعته عند علی فبعث إلیهم عمر فجاء فناداهم وهم فی دار علی فأبوا أن یخرجوا فدعا بالحطب وقال : والذی نفس عمر بیده لتخرجن أو لأحرقنها علی من فیها فقیل له : یا أبا حفص ، إن فیها فاطمه فقال : «وأن».

(قالُوا خَیْراً) (النحل / 30) ونحو : «خیر عافاک الله» ، وأما قولهم فی نحو : (سَرابِیلَ تَقِیکُم الْحَرَّ) (النحل / 81) : إن التقدیر : والبرد ، ونحو : (وَتِلْکَ نِعْمَهٌ تَمُنُّها عَلَیَّ أَنْ عَبَّدْتَ بَنِی إِسْرائِیلَ) (الشعراء / 22) : إن التقدیر : ولم تعبدنی ، ففضول فی فن النحو ، وإنما ذلک للمفسر ، وکذا قولهم : یحذف الفاعل ؛ لعظمته وحقاره المفعول أو بالعکس أو للجهل به أو للخوف علیه أو منه ونحو ذلک ، فإنه تطفل منهم علی صناعه البیان ، ولم نذکر بعض ذلک فی الکتاب جریاً علی عادتهم ، بل لأن وضعه لإفاده متعاطی التفسیر والعربیه جمیعاً.

[شماره صفحه واقعی : 159]

ص: 450

[شماره صفحه واقعی : 160]

ص: 451

الباب السادس : فی التحذیر من اُمور اشتهرت بین المعربین و الصواب خلافها و هی کثیره

منها : قولهم : «بل حرف إضراب» والصواب : حرف استدراک وإضراب؛ فإنها بعد النفی والنهی بمیزله «لکن» سواء.

ومنها : قولهم فی نحو : «ائتنی اُکرمک» : إن الفعل مجزوم فی جواب الأمر ، والصحیح : أنه جواب لشرط معدر ، وقد یکون إنما أرادوا تقریب المسافه علی المتعلمین.

ومنها : قولهم فی نحو قوله تعالی : (فَانکِحُوا مَا طَابَ لَکُم مِّنَ النِّسَاءِ مَثْنَیٰ وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ) (النساء / 3) : إن ابواو نائبه عن «أو» ولا یعرف ذلک فی اللغه ، وإنما یقوله بعض ضعفاء المعربین والمفسرین ، وأما الآیه فقال حیزه بن الحسین بأن الواو بمعنی «أو» عجز عن درک الحق ، فاعلموا أن الأعداد التی تجمع قسمان : قسم یؤتی به؛ لیضم بعضه إلی بعض وهو الأعداد الاُصول ، نحو : (لَاثَهِ أَیَّامٍ فِی

[شماره صفحه واقعی : 161]

ص: 452

الْحَجِّ وَسَبْعَهٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْکَ عَشَرَهٌ کَامِلَهٌ) (البقره / 196) وقسم یؤتی به لا لیضم بعضه إلی بعض ، وإنما یراد به الانفراد ، لا الاجتماع ، وهو الأعداد المعدوله کهذه الآیه ووآیه سوره فاطر(1) ، وقال : أی : منهم ذوو جناحین جناحین وجماعه ذوو ثلاثه ثلاثه وجماعه ذوو أربعه أربعه ، فکل جنس مفرد بعدد ، وقال ساعده بن جؤیه : ذوو ثلاثه ثلاثه وجماعه ذوو أربعه أربعه ، فکل جنس مفرد بعدد ، وقال ساعده بن جؤیه :

463- ولکنما أهلی بواد أنیسه***ذئاب تَبَغَّی الناس مثنی وموحد(2)

ولم یقولوا : ثلاث وخماس ، ویریدون ثمانیه کما قال الله تعالی : (ثَلاثَهِ أَیّام فِی الْحَجِّ وَسَبْعَه إِذا رَجَعْتُمْ) (البقره / 196).

وقال الزمخشری : فإن قلت : الذی اُطلق للناکح فی الجمع أن یجمع بین اثنین أو ثلاث أو أربع ، فما معنی التکریر فی «مثنی وثلاث ورباع»؟ قلت : الخطاب للجمیع ، فوجب التکریر لیصیب کل ناکح یرید الجمع ما أراده من العدد الذی اُطلق له ، کما تقول للجماعه : اقتسموا هذا المال در همین درهمین وثلاثه ثلاثه وأربعه أربعه ، ولو أفردت لم یکن له معنی.

فإن قلت : لم جاء العطف بالواو دون «أو»؟ قلت : کما جاء بها فی المثال المذکور ، ولو جئت فیه بِ «أو» لأعلمت أنه لا یسوغ له مأن یقسوموه إلا علی أحد أنواع هذه القسمه ، ولیس لهم أن یجمعوا بینها فیجعلوا بعض القسمه علی تثنیه وبعضها علی تثلیث وبعضها علی تربیع ، وذهب معنی تجویز الجمع بین أنواع القسمه الذی دلت علیه الواو ، وتحریره : أن الواو دلت علی إطلاق أن یأخذ الناکحون من أرادوا نکاحها من النساء علی طریق الجمع ، إن شاؤوا مختلفین فی

[شماره صفحه واقعی : 162]

ص: 453


1- (الْحَمْدُ لِلَّ-هِ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَاعِلِ الْمَلَائِکَهِ رُسُلًا أُولِی أَجْنِحَهٍ مَّثْنَیٰ وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ یَزِیدُ فِی الْخَلْقِ مَا یَشَاءُ إِنَّ اللَّ-هَ عَلَیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (فاطر / 1).
2- شرح شواهد المغنی : 2 / 942.

تلک الأعداد وإن کاؤوا متفقین فیها ، محظوراً علیهم ما وراء ذلک.

ومنها : قولهم : «المؤنث المجازی یجوز مقه التذکیر والتأنیث» والصواب : تقییده تالمسند إلی المؤنث المجازی ، وبکون المسند فعلاً أو شبهه ، وبکون المؤنث ظاهراً ، وذلک نحو : «طلع الشمس ویطلع الشمس وأطالعٌ الشمس» ولایجوز : «هذا الشمس ولا هو الشمس ولا الشمس هذا أو هو» ولا یجوز فی غیر ضروره : «الشمس طلع» خلافاً لاین کیسان ، واحتج بقول عامر بن جُوَین :

444- فلا مزنه ودَقَتَ ودقهَا***ولا أرض أبقل إبقالها(1)

قال : ولیس بضروره؛ لتمکنه من أن یقول «أبقلت إبقالها» بالنقلن ورد بأنا لا نسلم أن هذا الشاعر ممن اغته تخفیف الهمزه بنقل أو غیره.

ومنها : قولهم : «إن النکره إذا اُعیدت نکره کانت غیر الاُولی ، وإذا اُعیدت معرفه أو اُعیدت المعرفه معرفه أو نکره کان الثانی عین الأول» وحملوا فی ذلک ما روی «لن یغلِب عسرٌ یسرین» قال الزجاج : ذکر العسر مع الألف واللام ثم ثنی ذکره ، فصار المعنی إنّ مع العسر یسرین. انتهی. ویشهد للصورتین الاُولیین أنک تقول : «اشتریت فرساً ثم بعت فرساً» فیکون الثانی غیر الأول ، ولو قلت : «ثم تعت الفرس» لکان الثانی عین الأول ، وللرابع قول الحماسی : (2)

445- صفحنا عن بنی ذهل***وقلنا : القوم إخوان

عسی الأیام أن یرجع-***ن قوماً کالذی کانوا

ویشکل علی ذلک أن فی التنزیل آیات ترد هذه الأحکام الأربعه ، فیشکل علی الأول قوله تعالی : (وَهُوَ الَّذی فِی السَّمآء إِلهٌ وَفِی الاَْرْضِ إِلهٌ)

[شماره صفحه واقعی : 163]

ص: 454


1- شرح شواهد المغنی : 2 / 943.
2- وهو هنا الفِند الوّمانی ، واسمه شهل بن شیبان. راجع شرح شواهد المغنی : 2 / 944 و 945.

(الزخرف / 84) والله إله واحد سبحانه وتعالی. وعلی الثانی قوله تعالی : (زِدْناهُمْ عَذاباً فَوقَ الْعَذابِ) (النحل / 88) والشیء لایکون فوق نفسه. وعلی الثالث قوله تعالی : (هَلْ جَزآءُ الاْحْسانِ إِلاَّ الاْحسانُ) (الرحمن / 60) فإن الأول العمل والثانی الثواب. وعلی الرابع (یَسْألُکَ أَهْلُ الْکِتابِ أَنْ تُنَزِّلَ عَلَیْهِمْ کِتاباً مِنَ السَّمآءِ) (النساء / 153) ، فإن ادعی أن القاعده فیهن إنما هی مستمره مع عدم القرینه ، فأما إن وجدت قرینه فالتعویل علیها ، سهل الأمر.

ومنها : قولهم : یغلّب المؤنث المذکر فی مسألتین : إحداهما : «ضَبْعان» فی تثنیه «ضَبْع» للمؤنث و «ضِبْعان» للمذکر ؛ إذ لم یقولوا : «ضِبْعانان» والثانیه : التأریخ فإنهم أرخوا باللیالی دون الأیام. ذکر ذلک الجرجانی وجماعه ، وهو سهو ؛ فإن حقیقه التغلیب : أن یجتمع شیئان فیجری حکم أحدهما علی الآخر ، ولا یجتمع اللیل والنهار ، ولا هنا تعبیر عن شیئین بلفظ أحدهما ، وإنما أرخت العرب باللیالی ؛ لسبقها ؛ إذ کانت أشهرهم قمریه والقمر إنما یطلع لیلا ، وإنما المسأله الصحیحه قولک : «کتبته لثلاث بین یوم ولیله» وضابطها : أن یکون معنا عدد ممیز بمذکر ومؤنث ، وکلاهما مما لایعقل ، وفُصِلا من العدد بکلمه «بین» قال النابغه الجعدی :

446- فطافت ثلاثاًبین یوم ولیله***کان النکیر وأن تضیف وتَجْأرا(1)

ومنها : قولهم فی «کاد» : إثباتها نفی ، ونفیها إثبات ، فإذا قیل : «کاد یفعل» فمعناه : أنه لم یفعل ، وإذا قیل : «لم یکد یفعل» فمعناه : أنه فعله ، دلیل الأول : (وَإِنْ کادُوْا لَیَفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ) (الإسراء / 73) ودلیل الثانی : (وَما کادُوا یَفْعَلُونَ) (البقره / 71).

والصواب : أن حکمها حکم سائر الأفعال فی أن نفیها نفی وإثباتها إثبات ،

[شماره صفحه واقعی : 164]

ص: 455


1- شرح أبیات مغنی اللبیب : 8 / 23.

وبیانه : أن معناها المقاربه ، ولا شک أن معنی. «کاد یفعل» : قارب الفعل ، وأن معنی «ماکاد یفعل» : ماقارب الفعل ، فخبرها منفی دائماً ، أما إذا کانت منفیه فواضح ؛ لأنه إذا انتفت مقاربه الفعل انتفی عقلا حصول ذلک الفعل ، ودلیله : (إِذا أَخْرَجَ یَدَهُ لَمْ یَکَدْ یَراها) (النور / 40) ولهذا کان أبلغ من أن یقال : «لم یرها» ؛ لأن من لم یرقد یقارب الرؤیه ، وأما إذا کانت المقاربه مثبته فلأن الإخبار بقرب الشیء یقتضی عرفاً عدم حصوله ، وإلا کان الإخبار حینئذ بحصوله لابمقاربه حصوله : إذ لایحسن فی العرف أن یقال لمن صلی : «قارب الصلاه» وإن کان ما صلی حتی قارب الصلاه ، ولا فرق فیما ذکرنا بین «کاد» و «یکاد» فإن اُورد علی ذلک (وَما کادُوا یَفْعَلُونَ) (البقره / 71) مع أنهم قد فعلوا ؛ إذ المراد بالفعل : الذبح ، وقد قال تعالی : (فَذَبَحُوها) (البقره / 71) فالجواب : أنه إخبار عن حالهم فی أول الأمر ؛ فإنهم کانوا أولا بعداء من ذبحها ؛ بدلیل ما یتلی علینا من تعنتهم وتکرر سؤالهم ، ولما کثر استعمال مثل هذا فیمن انتفت عنه مقاربه الفعل أولا ثم فعله بعد ذلک توهم من توهم أن مثل هذا الفعل بعینه هو الدال علی حصول ذلک الفعل بعینه ، ولیس کذلک ، وإنما فهم حصول الفعل من دلیل آخر کما فهم فی الآیه من قوله تعالی : (فذبحوها).

ومنها : قولهم فی نحو : «جلست أمام زید» : إن «زیداً» مخفوض بالظرف ، والصواب : أن یقال : مخفوض بالإضافه ؛ فإنه لا مدخل فی الخفض لخصوصیه کون المضاف ظرفاً.

[شماره صفحه واقعی : 165]

ص: 456

[شماره صفحه واقعی : 166]

ص: 457

الباب السابع : فی کیفیه الإعراب
اشاره

و المخاطب بمعظم هذا الباب المبتدئون

اعلم أن اللفظ المعبر عنه إن کان حرفاً واحداً عبر عنه باسمه الخاص به أو المشترک ، فیقال فی المتصل بالفعل من نحو : «ضربت» : التاء فاعل ، أو الضمیر فاعل ، ولا یقال : «ت» فاعل ؛ إذ لایکون اسم ظاهر هکذا ، فأما الکاف الاسمیه فإنها ملازمه للإضافه ، فاعتمدت علی المضاف إلیه ولهذا إذا تکلمت علی إعرابها جئت باسمها ، فقلت فی نحو قول عمروبن برّاقه :

447- ولا هداک إلی أرض کعالمها***ولا أعانک فی عزم کعزّام(1)

: الکاف فاعل ، ولاتقول : «کَ» فاعل ؛ لزوال ما تعتمد علیه ، ویجوز فی نحو : «مُ اللهِ» و «ق نفسک» و «ش الثوب» و «ل هذا الأمر» أن تنطق بلفظها ؛ فتقول : «مُ» مبتدأ ، وذلک علی القول بأنها بعض «أیمن» ، وتقول : «ق» فعل أمر ؛ لأن الحذف

[شماره صفحه واقعی : 167]

ص: 458


1- شرح أبیات مغنی اللبیب : 8 / 30.

فیهن عارض ، فاعتبر فیهن الأصل ، وتقول : الباء حرف جر ، والواو حرف عطف ، ولا تنطق بلفظهما.

وإن کان اللفظ علی حرفین نطق به ، فقیل : «قد» حرف تحقیق ، و «هل» حرف استفهام ، و «نا» فاعل أو مفعول ، والأحسن : أن تعبر عنه بقولک : الضمیر ؛ لئلا تنطق بالمتصل مستقلا ، ولایجوز أن تنطق باسم شیء من ذلک ؛ کراهیه الإطاله ، وعلی هذا فقولهم : «أل» أقیس من قولهم : الألف واللام ، وقد استعمل التعبیر بهما الخلیل وسیبویه.

وإن کان أکثر من ذلک نطق به أیضاً ، فقیل : «سوف» حرف استقبال ، و «ضرب» فعل ماض ، و «ضرب» هذا اسم ، ولهذا اُخبر عنها بقولک : فعل ماض ، وإنما فتحت علی الحکایه ، یدلک علی ما ذکرنا أن الفعل مادل علی حدث وزمان ، و «ضرب» هنا لا تدل علی ذلک ، وأن الفعل لا یخلو عن الفاعل فی حاله الترکیب ، وهذا لا یصح أن یکون له فاعل.

فإن قلت : فإذا کان اسماً فکیف أخبرت عنه بأنه فعل؟ قلنا : هو نظیر الإخبار فی قولک : «زید قائم» ، ألا تری أنک أخبرت عن «زید» باعتبار مسماه ، لا باعتبار لفظه؟ وکذلک أخبرت عن «ضرب» باعتبار مسماه ، وهو «ضرب» الذی یدل علی الحدث والزمان ، فهذا فی أنه لفظ مسماه لفظ کأسماء السور وأسماء حروف المعجم ، ومن هنا قلت : حرف التعریف «أل» ، فقطعت الهمزه ، وذلک لأنک لما نقلت اللفظ من الحرفیه إلی الاسمیه أجریتَ علیه قیاس همزات الأسماء ، کما أنک إذا سمیت بِ «إضرب» قطعت همزته.

ولابد للمتکلم علی الاسم أن یذکر ما یقتضی وجه إعرابه ، کقولک : مبتدأ ، خبر ، فاعل ، مضاف إلیه ، وأما قول کثیر من المعربین : مضاف أو موصول أو اسم

[شماره صفحه واقعی : 168]

ص: 459

إشاره فلیس بشیء ؛ لأن هذه الأشیاء لا تستحق إعراباً مخصوصاً فالاقتصار فی الکلام علیها علی هذا القدر لا یعلم به موقعها من الإعراب.

وإن کان المبحوث فیه مفعولا عین نوعه ، فقیل : مفعول مطلق أو مفعول به أو لأجله أو معه أو فیه ، وجری اصطلاحهم علی أنه إذا قیل : مفعول واُطلق ، لم یُرد إلا المفعول به ، لما کان أکثر المفاعیل دوراً فی الکلام خففوا اسمه ، وإنما کان حق ذلک ألا یصدق إلا علی المفعول المطلق ، ولکنهم لا یطلقون علی ذلک اسم المفعول إلا مقیداً بقید الإطلاق.

وإن عین المفعول فیه - فقیل : ظرف زمان أو مکان - فحسن. ولابد من بیان متعلقه ، کما فی الجار والمجرور الذی له متعلق.

وإن کان المفعول به متعدداً عینت کل واحد ، فقلت : مفعول أول ، أوثان ، أو ثالث. وینبغی أن تعین للمبتدئ نوع الفعل ، فتقول : فعل ماض أو فعل مضارع ، أو فعل أمر ، وتقول فی نحو : (تلظّی) (اللیل / 14) : فعل مضارع أصله : تتلظی ، وتقول فی الماضی : مبنی علی الفتح ، وفی الأمر مبنی علی ما یجزم به مضارعه ، وفی نحو : (یَتَرَبَّصْنَ) (البقره / 228) مبنی علی السکون ؛ لاتصاله بنون الإناث ، وفی نحو : (لَیُنْبَذَنَّ) (الهمزه / 4) مبنی علی الفتح ؛ لمباشرته لنون التوکید ، وتقول فی المضارع المعرب : مرفوع ؛ لحلوله محل الاسم ، وتقول : منصوب بکذا ، أو بإضمار «أن» ومجزوم بکذا ، ویبین علامه الرفع والنصب والجزم ، وإن کان الفعل ناقصاً نص علیه ، فقال مثلا : «کان» فعل ماض ناقص یرفع الاسم وینصب الخبر ، وإن کان المعرب حالّاً فی غیر محله عین ذلک ، فقیل فی «قائم» مثلا من نحو : «قائم زید» : خبر مقدم ؛ لیعلم أنه فارق موضعه الأصلی ، ولیتطلب مبتدأه ، وفی نحو : (وَلَوْ تَری إِذْ یَتَوَفَّی الَّذِینَ کَفَرُوا الْمَلائِکَهُ) (الأنفال / 50) : «الذین» مفعول مقدم ؛ لیتطلب

[شماره صفحه واقعی : 169]

ص: 460

فاعله ، وإن کان الخبر مثلا غیر مقصود لذاته ، قیل : خبر موطّئ ؛ لیعلم أن المقصود ما بعده ، کقوله تعالی : (بَلْ أنْتُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ) (النمل / 55) ولهذا اُعید الضمیر بعد «قوم» إلی ما قبله لا إلیه ، ومثله : الحال الموطئه فی نحو : (إِنّا أَنْزَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیّاً) (یوسف / 2).

وإن کان المبحوث فیه حرفاً بیّن نوعه ومعناه وعمله إن کان عاملا ، فقال مثلا : «إنّ» حرف توکید تنصب الاسم وترفع الخبر. ثم بعد الکلام علی المفردات یتکلم علی الجمل ، ألها محل أم لا؟

فصل فیما یجب علی المبتدئ فی صناعه الإعراب أن یحترز منه

وأول ما یحترز منه المبتدئ فی صناعه الإعراب ثلاثه اُمور :

أحدها : أن یلتبس علیه الأصلی بالزائد ، ومثاله : أنه إذا سمع أن «أل» من علامات الاسم ، وأن أحرف «نأیت» من علامات المضارع ، وأن تاء الخطاب من علامات الماضی ، وأن الواو والفاء من أحرف العطف ، وأن الباء واللام من أحرف الجر ، وأن فعل مالم یسم فاعله مضموم الأول سبق وهمه إلی أن «ألفیت وألهبت» اسمان ، وأن «أکرمت وتعلمت» مضارعان ، وأن «وعظ وفسخ» عاطفان ومعطوفان ، وأن نحو : «بیت وبین ولهو ولعب» کل منها جار ومجرور ، وأن نحو : «اُدَحرجُ» مبنی لمالم یسم فاعله.

ومما یلتبس علی المبتدئ : أن یعرب الیاء والکاف والهاء فی نحو : «غلامی أکرمنی»و «غلامک أکرمک» ، و «غلامه أکرمه» إعراباً واحداً ، أو بعکس الصواب ، فلیعلم أنهن أذا اتصلن بالفعل کن مفعولات ، وإن اتصلن بالاسم کن مضافاً إلیهن.

ویستثنی من الأول نحو : «أرأیتک زیداً ما صنع» ، و «أبصِرْک زیداً» فإن

[شماره صفحه واقعی : 170]

ص: 461

الکاف فیهما حرف خطاب. ومن الثانی نوعان : نوع لامحل فیه لهذه الألفاظ ، وذلک نحو قولهم : «ذلک وتلک وإیّای وإیّاک وإیّاه» فإنهن أحرف تکلم وخطاب وغیبه ، ونوع هی فیه فی محل نصب وذلک نحو : «الضاربک والضاربه» علی قول سیبویه ؛ لأنه لایضاف الوصف الذی بِ «أل» إلی عار منها ، ونحو قولهم : «لاعهد لی بألاْم قفاً منه ولا أوضعه» بفتح العین ، فالهاء فی موضع نصب کالهاء فی «الضاربه» إلا أن ذلک مفعول ، وهذا مشبه بالمفعول ، لأن اسم التفضیل لا ینصب المفعول إجماعاً ، ولیست مضافاً إلیها وإلاخفض «أوضع» بالکسره ، وعلی ذلک فإذا قلت : «مررت برجل أبیض الوجه لاأحمره» فإن فتحت الراء فالهاء منصوبه المحل ، وإن کسرتها فهی مجرورته.

تنبیه حول : «رویدک»

إذا قلت : «رویدک زیداً» فإن قدرت «رویداً» اسم فعل فالکاف حرف خطاب ، وإن قدرته مصدراً فهو اسم مضاف إلیه ، ومحله الرفع ، لأنه فاعل.

والثانی : أن یجری لسانه إلی عباره اعتادها فیستعملها فی غیر محلها ، کأن یقول فی «کنت وکانوا» فی الناقصه : فعل وفاعل ، لما اُلف من قول ذلک فی نحو : «فعلت وفعلوا» ، وأما تسمیه الأقدمین الاسم فاعلا ووالخبر مفعولا فهو اصطلاح غیر مألوف ، وهو مجاز ، والمبتدئ إنما یقوله علی سبیل الغلط ، فلذلک یعاب علیه.

والثالث : أن یعرب شیئاً طالباً لشیء ، ویهمل النظر فی ذلک المطلوب ، کأن یعرب فعلا ولا یتطلب فاعله ، أو مبتداً ولا یتعرض لخبره ، بل ربما مرّبه فأعربه بما لا یستحقه ونسی ما تقدم له. ومن ذلک : ما قیل فی إعراب «أحق ما سأل العبدُ مولاه» : «إن مولاه مفعول» فیبقی المبتدأ بلاخبر. والصواب : أنه الخبر ، والمفعول العائد المحذوف ، أی : سأله ، وعلی هذا فیقال : أحق ماسأل العبد ربّه ، بالرفع.

[شماره صفحه واقعی : 171]

ص: 462

تنبیه حول تغیر الإعراب بتغیر الترکیب

قد یکون للشیء إعراب إذا کان وحده ، فإذا اتصل به شیء آخر تغیر إعرابه ، فینبغی التحرز فی ذلک.

من ذلک : «ما أنت؟» و «ماشأنک؟» فإنهما مبتدأ وخبر ، إذا لم تأت بعدهما بنحو قولک : «وزیداً» ، فإن جئت به فَ «أنت» مرفوع بفعل محذوف ، والأصل : «ماتصنع؟ أو ما تکون؟» فلما حذف الفعل برزالضمیر وانفصل ، وارتفاعه بالفاعلیه ، أو علی أنه اسم لِ «کان» ، و «شأنک» بتقدیر : مایکون؟ و «ما» فیهما فی موضع نصب خبراً لِ «یکون» ، أو مفعولا لِ «تصنع». ومثل ذلک : «کیف أنت وزیداً؟» إلا أنک إذا قدرت «تصنع» کان «کیف» حالا ، إذ لاتقع مفعولا به.

وکذلک یختلف إعراب الشیء باعتبار المحل الذی یحل فیه. وسُئل طالب ما حقیقه «کان» إذا ذکرت فی قولک : «ما أحسن زیداً» فقال : زائده ، بناء منه علی أن المثال المسؤول عنه : «ماکان أحسن زیداً» ، ولیس فی السؤال تعیین ذلک والصواب : الاستفصال ، فإنها فی هذا الموضع زائده ، کما ذکر ، ولیس لها اسم ولاخبر ، لأنها قد جرت مجری الحروف ، کما أن «قلّ» فی «قلما یقوم زید» لما استعملت استعمال «ما» النافیه لم تحتج لفاعل ، هذا قول الفارسی والمحققین ، وعند أبی سعید هی تامه ، وفاعلها ضمیر الکون ، وعند بعضهم هی ناقصه ، واسمها ضمیر «ما» والجمله بعدها خبرها.

وإن ذکرت بعد فعل التعجب وجب الإتیان قبلها بِ «ما» المصدریه ، وقیل : «ما أحسن ما کان زید» و «کان» تامه ، وأجاز بعضهم : أنها ناقصه علی تقدیر «ما» اسماً موصولا ، وأن ینصب «زید» علی أنه الخبر ، أی «ما أحسن الذی کان زیداً» ، وردّ بأن «ما أحسن زیداً» مغن عنه.

[شماره صفحه واقعی : 172]

ص: 463

الباب الثامن : فی ذکر امور کلیه یتخرج علیها مالاینحصر من الصور الجزئیه
اشاره

و هی إحدی عشره قاعده

القاعده الاُولی : قد یعطی الشیء حکم ما أشبهه فی معناه أو فی لفظه أو فیهما
اشاره

قد یعطی الشیء حکم ما أشبهه فی معناه أو فی لفظه ، فأما الأول فله صور کثیره :

منها : دخول الباء فی خبر ««أنّ» فی قوله تعالی : (أَوَلَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَلَمْ یَعْیَ بِخَلْقِهِنَّ بِقَادِرٍ) (الأحقاف / 33)؛ لأنه فی معنی «أولیس الله بقادر» والذی سهل ذلک التقدیر تباعد ما بینهما ، ولهذا لم تدخل فی (أوَلَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ قَادِرٌ عَلَیٰ أَن یَخْلُقَ مِثْلَهُمْ) (الإسراء / 99).

ومنها : جواز حذف خبر المبتدأ فی نحو : «إن زیداً قائم وعمرو» اکتفاء بخبر

[شماره صفحه واقعی : 173]

ص: 464

«إن» لما کان «إن زیداً قائم» فی معنی «زید قائم» ولهذا لم یجز (1) «لیت زیداً قائم وعمرو».

ومنها : جواز «أنا زیداً غیر ضارب»ن لما کان فی معنی «أنا زیداً لا أضرب» ولولا ذلک لم یجز ، إذا لا یتقدم المضاف إلیه علی المضاف ن فکذا لا یتقدم معمولهن لا تقول : «أنا زیداً أول ضارب ، أو مثل ضارب» ودلیل المسأله قوله تعالی : (وَهُوَ فِی الْخِصَامِ غَیْرُ مُبِینٍ) (الزخرف / 18) وقول الشاعر(2) :

448- فتی هو حقاً غیر ملغ تولّه***ولاتتخذ یوماً سواه خلیلاً

ولو قلت : «جاءنی غیر ضارب زیداً» لم یجز التقدیم ؛ لأن النافی هنا لایحل مکان «غیر».

ومنها : جواز «غیر قائم الزیدان» ؛ لما کان فی معنی «ما قائم الزیدان» ، ولو لا ذلک لم یجز ؛ لأن المبتدأ إما أن یکون ذا خبر أو ذا مرفوع یغنی عن الخبر ، ودلیل المسأله قوله : (3)

449- غیر لاه عداک فاطرح الله-***وولا تغترر بعارض سِلْم

ومنها : وقوع الاستثناء المفرغ فی الإیجاب فی نحو : (وَإِنَّها لَکَبِیرهٌ إلاّ عَلَی الْخاشِعِینَ) (البقره / 45) (وَیَأبَی اللهُ إلاّ أَنْ یُتِمَّ نُورَه) (التوبه / 32) ؛ لما کان المعنی : وإنها لاتسهل إلا علی الخاشعین ، ولا یرید الله إلا أن یتم نوره.

ومنها : تذکیر الإشاره فی قوله تعالی : (فَذانِکَ بُرهانانِ) (القصص / 32) مع أن

[شماره صفحه واقعی : 174]

ص: 465


1- فیه بحث تقدم فی هامش ص 134 من المجلد الثانی.
2- شرح أبیات مغنی اللبیب : 8 / 42. لم تقف علی قائله.
3- شرح أبیات مغنی اللبیب : 8 / 44. لم نقف علی قائله.

المشار إلیه الید والعصا وهما مؤنثان ، ولکن المبتدأ عین الخبر فی المعنی ، والبرهان مذکر ، ومثله : (ثُمَّ لَمْ تَکُنْ فِتْنَتَهُمْ إلاّ أَنْ قالُوا) (الأنعام / 23) فیمن نصب الفتنه وأنّث الفعل.

ومنها : قولهم : «إنّ أحداً لا یقول ذلک» فأوقع أحداً فی الإثبات ؛ لأنه نفس الضمیر المستتر فی «یقول» ، والضمیر فی سیاق النفی فکأن «أحداً» کذلک.

تنبیهان

الأول : أنه وقع فی کلامهم أبلغ مما ذکرنا من تنزیلهم لفظاً موجوداً منزلمه لفظ آخر؛ لکونه تمعناه ، وهو تنزیلهم اللفظ المعدوم الصالح للوجود بمنزله الموجود کما فی قول زهیر بن أبی سُلمی :

450- بدالی أنی لست مدرک ما مضی***ولا سابق شیئاً إذا کان جائیا(1)

وقد مصی ذلک.

والثانی : أیه لیس بلازم أن یعطی الشیء حکم ما هو فی معناه ، ألا تری أن المصدر قد لا یعطی حکم «أنً أو أن» وصلتهما ، وبالعکس؟ دلیل الأول : أنهم لم یعطوه حکمهما فی جواز حذف الجار ، ولا فی سدهما مسد جزأی الإسناد ، ث مإنهم شرّکوا بین «أنّ وأن» فی هذه المسأله فی باب «ظن» وخَصّوا «أن» الخفیفه وصلتها بسد هما مسد هما فی باب «عسی» وخصوا الشدیده بذلک فی باب «لو». ودلیل الثانی : أنهما لا یعطیان حکمه فی النیابه عن ظرف الزمان ، تقول : «عدبت من قیامک» و «عجبت أن تقوم ، وأنک قائم» ولا یجوز : «عجبت قیامک» وشذ قول الفضل بن عبدالرحمن القرشی :

[شماره صفحه واقعی : 175]

ص: 466


1- تقدم برقم 321 و 375 و 385.

451- وإیاک إیاک المراء فإنه***إلی الشر دعّاء وللشر جلب (1)

فاُجی المصدر مجری «أن یفعل» ، فی حذف الجار ، وتقول : «حسبت أنه قائم ، أو أن قام» ولا تقول : «حسبت قیامک» حتی تذکر الخبر. وتقول : «عسی أن تقوم» ویمتنع : «عسی أنک قائم» ، ومثلها فی ذلک : «لعل» وتقول : «لو أنک تقوم» ول اتقول : «لو أن تقوم» ، وتقول : «جئتک صلاه العصر» ولا یجوز : «جئتک أن تصلی العصر» خلافاً لابن جنی والزمخشری.

والثانی : وهو ما اُعطی حکم الشیء المشبه له فی لفظه دون معناه ، له صور کثیره أیضاً.

منها : زیاده «إن» بعد «ما» المصدریه الظرفیه ، وبعد «ما» التی بمعنی «الذی»؛ لأنهما بلفظ «ما» النافیه کقول المعلوط القریعی :

452- ورج الفتی للخیر ما إن رأیته***علی اسن خیراً لا یزال یزید (2)

وقوله : (3)

453- یرجّی المرء ما إن لا یراه***ویعرض دون أدناه الخطوب

فهذان محمولان علی نحو قول عبید الله بن الحر الجعفی :

454- ما إن رأی الراؤون أفضل منهم***لدی الموت سادات وزهر قَماقِمه(4)

[شماره صفحه واقعی : 176]

ص: 467


1- شرح أبیات مغنی اللبیب : 8 / 50.
2- تقدم برقم 57.
3- قال السیوطی : «قال ابن الأعرابی : هو لجابر بن دالان (رألان) الطائی ، ویقال : لأیاس بن الأرت». شرح شواهد المغنی : 1 / 58. وروی أبو حاتم : «ملا إن یلاقی» راجع شرح أبیات مغنی اللبیب : 1 / 108.

ومنها : دخول لام الابتداء علی «ما» النافیه ، حملاً لها فی اللفظ علی «ما» الموصوله الواقعه مبتدأ کقول النابغه الذبیانی :

455- لما أغفلتُ شکرک فاصطنعنی***فکیف ومن عطائک جل مالی (1)؟

فهذا محمول فی اللفظ علی نحو قولک : «لما تصنعه حسن».

ومنها : توکید المضارع بالنون بعد «لا» النافیه حملاً لها فی اللفظ علی «لا» الناهیهن نحو : (وَاتَّقُوا فِتْنَهً لَّا تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنکُمْ خَاصَّهً) (الأنفال / 25) فهذا محمول فی اللفظ علی نحو : (وَلَا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غَافِلًا) (إبراهیم / 42) ومن أوّلها علی النهی لم یحتج إلی هذا.

ومنها : حذف الفاعل فی نحو قوله تعالی : (سْمِعْ بِهِمْ وَأَبْصِرْ) (مریم / 38)؛ لما کان «أحین بزید» مشبهاً فی اللفظ لقولک : «اُمرر بزید».

ومنها : قولهم : «اللهم اغفرلنا أیتها العصابه» بضم «أیه» ورفع صفتها کما یقال : «یا أیتها العصابه» وإنما کان حقهما وجوب النصب کقولهم : «نحن العرب أقری الناس للضیف» ولکنها لما کانت فی اللفظ تمنزله المستعمله فی النداء اُعطیت حکمها وإن انتفی موجب البناءو وأما «نحن العُرب» فی المثال فإنه لا یکون منادی؛ لکونه بِ «أل» ، فاُعطی الحکم الذی یستحقه فی نفسه ، وأما نحو قول أمیرالمؤمنین علیه السلام : «وعندنا - اهل البیت - أبواب الحکم وضیاء الأمر»(2) فواجب النصب ، سواء اعتبر حاله أو ما یشبهه وهو المنادی.

والثالث : وهو ما اُعطی حکم الشیء؛ لمشابهته له لفظاً ومعنی ، نحو اسم

[شماره صفحه واقعی : 177]

ص: 468


1- شرح أبیات مغنی اللبیب : 8 / 56.
2- نهج البلاغه : ط 119 / 370.

التفضیل و «أفعل» فی التعجب؛ فإنهم منعوا «أفعل» التفضیل أن یرفع الظاهر؛ لشبهه بِ «أفعل» فی التعجب وزناً وأصلاً وإفاده للمبالغه ، وأجازوا تصغیر «أفعل» فی التعجب؛ لشبهه بِ «أفعل» التفضیل فیما ذکرنا ، قال : (1)

456- یا ما اُمَیلح غزلاناً شَدَنَّ لنا***من هؤلِیّائکنّ الضال والسَّمُر

ولم یسمع ذلک إلا فی «أحسن وأملح» ذکره الجوهری ، ولکن النحویین مع هذا قاسوه ، ولم یحک ابن مالک اقتیاسه إلا عن ابن کیسان ، ولیس کذلک ، قال أبوبکر بن الأنباری : ولا یقال إلا لمن صغر سنه.

القاعده الثانیه : أن الشیء یعطی حکم الشیء إذا جاوره
اشاره

کقول بعضهم : «هذا جُحُر ضب خَرب» بالجر ، والأکثر الرفع ، وقال امرؤالقیس :

457- کأن ثَبیراً فی عرانین وَبْلِهِ***کبیر اُناس فی بجاد مزمَّل(2)

وقیل به فی (وَحُور عِین) (الواقعه / 22) فیمن جرهما ؛ فإن العطف علی (وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ) (الواقعه / 17) لا علی (أَکْواب وَأَباریق) (الواقعه / 18) ؛ إذ لیس المعنی أن الولدان یطوفون علیهم بالحور ، وقیل : العطف علی «جنات» وکأنه قیل :

[شماره صفحه واقعی : 178]

ص: 469


1- نسب البیت جماعه منهم : العرجی والحسین بن عبد الرحمن العرینی. قال البغدادی : وقال السخاوی فی شرح المفصل : والنحاه ینشدون : یا ما املیح غزلاتاً ... البیت ظناً منهم أنه شعر قدیم ، وإنما هو لعلی بن محمد العرینی وهو متأخر ... راجع شرح أبیات مغنی اللبیب : 8 / 72 و 73 وشرح شواهد المغنی : 2 / 962.
2- شرح شواهد المغنی 2 / 883.

المقربون فی جنات وفاکهه ولحم طیر وحور ، وقیل : علی «أکواب» باعتبار المعنی ؛ إذ معنی (یطوف علیهم ولدانٌ مخلدُون بأکواب) (الواقعه / 17 و 18) : ینعمون بأکواب.

والذی علیه المحققون أن خفض الجوار یکون فی النعت قلیلا وفی التوکید نادراً. ولایکون فی النسق ؛ لأن العاطف یمنع من التجاور.

تنبیه حول من أنکر الخفض علی الجوار

أنکر السیرافی وابن جنی الخفض علی الجوار ، وتأوّلا قولهم : «خَرِب» بالجر علی أنه صفه لِ «ضب».

ثم قال السیرافی : الأصل : خَرب الجُحر منه ، بتنوین «خَرب» ورفع «الجحر» ثم حذف الضمیر ؛ للعلم به ، وحول الإسناد إلی ضمیر الضب ، وخفض «الجحر» کما تقول : «مررت برجل حسن الوجهِ» بالإضافه ، والأصل : حسن الوجهُ منه ، ثم اُتی بضمیر «الجحر» مکانه ؛ لتقدم ذکره فاستتر.

وقال ابن جنی : الأصل : خرب جحرُه ، ثم اُنیب المضاف إلیه عن المضاف فارتفع واستتر.

ویلزمهما استتار الضمیر مع جریان الصفه علی غیر من هی له ، وذلک لایجوز عندالبصریین وإن اُمن اللبس ، وقول السیرا فی إن هذا مثل : «مررت برجل قائم أبواه لا قاعدین» مردود ؛ لأن ذلک إنما یجوز فی الوصف الثانی دون الأول.

ومن ذلک قولهم : «هنأنی ومرأنی» والأصل : أمرأنی. وقولهم : «وأخذه ما قدم وما حدث» بضم دال «حدث» وقراءه جماعه : (سَلاسِلا وأغلالا)

[شماره صفحه واقعی : 179]

ص: 470

(الإنسان / 4) بصرف «سلاسل».

القاعده الثالثه : قد یُشربون لفظاً معنی لفظ فیعطونه حکمه و یسمی ذلک تضمیناً

وفائدته : أن تؤدی کلمه مؤدی کلمتین ، قال الزمخشری : ألا تری کیف رجع معنی : (وَلا تَعْدُ عَیْناکَ عَنْهُمْ) (الکهف / 28) إلی قولک : ولا تقتحمهم عیناک متجاوزتین إلی غیرهم ، (وَلا تَأکُلوُا أَمْوالَهُمْ إلی أَمْوالِکُمْ) (النساء / 2) أی : ولا تضموها إلیها آکلین ، انتهی.

ومن مثل ذلک أیضاً قولهم : «سمع الله لمن حمده» أی : استجاب ، فعدی «سمع» باللام ، وإنما أصله : أن یتعدی بنفسه مثل : (یَوْمَ یَسْمَعُونَ الصَّیْحَهَ) (ق / 42) وهو کثیر ، قال أبوالفتح فی کتاب التمام : أحسب لوجمع ماجاء منه لجاء منه کتاب یکون مئین أوراقاً.

القاعده الرابعه : أنهم یغلّبون علی الشیء ما لغیره ، لتناسب بینهما ، أو اختلاط

فلهذا قالوا : «الأبوین» فی الأب والام ، ومنه : (وَلِأَبَوَیْهِ لِکُلِّ واحِد مِنْهُما السُّدُسُ) (النساء / 11) و «القمرین» فی الشمس والقمر و «المروتین» فی الصفا والمروه. ولأجل الاختلاط اُطلقت «مَن» علی مالا یعقل فی نحو : (فَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشی عَلی بَطْنِهِ ، وَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشی عَلی رِجْلَیْنِ ومِنْهُمْ مَنْ یَمْشی عَلی أَرْبَع) (النور / 45) فإن الاختلاط حاصل فی العموم السابق فی قوله تعالی : (کُلّ دابَّه مِنْ ماء) (النور / 45) ، وفی (مَنْ یَمشی عَلی رِجْلینِ) اختلاط آخر فی عباره

[شماره صفحه واقعی : 180]

ص: 471

التفصیل ؛ فإنه یعم الإنسان والطائر ، واسم الملائکه علی «إبلیس» حتی استثنی منهم فی (فَسَجَدُوا إلاّ إبْلِیسَ) (البقره / 34) قال الزمخشری : والاستثناء متصل ؛ لأنه واحد من بین أظهر الاُلوف من الملائکه فغلّبوا علیه فی (فسجدوا) ثم استثنی منهم استثناء أحدهم ، ثم قال : ویجوز أن یکون منقطعاً.

القاعده الخامسه : أنهم یعبرون بالفعل عن اُمور

أحدها : وقوعه ، وهو الأصل.

والثانی : مشارفته ، نحو : (وَالَّذِینَ یُتَوَفَّونَ مِنْکُمْ وَیَذَرُونَ أَزْواجاً وَصِیَّهً لاِزْواجِهِم) (البقره / 240) أی : والذین یشارفون الموت وترک الأزواج یوصون وصیه.

والثالث : إرادته ، وأکثر ما یکون ذلک بعد أداه الشرط ، نحو : (فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللهِ) (النحل / 98) (وَإِنْ حَکَمْتَ فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ) (المائده / 42) ومنه : فی غیره (فَأَخْرَجْنا مَنْ کانَ فیها مِنَ الْمؤْمِنینَ فَما وَجَدْنا فِیها غَیْرَ بَیْت مِنَ الْمُسْلِمینَ) (الذاریات / 35 و 36) أی : فأردنا الإخراج.

وفی کلامهم عکس هذا ، وهو التعبیر بإراده الفعل عن إیجاده ، نحو : (وَیُرِیدُونَ أَنْ یُفَرِّقُوا بَیْنَ اللهِ وَرُسُلِهِ) (النساء / 150) ؛ بدلیل أنه قوبل بقوله سبحانه وتعالی : (وَلَمْ یُفَرِّقوا بَیْنَ أَحَد مِنْهُمْ) (النساء / 152).

والرابع : القدره علیه ، نحو : (وَعْداً عَلَیْنا إِنّا کُنّا فاعِلینَ) (الأنبیاء / 104) أی : قادرین علی الإعاده ، وأصل ذلک : أن الفعل یتسبب عن الإراده والقدره ، وهم یقیمون السبب مقام المسبّبت وبالعکس ، فالأول نحو : (وَنَبْلُوَ أخْبارَکُمْ)

[شماره صفحه واقعی : 181]

ص: 472

(محمّد / 31) أی : ونعلم أخبارکم ؛ لأن الابتلاء الاختبار ، وبالاختبار یحصل العلم. ومن الثانی : (فَاتَّقُوا النّارَ) (البقره / 24) أی : فاتقوا العناد الموجب للنار.

القاعده السادسه : أنهم یعبرون عن الماضی و الآتی کما یعبرون عن الشیء الحاضر

قصداً لإحضاره فی الذهن حتی کأنه مشاهد حاله الإخبار ، نحو : (وَاِنَّ رَبَّکَ لَیَحْکُمُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقیامهِ) (النحل / 124) ؛ لأن لام الابتداء للحال. ونحو : (هذا مِنْ شِیْعَتِهِ وَهَذا مِنْ عَدُوهِ) (1) (القصص / 15) ؛ إذ لیس المراد تقریب الرجلین من النبی (صلی الله علیه وآله وسلم) ، کما تقول : هذا کتابک فخذه ، وإنما الإشاره کانت إلیهما فی ذلک الوقت هکذا فحکیت.

ومنه عندالجمهور : (وَکَلْبُهُمْ باسِطٌ ذِراعَیهِ بِالْوَصِید) (الکهف / 18) أی : یبسط ذراعیه ؛ بدلیل (وَنُقَلّبُهُمْ) (الکهف / 18) ولم یقل وقلبناهم ، وبهذا التقریر یندفع قول الکسائی وهشام : إن اسم الفاعل الذی بمعنی الماضی یعمل ، ومثله (وَاللهُ مُخْرِجٌ ما کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ) (البقره / 72) إلا أن هذا علی حکایه حال کانت مستقبله وقت التدارؤ ، وفی الآیه الاولی حکیت الحال الماضیه.

القاعده السابعه : إن اللفظ قد یکون علی تقدیر و ذلک المقدر علی تقدیر آخر

نحو قوله تعالی : (وَما کانَ هذَا الْقُرْآنُ أنْ یُفْتَری منْ دُونِ اللهِ) (یونس / 37) فَ «أن یفتری» ..

[شماره صفحه واقعی : 182]

ص: 473


1- ودخل المدینه علی حین غفله من أهلها فوجد فیها رجلین یقتتلان هذا من شیعته وهذا من عدوه ...

مؤول بالافتراء ، والافتراء مؤول بِ «مفتری». وقال : (1)

458- ولعمرک ماالفتیان أن تنبُت اللحی***ولکنّما الفتیان کل فتی نَد

وقالوا : «عسی زید أن یقوم» فقیل : هو علی ذلک ، وقیل : علی حذف مضاف ، أی : «عسی امر زید أو عسی زید صاحب القیام» قیل : «أن» زائده ، ویرده عدم صلاحیتها للسقوط فی الأکثر ، وأنها قد عملت ، والزائده لا تعمل خلافاً لأبی الحسن. وقیل فی (وَالَّذِینَ یُظاهِرُونَ مِنْ نِسائهِمْ ثُمَّ یَعوُدُونَ لِما قالُوا) (المجادله / 3) : إن «ماقالوا» بمعنی القول ، والقول بتأویل المقول ، أی : یعودون للمقول فیهن لفظ الظهار وهن الزوجات.

القاعده الثامنه : کثیراً ما یغتفر فی الثوانی ما لا یغتفر فی الأوائل

فمن ذلک : «کل شاه وسخلتها بدرهم» وقوله(2)

459- وأی فتی هیجاء أنت وجارها***إذا ما رجال بالرجال استقلت

و «رب رجل وأخیه» و (إِنْ نَشَأْ نُنَزِّل عَلَیْهِمْ مِنَ السّماءِ آیَهً فَظَلَّتْ) (الشعراء / 4) ولا یجوز : کل سخلتها ، ولا أی جارها ، ولا رب أخیه ، ولا یجوز ، إن یقم زید قام عمرو فی الأصح إلا فی الشعر کقول قعنب بن اُم صاحب :

460- إن یسمعوا سُبَّه طاروابها فرحاً***عنی وما سمعوا من صالح دفنوا(3)

[شماره صفحه واقعی : 183]

ص: 474


1- قال البغدادی : والبیت ملفق من مصراعین من أبیات لابن بیض. راجع شرج أبیات مغنی اللبیب : 8 / 97 ، شرح شواهد المغنی : 2 / 964.
2- لم یسم قائله. شرح أبیات مغنی اللبیب : 8 / 100.
3- شرح شواهد المغنی : 2 / 965.

. ؛ إذ لاتضاف «کل وأی» إلی معرفه مفرده ، کما أن اسم التفضیل کذلک ، ولاتجر «رب» إلا النکرات ، ولا یکون فی النثر فعل الشرط مضارعاً والجواب ماضیاً.

القاعده التاسعه : أنهم یتسعون فی الظرف و المجرور مالا یتسعون فی غیرهما

فلذلک فصلوا بهما الفعل الناقص من معموله ، محو : «کان فی الدار أو عندک زید جالساً» وفعل التعجب من المتعجب منه ، نحو قول الإمام علی بن الحسین علیه السلام : «ما أفشی فینا نعمتک وأسبغ علینا منتک»(1) ، وبین الاستفهام والقول الجاری مجری الظن کقوله : (2)

461- أبَعد تُعدٍ تقول الدار جامعه***شَملی بهم أم تقول التعد محتوما

وبین المضاف وحرف الجر ومجرور هما ، وبین «إذن ولن» ومنصوبهما ، نحو : «هذا غلام والله زید ، واشتریته بوالله درهم» وقوله : (3)

462- إذن والله نرْمیهم بحرب***یشیب الطفل من قبل المشیب

وقوله : (4)

463- لما رأیت أبا یزید مقاتلا ، ***أَدَعَ القتال وأشهد الهیجاء

[شماره صفحه واقعی : 184]

ص: 475


1- الصحیفه الکامله السجادیه ، الدعاء الخامس والأربعون : 301.
2- لم یسم قائله شرح شواهد المغنی : 2 / 969 ، شرح أبیات مغنی اللبیب : 8 / 107.
3- قال السیوطی : «قیل إنه لحسان». شرح شواهد المغنی اللبیب : 2 / 970.
4- لم یسم قائله. شرح شواهد المغنی : 2 / 683 ، شرح أبیات مغنی اللبیب : 5 / 154.
القاعده العاشره : من فنون کلامهم القلب

و أکثر وقوعه فی الشعر کقول رؤبه :

464- ومهمه مّغبره أرجاؤ***کأن لون أرضه سماؤه (1)

أی : کأن لون سمائه ؛ لغبرتها لون أرضه ، فعکس التشبیه مبالغه ، وحذف المضاف ، وقال النمر بن تولب :

465- فإن أنت لا قیت فی نجده***فلاتتهیَّبْک أن تُقْدِما(2)

أی : تتهیّبها.

ومنه فی الکلام : «أدخلت القلنسوه فی رأسی» و «عرضت الناقه علی الحوض» و «عرضتها علی الماء» قاله الجوهری وجماعه منهم السکاکی والزمخشری ، وجعل منه : (وَیَوْمَ یُعْرَضُ الَّذِینَ کَفَروُا عَلَی النّارِ) (الأحقاف / 20) وفی کتاب التوسعه لیعقوب بن إسحاق السکیت : إن «عرضت الحوض علی الناقه» مقلوب ، وقال آخر : لا قلب فی واحد منهما ، واختاره أبو حیان ، ورد علی قول الزمخشری فی الآیه.

القاعده الحادیه عشره : مِن مُلَح کلامهم تقارُضُ اللفظین فی الأحکام

و لذلک أمثله :

منها : إعطاء «لم»حکم «لن» فی عمل النصب ، ذکره بعضهم مستشهداً بقراءه تبضهم : (أَلَمْ نَشْرَحْ) (الانشراح / 1) بفتح الحاء ، وفیه نظر؛ إذ لا تحل «لن»

[شماره صفحه واقعی : 185]

ص: 476


1- شرح شواهد المغنی : 2 / 971.
2- شرح أبیات مغنی اللبیب : 8 / 113.

هنا ، وإنما یصح أو یحسن حمل الشئ علی ما یحل محله کما قدمنا ، وقیل : أصله : «نشرحَنْ» ثم حذفت النون الخفیفه وبقی الفتح دلیلاً علیها ، وفی هذا شذوذان : توکید المنفی بِ «لم» مع أنه کالفعل الماضی فی المعنی ، وحذف النون الغیر مقتض مع أن المؤکد لا یلیق به الحذف. وإعطاء «لن» حکم «لم» فی الجزم کقول أعرابی یمدح الإمام الحسین علیه السلام :

466- لن یَخَب الآن من رجائک من***حرک من جون بابک الحلقهْ (1)

الروایه بکسر الباء.

ومنها : اعطاء الفاعل إعراب المفعول وعکسه عند أمن اللبس کقولهم : «خرق الثوابُ المسمارَ ، وکسر الزجاج الحجر» ومیع ایضاً نسبهما کقوله : (2)

467- قد سال مالحیات منه القدما***الاُفعُوان والشجاق الشجعما

فی روایه من نصب «الحیات» وقیل : «القدما» تثنیه حذفت نونه؛ للضروره کقول تأبط شراً :

468- هما خُطَّتا إما إسار ومنه***وإمادم والقتل بالحر أجدر(3)

فیمن رواه برفع «إسار ومنه» ، وسمع أیضاً رفعهما کقوله : (4)

469- ان من صاد عُقعُقاً لمشوم***کیف من صاد عقعقان وبوم

[شماره صفحه واقعی : 186]

ص: 477


1- تقدم برقم 235.
2- قال السیوطی : «هو من اُرجوزه لأبی حیان الفقعسی» وقیل لغیره. راجع شرح شواهد المغنی : 2 / 973.
3- تقدم برقم 437.
4- قال البغدادی : «وهو هذا البیت لم أقف علی قائله». شرح أبیات مغنی اللبیب : 128.

ومنها : إعطاء «أفعل» ، فی التعجب حکم «أفعل» التفضیل فی جواز التصغیر ، وإعطاء «أفعل» التفصیل حکم «أفعل» فی التعجب فی أنه لا یرفع الظاهر ، وقد مرذلک.

ولو ذکرت أحرف الجر ودخول بعضها علی بعض فی معناه لجاء من ذلک أمثله کثیره.

هذا آخر ما أوردناه بعون الله وتوفیقه ، والحمدلله علی إتمامه وإکماله ، وأشرف صلواته وأزکی تحیاته علی محمد خاتم النبیین ، وعلی آله الطیبین الطاهرین المعصومین ولا سیما بقیه الله فی الأرضین ، ولعنه الله علی أعدائهم أجمعین ، ونسأل الله تبارک وتعالی أن یتقبل منا ویتجاوز عنا إن أخطأنا أو نسینا إنه هو السمیع العلیم.

[شماره صفحه واقعی : 187]

ص: 478

[شماره صفحه واقعی : 188]

ص: 479

المآخذ

1- الإتقان فی علوم القرآن ، جلال الدین السیوطی ، بتحقیق محمَّد أبی الفضل إبراهیم ، الطبعه الثانیه ، قم ، 1367 ه- ش ، مطبعه الرضی - بیدار - عزیزی.

2- الاحتجاج ، أبومنصور أحمد بن علی بن أبی طالب الطبرسی ، الطبعه الثانیه ، بیروت ، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.

3- أدب الطف ، جواد شبّر ، بیروت ، 1400 ه- - 1980 م ، دارالمرتضی.

4- الإرشاد ، محمَّدبن محمَّدبن النعمان الملقب بالمفید مع ترجمه المحلاتی ، العلمیه الإسلامیه.

5- أعیان الشیعه ، السیّد محسن الأمین ، بتحقیق حسن الأمین ، لبنان ، دارالتعارف للمطبوعات.

6- الاقتراح فی علم اُصول النحو ، جلال الدین عبدالرحمان السیوطی ، بتحقیق الدکتور أحمد محمَّد قاسم ، قم ، نشر أدب الحوزه.

7- الإنصاف فی مسائل الخلاف ، أبوالبرکات عبدالرحمان بن محمَّد بن أبی سعید الأنباری ، الطبعه الرابعه ، 1380 ه- - 1961 م.

8- أوضح المسالک ، أبومحمَّد عبدالله جمال الدین بن هشام ، بتحقیق محیی الدین عبدالحمید ، الطبعه السادسه ، بیروت ، 1980 م ، دارإحیاء التراث العربی.

[شماره صفحه واقعی : 189]

ص: 480

9- الإیضاح ، أبومحمَّد الفضل بن شاذان الأزدی النیسابوری ، بتحقیق السیّد جلال الدین الحسینی الأرموی ، الطبعه الاُولی ، طهران.

10- بحار الأنوار ، المولی محمَّد باقر المجلسی ، المطبعه الإسلامیه ، إیران ، قم ، 1384 ه- - ق.

11- البدایه والنهایه ، أبوالفداء الحافظ ابن کثیر ، مکتبه المعارف ، بیروت ، لبنان.

12- بصائر الدرجات الکبری فی فضائل آل محمَّد (علیهم السلام) ابن الحسن بن فروخ الصفار ، بتحقیق الحاج میرزا محسن کوچه باغی ، الطبعه الثانیه ، مؤسسه الأعلمی ، طهران.

13- بلاغات النساء ، أبوالفضل أحمد بن أبی طاهر المعروف بابن طیفور ، مکتبه بصیرتی ، ایران ، قم.

14- البیان فی تفسیر القرآن ، سماحه آیه الله العظمی السیّد أبی القاسم الموسوی الخوئی (قدس سره) ، منشورات أنوار الهدی ، 1401 ه- - ق - 1981 م.

15- تاریخ الخلفاء جلال الدین عبدالرحمان بن أبی بکر السیوطی ، مطبعه السعاده ، مصر ، 1371 ه- - ق - 1952 م.

16- تاریخ الطبری ، أبو جعفر محمَّد بن جریر الطبری ، بتحقیق محمَّد أبی الفضل إبراهیم ، دارالتراث ، لبنان ، بیروت.

17- تحفه الغریب ، محمَّد بن أبی بکر الدمامینی ، فی هامش المنصف من الکلام ، نشر أدب الحوزه ، إیران ، قم.

18- تحف العقول ، حسن بن علی بن الحسین بن شعبه الحرّانی ، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات ، الطبعه الخامسه ، لبنان ، بیروت 1394 ه- - ق - 1974 م.

19- تذکره الخواص ، سبط ابن الجوزی ، مکتبه نینوی الحدیثه ، طهران.

20- التصریح علی التوضیح ، خالدبن عبدالله الأزهری ، ومعه حاشیه الحمّصی ، دارالفکر.

[شماره صفحه واقعی : 190]

ص: 481

21- تفسیر فرات الکوفی ، فرات بن إبراهیم بن فرات الکوفی ، مکتبه داوری ، إیران ، قم.

22- التفسیر الکبیر ، الفخر الرازی ، الطبعه الثالثه ، دارإحیاء التراث العربی ، لبنان ، بیروت.

23- تنبیه الخواطر ونزهه النواظر (مجموعه ورام) ، أبوالحسین ورام بن أبی فراس ، الطبعه الثانیه ، دارالکتب الإسلامیه ، ایران ، طهران.

24- التوحید ، أبوجعفر محمَّد بن علی بن الحسین بن بابویه القمی ، بتصحیح السیّد هاشم الحسینی الطهرانی ، مؤسسه النشر الإسلامی ، ایران ، قم.

25- الجامع لأحکام القرآن ، أبوعبدالله محمَّد بن أحمد الأنصاری القرطبی ، دارالتراث العربی ، بیروت ، لبنان ، 1965 م.

26- حاشیه الأمیر ، محمَّد الأمیر الأزهری ، دارالکتاب اللبنانی ، دارالکتاب المصری ، بیروت ، لبنان.

27- حاشیه الدسوقی ، محمّد عرفه الدسوقی ، مصر ، قاهره.

28- حاشیه الصبان علی شرح الاُشمونی ، محمَّد بن علی الصبان ، الطبعه الثانیه ، منشورات الرضی - زاهدی ، قم ، ایران ، 1363 ه- - ش.

29- الخلاف ، أبوجعفر الطوسی ، دارالکتب العلمیه ، قم.

30- الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور ، جلال الدین عبدالرحمان السیوطی ، منشورات مکتبه آیه الله العظمی المرعشی النجفی(رحمه الله) ، ایران ، قم ، 1404 ه- - ق.

31- دیوان حسان بن ثابت ، حسان بن ثابت ، المکتبه العربیه ، بتحقیق الدکتور الحنفی حسنین ، جمهوریه مصر العربیه ، القاهره ، 1394 ه- - 1974 م.

32- شیخ الأباطح أبی طالب ، مکتبه نینوی الحدیثه ، طهران ، ایران.

[شماره صفحه واقعی : 191]

ص: 482

33- سنن ابن ماجه ، الحافظ أبی عبدالله محمَّد بن یزید القزوینی ، بتحقیق محمَّد فؤاد عبدالباقی ، دارإحیاء التراث العربی ، 1395 ه- - 1975 م.

34- سنن الترمذی ، محمَّد بن عیسی بن سوره الترمذی ، الطبعه الثانیه ، دارالفکر ، لبنان ، بیروت ، 1403 ه- - 1983 م.

35- سنن الدار قطنی ، علی بن عمر الدارقطنی ، بتصحیح السیّد عبدالله هاشم یمانی المدنی ، دارالمحاسن للطباعه ، القاهره ، 1386 ه- - 1966 م.

36- السیره النبویه ، ابن هشام ، بتحقیق مصطفی السقا - إبراهیم الأبیاری - عبدالحفیظ شلبی ، مطبعه مصطفی البانی الحلبی وأولاده ، 1355 ه- - 1936 م.

37- شرح ابن عقیل ، بهاء الدین عبدالله بن عقیل ، ومعه کتاب منحه الجلیل ، مؤسسه نشر ناصر خسرو ، [انتشارات ناصر خسرو] طهران.

38- شرح أبیات مغنی اللبیب ، عبدالقادر عمر البغدادی ، بتحقیق عبدالعزیز رباح أحمد یوسف دقاق ، الطبعه الاُولی ، دارالمأمون للتراث ، 1396 ه- - 1974 م.

39- شرح دیوان المتنبی ، عبدالرحمان البرقوقی ، دارالکتاب العربی بیروت ، لبنان 1407 ه- - 1986 م.

40- شرح شذور الذهب ، أبومحمَّد عبدالله جمال الدین ابن هشام ، بتحقیق محمَّد محیی الدین عبدالحمید.

41- شرح الشواهد ، العینی ، فی ذیل حاشیه الصبان علی شرح الاُشمونی ، الطبعه الثانیه ، مطبعه الرضی - زاهدی ، ایران - قم.

42- شرح شواهد المغنی ، جلال الدین عبدالرحمان بن أبی بکر السیوطی ، نشر أدب الحوزه ، ایران ، قم.

43- شرح قطر الندی ، أبو محمَّد عبدالله جمال الدین بن هشام ، بتحقیق محمَّد محیی الدین عبدالحمید ، الطبعه الحادیه عشره ، المکتبه السعاده ، مصر1383 ه- - 1963

[شماره صفحه واقعی : 192]

ص: 483

44- شرح الکافیه ، المحقق الرضی ، ومعه حاشیه السیّد شریف الجرجانی ، دارالکتب العلمیه ، بیروت ، لبنان.

45- شرح الهاشمیات ، محمَّد محمود الرافعی ، الطبعه الثانیه ، مطبعه شرکه التمدن الصناعیه بمصر.

46- شرح مختارات أشعار العرب ، محمَّد محمود الرافعی ومعه شرح الهاشمیات ، الطبعه الثانیه ، مطبعه التمدن الصناعیه بمصر.

47- صحیح البخاری ، أبوعبدالله محمَّد بن إسماعیل البخاری الجعفی ، دارالجلیل ، لبنان ، بیروت ، 1313 ه-.

48- صحیح سنن المصطفی (صلی الله علیه وآله وسلم) أبوداوود سلیمان بن الأشعث السجستانی ، دارالکتاب العربی بیروت ، لبنان.

49- صحیح مسلم ، مسلم بن الحجاج القشیری النیسابوری ، الطبعه الاُولی ، دارإحیاء التراث العربی ، 1375 ه-.

50- الصحیفه السجادیه الجامعه ، الإمام علی بن الحسین (علیهما السلام) ، الطبعه الاُولی مؤسسه الإمام المهدی ، قم ، 1411 ه- - ق.

51- الصحیفه السجادیه الکامله ، الإمام علی بن الحسین (علیهما السلام) مع ترجمه فیض الإسلام ، 1375 ه- - ق.

52- الطبقات الکبری ، محمَّد بن سعد البصری المعروف بابن سعد ، داربیروت للطباعه والنشر ، 1405 ه- - 1985 م.

53- عده الداعی ونجاح الساعی ، أحمد بن الفهد الحلی ، بتصحیح أحمد الموحدی القمی ، مکتبه الوجدانی ، ایران ، قم.

54- عوالم العلوم ، عبدالله البحرانی الإصفهانی ، الطبعه الاُولی ، مکتبه الزهراء (علیها السلام) الطبعه الثانیه ، 1411 ه- - ق.

[شماره صفحه واقعی : 193]

ص: 484

55- عیون الأخبار ، محمَّد بن علی بن الحسین بن بابویه الصدوق الطبعه الثانیه ، مکتبه الطوس ، 1363 ه- - ش.

56- غایه المرام فی حجه الخصام عن طریق الخاص والعام ، هاشم بن سلیمان بن إسماعیل الحسینی البحرانی ، نشر المعارف الإسلامیه ، ایران ، طهران.

57- الغدیر ، عبدالحسین أحمد الأمینی ، دارالکتاب العربی ، بیروت ، الطبعه الرابعه ، 1397 ه- - 1977 م.

58- غرر الحکم ، عبدالواحد الآمدی التمیمی ، المترجم محمَّد علی الأنصاری ، الطبعه العاشره.

59- فتح الباری بشرح صحیح البخاری ، أحمد بن علی بن حجر العسقلانی ، دارالمعرفه ، بیروت ، لبنان.

60- الکامل فی التاریخ ، ابن الاثیر ، دارصار - داربیروت ، 1385 ه- - 1965 م.

61- الکتاب ، عمرو بن عثمان بن قنبر سیبویه ، نشر أدب الحوزه ، ایران ، قم.

62- الکشاف ، جارالله محمود بن عمر الزمخشری ، وبذیله أربعه کتب ، الطبعه الثالثه ، دارالکتب العربی ، بیروت ، لبنان ، 1407 ه- - 1987 م.

63- کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد ، العلامه الحلی ، مؤسسه النشر الإسلامی التابعه لجماعه المدرّسین بقم المشرفه ، قم ، ایران.

64- کمال الدین وتمام النعمه ، للشیخ الصدوق أبی جعفر محمَّد بن علی بن الحسین ابن بابویه القمی ، دارالکتب الإسلامیه.

65- کنزالعمال ، علاء الدین علی المتقی بن حسام الهندی ، مؤسسه الرساله ، لبنان ، بیروت ، 1409 ه- - 1989 م.

66- لسان العرب ، ابن منظور ، بتعلیق علی شیری ، دارإحیاء التراث العربی الطبعه الأولی ، 1408 ه- - 1988 م.

[شماره صفحه واقعی : 194]

ص: 485

67- اللباب ، عبدالوهاب الصابونی ، مکتبه دارالشرق ، بیروت.

68- مجمع البیان ، أبوعلی الفضل بن الحسن الطبرسی ، مکتبه آیه الله العظمی المرعشی النجفی ، ایران ، قم ، 1403.

69- المحجه البیضاء ، المولی محسن الکاشانی ، الطبعه الثانیه ، مؤسسه النشر الإسلامی.

70- مروج الذهب ومعادن الجوهر ، أبوحسن علی بن الحسین بن علی المسعودی ، الطبعه الاُولی ، دارالکتاب اللبنانی ، بیروت ، لبنان 1402 ه- -1982 م.

71- المستدرک علی الصحیحین فی الحدیث ، أبوعبدالله محمَّد بن عبدالله المعروف بالحاکم النیسابوری ، دارالفکر ، بیروت ، لبنان ، 1398 ه- - 1978 م.

72- مسند أحمد بن حنبل ، أحمد بن حنبل ، وبهامشه منتخب کنزالعمال ، دارالفکر.

73- المصباح ، الشیخ تقی الدین إبراهیم بن علی الحسن بن محمَّد بن صالح العاملی الکفعمی ، الطبعه الثالثه ، منشورات مؤسسه الأعلمی للمطبوعات ، بیروت ، 1403 ه- - 1983 م.

74- معانی الأخبار ، أبو جعفر محمَّد بن علی بن الحسین بن بابویه القمی ، منشورات فی الحوزه العلمیه فی قم المقدّسه ، قم ، ایران ، 1361 ه- - ش.

75. معنی القرآن وإعرابه ، أبو إسحاق إبراهیم بن السّری الزجاج ، بتحقیق الدکتور عبدالجلیل عبده شلبین الطبعه الاُولی ، عالم الکتب ، لبنان ، بیروت.

76. المعجم المفهرس لألفاظ الحدیث النبوی ، الدکتور أ. ی ، ونسِنک. مکتبه بریل ، 1936 م.

77. مناقب آل أبی طالب ، أبو جعفر محمَّد بن علی بن شهر آشوب ، دارالأضواء ،

[شماره صفحه واقعی : 195]

ص: 486

بیروت ، لبنان.

78. مناقب علی بن أبی طالب علیه السلام أبوالحسن علی بن محمَّد الواسطی الجلالی الشافعی الشهیر بابن المغازلی ، المکتبه الإسلامیه ، ایران ، طهران ، 1403 ه - ق.

79. مناهل الصفا ، حمزاوی ، 1276 ه.

80. المنصف من الکلام ، أحمد بن محمَّد الشمنی ، ومعه تحفه الغریب ، نشر أدب الحوزه ، ایران ، قم.

81. منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه ، العلامه حبیب الله الهاشمی الخوئی ، الطبعه الرابعه ، منشورات مرکز الإمام المهدی - عجل الله تعالی فرجه - الثقافی (بنیاد فرهنگی إمام مهدی) ، طهران ، ایران.

82. موسوعه أطراف الحدیث النبوی الشریف ، أبو هاجر محمَّد السعید بن بسکونین الطبعه الاُولی ، عالم التراث ، بیروت ، لبنان.

83. الموطأ ، مالک بن أنس ، بتصحیح محمَّد فؤاد عبد الباقی ، دار التراث العربی.

85. نهج البلاغه ، علی بن أبی طالب علیه السلام المؤلف السیّد الرضی ، المترجم فیض الإسلام ، مرکز نشر آثار فیض الإسلام.

86. وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه ، محمَّد بن الحسن الحر العاملی ، بتحقیق عبدالرحیم الربانی الشیرازی ، المکتبه الإسلامیه ، ایران ، طهران ، 1398 ه - ق.

[شماره صفحه واقعی : 196]

ص: 487

مسرد الموضوعات

الباب الثانی

فی تفسیر الجمله وذکر أقسامها أحکامها

شرح الجمله وبیان أن الکلا مأخص منها لا مرادف لها............................... 3

انقسام الجمله إلی اسمیه وفعلیه وظرفیه.............................................. 3

تنبیه حول صدر الجمله........................................................... 4

ما یجب علی المسؤول أن یفصل فیه................................................ 5

انقسام الجمله إلی صغری وکبری................................................... 6

تنبیهان حول تفسیر الکبری وما یحتملها وغیرها...................................... 7

انقسام الجمله الکبری إلی ذات وجه وإلی ذات وجهین............................... 8

الجمل التی لا محل لها من الإعراب................................................. 8

المستأنفه........................................................................ 8

تنبیه حول ما یخفی من الاستئناف................................................. 9

[شماره صفحه واقعی : 197]

ص: 488

تنبیه حول ما نحتمل الاستئناف وغیره............................................. 10

تنبیه حول ما اختلفوا فیه........................................................ 10

الجمله المعترضه................................................................. 10

مسأله حول اشتباه المعترضه بالحالیه............................................... 11

الجمله التفسیریه................................................................ 14

تنبیه حول أقسام الجمله المفسره.................................................. 18

مسأله حول من قال : للمفسره محل.............................................. 17

الجمله المجاب بها القسم......................................................... 18

تنبیه حول ما یخفی من جواب القسم............................................. 18

مسأله حول من قال : لاتقع جمله القسم خبراً..................................... 19

الجمله الواقعه جواباً لشرط غیر جازم أو جازم ولم تقترن بالفاء أو إذا.................. 20

الجمله الواقعه صله لاسم أو حرف............................................... 20

الجمله التابغه لما لامحل له........................................................ 21

الجمل التی لها محل من الإعراب.................................................. 21

الجمله الواقعه خبراً.............................................................. 21

الجمله الواقعه حالاً............................................................. 21

الجمله الواقعه مفعولاً............................................................ 22

تنبیه حول مایخفی من الجمل المحکیه.............................................. 23

تنبیه حول ما یحتمل الحکایه وغیرها.............................................. 23

تنبیه حول الجمله المحکیه بعد القول............................................... 24

[شماره صفحه واقعی : 198]

ص: 489

تنبیه حول وصل غیر المحکی بالمحکی.............................................. 24

تنبیه حول فائده الحکم علی محل الجمله.......................................... 27

الجمله المضاف إلیها............................................................ 27

الجمله الواقعه بعد الفاء أو إذا جواباً لشرط جازم................................... 31

الجمله التابعه لمفرد.............................................................. 31

الجمله التابعه لجمله لها محل...................................................... 32

تنبیه حول الجملتین : المستثناه والمسند إلیها....................................... 33

حکم الجمل بعد المعارف وبعد النکرات.......................................... 33

الباب الثالث

فی ذکر أحکام ما یشبه الجمله وهو الظرف والجار والمجرور

ذکر حکمهما فی التعلق........................................................ 37

هل یتعلقان بالفعل الناقص؟..................................................... 39

هل یتعلقان بالفعل الجامد؟...................................................... 39

هل یتعلقان بأحرف المعانی؟..................................................... 40

ذکر مالا یتعلق من حروف الجر.................................................. 41

حکمهما بعد المعارف والنکرات................................................. 43

حکم المرفوع بعدهما............................................................ 44

تنبیه علی أن الضمیر لا یعود إلی متأخر لفظاً...................................... 45

ما یجب فیه تعلقهما بمحذوف................................................... 45

[شماره صفحه واقعی : 199]

ص: 490

هل المتعلق الواجب الحذف فعل أو وصف؟....................................... 47

کیفیه تقدیره باعتبار المعنی....................................................... 48

تعیین موضع التقدیر............................................................ 49

تنبیه علی خطأ من قدر فعلاً بعد إذا الفجائیه وأمّا................................. 50

الباب الرابع

فی ذکر أحکام یکثر دورها ویقبح بالمعرب جهلها

وعدم معرفتها علی وجهها

ما یعرف به المبتدأ من الخبر...................................................... 51

ما یعرف به الاسم من الخبر..................................................... 53

ما یعرف به الفاعل من المفعول.................................................. 54

فرعان حول ما یتعیین فیه الفاعل والمفعول......................................... 55

ما افترق فیه عطف البیان والبدل................................................. 55

ما افترق فیه اسم الفاعل والصفه المشبهه.......................................... 58

ما لفترق فیه الحال والتمییز وما اجتمعا فیه........................................ 61

أقسام الحال................................................................... 63

إعراب أسماء الشرط والاستفهام ونحوها............................................ 65

تنبیه حول اختلافهم فی خبر اسم الشرط.......................................... 66

مسوغات الابتداء بالنکره....................................................... 67

[شماره صفحه واقعی : 200]

ص: 491

أقسام العطف.................................................................. 70

تنبیه حول العطف علی المعنی.................................................... 75

تنبیه حول «لا تأکل سمکاً وتشرب لبناً».......................................... 76

عطف الخبر علی الإنشاء وبالعکس.............................................. 77

عطف الاسمیه علی الفعلیه وبالعکس............................................. 78

العطف علی معمولی عاملین..................................................... 78

المواضع التی یعود الضمیر فیها علی ما تأخر لفظاً ورتبه............................. 79

شرح حال الضمیر المسمی فصلاً وعماداً.......................................... 82

روابط الجمله بما هی خبر عنه.................................................... 85

الأشیاء التی تحتاج إلی الرابط..................................................... 87

تنبیه حول عدم احتیاج بدل الکل إلی رابط........................................ 89

الاُمور التی یکتسبها الاسم بالإضافه.............................................. 91

الاُمور التی لا یکون الفعل معها إلا قاصراً......................................... 94

الاُمور التی یتعدی بها الفعل القاصر.............................................. 97

الباب الخامس

فی ذکر الجهات التی یدخل الاعتراض علی المعرب من جهتها

الجهه الاُولی أن یراعی ما یقتضیه ظاهر الصناعه ولا یراعی المعنی.................... 101

الجهه الثانیه أن یراعی المعرب معنی صحیحاً ولا ینظر فی صحته فی الصناعه.......... 103

[شماره صفحه واقعی : 201]

ص: 492

الجهه الثالثه أن نخرج علی مالم نثبت فی العربیه................................... 103

الجهه الرابعه أن یخرج علی الاُمور البعیده والأوجه الضعیفه ویترک الوجه القریب والقوی 103

الجهه الخمسه أن یترک بعض ما یحتمله اللفظ من الأوجه الظاهره................... 105

باب المبتدأ................................................................... 105

مسأله : یجوز فیالاسم المفتتح به وجهان......................................... 105

مسأله : یجوز فی المرفوع وجهان................................................ 105

مسأله حول جواز الابتداء والإخبار............................................. 106

باب کان وما جری مجراها..................................................... 106

مسأله حول نقصان کان وتمامها وزیادتها......................................... 106

مسأله حول نقصان عسی وتمامها.............................................. 107

مسأله تشاکل السابقه......................................................... 107

مسأله حول احتمال ما : الحجازیه والتمیمیه..................................... 107

باب المنصوبات المتشابهه...................................................... 108

مایحتمل المصدریه والمفعولیه.................................................... 108

مایحتمل المصدریه والظرفیه والحالیه.............................................. 108

ما یحتمل المصدریه والحالیه..................................................... 108

مایحتمل المصدریه والحالیه والمفعول لأجله........................................ 108

ما یحتمل المفعول به والمفعول معه............................................... 109

باب الاستثناء................................................................ 109

[شماره صفحه واقعی : 202]

ص: 493

مسأله حول حاشا وعدا وخلا................................................. 109

مسأله : یجوز فیما بعد إلّا فی الجمله المنفیه ثلاثه أوجه............................ 109

ما یحتمل الحالیه والتمییز....................................................... 110

من الحال ما یحتمل کونه من الفاعل والمفعول..................................... 110

من الحال ما یحتمل باعتبار عامله وجهین........................................ 110

من الحال ما یحتمل التعدد والتداخل............................................ 110

باب إعراب الفعل............................................................ 111

مسأله : حول الفاء السبییه والعاطفه............................................ 111

باب الموصول................................................................ 111

مسأله حول ما المصدریه والموصوله.............................................. 111

باب التوابع.................................................................. 113

سأله حول البدل وعطف البیان................................................ 113

مسأله حول وصف المضاف والمضاف إلیه....................................... 113

باب حروف الجر............................................................. 113

مسأله حول الکاف الحرفیه والاسمیه............................................. 113

مسأله حول علی الحرفیه والاسمیه............................................... 114

الجهه السادسه ألا یراعی الشروط لامختفه بحسب الأبواب.......................... 114

الجهه السابعه أن یحمل کلاماً علی شیء ویشهد استعمال آخر بخلافه.............. 127

[شماره صفحه واقعی : 203]

ص: 494

تنبیه حول احتمال بعض المواضع أکثر من وجه.................................. 128

الجهه الثامنه أن یحمل المعرب علی شیء وفی ذلک الموضع ما یدفعه................. 129

الجهه التاسعه ألا یتأمل عند وجود المشتبهات.................................... 130

الجهه العاشره أن یخرج علی خلاف الأصل أو علی خلاف الظاهر لغیر مقتض....... 131

خاتمه حول الحذف........................................................... 132

شروط الحذف ثمانیه.......................................................... 132

تنبیه حول دلیلی الحذف : الصناعی وغیر الصناعی............................... 133

تنبیه حول الدلیل اللفظی...................................................... 134

تنبیه حول مخالفه الشرطین السابع والثامن من شروط الحذف....................... 137

بیان أنه قدیظن أن الشیء من باب الحذف ولیس منه............................ 138

بیان مکان المقدر............................................................. 139

تنبیه حول اجتماع شرطین لهما جواب واحد..................................... 140

بیان مقدار المقدر............................................................. 141

بیبغی أن یکون المحذوف من لفظ المذکور مهما أمکن............................ 141

إذا دار الأمر بین کون المحذوف مبتدأ وکونه خبراً فأیهما أولی؟...................... 142

إذا دار الأمر بین کون المحذوف فعلاً والباقی فاعلاً ، وکونه مبتدأ والباقی خبراً فالثانی أولی 143

إذا دار الامر بین کون المحذوف أولاً أو ثانیاً فکونه ثانیاً أولی....................... 143

تنبیه حول أن الخلاف فیما سبق إنما یقع عند التردد.............................. 144

ذکر أماکن من الحذف یتمرن بها المعرب........................................ 145

[شماره صفحه واقعی : 204]

ص: 495

حذف الاسم المضاف........................................................ 145

تیبه إذا أمکن تقدیر المضاف قبل أحد جز أنی قدر قبل الثانی...................... 146

حذف المضاف إلیه........................................................... 146

حذف اسمین مضافین......................................................... 146

حذف ثلاث متضایفات...................................................... 147

تنبیه حول تفسیر : قاب قوسین................................................ 147

حذف الموصول الاسمی........................................................ 147

حذف الصله................................................................. 148

حذف الموصوف............................................................. 148

حذف الصفه................................................................ 149

حذف المعطوف.............................................................. 149

حذف العطوف علیه.......................................................... 149

حذف المبدل منه............................................................. 150

حذف حرف العطف......................................................... 150

حذف أن الناصبه............................................................ 151

حذف نون التوکید............................................................ 151

حذف نونی التثنیه والجمع...................................................... 152

حذف التنوین................................................................ 153

حذف أل................................................................... 154

حذف لام الجواب............................................................ 154

[شماره صفحه واقعی : 205]

ص: 496

حذف جمله القسم........................................................... 155

حذف جواب القسم.......................................................... 155

حذف جمله الشرط........................................................... 156

حذف جمله جواب الشرط..................................................... 156

تنبیه حول ما یظن جواب شرط ولیس بجواب.................................... 157

حذف الکلام بجملته......................................................... 157

حذف أکثر من جمله......................................................... 158

تنبیه حولما ینظر فیه النحوی والمفسر والبیانی من الحذف........................... 158

الباب اسادس

فی التحذیر من اُمور اشتهرت بین المعربین والصواب خلافها

............................................................................ 161

الباب السابع

فی کیفیه الإعراب

............................................................................ 167

فصل فیما یجب علی المبتدئ فی صنافه الإعراب أن نحترز منه...................... 170

تنبه حول : رویدک............................................................ 171

تنبیه حول تغیر الإعراب بتغیر الترکیب........................................... 172

[شماره صفحه واقعی : 206]

ص: 497

الباب الثامن

فی ذکر اُمور کلیه یتخرج علیه ما لاینحصر من الصور الجزئیه

القاعده الاولی : قد یعطی الشیء حکم ما أشبهه فی معناه أو فی لفظهأو فیهما..... 173

تنبیه : حول تنزیلهم اللفظ المعدوم مالصالح للوجود بمنزله الموجود................... 175

تنبیه : أنه لیس لازم أن یعطی الشیء حکم ما هو فی معناه....................... 175

القاعده الثانیه : أن الشیء یعطی حکم الشیء إذا جاوره......................... 178

تنبه حول من أنکر الخفض علی الجوار.......................................... 179

القاعده الثالثه : قد یشربون لفظاً معنی لفظ فیعطونه حکمه ویسمی ذلک تضمیناً.... 180

القاعده الرابعه : أنهم یغلّبون علی الشیء مالغیره لتناسب بینهما أو اختلاط......... 180

القاعده الخامسه : أنهم یعبرون بالفعل عن اُمور.................................. 181

القاعده السادسه : أنهم یعبرون عن الماضی والآتی کما یعبرون عن الشیء الحاضر.... 182

القاعده السابعه : أن اللفظ قد یکون علی تقدیر وذلک المقدر علی تقدیر آخر...... 182

القاعده الثامنه : کثیراً ما یغتفر فی الثوانی ما لا یغتفر فی الأوائل.................... 183

القاعده التاسعه : أنهم یتسعون فی الظرف والمجرور مالا یتسغون فی غیر هما.......... 184

القاعده العاشره : من فنون کلامهم القلب....................................... 185

القاعده الحادیه عشره : من ملح کلامهم تقارض اللفظین فی الأحکام.............. 185

المآخذ 189

[شماره صفحه واقعی : 207]

ص: 498

مغنی اللبیب عن کتب الأعاریب

اشاره

عنوان و نام پدیدآور : مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب/ تالیف ابی محمد عبدالله جمال الدین بن یوسف ابن احمد بن عبدالله بن هشام الانصاری، المصری؛ حققه، و فصله، و ضبط غرائبه محمد محی الدین عبدالحمید.

مشخصات نشر : قاهره : مطبعه المدنی، 14ق.

مشخصات ظاهری : 2 ج.

موضوع : زبان عربی -- نحو

شماره کتابشناسی ملی:3028209

توضیح : «مغنی اللبیب عن کتب الأعاریب»، اثر ابی محمد عبدالله جمال الدین بن یوسف بن احمد بن عبد الله بن هشام انصاری مصری (متوفی 761 ق)، کتابی است نحوی و ادبی که به زبان عربی نوشته شده و تألیف آن در ماه ذی القعده 756 ق، در مکه به پایان رسیده است.در اهمیت این اثر، همین بس که یکی از کتاب های بسیار معروف و مهم علم نحو می باشد که در حوزه های علمیه تدریس شده و بر آن حواشی و شرح های فراوانی نوشته اند.

این کتاب، مشتمل بر قواعد کلی نحو و تطبیق آن ها بر مثال هایی از آیات کریمه و اشعار عرب به روشی مخصوص، غیر از روش کتاب های این فن، می باشد که بنا به گفته ابن هشام دارای تکرار غیر لازم است.

اثر حاضر به صورت دو مجلد در یک جلد می باشد.

ص: 1

الجزء الأول

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 1]

ص: 499

[شماره صفحه واقعی : 2]

ص: 500

[شماره صفحه واقعی : 3]

ص: 501

[شماره صفحه واقعی : 4]

ص: 502

خطبه محقق الکتاب

بسم الله الرحمن الرّحیم

الحمد لله علی سابغ نعمائه ، والشکر له سبحانه علی وافر آلائه ، وصلاته وسلامه علی صفوه الصّفوه من رسله وأنبیائه ، وعلی آله وصحبه وسائر أولیائه.

اللهم إنی أحمدک حمد المعترف بتقصیره وقصوره ، المقرّ بخطایاه وذنوبه ، المؤمّل فی واسع رحمتک وعظیم فضلک ، أن تشمله بعفوک ، وتسبل علیه جمیل سترک ؛ فإنک - یا ربّ - أنعمت متفضّلا ، وتطوّلت مبتدئا ، ولن یخیب راجیک ، ولن یردّ سائلک.

وبعد ، فإنی مند أکثر من عشرین عاما أنشأت شرحا علی کتاب «مغنی اللبیب ، عن کتب الأعاریب» أوعب کتب العلّامه أبی محمد عبد الله جمال الدین بن هشام الأنصاری ، المصری ، وکنت قد تنوّقت فی هذا الشرح علی قدر ما یستحقه الأصل من العنایه وبذل الوسع ، وکنت أعود إلیه بین الحین والحین فأزید فیه ما یجدّلی من البحث ، حتی أوفیت علی الغایه ، وبلغت من ذلک ما تمنیت. ولکنی لم أظفر إلی یوم الناس هذا بناشر یقوم بإظهاره لقراء العربیه ؛ إذ کان الناشرون لهذا النوع من المؤلفات إنما یقدمون علی نشر ما یعتقدون أنهم رابحون من ورائه الریح الجزیل ؛ فهم یقدرون

[شماره صفحه واقعی : 5]

ص: 503

ویقدرون ویقدرون ثم یقدمون أو یحجمون وقد کان من نصیب هذا الکتاب أن یحجم من عرفت من الناشرین عن الإنفاق علیه ، رغم تهافت کثرتهم علی مؤلّفاتی ، ولیس فیه من عیب عندهم إلا أنه کتاب کبیر الحجم ، وقرّاؤه فی طبعات شروحه القدیمه قله لا نسدّ نهمهم ، ولا تغنی عندهم ، ومن آیات ذلک أنی عرضت علی ثلاثه من الناشرین الواحد بعد الآخر التوفّر علی نشر هذا الکتاب ، وکان أحدهم یوافق رضیّ النفس منشرح الصّدر ، حتی إذا علم أن الکتاب یقع فی أربع مجلدات ضخام أو سعنی عذرا.

ولقد رأیت أن أحتال لظهور هذا الکتاب ، فأظهر کتاب «مغنی اللبیب» أول الأمر مجرّدا عن شرحی علیه : فی مظهر یدعو إلی الرغبه فیه والإقبال علیه ، حتی إذا عرفه من لم یکن یعرفه ، وتطلّبه من لیست له به سابقه ، استطعت - إن کان فی الأجل بقیه - أن أخرجه مره أخری مع الشرح.

فإلی إخوانی فی مشارق البلاد العربیه ومغاربها الذین أحسنوا الظنّ بی فرغبوا فی أن أذیع هذا الشرح ، وما فتئوا یتقاضوننی أن أخرجه لهم ، أقدّم کتاب «مغنی اللبیب» فی مرأی یسرّ نواظرهم ، ویطمئن قلوبهم ، وأنا علی موعده معهم - إن شاء الله تعالی - أن أظهرهم علی ما فی هذا الکتاب الجلیل من محاسن ، وما بذله مؤلفه فیه من جهد ، وما أفرغ فی جمعه وتحقیقه من طاقه ، والله المسئول أن یحقق لی ولهم الامال ، وأن یجنّبنی وإیاهم الخطأ والخطل والزّیغ ؛ إنه سبحانه أکرم مسئول ، وهو حسبی وإیاهم ونعم الوکیل

کتبه المعتز بالله تعالی محمد محیی الدین عبد الحمید

[شماره صفحه واقعی : 6]

ص: 504

ترجمه ابن هشام

صاحب کتاب

«مغنی اللّبیب ، عن کتب الأعاریب»

هو الإمام الذی فاق أقرانه ، وشأی من تقدّمه ، وأعیا من یأتی بعده ، الذی لا یشقّ غباره فی سعه الاطلاع وحسن العباره وجمال التعلیل ، الصالح الورع ، أبو محمد عبد الله جمال الدین بن یوسف بن أحمد بن عبد الله بن هشام ، الأنصاری ، المصری.

ولد بالقاهره ، فی ذی القعده من عام ثمان وسبعمائه من الهجره (سنه 1309 من المیلاد).

لزم الشهاب عبد اللطیف بن المرحّل ؛ وتلا علی ابن السّرّاج ، وسمع علی أبی حیّان دیوان زهیر بن أبی سلمی المزنی ، ولم یلازمه ولا قرأ علیه غیره ، وحضر دروس التاج التّبریزی ، وقرأ علی التاج الفاکهانی شرح الإشاره له إلا الورقه الأخیره ، وحدّث عن ابن جماعه بالشاطبیه ، وتفقّه أول الأمر علی مذهب الشافعی ، ثم تحنبل فحفظ مختصر الخرقی قبیل وفاته بخمس سنین.

تخرج به جماعه من أهل مصر وغیرهم ، وتصدّر لنفع الطالبین ، وانفرد بالفوائد الغریبه ، والمباحث الدقیقه ، والاستدراکات العجیبه ، والتحقیق البارع ، والاطلاع المفرط ، والاقتدار علی التصرف فی الکلام ، وکانت له ملکه یتمکن بها من التعبیر عن مقصوده بما یرید مسهبا وموجزا ، وکان - مع

[شماره صفحه واقعی : 7]

ص: 505

ذلک کله - متواضعا ، برّا ، دمث الخلق ، شدید الشفقه ، رقیق القلب.

قال عنه ابن خلدون : «ما زلنا ونحن بالمغرب نسمع أنه ظهر بمصر عالم بالعربیه یقال له ابن هشام أنحی من سیبویه» وقال عنه مره أخری : «إن ابن هشام علی علم جم یشهد بعلو قدره فی صناعه النحو ، وکان ینحو فی طریقته منحاه أهل الموصل الذین اقتفوا أثر ابن جنّی واتّبعوا مصطلح تعلیمه ، فأتی من ذلک بشیء عجیب دال علی قوه ملکته واطلاعه».

ولابن هشام مصنفات کثیره کلها نافع مفید تلوح منه أمارات التحقیق وطول الباع ، وتطالعک من روحه علائم الإخلاص والرغبه عن الشهره وذیوع الصیت ، ونحن نذکر لک من ذلک ما اطلعنا علیه أو بلغنا علمه مرتبا علی حروف المعجم ، وندلک علی مکان وجوده إن علمنا أنه موجود ، أو نذکر لک الذی حدّث به إن لم نعلم وجوده ، وهاکها :

1- الإعراب عن قواعد الإعراب ، طبع فی الآستانه وفی مصر ، وشرحه الشیخ خالد الأزهری ، وقد طبع هو وشرحه مرارا أیضا.

2- الألغاز ، وهو کتاب فی مسائل نحویه ، صنفه لخزانه السلطان الملک الکامل ، طبع فی مصر.

3- أوضح المسالک إلی ألفیه ابن مالک ، طبع مرارا ، وشرحه الشیخ خالد ، ولنا علیه ثلاثه شروح : أحدها وجیز وقد طبع مرارا ، وثانیها بسیط لا یزال رهین القماطر ، وثالثها وسیط ، مطبوع فی ثلاثه أجزاء

4- التذکره ، ذکر السیوطی أنه کتاب فی خمسه عشر مجلدا ، ولم نطلع علی شیء منه

[شماره صفحه واقعی : 8]

ص: 506

5- التحصیل والتفصیل ، لکتاب التذییل والتکمیل ، ذکر السیوطی أنه عده مجلدات.

6- الجامع الصغیر ، ذکره السیوطی ، ویوجد فی مکتبه باریس.

7- الجامع الکبیر ، ذکره السیوطی.

8- رساله فی انتصاب «لغه» و «فضلا» وإعراب «خلافا» و «أیضا» و «هلم جرا» ونحو ذلک ، وهی موجوده فی دار الکتب المصریه وفی مکتبی برلین ولیدن ، وهی برمتها فی کتاب «الأشباه والنظائر النحویه» للسیوطی.

9- رساله فی استعمال المنادی فی تسع آیات من القرآن الکریم ، موجوده فی مکتبه برلین.

10- رفع الخصاصه ، عن قرّاء الخلاصه ، ذکره السیوطی ، وذکر أنه أربع مجلدات.

11- الروضه الأدبیه ، فی شواهد علوم العربیه ، یوجد بمکتبه برلین ، وهو شرح شواهد کتاب اللمع لابن جنّی.

12- شذور الذهب ، فی معرفه کلام العرب ، طبع مرارا.

13- شرح البرده ، ذکره السیوطی ، ولعله شرح «بانت سعاد» الآتی.

14- شرح شذور الذهب المتقدم ، طبع مرارا ، ولنا علیه شرح طبع مرارا أیضا.

15- شرح الشواهد الصغری ، ذکره السیوطی ، ولا ندری أهو الروضه الأدبیه السابق ذکره ، أم هو کتاب آخر؟

16- شرح الشواهد الکبری ، ذکره السیوطی أیضا ، ولا ندری حقیقه حاله.

17- شرح قصیده «بانت سعاد» طبع مرارا.

[شماره صفحه واقعی : 9]

ص: 507

18- شرح القصیده اللغزیه فی المسائل النحویه ، یوجد فی مکتبه لیدن.

19- شرح قطر الندی ، وبل الصّدی ، الآتی ذکره ، طبع مرارا ، ولنا علیه شرح طبع مرارا أیضا.

20- شرح اللمعه لأبی حیان ، ذکره السیوطی.

21- عمده الطالب ، فی تحقیق صرف ابن الحاجب ، ذکره السیوطی ، وذکر أنه فی مجلدین.

22- فوح الشذا ، فی مسأله کذا ، وهو شرح لکتاب «الشذا ، فی مسأله کذا» تصنیف أبی حیان ، یوجد فی ضمن کتاب «الأشباه والنظائر النحویه» للسیوطی.

23- قطر الندی وبل الصدی ، طبع مرارا ، ولنا علیه شرح مطبوع.

24- القواعد الصغری ، ذکره السیوطی.

25- القواعد الکبری ، ذکره السیوطی.

26- مختصر الانتصاف من الکشاف ، وهو اختصار لکتاب صنفه ابن المنیّر فی الرد علی آراء المعتزله التی ذکرها الزمخشری فی تفسیر الکشاف ، واسم کتاب ابن المنیّر «الانتصاف من الکشاف» وکتاب ابن هشام یوجد فی مکتبه برلین.

27- المسائل السفریه فی النحو ، ذکره السیوطی.

28- مغنی اللبیب عن کتب الأعاریب ، طبع فی طهران والقاهره مرارا ، وعلیه شروح کثیره ، طبع منها عدد واف ، من ذلک شرح للدمامینی وآخر للشمنی ، وحاشیه للأمیر وأخری للدسوقی ، ولنا علیه شرح مسهب ، نسأل الله

[شماره صفحه واقعی : 10]

ص: 508

أن یوفق إلی طبعه ، ومغنی اللبیب هذا هو الذی أقدمه الیوم فی هذا الثوب القشیب.

29- موقد الأذهان وموقظ الوسنان ، تعرّض فیه لکثیر من مشکلات النحو ، یوجد فی دار الکتب المصریه وفی مکتبتی برلین وباریس.

وتوفی رحمه الله تعالی فی لیله الجمعه - وقیل : لیله الخمیس - الخامس من ذی القعده سنه إحدی وستین وسبعمائه (سنه 1360 من المیلاد)

رحمه الله رحمه واسعه وأسبغ علی جدثه حلل الرضوان.

[شماره صفحه واقعی : 11]

ص: 509

[شماره صفحه واقعی : 12]

ص: 510

خطبه مؤلف الکتاب

بسم الله الرحمن الرحیم

قال سیدنا ومولانا الشیخ الإمام العالم العلّامه جمال الدین رحله الطّالبین أبو محمد عبد الله بن یوسف بن هشام ، الأنصاری ، قدس الله روحه ، ونوّر ضریحه (1)

أما بعد حمد الله علی إفضاله ، والصلاه والسّلام علی سیدنا محمد وعلی آله ، فإنّ أولی ما تقترحه القرائح ، وأعلی ما تجنح إلی تحصیله الجوانح ، ما یتبسر به فهم کتاب الله المنزل ، ویتضح به معنی حدیث نبیه المرسل ، فإنهما الوسیله إلی السعاده الأبدیه ، والذّریعه إلی تحصیل المصالح الدینیه والدنیویه ، وأصل ذلک علم الإعراب ، الهادی إلی صوب الصواب ، وقد کنت فی عام تسعه وأربعین وسبعمائه أنشأت بمکه زادها الله شرفا کتابا فی ذلک ، منوّرا من أرجاء قواعده کلّ خالک ، ثم إننی أصبت به وبغیره فی منصرفی إلی مصر ، ولما منّ الله [تعالی] علیّ فی عام سته وخمسین بمعاوده حرم الله ، والمجاوره فی خیر بلاد الله ، شمّرت عن ساعد الاجتهاد ثانیا ، واستأنفت العمل لا کسلا ولا متوانیا ، ووضعت هذا التصنیف ، علی أحسن

[شماره صفحه واقعی : 13]

ص: 511


1- تختلف النسخ فی هذه التقدمه ، وظاهر أنها لیست من کلام المؤلف

إحکام وترصیف ، وتتبّعت فیه مقفلات مسائل الإعراب فافتتحتها ، ومعضلات یستشکلها الطلاب فأوضحتها ونقّحتها ، وأغلاطا وقعت لجماعه من المعربین وغیرهم فنبهت علیها وأصلحتها.

فدونک کتابا تشدّ الرّحال فیما دونه ، وتقف عنده فحول الرجال ولا یعدونه ، إذ کان الوضع فی هذا الغرض لم تسمح قریحه بمثاله ، ولم ینسج ناسج علی منواله

ومما حثّنی علی وضعه أننی لما أنشأت فی معناه المقدمه الصغری المسماه ب- «الإعراب عن قواعد الإعراب» حسن وقعها عند أولی الألباب ، وسار نفعها فی جماعه الطلاب مع أن الذی أودعته فیها بالنسبه إلی ما ادّخرته عنها کشذره من عقد نحر ، بل کقطره من قطرات بحر ، وها أنا بائح بما أسررته ، مفید لما قررته وحرّرته ، مقرّب فوائده للأفهام ، واضع فرائده علی طرف الثّمام ؛ لینالها الطلاب بأدنی إلمام ، سائل من حسن خیمه ، وسلم من داء الحسد أدیمه ، إذا عثر علی شیء طغی به القلم ، أو زلّت به القدم ، أن یغتفر ذلک فی جنب ما قربت إلیه من البعید ، ورددت علیه من الشّرید ، وأرحته من التعب ، وصیّرت القاصی ینادیه من کثب ، وأن یحضر قلبه أن الجواد قد یکبو ، وأن الصارم قد ینبو ، وأن النار قد تخبو ، وأن الإنسان محلّ النسیان ، وأن الحسنات یذهبن السیئات :

1- ومن ذا الذی ترضی سجایاه کلّها؟! ***کفی المرء نبلا أن تعدّ معایبه

وینحصر فی ثمانیه أبواب.

الباب الأول ، فی تفسیر المفردات وذکر أحکامها.

الباب الثانی ، فی تفسیر الجمل وذکر أقسامها وأحکامها.

[شماره صفحه واقعی : 14]

ص: 512

الباب الثالث ، فی ذکر ما یتردّد بین المفردات والجمل ، وهو الظرف والجار والمجرور ؛ وذکر أحکامهما.

الباب الرابع ، فی ذکر أحکام یکثر دورها ، ویقبح بالمعرب جهلها.

الباب الخامس ، فی ذکر الأوجه التی یدخل علی المعرب الخلل من جهتها.

الباب السادس ، فی التحذیر من أمور اشتهرت بین المعربین والصواب خلافها

الباب السابع ، فی کیفیه الإعراب

الباب الثامن ، فی ذکر أمور کلیه یتخرج علیها مالا ینحصر من الصور الجزئیه

واعلم أننی تأمّلت کتب الإعراب فإذا السبب الذی اقتضی طولها ثلاثه أمور ؛

أحدها : کثره التکرار ، فإنها لم توضع لإفاده القوانین الکلیه ، بل للکلام علی الصور الجزئیه.

فتراهم یتکلمون علی الترکیب المعین بکلام ، ثم حیث جاءت نظائره أعادوا

ذلک الکلام ، ألا تری أنهم حیث مر بهم مثل الموصول فی قوله تعالی : (هُدیً لِلْمُتَّقِینَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ) ذکروا أن فیه ثلاثه أوجه ، وحیث جاءهم مثل الضمیر المنفصل فی قوله تعالی : (إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ) ذکروا فیه ثلاثه أوجه أیضا ، وحیث جاءهم مثل الضمیر المنفصل فی قوله تعالی : (کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ) ذکروا فیه وجهین ، ویکررون ذکر الخلاف فیه إذا أعرب فصلا ، أله محل باعتبار ما قبله أم باعتبار ما بعده أم لا محلّ له؟ والخلاف فی کون المرفوع فاعلا أو مبتدأ إذا وقع بعد إذا فی نحو (إِذَا السَّماءُ

[شماره صفحه واقعی : 15]

ص: 513

انْشَقَّتْ) أو إن فی نحو (وَإِنِ امْرَأَهٌ خافَتْ) أو الظرف فی نحو (أَفِی اللهِ شَکٌّ) أو لو فی نحو (وَلَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا) وفی کون أنّ وأن وصلتهما بعد حذف الجار فی نحو (شَهِدَ اللهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ) ونحو (حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَنْ یُقاتِلُوکُمْ) فی موضع خفض بالجار المحذوف علی حدّ قوله :

2- [إذا قیل أیّ النّاس شرّ قبیله؟] ***أشارت کلیب بالأکف الأصابع

[ص 643]

أو نصب بالفعل [المذکور] علی حد قوله :

3- [لدن بهزّ الکفّ یعسل متنه] ***فیه کما عسل الطریق الثعلب

[ص 525 و 576]

وکذلک یکررون الخلاف فی جواز العطف علی الضمیر المجرور من غیر إعاده الخافض ، وعلی الضمیر المتصل المرفوع من غیر وجود الفاصل ، وغیر ذلک مما إذا استقصی أملّ القلم ، وأعقب السّأم ؛ فجمعت هذه المسائل ونحوها مقرره محرره فی الباب الرابع من هذا الکتاب ، فعلیک بمراجعته ، فإنک تجد به کنزا واسعا تنفق منه ، ومنهلا سائغا ترده وتصدر عنه.

والأمر الثانی : إیراد ما لا یتعلق بالإعراب ، کالکلام فی اشتقاق اسم ، أهو من السّمه کما یقول الکوفیون أو من السّموّ کما یقول البصریون؟ والاحتجاج لکل من الفریقین ، وترجیح الراجح من القولین ، وکالکلام علی ألفه ، لم حذفت من البسمله خطّا؟ وعلی باء الجرولامه ، لم کسرتا لفظا؟ وکالکلام علی ألف ذا الإشاریه ، أزائده هی کما یقول الکوفیون أم منقلبه عن یاء هی عین واللام یاء أخری محذوفه کما یقول البصریون؟ والعجب من مکی بن أبی طالب إذ أورد مثل هذا فی کتابه الموضوع لبیان مشکل الإعراب مع أن هذا لیس من الإعراب فی شیء ، وبعضهم إذا ذکر الکلمه ذکر

[شماره صفحه واقعی : 16]

ص: 514

تکسیرها وتصغیرها ، وتأنیثها وتذکیرها ، وما ورد (1) فیها من اللغات ، وما روی من القراآت ، وإن لم ینبن علی ذلک شیء من الإعراب.

والثالث : إعراب الواضحات ، کالمبتدأ وخبره والفاعل ونائبه ، والجار والمجرور ، والعاطف والمعطوف ، وأکثر الناس استقصاء لذلک الحوفی.

وقد تجنّبت هذین الأمرین وأتیت مکانهما بما یتبصر به الناظر ، ویتمرن به الخاطر ، من إیراد النظائر القرآنیه ، والشواهد الشعریه ، وبعض ما اتفق فی المجالس النحویه.

ولما تم هذا التصنیف علی الوجه الذی قصدته ، وتیسر فیه من لطائف المعارف ما أردته واعتمدته ، سمیته ب- «مغنی اللبیب ، عن کتب الأعاریب» وخطابی به لمن ابتدأ فی تعلم الإعراب ، ولمن استمسک منه بأوثق الأسباب.

ومن الله تعالی أستمد الصواب ، والتوفیق إلی ما یحظینی لدیه بجزیل الثواب ، وإیاه أسأل أن یعصم القلم من الخطأ والخطل ، والفهم من الزیغ والزلل ؛ إنه أکرم مسئول ، وأعظم مأمول.

[شماره صفحه واقعی : 17]

ص: 515


1- فی نسخه «وما ذکر فیها من اللغات»

[شماره صفحه واقعی : 18]

ص: 516

الباب الأول : فی تفسیر المفردات و ذکر أحکامها
اشاره

وأعنی بالمفردات الحروف وما تضمّن معناها من الأسماء والظروف ؛ فإنها المحتاجه إلی ذلک ، وقد رتّبتها علی حروف المعجم ؛ لیسهل تناولها ، وربما ذکرت أسماء غیر تلک وأفعالا ؛ لمسیس الحاجه إلی شرحها.

حرف الألف
الألف المفرده
اشاره

تأتی علی وجهین :

أحدهما : أن تکون حرفا ینادی به القریب ، کقوله :

4- أفاطم مهلا بعض هذا التّدلّل ***[وإن کنت قد أزمعت صرمی فاجملی]

ونقل ابن الخبّاز عن شیخه أنه للمتوسّط ، وأن الذی للقریب «یا» وهذا خرق لإجماعهم.

والثانی : أن تکون للاستفهام ، وحقیقته : طلب الفهم ، نحو «أزید قائم» وقد أجیز الوجهان فی قراءه الحرمیین (أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّیْلِ) وکون الهمزه فیه للنداء هو قول الفراء ، ویبعده أنه لیس فی التنزیل نداء بغیر «یا» ویقربه سلامته من دعوی المجاز ؛ إذ لا یکون الاستفهام منه تعالی علی حقیقته ، ومن دعوی کثره الحذف ؛ إذ التقدیر عند من جعلها للاستفهام : أمن هو قانت خیر

[شماره صفحه واقعی : 19]

ص: 517

أم هذا الکافر ، أی المخاطب بقوله تعالی : (قُلْ تَمَتَّعْ بِکُفْرِکَ قَلِیلاً) فحذف شیئان : معادل الهمزه والخبر ، ونظیره فی حذف المعادل قول أبی ذؤیب الهذلی :

5- دعانی إلیها القلب ؛ إنّی لأمره ***سمیع ، فما أدری أرشد طلابها

[ص 43 و 628]

تقدیره : أم غیّ ، ونظیره فی مجیء الخبر کلمه «خیر» واقعه قبل أم (أَفَمَنْ یُلْقی فِی النَّارِ خَیْرٌ أَمْ مَنْ یَأْتِی آمِناً یَوْمَ الْقِیامَهِ) ولک أن تقول : لا حاجه إلی تقدیر معادل فی البیت ؛ لصحه قولک : ما أدری هل طلابها رشد ، وامتناع أن یؤتی لهل بمعادل ، وکذلک لا حاجه فی الآیه إلی تقدیر معادل ؛ لصحه تقدیر الخبر بقولک : کمن لیس کذلک ، وقد قالوا فی قوله تعالی : (أَفَمَنْ هُوَ قائِمٌ عَلی کُلِّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ) : إن التقدیر : کمن لیس کذلک ، أو لم یوحّدوه ، ویکون (وَجَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ) معطوفا علی الخبر علی التقدیر الثانی ، وقالوا : التقدیر فی قوله تعالی : (أَفَمَنْ یَتَّقِی بِوَجْهِهِ سُوءَ الْعَذابِ یَوْمَ الْقِیامَهِ) أی کمن ینعّم فی الجنه ، وفی قوله تعالی : (أَفَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً) أی کمن هداه الله ؛ بدلیل (فَإِنَّ اللهَ یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَیَهْدِی مَنْ یَشاءُ) أو التقدیر : ذهبت نفسک علیهم حسره ، بدلیل قوله تعالی : (فَلا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَراتٍ) وجاء فی التنزیل موضع صرح فیه بهذا الخبر وحذف المبتدأ ، علی العکس مما نحن فیه ، وهو قوله تعالی : (کَمَنْ هُوَ خالِدٌ فِی النَّارِ وَسُقُوا ماءً حَمِیماً) أی أمن هو خالد فی الجنه یسقی من هذه الأنهار کمن هو خالد فی النار ، وجاءا مصرحا بهما علی الأصل فی قوله تعالی : (أَوَمَنْ کانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْناهُ وَجَعَلْنا لَهُ نُوراً یَمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ کَمَنْ مَثَلُهُ فِی

[شماره صفحه واقعی : 20]

ص: 518

الظُّلُماتِ لَیْسَ بِخارِجٍ مِنْها) (أَفَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَهٍ مِنْ رَبِّهِ کَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ).

والألف أصل أدوات الاستفهام ، ولهذا خصت بأحکام :

أحدها : جواز حذفها ، سواء تقدمت علی «أم» کقول عمر بن أبی ربیعه :

6- بدالی منها معصم حین جمّرت ***وکفّ خضیب زیّنت ببنان

فو الله ما أدری وإن کنت داریا***بسبع رمیت الجمر أم بثمان؟

أراد أبسبع ، أم لم تتقدّمها کقول الکمیت :

7- طربت وما شوقا إلی البیض أطرب ***ولا لعبا منّی وذو الشّیب یلعب

أراد أو ذو الشیب یلعب؟ واختلف فی قول عمر بن أبی ربیعه :

8- ثمّ قالوا : تحبّها؟ قلت : بهرا***عدد الرّمل والحصی والتّراب

فقیل : أراد أتحبها ، وقیل : إنه خبر ، أی أنت تحبها ، ومعنی «قلت بهرا» قلت أحبها حبا بهرنی بهرا ، أی غلبنی غلبه ، وقیل : معناه عجبا ، وقال المتنبی :

9- أحیا وأیسر ما قاسیت ما قتلا***والبین جار علی ضعفی وما عدلا

وأحیا : فعل مضارع ، والأصل أأحیا ، فحذفت همزه الاستفهام ، والواو للحال ، والمعنی التعجب من حیاته ، یقول : کیف أحیا وأقلّ شیء قاسیته قد قتل غیری ، والأخفش یقیس ذلک فی الاختیار عند أمن اللبس ، وحمل علیه قوله تعالی : (وَتِلْکَ نِعْمَهٌ تَمُنُّها عَلَیَّ) وقوله تعالی : (هذا رَبِّی) فی المواضع الثلاثه ، والمحققون علی أنه خبر ، وأنّ مثل ذلک یقوله من ینصف خصمه مع علمه بأنه مبطل ؛ فیحکی کلامه ثم یکرّ علیه بالإبطال بالحجه ،

[شماره صفحه واقعی : 21]

ص: 519

وقرأ ابن محیصن (سواء علیهم أنذرتهم أم لم تنذرهم) وقال علیه الصلاه والسّلام لجبریل علیه السلام : «وإن زنی وإن سرق؟» فقال : «وإن زنی وإن سرق».

الثانی : أنها ترد لطلب التصور ، نحو «أزید قائم أم عمرو» ولطلب التصدیق ، نحو «أزید قائم؟» وهل مختصّه بطلب التصدیق ، نحو «هل قام زید» وبقیه الأدوات مختصّه بطلب التصوّر ، نحو «من جاءک؟ وما صنعت؟ وکم مالک؟ وأین بیتک؟ ومتی سفرک؟».

الثالث : أنها تدخل علی الإثبات کما تقدم ، وعلی النفی نحو (أَلَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ) (أَوَلَمَّا أَصابَتْکُمْ مُصِیبَهٌ) وقوله :

10- ألا اصطبار لسلمی أم لها جلد***إذا ألاقی الّذی لاقاه أمثالی؟ [ص 69]

ذکره بعضهم ، وهو منتقض بأم ؛ فإنها تشارکها فی ذلک ، تقول : أقام زید أم لم یقم؟.

الرابع : تمام التصدیر ، بدلیلین ، أحدهما : أنها لا تذکر بعد «أم» التی للاضراب کما یذکر غیرها ، لا تقول : أقام زید أم أقعد ، وتقول : أم هل قعد ،

والثانی : أنها إذا کانت فی جمله معطوفه بالواو أو بالفاء أو بثم قدّمت علی العاطف تنبیها علی أصالتها فی التصدیر ، نحو (أَوَلَمْ یَنْظُرُوا) (أَفَلَمْ یَسِیرُوا) (أَثُمَّ إِذا ما وَقَعَ آمَنْتُمْ بِهِ) وأخواتها تتأخر عن حروف العطف کما هو قیاس جمیع أجزاء الجمله المعطوفه ، نحو (وَکَیْفَ تَکْفُرُونَ وَأَنْتُمْ تُتْلی عَلَیْکُمْ؟) (فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ) (فَأَنَّی تُؤْفَکُونَ) (فَهَلْ یُهْلَکُ إِلَّا الْقَوْمُ الْفاسِقُونَ) (فَأَیُّ الْفَرِیقَیْنِ) (فَما لَکُمْ فِی الْمُنافِقِینَ فِئَتَیْنِ) هذا مذهب

[شماره صفحه واقعی : 22]

ص: 520

سیبویه والجمهور ، وخالفهم جماعه أوّلهم الزمخشری ، فزعموا أن الهمزه فی تلک المواضع فی محلها الأصلی ، وأن العطف علی جمله مقدّره بینها وبین العاطف ، فیقولون : التقدیر فی (أَفَلَمْ یَسِیرُوا) (أَفَنَضْرِبُ عَنْکُمُ الذِّکْرَ صَفْحاً) (أَفَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ) (أَفَما نَحْنُ بِمَیِّتِینَ) : أمکثوا فلم یسیروا فی الأرض ، أنهملکم فنضرب عنکم الذکر صفحا ، أتؤمنون به فی حیاته فإن مات أو قتل انقلبتم ، أنحن مخلّدون فما نحن بمیتین ، ویضعف قولهم ما فیه من التکلف ، وأنه غیر مطرد [فی جمیع المواضع] أما الأول فلدعوی حذف الجمله ، فإن قوبل بتقدیم بعض المعطوف فقد یقال : إنه أسهل منه ؛ لأن المتجوّز فیه علی قولهم أقلّ لفظا ، مع أن فی هذا التجوز تنبیها علی أصاله شیء فی شیء ، أی أصاله الهمزه فی التصدیر ، وأما الثانی فلأنه غیر ممکن فی نحو (أَفَمَنْ هُوَ قائِمٌ عَلی کُلِّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ) وقد جزم الزمخشریّ فی مواضع بما یقوله الجماعه ، منها قوله فی (أَفَأَمِنَ أَهْلُ الْقُری) : إنّه عطف علی (فَأَخَذْناهُمْ بَغْتَهً) وقوله فی (أَإِنَّا لَمَبْعُوثُونَ أَوَآباؤُنَا) فیمن قرأ بفتح الواو : إن (آباؤُنا) عطف علی الضمیر فی (مَبْعُوثُونَ) وإنه اکتفی بالفصل بینهما بهمزه الاستفهام ، وجوّز الوجهین فی موضع ، فقال فی قوله تعالی : (أَفَغَیْرَ دِینِ اللهِ یَبْغُونَ) دخلت همزه الإنکار علی الفاء العاطفه جمله علی جمله ، ثم توسّطت الهمزه بینهما ، ویجوز أن یعطف علی محذوف تقدیره : أیتولّون فغیر دین الله یبغون.

فصل : قد تخرج الهمزه عن الاستفهام الحقیقی

فترد لثمانیه معان :

أحدها : التّسویه ، وربما توهم أن المراد بها الهمزه الواقعه بعد کلمه

[شماره صفحه واقعی : 23]

ص: 521

«سواء» بخصوصها ، ولیس کذلک ، بل کما تقع بعدها تقع بعد «ما أبالی» و «ما أدری» و «لیت شعری» ونحوهن ، والضابط : أنّها الهمزه الداخله علی جمله یصحّ حلول المصدر محلها ، نحو (سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ) ونحو «ما أبالی أقمت أم قعدت» ألا تری أنه یصح سواء علیهم الاستغفار وعدمه وما أبالی بقیامک وعدمه.

والثانی : الإنکار الإبطالی ، وهذه تقتضی أن ما بعدها غیر واقع ، وأن مدّعیه کاذب ، نحو (أَفَأَصْفاکُمْ رَبُّکُمْ بِالْبَنِینَ وَاتَّخَذَ مِنَ الْمَلائِکَهِ إِناثاً) (فَاسْتَفْتِهِمْ أَلِرَبِّکَ الْبَناتُ وَلَهُمُ الْبَنُونَ) (أَفَسِحْرٌ هذا) (أَشَهِدُوا خَلْقَهُمْ) (أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتاً) (أَفَعَیِینا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ) ومن جهه إفاده هذه الهمزه نفی ما بعدها لزم ثبوته إن کان منفیا ؛ لأن نفی النفی إثبات ، ومنه (أَلَیْسَ اللهُ بِکافٍ عَبْدَهُ) أی الله کاف عبده ، ولهذا عطف (وَضَعْنا) علی (أَلَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ) لما کان معناه شرحنا ، ومثله (أَلَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوی ، وَوَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدی) (أَلَمْ یَجْعَلْ کَیْدَهُمْ فِی تَضْلِیلٍ ، وَأَرْسَلَ عَلَیْهِمْ طَیْراً أَبابِیلَ) ولهذا أیضا کان قول جریر فی عبد الملک :

11- ألستم خیر من رکب المطایا***وأندی العالمین بطون راح

مدحا ، بل قیل : إنه أمدح بیت قالت العرب ، ولو کان علی الاستفهام الحقیقی لم یکن مدحا ألبته.

والثالث : الإنکار التوبیخی ؛ فیقتضی أن ما بعدها واقع ، وأن فاعله ملوم ،نحو (أَتَعْبُدُونَ ما تَنْحِتُونَ) (أَغَیْرَ اللهِ تَدْعُونَ) (أَإِفْکاً آلِهَهً دُونَ اللهِ تُرِیدُونَ) (أَتَأْتُونَ الذُّکْرانَ) (أَتَأْخُذُونَهُ بُهْتاناً) وقول العجّاج :

[شماره صفحه واقعی : 24]

ص: 522

12- أطربا وأنت قنّسریّ ***والدّهر بالإنسان دوّاریّ؟ [ص 681]

أی أتطرب وأنت شیخ کبیر؟.

والرابع : التقریر ، ومعناه حملک المخاطب علی الإقرار والاعتراف بأمر قد استقرّ عنده ثبوته أو نفیه ، ویجب أن یلیها الشیء الذی تقرره به ، تقول فی التقریر بالفعل : أضربت زیدا؟ وبالفاعل : أأنت ضربت زیدا ، وبالمفعول : أزیدا ضربت ، کما یجب ذلک فی المستفهم عنه ، وقوله تعالی : (أَأَنْتَ فَعَلْتَ هذا) محتمل لإراده الاستفهام الحقیقی ، بأن یکونوا لم یعلموا أنه الفاعل ، ولإراده التقریر ، بأن یکونوا قد علموا ، ولا یکون استفهاما عن الفعل ولا تقریرا به ؛ لأن الهمزه لم تدخل علیه ، ولأنه علیه الصلاه والسّلام قد أجابهم بالفاعل بقوله : (بَلْ فَعَلَهُ کَبِیرُهُمْ هذا).

فإن قلت : ما وجه حمل الزمخشری الهمزه فی قوله تعالی : (أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللهَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) علی التقریر؟.

قلت : قد اعتذر عنه بأن مراده التقریر بما بعد النفی ، لا التقریر بالنفی ، والأولی أن تحمل الآیه علی الإنکار التوبیخی أو الإبطالی ، أی ألم تعلم أیها المنکر للنسخ.

والخامس : التّهکّم ، نحو (أَصَلاتُکَ تَأْمُرُکَ أَنْ نَتْرُکَ ما یَعْبُدُ آباؤُنا).

والسادس : الأمر ، نحو (أَأَسْلَمْتُمْ) أی أسلموا.

والسابع : التعجب ، نحو (أَلَمْ تَرَ إِلی رَبِّکَ کَیْفَ مَدَّ الظِّلَّ).

والثامن : الاستبطاء ، نحو (أَلَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا).

وذکر بعضهم معانی أخر لا صحه لها.

[شماره صفحه واقعی : 25]

ص: 523

تنبیه : قد تقع الهمزه فعلا

وذلک أنهم یقولون «وأی» بمعنی وعد ، ومضارعه یئی بحذف الواو لوقوعها بین یاء مفتوحه وکسره ، کما تقول : وفی یفی ، وونی ینی ، والأمر منه إه ، بحذف اللام [للأمر] وبالهاء للسکت فی الوقف ، وعلی ذلک یتخرج اللّغز المشهور ، وهو قوله :

13- إنّ هند الملیحه الحسناء***وأی من أضمرت لخلّ وفاء

فإنه یقال : کیف رفع اسم إنّ وصفته الأولی؟ والجواب : أن الهمزه فعل أمر ، والنون للتوکید ، والأصل إینّ بهمزه مکسوره ، ویاء ساکنه للمخاطبه ، ونون مشدده للتوکید ، ثم حذفت الیاء لالتقائها ساکنه مع النون المدغمه کما فی قوله :

14- لتقرعنّ علیّ السّنّ من ندم ***إذا تذکّرت یوما بعض أخلاقی

وهند : منادی مثل (یُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هذا) والملیحه : نعت لها علی اللفظ کقوله :

15- *یا حکم الوارث عن عبد الملک*

والحسناء : إما نعت لها علی الموضع کقول مادح عمر بن عبد العزیز رضی الله تعالی عنه :

16- یعود الفضل منک علی قریش ***وتفرج عنهم الکرب الشّدادا

فما کعب بن مامه وابن سعدی

بأجود منک یا عمر الجوادا

وإما بتقدیر أمدح ، وإما نعت لمفعول به محذوف ، أی عدی یا هند الخلّه الحسناء ، وعلی الوجهین الأولین فیکون إنما أمرها بإیقاع الوعد الوفی ، من غیر أن یعین لها الموعود ، وقوله «وأی» مصدر نوعیّ منصوب بفعل الأمر ، والأصل وأیا مثل وأی من ، ومثله (فَأَخَذْناهُمْ أَخْذَ عَزِیزٍ مُقْتَدِرٍ) وقوله

[شماره صفحه واقعی : 26]

ص: 524

«أضمرت» بتاء التأنیث محمول علی معنی من مثل «من کانت أمّک؟».

«آ»

بالمد حرف لنداء البعید ، وهو مسموع ، لم یذکره سیبویه ، وذکره غیره.

«أیا»

حرف کذلک ، وفی الصّحاح أنه حرف لنداء القریب والبعید ، ولیس کذلک ، قال الشاعر :

17- أیا جبلی نعمان بالله خلیّا***نسیم الصّبا یخلص إلی نسیمها

وقد تبدل همزتها هاء ، کقوله :

18- فأصاخ یرجو أن یکون حیا***ویقول من فرح : هیا ربّا

«أجل»

بسکون اللام - حرف جواب مثل نعم ؛ فیکون تصدیقا للمخبر ، وإعلاما للمستخبر ، ووعدا للطالب ؛ فتقع بعد نحو «قام زید» ونحو «أقام زید» ونحو «أضرب زیدا» وقید المالقی الخبر بالمثبت ، والطلب بغیر النهی ، وقیل : لا تجیء بعد الاستفهام ، وعن الأخفش هی بعد الخبر أحسن من نعم ونعم بعد الاستفهام أحسن منها ، وقیل : تختص بالخبر ، وهو قول الزمخشری وابن مالک وجماعه ، وقال ابن خروف : أکثر ما تکون بعده.

«إذن»

فیها مسائل :

الأولی : فی نوعها ، قال الجمهور : هی حرف ، وقیل : اسم ، والأصل فی «إذن أکرمک» إذا جئتنی أکرمک ، ثم حذفت الجمله ، وعوّض التنوین عنها ، وأضمرت أن ، وعلی القول الأول ؛ فالصحیح أنها بسیطه ، لا مرکبه من إذ وأن ، وعلی البساطه فالصحیح أنها الناصبه ، لا أن مضمره بعدها.

المسأله الثانیه : فی معناها ، قال سیبویه : معناها الجواب والجزاء ، فقال الشاوبین : فی کل موضع ، وقال أبو علی الفارسی : «فی الأکثر ، وقد تتمحّض

[شماره صفحه واقعی : 27]

ص: 525

للجواب ؛ بدلیل أنه یقال لک : أحبک ، فتقول : إذن أظنک صادقا ؛

إذ لا مجازاه هنا ضروره».

والأکثر أن تکون جوابا لإن أو لو مقدرتین أو ظاهرتین ؛ فالأول کقوله :

19- لئن عادلی عبد العزیز بمثلها***وأمکننی منها إذا لا أقیلها

وقول الحماسی :

20- لو کنت من مازن لم تستبح إبلی ***بنو اللّقیطه من ذهل بن شیبانا [ص 257]

إذا لقام بنصری معشر خشن***عند الحفیظه إن ذو لوثه لانا

فقوله «إذا لقام بنصری» بدل من «لم تستبح» وبدل الجواب جواب ، والثانی نحو أن یقال : آتیک ، فتقول : «إذن أکرمک» أی : إن أتیتنی إذن أکرمک ، وقال الله تعالی : (مَا اتَّخَذَ اللهُ مِنْ وَلَدٍ وَما کانَ مَعَهُ مِنْ إِلهٍ ، إِذاً لَذَهَبَ کُلُّ إِلهٍ بِما خَلَقَ ، وَلَعَلا بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ) قال الفراء : حیث جاءت بعدها اللام فقبلها لو مقدره ، إن لم تکن ظاهره.

المسأله الثالثه : فی لفظها عند الوقف علیها ، والصحیح أن نونها تبدل ألفا ، تشبیها لها بتنوین المنصوب ، وقیل : یوقف بالنون ، لأنها کنون لن وإن ، روی عن المازنی والمبرد ، وینبنی علی الخلاف فی الوقف علیها خلاف فی کتابتها ؛ فالجمهور یکتبونها بالألف ، وکذا رسمت فی المصاحف ، والمازنیّ والمبرد بالنون ، وعن الفراء إن عملت کتبت بالألف ، وإلّا کتبت بالنون ؛ للفرق بینها وبین إذا ، وتبعه ابن خروف.

المسأله الرابعه : فی عملها ، وهو نصب المضارع ، بشرط تصدیرها ، واستقباله ، واتصالهما أو انفصالهما بالقسم أو بلا النافیه ، یقال : آتیک ، فتقول

[شماره صفحه واقعی : 28]

ص: 526

«إذن أکرمک» ولو قلت «أنا إذن» قلت «أکرمک» بالرفع ؛ لفوات التصدیر ، فأما قوله :

21- لا تترکنّی فیهم شطیرا***إنّی إذا أهلک أو أطیرا

فمؤول علی حذف خبر إنّ ، أی إنّی لا أقدر علی ذلک ، ثم استأنف ما بعده ، ولو قلت «إذا یا عبد الله» قلت : «أکرمک» بالرفع ؛ للفصل بغیر ما ذکرنا ، وأجاز ابن عصفور الفصل بالظرف ، وابن بابشاذ الفصل بالنداء وبالدعاء ، والکسائی وهشام الفصل بمعمول الفعل ، والأرجح حینئذ عند الکسائی النصب ، وعند هشام الرفع ، ولو قیل لک «أحبک» فقلت «إذن أظنک صادقا» رفعت ؛ لأنه حال.

تنبیه - قال جماعه من النحویین : إذا وقعت إذن بعد الواو أو الفاء جاز فیها الوجهان ، نحو (وَإِذاً لا یَلْبَثُونَ خِلافَکَ إِلَّا قَلِیلاً) (فَإِذاً لا یُؤْتُونَ النَّاسَ نَقِیراً) وقریء شاذا بالنصب فیهما ، والتحقیق أنه إذا قیل : «إن تزرنی أزرک وإذن أحسن إلیک» فإن قدّرت العطف علی الجواب جزمت وبطل عمل إذن لوقوعها حشوا ، أو علی الجملتین جمیعا جاز الرفع والنصب لتقدم العاطف ، وقیل : یتعین النصب ؛ لأن ما بعدها مستأنف ، أو لأن المعطوف علی الأول أول ومثل ذلک «زید یقوم وإذن أحسن إلیه» إن عطفت علی الفعلیه رفعت ، أو علی الاسمیه فالمذهبان.

«إن»

المکسوره الخفیفه - ترد علی أربعه أوجه :

أحدها : أن تکون شرطیه ، نحو (إِنْ یَنْتَهُوا یُغْفَرْ لَهُمْ) (وَإِنْ تَعُودُوا نَعُدْ) وقد تقترن بلا النافیه فیظنّ من لا معرفه له أنها إلّا الاستثنائیه ، نحو (إِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللهُ) (إِلَّا تَنْفِرُوا یُعَذِّبْکُمْ) (وَإِلَّا تَغْفِرْ لِی وَتَرْحَمْنِی أَکُنْ

[شماره صفحه واقعی : 29]

ص: 527

مِنَ الْخاسِرِینَ) (وَإِلَّا تَصْرِفْ عَنِّی کَیْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَیْهِنَّ) وقد بلغنی أن بعض من یدّعی الفضل سئل فی (إِلَّا تَفْعَلُوهُ) فقال : ما هذا الاستثناء؟ أمتصل أم منقطع؟.

الثانی : أن تکون نافیه ، وتدخل علی الجمله الاسمیه ، نحو (إِنِ الْکافِرُونَ

إِلَّا فِی غُرُورٍ) (إِنْ أُمَّهاتُهُمْ إِلَّا اللَّائِی وَلَدْنَهُمْ) ومن ذلک (وَإِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ إِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ) أی : وما أحد من أهل الکتاب إلا لیؤمنن به ؛ فحذف المبتدأ ، وبقیت صفته ، ومثله (وَإِنْ مِنْکُمْ إِلَّا وارِدُها) وعلی الجمله الفعلیه نحو (إِنْ أَرَدْنا إِلَّا الْحُسْنی) (إِنْ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ إِلَّا إِناثاً) (وَتَظُنُّونَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا قَلِیلاً) (إِنْ یَقُولُونَ إِلَّا کَذِباً).

وقول بعضهم : لا تأتی إن النافیه إلا وبعدها إلّا کهذه الآیات ، أو لمّا المشدده التی بمعناها کقراءه بعض السبعه (إِنْ کُلُّ نَفْسٍ لَمَّا عَلَیْها حافِظٌ) بتشدید المیم ، أی ما کل نفس إلا علیها حافظ ، مردود بقوله تعالی : (إِنْ عِنْدَکُمْ مِنْ سُلْطانٍ بِهذا) (قُلْ إِنْ أَدْرِی أَقَرِیبٌ ما تُوعَدُونَ) (وَإِنْ أَدْرِی لَعَلَّهُ فِتْنَهٌ لَکُمْ)

وخرّج جماعه علی إن النافیه قوله تعالی : (إِنْ کُنَّا فاعِلِینَ) ، (قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ) وعلی هذا فالوقف هنا ، وقوله تعالی : (وَلَقَدْ مَکَّنَّاهُمْ فِیما إِنْ مَکَّنَّاکُمْ فِیهِ) أی فی الذی ما مکناکم فیه ، وقیل : زائده ، ویؤید الأول (مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ ما لَمْ نُمَکِّنْ لَکُمْ) وکأنه إنما عدل عن ما لئلا یتکرر فیثقل اللفظ ، قیل : ولهذا لما زادوا علی ما الشرطیه ما قلبوا ألف ما الأولی هاء فقالوا : مهما ، وقیل : بل هی فی الآیه بمعنی قد ، وإنّ من ذلک (فَذَکِّرْ إِنْ نَفَعَتِ الذِّکْری) وقیل فی هذه الآیه : إن التقدیر وإن لم تنفع ، مثل

[شماره صفحه واقعی : 30]

ص: 528

(سَرابِیلَ تَقِیکُمُ الْحَرَّ) أی والبرد ، وقیل : إنما قیل ذلک بعد أن عمّهم بالتذکیر ولزمتهم الحجه ، وقیل : ظاهره الشرط ومعناه ذمّهم واستبعاد لنفع التذکیر فیهم ، کقولک : عظ الظالمین إن سمعوا منک ، ترید بذلک الاستبعاد ، لا الشرط.

وقد اجتمعت الشرطیه والنافیه فی قوله تعالی (وَلَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَکَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ) الأولی شرطیه ، والثانیه نافیه ، جواب للقسم الذی اذنت به اللام الداخله علی الأولی ، وجواب الشرط محذوف وجوبا.

وإذا دخلت علی الجمله الأسمیه لم تعمل عند سیبویه والفراء ، وأجاز الکسائی

والمبرد إعمالها عمل لیس ، وقرأ سعید بن جبیر (إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللهِ عِبادٌ أَمْثالُکُمْ) بنون مخففه مکسوره لالتقاء الساکنین ، ونصب عبادا وأمثالکم ، وسمع من أهل العالیه «إن أحد خیرا من أحد إلّا بالعافیه» و «إن ذلک نافعک ولا ضارّک» ومما یتخرج علی الإهمال الذی هو لغه الأکثرین قول بعضهم : «إنّ قائم» وأصله إن أنا قائم ؛ فحذفت همزه أنا اعتباطا ، وأدغمت نون إن فی نونها ، وحذفت ألفها فی الوصل ، وسمع «إنّ قائما» علی الإعمال ، وقول بعضهم نقلت حرکه الهمزه إلی النون ثم أسقطت علی القیاس فی التخفیف بالنقل ثم سکنت النون وأدغمت مردود ؛ لأن المحذوف لعله کالثابت ، ولهذا تقول «هذا قاض» بالکسر لا بالرفع ؛ لأن حذف الیاء لالتقاء الساکنین ؛ فهی مقدّره الثبوت ، وحینئذ فیمتنع الإدغام ؛ لأن الهمزه فاصله فی التقدیر ، ومثل هذا البحث فی قوله تعالی : (لکِنَّا هُوَ اللهُ رَبِّی).

الثالث : أن تکون مخففه من الثقیله ، فتدخل علی الجملتین : فإن دخلت علی الأسمیه جاز إعمالها خلافا للکوفیین ، لنا قراءه الحرمیین وأبی بکر

[شماره صفحه واقعی : 31]

ص: 529

(وَإِنَّ کُلًّا لَمَّا لَیُوَفِّیَنَّهُمْ) وحکایه سیبویه «إن عمرا لمنطلق» ویکثر إهمالها ، نحو (وَإِنْ کُلُّ ذلِکَ لَمَّا مَتاعُ الْحَیاهِ الدُّنْیا) (وَإِنْ کُلٌّ لَمَّا جَمِیعٌ لَدَیْنا مُحْضَرُونَ) وقراءه حفص (إِنْ هذانِ لَساحِرانِ) وکذا قرأ ابن کثیر إلا أنه شدد نون هذان ، ومن ذلک (إِنْ کُلُّ نَفْسٍ لَمَّا عَلَیْها حافِظٌ) فی قراءه من خفف لما وإن دخلت علی الفعل أهملت وجوبا ، والأکثر کون الفعل ماضیا ناسخا ، نحو (وَإِنْ کانَتْ لَکَبِیرَهً) (وَإِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ) (وَإِنْ وَجَدْنا أَکْثَرَهُمْ لَفاسِقِینَ) ودونه أن یکون مضارعا ناسخا ، نحو (وَإِنْ یَکادُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ) (وَإِنْ نَظُنُّکَ لَمِنَ الْکاذِبِینَ) ویقاس علی النوعین اتفاقا ، ودون هذا أن یکون ماضیا غیر ناسخ ، نحو قوله :

12- شلّت یمینک إن قتلت لمسلما***جلّت علیک عقوبه المتعمّد

ولا یقاس علیه خلافا للأخفش ، أجاز «إن قام لأنا ، وإن قعد لأنت» ودون هذا أن یکون مضارعا غیر ناسخ کقول بعضهم «إن یزینک لنفسک ، وإن یشینک لهیه» ولا یقاس علیه إجماعا ، وحیث وجدت إن وبعدها اللام المفتوحه کما فی هذه المسأله فاحکم علیها بأن أصلها التشدید ، وفی هذه اللام خلاف یأتی فی باب اللام ، إن شاء الله تعالی.

الرابع : أن تکون زائده ، کقوله :

23- ما إن أتیت بشیء أنت تکرهه ***[إذن فلا رفعت سوطی إلیّ یدی]

وأکثر ما زیدت بعد «ما» النافیه إذا دخلت علی جمله فعلیه کما فی البیت ، أو اسمیه کقوله :

24- فما إن طبّنا جبن ولکن ***منایانا ودوله آخرینا

وفی هذه الحاله تکفّ عمل «ما» الحجازیه کما فی البیت ، وأما قوله :

[شماره صفحه واقعی : 32]

ص: 530

25- بنی غدانه ما إن أنتم ذهبا***ولا صریفا ولکن أنتم الخزف

فی روایه من نصب ذهبا وصریفا ، فخرج علی أنها نافیه مؤکده لما.

وقد تزاد بعد ما الموصوله الأسمیه کقوله :

26- یرجّی المرء ما إن لا براه ***وتعرض دون أدناه الخطوب [ص 679]

وبعد ما المصدریه کقوله :

27- ورجّ الفتی للخیر ما إن رأیته ***علی السّنّ خیرا لا یزال بزید

[ص 38 و 304 و 679]

وبعد ألا الاستفتاحیه کقوله :

28- ألا إن سری لیلی فبتّ کئیبا***أحاذر أن تنأی النّوی بغضوبا

وقبل مدّه الإنکار ، سمع سیبویه رجلا یقال له : أتخرج إن أخصبت البادیه؟ فقال : أأنا إنیه؟ منکرا أن یکون رأیه علی خلاف ذلک ، وزعم ابن الحاجب أنها تزاد بعد لما الإیجابیه ، وهو سهو ، وإنما تلک أن المفتوحه.

وزید علی هذه المعانی الأربعه معنیان آخران ؛ فزعم قطرب أنها قد تکون بمعنی قد کما مر فی (إِنْ نَفَعَتِ الذِّکْری) وزعم الکوفیون أنها تکون بمعنی إذ ، وجعلوا منه (وَاتَّقُوا اللهَ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ) (لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللهُ آمِنِینَ) وقوله علیه الصلاه والسّلام «وإنّا إن شاء الله بکم لاحقون» ونحو ذلک مما الفعل فیه محقّق الوقوع ، وقوله :

29- أتغضب إن أذنا قتیبه حزّنا***جهارا ولم تغضب لقتل ابن خازم؟[ص 35 و 36]

قالوا : ولیست شرطیه ؛ لأن الشرط مستقبل ، وهذه القصه قد مضت.

[شماره صفحه واقعی : 33]

ص: 531

وأجاب الجمهور عن قوله تعالی (إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ) بأنه شرط جیء به للتهییج والإلهاب ، کما تقول لابنک : إن کنت ابنی فلا تفعل کذا.

وعن آیه المشیئه بأنه تعلیم للعباد کیف یتکلمون إذا أخبروا عن المستقبل ، أو بأن أصل ذلک الشرط ، ثم صار یذکر للتبرک ، أو أن المعنی لتدخلنّ جمیعا إن شاء الله أن لا یموت منکم أحد قبل الدخول ، وهذا الجواب لا یدفع السؤال ، أو أن ذلک من کلام رسول الله صلّی الله علیه (و آله و) سلّم لأصحابه حین أخبرهم بالمنام ، فحکی ذلک لنا ، أو من کلام الملک الذی أخبره فی المنام.

وأما البیت فمحمول علی وجهین :

أحدهما : أن یکون علی إقامه السبب مقام المسبّب ، والأصل أتغصب إن افتخر مفتخر بسبب حزّ أذنی قتیبه ؛ إذ الافتخار بذلک یکون سببا للغضب ومسببا عن الحزّ.

الثانی : أن یکون علی معنی التبین ، أی أتغضب إن تبیّن فی المستقبل أن أذنی قتیبه حزّتا فیما مضی ، کما قال الآخر :

30- إذا ما انتسبنا لم تلدنی لئیمه***ولم تجدی من أن تقرّی به بدّا

أی یتبین أنی لم تلدنی لئیمه.

وقال الخلیل والمبرد : الصواب «أن أذنا» بفتح الهمزه من أن ، أی لأن أذنا ، ثم هی عند الخلیل أن الناصبه ، وعند المبرد أنها أن المخففه من النقیله.

ویردّ قول الخلیل أنّ أن الناصبه لا یلیها الاسم علی إضمار الفعل ، وإنما ذلک لإن المکسوره ، نحو (وَإِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجارَکَ).

[شماره صفحه واقعی : 34]

ص: 532

وعلی الوجهین یتخرّج قول الآخر :

31- إن یقتلوک فإنّ قتلک لم یکن ***عارا علیک ، وربّ قتل عار [ص 134 و 503]

أی إن یفتخروا بسبب قتلک ، أو إن یتبین أنهم قتلوک.

«أن»

المفتوحه الهمزه الساکنه النون - علی وجهین : اسم ، وحرف.

والاسم علی وجهین : ضمیر المتکلم فی قول بعضهم «أن فعلت» بسکون النون ، والأکثرون علی فتحها وصلا ، وعلی الإتیان بالألف وقفا ، وضمیر المخاطب فی قولک «أنت ، وأنت ، وأنتما ، وأنتم ، وأنتنّ» علی قول الجمهور : إن الضمیر هو أن والتاء حرف خطاب.

والحرف علی أربعه أوجه :

أحدها : أن تکون حرفا مصدریا ناصبا للمضارع ، وتقع فی موضعین ؛ أحدهما : فی الابتداء ، فتکون فی موضع رفع نحو (وَأَنْ تَصُومُوا خَیْرٌ لَکُمْ) (وَأَنْ تَصْبِرُوا خَیْرٌ لَکُمْ) (وَأَنْ یَسْتَعْفِفْنَ خَیْرٌ لَهُنَّ) (وَأَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوی) وزعم الزحاج أن منه (أَنْ تَبَرُّوا وَتَتَّقُوا وَتُصْلِحُوا بَیْنَ النَّاسِ) أی خیر لکم ؛ فحذف الخبر ، وقیل : التقدیر مخافه أن تبروا ، وقیل فی (فَاللهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْهُ) إن أحق خبر عما بعده ، والجمله خبر عن اسم الله سبحانه ، وفی (وَاللهُ وَرَسُولُهُ أَحَقُّ أَنْ یُرْضُوهُ) کذلک ؛ والظاهر فیهما أن الأصل أحقّ بکذا. والثانی : بعد لفظ دال

علی معنی غیر الیقین ؛ فتکون فی موضع رفع نحو (أَلَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ) (وَعَسی أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً) الآیه ، ونحو «یعجبنی أن تفعل» ونصب نحو (وَما کانَ هذَا الْقُرْآنُ أَنْ یُفْتَری) (یَقُولُونَ نَخْشی أَنْ تُصِیبَنا دائِرَهٌ) (فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِیبَها) وخفض نحو (أُوذِینا

[شماره صفحه واقعی : 35]

ص: 533

مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْتِیَنا) (مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ) (وَأُمِرْتُ لِأَنْ أَکُونَ) ومحتمله لهما نحو (وَالَّذِی أَطْمَعُ أَنْ یَغْفِرَ لِی) أصله فی أن یغفر لی ، ومثله (أَنْ تَبَرُّوا) إذا قدر فی أن تبروا أو لئلا تبروا ، وهل المحلّ بعد حذف الجار جر أو نصب؟ فیه خلاف ، وسیأتی ، وقیل : التقدیر مخافه أن تبروا ، واختلف فی المحل من نحو «عسی زید أن یقوم» فالمشهور أنه نصب علی الخبریه ، وقیل : علی المفعولیه ، وإنّ معنی «عسیت أن تفعل» قاربت أن تفعل ، ونقل عن المبرد ، وقیل : نصب بإسقاط الجار أو بتضمین الفعل معنی قارب ، نقله ابن مالک عن سیبویه ، وإن المعنی دنوت من أن تفعل أو قاربت أن تفعل ، والتقدیر الأول بعید ، إذ لم یذکر هذا الجار فی وقت ، وقیل : رفع علی البدل سدّ مسدّ الجزأین کما سدّ فی قراءه حمزه (ولا تحسبن الذین کفروا أنما نملی لهم خیر لأنفسهم) مسدّ المفعولین.

وأن هذه موصول حرفی ، وتوصل بالفعل المتصرف ، مضارعا کان کما مر ، أو ماضیا نحو (لَوْ لا أَنْ مَنَّ اللهُ عَلَیْنا) (وَلَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ) أو أمرا کحکایه سیبویه «کتبت إلیه بأن قم». هذا هو الصحیح.

وقد اختلف من ذلک فی أمرین :

أحدهما : کون الموصوله بالماضی والأمر هی الموصوله بالمضارع ، والمخالف فی ذلک ابن طاهر ، زعم أنها غیرها ، بدلیلین ؛ أحدهما : أن الداخله علی المضارع تخلّصه للاستقبال ، فلا تدخل علی غیره کالسین وسوف ، والثانی : أنها لو کانت الناصبه لحکم علی موضعهما بالنصب کما حکم علی موضع الماضی بالجزم بعد إن الشرطیه ، ولا قائل به.

والجواب عن الأول أنه منتقض بنون التوکید ؛ فإنها تخلص المضارع

[شماره صفحه واقعی : 36]

ص: 534

للاستقبال وتدخل علی الأمر باطراد واتفاق ، وبأدوات الشرط فإنها أیضا تخلّصه مع دخولها علی الماضی باتفاق.

وعن الثانی أنه إنما حکم علی موضع الماضی بالجزم بعد إن الشرطیه لأنها أثرت القلب إلی الاستقبال فی معناه فأثرت الجزم فی محلّه ، کما أنها لما أثرت التخلیص إلی الاستقبال فی معنی المضارع أثرت النصب فی لفظه.

الأمر الثانی : کونها توصل بالأمر ، والمخالف فی ذلک أبو حیان ، زعم أنها لا توصل به ، وأن کل شیء سمع من ذلک فأن فیه تفسیریه ، واستدل بدلیلین ؛ أحدهما : أنهما إذا قدّرا بالمصدر فات معنی الأمر ، الثانی : أنهما لم یقعا فاعلا ولا مفعولا ، لا یصح «أعجبنی أن قم» ولا «کرهت أن قم» کما یصح ذلک مع الماضی ومع المضارع.

والجواب عن الأول أن فوات معنی الأمریه فی الموصوله بالأمر عند التقدیر بالمصدر کفوات معنی المضی والاستقبال فی الموصوله بالماضی والموصوله بالمضارع عند التقدیر المذکور ، ثم إنه یسلّم مصدریه أن المخففه من المشدده مع لزوم مثل ذلک فیها فی نحو (وَالْخامِسَهَ أَنَّ غَضَبَ اللهِ عَلَیْها) إذ لا یفهم الدعاء من المصدر إلا إذا کان مفعولا مطلقا نحو سقیا ورعیا.

وعن الثانی أنه إنما امتنع ما ذکره لأنه لا معنی لتعلیق الإعجاب والکراهیه بالإنشاء ، لا لما ذکر ، ثم ینبغی له أن لا یسلم مصدریه کی ، لأنها لا تقع فاعلا ولا مفعولا ، وإنما تقع مخفوضه بلام التعلیل.

ثم مما یقطع به علی قوله بالبطلان حکایه سیبویه «کتبت إلیه بأن قم» وأجاب عنها بأن الباء محتمله للزیاده مثلها فی قوله :

[شماره صفحه واقعی : 37]

ص: 535

32- [هنّ الحرائر لا ربّات أخمره***سود المحاجر] لا یقرأن بالسّور

[ص 109 و 675]

وهذا وهم فاحش ، لأن حروف الجر - زائده کانت أو غیر زائده - لا تدخل إلا علی الاسم أو ما فی تأویله.

تنبیه - ذکر بعض الکوفیین وأبو عبیده أنّ بعضهم یجزم بأن ، ونقله اللّحیانی عن بعض بنی صباح من ضبه ، وأنشدوا علیه قوله :

33- إذا ما غدونا قال ولدان أهلنا***تعالوا إلی أن یأتنا الصّید نحطب

وقوله :

34- أحاذر أن تعلم بها فتردّها***فتترکها ثقلا علیّ کما هیا

وفی هذا نظر ، لأن عطف المنصوب علیه یدلّ علی أنه مسکن للضروره ، لا مجزوم.

وقد یرفع الفعل بعدها کقراءه ابن محیصن (لِمَنْ أَرادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضاعَهَ) ، وقول الشاعر :

35- أن تقرآن علی أسماء ویحکما***منّی السّلام وأن لا تشعرا أحدا

[ص 697]

وزعم الکوفیون أنّ أن هذه هی المخففه من الثقیله شذّ اتصالها بالفعل ، والصواب قول البصریین : إنها أن الناصبه أهملت حملا علی «ما» أختها المصدریه ، ولیس من ذلک قوله :

36- ولا تدفننّی فی الفلاه ؛ فإنّنی ***أخاف إذا مامتّ أن لا أذوقها

[شماره صفحه واقعی : 38]

ص: 536

کما زعم بعضهم ، لأن الخوف هنا یقین ، فأن مخففه من الثقیله.

الوجه الثانی : أن تکون مخففه من الثقیله فتقع بعد فعل الیقین أو ما نزل منزلته نحو (أَفَلا یَرَوْنَ أَلَّا یَرْجِعُ إِلَیْهِمْ قَوْلاً) (عَلِمَ أَنْ سَیَکُونُ) (وَحَسِبُوا أَلَّا تَکُونَ) فیمن رفع تکون ، وقوله :

37- زعم الفرزدق أن سیقتل مربعا***أبشر بطول سلامه یا مربع

وأن هذه ثلاثیه الوضع ، وهی مصدریه أیضا ، وتنصب الاسم وترفع الخبر ، خلافا للکوفیین ، زعموا أنها لا تعمل شیئا ، وشرط اسمها أن یکون ضمیرا محذوفا ؛ وربما ثبت کقوله :

38- فلو أنک فی یوم الرّخاء سألتنی ***طلاقک لم أبخل وأنت صدیق

وهو مختص بالضروره علی الأصح ، وشرط خبرها أن یکون جمله ، ولا یجوز إفراده ، إلا إذا ذکر الاسم فیجوز الأمران ، وقد اجتمعا فی قوله :

39- بأنک ربیع وغیث مربع ***وأنک هناک تکون الثّمالا

الثالث : أن تکون مفسّره بمنزله أی ، نحو (فَأَوْحَیْنا إِلَیْهِ أَنِ اصْنَعِ الْفُلْکَ) (وَنُودُوا أَنْ تِلْکُمُ الْجَنَّهُ) وتحتمل المصدریه بأن یقدّر قبلها حرف الجر ، فتکون فی الأول أن الثنائیه لدخولها علی الأمر ، وفی الثانیه المخففه من الثقیله لدخولها علی الأسمیه.

وعن الکوفیین إنکار أن التفسیریه البتّه ، وهو عندی متّجه ؛ لأنه إذا قیل «کتبت إلیه أن قم» لم یکن تم نفس کتبت کما کان الذهب نفس المسجد فی قولک : هذا عسجد أی ذهب ؛ ولهذا لو جئت بأی مکان «أن» فی المثال لم تجده مقبولا فی الطبع.

ولها عند مثبتها شروط :

[شماره صفحه واقعی : 39]

ص: 537

أحدها : أن تسبق بجمله ؛ فلذلک غلّط من جعل منها (وَآخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ).

والثانی : أن تتأخّر عنها جمله ؛ فلا یجوز «ذکرت عسجدا أن ذهبا» بل یجب الإتیان بأی أو ترک حرف التفسیر ، ولا فرق بین الجمله الفعلیه کما مثّلنا والاسمیه نحو «کتبت إلیه أن ما أنت وهذا».

والثالث : أن یکون فی الجمله السابقه معنی القول کما مر ، ومنه (وَانْطَلَقَ

الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا) إذ لیس المراد بالانطلاق المشی ، بل انطلاق ألسنتهم بهذا الکلام ، کما أنه لیس المراد بالمشی المشی المتعارف ، بل الاستمرار علی الشیء.

وزعم الزمخشری أنّ التی فی قوله تعالی : (أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبالِ بُیُوتاً) مفسره ، وردّه أبو عبد الله الرازی بأنّ قبله (وَأَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ) والوحی هنا إلهام باتفاق ، ولیس فی الإلهام معنی القول ، قال : وإنما هی مصدریه ، أی باتخاذ الجبال بیوتا.

والرابع : أن لا یکون فی الجمله السابقه أحرف القول ؛ فلا یقال «قلت له أن أفعل» وفی شرح الجمل الصغیر لابن عصفور أنها قد تکون مفسّره بعد صریح القول ، وذکر الزمخشری فی قوله تعالی (ما قُلْتُ لَهُمْ إِلَّا ما أَمَرْتَنِی بِهِ أَنِ اعْبُدُوا اللهَ) أنه یجوز أن تکون مفسره للقول علی تأویله بالأمر ، أی ما أمرتهم إلا بما أمرتنی به أن اعبدوا الله ، وهو حسن ، وعلی هذا فیقال فی هذا الضابط : أن لا یکون فیها حروف القول إلا والقول مؤوّل بغیره ، ولا یجوز فی الآیه أن تکون مفسره لأمرتنی ؛ لأنه لا یصح أن یکون (اعْبُدُوا اللهَ رَبِّی وَرَبَّکُمْ) مقولا لله تعالی ؛ فلا یصح أن یکون تفسیرا لأمره ؛ لأن المفسّر

[شماره صفحه واقعی : 40]

ص: 538

عین تفسیره ، ولا أن تکون مصدریه وهی وصلتها عطف بیان علی الهاء فی به ، ولا بدلا من ما ، أما الأول فلأن عطف البیان فی الجوامد بمنزله النعت فی المشتقات ، فکما أن الضمیر لا ینعت کذلک لا یعطف علیه عطف بیان ، ووهم الزمخشری فأجاز ذلک ذهولا عن هذه النکته ، وممن نص علیها من المتأخرین أبو محمد بن السیّد وابن مالک ، والقیاس معهما فی ذلک ، وأما الثانی فلأن العباده لا یعمل فیها فعل القول ، نعم إن أوّل القول بالأمر کما فعل الزمخشری فی وجه التفسیریه جاز ، ولکنه قد فاته هذا الوجه هنا فأطلق المنع.

فإن قیل : لعل امتناعه من إجازته لأن «أمر» لا یتعدّی بنفسه إلی الشیء المأمور به إلا قلیلا ؛ فکذا ما أول به.

قلنا : هذا لازم له علی توجیهه التفسیریه ؛ ویصح أن یقدّر بدلا من الهاء فی «به» ووهم الزمخشریّ فمنع ذلک ؛ ظنّا منه أن المبدل منه فی قوه الساقط فتبقی الصله بلا عائد ، والعائد موجود حسّا فلا مانع.

والخامس : أن لا یدخل علیها جار ؛ فلو قلت «کتبت إلیه بأن أفعل» کانت مصدریه.

مسأله - إذا ولی أن الصالحه للتفسیر مضارع معه لا نحو «أشرت إلیه أن لا تفعل» جاز رفعه علی تقدیر لا نافیه ، وجزمه علی تقدیرها ناهیه ، وعلیهما فأن مفسّره ، ونصبه علی تقدیر لا نافیه وأن مصدریه ، فإن فقدت «لا» أمتنع الجزم ، وجاز الرفع والنصب.

والوجه الرابع : أن تکون زائده ، ولها أربعه مواضع :

[شماره صفحه واقعی : 41]

ص: 539

أحدها - وهو الأکثر - أن تقع بعد لمّا التوقیتیه نحو (وَلَمَّا أَنْ جاءَتْ رُسُلُنا لُوطاً سِیءَ بِهِمْ).

والثانی : أن تقع بین لو وفعل القسم ، مذکورا کقوله :

40- فأقسم أن لو التقینا وأنتم ***لکان لکم یوم من الشّرّ مظلم

أو متروکا کقوله :

41- أما والله أن لو کنت حرّا***وما بالحرّ أنت ولا العتیق

هذا قول سیبویه وغیره ، وفی مقرب ابن عصفور أنها فی ذلک حرف جیء به لربط الجواب بالقسم ، ویبعده أن الأکثر ترکها ، والحروف الرابطه لیست کذلک

والثالث - وهو نادر - أن تقع بین الکاف ومخفوضها کقوله :

42- ویوما توافینا بوجه مقسّم ***کأن ظبیه تعطو إلی وارق السّلم

فی روایه من جر الظبیه.

والرابع : بعد إذا ، کقوله :

43- فأمهله حتّی إذا أن کأنّه ***معاطی ید فی لجّه الماء غامر (1)

وزعم الأخفش أنها تزاد فی غیر ذلک ، وأنها تنصب المضارع کما تجر من والباء الزائدتان الاسم ، وجعل منه (وَما لَنا أَلَّا نَتَوَکَّلَ عَلَی اللهِ) (وَما لَنا أَلَّا نُقاتِلَ فِی سَبِیلِ اللهِ) وقال غیره : هی فی ذلک مصدریه ، ثم قیل : ضمن ما لنا معنی ما منعنا ، وفیه نظر ؛ لأنه لم یثبت إعمال الجار والمجرور

[شماره صفحه واقعی : 42]

ص: 540


1- حقیقه القافیه «غارف»

فی المفعول به ، ولأن الأصل أن لا تکون لا زائده ، والصواب قول بعضهم : إن الأصل وما لنا فی أن لا نفعل کذا ، وإنما لم یجز للزائده أن تعمل لعدم أختصاصها بالأفعال ؛ بدلیل دخولها علی احرف وهو لو وکأنّ فی البیتین (1) ، وعلی الاسم وهو ظبیه فی البیت السابق (2) بخلاف حرف الجر الزائد ؛ فإنه کالحرف المعدّی فی الاختصاص بالاسم ؛ فلذلک عمل فیه.

مسأله - ولا معنی لأن الزائده غیر التوکید کسائر الزوائد ، قال أبو حیان : وزعم الزمخشری أنه ینجر مع التوکید معنی آخر ، فقال فی قوله تعالی (وَلَمَّا أَنْ جاءَتْ رُسُلُنا لُوطاً سِیءَ بِهِمْ) : دخلت أن فی هذه القصه ولم تدخل فی قصه إبراهیم فی قوله تعالی (وَلَقَدْ جاءَتْ رُسُلُنا إِبْراهِیمَ بِالْبُشْری قالُوا سَلاماً) تنبیها وتأکیدا علی أن الإساءه کانت تعقب المجیء ؛ فهی مؤکده فی قصه لوط للاتصال واللزوم ، ولا کذلک فی قصه إبراهیم ؛ إذ لیس الجواب فیها کالأول ، وقال الشلوبین : لما کانت أن للسبب فی «جئت أن أعطی» أی للاعطاء أفادت هنا أن الإساءه کانت لأجل المجیء وتعقبه ، وکذلک فی قولهم «أما والله أن لو فعلت لفعلت» أکدت أن ما بعد لو وهو السبب فی الجواب ، وهذا لذی ذکراه لا یعرفه کبراء النحویین ، انتهی.

والذی رأیته فی کلام الزمخشری فی تفسیر سوره العنکبوت ما نصه : أن صله أکدت وجود الفعلین مرتبا أحدهما علی الآخر فی وقتین متجاورین لا فاصل بینهما ،کأنها وجدا فی جزء واحد من الزمان ، کأنه قیل : لما أحسّ بمجیئهم فاجأته المساءه من غیر ریث ، انتهی. والرّیث : البطء ، ولیس فی

[شماره صفحه واقعی : 43]

ص: 541


1- هما الشاهدان 41 و 43
2- هو الشاهد رقم 42

کلامه تعرض للفرق بین القصتین کما نقل عنه ، ولا کلامه مخالف لکلام النحویین ؛ لإطباقهم علی أن الزائد یؤکد معنی ما جیء به لتوکیده ، ولمّا تفید وقوع الفعل الثانی عقب الأول وترتبه علیه ، فالحرف الزائد یؤکد ذلک ، ثم إن قصه الخلیل التی فیها (قالُوا سَلاماً) لیست فی السوره التی فیها (سِیءَ بِهِمْ) ، بل فی سوره هود ، ولیس فیها لمّا ، ثم کیف یتخیل أن التحیه تقع بعد المجیء ببطء؟ وإنما یحسن أعتقادنا تأخّر الجواب فی سوره العنکبوت إذ الجواب فیها (قالُوا إِنَّا مُهْلِکُوا أَهْلِ هذِهِ الْقَرْیَهِ) ثم إن التعبیر بالإساءه لحن ؛ لأن الفعل ثلاثی کما نطق به التنزیل ، والصواب المساءه ، وهی عباره الزمخشری.

وأما ما نقله عن الشلوبین فمعترض من وجهین :

أحدهما : أن المفید للتعلیل فی مثاله إنما هو لام العله المقدره ، لا أن.

والثانی : أنّ أن فی المثال مصدریه ، والبحث فی الزائده.

تنبیه - وقد ذکر لأن معان أربعه أخر :

أحدها. الشرطیه کان المکسوره ، وإلیه ذهب الکوفیون ، ویرجّحه عندی أمور

أحدها : توارد المفتوحه والمکسوره علی المحل الواحد ، والأصل التوافق ، فقری بالوجهین قوله تعالی (أَنْ تَضِلَّ إِحْداهُما) (وَلا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوکُمْ) (أَفَنَضْرِبُ عَنْکُمُ الذِّکْرَ صَفْحاً أَنْ کُنْتُمْ قَوْماً مُسْرِفِینَ) وقد مضی أنه روی بالوجهین قوله :

*أتغضب إن أذن قتیبه حزّتا* [29]

الثانی : مجیء الفاء بعدها کثیرا ، کقوله :

[شماره صفحه واقعی : 44]

ص: 542

44- أبا خراشه أمّا أنت ذا نفر***فإنّ قومی لم تأکلهم الضّبع

[ص 59 ، 437 ، 694]

الثالث : عطفها علی إن المکسوره فی قوله :

45- إمّا أقمت وأمّا أنت مرتحلا***فالله یکلأ ما تأتی وما تذر

الروایه بکسر إن الأولی وفتح الثانیه ؛ فلو کانت المفتوحه مصدریه لزم عطف المفرد علی الجمله ، وتعسّف ابن الحاجب فی توجیه ذلک ، فقال : لما کان معنی قولک «إن جئتنی أکرمتک» وقولک «أکرمک لإتیانک إیای» واحدا صحّ عطف التعلیل علی الشرط فی البیت ، ولذلک تقول «إن جئتنی وأحسنت إلی أکرمتک» ثم تقول «إن جئتنی ولإحسانک إلی أکرمتک» فتجعل الجواب لهما ، انتهی.

وما أظن أن العرب فاهت بذلک یوما ما.

المعنی الثانی : النفی کإن المکسوره أیضا ، قاله بعضهم فی قوله تعالی (أَنْ یُؤْتی أَحَدٌ مِثْلَ ما أُوتِیتُمْ) وقیل : إن المعنی ولا تؤمنوا بأن یؤتی أحد مثل ما أوتیتم من الکتاب إلا لمن تبع دینکم ، وجمله القول اعتراض.

والثالث : معنی إذ کما تقدم عن بعضهم فی إن المکسوره ، وهذا قاله بعضهم فی (بَلْ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ) (یُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَإِیَّاکُمْ أَنْ تُؤْمِنُوا) وقوله :

*أتغضب أن أذنا قتیبه حزّتا* [29]

والصواب أنها فی ذلک کله مصدریه ، وقبلها لام العله مقدره.

[شماره صفحه واقعی : 45]

ص: 543

والرابع : أن تکون بمعنی لئلّا ، قیل به فی (یُبَیِّنُ اللهُ لَکُمْ أَنْ تَضِلُّوا) وقوله :

46- نزلتم منزل الأضیاف منّا***فعجّلنا القری أن تشتمونا

والصواب أنها مصدریه ، والأصل کراهیه أن تضلّوا ، ومخافه أن تشتمونا ، وهو قول البصریین. وقیل : هو علی إضمار لام قبل أن ولا بعدها ، وفیه تعسف.

«إنَّ»

المکسوره المشدّده ، علی وجهین :

أحدهما : أن تکون حرف توکید ، تنصب الاسم وترفع الخبر ، قیل : وقد تنصبهما فی لغه ، کقوله :

47- إذا اسودّ جنح اللّیل فلتأت ولتکن ***خطاک خفافا ؛ إنّ حرّاسنا أسدا

وفی الحدیث «إنّ قعر جهنّم سبعین خریفا» وقد خرّج البیت علی الحالیه وأنّ الخبر محذوف ، أی تلقاهم أسدا ، والحدیث علی أن القعر مصدر «قعرت البئر» إذا بلغت قعرها ، وسبعین ظرف ، أی إن بلوغ قعرها یکون فی سبعین عاما.

وقد یرتفع بعدها المبتدأ فیکون اسمها ضمیر شأن محذوفا کقوله علیه الصلاه السّلام : «إنّ من أشدّ النّاس عذابا یوم القیامه المصوّرون» الأصل إنّه أی الشأن کما قال :

48- إنّ من یدخل الکنیسه یوما***یلق فیها جآذرا وظباء [ص 589]

وإنما لم تجعل «من» اسمها لأنها شرطیه ، بدلیل جزمها الفعلین ، والشرط له الصّدر ؛ فلا یعمل فیه ما قبله.

[شماره صفحه واقعی : 46]

ص: 544

وتخریج الکسائی الحدیث علی زیاده من فی اسم إنّ یأباه غیر الأخفش من البصریین ، لأن الکلام إیجاب ، والمجرور معرفه علی الأصح ، والمعنی أیضا یأباه ، لأنهم لیسوا أشدّ عذابا من سائر الناس.

وتخفّف فتعمل قلیلا ، وتهمل کثیرا ، وعن الکوفیین أنها لا تخفف ، وأنه إذا قیل «إن زید لمنطلق» فإن نافیه ، واللام بمعنی إلّا ، ویردّه أن منهم من یعملها مع التخفیف ، حکی سیبویه «إن عمرا لمنطلق» وقرأ الحرمیان وأبو بکر (وَإِنَّ کُلًّا لَمَّا لَیُوَفِّیَنَّهُمْ).

الثانی : أن تکون حرف جواب بمعنی نعم ، خلافا لأبی عبیده ، استدلّ المثبتون بقوله :

49- ویقلن : شیب قد علا***ک ، وقد کبرت ، فقلت : إنّه [ص 649]

وردّ بأنا لا نسلّم أن الهاء للسکت ، بل هی ضمیر منصوب بها ، والخبر محذوف ، أی إنه کذلک ، والجید الاستدلال بقول ابن الزّبیر رضی الله عنه لمن قال له لعن الله ناقه حملتنی إلیک «إنّ وراکبها» أی نعم ولعن راکبها ، إذ لا یجوز حذف الاسم والخبر جمیعا.

وعن المبرد أنه حمل علی ذلک قراءه من قرأ (إِنْ هذانِ لَساحِرانِ) واعترض بأمرین ، أحدهما : أن مجیء إنّ بمعنی نعم شاذ ، حتی قیل : إنه لم یثبت ، والثانی : أن اللام لا تدخل فی خبر المبتدأ ، وأجیب عن هذا بأنها لام زائده ، ولیست للابتداء ، أو بأنها داخله علی مبتدأ محذوف ، أی لهما ساحران ، أو بأنها دخلت بعد إنّ هذه لشبهها بإن المؤکده لفظا کما قال :

[شماره صفحه واقعی : 47]

ص: 545

ورجّ الفتی للخیر ما إن رأیته***علی السّنّ خیرا لا یزال یزید [27]

فزاد «إن» بعد ما المصدریه لشبهها فی اللفظ بما النافیه ، ویضعف الأول أن زیاده اللام فی الخبر خاصّه بالشعر ، والثانی أن الجمع بین لام التوکید وحذف المبتدأ کالجمع بین متنافیین ، وقیل : اسم إنّ ضمیر الشأن ، وهذا أیضا ضعیف ؛ لأن الموضوع لتقویه الکلام لا یناسبه الحذف ، والمسموع من حذفه شاذ إلا فی باب أنّ المفتوحه إذا خففت ، فاستسهلوه لوروده فی کلام بنی علی التخفیف ، فحذف تبعا لحذف النون ، ولأنه لو ذکر لوجب التشدید ، إذ الضمائر تردّ الأشیاء إلی أصولها ، ألا تری أن من یقول لد ولم یک وو الله یقول لدنک ولم یکنه وبک لأفعلن ، ثم یرد إشکال دخول اللام ، وقیل : هذان اسمها ، ثم اختلف ؛ فقیل : جاءت علی لغه بلحرث بن کعب فی إجراء المثنی بالألف دائما ، کقوله :

50- [إنّ أباها وأبا أباها] ***قد بلغا فی المجد غایتاها [ص 122 ، 216]

واختار هذا الوجه ابن مالک ، وقیل : هذان مبنیّ لدلالته علی [معنی] الإشاره ،

وإن قول الأکثرین «هذین» جرا ونصبا لیس إعرابا أیضا ، واختاره ابن الحاجب ، قلت : وعلی هذا فقراءه (هذانِ) أقیس ، إذ الأصل فی المبنی أن لا تختلف صیغه ، مع أن فیها مناسبه لألف ساحران ، وعکسه الیاء فی (إِحْدَی ابْنَتَیَّ هاتَیْنِ) فهی هنا أرجح لمناسبه یاء (ابْنَتَیَّ) وقیل : لما اجتمعت ألف هذا وألف التثنیه فی التقدیر قدّر بعضهم سقوط ألف التثنیه فلم تقبل ألف هذا التغییر.

[شماره صفحه واقعی : 48]

ص: 546

تنبیه - تأتی «إنّ» فعلا ماضیا مسندا لجماعه المؤنث من الأین - وهو التّعب تقول «النساء إنّ» أی تعبن ، أو من آن بمعنی قرب ، أو مسندا لغیرهن علی أنه من الأنین وعلی أنه مبنی للمفعول علی لغه من قال فی ردّ وحبّ : ردّ وحبّ ، بالکسر تشبیها له بقیل وبیع ، والأصل مثلا «أنّ زید یوم الخمیس» ثم قیل «إنّ یوم الخمیس» أو فعل أمر للواحد من الأنین ، أو لجماعه الإناث من الأین أو من آن بمعنی قرب ، أو للواحده مؤکدا بالنون من وأی بمعنی وعد کقوله :

*إن هند الملیحه الحسناء* [13]

وقد مر ، ومرکبه من إن النافیه وأنا کقول بعضهم «إنّ قائم» والأصل إن أنا قائم ، ففعل فیه ماضی شرحه (1).

فالأقسام إذن عشره : هذه الثمانیه ، والمؤکده ، والجوابیه.

تنبیه - فی الصحاح الأین الإعیاء ، وقال أبو زید : لا یبنی منه فعل ، وقد خولف فیه ، انتهی ، فعلی قول أبی زید یسقط بعض الأقسام.

«أنَّ»

المفتوحه المشدده النون ، علی وجهین :

أحدهما : أنّ تکون حرف توکید ، تنصب الاسم وترفع الخبر ، والأصح أنها فرع عن إن المکسوره ، ومن هنا صح للزمخشری أن یدعی أن أنما بالفتح تفید الحصر کإنما ، وقد اجتمعتا فی قوله تعالی (قُلْ إِنَّما یُوحی إِلَیَّ أَنَّما إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ) فالأولی لقصر الصفه [علی الموصوف] ، والثانیه بالعکس ،

[شماره صفحه واقعی : 49]

ص: 547


1- قد بینه واضحا فی ص 24

وقول أبی حیان «هذا شیء انفرد به ، ولا یعرف القول بذلک إلا فی إنما بالکسر» مردود بما ذکرت وقوله «إن دعوی الحصر هنا باطله لاقتضائها أنه لم یوح إلیه غیر التوحید» مردود أیضا بأنه حصر مقید (1) ، إذ الخطاب مع المشرکین ، فالمعنی ما أوحی إلیّ فی أمر الربوبیه إلا التوحید ، لا الإشراک ، ویسمی ذلک قصر قلب ، لقلب اعتقاد المخاطب ، وإلا فما الذی یقول هو فی نحو (وَما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ)؟ فإنّ ما للنفی وإلا للحصر قطعا ، ولیست صفته علیه الصلاه والسّلام منحصره فی الرساله ، ولکن لما استعظموا موته جعلوا کأنهم أثبتوا له البقاء الدائم ، فجاء الحصر باعتبار ذلک ، ویسمی قصر إفراد.

والأصح أیضا أنها موصول حرفی مؤول مع معمولیه بالمصدر ، فإن کان الخبر مشتقا فالمصدر المؤول به من لفظه ، فتقدیر «بلغنی أنک تنطلق» أو «أنک منطلق» بلغنی الانطلاق ، ومنه «بلغنی أنک فی الدار» التقدیر استقرارک فی الدار ، لأن الخبر فی الحقیقه هو المحذوف من استقر أو مستقر ، وإن کان جامدا قدّر بالکون نحو «بلغنی أن هذا زید» تقدیره بلغنی کونه زیدا ، لأن کل خبر جامد یصح نسبته إلی المخبر عنه بلفظ الکون ، تقول «هذا زید» وإن شئت «هذا کائن زیدا» إذ معناهما واحد ، وزعم السهیلی أن الذی یؤوّل بالمصدر إنما هو أن الناصبه للفعل لأنها أبدا مع الفعل المتصرف ، وأنّ المشدده إنما تؤول بالحدیث ، قال : وهو قول سیبویه ، ویؤیده أن خبرها قد یکون اسما محضا نحو «علمت أن اللیث الأسد» وهذا لا یشعر بالمصدر ، انتهی. وقد مضی أن هذا یقدر بالکون.

[شماره صفحه واقعی : 50]

ص: 548


1- یرید أنه قصر إضافی.

وتخفّف أنّ بالاتفاق ، فیبقی عملها علی الوجه الذی تقدم [شرحه] فی أن الخفیفه (1).

الثانی : أن تکون لغه فی لعلّ کقول بعضهم «ائت السّوق أنّک تشتری لنا شیئا» وقراءه من قرأ (وَما یُشْعِرُکُمْ أَنَّها إِذا جاءَتْ لا یُؤْمِنُونَ) وفیها بحث سیأتی فی باب اللام.

«أم»

- علی أربعه أوجه :

أحدها : أن تکون متصله ، وهی منحصره فی نوعین ، وذلک لأنها إما أن تتقدم علیها همزه التسویه نحو (سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ) (سَواءٌ عَلَیْنا أَجَزِعْنا أَمْ صَبَرْنا) ولیس منه قول زهیر :

51- وما أدری وسوف إخال أدری ***أقوم آل حصن أم نساء [ص 139 ، 393 ، 398]

لما سیأتی ، أو تتقدم علیها همزه یطلب بها وبأم التعیین نحو «أزید فی الدار أم عمرو» وإنما سمیت فی النوعین متصله لأن ما قبلها وما بعدها لا یستغنی بأحدهما عن الآخر ، وتسمی أیضا معادله ؛ لمعادلتها للهمزه فی إفاده التسویه فی النوع الأول والاستفهام فی النوع الثانی.

ویفترق النوعان من أربعه أوجه :

أولها وثانیها : أنّ الواقعه بعد همزه التسویه لا تستحقّ جوابا ؛ لأن المعنی معها لیس علی الاستفهام ، وأن الکلام معها قابل للتصدیق والتکذیب لأنه خبر ، ولیست تلک کذلک ؛ لأن الاستفهام معها علی حقیقته.

[شماره صفحه واقعی : 51]

ص: 549


1- انظر ص 30 السابقه

والثالث والرابع : أنّ الواقعه بعد همزه التسویه لا تقع إلا بین جملتین ، ولا تکون الجملتان معها إلا فی تأویل المفردین ، وتکونان فعلیتین کما تقدم ، واسمیتین کقوله :

52- ولست أبالی بعد فقدی مالکا***أموتی ناء أم هو الآن وقع

ومختلفتین نحو (سَواءٌ عَلَیْکُمْ أَدَعَوْتُمُوهُمْ أَمْ أَنْتُمْ صامِتُونَ) وأم الأخری تقع بین المفردین ، وذلک هو الغالب فیها ، نحو (أَأَنْتُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمِ السَّماءُ) وبین جملتین لیستا فی تأویل المفردین وتکونان أیضا فعلیتین کقوله :

53- فقمت للطیف مرتاعا فأرّقنی ***فقلت : أهی سرت أم عادنی حلم [ص 378]

وذلک علی الأرجح فی «هی» من أنها فاعل بمحذوف یفسره سرت ، واسمیتین کقوله :

54- لعمرک ما أدری ، وإن کنت داریا ، ***شعیث ابن سهم أم شعیث ابن منقر

الأصل «أشعیث» بالهمز فی أوله والتنوین فی آخره ، فحذفهما للضروره ، والمعنی : ما أدری أیّ النّسبین هو الصحیح ، ومثله بیت زهیر السابق (1).

والذی غلّط ابن الشّجری حتی جعله من النوع الأول توهّمه أن معنی الاستفهام فیه غیر مقصود البتّه ، لمنافاته لفعل الدّرایه.

وجوابه أن معنی قولک «علمت أزید قائم» علمت جواب أزید قائم ، وکذلک «ما علمت».

[شماره صفحه واقعی : 52]

ص: 550


1- هو الشاهد رقم 51

وبین لمختلفتین ، نحو (أَأَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخالِقُونَ) وذلک أیضا علی الأرجح من کون «أنتم» فاعلا.

مسأله - أم المتصله التی تستحق الجواب إنما تجاب بالتعیین ، لأنها سؤال عنه ، فإذا قیل «أزید عندک أم عمرو» قیل فی الجواب : زید ، أو قیل : عمرو ، ولا یقال «لا» ولا «نعم».

فإن قلت : فقد قال ذو الرّمّه :

55- کقول عجوز مدرجی متروّحا***علی بابها من عند أهلی وغادیا :

أذو زوجه بالمصر ، أم ذو خصومه***أراک لها بالبصره العام ثاویا؟

فقلت لها : لا ، إنّ أهلی جیره***لأکثبه الدّهنا جمیعا ومالیا

وما کنت مذ أبصرتنی فی خصومه***أراجع فیها - یا ابنه القوم - قاضیا

قلت : لیس قوله «لا» جوابا لسؤالها ، بل رد لما توهمته من وقوع أحد الأمرین : کونه ذا زوجه ، وکونه ذا خصومه ، ولهذا لم یکتف بقوله «لا» ، إذ کان ردّ ما لم تلفظ به إنما یکون بالکلام التامّ ، فلهذا قال : «إن أهلی جیره - البیت» و «وما کنت مذ أبصرتنی - البیت».

مسأله - إذا عطفت بعد الهمزه بأو ، فإن کانت همزه التسویه لم تجز قیاسا ، وقد أولع الفقهاء وغیرهم بأن یقولوا «سواء کان کذا أو کذا» وهو نظیر قولهم «یجب أقلّ الأمرین من کذا أو کذا» والصواب العطف فی الأول بأم ، وفی الثانی بالواو ، وفی الصحاح «تقول : سواء علیّ قمت أو قعدت» انتهی. ولم یذکر غیر ذلک ، وهو سهو ، وفی کامل الهذلی أن ابن محیصن قرأ من طریق الزعفرانی (سواء علیهم أنذرتهم أولم تنذرهم) وهذا من الشذوذ بمکان ، وإن کانت همزه الاستفهام جاز قیاسا ، وکان الجواب بنعم أو بلا ،

[شماره صفحه واقعی : 53]

ص: 551

وذلک أنه إذا قیل «أزید عندک أو عمرو» فالمعنی أأحدهما عندک أم لا ، فإن أجبت بالتعیین صح ، لأنه جواب وزیاده ، ویقال «ألحسن أو الحسین أفضل أم ابن الحنفیّه؟» فتعطف الأول بأو ، والثانی بأم ، ویجاب عندنا بقولک : أحدهما ، وعند الکیسانیه بابن الحنفیّه ، ولا یجوز أن تجیب بقولک الحسن أو بقولک الحسین ، لأنه لم یسأل عن الأفضل من الحسن وابن الحنفیه ولا من الحسین وابن الحنفیّه ، وإنما جعل واحدا منهما لا بعینه قرینا لابن الحنفیه ، فکأنه قال : «أأحدهما أفضل أم ابن الحنفیه؟».

مسأله - سمع حذف أم المتصله ومعطوفها کقول الهذلی :

دعانی إلیها القلب إنّی لأمره

سمیع ، فما أدری أرشد طلابها [ه]

تقدیره أم غی ، کذا قالوا ، وفیه بحث کما مر (1) ، وأجاز بعضهم حذف معطوفها بدونها ، فقال فی قوله تعالی : (أَفَلا تُبْصِرُونَ أَمْ) : إنّ الوقف هنا ، وإن التقدیر : أم تبصرون ، ثم یبتدأ (أَنَا خَیْرٌ) وهذا باطل ، إذ لم یسمع حذف معطوف14

بدون عاطفه (2) ، وإنما المعطوف جمله (أَنَا خَیْرٌ) ووجه المعادله بینها وبین الجمله قبلها أن الأصل : أم تبصرون ، ثم أقیمت الأسمیه مقام الفعلیه والسبب مقام المسبب ، لأنهم إذا قالوا له أنت خیر کانوا عند بصراء ، وهذا معنی کلام سیبویه.

فإن قلت : فإنهم یقولون : أتفعل هذا أم لا ، والأصل أم لا تفعل.

قلت : إنما وقع الحذف بعد لا ، ولم یقع بعد العاطف ، وأحرف

[شماره صفحه واقعی : 54]

ص: 552


1- انظر ص 14
2- فی نسخه «إذ لم یسمع حذف معطوفها» وهی أحسن.

الجواب تحذف الجمل بعدها کثیرا ، وتقوم هی فی اللفظ مقام تلک الجمل ، فکأن الجمله هنا مذکوره ، لوجود ما یغنی عنها.

وأجاز الزمخشری وحده حذف ما عطفت علیه أم ، فقال فی (أَمْ کُنْتُمْ شُهَداءَ) یجوز کون أم متصله علی أن الخطاب للیهود ، وحذف معادلها ، أی أتدّعون علی الأنبیاء الیهودیه أم کنتم شهداء؟ وجوّز ذلک الواحدیّ أیضا ، وقدر : أبلغکم ما تنسبون إلی یعقوب من إیصائه بنیه بالیهودیه أم کنتم شهداء ، انتهی.

الوجه الثانی : أن تکون منقطعه ، وهی ثلاثه أنواع : مسبوقه بالخبر المحض ، نحو (تَنْزِیلُ الْکِتابِ لا رَیْبَ فِیهِ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ) ومسبوقه بهمزه لغیر استفهام ، نحو (أَلَهُمْ أَرْجُلٌ یَمْشُونَ بِها أَمْ لَهُمْ أَیْدٍ یَبْطِشُونَ بِها) إذ الهمزه فی ذلک للإنکار ، فهی بمنزله النفی ، والمتصله لا تقع بعده ، ومسبوقه باستفهام بغیر الهمزه ، نحو (هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمی وَالْبَصِیرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُماتُ وَالنُّورُ [أَمْ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ])

ومعنی أم المنقطعه الذی لا یفارقها الإضراب ، ثم تاره تکون له مجردا ، وتاره تتضمن مع ذلک استفهاما إنکاریا ، أو استفهاما طلبیا.

فمن الأول (هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمی وَالْبَصِیرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُماتُ وَالنُّورُ أَمْ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ) أما الأولی فلأن الاستفهام لا یدخل علی الاستفهام ،

وأما الثانیه فلأنّ المعنی علی الإخبار عنهم باعتقاد الشرکاء ، قال الفراء : یقولون «هل لک قبلنا حقّ أم أنت رجل ظالم» یریدون بل أنت.

ومن الثانی (أَمْ لَهُ الْبَناتُ وَلَکُمُ الْبَنُونَ) تقدیره : بل أله البنات ولکم البنون ؛ إذ لو قدرت للاضراب المحض لزم المحال.

[شماره صفحه واقعی : 55]

ص: 553

ومن الثالث قولهم «إنّها لإبل أم شاء» التقدیر : بل أهی شاء.

وزعم أبو عبیده أنها قد تأتی بمعنی الاستفهام المجرد ، فقال فی قول الأخطل :

56- کذبتک عینک أم رأیت بواسط***غلس الظّلام من الرّباب خیالا

إن المعنی هل رأیت.

ونقل ابن الشّجری عن جمیع البصریین أنها أبدا بمعنی بل والهمزه جمیعا ، وأن الکوفیین خالفوهم فی ذلک ، والذی یظهر لی قولهم ؛ إذ المعنی فی نحو (أَمْ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ) لیس علی الاستفهام ، ولأنه یلزم البصریین دعوی التوکید فی نحو (أَمْ هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُماتُ) ونحو (أَمَّا ذا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) (أَمَّنْ هذَا الَّذِی هُوَ جُنْدٌ لَکُمْ) وقوله :

57- أنّی جزوا عامرا سوأ بفعلهم ***أم کیف یجزوننی السّوأی من الحسن؟

أم کیف ینفع ما تعطی العلوق به***رئمان أنف إذا ماضنّ باللّبن؟

العلوق - بفتح العین المهمله - الناقه التی علق قلبها بولدها ، وذلک أنه ینحر ثم یحشی جلده تبنا ویجعل بین یدیها لتشمه فتدرّ علیه ؛ فهی نسکن إلیه مره ، وتنفر عنه أخری.

وهذا البیت ینشد لمن یعد بالجمیل ولا یفعله ؛ لانطواء قلبه علی ضده ، وقد أنشد الکسائیّ فی مجلس الرشید بحضره الأصمعی ؛ فرفع «رئمان» فردّه علیه الأصمعی ، وقال : إنه بالنصب ، فقال له الکسائی : اسکت ، ما أنت وهذا؟ یجوز الرفع والنصب والجر ، فسکت. ووجهه أن الرفع علی الإبدال من «ما» والنصب بنعطی ، والخفض بدل من الهاء ، وصوّب ابن الشّجری إنکار

[شماره صفحه واقعی : 56]

ص: 554

الأصمعی ، فقال : لأن رئمانها للبوّ بأنفها هو عطیتها إیاه لا عطیّه لها غیره ؛ فإذا رفع لم یبق لها عطیه فی البیت ؛ لأن فی رفعه إخلاء تعطی من مفعوله لفظا وتقدیرا ، والجر أقرب إلی الصواب قلیلا ، وإنما حقّ الإعراب والمعنی النصب ، وعلی الرفع فیحتاج إلی تقدیر ضمیر راجع إلی المبدل منه ، أی رئمان أنف له.

والضمیر فی «بفعلهم» لعامر ؛ لأن المراد به القبیله ، ومن بمعنی البدل مثلها فی (أَرَضِیتُمْ بِالْحَیاهِ الدُّنْیا مِنَ الْآخِرَهِ) وأنکر ذلک بعضهم ، وزعم أن من متعلقه بکلمه البدل محذوفه.

ونظیر هذه الحکایه أن ثعلبا کان یأتی الرّیاشیّ لیسمع منه الشعر ، فقال له الریاشی یوما : کیف تروی «بازل» من قوله :

58- ما تنقم الحرب العوان منّی ***بازل عامین حدیث سنّی

*لمثل هذا ولدتنی أمّی* [ص 682]

فقال ثعلب : ألمثلی تقول هذا؟ إنما أسیر (1) إلیک لهذه المقطّعات والخرافات یروی البیت بالرفع علی الاستئناف ، وبالخفض علی الإتباع ، وبالنصب علی الحال.

ولا تدخل «أم» المنقطعه علی مفرد ، ولهذا قدروا المبتدأ فی «إنها لإبل أم شاء» وخرق ابن مالک فی بعض کتبه إجماع النحویین ؛ فقال : لا حاجه إلی تقدیر مبتدأ ، وزعم أنها تعطف المفردات کبل ، وقدرها [ها] هنا ببل دون الهمزه ،

واستدل بقول بعضهم «إن هناک لإبلا أم شاء» بالنصب ، فإن صحت روایته فالأولی أن یقدر لشاء ناصب ، أی أم أری شاء.

[شماره صفحه واقعی : 57]

ص: 555


1- فی نسخه «أصیر إلیک» بالصاد بدل السین ، ولا بأس بها.

تنبیه - قد ترد أم محتمله للاتصال والانقطاع : فمن ذلک قوله تعالی (قُلْ أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللهِ عَهْداً فَلَنْ یُخْلِفَ اللهُ عَهْدَهُ أَمْ تَقُولُونَ عَلَی اللهِ ما لا تَعْلَمُونَ) قال الزمخشری : یجوز فی أم أن تکون معادله بمعنی أی الأمرین کائن ، علی سبیل التقریر ؛ لحصول العلم بکون أحدهما ، ویجوز أن تکون منقطعه ، انتهی.

ومن ذلک قول المتنبی :

59- أحاد أم سداس فی أحاد***لییلتنا المنوطه بالتّناد؟ [ص 654]

فإن قدّرتها فیه متصله فالمعنی أنه استطال اللیله فشکّ أواحده هی أم ست اجتمعت فی واحده فطلب التعیین ، وهذا من تجاهل العارف کقوله :

60- أیا شجر الخابور مالک مورقا؟ ***کأنّک لم تجزع علی ابن طریف

وعلی هذا فیکون قد حذف الهمزه قبل «أحاد» ویکون تقدیم الخبر وهو أحاد علی المبتدأ وهو لییلتنا تقدیما واجبا ؛ لکونه المقصود بالاستفهام مع سداس ؛ إذ شرط الهمزه المعادله لأم أن یلیها أحد الأمرین المطلوب تعیین أحدهما ، ویلی أم المعادل الآخر ؛ لیفهم السامع من أول الأمر الشیء المطلوب تعیینه ، تقول إذا استفهمت عن تعیین المبتدأ «أزید قائم أم عمرو» وإن شئت «أزید أم عمرو قائم» وإذا استفهمت عن تعیین الخبر «أقائم زید أم قاعد» وإن شئت «أقائم أم قاعد رید» وإن قدرتها منقطعه فالمعنی أنه أخبر عن لیلته بأنها لیله واحده ، ثم نظر إلی طولها فشک فجزم بأنها ست فی لیله فأضرب! أو شک هل هی ست فی لیله أم لا فأضرب واستفهم ، وعلی هذا فلا همزه مقدره ، ویکون تقدیم «أحاد» لیس علی الوجوب ؛ إذ الکلام خبر ، وأظهر الوجهین الاتصال ؛ لسلامته من الاحتیاج إلی تقدیر مبتدأ یکون سداس خبرا

[شماره صفحه واقعی : 58]

ص: 556

عنه فی وجه الانقطاع ، کما لزم عند الجمهور فی «إنها لإبل أم شاء» ومن الاعتراض بجمله «أم هی سداس» بین الخبر وهو أحاد والمبتدأ وهو لییلتنا ، ومن الإخبار عن اللیله الواحده بأنها لیله ، فإن ذلک معلوم لا فائده فیه ؛ ولک أن تعارض الأول بأنه یلزم فی الاتصال حذف همزه الاستفهام وهو قلیل ، بخلاف حذف المبتدأ.

واعلم أن هذا البیت اشتمل علی لحنات : استعمال أحاد وسداس بمعنی واحده وست ، وإنما هما بمعنی واحده واحده وست ست ؛ واستعمال سداس وأکثرهم یأباه ویخص العدد المعدول بما دون الخمسه ، وتصغیر لیله علی لییله ، وإنما صغرتها العرب علی لییلیه بزیاده الیاء علی غیر قیاس ، حتی قیل : إنها مبنیه علی لیلاه فی نحو قول الشاعر :

61- *فی کلّ ما یوم وکلّ لیلاه*

ومما قد یستشکل فیه أنه جمع بین متنافیین استطاله اللیله وتصغیرها ، وبعضهم یثبت مجیء التصغیر للتعظیم کقوله :

62- [وکلّ أناس سوف تدخل بینهم] ***دویهیه تصفرّ منها الأنامل [ص 136 ، 197 ، 626]

الثالث : أن تقع زائده. ذکره أبو زید ، وقال فی قوله تعالی (أَفَلا تُبْصِرُونَ أَمْ أَنَا خَیْرٌ) : إن التقدیر أفلا تبصرون أنا خیر ، والزیاده ظاهره فی قول ساعده ابن جؤیّه.

63- یا لیت شعری ولا منجی من الهرم ***أم هل علی العیش بعد الشّیب من ندم

الرابع : أن تکون للتعریف ، نقلت عن طییء ، وعن حمیر ، وأنشدوا :

64- ذاک خلیلی وذ یواصلنی ***یرمی ورائی بامسهم وامسلمه

[شماره صفحه واقعی : 59]

ص: 557

وفی الحدیث «لیس من امبرّ امصیام فی امسفر» کذا رواه النمر بن تولب رضی الله عنه ، وقیل : إن هذه اللغه مختصه بالأسماء التی لا تدغم لام التعریف فی أولها نحو غلام وکتاب ، بخلاف رجل وناس ولباس ، وحکی لنا بعض طلبه الیمن أنه سمع فی بلادهم من یقول : خذ الرّمح ، وارکب امفرس ، ولعل ذلک لغه لبعضهم. لا لجمیعهم ، ألا تری إلی البیت السابق وأنها فی الحدیث دخلت علی النوعین.

«أل»

- علی ثلاثه أوجه :

أحدها : أن تکون اسما موصولا بمعنی الذی وفروعه ، وهی الداخله علی أسماء الفاعلین والمفعولین ، قیل : والصفات المشبّهه ، ولیس بشیء ؛ لأن الصفه المشبهه للثبوت فلا تؤوّل بالفعل ، ولهذا کانت الداخله علی اسم التفضیل لیست موصوله باتفاق ، وقیل : هی فی الجمیع حرف تعریف ، ولو صح ذلک لمنعت من إعمال اسمی الفاعل والمفعول ، کما منع منه التصغیر والوصف ، وقیل : موصول حرفی ، ولیس بشیء ؛ لأنها لا تؤول بالمصدر ، وربما وصلت بظرف ، أو جمله اسمیه (1) أو فعلیه فعلها مضارع ، وذلک دلیل علی أنها لیست حرف تعریف ؛ فالأول کقوله :

65- من لا یزال شاکرا علی المعه ***فهو حر بعیشه ذات سعه

والثانی کقوله :

66- من القوم الرّسول الله منهم ***لهم دانت رقاب بنی معدّ

والثالث کقوله :

[شماره صفحه واقعی : 60]

ص: 558


1- فی نسخه «أو بجمله اسمیه - إلخ»

67- [یقول الخنی وأبغض العجم ناطقا***إلی ربّنا] صوت الحمار الیجدّع

والجمیع خاص بالشعر ، خلافا للأخفش وابن مالک فی الأخیر.

والثانی : أن تکون حرف تعریف ، وهی نوعان : عهدیه ، وجنسیه ، وکل منهما ثلاثه أقسام :

فالعهدیه إما أن یکون مصحوبها معهودا ذکریا ، نحو (کَما أَرْسَلْنا إِلی فِرْعَوْنَ رَسُولاً فَعَصی فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ) ونحو (فِیها مِصْباحٌ الْمِصْباحُ فِی زُجاجَهٍ الزُّجاجَهُ کَأَنَّها کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ) ونحو «اشتریت فرسا ثم بعت الفرس» وعبره هذه أن یسدّ الضمیر مسدّها مع مصحوبها ، أو معهودا ذهنیّا ، نحو (إِذْ هُما فِی الْغارِ) ونحو (إِذْ یُبایِعُونَکَ تَحْتَ الشَّجَرَهِ) ، أو معهودا حضوریا ، قال ابن عصفور : ولا تقع هذه إلا بعد أسماء الإشاره ، نحو «جاءنی هذا الرجل» أو أیّ فی النداء نحو «یا أیّها الرّجل» أو إذا الفجائیه نحو «خرجت فإذا الأسد» أو فی اسم الزمان الحاضر نحو «الآن» انتهی. وفیه نظر ؛ لأنک تقول لشاتم رجل بحضرتک «لا تشتم الرّجل» فهذه للحضور فی غیر ما ذکر ، ولأن التی بعد إذا لیست لتعریف شیء حاضر حاله التکلم ؛ فلا تشبه ما الکلام فیه ، ولأن الصحیح فی الداخله علی الآن أنها زائده ؛ لأنها لازمه ، ولا یعرف أن التی للتعریف وردت لازمه ، بخلاف الزائده ، والمثال الجید للمسأله قوله تعالی : (الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ).

والجنسیه إما لاستغراق الأفراد ، وهی التی تخلفها کلّ حقیقه ، نحو (وَخُلِقَ الْإِنْسانُ ضَعِیفاً) ونحو (إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا) أو لاستغراق خصائص الأفراد ، وهی التی تخلفها کل مجازا ، نحو «زید الرّجل علما» أی الکامل فی هذه الصفه ، ومنه (ذلِکَ الْکِتابُ) أو

[شماره صفحه واقعی : 61]

ص: 559

لتعریف الماهیه ، وهی التی لا تخلفها کل لا حقیقه ولا مجازا ، نحو (وَجَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْءٍ حَیٍّ) وقولک «والله لا أتزوج النساء» ، أو «لا ألبس الثیاب» ولهذا یقع الحنث بالواحد منهما ، وبعضهم یقول فی هذه : إنها لتعریف العهد ؛ فإن الأجناس أمور معهوده فی الأذهان متمیز بعضها عن بعض ، ویقسم المعهود إلی شخص وجنس.

والفرق بین المعرف بأل هذه وبین اسم الجنس النکره هو الفرق بین المقید

والمطلق ، وذلک لأن ذا الألف واللام یدلّ علی الحقیقه بقید حضورها فی الذهن واسم الجنس النکره یدل علی مطلق الحقیقه ، لا باعتبار قید.

تنبیه - قال ابن عصفور : أجازوا فی نحو «مررت بهذا الرّجل» کون الرجل نعتا وکونه بیانا ، مع اشتراطهم فی البیان أن یکون أعرف من المبیّن ، وفی النعت أن لا یکون أعرف من المنعوت ، فکیف یکون الشیء أعرف وغیر أعرف؟.

وأجاب بأنه إذا قدّر بیانا قدرت أل فیه لتعریف الحضور ؛ فهو یفید الجنس بذاته ؛ والحضور بدخول أل ، والإشاره إنما تدل علی الحضور دون الجنس ، وإذا قدّر نعتا قدرت أل فیه للعهد ، والمعنی مررت بهذا وهو الرجل المعهود بیننا ؛ فلا دلاله فیه علی الحضور ، والإشاره تدل علیه ، فکانت أعرف. قال : وهذا معنی کلام سیبویه.

الوجه الثالث : أن تکون زائده ، وهی نوعان : لازمه وغیر لازمه.

فالأولی کالتی فی الأسماء الموصوله ، علی القول بأنّ تعریفها بالصله ، وکالواقعه فی الأعلام ، بشرط مقارنتها لنقلها کالنّضر والنّعمان واللّات والعزّی ، أو لارتجالها کالسّموأل ، أو لغلبتها علی بعض من هی له فی الأصل کالبیت للکعبه والمدینه لطیبه والنّجم للثریا ، وهذه فی الأصل لتعریف العهد.

[شماره صفحه واقعی : 62]

ص: 560

والثانیه نوعان : کثیره واقعه فی الفصیح ، وغیرها.

فالأولی الداخله علی علم منقول من مجرد صالح لها ملموح أصله کحارث وعبّاس وضحّاک ، فتقول فیها : الحرث ، والعبّاس ، والضّحّاک ، ویتوقّف هذا النوع علی السماع ، ألا تری أنه لا یقال مثل ذلک فی نحو محمد ومعروف وأحمد؟.

والثانیه نوعان : واقعه فی الشعر ، وواقعه فی شذوذ [من] النثر.

فالأولی کالداخله علی یزید وعمرو فی قوله :

68- باعد أمّ العمرو من أسیرها***حرّاس أبواب علی قصورها

وفی قوله :

69- رأیت الولید بن الیزید مبارکا***شدیدا بأعباء الخلافه کاهله

فأما الداخله علی ولید فی البیت فللمح الأصل ، وقیل : أل فی الیزید والعمرو للتعریف ، وإنهما نکّرا ثم أدخلت علیهما أل ، کما ینکر العلم إذا أضیف کقوله :

70- علا زیدنا یوم النّقا رأس زیدکم ***[بأبیض ماضی الشّفرتین یمان]

واختلف فی الداخله علی «بنات أوبر» فی قوله :

71- ولقد جنیتک أکمؤا وعساقلا***ولقد نهیتک عن بنات الأوبر [ص 220]

فقیل : زائده للضروره ؛ لأن «ابن أوبر» علم علی نوع من الکمأه ، ثم جمع علی «بنات أوبر» کما یقال فی جمع ابن عرس «بنات عرس» ولا یقال «بنو عرس» لأنه لما لا یعقل ؛ وردّه السّخاوی بأنها لو کانت زائده لکان وجودها کالعدم ؛ فکان یخفضه بالفتحه ؛ لأن فیه العلمیه والوزن ، وهذا سهو منه ؛ لأن أل تقتضی أن ینجرّ الاسم بالکسره ولو کانت زائده [فیه] ؛ لأنه قد أمن فیه

[شماره صفحه واقعی : 63]

ص: 561

التنوین ، وقیل : أل فیه للمح الأصل ؛ لأن «أوبر» صفه کحسن وحسین وأحمر ، وقیل : للتعریف ، وإن «ابن أوبر» نکره کابن لبون ؛ فأل فیه مثلها فی قوله :

72- وابن اللّبون إذا مالزّ فی قرن ***لم یستطع صوله البزل القناعیس

قاله المبرد ، ویردّه أنا لم یسمع ابن أوبر إلا ممنوع الصرف.

والثانیه کالواقعه فی قولهم : «ادخلوا الأوّل فالأول» و «جاؤوا الجمّاء الغفیر» وقراءه بعضهم (لَیُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ) بفتح الیاء ؛ لأن الحال

واجبه التنکیر ، فإن قدرت الأذلّ مفعولا مطلقا علی حذف مضاف ، أی خروج الأذل کما قدره الزمخشری لم یحتج إلی دعوی زیاده أل.

تنبیه - کتب الرشید لیله إلی القاضی أبی یوسف یسأله عن قول القائل :

73- فإن ترفقی یا هند فالرّفق أیمن ***وإن تخرقی یا هند فالخرق أشأم

فأنت طلاق والطّلاق عزیمه***ثلاث ، ومن یخرق أعقّ وأظلم

فقال : ماذا یلزمه إذا رفع الثلاث وإذا نصبها؟ قال أبو یوسف : فقلت : هذه مسأله نحویه فقهیه ، ولا آمن الخطأ إن قلت فیها برأیی ، فأتیت الکسائی وهو فی فراشه ، فسألته ، فقال : إن رفع ثلاثا طلقت واحده ، لأنه قال «أنت طلاق» ثم أخبر أن الطلاق التام ثلاث ، وإن نصبها طلقت ثلاثا ، لأن معناه أنت طالق ثلاثا ، وما بینهما جمله معترضه ، فکتبت بذلک إلی الرشید ، فأرسل إلیّ بجوائز ، فوجهت بها إلی الکسائی ، انتهی ملخصا.

وأقول : إن الصواب أن کلا من الرفع والنصب محتمل لوقوع الثلاث ولوقوع الواحده ، أما الرفع فلأن أل فی الطلاق إما لمجاز الجنس کما تقول

[شماره صفحه واقعی : 64]

ص: 562

«زید الرّجل» أی هو الرّجل المعتدّ به ، وإما للعهد الذکری مثلها فی (فَعَصی فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ) أی وهذا الطلاق المذکور عزیمه ثلاث ، ولا تکون للجنس الحقیقی ؛ لئلا یلزم الإخبار عن العام بالخاص کما یقال «الحیوان إنسان» وذلک باطل ، إذ لیس کل حیوان إنسانا ، ولا کل طلاق عزیمه ولا ثلاثا ؛ فعلی العهدیه یقع الثلاث ، وعلی الجنسیه یقع واحده کما قال الکسائی ، وأما النصب فلأنه محتمل لأن یکون علی المفعول المطلق ، وحینئذ یقتضی وقوع الطلاق الثلاث ، إذ المعنی فأنت طالق ثلاثا ، ثم اعترض بینهما بقوله : والطلاق عزیمه ، ولأن یکون حالا

من الضمیر المستتر فی عزیمه ، وحینئذ لا یلزم وقوع الثلاث ، لأن المعنی : والطلاق عزیمه إذا کان ثلاثا ، فإنما یقع ما نواه ، هذا ما یقتضیه معنی هذا اللفظ مع قطع النظر عن شیء آخر ، وأما الذی أراده هذا الشاعر المعین فهو الثلاث لقوله بعد :

فبینی بها إن کنت غیر رفیقه***وما لامرئ بعد الثّلاث مقدّم

مسأله - أجاز الکوفیون وبعض البصریین وکثیر من المتأخرین نیابه أل عن الضمیر المضاف إلیه ، وخرّجوا علی ذلک (فَإِنَّ الْجَنَّهَ هِیَ الْمَأْوی) و «مررت برجل حسن الوجه» و «ضرب زید الظّهر والبطن» إذا رفع الوجه والظهر والبطن ، والمانعون یقدرون هی المأوی له ، والوجه منه ، والظهر والبطن منه [فی الأمثله] وقید ابن مالک الجواز بغیر الصله. وقال الزمخشری فی (وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها) : إن الأصل أسماء المسمیات ، وقال أبو شامه فی قوله :

74- *بدأت ببسم الله فی النّظم أولا*

إن الأصل فی نظمی ؛ فجوزا نیابتها عن الظاهر وعن ضمیر الحاضر ، والمعروف من کلامهم إنما هو التمثیل بضمیر الغائب.

[شماره صفحه واقعی : 65]

ص: 563

مسأله - من الغریب أن أل تأتی للاستفهام ، وذلک فی حکایه قطرب «أل فعلت؟» بمعنی هل فعلت ، وهو من إبدال الخفیف ثقیلا کما فی الآل عند سیبویه ، لکن ذلک سهل ؛ لأنه جعل وسیله إلی الألف التی هی أخف الحروف

«أما»

بالفتح والتخفیف - علی وجهین :

أحدهما : أن تکون حرف استفتاح بمنزله ألا ، وتکثر قبل القسم کقوله :

75- أما والّذی أبکی وأضحک ، والّذی ***أمات وأحیا ، والّذی أمره الأمر [ص 68]

وقد تبدل همزتها هاء أو عینا قبل القسم ، وکلاهما مع ثبوت الألف وحذفها ، أو تحذف الألف مع ترک الإبدال ؛ وإذا وقعت أنّ بعد أما هذه کسرت کما تکسر بعد ألا الاستفتاحیه.

والثانی : أن تکون بمعنی حقّا أو أحقّا ، علی خلاف فی ذلک سیأتی ، وهذه تفتح أنّ بعدها کما تفتح بعد حقا ، وهی حرف عند ابن خروف ، وجعلها مع أنّ ومعمولیها کلاما ترکّب من حرف واسم کما قاله الفارسی فی «یا زید» وقال بعضهم : [هی] اسم بمعنی حقّا ، وقال آخرون : هی کلمتان ، الهمزه للاستفهام. و «ما» اسم بمعنی شیء ، وذلک الشیء حق ، فالمعنی أحقا ، وهذا هو الصواب ، وموضع «ما» النصب علی الظرفیه کما انتصب «حقا» علی ذلک فی نحو قوله :

76- أحقّا أن جیرتنا استقلّوا***[فنیّتنا ونیّتهم فریق]

وهو قول سیبویه ، وهو الصحیح ، بدلیل قوله :

77- أفی الحقّ أنّی مغرم بک هائم ***[وأنّک لا خلّ هواک ولا خمر]

[شماره صفحه واقعی : 66]

ص: 564

فأدخل علیها فی ، وأنّ وصلتها مبتدأ ، والظرف خبره ، وقال المبرد : حقا مصدر لحقّ محذوفا ، وأن وصلتها فاعل.

وزاد المالقی لأما معنی ثالثا ، وهو أن تکون حرف عرض بمنزله ألا ، فتختص بالفعل ، نحو «أما تقوم» و «أما تقعد» وقد یدّعی فی ذلک أن الهمزه للاستفهام التقریریّ مثلها فی ألم وألا ، وأنّ ما نافیه ، وقد تحذف هذه الهمزه کقوله :

78- ما تری الدّهر قد أباد معدّا***وأباد السّراه من عدنان

«أمّا»

بالفتح والتشدید - وقد تبدل میمها الأولی یاء ، استثقالا للتضعیف ، کقول عمر بن أبی ربیعه.

79- رأت رجلا أیما إذا الشّمس عارضت ***فیضحی ، وأیما بالعشیّ فیخصر

وهو حرف شرط وتفصیل وتوکید.

أما أنها شرط فیدل لها لزوم الفاء (1) بعدها ، نحو (فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا فَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ ، وَأَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا فَیَقُولُونَ) الآیه ، ولو کانت الفاء للعطف لم تدخل علی الخبر ، إذ لا یعطف الخبر علی مبتدئه ، ولو کانت زائده لصح الاستغناء عنها ، ولما لم یصح ذلک وقد امتنع کونها للعطف تعین أنها فاء الجزاء فإن قلت : قد استغنی عنها فی قوله :

80- فأمّا القتال لا قتال لدیکم ***[ولکنّ سیرا فی عراض المواکب]

قلت : هو ضروره ، کقول عبد الرحمن بن حسّان :

[شماره صفحه واقعی : 67]

ص: 565


1- فی نسخه «فبدلیل لزوم الفاء بعدها»

81- من یفعل الحسنات الله یشکرها***[والشّرّ بالشّر عند الله مثلان]

[ص 98 ، 139 ، 165 ، 236 ، 422 ، 423 ، 517 ، 636 ، 647]

فإن قلت : قد حذفت (1) فی التنزیل فی قوله تعالی (فَأَمَّا الَّذِینَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ أَکَفَرْتُمْ بَعْدَ إِیمانِکُمْ).

قلت : الأصل : فیقال لهم أکفرتم ، فحذف القول استغناء عنه بالمقول فتبعته الفاء فی الحذف ، وربّ شیء یصح تبعا ولا یصح استقلالا ، کالحاج عن غیره یصلّی عنه رکعتی الطواف ، ولو صلی أحد عن غیره ابتداء لم یصح علی الصحیح ، هذا قول الجمهور.

وزعم بعض المتأخّرین أن فاء جواب «أمّا» لا تحذف فی غیر الضروره أصلا ، وأن الجواب فی الآیه (فَذُوقُوا الْعَذابَ) والأصل : فیقال لهم ذوقوا ، فحذف القول وانتقلت الفاء إلی المقول ، وأن ما بینهما اعتراض ، وکذا قال فی آیه الجاثیه (وَأَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا أَفَلَمْ تَکُنْ آیاتِی تُتْلی عَلَیْکُمْ) الآیه ، قال : أصله فیقال لهم ألم تکن آیاتی ، ثم حذف القول وتأخرت الفاء عن الهمزه.

وأما التفصیل فهو غالب أحوالها کما تقدم فی آیه البقره ، ومن ذلک (أَمَّا السَّفِینَهُ فَکانَتْ لِمَساکِینَ) (وَأَمَّا الْغُلامُ) (وَأَمَّا الْجِدارُ) الآیات ، وقد یترک تکرارها استغناء بذکر أحد القسمین عن الآخر ، أو بکلام یذکر بعدها فی موضع ذلک القسم ؛ فالأول نحو (یا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَکُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَأَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ نُوراً مُبِیناً فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا بِاللهِ وَاعْتَصَمُوا بِهِ فَسَیُدْخِلُهُمْ فِی رَحْمَهٍ مِنْهُ وَفَضْلٍ) أی وأما الذین کفروا بالله فلهم کذا وکذا ، والثانی نحو (هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَأُخَرُ مُتَشابِهاتٌ ،

[شماره صفحه واقعی : 68]

ص: 566


1- فی نسخه «فقد حذفت»

فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَهِ وَابْتِغاءَ تَأْوِیلِهِ) أی وأما غیرهم فیؤمنون به ویکلون معناه إلی ربهم ، ویدل علی ذلک (وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا) أی کلّ من المتشابه والمحکم من عند الله ، والإیمان بهما واجب ، وکأنه قیل : وأما الراسخون فی العلم فیقولون ؛ وهذه الآیه فی أمّا المفتوحه نظیر قولک فی إما المکسوره «إمّا أن تنطق بخیر وإلّا فاسکت» وسیأتی ذلک ، کذا ظهر لی ، وعلی هذا فالوقف علی (إِلَّا اللهُ) وهذا المعنی هو المشار إلیه فی آیه البقره السابقه فتأملها.

وقد تأتی لغیر تفصیل أصلا ، نحو «أما زید فمنطلق».

وأما التوکید فقلّ من ذکره ، ولم أر من أحکم شرحه غیر الزمخشری ؛ فإنه قال : فائده أمّا فی الکلام أن تعطیه فضل توکید ، تقول : زید ذاهب ، فإذا قصدت توکید ذلک وأنه لا محاله ذاهب وأنه بصدد الذهاب وأنه منه عزیمه قلت «أمّا زید فذهب» ولذلک قال سیبویه فی تفسیره : مهما یکن من شیء فزید ذاهب ، وهذا التفسیر مدل بفائدتین. بیان کونه توکیدا ، وأنه فی معنی الشرط ، انتهی.

ویفصل بین «أمّا» وبین الفاء بواحد من أمور سته ، أحدها : المبتدأ کالآیات

السابقه ، والثانی : الخبر ، نحو «أما فی الدار فزید» وزعم الصفار أن الفصل به قلیل ، والثالث : جمله الشرط ، نحو (فَأَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ فَرَوْحٌ) الآیات ، والرابع : اسم منصوب لفظا أو محلا بالجواب ، نحو (فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلا تَقْهَرْ) الآیات والخامس : اسم کذلک معمول لمحذوف یفسره ما بعد الفاء ، نحو «أما زیدا فاضربه» وقراءه بعضهم (وَأَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْناهُمْ) بالنصب ، ویجب تقدیر العامل بعد الفاء وقبل ما دخلت علیه ؛ لأن أما نائبه

[شماره صفحه واقعی : 69]

ص: 567

عن الفعل ؛ فکأنها فعل ، والفعل لا یلی الفعل وأما نحو «زید کان یفعل» ففی کان ضمیر فاصل فی التقدیر ، وأما «لیس خلق الله مثله» ففی لیس أیضا ضمیر [لکنه ضمیر] الشأن والحدیث ، وإذا قیل بأنّ لیس حرف فلا إشکال ، وکذا إذا قیل فعل یشبه الحرف ، ولهذا أهملها بنو تمیم ؛ إذ قالوا «لیس الطّیب إلا المسک» بالرفع. والسادس : ظرف معمول لأما لما فیها من معنی الفعل الذی نابت عنه أو للفعل المحذوف ، نحو «أما الیوم فإنی ذاهب ، وأما فی الدار فإنّ زیدا جالس» ولا یکون العامل ما بعد الفاء ؛ لأن خبر إنّ لا یتقدم علیها فکذلک معموله ، هذا قولی سیبویه والمازنی والجمهور ، وخالفهم المبرد وابن درستویه والفراء ، فجعلوا العامل نفس الخبر ، وتوسّع الفراء فجوزه فی بقیه أخوات إنّ ؛ فإن قلت «أمّا الیوم فأنا جالس» احتمل کون العامل أمّا وکونه الخبر لعدم المانع ، وإن قلت «أما زیدا فإنی ضارب» لم یجز أن یکون العامل واحدا منهما ، وامتنعت المسأله عند الجمهور ؛ لأن أما لا تنصب المفعول ، ومعمول خبر إنّ لا یتقدم علیها ، وأجاز ذلک المبرد ومن وافقه علی تقدیر إعمال الخبر.

تنبیهان - الأول : أنه سمع «أما العبید فذو عبید» بالنصب ، «وأمّا قریشا فأنا أفضلها» وفیه عندی دلیل علی أمور ؛ أحدها : أنه لا یلزم أن یقدر مهما یکن من شیء ، بل یجوز أن یقدر غیره مما یلیق بالمحل ؛ إذ التقدیر هنا مهما ذکرت ، وعلی ذلک یتخرج قولهم «أما العلم فعالم» و «أمّا علما فعالم» فهذا أحسن (1) مما قیل إنه مفعول مطلق ».

معمول لما بعد الفاء ، أو مفعول لأجله إن کان معرفا وحال إن کان منکرا ، والثانی أن أمّا لیست العامله ؛ إذ لا یعمل الحرف فی المفعول به ، والثالث أنه یجوز «أما زیدا فإنی أکرم» علی تقدیر العمل للمحذوف.

[شماره صفحه واقعی : 70]

ص: 568


1- فی نسخه «فهو أحسن - إلخ».

التنبیه الثانی : أنه لیس من أقسام أمّا التی فی قوله تعالی (أَمَّا ذا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) ولا التی فی قول الشاعر :

أبا خراشه أمّا أنت ذا نفر***فإنّ قومی لم تأکلهم الضّبع

[ق 44 ص 437 ، 694]

بل هی فیهما کلمتان ؛ فالتی فی الآیه هی أم المنقطعه وما الاستفهامیه ، وأدغمت المیم فی المیم للتماثل ، والتی فی البیت هی أن المصدریه وما المزیده (1) ، والأصل لأن کنت ، فحذف الجار وکان للاختصار ؛ فانفصل الضمیر ؛ لعدم ما یتصل به ، وجیء بما عوضا عن کان ، وأدغمت النون فی المیم للتقارب.

«إمّا»

المکسوره المشدده - قد تفتح همزتها ، وقد تبدل میمها الأولی یاء ، وهی مرکبه عند سیبویه من إن وما ، وقد تحذف ما کقوله :

82- سقته الرّواعد من صیّف ***وإن من خریف فلن یعدما [ص 61]

أی إما من صیف وإما من خریف ، وقال المبرد والأصمعی : إن فی هذا البیت شرطیه ، والفاء فاء الجواب ، والمعنی : وإن سقته من خریف فلن یعدم الریّ ، ولیس بشیء ؛ لأن المراد وصف هذا الوعل بالریّ علی کل حال ، ومع الشرط لا یلزم ذلک ، وقال أبو عبیده : إن فی البیت زائده.

وإمّا عاطفه عند أکثرهم ، أعنی إمّا الثانیه فی نحو قولک «جاءنی إما زید وإمّا عمرو» وزعم یونس والفارسیّ وابن کیسان أنها غیر عاطفه کالأولی ،

[شماره صفحه واقعی : 71]

ص: 569


1- فی نسخه «وما الزائده».

ووافقهم ابن مالک ؛ لملازمتها غالبا الواو العاطفه ، ومن غیر الغالب قوله :

83- یا لیتما أمّنا شالت نعامتها***أیما إلی جنّه أیما إلی نار».

وفیه شاهد ثان ، وهو فتح الهمزه ، وثالث وهو الإبدال ، ونقل ابن عصفور الإجماع علی أن إمّا الثانیه غیر عاطفه کالأولی ، قال : وإنما ذکروها فی باب العطف لمصاحبتها لحرفه ، وزعم بعضهم أن إمّا عطفت الاسم علی الاسم ، والواو عطفت إمّا علی إمّا ، وعطف الحرف علی الحرف غریب ، ولا خلاف أن إمّا الأولی غیر عاطفه ؛ لاعتراضها بین العامل والمعمول فی نحو «قام إمّا زید وإمّا عمرو» وبین أحد معمولی العامل ومعموله الآخر فی نحو «رأیت إمّا زیدا وإمّا عمرا» وبین المبدل منه وبدله نحو قوله تعالی (حَتَّی إِذا رَأَوْا ما یُوعَدُونَ إِمَّا الْعَذابَ وَإِمَّا السَّاعَهَ) فإن ما بعد الأولی بدل مما قبلها.

ولإمّا خمسه معان :

أحدها : الشک ، نحو «جاءنی إمّا زید وإمّا عمرو» إذا لم تعلم الجائی منهما.

والثانی : الإبهام ، نحو (وَآخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللهِ إِمَّا یُعَذِّبُهُمْ وَإِمَّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ).

والثالث : التخییر ، نحو (إِمَّا أَنْ تُعَذِّبَ وَإِمَّا أَنْ تَتَّخِذَ فِیهِمْ حُسْناً) (إِمَّا أَنْ تُلْقِیَ وَإِمَّا أَنْ نَکُونَ أَوَّلَ مَنْ أَلْقی) ووهم ابن الشّجری ؛ فجعل من ذلک (إِمَّا یُعَذِّبُهُمْ وَإِمَّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ).

والرابع : الإباحه ، نحو «تعلّم إما فقها وإما نحوا» و «جالس إما الحسن وإما ابن سیرین» ونازع فی ثبوت هذا المعنی لإمّا جماعه مع إثباتهم إیاه لأو.

والخامس : التفصیل ، نحو (إِمَّا شاکِراً وَإِمَّا کَفُوراً) وانتصابهما علی

[شماره صفحه واقعی : 72]

ص: 570

هذا علی الحال المقدّره ، وأجاز الکوفیون کون إمّا هذه هی إن الشرطیه وما الزائده ، قال مکی : ولا یجیز البصریون أن یلی الاسم أداه الشرط حتی یکون بعده فعل یفسّره ، نحو (وَإِنِ امْرَأَهٌ خافَتْ) وردّ علیه ابن الشجری بأنّ المضمر هنا کان ؛ فهو بمنزله قوله :

84- قد قیل ذلک إن حقّا وإن کذبا***[فما اعتذارک من قول إذا قیلا؟]

وهذه المعانی لأو کما سیأتی ، إلا أن إمّا یبنی الکلام معها من أول الأمر علی ما جیء بها لأجله من شک وغیره ، ولذلک وجب تکرارها فی غیر ندور ، وأو یفتتح الکلام معها علی الجزم ثم یطرأ الشک أو غیره ، ولهذا لم تتکرر.

وقد یستغنی عن إمّا الثانیه بذکر ما یغنی عنها نحو «إما أن تتکلّم بخیر وإلّا فاسکت» وقول المثقّب العبدی :

85- فإمّا أن تکون أخی بصدق ***فأعرف منک غثّی من سمینی (1)

وإلّا فاطّرحنی واتّخذنی ***عدوّا أتّقیک وتتّقینی

وقد یستغنی عن الأولی لفظا کقوله :

*سقنه الرّواعد من صیّف* [82]

البیت ، وقد تقدم ، وقوله :

86- تلمّ بدار قد تقادم عهدها***وإمّا بأموات ألم حیالها

أی إما بدار ، والفراء یقیسه ؛ فیجیز «زید یقوم وإما یقعد» کما یجوز «أو یقعد».

[شماره صفحه واقعی : 73]

ص: 571


1- فی نسخه «فإمّا أن تکون أخی بحق».

تنبیه - لیس من أقسام إمّا التی فی قوله تعالی (فَإِمَّا تَرَیِنَّ مِنَ الْبَشَرِ أَحَداً) بل هذه إن الشرطیه وما الزائده.

«أو»

حرف عطف ، ذکر له المتأخرون معانی انتهت إلی اثنی عشر.

الأول : الشک ، نحو (لَبِثْنا یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ).

والثانی : الإبهام ، نحو (وَإِنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ لَعَلی هُدیً أَوْ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ) الشاهد فی الأولی ، وقول الشاعر :

87- نحن أو أنتم الأولی ألفوا الحق ؛ ***فبعدا للمبطلین وسحقا.

والثالث : التخییر ، وهی الواقعه بعد الطلب ، [و] قبل ما یمتنع فیه الجمع نحو «تزوّج هندا أو أختها» و «خذ من مالی دینارا أو درهما».

فإن قلت : فقد مثل العلماء بآیتی الکفاره والفدیه للتخییر مع إمکان الجمع.

قلت : لا یجوز الجمع بین الإطعام والکسوه والتحریر علی أنّ الجمیع الکفاره (1) ولا بین الصیام والصدقه والنسک علی أنهنّ الفدیه ، بل تقع واحده منهن کفاره أو فدیه والباقی قربه مستقله خارجه عن ذلک.

والرابع : الإباحه ، وهی الواقعه بعد الطلب وقبل ما یجوز فیه الجمع ، نحو «جالس العلماء أو الزهّاد» و «تعلم الفقه أو النحو» وإذا دخلت لا الناهیه امتنع فعل الجمیع نحو (وَلا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ کَفُوراً) إذ المعنی لا تطع أحدهما ، فأیهما فعله فهو أحدهما ، وتلخیصه أنها تدخل للنّهی عما کان مباحا ، وکذا حکم النهی الداخل علی التخییر ، وفاقا للسیرافی ، وذکر ابن

[شماره صفحه واقعی : 74]

ص: 572


1- فی نسخه «قلت : لا یجوز الجمع بین الإطعام والکسوه والتحریر اللاتی کل منهن کفاره» وکذا فیما بعده ، والذی أثبتناه أظهر.

مالک أن أکثر ورود أو «للاباحه» فی التشبیه نحو (فَهِیَ کَالْحِجارَهِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَهً) والتقدیر نحو (فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی) فلم یخصها بالمسبوقه بالطلب.

والخامس : الجمع المطلق کالواو ، قاله الکوفیون والأخفش والجرمی ، واحتجوا بقول توبه :

88- وقد زعمت لیلی بأنّی فاجر***لنفسی تقاها أو علیها فجورها

وقیل : أو فیه للابهام ، وقول جریر :

89- جاء الخلافه أو کانت له قدرا***کما أتی ربّه موسی علی قدر

والذی رأیته فی دیوان جریر «إذ کانت» وقوله :

90- وکان سیّان أن لا یسرحوا نعما***أو یسرحوه بها ، واغبرّت السّوح

أی : وکان الشأن أن لا یرعوا الإبل وأن یرعوها سیان لوجود القحط ، وإنما قدرنا «کان» شانیه لئلا یلزم الإخبار عن النکره بالمعرفه ، وقول الراجز :

91- إنّ بها أکتل أو رزاما***خویر بین ینقفان الهاما

إذ لم یقل «خویربا» کما تقول «زید أو عمرو لص» ولا تقول لصان ، وأجاب الخلیل عن هذا بأن «خویر بین» بتقدیر «أشتم» لا نعت تابع ، وقول النابغه :

92- قالت : ألا لیتما هذا الحمام لنا***إلی حمامتنا أو نصفه فقد

فحسبوه فالفوه کما ذکرت ***ستّا وستّین لم تنقص ولم تزد (1)

[ص 315 ، 338]

[شماره صفحه واقعی : 75]

ص: 573


1- فی أکثر النسخ «تسعا وتسعین» ولها وجه لا بأس به.

ویقوّیه أنه روی «ونصفه» وقوله :

93- قوم إذا سمعوا الصّریخ رأیتهم ***ما بین ملجم مهره أو سافع

ومن الغریب أن جماعه - منهم ابن مالک - ذکروا مجیء أو بمعنی الواو ، ثم ذکروا أنها تجیء بمعنی «ولا» نحو (وَلا عَلی أَنْفُسِکُمْ أَنْ تَأْکُلُوا مِنْ بُیُوتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ آبائِکُمْ) وهذه هی تلک بعینها ، وإنما جاءت «لا» توکیدا للنفی السابق ، ومانعه من توهم تعلیق النفی بالمجموع ، لا بکل واحد ، وذلک مستفاد من دلیل خارج عن اللفظ وهو الإجماع ، ونظیره قولک «لا یحلّ [لک] الزنا والسّرقه» ولو ترکت لا فی التقدیر لم یضر ذلک.

وزعم ابن مالک أیضا أن «أو» التی للاباحه حالّه محلّ الواو ، وهذا أیضا

مردود ؛ لأنه لو قیل «جالس الحسن وابن سیرین» کان المأمور به مجالستهما [معا] ولم یخرج المأمور عن العهده بمجالسه أحدهما ، هذا هو المعروف من کلام النحویین ، ولکن ذکر الزمخشری عند الکلام علی قوله تعالی : (تِلْکَ عَشَرَهٌ کامِلَهٌ) أن الواو تأتی للاباحه ، نحو «جالس الحسن وابن سیرین» وأنه إنما جیء بالفذلکه دفعا لتوهم إراده الإباحه فی (فَصِیامُ ثَلاثَهِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَسَبْعَهٍ إِذا رَجَعْتُمْ) وقلّده فی ذلک صاحب الإیضاح البیانی ، ولا تعرف هذه المقاله لنحوی.

والسادس : الإضراب کبل ، فعن سیبویه إجازه ذلک بشرطین : تقدم نفی أو نهی ، وإعاده العامل ، نحو «ما قام زید أو ما قام عمرو» و «لا یقم زید أو لا یقم عمرو» ونقله عنه ابن عصفور ، ویؤیده أنه قال فی (وَلا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ کَفُوراً) ولو قلت أو لا تطع کفورا انقلب لمعنی ، یعنی أنه یصیر إضرابا عن النهی الأول ونهیا عن الثانی فقط ، وقال الکوفیون وأبو علی وأبو الفتح وابن

[شماره صفحه واقعی : 76]

ص: 574

برهان : تأتی للاضراب مطلقا ، احتجاجا بقول جریر :

94- ماذا تری فی عیال قد برمت بهم ***لم أحص عدّتهم إلّا بعدّاد؟

کانوا ثمانین أو زادوا ثمانیه***لو لا رجاؤک قد قتلت أولادی [ص 301]

وقراءه أبی السّمال (أَوَکُلَّما عاهَدُوا عَهْداً نَبَذَهُ فَرِیقٌ مِنْهُمْ) بسکون واو «أو» ، واختلف فی (وَأَرْسَلْناهُ إِلی مِائَهِ أَلْفٍ أَوْ یَزِیدُونَ) فقال الفراء : بل یزیدون ، هکذا جاء فی التفسیر مع صحته فی العربیه. وقال بعض الکوفیین : بمعنی الواو ، وللبصریین فیها أقوال ؛ قیل : للابهام ، وقیل : للتخییر ؛ أی إذا رآهم الرائی تخیر بین أن یقول هم مائه ألف أو یقول هم أکثر ؛ نقله ابن الشجری عن سیبویه ؛ وفی ثبوته عنه نظر ؛ ولا یصح التخییر بین شیئین الواقع أحدهما ؛ وقیل : هی للشک

مصروفا إلی الرائی ، ذکره ابن جنی ، وهذه الأقوال - غیر القول بأنها بمعنی الواو - مقوله فی (وَما أَمْرُ السَّاعَهِ إِلَّا کَلَمْحِ الْبَصَرِ أَوْ هُوَ أَقْرَبُ) (فَهِیَ کَالْحِجارَهِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَهً)

والسابع : التقسیم ، نحو «الکلمه اسم أو فعل أو حرف» ذکره ابن مالک فی منظومته [الصغری] وفی شرح الکبری ، ثم عدل عنه فی التسهیل وشرحه فقال : تأتی للتفریق المجرّد من الشک والإبهام والتخییر ، وأما هذه الثلاثه فإن مع کل منها تفریقا مصحوبا بغیره ، ومثل بنحو (إِنْ یَکُنْ غَنِیًّا أَوْ فَقِیراً) (وَقالُوا کُونُوا هُوداً أَوْ نَصاری) قال : وهذا أولی من التعبیر بالتقسیم ؛ لأن استعمال الواو فی التقسیم أجود نحو «الکلمه اسم وفعل وحرف» وقوله :

95- [وننصر مولانا ، ونعلم أنّه] ***کما النّاس مجروم علیه وجارم

[ص 343 و 412]

[شماره صفحه واقعی : 77]

ص: 575

ومن مجیئه بأو قوله :

96- فقالوا : لنا ثنتان ، لا بدّ منهما***صدور رماح أشرعت أو سلاسل

انتهی ، ومجیء الواو فی التقسیم أکثر لا یقتضی أن «أو» لا تأتی له ، بل إثباته الأکثریه للواو یقتضی ثبوته بقله لأو ، وقد صرح بثبوته فی البیت الثانی ، ولیس فیه دلیل ، لاحتمال أن یکون المعنی لا بد من أحدهما ، فحذف المضاف کما قیل فی (یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَالْمَرْجانُ) وغیره عدل عن العبارتین ، فعبّر بالتفصیل ، ومثّله بقوله تعالی (وَقالُوا کُونُوا هُوداً أَوْ نَصاری) (قالُوا ساحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ) إذ المعنی : وقالت الیهود کونوا هودا ، وقالت النصاری کونوا نصاری ، وقال بعضهم : ساحر ، وقال بعضهم : مجنون فأو فیهما لتفصیل الإجمال فی (قالُوا) وتعسّف ابن الشجری فقال فی الآیه الأولی : إنها حذف منها مضاف

وواو وجملتان فعلیّتان ، وتقدیره : وقال بعضهم - یعنی الیهود - کونوا هودا ، وقال بعضهم - یعنی النصاری - کونوا نصاری ، قال : فأقام (أَوْ نَصاری) مقام ذلک کله ، وذلک دلیل علی شرف هذا الحرف ، انتهی.

والثامن : أن تکون بمعنی «إلا» فی الاستثناء ، وهذه ینتصب المضارع بعدها بإضمار أن کقولک «لأقتلنّه أو یسلم» وقوله :

97- وکنت إذا غمزت قناه قوم ***کسرت کعوبها أو تستقیما

وحمل علیه یعض المحققین قوله تعالی : (لا جُناحَ عَلَیْکُمْ إِنْ طَلَّقْتُمُ النِّساءَ ما لَمْ تَمَسُّوهُنَّ أَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَرِیضَهً) فقدر (تَفْرِضُوا) منصوبا بأن مضمره ، لا مجزوما بالعطف علی (تَمَسُّوهُنَّ) لئلا یصیر المعنی لا جناح علیکم فیما یتعلق بمهور النساء إن طلقتموهن فی مده انتفاء أحد هذین الأمرین ، مع أنه

[شماره صفحه واقعی : 78]

ص: 576

إذا انتفی الفرض دون المسیس لزم مهر المثل ، وإذا انتفی المسیس دون الفرض لزم نصف المسمّی ، فکیف یصح نفی الجناح عند انتفاء أحد الأمرین؟ ولأن المطلقات المفروض لهنّ قد ذکرن ثانیا بقوله تعالی : (وَإِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ) الآیه ، وترک ذکر الممسوسات لما تقدم من المفهوم ، ولو کان (تَفْرِضُوا) مجزوما لکانت المسوسات والمفروض لهن مستویین فی الذکر ، وإذا قدرت «أو» بمعنی إلا خرجت المفروض لهنّ عن مشارکه الممسوسات فی الذکر.

وأجاب ابن الحاجب عن الأول بمنع کون المعنی مده انتفاء أحدهما ، بل مده لم یکن واحد منهما ، وذلک بنفیهما جمیعا ، لأنه نکره فی سیاق النفی الصریح ، بخلاف الأول ، فإنه لا ینفی إلا أحدهما.

وأجاب بعضهم عن الثانی بأن ذکر المفروض لهن إنما کان لتعیین النصف لهن ، لا لبیان أن لهنّ شیئا فی الجمله.

وقیل : أو بمعنی الواو ، ویؤیده قول المفسرین : إنها نزلت فی رجل أنصاری طلّق امرأته قبل المسیس وقبل الفرض ، وفیها قول آخر سیأتی.

والتاسع : أن تکون بمعنی «إلی» وهی کالتی قبلها فی انتصاب المضارع بعدها بأن مضمره ، نحو «لألزمنّک أو تقضینی حقی» وقوله :

98- لأستسهلنّ الصّعب أو أدرک المنی ***فما انقادت الآمال إلّا لصابر

ومن قال فی (أَوْ تَفْرِضُوا) إنه منصوب جوّز هذا المعنی فیه ، ویکون غایه لنفی الجناح ، لا لنفی المسیس ، وقیل : أو بمعنی الواو.

والعاشر : التقریب ، نحو «ما أدری أسلّم أو ودّع» قاله الحریری وغیره.

[شماره صفحه واقعی : 79]

ص: 577

الحادی عشر : الشرطیه ، نحو «لأضربنّه عاش أو مات» أی إن عاش بعد الضرب وإن مات ، ومثله «لآتینّک أعطیتنی أو حرمتنی» قاله ابن الشجری.

الثانی عشر : التبعیض ، نحو (وَقالُوا کُونُوا هُوداً أَوْ نَصاری) نقله ابن الشجری عن بعض الکوفیین ، والذی یظهر لی أنه إنما أراد معنی التفصیل السابق ؛ فإن کل واحد مما قبل «أو» التفصیلیه وما بعدها بعض لما تقدم علیهما من المجمل ، ولم یرد أنها ذکرت لتفید مجرد معنی التبعیض.

تنبیه - التحقیق أن «أو» موضوعه لأحد الشیئین أو الأشیاء ، وهو الذی یقوله المتقدمون ، وقد تخرج إلی معنی بل ، وإلی معنی الواو ، وأما بقیه المعانی فمستفاده من غیرها ، ومن العجب أنهم ذکروا أن من معانی صیغه افعل التخییر والإباحه ، ومثّلوه بنحو «خذ من مالی درهما أو دینارا» أو «جالس الحسن أو ابن سیرین» ثم ذکروا أن أو تفیدهما ، ومثلوا بالمثالین المذکورین لذلک ، ومن البین الفساد هذا المعنی العاشر ، وأو فیه إنما هی للشک علی زعمهم ، وإنما استفید [معنی] التقریب من إثبات اشتباه السّلام بالتودیع ؛ إذ حصول ذلک - مع تباعد ما بین الوقتین - ممتنع أو مستبعد ، وینبغی لمن قال إنها تأتی للشرطیه أن یقول وللعطف لأنه قدّر مکانها وإن ، والحقّ أن الفعل الذی قبلها دالّ علی معنی حرف

الشرط کما قدّره هذا القائل ، وأنّ أو علی بابها ، ولکنها لما عطفت علی ما فیه معنی الشرط دخل المعطوف فی معنی الشرط.

«ألا»

بفتح الهمزه والتخفیف - علی خمسه أوجه :

أحدها : أن تکون للتنبیه ؛ فتدلّ علی تحقق ما بعدها ، وتدخل علی الجملتین ، نحو (أَلا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهاءُ) (أَلا یَوْمَ یَأْتِیهِمْ لَیْسَ مَصْرُوفاً عَنْهُمْ) ویقول المعربون فیها : حرف استفتاح ؛ فیبینون مکانها ، ویهملون

[شماره صفحه واقعی : 80]

ص: 578

معناها ، وإفادتها التحقیق من جهه ترکیبها من الهمزه ولا ، وهمزه الاستفهام إذا دخلت علی النفی أفادت التحقیق ، نحو (أَلَیْسَ ذلِکَ بِقادِرٍ عَلی أَنْ یُحْیِیَ الْمَوْتی؟) قال الزمخشری : ولکونها بهذا المنصب من التحقیق لا تکاد تقع الجمله بعدها إلا مصدّره بنحو ما یتلقی به القسم ، نحو (أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللهِ) وأختها «أما» من مقدّمات الیمین وطلائعه کقوله :

99- أما والّذی لا یعلم الغیب غیره ***ویحیی العظام البیض وهی رمیم

وقوله :

أما والّذی أبکی وأضحک ، والّذی***أمات وأحیا ، والّذی أمره الأمر [75]

والثانی : التوبیخ والإنکار(1) ، کقوله :

100- ألا طعان ألا فرسان عادیه***إلّا تجشّؤکم حول التّنانیر [ص 403]

وقوله :

101- ألا ارعواء لمن ولّت شبیبته ***وآذنت بمشیب بعده هرم

والثالث : التمنی ، کقوله :

102- ألا عمر ولّی مستطاع رجوعه ***فیرأب ما أثأت ید الغفلات [ص 439]

ولهذا نصب «یرأب» لأنه جواب تمنّ مقرون بالفاء.

والرابع : الاستفهام عن النفی، کقوله :

[شماره صفحه واقعی : 81]

ص: 579


1- ظاهر کلامه أن المفید للتوبیخ والإنکار هو «ألا» برمتها ، والذی علیه الأئمّه أن المفید لهما هو الهمزه وحدها ، وأن «لا» باقیه الدلاله علی النفی.

ألا اصطبار لسلمی أم لها جلد***إذا ألاقی الذی لاقاه أمثالی؟ [10]

وفی هذا البیت ردّ علی من أنکر وجود هذا القسم ، وهو الشلوبین.

وهذه الأقسام الثلاثه مختصه بالدخول علی الجمله الاسمیه ، وتعمل عمل «لا» التّبرئه ، ولکن تختصّ التی للتمنی بأنها لا خبر لها لفظا وتقدیرا (1) ، وبأنها لا یجوز مراعاه محلّها مع اسمها ، وأنها لا یجوز إلغاؤها ولو تکررت ؛ أما الأول فلأنها بمعنی أتمنی ، وأتمنی لا خبر له ، وأما الآخران فلأنها بمنزله لیت ، وهذا کله قول سیبویه ومن وافقه ، وعلی هذا فیکون قوله فی البیت «مستطاع رجوعه» مبتدأ وخبر علی التقدیم والتأخیر ، والجمله صفه ثانیه علی اللفظ ، ولا یکون «مستطاع» خبرا أو نعتا علی المحل و «رجوعه» مرفوع به علیهما لما بینا (2).

والخامس : العرض والتحضیض ، ومعناهما : طلب الشیء ، لکن الغرض طلب بلین ، والتحضیض طلب بحثّ ، وتختص ألا هذه بالفعلیه ، نحو (أَلا تُحِبُّونَ أَنْ یَغْفِرَ اللهُ لَکُمْ) (أَلا تُقاتِلُونَ قَوْماً نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ) ومنه عند الخلیل قوله :

103- ألا رجلا جزاه الله خیرا***یدلّ علی محصّله تبیت

[ص 283 و 689]

والتقدیر عنده «ألا تروننی رجلا هذه صفته» فحذف الفعل مدلولا علیه بالمعنی ، وزعم بعضهم أنه محذوف علی شریطه التفسیر ، أی ألا جزی الله

[شماره صفحه واقعی : 83]

ص: 580


1- فی نسخه «لفظا ولا تقدیرا».
2- فی نسخه «کما بینا».

رجلا جزاه خیرا ، ».

وألا علی هذا للتنبیه ، وقال یونس : ألا للتمنی ، ونوّن اسم «لا» للضروره ، وقول الخلیل أولی ؛ لأنه لا ضروره فی إضمار الفعل ، بخلاف التنوین ، وإضمار الخلیل أولی من إضمار غیره ؛ لأنه لم یرد أن یدعو لرجل علی هذه الصفه ، وإنما قصده طلبه ، وأما قول ابن الحاجب فی تضعیف هذا القول «إنّ یدلّ صفه لرجل فیلزم الفصل بینهما بالجمله المفسره وهی أجنبیه» فمردود بقوله تعالی (إِنِ امْرُؤٌ هَلَکَ لَیْسَ لَهُ وَلَدٌ) ثم الفصل بالجمله لازم وإن لم تقدر مفسره ، إذ لا تکون صفه ؛ لأنها إنشائیه.

«إلّا»

بالکسر والتشدید - علی أربعه أوجه :

أحدها : أن تکون للاستثناء ، نحو (فَشَرِبُوا مِنْهُ إِلَّا قَلِیلاً) وانتصاب ما بعدها فی هذه الآیه ونحوها بها علی الصحیح ، ونحو (ما فَعَلُوهُ إِلَّا قَلِیلٌ مِنْهُمْ) وارتفاع ما بعدها فی هذه الآیه ونحوها علی أنه بدل بعض من کل عند البصریین ویبعده أنه لا ضمیر معه فی نحو «ما جاءنی أحد إلا زید» کما فی [نحو] «أکلت الرغیف ثلثه» وأنه مخالف للمبدل منه فی النفی والإیجاب ، وعلی أنه معطوف علی المستثنی منه و «إلّا» حرف عطف عند الکوفیین ، وهی عندهم بمنزله «لا» العاطفه فی أن ما بعدها مخالف لما قبلها ، لکن ذاک منفی بعد إیجاب ، وهذا موجب بعد نفی ، وردّ بقولهم «ما قام إلّا زید» ولیس شیء من أحرف العطف یلی العامل ، وقد یجاب بأنه لیس تالیها فی التقدیر ؛ إذ الأصل «ما قام أحد إلا زید».

الثانی : أن تکون بمنزله غیر فیوصف بها وبتالیها ، جمع منکر أو شبهه.

فمثال الجمع المنکر (لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَهٌ إِلَّا اللهُ لَفَسَدَتا) فلا یجوز فی إلا هذه أن تکون للاستثناء ، من جهه المعنی ، إذ التقدیر حینئذ لو کان فیهما

[شماره صفحه واقعی : 83]

ص: 581

آلهه لیس فیهم الله لفسدتا ، وذلک یقتضی بمفهومه أنه لو کان فیهما آلهه فیهم الله لم تفسدا ، ولیس ذلک المراد ، ولا من جهه اللفظ ، لأن آلهه جمع منکر فی الإثبات فلا عموم له

فلا یصحّ الاستثناء منه ، فلو قلت «قام رجال إلا زیدا» لم یصح اتفاقا ، وزعم المبرد أن «إلّا» فی هذه الآیه للاستثناء ، وأن ما بعدها بدل ، محتجا بأن «لو» تدل علی الامتناع ، وامتناع الشیء انتفاؤه ، وزعم أن التفریغ بعدها جائز ، وأن نحو «لو کان معنا إلّا زید» أجود کلام ، ویردّه أنهم لا یقولون «لو جاءنی دیّار أکرمته» ولا «لو جاءنی من أحد أکرمته» ولو کانت بمنزله الثانی لجاز ذلک کما یجوز «ما فیها دیّار» و «ما جاءنی من أحد» ولما لم یجز ذلک دلّ علی أن الصواب قول سیبویه إنّ إلّا وما بعدها صفه.

قال الشلوبین وابن الضائع : ولا یصح المعنی حتی تکون إلا بمعنی غیر ، والتی یراد بها البدل والعوض ، قالا : وهذا هو المعنی فی المثال الذی ذکره سیبویه توطئه للمسأله ، وهو «لو کان معنا رجل إلا زید لغلبنا» أی : رجل مکان زید أو عوضا من زید ، انتهی.

قلت : ولیس کما قالا ، بل الوصف فی المثال وفی الآیه مختلف ، فهو فی المثال مخصّص مثله فی قولک «جاء رجل موصوف بأنه غیر زید» وفی الآیه مؤکّد مثله فی قولک «متعدد موصوف بأنه غیر الواحد» وهکذا الحکم أبدا :

إن طابق ما بعد إلّا موصوفها فالوصف مخصّص له ، وإن خالفه بإفراد أو غیره فالوصف مؤکد ، ولم أر من أفصح عن هذا ، لکن النحویین قالوا : إذا قیل «له عندی عشره إلا درهما» فقد أقر له بتسعه ، فإن قال «إلّا درهم» فقد أقر له بعشره ، وسرّه أن المعنی حینئذ عشره موصوفه بأنها غیر درهم ، وکلّ عشره فهی موصوفه بذلک ، فالصفه هنا مؤکده صالحه للاسقاط مثلها فی (نَفْخَهٌ

[شماره صفحه واقعی : 84]

ص: 582

واحِدَهٌ)(1) وتتخرج الآیه علی ذلک ، إذ المعنی حینئذ لو کان فیهما آلهه لفسدتا ، أی أن الفساد یترتب علی تقدیر تعدّد الآلهه ، وهذا هو المعنی المراد ومثال المعرف الشبیه بالمنکر قوله :

104- أنیخت فألقت بلده فوق بلده***قلیل بها الأصوات إلّا بغامها [ص 347]

فإن تعریف «الأصوات» تعریف الجنس.

ومثال شبه الجمع قوله :

105- لو کان غیری سلیمی الدّهر غیّره ***وقع الحوادث إلّا الصّارم الذّکر

فإلّا الصارم : صفه لغیری.

ومقتضی کلام سیبویه أنه لا یشترط کون الموصوف جمعا أو شبهه ، لتمثیله ب- «لو کان معنا رجل إلّا زید لغلبنا» وهو لا یجری «لو» مجری النفی ، کما یقول المبرد.

وتفارق إلا هذه غیرا من وجهین :

أحدهما : أنه لا یجوز حذف موصوفها ، لا یقال «جاءنی إلّا زید» ویقال «جاءنی غیر زید» ونظیرها فی ذلک الجمل والظروف ، فإنها تقع صفات ، ولا یجوز أن تنوب عن موصوفاتها.

والثانی : أنه لا یوصف بها إلا حیث یصح الاستثناء ، فیجوز «عندی درهم إلا دانق» لأنه یجوز إلا دانقا ، ویمتنع «إلا جید» ، لأنه یمتنع إلا جیدا ، ویجوز «درهم غیر جید» قاله جماعات ، وقد یقال : إنه مخالف لقولهم فی (لَوْ

[شماره صفحه واقعی : 85]

ص: 583


1- فی نسخه «مثلها فی (نَعْجَهٌ واحِدَهٌ)» وکلتاهما صحیح.

کانَ فِیهِما آلِهَهٌ إِلَّا اللهُ) الآیه ، ولمثال سیبویه «لو کان معنا رجل إلا زید لغلبنا»

وشرَط ابنُ الحاجب فی وقوع إلا صفه تعذر الاستثناء ، وجعل من الشاذ قوله :

106- وکلّ أخ مفارقه أخوه ***لعمر أبیک إلّا الفرقدان

[ص 568]

والوصف هنا مخصص لا مؤکد ، کما بینت (1) من القاعده.

والثالث : أن تکون عاطفه بمنزله الواو فی التشریک فی اللفظ والمعنی ، ذکره الأخفش والفرّاء وأبو عبیده ، وجعلوا منه قوله تعالی : (لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّهٌ إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ) (لا یَخافُ لَدَیَّ الْمُرْسَلُونَ إِلَّا مَنْ ظَلَمَ ثُمَّ بَدَّلَ حُسْناً بَعْدَ سُوءٍ) أی ولا الذین ظلموا ، ولا من ظلم ، وتأولهما الجمهور علی الاستثناء المنقطع.

والرابع : أن تکون زائده ، قاله الأصمعی وابن جنی ، وحملا علیه قوله :

107- حراجیج ما تنفکّ إلّا مناخه***علی الخسف أو نرمی بها بلدا قفرا

وابن مالک ، [و] حمل علیه قوله :

108- أری الدّهر إلا منجنونا بأهله ***وما صاحب الحاجات إلّا معذّبا

وإنما المحفوظ «وما الدهر» ثم إن صحت روایته فتخرّج علی أن «أری» جواب لقسم مقدر ، وحذفت «لا» کحذفها فی (تَاللهِ تَفْتَؤُا) ودلّ علی ذلک الاستثناء المفرّغ ، وأما بیت ذی الرمه فقیل : غلط منه ، وقیل : من الرواه ، وإن الروایه

[شماره صفحه واقعی : 86]

ص: 584


1- فی نسخه «لما بینت من القاعده».

«آلا» بالتنوین ، أی شخصا ، وقیل : تنفک تامه بمعنی ما تنفصل عن التعب ، أو ما تخلص منه ، فنفیها نفی ، ومناخه : حال ، وقال جماعه کثیره : هی ناقصه والخبر «علی الخسف» و «مناخه» حال ، وهذا فاسد ؛ لبقاء الإشکال ؛ إذ لا یقال «جاء زید إلّا راکبا».

تنبیه - لیس من أقسام إلا التی فی نحو (إِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللهُ) وإنما هذه کلمتان إن الشرطیه ولا النافیه ، ومن العجب أن ابن مالک علی إمامته ذکرها فی شرح التسهیل من أقسام إلّا.

«ألّا»

بالفتح والتشدید - حرف تحضیض مختص بالجمل الفعلیه الخبریه کسائر أدوات التحضیض ، فأما قوله :

109- ونبّئت لیلی أرسلت بشفاعه***إلیّ ، فهلّا نفس لیلی شفیعها

[ص 297 و 337 و 669]

فالتقدیر : فهلا کان هو ، أی الشأن ، وقیل : التقدیر فهلا شفعت نفس لیلی ؛ لأن الإضمار من جنس المذکور أقیس ، وشفعیها علی هذا خبر لمحذوف ، أی هی شفعیها.

تنبیه - لیس من أقسام «ألّا» التی فی قوله تعالی : (وَإِنَّهُ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ أَلَّا تَعْلُوا عَلَیَّ) بل هذه کلمتان أن الناصبه ولا النافیه ، أو أن المفسّره [أو المخففه من الثقیله (1)] ولا الناهیه ، ولا موضع لها علی هذا ، وعلی الأول فهی بدل من (کِتابٌ) علی أنه بمعنی مکتوب ، وعلی أن الخبر بمعنی الطلب ، بقرینه (وَأْتُونِی) ومثلها (أَلَّا یَسْجُدُوا) فی قراءه التشدید ،

[شماره صفحه واقعی : 87]

ص: 585


1- سقط ما بین هذین المعقوفین من النسخه التی شرح علیها الدسوقی.

ولکن أن فیها الناصبه لیس غیر ، و «لا» فیها محتمله للنفی ؛ فتکون ألا بدلا من (أَعْمالَهُمْ) أو خبرا لمحذوف ، أی : أعمالهم ألا یسجدوا ، وللزیاده فتکون (أَلَّا) مخفوضه بدل من (السَّبِیلِ) أو مختلفا فیها : أمخفوضه هی أم منصوبه ، وذلک علی أن الأصل لئلا واللام متعلقه بیهتدون.

«إلی»

حرف جر ، له ثمانیه معان :

أحدها : انتهاء الغایه الزمانیه ، نحو (ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ) والمکانیه نحو (مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی) وإذا دلّت قرینه علی دخول ما بعدها نحو «قرأت القرآن من أوله إلی آخره» أو خروجه نحو (ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ) ونحو (فَنَظِرَهٌ إِلی مَیْسَرَهٍ) عمل بها ، وإلا فقیل : یدخل إن کان من الجنس ، وقیل : یدخل مطلقا ، وقیل : لا یدخل مطلقا ، وهو الصحیح ؛ لأن

الأکثر مع القرینه عدم الدخول ؛ فیجب الحمل علیه عند التردد.

والثانی : المعیه ، وذلک إذا ضممت شیئا إلی آخر ، وبه قال الکوفیون وجماعه من البصریین فی (مَنْ أَنْصارِی إِلَی اللهِ) وقولهم «الذّود إلی الذّود إبل» والذود : من ثلاثه إلی عشره [والمعنی إذا جمع القلیل إلی مثله صار کثیرا] ، ولا یجوز «إلی زید مال» ترید مع زید مال.

والثالث : التبیین ، وهی المبینه لفاعلیّه مجرورها بعد ما یفید حبا أو بغضا من فعل تعجب أو اسم تفضیل نحو (رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَیَّ).

والرابع : مرادفه اللام نحو (وَالْأَمْرُ إِلَیْکِ) وقیل : لانتهاء الغایه ، أی منته إلیک ، ویقولون «أحمد إلیک الله سبحانه» أی أنهی حمده إلیک.

والخامس : موافقه فی ، ذکره جماعه فی قوله :

[شماره صفحه واقعی : 88]

ص: 586

110- فلا تترکنّی بالوعید کأنّنی ***إلی النّاس مطلیّ به القار أجرب

قال ابن مالک : ویمکن أن یکون منه (لَیَجْمَعَنَّکُمْ إِلی یَوْمِ الْقِیامَهِ) وتأول بعضهم البیت علی تعلق إلی بمحذوف ، أی مطلی بالقار مضافا إلی الناس فحذف وقلب الکلام ، وقال ابن عصفور : هو علی تضمین مطلی معنی مبغّض ، قال : ولو صح مجیء إلی بمعنی فی لجاز «زید إلی الکوفه».

والسادس : الابتداء ، کقوله :

111- تقول وقد عالیت بالکور فوقها : ***أیسقی فلا یروی إلیّ ابن أحمرا؟

أی منی.

والسابع : موافقه عند ، کقوله :

112- أم لا سبیل إلی الشّباب ، وذکره ***أشهی إلیّ من الرّحیق السّلسل؟

والثامن : التوکید ، وهی الزائده ، أثبت ذلک الفراء ، مستدلا بقراءه بعضهم (أَفْئِدَهً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ) بفتح الواو ، وخرّجت علی تضمین تهوی معنی تمیل ، أو أن الأصل تهوی بالکسر ، فقلبت الکسره فتحه والیاء ألفا کما یقال فی رضی : رضا ، وفی ناصیه : ناصاه ، قاله ابن مالک ، وفیه نظر ، لأن شرط هذه اللغه تحرک الیاء فی الأصل.

«إی»

بالکسر والسکون - حرف جواب بمعنی نعم ، فیکون لتصدیق المخبر ولإعلام المستخبر ، ولوعد الطالب ، فتقع بعد «قام زید» و «هل قام زید» و «اضرب زیدا» ونحوهن ، کما تقع نعم بعدهن ، وزعم ابن الحاجب أنها إنما تقع بعد الاستفهام نحو (وَیَسْتَنْبِئُونَکَ أَحَقٌّ هُوَ ، قُلْ إِی وَرَبِّی إِنَّهُ لَحَقٌّ) ولا تقع عند الجمیع إلا قبل القسم ، وإذا قیل «إی والله» ثم أسقطت الواو ،

[شماره صفحه واقعی : 89]

ص: 587

جاز سکون الیاء وفتحها وحذفها ، وعلی الأول فیلتقی ساکنان علی غیر حدّهما.

«أی»

بالفتح والسکون - علی وجهین :

حرف لنداء البعید أو القریب أو المتوسط ، علی خلاف فی ذلک ، قال الشاعر :

113- ألم تسمعی أی عبد فی رونق الضّحی ***بکاء حمامات لهنّ هدیر

وفی الحدیث «أی ربّ» وقد تمدّ ألفها.

وحرف تفسیر ، تقول «عندی عسجد أی ذهب» و «غضنفر أی أسد» وما بعدها عطف بیان علی ما قبلها ، أو بدل ، لا عطف نسق ، خلافا للکوفیین وصاحبنی المستوفی والمفتاح ، لأنا لم نر عاطفا یصلح للسقوط دائما ، ولا عاطفا ملازما لعطف الشیء علی مرادفه ، وتقع تفسیرا للجمل أیضا ، کقوله :

114- وترمیننی بالطّرف ، أی أنت مذنب ***وتقلیننی ، لکنّ إیّاک لا أقلی [ص 400 و 413]

وإذا وقعت بعد تقول وقبل فعل مسند للضمیر حکی الضمیر ، نحو «تقول استکتمته الحدیث أی سألته کتمانه» یقال ذلک بضم التاء ، ولو جئت بإذا مکان أی فتحت التاء فقلت «إذا سألته» لأن إذا ظرف لتقول ، وقد نظم ذلک بعضهم فقال :

115- إذا کنیت بأی فعلا تفسّره ***فضمّ تاءک فیه ضمّ معترف

وإن تکن بإذا یوما تفسّره

ففتحه التّاء أمر غیر مختلف

«أیّ»

بفتح الهمزه وتشدید الیاء - اسم یأتی علی خمسه أوجه :

[شماره صفحه واقعی : 90]

ص: 588

شرطا ، نحو (أَیًّا ما تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنی) (أَیَّمَا الْأَجَلَیْنِ قَضَیْتُ فَلا عُدْوانَ عَلَیَّ).

واستفهاما ، نحو (أَیُّکُمْ زادَتْهُ هذِهِ إِیماناً) (فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ) وقد تخفف کقوله :

116- تنظّرت نصرا والسّماکین أیهما***علیّ من الغیث استهلّت مواطره

وموصولا ، نحو (لَنَنْزِعَنَّ مِنْ کُلِّ شِیعَهٍ أَیُّهُمْ أَشَدُّ) التقدیر : لننزعن الذی هو أشد ، قاله سیبویه ، وخالفه الکوفیون وجماعه من البصریین ؛ لأنهم یرون أن أیا الموصوله معربه دائما کالشرطیه والاستفهامیه ، قال الزجاج : ما تبین لی أن سیبویه غلط إلا فی موضعین هذا أحدهما ، فإنه یسلم أنها تعرب إذا أفردت ، فکیف یقول ببنائها إذا أضیفت؟ وقال الجرمی : خرجت من البصره فلم أسمع منذ فارقت الخندق إلی مکه أحدا یقول «لأضربنّ أیّهم قائم» بالضم ، اه. وزعم هؤلاء أنها فی الآیه استفهامیه ، وأنها مبتدأ ، وأشدّ خبر ، ثم اختلفوا فی مفعول ننزع ، فقال الخلیل : محذوف ، والتقدیر : لننزعنّ الفریق الذی (1) یقال فیهم أیهم أشد ، وقال یونس : هو الجمله ، وعلّقت ننزع عن العمل کما فی (لِنَعْلَمَ أَیُّ الْحِزْبَیْنِ أَحْصی) وقال الکسائی

والأخفش : کل شیعه ، ومن زائده ، وجمله الاستفهام مستأنفه ، وذلک علی قولهما فی جواز زیاده من فی الإیجاب. ویردّ أقوالهم أن التعلیق مختص بأفعال القلوب ، وأنه لا یجوز «لأضربنّ الفاسق» بالرفع بتقدیر الذی یقال فیه هو الفاسق ، وأنه لم یثبت زیاده من فی الإیجاب ، وقول الشاعر :

[شماره صفحه واقعی : 91]

ص: 589


1- فی نسخه «لننزعن الذین یقال فیهم» وما أثبتناه أدق.

117- إذا ما لقیت بنی مالک ***فسلّم علی أیّهم أفضل

[ص 409 و 552]

یروی بضم أیّ ، وحروف الجر لا تعلّق ، ولا یجوز حذف المجرور ودخول الجار علی معمول صلته ، ولا یستأنف ما بعد الجار.

وجوّز الزمخشری وجماعه کونها موصوله مع أن الضمه إعراب ، فقدّروا متعلق النزع من کل شیعه ، وکأنه قیل : لننزعن بعض کل شیعه ، ثم قدر أنه سئل : من هذا البعض؟ فقیل : هو الذی هو أشد ، ثم حذف المبتدآن المکتنفان للموصول ، وفیه تعسّف ظاهر ، ولا أعلمهم استعملوا أیا الموصوله مبتدأ ، وسیأتی ذلک عن ثعلب.

وزعم ابن الطراوه أن أیا مقطوعه عن الإضافه ، فلذلک بنیت ، وأن (أَیُّهُمْ أَشَدُّ) مبتدأ وخبر ، وهذا باطل برسم الضمیر متّصلا بأیّ ، والإجماع علی أنها إذا لم تضف کانت معربه

وزعم ثعلب أن أیا لا تکون موصوله أصلا ، وقال : لم یسمع «أیهم هو فاضل جاءنی» بتقدیر الذی هو فاضل جاءنی.

والرابع : أن تکون داله علی معنی الکمال ، فتقع صفه للنکره نحو «زید رجل أیّ رجل» أی کامل فی صفات الرجال ، وحالا للمعرفه کمررت بعبد الله أیّ رجل.

والخامس : أن تکون وصله إلی نداء ما فیه أل ، نحو «یا أیّها الرجل» وزعم الأخفش أن أیا لا تکون وصله ، وأن أیا هذه هی الموصوله (1)

[شماره صفحه واقعی : 92]

ص: 590


1- فی نسخه «وأن أیا هذه موصوله».

حذف صدر صلتها وهو العائد ، والمعنی یا من هو الرجل ، وردّ بأنه لیس لنا عائد یجب حذفه ، ».

ولا موصول التزم کون صلته جمله اسمیه ، وله أن یجیب عنهما بأن «ما» فی قولهم «لا سیّما زید» بالرفع کذلک.

وزاد قسما ، وهو : أن تکون نکره موصوفه نحو «مررت بأیّ معجب لک» کما یقال : بمن معجب لک ، وهذا غیر مسموع.

ولا تکون «أی» غیر مذکور معها مضاف إلیه البته إلا فی النداء والحکایه ، یقال «جاءنی رجل» فتقول : أیّ یا هذا ، وجاءنی رجلان ، فتقول : أیان ، وجاءنی رجال ، فتقول : أیّون.

تنبیه - قول أبی الطیب :

118- أیّ یوم سررتنی بوصال ***لم ترعنی ثلاثه بصدود (1)؟ [ص514]

لیست فیه أی موصوله ؛ لأن الموصوله لا تضاف إلا إلی المعرفه ، قال أبو علی فی التذکره فی قوله :

119- أرأیت أیّ سوالف وخدود***برزت لنا بین اللّوی فزرود؟

لا تکون أی فیه موصوله ؛ لإضافتها إلی نکره ، انتهی.

ولا شرطیه ؛ لأن المعنی حینئذ : إن سررتنی یوما بوصالک آمنتنی ثلاثه أیام من صدودک ، وهذا عکس المعنی المراد ، وإنما هی للاستفهام الذی یراد به النفی ، کقولک لمن أدعی أنه أکرمک : أیّ یوم أکرمتنی؟ والمعنی ما

[شماره صفحه واقعی : 93]

ص: 591


1- فی نسخه «إلا و روعتنی» بزیاده واو الحال بعد إلا ، والفصیح ترکها.

سررتنی یوما بوصالک إلا روّعتنی(1) ثلاثه بصدودک ، والجمله الأولی مستأنفه قدّم ظرفها ؛ لأن له الصّدر ، والثانیه إما فی موضع جر صفه لوصال علی حذف العائد : أی لم ترعنی بعده ، کما حذف فی قوله تعالی : (وَاتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزِی نَفْسٌ) الآیه ، أو نصب حالا من فاعل سررتنی أو مفعوله ، والمعنی : أی یوم سررتنی غیر رائع لی أو غیر مروع منک ، وهی حال مقدّره مثلها فی (طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدِینَ) أو لا محل لها علی أن تکون معطوفه علی الأولی بفاء محذوفه کما قیل فی (وَإِذْ قالَ

مُوسی لِقَوْمِهِ إِنَّ اللهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَهً ، قالُوا أَتَتَّخِذُنا هُزُواً؟ قالَ أَعُوذُ بِاللهِ) وکذا فی بقیه الآیه ، وفیه بعد ، والمحققون فی الآیه علی أن الجمل مستأنفه ، بتقدیر : فما قالوا له؟ فما قال لهم؟ ومن روی «ثلاثه» بالرفع لم یجز عنده کون الحال من فاعل سررتنی ، لخلو «ترعنی» من ضمیر ذی الحال.

«إذ»

علی أربعه أوجه :

أحدها : أن تکون اسما للزمن الماضی ، ولها أربعه استعمالات.

أحدها : أن تکون ظرفا ، وهو الغالب ، نحو (فَقَدْ نَصَرَهُ اللهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِینَ کَفَرُوا).

والثانی : أن تکون مفعولا به ، نحو (وَاذْکُرُوا إِذْ کُنْتُمْ قَلِیلاً فَکَثَّرَکُمْ) والغالب علی المذکوره فی أوائل القصص فی التنزیل أن تکون مفعولا به ، بتقدیر «اذکر» نحو (وَإِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَهِ) (وَإِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَهِ) (وَإِذْ فَرَقْنا بِکُمُ الْبَحْرَ) وبعض المعربین یقول فی ذلک : إنه ظرف لا ذکر محذوفا ،

[شماره صفحه واقعی : 94]

ص: 592


1- فی نسخه «إلا و روعتنی» بزیاده واو الحال بعد إلا ، والفصیح ترکها.

وهذا وهم فاحش ، لاقتضائه حینئذ الأمر بالذکر فی ذلک الوقت ، مع أن الأمر للاستقبال ، وذلک الوقت قد مضی قبل تعلق الخطاب بالمکلفین منّا ، وإنما المراد ذکر الوقت نفسه لا الذکر فیه.

والثالث : أن تکون بدلا من المفعول ، نحو (وَاذْکُرْ فِی الْکِتابِ مَرْیَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ) فإذ : بدل اشتمال من مریم علی حد البدل فی (یَسْئَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فِیهِ).

وقوله تعالی : (اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جَعَلَ فِیکُمْ أَنْبِیاءَ) یحتمل کون إذ فیه ظرفا للنعمه وکونها بدلا منها.

والرابع : أن یکون مضافا إلیها اسم زمان صالح للاستغناء عنه نحو «یومئذ ، وحینئذ» أو غیر صالح له نحو قوله تعالی : (بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنا)

وزعم الجمهور أن إذ لا تقع إلا ظرفا أو مضافا إلیها ، وأنها فی نحو (وَاذْکُرُوا إِذْ کُنْتُمْ قَلِیلاً) ظرف لمفعول محذوف ، أی : واذکروا نعمه الله علیکم إذ کنتم

قلیلا ، وفی نحو (إِذِ انْتَبَذَتْ) ظرف لمضاف إلی مفعول محذوف ، أی : واذکر قصه مریم ، ویؤید هذا القول التصریح بالمفعول فی (وَاذْکُرُوا نِعْمَتَ اللهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْداءً).

ومن الغریب أن الزمخشری قال فی قراءه بعضهم (لمن من الله علی المؤمنین إذ بعث فیهم رسولا) : إنه یجوز أن یکون التقدیر منّه إذ بعث ، وأن تکون إذ فی محل رفع کإذا فی قولک : أخطب ما یکون الأمیر إذا کان قائما ، أی لمن منّ الله علی المؤمنین وقت بعثه ، انتهی ؛ فمقتضی هذا الوجه أن إذ مبتدأ ، ولا نعلم بذلک قائلا ، ثم تنظیره بالمثال غیر مناسب ؛ لأن الکلام فی إذ لا فی إذا ، وکان حقه أن یقول إذ کان ؛ لأنهم یقدرون فی هذا المثال ونحوه

[شماره صفحه واقعی : 95]

ص: 593

إذ تاره وإذا أخری ، بحسب المعنی المراد ، ثم ظاهره أن المثال یتکلم [به] هکذا ، والمشهور أن حذف الخبر فی ذلک واجب ، وکذلک المشهور أن إذا المقدره فی المثال فی موضع نصب ، ولکن جوّز عبد القاهر کونها فی موضع رفع ، تمسکا بقول بعضهم : أخطب ما یکون الأمیر یوم الجمعه ، بالرفع ؛ فقاس الزمخشری إذ علی إذا ، والمبتدأ علی الخبر.

والوجه الثانی : أن تکون اسما للزمن المستقبل ، نحو (یَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَها) والجمهور لا یثبتون هذا القسم ، ویجعلون الآیه من باب (وَنُفِخَ فِی الصُّورِ) أعنی من تنزیل المستقبل الواجب الوقوع منزله ما قد وقع ، وقد یحتج لغیرهم بقوله تعالی : (فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ إِذِ الْأَغْلالُ فِی أَعْناقِهِمْ) فإنّ (یَعْلَمُونَ) مستقبل لفظا ومعنی ؛ لدخول حرف التنفیس علیه ، وقد أعمل فی إذ ؛ فیلزم أن یکون بمنزله إذا.

والثالث : أن تکون للتعلیل ، نحو (وَلَنْ یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ أَنَّکُمْ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ) أی : ولن ینفعکم الیوم اشتراککم فی العذاب ؛ لأجل ظلمکم فی الدنیا ، وهل هذه حرف بمنزله لام العله أو ظرف والتعلیل مستفاد من قوه الکلام لامن اللفظ ؛ فإنه إذا قیل : ضربته إذ أساء ، وأرید [بإذ] الوقت اقتضی ظاهر الحال أن الإساءه سبب الضرب؟ قولان ، وإنما یرتفع السؤال علی القول الأول ؛ فإنه لو قیل : «لن ینفعکم الیوم وقت ظلمکم الاشتراک فی العذاب» لم یکن التعلیل مستفادا ؛ لاختلاف زمنی الفعلین ، ویبقی إشکال فی الآیه ، وهو أن إذ لا تبدل من الیوم لاختلاف الزمانین ، ولا تکون ظرفا لینفع ؛ لأنه لا یعمل فی ظرفین ، ولا لمشترکون ؛ لأن معمول خبر الأحرف الخمسه لا یتقدم علیها ولأن معمول الصله لا یتقدم علی الموصول ، ولأن اشتراکهم فی الآخره لا فی زمن ظلمهم.

[شماره صفحه واقعی : 96]

ص: 594

ومما حملوه علی التعلیل (وَإِذْ لَمْ یَهْتَدُوا بِهِ فَسَیَقُولُونَ هذا إِفْکٌ قَدِیمٌ) (وَإِذِ اعْتَزَلْتُمُوهُمْ وَما یَعْبُدُونَ إِلَّا اللهَ فَأْوُوا إِلَی الْکَهْفِ) وقوله :

120- فأصبحوا قد أعاد الله نعمتهم ***إذ هم قریش ، وإذ ما مثلهم بشر

[ص 363 و 517 و 600]

وقول الأعشی :

121- إنّ محلّا وإن مرتحلا***وإنّ فی السّفر إذ مضوا مهلا

[ص 239 و 609 و 631]

أی إن لنا حلولا فی الدنیا وإن لنا ارتحالا عنها إلی الآخره ، وإن فی الجماعه الذین ماتوا قبلنا إمهالا لنا ، لأنهم مضوا قبلنا وبقینا بعدهم ، وإنما یصح ذلک کله علی القول بأن إذ التعلیلیه حرف کما قدمنا.

والجمهور لا یثبتون هذا القسم ، وقال أبو الفتح : راجعت أبا علی مرارا فی قوله تعالی : (وَلَنْ یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ) الآیه ، مستشکلا إبدال إذ من الیوم ، فآخر ما تحصّل منه أن الدنیا والآخره متصلتان ، وأنهما فی حکم الله تعالی سواء ، فکأن الیوم ماض ، أو کأن إذ مستقبله ، انتهی.

وقیل : المعنی إذ ثبت ظلمکم. وقیل : التقدیر بعد إذ ظلمتم ، وعلیهما أیضا فإذ بدل من الیوم ، ولیس هذا التقدیر مخالفا لما قلناه فی (بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنا) ؛ لأن المدّعی هناک أنها لا یستغنی عن معناها کما یجوز الاستغناء عن یوم فی یومئذ ، لأنها لا تحذف لدلیل ، وإذا لم تقدر إذ تعلیلا فیجوز أن تکون أنّ وصلتها تعلیلا ، والفاعل مستتر راجع إلی قولهم (یا لَیْتَ بَیْنِی وَبَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ) أو إلی القرین ، ویشهد لهما قراءه بعضهم (إِنَّکُمْ) بالکسر علی الاستئناف.

[شماره صفحه واقعی : 97]

ص: 595

والرابع : أن تکون للمفاجأه ، نص علی ذلک سیبویه ، وهی الواقعه بعد بینا أو بینما کقوله :

122- استقدر الله خیرا وارضینّ به ***فبینما العسر إذ دارت میاسیر

وهل هی ظرف مکان أو زمان ، أو حرف بمعنی المفاجأه ، أو حرف توکید ، أو زائد؟ أقوال ، وعلی القول بالظرفیه فقال ابن جنی : عاملها الفعل الذی بعدها ، لانها غیر مضافه إلیه ، وعامل «بینا وبینما» محذوف یفسره الفعل المذکور ، وقال الشلوبین : إذ مضافه إلی الجمله ، فلا یعمل فیها الفعل ولا فی بینا وبینما ، لأن المضاف إلیه لا یعمل فی المضاف ولا فیما قبله ، وإنما عاملها محذوف یدل علیه الکلام ، وإذ بدل منهما ، وقیل : العامل ما یلی بین بناء علی أنها مکفوفه عن الإضافه إلیه کما یعمل تالی اسم الشرط فیه ، وقیل : بین خبر لمحذوف ، وتقدیر قولک «حینما أنا قائم إذ جاء زید» بین أوقات قیامی مجیء زید ، ثم حذف المبتدأ مدلولا علیه بجاء زید ، وقیل : مبتدأ ، وإذ خبره ، والمعنی حین أنا قائم حین جاء زید.

وذکر لإذ معنیان آخران ، أحدهما : التوکید ، وذلک بأن تحمل علی الزیاده ، قاله أبو عبیده ، وتبعه ابن قتیبه ، وحملا علیه آیات منها (وَإِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَهِ) والثانی : التحقیق کقد ، وحملت علیه الآیه ، ولیس القولان بشیء ، واختار ابن الشّجری أنها تقع زائده بعد بینا وبینما خاصه ، قال : لأنک إذا قلت «بینما أنا جالس إذ جاء زید» فقدرتها غیر زائده أعملت فیها الخبر ، وهی مضافه إلی جمله جاء زید ، وهذا الفعل هو الناصب لبین ، فیعمل المضاف إلیه فیما قبل المضاف ، اه. وقد مضی کلام النحویین فی توجیه ذلک ، وعلی القول بالتحقیق فی الآیه ، فالجمله معترضه بین الفعل والفاعل.

[شماره صفحه واقعی : 98]

ص: 596

مسأله - تلزم إذ الإضافه إلی جمله ، إما اسمیه نحو (وَاذْکُرُوا إِذْ أَنْتُمْ قَلِیلٌ) أو فعلیه فعلها ماض لفظا ومعنی نحو (وَإِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَهِ) (وَإِذِ ابْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ) (وَإِذْ غَدَوْتَ مِنْ أَهْلِکَ) أو فعلیه فعلها ماض معنی لا لفظا نحو (وَإِذْ یَرْفَعُ إِبْراهِیمُ الْقَواعِدَ) (وَإِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا) (وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِی أَنْعَمَ اللهُ عَلَیْهِ) وقد اجتمعت الثلاثه فی قوله تعالی : (إِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِینَ کَفَرُوا ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ إِذْ یَقُولُ لِصاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللهَ مَعَنا) الأولی ظرف لنصره ، والثانیه بدل منها ، والثالثه قیل بدل ثان وقیل ظرف لثانی اثنین ، وفیهما وفی إبدال الثانیه نظر ، لأن الزمن الثانی والثالث غیر الأول فکیف یبدلان منه؟ ثم لا یعرف أن البدل یتکرر إلا فی بدل الإضراب ، وهو ضعیف لا یحمل علیه التنزیل ، ومعنی (ثانِیَ اثْنَیْنِ) واحد من اثنین ، فکیف یعمل فی الظرف ولیس فیه معنی فعل؟ وقد یجاب بأن تقارب الأزمنه ینزلها منزله المتحده ، أشار إلی ذلک أبو الفتح فی المحتسب ، والظرف یتعلق بوهم الفعل وأیسر روائحه.

وقد یحذف أحد شطری الجمله فیظن من لا خبره له أنها أضیفت إلی المفرد کقوله :

123- هل ترجعنّ لیال قد مضین لنا***والعیش منقلب إذ ذاک أفنانا؟

والتقدیر : إذ ذاک کذلک ، وقال الأخطل :

124- کانت منازل ألّاف عهدتهم ***إذ نحن إذ ذاک دون النّاس إخوانا

ألّاف - بضم الهمزه - جمع آلف بالمد مثل کافر وکفار ، ونحن وذاک مبتدآن حذف خبراهما ، والتقدیر : عهدتهم إخوانا إذ نحن متآلفون ؛ إذ ذاک کائن ، ولا تکون إذ الثانیه خبرا عن نحن ؛ لأنه زمان ونحن اسم عین ، بل هی ظرف

[شماره صفحه واقعی : 99]

ص: 597

للخبر المقدر ، وإذ الأولی ظرف لعهدتهم ، ودون : إما ظرف له أو للخبر المقدر أو لحال من إخوانا محذوفه ، أی متصافین دون الناس ، ولا یمنع ذلک تنکیر صاحب الحال ؛ لتأخره ؛ فهو کقوله :

125- لمیه موحشا طلل ***[یلوح کأنّه خلل [ص 436 و 659]

ولا کونه اسم عین ، لأن دون ظرف مکان لا زمان ، والمشار إلیه بذلک التجاوز المفهوم من الکلام.

وقالت الخنساء :

126- کأن لم یکونوا حمی یتّقی ***إذ النّاس إذ ذاک من عزبزّ

إذ الأولی ظرف لیتقی ، أو لحمی ، أو لیکونوا إن قلنا إن لکان الناقصه مصدرا ، والثانیه ظرف لبزّ ، ومن : مبتدأ موصول لا شرط ، لأن بزّ عامل فی إذ الثانیه ، ولا یعمل ما فی حیز الشرط فیما قبله عند البصریین ، وبز : خبر من ، والجمله خبر الناس ، والعائد محذوف ، أی من عزّ منهم ، کقولهم «السّمن منوان بدرهم» ولا تکون إذ الأولی ظرفا لبزّ ، لأنه جزء الجمله التی أضیفت إذ الأولی إلیها ، ولا یعمل شیء من المضاف إلیه فی المضاف ، ولا إذ الثانیه بدلا من الأولی ، لأنها إنما تکمل بما أضیفت إلیه ، ولا یتبع اسم حتی یکمل ، ولا [تکون] خبرا عن الناس ، لأنها زمان والناس اسم عین ، وذاک : مبتدأ محذوف الخبر ، أی کائن ، وعلی ذلک فقس.

وقد تحذف الجمله کلّها للعلم ، ویعوص عنها التنوین ، وتکسر الذال لالتقاء الساکنین ، نحو (وَیَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ) وزعم الأخفش أن إذ فی ذلک معربه لزوال افتقارها إلی الجمله ، وإن الکسره إعراب ، لأن الیوم مضاف

[شماره صفحه واقعی : 100]

ص: 598

إلیها ، وردّ بأن بناءها لوضعها علی حرفین ، وبأن الافتقار باق فی المعنی کالموصول تحذف صلته لدلیل ، قال :

127- نحن الأولی فاجمع جمو***عک ثمّ وجّههم إلینا [ص 625]

أی نحن الأولی عرفوا ، وبأن العوض ینزل منزله المعوض عنه ، فکأنّ المضاف إلیه مذکور ، وبقوله :

128- نهیتک عن طلابک أمّ عمرو***بعافیه وأنت إذ صحیح

فأجاب عن هذا بأن الأصل حینئذ ، ثم حذف المضاف وبقی الجر کقراءه بعضهم (وَاللهُ یُرِیدُ الْآخِرَهَ) أی ثواب الآخره.

تنبیه - أضیفت «إذ» إلی الجمله الاسمیه ، فاحتملت الظرفیه والتعلیلیّه فی قول المتنبی :

129- أمن ازدیارک فی الدّجی الرّقباء***إذ حیث کنت من الظّلام ضیاء

وشرحه : أنّ أمن فعل ماض ، فهو مفتوح الآخر ، لا مکسوره علی أنه حرف جر کما توهّم شخص ادعی الأدب فی زماننا وأصرّ علی ذلک ، والازدیار أبلغ من الزیاره کما أن الاکتساب أبلغ من الکسب ، لأن الافتعال للتصرف ، والدال بدل عن التاء ، وفی : متعلقه به ، لا بأمن ؛ لأن المعنی أنهم أمنوا دائما أن تزوری فی الدجی ، وإذ : إما تعلیل أو ظرف مبدل من محل فی الدجی ، وضیاء : مبتدأ خبره حیث ، وابتدیء بالنکره لتقدم خبرها علیها ظرفا ، ولأنها موصوفه فی المعنی ، لأن من الظلام صفه لها فی الأصل ، فلما قدمت علیها صارت حالا منها ، ومن للبدل ، وهی متعلقه بمحذوف ، وکان تامه ،

[شماره صفحه واقعی : 101]

ص: 599

وهی وفاعلها خفض بإضافه حیث ، والمعنی : إذ الضیاء حاصل فی کل موضع حصلت فیه بدلا من الظلام.

«إذْ مَا»

: أداه شرط تجزم فعلین ، وهی حرف عند سیبویه بمنزله إن الشرطیه ، وظرف عند المبرد وابن السراج والفارسی ، وعملها الجزم قلیل ، لا ضروره ، خلافا لبعضهم.

«إذا»

علی وجهین :

أحدهما : أن تکون للمفاجأه ، فتختص بالجمل الاسمیه ، ولا تحتاج إلی جواب ، ولا تقع فی الابتداء ، ومعناها الحال لا الاستقبال ، نحو «خرجت فإذا الأسد بالباب» ومنه (فَإِذا هِیَ حَیَّهٌ تَسْعی) (إِذا لَهُمْ مَکْرٌ).

وهی حرف عند الأخفش ، ویرجّحه قولهم «خرجت فإذا إنّ زیدا بالباب» بکسر إن ، لأن إن لا یعمل ما بعدها فیما قبلها ، وظرف مکان عند المبرد ، وظرف زمان عند الزجاج ، واختار الأول ابن مالک ، والثانی ابن عصفور ، والثالث الزمخشریّ ، وزعم أن عاملها فعل مقدر مشتق من لفظ المفاجأه ، قال فی قوله تعالی : (ثُمَّ إِذا دَعاکُمْ دَعْوَهً) الآیه : إن التقدیر إذا دعاکم فاجأتم الخروج فی ذلک الوقت ، ولا یعرف هذا لغیره ، وإنما ناصبها عندهم الخبر المذکور فی نحو «خرجت فإذا زید جالس» أو المقدر فی نحو «فإذا الأسد» أی حاضر ، وإذا قدّرت أنها الخبر فعاملها مستقر أو استقر.

ولم یقع الخبر معها فی التنزیل إلا مصرّحا به نحو (فَإِذا هِیَ حَیَّهٌ تَسْعی) (فَإِذا هِیَ شاخِصَهٌ) (فَإِذا هُمْ خامِدُونَ) (فَإِذا هِیَ بَیْضاءُ) (فَإِذا هُمْ بِالسَّاهِرَهِ).

وإذا قیل «خرجت فإذا الأسد» صح کونها عند المبرد خبرا ، أی

[شماره صفحه واقعی : 102]

ص: 600

فبالحضره الأسد ، ولم یصح عند الزجاج ، لأن الزمان لا یخبر به عن الجثه ، ولا عند الأخفش لأن الحرف لا یخبر به ولا عنه ، فإن قلت «فإذا القتال» صحت خبریتها عند غیر الأخفش.

وتقول «خرجت فإذا زید جالس» أو «جالسا» فالرفع علی الخبریه ، وإذا

نصب به ، والنصب علی الحالیه والخبر إذا إن قیل بأنها مکان ، وإلا فهو محذوف.

نعم یجوز أن تقدرها خبرا عن الجثه مع قولنا إنها زمان إذا قدرت حذف مضاف کأن تقدر فی نحو «خرجت فإذا الأسد» فإذا حضور الأسد.

مسأله - قالت العرب «قد کنت أظنّ أن العقرب أشدّ لسعه من الزنبور فإذا هو هی» وقالوا أیضا «فإذا هو إیاها» وهذا هو الوجه الذی أنکره سیبویه لمّا سأله الکسائیّ ، وکان من خبرهما أن سیبویه قدم علی البرامکه ، فعزم یحیی بن خالد علی الجمع بینهما ، فجعل لذلک یوما ، فلما حضر سیبویه تقدّم إلیه الفرّاء وخلف ، فسأله خلف عن مسأله فأجاب فیها ، فقال له : أخطأت ، ثم سأله ثانیه وثالثه ، وهو یجیبه ، ویقول له : أخطأت ، فقال [له سیبویه] : هذا سوء أدب ، فأقبل علیه الفرّاء فقال له : إن فی هذا الرجل حدّه وعجله ، ولکن ما تقول فیمن قال «هؤلاء أبون ومررت بأبین» کیف تقول علی مثال ذلک من وأیت أو أویت ، فأجابه ، فقال : أعد النظر ، فقال : لست أکلمکما حتی یحضر صاحبکما ، فحضر الکسائی فقال له [الکسائی] : تسألنی أو أسألک؟ فقال له سیبویه : سل أنت ، فسأله عن هذا المثال فقال سیبویه «فإذا هو هی» ولا یجوز النصب ، وسأله عن أمثال ذلک نحو «خرجت فإذا عبد الله القائم ، أو القائم» فقال له : کل ذلک بالرفع ، فقال الکسائی : العرب ترفع کلّ ذلک وتنصب ، فقال یحیی : قد اختلفتما ، وأنتما رئیسا بلدیکما ، فمن یحکم بینکما؟ فقال له

[شماره صفحه واقعی : 103]

ص: 601

الکسائی : هذه العرب ببابک ، قد سمع منهم أهل البلدین ، فیحضرون ویسألون ، فقال یحیی وجعفر : أنصفت ، فأحضروا ، فوافقوا الکسائی ، فاستکان سیبویه ، فأمر له یحیی بعشره آلاف درهم ، فخرج إلی فارس ، فأقام بها حتی مات ، ولم یعد إلی البصره ، فیقال : إن العرب قد أرشوا علی ذلک ، أو إنهم علموا منزله الکسائی عند الرشید ، ویقال : إنهم قالوا : القول قول الکسائی ، ولم ینطقوا بالنصب ، وإن سیبویه قال لیحیی : مرهم أن ینطقوا بذلک ، فإنّ ألسنتهم

لا تطوع به ، ولقد أحسن الإمام الأدیب أبو الحسن حازم بن محمد الأنصاری [القرطاجنّی] إذ قال فی منظومته فی النحو حاکیا هذه الواقعه والمسأله :

والعرب قد تحذف الأخبار بعد إذا***إذا عنت فجأه الأمر الّذی دهما

وربّما نصبوا للحال بعد إذا***وربما رفعوا من بعدها ، ربما

فإن توالی ضمیران اکتسی بهما***وجه الحقیقه من إشکاله غمما

لذاک أعیت علی الأفهام مسأله***أهدت إلی سیبویه الحتف والغمما

قد کانت العقرب العوجاء أحسبها***قدما أشدّ من الزنبور وقع حما

وفی الجواب علیها هل «إذا هو هی»***أو هل «إذا هو إیّاها» قد اختصما

وخطّأ ابن زیاد وابن حمزه فی ***ما قال فیها أبا بشر ، وقد ظلما

وغاظ عمرا علیّ فی حکومته ***یا لیته لم یکن فی أمره حکما

کغیظ عمرو علیّا فی حکومته ***یا لیته لم یکن فی أمره حکما

وفجّع ابن زیاد کلّ منتخب ***من أهله إذ غدا منه یفیض دما

کفجعه ابن زیاد کلّ منتخب ***من أهله إذا غدا منه یفیض دما

وأصبحت بعده الأنقاس باکیه***فی کل طرس کدمع سحّ وانسجما

ولیس یخلو امرؤ من حاسد أضم ***لو لا التنافس فی الدنیا لما أضما

[شماره صفحه واقعی : 104]

ص: 602

والغبن فی العلم أشجی محنه علمت ***وأبرح النّاس شجوا عالم هضما

وقوله «وربما نصبوا - إلخ» أی وربما نصبوا علی الحال بعد أن رفعوا ما بعد إذا علی الابتداء ، فیقولون «فإذا زید جالسا».

وقوله «ربما» فی آخر البیت بالتخفیف توکید لربّما فی أوله بالتشدید.

وغمما فی آخر البیت الثالث بفتح الغین کنایه عن الإشکال والخفاء ، وغمما فی آخر البیت الرابع بضمها جمع غمّه.

وابن زیاد : هو الفراء ، واسمه یحیی ، وابن حمزه هو الکسائی ، واسمه علی ، وأبو بشر : سیبویه ، واسمه عمرو ، وألف «ظلما» للتثنیه إن بنیته للفاعل ، وللاطلاق إن بنیته للمفعول ، وعمرو وعلی الأولان : سیبویه والکسائی ، والآخران : ابن العاص وابن أبی طالب رضی الله عنهما ، وحکما الأول اسم ، والثانی فعل ، أو بالعکس دفعا للایطاء ، وزیاد الأول : والد الفراء ، والثانی زیاد بن أبیه ، وابنه المشار إلیه هو ابن مرجانه المرسل فی قتله الحسین رضی الله عنه ، وأضم کغضب وزنا ومعنی ، وإعجام الضاد ، والوصف منه أضم کفرح ، وهضم : مبنی للمفعول ، أی لم یوف حقه.

وأما سؤال الفراء فجوابه أن أبون جمع أب ، وأب فعل بفتحتین ، وأصله أبو ،

فإذا بنینا مثله من أوی أو من وأی قلنا أوّی کهوی ، أو قلنا وأی کهوی أیضا ، ثم تجمعه بالواو والنون فتحذف الألف کما تحذف ألف مصطفی ، وتبقی الفتحه دلیلا علیها فتقول : أوون أو وأون رفعا ، وأوین أو وأین جرا ونصبا ، کما تقول فی جمع عصا وقفا اسم رجل عصون وقفون وعصین وقفین ، ولیس هذا مما یخفی علی سیبویه ولا علی أصاغر الطلبه ، ولکنه کما قال أبو عثمان المازنی : دخلت بغداد فألقیت علیّ مسائل فکنت أجیب فیها

[شماره صفحه واقعی : 105]

ص: 603

علی مذهبی ، ویخطئوننی علی مذاهبهم ، اه وهکذا اتفق لسیبویه رحمه الله تعالی.

وأما سؤال الکسائی فجوابه ما قاله سیبویه ، وهو «فإذا هو هی» هذا هو وجه الکلام ، مثل (فَإِذا هِیَ بَیْضاءُ) (فَإِذا هِیَ حَیَّهٌ) وأما «فإذا هو إیاها» إن ثبت فخارج عن القیاس واستعمال الفحصاء ، کالجزم بلن والنصب بلم والجر بلعلّ ، وسیبویه وأصحابه لا یلتفتون لمثل ذلک ، وإن تکلم بعض العرب به.

وقد ذکر فی توجیهه أمور :

أحدها لأبی بکر بن الخیاط ، وهو أن «إذا» ظرف فیه معنی وجدت ورأیت ، فجاز له أن ینصب المفعول [کما ینصبه وجدت ورأیت] ، وهو مع ذلک ظرف مخبربه (1) عن الاسم بعده ، انتهی.

وهذا خطأ ، لأن المعانی لا تنصب المفاعیل الصحیحه ، وإنما تعمل فی الظروف والأحوال ، ولأنها تحتاج علی زعمه إلی فاعل وإلی مفعول آخر ، فکان حقها أن تنصب ما یلیها.

والثانی : أن ضمیر النصب استعیر فی مکان ضمیر الرفع ، قاله ابن مالک ، ویشهد له قراءه الحسن (إیاک تعبد) ببناء الفعل للمفعول ، ولکنه لا یتأتّی فیما أجازوه من قولک «فإذا زید القائم» بالنصب ، فینبغی أن یوجّه هذا علی أنه نعت مقطوع ، أو حال علی زیاده أل ، ولیس ذلک مما ینقاس ، ومن جوّز تعریف ».

الحال أو زعم أن إذا تعمل عمل وجدت ، وأنها رفعت عبد الله بناء

[شماره صفحه واقعی : 106]

ص: 604


1- فی نسخه «یخبر به».

علی أن الظرف یعمل وإن لم یعتمد ، فقد أخطأ ، لأن وجد ینصب الاسمین ، ولأن مجیء الحال بلفظ المعرفه قلیل ، وهو قابل للتأویل.

والثالث : أنه مفعول به ، والأصل فإذا هو یساویها ، أو فإذا هو یشابهما ، ثم حذف الفعل فانفصل الضمیر ، وهذا الوجه لابن مالک أیضا ، ونظیره قراءه علی رضی الله عنه (لَئِنْ أَکَلَهُ الذِّئْبُ وَنَحْنُ عُصْبَهٌ) بالنصب أی نوجد عصبه أو نری عصبه ، وأما قوله تعالی (وَالَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ ما نَعْبُدُهُمْ) إذا قیل : إن التقدیر یقولون ما نعبدهم ، فإنما حسّنه أن إضمار القول مستسهل عندهم.

والرابع : أنه مفعول مطلق ، والأصل : فإذا هو یلسع لسعتها ، ثم حذف الفعل کما تقول «ما زید إلا شرب الإبل» ثم حذف المضاف ، نقله الشلوبین فی حواشی المفصل عن الأعلم ، وقال : هو أشبه ما وجّه به النصب.

الخامس : أنه منصوب علی الحال من الضمیر فی الخبر المحذوف ، والأصل : فإذا هو ثابت مثلها ثم حذف المضاف فانفصل الضمیر وانتصب فی اللفظ علی الحال علی سبیل النیابه ، کما قالوا «قضیّه ولا أبا حسن لها» علی إضمار مثل ، قاله ابن الحاجب فی أمالیه ، وهو وجه غریب ، أعنی انتصاب الضمیر علی الحال ، وهو مبنی علی إجازه الخلیل «له صوت صوت الحمار» بالرفع صفه لصوت ، بتقدیر مثل ، وأما سیبویه فقال : هذا قبیح ضعیف ، وممن قال بالجواز ابن مالک ، قال : إذا کان المضاف إلی معرفه کلمه «مثل» جاز أن تخلفها المعرفه فی التنکیر ، فتقول «مررت برجل زهیر» بالخفض صفه للنکره ، و «هذا زید زهیرا» بالنصب علی الحال ، ومنه قولهم «تفرّقوا أیادی سبا» و «أیدی سبا» وإنما سکنت إلیاء مع أنهما منصوبان لثقلهما بالترکیب والإعلال کما فی معدیکرب وقال قلا.

[شماره صفحه واقعی : 107]

ص: 605

والثانی من وجهی إذا : أن تکون لغیر مفاجأه ، فالغالب أن تکون ظرفا

للمستقبل مضمنه معنی الشرط ، وتختص بالدخول علی الجمله الفعلیه ، عکس الفجائیه ، وقد اجتمعا فی قوله تعالی (ثُمَّ إِذا دَعاکُمْ دَعْوَهً مِنَ الْأَرْضِ إِذا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ) وقوله تعالی : (فَإِذا أَصابَ بِهِ مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ إِذا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ) ویکون الفعل بعدها ماضیا کثیرا ، ومضارعا دون ذلک ، وقد اجتمعا فی قول أبی ذؤیب :

130- والنّفس راغبه إذا رغّبتها***وإذا تردّ إلی قلیل تقنع

وإنما دخلت الشرطیه علی الاسم فی نحو (إِذَا السَّماءُ انْشَقَّتْ) لأنه فاعل بفعل محذوف علی شریطه التفسیر ، لا مبتدأ خلافا للأخفش ، وأما قوله :

131- إذا باهلیّ تحته حنظلیه***له ولد منها فذاک المذرّع

فالتقدیر : إذا کان باهلی ، وقیل : حنظلیه فاعل باستقر محذوفا ، وباهلی : فاعل بمحذوف یفسره العامل فی حنظلیه ، ویرده أن فیه حذف المفسر ومفسره جمیعا ، ویسهله أن الظرف یدل علی المفسر ، فکأنه لم یحذف.

ولا تعمل إذا الجزم إلا فی ضروره کقوله :

132- استغن ما أغناک ربّک بالغنی ***وإذا تصبک خصاصه فتجمّل (1) [ص 96 و 698]

قیل : وقد تخرج عن کل من الظرفیه ، والاستقبال ، ومعنی الشرط ، وفی کل من هذه فصل.

[شماره صفحه واقعی : 108]

ص: 606


1- یروی «فتجمل» بالجیم ، وبالحاء المهمله ، وسینشده المؤلف مره أخری قریبا (ص 96)

الفصل الأول : فی خروجها عن الظّرفیه

زعم أبو الحسن فی (حَتَّی إِذا جاؤُها) أن إذا جرّ بحتی ، وزعم أبو الفتح فی (إِذا وَقَعَتِ الْواقِعَهُ) الآیه فیمن نصب (خافِضَهٌ رافِعَهٌ) أن إذا الأولی مبتدأ ، والثانیه خبر ، والمنصوبین حالان ، وکذا جمله (لَیْسَ) ومعمولیها ، والمعنی وقت وقوع الواقعه خافضه لقوم رافعه لآخرین هو وقت رجّ الأرض ، وقال قوم فی «أخطب ما یکون الأمیر قائما» : إن الأصل أخطب أوقات أکوان الأمیر إذا کان قائما ، أی وقت قیامه ، ثم حذفت الأوقات ونابت ما المصدریه عنها ، ثم حذف الخبر المرفوع ، وهو إذا ، وتبعها کان التامه وفاعلها فی الحذف ، ثم نابت الحال عن الخبر ، ولو کانت «إذا» علی هذا التقدیر فی موضع نصب لاستحال المعنی کما یستحیل إذا قلت «أخطب أوقات أکوان الأمیر یوم الجمعه» إذا نصبت الیوم ، لأن الزمان لا یکون محلا للزمان.

وقالوا فی قول الحماسیّ :

133- وبعد غد یالهف قلبی من غد***إذا راح أصحابی ولست برائح

إن إذا فی موضع جر بدلا من غد.

وزعم ابن مالک أنها وقعت مفعولا فی قوله علیه الصلاه والسّلام لعائشه

[شماره صفحه واقعی : 109]

ص: 607

رضی الله عنها : «إنّی لأعلم إذا کنت عنّی راضیه وإذا کنت علیّ غضبی».

والجمهور علی أن «إذا» لا تخرج عن الظرفیه ، وأن حتی فی نحو (حَتَّی إِذا جاؤُها) حرف ابتداء دخل علی الجمله بأسرها ، ولا عمل له ، وأما (إِذا وَقَعَتِ الْواقِعَهُ) فإذا الثانیه بدل من الأولی ، والأولی ظرف ، وجوابها محذوف لفهم المعنی ، وحسّنه طول الکلام ، وتقدیره بعد إذا الثانیه ، أی انقسمتم أقساما (1) ،

وکنتم أزواجا ثلاثه ، وأما «إذا» فی البیت فظرف للهف ، وأما التی فی المثال ففی موضع نصب ، لأنا لا نقدر زمانا مضافا إلی ما یکون ، إذ لا موجب لهذا التقدیر ، وأما الحدیث فإذا ظرف لمحذوف ، وهو معمول (2) أعلم ، وتقدیره شأنک ونحوه ، کما تعلق إذ بالحدیث فی (هَلْ أَتاکَ حَدِیثُ ضَیْفِ إِبْراهِیمَ الْمُکْرَمِینَ إِذْ دَخَلُوا عَلَیْهِ).

[شماره صفحه واقعی : 110]

ص: 608


1- فی نسخه «انقسمتم انقساما» وما أثبتناه أدق.
2- فی نسخه «وهو مفعول أعلم»

الفصل الثانی : فی خروجها عن الاستقبال

وذلک علی وجهین :

أحدهما : أن تجیء للماضی کما تجیء (1) إذ للمستقبل فی قول بعضهم ، وذلک کقوله تعالی : (وَلا عَلَی الَّذِینَ إِذا ما أَتَوْکَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لا أَجِدُ ما أَحْمِلُکُمْ عَلَیْهِ تَوَلَّوْا) (وَإِذا رَأَوْا تِجارَهً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَیْها) وقوله :

134- وندمان یزید الکأس طیبا***سقیت إذا تغوّرت النّجوم

والثانی : أن تجیء للحال ، وذلک بعد القسم ، نحو (وَاللَّیْلِ إِذا یَغْشی) (وَالنَّجْمِ إِذا هَوی) قیل : لأنها لو کانت للاستقبال لم تکن ظرفا لفعل القسم ، لأنه إنشاء لا إخبار عن قسم یأتی ، لأن قسم الله سبحانه قدیم ، ولا لکون محذوف هو حال من واللیل والنجم ، لأن الحال والاستقبال متنافیان ، وإذا بطل هذان الوجهان تعین أنه ظرف لأحدهما علی أن المراد به الحال ، اه.

والصحیح انه لا یصح التعلیق بأقسم الإنشائی ، لأن القدیم لا زمان له ، لا حال ولا غیره ، بل هو سابق علی الزمان ، وأنه لا یمتنع التعلیق بکائنا مع

[شماره صفحه واقعی : 111]

ص: 609


1- فی نسخه «کما جاءت»

بقاء إذا علی الاستقبال ، بدلیل صحه مجیء الحال المقدره باتفاق ، ک- «مررت برجل معه صقر صائدا به غدا» أی مقدرا الصید به غدا ، کذا یقدرون ، وأوضح منه أن یقال : مریدا به الصید غدا ، کما فسر قمتم فی (إِذا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلاهِ) بأردتم.

مسأله - فی ناصب إذا مذهبان ، أحدهما : أنه شرطها ، وهو قول المحققین ، فتکون بمنزله متی وحیثما وأیّان ، وقول أبی البقاء إنه مردود بأن المضاف إلیه لا یعمل فی المضاف غیر وارد ، لأن إذا عند هؤلاء غیر مضافه ، کما یقوله الجمیع إذا جزمت کقوله :

*وإذا تصبک خصاصه فتحمل (1)* [132]

والثانی : أنه ما فی جوابها من فعل أو شبهه ، وهو قول الأکثرین ، ویرد علیهم أمور :

أحدها : أن الشرط والجزاء عباره عن جملتین تربط بینهما الأداه ، وعلی قولهم تصیر الجملتان واحده ، لأن الظرف عندهم من جمله الجواب والمعمول داخل فی جمله عامله.

والثانی : أنه ممتنع فی قول زهیر :

135- بدا لی أنّی لست مدرک ما مضی ***ولا سابقا شیئا إذا کان جائیا

[ص 288 و 460 و 476 و 478 و 551 و 678]

لأن الجواب محذوف ، وتقدیره إذا کان جائیا فلا أسبقه ، ولا یصح أن یقال :

[شماره صفحه واقعی : 112]

ص: 610


1- یروی قوله «فتحمل» بالحاء المهمله ، وبالجیم.

لا أسبق شیئا وقت مجیئه ، لأن الشیء إنما یسبق قبل مجیئه ، وهذا لازم لهم أیضا إن أجابوا بأنها غیر شرطیه وأنها معموله لما قبلها وهو سابق ، وأما علی القول الأول فهی شرطیه محذوفه الجواب وعاملها إما خبر کان أو نفس کان إن قلنا بدلالتها علی الحدث

والثالث : أنه یلزمهم فی نحو «إذا جئتنی الیوم أکرمتک غدا» أن یعمل أکرمتک فی ظرفین متضادین ، وذلک باطل عقلا ؛ إذ الحدث الواحد المعین لا یقع بتمامه فی زمانین ، وقصدا ؛ إذ المراد وقوع الإکرام فی الغد لا فی الیوم.

فإن قلت : فما ناصب الیوم علی القول الأول؟ وکیف یعمل العامل الواحد فی ظرفی زمان.؟

قلنا : لم یتضادا کما فی الوجه السابق ، وعمل العامل فی ظرفی زمان یجوز إذا کان أحدهما أعمّ من الآخر نحو «آتیک یوم الجمعه سحر» ؛ ولیس بدلا ؛ لجواز «سیر علیه یوم الجمعه سحر» برفع الأول ونصب الثانی ، ونص علیه سیبویه ، وأنشد للفرزدق :

136- متی تردن یوما سفار تجد بها***أدیهم یرمی المستجیز المعوّرا

فیوما یمتنع أن یکون بدلا من متی ؛ لعدم اقترانه بحرف الشرط ، ولهذا یمتنع فی الیوم فی المثال أن یکون بدلا من إذا ، ویمتنع أن یکون ظرفا لتجد ؛ لئلا ینفصل ترد من معموله وهو سفار بالأجنبی ؛ فتعین أنه ظرف ثان لترد.

والرابع : أن الجواب ورد مقرونا بإذا الفجائیه نحو (ثُمَّ إِذا دَعاکُمْ دَعْوَهً مِنَ الْأَرْضِ إِذا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ) وبالحرف الناسخ نحو «إذا جئتنی الیوم فإنّی أکرمک» وکل منهما لا یعمل ما بعده فیما قبله ، وورد أیضا والصالح فیه للعمل

[شماره صفحه واقعی : 113]

ص: 611

صفه کقوله تعالی (فَإِذا نُقِرَ فِی النَّاقُورِ فَذلِکَ یَوْمَئِذٍ یَوْمٌ عَسِیرٌ) ولا تعمل الصفه فیما قبل الموصوف ، وتخریج بعضهم هذه الآیه علی أن إذا مبتدأ وما بعد الفاء خبر لا یصح إلا علی قول أبی الحسن ومن تابعه فی جواز تصرف إذا وجواز زیاده الفاء فی خبر المبتدأ ؛ لأن عسر الیوم لیس مسببا عن النّقر ، والجید أن تخرج علی حذف الجواب مدلولا علیه بعسیر ، أی عسر الأمر ، وأما قول أبی البقاء إنه یکون مدلولا علیه بذلک فإنه إشاره إلی النقر فمردود ؛ لأدائه إلی اتحاد السبب والمسبب ، وذلک ممتنع ، وأما نحو «فمن کانت هجرته إلی الله ورسوله فهجرته إلی الله ورسوله» فمؤول علی إقامه السبب مقام المسبب ؛ لاشتهار المسبب ، أی فقد استحقّ الثواب العظیم المستقر للمهاجرین.

قال أبو حیان : ورد مقرونا بما النافیه نحو (وَإِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ ما کانَ حُجَّتَهُمْ) الآیه ، وما النافیه لها الصّدر ، انتهی.

ولیس هذا بجواب ، وإلا لاقترن بالفاء ، مثل (وَإِنْ یَسْتَعْتِبُوا فَما هُمْ مِنَ الْمُعْتَبِینَ) وإنما الجواب محذوف ، أی عمدوا إلی الحجج الباطله.

وقول بعضهم إنه جواب علی إضمار الفاء مثل (إِنْ تَرَکَ خَیْراً الْوَصِیَّهُ لِلْوالِدَیْنِ) مردود بأن الفاء لا تحذف إلا ضروره ، کقوله :

*من یفعل الحسنات الله یشکرها* [81]

والوصیه فی الآیه نائب عن فاعل کتب ، وللوالدین : متعلق بها ، لا خبر ، والجواب محذوف ، أی فلیوص.

وقول ابن الحاجب «إنّ إذا هذه غیر شرطیه فلا تحتاج إلی جواب ، وإن عاملها ما بعد ما النافیه کما عمل ما بعد لا فی یوم من قوله تعالی (یَوْمَ یَرَوْنَ

[شماره صفحه واقعی : 114]

ص: 612

الْمَلائِکَهَ لا بُشْری یَوْمَئِذٍ لِلْمُجْرِمِینَ) وإن ذلک من التوسع فی الظرف» مردود بثلاثه أمور :

أحدها : أن مثل هذا التوسع خاص بالشعر کقوله :

137- *ونحن عن فضلک ما استغنینا*

[ص 269 و 317 و 539 و 694]

والثانی : أن ما لا تقاس علی لا ؛ فإن مالها الصّدر مطلقا بإجماع البصریین ، واختلفوا فی لا ؛ فقیل : لها الصدر مطلقا ، وقیل : لیس لها الصدر مطلقا لتوسطها بین العامل والمعمول فی نحو «إن لا تقم أقم» و «جاء بلا زاد» وقوله :

138- ألا إنّ قرطا علی آله***ألا إنّنی کیده لا أکید

وقیل : إن وقعت لا فی جواب (1) القسم فلها الصدر ؛ لحلولها محلّ أدوات الصّدر ، وإلا ».

فلا ، وهذا هو الصحیح ، وعلیه اعتمد سیبویه ؛ إذ جعل انتصاب «حبّ العراق» فی قوله :

139- آلیت حبّ العراق الدّهر أطعمه ***[والحبّ یأکله فی القریه السّوس]

[ص 245 و 590 و 600]

علی التوسع وإسقاط الخافض وهو علی ، ولم یجعله من باب «زیدا ضربته» لأن التقدیر لا أطعمه ، ولا هذه لها الصدر فلا یعمل ما بعدها فیما قبلها ، وما لا یعمل لا یفسر فی هذا الباب عاملا.

والثالث : أن «لا» فی الآیه حرف ناسخ مثله فی نحو «لا رجل» والحرف

[شماره صفحه واقعی : 115]

ص: 613


1- فی نسخه «إن وقعت فی صدر جواب القسم فلها الصدر».

الناسخ لا یتقدّمه معمول ما بعده ، ولو لم یکن نافیا ، لا یجوز «زیدا إنّی أضرب» فکیف وهو حرف نفی؟ بل أبلغ من هذا أن العامل الذی بعده مصدر ، وهم یطلقون القول بأن المصدر لا یعمل فیما قبله ، وإنما العامل محذوف ، أی اذکر یوم ، أو یعذبون یوم.

ونظیر ما أورده أبو حیان علی الأکثرین أن یورد علیهم قوله تعالی : (وَقالَ الَّذِینَ کَفَرُوا هَلْ نَدُلُّکُمْ عَلی رَجُلٍ یُنَبِّئُکُمْ إِذا مُزِّقْتُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّکُمْ لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ) فیقال : لا یصح لجدید أن یعمل فی إذا ؛ لأن إنّ ولام الابتداء یمنعان من ذلک لأن لهما الصّدر ، وأیضا فالصفه لا تعمل فیما قبل الموصوف. والجواب أیضا أن الجواب محذوف مدلول علیه بجدید ، أی إذا مزقتم تجددون ؛ لأن الحرف الناسخ لا یکون فی أول الجواب إلا وهو مقرون بالفاء ، نحو (وَما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللهَ بِهِ عَلِیمٌ) وأما (وَإِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّکُمْ لَمُشْرِکُونَ) فالجمله جواب لقسم محذوف مقدر قبل الشرط ، بدلیل (وَإِنْ لَمْ یَنْتَهُوا عَمَّا یَقُولُونَ لَیَمَسَّنَّ) الآیه ، ولا یسوغ أن یقال : قدرها خالیه من معنی الشرط ، فتستغنی عن جواب ، وتکون معموله لما قبلها وهو (قالَ) أو (نَدُلُّکُمْ) أو (یُنَبِّئُکُمْ) لأن هذه الأفعال لم تقع فی ذلک الوقت.

[شماره صفحه واقعی : 116]

ص: 614

الفصل الثالث : فی خروج إذا عن الشرطیه

ومثاله قوله تعالی (وَإِذا ما غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُونَ) وقوله تعالی (وَالَّذِینَ إِذا أَصابَهُمُ الْبَغْیُ هُمْ یَنْتَصِرُونَ) فإذا فیهما ظرف لخبر المبتدأ بعدها ، ولو کانت شرطیه والجمله الاسمیه جوابا لاقترنت بالفاء مثل (وَإِنْ یَمْسَسْکَ بِخَیْرٍ فَهُوَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) وقول بعضهم «إنه علی إضمار الفاء» تقدم ردّه ، وقول آخر «إن الضمیر توکید لا مبتدأ ، وإن ما بعده الجواب» ظاهر التعسّف ، وقول آخر «إن جوابها محذوف مدلول علیه بالجمله بعدها» تکلف من غیر ضروره.

ومن ذلک إذا التی بعد القسم نحو (وَاللَّیْلِ إِذا یَغْشی) (وَالنَّجْمِ إِذا هَوی) إذ لو کانت شرطیه کان ما قبلها جوابا فی المعنی کما فی قولک «آتیک إذا أتیتنی» فیکون التقدیر إذا یغشی اللیل وإذا هوی النجم أقسمت.

وهذا ممتنع ؛ لوجهین :

أحدهما : أن القسم الإنشائی لا یقبل التعلیق ؛ لأن الإنشاء إیقاع ، والمعلّق یحتمل الوقوع وعدمه ، فأما «إن جاءنی فو الله لأکرمنّه» فالجواب فی المعنی فعل الإکرام ؛ لأنه المسبّب عن الشرط ، وإنما دخل القسم بینهما لمجرد التوکید ، ولا یمکن ادعاء مثل ذلک هنا ، لأن جواب واللیل ثابت دائما ،

[شماره صفحه واقعی : 117]

ص: 615

وجواب والنجم ماض مستمر الانتفاء ؛ فلا یمکن تسببهما عن أمر مستقبل وهو فعل الشرط.

والثانی : أن الجواب خبری ، فلا یدل علیه الإنشاء ، لتباین حقیقتهما.

«أیمن»

المختص بالقسم ، اسم لا حرف ، خلافا للزجاج والرمانی ، مفرد مشتق من الیمن [وهو البرکه] وهمزته وصل ، لا جمع یمین وهمزته قطع ، خلافا

للکوفیین ، ویردّه جواز کسر همزته ، وفتح میمه ، ولا یجوز مثل ذلک فی الجمع من نحو أفلس وأکلب ، وقول نصیب :

140- فقال فریق القوم لمّا نشدتهم : ***نعم ، وفریق : لیمن الله ما ندری

فحذف ألفها فی الدّرج ، ویلزمه الرفع بالابتداء ، وحذف الخبر ، وإضافته إلی اسم الله سبحانه وتعالی : خلافا لابن درستویه فی إجازه جرّه بحرف القسم ، ولابن مالک فی جواز إضافته إلی الکعبه ولکاف الضمیر ، وجوّز ابن عصفور کونه خبرا والمحذوف مبتدأ ، أی قسمی أیمن الله.

حرف الباء
الباء المفرده

حرف جر لأربعه عشر معنی :

أولها : الإلصاق ، قیل : وهو معنی لا یفارقها ، فلهذا اقتصر علیه سیبویه ، ثم الإلصاق حقیقیّ ک- «أمسکت بزید» إذا قبضت علی شیء من جسمه أو علی ما یحبسه من ید أو ثوب ونحوه ، ولو قلت «أمسکته» احتمل ذلک وأن تکون منعته من التصرف ، ومجازیّ نحو «مررت بزید» أی ألصقت مروری بمکان یقرب من زید ، وعن الأخفش أن المعنی مررت علی زید ،

[شماره صفحه واقعی : 118]

ص: 616

بدلیل (وَإِنَّکُمْ لَتَمُرُّونَ عَلَیْهِمْ مُصْبِحِینَ) وأقول : إن کلا من الإلصاق والاستعلاء إنما یکون حقیقیا إذا کان مفضیا إلی نفس المجرور ک- «أمسکت بزید ، وصعدت علی السّطح» فإن أفضی إلی ما یقرب منه فمجاز ک- «مررت بزید» فی تأویل الجماعه ، وکقوله :

141- تشبّ لمقرورین یصطلیانها***وبات علی النّار النّدی والمحلق

[ص 163]

فإذا استوی التقدیران فی المجازیه ، فالأکثر استعمالا أولی بالتخریج علیه ، ک- «مررت بزید ، ومررت علیه» وإن کان قد جاء کما فی (لَتَمُرُّونَ عَلَیْهِمْ) (یَمُرُّونَ عَلَیْها).

142- ولقد أمرّ علی اللئیم یسبّنی ***[فمضیت ثمّه قلت : لا یعنینی] [ص 429 و 645]

إلا أنّ «مررت به» أکثر ، فکان أولی بتقدیره أصلا ، ویتخرج علی هذا الخلاف خلاف فی المقدّر فی قوله :

143- تمرّون الدّیار ولم تعوجوا***[کلامکم علیّ إذا حرام] [ص 473]

أهو الباء أم علی؟

الثانی : التعدیه ، وتسمّی باء النقل أیضا ، وهی المعاقبه للهمزه فی تصییر الفاعل مفعولا ، وأکثر ما تعدّی الفعل القاصر ، تقول فی ذهب زید : ذهبت بزید ، وأذهبته ، ومنه (ذَهَبَ اللهُ بِنُورِهِمْ) وقرئ (أذهب الله نورهم) وهی بمعنی القراءه المشهوره ، وقول المبرد والسهیلی «إن بین التعدیتین فرقا ، وإنک إذا قلت ذهبت بزید کنت مصاحبا له فی الذهاب» مردود بالآیه ، وأما

[شماره صفحه واقعی : 119]

ص: 617

قوله تعالی : (وَلَوْ شاءَ اللهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَأَبْصارِهِمْ) فیحتمل أن الفاعل ضمیر البرق.

ولأن الهمزه والباء متعاقبتان لم یجز أقمت بزید ، وأما (تَنْبُتُ بِالدُّهْنِ) فیمن ضم أوله وکسر ثالثه ، فخرج علی زیاده الباء ، أو علی أنها للمصاحبه ؛ فالظرف حال من الفاعل ، أی مصاحبه للدهن ، أو المفعول ، أی تنبت الثمر مصاحبا للدهن ، أو أن أنبت یأتی بمعنی نبت کقول زهیر :

144- رأیت ذوی الحاجات حول بیوتهم ***قطینا لها حتّی إذا أنبت البقل

ومن وردوها مع المتعدّی قوله تعالی : (وَلَوْ لا دَفْعُ اللهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ) وصککت الحجر بالحجر ، والأصل دفع بعض الناس بعضا ، وصک الحجر الحجر.

الثالث : الاستعانه ، وهی الداخله علی آله الفعل ، نحو «کتبت بالقلم» و «نجرت بالقدوم» قیل : ومنه [باء] البسمله ؛ لأن الفعل لا یتأتّی علی الوجه الأکمل إلا بها.

الرابع : السببیه ، نحو (إِنَّکُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَکُمْ بِاتِّخاذِکُمُ الْعِجْلَ) (فَکُلًّا أَخَذْنا بِذَنْبِهِ) ومنه : لقیت بزید الأسد ، أی بسبب لقائی إیاه ، وقوله :

145- قد سقیت آبالهم بالنّار***[والنّار قد تشفی من الأوار]

أی أنها بسبب ما وسمت به من أسماء أصحابها یخلّی بینها وبین الماء.

الخامس : المصاحبه ، نحو (اهْبِطْ بِسَلامٍ) أی معه (وَقَدْ دَخَلُوا بِالْکُفْرِ) الآیه.

[شماره صفحه واقعی : 120]

ص: 618

وقد اختلف فی الباء من قوله تعالی : (فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ) فقیل : للمصاحبه ، والحمد مضاف إلی المفعول ، أی فسبحه حامدا له ، أی نزّهه عما لا یلیق به ، وأثبت له ما یلیق به ، وقیل : للاستعانه ، والحمد مضاف إلی الفاعل ، أی سبّحه بما حمد به نفسه ؛ إذ لیس کل تنزیه بمحمود ، ألا تری أن تسبیح المعتزله افتضی تعطیل کثیر من الصفات.

واختلف فی «سبحانک اللهمّ وبحمدک» فقیل : جمله واحده علی أن الواو زائده ، وقیل : جملتان علی أنها عاطفه ، ومتعلّق الباء محذوف ، أی وبحمدک سبّحتک ، وقال الخطّابی : المعنی وبمعونتک التی هی نعمه توجب علیّ حمدک سبّحتک ، لا بحولی وقوتی ، یرید أنه مما أقیم فیه المسبّب مقام السبب ، وقال ابن الشّجری فی (فَتَسْتَجِیبُونَ بِحَمْدِهِ) : هو کقولک «أجبته بالتّلبیه» أی فتجیبونه بالثناء ؛ إذ الحمد الثناء ، أو الباء للمصاحبه متعلقه بحال محذوفه ، أی معلنین بحمده ، والوجهان فی (فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ).

والسادس : الظرفیه نحو (وَلَقَدْ نَصَرَکُمُ اللهُ بِبَدْرٍ) (نَجَّیْناهُمْ بِسَحَرٍ)

والسابع : البدل ، کقول الحماسی :

146- فلیت لی بهم قوما إذا رکبوا***شنّوا الإغاره فرسانا ورکبانا (1)

وانتصاب «الإغاره» علی أنه مفعول لأجله.

والثامن : المقابله ، وهی الداخله علی الأعواض ، نحو «اشتریته بألف» و «کافأت إحسانه بضعف» وقولهم «هذا بذاک» ومنه (ادْخُلُوا الْجَنَّهَ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) وإنما لم نقدرها باء السببیه کما قالت المعتزله وکما قال

[شماره صفحه واقعی : 121]

ص: 619


1- انظر الشاهد رقم 20

الجمیع فی «لن یدخل أحدکم الجنّه بعمله» لأن المعطی بعوض قد یعطی مجانا ، وأما المسبب فلا یوجد بدون السبب ، وقد تبین أنه لا تعارض بین الحدیث والآیه ، لاختلاف محملی الباءین جمعا بین الأدله.

والتاسع : المجاوزه کعن ، فقیل : تختص بالسؤال ، نحو (فَسْئَلْ بِهِ خَبِیراً) بدلیل (یَسْئَلُونَ عَنْ أَنْبائِکُمْ) وقیل : لا تختص به ، بدلیل قوله تعالی : (یَسْعی نُورُهُمْ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَبِأَیْمانِهِمْ) (وَیَوْمَ تَشَقَّقُ السَّماءُ بِالْغَمامِ) وجعل الزمخشری هذه الباء بمنزلتها فی «شققت السّنام بالشّفره» علی أن الغمام جعل کالآله التی یشق بها ، قال : ونظیره (السَّماءُ مُنْفَطِرٌ بِهِ) وتأول البصریون (فسئل به خبیر) علی أن الباء للسببیه ، وزعموا أنها لا تکون بمعنی عن أصلا ، وفیه بعد ، لأنه لا یقتضی قولک «سألت بسببه» أن المجرور هو المسئول عنه.

العاشر : الاستعلاء ، نحو (مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطارٍ) الآیه ، بدلیل (هَلْ آمَنُکُمْ عَلَیْهِ إِلَّا کَما أَمِنْتُکُمْ عَلی أَخِیهِ مِنْ قَبْلُ) ونحو (وَإِذا مَرُّوا بِهِمْ یَتَغامَزُونَ) بدلیل (وَإِنَّکُمْ لَتَمُرُّونَ عَلَیْهِمْ) وقد مضی البحث فیه ، وقوله :

147- *أربّ یبول الثّعلبان برأسه؟*

بدلیل تمامه :

*لقد هان من بالت علیه الثّعالب*

الحادی عشر : التبعیض ، أثبت ذلک الأصمعیّ والفارسیّ والقتبیّ وابن مالک ، قیل : والکوفیون ، وجعلوا منه (عَیْناً یَشْرَبُ بِها عِبادُ اللهِ) وقوله :

[شماره صفحه واقعی : 122]

ص: 620

148- شربن بماء البحر ثم ترفّعت ***متی لجج خضر لهنّ نئیج

[ص 111 و 335]

وقوله :

149- [فلثمت فاها آخذا بقرونها] ***شرب النّزیف ببرد ماء الحشرج

قیل : ومنه (وَامْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ) والظاهر أن الباء فیهن للالصاق ، وقیل : هی فی آیه الوضوء للاستعانه ، وإن فی الکلام حذفا وقلبا ؛ فإنّ «مسح» یتعدّی إلی المزال عنه بنفسه ، وإلی المزیل بالباء ؛ فالأصل امسحوا رؤسکم بالماء ، ونظیره بیت الکتاب :

150- کنواح ریش حمامه نجدیّه***ومسحت باللّثتین عصف الإثمد

یقول : إن لثاتک تضرب إلی سمره ، فکأنک مسحتها بمسحوق الإثمد ؛ فقلب معمولی مسح ، وقیل فی شربن : إنه ضمن معنی روین ، ویصح ذلک فی (یَشْرَبُ بِها) ونحوه ، وقال الزمخشری فی (یَشْرَبُ بِها) : المعنی یشرب بها الخمر کما تقول «شربت الماء بالعسل».

الثانی عشر : القسم ، وهو أصل أحرفه ؛ ولذلک خصّت بجواز ذکر الفعل

معه نحو «أقسم بالله لتفعلنّ» ودخولها علی الضمیر نحو «بک لأفعلنّ» واستعمالها فی القسم الاستعطافی نحو «بالله هل قام زید» أی أسألک بالله مستحلفا.

الثالث عشر : الغایه ، نحو (وَقَدْ أَحْسَنَ بِی) أی إلیّ ، وقیل : ضمن أحسن معنی لطف.

الرابع عشر : التوکید وهی الزائده ، وزیادتها فی سته مواضع.

أحدها : الفاعل ، وزیادتها فیه : واجبه ، وغالبه ، وضروره.

[شماره صفحه واقعی : 123]

ص: 621

فالواجبه فی نحو «أحسن بزید» فی قول الجمهور : إن الأصل أحسن زید بمعنی ذا حسن ، ثم غیرت صیغه الخبر إلی الطلب ، وزیدت الباء إصلاحا للفظ ، وأما إذا قیل بأنه أمر لفظا ومعنی وإن فیه ضمیر المخاطب مستترا فالباء معدّیه مثلها فی «امرر بزید».

والغالبه فی فاعل کفی ، نحو (کَفی بِاللهِ شَهِیداً) وقال الزجاج : دخلت لتضمن کفی معنی اکتف ، وهو من الحسن بمکان ، ویصححه قولهم «اتّقی الله امرؤ فعل خیرا یثب علیه» أی لیتّق ولیفعل ، بدلیل جزم «یثب» ویوجبه قولهم «کفی بهند» بترک التاء ، فإن احتج بالفاصل فهو مجوز لا موجب ، بدلیل (وما نسقط من ورقه وما تخرج من ثمره) فإن عورض بقولک «أحسن بهند» فالتاء لا تلحق صیغ الأمر ، وإن کان معناها الخبر ، وقال ابن السراج : الفاعل ضمیر الاکتفاء ، وصحه قوله موقوفه علی جواز تعلق الجار بضمیر المصدر ، وهو قول الفارسی والرمانیّ ، أجازا «مروری بزید حسن وهو بعمرو قبیح» وأجاز الکوفیون إعماله فی الظرف وغیره ، ومنع جمهور البصریین إعماله مطلقا ، قالوا : ومن مجیء فاعل کفی هذه مجردا عن الباء قول سحیم :

151- [عمیره ودّع إن تجهّزت غازیا] ***کفی الشّیب والإسلام للمرء ناهیا

ووجه ذلک - علی ما اخترناه - أنه لم یستعمل کفی [هنا] بمعنی اکتف.

ولا تزاد الباء فی فاعل کفی التی بمعنی أجزأ وأغنی ، ولا التی بمعنی وقی ، والأولی متعدیه لواحد کقوله :

152- قلیل منک یکفینی ، ولکن ***قلیلک لا یقال له قلیل [ص 675]

والثانیه متعدیه لاثنین کقوله تعالی : (وَکَفَی اللهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتالَ)

[شماره صفحه واقعی : 124]

ص: 622

(فَسَیَکْفِیکَهُمُ اللهُ) ووقع فی شعر المتنبی زیاده الباء فی فاعل کفی المتعدیه لواحد ، قال :

153- کفی ثعلا فخرا بأنّک منهم ***ودهر لأن أمسیت من أهله أهل

ولم أر من انتقد علیه ذلک ؛ فهذا إما لسهو عن شرط الزیاده ، أو لجعلهم هذه الزیاده من قبیل الضروره کما سیأتی ، أو لتقدیر الفاعل غیر مجرور بالباء ، وثعل : رهط الممدوح وهم بطن من طییء ، وصرفه للضروره إذ فیه العدل والعلمیه کعمر ، ودهر : مرفوع عند ابن جنی بتقدیر : ولیفخر دهر ، وأهل : صفه له بمعنی مستحق ، واللام متعلقه بأهل ، وجوز ابن الشجری فی دهر ثلاثه أوجه ، أحدها أن یکون مبتدأ حذف خبره ، أی یفتخر بک ، وصح الابتداء بالنکره لأنه قد وصف بأهل ، والثانی کونه معطوفا علی فاعل کفی ، أی أنهم فخروا بکونه منهم وفخروا بزمانه لنضاره أیامه ، وهذا وجه لا حذف فیه ، والثالث أن تجره بعد أن ترفع فخرا ، علی تقدیر کونه فاعل کفی والباء متعلقه بفخر ، لا زائده ، وحینئذ تجر الدهر بالعطف ، وتقدر أهلا خبرا لهو محذوفا ، وزعم المعری أن الصواب نصب دهر بالعطف علی ثعلا ، أی وکفی دهرا هو أهل لأن أمسیت من أهله أنه أهل لکونک من أهله ، ولا یخفی ما فیه من التعسف وشرحه أنه عطف علی المفعول المتقدم ، وهو ثعلا ، والفاعل المتأخر وهو «أنک منهم» منصوبا ومرفوعا وهما دهرا وأنّ ومعمولاها وما تعلق بخبرها ، ثم حذف المرفوع المعطوف اکتفاء بدلاله المعنی ، وزعم الرّبعی أن النصب بالعطف علی اسم أن وأن «أهل» عطف علی خبرها ، ولا معنی للبیت علی تقدیره.

والضروره کقوله :

[شماره صفحه واقعی : 125]

ص: 623

154- ألم یأتیک والأنباء تنمی ***بما لاقت لبون بنی زیاد [ص 387]

وقوله :

155- مهما لی اللّیله مهما لیه ***أودی بنعلیّ وسربالیه [ص 332]

وقال ابن الضائع فی الأول : إن الباء متعلقه بتنمی ، وإن فاعل یأتی مضمر ، فالمسأله من باب الإعمال.

وقال ابن الحاجب فی الثانی : الباء معدّیه کما تقول «ذهب بنعلی» ولم یتعرض لشرح الفاعل ، وعلام یعود إذا قدر ضمیرا فی «أودی»؟ ویصح أن یکون التقدیر : أودی هو ، أی مود ، أی ذهب ذاهب ، کما جاء فی الحدیث «لا یزنی الزّانی حین یزنی وهو مؤمن ولا یشرب الخمر حین یشربها وهو مؤمن» أی ولا یشرب هو ، أی الشارب ؛ إذ لیس المراد ولا یشرب الزانی.

والثانی مما تزاد فیه الباء : المفعول ، نحو (وَلا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَهِ) (وَهُزِّی إِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَهِ) (فَلْیَمْدُدْ بِسَبَبٍ إِلَی السَّماءِ) (وَمَنْ یُرِدْ فِیهِ بِإِلْحادٍ) (فَطَفِقَ مَسْحاً بِالسُّوقِ) أی یمسح السوق مسحا ، ویجوز أن یکون صفه : أی مسحا واقعا بالسوق ، وقوله :

156- [نحن بنوضبه أصحاب الفلج] ***نضرب بالسّیف ونرجو بالفرج

الشاهد فی الثانیه ، فأما الأولی فللاستعانه ، وقوله :

[هنّ الحرائر لاربّات أخمره]***سود المحاجر لا یقرأن بالسّور [32]

وقیل : ضمن تلقوا معنی تفضوا ، ویرید معنی یهمّ ، ونرجو معنی نطمع ،

[شماره صفحه واقعی : 126]

ص: 624

ویقرأن معنی یرقین ویتبرکن ، وأنه یقال «قرأت بالسوره» علی هذا المعنی ، ولا یقال «قرأت بکتابک» لفوات معنی التبرک فیه ، قاله السهیلی ، وقیل : المراد لا تلقو أنفسکم إلی التهلکه بأیدیکم ، فحذف المفعول به ، والباء للآله کما فی قولک «کتبت بالقلم» أو المراد بسبب أیدیکم ، کما یقال : لا تفسد أمرک برأیک.

وکثرت زیادتها فی مفعول «عرفت» ونحوه ، وقلت فی مفعول ما یتعدّی إلی اثنین کقوله :

157- تبلت فؤادک فی المنام خریده***تسقی الضّجیع ببارد بسّام

وقد زیدت فی مفعول کفی المتعدیه لواحد ، ومنه الحدیث «کفی بالمرء إنّما أن یحدّث بکل ما سمع».

وقوله :

158- فکفی بنا فضلا علی من غیرنا***حبّ النّبیّ محمّد إیّانا (1) [ص 328 و 329]

وقیل : إنها هی فی البیت زائده فی الفاعل ، وحب : بدل اشتمال علی المحل ، وقال المتنبی

159- کفی بحسمی نحولا أنّنی رجل ***لو لا مخاطبتی إیّاک لم ترنی [ص 667]

والثالث : المبتدأ ، وذلک فی قولهم «بحسبک درهم» و «خرجت فإذا بزید» و «کیف بک إذا کان کذا» ومنه عند سیبویه (بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ) وقال أبو

[شماره صفحه واقعی : 127]

ص: 625


1- الروایه برفع (غیرنا) وهو خبر مبتدأ محذوف ، والجمله صله من ، والتقدیر : الذی هو غیرنا.

الحسن بأیکم متعلق باستقرار محذوف مخبر به عن المفتون ، ثم اختلف ، فقیل : المفتون مصدر بمعنی الفتنه ، وقیل : الباء ظرفیّه ، أی فی أیّ طائفه منکم المفتون.

تنبیه - من الغریب أنها زیدت فیما أصله المبتدأ وهو اسم لیس ، بشرط أن یتأخر إلی موضع الخبر کقراءه بعضهم (لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا) بنصب البر ، وقوله :

160- ألیس عجیبا بأنّ الفتی ***یصاب ببعض الّذی فی یدیه

والرابع : الخبر ، وهو ضربان : غیر موجب فینقاس نحو «لیس زید بقائم» (وَمَا اللهُ بِغافِلٍ) وقولهم «لا خیر بخیر بعده النار» إذا لم تحمل علی الظرفیه ، وموجب فیتوقف علی السماع ، وهو قول الأخفش ومن تابعه ، وجعلوا منه قوله تعالی (جَزاءُ سَیِّئَهٍ بِمِثْلِها) وقول الحماسی :

161- [فلا تطمع ، أبیت اللّعن ، فیها] ***ومنعکها بشیء یستطاع

والأولی تعلیق (بِمِثْلِها) باستقرار محذوف هو الخبر ، وبشیء بمنعکها والمعنی ومنعکها بشیء ما یستطاع ، وقال ابن مالک فی «بحسبک زید» إن زیدا مبتدأ مؤخر ، لأنه معرفه وحسب نکره.

والخامس : الحال المنفی عاملها ، کقوله :

162- فما رجعت بخائبه رکاب ***حکیم بن المسیّب منتهاها

وقوله :

163- [کائن دعیت إلی بأساء داهمه] ***فما انبعثت بمزءود ولا وکل

ذکر ذلک ابن مالک ، وخالفه أبو حیان ، وخرّج البیتین علی أن التقدیر بحاجه خائبه ، وبشخص مزءود أی مذعور ، ویرید بالمزءود نفسه ، علی حد

[شماره صفحه واقعی : 128]

ص: 626

قولهم «رأیت منه أسدا» وهذا التخریج ظاهر فی البیت الأول دون الثانی ؛ لأن صفات الذم إذا نفیت علی سبیل المبالغه لم ینتف أصلها ؛ ولهذا قیل فی (وَما رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ) إن فعّالا لیس للمبالغه بل للنسب کقوله :

164- [ولیس بذی رمح فیطعننی به] ***ولیس بذی سیف ولیس بنبّال

أی وما ربک بذی ظلم ؛ لأنّ الله لا یظلم الناس شیئا ، ولا یقال لقیت منه أسدا أو بحرا أو نحو ذلک إلا عند قصد المبالغه فی الوصف بالإقدام أو الکرم.

والسادس : التوکید بالنفس والعین ، وجعل منه بعضهم قوله تعالی (یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ) وفیه نظر ؛ إذ حق الضمیر المرفوع المتصل المؤکد بالنفس أو بالعین أن یؤکد أولا بالمنفصل نحو «قمتم أنتم أنفسکم» ولأن التوکید هنا ضائع ؛ إذ المأمورات بالتربص لا یذهب الوهم إلی أن المأمور غیرهن ، بخلاف قولک «زارنی الخلیفه نفسه» وإنما ذکر الأنفس هنا لزیاده البعث علی التربص ؛ لإشعاره بما یستنکفن منه من طموح أنفسهن إلی الرجال.

تنبیه - مذهب البصریین أن أحرف الجر لا ینوب بعضها عن بعض بقیاس ، کما أن أحرف الجزم وأحرف النصب کذلک ، وما أوهم ذلک فهو عندهم إما مؤوّل تأویلا یقبله اللفظ ، کما قیل فی (وَلَأُصَلِّبَنَّکُمْ فِی جُذُوعِ النَّخْلِ) : إن «فی» لیست بمعنی علی ، ولکن شبه المصلوب لتمکنه من الجذع بالحالّ فی الشیء ، وإما علی تضمین الفعل معنی فعل یتعدی بذلک الحرف ، کما ضمن بعضهم شربن فی قوله: *شر بن بماء البحر* [148] معنی روین ، وأحسن فی (وَقَدْ أَحْسَنَ بِی) معنی لطف ، وإما علی شذوذ

[شماره صفحه واقعی : 129]

ص: 627

إنابه کلمه عن أخری ، وهذا الأخیر هو محمل الباب کله عند [أکثر] الکوفیین وبعض المتأخرین ، ولا یجعلون ذلک شاذا ومذهبهم أقلّ تعسفا.

«بجل»

علی وجهین : حرف بمعنی نعم ، واسم ، وهی علی وجهین : اسم فعل بمعنی یکفی ، واسم مرادف لحسب ، ویقال علی الأول «بجلنی» وهو نادر ، وعلی الثانی «بجلی» قال :

165- [ألا إنّنی أشربت أسود حالکا] ***ألا بجلی من ذا الشّراب ألا بجل

«بَل»

حرف إضراب ، فإن تلاها جمله کان معنی الإضراب إما الإبطال نحو (وَقالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً سُبْحانَهُ ، بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ) أی بل هم عباد ، ونحو (أَمْ یَقُولُونَ بِهِ جِنَّهٌ ، بَلْ جاءَهُمْ بِالْحَقِّ) وإما الانتقال من غرض إلی آخر ، ووهم ابن مالک إذ زعم فی شرح کافیته أنها لا تقع فی التنزیل إلا علی هذا الوجه ، ومثاله (قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّی ، وَذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی ، بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَیاهَ الدُّنْیا) ونحو (وَلَدَیْنا کِتابٌ یَنْطِقُ بِالْحَقِّ وَهُمْ لا یُظْلَمُونَ ، بَلْ قُلُوبُهُمْ فِی غَمْرَهٍ) وهی فی ذلک کله حرف ابتداء ، لا عاطفه ، علی الصحیح ومن دخولها علی الجمله قوله :

166- بل بلد ملء الفجاج قتمه ***[لا یشتری کتّانه وجهرمه]

إذ التقدیر بل ربّ بلد موصوف بهذا الوصف قطعته ، ووهم بعضهم فزعم أنها تستعمل جاره

وإن تلاها مفرد فهی عاطفه ، ثم إن تقدّمها أمر أو إیجاب «کاضرب زیدا بل عمرا ، وقام زید بل عمرو» فهی تجعل ما قبلها کالمسکوت عنه ؛ فلا یحکم علیه بشیء ، وإثبات الحکم لما بعدها ، وإن تقدّمها نفی أو نهی فهی لتقریر ما قبلها علی حالته ، وجعل ضده لما بعده ، نحو «ما قام زید بل عمرو ، ولا یقم زید بل عمرو» وأجاز المبرد وعبد الوارث

[شماره صفحه واقعی : 130]

ص: 628

أن تکون ناقله معنی النفی والنهی إلی ما بعدها وعلی قولهما فیصح «ما زید قائما بل قاعدا ، وبل قاعد» ویختلف المعنی ، ومنع الکوفیون أن یعطف بها بعد غیر النفی وشبهه ، قال هشام : محال «ضربت زیدا بل إیاک» اه. ومنعهم ذلک مع سعه روایتهم دلیل علی قلّته.

وتزاد قبلها «لا» لتوکید الإضراب بعد الإیجاب ، کقوله :

167- وجهک البدر ، لا ، بل الشّمس لو لم ***یقض للشّمس کسفه أو أفول

ولتوکید تقریر ما قبلها بعد النفی ، ومنع ابن درستویه زیادتها بعد النفی ، ولیس بشیء ، لقوله :

168- وما هجرتک ، لا ، بل زادنی شغفا***هجر وبعد تراخی لا إلی أجل

«بَلَی»

حرف جواب أصلی الألف ، وقال جماعه : الأصل بل ، والألف زائده ، وبعض هؤلاء یقول : إنها للتأنیث ؛ بدلیل إمالتها. وتختص بالنفی ، وتفید إبطاله. سواء کان مجردا نحو (زَعَمَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنْ لَنْ یُبْعَثُوا قُلْ بَلی وَرَبِّی) أم مقرونا بالاستفهام ، حقیقیا کان نحو «ألیس زید بقائم» فتقول : بلی ، أو توبیخیّا نحو (أَمْ یَحْسَبُونَ أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَنَجْواهُمْ بَلی) (أَیَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ بَلی) أو تقریر یا نحو (أَلَمْ یَأْتِکُمْ نَذِیرٌ قالُوا بَلی) (أَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی) أجروا النفی مع التقریر مجری النفی المجرد فی ردّه ببلی ، ولذلک قال ابن عباس وغیره : لو قالوا نعم لکفروا ، ووجهه أن نعم تصدیق للمخبر بنفی أو إیجاب ولذلک قال جماعه من الفقهاء : لو قال «ألیس لی علیک ألف» فقال «بلی» لزمته ، ولو قال «نعم» لم تلزمه ، وقال آخرون : تلزمه فیهما ، وجروا فی ذلک علی مقتضی العرف لا اللغه ، ونازع السهیلی وغیره فی المحکی عن ابن عباس وغیره فی الآیه مستمسکین بأن

[شماره صفحه واقعی : 131]

ص: 629

الاستفهام التقریریّ خبر موجب ، ولذلک امتنع سیبویه من جعل أم متصله فی قوله تعالی (أَفَلا تُبْصِرُونَ أَمْ أَنَا خَیْرٌ) لأنها لا تقع بعد الإیجاب ، وإذا ثبت أنه إیجاب فنعم بعد الإیجاب تصدیق [له] ، انتهی.

ویشکل علیهم أن بلی لا یجاب بها [عن] الإیجاب ، وذلک متفق علیه ، ولکن وقع فی کتب الحدیث ما یقتضی أنها یجاب بها الاستفهام [المجرّد] ؛ ففی صحیح البخاری فی کتاب الإیمان أنه علیه الصلاه والسّلام قال لأصحابه «أترضون أن تکونوا ربع أهل الجنه؟» قالوا : بلی ، وفی صحیح مسلم فی کتاب الهبه «أیسرک أن یکونوا لک فی البر سواء؟» قال : بلی ، قال «فلا إذن» وفیه أیضا أنه قال «أنت الذی لقیتنی بمکه؟» فقال له المجیب : بلی ، ولیس لهؤلاء أن یحتجوا بذلک ؛ لأنه قلیل فلا یتخرج علیه التنزیل.

واعلم أن تسمیه الاستفهام فی الآیه تقریرا عباره جماعه ، ومرادهم أنه تقریر بما بعد النفی کما مرّ فی صدر الکتاب ، وفی الموضع بحث أوسع من هذا فی باب النون.

«بَیْدَ»

ویقال : مید ، بالمیم ، وهو اسم ملازم للإضافه إلی أنّ وصلتها ، وله معنیان :

أحدهما : غیر ، إلا أنه لا یقع مرفوعا ولا مجرورا ، بل منصوبا ، ولا یقع صفه ولا استثناء متصلا ، وإنما یستثنی به فی الانقطاع خاصه ، ومنه الحدیث «نحن الآخرون السابقون ، بید أنهم أوتوا الکتاب من قبلنا» وفی مسند الشافعی رضی الله عنهم «بائد أنهم» وفی الصحاح «بید بمعنی غیر ، یقال : إنه کثیر المال بید أنه بخیل» اه ، وفی المحکم أن هذا المثال حکاه ابن السکیت ، وأن بعضهم فسّرها فیه بمعنی علی ، وأن تفسیرها بغیر أعلی.

[شماره صفحه واقعی : 132]

ص: 630

والثانی : أن تکون بمعنی من أجل ، ومنه الحدیث «أنا أفصح من نطق بالضّاد بید أنّی من قریش واسترضعت فی بنی سعد بن بکر» وقال ابن مالک وغیره : إنها هنا بمعنی غیر ، علی حد قوله :

169- ولا عیب فیهم غیر أنّ سیوفهم ***بهنّ فلول من قراع الکتائب

وأنشد أبو عبیده علی مجیئها بمعنی من أجل قوله :

170- عمدا فعلت ذاک بید أنّی ***أخاف إن هلکت أن ترنّی

وقوله ترنّی : من الرنین ، وهو الصوت

«بَلْهَ»

علی ثلاثه أوجه : اسم لدع ، ومصدر بمعنی الترک ، واسم مرادف لکیف ، وما بعدها منصوب علی الأول ، ومخفوض علی الثانی ، ومرفوع علی الثالث ، وفتحها بناء علی الأول والثالث ، وإعراب علی الثانی ، وقد روی بالأوجه الثلاثه قوله یصف السیوف :

171- تذر الجماجم ضاحیا هاماتها***بله الأکفّ کأنّها لم تخلق

وإنکار أبی علی أن یرتفع ما بعدها مردود بحکایه أبی الحسن وقطرب له ، وإذا قیل «بله الزیدین ، أو المسلمین ، أو أحمد ، أو الهندات» احتملت المصدریه واسم الفعل.

ومن الغریب أن فی البخاری فی تفسیر ألم السجده : یقول الله تعالی «أعددت لعبادی الصالحین ما لا عین رأت ، ولا أذن سمعت ، ولا خطر علی قلب بشر ذخرا من بله ما اطلعتم علیه» (1).

[شماره صفحه واقعی : 133]

ص: 631


1- انظر صحیح البخاری (6 / 116 السلطانیه) ثم انظر فتح الباری (8 / 396 بولاق)

واستعملت معربه مجروره بمن خارجه عن المعانی الثلاثه ، وفسّرها بعضهم بغیر ، وهو ظاهر ، وبهذا یتقوّی من یعدّها فی ألفاظ الاستثناء.

حرف التاء
التاء المفرده

محرکه فی أوائل الأسماء ، ومحرکه فی أواخرها ، ومحرکه فی أواخر الأفعال ، ومسکنه فی أواخرها.

فالمحرکه فی أوائل الأسماء حرف جر معناه القسم ، وتختص بالتعجب ، وباسم الله تعالی ، وربما قالوا «تربّی» و «تربّ الکعبه» و «تالرّحمن» قال الزمخشری ق)

فی (وَتَاللهِ لَأَکِیدَنَّ أَصْنامَکُمْ) : الباء أصل حروف القسم ، والواو بدل منها ، والتاء بدل من الواو ، وفیها زیاده معنی التعجب ، کأنه تعجب من تسهیل الکید علی یده وتأتّیه مع عتو نمروذ وقهره ، ه

والمحرّکه فی أواخرها حرف خطاب نحو أنت وأنت.

والمحرکه فی أواخر الأفعال ضمیر نحو قمت وقمت وقمت ، ووهم ابن خروف فقال فی قولهم فی النسب «کنتی» : إن التاء هنا علامه کالواو فی «أکلونی البراغیث» ولم یثبت فی کلامهم أن هذه التاء تکون علامه.

ومن غریب أمر التاء الاسمیه أنها جردب عن الخطاب ، والتزم فیها لفظ التذکیر والإفراد فی «أرأیتکما» و «أرأیتکم» و «أرأیتک» و «أرأیتک» و «أرأیتکنّ» إذ لو قالوا «أرأیتما کما» جمعوا بین خطابین ، وإذا امتنعوا من اجتماعهما فی «یا غلامکم» فلم یقولوه کما قالوا «یا غلامنا» و «یا غلامهم» - مع أن الغلام طار علیه الخطاب بسبب النداء ، وإنه خطاب لاثنین لا لواحد ؛ فهذا أجدر ، وإنما جاز «وا غلامکیه» لأن المندوب لیس بمخاطب فی الحقیقه ، ویأتی تمام القول فی «أرأیتک» فی حرف الکاف إن شاء الله تعالی.

[شماره صفحه واقعی : 134]

ص: 632

والتاء الساکنه فی أواخر الأفعال حرف وضع علامه للتأنیث کقامت ، وزعم الجلولی أنها اسم ، وهو خرق لإجماعهم ، وعلیه فیأتی فی الظاهر بعدها أن یکون بدلا ، أو مبتدأ ، والجمله قبله خبر ، ویردّه أن البدل صالح للاستغناء به عن المبدل منه ، وأن عود الضمیر علی ما هو بدل منه نحو «اللهمّ صلّ علیه الرءوف الرحیم» قلیل ، وأن تقدّم الخبر الواقع جمله قلیل أیضا ، کقوله :

172- إلی ملک ما أمّه من محارب ***أبوه ، ولا کانت کلیب تصاهره

وربما وصلت هذه التاء بثم وربّ ، والأکثر تحریکها معهما بالفتح.

حرف الثاء
«ثُمّ»

ویقال فیها : فمّ ، کقولهم فی جدث : جدف - حرف عطف یقتضی ثلاثه أمور : التشریک فی الحکم ، والترتیب ، والمهله ، وفی کل منها خلاف.

فأما التشریک فزعم الأخفش والکوفیون أنه قد یتخلّف ، وذلک بأن تقع زائده ؛ فلا تکون عاطفه البته ، وحملوا علی ذلک قوله تعالی : (حَتَّی إِذا ضاقَتْ عَلَیْهِمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ وَضاقَتْ عَلَیْهِمْ أَنْفُسُهُمْ وَظَنُّوا أَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ اللهِ إِلَّا إِلَیْهِ ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ) وقول زهیر :

173- أرانی إذا أصبحت أصبحت ذا هوی ***فثمّ إذا أمسیت أمسیت غادیا

وخرّجت الآیه علی تقدیر الجواب ، والبیت علی زیاده الفاء.

وأما الترتیب فخالف قوم فی اقتضائها إیاه ، تمسکا بقوله تعالی : (خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَهٍ ، ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها) (وَبَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِینٍ ، ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَهٍ مِنْ ماءٍ مَهِینٍ ، ثُمَّ سَوَّاهُ وَنَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ)

[شماره صفحه واقعی : 135]

ص: 633

(ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ ، ثُمَّ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ) وقول الشاعر :

174- إنّ من ساد ثم ساد أبوه ***ثمّ قد ساد قبل ذلک جدّه

والجواب عن الآیه الأولی من خمسه أوجه :

أحدها : أن العطف علی محذوف ، أی من نفس واحده ، أنشأها ، ثم جعل منها زوجها.

الثانی : أن العطف علی (واحِدَهً) علی تویلها بالفعل ، أی من نفس توحّدث ، أی انفردت ، ثم جعل منها زوجها.

الثالث : أن الذّریّه أخرجت من ظهر آدم علیه السلام کالذّرّ ، ثم خلقت حوّاء من قصیراه.

الرابع : أن خلق حواء من آدم لما لم تجر العاده بمثله جیء بثم إیذانا بترتّبه وتراخیه فی الإعجاب وظهور القدره ، لا لترتیب الزمان وتراخیه.

الخامس : أن «ثمّ» لترتیب الإخبار لا لترتیب الحکم ، وأنه یقال «بلغنی ما صنعت الیوم ثمّ ما صنعت أمس أعجب» أی ثم أخبرک أن الذی صنعته أمس أعجب.

والأجوبه السابقه أنفع من هذا الجواب ، لأنها تصحّح الترتیب والمهله ، وهذا یصحح الترتیب فقط ؛ إذ لا تراخی بین الإخبارین ، ولکن الجواب الأخیر أعم ؛ لأنه یصح أن یجاب به عن الآیه الأخیره والبیت.

وقد أجیب عن الآیه الثانیه أیضا بأنّ (سَوْأَهَ) عطف علی الجمله الأولی ، لا الثانیه.

[شماره صفحه واقعی : 136]

ص: 634

وأجاب ابن عصفور عن البیت بأن المراد أن الجد أتاه السؤدد من قبل الأب ، والأب من قبل الأبن ، کما قال ابن الرومی :

175- قالوا : أبو الصّقر من شیبان ، قلت لهم : ***کلّا لعمری ، ولکن منه شیبان

وکم أب قد علا بابن ذری حسب ***کما علت برسول الله عدنان

وأما المهمله فزعم الفراء أنها [قد] تتخلّف ، بدلیل قولک : «أعجبنی ما صنعت الیوم ثمّ ما صنعت أمس أعجب» لأن ثم فی ذلک لترتیب الإخبار ، ولا تراخی بین الإخبارین ، وجعل منه ابن مالک (ثُمَّ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ) الآیه ، وقد مر البحث فی ذلک ، والظاهر أنها واقعه موقع الفاء فی قوله :

176- کهزّ الرّدینیّ تحت العجاج ***جری فی الأنابیب ثمّ اضطرب

إذ الهزّ متی جری فی أنابیب الرّمح یعقبه الاضطراب ، ولم یتراخ عنه.

مسأله - أجری الکوفیون ثمّ مجری الفاء والواو ، فی جواز نصب المضارع المقرون بها بعد فعل الشرط ، واستدلّ لهم بقراءه الحسن (وَمَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهاجِراً إِلَی اللهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَی اللهِ) بنصب (یُدْرِکُ) وأجراها ابن مالک مجراهما بعد الطلب ؛ فأجاز فی قوله صلّی الله علیه (و آله و) سلّم : «لا یبولنّ أحدکم فی الماء الدّائم الذی لا یجری ثمّ یغتسل منه» ثلاثه أوجه : الرفع بتقدیر ثم هو یغتسل ، وبه جاءت الروایه ، والجزم بالعطف علی موضع فعل النهی ، والنصب قال : بإعطاء ثم حکم واو الجمع ؛ فتوهّم تلمیذه الإمام أبو زکریا النووی رحمه الله أن المراد إعطاؤها حکمها فی إفاده معنی الجمع ، فقال : لا یجوز النصب ؛ لأنه یقتضی أن المنهیّ عنه الجمع بینهما ، دون إفراد أحدهما ، وهذا لم یقله أحد ، بل البول منهیّ عنه ، سواء أراد الاغتسال فیه أو منه أم لا ، انتهی. وإنما أراد ابن مالک إعطاءها حکمها

[شماره صفحه واقعی : 137]

ص: 635

فی النصب ، لا فی المعیه أیضا ، ثم ما أورده إنما جاء من قبل المفهوم ، لا المنطوق ، وقد قام دلیل آخر علی عدم إرادته ، ونظیره إجازه الزجاج والزمخشریّ فی (وَلا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْباطِلِ وَتَکْتُمُوا الْحَقَّ) کون (تَکْتُمُوا) مجزوما ، وکونه منصوبا مع أن النصب معناه النهی عن الجمع.

تنبیه - قال الطبری فی قوله تعالی (أَثُمَّ إِذا ما وَقَعَ آمَنْتُمْ بِهِ) : معناه أهنالک ، ولیست ثم التی تأتی للعطف ، انتهی. وهذا وهم ، اشتبه علیه ثمّ المضمومه الثاء بالمفتوحتها.

«ثَمّ»

بالفتح - اسم یشار به إلی المکان البعید ، نحو (وَأَزْلَفْنا ثَمَّ الْآخَرِینَ) وهو ظرف لا یتصرف ؛ فلذلک غلّط من أعربه مفعولا لرأیت فی قوله تعالی : (وَإِذا رَأَیْتَ ثَمَّ رَأَیْتَ) ولا یتقدمه حرف التنبیه [ولا یتأخر عنه کاف الخطاب].

حرف الجیم
«جَیْرِ»

بالکسر علی أصل التقاء الساکنین کأمس ، وبالفتح للتخفیف کأین وکیف - حرف جواب بمعنی نعم ، لا اسم بمعنی حقّا فتکون مصدرا ، ولا بمعنی أبدا فتکون ظرفا ، وإلّا لأعربت ودخلت علیها أل ، ولم تؤکّد أجل بجیر فی قوله :

177- [وقلن علی الفردوس أوّل مشرب] ***أجل جیر إن کانت أبیحت دعاثره

ولا قوبل بها «لا» فی قوله :

178- إذا تقول لا ابنه العجیر***تصدق ، لا إذا تقول جیر

[شماره صفحه واقعی : 138]

ص: 636

وأما قوله :

179- وقائله : أسیت ، فقلت : جیر***أسیّ إنّنی من ذاک إنّه

فخرج علی وجهین ؛ أحدهما : أن الأصل جیر إنّ ، بتأکید جیر بإنّ التی بمعنی نعم ، ثم حذفت همزه إنّ وخففت. الثانی : أن یکون شبّه آخر النصف بآخر البیت ، فنونه تنوین الترنم ، وهو غیر مختص بالاسم ، ووصل بنیه الوقف.

«جَلَلْ»

حرف بمعنی نعم ، حکاه الزجاج فی کتاب الشّجره ، واسم بمعنی عظیم أو یسیر أو أجل.

فمن الأول قوله :

180- قومی هم قتلوا - أمیم - أخی ***فإذا رمیت یصیبنی سهمی

فلین عفوت لأعفون جللا***ولئن سطوت لأوهنن عظمی

ومن الثانی قول امرئ القیس وقد قتل أبوه :

181- *ألا کلّ شیء سواه جلل*

ومن الثالث قولهم «فعلت کذا من جلک» وقال جمیل :

182- رسم دار وقفت فی طلله ***کدت أقضی الحیاه من جلله (1)

[ص 136]

فقیل : أراد من أجله ، وقیل : أراد من عظمه فی عینی.

[شماره صفحه واقعی : 139]

ص: 637


1- یروی*کدت أقضی الغداه من جلله*
حرف الحاء المهمله
«حاشا»

علی ثلاثه أوجه :

أحدها : أن تکون فعلا متعدیا متصرفا ؛ تقول «حاشیته» بمعنی استثنیته ، ومنه الحدیث أنه علیه الصلاه والسّلام قال : «أسامه أحبّ النّاس إلیّ» ما حاشی فاطمه ، ما : نافیه ، والمعنی أنه علیه الصلاه والسّلام لم یستثن فاطمه ، وتوهّم ابن مالک أنها ما المصدریه ، وحاشا الاستثنائیه ، بناء علی أنه من کلامه علیه الصلاه والسّلام ، فاستدلّ به علی أنه قد یقال «قام القوم ما حاشا زیدا» کما قال :

183- رأیت النّاس ما حاشا قریشا***فإنّا نحن أفضلهم فعالا

ویردّه أن فی معجم الطبرانی «ما حاشا فاطمه ولا غیرها» ودلیل تصرفه قوله :

184- ولا أری فاعلا فی النّاس یشبهه ***ولا أحاشی من الأقوام من أحد

وتوهّم المبرد أن هذا مضارع حاشا التی یستثنی بها ، وإنما تلک حرف أو فعل جامد لتضمنه معنی الحرف.

الثانی : أن تکون تنزیهیه ، نحو (حاشَ لِلَّهِ) وهی عند المبرد وابن جنی والکوفیین فعل ، قالوا : لتصرفهم فیها بالحذف ، ولإدخالهم إیاها علی الحرف ، وهذان الدلیلان ینفیان الحرفیه ، ولا یثبتان الفعلیه ، قالوا : والمعنی فی الآیه جانب یوسف المعصیه لأجل الله ، ولا یتأتی هذا التأویل فی مثل (حاشَ لِلَّهِ ما هذا بَشَراً) ه*

والصحیح أنها اسم مرداف للبراءه [من کذا] ؛ بدلیل قراءه بعضهم (حاشا لله) بالتنوین ، کما یقال «براءه لله من کذا» وعلی هذا فقراءه ابن مسعود رضی الله عنه (حاش الله) کمعاذ الله لیس جارا ومجرورا

[شماره صفحه واقعی : 140]

ص: 638

کما وهم ابن عطیه ، لأنها إنما تجر فی الاستثناء ، ولتنوینها فی القراءه الأخری ، ولدخولها علی اللام فی قراءه السبعه ، والجار لا یدخل علی الجار ، وإنما ترک التنوین فی قراءتهم لبناء حاشا لشبهها بحاشا الحرفیه ، وزعم بعضهم أنها اسم فعل ماض بمعنی أتبرّأ(1) ، أو برئت ، وحامله علی ذلک بناؤها ، ویرده إعرابها فی بعض اللغات.

الثالث : أن تکون للاستثناء ؛ فذهب سیبویه وأکثر البصریین إلی أنها حرف دائما بمنزله إلا ، لکنها تجرّ المستثنی ، وذهب الجرمیّ والمازنی والمبرد والزجاج والأخفش وأبو زید والفراء وأبو عمرو الشیبانی إلی أنها تستعمل کثیرا حرفا جارا وقلیلا فعلا متعدیا جامدا لتضمنه معنی إلّا ، وسمع «اللهمّ اغفر لی ولمن یسمع حاشا الشّیطان وأبا الأصبغ» وقال :

185- حاشا أبا ثوبان ؛ إنّ به ***ضنّا علی الملحاه والشّتم

ویروی أیضا «حاشا أبی» بالیاء ، ویحتمل أن تکون روایه الألف علی لغه من قال :

إنّ أباها وأبا أباها***[قد بلغا فی المجد غایتاها] [51]

وفاعل حاشا ضمیر مستتر عائد علی مصدر الفعل المتقدم علیها ، أو اسم فاعله ، أو البعض المفهوم من الاسم العام ، فإذا قیل «قام القوم حاشا زیدا» فالمعنی جانب هو - أی قیامهم ، أو القائم منهم ، أو بعضهم - زیدا.

«حتّی»

حرف یأتی لأحد ثلاثه معان : انتهاء الغایه ، وهو الغالب ، والتعلیل ، وبمعنی إلّا فی الاستثناء ، وهذا أقلها ، وقلّ من یذکره. ».

وتستعمل علی ثلاثه أوجه :

[شماره صفحه واقعی : 141]

ص: 639


1- لعل الصواب «بمعنی تبرأت».

أحدها : أن تکون حرفا جارا بمنزله إلی فی المعنی والعمل ، ولکنها تخالفها فی ثلاثه أمور :

أحدها : أن لمخفوضها شرطین ، أحدهما عام ، وهو أن یکون ظاهرا لا مضمرا ، خلافا للکوفیین والمبرد ، فأما قوله :

186- أتت حتّاک تقصد کلّ فجّ ***ترجّی منک أنها لا تخیب

فضروره ، واختلف فی عله المنع ، فقیل : هی أنّ مجرورها لا یکون إلا بعضا مما قبلها أو کبعض منه ، فلم یمکن عود ضمیر البعض علی الکل ، ویردّه أنه قد یکون ضمیرا حاضرا کما فی البیت فلا یعود علی ما تقدم ، وأنه قد یکون ضمیرا غائبا عائدا علی ما تقدم غیر الکل ، کقولک «زید ضربت القوم حتّاه» وقیل : العله خشیه التباسها بالعاطفه ، ویرده أنها لو دخلت علیه لقیل فی العاطفه «قاموا حتی أنت ، وأکرمتهم حتی إیاک» بالفصل ؛ لأن الضمیر لا یتصل إلّا بعامله ، وفی الخافضه «حتاک» بالوصل کما فی البیت ، وحینئذ فلا التباس ، ونظیره أنهم یقولون فی توکید الضمیر المنصوب «رأیتک أنت» وفی البدل منه «رأیتک إیّاک» فلم یحصل لبس ، وقیل : لو دخلت علیه قلبت ألفها یاء کما فی إلی ، وهی فرع عن إلی ؛ فلا تحتمل ذلک ، والشرط الثانی خاص بالمسبوق بذی أجزاء ، وهو أن یکون المجرور آخرا نحو «أکلت السّمکه حتّی رأسها» أو ملاقیا لآخر جزء نحو (سَلامٌ هِیَ حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ) ولا یجوز سرت البارحه حتی ثلثها أو نصفها ، کذا قال المغاربه وغیرهم ، وتوهم ابن مالک أن ذلک لم یقل به إلا الزمخشری ، واعترض علیه بقوله :

[شماره صفحه واقعی : 142]

ص: 640

187- عیّنت لیله ؛ فما زلت حتی ***نصفها راجیا ؛ فعدت یؤوسا

وهذا لیس محلّ الاشتراط ؛ إذ لم یقل فما زلت فی تلک اللیله حتی نصفها ، وإن کان المعنی علیه ، ولکنه لم یصرح به.

الثانی : أنها إذا لم یکن معها قرینه تقتضی دخول ما بعدها کما فی قوله :

188- ألقی الصّحیفه کی یخفّف رحله ***والزّاد ، حتّی نعله ألقاها [ص 127 و 130]

أو عدم دخوله کما فی قوله :

189- سقی الحیا الأرض حتّی أمکن عزیت ***لهم ؛ فلا زال عنها الخیر مجدودا

حمل علی الدخول ، ویحکم فی مثل ذلک لما بعد إلی بعدم الدخول ، حملا علی الغالب فی البابین ، هذا هو الصحیح فی البابین ، وزعم الشیخ شهاب الدین القرافی أنه لا خلاف فی وجوب دخول ما بعد حتی ، ولیس کذلک ، بل الخلاف فیها مشهور ، وإنما الاتفاق فی حتی العاطفه ، لا الخافضه ، والفرق أن العاطفه بمعنی الواو.

والثالث : أن کلّا منهما قد ینفرد بمحل لا یصلح للآخر.

فما انفردت به «إلی» أنه یجوز «کتبت إلی زید وأنا إلی عمرو» أی هو غایتی ، کما جاء فی الحدیث «أنا بک وإلیک» و «سرت من البصره إلی الکوفه» ولا یجوز : حتی زید ، وحتی عمرو ، وحتی الکوفه ، أما الأولان فلأنّ حتی موضوعه لإفاده تقضّی الفعل قبلها شیئا فشیئا إلی الغایه ، وإلی لیست کذلک وأما الثالث فلضعف حتی فی الغایه ؛ فلم یقابلوا بها ابتداء الغایه.

ومما انفردت به «حتی» أنه یجوز وقوع المضارع المنصوب بعدها

[شماره صفحه واقعی : 143]

ص: 641

نحو «سرت حتی أدخلها» [وذلک] بتقدیر حتی أن أدخلها ، وأن المضمره والفعل فی تأویل مصدر مخفوض

بحتی ، ولا یجوز : سرت إلی أدخلها ، وإنما قلنا إن النصب بعد حتی بأن مضمره لا بنفسها کما یقول الکوفیون لأن حتی قد ثبت أنها تخفض الأسماء ، وما یعمل فی الأسماء لا یعمل فی الأفعال ، وکذا العکس.

ولحتی الداخله علی المضارع المنصوب ثلاثه معان : مرادفه إلی نحو (حَتَّی یَرْجِعَ إِلَیْنا مُوسی) ومرادفه کی التعلیلیه نحو (وَلا یَزالُونَ یُقاتِلُونَکُمْ حَتَّی یَرُدُّوکُمْ) (هُمُ الَّذِینَ یَقُولُونَ لا تُنْفِقُوا عَلی مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللهِ حَتَّی یَنْفَضُّوا) وقولک «أسلم حتّی تدخل الجنّه» ویحتملها (فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتَّی تَفِیءَ إِلی أَمْرِ اللهِ) ومرادفه إلّا فی الاستثناء ، وهذا المعنی ظاهر من قول سیبویه فی تفسیر قولهم «والله لا أفعل إلّا أن تفعل» المعنی حتی أن تفعل ، وصرح به ابن هشام الخضراوی وابن مالک ، ونقله أبو البقاء عن بعضهم فی (وَما یُعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّی یَقُولا) والظاهر فی هذه الآیه [خلافه ، و] أن المراد معنی الغایه ، نعم هو ظاهر فیما أنشده ابن مالک فی قوله :

190- لیس العطاء من الفضول سماحه***حتّی تجود وما لدیک قلیل

وفی قوله :

191- والله لا یذهب شیخی باطلا***حتّی أبیر مالکا وکاهلا

لأن ما بعدهما لیس غایه لما قبلهما ولا مسببا عنه ، وجعل ابن هشام من ذلک الحدیث «کلّ مولود یولد علی الفطره حتّی یکون أبواه هما اللّدان یهوّدانه أو ینصّرانه» إذ زمن المیلاد لا یتطاول فتکون حتی فیه للغایه ، ولا کونه یولد علی الفطره علته الیهودیه والنصرانیه فتکون فیه للتعلیل ، ولک أن تخرجه علی أن فیه حذفا ، أی یولد علی الفطره ویستمر علی ذلک حتی یکون.

[شماره صفحه واقعی : 144]

ص: 642

ولا ینتصب الفعل بعد «حتّی» إلا إذا کان مستقبلا ، ثم إن کان استقباله بالنظر إلی زمن التکلم فالنصب واجب ، نحو (لَنْ نَبْرَحَ عَلَیْهِ عاکِفِینَ حَتَّی یَرْجِعَ إِلَیْنا مُوسی) وإن کان بالنسبه إلی ما قبلها خاصه فالوجهان ، نحو (وَزُلْزِلُوا حَتَّی یَقُولَ الرَّسُولُ) الآیه ؛ فإن قولهم إنما هو مستقبل بالنظر إلی الزلزال ، لا بالنظر إلی زمن فصّ ذلک علینا.

وکذلک لا یرتفع الفعل بعد «حتی» إلا إذا کان حالا ، ثم إن کانت حالیته بالنسبه إلی زمن التکلم فالرفع واجب ، کقولک «سرت حتّی أدخلها» إذا قلت ذلک وأنت فی حاله الدخول ، وإن کانت حالیته لیست حقیقیه - بل کانت محکیه - رفع ، وجاز نصبه إذا لم تقدر الحکایه نحو (وَزُلْزِلُوا حَتَّی یَقُولَ الرَّسُولُ) قراءه نافع بالرفع بتقدیر حتی حالتهم حینئذ أن الرسول والذین آمنوا معه یقولون کذا وکذا.

واعلم أنه لا یرتفع الفعل بعد حتی إلا بثلاثه شروط : أحدها أن یکون حالا أو مؤولا بالحال کما مثلنا ، والثانی أن یکون مسببا عما قبلها. فلا یجوز «سرت حتّی تطلع الشمس» ولا «ما سرت حتی أدخلها ، وهل سرت حتی تدخلها» أما الأول فلأن طلوع الشمس لا یتسبب عن السیر ، وأما الثانی فلأن الدخول لا یتسبب عن عدم السیر ، وأما الثالث فلأن السبب لم یتحقق وجوده ، ویجوز «أیّهم سار حتّی یدخلها» و «متی سرت حتّی تدخلها» لأن السیر محقق ، وإنما الشک فی عین الفاعل وفی عین الزمان ، وأجاز الأخفش الرفع بعد النفی علی أن یکون أصل الکلام إیجابا ثم أدخلت أداه النفی علی الکلام بأسره ، لا علی ما قبل حتی خاصه ، ولو عرضت هذه المسأله بهذا المعنی علی سیبویه لم یمنع الرفع فیها ، وإنما منعه إذا کان النفی مسلطا علی السبب خاصه ، وکل أحد یمنع ذلک ، والثالث أن یکون فضله ، فلا یصح فی نحو «سیری حتی أدخلها» لئلا یبقی المبتدأ بلا خبر ،

ولا فی نحو «کان سیری حتی أدخلها» إن قدرت کان ناقصه ، فإن قدرتها تامه أو قلت «سیری أمس

[شماره صفحه واقعی : 145]

ص: 643

حتی أدخلها» جاز الرفع ، إلا إن علّقت أمس بنفس السیر ، لا باستقرار محذوف.

الثانی من أوجه حتی : أن تکون عاطفه بمنزله الواو ، إلا أن بینهما فرقا من ثلاثه أوجه :

أحدها : أن لمعطوف حتی ثلاثه شروط ، أحدها أن یکون ظاهرا لا مضمرا کما أن ذلک شرط مجرورها ، ذکره ابن هشام الخضراوی ، ولم أقف علیه لغیره ، والثانی أن یکون إما بعضا من جمع قبلها ک- «قدم الحاجّ حتّی المشاه» أو جزأ من کل نحو «أکلت السّمکه حتّی رأسها» أو کجزء نحو أعجبتنی الجاریه حتّی حدیثها ویمتنع أن تقول «حتّی ولدها» والذی یضبط لک ذلک أنها تدخل حیث یصح دخول الاستثناء ، وتمتنع حیث یمتنع ، ولهذا لا یجوز «ضربت الرجلین حتی أفضلهما» وإنما جاز *حتّی نعله ألقاها [188]* لأن إلقاء الصحیفه والزاد فی معنی ألقی ما یثقله ، والثالث : أن یکون غایه لما قبلها إما فی زیاده أو نقص ، فالأول نحو «مات الناس حتی الأنبیاء» والثانی نحو «زارک الناس حتّی الحجّامون» وقد اجتمعا فی قوله :

192- قهرناکم حتّی الکماه فأنتم ***تهابوننا حتّی بنینا الأصاغرا

الفرق الثانی : أنها لا تعطف الجمل ، وذلک لأن شرط معطوفها أن یکون جزأ مما قبلها أو کجزء منه ، کما قدمناه ، ولا یتأتی ذلک إلا فی المفردات ، هذا هو الصحیح ، وزعم ابن السیّد فی قول مریء القیس :

193- سریت بهم حتّی تکلّ مطیّهم ***[وحتّی الجیاد ما یقدن بأرسان] [ص 130]

فیمن رفع «تکل» أن جمله «تکل مطیهم» معطوفه بحتی علی سریت بهم

الثالث : أنها إذا عطفت علی مجرور أعید الخافض ، فرقا بینها وبین

[شماره صفحه واقعی : 146]

ص: 644

الجاره ، فنقول «مررت بالقوم حتی بزید» ذکر ذلک ابن الخباز وأطلقه ، وقیده ابن مالک بأن لا یتعین کونها للعطف نحو «عجبت من القوم حتّی بنیهم» وقوله :

194- جود یمناک فاض فی الخلق حتّی ***بائس دان بالإساءه دینا

وهو حسن ، وردّه أبو حیان ، وقال فی المثال : هی جاره ، إذ لا یشترط فی تالی الجاره أن یکون بعضا أو کبعض ، بخلاف العاطفه ، ولهذا منعوا «أعجبتنی الجاریه حتی ولدها» قال : وهی فی البیت محتمله ، انتهی. وأقول : إن شرط الجاره التالیه ما یفهم الجمع أن یکون مجرورها بعضا أو کبعض ، وقد ذکر ذلک ابن مالک فی باب حروف الجر ، وأقره أبو حیان علیه ، ولا یلزم من امتناع «أعجبتنی الجاریه حتی ابنها» امتناع «عجبت من القوم حتی بنیهم» لأن اسم القوم یشمل أبناءهم ، واسم الجاریه لا یشمل ابنها ، ویظهر لی أن الذی لحظه ابن مالک أن الموضع الذی یصحّ أن تحل فیه إلی محل حتی العاطفه فهی فیه محتمله للجاره ، فیحتاج حینئذ إلی إعاده الجار عند قصد العطف نحو «اعتکفت فی الشّهر حتی فی آخره» بخلاف المثال والبیت السابقین ، وزعم ابن عصفور أن إعاده الجار مع حتی أحسن ، ولم یجعلها واجبه.

تنبیه - العطف بحتی قلیل ، وأهل الکوفه ینکرونه البته ، ویحملون نحو «جاء القوم حتی أبوک ، ورأیتهم حتی أباک ، ومررت بهم حتی أبیک» علی أن حتی فیه ابتدائیه ، وأن ما بعدها علی إضمار عامل.

الثالث من أوحه حتی : أن تکون حرف ابتداء ، أی حرفا تبتدأ بعده الجمل ، أی تستأنف ؛ فیدخل علی الجمله الاسمیه ، کقول جریر :

[شماره صفحه واقعی : 147]

ص: 645

195- فما زالت القتلی تمجّ دماءها***بدجله حتّی ماء دجله أشکل [ص 386]

وقال الفروزق :

196- فواعجبا حتّی کلیب تسبّنی ***کأنّ أباها نهشل أو مجاشع

ولا بد من تقدیر محذوف قبل حتی فی هذا البیت یکون ما بعد حتی غایه له ، أی فواعجبا یسبنی الناس حتی کلیب تسبنی ، وعلی الفعلیه التی فعلها مضارع کقراءه نافع رحمه الله (حَتَّی یَقُولَ الرَّسُولُ) برفع یقول ، وکقول حسان :

197- یغشون حتّی ما تهرّ کلابهم ***لا یسألون عن السّواد المقبل [ص 691]

وعلی الفعلیه التی فعلها ماض نحو (حَتَّی عَفَوْا وَقالُوا) وزعم ابن مالک أن حتی هذه جاره ، وأنّ بعدها أن مضمره ، ولا أعرف له فی ذلک سلفا ، وفیه تکلف إضمار من غیر ضروره ، وکذا قال فی حتی الداخله علی إذا فی نحو (حَتَّی إِذا فَشِلْتُمْ وَتَنازَعْتُمْ) إنها الجاره ، وإن إذا فی موضع جربها. وهذه المقاله سبقه إلیها الأخفش وغیره ، والجمهور علی خلافها وأنها حرف ابتداء ، و [أن] إذا فی موضع نصب بشرطها أو جوابها ، والجواب فی الآیه محذوف ، أی امتحنتم ، أو انقسمتم قسمین ، بدلیل (مِنْکُمْ مَنْ یُرِیدُ الدُّنْیا ، وَمِنْکُمْ مَنْ یُرِیدُ الْآخِرَهَ) ونظیره حذف جواب لمّا فی قوله تعالی (فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ) أی انقسموا قسمین فمنهم مقتصد ومنهم غیر ذلک ، وأما قول ابن مالک إن (فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ) هو الجواب فمبنی علی صحه مجیء جواب لمّا مقرونا بالفاء ، ولم یثبت ، وزعم بعضهم أن الجواب فی

[شماره صفحه واقعی : 148]

ص: 646

الآیه الأولی مذکور وهو (عَصَیْتُمْ) أو (صَرَفَکُمْ) وهذا مبنی علی زیاده الواو وثم ، ولم یثبت ذلک.

وقد دخلت «حتی» الابتدائیه علی الجملتین الاسمیه والفعلیه فی قوله :

سریت بهم حتّی تکلّ مطیّهم ***وحتّی الجیاد ما یقدن بأرسان [193]

فیمن رواه برفع تکل ، والمعنی حتی کلّت ، ولکنه جاء [بلفظ المضارع] علی حکایه الحال الماضیه کقولک «رأیت زیدا أمس وهو راکب» وأما من نصب فهی حتی الجاره کما قدمنا ، ولا بد علی النصب من تقدیر زمن مضاف إلی تکلّ ، أی إلی زمان کلال مطیهم

وقد یکون الموضع صالحا لأقسام «حتی» الثلاثه ، کقولک «أکلت السّمکه حتّی رأسها» فلک أن تخفض علی معنی إلی ، وأن تنصب علی معنی الواو ، وأن ترفع علی الابتداء ، وقد روی بالأوجه الثلاثه قوله :

198- عممتهم بالنّدی حتّی غواتهم ***فکنت مالک ذی غیّ وذی رشد

[ص 611]

وقوله :

[ألقی الصحیفه کی یخفف رحله ***والزّاد] حتّی نعله ألقاها [188]

إلّا أن بینهما فرقا من وجهین :

أحدهما : أن الرفع فی البیت الأول شاذ ، لکون الخبر غیر مذکور ، ففی الرفع تهیئه العامل للعمل وقطعه عنه ، وهذا قول البصریین ، وأوجبوا إذا قلت «حتی رأسها» بالرفع أن تقول «مأکول».

[شماره صفحه واقعی : 149]

ص: 647

والثانی : أن النصب فی البیت الثانی من وجهین ، أحدهما : العطف ، والثانی إضمار العامل علی شریطه التفسیر ، وفی البیت الأول من وجه واحد.

وإذا قلت «قام القوم حتی زید قام» جاز الرفع والخفض دون النصب (1) ، وکان لک فی الرفع أوجه ، أحدها : الابتداء ، والثانی العطف ، والثالث إضمار الفعل ، اء

والجمله التی بعدها خبر علی الأول ، ومؤکده علی الثانی ، کما أنها کذلک مع الخفض ، وأما علی الثالث فتکون الجمله مفسّره ، وزعم بعض المغاربه أنه لا یجوز «ضربت القوم حتی زید ضربته» بالخفض ، ولا بالعطف ، بل بالرفع أو بالنصب بإضمار فعل ، لأنه یمتنع جعل «ضربته» توکیدا لضربت القوم ، قال : وإنما جاز الخفض فی *حتی نعله* [188] لأن ضمیر «ألقاها» للصحیفه ، ولا یجوز علی هذا الوجه أن یقدر أنه للنعل.

ولا محل للجمله الواقعه بعد حتی الابتدائیه ، خلافا للزجاج وابن درستویه ، زعما أنها فی محل جر بحتی ، ویرده أن حروف الجر لا تعلّق عن العمل ، وإنما تدخل علی المفردات أو ما فی تأویل المفردات ، وأنهم إذا أوقعوا بعدها إنّ کسروها فقالوا «مرض زید حتی إنهم لا یرجونه» والقاعده أن حرف الجر إذا دخل علی أنّ فتحت همزتها نحو (ذلِکَ بِأَنَّ اللهَ هُوَ الْحَقُّ)

«حَیث»

وطییء تقول : حوث ، وفی الثاء فیهما : الضمّ تشبیها بالغایات ؛ لأن الإضافه إلی الجمله کلا إضافه ؛ لأن أثرها - وهو الجر - لا یظهر ، والکسر علی أصل التقاء الساکنین ، والفتح للتخفیف.

[شماره صفحه واقعی : 150]

ص: 648


1- لم یجز النصب لأن الناصب بعد حتی هو أن مضمره ، وأن المصدریه لا تدخل علی الأسماء

ومن العرب من یعرب حیث ، وقراءه من قرأ (مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ) بالکسر تحتملها وتحتمل لغه البناء علی الکسر.

وهی للمکان اتفاقا ، قال الأخفش : وقد ترد للزمان ، والغالب کونها فی محل نصب علی الظرفیه أو خفض بمن ، وقد تخفض بغیرها کقوله :

199- [فشدّ ولم ینظر بیوتا کثیره] ***لدی حیث ألقت رحلها أمّ قشعم (1)

وقد تقع [حیث] مفعولا به وفاقا للفارسی ، وحمل علیه (اللهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ) إذ المعنی أنه تعالی یعلم نفس المکان المستحقّ لوضع الرساله فیه ، لا شیئا فی المکان ه*

وناصبها یعلم محذوفا مدلولا علیه بأعلم ، لا بأعلم نفسه ؛ لأن أفعل التفضیل لا ینصب للمفعول به ، فإن أولته بعالم جاز أن ینصبه فی رأی بعضهم ، ولم تقع اسما لأنّ ، خلافا لابن مالک ، ولا دلیل له فی قوله :

200- إن حیث استقرّ من أنت راعی***ه حمّی فیه عزّه وأمان

لجواز تقدیر حیث خبرا ، وحمی اسما ، فإن قیل : یؤدی إلی جعل المکان حالا فی المکان ، قلنا : هو نظیر قولک «إنّ فی مکّه دار زید» ونظیره فی الزمان «إنّ فی یوم الجمعه ساعه الإجابه».

وتلزم حیث الإضافه إلی جمله ، اسمیه کانت أو فعلیه ، وإضافتها إلی الفعلیه أکثر ، ومن ثمّ رجح النصب فی نحو «جلست حیث زید أراه» وندرت إضافتها إلی المفرد کقوله :

[شماره صفحه واقعی : 151]

ص: 649


1- ویروی*فشد ولم تفزع بیوت کثیره*

201- [ونطعنهم تحت الکلی بعد ضربهم ***ببیض المواضی] حیث لیّ العمائم

[أنشده ابن مالک] والکسائی یقیسه ، ویمکن أن یخرج علیه قول الفقهاء «من حیث أن کذا». وأندر من ذلک إضافتها إلی جمله محذوفه کقوله :

202- إذا ریده من حیث ما نفحت له ***أتاه بریّاها خلیل یواصله (1)

أی إذا ریده نفحت له من حیث هبّت ، وذلک لأن ریده فاعل بمحذوف یفسره نفحت ، فلو کان نفحت مضافا إلیه حیث لزم بطلان التفسیر ؛ إذ المضاف إلیه لا یعمل فیما قبل المضاف ، وما لا یعمل لا یفسر عاملا ، قال أبو الفتح فی کتاب التمام : ومن أضاف حیث إلی المفرد أعربها ، انتهی ، ورأیت بخط الضابطین :

203- أما تری حیث سهیل طالعا***[نجما یضئ کالشّهاب لامعا]

بفتح الثاء من حیث وخفض سهیل ، وحیث بالضم وسهیل بالرفع ، أی موجود ، فحذف الخبر.

وإذا اتّصلت بها «ما» الکافه ضمّنت معنی الشرط وجزمت الفعلین کقوله :

204- حیثما تستقم یقدّر لک الله ***نجاحا فی غابر الأزمان

وهذا البیت دلیل عندی علی مجیئها للزمان.

[شماره صفحه واقعی : 152]

ص: 650


1- ریده : أی ریح لینه الهبوب ، و «ما» زائده ، ونفحت : فاحت
حرف الخاء المعجمه
«خَلا»

علی وجهین :

أحدهما : أن تکون حرفا جار للمستثنی ، ثم قیل : موضعها نصب عن تمام الکلام ، وقیل : تتعلق بما قبلها من فعل أو شبهه علی قاعده أحرف الجر ، والصواب عندی الأول ؛ لأنها لا تعدّی الأفعال إلی الأسماء ، أی لا توصّل معناها إلیها ، بل تزیل معناها عنها ؛ فأشبهت فی عدم التعدیه الحروف الزائده ، ولأنها بمنزله إلا وهی غیر متعلقه.

والثانی : أن تکون فعلا متعدیا ناصبا له ، وفاعلها علی الحد المذکور فی فاعل حاشا (1) ، والجمله مستأنفه أو حالیه ، علی خلاف فی ذلک ، وتقول «قاموا خلا زیدا» وإن شئت خفضت إلا فی نحو قول لبید :

205- ألا کلّ شیء ما خلا الله باطل ***[وکلّ نعیم - لا محاله - زائل [ص 96]

وذلک لأن «ما» [فی] هذه مصدریه ؛ فدخولها یعین الفعلیه ، وموضع ما خلا نصب فقال السیرافی : علی الحال کما یقع المصدر الصریح فی نحو «أرسلها العراک» وقیل : علی الظرف لنیابتها وصلتها عن الوقت (2) ؛ فمعنی «قاموا ما خلا زیدا» علی الأول : قاموا خالین عن زید ، وعلی الثانی : قاموا وقت خلوهم عن زید ، وهذا الخلاف المذکور فی محلها خافضه وناصبه ثابت فی حاشا وعدا ، وقال ابن خروف : علی الاستثناء کانتصاب غیر فی «قاموا غیر زید» وزعم الجرمی والربعی والکسائی والفارسی وابن جنی أنه قد یجوز

[شماره صفحه واقعی : 153]

ص: 651


1- انظر کلام المؤلف فی ذلک (صفحه 122).
2- فی نسخه «قیل : علی الظرف ، علی نیابتها وصلتها عن الوقت».

الجر علی تقدیر ما زائده ، فإن قالوا ذلک بالقیاس ففاسد ؛ لأن مالا تزاد قبل الجار والمجرور ، بل بعده ، نحو (عَمَّا قَلِیلٍ) (فَبِما رَحْمَهٍ) وإن قالوه بالسماع فهو من الشذوذ بحیث لا یقاس علیه.

حرف الراء
«رُبّ»

حرف جر ، خلافا للکوفیین فی دعوی اسمیته ، وقولهم إنه أخبر عنه فی قوله :

إن یقتلوک فإنّ قتلک لم یکن ***عارا علیک ، وربّ قتل عار [31]

ممنوع ، بل «عار» خبر لمحذوف ، والجمله صفه للمجرور ، أو خبر للمجرور ؛ إذ هو فی موضع مبتدأ کما سیأتی.

ولیس معناها التقلیل دائما ، خلافا للأکثرین ، ولا التکثیر دائما ، خلافا لابن درستویه وجماعه ، بل ترد للتکثیر کثیرا وللتقلیل قلیلا.

فمن الأول (رُبَما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ کانُوا مُسْلِمِینَ) وفی الحدیث «یا ربّ کاسیه فی الدّنیا عاریه یوم القیامه» وسمع أعرابی یقول بعد انقضاء رمضان «یا ربّ صائمه لن یصومه ، ویا ربّ قائمه لن یقومه» وهو مما تمسک به الکسائی علی إعمال اسم الفاعل المجرد بمعنی الماضی. وقال الشاعر :

206- فیا ربّ یوم قد لهوت ولیله***بآنسه کأنّها خطّ تمثال [ص 587]

[شماره صفحه واقعی : 154]

ص: 652

وقال آخر :

207- ربّما أوفیت فی علم ***ترفعن ثوبی شمالات [ص 137 و 309]

ووجه الدلیل أن الآیه والحدیث والمثال مسوقه للتخویف ، والبیتین مسوقان للافتخار ، ولا یناسب واحدا منهما التقلیل.

ومن الثانی قول أبی طالب [فی النبی صلّی الله علیه (و آله و) سلّم] :

208- وأبیض یستسقی الغمام بوجهه ***ثمال الیتامی عصمه للأرامل [ص 136]

وقول الآخر :

209- ألا ربّ مولود ولیس له أب ***وذی ولد لم یلده أبوان

وذی شامه غرّاء فی حرّ وجهه ***مجلّله لا تنقضی لأوان

ویکمل فی تسع وخمس شبابه ***ویهرم فی سبع معا وثمان

أراد عیسی وآدم علیهما السلام والقمر ، ونظیر ربّ فی إفاده التکثیر «کم» الخبریه ، وفی إفادته تاره وإفاده التقلیل أخری «قد» ، علی ما سیأتی إن شاء الله تعالی فی حرف القاف ، وصیغ التصغیر ، تقول : حجیر ورجیل ، فتکون للتقلیل ، وقال :

210- فویق جبیل شامخ لن تناله ***بقنّته حتّی تکلّ وتعملا

وقال لبید :

[وکل أناس سوف تدخل بینهم] ***دویهیه تصفرّ منها الأنامل [62]

إلا أن الغالب فی قد والتصغیر إفادتهما التقلیل ، وربّ بالعکس.

[شماره صفحه واقعی : 155]

ص: 653

وتنفرد رب بوجوب تصدیرها ، وجو تنکیر مجرورها ، ونعته إن کان ظاهرا ، وإفراده ، وتذکیره ، وتمییزه بما یطابق المعنی إن کان ضمیرا ، وغلبه حذف معدّاها ، ومضیه ، وإعمالها محذوفه بعد الفاء کثیرا ، وبعد الواو أکثر ، وبعد بل قلیلا ، وبدونهنّ أقل ، کقوله :

211- فمثلک حبلی قد طرقت ومرضع ***[فألهیتها عن ذی تمائم محول] [ص 161]

وقوله :

*وأبیض یستسقی الغمام بوجهه* [208]

وقوله :

212- *بل بلد ذی ضعد وآکام*

وقوله :

*رسم دار وقفت فی طلله* [182]

وبأنها زائده فی الإعراب دون المعنی ؛ فمحلّ مجرورها فی نحو «رب رجل صالح عندی» رفع علی الابتدائیه ، وفی نحو «ربّ رجل صالح لقیت» نصب علی المفعولیه ، وفی نحو «ربّ رجل صالح لقیته» رفع أو نصب ، کما فی قولک «هذا لقیته» ویجوز مراعاه محله کثیرا وإن لم یجز نحو «مررت بزید وعمرا» إلا قلیلا ، قال

213- وسنّ کسنّیق سناء وسنّما***ذعرت بمدلاح الهجیر نهوض (1)

فعطف «سنّما» علی محل سنّ ، والمعنی ذعرت بهذا الفرس ثورا وبقره

[شماره صفحه واقعی : 156]

ص: 654


1- ذعرت : أخفت ، ومدلاح الهجیر : أراد به فرسا کثیر العرق فی وقت الهاجره.

عظیمه ، وسنیق : اسم جبل بعینه ، وسناء : ارتفاعا.

وزعم الزجاج وموافقوه أن مجرورها لا یکون إلا فی محل نصب ، والصواب ما قدمناه.

وإذا زیدت «ما» بعدها فالغالب أن تکفها عن العمل ، وأن تهیّئها للدخول علی الجمل الفعلیه ، وأن یکون الفعل ماضیا لفظا ومعنی ، کقوله :

ربّما أوفیت فی علم ***ترفعن ثوبی شمالات [207]

ومن إعمالها قوله :

214- ربّما ضربه بسیف صقیل ***بین بصری وطعنه نجلاء [ص 312]

ومن دخولها علی [الجمله] الاسمیه قول أبی دواد :

215- ربّما الجامل المؤبّل فیهم ***وعناجیج بینهنّ المهار [ص 310]

وقیل : لا تدخل المکفوفه علی الاسمیه أصلا ، وإن «ما» فی البیت نکره موصوفه ، والجامل : خبر لهو محذوفا ، والجمله صفه لما.

ومن دخولها علی الفعل المستقبل قوله تعالی : (رُبَما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا) وقیل : هو مؤول بالماضی ، علی حد قوله تعالی : (وَنُفِخَ فِی الصُّورِ) وفیه تکلف ؛ لافتضائه أن الفعل المستقبل عبّر به عن ماض متجوز به عن المستقبل ، والدلیل علی صحه استقبال ما بعدها قوله :

216- فإن أهلک فربّ فتی سیبکی ***علیّ مهذّب رخص البنان

[شماره صفحه واقعی : 157]

ص: 655

وقوله :

217- یا ربّ قائله غدا***یا لهف أمّ معاویه

وفی ربّ ست عشره لغه : ضم الراء ، وفتحها ، وکلاهما مع التشدید والتخفیف ، والأوجه الأربعه مع تاء التأنیث ساکنه أو محرکه ومع التجرد منها : فهذه اثنتا عشره ، والضم والفتح مع إسکان الباء ، وضم الحرفین مع التشدید ومع التخفیف.

حرف السین المهمله
السین المفرده

حرف یختصّ بالمضارع ، ویخلّصه للاستقبال ، وینزل منه منزله الجزء ؛ ولهذا لم یعمل فیه مع اختصاصه به ، ولیس مقتطعا من «سوف» خلافا للکوفیین ، ولا مدّه الاستقبال معه أضیق منها مع سوف خلافا للبصریین ، ومعنی قول المعربین فیها «حرف تنفیس» حرف توسیع ، وذلک أنها نقلت (1) المضارع من الزمن الضیق - وهو الحال - إلی الزمن الواسع وهو الاستقبال ، وأوضح من عبارتهم قول الزمخشری وغیره «حرف استقبال» وزعم بعضهم أنها قد تأتی للاستمرار لا للاستقبال ، ذکر ذلک فی قوله تعالی : (سَتَجِدُونَ آخَرِینَ) الآیه ، واستدلّ علیه بقوله تعالی : (سَیَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النَّاسِ ما وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ) مدعیا أن ذلک إنما نزل بعد قولهم (ما وَلَّاهُمْ) قال : فجاءت السین إعلاما بالاستمرار لا بالاستقبال ، انتهی. وهذا الذی قاله لا یعرفه النحویّون ، وما استند إلیه من أنها نزلت بعد قولهم (ما وَلَّاهُمْ) غیر موافق علیه ، قال الزمخشری : فإن قلت : أی فائده فی الإخبار بقولهم قبل

[شماره صفحه واقعی : 158]

ص: 656


1- فی عده نسخ «تقلب»

وقوعه؟ قلت : فائدته أن المفاجأه للمکروه أشدّ ، والعلم به قبل وقوعه أبعد عن الاضطراب إذا وقع ، انتهی. ثم لو سلّم فالاستمرار إنما استفید من المضارع ، کما تقول «فلان یقری الضیف ویصنع الجمیل» ترید أن ذلک دأبه ، والسین مفیده للاستقبال ؛ إذ الاستمرار إنما یکون فی المستقبل ، وزعم الزمخشری أنها إذا دخلت علی فعل محبوب أو مکروه أفادت أنه واقع لا محاله ، ولم أر من فهم وجه ذلک ، ووجهه أنها تفید الوعد بحصول الفعل ؛ فدخولها غلی ما یفید الوعد أو الوعید مقتض لتوکیده وتثبیت معناه ، وقد أومأ إلی ذلک فی سوره البقره فقال فی (فَسَیَکْفِیکَهُمُ اللهُ) : ومعنی السین أن ذلک کائن لا محاله وإن تأخّر إلی حین ، وصرح به فی سوره براءه فقال فی (أُولئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللهُ) : السین مفیده وجود الرحمه لا محاله ؛ فهی تؤکد الوعد کما تؤکد الوعید إذا قلت «سأنتقم منک».

«سَوفَ»

مرادفه للسین ، أو أوسع منها ، علی الخلاف (1) ، وکأن القائل بذلک نظر إلی أنّ کثره الحروف تدل علی کثره المعنی ، ولیس بمطّرد ، ویقال فیها «سف» بحذف الوسط ، و «سو» بحذف الأخیر ، و «سی» بحذفه وقلب الوسط یاء مبالغه فی التخفیف ، حکاها صاحب المحکم.

وتنفرد عن السین بدخول اللام علیها نحو (وَلَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی) وبأنها قد تفصل بالفعل الملغی ، کقوله :

وما أدری وسوف إخال أدری ***أقوم آل حصن أم نساء؟ [51]

[شماره صفحه واقعی : 159]

ص: 657


1- یرید خلاف البصریین الذین یقولون : إن المده مع سوف أوسع منها مع السین ، والکوفیین الذین یقولون : إنهما مترادفان ولیست المده مع سوف أوسع ، بل هما مستویان.
«سیّ»

من «لا سیّما» - اسم بمنزله مثل وزنا ومعنی ، وعینه فی الأصل واو ، وتثنیته سیّان ، وتستغنی حینئذ عن الإضافه کما استغنت عنها مثل فی قوله :

*والشّرّ بالشرّ عند الله مثلان* [81]

واستغنوا بتثنیته عن تثنیه سواء ، فلم یقولوا سواآن إلا شاذا کقوله :

218- فیا ربّ إن لم تقسم الحبّ بیننا***سواءین فاجعلنی علی حبّها جلدا

وتشدید یائه ودخول «لا» علیه ودخول الواو علی «لا» واجب ، قال ثعلب : من استعمله علی خلاف ما جاء فی قوله :

219- [ألا ربّ یوم صالح لک منهما] ***ولا سیما یوم بداره جلجل [ص 313 و 421]

فهو مخطئ ، وذکر غیره أنه قد یخفّف ، وقد تحذف الواو ، کقوله :

220- فه بالعقود وبالأیمان ، لا سیما***عقد وفاء به من أعظم القرب

وهی عند الفارسی نصب علی الحال ؛ فإذا قیل «قاموا لا سیما زید» فالناصب قام ، ولو کان کما ذکر لامتنع دخول الواو ، ولوجب تکرار «لا» کما تقول «رأیت زیدا لا مثل عمرو ولا مثل خالد» وعند غیره هو اسم للا التبرئه ، ویجوز فی الاسم الذی بعدها الجرّ والرفع مطلقا ، والنصب أیضا إذا کان نکره ، وقد روی بهن *ولا سیّما یوم* [219] والجر أرجحها ، وهو علی الإضافه ، وما زائده بینهما مثلها فی (أَیَّمَا الْأَجَلَیْنِ قَضَیْتُ) والرفع علی أنه خبر لمضمر محذوف ، وما موصوله أو نکره موصوفه بالجمله ، والتقدیر : ولا مثل الذی هو یوم ، أو لا مثل شیء هو یوم ، ویضعفه فی نحو «ولا سیّما زید» حذف العائد

[شماره صفحه واقعی : 160]

ص: 658

المرفوع مع عدم الطّول ، وإطلاق «ما» علی من یعقل ، وعلی الوجهین ففتحه سیّ إعراب ؛ لأنه مضاف ، والنصب علی التمییز کما یقع التمییز بعد مثل فی نحو (وَلَوْ جِئْنا بِمِثْلِهِ مَدَداً) وما کافه عن الإضافه ، والفتحه بناء مثلها فی «لا رجل» وأما انتصاب المعرفه نحو «ولا سیما زیدا» فمنعه الجمهور ، وقال ابن الدهّان : لا أعرف له وجها ، ووجّهه بعضهم بأن ما کافه ، وأن لا سیما نزلت منزله إلا فی الاستثناء ، وردّ بأن المستثنی مخرج ، وما بعدها داخل من باب أولی ، وأجیب بأنه مخرج مما أفهمه الکلام السابق من مساواته لما قبلها ، وعلی هذا فیکون استثناء منقطعا.

«سَوَاء»

تکون بمعنی مستو [ویوصف به المکان بمعنی أنه نصف بین مکانین](1)

والأفصح فیه حینئذ أن یقصر مع الکسر (2) نحو (مَکاناً سُویً) وهو أحد الصفات التی جاءت علی فعل کقولهم «ماء روی» و «قوم عدّی» وقد تمدّ مع الفتح نحو «مررت برجل سواء والعدم».

وبمعنی الوسط ، وبمعنی التام ؛ فتمدّ فیهما مع الفتح ، نحو قوله تعالی (فِی سَواءِ الْجَحِیمِ) ، وقولک «لهذا درهم سواء».

وبمعنی القصد ؛ فتقصر مع الکسر ، وهو أغرب معانیها ، کقوله :

221- فلأصرفنّ سوی حذیفه مدحتی ***لفتی العشیّ وفارس الأحزاب

ذکره ابن الشجری.

وبمعنی مکان أو غیر ، علی خلاف فی ذلک ؛ فتمد مع الفتح وتقصر مع الضم ویجوز الوجهان مع الکسر ، وتقع هذه صفه واستثناء کما تقع غیر ، وهو

[شماره صفحه واقعی : 161]

ص: 659


1- هذه العباره ساقطه من النسخه التی شرح علیها الدسوقی.
2- فی نسخه «فتقصر مع الکسر»

عند الزجاجی وابن مالک کغیر فی المعنی والتصرف ؛ فتقول «جاءنی سواک» بالرفع علی الفاعلیه ، و «رأیت سواک» بالنصب علی المفعولیه ؛ و «ما جاءنی أحد سواک» بالنصب والرفع وهو الأرجح ، وعند سیبویه والجمهور أنها ظرف مکان ملازم للنصب ، لا یخرج عن ذلک إلا فی الضروره ، وعند الکوفیین وجماعه أنها ترد بالوجهین ، وردّ علی من نفی ظرفیتها بوقوعها صله ، قالوا «جاء الذی سواک» وأجیب بأنه علی تقدیر سوی خبرا لهو محذوفا أو حالا لثبت مضمرا کما قالوا «لا أفعله ما أنّ حراء مکانه» ولا یمنع الخبریه قولهم «سواءک» بالمد والفتح ؛ لجواز أن یقال : إنها بنیت لإضافتها إلی المبنی کما فی غیر.

تنبیه : یخبر بسواء التی بمعنی مستوعن الواحد فما فوقه ، نحو (لَیْسُوا سَواءً) لأنها فی الأصل مصدر بمعنی الاستواء ، وقد أجیز فی قوله تعالی (سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَأَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ) کونها خبرا عما قبلها أو عما بعدها أو مبتدأ وما بعدها فاعل علی الأول ومبتدأ علی الثانی وخبر علی الثالث ، وأبطل ابن عمرون الأول بأن الاستفهام لا یعمل فیه ما قبله ، والثانی بأن المبتدأ المشتمل علی الاستفهام واجب التقدیم ؛ فیقال له : وکذا الخبر ، فإن أجاب بأنه مثل «زید أین هو» منعناه وقلنا له : بل مثل «کیف زید» لأن (أَأَنْذَرْتَهُمْ) إذا لم یقدّر بالمفرد لم یکن خبرا ؛ لعدم تحمله ضمیر سواء ، وأما شبهته فجوابها أن الاستفهام هنا لیس علی حقیقته ، فإن أجاب بأنه کذلک فی نحو «علمت أزید قائم» وقد أبقی علیه استحقاق الصّدریه بدلیل التعلیق ، قلنا : بل الاستفهام مراد هنا ؛ إذ المعنی علمت ما یجاب به قول المستفهم أزید قائم ، وأما فی الآیه ونحوها فلا استفهام البته ؛ لا من قبل المتکلم ولا غیره.

[شماره صفحه واقعی : 162]

ص: 660

حرف العین المهمله
«عَدَا»

مثل خلا ، فیما ذکرناه من القسمین (1) ، وفی حکمها مع «ما» والخلاف فی ذلک ، ولم یحفظ سیبویه فیها إلا الفعلیه.

«عَلَی»

علی وجهین :

أحدهما : أن تکون حرفا ، وخالف فی ذلک جماعه ؛ فزعموا أنها لا تکون إلا اسما ، ونسبوه لسیبویه ، ولنا أمران :

أحدهما قوله :

222- تحنّ فتبدی ما نها من صبابه***وأخفی الذی لو لا الأسی لقضانی [ص 577]

أی لقضی علیّ ، فحذفت «علی» وجعل مجرورها مفعولا ، وقد حمل الأخفش علی ذلک (وَلکِنْ لا تُواعِدُوهُنَّ سِرًّا) أی علی سر ، أی نکاح ، وکذلک (لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَکَ الْمُسْتَقِیمَ) أی علی صراطک.

والثانی : أنهم یقولون «نزلت علی الذی نزلت» أی علیه کما جاء (وَیَشْرَبُ مِمَّا تَشْرَبُونَ) أی منه.

ولها تسعه معان :

أحدها : الاستعلاء ، إما علی المجرور وهو الغالب نحو (وَعَلَیْها وَعَلَی الْفُلْکِ تُحْمَلُونَ) أو علی ما یقرب منه نحو (أَوْ أَجِدُ عَلَی النَّارِ هُدیً) وقوله :

*وبات علی النّار النّدی والمحلّق* [141]

[شماره صفحه واقعی : 163]

ص: 661


1- انظر قول المؤلف فی ذلک (ص 133)

وقد یکون الاستعلاء معنویا نحو (وَلَهُمْ عَلَیَّ ذَنْبٌ) ونحو (فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ).

الثانی : المصاحبه کمع نحو (وَآتَی الْمالَ عَلی حُبِّهِ) (وَإِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَهٍ لِلنَّاسِ عَلی ظُلْمِهِمْ).

الثالث : المجاوزه کعن کقوله :

223- إذا رضیت علیّ بنو قشیر***لعمر الله أعجبنی رضاها [ص 677]

أی عنّی ، ویحتمل أن «رضی» ضمّن معنی عطف ، وقال الکسائی : حمل علی نقیضه وهو سخط ، وقال :

224- فی لیله لا نری بها أحدا***یحکی علینا إلّا کواکبها

[ص 563 و 678]

أی عنّا ، وقد یقال : ضمن یحکی معنی ینمّ.

الرابع : التعلیل کاللام ، نحو (وَلِتُکَبِّرُوا اللهَ عَلی ما هَداکُمْ) أی لهدایته إیاکم ، وقوله :

225- علام تقول الرّمح یثقل عاتقی ***إذا أنا لم أطعن إذا الخیل کرّت (1)

الخامس : الظرفیه کفی نحو (وَدَخَلَ الْمَدِینَهَ عَلی حِینِ غَفْلَهٍ) ونحو (وَاتَّبَعُوا ما تَتْلُوا الشَّیاطِینُ عَلی مُلْکِ سُلَیْمانَ) أی : [فی] زمن ملکه ، ویحتمل أنّ (تَتْلُوا) مضمن معنی تتقول ؛ فیکون بمنزله (وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ).

[شماره صفحه واقعی : 164]

ص: 662


1- «تقول» فی هذا البیت بمعنی تظن ، فینتصب بها المبتدأ والخبر.

السادس : موافقه من نحو (إِذَا اکْتالُوا عَلَی النَّاسِ یَسْتَوْفُونَ).

السابع : موافقه الباء نحو (حَقِیقٌ عَلی أَنْ لا أَقُولَ) وقد قرأ أبیّ بالباء.

وقالوا : ارکب علی اسم الله.

الثامن : أن تکون زائده : للتعویض ، أو غیره.

فالأول کقوله :

226- إنّ الکریم وأبیک یعتمل ***إن لم یجد یوما علی من یتّکل

أی : من یتکل علیه ، فحذف «علیه» وزاد علی قبل الموصول تعویضا له ، قاله ابن جنی ، وقیل : المراد إن لم یجد یوما شیئا ، ثم ابتدأ مستفهما فقال : علی من یتکل؟ وکذا قیل فی قوله :

227- ولا یؤاتیک فیما ناب من حدث ***إلّا أخو ثقه ، فانظر بمن تثق [ص 170]

إن الأصل فانظر لنفسک ، ثم استأنف الاستفهام ، وابن جنی یقول فی ذلک أیضا : إن الأصل فانظر من تثق به ، فحذف الباء ومجرورها ، وزاد الباء عوضا ، وقیل : بل تم الکلام عند قوله فانظر ، ثم ابتدأ مستفهما ، فقال : بمن تثق؟

والثانی قول حمید بن ثور :

228- أبی الله إلّا أنّ سرحه مالک ***علی کلّ أفنان العضاه تروق

قاله ابن مالک ، وفیه نظر ؛ لأن «راقه الشیء» بمعنی أعجبه ، ولا معنی له هنا ، وإنما المراد تعلو وترتفع.

التاسع : أن تکون للاستدراک والإضراب ، کقولک : فلان لا یدخل الجنه لسوء صنیعه علی أنه لا ییأس من رحمه الله تعالی ، وقوله :

[شماره صفحه واقعی : 165]

ص: 663

229- فو الله لا أنسی قتیلا رزئته ***بجانب قوسی ما بقیت علی الأرض

علی أنّها تعفو الکلوم ، وإنّما***نوکّل بالأدنی وإن جلّ ما یمضی

أی علی أن العاده نسیان المصائب البعیده العهد ، وقوله :

230- بکلّ تداوینا فلم یشف ما بنا***علی أنّ قرب الدّار خیر من البعد

ثم قال :

علی أنّ قرب الدّار لیس بنافع***إذا کان من تهواه لیس بذی ودّ

أبطل بعلی الأولی عموم قوله «لم یشف ما بنا» فقال : بلی إن فیه شفاء مّا ، ثم أبطل بالثانیه قوله «علی أن قرب الدار خیر من البعد».

وتعلّق علی هذه بما قبلها [عند من قال به] کتعلق حاشا بما قبلها عند من قال به ؛ لأنها أوصلت معناه إلی ما بعدها علی وجه الإضراب والإخراج ، أو هی خبر لمبتدأ محذوف ، أی والتحقیق علی کذا ، وهذا الوجه اختاره ابن الحاجب ، قال : ودل علی ذلک أن الجمله الأولی وقعت علی غیر التحقیق ، ثم جیء بما هو التحقیق فیها.

والثانی : من وجهی علی : أن تکون اسما بمعنی فوق ، وذلک إذا دخلت علیها من ، کقوله :

231- غدت من علیه بعد ما تمّ ظمؤها***[تصلّ وعن قیض بزیزاء مجهل]

[ص 532]

وزاد الأخفش موضعا آخر ، وهو أن یکون مجرورها وفاعل متعلقها ضمیرین لمسمی واحد ، نحو قوله تعالی (أَمْسِکْ عَلَیْکَ زَوْجَکَ) وقول الشاعر :

[شماره صفحه واقعی : 166]

ص: 664

232- هوّن علیک ، فإنّ الأمور***بکفّ الإله مقادیرها

[ص 487 و 532]

لأنه لا یتعدی فعل المضمر المتصل إلی ضمیره المتصل فی غیر باب ظن وفقد وعدم ، لا یقال «ضربتنی» ولا «فرحت بی».

وفیه نظر ؛ لأنها لو کانت اسما فی هذه المواضع لصحّ حلول فوق محلّها ، ولأنها لو لزمت اسمیتها لما ذکر لزم الحکم باسمیه إلی فی نحو (فَصُرْهُنَّ إِلَیْکَ) (وَاضْمُمْ إِلَیْکَ) (وَهُزِّی إِلَیْکِ) وهذا کله یتخرج إما علی التعلق بمحذوف کما قیل فی اللام فی «سقیا لک» وإما علی حذف مضاف ، أی : هوّن علی نفسک ، واضمم إلی نفسک ، وقد خرّج ابن مالک علی هذا قوله :

233- وما أصاحب من قوم فأذکرهم ***إلّا یزیدهم حبّا إلیّ هم

فادّعی أن الأصل : یزیدون أنفسهم ، ثم صار یزیدونهم ، ثم فصل ضمیر الفاعل للضروره وأخّر عن ضمیر المفعول ، وحامله علی ذلک ظنه أن الضمیرین لمسمی واحد ، ولیس کذلک ، فإن مراده أنه ما یصاحب قوما فیذکر قومه لهم إلا ویزید هؤلاء القوم قومه حبا إلیه ؛ لما یسمعه من ثنائهم علیهم ، والقصیده فی حماسه أبی تمام ، ولا یحسن تخریج ذلک علی ظاهره ، کما قیل فی قوله :

234- قد بتّ أحرسنی وحدی ، ویمنعنی ***صوت السّباع به یضبحن والهام

لأن ذلک شعر ؛ فقد یستسهل فیه مثل هذا ، ولا علی قول ابن الأنباری إن إلی قد ترد اسما ؛ فیقال «انصرفت من إلیک» کما یقال «غدوت من علیک» لأنه إن کان ثابتا ففی غایه الشذوذ ، ولا علی قول ابن عصفور إن إلیک فی (وَاضْمُمْ إ

[شماره صفحه واقعی : 167]

ص: 665

ِلَیْکَ) إغراء ، والمعنی خذ جناحک ، أی عصاک ؛ لأن إلی لا تکون بمعنی خذ عند البصریین ، ولأن الجناح لیس بمعنی العصا إلا عند الفراء وشذوذ من المفسرین.

«عَنْ»

علی ثلاثه أوجه :

أحدها : أن تکون حرف جر (1) ، وجمیع ما ذکر لها عشره معان :

أحدها : المجاوزه ، ولم یذکر البصریون سواه ، نحو «سافرت عن البلد» و «رغبت عن کذا» و «رمیت السهم عن القوس» وذکر لها فی هذا المثال معنی غیر (2) هذا ، وسیأتی.

الثانی : البدل ، نحو (وَاتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً) وفی الحدیث «صومی عن أمّک».

الثالث : الاستعلاء ، نحو (فَإِنَّما یَبْخَلُ عَنْ نَفْسِهِ) وقول ذی الأصبع :

235- لاه ابن عمّک ، لا أفضلت فی حسب ***عنّی ، ولا أنت دیّانی فتخزونی

أی لله در ابن عمک لا أفضلت فی حسب علی ولا أنت مالکی فتسوسنی ، وذلک لأن المعروف أن یقال «أفضلت علیه» قیل : ومنه قوله تعالی (إِنِّی أَحْبَبْتُ حُبَّ الْخَیْرِ عَنْ ذِکْرِ رَبِّی) أی قدّمته علیه ، وقیل : هی علی بابها ، وتعلقها بحال محذوفه ، أی منصرفا عن ذکر ربی ، وحکی الرّمانی عن أبی عبیده أنّ أحببت من «أحبّ البعیر إحبابا» إذا برک فلم یثر ؛ فعن متعلقه به

[شماره صفحه واقعی : 168]

ص: 666


1- فی نسخه «حرفا جارا».
2- فی نسخه «معنی آخر.»

باعتبار معناه التضمنی ، وهی علی حقیقتها ، أی إنی تثبطت عن ذکر ربی ، وعلی هذا فحبّ الخیر مفعول لأجله.

الرابع : التعلیل ، نحو (وَما کانَ اسْتِغْفارُ إِبْراهِیمَ لِأَبِیهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَهٍ) ونحو (وَما نَحْنُ بِتارِکِی آلِهَتِنا عَنْ قَوْلِکَ) ویجوز أن یکون حالا من ضمیر (بِتارِکِی) أی ما نترکها صادرین عن قولک ، وهو رأی الزمخشری ، وقال فی (فَأَزَلَّهُمَا الشَّیْطانُ عَنْها) : إن کان الضمیر للشجره فالمعنی حملهما علی الزله بسببها ، وحقیقته أصدر الزله عنها ، ومثله (وَما فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِی) وإن کان للجنه فالمعنی نحّاهما عنها.

الخامس : مرادفه بعد ، نحو (عَمَّا قَلِیلٍ لَیُصْبِحُنَّ نادِمِینَ) (یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ) بدلیل أنّ فی مکان آخر (مِنْ بَعْدِ مَواضِعِهِ) ونحو (لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ) أی حاله بعد حاله ، وقال :

236- *ومنهل وردته عن منهل*

السادس : الظرفیه کقوله :

237- وآس سراه الحیّ حیث لقیتهم ***ولا تک عن حمل الرباعه وانیا

الرباعه : نجوم الحماله ، قیل : لأن ونی لا یتعدّی إلا بفی ، بدلیل (وَلا تَنِیا فِی ذِکْرِی) والظاهر أن معنی «ونی عن کذا» جاوزه ولم یدخل فیه ، وونی فیه دخل فیه وفتر.

السابع : مرادفه من ، نحو (وَهُوَ الَّذِی یَقْبَلُ التَّوْبَهَ عَنْ عِبادِهِ وَیَعْفُوا عَنِ السَّیِّئاتِ) الشاهد فی الاولی (أُولئِکَ الَّذِینَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أَحْسَنَ ما عَمِلُوا) بدلیل (فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِما وَلَمْ یُتَقَبَّلْ مِنَ الْآخَرِ) (رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا).

[شماره صفحه واقعی : 169]

ص: 667

الثامن : مرادفه الباء ، نحو (وَما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی) والظاهر أنها علی حقیقتها ، وأن المعنی وما یصدر قوله عن هوی.

التاسع : الاستعانه ، قاله ابن مالک ، ومثّله برمیت عن القوس ؛ لأنهم یقولون أیضا : رمیت بالقوس ، حکاهما الفراء ، وفیه رد علی الحریری فی إنکاره أن یقال ذلک ، إلا إذا کانت القوس هی المرمیه ، وحکی أیضا «رمیت علی القوس».

العاشر : أن تکون زائده للتعویض من أخری محذوفه ، کقوله :

238- أتجزع إن نفس أتاها حمامها***فهلّا الّتی عن بین جنبیک تدفع

قال ابن جنی : أراد فهلا تدفع عن التی بین جنبیک ، فحذفت عن من أول الموصول ، وزیدت بعده.

الوجه الثانی : أن تکون حرفا مصدریا ، وذلک أن بنی تمیم یقولون فی نحو أعجبنی أن تفعل : عن تفعل ، قال ذو الرمه :

239- أعن ترسّمت من خرقاء منزله***ماء الصّبابه من عینیک مسجوم (1)

یقال «ترسّمت الدار (2)» أی تأملتها ، وسجم الدمع : سال ، وسجمته العین : أسالته ، وکذا یفعلون فی أنّ المشدده ؛ فیقولون : أشهد عنّ محمدا رسول الله ، وتسمی عنعنه تمیم.

الثالث : أن تکون اسما بمعنی جانب ، وذلک یتعین فی ثلاثه مواضع :

أحدها : أن یدخل علیها من ، وهو کثیر کقوله :

[شماره صفحه واقعی : 170]

ص: 668


1- فی نسخه «توسمت من خرقاء» بالواو.
2- فی نسخه «مره وأمامی»

240- فلقد أرانی للرّماح دریئه***من عن یمینی تاره وأمامی (3)

[ص 532]

ویحتمله عندی (ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَیْمانِهِمْ وَعَنْ شَمائِلِهِمْ) فتقدر معطوفه علی مجرور من ، لا علی من ومجرورها ، ومن الداخله علی عن زائده عند ابن مالک ، ولابتداء الغایه عند غیره ، قالوا : فإذا قیل «قعدت عن یمینه» فالمعنی فی جانب یمینه ، وذلک محتمل للملاصقه ولخلافها ، فإن جئت بمن تعین کون القعود ملاصقا لأول الناحیه.

والثانی : أن یدخل علیها علی ، وذلک نادر ، والمحفوظ منه بیت واحد ، وهو قوله :

241- علی عن یمینی مرّت الطّیر سنّحا***[وکیف سنوح والیمین قطیع؟]

الثالث : أن یکون مجرورها وفاعل متعلّقها ضمیرین لمسمّی واحد ، قاله الأخفش ، وذلک کقول امرئ القیس :

242- ودع عنک نهبا صیح فی حجراته ***[ولکن حدیث ما حدیث الرّواحل (1)]

[ص 532]

وقول أبی نواس :

243- دع عنک لومی فإنّ اللّوم إغراء***[وداونی بالّتی کانت هی الدّاء]

وذلک لئلا یؤدی إلی تعدی فعل المضمر المتصل إلی ضمیره المتصل ، وقد تقدم الجواب عن هذا ، ومما یدل علی أنها لیست هنا اسما أنه لا یصحّ حلول الجانب محلّها.

[شماره صفحه واقعی : 171]

ص: 669


1- ویروی «ولکن حدیثا».
«عَوْض»

ظرف لاستغراق المستقبل مثل «أبدا» ، إلا أنه مختص بالنفی ، وهو معرب إن أضیف ، کقولهم «لا أفعله عوض العائضین» مبنی إن لم یضف ، وبناؤه إما علی الضم کقبل ، أو علی الکسر کأمس ، أو علی الفتح کأین ، وسمی الزمان عوضا لأنه کلما مضی جزء منه عوضه جزء آخر ، وقیل : بل لأن الدهر فی زعمهم یسلب ویعوض ، واختلف فی قول الأعشیء :

244- رضیعی لبان ثدی أمّ ، تحالفا***بأسحم داج عوض لا نتفرّق

[ص 209 و 591] ».

فقیل : ظرف لنتفرق ، وقال ابن الکلبی : قسم ، وهو اسم صنم کان لبکر بن وائل ، بدلیل قوله :

245- حلفت بمائرات حول عوض ***وأنصاب ترکن لدی السّعیر

والسعیر : اسم لصنم کان لعنزه ، انتهی. ولو کان کما زعم لم یتجه بناؤه فی البیت.

«عَسَی»

فعل مطلقا ، لا حرف مطلقا خلافا لابن السراج وثعلب ، ولا حین یتصل بالضمیر المنصوب کقوله :

246- *یا أبتا علّک أو عساکا* [ص 699]

خلافا لسیبویه ، حکاه عنه السیرافی ، ومعناه التّرجّی فی المحبوب والإشفاق فی المکروه ، وقد اجتمعا فی قوله تعالی (وَعَسی أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَعَسی أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَهُوَ شَرٌّ لَکُمْ).

وتستعمل علی أوجه :

أحدها - أن یقال «عسی زید أن یقوم» واختلف فی إعرابه علی أقوال :

[شماره صفحه واقعی : 172]

ص: 670

أحدها - وهو قول الجمهور - أنه مثل کان زید یقوم ، واستشکل بأن الخبر فی تأویل المصدر ، والمخبر عنه ذات ، ولا یکون الحدث عین الذات ، وأجیب بأمور ؛ أحدها : أنه علی تقدیر مضاف : إما قبل الاسم ، أی عسی أمر زید القیام ، أو قبل الخبر ، أی عسی زید صاحب القیام ، ومثله (وَلکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللهِ) أی ولکن صاحب البر من آمن بالله ، أو ولکن البرّ برّ من آمن بالله ، والثانی أنه من باب «زید عدل ، وصوم» ومثله (وَما کانَ هذَا الْقُرْآنُ أَنْ یُفْتَری) والثالث أنّ أن زائده لا مصدریه ، ولیس بشیء ؛ لأنها قد نصبت ، ولأنها لا تسقط إلا قلیلا.

والقول الثانی : أنها فعل متعد بمنزله قارب معنی وعملا ، أو قاصر بمنزله قرب من أن یفعل ، وحذف الجارّ توسعا ، وهذا مذهب سیبویه والمبرد

والثالث : أنها فعل قاصر بمنزله قرب ، وأن یفعل (1) : بدل اشتمال من فاعلها ، وهو مذهب الکوفیین ، ویردّه أنه حینئذ یکون بدلا لازما تتوقّف علیه فائده الکلام ، ولیس هذا شأن البدل.

والرابع : أنها فعل ناقص کما یقول الجمهور ، وأن والفعل بدل اشتمال کما یقول الکوفیون ، وأن هذا البدل سدّ مسدّ الجزأین کما سد مسد المفعولین فی قراءه حمزه رحمه الله (ولا تحسبن الذین کفروا أنما نملی لهم خیر) بالخطاب ، واختاره ابن مالک

الاستعمال الثانی : أن تسند إلی أن والفعل ؛ فتکون فعلا تاما ، هذا هو المفهوم من کلامهم ، وقال ابن مالک : عندی أنها ناقصه أبدا ، ولکن سدّت أن

[شماره صفحه واقعی : 173]

ص: 671


1- فی نسخه «وأن والفعل - إلخ».

وصلتها فی هذه الحاله مسدّ الجزأین کما فی (أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا) إذ لم یقل أحد إن حسب خرجت فی ذلک عن أصلها.

الثالث والرابع والخامس : أن یأتی بعدها المضارع المجرد ، أو المقرون بالسین ، أو الاسم المفرد نحو «عسی زید یقوم ، وعسی زید سیقوم ، وعسی زید قائما» والأول قلیل کقوله :

247- عسی الکرب الذی أمسیت فیه ***یکون وراءه فرج قریب

[ص 579]

والثالث أقلّ کقوله :

248- أکثرت فی اللّوم ملحّا دائما***لا تکثرن إنّی عسیت صائما

وقولهم فی المثل «عسی الغویر أبؤسا» کذا قالوا ، والصواب أنهما مما حذف فیه الخبر : أی یکون أبؤسا ، وأکون صائما ، لأن فی ذلک إبقاء لها علی الاستعمال الأصلی ، ولأن المرجو کونه صائما ، لانفس الصائم. ».

والثانی نادر جدا کقوله :

249- عسی طیّیء من طییء بعد هذه ***ستطفئ غلّات الکلی والجوانح

وعسی فیهنّ فعل ناقص بلا إشکال.

والسادس : أن یقال «عسای ، وعساک ، وعساه» وهو قلیل ، وفیه ثلاثه مذاهب : أحدها : أنها أجریت مجری لعل فی نصب الاسم ورفع الخبر ، کما أجریت لعل مجراها فی اقتران خبرها بأن ، قاله سیبویه ، والثانی : أنها باقیه علی عملها عمل کان ولکن استعیر ضمیر النصب مکان ضمیر الرفع ، قاله الأخفش ، ویرده أمران ؛ أحدهما : أن إنابه ضمیر عن ضمیر إنما ثبت فی المنفصل ، نحو «ما أنا کأنت ، ولا أنت کأنا» وأما قوله :

250- یا ابن الزّبیر طالما عصیکا***[وطالما عنّیتغا إلیکا]

[شماره صفحه واقعی : 174]

ص: 672

فالکاف بدل من التاء بدلا تصریفیا ، لا من إنابه ضمیر عن ضمیر کما ظن ابن مالک ، والثانی : أن الخبر قد ظهر مرفوعا فی قوله :

251- فقلت عاها نار کأس وعلّها***تشکّی فآتی نحوها فاعودها

والثالث : أنها باقیه علی إعمالها عمل کان ، ولکن قلب الکلام ، فجعل المخبر عنه خبرا وبالعکس ، قاله المبرد والفارسی ، وردّ باستلزامه فی نحو قوله :

*یا أبتا علّک أو عساک* [246]

الاقتصار علی فعل ومنصوبه ، ولهما أن یجیبا بأن المنصوب هنا مرفوع فی المعنی ؛ إذ مدّعاهما أن الإعراب قلب والمعنی بحاله.

السابع : «عسی زید قائم» حکاه ثعلب ، ویتخرج هذا علی أنها ناقصه ، وأن اسمها ضمیر الشأن ، والجمله الاسمیه الخبر.

تنبیه - إذا قیل «زید عسی أن یقوم» احتمل نقصان عسی علی تقدیر تحملها الضمیر ، وتمامها علی تقدیر خلوها منه ، وإذا قلت «عسی أن یقوم زید» احتمل الوجهین أیضا ، ولکن یکون الإضمار فی یقوم لا فی عسی ، اللهم إلا أن تقدر العاملین تنازعا زیدا ؛ فیحتمل الإضمار فی عسی علی إعمال الثانی ؛ فإذا قلت «عسی أن یضرب زید عمرا» فلا یجوز کون زید اسم عسی ؛ لئلا یلزم الفصل بین صله أن ومعمولها وهو عمرا بالأجنبی وهو زید ، ونظیر هذا المثال قوله تعالی : (عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً).

«عَلُ»

بلام خفیفه - اسم بمعنی فوق ، التزموا فیه أمرین ؛ أحدهما ، استعماله مجرورا بمن ، والثانی : استعماله غیر مضاف ، فلا یقال «أخذته من

[شماره صفحه واقعی : 175]

ص: 673

عل السطح» کما یقال «من علوه ، ومن فوقه» وقد وهم فی هذا جماعه منهم الجوهری وابن مالک ، وأما قوله :

252- یا ربّ یوم لی لا أظلّله ***أرمض من تحت وأضحی من عله

فالهاء للسکت ، بدلیل أنه مبنی ، ولا وجه لبنائه لو کان مضافا.

ومتی أرید به المعرفه کان مبنیا علی الضم تشبیها له بالغایات کما فی هذا البیت ؛ إذ المراد فوقیه نفسه ، لا فوقیه مطلقه ، والمعنی أنه تصیبه الرّمضاء من تحته وحرّ الشمس من فوقه.

ومثله قول الآخر یصف فرسا :

253- *أقبّ من تحت عریض من عل*

ومتی أرید به النکره کان معربا کقوله :

254- [مکرّ مفرّ مقبل مدبر معا] ***کجلود صخر حله السّیل من عل

إذ المراد تشبیه الفرس فی سرعته بجلمود انحط من مکان ما عال ، لا من علو مخصوص.

«عَلّ»

بلام مشدده مفتوحه أو مکسوره : لغه فی لعلّ ، وهی أصلها عند من زعم زیاده اللام ، قال :

255- لا تهین الفقیر علّک أن ***ترکع یوما والدّهر قد رفعه

[ص 642]

وهما بمنزله عسی فی المعنی ، وبمنزله أنّ المشدده فی العمل ، وعقیل تخفض بهما ، وتجیز فی لامهما الفتح تخفیفا والکسر علی أصل التقاء الساکنین ، ویصح النصب فی جوابهما عند الکوفیین تمسکا بقراءه حفص

[شماره صفحه واقعی : 176]

ص: 674

(لَعَلِّی أَبْلُغُ الْأَسْبابَ أَسْبابَ السَّماواتِ فَأَطَّلِعَ) بالنصب ، وقوله :

256- علّ صروف الدّهر أو دولاتها***تدلننا اللّمّه من لمّاتها

*فتستریح النّفس من زفراتها*

وسیأتی البحث فی ذلک.

وذکر ابن مالک فی شرح العمده أن الفعل قد یجزم بلعلّ (1) عند سقوط الفاء ، وأنشد :

257- لعلّ التفاتا منک نحوی مقدّر***یمل بک من بعد القساوه للرّحم

وهو غریب.

«عِندَ»

: اسم للحضور الحّسیّ ، نحو (فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ) والمعنوی نحو (قالَ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتابِ) وللقرب کذلک نحو (عِنْدَ سِدْرَهِ الْمُنْتَهی عِنْدَها جَنَّهُ الْمَأْوی) ونحو (وَإِنَّهُمْ عِنْدَنا لَمِنَ الْمُصْطَفَیْنَ الْأَخْیارِ) وکسر فائها أکثر من ضمها وفتحها ، ولا تقع إلا ظرفا أو مجروره بمن ، وقول العامه «ذهبت إلی عنده» لحن وقول بعض المولدین :

258- کلّ عند لک عندی ***لا یساوی نصف عند

قال الحریری : لحن ، ولیس کذلک ، بل کلّ کلمه ذکرت مرادا بها لفظها فسائغ أن تتصرف تصرف الأسماء وأن تعرب ویحکی أصلها.

تنبیهان - الأول : قولنا «عند اسم للحضور» موافق لعباره ابن مالک ، والصواب اسم لمکان الحضور ؛ فإنها ظرف لا مصدر ، وتأتی أیضا لزمانه نحو «الصّبر عند الصّدمه الأولی» وجئتک عند طلوع الشّمس.

[شماره صفحه واقعی : 177]

ص: 675


1- فی نسخه «قد یجزم بعد لعل» وهی خیر مما أثبتناه فی الأصل.

الثانی : تعاقب عند کلمتان : لدی مطلقا ، نحو (لَدَی الْحَناجِرِ) (لَدَی الْبابِ) (وَما کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یُلْقُونَ أَقْلامَهُمْ أَیُّهُمْ یَکْفُلُ مَرْیَمَ ، وَما کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یَخْتَصِمُونَ) ولدن إذا کان المحل محل ابتداء غایه نحو «جئت من لدنه» وقد اجتمعتا فی قوله تعالی : (آتَیْناهُ رَحْمَهً مِنْ عِنْدِنا وَعَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْماً) ولو جیء بعند فیهما أو بلدن لصح ، ولکن ترک دفعا للتکرار ، وإنما حسن تکرار لدی فی (وَما کُنْتَ لَدَیْهِمْ) لتباعد ما بینهما ، ولا تصلح لدن هنا ؛ لأنه لیس محلّ ابتداء.

ویفترقن من وجه ثان ، وهو أن لدن لا تکون إلا فضله ، بخلافهما ، بدلیل (ولدینا کتاب ینطق بالحق وعندنا کتاب حفیظ).

وثالث ، وهو أن جرّها بمن أکثر من نصبها ، حتی إنها لم تجیء فی التنزیل منصوبه ، وجرّ عند کثیر ، وجرّ لدی ممتنع.

ورابع ، وهو أنهما معربان ، وهی مبنیه فی لغه الأکثرین.

وخامس ، وهو أنها قد تضاف للجمله کقوله :

259- [صریع غوان راقهنّ ورقنه] ***لدن شبّ حتّی شاب سود الذّوائب

وسادس ، وهو أنها قد لا تضاف ، وذلک أنهم حکوا فی غدوه الواقعه بعدها الجرّ بالإضافه ، والنصب علی التمییز ، والرفع بإضمار «کان» تامه.

ثم أعلم أن «عند» أمکن من لدی من وجهین :

أحدهما : أنها تکون ظرفا للأعیان والمعانی ، تقول «هذا القول عندی صواب ، وعند فلان علم به» ویمتنع ذلک فی لدی ، ذکره ابن الشجری فی أمالیه ومبرمان فی حواشیه.

[شماره صفحه واقعی : 178]

ص: 676

والثانی : أنک تقول «عندی مال» وإن کان غائبا ، ولا تقول «لدیّ مال» إلا إذا کان حاضرا ، قاله الحریری وأبو هلال العسکری وابن الشجری ، وزعم المعری أنه لا فرق بین لدی وعند ، وقول غیره أولی.

وقد أغنانی هذا البحث عن عقد فصل للدن وللدی فی باب اللّام.

حرف الغین المعجمه
«غَیر»

: اسم ملازم للإضافه فی المعنی ، ویجوز أن یقطع عنها لفظا إن فهم المعنی وتقدّمت علیها کلمه لیس ، وقولهم «لا غیر» لحن ، ویقال «قبضت عشره لیس غیرها» برفع غیر علی حذف الخبر ، أی مقبوضا ، وبنصبها علی إضمار الاسم ، أی لیس المقبوض غیرها ، و «لیس غیر» بالفتح من غیر تنوین علی إضمار الاسم أیضا وحذف المضاف إلیه لفظا ونیه ثبوته کقراءه بعضهم (لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَمِنْ بَعْدُ) بالکسر من غیر تنوین ، أی من قبل الغلب ومن بعده ، و «لیس غیر» بالضم من غیر تنوین ، فقال المبرد والمتأخرون : إنها ضمه بناء ، لا إعراب ، وإن غیر شبهت بالغایات کقبل وبعد ؛ فعلی هذا یحتمل أن یکون

اسما وأن یکون خبرا ، وقال الأخفش : ضمه إعراب لا بناء ؛ لأنه لیس باسم زمان کقبل وبعد ولا مکان کفوق وتحت ، وإنما هو بمنزله کل وبعض ؛ وعلی هذا فهو الاسم ، وحذف الخبر ، وقال ابن خروف : یحتمل الوجهین ، و «لیس غیرا» بالفتح والتنوین ، و «لیس غیر» بالضم والتنوین : وعلیهما فالحرکه إعرابیه ؛ لأن التنوین إما للتسکین فلا یلحق إلا المعربات ، وإما للتعویض فکأنّ المضاف إلیه مذکور.

ولا تتعرف «غیر» بالإضافه ؛ لشده إبهامها ، وتستعمل غیر المضافه لفظا علی وجهین :

[شماره صفحه واقعی : 179]

ص: 677

أحدهما - وهو الأصل - : أن تکون صفه للنکره نحو (نَعْمَلْ صالِحاً غَیْرَ الَّذِی کُنَّا نَعْمَلُ) أو لمعرفه قریبه منها نحو (صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ) الآیه ؛ لأن المعرّف الجنسیّ قریب من النکره ، ولأن غیرا إذا وقعت بین ضدین ضعف إبهامها ، حتی زعم ابن السراج أنها حینئذ تتعرف ، ویردّه الآیه الأولی.

والثانی : أن تکون استثناء ؛ فتعرب بإعراب الاسم التالی «إلا» فی ذلک الکلام ؛ فتقول «جاء القوم غیر زید» بالنصب ، و «ما جاءنی أحد غیر زید» بالنصب والرفع ، وقال تعالی (لا یَسْتَوِی الْقاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ غَیْرُ أُولِی الضَّرَرِ) یقرأ برفع غیر : إما علی أنه صفه للقاعدون لأنهم جنس ، وإما علی أنه استثناء وأبدل علی حد (ما فَعَلُوهُ إِلَّا قَلِیلٌ مِنْهُمْ) ویؤیده قراءه النصب وأن حسن الوصف فی (غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ) إنما کان لاجتماع أمرین الجنسیه والوقوع بین الضدین ، والثانی مفقود هنا ، ولهذا لم یقرأ بالخفض صفه للمؤمنین إلا خارج السبع ، لأنه لا وجه لها إلا الوصف ، وقریء (ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ) بالجر صفه علی اللفظ ، وبالرفع علی الموضع ، وبالنصب علی الاستثناء ، وهی شاذه ، وتحتمل (1) قراءه الرفع الاستثناء علی أنه إیدال علی المحل مثل «لا إله إلّا الله».

وانتصاب «غیر» فی الاستثناء عن تمام الکلام عند المغاربه کانتصاب الاسم بعد إلّا عندهم ، واختاره ابن عصفور ، وعلی الحالیه عند الفارسیّ ، واختاره ابن مالک ، وعلی التشبیه بظرف المکان عند جماعه ، واختاره ابن الباذش.

ویجوز بناؤها علی الفتح إذا أضیفت إلی مبنی کقوله :

[شماره صفحه واقعی : 180]

ص: 678


1- فی نسخه «ویحتمل علی قراءه الرفع الاستثناء - إلخ».

260- لم یمنع الشّرب منها غیر أن نطقت ***حمامه فی غصون ذات أوقال

[ص 57]

وقوله :

261- لذ بقیس حین یأبی غیره ***تلفه بحرا مفیضا خیره

وذلک فی البیت الأول أقوی ؛ لأنه انضمّ فیه إلی الإبهام والإضافه لمبنی تضمن غیر معنی إلا.

تنبیهان - الأول : من مشکل التراکیب التی وقعت فیها کلمه غیر قول الحکمیّ (1) :

262- غیر مأسوف علی زمن ***ینقضی بالهمّ والحزن

[ص 676]

وفیه ثلاثه أوجه :

أحدها : أن غیر مبتدأ لا خبر له ، بل لما أضیف إلیه مرفوع یغنی عن الخبر ، وذلک لأنه فی معنی النفی ، والوصف بعده مخفوض لفظا وهو فی قوه المرفوع بالابتداء ، فکأنه قیل : ما مأسوف علی زمن ینقضی مصاحبا للهم والحزن ؛ فهو نظیر «ما مضروب الزیدان» ، والنائب عن الفاعل الظرف ، قاله ابن الشجری وتبعه ابن مالک.

والثانی : أن غیر خبر مقدم ، والأصل زمن ینقضی بالهم والحزن غیر مأسوف علیه ، ثم قدّمت غیر وما بعدها ، ثم حذف «زمن» دون صفته ، فعاد الضمیر المجرور بعلی علی غیر مذکور ، فأتی بالاسم الظاهر مکانه ، قاله ابن جنی ، وتبعه ابن الحاجب.

[شماره صفحه واقعی : 181]

ص: 679


1- هو أبو نواس.

فإن قیل : فیه حذف الموصوف مع أن الصفه غیر مفرده وهو فی مثل هذا ممتنع.

قلنا : فی النثر ، وهذا شعر فیجوز فیه ، کقوله :

263- أنا ابن جلا وطلّاع الثّنایا***[متی أضع العمامه تعرفونی]

[ص 334 و 626]

أی أنا ابن رجلا جلا الأمور ، وقوله :

264- مالک عندی غیر سوط وحجر***وغیر کبداء شدیده الوتر]

*ترمی بکفّی کان من أرمی البشر*

أی بکفّی رجل کان

والثالث : أنه خبر لمحذوف ، ومأسوف : مصدر جاء علی مفعول کالمعسور والمیسور ، والمراد به اسم الفاعل ، والمعنی أنا غیر آسف علی زمن هذه صفته قاله ابن الخشاب ، وهو ظاهر التعسّف.

التنبیه الثانی : من مشکل أبیات المعانی قول حسان :

265- أتانا فلم نعدل سواه بغیره ***نبیّ بدا فی ظلمه اللّیل هادیا

فیقال : سواه هو غیره؟ فکأنه قال لم نعدل غیره بغیره.

والجواب أن الهاء فی «بغیره» للسّوی ، فکأنه قال : لم نعدل سواه بغیر السوی ، وغیر السوی (1) هو نفسه علیه الصلاه والسّلام ، فالمعنی فلم نعدل سواه به.

[شماره صفحه واقعی : 182]

ص: 680


1- فی نسخه «وغیر سواه هو نفسه - إلخ».
حرف الفاء
الفاء المفرده

حرف مهمل خلافا لبعض الکوفیین فی قولهم : إنها ناصبه فی نحو «ما تأتینا فتحدّثنا» والمبرد فی قوله : إنها خافضه فی نحو :

فمثلک حبلی قد رقت ومرضع

[فألهیتها عن ذی تمائم محول] [211]

فیمن جر «مثلا» والمعطوف ، والصحیح أن النصب بأن مضمره کما سیأتی وأن الجر بربّ مضمره کما مر.

وترد علی ثلاثه أوجه :

أحدها : أن تکون عاطفه ، وتفید ثلاثه أمور :

أحدها : للترتیب ، وهو نوعان : معنوی کما فی «قام زید فعمرو» وذکری وهو عطف مفصّل علی مجمل ، نحو (فَأَزَلَّهُمَا الشَّیْطانُ عَنْها فَأَخْرَجَهُما مِمَّا کانا فِیهِ) ونحو (فَقَدْ سَأَلُوا مُوسی أَکْبَرَ مِنْ ذلِکَ فَقالُوا أَرِنَا اللهَ جَهْرَهً) ونحو (وَنادی نُوحٌ رَبَّهُ فَقالَ رَبِّ إِنَّ ابْنِی مِنْ أَهْلِی) الآیه ، ونحو «توضّأ فغسل وجهه ویدیه ومسح رأسه ورجلیه» وقال الفراء : إنها لا تفید الترتیب مطلقا ، وهذا - مع قوله إن الواو تفید الترتیب - غریب ، واحتجّ بقوله تعالی : (أَهْلَکْناها فَجاءَها بَأْسُنا بَیاتاً أَوْ هُمْ قائِلُونَ) وأجیب بأن المعنی أردنا إهلاکها أو بأنها للترتیب الذکری ، وقال الجرمی : لا تفید الفاء الترتیب فی البقاع ولا فی الأمطار ، بدلیل قوله :

266- [قفا نبک من ذکری حبیب ومنزل ***بسقط اللوی] بین الدّخول فحومل [ص 356]

وقولهم «مطرنا مکان کذا فمکان کذا» وإن کان وقوع المطر فیهما فی وقت واحد.

[شماره صفحه واقعی : 183]

ص: 681

الأمر الثانی : التعقیب ، وهو فی کل شیء بحسبه ، ألا تری أنه یقال «تزوج فلان فولد له» إذا لم یکن بینهما إلا مدّه الحمل ، وإن کانت متطاوله ، و «دخلت البصره فبغداد» إذا لم تقم فی البصره ولا بین البلدین ، وقال الله تعالی : (أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ مُخْضَرَّهً) وقیل : الفاء فی هذه الآیه للسببیه ، وفاء السببیه لا تستلزم التّعقیب ، بدلیل صحه قولک «إن یسلم فهو یدخل الجنه» ومعلوم ما بینهما من المهله ، وقیل : تقع الفاء تاره بمعنی ثمّ ، ومنه الآیه ، وقوله تعالی (ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَهَ عَلَقَهً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَهَ مُضْغَهً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَهَ عِظاماً فَکَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً) فالفاءات فی فخلقنا العلقه مضغه ، وفی فخلقنا المضغه ، وفی فکسونا بمعنی ثمّ ؛ لتراخی معطوفاتها ، وتاره بمعنی الواو ، کقوله

*بین الدّخول فحومل* [266]

وزعم الأصمعیّ أن الصواب روایته بالواو ؛ لأنه لا یجوز «جلست بین زید فعمرو» وأجیب بأن التقدیر : بین مواضع الدخول فمواضع حومل ، کما یجوز «جلست بین العلماء فالزهّاد» وقال بعض البغدادیین : الأصل «ما بین» فحذف «ما» دون بین ، کما عکس ذلک من قال :

267- *یا أحسن النّاس ما قرنا إلی قدم *(1)

أصله ما بین قرن ؛ فحذف بین وأقام قرتا مقامها ، ومثله (ما بَعُوضَهً فَما فَوْقَها) قال : والفاء نائبه عن إلی ، ویحتاج علی هذا القول إلی أن یقال :

[شماره صفحه واقعی : 184]

ص: 682


1- جعل ابن الملا هذا الشاهد صدر بیت ؛ وروی عجزه هکذا : یا أحسن الناس ما قرنا إلی قدم***ولا حبال محب واصل تصل

وصحت إضافه بین إلی الدخول لاشتماله علی مواضع ، أو لأن التقدیر بین مواضع الدخول ، وکون الفاء للغایه بمنزله إلی غریب ، وقد یستأنس له عندی بمجیء عکسه فی نحو قوله :

268- وأنت الّتی حبّبت شغبا إلی بدا***إلیّ ، وأوطانی بلاد سواهما

إذ المعنی شغبا فبدا ، وهما موضعان ، ویدل علی إراده الترتیب قوله بعده :

حللت بهذا حلّه ، ثمّ حلّه***بهذا ، فطاب الوادیان کلاهما

وهذا معنی غریب ، لأنی لم أر من ذکره.

والأمر الثالث : السببیه ، وذلک غالب فی العاطفه جمله أو صفه ؛ فالأول نحو (فَوَکَزَهُ مُوسی فَقَضی عَلَیْهِ) ونحو (فَتَلَقَّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ فَتابَ عَلَیْهِ) والثانی نحو (لَآکِلُونَ مِنْ شَجَرٍ مِنْ زَقُّومٍ فَمالِؤُنَ مِنْهَا الْبُطُونَ فَشارِبُونَ عَلَیْهِ مِنَ الْحَمِیمِ) وقد تجیء فی ذلک لمجرد الترتیب نحو (فَراغَ إِلی أَهْلِهِ فَجاءَ بِعِجْلٍ سَمِینٍ فَقَرَّبَهُ إِلَیْهِمْ) ونحو (لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَهٍ مِنْ هذا فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ) ونحو (فَأَقْبَلَتِ امْرَأَتُهُ فِی صَرَّهٍ فَصَکَّتْ وَجْهَها) ونحو (فَالزَّاجِراتِ زَجْراً ، فَالتَّالِیاتِ ذِکْراً)

وقال الزمخشری : للفاء مع الصفات ثلاثه أحوال :

أحدها : أن تدل علی ترتیب معانیها فی الوجود ، کقوله :

269- یا لهف زیّابه للحارث فال***صّابح فالغانم فالآیب

أی الذی صبح فغنم فآب.

والثانی : أن تدل علی ترتیبها فی التفاوت من بعض الوجوه ، نحو قولک : «خذ الأکمل فالأفضل ، واعمل الأحسن فالأجمل».

[شماره صفحه واقعی : 185]

ص: 683

والثالث : أن تدل علی ترتیب موصوفاتها فی ذلک نحو «رحم الله المحلّقین فالمقصّرین» اه.

البیت لابن زیّابه ، یقول : یا لهف أبی علی الحارث إذ صبح قومی بالغاره فغنم فآب سلیما أن لا أکون لقیته فقتلته ، وذلک لأنه یرید یا لهف نفسی.

والثانی : من أوجه الفاء : أن تکون رابطه للجواب ، وذلک حیث لا یصلح لأن یکون شرطا ، وهو منحصر فی ست مسائل :

إحداها : أن یکون الجواب جمله اسمیه نحو (وَإِنْ یَمْسَسْکَ بِخَیْرٍ فَهُوَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) ونحو (إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبادُکَ ، وَإِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ)

الثانیه : أن تکون فعلیه کالاسمیه ، وهی التی فعلها جامد ، نحو (إِنْ تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ مِنْکَ مالاً وَوَلَداً فَعَسی رَبِّی أَنْ یُؤْتِیَنِ) (إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقاتِ فَنِعِمَّا هِیَ) (وَمَنْ یَکُنِ الشَّیْطانُ لَهُ قَرِیناً فَساءَ قَرِیناً) (وَمَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ فَلَیْسَ مِنَ اللهِ فِی شَیْءٍ).

الثالثه : أن یکون فعلها إنشائیا ، نحو (إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللهُ) ونحو (فَإِنْ شَهِدُوا فَلا تَشْهَدْ مَعَهُمْ) ونحو (قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بِماءٍ مَعِینٍ) فیه أمران : الاسمیه والإنشائیه ، ونحو «إن قام زید فو الله لأقومنّ» ونحو «إن لم یتب زید فیا خسره رجلا».

والرابعه : أن یکون فعلها ماضیا لفظا ومعنی ، إما حقیقه نحو (إِنْ یَسْرِقْ فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُ) ونحو (إِنْ کانَ قَمِیصُهُ قُدَّ مِنْ قُبُلٍ فَصَدَقَتْ وَهُوَ مِنَ الْکاذِبِینَ ، وَإِنْ کانَ قَمِیصُهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ فَکَذَبَتْ وَهُوَ مِنَ الصَّادِقِینَ) وقد هنا

[شماره صفحه واقعی : 186]

ص: 684

مقدره ، وإما مجازا نحو (وَمَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَهِ فَکُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ) نزل هذا الفعل لتحقق وقوعه منزله ما وقع.

الخامسه أن تقترن بحرف استقبال نحو (مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَیُحِبُّونَهُ) ونحو (وَما یَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ فَلَنْ یُکْفَرُوهُ)

السادسه : أن تقترن بحرف له الصّدر ، کقوله :

270- فإن أهلک فذی لهب لظاه ***علیّ تکاد تلتهب التهابا

لما عرفت من أن ربّ مقدره ، وأنها لها الصّدر ، وإنما دخلت فی نحو (وَمَنْ عادَ فَیَنْتَقِمُ اللهُ مِنْهُ) لتقدیر الفعل خبرا لمحذوف ؛ فالجمله اسمیه.

وقد مر أن إذا الفجائیه قد تنوب عن الفاء نحو (وَإِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَهٌ بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ إِذا هُمْ یَقْنَطُونَ) وأن الفاء قد تحذف للضروره کقوله :

*من یفعل الحسنات الله یشکرها* [81]

وعن المبرد أنه منع ذلک حتی فی الشعر ، وزعم أن الروایه :

*من یفعل الخیر فالرّحمن یشکره*

وعن الأخفش أن ذلک واقع فی النثر الفصیح ، وأن منه قوله تعالی : (إِنْ تَرَکَ خَیْراً الْوَصِیَّهُ لِلْوالِدَیْنِ) وتقدم تأویله.

وقال ابن مالک : یجوز فی النثر نادرا ، ومنه حدیث اللّقطه «فإن جاء صاحبها وإلا استمتع بها».

تنبیه - کما تربط الفاء الجواب بشرطه کذلک تربط شبه الجواب بشبه الشرط ، وذلک فی نحو «الذی یأتینی فله درهم» وبدخولها فهم ما أراده المتکلم من ترتّب لزوم الدرهم فی الإتیان ، ولو لم تدخل احتمل ذلک وغیره.

[شماره صفحه واقعی : 187]

ص: 685

وهذه الفاء بمنزله لام التوطئه فی نحو (لَئِنْ أُخْرِجُوا لا یَخْرُجُونَ مَعَهُمْ) فی إیذانها بما أراده المتکلم من معنی القسم ، وقد قریء بالإثبات والحذف قوله تعالی : (وَما أَصابَکُمْ مِنْ مُصِیبَهٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ).

الثالث : أن تکون زائده دخولها فی الکلام کخروجها ، وهذا لا یثبته سیبویه ، وأجاز الأخفش زیادتها فی الخبر مطلقا ، وحکی «أخوک فوجد» وقید الفراء والأعلم وجماعه الجواز بکون الخبر أمرا أو نهیا ؛ فالأمر کقوله :

271- وقائله : خولان فانکح فتاتهم ***[وأکرومه الحیّین خلو کماهیا] [ص 483]

وقوله :

272- أرواح مودع أم بکور***أنت فانظر لأیّ ذاک تصیر

وحمل علیه الزجاج (هذا فَلْیَذُوقُوهُ حَمِیمٌ) والنهی نحو «زید فلا تضربه» وقال ابن برهان : تزاد الفاء عند أصحابنا جمیعا کقوله :

273- [لا تجزعی إن منفس أهلکته](1) ***فإذا هلکت فعند ذلک فاجزعی [ص 403]

انتهی ، وتأول المانعون قوله «خولان فانکح» علی أن التقدیر هذه خولان ، وقوله «أنت فانظر» علی أن التقدیر : انظر فانظر ، ثم حذف انظر الأول وحده فبرز ضمیره ، فقیل : أنت فانظر ، والبیت الثالث ضروره ، وأما الآیه فالخبر (حَمِیمٌ) وما بینهما معترض ، أو هذا منصوب بمحذوف یفسره فلیذوقوه مثل (وَإِیَّایَ فَارْهَبُونِ) وعلی هذا فحمیم بتقدیر : هو حمیم.

[شماره صفحه واقعی : 188]

ص: 686


1- ویروی «إن منفسا أهلکته».

ومن زیادتها قوله :

274- لمّا اتّقی بید عظیم جرمها***فترکت ضاحی جلدها یتذبذب

لأن الفاء لا تدخل فی جواب لما ، خلافا لابن مالک ، وأما قوله تعالی (فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ) فالجواب محذوف ، أی انقسموا قسمین فمنهم مقتصد ومنهم غیر ذلک ، وأما قوله تعالی (وَلَمَّا جاءَهُمْ کِتابٌ مِنْ عِنْدِ اللهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ وَکانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا ، فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ) فقیل : جواب لما الأولی لما الثانیه وجوابها ، وهذا مردود لاقترانه بالفاء ، وقیل (کَفَرُوا بِهِ) جواب لهما ؛ لأن الثانیه تکریر للأولی ، وقیل : جواب الأولی محذوف : أی أنکروه.

مسأله - الفاء فی نحو (بَلِ اللهَ فَاعْبُدْ) جواب لأمّا مقدره عند بعضهم ، وفیه إجحاف ، وزائده عند الفارسی ، وفیه بعد ، وعاطفه عند غیره ، والأصل تنبّه ».

فاعبد الله ، ثم حذف تنبه ، وقدم المنصوب علی الفاء إصلاحا للفظ کیلا تقع الفاء صدرا ، کما قال الجمیع فی [الفاء فی] نحو «أمّا زیدا فاضرب» إذ الأصل مهما یکن من شیء فاضرب زیدا ، وقد مضی شرحه فی حرف الهمزه.

مسأله - الفاء فی نحو «خرجت فإذا الأسد» زائده لازمه عند الفارسی والمازنی وجماعه ، وعاطفه عند مبرمان وأبی الفتح ، وللسببیه المحضه کفاء الجواب عند أبی إسحاق ، ویجب عندی أن یحمل علی ذلک مثل (إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ فَصَلِّ لِرَبِّکَ) ونحو «ائتنی فإنی أکرمک» ، إذ لا یعطف الإنشاء علی الخبر ولا العکس ، ولا یحسن إسقاطها لیسهل دعوی زیادتها.

مسأله - (أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتاً فَکَرِهْتُمُوهُ) قدر أنهم قالوا بعد الاستفهام : لا ، فقیل لهم : فهذا کرهتموه ، یعنی والغیبه مثله فاکرهوها ،

[شماره صفحه واقعی : 189]

ص: 687

ثم حذف المبتدأ وهو هذا ، وقال الفارسی : التقدیر فکما کرهتموه فاکرهوا الغیبه ، وضعفه ابن الشجری بأن فیه حذف الموصول - وهو ما المصدریه - دون صلتها ، وذلک ردیء ، وجمله (وَاتَّقُوا اللهَ) عطف علی (وَلا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً) علی التقدیر الأول ، وعلی «فاکرهوا الغیبه» علی تقدیر الفارسی ، وبعد فعندی أن ابن الشجری لم یتأمل کلام الفارسی ، فإنه قال : کأنهم قالوا فی الجواب لا فقیل لهم فکرهتموه فاکرهوا الغیبه واتقوا الله ، فاتقوا عطف علی فاکرهوا ، وإن لم یذکر کما فی (اضْرِبْ بِعَصاکَ الْحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ) والمعنی فکما کرهتموه فاکرهوا الغیبه وإن لم تکن کما مذکوره ، کما أن «ما تأتینا فتحدّثنا» معناه فکیف تحدثنا وإن لم تکن کیف مذکوره ، اه. وهذا یقتضی أن کما لیست محذوفه ، بل أن المعنی یعطیها ؛ فهو تفسیر معنی ، لا تفسیر إعراب.

تنبیه - قیل : الفاء تکون للاستئناف ، کقوله :

275- ألم تسأل الرّبع القوا ، فینطق ***[وهل تخبرنک الیوم بیداء سملق]

أی فهو ینطق ، لأنها لو کانب للعطف لجزم ما بعدها ، ولو کانت للسببیه لنصب ، ومثله (فَإِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ) بالرفع ، أی فهو یکون حینئذ ، وقوله :

276- الشّعر صعب وطویل سلّمه ***إذا ارتقی فیه الّذی لا یعلمه

زلّت به إلی الحضیض قدمه***یرید أن یعربه فیعجمه

أی فهو یعجمه ، ولا یجوز نصبه بالعطف ، لأنه لا یرید أن یعجمه.

والتحقیق أن الفاء فی ذلک کله للعطف ، وأن المعتمد بالعطف الجمله ، لا الفعل ، والمعطوف علیه فی هذا الشّعر قوله یرید ، وإنما یقدر النحویون کلمه هو لیبینوا أن الفعل لیس المعتمد بالعطف.

[شماره صفحه واقعی : 190]

ص: 688

«فی»

: حرف جر ، له عشره معان :

أحدها : الظرفیه ، وهی إما مکانیه أو زمانیه ، وقد اجتمعتا فی قوله تعالی (الم غُلِبَتِ الرُّومُ فِی أَدْنَی الْأَرْضِ وَهُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ فِی بِضْعِ سِنِینَ) أو مجازیّه نحو (وَلَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاهٌ) ومن المکانیه «أدخلت الخاتم فی أصبعی ، والقلنسوه فی رأسی» إلا أن فیهما قلبا.

الثانی : المصاحبه نحو (ادْخُلُوا فِی أُمَمٍ) أی معهم ، وقیل : التقدیر ادخلوا فی جمله أمم ، فحذف المضاف (فَخَرَجَ عَلی قَوْمِهِ فِی زِینَتِهِ).

والثالث : التعلیل نحو (فَذلِکُنَّ الَّذِی لُمْتُنَّنِی فِیهِ) (لَمَسَّکُمْ فِیما أَفَضْتُمْ) وفی الحدیث «أن امرأه دخلت النار فی هرّه حبستها».

الرابع : الاستعلاء نحو (وَلَأُصَلِّبَنَّکُمْ فِی جُذُوعِ النَّخْلِ). وقال :

277- هم صلبوا العبدیّ فی جذع نخله***[فلا عطست شیبان إلّا بأجدعا]

وقال آخر :

278- بطل کأنّ ثیابه فی سرحه***[یحذی نعال السّبت لیس بتوأم]

والخامس : مرادفه الباء کقوله :

279- ویرکب یوم الرّوع منّا فوارس ***بصیرون فی طعن الأباهر والکلی

ولیس منه قوله تعالی (یَذْرَؤُکُمْ فِیهِ) خلافا لزاعمه ، بل هی للسببیه (1) ، أی یکثرکم بسبب هذا الجعل ، والأظهر قول الزمخشری إنها للظرفیه المجازیه ، قال : جعل هذا التدبیر کالمنبع أو المعدن للبث والتکثیر مثل (وَلَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاهٌ).

[شماره صفحه واقعی : 191]

ص: 689


1- فی نسخه «للتعلیل».

السادس : مرادفه إلی نحو (فَرَدُّوا أَیْدِیَهُمْ فِی أَفْواهِهِمْ).

السابع : مرادفه من کقوله :

280- ألا عم صباحا أیّها الطّلل البالی ***وهل یعمن من کان فی العصر الخالی؟

وهل یعمن من کان أحدث عهده***ثلاثین شهرا فی ثلاثه أحوال؟

وقال ابن جنی : التقدیر فی عقب ثلاثه أحوال ، ولا دلیل علی هذا المضاف ، وهذا نظیر إجازته «جلست زیدا» بتقدیر «جلوس زید» مع احتماله لأن یکون أصله إلی زید ، وقیل : الأحوال جمع حال لا حول ، أی فی ثلاث حالات : نزول المطر ، وتعاقب الریاح ، ومرور الدهور ، وقیل : یرید أن أحدث عهده خمس سنین ونصف ؛ ففی بمعنی مع.

الثامن : المقایسه - وهی الداخله بین مفضول سابق وفاضل لاحق - نحو (فَما مَتاعُ الْحَیاهِ الدُّنْیا فِی الْآخِرَهِ إِلَّا قَلِیلٌ)

التاسع : التعویض ، وهی الزائده عوضا من [فی] أخری محذوفه کقولک «ضربت فیمن رغبت» أصله : ضربت من رغبت فیه ، أجازه ابن مالک وحده بالقیاس علی نحو قوله *فانظر بمن تثق* [227] علی حمله علی ظاهره ، وفیه نظر.

العاشر : التوکید ، وهی الزائده لغیر التعویض ، أجازه الفارسی فی الضروره ، وأنشد :

281- أنا أبو سعد إذا اللیل دجا***یخال فی سواده یرندجا

وأجازه بعضهم فی قوله تعالی : (وَقالَ ارْکَبُوا فِیها)

[شماره صفحه واقعی : 192]

ص: 690

حرف القاف
«قَدْ»

علی وجهین : حرفیه وستأتی ، واسمیه ، وهی علی وجهین : اسم فعل وسیأتی ، واسم مرادف لحسب ، وهذه تستعمل علی وجهین : مبنیه وهو الغالب لشبهها بقد الحرفیه فی لفظها ولکثیر من الحروف فی وضعها ، ویقال فی هذا «قد زید درهم» بالسکون ، و «قدنی» بالنون ، حرصا علی بقاء السکون لأنه الأصل فیما یبنون ، ومعربه وهو قلیل ، یقال : قد زید درهم ، بالرفع ، کما یقال : حسبه درهم ، بالرفع ، و «قدی درهم» بغیر نون کما یقال : حسبی ، والمستعمله اسم فعل مرادفه لیکفی ، یقال : قد زیدا درهم ، وقدنی درهم ، کما یقال : یکفی زیدا درهم ، ویکفینی درهم.

وقوله :

282- قدنی من نصر الخبیببن قدی ***[لیس الإمام بالشّحیح الملحد]

تحتمل قد الأولی أن تکون مرادفه لحسب علی لغه البناء ، وأن تکون

اسم فعل ، وأما الثانیه فتحتمل الأول وهو واضح ، والثانی علی أن النون حذفت للضروره کقوله :

283- [عددت قومی کعدید الطّیس] ***إذ ذهب القوم الکرام لیسی [ص 344]

ویحتمل أنها اسم فعل لم یذکر مفعوله فالیاء للإطلاق ، والکسره للساکنین وأما الحرفیه فمختصه بالفعل المتصرف الخبری المثبت المجرد من جازم وناصب وحرف تنفیس ، وهی معه کالجزء ؛ فلا تفصل منه بشیء ، اللهم إلا بالقسم کقوله :

284- أخالد قد والله أوطأت عشوه***وما قائل المعروف فینا یعنّف [ص 393]

[شماره صفحه واقعی : 193]

ص: 691

وقول آخر :

285- فقد والله بیّن لی عنائی ***بوشک فراقهم صرد یصیح

وسمع «قد لعمری بتّ ساهرا» و «قد والله أحسنت».

وقد یحذف [الفعل] بعدها لدلیل کقول النابغه :

286- أفد الترحّل ، غیر أنّ رکابنا***لمّا تزل برحالنا ، وکأن قد [ص 342]

أی وکأن قد زالت.

ولها خمسه معان :

أحدها : التوقع ، وذلک مع المضارع واضح کقولک «قد یقدم الغائب الیوم» إذا کنت تتوقّع قدومه.

وأما مع الماضی فأثبته الأکثرون ، قال الخلیل : یقال «قد فعل» لقوم ینتظرون الخبر ، ومنه قول المؤذن : قد قامت الصلاه ؛ لأن الجماعه منتظرون لذلک ،

وقال بعضهم : تقول «قد رکب الأمیر» لمن ینتظر رکوبه ، وفی التنزیل (قَدْ سَمِعَ اللهُ قَوْلَ الَّتِی تُجادِلُکَ) لأنها کانت تتوقّع إجابه الله سبحانه وتعالی لدعائها.

وأنکر بعضهم کونها للتوقع مع الماضی ، وقال : التوقّع انتظار الوقوع ، والماضی قد وقع.

وقد تبین بما ذکرنا أن مراد المثبتین لذلک أنها تدلّ علی أن الفعل الماضی کان قبل الإخبار به متوقّعا ، لا أنه الآن متوقع ، والذی یظهر لی قول ثالث ، وهو أنها لا تفید التوقع أصلا ، أما فی المضارع فلأن قولک «یقدم الغائب» یفید التوقع بدون قد ؛ إذا الظاهر من حال المخبر عن مستقبل أنه

[شماره صفحه واقعی : 194]

ص: 692

متوقّع له ، وأما فی الماضی فلأنه لو صح إثبات التوقع لها بمعنی أنها تدخل علی ما هو متوقع لصحّ أن یقال فی «لا رجل» بالفتح إن لا للاستفهام لأنها لا تدخل إلا جوابا لمن قال : هل من رجل ، ونحوه ، فالذی بعد «لا» مستفهم عنه من جهه شخص آخر ، کما أن الماضی بعد قد متوقّع کذلک ، وعباره ابن مالک فی ذلک حسنه ، فإنه قال : إنها تدخل علی ماض متوقع ، ولم یقل إنها تفید التوقع ، ولم یتعرض للتوقع فی الداخله علی المضارع البته ، وهذا هو الحق.

الثانی : تقریب الماضی من الحال ، تقول «قام زید» فیحتمل الماضی القریب والماضی البعید ، فإن قلت «قد قام» اختصّ بالقریب.

وانبنی علی إفادتها ذلک أحکام :

أحدها : أنها لا تدخل علی لیس وعسی ونعم وبئس لأنبهن للحال ؛ فلا معنی لذکر ما یقرّب ما هو حاصل ، ولذلک عله أخری ، وهی أن صیغهنّ لا یفدن الزمان ، ولا یتصرفن ؛ فأشبهن الاسم ، وأما قول عدیّ :

287- لو لا الحیاء وأنّ رأسی قد عسی ***فیه المشیب لزرت أمّ القاسم

فعسی هنا بمعنی اشتدّ ، ولیست عسی الجامده

الثانی : وجوب دخولها عند البصریین إلا الأخفش علی الماضی الواقع حالا إما ظاهره نحو (وَما لَنا أَلَّا نُقاتِلَ فِی سَبِیلِ اللهِ وَقَدْ أُخْرِجْنا مِنْ دِیارِنا وَأَبْنائِنا) أو مقدّره نحو (هذِهِ بِضاعَتُنا رُدَّتْ إِلَیْنا) ونحو (أَوْ جاؤُکُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ) وخالفهم الکوفیون والأخفش ؛ فقالوا : لا تحتاج لذلک ؛ لکثره وقوعها حالا بدون قد ، والأصل عدم التقدیر ، لا سیما فیما کثر استعماله.

الثالث : ذکره ابن عصفور ، وهو أن القسم إذا أجیب بماض متصرف مثبت فإن کان قریبا من الحال جیء باللام وقد جمیعا نحو (تَاللهِ لَقَدْ آثَرَکَ اللهُ

[شماره صفحه واقعی : 195]

ص: 693

عَلَیْنا) وإن کان بعیدا جیء باللام وحدها کقوله :

288- حلفت لها بالله حلفه فاجر***لناموا ؛ فما إن من حدیث ولاصالی [ص 626]

اه ، والظاهر فی الآیه والبیت عکس ما قال ؛ إذ المراد فی الآیه لقد فضلک الله علینا بالصبر وسیره المحسنین ، وذلک محکوم له به فی الأزل ، وهو متصف به مذعقل ، والمراد فی البیت أنهم ناموا قبل مجیئه.

ومقتضی کلام الزمخشری أنها فی نحو «والله لقد کان کذا» للتوقع لا للتقریب ؛ فإنه قال فی تفسیر قوله تعالی : (لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً) فی سوره الأعراف فإن قلت : فما بالهم لا یکادون ینطقون بهذه اللام إلا مع قد ، وقلّ عنهم نحو قوله *حلفت لها بالله - البیت* قلت : لأن الجمله القسمیه لا تساق إلا تأکیدا للجمله المقسم علیها التی هی جوابها ؛ فکانت مظنّه لمعنی التوقع الذی هو معنی قد عند استماع المخاطب کلمه القسم ، ومقتضی کلام ابن مالک أنها مع الماضی إنما تفید التقریب کما ذکره ابن عصفور ، وأن من شرط دخولها کون الفعل متوقعا کما قدمنا ؛ فإنه قال تسهیله : وتدخل علی فعل ماض متوقّع لا یشبه الحرف لقربه من الحال اه.

الرابع : دخول لام الابتداء فی نحو «إنّ زیدا لقد قام» وذلک لأن الأصل دخولها علی الاسم نحو «إنّ زیدا لقائم» وإنما دخلت علی المضارع لشبهه بالاسم نحو (وَإِنَّ رَبَّکَ لَیَحْکُمُ بَیْنَهُمْ) فإذا قرب الماضی من الحال أشبه المضارع الذی هو شبیه بالاسم ؛ فجاز دخولها علیه.

المعنی الثالث : التقلیل ، وهو ضربان : تقلیل وقوع الفعل نحو «قد

[شماره صفحه واقعی : 196]

ص: 694

یصدق الکذوب» و «قد یجود البخیل (1)» وتقلیل متعلقه نحو قوله تعالی : (قَدْ یَعْلَمُ ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ) أی ما هم علیه هو أقل معلوماته سبحانه ، وزعم بعضهم أنها فی هذه الأمثله ونحوها للتحقیق ، وأن التقلیل فی المثالین الأولین لم یستفد من قد ، بل من قولک : البخیل یجود ، والکذوب یصدق ، فإنه إن لم یحمل علی أن صدور ذلک منهما قلیل کان فاسدا ، إذ آخر الکلام یناقض أوله.

الرابع ، التکثیر ، قاله سیبویه فی قول الهذلی :

289- قد أترک القرن مصفرّا أنامله ***[کأنّ أثوابه مجّت بفرصاد]

وقال الزمخشری فی (قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ) أی ربما نری ، ومعناه تکثیر الرؤیه ، ثم استشهد بالبیت ، واستشهد جماعه علی ذلک ببیت العروص :

290- قد أشهد الغاره الشّعواء تحملنی ***جرداء معروقه اللّحیین سرحوب

الخامس : التحقیق ، نحو (قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاها) وقد مضی أن بعضهم حمل علیه قوله تعالی (قَدْ یَعْلَمُ ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ) قال الزمخشری : دخلت لتوکید العلم ، ویرجع ذلک إلی توکید الوعید ، وقال غیره فی (وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِینَ اعْتَدَوْا) قد فی الجمله الفعلیه المجاب بها القسم مثل إنّ واللام فی الجمله الاسمیه المجاب بها فی إفاده التوکید ، وقد مضی نقل القول بالتقلیل فی الأولی والتقریب والتوقع فی مثل الثانیه ، ولکنّ القول بالتحقیق فیهما أظهر.

والسادس : النفی ، حکی ابن سیده «قد کنت فی خیر فتعرفه» بنصب تعرف ، وهذا غریب ، وإلیه أشار فی التسهیل بقوله : وربما نفی بقد فنصب الجواب بعدها ، اه. ومحمله عندی علی خلاف ما ذکر ، وهو أن یکون

[شماره صفحه واقعی : 197]

ص: 695


1- فی نسخه «قد یعثر الجواد» بدل «قد یجود البخیل».

کقولک للکذوب : هو رجل صادق ، ثم جاء النصب بعدها نظرا إلی المعنی ، وإن کانا إنما حکما بالنفی لثبوت النصب فغیر مستقیم ، لمجیء قوله :

291- [سأترک منزلی لبنی تمیم] ***وألحق بالحجاز فأستریحا

وقراءه بعضهم (بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَی الْباطِلِ فَیَدْمَغُهُ).

مسأله - قیل : یجوز النصب علی الاشتغال فی نحو «خرجت فإذا زید یضربه عمرو» مطلقا ، وقیل : یمتنع مطلقا ، وهو الظاهر ؛ لأن إذا الفجائیه لا یلیها إلا الجمل الاسمیه ، وقال أبو الحسن وتبعه ابن عصفور : یجوز فی نحو «فإذا زید قد ضربه عمرو» ویمتنع بدون قد ، ووجهه عندی أن التزام الاسمیه مع إذا هذه إنما کان للفرق بینها وبین الشرطیه المختصه بالفعلیه ، فإذا اقترنت بقد حصل (1) الفرق بذلک ؛ إذ لا تقترن الشرطیه بها.

«قَطّ»

- علی ثلاثه أوجه :

أحدها : أن تکون ظرف زمان لاستغراق ما مضی ، وهذه بفتح القاف وتشدید الطاء مضمومه فی أفصح اللغات ، وتختص بالنفی ، یقال «ما فعلته قط» والعامه یقولون : لا أفعله قطّ ، وهو لحن ، واشتقاقه من قططته ، أی قطعته ، فمعنی ما فعلته قطّ ما فعلته فیما انقطع من عمری ؛ لأن الماضی منقطع عن الحال والاستقبال ، وبنیت لتضمنها معنی مذ وإلی ؛ إذ المعنی مذ أن خلقت [أو مذ خلقت] إلی الآن ، وعلی حرکه لئلا یلتقی ساکنان ، وکانت

[شماره صفحه واقعی : 198]

ص: 696


1- فی نسخه «یحصل الفرق».

الضمه تشبیها بالغایات ، وقد تکسر علی أصل التقاء الساکنین ، وقد تتبع قافه طاءه فی الضم ، وقد تخفف طاؤه مع ضمها أو إسکانها.

والثانی : أن تکون بمعنی حسب ، وهذه مفتوحه القاف ساکنه الطاء ، یقال «قطی ، وقطک ، وقط زید درهم» کما یقال : حسبی ، وحسبک ، وحسب زید درهم ، إلا أنها مبنیه لأنها موضوعه علی حرفین ، وحسب معربه.

والثالث : أن تکون اسم فعل بمعنی یکفی ، فیقال : قطنی - بنون الوقایه - کما یقال : یکفینی.

وتجوز نون الوقایه علی الوجه الثانی ، حفظا للبناء علی السکون ، کما یجوز فی لدن ومن وعن کذلک.

حرف الکاف
الکاف المفرده

جاره ، وغیرها ، والجاره حرف و اسم.

والحرف له خمسه معان :

أحدها : التشبیه ، نحو «زید کالأسد».

والثانی : التعلیل ، أثبت ذلک قوم ، ونفاه الأکثرون ، وقیّد بعضهم جوازه بأن تکون الکاف مکفوفه بما ، کحکایه سیبویه «کما أنه لا یعلم فتجاوز الله عنه» والحق جوازه فی المجرّده من ما ، نحو (وَیْکَأَنَّهُ لا یُفْلِحُ الْکافِرُونَ) أی أعجب لعدم فلاحهم ، وفی المقرونه بما الزائده کما فی المثال ، وبما المصدریه نحو (کَما أَرْسَلْنا فِیکُمْ) - الآیه) قال الأخفش : أی لأجل إرسالی فیکم رسولا منکم فاذکرونی ، وهو ظاهر فی قوله تعالی : (وَاذْکُرُوهُ کَما هَداکُمْ) وأجاب بعضهم بأنه من وضع الخاص موضع العام ؛ إذ الذکر والهدایه یشترکان فی أمر واحد وهو

الإحسان ؛ فهذا فی الأصل بمنزله

[شماره صفحه واقعی : 199]

ص: 697

(وَأَحْسِنْ کَما أَحْسَنَ اللهُ إِلَیْکَ) والکاف للتشبیه ، ثم عدل عن ذلک للاعلام بخصوصیه المطلوب ، وما ذکرناه فی الآیتین من أنّ ما مصدریه قاله جماعه ، وهو الظاهر ، وزعم الزمخشری وابن عطیه وغیرهما أنها کافه ، وفیه إخراج الکاف عما ثبت لها من عمل الجر لغیر مقتض.

واختلف فی نحو قوله :

292- وطرفک إمّا جئتنا فاحبسنّه ***کما یحسبوا أنّ الهوی حیث تنظر

فقال الفارسی : الأصل کیما فحذف الیاء ، وقال ابن مالک : هذا تکلف ، بل هی کاف التعلیل وما الکافه ، ونصب الفعل بها لشبهها بکی فی المعنی ، وزعم أبو محمد الأسود فی کتابه المسمی «نزهه الأدیب» أن أبا علی حرّف هذا البیت ، وأن الصواب فیه :

إذا جئت فامنح طرف عینیک غیرنا

لکی یحسبوا ، البیت ...

والثالث : الاستعلاء ، ذکره الأخفش والکوفیون ، وأن بعضهم قیل له : کیف أصبحت؟ فقال : کخیر ، أمرا علی خیر ، وقیل : المعنی بخیر ، ولم یثبت مجیء الکاف بمعنی الباء ، وقیل هی للتشبیه علی حذف مضاف ، أی کصاحب خیر.

وقیل فی «کن کما أنت» : إن المعنی علی ما أنت علیه ، والنحویین فی هذا المثال أعاریب :

أحدها : هذا ، وهو أن ما موصوله ، وأنت : مبتدأ حذف خبره.

والثانی : أنها موصوله ، وأنت خبر حذف مبتدؤه ، أی کالذی هو أنت ، وقد قیل بذلک فی قوله تعالی (اجْعَلْ لَنا إِلهاً کَما لَهُمْ آلِهَهٌ) أی کالذی هو لهم آلهه.

والثالث : أن ما زائده ملغاه ، والکاف أیضا جاره کما فی قوله :

[شماره صفحه واقعی : 200]

ص: 698

وننصر مولانا ونعلم أنّه ***کما النّاس مجروم علیه وجارم [95]

وأنت : ضمیر مرفوع أنیب عن المجرور ، کما فی قولهم : ما أنا کأنت ، والمعنی کن فیما یستقبل مماثلا لنفسک فیما مضی.

والرابع : أن ما کافه ، وأنت : مبتدأ حذف خبره ، أی علیه أو کائن ، وقد قیل فی (کَما لَهُمْ آلِهَهٌ) : إن ما کافه ، وزعم صاحب المستوفی أن الکاف لا تکفّ بما ، وردّ علیه بقوله :

293- وأعلم أنّنی وأبا حمید***کما النّشوان والرّجل الحلیم (1)

وقوله :

294- أخ ماجد لم یخزنی یوم مشهد***کما سیف عمرو لم تخنه مضاربه

[ص 310]

وإنما یصحّ الاستدال بهما إذا لم یثبت أنّ «ما» المصدریه توصل بالجمله الاسمیه.

الخامس : أن ما کافه أیضا ، وأنت : فاعل ، والأصل کما کنت ، ثم حذف کان فانفصل الضمیر ، وهذا بعید ، بل الظاهر أن ما علی هذا التقدیر مصدریه.

تنبیه - تقع «کما» بعد الجمل کثیرا صفه فی المعنی ؛ فتکون نعتا لصدر أو حالا ، ویحتملهما قوله تعالی (کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ) فإن قدّرته نعتا

[شماره صفحه واقعی : 201]

ص: 699


1- الکاف لا عمل لها ، والنشوان : مبتدأ ، والرجل معطوف علیه ، وخبر هذا المبتدأ محذوف ، والجمله خبر أن.

لمصدر فهو إما معمول لنعیده ، أی نعید أول خلق إعاده مثل ما بدأناه ، أو لنطوی ، أی نفعل هذا الفعل العظیم کفعلنا هذا الفعل ، وإن قدرته حالا فذو الحال مفعول نعیده ، أی نعیده مماثلا للذی بدأنا ، وتقع کلمه «کذلک» أیضا کذلک.

فإن قلت : فکیف اجتمعت مع مثل فی قوله تعالی (وَقالَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ لَوْ لا یُکَلِّمُنَا اللهُ أَوْ تَأْتِینا آیَهٌ ، کَذلِکَ قالَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِثْلَ قَوْلِهِمْ) ومثل فی المعنی نعت لمصدر (قالَ) المحذوف ، [أی] کما أن کذلک نعت له ، ولا یتعدّی

عامل واحد لمتعلقین بمعنی واحد ، لا تقول : ضربت زیدا عمرا ، ولا یکون «مثل» تأکیدا لکذلک ، لأنه أبین منه ، کما لا یکون زید من قولک «هذا زید یفعل کذا» توکیدا لهذا لذلک ، ولا خبرا لمحذوف بتقدیر : الأمر کذلک ؛ لما یؤدّی إلیه من عدم ارتباط ما بعده بما قبله.

قلت : مثل بدل من کذلک ، أو بیان ، أو نصب بیعلمون ، أی لا یعلمون اعتقاد الیهود والنصاری ، فمثل بمنزلتها فی «مثلک لا یفعل کذا» أو نصب بقال (1) ، أو الکاف مبتدأ والعائد محذوف ، أی قاله ، وردّ ابن الشجری ذلک علی مکی بأن قال : قد استوفی معموله وهو مثل ، ولیس بشیء ؛ لأن مثل حینئذ مفعول مطلق أو مفعول به لیعلمون ، والضمیر المقدّر مفعول به لقال.

والمعنی الرابع : المبادره ، وذلک إذا اتصلت بما فی نحو «سلّم کما تدخل» و «صلّ کما یدخل الوقت» ذکره ابن الخبّاز فی النهایه ، وأبو سعید السیرافی ، وغیرهما ، وهو غریب جداً.

[شماره صفحه واقعی : 202]

ص: 700


1- قال : المراد لفظ قال الأول ، أی وقال الذین لا یعلمون مثل قول الیهود ، ویکون قوله کذلک معمولا لقال الثانی علی هذا

والخامس : التوکید ، وهی الزائده نحو (لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ) قال الأکثرون : التقدیر لیس شیء مثله ؛ إذ لو لم تقدّر زائده صار المعنی لیس شیء مثل مثله ؛ فیلزم المحال. وهو إثبات المثل ، وإنما زیدت لتوکید نفی المثل ؛ لأن زیاده الحرف بمنزله إعاده الجمله ثانیا ، قاله ابن جنی ، ولأنهم إذا بالغوا فی نفی الفعل عن أحد قالوا : «مثلک لا یفعل کذا» ومرادهم إنما هو النفی عن ذاته ، ولکنهم إذا نفوه عمن هو علی أخصّ أوصافه فقد نفوه عنه.

وقیل : الکاف فی الآیه غیر زائده ، ثم اختلف ؛ فقیل : الزائد مثل ، کما زیدت فی (فَإِنْ آمَنُوا بِمِثْلِ ما آمَنْتُمْ بِهِ) قالوا : وإنما زیدت هنا لتفصل الکاف من الضمیر ، اه.

والقول بزیاده الحرف أولی من القول بزیاده الاسم ، بل زیاده الاسم لم تثبت ، وأما (بِمِثْلِ ما آمَنْتُمْ بِهِ) فقد یشهد للقائل بزیاده «مثل» فیها قراءه ابن عبّاس (بما آمنتم به) وقد تؤوّلت قراءه الجماعه علی زیاده الباء فی [المفعول] المطلق أی إیمانا مثل إیمانکم به ، أی بالله سبحانه ، أو بمحمد علیه الصلاه والسّلام ، أو بالقرآن ، وقیل : مثل للقرآن ، وما للتوراه ، أی فإن آمنوا بکتابکم کما آمنتم بکتابهم ، وفی الآیه الأولی قول ثالث ، وهو أن الکاف ومثلا لا رائد منهما ، ثم اختلف ، فقیل : مثل بمعنی الذات ، وقیل : بمعنی الصفه ، وقیل : الکاف اسم مؤکد بمثل ، کما عکس ذلک من قال :

295- [ولعبت طیر بهم أبابیل] ***فصیّروا مثل کعصف مأکول

وأما الکاف الاسمیه الجاره فمرادفه لمثل ، ولا تقع کذلک عند سیبویه والمحققین إلا فی الضروره ، کقوله :

296- [بیض ثلاث کنعاج جمّ] ***یضحکن عن کالبرد المنهمّ

[شماره صفحه واقعی : 203]

ص: 701

وقال کثیر منهم الأخفش والفارسی : یجوز فی الاختیار ، فجوزوا فی نحو «زید کالأسد» أن تکون الکاف فی موضع رفع ، والأسد مخفوضا بالإضافه.

ویقع مثل هذا فی کتب المعربین کثیرا ، قال الزمخشری فی (فَأَنْفُخُ فِیهِ) : إن الضمیر راجع للکاف من (کَهَیْئَهِ الطَّیْرِ) أی فأنفخ فی ذلک الشیء المماثل فیصیر کسائر الطیور ، انتهی.

ووقع مثل ذلک فی کلام غیره ، ولو کان کما زعموا لسمع فی الکلام مثل «مررت بکالأسد».

وتتعین الحرفیه فی موضعین (1) ؛ أحدهما : أن تکون زائده ، خلافا لمن أجاز زیاده الأسماء ، والثانی : أن تقع هی ومخفوضها صله کقوله :

297- ما یرتجی وما یخاف جمعا***فهو الذی کاللّیث والغیث معا

خلافا لابن مالک فی إجازته أن یکون مضافا ومضافا إلیه علی إضمار مبتدأ ، کما فی قراءه بعضهم (تَماماً عَلَی الَّذِی أَحْسَنَ) وهذا تخریج للفصیح علی الشاذ ، وأما قوله :

298- [لم یبق من آی بها یحلّین ***غیر رماد وخطام کنفین

وغیر ودّ جازل أو ودّین] ***وصالیات ککما یؤثفین

فیحتمل أن الکافین حرفان أکد أولهما بثانیهما کما قال :

299- [فلا والله لا یلفی لمابی ***ولا للمابهم أبدا دواء [ص 183 و 353]

[شماره صفحه واقعی : 204]

ص: 702


1- إنما تتعین فی الموضع الأول عند الذین لا یجیزون زیاده الاسم ، وتتعین فی الثانی لأنها لو کانت اسما لما صلح لأن یکون صله ، لأنه حینئذ مفرد ، والصله لا تکون إلا جمله

وأن یکونا اسمین أکد أیضا أولهما بثانیهما ، وأن تکون الأولی حرفا والثانیه اسما.

وأما الکاف غیر الجاره فنوعان : مضمر منصوب أو مجرور نحو (ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ) وحرف معنی لا محل له ومعناه الخطاب ، وهی اللاحقه لاسم الإشاره نحو «ذلک ، وتلک» وللضمیر المنفصل المنصوب فی قولهم «إیاک ، وإیاکما» ونحوهما ، هذا هو الصحیح ، ولبعض أسماء الأفعال نحو «حیهلک ، ورویدک ، والنّجاءک» ولأرأیت بمعنی أخبرنی نحو (أَرَأَیْتَکَ هذَا الَّذِی کَرَّمْتَ عَلَیَّ) فالتاء فاعل ، والکاف حرف خطاب هذا هو الصحیح ، وهو قول سیبویه ، وعکس ذلک الفراء فقال : التاء حرف خطاب ، والکاف فاعل ، لکونها المطابقه للمسند إلیه ، ویردّه صحه الاستغناء عن الکاف ، وأنها لم تقع قطّ مرفوعه ، وقال الکسائی : التاء فاعل ، والکاف مفعول ، ویلزمه أن یصح الاقتصار علی المنصوب فی نحو «أرأیتک زیدا ما صنع» لأنه المفعول الثانی ، ولکن الفائده لا یتم عنده ، وأما (أرأیتک هذا الّذی کرّمت علیّ) فالمفعول الثانی محذوف ، أی لم کرّمته علی وأنا خیر منه؟ وقد تلحق ألفاظا أخر شذوذا ، وحمل علی ذلک الفارسیّ قوله :

300- لسان السّوء تهدیها إلینا***وحنت ، وما حسبتک أن تحینا

لئلا یلزم الإخبار عن اسم العین بالمصدر ، وقیل : یحتمل کون أن وصلتها بدلا من الکاف سادا مسد المفعولین کقراءه حمزه (ولا تحسبن الذین کفروا أنما نملی لهم) بالخطاب.

«کَیْ»

علی ثلاثه أوجه :

أحدها : أن تکون اسما مختصرا من کیف کقوله :

301- کی تجنحون إلی سلم وما ثئرت ***قتلاکم ، ولظی الهیجاء تضطرم؟ [ص 229]

[شماره صفحه واقعی : 205]

ص: 703

أراد کیف ، فحذف الفاء کما قال بعضهم «سو أفعل» یرید سوف.

الثانی : أن تکون بمنزله لام التعلیل معنی وعملا وهی الداخله علی ما الاستفهامیه فی قولهم فی السؤال عن العله «کیمه» بمعنی لمه ، وعلی «ما» المصدریه فی قوله :

302- إذا أنت لم تنفع فضرّ ، فإنّما***یرجّی الفتی کیما یضرّ وینفع

وقیل : ما کافه ، وعلی «أن» المصدریه مضمره نحو «جئتک کی تکرمنی» إذا قدرت النّصب بأن.

الثالث : أن تکون بمنزله أن المصدریه معنی وعملا ، وذلک فی نحو (لِکَیْلا تَأْسَوْا) ویؤیده صحه حلول أن محلّها ، ولأنها لو کانت حرف تعلیل لم یدخل علیها حرف تعلیل ، ومن ذلک «جئتک کی تکرمنی» وقوله تعالی (کَیْ لا یَکُونَ دُولَهً) إذا قدرت اللام قبلها ، فإن لم تقدر فهی تعلیلیه جاره ، ویجب حینئذ إضمار أن بعدها ، ومثله فی الاحتمالین قوله :

303- أردت لکیما أن تطیر بقربتی ***[فتترکها شنّا ببیداء بلقع]

فکی إما تعلیلیه مؤکّده للام ، أو مصدریه مؤکّده بأن ، ولا تظهر أن بعد کی إلا فی الضروره کقوله :

304- فقالت : أکلّ النّاس أصبحت مانحا***لسانک کیما أن تغرّ وتخدعا؟

وعن الأخفش أن کی جاره دائما ، وأن النصب بعدها بأن ظاهره أو مضمره ، ویردّه نحو (لِکَیْلا تَأْسَوْا) فإن زعم أن کی تأکید للام کقوله :

*ولا للما بهم أبدا دواء* [299]

ردّ بأن الفصیح المقیس لا یخرّج علی الشاذ ، وعن الکوفیین أنها ناصبه دائما ، ویرده قولهم «کیمه» کما یقولون لمه ، وقول حاتم :

[شماره صفحه واقعی : 206]

ص: 704

305- وأوقدت ناری کی لیبصر ضوؤها***وأخرجت کلبی وهو فی البیت داخله

لأن لام الجر لا تفصل بین الفعل وناصبه ، وأجابوا عن الأول بأن الأصل «کی یفعل ما ذا» ویلزمهم کثره الحذف ، وإخراج ما الاستفهامیه عن الصّدر ، وحذف ألفها فی غیر الجر ، وحذف الفعل المنصوب مع بقاء عامل النصب ، وکل ذلک لم یثبت ، نعم وقع فی صحیح البخاری فی تفسیر (وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناضِرَهٌ) «فیذهب کیما فیعود ظهره طبقا واحدا» أی کیما یسجد ، وهو غریب جدا لا یحتمل القیاس علیه.

تنبیه - إذا قیل «جئت لتکرمنی» بالنصب فالنصب بأن مضمره ، وجوّز أبو سعید کون المضمر کی ، والأول أولی ؛ لأنّ أن أمکن فی عمل النصب من غیرها ؛ فهی أقوی علی التجوز فیها بأن تعمل مضمره.

«کَمْ»

علی وجهین : خبریه بمعنی کثیر ، واستفهامیه بمعنی أی عدد. ویشترکان فی خمسه أمور : الاسمیه ، والإبهام ، والافتقار إلی التمییز ، والبناء ، ولزوم التصدیر ، وأما قول بعضهم فی (أَلَمْ یَرَوْا کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ

أَنَّهُمْ إِلَیْهِمْ لا یَرْجِعُونَ) : أبدلت أنّ وصلتها من کم فمردود ، بأن عامل البدل هو عامل المبدل منه ، فإن قدر عامل المبدل منه یروا فکم لها الصّدر فلا یعمل فیها ما قبلها ، وإن قدر أهلکنا فلا تسلط له فی المعنی علی البدل ، والصواب أن کم مفعول لأهلکنا ، والجمله إما معموله لیروا علی أنه علّق عن العمل فی اللفظ ، وأنّ وصلتها مفعول لأجله ، وإما معترضه بین یروا وما سدّ مسدّ مفعولیه وهو أنّ وصلتها ، وکذلک قول ابن عصفور فی (أَوَلَمْ یَهْدِ لَهُمْ کَمْ أَهْلَکْنا) : إن کم فاعل مردود بأن کم لها الصدر ، وقوله إن ذلک جاء علی لغه ردیئه حکاها الأخفش عن بعضهم أنه یقول «ملکت کم عبید»

[شماره صفحه واقعی : 207]

ص: 705

فیخرجها عن الصدریه خطأ عظیم ؛ إذ خرّج کلام الله سبحانه علی هذه اللغه ، وإنما الفاعل ضمیر اسم الله سبحانه ، أو ضمیر العلم أو الهدی المدلول علیه بالفعل ، أو جمله (أَهْلَکْنا) علی القول بأن الفاعل یکون جمله إما مطلقا أو بشرط کونها مقترنه بما یعلق عن العمل والفعل قلبی نحو «ظهر لی أقام زید» وجوز أبو البقاء کونه ضمیر الإهلاک المفهوم من الجمله ، ولیس هذا من المواطن التی یعود الضمیر فیها علی المتأخر.

ویفترقان فی خمسه أمور :

أحدها : أن الکلام مع الخبریه محتمل للتصدیق والتکذیب ، بخلافه مع الاستفهامیه.

الثانی : أن المتکلم بالخبریه لا یستدعی من مخاطبه جوابا لأنه مخبر ، والمتکلم بالاستفهامیه یستدعیه لأنه مستخبر.

الثالث : أن الاسم المبدل من الخبریه لا یقترن بالهمزه ، بخلاف المبدل من الاستفهامیه ، یقال فی الخبریه «کم عبید لی خمسون بل ستون» وفی الاستفهامیه «کم مالک أعشرون أم ثلاثون».

الرابع : أن تمییزکم الخبریه مفرد أو مجموع ، تقول «کم عبد ملکت» و «کم عبید ملکت» قال :

306- کم ملوک باد ملکهم ***ونعیم سوقه بادوا

وقال الفرزدق :

307- کم عمّه لک یا جریر وخاله***فدعاء قد حلبت علیّ عشاری

ولا یکون تمییز الاستفهامیه إلا مفردا ، خلافا للکوفیین.

[شماره صفحه واقعی : 208]

ص: 706

الخامس : أن تمییز الخبریه واجب الخفض ، وتمییز الاستفهامیه منصوب ، ولا یجوز جره مطلقا خلافا للفراء والزجاج وابن السراج وآخرین ، بل یشترط أن تجرکم بحرف جر ؛ فحینئذ یجوز فی التمییز وجهان : النصب وهو الکثیر ، والجر خلافا لبعضهم ، وهو بمن مضمره وجوبا ، لا بالإضافه خلافا للزجاج.

وتلخص أن فی جر تمییزها أقوالا : الجواز ، والمنع ، والتفصیل فإن جرّت هی بحرف جر نحو «بکم درهم اشتریت» جاز ، وإلا فلا.

وزعم قوم أن لغه تمیم جواز نصب تمییزکم الخبریه إذا کان الخبر مفردا ، وروی قول الفرزدق :

کم عمّه لک یا جریر وخاله***فدعاء قد حلبت علیّ عشاری [307]

بالخفض علی قیاس تمییز الخبریه ، وبالنصب علی اللغه التمیمیه ، أو علی تقدیرها استفهامیه استفهام تهکم ، أی أخبرنی بعدد عماتک وخالاتک اللّاتی کن یخدمننی فقد نسیته ، وعلیهما فکم : مبتدأ خبره «قد حلبت» وأفرد الضمیر حملا علی لفظ کم ، وبالرفع علی أنه مبتدأ وإن کان نکره لکونه قد وصف بلک وبفدعاء محذوفه مدلول علیها بالمذکوره ؛ إذ لیس المراد تخصیص الخاله بوصفها بالفدع کما حذف «لک» من صفه خاله استدلالا علیها بلک الأولی ، والخبر «قد حلبت» ولا بد من تقدیر قد حلبت أخری ؛ لأن المخبر عنه فی هذا الوجه متعدد لفظا ومعنی ، ونظیره «زینب وهند قامت» وکم علی هذا الوجه : ظرف أو مصدر ، والتمییز محذوف ، أی کم وقت أو حلبه.

«کأیّ»

: اسم مرکب من کاف التشبیه وأیّ المنونه ، ولذلک جاز الوقف

[شماره صفحه واقعی : 209]

ص: 707

علیها بالنون ؛ لأن التنوین لما دخل فی الترکیب أشبه النون الأصلیه ، ولهذا رسم فی المصحف نونا ، ومن وقف علیها یحذفه اعتبر حکمه فی الأصل وهو الحذف فی الوقف.

وتوافق کأی کم فی خمسه أمور : الإبهام ، والافتقار إلی التمییز ، والبناء ، ولزوم التصدیر ، وإفاده التکثیر تاره وهو الغالب ، نحو (وَکَأَیِّنْ مِنْ نَبِیٍّ قاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ) والاستفهام أخری ، وهو نادر ولم یثبته إلا ابن قتیبه وابن عصفور وابن مالک ، واستدل علیه بقول أبی بن کعب لابن مسعود رضی الله عنهما «کأیّ تقرأ سوره الأحزاب آیه» فقال : ثلاثا وسبعین.

وتخالفها فی خمسه أمور :

أحدها : أنها مرکبه ، وکم بسیطه علی الصحیح ، خلافا لمن زعم أنها مرکبه من الکاف وما الاستفهامیه ، ثم حذفت ألفها لدخول الجار ، وسکنت میمها للتخفیف لثقل الکلمه بالترکیب.

والثانی : أن ممیزها مجرور بمن غالبا ، حتی زعم ابن عصفور لزوم ذلک ، ویردّه قول سیبویه «وکأی رجلا رأیت» زعم ذلک یونس ، و «کأی قد أتانا رجلا» إلا أن أکثر العرب لا یتکلمون به إلا مع من ، انتهی. ومن الغالب قوله تعالی (وَکَأَیِّنْ مِنْ نَبِیٍّ) و (کَأَیِّنْ مِنْ آیَهٍ) و (کَأَیِّنْ مِنْ دَابَّهٍ) ومن النصب قوله :

308- اطرد الیأس بالرّجا ؛ فکأیّ ***آلما حمّ یسره بعد عسر

وقوله :

309- وکائن لنا فضلا علیکم ومنّه***قدیما ، ولا تدرون ما منّ منعم

[شماره صفحه واقعی : 210]

ص: 708

والثالث : أنها لا تقع استفهامیّه (1) عند الجمهور ، وقد مضی.

والرابع : أنها لا تقع مجروره ، خلافا لابن قتیبه وابن عصفور ، أجازا «بکأیّ تبیع هذا الثوب».

والخامس : أن خبرها لا یقع مفردا.

«کذا»

ترد علی ثلاثه أوجه :

أحدها : أن تکون کلمتین باقیتین علی أصلهما ، وهما کاف التشبیه وذا الإشاریه کقولک «رأیت زیدا فاضلا ورأیت عمرا کذا» وقوله :

310- وأسلمنی الزّمان کذا***فلا طرب ولا أنس

وتدخل علیها ها التنبیه کقوله تعالی (أَهکَذا عَرْشُکِ)

الثانی : أن تکون کلمه واحده مرکبه من کلمتین مکنیابها عن غیر عدد کقول أئمه اللغه «قیل لبعضهم : أما بمکان کذا وکذا وجذ؟ فقال : بلی وجاذا» فنصب بإضمار أعرف ، وکما جاء فی الحدیث «أنه یقال للعبد یوم القیامه : أتذکر یوم کذا وکذا؟ فعلت فیه کذا وکذا».

الثالث : أن تکون کلمه واحده مرکبه مکنیا بها عن العدد فتوافق کأی فی أربعه أمور : الترکیب ، والبناء ، والإبهام ، والافتقار إلی التمییز.

وتخالفها فی ثلاثه أمور :

أحدها : أنها لیس لها الصّدر ، تقول «قبضت کذا وکذا درهما»

الثانی : أن تمییزها واجب النصب ؛ فلا یجوز جره بمن اتفاقا ، ولا بالإضافه ، سد خلافا للکوفیین ، أجازوا فی غیر تکرار ولا عطف أن یقال «کذا

[شماره صفحه واقعی : 211]

ص: 709


1- فی نسخه «لا تقع إلا استفهامیه» وهو فاسد

ثوب ، وکذا أثواب» قیاسا علی العدد الصریح ، ولهذا قال فقهاؤهم : إنه یلزم بقول القائل «له عندی کذا درهم» مائه ، وبقوله «کذا دراهم» ثلاثه ، وبقوله «کذا کذا درهما» أحد عشر ، وبقوله «کذا درهما» عشرون ، وبقوله «کذا وکذا درهما» أحد وعشرون ، حملا علی المحقّق من نظائرهن من العدد الصریح ووافقهم علی هذه التفاصیل - غیر مسألتی الإضافه - المبرد والأخفش وابن کیسان والسیرافی وابن عصفور ، ووهم ابن السّید فنقل اتفاق النحویین علی إجازه ما أجازه المبرد ومن ذکر معه.

الثالث : أنها لا تستعمل غالبا إلا معطوفا علیها ، کقوله :

311- عد النّفس نعمی بعد بؤساک ذاکرا***کذا وکذا لطفا به نسی الجهد

وزعم ابن خروف أنهم لم یقولوا «کذا درهما» ولا «کذا کذا درهما» وذکر ابن مالک أنه مسموع ولکنه قلیل.

«کَلّا»

مرکبه عند ثعلب من کاف التشبیه ولا النافیه ، قال وإنما شدّدت لامها لتقویه المعنی ، ولدفع توهم بقاء معنی الکلمتین ، وعند غیره هی بسیطه.

وهی عند سیبویه والخلیل والمبرد والزجاج وأکثر البصریین حرف معناه الرّدع والزّجر ، لا معنی لها عندهم إلا ذلک ، حتی إنهم یجیزون أبدا الوقف علیها ، والابتداء بما بعدها ، وحتی قال جماعه منهم ، متی سمعت کلّا فی سوره فاحکم بأنها مکیه ؛ لأن فیها معنی التهدید والوعید ، وأکثر ما نزل ذلک بمکه ؛ لأن أکثر العتو کان بها ، وفیه نظر ؛ لأن لزوم المکیه إنما یکون عن اختصاص العتو بها ، لا عن غلبته ، ثم لا تمتنع الإشاره إلی عتو سابق ، ثم لا یظهر معنی الزبر فی کلّا المسبوقه بنحو (فِی أَیِّ صُورَهٍ ما شاءَ رَکَّبَکَ) (یَوْمَ ی

[شماره صفحه واقعی : 212]

ص: 710

َقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعالَمِینَ) (ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا بَیانَهُ) وقولهم : المعنی انته عن ترک الإیمان بالتصویر فی أی صوره ما شاء الله ، وبالبعث ، وعن العجله بالقرآن ، تعسّف ؛ إذ لم یتقدم فی الأولین حکایه نفی ذلک عن أحد ، ولطول الفصل فی الثالثه بین کلّا وذکر العجله ، وأیضا فإن أول ما نزل خمس آیات من أول سوره العلق ثم نزل (کَلَّا إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغی) فجاءت فی افتتاح الکلام ، والوارد منها فی التنزیل ثلاثه وثلاثون موضعا کلّها فی النصف الأخیر.

ورأی الکسائی وأبو حاتم ومن وافقهما أنّ معنی الرّدع والزّجر لیس مستمرا فیها ، فزادوا فیها معنی ثانیا یصح علیه أن یوقف دونها ویبتدأ بها ، ثم اختلفوا فی تعیین ذلک المعنی علی ثلاثه أقوال ، أحدها للکسائی ومتابعیه ، قالوا : تکون بمعنی حقّا ، والثانی لأبی حاتم ومتابعیه ، قالوا : تکون بمعنی ألا الاستفتاحیه ، والثالث للنّضر بن شمیل والفراء ومن وافقهما ، قالوا : تکون حرف جواب بمنزله إی ونعم ، وحملوا علیه (کَلَّا وَالْقَمَرِ) فقالوا : معناه إی والقمر.

وقول أبی حاتم عندی أولی من قولهما ؛ لأنه أکثر اطرادا ؛ فإنّ قول النّضر لا یتأتی فی آیتی المؤمنین والشعراء علی ما سیأتی ، وقول الکسائی لا یتأتی فی نحو (کَلَّا إِنَّ کِتابَ الْأَبْرارِ) ، (کَلَّا إِنَّ کِتابَ الفُجَّارِ) ، (کَلَّا إِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ یَوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ) لأن أنّ تکسر بعد ألا الاستفتاحیه ، ولا تکسر بعد حقا ولا بعد ما کان بمعناها ، ولأن تفسیر حرف بحرف أولی من تفسیر حرف باسم ، وأما قول مکی إن کلّا علی رأی الکسائی اسم إذا کانت بمعنی حقا فبعید ؛ لأن اشتراک اللفظ بین الاسمیه والحرفیه قلیل ، ومخالف للأصل ، ومحوج لتکلف دعوی عله لبنائها ، وإلا فلم لا نوّنت؟

[شماره صفحه واقعی : 213]

ص: 711

وإذا صلح الموضع للردع ولغیره جاز الوقف علیها والابتداء بها علی اختلاف التقدیرین ، والأرجح حملها علی الردع لأنه الغالب فیها ، وذلک نحو (أَطَّلَعَ الْغَیْبَ أَمِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً ؛ کَلَّا سَنَکْتُبُ ما یَقُولُ) (وَاتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللهِ آلِهَهً لِیَکُونُوا لَهُمْ عِزًّا ، کَلَّا سَیَکْفُرُونَ بِعِبادَتِهِمْ).

وقد تتعین للردع أو الاستفتاح نحو (رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ ، کَلَّا إِنَّها کَلِمَهٌ) لأنّها لو کانت بمعنی حقا لما کسرت همزه إنّ ، ولو کانت بمعنی نعم لکانت للوعد بالرجوع لأنها بعد الطلب کما یقال «أکرم فلانا» فتقول «نعم» ونحو (قالَ أَصْحابُ مُوسی إِنَّا لَمُدْرَکُونَ ، قالَ کَلَّا إِنَّ مَعِی رَبِّی سَیَهْدِینِ) وذلک لکسر إن ، ولأن نعم بعد الخبر للتصدیق.

وقد یمتنع کونها للزجر نحو (وَما هِیَ إِلَّا ذِکْری لِلْبَشَرِ ، کَلَّا وَالْقَمَرِ) إذ لیس قبلها ما یصح ردّه وقول الطبری وجماعه إنه لما نزل فی عدد خزنه جهنم (عَلَیْها تِسْعَهَ عَشَرَ) قال بعضهم : اکفونی اثنین وأنا أکفیکم سبعه عشر ؛ فنزل (کَلَّا) زجرا له قول متعسف ؛ لأن الآیه لم تتضمن ذلک.

تنبیه - قریء (کَلَّا سَیَکْفُرُونَ بِعِبادَتِهِمْ) بالتنوین ، إما علی أنه مصدر کلّ إذا أعیا ، أی کلّوا فی دعواهم وانقطعوا ، أو من الکل وهو الثقل ، أی حملوا کلّا ، وجوز الزمخشری کونه حرف الردع ونوّن کما فی (السَّلاسِلُ) وردّه أبو حیان بأن ذلک إنما صحّ فی (السَّلاسِلُ) لأنه اسم أصله التنوین فرجع به إلی أصله للتناسب ، أو علی لغه من یصرف مالا ینصرف مطلقا ، أو بشرط کونه مفاعل أو مفاعیل ، اه.

[شماره صفحه واقعی : 214]

ص: 712

ولیس التوجیه منحصرا عند الزمخشری فی ذلک ، بل جوز کون التنوین بدلا من حرف الإطلاق المزید فی رأس الآیه ، ثم إنه وصل بنیه الوقف ، وجزم بهذا الوجه فی (قَوارِیرَا) وفی قراءه بعضهم (وَاللَّیْلِ إِذا یَسْرِ) بالتنوین ، وهذه القراءه مصحّحه لتأویله فی کلا ، إذ الفعل لیس أصله التنوین.

«کأنّ»

: حرف مرکب عند أکثرهم ، حتی ادّعی ابن هشام وابن الخباز الإجماع علیه ، ولیس کذلک ، قالوا : والأصل فی «کأنّ زیدا أسد» إن زیدا کأسد ، ثم قدّم حرف التشبیه اهتماما به ، ففتحت همزه أنّ لدخول الجار علیه ، ثم قال الزجاج وابن جنی : ما بعد الکاف جرّ بها.

قال ابن جنی : وهی حرف لا یتعلق بشیء ، لمفارقته الموضع الذمی تتعلق فیه بالاستقرار ، ولا یقدر له عامل غیره ، لتمام الکلام بدونه ، ولا هو زائد ، لإفادته التشبیه.

ولیس قوله بأبعد من قول أبی الحسن : إن کاف التشبیه لا تتعلق دائما.

ولما رأی الزجاج أن الجارّ غیر الزائد حقّه التعلق قدّر الکاف هنا اسما بمنزله مثل ، فلزمه أن یقدر له موضعا ، فقدّره مبتدأ ، فاضطر إلی أن قدّر له خبرا لم ینطق به قطّ ، ولا المعنی مفتقر إلیه ، فقال : معنی «کأنّ زیدا أخوک» مثل أخوّه زید إیاک کائن.

وقال الأکثرون : لا موضع لأنّ وما بعدها ، لأن الکاف وأنّ صارا بالترکیب کلمه واحده ، وفیه نظر ، لأن ذاک فی الترکیب الوضعی ، لا فی الترکیب الطاریء فی حال الترکیب الإسنادی.

والمخلّص عندی من الإشکال أن یدّعی أنها بسیطه ، وهو قول بعضهم.

وفی شرح الإیضاح لابن الخباز : ذهب جماعه إلی أن فتح همزتها لطول الحرف بالترکیب ، لا لانها معموله للکاف کما قال أبو الفتح ، وإلا لکان الکلام غیر تام ، والإجماع علی أنه تامّ ، اه وقد مضی أن الزجاج یراه ناقصا.

[شماره صفحه واقعی : 215]

ص: 713

وذکروا لکأنّ أربعه معان :

أحدها - وهو الغالب علیها ، والمتفق علیه - التشبیه ، وهذا المعنی أطلقه الجمهور

لکأنّ ، وزعم جماعه منهم ابن السیّد البطلیوسیّ أنه لا یکون إلا إذا کان خبرها اسما جامدا نحو «کأنّ زیدا أسد» بخلاف «کأنّ زیدا قائم ، أو فی الدار ، أو عندک ، أو یقوم» فإنها فی ذلک کله للظّنّ.

والثانی : الشک والظن ، وذلک فیما ذکرنا ، وحمل ابن الأنباری علیه «کأنّک بالشتاء مقبل» أی أظنه مقبلا.

والثالث : التحقیق ، ذکره الکوفیون والزجاجی ، وأنشدوا علیه :

312- فأصبح بطن مکّه مقشعرّا***کأنّ الأرض لیس بها هشام

أی لأن الأرض ؛ إذ لا یکون تشبیها ، لأنه لیس فی الأرض حقیقه.

فإن قیل : فإذا کانت للتحقیق فمن أین جاء معنی التعلیل؟

قلت : من جهه أن الکلام معها فی المعنی جواب عن سؤال عن العلّه مقدر ؛ ومثله (اتَّقُوا رَبَّکُمْ إِنَّ زَلْزَلَهَ السَّاعَهِ شَیْءٌ عَظِیمٌ).

وأجیب بأمور ، أحدها : أن المراد بالظرفیه الکون فی بطنها ، لا الکون علی ظهرها ، فالمعنی أنه کان ینبغی أن لا یقشعر بطن مکه مع دفن هشام فیه ، لأنه لها کالغیث.

الثانی : أنه یحتمل أن هشاما قد خلف من یسدّ مسدّه ، فکانه لم یمت.

الثالث : أن الکاف للتعلیل ، وأنّ للتوکید ، فهما کلمتان لا کلمه ، ونظیره (وَیْکَأَنَّهُ لا یُفْلِحُ الْکافِرُونَ) أی أعجب لعدم فلاح الکافرین.

والرابع : التقریب ، قاله الکوفیون ، وحملوا علیه «کأنک بالشتاء مقبل ،

[شماره صفحه واقعی : 216]

ص: 714

وکأنک بالفرج آت ، وکأنک بالدنیا لم تکن وبالآخره لم تزل» وقول الحریری (1) :

313- کأنّی بک تنحّط***[إلی اللّحد وتنغّط]

وقد اختلف فی إعراب ذلک ؛ فقال الفارسی : الکاف حرف خطاب ، والباء زائده فی اسم کأنّ ، وقال بعضهم : الکاف اسم کأن ، وفی المثال الأول حذف مضاف ، أی کأن زمانک مقبل بالشتاء ، ولا حذف فی «کأنک بالدنیا لم تکن» بل الجمله الفعلیه خبر ، والباء بمعنی فی ، وهی متعلقه بتکن ، وفاعل تکن ضمیر المخاطب ، وقال ابن عصفور : الکاف والیاء فی کأنک وکأنّی زائدتان کافّتان لکأنّ عن العمل کما تکفها ما ، والباء زائده فی المبتدأ ، وقال ابن عمرون : المتصل بکأنّ اسمها ، والظرف خبرها ، والجمله بعده حال ، بدلیل قولهم «کأنّک بالشّمس وقد طلعت» بالواو ، وروایه بعضهم «ولم تکن ، ولم تزل» بالواو ، وهذه الحال متممه لمعنی الکلام کالحال فی قوله تعالی (فَما لَهُمْ عَنِ التَّذْکِرَهِ مُعْرِضِینَ) وکحتی وما بعدها فی قولک «ما زلت بزید حتی فعل» وقال المطرزی : الأصل کأنی أبصرک تنحط ، وکأنی أبصر الدنیا لم تکن ، ثم حذف الفعل وزیدت الباء.

مسأله - زعم قوم أن کأنّ قد تنصب الجزأین ، وأنشدوا :

314- کأنّ أذنیه إذا تشوّفا***قادمه أو قلما محرّفا

فقیل : الخبر محذوف ، أی یحکیان ، وقیل : إنما الروایه «تخال أذنیه» وقیل : الروایه «قادمتا أو قلما محرّفا» بألفات غیر منونه ، علی أن الأسماء مثنّاه ، وحذفت النون للضروره ، وقیل : أخطأ قائله ، وهو أبو نخیله ، وقد أنشده

[شماره صفحه واقعی : 217]

ص: 715


1- فی المقامه الحادیه عشره (الساویه)

بحضره الرشید فلحّنه أبو عمرو والأصمعی ، وهذا وهم ؛ فإن أبا عمرو توفی قبل الرشید.

«کُلّ»

: اسم موضوع لاستغراق أفراد المنکّر ، نحو (کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَهُ الْمَوْتِ) والمعرف المجموع نحو (وَکُلُّهُمْ آتِیهِ یَوْمَ الْقِیامَهِ فَرْداً) وأجزاء المفرد المعرف نحو «کلّ زید حسن» فإذا قلت «أکلت کلّ رغیف لزید» کانت لعموم الأفراد ، فإن أضفت الرغیف إلی زید صارت لعموم أجزاء فرد واحد.

ومن هنا وجب فی قراءه غیر أبی عمرو وابن ذکوان کذلک یطبع الله

عَلی کُلِّ قَلْبِ مُتَکَبِّرٍ جَبَّارٍ) بترک تنوین (قَلْبِ) تقدیر کل بعد قلب لیعم أفراد القلوب کما عم أجزاء القلب.

وترد کل - باعتبار کل واحد مما قبلها وما بعدها - علی ثلاثه أوجه.

فأما أوجهها باعتبار ما قبلها ؛

فأحدها : أن تکون نعتا لنکره أو معرفه ؛ فتدل علی کماله ، وتجب إضافتها إلی اسم ظاهر یماثله لفظا ومعنی ، نحو «أطعمنا شاه کلّ شاه» وقوله :

315- وإنّ الّذی حانت بفلج دماؤهم ***هم القوم کلّ القوم یا أمّ خالد [ص 552]

والثانی : أن تکون توکیدا لمعرفه ، قال الأخفش والکوفیون : أو لنکره محدوده ، وعلیهما ففائدتها العموم ، وتجب إضافتها إلی اسم مضمر راجع إلی المؤکد نحو (فَسَجَدَ الْمَلائِکَهُ کُلُّهُمْ) قال ابن مالک : وقد یخلفه الظاهر کقوله :

316- کم قد ذکرتک لو أجزی بذکرکم ***یا أشبه النّاس کلّ النّاس بالقمر

وخالفه أبو حیان ، وزعم أن «کل» فی البیت نعت مثلها فی «أطعمنا شاه

[شماره صفحه واقعی : 218]

ص: 716

کل شاه» ولیست توکیدا ، ولیس قوله بشیء ؛ لأن التی ینعت بها داله علی الکمال ، لا علی عموم الأفراد.

ومن توکید النکره بها قوله :

317- نلبث حولا کاملا کلّه ***لا نلتقی إلّا علی منهج

وأجاز الفراء والزمخشری أن نقطع کل المؤکد بها عن الإضافه لفظا تمسکا بقراءه بعضهم (إنا کلا فیها) وخرّجها ابن مالک علی أن «کلا» حال من ضمیر الظرف وفیه ضعف من وجهین : تقدیم الحال علی عامله الظرف ، وقطع کل عن الإضافه لفظا

وتقدیرا لتصیر نکره فیصح کونه حالا ، والأجود أن تقدر کلا بدلا من اسم إنّ ، وإنما جاز إبدال الظاهر من ضمیر الحاضر بدل کل لأنه مفید للاحاطه مثل «قمتم ثلاثتکم».

والثالث : أن لا تکون تابعه ، بل تالیه للعوامل ؛ فتقع مضافه إلی الظاهر نحو (کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهِینَهٌ) وغیر مضافه نحو (وَکُلًّا ضَرَبْنا لَهُ الْأَمْثالَ) وأما أوجهها الثلاثه التی باعتبار ما بعدها فقد مضت الإشاره إلیها.

الأول : أن تضاف إلی الظاهر ، وحکمها أن یعمل فیها جمیع العوامل نحو «أکرمت کلّ بنی تمیم».

والثانی : أن تضاف إلی ضمیر محذوف ، ومقتضی کلام النحویین أن حکمها کالتی قبلها ، ووجهه أنهما سیان فی امتناع التأکید بهما ، وفی تذکره أبی الفتح أن تقدیم کل فی قوله تعالی (کُلًّا هَدَیْنا) أحسن من تأخیرها ؛ لأن التقدیر کلهم ، فلو أخرت لباشرت العامل مع أنها فی المعنی منزّله منزله ما لا

[شماره صفحه واقعی : 219]

ص: 717

یباشره ، فلما قدمت أشبهت المرتفعه بالابتداء فی أن کلا منهما لم یسبقها عامل فی اللفظ.

الثالث : أن تضاف إلی ضمیر ملفوظ به ، وحکمها أن لا یعمل فیها غالبا إلا الابتداء ، نحو (إِنَّ الْأَمْرَ کُلَّهُ لِلَّهِ) فیمن رفع کلا ، ونحو (وَکُلُّهُمْ آتِیهِ) لأن الابتداء عامل معنوی ، ومن القلیل قوله :

318- [یمید إذا مادت علیه دلاؤهم] ***فیصدر عنه کلّها وهو ناهل

ولا یجب أن یکون منه قول علی رضی الله عنه :

319- فلمّا تبیّنّا الهدی کان کلّنا***علی طاعه الرّحمن والحقّ والنّقی

حل الأولی تقدیر کان شأنیه.

فصل

واعلم أن لفظ «کل» حکمه الإفراد والتذکیر ، وأن معناها بحسب ما تضاف إلیه ؛ فإن کانت مضافه إلی منکر وجب مراعاه معناها ؛ فلذلک جاء الضمیر مفردا مذکرا فی نحو (وَکُلُّ شَیْءٍ فَعَلُوهُ فِی الزُّبُرِ) (وَکُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ) وقول أبی بکر وکعب ولبید رضی الله عنهم :

320- کلّ امریء مصبّح فی أهله ***والموت أدنی من شراک نعله

321- کلّ ابن أنثی وإن طالت سلامته ***یوما علی آله حدباء محمول

ألا کلّ شیء ما خلا الله باطل***وکلّ نعیم لا محاله زائل [205]

وقول السموأل :

322- إذا المرء لم یدنس من الّلؤم عرضه ***فکلّ رداء یرتدیه جمیل

[شماره صفحه واقعی : 220]

ص: 718

ومفردا مؤنثا فی قوله تعالی (کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهِینَهٌ) (کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَهُ الْمَوْتِ) ومثنی فی قول الفرزدق :

323- وکلّ رفیقی کلّ رحل - وإن هما***تعاطی القنا قوماهما - أخوان

وهذا البیت من المشکلات لفظا ومعنی وإعرابا ، فلنشرحه.

قوله «کل رحل» کل هذه زائده ، وعکسه حذفها فی قوله تعالی (عَلی کُلِّ قَلْبِ مُتَکَبِّرٍ جَبَّارٍ) فیمن أضاف ، ورحل : بالحاء المهمله ، وتعاطی : أصله «نعاطیا» فحذف لامه للضروره ، وعکسه إثبات اللام للضروره فیمن قال :

324- لها متنتان خظاتا [کما***أکبّ علی ساعدیه النّمر]

إذا قیل : إن خظاتا فعل وفاعل ، أو الألف من «تعاطی» لام الفعل ، ووحّد الضمیر لأن الرفیقین لیس باثنین معینین ، بل هما کثیر کقوله تعالی (وَإِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا) ثم حمل علی اللفظ ، إذ قال «هما أخوان» کما قیل (فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما) وجمله «هما أخوان» خبر کل ، وقوله «قوما» إمّا بدل من القنا لأن قومهما من سببهما إذ معناها تقاومهما ، فحذفت الزوائد ، فهو بدل اشتمال ، أو مفعول لأجله ، أی تعاطیا القنا لمقاومه کل منهما الآخر ، أو مفعول مطلق من باب (صُنْعَ اللهِ) لأن تعاطی القنا یدل علی تقاومهما.

ومعنی البیت أن کل الرفقاء فی السفر إذا استقروا رفیقین رفیقین فهما کالأخوین لاجتماعهما فی السفر والصحبه ، وإن تعاطی کل واحد منهما مغالبه الآخر.

ومجموعا مذکرا فی قوله تعالی : (کُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ) وقول لبید :

[شماره صفحه واقعی : 221]

ص: 719

وکلّ أناس سوف تدخل بینهمّ ***دویهیه تصفرّ منها الأنامل [62]

ومؤنثا فی قول الآخر :

325- وکلّ مصیبات الزّمان وجدتها***سوی فرقه الأحباب هیّنه الخطب

ویروی :

*وکل مصیبات تصیب فإنها*

وعلی هذا فالبیت مما نحن فیه.

وهذا الذی ذکرناه - من وجوب مراعاه المعنی مع النکره - نصّ علیه ابن مالک ، وردّه أبو حیان بقول عنتره :

326- جادت علیه کلّ عین ثرّه***فترکن کلّ حدیقه کالدّرهم

فقال «ترکن» ولم یقل ترکت ؛ فدل علی جواز «کلّ رجل قائم ، وقائمون»

والذی یظهر لی خلاف قولهما ، وأن المضافه إلی المفرد إن أرید نسبه الحکم إلی کل واحد وجب الإفراد نحو «کلّ رجل یشبعه رغیف» أو إلی المجموع وجب الجمع کبیت عنتره ؛ فإنّ المراد أن کل فرد من الأعین جاد ، وأن مجموع الأعین ترکن ، وعلی هذا فتقول «جاد علیّ کلّ محسن فأغنانی» أو «فأغنونی» بحسب المعنی الذی تریده.

وربما جمع الضمیر مع إراده الحکم علی کل واحد ، کقوله :

327- *من کلّ کوماء کثیرات الوبر*

وعلیه أجاز ابن عصفور فی قوله :

[شماره صفحه واقعی : 222]

ص: 720

328- وما کلّ ذی لبّ بمؤتیک نصحه ***وما کلّ مؤت نصحه بلبیب

أن یکون «مؤتیک» جمعا حذفت نونه للاضافه ، ویحتمل ذلک قول فاطمه الخزاعیه تبکی إخوتها :

329- إخوتی لا تبعدوا أبدا***وبلی والله قد بعدوا

کلّ ما حیّ وإن أمروا***وارد الحوض الّذی وردوا

وذلک فی قولها «أمروا» فأما قولها «وردوا» فالضمیر لإخوتها ، هذا إن حملت الحیّ علی نقیض المیت وهو ظاهر ، فإن حملته علی مرادف القبیله فالجمع فی «أمروا» واجب

مثله فی (کُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ) ولیس من ذلک (وَهَمَّتْ کُلُّ أُمَّهٍ بِرَسُولِهِمْ لِیَأْخُذُوهُ) لأن القرآن لا یخرّج علی الشاذ ، وإنما الجمع باعتبار معنی الأمه ، ونظیره الجمع فی قوله تعالی (أُمَّهٌ قائِمَهٌ یَتْلُونَ) ومثل ذلک فی قوله تعالی (وَعَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ) فلیس الضامر مفردا فی المعنی لأنه قسیم الجمع وهو (فَرِجالاً) بل هو اسم جمع کالجامل والباقر ، أو صفه لجمع محذوف أی کل نوع ضامر ونظیره (وَلا تَکُونُوا أَوَّلَ کافِرٍ بِهِ) فإن (کافِرٍ) نعت لمحذوف مفرد لفظا مجموع معنی أی أول فریق کافر ، ولو لا ذلک لم بقل (کافِرٍ) بالإفراد.

وأشکل من الآیتین قوله تعالی (وَحِفْظاً مِنْ کُلِّ شَیْطانٍ مارِدٍ لا یَسَّمَّعُونَ) ولو ظفر بها أبو حیان لم یعدل إلی الاعتراض ببیت عنتره.

والجواب عنها أن جمله (لا یَسَّمَّعُونَ) مستأنفه أخبربها عن حال المسترقین ، لا صفه لکل شیطان ، ولا حال منه ؛ إذ لا معنی للحفظ من شیطان لا یسمع ، وحینئذ فلا یلزم عود الضمیر إلی کل ، ولا إلی ما أضیفت إلیه ، وإنما هو عائد إلی الجمع المستفاد من الکلام.

[شماره صفحه واقعی : 223]

ص: 721

وإن کانت «کل» مضافه إلی معرفه فقالوا : یجوز مراعاه لفظها ومراعاه معناها ، نحو «کلهم قائم ، أو قائمون» وقد اجتمعتا فی قوله تعالی (إِنْ کُلُّ مَنْ فِی السَّماواتِ وَالْأَرْضِ إِلَّا آتِی الرَّحْمنِ عَبْداً ، لَقَدْ أَحْصاهُمْ وَعَدَّهُمْ عَدًّا ، وَکُلُّهُمْ آتِیهِ یَوْمَ الْقِیامَهِ فَرْداً) والصواب أن الضمیر لا یعود إلیها من خبرها إلا مفردا مذکرا علی لفظها نحو (وَکُلُّهُمْ آتِیهِ یَوْمَ الْقِیامَهِ) الآیه ، وقوله تعالی فیما یحکیه عنه نبیه علیه الصلاه والسّلام «یا عبادی کلّکم جائع إلّا من أطعمته» الحدیث وقوله علیه الصلاه والسّلام «کلّ النّاس یغدو فبائع نفسه فمعتقها أو موبقها» و «کلّکم راع ، وکلّکم مسئول عن رعیّته» «وکلّنا لک عبد» ومن ذلک (إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً) وفی الآیه حذف مضاف ، وإضمار لما دلّ علیه المعنی لا اللفظ ، أی أن کل أفعال هذه الجوارح کان المکلف مسؤلا عنه ، وإنما قدّرنا المضاف لأن السؤال عن أفعال الحواس ، لا عن أنفسها ، وإنما لم یقدر ضمیر (کانَ) راجعا لکل لئلا یخلو (مَسْؤُلاً) عن ضمیر فیکون حینئذ مسندا إلی (عَنْهُ) کما توهّم بعضهم ، ویردّه أن الفاعل ونائبه لا یتقدمان علی عاملهما ، وأما (لَقَدْ أَحْصاهُمْ) فجمله أجیب بها القسم ، ولیست خبرا عن کل ، وضمیرها راجع لمن ، لا لکل ، ومن معناها الجمع.

فإن قطعت عن الإضافه لفظا ؛ فقال أبو حیان : یجوز مراعاه اللفظ نحو (کُلٌّ یَعْمَلُ عَلی شاکِلَتِهِ) (فَکُلًّا أَخَذْنا بِذَنْبِهِ) ومراعاه المعنی نحو (وَکُلٌّ کانُوا ظالِمِینَ) والصواب أن المقدر یکون مفردا نکره ؛ فیجب الإفراد کما لو صرح بالمفرد ، ویکون جمعا معرفا فیجب الجمع ، وإن کانت المعرفه لو ذکرت لوجب الإفراد ، ولکن فعل ذلک تنبیها علی حال المحذوف فیهما ؛ فالأول نحو (کُلٌّ یَعْمَلُ عَلی شاکِلَتِهِ) (کُلٌّ آمَنَ بِاللهِ) (کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ

[شماره صفحه واقعی : 224]

ص: 722

وَتَسْبِیحَهُ) إذ التقدیر کل أحد ، والثانی نحو (کُلٌّ لَهُ قانِتُونَ) (کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ) (وَکُلٌّ أَتَوْهُ داخِرِینَ) (وَکُلٌّ کانُوا ظالِمِینَ) أی کلهم.

مسألتان - الأولی ، قال البیانیون : إذا وقعت «کل» فی حیّز النفی کان النفی موجها إلی الشمول خاصه ، وأفاد بمفهومه ثبوت الفعل لبعض الأفراد ، کقولک «ما جاء کلّ القوم ، ولم آخذ کلّ لدراهم ، وکل الدراهم لم آخذ» وقوله :

330- *ما کلّ رأی الفتی یدعو إلی رشد*

وقوله :

331- ما کلّ ما یتمنّی المرء یدرکه ***[تأتی الرّیاح بما لا تشتهی السّفن]

وإن وقع النفی فی حیزها اقتضی السّلب عن کل فرد ، کقوله علیه الصلاه والسّلام - لما قال له ذو الیدین : أنسیت أم قصرت الصلاه - : «کلّ ذلک لم یکن» وقول أبی النجم :

332- قد أصبحت أمّ الخیار تدّعی ***علیّ ذنبا کلّه لم أصنع

[ص 498 و 611 و 633]

وقد یشکل علی قولهم فی القسم الأول قوله تعالی : (وَاللهُ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ)

وقد صرح الشلوبین وابن مالک فی بیت أبی النجم بأنه لا فرق فی المعنی بین رفع کل ونصبه ، وردّ الشلوبین علی ابن أبی العافیه إذ زعم أن بینهما فرقا ، والحق ما قاله البیانیون ، والجواب عن الآیه أن دلاله المفهوم إنما یعوّل علیها عند عدم المعارض ، وهو هنا موجود ؛ إذ دلّ الدلیل علی تحریم الاختیال والفخر مطلقا.

[شماره صفحه واقعی : 225]

ص: 723

الثانیه - کل فی نحو (کُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَهٍ رِزْقاً قالُوا) منصوبه علی الظرفیه باتفاق ، وناصبها الفعل الذی هو جواب فی المعنی مثل (قالُوا) فی الآیه ، وجاءتها الظرفیه من جهه ما فإنها محتمله لوجهین :

أحدهما : أن تکون حرفا مصدریا والجمله بعده صله له ؛ فلا محل لها ، والأصل کل رزق ، ثم عبر عن معنی المصدر بما والفعل ، ثم أنیبا عن الزمان ، أی کلّ وقت رزق ، کما أنیب عنه المصدر الصریح فی «جئتک خفوق النّجم» :

والثانی : أن تکون اسما نکره بمعنی وقت ؛ فلا تحتج علی هذا إلی تقدیر وقت ، والجمله بعده فی موضع خفض علی الصفه ؛ فتحتاج إلی تقدیر عائد منها ، أی کل وقت رزقوا فیه.

ولهذا الوجه مبعد ، وهو ادعاء حذف الصفه وجوبا ، حیث لم یرد مصرّحا به فی شیء من أمثله هذا الترکیب ، ومن هنا ضعف قول أبی الحسن فی نحو «أعجبنی ما قمت» : إن ما اسم ، والأصل ما قمته ، أی القیام الذی قمته ، وقوله فی «یا أیها الرجل» : إن أیّا موصوله والمعنی یا من هو الرجل ، فإن هذین العائدین لم یلفظ بهما قط ، وهو مبعد عندی أیضا لقول سیبویه فی نحو «سرت طویلا ، وضربت زیدا کثیرا» : إن طویلا وکثیرا حالان من ضمیر المصدر محذوفا ، أی سرته وضربته ، أی السیر والضرب ، لأن هذا العائد لم یتلفظ به قط.

فإن قلت : فقد قالوا «ولا سیّما زید» بالرفع ، ولم یقولوا قط «ولا سیما هو زید».

قلت : هی کلمه واحده شذّوا فیها بالتزام الحذف ، ویؤنسک بذلک أن

[شماره صفحه واقعی : 226]

ص: 724

فیها شذوذین آخرین : إطلاق «ما» علی الواحد ممن یعقل ، وحذف العائد المرفوع بالابتداء مع قصر الصله.

وللوجه الأول مقربان : کثره مجیء الماضی بعدها نحو (کُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ) (کُلَّما أَضاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِیهِ) (وَکُلَّما مَرَّ عَلَیْهِ مَلَأٌ مِنْ قَوْمِهِ سَخِرُوا مِنْهُ) (وَإِنِّی کُلَّما دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ جَعَلُوا) وأنّ ما المصدریه التوقیتیه شرط من حیث المعنی ، فمن هنا احتیج إلی جملتین إحداهما مرتبه علی الأخری ، ولا یجوز أن تکون شرطیه مثلها فی «ما تفعل أفعل» لأمرین : أن تلک عامه فلا تدخل علیها أداه العموم ، وأنها لا ترد بمعنی الزمان علی الأصح.

وإذا قلت : «کلّما استدعیتک فإن زرتنی فعبدی حرّ» فکل منصوبه أیضا علی الظرفیه ، ولکنّ ناصبها محذوف مدلول علیه بحرّ المذکور فی الجواب ولیس العامل المذکور لوقوعه بعد الفاء وإن ، ولما أشکل ذلک علی ابن عصفور قال وقلده الابّدیّ : إن کلا فی ذلک مرفوعه بالابتداء ، وإن جملتی الشرط والجواب خبرها ، وإن الفاء دخلت فی الخبر کما دخلت فی نحو «کلّ رجل یأتینی فله درهم» وقدّرا فی الکلام حذف ضمیرین ، أی کلما استدعیتک فیه فإن زرتنی فعبدی حر بعده ؛ لترتبط الصفه بموصوفها والخبر بمبتدئه.

قال أبو حیان : وقولهما مدفوع بأنه لم یسمع «کل» فی ذلک إلا منصوبه ، ثم تلا الآیات المذکوره ، وأنشد قوله :

333- وقولی کلّما جشأت وجاشت ***مکانک تحمدی أو تستریحی

ولیس هذا مما البحث فیه ؛ لأنه لیس فیه ما یمنع من العمل.

«کِلَا وکِلتَا»

: مفردان لفظا ، مثّنیان معنی ، مضافان أبدا لفظا ومعنی إلی

[شماره صفحه واقعی : 227]

ص: 725

کلمه واحده معرفه داله علی اثنین ، إما بالحقیقه والتنصیص نحو (کِلْتَا الْجَنَّتَیْنِ) ونحو (أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما) وإما بالحقیقه والاشتراک نحو «کلانا» فإن «نا» مشترکه بین الاثنین والجماعه ، أو بالمجاز کقوله :

334- إنّ للخیر وللشّرّ مدی ***وکلا ذلک وجه وقبل

فإن «ذلک» حقیقه فی الواحد ، وأشیر بها إلی المثنی علی معنی : وکلا ما ذکر ، علی حدها فی قوله تعالی : (لا فارِضٌ وَلا بِکْرٌ عَوانٌ بَیْنَ ذلِکَ) وقولنا کلمه واحده احتراز من قوله :

335- کلا أخی وخلیلی واجدی عضدا***[وساعدا عند إلمام الملمّات]

فإنه ضروره نادره ، وأجاز ابن الأنباری إضافتها إلی المفرد بشرط تکریرها نحو «کلای وکلاک محسنان» وأجاز الکوفیون إضافتها إلی النکره المختصه نحو «کلا رجلین عندک محسنان» فإن رجلین قد تخصّصا بوصفهما بالظرف ، وحکوا «کلتا جاریتین عندک مقطوعه یدها» أی تارکه للغزل.

ویجوز مراعاه لفظ کلا وکلتا فی الإفراد نحو (کِلْتَا الْجَنَّتَیْنِ آتَتْ أُکُلَها) ومراعاه معناهما ، وهو قلیل ، وقد اجتمعا فی قوله :

336- کلاهما حین جدّ السّیر بینهما***قد أقلعا ، وکلا أنفیهما رابی

ومثّل أبو حیان لذلک بقول الأسود بن یعفر :

337- إنّ المنیّه والحتوف کلاهما***یوفی المنیّه یرقبان سوادی

ولیس بمتعین ؛ لجواز کون «یرقبان» خبرا عن المنیه والحتوف ، ویکون ما بینهما إما خبرا أول أو اعتراضا ، ثم الصواب فی إنشاده «کلاهما یوفی المخارم» ؛ إذ لا یقال إن المنیه توفی نفسها.

وقد سئلت قدیما عن قول القائل «زید وعمرو کلاهما قائم ، أو کلاهما

[شماره صفحه واقعی : 228]

ص: 726

قائمان» أیهما الصواب؟ فکتبت : إن قدّر کلاهما توکیدا قیل : قائمان ؛ لأنه خبر عن زید وعمرو ، وإن قدر مبتدأ فالوجهان ، والمختار الإفراد ، وعلی هذا فإذا قیل «إنّ زیدا وعمرا» فإن قیل «کلیهما» قیل «قائمان» أو «کلاهما» فالوجهان ، ویتعین مراعاه اللفظ فی نحو «کلاهما محب لصاحبه» لأن معناه کل منهما ، وقوله :

338- کلانا غنیّ عن أخیه حیاته ***ونحن إذا متنا أشدّ تغانیا

«کَیف»

: ویقال فیها «کی» کما یقال فی سوف : سو ، قال :

کی تجنحون إلی سلم وما ثئرت

قتلاکم ولظی الهیجاء تضطرم [302]

وهو اسم ؛ لدخول الجار علیه بلا تأویل فی قولهم «علی کیف تبیع الأحمرین» (1) ولإبدال الاسم الصریح منه نحو «کیف أنت؟ أصحیح أم سقیم؟» وللاخبار به مع مباشرته الفعل فی نحو «کیف کنت؟» فبالإخبار به انتفت الحرفیه وبمباشره الفعل انتفت الفعلیه.

وتستعمل علی وجهین :

أحدهما : أن تکون شرطا ؛ فتقتضی فعلین متفقی اللفظ والمعنی غیر مجزومین نحو «کیف تصنع أصنع» ولا یجوز «کیف تجلس أذهب» باتفاق ، ولا «کیف تجلس أجلس» بالجزم عند البصریین إلا قطربا ؛ لمخالفتها لأدوات الشرط بوجوب موافقه جوابها لشرطها کما مر ، وقیل : یجوز مطلقا ، وإلیه ذهب

[شماره صفحه واقعی : 229]

ص: 727


1- الأحمران : الخمر واللحم ، والأحامره : هما والخلوق.

قطرب والکوفیون ، وقیل : یجوز بشرط اقترانها بما ، قالوا : ومن ورودها شرطا (یُنْفِقُ کَیْفَ یَشاءُ) (یُصَوِّرُکُمْ فِی الْأَرْحامِ کَیْفَ یَشاءُ) (فَیَبْسُطُهُ فِی السَّماءِ کَیْفَ یَشاءُ) وجوابها فی ذلک کله محذوف لدلاله ما قبلها ، وهذا یشکل علی إطلاقهم أن جوابها یجب مماثلته لشرطها.

والثانی ، وهو الغالب فیها : أن تکون استفهاما ، إما حقیقیا نحو «کیف زید» أو غیره نحو (کَیْفَ تَکْفُرُونَ بِاللهِ) الآیه ؛ فإنه أخرج مخرج التعجب.

وتقع خبرا قبل ما لا یستغنی ، نحو «کیف أنت» و «کیف کنت» ومنه «کیف ظننت زیدا» و «کیف أعلمته فرسک» لأن ثانی مفعولی ظن وثالث مفعولات أعلم خبران فی الأصل ، وحالا قبل ما یستعنی ، نحو «کیف جاء زید؟» أی علی أی حاله جاء زید ، وعندی أنها تأتی فی هذا النوع مفعولا مطلقا أیضا ، وأن منه (کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ) إذ المعنی أیّ فعل فعل ربک ، ولا یتجه فیه أن یکون حالا من الفاعل ، ومثله (فَکَیْفَ إِذا جِئْنا مِنْ کُلِّ أُمَّهٍ بِشَهِیدٍ) أی فکیف إذا جئنا من کل أمه بشهید یصنعون ، ثم حذف عاملها مؤخرا عنها وعن إذا ، کذا قیل ، والأظهر أن یقدر بین کیف وإذا ، وتقدر إذا خالیه عن معنی الشرط ، وأما (کَیْفَ وَإِنْ یَظْهَرُوا عَلَیْکُمْ) فالمعنی کیف یکون لهم عهد وحالهم کذا وکذا ، فکیف : حال من عهد ، إما علی أنّ یکون تامه أو ناقصه وقلنا بدلالتها علی الحدث ، وجمله الشرط حال من ضمیر الجمع.

وعن سیبویه أن کیف ظرف ، وعن السیرافی والأخفش أنها اسم غیر ظرف ، وبنوا (1) علی هذا الخلاف أمورا :

[شماره صفحه واقعی : 230]

ص: 728


1- فی نسخه «ورتبوا علی هذا الخلاف».

أحدها : أن موضعها عند سیبویه نصب دائما ، وعندهما رفع مع المبتدأ ، نصب مع غیره.

الثانی : أن تقدیرها عند سیبویه : فی أی حال ، أو علی أی حال ، وعندهما تقدیرها فی نحو «کیف زید» أصحیح زید ، ونحوه ، وفی نحو «کیف جاء زید» أراکبا جاء زید ، ونحوه.

والثالث : أن الجواب المطابق عند سیبویه أن یقال «علی خیر» ونحوه ، ولهذا قال رؤبه - وقد قیل له : کیف أصبحت - «خیر عافاک الله» أی علی خیر ، فحذف الجار وأبقی عمله ، فإن أجیب علی المعنی دون اللفظ قیل : صحیح ، أو سقیم. وعندهما علی العکس ، وقال ابن مالک ما معناه : لم یقل أحد إن کیف ظرف ؛ إذ لیست زمانا ولا مکانا ، ولکنها لما کانت تفسّر بقولک علی أی حال لکونها سؤالا عن الأحوال العامه سمیت ظرفا ؛ لأنها فی تأویل الجار والمجرور ، واسم الظرف یطلق علیهما مجازا ، اه. وهو حسن ، ویؤیده الإجماع علی أنه یقال فی البدل : کیف أنت؟ أصحیح أم سقیم ، بالرفع ، ولا یبدل المرفوع من المنصوب.».

تنبیه - قوله تعالی (أَفَلا یَنْظُرُونَ إِلَی الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ) لا تکون کیف بدلا من الإبل ؛ لأن دخول الجار علی کیف شاذ ، علی أنه لم یسمع فی إلی ، بل فی علی ، ولأن إلی متعلقه بما قبلها ؛ فیلزم أن یعمل فی الاستفهام فعل متقدم علیه ، ولأن الجمله التی بعدها تصیر حینئذ غیر مرتبطه ، وإنما هی منصوبه بما بعدها علی الحال ، وفعل النظر معلق ، وهی وما بعدها بدل من الإبل بدل اشتمال ، والمعنی إلی الإبل کیفیّه خلقها ، ومثله (أَلَمْ تَرَ إِلی رَبِّکَ

[شماره صفحه واقعی : 231]

ص: 729

کَیْفَ مَدَّ الظِّلَّ) ومثلهما فی إبدال جمله فیها کیف من اسم مفرد قوله :

339- إلی الله أشکو بالمدینه حاجه***وبالشّام أخری کیف یلتقیان

[ص 426]

أی أشکو هاتین الحاجتین تعذّر التقائهما.

مسأله - زعم قوم أن کیف تأتی عاطفه ، وممن زعم ذلک عیسی بن موهب ، ذکره فی کتاب العلل ، وأنشد علیه :

340- إذا قلّ مال المرء لانت قناته ***وهان علی الأدنی فکیف الأباعد

وهذا خطأ ؛ لاقترانها بالفاء ، وإنما هی [هنا] اسم مرفوع المحل علی الخبریه ، ثم یحتمل أن الأباعد مجرور بإضافه مبتدأ محذوف ، أی فکیف حال الأباعد ، فحذف المبتدأ علی حد قراءه ابن جماز (وَاللهُ یُرِیدُ الْآخِرَهَ)(1) أو بتقدیر : فکیف الهوان علی الأباعد ، فحذف المبتدأ والجار ، أو بالعطف بالفاء ثم أقحمت کیف بین العاطف والمعطوف لإفاده الأولویه بالحکم.

حرف اللام
«اللام المفرده»

ثلاثه أقسام : عامله للجر ، وعامله للجزم ، وغیر عامله.

ولیس فی القسمه أن تکون عامله للنصب ، خلافا للکوفیین ، وسیأتی.

فالعامله للجر مکسوره مع کل ظاهر ، نحو لزید ، ولعمرو ، إلا مع المستغاث المباشر

[شماره صفحه واقعی : 232]

ص: 730


1- تقدیر الآیه علی هذه القراءه : والله یرید ثواب الآخره ، فحذف المضاف وبقی المضاف إلیه علی جره.

لیا فمفتوحه نحو «یا لله» وأما قراءه بعضهم (الْحَمْدُ لِلَّهِ) بضمها فهو عارض للاتباع ، ومفتوحه مع کل مضمر نحو لنا ، ولکم ، ولهم ، إلا مع یاء المتکلم فمکسوره.

وإذا قیل «یالک ، ویالی» احتمل کل منهما أن یکون مستغاثا به وأن یکون مستغاثا من أجله ، وقد أجازهما ابن جنی فی قوله :

341- فیا شوق ما أبقی ، ویا لی من النّوی ***[ویا دمع ما أجری ویا قلب ما أصبی] [ص 219]

وأوجب ابن عصفور فی «یالی» أن یکون مستغاثا من أجله ؛ لأنه لو کان مستغاثا به لکان التقدیر یا أدعو لی ، وذلک غیر جائز فی غیر باب ظننت وفقدت وعدمت ، وهذا لازم له ، لا لابن جنی ، لما سأذکره بعد.

ومن العرب من یفتح اللام الداخله علی الفعل ویقرأ (وَما کانَ اللهُ لِیُعَذِّبَهُمْ).

وللام الجاره اثنان وعشرون معنی :

أحدها : الاستحقاق ، وهی الواقعه بین معنی وذات ، نحو (الْحَمْدُ لِلَّهِ) والعزه لله ، والملک لله ، والأمر لله ، ونحو (وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ) و (لَهُمْ فِی الدُّنْیا خِزْیٌ) ومنه «للکافرین النار» أی عذابها.

والثانی : الاختصاص (1) نحو «الجنه للمؤمنین ، وهذا الحصیر للمسجد ، والمنبر للخطیب ، والسرج للدابه ، والقمیص للعبد» ونحو (إِنَّ لَهُ أَباً) (فَإِنْ کانَ لَهُ إِخْوَهٌ) وقولک : هذا الشعر لحبیب ، وقولک : أدوم لک ما تدوم لی.

[شماره صفحه واقعی : 233]

ص: 731


1- لام الاختصاص : هی الداخله بین اسمین یدل کل منهما علی الذات ، والداخله علیه لا یملک الآخر ، وسواء أکان یملک غیره أم کان ممن لا یملک أصلا.

والثالث : الملک ، نحو (لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَما فِی الْأَرْضِ) وبعضهم یستغنی بذکر الاختصاص عن ذکر المعنیین الآخرین ، ویمثل له بالأمثله المذکوره ونحوها ،

ویرجّحه أن فیه تقلیلا للاشتراک ، وأنه إذا قیل «هذا المال لزید والمسجد» لزم القول بأنها للاختصاص مع کون زید قابلا للملک ، لئلا یلزم استعمال المشترک فی معنییه دفعه ، وأکثرهم یمنعه.

الرابع : التملیک ، نحو «وهبت لزید دینارا».

الخامس : شبه التملیک ، نحو (جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً).

السادس : التعلیل ، کقوله :

342- ویوم عقرت للعذاری مطیّتی ***[فیا عجبا من کورها المتحمّل]

وقوله تعالی (لِإِیلافِ قُرَیْشٍ) وتعلقها بفلیعبدوا ، وقیل : بما قبله ، أی فجعلهم کعصف مأکول لإیلاف قریش ، ورجّح بأنهما فی مصحف أبیّ سوره واحده ، وضعف بأن (فَجَعَلَهُمْ کَعَصْفٍ) إنما کان لکفرهم وجرأتهم علی البیت ، وقیل : متعلقه بمحذوف تقدیره اعجبوا ، وکقوله تعالی (وَإِنَّهُ لِحُبِّ الْخَیْرِ لَشَدِیدٌ) أی وإنه من أجل حب المال لبخیل ، وقراءه حمزه (وَإِذْ أَخَذَ اللهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَحِکْمَهٍ) الآیه ، أی لأجل إیتائی إیاکم (1) بعض الکتاب والحکمه ثم لمجیء محمد صلّی الله علیه (و آله و) سلّم مصدّقا لما معکم لتؤمنن به ، فما : مصدریه فیهما ، واللام تعلیلیه ، وتعلّقت بالجواب المؤخر علی الاتساع فی الظرف ، کما قال الأعشی :

[رضیعی لبان ثدی أمّ تحالفا***بأسحم داج] عوض لا نتفرّق [244]

[شماره صفحه واقعی : 234]

ص: 732


1- فی نسخه «لأجل إیتائی إلیکم».

ویجوز کون «ما» موصولا اسمیا.

فإن قلت : فأین العائد فی (ثُمَّ جاءَکُمْ رَسُولٌ)؟».

قلت : إن (ما معکم) هو نفس (لَما آتَیْتُکُمْ) فکأنه قیل : مصدق له ؛ وقد یضعف هذا لقلته نحو قوله :

343- [فیا ربّ أنت الله فی کلّ موطن] ***وأنت الّذی فی رحمه الله أطمع

[ص 504 و 546]

وقد یرجح بأن الثوانی یتسامح فیها کثیرا ، وأما قراءه الباقین [بالفتح] فاللام لام التّوطئه ، وما شرطیه ، أو اللام للابتداء ، وما : موصوله ، أی الذی آتیتکموه ، وهی مفعوله علی الأول ، ومبتدأ علی الثانی.

ومن ذلک قراءه حمزه والکسائی (وَجَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّهً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا) بکسر اللام ، ومنها اللام الثانیه فی نحو «یا لزید لعمرو» وتعلقها بمحذوف ، وهو فعل من جمله مستقله ، أی أدعوک لعمرو ، أو اسم هو حال من المنادی ، أی مدعوّا لعمرو ، قولان ، ولم یطّلع ابن عصفور علی الثانی فنقل الإجماع علی الأول.

ومنها اللام الداخله لفظا علی المضارع فی نحو (وَأَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ) وانتصاب الفعل بعدها بأن مضمره بعینها وفاقا للجمهور ، لا بأن مضمره أو بکی المصدریه مضمره خلافا للسیرافی وابن کیسان ، ولا باللام بطریق الأصاله خلافا لأکثر الکوفیین ، ولا بها لنیابتها عن أن خلافا لثعلب ، ولک إظهار أن ؛ فتقول «جئتک لأن تکرمنی» بل قد یجب ، وذلک إذا اقترن الفعل بلا نحو (لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّهٌ) ؛) لئلّا یحصل الثقل بالتقاء المثلین.

[شماره صفحه واقعی : 235]

ص: 733

فرع - أجاز أبو الحسن أن یتلقّی القسم بلام کی ، وجعل منه (یَحْلِفُونَ بِاللهِ لَکُمْ لِیُرْضُوکُمْ) فقال : المعنی لیرضنّکم ، قال أبو علی : وهذا عندی أولی من أن یکون متعلقا بیحلفون والمقسم علیه محذوف ، وأنشد أبو الحسن :

344- إذا قلت قدنی قال بالله حلفه***لتغنی عنّی ذا إنائک أجمعا [ص 409]

والجماعه یأبون هذا ؛ لأن القسم إنما یجاب بالجمله ، ویروون البیت لتغننّ بفتح اللام ونون التوکید ، وذلک علی لغه فزاره فی حذف آخر الفعل لأجل النون إن کان یاء تلی کسره کقوله :

345- وابکنّ عیشا تقضّی بعد جدّته ***[طابت أصائله فی ذلک البلد]

وقدروا الجواب محذوفا واللام متعلقه به ، أی لیکونن کذا لیرضوکم ، ولتشربنّ لتغنی عنی.

السابع : توکید النفی ، وهی الداخله فی اللفظ علی الفعل مسبوقه بما کان أو بلم یکن ناقصین مسندتین لما أسند إلیه الفعل المقرون باللام ، نحو (وَما کانَ اللهُ لِیُطْلِعَکُمْ عَلَی الْغَیْبِ) (لَمْ یَکُنِ اللهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ) ویسمیها أکثرهم لام الجحود لملازمتها للجحد أی النفی ، قال النحاس : والصواب تسمیتها لام النفی ؛ لأن الجحد فی اللغه إنکار ما تعرفه ، لا مطلق الإنکار ، اه.

ووجه التوکید فیها عند الکوفیین أن أصل «ما کان لیفعل» ما کان یفعل ثم أدخلت اللام زیاده لتقویه النفی ، کما أدخلت الباء فی «ما زید بقائم» لذلک ، فعندهم أنها حرف زائد مؤکد ، غیر جار ، ولکنه ناصب ، ولو کان جارا

[شماره صفحه واقعی : 236]

ص: 734

لم یتعلق عندهم بشیء لزیادته ، فکیف به وهو غیر جار؟ ووجهه عند البصریین أن الأصل ما کان قاصدا للفعل ، ونفی القصد أبلغ من نفیه ، ولهذا کان قوله :

346- یا عاذلاتی لا تردن ملامتی ***إنّ العواذل لسن لی بأمیر

أبلغ من «لا تلمننی» لأنه نهی عن السبب ، وعلی هذا فهی عندهم حرف جر معدّ متعلق بخبر کان المحذوف ، والنصب بأن مضمره وجوبا.

وزعم کثیر من الناس فی قوله تعالی (وَإِنْ کانَ مَکْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبالُ) فی قراءه غیر الکسائی بکسر اللام الأولی وفتح الثانیه أنها لام الجحود (1).

وفیه نظر ؛ لأن النافی علی هذا غیر ماولم ، ولاختلاف فاعلی کان وتزول ، والذی یظهر لی أنها لام کی ، وأنّ إن شرطیه ، أی وعند الله جزاء مکرهم وهو مکر أعظم منه وإن کان مکرهم لشدته معدا لأجل زوال الأمور العظام المشبهه فی عظمها بالجبال ، کما تقول : أنا أشجع من فلان وإن کان معدّا للنوازل.

وقد تحذف کان قبل لام الجحود کقوله :

347- فما جمع لیغلب جمع قومی ***مقاومه ، ولا فرد لفرد

أی فما کان جمع ، وقول أبی الدرداء رضی الله عنه فی الرکعتین بعد العصر. «ما أنا لأدعهما».

والثامن : موافقه إلی ، نحو قوله تعالی (بِأَنَّ رَبَّکَ أَوْحی لَها) (کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّی) (وَلَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ).

[شماره صفحه واقعی : 237]

ص: 735


1- «أنها لام الجحود» فی تأویل مصدر مفعول زعم.

والتاسع : موافقه «علی» فی الاستعلاء الحقیقی نحو (وَیَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ) (دَعانا لِجَنْبِهِ) (وَتَلَّهُ لِلْجَبِینِ) وقوله :

348- [ضممت إلیه بالسّنان قمیصه] ***فخرّ صریعا للیدین وللفم

والمجازی نحو (وَإِنْ أَسَأْتُمْ فَلَها) ونحو قوله علیه الصلاه والسّلام لعائشه رضی الله تعالی عنها «اشترطی لهم الولاء» وقال النحاس : المعنی من أجلهم ، قال : ولا نعرف فی العربیه لهم بمعنی علیهم.

والعاشر : موافقه «فی» نحو (وَنَضَعُ الْمَوازِینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیامَهِ) (لا یُجَلِّیها لِوَقْتِها إِلَّا هُوَ) وقولهم «مضی لسبیله» قیل : ومنه (یا لَیْتَنِی قَدَّمْتُ لِحَیاتِی) أی فی حیاتی ، وقیل : للتعلیل ، أی لأجل حیاتی فی الآخره.

والحادی عشر : أن تکون بمعنی «عند» کقولهم «کتبته لخمس خلون» وجعل منه ابن جنی قراءه الجحدری (بَلْ کَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ) بکسر اللام وتخفیف المیم.

والثانی عشر : موافقه «بعد» نحو (أَقِمِ الصَّلاهَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ) وفی الحدیث «صوموا لرؤیته ، وأفطروا لرؤیته» وقال :

349- فلمّا تفرّقنا کانّی ومالکا***لطول اجتماع لم نبت لیله معا

والثالث عشر : موافقه «مع» ، قاله بعضهم ، وأنشد علیه هذا البیت (1).

والرابع عشر : موافقه «من» نحو «سمعت له صراخا» وقول جریر :

350- لنا الفضل فی الدّنیا وأنفک راغم ***ونحن لکم یوم القیامه أفضل

[شماره صفحه واقعی : 238]

ص: 736


1- یرید بیت متمم بن نویره الذی هو الشاهد رقم 349.

والخامس عشر : التبلیغ ، وهی الجاره لاسم السامع لقول أو ما فی معناه ، نحو «قلت له ، وأذنت له ، وفسّرت له».

والسادس عشر : موافقه عن ، نحو قوله تعالی : (وَقالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا لَوْ کانَ خَیْراً ما سَبَقُونا إِلَیْهِ) قاله ابن الحاجب ، وقال ابن مالک وغیره : هی لام التعلیل ، وقیل : لام التبلیغ والتفت عن الخطاب إلی الغیبه ، أو یکون اسم المقول لهم محذوفا ، أی قالوا لطائفه من المؤمنین لما سمعوا بإسلام طائفه أخری ، وحیث دخلت اللام علی غیر المقول له فالتأویل علی بعض ما ذکرناه ، نحو (قالَتْ أُخْراهُمْ لِأُولاهُمْ رَبَّنا هؤُلاءِ أَضَلُّونا) (وَلا أَقُولُ لِلَّذِینَ تَزْدَرِی أَعْیُنُکُمْ لَنْ یُؤْتِیَهُمُ اللهُ خَیْراً) وقوله :

351- کضرائر الحسناء قلن لوجهها***حسدا وبغضا : إنّه لذمیم (1)

السابع عشر : الصیروره ، وتسمی لام العاقبه ولام المآل ، نحو (فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ لِیَکُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَحَزَناً) وقوله :

352- فللموت تغذو الوالدات سخالها***کما لخراب الدّور تبنی المساکن

وقوله :

353- فإن یکن الموت أفناهم ***فللموت ما تلد الوالده

ویحتمله (رَبَّنا إِنَّکَ آتَیْتَ فِرْعَوْنَ وَمَلَأَهُ زِینَهً وَأَمْوالاً فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا رَبَّنا لِیُضِلُّوا عَنْ سَبِیلِکَ) ویحتمل أنها لام الدعاء ؛ فیکون الفعل مجزوما لا منصوبا ، ومثله فی الدعاء (وَلا تَزِدِ الظَّالِمِینَ إِلَّا ضَلالاً) ویؤیده أن فی آخر الآیه (رَبَّنَا اطْمِسْ عَلی أَمْوالِهِمْ وَاشْدُدْ عَلی قُلُوبِهِمْ فَلا یُؤْمِنُوا)

[شماره صفحه واقعی : 239]

ص: 737


1- الأفضل فی الروایه «لدمیم» أن تکون بالدال المهمله ، أی مطلی بالدمام.

وأنکر البصریون ومن تابعهم لام العاقبه ، قال الزمخشری : والتحقیق أنها لام العله ، وأن التعلیل فیها وارد علی طریق المجاز دون الحقیقه ، وبیانه أنه لم یکن داعیهم إلی الالتقاط أن یکون لهم عدوا وحزنا ، بل المحبه والتبنی ، غیر أن ذلک لما کان نتیجه التقاطهم له وثمرته شبّه بالداعی الذی یفعل الفعل لأجله ؛ فاللام مستعاره لما یشبه التعلیل کما استعیر الأسد لمن یشبه الأسد.

الثامن عشر : القسم والتعجب معا ، وتختص باسم الله تعالی کقوله :

354- لله یبقی علی الأیّام ذو حید***[بمشمخرّ به الظّیّان والآس]

التاسع عشر : التعجب المجرد عن القسم ، وتستعمل فی النداء کقولهم «یا للماء» ، و «یا للعشب» إذا تعجبوا من کثرتهما ، وقوله :

355- فیالک من لیل کأنّ نجومه ***بکلّ مغار الفتل شدّت بیذبل

وقولهم «یا لک رجلا عالما» وفی غیره کقولهم «لله درّه فارسا ، ولله أنت» وقوله :

356- شباب وشیب وافتقار وثروه***فلله هذا الدّهر کیف تردّدا

المتمم عشرین : التعدیه ، ذکره ابن مالک فی الکافیه ، ومثّل له فی شرحها بقوله تعالی : (فَهَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا) وفی الخلاصه ، ومثّل له ابنه بالآیه وبقولک «قلت له افعل کذا» ولم یذکره فی التسهیل ولا فی شرحه ، بل فی شرحه أن اللام فی الآیه لشبه التملیک ، وأنها فی المثال للتبلیغ ، والأولی عندی أن یمثل للتعدیه بنحو «ما أضرب زیدا لعمرو ، وما أحبّه لبکر».

[شماره صفحه واقعی : 240]

ص: 738

الحادی والعشرون : التوکید ، وهی اللام الزائده ، وهی أنواع :

منها اللام المعترضه بین الفعل المتعدّی ومفعوله کقوله :

357- ومن یک ذا عظم صلیب رجابه ***لیکسر عود الدّهر فالدهر کاسره

وقوله :

358- وملکت ما بین العراق ویثرب ***ملکا أجار لمسلم ومعاهد

ولیس منه (رَدِفَ لَکُمْ) خلافا للمبرد ومن وافقه ، بل ضمن ردف معنی اقترب فهو مثل (اقْتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسابُهُمْ).واختلف فی اللام من نحو (یُرِیدُ اللهُ لِیُبَیِّنَ لَکُمْ) (وَأُمِرْنا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعالَمِینَ) وقول الشاعر :

359- أرید لأنسی ذکرها ؛ فکأنّما***تمثّل لی لیلی بکلّ سبیل

فقیل : زائده ، وقیل : للتعلیل ، ثم اختلف هؤلاء ؛ فقیل : المفعول محذوف ، أی یرید الله التبیین لیبیّن لکم ویهدیکم : أی لیجمع لکم بین الأمرین ، وأمرنا بما أمرنا به لنسلم ، وأرید السلو لأنسی ، وقال الخلیل وسیبویه ومن تابعهما : الفعل فی ذلک کله مقدر بمصدر مرفوع بالابتداء ، واللام وما بعدها خبر ، أی إراده الله للتبیین ، وأمرنا للاسلام ، وعلی هذا فلا مفعول للفعل.

ومنها اللام المسماه بالمقحمه ، وهی المعترضه بین المتضایفین ، وذلک فی قولهم «بابؤس للحرب» والأصل یا بؤس الحرب ، فأقحمت تقویه للاختصاص ، قال :

360- یا بؤس للحرب الّتی ***وضعت أراهط فاستراحوا

[شماره صفحه واقعی : 241]

ص: 739

وهل انجرار ما بعدها بها أو بالمضاف؟ قولان ، أرجحهما الأول ؛ لأن اللام أقرب ، ولأن الجار لا یعلّق.

ومن ذلک قولهم «لا أبا لزید ، ولا أخاله ، ولا غلامی له» علی قول سیبویه إن اسم لا مضاف لما بعد اللام ، وأما علی قول من جعل اللام وما بعدها صفه وجعل الاسم شبیها بالمضاف لأن الصفه من تمام الموصوف ، وعلی قول من جعلهما خبرا وجعل أبا وأخا علی لغه من قال :

إنّ أباها وأبا أباها***[قد بلغا فی المجد غایتاها] [50]

وقولهم «مکره أخاک لا بطل» وجعل حذف النون علی وجه الشذوذ کقوله :

36- *بیضک ثنتا وبیضی مائتا (1)*

فاللام للاختصاص ، وهی متعلقه باستقرار محذوف.

ومنها اللام المسماه لام التقویه ، وهی المزیده لتقویه عامل ضعف : إما بتأخّره نحو «هدی ورحمه للذین هم لربّهم یرهبون» ونحو («إِنْ کُنْتُمْ لِلرُّءْیا تَعْبُرُونَ) أو بکونه فرعا فی العمل نحو (مُصَدِّقاً لِما مَعَهُمْ) (فَعَّالٌ لِما یُرِیدُ) (نَزَّاعَهً لِلشَّوی) ونحو : ضربی لزید حسن ، وأنا ضارب لعمرو ، قیل : ومنه (إِنَّ هذا عَدُوٌّ لَکَ وَلِزَوْجِکَ) وقوله :

362- إذا ما صنعت الزّاد فالتمسی له ***أکیلا ، فإنّی لست آکله وحدی

[شماره صفحه واقعی : 242]

ص: 740


1- کذا فی جمیع الأصول ، ولا یتم وزن الرجز إلا أن یکون *بیضک ثنتان وبیضی مائتا* بثبوت النون فی (ثنتان) وحذفها فی (مائتا)

وفیه نظر ؛ لأن عدوا وأکیلا - وإن کانا بمعنی معاد ومؤاکل - لا ینضبان المفعول ، لأنهما موضوعان للثبوت ، ولیسا مجاریین للفعل فی التحرک والسکون ، ولا محوّلان عما هو مجار له ، لأن التحویل إنما هو ثابت فی الصیغ التی یراد بها المبالغه ، وإنما اللام فی البیت للتعلیل ، وهی متعلقه بالتمسی ، وفی الآیه متعلقه بمستقر محذوف صفه لعدو ، وهی للاختصاص.

وقد اجتمع التأخر والفرعیه فی (وَکُنَّا لِحُکْمِهِمْ شاهِدِینَ) وأما قوله تعالی (نَذِیراً لِلْبَشَرِ) فإن کان النذیر بمعنی المنذر فهو مثل (فَعَّالٌ لِما یُرِیدُ) وإن کان بمعنی الإنذار فاللام مثلها فی «سقیا لزید» وسیأتی.

قال ابن مالک : ولا تزاد لام التقویه مع عامل یتعدّی لاثنین ، لأنها إن زیدت فی مفعولیه فلا یتعدّی فعل إلی اثنین بحرف واحد ، وإن زیدت فی أحدهما لزم ترجیح من غیر مرجح ، وهذا الأخیر ممنوع ، لأنه إذا تقدم أحدهما دون الآخر وزیدت اللام فی المقدم لم یلزم ذلک ، وقد قال الفارسی فی قراءه من قرأ (وَلِکُلٍ وِجْهَهٌ هُوَ مُوَلِّیها) بإضافه کل : إنه من هذا ، وإن المعنی الله مولّ کلّ ذی وجهه وجهته ، والضمیر علی هذا للتولیه ، وإنما لم یجعل کلا والضمیر مفعولین ویستغنی عن حذف ذی ووجهته لئلا یتعدّی العامل إلی الضمیر وظاهره معا ؛ ولهذا قالوا فی الهاء من قوله :

363- هذا سراقه للقرآن یدرسه ***یقطّع اللّیل تسبیحا وقرآنا

إن الهاء مفعول مطلق لا ضمیر القرآن ، وقد دخلت اللام علی أحد المفعولین مع تأخرهما فی قول لیلی :

364- أحجّاج لا تعطی العصاه مناهم.***ولا الله یعطی للعصاه مناها

وهو شاذ ، لقوه العامل.

[شماره صفحه واقعی : 243]

ص: 741

ومنها لام المستغاث عند المبرد ، واختاره ابن خروف ، بدلیل صحه إسقاطها ، وقال جماعه : غیر زائده ، ثم اختلفوا ؛ فقال ابن جنی : متعلقه بحرف النداء لما فیه من معنی الفعل ، وردّ بأن معنی الحرف لا یعمل فی المجرور ، وفیه نظر ؛ لأنه قد عمل فی الحال نحو قوله :

365- کأنّ قلوب الطیر رطبا ویابسا***لدی وکرها العنّاب والحشف البالی

[ص 392 و 439]

وقال الأکثرون : متعلقه بفعل النداء المحذوف ، واختاره ابن الضائع وابن عصفور ، ونسباه لسیبویه ، واعترض بأنه متعدّ بنفسه ، فأجاب ابن أبی الربیع بأنه ضمن معنی الالتجاء فی نحو «یا لزید» والتعجب فی نحو «یا للدواهی» وأجاب ابن عصفور وجماعه بأنه ضعف بالتزام الحذف فقوی تعدیه باللام ، واقتصر علی إیراد هذا الجواب أبو حیان ، وفیه نظر ؛ لأن اللام المقویه زائده کما تقدم ، وهؤلاء لا یقولون بالزیاده.

فإن قلت : وأیضا فإن اللام لا تدخل فی نحو «زیدا ضربته» مع أن الناصب ملتزم الحذف.

قلت : لما ذکر فی اللفظ ما هو عوض منه کان بمنزله ما لم یحذف.

فإن قلت : وکذلک حرف النداء عوض من فعل النداء.

قلت : إنما هو کالعوض ، ولو کان عوضا البته لم یجز حذفه (1) ، ثم إنه لیس بلفظ المحذوف ؛ فلم ینزّل منزلته من کل وجه.

[شماره صفحه واقعی : 244]

ص: 742


1- یرید لو کان حرف النداء عوضا من الفعل قطعا لم یکن لیجوز حذف حرف النداء ؛ لأن الفعل محذوف ، فیکون حذفه أیضا من باب حذف العوض والمعوض منه.

وزعم الکوفیون أن اللام فی المستغاث بقیه اسم وهو آل ، والأصل یا آل زید ، ثم حذفت همزه آل للتخفیف ، وإحدی الألفین لالتقاء الساکنین ، واستدلّوا بقوله :

366- فخیر نحن عند النّاس منکم ***اذا الدّاعی المثوّب قال یالا [ص 445]

فإن الجار لا یقتصر علیه ، وأجیب بأن الأصل : یا قوم لا فرار ، أو لا نفرّ ، فحذف ما بعد لا النافیه ، أو الأصل یا لفلان ثم حذف ما بعد الحرف کما یقال «ألاتا» فیقال «ألافا» یریدون : ألا تفعلون ، وألا فافعلوا.

تنبیه - إذا قیل «یا لزید» بفتح اللام فهو مستغاث ، فإن کسرت فهو مستغاث لأجله ، والمستغاث محذوف ، فإن قیل «یا لک» احتمل الوجهین ، فإن قیل «یالی» فکذلک عند ابن جنی ، أجازهما فی قوله :

فیا شوق ما أبقی ، ویالی من النّوی ***ویا دمع ما أجری ، ویا قلب ما أصبی [341]

وقال بن عصفور : الصواب أنه مستغاث لأجله ؛ لأن لام المستغاث متعلقه بدعو ؛

فیلزم تعدّی فعل المضمر المتصل إلی ضمیره المتصل ، وهذا لا یلزم ابن جنی ؛ لأنه یری تعلق اللام بیا کما تقدم ، ویا لا تتحمل ضمیرا کما لا تتحمله ها إذا عملت فی الحال فی نحو (وَهذا بَعْلِی شَیْخاً) نعم هو لازم لابن عصفور ؛ لقوله فی «یا لزید لعمرو» إن لام لعمرو متعلقه بفعل محذوف تقدیره أدعوک لعمرو ، وینبغی له هنا أن یرجع إلی قول ابن الباذش إن تعلّقها باسم محذوف تقدیر مدعو لعمرو ، وإنما ادّعیا وجوب التقدیر لأن العامل الواحد لا یصل بحرف واحد مرتین ، وأجاب ابن الضائع بأنهما

[شماره صفحه واقعی : 245]

ص: 743

مختلفان معنی نحو «وهبت لک دینارا لترضی».

تنبیه - زادوا اللام فی بعض المفاعیل المستغنیه عنها کما تقدم ، وعکسوا ذلک فحذفوها من بعض المفاعیل المفتقره إلیها کقوله تعالی (تَبْغُونَها عِوَجاً) (وَالْقَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ) (وَإِذا کالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ یُخْسِرُونَ) وقالوا «وهبتک دینارا ، وصدتک ظبیا ، وجنیتک ثمره» قال :

ولقد جنیتک أکمؤا وعساقلا

[ولقد نهیتک عن بنات الأوبر] [71]

وقال :

367- فتولّی غلامهم ثم نادی : ***أظلیما أصیدکم أم حمارا

وقال :

368- إذا قالت حذام فانصتوها***[فإنّ القول ما قالت حذام]

فی روایه جماعه ، والمشهور «فصدّقوها».

الثانی والعشرون : التبیین ، ولم یوفّوها حقها من الشرح ، وأقول : هی ثلاثه أقسام :

أحدها : ما تبیّن المفعول من الفاعل ، وهذه تتعلق بمذکور ، وضابطها : أن تقع بعد فعل تعجب أو اسم تفضیل مفهمین حبّا أو بغضا ، تقول «ما أحبّنی ، وما أبغضنی» فإن قلت «لفلان» فأنت فاعل الحب والبغض وهو مفعولهما ، وإن قلت «إلی فلان» فالأمر بالعکس ، هذا شرح ما قاله ابن مالک ، ویلزمه أن یذکر هذا المعنی فی معانی «إلی» أیضا لما بینا ، وقد مضی فی موضعه.

الثانی والثالث : ما یبین فاعلیه غیر ملتبسه بمفعولیه ، وما یبین مفعولیه غیر ملتبسه بفاعلیه ، ومصحوب کل منهما إما غیر معلوم مما قبلها ، أو معلوم

[شماره صفحه واقعی : 246]

ص: 744

لکن استؤنف بیانه تقویه للبیان وتوکیدا له ، واللام فی ذلک کله متعلقه بمحذوف.

مثال المبینه للمفعولیه «سقیا لزید ، وجدعا له» فهذه اللام لیست متعلقه بالمصدرین ، ولا بفعلیهما المقدّرین ؛ لأنهما متعدیان ، ولا هی مقویه للعامل لضعفه بالفرعیه إن قدّر أنه المصدر أو بالتزام الحذف إن قدّر أنه الفعل ؛ لأن لام التقویه صالحه للسقوط ، وهذه لا تسقط ، لا یقال «سقیا زیدا» ولا «جدعا إیاه» خلافا لابن الحاجب ذکره فی شرح المفصل ، ولا هی ومخفوضها صفه للمصدر فتتعلق بالاستقرار ؛ لأن الفعل لا یوصف فکذا ما أقیم مقامه ، وإنما هی لام مبینه للمدعوّ له أو علیه إن لم یکن معلوما من سیاق أو غیره ، أو مؤکده للبیان إن کان معلوما ، ولیس تقدیر المحذوف «أعنی» کما زعم ابن عصفور ؛ لأنه یتعدی بنفسه ، بل التقدیر : إرادتی لزید.

وینبنی علی أن هذه اللام لیست متعلقه بالمصدر أنه لا یجوز فی «زید سقیاله» أن ینصب زید بعامل محذوف علی شریطه التفسیر ، ولو قلنا إن المصدر الحالّ محل فعل دون حرف مصدری یجوز تقدیم معموله علیه ؛ فتقول «زیدا ضربا» لأن الضمیر فی المثال لیس معمولا له ، ولا هو من جملته ، وأما تجویز بعضهم فی قوله تعالی (وَالَّذِینَ کَفَرُوا فَتَعْساً لَهُمْ) کون الذین فی موضع نصب علی الاشتغال فوهم.

وقال ابن مالک فی شرح باب النعت من کتاب التسهیل : اللام فی «سقیالک» متعلقه بالمصدر ، وهی للتبیین ، وفی هذا تهافت ، لأنهم إذا أطلقوا القول بأن اللام للتبیین فإنما یریدون بها أنها متعلقه بمحذوف استؤنف للتبیین.

[شماره صفحه واقعی : 247]

ص: 745

ومثال المبینه للفاعلیه «تبّا لزید ، وویحا له» فإنهما فی معنی خسرو هلک ، فإن رفعتهما بالابتداء ؛ فاللام ومجرورها خبر ، ومحلّهما الرفع ، ولا تبیین ؛ لعدم تمام الکلام.

فإن قلت «تبّا له وویح» فنصبت الأول ورفعت الثانی لم یجز ؛ لتخالف الدلیل والمدلول علیه ، إذ اللام فی الأول للتبیین ، واللام المحذوفه لغیره

واختلف فی قوله تعالی : (أَیَعِدُکُمْ أَنَّکُمْ إِذا مِتُّمْ وَکُنْتُمْ تُراباً وَعِظاماً أَنَّکُمْ مُخْرَجُونَ؟ هَیْهاتَ هَیْهاتَ لِما تُوعَدُونَ) فقیل : اللام زائده ، و «ما» فاعل ، وقیل : الفاعل ضمیر مستتر راجع إلی البعث أو الإخراج فاللام للتبیین ، وقیل : هیهات مبتدأ بمعنی البعد والجار والمجرور خبر.

وأما قوله تعالی : (وَقالَتْ هَیْتَ لَکَ) فیمن قرأ بهاء مفتوحه ویاء ساکنه وتاء مفتوحه أو مکسوره أو مضمومه ، فهیت : اسم فعل ، ثم قیل : مسماه فعل ماض أی تهیأت ، فاللام متعلقه به کما تتعلق بمسمّاه لو صرح به ، وقیل : مسماه فعل أمر بمعنی أقبل أو تعال ؛ فاللام للتبیین ، أی إرادتی لک ، أو أقول لک ، وأما من قرأ (هئت) مثل جئت فهو فعل بمعنی تهیأت ، واللام متعلقه به ، وأما من قرأ کذلک ولکن جعل التاء ضمیر المخاطب فاللام للتبیین مثلها مع اسم الفعل ، ومعنی تهیئه تیسر انفرادها به ، لا أنه قصدها ؛ بدلیل (وَراوَدَتْهُ) فلا وجه لإنکار الفارسی هذه القراءه مع ثبوتها واتجاهها ، ویحتمل أنها أصل قراءه هشام (هَیْتَ) بکسر الهاء وبالیاء وبفتح التاء ، وتکون علی إبدال الهمزه.

تنبیه - الظاهر أن «لها» من قول المتنبی :

369- لو لا مفارقه الأحباب ما وجدت ***لها المنایا إلی أرواحنا سبلا

[شماره صفحه واقعی : 248]

ص: 746

جار ومجرور متعلق بوجدت ، لکن فیه تعدّی فعل الظاهر إلی ضمیره المتصل کقولک «ضربه زید» وذلک ممتنع ؛ فینبغی أن یقدر صفه فی الأصل لسبلا فلما قدّم علیه صار حالا منه ، کما أن قوله «إلی أرواحنا» کذلک ؛ إذ المعنی سبلا مسلوکه إلی أرواحنا ؛ ولک فی «لها» وجه غریب ، وهو أن تقدره جمعا للهاه کحصاه وحصی ، ویکون «لها» فاعلا بوجدت ، والمنایا مضافا إلیه ، ویکون إثبات اللهوات للمنایا استعاره ، شبهت بشیء یبتلع الناس ، ویکون أقام اللها مقام الأفواه لمجاوره اللهوات للفم وأما اللام العامله للجزم فهی اللام الموضوعه للطلب ، وحرکتها الکسر ، وسلیم تفتحها ، وإسکانها بعد الفاء والواو أکثر من تحریکها ، نحو (فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَلْیُؤْمِنُوا بِی) وقد تسکن بعد ثمّ نحو (ثُمَّ لْیَقْضُوا) فی قراءه الکوفیین وقالون والبزی ، وفی ذلک رد علی من قال : إنه خاص بالشعر.

ولا فرق فی اقتضاء اللام الطلبیه للجزم بین کون الطلب أمرا ، نحو (لِیُنْفِقْ ذُو سَعَهٍ) أو دعاء نحو (لِیَقْضِ عَلَیْنا رَبُّکَ) أو التماسا کقولک لمن یساویک «لیفعل فلان کذا» إذا لم ترد الاستعلاء علیه ، وکذا لو أخرجت عن الطلب إلی غیره ، کالتی یراد بها وبمصحوبها الخبر نحو (مَنْ کانَ فِی الضَّلالَهِ فَلْیَمْدُدْ لَهُ الرَّحْمنُ مَدًّا) (اتَّبِعُوا سَبِیلَنا وَلْنَحْمِلْ خَطایاکُمْ) أی فیمد ونحمل ، أو التهدید نحو (وَمَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ) وهذا هو معنی الأمر فی (اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ) وأما (لِیَکْفُرُوا بِما آتَیْناهُمْ وَلِیَتَمَتَّعُوا) فیحتمل اللامان منه التعلیل ، فیکون ما بعدها منصوبا ، والتهدید فیکون مجزوما ، ویتعین الثانی فی اللام الثانیه فی قراءه من سکنها ، فیترجح بذلک أن تکون اللام الأولی کذلک ، ویؤیده أن بعدهما (فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ) وأما (وَلْیَحْکُمْ أَهْلُ الْإِنْجِیلِ) فیمن قرأ بسکون اللام فهی لام الطلب ؛ لأنه یقرأ بسکون المیم ، ومن کسر

[شماره صفحه واقعی : 249]

ص: 747

اللام - وهو حمزه - فهی لام التعلیل ؛ لأنه یفتح المیم ، وهذا التعلیل إما معطوف علی تعلیل آخر متصیّد من المعنی لأن قوله تعالی : (وَآتَیْناهُ الْإِنْجِیلَ فِیهِ هُدیً وَنُورٌ) معناه وآتیناه الإنجیل للهدی والنور ، ومثله (إِنَّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِزِینَهٍ الْکَواکِبِ وَحِفْظاً) لأن المعنی إنا خلقنا الکواکب فی السماء زینه وحفظا ، وإما متعلق بفعل مقدر مؤخّر ، أی لیحکم أهل الإنجیل بما أنزل الله أنزله ، ومثله (وَخَلَقَ اللهُ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَلِتُجْزی کُلُّ نَفْسٍ) أی وللجزاء خلقهما ، وقوله سبحانه : (وَکَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَلِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ) أی وأریناه ذلک ، وقوله تعالی : (هُوَ عَلَیَّ هَیِّنٌ وَلِنَجْعَلَهُ آیَهً لِلنَّاسِ) أی وخلقناه من غیر أب.

وإذا کان مرفوع فعل الطلب فاعلا مخاطبا استغنی عن اللام بصیغه افعل غالبا ، نحو قم واقعد ؛ وتجب اللام إن انتفت الفاعلیه ، نحو «لتعن بحاجتی» أو الخطاب نحو «لیقم زید» أو کلاهما نحو «لیعن زید بحاجتی» ودخول اللام علی فعل المتکلم قلیل ، سواء أکان المتکلم مفردا ، نحو قوله علیه الصلاه والسّلام :

«قوموا فلاصلّ لکم» أو معه غیره کقوله تعالی : (وَقالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا اتَّبِعُوا سَبِیلَنا وَلْنَحْمِلْ خَطایاکُمْ) وأقلّ منه دخولها فی فعل الفاعل المخاطب کقراءه جماعه (فبذلک فلتفرحوا) وفی الحدیث «لتأخذوا مصافّکم».

وقد تحذف اللام فی الشعر ویبقی عملها کقوله :

370- فلا تستطل منّی بقائی ومدّتی ***ولکن یکن للخیر منک نصیب

وقوله :

371- محمّد تفد نفسک کلّ نفس ***إذا ما خفت من شیء تبالا [ص 737]

[شماره صفحه واقعی : 250]

ص: 748

أی لیکن ولتفد ، والتّبال : الوبال ، أبدلت الواو المفتوحه تاء مثل تقوی.

ومنع المبرد حذف اللام وإبقاء عملها حتی فی الشعر ، وقال فی البیت الثانی : إنه لا یعرف قائله ، مع احتماله لأن یکون دعاء بلفظ الخبر نحو «یغفر الله لک» و «یرحمک الله» وحذفت الیاء تخفیفا ، واجتزیء عنها بالکسره کقوله :

372- [فطرت بمنصلی فی یعملات] ***دوامی الاید یخبطن السریحا

قال : وأما قوله :

373- علی مثل أصحاب البعوضه فاخمشی ***لک الویل حرّ الوجه أو یبک من بکی

فهو علی قبحه جائز ؛ لأنه عطف علی المعنی إذ اخمشی ولتخمشی بمعنی واحد.

وهذا الذی منعه المبرد فی الشعر أجازه الکسائی فی الکلام ، لکن بشرط تقدم قل ، وجعل منه (قُلْ لِعِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا یُقِیمُوا الصَّلاهَ) أی لیقیموها ، ووافقه ابن مالک فی شرح الکافیه ، وزاد علیه أن ذلک یقع فی النثر قلیلا بعد القول الخبری کقوله :

374- قلت لبوّاب لدیه دارها***تأذن فإنّی حمؤها وجارها (1)

أی لتأذن ، فحذف اللام وکسر حرف المضارعه ، قال : ولیس الحذف بضروره لتمکنه من أن یقول : إیذن ، اه.

[شماره صفحه واقعی : 251]

ص: 749


1- کسر ما قبل الهمزه الساکنه یجیز قلبها یاء ، ولذلک یقع فی بعض الأصول «تیذن» ولیس ذلک بواجب ما لم یکن المکسور همزه أخری نحو إیمان وإیذن.

قیل : وهذا تخلص من ضروره لضروره وهی إثبات همزه الوصل فی الوصل ، ولیس کذلک ؛ لأنهما بیتان لا بیت مصرّع ؛ فالهمزه فی أول البیت لافی حشوه ، بخلافها فی نحو قوله :

375- لا نسب الیوم ولا خلّه***اتّسع الخرق علی الرّاقع [ص 600]

والجمهور علی أن الجزم فی الآیه مثله فی قولک «ائتنی أکرمک». وقد اختلف فی ذلک علی ثلاثه أقوال :

أحدها للخلیل وسیبویه ، أنه بنفس الطّلب ، لما تضمنه من معنی إن الشرطیه کما أن أسماء الشرط إنما جزمت لذلک

والثانی للسیرافی والفارسی ، أنه بالطلب لنیابته مناب الجازم الذی هو الشرط المقدر ، کما أن النصب بضربا فی قولک «ضربا زیدا» لنیابته عن اضرب ، لا لتضمنه معناه.

والثالث للجمهور ، أنه بشرط مقدّر بعد الطلب.

وهذا أرجح من الأول ؛ لأن الحذف والتضمین وإن اشترکا فی أنهما خلاف الأصل ، لکن فی التضمین تغییر معنی الأصل ، ولا کذلک الحذف ، وأیضا فإن تضمین الفعل معنی الحرف إما غیر واقع أو غیر کثیر.

ومن الثانی ؛ لأن نائب الشیء یؤدّی معناه ، والطلب لا یؤدّی معنی الشرط.

وأبطل ابن مالک بالآیه أن یکون الجزم فی جواب شرط مقدّر ؛ لأن تقدیره یستلزم أن لا یتخلف أحد من المقول له ذلک عن الامتثال ، ولکن

[شماره صفحه واقعی : 252]

ص: 750

التخلف واقع (1).

وأجاب ابنه بأن الحکم مسند إلیهم علی سبیل الإجمال ، لا إلی کل فرد ؛ فیحتمل أن الأصل یقم أکثرهم ، ثم حذف المضاف وأنیب عنه المضاف إلیه فارتفع واتصل بالفعل ، وباحتمال أنه لیس المراد بالعباد الموصوفین بالإیمان مطلقا ، بل المخلصین منهم ، وکل مؤمن مخلص قال له الرسول أقم الصلاه أقامها.

وقال المبرد : التقدیر قل لهم أقیموا یقیموا ، والجزم فی جواب أقیموا المقدر ، لا فی جواب قل.

ویردّه أن الجواب لا بد أن یخالف المجاب : إما فی الفعل والفاعل نحو «ائتنی أکرمک» أو فی الفعل نحو «أسلم تدخل الجنه» أو فی الفاعل نحو «قم أقم» ولا یجوز أن یتوافقا فیهما ، وأیضا فإن الأمر المقدّر للمواجهه ، ویقیموا للغیبه (2).

وقیل : یقیموا مبنی ؛ لحلوله محل أقیموا وهو مبنی ، ولیس بشیء.

وزعم الکوفیون وأبو الحسن أن لام الطلب حذفت حذفا مستمرا فی نحو قم واقعد ، وأن الأصل لنقم ولتقعد ، فحذفت اللام للتخفیف ، وتبعها حرف المضارعه.

[شماره صفحه واقعی : 253]

ص: 751


1- الآیه هی قوله تعالی (قُلْ لِعِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا یُقِیمُوا) والجزم علی الوجه الذی رده ابن مالک یقتضی أن تقدیر الکلام : إن تقل لهم ذلک یقیموا الصلاه.
2- الأمر المقدر هو أقیموا ، وهو للمواجهه کما هو ظاهر ، والجواب المذکور هو یقیموا ، وهو للغیبه ، ولا یصلح أن یکون جوابا لذلک المقدر ؛ إذ لو أرید جوابه مقیل تقیموا ، إذ لا تجاب المواجهه بالغیبه والفاعل واحد.

وبقولهم أقول ؛ لأن الأمر معنی حقّه أن یؤدی بالحرف ، ولأنه أخو النهی ولم یدلّ علیه إلا بالجرف ، ولأن الفعل إنما وضع لتقیید الحدث بالزمان المحصل ، وکونه أمرا أو خبرا خارج عن مقصوده ، ولأنهم قد نطقوا بذلک الأصل کقوله :

376- لنقم أنت یا ابن خیر قریش ***[کی لتقضی حوائج المسلمیا] [ص 552]

وکقراءه جماعه (فبذلک فلتفرحوا) وفی الحدیث «لتأخذوا مصافّکم» ولأنک تقول : اغز واخش وارم ، واضربا واضربوا واضربی ، کما تقول فی الجزم ، ولأن البناء لم یعهد کونه بالحذف ، ولأن المحققین علی أن أفعال الإنشاء مجرده عن الزمان کبعت وأقسمت وقبلت ، وأجابوا عن کونها مع ذلک أفعالا بأن تجرّدها عارض لها عند نقلها عن الخبر ، ولا یمکنهم إدعاء ذلک فی نحو قم ، لأنه لیس له حاله غیر هذه ، وحینئذ فتشکل فعلیّته ، فإذا ادعی أن أصله «لتقم» کان الدال علی الإنشاء اللام لا الفعل.

وأما اللام غیر العامله فسبع :

إحداها : لام الابتداء ، وفائدتها أمران : توکید مضمون الجمله ، ولهذا زحلقوها فی باب إنّ عن صدر الجمله کراهیه ابتداء الکلام بمؤکدین ، وتخلیص المضارع للحال ، کذا قال الأکثرون ، واعترض ابن مالک الثانی بقوله تعالی : (وَإِنَّ رَبَّکَ لَیَحْکُمُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ) (إِنِّی لَیَحْزُنُنِی أَنْ تَذْهَبُوا بِهِ) فإن الذهاب کان مستقبلا ، فلو کان الحزن حالا لزم تقدّم الفعل فی الوجود علی فاعله مع أنه أثره ، والجواب أن الحکم واقع فی ذلک الیوم لا محاله ، فنزل منزله الحاضر المشاهد ، وأن التقدیر قصد أن تذهبوا ، والقصد حال ، وتقدیر أبی حیان قصدکم أن تذهبوا مردود بأنه یقتضی حذف الفاعل ،

[شماره صفحه واقعی : 254]

ص: 752

لأن (أَنْ تَذْهَبُوا) علی تقدیره منصوب.

وتدخل باتفاق فی موضعین ، أحدهما : المبتدأ نحو (لَأَنْتُمْ أَشَدُّ رَهْبَهً) والثانی بعد إنّ ، وتدخل فی هذا الباب علی ثلاثه باتفاق : الاسم ، نحو (إِنَّ رَبِّی لَسَمِیعُ الدُّعاءِ) والمضارع لشبهه به نحو (وَإِنَّ رَبَّکَ لَیَحْکُمُ بَیْنَهُمْ) والظرف نحو (وَإِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ) وعلی ثلاثه باختلاف ، أحدها : الماضی الجامد نحو «إنّ زیدا لعسی أن یقوم» أو «لنعم الرجل» قاله أبو الحسن ، ووجهه أن الجامد یشبه الاسم ، وخالفه الجمهور ، والثانی : الماضی المقرون بقد ، قاله الجمهور ، ووجهه أن قد تقرب الماضی من الحال فیشبه المضارع المشبه للاسم ، وخالف فی ذلک خطاب ومحمد بن مسعود الغزنی ، وقالا : إذا قیل «إنّ زیدا لقد قام» فهو جواب لقسم مقدر ، والثالث : الماضی المتصرف المجرد من قد ، أجازه الکسائی وهشام علی إضمار قد ، ومنعه الجمهور ، وقالوا : إنما هذه لام القسم ، فمتی تقدّم فعل القلب فتحت همزه أن ک- «علمت أنّ زیدا لقام» والصواب عندهما الکسر.

واختلف فی دخولها فی غیر باب إن علی شیئین : أحدهما خبر المبتدأ المتقدم نحو «لقائم زید» فمقتضی کلام جماعه [من النحویین] الجواز ، و [إن کان] فی أمالی ابن الحاجب : لام الابتداء یجب معها المبتدأ ، الثانی : الفعل نحو «لیقوم زید» فأجاز ذلک ابن مالک والمالقی وغیرهما ، زاد المالقی «الماضی الجامد» نحو (لَبِئْسَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ) وبعضهم المتصرف المقرون بقد نحو (وَلَقَدْ کانُوا عاهَدُوا اللهَ مِنْ قَبْلُ) (لَقَدْ کانَ فِی یُوسُفَ وَإِخْوَتِهِ آیاتٌ) والمشهور أن هذه لام القسم ، وقال أبو حیان فی (وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ) : هی لام الابتداء مفیده لمعنی التوکید ، ویجوز أن یکون قبلها قسم مقدر وأن لا یکون ، اه.

[شماره صفحه واقعی : 255]

ص: 753

ونص جماعه علی منع ذلک کله ، قال ابن الخباز فی شرح الإیضاح : لا تدخل لام الابتداء علی الجمل الفعلیه إلا فی باب إنّ ، اه.

وهو مقتضی ما قدمناه عن ابن الحاجب ، وهو أیضا قول الزمخشری ، قال فی تفسیر (وَلَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ) : لام الابتداء لا تدخل إلا علی المبتدأ والخبر ، وقال فی (فَلا أُقْسِمُ) : هی لام الابتداء دخلت علی مبتدأ محذوف ، ولم یقدرها لام القسم ؛ لأنها عنده ملازمه للنون ، وکذا زعم فی (وَلَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ) أن المبتدأ مقدر ، أی ولأنت سوف یعطیک ربک.

وقال ابن الحاجب : اللام فی ذلک لام التوکید ، وأما قول بعضهم إنها لام الابتداء وإن المبتدأ مقدر بعدها ففاسد من جهات ؛ إحداها : أن اللام مع الابتداء کقد مع الفعل وإنّ مع الاسم ، فکما لا یحذف الفعل والاسم ویبقیان بعد حذفهما کذلک اللام بعد حذف الاسم ، والثانیه : أنه إذا قدر المبتدأ فی نحو «لسوف یقوم زید» یصیر التقدیر لزید سوف یقوم زید ، ولا یخفی ما فیه من الضعف ، والثالثه : أنه یلزم إضمار لا یحتاج إلیه الکلام ، اه.

وفی الوجهین الأخیرین نظر ؛ لأن تکرار الظاهر إنما یقبح إذا صرح بهما ، ولأن النحویین قدّروا مبتدأ بعد الواو فی نحو «قمت وأصکّ عینه» وبعد الفاء فی نحو (وَمَنْ عادَ فَیَنْتَقِمُ اللهُ مِنْهُ) وبعد اللام فی نحو (لاقسم بیوم القیامه) وکل ذلک تقدیرلأصل الصناعه دون المعنی ، فکذلک هنا.

وأما الأول فقد قال جماعه فی (إِنْ هذانِ لَساحِرانِ) : إن التقدیر لهما ساحران فحذف المبتدأ وبقیت اللام ، ولأنه یجوز علی الصحیح نحو «لقائم زید».

وإنما یضعف قول الزمخشری أن فیه تکلّفین لغیر ضروره ، وهما تقدیر

[شماره صفحه واقعی : 256]

ص: 754

محذوف وخلع اللام عن معنی الحال ؛ لئلا یجتمع دلیلا الحال والاستقبال ، وقد صرح بذلک فی تفسیر (لَسَوْفَ أُخْرَجُ حَیًّا) ونظّره بخلع اللام عن التعریف وإخلاصها للتعویض فی «یالله» وقوله إن لام القسم مع المضارع لا تفارق النون ممنوع ، بل تاره تجب اللام وتمتنع النون ، وذلک مع التنفیس کالآیه ، ومع تقدیم المعمول بین اللام والفعل نحو (وَلَئِنْ مُتُّمْ أَوْ قُتِلْتُمْ لَإِلَی اللهِ تُحْشَرُونَ) ومع کون الفعل للحال نحو (لأقسم) وإنما قدر البصریون هنا مبتدأ لأنهم لا یجیزون لمن قصد الحال أن یقسم إلا علی الجمله الاسمیه ، وتاره یمتنعان ، وذلک مع الفعل المنفی نحو (تَاللهِ تَفْتَؤُا) وتاره بجباز ، وذلک فیما بقی نحو (وَتَاللهِ لَأَکِیدَنَّ أَصْنامَکُمْ).

مسأله - للام الابتداء الصّدریه ، ولهذا علّقت العامل فی «علمت لزید منطلق» ومنعت من النصب علی الاشتغال فی نحو «زید لأنا أکرمه» ومن أن یتقدم علیها الخبر فی نحو «لزید قائم» والمبتدأ فی نحو «لقائم زید» فأما قوله :

377- أمّ الحلیس لعجوز شهربه ***[ترضی من اللّحم بعظم الرّقبه] [ص 233]

فقیل : اللام زائده ، وقیل : للابتداء والتقدیر لهی عجوز ، ولیس لها الصّدریه فی باب إن لأنها [فیه] مؤخّره من تقدیم ، ولهذا تسمی اللام المزحلقه ، والمزحلقه أیضا ، وذلک لأن أصل «إنّ زیدا لقائم» «لإن زیدا قائم» فکرهوا افتتاح الکلام بتوکیدین فأخّروا اللام دون إن لئلا یتقدم معمول الحرف علیه ، وإنما لم ندّع أن الأصل «إنّ لزیدا قائم» لئلا یحول ماله الصدر بین العامل والمعمول ، ولأنهم قد نطقوا باللام مقدمه علی إنّ فی نحو قوله :

378- [ألا یا سنابرق علی قلل الحمی] ***لهنّک من برق علیّ کریم

[شماره صفحه واقعی : 257]

ص: 755

ولاعتبارهم حکم صدریّتها فیما قبل إن دون ما بعدها ، دلیل الأول أنها تمنع من تسلط فعل القلب علی أن ومعمولیها ، ولذلک کسرت فی نحو (وَاللهُ یَعْلَمُ إِنَّکَ لَرَسُولُهُ) بل قد أثّرت هذا المنع مع حذفها فی قول الهذلی :

379- فغبرت بعدهم بعیش ناصب ***وإخال إنّی لاحق مستتبع

الأصل إنی للاحق ، فحذفت اللام بعد ما علّقت إخال ، وبقی الکسر بعد حذفها کما کان مع وجودها ، فهو مما نسخ لفظه وبقی حکمه. ودلیل الثانی أن عمل إن یتخطاها ، تقول «إنّ فی الدار لزیدا» و «إنّ زیدا لقائم» وکذلک یتخطاها عمل العامل بعدها نحو «إنّ زیدا طعامک لآکل» ووهم بدر الدین ابن ابن مالک ، فمنع من ذلک ، والوارد منه فی التنزیل کثیر نحو (إِنَّ رَبَّهُمْ بِهِمْ یَوْمَئِذٍ لَخَبِیرٌ)

تنبیه - «إنّ زیدا لقام ، أو لیقومنّ» اللام جواب قسم مقدّر ، لا لام الابتداء ، فإذا دخلت علیها «علمت» مثلا فتحت همزتها ، فإن قلت «لقدم قام زید» فقالوا : هی لام الابتداء ، وحینئذ یجب کسر الهمزه ، وعندی أن الأمرین محتملان.

فصل

وإذا خففت إنّ نحو (وَإِنْ کانَتْ لَکَبِیرَهً) (إِنْ کُلُّ نَفْسٍ لَمَّا عَلَیْها حافِظٌ) فاللام عند سیبویه والأکثرین لام الابتداء أفادت - مع إفادتها توکید النسبه وتخلیص المضارع للحال - الفرق بین إن المخففه من الثقیله وإن النافیه ؛ ولهذا صارت لازمه بعد أن کانت جائزه ، اللهم إلا أن یدل دلیل علی قصد الإثبات کقراءه أبی رجاء (وَإِنْ کُلُّ ذلِکَ لَمَّا مَتاعُ الْحَیاهِ الدُّنْیا) بکسر اللام أی للّذی ، وکقوله :

[شماره صفحه واقعی : 258]

ص: 756

380- إن کنت قاضی نحبی یوم بینکم ***لو لم تمنّوا بوعد غیر تودیع (1)

ویجب ترکها مع نفی الخبر کقوله :

381- إن الحقّ لا یخفی علی ذی بصیره***وإن هو لم یعدم خلاف معاند

وزعم أبو علی وأبو الفتح وجماعه أنها لام غیر لام الابتداء ، اجتلبت للفرق ، قال أبو الفتح : قال لی أبو علی : ظننت أن فلانا نحوی محسن ، حتی سمعته یقول : إن اللام التی تصحب إن الخفیفه هی لام الابتداء ، فقلت له : أکثر نحویّی بغداد علی هذا ، اه. وحجه أبی علی دخولها علی الماضی المتصرف نحو «إن زید لقام» وعلی منصوب الفعل المؤخر عن ناصبه فی نحو (وَإِنْ وَجَدْنا أَکْثَرَهُمْ لَفاسِقِینَ) وکلاهما لا یجوز مع المشدده.

وزعم الکوفیون أن اللام فی ذلک کله بمعنی إلا ، وأن إن قبلها نافیه ، واستدلوا علی مجیء اللام للاستثناء بقوله :

382- أمسی أبان ذلیلا بعد عزّته ***وما أبان لمن أعلاج سودان [ص 233]

وعلی قولهم یقال «قد علمنا إن کنت لمؤمنا» بکسر الهمزه ؛ لأن النافیه مکسوره دائما ، وکذا علی قول سیبویه لأن لام الابتداء تعلق العامل عن العمل ، وأما علی قول أبی علی وأبی الفتح فتفتح.

القسم الثانی : اللام الزائده ، وهی الداخله فی خبر المبتدأ فی نحو قوله :

*أم الحلیس لعجوز شهر به* [477]

وقیل : الأصل لهی عجوز ، وفی خبر أنّ المفتوحه کقراءه سعید بن جبیر

[شماره صفحه واقعی : 259]

ص: 757


1- المحفوظ فی شواهد النحاه *لو لم تمنوا بوعد غیر مکذوب*

(إِلَّا إِنَّهُمْ لَیَأْکُلُونَ الطَّعامَ) بفتح الهمزه ، وفی خبر لکن فی قوله :

383- *ولکنّنی من حبّها لعمید* [ص 292]

ولیس دخول اللام مقیسا بعد أنّ المفتوحه خلافا للمبرد ، ولا بعد لکن خلافا للکوفیین ، ولا اللام بعدهما لام الابتداء خلافا له ولهم ، وقیل : اللامان للابتداء علی أن الأصل «ولکن إنّنی» فحذفت همزه إنّ للتخفیف ، ونون لکن لذلک لثقل اجتماع الأمثال ، وعلی أن ما فی (1) قوله :

*وما أبان لمن أعلاج سودان* [382]

استفهام ، وتم الکلام عند «أبان» ثم ابتدیء لمن أعلاج ، أی بتقدیر لهو من أعلاج ، وقیل : هی لام زیدت فی خبر ما النافیه ، وهذا المعنی عکس المعنی علی القولین السابقین :

ومما زیدت فیه أیضا خبر زال فی قوله.

384- وما زلت من لیلی لدن أن عرفتها***لکالهائم المقصی بکلّ مراد

وفی المفعول الثانی لأری فی قوله بعضهم «أراک لشاتمی» ونحو ذلک. قیل : وفی مفعول یدعو من قوله تعالی (یَدْعُوا لَمَنْ ضَرُّهُ أَقْرَبُ مِنْ نَفْعِهِ) وهذا مردود ؛ لأن زیاده هذه اللام فی غایه الشذوذ فلا یلیق تخریج التنزیل علیه ، ومجموع ما قیل فی اللام فی هذه الآیه قولان : أحدهما هذا ، وهو أنها زائده ، وقد بینا فساده ، والثانی أنها لام الابتداء ، وهو الصحیح ، ثم اختلف هؤلاء ؛ فقیل : إنها مقدمه من تأخیر ، والأصل یدعو من لضرّه أقرب من نفعه ، فمن : مفعول ، وضره أقرب : مبتدأ وخبر ، والجمله صله لمن ، وهذا بعید ؛

[شماره صفحه واقعی : 260]

ص: 758


1- هذا الکلام عطف علی قوله «علی أن الأصل» و «ما» بمعنی الذی ، أی وعلی أن الذی فی قوله ، أو مقصود لفظها ، أی وعلی أن لفظ ما فی قوله ، وخبر «أن» هو قوله «استفهام» الواقع بعد إنشاد الشاهد.

لأن لام الابتداء لم یعهد فیها التقدّم عن موضعها ، وقیل : إنها فی موضعها ، وإن من مبتدأ ، ولبئس المولی خبرها (1) ؛ لأن التقدیر لبئس المولی هو ، وهو الصحیح ، ثم اختلف هؤلاء فی مطلوب یدعو علی أربعه أقوال ، أحدها : أنها لا مطلوب لها ؛ وأن الوقف علیها ، وأنها [إنما] جاءت توکیدا لیدعو فی قوله (یَدْعُوا مِنْ دُونِ اللهِ ما لا یَضُرُّهُ وَما لا یَنْفَعُهُ) وفی هذا القول دعوی خلاف الأصل مرتین ؛ إذ الأصل عدم التوکید ، والأصل أن لا یفصل المؤکد من توکیده ولا سیما فی التوکید اللفظی ، والثانی أن مطلوبه مقدّم علیه ، وهو (ذلِکَ هُوَ الضَّلالُ) علی أن ذلک موصول ، وما بعده صله وعائد ، والتقدیر یدعو الذی هو الضلال البعید ، وهذا الإعراب لا یستقیم عند البصریین ؛ لأن «ذا» لا تکون عندهم موصوله إلا إذا وقعت بعد ما أو من الاستفهامیتین والثالث : أن مطلوبه محذوف ، والأصل یدعوه ، والجمله حال ، والمعنی ذلک هو الضلال البعید مدعوا ، والرابع : أن مطلوبه الجمله بعده ، ثم اختلف هؤلاء علی قولین ؛ أحدهما : أن یدعو بمعنی یقول ، والقول یقع علی الجمل ، والثانی : أن یدعو ملموح فیه معنی فعل من أفعال القلوب ، ثم اختلف هؤلاء علی قولین ، أحدهما : أن معناه یظن ؛ لأن أصل [یدعو] معناه یسمّی ، فکأنه قال : یسمی من ضره أقرب من نفعه إلها ، ولا یصدر ذلک عن یقین اعتقاد ، فکأنه قیل : یظن ، وعلی هذا القول فالمفعول الثانی محذوف کما قدرنا ، والثانی : أن معناه یزعم ؛ لأن الزعم قول مع اعتقاد.

ومن أمثله اللام الزائده قولک «لئن قام زید أقم ، أو فأنا أقوم» أو «أنت ظالم لئن فعلت» فکل ذلک خاص بالشعر ، وسیأتی توجیهه والاستشهاد علیه.

[شماره صفحه واقعی : 261]

ص: 759


1- فی نسخه «ولبئس المولی خبره».

الثالث : لام الجواب ، وهی ثلاثه أقسام : لام جواب لو نحو (لَوْ تَزَیَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِینَ کَفَرُوا) (لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَهٌ إِلَّا اللهُ لَفَسَدَتا) ولام جواب لو لا نحو (وَلَوْ لا دَفْعُ اللهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ) ولام جواب القسم نحو ».

(تَاللهِ لَقَدْ آثَرَکَ اللهُ عَلَیْنا) (وَتَاللهِ لَأَکِیدَنَّ أَصْنامَکُمْ) وزعم أبو الفتح أن اللام بعد «لو» و «لو لا» و «لوما» لام جواب قسم مقدر ، وفیه تعسّف ، نعم الأولی فی (وَلَوْ أَنَّهُمْ آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَمَثُوبَهٌ مِنْ عِنْدِ اللهِ خَیْرٌ) أن تکون اللام لام جواب قسم مقدر ، بدلیل کون الجمله اسمیه ، وأما القول بأنها لام جواب لو وأن الاسمیه استعیرت مکان الفعلیه کما فی قوله :

385- وقد جعلت قلوص بنی سهیل ***من الأکوار مرتعها قریب

ففیه تعسف ، وهذا الموضع مما یدل عندی علی ضعف قول أبی الفتح ؛ إذ لو کانت اللام بعد لو أبدا فی جواب قسم مقدر لکثر مجیء [الجواب بعد لو جمله اسمیه] نحو «لو جاءنی لأنا أکرمه» کما یکثر ذلک فی باب القسم

الرابع : اللام الداخله علی أداه شرط للایذان بأن الجواب بعدها مبنیّ علی قسم قبلها ، لا علی الشرط ، ومن ثمّ تسمی اللام المؤذنه ، وتسمی الموطئه أیضا ؛ لأنها وطّأت الجواب للقسم ، أی مهّدته له ، نحو (لَئِنْ أُخْرِجُوا لا یَخْرُجُونَ مَعَهُمْ ، وَلَئِنْ قُوتِلُوا لا یَنْصُرُونَهُمْ ، وَلَئِنْ نَصَرُوهُمْ لَیُوَلُّنَّ الْأَدْبارَ) وأکثر ما تدخل علی إن ، وقد تدخل علی غیرها کقوله :

386- لمتی صلحت لیقضین لک صالح ***ولتجزینّ إذا جزیت جمیلا

وعلی هذا فالأحسن فی قوله تعالی (لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَحِکْمَهٍ) أن لا تکون موطّئه وما شرطیه ، بل للابتداء وما موصوله ؛ لأنه حمل علی الأکثر.

[شماره صفحه واقعی : 262]

ص: 760

وأغرب ما دخلت علیه إذ ، وذلک لشبهها بإن ، وأنشد أبو الفتح :

387- غضبت علیّ لأن شربت بجزّه***فلاذ غضبت لأشربن بخروف

وهو نظیر دخول الفاء فی (فَإِذْ لَمْ یَأْتُوا بِالشُّهَداءِ فَأُولئِکَ عِنْدَ اللهِ هُمُ الْکاذِبُونَ) شبهت إذ إن فدخلت الفاء بعدها کما تدخل فی جواب الشرط ، وقد تحذف مع کون القسم مقدرا قبل الشرط نحو (وَإِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّکُمْ لَمُشْرِکُونَ) وقول بعضهم لیس هنا قسم مقدر وإن الجمله الاسمیه جواب الشرط علی إضمار الفاء کقوله :

*من یفعل الحسنات الله یشکرها* [81]

مردود ؛ لأن ذلک خاص بالشعر ، وکقوله تعالی (وَإِنْ لَمْ یَنْتَهُوا عَمَّا یَقُولُونَ لَیَمَسَّنَّ) فهذا لا یکون إلا جوابا للقسم ، ولیست موطئه فی قوله :

388- لئن کانت الدّنیا علیّ کما أری ***تباریح من لیلی فللموت أروح

وقوله :

389- لئن کان ما حدّثته الیوم صادقا***أصم فی نهار القیظ للشّمس بادیا

وقوله :

390- ألمم بزینب إنّ البین قد أفدا***قلّ الثّواء لئن کان الرّحیل غدا

بل هی فی ذلک کله زائده کما تقدمت الإشاره إلیه ؛ أما الأولان فلأن الشرط قد أجیب بالجمله المقرونه بالفاء فی البیت الأول وبالفعل المجزوم فی البیت الثانی ، فلو کانت اللام للتوطئه لم یجب إلا القسم ، هذا هو الصحیح ، وخالف فی ذلک الفراء ، فزعم أن الشرط قد یجاب مع تقدم القسم علیه ، وأما الثالث فلأن الجواب قد حذف مدلولا علیه بما قبل إن ، فلو کان ممّ قسم مقدر لزم الإجحاف بحذف جوابین.

[شماره صفحه واقعی : 263]

ص: 761

الخامس : لام أل کالرجل والحارث ، وقد مضی شرحها.

السادس : اللام اللاحقه لأسماء الإشاره للدلاله علی البعد أو علی توکیده ، علی خلاف فی ذلک ، وأصلها السکون کما فی «تلک» وإنما کسرت فی «ذلک» لالتقاء الساکنین.

السابع : لام التعجب غیر الجاره نحو «لظرف زید ، ولکرم عمرو» بمعنی ما أظرفه وما أکرمه ، ذکره ابن خالویه فی کتابه المسمی بالجمل ، وعندی أنها إما لام الابتداء دخلت علی الماضی لشبهه لجموده بالاسم ، وإما لام جواب قسم مقدر.

«لا»

: علی ثلاثه أوجه :

أحدها : أن تکون نافیه ، وهذه علی خمسه أوجه :

أحدها : أن تکون عامله عمل إنّ ، وذلک إن أرید بها نفی الجنس علی سبیل التنصیص ، وتسمی حینئذ تبرئه ، وإنما یظهر نصب اسمها إذا کان خافضا نحو «لا صاحب جود ممقوت» وقول أبی الطیب :

391- فلا ثوب مجد غیر ثوب ابن أحمد***علی أحد إلّا بلؤم مرقّع

أو رافعا نحو «لا حسنا فعله مذموم» أو ناصبا نحو «لا طالعا جبلا حاضر» ومنه «لا خیرا من زید عندنا» وقول أبی الطیب :

392- قفا قلیلا بها علیّ ؛ فلا***أقلّ من نظره أزوّدها

ویجوز رفع «أقل» علی أن تکون عامله عمل لیس.

وتخالف لا هذه إنّ من سبعه أوجه :

أحدها : أنها لا تعمل إلا فی النکرات.

الثانی : أن اسمها إذا لم یکن عاملا فإنه یبنی ، قیل : لتضمنه معنی مِن

[شماره صفحه واقعی : 264]

ص: 762

الاستغراقیه ، وقیل : لترکیبه مع لا ترکیب خمسه عشر ، وبناؤه علی ما ینصب به لو کان معربا ، فیبنی علی الفتح فی نحو «لا رجل ، ولا رجال» ومنه (لا تَثْرِیبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ) (قالُوا لا ضَیْرَ) (یا أَهْلَ یَثْرِبَ لا مُقامَ لَکُمْ) وعلی الیاء فی نحو «لا رجلین» و «لا قائمین» وعن المبرد أن هذا معرب لبعده بالتثنیه والجمع عن مشابهه الحرف ، ولو صح هذا للزم الإعراب فی «یا زیدان ، ویا زیدون» ولا قائل به ، وعلی الکسره فی نحو «لا مسلمات» وکان القیاس وجوبها ولکنه جاء بالفتح ، وهو الأرجح ، لأنها الحرکه التی یستحقها المرکب ، وفیه ردّ علی السیرافی والزجاج إذ زعما أن اسم لا غیر العامل معرب ، وأن ترک تنوینه للتخفیف.

ومثل لا رجل عند الفراء «لا جرم» نحو (لا جَرَمَ أَنَّ لَهُمُ النَّارَ) والمعنی عنده لا بدّ من کذا ، أو لا محاله فی کذا ، فحذفت من أوفی ، وقال قطرب : لا ردّ لما قبلها ، أی لیس الأمر کما وصفوا ، ثم ابتدیء ما بعده ، وجرم : فعل ، لا اسم ، ومعناه وجب وما بعده فاعل ، وقال قوم : لا زائده ، وجرم وما بعدها فعل وفاعل کما قال قطرب ، وردّه الفراء بأن «لا» لا تزاد فی أول الکلام ؛ وسیأتی البحث فی ذلک.

والثالث : أن ارتفاع خبرها عند إفراد اسمها نحو «لا رجل قائم» مما کان مرفوعا به قبل دخولها ، لا بها ، وهذا القول لسیبویه ، وخالفه الأخفش والأکثرون ولا خلاف بین البصریین فی أن ارتفاعه بها إذا کان اسما عاملا.

الرابع : أن خبرها لا یتقدم علی اسمها ولو کان ظرفا أو مجرورا.

الخامس : أنه یجوز مراعاه محلها مع اسمها قبل مضی الخبر وبعده ؛ فیجوز رفع النعت والمعطوف علیه نحو «لا رجل ظریف فیها ، ولا رجل وامرأه فیها».

[شماره صفحه واقعی : 265]

ص: 763

السادس : أنه یجوز إلغاؤها إذا تکررت ، نحو «لا حول ولا قوّه إلّا بالله» ولک فتح الاسمین ، ورفعهما ، والمغایره بینهما ، بخلاف نحو قوله :

إنّ محلّا وإنّ مرتحلا***وإن فی السّفر إذ مضوا مهلا [121]

فلا محید عن النصب.

والسابع : أنه یکثر حذف خبرها إذا علم ، نحو (قالُوا لا ضَیْرَ) (فَلا فَوْتَ) وتمیم لا تذکره حینئذ.

الثانی : أن تکون عامله عمل لیس ، کقوله :

393- من صدّ عن نیرانها***فأنا ابن قیس لا براح [ص 631]

وإنما لم یقدروها مهمله والرفع بالابتداء لأنها حینئذ واجبه التکرار ، وفیه نظر ، لجواز ترکه فی الشعر.

و «لا» هذه تخالف لیس من ثلاث جهات :

إحداها : أن عملها قلیل ، حتّی ادّعی أنه لیس بموجود.

الثانیه : أن ذکر خبرها قلیل ، حتی إن الزجاج لم یظفر به فادّعی أنها تعمل فی الاسم خاصه ، وأنّ خبرها مرفوع ، ویرده قوله :

394- تعزّ فلا شیء علی الأرض باقیا***ولا وزر ممّا قضی الله واقیا [ص 240]

وأما قوله :

395- نصرتک إذ لا صاحب غیر خاذل ***فبوّثت حصنا بالکماه حصینا

[شماره صفحه واقعی : 266]

ص: 764

فلا دلیل فیه کما توهّم بعضهم ؛ لاحتمال أن یکون الخبر محذوفا و «غیر» استثناء».

الثالثه : أنها لا تعمل إلا فی النکرات ، خلافا لابن جنی وابن الشجری ، وعلی ظاهر قولهما جاء قول النابغه :

396- وحلّت سواد القلب لا أنا باغیا***سواها ، ولا عن حبّها متراخیا

وعلیه بنی المتنبی قوله :

397- إذا الجود لم یرزق خلاصا من الأذی ***فلا الحمد مکسوبا ولا المال باقیا

تنبیه - إذا قیل «لا رجل فی الدار» بالفتح تعین کونها نافیه للجنس ویقال فی توکیده «بل امرأه (1)» وإن قیل بالرفع تعین کونها عامله عمل لیس ، وأمتنع أن تکون مهمله ، وإلا تکررت کما سیأتی ، واحتمل أن تکون لنفی الجنس وأن تکون لنفی الوحده ، ویقال فی توکیده علی الأول «بل امرأه» وعلی الثانی «بل رجلان ، أو رجال».

وغلط کثیر من الناس ؛ فزعموا أن العامله عمل لیس لا تکون إلا نافیه للوحده لا غیر ، ویرد علیهم نحو قوله :

*تعزّ فلا شیء علی الأرض باقیا*

البیت ... [394]

وإذا قیل «لا رجل ولا امرأه فی الدار» برفعهما احتمل کون لا الأولی عامله فی الأصل عمل إنّ ثم ألغیت لتکرارها ، فیکون ما بعدها مرفوعا بالابتداء ، وأن تکون عامله عمل لیس ، فیکون ما بعدها مرفوعا بها ، وعلی

[شماره صفحه واقعی : 267]

ص: 765


1- المراد توکید المعنی الذی دل علیه قولک «لا رجل» ووجهه أن «بل» تفید تقریر فی الذی قبلها وتثبت ضده لما بعدها ، وهذا التقریر هو مراده بالتوکید.

الوجهین فالظرف خبر عن الاسمین إن قدرت لا الثانیه تکرارا للأولی وما بعدها معطوفا ، فإن قدرت الأولی مهمله والثانیه عامله عمل لیس أو بالعکس فالظرف خبر عن أحدهما ، وخبر الآخر محذوف کما فی قولک «زید وعمرو قائم» ولا یکون خبرا عنهما ، لئلا یلزم محذوران : کون الخبر الواحد مرفوعا ومنصوبا ، وتوارد عاملین علی معمول واحد.

وإذا قیل «ما فیها من زیت ولا مصابیح» بالفتح - احتمل کون الفتحه بناء مثلها فی «لا رجال» وکونها علامه لتخفض بالعطف ولا مهمله ، فإن قلته بالرفع احتمل کون لا عامله عمل لیس ، وکونها مهمله والرفع بالعطف علی المحل.

فأما قوله تعالی (وَما یَعْزُبُ عَنْ رَبِّکَ مِنْ مِثْقالِ ذَرَّهٍ فِی الْأَرْضِ وَلا فِی السَّماءِ وَلا أَصْغَرَ مِنْ ذلِکَ وَلا أَکْبَرَ) فظاهر الأمر جواز کون أصغر وأکبر معطوفین علی لفظ مثقال أو علی محله ، وجواز کون لامع الفتح تبرئه ، ومع الرفع مهمله أو عامله عمل لیس ، ویقوّی العطف أنه لم یقرأ فی سوره سبأ فی قوله سبحانه وتعالی (عالِمِ الْغَیْبِ لا یَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقالُ ذَرَّهٍ) الآیه إلا بالرفع لما لم یوحد الخفض فی لفظ مثقال ، ولکن یشکل علیه أنه یفید ثبوت العزوب عند ثبوت الکتاب ، کما أنک إذا قلت «ما مررت برجل إلا فی الدّار» کان إخبارا بثبوت مرورک برجل فی الدار ، وإذا امتنع هذا تعیّن [أن] الوقف علی (فِی السَّماءِ) وأن ما بعدها مستأنف ، وإذا ثبت ذلک فی سوره یونس قلنا به فی سوره سبأ وأن الوقف علی (الْأَرْضِ) وأنه إنما لم یجیء فیه الفتح اتباعا للنقل ، وجوز بعضهم العطف فیهما علی أن لا یکون معنی یعزب یخفی ، بل یخرج إلی الوجود.

[شماره صفحه واقعی : 268]

ص: 766

الوجه الثالث : أن تکون عاطفه ، ولها ثلاثه شروط ، أحدها : أن یتقدمها إثبات کجاء زید لا عمرو ، أو أمر کاضرب زیدا لا عمرا ، قال سیبویه : أو نداء نحو یا ابن أخی لا ابن عمی ، وزعم ابن سعدان أن هذا لیس من کلامهم. الثانی : أن لا تقترن بعاطف ، فإذا قیل «جاءنی زید لا بل عمرو» فالعاطف بل ، ولا ردّ لما قبلها ، ولیست عاطفه ، وإذا قلت «ما جاءنی زید ولا عمرو» فالعاطف الواو ، ولا توکید للنفی ، وفی هذا المثال مانع آخر من العطف بلا ، وهو تقدم النفی ، وقد اجتمعا أیضا فی (وَلَا الضَّالِّینَ) والثالث : أن یتعاند متعاطفاها ، فلا یجوز «جاءنی رجل لا زید» لأنه یصدق علی زید اسم الرجل ، بخلاف «جاءنی رجل لا امرأه» ولا یمتنع العطف بها علی معمول الفعل الماضی خلافا للزجاجی ، أجاز «یقوم زید لا عمرو» ومنع «قام زید لا عمرو» وما منعه مسموع ، فمنعه مدفوع ، قال امرؤ القیس :

398- کأن دثارا حلّقت بلبونه ***عقاب تنوفی لا عقاب القواعل

دثار : اسم راع ، وحلقت : ذهبت ، واللّبون : نوق ذوات لبن ، وتنوفی : جبل عال ، والقواعل : جبال صغار ، وقوله إن العامل مقدّر بعد العاطف ، ولا یقال «لا قام عمرو» إلا علی الدعاء مردود بأنه لو توقفت صحه العطف علی صحه تقدیر العامل بعد العاطف لامتنع «لیس زید قائما ولا قاعدا».

الوجه الرابع : أن تکون جوابا مناقضا لنعم ، وهذه تحذف الجمل بعدها کثیرا ، یقال «أجاءک زید؟» فتقول «لا» والأصل : لا لم یجیء.

والخامس : أن تکون علی غیر ذلک ، فإن کان ما بعدها جمله اسمیه صدرها معرفه أو نکره ولم تعمل فیها ، أو فعلا ماضیا لفظا وتقدیرا ، وجب تکرارها.

[شماره صفحه واقعی : 269]

ص: 767

مثال المعرفه (لَا الشَّمْسُ یَنْبَغِی لَها أَنْ تُدْرِکَ الْقَمَرَ ، وَلَا اللَّیْلُ سابِقُ النَّهارِ) وإنما لم تکرر فی «لا نولک أن تفعل» لأنه بمعنی لا ینبغی لک ، فحملوه علی ما هو بمعناه ، کما فتحوا فی «یذر» حملا علی «یدع (1)» لأنهما بمعنی ، ولو لا أن الأصل فی یذر الکسر لما حذفت الواو کما لم تحذف فی یوجل ومثال النکره التی لم تعمل فیها لا (لا فِیها غَوْلٌ وَلا هُمْ عَنْها یُنْزَفُونَ) فالتکرار هنا واجب ، بخلافه فی (لا لَغْوٌ فِیها وَلا تَأْثِیمٌ).

ومثال الفعل الماضی (فَلا صَدَّقَ وَلا صَلَّی) وفی الحدیث «فإنّ المنبتّ لا أرضا قطع ولا ظهرا أبقی» وقول الهذلی : کیف أغرم من لا شرب ولا أکل ، ولا نطق ولا استهلّ ، وإنما ترک التکرار فی «لا شلّت یداک» و «لا فضّ الله فاک» وقوله :

399- [ألا یا اسلمی یا دارمیّ علی البلی] ***ولا زال منهلّا بجرعائک القطر

وقوله :

400- لا بارک الله فی الغوانی هل ***یصبحن إلّا لهنّ مطّلب؟

لأن المراد الدعاء ، فالفعل مستقبل فی المعنی ، ومثله فی عدم وجوب التکرار بعدم قصد المضی إلا أنه لیس دعاء قولک «والله لا فعلت کذا» وقول الشاعر :

401- حسب المحبّین فی الدّنیا عذابهم ***تالله لا عذّبتهم بعدها سقر

[شماره صفحه واقعی : 270]

ص: 768


1- أصل الدال فی «یدع مکسوره» ، بدلیل حذف الواو ، وفتحت الدال لأجل حرف الحلق وهو العین ، ومثله یهب ، وحمل «یذر» علی یدع لأن معناهما واحد.

وشذ ترک التکرار فی قوله :

402- لاهمّ إنّ الحارث بن جبله ***زنی علی أبیه ثمّ قتله

وکان فی جاراته لا عهد له ***وأیّ أمر سیّء لا فعله

زنی : بتخفیف النون ، کذا رواه یعقوب ، وأصله زنا بالهمز بمعنی سیّی وروی

بتشدیدها ، والأصل زنی بامرأه أبیه ، فحذف المضاف وأناب علی عن الباء ، وقال أبو خراش الهذلی وهو یطوف بالبیت :

403- إن تغفر اللهمّ تغفر جمّا***وأیّ عبد لک لا ألمّا

وأما قوله سبحانه وتعالی (فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَهَ) فإن لا فیه مکرره فی المعنی ؛ لأن المعنی فلا فکّ رقبه ولا أطعم مسکینا ؛ لأن ذلک تفسیر للعقبه ، قاله الزمخشری. وقال الزجاج : إنما جاز لأن (ثُمَّ کانَ مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا) معطوف علیه وداخل فی النفی فکأنه قیل : فلا اقتحم ولا آمن ، انتهی. ولو صح لجاز «لا أکل زید وشرب» وقال بعضهم : لا دعائیه ، دعاء علیه أن لا یفعل خیرا ، وقال آخر : تحضیض ، والأصل فألا اقتحم ، ثم حذفت الهمزه ، وهو ضعیف.

وکذلک یجب تکرارها إذا دخلت علی مفرد خبر أو صفه أو حال نحو «زید لا شاعر ولا کاتب» و «جاء زید لا ضاحکا ولا باکیا» ونحو (إِنَّها بَقَرَهٌ لا فارِضٌ وَلا بِکْرٌ) (وَظِلٍّ مِنْ یَحْمُومٍ لا بارِدٍ وَلا کَرِیمٍ) (وَفاکِهَهٍ کَثِیرَهٍ لا مَقْطُوعَهٍ وَلا مَمْنُوعَهٍ) (مِنْ شَجَرَهٍ مُبارَکَهٍ زَیْتُونَهٍ لا شَرْقِیَّهٍ وَلا غَرْبِیَّهٍ).

وإن کان ما دخلت علیه فعلا مضارعا لم یجب تکرارها نحو (لا یُحِبُّ اللهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ) (قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً) وإذا لم یجب أن تکرر فی «لا نولک أن تفعل» لکون الاسم المعرفه فی تأویل المضارع فأن لا یجب فی المضارع أحقّ.

[شماره صفحه واقعی : 271]

ص: 769

ویتخلّص المضارع بها للاستقبال عند الأکثرین ، وخالفهم ابن مالک ؛ لصحه قولک «جاء زید لا یتکلم» بالاتفاق ، مع الاتفاق علی أن الجمله الحالیه لا تصدّر بدلیل استقبال.

تنبیه - من أقسام «لا» النافیه المعترضه بین الخافض والمخفوض ، نحو «جئت بلا زاد» و «غضبت من لا شیء» وعن الکوفیین أنها اسم ، وأن الجار دخل علیها نفسها ، وأن ما بعدها خفض بالإضافه ، وغیرهم یراها حرفا ، ویسمیها زائده کما یسمون کان فی نحو «زید کان فاضل» زائده وإن کانت مفیده لمعنی وهو المضی والانقطاع ؛ فعلم أنهم قد یریدون بالزائد المعترض بین شیئین متطالبین وإن لم یصحّ أصل المعنی بإسقاطه کما فی مسأله لا فی نحو «غضبت من لا شیء» وکذلک إذا کان یفوت بفواته معنی کما فی مسأله کان ، وکذلک لا المقترنه بالعاطف فی نحو «ما جاءنی زید ولا عمرو» ویسمونها زائده ، ولیست بزائده البته ، ألا تری أنه إذا قیل «ما جاءنی زید وعمرو» احتمل أن المراد نفی مجیء کل منهما علی کل حال ، وأن یراد نفی اجتماعهما فی وقت المجیء ؛ فإذا جیء بلا صار الکلام نصّا فی المعنی الأول ، نعم هی فی قوله سبحانه (وَما یَسْتَوِی الْأَحْیاءُ وَلَا الْأَمْواتُ) لمجرد التوکید ، وکذا إذا قیل «لا یستوی زید ولا عمرو».

تنبیه - اعتراض لا بین الجار والمجرور فی نحو «غضبت من لا شیء» وبین الناصب والمنصوب فی نحو (لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ) وبین الجازم والمجزوم فی نحو (إِلَّا تَفْعَلُوهُ) وتقدّم معمول ما بعدها علیها فی نحو (یَوْمَ یَأْتِی بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمانُها) الآیه دلیل علی أنها لیس لها الصّدر ، بخلاف ما ، اللهم إلا أن تقع فی جواب القسم ؛ فإن الحروف التی یتلقّی بها القسم کلها لها الصّدر ، ولهذا قال سیبویه فی قوله :

[شماره صفحه واقعی : 272]

ص: 770

آلیت حبّ العراق الدّهر أطعمه ***[والحبّ یأکله فی القریه السّوس] [139]

إن التقدیر علی حب العراق ؛ فحذف الخافض ونصب ما بعده بوصول الفعل إلیه ، ولم یجعله من باب «زیدا ضربته» لأن التقدیر لا أطعمه ، وهذه الجمله جواب لآلیت فإن معناه حلفت ، وقیل : لها الصدر مطلقا ، وقیل : لا مطلقا ، والصواب الأول

الثانی من أوجه «لا» أن تکون موضوعه لطلب التّرک ، وتختص بالدخول علی المضارع ، وتقتضی جزمه واستقباله ، سواء کان المطلوب منه مخاطبا نحو (لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَعَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ) أو غائبا نحو (لا یَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْکافِرِینَ أَوْلِیاءَ) أو متکلما نحو «لا أرینّک ههنا» وقوله :

404- لا أعرفن ربربا حورا مدامعها***[مردّفات علی أعجاز أکوار]

وهذا النوع مما أقیم فیه المسبب مقام السبب ، والأصل لا تکن ههنا فأراک ، ومثله فی الأمر (وَلْیَجِدُوا فِیکُمْ غِلْظَهً) أی وأغلظوا علیهم لیجدوا ذلک ، وإنما عدل إلی الأمر بالوجدان تنبیها علی أنه المقصود بالذات (1) ، وأما الإغلاظ فلم یقصد لذاته ، بل لیجدوه ، وعکسه (لا یَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطانُ) أی لا تفتتنوا بفتنه الشیطان.

واختلف فی لا من قوله تعالی (وَاتَّقُوا فِتْنَهً لا تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّهً) علی قولین ؛ أحدهما : أنها ناهیه ، فتکون من هذا ، والأصل لا تتعرضوا للفتنه فتصیبکم ، ثم عدل عن النهی عن التعرض إلی النهی عن الإصابه لأن الإصابه مسببه عن التعرض ، وأسند هذا المسبب إلی فاعله ،

[شماره صفحه واقعی : 273]

ص: 771


1- فی نسخه «المقصود لذاته».

وعلی هذا فالإصابه خاصه بالمتعرضین وتوکید الفعل بالنون واضح لاقترانه بحرف الطلب مثل (وَلا تَحْسَبَنَّ اللهَ غافِلاً) ولکن وقوع الطلب صفه للنکره ممتنع ؛ فوجب إضمار القول ، أی واتقوا فتنه مقولا فیها ذلک ، کما قیل فی قوله :

405- حتّی إذا جنّ الظّلام واختلط***[جاؤا بمذق هل رأیت الذّئب قط]

[ص 585]

الثانی : أنها نافیه ، واختلف القائلون بذلک علی قولین ؛ أحدهما : أن الجمله صفه لفتنه ، ولا حاجه إلی إضمار قول ؛ لأن الجمله خبریه ، وعلی هذا فیکون دخول النون شاذا ، مثله فی قوله : ».

406- فلا الجاره الدّنیا بها تلحینّها***[ولا الضّیف عنها إن أناح محوّل]

بل هو فی الآیه أسهل ؛ لعدم الفصل ، وهو فیهما سماعی ، والذی جوزه تشبیه لا النافیه بلا الناهیه ، وعلی هذا الوجه تکون الإصابه عامه للظالم وغیره ، لا خاصه بالظالمین کما ذکره للزمخشری ؛ لأنها قد وصفت بأنها لا تصیب الظالمین خاصه ، فکیف تکون مع هذا خاصه بهم؟ والثانی أن الفعل جواب الأمر ، وعلی هذا فیکون التوکید أیضا خارجا عن القیاس شاذا ، وممن ذکر هذا الوجه الزمخشری ، وهو فاسد ؛ لأن المعنی حینئذ فإنکم إن تتقوها لا تصیب الذین ظلموا منکم خاصه ، وقوله إن التقدیر إن أصابتکم لا تصیب الظالم خاصه مردود ؛ لأن الشرط إنما یقدر من جنس الأمر ، لا من جنس الجواب ، ألا تری أنک تقدر فی «ائتنی أکرمک» إن تأتنی أکرمک ، نعم یصح الجواب فی قوله (ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ) الآیه ؛ إذ یصح : إن تدخلوا لا یحطمنکم ، ویصح أیضا النهی علی حد «لا أرینّک ههنا» وأما الوصف فیأتی مکانه هنا أن تکون الجمله حالا ، أی ادخلوها غیر محطومین ، والتوکید بالنون

[شماره صفحه واقعی : 274]

ص: 772

علی هذا الوجه وعلی الوجه الأول سماعی ، وعلی النهی قیاسی.

ولا فرق فی اقتضاء لا الطلبیه للجزم بین کونها مفیده للنهی سواء کان للتحریم کما تقدم ، أو للتنزیه نحو (وَلا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَیْنَکُمْ) وکونها للدعاء کقوله تعالی (رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا) وقول الشاعر :

407- یقولون لا تبعدوهم یدفنوننی ***وأین مکان البعد إلّا مکانیا؟

وقول الآخر :

408- فلا تشلل ید فتکت بعمرو***فإنّک لن تذلّ ولن تضاما

ویحتمل النهی والدعاء قول الفرزدق :

409- إذا ما خرجنا من دمشق فلا نعد***لها أبدا ما دام فیها الجراضم

أی العظیم البطن ، وکونها للالتماس کقولک لنظیرک غیر مستعل علیه

«لا تفعل کذا» وکذا الحکم إذا خرجت عن الطلب إلی غیره کالتهدید فی قولک لولدک أو عبدک «لا تطعنی».

ولیس أصل «لا» التی یجزم الفعل بعدها لام الأمر فزیدت علیها ألف خلافا لبعضهم ، ولا هی النافیه والجزم بلام [أمر] مقدره خلافا للسهیلی.

والثالث : لا الزائده الداخله فی الکلام لمجرد تقویته وتوکیده ، نحو (ما مَنَعَکَ إِذْ رَأَیْتَهُمْ ضَلُّوا أَلَّا تَتَّبِعَنِ) (ما مَنَعَکَ أَلَّا تَسْجُدَ) ویوضحه الآیه الأخری (ما مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ) ومنه (لِئَلَّا یَعْلَمَ أَهْلُ الْکِتابِ) أی لیعلموا ، وقوله :

410- وتلحیننی فی اللهو أن لا أحبّه ***وللهو داع دائب غیر غافل (1)

[شماره صفحه واقعی : 275]

ص: 773


1- وقع البیت رقم 410 فی النسخه التی شرح علیها الدسوقی متأخرا عن 411

وقوله :

411- أبی جوده لا البخل واستعجلت به ***نعم من فتی لا یمنع الجود قاتله

وذلک فی روایه من نصب البخل ؛ فأما من خفض فلا حینئذ اسم مضاف ؛ لأنه أرید به اللفظ. وشرح هذا المعنی أن کلمه «لا» تکون للبخل ، وتکون للکرم ، وذلک أنها إذا وقعت بعد قول القائل أعطنی أو هل تعطینی کانت للبخل ، فإن وقعت بعد قوله أتمنعنی عطاءک أو أتحرمنی نوالک کانت للکرم ، وقیل : هی غیر زائده أیضا فی روایه النصب ، وذلک علی أن تجعل اسما مفعولا ، والبخل بدلا منها ، قاله الزجاج ، وقال آخر : لا مفعول به ، والبخل مفعول لأجله ، أی کراهیه البخل مثل (یُبَیِّنُ اللهُ لَکُمْ أَنْ تَضِلُّوا) أی کراهیه أن تضلوا ، وقال أبو علی فی الحجه : قال أبو الحسن : فسّرته العرب أبی جوده البخل ، وجعلوا لا حشوا ، اه.

وکما اختلف فی لا فی هذا البیت أنافیه أم زائده کذلک اختلف فیها فی مواضع من التنزیل ؛ أحدها : قوله تعالی (لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَهِ) فقیل : هی نافیه ، واختلف هؤلاء فی منفیها علی قولین ؛ أحدهما : أنه شیء تقدم ، وهو ما حکی عنهم کثیرا من إنکار البعث ، فقیل لهم : لیس الأمر کذلک ثم استؤنف القسم ، قالوا : وإنما صح ذلک لأن القرآن کله کالسوره الواحده ، ولهذا یذکر الشیء فی سوره وجوابه فی سوره أخری ، نحو (وَقالُوا یا أَیُّهَا الَّذِی نُزِّلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ إِنَّکَ لَمَجْنُونٌ) وجوابه (ما أَنْتَ بِنِعْمَهِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ) والثانی : أن منفیها أقسم ، وذلک علی أن یکون إخبارا لا إنشاء ، واختاره الزمخشری ، قال : والمعنی فی ذلک أنه لا یقسم بالشیء إلا إعظاما له ؛ بدلیل (فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ وَإِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِیمٌ) فکأنه قیل : إن إعظامه بالإقسام به کلا إعظام ، أی أنه یستحق إعظاما فوق ذلک ، وقیل : هی زائده. واختلف

[شماره صفحه واقعی : 276]

ص: 774

هؤلاء فی فائدتها علی قولین ؛ أحدهما : أنها زیدت توطئه وتمهیدا لنفی الجواب ، والتقدیر لا أقسم بیوم القیامه لا یترکون سدی ، ومثله (فَلا وَرَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ) ، وقوله :

412- فلا وأبیک ابنه العامریّ ***لا یدّعی القوم أنّی أفرّ

ورد بقوله تعالی : (لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ) الآیات ؛ فإن جوابه مثبت وهو (لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی کَبَدٍ) ومثله (فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ) الآیه ، والثانی : أنها زیدت لمجرد التوکید وتقویه الکلام ، کما فی (لِئَلَّا یَعْلَمَ أَهْلُ الْکِتابِ) ورد بأنها لا تزاد لذلک صدرا ، بل حشوا ، کما أن زیاده ما وکان کذلک نحو (فَبِما رَحْمَهٍ مِنَ اللهِ) (أَیْنَما تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ) ونحو «زید کان فاضل» وذلک لأن زیاده الشیء تفید اطراحه ، وکونه أول الکلام یفید الاعتناء به ، قالوا : ولهذا نقول بزیادتها فی نحو (فَلا أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشارِقِ وَالْمَغارِبِ) (فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ) لوقوعها بین الفاء ومعطوفها ، بخلاف هذه ، وأجاب أبو علی مما تقدم من أن القرآن کالسوره الواحده.

الموضع الثانی : قوله تعالی (قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ أَلَّا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً) فقیل : إن لا نافیه ، وقیل : ناهیه ، وقیل : زائده ، والجمیع محتمل.

وحاصل القول فی الآیه أن (ما) خبریه بمعنی الذی منصوبه بأتل ، و (حَرَّمَ رَبُّکُمْ) صله ، و (عَلَیْکُمْ) متعلقه بحرّم ، هذا هو الظاهر ، وأجاز الزجّاج کون (ما) استفهامیه منصوبه بحرّم ، والجمله محکیه بأتل ؛ لأنه بمعنی أقول ، ویجوز أن یعلّق علیکم بأتل ، ومن رجح إعمال أول المتنازعین - وهم الکوفیون - رجّحه علی تعلقه بحرّم ، وفی أن وما بعدها أوجه :

[شماره صفحه واقعی : 277]

ص: 775

أحدها : أن یکونا فی موضع نصب بدلا من (ما) ، وذلک علی أنها موصوله لا استفهامیه ؛ إذ لم یقترن البدل بهمزه الاستفهام.

الثانی : أن یکونا فی موضع رفع خبرا لهو محذوفا.

أجازهما بعض المعربین. وعلیهما فلا زائده ، قاله ابن الشجری ، والصواب أنها نافیه علی الأول ، وزائده علی الثانی.

والثالث : أن یکون الأصل أبین لکم ذلک لئلا تشرکوا ، وذلک لأنهم إذا حرّم علیهم رؤساؤهم ما أحلّه الله سبحانه وتعالی فأطاعوهم أشرکوا ؛ لأنهم جعلوا غیر الله بمنزلته.

والرابع : أن الأصل أوصیکم بأن لا تشرکوا ، بدلیل أنّ (وَبِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً) معناه وأوصیکم بالوالدین ، وأن فی آخر الآیه (ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ) وعلی هذین الوجهین فحذفت الجمله وحرف الجر.

والخامس : أن التقدیر أتل علیکم أن لا تشرکوا ، فحذف مدلولا علیه بما تقدم ، وأجاز هذه الأوجه الثلاثه الزجاج.

والسادس : أن الکلام تمّ عند (حَرَّمَ رَبُّکُمْ) ثم ابتدیء : علیکم أن لا تشرکوا ، وأن تحسنوا بالوالدین إحسانا ، وأن لا تقتلوا ، ولا تقربوا ؛ فعلیکم علی هذا اسم فعل بمعنی الزموا.

و «أن» فی الأوجه السته مصدریه ، و «لا» فی الأوجه الأربعه الأخیره نافیه.

والسابع : أن «أن» مفسره بمعنی أی ، ولا : ناهیه ، والفعل مجزوم لا

[شماره صفحه واقعی : 278]

ص: 776

منصوب ، وکأنه قیل : أقول لکم لا تشرکوا به شیئا ، وأحسنوا بالوالدین إحسانا ، وهذان الوجهان الأخیران أجازهما ابن الشجری.

الموضع الثالث : قوله سبحانه وتعالی : (وَما یُشْعِرُکُمْ أَنَّها إِذا جاءَتْ لا یُؤْمِنُونَ) فیمن فتح الهمزه ؛ فقال قوم منهم الخلیل والفارسی : لا زائده ، وإلا لکان عذرا للکفار ، وردّه الزجاج بأنها نافیه فی قراءه الکسر ، فیجب ذلک فی قراءه الفتح ، وقیل : نافیه ، واختلف القائلون بذلک ، فقال النحاس : حذف المعطوف ، أی أو أنهم یؤمنون ، وقال الخلیل فی قول [له] آخر : أنّ بمعنی لعلّ مثل «ائت السّوق أنّک تشتری لنا شیئا» ورجّحه الزجاج وقال : إنهم أجمعوا علیه ، وردّه الفارسی فقال : التوقع الذی فی لعلّ ینافیه الحکم بعدم إیمانهم ، یعنی فی قراءه الکسر ، وهذا نظیر ما رجّح به الزجاج کون لا غیر زائده ، وقد انتصروا لقول الخلیل بأن قالوا : یؤیده أن (یُشْعِرُکُمْ) و (یدریکم) بمعنی ، وکثیرا ما تأتی لعلّ بعد فعل الدّرایه نحو (وَما یُدْرِیکَ لَعَلَّهُ یَزَّکَّی) وأن فی مصحف أبیّ (وما أدراکم لعلها) وقال قوم : أنّ مؤکده ، والکلام فیمن حکم بکفرهم وبئس من إیمانهم ، والآیه عذر للمؤمنین ، أی أنکم معذورون لأنکم لا تعلمون ما سبق لهم من القضاء (1) من أنهم لا یؤمنون حینئذ ، ونظیره (إِنَّ الَّذِینَ حَقَّتْ عَلَیْهِمْ کَلِمَتُ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ وَلَوْ جاءَتْهُمْ کُلُّ آیَهٍ) وقیل : التقدیر لأنهم ، واللام متعلقه بمحذوف ، أی لأنهم لا یؤمنون امتنعنا من الإتیان بها ، ونظیره (وَما مَنَعَنا أَنْ نُرْسِلَ بِالْآیاتِ إِلَّا أَنْ کَذَّبَ بِهَا الْأَوَّلُونَ) واختاره الفارسی.

واعلم أن مفعول (یُشْعِرُکُمْ) الثانی - علی هذا القول ، وعلی القول بأنها

[شماره صفحه واقعی : 279]

ص: 777


1- فی نسخه «ما سیق لهم به القضاء - إلخ».

بمعنی لعل - محذوف ، أی إیمانهم ، وعلی بقیه الأقوال أنّ وصلتها.

الموضع الرابع : (وَحَرامٌ عَلی قَرْیَهٍ أَهْلَکْناها أَنَّهُمْ لا یَرْجِعُونَ) فقیل : لا زائده ، والمعنی ممتنع علی أهل قریه قدرنا إهلاکهم أنهم یرجعون عن الکفر إلی قیام الساعه ، وعلی هذا فحرام خبر مقدم وجوبا ؛ لأن المخبر عنه أن وصلتها ، ومثله (وَآیَهٌ لَهُمْ أَنَّا حَمَلْنا ذُرِّیَّتَهُمْ) لا مبتدأ وأن وصلتها فاعل أغنی عن الخبر کما جوزه أبو البقاء ؛ لأنه لیس بوصف صریح ، ولأنه لم یعتمد علی نفی ولا استفهام ، وقیل : لا نافیه ، والإعراب إمّا علی ما تقدم ، والمعنی ممتنع علیهم أنهم لا یرجعون إلی الآخره ، وإما علی أن حرام مبتدأ حذف خبره ، أی قبول أعمالهم ، وابتدیء بالنکره لتقییدها بالمعمول ، وإما علی أنه خبر لمبتدأ محذوف ، أی والعمل الصالح حرام علیهم ، وعلی الوجهین فأنّهم لا یرجعون تعلیل علی إضمار اللام ، والمعنی لا یرجعون عما هم فیه ، ودلیل المحذوف ما تقدم من قوله تعالی : (فَمَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلا کُفْرانَ لِسَعْیِهِ) ویؤیدهما تمام الکلام قبل مجیء أن فی قراءه بعضهم بالکسر.

الموضع الخامس : (ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُؤْتِیَهُ اللهُ الْکِتابَ وَالْحُکْمَ وَالنُّبُوَّهَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِباداً لِی مِنْ دُونِ اللهِ ، وَلکِنْ کُونُوا رَبَّانِیِّینَ بِما کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتابَ وَبِما کُنْتُمْ تَدْرُسُونَ ، وَلا یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِکَهَ وَالنَّبِیِّینَ أَرْباباً) قریء فی السبعه برفع (یَأْمُرَکُمْ) ونصبه ، فمن رفعه قطعه عما قبله ، وفاعله ضمیره تعالی أو ضمیر الرسول ، ویؤید الاستئناف قراءه بعضهم (ولن یأمرکم) و (لا) علی هذه القراءه نافیه لا غیر ، ومن نصبه فهو معطوف علی (یُؤْتِیَهُ) کما أن (یَقُولَ) کذلک ، و (لا) علی هذه زائده مؤکّده لمعنی النفی السابق ، وقیل : علی (یَقُولَ) ولم یذکر الزمخشری غیره ، ثم جوز فی (لا) وجهین ، أحدهما : الزیاده ، فالمعنی ما کان لبشر أن ینصبه الله للدعاء إلی

[شماره صفحه واقعی : 280]

ص: 778

عبادته وترک الأنداد ، ثم یأمر الناس بأن یکونوا عبادا له ویأمرکم أن تتخذوا الملائکه والنبیین أربابا ، والثانی : أن تکون غیر زائده ، ووجّهه بأن النبیّ علیه الصلاه والسّلام کان ینهی قریشا عن عباده الملائکه ، وأهل الکتاب عن عباده عزیز وعیسی ، فلما قالوا له : أنتخذک ربا؟ قیل لهم : ما کان لبشر أن یستنبئه الله ثم یأمر الناس بعبادته وینهاهم عن عباده الملائکه والأنبیاء ، هذا ملخص کلامه ، وإنما فسر لا یأمر بینهی لأنها حالته علیه الصلاه والسّلام ، وإلا فانتفاء الأمر أعمّ من النهی والسکوت ، والمراد الأول وهی الحاله التی یکون بها البشر متناقضا ؛ لأن نهیه عن عبادتهم لکونهم مخلوقین لا یستحقون أن یعبدوا ، وهو شریکهم فی کونه مخلوقا ، فکیف یأمرهم بعبادته؟ والخطاب فی (وَلا یَأْمُرَکُمْ) علی القراءتین التفات.

تنبیه - قرأ جماعه (واتقوا فتنه لتصیبن الذین ظلموا) وخرجها أبو الفتح علی حذف ألف (لا) تخفیفا ، کما قالوا «أم والله» ولم یجمع بین القراءتین بأن تقدر لا فی قراءه الجماعه زائده ؛ لأن التوکید بالنون یأبی ذلک.

«لَاتَ»

: اختلف فیها فی أمرین :

أحدهما : فی حقیقتها ، وفی ذلک ثلاثه مذاهب :

أحدها : أنها کلمه واحده فعل ماض ، ثم اختلف هؤلاء علی قولین ؛ أحدهما : أنها فی الأصل بمعنی نقص من قوله تعالی (لا یَلِتْکُمْ مِنْ أَعْمالِکُمْ شَیْئاً) فإنه یقال : لات یلیت ، کما یقال : ألت بألت ، وقد قریء بهما ، ثم استعملت للنفی کما أن قلّ کذلک ، قاله أبو ذر الخشنی. والثانی : أن أصلها لیس بکسر الیاء ، فقلبت الیاء ألفا لتحرکها وانفتاح ما قبلها ، وأبدلت السین تاء.

[شماره صفحه واقعی : 281]

ص: 779

والمذهب الثانی : أنها کلمتان : لا النافیه ، والتاء لتأنیث اللفظه کما فی قمّت وربّت ، وإنما وجب تحریکها لالتقاء الساکنین ، قاله الجمهور.

والثالث : أنها کلمه وبعض کلمه ، وذلک أنها لا النافیه والتاء زائده فی أول الحین ، قاله أبو عبیده وان الطراوه.

واستدل أبو عبیده بأنه وجدها فی الإمام - وهو مصحف عثمان رضی الله عنه - مخلطه بحین فی الخط ، ولا دلیل فیه ، فکم فی خط المصحف من أشیاء خارجه عن القیاس؟.

ویشهد للجمهور أنه یوقف علیها بالتاء والهاء ، وأنها رسمت منفصله عن الحین ، وأن التاء قد تکسر علی أصل حرکه التقاء الساکنین ، وهو معنی قول الزمخشری «وقریء بالکسر علی البناء کجیر» اه ، ولو کانت فعلا ماضیا لم یکن للکسر وجه.

الأمر الثانی : فی عملها ، وفی ذلک أیضا ثلاثه مذاهب :

أحدها : أنها لا تعمل شیئا ؛ فإن ولیها مرفوع فمبتدأ حذف خبره ، أو منصوب فمفعول لفعل محذوف ، وهذا قول للأخفش ، والتقدیر عنده فی الآیه لا أری حین مناص ، وعلی قراءه الرفع ولا حین مناص کائن لهم.

والثانی : أنها تعمل عمل إنّ ؛ فتنصب الاسم وترفع الخبر ، وهذا قول آخر للأخفش.

والثالث : أنها تعمل عمل لیس ، وهو قول الجمهور.

وعلی کل قول فلا یذکر بعدها إلا أحد المعمولین ، والغالب أن یکون المحذوف هو المرفوع.

[شماره صفحه واقعی : 282]

ص: 780

واختلف فی معمولها ؛ فنص الفراء علی أنها لا تعمل إلا فی لفظه الحین ، وهو ظاهر قول سیبویه ، وذهب الفارسی وجماعه إلی أنها تعمل فی الحین وفیما رادفه ، قال الزمخشری : زیدت التاء علی لا ، وخصّت بنفی الأحیان.

تنبیه - قریء (وَلاتَ حِینَ مَناصٍ) بخفض الحین ، فزعم الفراء أن لات تستعمل حرفا جارا لأسماء الزمان خاصه کما أن مذ ومنذ کذلک ، وأنشد :

413- طلبوا صلحا ولات أوان ***[فأجبنا أن لات حین بقاء] [ص 681]

وأجیب عن البیت بجوابین ، أحدهما : أنه علی إضمار من الاستغراقیه ، ونظیره فی بقاء عمل الجار مع حذفه وزیادته قوله :

ألا رجل جزاه الله خیرا***[یدلّ علی محصّله تبیت] [103]

فیمن رواه بجر رجل ، والثانی : أن الأصل «ولات أوان صلح» ثم بنی المضاف لقطعه عن الإضافه ، وکان بناؤه علی الکسر لشبهه بنزال وزنا ، أو لأنه قدر بناؤه علی السکون ثم کسر علی أصل التقاء الساکنین کأمس ، وجیر ، ونوّن للضروره ، وقال لزمخشری : للتعویض کیومئذ ، ولو کان کما زعم لأعرب لأن العوض ینزل منزله المعوض منه ، وعن القراءه بالجواب الأول وهو واضح ، وبالثانی وتوجیهه أن الأصل (حین مناصهم) ثم نزل قطع المضاف إلیه من مناص منزله قطعه من حین لاتحاد المضاف والمضاف إلیه ، قاله الزمخشری ، وجعل التنوین عوضا عن المضاف إلیه ، ثم بنی الحین لإضافته إلی غیر متمکن ، اه والأولی

[شماره صفحه واقعی : 283]

ص: 781

أن یقال : إن التنزیل المذکور اقتضی بتاء الحین ابتداء ، وإن المناص معرب وإن کان قد قطع عن الإضافه بالحقیقه لکنه لیس بزمان ؛ فهو ککل وبعض.

«لَوْ»

علی خمسه أوجه :

أحدها : لو المستعمله فی نحو «لو جاءنی لأکرمته» وهذه تفید ثلاثه أمور :

أحدها : الشرطیه ، أعنی عقد السببیه والمسببیّه بین الجملتین بعدها.

والثانی : تقیید الشرطیه بالزمن الماضی ، وبهذا الوجه وما یذکر بعده فارقت إن ، فإنّ تلک لعقد السببیه والمسببیه فی المستقبل ، ولهذا قالوا : الشرط بإن سابق علی الشرط باو ، وذلک لأن الزمن المستقبل سابق علی الزمن الماضی ، عکس ما یتوهم المبتدئون ، ألا تری أنک تقول «إن جئتنی غدا أکرمتک» فإذا انقضی الغد ولم یجیء قلت «لو جئتنی [أمس] أکرمتک».

الثالث الامتناع ، وقد اختلف النحاه فی إفادتها له ، وکیفیه إفادتها إیاه علی ثلاثه أقوال :

أحدها : أنها لا تفیده بوجه ، وهو قول الشّلوبین ، زعم أنها لا تدل علی امتناع الشرط ، ولا علی امتناع الجواب ، بل علی التعلیق فی الماضی ، کما دلت إن علی التعلیق فی المستقبل ، ولم تدلّ بالإجماع علی امتناع ولا ثبوت ، وتبعه علی هذا القول ابن هشام الخضراوی.

وهذا الذی قالاه کانکار الضروریات ؛ إذ فهم الامتناع منها کالبدیهی ، فإنّ کل من سمع «لو فعل» فهم عدم وقوع الفعل من غیر تردد ، ولهذا یصح فی کل موضع استعملت فیه أن تعقبه بحرف الاستدراک داخلا علی فعل الشرط منفیا لفظا أو معنی ، تقول «لو جاءنی أکرمته ، ولکنه لم یجیء» ومنه قوله :

[شماره صفحه واقعی : 284]

ص: 782

414- ولو أنّ ما أسعی لأدنی معیشه***کفانی - ولم أطلب قلیل - من المال [ص 508]

ولکنّما أسعی لمجد مؤثّل

وقد یدرک المجد المؤثّل أمثالی [ص 269]

وقوله :

415- فلو کان حمد یخلد النّاس لم تمت ***ولکنّ حمد النّاس لیس بمخلد

ومنه قوله تعالی (وَلَوْ شِئْنا لَآتَیْنا کُلَّ نَفْسٍ هُداها ، وَلکِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّی لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ) أی : ولکن لم أشأ ذلک فحق القول منی ، وقوله تعالی :

(وَلَوْ أَراکَهُمْ کَثِیراً لَفَشِلْتُمْ وَلَتَنازَعْتُمْ فِی الْأَمْرِ وَلکِنَّ اللهَ سَلَّمَ) أی فلم یریکموهم کذلک ، وقول الحماسی :

لو کنت من مازن لم تستبح إبلی ***بنو اللّقیطه من ذهل بن شیبانا [20]

ثم قال :

لکنّ قومی وإن کانوا ذوی عدد***لیسوا من الشرّ فی شیء وإن هانا

إذ المعنی لکننی لست من مازن ، بل من قوم لیسوا فی شیء من الشر وإن هان وإن کانوا ذوی عدد.

فهذه المواضع ونحوها بمنزله قوله تعالی (وَما کَفَرَ سُلَیْمانُ وَلکِنَّ الشَّیاطِینَ کَفَرُوا) (فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلکِنَّ اللهَ قَتَلَهُمْ) (وَما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَلکِنَّ اللهَ رَمی).

والثانی : أنها تفید امتناع الشرط وامتناع الجواب جمیعا ، وهذا هو القول الجاری علی ألسنه المعربین ، ونص علیه جماعه من النحویین ، وهو باطل

[شماره صفحه واقعی : 285]

ص: 783

بمواضع کثیره ، منها قوله تعالی (وَلَوْ أَنَّنا نَزَّلْنا إِلَیْهِمُ الْمَلائِکَهَ وَکَلَّمَهُمُ الْمَوْتی وَحَشَرْنا عَلَیْهِمْ کُلَّ شَیْءٍ قُبُلاً ما کانُوا لِیُؤْمِنُوا) (وَلَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَهٍ أَقْلامٌ وَالْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَهُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ کَلِماتُ اللهِ) وقول عمر رضی الله عنه «نعم العبد صهیب ، لو لم یخف الله لم یعصه» وبیانه أن کل شیء امتنع ثبت نقیضه ، فإذا امتنع ما قام ثبت قام ، وبالعکس ، وعلی هذا فیلزم علی هذا القول فی الآیه الأولی ثبوت إیمانهم مع عدم نزول الملائکه وتکلیم الموتی لهم وحشر کل شیء علیهم ، وفی الثانیه نفاد الکلمات مع عدم کون کل ما فی الأرض من شجره أقلاما تکتب الکلمات وکون البحر الأعظم بمنزله الدواه وکون السبعه الأبحر مملوءه مدادا وهی تمد ذلک البحر ، ویلزم فی الأثر ثبوت المعصیه مع ثبوت الخوف ، وکلّ ذلک عکس المراد.

والثالث : أنها تفید امتناع الشرط خاصه ، ولا دلاله لها علی امتناع الجواب ولا علی ثبوته ، ولکنه إن کان مساویا للشرط فی العموم کما فی قولک «لو کانت الشّمس طالعه کان النّهار موجودا» لزم انتفاؤه ؛ لأنه یلزم من انتفاء السبب المساوی انتفاء مسببه ، وإن کان أعم کما فی قولک «لو کانت الشّمس طالعه کان الضّوء موجودا» فلا یلزم انتفاؤه ، وإنما یلزم انتفاء القدر المساوی منه للشرط ، وهذا قول المحققین.

ویتلخص علی هذا أن یقال : إن «لو» تدل علی ثلاثه أمور : عقد السببیه والمسببیه ، وکونهما فی الماضی ، وامتناع السبب ، ثم تاره یعقل بین الجزأین ارتباط مناسب وتاره لا یعقل.

فالنوع الأول علی ثلاثه أقسام : ما یوجب فیه الشرع أو العقل انحصار مسببیه الثانی فی سببیه الأول نحو (وَلَوْ شِئْنا لَرَفَعْناهُ بِها) ونحو «لو کانت الشّمس طالعه

[شماره صفحه واقعی : 286]

ص: 784

کان النّهار موجودا» وهذا یلزم فیه من امتناع الأول امتناع الثانی قطعا وما وجب أحدهما فیه عدم الانحصار المذکور نحو «لو نام لانتقض وضوءه» ونحو «لو کانت الشّمس طالعه کان الضّوء موجودا» وهذا لا یلزم فیه من امتناع الأول امتناع الثانی کما قدمنا ، وما یجوّز فیه العقل ذلک نحو «لو جاءنی أکرمته» فإن العقل یجوز انحصار سبب الإکرام فی المجیء ، ویرجحه أن ذلک هو الظاهر من ترتیب الثانی علی الأول ، وأنه المتبادر إلی الذهن ، واستصحاب الأصل ، وهذا النوع یدل فیه العقل علی انتفاء المسبب المساوی لانتفاء السبب ، لا علی الانتفاء مطلقا ، ویدل الاستعمال والعرف علی الانتفاء المطلق.

والنوع الثانی قسمان ؛ أحدهما : ما یراد فیه تقریر الجواب وجد الشرط أو فقد ، ولکنه مع فقده أولی ، وذلک کالأثر عن عمر ؛ فإنه یدلّ علی تقریر عدم العصیان علی کل حال ، وعلی أن انتفاء المعصیه مع ثبوت الخوف أولی ، وإنما لم تدل علی انتفاء الجواب لأمرین ؛ أحدهما : أن دلالتها علی ذلک إنما هو من باب مفهوم المخالفه ، وفی هذا الأثر دلّ مفهوم الموافقه علی عدم المعصیه ، لأنه إذا انتفت المعصیه عند عدم الخوف فعند الخوف أولی ، وإذا تعارض هذان المفهومان قدّم مفهوم الموافقه ، الثانی : أنه لما فقدت المناسبه انتفت العلیّه ، فلم یجعل عدم الخوف عله عدم المعصیه ، فعلمنا أن عدم المعصیه معلل بأمر آخر ، وهو الحیاء والمهابه والإجلال والإعظام ، وذلک مستمرّ مع الخوف ، فیکون عدم المعصیه عند عدم الخوف مستندا إلی ذلک السبب وحده ، وعند الخوف مستندا إلیه فقط أو إلیه وإلی الخوف معا ، وعلی ذلک تتخرج آیه لقمان ؛ لأن العقل یجزم بأن الکلمات إذا لم تنفد مع کثره هذه الأمور فلأن لا تنفد مع قلتها وعدم بعضها أولی ، وکذا (وَلَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجابُوا لَکُمْ) لأن عدم الاستجابه عند عدم السماع أولی ، وکذا (وَلَوْ

[شماره صفحه واقعی : 287]

ص: 785

أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوْا) فإن التولی عند عدم الإسماع أولی ، وکذا (لَوْ أَنْتُمْ تَمْلِکُونَ خَزائِنَ رَحْمَهِ رَبِّی إِذاً لَأَمْسَکْتُمْ خَشْیَهَ الْإِنْفاقِ) فإن الإمساک عند عدم ذلک أولی.

والثانی : أن یکون الجواب مقررا علی کل حال من غیر تعرض لأولویه نحو (وَلَوْ رُدُّوا لَعادُوا) فهذا وأمثاله یعرف ثبوته بعله أخری مستمره علی التقدیرین ، والمقصود فی هذا القسم تحقیق ثبوت الثانی ، وأما الامتناع فی الأول فإنه وإن کان حاصلا لکنه لیس المقصود.

وقد اتضح أن أفسد تفسیر للوقول من قال : حرف امتناع لامتناع ، وأن العباره الجیده قول سیبویه رحمه الله : حرف لما کان سیقع لوقوع غیره ، وقول ابن مالک : حرف یدل علی انتفاء تال ، ویلزم لثبوته ثبوت تالیه ، ولکن قد یقال : إن فی عباره سیبویه إشکالا ونقضا.

فأما الإشکال فإن اللام من قوله «لوقوع غیره» فی الظاهر لام التعلیل ، وذلک فاسد ، فإن عدم نفاد الکلمات لیس معللا بأن ما فی الأرض من شجره أقلام وما بعده ، بل بأن صفاته سبحانه لا نهایه لها ، والإمساک خشیه الإشفاق لیس معللا بملکهم خزائن رحمه الله ، بل بما طبعوا علیه من الشّحّ ، وکذا التولّی وعدم الاستجابه لیس معللین بالسماع ، بل بما هم علیه من العتو والضلال ، وعدم معصیه صهیب لیست معلله بعدم الخوف بل بالمهابه ، والجواب أن تقدر اللام للتوقیت ، مثلها فی (لا یُجَلِّیها لِوَقْتِها إِلَّا هُوَ) أی أن الثانی یثبت عند ثبوت الأول.

وأما النقض فلأنها لا تدلّ علی أنها داله علی امتناع شرطها ، والجواب أنه مفهوم من قوله «ما کان سیقع» فإنه دلیل علی أنه لم یقع.

[شماره صفحه واقعی : 288]

ص: 786

نعم فی عباره ابن مالک نقص ؛ فإنها لا تفید أن اقتضاءها للامتناع فی الماضی ، فإذا قیل «لو حرف یقتضی فی الماضی امتناع ما یلیه واستلزامه لتالیه» کان ذلک أجود العبارات.

تنبیهان : الأول - اشتهر بین الناس السؤال عن معنی الأثر المروی عن عمر رضی الله عنه ، وقد وقع مثله فی حدیث رسول الله صلّی الله علیه (و آله و) سلّم وفی کلام الصدیق رضی الله عنه ؛ وقلّ من یتنبه لهما ؛ فالأول قوله علیه الصلاه والسّلام فی بنت أبی سلمه «إنها لو لم تکن ربیبتی فی حجری ما حلّت لی ، إنّها لابنه أخی من الرّضاعه» فإن حلّها له علیه الصلاه والسّلام منتف [عنه] من جهتین : کونها ربیبته فی حجره ، وکونها ابنه أخیه من الرضاعه ، کما أن معصیه صهیب منتفیه من جهتی المخافه والإجلال ، والثانی قوله رضی الله عنه لما طول فی صلاه الصبح وقیل له کادت الشمس تطلع «لو طلعت ما وجدتنا غافلین» لأن الواقع عدم غفلتهم وعدم طلوعها ، وکل منهما یقتضی أنها لم تجدهم غافلین ؛ أما الأول فواضح ، وأما الثانی فلأنها إذا لم تطلع لم تجدهم البته لا غافلین ولا ذاکرین.

الثانی - لهجت الطلبه بالسؤال عن قوله تعالی (وَلَوْ عَلِمَ اللهُ فِیهِمْ خَیْراً لَأَسْمَعَهُمْ وَلَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوْا وَهُمْ مُعْرِضُونَ) وتوجیهه أن الجملتین یترکب منهما قیاس ، وحینئذ فینتح : لو علم الله فیهم خیرا لتولوا ، وهذا مستحیل ، والجواب من ثلاثه أوجه اثنان یرجعان إلی نفی کونه قیاسا وذلک بإثبات اختلاف الوسط ، أحدهما : أن التقدیر لأسمعهم إسماعا نافعا ، ولو أسمعهم إسماعا غیر نافع لتولوا ، والثانی أن تقدرو لو أسمعهم علی تقدیر عدم علم الخیر فیهم ، والثالث بتقدیر کونه قیاسا متحد الوسط صحیح الإنتاج ، والتقدیر : ولو علم الله فیهم خیرا وقتا ما لتولوا بعد ذلک الوقت.

[شماره صفحه واقعی : 289]

ص: 787

الثانی من أقسام لو : أن تکون حرف شرط فی المستقبل ، إلا أنها لا تجزم ، کقوله :

416- ولو تلتقی أصداؤنا بعد موتنا***ومن دون رمسینا من الأرض سبسب

لظلّ صدی صوتی وإن کنت رمّه***لصوت صدی لیلی یهشّ ویطرب

وقول توبه :

417- ولو أنّ لیلی الأخیلیّه سلمت ***علیّ ودونی جندل وصفائح

لسلّمت تسلیم البشاشه ، أوزقا***إلیها صدّی من جانب القبر صائح

وقوله :

418- لا یلفک الرّاجیک إلّا مظهرا***خلق الکرام ، ولو تکون عدیما

وقوله تعالی : (وَلْیَخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَکُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّهً ضِعافاً خافُوا عَلَیْهِمْ) أی ولیخش الذین إن شارفوا وقاربوا أن یترکوا ، وإنما أوّلنا الترک بمشارفه الترک لأن الخطاب للأوصیاء ، وإنما یتوجّه إلیهم قبل الترک ؛ لأنهم بعده أموات ، ومثله (لا یُؤْمِنُونَ بِهِ حَتَّی یَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِیمَ) أی حتی یشارفوا رؤیته ویقاربوها ؛ لأن بعده

(فَیَأْتِیَهُمْ بَغْتَهً وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ) وإذا رأوه ثم جاءهم لم یکن مجیئه لهم بغته وهم لا یشعرون ، ویحتمل أن تحمل الرؤیه علی حقیقتها ، وذلک علی أن یکونوا یرونه فلا یظنونه عذابا مثل (وَإِنْ یَرَوْا کِسْفاً مِنَ السَّماءِ ساقِطاً یَقُولُوا سَحابٌ مَرْکُومٌ) أو یعتقدونه عذابا ، ولا یظنونه واقعا بهم ، وعلیهما فیکون أخذه لهم بغته بعد رؤیته ، ومن ذلک (کُتِبَ عَلَیْکُمْ إِذا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ) أی إذا قارب حضوره (وَإِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ) لأن بلوغ الأجل انقضاء العده ، وإنما الإمساک قبله.

وأنکر ابن الحاجّ فی نقده علی المقرب مجیء لو للتعلیق فی

[شماره صفحه واقعی : 290]

ص: 788

المستقبل ، قال : ولهذا لا تقول «لو یقوم زید فعمرو منطلق» کما تقول ذلک مع إن.

وکذلک أنکره بدر الدین بن مالک ؛ وزعم أن إنکار ذلک قول أکثر المحققین ، قال : وغایه ما فی أدله من أثبت ذلک أن ما جعل شرطا للو مستقبل فی نفسه ، أو مقید بمستقبل ، وذلک لا ینافی امتناعه فیما مضی لامتناع غیره ، ولا یحوج إلی إخراج «لو» عما عهد فیها من المضی ، اه.

وفی کلامه نظر فی مواضع :

أحدها : نقله عن أکثر المحققین ؛ فإنا لا نعرف من کلامهم إنکار ذلک ، بل کثیر منهم ساکت عنه ، وجماعه منهم من أثبتوه.

والثانی : أن قوله «وذلک لا ینافی - إلی آخره» مقتضاه أن الشرط یمتنع لامتناع الجواب ، والذی قرّره هو وغیره من مثبتی الامتناع فیهما أن الجواب هو الممتنع لامتناع الشرط ، ولم نر أحدا صرّح بخلاف ذلک ، إلا ابن الحاجب وابن الخباز.

فأما ابن الحاجب فإنه قال فی أمالیه : ظاهر کلامهم أن الجواب امتنع لامتناع الشرط ؛ لأنهم یذکرونها مع لو لا ؛ فیقولون : لو لا حرف امتناع لوجود ، والممتنع مع لو لا هو الثانی قطعا ؛ فکذا یکون قولهم فی لو ، وغیر هذا القول أولی ؛ لأن انتفاء السبب لا یدل علی انتفاء مسببه ؛ لجواز أن یکون ثم أسباب أخر. ویدل علی هذا (لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَهٌ إِلَّا اللهُ لَفَسَدَتا) فإنها مسوقه لنفی التعدد فی الآلهه بامتناع الفساد ، لا أن امتناع الفساد لامتناع الآلهه ، لأنه خلاف المفهوم من سیاق أمثال هذه الآیه ، ولأنه لا یلزم من انتفاء الآلهه انتفاء الفساد ؛ ولجواز وقوع ذلک وإن لم یکن تعدّد فی الآلهه ؛ لأن المراد بالفساد

[شماره صفحه واقعی : 291]

ص: 789

فساد نظام العالم عن حالته ، وذلک جائز أن یفعله الإله الواحد سبحانه ، اه.

وهذا الذی قاله خلاف المتبادر فی مثل «لو جئتنی أکرمتک» وخلاف ما فسروا به عبارتهم ، إلا بدر الدین ؛ فإن المعنی انقلب علیه ، لتصریحه أولا بخلافه ، وإلا ابن الخباز ؛ فإنه من ابن الحاجب أخذ ، وعلی کلامه اعتمد ، وسیأتی البحث معه.

وقوله : «المقصود نفی التعدد لانتفاء الفساد» مسلّم ، ولکن ذلک اعتراض علی من قال : إن لو حرف امتناع لامتناع ، وقد بینا فساده.

فإن قال : إنه علی تفسیری لا اعتراض علیهم.

قلنا : فما تصنع ب- «لو جئتنی لأکرمتک» و (لَوْ عَلِمَ اللهُ فِیهِمْ خَیْراً لَأَسْمَعَهُمْ) فإنّ المراد نفی الإکرام والإسماع لانتفاء المجیء وعلم الخیر فیهم ، لا العکس.

وأما ابن الخباز فإنه قال فی شرح الدره وقد تلا قوله تعالی : (وَلَوْ شِئْنا لَرَفَعْناهُ بِها) : یقول النحویون : إن التقدیر لم نشأ فلم نرفعه ، والصواب لم نرفعه فلم نشأ ؛

لأن نفی اللازم یوجب نفی الملزوم ، ووجود الملزوم یوجب وجود اللازم ، فیلزم من وجود المشیئه وجود الرفع ، ومن نفی الرفع نفی المشیئه ، اه.

والجواب أن الملزوم هنا مشیئه الرفع لا مطلق المشیئه ، وهی مساویه للرفع ، أی متی وجدت وجد ، ومتی انتفت انتفی ، وإذا کان اللازم والملزوم بهذه الحیثیه لزم من نفی کل منهما انتفاء الآخر.

الاعتراض الثالث علی کلام بدر الدین : أن ما قاله من التأویل ممکن

[شماره صفحه واقعی : 292]

ص: 790

فی بعض المواضع دون بعض ، فمما أمکن فیه قوله تعالی : (وَلْیَخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَکُوا) الآیه ، إذ لا یستحیل أن یقال : لو شارفت فیما مضی أنک تخلف ذرّیّه ضعافا لخفت علیهم ، لکنک لم تشارف ذلک فیما مضی ، ومما لا یمکن ذلک فیه قوله تعالی : (وَما أَنْتَ بِمُؤْمِنٍ لَنا وَلَوْ کُنَّا صادِقِینَ) ونحو ذلک.

وکون لو بمعنی «إن» قاله کثیر من النحویین فی نحو (وَما أَنْتَ بِمُؤْمِنٍ لَنا وَلَوْ کُنَّا صادِقِینَ) (لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَلَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ) (قُلْ لا یَسْتَوِی الْخَبِیثُ وَالطَّیِّبُ وَلَوْ أَعْجَبَکَ کَثْرَهُ الْخَبِیثِ) (وَلَوْ أَعْجَبَتْکُمْ) (وَلَوْ أَعْجَبَکُمْ) (وَلَوْ أَعْجَبَکَ حُسْنُهُنَّ) ونحو «أعطوا السائل ولو جاء علی فرس» وقوله :

419- قوم إذا حاربوا شدّوا مآزرهم ***دون النّساء ولو باتت بأطهار

وأما نحو (وَلَوْ تَری إِذْ وُقِفُوا عَلَی النَّارِ) (أَنْ لَوْ نَشاءُ أَصَبْناهُمْ) وقول کعب رضی الله عنه :

420- [لقد أقوم مقاما] لو یقوم به ***أری وأسمع ما لو یسمع الفیل

فمن القسم الأول ، لا من هذا القسم ، لأن المضارع فی ذلک مراد به المضی ، وتحریر (1) ذلک أن تعلم أن خاصیه «لو» فرض ما لیس بواقع واقعا ، ومن ثم انتفی ».

شرطها فی الماضی والحال لما ثبت من کون متعلقها غیر واقع ، وخاصیه إن تعلیق أمر بأمر مستقبل محتمل ، ولا دلاله لها علی حکم شرطها فی الماضی والحال ؛ فعلی هذا قوله «ولو باتت بأطهار» یتعین فیه معنی إن ؛ لأنه خبر عن أمر مستقبل محتمل ، أما استقباله فلأن جوابه محذوف دل علیه شدّوا ، وشدّوا مستقبل ؛ لأنه جواب إذا ، وأما احتماله فظاهر ، ولا یمکن جعلها

[شماره صفحه واقعی : 293]

ص: 791


1- فی نسخه «وتقریر ذلک».

امتناعیه ، للاستقبال والاحتمال ، ولأن المقصود تحقق ثبوت الطهر لا امتناعه ، وأما قوله [416] «ولو تلتقی - البیت» وقوله [417] «ولو أن لیلی - البیت» فیحتمل أن لو فیهما بمعنی إن ، علی أنّ المراد مجرد الإخبار بوجود ذلک عند وجود هذه الأمور فی المستقبل ، ویحتمل أنها علی بابها وأن المقصود فرض هذه الأمور واقعه والحکم علیها مع العلم بعدم وقوعها.

والحاصل أن الشرط متی کان مستقبلا محتملا ، ولیس المقصود فرضه الآن أو فیما مضی ؛ فهی بمعنی إن ، ومتی کان ماضیا أو حالا أو مستقبلا ، ولکن قصد فرضه الآن أو فیما مضی ؛ فهی الامتناعیه.

والثالث : أن تکون حرفا مصدریا بمنزله أن إلا أنها لا تنصب ، وأکثر وقوع هذه بعد ودّ أو یودّ ، نحو (وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ) (یَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ یُعَمَّرُ) ومن وقوعها بدونهما قول قتیله :

421- ما کان ضرّک لو مننت ، وربّما***منّ الفتی وهو المغیظ المحنق

وقوله الأعشی :

422- وربّما فات قوما جلّ أمرهم ***من التّأنّی ، وکان الحزم لو عجلوا

وقول امرئ القیس :

423- تجاوزت أحراسا علیها ومعشرا***علی حراصا لو یسرّون مقتلی [ص 522]

وأکثرهم لم یثبت ورود لو مصدریه ، والذی أثبته الفراء وأبو علی وأبو البقاء والتبریزی وابن مالک.

ویقول المانعون فی نحو (یَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ یُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَهٍ) : إنها شرطیه ، وإن مفعول یؤد وجواب لو محذوفان ، والتقدیر : یود أحدهم التعمیر لو

[شماره صفحه واقعی : 294]

ص: 792

یعمر ألف سنه لسرّه ذلک ، ولا خفاء بما فی ذلک من التکلف.

ویشهد للمثبتین قراءه بعضهم (ودوا لو یدهن فیدهنوا) بحذف النون ، فعطف یدهنوا بالنصب علی یدهن لما کان معناه أن تدهن.

ویشکل علیهم دخولها علی أنّ فی نحو (وَما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَها وَبَیْنَهُ أَمَداً بَعِیداً).

وجوابه أن لو إنما دخلت علی فعل محذوف مقدر بعد لو تقدیره تود لو ثبت أن بینها.

وأورد ابن مالک السؤال فی (فَلَوْ أَنَّ لَنا کَرَّهً) وأجاب بما ذکرنا ، وبأن هذا من باب توکید اللفظ بمرادفه نحو (فِجاجاً سُبُلاً) والسؤال فی الآیه مدفوع من أصله ، لأن لو فیها لیست مصدریه ، وفی الجواب الثانی نظر ، لأن توکید الموصول قبل مجیء صلته شاذ کقراءه زید بن علی (وَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ) بفتح المیم.

والرابع : أن تکون للتمنی نحو «لو تأتینی فتحدّثنی» قیل : ومنه (فَلَوْ أَنَّ لَنا کَرَّهً) أی فلیت لنا کره ، ولهذا نصب (فَنَکُونَ) فی جوابها کما انتصب (فَأَفُوزَ) فی جواب لیت فی (یا لَیْتَنِی کُنْتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ) ولا دلیل فی هذا ، لجواز أن یکون النصب فی (فَنَکُونَ)(1)) مثله فی (إِلَّا وَحْیاً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولاً) وقول میسون :

424- ولبس عباءه وتقرّ عینی ***أحبّ إلیّ من لبس الشّفوف

[ص 283 و 361 و 479 و 551]

[شماره صفحه واقعی : 295]

ص: 793


1- فی نسخه «لجواز أن یکون النصب فی فأفور».

واختلف فی «لو» هذه ؛ فقال ابن الضائع وابن هشام : هی قسم برأسها لا تحتاج إلی جواب کجواب الشرط ، ولکن قد یؤتی لها بجواب منصوب کجواب لیت ، وقال بعضهم : هی لو الشرطیه أشربت معنی التمنی ، بدلیل أنهم جمعوا لها بین جوابین : جواب منصوب بعد الفاء ، وجواب باللام کقوله :

425- فلو نبش المقابر عن کلیب ***فیخبر بالذّنائب أیّ زیر

بیوم الشّعثمین لقرّ عینا***وکیف لقاء من تحت القبور؟

وقال ابن مالک : هی لو المصدریه أغنت عن فعل التمنی ، وذلک أنه أورد قول الزمخشری «وقد تجیء لو فی معنی التمنی فی نحو لو تأتینی فتحدثنی» فقال : إن أراد أن الأصل «وددت لو تأتینی فتحدثنی» فحذف فعل التمنی لدلاله لو علیه فأشبهت لیت فی الإشعار بمعنی التمنی فکان لها جواب کجوابها فصحیح ، أو أنها حرف وضع للتمنی کلیت فممنوع ؛ لاستلزامه منع الجمع بینها وبین فعل التمنی کما لا یجمع بینه وبین لیت ، اه.

الخامس : أن تکون للعرض نحو «لو تنزل عندنا فتصیب خیرا» ذکره فی التسهیل.

وذکر ابن هشام اللّخمی وغیره لها معنی آخر ، وهو التقلیل نحو «تصدّقوا ولو بظلف محرق» وقوله تعالی (وَلَوْ عَلی أَنْفُسِکُمْ) وفیه نظر. ».

وهنا مسائل : إحداها ، أن «لو» خاصه بالفعل ، وقد یلیها اسم مرفوع معمول لمحذوف یفسره ما بعده ، أو اسم منصوب کذلک ، أو خبر لکان محذوفه ، أو اسم هو فی الظاهر مبتدأ وما بعده خبر ؛ فالأول کقولهم «لو ذات

[شماره صفحه واقعی : 296]

ص: 794

سوار لطمتنی» وقول عمر رضی الله عنه «لو غیرک قالها یا أبا عبیده» وقوله :

426- لو غیرکم علق الزّبیر بحبله ***أدّی الجوار إلی بنی العوّام

والثانی نحو «لو زیدا رأیته أکرمته» والثالث نحو «التمس ولو خاتما من حدید ، واضرب ولو زیدا ، وألا ماء ولو باردا» وقوله :

427- لا یأمن الدّهر ذو بغی ولو ملکا***جنوده ضاق عنها السّهل والجبل

واختلف فی (قُلْ لَوْ أَنْتُمْ تَمْلِکُونَ) فقیل : من الأول ، والأصل : لو تملکون تملکون ، فحذف الفعل الأول فانفصل الضمیر ، وقیل : من الثالث ، أی لو کنتم تملکون ، وردّ بأن المعهود بعد لو حذف کان ومرفوعها معا ؛ فقیل : الأصل لو کنتم أنتم تملکون فحذفا ، وفیه نظر ؛ للجمع بین الحذف والتوکید.

والرابع نحو قوله :

428- لو بغیر الماء حلقی شرق ***کنت کالغصّان بالماء اعتصار

وقوله :

429- لو فی طهیّه أحلام لما عرضوا***دون الّذی أنا أرمیه ویرمینی

واختلف فیه ؛ فقیل : محمول علی ظاهره وإن الجمله الاسمیه ولیتها شذوذا کما قیل فی قوله :

[ونبّئت لیلی أرسلت بشفاعه***إلیّ] فهلا نفس لیلی شفیعها [109]

وقال الفارسی : هو من النوع الأول ، والأصل لو شرق حلقی هو شرق ، فحذف الفعل أولا والمبتدأ آخرا ، وقال المتنبی :

[شماره صفحه واقعی : 297]

ص: 795

430- ولو قلم ألقیت فی شقّ رأسه ***من السّقم ما غیّرت من خطّ کاتب

فقیل : لحن ؛ لأنه لا یمکن أن یقدر ولو ألقی قلم ، وأقول : روی بنصب قلم ورفعه ، وهما صحیحان ، والنصب أوجه بتقدیر : ولو لابست قلما ، کما یقدر فی نحو «زیدا حبست علیه» والرفع بتقدیر فعل دل علیه المعنی ، أی ولو حصل قلم ، أی ولو لوبس قلم ، کما قالوا فی قوله :

431- إذا ابن أبی موسی بلالا بلغته ***[فقام بفأس بین وصلیک جازر]

فیمن رفع ابنا : إن التقدیر إذا بلغ ، وعلی الرفع فیکون ألقیت صفه لقلم ، ومن الأولی تعلیلیه علی کل حال متعلقه بألقیت ، لا بغیرت ؛ لوقوعه فی حیز ما النافیه ، وقد تعلّق بغیرت ؛ لأن مثل ذلک یجوز فی الشعر کقوله :

*ونحن عن فضلک ما استغنینا* [137]

المسأله الثانیه : تقع «أنّ» بعدها کثیرا نحو (وَلَوْ أَنَّهُمْ آمَنُوا) (وَلَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا) (وَلَوْ أَنَّا کَتَبْنا عَلَیْهِمْ) (وَلَوْ أَنَّهُمْ فَعَلُوا ما یُوعَظُونَ بِهِ) وقوله :

ولو أنّ ما أسعی لأذنی معیشه***[کفانی ولم أطلب قلیل من المال] [414]

وموضعها عند الجمیع رفع ، فقال سیبویه : بالابتداء ولا تحتاج إلی خبر ؛ لاشتمال صلتها علی المسند والمسند إلیه ، واختصت من بین سائر ما یؤول بالاسم بالوقوع بعد لو ، کما اختصت غدوه بالنصب بعد لدن ، والحین بالنصب بعد لات ، وقیل : علی الابتداء والخبر محذوف ، ثم قیل : یقدر مقدما ، أی ولو ثابت إیمانهم ، علی حد (وَآیَهٌ لَهُمْ أَنَّا حَمَلْنا) وقال ابن عصفور : بل یقدر هنا مؤخرا ، ویشهد له أنه یأتی مؤخرا بعد أما کقوله :

432- عندی اصطبار ، وأمّا أنّنی جزع ***یوم النّوی فلوجد کاد یبرینی

[شماره صفحه واقعی : 298]

ص: 796

وذلک لأن لعل لا تقع هنا ؛ فلا تشتبه أنّ المؤکده إذا قدمت بالتی بمعنی لعل ، فالأولی حینئذ أن یقدر مؤخرا علی الأصل ، أی ولو إیمانهم ثابت.

وذهب المبرد والزجاج والکوفیون إلی أنه علی الفاعلیه ، والفعل مقدر بعدها ، أی ولو ثبت أنهم آمنوا ، ورجّح بأن فیه إبقاء لو علی الاختصاص بالفعل.

قال الزمخشری : ویجب کون خبر أنّ فعلا لیکون عوضا من الفعل المحذوف ، وردّه ابن الحاجب وغیره بقوله تعالی (وَلَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَهٍ أَقْلامٌ) وقالوا : إنما ذاک فی الخبر المشتق لا الجامد کالذی فی الآیه وفی قوله :

433- ما أطیب العیش لو أنّ الفتی حجر***تنبو الحوادث عنه وهو ملموم

وقوله :

434- ولو أنها عصفوره لحسبتها***مسوّمه تدعو عبیدا وأزنما

ورد ابن مالک قول هؤلاء بأنه قد جاء اسما مشتقا کقوله :

435- لو أنّ حیّا مدرک الفلاح ***أدرکه ملاعب الرّماح

وقد وجدت آیه فی التنزیل وقع فیها الخبر اسما مشتقا ، ولم یتنبه لها الزمخشری ، کما لم یتنبه لآیه لقمان ، ولا ابن الحاجب وإلا لما منع من ذلک ، ولا ابن مالک وإلا لما استدل بالشعر ، وهی قوله تعالی : (یَوَدُّوا لَوْ أَنَّهُمْ بادُونَ فِی الْأَعْرابِ) ووجدت آیه الخبر فیها ظرف [لغو] وهی (لَوْ أَنَّ عِنْدَنا ذِکْراً مِنَ الْأَوَّلِینَ).

المسأله الثالثه : لغلبه دخول «لو» علی الماضی لم تجزم ، ولو أرید بها معنی إن الشرطیه ، وزعم بعضهم أن الجزم بها مطرد علی لغه ، وأجازه جماعه

[شماره صفحه واقعی : 299]

ص: 797

فی الشعر منهم ابن الشجری کقوله :

436- لو یشأ طار به ذو میعه***لاحق الآطال نهد ذو خصل [ص 698]

وقوله :

437- تامت فؤادک لو یحزنک ما صنعت ***إحدی نساء بنی ذهل بن شیبانا

وقد خرج هذا علی أن ضمه الإعراب سکنت تخفیفا کقراءه أبی عمرو (وَیَنْصُرْکُمْ) و(یُشْعِرُکُمْ) و(یَأْمُرُکُمْ) والأول علی لغه من یقول شایشا بألف ، ثم أبدلت همزه ساکنه ؛ کما قیل العألم والخأتم ، وهو توجیه قراءه ابن ذکوان (مِنْسَأَتَهُ) بهمزه ساکنه ؛ فإن الأصل (مِنْسَأَتَهُ) بهمزه مفتوحه مفعله من نسأه إذا أخّره ، ثم أبدلت الهمزه ألفا ثم الألف همزه ساکنه.

المسأله الرابعه : جواب لو إما مضارع منفی بلم نحو «لو لم یخف الله لم یعصه» أو ماض مثبت ، أو منفی بما ، والغالب علی المثبت دخول اللام علیه نحو (لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْناهُ حُطاماً) ومن تجرده منها (لَوْ نَشاءُ جَعَلْناهُ أُجاجاً) والغالب علی المنفی تجرده منها نحو (وَلَوْ شاءَ رَبُّکَ ما فَعَلُوهُ) ومن اقترانه بها قوله :

438- ولو نعطی الخیار لما افترقنا***ولکن لا خیار مع اللّیالی

ونظیره فی الشذوذ اقتران جواب القسم المنفی بما بها کقوله :

439- أما والّذی لو شاء لم یخلق النّوی ***لئن غبت عن عینی لما غبت عن قلبی

وقد ورد جواب «لو» الماضی مقرونا بقد وهو غریب کقول جریر :

[شماره صفحه واقعی : 300]

ص: 798

440- لو شئت قد نقع الفؤاد بشربه***تدع الحوائم لا یجدن غلیلا

ونظیره فی الشذوذ اقتران جواب لو لا بها کقول جریر أیضا :

*لو لا رجاؤک قد قتّلت أولادی* [94]

قیل : وقد یکون جواب لو جمله اسمیه مقرونه باللام أو بالفاء ، کقوله تعالی (وَلَوْ أَنَّهُمْ آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَمَثُوبَهٌ مِنْ عِنْدِ اللهِ خَیْرٌ) وقیل : هی جواب لقسم مقدر ، وقول الشاعر :

441- قالت سلامه : لم یکن لک عاده***أن تترک الأعداء حتّی تعذرا

لو کان قتل یا سلام فراحه***لکن فررت مخافه أن أوسرا

«لَوْلا»

: علی أربعه أوجه :

أحدها : أن تدخل علی [جملتین] اسمیه ففعلیه لربط امتناع الثانیه بوجود الأولی نحو : «لو لا زید لأکرمتک» أی لو لا زید موجود ، فأما قوله علیه الصلاه والسّلام : «لو لا أن أشقّ علی أمّتی لأمرتهم بالسّواک عند کلّ صلاه» فالتقدیر لو لا مخافه أن أشق علی أمتی لأمرتهم ، أی أمر إیجاب ، وإلّا لا نعکس معناها ؛ إذ الممتنع المشقه ، والموجود الأمر.

ولیس المرفوع بعد لو لا م فاعلا بفعل محذوف ، ولا بلو لا لنیابتها عنه ، ولا بها أصاله ، خلافا لزاعمی ذلک ، بل رفعه بالابتداء ، ثم قال أکثرهم : یجب کون الخبر کونا مطلقا محذوفا ، فإذا أرید الکون المقید لم یجز أن تقول «لو لا زید قائم» ولا أن تحذفه ، بل تجعل مصدره هو المبتدأ ؛ فتقول «لو لا قیام زید لأتیتک» أو تدخل أنّ علی المبتدأ فتقول «لو لا أنّ زیدا قائم» وتصیر أنّ وصلتها مبتدأ محذوف الخبر وجوبا ، أو مبتدأ لا خبر له ، أو فاعلا بثبت محذوفا ، علی الخلاف السابق فی فصل «لو».

وذهب الرمانی وابن الشجری والشلوبین وابن مالک إلی أنه یکون کونا مطلقا

[شماره صفحه واقعی : 301]

ص: 799

کالوجود والحصول فیجب حذفه ، وکونا مقیدا کالقیام والقعود فیجب ذکره إن لم یعلم نحو «لو لا قومک حدیثو عهد بالإسلام لهدمت الکعبه» ویجوز الأمران إن علم ، وزعم ابن الشجری أن من ذکره (وَلَوْ لا فَضْلُ اللهِ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَتُهُ) وهذا غیر متعین ؛ لجواز تعلق الظرف بالفضل ، ولحّن جماعه ممن أطلق وجوب حذف الخبر المعریّ فی قوله فی وصف سیف :

442- یذیب الرّعب منه کلّ عضب ***فلولا الغمد یمسکه لسالا [ص 542]

ولیس یجید ؛ لاحتمال تقدیر «یمسکه» بدل اشتمال علی أن الأصل أن یمسکه ، ثم حذفت أن وارتفع الفعل ، أو تقدیر یمسکه جمله معترضه ، وقیل : یحتمل أنه حال من الخبر المحذوف ، وهذا مردود بنقل الأخفش أنهم لا یذکرون الحال بعدها ؛ لأنه خبر فی المعنی ، وعلی الإبدال والاعتراض والحال عند من قال به یتخرج أیضا قول تلک المرأه :

443- فو الله لو لا الله تخشی عواقبه ***لزعزع من هذا السّر جوانبه

وزعم ابن الطراوه أن جواب لو لا أبدا هو خبر المبتدأ ، ویرده أنه لا رابط بینهما.

وإذا ولی لو لا مضمر فحقّه أن یکون ضمیر رفع ، نحو (لَوْ لا أَنْتُمْ لَکُنَّا مُؤْمِنِینَ) وسمع قلیلا «لولای ، ولولاک ، ولولاه» خلافا للمبرد.

[ثم] قال سیبویه والجمهور : هی جاره للضمیر مختصه به ، کما اختصت حتی والکاف بالظاهر ، ولا تتعلق لو لا بشیء ، وموضع المجرور بها رفع بالابتداء ، والخبر محذوف.

وقال الأخفش : الضمیر مبتدأ ، ولو لا غیر جاره ، ولکنهم أنابوا الضمیر

[شماره صفحه واقعی : 302]

ص: 800

المخفوض عن المرفوع ، کما عکسوا ؛ إذ قالوا «ما أنا کأنت ، ولا أنت کأنا» وقد أسلفنا أن النیابه إنما وقعت فی الضمائر المنفصله لشبهها فی استقلالها بالأسماء الظاهره ؛ فإذا عطف علیه اسم ظاهر نحو «لولاک وزید» تعین رفعه ، لأنها لا تخفض الظاهر.

الثانی : أن تکون للتحضیص والعرض فتختص بالمضارع أو ما فی تأویله نحو «لو لا تستغفرون الله» ونحو (لَوْ لا أَخَّرْتَنِی إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ) والفرق بینهما أن التحضیص طلب بحثّ وإزعاح ، والعرض طلب بلین وتأدب.

والثالث : أن تکون للتوبیخ والتندیم فتختص بالماضی نحو (لَوْ لا جاؤُ عَلَیْهِ بِأَرْبَعَهِ شُهَداءَ) (فَلَوْ لا نَصَرَهُمُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللهِ قُرْباناً آلِهَهً) ومنه (وَلَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ قُلْتُمْ ما یَکُونُ لَنا أَنْ نَتَکَلَّمَ بِهذا) إلا أن الفعل أخّر ، وقوله :

444- تعدّون عقر النّیب أفضل مجدکم ***بنی ضوطری لو لا الکمیّ المقنّعا

إلا أن الفعل أضمر ، أی لو لا عددتم ، وقول النحویین «لو لا تعدون» مردود ؛

إذ لم یرد أن یحضّهم علی أن یعدّوا فی المستقبل ، بل المراد توبیخهم علی ترک عدّه فی الماضی ، وإنما قال «تعدون» علی حکایه الحال ؛ فإن کان مراد النحویین مثل ذلک فحسن.

وقد فصلت من الفعل بإذ وإذا معمولین له ، وبجمله شرطیه معترضه ؛ فالأول نحو (وَلَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ قُلْتُمْ) (فَلَوْ لا إِذْ جاءَهُمْ بَأْسُنا تَضَرَّعُوا) والثانی والثالث نحو (فَلَوْ لا إِذا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ وَأَنْتُمْ حِینَئِذٍ تَنْظُرُونَ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْکُمْ وَلکِنْ لا تُبْصِرُونَ) (فَلَوْ لا إِنْ کُنْتُمْ غَیْرَ مَدِینِینَ تَرْجِعُونَها) المعنی فهلّا ترجعون الروح إذا بلغت الحلقوم إن کنتم غیر مدینین ، وحالتکم

[شماره صفحه واقعی : 303]

ص: 801

أنکم تشاهدون ذلک ، ونحن أقرب إلی المحتضر منکم بعلمنا ، أو بالملائکه ، ولکنکم لا تشاهدون ذلک ، ولو لا الثانیه تکرار للأولی.

الرابع : الاستفهام ، نحو (لَوْ لا أَخَّرْتَنِی إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ) (لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ مَلَکٌ) قاله الهروی ، وأکثرهم لا یذکره ، والظاهر أن الأولی للعرض ، وأن الثانیه مثل (لَوْ لا جاؤُ عَلَیْهِ بِأَرْبَعَهِ شُهَداءَ).

وذکر الهروی أنها تکون نافیه بمنزله لم ، وجعل منه (فَلَوْ لا کانَتْ قَرْیَهٌ آمَنَتْ فَنَفَعَها إِیمانُها إِلَّا قَوْمَ یُونُسَ) والظاهر أن المعنی علی التوبیخ ، أی فهلا کانت قریه واحده من القری المهلکه تابت عن الکفر قبل مجیء العذاب فنفعها ذلک ، وهو تفسیر الأخفش والکسائی والفراء وعلی بن عیسی والنحاس ، ویؤیده قراءه أبیّ وعبد الله (فهلا کانت) ویلزم من هذا المعنی النفی ؛ لأن التوبیخ یقتضی عدم الوقوع ، وقد یتوهم أن الزمخشری قائل بأنها للنفی لقوله : «والاستثناء منقطع بمعنی لکن ، ویجوز کونه متصلا والجمله فی معنی النفی ، کأنه قیل : ما آمنت» ولعله إنما أراد ما ذکرنا ، ولهذا قال «والجمله فی معنی النفی «ولم یقل «ولو لا للنفی» وکذا قال فی (فَلَوْ لا إِذْ جاءَهُمْ بَأْسُنا تَضَرَّعُوا) : معناه نفی التضرع ، ولکنه جیء بلو لا لیفاد أنهم لم یکن لهم عذر فی ترک التضرع إلا عنادهم وقسوه قلوبهم وإعجابهم بأعمالهم التی زیّنها الشیطان لهم ، اه-

فإن احتجّ محتج للهروی بأنه قریء بنصب (قَوْمَ) علی أصل الاستثناء ، ورفعه علی الإبدال ، فالجواب أنّ الإبدال یقع بعد ما فیه رائحه النفی ، کقوله :

445- [وبالصّریمه منهم منزل خلق] ***عاف تغیّر إلّا النّؤی والوتد

[شماره صفحه واقعی : 304]

ص: 802

فرفع لما کان تغیر بمعنی لم یبق علی حاله ، وأدقّ من هذه قراءه بعضهم (فشربوا منه إلا قلیل منهم) لما کان شربوا منه فی معنی فلم یکونوا منه ، بدلیل (فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنِّی) ویوضح لک ذلک أن البدل فی غیر الموجب أرجح من النصب ، وقد أجمعت السبعه علی النصب فی (إِلَّا قَوْمَ یُونُسَ) فدل علی أن الکلام موجب ، ولکن فیه رائحه غیر الإیجاب ، کما فی قوله :

*عاف تغیّر إلّا النّؤی والوتد* [445]

تنبیه - لیس من أقسام «لو لا» الواقعه فی نحو قوله :

446- ألا زعمت أسماء أن لا أحبّها***فقلت : بلی لو لا ینازعنی شغلی

لأن هذه کلمتان بمنزله قولک «لو لم» والجواب محذوف ، أی لو لم ینازعنی شغلی لزرتک ، وقیل : بل هی لو لا الامتناعیّه ، والفعل بعدها علی إضمار «أن» علی حد قولهم «تسمع بالمعیدیّ خیر من أن تراه».

«لَوْما»

: بمنزله لو لا ، تقول : لو ما زید لأکرمتک ، وفی التنزیل (لَوْ ما تَأْتِینا بِالْمَلائِکَهِ) وزعم المالقی أنها لم تأت إلا للتحضیض ، ویرده قول الشاعر :

447- لو ما الإصاخه للوشاه لکان لی ***من بعد سخطک فی رضاک رجاء

«لَمْ»

: حرف جزم لنفی المضارع وقلبه ماضیا ، نحو (لَمْ یَلِدْ وَلَمْ

[شماره صفحه واقعی : 305]

ص: 803

یُولَدْ) الآیه. وقد یرفع الفعل [المضارع] بعدها ، کقوله :

448- لو لا فوارس من نعم وأسرتهم ***یوم الصّلیفاء لم یوفون بالجار [ص 339]

فقیل : ضروره ، وقال ابن مالک : لغه.

وزعم اللحیانی أن بعض العرب ینصب بها کقراءه بعضهم (أَلَمْ نَشْرَحْ) وقوله :

449- فی أیّ یومیّ من الموت أفرّ***أیوم لم یقدر أم یوم قدر

وخرجا علی أن الأصل «نشرحن» و «یقدرن» ثم حذفت نون التوکید الخفیفه وبقیت الفتحه دلیلا علیها ، وفی هذا شذوذان : توکید المنفی بلم ، وحذف النون لغیر وقف ولا ساکنین ، وقال أبو الفتح : الأصل یقدر بالسکون ، ثم لما تجاورت الهمزه المفتوحه والراء الساکنه - وقد أجرت العرب الساکن المجاور للمحرک مجری المحرک ، والمحرک مجری الساکن ، إعطاء للجار حکم مجاوره - أبدلوا الهمزه المحرکه ألفا ، کما تبدل الهمزه الساکنه بعد الفتحه ، یعنی ولزم حینئذ فتح ما قبلها ؛ إذ لا تقع الألف إلا بعد فتحه ، قال : وعلی ذلک قولهم : المراه ، والکماه ، بالألف ، وعلیه خرج أبو علی قول عبد یغوث :

450- [وتضحک منّی شیخه عبشمیّه] ***کأن لم ترا قبلی أسیرا یمانیا

[ص 278]

فقال : أصله ترأی - بهمزه بعدها ألف - کما قال سراقه البارقی :

451- أری عینیّ ما لم ترأیاه ***[کلانا عالم بالتّرهات]

ثم حذفت الألف للجازم ، ثم أبدلت الهمزه ألفا لما ذکرنا ، وأقیس من تخریجهما أن یقال فی قوله «أیوم لم یقدر» : نقلت حرکه همزه أم إلی راء

[شماره صفحه واقعی : 306]

ص: 804

یقدر ، ثم أبدلت الهمزه

الساکنه ألفا ، ثم الألف همزه متحرکه لالتقاء الساکنین ، وکانت الحرکه فتحه إتباعا لفتحه الراء ، کما فی (وَلَا الضَّالِّینَ) فیمن همزه ، وکذلک القول فی «المراه والکماه» وقوله :

*کأن لم ترا قبلی أسیرا یمانیا* [450]

ولکن لم تحرک الألف فیهنّ لعدم التقاء الساکنین.

وقد تفصل من مجزومها فی الضروره بالظرف کقوله :

452- فذاک ولم - إذا نحن امترینا - ***تکن فی النّاس یدرکک المراء

وقوله :

453- فأضحت مغانیها قفارا رسومها***کأن لم - سوی أهل من الوحش - تؤهل

وقد یلیها الاسم معمولا لفعل محذوف یفسره ما بعده کقوله :

454- ظننت فقیرا ذا غنی ثمّ نلته ***فلم ذا رجاء ألقه غیر واهب

«لَمّا»

: علی ثلاثه أوجه :

أحدها : أنها تختص بالمضارع فتجزمه وتنفیه وتقلبه ماضیا کلم ، إلا أنها تفارقها فی خمسه أمور :

أحدها : أنها لا تقترون بأداه شرط ، لا یقال «إن لمّا تقم» وفی التنزیل (وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ) (وَإِنْ لَمْ یَنْتَهُوا).

الثانی : أن منفیها مستمر النفی إلی الحال کقوله :

455- فإن کنت مأکولا فکن خیرا آکل ***وإلّا فأدرکنی ولمّا أمزّق

[شماره صفحه واقعی : 307]

ص: 805

ومنفی لم یحتمل الاتصال نحو (وَلَمْ أَکُنْ بِدُعائِکَ رَبِّ شَقِیًّا) والانقطاع مثل (لَمْ یَکُنْ شَیْئاً مَذْکُوراً) ولهذا جاز «لم یکن ثم کان» ولم یجز «لما یکن ثم کان» بل یقال «لما یکن وقد یکون» ومثّل ابن مالک للنفی المنقطع بقوله :

456- وکنت إذ کنت إلهی وحدکا***لم یک شیء یا إلاهی قبلکا

وتبعه ابنه فیما کتب علی التسهیل ، وذلک وهم فاحش.

ولامتداد النفی بعد لما لم یجز اقترانها بحرف التعقیب ، بخلاف لم ، تقول قمت فلم تقم ، لأن معناه وما قمت عقیب قیامی ، ولا یجوز «قمت فلما تقم» لأن معناه وما قمت إلی الآن.

الثالث : أن منفی لما لا یکون إلا قریبا من الحال ، ولا یشترط ذلک فی منفی لم ، تقول : لم یکن زید فی العام الماضی مقیما ، ولا یجوز «لما یکن» وقال ابن مالک : لا یشترط کون منفی لما قریبا من الحال مثل «عصی إبلیس ربّه ولمّا یندم» بل ذلک غالب لا لازم.

الرابع : أن منفی لما متوقّع ثبوته ، بخلاف منفی لم ، ألا تری أن معنی (بَلْ لَمَّا یَذُوقُوا عَذابِ) أنهم لم یذوقوه إلی الآن وأن ذوقهم له متوقّع ، قال الزمخشری فی (وَلَمَّا یَدْخُلِ الْإِیمانُ فِی قُلُوبِکُمْ) : ما فی لما من معنی التوقع دالّ علی أن هؤلاء قد آمنوا فیما بعد ، اه. ولهذا أجازوا «لم یقض ما لا یکون» ومنعوه فی لما.

وهذا الفرق بالنسبه إلی المستقبل ، فأما بالنسبه إلی الماضی فهما سیّان فی نفی المتوقع وغیره ، مثال المتوقع أن تقول : ما لی قمت ولم تقم ، أو ولما تقم ، ومثال غیر المتوقع أن تقول ابتداء : لم تقم ، أو لما تقم.

[شماره صفحه واقعی : 308]

ص: 806

الخامس : أن منفی لما جائز الحذف لدلیل ، کقوله :

457- فجئت قبورهم بدأ ولمّا***فنادیت القبور فلم یجبنه

أی ولما أکن بدأ قبل ذلک ، أی سیدا ، ولا یجوز «وصلت إلی بغداد ولم» ترید ولم أدخلها ، فأما قوله :

458- احفظ ودیعتک الّتی استودعتها***یوم الأعازب إن وصلت وإن لم

فضروره.

وعله هذه الأحکام کلها أن لم لنفی فعل ، ولما لنفی قد فعل.

الثانی من أوجه لما : أن تختصّ بالماضی ؛ فتقتضی جملتین وجدت ثانیتهما عند وجود أولاهما ، نحو «لما جاءنی أکرمته» ویقال فیها : حرف وجود لوجود ، وبعضهم یقول : حرف وجوب لوجوب ، وزعم ابن السراج وتبعه الفارسی وتبعهما ابن جنی وتبعهم جماعه أنها ظرف بمعنی حین ، وقال ابن مالک : بمعنی إذ ، وهو حسن ؛ لأنها مختصه بالماضی وبالإضافه إلی الجمله.

وردّ ابن خروف علی مدّعی الاسمیه بجواز أن یقال : لما أکرمتنی أمس أکرمتک الیوم ، لأنها إذا قدّرت ظرفا کان عاملها الجواب ، والواقع فی الیوم لا یکون فی الأمس.

والجواب أن هذا مثل (إِنْ کُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ) والشرط لا یکون إلا مستقبلا ، ولکن المعنی إن ثبت أنی کنت قلته ، وکذا هنا. المعنی لما ثبت الیوم إکرامک لی أمس أکرمتک.

ویکون جوابها فعلا ماضیا اتفاقا ، وجمله اسمیه مقرونه بإذا الفجائیه أو بالفاء عند ابن مالک ، وفعلا مضارعا عند ابن عصفور ، دلیل الأول (فَلَمَّا نَجَّاکُمْ إِلَی الْبَرِّ

أَعْرَضْتُمْ) والثانی (فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ إِذا هُمْ یُشْرِکُونَ)

[شماره صفحه واقعی : 309]

ص: 807

والثالث (فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ) والرابع (فَلَمَّا ذَهَبَ عَنْ إِبْراهِیمَ الرَّوْعُ وَجاءَتْهُ الْبُشْری یُجادِلُنا) وهو مؤول یجادلنا ، وقیل فی آیه الفاء : إن الجواب محذوف ، أی انقسموا قسمین فمنهم مقتصد ، وفی آیه المضارع إن الجواب (جاءَتْهُ الْبُشْری) علی زیاده الواو ، أو محذوف ، أی أقبل یجادلنا.

ومن مشکل لمّا هذه قول الشاعر :

459- أقول لعبد الله لمّا سقاؤنا***ونحن بوادی عبد شمس وهاشم

فیقال : أین فعلاها؟ والجواب أن «سقاؤنا» فاعل بفعل محذوف یفسره وهی بمعنی سقط ، والجواب محذوف تقدیره قلت ، بدلیل قوله أقول ، وقوله «شم» أمر من قولک «شمت البرق» إذا نظرت إلیه ، والمعنی لما سقط سقاؤنا قلت لعبد الله شمه.

والثالث : أن تکون حرف استثناء ؛ فتدخل علی الجمله الاسمیه ، نحو (إِنْ کُلُّ نَفْسٍ لَمَّا عَلَیْها حافِظٌ) فیمن شدد المیم ، وعلی الماضی لفظا لا معنی نحو «أنشدک الله لمّا فعلت» أی ما أسألک إلا فعلک ، قال :

460- قالت له : بالله یا ذا البردین ***لمّا غنثت نفسا أو اثنین

وفیه رد لقول الجوهری : إنّ لما بمعنی إلا غیر معروف فی اللغه.

وتأتی لما مرکبه من کلمات ، ومن کلمتین.

فأما المرکبه من کلمات فکما تقدم فی (وَإِنَّ کُلًّا لَمَّا لَیُوَفِّیَنَّهُمْ رَبُّکَ) فی قراءه ابن عامر وحمزه وحفص بتشدید نون إنّ ومیم لمّا ، فیمن قال : الأصل لمن ما فأبدلت النون میما وأدغمت ، فلما کثرت المیمات حذفت الأولی ، وهذا القول ضعیف ؛ لأن حذف مثل هذه المیم استثقالا لم یثبت ،

[شماره صفحه واقعی : 310]

ص: 808

وأضعف منه قول آخر : إن الأصل لمّا بالتنوین بمعنی جمعا ، ثم حذف التنوین إجراء للوصل مجری الوقف ، لأن استعمال لما فی هذا المعنی بعید ، وحذف التنوین من المنصرف فی الوصل أبعد ؛ وأضعف من هذا قول آخر : إنه فعلی من اللّمم ، وهو بمعناه ؛ ولکنه منع الصرف لألف التأنیث ، ولم یثبت استعمال هذه اللفظه ، وإذا کان فعلی فهلّا کتب بالیاء ، وهلّا أماله من قاعدته الإماله ، واختار ابن الحاجب أنها لمّا الجازمه حذف فعلها ، والتقدیر : لمّا یهملوا ، أو لما یترکوا ؛ لدلاله ما تقدم من قوله تعالی (فَمِنْهُمْ شَقِیٌّ وَسَعِیدٌ) ثم ذکر الأشقیاء والسعداء ومجازاتهم ، قال : ولا أعرف وجها أشبه من هذا ، وإن کانت النفوس تستبعده من جهه أن مثله لم یقع فی التنزیل ، والحقّ أن لا یستبعد لذلک ، اه. وفی تقدیره نظر ، والأولی عندی أن یقدر «لمّا یوفّوا أعمالهم» أی أنهم إلی الآن لم یوفّوها وسیوفّونها ، ووجه رجحانه أمران ؛ أحدهما : أن بعده (لَیُوَفِّیَنَّهُمْ) وهو دلیل علی أن التوفیه لم تقع بعد وأنها ستقع ، والثانی : أن منفیّ لمّا متوقع الثبوت کما قدمنا ، والإهمال غیر متوقع الثبوت.

وأما قراءه أبی بکر بتخفیف (إِنَّ) وتشدید (فَلَمَّا) فتحتمل وجهین ؛ أحدهما : أن تکون مخففه من الثقیله ، ویأتی فی لما تلک الأوجه ، والثانی : أن تکون أن نافیه ، و(کُلا) مفعول بإضمار أری ، ولما بمعنی إلّا.

وأما قراءه النحویین بتشدید النون وتخفیف المیم وقراءه الحرمیین بتخفیفهما فإنّ فی الأولی علی أصلها من التشدید ووجوب الإعمال ، وفی الثانیه مخففه من الثقیله ، وأعملت علی أحد الوجهین ، واللام من لما فیهما لام الابتداء ، وقیل : أو هی فی قراءه التخفیف الفارقه بین إن النافیه والمخففه من الثقیله ، ولیس کذلک ؛ لأن تلک إنما تکون عند تخفیف إن وإهمالها ، وما

[شماره صفحه واقعی : 311]

ص: 809

زائده للفصل بین اللامین کما زیدت الألف للفصل بین الهمزتین فی نحو (أَأَنْذَرْتَهُمْ) وبین النونات فی نحو «اضربنانّ یا نسوه» قیل : ولیست موصوله بجمله القسم لأنها إنشائیه ، ولیس کذلک ؛ لأن الصله فی المعنی جمله الجواب ، وإنما جمله القسم مسوقه لمجرد التوکید ، ویشهد لذلک قوله تعالی (وَإِنَّ مِنْکُمْ لَمَنْ لَیُبَطِّئَنَّ) لا یقال : لعل من نکره أی لفریق لیبطئن ؛ لأنها حینئذ تکون موصوفه ، وجمله الصفه کجمله الصله فی اشتراط الخبریه.

وأما المرکبه من کلمتین فکقوله :

461- لمّا رأیت أبا یزید مقاتلا***أدع القتال وأشهد الهیجاء [ص 529 و 694]

وهو لغز ، یقال فیه : أین جواب لما؟ وبم انتصب أدع؟ وجواب الأول أن الأصل «لن ما» ثم أدغمت النون فی المیم للتقارب ، ووصلا خطا للالغاز ، وإنما حقهما أن یکتبا منفصلین ، ونظیره فی الإلغاز قوله :

462- عافت الماء فی الشّتاء ، فقلنا***برّدیه تصادفیه سخینا

فیقال : کیف یکون التبرید سببا لمصادفته سخینا؟ وجوابه أن الأصل «بل ردیه» ثم کتب علی لفظه للالغاز ، وعن الثانی أن انتصابه بلن ، وما الظرفیه وصلتها ظرف له فاصل بینه وبین لن للضروره ، فیسأل حینئذ : کیف یجتمع قوله لن أدع القتال مع قوله لن أشهد الهیجاء؟ فیجاب بأن أشهد لیس معطوفا علی أدع ، بل نصبه بأن مضمره ، وأن والفعل عطف علی القتال ، أی لن أدع القتال وشهود الهیجاء علی حد قول میسون :

*ولبس عباءه وتقرّ عینی* [425]

«لَن»

: حرف نصب ونفی واستقبال ، ولیس أصله وأصل لم لا فأبدلت

[شماره صفحه واقعی : 312]

ص: 810

الألف نونا فی لن ومیما فی لم خلافا للفراء ؛ لأن المعروف إنما هو إبدال النون ألفا لا العکس نحو (لَنَسْفَعاً) و(لَیَکُوناً) ولا أصل لن «لا أن» فحذفت الهمزه تخفیفا والألف للساکین خلافا للخلیل والکسائی ، بدلیل جواز تقدیم معمول معمولها علیها نحو «زیدا لن أضرب» خلافا للأخفش الصغیر ، وامتناع نحو «زیدا یعجبنی أن تضرب» خلافا للفراء ، ولأن الموصول وصلته مفرد ، ولن أفعل کلام تام ، وقول المبرد إنه مبتدأ حذف خبره أی لا الفعل واقع مردود بأنه لم ینطق به مع أنه لم یسد شیء مسدّه ، بخلاف نحو «لو لا زید لأکرمتک» وبأن الکلام تام بدون المقدر ، وبأنّ لا الداخله علی الجمله الاسمیه واجبه التکرار إذا لم تعمل ، ولا التفات له فی دعوی عدم وجوب ذلک ؛ فإن الاستقراء یشهد بذلک.

ولا تفید لن توکید النفی خلافا للزمخشری فی کشافه ، ولا تأبیده خلافا له فی أنموذجه ، وکلاهما دعوی بلا دلیل ، قیل : ولو کانت للتأیید لم یقید منفیها بالیوم فی (فَلَنْ أُکَلِّمَ الْیَوْمَ إِنْسِیًّا) ولکان ذکر الأبد فی (وَلَنْ یَتَمَنَّوْهُ أَبَداً) تکرارا ، والأصل عدمه.

وتأتی للدعاء کما أتت لا لذلک وفاقا لجماعه منهم ابن عصفور ، والحجه فی قوله :

463- لن تزالوا کذلکم ***ثمّ لازلت لکم خالدا خلود الجبال

وأما قوله تعالی (قالَ رَبِّ بِما أَنْعَمْتَ عَلَیَّ فَلَنْ أَکُونَ ظَهِیراً لِلْمُجْرِمِینَ) فقیل : لیس منه ؛ لأن فعل الدعاء لا یسند إلی المتکلم ، بل إلی المخاطب أو الغائب ، نحو «یا ربّ لا عذّبت فلانا» ونحو «لا عذّب الله عمرا» اه ویرده قوله :

[شماره صفحه واقعی : 313]

ص: 811

*ثم لا زلت لکم خالدا خلود الجبال* [463]

وتلقّی القسم بها وبلم نادر حدا ، کقول أبی طالب :

464- والله لن یصلوا إلیک بجمعهم ***حتّی أوسّد فی التّراب دفینا [ص 618]

وقیل لبعضهم : ألک بنون؟ فقال : نعم ، وخالقهم لم تقم عن مثلهم منجبه ، ویحتمل هذا أن یکون علی حذف الجواب ، أی إنّ لی لبنین ، ثم استأنف جمله النفی.

وزعم بعضهم أنها قد تجزم کقوله :

465- [أیادی سبایا عزّما کنت بعدکم] ***فلن یحل للعینین بعدک منظر

وقوله :

466- لن یخب الآن من رجائک من ***حرّک من دون بابک الحلقه

[ص 698]

والأول محتمل للاجتزاء بالفتحه عن الألف للضروره.

«لَیتَ»

: حرف تمنّ یتعلق بالمستحیل غالبا ، کقوله :

467- فیالیت الشّباب یعود یوما***فأخبره بما فعل المشیب

وبالممکن قلیلا.

وحکمه أن ینصب الاسم ویرفع الخبر ، قال الفراء وبعض أصحابه : وقد ینصبهما کقوله :

468- *یا لیت أیّام الصّبا رواجعا*

وبنی علی ذلک ابن المعتز قوله :

[شماره صفحه واقعی : 314]

ص: 812

469- مرّت بنا سحرا طیر ، فقلت لها : ***طوباک ، یا لیتنی إیّاک ، طوباک

والأول عندنا محمول علی حذف الخبر ، وتقدیره أقبلت ، لا تکون ، خلافا للکسائی لعدم تقدم إن ولو الشرطیتین ، ویصح بیت ابن المعتز علی إنابه ضمیر النصب عن ضمیر الرفع.

وتقترن بها ما الحرفیه فلا تزیلها عن الاختصاص بالأسماء ، لا یقال «لیتما قام زید» خلافا لابن أبی الربیع وطاهر القزوینی ، ویجوز حینئذ إعمالها لبقاء الاختصاص ، وإهمالها حملا علی أخواتها ، ورووا بالوجهین قول النابغه :

قالت : ألا لیتما هذا الحمام لنا***إلی حمامتنا أو نصفه فقد [92]

ویحتمل أن الرفع علی أن «ما» موصوله ، وأن الإشاره خبر لهو محذوفا ، أی لیت الذی هو هذا الحمام لنا ؛ فلا یدلّ حینئذ علی الإهمال ، ولکنه احتمال مرجوح ، لأن حذف العائد المرفوع بالابتداء فی صله غیر أیّ مع عدم طول الصله قلیل ، ویجوز «لیتما زیدا ألقاه» علی الإعمال ، ویمتنع علی إضمار فعل علی شریطه التفسیر.

«لَعلّ»

: حرف ینصب الاسم ویرفع الخبر ، قال بعض أصحاب الفراء : وقد ینصبهما ، وزعم یونس أن ذلک لغه لبعض العرب وحکی «لعل أباک منطلقا» وتأویله عندنا علی إضمار یوجد ، وعند الکسائی علی إضمار یکون.

وقد مر أن عقیلا یخفضون بها المبتدأ کقوله :

470- [فقلت : ادع أخری وارفع الصّوت جهره] ***لعلّ أبی المغوار منک قریب [ص 441]

وزعم الفارسی أنه لا دلیل فی ذلک ؛ لأنه یحتمل أن الأصل «لعله لأبی

[شماره صفحه واقعی : 315]

ص: 813

المغوار منک جواب قریب» فحذف موصوف قریب ، وضمیر الشأن ، ولام لعل الثانیه تخفیفا ، وأدغم الأولی فی لام الجر ، ومن ثم کانت مکسوره ، ومن فتح فهو علی لغه من یقول «المال لزید» بالفتح ، وهذا تکلف کثیر ، ولم یثبت تخفیف لعل ، ثم هو محجوج بنقل الأئمّه أن الجر بلعل لغه قوم بأعیانهم.

واعلم أن مجرور لعل فی موضع رفع بالابتداء لتنزیل لعل منزله الجار الزائد نحو «بحسبک درهم» بجامع ما بینهما من عدم التعلق بعامل ، وقوله «قریب» هو خبر ذلک المبتدأ ، ومثله «لولای لکان کذا» علی قول سیبویه إن لو لا جاره ،

وقولک «ربّ رجل یقول ذلک» ونحوه قوله :

471- [فکیف إذا مررت بدار قوم] ***وجیران لنا کانوا کرام

علی قول سیبویه إن «کان» زائده ، وقول الجمهور إن الزائد لا یعمل شیئا ، فقیل : الأصل «هم لنا» ثم وصل الضمیر بکان الزائده إصلاحا للفظ ؛ لئلا یقع الضمیر المرفوع المنفصل إلی جانب الفعل ، وقیل : بل الضمیر توکید للمستتر فی لنا علی أن لنا صفه لجیران ، ثم وصل لما ذکر ، وقیل : بل هو معمول لکان بالحقیقه ، فقیل : علی أنها ناقصه ولنا الخبر ، وقیل : بل علی أنها زائده وأنها تعمل فی الفاعل کما یعمل فیه العامل الملغی نحو «زید ظننت عالم».

وتتصل بلعل «ما» الحرفیه فتکفها عن العمل ؛ لزوال اختصاصها حینئذ ، بدلیل قوله :

472- [أعد نظرا یا عبد قیس] لعلّما***أضاءت لک النّار الحمار المقیّدا

[ص 288]

وجوّز قوم إعمالها حینئذ حملا علی لیت ؛ لاشتراکهما فی أنهما یغیّران معنی

[شماره صفحه واقعی : 316]

ص: 814

الابتداء ، وکذا قالوا فی کأنّ ، وبعضهم خصّ لعلّ بذلک ، لأشدّیّه التشابه لأنها ولیت للانشاء ، وأما کأن فللخبر.

قیل : وأوّل لحن سمع بالبصره «لعلّ لها عذر وأنت تلوم» وهذا محتمل لتقدیر ضمیر الشأن کما تقدم فی «إنّ من أشدّ النّاس عذابا یوم القیامه المصوّرون».

وفیها عشر لغات مشهوره ، ولهما معان :

أحدها : التوقع ، وهو : ترجّی المحبوب والإشفاق من المکروه ، نحو «لعل الحبیب قادم (1) ، ولعل الرقیب حاصل» وتختص بالممکن ، وقول فرعون (لَعَلِّی أَبْلُغُ الْأَسْبابَ أَسْبابَ السَّماواتِ) إنما قاله جهلا أو مخرقه وإفکا.».

الثانی : التعلیل ، أثبته جماعه منهم الأخفش والکسائی ، وحملوا علیه (فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَیِّناً لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشی) ومن لم یثبت ذلک یحمله علی الرجاء ، ویصرفه للمخاطبین ، أی اذهبا علی رجائکما.

الثالث : الاستفهام ، أثبته الکوفیون ، ولهذا علّق بها الفعل فی نحو (لا تَدْرِی لَعَلَّ اللهَ یُحْدِثُ بَعْدَ ذلِکَ أَمْراً) ونحو (وَما یُدْرِیکَ لَعَلَّهُ یَزَّکَّی) قال الزمخشری : وقد أشرتها معنی لیت من قرأ (فَاطَّلَعَ) اه. وفی الآیه بحث سیجیء.

ویقترن خبرها بأن کثیرا حملا علی عسی کقوله :

473- لعلّک یوما أن تلمّ ملمّه***[علیک من الّلائی یدعنک أجدعا]

وبحرف التنفیس قلیلا کقوله :

[شماره صفحه واقعی : 317]

ص: 815


1- فی نسخه «الحبیب یقدم».

474- فقولا لها قولا رقیقا لعلّها***سترحمنی من زفره وعویل

وخرج بعضهم نصب (فَاطَّلَعَ) علی تقدیر أن مع أبلغ کما خفص المعطوف من بیت زهیر :

بدا لی أنّی لست مدرک ما مضی ***ولا سابق شیئا إذا کان جائیا [135]

علی تقدیر الباء مع مدرک.

ولا یمتنع کون خبرها فعلا ماضیا خلافا للحریری ، وفی الحدیث «وما یدریک لعلّ الله اطلع علی أهل بدر فقال : اعملوا ما شئتم فقد غفرت لکم» وقال الشاعر :

475- وبدّلت قرحا دامیا بعد صحّه***لعلّ منایانا تحوّلن أبؤسا

وأنشد سیبویه :

أعد نظرا یا عبد قیس لعلّما***أضاءت لک النّار الحمار المقیّد [472]

فإن اعترض بأن لعل هنا مکفوفه بما ، فالجواب أن شبهه المانع أن لعل للاستقبال فلا تدخل علی الماضی ، ولا فرق علی هذا بین کون الماضی معمولا لها أو معمولا لما فی حیّزها ، ومما یوضح بطلان قوله ثبوت ذلک فی خبر لیت وهی بمنزله لعل نحو (یا لَیْتَنِی مِتُّ قَبْلَ هذا وَکُنْتُ نَسْیاً مَنْسِیًّا) (یا لَیْتَنِی کُنْتُ تُراباً) (یا لَیْتَنِی قَدَّمْتُ لِحَیاتِی) (یا لَیْتَنِی کُنْتُ مَعَهُمْ).

تنبیه - من مشکل باب لیت وغیره قول یزید بن الحکم :

476- فلیت کفافا کان خیرک کلّه ***وشرّک عنّی ما ارتوی الماء مرتوی

وإشکاله من أوجه ، أحدها : عدم ارتباط خبر لیت باسمها ؛ إذ الظاهر أن

[شماره صفحه واقعی : 318]

ص: 816

کفافا اسم لیت ، وأنّ کان تامه ، وأنها وفاعلها الخبر ، ولا ضمیر فی هذه الجمله. والثانی : تعلیقه عن بمرتو. والثالث : إیقاعه الماء فاعلا بارتوی ، وإنما یقال : ارتوی الشارب.

والجواب عن الأول أن کفافا إنما هو خبر لکان مقدم علیها وهو بمعنی کافّ ، واسم لیت محذوف للضروره ، أی فلیتک أو فلیته : أی فلیت الشأن ، ومثله قوله :

477- فلیت دفعت الهمّ عنّی ساعه***[فبتنا علی ما خیّلت ناعمی بال]

وخیرک : اسم کان ، وکله : توکید له ، والجمله خبر لیت ، وأما «وشرک» فیروی بالرفع عطفا علی «خیرک» فخبره إما محذوف تقدیره کفافا ، فمرتو : فاعل بارتوی ، وإما مرتو علی أنه سکن للضروره کقوله :

478- ولو أنّ واش بالیمامه داره ***وداری بأعلی حضرموت اهتدی لیا

وروی بالنصب : إما علی أنه اسم للیت محذوفه ، وسهل حذفها تقدم ذکرها ، کما سهل ذلک حذف کل وبقاء الخفض فی قوله :

479- أکلّ امریء تحسبین امرأ***ونار توقّد بالّلیل نارا

وإما علی العطف علی اسم لیت المذکوره إن قدر ضمیر المخاطب ، فأما ضمیر الشأن فلا یعطف علیه لو ذکر فکیف وهو محذوف ، ومرتوی علی الوجهین مرفوع : إما لأنه خبر لیت المحذوفه ، او لأنه عطف علی خبر لیت المذکوره.

وعن الثانی بأنه ضمن مرتو معنی کافّ ؛ لأن المرتوی یکفّ عن الشرب ، کما جاء (فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ) لأن یخالفون فی معنی یعدلون ویخرجون ، وإن علّقته بکفافا محذوفا علی وجه مرّ ذکره فلا إشکال.

[شماره صفحه واقعی : 319]

ص: 817

وعن الثالث أنه إما علی حذف مضاف أی شارب الماء ، وإما علی جعل الماء مرتویا مجازا کما جعل صادیا فی قوله :

480- *وجبت هجیرا یترک الماء صادیا*

ویروی «الماء» بالنصب علی تقدیر من کما فی قوله تعالی : (وَاخْتارَ مُوسی قَوْمَهُ سَبْعِینَ رَجُلاً) ففاعل ارتوی علی هذا مرتو ، کما تقول : ما شرب الماء شارب.

«لکنّ»

مشدده النون - حرف ینصب الاسم ویرفع الخبر ، وفی معناها ثلاثه أقوال :

أحدها ، وهو المشهور : أنه واحد ، وهو الاستدراک ، وفسّر بأن تنسب لما بعدها حکما مخالفا لحکم ما قبلها ، ولذلک لا بد أن یتقدمها کلام مناقض لما بعدها نحو «ما هذا ساکنا لکنه متحرک» أو ضد له نحو «ما هذا أبیض لکنه أسود» قیل : أو خلاف نحو «ما زید قائما ، لکنه شارب» وقیل : لا یجوز ذلک.

والثانی : أنها ترد تاره للاستدراک وتاره للتوکید ، قاله جماعه منهم صاحب

البسیط ، وفسروا الاستدراک برفع ما یتوهّم ثبوته نحو «ما زید شجاعا ، لکنه کریم» لأن الشجاعه والکرم لا یکادان یفترقان ؛ فنفی أحدهما یوهم انتفاء الآخر ، و «ما قام زید ، لکنّ عمرا قام» وذلک إذا کان بین الرجلین تلابس أو تماثل فی الطریقه ، ومثلوا للتوکید بنحو «لو جاءنی أکرمته لکنه لم یجیء» فأکدت ما أفادته لو من الامتناع.

والثالث : أنها للتوکید دائما مثل إنّ ، ویصحب التوکید معنی الاستدراک ، وهو قول ابن عصفور ، قال فی المقرب : إنّ وأنّ ولکنّ ، ومعناها التوکید ، ولم یزد علی ذلک ، وقال فی الشرح : معنی لکن التوکید ، وتعطی مع ذلک الاستدراک ، اه.

[شماره صفحه واقعی : 320]

ص: 818

والبصریون علی أنها بسیطه ، وقال الفراء : أصلها لکن أنّ ، فطرحت الهمزه للتخفیف ، ونون لکن للساکنین ، کقوله :

481- [فلست بآتیه ولا أستطیعه] ***ولاک اسقنی إن کان ماؤک ذا فضل (1)

وقال باقی الکوفیین : مرکبه من : لا ، وإنّ ، والکاف الزائده لا التشبیهیه ، وحذفت الهمزه تخفیفا

وقد یحذف اسمها کقوله :

482- فلو کنت ضبّیّا عرفت قرابتی ***ولکنّ زنجیّ عظیم المشافر

أی ولکنّک زنجی ، وعلیه بیت المتنبی :

483- وما کنت ممّن یدخل العشق قلبه ***ولکنّ من یبصر جفونک یعشق [ص 605]

وبیت الکتاب :

484- ولکنّ من لا یلق أمرا ینوبه ***بعدّته ینزل به وهو أعزل

ولا یکون الاسم فیهما من ؛ لأن الشرط لا یعمل فیه ما قبله

ولا تدخل اللام فی خبرها خلافا للکوفیین ، احتجوا بقوله :

*ولکنّنی من حبّها لعمید* [383]

ولا یعرف له قائل ، ولا تتمه ، ولا نظیر ، ثم هو محمول علی زیاده اللام ، أو علی أن الأصل «لکن أننی» ثم حذفت الهمزه تخفیفا ونون لکن للساکنین.

«لکنْ»

ساکنه النون - ضربان : مخففه من الثقیله ، وهی حرف

[شماره صفحه واقعی : 321]

ص: 819


1- أصله «ولکن اسقنی» والأصل أن یتخلص من التقاء الساکنین بکسر نون لکن ، فلما لم یتیسر ذلک له حذف أول الساکنین ، وهو نون لکن.

ابتداء ، لا یعمل خلافا للأخفش ویونس ؛ لدخولها بعد التخفیف علی الجملتین ، وخفیفه بأصل الوضع ، فإن ولیها کلام فهی حرف ابتداء لمجرد إفاده الاستدراک ، ولیست عاطفه ، ویجوز أن تستعمل بالواو ، نحو (وَلکِنْ کانُوا هُمُ الظَّالِمِینَ) وبدونها نحو قول زهیر :

485- إنّ ابن ورقاء لا تخشی بوادره ***لکن وقائعه فی الحرب تنتظر

وزعم ابن أبی الربیع أنها حین اقترانها بالواو عاطفه جمله علی جمله ، وأنه ظاهر قول سیبویه ، وإن ولیها مفرد فهی عاطفه بشرطین ؛ أحدهما : أن یتقدمها نفی أو نهی ، نحو «ما قام زید لکن عمرو ، ولا یقم زید لکن عمرو» فإن قلت «قام زید» ثم جئت بلکن جعلتها حرف ابتداء فجئت بالجمله فقلت «لکن عمرو لم یقم» وأجاز الکوفیون «لکن عمرو» علی العطف ، ولیس بمسموع. الشرط الثانی : أن لا تقترن بالواو ، قاله الفارسی وأکثر النحویین ، وقال قوم : لا تستعمل مع المفرد إلا بالواو.

واختلف فی نحو «ما قام زید ولکن عمرو» علی أربعه أقوال ؛ أحدها

لیونس : إن لکن غیر عاطفه ، والواو عاطفه مفردا علی مفرد ، الثانی لابن مالک : إن لکن غیر عاطفه والواو عاطفه لجمله حذف بعضها علی جمله صرح بجمیعها ، قال : فالتقدیر فی نحو «ما قام زید ولکن عمرو» ولکن قام عمرو ، وفی (وَلکِنْ رَسُولَ اللهِ) ولکن کان رسول الله ، وعله ذلک أن الواو لا تعطف مفردا علی مفرد مخالف له فی الإیجاب والسلب ، بخلاف الجملتین المتعاطفتین فیجوز تخالفهما فیه : نحو «قام زید ولم یقم عمرو» والثالث لابن عصفور : إن لکن عاطفه ، والواو زائده لازمه. والرابع لابن کیسان : إن لکن عاطفه ، والواو زائده غیر لازمه.

[شماره صفحه واقعی : 322]

ص: 820

وسمع «ما مررت برجل صالح ولکن طالح» بالخفض ، فقیل : علی العطف ، وقیل : بجار مقدر ، أی لکن مررت بطالح ، وجاز إبقاء عمل الجار بعد حذفه لقوّه الدلاله علیه بتقدم ذکره.

«لیس»

: کلمه داله علی نفی الحال ، وتنفی غیره بالقرینه ، نحو «لیس خلق الله مثله» وقول الأعشی :

486- له نافلات ما یغبّ نوالها***ولیس عطاء الیوم مانعه غدا

وهی فعل لا یتصرف ، وزنه فعل بالکسر ، ثم التزم تخفیفه (1) ، ولم نقدره فعل بالفتح لأنه لا یخفف ، ولا فعل بالضم لأنه لم یوجد فی یائی العین إلا فی هیؤ ، وسمع «لست» بضم اللام ؛ فیکون علی هذه اللغه کهیؤ.

وزعم ابن السراج أنه حرف بمنزله ما ، وتابعه الفارسی فی الحلبیات وابن شقیر وجماعه ، والصواب الأول ، بدلیل لست ولستما ولستنّ ولیسا ولیسوا ولیست ولسن.

وتلازم رفع الاسم ونصب الخبر ، وقیل : قد تخرج عن ذلک فی مواضع :

أحدها : أن تکون حرفا ناصبا للمستثنی بمنزله إلا نحو «أتونی لیس زیدا» والصحیح أنها الناسخه ، وأن اسمها ضمیر راجع للبعض المفهوم مما تقدم ، واستتاره واجب ؛ فلا یلیها فی اللفظ إلا المنصوب ، وهذه المسأله کانت سبب قراءه سیبویه للنحو (2) ، وذلک أنه جاء إلی حمّاد بن سلمه لکتابه الحدیث ، فاستملی منه قوله صلّی الله علیه (و آله و) سلّم «لیس من أصحابی أحد إلا ولو شئت لأخذت

[شماره صفحه واقعی : 323]

ص: 821


1- تخفیفه : بتسکین عینه وهی الیاء ، وإنما یخفف علی هذا الوجه مکسور العین أو مضمومها.
2- فی نسخه «سببا فی قراءه سیبویه النحو».

علیه لیس أبا الدّوداء» فقال سیبویه : لیس أبو الدرداء ، فصاح به حماد : لحنت یا سیبویه ، إنما هذا استثناء ، فقال سیبویه : والله لأطلبنّ علما لا یلحننی معه أحد ، ثم مضی ولزم الخلیل وغیره.

والثانی : أن یقترن الخبر بعدها بإلّا نحو «لیس الطّیب إلا المسک» بالرفع ، فإن بنی تمیم یرفعونه حملا لها علی ما فی الإهمال عند انتقاض النفی ، کما حمل أهل الحجاز ما علی لیس فی الإعمال عند استیفاء شروطها ، حکی ذلک عنهم أبو عمرو بن العلاء ، فبلغ ذلک عیسی بن عمر الثقفی ، فجاءه فقال [له] : یا أبا عمرو ما شیء بلغنی عنک؟ ثم ذکر ذلک له ، فقال له أبو عمرو : نمت وأدلج الناس ، لیس فی الأرض تمیمیّ إلا وهو یرفع ، ولا حجازی إلا وهو ینصب ، ثم قال للیزیدی ولخلف الأحمر : اذهبا إلی أبی مهدی فلقناه الرفع فإنه لا یرفع ، وإلی المنتجع التمیمی فلقناه النصب فإنه لا ینصب ، فأتیاهما وجهدا بکل منهما أن یرجع عن لغته فلم یفعل ، فأخبرا أبا عمرو وعنده عیسی ، فقال له عیسی : بهذا فقت الناس.

وخرّج الفارسیّ ذلک علی أوحه :

أحدها : أن فی «لیس» ضمیر الشأن ، ولو کان کما زعم لدخلت إلا علی أول الجمله الاسمیه الواقعه خبرا فقیل : لیس إلا الطیب المسک ، کما قال :

487- ألا لیس إلّا ما قضی الله کائن ***وما یستطیع المرء نفعا ولا ضرّا

وأجاب بأن إلّا قد توضع فی غیر موضعها مثل (إِنْ نَظُنُّ إِلَّا ظَنًّا) وقوله :

288- *وما اغترّه الشّیب إلّا اغترارا*

أی إن نحن إلا نظن ظنا ، وما اغتره اغترارا إلا الشیب ؛ لأن الاستثناء المفرغ لا یکون فی المفعول المطلق التوکیدی ؛ لعدم الفائده فیه. وأجیب بأن

[شماره صفحه واقعی : 324]

ص: 822

المصدر فی الآیه والبیت نوعیّ علی حذف الصفه ، أی إلا ظنا ضعیفا وإلا اغترارا عظیما.

والثانی : أن الطیب اسمها ، وأن خبرها محذوف ، أی فی الوجود ، وأن المسک بدل من اسمها.

الثالث : أنه کذلک ، ولکن «إلا المسک» نعت للاسم ؛ لأن تعریفه تعریف الجنس [فهو نکره معنی] أی لیس طیب غیر المسک طیبا.

ولأبی نزار الملقب بملک النحاه توجیه آخر ، وهو أن الطیب اسمها ، والمسک مبتدأ حذف خبره ، والجمله خبر لیس ، والتقدیر : إلا المسک أفخره.

وما تقدم من نقل أبی عمرو أن ذلک لغه تمیم یردّ هذه التأویلات.

وزعم بعضهم عن قائل ذلک أنه قدرها حرفا ، وأن من ذلک قولهم «لیس خلق الله مثله» وقوله :

489- هی الشّفاء لدائی لو ظفرت بها***ولیس منها شفاء النّفس مبذول

ولا دلیل فیهما : لجواز کون لیس فیهما شانیه.

الموضع الثالث : أن تدخل علی الجمله الفعلیه ، أو علی المبتدأ والخبر مرفوعین کما مثلنا ، وقد أجبنا عن ذلک.

الرابع : أن تکون حرفا عاطفا ، أثبت ذلک الکوفیون أو البغدادیون ، علی خلاف بین النّقله ، واستدلوا بنحو قوله :

490- أین المفرّ والإله الطّالب ***والأشرم المغلوب لیس الغالب

وخرج علی أن «الغالب» اسمها والخبر محذوف ؛ قال ابن مالک : وهو فی الأصل ضمیر متصل عائد علی الأشرم ، أی لیسه الغالب ، کما تقول

[شماره صفحه واقعی : 325]

ص: 823

«الصدیق کانه زید» ثم حذف لاتصاله. ومقتضی کلامه أنه لو لا تقدیره متصلا لم یجز حذفه ، وفیه نظر.

حرف المیم
«ما»

: تأتی علی وجهین : اسمیه ، وحرفیه ، وکل منهما ثلاثه أقسام.

فأما أوجه الاسمیه.

فأحدها : أن تکون معرفه ، وهی نوعان : ناقصه ، وهی الموصوله ، نحو (ما عِنْدَکُمْ یَنْفَدُ وَما عِنْدَ اللهِ باقٍ) وتامه ، وهی نوعان : عامه أی مقدره بقولک الشیء ، وهی التی لم یتقدّمها اسم تکون هی وعاملها صفه له فی المعنی نحو (إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقاتِ فَنِعِمَّا هِیَ) أی فنعم الشیء هی ، والأصل فنعم الشیء إبداؤها ؛ لأن الکلام فی الإبداء لا فی الصدقات ، ثم حذف المضاف وأنیب عنه المضاف إلیه ، فانفصل وارتفع وخاصه هی التی تقدمها ذلک ، وتقدر من لفظ ذلک الاسم نحو «غسلته غسلا نعمّا» و «دققته دقا نعمّا» أی نعم الغسل ونعم الدق ، وأکثرهم لا یثبت مجیء ما معرفه تامه ، وأثبته جماعه منهم ابن خروف ونقله عن سیبویه.

والثانی : أن تکون نکره مجرده عن معنی الحرف ، وهی أیضا نوعان : ناقصه ، وتامه.

فالناقصه هی الموصوفه ، وتقدر بقولک شیء کقولهم «مررت بما معجب لک» أی بشیء معجب لک ، وقوله :

491- لما نافع یسعی اللبیب ؛ فلا تکن ***لشیء بعید نفعه الدّهر ساعیا

وقول الآخر :

492- ربّما تکره النّفوس من الأم***ر له فرجه کحلّ العقال

أی رب شیء تکرهه النفوس ، فحذف العائد من الصفه إلی الموصوف.

[شماره صفحه واقعی : 326]

ص: 824

ویجوز أن تکون ما کافه ، والمفعول المحذوف اسما ظاهرا ، أی قد تکره النفوس من الأمر شیئا ، أی وصفا فیه ، أو الأصل : أمرا من الأمور (1) ، وفی هذا إنابه المفرد عن الجمع ، وفیه وفی الأول إنابه الصفه غیر المفرده عن الموصوف ؛ إذ الجمله بعده صفه له ، وقد قیل فی (إِنَّ اللهَ نِعِمَّا یَعِظُکُمْ بِهِ) : إن المعنی نعم هو شیئا یعظکم به ، فما نکره تامه تمییز ، والجمله صفه ، والفاعل مستتر ، وقیل : ما معرفه موصوله فاعل ، والجمله صله ، وقیل غیر ذلک ، وقال سیبویه فی (هذا ما لَدَیَّ عَتِیدٌ) : المراد شیء لدی عتبد ، أی معدّ أی لجهنم بإغوائی إیاه ، أو حاضر ، والتفسیر الأول رأی الزمخشری ، وفیه أن «ما» حینئذ للشخص العاقل ، وإن قدرت «ما» موصوله فعتید بدل منها ، أو خبر ثان ، أو خبر لمحذوف.

والتامه تقع فی ثلاثه أبواب :

أحدها : التعجب ، نحو «ما أحسن زیدا» المعنی شیء حسّن زیدا ، جزم بذلک جمیع البصریین ، إلا الأخفش فجوزه ، وجوز أن تکون معرفه موصوله والجمله بعدها صله لا محل لها ، وأن تکون نکره موصوفه والجمله بعدها فی موضع رفع نعتا لها ، وعلیهما فخبر المبتدأ محذوف وجوبا ، وتقدیره شیء عظیم ونحوه. ».

الثانی : باب نعم وبئس ، نحو «غسلته غسلا نعمّا ، ودققته دقّا نعمّا» أی نعم شیئا ، فما : نصب علی التمییز عند جماعه من المتأخرین منهم الزمخشری ، وظاهر کلام سیبویه أنها معرفه تامه کامر.

والثالث : قولهم إذا أرادوا المبالغه فی الإخبار عن أحد بالإکثار من فعل کالکتابه «إنّ زیدا ممّا أن یکتب» أی أنه من أمر کتابه ، أی أنه مخلوق من أمر

[شماره صفحه واقعی : 327]

ص: 825


1- فی نسخه «من الأمور أمرا».

وذلک الأمر هو الکتابه ، فما بمعنی شیء ، وأن وصلتها فی موضع خفض بدل منها ، والمعنی بمنزلته فی (خُلِقَ الْإِنْسانُ مِنْ عَجَلٍ) جعل لکثره عجلته کأنه خلق منها ، وزعم السیرافی وابن خروف وتبعهما ابن مالک ونقله عن سیبویه أنها معرفه تامه بمعنی الشیء أو الأمر ، وأن وصلتها مبتدأ ، والظرف خبره ، والجمله خبر لإنّ ، ولا یتحصل للکلام معنی طائل علی هذا التقدیر.

والثالث : أن تکون نکره مضمنه معنی الحرف ، وهی نوعان :

أحدهما : الاستفهامیه ، ومعناها أی شیء ، نحو (ما هِیَ) (ما لَوْنُها) (وَما تِلْکَ بِیَمِینِکَ) (قالَ مُوسی ما جِئْتُمْ بِهِ السِّحْرُ) وذلک علی قراءه أبی عمرو (آلسحر) بمد الألف ، فما : مبتدأ ، والجمله بعدها خبر ، وآلسحر : إما بدل من ما ، ولهذا قرن بالاستفهام ، وکأنه قیل : آلسحر جئتم به ، وإما بتقدیر أهو السحر ، أو آلسحر هو ، وأما من قرأ (السِّحْرُ) علی الخبر فما موصوله ، والسحر خبرها ، ویقویه قراءه عبد الله (ما جئتم به سحر).

ویجب حذف ألف ما الاستفهامیه إذا جرّت وإبقاء الفتحه دلیلا علیها ، نحو فیم وإلام وعلام [وبم] وقال :

493- فتلک ولاه السّوء قد طال مکثهم ***فحتّام حتّام العفاء المطوّل؟

وربما تبعت الفتحه الألف فی الحذف ، وهو مخصوص بالشعر ، کقوله :

494- یا أبا الأسود لم خلفتنی ***لهموم طارقات وذکر

وعله حذف الألف الفرق بین الاستفهام والخبر ؛ فلهذا حذفت فی نحو (فِیمَ أَنْتَ مِنْ ذِکْراها) (فَناظِرَهٌ بِمَ یَرْجِعُ الْمُرْسَلُونَ) (لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ) وثبتت فی (لَمَسَّکُمْ فِیما أَفَضْتُمْ فِیهِ عَذابٌ عَظِیمٌ) (یُؤْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ) (ما مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِیَدَیَّ) وکما لا تحذف الألف فی

[شماره صفحه واقعی : 328]

ص: 826

الخبر لا تثبت فی الاستفهام ، وأما قراءه عکرمه وعیسی (عما یتساءلون) فنادر ، وأما قول حسان :

495- علی ما قام یشتمنی لئیم ***کخنزیر تمرّغ فی دمان

فضروره ، والدمان کالرماد وزنا ومعنی ، ویروی «فی رماد» فلذلک رجحته علی تفسیر ابن الشجری له بالسرجین ، ومثله قول الآخر :

496- إنّا قتلنا بقتلانا سراتکم ***أهل اللّواء ففیما یکثر القیل

ولا یجوز حمل القراءه المتواتره علی ذلک لضعفه ؛ فلهذا ردّ الکسائی قول المفسرین فی (بِما غَفَرَ لِی رَبِّی) إنها استفهامیه ، وإنما هی مصدریه ، والعجب من الزمخشری إذ جوز کونها استفهامیه مع رده علی من قال فی (فَبِما أَغْوَیْتَنِی) إن المعنی بأی شیء أغویتنی بأن إثبات الألف قلیل شاذ ، وأجاز هو وغیره أن تکون بمعنی الذی ، وهو بعید ؛ لأن الذی غفر له هو الذنوب ، ویبعد إراده الاطلاع علیها ، وإن غفرت ، وقال جماعه منهم الإمام فخر الدین فی (فَبِما رَحْمَهٍ مِنَ اللهِ) إنها للاستفهام التعجبی ، أی فبأی رحمه ، ویردّه ثبوت الألف ، وأن خفض رحمه حینئذ لایتجه ؛ لأنها لا تکون بدلا من ما ؛ إذ المبدل من اسم الاستفهام یجب اقترانه بهمزه الاستفهام نحو «ما صنعت أخیرا أم شرّا» ولأن ما النکره الواقعه فی غیر الاستفهام والشرط لا تستغنی عن الوصف ، إلا فی بابی التعجب ونعم وبئس ، وإلا فی نحو قولهم «إنّی ممّا أن أفعل» علی خلاف فیهن ، وقد مرّ ، ولا عطف بیان ؛ لهذا ؛ ولأن ما الاستفهامیه لا توصف ، وما لا یوصف کالضمیر لا یعطف علیه عطف بیان ، ولا مضافا إلیه ؛ لأن أسماء الاستفهام وأسماء الشرط والموصولات لا یضاف منها غیر أیّ

[شماره صفحه واقعی : 329]

ص: 827

باتفاق ، وکم فی الاستفهام عند الزجاج فی نحو «بکم درهم اشتریت» والصحیح أن جره بمن محذوفه.

وإذا رکبت ما الاستفهامیه مع ذا لم تحذف ألفها نحو «لماذا جئت» لأن ألفها قد صارت حشوا.

«وهذا فصل عقدته [فی] لماذا»

اعلم أنها تأتی فی العربیه علی أوجه :

أحدها : أن تکون ما استفهامیه وذا إشاره نحو «ما ذا التّوانی؟» و «ما ذا الوقوف؟».

والثانی : أن تکون ما استفهامیه وذا موصوله ، کقول لبید :

497- ألا تسألان المرء ما ذا یحاول ***أنحبّ فیقضی أم ضلال وباطل؟

فما مبتدأ ، بدلیل إبداله المرفوع منها ، وذا : موصول ، بدلیل افتقاره للجمله بعده ، وهو أرجح الوجهین فی (وَیَسْئَلُونَکَ ما ذا یُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ) فیمن رفع العفو ، أی الذی ینفقونه العفو ؛ إذا الأصل أن تجاب الاسمیه بالاسمیه والفعلیه بالفعلیه.

الثالث : أن یکون «ماذا» کله استفهاما علی الترکیب کقولک «لماذا جئت؟» وقوله :

498- یا خزر تغلب ما ذا بال نسوتکم ***[لا یستفقن إلی الدّیرین تحنانا؟]

وهو أرجح الوجهین فی الآیه فی قراءه غیر أبی عمرو (قُلِ الْعَفْوَ) بالنصب ، أی ینفقون العفو.

[شماره صفحه واقعی : 330]

ص: 828

الرابع : أن یکون «ماذا» کله اسم جنس بمعنی شیء ، أو موصولا بمعنی الذی ، علی خلاف فی تخریج قول الشاعر :

499- دعی ما ذا علمت سأتّقیه ***ولکن بالمغیّب نبّئینی [ص 302]

فالجمهور علی أن «ماذا» کله مفعول دعی ، ثم اختلف فقال السیرافی وابن خروف : ما موصول بمعنی الذی ، وقال الفارسی : نکره بمعنی شیء ، قال : لأن الترکیب ثبت فی الأجناس دون الموصولات.

وقال ابن عصفور : لا تکون ما ذا مفعولا لدعی ؛ لأن الاستفهام له الصدر ، ولا لعلمت ؛ لأنه لم یرد أن یستفهم عن معلومها ما هو ، ولا لمحذوف یفسره سأتقیه ؛ لأن علمت حینئذ لا محل لها ، بل ما اسم استفهام مبتدأ ، وذا موصول خبر ، وعلمت صله ، وعلّق دعی عن العمل بالاستفهام ، انتهی.

ونقول : إذا قدرت «ماذا» بمعنی الذی أو بمعنی شیء لم یمتنع کونها مفعول دعی ، وقوله «لم یرد أن یستفهم عن معلومها» لازم له إذا جعل ما ذا مبتدأ وخبرا ، ودعواه تعلیق دعی مردوده بأنها لیست من أفعال القلوب ، فإن قال : إنما أردت أنه قدر الوقف علی دعی فاستأنف ما بعده ردّه قول الشاعر «ولکن» فإنها لا بد أن یخالف ما بعدها ما قبلها ، والمخالف هنا دعی ، فالمعنی دعی کذا ، ولکن افعلی کذا ، وعلی هذا فلا یصح استئناف ما بعد دعی ؛ لأنه لا یقال : من فی الدار فإننی أکرمه ولکن أخبرنی عن کذا.

الخامس : أن تکون ما زائده وذا للاشاره کقوله :

500- أنورا سرع ما ذا یا فروق ***[وحبل الوصل منتکث حذیق]

أنورا بالنون أی أنفارا ، سرع : أصله بضم الراء فخفف ، یقال : سرع ذا

[شماره صفحه واقعی : 331]

ص: 829

خروجا ، أی أسرع هذا فی الخروج ، قال الفارسی : یجوز کون ذا فاعل سرع ، وما زائده ، ویجوز کون ما ذا کله اسما کما فی قوله :

*دعی ما ذا علمت سأتّقیه* [499]

السادس : أن تکون ما استفهاما وذا زائده ، أجازه جماعه منهم ابن مالک فی نحو «ماذا صنعت» وعلی هذا التقدیر فینبغی وجوب حذف الألف فی نحو «لم ذا جئت» والتحقیق أن الأسماء لا تزاد.

النوع الثانی : الشرطیه ، وهی نوعان : غیر زمانیه نحو (وَما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللهُ) (ما نَنْسَخْ مِنْ آیَهٍ) وقد جوزت فی (وَما بِکُمْ مِنْ نِعْمَهٍ فَمِنَ اللهِ) علی أن الأصل وما یکن ، ثم حذف فعل الشرط کقوله :

501- إن العقل فی أموالنا لا نصق بها***ذراعا ، وإن صبرا فنصبر للصّبر

أی إن یکن العقل وإن نحبس حبسا ، والأرجح فی الآیه أنها موصوله ، وأن الفاء داخله علی الخبر ، لا شرطیه والفاء داخله علی الجواب.

وزمانیه ، أثبت ذلک الفارسی وأبو البقاء وأبو شامه وابن بری وابن مالک ، وهو ظاهر فی قوله تعالی : (فَمَا اسْتَقامُوا لَکُمْ فَاسْتَقِیمُوا لَهُمْ) أی استقیموا لهم مده استقامتهم لکم ، ومحتمل فی (فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ)

إلا أن ما هذه مبتدأ لا ظرفیه ، والهاء من به راجعه إلیها ، ویجوز فیها الموصولیه وفآتوهن الخبر ، والعائد محذوف أی لأجله ، وقال :

502- فما تک یا ابن عبد الله فینا***فلا ظلما نخاف ولا افتقارا

[شماره صفحه واقعی : 332]

ص: 830

استدل به ابن مالک علی مجیئها للزمان ، ولیس بقاطع ؛ لاحتماله للمصدر أی للمفعول المطلق ، فالمعنی : أیّ کون تکن فینا طویلا أو قصیرا.

وأما أوجه الحرفیه.

فأحدها : أن تکون نافیه ، فإن دخلت علی الجمله الاسمیه أعملها الحجازیون والتهامیون والنجدیون عمل لیس بشروط معروفه نحو (ما هذا بَشَراً) (ما هُنَّ أُمَّهاتِهِمْ) وعن عاصم أنه رفع أمهاتهم علی التمیمیه ، وندر ترکیبها مع النکره تشبیها لها بلا کقوله :

503- وما بأس لوردّت علینا تحیّه***قلیل علی من یعرف الحقّ عابها

وإن دخلت علی الفعلیه لم تعمل نحو (وَما تُنْفِقُونَ إِلَّا ابْتِغاءَ وَجْهِ اللهِ) فأما (وَما تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَلِأَنْفُسِکُمْ) (وَما تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ) فما فیهما شرطیه ، بدلیل الفاء فی الأولی والجزم فی الثانیه ، وإذا نفت المضارع تخلّص عند الجمهور للحال ، وردّ علیهم ابن مالک بنحو (قُلْ ما یَکُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ) وأجیب بأن شرط کونه للحال انتفاء قرینه خلافه.

والثانی : أن تکون مصدریه ، وهی نوعان : زمانیه ، وغیرها.

فعیر الزمانیه نحو (عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ) (وَدُّوا ما عَنِتُّمْ) (ضاقَتْ عَلَیْهِمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ) (فَذُوقُوا بِما نَسِیتُمْ لِقاءَ یَوْمِکُمْ هذا) (لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ بِما نَسُوا یَوْمَ الْحِسابِ) (لِیَجْزِیَکَ أَجْرَ ما سَقَیْتَ لَنا) ولیست هذه بمعنی الذی ؛ لأن الذی سقاه لهم الغنم ، وإنما الأجر علی السّقی الذی هو فعله ، لا علی الغنم ، فإن ذهبت تقدر أجر السقی الذی سقیته لنا فذلک تکلف لا محوج إلیه ، ومنه (بِما کانُوا یَکْذِبُونَ) (آمِنُوا کَما آمَنَ النَّاسُ) وکذا حیث اقترنت بکاف التشبیه بین فعلین متماثلین.

وفی هذه الآیات ردّ

[شماره صفحه واقعی : 333]

ص: 831

لقول السهیلی : إن الفعل بعد «ما» هذه لا یکون خاصا ؛ فتقول «أعجبنی ما تفعل» ولا یجوز «أعجبنی ما تخرج».

والزمانیه نحو (ما دُمْتُ حَیًّا) أصله مدّه دوامی حیّا ، فحذف الظرف وخلفته «ما» وصلتها کما جاء فی المصدر الصریح نحو «جئتک صلاه العصر» و «آتیک قدوم الحاج» ومنه (إِنْ أُرِیدُ إِلَّا الْإِصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ) (فَاتَّقُوا اللهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ) وقوله :

504- أجارتنا إنّ الخطوب تنوب ***وإنّی مقیم ما أقام عسیب

ولو کان معنی کونها زمانیه أنها تدل علی الزمان بذاتها لا بالنیابه لکانت اسما ولم تکن مصدریه کما قال ابن السکیت وتبعه ابن الشجری فی قوله :

505- منّا الّذی هو ما إن طرّ شاربه ***والعانسون ومنّا المرد والشّیب

معناه حین طرّ ، قلت : وزیدت إن بعدها لشبهها فی اللفظ بما النافیه کقوله :

ورجّ الفتی للخیر ما إن رأیته ***علی السّنّ خیرا لا یزال یزید [27]

وبعد فالأولی فی البیت تقدیر ما نافیه ؛ لأن زیاده إن حینئذ قیاسیه ، ولأن فیه سلامه من الإخبار بالزمان عن الجثه ، ومن إثبات معنی واستعمال لما لم یثبتا له - وهما کونها للزمان مجرده ، وکونها مضافه - وکأن الذی صرفهما عن هذا الوجه مع ظهوره أن ذکر المرد بعد ذلک لا یحسن ؛ إذ الذی لم ینبت شاربه أمرد ، والبیت عندی فاسد التقسیم بغیر هذا ، ألا تری أن العانسین - وهم الذین لم یتزوجوا - لا یناسبون بقیه الأقسام ، وإنما العرب محمیّون من الخطأ فی الألفاظ دون المعانی. وفی البیت

- مع هذا

[شماره صفحه واقعی : 334]

ص: 832

العیب - شذوذان : إطلاق العانس علی المذکر ، وإنما الأشهر استعماله فی المؤنث ، وجمع الصفه بالواو والنون مع کونها غیر قابله للتاء ولا داله علی المفاضله.

وإنما عدلت عن قولهم ظرفیه إلی قولی زمانیه لیشمل نحو (کُلَّما أَضاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِیهِ) فإن الزمان المقدر هنا مخفوض ، أی کل وقت إضاءه ، والمخفوض لا یسمی ظرفا.

ولا تشارک «ما» فی النیابه عن الزمان أن ، خلافا لابن جنی ، وحمل علیه قوله :

506- وتالله ما إن شهله أمّ واحد***بأوجد منّی أن یهان صغیرها

وتبعه الزمخشری ، وحمل علیه قوله تعالی (أَنْ آتاهُ اللهُ الْمُلْکَ) (إِلَّا أَنْ یَصَّدَّقُوا) (أَتَقْتُلُونَ رَجُلاً أَنْ یَقُولَ رَبِّیَ اللهُ) ومعنی التعلیل فی البیت والآیات ممکن ، وهو متفق علیه ؛ فلا معدل عنه.

وزعم ابن خروف أن «ما» المصدریه حرف باتفاق ، وردّ علی من نقل فیها خلافا ، والصواب مع ناقل الخلاف ، فقد صرح الأخفش وأبو بکر باسمیتها ، ویرجحه أن فیه تخلصا من دعوی اشتراک لا داعی إلیه ؛ فإن «ما» الموصوله الاسمیه ثابته باتفاق ، وهی موضوعه لما لا یعقل ، والأحداث من جمله ما لا یعقل ، فإذا قیل «أعجبنی ما قمت» قلنا : التقدیر أعجبنی الذی قمته ، وهو یعطی معنی قولهم : أعجبنی قیامک ، ویردّ ذلک أن نحو «جلست ما جلس زید» ترید به المکان ممتنع مع أنه مما لا یعقل ، وأنه یستلزم أن یسمع کثیرا «أعجبنی ما قمته» لأنه عندهما الأصل ، وذلک غیر مسموع ، قیل : ولا ممکن ؛ لأن قام غیر متعد ؛ وهذا خطأ بین ؛ لأن الهاء المقدره مفعول مطلق لا مفعول به ، وقال ابن الشجری : أفسد النحویون تقدیر الأخفش بقوله تعالی

[شماره صفحه واقعی : 335]

ص: 833

(وَلَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ بِما کانُوا یَکْذِبُونَ)

فقالوا : إن کان الضمیر المحذوف للنبی علیه السلام أو للقرآن صح المعنی وخلت الصله عن عائد ، أو للتکذیب فسد المعنی ، لأنهم إذا کذبوا التکذیب بالقرآن أو النبی کانوا مؤمنین ، اه. وهذا سهو منه ومنهم ؛ لأن کذبوا لیس واقعا علی التکذیب ، بل مؤکّد به ؛ لأنه مفعول مطلق ، لا مفعول به ، والمفعول به محذوف أیضا ، أی بما کانوا یکذبون النبی أو القرآن تکذیبا ، ونظیره (وَکَذَّبُوا بِآیاتِنا کِذَّاباً) ولأبی البقاء فی هذه لآیه أوهام متعدده ؛ فإنه قال : ما مصدریه صلتها یکذبون ، ویکذبون خبر کان ، ولا عائد علی ما ، ولو قیل باسمیتها ، فتضمنت مقالته الفصل بین ما الحرفیه وصلتها بکان ، وکون یکذبون فی موضع نصب لأنه قدره خبر کان ، وکونه لا موضع له لأنه قدره صله ما ، واستغناء الموصول الاسمی عن عائد ، وللزمخشری غلطه عکس هذه الأخیره ؛ فإنه جوز مصدریه ما فی (وَاتَّبَعَ الَّذِینَ ظَلَمُوا ما أُتْرِفُوا فِیهِ) مع أنه قد عاد علیها الضمیر.

وندر وصلها بالفعل الجامد فی قوله :

507- ألیس أمیری فی الأمور بأنتما***بما لستما أهل الخیانه والغدر

وبهذا البیت رجح القول بحرفیتها ؛ إذ لا یتأتی هنا تقدیر الضمیر.

الوجه الثالث : أن تکون زائده ، وهی نوعان : کافه ، وغیر کافه.

والکافه ثلاثه أنواع :

أحدها : الکافه عن عمل الرفع ، ولا تتصل إلا بثلاثه أفعال : قلّ ، وکثر ، وطال ، وعله ذلک شبههن بربّ ، ولا یدخلن حینئذ إلا علی جمله فعلیه صرّح بفعلها کقوله :

508- قلّما یبرح اللّبیب إلی ما***یورث المجد داعیا أو مجیبا

[شماره صفحه واقعی : 336]

ص: 834

فأما قول المرار :

509- صددت فأطولت الصّدود ، وقلّما***وصال علی طول الصّدود یدوم [ص 582 و 590]

فقال سیبویه : ضروره ، فقیل : وجه الضروره أن حقها أن یلیها الفعل صریحا والشاعر أولاها فعلا مقدرا ، وأن «وصال» مرتفع بیدوم محذوفا مفسّرا بالمذکور وقیل : وجهها أنه قدّم الفاعل ، ورده ابن السیّد بأن البصریین لا یجیزون تقدیم الفاعل فی شعر ولا نثر ، وقیل : وجهها أنه أناب الجمله الاسمیه عن الفعلیه کقوله :

*فهلّا نفس لیلی شفیعها* [109]

وزعم المبرد أن «ما» زائده ، ووصال : فاعل لا مبتدأ ، وزعم بعضهم أن ما مع هذه الأفعال مصدریه لا کافه.

والثانی : الکافّه عن عمل النصب والرفع وهی المتّصله بإنّ وأخواتها ، نحو (إِنَّمَا اللهُ إِلهٌ واحِدٌ) (کَأَنَّما یُساقُونَ إِلَی الْمَوْتِ) وتسمی المتلوه بفعل مهیّئه ، وزعم ابن درستویه وبعض الکوفیین أن «ما» مع هذه الحروف اسم مبهم بمنزله ضمیر الشأن فی التفخیم ، والإبهام ، وفی أن الجمله بعده مفسره له ، ومخبر بها عنه ، ویردّه أنها لا تصلح للابتداء بها ، ولا لدخول ناسخ غیر إنّ وأخواتها ، وردّه ابن الخباز فی شرح الإیضاح بامتناع «إنما أین زید» مع صحه تفسیر ضمیر الشأن بجمله الاستفهام ، وهذا سهو منه ؛ إذ لا یفسر ضمیر الشأن بالجمل غیر الخبریه ، اللهم إلا مع أن المخفّفه من الثقیله فإنه قد یفسر بالدعاء ، نحو «أما أن جزاک الله خیرا» وقراءه بعض السبعه (وَالْخامِسَهَ أَنَّ غَضَبَ اللهِ عَلَیْها) علی أنا لا نسلم أن اسم أن المخففه یتعین کونه ضمیر شأن ؛ إذ یجوز هنا أن یقدر ضمیر المخاطب فی الأول والغائبه فی الثانی ، وقد

[شماره صفحه واقعی : 337]

ص: 835

قال سیبویه فی قوله تعالی (أَنْ یا إِبْراهِیمُ قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیا) إن التقدیر أنک قد صدقت ، وأما (إِنَّ ما تُوعَدُونَ لَآتٍ) (وَأَنَّ ما یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الْباطِلُ) (إِنَّما عِنْدَ اللهِ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ) (أَیَحْسَبُونَ أَنَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مالٍ وَبَنِینَ نُسارِعُ لَهُمْ فِی الْخَیْراتِ) (وَاعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ) فما فی ذلک کله اسم باتفاق ، والحرف عامل ، وأما (إِنَّما حَرَّمَ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَهَ) فمن نصب المیته فما : کافه ، ومن رفعها - وهو أبو رجاء العطاردی - فما : اسم موصول ، والعائد محذوف ، وکذلک (إِنَّما صَنَعُوا کَیْدُ ساحِرٍ) فمن رفع کید فإن عامله وما موصوله والعائد محذوف ، لکنه محتمل للاسمی والحرفی ، أی إن الذی صنعوه ، أو إن صنعهم. ومن نصب - وهو ابن مسعود والربیع بن خیثم - فما کافه ، وجزم النحویون بأن ما کافه فی (إِنَّما یَخْشَی اللهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ) ولا یمتنع أن تکون بمعنی الذی ، والعلماء خبر ، والعائد مستتر فی یخشی.

وأطلقت «ما» علی جماعه العقلاء ، کما فی قوله تعالی (أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ) (فَانْکِحُوا ما طابَ لَکُمْ مِنَ النِّساءِ) وأما قول النابغه :

*قالت ألا لیتما هذا الحمام لنا* [92]

فمن نصب الحمام وهو الأرجح عند النحویین فی نحو «لیتما زیدا قائم» فما : زائده غیر کافّه ، وهذا : اسمها ، ولنا : الخبر ، قال سیبویه : وقد کان رؤبه بن العجاج ینشده رفعا ، اه. فعلی هذا یحتمل أن تکون ما کافه ، وهذا مبتدأ ، ویحتمل أن تکون موصوله وهذا خبر لمحذوف ، أی لیت الذی هو هذا الحمام لنا ، وهو ضعیف ؛ لحذف الضمیر المرفوع فی صله غیر أی مع عدم الطول ، وسهل ذلک لتضمنه إبقاء الإعمال.

وزعم جماعه من الأصولیین والبیانیین أن «ما» الکافه التی مع إنّ نافیه ،

[شماره صفحه واقعی : 338]

ص: 836

وأن ذلک سبب إفادتها للحصر ، قالوا : لأن إنّ للإثبات وما للنفی ، فلا یجوز أن یتوجّها معا إلی شیء واحد ؛ لأنه تناقض ، ولا أن یحکم بتوجه النفی للمذکور بعدها ؛ لأنه

خلاف الواقع باتفاق ، فتعین صرفه لغیر المذکور وصرف الإثبات للمذکور ، فجاء الحصر.

وهذا البحث مبنی علی مقدمتین باطلتین بإجماع النحویین ، إذ لیست إنّ للاثبات ، وإنما هی لتوکید الکلام إثباتا کان مثل «إنّ زیدا قائم» أو نفیا مثل «إنّ زیدا لیس بقائم» ومنه (إِنَّ اللهَ لا یَظْلِمُ النَّاسَ شَیْئاً) ولیست «ما» للنفی ، بل هی بمنزلتها فی أخواتها لیتما ولعلما ولکنما وکأنما ، وبعضهم ینسب القول بأنها نافیه للفارسی فی کتاب الشیرازیات ، ولم یقل ذلک الفارسی لا فی الشیرازیات ولا فی غیرها ، ولا قاله نحوی غیره ، وإنما قال الفارسیّ فی الشیرازیات : إن العرب عاملوا إنما معامله النفی وإلا فی فصل الضمیر کقول الفرزدق :

510- [أنا الذّائد الحامی الذّمار] وإنّما***یدافع عن أحسانهم أنا أو مثلی

فهذا کقول الآخر :

511- قد علمت سلمی وجاراتها***ما قطّر الفارس إلا أنا

وقول أبی حیان : لا یجوز فصل الضمیر المحصور بإنما ، وإن الفصل فی البیت الأول ضروره واستدلاله بقوله تعالی (قُلْ إِنَّما أَعِظُکُمْ بِواحِدَهٍ) (إِنَّما أَشْکُوا بَثِّی وَحُزْنِی إِلَی اللهِ) (وَإِنَّما تُوَفَّوْنَ أُجُورَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ) وهم ، لأن الحصر فیهن فی جانب الظرف لا الفاعل ، ألا تری أن المعنی ما أعظکم إلا بواحده ، وکذا الباقی.

والثالث : الکافه عن عمل الجر ، وتتصل بأحرف وظروف.

فالأحرف أحدها ربّ ، وأکثر ما تدخل حینئذ علی الماضی کقوله :

[شماره صفحه واقعی : 339]

ص: 837

ربّما أوفیت فی علم ***ترفعن ثوبی شمالات [207]

لأن التکثیر والتقلیل إنما یکونان فیما عرف حدّه ، والمستقبل مجهول ، ومن ثمّ قال الرمانی فی (رُبَما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا) إنما جاز لأن المستقبل معلوم عند الله تعالی

کالماضی ، وقیل : هو علی حکایه حال ماضیه مجازا مثل (وَنُفِخَ فِی الصُّورِ) وقیل : التقدیر ربما کان یود ، وتکون کان هذه شانیه ، ولیس حذف کان بدون إن ولو الشرطیتین سهلا ، ثم الخبر حینئذ وهو یودّ مخرّج علی حکایه الحال الماضیه فلا حاجه إلی تقدیر کان.

ولا یمتنع دخولها علی الجمله الاسمیه ، خلافا للفارسی ، ولهذا قال فی قول أبی دؤاد :

ربما الجامل المؤبّل فیهم ***[وعناجیج بینهنّ المهار] [215]

ما : نکره موصوفه بجمله حذف مبتدؤها ، أی رب شیء هو الجامل.

الثانی : الکاف ، نحو «کن کما أنت» وقوله :

*کما سیف عمرو لم تخنه مضاربه* [294]

قیل : ومنه (اجْعَلْ لَنا إِلهاً کَما لَهُمْ آلِهَهٌ) وقیل : ما موصوله ، والتقدیر کالذی هو آلهه لهم ، وقیل : لا تکف الکاف بما ، وإنّ ما فی ذلک مصدریه موصوله بالجمله الاسمیه.

الثالث : الباء کقوله :

512- فلئن صرت لا تحیر جوابا***لبما قد تری وأنت خطیب

ذکره ابن مالک ، وأن ما الکافه أحدثت مع الباء معنی التقلیل ، کما

[شماره صفحه واقعی : 340]

ص: 838

أحدثت مع الکاف معنی التعلیل فی نحو (وَاذْکُرُوهُ کَما هَداکُمْ) والظاهر أن الباء والکاف للتعلیل ، وأن «ما» معهما مصدریه ، وقد سلّم أن کلا من الکاف والباء یأتی للتعلیل مع عدم «ما» کقوله تعالی (فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِینَ هادُوا حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ طَیِّباتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ) (وَیْکَأَنَّهُ لا یُفْلِحُ الْکافِرُونَ) وأن التقدیر أعجب لعدم فلاح الکافرین ؛ ثم المناسب فی البیت معنی التکثیر لا التقلیل.

الرابع : من ، کقول أبی حیّه :

513- وإنّا لممّا نضرب الکبش ضربه***[علی رأسه تلقی اللّسان من الفم] [ص 322]

قاله ابن الشجری ، والظاهر أن «ما» مصدریه ، وأن المعنی مثله فی (خُلِقَ الْإِنْسانُ مِنْ عَجَلٍ) وقوله :

514- [ألا أصبحت أسماء جاذمه الحبل] ***وضنّت علینا ، والضّنین من البخل

فجعل الإنسان والبخیل مخلوقین من العجل والبخل مبالغه.

وأما الظروف فأحدها «بعد» کقوله :

515- أعلاقه أمّ الولیّد بعد ما***أفنان رأسک کالثّغام المخلس

المخلس - بکسر اللام - المختلط رطبه بیابسه.

وقیل : «ما» مصدریه ، وهو الظاهر ؛ لأن فیه إبقاء بعد علی أصلها من الإضافه ، ولأنها لو لم تکن مضافه لنونت.

والثانی «بین» کقوله :

516- بینما نحن بالأراک معا***إذ أتی راکب علی جمله

وقیل : «ما» زائده ، وبین مضافه إلی الجمله ، وقیل : زائده ، وبین مضافه إلی زمن محذوف مضاف إلی الجمله ، أی بین أوقات نحن بالأراک ، والأقوال

[شماره صفحه واقعی : 341]

ص: 839

الثلاثه تجری فی «بین» مع الألف فی نحو قوله :

517- فبینا نسوس النّاس والأمر أمرنا***إذا نحن فیهم سوقه لیس ننصف (1)

[ص 427]

والثالث والرابع «حیث ، وإذ» ویضمنان حینئذ معنی إن الشرطیه فیجزمان فعلین.

وغیر الکافه نوعان : عوض ، وغیر عوض.

فالعوض فی موضعین :

أحدهما : فی نحو قولهم «أمّا أنت منطلقا انطلقت» والأصل : انطلقت لأن کنت منطلقا ، فقدم المفعول له للاختصاص ، وحذف الجار وکان للاختصار ، وجیء بما للتعویض ، وأدغمت النون للتقارب ، والعمل عند الفارسی وابن جنی لما ، لا لکان.

والثانی : فی نحو قولهم «أفعل هذا إمّا لا» وأصله : إن کنت لا تفعل غیره.

وغیر العوض تقع بعد الرافع کقولک «شتّان ما زید وعمرو» وقول مهلهل :

518- لو بأبانین جاء یخطبها***زمّل ما أنف خاب بدم

وقد مضی البحث فی قوله :

*أنورا سرع ما ذا یا فروق* [500]

وأن التقدیر أنفارا سرع هذا ، وبعد الناصب الرافع نحو «لیتما زیدا قائم» وبعد الجازم نحو (وَإِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ) (أَیًّا ما تَدْعُوا) (أَیْنَما تَکُونُوا) وقول الأعشی :

[شماره صفحه واقعی : 342]

ص: 840


1- حفظی «إذا نحن فیهم سوقه نتنصف» یرید أنهم صاروا محکومین بعد أن کانوا حاکمین وصاروا یطلبون النصفه والعدل بعد أن کان ذلک یطلب منهم.

519- متی ما تناخی عند باب ابن هاشم ***تراحی وتلقی من فواضله ندا

وبعد الخافض حرفا کان نحو (فَبِما رَحْمَهٍ مِنَ اللهِ لِنْتَ لَهُمْ) (عَمَّا قَلِیلٍ) (مِمَّا خَطِیئاتِهِمْ) وقوله :

ربما ضربه بسیف صقیل ***بین بصری وطعنه نجلاء [207]

وقوله :

وننصر مولانا ونعلم أنه ***کما النّاس مجروم علیه وجارم [95]

أو اسما کقوله تعالی (أَیَّمَا الْأَجَلَیْنِ) وقول الشاعر :

520- نام الخلیّ ، وما أحسّ رقادی ***والهمّ محتضر لدیّ وسادی

من غیر ما سقم ، ولکن شفّنی ***همّ أراه قد أصاب فؤادی

وقوله :

*ولا سیّما یوم بداره جلجل* [219]

أی ولا مثل یوم ، وقوله «بداره» صفه لیوم ، وخبر لا محذوف. ومن رفع «یوم» فالتقدیر ولا مثل الذی هو یوم ، وحسّن حذف العائد طول الصله بصفه یوم ، ثم إن المشهور أن ما مخفوضه ، وخبر لا محذوف ، وقال الأخفش : ما خبر للا ، ویلزمه قطع سیّ عن الإضافه من غیر عوض ، قیل : وکون خبر لا معرفه ، وجوابه أنه قد یقدر ما نکره موصوفه ، أو یکون قد رجع إلی قول سیبویه فی «لا رجل قائم» إن ارتفاع الخبر بما کان مرتفعا به ، لا بلا النافیه ، وفی الهیتیات للفارسی «إذا قیل : قاموا لا سیما زید ، فلا مهمله ، وسی حال ، أی قاموا غیر مماثلین لزید فی القیام» ویردّه صحه دخول الواو ، وهی لا تدخل

[شماره صفحه واقعی : 343]

ص: 841

علی الحال المفرده ، وعدم تکرار لا ، وذلک واجب مع الحال المفرده ، وأما من نصبه فهو تمییز ، ثم قیل : ما نکره تامه مخفوضه بالإضافه ، فکأنه قیل : ولا مثل شیء ، ثم جیء بالتمییز ، وقال الفارسی : ما حرف کافّ لسی عن الإضافه ، فأشبهت الإضافه فی «علی التّمره مثلها زیدا» وإذا قلت : لا سیما زید ، جاز جرّ «زید» ورفعه ، وامتنع نصبه.

وزیدت قبل الخافض کما فی قول بعضهم «ما خلا زید ، وما عدا عمرو» بالخفض ، وهو نادر.

وتزاد بعد أداه الشرط ، جازمه کانت نحو (أَیْنَما تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ) (وَإِمَّا تَخافَنَّ) أو غیر جازمه نحو (حَتَّی إِذا ما جاؤُها شَهِدَ عَلَیْهِمْ سَمْعُهُمْ) وبین المتبوع وتابعه فی نحو (مَثَلاً ما بَعُوضَهً) قال الزجاج : ما حرف زائد للتوکید عند جمیع البصریین ، اه ، ویؤیده سقوطها فی قراءه ابن مسعود وبعوضه بدل ، وقیل : ما اسم نکره صفه لمثلا أو بدل منه ، وبعوضه عطف بیان علی ما ، وقرأ رؤبه برفع بعوضه ، والأکثرون علی أن ما موصوله ، أی الذی هو بعوضه ، وذلک عند البصریین والکوفیین علی حذف العائد مع عدم طول الصله وهو شاذ عند البصریین قیاس عند الکوفیین ، واختار الزمخشری کون ما استفهامیه مبتدأ ، وبعوضه خبرها ، والمعنی أی شیء البعوضه فما فوقها فی الحقاره.

وزادها الأعشی مرتین فی قوله :

521- إمّا ترینا حفاه لا نعال لنا***إنّا کذلک ما نحفی وننتعل

وأمیه بن أبی الصّلت ثلاث مرات فی قوله :

522- سلع مّا ، ومثله عشر ما***عائل ما ، وعالت البیقورا

وهذا البیت قال عیسی بن عمر : لا أدری ما معناه ، ولا رأیت أحدا

[شماره صفحه واقعی : 344]

ص: 842

یعرفه ، وقال غیره : کانوا إذا أرادوا الاستسقاء فی سنه الجدب عقدوا فی أذناب البقر وبین عراقیبها السّلع بفتحتین والعشر بضمه ففتحه ، وهما ضربان من الشجر ، ثم أوقدوا فیها النار وصعدوا بها الجبال ، ورفعوا أصواتهم بالدعاء قال :

523- أجاعل أنت بیقورا مسلّعه***ذریعه لک بین الله والمطر

ومعنی «عالت البیقورا» أن السنه أثقلت البقر بما حمّلتها من السّلع والعشر.

«وهذا فصل عقدته للتدریب فی (ما)»

قوله تعالی (ما أَغْنی عَنْهُ مالُهُ وَما کَسَبَ) تحتمل ما الأولی النافیه أی لم یغن والاستفهامیه فتکون مفعولا مطلقا ، والتقدیر أیّ إغناء أغنی عنه ماله ، ویضعف کونه مبتدأ بحذف المفعول المضمر حینئذ ، إذ تقدیره أیّ إغناء أغناه عنه ماله ، وهو نظیر «زید ضربت» إلا أن الهاء المحذوفه فی الآیه مفعول مطلق ، وفی المثال مفعول به ، وأما ما الثانیه فموصول اسمی أو حرفی ، أی والذی کسبه ، أو وکسبه ، وقد یضعف الاسمی بأنه إذا قدّر والذی کسبه لزم التکرار لتقدم ذکر المال ، ویجاب بأنه یجوز أن یراد به الولد ؛ ففی الحدیث «أحقّ ما أکل الرّجل من کسبه وإنّ ولده من کسبه» والآیه حینئذ نظیر (لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَلا أَوْلادُهُمْ) وأما (وَما یُغْنِی عَنْهُ مالُهُ إِذا تَرَدَّی) (ما أَغْنی عَنِّی مالِیَهْ) فما فیهما محتمله للاستفهامیه وللنافیه ، ویرجحها تعینها فی (فَما أَغْنی عَنْهُمْ سَمْعُهُمْ وَلا أَبْصارُهُمْ) والأرجح فی (وَما أُنْزِلَ عَلَی الْمَلَکَیْنِ) أنها موصوله عطف علی السحر ، وقیل : نافیه فالوقف علی السحر ، والأرجح فی (لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أُنْذِرَ آباؤُهُمْ) أنها النافیه بدلیل (وَما أَرْسَلْنا إِلَیْهِمْ

[شماره صفحه واقعی : 345]

ص: 843

قَبْلَکَ مِنْ نَذِیرٍ) وتحتمل الموصوله والأظهر فی (فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ) المصدریه ، وقیل : موصوله ، قال ابن الشجری : ففیه خمسه حذوف ؛ والأصل بما تؤمر بالصدع به ، فحذفت الباء فصار بالصّدعه فحذفت أل لامتناع جمعها مع الإضافه فصار بصدعه ، ثم حذف المضاف کما فی (وَسْئَلِ الْقَرْیَهَ) فصار به ، ثم حذف الجار کما قال عمرو بن معد یکرب :

524- أمرتک الخیر فافعل ما أمرت به ***[فقد ترکتک ذا مال وذ انشب] [ص 566]

فصار تؤمره ، ثم حذفت الهاء کما حذفت فی (أَهذَا الَّذِی بَعَثَ اللهُ رَسُولاً) وهذا تقریر ابن جنی.

وأما (ما نَنْسَخْ مِنْ آیَهٍ) فما شرطیه ، ولهذا جزمت ، ومحلها النصب بننسخ وانتصابها إما علی أنها مفعول به مثل (أَیًّا ما تَدْعُوا) فالتقدیر أی شیء ننسخ ، لا أی آیه ننسخ ؛ لأن ذلک لا یجتمع مع (مِنْ آیَهٍ) وإما علی أنها مفعول مطلق ؛ فالتقدیر : أی نسخ ننسخ ، فآیه مفعول ننسخ ، ومن زائده ، وردّ هذا أبو البقاء بأن «ما» المصدریه لا تعمل ، وهذا سهو منه ، فإنه نفسه نقل عن صاحب هذا الوجه أن ما مصدر بمعنی أنها مفعول مطلق ، ولم ینقل عنه أنها مصدریه.

وأما قوله : تعالی (مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ ما لَمْ نُمَکِّنْ لَکُمْ) فما محتمله للموصوفه أی شیئا لم نمکنه لکم ، فحذف العائد ، وللمصدریه الظرفیه ، أی أن مده تمکنهم أطول ، وانتصابها فی الأول علی المصدر ، وقیل : علی المفعول به علی تضمین مکنا معنی أعطینا ، وفیه تکلف.

وأما قوله تعالی (فَقَلِیلاً ما یُؤْمِنُونَ) فما محتمله لثلاثه أوجه ، أحدها :

[شماره صفحه واقعی : 346]

ص: 844

الزیاده ، فتکون إما لمجرد تقویه الکلام مثلها فی (فَبِما رَحْمَهٍ مِنَ اللهِ لِنْتَ لَهُمْ) فتکون حرفا باتفاق ، وقلیلا فی معنی النفی مثلها فی قوله :

*قلیل بها الأصوات إلّا بغامها* [104]

وإما لإفاده التقلیل مثلها فی «أکلت أکلامّا» وعلی هذا فیکون تقلیلا بعد تقلیل ، ویکون التقلیل علی معناه ، ویزعم قوم أن «ما» هذه اسم کما قدمناه فی (مَثَلاً ما بَعُوضَهً) والوجه الثانی : النفی ، وقلیلا : نعت لمصدر محذوف ، أو لظرف محذوف ، أی إیمانا قلیلا أو زمنا قلیلا ، أجاز ذلک بعضهم ، ویرده أمران : أحدهما أن ما النافیه لها الصدر فلا یعمل ما بعدها فیما قبلها ، ویسهل ذلک شیئا ما علی تقدیر قلیلا نعتا للظرف ؛ لأنهم یتّسعون فی الظرف ، وقد قال :

*ونحن عن فضلک ما استغنینا* [137]

والثانی : أنهم لا یجمعون بین مجازین ، ولهذا لم یجیزوا «دخلت الأمر» لئلا یجمعوا بین حذف فی وتعلیق الدخول باسم المعنی ، بخلاف «دخلت فی الأمر» و «دخلت الدار» واستقبحوا «سیر علیه طویل» لئلا یجمعوا بین جعل الحدث أو الزمان مسیرا وبین حذف الموصوف ، بخلاف «سیر علیه طویلا» و «سیر علیه سیر طویل ، أو زمن طویل».

والثالث : أن تکون مصدریه ، وهی وصلتها فاعل بقلیلا ، وقلیلا حال معمول لمحذوف دل علیه المعنی ، أی لعنهم الله ، فأخروا قلیلا إیمانهم ، أجازه ابن الحاجب ، ورجح معناه علی غیره.

وقوله تعالی (وَمِنْ قَبْلُ ما فَرَّطْتُمْ فِی یُوسُفَ) ما إما زائده ، فمن متعلقه بفرطتم ، وإما مصدریه فقیل : موضعها هی وصلتها رفع بالابتداء ، وخبره من

[شماره صفحه واقعی : 347]

ص: 845

قبل ، وردّ بأن الغایات لا تقع أخبارا ولا صلات ولا صفات ولا أحوالا ، نصّ علی ذلک سیبویه وجماعه من المحققین ، ویشکل علیهم (کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلُ) وقیل : نصب عطفا علی أنّ وصلتها ، أی ألم تعلموا أخذ أبیکم الموثق وتفریطکم ، ویلزم علی هذا الإعراب الفصل بین العاطف والمعطوف بالظرف وهو ممتنع ، فإن قیل : قد جاء (وَجَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَمِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا) (رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَهً وَفِی الْآخِرَهِ حَسَنَهً) قلنا : لیس هذا من ذلک کما توهم ابن مالک ، بل المعطوف شیئان علی شیئین.

وقوله تعالی (لا جُناحَ عَلَیْکُمْ إِنْ طَلَّقْتُمُ النِّساءَ ما لَمْ تَمَسُّوهُنَّ) ما ظرفیه ، وقیل : بدل من النساء ، وهو بعید ، وتقول «اصنع ما صنعت» فما موصوله أو شرطیه ، وعلی هذا فتحتاج إلی تقدیر جواب ، فإن قلت «اصنع ما تصنع» أمتنعت الشرطیه ؛ لأن شرط حذف الجواب مضیّ فعل الشرط.

وتقول «ما أحسن ما کان زید» فما الثانیه مصدریه ، وکان زید صلتها ، والجمله مفعول ، ویجوز عند من جوز إطلاق ما علی آحاد من یعلم أن تقدرها بمعنی الذی ، وتقدر کان ناقصه رافعه لضمیرها وتنصب زیدا علی الخبریه ، ویجوز علی قوله أیضا أن تکون بمعنی الذی مع رفع زید ، علی أن یکون الخبر ضمیر ما ، ثم حذف ، والمعنی ما أحسن الذی کانه زید ، إلا أن حذف خبر کان ضعیف.

ومما یسأل عنه قول الشاعر فی صفه فرس صافن : أی ثان فی وقوفه إحدی قوائمه :

525- ألف الصّفون فما یزال کأنّه ***ممّا یقوم علی الثّلاث کسیرا

فیقال : کان الظاهر رفع کسیرا خبرا لکأنّ.

[شماره صفحه واقعی : 348]

ص: 846

والجواب أنه خبر لیزال ، ومعناه کاسر : أی ثان ، کرحیم وقدیر ، لا مکسور ضد الصحیح کجریح وقتیل ، وما مصدریه ، وهی وصلتها خبر کأنّ ، أی ألف القیام علی الثلاث فلا یزال ثانیا إحدی قوائمه حتی کأنّه مخلوق من قیامه علی الثلاث ، وقیل : ما بمعنی الذی وضمیر یقوم عائد إلیها ، وکسیرا حال من الضمیر ، وهو بمعنی مکسور ؛ وکأنّ ومعمولاها خبر یزال ، أی کأنه من الجنس الذی یقوم علی الثلاث ، والمعنی الأول أولی.

«مِنْ»

: تأتی علی خمسه عشر وجها :

أحدها : ابتداء الغایه ، وهو الغالب علیها ، حتی ادعی جماعه أن سائر معانیها راجعه إلیه ، وتقع لهذا المعنی فی غیر الزمان ، نحو (مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ) (إِنَّهُ مِنْ سُلَیْمانَ) قال الکوفیون والأخفش والمبرد وابن درستویه : وفی الزمان أیضا ؛

بدلیل (مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ) وفی الحدیث «فمطرنا من الجمعه إلی الجمعه» وقال النابغه :

526- تخیّرن من أزمان یوم حلیمه***إلی الیوم ، قد جرّبن کلّ التّجارب

وقیل : التقدیر من مضیّ أزمان یوم حلیمه ، ومن تأسیس أول یوم ، وردّه السهیلی بأنه لو قیل هکذا لاحتیج إلی تقدیر الزمان.

الثانی : التبعیض ، نحو (مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللهُ) وعلامتها إمکان سد بعض مسدها ، کقراءه ابن مسعود (حتی تنفقوا بعض ما تحبون)

الثالث : بیان الجنس ، وکثیرا ما تقع بعد ما ومهما ، وهما بها أولی ؛ لإفراط إبهامهما نحو (ما یَفْتَحِ اللهُ لِلنَّاسِ مِنْ رَحْمَهٍ فَلا مُمْسِکَ لَها) (ما نَنْسَخْ مِنْ آیَهٍ) (مَهْما تَأْتِنا بِهِ مِنْ آیَهٍ) وهی ومخفوضها فی ذلک فی موضع نصب علی الحال ، ومن وقوعها بعد غیرهما (یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ

[شماره صفحه واقعی : 349]

ص: 847

وَیَلْبَسُونَ ثِیاباً خُضْراً مِنْ سُنْدُسٍ وَإِسْتَبْرَقٍ) الشاهد فی غیر الأولی فإن تلک للابتداء ، وقیل : زائده ، ونحو (فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثانِ) وأنکر مجیء من لبیان الجنس قوم ، وقالوا : هی فی (مِنْ ذَهَبٍ) و(مِنْ سُنْدُسٍ) للتبعیض ، وفی (مِنَ الْأَوْثانِ) للابتداء ، والمعنی فاجتنبوا من الأوثان الرجس وهو عبادتها ، وهذا تکلف. وفی کتاب المصاحف لابن الأنباری أن بعض الزنادقه تمسّک بقوله تعالی (وَعَدَ اللهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَهً) فی الطعن علی بعض الصحابه ، والحق أن من فیها للتبیین لا للتبعیض ، أی الذین آمنوا هم هؤلاء ومثله (الَّذِینَ اسْتَجابُوا لِلَّهِ وَالرَّسُولِ مِنْ بَعْدِ ما أَصابَهُمُ الْقَرْحُ لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا مِنْهُمْ وَاتَّقَوْا أَجْرٌ عَظِیمٌ) وکلهم محسن ومتّق (وَإِنْ لَمْ یَنْتَهُوا عَمَّا یَقُولُونَ لَیَمَسَّنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ) فالمقول فیهم ذلک کلهم کفار.

الرابع : التعلیل ، نحو (مِمَّا خَطِیئاتِهِمْ أُغْرِقُوا) وقوله :

527- وذلک من نبإ جاءنی ***[وخبّرته عن أبی الأسود]

وقول الفرزدق فی علی بن الحسین :

528- یغضی حیاء ویغضی من مهابته ***[فما یکلّم إلّا حین یبتسم]

الخامس : البدل ، نحو (أَرَضِیتُمْ بِالْحَیاهِ الدُّنْیا مِنَ الْآخِرَهِ) (لَجَعَلْنا مِنْکُمْ مَلائِکَهً فِی الْأَرْضِ یَخْلُفُونَ) لأن الملائکه لا تکون من الإنس (لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَلا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللهِ شَیْئاً) أی بدل طاعه الله ، أو بدل رحمه الله «ولا ینفع ذا الجدّ منک الجدّ» أی لا ینفع ذا الحظ من الدنیا حظه بذلک ، أی بدل طاعتک أو بدل حظک ، أی بدل حظه منک ، وقیل : ضمن ینفع معنی یمنع ، ومتی علّقت من بالجد انعکس المعنی ، وأما (فَلَیْسَ مِنَ اللهِ فِی شَیْءٍ) فلیس من هذا خلافا لبعضهم ، بل من للبیان أو للابتداء ،

[شماره صفحه واقعی : 350]

ص: 848

والمعنی فلیس فی شیء من ولایه الله ، وقال ابن مالک فی قول أبی نخیله :

529- [جاریه لم تأکل المرققا] ***ولم تذق من البقول الفستقا

المراد بدل البقول ، وقال غیره : توهم الشاعر أن الفستق من البقول ، وقال الجوهری : الروایه «النقول» بالنون ، ومن علیهما للتبعیض ، والمعنی علی قول الجوهری أنها تأکل البقول إلا الفستق ، وإنما المراد أنها لا تأکل إلا البقول ؛ لأنها بدویّه ، وقال الآخر یصف عامل الزکاه بالجور :

530- أخذوا المخلض من الفصیل غلبّه***ظلما ، ویکتب للأمیر أفیلا

أی بدل الفصیل ، والأفیل : الصغیر ؛ لأنه یأفل بین الإبل : أی یغیب ، وانتصاب أفیلا علی الحکایه ؛ لأنهم یکتبون «أدی فلان أفیلا» وأنکر قوم مجیء من للبدل فقالوا : التقدیر فی (أَرَضِیتُمْ بِالْحَیاهِ الدُّنْیا مِنَ الْآخِرَهِ) أی بدلا منها ؛ فالمفید للبدلیه متعلّقها المحذوف ، وأما هی فللابتداء ، وکذا الباقی.

السادس : مرادفه عن ، نحو (فَوَیْلٌ لِلْقاسِیَهِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اللهِ) (یا وَیْلَنا قَدْ کُنَّا فِی غَفْلَهٍ مِنْ هذا) وقیل : هی فی هذه الآیه للابتداء ، لتفید أن ما بعد ذلک من العذاب أشدّ ، وکأنّ هذا القائل یعلق معناها (1) بویل ، مثل (فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنَ النَّارِ) ولا یصح کونه تعلیقا صناعیا للفصل بالخبر (2) ، وقیل : هی فیهما للإبتداء ، أو هی فی الأول للتعلیل ، أی من أجل ذکر الله ؛ لأنه إذا ذکر قست قلوبهم.

وزعم ابن مالک أن من فی نحو «زید أفضل من عمرو» للمجاوزه ، وکأنه

[شماره صفحه واقعی : 351]

ص: 849


1- الأولی حذف «معنی» فتکون العباره «وکأن هذا القائل یعلقها بویل» لأن من فی الآیه المشبه بها متعلقه بویل.
2- المراد بالخبر هنا الجمله الخبریه ، وهو(قَدْ کُنَّا فِی غَفْلَهٍ مِنْ هذا).

قیل : جاوز زید عمرا فی الفضل ، قال : وهو أولی من قول سیبویه وغیره إنها لابتداء الارتفاع فی نحو «أفضل منه» وابتداء الانحطاط فی نحو «شرّ منه» إذ لا یقع بعدها إلی ، اه.

وقد یقال : ولو کانت للمجاوزه لصح فی موضعها عن.

السابع : مرادفه الباء ، نحو (یَنْظُرُونَ مِنْ طَرْفٍ خَفِیٍّ) قاله یونس ، والظاهر أنها للابتداء.

الثامن : مرادفه فی ، نحو (أَرُونِی ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ) (إِذا نُودِیَ لِلصَّلاهِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَهِ) والظاهر أنها فی الأولی لبیان الجنس مثلها فی (ما نَنْسَخْ مِنْ آیَهٍ).

التاسع : موافقه عند ، نحو (لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَلا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللهِ شَیْئاً) قاله أبو عبیده ، وقد مضی القول بأنها فی ذلک للبدل.

العاشر : مرادفه ربما ، وذلک إذا اتصلت بما کقوله :

وإنّا لممّا نضرب الکبش ضربه***علی رأسه تلقی اللّسان من الفم [513]

قاله السیرافی وابن خروف وابن طاهر والأعلم ، وخرّجوا علیه قول سیبویه : واعلم أنهم مما یحذفون کذا ، والظاهر أن من فیهما ابتدائیه وما مصدریه ، وأنهم جعلوا کأنهم خلقوا من الضرب والحذف مثل (خُلِقَ الْإِنْسانُ مِنْ عَجَلٍ).

الحادی عشر : مرادفه علی ، نحو (وَنَصَرْناهُ مِنَ الْقَوْمِ) وقیل : علی

[شماره صفحه واقعی : 352]

ص: 850

التضمین ، أی منعناه منهم بالنصر (1).

الثانی عشر : الفصل ، وهی الداخله علی ثانی المتضادین نحو (وَاللهُ یَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ) (حَتَّی یَمِیزَ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ) قاله ابن مالک ، وفیه نظر ؛ لأن الفصل مستفاد من العامل ، فإنّ مازو میّز بمعنی فصل ، والعلم صفه توجب التمییز ، والظاهر أن من فی الآیتین للابتداء ، أو بمعنی عن.

الثالث عشر : الغایه ، قال سیبویه «وتقول رأیته من ذلک الموضع» فجعلته غایه لرؤیتک ، أی محلا للابتداء والانتهاء ، قال «وکذا أخذته من زید» وزعم ابن مالک أنها فی هذه للمجاوزه ، والظاهر عندی أنها للابتداء ؛ لأن الأخذ ابتدیء من عنده وانتهی إلیک.

الرابع عشر : التنصیص علی العموم ، وهی الزائده فی نحو «ما جاءنی من رجل» فإنه قبل دخولها یحتمل فی الجنس ونفی الوحده ؛ ولهذا یصح أن یقال «بل رجلان» ویمتنع ذلک بعد دخول من.

الخامس عشر : توکید العموم ، وهی الزائده فی نحو «ما جاءنی من أحد ، أو من دیّار» فإن أحدا ودیارا صیغتا عموم.

وشرط زیادتها فی النوعین ثلاثه أمور :

أحدها : تقدم نفی أو نهی أو استفهام بهل ، نحو (وَما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَهٍ إِلَّا یَعْلَمُها) (ما تَری فِی خَلْقِ الرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ) (فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَری مِنْ فُطُورٍ) وتقول «لا یقم من أحد» وزاد الفارسی الشّرط کقوله :

[شماره صفحه واقعی : 353]

ص: 851


1- حاصل هذا الکلام أن من فی الآیه متعلقه بنصر البته ؛ فإن کان نصر باقیا علی معناه کانت من بمعنی علی ؛ لأن نصر یتعدی بعلی لا بمن ، وإن ضمن نصر معنی منع کانت من باقیه علی معناها ؛ لأن منع یتعدی بمن.

531- ومهما تکن عند امریء من خلیقه***وإن خالها تخفی علی النّاس تعلم [ص 330]

وسیأتی فصل مهما.

والثانی : تنکیر مجرورها.

والثالث : کونه فاعلا ، أو مفعولا به ، أو مبتدأ.

تنبیهات - أحدها : قد اجتمعت زیادتها فی المنصوب والمرفوع فی قوله تعالی : (مَا اتَّخَذَ اللهُ مِنْ وَلَدٍ وَما کانَ مَعَهُ مِنْ إِلهٍ) ولک أن تقدر کان تامه ؛ لأن مرفوعها فاعل ، وناقصه (1) ؛ لأن مرفوعها شبیه بالفاعل وأصله المبتدأ.

الثانی : تقیید المفعول بقولنا به هی عباره ابن مالک ، فتخرج بقیه المفاعیل ، وکأن وجه منع زیادتها فی المفعول معه والمفعول لأجله والمفعول فیه أنهن فی المعنی بمنزله المجرور بمع وباللام وبفی ، ولا تجامعهن من ، ولکن لا یظهر للمنع فی المفعول المطلق وجه ، وقد خرّج علیه أبو البقاء (ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْءٍ) فقال : من زائده ، وشیء فی موضع المصدر ، أی تفریطا ، مثل (لا یَضُرُّکُمْ کَیْدُهُمْ شَیْئاً) والمعنی تفریطا وضرا ، قال : ولا یکون مفعولا به ؛ لأن فرّط إنما یتعدی إلیه بفی ، وقد عدی بها إلی الکتاب ، قال : وعلی هذا فلا حجّه فی الآیه لمن ظن أن الکتاب یحتوی علی ذکر کل شیء صریحا ، قلت : وکذا لا حجه فیها لو کان شیء مفعولا به ؛ لأن المراد بالکتاب اللوح المحفوظ ، کما فی قوله تعالی : (وَلا رَطْبٍ وَلا یابِسٍ إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ) وهو رأی الزمخشری ، والسیاق یقتضیه.

الثالث : القیاس أنها لا تزاد فی ثانی مفعولی ظن ، ولا ثالث مفعولات

[شماره صفحه واقعی : 354]

ص: 852


1- یرید أنک إن قدرت کان تامه فمرفوعها فاعل ، وإن قدرتها ناقصه فمرفوعها أصله مبتدأ ؛ فقد وجد الشرط الثالث علی الوجهین.

أعلم ؛ لأنهما فی الأصل خبر ، وشذت قراءه بعضهم (ما کانَ یَنْبَغِی لَنا أَنْ نَتَّخِذَ مِنْ دُونِکَ مِنْ أَوْلِیاءَ) ببناء نتخذ للمفعول ، وحملها ابن مالک علی شذوذ زیاده من فی الحال (1) ، ویظهر لی فساده فی المعنی ؛ لأنک إذا قلت «ما کان لک أن تتخذ زیدا فی حاله کونه خاذلا لک» فأنت مثبت لخذلانه ناه عن اتخاذه ، وعلی هذا فیلزم أن الملائکه أثبتوا لأنفسهم الولایه.

الرابع : أکثرهم أهمل هذا الشرط الثالث ؛ فیلزمهم زیادتها فی الخبر ، فی نحو «ما زید قائما» والتمییز فی نحو «ما طاب زید نفسا» والحال فی نحو «ما جاء أحد راکبا» وهم لا یجیزون ذلک.

وأما قول أبی البقاء فی (ما نَنْسَخْ مِنْ آیَهٍ) : إنه یجوز کون (آیَهٍ) حالا ومن زائده کما جاءت آیه حالا فی (هذِهِ ناقَهُ اللهِ لَکُمْ آیَهً) والمعنی أی شیء ننسخ قلیلا أو کثیرا ؛ ففیه تخریج التنزیل علی شیء إن ثبت فهو شاذ ، أعنی زیاده من فی الحال ، وتقدیر ما لیس بمشتق ومنتقل ولا یظهر فیه معنی الحال حالا ، والتنظیر بما لا یناسب ؛ فإن (آیَهً) فی (هذِهِ ناقَهُ اللهِ لَکُمْ آیَهً) بمعنی علامه لا واحده الآی ، وتفسیر اللفظ بما لا یحتمله ، وهو قوله قلیلا أو کثیرا ، وإنما ذلک مستفاد من اسم الشرط لعمومه لا من آیه.

ولم یشترط الأخفش واحدا من الشرطین الأولین ، واستدل بنحو (وَلَقَدْ جاءَکَ مِنْ نَبَإِ الْمُرْسَلِینَ) (لِیَغْفِرَ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ) (یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ) (نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ).

[شماره صفحه واقعی : 355]

ص: 853


1- أصل العباره قبل بناء الفعل للمجهول : یتخذنا الناس أولیاء ، فحذف الفاعل وهو الناس ، وبنی الفعل للمجهول وأسند للضمیر ، وابن مالک یعتبر اتخذ متعدیه لواحد فیجعل انتصاب أولیاء علی الحالیه ، وغیره یعتبر اتخذ متعدیه لاثنین فیجعل نصب أولیاء علی أنه مفعول ثان.

ولم یشترط الکوفیون الأول ، واستدلوا بقولهم «قد کان من مطر» وبقول عمر بن أبی ربیعه :

532- وینمی لها حبّها عندنا***فما قال من کاشح لم یضر

وخرّج الکسائی علی زیادتها «إنّ من أشدّ الناس عذابا یوم القیامه المصورون» وابن جنی قراءه بعضهم (لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَحِکْمَهٍ) بتشدید لما ، وقال : أصله لمن ما ، ثم أدغم ، ثم حذفت میم من (1).

وجوّز الزمخشری فی (وَما أَنْزَلْنا عَلی قَوْمِهِ مِنْ بَعْدِهِ مِنْ جُنْدٍ مِنَ السَّماءِ وَما کُنَّا مُنْزِلِینَ) الآیه کون المعنی ومن الّذی کنا منزلین ، فجوز زیادتها مع المعرفه (2)

وقال الفارسی فی (وَیُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ مِنْ جِبالٍ فِیها مِنْ بَرَدٍ) : یجوز کون من ومن الأخیرتین زائدتین ؛ فجوز الزیاده فی الإیجاب.

وقال المخالفون : التقدیر قد کان هو أی کائن من جنس المطر ، وفما قال هو أی قائل من جنس الکاشح ، وإنه من أشد الناس أی إن الشأن ، ولقد جاءک هو أی جاء من الخبر کائنا من نبأ المرسلین ، أو ولقد جاءک نبأ من نبأ المرسلین ثم حذف الموصوف ، وهذا ضعیف فی العربیه ؛ لأن الصفه غیر مفرده ؛ فلا یحسن تخریج التنزیل علیه.

واختلف فی «من» الداخله علی قبل وبعد ؛ فقال الجمهور : لابتداء

[شماره صفحه واقعی : 356]

ص: 854


1- من التی قال ابن جنی بزیادتها فی الآیه الکریمه هی الداخله علی کتاب والتقدیر عنده : لمن جمله ما آتیتکم کتاب وحکمه.
2- من الداخله علی جند زائده ، وهی مستکمله لشروط زیادتها ، والکلام فی من مقدره الدخول علی (ما) التی جعلها بمعنی الذی وجعلها معطوفه علی جند وهی فی (وَما کُنَّا مُنْزِلِینَ) فصار التقدیر : ومن الذی کنا منزلین ، فزیدت من وهی داخله علی معرفه.

الغایه ، وردّ بأنها لا تدخل عندهم علی الزمان کما مر ، وأجیب بأنهما غیر متأصّلین فی الظرفیه وإنما هما فی الأصل صفتان للزمان ؛ إذ معنی «جئت قبلک» جئت زمنا قبل زمن مجیئک ؛ فلهذا سهل ذلک فیهما ، وزعم ابن مالک أنها زائده ، وذلک مبنی علی قول الأخفش فی عدم الاشتراط لزیادتها.

مسأله - (کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها مِنْ غَمٍّ) من الأولی للابتداء والثانیه للتعلیل ، وتعلقها بأرادوا أو بیخرجوا ، أو للابتداء فالغمّ بدل اشتمال ، وأعید الخافض ، وحذف الضمیر ، أی من غم فیها.

مسأله - (مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنْ بَقْلِها) من الأولی للابتداء ، والثانیه إما کذلک فالمجرور بدل بعض وأعید الجار ، وإما لبیان الجنس فالظرف حال والمنبت محذوف ، أی مما تنبته کائنا من هذا الجنس.

مسأله - (وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَتَمَ شَهادَهً عِنْدَهُ مِنَ اللهِ) من الأولی مثلها فی «زید أفضل من عمرو» ومن الثانیه للابتداء علی أنها متعلقه باستقرار مقدر ، أو بالاستقرار الذی تعلقت به عند ، أی شهاده حاصله عنده مما أخبر الله به ، قیل : أو بمعنی عن ، علی أنها متعلقه بکتم علی جعل کتمانه عن الأداء الذی أوجبه الله کتمانه عن الله ، وسیأتی أن (کَتَمَ) لا یتعدی بمن.

مسأله - (لَتَأْتُونَ الرِّجالَ شَهْوَهً مِنْ دُونِ النِّساءِ) من للابتداء ، والظرف صفه لشهوه ، أی شهوه مبتدأه من دونهن ، قیل : أو للمقابله ک- «خذ هذا من دون هذا» أی اجعله عوضا منه ، وهذا یرجع إلی معنی البدل الذی تقدم ، ویردّه أنه لا یصح التصریح به ولا بالعوض مکانها هنا (1).

[شماره صفحه واقعی : 357]

ص: 855


1- وجه عدم صحه التصریح بالمقابله وبالعوض مکان من فی هذه الآیه الکریمه أن لفظ(الْمُفْسِدُونَ) یمنع من التصریح بأحدهما ، وقد علم أن من لا تکون للعوض إلا إذا صح التصریح به مکانها.

مسأله - (ما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَلَا الْمُشْرِکِینَ أَنْ یُنَزَّلَ عَلَیْکُمْ مِنْ خَیْرٍ مِنْ رَبِّکُمْ) الآیه. فیها من ثلاث مرات ؛ الأولی للتبیین لأن الکافرین نوعان کتابیون ومشرکون ، والثانیه زائده ، والثالثه لابتداء الغایه

مسأله - (لَآکِلُونَ مِنْ شَجَرٍ مِنْ زَقُّومٍ) (وَیَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّهٍ فَوْجاً مِمَّنْ یُکَذِّبُ) الأولی منهما للابتداء ، والثانیه للتبیین.

مسأله - (نُودِیَ مِنْ شاطِئِ الْوادِ الْأَیْمَنِ فِی الْبُقْعَهِ الْمُبارَکَهِ مِنَ الشَّجَرَهِ) من فیهما للابتداء ، ومجرور الثانیه بدل من مجرور الأولی بدل اشتمال لأن الشجره کانت نابته بالشاطیء.

«مَنْ»

: علی خمسه أوجه :

شرطیه نحو (مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً یُجْزَ بِهِ).

واستفهامیه نحو (مَنْ بَعَثَنا مِنْ مَرْقَدِنا؟) (فَمَنْ رَبُّکُما یا مُوسی؟).

وإذا قیل «من یفعل هذا إلا زید؟» فهی من الاستفهامیّه أشربت معنی النفی ، ومنه (وَمَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللهُ) ولا یتقید جواز ذلک بأن یتقدمها الواو ، خلافا لابن مالک ، بدلیل (مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ).

وإذا قیل «من ذا لقیت؟» فمن : مبتدأ وذا : خبر موصول ، والعائد محذوف ، ویجوز علی قول الکوفیین فی زیاده الأسماء کون ذا زائده ، ومن مفعولا ، وظاهر کلام جماعه أنه یجوز فی «من ذا لقیت» أن تکون من وذا مرکبتین کما فی قولک «ماذا صنعت» ومنع ذلک أبو البقاء فی مواضع من إعرابه وثعلب فی أمالیه وغیرهما ، وخصوا جواز ذلک بماذا ؛ لأن «ما» أکثر إبهاما ، فحسن أن تجعل مع غیرها کشیء واحد ؛ لیکون ذلک أظهر لمعناها ، ولأن الترکیب خلاف الأصل ، وإنما دل علیه الدلیل مع «ما» وهو قولهم «لما

[شماره صفحه واقعی : 358]

ص: 856

جئت» بإثبات الألف

وموصوله [فی] نحو (أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللهَ یَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَمَنْ فِی الْأَرْضِ).

ونکره موصوفه ، ولهذا دخلت علیها ربّ فی قوله :

533- ربّ من أنضجت غیظا قلبه ***قد تمنّی لی موتا لم یطع

ووصفت بالنکره فی نحو قولهم «مررت بمن معجب لک» وقال حسان رضی الله عنه :

فکفی بنا فضلا علی من غیرنا***حبّ النّبیّ محمد إیّانا [158]

ویروی برفع غیر ؛ فیحتمل أن من علی حالها ، ویحتمل الموصولیه ، وعلیهما فالتقدیر : علی من هو غیرنا ، والجمله صفه أو صله ، وقال الفرزدق :

534- إنّی وإیّاک إذ حلّت بأرحلنا***کمن بوادیه بعد المحل ممطور

أی کشخص ممطور بوادیه.

وزعم الکسائی أنها لا تکون نکره إلا فی موضع یخص النکرات ، وردّ بهذین البیتین ، فخرجهما علی الزیاده ، وذلک شیء لم یثبت کما سیأتی.

وقال تعالی (وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللهِ) فجزم جماعه بأنها موصوفه وهو بعید ، لقله استعمالها ، وآخرون بأنها موصوله ، وقال الزمخشری : إن قدرت أل فی الناس للعهد فموصوله مثل (وَمِنْهُمُ الَّذِینَ یُؤْذُونَ النَّبِیَّ) أو للجنس فموصوفه مثل (مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ) ویحتاج لتأمل.

تنبیهان : الأول - تقول «من یکرمنی أکرمه» فتحتمل [من] الأوجه الأربعه ، فإن قدرتها شرطیه جزمت الفعلین ، أو موصوفه رفعتهما ، أو استفهامیه رفعت الأولی وجزمت الثانی ؛ لأنه جواب بغیر الفاء ، ومن فیهن مبتدأ ، وخبر

[شماره صفحه واقعی : 359]

ص: 857

الاستفهامیه الجمله الأولی ، والموصوله أو الموصوفه الجمله الثانیه ، والشرطیه الأولی أو الثانیه علی خلاف فی ذلک ، وتقول «من زارنی زرته» فلا تحسن الاستفهامیه (1) ، ویحسن ما عداها.

الثانی - زید فی أقسام من قسمان آخران ؛ أحدهما أن تأتی نکره تامه ، وذلک عند أبی علی ، قاله فی قوله :

535- [ونعم مز کأمن ضافت مذاهبه] ***ونعم من هو فی سرّ وإعلان [ص 435 و 437]

فزعم أن الفاعل مستتر ، ومن تمییز ، وقوله «هو» مخصوص بالمدح ، فهو مبتدأ خبره ما قبله أو خبر لمبتدأ محذوف ، وقال غیره : من موصول فاعل ، وقوله «هو» مبتدأ خبره هو آخر محذوف علی حد قوله :

536- [أنا أبو النّجم] وشعری شعری ***[لله درّی ما أجنّ صدری] [ص 437 و 657]

والظرف متعلق بالمحذوف ؛ لأن فیه معنی الفعل ، أی ونعم من هو الثابت فی حالی السر والعلانیه.

قلت : ویحتاج إلی تقدیر هو ثالث یکون مخصوصا بالمدح.

الثانی : التوکید ، وذلک فیما زعم الکسائی [من] أنها ترد زائده کما ، وذلک سهل علی قاعده الکوفیین فی أن الأسماء تزاد ، وأنشد علیه :

*فکفی بنا فضلا علی من غیرنا* [158]

فیمن خفض غیرنا ، وقوله :

[شماره صفحه واقعی : 360]

ص: 858


1- لا تحسن الاستفهامیه لکون ما بعدها ماضیا ، ولکنها - مع ذلک - تصح

537- یا شاه من قنص لمن حلّت له ***حرمت علیّ ، ولیتها لم تحرم

فیمن رواه بمن دون ما ، وهو خلاف المشهور ، وقوله :

538- آل الزبیر سنام المجد ، قد علمت ***ذاک القبائل والأثرون من عددا (1)

ولنا أنها فی الأولین نکره موصوفه ، أی علی قوم غیرنا ، ویا شاه : إنسان قنص ، وهذا من الوصف بالمصدر للمبالغه ، وعددا : إما صفه لمن علی أنه اسم وضع موضع المصدر ، وهو العدّ : أی والأثرون قوما ذوی عد ، أی قوما معدودین ، وإما معمول لیعد محذوفا صله أو صفه لمن ، ومن بدل من الأثرون.

«مَهْمَا»

: اسم ؛ لعود الضمیر إلیها فی (مَهْما تَأْتِنا بِهِ مِنْ آیَهٍ لِتَسْحَرَنا بِها) وقال الزمخشری وغیره : عاد علیها ضمیر (بِهِ) وضمیر (بِها) حملا علی اللفظ وعلی المعنی ، اه. والأولی أن یعود ضمیر (بِها) لآیه ، وزعم السهیلی أنها تأتی حرفا ، بدلیل قول زهیر :

ومهما تکن عند امرئ من خلیقه***وإن خالها تخفی علی الناس تعلم [531]

قال : فهی هنا حرف بمنزله إن ، بدلیل أنها لا محل لها ، وتبعه ابن یسعون ، واستدل بقوله :

[شماره صفحه واقعی : 361]

ص: 859


1- علمت فی هذا الموضع بمعنی عرفت فتحتاج إلی مفعول واحد وهو قوله «ذاک» ولیس لک أن تعتبرها من أفعال الیقین فتکون محتاجه إلی مفعولین ، ووجه عدم صحه ذلک أن الشاعر لم یذکر إلا مفعولا واحدا ، وأنت خبیر أن حذف المفعول الثانی من مفعولی ظن وأخواتها لغیر دلیل لا یجوز ، وهو الذی یسمونه الحذف اقتصارا.

539- قد أوبیت کلّ ماء فهی ضاویه***مهما تصب أفقا من بارق تشم (1)

قال : إذ لا تکون مبتدأ لعدم الرابط من الخبر وهو فعل الشرط ، ولا مفعولا لاستیفاء فعل الشرط مفعوله ، ولا سبیل إلی غیرهما ، فتعین أنها لا موضع لها.

والجواب أنها فی الأول إما خبر تکن ، وخلیقه اسمها ، ومن زائده ، لأن الشرط غیر موجب عند أبی علی ، وإما مبتدأ ، واسم تکن ضمیر راجع إلیها ، والظرف خبر ، وأنت ضمیرها لأنها الخلیقه فی المعنی ، ومثله «ما جاءت حاجتک» فیمن نصب حاجتک ، ومن خلیقه تفسیر للضمیر ، کقوله :

540- [فتوضح فالمقراه لم یعف رسمها] ***لما نسجتها من جنوب وشمال

وفی الثانی مفعول تصب ، وأفقا : ظرف ، ومن بارق : تفسیر لمهما أو متعلق بتصب ، فمعناها التبعیض ، والمعنی : أی شیء تصب فی أفق من البوارق تشم.

وقال بعضهم : مهما ظرف زمان ، والمعنی أی وقت تصب بارقا من أفق ، فقلب الکلام ، أو فی أفق بارقا ، فزاد من ، واستعمل أفقا ظرفا ، انتهی ، وسیأتی أن مهما لا تستعمل ظرفا.

وهی بسیطه ، لا مرکبه من مه وما الشرطیه ، ولا من ما الشرطیه وما الزائده. ثم أبدلت الهاء من الألف الأولی دفعا للتکرار ، خلافا لزاعمی ذلک.

ولها ثلاثه معان :

[شماره صفحه واقعی : 362]

ص: 860


1- أو بیت : فعل ماض مبنی للمجهول وزانه أکرمت ومعناه منعت ؛ وضاویه : هزیله من العطش ، والبارق : السحاب ذو البرق ، وتشم : تنظر ، من شام البرق یشیمه - بوزن باعه یبیعه - أی نظر إلیه لیعرف أین بمطر.

أحدها : ما لا یعقل غیر الزمان مع تضمن معنی الشرط ، ومنه الآیه ، ولهذا فسرت بقوله تعالی (مِنْ آیَهٍ) وهی فیها إما مبتدأ أو منصوبه علی الاشتغال ، فیقدر لها عامل متعدّ کما فی «زیدا مررت به» متأخرا عنها ، لأن لها الصدر ، أی مهما تحضرنا تأتنا به.

الثانی : الزمان والشرط ؛ فتکون ظرفا لفعل الشرط ، ذکره ابن مالک ، وزعم أن النحویین أهملوه ، وأنشد لحاتم :

541- وإنّک مهما تعط بطنک سؤله ***وفرجک نالا منتهی الذّمّ أجمعا

وأبیاتا أخر ، ولا دلیل فی ذلک ، لجواز کونها للمصدر بمعنی أیّ إعطاء کثیرا أو قلیلا وهذه المقاله سبق إلیها ابن مالک غیره ، وشدد الزمخشری الإنکار علی من قال بها (1)

فقال : هذه الکلمه فی عداد الکلمات التی یحرفها من لا ید له فی علم العربیه ، فیضعها فی غیر موضعها ، ویظنها بمعنی متی ، ویقول «مهما جئتنی أعطیتک» وهذا من وضعه ، ولیس من کلام واضع العربیه ، ثم یذهب فیفسر بها الآیه فیلحد فی آیات الله ، انتهی. والقول بذلک فی الآیه ممتنع ، ولو صح ثبوته فی غیرها ؛ لتفسیرها بمن آیه.

الثالث : الاستفهام ، ذکره جماعه منهم ابن مالک ، واستدلوا علیه بقوله :

مهما لی اللّیله مهما لیه ***أودی بنعلیّ وسربالیه [155]

فزعموا أن مهما مبتدأ ، ولی الخبر ، وأعیدت الجمله توکیدا ، وأودی :

[شماره صفحه واقعی : 363]

ص: 861


1- أراد المؤلف بهذا أن ینکر علی ابن مالک شیئین ؛ الأول ادعاؤه أن النحویین أهملوا هذا المعنی من معانی مهما ؛ فذکر أن غیر ابن مالک سبقه إلی ذکر هذه المقاله ، والثانی : أن هذا المعنی الذی ادعاه لمهما غیر صحیح ، وإن یقول به من لا بد له فی العربیه

بمعنی هلک ، ونعلی : فاعل ، والباء زائده مثلها فی (کَفی بِاللهِ شَهِیداً) ولا دلیل فی البیت ؛ لاحتمال أن التقدیر مه اسم فعل بمعنی اکفف ثم استأنف استفهاما بما وحدها.

تنبیه - من المشکل قول الشاطبی رحمه الله :

542- *ومهما تصلها أو بدأت براءه*

ونقول فیه : لا یجوز فی مهما أن تکون مفعولا به لتصل لاستیفائه مفعوله ، ولا مبتدأ لعدم الرابط ، فإن قیل : قدّر مهما واقعه علی براءه ؛ فیکون ضمیر تصلها راجعا إلی براءه ، وحینئذ فمهما مبتدأ أو مفعول لمحذوف یفسره تصل ، قلنا : اسم الشرط عام ، وبراءه اسم خاص فضمیرها کذلک ، فلا یرجع إلی العام ، وبالوجه الذی بطل به ابتدائیه مهما یبطل کونها مشتغلا عنها العامل بالضمیر.

وهذه بخلافها فی قوله :

543- *ومهما تصلها مع أواخر سوره*

فإنها هناک واقعه علی البسمله التی فی أول کل سوره ؛ فهی عامه ؛ فیصحّ فیها الابتداء أو النصب بفعل یفسره تصل ، أی وأی بسمله تصل تصلها ، والظرفیه بمعنی وأیّ وقت تصل البسمله ، علی القول بجواز ظرفیتها.

وأما هنا فیتعین کونها ظرفا لتصل بتقدیر وأی وقت تصل براءه ، أو مفعولا به حذف عامله أی ومهما تفعل ، ویکون تصل وبدأت بدل تفصیل من ذلک الفعل ، وأما ضمیر تصلها فلک أن تعیده علی اسم مظهر قبله محذوفا ، أی ومهما تفعل فی براءه تصلها أو بدأت بها ، وحذف بها ، ولما خفی المعنی بحذف مرجع الضمیر ذکر براءه بیانا له. إما علی أنه بدل منه ، أو علی إضمار

[شماره صفحه واقعی : 364]

ص: 862

أعنی ، ولک أن تعیده علی ما بعده وهو براءه : إما علی أنه بدل منه مثل «رأیته زیدا» فمفعول بدأت محذوف ، أو علی أن الفعلین تنازعاها فأعمل الثانی متّسعا فیه بإسقاط الباء ، وأضمر الفضله فی الأول ، علی حد قوله :

544- إذا کنت ترضیه ویرضیک صاحب ***جهارا فکن فی الغیب أحفظ للودّ

«مَعَ»

: اسم ؛ بدلیل التنوین فی قولک «معا» ودخول الجار فی حکایه سیبویه «ذهبت من معه (1)» وقراءه بعضهم (هذا ذِکْرُ مَنْ مَعِیَ) وتسکین عینه لغه غنم وربیعه ، لا ضروره خلافا لسیبویه ، واسمیتها حینئذ باقیه ، وقول النحاس «إنها حینئذ حرف بالإجماع» مردود.

وتستعمل مضافه ؛ فتکون ظرفا ، ولها حینئذ ثلاثه معان :

أحدها : موضع الاجتماع ؛ ولهذا یخبر بها عن الذوات نحو (وَاللهُ مَعَکُمْ)

والثانی : زمانه ، نحو «جئتک مع العصر».

والثالث : مرادفه عند ، وعلیه القراءه وحکایه سیبویه السابقتین.

ومفرده ؛ فتنون ، وتکون حالا. وقد جاءت ظرفا مخبرا به فی نحو قوله :

545- أفیقوا بنی حرب وأهواؤنا معا***[وأرماحنا موصوله لم تقضّب]

[شماره صفحه واقعی : 365]

ص: 863


1- التنوین یدل علی اسمیه «مع» فی موضعین ؛ الأول أن تکون اسما لموضع الاجتماع ، والثانی أن تکون اسما لزمان الاجتماع ، وقبول دخول من علیها یدل علی اسمیتها فی موضع واحد ، وهو أن یکون اسما مرادفا لعند ، وهی لا تخرج عن هذه المواضع الثلاثه.

وقیل : هی حال ، والخبر محذوف ، وهی فی الإفراد بمعنی جمیعا عند ابن مالک ، وهو خلاف قول ثعلب : «إذا قلت «جاآ جمیعا» احتمل أن فعلهما فی وقت واحد أو فی وقتین ، وإذا قلت «جاآ معا» فالوقت واحد» اه. وفیه نظر ، وقد عادل بینهما من قال :

546- کنت ویحیی کیدی واحد***نرمی جمیعا ونرامی معا

وتستعمل معا للجماعه کما تستعمل للاثنین ، قال :

547- *إذا حنّت الأولی سجعن لها معا*

وقالت الخنساء :

548- وأفنی رجالی فبادوا معا***فأصبح قلبی بهم مستفزّا

«مَتی»

: علی خمسه أوجه : اسم استفهام ، نحو (مَتی نَصْرُ اللهِ) واسم شرط ، کقوله :

[أنا ابن جلا وطلّاع الثّنایا] ***متی أضع العمامه تعرفونی [263]

واسم مرادف للوسط ، وحرف بمعنی من أو فی ، وذلک فی لغه هذیل یقولون «أخرجها متی کمّه» أی منه ، وقال ساعده :

549- أخیل برقا متی حاب له زجل ***إذا یفتّر من توماضه حلجا(1)

أی من سحاب حاب ، أی ثقیل المشی له تصویت ، واختلف فی قول بعضهم : «وضعته متی کمی» فقال ابن سیده : بمعنی فی ، وقال غیره : بمعنی

[شماره صفحه واقعی : 366]

ص: 864


1- أخیل - بضم الهمزه وکسر الخاء - مضارع أخال البرق ، وأخیله - علی الأصل - ومعناه شام سحابه ، ومتی : بمعنی من ، والحابی معناه الدانی ، وفسره المؤلف بالثقیل ، ولیس بذاک ، والزجل - بوزن جمل - الصوت ، ویفتر : یضعف ، والتوماض : اللمع الخفیف من البرق ، وحلج : أمطر.

وسط ، وکذلک اختلف فی قول أبی ذؤیب یصف السحاب :

شربن بماء البحر ثمّ ترفّعت ***متی لجج خضر لهنّ نثیج [148]

فقیل : بمعنی من ، وقال ابن سیده : بمعنی وسط.

«مُنذُ و مُذْ»

: لهما ثلاث حالات :

إحداها : أن یلیهما اسم مجرور ، فقیل : هما اسمان مضافان ، والصحیح أنهما حرفا جر : بمعنی من إن کان الزمان ماضیا ، وبمعنی فی إن کان حاضرا ، وبمعنی من وإلی جمیعا إن کان معدودا نحو «ما رأیته مذ یوم الخمیس ، أو مذ یومنا ، أو عامنا ، أو مذ ثلاثه أیام» وأکثر العرب علی وجوب جرهما للحاضر ، وعلی ترجیح جر منذ للماضی علی رفعه ، وترجیح رفع مذ للماضی علی جره ، ومن الکثیر فی منذ قوله :

550- [قفا نبک من ذکری حبیب وعرفان]***وربع عفت آثاره منذ أزمان

ومن القلیل فی مذ قوله :

551- [لمن الدّیار بقنّه الحجر] ***أقوین مذ حجج ومذ دهر

والحاله الثانیه : أن یلیهما اسم مرفوع ، نحو «مذ یوم الخمیس ، ومنذ یومان» فقال المبرد وابن السراج والفارسی : مبتدآن ، وما بعدهما خبر ، ومعناهما الأمد إن کان الزمان حاضرا أو معدودا ، وأول المده إن کان ماضیا ، وقال الأخفش والزجاج والزجاجی : ظرفان مخبر بهما عما بعدهما ، ومعناهما بین وبین مضافین ؛ فمعنی «ما لقیته مذ یومان» بینی وبین لقائه یومان ، ولا خفاء بما فیه من التعسّف ، وقال أکثر الکوفیین : ظرفان مضافان لجمله حذف فعلها ، وبقی

[شماره صفحه واقعی : 367]

ص: 865

فاعلها ، والأصل : مذ کان یومان ، واختاره السهیلی وابن مالک ، وقال بعض الکوفیین : خبر لمحذوف ، أی ما رأیته من الزمان الذی هو یومان ، بناء علی أن مذ مرکبه من کلمتین من وذو الطائیه.

الحاله الثالثه : أن یلیهما الجمل الفعلیه أو الاسمیه ، کقوله :

552- ما زال مذ عقدت یداه إزاره ***[فسما فأدرک خمسه الأشبار]

وقوله :

553- وما زلت أبغی المال مذ أنا یافع ***[ولیدا وکهلا حین شبت وأمردا]

والمشهور أنهما حینئذ ظرفان مضافان ، فقیل : إلی الجمله ، وقیل : إلی زمن مضاف إلی الجمله ، وقیل : مبتدآن ؛ فیجب تقدیر زمان مضاف للجمله یکون هو الخبر.

وأصل مذ منذ ، بدلیل رجوعهم إلی ضم ذال مذ عند ملاقاه الساکن ، نحو «مذ الیوم» ولو لا أن الأصل الضم لکسروا ، ولأن بعضهم یقول «مذ زمن طویل» فیضم مع عدم الساکن ، وقال ابن ملکون : هما أصلان ، لأنه لا یتصرّف فی الحرف ولا شبهه ، ویردّه تخفیفهم إنّ وکأنّ ولکنّ وربّ وقطّ ، وقال المالقی : إذا کانت مذ اسما فأصلها منذ ، أو حرفا فهی أصل.

قد تم - بحمد الله تعالی وتوفیقه وتیسیره - الجزء الأول من کتاب «مغنی اللبیب ،

عن کتب الأعاریب» لأنحی النحاه العلامه ابن هشام ، الأنصاری ، المصری.

ویلیه - إن شاء الله تعالی - الجزء الثانی ، مفتتحا بحرف النون من باب الحروف

نسأل الله جلت قدرته أن یعین علی إکماله بمنه وفضله

[شماره صفحه واقعی : 368]

ص: 866

فهرس الجزء الأول

[شماره صفحه واقعی : 369]

ص: 867

[شماره صفحه واقعی : 370]

ص: 868

[شماره صفحه واقعی : 371]

ص: 869

[شماره صفحه واقعی : 372]

ص: 870

[شماره صفحه واقعی : 373]

ص: 871

[شماره صفحه واقعی : 374]

ص: 872

[شماره صفحه واقعی : 375]

ص: 873

[شماره صفحه واقعی : 376]

ص: 874

[شماره صفحه واقعی : 377]

ص: 875

[شماره صفحه واقعی : 378]

ص: 876

[شماره صفحه واقعی : 379]

ص: 877

[شماره صفحه واقعی : 380]

ص: 878

[شماره صفحه واقعی : 381]

ص: 879

[شماره صفحه واقعی : 382]

ص: 880

[شماره صفحه واقعی : 383]

ص: 881

[شماره صفحه واقعی : 384]

ص: 882

[شماره صفحه واقعی : 385]

ص: 883

تمت فهرس الموضوعات الوارده فی الجزء الأول من کتاب «مغنی اللبیب ، عن کتب الأعاریب» لابن هشام الأنصاری

والحمدلله الواحد القهّار، و صلاته و سلامه علی نبیه المختار و علی آله و صحبه الأبرار الأطهار

[شماره صفحه واقعی : 386]

ص: 884

الجزء الثانی

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 387]

ص: 885

[شماره صفحه واقعی : 388]

ص: 886

[شماره صفحه واقعی : 389]

ص: 887

[شماره صفحه واقعی : 390]

ص: 888

بسم الله الرحمن الرحیم

[تتمه الباب الأول]
حرف النون
«النون المفرده»

تأتی علی أربعه أوجه :

أحدها : نون التوکید ، وهی خفیفه وثقیله ، وقد اجتمعتا فی قوله تعالی : (لَیُسْجَنَنَّ وَلَیَکُوناً) وهما أصلان عند البصریین ، وقال الکوفیون : الثقیله أصل ، ومعناهما التوکید ، قال الخلیل : والتوکید بالثقیله أبلغ ، ویختصان بالفعل ، وأما قوله :

554- [أریت إن جاءت به أماودا***مرجّلا ویلبس البرودا]

*أقائلنّ أحضروا الشّهودا*

فضروره سوّغها شبه الوصف بالفعل.

ویؤکد بهما صیغ الأمر مطلقا ، ولو کان دعائیا کقوله :

555- فأنزلن سکینه علینا***[وثبّت الأقدام إن لاقینا]

إلا أفعل فی التعجب ؛ لأن معناه کمعنی الفعل الماضی ، وشذ قوله :

556- [ومستبدل من بعد غضبی صریمه] ***فأحربه بطول فقر وأحریا

ولا یؤکد بهما الماضی مطلقا ، وشذّ قوله :

[شماره صفحه واقعی : 391]

ص: 889

557- دامنّ سعدک لو رحمت متیّما***لولاک لم یک للصّبابه جانحا

والذی سهّله أنه بمعنی أفعل ، وأما المضارع فإن کان حالا لم یؤکد بهما ، وإن کان مستقبلا أکد بهما وجوبا فی نحو قوله تعالی (وَتَاللهِ لَأَکِیدَنَّ أَصْنامَکُمْ) وقریبا من الوجوب بعد إمّا فی نحو (وَإِمَّا تَخافَنَّ مِنْ قَوْمٍ) (وَإِمَّا یَنْزَغَنَّکَ) وذکر ابن جنی أنه قریء (فَإِمَّا تَرَیِنَّ) بیاء ساکنه بعدها نون الرفع علی حد قوله :

*یوم الصّلیفاء لم یوفون بالجار* [448]

ففیها شذوذان : ترک نون التوکید ، وإثبات نون الرفع مع الجازم. وجوازا کثیرا بعد الطلب نحو (وَلا تَحْسَبَنَّ اللهَ غافِلاً) وقلیلا فی مواضع کقولهم :

558- [إذا مات منهم سیّد سرق ابنه] ***ومن عضه ما ینبتنّ شکیرها

الثانی : التنوین ، وهو نون زائده ساکنه تلحق الآخر لغیر توکید ؛ فخرج نون حسن لأنها أصل ، ونون ضیفن للطفیلیّ لأنها متحرکه ، ونون منکسر وانکسر لأنها غیر آخر ، ونون (لَنَسْفَعاً) لأنها للتوکید.

وأقسامه خمسه :

1- تنوین التمکین ، وهو : اللاحق للاسم المعرب المنصرف إعلاما ببقائه علی أصله وأنه لم یشبه الحرف فیبنی ، ولا الفعل فیمنع الصرف ، ویسمی تنوین الأمکنیه أیضا ، وتنوین الصرف ، وذلک کزید ورجل ورجال.

2- وتنوین التنکیر ، وهو : اللاحق لبعض الأسماء المبنیّه فرقا بین معرفتها ونکرتها ، ویقع فی باب اسم الفعل بالسماع کصه ومه وإبه ، وفی العلَم

[شماره صفحه واقعی : 392]

ص: 890

المختوم بویه بقیاس نحو «جاءنی سیبویه وسیبویه آخر».

وأما تنوین رجل ونحوه من المعربات فتنوین تمکین ، لا تنوین تنکیر ، کما قد یتوهم بعض الطلبه ، ولهذا لو سمیت به رجلا بقی ذلک التنوین بعینه مع زوال التنکیر.

3- وتنوین المقابله ، وهو : اللاحق لنحو «مسلمات» جعل فی مقابله النون فی «مسلمین» وقیل : هو عوض عن الفتحه نصبا ، ولو کان کذلک لم یوجد فی الرفع والجر ، ثم الفتحه قد عوّض عنها الکسره ، فما هذا العوض الثانی؟ وقیل : هو تنوین التمکین ، ویرده ثبوته مع التسمیه به کعرفات کما تبقی نون مسلمین مسمی به ، وتنوین التمکین لا یجامع العلّتین ، ولهذا لو سمّی بمسلمه أو عرفه زال تنوینهما ، وزعم الزمخشری أن عرفات مصروف ، لأن تاءه لیست للتأنیث ، وإنما هی والألف للجمع ، قال : ولا یصح أن یقدّر فیه تاء غیرها ، لأن هذه التاء لاختصاصها بجمع المؤنث تأبی ذلک ، کما لا تقدر التاء فی بنت مع أن التاء المذکوره مبدله من الواو ، ولکن اختصاصها بالمؤنث یأبی ذلک ، وقال ابن مالک : اعتبار تاء نحو عرفات فی منع الصرف أولی من اعتبار تاء نحو عرفه ومسلمه ، لأنها لتأنیث معه جمعیه ، ولأنها علامه لا تتغیر فی وصل ولا وقف.

4- وتنوین العوض ، وهو : اللاحق عوضا من حرف أصلی ، أو زائد ، أو مضاف إلیه : مفردا ، أو جمله.

فالأول کجوار وغواش ، فإنه عوض من الیاء وفاقا لسیبویه والجمهور ، لا عوض لمن ضمه الیاء وفتحتها النائبه عن الکسره خلافا للمبرد ، إذ لو صح لعوض عن حرکات نحو حبلی ، ولا هو تنوین التمکین

[شماره صفحه واقعی : 393]

ص: 891

والاسم منصرف خلافا للأخفش ، وقوله لما حذفت الیاء التحق الجمع بأوزان الآحاد کسلام وکلام فصرف مردود ، لأن حذفها عارض للتخفیف ، وهی منویّه ، بدلیل أن الحرف الذی بقی أخیرا لم یحرک بحسب العوامل ، وقد وافق علی أنه لو سمی یکتف امرأه ثم سکن تخفیفا لم یجز صرفه کما جاز صرف هند ، وأنه إذا قیل فی جیأل علما لرجل جیل بالنقل لم ینصرف انصراف قدم علما لرجل ، لأن حرکه تاء کتف وهمزه جیل منویّا الثبوت ، ولهذا لم تقلب یاء جیل ألفا لتحرکها وانفتاح ما قبلها.

والثانی : کجندل ، فإن تنوینه عوض من ألف جنادل ، قاله ابن مالک ، والذی یظهر خلافه ، وأنه تنوین الصرف ، ولهذا یجر بالکسره ، ولیس ذهاب الألف التی هی علم الجمعیه کذهاب الیاء من نحو جوار وغواش.

والثالث : تنوین کلّ وبعض إذا قطعتا عن الإضافه نحو (وَکُلًّا ضَرَبْنا لَهُ الْأَمْثالَ) (فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ) وقبل : هو تنوین التمکین ، رجع لزوال الإضافه التی کانت تعارضه.

والرابع : اللاحق لإذ فی نحو (وَانْشَقَّتِ السَّماءُ فَهِیَ یَوْمَئِذٍ واهِیَهٌ) والأصل فهی یوم إذ انشقت واهیه ، ثم حذفت الجمله المضاف إلیها للعلم بها ، وجیء بالتنوین عوضا عنها ، وکسرت الذال للساکنین. وقال الأخفش : التنوین تنوین التمکین والکسره إعراب المضاف إلیه.

5- وتنوین الترنم ، وهو : اللاحق للقوافی المطلقه بدلا من حرف الإطلاق ، وهو الألف والواو والیاء ، وذلک فی إنشاد بنی تمیم ، وظاهر قولهم أنه [تنوین] محصّل للترنم وقد صرح بذلک ابن یعیش کما سیأتی ، والذی صرح به سیبویه وغیره من المحققین أنه جیء به لقطع الترنم ، وأن الترنم

[شماره صفحه واقعی : 394]

ص: 892

وهو التّغنّی یحصل بأحرف الإطلاق لقبولها لمد الصوت فیها ، فإذا أنشدوا ولم یترنموا جاءوا بالنون فی مکانها ولا یختص هذا التنوین بالاسم ، بدلیل قوله :

559- [أقلّی اللّوم عاذل والعتابن] ***وقولی إن أصبت لقد أصابن

وقوله :

[أفد التّرحّل غیر أنّ رکابنا] ***لما تزل برحالنا وکأن قدن [286]

وزاد الأخفش والعروضیون تنوینا سادسا ، وسموه الغالی ، وهو : اللاحق لآخر القوافی المقیده ، کقول رؤبه :

560- وقاتم الأعماق خاوی المخترقن ***[مشتبه الأعلام لمّاع الخفقن]

[ص 361]

وسمی غالیا لتجاوزه حدّ الوزن ، ویسمّی الأخفش الحرکه التی قبله غلوا ، وفائدته الفرق بین الوقف والوصل ، وجعله ابن یعیش من نوع تنوین الترنم ، زاعما أن الترنم یحصل بالنون نفسها ، لأنها حرف أغنّ ، قال : وإنما سمی المغنی مغنیا ، لأنه یغنّن صوته : أی یجعل فیه غنّه ، والأصل عنده مغنن بثلاث نونات فأبدلت الأخیره یاء تخفیفا ، وأنکر الزجاج والسیرافی ثبوت هذا التنوین البته ؛ لأنه یکسر الوزن ، وقالا : لعل الشاعر کان یزید «إن» فی آخر کل بیت ، فضعف صوته بالهمزه ، فتوهم السامع أن النون تنوین ، واختار هذا القول ابن مالک ، وزعم أبو الحجاج ابن معزوز أن ظاهر کلام سیبویه فی المسمی تنوین الترنم أنه نون عوض من المده ، ولیس بتنوین ، وزعم ابن مالک فی التحفه أن تسمیه اللاحق للقوافی المطلقه

[شماره صفحه واقعی : 395]

ص: 893

والقوافی المقیده تنوینا مجاز ، وإنما هو نون أخری زائده ، ولهذا لا یختص بالاسم ، ویجامع الألف واللام ، ویثبت فی الوقف.

وزاد بعضهم تنوینا سابعا ، وهو تنوین الضروره ، وهو : اللاحق لما لا ینصرف کقوله :

561- ویوم دخلت الخدر خدر عنیزه***[فقالت : لک الویلات ؛ إنّک مرجلی]

وللمنادی المضموم کقوله :

562- سلام الله یا مطر علیها***[ولیس علیک یا مطر السّلام]

وبقوله أقول فی الثانی دون الأول ؛ لأن الأول تنوین التمکین ؛ لأن الضروره أباحت الصرف ، وأما الثانی فلیس تنوین تمکین ، لأن الاسم مبنی علی الضم.

وثامنا ، وهو التنوین الشّاذّ ، کقول بعضهم «هؤلاء قومک» حکاه أبو زید ، وفائدته مجرد تکثیر اللفظ ، کما قیل فی ألف قبعثری ، وقال ابن مالک : الصحیح أن هذا نون زیدت فی آخر الاسم کنون ضیفن ، ولیس بتنوین ، وفیما قاله نظر ؛ لأن الذی حکاه سمّاه تنوینا ؛ فهذا دلیل منه علی أنه سمعه فی الوصل دون الوقف ، ونون ضیفن لیست کذلک.

وذکر ابن الخباز فی شرح الجزولیه أن أقسام التنوین عشره ، وجعل کلا من تنوین المنادی وتنوین صرف ما لا ینصرف قسما برأسه ، قال : والعاشر تنوین الحکایه ، مثل أن تسمی رجلا بعاقله لبیبه ؛ فإنک تحکی اللفظ المسمی به ، وهذا اعتراف منه بأنه تنوین الصرف ؛ لأن الذی کان قبل التسمیه حکی (1) بعدها.

[شماره صفحه واقعی : 396]

ص: 894


1- فی نسخه «یحکی بعدها»

الثالث : نون الإناث ، وهی اسم فی نحو «النّسوه یذهبن» خلافا للمازنی ، وحرف فی نحو «یذهبن النّسوه» فی لغه من قال «أکلونی البراغیث» خلافا لمن زعم أنها اسم وما بعدها بدل منها ، أو مبتدأ مؤخر والجمله قبله خبره.

الرابع : نون الوقایه ، وتسمی نون العماد أیضا ، وتلحق قبل یاء المتکلم المنتصبه بواحد من ثلاثه :

أحدها : الفعل ، متصرفا کان نحو «أکرمنی» أو جامدا نحو «عسانی ، وقاموا ما خلانی وما عدانی وحاشانی» إن قدّرت فعلا ، وأما قوله :

[عددت قومی کعدید الطّیس] ***إذ ذهب القوم الکرام لیسی [283]

فضروره ، ونحو (تأمروننی) یجوز فیه الفک ، والإدغام ، والنطق بنون واحده ، وقد قریء بهن فی السبعه ، وعلی الأخیره فقیل : النون الباقیه نون الرفع ، وقیل : نون الوقایه ، وهو الصحیح.

الثانی : اسم الفعل نحو «دراکنی» و «تراکنی» و «علیکنی» بمعنی أدرکنی واترکنی والزمنی.

الثالث : الحرف نحو «إنّنی» وهی جائزه الحذف مع إنّ وأنّ ولکنّ وکأنّ ، وغالبه الحذف مع لعلّ ، وقلیلته مع لیت.

وتلحق أیضا قبل الیاء المخفوضه بمن وعن إلا فی الضروره ، وقبل المضاف إلیها لدن أو قد أو قط إلا فی القلیل (1) من الکلام ، وقد تلحق فی غیر ذلک شذوذا کقولهم «بجلنی» بمعنی حسبی.

وقوله :

[شماره صفحه واقعی : 397]

ص: 895


1- فی نسخه «إلا فی قلیل الکلام».

563- [وما أدری وظنّی کلّ ظنّ] ***أمسلمنی إلی قومی شراحی

یرید شراحیل ، وزعم هشام أن الذی فی «أمسلمنی» ونحوه تنوین لا نون ، وبنی ذلک علی قوله فی ضاربنی إن الیاء منصوبه ، ویرده قول الشاعر :

564- ولیس الموافینی لیرفد خائبا***[فإنّ له أضعاف ما کان أمّلا]

وفی الحدیث «غیر الدّجّال أخوفنی علیکم» والتنوین لا یجامع الألف واللام ولا اسم التفضیل لکونه غیر منصرف ، وما لا ینصرف لا تنوین فیه ، وفی الصحاح أنه یقال «بجلی» ولا یقال «بجلنی» ولیس کذلک.

«نَعَمْ»

بفتح العین ، وکنانه تکسرها ، وبها قرأ الکسائی ، وبعضهم یبدلها حاء ، وبها قرأ ابن مسعود ، وبعضهم یکسر النون إتباعا لکسره العین تنزیلا لها منزله الفعل فی قولهم نعم وشهد بکسرتین ، کما نزّلت بلی منزله الفس فی الإماله ، والفارسیّ لم یطلع علی هذه القراءه وأجازها بالقیاس

وهی حرف تصدیق ووعدو إعلام ؛ فالأول بعد الخبر کقام زید ، وما قام زید. والثانی بعد افعل ولا تفعل وما فی معناهما نحو هلّا تفعل وهلّا لم تفعل ، وبعد الاستفهام فی نحو هل تعطینی ، ویحتمل أن تفسر فی هذا بالمعنی الثالث والثالث بعد الاستفهام فی نحو هل جاءک زید ، ونحو (فَهَلْ وَجَدْتُمْ ما وَعَدَ رَبُّکُمْ حَقًّا) (قالُوا إِنَّ لَنا لَأَجْراً) وقول صاحب المقرب «إنها بعد الاستفهام للوعد» غیر مطرد ؛ لما بیناه قبل.

قیل : وتأتی للتوکید إذا وقعت صدرا نحو «نعم هذه أطلالهم» والحق أنها فی ذلک حرف إعلام ؛ وأنها جواب لسؤال مقدّر ، ولم یذکر سیبویه

[شماره صفحه واقعی : 398]

ص: 896

معنی الإعلام البته ، بل قال : وأما نعم فعده وتصدیق ، وأما بلی فیوجب بها بعد النفی ، وکأنه رأی أنه إذا قیل «هل قام زید» فقیل نعم فهی لتصدیق ما بعد الاستفهام ، والأولی ما ذکرناه من أنها للاعلام ؛ إذ لا یصح أن تقول لقائل ذلک : صدقت ؛ لأنه إنشاء لا خبر.

واعلم أنه إذا قیل «قام زید» فتصدیقه نعم ، وتکذیبه لا ، ویمتنع دخول بلی لعدم النفی. وإذا قیل «ما قام زید» فتصدیقه نعم ، وتکذیبه بلی ، ومنه (زَعَمَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنْ لَنْ یُبْعَثُوا قُلْ بَلی وَرَبِّی) ویمتنع دخول لا ؛ لأنها لنفی الإثبات لا لنفی النفی. وإذا قیل «أقام زید» فهو مثل قام زید ، أعنی أنک تقول إن أثبتّ القیام : نعم ، وإن نفیته : لا ، ویمتنع دخول بلی ، وإذا قیل «ألم یقم زید» فهو مثل لم یقم زید ، فتقول إذا أثبتّ القیام : بلی ، ویمنع دخول لا ، وإن نفیته قلت : نعم ، قال الله تعالی (أَلَمْ یَأْتِکُمْ نَذِیرٌ قالُوا بَلی) (أَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی) (أَوَلَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلی) وعن ابن عباس رضی الله تعالی عنهما أنه لو قیل نعم فی جواب (أَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ) لکان کفرا.

والحاصل أن «بلی» لا تأتی إلا بعد نفی ، وأن «لا» لا تأتی إلا بعد إیجاب ، وأن «نعم» تأتی بعدهما ، وإنما جاز (بَلی قَدْ جاءَتْکَ آیاتِی) مع أنه لم یتقدم أداه نفی لأن (لَوْ أَنَّ اللهَ هَدانِی) یدلّ علی نفی هدایته ، ومعنی الجواب حینئذ بلی قد هدیتک بمجیء الآیات ، أی قد أرشدتک لذلک (1) ، مثل (وَأَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْناهُمْ).

وقال سیبویه ، فی باب النعت ، فی مناظره جرت بینه وبین بعض

[شماره صفحه واقعی : 399]

ص: 897


1- فی نسخه «قد أرشدتک بذلک» وکلاهما صحیح ، ولکل وجه.

النحویین : فیقال له : ألست تقول کذا وکذا ، فإنه لا یجد بدا من أن یقول : نعم ، فیقال له : أفلست تفعل کذا؟ فإنه قائل : نعم ، فزعم ابن الطراوه أن ذلک لحن.

وقال جماعه من المتقدمین والمتأخرین منهم الشلوبین : إذا کان قبل النفی استفهام فإن کان علی حقیقته فجوابه کجواب النفی المجرد ، وإن کان مرادا به التقریر فالأکثر أن یحاب بما یجاب به النفی رعیا للفظه ، ویجوز عند أمن اللبس أن یجاب بما یجاب به الإیجاب رعیا لمعناه ، ألا تری أنه لا یجوز بعده دخول أحد ، ولا الاستثناء المفرغ ، لا یقال : ألیس أحد فی الدار ، ولا ألیس فی الدار إلا زید ، وعلی ذلک قول الأنصار رضی الله تعالی عنهم للنبی صلّی الله علیه و (آله و) سلّم - وقد قال لهم : ألستم ترون لهم ذلک - نعم ، وقول جحدر :

565- ألیس اللّیل یجمع أمّ عمرو***وإیّانا ؛ فذاک بنا تدانی

نعم ، وأری الهلال کما تراه ***ویعلوها النّهار کما علانی

وعلی ذلک جری کلام سیبویه ، والمخطّیء مخطیء.

وقال ابن عصفور : أجرت العرب التقریر فی الجواب مجری النفی المحض وإن کان إیجابا فی المعنی ، فإذا قیل «ألم أعطک درهما» قیل فی تصدیقه : نعم ، وفی تکذیبه : بلی ، وذلک لأن المقرّر قد یوافقک فیما تدعیه وقد یخالفک ، فإذا قال نعم لم یعلم هل أراد نعم لم تعطنی علی اللفظ أو نعم أعطیتنی علی المعنی ؛ فلذلک أجابوه علی اللفظ ، ولم یلتفتوا إلی المعنی ، وأما نعم فی بیت جحدر فجواب لغیر مذکور ، وهو ما قدّره فی اعتقاده من أن اللیل یجمعه وأم عمرو ، وجاز ذلک لأمن اللبس ؛ لعلمه أن

[شماره صفحه واقعی : 400]

ص: 898

کل أحد یعلم أن اللیل یجمعه وأم عمرو ، أو هو جواب لقوله «وأری الهلال - البیت» وقدمه علیه. قلت : أو لقوله : «فذاک بنا تدانی» وهو أحسن. وأما قول الأنصار فجاز لزوال اللّبس ؛ لأنه قد علم أنهم یریدون نعم نعرف لهم ذلک ، وعلی هذا یحمل استعمال سیبویه لها بعد التقریر ، اه.

ویتحرر علی هذا أنه لو أجیب (أَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ) بنعم لم یکف فی الإقرار ؛ لأن الله سبحانه وتعالی أوجب فی الإقرار بما یتعلق بالربوبیه العباره التی لا تحتمل غیر المعنی المراد من المقرّ ؛ ولهذا لا یدخل فی الإسلام بقوله «لا إله إلّا الله» برفع إله ؛ لاحتماله لنفی الوحده فقط ، ولعل ابن عباس رضی الله عنهما إنما قال إنهم لو قالوا نعم لم یکن إقرارا کافیا ، وجوز الشلوبین أن یکون مراده أنهم لو قالوا نعم جوابا للملفوظ به علی ما هو الأفصح لکان کفرا ؛ إذ الأصل تطابق الجواب والسؤال لفظا ، وفیه حظر ؛ لأن التکفیر لا یکون بالاحتمال.

حرف الهاء
«الهاء المفرده»

علی خمسه أوجه :

أحدها : أن تکون ضمیرا للغائب ، وتستعمل فی موضعی الجر والنصب ، نحو (قالَ لَهُ صاحِبُهُ وَهُوَ یُحاوِرُهُ).

والثانی : أن تکون حرفا للغیبه ، وهی الهاء فی «إیاه» فالحقّ (1) أنها حرف لمجرد معنی الغیبه ، وأن الضمیر «إیّا» وحدها.

والثالث : هاء السکت ، وهی اللاحقه لبیان حرکه أو حرف نحو

[شماره صفحه واقعی : 401]

ص: 899


1- فی نسخه «والتحقیق أنها - إلخ»

(ما هِیَهْ) ونحو «هاهناه ، ووا زیداه» وأصلها أن یوقف علیها ، وربما وصلت بنیه الوقف.

والرابع : المبدله من همزه الاستفهام کقوله :

566- وأتی صواحبها فقلن : هذا الذی ***منح المودّه غیرنا وجفانا؟

والتحقیق أن لا تعدّ هذه ؛ لأنها لیست بأصلیه ، علی أن بعضهم زعم أن الأصل «هذا» فحذفت الألف.

والخامس : هاء التأنیث ، نحو «رحمه» فی الوقف ، وهو قول الکوفیین ، زعموا أنها الأصل ، وأن التاء فی الوصل بدل منها ، وعکس ذلک البصریون ، والتحقیق أن لا تعدّ ولو قلنا بقول الکوفیین ؛ لأنها جزء کلمه لا کلمه.

«ها»

علی ثلاثه أوجه :

أحدها : أن تکون اسما لفعل ، وهو خذ ، ویجوز مدّ ألفها ، ویستعملان بکاف الخطاب وبدونها ، ویجوز فی الممدوده أن یستغنی عن الکاف بتصریف همزتها تصاریف الکاف ؛ فیقال «هاء» للمذکر بالفتح و «هاء» للمؤنث بالکسر ، و «هاؤما» و «هاؤنّ» و «هاؤم» ومنه (هاؤُمُ اقْرَؤُا کِتابِیَهْ).

والثانی : أن تکون ضمیرا للمؤنث ، فتستعمل مجروره الموضع ومنصوبته نحو (فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَتَقْواها).

والثالث : أن تکون للتنبیه ، فتدخل علی أربعه ؛ أحدها : الإشاره غیر المختصه بالبعید نحو «هذا» بخلاف ثمّ وهنّا بالتشدید وهنالک. والثانی : ضمیر الرفع المخبر عنه باسم إشاره نحو (ها أَنْتُمْ أُولاءِ) وقیل : إنما کانت

[شماره صفحه واقعی : 402]

ص: 900

داخله علی الإشاره فقدمت ، فرد بنحو (ها أَنْتُمْ هؤُلاءِ) فأجیب بأنها أعیدت توکیدا ، والثالث : نعت أیّ فی النداء نحو «یا أیها الرّجل» وهی فی هذا واجبه للتنبیه علی أنه المقصود بالنداء ، قیل : وللتعویض عما تضاف إلیه أیّ ، ویجوز فی هذه فی لغه بنی أسد أن تحذف ألفها ، وأن تضم هاؤها إتباعا ، وعلیه قراءه ابن عامر (أیه المؤمنون) (أیه الثقلان) (أیه الساحر) بضم الهاء فی الوصل ، والرابع : اسم الله تعالی فی القسم عند حذف الحرف ، یقال «ها الله» بقطع الهمزه ووصلها ، وکلاهما مع إثبات ألف «ها» وحذفها.

«هَل»

: حرف موضوع لطلب التصدیق الإیجابی ، دون التصور ، ودون التصدیق السلبی ، فیمتنع نحو «هل زیدا ضربت» لأن تقدیم الاسم یشعر بحصول التصدیق بنفس النسبه ، ونحو «هل زید قائم أم عمرو» إذا أرید بأم المتصله ، و «هل لم یقم زید» ونظیرها فی الاختصاص بطلب التصدیق أم المنقطعه ، وعکسهما أم المتصله ، وجمیع أسماء الاستفهام فإنهن لطلب التصور لا غیر ، وأعمّ من الجمیع الهمزه فإنها مشترکه بین الطلبین.

وتفترق هل من الهمزه من عشره أوجه :

أحدها : اختصاصها بالتصدیق.

والثانی : اختصاصها بالإیجاب ، تقول «هل زید قائم» ویمتنع «هل لم یقم» بخلاف الهمزه ، نحو (أَلَمْ نَشْرَحْ) (أَلَنْ یَکْفِیَکُمْ) (أَلَیْسَ اللهُ بِکافٍ عَبْدَهُ) وقال :

*ألا طعان ألا فرسان عادیه* [100]

[شماره صفحه واقعی : 403]

ص: 901

والثالث : تخصیصها المضارع بالاستقبال ، نحو «هل تسافر؟» بخلاف الهمزه نحو «أتظنه قائما» وأما قول ابن سیده فی شرح الجمل : لا یکون الفعل المستفهم عنه إلا مستقبلا ؛ فسهو ، قال الله سبحانه وتعالی (فَهَلْ وَجَدْتُمْ ما وَعَدَ رَبُّکُمْ حَقًّا) وقال زهیر :

567- فمن مبلغ الأحلاف عنّی رساله***وذبیان هل أقسمتم کلّ مقسم

والرابع والخامس والسادس : أنها لا تدخل علی الشّرط ، ولا علی إنّ ، ولا علی اسم بعده فعل ، فی الاختیار ، بخلاف الهمزه ، بدلیل (أَفَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخالِدُونَ) (أَإِنْ ذُکِّرْتُمْ ، بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ) (أَإِنَّکَ لَأَنْتَ یُوسُفُ) (أَبَشَراً مِنَّا واحِداً نَتَّبِعُهُ).

والسابع والثامن : أنها تقع بعد العاطف ، لا قبله وبعد أم نحو (فَهَلْ یُهْلَکُ إِلَّا الْقَوْمُ الْفاسِقُونَ) وفی الحدیث «وهل ترک لنا عقیل من رباع» وقال :

568- لیت شعری هل ثمّ هل آتینهم ***أو یحولنّ دون ذاک حمام؟

وقال تعالی (قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمی وَالْبَصِیرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُماتُ وَالنُّورُ)

التاسع : أنه یراد بالاستفهام بها النفی ؛ ولذلک دخلت علی الخبر بعدها إلا فی نحو (هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ) والباء فی قوله :

569- [یقول إذا اقلولی علیها وأقردت] : ***ألا هل أخو عیش لذیذ بدائم؟

وصح العطف فی قوله :

[شماره صفحه واقعی : 404]

ص: 902

570- وإنّ شفائی عبره مهراقه***وهل عند رسم دارس من معوّل [ص 483]

إذ لا یعطف الإنشاء علی الخبر.

فإن قلت : قد مر لک فی صدر الکتاب أن الهمزه تأتی لمثل ذلک مثل (أَفَأَصْفاکُمْ رَبُّکُمْ بِالْبَنِینَ) ألا تری أن الواقع أنه سبحانه لم یصفهم بذلک؟.

قلت : إنما مر أنها للانکار علی مدّعی ذلک ، ویلزم من ذلک الانتفاء ، لا أنها للنفی ابتداء ، ولهذا لا یجوز «أقام إلا زید» کما یجوز «هل قام إلا زید» (فَهَلْ عَلَی الرُّسُلِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ) (هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا السَّاعَهَ) وقد یکون الإنکار مقتضیا لوقوع الفعل ، علی العکس من هذا ، وذلک إذا کان بمعنی ما کان ینبغی لک أن تفعل ، نحو أتضرب زیدا وهو أخوک؟

ویتلخص أن الإنکار علی ثلاثه أوجه : إنکار علی من ادعی وقوع الشیء ، ویلزم من هذا النفی وإنکار علی من أوقع الشیء ، ویختصان بالهمزه وإنکار لوقوع الشیء ، وهذا هو معنی النفی ، وهو الذی تنفرد به هل عن الهمزه.

والعاشر : أنها تأتی بمعنی قد ، وذلک مع الفعل ، وبذلک فسّر قوله تعالی (هَلْ أَتی عَلَی الْإِنْسانِ حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ) جماعه منهم ابن عباس رضی الله عنهما والکسائی والفراء والمبرد قال فی مقتضبه : هل للاستفهام نحو هل جاء زید ، وقد تکون بمنزله قد نحو قوله جل اسمه (هَلْ أَتی عَلَی الْإِنْسانِ) اه. وبالغ الزمخشری فزعم أنها أبدا بمعنی قد ، وأن

[شماره صفحه واقعی : 405]

ص: 903

الاستفهام إنما هو مستفاد من همزه مقدره معها ، ونقله فی المفصل عن سیبویه ، فقال : وعند سیبویه أن هل بمعنی قد ، إلا أنهم ترکوا الألف قبلها ؛ لأنها لا تقع إلا فی الاستفهام ، وقد جاء دخولها علیها فی قوله :

571- سائل فوارس یربوع بشدّتنا***أهل رأونا بسفح القاع ذی الأکم

اه ولو کان کما زعم لم تدخل إلا علی الفعل کقد ، وثبت فی کتاب سیبویه رحمه الله ما نقله عنه ، ذکره فی باب أم المتصله ، ولکن فیه أیضا ما قد یخالفه ؛ فإنه قال فی باب عدّه ما یکون علیه الکلم ما نصه : وهل هی للاستفهام ، ولم یزد علی ذلک. وقال الزمخشری فی کشافه (هَلْ أَتی) أی قد أتی ، علی معنی التقریر والتقریب جمیعا ، أی أتی علی الإنسان قبل زمان قریب طائفه من الزمان الطویل الممتد لم یکن فیه شیئا مذکورا ، بل شیئا منسیا نطفه فی الأصلاب ، والمراد بالإنسان الجنس بدلیل (إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ نُطْفَهٍ) ه. وفسرها غیره بقد خاصه ، ولم یحملوا قد علی معنی التقریب ، بل علی معنی التحقیق ، وقال بعضهم : معناها التوقع ، وکأنه قیل لقوم یتوقعون الخبر عما أتی علی الإنسان وهو آدم علیه الصلاه والسّلام ، قال : والحین زمن کونه طینا ، وفی تسهیل ابن مالک أنه یتعین مرادفه هل لقد إذا دخلت علیها الهمزه یعنی کما فی البیت ، ومفهومه أنها لا تتعین لذلک إذا لم تدخل علیها ، بل قد تأتی لذلک کما فی الآیه ، وقد لا تأتی له ، وقد عکس قوم ما قاله الزمخشری ، فزعموا أن هل لا تأتی بمعنی قد أصلا.

وهذا هو الصواب عندی ؛ إذ لا متمسک لمن أثبت ذلک إلا أحد ثلاثه أمور :

[شماره صفحه واقعی : 406]

ص: 904

أحدها : تفسیر ابن عباس رضی الله عنهما ، ولعله إنما أراد أن الاستفهام فی الآیه للتقریر ، ولیس باستفهام حقیقی ، وقد صرح بذلک جماعه من المفسرین ، فقال بعضهم : هل هنا للاستفهام التقریری ، والمقرّر به من أنکر البحث ، وقد علم أنهم یقولون : نعم قد مضی دهر طویل لا إنسان فیه ، فیقال لهم : فالذی أحدث الناس بعد أن لم یکونوا کیف یمتنع علیه إحیاؤهم بعد موتهم؟ وهو معنی قوله تعالی : (وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَهَ الْأُولی فَلَوْ لا تَذَکَّرُونَ) أی فهلا تذکرون فتعلمون أنّه من أنشأ شیئا بعد أن لم یکن قادر علی إعادته بعد عدمه؟ انتهی. وقال آخر مثل ذلک ، إلا أنه فسر الحین بزمن التصویر فی الرحم ، فقال : المعنی ألم یأت علی الناس حین من الدهر کانوا فیه نطفا ثم علقا ثم مضغا إلی أن صاروا شیئا مذکورا. وکذا قال الزّجاج ، إلا أنه حمل الإنسان علی آدم علیه الصلاه والسّلام ، فقال : المعنی ألم یأت علی الانسان حین من الدهر کان فیه ترابا وطینا إلی أن نفخ فیه الروح؟ اه. وقال بعضهم : لا تکون هل للاستفهام التقریری ، وإنما ذلک من خصائص الهمزه ، ولیس کما قال ، وذکر جماعه من النحویین أن هل تکون بمنزله إنّ فی إفاده التوکید والتحقیق ، وحملوا علی ذلک (هَلْ فِی ذلِکَ قَسَمٌ لِذِی حِجْرٍ) وقدّروه جوابا للقسم ، وهو بعید.

والدلیل الثانی : قول سیبویه الذی شافه العرب وفهم مقاصدهم ، وقد مضی أن سیبویه لم یقل ذلک.

والثالث : دخول الهمزه علیها فی البیت ، والحرف لا یدخل علی مثله فی المعنی ، وقد رأیت عن السیرافی أن الروایه الصحیحه «أم هل» وأم هذه منقطعه بمعنی بل ؛ فلا دلیل ، وبتقدیر ثبوت تلک الروایه فالبیت شاذّ ؛

[شماره صفحه واقعی : 407]

ص: 905

فیمکن تخریجه علی أنه من الجمع بین حرفین لمعنی (1) واحد علی سبیل التوکید ، کقوله :

*ولا للما بهم أبدا دواء* [299]

بل الذی فی ذلک البیت أسهل ؛ لاختلاف اللفظین ، وکون أحدهما علی حرفین فهو کقوله :

572- فأصبح لا یسألنه عن بما به ***أصعّد فی علو الهوی أم تصوّبا

«هُو»

وفروعه : تکون أسماء وهو الغالب ، وأحرفا فی نحو «زید هو الفاضل» إذا أعرب فصلا وقلنا : لا موضع له من الإعراب ، وقیل : هی مع القول بذلک أسماء کما قال الأخفش فی نحو صه ونزال : أسماء لا محل لها ، وکما فی الألف واللام فی نحو «الضّارب» إذا قدرناهما اسما.

حرف الواو
«الواو المفرده»

انتهی مجموع ما ذکر من أقسامها إلی أحد عشر :

الأول : العاطفه ، ومعناها مطلق الجمع ؛ فنعطف الشیء علی مصاحبه نحو (فَأَنْجَیْناهُ وَأَصْحابَ السَّفِینَهِ) وعلی سابقه نحو (وَلَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً وَإِبْراهِیمَ) وعلی لاحقه نحو (کَذلِکَ یُوحِی إِلَیْکَ وَإِلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ) ، وقد اجتمع هذان فی (وَمِنْکَ وَمِنْ نُوحٍ وَإِبْراهِیمَ وَمُوسی وَعِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ) فعلی هذا إذا قیل «قام زید وعمرو» احتمل ثلاثه معان ، قال ابن مالک : وکونها للمعیه راجح ، وللترتیب کثیر ، ولعکسه قلیل ، اه. ویجوز أن یکون بین متعاطفیها تقارب أو تراخ نحو (إِنَّا رَادُّوهُ إِلَیْکِ وَجاعِلُوهُ مِنَ

[شماره صفحه واقعی : 408]

ص: 906


1- فی نسخه «بمعنی واحد».

الْمُرْسَلِینَ) فإن الرد بعید إلقائه فی الیم والإرسال علی رأس أربعین سنه ، وقول بعضهم «إن معناها الجمع المطلق» غیر سدید ؛ لتقیید الجمع بقید الإطلاق ، وإنما هی للجمع لا بقید ، وقول السیرافی «إن النحویین واللغویین أجمعوا علی أنها لا تفید الترتیب» مردود ، بل قال بإفادتها إیاه قطرب والرّبعیّ والفراء وثعلب وأبو عمرو الزاهد وهشام والشافعی ، ونقل الإمام فی البرهان عن بعض الحنفیه أنها للمعیه.

وتنفرد عن سائر أحرف العطف بخمسه عشر حکما :

أحدها : احتمال معطوفها للمعانی الثلاثه السابقه.

والثانی : اقترانها بإمّا نحو (إِمَّا شاکِراً وَإِمَّا کَفُوراً).

والثالث : اقترانها بلا إن سبقت بنفی ولم تقصد المعبه نحو «ما قام زید ولا عمرو» ولتفید أن الفعل منفیّ عنهما فی حالتی الاجتماع والافتراق ، ومنه (وَما أَمْوالُکُمْ وَلا أَوْلادُکُمْ بِالَّتِی تُقَرِّبُکُمْ عِنْدَنا زُلْفی) والعطف حینئذ من عطف الجمل عند بعضهم علی إضمار العامل ، والمشهور أنه من عطف المفردات ، وإذا فقد أحد الشرطین امتنع دخولها ؛ فلا یجوز نحو «قام زید ولا عمرو» وإنما جاز (وَلَا الضَّالِّینَ) لأن فی (غَیْرِ) معنی النفی ، وإنما جاز قوله :

573- فاذهب فأیّ فتی فی النّاس أحرزه ***من حتفه ظلم دعج ولا حیل

لأن المعنی لا فتی أحرزه ، مثل (فَهَلْ یُهْلَکُ إِلَّا الْقَوْمُ الْفاسِقُونَ) ، ولا یجوز «ما اختصم زید ولا عمرو» لأنه للمعیه لا غیر ، وأما (وَما یَسْتَوِی الْأَعْمی وَالْبَصِیرُ ، وَلَا الظُّلُماتُ وَلَا النُّورُ ، وَلَا الظِّلُّ وَلَا الْحَرُورُ ، وَما

[شماره صفحه واقعی : 409]

ص: 907

یَسْتَوِی الْأَحْیاءُ وَلَا الْأَمْواتُ) فلا الثانیه والرابعه والخامسه زوائد لأمن اللبس.

والرابع : اقترانها بلکن نحو (وَلکِنْ رَسُولَ اللهِ).

والخامس : عطف المفرد السببی علی الأجنبی عند الاحتیاج إلی الرّبط ک- «مررت برجل قائم زید وأخوه» ونحو «زید قائم عمرو وغلامه» وقولک فی باب الاشتغال «زیدا ضربت عمرا وأخاه».

والسادس : عطف العقد علی السیف ، نحو أحد وعشرون.

والسابع : عطف الصفات.

574- بکیت ، وما بکا رجل حزین؟ ***علی ربعین مسلوب وبالی

والثامن : عطف ما حقّه التثنیه أو الجمع نحو قول الفرزدق :

575- إنّ الرّزیّه لا رزیّه مثلها***فقدان مثل محمّد ومحمّد

وقول أبی نواس :

576- أقمنا بها یوما ویوما وثالثا***ویوما له یوم الترحّل خامس

وهذا البیت یتساءل عنه أهل الأدب ، فیقولون : کم أقاموا؟ والجواب : ثمانیه لأن یوما الأخیر رابع ، وقد وصف بأن یوم الترحل خامس له ، وحینئذ فیکون یوم الترحل هو الثامن بالنسبه إلی أول یوم.

التاسع : عطف ما لا یستغنی عنه کاختصم زید وعمرو ، واشترک زید وعمرو.

وهذا من أقوی الأدله علی عدم إفادتها الترتیب ، ومن ذلک : جلست بین زید وعمرو ، ولهذا کان الأصمعی یقول الصواب :

[شماره صفحه واقعی : 410]

ص: 908

[قفا نبک من ذکری حبیب ومنزل ***بسقط اللّوی] بین الدّخول وحومل [266]

لا فحومل ، وأجیب بأن التقدیر : بین نواحی الدخول ، فهو کقولک : «جلست بین الزّیدین فالعمرین» أو بأن الدّخول مشتمل علی أماکن

وتشارکها فی هذا الحکم أم المتصله فی نحو «سواء أقمت أم قعدت» فإنها عاطفه ما لا یستغنی عنه.

والعاشر والحادی عشر : عطف العام علی الخاص ، وبالعکس ؛ فالأول نحو (رَبِّ اغْفِرْ لِی وَلِوالِدَیَّ وَلِمَنْ دَخَلَ بَیْتِیَ مُؤْمِناً وَلِلْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِناتِ) والثانی نحو (وَإِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثاقَهُمْ وَمِنْکَ وَمِنْ نُوحٍ) الآیه.

ویشارکها فی هذا الحکم الأخیر حتی ک- «مات الناس حتی (1) العلماء وقدم الحجّاج حتی المشاه» ؛ فإنها عاطفه خاصا علی عام.

والثانی عشر : عطف عامل حذف وبقی معموله علی عامل آخر مذکور یجمعهما معنی واحد ، کقوله :

577- [إذا ما الغانیات برزن یوما] ***وزجّجن الحواجب والعیونا

أی وکحّلن العیون ، والجامع بینهما التحسین ، ولو لا هذا التقیید لورد «اشتریته بدرهم فصاعدا» إذ التقدیر فذهب الثمن صاعدا.

والثالث عشر : عطف الشیء علی مرادفه نحو (إِنَّما أَشْکُوا بَثِّی وَحُزْنِی إِلَی اللهِ) ونحو (أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَهٌ) ونحو

[شماره صفحه واقعی : 411]

ص: 909


1- فی نسخه «حتی الأنبیاء» وهو المشهور فی أمثله النحاه.

(عِوَجاً وَلا أَمْتاً) وقوله علیه الصلاه والسّلام «لیلنی منکم ذوو الأحلام والنّهی» وقول الشاعر :

578- [وقدّدت الأدیم لراهشیه] ***وألفی قولها کذبا ومینا

وزعم بعضهم أن الروایه «کذبا مبینا» فلا عطف ولا تأکید ، ولک أن تقدر الأحلام فی الحدیث جمع حلم بضمتین فالمعنی لیلنی البالغون العقلاء ، وزعم ابن مالک أن ذلک قد یأتی فی أو ، وأن منه (وَمَنْ یَکْسِبْ خَطِیئَهً أَوْ إِثْماً).

والرابع عشر : عطف المقدّم علی متبوعه للضروره کقوله :

579- ألا یا نخله من ذات عرق ***علیک ورحمه الله السّلام [ص 659]

والخامس عشر : عطف المخفوض علی الجوار کقوله تعالی (وَامْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ وَأَرْجُلَکُمْ) فیمن خفض الأرجل ، وفیه بحث سیأتی.

تنبیه - زعم قوم أن الواو قد تخرج عن إفاده مطلق الجمع ، وذلک علی أوجه :

أحدها : أن تستعمل بمعنی أو ، وذلک علی ثلاثه أقسام ؛ أحدها : أن تکون بمعناها فی التقسیم کقولک «الکلمه اسم وفعل وحرف» وقوله :

*کما النّاس مجروم علیه وجارم* [95]

وممن ذکر ذلک ابن مالک فی التحفه ، والصواب أنها فی ذلک علی معناها الأصلی ؛ إذ الأنواع مجتمعه فی الدخول تحت الجنس ، ولو کانت «أو» هی الأصل فی التقسیم لکان استعمالها فیه أکثر من استعمال الواو.

[شماره صفحه واقعی : 412]

ص: 910

والثانی : أن تکون بمعنی (1) أو فی الإباحه ، قاله الزمخشری ، وزعم أنه یقال «جالس الحسن وابن سیرین» أی أحدهما ، وأنه لهذا قیل (تِلْکَ عَشَرَهٌ کامِلَهٌ) بعد ذکر ثلاثه وسبعه ، لئلا یتوهم إراده الإباحه ، والمعروف من کلام النحویین أنه لو قیل «جالس الحسن وابن سیرین» کان أمرا بمجالسه کل منهما ، وجعلوا ذلک فرقا بین العطف بالواو والعطف بأو.

والثالث : أن تکون بمعناها فی التخییر ، قاله بعضهم فی قوله :

580- وقالوا : نأت فاختر لها الصّبر والبکا***فقلت : البکا أشفی إذا لغلیلی

قال : معناه أو البکاء ، إذ لا یجتمع مع الصبر. ونقول : یحتمل أن [یکون] الأصل فاختر من الصبر والبکاء ، أی أحدهما ، ثم حذف من کما فی (وَاخْتارَ مُوسی قَوْمَهُ) ویؤیده أن أبا علی القالی رواه بمن ، وقال الشاطبی رحمه الله فی باب البسمله «وصل واسکتا» فقال شارحو کلامه : المراد التخییر ، ثم قال محققوهم : لیس ذلک من قبل الواو ، بل من جهه أن المعنی وصل إن شئت واسکتن إن شئت ، وقال أبو شامه : وزعم بعضهم أن الواو تأتی للتخییر مجازا.

والثانی : أن تکون بمعنی باء الجر کقولهم «أنت أعلم ومالک» و «بعت الشّاء شاه ودرهما» قاله جماعه ، وهو ظاهر.

والثالث : أن تکون بمعنی لام التعلیل ، قاله الخارزنجیّ ، وحمل علیه الواوات الداخله علی الأفعال المنصوبه فی قوله تعالی (أَوْ یُوبِقْهُنَّ بِما کَسَبُوا وَیَعْفُ عَنْ کَثِیرٍ وَیَعْلَمَ الَّذِینَ) (أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّهَ وَلَمَّا یَعْلَمِ اللهُ الَّذِینَ جاهَدُوا مِنْکُمْ وَیَعْلَمَ الصَّابِرِینَ) (یا لَیْتَنا نُرَدُّ وَلا نُکَذِّبَ

[شماره صفحه واقعی : 413]

ص: 911


1- فی نسخه «أن تکون بمعناها»

بِآیاتِ رَبِّنا وَنَکُونَ) والصواب أن الواو فیهن للمعیه کما سیأتی.

والثانی والثالث من أقسام الواو : واوان یرتفع ما بعدهما.

إحداهما : واو الاستئناف نحو (لِنُبَیِّنَ لَکُمْ وَنُقِرُّ فِی الْأَرْحامِ ما نَشاءُ) ونحو «لا تأکل السمک وتشرب اللبن» فیمن رفع ، ونحو (مَنْ یُضْلِلِ اللهُ فَلا هادِیَ لَهُ وَیَذَرُهُمْ) فیمن رفع أیضا ، ونحو (وَاتَّقُوا اللهَ وَیُعَلِّمُکُمُ اللهُ) إذ لو کانت واو العطف لانتصب (نُقِرُّ) ولانتصب أو انجزم «تشرب» ولجزم (یذر) کما قرأ الآخرون ، وللزم عطف الخبر علی الأمر ، وقال الشاعر :

581- علی الحکم المأتیّ یوما إذا قضی ***قضیّته أن لا یجور ویقصد

وهذا متعین للاستئناف ؛ لأن العطف یجعله شریکا فی النفی ، فیلزم التناقض وکذلک قولهم «دعنی ولا أعود» لأنه لو نصب کان المعنی لیجتمع ترکک لعقوبتی وترکی لما تهانی عنه ، وهذا باطل (1) ؛ لأن طلبه لترک العقوبه إنما هو فی الحال فإذا تقیّد ترک المنهی عنه بالحال لم یحصل غرض المؤدب ، ولو جزم فإما بالعطف ولم یتقدم جازم ، أو بلا علی أن تقدر ناهیه ، ویرده أن المقتضی لترک التأدیب إنما هو الخبر عن نفی العود ، لا نهیه نفسه عن العود ، إذ لا تناقض بین النهی عن العود وبین العود بخلاف العود والإخبار بعدمه ، ویوضحه أنک تقول «أنا أنهاه وهو یفعل» ولا تقول «أنا لا أفعل وأنا أفعل معا».

والثانیه : واو الحال الداخله علی الجمله الاسمیه ، نحو «جاء زید والشّمس طالعه» وتسمی واو الابتداء ، ویقدرها سیبویه والأقدمون بإذ ، ولا

[شماره صفحه واقعی : 414]

ص: 912


1- فی نسخه «وهو باطل».

یریدون أنها بمعناها ؛

إذ لا یرادف الحرف الاسم ، بل إنها وما بعدها قید للفعل السابق کما أن إذ کذلک ، ولم یقدرها بإذا لأنها لا تدخل علی الجمل الاسمیه ، ووهم أبو البقاء فی قوله تعالی (وَطائِفَهٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ) فقال : الواو للحال ، وقیل : بمعنی إذ ، وسبقه إلی ذلک مکی ، وزاد علیه فقال : الواو للابتداء ، وقیل : للحال ، وقیل : بمعنی إذ ، اه. والثلاثه بمعنی واحد ؛ فإن أراد بالابتداء الاستئناف فقولهما سواء.

ومن أمثلتها داخله علی الجمله الفعلیه قوله :

582- بأیدی رجال لم یشیموا سیوفهم ***ولم تکثر القتلی بها حین سلّت [ص 411]

ولو قدرتها عاطفه (1) لا نقلب المدح ذما.

وإذا سبقت بجمله حالیه احتملت - عند من یجیز تعدد الحال - العاطفه والابتدائیه نحو (اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَکُمْ فِی الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ).

الرابع والخامس : واوان ینتصب ما بعدهما ، وهما واو المفعول معه کسرت والنّیل ، ولیس النصب بها خلافا للجرجانی ، ولم یأت فی التنزیل بیقین ، فأما قوله تعالی (فَأَجْمِعُوا أَمْرَکُمْ وَشُرَکاءَکُمْ) فی قراءه السبعه (فَأَجْمِعُوا) بقطع الهمزه و (شُرَکاءَکُمْ) بالنصب ، فتحتمل الواو فیه ذلک ، وأن تکون عاطفه مفردا علی مفرد بتقدیر مضاف أی وأمر شرکائکم ، أو جمله علی جمله بتقدیر فعل أی واجمعوا شرکاءکم بوصل الهمزه ، وموجب التقدیر فی الوجهین أن «أجمع» لا یتعلق بالذوات ، بل بالمعانی ، کقولک :

[شماره صفحه واقعی : 415]

ص: 913


1- فی نسخه «ولو قدرت عاطفه».

أجمعوا علی قول کذا ، بخلاف جمع فإنه مشترک ؛ بدلیل (فَجَمَعَ کَیْدَهُ) (الَّذِی جَمَعَ مالاً وَعَدَّدَهُ) ویقرأ (فَأَجْمِعُوا) بالوصل فلا إشکال ، ویقرأ برفع الشرکاء عطفا علی الواو للفصل بالمفعول.

والواو الداخله علی المضارع المنصوب لعطفه علی اسم صریح أو مؤول ؛ فالأول کقوله :

ولبس عباءه وتقرّ عینی ***أحبّ إلیّ من لبس الشفوف [424]

والثانی شرطه أن یتقدم الواو نفی أو طلب ، وسمی الکوفیون هذه الواو واو الصّرف ، ولیس النصب بها خلافا لهم ، ومثالها (وَلَمَّا یَعْلَمِ اللهُ الَّذِینَ جاهَدُوا مِنْکُمْ وَیَعْلَمَ الصَّابِرِینَ) وقوله :

583- لا تنه عن خلق وتأتی مثله ***[عار علیک إذا فعلت عظیم]

والحق أن هذه واو العطف کما سیأتی.

السادس والسابع : واوان ینجرّ ما بعدهما.

إحداهما : واو القسم ، ولا تدخل إلا علی مظهر ، ولا تتعلّق إلا بمحذوف ، نحو (وَالْقُرْآنِ الْحَکِیمِ) فإن تلتها واو أخری نحو (وَالتِّینِ وَالزَّیْتُونِ) فالتالیه واو العطف ، وإلا لاحتاج کل من الاسمین إلی جواب.

الثانیه : واو ربّ کقوله :

584- ولیل کموج البحر أرخی سدوله ***[علیّ بأنواع الهموم لیبتلی]

ولا تدخل إلا علی منکّر ، ولا تتعلق إلا بمؤخر ، والصحیح أنها واو العطف ، وأن الجرّ بربّ محذوفه خلافا للکوفیین والمبرد ، وحجتهم افتتاح

[شماره صفحه واقعی : 416]

ص: 914

القصائد بها کقول رؤبه :

*وقاتم الأعماق خاوی المخترق* [560]

وأجیب بجواز تقدیر العطف علی شیء فی نفس المتکلم ، ویوضح کونها عاطفه أن واو العطف لا تدخل علیها کما تدخل علی واو القسم ، قال :

585- ووالله لو لا تمره ما حببته ***[ولا کان أدنی من عبید ومشرق](1)

والثامن : واو دخولها کخروجها ، وهی الزائده ، أثبتها الکوفیون والأخفش. وجماعه ، وحمل علی ذلک (حَتَّی إِذا جاؤُها وَفُتِحَتْ أَبْوابُها) بدلیل الآیه الأخری ، وقیل : هی عاطفه ، والزائده الواو فی (وَقالَ لَهُمْ خَزَنَتُها) وقیل : هما عاطفتان ، والجواب محذوف أی کان کیت وکیت ، وکذا البحث فی (فَلَمَّا أَسْلَما وَتَلَّهُ لِلْجَبِینِ وَنادَیْناهُ) الأولی أو الثانیه زائده علی القول الأول ، أو هما عاطفتان والجواب محذوف علی القول الثانی ، والزیاده ظاهره فی قوله :

586- فما بال من أسعی لأجبر عظمه ***حفاظا وینوی من سفاهته کسری

وقوله :

587- ولقد رمقتک فی المجالس کلّها***فإذا وأنت تعین من یبغینی

والتاسع ، واو الثمانیه ، ذکرها جماعه من الأدباء کالحریری ، ومن النحویین الضعفاء کابن خالویه ، ومن المفسرین کالثعلبی ، وزعموا أن

[شماره صفحه واقعی : 417]

ص: 915


1- یروی فی صدر هذا البیت «فأقسم لو لا تمره - إلخ».

العرب إذا عدّوا قالوا سته ، سبعه ، وثمانیه ، إیذانا بأن السبعه عدد تام ، وأن ما بعدها عدد مستأنف

واستدلوا علی ذلک بآیات :

إحداها (سَیَقُولُونَ ثَلاثَهٌ رابِعُهُمْ کَلْبُهُمْ) إلی قوله سبحانه (سَبْعَهٌ وَثامِنُهُمْ کَلْبُهُمْ) وقیل : هی فی ذلک لعطف جمله علی جمله ؛ إذ التقدیر هم سبعه ، ثم قیل : الجمیع کلامهم ، وقیل : العطف من کلام الله تعالی ، والمعنی نعم هم سبعه وثامنهم کلبهم ، وإن هذا تصدیق لهذه المقاله کما أن (رَجْماً بِالْغَیْبِ) تکذیب لتلک المقاله ، ویؤیده قول ابن عباس رضی الله عنهما : حین جاءت الواو انقطعت العدّه ، أی لم تبق عده عادّ یلتفت إلیها.

فإن قلت : إذا کان المراد التصدیق فما وجه مجیء (قُلْ رَبِّی أَعْلَمُ بِعِدَّتِهِمْ ما یَعْلَمُهُمْ إِلَّا قَلِیلٌ)؟.

قلت : وجه الجمله الأولی توکید صحه التصدیق بإثبات علم المصدق ، ووجه الثانیه الإشاره إلی أن القائلین تلک المقاله الصادقه قلیل ، أو أن الذی قالها منهم عن یقین قلیل ، أو لما کان التصدیق فی الآیه خفیا لا یستخرجه إلا مثل ابن عباس قیل ذلک ، ولهذا کان یقول : أنا من ذلک القلیل ، هم سبعه وثامنهم کلبهم.

وقیل : هی واو الحال وعلی هذا فیقدر المبتدأ اسم إشاره أی هؤلاء سبعه ؛ لیکون فی الکلام ما یعمل فی الحال ، ویرد ذلک أن حذف عامل الحال إذا کان معنویا ممتنع ، ولهذا ردوا علی المبرد قوله فی بیت الفرزدق :

[فأصبحوا قد أعاد الله نعمتهم ***إذ هم قریش] وإذ ما مثلهم بشر [120]

[شماره صفحه واقعی : 418]

ص: 916

إن مثلهم حال ناصبها خبر محذوف ، أی وإذ ما فی الوجود بشر مماثلا لهم.

الثانیه : آیه الزمر ؛ إذ قیل (فُتِحَتْ) فی آیه النار لأن أبوابها سبعه ، (وَفُتِحَتْ) فی آیه الجنه إذ أبوابها ثمانیه ، وأقول : لو کان لواو الثمانیه حقیقه لم تکن الآیه منها ؛ إذ لیس فیها ذکر عدد ألبته ، وإنما فیها ذکر الأبواب ، وهی جمع لا یدل علی عدد خاص ، ثم الواو لبست داخله علیه ، بل علی جمله هو فیها ، وقد مرّ أن الواو فی (وَفُتِحَتْ) مقحمه عند قوم وعاطفه عند آخرین ، وقیل : هی واو الحال ، أی جاؤها مفتّحه أبوابها کما صرّح بمفتحه حالا فی (جَنَّاتِ عَدْنٍ مُفَتَّحَهً لَهُمُ الْأَبْوابُ) وهذا قول المبرد والفارسی وجماعه ، قیل : وإنما فتحت لهم قبل مجیئهم إکراما لهم عن أن یقفوا حتی تفتح لهم.

الثالثه : (وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْکَرِ) فإنه الوصف الثامن ، والظاهر أن العطف فی هذا الوصف بخصوصه إنما کان من جهه أن الأمر والنهی من حیث هما أمر ونهی متقابلان ، بخلاف بقیه الصفات ، أو لأن الآمر بالمعروف ناه عن المنکر ، وهو ترک المعروف ، والناهی عن المنکر آمر بالمعروف ؛ فأشیر إلی الاعتداد بکل منهما (1) وأنه لا یکتفی فیه بما یحصل فی ضمن الآخر ، وذهب أبو البقاء علی إمامته فی هذه الآیه مذهب الضعفاء فقال : إنما دخلت [الواو] فی الصفه الثامنه إیذانا بأن السبعه عندهم عدد تام ؛ ولذلک قالوا : سبع فی ثمانیه ، أی سبع أذرع فی ثمانیه أشبار ، وإنما دخلت الواو علی ذلک لأن وضعها علی مغایره ما بعدها لما قبلها.

[شماره صفحه واقعی : 419]

ص: 917


1- فی نسخه «بکل من الوصفین»

الرابعه : (وَأَبْکاراً) فی آیه التحریم ، ذکرها القاضی الفاضل ، وتبجح باستخراجها ، وقد سبقه إلی ذکرها الثعلبی ، والصواب أن هذه الواو وقعت بین صفتین هما تقسیم لمن اشتمل علی جمیع الصفات السابقه ، فلا یصح إسقاطها ، إذ لا تجتمع الثیوبه والبکاره ، وواو الثمانیه عند القائل بها صالحه للسقوط ، وأما قول الثعلبی إن منها الواو فی قوله تعالی : (سَبْعَ لَیالٍ وَثَمانِیَهَ أَیَّامٍ حُسُوماً) فسهو بیّن ، وإنما هذه واو العطف ، وهی واجبه الذکر ، ثم إن (أَبْکاراً) صفه تاسعه لا ثامنه ؛ إذ أول الصفات (خَیْراً مِنْکُنَّ) لا (مُسْلِماتٍ) ؛ فإن أجاب بأن مسلمات وما بعده تفصیل لخیرا منکن فلهذا لم تعدّ قسیمه لها ، قلنا : وکذلک (ثَیِّباتٍ وَأَبْکاراً) تفصیل للصفات السابقه فلا نعدّهما معهن.

والعاشره : الواو الداخله علی الجمله الموصوف بها لتأکید لصوقها بموصوفها وإفادتها أن اتصافه بها أمر ثابت ، وهذه الواو أثبتها الزمخشری ومن قلّده ، وحملوا علی ذلک مواضع لواو فیها کلّها واو الحال نحو (وَعَسی أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ) الآیه (سَبْعَهٌ وَثامِنُهُمْ کَلْبُهُمْ) (أَوْ کَالَّذِی مَرَّ عَلی قَرْیَهٍ وَهِیَ خاوِیَهٌ عَلی عُرُوشِها) (وَما أَهْلَکْنا مِنْ قَرْیَهٍ إِلَّا وَلَها کِتابٌ مَعْلُومٌ) والمسوغ لمجیء الحال من النکره فی هذه الآیه أمران ؛ أحدهما خاص بها ، وهو تقدم النفی ، والثانی عام فی بقیه الآیات وهو امتناع الوصفیّه ؛ إذ الحال متی امتنع کونها صفه جاز مجیئها من النکره ، ولهذا جاءت منها عند تقدمها علیها نحو «فی الدّار قائما رجل» وعند جمودها نحو «هذا خاتم حدیدا ، ومررت بماء قعده رجل» ومانع الوصفیه فی هذه الآیه أمران ؛ أحدهما خاص بها ، وهو اقتران الجمله بإلّا ؛ إذ لا یجوز التفریغ فی الصفات ، لا تقول «ما مررت بأحد إلا قائم» نص علی ذلک أبو علی

[شماره صفحه واقعی : 420]

ص: 918

وغیره ، والثانی عام فی بقیه الآیات ، وهو اقترانها بالواو.

والحادی عشر : واو ضمیر الذکور ، نحو «الرّجال قاموا» وهی اسم ، وقال الأخفش والمازنی : حرف ، والفاعل مستتر ، وقد تستعمل لغیر العقلاء إذا نزلوا منزلتهم ، نحو قوله تعالی : (یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ) وذلک لتوجبه الخطاب إلیهم ، وشذّ قوله :

588- شربت بها والدّیک یدعو صباحه ***إذا ما بنو نعش دنوا فتصوّبوا

والذی جرأه علی ذلک قوله «بنو» لا بنات ، والذی سوّغ ذلک أن ما فیه من تغییر نظم الواحد شبّهه بجمع التکسیر ، فسهل مجیئه لغیر العاقل ، ولهذا جاز تأنیث فعله نحو (إِلَّا الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِیلَ) مع امتناع «قامت الزیدون».

الثانی عشر : واو علامه المذکرین فی لغه طیء أو أزد شنوأه أو بلحارث ، ومنه الحدیث «یتعاقبون فیکم ملائکه باللیل وملائکه بالنّهار» وقوله :

589- یلوموننی فی اشتراء النخیل أهلی فکلّهم ألوم ***وهی عند سیبویه حرف دال علی الجماعه کما أن التاء فی «قالت» حرف دال علی التأنیث ، وقیل : هی اسم مرفوع علی الفاعلیه ، ثم قیل : إن ما بعدها بدل منها ، وقیل : مبتدأ والجمله خبر مقدم ، وکذا الخلاف فی نحو «قاما أخواک» و «قمن نسوتک» وقد تستعمل لغیر العقلاء إذا نزلوا منزلتهم ، قال أبو سعید : نحو «أکلونی البراغیث» إذ وصفت بالأکل لا بالقرص ، وهذا سهو منه ؛ فإن الأکل من صفات الحیوانات عاقله وغیر عاقله ، وقال ابن الشجری : عندی أن الأکل هنا بمعنی العدوان والظلم کقوله :

[شماره صفحه واقعی : 421]

ص: 919

590- أکلت بنیک أکل الضّبّ حتّی ***وجدت مراره الکلأ الوبیل

أی ظلمتهم ، وشبه الأکل المعنوی بالحقیقی ، والأحسن فی الضب فی البیت أن لا یکون فی موضع نصب علی حذف الفاعل أی مثل أکلک الضبّ ، بل فی موضع رفع علی حذف المفعول : أی مثل أکل الضّب أولاده ؛ لأن ذلک أدخل فی التشبیه ، وعلی هذا فیحتمل الأکل الثانی أن یکون معنویا ؛ لأن الضب ظالم الأولاده بأکله إیاهم ، وفی المثل (1) «أعقّ من ضبّ» وقد حمل بعضهم علی هذه اللغه (ثُمَّ عَمُوا وَصَمُّوا کَثِیرٌ مِنْهُمْ) (وَأَسَرُّوا النَّجْوَی الَّذِینَ ظَلَمُوا) وحملها علی غیر هذه اللغه أولی لضعفها ، وقد جوّز فی (الَّذِینَ ظَلَمُوا) أن یکون بدلا من الواو فی (وَأَسَرُّوا) أو مبتدأ خبره إما (وَأَسَرُّوا) أو قول محذوف عامل فی جمله الاستفهام ، أی یقولون هل هذا ، وأن یکون خبرا لمحذوف : أی هم الذین ، أو فاعلا بأسروا والواو علامه کما قدمنا ، أو بیقول محذوفا ، أو بدلا من واو (اسْتَمَعُوهُ) وأن یکون منصوبا علی البدل من مفعول (یَأْتِیهِمْ) أو علی إضمار أذمّ أو أعنی ، وأن یکون مجرورا علی البدل من (الناس) فی (اقْتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسابُهُمْ) أو من الهاء والمیم فی (لاهِیَهً قُلُوبُهُمْ) فهذه أحد عشر وجها ، وأما الآیه الأولی فإذا قدرت الواوان فیها علامتین فالعاملان قد تنازعا الظاهر ؛ فیجب حینئذ أن تقدر فی أحدهما ضمیرا مستترا راجعا إلیه ، وهذا من غرائب العربیه ، أعنی وجوب استتار الضمیر فی فعل الغائبین ، ویجوز کون (کَثِیرٌ) مبتدأ وما قبله خبرا ، وکونه بدلا من الواو الأولی مثل «اللهمّ صلّ علیه الرؤوف الرحیم» فالواو الثانیه حینئذ عائده علی متقدم رتبه ، ولا یجوز العکس ، لأن الأولی حینئذ لا مفسّر لها.

[شماره صفحه واقعی : 422]

ص: 920


1- فی نسخه «ففی المثل».

ومنع أبو حیان أن یقال علی هذه اللغه «جاءونی من جاءک» لأنها لم تسمع إلا مع ما لفظه جمع ، وأقول : إذا کان سبب دخولها بیان أنّ الفاعل الآتی جمع کان لحاقها هنا أولی ، لأن الجمعیه خفیه

وقد أوجب الجمیع علامه التأنیث فی «قامت هند» کما أوجبوها فی «قامت امرأه» وأجازوها فی «غلت القدر ، وانکسرت القوس» کما أجازوها فی «طلعت الشّمس ، ونفعت الموعظه».

وجوز الزمخشری فی (لا یَمْلِکُونَ الشَّفاعَهَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً) کون (مَنِ) فاعلا والواو علامه.

وإذا قیل «جاؤا زید وعمرو وبکر» لم یجز عند ابن هشام (1) أن یکون من هذه اللغه ، وکذا تقول فی «جاآ زید وعمرو» وقول غیره أولی ، لما بینا من أن المراد بیان المعنی ، وقد ردّ علیه بقوله :

591- [تولی قتال المارقین بنفسه] ***وقد أسلماه مبعد وحمیم [ص 371]

ولیس بشیء ؛ لأنه إنما یمنع التخریج لا الترکیب ، ویجب القطع بامتناعها فی نحو «قام زید أو عمرو» لأن القائم واحد ، بخلاف «قام أخواک أو غلاماک» لأنه اثنان ، وکذلک تمتنع فی «قام أخواک أو زید» وأما قوله تعالی : (إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما) فمن زعم أنه من ذلک فهو غالط ، بل الألف ضمیر الوالدین فی (وَبِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً) وأحدهما أو کلاهما بتقدیر یبلغه أحدهما أو کلاهما ، أو أحدهما بدل بعض ، وما بعده بإضمار فعل ، ولا یکون معطوفا ، لأن بدل الکل لا یعطف علی بدل

[شماره صفحه واقعی : 423]

ص: 921


1- هو ابن هشام الحضراوی.

البعض ، لا تقول «أعجبنی زید وجهه وأخوک» علی أن الأخ هو زید ، لأنک لا تعطف المبین علی المخصص.

فإن قلت «قام أخواک وزید» جاز «قاموا» بالواو ، إن قدّرته من عطف المفردات ، و «قاما» بالألف إن قدرته من عطف الجمل ، کما قال السهیلی فی (لا تَأْخُذُهُ سِنَهٌ وَلا نَوْمٌ) إن التقدیر ولا یأخذه نوم.

والثالث عشر : واو الإنکار ، نحو «آلرجلوه» بعد قول القائل قام الرجل والصواب أن لا تعدّ هذه ، لأنها إشباع للحرکه بدلیل «آلرّجلاه» فی النصب و «آلرّجلیه» فی الجر ، ونظیرها الواو فی «منو» فی الحکایه ، وفی «أنظور» من قوله :

592- [وأنّنی حیثما یثنی الهوی بصری] ***من حوثما سلکوا أدنو فأنظور

وواو القوافی کقوله :

593- [متی کان الخیام بذی طلوح] ***سقیت الغیث أیّتها الخیامو

الرابع عشر : واو التذکر ، کقول من أراد أن یقول «یقوم زید» فنسی زید ، فأراد مدّ الصوت لیتذکر ، إذ لم یرد قطع الکلام «یقومو» والصواب أن هذه کالتی قبلها.

الخامس عشر : الواو المبدله من همزه الاستفهام المضموم ما قبلها کقراءه قنبل (وَإِلَیْهِ النُّشُورُ أَأَمِنْتُمْ) (قالَ فِرْعَوْنُ آمَنْتُمْ بِهِ) والصواب أن لا تعدّ هذه أیضا ، لأنها مبدله ، ولو صح عدّها لصحّ عدّ الواو من أحرف الاستفهام (1).

[شماره صفحه واقعی : 424]

ص: 922


1- ولیست الواو من أحرف الاستفهام قطعا ، وإذا بطل کونها من أحرف الاستفهام یبطل عد الواو المبسله من حرف الاستفهام.
«وَا»

علی وجهین :

أحدهما : أن تکون حرف نداء مختصا بباب النّدبه ، نحو «وازبداه» وأجاز بعضهم استعماله فی النداء الحقیقی :

والثانی : أن تکون اسما لأعجب ، کقوله :

594- وا ، بأبی أنت وفوک الأشنب ***کأنما ذرّ علیه الزّرنب

*أو زنجبیل ، وهو عندی أطیب*

وقد یقال «واها» کقوله :

595- واها لسلمی ثمّ واها واها***[هی المنی لو أنّنا نلناها]

وَ وَیْ کقوله :

596- وی ، کأن من یکن له کسب یحبب ، ***ومن یفتقر یعش عیش ضرّ

وقد تلحق هذه کاف الخطاب کقوله :

597- ولقد شفی نفسی وأبرأ سقمها***قیل الفوارس : ویک عنتر ، أقدم

وقال الکسائی : أصل ویک ویلک فالکاف ضمیر مجرور ، وأما (وَیْکَأَنَّ اللهَ) فقال أبو الحسن : وی اسم فعل ، والکاف حرف خطاب ، وأنّ علی إضمار اللام ، والمعنی أعجب لأن الله ، وقال الخلیل : وی وحدها کما قال *وی کأن من یکن* البیت [596] ، وکأن للتحقیق ، کما قال :

598- کأنّنی حین أمسی لا تکلّمنی ***متیّم یشتهی ما لیس موجود

أی إننی حین أمسی علی هذه الحاله.

[شماره صفحه واقعی : 425]

ص: 923

حرف الألف

والمراد [به] هنا الحرف الهاوی الممتنع الابتداء به ؛ لکونه لا یقبل الحرکه ، فأما الذی یراد به الهمزه فقد مر فی صدر الکتاب.

وابن جنی یری أن هذا الحرف اسمه «لا» وأنه الحرف الذی یذکر قبل الیاء عند عدّ الحروف ، وأنه لما لم یمکن أن یتلفظ به فی أول اسمه کما فعل فی أخواته إذ قیل صاد جیم توصّل إلیه باللّام کما توصل إلی اللفظ بلام التعریف بالألف حین قیل فی الابتداء «الغلام» لیتقارضا ، وأن قول المعلمین لام ألف خطأ لأن کلّا من اللام والألف قد مضی ذکره ، ولیس الغرض بیان کیفیه ترکیب الحروف ، بل سرد أسماء الحروف البسائط.

ثم اعترض علی نفسه بقول أبی النجم :

599- أقبلت من عند زیاد کالخرف ***تخطّ رجلای بخطّ مختلف

*تکتّبان فی الطّریق لام ألف*

وأجاب بأنه لعله تلقاه من أفواه العامه ؛ لأن الخط لیس له تعلق بالفصاحه وقد ذکر للألف تسعه أوجه :

أحدها : أن تکون للانکار ، نحو «أعمراه» لمن قال : رأیت عمرا (1).

والثانی : أن تکون للتذکر کرأیت الرّجلا.

وقد مضی أن التحقیق أن لا یعدّ هذان.

الثالث : أن تکون ضمیر الاثنین نحو «الزیدان قاما» وقال المازنی : هی حرف ، والضمیر مستتر.

[شماره صفحه واقعی : 426]

ص: 924


1- فی نسخه «لقیت عمرا» والخطب هین.

الرابع : أن تکون علامه الاثنین کقوله :

600- ألفیتا عیناک عند القفا***[أولی فأولی لک ذا واقیه]

وقوله :

*وقد أسلماه مبعد وحمیم* [591]

وعلیه قول المتنبی :

601- ورمی ، وما رمتا یداه ، فصابنی ***سهم یعذّب ، والسّهام تریح

الخامس : الألف الکافه کقوله :

فبینا نسوس النّاس والأمر أمرنا

إذا نحن فیهم سوقه لیس ننصف [517]

وقیل : الألف بعض ما الکافه ، وقیل : إشباع ، وبین مضافه إلی الجمله ، ویؤیده أنها قد أضیفت إلی المفرد فی قوله :

602- بینا تعانقه الکماه وروغه ***یوما أتیح له جریء سلفع [ص 522]

السادس : أن تکون فاصله بین الهمزتین نحو (أَأَنْذَرْتَهُمْ) ودخولها جائز ، لا واجب ، ولا فرق بین کون الهمزه الثانیه مسهله أو محققه.

السابع : أن تکون فاصله بین النونین نون النسوه ونون التوکید نحو «اضربنانّ» وهذه واجبه.

الثامن : أن تکون لمدّ الصوت بالمنادی المستغاث ، أو المتعجّب

[شماره صفحه واقعی : 427]

ص: 925

منه ، أو المندوب ، کقوله :

603- یا یزیدا لآمل نیل عزّ***وغنی بعد فاقه و هوان

وقوله :

604- یا عجبا لهذه الفلیقه ***هل تذهبنّ القوباء الرّیقه

وقوله :

605- حمّلت امرا عظیما فاصطبرت له ***وقمت فیه بأمر الله یا عمرا

التاسع : أن تکون بدلا من نون ساکنه ، وهی إما نون التوکید أو تنوین المنصوب ، فالأول نحو (لَنَسْفَعاً) - (وَلَیَکُوناً) وقوله :

606- [وإیّاک والمیتات لا تقربنّها] ***ولا تعبد الشّیطان ، والله فاعبدا

ویحتمل أن تکون هذه النون من باب «یا حرسیّ اضربا عنقه».

والثانی کرأیت زیدا ، فی لغه غیر ربیعه.

ولا یجوز أن تعدّ الألف المبدله من نون إذن ، ولا ألف التکثیر کألف قبعثری ، ولا ألف التأنیث کألف حبلی ، ولا ألف الإلحاق کألف أرطی ، ولا ألف الإطلاق کالألف فی قوله :

607- [ما هاج أشواقا وشجوا قد شجا] ***من طلل کالأتحمیّ أنهجا

ولا ألف التثنیه کالزیدان ، ولا ألف الإشباع الواقعه فی الحکایه نحو «منا» أو فی غیرها فی الضروره کقوله :

608- أعوذ بالله من العقراب ***[الشّائلات عقد الأذناب]

[شماره صفحه واقعی : 428]

ص: 926

ولا الألف التی تبین بها الحرکه فی الوقف وهی ألف «أنا» عند البصریین ، ولا ألف التصغیر نحو ذیّا واللّذیّا ، لما قدمنا.

حرف الیاء
«الیاء المفرده»

تأتی علی ثلاثه أوجه ، وذلک أنها تکون ضمیرا للمؤنثه نحو «تقومین ، وقومی» وقال الأخفش والمازنی : هی حرف تأنیث والفاعل مستتر ، وحرف إنکار نحو «أزید نیه» وحرف تذکار نحو قدی ، وقد تقدم البحث فیهما ، والصواب أن لا یعدّا کما لا تعدّ یاء التصغیر ، ویاء المضارعه ، ویاء الإطلاق ، ویاء الإشباع ، ونحوهنّ ، لأنهن أجزاء للکلمات ، لا کلمات.

«یا»

: حرف موضوع لنداء البعید حقیقه أو حکما ، وقد ینادی بها القریب توکیدا ، وقیل : هی مشترکه بین القریب والبعید ، وقیل : بینهما وبین المتوسط ، وهی أکثر أحرف النداء استعمالا ؛ ولهذا لا یقدّر عند الحذف سواها نحو (یُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هذا) ولا ینادی اسم الله عزوجل ، ولاسم المستغاث ، وأیّها وأیتها ، إلا بها ، ولا المندوب إلا بها أو بوا ، ولیس نصب المنادی بها ، ولا بأخواتها أحرفا ، ولا بهنّ أسماء لأدعو متحمله لضمیر الفاعل ، خلافا لزاعمی ذلک ، بل بأدعو محذوفا لزوما ، وقول ابن الطراوه : النداء إنشاء ، وأدعو خبر ، سهو منه ، بل أدعو المقدر إنشاء کبعت وأقسمت.

وإذا ولی «یا» ما لیس بمنادی کالفعل فی (ألا یا اسجدوا) وقوله :

609- ألا یا اسقیانی بعد غاره سنجال ***وقبل منایا عادیات وأوجال

والحرف فی نحو (یا لَیْتَنِی کُنْتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ) «یا ربّ کاسیه فی الدّنیا عاریه یوم القیامه» والجمله الاسمیه کقوله :

[شماره صفحه واقعی : 429]

ص: 927

610- یا لعنه الله والأقوام کلهم ***والصّالحین علی سمعان من جار

فقیل : هی للنداء والمنادی محذوف ، وقیل : هی لمجرد التنبیه ، لئلا یلزم الإجحاف بحذف الجمله کلها ، وقال ابن مالک : إن ولیها دعاء کهذا البیت أو أمر نحو (ألا یا اسجدوا) فهی للنداء ، لکثره وقوع النداء قبلهما نحو (یا آدَمُ اسْکُنْ) (یا نُوحُ اهْبِطْ) ونحو (یا مالِکُ لِیَقْضِ عَلَیْنا رَبُّکَ) وإلّا فهی للتنبیه ، والله أعلم.

[شماره صفحه واقعی : 430]

ص: 928

الباب الثانی : فی تفسیر الجمله و ذکر أقسامها و أحکامها
شرح الجمله و بیان أن الکلام أخصّ منها ، لا مرادف لها

الکلام : هو القول المفید بالقصد.

والمراد بالمفید : ما دل علی معنی یحسن السکوت علیه.

والجمله عباره عن الفعل وفاعله ک- «قام زید» والمبتدأ وخبره ک- «زید قائم» وما کان بمنزله أحدهما نحو «ضرب اللّصّ» و «أقائم الزّیدان» و «کان زید قائما» و «ظننته قائما».

وبهذا یظهر لک أنهما لیسا بمترادفین کما یتوهمه کثیر من الناس ، وهو ظاهر قول صاحب المفصل ، فإنه بعد أن فرغ من حد الکلام قال : ویسمی جمله ، والصواب أنها أعمّ منه ، إذ شرطه الإفاده ، بخلافها ، ولهذا تسمعهم یقولون : جمله الشرط ، جمله الجواب ، جمله الصله ، وکل ذلک لیس مفیدا ، فلیس بکلام.

وبهذا التقریر یتضح لک صحه قول ابن مالک فی قوله تعالی (ثُمَّ بَدَّلْنا مَکانَ السَّیِّئَهِ الْحَسَنَهَ حَتَّی عَفَوْا وَقالُوا قَدْ مَسَّ آباءَنَا الضَّرَّاءُ وَالسَّرَّاءُ فَأَخَذْناهُمْ بَغْتَهً وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ ، وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنا

[شماره صفحه واقعی : 431]

ص: 929

عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَالْأَرْضِ ، وَلکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ ، أَفَأَمِنَ أَهْلُ الْقُری أَنْ یَأْتِیَهُمْ بَأْسُنا بَیاتاً وَهُمْ نائِمُونَ) إن الزمخشری حکم بجواز الاعتراض بسبع جمل ، إذ زعم أن (أَفَأَمِنَ) معطوف علی (فَأَخَذْناهُمْ) وردّ علیه من ظن أن الجمله والکلام مترادفان فقال : إنما اعترض بأربع جمل ، وزعم أن من عند (وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری) إلی (وَالْأَرْضِ) جمله ، لأن الفائده إنما تتم بمجموعه.

وبعد ، ففی القولین نظر.

أما قول ابن مالک فلأنه کان من حقه أن یعدها ثمان جمل ، إحداها (وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ) وأربعه فی حیز لو - وهی (آمنوا ، واتقوا ، وفتحنا) والمرکبه من أنّ وصلتها مع ثبت مقدرا أو مع ثابت مقدرا ، علی الخلاف فی أنها فعلیه أو اسمیه ، والسادسه (وَلکِنْ کَذَّبُوا) والسابعه (فَأَخَذْناهُمْ) والثامنه (بِما کانُوا یَکْسِبُونَ).

فإن قلت : لعله بنی ذلک علی ما اختاره ونقله عن سیبویه من کون أن وصلتها مبتدأ لا خبر له ، وذلک لطوله وجریان الإسناد فی ضمنه.

قلت : إنما مراده أن یبین ما لزم علی إعراب الزمخشری ، والزمخشری یری أن أنّ وصلتها هنا فاعل بثبت.

واما قول المعترض فلأنه کان من حقه أن یعدها ثلاث جمل ، وذلک لأنه لا یعدّ (وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ) جمله ؛ لأنها حال مرتبطه بعاملها ، ولیست مستقله برأسها ، وبعدّ لو وما فی حیزها جمله واحده : إما فعلیه إن قدّر ولو ثبت أن أهل القری آمنوا واتقوا ، أو اسمیه إن قدر ولو أن إیمانهم وتقواهم ثابتان ، ویعدّ (وَلکِنْ کَذَّبُوا) جمله ، و (فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ) کله

[شماره صفحه واقعی : 432]

ص: 930

جمله ، وهذا هو التحقیق ، ولا ینافی ذلک ما قدمناه فی تفسیر الجمله ، لأن الکلام هنا لیس فی مطلق الجمله ، بل فی الجمله بقید کونها جمله اعتراض ، وتلک لا تکون إلا کلاما تاما.

انقسام الجمله إلی اسمیه و فعلیه و ظرفیه

فالأسمیه هی : التی صدرها اسم ، کزید قائم ، وهیهات العقیق ، وقائم الزیدان ، عند من جوزه وهو الأخفش والکوفیون.

والفعلیه هی : التی صدرها فعل ، کقام زید ، وضرب اللص ، وکان زید قائما ، وظننته قائما ، ویقوم زید ، وقم.

والظرفیه هی : المصدّره بظرف أو مجرور ، نحو : أعندک زید ، وأفی الدار زید ، إذا قدرت زیدا فاعلا بالظرف والجار والمجرور ، لا بالاستقرار المحذوف ، ولا مبتدأ مخبرا عنه بهما ، ومثّل الزمخشریّ لذلک بفی الدار من قولک «زید فی الدار» وهو مبنی علی أن الاستقرار المقدر فعل لا اسم ، وعلی أنه حذف وحده وانتقل الضمیر إلی الظرف بعد أن عمل فیه.

وزاد الزمخشری وغیره الجمله الشرطیه ، والصواب أنها من قبیل الفعلیه لما سیأتی.

تنبیه - مرادنا بصدر الجمله المسند أو المسند إلیه ، فلا عبره بما تقدم علیهما من الحروف ؛ فالجمله من نحو «أقائم الزیدان ، وأزید أخوک ، ولعل أباک منطلق ، وما زید قائما» اسمیه ، ومن نحو «أقام زید ، وإن قام زید ، وقد قام زید ، وهلّا قمت» فعلیه.

[شماره صفحه واقعی : 433]

ص: 931

والمعتبر أیضا ما هو صدر فی الأصل ، فالجمله من نحو «کیف جاء زید» ومن نحو (فَأَیَّ آیاتِ اللهِ تُنْکِرُونَ) ومن نحو (فَفَرِیقاً کَذَّبْتُمْ وَفَرِیقاً تَقْتُلُونَ) و (خُشَّعاً أَبْصارُهُمْ یَخْرُجُونَ) فعلیه ، لأن هذه الأسماء فی نیه التأخیر وکذا الجمله فی نحو «یا عبد الله» ونحو (وَإِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجارَکَ) (وَالْأَنْعامَ خَلَقَها) (وَاللَّیْلِ إِذا یَغْشی) [فعلیه] لأن صدورها فی الأصل أفعال ، والتقدیر : أدعو زیدا ، وإن استجارک أحد ، وخلق الأنعام ، وأقسم واللیل.

باب ما یجب علی المسئول فی المسئول عنه أن یفصّل فیه

لاحتماله الاسمیه والفعلیه ، لاختلاف التقدیر ، أو لاختلاف النحویین

ولذلک أمثله :

أحدها : صدر الکلام من نحو «إذا قام زید فأنا أکرمه» وهذا مبنی علی الخلاف السابق فی عامل إذا ، فإن قلنا جوابها فصدر الکلام جمله اسمیه ، وإذا مقدّمه من تأخیر ، وما بعد إذا متمّم لها ؛ لأنه مضاف إلیه ، ونظیر ذلک قولک «یوم یسافر زید أنا مسافر» وعکسه قوله :

611- فبینا نحن نرقبه أتانا***[معلّق وفضه وزناد راع]

إذا قدّرت ألف بینا زائده وبین مضافه للجمله الاسمیه ؛ فإن صدر الکلام جمله فعلیه ، والظرف مضاف إلی جمله اسمیه ، وإن قلنا العامل فی إذا فعل الشرط ، وإذا غیر مضافه ؛ فصدر الکلام جمله فعلیه قدّم ظرفها کما فی قولک «متی تقم فأنا أقوم».

[شماره صفحه واقعی : 434]

ص: 932

الثانی : نحو «أفی الدّار زید ، وأعندک عمرو» فإنا إن قدرنا المرفوع مبتدأ أو مرفوعا بمبتدأ محذوف تقدیره کائن أو مستقر ؛ فالجمله اسمیه ذات خبر فی الأولی وذات فاعل مغن عن الخبر فی الثانیه ، وإن قدرناه فاعلا باستقرّ ففعلیه ، أو بالظرف فظرفیه.

الثالث : نحو «یومان» فی نحو «ما رأیته مذ یومان» فإن تقدیره عند الأخفش ولزجاج : بینی وبین لقائه یومان ، وعند أبی بکر وأبی علی : أمد انتفاء الرؤیه یومان ، وعلیهما فالجمله اسمیه لا محل لها ، ومنذ خبر علی الأول ومبتدأ علی الثانی ، وقال الکسائی وجماعه : المعنی منذ کان یومان ، فمنذ ظرف لما قبلها ، وما بعدها جمله فعلیه فعلها ماض حذف فعلها ، وهی فی محل خفض ، وقال آخرون : المعنی من الزمن الذی هو یومان ، ومنذ مرکبه من حرف الابتداء وذو الطائیه واقعه علی الزمن ، وما بعدها جمله اسمیه حذف مبتدؤها ، ولا محل لها لأنها صله.

الرابع : «ماذا صنعت» فإنه یحتمل معنیین ؛ أحدهما : ما الذی صنعته؟ فالجمله اسمیه قدّم خبرها عند الأخفش ومبتدؤها عند سیبویه ، والثانی : أیّ شیء صنعت ، فهی فعلیه قدّم مفعولها ، فإن قلت «ماذا صنعته» فعلی التقدیر الأول الجمله بحالها ، وعلی الثانی تحتمل الاسمیه بأن تقدر «ماذا» مبتدأ ، و «صنعته» الخبر ، والفعلیه بأن تقدره مفعولا لفعل محذوف علی شریطه التفسیر ، ویکون تقدیره بعد ما ذا ؛ لأن الاستفهام له الصّدر.

الخامس : نحو (أَبَشَرٌ یَهْدُونَنا) فالأرجح تقدیر بشر فاعلا لیهدی محذوفا ، والجمله فعلیه ، ویجوز تقدیره مبتدأ ، وتقدیر الاسمیه فی (أَأَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُ) أرجح منه فی (أَبَشَرٌ یَهْدُونَنا) لمعادلتها للاسمیه ، وهی (أَمْ

[شماره صفحه واقعی : 435]

ص: 933

نَحْنُ الْخالِقُونَ) وتقدیر الفعلیه فی قوله :

*فقلت : أهی سرت أم عادنی حلم؟* [53]

أکثر رجحانا من تقدیرها فی (أَبَشَرٌ یَهْدُونَنا) لمعادلتها الفعلیه.

السادس : نحو «قاما أخواک» فإن الألف إن قدرت حرف تثنیه کما أن التاء حرف تأنیث فی «قامت هند» أو اسما وأخواک بدل منها فالجمله فعلیه ، وإن قدرت اسما وما بعدها مبتدأ فالجمله اسمیه قدم خبرها.

السابع : نحو «نعم الرّجل زید» فإن قدر «نعم الرجل» خبرا عن زید فاسمیه ، کما فی «زید نعم الرّجل» وإن قدر زید خبرا لمبتدأ محذوف فجملتان فعلیه واسمیه.

الثامن : جمله البسمله ، فإن قدر ابتدائی باسم الله فاسمیه ، وهو قول البصریین ، أو أبدأ باسم الله ففعلیه ، وهو قول الکوفیین ، وهو المشهور فی التفاسیر والأعاریب ، ولم یذکر الزمخشری غیره ، إلا أنه یقدر الفعل مؤخرا ومناسبا لما جعلت البسمله مبتدأ له ؛ فیقدر باسم الله أقرأ ، باسم الله أحلّ ، باسم الله أرتحل ، ویؤیده الحدیث «باسمک ربّی وضعت جنبی».

التاسع : قولهم «ما جاءت حاجتک» فإنه یروی برفع حاجتک فالجمله فعلیه ، وبنصبها فالجمله اسمیه ، وذلک لأن جاء بمعنی صار ؛ فعلی الأول «ما» خبرها ، و «حاجتک» اسمها ، وعلی الثانی ما مبتدأ واسمها ضمیر ما ، وأنّث حملا علی معنی ما ، وحاجتک خبرها.

ونظیر ما هذه ما فی قولک «ما أنت وموسی» فإنها أیضا تحتمل الرفع

[شماره صفحه واقعی : 436]

ص: 934

والنصب ، إلا أن الرفع علی الابتدائیه أو الخبریه ، علی خلاف بین سیبویه والأخفش ، وذلک إذا قدرت موسی عطفا علی أنت ، والنصب علی الخبریه أو المفعولیه ، وذلک إذا قدرته مفعولا معه ؛ إذ لا بد من تقدیر فعل حینئذ ، أی ما تکون ، أو ما تصنع.

ونظیر ما هذه فی [هذین] الوجهین علی اختلاف التقدیرین کیف فی نحو «کیف أنت وموسی» إلا أنها لا تکون مبتدأ ولا مفعولا به ؛ فلیس للرفع إلا توجیه واحد ، وأما النصب فیجوز کونه علی الخبریه أو الحالیه.

العاشر : الجمله المعطوفه من نحو «قعد عمرو وزید قام» فالأرجح الفعلیه للتناسب ، وذلک لازم عند من یوجب توافق الجملتین المتعاطفتین.

ومما یترجح فیه الفعلیه نحو «موسی أکرمه» ونحو «زید لیقم ، وعمرو لا یذهب» بالجزم ؛ لأن وقوع الجمله الطلبیه خبرا قلیل ، وأما نحو «زید قام» فالجمله اسمیه لا غیر ؛ لعدم ما یطلب الفعل. هذا قول الجمهور ، وجوز المبرد وابن العریف وابن مالک فعلیتها علی الاضمار والتفسیر ، والکوفیون علی التقدیم والتأخیر فإن قلت : «زید قام وعمرو قعد عنده» فالأولی اسمیه عند الجمهور ، والثانیه محتمله لهما علی السواء عند الجمیع.

انقسام الجمله إلی صغری وکبری

الکبری هی : الاسمیه التی خبرها جمله نحو «زید قام أبوه ، وزید أبوه قائم» والصغری هی : المبنیه علی المبتدأ ، کالجمله المخبر بها فی المثالین.

[شماره صفحه واقعی : 437]

ص: 935

وقد تکون الجمله صغری وکبری باعتبارین ، نحو «زید أبوه غلامه منطلق» فمجموع هذا الکلام جمله کبری لا غیر ، و «غلامه منطلق» صغری لا غیر ؛ لأنها خبر ، و «أبوه غلامه منطلق» کبری باعتبار «غلامه منطلق» وصغری باعتبار جمله الکلام ، ومثله (لکِنَّا هُوَ اللهُ رَبِّی) إذ الأصل لکن أنا هو الله ربی ، ففیها أیضا ثلاث مبتدآت إذا لم یقدر (هُوَ) ضمیرا له سبحانه ولفظ الجلاله بدل منه أو عطف بیان علیه کما جزم به ابن الحاجب ، بل قدر ضمیر الشأن وهو الظاهر ، ثم حذفت همزه أنا حذفا اعتباطیا ، وقیل : حذفا قیاسیا بأن نقلت حرکتها ثم حذفت ، ثم أدغمت نون لکن فی نون أنا.

تنبیهان - الأول : ما فسّرت به الجمله الکبری هو مقتضی کلامهم ، وقد یقال : کما تکون مصدّره بالمبتدأ تکون مصدره بالفعل نحو «ظننت زیدا یقوم أبوه».

الثانی : إنما قلت صغری وکبری موافقه لهم ، وإنما الوجه استعمال فعلی أفعل بأل أو بالإضافه ؛ ولذلک لحن من قال :

612- کأنّ صغری وکبری من فقاقعها***حصباء درّ علی أرض من الذّهب

وقول بعضهم إن من زائده وإنهما مضافان علی حد قوله :

613- [یا من رأی عارضا أسرّ به] ***بین ذراعی وجبهه الأسد

یردّه أن الصحیح أن «من» لا تقحم فی الإیجاب ، ولا مع تعریف المجرور ، ولکن ربما استعمل أفعل التفضیل الذی لم یرد به المفاضله مطابقا مع کونه مجردا قال :

614- إذا غاب عنکم أسود العین کنتم ***کراما ، وأنتم ما أقام ألائم

[شماره صفحه واقعی : 438]

ص: 936

أی لئام ، فعلی هذا یتخرج البیت ، وقول النحویین [جمله] صغری وکبری وکذلک قول العروضیین : فاصله صغری ، وفاصله کبری.

وقد یحتمل الکلام الکبری وغیرها. ولهذا النوع أمثله :

أحدها : نحو (أَنَا آتِیکَ بِهِ) إذ یحتمل (آتِیکَ) أن یکون فعلا مضارعا ومفعولا ، وأن یکون اسم فاعل ومضافا إلیه مثل (وَإِنَّهُمْ آتِیهِمْ عَذابٌ) (وَکُلُّهُمْ آتِیهِ یَوْمَ الْقِیامَهِ فَرْداً) ویؤیده أن أصل الخبر الإفراد ، وأن حمزه یمیل الألف من (آتِیکَ) وذلک ممتنع علی تقدیر انقلابها من الهمزه.

الثانی : نحو «زید فی الدّار» إذ یحتمل تقدیر استقر وتقدیر مستقر.

الثالث : نحو «إنما أنت سیرا» إذ یحتمل تقدیر تسیر وتقدیر سائر ، وینبغی أن یجری هنا الخلاف الذی فی المسأله قبلها.

الرابع : «زید قائم أبوه» إذ یحتمل أن یقدر أبوه مبتدأ ، وأن یقدر فاعلا بقائم.

تنبیه - یتعین فی قوله :

*ألا عمر ونّی مستطاع رجوعه* [102]

تقدیر رجوعه مبتدأ ومستطاع خبره والجمله فی محل نصب علی أنها صفه لا فی محل رفع علی أنها خبر ، لأن «ألا» التی للتمنی لا خیر لها عند سیبویه لا لفظا ولا تقدیرا ، فإذا قیل «ألا ماء» کان ذلک کلاما مؤلفا من حرف واسم ، وإنما تمّ الکلام بذلک حملا علی معناه وهو أتمنی ماء ، وکذلک یمتنع تقدیر مستطاع خبرا ورجوعه فاعلا لما ذکرنا ، ویمتنع أیضا

[شماره صفحه واقعی : 439]

ص: 937

تقدیر مستطاع صفه علی المحل ، أو تقدیر «مستطاع رجوعه» جمله فی موضع رفع علی أنها صفه علی المحل إجراء لألا مجری لیت فی امتناع مراعاه محل اسمها ، وهذا أیضا قول سیبویه فی الوجهین ، وخالفه فی المسألتین المازنی والمبرد.

انقسام الجمله الکبری إلی ذات وجه و إلی ذات وجهین

ذات الوجهین : هی اسمیه الصّدر فعلیه العجز ، نحو «زید یقوم أبوه» کذا قالوا ، وینبغی أن یراد (1) عکس ذلک فی نحو «ظننت زیدا أبوه قائم» بناء علی ما قدمنا.

وذات الوجه نحو «زید أبوه قائم» ومثله علی ما قدمنا نحو «ظننت زیدا یقوم أبوه».

الجمل التی لا محل لها من الإعراب

وهی سبع ، وبدأنا بها لأنها لم تحلّ محلّ المفرد ، وذلک هو الأصل فی الجمل.

فالأولی : الابتدائیه ، وتسمی أیضا المستأنفه ، وهو أوضح ، لأن

[شماره صفحه واقعی : 440]

ص: 938


1- فی عده نسخ «یزاد» بالزای ، وهی صحیحه ، والمقصود واحد.

الجمله الابتدائیه تطلق أیضا علی الجمله المصدّره بالمبتدأ ، ولو کان لها محل ، ثم الجمل المستأنفه نوعان :

أحدهما : الجمله المفتتح بها النطق ، کقولک ابتداء «زید قائم» ومنه الجمل المفتتح بها السّور.

والثانی : الجمله المنقطعه عما قبلها نحو «مات فلان ، رحمه الله» وقوله تعالی (قُلْ سَأَتْلُوا عَلَیْکُمْ مِنْهُ ذِکْراً ، إِنَّا مَکَّنَّا لَهُ فِی الْأَرْضِ) ومنه جمله العامل الملغی لتأخره نحو «زید قائم أظن» فأما العامل الملغی لتوسّطه نحو «زید أظن قائم» فجملته أیضا لا محل لها ، إلا أنها من باب جمل الاعتراض.

ویخص البیانیون الاستئناف بما کان جوابا لسؤال مقدر نحو قوله تعالی (هَلْ أَتاکَ حَدِیثُ ضَیْفِ إِبْراهِیمَ الْمُکْرَمِینَ إِذْ دَخَلُوا عَلَیْهِ فَقالُوا سَلاماً قالَ سَلامٌ قَوْمٌ مُنْکَرُونَ) فإن جمله القول الثانیه جواب لسؤال مقدر تقدیره : فماذا قال لهم؟ ولهذا فصلت عن الأولی فلم تعطف علیها ، وفی قوله تعالی (سَلامٌ قَوْمٌ مُنْکَرُونَ) جملتان حذف خبر الأولی ومبتدأ الثانیه ، إذ التقدیر سلام علیکم ، أنتم قوم منکرون ، ومثله فی استئناف جمله القول الثانیه (وَنَبِّئْهُمْ عَنْ ضَیْفِ إِبْراهِیمَ إِذْ دَخَلُوا عَلَیْهِ فَقالُوا سَلاماً قالَ إِنَّا مِنْکُمْ وَجِلُونَ) وقد استؤنفت جملتا القول فی قوله تعالی (وَلَقَدْ جاءَتْ رُسُلُنا إِبْراهِیمَ بِالْبُشْری قالُوا سَلاماً قالَ سَلامٌ) ومن الاستئناف البیانی أیضا قوله :

615- زعم العواذل أنّنی فی غمره***صدقوا ، ولکن غمرتی لا تنجلی

فإن قوله «صدقوا» جواب لسؤال [مقدر] تقدیره : أصدقوا أم کذبوا؟

[شماره صفحه واقعی : 441]

ص: 939

ومثله قوله تعالی (یُسَبِّحُ لَهُ فِیها بِالْغُدُوِّ وَالْآصالِ رِجالٌ) فیمن فتح باء (یُسَبِّحُ)

تنبیهات - الأول : من الاستئناف ما قد یخفی ، وله أمثله کثیره.

أحدها : (لا یَسَّمَّعُونَ) من قوله تعالی (وَحِفْظاً مِنْ کُلِّ شَیْطانٍ مارِدٍ لا یَسَّمَّعُونَ إِلَی الْمَلَإِ الْأَعْلی) فإن الذی یتبادر إلی الذهن أنه صفه لکل شیطان أو حال منه ، وکلاهما باطل ، إذ لا معنی للحفظ من شیطان لا یسّمّع ، وإنما هی للاستئناف النحوی ، ولا یکون استئنافا بیانیا لفساد المعنی أیضا ، وقیل : یحتمل أن الأصل «لئلا یسمعوا» ثم حذفت اللام کما فی «جئتک أن تکرمنی» ثم حذفت أن فارتفع الفعل کما فی قوله :

616- ألا أیّهذا الزّاجری أحضر الوغی ***[وأن أشهد اللّذّات هل أنت مخلدی] [ص641]

فیمن رفع «أحضر» واستضعف الزمخشری الجمع بین الحذفین.

فإن قلت : اجعلها حالا مقدره ، أی وحفظا من کل شیطان مارد مقدّرا عدم سماعه ، أی بعد الحفظ.

قلت : الذی یقدّر وجود معنی الحال هو صاحبها ، کالممرور به فی قولک «مررت برجل معه صقر صائدا به غدا» أی مقدرا حال المرور به أن یصید به غدا ، والشیاطین لا یقدرون عدم السماع ولا یریدونه.

الثانی : (إِنَّا نَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَما یُعْلِنُونَ) بعد قوله تعالی (فَلا یَحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ) فإنه [ربما [یتبادر إلی الذهن أنه محکی بالقول ، ولیس کذلک ، لأن ذلک لیس مقولا لهم.

[شماره صفحه واقعی : 442]

ص: 940

الثالث : (فَإِنَّ الْعِزَّهَ لِلَّهِ جَمِیعاً) بعد قوله تعالی (فَلا یَحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ) وهی کالتی قبلها ، وفی جمال القراء للسخاوی أن الوقف علی قولهم فی الآیتین واجب ، والصواب أنه لیس فی جمیع القرآن وقف واجب.

الرابع : (ثُمَّ یُعِیدُهُ) بعد (أَوَلَمْ یَرَوْا کَیْفَ یُبْدِئُ اللهُ الْخَلْقَ) لأن إعاده الخلق لم تقع بعد فیقرروا برؤیتها ، ویؤید الاستئناف فیه قوله تعالی علی عقب ذلک (قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللهُ یُنْشِئُ النَّشْأَهَ الْآخِرَهَ).

الخامس : زعم أبو حاتم أن من ذلک (تُثِیرُ الْأَرْضَ) فقال : الوقف علی (ذَلُولٌ) جید ، ثم یبتدیء (تُثِیرُ الْأَرْضَ) علی الاستئناف ، وردّه أبو البقاء بأن (وَلا) إنما تعطف علی النفی ، وبأنها لو أثارت الأرض کانت ذلولا. ویردّ اعتراضه الأول صحه «مررت برجل یصلی ولا یلتفت» والثانی أن أبا حاتم زعم أن ذلک من عجائب هذه البقره ، وإنما وجه الرد أن الخبر لم یأت بأن ذلک من عجائبها ، وبأنهم إنما کلفوا بأمر موجود ، لا بأمر خارق للعاده ، وبأنه کان یجب تکرار «لا» فی «ذلول» إذ لا یقال «مررت برجل لا شاعر» حتی تقول «ولا کاتب» لا یقال قد تکررت بقوله تعالی (وَلا تَسْقِی الْحَرْثَ) لأن ذلک واقع بعد الاستئناف علی زعمه.

التنبیه الثانی : قد یحتمل اللفظ الاستئناف وغیره ، وهو نوعان :

أحدهما : ما إذا حمل علی الاستئناف احتیج إلی تقدیر جزء یکون معه کلاما نحو «زید» من قولک «نعم الرجل زید».

والثانی : ما لا یحتاج فیه إلی ذلک ، لکونه جمله تامه ، وذلک کثیر جدا نحو الجمله المنفیه وما بعدها فی قوله تعالی : (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا

[شماره صفحه واقعی : 443]

ص: 941

تَتَّخِذُوا بِطانَهً مِنْ دُونِکُمْ لا یَأْلُونَکُمْ خَبالاً ، وَدُّوا ما عَنِتُّمْ ، قَدْ بَدَتِ الْبَغْضاءُ مِنْ أَفْواهِهِمْ وَما تُخْفِی صُدُورُهُمْ أَکْبَرُ) قال الزمخشری : الأحسن والأبلغ أن تکون مستأنفات علی وجه التعلیل للنهی عن اتخاذهم بطانه من دون المسلمین ، ویجوز أن یکون لا یألونکم وقد بدت صفتین ، أی بطانه غیر ما نعتکم فسادا بادیه بغضاؤهم. ومنع الواحدیّ هذا الوجه ، لعدم حرف العطف بین الجملتین ، وزعم أنه لا یقال «لا تتخذ صاحبا یؤذیک أحب مفارقتک» والذی یظهر أن الصفه تتعدد بغیر عاطف وإن کانت جمله کما فی الخبر نحو (الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ خَلَقَ الْإِنْسانَ عَلَّمَهُ الْبَیانَ) وحصل للامام فخر الدین فی تفسیر هذه الآیه سهو ، فإنه سأل ما الحکمه فی تقدیم «من دونکم» علی «بطانه» وأجاب بأن محطّ النهی هو «من دونکم» لا بطانه ، فلذلک قدم الأهم ، ولیست التلاوه کما ذکر ، ونظیر هذا أن أبا حیان فسر فی سوره الأنبیاء کلمه (زُبُراً) بعد قوله تعالی. (فَتَقَطَّعُوا أَمْرَهُمْ بَیْنَهُمْ زُبُراً) وإنما هی فی سوره المؤمنین ، وترک تفسیرها هناک ، وتبعه علی هذا السهو رجلان لخصا من تفسیره إعرابا.

التنبیه الثالث : من الجمل ما جری فیه خلاف ، هل هو مستأنف أم لا؟ وله أمثله :

أحدها : «أقوم» من نحو قولک «إن قام زید أقوم» وذلک لأن المبرد یری أنه علی إضمار الفاء ، وسیبویه یری أنه مؤخر من تقدیم ، وأن الأصل أقوم إن قام زید ، وأن جواب الشرط محذوف ، ویؤیده التزامهم فی مثل ذلک کون الشرط ماضیا.

وینبنی علی هذا مسألتان :

[شماره صفحه واقعی : 444]

ص: 942

إحداهما : أنه هل یجور «زیدا إن أتانی أکرمه» بنصب زیدا؟ فسیبویه یجیزه کما یجیز «زیدا أکرمه إن أتانی» والقیاس أن المبرد یمنعه ، لأنه فی سیاق أداه الشرط فلا یعمل فیما تقدم علی الشرط ، فلا یفسر عاملا فیه.

والثانیه : أنه إذا جیء بعد هذا الفعل المرفوع بفعل معطوف ، هل یجزم أم لا؟ فعلی قول سیبویه لا یجوز الجزم ، وعلی قول المبرد ینبغی أن یجوز الرفع بالعطف علی لفظ الفعل والجزم بالعطف علی محل (1) الفاء المقدره وما بعدها.

الثانی (2) : مذ ومنذ وما بعدهما فی نحو «ما رأیته مذ یومان» فقال السیرافی : فی موضع نصب علی الحال ، ولیس بشیء ، لعدم الرابط ، وقال الجمهور : مستأنفه جوابا لسؤال تقدیره عند من قدّر مذ مبتدأ : ما أمد ذلک ، وعند من قدرها خبرا : ما بینک وبین لقائه.

الثالث : جمله أفعال الاستثناء لیس ولا یکون وخلا وعدا وحاشا ، فقال السیرافی : حال ، إذ المعنی قام القوم خالین عن زید ، وجوز الاستئناف ، وأوجبه ابن عصفور ، فإن قلت «جاءنی رجال لیسوا زیدا» فالجمله صفه ، ولا یمتنع عندی أن یقال «جاءنی لیسوا زیدا» علی الحال.

الرابع : الجمله بعد حتی الابتدائیه کقوله :

*حتّی ماء دجله أشکل* [195]

[شماره صفحه واقعی : 445]

ص: 943


1- التحقیق أن المحل للجمله التی بعد الفاء ، ولیس للفاء مدخل فی ذلک.
2- الثانی من أمثله الجمله التی اختلف فی کونها مستأنفه.

فقال الجمهور : مستأنفه ، وعن الزجاج وابن درستویه أنها فی موضع جر بحتی ، وقد تقدم.

الجمله الثانیه : المعترضه بین شیئین لإفاده الکلام تقویه وتسدیدا أو تحسینا ، وقد وقعت فی مواضع.

أحدها : بین الفعل ومرفوعه کقوله :

617- شجاک أظنّ ربع الظّاعنینا***[ولم تعبأ بعذل العاذلینا]

ویروی بنصب ربع علی أنه مفعول أول ، و «شجاک» مفعوله الثانی ، وفیه ضمیر مستتر راجع إلیه ، وقوله :

618- وقد أدرکتنی والحوادث جمّه***أسنّه قوم لا ضعاف ولا عزل

وهو الظاهر فی قوله :

ألم یأتیک والأنباء تنمی

بما لاقت لبون بنی زیاد [154]

علی أن الباء زائده فی الفاعل ، ویحتمل أنّ یأتی وتنمی تنازعا ما فأعمل الثانی وأضمر الفاعل فی الأول ؛ فلا اعتراض ولا زیاده ، ولکنّ المعنی علی الأول أوجه ؛ إذ الأنباء من شأنها أن تنمی بهذا وبغیره

الثانی : بینه وبین مفعوله کقوله :

629- وبدّلت والدّهر ذو تبدّل ***هیفا دبورا بالصّبا والشّمأل

والثالث : بین المبتدأ وخبره کقوله :

620- وفیهنّ والأیّام یعثرن بالفتی ***نوادب لا یمسللنه ونوائح

[شماره صفحه واقعی : 446]

ص: 944

ومنه الاعتراض بجمله الفعل الملغی فی نحو «زید أظنّ قائم» وبجمله الاختصاص فی نحو قوله علیه الصلاه والسّلام : «نحن معاشر الأنبیاء لا نورث» وقول الشاعر

621- نحن بنات طارق ***نمشی علی النّمارق

وأما الاعتراض بکان الزائده فی نحو قوله «أو نبیّ کان موسی» فالصحیح أنها لا فاعل لها ، فلا جمله.

والرابع : بین ما أصله المبتدأ والخبر کقوله :

622- وإنّی لرام نظره قبل الّتی ***لعلّی - وإن شطّت نواها - أزورها

[ص 391 و 585]

وذلک علی تقدیر أزورها خبر لعل ، وتقدیر الصله محذوفه ، أی التی أقول لعلی ، وکقوله :

623- لعلّک والموعود حقّ لقاؤه ***بدا لک فی تلک القلوص بداء

وقوله :

624- یا لیت شعری والمنی لا تنفع ***هل أغدون یوما وأمری مجمع

إذا قیل بأن جمله الاستفهام خبر علی تأویل شعری بمشعوری ، لتکون الجمله نفس المبتدأ فلا تحتاج إلی رابط ، وأما إذا قیل بأن الخبر محذوف أی موجود ، أو إن لیت لا خبر لها ههنا إذ المعنی لیتنی أشعر ، فالاعتراض بین الشعر ومعموله الذی علق عنه بالاستفهام ، وقول الحماسی :

625- إنّ الثّمانین وبلغتها***قد أحوجت سمعی إلی ترجمان

[ص 456]

[شماره صفحه واقعی : 447]

ص: 945

وقول ابن هرمه :

626- إنّ سلیمی والله بکلؤها***ضنّت بشیء ما کان یرزؤها [ص 396]

وقول رؤیه :

627- إنّی وأسطار سطرن سطرا***لقائل یا نصر نصر نصرا

[ص 396 و 457]

وقول کثیر :

328- وإنی وتهیامی بعزّه بعد ما***تخلّیت ممّا بیننا وتخلّت

لکالمرتجی ظلّ الغمامه کلما***تبوّأ منها للمقیل اضمحلّت

قال أبو علی : تهیامی بعزه جمله معترضه بین اسم إن وخبرها ، وقال أبو الفتح : یجوز أن تکون الواو للقسم کقولک «إنّی وحبّک لضنین بک» فتکون الباء متعلقه بالتّهیام لا بخبر محذوف.

الخامس : بین الشرط وجوابه ، نحو (وَإِذا بَدَّلْنا آیَهً مَکانَ آیَهٍ وَاللهُ أَعْلَمُ بِما یُنَزِّلُ قالُوا إِنَّما أَنْتَ مُفْتَرٍ) ونحو (فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ) ونحو (إِنْ یَکُنْ غَنِیًّا أَوْ فَقِیراً فَاللهُ أَوْلی بِهِما فَلا تَتَّبِعُوا الْهَوی) قاله جماعه منهم ابن مالک ، والظاهر أن الجواب (فَاللهُ أَوْلی بِهِما (1)) ولا یردّ ذلک تثنیه الضمیر کما توهموا لأن أو هنا للتنویع ، وحکمها حکم الواو فی وجوب المطابقه ، نص علیه الأبدی ، وهو الحق ، أما قول ابن عصفور إن تثنیه الضمیر فی الآیه شاذه فباطل کبطلان قوله مثل ذلک فی إفراد الضمیر

[شماره صفحه واقعی : 448]

ص: 946


1- التحقیق أن الجواب محذوف ، والتقدیر : إن یکن المشهود علیه غنیا أو فقیرا فلا تکتموا الشهاده رأفه به لأن الله أولی - إلخ.

فی (وَاللهُ وَرَسُولُهُ أَحَقُّ أَنْ یُرْضُوهُ) وفی ذلک ثلاثه أوجه :

أحدها : أن (أَحَقُّ) خبر عنهما ؛ وسهّل إفراد الضمیر أمران : معنوی وهو أن إرضاء الله سبحانه إرضاء لرسوله علیه الصلاه والسّلام ، وبالعکس (إِنَّ الَّذِینَ یُبایِعُونَکَ إِنَّما یُبایِعُونَ اللهَ) ولفظی وهو تقدیم إفراد أحق ، ووجه ذلک أن اسم التفضیل المجرد من أل والإضافه واجب الإفراد نحو (لَیُوسُفُ وَأَخُوهُ أَحَبُّ) (قُلْ إِنْ کانَ آباؤُکُمْ وَأَبْناؤُکُمْ وَإِخْوانُکُمْ وَأَزْواجُکُمْ وَعَشِیرَتُکُمْ) إلی قوله (أَحَبَّ إِلَیْکُمْ).

والثانی : أن (أَحَقُّ) خبر عن اسم الله سبحانه ، وحذف مثله خبرا عن اسمه علیه الصلاه والسّلام ، أو بالعکس.

والثالث : أن (أَنْ یُرْضُوهُ) لیس فی موضع جر أو نصب بتقدیر بأن یرضوه ، بل فی موضع رفع بدلا عن أحد الاسمین ، وحذف من الآخر مثل ذلک ، والمعنی وإرضاء الله وإرضاء رسوله أحقّ من إرضاء غیرهما.

والسادس : بین القسم وجوابه کقوله :

629- لعمری وما عمری علیّ بهیّن ***لقد نطقت بطلا علیّ الأقارع

وقوله تعالی : (قالَ فَالْحَقُّ وَالْحَقَّ أَقُولُ لَأَمْلَأَنَّ) الأصل أقسم بالحق لأملأن وأقول الحق ، فانتصب الحق الأول - بعد إسقاط الخافض - بأقسم محذوفا ، والحق الثانی بأقول ، واعترض بجمله «أفول الحق» وقدم معمولها للاختصاص ، وقریء برفعهما بتقدیر فالحقّ قسمی والحقّ أقوله ، وبجرهما علی تقدیر واو القسم فی الأول والثانی توکیدا کقولک «والله والله لأفعلنّ» ، وقال الزمخشری : جر الثانی علی أن المعنی وأقول والحق ، أی هذا اللفظ ، فأعمل القول فی لفظ واو القسم مع مجرورها علی سبیل الحکایه ، قال :

[شماره صفحه واقعی : 449]

ص: 947

وهو وجه حسن دقیق جائز فی الرفع والنصب ، اه. وقریء برفع الأول ونصب الثانی ، قیل : أی فالحق قسمی أو فالحق منی أو فالحق أنا ، والأول أولی ، ومن ذلک قوله تعالی (فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ) الآیه.

والسابع : بین الموصوف وصفته کالآیه فإن فیها اعتراضین : اعتراضا بین الموصوف وهو (قسم) وصفته وهو (عَظِیمٌ) بجمله (لَوْ تَعْلَمُونَ) ، واعتراضا بین (أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ) وجوابه وهو (إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ) بالکلام الذی بینهما ، وأما قول ابن عطیه لیس فیها إلا اعتراض واحد وهو (لَوْ تَعْلَمُونَ) لأن (وَإِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِیمٌ) توکید لا اعتراض فمردود ؛ لأن التوکید والاعتراض لا یتنافیان ، وقد مضی ذلک فی حد جمله الاعتراض.

والثامن : بین الموصول وصلته کقوله :

630- ذاک الذی وأبیک یعرف مالکا***[والحقّ یدمغ ترّهات الباطل]

ویحتمله قوله :

وإنّی لرام نظره قبل الّتی ***لعلّی وإن شطّت نواها أزورها [622]

وذلک علی أن تقدر الصله «أزورها» وتقدر خبر لعل محذوفا ، أی لعلی أفعل ذلک.

والتاسع : بین أجزاء الصله نحو (وَالَّذِینَ کَسَبُوا السَّیِّئاتِ جَزاءُ سَیِّئَهٍ بِمِثْلِها وَتَرْهَقُهُمْ ذِلَّهٌ) الآیات ؛ فإن جمله (وَتَرْهَقُهُمْ ذِلَّهٌ) معطوفه علی (کَسَبُوا السَّیِّئاتِ) فهی من الصله ، وما بینهما اعتراض بیّن به قدر جزائهم ، وجمله (ما لَهُمْ مِنَ اللهِ مِنْ عاصِمٍ) خبر ، قاله ابن عصفور ، وهو بعید ؛ لأن الظاهر أن (تَرْهَقُهُمْ) لم یؤت به لتعریف الذین فیعطف علی صلته ، بل

[شماره صفحه واقعی : 450]

ص: 948

جیء به للاعلام بما یصیبهم جزاء علی کسهم السیئات ، ثم إنه لیس بمتعین ؛ لجواز أن یکون الخبر (جَزاءُ سَیِّئَهٍ بِمِثْلِها) فلا یکون فی الآیه اعتراض ، ویجوز أن یکون الخبر جمله النفی کما ذکر ، وما قبلها جملتان معترضتان ، وأن یکون الخبر (کَأَنَّما أُغْشِیَتْ) فالاعتراض بثلاث جمل ، أو (أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ) فالاعتراض بأربع جمل ، ویحتمل - وهو الأظهر - أن (الَّذِینَ) لیس مبتدأ ، بل معطوف علی الذین الأولی ، أی للذین أحسنوا الحسنی وزیاده ، والذین کسبوا السیئات جزاء سیئه بمثلها ؛ فمثلها هنا فی مقابله الزیاده هناک ، ونظیرها فی المعنی قوله تعالی (مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَهِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْها وَمَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَهِ فَلا یُجْزَی الَّذِینَ عَمِلُوا السَّیِّئاتِ إِلَّا ما کانُوا یَعْمَلُونَ) وفی اللفظ قولهم «فی الدّار زید والحجره عمرو» وذلک من العطف علی معمولی عاملین مختلفین عند الأخفش ، وعلی إضمار الجار عند سیبویه والمحققین ، ومما یرجح هذا الوجه أن الظاهر أن الباء فی (بِمِثْلِها) متعلقه بالجزاء ؛ فإذا کان جزاء سیئه مبتدأ احتیج إلی تقدیر الخبر ، أی واقع ، قاله أبو البقاء ، أو لهم ، قاله الحوفی ، وهو أحسن ؛ لإغنائه عن تقدیر رابط بین هذه الجمله ومبتدئها وهو (الَّذِینَ) وعلی ما اخترناه یکون جزاء عطفا علی الحسنی ؛ فلا یحتاج إلی تقدیر آخر ، وأما قول أبی الحسن وابن کیسان إن بمثلها هو الخبر ، وإن الباء زیدت فی الخبر کما زیدت فی المبتدأ فی «بحسبک درهم» فمردود عند الجمهور ، وقد یؤنس قولهما بقوله (وَجَزاءُ سَیِّئَهٍ سَیِّئَهٌ مِثْلُها).

والعاشر : بین المتضایفین کقولهم «هذا غلام والله زید» و «لا أخا فاعلم لزید» وقیل : الأخ هو الاسم والظرف الخبر ، وإن الأخ حینئذ جاء علی لغه القصر ، کقوله «مکره أخاک لا بطل» فهو کقولهم «لا عصا لک».

[شماره صفحه واقعی : 451]

ص: 949

الحادی عشر : بین الجار والمجرور کقوله «اشتریته بأری ألف درهم».

الثانی عشر : بین الحرف الناسخ وما دخل علیه کقوله :

631- کأنّ وقد أتی حول کمیل ***أثافیها حمامات مثول

کذا قال قوم ، ویمکن أن تکون هذه الجمله حالیه تقدمت علی صاحبها ، وهو اسم کأن ، علی حد الحال فی قوله :

کأنّ قلوب الطّیر رطبا ویابسا***لدی وکرها العنّاب والحشف البالی [365]

الثالث عشر : بین الحرف وتوکیده کقوله :

632- لبت وهل ینفع شیئا لیت ***لیت شبابا بوع فاشتریت

الرابع عشر : بین حرف التنفیس والفعل کقوله :

وما أدری وسوف إخال أدری ***أقوم آل حصن أم نساء [51]

وهذا الاعتراض فی أثناء اعتراض آخر ، فإن سوف وما یعدها اعتراض بین أدری وجمله الاستفهام.

الخامس عشر : بین قد والفعل کقوله :

*أخالد قد والله أوطأت عشوه* [284]

السادس عشر : بین حرف النفی ومنفیه کقوله :

[شماره صفحه واقعی : 452]

ص: 950

633- ولا أراها تزال ظالمه***[تحدث لی نکبه وتنکؤها]

وقوله :

634- فلا وأبی دهماء زالت عزیزه***[علی قومها مادام للزّند قادح]

السابع عشر : بین جملتین مستقلتین نحو (فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ أَمَرَکُمُ اللهُ ، إِنَّ اللهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَیُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ ، نِساؤُکُمْ حَرْثٌ لَکُمْ) فإن (نِساؤُکُمْ حَرْثٌ لَکُمْ) تفسیر لقوله تعالی (مِنْ حَیْثُ أَمَرَکُمُ اللهُ) أی أن المأتیّ الذی أمرکم الله به هو مکان الحرث ، ودلاله علی أن الغرض الأصلی فی الإتیان طلب النسل لا محض الشّهوه ، وقد تضمنت هذه الآیه الاعتراض بأکثر من جمله ، ومثلها فی ذلک قوله تعالی (وَوَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلی وَهْنٍ وَفِصالُهُ فِی عامَیْنِ أَنِ اشْکُرْ لِی وَلِوالِدَیْکَ) وقوله تعالی (رَبِّ إِنِّی وَضَعْتُها أُنْثی وَاللهُ أَعْلَمُ بِما وَضَعَتْ وَلَیْسَ الذَّکَرُ کَالْأُنْثی وَإِنِّی سَمَّیْتُها مَرْیَمَ) فیمن قرأ بسکون تاء (وَضَعَتْ) إذ الجملتان المصدّرتان بإنی من قولها علیها السلام ، وما بینها اعتراض ، والمعنی : ولیس الذکر الذی طلبته کالأنثی التی وهبت لها ، وقال الزمخشری :

هنا جملتان معترضتان کقوله تعالی (وَإِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِیمٌ) انتهی ، وفی التنظیر نظر ، لأن الذی فی الآیه الثانیه اعتراضان کل منهما بجمله لا اعتراض واحد بجملتین.

وقد یعترض بأکثر من جملتین کقوله تعالی (أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ یَشْتَرُونَ الضَّلالَهَ وَیُرِیدُونَ أَنْ تَضِلُّوا السَّبِیلَ وَاللهُ أَعْلَمُ بِأَعْدائِکُمْ وَکَفی بِاللهِ وَلِیًّا وَکَفی بِاللهِ نَصِیراً مِنَ الَّذِینَ هادُوا یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ) إن قدّر (مِنَ الَّذِینَ هادُوا) بیانا للذین أوتوا وتخصیصا لهم إذا کان اللفظ

[شماره صفحه واقعی : 453]

ص: 951

عاما فی الیهود والنصاری والمراد الیهود ، أو بیانا لأعدائکم ، والمعترض به علی هذا التقدیر جملتان ، وعلی التقدیر الأول ثلاث جمل ، وهی والله أعلم وکفی بالله مرتین ، وأما یشترون ویریدون فجملتا تفسیر لمقدر ، إذ المعنی ألم تر إلی قصه الذی أوتوا ، وإن علقت من بنصیرا مثل (وَنَصَرْناهُ مِنَ الْقَوْمِ) أو بخبر محذوف علی أن (یُحَرِّفُونَ) صفه لمبتدأ محذوف ، أی قوم یحرفون کقولهم «منّا ظعن ومنّا أقام» أی منا فریق فلا اعتراض البته ، وقد مر أن الزمخشریّ أجاز فی سوره الأعراف الاعتراض بسبع جمل علی ما ذکر ابن مالک.

وزعم أبو علی أنه لا یعترض بأکثر من جمله ، وذلک لأنه قال فی قول الشاعر :

635- أرانی ولا کفران لله أیّه***لنفسی قد طالبت غیر منیل

إن أیه وهی مصدر «أویت له» إذا رحمته ورفقت به لا ینتصب بأویت محذوفه ، لئلا یلزم الاعتراض بجملتین ، قال : وإنما انتصابه باسم «لا» أی ولا أکفر الله رحمه منی لنفسی ، ولزمه من هذا ترک تنوین الاسم المطول ، وهو قول البغدادیین أجازوا «لا طالع جبلا» أجروه فی ذلک مجری المضاف کما أجری مجراه فی الإعراب ، وعلی قولهم یتخرج الحدیث «لا مانع لما أعطیت ولا معطی لما منعت» وأما علی قول البصریین فیجب تنوینه ، ولکن الروایه إنما جاءت بغیر تنوین.

وقد اعترض ابن مالک قول أبی علی بقوله تعالی (وَما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ إِلَّا رِجالاً نُوحِی إِلَیْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ بِالْبَیِّناتِ وَالزُّبُرِ) وبقول زهیر :

[شماره صفحه واقعی : 454]

ص: 952

636- لعمری والخطوب مغیّرات ***وفی طول المعاشره التّقالی

لقد بالیت مظعن أم أوفی ***ولکن أمّ أوفی لا تبالی

وقد یجاب عن الآیه بأن جمله الأمر دلیل الجواب عند الأکثرین ونفسه عند قوم : فهی مع جمله الشرط کالجمله الواحده ، وبأنه یجب أن یقدر للباء متعلق محذوف ، أی أرسلناهم بالبینات ، لأنه لا یستثنی بأداه واحده شیئان ، ولا یعمل ما قبل إلا فیما بعدها إلا إذا کان مستثنی نحو «ما قام إلا زید» أو مستثنی منه نحو «ما قام إلا زیدا أحد» أو تابعا له نحو «ما قام أحد إلا زیدا فاضل».

مسأله - کثیرا ما تشتبه المعترضه بالحالیه ، ویمیزها منها أمور :

أحدها : أنها تکون غیر خبریه کالأمریّه فی (وَلا تُؤْمِنُوا إِلَّا لِمَنْ تَبِعَ دِینَکُمْ ، قُلْ إِنَّ الْهُدی هُدَی اللهِ ، أَنْ یُؤْتی أَحَدٌ مِثْلَ ما أُوتِیتُمْ) کذا مثل ابن مالک وغیره ، بناء علی أنّ (أَنْ یُؤْتی أَحَدٌ) متعلق بتؤمنوا ، وأن المعنی ولا تظهروا تصدیقکم بأن أحدا یؤتی من کتب الله مثل ما أوتیتم ، وبأن ذلک الأحد یحاجّونکم عند الله یوم القیامه بالحق فیغلبونکم ، إلا لأهل دینکم لأن ذلک لا یغیر اعتقادهم بخلاف المسلمین ، فإن ذلک یزیدهم ثباتا ، وبخلاف المشرکین ، فإن ذلک یدعوهم إلی الإسلام ، ومعنی الاعتراض حینئذ أن الهدی بید الله ، فإذا قدّره لأحد لم یضره مکرهم.

والآیه محتمله لغیر ذلک ، وهی أن یکون الکلام قد تم عند الاستثناء ، والمراد ولا تظهروا الإیمان الکاذب الذی توقعونه وجه النهار وتنقضونه آخره إلا لمن کان منکم کعبد الله بن سلام ثم أسلم ، وذلک لأن إسلامهم کان أغیظ لهم ورجوعهم إلی الکفر کان عندهم أقرب ، وعلی هذا ف- (أَنْ یُؤْتی) من کلام الله

[شماره صفحه واقعی : 455]

ص: 953

تعالی ، وهو متعلق بمحذوف مؤخر ، أی لکراهیه أن یؤتی أحد دبّرتم هذا الکید ، وهذا الوجه أرجح لوجهین :

أحدهما : أنه الموافق لقراءه ابن کثیر (أأن یؤتی) بهمزتین ، أی لکراهیه أن یؤتی قلتم ذلک.

والثانی : أنّ فی الوجه الأول عمل ما قبل إلا فیما بعدها ، مع أنه لیس من المسائل الثلاث المذکوره آنفا.

وکالدّعائیه فی قوله :

إنّ الثّمانین وبلّغتها***قد أحوجت سمعی إلی ترجمان [625]

وقوله :

إنّ سلیمی والله یکلؤها***ضنّت بشیء ما کان یرزؤها [626]

وکالقسمیّه فی قوله :

*إنّی وأسطار سطرن سطرا* [627] البیت [ص 457]

وکالتنزیهیه فی قوله تعالی (وَیَجْعَلُونَ لِلَّهِ الْبَناتِ ، سُبْحانَهُ ، وَلَهُمْ ما یَشْتَهُونَ) کذا مثل بعضهم.

وکالاستفهامیه فی قوله تعالی (فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ ، وَمَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللهُ وَلَمْ یُصِرُّوا) کذا مثل ابن مالک.

[شماره صفحه واقعی : 456]

ص: 954

فأما الأولی فلا دلیل فیها إذا قدر لهم خبرا ، وما مبتدأ ، والواو للاستئناف لا عاطفه جمله علی جمله ، وقدّر الکلام تهدیدا کقولک لعبدک : لک عندی ما تختار ، ترید بذلک إیعاده أو التهکم به ، بل إذا قدر (لَهُمْ) معطوفا علی (لِلَّهِ) وما معطوفه علی البنات ، وذلک ممتنع فی الظاهر ؛ إذ لا یتعدّی فعل الضمیر المتصل إلی ضمیره المتصل إلا فی باب ظن وفقد وعدم نحو (فَلا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفازَهٍ مِنَ الْعَذابِ) فیمن ضم الباء ، ونحو (أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی) ولا یجوز مثل «زید ضربه» ترید ضرب نفسه ، وإنما یصح فی الآیه العطف المذکور إذا قدر أن الأصل ولأنفسهم ثم حذف المضاف ، وذلک تکلف ، ومن العجب أن الفراء والزمخشری والحوفی قدروا العطف المذکور ولم یقدروا المضاف المحذوف ، ولا یصح العطف إلا به.

وأما الثانیه فنصّ هو وغیره علی أن الاستفهام فیها بمعنی النفی ، فالجمله خبریه.

وقد فهم مما أوردته من أن المعترضه تقع طلبیه أن الحالیه لا تقع إلا خبریه ، وذلک بالإجماع ، وأما قول بعضهم فی قول القائل :

637- اطلب ولا تضجر من مطلب ***[فآفه الطّالب أن یضجرا]

[ص 586]

إن الواو للحال ، وإن لا ناهیه ؛ فخطأ ، وإنما هی عاطفه إما مصدرا یسبک من أن والفعل علی مصدر متوهم من الأمر السابق ، أی لیکن منک طلب وعدم ضجر ، أو جمله علی جمله ، وعلی الأول ففتحه تضجر إعراب ، ولا نافیه ، والعطف مثله فی قولک «ائتنی ولا أجفوک» بالنصب وقوله :

[شماره صفحه واقعی : 457]

ص: 955

638- فقلت ادعی وأدعو إنّ أندی ***لصوت أن ینادی داعیان

وعلی الثانی فالفتحه للترکیب ، والأصل ولا تضجرن بنون التوکید الخفیفه فحذفت للضروره ، ولا ناهیه ، والعطف مثله فی قوله تعالی (وَاعْبُدُوا اللهَ وَلا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً).

الثانی : أنه یجوز تصدیرها بدلیل استقبال کالتنفیس فی قوله :

*وما أدری وسوف إخال أدری* [51]

وأما قول الحوفی فی (إِنِّی ذاهِبٌ إِلی رَبِّی سَیَهْدِینِ) : إن الجمله حالیه فمردود ، وکلن فی (وَلَنْ تَفْعَلُوا) وکالشرط فی (فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ) (قالَ هَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتالُ أَلَّا تُقاتِلُوا) (وَلا جُناحَ عَلَیْکُمْ إِنْ کانَ بِکُمْ أَذیً مِنْ مَطَرٍ أَوْ کُنْتُمْ مَرْضی أَنْ تَضَعُوا أَسْلِحَتَکُمْ) (إِنِّی أَخافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ) (فَکَیْفَ تَتَّقُونَ إِنْ کَفَرْتُمْ یَوْماً) (فَلَوْ لا إِنْ کُنْتُمْ غَیْرَ مَدِینِینَ تَرْجِعُونَها) وإنما جاز «لأضربنه إن ذهب وإن مکث» ؛ لأن المعنی لأضربنه علی کل حال ؛ إذ لا یصح أن یشترط وجود الشیء وعدمه لشیء واحد.

والثالث : أنه یجوز اقترانها بالفاء کقوله :

639- واعلم فعلم المرء ینفعه ***أن سوف یأتی کلّ ما قدرا

وکجمله (فَاللهُ أَوْلی بِهِما) فی قول وقد مضی ، وکجمله (فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ) الفاصله بین (فَإِذَا انْشَقَّتِ السَّماءُ فَکانَتْ وَرْدَهً) وبین الجواب وهو (فَیَوْمَئِذٍ لا یُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ إِنْسٌ) والفاصله بین (وَمِنْ دُونِهِما

[شماره صفحه واقعی : 458]

ص: 956

جَنَّتانِ) وبین (فِیهِنَّ خَیْراتٌ حِسانٌ) وبین صفتیهما ، وهی (مُدْهامَّتانِ) فی الأولی (حُورٌ مَقْصُوراتٌ) فی الثانیه ، ویحتملان تقدیر مبتدأ ؛ فتکون الجمله إما صفه وإما مستأنفه.

الرابع : أنه یجوز اقترانها بالواو مع تصدیرها بالمضارع المثبت کقول المتنبی :

640- یا حادیی عیرها ، وأحسبنی ***أوجد میتا قبیل أفقدها

قفا قلیلا بها علیّ ؛ فلا***أقلّ من نظره أزوّدها

قوله «أفقدها» علی إضمار أن ، وقوله «أقل» یروی بالرفع والنصب.

تنبیه - للبیانیین فی الاعتراض اصطلاحات مخالفه لاصطلاح النحویین ، ولزمخشریّ یستعمل بعضها کقوله فی قوله تعالی : (وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ) : یجوز أن یکون حالا من فاعل (نَعْبُدُ) أو من مفعوله ؛ لاشتمالها علی ضمیریهما ، وأن تکون معطوفه علی (نَعْبُدُ) وأن تکون اعتراضیه مؤکده ، أی من حالنا أنا مخلصون له التوحید ، ویردّ علیه مثل ذلک من لا یعرف هذا العلم کأبی حیان توهّما منه أنه لا اعتراض إلا ما یقوله النحوی وهو الاعتراض بین شیئین متطالبین.

الجمله الثالثه : لتفسیریه ، وهی الفضله الکاشفه لحقیقه ما تلیه ، وسأذکر لها أمثله توضحها :

أحدها : (وَأَسَرُّوا النَّجْوَی الَّذِینَ ظَلَمُوا : هَلْ هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ) فجمله الاستفهام مفسره للنجوی ، وهل هنا للنفی ، ویجوز أن تکون بدلا منها إن قلنا إن ما فیه معنی القول یعمل فی الجمل ، وهو قول الکوفیین ، وأن تکون معموله لقول محذوف ، وهو حال مثل (وَالْمَلائِکَهُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ

[شماره صفحه واقعی : 459]

ص: 957

مِنْ کُلِّ بابٍ سَلامٌ عَلَیْکُمْ).

الثانی : (إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ) فخلقه وما بعده تفسیر لمثل آدم ، لا باعتبار ما یعطیه ظاهر لفظ الجمله من کونه قدّر جسدا من طین ثم کوّن ، بل باعتبار المعنی ، أی إن شأن عیسی کشأن آدم فی الخروج عن مستمرّ العاده وهو التولد بین أبوین.

والثالث : (هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی تِجارَهٍ تُنْجِیکُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ تُؤْمِنُونَ بِاللهِ) فجمله تؤمنون تفسیر للتجاره ، وقیل : مستأنفه معناها الطلب ، أی آمنوا ، بدلیل (فَیَغْفِرُ) بالجزم کقولهم «اتقی الله امرؤ فعل خیرا یثب علیه» أی لیتق الله ولیفعل یثب ، وعلی الأول فالجزم فی جواب الاستفهام ، تنزیلا للسبب وهو الدلاله منزله المسبب وهو الامتثال.

الرابع : (وَلَمَّا یَأْتِکُمْ مَثَلُ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْساءُ وَالضَّرَّاءُ وَزُلْزِلُوا) وجوّز أبو البقاء کونها حالیه علی إضمار قد ، والحال لا تأتی من المضاف إلیه فی مثل هذا.

الخامس : (حَتَّی إِذا جاؤُکَ یُجادِلُونَکَ یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا) إن قدّرت «إذا» غیر شرطیه فجمله القول تفسیر لیجادلونک ، وإلا فهی جواب إذا ، وعلیهما فیجادلونک حال.

تنبیه - المفسره ثلاثه أقسام : مجرده من حرف التفسیر کما فی الأمثله السابقه ، ومقرونه بأی کقوله :

وترمیننی بالطّرف أی أنت مذنب ***[وتقلیننی لکنّ إیّاک لا أقلی] [114]

[شماره صفحه واقعی : 460]

ص: 958

ومقرونه بأن (فَأَوْحَیْنا إِلَیْهِ أَنِ اصْنَعِ الْفُلْکَ) وقولک «کتبت إلیه أن افعل» إن لم تقدر الباء قبل أن.

السادس : (ثُمَّ بَدا لَهُمْ مِنْ بَعْدِ ما رَأَوُا الْآیاتِ لَیَسْجُنُنَّهُ) فجمله لیسجننه قیل : هی مفسره للضمیر فی بدا الراجع إلی البداء المفهوم منه ، والتحقیق أنها جواب لقسم مقدّر ، وأن المفسر مجموع الجملتین ، ولا یمنع من ذلک کون القسم إنشاء ؛ لأن المفسر هنا إنما هو المعنی المتحصل من الجواب ، وهو خبری لا إنشائی ، وذلک المعنی هو سجنه علیه الصلاه والسّلام ؛ فهذا هو البداء الذی بدالهم.

ثم اعلم أنه لا یمتنع کون الجمله الإنشائیه مفسّره بنفسها ، ویقع ذلک فی موضعین :

أحدهما : أن یکون المفسّر إنشاء أیضا ، نحو «أحسن إلی زید أعطه ألف دینار».

والثانی : أن یکون مفردا مؤدّیا معنی جمله نحو (وَأَسَرُّوا النَّجْوَی الَّذِینَ ظَلَمُوا) الآیه.

وإنما قلنا فیما مضی إن الاستفهام مراد به النفی تفسیرا لما اقتضاه المعنی وأوجبته الصناعه لأجل الاستثناء المفرغ ، لا أن التفسیر أوجب ذلک ، ونظیره «بلغنی عن زید کلام والله لأفعلنّ کذا».

ویجوز أن یکون (لَیَسْجُنُنَّهُ) جوابا لبدا ؛ لأن أفعال القلوب لإفادتها التحقیق تجاب بما یجاب به القسم ، قال :

641- ولقد علمت لتأتینّ منیّتی ***[إنّ المنایا لا تطیش سهامها] [ص 468]

[شماره صفحه واقعی : 461]

ص: 959

وقال الکوفیون : الجمله فاعل ، ثم قال هشام وثعلب وجماعه : یجوز ذلک فی کل جمله نحو «یعجبنی تقوم» وقال الفراء وجماعه : جوازه مشروط بکون المسند إلیها قلبیا ، وباقترانها بأداه معلّقه نحو «ظهر لی أقام زید ، وعلم هل قعد عمرو» وفیه نظر ؛ لأن أداه التعلیق بأن تکون مانعه أشبه من أن تکون مجوزه ، وکیف تعلق الفعل عما هو منه کالجزء؟ وبعد فعندی أن المسأله صحیحه ، ولکن مع الاستفهام خاصه دون سائر المعلقات ، وعلی أن الإسناد إلی مضاف محذوف لا إلی الجمله الأخری ، ألا تری أن المعنی ظهر لی جواب أقام زید ، أی جواب قول القائل ذلک؟ وکذلک فی «علم أقعد عمرو» وذلک لا بدّ من تقدیره دفعا للتناقض ؛ إذ ظهور الشیء والعلم به منافیان للاستفهام المقتضی للجهل به.

فإن قلت : لیس هذا مما تصح فیه الإضافه إلی الجمل.

قلت : قد مضی [لنا] عن قریب أن الجمله التی یراد بها اللفظ یحکم لها بحکم المفردات.

السابع : (وَإِذا قِیلَ لَهُمْ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ) زعم ابن عصفور أن البصریین یقدرون نائب الفاعل [فی قیل] ضمیر المصدر ، وجمله النهی مفسره لذلک الضمیر ، وقیل : الظرف نائب [عن] الفاعل ؛ فالجمله فی محل نصب ، ویردّ بأنه لا تتم الفائده بالظرف ، وبعدمه فی (وَإِذا قِیلَ إِنَّ وَعْدَ اللهِ حَقٌّ) والصواب أن النائب الجمله ؛ لأنها کانت قبل حذف الفاعل منصوبه بالقول ؛ فکیف انقلبت مفسره؟ والمفعول به متعین للنیابه ، وقولهم الجمله لا تکون فاعلا ولا نائبا عنه جوابه أن التی یراد بها لفظها یحکم لها بحکم المفردات ؛ ولهذا تقع مبتدأ نحو «لا حول ولا قوّه إلّا بالله کنز من کنوز الجنه» وفی المثل «زعموا مطیّه الکذب» ومن هنا لم یحتج الخبر إلی رابط

[شماره صفحه واقعی : 462]

ص: 960

فی نحو «قولی لا إله إلا الله» کما لا یحتاج إلیه الخبر المفرد الجامد.

الثامن : (وَعَدَ اللهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَهٌ وَأَجْرٌ عَظِیمٌ) لأن وعد یتعدی لاثنین ، ولیس الثانی هنا (لَهُمْ مَغْفِرَهٌ) ؛ لأن ثانی مفعولی کسا لا یکون جمله ، بل هو محذوف ، والجمله مفسره له ، وتقدیره خیرا عظیما أو الجنه ، وعلی الثانی فوجه التفسیر إقامه السبب مقام المسبب ؛ إذ الجنه مسببه عن استقرار الغفران والأجر.

وقولی فی الضابط «الفضله» احترزت به عن الجمله المفسره لضمیر الشأن ؛ فإنها کاشفه لحقیقه المعنی المراد به ، ولها موضع بالإجماع ؛ لأنها خبر فی الحال أو فی الأصل ، وعن الجمله المفسره فی باب الاشتغال [فی نحو «زیدا ضربته»] فقد قیل : إنها تکون ذات محل کما سیأتی ، وهذا القید أهملوه ولا بد منه.

مسأله - قولنا إن الجمله المفسره لا محل لها خالف فیه الشلوبین ، فزعم أنها بحسب ما تفسره ؛ فهی فی نحو «زیدا ضربته» لا محل لها ، وفی نحو (إِنَّا کُلَّ شَیْءٍ خلقناه بقدر) ونحو «زید الخبز یأکله» بنصب الخبز - فی محل رفع ، ولهذا یظهر الرفع إذا قلت آکله ، وقال :

642- فمن نحن نؤمنه یبت وهو آمن ***[ومن لا نجره یمس منّا مفزّعا]

فظهر الجزم ، وکأن الجمله المفسره عند عطف بیان أو بدل ، ولم یثبت الجمهور وقوع البیان والبدل جمله ، وقد بینت أن جمله الاشتغال لیست من الجمل التی تسمی فی الاصطلاح جمله مفسره وإن حصل فیها تفسیر ، ولم یثبت جواز حذف المعطوف علیه عطف البیان ، واختلف فی المبدل منه ، وفی البغدادیات لأبی علی أن الجزم فی ذلک بأداه شرط

[شماره صفحه واقعی : 463]

ص: 961

مقدره ؛ فإنه قال ما ملخصه : إن الفعل المحذوف والفعل المذکور فی نحو قوله :

*لا تجزعی إن منفسا أهلکته* [273]

مجزومان فی التقدیر ، وإنّ انجزام الثانی لیس علی البدلیه ؛ إذ لم یثبت حذف المبدل منه ، بل علی تکریر إن ، أی إن أهلکت منفسا إن أهلکته ، وساغ إضمار إن وإن لم یجز إضمار لام الأمر إلا ضروره لاتّساعهم فیها ، بدلیل إیلائهم إیاها الاسم ، ولأن تقدمها مقو للدلاله علیها ، ولهذا أجاز سیبویه «بمن تمرر أمرر» ومنع «من تضرب أنزل» لعدم دلیل علی المحذوف ، وهو علیه ، حتی تقول «علیه» وقال فیمن قال «مررت برجل صالح إن لا صالح فطالح» بالخفض : إنه أسهل من إضمار ربّ بعد الواو ، ورب شیء یکون ضعیفا ثم یحسن للضروره کما فی «ضرب غلامه زیدا» فإنه ضعیف جدا ، وحسن فی نحو «ضربونی وضربت قومک» واستغنی بجواب الأولی عن جواب الثانیه کما استغنی فی نحو «أزیدا ظننته قائما» بثانی مفعولی ظننت المذکوره عن ثانی مفعولی ظننت المقدره.

الجمله الرابعه : المجاب بها القسم نحو (وَالْقُرْآنِ الْحَکِیمِ إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ) ونحو (وَتَاللهِ لَأَکِیدَنَّ أَصْنامَکُمْ) ومنه (لَیُنْبَذَنَّ فِی الْحُطَمَهِ) (وَلَقَدْ کانُوا عاهَدُوا اللهَ مِنْ قَبْلُ) یقدر لذلک ولما أشبهه القسم.

ومما یحتمل جواب القسم (وَإِنْ مِنْکُمْ إِلَّا وارِدُها) وذلک بأن تقدر الواو عاطفه علی (ثُمَّ لَنَحْنُ أَعْلَمُ) فإنه وما قبله أجوبه لقوله تعالی : (فَوَ رَبِّکَ لَنَحْشُرَنَّهُمْ وَالشَّیاطِینَ) وهذا مراد ابن عطیه من قوله : هو قسم ،

[شماره صفحه واقعی : 464]

ص: 962

والواو تقتضیه ، أی هو جواب قسم والواو هی المحصله لذلک لأنها عاطفه (1) ، وتوهم أبو حیان علیه مالا یتوهم علی صغار الطلمه ، وهو أن الواو حرف قسم ، فردّ علیه بأنه یلزم منه حذف المجرور وبقاء الجار وحذف القسم مع کون الجواب منفیا بإن.

تنبیه - من أمثله جواب القسم ما یخفی نحو (أَمْ لَکُمْ أَیْمانٌ عَلَیْنا بالِغَهٌ إِلی یَوْمِ الْقِیامَهِ إِنَّ لَکُمْ لَما تَحْکُمُونَ) (وَإِذْ أَخَذْنا مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللهَ) (وَإِذْ أَخَذْنا مِیثاقَکُمْ لا تَسْفِکُونَ دِماءَکُمْ) وذلک لأن أخذ المیثاق بمعنی الاستحلاف ، قاله کثیرون منهم الزجاج ، ویوضحه (وَإِذْ أَخَذَ اللهُ مِیثاقَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ لَتُبَیِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ) وقال الکسائی والفراء ومن وافقهما : التقدیر بأن لا تعبدوا إلا الله ، وبأن لا تسفکوا ، ثم حذف الجار ، ثم أن فارتفع الفعل ، وجوز الفراء أن یکون الأصل النهی ، ثم أخرج مخرج الخبر ، ویؤیده أن بعده (وَقُولُوا) (وَأَقِیمُوا) (وَآتُوا).

ومما یحتمل الجواب وغیره قول الفرزدق :

643- تعشّ فإن عاهدتنی لا تخوننی ***نکن مثل من یا ذئب یصطحبان

فجمله النفی إما جواب لعاهدتنی. کما قال :

644- أری محرزا عاهدته لیوافقن ***فکان کمن أغریته بخلاف

فلا محل لها ، أو حال من الفاعل أو المفعول أو کلیهما فمحلها النصب ، والمعنی شاهد للجوابیه ، وقد یحتج للحالیه بقوله أیضا :

645- ألم ترنی عاهدت ربّی ، وإنّنی ***لبین رتاج قائما ومقام

[شماره صفحه واقعی : 465]

ص: 963


1- فی نسخه «عطفت».

علی حلفه لا أشتم الدّهر مسلما***ولا خارجا من فیّ زور کلام

وذلک أنه عطف «خارجا» علی محل جمله «لا أشتم» فکأنه قال «حلفت غیر شاتم ولا خارجا» والذی علیه المحققون أن «خارجا» مفعول مطلق ، والأصل ولا یخرج خروجا ، ثم حذف الفعل وأناب الوصف عن المصدر ، کما عکس فی قوله تعالی (إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً) لأن المراد أنه حلف بین باب الکعبه وبین مقام إبراهیم أنه لا یشتم مسلما فی المستقبل ولا یتکلم بزور ، لا أنه حلف فی حال اتصافه بهذین الوصفین علی شیء آخر.

مسأله - قال ثعلب : لا تقع جمله القسم خبرا ، فقیل فی تعلیله : لأن نحو «لأفعلنّ» لا محل له ، فإذا بنی علی مبتدأ فقیل «زید لیفعلن» صار له موضع ، ولیس بشیء ؛ لأنه إنما منع وقوع الخبر جمله قسمیه ، لا جمله هی جواب القسم ، ومراده أن القسم وجوابه لا یکونان خبرا ؛ إذ لا تنفکّ إحداهما عن الأخری ، وجملتا القسم والجواب یمکن أن یکون لهما محل من الإعراب کقولک : «قال زید أقسم لأفعلنّ» وإنما المانع عنده إما کون جمله القسم لا ضمیر فیها فلا تکون خبرا ؛ لأن الجملتین ههنا لیستا کجملتی الشرط والجزاء ؛ لأن الجمله الثانیه لیست معموله لشیء من الجمله الأولی ، ولهذا منع بعضهم وقوعها صله ، وإما کون الجمله - أعنی جمله القسم - إنشائیه ، والجمله الواقعه خبرا لا بد من احتمالها للصدق والکذب ، ولهذا منع قوم من الکوفیین - منهم ابن الأنباری - أن یقال : «زید اضربه ، وزید هل جاءک!».

وبعد فعندی أن کلا من التعلیلین ملغی.

[شماره صفحه واقعی : 466]

ص: 964

أما الأول فلأن الجملتین مرتبطتان ارتباطا صارتا به کالجمله [الواحده] وإن لم یکن بینهما عمل ، وزعم ابن عصفور أن السماع قد جاء بوصل الموصول بالجمله القسمیه وجوابها ، وذلک قوله تعالی : (وَإِنَّ کُلًّا لَمَّا لَیُوَفِّیَنَّهُمْ) قال : فما موصوله لا زائده ، وإلا لزم دخول اللام علی اللام ، انتهی. ولیس بشیء ؛ لأن امتناع دخول اللام علی اللام إنما هو لأمر لفظی ، وهو ثقل التکرار ، والفاصل یزیله ولو کان زائدا ، ولهذا اکتفی بالألف فاصله بین النونات فی «اذهبنانّ» وبین الهمزتین فی (أَأَنْذَرْتَهُمْ) وإن کانت زائده ، وکان الجید أن یستدلّ بقوله تعالی : (وَإِنَّ مِنْکُمْ لَمَنْ لَیُبَطِّئَنَّ) فإن قیل : تحتمل من الموصوفیه ، أی لفریقا لیبطئن ، قلنا : وکذا ما فی الآیه ، أی لقوم لیوفینهم ، ثم إنه لا یقع صفه إلا ما یقع صله ، فالاستدلال ثابت وإن قدرت صفه ؛ فإن قیل : فما وجهه والجمله الأولی إنشائیه؟ قلت : جاز لأنها غیر مقصوده ، وإنما المقصود جمله الجواب ، وهی خبریه ، ولم یؤت بجمله القسم إلا لمجرد التوکید ، لا للتأسیس.

وأما الثانی فلأن الخبر الذی شرطه احتمال الصدق والکذب الخبر الذی هو قسیم الإنشاء ، لا خبر المبتدأ ، للاتفاق علی أن أصله الإفراد ، واحتمال الصدق والکذب إنما هو من صفات الکلام ، وعلی جواز «أین زید؟ وکیف عمرو؟» وزعم ابن مالک أن السماع ورد بما منعه ثعلب وهو قوله تعالی : (وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُدْخِلَنَّهُمْ فِی الصَّالِحِینَ) (وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ) (وَالَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ) وقوله :

646- جشأت فقلت : اللّذ خشیت لیأتین ***[وإذا أتاک فلات حین مناص]

[شماره صفحه واقعی : 467]

ص: 965

وعندی لما استدل به تأویل لطیف ، وهو أن المبتدأ فی ذلک کله ضمن معنی الشرط ، وخبره منزل منزله الجواب ؛ فإذا قدر قبله قسم کان الجواب له ، وکان خبر المبتدأ المشبه لجواب الشرط محذوفا ؛ للاستغناء بجواب القسم المقدر قبله ، ونظیره فی الاستغناء بجواب القسم المقدر قبل الشرط المجرد من لام التوطئه نحو (وَإِنْ لَمْ یَنْتَهُوا عَمَّا یَقُولُونَ لَیَمَسَّنَّ) التقدیر : والله لیمس لئن لم ینتهوا یمسّنّ.

تنبیه - وقع لمکی وأبی البقاء وهم فی جمله الجواب فأعرباها إعرابا یقتضی أن لها موضعا.

فأما مکی فقال فی قوله تعالی (کتب ربکم علی نفسه الرحمه لیجمعنکم) إن لیجمعنکم بدل من الرحمه ، وقد سبقه إلی هذا الإعراب غیره ، ولکنه زعم أن اللام بمعنی أن المصدریه وأن من ذلک (ثُمَّ بَدا لَهُمْ مِنْ بَعْدِ ما رَأَوُا الْآیاتِ لَیَسْجُنُنَّهُ) أی أن یسجنوه ، ولم یثبت مجیء اللام مصدریه ، وخلط مکی فأجاز البدلیه مع قوله إن اللام لام جواب القسم ، والصواب أنها لام الجواب ، وأنها منقطعه مما قبلها إن قدر قسم أو متصله به اتصال الجواب بالقسم إن أجری «بدا» مجری أقسم کما أجری علم فی قوله :

*ولقد علمت لتأتینّ منیّتی* [641]

وأما أبو البقاء فإنه قال فی قوله (لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَحِکْمَهٍ - الآیه) من فتح اللام ففی ما وجهان :

أحدهما : أنها موصوله مبتدأ ، والخبر إما (مِنْ کِتابٍ) أی للذی

[شماره صفحه واقعی : 468]

ص: 966

آتیتکموه من الکتاب ، أو (لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ) ، واللام جواب القسم ؛ لأن أخذ المیثاق قسم ، و (جاءَکُمْ) عطف علی (آتَیْتُکُمْ) ، والأصل ثم جاءکم به ، فحذف عائد ما ، أو الأصل مصدّق له ، ثم ناب الظاهر عن المضمر ، أو العائد ضمیر «استقر» الدی تعلقت به مع.

والثانی : أنها شرطیه ، واللام موطئه ، وموضع «ما» نصب بآتیت ، والمفعول الثانی ضمیر المخاطب ، و (مِنْ کِتابٍ) مثل من آیه فی (ما نَنْسَخْ مِنْ آیَهٍ) اه. ملخصا ، وفیه أمور :

أحدها : أن إجازته کون (مِنْ کِتابٍ) خبرا فیه الإخبار عن الموصول قبل کمال صلته ؛ لأن (ثُمَّ جاءَکُمْ) عطف علی الصله.

الثانی : أن تجویزه کون (لَتُؤْمِنُنَّ) خبرا مع تقدیره إیاه جوابا لأخذ المیثاق یقتضی أن له موضعا ، وأنه لا موضع له ، وإنما کان حقه أن یقدره جوابا لقسم محذوف ، ویقدر الجملتین خبرا ، وقد یقال : إنما أراد بقوله «اللام جواب القسم لأن أخذ المیثاق قسم» أن أخذ المیثاق دال علی جمله قسم مقدره ، ومجموع الجملتین الخبر ، وإنّما سمّی (لَتُؤْمِنُنَّ) خبرا ؛ لأنه الدال علی المقصود بالأصاله ، لا أنه وحده هو الخبر بالحقیقه وأنه لا قسم مقدر ، بل أخذ الله میثاق النبیین هو جمله القسم ، وقد یقال : لو أراد هذا لم یحصر الدلیل فیما ذکره ؛ للاتفاق علی أن وجود المضارع مفتتحا بلام مفتوحه مختتما بنون موکده دلیل قاطع علی القسم ، وإن لم یذکر معه أخذ المیثاق أو نحوه.

والثالث : أن تجویزه کون العائد ضمیر استقر یفتضی عود ضمیر مفرد إلی شیئین معا ؛ فإنه عائد إلی الموصول.

[شماره صفحه واقعی : 469]

ص: 967

والرابع : أنه جوز حذف العائد المجرور مع أن الموصول غیر مجرور ، فإن قیل : اکتفی بکلمه به الثانیه فیکون کقوله :

647- ولو أنّ ما عالجت لین فؤادها***فقسا استلین به للان الجندل

قلنا : قد جوز علی هذا الوجه عود به المذکوره إلی الرسول ، لا إلی ما.

والخامس : أنه سمی ضمیر (آتَیْتُکُمْ) مفعولا ثانیا ، وإنما هو مفعول أول.

مسأله - زعم الأخفش فی قوله :

إذا قال : قدنی ، قال : بالله حلفه***لتغنی عنّی ذا إنائک أجمعا [344]

أنّ «لتغنی» جواب القسم ، وکذا قال فی (وَلِتَصْغی إِلَیْهِ أَفْئِدَهُ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَهِ) لأن قبله (وَکَذلِکَ جَعَلْنا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوًّا) الآیه ، ولیس فیه ما یکون (وَلِتَصْغی) معطوفا علیه ، والصواب خلاف قوله ؛ لأن الجواب لا یکون إلا جمله ، ولام کی وما بعدها فی تأویل المفرد ، وأما ما استدل به فمتعلّق اللام فیه محذوف ، أی لتشربنّ لتغنی عنی ، وفعلنا ذلک لتصغی

الجمله الخامسه : الواقعه جوابا لشرط غیر جازم مطلقا ، أو جازم ولم تقترن بالفاء ولا بإذا الفجائیه ؛ فالأول جواب لو ولو لا ولمّا وکیف ، والثانی نحو «إن تقم أقم ، وإن قمت قمت» أما الأول فلظهور الجزم فی لفظ الفعل ، وأما الثانی فلأن المحکوم لموضعه بالجزم الفعل ، لا الجمله بأسرها.

[شماره صفحه واقعی : 470]

ص: 968

الجمله السادسه : الواقعه صله لاسم أو حرف ؛ فالأول نحو «جاء الّذی قام أبوه» فالذی فی موضع رفع ، والصله لا محل لها ، وبلغنی عن بعضهم أنه کان یلقّن أصحابه أن یقولوا : إن الموصول وصلته فی موضع کذا ، محتجا بأنهما ککلمه واحده ، والحق ما قدمت لک ؛ بدلیل ظهور الإعراب فی نفس الموصول فی نحو «لیقم أیّهم فی الدّار ، ولألزمنّ أیّهم عندک ، وامرر بأیّهم هو أفضل» وفی التنزیل (رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانا) وقریء (أَیُّهُمْ أَشَدُّ) بالنصب ، وروی

*فسلّم علی أیّهم أفضل* [117]

بالخفض ، وقال الطائی :

648- [فإمّا کرام موسرون لقیتهم] ***فحسبی من ذی عندهم ما کفانیا

وقال العقیلی :

649- نحن الّذون صبّحوا الصّباحا***[یوم النّخیل غاره ملحاحا]

وقال الهذلی :

650- *هم اللّاؤن فکّوا الغلّ عنّی*

والثانی نحو «أعجبنی أن قمت ، أو ما قمت» إذا قلنا بحرفیه ما المصدریه ، وفی هذا النوع یقال : الموصول وصلته فی موضع کذا ؛ لأن الموصول حرف فلا إعراب له لا لفظا ولا محلا ، وأما قول أبی البقاء فی (بِما کانُوا یَکْذِبُونَ) : إن ما مصدریه وصلتها (یَکْذِبُونَ) وحکمه مع ذلک بأن یکذبون فی موضع نصب خبرا لکان ، فظاهره متناقض ، ولعل مراده أن

[شماره صفحه واقعی : 471]

ص: 969

المصدر إنما ینسبک من ما ویکذبون ، لا منها ومن کان ، بناء علی قول أبی العباس وأبی بکر وأبی علی وأبی الفتح وآخرین : إن کان الناقصه لا مصدر لها.

الجمله السابعه : التابعه لما لا محل له نحو «قام زید ولم یقم عمرو» إذا قدرت الواو عاطفه ، لا واو الحال.

الجمل التی لها محل من الإعراب

وهی أیضا سبع :

الجمله الأولی : الواقعه خبرا ، وموضعها رفع فی بابی المبتدأ وإنّ ، ونصب فی بابی کان وکاد ، واختلف فی نحو «زید اضربه ، وعمرو هل جاءک» فقیل : محل الجمله التی بعد المبتدأ رفع علی الخبریه ، وهو صحیح ، وقیل : نصب بقول مضمر هو الخبر ، بناء علی أن الجمله الإنشائیه لا تکون خبرا ، وقد مر إبطاله.

الجمله الثانیه : الواقعه حالا ، وموضعها نصب ، نحو (وَلا تَمْنُنْ تَسْتَکْثِرُ) ونحو (لا تَقْرَبُوا الصَّلاهَ وَأَنْتُمْ سُکاری) (قالُوا أَنُؤْمِنُ لَکَ وَاتَّبَعَکَ الْأَرْذَلُونَ) ومنه (ما یَأْتِیهِمْ مِنْ ذِکْرٍ مِنْ رَبِّهِمْ مُحْدَثٍ إِلَّا اسْتَمَعُوهُ وَهُمْ یَلْعَبُونَ) فجمله استمعوه حال من مفعول یأتیهم ، أو من فاعله ، وقریء (محدثا) لأن الذکر محتص بصفته مع أنه قد سبق بالنفی ؛ فالحالان علی الأول - وهو أن یکون استمعوه حالا من مفعول یأتیهم - مثلهما فی قولک «ما لقی الزّیدین عمرو مصعدا إلّا منحدرین» وعلی الثانی - وهو أن یکون جمله

[شماره صفحه واقعی : 472]

ص: 970

استمعوه حالا من فاعل یأتیهم - مثلهما فی قولک «ما لقی الزّیدین عمرو راکبا إلا ضاحکا» وأما (وَهُمْ یَلْعَبُونَ) فحال من فاعل (اسْتَمَعُوهُ) فالحالان متداخلتان ، ولاهیه حال من فاعل (یَلْعَبُونَ) وهذا من التداخل أیضا ، أو من فاعل (اسْتَمَعُوهُ) فیکون من التعدد لا من التداخل.

ومن مثل الحالیه أیضا قوله علیه الصلاه والسّلام «أقرب ما یکون العبد من ربّه وهو ساجد» وهو من أقوی الأدلّه علی أن انتصاب «قائما» فی «ضربی زیدا قائما» علی الحال ، لا علی أنه خبر لکان محذوفه ؛ إذ لا یقترن الخبر بالواو ، وقولک «ما تکلم فلان إلّا قال خیرا» ، کما تقول «ما تکلم إلا قائلا خیرا» ، وهو استثناء مفرغ من أحول عامه محذوفه ، وقول الفرزدق :

بأیدی رجال لم یشیموا سیوفهم

ولم تکثر القتلی بها حین سلّت [582]

لأن تقدیر العطف مفسد للمعنی ، وقول کعب رضی الله عنه :

651- [شجّت بذی شبم من ماء محنیه] ***صاف بأبطح أضحی وهو مشمول

وأضحی تامه.

الجمله الثالثه : الواقعه مفعولا ، ومحلها النصب إن لم تنب عن فاعل ، وهذه النیابه مختصه بباب القول نحو (ثُمَّ یُقالُ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ) لما قدمناه من أن الجمله التی یراد بها لفظها تنزل منزله الأسماء المفرده.

قیل : وتقع أیضا فی الجمله المقرونه بمعلّق ، نحو «علم أقام زید»

[شماره صفحه واقعی : 473]

ص: 971

وأجاز هؤلاء وقوع هذه فاعلا ، وحملوا علیه (وَتَبَیَّنَ لَکُمْ کَیْفَ فَعَلْنا بِهِمْ) (أَوَلَمْ یَهْدِ لَهُمْ کَمْ أَهْلَکْنا) (ثُمَّ بَدا لَهُمْ مِنْ بَعْدِ ما رَأَوُا الْآیاتِ لَیَسْجُنُنَّهُ) والصواب خلاف ذلک ، وعلی قول هؤلاء فیزاد فی الجمل التی لها محل الجمله الواقعه فاعلا.

فإن قلت : وینبغی زیادتها علی ما قدمت اختیاره من جواز ذلک مع الفعل القلبی المعلق بالاستفهام فقط نحو «ظهر لی أقام زید».

قلت : إنما أجزت ذلک علی أن المسند إلیه مضاف محذوف ، لا الجمله.

وتقع الجمله مفعولا فی ثلاثه أبواب.

أحدها : باب الحکایه بالقول أو مرادفه ؛ فالأول نحو (قالَ إِنِّی عَبْدُ اللهِ) وهل هی مفعول به أو مفعول مطلق نوعیّ کالقرفصاء فی «قعد القرفصاء» إذ هی داله علی نوع خاص من القول؟ فیه مذهبان ، ثانیهما اختیار ابن الحاجب ، قال : والذی غرّ الأکثرین أنهم ظنوا أن تعلق الجمله بالقول کتعلقها بعلم فی «علمت لزید منطلق» ولیس کذلک ؛ لأن الجمله نفس القول والعلم غیر المعلوم فافترقا ، اه. والصواب قول الجمهور ؛ إذ یصح أن یخبر عن الجمله بأنها مقوله کما یخبر عن زید من «ضربت زیدا» بأنه مضروب ، بخلاف القرفصاء فی المثال فلا یصح أن یخبر عنها بأنها مقعوده ؛ لأنها نفس القعود ، وأما تسمیه النحویین الکلام قولا فکتسمینهم إیاه لفظا ، وإنما الحقیقه أنه مقول وملفوظ.

والثانی : نوعان : ما معه حرف التفسیر کقوله :

وترمیننی بالطّرف أی أنت مذنب ***وتقلیننی ، لکنّ إیّاک لا أقلی [114]

[شماره صفحه واقعی : 474]

ص: 972

وقولک «کتبت إلیه أن افعل» إذا لم تقدر باء الجر ، والجمله فی هذا النوع مفسره للفعل فلا موضع لها. وما لیس معه حرف التفسیر ، نحو (وَوَصَّی بِها إِبْراهِیمُ بَنِیهِ وَیَعْقُوبُ یا بَنِیَّ إِنَّ اللهَ اصْطَفی لَکُمُ الدِّینَ) ونحو (وَنادی نُوحٌ ابْنَهُ وَکانَ فِی مَعْزِلٍ یا بُنَیَّ ارْکَبْ مَعَنا) وقراءه بعضهم (فَدَعا رَبَّهُ أَنِّی مَغْلُوبٌ) بکسر الهمزه ، وقوله :

652- رجلان من مکّه أخبرانا***إنّا رأینا رجلا عریانا

روی بکسر «إنّ» فهذه الجمل فی محل نصب اتفاقا ، ثم قال البصریون : النصب بقول مقدر ، وقال الکوفیون : بالفعل المذکور ، ویشهد للبصریین التصریح بالقول فی نحو (وَنادی نُوحٌ رَبَّهُ فَقالَ رَبِّ إِنَّ ابْنِی مِنْ أَهْلِی) ونحو (إِذْ نادی رَبَّهُ نِداءً خَفِیًّا قالَ رَبِّ إِنِّی وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّی) وقول أبی البقاء فی قوله تعالی (یُوصِیکُمُ اللهُ فِی أَوْلادِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ) إن الجمله الثانیه فی موضع نصب بیوصی ، قال : لأن المعنی یفرض لکم أو یشرع لکم فی أمر أولادکم ، وإنما یصح هذا علی قول الکوفیین ، وقال الزمخشری : إن الجمله الأولی إجمال ، والثانیه تفصیل لها ، وهذا یقتضی أنها عنده مفسره ولا محل لها ، وهو الظاهر.

تنبیهات - الأول : من الجمل المحکیه ما قد یخفی ؛ فمن ذلک فی المحکیه بعد القول (فَحَقَّ عَلَیْنا قَوْلُ رَبِّنا إِنَّا لَذائِقُونَ) والأصل إنکم لذائقون عذابی ، ثم عدل إلی التکلم ؛ لأنهم تکلموا بذلک عن أنفسهم ، کما قال :

653- ألم تر أنّی یوم جوّ سویقه***بکیت فنادتنی هنیده مالیا

والأصل مالک ، ومنه فی المحکیه بعد ما فیه معنی القول (أَمْ لَکُمْ

[شماره صفحه واقعی : 475]

ص: 973

کِتابٌ فِیهِ تَدْرُسُونَ ، إِنَّ لَکُمْ فِیهِ لَما تَخَیَّرُونَ) أی تدرسون فیه هذا اللفظ ، أو تدرسون فیه قولنا هذا الکلام ، وذلک إما علی أن یکونوا خوطبوا بذلک فی الکتاب علی زعمهم ، أو الأصل إن لهم لما یتخیرون ، ثم عدل إلی الخطاب عند مواجهتهم ، وقد قیل فی قوله تعالی (یَدْعُوا لَمَنْ ضَرُّهُ أَقْرَبُ مِنْ نَفْعِهِ) إن یدعو فی معنی یقول مثلها فی قول عنتره :

654- یدعون عنتر والرّماح کأنّها***أشطان بئر فی لبان الأدهم

فیمن رواه «عنتر» بالضم علی النداء ، وإن (الرَّحْمنِ) مبتدأ ، و (لَبِئْسَ الْمَوْلی) خبره ، وما بینهما جمله اسمیه صله ، وجمله (الرَّحْمنِ) وخبرها محکیه بیدعو ، أی أن الکافر یقول ذلک فی یوم القیامه ، وقیل : من مبتدأ حذف خبره : أی إلهه ، وإن ذلک حکایه لما یقول فی الدنیا ، وعلی هذا فالأصل یقول : الوثن إلهه ، ثم عبر عن الوثن بمن ضرّه أقرب من نفعه ، تشنیعا علی الکافر.

الثانی : قد یقع بعد القول ما یحتمل الحکایه وغیرها نحو «أتقول موسی فی الدّار» فلک أن تقدر موسی مفعولا أول وفی الدار مفعولا ثانیا علی إجراء القول مجری الظن ، ولک أن تقدرهما مبتدأ وخبرا علی الحکایه کما فی قوله تعالی : (أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْراهِیمَ وَإِسْماعِیلَ وَإِسْحاقَ) الآیه ، ألا تری أن القول قد استوفی شروط إجرائه مجری الظن ومع هذا جیء بالجمله بعده محکیه.

الثالث : قد یقع بعد القول جمله محکیه ولا عمل للقول فیها ، وذلک نحو «أوّل قولی إنّی أحمد الله» إذا کسرت إنّ ؛ لأن المعنی أول قولی هذا اللفظ ، فالجمله خبر لا مفعول ، خلافا لأبی علی ، زعم أنها فی موضع

[شماره صفحه واقعی : 476]

ص: 974

نصب بالقول ، فبقی المبتدأ بلا خبر فقدر موجود أو ثابت ، وهذا المقدّر یستغنی عنه ، بل هو مفسد للمعنی ؛ لأن «أول قولی إنی أحمد الله» باعتبار الکلمات إن وباعتبار الحروف الهمزه ، فیفید الکلام علی تقدیره الإخبار بأن ذلک الأول ثابت ، ویقتضی بمفهومه أن بقیه الکلام غیر ثابت ، اللهم إلا أن یقدر أول زائدا ، والبصریون لا یجیزونه ، وتبع الزمخشری أبا علی فی التقدیر المذکور ، والصواب خلاف قولهما ، فإن فتحت فالمعنی حمد الله ، یعنی بأی عباره کانت.

الرابع : قد تقع الجمله بعد القول غیر محکیه به ، وهی نوعان :

محکیه بقول آخر محذوف کقوله تعالی (فَما ذا تَأْمُرُونَ) بعد (قالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ إِنَّ هذا لَساحِرٌ عَلِیمٌ) لأن قولهم تم عند قوله (مِنْ أَرْضِکُمْ) ثم التقدیر : فقال فرعون ، بدلیل (قالُوا أَرْجِهْ وَأَخاهُ) وقول الشاعر :

655- قالت له وهو بعیش ضنک ***لا تکثری لومی وخلّی عنک

التقدیر قالت له : أتذکر قولک لی إذ ألومک فی الإسراف فی الإنفاق ، لا تکثری لومی ، فحذف المحکیه بالمذکور ، وأثبت المحکیه بالمحذوف.

وغیر محکیّه ، وهی نوعان : داله علی المحکیه ، کقولک «قال زید لعمرو فی حاتم أتظنّ حاتما بخیلا» فحذف المقول ، وهو «حاتم بخیل» مدلولا علیه بجمله الإنکار التی هی من کلامک دونه ، ولیس من ذلک قوله تعالی : (قالَ مُوسی أَتَقُولُونَ لِلْحَقِّ لَمَّا جاءَکُمْ أَسِحْرٌ هذا) وإن کان الأصل والله أعلم أتقولون للحق لما جاءکم هذا سحر ، ثم حذفت مقالتهم مدلولا

[شماره صفحه واقعی : 477]

ص: 975

علیها بجمله الإنکار ؛ لأن جمله الإنکار هنا محکیه بالقول الأول ، وإن لم تکن محکیه بالقول الثانی ، وغیر داله علیه نحو (وَلا یَحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ إِنَّ الْعِزَّهَ لِلَّهِ جَمِیعاً) ، وقد مر البحث فیها.

الخامس : قد یوصل بالمحکیه غیر محکی ، وهو الذی یسمیه المحدّثون مدرجا ، ومنه (وَکَذلِکَ یَفْعَلُونَ) بعد حکایه قولها ، وهذه الجمله ونحوها مستأنفه لا یقدر لها قول.

الباب الثانی من الأبواب التی تقع فیها الجمله مفعولا : باب ظن وأعلم ؛ فإنها تقع مفعولا ثانیا لظن وثالثا لأعلم ، وذلک لأن أصلهما الخبر ، ووقوعه جمله سائغ کما مر ، وقد اجتمع وقوع خبری کان وإن والثانی من مفعولی باب ظن جمله فی قول أبی ذؤیب :

656- فإن تزغمینی کنت أجهل فیکم ***فإنّی شربت الحلم بعدک بالجهل

الباب الثالث : باب التعلیق ، وذلک غیر مختص بباب ظن ، بل هو جائز فی کل فعل قلبی ، ولهذا انقسمت هذه الجمله إلی ثلاثه أقسام :

أحدها : أن تکون فی موضع مفعول مقید بالجار ، نحو (أَوَلَمْ یَتَفَکَّرُوا ما بِصاحِبِهِمْ مِنْ جِنَّهٍ) (فَلْیَنْظُرْ أَیُّها أَزْکی طَعاماً) (یَسْئَلُونَ أَیَّانَ یَوْمُ الدِّینِ) لأنه یقال : فکرت فیه ، وسألت عنه ، ونظرت فیه ، ولکن علقت هنا بالاستفهام عن الوصول فی اللفظ إلی المفعول ، وهی من حیث المعنی طالبه له علی معنی ذلک الحرف.

وزعم ابن عصفور أنه لا یعلّق فعل غیر علم وظنّ حتی یضمن معناهما ، وعلی هذا فتکون هذه الجمله ساده مسد المفعولین.

[شماره صفحه واقعی : 478]

ص: 976

واختلف فی قوله تعالی : (إِذْ یُلْقُونَ أَقْلامَهُمْ أَیُّهُمْ یَکْفُلُ مَرْیَمَ) فقیل : التقدیر ینظرون أیهم یکفل مریم ، وقیل : یتعرّفون ، وقیل یقولون ، فالجمله علی التقدیر الأول مما نحن فیه ، وعلی الثانی فی موضع المفعول به المسرّح ، أی غیر مقید بالجار ، وعلی الثالث لیست من باب التعلیق البته.

والثانی : أن تکون فی موضع المفعول المسرح ، نحو «عرفت من أبوک» وذلک لأنک تقول : عرفت زیدا ، وکذا «علمت من أبوک» إذا أردت علم بمعنی عرف ، ومنه قول بعضهم «أما تری أیّ برق ههنا» لأن رأی البصریه وسائر أفعال الحواسّ إنما تتعدّی لواحد بلا خلاف ، إلا «سمع» المعلقه باسم عین نحو «سمعت زیدا یقرأ» فقیل : [سمع] متعدیه لاثنین ثانیهما الجمله ، وقیل : إلی واحد والجمله حال ، فإن علقت بمسموع فمتعدیه لواحد اتفاقا ، نحو (یَوْمَ یَسْمَعُونَ الصَّیْحَهَ بِالْحَقِّ).

ولیس من الباب (ثُمَّ لَنَنْزِعَنَّ مِنْ کُلِّ شِیعَهٍ أَیُّهُمْ أَشَدُّ) خلافا لیونس ، لأن «ننزع» لیس بفعل قلبی ، بل أی موصوله لا استفهامیه ، وهی المفعول ، وضمّتها بناء لا إعراب ، وأشد : خبر لهو محذوفا ، والجمله صله.

والثالث : أن تکون فی موضع المفعولین ، نحو (وَلَتَعْلَمُنَّ أَیُّنا أَشَدُّ عَذاباً) (لِنَعْلَمَ أَیُّ الْحِزْبَیْنِ أَحْصی) ومنه (وَسَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ) لأن أیا مفعول مطلق لینقلبون ، لا مفعول به لیعلم ، لأن الاستفهام لا یعمل فیه ما قبله ، ومجموع الجمله الفعلیه فی محل نصب بفعل العلم.

ومما یوهمون فی إنشاده وإعرابه :

[شماره صفحه واقعی : 479]

ص: 977

657- ستعلم لیلی أیّ دین تداینت ***وأیّ غریم للتّقاضی غریمها [ص 515]

والصواب فیه نصب «أی» الأولی علی حد انتصابها فی (أَیَّ مُنْقَلَبٍ) إلا أنها مفعول به ، لا مفعول مطلق ، ورفع «أی» الثانیه مبتدأ ، وما بعدها الخبر ، والعلم معلق عن الجملتین المتعاطفتین الفعلیه والاسمیه.

واختلف فی نحو «عرفت زیدا من هو» فقیل : جمله الاستفهام حال ، وردّ بأن الجمل الإنشائیه لا تکون حالا ، وقیل : مفعول ثان علی تضمین عرف معنی علم ، وردّ بأن التضمین لا ینقاس ، وهذا الترکیب مقیس ، وقیل : بدل من المنصوب ، ثم اختلف ؛ فقیل : بدل اشتمال ، وقیل : بدل کل ، والأصل عرفت شأن زید ، وعلی القول بأن عرف بمعنی علم فهل یقال : إن الفعل معلّق أم لا؟ قال جماعه من المغاربه : إذا قلت «علمت زیدا لأبوه قائم» أو «ما أبوه قائم» فالعامل معلق عن الجمله ، وهو عامل فی محلها النصب علی أنها مفعول ثان ، وخالف فی ذلک بعضهم ؛ لأن الجمله حکمها فی مثل هذا أن تکون فی موضع نصب ، وأن لا یؤثر العامل فی لفظها وإن لم یوجد معلق ، وذلک نحو «علمت زیدا أبوه قائم» واضطرب فی ذلک کلام الزمخشری فقال فی قوله تعالی (لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً) فی سوره هود : إنما جاز تعلیق فعل البلوی لما فی الاختبار من معنی العلم ؛ لأنه طریق إلیه ، فهو ملابس له ، کما تقول «انظر أیّهم أحسن وجها ، واستمسع أیّهم أحسن صوتا» لأن النظر والاستماع من طرق العلم ، اه. ولم أقف علی تعلیق النظر البصری والاستماع إلا من جهته ، وقال فی تفسیر الآیه فی سوره الملک : ولا یسمی هذا تعلیقا ، وإنما التعلیق أن یوقع بعد العامل ما یسدّ مسدّ منصوبه جمیعا ک- «علمت أیهما عمرو» ألا تری أنه لا یفترق

[شماره صفحه واقعی : 480]

ص: 978

الحال - بعد تقدم أحد المنصوبین - بین مجیء ماله الصّدر وغیره؟ ولو کان تعلیقا لافترقا کما افترقا فی «علمت زیدا منطلقا ، وعلمت أزید منطلق».

تنبیه - فائده الحکم علی محل الجمله فی التعلیق بالنصب ظهور ذلک فی التابع ؛ فتقول «عرفت من زید وغیر ذلک من أموره» واستدل ابن عصفور بقول کثیر :

658- وما کنت أدری قبل عزّه ما البکی ***ولا موجعات القلب حتّی تولّت

بنصب «موجعات» ولک أن تدعی أن البکی مفعول ، وأن «ما» زائده ، أو أن الأصل «ولا أدری موجعات» فیکون من عطف الجمل ، أو أن الواو للحال وموجعات اسم لا ، أی وما کنت أدری قبل عزه والحال أنه لا موجعات للقلب موجوده ما البکاء ، ورأیت بخط الإمام بهاء الدین بن النحاس رحمه الله : أقمت مده أقول : القیاس جواز العطف علی محل الجمله المعلق عنها بالنصب ، ثم رأیته منصوصا ، اه. وممن نص علیه ابن مالک ، ولا وجه للتوقف فیه مع قولهم : إن المعلق عامل فی المحل.

الجمله الرابعه : المضاف إلیها ، ومحلها الجر ، ولا یضاف إلی الجمله إلا ثمانیه :

أحدها : أسماء الزمان ، ظروفا کانت أو أسماء ، نحو (وَالسَّلامُ عَلَیَّ یَوْمَ وُلِدْتُ) ونحو (وَأَنْذِرِ النَّاسَ یَوْمَ یَأْتِیهِمُ الْعَذابُ) ونحو (لِیُنْذِرَ یَوْمَ التَّلاقِ یَوْمَ هُمْ بارِزُونَ) ونحو (هذا یَوْمُ لا یَنْطِقُونَ) ألا تری أن الیوم ظرف فی الأولی ، ومفعول ثان فی الثانیه ، وبدل منه فی الثالثه ، وخبر فی الرابعه ، ویمکن فی الثالثه أن یکون ظرفا لیخفی من قوله تعالی (لا یَخْفی عَلَی اللهِ مِنْهُمْ شَیْءٌ).

ومن أسماء الزمان ثلاثه إضافتها إلی الجمله واجبه : إذ باتفاق ، وإذا

[شماره صفحه واقعی : 481]

ص: 979

عند الجمهور ولمّا عند من قال باسمیتها ، وزعم سیبویه أن اسم الزمان المبهم إن کان مستقبلا فهو کإذا فی اختصاصه بالجمل الفعلیه ، وإن کان ماضیا فهو کإذ فی الإضافه إلی الجملتین فتقول «آتیک زمن یقدم الحاج» ولا یجوز «زمن الحاجّ قادم» وتقول «أتیتک زمن قدم الحاجّ ، وزمن الحاجّ قادم» ورد علیه دعوی اختصاص المستقبل بالفعلیه بقوله تعالی (یَوْمَ هُمْ بارِزُونَ) وبقول الشاعر :

659- وکن لی شفیعا یوم لا ذو شفاعه***بمغن فتیلا عن سواد بن قارب

[ص 582]

وأجاب ابن عصفور عن الآیه بأنه إنما یشترط حمل الزمان المستقبل علی إذا إذا کان ظرفا ، وهی فی الآیه بدل من المفعول به لا ظرف ، ولا یأتی (1) هذا الجواب فی البیت ، والجواب الشامل لهما أن یوم القیامه لما کان محقق الوقوع جعل کالماضی ؛ فحمل علی إذ ، لا علی إذا ، علی حد (وَنُفِخَ فِی الصُّورِ).

الثانی : حیث ، وتختص بذلک عن سائر أسماء المکان ، وإضافتها إلی الجمله لازمه ، ولا یشترط لذلک کونها ظرفا ، وزعم المهدویّ شارح الدّریدیه - ولیس بالمهدوی المفسر المقریء - أن حیث فی قوله :

660- ثمّت راح فی الملبّین إلی ***حیث تحجّی المأزمان ومنی

لما خرجت عن الظرفیه بدخول إلی علیها خرجت عن الإضافه إلی الجمل ، وصارت الجمله بعدها صفه لها ، وتکلف تقدیر رابط لها ، وهو فیه ، ولیس بشیء ؛ لما قدمنا فی أسماء الزمان.

[شماره صفحه واقعی : 482]

ص: 980


1- فی نسخه «ولا یتأتی».

الثالث : آیه بمعنی علامه ، فإنها تضاف جوازا إلی الجمله الفعلیه المتصرف فعلها مثبتا أو منفیا بما ، کقوله :

661- بآیه یقدمون الخیل شعثا***[کأنّ علی سنابکها مداما] [ص 638]

وقوله :

662- [ألکنی إلی قومی السّلام رساله] ***بآیه ما کانوا ضعافا ولا عزلا [ص 421]

وهذا قول سیبویه ، زعم أبو الفتح أنها إنما تضاف إلی المفرد نحو (آیَهَ مُلْکِهِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ التَّابُوتُ) وقال الأصل بآیه ما یقدمون ، أی بآیه إقدامکم کما قال :

663- [ألا من مبلغ عنّی تمیما] ***بآیه ما تحبّون الطّعاما [ص 638] اه

وفیه حذف موصول حرفی غیر أن وبفاء صلته ، ثم هو غیر متأتّ فی قوله :

*بآیه ما کانوا ضعافا ولا عزلا* [662]

الرابع : ذو فی قولهم «اذهب بذی تسلم» والباء فی ذلک ظرفیه ، وذی صفه لزمن محذوف ، ثم قال الأکثرون : هی بمعنی صاحب ؛ فالموصوف نکره ، أی اذهب فی وقت صاحب سلامه ، أی فی وقت هو مظنّه السلامه ، وقیل : بمعنی الذی فالموصوف معرفه ، والجمله صله فلا محل

[شماره صفحه واقعی : 483]

ص: 981

لها ، والأصل : اذهب فی الوقت الذی تسلم فیه ، ویضعفه أن استعمال ذی موصوله مختص بطیئ ، ولم ینقل اختصاص هذا الاستعمال بهم ، وأن الغالب علیها فی لغتهم البناء ، ولم یسمع هنا إلا الإعراب وأن حذف العائد المجرور هو والموصول بحرف متحد المعنی مشروط باتحاد المتعلق نحو (وَیَشْرَبُ مِمَّا تَشْرَبُونَ) والمتعلق هنا مختلف ، وأن هذا العائد لم یذکر فی وقت ، وبهذا الأخیر یضعف قول الأخفش فی (یا أَیُّهَا النَّاسُ) إن أیا موصوله والناس خبر لمحذوف ، والجمله صله وعائد ، أی یا من هم الناس ، علی أنه قد حذف العائد حذفا لازما فی نحو *ولا سیّما یوم* [219] فیمن رفع ، أی لا مثل الذی هو یوم ، ولم یسمع فی نظائره ذکر العائد ، ولکنه نادر ؛ فلا یحسن الحمل علیه.

والخامس ، والسادس : لدن وریث ، فإنهما یضافان جوازا إلی الجمله الفعلیه التی فعلها متصرف ، ویشترط کونه مثبتا ، بخلافه مع آیه.

فأما لدن فهی اسم لمبدأ الغایه ، زمانیه کانت أو مکانیه ، ومن شواهدها قوله :

664- لزمنا لدن سألتمونا وفاقکم ***فلا یک منکم للخلاف جنوح

وأما ریث فهی مصدر راث إذا أبطأ ، وعوملت معامله أسماء الزمان فی الإضافه إلی الجمله ، کما عوملت المصادر معامله أسماء الزمان فی التوقیت کقولک «جئتک صلاه العصر» قال :

665- خلیلیّ رفقا ریث أقضی لبانه***من العرصات المذکرات عهودا

وزعم ابن مالک فی کافیته وشرحها أن الفعل بعدهما علی إضمار أن ، والأول قوله فی التسهل وشرحه ، وقد یعذر فی ریث ؛ لأنها لیست

[شماره صفحه واقعی : 484]

ص: 982

زمانا ، بخلاف لدن ، وقد یجاب بأنها لما کانت لمبدأ الغایات مطلقا لم تخلص للوقت ، وفی الغره لابن الدهان أن سیبویه لا یری جواز إضافتها إلی الجمله ، ولهذا قال فی قوله :

666- *من لد شولا [فإلی إتلائها]*

إن تقدیره من لد أن کانت شولا ، ولم یقدر من لد کانت.

والسابع والثامن : قول وقائل کقوله :

667- قول یا للرّجال ینهض منّا***مسرعین الکهول والشّبّانا

وقوله :

668- وأجبت قائل کیف أنت بصالح ***حتّی مللت وملّنی عوّادی

والجمله الخامسه : الواقعه بعد الفاء أو إذا جوابا لشرط جازم ؛ لأنها لم تصدّر بمفرد یقبل الجزم لفظا کما فی قولک «إن تقم أقم» ومحلا کما فی قولک «إن جئتنی أکرمتک» مثال المقرونه بالفاء (مَنْ یُضْلِلِ اللهُ فَلا هادِیَ لَهُ وَیَذَرُهُمْ) ولهذا قریء بجزم یذر عطفا علی المحل ، ومثال المقرونه بإذا (وَإِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَهٌ بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ إِذا هُمْ یَقْنَطُونَ) والفاء المقدره کالموجوده کقوله :

*من یفعل الحسنات الله یشکرها* [81]

ومنه عند المبرد نحو «إن قمت أقوم» وقول زهیر :

669- وإن أتاه خلیل یوم مسغبه***یقول لا غائب مالی ولا حرم

وهذا أحد الوجهین عند سیبویه ، والوجه الآخر أنه علی التقدیم

[شماره صفحه واقعی : 485]

ص: 983

والتأخیر ؛ فیکون دلیل الجواب لا عینه ، وحینئذ فلا یجزم ما عطف علیه ، ویجوز أن یفسر ناصبا لما قبل الأداه ، نحو «زیدا إن أتانی أکرمه» ومنع المبرد تقدیر التقدیم ، محتجا بأنّ الشیء إذا حلّ فی موضعه لا ینوی به غیره ، وإلا لجاز «ضرب غلامه زیدا» وإذا خلا الجواب الذی لم یحزم لفظه من الفاء وإذا نحو «إن قام زید قام عمرو» فمحل الجزم محکوم به للفعل لا للجمله ، وکذا القول فی فعل الشرط ، قیل : ولهذا جاز نحو «إن قام ویقعدا أخواک» علی إعمال الأول ، ولو کان محل الجزم للجمله بأسرها لزم العطف علی الجمله قبل أن تکمل.

تنبیه - قرأ غیر أبی عمرو (لَوْ لا أَخَّرْتَنِی إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ فَأَصَّدَّقَ وَأَکُنْ) بالجزم ، فقیل : عطف علی ما قبله علی تقدیر إسقاط الفاء ؛ وجزم (أصدق) ویسمّی العطف علی المعنی ، ویقال له فی غیر القرآن العطف علی التوهم ، وقیل : عطف علی محل الفاء وما بعدها وهو (أصدق) ومحله الجزم ؛ لأنه جواب التحضیض ، ویجزم بإن مقدره وإنه کالعطف علی (مَنْ یُضْلِلِ اللهُ فَلا هادِیَ لَهُ وَیَذَرُهُمْ) بالجزم ، وعلی هذا فیضاف إلی الضابط المذکور أن یقال : أو جواب طلب ، ولا تقید هذه المسأله بالفاء ؛ لأنهم أنشدوا علی ذلک قوله :

670- فأبلونی بلیّتکم لعلی ***أصالحکم وأستدرج نویّا (1) [ص477]

وقال أبو علی : عطف «أستدرج» علی محل الفاء الداخله فی التقدیر

[شماره صفحه واقعی : 486]

ص: 984


1- أبلونی : أعطونی ، والبلیه : الناقه یربطونها علی قبر صاحبها حتی تموت ، ونوبا أی نوای ، قلب الألف یاء وأدغمها فی باء المتکلم علی لغه هذیل. ومعناه الجهه التی ینوبها

علی لعلی وما بعدها ، قلت : فکأن هذا [هنا] بمنزله :

*من یفعل الحسنات الله یشکرها* [81]

فی باب الشرط ، وبعد فالتحقیق أن العطف فی الباب من العطف علی المعنی ؛ لأن المنصوب بعد الفاء فی تأویل الاسم ، فکیف یکون هو والفاء فی محل الجزم؟ وسأوضح ذلک فی باب أقسام العطف.

الجمله السادسه : التابعه لمفرد ، وهی ثلاثه أنواع :

أحدها : المنعوت بها ؛ فهی فی موضع رفع فی نحو (مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ) ونصب فی نحو (وَاتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ) وجر فی نحو (رَبَّنا إِنَّکَ جامِعُ النَّاسِ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ) ومن مثل المنصوبه المحل (رَبَّنا أَنْزِلْ عَلَیْنا مائِدَهً مِنَ السَّماءِ تَکُونُ لَنا عِیداً) (خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَهً تُطَهِّرُهُمْ) الآیه ؛ فجمله (تَکُونُ لَنا عِیداً) صفه لمائده ، وجمله (تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِمْ) صفه لصدقه ، ویحتمل أن الأولی حال من ضمیر مائده المستتر فی (مِنَ السَّماءِ) علی تقدیره صفه لها لا متعلقا بأنزل ، أو من (مائِدَهً) علی هذا التقدیر ؛ لأنها قد وصفت ، وأن الثانیه حال من ضمیر (خُذْ) ونحو (فَهَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا یَرِثُنِی) أی ولیا وارثا ، وذلک فیمن رفع (یَرِثُ) وأما من جزمه فهو جواب للدعاء ، ومثل ذلک (فَأَرْسِلْهُ مَعِی رِدْءاً یُصَدِّقُنِی) قریء برفع یصدق وجزمه.

والثانی : المعطوفه بالحرف نحو «زید منطلق وأبوه ذاهب» إن قدرت الواو عاطفه علی الخبر ؛ فلو قدرت العطف علی الجمله فلا موضع لها ، أو قدرت الواو واو الحال فلا تبعیه والمحل نصب.

[شماره صفحه واقعی : 487]

ص: 985

وقال أبو البقاء فی قوله تعالی (أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ مُخْضَرَّهً) : الأصل فهی تصبح ، والضمیر للقصه ، و (تصبح) خبره ، أو (تصیح) بمعنی أصبحت ، وهو معطوف علی (أَنْزَلَ) فلا محل له إذا ، اه.

وفیه إشکالان : أحدهما أنه لا محوج فی الظاهر لتقدیر ضمیر القصه ، والثانی تقدیره الفعل المعطوف علی الفعل المخبر به لا محل له.

وجواب الأول أنه قد یکون قدّر الکلام مستأنفا ، والنحویون یقدرون فی مثل ذلک مبتدأ کما قالوا فی «وتشرب اللّبن» فیمن رفع : إن التقدیر : وأنت تشرب اللبن ، وذلک إما لقصدهم إیضاح الاستئناف ، أو لأنه لا یستأنف إلا علی هذا التقدیر ، وإلا لزم العطف الذی هو مقتضی الظاهر.

وجواب الثانی أن الفاء نزّلت الجملتین منزله الجمله الواحده ، ولهذا اکتفی فیهما بضمیر واحد ، وحینئذ فالخبر مجموعهما کما فی جملتی الشرط والجزاء الواقعتین خبرا ، والمحل لذلک المجموع ، وأما کل منهما فجزء الخبر ؛ فلا محل له ، فافهمه فإنه بدیع.

ویجب علی هذا أن یدعی أن الفاء فی ذلک وفی نظائره من نحو «زید یطیر الذّباب فیغضب» قد أخلصت لمعنی السببیه ، وأخرجت عن العطف ، کما أن الفاء کذلک فی جواب الشرط ، وفی نحو «أحسن إلیک فلان فأحسن إلیه» ویکون ذکر أبی البقاء للعطف تجوزا أو سهوا.

ومما یلحق بهذا البحث أنه إذا قیل : «قال زید عبد الله منطلق وعمرو مقیم» فلیست الجمله الأولی فی محل نصب والثانیه تابعه لها ، بل الجملتان معا فی موضع نصب ، ولا محل لواحده منهما ؛ لأن المقول

[شماره صفحه واقعی : 488]

ص: 986

مجموعهما ، وکل منهما جزء للمقول ، کما أن جزأی الجمله الواحده لا محل لواحد منهما باعتبار القول ، فتأمله.

الثالث : المبدله کقوله تعالی : (ما یُقالُ لَکَ إِلَّا ما قَدْ قِیلَ لِلرُّسُلِ مِنْ قَبْلِکَ إِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَهٍ وَذُو عِقابٍ أَلِیمٍ) فإنّ وما عملت فیه بدل من ما وصلتها ، وجاز إسناد یقال إلی الجمله کما جاز فی (وَإِذا قِیلَ إِنَّ وَعْدَ اللهِ حَقٌّ وَالسَّاعَهُ لا رَیْبَ فِیها) هذا کله إن کان المعنی ما یقول الله لک إلا ما قد قیل ، فأما إن کان المعنی ما یقول لک کفار قومک من الکلمات المؤذیه إلا مثل ما قد قال الکفار الماضون لأنبیائهم ، وهو الوجه الذی بدأ به الزمخشری ، فالجمله استئناف.

ومن ذلک (وَأَسَرُّوا النَّجْوی) ثم قال الله تعالی : (هَلْ هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ أَفَتَأْتُونَ السِّحْرَ) قال الزمخشری : هذا فی موضع نصب بدلا من النجوی ، ویحتمل التفسیر : وقال ابن جنی فی قوله :

إلی الله أشکو بالمدینه حاجه***وبالشّام أخری کیف ینتقیان؟ [339]

جمله الاستفهام بدل من حاجه وأخری ، أی إلی الله أشکو حاجتیّ (1) تعذّر التقائهما

الجمله السابعه : التابعه لجمله لها محل ، ویقع ذلک فی بابی النّسق والبدل خاصه.

فالأول نحو «زید قام أبوه وقعد أخوه» إذا لم تقدر الواو للحال ، ولا قدرت العطف علی الجمله الکبری.

[شماره صفحه واقعی : 489]

ص: 987


1- فی نسخه «أشکو حاجتین».

والثانی شرطه کون الثانیه أوفی من الأولی بتأدیه المعنی المراد ، نحو (وَاتَّقُوا الَّذِی أَمَدَّکُمْ بِما تَعْلَمُونَ أَمَدَّکُمْ بِأَنْعامٍ وَبَنِینَ وَجَنَّاتٍ وَعُیُونٍ) فإن دلاله الثانیه علی نعم الله مفصله ، بخلاف الأولی ، وقوله :

671- أقول له ارحل لا تقیمنّ عندنا***[وإلا فکن فی السّرّ والجهر مسلما] [ص 456]

فإن دلاله الثانیه علی ما أراده من إظهار الکراهیه لإقامته بالمطابقه ، بخلاف الأولی.

قیل : ومن ذلک قوله :

672- ذکرتک والخطّیّ یخطر بیننا***وقد نهلت منّا المثقّفه السّمر

فإنه أبدل «وقد نهلت» من قوله «والخطی یخطر بیننا» بدل اشتمال ، اه.

ولیس متعینا ؛ لجواز کونه من باب النسق ، علی أن تقدر الواو للعطف ، ویجوز أن تقدر واو الحال ، وتکون الجمله حالا ، إما من فاعل ذکرتک علی المذهب الصحیح فی جواز ترادف الأحوال ، وإما من فاعل یخطر فتکون الحالان متداخلتین ، والرابط علی هذا الواو ، وإعاده صاحب الحال بمعناه ، فإن المثقفه السّمر هی الرماح.

ومن غریب هذا الباب قولک «قلت لهم قوموا أولکم وآخرکم» زعم ابن مالک أن التقدیر : لیقم أولکم وآخرکم ، وأنه من باب بدل الجمله من الجمله لا المفرد من المفرد ، کما قال فی العطف فی نحو (اسْکُنْ أَنْتَ وَزَوْجُکَ الْجَنَّهَ) و (لا نُخْلِفُهُ نَحْنُ وَلا أَنْتَ مَکاناً سُویً) و (لا تُضَارَّ والِدَهٌ بِوَلَدِها وَلا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ).

[شماره صفحه واقعی : 490]

ص: 988

تنبیه - هذا الذی ذکرته - من انحصار الجمل التی لها محل فی سبع - جار علی ما قرّروا ، والحق أنها تسع ، والذی أهملوه : الجمله المستثناه ، والجمله المسند إلیها.

أما الأولی فنحو (لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ إِلَّا مَنْ تَوَلَّی وَکَفَرَ فَیُعَذِّبُهُ اللهُ) قال ابن خروف : من مبتدأ ، ویعذبه الله الخبر ، والجمله فی موضع نصب علی الاستثناء المنقطع ، وقال الفراء فی قراءه بعضهم (فشربوا منه إلا قلیل منهم) : إن (قلیل) مبتدأ حذف خبره أی لم یشربوا ، وقال جماعه فی (إِلَّا امْرَأَتَکَ) بالرفع : إنه مبتدأ والجمله بعده خبر ، ولیس من ذلک نحو «ما مررت بأحد إلّا زید خبر منه» لأن الجمله هنا حال من أحد باتفاق ، أو صفه له عند الأخفش ، وکل منهما قد مضی ذکره ، وکذلک الجمله فی (إِلَّا إِنَّهُمْ لَیَأْکُلُونَ الطَّعامَ) فإنها حال ، وفی نحو «ما علمت زیدا إلا یفعل الخیر» فإنها مفعول ، وکل ذلک قد ذکر.

وأما الثانیه فنحو (سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَأَنْذَرْتَهُمْ) الآیه إذا أعرب سواء خبرا ، وأنذرتهم مبتدأ ، ونحو «تسمع بالمعیدیّ خیر من أن تراه» إذا لم تقدر الأصل أن تسمع ، بل یقدر تسمع قائما مقام السماع کما أن الجمله بعد الظرف فی نحو (وَیَوْمَ نُسَیِّرُ الْجِبالَ) وفی نحو (أَأَنْذَرْتَهُمْ) فی تأویل المصدر ، وإن لم یکن معها (1) حرف سابک واختلف فی الفاعل ونائبه هل یکونان جمله أم لا ؛ فالمشهور المنع مطلقا ، وأجازه هشام وثعلب مطلقا نحو «یعجبنی قام زید» وفصّل الفراء وجماعه ونسبوه لسیبویه فقالوا : إن کان الفعل قلبیا ووجد معلّق عن العمل

[شماره صفحه واقعی : 491]

ص: 989


1- فی نسخه «معهما» بالتثنیه - ولها وجه.

نحو «ظهر لی أقام زید» صح ، وإلا فلا ، وحملوا علیه (ثُمَّ بَدا لَهُمْ مِنْ بَعْدِ ما رَأَوُا الْآیاتِ لَیَسْجُنُنَّهُ حَتَّی حِینٍ) ومنعوا «یعجبنی یقوم زید» وأجازهما هشام وثعلب ، واحتجا بقوله :

673- وما راعنی إلّا یسیر بشرطه***[وعهدی به قینا یسیر بکیر]

ومنع الأکثرون ذلک کله ، وأولوا ما ورد مما یوهمه ، فقالوا : فی بدا ضمیر البداء ، وتسمع ویسیر علی إضمار أن.

وأما قوله تعالی (وَإِذا قِیلَ لَهُمْ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ) وقوله علیه الصلاه والسّلام «لا حول ولا قوه إلّا بالله کنز من کنوز الجنه» وقول العرب «زعموا مطیه الکذب» فلیس من باب الإسناد إلی الجمله ؛ لما بینا فی غیر هذا الموضع.

حکم الجمل بعد المعارف و بعد النکرات

یقول المعربون علی سبیل التقریب : الجمل بعد النکرات صفات ، وبعد المعارف أحوال.

وشرح المسأله مستوفاه أن یقال : الجمل الخبریه التی لم یستلزمها ما قبلها : إن کانت مرتبطه بنکره محضه فهی صفه لها ، أو بمعرفه محضه فهی حال عنها ، أو بغیر المحضه منهما فهی محتمله لهما ، وکل ذلک بشرط وجود المقتضی وانتفاء المانع.

مثال النوع الأول - وهو الواقع صفه لا غیر لوقوعه بعد النکرات المحضه - قوله تعالی (حَتَّی تُنَزِّلَ عَلَیْنا کِتاباً نَقْرَؤُهُ) (لِمَ تَعِظُونَ قَوْماً اللهُ

[شماره صفحه واقعی : 492]

ص: 990

مُهْلِکُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ) (مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ) ومنه (حَتَّی إِذا أَتَیا أَهْلَ قَرْیَهٍ اسْتَطْعَما أَهْلَها) وإنما أعید ذکر الأهل لأنه لو قیل استطعماهم مع أن المراد وصف القریه لزم خلو الصفه من ضمیر الموصوف ، ولو قیل استطعماها کان مجازا ، ولهذا کان هذا الوجه أولی من أن تقدر الجمله جوابا لإذا ؛ لأن تکرار الظاهر یعری حینئذ عن هذا المعنی ، وأیضا فلأنّ الجواب فی قصه الغلام (قالَ أَقَتَلْتَ) لا قوله (فقتله) لأن الماضی المقرون بقد لا یکون جوابا ؛ فلیکن (قالَ) فی هذه الآیه أیضا جوابا.

ومثال النوع الثانی - وهو الواقع حالا لا غیر لوقوعه بعد المعارف المحضه - (وَلا تَمْنُنْ تَسْتَکْثِرُ) (لا تَقْرَبُوا الصَّلاهَ وَأَنْتُمْ سُکاری).

ومثال النوع النوع الثالث - وهو المحتمل لهما بعد النکره - (وَهذا ذِکْرٌ مُبارَکٌ أَنْزَلْناهُ) فلک أن تقدر الجمله صفه للنکره وهو الظاهر ، ولک أن تقدرها حالا منها لأنها قد تخصصت بالوصف وذلک یقربها من المعرفه ، حتی إن أبا الحسن أجاز وصفها بالمعرفه فقال فی قوله تعالی (فَآخَرانِ یَقُومانِ مَقامَهُما مِنَ الَّذِینَ اسْتَحَقَّ عَلَیْهِمُ الْأَوْلَیانِ) إن الأولیان صفه لآخران لوصفه بیقومان ، ولک أن تقدرها حالا من المعرفه وهو الضمیر فی (مُبارَکٌ) إلا أنه قد یضعف من حیث المعنی وجها الحال ؛ أما الأول فلأن الإشاره إلیه لم تقع فی حاله الإنزال کما وقعت الإشاره إلی البعل فی حاله الشیخوخه فی (وَهذا بَعْلِی شَیْخاً) وأما الثانی فلاقتضائه تقیید البرکه بحاله الإنزال ، وتقول «ما فیها أحد یقرأ» فیجوز الوجهان أیضا ؛ لزوال الإبهام عن النکره بعمومها (1).

[شماره صفحه واقعی : 493]

ص: 991


1- فی نسخه «لعمومها».

ومثال النوع الرابع - وهو المحتمل لهما بعد المعرفه - (کَمَثَلِ الْحِمارِ یَحْمِلُ أَسْفاراً) فإن المعرف الجنسی یقرب فی المعنی من النکره ؛ فیصح تقدیر (یَحْمِلُ) حالا أو وصفا ومثله (وَآیَهٌ لَهُمُ اللَّیْلُ نَسْلَخُ مِنْهُ النَّهارَ) وقوله :

*ولقد أمرّ علی اللئیم یسبّنی* [142]

وقد اشتمل الضابط المذکور علی قیود :

أحدها : کون الجمله خبریه ، واحترزت بذلک من نحو «هذا عبد بعتکه» ترید بالجمله الإنشاء ، و «هذا عبدی بعتکه» کذلک ؛ فإن الجملتین مستأنفتان ، لأن الإنشاء لا یکون نعتا ولا حالا ، ویجوز أن یکونا خبرین آخرین إلا عند من منع تعدد الخبر مطلقا ، وهو اختیار ابن عصفور ، وعند من منع تعدده مختلفا بالإفراد والجمله ، وهو أبو علی ، وعند من منع وقوع الإنشاء خبرا ، وهم طائفه من الکوفیین.

ومن الجمل ما یحتمل الإنشائیه والخبریه فیختلف الحکم باختلاف التقدیر ، وله أمثله :

منها : قوله تعالی (قالَ رَجُلانِ مِنَ الَّذِینَ یَخافُونَ أَنْعَمَ اللهُ عَلَیْهِمَا) فإن جمله (أَنْعَمَ اللهُ عَلَیْهِمَا) تحتمل الدّعاء فتکون معترضه ، والإخبار فتکون صفه ثانیه ، ویضعف من حیث المعنی أن تکون حالا ، ولا یضعف فی الصناعه لوصفها بالظرف.

ومنها : قوله تعالی (أَوْ جاؤُکُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ) فذهب الجمهور إلی أن (حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ) جمله خبریه ، ثم اختلفوا فقال

[شماره صفحه واقعی : 494]

ص: 992

جماعه منهم الأخفش : هی حال من فاعل جاء علی إضمار قد ، ویؤیده قراءه الحسن (حصره صدورهم) وقال آخرون : هی صفه ؛ لئلا یحتاج إلی إضمار قد ، ثم اختلفوا فقیل : الموصوف منصوب محذوف ، أی قوما حصرت صدورهم ، ورأوا أن إضمار الاسم أسهل من إضمار حرف المعنی ، وقیل : مخفوض مذکور وهم قوم المتقدم ذکرهم ؛ فلا إضمار البته ، وما بینهما اعتراض ، ویؤیده أنه قریء بإسقاط (أَوْ) وعلی ذلک فیکون (جاؤُکُمْ) صفه لقوم ، ویکون (حَصِرَتْ) صفه ثانیه ، وقیل : بدل اشتمال من (جاؤُکُمْ) لأن المجیء مشتمل علی الحصر ، وفیه بعد ، لأن الحصر من صفه الجائین ، وقال أبو العباس المبرد : الجمله إنشائیه معناها الدعاء ، مثل (غُلَّتْ أَیْدِیهِمْ) فهی مستأنفه ، ورد بأن الدعاء علیهم بضیق قلوبهم عن قتال قومهم لا یتجه.

ومن ذلک قوله تعالی : (وَاتَّقُوا فِتْنَهً لا تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّهً) فإنه یجوز أن تقدر لا ناهیه ونافیه ، وعلی الأول فهی مقوله القول محذوف هو الصفه ، أی فتنه مقولا فیها ذلک ، ویرجحه أن توکید الفعل بالنون بعد لا الناهیه قیاس نحو (وَلا تَحْسَبَنَّ اللهَ غافِلاً) وعلی الثانی فهی صفه لفتنه ، ویرجحه سلامته من تقدیر.

القید الثانی : صلاحیتها للاستغناء عنها ، وخرج بذلک جمله الصله ، وجمله الخبر ، والجمله المحکیه بالقول ، فإنها لا یستغنی عنها ، بمعنی أن معقولیه القول متوقفه علیها وأشباه ذلک.

القید الثالث : وجود المقتضی ، واحترزت بذلک عن نحو (فَعَلُوهُ) من قوله تعالی (وَکُلُّ شَیْءٍ فَعَلُوهُ فِی الزُّبُرِ) فإنه صفه لکل أو لشیء ، ولا یصح أن یکون حالا من کل مع جواز الوجهین فی نحو «أکوم کل رجل جاءک» لعدم ما یعمل فی الحال ، ولا یکون خبرا ، لأنهم لم یفعلوا کل

[شماره صفحه واقعی : 495]

ص: 993

شیء ، ونظیره قوله تعالی (لَوْ لا کِتابٌ مِنَ اللهِ سَبَقَ) یتعین کون (سَبَقَ) صفه ثانیه ، لا حالا من الکتاب ، لأن الابتداء لا یعمل فی الحال ، ولا من الضمیر المستتر فی الخبر المحذوف ، لأن أبا الحسن حکی أن الحال لا یذکر بعد لو لا کما لا یذکر الخبر ، ولا یکون خبرا ، لما أشرنا إلیه ، ولا ینقض الأول بقوله «لو لا رأسک مدهونا» ولا الثانی بقول الزبیر رضی الله عنه :

674- ولو لا بنوها حولها لخبطتها***[کخبطه عصفور ولم أتلعثم]

لندورهما ، وأما قول ابن الشجری فی (وَلَوْ لا فَضْلُ اللهِ عَلَیْکُمْ) : إن علیکم خبر ، فمردود ، بل هو متعلق بالمبتدأ ، والخبر محذوف.

القید الرابع : انتفاء المانع ، والمانع أربعه أنواع ، أحدها : ما یمنع حالیه کانت متعینه لو لا وجوده ، ویتعین حینئذ الاستئناف نحو «زارنی زید سأکافئه» أو «لن أنسی له ذلک» فإن الجمله بعد المعرفه المحضه حال ، ولکن السین ولن مانعان ، لأن الحالیه لا تصدّر بدلیل استقبال ، وأما قول بعضهم فی (وَقالَ إِنِّی ذاهِبٌ إِلی رَبِّی سَیَهْدِینِ) : إن (سَیَهْدِینِ) حال کما تقول «سأذهب مهدیا» فسهو. والثانی : ما یمنع وصفیه کانت متعینه لو لا وجود المانع ، ویمتنع فیه الاستئناف ، لأن المعنی علی تقیید المتقدم ، فتتعین الحالیه بعد أن کانت ممتنعه ، وذلک نحو (وَعَسی أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَعَسی أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَهُوَ شَرٌّ لَکُمْ) (أَوْ کَالَّذِی مَرَّ عَلی قَرْیَهٍ وَهِیَ خاوِیَهٌ) وقوله :

675- مضی زمن والنّاس یستشفعون بی ***[فهل لی إلی لیلی الغداه شفیع]

والمعارض فیهن الواو ، فإنها لا تعترض بین الموصوف وصفته ،

[شماره صفحه واقعی : 496]

ص: 994

خلافا للزمخشری ومن وافقه. والثالث : ما یمنعهما معا ، نحو (وَحِفْظاً مِنْ کُلِّ شَیْطانٍ مارِدٍ لا یَسَّمَّعُونَ) وقد مضی البحث فیها ، والرابع : ما یمنع أحدهما دون الآخر ولو لا المانع لکانا جائزین ، وذلک نحو «ما جاءنی أحد إلا قال خیرا» فإن جمله القول کانت قبل وجود إلا محتمله للوصفیه والحالیه ، ولما جاءت إلا امتنعت الوصفیه. ومثله : (وَما أَهْلَکْنا مِنْ قَرْیَهٍ إِلَّا لَها مُنْذِرُونَ) وأما (وَما أَهْلَکْنا مِنْ قَرْیَهٍ إِلَّا وَلَها کِتابٌ مَعْلُومٌ) فللوصفیه مانعان الواو وإلا ، ولم یر الزمخشری وأبو البقاء واحدا منهما مانعا ، وکلام النحویین بخلاف ذلک ، وقال الأخفش : لا تفصل إلا بین الموصوف وصفته ، فإن قلت «ما جاءنی رجل إلا راکب» فالتقدیر إلا رجل راکب ، یعنی أن راکبا صفه لبدل محذوف ، قال وفیه قبح ، لجعلک الصفه کالاسم ، یعنی فی إیلائک إیاها العامل ، وقال الفارسی : لا یجوز «ما مررت بأحد إلا قائم» فإن قلت «إلا قائما» جاز ، ومثل ذلک قوله :

676- وقائله تخشی علیّ : أظنّه ***سیودی به ترحاله وجعائله (1)

فإن جمله «تخشی علیّ» حال من الضمیر فی قائله ، ولا یجوز أن یکون صفه لها ؛ لأن اسم الفاعل لا یوصف قبل العمل ، والله أعلم.

[شماره صفحه واقعی : 497]

ص: 995


1- قرأ الدسوقی «أظنه» بوزن أعزه ، وجعله جمع ظن ، کما قرأ «سیردی به» ولیس بشیء

[شماره صفحه واقعی : 498]

ص: 996

الباب الثالث : فی ذکر أحکام ما یشبه الجمله و هو الظرف والجار و المجرور
ذکر حکمها فی التعلق

لا بدّ من تعلقهما بالفعل ، أو ما یشبهه ، أو ما أوّل بما یشبهه ، أو ما یشیر إلی معناه ؛ فإن لم یکن شیء من هذه الأربعه موجودا قدّر ، کما سیأتی.

وزعم الکوفیون وابنا طاهر وخروف أنه لا تقدیر فی نحو «زید عندک» وعمرو فی الدار» ثم اختلفوا ؛ فقال ابنا طاهر وخروف : الناصب المبتدأ ، وزعما أنه یرفع الخبر إذا کان عینه نحو «زید أخوک» وینصبه إذا کان غیره ، وأن ذلک مذهب سیبویه ، وقال الکوفیون : الناصب أمر معنوی ، وهو کونهما مخالفین للمبتدأ.

ولا معوّل علی هذین المذهبین.

مثال التعلق بالفعل وما یشبهه (1) قوله تعالی (أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ) وقول ابن درید :

677- واشتعل المبیضّ فی مسودّه ***مثل اشتعال النار فی جزل الغضا [ص 751]

[شماره صفحه واقعی : 499]

ص: 997


1- فی نسخه «بالفعل وشبهه».

وقد تقدر «فی» الأولی متعلقه بالمبیض ؛ فیکون تعلق الجارین بالاسم ، ولکن تعلق الثانی بالاشتعال یرجح تعلق الأول بفعله ؛ لأنه أتم لمعنی التشبیه ، وقد یجوز تعلق «فی» الثانیه بکون محذوف حالا من النار ، ویبعده أن الأصل عدم الحذف. ومثال التعلق بما أول بمشبه الفعل قوله تعالی (وَهُوَ الَّذِی فِی السَّماءِ إِلهٌ وَفِی الْأَرْضِ إِلهٌ) أی وهو الذی هو إله فی السماء ؛ ففی متعلقه بإله ، وهو اسم غیر صفه ، بدلیل أنه یوصف فتقول «إله واحد» ولا یوصف به لا یقال «شیء إله» وإنما صح التعلق به لتأوله بمعبود ، وإله خبر لهو محذوفا ، ولا یجوز تقدیر إله مبتدأ مخبرا عنه بالظرف أو فاعلا بالظرف ؛ لأن الصله حینئذ خالیه من العائد ، ولا یحسن تقدیر الظرف صله وإله بدلا من الضمیر المستتر فیه ، وتقدیر (وَفِی الْأَرْضِ إِلهٌ) معطوفا کذلک ، لتضمنه الإبدال من ضمیر العائد مرتین ، وفیه بعد ، حتی قیل بامتناعه ، ولأن الحمل علی الوجه البعید ینبغی أن یکون سببه التخلص به من محذور ، فأما أن یکون هو موقعا فیما یحتاج (1) إلی تأویلین فلا ، ولا یجوز علی هذا الوجه أن یکون (وَفِی الْأَرْضِ إِلهٌ) مبتدأ وخبرا ، لئلا یلزم فساد المعنی إن استؤنف ، وخلو الصله من عائد إن عطف.

ومن ذلک أیضا قوله :

678- وإنّ لسانی شهده یشتفی بها***وهوّ علی من صبّه الله علقم

أصله «علقم علیه» فعلی المحذوفه متعلقه بصبه ، والمذکوره متعلقه بعلقم ، لتأوله بصعب ، أو شاق ، أو شدید. ومن هنا کان الحذف شاذا ،

[شماره صفحه واقعی : 500]

ص: 998


1- فی نسخه «موقعا فیما یحوج - إلخ.

لاختلاف متعلقی جار الموصول وجار العائد.

ومثال التعلق بما فیه رائحته قوله :

679- *أنا أبو المنهال بعض الأحیان* [ص 514]

وقوله :

680- أنا ابن ماویّه إذ جدّ النّقر***[وجاءت الخیل أثافیّ زمر]

فتعلق بعض وإذ بالاسمین العلمین ، لا لتأولهما باسم یشبه الفعل ، بل لما فیهما من معنی قولک الشجاع أو الجواد. وتقول «فلان حاتم فی قومه» فتعلق الظرف بما فی حاتم من معنی (1) الجود ، ومن هنا ردّ علی الکسائی فی استدلاله علی إعمال اسم الفاعل المصغر بقول بعضهم «أظننی مرتحلا وسویّرا فرسخا» وعلی سیبویه فی استدلاله علی إعمال فعیل بقوله :

681- حتّی شآها کلیل موهنا عمل ***[باتت طرابا وبات اللّیل لم ینم]

وذلک أن «فرسخا» ظرف مکان و «موهنا» ظرف زمان ، والظرف یعمل فیه روائح الفعل ، بخلاف المفعول به ، ویوضح کون الموهن لیس مفعولا به أن کلیلا من کلّ ، وفعله لا یعدّی ، واعتذر عن سیبویه بأن کلیلا بمعنی مکل ، وکأن البرق یکلّ الوقت بدوامه فیه ، کما یقال «أتعبت یومک» أو بأنه إنما استشهد به علی أن فاعلا یعدل إلی فعیل للمبالغه ، ولم یستدل به علی الإعمال ، وهذا أقرب ، فإن فی الأول حمل الکلام علی المجاز مع إمکان حمله علی الحقیقه ، وقال ابن مالک فی قول الشاعر :

*ونعم من هو فی سرّ وإعلان* [535]

[شماره صفحه واقعی : 501]

ص: 999


1- العباره الدقیقه «فتعلق الظرف بحاتم لما فیه من معنی الجواد».

یجوز کون من موصوله فاعله بنعم ، وهو : مبتدأ خبره هو أخری مقدره ، وفی : متعلقه بالمقدره ، لأن فیها معنی الفعل ، أی الذی هو مشهور ، انتهی : والأولی أن یکون المعنی الذی هو ملازم لحاله واحده فی سر وإعلان ، وقدّر أبو علی من هذه تمییزا ، والفاعل مستتر ، وقد أجیز فی قوله تعالی : (وَهُوَ اللهُ فِی السَّماواتِ وَفِی الْأَرْضِ) تعلقه باسم الله تعالی وإن کان علما ، علی معنی وهو المعبود ، وهو المسمی بهذا الاسم ، وأجیز تعلقه بیعلم ، وبسرکم وجهرکم ، وبخبر محذوف قدره الزمخشری بعالم ، ورد الثانی بأن فیه تقدیم معمول المصدر وتنازع عاملین فی متقدم ، ولیس بشی ، لأن المصدر هنا لیس مقدرا بحرف مصدری وصلته ، ولأنه قد جاء نحو (بِالْمُؤْمِنِینَ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ) والظرف متعلق بأحد الوصفین قطعا ، فکذا هنا ، وردّ أبو حیان الثالث بأن «فی» لا تدل علی عالم ونحوه من الأکوان الخاصه ، وکذا ردّ علی تقدیرهم (فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ) مستقبلات لعدتهن ، ولیس بشیء ، لأن الدلیل ما جری فی الکلام من ذکر العلم ، فإن بعده (یَعْلَمُ سِرَّکُمْ وَجَهْرَکُمْ) ولیس الدلیل حرف الجر ، ویقال له : إذا کنت تجیز الحذف للدلیل المعنوی مع عدم ما یسد مسده فکیف تمنعه مع وجود ما یسد؟ وإنما اشترطوا الکون المطلق لوجوب الحذف ، لا لجوازه.

ومثال التعلق بالمحذوف (وَإِلی ثَمُودَ أَخاهُمْ صالِحاً) بتقدیر وأرسلنا ولم یتقدم ذکر الإرسال ، ولکن ذکر النبی والمرسل إلیهم یدل علی ذلک ، ومثله (فِی تِسْعِ آیاتٍ إِلی فِرْعَوْنَ) ففی وإلی متعلقان باذهب محذوفا (وَبِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً) أی وأحسنوا بالوالدین إحسانا مثل (وَقَدْ أَحْسَنَ بِی) أو وصیناهم بالوالدین إحسانا مثل (وَوَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حُسْناً) ومنه باء البسمله.

[شماره صفحه واقعی : 502]

ص: 1000

هل یتعلقان بالفعل الناقص؟

من زعم أنه لا یدلّ علی الحدث منع من ذلک ، وهم المبرد فالفارسی فابن جنی فالجرجانی فابن برهان ثم الشلوبین ، والصحیح أنها کلها داله علیه إلا لیس.

واستدل لمثبتی ذلک التعلق بقوله تعالی : (أَکانَ لِلنَّاسِ عَجَباً أَنْ أَوْحَیْنا) فإن اللام لا تتعلق بعجبا ؛ لأنه مصدر مؤخر ، ولا بأوحینا لفساد المعنی ، ولأنه صله لأن ، وقد مضی عن قریب أن المصدر الذی لیس فی تقدیر حرف موصول ولا صلته لا یمتنع التقدیم علیه ، ویجوز أیضا أن تکون متعلقه بمحذوف هو حال من عجبا علی حد قوله :

لمیّه موحشا طلل ***[یلوح کأنّه خلل] [125]

هل یتعلقان بالفعل الجامد؟

زعم الفارسی فی قوله :

ونعم مزکأ من ضاقت مذاهبه ***ونعم من هو فی سرّ وإعلان [535]

أن من نکره تامه تمییز لفاعل نعم مستترا ، کما قال هو وطائفه فی «ما» من نحو (فَنِعِمَّا هِیَ) إن الظرف متعلق بنعم ، وزعم ابن مالک أنها موصوله فاعل ، وأن هو مبتدأ خبره هو أخری مقدره علی حد *شعری

[شماره صفحه واقعی : 503]

ص: 1001

شعری* [536] وإن الظرف متعلق بهو المحذوفه لتضمنها معنی الفعل ، أی ونعم الذی هو باق علی وده فی سره وإعلانه ، وإن المخصوص محذوف ، أی بشر بن مروان ، وعندی أن یقدر المخصوص هو ؛ لتقدم ذکر بشر فی البیت قبله ، وهو :

682- وکیف أرهب أمرا أو أراع به ***وقد زکأت إلی بشر بن مروان؟

فیبقی التقدیر حینئذ هو هو هو.

هل یتعلقان بأحرف المعانی؟

المشهور منع ذلک مطلقا ، وقیل بجوازه مطلقا ، وفصّل بعضهم فقال : إن کان نائبا عن فعل حذف جاز ذلک علی طریق (1) النّیابه لا الأصاله ، وإلا فلا ، وهو قول أبی علی وأبی الفتح ، زعما فی نحو «یا لزید» أن اللام متعلقه بیا ، بل قالا فی «یا عبد الله» إن النصب ییا ، وهو نظیر قولهما فی قوله :

*أبا خراشه أمّا أنت ذا نفر* [44]

إن «ما» الزائده هی الرافعه الناصبه ، لا کان المحذوفه. وأما الذین قالوا بالجواز مطلقا فقال بعضهم فی قول کعب بن زهیر رضی الله تعالی عنه :

[شماره صفحه واقعی : 504]

ص: 1002


1- فی نسخه «علی» سبیل النیابه.

683- وما سعاد غداه البین إذ رحلوا***إلّا أغنّ غضیض الطّرف مکحول

غداه البین : ظرف للنفی ، أی انتفی کونها فی هذا الوقت إلا کأغنّ.

وقال ابن الحاجب فی (وَلَنْ یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ) إذ بدل من الیوم ، والیوم إما ظرف للنفع المنفی ، وإما لما فی لن من معنی النفی ، أی انتفی فی هذا الیوم النفع ، فالمنفی نفع مطلق ، وعلی الأول نفع مقید بالیوم. وقال أیضا : إذا قلت «ما ضربته للتأدیب» فإن قصدت نفی ضرب معلل بالتأدیب فاللام متعلقه بالفعل ، والمنفی ضرب مخصوص ، وللتأدیب : تعلیل للضرب المنفی ، وإن قصدت نفی الضرب کل حال فاللام متعلقه بالنفی والتعلیل له ، أی أن انتفاء الضرب کان لأجل التأدیب ؛ لأنه قد یؤدّب بعض الناس بترک الضرب ، ومثله فی التعلق بحرف النفی «ما أکرمت المسیء لتأدیبه ، وما أهنت المحسن لمکافأته» ، إذ لو علق هذا بالفعل فسد المعنی المراد ، ومن ذلک قوله تعالی (ما أَنْتَ بِنِعْمَهِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ) الباء متعلقه بالنفی ، إذ لو علقت بمجنون لأفاد نفی جنون خاص ، وهو الجنون الذی یکون من نعمه الله تعالی ، ولیس فی الوجود جنون هو نعمه ، ولا المراد نفی جنون خاص ، اه ملخصا.

وهو کلام بدیع ، إلا أن جمهور النحویین لا یوافقون علی صحه التعلق بالحرف ، فینبغی علی قولهم أن یقدر أن التعلق بفعل دل علیه النافی ، أی انتفی ذلک بنعمه ربک.

وقد ذکرت فی شرحی لقصیده کعب رضی الله تعالی عنه أن المختار تعلق الظرف بمعنی التشبیه الذی تضمنه البیت ، وذلک علی أن الأصل : وما کسعاد إلا ظبی أغنّ ، علی التشبیه المعکوس للمبالغه ، لئلا یکون الظرف

[شماره صفحه واقعی : 505]

ص: 1003

متقدما فی التقدیر علی اللفظ الحامل لمعنی التشبیه ، وهذا الوجه هو اختیار ابن عمرون ، وإذا جاز لحرف التشبیه أن یعمل فی الحال فی نحو قوله :

کأنّ قلوب الطّیر رطبا ویابسا***لدی وکرها العنّاب والحشف البالی [365]

مع أن الحال شبیهه بالمفعول به ، فعمله فی الظرف أجدر.

فإن قلت : لا یلزم من صحه إعمال المذکور [صحه] إعمال المقدر ، لأنه أضعف.

قلت : قد قالوا «زید زهیر شعرا وخاتم جودا» وقیل فی المنصوب فیهما : إنه حال أو تمییز ، وهو الظاهر ، وأیا کان فالحجه قائمه [به] ، وقد جاء أبلغ من ذلک ، وهو إعماله فی الحالین ، وذلک فی قوله :

684- تعیّرنا أنّنا عاله***ونحن صعالیک أنتم ملوکا

إذ المعنی تعیرنا أننا فقراء ، ونحن فی حال صعلکتنا مثلکم فی حال ملککم.

فإن قلت : قد أوجبت فی بیت کعب بن زهیر رضی الله عنه أن یکون من عکس التشبیه لئلا یتقدم الحال علی عاملها المعنوی ، فما الذی سوّغ تقدم صعالیک هنا علیه؟

قلت : سوّغه الذی سوغ تقدم بسرا فی «هذا بسرا أطیب منه رطبا» وإن کان معمول اسم التفضیل لا یتقدم علیه فی نحو «لهوأ کفؤهم ناصرا» وهو خشیه اختلاط المعنی ، إلا أن هذا مطّرد ثمّ لقوه التفضیل. ونادر هنا لضعف حرف التشبیه.

[شماره صفحه واقعی : 506]

ص: 1004

وهذا الذی ذکرته فی البیت أجود ما قیل فیه ، وفیه قولان آخران ، أحدهما : ذکره السخاوی فی کتابه سفر السعاده ، وهو أن عاله من «عالنی الشیء» إذا أثقلنی ، و «ملوکا» مفعول : أی أننا نثقل الملوک بطرح کلّنا علیهم ، ونحن أنتم أی مثلکم فی هذا الأمر ، فالإخبار هنا مثله فی (وَأَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ) والثانی قاله الحریری وقد سئل عن البیت ، وهو أن التقدیر : إناعاله صعالیک نحن وأنتم ، وقد خطیء فی ذلک ، وقیل : إنه کلام لا معنی له ، ولیس کذلک ، بل هو متجه علی بعد فیه ، وهو أن یکون صعالیک مفعول عاله ؛ أی إنا نعول صعالیک ، ویکون نحن توکیدا لضمیر عاله ، وأنتم توکید لضمیر مستتر فی صعالیک ، وحصل فی البیت تقدیم وتأخیر للضروره ، ولم یتعرض لقوله «ملوکا» وکأنه عنده حال من ضمیر عاله ، والأولی علی قوله أن یکون صعالیک حالا من محذوف ، أی نعولکم صعالیک ویکون الحالان بمنزلتهما فی «لقیته مصعدا منحدرا» فإنهم نصوا علی أنه یکون الأول للثانی والثانی للأول ؛ لأن فصلا أسهل من فصلین ، ویکون أنتم توکیدا للمحذوف ؛ لا لضمیر صعالیک لأنه ضمیر غیبه ، وإنما جوزناه أولا لأن الصعالیک هم المخاطبون ، فیحتمل کونه راعی المعنی.

ذکر ما لا یتعلق من حروف الجر

یستثنی من قولنا «لا بد لحرف الجر من متعلق» سته أمور :

أحدها : الحرف الزائد کالباء ومن فی (کَفی بِاللهِ شَهِیداً) (هَلْ مِنْ خالِقٍ غَیْرُ اللهِ) وذلک لأن معنی التعلق الارتباط المعنوی ، والأصل أن أفعالا قصرت عن الوصول إلی الأسماء فأعینت علی ذلک بحروف الجر ، والزائد

[شماره صفحه واقعی : 507]

ص: 1005

إنما دخل فی الکلام تقویه له وتوکیدا ، ولم یدخل للربط.

وقول الحوفی إن الباء فی (أَلَیْسَ اللهُ بِأَحْکَمِ الْحاکِمِینَ) متعلقه وهم ، نعم یصح فی اللام المقویه أن یقال إنها متعلقه بالعامل المقوّی نحو (مُصَدِّقاً لِما مَعَهُمْ) و (فَعَّالٌ لِما یُرِیدُ) و (إِنْ کُنْتُمْ لِلرُّءْیا تَعْبُرُونَ) لأن التحقیق أنها لیست زائده محضه ، بل لما تخیل فی العامل من الضعف الذی نزله منزله القاصر ، ولا معدیه محضه لاطراد صحه إسقاطها ؛ فلها منزله بین المنزلتین.

الثانی : لعلّ فی لغه عقیل ؛ لأنها بمنزله الحرف الزائد ، ألا تری أن مجرورها فی موضع رفع علی الابتداء ، بدلیل ارتفاع ما بعده علی الخیریه ، قال :

*لعلّ أبی المغوار منک قریب* [470]

ولأنها لم تدخل لتوصیل عامل ، بل لإفاده معنی التوقّع ، کما دخلت «لیت» لإفاده معنی التمنی ، ثم إنهم جروا بها منبهه علی أن الأصل فی الحروف المختصه بالاسم أن تعمل الإعراب المختص به کحروف الجر.

الثالث : «لولا» فیمن قال «لولای ، ولولاک ، ولولاه» علی قول سیبویه : إن لو لا جاره للضمیر ؛ فإنها أیضا بمنزله لعل فی أن ما بعدها مرفوع المحلّ بالابتداء ؛ فإن لو لا الامتناعیه تستدعی جملتین کسائر أدوات التعلیق. وزعم أبو الحسن أن لو لا غیر جاره ، وأن الضمیر بعدها مرفوع ، ولکنهم استعاروا ضمیر الجر مکان ضمیر الرفع ، کما عکسوا فی قولهم «ما أنا کأنت» وهذا کقوله فی «عسای» ویردّهما أن نیابه ضمیر عن ضمیر یخالفه فی الإعراب

[شماره صفحه واقعی : 508]

ص: 1006

إنما تثبت [فی الکلام] فی المنفصل ، وإنما جاءت النیابه فی المتصل بثلاثه شروط : کون المنوب عنه منفصلا ، وتوافقهما فی الإعراب ، وکون ذلک فی الضروره ، کقوله :

685- [وما نبالی إذا ما کنت جارتنا] ***أن لا یجاورنا إلّاک دیّار

وعلیه خرّج أبو الفتح قوله :

686- نحن بفرس الودیّ أعلمنا***منّا برکض الجیاد فی السّدف

فادعی أن «نا» مرفوع مؤکّد للضمیر فی أعلم ، وهو نائب عن نحن ؛ لیتخلّص بذلک من الجمع بین إضافه أفعل وکونه بمن ، وهذا البیت أشکل علی أبی علی حتی جعله من تخلیط الأعراب.

والرابع : «رُبّ» فی نحو «ربّ رجل صالح لقیته ، أو لقیت» ؛ لأن مجرورها مفعول فی الثانی ، ومبتدأ فی الأول ، أو مفعول علی حد «زیدا ضربته» ویقدر الناصب بعد المجرور لا قبل الجار ؛ لأن ربّ لها الصّدر من بین حروف الجر ، وإنما دخلت فی المثالین لإفاده التکثیر أو التقلیل ، لا لتعدیه عامل. هذا قول الرمانی وابن طاهر. وقال الجمهور : هی فیهما حرف جر معد ، فإن قالوا إنها عدّت العامل المذکور فخطأ ؛ لأنه یتعدی بنفسه ، ولاستیفائه معموله فی المثال الأول ، وإن قالوا عدّت محذوفا تقدیره حصل أو نحوه کما صرح به جماعه ففیه تقدیر لما معنی الکلام مستغن عنه ولم یلفظ به فی وقت.

الخامس : کاف التشبیه ، قاله الأخفش وابن عصفور ، مستدلین بأنه إذا قیل «زید کعمرو» فإن کان المتعلق استقر فالکاف لا تدل علیه ، بخلاف

[شماره صفحه واقعی : 509]

ص: 1007

نحو فی من «زید فی الدار» وإن کان فعلا مناسبا للکاف - وهو أشبه - فهو متعد بنفسه لا بالحرف.

والحق أن جمیع الحروف الجاره الواقعه فی موضع الخبر ونحوه تدل علی الاستقرار.

السادس : حرف الاستثناء ، وهو خلا وعدا وحاشا ، إذا خفضن ؛ فإنهن لتنحیه الفعل عما دخلن علیه ، کما أن إلّا کذلک ، وذلک عکس معنی التعدیه الذی هو إیصال معنی الفعل إلی الاسم ، ولو صح أن یقال إنها متعلقه لصح ذلک فی إلا ، وإنما خفض بهن المستثنی ولم ینصب کالمستثنی بإلا لئلا یزول الفرق بینهن أفعالا وأحرفا.

حکمهما بعد المعارف و النکرات

حکمهما بعدهما حکم الجمل ؛ فهما صفتان فی نحو «رأیت طائرا فوق غصن ، أو علی غصن» ؛ لأنهما بعد نکره محضه ، وحالان فی نحو «رأیت الهلال بین السّحاب ، أو فی الأفق» لأنهما بعد معرفه محضه ، ومحتملان لهما فی نحو «یعجبنی الزّهر فی أکمامه ، والثمر علی أغصانه» ؛ لأن المعرّف الجنسیّ کالنکره ، وفی نحو «هذا ثمر یانع علی أغصانه» لأن النکره الموصوفه کالمعرفه.

حکم المرفوع بعدهما

إذا وقع بعدهما مرفوع ؛ فإن تقدّمهما نفی أو استفهام أو موصوف أو موصول أو صاحب خبر أو حال نحو «ما فی الدار أحد» و «أفی الدار زید»

[شماره صفحه واقعی : 510]

ص: 1008

و «مررت برجل معه صقر» و «جاء الذی فی الدار أبوه» و «زید عندک أخوه» و «مررت بزید علیه جبه» ففی المرفوع ثلاثه مذاهب :

أحدها : أن الأرجح کونه مبتدأ مخبرا عنه بالظرف أو المجرور ، ویجوز کونه فاعلا.

والثانی : أنّ الأرجح کونه فاعلا ، واختاره ابن مالک ، وتوجیهه أن الأصل عدم التقدیم والتأخیر.

والثالث : أنه یجب کونه فاعلا ، نقله ابن هشام عن الأکثرین.

وحیث أعرب فاعلا فهل عامله الفعل المحذوف أو الظرف أو المجرور لنیابتهما عن استقر وقربهما من الفعل لاعتمادها! فیه خلاف ، والمذهب المختار الثانی ، لدلیلین : أحدهما امتناع تقدیم الحال فی نحو «زید فی الدار جالسا» ولو کان العامل الفعل لم یمتنع ، ولقوله :

687- [فإن یک جثمانی بأرض سواکم] ***فإنّ فؤادی عندک الدّهر أجمع

فأکّد الضمیر المستتر فی الظرف ، والضمیر لا یستتر إلا فی عامله ، ولا یصح أن یکون توکیدا لضمیر محذوف مع الاستقرار ، لأن التوکید والحذف متنافیان ، ولا لاسم إنّ علی محله من الرفع بالابتداء ؛ لأن الطالب للمحل قد زال.

واختار ابن مالک المذهب الأول ، مع اعترافه بأن الضمیر مستتر فی الظرف وهذا تناقض ، فإن الضمیر لا یستکنّ إلا فی عامله.

وإن لم یعتمد الظرف أو المجرور نحو «فی الدار - أو عندک - زید» فالجمهور یوجبون الابتداء ، والأخفش والکوفیون یجیزون الوجهین ، لأن

[شماره صفحه واقعی : 511]

ص: 1009

الاعتماد عندهم لیس بشرط ، ولذا یجیزون فی نحو «قائم زید» أن یکون قائم مبتدأ وزید فاعلا وغیرهم یوجب کونهما علی التقدیم والتأخیر.

تنبیهات - الأول : یحتمل قول المتنبی یذکر دار المحبوب :

688- ظلت بها تنطوی علی کبد***نضیجه فوق خلبها یدها

أن تکون الید فیه فاعله بنضیجه ، أو بالظرف ، أو بالابتداء ، والأول أبلغ ، لأنه أشد للحراره ، والخلب : زیاده الکبد ، أو حجاب القلب ، أو ما بین الکبد والقلب ، وأضاف الید إلی الکبد للملابسه بینهما ؛ فإنهما فی الشخص.

ولا خلاف فی تعین الابتداء فی نحو «فی داره زید» لئلا یعود الضمیر علی متأخر لفظا ورتبه.

فإن قلت «فی داره قیام زید» لم یجزها الکوفیون ألبته ، أما علی الفاعلیه فلما قدمنا ، وأما علی الابتدائیه فلأن الضمیر لم یعد علی المبتدأ ، بل علی ما ضیف إلیه المبتدأ ، والمستحق للتقدیم إنما هو المبتدأ ، وأجازه البصریون علی أن یکون المرفوع مبتدأ لا فاعلا ، کقولهم «فی أکفانه درج المیت» وقوله :

689- *بمسعاته هلک الفتی أو نجاته*

وإذا کان الاسم فی نیه التقدیم کان ما هو من تمامه کذلک.

والأرجح تعین الابتدائیه فی نحو «هل أفضل منک زید» لأن اسم التفضیل لا یرفع الفاعل الظاهر عند الأکثر علی هذا الحد ، وتجوز الفاعلیه فی لغه قلیله.

[شماره صفحه واقعی : 512]

ص: 1010

ومن المشکل قوله :

فخیر نحن عند النّاس منکم ***[إذا المثوّب قال یالا] [366]

لأن قوله «نحن» إن قدر فاعلا لزم إعمال الوصف غیر معتمد ، ولم یثبت ، وعمل أفعل فی الظاهر فی غیر مسأله الکحل وهو ضعیف ، وإن قدر مبتدأ لزم الفصل به وهو أجنبی بین أفعل ومن ، وخرّجه أبو علی - وتبعه ابن خروف - علی أن الوصف خبر لنحن محذوفه ، وقدر نحن المذکوره توکیدا للضمیر فی أفعل.

ما یجب فیه تعلقهما بمحذوف

وهو ثمانیه :

أحدها : أن یقعا صفه نحو (أَوْ کَصَیِّبٍ مِنَ السَّماءِ).

الثانی : أن یقعا حالا نحو (فَخَرَجَ عَلی قَوْمِهِ فِی زِینَتِهِ) وأما قوله سبحانه وتعالی : (فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ) فزعم ابن عطیه أن (مُسْتَقِرًّا) هو المتعلّق الذی یقدر فی أمثاله قد ظهر ، والصواب ما قاله أبو البقاء وغیره من أن هذا الاستقرار معناه عدم التحرک ، لا مطلق الوجود والحصول ، فهو کون خاص.

الثالث : أن یقعا صله نحو (وَلَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَمَنْ عِنْدَهُ لا یَسْتَکْبِرُونَ).

الرابع : أن یقعا خبرا ، نحو «زید عندک ، أو فی الدار» وربما ظهر فی الضروره کقوله :

[شماره صفحه واقعی : 513]

ص: 1011

690- لک العزّ إن مولاک عزّ ، وإن یهن ***فأنت لدی بحبوبه الهون کان

وفی شرح ابن یعیش : متعلق الظرف الواقع خبرا ، صرح ابن جنی بجواز إظهاره ، وعندی أنه إذا حذف ونقل ضمیره إلی الظرف لم یجز إظهاره ؛ لأنه قد صار أصلا مرفوضا ، فأما إن ذکرته أولا فقلت «زید استقر عندک» فلا یمنع مانع منه ، اه. وهو غریب.

الخامس : أن یرفعا الاسم الظاهر نحو (أَفِی اللهِ شَکٌّ) ونحو (أَوْ کَصَیِّبٍ مِنَ السَّماءِ فِیهِ ظُلُماتٌ) ونحو «أعندک زید».

والسادس : أن یستعمل المتعلق محذوفا فی مثل أو شبهه ، کقولهم لمن ذکر أمرا قد تقادم عهده «حینئذ الآن» أصله : کان ذلک حینئذ واسمع الآن ، وقولهم للمعرس «بالرّفاء والبنین» بإضمار أعرست.

والسابع : أن یکون المتعلق محذوفا علی شریطه التفسیر نحو «أیوم الجمعه صمت فیه» ونحو «بزید مررت به» عند من أجازه مستدلا بقراءه بعضهم (وللظالمین أعد لهم) والأکثرون یوجبون فی [مثل] ذلک إسقاط الجار ، وأن یرفع الاسم بالابتداء أو ینصب بإضمار جاوزت أو نحوه ، وبالوجهین قریء فی الآیه ، والنصب قراءه الجماعه ، ویرجحها العطف علی الجمله الفعلیه ، وهل الأولی أن یقدر المحذوف مضارعا ، أی ویعذب ، لمناسبه یدخل ، أو ماضیا ، أی وعذب ، لمناسبه المفسر؟ فیه نظر. والرفع بالابتداء ، وأما القراءه بالجر فمن توکید الحرف بإعادته داخلا علی ضمیر ما دخل علیه المؤکّد ، مثل «إنّ زیدا إنّه فاضل» ولا یکون الجار والمجرور توکیدا للجار والمجرور ؛ لأن الضمیر لا یؤکد الظاهر ؛ لأن الظاهر أقوی ، ولا یکون المجرور بدلا من المجرور بإعاده الجار ؛ لأن العرب لم تبدل

[شماره صفحه واقعی : 514]

ص: 1012

مضمرا من مظهر ، لا یقولون «قام زید هو» وإنما جور ذلک بعض النحویین بالقیاس.

والثامن : القسم بغیر الباء نحو (وَاللَّیْلِ إِذا یَغْشی) (وَتَاللهِ لَأَکِیدَنَّ أَصْنامَکُمْ) وقولهم «لله لا یؤخر الأجل» ولو صرح بالفعل فی نحو ذلک لوجبت الباء.

هل المتعلق الواجب الحذف فعل أو وصف؟

لا خلاف فی تعیین الفعل فی باب (1) القسم والصّله ؛ لأن القسم والصله لا یکونان إلا جملتین.

قال ابن یعیش : وإنما لم یجز فی الصله أن یقال إن نحو «جاء الذی فی الدار» بتقدیر مستقر علی أنه خبر لمحذوف علی حد قراءه بعضهم (تَماماً عَلَی الَّذِی أَحْسَنَ) بالرفع ؛ لقله ذاک واطراد هذا ، اه.

وکذلک یجب فی الصفه فی نحو «رجل فی الدار فله درهم» لأن الفاء تجوز فی نحو «رجل یأتینی فله درهم» وتمتنع فی نحو «رجل صالح فله درهم» فأما قوله :

691- کلّ أمر مباعد أو مدان ***فمنوط بحکمه التعالی

فنادر.

واختلف فی الخبر والصفه والحال ؛ فمن قدّر الفعل - وهم الأکثرون -

[شماره صفحه واقعی : 515]

ص: 1013


1- فی نسخه «فی بابی - إلخ»

فلأنه الأصل فی العمل ، ومن قدّر الوصف فلأن الأصل فی الخبر والحال والنعت الإفراد ، ولأن الفعل فی ذلک لا بد من تقدیره بالوصف ، قالوا : ولأن تقلیل المقدر أولی ، ولیس بشیء ؛ لأن الحق أنا لم نحذف الضمیر ، بل نقلناه إلی الظرف ؛ فالمحذوف فعل أو وصف ، وکلاهما مفرد.

وأما فی الاشتغال فیقدر بحسب المفسر ؛ فیقدر الفعل فی نحو «أیوم الجمعه تعتکف فیه» والوصف فی نحو «أیوم الجمعه أنت معتکف فیه».

والحق عندی أنه لا یترجح تقدیره اسما ولا فعلا ، بل بحسب المعنی کما سأبینه.

کیفیه تقدیره باعتبار المعنی

أما فی القسم فتقدیره أقسم ، وأما فی الاشتغال فتقدیره کالمنطوق به نحو «یوم الجمعه صمت فیه».

وأعلم أنهم ذکروا فی باب الاشتغال أنه یجب أن لا یقدر مثل المذکور إذا حصل مانع صناعی کما فی «زیدا مررت به» أو معنوی کما فی «زیدا ضربت أخاه» إذ تقدیر المذکور یقتضی فی الأول تعدی القاصر بنفسه ، وفی الثانی خلاف الواقع ؛ إذ الضرب لم یقع بزید ؛ فوجب أن یقدر جاوزت فی الأول ، وأهنت فی الثانی ، ولیس المانعان مع کل متعد بالحرف ، ولا مع کل سببی ، ألا تری أنه لا مانع فی نحو «زیدا شکرت له» لأن شکر یتعدی بالجار وبنفسه ، وکذلک الظرف نحو «یوم الجمعه صمت فیه» لأن العامل لا یتعدّی إلی ضمیر الظرف بنفسه ، مع أنه یتعدی إلی ظاهره بنفسه ، وکذلک لا مانع فی نحو «زیدا أهنت أخاه» لأن إهانه أخیه إهانه له ، بخلاف الضرب.

[شماره صفحه واقعی : 516]

ص: 1014

وأما فی المثل فیقدّر بحسب (1) المعنی ، وأما فی البواقی نحو «زید فی الدّار» فیقدر کونا مطلقا وهو کائن أو مستقر أو مضارعهما إن أرید الحال أو الاستقبال نحو «الصوم الیوم» أو «فی الیوم» و «الجزاء غدا» أو «فی الغد» ویقدر کان أو استقر أو وصفهما إن أرید المضی ، هذا هو الصواب ، وقد أغفلوه مع قولهم فی نحو «ضربی زیدا قائما» : إن التقدیر إذ کان إن أرید المضی أو إذا کان إن أرید المستقبل ، ولا فرق ، وإذا جهلت المعنی فقدر الوصف فإنه صالح فی الأزمنه کلها ، وإن کانت حقیقته الحال ، وقال الزمخشری فی قوله تعالی (أَفَأَنْتَ تُنْقِذُ مَنْ فِی النَّارِ) إنهم جعلوا فی النار الآن لتحقق الموعود به ، ولا یلزم ما ذکره ؛ لأنه لا یمتنع تقدیر المستقبل ، ولکن ما ذکره أبلغ وأحسن.

ولا یجوز تقدیر الکون الخاص کقائم وجالس إلا لدلیل ، ویکون الحذف حینئذ جائزا لا واجبا ، ولا ینتقل ضمیر من المحذوف إلی الظرف والمجرور ، وتوهم ما جماعه امتناع حذف الکون الخاص ، یبطله أنا متفقون علی جواز حذف الخبر عند وجود الدلیل ، وعدم وجود معمول ، فکیف یکون وجود المعمول مانعا من الحذف مع أنه إما أن یکون هو الدلیل أو مقویا للدلیل؟ واشتراط النحویین الکون المطلق إنما هو لوجوب الحذف ، لا لجواره.

ومما یتخرج علی ذلک قولهم «من لی بکذا» أی من یتکفّل لی به؟ وقوله تعالی : (فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ) أی مستقبلات لعدتهن ، کذا فسره جماعه من السلف ، وعلیه عوّل الزمخشری ، وردّه أبو حیان توهما منه أن الخاص لا یحذف ، وقال : الصواب أن اللام للتوقیت ، وأن الأصل لاستقبال

[شماره صفحه واقعی : 517]

ص: 1015


1- انظر الأمر السادس فی ص 446 فقد ذکر المثل وشبهه ومثالا لکل منهما

عدتهن ، فحذف المضاف ، اه. وقد بینا فساد تلک الشبهه ، ومما یتخرّج علی التعلق بالکون الخاص قوله تعالی : (الْحُرُّ بِالْحُرِّ ، وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ ، وَالْأُنْثی بِالْأُنْثی) التقدیر مقتول أو یقتل ، لا کائن ، اللهم إلا أن تقدر مع ذلک مضافین ؛ أی قتل الحر کائن بقتل الحر ، وفیه تکلف تقدیر ثلاثه الکون والمضافان ، بل تقدیر خمسه ؛ لأن کلا من المصدرین لا بد له من فاعل ، ومما یبعد ذلک أیضا أنک لا تعلم معنی المضاف الذی تقدره مع المبتدأ إلا بعد تمام الکلام ، وإنما حسن الحذف أن یعلم عند موضع تقدیره نحو (وَسْئَلِ الْقَرْیَهَ) ونظیر هذه الآیه قوله تعالی (أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ) الآیه ، أی أن النفس مقتوله بالنفس ، والعین مفقوءه بالعین ، والأنف مجدوع بالأنف ، والأذن مصلومه بالاذن ، والسن مقلوعه بالسن ، هذا هو الأحسن ، وکذلک الأرجح فی قوله تعالی (الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ بِحُسْبانٍ) أن یقدر یجریان ، فإن قدرت الکون قدرت مضافا ، أی جریان الشمس والقمر کائن بحسبان ، وقال ابن مالک فی قوله تعالی (قُلْ لا یَعْلَمُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَالْأَرْضِ الْغَیْبَ إِلَّا اللهُ) : إن الظرف لیس متعلقا بالاستقرار ؛ لاستلزامه إما الجمع بین الحقیقه والمجاز ؛ فإن الظرفیه المستفاده من (فِی) حقیقه بالنسبه إلی غیر الله سبحانه وتعالی ومجاز بالنسبه إلیه تعالی ، وإما حمل قراءه السبعه علی لغه مرجوحه ، وهی إبدال المستثنی المنقطع کما زعم الزمخشری ؛ فإنه زعم أن الاستثناء منقطع ، والمخلّص من هذین المحذورین أن یقدر : قل لا یعلم من یذکر فی السموات والأرض ، ومن جوز اجتماع الحقیقه والمجاز فی کلمه واحده واحتج بقولهم «القلم أحد اللّسانین» ونحوه لم یحتج إلی ذلک ، وفی الآیه وجه آخر ، وهو أن یقدر من مفعولا به ، والغیب بدل اشتمال ، والله فاعل ، والاستثناء مفرغ.

[شماره صفحه واقعی : 518]

ص: 1016

تعیین موضع التقدیر

الأصل أن یقدر مقدّما علیهما کسائر العوامل مع معمولاتها ، وقد یعرض ما یقتضی ترجیح تقدیره مؤخرا ، وما یقتضی إیجابه.

فالأول ، نحو «فی النار زید» لأن المحذوف هو الخبر ، وأصله أن یتأخر عن المبتدأ.

والثانی نحو «إنّ فی الدار زیدا» لأنّ إنّ لا یلیها مرفوعها.

ویلزم من قدّر المتعلق فعلا أن یقدره متأخرا (1) فی جمیع المسائل ؛ لأن الخبر إذا کان فعلا لا یتقدم علی المبتدأ.

تنبیه - ردّ جماعه منهم ابن مالک علی من قدّر الفعل بنحو قوله تعالی : (إِذا لَهُمْ مَکْرٌ فِی آیاتِنا) وقولک «أمّا فی الدّار فزید» لأن «إذا» الفجائیه لا یلیها الفعل ، و «أمّا» لا یقع بعدها فعل إلا مقرونا بحرف الشرط نحو (فَأَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ) ، وهذا علی ما بیناه غیر وارد ؛ لأن الفعل یقدر مؤخرا. ».

[شماره صفحه واقعی : 519]

ص: 1017


1- فی نسخه أن یقدره مؤخرا».

[شماره صفحه واقعی : 520]

ص: 1018

الباب الرابع : فی ذکر أحکام یکثر دورها
اشاره

و یقبح بالمعرب جهلها ، وعدم معرفتها علی وجهها.

فمن ذلک ما یعرف به المبتدأ من الخبر.

ما یعرف به المبتدأ من الخبر

یجب الحکم بابتدائیه المقدّم من الاسمین فی ثلاث مسائل :

إحداها : أن یکونا معرفتین ، تساوت رتبتهما نحو «الله ربنا» أو اختلفت نحو «زید الفاضل ، والفاضل زید» هذا هو المشهور ، وقیل : یجوز تقدیر کل منهما مبتدأ وخبرا مطلقا ، وقیل : المشتق خبر وإن تقدم نحو «القائم زید».

والتحقیق أن المبتدأ ما کان أعرف کزید فی المثال ، أو کان هو المعلوم عند المخاطب کأن یقول : من القائم؟ فتقول «زید القائم» فإن علمهما وجهل النسبه فالمقدّم المبتدأ.

الثانیه : أن یکونا نکرتین صالحتین للابتداء بهما نحو «أفضل منک أفضل منی».

[شماره صفحه واقعی : 521]

ص: 1019

الثالثه : أن یکونا مختلفین تعریفا وتنکیرا ولأول هو المعرفه «کزید قائم» وأما إن کان هو النکره فإن لم یکن له ما یسوّغ الابتداء به فهو خبر اتفاقا نحو «خزّ ثوبک» و «ذهب خاتمک» وإن کان له مسوغ فکذلک عند الجمهور ، وأما سیبویه فیجعله المبتدأ نحو «کم مالک» و «خیر منک زید» و «حسبنا الله» ووجهه أن الأصل عدم التقدیم والتأخیر ، وأنهما شبیهان بمعرفتین تأخّر الأخصّ منهما نحو «الفاضل أنت» ویتّجه عندی جواز الوجهین إعمالا للدلیلین ، ویشهد لابتدائیه النکره قوله تعالی (فَإِنَّ حَسْبَکَ اللهُ) (إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّهَ) وقولهم «إنّ قریبا منک زید» وقولهم «بحسبک زید» والباء لا تدخل فی الخبر فی الإیجاب ، ولخبریتها قولهم «ما جاءت حاجتک» بالرفع ، والأصل ما حاجتک ، فدخل الناسخ بعد تقدیر لمعرفه مبتدأ ، ولو لا هذا التقدیر لم یدخل ؛ إذ لا یعمل فی الاستفهام ما قبله ، وأما من نصب فالأصل ما هی حاجتک ، بمعنی أیّ حاجه هی حاجتک ، ثم دخل الناسخ علی الضمیر فاستتر فیه ، ونظیره أن تقول «زید هو الفاضل» وتقدر هو مبتدأ ثانیا لا فصلا ولا تابعا ؛ فیجوز لک حینئذ أن تدخل علیه کان فتقول «زید کان الفاضل».

ویجب الحکم بابتدائیه المؤخر فی نحو «أبو حنیفه أبو یوسف». و

692- بنونا بنو أبنائنا [وبناتنا***بنوهنّ أبناء الرّجال الأباعد]

رعیا للمعنی ، ویضعف (1) أن تقدر الأول مبتدأ بناء علی أنه من التشبیه المعکوس للمبالغه ؛ لأن ذلک نادر الوقوع ، ومخالف للأصول ، اللهم إلا أن یقتضی المقام المبالغه ، والله أعلم.

[شماره صفحه واقعی : 522]

ص: 1020


1- فی نسخه «ویضعفه - إلخ».
ما یعرف به الاسم من الخبر

اعلم أن لهما ثلاث حالات :

احداها : أن یکونا معرفتین ، فإن کان المخاطب یعلم أحدهما دون الآخر فالمعلوم الاسم والمجهول الخبر ؛ فیقال «کان زید أخا عمرو» لمن علم زیدا وجهل أخوّته لعمرو ، و «کان أخو عمرو زیدا» لمن یعلم أخا لعمرو ویجهل أن اسمه زید ، وإن کان یعلمهما ویجهل انتساب أحدهما إلی الآخر فإن کان أحدهما أعرف فالمختار جعله الاسم ، فتقول «کان زید القائم» لمن کان قد سمع بزید وسمع برجل قائم ، فعرف کلا منهما بقلبه ، ولم یعلم أن أحدهما هو الآخر ، ویجوز قلیلا «کان القائم زیدا». وإن لم یکن أحدهما أعرف فأنت مخیر نحو «کان زید أخا عمرو» وکان أخو عمرو زیدا» ویستثنی من مختلفی الرتبه نحو «هذا» فإنه یتعین للاسمیه لمکان التنبیه المتصل به ؛ فیقال «کان هذا أخاک ، وکان هذا زیدا» إلا مع الضمیر ، فإن الأفصح فی باب المبتدأ أن تجعله المبتدأ وتدخل التنبیه علیه ؛ فتقول «ها أنذا» ولا یتأتی ذلک فی باب الناسخ ؛ لأن الضمیر متصل بالعامل ؛ فلا یتأتی دخول التنبیه علیه ، علی أنه سمع قلیلا فی باب المبتدأ «هذا أنا».

واعلم أنهم حکموا لأن وأن المقدرتین بمصدر معرف بحکم الضمیر ؛ لأنه لا یوصف کما أن الضمیر کذلک ؛ فلهذا قرأت السبعه (ما کانَ حُجَّتَهُمْ إِلَّا أَنْ قالُوا) (فَما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قالُوا) والرفع ضعیف کضعف الإخبار بالضمیر عما دونه فی التعریف.

الحاله الثانیه : أن یکونا نکرتین ؛ فإن کان لکل منهما مسوّغ للإخبار

[شماره صفحه واقعی : 523]

ص: 1021

عنها فأنت مخیر فیما تجعله منهما الاسم وما تجعله الخبر ؛ فتقول «کان خیر من زید شرّا من عمرو» أو تعکس ، وإن کان المسوغ لإحداهما فقط جعلتها الاسم نحو «کان خیر من زید امرأه».

الحاله الثالثه : أن یکونا مختلفین ، فتجعل المعرفه الاسم والنکره الخبر ، نحو «کان زید قائما» ولا یعکس إلا فی الضروره کقوله :

693- [قفی قبل التّفرّق یا ضباعا] ***ولا یک موقف منک الوداعا

وقوله :

694- [کأنّ سبیئه من بیت رأس] ***یکون مزاجها عسل وماء [ص 695]

وأما قراءه ابن عامر (أولم تکن لهم آیه أن یعلمه) بتأنیث تکن ورفع آیه ، فإن قدرت تکن تامه فاللام متعلقه بها وآیه فاعلها ، و (أَنْ یَعْلَمَهُ) بدل من آیه ، أو خبر لمحذوف أی هی أن یعلمه ، وإن قدرتها ناقصه فاسمها ضمیر القصه ، و (أَنْ یَعْلَمَهُ) مبتدأ ، وآیه خبره ، والجمله خبر کان ، أو آیه اسمها ،ولهم خبرها ، و (أَنْ یَعْلَمَهُ) بدل أو خبر لمحذوف ، وأما تجویز الزجاج کون آیه اسمها و (أَنْ یَعْلَمَهُ) خبرها فردّوه لما ذکرنا ، واعتذر له بأن النکره قد تخصصت بلهم.

ما یعرف به الفاعل من المفعول

وأکثر ما یشتبه ذلک إذا کان أحدهما اسما ناقصا والآخر اسما تاما.

وطریق معرفه ذلک أن تجعل فی موضع التام إن کان مرفوعا ضمیر

[شماره صفحه واقعی : 524]

ص: 1022

المتکلم المرفوع ، وإن کان منصوبا ضمیره المنصوب ، وتبدل من الناقص اسما بمعناه فی العقل وعدمه ، فإن صحت المسأله بعد ذلک فهی صحیحه قبله ، وإلا فهی فاسده ، فلا یجوز «أعجب زید ما کره عمرو» إن أوقعت «ما» علی ما لا یعقل ، فإنه لا یجوز «أعجبت الثّوب» ویجوز النصب ، لأنه یجوز «أعجبنی الثوب» فإن أوقعت «ما» علی أنواع من یعقل جاز ، لأنه یجوز «أعجبت النّساء» وإن کان الاسم الناقص من أو الذی جاز الوجهان أیضا.

فروع - تقول «أمکن المسافر السّفر» بنصب المسافر ، لأنک تقول «أمکننی السفر» ولا تقول «أمکنت السّفر» وتقول «ما دعا زیدا إلی الخروج» و «ما کره زید من الخروج» بنصب زید فی الأولی مفعولا والفاعل ضمیر «ما» مستترا ، وبرفعه فی الثانیه فاعلا والمفعول ضمیر ما محذوفا ، لأنک تقول «ما دعانی إلی الخروج» و «ما کرهت منه» ویمتنع العکس ، لأنه لا یجوز «دعوت الثوب إلی الخروج» و «کره من الخروج» (1) وتقول «زید فی رزق عمرو عشرون دینارا» برفع العشرین لا غیر ، فإن قدمت عمرا فقلت «عمرو زید فی رزقه عشرون» جاز رفع العشرین ونصبه ، وعلی الرفع فالفعل خال من الضمیر ، فیجب توحیده مع المثنی والمجموع ، ویجب ذکر الجار والمجرور لأجل الضمیر الراجع إلی ها المبتدأ ، وعلی النصب فالفعل متحمل للضمیر ؛ فیبرز فی التثنیه ، والجمع ، ولا یجب ذکر الجار والمجرور.

ما افترق فیه عطف البیان و البدل

وذلک ثمانیه أمور :

[شماره صفحه واقعی : 526]

ص: 1023


1- الأولی أن یقول «وکرهنی الثوب من الخروج» تطبیقا للقاعده التی أصلها

أحدها : أن العطف لا یکون مضمرا ولا تابعا لمضمر ؛ لأنه فی الجوامد نظیر النعت فی المشتق ، وأما إجازه الزمخشری فی (أَنِ اعْبُدُوا اللهَ) أن یکون بیانا للهاء من قوله تعالی (إِلَّا ما أَمَرْتَنِی بِهِ) فقد مضی ردّه ، نعم أجاز الکسائی أن ینعت الضمیر بنعت مدح أو ذم أو ترحم ، فالأول نحو «لا إله إلّا هو الرّحمن الرّحیم» ونحو (قُلْ إِنَّ رَبِّی یَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَّامُ الْغُیُوبِ) وقولهم «اللهمّ صلّ علیه الرّؤوف الرّحیم» والثانی نحو «مررت به الخبیث» والثالث نحو قوله :

695- [قد أصبحت بقرقری کوانسا] ***فلا تلمه أن ینام البائسا [ص 492]

وقال الزمخشری فی (جَعَلَ اللهُ الْکَعْبَهَ الْبَیْتَ الْحَرامَ) : إن (الْبَیْتَ الْحَرامَ) عطف بیان علی جهه المدح کما فی الصفه ، لا علی جهه التوضیح ؛ فعلی هذا لا یمتنع مثل ذلک فی عطف البیان علی قول الکسائی.

وأما البدل فیکون تابعا للمضمر بالاتفاق نحو (وَنَرِثُهُ ما یَقُولُ) (ما أَنْسانِیهُ إِلَّا الشَّیْطانُ أَنْ أَذْکُرَهُ) وإنما امتنع الزمخشری من تجویز کون (أَنِ اعْبُدُوا اللهَ) بدلا من الهاء فی (بِهِ) توهما منه أن ذلک یخل بعائد الموصول ، وقد مضی ردّه.

وأجاز النحویون أن یکون البدل مضمرا تابعا لمضمر ک- «رأیته إیاه» أو لظاهر ک- «رأیت زیدا إیاه» وخالفهم ابن مالک فقال : إن الثانی لم یسمع ، وإن الصواب فی الأول قول الکوفیین إنه توکید کما فی «قمت أنت».

[شماره صفحه واقعی : 526]

ص: 1024

الثانی : أن البیان لا یخالف متبوعه فی تعریفه وتنکیره ، وأما قول الزمخشری :

إن (مَقامِ إِبْراهِیمَ) عطف علی (آیاتٍ بَیِّناتٍ) فسهو ، وکذا قال فی (إِنَّما أَعِظُکُمْ بِواحِدَهٍ أَنْ تَقُومُوا) : إن (أَنْ تَقُومُوا) عطف علی (واحده) ولا یختلف فی جواز ذلک فی البدل ، نحو (إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ صِراطِ اللهِ) ونحو (بِالنَّاصِیَهِ ناصِیَهٍ کاذِبَهٍ).

الثالث : أنه لا یکون جمله ، بخلاف البدل نحو (ما یُقالُ لَکَ إِلَّا ما قَدْ قِیلَ لِلرُّسُلِ مِنْ قَبْلِکَ إِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَهٍ وَذُو عِقابٍ أَلِیمٍ) ونحو (وَأَسَرُّوا النَّجْوَی الَّذِینَ ظَلَمُوا هَلْ هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ) وهو أصحّ الأقوال فی «عرفت زیدا أبو من هو» وقال :

696- لقد أذهلتنی أمّ عمرو بکلمه***أتصبر یوم البین أم لست تصبر؟

الرابع : أنه لا یکون تابعا لجمله ، بخلاف البدل ، نحو (اتَّبِعُوا الْمُرْسَلِینَ اتَّبِعُوا مَنْ لا یَسْئَلُکُمْ أَجْراً) ونحو (أَمَدَّکُمْ بِما تَعْلَمُونَ أَمَدَّکُمْ بِأَنْعامٍ وَبَنِینَ) وقوله :

*أقول له ارحل لا تقیمنّ عندنا* [671]

الخامس : أنه لا یکون فعلا تابعا لفعل ، بخلاف البدل ، نحو قوله تعالی (وَمَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ یَلْقَ أَثاماً یُضاعَفْ لَهُ الْعَذابُ).

السادس : أنه لا یکون بلفظ الأول ، ویجوز ذلک فی البدل بشرط أن یکون مع الثانی زیاده بیان کقراءه یعقوب (وَتَری کُلَّ أُمَّهٍ جاثِیَهً کُلُّ أُمَّهٍ تُدْعی إِلی کِتابِهَا) بنصب کل الثانیه ؛ فإنها قد اتصل بها ذکر سبب الجثو ، وکقول الحماسی :

[شماره صفحه واقعی : 527]

ص: 1025

697- روبد بنی شیبان بعض وعیدکم ***تلاقوا غدا خیلی علی سفوان

تلاقوا جیادا لا تحید عن الوغی ***إذا ما غدت فی المأزق المتدانی

تلاقوهم فتعرفوا کیف صبرهم ***علی ما جنت فیهم ید الحدثان

وهذا الفرق إنما هو علی ما ذهب إلیه ابن الطراوه من أن عطف البیان لا یکون من لفظ الأول ، وتبعه علی ذلک ابن مالک وابنه ، وحجتهم أن الشیء لا یبین نفسه ، وفیه نظر من أوجه ، أحدها : أنه یقتضی أن البدل لیس مبینا للمبدل منه ، ولیس کذلک ، ولهذا منع سیبویه «مررت بی المسکین ، وبک المسکین» دون «به المسکین» وإنما یفارق البدل عطف البیان فی أنه بمنزله جمله استؤنفت للتبیین ، والعطف تبیین بالمفرد المحض. والثانی : أن اللفظ المکرر إذا اتصل به ما لم یتصل بالأول کما قدمنا اتّجه کون الثانی بیانا بما فیه من زیاده الفائده ، وعلی ذلک أجازوا الوجهین فی نحو قوله :

698- یا زید زید الیعملات الذّبّل ***[تطاول اللّیل علیک فانزل]

[ص 621 و 622]

و ...

699- یا تیم تیم عدیّ [لا أبالکم ***لا یلقینّکم فی سوأه عمر]

إذا ضممت المنادی فهما. والثالث : أن البیان یتصور مع کون المکرر مجردا ، وذلک فی مثل قولک «یا زید زید» إذا قلته وبحضرتک اثنان اسم کل منهما زید ، فإنک لما تذکر الأول یتوهم کل منهما أنه المقصود ، فإذا کررته تکرر خطابک لأحدهما وإقبالک علیه فظهر المراد ، وعلی هذا یتخرج قول النحویین فی قول رؤبه :

[شماره صفحه واقعی : 528]

ص: 1026

*لقائل یا نصر نصر نصرا* [627]

إن الثانی والثالث عطفان علی اللفظ وعلی المحل ، وخرّجه هؤلاء علی التوکید اللفظی فیهما أو فی الأول فقط ، فالثانی إما مصدر دعائی مثل «سقیالک» أو مفعول به بتقدیر علیک ، علی أن المراد إغراء نصر بن سیّار بحاجب له اسمه نصر علی ما نقل أبو عبیده ، وقیل : لو قدّر أحدهما توکیدا لضمّا بغیر تنوین کالمؤکد.

السابع : أنه لیس فی نیه إحلاله محل الأول ، بخلاف البدل ، ولهذا امتنع البدل وتعین البیان فی نحو «یا زید الحارث» وفی نحو «یا سعید کرز» بالرفع أو «کرزا» بالنصب ، بخلاف «یا سعید کرز» بالضم فإنه بالعکس ، وفی نحو «أنا الضارب الرجل زید» وفی نحو «زید أفضل النّاس الرجال والنساء ، أو النساء والرجال» وفی نحو «یا أیها الرجل غلام زید» وفی نحو «أیّ الرجلین زید وعمرو جاءک» وفی نحو «جاءنی کلا أخویک زید وعمرو».

الثامن : أنه لیس فی التقدیر من جمله أخری. بخلاف البدل ، ولهذا امتنع أیضا البدل وتعین البیان فی نحو قولک «هند قام عمرو أخوها» ونحو «مررت برجل قام عمرو أخوه» ونحوه «زید ضربت عمرا أخاه».

ما افترق فیه اسم الفاعل و الصفه المشبهه

وذلک أحد عشر أمرا :

أحدها : أنه یصاغ من المتعدّی والقاصر کضارب وقائم ومستخرج

[شماره صفحه واقعی : 529]

ص: 1027

ومستکبر ، وهی لا تصاغ إلا من القاصر کحسن وجمیل.

الثانی : أنه یکون للأزمنه الثلاثه ، وهی لا تکون إلا للحاضر ، أی الماضی المتصل بالزمن الحاضر.

الثالث : أنه لا یکون إلا مجاریا للمضارع فی حرکاته وسکناته کضارب ویضرب ومنطلق وینطلق ، ومنه یقوم وقائم ، لأن الأصل یقوم ، بسکون القاف وضم الواو ، ثم نقلوا ، وأما توافق أعیان الحرکات فغیر معتبر ، بدلیل ذاهب ویذهب وقاتل ویقتل ، ولهذا قال ابن الخشاب : وهو وزن عروضی لا نصر بفی ، وهی تکون مجاریه له کمنطلق اللسان ومطمئن النفس وطاهر العرض وغیر مجاریه وهو الغالب نحو ظریف وجمیل ، وقول جماعه «إنها لا تکون إلا غیر مجاریه» مردود باتفاقهم علی أن منها قوله :

700- من صدیق أو أخی ثقه***أو عدوّ شاحط دارا

الرابع : أن منصوبه یجوز أن یتقدم علیه نحو «زید عمرا ضارب» ولا یجوز «زید وجهه حسن».

الخامس : أن معموله یکون سببیا وأجنبیا نحو «زید ضارب غلامه وعمرا» ولا یکون معمولها إلا سببیا تقول «زید حسن وجهه» أو «الوجه» ویمتنع «زید حسن عمرا».

السادس : أنه لا یخالف فعله فی العمل ، وهی تخالفه ، فإنها تنصب مع قصور فعلها ، تقول «زید حسن وجهه» ویمتنع «زید حسن وجهه» بالنصب ، خلافا لبعضهم ، فأما الحدیث «أن امرأه کانت تهراق الدماء» فالدماء تمییز علی زیاده أل ، قال ابن مالک : أو مفعول علی أن الأصل تهریق ثم قلبت الکسره فتحه والیاء ألفا کقولهم جاراه وناصاه وبقا ، وهذا

[شماره صفحه واقعی : 530]

ص: 1028

مردود ، لأن شرط ذلک تحرک الیاء کجاریه وناصیه وبقی.

السابع : أنه یجوز حذفه وبقاء معموله ، ولهذا أجازوا «أنا زید ضاربه» و «هذا ضارب زید وعمرا» بخفض زید ونصب عمرو بإضمار فعل أو وصف منون ، وأما العطف علی محل المخفوض فممتنع عند من شرط وجود المحرز کما سیأتی ، ولا یجوز «مررت برجل حسن الوجه والفعل» بخفض الوجه ونصب الفعل ولا «مررت برجل وجهه حسنه» بنصب الوجه وخفض الصفه ، لأنهما لا تعمل محذوفه ، ولأن معمولها لا یتقدمها ، وما لا یعمل لا یفسر عاملا.

الثامن : أنه لا یقبح حذف موصوف اسم الفاعل وإضافته إلی مضاف إلی ضمیره. نحو «مررت بقاتل أبیه» وبقبح «مررت بحسن وجهه».

التاسع : أنه یفصل مرفوعه ومنصوبه ، ک- «زید ضارب فی الدّار أبوه عمرا» ویمتنع عند الجمهور «زید حسن فی الحرب وجهه» رفعت أو نصبت.

العاشر : أنه یجوز إتباع معموله بجمیع التوابع ، ولا یتبع معمولها بصفه ، قاله الزجاج ومتأخرو المغاربه ، ویشکل علیهم الحدیث فی صفه الدجال «أعور عینه الیمنی».

الحادی عشر : أنه یجوز إتباع مجروره علی المحل عند من لا یشترط المحرز ، ویحتمل أن یکون منه (وَجَعَلَ اللَّیْلَ سَکَناً وَالشَّمْسَ) ولا یجوز «هو حسن الوجه والبدن» بجر الوجه ونصب البدن ، خلافا للفراء ، أجاز «هو قویّ الرّجل والید» برفع المعطوف ، وأجاز البغدادیون إتباع

[شماره صفحه واقعی : 531]

ص: 1029

المنصوب بمجرور فی البابین کقوله :

701- فظلّ طهاه اللّحم ما بین منضج ***صفیف شواء أو قدیر معجّل [ص 474]

التقدیر : المطبوخ فی القدر ، وهو عندهم عطف علی صفیف ، وخرّج علی أن الأصل «أو طابخ قدیر» ثم حذف المضاف وأبقی جر المضاف إلیه کقراءه بعضهم (وَاللهُ یُرِیدُ الْآخِرَهَ) بالخفض ، أو أنه عطف علی صفیف ولکن خفض علی الجوار ، أو علی توهم أن الصفیف مجرور بالإضافه کما قال :

*ولا سابق شیئا إذا کان جائیا* [135]

ما افترق فیه الحال و التمییز و ما اجتمعا فیه

اعلم أنهما قد اجتمعا فی خمسه ، وافترقا فی سبعه.

فأوجه الاتفاق أنهما اسمان ، نکرتان ، فضلتان ، منصوبتان ، رافعتان للابهام.

وأما أوجه الافتراق فأحدها : أن الحال یکون جمله ک- «جاء زید یضحک» وظرفا نحو «رأیت الهلال بین السّحاب» وجارا ومجرورا نحو (فَخَرَجَ عَلی قَوْمِهِ فِی زِینَتِهِ) والتمییز لا یکون إلا اسما.

والثانی : أن الحال قد یتوقّف معنی الکلام علیها کقوله تعالی : (وَلا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً) (لا تَقْرَبُوا الصَّلاهَ وَأَنْتُمْ سُکاری) وقال :

702- إنّما المیت من یعیش کئیبا***کاسفا باله قلیل الرّجاء

[شماره صفحه واقعی : 532]

ص: 1030

بخلاف التمییز.

والثالث : أن الحال مبینه للهیئات ، والتمییز مبین للذوات.

والرابع : أن الحال یتعدد کقوله :

703- علیّ إذا ما زرت لیلی بخفیه***زیاره بیت الله رجلان حافیا

بخلاف التمییز ، ولذلک کان خطأ قول بعضهم فی :

704- *تبارک رحمانا رحیما ومؤثلا*

إنهما تمییزان ، والصواب أن رحمانا بإضمار أخصّ أو أمدح ، ورحیما حال منه ، لا نعت له ؛ لأن الحق قول الأعلم وابن مالک : إن الرحمن لیس بصفه بل علم ، وبهذا أیضا یبطل کونه تمییزا ، وقول قوم إنه حال.

وأما قول الزمخشری : إذا قلت «الله رحمن» أتصرفه أم لا ، وقول ابن الحاجب : إنه اختلف فی صرفه ، فخارج عن کلام العرب من وجهین ؛ لأنه لم یستعمل صفه ولا مجردا من أل ، وإنما حذفت فی البیت للضروره ، وینبنی علی علمیته أنه فی البسمله ونحوها بدل لا نعت ، وأن الرحیم بعده نعت له ، لا نعت لاسم الله سبحانه وتعالی ؛ إذ لا یتقدم البدل علی النعت ، وأن السؤال الذی سأله الزمخشری وغیره لم قدم الرحمن مع أن عادتهم تقدیم غیر الأبلغ کقولهم : عالم تحریر ، وجواد فیّاض ، غیر متجه.

ومما یوضح لک أنه غیر صفه مجیئه کثیرا غیر تابع نحو (الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ) (قُلِ ادْعُوا اللهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ) (وَإِذا قِیلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمنِ قالُوا وَمَا الرَّحْمنُ).

[شماره صفحه واقعی : 533]

ص: 1031

والخامس : أن الحال تتقدم علی عاملها إذا کان فعلا متصرفا ، أو وصفا یشبهه نحو (خاشعا أبصارهم یخرجون (1)) وقوله :

705- [عدس ما لعیّاد علیک إماره***نجوت] وهذا تحملین طلیق

أی وهذا طلیق محمولا لک ، ولا یجوز ذلک فی التمییز علی الصحیح ، فأما استدلال ابن مالک علی الجواز بقوله :

706- رددت بمثل السیّد نهد مقلّص ***کمیش إذا عطفاه ماء تحلّبا

وقوله :

707- إذا المرء عینا قرّ بالعیش مثریا***ولم یعن بالإحسان کان مذمّما

فسهو ؛ لأن عطفاه والمرء مرفوعان بمحذوف یفسره المذکور ، والناصب للتمییز هو المحذوف ، وأما قوله :

708- [ضیّعت حزمی فی إبعادی الأملا] ***وما ارعویت وشیبا رأسی اشتعلای.

وقوله :

709- أنفسا تطیب بنیل المنی ***وداعی المنون ینادی جهارا

فضرورتان.

السادس : أن حق الحال الاشتقاق ، وحق التمییز الجمود ، وقد یتعا کسان فتقع الحال جامده نحو «هذا مالک ذهبا» (وَتَنْحِتُونَ الْجِبالَ بُیُوتاً) ویقع التمییز مشتقا نحو «لله درّه فارسا» وقولک «کرم زید ضیفا» إذا أردت الثناء علی ضیف زید بالکرم ، فإن کان زید هو الضیف احتمل الحال

[شماره صفحه واقعی : 534]

ص: 1032


1- هذه قراءه أبی عمرو وحمزه والکسائی.

والتمییز ، والأحسن عند قصد التمییز إدخال من علیه ، واختلف لی المنصوب بعد «حبذا» فقال الأخفش والفارسی والرّبعی : حال مطلقا ، وأبو عمرو بن العلاء : تمییز مطلقا ، وقیل : الجامد تمییز والمشتق حال ، وقیل : الجامد تمییز والمشتق إن أرید تقیید المدح به کقوله.

710- *یا حبّذا المال مبذولا بلا سرف*

فحال ، وإلا فتمییز نحو «حبّذا راکبا زید».

السابع : أن الحال تکون مؤکده لعاملها نحو (وَلَّی مُدْبِراً) (فَتَبَسَّمَ ضاحِکاً) (وَلا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ) ولا یقع التمییز کذلک ، فأما (إِنَّ عِدَّهَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً) فشهرا : مؤکد لما فهم من (إِنَّ عِدَّهَ الشُّهُورِ) وأما بالنسبه إلی عامله وهو اثنا عشر فمبین ، وأما ما اختاره المبرد ومن وافقه من «نعم الرّجل رجلا زید» فمردود ، وأما قوله :

711- تزوّد مثل زاد أبیک فینا***فنعم الزّاد زاد أبیک زادا

فالصحیح أن «زادا» معمول لتزود : إما مفعول مطلق إن أرید به التزود ، أو مفعول به إن أرید به الشیء الذی یتزوده من أفعال البر ، وعلیهما فمثل نعت له تقدم فصار حالا ، وأما قوله :

712- نعم الفتاه فتاه هند لو بذلت ***ردّ التّحیّه نطقا أو بإیماء

ففتاه : حال مؤکده.

أقسام الحال

تنقسم باعتبارات :

[شماره صفحه واقعی : 535]

ص: 1033

الأول : انقسامها باعتبار انتقال معناها ولزومه إلی قسمین : منتقله وهو الغالب ، وملازمه ، وذلک واجب فی ثلاث مسائل :

إحداها : الجامده غیر المؤوله بالمشتق ، نحو «هذا مالک ذهبا» و «هذه جبّتک خزّا» بخلاف نحو «بعته یدا بید» فإنه بمعنی متقابضین ، وهو وصف منتقل ، وإنما لم یؤول فی الأول ، لأنها مستعمله فی معناها الوضعی ، بخلافها فی الثانی ، وکثیر یتوهم أن الحال الجامده لا تکون إلا مؤوّله بالمشتق ، ولیس کذلک.

الثانیه : المؤکده نحو (وَلَّی مُدْبِراً) قالوا : ومنه (هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً) لأن الحق لا یکون إلا مصدقا ، والصواب أنه یکون مصدقا ومکذبا ، وغیرهما ، نعم إذا قیل (هو الحق صادقا) فهی مؤکده.

الثالثه : التی دلّ عاملها علی تجدّد صاحبها ، نحو (وَخُلِقَ الْإِنْسانُ ضَعِیفاً) ونحو «خلق الله الزّرافه یدیها أطول من رجلیها» الحال أطول ، ویدیها :

بدل بعض ، قال ابن مالک بدر الدین : ومنه (وَهُوَ الَّذِی أَنْزَلَ إِلَیْکُمُ الْکِتابَ مُفَصَّلاً) وهذا سهو منه ؛ لأن الکتاب قدیم.

وتقع الملازمه فی غیر ذلک بالسماع ، ومنه (قائِماً بِالْقِسْطِ) إذا أعرب حالا ، وقول جماعه إنها مؤکده وهم ؛ لأن معناها غیر مستفاد مما قبلها.

الثانی : انقسامها - بحسب قصدها لذاتها وللتّوطئه بها - إلی قسمین : مقصوده وهو الغالب ، وموطّئه وهی الجامده الموصوفه نحو (فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِیًّا) فإنما ذکر بشرا توطئه لذکر سویا ، وتقول «جاءنی زید رجلا محسنا».

[شماره صفحه واقعی : 536]

ص: 1034

الثالث : انقسامها - بحسب الزمان - إلی ثلاثه : مقارنه ، وهو الغالب ، نحو (وَهذا بَعْلِی شَیْخاً) ومقدّره ، وهی المستقبله کمررت برجل معه صقر صائدا به غدا ، أی مقدّرا ذلک ، ومنه (فَادْخُلُوها خالِدِینَ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللهُ آمِنِینَ مُحَلِّقِینَ رُؤُسَکُمْ وَمُقَصِّرِینَ) ومحکیه ، وهی الماضیه نحو «جاء زید أمس راکبا».

الرابع : انقسامها - بحسب التبیین والتوکید - إلی قسمین : مبیّنه ، وهو الغالب ، وتسمی مؤسّسه أیضا ، ومؤکّده ، وهی التی یستفاد معناها بدونها ، وهی ثلاثه : مؤکده لعاملها نحو (وَلَّی مُدْبِراً) ومؤکده لصاحبها نحو «جاء القوم طرّا» ونحو (لَآمَنَ مَنْ فِی الْأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعاً) ومؤکده لمضمون الجمله نحو «زید أبوک عطوفا» وأهمل النحویون المؤکده لصاحبها ، ومثّل ابن مالک وولده بتلک الأمثله للمؤکده لعاملها ، وهو سهو.

ومما یشکل قولهم فی نحو «جاء زید والشمس طالعه» : إن الجمله الاسمیه حال ، مع أنها لا تنحل إلی مفرد ، ولا تبین هیئه فاعل ولا مفعول ، ولا هی حال مؤکده ، فقال ابن جنی : تأویلها جاء زید طالعه الشمس عند مجیئه ، یعنی فهی کالحال والنعت السببین «کمررت بالدار قائما سکّانها ، وبرجل قائم غلمانه» وقال ابن عمرون : هی مؤوله بقولک مبکّرا ، ونحوه ، وقال صدر الأفاضل تلمیذ الزمخشری : إنما الجمله مفعول معه ، وأثبت مجیء المفعول معه جمله ، وقال الزمخشری فی تفسیر قوله تعالی (وَالْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَهُ أَبْحُرٍ) فی قراءه من رفع البحر : هو کقوله :

713- وقد أغتدی والطّیر فی وکناتها***[بمنجرد قید الأوابد هیکل]

و «جئت والجیش مصطفّ» ونحوهما من الأحوال التی حکمها حکم

[شماره صفحه واقعی : 537]

ص: 1035

الظرف ، فلذلک عریت عن ضمیر ذی الحال ، ویجوز أن یقدر «وبحرها» أی وبحر الأرض.

إعراب أسماء الشرط و الاستفهام و نحوها

اعلم أنها إن دخل علیها جار أو مضاف فمحلّها الجرّ نحو (عَمَّ یَتَساءَلُونَ) ونحو «صبیحه أیّ یوم سفرک» و «غلام من جاءک» وإلّا فإن وقعت علی زمان نحو (أَیَّانَ یُبْعَثُونَ) أو مکان نحو (فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ) أو حدث نحو (أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ) فهی منصوبه مفعولا فیه ومفعولا مطلقا ، وإلا فإن وقع بعدها اسم نکره نحو «من أب لک» فهی مبتدأ ، أو اسم معرفه نحو «من زید» فهی خبر أو مبتدأ علی الخلاف السابق ، ولا یقع هذان النوعان فی أسماء الشرط ، وإلّا فإن وقع بعدها فعل قاصر فهی مبتدأه نحو «من قام» ونحو «من یقم أقم معه» والأصحّ أن الخبر فعل الشرط لا فعل الجواب ، وإن وقع بعدها فعل متعدّ فإن کان واقعا علیها فهی مفعول به نحو (فَأَیَّ آیاتِ اللهِ تُنْکِرُونَ) ونحو (أَیًّا ما تَدْعُوا) ونحو (مَنْ یُضْلِلِ اللهُ فَلا هادِیَ لَهُ) وإن کان واقعا علی ضمیرها نحو «من رأیته» أو متعلقها نحو «من رأیت أخاه» فهی مبتدأه أو منصوبه بمحذوف مقدر بعدها یفسره المذکور.

تنبیه - وإذا وقع اسم الشرط مبتدأ فهل خبره فعل الشرط وحده لأنه اسم تام ، وفعل الشرط مشتمل علی ضمیره ، فقولک «من یقم» لو لم یکن فیه معنی الشرط لکان بمنزله قولک «کل من النّاس یقوم» أو فعل الجواب لأن الفائده به تمت ، ولالتزامهم عود ضمیر منه إلیه علی الأصح ، ولأن نظیره وهو الخبر فی قولک «الذی یأتینی فله درهم» أو مجموعهما لأن

[شماره صفحه واقعی : 538]

ص: 1036

قولک «من یقم أقم معه» بمنزله قولک «کل من الناس إن یقم أقم معه»؟ والصحیح الأول ، وإنما توقفت الفائده علی الجواب من حیث التعلق فقط ، لا من حیث الخبریه.

مسوغات الابتداء بالنکره

لم یعوّل المتقدمون فی ضابط ذلک إلا علی حصول الفائده ، ورأی المتأخرون أنه لیس کلّ أحد یهتدی إلی مواطن الفائده ، فتتبّعوها ، فمن مقل مخل ، ومن مکثر مورد ما لا یصلح أو معدّد لأمور متداخله ، والذی یظهر لی أنها منحصره فی عشره أمور :

أحدها : أن تکون موصوفه لفظا أو تقدیرا أو معنی ؛ فالأول نحو (وَأَجَلٌ مُسَمًّی عِنْدَهُ وَلَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِکٍ) وقولک «رجل صالح جاءنی» ومن ذلک قولهم «ضعیف عاذ بقرمله» إذ الأصل : رجل ضعیف ، فالمبتدأ فی الحقیقه هو المحذوف ، وهو موصوف ، والنحویون یقولون : یبتدأ بالنکره إذا کانت موصوفه أو خلفا من موصوف ، والصواب ما بینت. ولیست کل صفه تحصّل الفائده ؛ فلو قلت «رجل من الناس جاءنی» لم یجز ، والثانی نحو قولهم : «السّمن منوان بدرهم» أی منوان منه ، وقولهم : «شرّ أهرّ ذا ناب». و ...

714- قدر أحلّک ذا المجاز [وقد أری ***وأبیّ مالک ذو المجاز بدار]

إذ المعنی شر أیّ شر ، وقدر لا یغالب ، والثالث نحو «رجیل جاءنی» لأنه فی معنی رجل صغیر وقولهم «ما أحسن زیدا» لأنه فی معنی شیء عظیم حسّن زیدا ، ولیس فی هذین النوعین صفه مقدره فیکونان من القسم الثانی.

[شماره صفحه واقعی : 539]

ص: 1037

والثانی : أن تکون عامله : إما رفعا نحو «قائم الزّیدان» عند من أجازه ، أو نصبا نحو «أمر بمعروف صدقه» و «أفضل منک جاءنی» إذ الظرف منصوب المحل بالمصدر والوصف ، أو جرا نحو «غلام امرأه جاءنی» و «خمس صلوات کتبهنّ الله» وشرط هذه : أن یکون المضاف إلیه نکره کما مثلنا ، أو معرفه والمضاف مما لا یتعرف بالإضافه نحو «مثلک لا یبخل» و «غیرک لا یجود» وأما ما عدا ذلک فإن المضاف إلیه فیه معرفه لا نکره.

والثالث : العطف بشرط کون المعطوف أو المعطوف علیه مما یسوغ الابتداء به نحو (طاعَهٌ وَقَوْلٌ مَعْرُوفٌ) أی أمثل من غیرهما ، ونحو (قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَمَغْفِرَهٌ خَیْرٌ مِنْ صَدَقَهٍ یَتْبَعُها أَذیً) وکثیر منهم أطلق العطف وأهمل الشرط ، منهم ابن مالک ، ولیس من أمثله المسأله ما أنشده من قوله :

715- عندی اصطبار وشکوی عند قاتلتی ***فهل بأعجب من هذا امرؤ سمعا؟

إذ یحتمل أن الواو هنا للحال ، وسیأتی أن ذلک مسوغ ، وإن سلّم العطف فثمّ صفه مقدره یقتضیها المقام ، أی وشکوی عظیمه ، علی أنا لا نحتاج إلی شیء من هذا کله ؛ فإن الخبر هنا ظرف مختص ، وهذا بمجرده مسوّغ کما قدمنا ، وکأنه توهم أن التسویغ مشروط بتقدمه علی النکره ، وقد أسلفنا أن التقدیم إنما کان لدفع توهم الصفه ، وإنما لم یجب هنا لحصول الاختصاص بدونه ، وهو ما قدّمناه من الصفه المقدره ، أو الوقوع بعد واو الحال ؛ فلذلک جاز تأخر الظرف کما فی قوله تعالی (وَأَجَلٌ مُسَمًّی عِنْدَهُ).

فإن قلت : لعل الواو للعطف ، ولا صفه مقدره : فیکون العطف هو المسوغ.

[شماره صفحه واقعی : 540]

ص: 1038

قلت : لا یسوغ ذلک ؛ لأن المسوغ عطف النکره ، والمعطوف فی البیت الجمله لا النکره.

فإن قیل : یحتمل أنّ الواو عطف اسما وظرفا علی مثلیهما ، فیکون من عطف المفردات.

قلنا : یلزم العطف علی معمولی عاملین مختلفین ؛ إذ الاصطبار معمول للابتداء ، والظرف معمول للاستقرار.

فإن قیل : قدّر لکل من الظرفین استقرارا ، واجعل التعاطف بین الاستقرارین لا بین الظرفین.

قلنا : الاستقرار الأول خبر ، وهو معمول للمبتدأ نفسه عند سیبویه ، واختاره ابن مالک ؛ فرجع الأمر إلی العطف علی معمولی عاملین.

والرابع : أن یکون خبرها ظرفا أو مجرورا ، قال ابن مالک : أو جمله ، نحو (وَلَدَیْنا مَزِیدٌ لِکُلِّ أَجَلٍ کِتابٌ) و «قصدک غلامه رجل» وشرط الخبر فیهنّ الاختصاص ، فلو قیل «فی دار رجل» لم یجز ؛ لأن الوقت لا یخلو عن أن یکون فیه رجل ما فی دار ما ؛ فلا فائده فی الإخبار بذلک ، قالوا : والتقدیم ، فلا یجوز «رجل فی الدار» وأقول : إنما وجب التقدیم هنا لدفع توهم الصفه ، واشتراطه هنا یوهم أن له مدخلا فی التخصیص ، وقد ذکروا المسأله فیما یجب فیه تقدیم الخبر ، وذاک موضعها.

والخامس : أن تکون عامه : إما بذاتها کأسماء الشرط وأسماء الاستفهام ، أو بغیرها نحو «ما رجل فی الدار» و «هل رجل فی الدار؟» و (أَإِلهٌ مَعَ اللهِ) وفی شرح منظومه ابن الحاجب له أن الاستفهام المسوغ للابتداء

[شماره صفحه واقعی : 541]

ص: 1039

هو الهمزه المعادله بأم نحو «أرجل فی الدّار أم امرأه؟» کما مثل به فی الکافیه ، ولیس کما قال.

والسادس : أن تکون مرادا بها صاحب الحقیقه من حیث هی ، نحو «رجل خیر من امرأه» و «تمره خیر من جراده».

والسابع : أن تکون فی معنی الفعل ، وهذا شامل لنحو «عجب لزید» وضبطوه بأن یراد بها التعجب ، ولنحو : (سَلامٌ عَلی إِلْ یاسِینَ) و (وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ) وضبطوه بأن یراد بها الدعاء ، ولنحو «قائم الزّیدان» عند من جوزها ، وعلی هذا ففی نحو «ما قائم الزیدان» مسوّغان کما فی قوله تعالی (وَعِنْدَنا کِتابٌ حَفِیظٌ) مسوغان ، وأما منع الجمهور لنحو «قائم الزیدان» فلیس لأنه لا مسوغ فیه للابتداء ، بل إما لفوات شرط العمل وهو الاعتماد ، أو لفوات شرط الاکتفاء بالفاعل عن الخبر وهو تقدم النفی أو الاستفهام ، وهذا أظهر لوجهین ؛ أحدهما : أنه لا یکفی مطلق الاعتماد ؛ فلا یجوز فی نحو «زید قائم أبوه» کون قائم مبتدأ وإن وجد الاعتماد علی المخبر عنه ، والثانی : أن اشتراط الاعتماد وکون الوصف بمعنی الحال أو الاستقبال إنما هو للعمل فی المنصوب ، لا لمطلق العمل بدلیلین : أحدهما أنه یصح «زید قائم أبوه أمس» والثانی : أنهم لم یشترطوا لصحه نحو «أقائم الزّیدان» کون الوصف بمعنی الحال أو الاستقبال.

والثامن : أن یکون ثبوت ذلک الخبر للنکره من خوارق العاده نحو «شجره سجدت» و «بقره تکلّمت» إذ وقوع ذلک من أفراد هذا الجنس غیر معتاد ؛ ففی الإخبار به عنها فائده ، بخلاف نحو «رجل مات» ونحوه.

والتاسع : أن تقع بعد إذا الفجائیه نحو «خرجت فإذا أسد» أو «رجل

[شماره صفحه واقعی : 542]

ص: 1040

بالباب» ، إذ لا توجب العاده أن لا یخلو الحال من أن یفاجئک عند خروجک أسد أو رجل.

والعاشر : أن تقع فی أول جمله حالیه کقوله :

716- سرینا ونجم قد أضاء ؛ فمذ بدا***محیّاک أخفی ضوءه کلّ شارق

وعله الجواز ما ذکرناه فی المسأله قبلها ، ومن ذلک قوله :

717- الذّئب یطرقها فی الدّهر واحده***وکلّ یوم ترانی مدیه بیدی

وبهذا یعلم أن اشتراط النحویین وقوع النکره بعد واو الحال لیس بلازم.

ونظیر هذا الموضع قول ابن عصفور فی شرح الجمل : تکسر إنّ إذا وقعت بعد واو الحال ، وإنما الضابط أن تقع فی أول جمله حالیه ، بدلیل قوله تعالی : (وَما أَرْسَلْنا قَبْلَکَ مِنَ الْمُرْسَلِینَ إِلَّا إِنَّهُمْ لَیَأْکُلُونَ الطَّعامَ) ومن روی «مدیه» بالنصب فمفعول لحال محذوفه ، أی حاملا أو ممسکا ، ولا یحسن أن یکون بدلا من الیاء ، ومثّل ابن مالک بقوله تعالی : (وَطائِفَهٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ) وقول الشاعر :

718- عرضنا فسلّمنا فسلّم کارها***علینا ، وتبریح من الوجد خانقه

ولا دلیل فیهما ؛ لأن النکره موصوفه بصفه مذکوره فی البیت ومقدره فی الآیه ، أی : وطائفه من غیرکم ، بدلیل (یَغْشی طائِفَهً مِنْکُمْ).

ومما ذکروا من المسوغات : أن تکون النکره محصوره نحو «إنما فی الدار رجل» أو للتفصیل نحو «الناس رجلان رجل أکرمته ورجل أهنته» وقوله :

[شماره صفحه واقعی : 543]

ص: 1041

719- فأقبلت زحفا علی الرّکبنین ***فثوب نسیت وثوب أجرّ [ص 633]

وقولهم «شهر ثری وشهر تری وشهر مرعی» أو بعد فاء الجزاء نحو «إن مضی عیر فعیر فی الرّباط»

وفیهن نظر ؛ أما الأولی فلأن الابتداء فیها بالنکره صحیح قبل مجیء إنما ، وأما الثانیه فلاحتمال رجل الأول للبدلیه والثانی عطف علیه ، کقوله :

720- وکنت کذی رجلین رجل صحیحه***ورجل رمی فیها الزّمان فشلّت

ویسمی بدل التفصیل ، ولاحتمال شهر الأول الخبریه ، والتقدیر : أشهر الأرض الممطوره شهر ذو ثری ، أی ذو تراب ند ، وشهر تری فیه الزرع ، وشهر ذو مرعی ، ولاحتمال نسیت وأجرّ للوصفیّه والخبر محذوف ، أی فمنها ثوب نسیته ومنها ثوب أجره ، ویحتمل أنهما خبران وثم صفتان مقدرتان ، أی فثوب لی نسیته وثوب لی أجره ، وإنما نسی ثوبه لشغل قلبه کما قال :

721- [ومثلک بیضاء العوارض طفله] ***لعوب تنسّینی إذا قمت سربالی

وإنما جر الآخر لیعفی الأثر عن القافه ، ولهذا زحف علی رکبتیه ، وأما الثالثه فلأن المعنی فعیر آخر ، ثم حذفت الصفه ، ورأیت فی کلام محمد بن حبیب.

- وحبیب ممنوع من الصرف لأنه اسم أمه - قال یونس : قال رؤبه : المطر شهر ثری إلخ ، وهذا دلیل علی أنه خبر ، ولا بد من تقدیر مضاف قبل المبتدأ لتصحیح الإخبار عنه بالزمان.

[شماره صفحه واقعی : 544]

ص: 1042

أقسام العطف

وهی ثلاثه :

أحدها : العطف علی اللفظ ، وهو الأصل نحو «لیس زید بقائم ولا قاعد» بالخفض ، وشرطه إمکان توجّه العامل إلی المعطوف ، فلا یجوز فی نحو «ما جاءنی من امرأه ولا زید» إلا الرفع عطفا علی الموضع ، لأن من الزائده لا تعمل فی المعارف وقد یمتنع العطف علی اللفظ وعلی المحل جمیعا ، نحو «ما زید قائما لکن - أو بل - قاعد» لأن فی العطف علی اللفظ إعمال «ما» فی الموجب ، وفی العطف علی المحل اعتبار الابتداء مع زواله بدخول الناسخ ، والصواب الرفع علی إضمار مبتدأ.

والثانی : العطف علی المحل ، «نحو لیس زید بقائم ولا قاعدا» بالنصب ، وله عند المحققین ثلاثه شروط :

أحدها : إمان ظهوره فی الفصیح ، ألا تری أنه یجوز فی «لیس زید بقائم» و «ما جاءنی من امرأه» أن تسقط الباء فتنصب ؛ ومن فترفع ، فعلی هذا فلا یجوز «مررت بزید وعمرا» خلافا لابن جنی ، لأنه لا یجوز «مررت زیدا» وأما قوله :

نمرّون الدّیار ولم تعوجوا***[کلامکم علیّ إذن حرام] [143]

فضروره ، ولا تختص مراعاه الموضع بأن یکون العامل فی اللفظ زائدا کما مثلنا ، بدلیل قوله :

[شماره صفحه واقعی : 545]

ص: 1043

722- فإن لم تجد من دون عدنان والدا***ودون معدّ فلتزعک العواذل (1)

وأجاز الفارسی فی قوله تعالی : (وَأُتْبِعُوا فِی هذِهِ الدُّنْیا لَعْنَهً وَیَوْمَ الْقِیامَهِ) أن یکون (یَوْمَ الْقِیامَهِ) عطفا علی محل هذه [لأن محله النصب].

الثانی : أن یکون الموضع بحق الأصاله ؛ فلا یجوز «هذا ضارب زیدا وأخیه» لأن الوصف المستوفی لشروط العمل الأصل إعماله لا إضافته لالتحاقه بالفعل ، وأجازه البغدادیون تمسکا بقوله :

[فظلّ طهاه اللّحم ما بین] منضج ***صفیف شواء أو قدیر معجّل [701]

وقد مر جوابه.

والثالث : وجود المحرز ، أی الطالب لذلک المحل ، وابتنی علی هذا امتناع مسائل :

إحداها : «إن زیدا وعمرو قائمان» وذلک لأن الطالب لرفع زید هو الابتداء والابتداء هو التجرد ، والتجرد قد زال بدخول إنّ.

والثانیه : «إنّ زیدا قائم وعمرو» إذا قدرت عمرا معطوفا علی المحل ، لا مبتدأ ، وأجاز هذه بعض البصریین ، لأنهم لم یشترطوا المحرز ، وإنما منعوا الأولی لمانع آخر ، وهو توارد عاملین إن والابتداء علی معمول واحد وهو الخبر ، وأجازهما الکوفیون ؛ لأنهم لا یشترطون المحرز ، ولأن إنّ لم تعمل عندهم فی الخبر شیئا ، بل هو مرفوع بما کان مرفوعا به قبل

[شماره صفحه واقعی : 546]

ص: 1044


1- دون معد : منصوب ، وهو معطوف علی محل «من دون عدنان» وظهر النصب فی المعطوف لأن العامل وهو وجد کما یتعدی إلی ثانی مفعولیه بمن یتعدی إلیه بنفسه.

دخولها ، ولکن شرط الفراء لصحه الرفع قبل مجیء الخبر خفاء إعراب الاسم ، لئلا یتنافر اللفظ ، ولم یشترطه الکسائی ، کما أنه لیس لشرط بالاتفاق فی سائر مواضع العطف علی اللفظ ، وحجتهما قوله تعالی : (إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هادُوا وَالصَّابِئُونَ) الآیه ، وقولهم «إنّک وزید ذاهبان» وأجیب عن الآیه بأمرین ، أحدهما : أن خبر إن محذوف أی مأجورون أو آمنون أو فرحون ، والصابئون مبتدأ ، وما بعده الخبر ، ویشهد له قوله :

723- خلیلیّ هل طبّ ؛ فإنّی وأنتما***وإن لم تبوحا بالهوی دنفان؟ [ص 622]

ویضعفه أنه حذف من الأول لدلاله الثانی علیه ، وإنما الکثیر العکس ، والثانی : أن الخبر المذکور لإنّ ، وخبر (الصَّابِئُونَ) محذوف ، أی کذلک ، ویشهد له قوله :

724- فمن یک أمسی بالمدینه رحله ***فإنّی وقیّار بها لغریب [ص 622]

إذ لا تدخل اللام فی خبر المبتدأ حتی یقدّم ، نحو «لقائم زید» ویضعفه تقدیم الجمله المعطوفه علی بعض الجمله المعطوف علیها ، وعن المثال بأمرین : أحدهما أنه عطف علی توهم عدم ذکر إن ، والثانی أنه تابع لمبتدأ محذوف ، أی إنک أنت وزید ذاهبان ، وعلیهما خرج قولهم «إنّهم أجمعون ذاهبون».

المسأله الثالثه : «هذا ضارب زید وعمرا» بالنصب.

المسأله الرابعه : «أعجبنی ضرب زید وعمرو» بالرفع أو «وعمرا» بالنصب ،

[شماره صفحه واقعی : 547]

ص: 1045

منعهما الحذّاق ؛ لأن الاسم المشبه للفعل لا یعمل فی اللفظ حتی یکون بأل أو منونا أو مضافا ، وأجازهما قوم تمسکا بظاهر قوله تعالی (وَجَعَلَ اللَّیْلَ سَکَناً وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ حُسْباناً) وقول الشاعر :

725- [هویت ثناء مستطابا مجدّدا] ***فلا تخل من تمهید مجد وسوددا

وأجیب بأن ذلک علی إضمار عامل یدل علیه المذکور ، أی وجعل الشمس ، ومهدت سوددا ، أو یکون سوددا مفعولا معه ، ویشهد للتقدیر فی الآیه أن الوصف فیها بمعنی الماضی ، والماضی المجرد من أل لا یعمل النصب ، ویوضح لک مضیّه قوله تعالی (وَمِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَالنَّهارَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ) الآیه ، وجوز الزمخشریّ کون (الشَّمْسَ) معطوفا علی محل اللیل ، وزعم مع ذلک أن الجعل مراد عنه فعل مستمر فی الأزمنه لا فی الزمن الماضی بخصوصیته مع نصه فی (مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ) علی أنه إذا حمل علی الزمن المستمر کان بمنزلته إذا حمل علی الماضی فی أن إضافته محضه ، وأما قوله :

726- قد کنت داینت بها حسّانا***مخافه الإفلاس واللّیّانا

فیجوز أن یکون «اللّیّانا» مفعولا معه ، وأن یکون معطوفا علی «مخافه» علی حذف مضاف ، أی ومخافه اللیان ، ولو لم یقدر المضاف لم یصح ؛ لأن اللیان فعل لغیر المتکلم ، إذ المراد أنه داین حسان خشیه من إفلاس غیره ومطله ، ولا بدّ فی المفعول له من موافقته لعامله فی الفاعل.

ومن الغریب قول أبی حیان : إن من شرط العطف علی الموضع أن یکون للمعطوف علیه لفظ وموضع ؛ فجعل صوره المسأله شرطا لها ، ثم إنه أسقط الشرط الأول الذی ذکرناه ، ولا بدّ منه.

[شماره صفحه واقعی : 548]

ص: 1046

والثالث : العطف علی التوهم نحو «لیس زید قائما ولا قاعد» بالخفض علی توهم دخول الباء فی الخبر ، وشرط جوازه صحه دخول ذلک العامل المتوهم ، وشرط حسنه کثره دخوله هناک ، ولهذا حسن قول زهیر :

بدا لی أنّی لست مدرک ما مضی ***ولا سابق شیئا إذا کان جائیا [135]

وقول الآخر :

727- ما الحازم الشّهم مقداما ولا بطل ***إن لم یکن للهوی بالحقّ غلاما

ولم یحسن قول الآخر :

728- وما کنت ذا نیرب فیهم ***ولا منمش فیهم منمل

لقله دخول الباء علی خبر کان ، بخلاف خبری لیس وما ، والنّیرب : النمیمه ، والمنمل : الکثیر المیمه ، والمنمش : المفسد ذات البین.

وکما وقع هذا العطف فی المجرور وقع فی أخیه المجزوم ، ووقع أیضا فی المرفوع اسما ، وفی المنصوب اسما وفعلا ، وفی المرکبات.

فأما المجزوم فقال به الخلیل وسیبویه فی قراءه غیر أبی عمرو (لَوْ لا أَخَّرْتَنِی إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ فَأَصَّدَّقَ وَأَکُنْ) فإن معنی لو لا أخرتنی فأصدق ومعنی إن أخرتنی أصّدّق واحد ، وقال السیرافی والفارسی : هو عطف علی محل فأصدق کقول الجمیع فی قراءه الأخوین (مَنْ یُضْلِلِ اللهُ فَلا هادِیَ لَهُ وَیَذَرُهُمْ) بالجزم ، ویردّه أنهما یسلمان أن الجزم فی نحو «ائتنی أکرمک» بإضمار الشرط ، فلیست الفاء هنا وما بعدها فی موضع حزم ؛ لأن ما بعد الفاء منصوب بأن مضمره ، وأن والفعل فی تأویل مصدر معطوف علی مصدر

[شماره صفحه واقعی : 549]

ص: 1047

متوهم مما تقدم ، فکیف تکون الفاء مع ذلک فی موضع الجزم؟ ولیس بین المفردین المتعاطفین شرط مقدر ، ویأتی القولان فی قول الهذلی :

فأبلونی بلیّتکم لعلّی ***أصالحکم وأستدرج نویّا [670]

أی نوای ، وکذلک اختلف فی نحو «قام القوم غیر زید وعمرا» بالنصب ، والصواب أنه علی التوهم ، وأنه مذهب سیبویه ، لقوله لأن «غیر زید» فی موضع «إلا زیدا» ومعناه ، فشبهوه بقولهم :

729- [معاوی إنّنا بشر فأسجح ***فلسنا بالجبال ولا الحدیدا

وقد استنبط من ضعف فهمه من إنشاد هذا البیت هنا أنه یراه عطفا علی المحل ولو أراد ذلک لم یقل إنهم شبهوه به.

رجع القول إلی المجزوم - وقال به الفارسی فی قراءه قنبل : (إنه من یتق ویصبر فإن الله) بإثبات الیاء فی (یتقی) وجزم (یصبر) فزعم أن من موصله ، فلهذا ثبتت یاء یتقی ، وأنها ضمنت معنی الشرط ، ولذلک دخلت الفاء فی الخبر ، وإنما جزم (یَصْبِرْ) علی توهم معنی من ، وقیل : بل وصل (یَصْبِرْ) بنیه الوقف کقراءه نافع (ومحیای ومماتی) بسکون یاء (محیای) وصلا ، وقیل : بل سکن لتوالی الحرکات فی کلمتین کما فی (یَأْمُرُکُمْ) و (یُشْعِرُکُمْ) وقیل : من شرطیه ، وهذه الیاء إشباع ، ولام الفعل حذفت للجازم ، أو هذه الیاء لام الفعل ، واکتفی بحذف الحرکه المقدره.

وأما المرفوع فقال سیبویه : واعلم أن ناسا من العرب یغلطون فیقولون «إنهم أجمعین ذاهبون ، وإنک وزید ذاهبان» وذلک علی أن معناه معنی الابتداء ، فیری أنه قال هم ، کما قال :

[شماره صفحه واقعی : 550]

ص: 1048

*بدا لی أنّی لست مدرک ما مضی* البیت اه [135]

ومراده بالغلط ما عبر عنه غیره بالتوهم ، وذلک ظاهر من کلامه ، ویوضحه إنشاده البیت ، وتوهم ابن مالک أنه أراد بالغلط الخطأ فاعترض علیه بأنا متی جوّزنا ذلک علیهم زالت الثقه بکلامهم ، وامتنع أن نثبت شیئا نادرا لإمکان أن یقال فی کل نادر : إن قائله غلط.

وأما المنصوب اسما فقال الزمخشری فی قوله تعالی (وَمِنْ وَراءِ إِسْحاقَ یَعْقُوبَ) فیمن فتح الباء. کأنه قیل : ووهبنا له إسحاق ومن وراء إسحاق یعقوب ، علی طریقه قوله :

730- مشائیم لیسوا مصلحین عشیره***ولا ناعب إلّا ببین غرابها [ص 553]

اه ، وقیل : علی إضمار وهبنا ، أی ومن وراء إسحاق وهبنا یعقوب ، بدلیل (فَبَشَّرْناها) لأن البشاره من الله تعالی بالشیء فی معنی الهبه ، وقیل : هو مجرور عطفا علی بإسحاق ، أو منصوب عطفا علی محله ، ویردّ الأول أنه لا یجوز الفصل بین العاطف والمعطوف علی المجرور کمررت بزید والیوم عمرو ، وقال بعضهم فی قوله تعالی (وَحِفْظاً مِنْ کُلِّ شَیْطانٍ مارِدٍ) إنه عطف علی معنی (إِنَّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا) وهو إنا خلقنا الکواکب فی السماء الدنیا زینه للسماء کما قال تعالی (وَلَقَدْ زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِمَصابِیحَ وَجَعَلْناها رُجُوماً) ویحتمل أن یکون مفعولا لأجله ، أو مفعولا مطلقا ، وعلیهما فالعامل محذوف : أی وحفظا من کل شیطان زیناها بالکواکب ، أو وحفظناها حفظا.

[شماره صفحه واقعی : 551]

ص: 1049

وأما المنصوب فعلا فکقراءه بعضهم (ودوا لو تدهن فیدهنوا) حملا علی معنی ودوا أن تدهن ، وقیل فی قراءه حفص (لَعَلِّی أَبْلُغُ الْأَسْبابَ أَسْبابَ السَّماواتِ فَأَطَّلِعَ) بالنصب : إنه عطف علی معنی لعلی أبلغ ، وهو لعلی أن أبلغ ، فإن خبر لعل یقترن بأن کثیرا ، نحو الحدیث «فلعلّ بعضکم أن یکون ألحن بحجّته من بعض» ویحتمل أنه عطف علی الأسباب علی حد :

*للبس عباءه وتقرّ عینی* [424]

ومع هذین الاحتمالین فیندفع قول الکوفی : إن هذه القراءه حجه علی جواز النصب فی جواب الترجّی حملا له علی التمنی.

وأما فی المرکبات فقد قیل فی قوله تعالی : (وَمِنْ آیاتِهِ أَنْ یُرْسِلَ الرِّیاحَ مُبَشِّراتٍ وَلِیُذِیقَکُمْ) إنه علی تقدیر لیبشرکم ولیذیقکم ، ویحتمل أن التقدیر : ولیذیقکم ولیکون کذا وکذا أرسلها ، وقیل فی قوله تعالی (أَوْ کَالَّذِی مَرَّ عَلی قَرْیَهٍ) إنه علی معنی أرأیت کالذی حاجّ أو کالذی مر ، ویجوز أن یکون علی اضمار فعل ، أی أو رأیت مثل الذی ، فحذف لدلاله (أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِی حَاجَّ) علیه ؛ لأن کلیهما تعجب ، وهذا التأویل هنا وفیما تقدم أولی ؛ لأن اضمار الفعل لدلاله المعنی علیه أسهل من العطف علی المعنی ، وقیل : الکاف زائده ، أی ألم تر إلی الذی حاج أو الذی مر ، وقیل : الکاف [اسم] بمعنی مثل معطوف علی الذی ، أی ألم تنظر إلی الذی حاجّ أو إلی مثل الذی مر.

تنبیه - من العطف علی المعنی علی قول البصریین نحو «لألزمنّک

[شماره صفحه واقعی : 552]

ص: 1050

او تقضینی حقّی» إذ النصب عندهم بإضمار أن ، وأن والفعل فی تأویل مصدر معطوف علی مصدر متوهم ، أن لیکوننّ لزوم منی أو قضاء منک لحقی ، ومنه (تقاتلونهم أو یسلموا) فی قراءه أبیّ بحذف النون ، وأما قراءه الجمهور بالنون فبالعطف علی لفظ تقاتلونهم ، أو علی القطع بتقدیر أو هم یسلمون ، ومثله «ما تأتینا فتحدّثنا» بالنصب ، أی ما یکون منک إتیان فحدیث ، ومعنی هذا نفی الإتیان فینتفی الحدیث ، أی ما تأتینا فکیف تحدثنا ، أو نفی الحدیث فقط حتّی کأنه قیل : ما تأتینا محدثا ، أی بل غیر محدث ، وعلی المعنی الأول جاء قوله سبحانه وتعالی (لا یُقْضی عَلَیْهِمْ فَیَمُوتُوا) أی فکیف یموتون ، ویمتنع أن یکون علی الثانی ؛ إذ یمتنع أن یقضی علیهم ولا یموتون ، ویجوز رفعه فیکون إما عطفا علی تأتینا ؛ فیکون کل منهما داخلا علیه حرف النفی ، أو علی القطع فیکون موجبا ، وذلک واضح فی نحو «ما تأتینا فتجهل أمرنا» و «لم تقرأ فتنسی» لأن المراد إثبات جهله ونسیانه ، ولأنه لو عطف لجزم تنسی وفی قوله :

731- غیر أنّا لم یأتنا بیقین ***فنرجّی ونکثر التّأمیلا

اذ المعنی أنه لم یأت بالیقین فنحن نرجو خلاف ما أتی به لانتفاء الیقین عما أتی به ، ولو جزمه أو نصبه لفسد معناه ؛ لأنه یصیر منفیا علی حدته کالأول إذا جزم ، ومنفیا علی الجمع إذا نصب ، وإنما المراد إثباته ، وأما إجازتهم ذلک فی المثال السابق فمشکله ؛ لأن الحدیث لا یمکن مع عدم الإتیان ، وقد یوجه قولهم بأن یکون معناه ما تأتینا فی المستقبل فأنت تحدثنا الآن ، عوضا عن ذلک ، وللاستئناف وجه آخر ، وهو أن یکون علی معنی السببیه وانتفاء الثانی لانتفاء الأول ، وهو أحد وجهی النصب ، وهو قلیل ، وعلیه قوله :

[شماره صفحه واقعی : 553]

ص: 1051

732- فلقد ترکت صبیّه مرحومه***لم تدر ما جزع علیک فتجزع

أی لو عرفت الجزع لجزعت ، ولکنها لم تعرفه فلم تجزع ، وقرأ عیسی بن عمر (فیموتون) عطفا علی (یُقْضی) ، وأجاز ابن خروف فیه الاستئناف علی معنی السببیه کما قدمنا فی البیت ، وقرأ السبعه (وَلا یُؤْذَنُ لَهُمْ فَیَعْتَذِرُونَ) وقد کان النصب ممکنا مثله فی (فَیَمُوتُوا) ولکن عدل عنه لتناسب الفواصل ، والمشهور فی توجیهه أنه لم یقصد إلی معنی السببیه ، بل إلی مجرد العطف علی الفعل وإدخاله معه فی سلک النفی ؛ لأن المراد بلا یؤذن لهم نفی الإذن فی الاعتذار ، وقد نهوا عنه فی قوله تعالی (لا تَعْتَذِرُوا الْیَوْمَ) فلا یتأتی العذر (1) منهم بعد ذلک ، وزعم ابن مالک بدر الدین أنه مستأنف بتقدیر : فهم یعتذرون ، وهو مشکل علی مذهب الجماعه ؛ لاقتضائه ثبوت الاعتذار مع انتفاء الإذن کما فی قولک «ما تؤذینا فنحبّک» بالرفع ، ولصحه الاستئناف یحمل ثبوت الاعتذار مع مجیء (لا تَعْتَذِرُوا الْیَوْمَ) علی اختلاف المواقف ، کما جاء (فَیَوْمَئِذٍ لا یُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ إِنْسٌ وَلا جَانٌّ) (وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ) ، وإلیه ذهب ابن الحاجب ؛ فیکون بمنزله «ما تأتینا فتجهل أمورنا» ویردّه أن الفاء غیر العاطفه للسببیه ، ولا یتسبب الاعتذار فی وقت عن نفی الإذن فیه فی وقت آخر ، وقد صح الاستئناف بوجه آخر یکون الاعتذار معه منفیا ، وهو ما قدمناه ونقلناه عن ابن خروف من أن المستأنف قد یکون علی معنی السببیه ، وقد صرح به هنا الأعلم ، وأنه فی المعنی مثل (لا یُقْضی عَلَیْهِمْ فَیَمُوتُوا) ورده ابن عصفور بأن الإذن فی الاعتذار قد یحصل ولا یحصل اعتذار ، بخلاف الفضاء علیهم ؛ فإنه یتسبب عنه الموت جزما ، وردّ علیه ابن الضائع بأن النصب علی معنی السببیه فی

[شماره صفحه واقعی : 554]

ص: 1052


1- فی نسخه «فلا یأتی العذر - إلخ».

«ما تأتینا فتحدثنا» جائز بإجماع ، مع أنه قد یحصل الإتیان ولا یحصل التحدیث ، والذی أقول : إن مجیء الرفع بهذا المعنی قلیل جدا ؛ فلا یحسن حمل التنزیل علیه.

تنبیه - «لا تأکل سمکا وتشرب لبنا» إن جزمت فالعطف علی اللفظ والنهی عن کل منهما ، وإن نصبت فالعطف عند البصریین علی المعنی والنهی عند الجمیع عن الجمع ، أی لا یکن منک أکل سمک مع شرب لبن ، وإن رفعت فالمشهور أنه نهی عن الأول وإباحه للثانی ، وأن المعنی : ولک شرب اللبن ، وتوجیهه أنه مستأنف ، فلم یتوجه إلیه حرف النهی ، وقال بدر الدین ابن مالک : إن معناه کمعنی وجه النصب ، ولکنه علی تقدیر لا تأکل (1) السمک وأنت تشرب اللبن ، اه. وکأنه قدّر الواو للحال ، وفیه بعد ؛ لدخولها فی اللفظ علی المضارع المثبت ، ثم هو مخالف لقولهم ؛ إذ جعلوا لکل من أوجه الإعراب معنی.

عطف الخبر علی الإنشاء و بالعکس

منعه البیانیون ، وابن مالک فی شرح باب المفعول معه من کتاب التسهیل ، وابن عصفور فی شرح الإیضاح ، ونقله عن الأکثرین ، وأجازه الصفار - بالفاء - تلمیذ ابن عصفور ، وجماعه ، مستدلین بقوله تعالی : (وَبَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ) فی سوره البقره ، (وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ) فی سوره الصف ، قال أبو حیان : وأجاز سیبویه «جاءنی زید ومن عمرو العاقلان» علی أن یکون العاملان خبرا لمحذوف ، ویؤیده قوله :

[شماره صفحه واقعی : 555]

ص: 1053


1- فی نسخه «ولکنه علی طریق لا تأکل السمک - إلخ».

وإنّ شفائی عبره مهراقه***وهل عند رسم دارس من معوّل؟ [570]

وقوله :

733- تناغی غزالا عند باب ابن عامر***وکحّل أماقیک الحسان بإثمد

واستدل الصفار بهذا البیت ، وقوله :

وقائله خولان فانکح فتاتهم ***[وأکرومه الحیّین خلو کما هیا] [271]

فإن تقدیره عند سیبویه : هذه خولان :

وأقول : أما آیه البقره فقال الزمخشری : لیس المعتمد بالعطف الأمر حتی یطلب له مشاکل ، بل المراد عطف جمله ثواب المؤمنین علی جمله عذاب الکافرین ، کقولک «زید یعاقب بالقید وبشّر فلانا بالإطلاق» وجوز عطفه علی (فَاتَّقُوا) وأنمّ من کلامه فی الجواب الأول أن یقال : المعتمد بالعطف جمله الثواب کما ذکر ، ویزاد علیه فیقال : والکلام منظور فیه إلی المعنی الحاصل منه ، وکأنه قیل : والذین آمنوا وعملوا الصالحات لهم جنات فبشرهم بذلک ، وأما الجواب الثانی ففیه نظر ؛ لأنه لا یصح أن یکون جوابا للشرط ؛ إذ لیس الأمر بالتبشیر مشروطا بعجز الکافرین عن الإتیان بمثل القرآن ، ویجاب بأنه قد علم أنهم غیر المؤمنین ، فکأنه قیل : فإن لم یفعلوا فبشر غیرهم بالجنات ، ومعنی هذا فبشر هؤلاء المعاندین بأنه لا حظّ لهم من الجنه.

وقال فی آیه الصف : إن العطف علی (تُؤْمِنُونَ) لأنه بمعنی آمنوا ، ولا

[شماره صفحه واقعی : 556]

ص: 1054

یقدح فی ذلک أن المخاطب بتؤمنون المؤمنون ، وببشّر النبی علیه الصلاه والسّلام ، ولا أن یقال فی (تُؤْمِنُونَ) : إنه تفسیر للتجاره لا طلب ، وإن (یَغْفِرْ لَکُمْ) جواب الاستفهام تنزیلا لسبب السبب منزله السبب کما مر فی بحث الجمل المفسره ؛ لأن تخالف الفاعلین لا یقدح ، تقول «قوموا واقعد یا زید» ولأن (فَتُؤْمِنُونَ) لا یتعین للتفسیر ، سلمنا ، ولکن یحتمل أنه تفسیر مع کونه أمرا ، وذلک بأن یکون معنی الکلام السابق اتجروا تجاره تنجیکم من عذاب ألیم کما کان (فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ) فی معنی انتهوا ، أو بأن یکون تفسیرا فی المعنی دون الصناعه ؛ لأن الأمر قد یساق لإفاده المعنی الذی یتحصّل من المفسره ، یقول : هل أدلک علی سبب نجاتک؟ آمن بالله ، کما تقول : هو أن تؤمن بالله ، وحینئذ فیمتنع العطف ؛ لعدم دخول التبشیر فی معنی التفسیر.

وقال السکاکی : الأمران معطوفان علی قل مقدره قبل (یا أَیُّهَا) ، وحذف القول کثیر ، وقیل : معطوفان علی أمر محذوف تقدیره فی الأولی فأنذر ، وفی الثانیه فأبشر ، کما قال الزمخشری فی (وَاهْجُرْنِی مَلِیًّا) : إن التقدیر فاحذرنی واهجرنی ، لدلاله (لَأَرْجُمَنَّکَ) علی التهدید.

وأما *وهل عند رسم دارس من معوّل* [570] فهل فیه نافیه ، مثلها (هَلْ یُهْلَکُ إِلَّا الْقَوْمُ الظَّالِمُونَ) :

وأما *هذه خولان* [271] فمعناه تنبه لخولان ، أو الفاء لمجرد السببیه مثلها فی جواب الشرط ، وإذ قد استدلا بذلک فهلا استدلّا بقوله تعالی (إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَانْحَرْ) ونحوه فی التنزیل کثیر.

وأما *وکحّل أماقیک* [733] فیتوقف علی النظر فیما قبله من

[شماره صفحه واقعی : 557]

ص: 1055

الأبیات ، وقد یکون معطوفا علی أمر مقدر یدلّ علیه المعنی ، أی فافعل کذا وکحل ، کما قیل فی (وَاهْجُرْنِی مَلِیًّا).

وأما ما نقله أبو حیان عن سیبویه فغلط علیه ، وإنما قال : واعلم أنه لا یجوز «من عبد الله وهذا زید الرجلین الصالحین» رفعت أو نصبت ؛ لأنک لا تثنی إلا علی من أثبتّه وعلمته ، ولا یجوز أن تخلط من تعلم ومن لا تعلم فتجعلهما بمنزله واحده ، وقال الصفار : لما منعها سیبویه من جهه النعت علم أنّ زوال النعت یصحّحها ؛ فتصرّف أبو حیان فی کلام الصفار فوهم فیه ، ولا حجه فیما ذکر الصفار ؛ إذ قد یکون للشیء مانعان ویقتصر علی ذکر أحدهما ؛ لأنه الذی اقتضاه المقام. والله أعلم.

عطف الاسمیه علی الفعلیه و بالعکس

فیه ثلاثه أقوال :

أحدها : الجواز مطلقا ، وهو المفهوم من قول النحویین فی باب الاشتغال فی مثل «قام زید وعمرا أکرمته» إن نصب عمرا أرجح ؛ لأن تناسب الجملتین المتعاطفتین أولی من تخالفهما.

والثانی : المنع مطلقا ، حکی عن ابن جنی أنه قال فی قوله :

734- عاضها الله غلاما بعد ما***شابت الأصداغ والضّرس نقد

إن الضرس فاعل بمحذوف یفسره المذکور ، ولیس بمبتدأ ، ویلزمه إیجاب النصب فی مسأله الاشتغال السابقه ، إلا إن قال : أقدر الواو للاستئناف.

[شماره صفحه واقعی : 558]

ص: 1056

والثالث : لأبی علی ، أنه یجوز فی الواو فقط ، نقله عنه أبو الفتح فی سر الصناعه ، وبنی علیه منع کون الفاء فی «خرجت فإذا الأسد حاضر» عاطفه.

وأضعف الثلاثه القول الثانی ، وقد لهج به الرازی فی تفسیره ، وذکر فی کتابه فی مناقب الشافعی رضی الله عنه أن مجلسا جمعه وجماعه من الحنفیه ، وأنهم زعموا أن قول الشافعی «یحلّ أکل متروک التسمیه» مردود بقوله تعالی (وَلا تَأْکُلُوا مِمَّا لَمْ یُذْکَرِ اسْمُ اللهِ عَلَیْهِ وَإِنَّهُ لَفِسْقٌ) فقال : فقلت لهم : لا دلیل فیها ، بل هی حجه للشافعی ، وذلک لأن الواو لیست للعطف ؛ لتخالف الجملتین بالاسمیه والفعلیه ، ولا للاستئناف ؛ لأن أصل الواو أن تربط ما بعدها بما قبلها ، فبقی أن تکون للحال ؛ فتکون جمله الحال مقیده للنهی ، والمعنی لا تأکلوا منه فی حاله کونه فسقا ، ومفهومه جواز الأکل إذا لم یکن فسقا ، والفسق قد فسره الله تعالی بقوله (أَوْ فِسْقاً أُهِلَّ لِغَیْرِ اللهِ بِهِ) فالمعنی لا تأکلوا منه إذا سمی علیه غیر الله ، ومفهومه کلوا منه إذا لم یسم علیه غیر الله ، اه ملخصا موضحا. ولو أبطل العطف لتخالف الجملتین بالإنشاء والخبر لکان صوابا.

العطف علی معمولی عاملین

وقولهم «علی عاملین» فیه تجوز ، أجمعوا علی جواز العطف علی معمولی عامل واحد ، نحو «إن زیدا ذاهب وعمرا جالس» وعلی معمولات عامل نحو «أعلم زید عمرا بکرا جالسا ، وأبو بکر خالدا سعیدا منطلقا»

[شماره صفحه واقعی : 559]

ص: 1057

وعلی منع العطف علی معمولی أکثر من عاملین نحو «إنّ زیدا ضارب أبوه لعمرو ، وأخاک غلامه بکر» وأما معمولا عاملین ، فإن لم یکن أحدهما جارا فقال ابن مالک : هو ممتنع إجماعا نحو «کان آکلا طعامک عمرو وتمرک بکر» ولیس کذلک ، بل نقل الفارسیّ الجواز مطلقا عن جماعه ، وقیل : إن منهم الأخفش ، وإن کان أحدهما جارا فإن کان الجارّ مؤخرا نحو «زید فی الدار والحجره عمرو ، أو وعمرو الحجره» فنقل المهدویّ أنه ممتنع إجماعا ، ولیس کذلک ، بل هو جائز عند من ذکرنا ، وإن کان الجار مقدما نحو «فی الدار زید والحجره عمرو» فالمشهور عن سیبویه المنع ، وبه قال المبرد وابن السراج وهشام ، وعن الأخفش الإجازه ، وبه قال الکسائی والفراء والزجاج ، وفصّل قوم - منهم الأعلم - فقالوا : إن ولی المخفوض العاطف کالمثال جاز ، لأنه کذا سمع ، ولأن فیه تعادل المتعاطفات ، وإلا امتنع نحو «فی الدار زید وعمرو الحجره».

وقد جاءت مواضع یدلّ ظاهرها علی خلاف قول سیبویه ، کقوله تعالی (إِنَّ فِی السَّماواتِ وَالْأَرْضِ لَآیاتٍ لِلْمُؤْمِنِینَ ، وَفِی خَلْقِکُمْ وَما یَبُثُّ مِنْ دابَّهٍ آیاتٌ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ ، وَاخْتِلافِ اللَّیْلِ وَالنَّهارِ وَما أَنْزَلَ اللهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ رِزْقٍ فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَتَصْرِیفِ الرِّیاحِ آیاتٌ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ) آیات الأولی منصوبه إجماعا ؛ لأنها اسم إن ، والثانیه والثالثه قرأهما الأخوان بالنصب ، والباقون بالرفع ، وقد استدل بالقراءتین فی (آیاتٌ) الثالثه علی المسأله ، أما الرفع فعلی نیابه الواو مناب الابتداء وفی ، وأما النصب فعلی نیابتها مناب إنّ وفی.

وأجیب بثلاثه أوجه :

[شماره صفحه واقعی : 560]

ص: 1058

أحدها : أن فی مقدره ؛ فالعمل لها ، ویؤیده أن فی حرف عبد الله التصریح بقی ، وعلی هذا الواو نائبه مناب عامل واحد ، وهو الابتداء أو إنّ.

والثانی : أن انتصاب (آیاتٌ) علی التوکید للأولی ، ورفعها علی تقدیر مبتدأ ، أی هی آیات ، وعلیهما فلیست فی مقدره.

والثالث : یخصّ قراءه النصب ، وهو أنه لی إضمار إنّ وفی ، ذکره الشاطبی وغیره ، وإضمار إنّ بعید.

ومما یشکل علی مذهب سیبویه قوله :

هوّن علیک ؛ فإنّ الأمور***بکفّ الإله مقادیرها

[232]

فلیس بآتیک منهیّها***ولا قاصر عنک مأمورها

لأن «قاصر» عطف علی مجرور الباء ، فإن کان مأمورها عطفا علی مرفوع لیس لزم العطف علی معمولی عاملین ، وإن کان فاعلا بقاصر لزم عدم الارتباط بالمخبر عنه ؛ إذ التقدیر حینئذ فلیس منهیا بقاصر عنک مأمورها.

وقد أجیب عن الثانی بأنه لما کان الضمیر فی مأمورها عائدا علی الأمور کان کالعائد علی المنهیّات ؛ لدخولها فی الأمور.

واعلم أن الزمخشریّ ممن منع العطف المذکور ، ولهذا اتجه له أن یسأل فی قوله تعالی (وَالشَّمْسِ وَضُحاها وَالْقَمَرِ إِذا تَلاها) الآیات ، فقال : فإن قلت : نصب إذا معضل ؛ لأنک إن جعلت الواوات عاطفه وقعت فی العطف علی عاملین ، یعنی أنّ إذا عطف علی إذا المنصوبه بأقسم ، والمخفوضات عطف علی الشمس المخفوضه بواو القسم ، قال : وإن

[شماره صفحه واقعی : 561]

ص: 1059

جعلتهن للقسم وقعت فیما اتفق الخلیل وسیبویه علی استکراهه ، یعنی أنهما استکرها ذلک لئلا یحتاج کل قسم إلی جواب یخصه ، ثم أجاب بأن فعل القسم لما کان لا یذکر مع واو القسم بخلاف الباء صارت کأنها هی الناصبه الخافضه فکان العطف علی معمولی عامل.

قال ابن الحاجب : وهذه قوه منه ، واستنباط لمعنی دقیق ، ثم اعترض علیه بقوله تعالی (فَلا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ الْجَوارِ الْکُنَّسِ وَاللَّیْلِ إِذا عَسْعَسَ وَالصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ) فإن الجار هنا الباء ، وقد صرح معه بفعل القسم ؛ فلا تنزل الباء منزله الناصبه الخافضه ، اه.

وبعد ، فالحق جواز العطف علی معمولی عاملین فی نحو «فی الدّار زید والحجره عمرو» ولا إشکال حینئذ فی الآیه.

وأخذ ابن الخباز جواب الزمخشریّ فجعله قولا مستقلا فقال فی کتاب النهایه : وقیل إذا کان أحد العاملین محذوفا فهو کالمعدوم ، ولهذا جاز العطف فی نحو (وَاللَّیْلِ إِذا یَغْشی وَالنَّهارِ إِذا تَجَلَّی) وما أظنه وقف فی ذلک علی کلام غیر الزمخشری فینبغی له أن یقید الحذف بالوجوب.

المواضع التی یعود الضمیر فیها علی متأخر لفظا و رتبه

وهی سبعه :

أحدها : أن یکون الضمیر مرفوعا بنعم أو بئس ، ولا یفسر إلا بالتمییز ، نحو «نعم رجلا زید ، وبئس رجلا عمرو» ویلتحق بهما فعل الذی

[شماره صفحه واقعی : 562]

ص: 1060

یراد به المدح والذم نحو (ساءَ مَثَلاً الْقَوْمُ) و (کَبُرَتْ کَلِمَهً تَخْرُجُ) و «ظرف رجلا زید» وعن الفراء والکسائی أن المخصوص هو الفاعل ، ولا ضمیر فی الفعل ، ویرده «نعم رجلا کان زید» ولا یدخل الناسخ علی الفاعل ، وأنه قد یحذف نحو (بِئْسَ لِلظَّالِمِینَ بَدَلاً).

الثانی : أن یکون مرفوعا بأول المتنازعین المعمل ثانیهما نحو قوله :

735- جفونی ولم أجف الأخلاء ؛ إنّنی ***لغیر جمیل من خلیلی مهمل

والکوفیون یمنعون من ذلک ، فقال الکسائی : یحذف الفاعل ، وقال الفراء : یضمر ویؤخر عن المفسر ، فإن استوی العاملان فی طلب الرفع وکان العطف بالواو نحو «قام وقعد أخواک» فهو عنده فاعل بهما.

الثالث : أن یکون مخبرا عنه فیفسره خبره نحو (إِنْ هِیَ إِلَّا حَیاتُنَا الدُّنْیا) قال الزمخشری : هذا ضمیر لا یعلم ما یعنی به إلا بما یتلوه ، وأصله إن الحیاه إلا حیاتنا الدنیا ، ثم وضع هی موضع الحیاه لأن الخبر یدل علیها ویبیّنها ، قال : ومنه :

736- *هی النّفس تحمل ما حمّلت*

و «هی العرب تقول ما شاءت» قال ابن مالک : وهذا من جید کلامه ، ولکن فی تمثیله بهی النفس وهی العرب ضعف ؛ لإمکان جعل النفس والعرب بدلین وتحمل وتقول خبرین ، وفی کلام ابن مالک أیضا ضعف ؛ لإمکان وجه ثالث فی المثالین لم یذکره ، وهو کون هی ضمیر القصه ، فإن أراد الزمخشری أن المثالین یمکن حملهما علی ذلک لا أنه متعین فیهما فالضعف فی کلام ابن مالک وحده.

[شماره صفحه واقعی : 563]

ص: 1061

الرابع : ضمیر الشأن والقصه نحو (قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ) ونحو (فَإِذا هِیَ شاخِصَهٌ أَبْصارُ الَّذِینَ کَفَرُوا) والکوفی یسمیه ضمیر المجهول.

وهذا الضمیر مخالف للقیاس من خمسه أوجه :

أحدها : عوده علی ما بعده لزوما ؛ إذ لا یجوز للجمله المفسره له أن تتقدم هی ولا شیء منها علیه ، وقد غلط یوسف ابن السیرافی ؛ إذ قال فی قوله :

737- أسکران کان ابن المراغه إذ هجا***تمیما بجوّ الشّام أم متساکر

فیمن رفع سکران وابن المراغه : إن کان شانیه ، وابن المراغه سکران : مبتدأ وخبر ، والجمله خبر کان. والصواب أن کان زائده ، والأشهر فی إنشاده نصب سکران ورفع ابن المراغه ؛ فارتفاع متساکر علی أنه خبر لهو محذوفا ، ویروی بالعکس ؛ فاسم کان مستتر فیها.

والثانی : أن مفسره لا یکون إلا جمله ، ولا یشارکه فی هذا ضمیر ، وأجاز الکوفیون والأخفش تفسیره بمفرد له مرفوع نحو «کان قائما زید ، وظننته قائما عمرو» وهذا إن سمع خرج علی أن المرفوع مبتدأ ، واسم کان وضمیر ظننته راجعان إلیه ؛ لأنه فی نیه التقدیم ، ویجوز کون المرفوع بعد کان اسما لها ، وأجاز الکوفیون «إنه قام» و «إنه ضرب» علی حذف المرفوع والتفسیر بالفعل مبنیا للفاعل أو للمفعول ، وفیه فسادان : التفسیر بالمفرد ، وحذف مرفوع الفعل.

والثالث : أنه لا یتبع بتابع ؛ فلا یؤکد ، ولا یعطف علیه ، ولا یبدل منه.

والرابع : أنه لا یعمل فیه إلا الابتداء أو أحد نواسخه.

[شماره صفحه واقعی : 564]

ص: 1062

والخامس : أنه ملازم للإفراد ، فلا یثنّی ولا یجمع ، وإن فسر بحدیثین أو أحادیث.

وإذا تقرر هذا علم أنه لا ینبغی الحمل علیه إذا أمکن غیره ، ومن ثمّ ضعف قول الزمخشری فی (إِنَّهُ یَراکُمْ هُوَ وَقَبِیلُهُ) إن اسم إن ضمیر الشأن ، والأولی کونه ضمیر الشیطان ، ویؤیده أنه قریء (وَقَبِیلُهُ) بالنصب ، وضمیر الشأن لا یعطف علیه ، وقول کثیر من النحویین إن اسم أنّ المفتوحه المخففه ضمیر شأن ، والأولی أن یعاد علی غیره إذا أمکن ، ویؤیده قول سیبویه فی (أَنْ یا إِبْراهِیمُ قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیا) إن تقدیره أنک ، وفی «کتبت إلیه أن لا یفعل» إنه یجزم علی النهی ، وینصب علی معنی لئلا ، ویرفع علی أنک.

الخامس (1) : أن یجر برب مفسّرا بتمییز ، وحکمه حکم ضمیر نعم وبئس فی وجوب کون مفسره تمییزا وکونه هو مفردا ، وقال :

738- ربّه فتیه دعوت إلی ما***یورث المجد دائبا فأجابوا

ولکنه یلزم أیضا التذکیر ، فیقال «ربّه امرأه» لا ربّها ، ویقال «نعمت امرأه هند» وأجاز الکوفیون مطابقته للتمییز فی التأنیث والتثنیه والجمع ، ولیس بمسموع.

وعندی أن الزمخشری یفسر الضمیر بالتمییز فی غیر بابی نعم وربّ ، وذلک أنه قال فی تفسیر (فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ) الضمیر فی (فَسَوَّاهُنَّ) ضمیر مبهم ، وسبع سموات تفسیره ، کقولهم «ربه رجلا» وقیل : راجع إلی السماء ، والسماء فی معنی الجنس ، وقیل : جمع سماءه ، والوجه العربی

[شماره صفحه واقعی : 565]

ص: 1063


1- الخامس من المواضع التی یعود فیها الضمیر علی متأخر لفظا ورتبه.

هو الأول ، اه. وتؤول علی أن مراده أن سبع سموات بدل ، وظاهر تشبیهه بربه رجلا یأباه.

السادس : أن یکون مبدلا منه الظاهر المفسر له ، ک- «ضربته زیدا» قال ابن عصفور : أجازه الأخفش ومنعه سیبویه ، وقال ابن کیسان : هو جائز بإجماع ، نقله عنه ابن مالک ، ومما خرجوا علی ذلک قولهم «اللهمّ صلّ علیه الرّؤوف الرّحیم» وقال الکسائی : هو نعت ، والجماعه یأبون نعت الضمیر ، وقوله :

قد أصبحت بقرقری کوانسا***فلا تلمه أن ینام البائسا [695]

وقال سیبویه : هو بإضمار أذمّ ، وقولهم «قاما أخواک ، وقاموا إخوتک ، وقمن نسوتک» وقیل : علی التقدیم والتأخیر ، وقیل : الألف والواو والنون أحرف کالتاء فی «قامت هند» وهو المختار.

والسابع : أن یکون متصلا بفاعل مقدم ، ومفسره مفعول مؤخر ک- «ضرب غلامه زیدا» أجازه الأخفش وأبو الفتح وأبو عبد الله الطّوال من الکوفیین ، ومن شواهده قول حسان :

739- ولو أنّ مجدا أخلد الدّهر واحدا***من النّاس أبقی مجده الدّهر مطعما

وقوله :

740- کسا حلمه ذا الحلم أثواب سودد***ورقّی نداه ذا النّدی فی ذری المجد

والجمهور یوجبون فی ذلک فی النثر تقدیم المفعول ، نحو (وَإِذِ ابْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ) ویمتنع بالإجماع نحو «صاحبها فی الدار» لاتصال

[شماره صفحه واقعی : 566]

ص: 1064

الضمیر بغیر الفاعل ، ونحو «ضرب غلامها عبد هند» لتفسیره بغیر المفعول ، والواجب فیهما تقدیم الخبر والمفعول ولا خلاف فی جواز نحو «ضرب غلامه زید» وقال الزمخشری فی (لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَفْرَحُونَ بِما أَتَوْا) الآیه فی قراءه أبی عمرو فلا یحسبنهم بالغیبه وضم آخر الفعل : إن الفعل : مسند للذین یفرحون واقعا علی ضمیرهم محذوفا ، والأصل لا یحسبنّهم الذین یفرحون بمفازه ، أی لا یحسبنّ أنفسهم الذین یفرحون فائزین ، و (فلا یحسبنهم) توکید ، وکذا قال فی قراءه هشام (ولا یحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله أمواتا) بالغیبه : إن التقدیر ولا یحسبنهم ، والذین فاعل ، ورده أبو حیان باستلزامه عود الضمیر علی المؤخر ، وهذا غریب جدا ؛ فإن هذا المؤخر مقدم فی الرتبه ؛ ووقع له نظیر هذا فی قول القائل : مررت برجل ذاهبه فرسه مکسورا سرجها ، فقال : تقدیم الحال هنا علی عاملها وهو ذاهبه ممتنع ، لأن فیه تقدیم الضمیر علی مفسره ، ولا شک أنه لو قدم لکان کقولک «غلامه ضرب زید» ووقع لابن مالک سهو فی هذا المثال من وجه غیر هذا ، وهو أنه منع من التقدیم لکون العامل صفه ، ولا خلاف فی جواز تقدیم معمول الصفه علیها بدون الموصوف ، ومن الغریب أن أبا حیان صاحب هذه المقاله وقع له أنه منع من التقدیم لکون العامل صفه ، ولا خلاف فی جواز تقدیم معمول الصفه علیها بدون الموصوف ، ومن الغریب أن أبا حیان صاحب هذه المقاله وقع له أنه منع عود الضمیر إلی ما تقدم لفظا ، وأجاز عوده إلی ما تأخر لفظا ورتبه ، أما الأول فإنه منع فی قوله تعالی : (وَما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ) کون ما شرطیه ، لأن (تَوَدُّ) حینئذ یکون دلیل الجواب ، لا جوابا ، لکونه مرفوعا ، فیکون فی نیه التقدیم ، فیکون حینئذ الضمیر فی (بَیِّنَهٍ) عائدا علی ما تأخر لفظا ورتبه ، وهذا عجیب ، لأن الضمیر الآن عائد علی متقدم لفظا ، ولو قدم (تَوَدُّ) لغیر الترکیب ، ویلزمه أن یمنع «ضرب زیدا غلامه» لأن زیدا فی نیه التأخیر ، وقد استشعر ورود ذلک ،

[شماره صفحه واقعی : 567]

ص: 1065

وفرق بینهما بما لا معوّل علیه ، وأما الثانی فإنه قال فی قوله تعالی : (ثُمَّ بَدا لَهُمْ مِنْ بَعْدِ ما رَأَوُا الْآیاتِ لَیَسْجُنُنَّهُ) إن فاعل بدا عائد علی السّجن المفهوم من لیسجننه

شرح حال الضمیر المسمی فصلا و عمادا

والکلام فیه فی أربع مسائل :

الأولی : فی شروطه ، وهی سته ، وذلک أنه یشترط فیما قبله أمران :

أحدهما : کونه مبتدأ فی الحال أو فی الأصل ، نحو (أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) (وَإِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ) الآیه (کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ) (تَجِدُوهُ عِنْدَ اللهِ هُوَ خَیْراً) (إِنْ تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ مِنْکَ مالاً وَوَلَداً) وأجاز الأخفش وقوعه بین الحال وصاحبها کجاء زید هو ضاحکا ، وجعل منه (هؤُلاءِ بَناتِی هُنَّ أَطْهَرُ لَکُمْ) فیمن نصب (أَطْهَرُ) ، ولحن أبو عمرو من قرأ بذلک ، وقد خرّجت علی أن (هؤُلاءِ بَناتِی) جمله ، و (هُنَّ) إما توکید لضمیر مستتر فی الخبر ، أو مبتدأ ولکم الخبر ؛ وعلیهما فأطهر حال ، وفیهما نظر ، أما الأول فلأن بناتی جامد غیر مؤول بالمشتق ، فلا یتحمل ضمیرا عند البصریین ، وأما الثانی فلأن الحال لا یتقدم علی عاملها الظرفی عند أکثرهم.

والثانی : کونه معرفه کما مثلنا ، وأجاز الفراء وهشام ومن تابعهما من الکوفیین کونه نکره نحو «ما ظننت أحدا هو القائم» و «کان رجل هو القائم» وحملوا علیه (أَنْ تَکُونَ أُمَّهٌ هِیَ أَرْبی مِنْ أُمَّهٍ) فقدروا (أَرْبی) منصوبا.

[شماره صفحه واقعی : 568]

ص: 1066

ویشترط فیما بعده أمران : کونه خبرا لمبتدأ فی الحال أو فی الأصل ، وکونه معرفه أو کالمعرفه فی أنه لا یقبل أل کما تقدم فی خیرا وأقل ، وشرط الذی کالمعرفه : أن یکون اسما کما مثلنا ، وخالف فی ذلک الجرجانی فألحق المضارع بالاسم لتشابههما وجعل منه (إِنَّهُ هُوَ یُبْدِئُ وَیُعِیدُ) وهو عند غیره توکید ، أو مبتدأ ، وتبع الجرجانیّ أبو البقاء ، فأجاز الفصل فی (وَمَکْرُ أُولئِکَ هُوَ یَبُورُ) وابن الخباز فقال فی شرح الإیضاح : لا فرق بین کون امتناع أل لعارض کأفعل من والمضاف کمثلک وغلام زید ، أو لذاته کالفعل المضارع ، اه ، وهو قول السهیلی ، قال فی قوله تعالی (وَأَنَّهُ هُوَ أَضْحَکَ وَأَبْکی ، وَأَنَّهُ هُوَ أَماتَ وَأَحْیا ، وَأَنَّهُ خَلَقَ الزَّوْجَیْنِ الذَّکَرَ وَالْأُنْثی) : وإنما أتی بضمیر الفصل فی الأولین دون الثالث ، لأن بعض الجهال قد یثبت هذه الأفعال لغیر الله کقول نمرود : أنا أحیی وأمیت ، وأما الثالث فلم یدّعه أحد من الناس ، اه.

وقد یستدل لقوله الجرجانی بقوله تعالی : (وَیَرَی الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ هُوَ الْحَقَّ وَیَهْدِی) فعطف (یَهْدِی) علی (الْحَقَّ) الواقع خبرا بعد الفصل ، اه.

ویشترط له فی نفسه أمران :

أحدهما : أن یکون بصیغه المرفوع ، فیمتنع «زید إیّاه الفاضل ، وأنت إیاک العالم» وأما «إنک إیاک الفاضل» فجائز علی البدل عند البصریین ، وعلی التوکید عند الکوفیین.

والثانی : أن یطابق ما قبله ، فلا یجوز «کنت هو الفاضل» فأما قول جریر بن الخطفی.

[شماره صفحه واقعی : 569]

ص: 1067

741- وکائن بالأباطح من صدیق ***یرانی لو أصبت هو المصابا

وکان قیاسه «یرانی أنا» مثل (إِنْ تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ) فقیل : لیس هو فصلا وإنما هو توکید للفاعل ، وقیل : بل هو فصل ، فقیل : لما کان صدیقه بمنزله نفسه حتی کان إذا أصیب کأن صدیقه هو قد أصیب فجعل ضمیر الصدیق بمنزله ضمیره ، لأنه نفسه فی المعنی ، وقیل : هو علی تقدیر مضاف إلی الیاء ، أی یری مصابی ، والمصاب حینئذ مصدر کقولهم «جبر الله مصابک» أی مصیبتک ، أی یری مصابی هو المصاب العظیم ، ومثله فی حذف الصفه (الْآنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ) أی الواضح ، وإلا لکفروا بمفهوم الظرف (فَلا نُقِیمُ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ وَزْناً) أی نافعا ، لأن أعمالهم توزن ، بدلیل (وَمَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ) الآیه ، وأجازوا «سیر بزید سیر» بتقدیر الصفه ، أی واحد ، وإلا لم یفد ، وزعم ابن الحاجب أن الإنشاد «لو أصیب» بإسناد الفعل إلی ضمیر الصدیق ، وإنّ «هو» توکید له ، أو لضمیر یری ، قال : إذ لا یقول عاقل یرانی مصلتا إذا أصابتنی مصیبه ، اه. وعلی ما قدمناه من تقدیر الصفه لا یتجه الاعتراض ، ویروی «یراه» أی یری نفسه ، و «تراه» بالخطاب ، ولا إشکال حینئذ ولا تقدیر ، والمصاب حینئذ مفعول لا مصدر ، ولم یطلع علی هاتین الروایتین بعضهم فقال : ولو أنه قال یراه لکان حسنا ، أی یری الصدیق نفسه مصابا إذا أصبت.

المسأله الثانیه : فی فائدته ، وهی ثلاثه أمور :

أحدها لفظی ، وهو الإعلام من أول الأمر بأن ما بعده خبر لا تابع ، ولهذا سمی فصلا ، لأنه فصل بین الخبر والتابع ، وعمادا ، لأنه یعتمد علیه معنی الکلام ، وأکثر النحویین یقتصر علی ذکر هذه الفائده ، وذکر التابع

[شماره صفحه واقعی : 570]

ص: 1068

أولی من ذکر أکثرهم الصفه ، لوقوع الفصل فی نحو (کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ) والضمائر لا توصف.

والثانی معنوی ، وهو التوکید ، ذکره جماعه ، وبنوا علیه أنه لا یجامع التوکید فلا یقال «زید نفسه هو الفاضل» وعلی ذلک سماه بعض الکوفیین دعامه ، لأنه یدعم به الکلام ، أی یقوی ویؤکد.

والثالث معنوی أیضا ، وهو الاختصاص ، وکثیر من البیانیین یقتصر علیه ، وذکر الزمخشری الثلاثه فی تفسیر (وَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) فقال : فائدته الدلاله علی أن الوارد بعده خبر لا صفه ، والتوکید ، وإیجاب أن فائده المسند ثابته للمسند إلیه دون غیره.

المسأله الثالثه : فی محله.

زعم البصریون أنه لا محل له ، ثم قال أکثرهم : إنه حرف ، فلا إشکال ، وقال الخلیل : اسم ، ونظیره علی هذا القول أسماء الأفعال فیمن یراها غیر معموله لشیء ، وأل الموصوله (1) ، وقال الکوفیون : له محل ، ثم قال الکسائی : محلّه بحسب ما بعده ، وقال الفراء : بحسب ما قبله ؛ فمحله بین المبتدأ والخبر رفع ، وبین معمولی ظن نصب ، وبین معمولی کان رفع عند الفراء ، ونصب عند الکسائی.

وبین معمولی إنّ بالعکس.

المسأله الرابعه : فیما یحتمل من الأوجه.

یحتمل فی نحو (کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ) ونحو (إِنْ کُنَّا نَحْنُ الْغالِبِینَ) الفصلیه والتوکید ، دون الابتداء لانتصاب ما بعده ، وفی نحو

[شماره صفحه واقعی : 571]

ص: 1069


1- غیر أن إعراب أل الموصوله ظهر فیما بعدها بسبب کونها علی صوره الحرف.

(وَإِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ) ونحو «زید هو العالم ، وإنّ عمرا هو الفاضل» الفصلیه والابتداء ، دون التوکید لدخول اللام فی الأولی ولکون ما قبله ظاهرا فی الثانیه ، والثالثه. ولا یؤکّد الظاهر بالمضمر لأنه ضعیف والظاهر قوی ، ووهم أبو البقاء ؛ فأجاز فی (إِنَّ شانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَرُ) التوکید ، وقد یرید أنه توکید لضمیر مستتر فی (شانِئَکَ) لا لنفس شانئک ، ویحتمل الثلاثه فی نحو «أنت أنت الفاضل» ونحو (إِنَّکَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ) ومن أجاز إبدال الضمیر من الظاهر أجاز فی نحو «إنّ زیدا هو الفاضل» البدلیه ، ووهم أبو البقاء ؛ فأجاز فی (تَجِدُوهُ عِنْدَ اللهِ هُوَ خَیْراً) کونه بدلا من الضمیر المنصوب.

ومن مسائل الکتاب «قد جرّبتک فسکنت أنت أنت» الضمیران مبتدأ وخبر ، والجمله خبر کان ، ولو قدّرت الأول فصلا أو توکیدا لقلت «أنت إیاک».

والضمیر فی قوله تعالی : (أَنْ تَکُونَ أُمَّهٌ هِیَ أَرْبی مِنْ أُمَّهٍ) مبتدأ : لأن ظهور ما قبله یمنع التوکید ، وتنکیره یمنع الفصل.

وفی الحدیث «کلّ مولود یولد علی الفطره حتّی یکون أبواه هما اللّذان یهودّانه أو ینصّرانه» إن قدّر فی «یکون» ضمیر لکل فأبواه مبتدأ ، وقوله «هما» إما مبتدأ ثان وخبره للذان والجمله خبر أبواه ، وإما فصل ، وإما بدل من أبواه إذا أجزنا (1) إبدال الضمیر من الظاهر ، واللذان خبر أبواه ، وإن قدّر «یکون» خالیا من الضمیر فأبواه اسم یکون ، و «هما» مبتدأ أو فصل أو بدل ، وعلی الأول فاللذان بالألف ، وعلی الأخیرین هو بالیاء.

[شماره صفحه واقعی : 572]

ص: 1070


1- فی نسخه «إذا جوزنا»
روابط الجمله بما هی خبر عنه

وهی عشره :

أحدها الضمیر ، وهو الأصل ، ولهذا یربط به مذکورا کزید ضربته ، ومحذوفا مرفوعا نحو (إِنْ هذانِ لَساحِرانِ) إن قدر لهما ساحران (1) ، ومنصوبا کقراءه ابن عامر فی سوره الحدید (وَکُلًّا وَعَدَ اللهُ الْحُسْنی) ولم یقرأ بذلک فی سوره النساء ، بل قرأ بنصب (کل) کالجماعه ، لأن قبله جمله فعلیه وهی (فَضَّلَ اللهُ الْمُجاهِدِینَ) فساوی بین الجملتین فی الفعلیه ، بل بین الجمل ؛ لأن بعده (وَفَضَّلَ اللهُ الْمُجاهِدِینَ) وهذا مما أغفلوه ، أعنی الترجیح باعتبار ما یعطف علی الجمله ، فإنهم ذکروا رجحان النصب علی الرفع فی باب الاشتغال فی نحو «قام زید وعمرا أکرمته» للتناسب ، ولم یذکروا مثل ذلک فی نحو «زید ضربته وأکرمت عمرا» ولا فرق بینهما ، وقول أبی النجم :

[قد أصبحت أمّ الخیار تدّعی ***علی ذنبا] کلّه لم أصنع [332]

ولو نصب «کل» علی التوکید لم یصح ؛ لأن «ذنبا» نکره ، أو علی المفعولیه کان فاسدا معنی ، لما بیناه فی فصل کل ، وضعیفا صناعه ، لأن حق کل متصله بالضمیر أن لا تستعمل إلا توکیدا أو مبتدأ نحو (إِنَّ الْأَمْرَ کُلَّهُ لِلَّهِ) قریء بالنصب والرفع وقراءه (2) جماعه (أَفَحُکْمَ الْجاهِلِیَّهِ یَبْغُونَ)

[شماره صفحه واقعی : 573]

ص: 1071


1- فی نسخه «إذا قدر لهما ساحران».
2- فی نسخه «وقرأ جماعه» وهذا من أمثله حذف الضمیر الرابط المنصوب.

بالرفع ، ومجرورا نحو «السّمن منوان بدرهم» أی منه ، وقول امرأه «زوجی المسّ مسّ أرنب والرّیح ریح زرنب» إذا لم نقل إن أل نائبه عن الضمیر ، وقوله تعالی (وَلَمَنْ صَبَرَ وَغَفَرَ إِنَّ ذلِکَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ) أی إن ذلک منه ، ولا بدّ من هذا التقدیر ، سواء أقدّرنا اللام للابتداء ومن موصوله أو شرطیه أم قدرنا اللام موطئه ومن شرطیه ، أما علی الأول فلأن الجمله خبر ، وأما علی الثانی فلأنه لا بد فی جواب اسم الشرط المرتفع بالابتداء من أن یشتمل علی ضمیر ، سواء قلنا إنه الخبر أو إن الخبر فعل الشرط وهو الصحیح ، وأما الثالث فلأنها جواب القسم فی اللفظ ، وجواب الشرط فی المعنی ، وقول أبی البقاء والحوفی «إن الجمله جواب الشرط» مردود ؛ لأنها اسمیه ، وقولهما «إنها علی إضمار الفاء» مردود ؛ لاختصاص ذلک بالشعر ، ویجب علی قولهما أن تکون اللام للابتداء ، لا للتوطئه.

تنبیه - قد یوجد الضمیر فی اللفظ ولا یحصل الرّبط ، وذلک فی ثلاث مسائل :

أحدها : أن یکون معطوفا بغیر الواو ، نحو «زید قام عمرو فهو» أو «ثم هو».

والثانیه : أن یعاد العامل ، نحو «زید قام عمرو وقام هو».

والثالثه : أن یکون بدلا نحو «حسن الجاریه الجاریه أعجبتنی هو» فهو : بدل اشتمال من الضمیر المستتر العائد علی الجاریه ، وهو فی التقدیر کأنه من جمله أخری ، وقیاس قول من جعل العامل فی البدل نفس العامل فی المبدل منه أن تصحّ المسأله ، ونحو ذلک مسأله الاشتغال ؛ فیجوز النصب والرفع فی نحو «زید ضربت عمرا وأباه» ویمتنع الرفع والنصب مع الفاء وثم

[شماره صفحه واقعی : 574]

ص: 1072

ومع التصریح بالعامل ، وإذا أبدلت «أخاه» ونحوه من عمرو لم یجوزا ، علی ما مر من الاختلاف فی عامل البدل ، فإن قدرته بیانا جاز باتفاق [أو بدلا لم یجز (1)] ویجوز بالاتفاق «زید ضربت رجلا یحبه» رفعت زیدا أو نصبته ؛ لأن الصفه والموصوف کالشیء الواحد.

الثانی : الإشاره ، نحو (وَالَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَاسْتَکْبَرُوا عَنْها أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ لا نُکَلِّفُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّهِ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً) ویحتمله (وَلِباسُ التَّقْوی ذلِکَ خَیْرٌ) وخص ابن الحاج المسأله بکون المبتدأ موصولا أو موصوفا والإشاره إشاره البعید ؛ فیمتنع نحو «زید قام هذا» لمانعین ، و «زید قام ذلک» لمانع ، والحجه علیه فی الآیه الثالثه ، ولا حجه علیه فی الرابعه ؛ لاحتمال کون (ذلِکَ) فیها بدلا أو بیانا ، وجوز الفارسی کونه صفه ، وتبعه جماعه منهم أبو البقاء ، وردّه الحوفی بأن الصفه لا تکون أعرف من الموصوف.

الثالث : إعاده المبتدأ بلفظه ، وأکثر وقوع ذلک فی مقام التهویل والتفخیم ، نحو (الْحَاقَّهُ مَا الْحَاقَّهُ وَأَصْحابُ الْیَمِینِ ما أَصْحابُ الْیَمِینِ) وقال :

742- لا أری الموت یسبق الموت شیء***نغّص الموت ذا الغنی والفقیرا

والرابع : إعادته بمعناه ، نحو «زید جاءنی أبو عبد الله» إذا کان أبو عبد الله کنیه له ، أجازه أبو الحسن مستدلا بنحو قوله تعالی : (وَالَّذِینَ یُمَسِّکُونَ بِالْکِتابِ وَأَقامُوا الصَّلاهَ إِنَّا لا نُضِیعُ أَجْرَ الْمُصْلِحِینَ) وأجیب بمنع

[شماره صفحه واقعی : 575]

ص: 1073


1- سقطت هذه الجمله من النسخه التی شرح علیها الدسوقی ، وفی ذکرها نوع تکرار.

کون الذین مبتدأ ، بل [هو] مجرور بالعطف علی (الَّذِینَ یَتَّقُونَ) ولئن سلّم فالرابط العموم ؛ لأن المصلحین أعم من المذکورین ، أو ضمیر محذوف ، أی منهم ، وقال الحوفی : الخبر محذوف ، أی مأجورون ؛ والجمله دلیله.

والخامس : عموم یشمل المبتدأ نحو «زید نعم الرّجل» وقوله :

743- [ألا لیت شعری هل إلی أمّ جحدر***سبیل؟] فأمّا الصّبر عنها فلا صبرا

کذا قالوا ، ویلزمهم أن یجیزوا «زید مات الناس ، وعمرو کلّ الناس یموتون ، وخالد لا رجل فی الدار» أما المثال فقیل : الرابط إعاده المبتدأ بمعناه بناء علی قول أبی الحسن فی صحه تلک المسأله ، وعلی القول بأن أل فی فاعلی نعم وبئس للعهد لا للجنس ، وأما البیت فالرابط فیه إعاده المبتدأ بلفظه ، ولیس العموم فیه مرادا ؛ إذ المراد أنه لا صبر له عنها ؛ لأنه لا صبر له عن شیء.

والسادس : أن یعطف بفاء السببیه جمله ذات ضمیر علی جمله خالیه منه أو بالعکس ، نحو (أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ مُخْضَرَّهً) وقوله :

744- وإنسان عینی یحسر الماء تاره***فیبدو ، وتارات یحمّ فیغرق

کذا قالوا ، والبیت محتمل لأن یکون أصله یحسر الماء عنه ، أی ینکشف عنه ، وفی المسأله تحقیق تقدم فی موضعه.

والسابع : العطف بالواو ، أجازه هشام وحده نحو «زید قامت هند وأکرمها» ونحو «زید قام وقعدت هند» بناء علی أن الواو للجمع ؛ فالجملتان کالجمله کمسأله الفاء ، وإنما الواو للجمع فی المفردات لا فی الجمل ؛

[شماره صفحه واقعی : 576]

ص: 1074

بدلیل جواز «هذان قائم وقاعد» دون «هذان یقوم وقعد».

والثامن : شرط یشتمل علی ضمیر مدلول علی جوابه بالخبر ، نحو «زید یقوم عمرو إن قام».

التاسع : أل النائبه عن الضمیر ، وهو قول الکوفیین وطائفه من البصریین ، ومنه (وَأَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَنَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی فَإِنَّ الْجَنَّهَ هِیَ الْمَأْوی) الأصل مأواه ، وقال المانعون : التقدیر هی المأوی له.

والعاشر : کون الجمله نفس المبتدأ فی المعنی ، نحو «هجّیری أبی بکر لا إله إلّا الله» ومن هذا أخبار ضمیر الشأن والقصّه ، نحو (قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ) ونحو (فَإِذا هِیَ شاخِصَهٌ أَبْصارُ الَّذِینَ کَفَرُوا).

تنبیه - الرابط فی قوله تعالی (وَالَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَیَذَرُونَ أَزْواجاً یَتَرَبَّصْنَ) إما النون علی أن الأصل وأزواج الذین ، وإما کلمه هم مخفوضه محذوفه هی وما أضیف إلیه علی التدریج ، وتقدیرهما إما قبل یتربّصن ، أی أزواجهم یتربصن ، وهو قول الأخفش ، وإما بعده ، أی یتربصن بعدهم ، وهو قول الفراء ، وقال الکسائی - وتبعه ابن مالک - الأصل یتربّص أزواجهم ، ثم جیء بالضمیر مکان الأزواج لتقدم ذکرهن فامتنع ذکر الضمیر ؛ لأن النون لا تضاف لکونها ضمیرا ، وحصل الربط بالضمیر القائم مقام الظاهر المضاف للضمیر.

[شماره صفحه واقعی : 577]

ص: 1075

الأشیاء التی تحتاج إلی الرابط

(1)

وهی أحد عشر :

أحدها : الجمله المخبر بها ، وقد مضت ، ومن ثمّ کان مردودا قول ابن الطراوه فی «لو لا زید لأکرمتک» : إن لأکرمتک هو الخبر ، وقول ابن عطیه فی (فَالْحَقُّ وَالْحَقَّ أَقُولُ لَأَمْلَأَنَّ) إن لأملأن خبر الحق الأول فیمن قرأه بالرفع ، وقوله إن التقدیر أن أملأ مردود ؛ لأن أن تصیر الجمله مفردا ، وجواب القسم لا یکون مفردا ، بل الخبر فیهما محذوف ، أی لو لا زید موجود ، والحق قسمی ، کما فی «لعمرک لأفعلنّ».

والثانی : الجمله الموصوف بها ، ولا یربطها إلا الضمیر : إما مذکورا نحو (حَتَّی تُنَزِّلَ عَلَیْنا کِتاباً نَقْرَؤُهُ) أو مقدرا إما مرفوعا کقوله :

إن یقتلوک فإنّ قتلک لم یکن ***عارا علیک ، وربّ قتل عار [31]

أی هو عار ، أو منصوبا کقوله :

745- [حمیت حمی تهامه بعد نجد] ***وما شیء حمیت بمستباح

[ص 612 و 633]

أی حمیته ، أو مجرورا نحو (وَاتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً ، وَلا یُقْبَلُ مِنْها شَفاعَهٌ ، وَلا یُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ ، وَلا هُمْ یُنْصَرُونَ) فإنه علی تقدیر فیه أربع مرات ، وقراءه الأعمش (فسبحان الله حینا تمسون

[شماره صفحه واقعی : 578]

ص: 1076


1- فی نسخه «تحتاج إلی رابط».

وحینا تصبحون) علی تقدیر فیه مرتین ، وهل حذف الجار والمجرور معا أو حذف الجار وحده فانتصب الضمیر واتصل بالفعل کما قال :

746- ویوما شهدناه سلیما وعامرا***[قلیلا سوی الطّعن النّهال نوافله]

أی شهدنا فیه ، ثم حذف منصوبا؟ قولان : الأول عن سیبویه ، والثانی عن أبی الحسن ، وفی أمالی ابن الشّجری قال الکسائی : لا یجوز أن یکون المحذوف إلا الهاء ، أی أن الجار حذف أولا ، ثم حذف الضمیر ، وقال آخر : لا یکون المحذوف إلا فیه ، وقال أکثر النحویین منهم سیبویه والأخفش : یجوز الأمران ، والأقیس عندی الأول ، اه. وهو مخالف لما نقل غیره ، وزعم أبو حیان أن الأولی أن لا یقدر فی الآیه الأولی ضمیر ، بل یقدر أن الأصل یوما یوم لا تجزی ، بإبدال یوم الثانی من الأول ، ثم حذف المضاف ، ولا یعلم أن مضافا إلی جمله حذف ، ثم إن ادعی أن الجمله باقیه علی محلها من الجر فشاذ ، أو أنها أنیبت عن المضاف ، تکون الجمله مفعولا فی مثل هذا الموضع.

الثالث : الجمله الموصول بها الأسماء ، ولا یربطها غالبا إلا الضمیر : إما مذکورا نحو (الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ) ونحو (وَما عَمِلَتْهُ أَیْدِیهِمْ) (وَفِیها ما تَشْتَهِیهِ الْأَنْفُسُ) ونحو (یَأْکُلُ مِمَّا تَأْکُلُونَ مِنْهُ) وإما مقدرا نحو (أَیُّهُمْ أَشَدُّ) ونحو (وما عملت أیدیهم) (وَفِیها ما تَشْتَهِیهِ الْأَنْفُسُ) ونحو (وَیَشْرَبُ مِمَّا تَشْرَبُونَ) والحذف من الصله أقوی منه من الصفه ، ومن الصفه أقوی منه من الخبر.

وقد یربطها ظاهر یخلف الضمیر کقوله :

[شماره صفحه واقعی : 579]

ص: 1077

فیا ربّ لیلی أنت فی کلّ موطن (1)

وأنت الّذی فی رحمه الله أطمع [343]

وهو قلیل ، قالوا وتقدیره وأنت الذی فی رحمته ، وقد کان یمکنهم أن یقدروا فی رحمتک ، کقوله :

747- وأنت الّذین أخلفتنی ما وعدتنی ***[وأشمتّ بی من کان فیک یلوم]

وکأنهم کرهوا بناء قلیل علی قلیل ؛ إذ الغالب «أنت الّذی فعل» وقولهم «فعلت» قلیل. ولکنه مع هذا مقیس ، وأما «أنت الّذی قام زید» فقلیل غیر مقیس ، وعلی هذا فقول الزمخشری فی قوله تعالی : (الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ وَجَعَلَ الظُّلُماتِ وَالنُّورَ ثُمَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ) إنه یجوز کون العطف بثم علی الجمله الفعلیه ضعیف ؛ لأنه یلزمه أن یکون من هذا القلیل ، فیکون الأصل کفروا به ؛ لأن المعطوف علی الصله صله ؛ فلا بد من رابط ، وأما إذا قدر العطف علی الحمد لله وما بعده فلا إشکال.

الرابع : الواقعه حالا ، ورابطها إما الواو والضمیر نحو (لا تَقْرَبُوا الصَّلاهَ وَأَنْتُمْ سُکاری) أو الواو فقط نحو (لَئِنْ أَکَلَهُ الذِّئْبُ وَنَحْنُ عُصْبَهٌ) ونحو «جاء زید والشمس طالعه» أو الضمیر فقط نحو (تَرَی الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَی اللهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّهٌ) وزعم أبو الفتح فی الصوره الثانیه أنه لا بد من تقدیر الضمیر ، أی طالعه وقت مجیئه ، وزعم الزمخشری فی الثالثه أنها شاذه نادره ، ولیس کذلک ؛ لورودها فی مواضع من التنزیل نحو (اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ) (فنبذوه وراء ظهورهم کانهم لا یعلمون) (وَاللهُ

[شماره صفحه واقعی : 580]

ص: 1078


1- وفی روایه *فیا رب أنت الله فی کل موطن*

یَحْکُمُ لا مُعَقِّبَ لِحُکْمِهِ) (وَما أَرْسَلْنا قَبْلَکَ مِنَ الْمُرْسَلِینَ إِلَّا إِنَّهُمْ لَیَأْکُلُونَ الطَّعامَ) (وَیَوْمَ الْقِیامَهِ تَرَی الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَی اللهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّهٌ) وقد یخلو منهما لفظا فیقدر الضمیر نحو «مررت بالبر قفیز بدرهم» أو الواو کقوله یصف غائصا لطلب اللؤلؤ انتصف النهار وهو غائص وصاحبه لا یدری ما حاله :

748- نصف النّهار الماء غامره ***ورفیقه بالغیب لا یدری [ص 636]

الخامس : المفسره لعامل الاسم المشتغل عنه نحو «زیدا ضربته ، أو ضربت أخاه ، أو عمرا وأخاه ، أو عمرا أخاه» إذا قدرت الأخ بیانا ، فإن قدرته بدلا لم یصحّ نصب الاسم علی الاشتغال ، ولا رفعه علی الابتداء ، وکذا لو عطفت بغیر الواو ، وقوله تعالی (وَالَّذِینَ کَفَرُوا فَتَعْساً لَهُمْ) الذین : مبتدأ ، وتعسا : مصدر لفعل محذوف هو الخبر ، ولا یکون الذین منصوبا بمحذوف یفسره تعسا کما تقول «زیدا ضربا إیاه» وکذا لا یجوز «زیدا جدعا له» ولا «عمرا سقیا له» خلافا لجماعه منهم أبو حیان ؛ لأن اللام متعلقه بمحذوف ، لا بالمصدر لأنه لا یتعدی بالحرف ، ولیست لام التقویه لأنها لازمه ، ولام التقویه غیر لازمه ، وقوله تعالی (سَلْ بَنِی إِسْرائِیلَ کَمْ آتَیْناهُمْ مِنْ آیَهٍ) إن قدرت (الرَّحْمنِ) زائده فکم مبتدأ أو مفعول لآتینا مقدرا بعده ، وإن قدرتها بیانا لکم کما هی بیان لما فی (ما نَنْسَخْ مِنْ آیَهٍ) لم یجز واحد من الوجهین ، لعدم الراجع حینئذ إلی کم ، وإنما هی مفعول ثان مقدم ، مثل «أعشرین درهما أعطیتک» وجوّز الزمخشری فی کم الخبریه والاستفهامیه ، ولم یذکر النحویون أن کم الخبریه تعلّق العامل عن العمل ، وجوّز بعضهم زیاده من کما قدمنا ، وإنما تزاد بعد الاستفهام بهل خاصه ، وقد یکون

[شماره صفحه واقعی : 581]

ص: 1079

تجویزه ذلک علی قول من لا یشترط کون الکلام غیر موجب مطلقا ، أو علی قول من یشترطه فی غیر باب التمییز ، ویری أنها فی «رطل من زیت ، وخاتم من حدید» زائده ، لا مبینه للجنس.

السادس والسابع : بدلا البعض والاشتمال ، ولا یربطهما إلا الضمیر : ملفوظا نحو (ثُمَّ عَمُوا وَصَمُّوا کَثِیرٌ مِنْهُمْ) (یَسْئَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فِیهِ) أو مقدرا نحو (مَنِ اسْتَطاعَ) أی منهم ، ونحو (قُتِلَ أَصْحابُ الْأُخْدُودِ النَّارِ) أی فیه ، وقیل : إن أل خلف عن الضمیر ، أی ناره ، وقال الأعشی :

749- لقد کان فی حول ثواء ثویته ***تقضّی لبانات ویسأم سائم

أی ثوبته فیه ، فالهاء من «ثویته» مفعول مطلق ، وهی ضمیر الثّواء ، لأن الجمله صفته ، والهاء رابط الصفه ، والضمیر المقدر رابط للبدل - وهو ثواء - بالمبدل منه وهو حول ، وزعم ابن سیده أنه یجوز کون الهاء من ثویته للحول علی الاتساع فی ضمیر الظرف بحذف کلمه فی ، ولیس بشی ، لخلو الصفه حینئذ من ضمیر الموصوف ، ولاشتراط الرابط فی بدل البعض وجب فی نحو قولک «مررت بثلاثه زید وعمرو» القطع بتقدیر منهم ، لأنه لو اتبع لکان بدل بعض من غیر ضمیر.

تنبیه - إنما لم یحتج بدل الکل إلی رابط لأنه نفس المبدل منه فی المعنی ، کما أن الجمله التی هی نفس المبتدأ لا تحتاج إلی رابط لذلک.

الثامن : معمول الصفه المشبهه ، ولا یربطه أیضا إلا الضمیر : إما ملفوظا به نحو «زید حسن وجهه» أو «وجها منه» أو مقدرا نحو «زید حسن وجها» أی منه ، واختلف فی نحو «زید حسن الوجه» بالرفع ؛ فقیل : التقدیر

[شماره صفحه واقعی : 582]

ص: 1080

منه ، وقیل : أل خلف عن الضمیر ، وقال تعالی (وَإِنَّ لِلْمُتَّقِینَ لَحُسْنَ مَآبٍ جَنَّاتِ عَدْنٍ مُفَتَّحَهً لَهُمُ الْأَبْوابُ) جنات بدل أو بیان ، والثانی یمنعه البصریین ؛ لأنه لا یجوز عندهم أن یقع عطف البیان فی النکرات ، وقول الزمخشری إنه معرفه لأن عدنا علم علی الإقامه بدلیل (جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدَ الرَّحْمنُ عِبادَهُ) لو صح تعینت البدلیه بالاتفاق ، إذ لا تبین المعرفه النکره ، ولکن قوله ممنوع ، وإنما عدن مصدر عدن ، فهو نکره ، والتی فی الآیه بدل لا نعت ، و (مُفَتَّحَهً) حال من جنات لاختصاصها بالإضافه ، أو صفه لها ، لا صفه لحسن ؛ لأنه مذکر ، ولأن البدل لا یتقدم علی النعت ، و (الْأَبْوابُ) مفعول ما لم یسمّ فاعله أو بدل من ضمیر مستتر ، والأول أولی ؛ لضعف مثل «مررت بامرأه حسنه الوجه» وعلیهما فلا بد من تقدیر أن الأصل الأبواب منها أو أبوابها ، ونابت أل عن الضمیر ، وهذا البدل بدل بعض لا اشتمال خلافا للزمخشری.

التاسع : جواب اسم الشرط المرفوع بالابتداء ، ولا یربطه أیضا إلا الضمیر : إما مذکورا نحو (فَمَنْ یَکْفُرْ بَعْدُ مِنْکُمْ فَإِنِّی أُعَذِّبُهُ) أو مقدرا أو منوبا عنه نحو (فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَلا فُسُوقَ وَلا جِدالَ فِی الْحَجِّ) أی منه ، أو الأصل فی حجه ، وأما قوله تعالی (بَلی مَنْ أَوْفی بِعَهْدِهِ وَاتَّقی فَإِنَّ اللهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ) (وَمَنْ یَتَوَلَّ اللهَ وَرَسُولَهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللهِ هُمُ الْغالِبُونَ) وقول الشاعر :

750- فمن تکن الحضاره أعجبته ***فأیّ رجال بادیه ترانا؟

فقال الزمخشری فی الآیه الأولی : إن الرابط عموم المتقین ، والظاهر أنه لا عموم فیها ، وأن المتقین مساوون لمن تقدم ذکره ، وإنما الجواب فی

[شماره صفحه واقعی : 583]

ص: 1081

الآیتین والبیت محذوف وتقدیره فی الآیه الأولی : یحبه الله ، وفی الثانیه : یغلب ، وفی البیت : فلسنا علی صفته.

العاشر : العاملان فی باب التنازع ، فلا بد من ارتباطهما إما بعاطف کما فی «قام وقعد أخواک» أو عمل أوّلهما فی ثانیهما نحو (وَأَنَّهُ کانَ یَقُولُ سَفِیهُنا عَلَی اللهِ شَطَطاً وَأَنَّهُمْ ظَنُّوا کَما ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ یَبْعَثَ اللهُ أَحَداً) أو کون ثانیهما جوابا للأول ، إما جوابیه الشرط نحو (تَعالَوْا یَسْتَغْفِرْ لَکُمْ رَسُولُ اللهِ) ونحو (آتُونِی أُفْرِغْ عَلَیْهِ قِطْراً) أو جوابیه السؤال نحو (یَسْتَفْتُونَکَ قُلِ اللهُ یُفْتِیکُمْ فِی الْکَلالَهِ) أو نحو ذلک من أوجه الارتباط ، ولا یجوز «قام قعد زید» ولذلک بطل قول الکوفیین إن من التنازع قول أمریء القیس :

*کفانی - ولم أطلب - قلیل من المال* [414]

وإنه حجه علی رجحان اختیار إعمال الأول ، لأن الشاعر فصیح وقد ارتکبه مع لزوم حذف مفعول الثانی وترک إعمال الثانی مع تمکنه منه وسلامته من الحذف والصواب أنه لیس من التنازع فی شیء ، لاختلاف مطلوبی العاملین ، فإن کفانی طالب للقلیل ، وأطلب طالب للملک محذوفا للدلیل ، ولیس طالبا للقلیل ، لئلا یلزم فساد المعنی ، وذلک لأن التنازع یوجب تقدیر قوله ولم أطلب معطوفا علی کفانی ، وحینئذ یلزم کونه مثبتا ، لأنه حینئذ داخل فی حیز الامتناع المفهوم من لو ، وإذا امتنع النفی جاء الإثبات ، فیکون قد أثبت طلبه للقلیل بعد ما نفاه بقوله :

*ولو أن ما أسعی لأدنی معیشه*

[شماره صفحه واقعی : 584]

ص: 1082

وإنما لم یجز أن یقدر مستأنفا لأنه لا ارتباط حینئذ بینه وبین کفانی ؛ فلا تنازع بینهما.

فإن قلت : لم لا یجوز التنازع علی تقدیر الواو للحال ، فإنک إذا قلت «لو دعوته لأجابنی غیر متوان» أفادت لو انتفاء الدعاء والإجابه دون انتفاء عدم التوانی حتی یلزم إثبات التوانی؟

قلت : أجاز ذلک قوم منهم ابن الحاجب فی شرح المفصل ووجّه به قول الفارسی والکوفیین إن البیت من التنازع وإعمال الأول ، وفیه نظر ؛ لأن المعنی حینئذ لو ثبت أنی أسعی لأدنی معیشه لکفانی القلیل فی حاله أنی غیر طالب له ؛ فیکون انتفاء کفایه القلیل المقیده بعدم طلبه موقوفا علی طلبه له ؛ فیتوقف عدم الشیء علی وجوده.

ولهذه القاعده أیضا بطن قول بعضهم فی (فَلَمَّا تَبَیَّنَ لَهُ قالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللهَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) إن فاعل تبین ضمیر راجع إلی المصدر المفهوم من أن وصلتها بناء علی أن تبین وأعلم قد تنازعاه کما فی «ضربنی وضربت زیدا» ؛ إذ لا ارتباط بین تبین وأعلم ، علی أنه لو صح لم یحسن حمل التنزیل علیه ؛ لضعف الإضمار قبل الذکر فی باب التنازع ، حتی إن الکوفیین لا یجیزونه البته ، وضعف حذف مفعول العامل الثانی إذا أهمل ک- «ضربنی وضربت زید» حتی إن البصریین لا یجیزونه إلا فی الضروره.

والصواب أن مفعول أطلب «الملک» محذوفا کما قدمنا ، وأن فاعل تبین ضمیر مستتر : إما للمصدر ، أی فلما تبین له تبین کما قالوا فی (ثُمَّ بَدا لَهُمْ مِنْ بَعْدِ ما رَأَوُا الْآیاتِ لَیَسْجُنُنَّهُ) أو لشیء دل علیه الکلام ، أی فلما تبین له الأمر أو ما أشکل علیه ، ونظیره «إذا کان غدا فأتنی» أی إذا کان

[شماره صفحه واقعی : 585]

ص: 1083

هو ، أی ما نحن علیه من سلامه.

الحادی عشر : ألفاظ التوکید الأول ، وإنما یربطها الضمیر الملفوظ به نحو «جاء زید نفسه ، والزیدان کلاهما ، والقوم کلّهم» ومن ثمّ کان مردودا قول الهروی فی الذخائر تقول «جاء القوم جمیعا» علی الحال ، و «جمیع» علی التوکید ، وقول بعض من عاصرناه فی قوله تعالی : (هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُمْ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً) : إن جمیعا توکید لما ، ولو کان کذا لقیل جمیعه ، ثم التوکید بجمیع قلیل ، فلا یحمل علیه التنزیل ، والصواب أنه حال ، وقول الفراء والزمخشری فی قراءه بعضهم (إنا کلا فیها) : إن کلا توکید ، والصواب أنها بدل ، وإبدال الظاهر من ضمیر الحاضر بدل کلّ جائز إذا کان مفیدا للإحاطه ، نحو «قمتم ثلاثتکم» وبدل الکل لا یحتاج إلی ضمیر ، ویجوز لکل أن تلی العوامل إذا لم تتصل بالضمیر ، نحو «جاءنی کلّ القوم» فیجوز مجیئها بدلا ، بخلاف «جاءنی کلهم» فلا یجوز إلا فی الضروره ، فهذا أحسن ما قیل فی هذه القراءه ، وخرّجها ابن مالک علی أن کلا حال ، وفیه ضعفان : تنکیر کل بقطعها عن الإضافه لفظا ومعنی ، وهو نادر ، کقول بعضهم «مررت بهم کلّا» أی جمیعا ، وتقدیم الحال علی عاملها الظرفی.

واحترزت بذکر الأول عن أجمع وأخواته ، فإنها إنما تؤکد بعد کل ، نحو (فَسَجَدَ الْمَلائِکَهُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 586]

ص: 1084

الأمور التی یکتسبها الاسم بالإضافه

وهی عشره :

أحدها : التعریف ، نحو «غلام زید» (1).

الثانی : التخصیص ، نحو «علام امرأه» (2) والمراد بالتخصیص الذی لم یبلغ درجه التعریف ؛ فإن «غلام رجل» أخصّ من غلام ، ولکنه لم یتمیز بعینه کما یتمیز «غلام زید».

الثالث : التخفیف ، ک- «ضارب زید ، وضاربا عمرو ، وضاربو بکر» إذا أردت الحال أو الاستقبال ؛ فإن الأصل فیهن أن یعملن النصب ، ولکن الخفض أخفّ (3) منه ؛ إذ لا تنوین معه ولا نون ، ویدلّ علی أن هذه الإضافه لا تفید التعریف قولک «الضاربا زید ، والضاربو زید» ولا یجتمع علی الاسم تعریفان ، وقوله تعالی : (هَدْیاً بالِغَ الْکَعْبَهِ) ولا توصف النکره بالمعرفه ، وقوله تعالی : (ثانِیَ عِطْفِهِ) وقول أبی کبیر :

751- فأتت به حوش الفؤاد مبطّنا***[سهدا إذا ما نام لیل الهوجل]

ولا تنتصب المعرفه علی الحال ، وقول جریر :

752- یا ربّ غابطنا لو کان یطلبکم ***[لاقی مباعده منکم وحرمانا]

ولا تدخل ربّ علی المعارف ، وفی التحفه أن ابن مالک ردّ علی ابن الحاجب فی قوله «ولا تفید إلا تخفیفا» فقال : بل تفید أیضا التخصص ،

[شماره صفحه واقعی : 587]

ص: 1085


1- أی فیما إذا کان المضاف إلیه معرفه کزید.
2- أی متی کان المضاف إلیه نکره کامرأه.
3- فی نسخه «أحب منه» ولیست بشیء.

فإن «ضارب زید» أخصّ من «ضارب» وهذا سهو ؛ فإن «ضارب زید» أصله «ضارب زیدا» بالنصب ، ولیس أصله ضاربا فقط ؛ فالتخصیص حاصل بالمعمول قبل أن تأنی الإضافه.

فإن لم یکن الوصف بمعنی الحال والاستقبال ؛ فإضافته محضه تفید التعریف والتخصیص ؛ لأنها لیست فی تقدیر الانفصال.

وعلی هذا صحّ وصف اسم الله تعالی بمالک یوم الدین ، قال الزمخشری : أرید باسم الفاعل هنا : إما الماضی ، کقولک «هو مالک عبیده أمس» أی مالک الأمور یوم الدین علی حد (وَنادی أَصْحابُ الْجَنَّهِ) ولهذا قرأ أبو حنیفه (ملک یوم الدین) وإما الزمان المستمر کقولک «هو مالک العبید» فإنه بمنزله قولک مولی العبید ، اه ملخصا.

وهو حسن ، إلا أنه نقض هذا المعنی الثانی عند ما تکلم علی قوله تعالی : (وَجَعَلَ اللَّیْلَ سَکَناً وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ) فقال : قریء بجر الشمس والقمر عطفا علی اللیل ، وبنصبهما بإضمار جعل أو عطفا علی محل اللیل ، لأن اسم الفاعل هنا لیس فی معنی المضی فتکون إضافته حقیقیه ، بل هو دال علی جعل مستمر فی الأزمنه المختلفه ، ومثله (فالِقُ الْحَبِّ وَالنَّوی) و (فالِقُ الْإِصْباحِ) کما تقول «زید قادر عالم» ولا تقصد زمانا دون زمان ، اه.

وحاصله أن إضافه الوصف إنما تکون حقیقیه إذا کان بمعنی الماضی ، وأنه إذا کان لإفاده حدث مستمر فی الأزمنه کانت إضافته غیر حقیقیه ، وکان عاملا ، ولیس الأمر کذلک.

الرابع : إزاله القبح أو التجوز ، ک- «مررت بالرجل الحسنِ الوجهِ»

[شماره صفحه واقعی : 588]

ص: 1086

فإن الوجه إن رفع قبح الکلام ، لخلو الصفه لفظا عن ضمیر الموصوف ، وإن نصب حصل التجوز بإجرائک الوصف القاصر مجری المتعدی.

الخامس : تذکیر المؤنث کقوله :

753- إناره العقل مکسوف بطوع هوی ***وعقل عاصی الهوی یزداد تنویرا

ویحتمل أن یکون منه (إِنَّ رَحْمَتَ اللهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ) ویبعده (لَعَلَّ السَّاعَهَ قَرِیبٌ) فذکّر الوصف حیث لا إضافه ، ولکن ذکر الفراء أنهم التزموا التذکیر فی «قریب» إذا لم یرد قرب النسب ، قصدا للفرق ، وأما قول الجوهری «إن التذکیر لکون التأنیث مجازیا» فوهم ، لوجوب التأنیث فی نحو «الشّمس طالعه ، والموعظه نافعه» وإنما یفترق حکم المجازی والحقیقی الظاهرین ، لا المضمرین.

السادس : تأنیث المذکر ، کقولهم «قطعت بعض أصابعه» وقریء (تلتفطه بعض السیاره) ویحتمل أن یکون منه (فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها) (وَکُنْتُمْ عَلی شَفا حُفْرَهٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَکُمْ مِنْها) أی من الشّفا ، ویحتمل أن الضمیر للنار ، وفیه بعد ، لأنهم ما کانوا فی النار حتی ینفذوا منها ، وأن الأصل فله عشر حسنات أمثالها ؛ فالمعدود فی الحقیقه الموصوف ، وهو مؤنث ، وقال :

754- طول اللّیالی أسرعت فی نقضی ***نقضن کلی ونقضن بعضی

وقال :

755- وما حبّ الدّیار شغفن قلبی ***[ولکن حبّ من سکن الدّیارا]

[شماره صفحه واقعی : 589]

ص: 1087

وأنشد سیبویه :

756- وتشرق بالقول الّذی قد أذعته ***کما شرقت صدر القناه من الدّم

وإلی هذا البیت یشیر ابن حزم الظاهریّ فی قوله :

757- تجنّب صدیقا مثل ما ، واحذر الّذی ***یکون کعمرو بین عرب وأعجم

فإنّ صدیق السّوء یزری ، وشاهدی ***(کما شرقت صدر القناه من الدّم)

ومراده بما الکنایه عن الرجل الناقص کنقص ما الموصوله ، وبعمرو الکنایه عن الرجل المرید أخذ ما لیس له کأخذ عمرو الواو فی الخط.

وشرط هذه المسأله والتی قبلها صلاحیه المضاف للاستغناء عنه ؛ فلا یجوز «أمه زید جاء» ولا «غلام هند ذهبت» ومن ثمّ ردّ ابن مالک فی التوضیح قول أبی الفتح فی توجیهه قراءه أبی العالیه (لا تنفع نفسا إیمانها) بتأنیث الفعل : إنه من باب «قطعت بعض أصابعه» لأن المضاف لو سقط هنا لقیل نفسا لا تنفع بتقدیم المفعول لیرجع إلیه الضمیر المستتر المرفوع الذی ناب عن الإیمان فی الفاعلیه ، ویلزم من ذلک تعدّی فعل المضمر المتصل إلی ظاهره نحو قولک «زید ظلم» ترید أنه ظلم نفسه ، وذلک لا یجوز.

السابع : الظرفیه ، نحو (تُؤْتِی أُکُلَها کُلَّ حِینٍ) وقوله :

*أنا أبو المنهال بعض الأحیان* [679]

وقال المتنبی :

[شماره صفحه واقعی : 590]

ص: 1088

أیّ یوم سررتنی بوصال ***لم تسؤنی ثلاثه بصدود [118]

وأی فی البیت استفهامیه یراد بها النفی ، لا شرطیه ؛ لأنه لو قیل مکان ذلک «إن سررتنی» انعکس المعنی ، لا یقال : یدلّ علی أنها شرطیه أن الجمله المنفیه إن استؤنفت ولم تربط بالأولی فسد المعنی لأنا نقول : الرّبط حاصل بتقدیرها صفه لوصال ، والرابط محذوف ، أی لم ترعنی بعده ، ثم حذفا دفعه أو علی التدریج ، أو حالا من تاء المخاطب ، والرابط فاعلها ، وهی حال مقدره ، أو معطوفه بفاء محذوفه فلا موضع لها ، أی ما سررتنی غیر مقدر أنک تروعنی ، ومن روی ثلاثه بالرفع فالحالیه ممتنعه ؛ لعدم الرابط.

الثامن : المصدریه ، نحو (وَسَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ) فأیّ : مفعول مطلق ناصبه ینقلبون ، ویعلم : معلقه عن العمل بالاستفهام ، وقال :

ستعلم لیلی أیّ دین تداینت ***وأیّ غریم للتّقاضی غریمها [657]

أیّ الأولی واجبه النصب بما بعدها کما فی الآیه ، إلا أنها [هنا] مفعول به ، کقولک «تداینت مالا» لا مفعول مطلق ؛ لأنها لم تضف لمصدر ، والثانیه واجبه الرفع بالابتداء مثلها فی (لِنَعْلَمَ أَیُّ الْحِزْبَیْنِ أَحْصی) (وَلَتَعْلَمُنَّ أَیُّنا أَشَدُّ عَذاباً).

التاسع : وجوب التصدیر ؛ ولهذا وجب تقدیم المبتدأ فی نحو «غلام من عندک» والخبر فی نحو «صبیحه أیّ یوم سفرک» والمفعول فی نحو

[شماره صفحه واقعی : 591]

ص: 1089

«غلام أیّهم أکرمت» ومن ومجرورها فی نحو «من غلام أیّهم أنت أفضل» ووجب الرفع فی نحو «علمت أبو من زید» وإلی هذا یشیر قول بعض الفضلاء :

758- علیک بأرباب الصّدور ؛ فمن غدا***مضافا لأرباب الصّدور تصدّرا

وإیّاک أن ترضی صحابه ناقص ***فتنحطّ قدرا من علاک وتحقرا

فرفع أبو من ثم خفض مزمّل ***یبیّن قولی مغریا ومحذّرا

والإشاره بقوله «ثم خفض مزمّل» إلی قول امریء القیس :

759- کأنّ أبانا فی عرانین وبله ***کبیر أناس فی بجاد مزمّل [ص 683]

وذلک أن «مزمّلا» صفه لکبیر ، فکان حقه الرفع ، ولکنه خفض لمجاورته المخفوض (1).

والعاشر : الإعراب ، نحو «هذه خمسه عشر زید» فیمن أعربه ، والأکثر البناء.

والحادی عشر : البناء ، وذلک فی ثلاثه أبواب :

أحدهما : أن یکون المضاف مبهما کغیر ومثل ودون ، وقد استدل علی ذلک بأمور : منها قوله تعالی : (وَحِیلَ بَیْنَهُمْ وَبَیْنَ ما یَشْتَهُونَ) (ومنّا دون ذلک قاله الأخفش ، وخولف ، وأجیب عن الأول بأن نائب الفاعل ضمیر المصدر ، أی وحیل هو ، أی الحول ، کما فی قوله :

[شماره صفحه واقعی : 592]

ص: 1090


1- فی نسخه «لمجاورته للمخفوض» وکلتاهما صحیحه.

760- وقالت : متی یبخل علیک ویعتلل ***یسؤک ، وإن یکشف غرامک تدرب (1)

أی ویعتلل هو ، أی الاعتلال ، ولا بدّ عندی من تقدیر «علیک» مدلولا علیها بالمذکوره ، وتکون حالا من المضمر ؛ لیتقید بها فتفید ما لم یفده الفعل ، وعن الثانی بأنه [علی] حذف الموصوف ، أی ومنا قوم دون ذلک کقولهم «منّا ظعن ومنّا أقام» أی منا فریق ظعن ومنا [فریق] أقام ، ومنها قوله تعالی : (لَقَدْ تَقَطَّعَ بَیْنَکُمْ) فیمن فتح بینا ، قاله الأخفش ، ویؤیده قراءه الرفع ، وقیل : بین ظرف ، والفاعل ضمیر مستتر راجع إلی مصدر الفعل ، أی لقد وقع النقطع ، أو إلی الوصل ؛ لأن (وَما نَری مَعَکُمْ شُفَعاءَکُمُ) یدل علی التهاجر ، وهو یستلزم عدم التواصل ، أو إلی (ما کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ) علی أن الفعلین تنازعاه ، ویؤید التأویل قوله :

761- أهمّ بأمر الحزم لو أستطیعه ***وقد حیل بین العیر والنّزوان

بفتح «بین» مع إضافته لمعرب ، ومنها قوله تعالی : (إِنَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ ما أَنَّکُمْ تَنْطِقُونَ) فیمن فتح مثلا ، وقراءه بعض السلف (أَنْ یُصِیبَکُمْ مِثْلُ ما أَصابَ) بالفتح ، وقول الفرزدق :

*إذ هم قریش وإذ ما مثلهم بشر* [120]

وزعم ابن مالک أن ذلک لا یکون فی «مثل» لمخالفتها للمبهمات ؛ فإنها تثنی وتجمع کقوله تعالی : (إِلَّا أُمَمٌ أَمْثالُکُمْ) وقول الشاعر :

*والشّرّ بالشر عند الله مثلان* [81]

[شماره صفحه واقعی : 593]

ص: 1091


1- فی نسخه «تذرب» بذال معجمه وفسرها الأمیر بقوله «أی یحتد لسانک وینطق».

وزعم أن «حقا» اسم فاعل من حقّ یحق ، وأصله حاقّ فقصر ، کما قیل برّ وسرّ ونمّ ؛ ففیه ضمیر مستتر ، ومثل : حال منه ، وأن فاعل یصیبکم ضمیره تعالی لتقدمه فی (وَما تَوْفِیقِی إِلَّا بِاللهِ) ومثل : مصدر ، وأما بیت الفرزدق ففیه أجوبه مشهوره ، ومنها قوله :

لم یمنع الشّرب منها غیر أن نطقت ***حمامه فی غصون ذات أو قال [260]

فغیر : فاعل لیمنع وقد جاء مفتوحا ، ولا یأتی فیه بحث ابن مالک ؛ لأن قولهم «غیران وأغیار» لیس بعربی.

ولو کان المضاف غیر مبهم لم یبن ، وأما قول الجرجانی وموافقیه إن «غلامی» ونحوه مبنی فمردود ، ویلزمهم بناء «غلامک ، وغلامه» ولا قائل بذلک.

الباب الثانی : أن یکون المضاف زمانا مبهما ، والمضاف إلیه «إذ» نحو (وَمِنْ خِزْیِ یَوْمِئِذٍ) و (مِنْ عَذابِ یَوْمِئِذٍ) یقرآن بجر یوم وفتحه.

الثالث : أن یکون زمانا مبهما والمضاف إلیه فعل مبنی ، بناء أصلیا کان بناء کقوله :

762- علی حین عاتبت المشیب علی الصّبا***وقلت : ألمّا أصح والشّیب وازع؟

أو بناء عارضا کقوله.

763- لأجتذبن منهنّ قلبی تحلّما***علی حین یستصبین کلّ حلیم

رویا بالفتح ، وهو أرجح من الإعراب عند ابن مالک ، ومرجوح عند ابن عصفور.

[شماره صفحه واقعی : 594]

ص: 1092

فإن کان المضاف إلیه فعلا معربا أو جمله اسمیه ، فقال البصریون : یجب الإعراب ، والصحیح جواز البناء ، ومنه قراءه نافع (هذا یَوْمُ یَنْفَعُ الصَّادِقِینَ) بفتح یوم ، وقراءه غیر أبی عمرو وابن کثیر (یَوْمَ لا تَمْلِکُ نَفْسٌ) بالفتح ، وقال :

764- إذا قلت هذا حین أسلو یهیجنی ***نسیم الصّبا من حیث یطّلع الفجر

وقال آخر :

765- ألم تعلمی - یا عمرک الله - أنّنی ***کریم علی حین الکرام قلیل

وأنّی لا أخزی إذا قیل : مملق ***سخیّ ، وأخزی أن یقال : بخیل

رویا بالفتح.

ویحکی أن ابن الأخضر سئل بحضره ابن الأبرش عن وجه النصب فی قول النابغه :

766- أتانی - أبیت اللّعن - أنّک لمتنی ***وتلک الّتی تستکّ منها المسامع

مقاله أن قد قلت : سوف أناله ، ***وذلک من تلقاء مثلک رائع

فقال :

767- [إذا کنت فی قوم فصاحب خیارهم] ***ولا تصحب الأردی فتردی مع الرّدی

فقیل له : الجواب ، فقال ابن الأبرش : قد أجاب ، یرید أنه لما أضیف إلی المبنی اکتسب منه البناء ؛ فهو مفتوح لا منصوب ، ومحله الرفع بدلا من «أنک لمتنی» وقد روی بالرفع ، وهذا الجواب عندی غیر جید ، لعدم إبهام المضاف ، ولو صحّ لصح البناء فی نحو «غلامک ، وفرسه» ونحو هذا مما لا قائل به ، وقد مضی أن ابن مالک منع البناء فی «مثل» مع إبهامها

[شماره صفحه واقعی : 595]

ص: 1093

لکونها تثنی وتجمع ، فما ظنک بهذا؟ وإنما هو منصوب علی إسقاط الباء ، أو بإضمار أعنی أو علی المصدریه ، وفی البیت إشکال لو سأل السائل عنه لکان أولی ، وهو إضافه «مقاله» إلی «أن قد قلت» فإنه فی التقدیر : مقاله قولک ، ولا یضاف الشیء إلی نفسه ، وجوابه أن الأصل مقاله فحذف التنوین للضروره لا للاضافه ، وأن وصلتها بدل من مقاله ، أو من «أنک لمتنی» أو خبر لمحذوف ، وقد یکون الشاعر إنما قاله «مقاله ان» بإثبات التنوین ونقل حرکه الهمزه ، فأنشده الناس بتحقیقها ، فاضطروا إلی حذف التنوین ، ویروی «ملامه» وهو مصدر للمتنی المذکوره ، أو لأخری محذوفه.

الأمور التی لا یکون الفعل معها إلا قاصرا

وهی عشرون :

أحدها : کونه علی فعل بالضم کظرف وشرف ، لأنه وقف علی أفعال السجایا وما أشبهها مما یقوم بفاعله ولا یتجاوزه ، ولهذا یتحوّل المتعدّی قاصرا إذا حوّل وزنه إلی فعل لغرض المبالغه والتعجب ، نحو ضرب الرجل وفهم بمعنی ما أضربه وأفهمه ، وسمع «رحبتکم الطّاعه» و «أن بشرا طلع الیمن» ولا ثالث لهما ، ووجههما أنهما ضمّنا معنی وسع وبلغ.

والثانی والثالث : کونه علی فعل بالفتح أو فعل بالکسر ووصفهما علی فعیل ، نحو ذلّ وقوی.

والرابع : کونه علی أفعل بمعنی صار ذا کذا نحو «أغدّ البعیر ، وأحصد الزرع» إذا صارا (1) ذوی غدّه وحصاد.

[شماره صفحه واقعی : 596]

ص: 1094


1- فی نسخه «أی صارا - إلخ».

والخامس : کونه علی افعللّ کافشعرّ واشمأزّ.

السادس : کونه علی افوعلّ کاکوهدّ الفرخ إذا ارتعد.

السابع : کونه علی افعنلل بأصاله اللامین کاحرنجم بمعنی اجتمع.

الثامن : کونه علی افعنلل بزیاده أحد اللامین کاقعنس الجمل إذا أبی أن ینقاد.

التاسع : کونه علی افعنلی کاحر نبی الدیک إذا انتفش ، وشذ قوله :

768- قد جعل النّعاس یغرندینی ***أطرده عنّی ویسرندینی

ولا ثالث لهما ، ویغرندینی - بالغین المعجمه - یعلونی ویغلبنی ، وبمعناه یسرندینی.

العاشر : کونه علی استفعل وهو دال علی التحوّل کاستحجر الطین ، وقولهم «إن البغاث بأرضنا یستنسر».

الحادی عشر : کونه علی وزن انفعل نحو انطلق وانکسر.

الثانی عشر : کونه مطاوعا لمتعد إلی واحد نحو کسرته فانکسر وأزعجته فانزعج.

فإن قلت : قد مضی عدّ انفعل.

قلت : نعم لکن تلک علامه لفظیه وهذه معنویه ، وأیضا فالمطاوع لا یلزم وزن انفعل ، تقول : ضاعفت الحسنات فتضاعفت ، وعلمته فتعلّم ، وثلمته فتثلم ، وأصله أن المطاوع ینقص عن المطاوع درجه کألبسته الثوب فلبسه ، وأقمته فأقام ، وزعم ابن بری أن الفعل ومطاوعه قد یتفقان فی التعدّی لاثنین نحو استخبرته الخبر فأخبرنی الخبر ، واستفهمته الحدیث

[شماره صفحه واقعی : 597]

ص: 1095

فأفهمنی الحدیث ، واستعطیته درهما فأعطانی درهما ، وفی التعدی لواحد نحو استفتیته فأفتانی ، واستنصحته فنصحنی ، والصواب ما قدمته لک ، وهو قول النحویین ، وما ذکره لیس من باب المطاوعه ، بل من باب الطلب والإجابه (1) ، وإنما حقیقه المطاوعه أن یدل أحد الفعلین علی تأثیر ویدل الآخر علی قبول فاعله لذلک التأثیر.

الثالث عشر : أن یکون رباعیا مزیدا فیه نحو تدحرج واحرنجم واقشعرّ واطمأنّ.

الرابع عشر : أن یضمّن معنی فعل قاصر ، نحو قوله تعالی (وَلا تَعْدُ عَیْناکَ عَنْهُمْ) (فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ) (أَذاعُوا بِهِ) (وَأَصْلِحْ لِی فِی ذُرِّیَّتِی) (لا یَسَّمَّعُونَ إِلَی الْمَلَإِ الْأَعْلی) وقولهم «سمع الله لمن حمده» وقوله :

769- [وإن تعتذر بالمحل من ذی ضروعها***إلی الضّیف] یجرح فی عراقیها نصلی

فإنها ضمّنت معنی ولا تنب ویخرجون ، وتحدثوا ، وبارک ، ولا یصغون ، واستجاب ، وبعث أو یفسد.

والسته الباقیه أن یدل علی سجیه کلؤم وجبن وشجع ، أو علی عرض کفرح وبطر وأشر وحزن وکسل ، أو علی نظافه کطهر ووضؤ ، أو دنس کنجس ورجس وأجنب ، أو علی لون کاحمرّ واخضرّ وأدم واحمارّ واسوادّ ، أو حلیه کدعج وکحل وشنب وسمن وهزل.

تنبیه : فی فصیح ثعلب فی باب المشدّد : فلان یتعهّد ضیعته ، قال

[شماره صفحه واقعی : 598]

ص: 1096


1- فی نسخه «والإباحه»

ابن درستویه : ولا یجوز عنده یثعاهد ؛ لأنه لا یکون عند أصحابه إلا من اثنین ، ولا یکون متعدّیا ، ویرده قوله :

*تجاوزت أحراسا إلیها ومعشرا* [423]

وأجاز الخلیل یتعاهد ، وهو قلیل ، وسأل الحکم بن قنبر أبا زید عنها فمنعها ، وسأل یونس فأجازها ، فجمع بینهما ، وکان عنده سته من فصحاء العرب ، فسئلوا عنها فامتنعوا من یتعاهد ، فقال یونس : یا أبا زید کم من علم استفدناه کنت أنت سببه ، ونقل ابن عصفور عن ابن السّید أنه قال فی قول أبی ذؤیب :

بینا تعانقه الکماه وروغه ***یوما أتیح له جریء سلفع [602]

إن من رواه بجر التعانق مخطئ ؛ لأن تفاعل لا یتعدی ، ثم رد علیه بأنه إن کان قبل دخول التاء متعدیا إلی اثنین فإنه یبقی بعد دخولها متعدیا إلی واحد ، نحو عاطیته الدراهم وتعاطینا الدراهم ، وإن کان متعدیا إلی واحد فإنه یصیر قاصرا ، نحو تضارب زید وعمرو ، إلا قلیلا نحو جاوزت زیدا وتجاوزته ، وعانقته وتعانقته ، اه وإنما ذکر ابن السید أن تعانق لا یتعدی ، ولم یذکر أن تفاعل لا یکون متعدیا ، وأیضا فلم یخصّ الرد بروایه الجر ، ولا معنی لذلک.

[شماره صفحه واقعی : 599]

ص: 1097

الأمور التی یتعدّی بها الفعل القاصر

وهی سبعه :

أحدها : همزه أفعل نحو (أَذْهَبْتُمْ طَیِّباتِکُمْ) (رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَأَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ) (وَاللهُ أَنْبَتَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ نَباتاً ، ثُمَّ یُعِیدُکُمْ فِیها وَیُخْرِجُکُمْ إِخْراجاً) وقد ینقل المتعدّی إلی واحد بالهمزه إلی التعدی إلی اثنین نحو «ألبست زیدا ثوبا ، وأعطیته دینارا» ولم ینقل متعد إلی اثنین بالهمزه إلی التعدی إلی ثلاثه إلا فی «رأی ، وعلم» وقاسه الأخفش فی أخواتهما الثلاثه القلبیه نحو ظن وحسب وزعم ، وقیل : النقل بالهمزه کله سماعی ، وقیل : قیاسی فی القاصر والمتعدی إلی واحد ، والحقّ أنه قیاسی فی القاصر ، سماعی فی غیره ، وهو ظاهر مذهب سیبویه.

الثانی : ألف المفاعله ، تقول فی جلس زید ومشی وسار «جالست زیدا ، وما اشیته ، وسایرته».

الثالث : صوغه علی فعلت بالفتح افعل بالضم لإفاده الغلبه ، تقول «کرمت زیدا» بالفتح - أی غلبته الکرم.

الرابع : صوغه علی استفعل للطلب أو النسبه إلی الشیء ک- «استخرجت المال ، واستحسنت زیدا ، واستقبحت الظلم» وقد ینقل ذو المفعول الواحد إلی اثنین ، نحو «استکتبته الکتاب ، واستغفرت الله الذنب» ، وإنما جاز «استغفرت الله من الذنب» لتضمنه معنی استتبت ، ولو استعمل علی أصله لم یجز فیه ذلک ، وهذا قول ابن الطراوه وابن عصفور ، وأما قول أکثرهم إن استغفر من باب اختار فمردود.

[شماره صفحه واقعی : 600]

ص: 1098

الخامس : تضعیف العین ، تقول فی فرح زید «فرّحته» ومنه (قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاها) (هُوَ الَّذِی یُسَیِّرُکُمْ) وزعم أبو علی أن التضعیف فی هذا للمبالغه لا للتعدیه ؛ لقولهم «سرت زیدا» وقوله :

770- [فلا تجزعن من سیره أنت سرتها] ***فأوّل راض سنّه من یسیرها

وفیه نظر ؛ لأن «سرته» قلیل ، وسیّرته کثیر ، بل قیل : إنه لا یجوز «سرته» وإنه فی البیت علی إسقاط الباء توسعا ، وقد اجتمعت التعدیه بالباء والتضعیف فی قوله تعالی (نَزَّلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ وَأَنْزَلَ التَّوْراهَ وَالْإِنْجِیلَ مِنْ قَبْلُ هُدیً لِلنَّاسِ وَأَنْزَلَ الْفُرْقانَ) وزعم الزمخشری أن بین التعدیتین فرقا ؛ فقال : لما نزّل القرآن منجما والکتابان جمله واحده جیء بنزّل فی الأول وأنزل فی الثانی ، وإنما قال هو فی خطبه الکشاف «الحمد لله الذی أنزل القرآن کلاما مؤلفا منظما ، ونزّله بحسب المصالح منجما» لأنه أراد بالأول أنزله من اللوح المحفوظ إلی السماء الدنیا وهو الإنزال المذکور فی (إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ) وفی قوله تعالی (شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ) وأما قول القفال : إن المعنی الذی أنزل فی وجوب صومه أو الذی أنزل فی شأنه فتکلّف لا داعی إلیه ، وبالثانی تنزیله من السماء الدنیا إلی رسول الله صلّی الله علیه و (آله و) سلّم نجوما فی ثلاث وعشرین سنه.

ویشکل علی الزمخشری قوله تعالی (وَقالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَهً واحِدَهً) فقرن نزل بجمله واحده ، وقوله تعالی (وَقَدْ نَزَّلَ عَلَیْکُمْ فِی الْکِتابِ أَنْ إِذا سَمِعْتُمْ آیاتِ اللهِ یُکْفَرُ بِها) وذلک إشاره إلی قوله تعالی (وَإِذا رَأَیْتَ الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیاتِنا) الآیه ، وهی آیه واحده.

[شماره صفحه واقعی : 601]

ص: 1099

والنقل بالتضعیف سماعی فی القاصر کما مثلنا ، وفی المتعدی لواحد نحو «علّمته الحساب ، وفهّمته المساله» ولم یسمع فی المتعدی لاثنین ، وزعم الحریری أنه یجوز فی علم المتعدیه لاثنین أن ینقل بالتضعیف إلی ثلاثه ، ولا یشهد له سماع ولا قیاس ، وظاهر قول سیبویه أنه سماعی مطلقا ، وقیل : قیاسی فی القاصر والمتعدی إلی واحد.

السادس : التضمین ؛ فلذلک عدی رحب وطلع إلی مفعول لمّا تضمنا معنی وسع وبلغ ، وقالوا : فرقت زیدا ، و (سَفِهَ نَفْسَهُ) لتضمنهما معنی خاف وامتهن أو أهلک.

ویختص التضمین عن غیره من المعدّیات بأنه قد ینقل الفعل [إلی] أکثر من درجه ، ولذلک عدی ألوت بقصر الهمزه بمعنی قصرت إلی مفعولین بعد ما کان قاصرا ، وذلک فی قولهم «لا آلوک نصحا ، ولا آلوک جهدا» لما ضمن معنی لا أمنعک ، ومنه قوله تعالی (لا یَأْلُونَکُمْ خَبالاً) وعدی أخبر وخبّر وحدّت وأنبأ ونبّأ إلی ثلاثه لما ضمنت معنی أعلم وأری بعد ما کانت متعدیه إلی واحد بنفسها وإلی آخر بالجار ، نحو (أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمائِهِمْ ، فَلَمَّا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمائِهِمْ) (نَبِّئُونِی بِعِلْمٍ).

السابع : إسقاط الجار توسعا نحو (وَلکِنْ لا تُواعِدُوهُنَّ سِرًّا) أی علی سر ، أی نکاح (أَعَجِلْتُمْ أَمْرَ رَبِّکُمْ) أی عن أمره (وَاقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ) أی علیه ، وقول الزجاج إنه ظرف ردّه الفارسیّ بأنه مختص بالمکان الذی یرصد فیه ؛ فلیس مبهما ، وقوله :

*کما عسل الطّریق الثّعلب* [3]

[شماره صفحه واقعی : 602]

ص: 1100

أی فی الطریق ، وقول ابن الطراوه إنه ظرف مردود أیضا بأنه غیر مبهم ، وقوله إنه اسم لکل ما یقبل الاستطراق فهو مبهم لصلاحیته لکل موضع منازع فیه ، بل هو اسم لما هو مستطرق.

ولا یحذف الجار قیاسا إلا مع أنّ وأن ، وأهمل النحویون هنا ذکر کی مع تجویزهم فی نحو «جئت کی تکرمنی» أن تکون کی مصدریه واللام مقدره والمعنی لکی تکرمنی ، وأجازوا أیضا کونها تعلیلیه وأن مضمره بعدها ، ولا یحذف مع کی إلا لام العله ؛ لأنها لا یدخل علیها جار غیرها ، بخلاف أختیها ، قال الله تعالی (وَبَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ) (شَهِدَ اللهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ) أی بأن لهم ، وبأنه (وَتَرْغَبُونَ أَنْ تَنْکِحُوهُنَّ) أی فی أن ، أو عن ، علی خلاف فی ذلک بین المفسرین ، ومما یحتملهما قوله :

771- ویرغب أن یبنی المعالی خالد***ویرغب أن یرضی صنیع الألائم

أنشده ابن السیّد ، فإن قدر «فی» أولا و «عن» ثانیا فمدح ، وإن عکس فذم ، ولا یجوز أن یقدّر فیهما معا فی أو عن ؛ للتناقض.

ومحل أنّ وأن وصلتهما بعد حذف الجار نصب عند الخلیل وأکثر النحویین حملا علی الغالب فیما ظهر فیه الإعراب مما حذف منه ، وجوّز سیبویه أن یکون المحلّ جرا ، فقال بعد ما حکی قول الخلیل : ولو قال إنسان إنه جر لکان قولا قویا ، وله نظائر نحو قولهم «لاه أبوک» وأما نقل جماعه منهم ابن مالک أن الخلیل یری أن الموضع جر وأن سیبویه یری أنه نصب فسهو.

ومما یشهد لمدعی الجر قوله تعالی (وَأَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ

[شماره صفحه واقعی : 603]

ص: 1101

اللهِ أَحَداً) (إِنَّ هذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّهً واحِدَهً وَأَنَا رَبُّکُمْ فَاعْبُدُونِ) أصلهما لا تدعوا مع الله أحدا لأن المساجد لله ، وفاعبدون لأن هذه.

ولا یجوز تقدیم منصوب الفعل علیه إذا کان أنّ وصلتها ، لا تقول «أنک فاضل عرفت» وقوله :

772- وما زرت لیلی أن تکون حبیبه***إلیّ ، ولا دین بها أنا طالبه

رووه بخفض «دین» عطفا علی محل «أن تکون» ؛ إذ أصله لأن تکون ، وقد یجاب بأنه عطف علی توهّم دخول اللام ، وقد یعترض بأنّ الحمل علی العطف علی المحل أظهر من الحمل علی العطف علی التوهم ، ویجاب بأن القواعد لا تثبت بالمحتملات.

وهنا معدّ ثامن ذکره الکوفیون ، وهو تحویل حرکه العین ، یقال : کسی زید ، بوزن فرح ، فیکون قاصرا ، قال :

773- وأن یعرین إن کسی الجواری ***فتنبو العین عن کرم عجاف (1)

فإذا فتحت السین صار بمعنی ستر وغطّی ، وتعدّی إلی واحد ، کقوله :

774- وأرکب فی الرّوع خیفانه***کسا وجهها سعف منتشر

أو بمعنی أعطی کسوه وهو الغالب ، فیتعدی إلی اثنین ، نحو کسوت زیدا جبّه ، قالوا : وکذلک شترت عینه بکسر التاء قاصر بمعنی انقلب جفنها ، وشتر الله عینه بفتحها متعد [بمعنی] قلبها ، وهذا عندنا من باب المطاوعه ، یقال : شتره فشتر کما یقال ثرمه فثرم وثلمه فثلم ، ومنه کسوته الثوب فکسیه ، ومنه البیت ، ولکن حذف فیه المفعول.

[شماره صفحه واقعی : 604]

ص: 1102


1- عن کرم - بالراء کما فی اللسان وکامل المبرد - أی ذوات کرم.

* * *

الباب الخامس : فی ذکر الجهات التی یدخل الاعتراض علی المعرب من جهتها
اشاره

و هی عشره :

الجهه الأولی : أن یراعی ما یقتضیه ظاهر الصناعه ولا یراعی المعنی

و کثیرا ما تزلّ الأقدام بسبب ذلک.

وأول واجب علی المعرب أن یفهم معنی ما یعربه ، مفردا أو مرکبا ، ولهذا لا یجوز إعراب فواتح السور علی القول بأنها من المتشابه الذی استأثر الله تعالی بعلمه.

ولقد حکی لی أن بعض مشایح الإقراء أعرب لتلمیذ له بیت المفصّل.

775- لا یبعد الله التلبّب وال***غارات إذ قال الخمیس : نعم

فقال : نعم حرف جواب ، ثم طلبا محل الشاهد فی البیت ، فلم یجداه ، فظهر لی حینئذ حسن لغه کنانه فی نعم الجوابیه وهی نعم بکسر

[شماره صفحه واقعی : 605]

ص: 1103

العین ، وإنما نعم هنا واحد الأنعام ، وهو خبر لمحذوف ، أی هذه نعم ، وهو محل الشاهد.

وسألنی أبو حیّان - وقد عرض اجتماعنا - علام عطف «بحقلّد» من قول زهیر :

776- تقیّ نقیّ لم یکثر غنیمه***بنهکه ذی قربی ولا بحقلّد

فقلت : حتی أعرف ما الحقلّد ، فنظرناه فإذا هو سیء الخلق ، فقلت : هو معطوف علی شیء متوهم ؛ إذ المعنی لیس بمکثر غنیمه ، فاستعظم ذلک.

وقال الشلوبین : حکی لی أن نحویا من کبار طلبه الجزولی سئل عن إعراب (کَلالَهً) من قوله تعالی (وَإِنْ کانَ رَجُلٌ یُورَثُ کَلالَهً أَوِ امْرَأَهٌ) فقال : أخبرونی ما الکلاله ، فقالوا له : الورثه إذا لم یکن فیهم أب فماعلا ولا ابن فما سفل ، فقال : فهی إذا تمییز ، وتوجیه قوله أن یکون الأصل : وإن کان رجل یرثه کلاله ، ثم حذف الفاعل وبنی الفعل للمفعول فارتفع الضمیر واستتر ، ثم جیء بکلاله تمییزا ، ولقد أصاب هذا النحویّ فی سؤاله ، وأخطأ فی جوابه ؛ فإن التمییز بالفاعل بعد حذفه نقض للغرض الذی حذف لأجله ، وتراجع عما بنیت الجمله علیه من طیّ ذکر الفاعل فیها ؛ ولهذا لا یوجد فی کلامهم مثل ضرب أخوک رجلا ، وأما قراءه من قرأ (یُسَبِّحُ لَهُ فِیها بِالْغُدُوِّ وَالْآصالِ رِجالٌ) بفتح الباء - فالذی سوّغ فیها أن یذکر الفاعل بعد ما حذف أنه إنما ذکر فی جمله أخری غیر التی حذف فیها.

وکإعراب هذا المعرب کلاله تمییزا قول بعضهم فی هذا البیت :

[شماره صفحه واقعی : 606]

ص: 1104

777- یبسط للأضیاف وجها رحبا***بسط ذراعیه لعظم کلبا

إن الأصل کما بسط کلب ذراعیه ، ثم جیء بالمصدر وأسند للمفعول فرفع ، ثم أضیف إلیه ، ثم جیء بالفاعل تمییزا.

والصواب فی الآیه أنّ (کَلالَهً) بتقدیر مضاف ، أی ذا کلاله ، وهو إمّا حال من ضمیر (یُورَثُ) فکان ناقصه ، ویورث خبر ، أو تامه فیورث صفه ، وإما خبر فیورث صفه ، ومن فسّر الکلاله بالمیت الذی لم یترک ولدا ولا والدا فهی أیضا حال أو خبر ، ولکن لا یحتاج إلی تقدیر مضاف ، ومن فسّرها بالقرابه فهی مفعول لأجله.

أما البیت فتخریجه علی القلب ، وأصله کما بسط ذراعاه کلبا ، ثم جیء بالمصدر وأضیف للفاعل المقلوب عن المفعول ، وانتصب کلبا علی المفعول المقلوب عن الفاعل.

وها أنا مورد بعون الله أمثله متی بنی فیها علی ظاهر اللفظ ولم ینظر فی موجب المعنی حصل الفساد ، وبعض هذه الأمثله وقع للمعربین فیه وهم بهذا السبب ، وستری ذلک معینا.

فأحدها : قوله تعالی : (أَصَلاتُکَ تَأْمُرُکَ أَنْ نَتْرُکَ ما یَعْبُدُ آباؤُنا أَوْ أَنْ نَفْعَلَ فِی أَمْوالِنا ما نَشؤُا) فإنّه یتبادر إلی الذهن عطف (أَنْ نَفْعَلَ) علی (أَنْ نَتْرُکَ) ، وذلک باطل ؛ لأنه لم یأمرهم أن یفعلوا فی أموالهم ما یشاؤن ، وإنما هو عطف علی ما ؛ فهو معمول للتّرک ، والمعنی أن نترک أن نفعل ، نعم من قرأ تفعل وتشاء - بالتاء لا بالنون - فالعطف علی (أَنْ نَتْرُکَ).

وموجب الوهم المذکور أن المعرب یری أن والفعل مرتین ، وبینهما حرف العطف.

ونظیر هذا سواء أن یتوهم فی قوله :

[شماره صفحه واقعی : 607]

ص: 1105

لن ما رأیت (1) أبا یزید مقاتلا***أدع القتال وأشهد الهیجاء [461]

أن الفعلین متعاطفان ، حین یری فعلین مضارعین منصوبین ، وقد بینت فی فصل لمّا أن ذلک خطأ ، وأنّ «أدع» منصوب بلن ، وأشهد معطوف علی القتال.

الثانی : قوله تعالی : (وَإِنِّی خِفْتُ الْمَوالِیَ مِنْ وَرائِی) فإن المتبادر تعلّق من بخفت ، وهو فاسد فی المعنی ، والصواب تعلقه بالموالی ؛ لما فیه من معنی الولایه ، أی خفت ولایتهم من بعدی وسوء خلافتهم ، أو بمحذوف هو حال من الموالی أو مضاف إلیهم ، أی کائنین من ورائی ، أو فعل الموالی من ورائی ، وأما من قرأ (خفت) بفتح الخاء وتشدید الفاء وکسر التاء فمن متعلقه بالفعل المذکور.

الثالث : قوله تعالی (وَلا تَسْئَمُوا أَنْ تَکْتُبُوهُ صَغِیراً أَوْ کَبِیراً إِلی أَجَلِهِ) فإن المتبادر تعلّق إلی بتکتبوه ، وهو فاسد ؛ لاقتضائه استمرار الکتابه إلی أجل الدّین ، وإنما هو حال ، أی مستقرا فی الذمه إلی أجله.

ونظیره قوله تعالی : (فَأَماتَهُ اللهُ مِائَهَ عامٍ) فإن المتبادر انتصاب مائه بأماته ، وذلک ممتنع مع بقائه علی معناه الوضعی ، لأن الإمانه سلب الحیاه وهی لا تمتد ، والصواب أن یضمّن أماته معنی ألبثه ، فکأنه قیل فألبثه الله بالموت مائه عام ، وحینئذ یتعلق به الظرف بما فیه من المعنی العارض له بالتضمین ، أی معنی اللبث لا معنی الإلباث ؛ لأنه کالإماته فی عدم

[شماره صفحه واقعی : 608]

ص: 1106


1- کتبت فی فصل لما (ص 283) «لما رأیت - إلخ» لقصد الإلغاز ؛ لیسأل «أین جواب لما» کما قال المؤلف هناک ، وحقیقته أن یکتب کما هنا.

الامتداد ؛ فلو صح ذلک لعلّقناه بما فیه من معناه الوضعی ، ویصیر هذا التعلق بمنزلته فی قوله تعالی (قالَ لَبِثْتُ یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ ، قالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَهَ عامٍ).

وفائده التضمین : أن یدلّ بکلمه واحده علی معنی کلمتین ، یدلک علی ذلک أسماء الشرط والاستفهام.

ونظیره أیضا قوله علیه الصلاه والسّلام : «کلّ مولود یولد علی الفطره حتّی یکون أبواه هما اللّذان یهوّدانه وینصرانه» لا یجوز أن یعلق حتی بیولد ؛ لأن الولاده لا تستمر إلی هذه الغایه ، بل الذی یستمر إلیها کونه علی الفطره ؛ فالصواب تعلیقها بما تعلقت به علی ، وأن علی متعلقه بکائن محذوف منصوب علی الحال من الضمیر فی بولد ، ویولد خبر کل.

الرابع : قول الشاعر :

778- ترکت بنا لوحا ، ولو شئت جادنا***بعید الکری ثلج بکرمان ناصح

فإن المتبادر تعلّق بعید الکری بجاد ، والصواب تعلیقه بما فی ثلج من معنی بارد ، إذ المراد وصفها بأن ریقها یوجد عقب الکری باردا ، فما الظن به فی غیر ذلک الوقت؟ لا أنه یتمنّی أن تجود له [به بعید] الکری دون ما عداه من الأوقات ، واللّوح - بفتح اللام - العطش.

الخامس : قوله تعالی (فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ) فإن المتبادر تعلق مع ببلغ ، قال الزمخشری : أن فلما بلغ أن یسعی مع أبیه فی أشغاله وحوائجه ، قال : ولا یتعلق مع ببلغ ؛ لاقتضائه أنهما [بلغا] معا حد السعی ، ولا بالسعی ؛ لأن صله المصدر لا تتقدم علیه ، وإنما هی متعلقه بمحذوف علی أن یکون بیانا ، کأنه قیل : فلما بلغ الحدّ الذی یقدر فیه علی السعی ،

[شماره صفحه واقعی : 609]

ص: 1107

فقیل : مع من؟ فقیل : مع أعطف الناس علیه وهو أبوه ، أی أنه لم یستحکم قوته بحیث یسعی مع غیر مشفق.

السادس : قوله تعالی (اللهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ) فإن المتبادر أن حیث ظرف مکان ؛ لأنه المعروف فی استعمالها ، ویردّه أن المراد أنه تعالی یعلم المکان المستحقّ للرساله ، لا أن علمه فی المکان ؛ فهو مفعول به ، لا مفعول فیه ، وحینئذ لا ینتصب بأعلم إلا علی قول بعضهم بشرط تأویله بعالم ، والصواب انتصابه بیعلم (1) محذوفا دلّ علیه أعلم.

السابع : قوله تعالی (فَخُذْ أَرْبَعَهً مِنَ الطَّیْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَیْکَ) فإن المتبادر تعلّق إلی بصرهنّ ، وهذا لا یصح إذا فسّر صرهنّ بقطّعهن ، وإنما تعلقه بخذ ، وأما إن فسر بأملهنّ فالتعلق به ، وعلی الوجهین یجب تقدیر مضاف ، أی إلی نفسک ؛ لأنه لا یتعدی فعل المضمر المتصل إلی ضمیره المتصل إلا فی باب ظن نحو (أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی فَلا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفازَهٍ) فیمن ضم الباء ، ویجب تقدیر هذا المضاف فی نحو (وَهُزِّی إِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَهِ وَاضْمُمْ إِلَیْکَ جَناحَکَ مِنَ الرَّهْبِ أَمْسِکْ عَلَیْکَ زَوْجَکَ) وقوله :

هوّن علیک فإنّ الأمور***بکفّ الإله مقادیرها [232]

وقوله :

[شماره صفحه واقعی : 610]

ص: 1108


1- ارجع إلی مبحث حیث فی ص 131.

*ودع عنک نهبا صیح فی حجرانه* [242]

قوله «حجراته» بفتحتین أی نواحیه ، وقول ابن عصفور إن عن وعلی فی ذلک اسمان کما فی قوله :

*غدت من علیه بعد ما تمّ ظمؤها* [231]

وقوله :

فلقد أرانی للرّماح دریئه***من عن یمینی مرّه وأمامی [240]

دفعا للمحذور المذکور وهم ؛ لأن معنی علی الاسمیه فوق ، ومعنی عن الاسمیه جانب ، ولا یتأتیان هنا ، ولأن ذلک لا یتأتی مع إلی ؛ لأنها لا تکون اسما.

الثامن : قوله تعالی (یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ) فإن المتبادر تعلق من بأغنیاء لمجاورته له ، ویفسده أنهم متی ظنّهم ظانّ قد استغنوا من تعففهم علم أنهم فقراء من المال ؛ فلا یکون جاهلا بحالهم ، وإنما هی متعلقه بیحسب ، وهی للتعلیل.

التاسع : قوله تعالی (أَلَمْ تَرَ إِلَی الْمَلَإِ مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ مِنْ بَعْدِ مُوسی إِذْ قالُوا) فإن المتبادر تعلق إذ بفعل الرؤیه ، ویفسده أنه لم ینته علمه أو نظره إلیهم فی ذلک الوقت ، وإنما العامل مضاف محذوف ، أی ألم تر إلی قصتهم أو خبرهم ، إذ التعجب إنما هو من ذلک ، لا من ذواتهم.

[شماره صفحه واقعی : 611]

ص: 1109

العاشر : قوله تعالی (فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنِّی ، وَمَنْ لَمْ یَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّی إِلَّا مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَهً) فإن المتبادر تعلق الاستثناء بالجمله الثانیه ، وذلک فاسد ، لاقتضائه أن من اغترف غرفه بیده لیس منه ، ولیس کذلک ، بل ذلک مباح لهم ، وإنما هو مستثنی من الأولی ، ووهم أبو البقاء فی تجویزه کونه مستثنی من الثانیه ، وإنما سهل الفصل بالجمله الثانیه لأنها مفهومه من الأولی المفصوله ، لأنه إذا ذکر أن الشارب لیس منه اقتضی مفهومه أن من لم یطعمه منه ، فکان الفصل به کلا فصل.

الحادی عشر : قوله تعالی (فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَأَیْدِیَکُمْ إِلَی الْمَرافِقِ) فإن المتبادر تعلق إلی باغسلوا ، وقد ردّه بعضهم بأن ما قبل الغایه لا بدّ أن یتکرر قبل الوصول إلیها ، تقول «ضربته إلی أن مات» ویمتنع «قتلته إلی أن مات» وغسل الید لا یتکرر قبل الوصول إلی المرفق ، لأن الید شامله لرؤوس الأنامل والمناکب وما بینهما ، قال : فالصواب تعلق إلی بأسقطوا محذوفا ، ویستفاد من ذلک دخول المرافق فی الغسل ، لأن الإسقاط قام الإجماع علی أنه لیس من الأنامل ، بل من المناکب ، وقد انتهی إلی المرافق ، والغالب أن ما بعد إلی بکون غیر داخل ، بخلاف حتی ، وإذا لم یدخل فی الإسقاط بقی داخلا فی المأمور بغسله ، وقال بعضهم : الأیدی فی عرف الشرع اسم للأکفّ فقط ، بدلیل آیه السرقه ، وقد صح الخبر باقتصاره صلّی الله علیه و (آله و) سلّم فی التیمم علی مسح الکفین ، فکان ذلک تفسیرا للمراد بالأیدی فی آیه التیمم. قال : وعلی هذا فإلی غایه للغسل ، لا للاسقاط ، قلت : وهذا إن سلّم فلا بد من تقدیر محذوف أیضا ، أی ومدّوا الغسل إلی المرافق ، إذ لا یکون غسل ما وراء الکف غایه لغسل الکف.

[شماره صفحه واقعی : 612]

ص: 1110

الثانی عشر : قول ابن درید :

779- إنّ امرأ القیس جری إلی مدی ***فاعتاقه حمامه دون المدی

فإن المتبادر تعلق إلی بجری ، ولو کان کذلک لکان الجری قد انتهی إلی ذلک المدی ، وذلک مناقض لقوله :

*فاعتاقه حمامه دون المدی*

وإنما «إلی مدی» متعلق بکون خاصّ منصوب علی الحال ، أی طالبا إلی مدی ، ونظیره قوله أیضا یصف الحاج :

780- ینوی الّتی فضّلها ربّ العلی ***لمّا دحا تربتها علی البنی

فإن قوله «علی البنی» متعلق بأبعد الفعلین ، وهو فضّل ، لا بأقربهما وهو دحا بمعنی بسط ، لفساد المعنی.

الثالث عشر : ما حکاه بعضهم من أنه سمع شیخا یعرب لتلمیذه (قَیِّماً) من قوله تعالی (وَلَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجاً قَیِّماً) صفه لعوجا ، قال : فقلت له : یا هذا کیف یکون العوج قیما؟ وترّحمت علی من وقف من القرّاء علی ألف التنوین فی (عِوَجاً) وقفه لطیفه دفعا لهذا التوهم ، وإنما (قَیِّماً) حال : إما من اسم محذوف هو وعامله ، أی أنزله قیما ؛ وإمّا من الکتاب ، وجمله النفی معطوفه علی الأول ومعترضه علی الثانی ، قالوا : ولا تکون معطوفه ؛ لئلا یلزم العطف علی الصله قبل کمالها ، وإما من الضمیر المجرور باللام إذا أعید إلی الکتاب لا إلی مجرور علی ، أو جمله النفی وقیما حالان من الکتاب ، علی أن الحال یتعدّد ، وقیاس قول الفارسی فی

[شماره صفحه واقعی : 613]

ص: 1111

الخبر إنه لا یتعدد مختلفا بالإفراد والجمله أن یکون الحال کذلک ، لا یقال : قد صح ذلک فی النعت نحو (وَهذا ذِکْرٌ مُبارَکٌ أَنْزَلْناهُ) بل قد ثبت فی الحال فی نحو (لا تَقْرَبُوا الصَّلاهَ وَأَنْتُمْ سُکاری) ثم قال سبحانه (وَلا جُنُباً) لأن الحال بالخبر أشبه ومن ثمّ اختلف فی تعددهما ، واتفق علی تعدد النعت ، وأما (جُنُباً) فعطف علی الحال ، لا حال ، وقیل : المنفیه حال ، و (قَیِّماً) بدل منها ، عکس «عرفت زیدا أبو من هو».

الرابع عشر : قول بعضهم فی (أَحْوی) إنه صفه لغثاء ، وهذا لیس بصحیح علی الإطلاق ، بل إذا فسر الأحوی بالأسود من الجفاف والیبس ، وأما إذا فسر بالأسود من شده الخضره لکثره الریّ کما فسّر (مُدْهامَّتانِ) فجعله صفه لغثاء کجعل قیما صفه لعوجا ، وإنما الواجب أن تکون حالا من المرعی وأخر لتناسب الفواصل.

الخامس عشر : قول بعضهم فی قوله تعالی (فَأَخْرَجْنا بِهِ نَباتَ کُلِّ شَیْءٍ فَأَخْرَجْنا مِنْهُ خَضِراً نُخْرِجُ مِنْهُ حَبًّا مُتَراکِباً وَمِنَ النَّخْلِ مِنْ طَلْعِها قِنْوانٌ دانِیَهٌ وَجَنَّاتٍ مِنْ أَعْنابٍ) فیمن رفع (جَنَّاتٍ) إنه عطف علی قنوان ، وهذا یقتضی أن جنات الأعناب تخرج من طلع النخل ، وإنما هو مبتدأ بتقدیر : وهناک جنات ، أو ولهم جنات ، ونظیره قراءه من قرأ (وَحُورٌ عِینٌ) بالرفع بعد قوله تعالی (یُطافُ عَلَیْهِمْ بِکَأْسٍ مِنْ مَعِینٍ) أی ولهم حور ، وأما قراءه السبعه (وَجَنَّاتٍ) بالنصب فبا لعطف علی (نَباتَ کُلِّ شَیْءٍ) وهو من باب (وَمَلائِکَتِهِ وَرُسُلِهِ وَجِبْرِیلَ وَمِیکالَ).

السادس عشر : قول ابن السیّد فی قوله تعالی (مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً) إن (مَنْ) فاعل بالمصدر ، ویردّه أن المعنی حینئذ ولله علی الناس أن

[شماره صفحه واقعی : 614]

ص: 1112

یحجّ المستطیع ؛ فیلزم تأثیم جمیع الناس إذا تخلف مستطیع عن الحج ، وفیه مع فساد المعنی ضعف من جهه الصناعه ؛ لأن الإتیان بالفاعل بعد إضافه المصدر إلی المفعول شاذ ، حتی قیل : إنه ضروره کقوله :

781- أفنی تلادی وما جمّعت من نشب ***قرع القواقیز أفواه الأباریق

فیمن رواه برفع أفواه ، والحق جواز ذلک فی النثر ، إلا أنه قلیل ، ودلیل الجواز هذا البیت ، فإنه روی بالرفع مع التمکن من النصب وهی الروایه الأخری ، وذلک علی أن القواقیز الفاعل ، والأفواه مفعول ، وصح الوجهان لأن کلا منهما قارع ومقروع ، ومن مجیئه فی النثر الحدیث «وحجّ البیت من استطاع إلیه سبیلا» ولا یتأتی فیه ذلک الإشکال ؛ لأنه لیس فیه ذکر الوجوب علی الناس ، والمشهور فی (مَنْ) فی الآیه أنها بدل من الناس بدل بعض ، وجوز الکسائی کونها مبتدأ ، فإن کانت موصوله فخبرها محذوف ، أو شرطیه فالمحذوف جوابها ، والتقدیر علیهما : من استطاع فلیحج ؛ وعلیهن فالعموم مخصّص إما بالبدل أو بالجمله.

السابع عشر : قول الزمخشری فی قوله تعالی (یا وَیْلَتی أَعَجَزْتُ أَنْ أَکُونَ مِثْلَ هذَا الْغُرابِ فَأُوارِیَ سَوْأَهَ أَخِی) إن انتصاب (أواری) فی جواب الاستفهام ، ووجه فساده أن جواب الشیء مسبّب عنه ، والمواراه لا تتسبب عن العجز وإنما انتصابه بالعطف علی (أَکُونَ) ومن هنا امتنع نصب (تصبح) فی قوله تعالی (أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ مُخْضَرَّهً) لأن إصباح الأرض مخضره لا یتسبّب عن رؤیه إنزال المطر ، بل عن الإنزال نفسه ، وقیل : إنما لم ینصب لأن (أَلَمْ تَرَ) فی معنی قد رأیت ، أی أنه استفهام تقریری مثل (أَلَمْ نَشْرَحْ) وقیل : النصب جائز کما فی قوله

[شماره صفحه واقعی : 615]

ص: 1113

تعالی (أَفَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ) ولکن قصد هنا إلی العطف علی (أُنْزِلَ) علی تأویل تصبح بأصبحت ، والصواب القول الأول ، ولیس (أَلَمْ تَرَ) مثل (أَفَلَمْ یَسِیرُوا) لما بیناه.

الثامن عشر : قول بعضهم فی (فَلَوْ لا نَصَرَهُمُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللهِ قُرْباناً آلِهَهً) إن الأصل اتخذوهم قربانا ، وإن الضمیر وقربانا مفعولان ، وآلهه بدل من قربانا ، وقال الزمخشری : إن ذلک فاسد فی المعنی ، وإن الصواب أن آلهه هو المفعول الثانی ، وأن قربانا حال ، ولم یبین وجه فساد المعنی ؛ ووجهه أنهم إذا ذمّوا علی اتخاذهم قربانا من دون الله اقتضی مفهومه الحثّ علی أن یتّخذوا الله سبحانه قربانا ، کما أنک إذا قلت «أتتّخذ فلانا معلّما دونی؟» کنت آمرا له أن یتخذک معلما له دونه ، والله تعالی یتقرب إلیه بغیره ، ولا یتقرب به إلی غیره ، سبحانه.

التاسع عشر : قول المبرد فی قوله تعالی (أَوْ جاؤُکُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ) إن جمله (حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ) جمله دعائیه ، وردّه الفارسیّ بأنه لا یدعی علیهم بأن تحصر صدورهم عن قتال قومهم ، ولک أن تجیب بأن المراد الدعاء علیهم بأن یسلبوا أهلیّه القتال حتی لا یستطیعوا أن یقاتلوا أحدا البته.

المتمم العشرین : قول أبی الحسن فی قوله تعالی (وَلَبِثُوا فِی کَهْفِهِمْ ثَلاثَ مِائَهٍ سِنِینَ) فیمن نون مائه إنه یجوز کون سنین منصوبا بدلا من ثلاث ، أو مجرورا بدلا من مائه ، والثانی مردود ، فإنه إذا أقیم مقام مائه فسد المعنی.

الحادی والعشرون : قول المبرد فی (لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَهٌ إِلَّا اللهُ

[شماره صفحه واقعی : 616]

ص: 1114

لَفَسَدَتا) : إن اسم الله تعالی بدل من آلهه ، ویردّه أن البدل فی باب الاستثناء مستثنی موجب له الحکم ، أما الأول فلأن الاستثناء إخراج ، و «ما قام أحد إلا زید» مفید لإخراج زید ، وأما الثانی فلأنه کلما صدق «ما قام أحد إلا زید» صدق «قام زید» واسم الله تعالی هنا لیس بمستثنی ولا موجب له الحکم ؛ أما الأول فلأن الجمع المنکّر لا عموم له فیستثنی منه ، ولأن المعنی حینئذ لو کان فیهما آلهه مستثنی منهم الله لفسدتا ، وذلک یقتضی أنه لو کان فیهما آلهه فیهم الله لم یفسدا ، وإنما المراد أن الفساد یترتّب علی تقدیر التعدد مطلقا ، وأما أنه لیس بموجب له الحکم فلأنه لو قیل لو کان فیهما الله لفسدتا لم یستقم. وهذا البحث یأتی فی مثال سیبویه «لو کان معنا رجل إلا زید لغلبنا» لأن رجلا لیس بعام فیستثنی منه ، ولأنه لو قیل لو کان معنا جماعه مستثنی منهم زید لغلبنا اقتضی أنه لو کان معهم جماعه فیهم زید لم یغلبوا ، وهذا وإن کان معنی صحیحا إلا أن المراد إنما هو أن زیدا وحده کاف.

فإن قیل : لا نسلم أن الجمع فی الآیه والمفرد فی المثال غیر عامین ؛ لأنهما واقعان فی سیاق لو ، وهی للامتناع ، والامتناع انتفاء.

قلت : لو صح ذلک لصح أن یقال لو کان فیهما من أحد ، ولو جاءنی دیّار ولو جاءنی فأکرمه بالنصب لکان کذا وکذا ، واللازم ممتنع.

الثانی والعشرون : قول أبی الحسن الأخفش فی «کلّمته فاه إلی فیّ» إن انتصاب فاه علی إسقاط الخافض ، أی من فیه ، وردّه المبرد فقال : إنما یتکلم الإنسان من فی نفسه لا من فی غیره ، وقد یکون أبو الحسن إنما قال ذلک فی «کلمنی فاه إلی فیّ» أو قاله فی ذلک وحمله علی القلب لفهم

[شماره صفحه واقعی : 617]

ص: 1115

المعنی ؛ فلا یرد علیه سؤال أبی العباس ، فلنعدل إلی مثال غیر هذا.

حکی عن الیزیدی أنه قال فی قول العرجیّ :

782- أظلوم إنّ مصابکم رجلا***ردّ السّلام تحیّه ظلم

[ص 673]

إن الصواب رجل بالرفع خبر لإنّ ، وعلی هذا الإعراب یفسد المعنی المراد فی البیت ، ولا یتحصل له معنی ألبته ، وله حکایه مشهوره بین أهل الأدب.

رووا عن أبی عثمان المازنی أن بعض أهل الذمّه بذل له مائه دینار علی أن یقرئه کتاب سیبویه ، فامتنع من ذلک مع ما کان به من شدّه احتیاج ، فلامه تلمیذه المبرد ، فأجابه بأن الکتاب مشتمل علی ثلثمائه وکذا وکذا آیه من کتاب الله تعالی ، فلا ینبغی تمکین ذمیّ من قراءتها ، ثمّ قدّر أن غنّت جاریه بحضره الواثق بهذا البیت ، فاختلف الحاضرون فی نصب رجل ورفعه ، وأصرّت الجاریه علی النصب ، وزعمت أنها قرأته علی أبی عثمان کذلک ، فأمر الواثق بإشخاصه من البصره ، فلما حضر أوجب النصب ، وشرحه بأن مصابکم بمعنی إصابتکم ، ورجلا مفعوله ، وظلم الخبر ، ولهذا لا یتم المعنی بدونه ، قال : فأخذ الیزیدیّ فی معارضتی ، فقلت له : هو کقولک «إن ضربک زیدا ظلم» فاستحسنه الواثق ، ثم أمر له بألف دینار ، وردّه مکرما ، فقال للمبرد : ترکنا لله مائه دینار فعوضنا ألفا.

الجهه الثانیه : أن یراعی المعرب معنی صحیحا و لا ینظر فی صحته فی الصناعه

و ها أنا مورد لک أمثله من ذلک.

أحدها : قول بعضهم فی (وَثَمُودَ فَما أَبْقی) إن ثمودا مفعول

[شماره صفحه واقعی : 618]

ص: 1116

مقدم ، وهذا ممتنع ، لأن لما النافیه الصّدر ، فلا یعمل ما بعدها فیما قبلها ، وإنما هو معطوف علی (عاداً) أو هو بتقدیر وأهلک ثمودا ، وإنما جاء :

*ونحن عن فضلک ما استغنینا* [137]

لأنه شعر ، مع أن المعمول ظرف ، وأما قراءه عمرو بن فائد (مِنْ شَرِّ ما خَلَقَ) بتنوین شر ، فما بدل من شر ، بتقدیر مضاف ، أی من شر شر ما خلق ، وحذف الثانی لدلاله الأول.

الثانی : قول بعضهم فی إذ من قوله تعالی (إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یُنادَوْنَ لَمَقْتُ اللهِ أَکْبَرُ مِنْ مَقْتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَی الْإِیمانِ فَتَکْفُرُونَ) إنها ظرف للمقت الأول ، أو للثانی ، وکلاهما ممنوع ، أما امتناع تعلیقه بالثانی فلفساد المعنی ، لأنهم لم یمقتوا أنفسهم ذلک الوقت ، وإنما یمقتونها فی الآخره.

ونظیره قول من زعم فی (یَوْمَ تَجِدُ) إنه ظرف لیحذرکم ، حکاه مکی ، قال : وفیه نظر ، والصواب الجزم بأنه خطأ ، لأن التحذیر فی الدنیا لا فی الآخره ، ولا یکون مفعولا به لیحذرکم کما فی (وَأَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْآزِفَهِ) لأن یحذر قد استوفی مفعولیه ، وإنما هو نصب بمحذوف تقدیره اذکروا أو احذروا.

وأما امتناع تعلیقه بالأول - وهو رأی جماعه منهم الزمخشری - فلاستلزامه الفصل بین المصدر ومعموله بالأجنبی ، ولهذا قالوا فی قوله :

783- وهنّ وقوف ینتظرن قضاءه ***بضاحی غداه أمره وهو ضامز

إن الباء متعلقه بقضائه ، لا بوقوف ولا بینتظرن ، لئلا یفصل بین قضائه وأمره بالأجنبی ، ولا حاجه إلی تقدیر ابن الشجری وغیره أمره معمولا لقضی محذوفا لوجود ما یعمل ، ونظیر ما لزم الزمخشریّ هنا ما لزمه إذ علق

[شماره صفحه واقعی : 619]

ص: 1117

(یَوْمَ تُبْلَی السَّرائِرُ) بالرجع من قوله تعالی (إِنَّهُ عَلی رَجْعِهِ لَقادِرٌ) وإذ علق أیاما بالصیام من قوله تعالی (کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ) فإن فی الأولی الفصل بخبر إنّ وهو لقادر ، وفی الثانی الفصل بمعمول کتب وهو کما کتب.

فإن قیل : لعله یقدر (کَما کُتِبَ) صفه للصیام ، فلا یکون متعلقا بکتب.

قلنا : یلزم محذور آخر ، وهو إتباع المصدر قبل أن یکمل معموله ، ونظیر اللازم له علی هذا التقدیر ما لزمه إذ قال فی قوله تعالی (وَصَدٌّ عَنْ سَبِیلِ اللهِ وَکُفْرٌ بِهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرامِ) : إن المسجد عطف علی سبیل الله ، وإنه حینئذ من جمله معمول المصدر ، وقد عطف (کُفْرٌ) علی المصدر قبل مجیئه.

والصواب أن الظروف الثلاثه متعلقه بمحذوف ، أی مقتکم إذ تدعون ، وصوموا أیاما ، ویرجعه یوم تبلی السرائر ، ولا ینتصب یوم بقادر ، لأن قدرته تعالی لا تتقید بذلک الیوم ولا بغیره ، ونظیره فی التعلق بمحذوف (یَوْمَ یَرَوْنَ الْمَلائِکَهَ لا بُشْری یَوْمَئِذٍ لِلْمُجْرِمِینَ) ألا تری أن الیوم لو علّق ببشری لم یصح من وجهین : أنه مصدر ، وأنه اسم للا ، وأما (أَلا یَوْمَ یَأْتِیهِمْ لَیْسَ مَصْرُوفاً عَنْهُمْ) فعلی الخلاف فی جواز تقدم منصوب لیس علیها.

والصواب أن خفض (الْمَسْجِدِ) بباء محذوفه لدلاله ما قبلها علیها ، لا بالعطف ، ومجموع الجار والمجرور عطف علی (بِهِ) ، ولا یکون خفض المسجد بالعطف علی الهاء ، لأنه لا یعطف علی الضمیر المخفوض إلا بإعاده الخافض.

[شماره صفحه واقعی : 620]

ص: 1118

ومن أمثله ذلک قول المتنبی :

784- وفاؤکما کالرّبع أشجاه طاسمه ***بأن تسعدا والدّمع أشفاه ساجمه

وقد سأل أبو الفتح المتنبی عنه ، فأعرب «وفاؤکما کالربع» مبتدأ وخبره ، وعلق الباء بوفاؤکما ، فقال له : کیف تخبر عن اسم لم یتم؟ فأنشده قول الشاعر :

785- لسنا کمن جعلت إیاد دارها***تکریت تمنع حبّها أن یحصدا

أی أن «إباد» بدل من من قبل مجیء معمول جعلت وهو دارها ، والصواب تعلیق دارها وبأن تسعدا بمحذوف ، أی جعلت ووفیتما ، ومعنی البیت وفاؤکما یا صاحبیّ بما وعدتمانی به من الإسعاد بالبکاء عند ربع الأحبه إنما یسلینی إذا کان یدمع ساجم ، أی هامل ، کما أن الربع إنما یکون أبعث علی الحزن إذا کان دارسا.

الثالث : تعلیق جماعه الظروف من قوله تعالی : (لا عاصِمَ الْیَوْمَ مِنْ أَمْرِ اللهِ لا تَثْرِیبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ) ومن قوله علیه الصلاه والسّلام : «لا مانع لما أعطیت ، ولا معطی لما منعت» باسم لا ، وذلک باطل عند البصریین ، لأن اسم لا حینئذ مطول ، فیجب نصبه وتنوینه ، وإنما التعلیق فی ذلک بمحذوف إلا عند البغدادیین ، وقد مضی.

والرابع ، وهو عکس ذلک : تعلیق بعضهم الظرف من قوله تعالی : (وَلَوْ لا فَضْلُ اللهِ عَلَیْکُمْ) بمحذوف : أی کائن علیکم ، وذلک ممتنع عند الجمهور ، وإنما هو متعلق بالمذکور وهو الفضل ، لأن خبر المبتدأ بعد لو لا واجب الحذف ، ولهذا لحن المعری فی قوله :

[شماره صفحه واقعی : 621]

ص: 1119

*فلو لا الغمد یمسکه لسالا* [442]

الخامس : قول بعضهم فی (وَمِنْ ذُرِّیَّتِنا أُمَّهً مُسْلِمَهً لَکَ) : إن الظرف کان صفه لأمه ، ثم قدم علیها فانتصب علی الحال ، وهذا یلزم منه الفصل بین العاطف والمعطوف بالحال ، وأبو علی لا یجیزه بالظرف ، فما الظن بالحال التی هی شبیهه بالمفعول به؟ ومثله قول أبی حیان فی (فَاذْکُرُوا اللهَ کَذِکْرِکُمْ آباءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْراً) إن (أَشَدَّ) حال کان فی الأصل صفه لذکرا.

السادس : قول الحوفی : إن الباء من قوله تعالی (فَناظِرَهٌ بِمَ یَرْجِعُ الْمُرْسَلُونَ) متعلقه بناظره ، ویردّه أن الاستفهام له الصّدر ، ومثله قول ابن عطیه فی (قاتَلَهُمُ اللهُ أَنَّی یُؤْفَکُونَ) : إنّ أنی ظرف لقاتلهم الله ، وأیضا فیلزم کون یؤفکون لا موقع لها حینئذ ، والصواب تعلقهما بما بعدهما.

ونظیرهما قول المفسرین فی (ثُمَّ إِذا دَعاکُمْ دَعْوَهً مِنَ الْأَرْضِ إِذا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ) : إن المعنی إذا أنتم تخرجون من الأرض ، فعلّقوا ما قبل إذا بما بعدها ، حکی ذلک عنهم أبو حاتم فی کتاب الوقف والابتداء ، وهذا لا یصح فی العربیه.

وقول بعضهم فی (مَلْعُونِینَ أَیْنَما ثُقِفُوا أُخِذُوا) : إن ملعونین حال من معمول ثقفوا أو أخذوا ، ویردّه أن الشرط له الصّدر. والصواب أنه منصوب علی الذم ، وأما قول أبی البقاء إنه حال من فاعل (یُجاوِرُونَکَ) فمردود ، لأن الصحیح أنه لا یستثنی بأداه واحده دون عطف شیئان.

وقول آخر فی (وَکانُوا فِیهِ مِنَ الزَّاهِدِینَ) : إن فی متعلقه بزاهدین

[شماره صفحه واقعی : 622]

ص: 1120

المذکور ، وهذا ممتنع إذا قدرت أل موصوله وهو الظاهر ، لأن معمول الصله لا یتقدم علی الموصول ، فیجب حینئذ تعلقها بأعنی محذوفه ، أو بزاهدین محذوفا مدلولا علیه بالمذکور ، أو بالکون المحذوف الذی تعلق به من الزاهدین ، وأما إن قدرت أل للتعریف فواضح.

السابع : قول بعضهم فی بیت المتنبی یخاطب الشیب :

786- ابعد بعدت بیاضا لا بیاض له ***لأنت أسود فی عینی من الظّلم

إن من متعلقه بأسود ، وهذا یقتضی کونه اسم تفضیل ، وذلک ممتنع فی الألوان ، والصحیح أن «من الظلم» صفه لأسود ، أی أسود کائن من جمله الظلم ، وکذا قوله :

787- یلقاک مرتدیا بأحمر من دم ***ذهبت بخضرته الطّلی والأکبد «من دم» إما تعلیل ، أی أجمر من أجل التباسه بالدم ، أو صفه کأن السیف لکثره التباسه بالدم صار دما.

الثامن : قول بعضهم فی «سقیا لک» إن اللام متعلقه بسقیا ، ولو کان کذا لقیل سقیا إیاک ، فإن سقی یتعدی بنفسه.

فإن قیل : اللام للتقویه مثل (مُصَدِّقاً لِما مَعَهُمْ).

فلام التقویه لا تلزم ، ومن هنا امتنع فی (وَالَّذِینَ کَفَرُوا فَتَعْساً لَهُمْ) کون الذین نصبا علی الاشتغال ، لأن لهم لیس متعلقا بالمصدر.

التاسع : قول الزمخشری فی (وَمِنْ آیاتِهِ مَنامُکُمْ بِاللَّیْلِ وَالنَّهارِ وَابْتِغاؤُکُمْ مِنْ فَضْلِهِ) : إنه من اللف والنشر ، وإن المعنی منامکم وابتغاؤکم من فضله باللیل والنهار ، وهذا یقتضی أن یکون النهار معمولا للابتغاء مع

[شماره صفحه واقعی : 623]

ص: 1121

تقدیمه علیه ، وعطفه علی معمول منامکم وهو باللیل ، وهذا لا یجوز فی الشعر ، فکیف فی أفصح الکلام؟

وزعم عصریّ فی تفسیر له علی سورتی البقره وآل عمران فی قوله تعالی : (یَجْعَلُونَ أَصابِعَهُمْ فِی آذانِهِمْ مِنَ الصَّواعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ) أن (مِنَ) متعلقه بحذر أو بالموت ، وفیهما تقدیم معمول المصدر ، وفی الثانی أیضا تقدیم معمول المضاف إلیه علی المضاف ، وحامله علی ذلک أنه لو علّقه بیجعلون وهو فی موضع المفعول له لزم تعدد المفعول له من غیر عطف ؛ إذ کان حذر الموت مفعولا له ، وقد أجیب بأن الأول تعلیل للجعل مطلقا ، والثانی تعلیل له مقیدا بالأول ، والمطلق والمقید غیران ، فالمعلل متعدد فی المعنی ، وإن اتحد فی اللفظ ، والصواب أن یحمل علی أن المنام فی الزمانین والابتغاء فیهما.

العاشر : قول بعضهم فی (قَلِیلاً ما تُؤْمِنُونَ) : إن ما بمعنی من ، ولو کان کذلک لرفع قلیل علی أنه خبر.

الحادی عشر : قول بعضهم فی (وَما هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذابِ أَنْ یُعَمَّرَ) : إن هو ضمیر الشأن ، وأن یعمر : مبتدأ ، وبمزحزحه : خبر ، ولو کان کذلک لم یدخل الباء فی الخبر.

ونظیره قول آخر فی حدیث بدء الوحی «ما أنا بقاری» : إن ما استفهامیه مفعوله لقاریء ، ودخول الباء فی الخبر یأبی ذلک.

الثانی عشر : قول الزمخشری فی (أَیْنَما تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ) فیمن رفع یدرک : إنه یجوز کون الشرط متصلا بما قبله ، أی ولا تظلمون فتیلا أینما تکونوا ؛ یعنی فیکون الجواب محذوفا مدلولا علیه بما قبله ، ثم

[شماره صفحه واقعی : 624]

ص: 1122

یبتدیء (یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ وَلَوْ کُنْتُمْ فِی بُرُوجٍ مُشَیَّدَهٍ) وهذا مردود بأن سیبویه وغیره من الأئمه نصّوا علی أنه لا یحذف الجواب إلا وفعل الشرط ماض ، تقول «أنت ظالم إن فعلت» ولا تقول «أنت ظالم إن تفعل» إلا فی الشعر ، وأما قول أبی بکر فی کتاب الأصول : إنه یقال «آتیک إن تأتنی» فنقله من کتب الکوفیین ، وهم یجیزون ذلک ، لا علی الحذف ، بل علی أنّ المتقدم هو الجواب ، وهو خطأ عند أصحابنا ، لأن الشرط له الصّدر.

الثالث عشر : قول بعضهم فی (بِالْأَخْسَرِینَ أَعْمالاً) : إن (أَعْمالاً) مفعول به ، ورده ابن خروف بأن خسر لا یتعدّی کنقیضه ربح ، ووافقه الصفار مستدلا بقوله تعالی : (کَرَّهٌ خاسِرَهٌ) إذ لم یرد أنها خسرت شیئا ، وثلاثتهم ساهون ، لأن اسم التفضیل لا ینصب المفعول به ، ولأن خسر متعد ، ففی التنزیل (الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ) (خَسِرَ الدُّنْیا وَالْآخِرَهَ) وأما خاسره فکأنه علی النسب أی ذات خسر ، وربح أیضا یتعدّی فیقال : ربح دینارا ، وقال سیبویه : أعمالا مشبه بالمفعول به ، ویردّه أن اسم التفضیل لا یشبه باسم الفاعل ، لأنه لا تلحقه علامات الفروع إلا بشرط ، والصواب أنه تمییز.

الجهه الثالثه : أن یخرج علی ما لم یثبت فی العربیه

و ذلک إنما یقع عن جهل أو غفله ، فلنذکر منه أمثله.

أحدها : قول أبی عبیده فی (کَما أَخْرَجَکَ رَبُّکَ مِنْ بَیْتِکَ بِالْحَقِّ) إن الکاف حرف قسم ، وإن المعنی : الأنفال لله والرسول والذی أخرجک ، وقد شنع ابن الشجری علی مکی فی حکایته هذا القول وسکوته عنه قال : ولو أن قائلا قال «کالله لأفعلنّ» لاستحق أن یبصق فی وجهه.

[شماره صفحه واقعی : 625]

ص: 1123

ویبطل هذه المقاله أربعه أمور ، أن الکاف لم تجیء بمعنی واو القسم ، وإطلاق «ما» علی الله سبحانه وتعالی ، وربط الموصول بالظاهر وهو فاعل أخرج وباب ذلک الشعر کقوله :

[فیاربّ أنت الله فی کلّ موطن]***[وأنت الّذی فی رحمه الله أطمع] [343]

ووصله بأول السوره مع تباعد ما بینهما.

وقد یجاب عن الثانی بأنه قد جاء نحو (وَالسَّماءِ وَما بَناها) وعنه أنه قال : الجواب (یُجادِلُونَکَ) ویردّه عدم توکیده ، وفی الآیه أقوال أخر ، ثانیها : أن الکاف مبتدأ ، وخبره فاتقوا الله ، ویفسده اقترانه بالفاء ، وخلوّه من رابط وتباعد ما بینهما ، وثالثها أنها نعت مصدر محذوف ، أی یجادلونک فی الحق الذی هو إخراجک من بیتک جدالا مثل جدال إخراجک ، وهذا فیه تشبیه الشیء بنفسه ورابعها - وهو أقرب مما قبله - أنها نعت مصدر أیضا ، ولکن التقدیر قل الأنفال ثابته لله والرسول مع کراهیتهم ثبوتا مثل ثبوت إخراج ربک إیاک من بیتک وهم کارهون ، وخامسها - وهو أقرب من الرابع - : أنها نعت لحقا ، أی أولئک هم المؤمنون حقا کما أخرجک ، والذی سهّل هذا تقاربهما ، ووصف الإخراج بالحق فی الآیه ، وسادسها - وهو أقرب من الخامس - أنها خبر لمحذوف ، أی هذه الحال کحال إخراجک ، أی أن حالهم فی کراهیه ما رأیت من تنفیلک الغزاه مثل حالهم فی کراهیه خروجک من بیتک للحرب ، وفی الآیه أقوال أخر منتشره.

المثال الثانی : قول ابن مهران فی کتاب الشواذ فیمن قرأ (إن البقر

[شماره صفحه واقعی : 626]

ص: 1124

تشابهت) بتشدید التاء : إن العرب تزید تاء علی التاء الزائده فی أول الماضی ، وأنشد :

788- *تتقطعت بی دونک الأسباب*

ولا حقیقه لهذا البیت ولا لهذه القاعده ، وإنما أصل القراءه (إن البقره) بتاء الوحده ، ثم أدغمت فی تاء تشابهت ، فهو إدغام من کلمتین.

الثالث : قول بعضهم فی (وَما لَنا أَلَّا نُقاتِلَ فِی سَبِیلِ اللهِ) : إنّ الأصل وما لنا وأن لا نقاتل ، أی ما لنا وترک القتال ، کما تقول «مالک وزیدا» ولم یثبت فی العربیه حذف واو المفعول معه.

الرابع : قول محمد بن مسعود الزکی فی کتابه البدیع - وهو کتاب خالف فیه أقوال النحویین فی أمور کثیره - : إن الذی وأن المصدریّه یتقارضان ، فیقع الذی مصدریه کقوله :

789- أتقرح أکباد المحبّین کالّذی ***أری کبدی من حبّ میّه یقرح؟

وتقع أن بمعنی الذی کقولهم «زید أعقل من أن یکذب» أی من الذی یکذب ، اه.

فأما وقوع الذی مصدریه فقال به یونس والفراء والفارسیّ ، وارتضاه ابن خروف وابن مالک ، وجعلوا منه (ذلِکَ الَّذِی یُبَشِّرُ اللهُ عِبادَهُ) (وَخُضْتُمْ کَالَّذِی خاضُوا).

وأما عکسه فلم أعرف له قائلا ، والذی جرّأه علیه إشکال هذا الکلام ، فإن ظاهره تفضیل زید فی العقل علی الکذب ، وهذا لا معنی له ، ونظائر هذا الترکیب کثیره مشهوره الاستعمال ، وقلّ من یتنبه لإشکالها ، وظهر لی فیها

[شماره صفحه واقعی : 627]

ص: 1125

توجیهان ، أحدهما : أن یکون فی الکلام تأویل علی تأویل ، فیؤول أن والفعل بالمصدر ، ویؤوّل المصدر بالوصف ، فیؤول إلی المعنی الذی أراده ولکن بتوجیه یقبله العلماء ، ألا تری أنه قیل فی قوله تعالی (وَما کانَ هذَا الْقُرْآنُ أَنْ یُفْتَری) إن التقدیر : ما کان افتراء. ومعنی هذا ما کان مفتری. وقال أبو الحسن فی قوله تعالی (ثُمَّ یَعُودُونَ لِما قالُوا) : إن المعنی ثم یعودون للقول ، والقول فی تأویل المقول : أی یعودون للمقول فیهن لفظ الظهار ، وذلک هو الموافق لقول جمهور العلماء : إنّ العود الموجب للکفاره العود إلی المرأه لا العود إلی القول نفسه کما یقول أهل الظاهر ، وبعد فهذا الوجه عندی ضعیف ؛ لأن التفضیل علی الناقص لا فضل فیه ، وعلیه قوله :

790- إذ أنت فضّلت امرأ ذا براعه***علی ناقص کان المدیح من النّقص

التوجیه الثانی : أن «أعقل» ضمن معنی أبعد فمعنی المثال زید أبعد الناس من الکذب لفضله من غیره ، فمن المذکوره لیست الجاره للمفضول ، بل متعلقه بأفعل ، لما تضمنه من معنی البعد ، لا لما فیه من المعنی الوضعی ، والمفضل علیه متروک أبدا مع أفضل هذا لقصد التعمیم ، ولو لا خشیه الإسهاب لأوردت لک أمثله کثیره من هذا الباب لتقف منها علی العجب العجاب.

الجهه الرابعه : أن یخرج علی الأمور البعیده و الأوجه الضعیفه و یترک الوجه القریب و القوی

فإن کان لم یظهر له إلا ذاک فله عذر ، وإن ذکر الجمیع فإن قصد بیان المحتمل أو تدریب الطالب فحسن ، إلا فی ألفاظ التنزیل فلا یجوز أن یخرج إلا علی ما یغلب علی الظن إرادته ، فإن لم یغلب شیء فلیذکر الأوجه المحتمله من غیر تعسّف ، وإن أراد مجرد

[شماره صفحه واقعی : 628]

ص: 1126

الإغراب علی الناس وتکثیر الأوجه فصعب شدید ، وسأضرب لک أمثله مما خرّجوه علی الأمور المستبعده لتجتنبها وأمثالها.

أحدها : قول جماعه فی (وَقِیلِهِ) إنه عطف علی لفظ (السَّاعَهُ) فیمن خفض ، وعلی محلها فیمن نصب ، مع ما بینهما من التباعد ، وأبعد منه قول أبی عمرو فی قوله تعالی (إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالذِّکْرِ) إن خبره (أُولئِکَ یُنادَوْنَ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ) وأبعد من هذا قول الکوفیین والزجاج فی قوله تعالی (ص وَالْقُرْآنِ ذِی الذِّکْرِ) : إن جوابه (إِنَّ ذلِکَ لَحَقٌّ) وقول بعضهم فی (ثُمَّ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ) : إنه عطف علی (وَوَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ) وقول الزمخشری فی (وَکُلُّ أَمْرٍ مُسْتَقِرٌّ) فیمن جر (مُسْتَقِرٌّ) : إن کلا عطف علی (السَّاعَهُ) وأبعد منه قوله فی (وَفِی مُوسی إِذْ أَرْسَلْناهُ) : إنه عطف علی (وَفِی الْأَرْضِ آیاتٌ) وأبعد من هذا قوله فی (فَاسْتَفْتِهِمْ أَلِرَبِّکَ الْبَناتُ) : إنه عطف علی (فَاسْتَفْتِهِمْ أَهُمْ أَشَدُّ خَلْقاً) قال : هو معطوف علی مثله فی أول السوره وإن تباعدت بینهما المسافه ، انتهی.

والصواب خلاف ذلک کله.

فأما (وَقِیلِهِ) فیمن خفض ، فقیل : الواو للقسم وما بعده الجواب ، واختاره الزمخشری ، وأما من نصب ، فقیل : عطف علی (سِرَّهُمْ) أو علی مفعول محذوف معمول لیکتبون أو لیعلمون ، أی یکتبون ذلک ، أو یعلمون الحق ، أو أنه مصدر لقال محذوفا ، أو نصب علی إسقاط حرف القسم ، واختاره الزمخشری.

وأما (إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالذِّکْرِ) فقیل : الذین بدل من الذین فی (إِنَّ الَّذِینَ یُلْحِدُونَ) والخبر (لا یَخْفَوْنَ) واختاره الزمخشری ، وقیل : مبتدأ خبره مذکور ، ولکن حذف رابطه ، ثم اختلف فی تعیینه ؛ فقیل : هو (ما یُقالُ لَکَ)

[شماره صفحه واقعی : 629]

ص: 1127

أی فی شأنهم ، وقیل : هو (لَمَّا جاءَهُمْ) أی کفروا به ، وقیل (لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ) أی لا یأتیه منهم ، وهو بعید ؛ لأن الظاهر أن (لا یَأْتِیهِ) من جمله خبر إنه.

وأما (ص وَالْقُرْآنِ) الآیه ؛ فقیل : الجواب محذوف ، أی إنه لمعجز ، بدلیل الثناء علیه بقوله (ذِی الذِّکْرِ) أو (إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ) بدلیل (وَعَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ) أو ما الأمر کما زعموا ، بدلیل (وَقالَ الْکافِرُونَ هذا ساحِرٌ کَذَّابٌ) وقیل : مذکور ، فقال الأخفش (إِنْ کُلٌّ إِلَّا کَذَّبَ الرُّسُلَ) وقال الفراء وثعلب (أَحْرَصَ) لأن معناها صدق الله ، ویردّه أن الجواب لا یتقدم ، فإن أرید أنه دلیل الجواب فقریب ، وقیل (کَمْ أَهْلَکْنا) الآیه ، وحذفت اللام للطول.

وأما (ثُمَّ آتَیْنا) فعطف علی (ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ) وثم لترتیب الأخبار ، لا لترتیب الزمان ، أی ثم أخبرکم بأنا آتینا موسی الکتاب.

وأما (وَکُلُّ أَمْرٍ مُسْتَقِرٌّ) فمبتدأ حذف خبره ، أی وکل أمر مستقر عند الله واقع ، أو ذکر ، وهو (حِکْمَهٌ بالِغَهٌ) وما بینهما اعتراض ، وقول بعضهم الخبر (مُسْتَقِرٌّ) وخفض علی الجوار حمل علی ما لم یثبت فی الخبر.

وأما (وَفِی مُوسی) فعطف علی (فِیها) من (وَتَرَکْنا فِیها آیَهً لِلَّذِینَ یَخافُونَ الْعَذابَ الْأَلِیمَ).

الثانی : قول بعضهم فی (فَلا جُناحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما) إن الوقف علی (فَلا جُناحَ) : إنّ ما بعده إغراء لیفید صریحا مطلوبیّه التطوف بالصفا والمروه ؛ ویردّه أن إغراء الغائب ضعیف ، کقول بعضهم وقد بلغه أن إنسانا یهدّده «علیه رجلا لیسنی» أی لیلزم [غیری] ، والذی فسّرت به عائشه رضی

[شماره صفحه واقعی : 630]

ص: 1128

الله عنها خلاف ذلک ، وقصتها مع عروه بن الزبیر رضی الله تعالی عنهم فی ذلک مسطوره فی صحیح البخاری ثم الإیجاب لا بتوقّف علی کون (عَلَیْهِ) إغراء ، بل کلمه علی تقتضی ذلک مطلقا.

وأما قول بعضهم فی (قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ أَلَّا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً) : إن الوقف قبل (عَلَیْکُمْ) وإن (عَلَیْکُمْ) إغراء فحسن ، وبه یتخلص من إشکال ظاهر فی الآیه محوج للتأویل.

الثالث : قول بعضهم فی (إِنَّما یُرِیدُ اللهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ) إن (أَهْلَ) منصوب علی الاختصاص ، وهذا ضعیف ؛ لوقوعه بعد ضمیر الخطاب مثل «بک الله نرجو الفضل» وإنما الأکثر أن یقع بعد ضمیر التکلم کالحدیث «نحن معاشر الأنبیاء لا نورث» والصواب أنه منادی.

الرابع : قول الزمخشری فی (فَلا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً) إنه یجوز کون (تَجْعَلُوا) منصوبا فی جواب الترجی أعنی (لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ) علی حد النصب فی قراءه حفص (فَاطَّلَعَ) وهذا لا یجیزه بصری ، ویتأولون قراءه حفص : إما علی أنه جواب للأمر وهو (ابْنِ لِی صَرْحاً) أو علی العطف علی الأسباب ، علی حد قوله :

*ولبس عباءه وتقرّ عینی* [424]

أو علی معنی ما یقع موقع أبلغ ، وهو أنّ أبلغ ، علی حد قوله *ولا سابق شیئا* [135] ثم إن ثبت قول الفراء إن جواب الترجّی منصوب کجواب التمنی فهو قلیل ، فکیف تخرج علیه القراءه المجمع علیها

وهذا کتخریجه قوله تعالی (قُلْ لا یَعْلَمُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَالْأَرْضِ

[شماره صفحه واقعی : 631]

ص: 1129

الْغَیْبَ إِلَّا اللهُ) علی أن الاستثناء منقطع ، وأنه جاء علی البدل الواقع فی اللغه التمیمیه ، وقد مضی البحث فیها.

ونظیر هذا علی العکس قول الکرمانی فی (وَمَنْ یَرْغَبُ عَنْ مِلَّهِ إِبْراهِیمَ إِلَّا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ) إن (مَنْ) نصب علی الاستثناء و (نَفْسَهُ) توکید ، فحمل قراءه السبعه علی النصب فی مثل «ما قام أحد إلا زیدا» کما حمل الزمخشری قراءتهم علی البدل فی مثل «ما فیها أحد إلا حمار» وإنما تأتی قراءه الجماعه علی أفصح الوجهین ، ألا تری إلی إجماعهم علی الرفع فی (وَلَمْ یَکُنْ لَهُمْ شُهَداءُ إِلَّا أَنْفُسُهُمْ) وأن أکثرهم قرأ به فی (ما فَعَلُوهُ إِلَّا قَلِیلٌ مِنْهُمْ) وأنه لم یقرأ أحد بالبدل فی (وَما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَهٍ تُجْزی إِلَّا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلی) لأنه منقطع؟. وقد قیل :

إن بعضهم قرأ به فی (ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلَّا اتِّباعَ الظَّنِّ) وإجماع الجماعه علی خلافه.

ونظیر حمل الکرمانی النفس علی التوکید فی موضع لم یحسن فیه ذلک قول بعضهم فی قوله تعالی (وَالْمُطَلَّقاتُ یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ) إن الباء زائده ، و (بِأَنْفُسِهِنَّ) توکید للنون ، وإنما لغه الأکثرین فی توکید الضمیر المرفوع المتصل بالنفس أو العین أن یکون بعد التوکید بالمنفصل نحو «قمتم أنتم أنفسکم».

الخامس : قول بعضهم فی (لِتَسْتَوُوا عَلی ظُهُورِهِ) : إن اللام للأمر ، والفعل مجزوم ، والصواب أنها لام العله والفعل منصوب ؛ لضعف أمر المخاطب باللام کقوله :

لتقم أنت یا ابن خیر قریش***فلتقضی حوائج المسلمینا [376]

[شماره صفحه واقعی : 632]

ص: 1130

السادس : قول التبریزی فی قراءه یحیی بن یعمر (تَماماً عَلَی الَّذِی أَحْسَنَ) بالرفع : إن أصله أحسنوا ، فحذفت الواو اجتزاء عنها بالضمه ، کما قال :

791- إذا ما شاء ضرّوا من أرادوا***ولا یألوهم أحد ضرارا

واجتماع حذف الواو وإطلاق الذی علی الجماعه کقوله :

*وإنّ الّذی حانت بفلج دماؤهم* [315]

لیس بالسهل ، والأولی قول الجماعه : إنه بتقدیر مبتدأ ، أی هو أحسن ، وقد جاءت منه مواضع ، حتی إن أهل الکوفه یقیسونه ، والاتفاق علی أنه قیاس مع أیّ کقوله :

*فسلّم علی أیّهم أفضل* [117]

وأما قول بعضهم فی قراءه ابن محیصن (لِمَنْ أَرادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضاعَهَ) : إن الأصل أن یتمّوا بالجمع فحسن ؛ لأن الجمع علی معنی من مثل (وَمِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُونَ) ولکن أظهر منه قول الجماعه : إنه قد جاء علی إهمال أن الناصبه حملا علی أختها ما المصدریه.

السابع : قول بعضهم فی قوله تعالی (وَإِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا لا یَضُرُّکُمْ کَیْدُهُمْ شَیْئاً) فیمن قرأ بتشدید الراء وضمها : إنه علی حد قوله :

792- [یا أقرع بن حابس یا أقرع] ***إنّک إن یصرع أخوک تصرع

فخرج القراءه المتواتره علی شیء لا یجوز إلا فی الشعر ، والصواب

[شماره صفحه واقعی : 633]

ص: 1131

أنه مجزوم ، وأن الضمه إتباع کالضمه فی قولک لم یشدّ ولم یردّ وقوله تعالی (عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ لا یَضُرُّکُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ) إذا قدر (لا یَضُرُّکُمْ) جوابا لاسم الفعل ، فإن قدر استئنافا فالضمه إعراب ، بل قد امتنع الزمخشری من تخریج التنزیل علی رفع الجواب مع مضی فعل الشرط فقال فی قوله تعالی (وَما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ) : لا یجوز أن تکون ما شرطیه لرفع تود ، هذا مع تصریحه فی المفصل بجواز الوجهین فی نحو «إن قام زید أقوم» ولکنه لما رأی الرفع مرجو حالم یستسهل تخریج القراءه المتفق علیها علیه ، یوضح لک هذا أنه جوز ذلک فی قراءه شاذه مع کون فعل الشرط مضارعا ، وذلک علی تأویله بالماضی ، فقال قریء (أَیْنَما تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ) برفع یدرک ؛ فقیل : هو علی حذف الفاء ، ویجوز أن یقال : إنه محمول علی ما یقع موقعه ، وهو أینما کنتم ، کما حمل *ولا ناعب* [فی قوله] :

[مشائیم لیسوا مصلحین عشیره***ولا ناعب إلّا ببین غرابها] [730]

علی ما یقع موقع «لیسوا مصلحین» وهو لیسوا بمصلحین ، وقد یری کثیر من الناس قول الزمخشری فی هذه المواضع متناقضا ، والصواب ما بینت لک ، قال : ویجوز أن یتصل بقوله (وَلا تُظْلَمُونَ) اه ، وقد مضی ردّه.

الثامن : قول ابن حبیب : إن (بِسْمِ اللهِ) خبر ، و (الْحَمْدُ) مبتدأ ، ولله حال ، والصواب أن (الْحَمْدُ لِلَّهِ) مبتدأ وخبر ، وبسم الله علی ما تقدم فی إعرابها.

[شماره صفحه واقعی : 634]

ص: 1132

التاسع : قول بعضهم إن أصل بسم کسر السین أو ضمها علی لغه من قال سم أو سم ، ثم سکنت السین ؛ لئلا یتوالی کسرات ، أو لئلا یخرجوا من کسر إلی ضم ، والأولی قول الجماعه إن السکون أصل ، وهی لغه الأکثرین ، وهم الذین یبتدئون اسما بهمز الوصل.

العاشر : قول بعضهم فی الرحیم من البسمله : إنه وصل بنیه الوقف فالتقی ساکنان المیم ولام الحمد فکسرت المیم لالتقائهما ، وممن جوز ذلک ابن عطیه ، ونظیر هذا قول جماعه منهم المبرد إن حرکه راء «أکبر» من قول المؤذن «الله أکبر ، الله أکبر» فتحه ، وإنه وصل بنیه الوقف ، ثم اختلفوا ، فقیل : هی حرکه الساکنین ، وإنما لم یکسروا حفظا لتفخیم اللام کما فی (الم اللهُ) وقیل : هی حرکه الهمزه نقلت ، وکل هذا خروج عن الظاهر لغیر داع ، والصواب أن کسره المیم إعرابیه ، وأن حرکه الراء ضمه إعرابیه ، ولیس لهمزه الوصل ثبوت فی الدّرج فتنقل حرکتها إلا فی ندور.

الحادی عشر : قول الجماعه فی قوله تعالی (تَبَیَّنَتِ الْجِنُّ أَنْ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ ما لَبِثُوا فِی الْعَذابِ الْمُهِینِ) : إن فیه حذف مضافین ، والمعنی علمت ضعفاء الجن أن لو کان رؤساؤهم ، وهذا معنی حسن ، إلا أن فیه دعوی حذف مضافین لم یظهر الدلیل علیهما ؛ والأولی أنّ (تَبَیَّنَ) بمعنی وضح ؛ وأن وصلتها بدل اشتمال من الجن ، أی وضح للناس أن الجن لو کانوا إلخ.

الثانی عشر : قول بعضهم فی (عَیْناً فِیها تُسَمَّی) : إن الوقف علی (تُسَمَّی) هنا ، أی عینا مسماه معروفه ، وإن (سَلْسَبِیلاً) جمله أمریه أی : اسأل طریقا موصّله إلیها ، ودون هذا فی البعد قول آخر : إنه علم مرکب

[شماره صفحه واقعی : 635]

ص: 1133

کتأبّط شرا ، والأظهر أنه اسم مفرد مبالغه فی السلسال ، کما أن السلسال مبالغه فی السّلس ، ثم یحتمل أنه نکره ، ویحتمل أنه علم منقول وصرف لأنه اسم لماء ، وتقدم ذکر العین لا یوجب تأنیثه کما تقول «هذه واسط» بالصّرف ، ویبعد أن یقال : صرف للتناسب ک- (قَوارِیرَا) لاتفاقهم علی صرفه.

الثالث عشر : قول مکی وغیره فی قوله تعالی (وَلا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَهَ الْحَیاهِ الدُّنْیا) : إن زهره حال من الهاء فی به ، أو من ما ، وإن التنوین حذف للساکنین مثل قوله :

793- [فألفیته غیر مستعتب] ***ولا ذاکر الله إلّا قلیلا [ص 644]

وإن جر الحیاه علی أنه بدل من ما ، والصواب أن (زَهْرَهَ) مفعول بتقدیر جعلنا لهم أو آتیناهم ، ودلیل ذلک ذکر التمتیع ، أو بتقدیر أذمّ ؛ لأن المقام یقتضیه ، أو بتقدیر أعنی بیانا لما أو للضمیر ، أو بدل من أزواج ، إما بتقدیر ذوی زهره ، أو علی أنهم جعلوا نفس الزهره مجازا للمبالغه ، وقال الفراء : هو تمییز لما أو للهاء ، وهذا علی مذهب الکوفیین فی تعریف التمییز ، وقیل : بدل من ما ، وردّ بأن (لِنَفْتِنَهُمْ) من صله (مَتَّعْنا) فیلزم الفصل بین أبعاض الصّله بأجنبی ، وبأن الموصول لا یتبع قبل کمال صلته ، وبأنه لا یقال «مررت بزید أخاک» علی البدل ؛ لأن العامل فی المبدل منه لا یتوجّه إلیه بنفسه ، وقیل : من الهاء ، وفیه ما ذکر ، وزیاده الإبدال من العائد ، وبعضهم یمنعه بناء علی أن المبدل منه فی نیه الطّرح فیبقی الموصول بلا عائد فی التقدیر ، وقد مر أن الزمخشری منع فی (أَنِ اعْبُدُوا اللهَ) أن یکون

[شماره صفحه واقعی : 636]

ص: 1134

بدلا من الهاء فی (أَمَرْتَنِی بِهِ) ورددناه علیه ، ولو لزم إعطاء منویّ الطّرح حکم المطروح لزم إعطاء منویّ التأخیر حکم المؤخر ، فکان یمتنع «ضرب زیدا غلامه» ویرد ذلک قوله تعالی : (وَإِذِ ابْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ) والإجماع علی جوازه.

تنبیه - وقد یکون الموضع لا یتخرّج إلا علی وجه مرجوح ؛ فلا حرج علی مخرجه ، کقراءه ابن عامر وعاصم (وکذلک نجی المؤمنین) فقیل : الفعل ماض مبنی للمفعول ، وفیه ضعف من جهات : إسکان آخر الماضی ، وإنابه ضمیر المصدر مع أنه مفهوم من الفعل ، وإنابه غیر المفعول به مع وجوده ، وقیل : مضارع أصله ننجی بسکون ثانیه ، وفیه ضعف ؛ لأن النون عند الجیم تخفی ولا تدغم ، وقد زعم قوم أنها أدغمت فیها قلیلا وأن منه أترجّ وإجّاصه وإجّانه ، وقیل : مضارع وأصله ننجّی بفتح ثانیه وتشدید ثالثه ثم حذفت النون الثانیه ، ویضعفه أنه لا یجوز فی مضارع نبّأت ونقبت ونزّلت ونحوهن إذا ابتدأت بالنون أن تحذف النون الثانیه إلا فی ندور کقراءه بعضهم (وَنُزِّلَ الْمَلائِکَهُ تَنْزِیلاً).

الجهه الخامسه : أن یترک بعض ما یحتمله اللفظ من الأوجه الظاهره
اشاره

و لنورد مسائل من ذلک لیتمرن بها الطالب مرتبه علی الأبواب لیسهل کشفها.

باب المبتدأ

مسأله - یجوز فی الضمیر المنفصل من نحو (إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ) ثلاثه أوجه : الفصل وهو أرجحها ، والابتداء وهو أضعفها ، ویختصّ

[شماره صفحه واقعی : 637]

ص: 1135

بلغه تمیم ، والتوکید.

مسأله - یجوز فی الاسم المفتتح به من نحو قوله «هذا أکرمته» الابتداء والمفعولیه ، ومثله «کم رجل لقیته» و «من أکرمته» لکن فی هاتین یقدر الفعل مؤخرا ، ومثلهما «ربّ رجل صالح لقیته».

مسأله - یجوز فی المرفوع من نحو «أفی الله شکّ» و «ما فی الدّار زید» الابتدائیه والفاعلیه ، وهی أرجح لأن الأصل عدم التقدیم والتأخیر ، ومثله کلمتا (غُرَفٌ) فی سوره الزمر (1) ؛ لأن الظرف الأول معتمد علی المخبر عنه ، والثانی علی الموصوف ؛ إذ الغرف الأولی موصوفه بما بعدها ، وکذا «نار» فی قول الخنساء :

794- [وإنّ صخرا لتأتمّ الهداه به] ***کأنّه علم فی رأسه نار

ومثله الاسم التالی للوصف فی نحو «زید قائم أبوه» و «أقائم زید» لما ذکرنا ، ولأن الأب إذا قدر فاعلا کان خبر زید مفردا ، وهو الأصل فی الخبر ، ومثله (ظُلُماتٌ) من قوله تعالی (أَوْ کَصَیِّبٍ مِنَ السَّماءِ فِیهِ ظُلُماتٌ) لأن الأصل فی الصفه الإفراد ، فإن قلت «أقائم أنت» فکذلک عند البصریین ، وأوجب الکوفیون فی ذلک الابتدائیه ، ووافقهم ابن الحاجب ، ووهم إذ نقل فی أمالیه الإجماع علی ذلک ، وحجتهم أن المضمر المرتفع بالفعل لا یجاوره منفصلا عنه ، لا یقال «قام أنا» والواجب أنه إنما انفصل مع الوصف لئلا یجهل معناه ؛ لأنه یکون معه مستترا ، بخلافه مع الفعل فإنه یکون بارزا کقمت أو قمت ، ولأن طلب الوصف لمعموله دون طلب الفعل ؛ فلذلک احتمل معه الفصل ، ولأن المرفوع بالوصف سدّ فی اللفظ مسدّ

[شماره صفحه واقعی : 638]

ص: 1136


1- الآیه هی (لکِنِ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِها غُرَفٌ).

واجب الفصل وهو الخبر ، بخلاف فاعل الفعل ، ومما یقطع به علی بطلان مذهبهم قوله تعالی (أَراغِبٌ أَنْتَ عَنْ آلِهَتِی) وقول الشاعر :

795- خلیلیّ ما واف بعهدی أنتما***[إذا لم تکونا لی علی من أقاطع]

فإن القول بأن الضمیر مبتدأ کما زعم الزمخشری فی الآیه مؤدّ إلی فصل العامل من معموله بالأجنبی ، والقول بذلک فی البیت مؤدّ إلی الإخبار عن الاثنین بالواحد ، ویجوز فی نحو «ما فی الدار زید» وجه ثالث عند ابن عصفور ، ونقله عن أکثر البصریین ، وهو أن یکون المرفوع اسما لما الحجازیه ، والظرف فی موضع نصب علی الخبریه ، والمشهور وجوب بطلان العمل عند تقدم الخبر ولو ظرفا.

مسأله - یجوز فی نحو «أخوه» من قولک «زید ضرب فی الدار أخوه» أن یکون فاعلا بالظرف ؛ لاعتماده علی ذی الحال وهو ضمیر زید المقدر فی ضرب ، وأن یکون نائبا عن فاعل ضرب علی تقدیره خالیا من الضمیر ، وأن یکون مبتدأ خبره الظرف والجمله حال ، والفراء والزمخشری یریان هذا الوجه شاذا ردیئا ؛ لخلو الجمله الاسمیه الحالیه من الواو ، ویوجبان الفاعلیه فی نحو «جاء زید علیه جبّه» ولیس کما زعما ، والأوجه الثلاثه فی قوله تعالی (وَکَأَیِّنْ مِنْ نَبِیٍّ قاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ) قیل : وإذا قریء بتشدید قتل لزم ارتفاع ربیون بالفعل ، یعنی لأن التکثیر لا ینصرف إلی الواحد ، ولیس بشیء ؛ لأن النبی هنا متعدد لا واحد ، بدلیل کأین ، وإنما أفرد الضمیر بحسب لفظها.

مسأله - «زید نعم الرجل» یتعین فی زید الابتداء ، و «نعم الرجل زید» قیل : کذلک ، وعلیهما فالرابط العموم ، أو إعاده المبتدأ بمعناه ، علی

[شماره صفحه واقعی : 639]

ص: 1137

الخلاف فی الألف واللام أللجنس هی أم للعهد ، وقیل : یجوز أیضا أن یکون خبرا لمحذوف وجوبا ، أی الممدوح زید ، وقال ابن عصفور : یجوز فیه وجه ثالث وهو أن یکون مبتدأ حذف خبره وجوبا ، أی زید الممدوح ، وردّ بأنه لم یسدّ شیء مسدّه.

مسأله - «حبذا زید» یحتمل زید - علی القول بأن حبّ فعل وذا فاعل - أن یکون مبتدأ مخبرا عنه بحبذا ، والرابط الإشاره ، وأن یکون خبرا لمحذوف ، ویجوز علی قول ابن عصفور السابق أن یکون مبتدأ حذف خبره ، ولم یقل به هنا ؛ لأنه یری أن حبذا اسم ، وقیل : بدل من ذا ، ویرده أنه لا یحل محل الأول وأنه لا یجوز الاستغناء عنه ، وقیل : عطف بیان ، ویرده قوله :

796- وحبّذا نفحات من یمانیه***[تأتیک من قبل الرّیّان أحیانا]

ولا تبیّن المعرفه بالنکره باتفاق ، وإذا قیل حبذا اسم للمحبوب فهو مبتدأ وزید خبر ، أو بالعکس عند من یجیز فی قولک «زید الفاضل» وجهین وإذا قیل بأن حبذا کله فعل فزید فاعل ، وهذا أضعف ما قیل ؛ لجواز حذف المخصوص کقوله :

797- ألا حبّذا - لو لا الحیاء - وربّما***منحت الهوی ما لیس بالمتقارب

والفاعل لا یحذف.

مسأله - یجوز فی نحو (فَصَبْرٌ جَمِیلٌ) ابتدائیه کل منهما وخبریه الآخر ، أی شأنی صبر جمیل ، أو صبر جمیل أمثل من غیره.

[شماره صفحه واقعی : 640]

ص: 1138

باب کان و ما جری مجراها

مسأله - یجوز فی کان من نحو (إِنَّ فِی ذلِکَ لَذِکْری لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ) ونحو «زید کان له مال» نقصان کان ، وتمامها ، وزیادتها وهو أضعفها ، قال ابن عصفور : باب زیادتها الشّعر ، والظرف متعلق بها علی التمام ، وباستقرار محذوف مرفوع علی الزیاده ، ومنصوب علی النقصان ، إلا أن قدرت الناقصه شانیه فالاستقرار مرفوع لأنه خبر المبتدأ.

مسأله - (فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ مَکْرِهِمْ) یحتمل فی کان الأوجه الثلاثه ، إلا أن الناقصه لا تکون شانیه ؛ لأجل الاستفهام ، ولتقدم الخبر ، وکیف : حال علی التمام ، وخبر لکان علی النقصان ، وللمبتدأ علی الزیاده.

مسأله - (وَما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اللهُ إِلَّا وَحْیاً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولاً) تحتمل کان الأوجه الثلاثه ؛ فعلی الناقصه الخبر إما لبشر ، ووحیا استثناء مفرغ من الأحوال ؛ فمعناه موحیا أو موحی ، أو من وراء حجاب ، بتقدیر : أو موصّلا ذلک من وراء حجاب ، وأو یرسل بتقدیر أو إرسالا ، أی أو ذا إرسال ، وإما وحیا والتفریغ فی الأخبار ، أی ما کان تکلیمهم إلا إیحاء أو إیصالا من وراء حجاب أو إرسالا ، وجعل ذلک تکلیما علی حذف مضاف ، ولبشر علی هذا تبیین ، وعلی التمام والزیاده فالتفریغ فی الأحوال المقدره فی الضمیر المستتر فی لبشر.

مسأله - «أین کان زید قائما» یحتمل الأوجه الثلاثه ، وعلی النقصان فالخبر إما قائما وأین ظرف له ، أو أین فیتعلق بمحذوف وقائما حال ، وعلی

[شماره صفحه واقعی : 641]

ص: 1139

الزیاده والتمام فقائما حال ، وأین ظرف له ، ویجوز کونه ظرفا لکان إن قدرت تامه.

مسأله - یجوز فی نحو «زید عسی أن یقوم» نقصان عسی فاسمها مستتر ، وتمامها فأن والفعل مرفوع المحل بها.

مسأله - یجوز الوجهان فی «عسی أن یقوم زید» فعلی النقصان زید اسمها وفی یقوم ضمیره ، وعلی التمام لا إضمار ، وکل شیء فی محله ، ویتعین التمام فی نحو «عسی أن یقوم زید فی الدار» و (عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً) لئلا یلزم فصل صله أن من معمولها بالأجنبی وهو اسم عسی.

مسأله - (وَما رَبُّکَ بِغافِلٍ) تحتمل ما الحجازیه والتمیمیه ، وأوجب الفارسیّ والزمخشریّ الحجازیه ظنا أن المقتضی لزیاده الباء نصب الخبر ، وإنما المقتضی نفیه ؛ لامتناع الباء فی «کان زید قائما» وجوازها فی :

798- [وإن مدّت الأیدی إلی الزّاد] لم أکن ***بأعجلهم ؛ [إذ أجشع القوم أعجل]

وفی «ما إن زید بقائم».

مسأله - «لا رجل ولا امرأه فی الدار» إن رفعت الاسمین فهما مبتدآن علی الأرجح ، أو اسمان للا الحجازیه ، فإن قلت «لا زید ولا عمرو فی الدار» تعین الأول ؛ لأن لا إنما تعمل فی النکرات ، فإن قلت «لا رجل فی الدار» تعین الثانی ؛ لأن لا إذا لم تتکرر یجب أن تعمل ، ونحو (فَلا رَفَثَ وَلا فُسُوقَ وَلا جِدالَ فِی الْحَجِّ) إن فتحت الثلاثه فالظرف خبر للجمیع عند سیبویه ، ولواحد عند غیره ، ویقدر للآخرین ظرفان ، لأن لا المرکبه عند غیره

[شماره صفحه واقعی : 642]

ص: 1140

عامله فی الخبر ، ولا یتوارد عاملان علی معمول واحد ، فکیف عوامل؟ وإن رفعت الأولین فإن قدرت لا معهما حجازیه تعین عند الجمیع إضمار خبرین إن قدرت لا الثانیه کالأولی وخبرا واحدا إن قدرتها مؤکده لها وقدرت الرفع بالعطف ، وإنما وجب التقدیر فی الوجهین لاختلاف خبری الحجازیه والتبرئه بالنصب والرفع ؛ فلا یکون خبر واحد لهما ، وإن قدرت الرفع بالابتداء فیهما - علی أنهما مهملتان - قدرت عند غیر سیبویه خبرا واحدا للأولین أو للثالث کما تقدر فی «زید وعمرو قائم» خبرا للأول أو للثانی ، ولم یحتج لذلک عند سیبویه (1).

باب المنصوبات المتشابهه

ما یحتمل المصدریه والمفعولیه - من ذلک نحو (وَلا تُظْلَمُونَ فَتِیلاً) (وَلا یُظْلَمُونَ نَقِیراً) أی ظلما مّا أو خیرا مّا ، أی لا تنقصونه مثل (وَلَمْ تَظْلِمْ مِنْهُ شَیْئاً) ومن ذلک (ثُمَّ لَمْ یَنْقُصُوکُمْ شَیْئاً) أی نقصا أو خیرا ، وأما (وَلا تَضُرُّوهُ شَیْئاً) فمصدر ؛ لاستیفاء ضرّ مفعوله ، وأما (فَمَنْ عُفِیَ لَهُ مِنْ أَخِیهِ شَیْءٌ) فشیء قبل ارتفاعه مصدر أیضا ، لا مفعول به ؛ لأن عفا لا یتعدّی.

ما یحتمل المصدریه والظرفیه والحالیه - من ذلک «سرت طویلا» أی سیرا طویلا ، أو زمنا طویلا ، أو سرته (2) طویلا ، ومنه (وَأُزْلِفَتِ الْجَنَّهُ

[شماره صفحه واقعی : 643]

ص: 1141


1- وجهه أن سیبویه لا یری للاعملا فی الخبر ؛ فلا یمتنع علی مذهبه أن یکون للجمیع خبر واحد.
2- الضمیر فی «سرته» یعود إلی السیر المفهوم من الفعل.

لِلْمُتَّقِینَ غَیْرَ بَعِیدٍ) أی إزلافا غیر بعید ، أو زمنا غیر بعید أو أزلفته الجنه - أی الإزلاف - فی حاله کونه غیر بعید ، إلا أن هذه الحال مؤکده ، وقد یجعل حالا من الجنه فالأصل غیر بعیده ، وهی أیضا حال مؤکده ، ویکون التذکیر علی هذا مثله فی (لَعَلَّ السَّاعَهَ قَرِیبٌ).

ما یحتمل المصدریه والحالیه - «جاء زید رکضا» أی یرکض رکضا ، أو عامله «جاء» علی حد «قعدت جلوسا» أو التقدیر جاء راکضا ، وهو قول سیبویه ، ویؤیده قوله تعالی (ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً ، قالَتا : أَتَیْنا طائِعِینَ) فجاءت الحال فی موضع المصدر السابق ذکره.

ما یحتمل المصدریه والحالیه والمفعول لأجله - من ذلک (یُرِیکُمُ الْبَرْقَل خَوْفاً وَطَمَعاً) أی فتخافون خوفا وتطمعون طمعا ، وابن مالک یمنع حذف عامل المصدر المؤکد إلا فیما استثنی ، أو خائفین وطامعین ، أو لأجل الخوف والطمع ، فإن قلنا «لا یشترط اتحاد فاعلی الفعل والمصدر المعلّل» وهو اختیار ابن خروف فواضح ، وإن قیل باشتراطه فوجهه أنّ (یُرِیکُمْ) بمعنی یجعلکم ترون ، والتعلیل باعتبار الرؤیه لا الإراءه ، أو الأصل إخافه وإطماعا ، وحذفت الزوائد.

وتقول «جاء زید رغبه» أی یرغب رغبه ، أو مجیء رغبه ، أو راغبا ، أو للرغبه ، وابن مالک یمنع الأول ؛ لما مر ، وابن الحاجب یمنع الثانی ؛ لأنه یؤدی إلی إخراج الأبواب عن حقائقها ، إذ یصح فی «ضربته یوم الجمعه» أن یقدر ضرب یوم الجمعه ، قلت : وهو حذف بلا دلیل ؛ إذ لم تدع إلیه ضروره ، وقال المتنبی :

799- أیلی الهوی أسفا یوم النّوی بدنی ***[وفرّق الهجر بین الجفن والوسن]

[شماره صفحه واقعی : 644]

ص: 1142

والتقدیر آسف أسنا ، ثم اعترض بذلک بین الفاعل والمفعول به ، أو إبلاء أسف ، أو لأجل الأسف ؛ فمن لم یشترط اتحاد الفاعل فلا إشکال ، وأما من اشترطه فهو علی إسقاط لام العله توسّعا ، کما فی قوله تعالی : (یَبْغُونَها عِوَجاً) أو الاتحاد موجود تقدیرا : إما علی أن الفعل المعلّل مطاوع أبلی محذوفا ، أی فبلیت أسفا ، ولا تقدر فبلی بدنی ؛ لأن الاختلاف حاصل ؛ إذ الأسف فعل النفس لا البدن ، أو لأن الهوی لما حصل بتسببه کان کأنه قال : أبلیت بالهوی بدنی.

ما یحتمل المفعول به والمفعول معه - نحو «أکرمتک وزیدا» یجوز کونه عطفا علی المفعول وکونه مفعولا معه ، ونحو «أکرمتک وهذا» یحتملهما وکونه معطوفا علی الفاعل ؛ لحصول الفصل بالمفعول ، وقد أجیز فی «حسبک وزیدا درهم» کون «زید» مفعولا معه ، وکونه مفعولا به بإضمار یحسب ، وهو الصحیح ، لأنه لا یعمل فی المفعول معه إلا ما کان من جنس ما یعمل فی المفعول به ، ویجوز جره :

فقیل : بالعطف ، وقیل : بإضمار حسب أخری وهو الصواب ، ورفعه بتقدیر حسب فحذفت وخلفها المضاف إلیه ، ورووا بالأوجه الثلاثه قوله :

800- إذا کانت الهیجاء وانشقّت العصا***فحسبک والضّحّاک سیف مهنّد

باب الاستثناء

یجوز فی نحو «ما ضربت أحدا إلّا زیدا» کون زید بدلا من المستثنی منه ، أرجحها ، وکونه منصوبا علی الاستثناء ، وکون إلا وما بعدها نعتا ، وهو

[شماره صفحه واقعی : 645]

ص: 1143

أضعفها ، ومثله «لیس زید شیئا إلّا شیئا لا یعبأ به» فإن جئت بما مکان لیس بطل کونه بدلا ، لأنها لا تعمل فی الموجب.

مسأله - یجوز فی نحو «قام القوم حاشاک ، وحاشاه» کون الضمیر منصوبا ، وکونه مجرورا ، فإن قلت «حاشای» تعین الجر ، أو «حاشانی» تعین النصب ، وکذا القول فی خلا وعدا.

مسأله - یجوز فی نحو «ما أحد یقول ذلک إلّا زید» کون زید بدلا من أحد وهو المختار ، وکونه بدلا من ضمیره ، وأن ینصب علی الاستثناء ، فارتفاعه من وجهین ، وانتصابه من وجه ، فإن قلت «ما رأیت أحدا یقول ذلک إلا زید» فبالعکس ، ومن مجیئه مرفوعا قوله :

فی لیله لا نری بها أحدا***یحکی علینا إلّا کواکبها [224]

و «علی» هنا بمعنی عن ، أو ضمّن یحکی معنی ینمّ أو یشنع.

ما یحتمل الحالیه والتمییز - من ذلک «کرم زید ضیفا» إن قدرت أن الضیف غیر زید فهو تمییز محول عن الفاعل ، یمتنع أن تدخل علیه من ، وإن قدّر نفسه احتمل الحال والتمییز ، وعند قصد التمییز فالأحسن إدخال من ، ومن ذلک «هذا خاتم حدیدا» والأرجح التمییز للسلامه به من جمود الحال ، ولزومها ، أی عدم انتقالها ، ووقوعها من نکره ، وخیر منهما الخفض بالإضافه.

من الحال ما یحتمل کونه من الفاعل وکونه من المفعول - نحو «ضربت زیدا ضاحکا» ونحو (وَقاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّهً) وتجویز الزمخشری

[شماره صفحه واقعی : 646]

ص: 1144

الوجهین فی (ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّهً) وهم لأن کافه مختص بمن یعقل ، ووهمه فی قوله تعالی (وَما أَرْسَلْناکَ إِلَّا کَافَّهً لِلنَّاسِ) إذ قدّر (کَافَّهً) نعتا لمصدر محذوف - أی إرساله کافه - أشدّ ، لأنه أضاف إلی استعماله فیما لا یعقل إخراجه عما التزم فیه من الحالیه ، ووهمه فی خطبه المفصل إذ قال «محیط بکافّه الأبواب» أشدّ وأشدّ لإخراجه إیاه عن النصب ألبته.

من الحال ما یحتمل باعتبار عامله وجهین - نحو (وَهذا بَعْلِی شَیْخاً) یحتمل أن عامله معنی التنبیه أو معنی الإشاره ، وعلی الأول فیجوز «قائما ذا زید» قال :

801- ها بیّنا ذا صریح النّصح فاصغ له ***[وطع فطاعه مهد نصحه رشد]

[ص 659]

وعلی الثانی یمتنع ، وأما التقدیم علیهما معا فیمتنع علی کل تقدیر.

من الحال ما یحتمل التعدّد والتداخل - نحو «جاء زید راکبا ضاحکا» فالتعدد علی أن یکون عاملهما جاء ، وصاحبهما زید ، والتداخل علی أن الأولی من زید وعاملها جاء والثانیه من ضمیر الأولی وهی العامل ، وذلک واجب عند من منع تعد : الحال ، وأما «لقیته مصعدا منحدرا» فمن التعدد ، لکن مع اختلاف الصاحب ، ویستحیل التداخل ، ویجب کون الأولی من المفعول والثانیه من الفاعل تقلیلا للفصل ، ولا یحمل علی العکس إلا بدلیل کقوله :

802- خرجت بها أمشی تجرّ وراءنا***[علی أثرینا ذیل مرط مرحّل]

ومن الأول قوله :

803- عهدت سعاد ذات هوی معنّی ***فزدت ، وعاد سلوانا هواها

[شماره صفحه واقعی : 647]

ص: 1145

باب إعراب الفعل

مسأله - «ما تأتینا فتحدثنا» لک رفع تحدث علی العطف فیکون شریکا فی النفی ، أو الاستئناف فتکون مثبتا ، أی فأنت تحدثنا الآن بدلا عن ذلک ، ونصبه بإضمار أن ، وله معنیان : نفی السبب فینتفی المسبب ، ونفی الثانی فقط ؛ فإن جئت بلن مکان ما ؛ فللنصب وجهان : إضمار أن والعطف ، وللرفع وجه وهو القطع ، وإن جئت بلم فللنصب وجه وهو إضمار أن ، وللرفع وجه وهو الاستئناف ولک الجزم بالعطف ، فإن قلت «ما أنت آت فتحدثنا» فلا جزم ولا رفع بالعطف ؛ لعدم تقدم الفعل ، وإنما هو علی القطع.

مسأله - «هل تأتینی فأکرمک» الرفع علی وجهین ، والنصب علی الإضمار ، و «هل زید أخوک فتکرمه» لا یرفع علی العطف ، بل علی الاستئناف ، و «هل لک التفات إلیه فتکرمه» الرفع علی الاستئناف ، والنصب إما علی الجواب أو علی العطف علی التفات ، وإضمار أن واجب علی الأول وجائز علی الثانی ، وکالمثال سواء (فَلَوْ أَنَّ لَنا کَرَّهً فَنَکُونَ) إن سلّم کون «لو» للتمنی.

مسأله - «لیتنی أجد مالا فأنفق منه» الرفع علی وجهین ، والنصب علی إضمار أن ، و «لیت لی مالا فأنفق منه» یمتنع الرفع علی العطف.

مسأله - «لیقم زید فنکرمه» الرفع علی القطع ، والجزم بالعطف ، والنصب علی الإضمار.

مسأله - نحو (أَفَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا) یحتمل الجزم بالعطف والنصب علی الإضمار ، مثل (أَفَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ) ونحو : (وَإِنْ تُؤْمِنُوا وَتَتَّقُوا یُؤْتِکُمْ أُجُورَکُمْ) یحتمل (تَتَّقُوا) الجزم بالعطف ، وهو

[شماره صفحه واقعی : 648]

ص: 1146

الراجح ، والنصب بإضمار أن علی حد قوله :

804- ومن یقترب منّا ویخضع نؤوه ***[ولا یخش ظلما ما أقام ولا هضما

باب الموصول

مسأله - یجوز فی نحو «ماذا صنعت ، وما ذا صنعته» ما مضی شرحه (1) وقوله تعالی : (ما ذا أَجَبْتُمُ الْمُرْسَلِینَ) ماذا : مفعول مطلق ، لا مفعول به ؛ لأن أجاب لا یتعدّی إلی الثانی بنفسه ، بل بالباء ، وإسقاط الجار لیس بقیاس ، ولا یکون «ماذا» مبتدأ وخبرا ، لان التقدیر حینئذ : ما الذی أجبتم به ، ثم حذف العائد المجرور من غیر شرط حذفه ، والأکثر فی نحو «من ذا لقیت» کون ذا للإشاره خبرا ، ولقیت : جمله حالیه ، وبقلّ کون ذا موصوله ، ولقیت صله ، وبعضهم لا یخیزه ، ومن الکثیر (مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ) إذ لا یدخل موصول علی موصول إلا شاذا کقراءه زید بن علی (وَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ) بفتح المیم واللام.

مسأله - (فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ) ما مصدریه ، أی بالأمر ، أو موصول اسمی أی بالذی تؤمره ، علی حد قولهم *أمرتک الخیر* [524] وأما من قال «أمرتک بکذا» وهو الأکثر فیشکل ؛ لأن شرط حذف العائد المجرور بالحرف أن یکون الموصول مخفوضا بمثله معنی ومتعلقا نحو (وَیَشْرَبُ مِمَّا تَشْرَبُونَ) أی منه ، وقد یقال : إن (اصدع) بمعنی اؤمر ، وأما (فَما کانُوا لِیُؤْمِنُوا بِما کَذَّبُوا) فی الأعراف فیحتمل أن یکون الأصل بما کذبوه فلا إشکال ، أو بما کذبوا به ویؤیده التصریح به فی سوره یونس ، وإنما جاز مع اختلاف المتعلق ، لأن (ما کانوا لیؤمنوا) بمنزله

[شماره صفحه واقعی : 649]

ص: 1147


1- فیه سته أوجه تقدم ذکرها ، وانظر فصلا عقده المؤلف فی «ماذا» ص 300

کذبوا فی المعنی ، وأما (ذلِکَ الَّذِی یُبَشِّرُ اللهُ عِبادَهُ) فقیل : الذی مصدریه أی ذلک تبشیر الله ، وقیل : الأصل یبشر به ، ثم حذف الجار توسعا فانتصب الضمیر ثم حذف.

مسأله - یجوز فی نحو (تَماماً عَلَی الَّذِی أَحْسَنَ) کون الذی موصولا اسمیا فیحتاج إلی تقدیر عائد ، أی زیاده علی العلم الذی أحسنه ، وکونه موصولا حرفیا ، فلا یحتاج لعائد ، أی تماما علی إحسانه ، وکونه نکره موصوفه فلا یحتاج إلی صله ، ویکون أحسن حینئذ اسم تفضیل ، لا فعلا ماضیا ، وفتحته إعراب لا بناء ، وهی علامه الجر ، وهذان الوجهان کوفیان ، وبعض البصریین یوافق [علی] الثانی.

مسأله - نحو «أعجبنی ما صنعت» یجوز فیه کون ما بمعنی الذی ، وکونها نکره موصوفه ، وعلیهما فالعائد محذوف ، وکونها مصدریه فلا عائد ، ونحو (حَتَّی تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ) یحتمل الموصوله والموصوفه ، دون المصدریه ، لأن المعانی لا ینفق منها ، وکذا (وَمِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ) فإن ذهبت الی تأویل (مِمَّا تُحِبُّونَ) و (ما رزقناهم) بالحب والرزق وتأویل هذین بالمحبوب والمرزوق فقد تعسّفت من غیر محوج إلی ذلک ، وقال أبو حیان : لم یثبت مجیء ما نکره موصوفه ؛ ولا دلیل فی «مررت بما معجب لک» لاحتمال الزیاده ، ولو ثبت نحو «سرّنی ما معجب لک» لثبت ذلک ، انتهی. ولا أعلمهم زادوا ما بعد الباء إلا ومعناها السببیه ، نحو (فَبِما نَقْضِهِمْ مِیثاقَهُمْ لَعَنَّاهُمْ) (فَبِما رَحْمَهٍ مِنَ اللهِ لِنْتَ لَهُمْ).

مسأله - إذا قلت : «أعجبنی من جاءک» احتمل کون من موصوله أو موصوفه ، وقد جوزوا فی (وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ) وضعف أبو البقاء الموصوله ،

[شماره صفحه واقعی : 650]

ص: 1148

لأنها تتناول قوما بأعیانهم ، والمعنی علی الإبهام ، وأحیب بأنها نزلت فی عبد الله بن أبیّ وأصحابه.

باب التوابع

مسأله - نحو (آمَنَّا بِرَبِّ الْعالَمِینَ رَبِّ مُوسی وَهارُونَ) یحتمل بدل الکل من الکل ، وعطف البیان ، ومثله (نَعْبُدُ إِلهَکَ وَإِلهَ آبائِکَ إِبْراهِیمَ وَإِسْماعِیلَ وَإِسْحاقَ) (فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ مَکْرِهِمْ أَنَّا دَمَّرْناهُمْ) فیمن فتح الهمزه ، ویحتمل هذا تقدیر مبتدأ أیضا ، أی هی أنّا دمرناهم.

مسأله - نحو (سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی) یجوز فیه کون (الْأَعْلَی) صفه للاسم أو صفه للرب ، وأما نحو «جاءنی غلام زید الظریف» فالصفه للمضاف ، ولا تکون للمضاف إلیه إلا بدلیل ، لأن المضاف إلیه إنما جیء به لغرض التخصیص ، ولم یؤت به لذاته ، وعکسه :

805- *وکلّ فتی یتّقی فائز*

فالصفه للمضاف إلیه ، لأن المضاف إنما جیء به لقصد التعمیم ، لا للحکم علیه ولذلک ضعف قوله :

وکلّ أخ مفارقه أخوه *** لعمر أبیک إلّا الفرقدان [106]

مسأله - نحو (هُدیً لِلْمُتَّقِینَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ) و «مررت بالرجل الذی فعل» یجوز فی الموصول أن یکون تابعا أو بإضمار أعنی أو أمدح أو هو ،

[شماره صفحه واقعی : 651]

ص: 1149

وعلی التبعیه فهو نعت لا بدل إلا إذا تعذر ، نحو (وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَهٍ لُمَزَهٍ الَّذِی جَمَعَ مالاً) لأن النکره لا توصف بالمعرفه.

باب حروف الجر

مسأله - نحو «زید کعمرو» تحتمل الکاف فیه عند المعربین الحرفیه فتتعلق باستقرار ، وقیل : لا تتعلق ، والاسمیه فتکون مرفوعه المحل وما یعدها جرّ بالإضافه ولا تقدیر بالاتفاق ، ونحو «جاء الّذی کزید» یتعین الحرفیه ؛ لأن الوصل بالمتضایفین ممتنع.

مسأله - «زید علی السّطح» یحتمل علی الوجهین (1) ، وعلیهما فهی متعلقه باستقرار محذوف.

مسأله - قیل فی نحو (وَالضُّحی وَاللَّیْلِ) : إن الواو تحتمل العاطفه والقسمیه ، والصواب الأول ، وإلا لاحتاج کل إلی الجواب ، ومما یوضحه مجیء «الفاء فی أوائل سورتی المرسلات والنازعات.

باب فی مسائل مفرده

مسأله - نحو (یُسَبِّحُ لَهُ فِیها بِالْغُدُوِّ وَالْآصالِ) فیمن فتح الباء یحتمل کون النائب عن الفاعل الظرف الأول - وهو الأولی - أو الثانی أو الثالث ، ونحو (ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ أُخْری) النائب الظرف أو الوصف ، وفی هذا

[شماره صفحه واقعی : 652]

ص: 1150


1- الوجهان هما أن تکون علی حرف جر للاستعلاء ، واسما ظرفا بمعنی فوق.

ضعف ؛ لضعف قولهم «سیر علیه طویل».

مسأله - «تجلّی الشّمس» یحتمل کون تجلی ماضیا ترکت التاء من آخره لمجازیه التأنیث ، وکونه مضارعا أصله تتجلّی ثم حذفت إحدی التاءین علی حد قوله تعالی : (ناراً تَلَظَّی) ولا یجوز فی هذا کونه ماضیا ، وإلا لقیل تلظّت ؛ لأن التأنیث واجب مع المجازی إذا کان ضمیرا متصلا ، وبما ذکرنا من الوجهین فی المثال الأول تعلم فساد قول من استدل علی جواز نحو «قام هند» فی الشعر بقوله :

806- تمنّی ابنتای أن یعیش أبوهما***[وهل أنا إلّا من ربیعه أو مضر]

[ص 670]

لجواز أن یکون أصله تتمنّی.

* * *

الجهه السادسه : أن لا یراعی الشروط المختلفه بحسب الأبواب
اشاره

فإن العرب یشترطون فی باب شیئا ویشترطون فی آخر نقیض ذلک الشیء علی ما اقتضته حکمه لغتهم وصحیح أقیستهم ؛ فإذا لم یتأمل المعرب اختلطت علیه الأبواب والشرائط.

فلنورد أنواعا من ذلک مشیرین إلی بعض ما وقع فیه الوهم للمعربین :

النوع الأول : اشتراطهم الجمود لعطف البیان و الاشتقاق للنعت

ومن الوهم فی الأول قول الزمخشری فی (مَلِکِ النَّاسِ ، إِلهِ النَّاسِ) إنهما عطفا بیان ، والصواب أنهما نعتان ، وقد یجاب بأنهما أجریا مجری

[شماره صفحه واقعی : 653]

ص: 1151

الجوامد ؛ إذ یستعملان غیر جاریین علی موصوف وتجری علیهما الصفات ، نحو قولنا «إله واحد ، وملک عظیم».

ومن الخطأ فی الثانی قول کثیر من النحویین فی نحو «مررت بهذا الرّجل» إن الرجل نعت ، قال ابن مالک : أکثر المتأخرین یقلد بعضهم بعضا فی ذلک ، والحامل لهم علیه توهمهم أن عطف البیان لا یکون إلّا أخصّ من متبوعه ، ولیس کذلک ؛ فإنه فی الجوامد بمنزله النعت فی المشتق ، ولا یمتنع کون المنعوت أخصّ من النعت ، وقد هدی ابن السیّد إلی الحق فی المسأله فجعل ذلک عطفا لا نعتا ، وکذا ابن جنی ، اه. قلت : وکذا الزجاج والسهیلی ، قال السهیلی : وأما تسمیه سیبویه له نعتا فتسامح ، کما سمی التوکید وعطف البیان صفه ، وزعم ابن عصفور أن النحویین أجازوا فی ذلک الصفه والبیان ، ثم استشکله بأن البیان أعرف من المبین وهو جامد ، والنعت دون المنعوت أو مساو له وهو مشتق أو فی تأویله ، فکیف یجتمع فی الشیء أن یکون بیانا ونعتا؟ وأجاب بأنه إذا قدر نعتا فاللام فیه للعهد والاسم مؤول بقولک الحاضر أو المشار إلیه ، وإذا قدر بیانا فاللام لتعریف الحضور ؛ فیساوی الإشاره بذلک ویزید بإفادته الجنس المعین فکان أخص ، قال : وهذا معنی قول سیبویه ، اه. وفیما قاله نظر ؛ لأن الذی یؤوله النحویون بالحاضر والمشار إلیه إنما هو اسم الإشاره نفسه إذا وقع نعتا «کمررت بزید هذا» فأما نعت اسم الإشاره فلیس ذلک معناه ، وإنما هو معنی ما قبله ، فکیف یجعل معنی ما قبله تفسیرا له؟

وقال الزمخشری فی (ذلِکُمُ اللهُ رَبُّکُمْ) : یجوز کون اسم الله تعالی صفه للإشاره أو بیانا ، وربکم الخبر ، فجوز فی الشیء الواحد البیان والصفه ، وجوز کون العلم نعتا ، وإنما العلم ینعت ولا ینعت به ، وجوز

[شماره صفحه واقعی : 654]

ص: 1152

نعت الإشاره بما لیس معرفا بلام الجنس ، وذلک مما أجمعوا علی بطلانه.

النوع الثانی : اشتراطهم التعریف لعطف البیان و نعت المعرفه و...

التنکیر للحال و التمییز ، و أفعل من ، ونعت النکره.

ومن الوهم فی الأول قول جماعه فی (صدید من ماء صدید) وفی طعام مساکین من (کَفَّارَهٌ طَعامُ مَساکِینَ) فیمن نون کفاره : إنهما عطفا بیان ، وهذا إنما هو معترض علی قول البصریین ومن وافقهم ؛ فیجب عندهم فی ذلک أن یکون بدلا ، وأما الکوفیون فیرون أن عطف البیان فی الجوامد کالنعت فی المشتقّات ، فیکون فی المعارف والنکرات ، وقول بعضهم فی «ناقع» من قول النابغه :

807- [فبتّ کأنی ساورتنی ضئیله] ***من الرّقش فی أنیابها السّمّ ناقع

إنه نعت للسم ، والصواب أنه خبر للسم ، والظرف متعلق به ، أو خبر ثان.

ولیس من ذلک قول الزمخشری فی (شَدِیدُ الْعِقابِ) : إنه یجوز کونه صفه لاسم الله تعالی فی أوائل سوره المؤمن ، وإن کان من باب الصفه المشبهه ، وإضافتها لا تکون إلا فی تقدیر الانفصال ، ألا تری أن (شَدِیدُ الْعِقابِ) معناه شدید عقابه ، ولهذا قالوا : کل شیء إضافته غیر محضه فإنه یجوز أن تصیر إضافته محضه ، إلا الصفه المشبهه ؛ لأنه جعله (1) علی تقدیر أل ، وجعل سبب حذفها إراده الازدواج ، وأجاز وصفیّته أیضا أبو البقاء ، لکن علی أن شدیدا بمعنی مشدد کما أن الأذین فی معنی المؤذّن ، فأخرجه بالتأویل من باب الصفه المشبهه إلی باب اسم الفاعل ، والذی قدّمه

[شماره صفحه واقعی : 655]

ص: 1153


1- هذا تعلیل لقوله «ولیس من ذلک قول الزمخشری».

الزمخشریّ أنه وجمیع ما قبله أبدال ، أما أنه بدل فلتنکیره ، وکذا المضافان قبله وإن کانا من باب اسم الفاعل ؛ لأن المراد بهما المستقبل ، وأما البواقی فللتناسب ، وردّ علی الزجاج فی جعله (شَدِیدُ الْعِقابِ) بدلا وما قبله صفات ، وقال : فی جعله بدلا وحده من بین الصفات نبوّ ظاهر.

ومن ذلک (1) قول الجاحظ فی بیت الأعشی :

808- ولست بالأکثر منهم حصی ***[وإنّما العزّه للکاثر]

إنه یبطل قول النحویین «لا تجتمع أل ومن فی اسم التفضیل» فجعل کلا من أل ومن معتدا به جاریا علی ظاهره ، والصواب أن تقدر أل زائده ، أو معرفه ومن متعلقه بأکثر منکرا محذوفا مبدلا من المذکور أو بالمذکور علی أنها بمنزلتها فی قولک «أنت منهم الفارس البطل» أی أنت من بینهم ، وقول بعضهم «إنها متعلقه بلیس» قد یردّ بأنها لا تدل علی الحدث عند من قال فی أخواتها إنها تدل علیه ، ولأن فیه فصلا بین أفعل وتمییزه بالأجنبی ، وقد یجاب بأن الظرف یتعلق بالوهم ، وفی لیس رائحه قولک انتفی ، وبأن فصل التمییز قد جاء فی الضروره فی قوله :

809- علی أنّنی بعد ما قد مضی ***ثلاثون للهجر حولا کمیلا

وأفعل أقوی فی العمل من ثلاثون.

ومن الوهم فی الثانی قول مکی فی قراءه ابن أبی عبله (فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ) بالنصب : إن (قَلْبُهُ) تمییز ، والصواب أنه مشبه بالمفعول به کحسن وجهه ، أو بدل من اسم إنّ وقول الخلیل والأخفش والمازنی فی «إیای ،

[شماره صفحه واقعی : 656]

ص: 1154


1- هذا من الوهم فی الثانی وهو ما یشترط فیه التنکیر ، ولیس علی ما یقتضیه ظاهر صنیع المؤلف.

وإیّاک ، وإیّاه» : إن إیا ضمیر أضیف إلی ضمیر ؛ فحکموا للضمیر بالحکم الذی لا یکون إلا للنکرات وهو الإضافه ، وقول بعضهم فی «لا إله إلا الله» إن اسم الله تعالی خبر لا التبرئه ویردّه أنها لا تعمل إلا فی نکره منفیّه ، واسم الله تعالی معرفه موجبه ، نعم یصح أن یقال : إنه خبر للامع اسمها فإنهما فی موضع رفع بالابتداء عند سیبویه ، وزعم أن المرکبه لا تعمل فی الخبر ؛ لضعفها بالترکیب عن أن تعمل فیما تباعد منها وهو الخبر ، کذا قال ابن مالک. والذی عندی أن سیبویه یری أن المرکبه لا تعمل فی الاسم أیضا ؛ لأن جزء الشیء لا یعمل فیه ، وأما «لا رجل ظریفا» بالنصب فإنه عند سیبویه مثل «یا زید الفاضل» بالرفع ، وکذا البحث فی «لا إله إلا هو» للتعریف والإیجاب أیضا ، وفی «لا إله إلا إله واحد» للإیجاب ، وإذا قیل «لا مستحقا للعباده إلا إله واحد ، أو إلا الله» لم یتجه الاعتذار المتقدم ؛ لأن لا فی ذلک عامله فی الاسم والخبر لعدم التّرکیب ، وزعم الأکثرون أن المرتفع بعد «إلا» فی ذلک کله بدل من محل اسم لا ، کما فی قولک «ما جاءنی من أحد إلّا زید» ویشکل علی ذلک أن البدل لا یصلح هنا لحلوله محل الأول ، وقد یجاب بأنه بدل من الاسم مع لا ، فإنهما کالشیء الواحد ، ویصح أن یخلفهما ، ولکن یذکر الخبر حینئذ فیقال «الله موجود» وقیل : هو بدل من ضمیر الخبر المحذوف ، ولم یتکلم الزمخشری فی کشّافه علی المسأله اکتفاء بتألیف مفرد له فیها ، وزعم فیه أن الأصل «الله إله» المعرفه مبتدأ ، والنکره خبر ، علی القاعده ، ثم قدّم الخبر ، ثم أدخل النفی علی الخبر والإیجاب علی المبتدأ ، ورکبت لا مع الخبر ، فیقال له : فما تقول فی نحو «لا طالعا جبلا إلا زید» لم انتصب خبر المبتدأ؟ فإن قال : إن لا عامله عمل لیس ، فذلک ممتنع ؛ لتقدم الخبر ، ولانتقاض النفی ، ولتعریف أحد

[شماره صفحه واقعی : 657]

ص: 1155

الجزأین ، فأما قوله «یجب کون المعرفه المبتدأ» فقد مر أن الإخبار عن النکره المخصّصه المقدمه بالمعرفه جائز نحو (إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّهَ).

ومن ذلک قول الفارسی فی «مررت برجل ما شئت من رجل» : إن ما مصدریه ، وإنها وصلتها صفه لرجل ، وتبعه علی ذلک صاحب الترشیح ، قال : ومثله قوله تعالی (فِی أَیِّ صُورَهٍ ما شاءَ رَکَّبَکَ) أی فی أی صوره مشیئته أی یشاؤها ، وقول أبی البقاء فی (تَعالَوْا إِلی کَلِمَهٍ سَواءٍ بَیْنَنا وَبَیْنَکُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللهَ) : إنّ أن وصلتها بدل من سواء ، وبدل الصفه صفه ، والحرف المصدری وصلته فی نحو ذلک معرفه ، فلا یقع صفه للنکره. وقول بعضهم فی (وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَهٍ لُمَزَهٍ الَّذِی جَمَعَ) : إنّ الذی صفه.

والصواب أن «ما» فی المثال شرطیه حذف جوابها ، أی فهو کذلک ، والصفه الجملتان معا.

وأما الآیه الأولی فقال أبو البقاء : ما شرطیه أو زائده ، وعلیهما فالجمله صفه لصوره ، والعائد محذوف ، أی علیها ، وفی متعلقه برکبک ، اه کلامه.

وکان حقه إذ علّق فی برکبک وقال الجمله صفه أن یقطع بأن ما زائده ، إذ لا یتعلق الشرط الجازم بجوابه ، ولا تکون جمله الشرط وحدها صفه ، والصواب أن یقال : إن قدرت ما زائده فالصفه جمله شاء وحدها ، والتقدیر شاءها ، وفی متعلقه برکبک ، أو باستقرار محذوف هو حال من مفعوله ، أو بعدّلک ، أی وضعک فی صوره أی صوره ، وإن قدرت ما شرطیه فالصفه مجموع الجملتین ، والعائد محذوف أیضا ، وتقدیره علیها ، وتکون

[شماره صفحه واقعی : 658]

ص: 1156

فی حینئذ متعلقه بعدّلک ، أی عدّلک فی صوره أی صوره ، ثم استؤنف ما بعده.

والصواب فی الآیه الثانیه أنها علی تقدیر مبتدأ.

وفی الثالثه أن (الَّذِی) بدل ، أو صفه مقطوعه بتقدیر هو أو أذم أو أعنی.

هذا هو الصواب ، خلافا لمن أجاز وصف النکره بالمعرفه مطلقا ، ولمن أجازه بشرط وصف النکره أولا بنکره ، وهو قول الأخفش ، زعم أن (الْأَوْلَیانِ) صفه لآخران فی (فَآخَرانِ یَقُومانِ مَقامَهُما) الآیه ، لوصفهما بیقومان ، وکذا قال بعضهم فی قوله تعالی (وَاللهُ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ الَّذِینَ یَبْخَلُونَ).

ومن ذلک قول الزمخشری فی (إِنَّما أَعِظُکُمْ بِواحِدَهٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ) : إن (أَنْ تَقُومُوا) عطف بیان علی واحده ، وفی (مَقامِ إِبْراهِیمَ) : انه عطف بیان علی (آیاتٍ بَیِّناتٍ) مع اتفاق النحویین علی أن البیان والمبین لا یتخالفان تعریفا وتنکیرا ، وقد یکون عبّر عن البدل بعطف البیان لتآخیهما ، ویؤیده فی قوله (أَسْکِنُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ سَکَنْتُمْ مِنْ وُجْدِکُمْ) : إن (مِنْ وُجْدِکُمْ) عطف بیان لقوله تعالی (مِنْ حَیْثُ سَکَنْتُمْ) وتفسیر له ، قال : ومن : تبعیضیه حذف مبعضها ، أی أسکنوهن مکانا من مساکنکم مما تطیقون ، اه. وإنما یرید البدل ، لأن الخافض لا یعاد إلا معه ، وهذا إمام الصناعه سیبویه یسمی التوکید صفه وعطف البیان صفه کما مر.

النوع الثالث : اشتراطهم فی بعض ما التعریف شرطه تعریفا خاصا

کمنع الصرف اشترطوا له تعریف العلمیه أو شبهه ، کما فی أجمع ، وکنعت

[شماره صفحه واقعی : 659]

ص: 1157

الإشاره وأیّ فی النداء ، اشترطوا لهما تعریف اللام الجنسیه ، وکذا تعریف فاعلی نعم وبئس ، ولکنها تکون مباشره له أو لما أضیف إلیه ، بخلاف ما تقدم فشرطها المباشره له.

ومن الوهم فی ذلک قول الزمخشری فی قراءه ابن أبن عبله (إِنَّ ذلِکَ لَحَقٌّ تَخاصُمُ أَهْلِ النَّارِ) بنصب تخاصم : إنه صفه للاشاره ، وقد مضی أن جماعه من المحققین اشترطوا فی نعت الإشاره الاشتقاق کما اشترطوه فی غیره من النعوت ، ولا یکون التخاصم أیضا عطف بیان ، لأن البیان یشبه الصفه ، فکما لا توصف الإشاره إلا بما فیه أل کذلک ما یعطف علیها ، ولهذا منع أبو الفتح فی (وهذا بعلی شیخ) فی قراءه ابن مسعود برفع شیخ کون (بَعْلِی) عطف بیان ، وأوجب کونه خبرا ، وشیخ : إما خبر ثان ، أو خبر لمحذوف ، أو بدل من بعلی ، أو بعلی بدل وشیخ الخبر ، ونظیر منع أبی الفتح ما ذکرنا منع ابن السیّد فی کتاب المسائل والأجوبه وابن مالک فی التسهیل کون عطف البیان تابعا للمضمر ، لامتناع ذلک فی النعت ، ولکن أجاز سیبویه «یا هذان زید وعمرو» علی عطف البیان ، وتبعه الزیادی ، فأجاز «مررت بهذین الطویل والقصیر» علی البیان ، وأجازه علی البدل أیضا ، ولم یجزه علی النعت ، لأن نعت الإشاره لا یکون إلا طبقها فی اللفظ ، وممن نص علی منع النعت فی هذا سیبویه والمبرد والزجاج ، وهو مقتضی القیاس. ومنع سیبویه فیها مخالف لإجازته فی النداء.

النوع الرابع : اشتراط الإبهام فی بعض الألفاظ کظروف المکان

والاختصاص فی بعضها کالمبتدآت وأصحاب الأحوال.

ومن الوهم فی الأول قول الزمخشری فی (فَاسْتَبَقُوا الصِّراطَ) وفی

[شماره صفحه واقعی : 660]

ص: 1158

(سَنُعِیدُها سِیرَتَهَا الْأُولی) وقول ابن الطراوه فی قوله :

*کما عسل الطّریق الثّعلب* [3]

وقول جماعه فی «دخلت الدار ، أو المسجد ، أو السّوق» إن هذه المنصوبات ظروف ، وإنما یکون ظرفا مکانیا ما کان مبهما ، ویعرف بکونه صالحا لکل بقعه کمکان وناحیه وجهه وجانب وأمام وخلف.

والصواب أن هذه المواضع علی إسقاط الجار توسعا ، والجار المقدر «إلی» فی (سَنُعِیدُها سِیرَتَهَا الْأُولی) و «فی» فی البیت ، وفی أو إلی فی الباقی ، ویحتمل أن (استبقوا) ضمّن معنی تبادروا ، وقد أجیز الوجهان فی (فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ) ویحتمل (سِیرَتَهَا) أن یکون بدلا من ضمیر المفعول بدل اشتمال ، أی سنعیدها طریقتها.

ومن ذلک قول الزجاج فی (وَاقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ) إن کلا ظرف ، وردّه أبو علی فی الأغفال بما ذکرنا ، وأجاب أبو حیان بأن (اقْعُدُوا) لیس علی حقیقته ، بل معناه ارصدوهم کل مرصد ، ویصح ارصدوهم کل مرصد ، فکذا یصح قعدت کل مرصد ، قال : ویجوز قعدت مجلس زید ، کما یجوز قعدت مقعده ، اه.

وهذا مخالف لکلامهم ، إذ اشترطوا توافق مادتی الظرف وعامله ، ولم یکتفوا بالتوافق المعنوی کما فی المصدر ، والفرق أن انتصاب هذا النوع علی الظرفیه علی خلاف القیاس لکونه مختصا ، فینبغی أن لا یتجاوز به محل السماع ، وأما نحو «قعدت جلوسا» فلا دافع له من القیاس ، وقیل :

[شماره صفحه واقعی : 661]

ص: 1159

التقدیر [اقعدوا لهم] علی کل مرصد ، فحذفت علی ، کما قال :

*وأخفی الّذی لو لا الأسی لقضانی* [222]

أی لقضی علیّ ، وقیاس الزجاج أن یقول فی (لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَکَ الْمُسْتَقِیمَ) مثل قوله فی (وَاقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ) والصواب فی الموضعین أنهما علی تقدیر علی ، کقولهم «ضرب زید الظّهر والبطن» فیمن نصبهما ، أو أنّ لأقعدنّ واقعدوا ضمنا معنی لألزمنّ والزموا.

ومن الوهم فی الثانی قول الحوفی فی (ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ) : إن (بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ) جمله مخبر بها عن ظلمات ، وظلمات غیر مختص : فالصواب قول الجماعه إنه خبر لمحذوف ، أی تلک ظلمات ؛ نعم إن قدر أن المعنی ظلمات أیّ ظلمات بمعنی ظلمات عظام أو متکاثفه وترکت الصفه لدلاله المقام علیها کما قال

810- له حاجب فی کلّ أمر یشینه ***[ولیس له عن طالب العرف حاجب]

صحّ ، وقول الفارسی فی (وَرَهْبانِیَّهً ابْتَدَعُوها) : إنه من باب «زیدا ضربته» واعترضه ابن الشجری بأن المنصوب فی هذا الباب شرطه أن یکون مختصا لیصح رفعه بالابتداء ، والمشهور أنه عطف علی ما قبله ، وابتدعوها : صفه ، ولا بد من تقدیر مضاف ، أی وحبّ رهبانیه ، وإنما لم یحمل أبو علی الآیه علی ذلک لاعتزاله ، فقال : لأن ما یبتدعونه لا یخلقه الله عزوجل ، وقد یتخیّل ورود اعتراض ابن الشجری علی أبی البقاء فی تجویزه فی (وَأُخْری تُحِبُّونَها) کونه کزیدا ضربته ، ویجاب بأن الأصل «وصفه أخری» ویجوز کون (تُحِبُّونَها) صفه ، والخبر إما نصر ، وإما محذوف ، أی ولکم نعمه

[شماره صفحه واقعی : 662]

ص: 1160

أخری ، ونصر : بدل أو خبر لمحذوف ، وقول ابن [ابن] مالک بدر الدین فی قول الحماسی :

811- فارسا ما غادروه ملحما***[غیر زمّیل ولا نکس وکل]

إنه من باب الاشتغال کقول أبی علی فی الآیه ، والظاهر أنه نصب علی المدح لما قدمنا ، وما فی البیت زائده ؛ ولهذا أمکن أن یدّعی أنه من باب الاشتغال.

النوع الخامس : اشتراطهم الإضمار فی بعض المعمولات و الإظهار فی بعض

فمن الأول مجرور لو لا ومجرور وحد ، ولا یختصّان بضمیر خطاب ولا غیره ، تقول : لولای ، ولولاک ، ولولاه ، ووحدی ، ووحدک ، ووحده ، ومجرور لبّی وسعدی وحنانی ، ویشترط لهن ضمیر الخطاب ، وشذ نحو قوله :

812- [دعونی] فیالبّیّ إذ هدرت لهم ***[شقاشق أقوام فأسکتها هدری]

وقول آخر :

813- [إنّک لو دعوتنی ودونی ***زوراء ذات مترع بیون]

*لقلت لبّیه لمن یدعونی*

کما شذت إضافتها إلی الظاهر فی قوله :

814- [دعوت لما نابنی مسورا] ***فلبّی فلبّی یدی مسور

ومن ذلک مرفوع خبر کاد وأخواتها إلا عسی ؛ فتقول : کاد زید یموت ولا تقول : یموت أبوه ، ویجوز «عسی زید أن یقوم ، أو یقوم أبوه» فیرفع

[شماره صفحه واقعی : 663]

ص: 1161

السببیّ ، ولا یجوز رفعه الأجنبیّ نحو «عسی زید أن یقوم عمرو عنده».

ومن ذلک مرفوع اسم التفضیل فی غیر مسأله الکحل ، وهذا شرطه مع الإضمار الاستتار ، وکذا مرفوع نحو قم وأقوم ونقوم وتقوم.

ومن الثانی تأکید الاسم المظهر ، والنعت ، والمنعوت ، وعطف البیان ، والمبین

ومن الوهم فی الأول قول بعضهم فی «لولای وموسی» : إن موسی یحتمل الجر ، وهذا خطأ ؛ لأنه لا یعطف علی الضمیر المجرور إلا بإعاده الجار ، ولأن لو لا لا تجر الظاهر ؛ فلو أعیدت لم تعمل الجر ، فکیف ولم تعد؟ هذه مسأله یحاجی بها فیقال ضمیر مجرور لا یصح أن یعطف علیه اسم مجرور أعدت الجار أم لم تعده ، وقولی «مجرور» لأنه یصح أن تعطف علیه اسما مرفوعا ؛ لأن «لو لا» محکوم لها بحکم الحروف الزائده ، والزائد لا یقدح فی کون الاسم مجردا من العوامل اللفظیه ؛ فکذا ما أشبه الزائد ؛ وقول جماعه فی قول هدبه :

عسی الکرب الّذی أمسیت فیه ***یکون وراءه فرج قریب [247]

إن فرجا اسم کان ، والصواب أنه مبتدأ خبره الظرف ؛ والجمله خبر کان ، واسمها ضمیر الکرب ، وأما قوله :

815- وقد جعلت إذا ما قمت یثقلنی ***ثوبی ؛ فأنهض نهض الشّارب الثّمل

فتوبی : بدل اشتمال من تاء جعلت ، لا فاعل یثقلنی.

ومن الوهم فی الثانی قول أبی البقاء فی (إِنَّ شانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَرُ) :

[شماره صفحه واقعی : 664]

ص: 1162

إنه یجوز کون هو توکیدا وقد مضی ، وقول الزمخشری فی قوله تعالی (ما قُلْتُ لَهُمْ إِلَّا ما أَمَرْتَنِی بِهِ أَنِ اعْبُدُوا اللهَ) إذا قدرت أن مصدریه ، وأنها وصلتها عطف بیان علی الهاء ، وقول النحویین فی نحو (اسْکُنْ أَنْتَ وَزَوْجُکَ الْجَنَّهَ) إن العطف علی الضمیر المستتر ، وقد ردّ ذلک ابن مالک وجعله من عطف الجمل ، والأصل ولیسکن زوجک ، وکذا قال فی (لا نُخْلِفُهُ نَحْنُ وَلا أَنْتَ) : إن التقدیر ولا تخلفه أنت ؛ لأنّ مرفوع فعل الأمر لا یکون ظاهرا ، ومرفوع الفعل المضارع ذی النون لا یکون غیر ضمیر المتکلم ، وجوز فی قوله :

816- نطوّف ما نطوّف ثمّ نأوی ***ذوو الأموال منّا والعدیم

إلی حفر أسافلهنّ جوف ***وأعلاهنّ صفّاح مقیم

کون ذوو فاعلا بفعل غیبه محذوف ، أی یأوی ذوو الأموال ، وکونه وما بعده توکیدا علی حد «ضرب زید الظّهر والبطن».

تنبیه - من العوامل ما یعمل فی الظاهر وفی المضمر بشرط استتاره وهو نعم وبئس ، تقول «نعم الرّجلان الزّیدان ، ونعم رجلین الزّیدان» ولا یقال «نعمّا» إلا فی لغیّه ، أو بشرط إفراده وتذکیره وهو «ربّ» فی الأصح.

النوع السادس : اشتراطهم المفرد فی بعض المعمولات و الجمله فی بعض

فمن الأول الفاعل ونائبه وهو الصحیح ، فأما (ثُمَّ بَدا لَهُمْ مِنْ بَعْدِ ما رَأَوُا الْآیاتِ لَیَسْجُنُنَّهُ) (وَإِذا قِیلَ لَهُمْ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ) فقد مرّ البحث فیهما.

ومن الثانی خبر أنّ المفتوحه إذا خففت ، وخبر القول المحکی نحو

[شماره صفحه واقعی : 665]

ص: 1163

«قولی لا إله إلّا الله» وخرج بذکر المحکی قولک «قولی حقّ» وکذلک خبر ضمیر الشأن ، وعلی هذا فقوله تعالی (وَمَنْ یَکْتُمْها فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ) إذا قدر ضمیر إنه للشأن لزم کون آثم خبرا مقدما وقلبه مبتدأ مؤخرا ، وإذا قدر راجعا إلی اسم الشرط جاز ذلک ، وأن یکون آثم الخبر وقلبه فاعل به ، وخبر أفعال المقاربه.

ومن الوهم قول بعضهم فی (فَطَفِقَ مَسْحاً بِالسُّوقِ وَالْأَعْناقِ) إن (مَسْحاً) خبر طفق ، والصواب أنه مصدر لخبر محذوف أی یمسح مسحا ، وجواب الشرط ، وجواب القسم (1) ومن الوهم قول الکسائی وأبی حاتم فی نحو (یَحْلِفُونَ بِاللهِ لَکُمْ لِیُرْضُوکُمْ) إن اللام وما بعدها جواب ، وقد مر البحث فی ذلک ، وقول بدر الدین ابن مالک فی قوله تعالی (أَفَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً) إن جواب الشرط محذوف ، وإن تقدیره : ذهبت نفسک علیهم حسره ، بدلیل (فَلا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَراتٍ) أو کمن هداه الله ، بدلیل (فَإِنَّ اللهَ یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ له وَیَهْدِی مَنْ یَشاءُ) ، والتقدیر الثانی باطل : ویجب علیه کون من موصوله ، وقد یتوهم أنّ مثل هذا قول صاحب اللوامح - وهو أبو الفضل الرازی - فإنه قال فی قوله تعالی : (أَمَّنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ) لا بد من إضمار جمله معادله ، والتقدیر کمن لا یخلق - اه. وإنما هذا مبنی علی تسمیه جماعه منهم الزمخشری فی مفصّله الظرف من نحو «زید فی الدار» جمله ظرفیه ؛ لکونه عندهم خلفا عن جمله مقدره ، ولا یعتذر بمثل هذا عن ابن مالک ؛ فإن الظرف لا یکون جوابا ، وإن قلنا إنه جمله.

[شماره صفحه واقعی : 666]

ص: 1164


1- هذا معطوف علی قوله «خبر أن» فی قوله فیما مضی «ومن الثانی خبر أن المفتوحه - إلخ» یعنی أن جواب الشرط وجواب القسم مما اشترطوا فیه أن یکون جمله
النوع السابع : اشتراط الجمله الفعلیه فی بعض المواضع و الاسمیه فی بعض

ومن الأول جمله الشرط غیر لو لا وجمله جواب لو ولو لا ولو ما ، والجملتان بعد لما ، والجمل التالیه أحرف التحضیض ، وجمله أخبار أفعال المقاربه ، وخبر أن المفتوحه بعد لو عند الزمخشری ومتابعیه نحو (وَلَوْ أَنَّهُمْ آمَنُوا).

ومن الثانی الجمله بعد «إذا» الفجائیه ، و «لیتما» علی الصحیح فیهما.

ومن الوهم فی الأول أن یقول من لا یذهب إلی قول الأخفش والکوفیین فی نحو (وَإِنِ امْرَأَهٌ خافَتْ) (وَإِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجارَکَ) و (إِذَا السَّماءُ انْشَقَّتْ) : إن المرفوع مبتدأ ، وذلک خطأ ؛ لأنه خلاف قول من اعتمد علیهم ، وإنما قاله سهوا ، واما إذا قال ذلک الأخفش أو الکوفی فلا یعدّ ذلک الإعراب خطأ ؛ لأن هذا مذهب ذهبوا إلیه ولم یقولوه سهوا عن قاعده ، نعم الصواب خلاف قولهم فی أصل المسأله ، وأجازوا أن یکون المرفوع محمولا علی إضمار فعل کما یقول الجمهور ، وأجاز الکوفیون وجها ثالثا ، وهو أن یکون فاعلا بالفعل المذکور علی التقدیم والتأخیر ، مستدلین علی جواز ذلک بنحو قول الزباء :

817- ما للجمال مشیها وئیدا***[أجندلا یحملن أم حدیدا]

فیمن رفع «مشیها» وذلک عند الجماعه مبتدأ حذف خبره وبقی معمول الخبر ، أی مشیها یکون وئیدا أو یوجد وئیدا ، ولا یکون بدل بعض من الضمیر المستتر فی الظرف کما کان فیمن جره بدل اشتمال من الجمال ؛

[شماره صفحه واقعی : 667]

ص: 1165

لأنه عائد علی «ما» الاستفهامیه ، ومتی أبدل اسم من اسم استفهام وجب اقتران البدل بهمزه الاستفهام ، فکذلک حکم ضمیر الاستفهام ، ولأنه لا ضمیر فیه راجع إلی المبدل منه.

ومن ذلک قول بعضهم فی بیت الکتاب :

[صددت فأطولت الصّدود] وقلّما***وصال علی طول الصّدود یدوم [509]

إن «وصال» مبتدأ ، والصواب أنه فاعل بیدوم محذوفا مفسرا بالمذکور ، وقول آخر فی نحو «آتیک یوم زیدا تلقاه» : إنه یجوز فی زید الرفع بالابتداء ، وذلک خطأ عند سیبویه ؛ لأن الزمن المبهم المستقبل یحمل علی إذا فی أنه لا یضاف إلی الجمله الاسمیه ، وأما قوله تعالی (یَوْمَ هُمْ بارِزُونَ) فقد مضی أن الزمن هنا محمول علی إذ ، لا علی إذا ، وأنه لتحققه نزّل منزله الماضی ، وأما جواب ابن عصفور عن سیبویه بأنه إنما یوجب ذلک فی الظروف ، والیوم هنا بدل من المفعول به وهو (یَوْمَ التَّلاقِ) فی قوله تعالی (لِیُنْذِرَ یَوْمَ التَّلاقِ) فمردود ، وإنما ذلک فی اسم الزمان ظرفا کان أو غیره ، ثم هذا الجواب لا یتأتی له فی قوله :

وکن لی شفیعا یوم لا ذو شفاعه***بمغن فتیلا عن سواد بن قارب [659]

ومن الوهم أیضا قول بعضهم فی قوله تعالی : (فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ بِهِ أَذیً مِنْ رَأْسِهِ) بعد ما جزم بأنّ (مِنَ) شرطیه : إنه یجوز کون الجمله الاسمیه معطوفه علی (کانَ) وما بعدها ، ویرده أن جمله الشرط لا تکون اسمیه ، فکذا المعطوف علیها ، علی أنه لو قدّر من موصوله لم یصح قوله أیضا ؛ لأن الفاء لا تدخل فی الخبر إذا کانت الصله جمله اسمیه ؛

[شماره صفحه واقعی : 668]

ص: 1166

لعدم شبهه حینئذ باسم الشرط ، وقول ابن طاهر فی قوله :

818- فإن لا مال أعطیه فإنّی ***صدیق من غدوّ أو رواح

وقول آخرین فی قول الشاعر :

ونبّئت لیلی أرسلت بشفاعه***إلیّ ، فهلّا نفس لیلی شفیعها [109]

إن ما بعد إن لا وهلّا جمله اسمیه نابت عن الجمله الفعلیه ، والصواب أن التقدیر فی الأولی فإن أکن ، وفی الثانیه فهلّا کان ، أی الأمر والشأن ، والجمله الاسمیه فیهما خبر.

ومن ذلک قول جماعه منهم الزمخشری فی (وَلَوْ أَنَّهُمْ آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَمَثُوبَهٌ مِنْ عِنْدِ اللهِ خَیْرٌ) : إن الجمله الاسمیه جواب لو ، والأولی أن یقدر الجواب محذوفا ، أی لکان خیرا لهم ، أو أن یقدر «لو» بمنزله لیت فی إفاده التمنی ؛ فلا تحتاج إلی جواب.

ومن ذلک قول جماعه منهم ابن مالک فی قوله تعالی : (فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ) : إن الجمله جواب لما ، والظاهر أن الجواب جمله فعلیه محذوفه ، أی انقسموا قسمین فمنهم مقتصد ومنهم غیر ذلک ، ویؤید هذا أن جواب لما لا یقترن بالفاء.

ومن الوهم فی الثانی تجویز کثیر من النحویین الاشتغال فی نحو «خرجت فإذا زید یضربه عمرو» ومن العجب أن ابن الحاجب أجاز ذلک فی کافیته مع قوله فیها فی بحث الظروف : وقد تکون للمفاجأه فیلزم المبتدأ بعدها ، وأجاز ابن أبی الربیع فی «لیتما زیدا أضربه» أن یکون انتصاب «زیدا» علی الاشتغال کالنصب فی «إنما زیدا أضربه» والصواب أن انتصابه

[شماره صفحه واقعی : 669]

ص: 1167

بلیت ؛ لأنه لم یسمع نحو «لیتما قام زید» کما سمع «إنما قام زید».

تنبیه - اعترض الرازی علی الزمخشری فی قوله تعالی : (وَالَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ اللهِ أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ) : إن الجمله معطوفه علی (وَیُنَجِّی اللهُ الَّذِینَ اتَّقَوْا) بأن الاسمیه لا تعطف علی الفعلیه ، وقد مر أن تخالف الجملتین فی الاسمیه والفعلیه لا یمنع التعاطف ، وقال بعض المتأخرین فی تجویز أبی البقاء فی قوله تعالی : (مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللهُ) : إنه یجوز کون الجمله الاسمیه بدلا من (فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ) : هذا مردود ، لأن الاسمیه لا تبدّل من الفعلیه ، اه. ولم یقم دلیل علی امتناع ذلک.

النوع الثامن : اشتراطهم فی بعض الجمل الخبریّه و فی بعضها الإنشائیه

فالأول کثیر کالصله ، والصفه ، والحال ، والجمله الواقعه خبرا لکان ، أو خبرا لإن أو لضمیر الشأن ، قیل : أو خبرا للمبتدأ ، أو جوابا للقسم غیر الاستعطافی.

ومن الثانی جواب القسم الاستعطافی کقوله :

819- بربّک هل ضممت إلیک لیلی ***[قبیل الصّبح أو قبّلت فاها؟]

وقوله :

820- بعیشک یا سلمی ارحمی ذا صبابه***[أبی غیر ما یرضیک فی السّرّ والجهر]

وما ورد علی خلاف ما ذکر مؤوّل ، فمن الأول قوله :

وإنّی لراج نظره قبل الّتی***لعلّی - وإن شطّت نواها - أزورها [622]

[شماره صفحه واقعی : 670]

ص: 1168

وتخریجه علی إضمار القول ، أی قبل التی أقول لعلی ، أو علی أن الصله أزورها وخبر لعل محذوف ، والجمله معترضه ، أی لعلّی أفعل ذلک ، وقوله :

*جاؤا بمذق هل رأیت الذّئب قطّ* [405]

وقوله :

821- *فإنّما أنت أخ لا نعدمه*

وتخریجهما علی إضمار القول ، أی أخ مقول فیه لا جعلنا الله نعدمه ، وبمذق مقول عند رؤیته ذلک ، وقول أبی الدرداء رضی الله عنه «وجدت النّاس اخبر تقله» أی صادفت الناس مقولا فیهم ذلک ، وقوله :

822- وکونی بالمکارم ذکّرینی ***ودلّی دلّ ماجده صناع

والجمله فی هذا مؤوله بالجمله الخبریه ، أی وکونی تذکریننی ، مثل قوله تعالی : (قُلْ مَنْ کانَ فِی الضَّلالَهِ فَلْیَمْدُدْ لَهُ الرَّحْمنُ مَدًّا) أی فیمد ، وقوله :

823- إنّ الّذین قتلتم أمس سیّدهم ***لا تحسبوا لیلهم عن لیلکم ناما

وقوله :

824- إنّی إذا ما القوم کانوا أنجیه ***واضطرب القوم اضطراب الأرشیه

*هناک أوصینی ولا توصی بیه*

وینبغی أن یستثنی من منع ذلک فی خبری إنّ وضمیر الشأن خبر أن المفتوحه إذا خففت ؛ فإنه یجوز أن یکون جمله دعائیه کقوله تعالی :

[شماره صفحه واقعی : 671]

ص: 1169

(وَالْخامِسَهَ أَنَّ غَضَبَ اللهِ عَلَیْها) فی قراءه من قرأ أن بالتخفیف وغضب بالفعل والله فاعل ، وقولهم «أما أن جزاک الله خیرا» فیمن فتح الهمزه ، وإذا لم نلتزم قول الجمهور فی وجوب کون اسم [أن] هذه ضمیر شأن فلا استثناء بالنسبه إلی ضمیر الشأن ، إذ یمکن أن یقدر والخامسه أنها ، وأما أنّک ، وأما (نُودِیَ أَنْ بُورِکَ مَنْ فِی النَّارِ) فیجوز کون أن تفسیریه.

ومن الوهم فی هذا الباب قول بعضهم فی قوله تعالی : (وَانْظُرْ إِلَی الْعِظامِ کَیْفَ نُنْشِزُها) : إن جمله الاستفهام حال من العظام ، والصواب أن کیف وحدها حال من مفعول ننشز ، وأن الجمله بدل من العظام ، ولا یلزم من جواز کون الحال المفرده استفهاما جواز ذلک فی الجمله ؛ لأن الحال کالخبر وقد جاز بالاتفاق نحو «کیف زید» واختلف فی نحو «زید کیف هو» وقول آخرین إن جمله الاستفهام حال فی نحو «عرفت زیدا أبو من هو» وقد مر.

واعلم أن النظر البصریّ یعلّق فعله کالنظر القلبی ، قال تعالی : (فَلْیَنْظُرْ أَیُّها أَزْکی طَعاماً) ، وقال سبحانه وتعالی : (انْظُرْ کَیْفَ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ).

ومن ذلک قول الأمین المحلی فیما رأیت بخطه : إن الجمله التی بعد الواو من قوله :

اطلب ولا تضجر من مطلب ***[فآفه الطّالب أن یضجرا] [637]

حالیه ، وإن «لا» ناهیه ، والصواب أن الواو للعطف ، ثم الأصح أن الفتحه إعراب مثلها فی «لا تأکل السمک وتشرب للبن» لا بناء لأجل نون

[شماره صفحه واقعی : 672]

ص: 1170

توکید خفیفه محذوفه.

النوع التاسع : اشتراطهم لبعض الأسماء أن یوصف و لبعضها أن لا یوصف

فمن الأول مجرور ربّ إذا کان ظاهرا ، وأیّ فی النداء ، والجماء فی قولهم «جاؤا الجمّاء الغفیر» وما وطّیء به من خبر أو صفه أو حال ، نحو «زید رجل صالح ، ومررت بزید الرجل الصالح» ومنه (بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ تُفْتَنُونَ) (وَلَقَدْ ضَرَبْنا لِلنَّاسِ فِی هذَا الْقُرْآنِ) إلی قوله تعالی (قُرْآناً عَرَبِیًّا) وقول الشاعر :

825- أأکرم من لیلی علیّ فتبتغی ***به الجاه أم کنت امرا لا أطیعها؟

ومن ثمّ أبطل أبو علی کون الظرف من قول الأعشی :

826- ربّ رفد هرقته ذلک الیو***م وأسری من معشر أقیال

متعلقا بأسری ؛ لئلا یخلو ما عطف علی مجرور ربّ من صفه ، قال : وأما قوله

فیا ربّ یوم قد لهوت ولیله***بآنسه کأنّها خطّ تمثال [206]

فعلی أن صفه الثانی محذوفه مدلول علیها بصفه الأول ، ولا یتأتی ذلک هنا ، وقد یجوز ذلک هنا ؛ لأن الإراقه إتلاف ، فقد تجعل دلیلا علیه.

ومن الثانی فاعلا نعم وبئس والأسماء المتوغله فی شبه الحرف إلا من وما النکرتین فإنهما یوصفان نحو «مررت بمن معجب لک ، وبما معجب لک» وألحق بهما الأخفش أیا نحو «مررت بأیّ معجب لک» وهو قویّ فی القیاس ؛ لأنها معربه ؛ ومن ذلک الضمیر ، وجوز الکسائی نعته إن کان

[شماره صفحه واقعی : 673]

ص: 1171

لغائب والنعت لغیر التوضیح ، نحو (قُلْ إِنَّ رَبِّی یَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَّامُ الْغُیُوبِ) ونحو (لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِیمُ) فقدر (عَلَّامُ) نعتا للضمیر المستتر فی (یَقْذِفُ بِالْحَقِّ) و (الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ) نعتین لهو ، وأجاز غیر الفارسی وابن السراج نعت فاعلی نعم وبئس تمسکا بقوله :

827- نعم الفتی المرّی أنت إذا هم ***حضروا لدی الحجرات نار الموقد

وحمله الفارسی وابن السراج علی البدل ، وقال ابن مالک : یمتنع نعته إذا قصد بالنعت التخصیص مع إقامه الفاعل مقام الجنس ؛ لأن تخصیصه حینئذ مناف لذلک القصد ، فأما إذا تؤول بالجامع لأکمل الخصال فلا مانع من نعته حینئذ ؛ لإمکان أن ینوی فی النعت ما نوی فی المنعوت ، وعلی هذا یحمل البیت ، اه. وقال الزمخشری وأبو البقاء فی (وَکَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هُمْ أَحْسَنُ) : إن الجمله بعدکم صفه لها ، والصواب أنها صفه لقرن ، وجمع الضمیر حملا علی معناه ، کما جمع وصف جمیع فی نحو (وَإِنْ کُلٌّ لَمَّا جَمِیعٌ لَدَیْنا مُحْضَرُونَ).

النوع العاشر : تخصیصهم جواز وصف بعض الأسماء بمکان دون آخر

کالعامل من وصف ومصدر ، فإنه لا یوصف قبل العمل ویوصف بعده ، وکالموصول فإنه لا یوصف قبل تمام صلته ویوصف بعد تمامها ، وتعمیمهم الجواز فی البعض ، وذلک هو الغالب.

ومن الوهم فی الأول قول بعضهم فی قول الحطیئه :

828- أزمعت یأسا مبینا من نوالکم ***ولن تری طاردا للحرّ کالیاس

إن «من» متعلقه بیأسا ، والصواب أن تعلها بیئست محذوفا ، لأن المصدر لا یوصف قبل أن یأتی معموله.

[شماره صفحه واقعی : 674]

ص: 1172

وقال أبو البقاء فی (وَلَا آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرامَ یَبْتَغُونَ فَضْلاً) : لا یکون یبتغون نعتا لآمّین ؛ لأن اسم الفاعل إذا وصف لم یعمل فی الاختیار ، بل هو حال من آمّین ، اه. وهذا قول ضعیف ، والصحیح جواز الوصف بعد العمل

النوع الحادی عشر : إجازتهم فی بعض أخبار النواسخ أن یتصل بالناسخ

نحو «کان قائما زید» ومنع ذلک فی البعض نحو «إنّ زیدا قائم».

ومن الوهم فی هذا قول المبرد فی قولهم «إنّ من أفضلهم کان زیدا» إنه لا یجب أن یحمل علی زیاده کان کما قال سیبویه ، بل یجوز أن تقدر کان ناقصه واسمها ضمیر زید ، لأنه متقدم رتبه ، إذ هو اسم إنّ ، ومن أفضلهم : خبر کان ، وکان ومعمولاها خبر إنّ ، فلزمه تقدیم خبر إن علی اسمها مع أنه لیس ظرفا ولا مجرورا ، وهذا لا یجیزه أحد.

النوع الثانی عشر : إیجابهم لبعض معمولات الفعل و شبهه أن یتقدم

کالاستفهام والشرط وکم الخبریه نحو (فَأَیَّ آیاتِ اللهِ تُنْکِرُونَ) (وَسَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ) (أَیَّمَا الْأَجَلَیْنِ قَضَیْتُ) ولهذا قدر ضمیر الشأن فی قوله :

إنّ من یدخل الکنبسه یوما***یلق فیها جآذرا وظباء [48]

ولبعضها أن یتأخر : إما لذاته کالفاعل ونائبه ومشبهه ، أو لضعف الفعل کمفعول التعجب نحو «ما أحسن زیدا» أو لعارض معنوی أو لفظی وذلک کالمفعول فی نحو «ضرب موسی عیسی» فإن تقدیمه یوهم أنه مبتدأ وأن الفعل مسند إلی ضمیره ، وکالمفعول الذی هو أی الموصوله نحو

[شماره صفحه واقعی : 675]

ص: 1173

«سأکرم أیّهم جاءنی» کأنهم قصدوا الفرق بینها وبین أیّ الشرطیه والاستفهامیه ، والمفعول الذی هو أنّ وصلتها نحو «عرفت أنّک فاضل» کرهوا الابتداء بأنّ المفتوحه لئلا یلتبس بأن التی بمعنی لعلّ ، وإذا کان المبتدأ الذی أصله التقدیم یجب تأخره إذا کان أنّ وصلتها نحو (وَآیَهٌ لَهُمْ أَنَّا حَمَلْنا ذُرِّیَّتَهُمْ) فأن یجب تأخّر المفعول الذی أصله التأخیر نحو (وَلا تَخافُونَ أَنَّکُمْ أَشْرَکْتُمْ) أحقّ وأولی ، وکمعمول عامل اقترن بلام الابتداء أو القسم ، أو حرف الاستثناء ، أو ما النافیه ، أولا فی جواب القسم.

ومن الوهم الأول قول ابن عصفور فی (أَوَلَمْ یَهْدِ لَهُمْ کَمْ أَهْلَکْنا) : إن کم فاعل یهد ، فإن قلت : خرجه علی لغه حکاها الأخفش ، وهی أن بعض العرب لا یلتزم صدریه کم الخبریه ، قلت : قد اعترف برداءتها ، فتخریج التنزیل علیها بعد ذلک رداءه ، والصواب أن الفاعل مستتر راجع إلی الله سبحانه وتعالی ، أی أو لم یبین الله لهم ، أو إلی الهدی ، والأول قول أبی البقاء ، والثانی قول الزجاج ، وقال الزمخشری : الفاعل الجمله ، وقد مر أن الفاعل لا یکون جمله ، وکم مفعول أهلکنا ، والجمله مفعول یهد ، وهو معلّق عنها ، وکم الخبریه تعلق خلافا لأکثرهم.

ومن الوهم فی الثانی قول بعضهم فی بیت الکتاب :

[صددت فأطولت الصّدود] وقلّما***وصال علی طول الصّدود یدوم [509]

إن «وصال» فاعل بیدوم ، وفی بیت الکتاب أیضا :

829- [فإنّک لا تبالی بعد حول ***أظبی کان أمّک أم حمار

[شماره صفحه واقعی : 676]

ص: 1174

إن «ظبی» اسم کان ، والصواب أن «وصال» فاعل یدوم محذوفا مدلولا علیه بالمذکور ، وأن «ظبی» اسم لکان محذوفه مفسّره بکان المذکوره ، أو مبتدأ ، والأول أولی ؛ لأن همزه الاستفهام بالجمل الفعلیه أولی منها بالاسمیه ، وعلیهما فاسم کان ضمیر راجع إلیه ، وقول سیبویه «إنه أخبر عن النکره بالمعرفه» واضح علی الأول ؛ لأن ظبیا المذکور اسم کان ، وخبره «أمّک» وأما علی الثانی فخبر ظبی إنما هو الجمله ، والجمل نکرات ، ولکن یکون محل الاستشهاد قوله «کان أمک» علی أن ضمیر النکره عنده نکره لا علی أن الاسم مقدم.

وقول بعضهم فی قوله تعالی (إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً) : إن (عَنْهُ) مرفوع المحل بمسؤلا ، والصواب أن اسم کان ضمیر المکلف وإن لم یجر له ذکر ، وأن المرفوع بمسؤلا مستتر فیه راجع إلیه أیضا ، وأن (عَنْهُ) فی موضع نصب.

وقول بعضهم فی قوله :

*آلیت حبّ العراق الدّهر أطعمه* [139]

إنه من باب الاشتغال ، لا علی إسقاط علی کما قال سیبویه ، وذلک مردود : لأن «أطعمه» بتقدیر لا أطعمه.

وقول الفراء فی (وَإِنَّ کُلًّا لَمَّا لَیُوَفِّیَنَّهُمْ رَبُّکَ أَعْمالَهُمْ) فیمن خفف إن : إنه أیضا من باب الاشتغال مع قوله إن اللام بمعنی إلا ، وإن نافیه ولا یجوز بالإجماع أن یعمل ما بعد إلا فیما قبلها ، علی أن هنا مانعا آخر وهو لام القسم ، وأما قوله تعالی (وَیَقُولُ الْإِنْسانُ أَإِذا ما مِتُّ لَسَوْفَ أُخْرَجُ

[شماره صفحه واقعی : 677]

ص: 1175

حَیًّا) فإن إذا ظرف لأخرج ، وإنما جاز تقدیم الظرف علی لام القسم لتوسّعهم فی الظرف ، ومنه قوله :

رضیعی لبان ثدی أمّ تحالفا***بأسحم داج عوض لا نتفرّق [244]

أی لا نتفرق أبدا ، ولا النافیه لها الصّدر فی جواب القسم ، وقیل : العامل محذوف ، أی أئذا ما مت أبعث لسوف أخرج.

النوع الثالث عشر : منعهم من حذف بعض الکلمات و إیجابهم حذف بعضها

فمن الأول الفاعل ، ونائبه ، والجار الباقی عمله ، إلا فی مواضع نحو قولهم «الله لأفعلنّ» و «بکم درهم اشتریت» أی والله ، وبکم من درهم.

ومن الثانی أحد معمولی «لات».

ومن الوهم فی الأول قول ابن مالک فی أفعال الاستثناء نحو «قاموا لیس زیدا ، ولا یکون زیدا ، وما خلا زیدا» : إن مرفوعهن محذوف ، وهو کلمه بعض مضافه إلی ضمیر من تقدم ، والصواب أنه مضمر عائد إما علی البعض المفهوم من الجمع السابق کما عاد الضمیر من قوله تعالی (فَإِنْ کُنَّ نِساءً) علی البنات المفهومه من الأولاد (یُوصِیکُمُ اللهُ فِی أَوْلادِکُمْ) وإما علی اسم الفاعل المفهوم من الفعل ، أی لا یکون هو - أی القائم - زیدا ، کما جاء «لا یزنی الزّانی حین یزنی وهو مؤمن ، ولا یشرب الخمر حین یشربها وهو مؤمن» وإما علی المصدر المفهوم من الفعل ، وذلک فی غیر لیس ولا یکون ، تقول «قاموا خلا زیدا» أی جانب هو - أی قیامهم - زیدا.

[شماره صفحه واقعی : 678]

ص: 1176

ومن ذلک قول کثیر من المعربین والمفسرین فی فواتح السور : إنه یجوز کونها فی موضع جر بإسقاط حرف القسم.

وهذا مردود بأن ذلک مختص عند البصریین باسم الله سبحانه وتعالی ، وبأنه لا أجوبه للقسم فی سوره البقره وآل عمران ویونس وهود ونحوهنّ ، ولا یصحّ أن یقال : قدّر (ذلِکَ الْکِتابُ) فی البقره ، و (اللهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ) فی آل عمران جوابا ، وحذفت اللام من الجمله الاسمیه کحذفها فی قوله.

830- وربّ السّموات العلی وبروجها***والأرض وما فیها المقدّر کائن

وقول ابن مسعود «والله الذی لا إله غیره هذا مقام الذی أنزلت علیه سوره البقره» لأن ذلک - علی قلّته - مخصوص باستطاله القسم.

ومن الوهم فی الثانی قول ابن عصفور فی قوله :

831- حنّت نوار ولات هنّا حنّت ***[وبدا الّذی کانت نوار أجنّت]

إن هنّا اسم لات ، وحنّت خبرها بتقدیر مضاف ، أی وقت حنت ، فاقتضی إعرابه الجمع بین معمولیها ، وإخراج هنّا عن الظرفیه ، وإعمال لات فی معرفه ظاهره وفی غیر الزمان وهو الجمله النائبه عن المضاف ، وحذف المضاف إلی الجمله ، والأولی قول الفارسی إن «لات» مهمله ، وهنّا خبر مقدم ، وحنت مبتدأ مؤخر بتقدیر أن مثل «تسمع بالمعیدیّ خیر من أن تراه».

النوع الرابع عشر : تجویزهم فی الشعر ما لا یجوز فی النثر

وذلک کثیر ، وقد أفرد بالتصنیف ، وعکسه ، وهو غریب جدا ، وذلک بدلا الغلط والنسیان زعم بعض القدماء أنه لا یجوز فی الشعر ، لأنه یقع غالبا عن تروّ وفکر.

[شماره صفحه واقعی : 679]

ص: 1177

النوع الخامس عشر : اشتراطهم وجود الرابط فی بعض المواضع و فقده فی بعض

فالأول قد مضی مشروحا. والثانی الجمله المضاف إلیها نحو «یوم قام زید» فأما قوله :

832- وتسخن لیله لا یستطیع ***نباحا بها الکلب إلّا هریرا

وقوله :

833- مضت سنه لعام ولدت فیه ***وعشر بعد ذاک وحجّتان

فنادر ، وهذا الحکم خفی علی أکثر النحویین ، والصواب فی مثل قولک «أعجبنی یوم ولدت فیه» تنوین الیوم ، وجعل الجمله بعده صفه له ، وکذلک «أجمع» وما یتصرف منه فی باب التوکید ، یجب تحریده من ضمیر المؤکد ، وأما قولهم «جاء القوم بأجمعهم» فهو بضم المیم لا بفتحها ، وهو جمع لقولک جمع ، علی حد قولهم فلس وأفلس ، والمعنی جاءوا بجماعتهم ، ولو کان توکیدا لکانت الباء فیه زائده مثلها فی قوله :

834- هذا وجدّکم الصّغار بعینه ***[لا أمّ لی إن کان ذاک ولا أب]

فکان یصح إسقاطها.

النوع السادس عشر : اشتراطهم لبناء بعض الأسماء أن تقطع عن الإضافه

کقبل وبعد وغیر ، ولبناء بعضها أن تکون مضافه ، وذلک أیّ الموصوله ؛ فإنها لا تبنی إلا إذا أضیفت وکان صدر صلتها ضمیرا محذوفا نحو (أَیُّهُمْ أَشَدُّ).

ومن الوهم فی ذلک قول ابن الطراوه (أَیُّهُمْ أَشَدُّ) مبتدأ وخبر ، وأیّ مبنیه مقطوعه عن الإضافه ، وهذا مخالف لرسم المصحف ولإجماع النحویین.

[شماره صفحه واقعی : 680]

ص: 1178

* * *

الجهه السابعه : أن یحمل کلاما علی شیء و یشهد استعمال آخر

فی نظیر ذلک الموضع بخلافه ، وله أمثله :

أحدها : قول الزمخشری فی (مُخْرِجُ الْمَیِّتِ مِنَ الْحَیِّ) إنه عطف علی (فالِقُ الْحَبِّ وَالنَّوی) ولم یجعله معطوفا علی (یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ) ؛ لأن عطف الاسم علی الاسم أولی ، ولکن مجیء قوله تعالی (یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَیُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ) بالفعل فیهما یدلّ علی خلاف ذلک.

الثانی : قول مکی وغیره فی قوله تعالی (ما ذا أَرادَ اللهُ بِهذا مَثَلاً یُضِلُّ بِهِ کَثِیراً) : إن جمله (یُضِلُّ) صفه لمثلا أو مستأنفه ، والصواب الثانی ؛ لقوله تعالی فی سوره المدثر (ما ذا أَرادَ اللهُ بِهذا مَثَلاً کَذلِکَ یُضِلُّ اللهُ مَنْ یَشاءُ).

الثالث : قول بعضهم فی (ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ) : إن الوقف هنا علی (رَیْبَ) ویبتدیء (فِیهِ هُدیً) ویدل علی خلاف ذلک قوله تعالی فی سوره السجده (الم تَنْزِیلُ الْکِتابِ لا رَیْبَ فِیهِ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ).

الرابع : قول بعضهم فی (وَلَمَنْ صَبَرَ وَغَفَرَ إِنَّ ذلِکَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ) : إن الرابط الإشاره ، وإن الصابر والغافر جعلا من عزم الأمور مبالغه ، والصواب أن الإشاره للصبر والغفران ، بدلیل (وَإِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ) ولم یقل إنکم.

الخامس : قولهم فی (أَیْنَ شُرَکائِیَ الَّذِینَ کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ) : إن التقدیر تزعمونهم شرکاء ، والأولی أن یقدر تزعمون أنهم شرکاء ، بدلیل (وَما نَری مَعَکُمْ شُفَعاءَکُمُ الَّذِینَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فِیکُمْ شُرَکاءُ) ولأن الغالب علی «زعم»

[شماره صفحه واقعی : 681]

ص: 1179

أن لا یقع علی المفعولین صریحا ، بل علی أنّ وصلتها ، ولم یقع فی التنزیل إلا کذلک.

ومثله فی هذا الحکم «تعلم» کقوله :

835- تعلّم رسول الله أنّک مدرکی ***[وأنّ وعیدا منک کالأخذ بالید]

ومن القلیل فیهما قوله :

836- زعمتنی شیخا ولست بشیخ ***[إنّما الشیخ من یدبّ دبیبا]

وقوله :

837- تعلّم شفاء النّفس قهر عدوّها***[فبالغ بلطف فی التّحیّل والمکر]

وعکسهما فی ذلک هب بمعنی ظن ؛ فالغالب تعدّیه إلی صریح المفعولین کقوله :

838- فقلت : أجرنی أبا خالد ، ***وإلّا فهبنی امرأ هالکا

ووقوعه علی أنّ وصلتها نادر ، حتی زعم الحریری أن قول الخواص «هب أنّ زیدا قائم» لحن ، وذهل عن قول القائل «هب أنّ أبانا کان حمارا» ونحوه.

السادس : قولهم فی (سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَأَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ) إن (لا یُؤْمِنُونَ) مستأنف ، أو خبر لإنّ ، وما بینهما اعتراض ، والأولی الأول ؛ بدلیل (وَسَواءٌ عَلَیْهِمْ أَأَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ).

السابع : قولهم فی نحو (وَما رَبُّکَ بِظَلَّامٍ) (وَمَا اللهُ بِغافِلٍ) : إن المجرور فی موضع نصب أو رفع علی الحجازیه والتمیمیه ، والصواب

[شماره صفحه واقعی : 682]

ص: 1180

الأول ؛ لأن الخبر بعد «ما» لم یجیء فی التنزیل مجردا من الباء إلا وهو منصوب نحو (ما هُنَّ أُمَّهاتِهِمْ) (ما هذا بَشَراً).

الثامن : قول بعضهم فی (وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَیَقُولُنَّ اللهُ) : إن اسم الله سبحانه وتعالی مبتدأ أو فاعل ، أی الله حلقهم أو خلقهم الله. والصواب الحمل علی الثانی ؛ بدلیل (وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ خَلَقَهُنَّ الْعَزِیزُ الْعَلِیمُ).

التاسع : قول أبی البقاء فی (أَفَمَنْ أَسَّسَ بُنْیانَهُ عَلی تَقْوی) إن الظرف حال أی علی قصد تقوی ، أو مفعول أسس ، وهذا الوجه هو المعتمد علیه عندی ؛ لتعینه فی (لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی).

تنبیه - وقد یحتمل الموضع أکثر من وجه ، ویوجد ما یرجح کلا منها ؛ فینظر فی أولاها کقوله تعالی (فَاجْعَلْ بَیْنَنا وَبَیْنَکَ مَوْعِداً) فإنّ الموعد محتمل للمصدر ، ویشهد له (لا نُخْلِفُهُ نَحْنُ وَلا أَنْتَ) وللزمان ویشهد له (قالَ مَوْعِدُکُمْ یَوْمُ الزِّینَهِ) وللمکان ویشهد له (مَکاناً سُویً) وإذا أعرب (مَکاناً) بدلا منه لا ظرفا لتخلفه تعین ذلک.

* * *

الجهه الثامنه : أن یحمل المعرب علی شیء و فی ذلک الموضع ما یدفعه

و هذا أصعب من الذی قبله ، وله أمثله :

أحدها : قول بعضهم فی (إِنْ هذانِ لَساحِرانِ) : إنها إنّ واسمها ، أی إن القصه ، وذان : مبتدأ ، وهذا یدفعه رسم إنّ منفصله ، وهذان متصله.

والثانی : قول الأخفش وتبعه أبو البقاء فی (وَلَا الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَهُمْ

[شماره صفحه واقعی : 683]

ص: 1181

کُفَّارٌ) : إن اللام للابتداء ، والّذین : مبتدأ ، والجمله بعده خبره ، ویدفعه أن الرسم (وَلَا) وذلک یقتضی أنه مجرور بالعطف علی (الَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ) لا مرفوع بالابتداء ، والذی حملهما علی الخروج عن ذلک الظاهر أن من الواضح أن المیت علی الکفر لا توبه له لفوات زمن التکلیف ویمکن أن یدّعی لهما أن الألف [فی لا] زائده کالألف فی (لا اذبحنه) ، فإنها زائده فی لرسم ، وکذا فی (لا أوضعوا) والجواب أن هذه الجمله لم تذکر لیفاد معناها بمجرده ، بل لیسوی بینها وبین ما قبلها ، أی أنه لا فرق فی عدم الانتفاع بالتوبه بین من أخّرها إلی حضور الموت وبین من مات علی الکفر ، کما نفی الإثم عن المتأخر فی (فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ وَمَنْ تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ) مع أن حکمه معلوم ؛ لأنه آخذ بالعزیمه ، بخلاف المتعجل فإنه آخذ بالرخصه ، علی معنی یستوی فی عدم الإثم من یتعجل ومن لم یتعجل ، وحمل الرسم علی خلاف الأصل مع إمکانه غیر سدید.

والثالث : قول ابن الطراوه فی (أَیُّهُمْ أَشَدُّ) هم أشد : مبتدأ وخبر ، وأی مضافه لمحذوف ، ویدفعه رسم أیهم متصله ، وأن أیا إذا لم تضف أعربت باتفاق.

والرابع : قول بعضهم فی (وَإِذا کالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ یُخْسِرُونَ) : إن هم الأولی ضمیر رفع مؤکد للواو ، والثانیه کذلک أو مبتدأ وما بعده خبره ، والصواب أن هم مفعول فیهما ؛ لرسم الواو بغیر ألف بعدها ، ولأن الحدیث فی الفعل لا فی الفاعل ؛ إذ المعنی إذا أخذوا من الناس استوفوا ، وإذا أعطوهم أخسروا ، وإذا جعلت الضمیر للمطففین صار معناه إذا أخذوا استوفوا وإذا تولّوا الکیل أو الوزن هم علی الخصوص أخسروا ، وهو کلام

[شماره صفحه واقعی : 684]

ص: 1182

متنافر ، لأن الحدیث فی الفعل لا فی المباشر.

الخامس : قول مکی وغیره فی قوله تعالی (ذلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ ، جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها) إن جنات بدل من الفضل ، والأولی أنه مبتدأ ؛ لقراءه بعضهم بالنصب علی حد «زیدا ضربته».

السادس : قول کثیر من النحویین فی قوله تعالی (إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ إِلَّا مَنِ اتَّبَعَکَ) : إنه دلیل علی جواز استثناء الأکثر من الأقل ، والصواب أن المراد بالعباد المخلصون لا عموم المملوکین ، وأن الاستثناء منقطع ؛ بدلیل سقوطه فی آیه سبحان (إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ ، وَکَفی بِرَبِّکَ وَکِیلاً) ونظیره المثال الآتی.

السابع : قول الزمخشری فی (وَلا یَلْتَفِتْ مِنْکُمْ أَحَدٌ إِلَّا امْرَأَتَکَ) : إن من نصب قدّر الاستثناء من (فَأَسْرِ بِأَهْلِکَ) ومن رفع قدّره من (وَلا یَلْتَفِتْ مِنْکُمْ أَحَدٌ) ویردّ باستلزامه تناقض القراءتین ؛ فإن المرأه تکون مسری بها علی قراءه الرفع ، وغیر مسرّی بها علی قراءه النصب ، وفیه نظر ؛ لأن إخراجها من جمله النهی لا یدل علی أنها مسری بها ، بل علی أنها معهم ، وقد روی أنها تبعتهم ، وأنها التفتت فرأت العذاب فصاحت فأصابها حجر فقتلها ، وبعد فقول الزمخشری فی الآیه خلاف الظاهر ، وقد سبقه غیره إلیه ، والذی حملهم علی ذلک أن النصب قراءه الأکثرین ، فاذ قدّر الاستثناء من (أَحَدٌ) کانت قراءتهم علی الوجه المرجوح ، وقد التزم بعضهم جواز مجیء قراءه الأکثر علی ذلک ، مستدلا بقوله تعالی (إِنَّا کُلَّ شَیْءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ) فإن النصب فیها عند سیبویه علی حد قولهم «زیدا ضربته» ولم یر خوف إلباس المفسر بالصفه مرجحا کما رآه بعض المتأخرین وذلک لأنه یری

[شماره صفحه واقعی : 685]

ص: 1183

فی نحو «خفت» بالکسر و «طلت» بالضم ، أنه محتمل لفعلی الفاعل والمفعول ، ولا خلاف أن نحو «تضارّ» محتمل لهما ، وأن نحو «مختار» محتمل لوصفهما ، وکذلک نحو «مشتری» فی النسب ، وقال الزجاج فی (فَما زالَتْ تِلْکَ دَعْواهُمْ) : إن النحویین یجیزون کون الأول اسما والثانی خبرا والعکس ، وممن ذکر الجواز فیهما الزمخشری ، قال ابن الحاج : وکذا نحو «ضرب موسی عیسی» کل من الاسمین محتمل للفاعلیه والمفعولیه ، والذی التزم فاعلیه الأول إنما هو بعض المتأخرین ، والإلباس واقع فی العربیه ، بدلیل أسماء الأجناس والمشترکات.

والذی أجزم به أن قراءه الأکثرین لا تکون مرجوحه ، وأن الاستثناء فی الآیه من جمله الأمر علی القراءتین ، بدلیل سقوط (وَلا یَلْتَفِتْ مِنْکُمْ أَحَدٌ) فی قراءه ابن مسعود ، وأن الاستثناء منقطع بدلیل سقوطه فی آیه الحجر ، ولأن المراد بالأهل المؤمنون وإن لم یکونوا من أهل بیته ، لا أهل بیته وإن لم یکونوا مؤمنین ، ویؤیده ما جاء فی ابن نوح علیه السلام (یا نُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ) ووجه الرفع أنه علی الابتداء ، وما بعده الخبر ، والمستثنی الجمله ونظیره (لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ ، إِلَّا مَنْ تَوَلَّی وَکَفَرَ ، فَیُعَذِّبُهُ اللهُ) واختار أبو شامه ما اخترته من أن الاستثناء منقطع ، ولکنه قال : وجاء النصب علی اللغه الحجازیه والرفع علی التمیمیه ، وهذا یدل علی أنه جعل الاستثناء من جمله النهی وما قدمته أولی ؛ لضعف اللغه التمیمیه ، ولما قدمت من سقوط جمله النهی فی قراءه ابن مسعود حکاها أبو عبیده وغیره.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 686]

ص: 1184

الجهه التاسعه : أن لا یتأمل عند وجود المشتبهات

ولذلک أمثله :

أحدها : نحو «زید أحصی ذهنا ، وعمرو أحصی مالا» فإن الأول علی أن أحصی اسم تفضیل ، والمنصوب تمییز مثل «أحسن وجها» والثانی علی أن أحصی فعل ماض ، والمنصوب مفعول مثل (أَحْصی کُلَّ شَیْءٍ عَدَداً).

ومن الوهم قول بعضهم فی (أَحْصی لِما لَبِثُوا أَمَداً) : إنه من الأول ، فإن الأمد لیس محصیا بل محصی ، وشرط التمییز المنصوب بعد أفعل کونه فاعلا فی المعنی ک- «زید أکثر مالا» بخلاف «مال زید أکثر مال».

الثانی : نحو «زید کاتب شاعر» فإن الثانی خبر أو صفه للخبر ، ونحو «زید رجل صالح» فإن الثانی صفه لا غیر ، لأن الأول لا یکون خبرا علی انفراده لعدم الفائده ومثلهما «زید عالم یفعل الخیر وزید رجل یفعل الخیر» وزعم الفارسی أن الخیر لا یتعدد مختلفا بالإفراد والجمله ؛ فیتعین عنده کون الجمله الفعلیّه صفه فیهما ، والمشهور فیهما الجواز ؛ کما أن ذلک جائز فی الصفات ، وعلیه قول بعضهم فی (فَإِذا هُمْ فَرِیقانِ یَخْتَصِمُونَ) : إن یختصمون خبر ثان أو صفه ، ویحتمل الحالیه أیضا ، أی فإذا هم مفترقون مختصمین ، وأوجب الفارسیّ فی (کُونُوا قِرَدَهً خاسِئِینَ) کون خاسئین خبرا ثانیا ؛ لأن جمع المذکر السالم لا یکون صفه لما لا یعقل.

الثالث : «رأیت زیدا فقیها ، ورأیت الهلال طالعا» فإن رأی فی الأول علمیه ، وفقیها مفعول ثان ، وفی الثانی بصریه ، وطالعا حال ، وتقول : «ترکت زیدا عالما» فإن فسرت ترکت بصیّرت فعالما مفعول ثان ، أو بخلفت فحال ، وإذا حمل قوله تعالی : (وَتَرَکَهُمْ فِی ظُلُماتٍ لا یُبْصِرُونَ) علی

[شماره صفحه واقعی : 687]

ص: 1185

الأول فالظرف ولا یبصرون مفعول ثان ، وتکرر کما یتکرر الخبر ، أو الظرف مفعول ثان والجمله بعده حال ، أو بالعکس ، وإن حمل علی الثانی فحالان.

الرابع : (اغْتَرَفَ غُرْفَهً بِیَدِهِ) إن فتحت الغین فمفعول مطلق ، أو ضممتها فمفعول به ، ومثلهما «حسوت حسوه ، وحسوه».

* * *

الجهه العاشره : أن یخرج علی خلاف الأصل أو علی خلاف الظاهر لغیر مقتض

کقول مکی فی (لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذی کَالَّذِی) الآیه إن الکاف نعت لمصدر محذوف ، أی إبطالا کالذی ، ویلزمه أن یقدر إبطالا کإبطال إنفاق الذی ینفق ، والوجه أن یکون (کَالَّذِی) حالا من الواو ، أی لا تبطلوا صدقاتکم مشبهین الذی ینفق ، فهذا الوجه لا حذف فیه.

وقول بعض العصریین فی قول ابن الحاجب «الکلمه لفظ» أصله الکلمه هی لفظ ، ومثله قول ابن عصفور فی شرح الجمل : إنه یجوز فی «زید هو الفاضل» أن یحذف ، مع قوله وقول غیره : إنه لا یجوز حذف العائد فی نحو «جاء الّذی هو فی الدّار» لأنه لا دلیل حینئذ علی المحذوف ، وردّه علی من قال فی بیت الفرزدق :

فأصبحوا قد أعاد الله نعمتهم ***إذ هم قریش وإذ ما مثلهم بشر [120]

إن بشر مبتدأ ، ومثلهم : نعت لمکان محذوف خبره ، أی وإذ ما بشر

[شماره صفحه واقعی : 688]

ص: 1186

مکانا مثل مکانهم ، بأنّ مثلا لا یختصّ بالمکان ؛ فلا دلیل حینئذ ، وکقول الزمخشری فی قوله :

لا نسب الیوم ولا خله***[اتّسع الخرق علی الرّاقع] [375]

إن النصب بإضمار فعل ، أی ولا أری ، وإنما النصب مثله فی «لا حول ولا قوّه» وقول الخلیل فی قوله :

ألا رجلا جزاه الله خیرا***[یدلّ علی محصّله تبیت] [103]

إن التقدیر «ألا ترونی رجلا» مع إمکان أن یکون من باب الاشتغال ، وهو أولی من تقدیر فعل غیر مذکور ، وقد یجاب عن هذا بثلاثه أمور :

أحدها : أن رجلا نکره ، وشرط المنصوب علی الاشتغال أن یکون قابلا للرفع بالابتداء ، ویجاب بأن النکره هنا موصوفه بقوله :

*یدلّ علی محصّله تبیت*

الثانی : أن نصبه علی الاشتغال یستلزم الفصل بالجمله المفسره بین الموصوف والصفه ، ویجاب بأن ذلک جائز کقوله تعالی (إِنِ امْرُؤٌ هَلَکَ لَیْسَ لَهُ وَلَدٌ).

الثالث : أن طلب رجل هذه صفته أهم من الدعاء له ؛ فکان الحمل علیه أولی.

وأما قول سیبویه فی قوله :

[شماره صفحه واقعی : 689]

ص: 1187

الیت حبّ العراق الدّهر أطعمه ***[والحبّ یأکله فی القریه السّوس] [139]

إن أصله آلیت علی حب العراق ، مع إمکان جعله علی الاشتغال وهو قیاسی ، بخلاف حذف الجار ، فجوابه أن «أطعمه» بتقدیر لا أطعمه ، ولا النافیه فی جواب القسم لها الصّدر ؛ لحلولها محل أدوات الصدور ، کلام الابتداء وما النافیه ، وماله الصدر لا یعمل ما بعده فیما قبله ، وما لا یعمل لا یفسر عاملا.

وإنما قال فی (قُلِ اللهُمَّ فاطِرَ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ) : إنه علی تقدیر «یا» ، ولم یجعله صفه علی المحل ؛ لأن عنده أن اسم الله سبحانه وتعالی لما اتصل به المیم المعوضه عن حرف النداء أشبه الأصوات ؛ فلم یجز نعته.

وإنما قال فی قوله :

839- اعتاد قلبک من سلمی عوائده ***وهاج أحزانک المکنونه الطّلل

ربع قواه أذاع المعصرات به ***وکل حیران سار ماؤه خضل

إن التقدیر : هو ربع ، ولم یجعله علی البدل من الطلل ؛ لأن الربع أکثر منه ، فکیف یبدل الأکثر من الأقل؟ ولئلا یصیر الشعر معیبا لتعلق أحد البیتین بالآخر ؛ إذ البدل تابع للمبدل منه ، ویسمّی ذلک علماء القوافی تضمینا ، ولأن أسماء الدیار قد کثر فیها أن تحمل علی عامل مضمر ، یقال : دارمیه ، ودیار الأحباب ، رفعا بإضمار هی ، ونصبا بإضمار اذکر ، فهذا موضع ألف فیه الحذف.

وإنما قال الأخفش فی «ما أحسن زیدا» إن الخبر محذوف بناء علی

[شماره صفحه واقعی : 690]

ص: 1188

أن «ما» معرفه موصوله أو نکره موصوفه ، وما بعدها صله أو صفه ، مع أنه إذا قدر «ما» نکره تامه والجمله بعدها خبرا - کما قال سیبویه - لم یحتج إلی تقدیر خبر ؛ لأنه رأی أن «ما» التامه غیر ثابته أو غیر فاشیه ، وحذف الخبر فاش ؛ فترجّح عنده الحمل علیه.

وإنما أجاز کثیر من النحویین فی نحو قولک «نعم الرجل زید» کون زید خبرا لمحذوف مع إمکان تقدیره مبتدأ والجمله قبله خبرا ؛ لأن نعم وبئس موضوعان للمدح والذم العامّین ؛ فناسب مقامهما الإطناب بتکثیر الجمل ، ولهذا یجیزون فی نحو (هُدیً لِلْمُتَّقِینَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ) أن یکون (الَّذِینَ) نصبا بتقدیر أمدح ، أو رفعا بتقدیرهم ، مع إمکان کونه صفه تابعه ، علی أن التحقیق الجزم بأن المخصوص مبتدأ وما قبله خبر ، وهو اختیار ابن خروف وابن الباذش ، وهو ظاهر قول سیبویه : وأما (1) قولهم «نعم الرّجل عبد الله» فهو بمنزله «ذهب أخوه عبد الله ، مع قوله : وإذا قال «عبد الله نعم الرجل» فهو بمنزله «عبد الله ذهب أخوه» فسوّی بین تأخیر المخصوص وتقدیمه ، والذی غرّ أکثر النحویین أنه قال : کأنه قال «نعم الرجل» فقیل له : من هو؟ فقال : عبد الله ، ویرد علیهم أنه قال أیضا : وإذا قال «عبد الله» فکأنه قیل له : ما شأنه؟ فقال : نعم الرجل ، فقال مثل ذلک مع تقدم المخصوص ، وإنما أراد أنّ تعلق المخصوص بالکلام تعلق لازم ؛ فلا تحصل الفائده إلا بالمجموع قدّمت أو أخرت ، وجوز ابن عصفور فی المخصوص المؤخّر أن یکون مبتدأ حذف خبره ، ویردّه أن الخبر لا یحذف وجوبا إلّا إن سدّ شیء مسدّه ، وذلک وارد علی الأخفش فی «ما أحسن زیدا».

[شماره صفحه واقعی : 691]

ص: 1189


1- قوله «وأما قولهم نعم الرجل عبد الله» هذا نص کلام سیبویه.

وأما قول الزمخشری فی قول الله عزوجل : (قُلْ هُوَ لِلَّذِینَ آمَنُوا هُدیً وَشِفاءٌ وَالَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ فِی آذانِهِمْ وَقْرٌ) : إنه یجوز أن یکون تقدیره : هو فی آذانهم وقر ؛ فحذف المبتدأ ، أو فی آذانهم منه وقر ، والجمله خبر الذین ، مع إمکان أن یکون لا حذف فیه ؛ فوجهه أنه لما رأی ما قبل هذه الجمله وما بعدها حدیثا فی القرآن قدّر ما بینهما کذلک ، ولا یمکن أن یکون حدیثا فی القرآن إلا علی ذلک ، اللهم إلا أن یقدر عطف الذین علی الذین ، ووقر علی هدی ؛ فیلزم العطف علی معمولی عاملین ، وسیبویه لا یجیزه ، وعلیه فیکون (فِی آذانِهِمْ) نعتا لوقر قدم علیه فصار حالا.

وأما قول الفارسی فی «أوّل ما أقول إنّی أحمد الله» فیمن کسر الهمزه : إن الخبر محذوف تقدیره ثابت ؛ فقد خولف فیه ، وجعلت الجمله خبرا ، ولم یذکر سیبویه المسأله ، وذکرها أبو بکر فی أصوله ، وقال : الکسر علی الحکایه ، فتوهم الفارسی أنه أراد الحکایه بالقول المذکور ، فقدر الجمله منصوبه المحل ، فبقی له المبتدأ بلا خبر فقدّره ، وإنما أراد أبو بکر أنه حکی لنا اللفظ الذی یفتتح به قوله.

خاتمه : فی شروط الحذف
اشاره

-وإذ قد انجرّ بنا القول إلی ذکر الحذف فلنوجه القول إلیه ؛ فإنه من المهمات ؛ فنقول :

ذکر شروطه-وهی ثمانیه :

أحدها : وجود دلیل حالی
اشاره

کقولک لمن رفع سوطا «زیدا» بإضمار اضرب ، ومنه (قالُوا سَلاماً) أی سلّمنا سلاما ، أو مقالیّ کقولک لمن قال : من أضرب؟ «زیدا» ومنه (وإذا قیل لهم ما ذا أنزل ربکم؟ قالوا : خیرا)

[شماره صفحه واقعی : 692]

ص: 1190

وإنما یحتاج إلی ذلک إذا کان المحذوف الجمله بأسرها کما مثلنا ، أو أحد رکنیها نحو (قالَ سَلامٌ قَوْمٌ مُنْکَرُونَ) أی سلام علیکم أنتم قوم منکرون ، فحذف خبر الأولی ومبتدأ الثانیه ، أو لفظا (1) یفید معنی فیها هی مبنیه علیه نحو (تَاللهِ تَفْتَؤُا) أی لا تفتؤ ، وأما إذا کان المحذوف فضله فلا یشترط لحذفه وجدان الدلیل ، ولکن یشترط أن لا یکون فی حذفه ضرر معنوی کما فی قولک «ما ضربت إلّا زیدا» أو صناعی کما فی قولک «زید ضربته» وقولک «ضربنی وضربته زید» وسیأتی شرحه.

ولاشتراط الدلیل فیما تقدم امتنع حذف الموصوف فی نحو «رأیت رجلا أبیض» بخلاف نحو «رأیت رجلا کاتبا» وحذف المضاف فی نحو «جاءنی غلام زید» بخلاف نحو (وَجاءَ رَبُّکَ) وحذف العائد فی نحو «جاء الذی هو فی الدار» بخلاف نحو (لَنَنْزِعَنَّ مِنْ کُلِّ شِیعَهٍ أَیُّهُمْ أَشَدُّ) وحذف المبتدأ إذا کان ضمیر الشأن ؛ لأن ما بعده جمله تامه مستغنیه عنه ، ومن ثم جاز حذفه فی باب إنّ نحو «إنّ بک زید مأخوذ» لأن عدم المنصوب دلیل علیه ، وحذف الجار فی نحو «رغبت فی أن تفعل» أو «عن أن تفعل» بخلاف «عجبت من أن تفعل» وأما (وَتَرْغَبُونَ أَنْ تَنْکِحُوهُنَّ) فإنّما حذف الجار فیها لقرینه ، وإنما اختلف العلماء فی المقدّر من الحرفین فی الآیه لاختلافهم فی سبب نزولها ؛ فالخلاف فی الحقیقه فی القرینه.

وکان مردودا قول أبی الفتح : إنه یجوز «جلست زیدا» بتقدیر مضاف ، أی جلوس زید ؛ لاحتمال أن المقدر کلمه إلی ، وقول جماعه : إن بنی تمیم لا یثبتون خبر لا التبرئه ، وإنما ذلک عند وجود الدلیل ، وأما نحو «لا أحد أغیر من الله» وقولک مبتدئا من غیر قرینه «لا رجل یفعل کذا»

[شماره صفحه واقعی : 693]

ص: 1191


1- هذا معطوف علی قوله «الجمله» فی قوله «إذا کان المحذوف الجمله بأسرها»

فإثبات الخبر فیه إجماع ، وقول الأکثرین : إن الخبر بعد لو لا واجب الحذف ، وإنما ذلک إذا کان کونا مطلقا نحو «لو لا زید لکان کذا» یرید لو لا زید موجود أو نحوه ، وأما الأکوان الخاصه التی لا دلیل علیها لو حذفت فواجبه الذکر ، نحو «لو لا زید سالمنا ما سلم» ونحو قوله علیه الصلاه والسّلام : «لو لا قومک حدیثو عهد بالإسلام لأسّست البیت علی قواعد إبراهیم» وقال الجمهور : لا یجوز «لا تدن من الأسد یأکلک» بالجزم ؛ لأن الشرط المقدر إن قدر مثبتا - أی فإن تدن -لم یناسب فعل النهی الذی جعل دلیلا علیه ، وإن قدر منفیا - أی فلا تدن - فسد المعنی ، بخلاف «لا تدن من الأسد تسلم» فإن الشرط المقدر منفی ، وذلک صحیح فی المعنی والصناعه ، ولک أن تجیب عن الجمهور بأن الخبر إذا کان مجهولا وجب أن یجعل نفس المخبر عنه عند الجمیع فی باب لو لا ، وعند تمیم فی باب لا ، فیقال «لو لا قیام زید» و «لا قیام» أی موجود ، ولا یقال «لو لا زید» ولا «لا رجل» ویراد قائم ؛ لئلا یلزم المحذور المذکور ، وأما «لو لا قومک حدیثو عهد» فلعله مما یروی بالمعنی ، وعن الکسائی فی إجازته الجزم بأنه یقدّر الشرط مثبتا مدلولا علیه بالمعنی لا باللفظ ؛ ترجیحا للقرینه المعنویه علی القرینه اللفظیه ، وهذا وجه حسن إذا کان المعنی مفهوما.

تنبیهان

أحدهما : أن دلیل الحذف نوعان ؛ أحدهما : غیر صناعی ، وینقسم إلی حالیّ ومقالیّ کما تقدم ، والثانی : صناعی ، وهذا یختص بمعرفته النحویون ؛ لأنه إنما عرف من جهه الصناعه ، وذلک کقولهم فی قوله تعالی (لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَهِ) إن التقدیر : لأنا أقسم ؛ وذلک لأن فعل الحال لا یقسم علیه فی قول البصریین ؛ وفی «قمت وأصکّ عینه» إن التقدیر : وأنا أصک ، لأن واو الحال لا تدخل علی المضارع المثبت الخالی

[شماره صفحه واقعی : 694]

ص: 1192

من قد ؛ وفی «إنها لإبل أم شاء» إن التقدیر : أم هی شاء ؛ لأن أم المنقطعه لا تعطف إلا الجمل ؛ وفی قوله :

840- إنّ من لام فی بنی بنت حسّا***ن ألمه وأعصه فی الخطوب

إن التقدیر : إنه أی الشأن ، لأن [اسم] الشرط لا یعمل فیه ما قبله ، ومثله قول المتنبی :

وما کنت ممّن یدخل العشق قلبه ***ولکنّ من یبصر جفونک یعشق [483]

وفی (وَلکِنْ رَسُولَ اللهِ) إن التقدیر : ولکن کان رسول الله ، لأن ما بعد لکن لیس معطوفا بها لدخول الواو علیها ، ولا بالواو لأنه مثبت وما قبلها منفی ، ولا یعطف بالواو مفرد علی مفرد إلا وهو شریکه فی النفی والإثبات ، فإذا قدر ما بعد الواو جمله صح تخالفهما کما تقول «ما قام زید وقام عمرو» وزعم سیبویه فی قوله :

841- ولست بحلّال التّلاع مخافه***ولکن متی یسترفد القوم أرفد (1)

أن التقدیر : ولکن أنا ، ووجّهوه بأن لکن تشبه الفعل فلا تدخل علیه وبیان کونها داخله علیه أن «متی» منصوبه بفعل الشرط ، فالفعل مقدّم فی الرتبه علیه. وردّه الفارسی بأن المشبه بالفعل هو لکن المشدده لا المخففه ، ولهذا لم تعمل المخففه لعدم اختصاصها بالأسماء ، وقیل : إنما یحتاج إلی التقدیر إذا دخلت علیها الواو ، لأنها حینئذ تخلص لمعناها ، وتخرج عن العطف.

[شماره صفحه واقعی : 695]

ص: 1193


1- وقع فی جمیع النسخ المطبوعه «ولست بحلال التلال - إلخ».

التنبیه الثانی - شرط الدلیل اللفظی أن یکون طبق المحذوف ، فلا یجوز «زید ضارب وعمرو» أی ضارب ، وترید بضارب المحذوف معنی یخالف المذکور : بأن یقدر أحدهما بمعنی السفر من قوله تعالی (وَإِذا ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ) والآخر بمعنی الإیلام المعروف ، ومن ثمّ أجمعوا علی جواز «زید قائم وعمرو ، وإن زیدا قائم وعمرو» وعلی منع «لیت یدا قائم وعمرو» وکذا فی لعلّ وکأنّ ، لأن الخبر المذکور متمنّی أو مترجّی أو مشبه به ، والخبر المحذوف لیس کذلک ، لأنه خبر المبتدأ.

فإن قلت : فکیف تصنع بقوله تعالی (إِنَّ اللهَ وَمَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ) فی قراءه من رفع. وذلک محمول عند البصریین علی الحذف من الأول لدلاله الثانی ، أی إن الله یصلی وملائکته یصلون. ولیس عطفا علی الموضع ویصلون خبرا عنهما ، لئلا یتوارد عاملان علی معمول واحد ، والصلاه المذکوره بمعنی الاستغفار ، والمحذفه بمعنی الرحمه ، وقال الفراء فی قوله تعالی (أَیَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ بَلی قادِرِینَ) إن التقدیر : بلی لیحسبنا قادرین ، والحسبان المذکور بمعنی الظن ، والمحذوف بمعنی العلم ؛ إذ التردد فی الادعاء کفر ، فلا یکون مأمورا به ، وقال بعض العلماء فی بیت الکتاب :

842- لن تراها - ولو تأمّلت - إلا***ولها فی مفارق الرّأس طیبا

إن تری المقدره الناصبه لطیبا قلبیّه لا بصریه ، لئلا یقتضی کون الموصوفه مکشوفه الرأس ، وإنما تمدح النساء بالخفر والتصوّن ، لا بالتبذّل ، مع أن رأی المذکوره بصریه؟؟.

قلت : الصواب عندی أن الصلاه لغه بمعنی واحد ، وهو العطف ، ثم

[شماره صفحه واقعی : 696]

ص: 1194

العطف بالنسبه إلی الله سبحانه وتعالی الرحمه وإلی الملائکه الاستغفار وإلی الآدمیین دعاء بعضهم لبعض ، وأما قول الجماعه فبعید من جهات ، إحداها : اقتضاؤه الاشتراک والأصل عدمه لما فیه من الإلباس ، حتی إن قوما نفوه ، ثم المثبتون له یقولون : متی عارضه غیره مما یخالف الأصل کالمجاز قدّم علیه ، الثانیه : أنا لا نعرف فی العربیه فعلا واحدا یختلف معناه باختلاف المسند إلیه إذا کان الإسناد حقیقیا ، والثالثه : أن الرحمه فعلها متعدّ والصلاه فعلها قاصر ، ولا یحسن تفسیر القاصر بالمتعدی ، والرابعه : أنه لو قیل مکان «صلی علیه» دعا علیه انعکس المعنی ، وحقّ المترادفین صحه حلول کل منهما محلّ الآخر.

وأما آیه القیامه فالصواب فیها قول سیبویه إن (قادِرِینَ) حال ، أی بلی نجمعها قادرین ، لأن فعل الجمع أقرب من فعل الحسبان ، ولأن بلی إیجاب للمنفی وهو فی الآیه فعل الجمع ، ولو سلم قول الفراء فلا یسلم أن الحسبان فی الآیه ظن ، بل اعتقاد وجزم ، وذلک لإفراط کفرهم.

وأما قول المعرب فی البیت فمردود ، وأحوال الناس فی اللباس والاحتشام مختلفه ، فحال أهل المدر یخالف حال أهل الوبر ، وحال أهل الوبر مختلف ، وبهذا أجاب الزمخشریّ عن إرسال شعیب علیه الصلاه والسّلام ابنتیه لسقی الماشیه ، وقال : العادات فی مثل ذلک متباینه ، وأحوال العرب خلاف أحوال العجم.

الشرط الثانی : أن لا یکون ما یحذف کالجزء

فلا یحذف الفاعل ولا نائبه ولا مشبهه ، وقد مضی الردّ علی ابن مالک فی مرفوع أفعال الاستثناء ، وقال الکسائی وهشام والسهیلی فی نحو «ضربنی وضربت زیدا» : إن الفاعل محذوف لا مضمر ، وقال ابن عطیه فی (بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ

[شماره صفحه واقعی : 697]

ص: 1195

کَذَّبُوا) : إن التقدیر بئس المثل مثل القوم ، فإن أراد أن الفاعل لفظ المثل محذوفا فمردود ، وإن أراد تفسیر المعنی وأن فی بئس ضمیر المثل مستترا فأین تفسیره ، وهذا لازم للزمخشری فإنه قال فی تقدیره : بئس مثلا! وقد نص سیبویه علی أن تمییز فاعل نعم وبئس لا یحذف ، والصواب أن (مَثَلُ الْقَوْمِ) فاعل ، وحذف المخصوص ، أی مثل هؤلاء ، أو مضاف : أی مثل الذین کذبوا ، ولا خلاف فی جواز حذف الفاعل مع فعله نحو (قالُوا خَیْراً) و «یا عبد الله» و «زیدا ضربته».

الثالث : أن لا یکون مؤکّدا

و هذا الشرط أول من ذکره الأخفش ، منع فی نحو «الذی رأیت زید» أن یؤکد العائد المحذوف بقولک «نفسه» ، لأن المؤکد مرید للطول ، والحاذف مرید للاختصار ، وتبعه الفارسی ، فرد فی کتاب الأغفال قول الزجاج فی (إِنْ هذانِ لَساحِرانِ) إن التقدیر : إن هذان لهما ساحران ، فقال : الحذف والتوکید باللام متنافیان ، وتبع أبا علی أبو الفتح ، فقال فی الخصائص : لا یجوز «الّذی ضربت نفسه زید» کما لا یجوز إدغام نحو اقعنسس ، لما فیهما جمیعا من نقض الغرض [وهو الإلحاق باحرنجم] وتبعهم ابن مالک فقال : لا یجوز حذف عامل المصدر المؤکّد ک- «ضربت ضربا» لأن المقصود به تقویه عامله وتقریر معناه ، والحذف مناف لذلک ، وهؤلاء کلهم مخالفون للخلیل وسیبویه أیضا ؛ فإن سیبویه سأل الخلیل عن نحو «مررت بزید وأتانی أخوه أنفسهما» کیف ینطق بالتوکید؟ فأجابه بأنه یرفع بتقدیر : هما صاحبای أنفسهما ، وینصب بتقدیر : أعنیهما أنفسهما ، ووافقهما علی ذلک جماعه ، واستدلوا بقول العرب :

إنّ محلّا وإن مرتجلا***[وإنّ فی السّفر إذ مضوا مهلا] [121]

[شماره صفحه واقعی : 698]

ص: 1196

و «إنّ مالا وإنّ ولدا» فحذفوا الخبر مع أنه مؤکد بإنّ ، وفیه نظر : فإن المؤکّد نسبه الخبر إلی الاسم ، لا نفس الخبر ، وقال الصفار : إنما فرّ الأخفش من حذف العائد فی نحو «الذی رأیته نفسه زید» لأن المقتضی للحذف الطول ، ولهذا لا یحذف فی نحو «الذی هو قائم زید» فإذا فروا من الطول فکیف یؤکدون؟ وأما حذف الشیء لدلیل وتوکیده فلا تنافی بینهما ؛ لأن المحذوف لدلیل کالثابت ، ولبدر الدین بن مالک مع والده فی المسأله بحث أجاد فیه.

الرابع : أن لا یؤدّی حذفه إلی اختصار المختصر

فلا یحذف اسم الفعل دون معموله ؛ لأنه اختصار للفعل ، وأما قول سیبویه فی «زیدا فاقتله» وفی «شأنک والحجّ» وقوله :

843- یا أیّها المائح ، دلوی دونکا***[إنّی رأیت النّاس یحمدونکا]

[ص 618]

إن التقدیر : علیک زیدا ، وعلیک الحج ، ودونک دلوی ، فقالوا : إنما أراد تفسیر المعنی لا الإعراب ، وإنما التقدیر خذ دلوی ، والزم زیدا ، والزم الحج ، ویجوز فی دلوی أن یکون مبتدأ ودونک خبره.

الخامس : أن لا یکون عاملا ضعیفا

فلا یحذف الجار والجازم والناصب للفعل ، إلا فی مواضع قویت فیها الدلاله وکثر فیها استعمال تلک العوامل ، ولا یجوز القیاس علیها.

السادس : أن لا یکون عوضا عن شیء

فلا تحذف ما فی «أمّا أنت منطلقا انطلقت» ولا کلمه لا من قولهم «افعل هذا إمّا لا» ولا التاء من عدّه وإقامه واستقامه ؛ فأما قوله تعالی (وَأَقامَ الصَّلاهَ) فمما یجب الوقوف عنده ، ومن هنا لم یحذف خبر کان لأنه عوض أو کالعوض من مصدرها ،

[شماره صفحه واقعی : 699]

ص: 1197

ومن ثمّ لا یجتمعان ، ومن هنا قال ابن مالک : إن العرب لم تقدر أحرف النداء عوضا من أدعو وأنادی ؛ لإجازتهم حذفها.

السابع و الثامن : أن لا یؤدی حذفه إلی تهیئه العامل للعمل و قطعه عنه
اشاره

ولا إلی إعمال العامل الضعیف مع إمکان إعمال العامل القوی ، وللأمر الأول منع البصریون حذف المفعول الثانی من نحو «ضربنی وضربته زید» لئلا یتسلّط علی زید ثم یقطع عنه برفعه بالفعل الأول ، ولاجتماع الأمرین امتنع عند البصریین أیضا حذف المفعول فی نحو «زید ضربته» لأن فی حذفه تسلیط ضرب علی العمل فی زید مع قطعه عنه ، وإعمال الابتداء مع التمکن من إعمال الفعل ، ثم حملوا علی ذلک «زید ما ضربته ، أو هل ضربته» فمنعوا الحذف وإن لم یؤدّ إلی ذلک ، وکذلک منعوا رفع رأسها فی «أکلت السمکه حتّی رأسها» إلا أن یذکر الخبر ، فتقول : مأکول ، ولاجتماعهما مع الإلباس منع الجمیع تقدیم الخبر فی نحو «زید قام» ولانتفاء الأمرین جاز عند البصریین وهشام تقدیم معمول الخبر علی المبتدأ فی نحو «زید ضرب عمرا» وإن لم یجز تقدیم الخبر ، فأجاروا «زیدا أجله أحرز» وقال البصریون فی قوله :

844- [قنافذ هدّاجون حول بیوتهم] ***بما کان إیّاهم عطیّه عوّدا

إن عطیه مبتدأ ، وإیاهم مفعول عوّد ، والجمله خبر کان ، واسمها ضمیر الشأن ، وقد خفیت هذه النکته علی ابن عصفور فقال : هربوا من محذور - وهو أن یفصلوا بین کان واسمها بمعمول خبرها - فوقعوا فی محذور آخر ، وهو تقدیم معمول الخبر حیث لا یتقدم خبر المبتدأ ، وقد بینا أن امتناع تقدیم الخبر فی ذلک لمعنی مفقود فی تقدیم معموله ، وهذا

[شماره صفحه واقعی : 700]

ص: 1198

بخلاف علّه امتناع تقدیم المفعول علی ما النافیه فی نحو «ما ضربت زیدا» فإنه لنفس العله المقتضیه لامتناع تقدیم الفعل علیها ، وهو وقوع ما النافیه [فیه] حشوا.

تنبیه

ربما خولف مقتضی هذین الشرطین أو أحدهما فی ضروره أو قلیل من الکلام.

فالأول کقوله :

845- وخالد یحمد ساداتنا***[بالحقّ ، لا یحمد بالباطل]

وقوله :

[قد أصبحت أمّ الخیار تدّعی ***علیّ ذنبا] کلّه لم أصنع [332]

وقیل : هو فی صیغ العموم أسهل ، ومنه قراءه ابن عامر (وکل وعد الله الحسنی).

والثانی کقوله :

846- بعکاظ یعشی النّاظرین ***إذا هم لمحوا شعاعه

فإن فیه تهیئه «لمحوا» للعمل فی «شعاعه» مع قطعه عن ذلک بإعمال «یعشی» فیه ، ولیس فیه إعمال ضعیف دون قوی ، وذکر ابن مالک فی قوله :

عممتهم بالنّدی حتّی غواتهم ***فکنت مالک ذی غیّ وذی رشد [198]

إنه یروی «غواتهم» بالأوجه الثلاثه ؛ فإن ثبتت روایه الرفع فهو من

[شماره صفحه واقعی : 701]

ص: 1199

الوارد فی النوع الأول فی الشذوذ ؛ إذ لا ضروره تمنع من الجر والنصب ، وقد رویا.

بیان أنه قد یظن أن الشیء من باب الحذف و لیس منه

جرت عاده النحویین أن یقولوا : یحذف المفعول اختصارا واقتصارا ، ویریدون بالاختصار الحذف لدلیل ، وبالاقتصار الحذف لغیر دلیل ، ویمثلونه بنحو (کُلُوا وَاشْرَبُوا) أی أوقعوا هذین الفعلین ، وقول العرب فیما یتعدی إلی اثنین «من یسمع یخل» أی تکن منه خیله.

والتحقیق أن یقال : إنه تاره یتعلق الغرض بالإعلام بمجرد وقوع الفعل من غیر تعیین من أوقعه أو من أوقع علیه ؛ فیجاء بمصدره مسندا إلی فعل کون عام ؛ فیقال : حصل حریق أو نهب.

وتاره یتعلق بالإعلام بمجرد إیقاع الفاعل للفعل ؛ فیقتصر علیهما ، ولا یذکر المفعول ، ولا ینوی ؛ إذ المنویّ کالثابت ، ولا یسمی محذوفا ؛ لأن الفعل ینزل لهذا القصد منزله ما لا مفعول له ، ومنه (رَبِّیَ الَّذِی یُحْیِی وَیُمِیتُ) (هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ) (وَکُلُوا وَاشْرَبُوا وَلا تُسْرِفُوا) (وَإِذا رَأَیْتَ ثَمَّ) إذ المعنی ربی الذی یفعل الإحیاء والإماته ، وهل یستوی من یتّصف بالعلم ومن ینتفی عنه العلم ، وأوقعوا الأکل والشرب ، وذروا الإسراف ، وإذا حصلت منک رؤیه هنالک ، ومنه علی الأصح (وَلَمَّا وَرَدَ ماءَ مَدْیَنَ) الآیه ، ألا تری أنه علیه الصلاه والسّلام إنما رحمهما إذ کانتا علی صفه الذّیاد وقومهما علی السقی ، لا لکون مذودهما غنما ومسقیهم إبلا ، وکذلک المقصود من قولهما (نَسْقِی) السقی ، لا المسقی ، ومن لم یتأمل قدّر : یسقون إبلهم ، وتذودان غنمهما ولا نسقی غنمنا.

[شماره صفحه واقعی : 702]

ص: 1200

وتاره یقصد إسناد الفعل إلی فاعله وتعلیقه بمفعوله ؛ فیذکران نحو (لا تَأْکُلُوا الرِّبَوا) (وَلا تَقْرَبُوا الزِّنی) وقولک «ما أحسن زیدا» وهذا النوع إذا لم یذکر مفعوله قیل : محذوف ، نحو (ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَما قَلی) وقد یکون فی اللفظ ما یستدعیه فیحصل الجزم بوجوب تقدیره ، نحو (أَهذَا الَّذِی بَعَثَ اللهُ رَسُولاً) (وَکُلًّا وَعَدَ اللهُ الْحُسْنی) و :

[حمیت حمی تهامه بعد نجد]***وما شیء حمیت بمستباح [745]

بیان مکان المقدّر

القیاس أن یقدر الشیء فی مکانه الأصلی ، لئلا یخالف الأصل من وجهین : الحذف ، ووضع الشیء فی غیر محله.

فیجب أن یقدر المفسر فی نحو «زیدا رأیته» مقدما علیه ، وجوز البیانیون تقدیره مؤخّرا عنه ، وقالوا : لأنه یفید الاختصاص حینئذ ، ولیس کما توهموا ، وإنما یرتکب ذلک عند تعذر الأصل ، أو عند اقتضاء أمر معنوی لذلک.

فالأول نحو «أیّهم رأیته» إذ لا یعمل فی الاستفهام ما قبله ، ونحو (وَأَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْناهُمْ) فیمن نصب ، إذ لا یلی «أمّا» فعل ، وکنا قدّمنا فی نحو «فی الدار زید» أن متعلق الظرف یقدر مؤخرا عن زید ؛ لأنه فی الحقیقه الخبر ، وأصل الخبر أن یتأخر عن المبتدأ ، ثم ظهر لنا أنه یحتمل تقدیره مقدما لمعارضه أصل آخر ، وهو أنه عامل فی الظرف ، وأصل العامل أن یتقدم علی المعمول ، اللهم إلا أن یقدر المتعلق فعلا فیجب التأخیر ، لأن الخبر الفعلی لا یتقدم علی المبتدأ فی مثل هذا ،

[شماره صفحه واقعی : 703]

ص: 1201

وإذا قلت «إنّ خلفک زیدا» وجب تأخیر المتعلق ، فعلا کان أو اسما ، لأن مرفوع إنّ لا یسبق منصوبها وإذا قلت «کان خلفک زید» جاز الوجهان ، ولو قدرته فعلا ، لأن خبر کان یتقدم مع کونه فعلا علی الصحیح ، إذ لا تلتبس الجمله الاسمیه بالفعلیه.

والثانی نحو متعلق باء البسمله الشریفه ، فإن الزمخشری قدّره مؤخّرا عنها ، لأن قریشا کانت تقول : باسم اللات والعزّی نفعل کذا ، فیؤخرون أفعالهم عن ذکر ما اتخذوه معبودا لهم تفخیما لشأنه بالتقدیم ، فوجب علی الموحّد أن یعتقد ذلک فی اسم الله تعالی فإنه الحقیق بذلک ، ثم اعترض ب- (اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ) وأجاب بأنها أول سوره أنزلت ، فکان تقدیم الأمر بالقراءه فیها أهمّ ، وأجاب عنه السکاکی بتقدیرها متعلقه باقرأ الثانی. واعترضه بعض العصریین باستلزامه الفصل بین المؤکد وتأکیده بمعمول المؤکد. وهذا سهو منه ، إذ لا توکید هنا ، بل أمر أولا بإیجاد القراءه ، وثانیا بقراءه مقیده ، ونظیره (الَّذِی خَلَقَ ، خَلَقَ الْإِنْسانَ) ومثل هذا لا یسمیه أحد توکیدا. ثم هذا الإشکال لازم له علی قوله إن الباء متعلقه باقرأ الأول لأن تقیید الثانی إذا منع من کونه توکیدا فکذا تقیید الأول ، ثم لو سلم ففصل الموصوف من صفته بمعمول الصفه جائز باتفاق ، ک- «مررت برجل عمرا ضارب» فکذا فی التوکید ، وقد جاء الفصل بین المؤکد والمؤکد فی (وَلا یَحْزَنَّ وَیَرْضَیْنَ بِما آتَیْتَهُنَّ کُلُّهُنَّ) مع أنهما مفردان ، والجمل أحمل للفصل ، وقال الراجز :

847- [یا لیتنی کنت صبیّا مرضعا***تحملنی الذلفاء حولا أکتعا

إذا بکیت قبّلتنی أربعا] ***إذا ظللت الدّهر أبکی أجمعا

تنبیه - ذکروا أنه إذا اعترض شرط علی آخر نحو «إن أکلت إن شربت فأنت طالق» فإن الجواب المذکور للسابق منهما ، وجواب الثانی

[شماره صفحه واقعی : 704]

ص: 1202

محذوف مدلول علیه بالشرط الأول وجوابه ، کما قالوا فی الجواب المتأخر عن الشرط والقسم (1) ، ولهذا قال محققوا الفقهاء فی المثال المذکور : إنها لا تطلق حتی تقدم المؤخر وتؤخر المقدم ، وذلک لأن التقدیر حینئذ إن شربت فإن أکلت فأنت طالق ، وهذا کله حسن ، ولکنهم جعلوا منه قوله تعالی : (وَلا یَنْفَعُکُمْ نُصْحِی إِنْ أَرَدْتُ أَنْ أَنْصَحَ لَکُمْ إِنْ کانَ اللهُ یُرِیدُ أَنْ یُغْوِیَکُمْ) وفیه نظر ؛ إذ لم یتوال شرطان وبعدها جواب کما فی المثال ، وکما فی قول الشاعر :

848- إن تستغیثوا بنا إن تذعروا تجدوا***منّا معاقل عزّ زانها کرم

وقول ابن درید :

849- فإن عثرت بعدها إن وألت ***نفسی من هاتا فقولا لالعال.

إذ الآیه الکریمه لم یذکر فیها جواب ، وإنما تقدم علی الشرطین ما هو جواب فی المعنی للشرط الأول ؛ فینبغی أن یقدّر إلی جانبه ، ویکون الأصل : إن أردت أن أنصح لکم فلا ینفعکم نصحی إن کان الله یرید أن یغویکم ، وأما أن یقدّر الجواب بعدهما ثم یقدر بعد ذلک مقدما إلی جانب الشرط الأول فلا وجه له ، والله أعلم.

بیان مقدار المقدّر

ینبغی تقلیله ما أمکن ، لتقلّ مخالفه الأصل.

ولذلک کان تقدیر الأخفش فی «ضربی زیدا قائما» ضربه قائما ، أولی

[شماره صفحه واقعی : 705]

ص: 1203


1- فی نسخه «عن القسم والشرط» والخطب فی ذلک سهل.

من تقدیر باقی البصریین : حاصل إذا کان - أو إذ کان - قائما ، لأنه قدّر اثنین وقدروا خمسه ، ولأن التقدیر من اللفظ أولی.

وکان تقدیره فی «أنت منّی فرسخان» بعدک منی فرسخان ، أولی من تقدیر الفارسی : أنت منی ذو مسافه فرسخین ؛ لأنه قدر مضافا لا یحتاج معه إلی تقدیر شیء آخر یتعلق به الظرف ، والفارسیّ قدر شیئین یحتاج معهما إلی تقدیر ثالث.

وضعف قول بعضهم فی (وَأُشْرِبُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ) إن التقدیر : حبّ عباده العجل ، والأولی تقدیر الحب فقط.

وضعف قول الفارسی ومن وافقه فی (وَاللَّائِی یَئِسْنَ) الآیه : إن الأصل : واللاء لم یحضن فعدّتهن ثلاثه أشهر ، والأولی أن یکون الأصل : واللاء لم یحضن کذلک.

وکذلک ینبغی أن یقدر فی نحو «زید صنع بعمرو جمیلا وبخالد سوأ وبکر» أی کذلک ، ولا یقدر عین المذکور ؛ تقلیلا للمحذوف ، ولأن الأصل فی الخبر الإفراد ، ولأنه لو صرّح بالخبر لم یحسن إعاده ذلک المتقدم لثقل التکرار.

ولک أن لا تقدر فی الآیه شیئا البته ؛ وذلک بأن تجعل الموصول معطوفا علی الموصول ، فیکون الخبر المذکور لهما معا ، وکذا تصنع فی نحو «زید فی الدّار وعمرو» ، ولا یتأتی ذلک فی المثال السابق ، لأن إفراد فاعل الفعل یأباه ، نعم لک أن تسلم فیه من الحذف ، بأن تقدر العطف علی ضمیر الفعل لحصول الفصل بینهما.

[شماره صفحه واقعی : 706]

ص: 1204

فإن قلت : لو صح ما ذکرته فی الآیه والمثال السابق لصح «زید قائمان وعمرو» بتقدیر : زید وعمرو قائمان.

قلت : إن سلّم منعه فلقبح اللفظ ، وهو منتف فیما نحن بصدده ، ولکن یشهد للجواز قوله :

850- ولست مقرّا للرّجال ظلامه***أبی ذاک عمّی الأکرمان وخالیا

وقد جوزوا فی «أنت أعلم وزید» کون زید مبتدأ حذف خبره ، وکونه عطفا علی أنت ؛ فیکون خبرا عنهما.

بیان کیفیه التقدیر

إذا استدعی الکلام تقدیر أسماء متضایقه ، أو موصوفه (1) وصفه مضافه ؛ أو جار ومجرور مضمر عائد علی ما یحتاج إلی الرابط ، فلا تقدر أن ذلک حذف دفعه واحده ، بل علی التدریج.

فالأول نحو (کَالَّذِی یُغْشی عَلَیْهِ) أی کدوران عین الذی.

والثانی کقوله :

851- إذا قامتا تضوّع المسک منهما***نسیم الصّبا جاءت بریّا القرنفل

أی تضوّعا مثل تضوّع نسیم الصبا

والثالث کقوله تعالی : (وَاتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً) أی لا تجزی فیه ، ثم حذفت فی فصار لا تجزیه ، ثم حذف الضمیر منصوبا

[شماره صفحه واقعی : 707]

ص: 1205


1- فی نسخه «أو موصوف وصفه مضافه» وکلمه «موصوفه» معطوفه بأو علی کلمه «متضایفه».

لا مخفوضا ، هذا قول الأخفش ، وعن سیبویه أنهما حذفا دفعه [واحده] ونقل ابن الشجری القول الأول عن الکسائی ، واختاره ، قال : والثانی قول نحوی آخر ، وقال أکثر أهل العربیه منهم سیبویه والأخفش : یجوز الأمران ، اه. وهو نقل غریب.

ینبغی أن یکون المحذوف من لفظ المذکور مهما أمکن

فیقدر فی «ضربی زیدا قائما» ضربه قائما ، فإنه من لفظ المبتدأ وأقل تقدیرا ، دون «إذ کان ، أو إذا کان» ویقدر «اضرب» دون أهن فی «زیدا اضربه».

فإن منع من تقدیر المذکور معنی أو صناعه قدّر ما لا مانع له.

فالأول نحو «زیدا اضرب أخاه» یقدر فیه أهن دون اضرب ، فإن قلت «زیدا أهن أخاه» قدرت أهن.

والثانی نحو «زیدا امرر به» تقدر فیه جاوز دون امور ، لأنه لا یتعدّی بنفسه ، نعم إن کان العامل مما یتعدّی تاره بنفسه وتاره بالجار نحو نصح فی قولک «زیدا نصحت له» جاز أن یقدر نصحت زیدا ؛ بل هو أولی من تقدیر غیر الملفوظ به.

ومما لا یقدر فیه مثل المذکور لمانع صناعی قوله :

یا أیّها المائح دلوی دونکا***[إنّی رأیت النّاس یحمدونکا] [843]

إذا قدر دلوی منصوبا فالمقدر خذ ، لا دونک ، وقد مضی ، وقوله :

[شماره صفحه واقعی : 708]

ص: 1206

852- [أکرّ وأحمی للحقیقه منهم] ***وأضرب منّا بالسّیوف القوانسا

الناصب فیه للقوانس فعل محذوف ، لا اسم تفضیل محذوف ، لأنا فررنا بالتقدیر من إعمال اسم التفضیل المذکور فی المفعول ، فکیف یعمل فیه المقدر؟ وقولک «هذا معطی زید أمس درهما» التقدیر أعطاه ، ولا یقدر اسم فاعل ، لأنک إنما فررت بالتقدیر من إعمال اسم الفاعل الماضی المجرد من أل ، وقال بعضهم فی قوله تعالی (لَنْ نُؤْثِرَکَ عَلی ما جاءَنا مِنَ الْبَیِّناتِ وَالَّذِی فَطَرَنا) : إن لواو للقسم ، فعلی هذا دلیل الجواب المحذوف جمله النفی السابقه ، ویجب أن یقدر : والذی فطرنا لا نؤثرک ، لأن القسم لا یجاب بلن إلا فی الضروره کقول أبی طالب :

والله لن یصلوا إلیک بجمعهم ***حتّی أوسّد فی التّراب دفینا [464]

وقال الفارسی ومتابعوه فی (وَاللَّائِی لَمْ یَحِضْنَ) التقدیر : فعدتهن ثلاثه أشهر ، وهذا لا یحسن وإن کان ممکنا ، لأنه لو صرّح به اقتضت الفصاحه أن یقال : کذلک ، ولا تعاد الجمله الثانیه.

إذا دار الأمر بین کون المحذوف مبتدأ و کونه خبرا فأیّهما أولی؟

قال الواسطی : الأولی کون المحذوف المبتدأ ، لأن الخبر محطّ الفائده

وقال العبدی : الأولی کونه الخبر ؛ لأن التجوز فی أواخر الجمله أسهل ، نقل القولین ابن إیاز.

[شماره صفحه واقعی : 709]

ص: 1207

ومثال المسأله (فَصَبْرٌ جَمِیلٌ) أی : شأنی صبر جمیل ، أو صبر جمیل أمثل من غیره ، ومثله (طاعَهٌ مَعْرُوفَهٌ) أی الذی یطلب منکم طاعه معلومه لا یرتاب فیها ، لا إیمان باللسان لا یواطئه القلب ، أو طاعتکم معروفه ، أی عرف أنها بالقول دون الفعل ، أو طاعه معروفه أمثل بکم من هذه الأیمان الکاذبه.

ولو عرض ما یوجب التعیین عمل به ، کما فی «نعم الرّجل زید» علی القول بأنهما جملتان ؛ إذ لا یحذف الخبر وجوبا إلا إذا سدّ شیء مسدّه ، ومثله «حبّذا زید» إذا حمل علی الحذف ، وجزم کثیر من النحویین فی نحو «عمرک لأفعلنّ» و «أیمن الله لأفعلنّ» بأن المحذوف الخبر ، وجوز ابن عصفور کونه المبتدأ ، ولذلک لم یعدّه فیما یجب فیه حذف الخبر ؛ لعدم تعینه عنده لذلک ، قال : والتقدیر إمّا قسمی أیمن الله ، أو أیمن الله قسم لی ، اه. ولو قدرت أیمن الله قسمی ، لم یمتنع ؛ إذ المعرفه المتأخره عن معرفه یجب کونها الخبر علی الصّحیح.

إذا دار الأمر بین کون المحذوف فعلا و الباقی فاعلا و کونه مبتدأ و الباقی خبرا فالثانی أولی

لأن المبتدأ عین الخبر ؛ فالمحذوف عین الثابت ؛ فیکون الحذف کلا حذف ، فأما الفعل فإنه غیر الفاعل.

اللهم إلا أن یعتضد الأول بروایه أخری فی ذلک الموضع ، أو بموضع آخر یشبهه ، أو بموضع آت علی طریقته.

[شماره صفحه واقعی : 710]

ص: 1208

فالأول کقراءه شعبه (یُسَبِّحُ لَهُ فِیها) بفتح الباء ، وکقراءه ابن کثیر (کَذلِکَ یُوحِی إِلَیْکَ وَإِلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ ، اللهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) بفتح الحاء ، وکقراءه بعضهم (وَکَذلِکَ زَیَّنَ لِکَثِیرٍ مِنَ الْمُشْرِکِینَ قَتْلَ أَوْلادِهِمْ ، شُرَکاؤُهُمْ) ببناء زیّن للمفعول ، ورفع الفتل والشرکاء ، وکقوله :

853- لیبک یزید ، ضارع لخصومه ***[ومختبط ممّا تطیح الطّوائح](1)

فیمن رواه مبنیا للمفعول ، فإن التقدیر : یسبّحه رجال ، ویوحیه الله ، وزیّنه شرکاؤهم ، ویبکیه ضارع ، ولا تقدر هذه المرفوعات مبتدآت حذفت أخبارها ؛ لأن هذه الأسماء قد ثبتت فاعلیتها فی روایه من بنی الفعل فیهن للفاعل.

والثانی کقوله تعالی : (وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَیَقُولُنَّ اللهُ) فلا یقدر لیقولن الله خلقهم ، بل خلقهم الله ؛ لمجیء ذلک فی شبه هذا الموضع ، وهو : (وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ خَلَقَهُنَّ الْعَزِیزُ الْعَلِیمُ) وفی مواضع آتیه علی طریقته نحو (قالَتْ : مَنْ أَنْبَأَکَ هذا؟ قالَ : نَبَّأَنِیَ الْعَلِیمُ الْخَبِیرُ) (قالَ : مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَهِیَ رَمِیمٌ؟ قُلْ : یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَها).

إذا دار الأمر بین کون المحذوف أولا أو ثانیا فکونه ثانیا أولی

وفیه مسائل :

[شماره صفحه واقعی : 711]

ص: 1209


1- من العلماء من قال فی هذا البیت : إن «یزید» منادی بحرف نداء محذوف أی لیبک ضارع یا یزید.

إحداها : نون الوقایه فی نحو (أَتُحاجُّونِّی) و (تَأْمُرُونِّی) فیمن قرأ بنون واحده وهو قول أبی العباس وأبی سعید وأبی علی وأبی الفتح وأکثر المتأخرین ، وقال سیبویه واختاره ابن مالک : إن المحذوف الأولی.

الثانیه : نون الوقایه مع نون الإناث فی نحو قوله :

854- [تراه کالثّغام یعلّ مسکا] ***یسوء الفالیات إذا فلینی

هذا هو الصحیح ، وفی البسیط أنه مجمع علیه ؛ لأن نون الفاعل لا یلیق بها الحذف ، ولکن فی التسهیل أن المحذوف الأولی ، وأنه مذهب سیبویه.

الثالثه : تاء الماضی مع تاء المضارع فی نحو (ناراً تَلَظَّی) وقال أبو البقاء فی قوله تعالی (فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللهَ عَلِیمٌ بِالْمُفْسِدِینَ) یضعف کون (تَوَلَّوْا) فعلا مضارعا ؛ لأن أحرف المضارعه لا تحذف ، اه. وهذا فاسد؟ لأن المحذوف الثانیه ، وهو قول الجمهور ، والمخالف فی ذلک هشام الکوفی ، ثم إن التنزیل مشتمل علی مواضع کثیره من ذلک لا شک فیها نحو (ناراً تَلَظَّی) (وَلَقَدْ کُنْتُمْ تَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ).

الرابعه : نحو مقول ومبیع ، المحذوف منهما واو مفعول ، والباقی عین الکلمه ، خلافا للاخفش.

الخامسه : نحو إقامه واستقامه ، المحذوف منهما ألف الإفعال والاستفعال والباقی عین الکلمه ، خلافا للأخفش أیضا.

السادسه : نحو :

[شماره صفحه واقعی : 712]

ص: 1210

یا زید زید الیعملات الذّبّل ***[تطاول اللّیل علیک فانزل] [698]

بفتحهما ، و :

855- [یا من رأی عارضا أسرّبه] ***بین ذراعی وجبهه الأسد

وهذا هو الصحیح ، خلافا للمبرد.

السابعه : نحو «زید وعمرو قائم» ومذهب سیبویه أن الحذف فیه من الأول لسلامته من الفصل ، ولأن فیه إعطاء الخبر للمجاور ، مع أن مذهبه فی نحو *یا زید زید الیعملات* [698]

أن الحذف من الثانی ، قال ابن الحاجب : إنما اعترض بالمضاف الثانی بین المتضایفین لیبقی المضاف إلیه المذکور فی اللفظ عوضا مما ذهب ، وأما هنا فلو کان قائم خبرا عن الأول لوقع فی موضعه ، إذ لا ضروره تدعو إلی تأخیره ؛ إذ کان الخبر یحذف بلا عوض نحو «زید قائم وعمرو» من غیر قبح فی ذلک ، اه. وقیل أیضا : کل من المبتدأین عامل فی الخبر ؛ فالأولی إعمال الثانی لقربه ، ویلزم من هذا التعلیل أن یقال بذلک فی مسأله الإضافه

تنبیه - الخلاف إنما هو عند التردد ، وإلا فلا تردّد فی أن الحذف من الأول فی قوله

856- نحن بما عندنا ، وأنت بما***عندک راض ، والرّأی مختلف

[شماره صفحه واقعی : 713]

ص: 1211

وقوله :

خلیلیّ هل طبّ؟ فانّی وأنتما***وإن لم تبوحا بالهوی دنفان [723]

ومن الثانی فی قوله تعالی (قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَالْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ) إذ لو کان الجواب للثانی لجزم ، فقلنا بذلک فی نحو «إن أکلت إن شربت فأنت طالق» وفی (فَأَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ فَرَوْحٌ) ونحو (وَلَوْ لا رِجالٌ مُؤْمِنُونَ) ثم قال تعالی (لَوْ تَزَیَّلُوا لَعَذَّبْنَا) وانبنی علی ذلک المثال أنها لا تطلق حتی تؤخر المقدم وتقدم المؤخر ، إذ التقدیر : إن أکلت فأنت طالق إن شربت ، وجواب الثانی فی هذا الکلام من حیث المعنی هو الشرط الأول وجوابه ، کما أن الجواب من حیث المعنی فی «أنت ظالم إن فعلت» ما تقدم علی اسم الشرط ، بل قال جماعه : إنه الجواب فی الصناعه أیضا.

ومن ذلک قوله :

[فمن یک أمسی بالمدینه رحله] ***فإنّی وقیّار بها لغریب [724]

وقد تکلّف بعضهم فی البیت الأول ؛ فزعم أن «نحن» للمعظم نفسه ، وأنّ «راض» خبر عنه ، ولا یحفظ مثل «نحن قائم» بل یجب فی الخبر المطابقه نحو (وَإِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ ، وَإِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ) وأما (قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ) فأفرد ثم جمع لأن غیر المبتدأ والخبر لا یجب لهما من التطابق ما یجب لهما.

[شماره صفحه واقعی : 714]

ص: 1212

ذکر أماکن من الحذف یتمرن بها المعرب
حذف الاسم المضاف

(وَجاءَ رَبُّکَ) (فَأَتَی اللهُ بُنْیانَهُمْ) أی أمره ، لاستحاله الحقیقی ، فأما (ذَهَبَ اللهُ بِنُورِهِمْ) فالباء للتعدیه ، أی أذهب الله نورهم.

ومن ذلک ما نسب فیه حکم شرعی إلی ذات ، لأن الطلب لا یتعلق إلا بالأفعال نحو (حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهاتُکُمْ) أی استمتاعهن (حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَهُ) أی أکلها (حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ طَیِّباتٍ) أی تناولها ، لا أکلها ، لیتناول شرب ألبان الإبل (حُرِّمَتْ ظُهُورُها) أی منافعها ، لیتناول الرکوب والتحمیل ، ومثله (وَأُحِلَّتْ لَکُمُ الْأَنْعامُ).

ومن ذلک ما علق فیه الطلب بما قد وقع نحو (أَوْفُوا بِالْعُقُودِ) (وَأَوْفُوا بِعَهْدِ اللهِ) فإنهما قولان قد وقعا فلا یتصور فیهما نقض ولا وفاء ، وإنما المراد الوفاء بمقتضاهما ، ومنه (فَذلِکُنَّ الَّذِی لُمْتُنَّنِی فِیهِ) إذ الذوات لا یتعلق بها لوم ، والتقدیر فی حبه ، بدلیل (قَدْ شَغَفَها حُبًّا) أو فی مراودته ، بدلیل (تُراوِدُ فَتاها) وهو أولی لأنه فعلها بخلاف الحب (وَسْئَلِ الْقَرْیَهَ الَّتِی کُنَّا فِیها وَالْعِیرَ الَّتِی أَقْبَلْنا فِیها) أی أهل القریه وأهل العیر (وَإِلی مَدْیَنَ أَخاهُمْ شُعَیْباً) أی وإلی أهل مدین بدلیل (أَخاهُمْ) وقد ظهر فی (وَما کُنْتَ ثاوِیاً فِی أَهْلِ مَدْیَنَ) وأما (وَکَمْ مِنْ قَرْیَهٍ أَهْلَکْناها فَجاءَها بَأْسُنا) فقدر النحویون الأهل بعد من وأهلکنا وجاء ، وخالفهم الزمخشری فی الأولین ، لأن القریه تهلک ، ووافقهم فی (فَجاءَ) لأجل (أَوْ هُمْ قائِلُونَ) (إِذاً لَأَذَقْناکَ ضِعْفَ الْحَیاهِ وَضِعْفَ الْمَماتِ) أی ضعف عذاب الحیاه وضعف عذاب الممات (لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللهَ) أی رحمته (یَخافُونَ رَبَّهُمْ)

[شماره صفحه واقعی : 715]

ص: 1213

أی عذابه ، بدلیل (وَیَرْجُونَ رَحْمَتَهُ وَیَخافُونَ عَذابَهُ) (یُضاهِؤُنَ قَوْلَ الَّذِینَ کَفَرُوا) أی یضاهی قولهم قول الذین کفروا ، وقال الأعشی :

857- ألم تغتمض عیناک لیله أرمدا***[وبتّ کما بات السّلیم مسهّدا]

فحذف المضاف إلی لیله والمضاف إلیه لیله وأقام صفته مقامه ، أی اغتماض لیله رجل أرمد ، وعکسه نیابه المصدر عن الزمان «جئتک طلوع الشّمس» أی وقت طلوعها ، فناب المصدر عن الزمان ، ولیس من ذلک «جئتک مقدم الحاج» خلافا للزمخشری ، بل المقدم اسم لزمن القدوم.

تنبیه - إذا احتاج الکلام إلی حذف مضاف یمکن تقدیره مع أول الجزءین ومع ثانیهما فتقدیره مع الثانی أولی ، نحو (الْحَجُّ أَشْهُرٌ) ونحو (وَلکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ) فیکون التقدیر : الحجّ حجّ أشهر ، والبر برّ من آمن ، أولی من أن یقدر : أشهر الحج أشهر ، وذا البر من آمن ، لأنک فی الأول قدرت عند الحاجه إلی التقدیر ، ولأن الحذف من آخر الجمله أولی.

حذف المضاف إلیه

یکثر فی یاء المتکلم مضافا إلیها المنادی نحو (رَبِّ اغْفِرْ لِی) وفی الغایات نحو (لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَمِنْ بَعْدُ) أی من قبل الغلب ومن بعده ، وفی أیّ وکلّ وبعض وغیر بعد لیس ، وربما جاء فی غیرهن ، نحو (فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ) فیمن ضم ولم ینون ، أی فلا خوف شیء علیهم ، وسمع «سلام علیکم» فیحتمل ذلک ، أی سلام الله ، أو إضمار أل.

[شماره صفحه واقعی : 716]

ص: 1214

حذف اسمین مضافین

(فَإِنَّها مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ) أی فإن تعظیمها من أفعال ذوی تقوی القلوب (قَبْضَهً مِنْ أَثَرِ الرَّسُولِ) أی من أثر حافر فرس الرسول (کَالَّذِی یُغْشی عَلَیْهِ) أی کدوران عین الذی ، وقال رؤبه (1) :

858- [فأدرک إرقال العراده ظلعها] ***وقد جعلتنی من حزیمه إصبعای.

أی ذا مسافه إصبع

حذف ثلاث متضایفات

(فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ) أی فکان مقدار مسافه قربه مثل قاب قوسین ؛ فحذف ثلاثه من اسم کان ، وواحد من خبرها ، کذا قدره الزمخشری.

تنبیه - للقاب معنیان : القدر ، وما بین مقبض القوس وطرفیها ، وعلی تفسیر الذی فی الآیه بالثانی فقیل : هی علی القلب ، والتقدیر قابی قوس ، ولو أرید هذا لأغنی عنه ذکر القوس.

حذف الموصول الاسمی

ذهب الکوفیون والأخفش إلی إجازته ، وتبعهم ابن مالک ، وشرط فی بعض کتبه کونه معطوفا علی موصول آخر ، ومن حجتهم (آمنوا بالذی أنزل إلینا وأنزل إلیکم) وقول حسان :

[شماره صفحه واقعی : 717]

ص: 1215


1- البیت لیس لرؤبه ، وإنما هو للکلبه الیربوعی.

859- أمن یهجو رسول الله منکم ***ویمدحه وینصره سواء؟

وقول آخر :

860- ما الّذی دأبه احتیاط وحزم ***وهواه أطاع یستویان

أی والذی أنزل ، ومن یمدحه ، والذی أطاع هواه.

حذف الصّله

یجوز قلیلا لدلاله صله أخری ، کقوله :

861- وعند الّذی واللّات عدنک إحنه***علیک ؛ فلا یغررک کید العوائد

أی الذی عادک ، أو دلاله غیرها کقوله :

نحن الأولی فاجمع جمو***عک ثمّ وجّههم إلینا [127]

أی نحن الأولی عرفوا بالشجاعه ، وقال :

862- بعد اللّتیّا واللّتیّا والّتی ***إذا علتها أنفس تردّت

فقیل : یقدّر مع اللّتیّا فیهما نظیر الجمله الشرطیه المذکوره ، وقیل : یقدّر اللتیا دقّت واللّتیّا دقت ؛ لأن التصغیر یقتضی ذلک ، وصله الثالثه الجمله الشرطیه ، وقیل : یقدر مع اللتیا فیهما : عظمت ، لا دقت ، وإنه تصغیر تعظیم کقوله :

[وکلّ أناس سوف تدخل بینهم] ***دویهیه تصفرّ منها الأنامل [63]

[شماره صفحه واقعی : 718]

ص: 1216

حذف الموصوف

قوله تعالی (وَعِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ) أی حور قاصرات (وَأَلَنَّا لَهُ الْحَدِیدَ ، أَنِ اعْمَلْ سابِغاتٍ) أی دروعا سابغات (فَلْیَضْحَکُوا قَلِیلاً وَلْیَبْکُوا کَثِیراً) أی ضحکا قلیلا وبکاء کثیرا ، کذا قیل ، وفیه بحث سیأتی (وَذلِکَ دِینُ الْقَیِّمَهِ) أی دین المله القیمه (وَلَدارُ الْآخِرَهِ خَیْرٌ) أی ولدار الساعه الآخره ، قاله المبرد ، وقال ابن الشجری : الحیاه الآخره ، بدلیل (وَمَا الْحَیاهُ الدُّنْیا إِلَّا مَتاعُ الْغُرُورِ) ومنه (حَبَّ الْحَصِیدِ) أی حب النبت الحصید ، وقال سحیم :

أنا ابن جلا وطلّاع الثّنایا***[متی أضع العمامه تعرفونی] [263]

قیل : تقدیره أنا ابن رجل جلا الأمور ، وقیل : جلا علم محکی علی أنه منقول من نحو قولک «زید جلا» فیکون جمله ، لا من قولک جلا زید ، ونظیره قوله :

863- نبّئت أخوالی بنی یزید***ظلما علینا لهم فدید

فیزید : منقول من نحو قولک «المال یزید» لا من قولک یزید المال ، وإلا لأعرب غیر منصرف ، فکان یفتح ؛ لأنه مضاف إلیه.

واختلف فی المقدر مع الجمله فی نحو «منّا ظعن ومنّا أقام» فأصحابنا یقدرون موصوفا : أی فریق ، والکوفیون یقدرون موصولا ، أی الذی أو من ، وما قدرناه أقیس ؛ لأن اتصال الموصول بصلته أشدّ من اتصال الموصوف بصفته لتلازمهما ، ومثله «ما منهما مات حتّی لقیته» نقدره بأحد ، ویقدرونه بمن (وَإِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ إِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ) أی إلا إنسان ، أو

[شماره صفحه واقعی : 719]

ص: 1217

إلا من ، وحکی الفراء عن بعض قدمائهم أن الجمله القسمیه لا تکون صله ، وردّه بقوله تعالی (وَإِنَّ مِنْکُمْ لَمَنْ لَیُبَطِّئَنَّ).

حذف الصفه

(یَأْخُذُ کُلَّ سَفِینَهٍ غَصْباً) أی صالحه ، بدلیل أنه قریء کذلک ، وأن تعبیبها لا یخرجها عن کونها سفینه ؛ فلا فائده فیه حینئذ (تُدَمِّرُ کُلَّ شَیْءٍ) أی سلطت علیه بدلیل (ما تَذَرُ مِنْ شَیْءٍ أَتَتْ عَلَیْهِ) الآیه (قالُوا الْآنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ) أی الواضح ، وإلا لکان مفهومه کفرا (وَما نُرِیهِمْ مِنْ آیَهٍ إِلَّا هِیَ أَکْبَرُ مِنْ أُخْتِها) وقال :

864- [وقد کنت فی الحرب ذا تدرإ***فلم أعط شیئا ولم أمنع

وقال :

865- [ولیس لعیشنا هذا مهاه] ***ولیست دارنا هاتا بدار

أی من أختها السابقه ، وبدار طائله ، ولم أعط شیئا طائلا ؛ دفعا للتناقض فیهن (قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لَسْتُمْ عَلی شَیْءٍ) أی نافع (إِنْ نَظُنُّ إِلَّا ظَنًّا) أی ضعیفا.

حذف المعطوف

ویجب أن یتبعه العاطف نحو (لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقاتَلَ) أی ومن أنفق من بعده ، دلیل التقدیر أن الاستواء إنما یکون

[شماره صفحه واقعی : 720]

ص: 1218

بین شیئین ودلیل المقدر (أُولئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَهً مِنَ الَّذِینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقاتَلُوا) (لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ) (وَالَّذِینَ آمَنُوا بِاللهِ وَرُسُلِهِ وَلَمْ یُفَرِّقُوا بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ) أی بین أحد وأحد منهم ، وقیل : أحد فیهما لیس بمعنی واحد مثله فی (قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ) بل هو الموضوع للعموم ، وهمزته أصلیه لا مبدله من الواو ؛ فلا تقدیر ، وردّ بأنه یقتضی حینئذ أن المعرّض بهم وهم الکافرون فرّقوا بین کل الرسل ، وإنما فرقوا بین محمد علیه الصلاه والسّلام وبین غیره فی النبوه ، وفی لزوم هذا نظر ، والذی یظهر لی وجه التقدیر ، وأن المقدر بین أحد وبین الله ، بدلیل (وَیُرِیدُونَ أَنْ یُفَرِّقُوا بَیْنَ اللهِ وَرُسُلِهِ) ونحو (سَرابِیلَ تَقِیکُمُ الْحَرَّ) أی والبرد ، وقد یکون اکتفی عن هذا بقوله سبحانه وتعالی فی أول السوره (لَکُمْ فِیها دِفْءٌ) (وَلَهُ ما سَکَنَ) أی وما تحرک ، وإذا فسر سکن باستقرّ لم یحتج إلی هذا (فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ) أی فإن أحصرتم فحللتم (فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ بِهِ أَذیً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْیَهٌ) أی فحلق ففدیه (لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمانُها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْراً) أی إیمانها وکسبها ، والآیه من اللفّ والنشر وبهذا التقدیر تندفع شبهه المعتزله کالزمخشری وغیره ؛ إذ قالوا : سوّی الله تعالی بین عدم الإیمان وبین الإیمان الذی لم یقترن بالعمل الصالح فی عدم الانتفاع به ، وهذا التأویل ذکره ابن عطیه وابن الحاجب.

ومن القلیل حذف «أم» ومعطوفها کقوله :

[دعانی إلیها القلب إنّی لأمره ***مطیع] فما أدری أرشد طلابها [5]

أی أم غی ، وقد مرّ البحث فیه.

[شماره صفحه واقعی : 721]

ص: 1219

حذف المعطوف علیه

(اضْرِبْ بِعَصاکَ الْحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ) أی فضرب فانفجرت ، وزعم ابن عصفور أن الفاء فی (فَانْفَجَرَتْ) هی فاء فضرب ، وأن فاء (فَانْفَجَرَتْ) حذفت ؛ لیکون علی المحذوف دلیل ببقاء بعضه ، ولیس بشیء ؛ لأن لفظ الفاءین واحد ، فکیف یحصل الدلیل؟ وجوّز الزمخشری ومن تبعه أن تکون فاء الجواب ، أی : فإن ضربت فقد انفجرت ، ویردّه أن ذلک یقتضی تقدم الانفجار علی الضرب مثل (إِنْ یَسْرِقْ فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُ) إلا إن قیل : المراد فقد حکمنا بترتّب الانفجار علی ضربک ، وقیل فی (أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّهَ) : إن أم متصله ، والتقدیر : أعلمتم أن الجنه حفّت بالمکاره أم حسبتم.

حذف المبدل منه

قیل فی (وَلا تَقُولُوا لِما تَصِفُ أَلْسِنَتُکُمُ الْکَذِبَ) وفی (کَما أَرْسَلْنا فِیکُمْ رَسُولاً مِنْکُمْ) : إن الکذب بدل من مفعول تصف المحذوف ، أی لما تصفه ، وکذلک فی (رَسُولاً) بناء علی أن ما فی (کَما) موصول اسمیّ ، ویردّه أن فیه إطلاق «ما» علی الواحد من أولی العلم ، والظاهر أن ما کافه ، وأظهر منه أنها مصدریه ؛ لإبقاء الکاف حینئذ علی عمل الجر ، وقیل فی (الْکَذِبَ) إنه مفعول إما لتقولوا والجملتان بعده بدل منه ، أی لا تقولوا الکذب لما تصفه ألسنتکم من البهائم بالحل أو الحرمه ، وإما لمحذوف ، أی فتقولون الکذب ، وإما لتصف علی أن ما مصدریه والجملتان محکیتا القول ،

[شماره صفحه واقعی : 722]

ص: 1220

أی لا تحللوا وتحرموا لمجرد قول تنطق به ألسنتکم ، وقریء بالجر بدلا من (مِمَّا) علی أنها اسم ، وبالرفع وضم الکاف والذال جمعا لکذوب صفه للفاعل ، وقد مر أنه قیل فی «لا إله إلّا الله» : إن اسم الله تعالی بدل من ضمیر الخبر المحذوف.

حذف المؤکده بقاء توکیده

قد مرّ أن سیبویه والخلیل أجازاه ، أن أبا الحسن ومن تبعه منعوه (1).

حذف المبتدأ

یکثر ذلک فی جواب الاستفهام نحو (وَما أَدْراکَ مَا الْحُطَمَهُ؟ نارُ اللهِ) أی هی نار الله (وَما أَدْراکَ ما هِیَهْ؟ نارٌ حامِیَهٌ) (ما أَصْحابُ الْیَمِینِ؟ فِی سِدْرٍ مَخْضُودٍ) الآیتین (هل أنبئکم بشر من ذلکم؟ النار).

وبعد فاء الجواب نحو (مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ ، وَمَنْ أَساءَ فَعَلَیْها) أی فعمله لنفسه وإساءته علیها (وَإِنْ تُخالِطُوهُمْ فَإِخْوانُکُمْ) أی فهم إخوانکم (فَإِنْ لَمْ یُصِبْها وابِلٌ فَطَلٌّ) (وَإِنْ مَسَّهُ الشَّرُّ فَیَؤُسٌ قَنُوطٌ) (فَإِنْ لَمْ یَکُونا رَجُلَیْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتانِ) أی فالشاهد ، وقرأ ابن مسعود (إن تعذبهم فعبادک).

وبعد القول نحو (وَقالُوا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ) (إِلَّا قالُوا ساحِرٌ أَوْ

[شماره صفحه واقعی : 723]

ص: 1221


1- انظر الشرط الثالث من شروط الحذف فی (ص 608).

مَجْنُونٌ) (سَیَقُولُونَ ثَلاثَهٌ) الآیات (بَلْ قالُوا أَضْغاثُ أَحْلامٍ).

وبعد ما الخبر صفه له فی المعنی نحو (التَّائِبُونَ الْعابِدُونَ) ونحو (صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ).

ووقع فی غیر ذلک أیضا نحو (لا یَغُرَّنَّکَ تَقَلُّبُ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی الْبِلادِ مَتاعٌ قَلِیلٌ) (وَلا تَقُولُوا ثَلاثَهٌ) (لَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا ساعَهً مِنْ نَهارٍ ، بَلاغٌ) أی هذا بلاغ ، وقد صرح به فی (هذا بَلاغٌ لِلنَّاسِ) (سُورَهٌ أَنْزَلْناها) أی هذه سوره ، ومثله قول العلماء «باب کذا» وسیبویه یصرح به.

حذف الخبر

(وَطَعامُ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ حِلٌّ لَکُمْ وَطَعامُکُمْ حِلٌّ لَهُمْ ، وَالْمُحْصَناتُ مِنَ الْمُؤْمِناتِ وَالْمُحْصَناتُ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ) أی حل لکم (أُکُلُها دائِمٌ ، وَظِلُّها) أی دائم ، وأما (أَأَنْتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللهُ) فلا حاجه إلی دعوی الحذف کما قیل ؛ لصحه کون اعلم خیرا عنهما ، وأما «أنت أعلم ومالک» فمشکل لأنه إن عطف علی أنت لزم کون أعلم خبرا عنهما ، أو علی أعلم لزم کونه شریکه فی الخبریه ، أو علی ضمیر أعلم لزم أیضا نسبه العلم إلیه والعطف علی الضمیر المرفوع المتصل من غیر توکید ولا فصل ، وإعمال أفعل فی الظاهر ، وإن قدر مبتدأ حذف خبره لزم کون المحذوف أعلم ، والوجه فیه أن الأصل بمالک ، ثم أنیبت الواو مناب الباء قصدا للتشاکل اللفظی ، لا للاشتراک المعنوی ، کما قصد بالعطف فی نحو (وَأَرْجُلَکُمْ) فیمن خفض علی القول بأن الخفض للجوار ، ونظیره «بعت

[شماره صفحه واقعی : 724]

ص: 1222

الشّاه شاه ودرهما» والأصل شاه بدرهم ، وقالوا «النّاس مجزیّون بأعمالهم ، إن خیر فخیر» أی إن کان فی عملهم خیر ، فحذفت کان وخبرها ، وقال :

866- لهفی علیک للهفه من خائف ***یبغی جوارک حین لیس مجیر

أی لیس له ، وقالوا «من تأتّی أصاب أو کاد ، ومن استعجل أخطأ أو کاد» وقالوا «إنّ مالا وإنّ ولدا» وقال الأعشی :

إنّ محلا وإنّ مرتحلا***[وإنّ فی السّفر إذ مضوا مهلا] [121]

أی إن لنا حلولا فی الدنیا وإلا لنا ارتحالا عنها ، وقد مر البحث فی (إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَیَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللهِ) (إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالذِّکْرِ لَمَّا جاءَهُمْ) مستوفی ، وقال تعالی (قالُوا لا ضَیْرَ) أی علینا (وَلَوْ تَری إِذْ فَزِعُوا فَلا فَوْتَ) أی لهم ، وقال الحماسی :

من صدّ عن نیرانها***فأنا ابن قیس لا براح [393]

وقد کثر حذف خبر «لا» هذه حتی قیل : إنه لا یذکر ، وقال آخر :

867- إذا قیل سیروا إنّ لیلی لعلّها***جری دون لیلی مائل القرن أعضب (1)

أی لعلها قریبه.

ما یحتمل النوعین

یکثر بعد الفاء نحو (فَتَحْرِیرُ رَقَبَهٍ) (فَعِدَّهٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ) (فَمَا

[شماره صفحه واقعی : 725]

ص: 1223


1- خبر إن هو کلمه لعلها مع خبرها المحذوف ، وقوله «جری» هو جواب إذا.

اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ) (فَنَظِرَهٌ إِلی مَیْسَرَهٍ) أی فالواجب کذا ، أو فعلیه کذا ، أو فعلیکم کذا.

ویأتی فی غیره نحو (فَصَبْرٌ جَمِیلٌ) أی أمری ، أو أمثل ، ومثله (طاعَهٌ وَقَوْلٌ مَعْرُوفٌ) أی أمرنا أو أمثل ، ویدل للأول قوله :

868- فقالت : علی اسم الله ، أمرک طاعه***[وإن کنت قد کلفت ما لم أعوّد]

وقد مرّ تجویز ابن عصفور الوجهین فی «لعمرک لأفعلنّ ، وأیمن الله لأفعلنّ» وغیره جزم بأن ذلک من حذف الخبر ، وفی «نعم الرّجل زید» وغیره جزم بأنه إذا جعل علی الحذف کان من حذف المبتدأ.

حذف الفعل وحده أو مع مضمر مرفوع أو منصوب أو معهما

یطّرد حذفه مفسّرا نحو (وَإِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجارَکَ) (إِذَا السَّماءُ انْشَقَّتْ) (قُلْ لَوْ أَنْتُمْ تَمْلِکُونَ) والأصل : لو تملکون تملکون ، فلما حذف الفعل انفصل الضمیر ، قاله الزمخشری وأبو البقاء وأهل البیان ، وعن البصریین أنه لا یجوز «لو زید قام» إلا فی الشعر أو الندور نحو «لو ذات سوار لطّمتنی» وقیل : الأصل لو کنتم ، فحذفت کان دون اسمها ، وقیل : لو کنتم أنتم ، فحذفا مثل «التمس ولو خاتما من حدید» وبقی التوکید.

ویکثر فی جواب الاستفهام نحو (لَیَقُولُنَّ اللهُ) أی لیقولن خلقهن الله (وإذا قیل لهم ما ذا أنزل ربکم قالوا خیرا).

[شماره صفحه واقعی : 726]

ص: 1224

وأکثر من ذلک کله حذف القول ، نحو (وَالْمَلائِکَهُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ سَلامٌ عَلَیْکُمْ) حتی قال أبو علی : حذف القول من حدیث البحر قل ولا حرج.

ویأتی حذف الفعل فی غیر ذلک نحو (انْتَهُوا خَیْراً لَکُمْ) أی وأتوا خیرا ، وقال الکسائی : یکن الانتهاء خیرا ، وقال الفراء : الکلام جمله واحده ، وخیرا : نعت لمصدر محذوف ، أی انتهاءا خیرا (وَالَّذِینَ تَبَوَّؤُا الدَّارَ وَالْإِیمانَ مِنْ قَبْلِهِمْ) أی واعتقدوا الإیمان من قبل هجرتهم. وقال :

869- علفتها تبنا وماءا باردا***[حتّی شتت همّاله عیناها]

فقیل : التقدیر وسقیتها ، وقیل : لا حذف ، بل ضمن علفتها معنی أنلتها وأعطیتها وألزموا صحه نحو «علفتها ماءا باردا وتبنا» فالتزموه محتجّین بقول طرفه :

870- أعمرو بن هند ما تری رأی صرمه] ***لها سبب ترعی به الماء والشّجر

وقالوا «الحمد لله أهل الحمد» بإضمار أمدح ، وفی التنزیل (وَامْرَأَتُهُ حَمَّالَهَ الْحَطَبِ) بإضمار أذم ، ونظائره کثیره ، وقالوا «أمّا أنت منطلقا انطلقت» أی لأن کنت منطلقا انطلقت ، وقالوا «لا أکلّمه ما أنّ حراء مکانه ، وما أنّ فی السّماء نجما» أی ما ثبت ، ویروی «نجم» بالرفع ، فأنّ : فعل ماض بمعنی عرض ، وأصله عنّ.

حذف المفعول

یکثر بعد «لو شئت» نحو (فَلَوْ شاءَ لَهَداکُمْ أَجْمَعِینَ) أی فلو

[شماره صفحه واقعی : 727]

ص: 1225

شاء هدایتکم ، وبعد نفی العلم ونحوه ، نحو (أَلا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهاءُ وَلکِنْ لا یَعْلَمُونَ) أی أنهم سفهاء (وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْکُمْ وَلکِنْ لا تُبْصِرُونَ) وعائدا علی الموصول نحو (أَهذَا الَّذِی بَعَثَ اللهُ رَسُولاً) وحذف عائد الموصوف دون ذلک کقوله :

[حمیت حمی تهامه بعد نجد] ***وما شیء حمیت بمستباح [145]

وعائد المخبر عنه دونهما کقوله :

*علیّ ذنبا کلّه لم أصنع* [332]

وقوله :

*فثوب لبست وثوب أجرّ (1)* [719]

وجاء فی غیر ذلک ، نحو (فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ شَهْرَیْنِ) (فَمَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ فَإِطْعامُ سِتِّینَ مِسْکِیناً) أی فمن لم یجد الرقبه ، فمن لم یستطع الصوم.

ومن غریبه حذف المقول وبقاء القول نحو (قالَ مُوسی أَتَقُولُونَ لِلْحَقِّ لَمَّا جاءَکُمْ) أی هو سحر ، بدلیل (أَسِحْرٌ هذا) ویکثر حذفه فی الفواصل نحو (وَما قَلی) (وَلا تَخْشی) ویجوز حذف مفعولی أعطی نحو (فَأَمَّا مَنْ أَعْطی) وثانیهما فقط نحو : (وَلَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ) ، وأولهما فقط ،

[شماره صفحه واقعی : 728]

ص: 1226


1- رواه المؤلف فیما مضی (ص 472) «فثوب نسیت» وشرحه وذکر له نظیرا فی المعنی.

خلافا للسهیلیّ ، نحو (حَتَّی یُعْطُوا الْجِزْیَهَ).

حذف الحال

أکثر ما یرد ذلک إذا کان قولا أغنی عنه المقول نحو (وَالْمَلائِکَهُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ سَلامٌ عَلَیْکُمْ) أی قائلین ذلک ، ومثله (وَإِذْ یَرْفَعُ إِبْراهِیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَإِسْماعِیلُ رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا) ویحتمل أن الواو للحال وأن القول المحذوف خبر ، أی وإسماعیل یقول ، کما أن القول حذف خبرا للموصول فی (وَالَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ ما نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیُقَرِّبُونا) ویحتمل أن الخبر هنا (إِنَّ اللهَ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ) فالقول المحذوف نصب [علی الحال] أو رفع خبرا أول ، أو لا موضع له ؛ لأنه بدل من الصله ، هذا کله إن کان (الَّذِینَ) للکفار ، والعائد الواو ، فإن کان للمعبودین عیسی والملائکه والأصنام والعائد محذوف - أی اتخذوهم - فالخبر (إِنَّ اللهَ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ) وجمله القول حال أو بدل.

حذف التمییز

نحو «کم صمت» أی کم یوما ، وقال تعالی (عَلَیْها تِسْعَهَ عَشَرَ) (إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ) وهو شاذ فی باب نعم نحو «من توضّأ یوم الجمعه فیها ونعمت» أی فبالرخصه أخذ ونعمت رخصه.

حذف الاستثناء

وذلک بعد إلا وغیر المسبوقین بلیس ، یقال : قبضت عشره لیس إلا ،

[شماره صفحه واقعی : 729]

ص: 1227

أو لیس غیر ، وقد تقدم ، وأجاز بعضهم ذلک بعد لم یکن ، ولیس بمسموع.

حذف حرف العطف

بابه الشعر کقول الحطیئه :

871- إنّ امرأ رهطه بالشّام منزله ***برمل یبرین جارا شدّ ما اغتربا

أی ومنزله برمل یبرین ، کذا قالوا ، ولک أن تقول : الجمله الثانیه صفه ثانیه ، لا معطوفه ، وحکی أبو زید «أکلت خبزا لحما تمرا» فقیل : علی حذف الواو ، وقیل : علی بدل الإضراب ، وحکی أبو الحسن «أعطه درهما درهمین ثلاثه» وخرج علی إضمار أو ، ویحتمل البدل المذکور ، وقد خرج علی ذلک آیات ؛ إحداها (وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناعِمَهٌ) أی ووجوه ، عطف علی (وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ خاشِعَهٌ) ، والثانیه (إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللهِ الْإِسْلامُ) فیمن فتح الهمزه ، أی وأنّ الدّین ، عطف علی (أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ) وببعده أن فیه فصلا بین المتعاطفین المرفوعین بالمنصوب ، وبین المنصوبین بالمرفوع ، وقیل : بدل من أن الأولی وصلتها ، أو من القسط ، أو معمول للحکیم علی أن أصله الحاکم ثم حول للمبالغه ، والثالثه (وَلا عَلَی الَّذِینَ إِذا ما أَتَوْکَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لا أَجِدُ) أی وقلت ، وقیل : بل هو الجواب ، و (تُوَلُّوا) جواب سؤال مقدر ، کأنه قیل : فما حالهم إذ ذاک؟ وقیل : (تُوَلُّوا) حال علی إضمار قد ، وأجاز الزمخشری أن یکون (قُلْتَ) استئنافا ، أی إذا ما أتوک لتحملهم تولوا ، ثم قدر أنه قیل : لم تولوا باکین؟ فقیل : (قُلْتَ لا أَجِدُ ما أَحْمِلُکُمْ عَلَیْهِ) ثم وسط بین الشرط والجزاء.

[شماره صفحه واقعی : 730]

ص: 1228

حذف فاء الجواب

هو مختصّ بالضروره ، کقوله :

*من یفعل الحسنات الله یشکرها* [81]

وقد مر أن أبا الحسن خرّج علیه (إِنْ تَرَکَ خَیْراً الْوَصِیَّهُ لِلْوالِدَیْنِ).

حذف واو الحال

تقدم فی قوله :

نصف النّهار الماء غامره [ورفیقه بالغیب لا یدری] [748] أی انتصف النهار والحال أن الماء غامر هذا الغائص.

حذف قد

زعم البصریون أن الفعل الماضی الواقع حالا لا بد معه من «قد» ظاهره نحو (وَما لَکُمْ أَلَّا تَأْکُلُوا مِمَّا ذُکِرَ اسْمُ اللهِ عَلَیْهِ وَقَدْ فَصَّلَ لَکُمْ) أو مضمره نحو (أَنُؤْمِنُ لَکَ وَاتَّبَعَکَ الْأَرْذَلُونَ) (أَوْ جاؤُکُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ) وخالفهم الکوفیون ، واشترطوا ذلک فی الماضی الواقع خبرا لکان کقوله علیه الصلاه والسّلام لبعض أصحابه «ألیس قد صلّیت معنا» ،

[شماره صفحه واقعی : 731]

ص: 1229

وقول الشاعر :

872- وکنّا حسبنا کلّ بیضاء شحمه***عشیّه لاقینا جذاما وحمیرا

وخالفهم البصریون. وأجاز بعضهم «إن زیدا لقام» علی إضمار قد ، وقال الجمیع : حقّ الماضی المثبت المجاب به القسم أن یقرن باللام وقد نحو (تَاللهِ لَقَدْ آثَرَکَ اللهُ عَلَیْنا) وقیل فی (قُتِلَ أَصْحابُ الْأُخْدُودِ) إنه جواب للقسم علی إضمار اللام وقد جمیعا للطول ، وقال :

حلفت لها بالله حلفه فاجر***لناموا ، فما إن من حدیث ولا صال [288]

فأضمر «قد» وأما (وَلَئِنْ أَرْسَلْنا رِیحاً فَرَأَوْهُ مُصْفَرًّا لَظَلُّوا مِنْ بَعْدِهِ یَکْفُرُونَ) فزعم قوم أنه من ذلک ، وهو سهو ، لأن ظلّوا مستقبل ، لأنه مرتب علی الشرط وساد مسد جوابه ؛ فلا سبیل فیه إلی قد ؛ إذ المعنی لیظلّنّ ، ولکن النون لا تدخل علی الماضی.

حذف لا التبرئه

حکی الأخفش «لا رجل وامرأه» بالفتح ، وأصله ولا امرأه ، فحذفت لا وبقی البناء للترکیب بحاله.

حذف لا النافیه و غیرها

یطرد ذلک فی جواب القسم إذا کان المنفی مضارعا نحو (تَاللهِ تَفْتَؤُا تَذْکُرُ یُوسُفَ) وقوله :

[شماره صفحه واقعی : 732]

ص: 1230

873- فقلت : یمین الله أبرح قاعدا***[ولو قطعوا رأسی لدیک وأوصالی]

وبقل مع الماضی کقوله :

874- فإن شئت آلیت بین المقا***م والرّکن والحجر الأسود

نسیتک مادام عقلی معی ***أمدّ به أمد السّرمد

ویسهله تقدم لا علی القسم کقوله :

875- فلا والله نادی الحیّ قومی ***[طوال الدّهر ما دعی الهدیل]

وسمع بدون القسم کقوله :

876- وقولی إذا ما أطلقوا عن بعیرهم : ***یلاقونه حتّی یؤوب المنخّل

وقد قیل به فی (یُبَیِّنُ اللهُ لَکُمْ أَنْ تَضِلُّوا) أی لئلا ، وقیل : المحذوف مضاف ، أی کراهه أن تضلوا.

حذف ما النافیه

ذکر ابن معطی ذلک فی جواب القسم ، فقال فی ألفیته :

وإن أتی الجواب منفیّا بلا***أو ما کقولی والسّما ما فعلا

فإنّه یجوز حذف الحرف ***إن أمن الإلباس حال الحذف

قال ابن الخباز : وما رأیت فی کتب النحو إلّا حذف لا ، وقال لی شیخنا : لا یجوز حذف ما ، لأن التصرف فی لا أکثر من التصرف فی ما ، انتهی.

وأنشد ابن مالک :

[شماره صفحه واقعی : 733]

ص: 1231

877- فو الله ما نلتم وما نیل منکم ***بمعتدل وفق ولا متقارب

وقال : أصله ما ما نلتم ، ثم فی بعض کتبه قدر المحذوف «ما» النافیه ، وفی بعضها قدره ما الموصوله.

حذف ما المصدریه

قاله أبو الفتح فی قوله :

بآیه یقدمون الخیل شعثا***[کأنّ علی سنابکها مداما [661]

والصواب أن آیه مضافه إلی الجمله کما مر ، وعکسه قول سیبویه فی قوله :

[ألا من مبلغ عنّی تمیما] ***بآیه ما تحبّون الطعاما [663]

إن ما زائده ، والصواب أنها مصدریه.

حذف کی المصدریه

أجازه السیرا فی نحو «جئت لتکرمنی» وإنما یقدر الجمهور هنا «أن» بعینها ، لأنها أمّ الباب ؛ فهی أولی بالتجوز.

[شماره صفحه واقعی : 734]

ص: 1232

حذف أداه الاستثناء

لا أعلم أن أحدا أجازه ، إلا أن السهیلی قال فی قوله تعالی (وَلا تَقُولَنَّ لِشَیْءٍ) الآیه : لا یتعلق الاستثناء بفاعل إذ لم ینه عن أن یصل إلا أن یشاء الله بقوله ذلک ، ولا بالنهی ، لأنک إذا قلت أنت منهیّ عن أن تقوم إلا أن یشاء الله فلست بمنهی ، فقد سلّطته علی أن یقوم ویقول : شاء الله ذلک ، وتأویل ذلک أن الأصل إلا قائلا إلا أن یشاء الله ، وحذف القول کثیر ، اه فتضمن کلامه حذف أداه الاستثناء والمستثنی جمیعا ، والصواب أن الاستثناء مفرّغ ، وأن المستثنی مصدر أو حال ، أی إلا قولا مصحوبا بأن یشاء الله ، أو إلا متلبسا بأن یشاء الله ، وقد علم أنه لا یکون القول مصحوبا بذلک إلا مع حرف الاستثناء ، فطوی ذکره لذلک ، وعلیهما فالباء محذوفه من أن ، وقال بعضهم : یجوز أن یکون (أَنْ یَشاءَ اللهُ) کلمه تأیید ، أی لا تقولّنه أبدا ، کما قیل فی (وَما یَکُونُ لَنا أَنْ نَعُودَ فِیها إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللهُ رَبُّنا) ؛ لأن عودهم فی ملتهم مما لا یشاؤه الله سبحانه. وجوّز الزمخشری أن یکون المعنی ولا تقولن ذلک إلا أن یشاء الله أن تقوله بأن یأذن لک فیه ، ولما قاله مبعد ، وهو أن ذلک معلوم فی کل أمر ونهی ، ومبطل ، وهو أنه یقتضی النهی عن قول إنی فاعل ذلک غدا مطلقا ، وبهذا یردّ أیضا قول من زعم أن الاستثناء منقطع ، وقول من زعم أن (إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللهُ) کنایه عن التأیید.

حذف لام التوطئه

(وَإِنْ لَمْ یَنْتَهُوا عَمَّا یَقُولُونَ لَیَمَسَّنَّ) (وَإِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّکُمْ

[شماره صفحه واقعی : 735]

ص: 1233

لَمُشْرِکُونَ) (وَإِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَتَرْحَمْنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ) بخلاف (وَإِلَّا تَغْفِرْ لِی وَتَرْحَمْنِی أَکُنْ مِنَ الْخاسِرِینَ).

حذف الجار

یکثر ویطّرد مع أنّ وأن نحو (یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا) أی بأن ، ومثله (بَلِ اللهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَداکُمْ) (وَالَّذِی أَطْمَعُ أَنْ یَغْفِرَ لِی) (وَنَطْمَعُ أَنْ یُدْخِلَنا رَبُّنا) (وَأَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ) أی : ولأن المساجد لله (أَیَعِدُکُمْ أَنَّکُمْ إِذا مِتُّمْ) أی بأنکم.

وجاء فی غیرهما نحو : (قَدَّرْناهُ مَنازِلَ) أی قدر ناله (وَیَبْغُونَها عِوَجاً) أی یبغون لها (إِنَّما ذلِکُمُ الشَّیْطانُ یُخَوِّفُ أَوْلِیاءَهُ) أی یخوفکم بأولیائه.

وقد یحذف مع بقاء الجر کقول رؤبه - وقد قیل له کیف أصبحت - «خیر عافاک الله» وقولهم «بکم درهم اشتریت» ویقال فی القسم «الله لأفعلنّ».

حذف أن الناصبه

هو مطرد فی موضع معروفه ، وشاذ فی غیرها نحو «خذ اللص قبل یأخذک» و «مره یحفرها» و «لا بدّ من تتبعها» وقال به سیبوه فی قوله :

878- [فلم أر مثلها خباسه واجد] ***ونهنهت نفسی بعد ما کدت أفعله

وقال المبرد : الأصل أفعلها ، ثم حذفت الألف ونقلت حرکه الهاء

[شماره صفحه واقعی : 736]

ص: 1234

إلی ما قبلها ، وهذا أولی من قول سیبویه ، لأنه أضمر أن فی موضع حقها أن لا تدخل فیه صریحا وهو خبر کاد ، واعتد بها مع ذلک بإبقاء عملها.

وإذا رفع الفعل بعد إضمار أن سهل الأمر ، ومع ذلک فلا ینقاس ، ومنه (قُلْ أَفَغَیْرَ اللهِ تَأْمُرُونِّی أَعْبُدُ) (وَمِنْ آیاتِهِ یُرِیکُمُ الْبَرْقَ) و «تسمع بالمعیدیّ خیر من أن تراه» وهو الأشهر فی بیت طرفه :

ألا أیّها ذا الزّاجری أحضر الوغی ***وأن أشهد اللّذّات هل أنت مخلدی؟ [616]

وقریء (أعبد) بالنصب کما روی «أحضر» کذلک ، وانتصاب (غَیْرِ) فی الآیه علی القراءتین لا یکون بأعبد ؛ لأن الصله لا تعمل فیما قبل الموصول ، بل بتأمرونی ، و (أَنْ أَعْبُدَ) بدل اشتمال منه ، أی تأمرونی بغیر الله عبادته.

حذف لام الطلب

هو مطرد عند بعضهم فی نحو «قل له یفعل» وجعل منه (قُلْ لِعِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا یُقِیمُوا الصَّلاهَ) (وَقُلْ لِعِبادِی یَقُولُوا) وقیل : هو جواب لشرط محذوف ، أو جواب للطلب ، والحقّ أن حذفها مختص بالشعر کقوله :

محمّد تفد نفسک کلّ نفس ***[إذا ما خفت من أمر تبالا] [371]

حذف حرف النداء

نحو (أَیُّهَ الثَّقَلانِ) (یُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هذا) (أَنْ أَدُّوا إِلَیَّ

[شماره صفحه واقعی : 737]

ص: 1235

عِبادَ اللهِ) وشذ فی اسمی الجنس والإشاره فی نحو «أصبح لیل» وقوله :

879- [إذا هملت عینی لها قال صاحبی]: ***بمثلک هذا لوعه وغرام

ولحن بعضهم المتنبی فی قوله :

880- هذی برزت لنا فهجت رسیسا***[ثمّ انثنیت وما شفیت رسیسا]

وأجیب بأن «هذی» مفعول مطلق : أی برزت هذه البرره ، وردّه ابن مالک بأنه لا یشار إلی المصدر إلا منعوتا بالمصدر المشار إلیه کضربته ذلک الضرب ، ویرده بیت أنشده هو ، وهو قوله :

881- یا عمرو إنّک قد مللت صحابتی ***وصحابتیک إخال ذاک قلیل

حذف همزه الاستفهام

قد ذکر فی أول الباب الأول من هذا الکتاب.

حذف نون التوکید

یجوز فی نحو «لأفعلن» فی الضروره کقوله :

882- فلا وأبی لنأتیها جمیعا***ولو کانت بها عرب وروم

ویجب حذف الخفیفه إذا لقیها ساکن نحو «اضرب الغلام» بفتح الباء ، والأصل اضربن ، وقوله :

لا تهین الفقیر علّک أن ***ترکع یوما والدّهر قد رفعه [255]

[شماره صفحه واقعی : 738]

ص: 1236

وإذا وقف علیها تالیه ضمه أو کسره ویعاد حینئذ ما کان حذف لأجلها ، فیقال فی «اضربن یا قوم» : اضربوا ، وفی «اضربن یا هند» : اضربی ، قیل : وحذفها فی غیر ذلک ضروره کقوله :

883- اضرب عنک الهموم طارقها***ضربک بالسّیف قونس الفرس

وقیل : ربما جاء فی النثر ، وخرّج بعضهم علیه قراءه من قرأ (أَلَمْ نَشْرَحْ) بالفتح ،وقیل : إن بعضهم ینصب بلم ویجزم بلن ، ولک أن تقول : لعل المحذوف فیهما الشدیده ؛ فیجاب بأن تقلیل الحذف والحمل علی ما ثبت حذفه أولی.

حذف نونی التثنیه و الجمع

یحذفان للإضافه نحو (تَبَّتْ یَدا أَبِی لَهَبٍ) و (إِنَّا مُرْسِلُوا النَّاقَهِ) ولشبه الإضافه نحو «لا غلامی لزید» و «لا مکرمی لعمرو» إذا لم تقدر اللام مقحمه ، ولتقصیر الصله نحو «الضّاربا زیدا ، والضّاربو عمرا» وللام الساکنه قلیلا نحو (لَذائِقُوا الْعَذابِ) فیمن قرأه بالنصب ، وللضروره نحو قوله :

884- هما خطّتا : إمّا إسار ومنّه ، ***وإمّا دم ، والقتل بالحرّ أجدر

[ص 699]

فیمن رواه برفع «إسار ومنه» وأمامن خفض فبالإضافه ، وفصل بین المتضایفین بإمّا ؛ فلم ینفکّ البیت عن ضروره ، واختلف فی قوله :

885- [ربّ حیّ عرندس ذی طلال] ***لا یزالون ضاربین القباب

فقیل : الأصل : ضاربین ضاربی القباب ، وقیل للقباب ، کقوله :

[شماره صفحه واقعی : 739]

ص: 1237

*أشارت کلیب بالأکفّ الأصابع* [2]

وقیل : ضاربین معرب إعراب مساکین ، فنصبه بالفتحه ، لا بالیاء.

حذف التنوین

یحذف لزوما لدخول أل نحو «الرّجل» وللإضافه نحو «غلامک» ولشبهها نحو «لا مال لزید» إذا لم تقدر اللام مقحمه ؛ فإن قدرت فهو مضاف ، ولمانع الصرف نحو «فاطمه» وللوقف فی غیر النصب ، وللاتصال بالضمیر نحو «ضاربک» فیمن قال إنه غیر مضاف ، فأما قوله :

[وما أدری وظنّی کلّ ظنّی] ***أمسلمنی إلی قوم شراحی [563]

فضروره ، خلافا لهشام ، ثم هو نون وقایه لا تنوین کقوله :

ولیس الموافینی لیرفد خائبا***[فإنّ له أضعاف ما کان أمّلا] [564]

إذ لا یجتمع التنوین مع ال ، ولکون الاسم علما موصوفا بما اتصل به وأضیف إلی علم ، من ابن وابنه اتفاقا ، أو بنت عند قوم من العرب ، فأما قوله :

886- جاریه من قیس بن ثعلبه ***[کریمه أخوالها والعصبه]

فضروره ، ویحذف لالتقاء الساکنین قلیلا کقوله :

[شماره صفحه واقعی : 740]

ص: 1238

فألفیته غیر مستعتب ***ولا ذاکر الله إلّا قلیلا [793]

وإنما آثر ذلک علی حذفه للإضافه لإراده تماثل المتعاطفین فی التنکیر ، وقریء (قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ اللهُ الصَّمَدُ) (وَلَا اللَّیْلُ سابِقُ النَّهارِ) بترک تنوین أحد وسابق وینصب النهار.

واختلف لم ترک التنوین (1) فی نحو «قبضت عشره لیس غیر» فقیل : لأنه مبنی کقبل وبعد ، وقیل : لنیه الإضافه وإن الضمه إعراب وغیر متعینه لأنها اسم لیس ، لا محتمله لذلک وللخبریه ، ویرده أن هذا الترکیب مطرد ، ولا یحذف تنوین مضاف لعیر مذکور باطراد ، إلا إن أشبه فی اللفظ المضاف نحو «قطع الله ید ورجل من قالها» فإن الأول مضاف للمذکور ، والثانی لمجاورته له مع أنه المضاف إلیه فی المعنی کأنه مضاف إلیه لفظا.

حذف أل

تحذف للاضافه المعنویه ، وللنداء نحو «یا رحمن» إلا من اسم الله تعالی ، والجمل المحکیه ، قیل : والاسم المشبه به نحو «یا الخلیفه هیبه» وسمع «سلام علیکم» بغیر تنوین ؛ فقیل : علی إضمار أل ، ویحتمل عندی کونه علی تقدیر المضاف إلیه ، والأصل سلام الله علیکم ، وقال الخلیل فی «ما یحسن بالرّجل خیر منک أن یفعل کذا» هو علی نیه أل فی خبر ، ویرده أنه لا تجامع من الجاره للمفضول ، وقال الأخفش : اللام زائده ، ولیس هذا

[شماره صفحه واقعی : 741]

ص: 1239


1- فی نسخه «لم ترک تنوین غیر فی نحو - إلخ».

بقیاس ، والترکیب قیاسی ، وقال ابن مالک : خیر بدل ، وإبدال المشتق ضعیف ، وأولی عندی أن یخرج علی قوله :

ولقد أمرّ علی اللّئیم یسبّنی ***[فمضیت ثمّت قلت لا یعنینی] [142]

حذف لام الجواب

وذلک ثلاثه : حذف لام جواب لو نحو (لَوْ نَشاءُ جَعَلْناهُ أُجاجاً) وحذف لام لقد ، یحسن مع طول الکلام نحو (قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاها) وحذف لام لأفعلنّ یختص بالضروره کقول عامر بن الطّفیل :

887- وقتیل مرّه أثأرنّ ؛ فإنّه ***فرغ ، وإنّ أخاکم لم یثأر

حذف جمله القسم

کثیر جدا ، وهو لازم مع غیر الباء من حروف القسم ، وحیث قیل «لأفعلنّ» أو «لقد فعل» أو «لئن فعل» ولم یتقدم جمله قسم فثمّ جمله قسم مقدره ، نحو (لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذاباً شَدِیداً) الآیه (وَلَقَدْ صَدَقَکُمُ اللهُ وَعْدَهُ) (لَئِنْ أُخْرِجُوا لا یَخْرُجُونَ مَعَهُمْ) واختلف فی نحو «لزید قائم» ونحو «إنّ زیدا قائم ، أو لقائم» هل یجب کونه جوابا لقسم أولا؟

حذف جواب القسم

یجب إذا تقدم علیه أو اکتنفه ما یغنی عن الجواب ؛ فالأول نحو «زید قائم

[شماره صفحه واقعی : 742]

ص: 1240

والله» ومنه «إن جاءنی زید والله أکرمته» والثانی نحو «زید والله قائم» فإن قلت «زید والله إنه قائم ، أو لقائم» احتمل کون المتأخر عنه خبرا عن المتقدم علیه ، واحتمل کونه جوابا وجمله القسم وجوابه الخبر.

ویجوز فی غیر ذلک ، نحو (وَالنَّازِعاتِ غَرْقاً) الآیات ، أی لتبعثنّ ، بدلیل ما بعده ، وهذا المقدر هو العامل فی (یَوْمَ تَرْجُفُ) أو عامله اذکر ، وقیل : الجواب (إِنَّ فِی ذلِکَ لَعِبْرَهً) وهو بعید لبعده ، ومثله (ق وَالْقُرْآنِ الْمَجِیدِ) أی لنهلکن ، بدلیل (کَمْ أَهْلَکْنا) أو إنک لمنذر ، بدلیل (بَلْ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ) وقیل : الجواب مذکور ؛ فقال الأخفش (لَقَدْ عَلِمْنَا) وحذفت اللام للطول مثل (قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاها) وقال ابن کیسان (ما یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ) الآیه ، الکوفیون (بَلْ عَجِبُوا) والمعنی لقد عجبوا ، بعضهم (إِنَّ فِی ذلِکَ لَذِکْری) ومثله (ص وَالْقُرْآنِ ذِی الذِّکْرِ) أی إنه لمعجز ، أو (إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ) أو ما الأمر کما یزعمون ، وقیل : مذکور ؛ فقال الکوفیون والزجاج (إِنَّ ذلِکَ لَحَقٌّ) وفیه بعد ، الأخفش (إِنْ کُلٌّ إِلَّا کَذَّبَ الرُّسُلَ) الفراء وثعلب (أَحْرَصَ) لأن معناها صدق الله ، ویرده أن الجواب لا یتقدم ، وقیل : (کَمْ أَهْلَکْنا) وحذفت اللام للطول.

حذف جمله الشرط

هو مطّرد بعد الطلب نحو (فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللهُ) أی فإن تتبعونی یحببکم الله (فَاتَّبِعْنِی أَهْدِکَ) (رَبَّنا أَخِّرْنا إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ نُجِبْ دَعْوَتَکَ وَنَتَّبِعِ الرُّسُلَ).

وجاء بدونه نحو (إِنَّ أَرْضِی واسِعَهٌ فَإِیَّایَ فَاعْبُدُونِ) أی فإن لم

[شماره صفحه واقعی : 743]

ص: 1241

یتأت إخلاص العباده لی فی هذه البلده فإیای فاعبدون فی غیرها (أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ فَاللهُ هُوَ الْوَلِیُّ) أی إن أرادوا أولیاء بحق فالله هو الولی (أَوْ تَقُولُوا لَوْ أَنَّا أُنْزِلَ عَلَیْنَا الْکِتابُ لَکُنَّا أَهْدی مِنْهُمْ ، فَقَدْ جاءَکُمْ بَیِّنَهٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَهُدیً وَرَحْمَهٌ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَذَّبَ بِآیاتِ اللهِ) أی إن صدقتم فیما کنتم تعدون به من أنفسکم فقد جاءکم بینه وإن کذبتم فلا أحد أکذب منکم فمن أظلم ، وإنما جعلت هذه الآیه من حذف جمله الشرط فقط - وهی من حذفها وحذف جمله الجواب - لأنه قد ذکر فی اللفظ جمله قائمه مقام الجواب ، وذلک یسمی جوابا تجوزا کما سیأتی ، وجعل منه الزمخشری وتبعه ابن مالک بدر الدین (فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ) أی إن افتخرتم بقتلهم فلم تقتلوهم ، ویرده أن الجواب المنفی بلم لا تدخل علیه الفاء.

وجعل منه أبو البقاء (فَذلِکَ الَّذِی یَدُعُّ الْیَتِیمَ) أی إن أردت معرفته فذلک ، وهو حسن.

وحذف جمله الشرط بدون الأداه کثیر کقوله :

888- فطلقها فلست لها بکفء***وإلّا بعل مفرقک الحسام

أی وإلا تطلقها.

حذف جمله جواب الشرط

وذلک واجب إن تقدم علیه أو اکتنفه ما یدلّ علی الجواب : فالأول نحو «هو ظالم إن فعل» والثانی نحو «هو إن فعل ظالم» (وَإِنَّا إِنْ شاءَ اللهُ لَمُهْتَدُونَ) ومنه «والله إن جاءنی زید لأکرمنه» وقول ابن معطی :

[شماره صفحه واقعی : 744]

ص: 1242

*اللّفظ إن یفد هو الکلام*

إما من ذلک ففیه ضروره ، وهو حذف الجواب مع کون الشرط مضارعا ، وإما الجواب الجمله الاسمیه وجملتا الشرط والجواب خبر ففیه ضروره أیضا ، وهی حذف الفاء کقوله :

*من یفعل الحسنات الله یشکرها* [81]

ووهم ابن الخباز إذ قطع بهذا الوجه ، ویجوز حذف الجواب فی غیر ذلک نحو (فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَبْتَغِیَ نَفَقاً فِی الْأَرْضِ) الآیه ، أی فافعل (وَلَوْ أَنَّ قُرْآناً سُیِّرَتْ بِهِ الْجِبالُ) الآیه ، أی لما آمنوا به ، بدلیل (وَهُمْ یَکْفُرُونَ بِالرَّحْمنِ) والنحویون یقدرون : لکان هذا القرآن ، وما قدرته أظهر (لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقِینِ) أی لارتدعتم وما ألهاکم التکاثر (وَلَوِ افْتَدی بِهِ) أی ما تقبّل منه (وَلَوْ کُنْتُمْ فِی بُرُوجٍ مُشَیَّدَهٍ) أی لأدرککم (وَإِذا قِیلَ لَهُمُ اتَّقُوا ما بَیْنَ أَیْدِیکُمْ وَما خَلْفَکُمْ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ) أی أعرضوا ، بدلیل ما بعده (أَإِنْ ذُکِّرْتُمْ) أی تطیرتم (وَلَوْ جِئْنا بِمِثْلِهِ مَدَداً) أی لنفد (وَلَوْ تَری إِذِ الْمُجْرِمُونَ ناکِسُوا رُؤُسِهِمْ) أی لرأیت أمرا فظیعا (وَلَوْ لا فَضْلُ اللهِ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَتُهُ وَأَنَّ اللهَ تَوَّابٌ حَکِیمٌ) أی لهلکتم (قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ کانَ مِنْ عِنْدِ اللهِ وَکَفَرْتُمْ بِهِ) قال الزمخشری : تقدیره ألستم ظالمین ، بدلیل (إِنَّ اللهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ) ویرده أن جمله الاستفهام لا تکون جوابا إلا بالفاء مؤخره عن الهمزه نحو «إن جئتک أفما تحسن إلیّ» ومقدمه علی غیرها نحو «فهل تحسن إلی».

تنبیه - التحقیق أن من حذف الجواب مثل (مَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ اللهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللهِ لَآتٍ) لأن الجواب مسبّب عن الشرط ، وأجل الله آت سواء

[شماره صفحه واقعی : 745]

ص: 1243

أوجد الرجاء أم لم یوجد ، وإنما الأصل فلیبادر بالعمل فإن أجل الله لآت ، ومثله (وَإِنْ تَجْهَرْ بِالْقَوْلِ) أی فاعلم أنه غنی عن جهرک (فَإِنَّهُ یَعْلَمُ السِّرَّ) (وَإِنْ یُکَذِّبُوکَ) أی فتصبّر (فَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ) (إِنْ یَمْسَسْکُمْ قَرْحٌ) أی فاصبروا (فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِثْلُهُ) (وَمَنْ یَتَّبِعْ خُطُواتِ الشَّیْطانِ) أی یفعل الفواحش والمنکرات (فَإِنَّهُ یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ وَالْمُنْکَرِ) (وَمَنْ یَتَوَلَّ اللهَ وَرَسُولَهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا) أی یغلب (فَإِنَّ حِزْبَ اللهِ هُمُ الْغالِبُونَ) (وَإِنْ عَزَمُوا الطَّلاقَ) أی فلا تؤذوهم بقول ولا فعل ؛ فإن الله یسمع ذلک ویعلمه (فَإِنْ تَوَلَّوْا) أی فلا لوم علیّ (فَقَدْ أَبْلَغْتُکُمْ).

حذف الکلام بجملته

یقع ذلک باطراد فی مواضع :

أحدها : بعد حرف الجواب ، یقال : أقام زید؟ فتقول : نعم ، وألم یقم زید؟ فتقول : نعم ، إن صدّقت النفی ، وبلی ، إن أبطلته ، ومن ذلک قوله :

889- قالوا : أخفت؟ فقلت : إنّ ، وخیفتی ***ما إن تزال منوطه برجائی

فإن إنّ هنا بمعنی نعم ، وأما قوله :

ویقلن : شیب قد علا***ک وقد کبرت فقلت : إنّه [49]

فلا یلزم کونه من ذلک ، خلافا لأکثرهم ؛ لجواز أن لا تکون الهاء للسکت ، بل اسما لإنّ علی أنها المؤکده والخبر محذوف ، أی إنه کذلک.

[شماره صفحه واقعی : 746]

ص: 1244

الثانی : بعد نعم وبئس إذا حذف المخصوص ، وقیل : إن الکلام جملتان نحو (إِنَّا وَجَدْناهُ صابِراً نِعْمَ الْعَبْدُ).

والثالث : بعد حروف النداء فی مثل (یا لَیْتَ قَوْمِی یَعْلَمُونَ) إذا قیل : إنه علی حذف المنادی ، أی یا هؤلاء.

الرابع : بعد إن الشرطیه کقوله :

890- قالت بنات العمّ یا سلمی وإن ***کان فقیرا معدما؟ قالت : وإن

أی : وإن کان کذلک رضیته.

الخامس : فی قولهم «افعل هذا إمّا لا» أی إن کنت لا تفعل غیره فافعله.

حذف أکثر من جمله

فی غیر ما ذکر ، أنشد أبو الحسن :

891- إن یکن طبّک الدّلال فلو فی ***سالف الدّهر والسّنین الخوالی

أی إن کان عادتک الدلال فلو کان هذا فیما مضی لاحتملناه منک ، وقالوا فی قوله تعالی (فَقُلْنا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِها ، کَذلِکَ یُحْیِ اللهُ الْمَوْتی) : إن التقدیر فضربوه فحیی فقلنا : کذلک یحیی الله ، وفی قوله تعالی (أَنَا أُنَبِّئُکُمْ بِتَأْوِیلِهِ فَأَرْسِلُونِ) الآیه : إن التقدیر : فأرسلون إلی یوسف لأستعبره الرؤیا فأرسلوه فأتاه وقال له یا یوسف ؛ وفی قوله تعالی (فَقُلْنَا اذْهَبا إِلَی الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا فَدَمَّرْناهُمْ) إن التقدیر فأتیاهم فأبلغاهم الرساله فکذبوهما فدمرناهم.

[شماره صفحه واقعی : 747]

ص: 1245

تنبیه - الحذف الذی یلزم النحویّ النظر فیه هو ما اقتضته الصناعه ، وذلک بأن یجد خبرا بدون مبتدأ أو بالعکس ، أو شرطا بدون جزاء أو بالعکس ، أو معطوفا بدون معطوف علیه ، أو معمولا بدون عامل ، نحو (لَیَقُولُنَّ اللهُ) ونحو (قالُوا خَیْراً) ونحو «خیر عافاک الله» وأما قولهم فی نحو (سَرابِیلَ تَقِیکُمُ الْحَرَّ) إن التقدیر : والبرد ، ونحو (وَتِلْکَ نِعْمَهٌ تَمُنُّها عَلَیَّ أَنْ عَبَّدْتَ بَنِی إِسْرائِیلَ) إن التقدیر ولم تعبدنی ، ففضول فی فن النحو ، وإنما ذلک للمفسر ، وکذا قولهم : یحذف الفاعل لعظمته وحقاره المفعول أو بالعکس أو للجهل به أو للخوف علیه أو منه أو نحو ذلک ، فإنه تطفل منهم علی صناعه البیان ، ولم أذکر بعض ذلک فی کتابی جریا علی عادتهم ، وأنشد متمثلا :

892- وهل أنا إلّا من غزّیه : إن غوت ***غویت ، وإن ترشد غزیّه أرشد

بل لأنی وضعت الکتاب لإفاده متعاطی التفسیر والعربیه جمیعا ، وأما قولهم فی «راکب النّاقه طلیحان» إنه علی حذف عاطف ومعطوف ، أی والناقه ، فلازم لهم ؛ لیطابق الخبر المخبر عنه ، وقیل : هو علی حذف مضاف ، أی أحد طلیحین ، وهذا لا یتأتی فی نحو «غلام زید ضربتهما».

[شماره صفحه واقعی : 748]

ص: 1246

الباب السادس : فی التحذیر من أمور اشتهرت بین المعربین و الصواب خلافها

وهی کثیره ، والذی یحضرنی الآن منها عشرون موضعا.

أحدها : قولهم فی لو «إنها حرف امتناع لامتناع» وقد بیّنا الصواب فی ذلک فی فصل لو ، وبسطنا القول فیه بما لم نسبق إلیه.

والثانی : قولهم فی إذا غیر الفجائیه «إنها ظرف لما یستقبل من الزمان وفیها معنی الشرط غالبا» وذلک معیب من جهات :

إحداها : أنهم یذکرونه فی کل موضع ، وإنما ذلک تفسیر للأداه من حیث هی ، وعلی المعرب أن یبین فی کل موضع : هل هی متضمنه لمعنی الشرط أم لا؟

وأحسن مما قالوه أن یقال ، إذا أرید تفسیرها من حیث هی : ظرف مستقبل خافض لشرطه منصوب بجوابه صالح لغیر ذلک.

والثانیه : أن العباره التی تلقی للمتدرّبین یطلب فیها الإیجاز لتخف علی الألسنه ؛ إذ الحاجه داعیه إلی تکرارها ، وکان أخصر من قولهم لما یستقبل من الزمان أن یقولوا : مستقبل.

والثالثه : أن المراد أنها ظرف موضوع للمستقبل ، والعباره موهمه أنها

[شماره صفحه واقعی : 749]

ص: 1247

محل للمستقبل ، کما تقول : الیوم ظرف للسفر ؛ فإن الزمان قد یجعل ظرفا للزمان مجازا کما تقول : کتبته فی یوم الخمیس فی عام کذا ، فإن الثانی حال من الأول ، فهو ظرف له علی الاتساع ، ولا یکون بدلا منه ؛ إذ لا یبدل الأکثر من الأقل علی الأصح ، ولو قالوا «ظرف مستقبل» لسلموا من الإسهاب والإیهام المذکورین.

والرابعه : أن قولهم «غالبا» راجع إلی قولهم «فیه معنی الشرط» کذا یفسرونه ، وذلک یقتضی أن کونه ظرفا وکونه للزمان وکونه للمستقبل لا یتخلّفن ، وقد بینا فی بحث إذا أن الأمر بخلاف ذلک.

الثالث : قولهم «النعت یتبع المنعوت فی أربعه من عشره» وإنما ذلک فی النعت الحقیقی ، فأما السببی فإنما یتبع فی اثنین من خمسه : واحد من أوجه الإعراب ، وواحد من التعریف والتنکیر ، وأما الإفراد والتذکیر وأضدادهما فهو فیها کالفعل تقول : مررت برجلین قائم أبواهما ، وبرجال قائم آباؤهم ، وبرجل قائمه أمّه وبامرأه قائم أوها ، وإنما یقول : قائمین أبواهما ، وقائمین آباؤهم ، من یقول أکلونی البراغیث ، وفی التنزیل (رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْ هذِهِ الْقَرْیَهِ الظَّالِمِ أَهْلُها) غیر أن الصفه الرافعه للجمع یجوز فیها فی الفصیح أن تفرد ، وأن تکسّر ، وهو أرجح علی الأصح کقوله :

893- بکرت علیه بکره فوجدته ***قعودا علیه بالصّریم عواذله

وصح الاستشهاد بالبیت لأن هذا الحکم ثابت أیضا للخبر والحال.

والرابع : قولهم فی نحو (وَکُلا مِنْها رَغَداً) «إن رغدا نعت مصدر محذوف» ومثله (وَاذْکُرْ رَبَّکَ کَثِیراً) وقول ابن درید :

[شماره صفحه واقعی : 751]

ص: 1248

واشتعل المبیضّ فی مسودّه ***مثل اشتعال النّار فی جزل الغضا [677]

أی أکلا رغدا ، وذکرا کثیرا ، واشتعالا مثل اشتعال النار.

قیل : ومذهب سیبویه والمحققین خلاف ذلک ، وأن المنصوب حال من ضمیر مصدر الفعل ، والأصل فکلاه ، واشتعله ، أی فکلا الأکل واشتعل الاشتعال ودلیل ذلک قولهم «سیر علیه طویلا» ولا یقولون طویل ، ولو کان نعتا للمصدر لجاز ، وبدلیل أنه لا یحذف الموصوف إلا والصفه خاصه بجنسه ، تقول «رأیت کاتبا» ولا تقول : رأیت طویلا ، لأن الکتابه خاصه بجنس الإنسان دون الطول

وعندی فیما احتجوا به نظر ؛ أما الأول فلجواز أن المانع من الرفع کراهیه اجتماع مجازین : حذف الموصوف ، وتصییر الصفه مفعولا علی السّعه ؛ ولهذا یقولون «دخلت الدّار» بحذف فی توسعا ، ومنعوا «دخلت الأمر» لأن تعلق الدخول بالمعانی مجاز ، وإسقاط الخافض مجاز ، وتوضیحه أنهم یفعلون ذلک فی صفه الأحیان ؛ فیقولون : سیر علیه زمن طویل ، فإذا حذفوا الزمان قالوا : طویلا ، بالنصب لما ذکرنا ، وأما الثانی فلأن التحقیق أن حذف الموصوف إنما یتوقف علی وجدان الدلیل ، لا علی الاختصاص ، بدلیل (وَأَلَنَّا لَهُ الْحَدِیدَ أَنِ اعْمَلْ سابِغاتٍ) أی دروعا سابغات ، ومما یقدح فی قولهم مجیء نحو قولهم «اشتمل الصّمّاء» أی الشمله الصماء ، والحالیه متعذّره لتعریفه.

والخامس : قولهم «الفاء جواب الشرط» والصواب أن یقال : رابطه لجواب الشرط ، وإنما جواب الشرط الجمله

[شماره صفحه واقعی : 751]

ص: 1249

والسادس : قولهم «العطف علی عاملین» والصواب علی معمولی عاملین.

والسابع : قولهم «بل حرف إضراب» والصواب حرف استدراک وإضراب ؛ فإنها بعد النفی والنهی بمنزله لکن سواء.

والثامن : قولهم فی نحو «ائتنی أکرمک» : إن الفعل مجزوم فی جواب الأمر ، والصحیح أنه جواب لشرط مقدر ، وقد یکون إنما أرادوا تقریب المسافه علی المتعلمین.

والتاسع : قولهم فی المضارع فی مثل «یقوم زید» : فعل مضارع مرفوع لخلوه من ناصب وجازم ، والصواب أن یقال : مرفوع لحلوله محل الاسم ، وهو قول البصریین ، وکأن حاملهم علی ما فعلوا إراده التقریب ، وإلا فما بالهم یبحثون علی تصحیح قول البصریین فی ذلک ، ثم إذا أعربوا أو عربوا قالوا خلاف ذلک؟.

والعاشر : قولهم «امتنع نحو سکران من الصرف للصفه والزیاده ، ونحو عثمان للعلمیه والزیاده» وإنما هذا قول الکوفیین ، فأما البصریون فمذهبهم أن المانع الزیاده المشبهه لألفی التأنیث ، ولهذا قال الجرجانی : وینبغی أن تعدّموا مع الصرف ثمانیه لا تسعه ، وإنما شرطت العلمیه أو الصفه لأن الشبه لا یتقوم إلا بأحدهما ، ویلزم الکوفیین أن یمنعوا صرف نحو عفریت - علما - فإن أجابوا بأن المعتبر هو زیادتان بأعیانهما ، سألناهم عن عله الاختصاص ؛ فلا یجدون مصرفا عن التعلیل بمشابهه ألفی التأنیث ؛ فیرجعون إلی ما اعتبره البصریون.

والحادی عشر : قولهم فی نحو قوله تعالی (فَانْکِحُوا ما طابَ لَکُمْ

[شماره صفحه واقعی : 752]

ص: 1250

مِنَ النِّساءِ مَثْنی وَثُلاثَ وَرُباعَ) «إن الواو نائبه عن أو» ولا یعرف ذلک فی اللغه ، وإنما یقوله بعض ضعفاء المعربین والمفسرین ، وأما الآیه فقال أبو طاهر حمزه بن الحسین الإصفهانی فی کتابه المسمی ب- «الرساله المعربه عن شرف الإعراب» القول فیها بأن الواو بمعنی أو عجز عن درک الحق ، فاعلموا أن الأعداد التی تجمع قسمان : قسم یؤتی به لیضم بعضه إلی بعض وهو الأعداد الأصول ، نحو (ثَلاثَهِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَسَبْعَهٍ إِذا رَجَعْتُمْ ، تِلْکَ عَشَرَهٌ کامِلَهٌ) (ثَلاثِینَ لَیْلَهً وَأَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِیقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیْلَهً) وقسم یؤتی به لا لیضم بعضه إلی بعض ، وإنما یراد به الانفراد ، لا الاجتماع ، وهو الأعداد المعدوله کهذه الآیه وآیه سوره فاطر ، وقال : أی منهم جماعه ذوو جناحین جناحین وجماعه ذوو ثلاثه ثلاثه وجماعه ذوو أربعه أربعه ؛ فکل جنس مفرد بعدد ، وقال الشاعر :

894- ولکنّما أهلی بواد أنیسه ***ذئاب تبغّی النّاس مثنی وموحدا

ولم یقولوا ثلاث وخماس ویریدون ثمانیه کما قال تعالی (ثَلاثَهِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَسَبْعَهٍ إِذا رَجَعْتُمْ) وللجهل بمواقع هذه الألفاظ استعملها المتنبی فی غیر موضع التقسیم ، فقال :

أحاد أم سداس فی أحاد***لییلتنا المنوطه بالتّنادی [60]

وقال الزمخشری : فإن قلت الذی أطلق للناکح فی الجمع أن یجمع بین اثنین أو ثلاث أو أربع ، فما معنی التکریر فی مثنی وثلاث ورباع؟ قلت : الخطاب للجمیع ؛ فوجب التکریر لیصیب کل ناکح یرید الجمع ما أراده من العدد الذی أطلق له ، کما تقول للجماعه : اقتسموا هذا المال

[شماره صفحه واقعی : 753]

ص: 1251

درهمین درهمین وثلاثه ثلاثه وأربعه أربعه ، ولو أفردت لم یکن له معنی. فإن قلت : لم جاء العطف بالواو دون أو؟ قلت : کما جاء بها فی المثال المذکور ، ولو جئت فیه بأو لأعلمت أنه لا یسوغ لهم أن یقتسموه إلا علی أحد أنواع هذه القسمه ، ولیس لهم أن یجمعوا بینها فیجعلوا بعض القسمه علی تثنیه وبعضها علی تثلیث وبعضها علی تربیع ، وذهب معنی تجویز الجمع بین أنواع القسمه الذی دلّت علیه الواو ، وتحریره أن الواو دلّت علی إطلاق أن یأخذ الناکحون من أرادوا نکاحها من النساء علی طریق الجمع ، إن شاؤوا مختلفین فی تلک الأعداد وإن شاؤا متفقین فیها ، محظورا علیهم ماوراء ذلک.

وأبلغ من هذه المقاله فی الفساد قول من أثبت واو الثمانیه ، وجعل منها (سَبْعَهٌ وَثامِنُهُمْ کَلْبُهُمْ) وقد مضی فی باب الواو أن ذلک لا حقیقه له ، واختلف فیها هنا فقیل : عاطفه خبر هو جمله علی خبر مفرد ، والأصل هم سبعه وثامنهم کلبهم ، وقیل : للاستئناف ، والوقف علی سبعه ، وإن فی الکلام تقریرا لکونهم سبعه ، وکأنه لما قیل سبعه قیل : نعم وثامنهم کلبهم ، واتصل الکلامان ، ونظیره (إِنَّ الْمُلُوکَ إِذا دَخَلُوا قَرْیَهً) الآیه ، فإن (وَکَذلِکَ یَفْعَلُونَ) لیس من کلامها ، ویؤیده أنه قد جاء فی المقالتین الأولیین (رَجْماً بِالْغَیْبِ) ولم یجیء مثله فی هذه المقاله ؛ فدل علی مخالفتها لهما فتکون صدقا ، ولا یرد ذلک بقوله تعالی (ما یَعْلَمُهُمْ إِلَّا قَلِیلٌ) لأنه یمکن أن یکون المراد ما یعلم عدّتهم أوقصتهم قبل أن نتلوها علیک إلا قلیل من أهل الکتاب الذین عرفوه من الکتب ، وکلام الزمخشری یقتضی أن القلیل هم الذین قالوا سبعه ؛ فیندفع الإشکال أیضا ، ولکنه خلاف الظاهر ، وقیل : هی واو الحال ، أو الواو الداخله علی الجمله الموصوف بها لتأکید لصوق الاسم

[شماره صفحه واقعی : 754]

ص: 1252

بالصفه کمررت برجل ومعه سیف ، فأما الواو الأولی فلا حقیقه لها ، وأما واو الحال فأین عامل الحال إن قدرت هم ثلاثه أو هؤلاء ثلاثه ، فإن قیل علی التقدیر الثانی : هو من باب (وَهذا بَعْلِی شَیْخاً) قلنا : العامل المعنوی لا یحذف.

الثانی عشر : قولهم «المؤنث المجازیّ یجوز معه التذکیر والتأنیث» وهذا یتداوله الفقهاء فی محاورانهم ، والصواب تقییده بالمسند إلی المؤنث المجازی ، وبکون المسند فعلا أو شبهه ، وبکون المؤنث ظاهرا ، وذلک نحو «طلع الشّمس ، ویطلع الشّمس ، وأطالع الشّمس» ولا یجوز : هذا الشمس ، ولا هو الشمس ، ولا الشمس هذا ، أو هو ، ولا یجوز فی غیر ضروره «الشّمس طلع» خلافا لابن کیسان ، واحتج بقوله :

895- [فلا مزنه ودقت ودقها] ***ولا أرض أبقل إبقالها [ص 670]

قال : ولیس بضروره لتمکنه من أن یکون «أبقلت ابقالها» بالنقل ، وردّ بأنا لا نسلم أن هذا الشاعر ممن لغته تخفیف الهمزه بنقل أو غیره.

الثالث عشر : قولهم «ینوب بعض حروف الجر عن بعض» وهذا أیضا مما یتداولونه ویستدلون به ، وتصحیحه بإدخال قد علی قولهم ینوب ، وحینئذ فیتعذر استدلالهم به ، إذ کل موضع ادعوا فیه ذلک یقال لهم فیه : لا نسلم أن هذا مما وقعت فیه النیابه ، ولو صح قولهم لجاز أن یقال : مررت فی زید ، ودخلت من عمرو ، وکتبت إلی القلم ، علی أن البصریین ومن تابعهم یرون فی الأماکن التی ادعیت فیها النیابه أن الحرف باق علی معناه ، وأن العامل ضمن معنی عامل یتعدی بذلک الحرف ؛ لأن التجوز فی الفعل

[شماره صفحه واقعی : 755]

ص: 1253

أسهل منه فی الحرف.

الرابع عشر : قولهم «إن النکره إذا أعیدت نکره کانت غیر الأولی ، وإذا أعیدت معرفه أو أعیدت المعرفه معرفه أو نکره کان الثانی عین الأول» وحملوا علی ذلک ما روی «لن یغلب عشر یسرین» قال الزجاج : ذکر العسر مع الألف واللام ثم ثنی ذکره ؛ فصار المعنی إن مع الیسر یسرین ، اه. ویشهد للصورتین الأولیین أنک تقول : اشتریت فرسا ثم بعت فرسا ، فیکون الثانی غیر الأول ، ولو قلت. ثم بعت الفرس ، لکان الثانی عین الأول ، وللرابع قول الحماسی :

896- صفحنا عن بنی ذهل ***وقلنا : القوم إخوان

عسی الأیّام أن یرجعن ***قوما کالّذی کانوا

ویشکل علی ذلک أمور ثلاثه :

أحدها : أن الظاهر فی آیه (أَلَمْ نَشْرَحْ) أن الجمله الثانیه تکرار للجمله الأولی ، کما تقول «إنّ لزید دارا إن لزید دارا» وعلی هذا فالثانیه عین الأولی.

والثانی : أن ابن مسعود قال : لو کان العسر فی جحر لطلبه الیسر حتی یدخل علیه ، إنه لن یغلب عسر یسرین ، مع أن الآیه فی قراءته وفی مصحفه مره واحده ؛ فدلّ علی ما ادعیناه من التأکید ، وعلی أنه لم یستفد تکرر الیسر من تکرره ، بل هو من غیر ذلک کأن یکون فهمه مما فی التنکیر من التفخیم فتأوله بیسر الدارین

والثالث : أن فی التنزیل آیات تردّ هذه الأحکام الأربعه ، فیشکل علی الأول قوله تعالی (اللهُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ ضَعْفٍ) الآیه ، (وَهُوَ الَّذِی

[شماره صفحه واقعی : 756]

ص: 1254

فِی السَّماءِ إِلهٌ ، وَفِی الْأَرْضِ إِلهٌ) والله إله واحد سبحانه وتعالی ، وعلی الثانی قوله تعالی (فَلا جُناحَ عَلَیْهِما أَنْ یُصْلِحا بَیْنَهُما صُلْحاً وَالصُّلْحُ خَیْرٌ) فالصلح الأول خاص ، وهو الصلح بین الزوجین ، والثانی عام ، ولهذا یستدل بها علی استحباب کل صلح جائز ، ومثله (زِدْناهُمْ عَذاباً فَوْقَ الْعَذابِ) والشیء لا یکون فوق نفسه ، وعلی الثالث قوله تعالی (قُلِ اللهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ وَتَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ) فإن الملک الأول عام ، والثانی خاص (هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ) فإن الأول العمل والثانی الثواب (وَکَتَبْنا عَلَیْهِمْ فِیها أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ) فإن الأولی القاتله والثانیه المقتوله ، وکذلک بقیه الآیه. وعلی الرابع (یَسْئَلُکَ أَهْلُ الْکِتابِ أَنْ تُنَزِّلَ عَلَیْهِمْ کِتاباً مِنَ السَّماءِ) وقوله :

897- [بلاد بها کنّا وکنّا من أهلها] ***إذ النّاس ناس والزّمان زمان (1)

فإن الثانی لو ساوی الأول فی مفهومه لم یکن فی الإخبار به عنه فائده ، وإنما هذا من باب قوله :

*أنا أبو النّجم وشعری شعری* [536]

أی وشعری لم یتغیر عن حالته.

فإذا ادّعی أن القاعده فیهن إنما هی مستمره مع عدم القرینه ، فأمّا إن وجدت قرینه فالتعویل علیها ؛ سهل الأمر.

[شماره صفحه واقعی : 757]

ص: 1255


1- المحفوظ : *إذ الناس ناس والبلاد بلاد* ورأیته بالقافیه التی رواها المؤلف فی رساله للبدیع الهمذانی أثرها صاحب الیتیمه 4 / 271 وذکر البدیع أنه لرجل من عاد ، وفیه «وکنا نحبها»

وفی الکشاف «فإن قلت : ما معنی لن یغلب عسر یسرین؟ قلت : هذا حمل علی الظاهر ، وبناء علی قوه الرجاء ، وأن وعد الله لا یحمل إلا علی أبلغ ما یحتمله اللفظ ، والقول فیه أن الجمله الثانیه یحتمل أن تکون تکریرا للأولی کتکریر (فَوَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ) لتقریر معناها فی النفوس (1) وکتکریر المفرد فی نحو جاء زید زید ، وأن تکون الأولی عده بأن العسر مردوف بالیسر لا محاله ، والثانیه عده مستأنفه بأن العسر متبوع بالیسر لا محاله ؛ فهما یسران علی تقدیر الاستئناف وإنما کان العسر واحدا لأن اللام إن کانت فیه للعهد فی العسر الذی کانوا فیه فهو هو ؛ لأن حکمه حکم زید فی قولک «إنّ مع زید مالا إن مع زید مالا» وإن کانت للجنس الذی یعلمه کلّ أحد فهو هو أیضا ، وأما الیسر فمنکّر متناول لبعض الجنس ، فإذا کان الکلام الثانی مستأنفا فقد تناول بعضا آخر ، ویکون الأول ما تیسر لهم من الفتوح فی زمنه علیه الصلاه والسّلام ، والثانی ما تیسر فی أیام الخلفاء ، ویحتمل أن المراد بهما یسر الدنیا ویسر الآخره مثل (هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنا إِلَّا إِحْدَی الْحُسْنَیَیْنِ) وهما الظّفر والثواب» اه ملخصا.

وقال بعضهم : الحقّ أن فی تعریف الأول ما یوجب الاتحاد ، وفی التنکیر یقع الاحتمال ، والقرینه تعین ، وبیانها هنا أنه علیه الصلاه والسّلام کان هو وأصحابه فی عسر الدنیا ؛ فوسّع الله علیهم بالفتوح والغنائم ، ثم وعد علیه الصلاه والسّلام بأن الآخره خیر له من الأولی ، فالتقدیر : إن مع العسر فی الدنیا یسرا فی الدنیا وإن مع العسر فی الدّنیا یسرا فی الآخره ؛ للقطع بأنه لا عسر علیه فی الآخره ، فتحققنا اتحاد العسر ، وتیقّنا أن له یسرا فی الدنیا ویسرا فی الآخره.

[شماره صفحه واقعی : 758]

ص: 1256


1- فی نسخه «فی النفس».

الخامس عشر : قولهم «یجب أن یکون العامل فی الحال هو العامل فی صاحبها» وهذا مشهور فی کتبهم وعلی ألسنتهم ، ولیس بلازم عند سیبویه ، ویشهد لذلک أمور :

أحدها : قولک «أعجبنی وجه زید متبسما ، وصوته قارئا» فإن صاحب الحال معمول للمضاف أو لجار مقدر ، والحال منصوبه بالفعل.

والثانی قوله :

لمّیه موحشا طلل ***[یلوح کأنّه خلل] [125]

فإن صاحب الحال عند سیبویه النکره ، وهو عنده مرفوع بالابتداء ، ولیس فاعلا کما یقول الأخفش والکوفیون ، والناصب للحال الاستقرار الذی تعلق به الظرف.

والثالث : (وَإِنَّ هذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّهً واحِدَهً) فإن (أُمَّهً) حال من معمول إن وهو (أُمَّتُکُمْ) وناصب الحال حرف التنبیه أو اسم الإشاره ، ومثله (وَأَنَّ هذا صِراطِی مُسْتَقِیماً) وقال :

ها بیّنا ذا صریح النّصح فاصغ له***[وطع فطاعه مهد نصحه رشد] [801]

العامل حرف التنبیه ، ولک أن تقول : لا نسلم أن صاحب الحال طلل ، بل ضمیره المستتر فی الظرف ؛ لأن الحال حینئذ حال من المعرفه ، وأما جواب ابن خروف بأن الظرف إنما یتحمل الضمیر إذا تأخر عن المبتدأ فمخالف لإطلاقهم ولقول أبی الفتح فی :

[شماره صفحه واقعی : 759]

ص: 1257

[ألا یا نخله من ذات عرق] ***علیک ورحمه الله السّلام [579]

إنّ الأولی حمله علی العطف علی ضمیر الظرف ، لا علی تقدیم المعطوف علی المعطوف علیه ، وقد اعترض علیه بأنه تخلّص عن ضروره بأخری ، وهی العطف مع عدم الفصل ، ولم یعترض بعدم الضمیر ، وجوابه أن عدم الفصل أسهل ، لوروده فی النثر ک- «مررت برجل سواء والعدم» حتی قیل : إنه قیاس ، وأما جواب ابن مالک بأن الحمل علی طلل أولی لأنه ظاهر ، فإنما یصح لو ساوی الظاهر الضمیر فی التعریف ، وأما البواقی فاتّحاد العامل فیها موجود تقدیرا ؛ إذ المعنی أشیر إلی أمتکم وإلی صراطی ، وتنبه لصریح النصح بینا ، وأما مسألتا المضاف إلیه فصلاحیه المضاف فیهما للسقوط جعل المضاف إلیه کأنه معمول فعل ، وعلی هذا فالشرط فی المسأله اتحاد العامل تحقیقا أو تقدیرا.

السادس عشر : قولهم «یغلّب المؤنث علی المذکر فی مسألتین ؛ إحداهما ضبعان فی تثنیه ضبع للمؤنث ، وضبعان للمذکر ؛ إذ لم یقولوا ضبعانان ، والثانیه : التأریخ ؛ فإنهم أرّخوا باللیالی دون الأیام» ذکر ذلک الجرجانی وجماعه ، وهو سهو ، فإن حقیقه التغلیب : أن یجتمع شیئان فیجری حکم أحدهما علی الآخر ، ولا یجتمع اللیل والنهار ، ولا هنا تعبیر عن شیئین بلفظ أحدهما علی الآخر ، وإنما أرّخت العرب باللیالی لسبقها ؛ إذ کانت أشهرهم قمریه ، والقمر إنما یطلع لیلا ، وإنما المسأله الصحیحه قولک : کتبته لثلاث بین یوم ولیله ، وضابطها : أن یکون معنا عدد ممیز بمذکر ومؤنث ، وکلاهما مما لا یعقل ، وفصلا من العدد بکلمه بین ، قال :

898- *فطافت ثلاثا بین یوم ولیله*

[شماره صفحه واقعی : 760]

ص: 1258

السابع عشر : قولهم فی نحو (خَلَقَ اللهُ السَّماواتِ) إن السموات مفعول به ، والصواب أنه مفعول مطلق : لأن المفعول المطلق ما یقع علیه اسم المفعول بلا قید ، نحو قولک «ضربت ضربا» والمفعول به ما لا یقع علیه ذلک إلا مقیدا بقولک به کضربت زیدا ، وأنت لو قلت السّموات مفعول کما تقول الضّرب مفعول کان صحیحا ، ولو قلت السموات مفعول به کما تقول زید مفعول به لم یصح.

وقد یعارض هذا بأن یصاغ لنحو السموات فی المثال اسم مفعول تام ، فیقال : فالسموات مخلوقه ، وذلک مختص بالمفعول به.

إیضاح آخر : المفعول به ما کان موجودا قبل الفعل الذی عمل فیه ، ثم أوقع الفاعل به فعلا ، والمفعول المطلق ما کان الفعل العامل فیه هو فعل إیجاده ، والذی غرّ أکثر النحویین فی هذه المسأله أنهم یمثلون المفعول المطلق بأفعال العباد ، وهم إنما یجری علی أیدیهم إنشاء الأفعال لا الذوات (1) ، فتوهّموا أن المفعول المطلق لا یکون إلا حدثا ، ولو مثلوا بأفعال الله تعالی لظهر لهم أنه لا یختص بذلک ؛ لأن الله تعالی موجد للأفعال والذوات (2) جمیعا ، لا موجد لهما فی الحقیقه سواه سبحانه وتعالی ، وممن قال بهذا الذی ذکرته الجرجانی وابن الحاجب فی أمالیه.

وکذا البحث فی «أنشأت کتابا» و «عمل فلان خیرا» و (آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ).

وزعم ابن الحاجب فی شرح المفصل وغیره أن المفعول المطلق

[شماره صفحه واقعی : 761]

ص: 1259


1- فی نسخه «لا الذات».
2- فی نسخه «للذوات والأفعال جمیعا».

یکون جمله ، وجعل من ذلک نحو «قال زید عمرو منطلق» وقد مضی ردّه ، وزعم أیضا فی «أنبأت زیدا عمرا فاضلا» أن الأول مفعول به ، والثانی والثالث مفعول مطلق ؛ لأنهما نفس النبأ ، قال : بخلاف الثانی والثالث فی «أعلمت زیدا عمرا فاضلا» فإنهما متعلقا العلم ، لا نفسه ، وهذا خطأ ؛ بل هما أیضا منبأ بهما ، لا نفس النبأ ، وهذا الذی قاله لم یقله أحد ، ولا یقتضیه النظر الصحیح.

الثامن عشر : قولهم فی کاد : إثباتها نفی ، ونفیها إثبات ، فإذا قیل «کاد یفعل» فمعناه أنه لم یفعل ، وإذا قیل «لم یکد یفعل» فمعناه أنه فعله ، دلیل الأول (وَإِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ) وقوله :

899- کادت النّفس أن تفیض علیه ***[إذ غدا حشو ریطه وبرود]

ودلیل الثانی (وَما کادُوا یَفْعَلُونَ) وقد اشتهر ذلک بینهم حتی جعله المعرّیّ لغزا فقال :

أنحویّ هذا العصر ما هی لفظه***جرت فی لسانی جرهم وثمود

إذا استعملت فی صوره الجحد أثبتت ***وإن أثبتت قامت مقام جحود

والصواب أن حکمها حکم سائر الأفعال فی أن نفیها نفی وإثباتها إثبات ، وبیانه : أن معناها المقاربه ، ولا شک أن معنی «کاد یفعل» قارب الفعل ، وأن معنی «ما کاد یفعل» ما قارب الفعل ؛ فخبرها منفی دائما ، أما إذا کانت منفیه فواضح ، لأنه إذا انتفت مقاربه الفعل انتفی عقلا حصول ذلک الفعل ، ودلیله (إِذا أَخْرَجَ یَدَهُ لَمْ یَکَدْ یَراها) ولهذا کان أبلغ من أن یقال «لم یرها» لأن من لم یرقد یقارب الرؤیه ، وأما إذا کانت المقاربه مثبته فلأن الإخبار بقرب الشیء یقتضی عرفا عدم حصوله ، وإلا لکان الإخبار

[شماره صفحه واقعی : 762]

ص: 1260

حینئذ بحصوله ، لا بمقاربه حصوله ؛ إذ لا یحسن فی العرف أن یقال لمن صلی : قارب الصلاه ، وإن کان ما صلی حتی قارب الصلاه ، ولا فرق فیما ذکرنا بین کاد ویکاد ، فإن أورد علی ذلک (وَما کادُوا یَفْعَلُونَ) مع أنهم قد فعلوا ؛ إذ المراد بالفعل الذبح ، وقد قال تعالی (فَذَبَحُوها) فالجواب أنه إخبار عن حالهم فی أول الأمر ؛ فإنهم کانوا أولا بعداء من ذبحها ، بدلیل ما یتلی علینا من تعنتهم وتکرر سؤالهم ، ولما کثر استعمال مثل هذا فیمن انتفت عنه مقاربه الفعل أولا ثم فعله بعد ذلک توهّم من توهم أن هذا الفعل بعینه هو الدالّ علی حصول ذلک الفعل بعینه ، ولیس کذلک ، وإنما فهم حصول الفعل من دلیل آخر کما فهم فی الآیه من قوله تعالی : (فَذَبَحُوها).

التاسع عشر : قولهم فی السین وسوف : حرف تنفیس ، والأحسن حرف استقبال ؛ لأنه أوضح ، ومعنی التنفیس التوسیع ؛ فإن هذا الحرف ینقل الفعل عن الزمن الضیق - وهو الحال - إلی الزمن الواسع وهو الاستقبال.

وههنا تنبیهان - أحدهما : أن الزمخشری قال فی (أُولئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللهُ) : إن السین مفیده وجود الرحمه لا محاله ، فهی مؤکده للوعد ، واعترضه بعض الفضلاء بأن وجود الرحمه مستفاد من الفعل ، لامن السین ، وبأن الوجوب المشار إلیه بقوله لا محاله لا إشعار للسین به ، وأجیب بأن السین موضوعه للدّلاله علی الوقوع مع التأخر ، فإن کان (1) المقام لیس مقام تأخر لکونه بشاره تمحّضت لإفاده الوقوع ، وبتحقق الوقوع یصل إلی درجه الوجوب.

[شماره صفحه واقعی : 763]

ص: 1261


1- فی نسخه «فإذا کان - إلخ».

الثانی : قال بعضهم فی (سَتَجِدُونَ آخَرِینَ) : السین للاستمرار ، لا للاستقبال مثل (سَیَقُولُ السُّفَهاءُ) فإنها نزلت بعد قولهم : (ما وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ) الآیه ، ولکن دخلت السین إشعارا بالاستمرار ، اه.

والحق أنها للاستقبال ، وأنّ (یَقُولُ) بمعنی یستمر علی القول ، وذلک مستقبل ؛ فهذا فی المضارع نظیر (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا آمِنُوا) فی الأمر ، هذا إن سلم أن قولهم سابق علی النزول ، وهو خلاف المفهوم من کلام الزمخشری ؛ فإنه سأل : ما الحکمه فی الإعلام بذلک قبل وقوعه؟ تمام العشرین : قولهم فی نحو «جلست أمام زید» : إن زیدا مخفوض بالظرف ، والصواب أن یقال : مخفوض بالإضافه ؛ فإنه لا مدخل فی الخفض لخصوصیه کون المضاف ظرفا.

خاتمه - ینبغی للمعرب أن یتخیر من العبارات أوجزها وأجمعها للمعنی المراد ؛ فیقول فی نحو ضرب : فعل ماض لم یسم فاعله ، ولا یقول : مبنی لما لم یسم فاعله ، لطول ذلک وخفائه ، وأن یقول فی المرفوع به : نائب عن الفاعل ، ولا یقول مفعول ما لم یسم فاعله ، لذلک ولصدق هذه العباره علی المنصوب (1) من نحو «أعطی زید دینارا» ألا تری أنه مفعول لأعطی ، وأعطی لم یسمّ فاعله؟ وأما النائب عن الفاعل فلا یصدق إلا علی المرفوع ، وأن یقول فی قد : حرف لتقلیل زمن الماضی وحدث الآنی ولتحقیق حدثهما ، وفی أما : حرف شرط وتفصیل وتوکید ، وفی لم : حرف جزم لنفی المضارع وقلبه ماضیا ، ویزید فی لمّا الجازمه متصلا نفیه متوقعا ثبوته ، وفی الواو : حرف عطف لمجرد الجمع ، أو لمطلق الجمع ، ولا

[شماره صفحه واقعی : 764]

ص: 1262


1- فی نسخه «ولصدق هذه العباره بالمنصوب - إلخ».

یقول : للجمع المطلق ، وفی حتی : حرف عطف للجمع والغایه ، وفی ثم : حرف عطف للترتیب والمهله ، وفی الفاء : حرف عطف للترتیب والتعقیب ، وإذا اختصرت فیهن فقل : عاطف ومعطوف ، وناصب ومنصوب ، وجازم ومجزوم ، کما تقول : جار ومجرور.

[شماره صفحه واقعی : 765]

ص: 1263

[شماره صفحه واقعی : 766]

ص: 1264

الباب السابع : فی کیفیّه الإعراب
اشاره

والمخاطب بمعظم هذا الباب المبتدئون

اعلم أن اللفظ المعبّر عنه إن کان حرفا واحدا عبر عنه باسمه الخاص به أو المشترک فیقال فی المتصل بالفعل من نحو «ضربت» : التاء فاعل ، أو الضمیر فاعل ، ولا یقال ت فاعل ، کما بلغنی عن بعض المعلمین ؛ إذ لا یکون اسم [ظاهر] هکذا فأما الکاف الاسمیه فإنها ملازمه للاضافه ، فاعتمدت علی المضاف إلیه ، ولهذا إذا تکلمت علی إعرابها جئت باسمها فقلت فی [نحو] قوله :

900- *وما هداک إلی أرض کعالمها*

الکاف فاعل ، ولا تقول ک- فاعل ؛ لزوال ما تعتمد علیه ، ویجوز فی نحو «م الله» و «ق نفسک» و «ش الثّوب» و «ل هذا الأمر» أن تنطق بلفظها فتقول : م مبتدأ ، وذلک علی القول بأنها بعض أیمن ، وتقول : ق فعل أمر ؛ لأن الحذف فیهن عارض ، فاعتبر فیهن الأصل ، وتقول : الباء حرف جر ، والواو حرف عطف ، ولا تنطق بلفظهما.

وإن کان اللفظ علی حرفین نطق به ؛ فقیل : قد حرف تحقیق ، وهل

[شماره صفحه واقعی : 767]

ص: 1265

حرف استفهام ، ونا فاعل أو مفعول ، والأحسن أن تعبر عنه بقولک : الضمیر ؛ لئلا تنطق بالمتصل مستقلا ، ولا یجوز أن تنطق باسم شیء من ذلک کراهیه الإطاله ، وعلی هذا فقولهم «أل» أقیس من قولهم : الألف واللام ، وقد استعمل التعبیر بهما الخلیل وسیبویه.

وإن کان أکثر من ذلک نطق به أیضا ؛ فقیل : سوف حرف استقبال ، وضرب فعل ماض ، وضرب هذا اسم ؛ ولهذا أخبر عنها بقولک فعل ماض ، وإنما فتحت علی الحکایه ، یدلّک علی ما ذکرنا أن الفعل ما دلّ علی حدث وزمان ، وضرب هنا لا تدل علی ذلک ، وأن الفعل لا یخلو عن الفاعل فی حاله الترکیب ، وهذا لا یصح أن یکون له فاعل ، ومما یوضّح لک ذلک أنک تقول فی زید من «ضرب زید» زید مرفوع بضرب ، أو فاعل بضرب ؛ فتدخل الجار علیه ، وقال لی بعضهم : لا دلیل فی ذلک ؛ لأن المعنی بکلمه ضرب ، فقلت له : وکیف وقع ضرب مضافا إلیه مع أنه فی ذلک لیس باسم فی زعمک؟ فإن قلت : فإذا کان اسما فکیف أخبرت عنه بأنه فعل؟ قلت : هو نظیر الإخبار فی قولک «زید قائم» ألا تری أنک أخبرت عن زید باعتبار مسماه ، لا باعتبار لفظه؟ وکذلک أخبرت عن ضرب باعتبار مسمّاه ، وهو ضرب الدالّ (1) علی الحدث والزمان ، فهذا فی أنه لفظ مسماه لفظ کأسماء السّور وأسماء حروف المعجم ، ومن هنا قلت : حرف التعریف أل ، فقطعت الهمزه ، وذلک لأنک لما نقلت اللفظ من الحرفیه إلی الاسمیه أجریت علیه قیاس همزات الأسماء ، کما أنک إذا سمیت باضرب قطعت همزته ، وأما قول ابن مالک : إن الإسناد اللفظی یکون فی الأسماء والأفعال والحروف ، وإن الذی یختص به الاسم هو الإسناد المعنوی ؛ فلا تحقیق فیه.

[شماره صفحه واقعی : 768]

ص: 1266


1- فی نسخه «وهو ضرب الذی یدل علی الحدث والزمان».

وقال لی بعضهم : کیف تتوهّم أن ابن مالک اشتبه علیه الأمر فی الاسم والفعل والحرف؟ فقلت : کیف توهّم ابن مالک أن النحویین کافه غلطوا فی قولهم : إن الفعل یحبر به ولا یخبر عنه ، وإن الحرف لا یخبر به ولا عنه ، وممن قلد ابن مالک فی هذا الوهم أبو حیان.

ولا بد للمتکلم علی الاسم أن یذکر ما یقتضی وجه إعرابه کقولک : مبتدأ ، خبر ، فاعل ، مضاف إلیه ؛ وأما قول کثیر من المعربین مضاف أو موصول أو اسم إشاره فلیس بشیء ؛ لأن هذه الأشیاء لا تستحقّ إعرابا مخصوصا ، فالاقتصار فی الکلام علیها علی هذا القدر لا یعلم به موقعها من الإعراب ، وإن کان المبحوث فیه مفعولا عین نوعه ؛ فقیل : مفعول مطلق ، أو مفعول به ، أو لأجله ، أو معه ، أو فیه ، وجری اصطلاحهم علی أنه إذا قیل مفعول وأطلق لم یرد إلا المفعول به ، لما کان أکثر المفاعیل دورا فی الکلام خففوا اسمه ؛ وإنما کان حق ذلک أن لا یصدق إلا علی المفعول المطلق ، ولکنهم لا یطلقون علی ذلک اسم المفعول إلا مقیدا بقید الإطلاق ، وإن عین المفعول فیه - فقیل : ظرف زمان أو مکان - فحسن ولا بد من بیان متعلقه کما فی الجار والمجرور الذی له متعلق ، وإن کان المفعول به متعددا عینت کل واحد فقلت : مفعول أول ، أو ثان ، أو ثالث.

وینبغی أن تعین للمبتدیء نوع الفعل ؛ فتقول : فعل ماض ، أو فعل مضارع أو فعل أمر ، وتقول فی نحو تلظّی : فعل مضارع أصله تتلظّی ؛ وتقول فی الماضی : مبنی علی الفتح ، وفی الأمر : مبنی علی ما یجزم به مضارعه ، وفی نحو (یَتَرَبَّصْنَ) مبنی علی السکون لاتصاله بنون الإناث ، وفی نحو (لَیُنْبَذَنَّ) : مبنی علی الفتح لمباشرته لنون التوکید ، وتقول فی المضارع المعرب : مرفوع لحلوله محل الاسم ، وتقول : منصوب بکذا ، أو

[شماره صفحه واقعی : 769]

ص: 1267

بإضمار أن ، ومجزوم بکذا ، ویبین علامه الرفع والنصب والجزم ، وإن کان الفعل ناقصا نصّ علیه فقال مثلا : کان فعل ماض ناقص یرفع الاسم وینصب الخبر ، وإن کان المعرب حالّا فی غیر محله عین ذلک : فقیل فی قائم مثلا من نحو «قائم زید» : خبر مقدم ، لیعلم أنه فارق موضعه الأصلیّ ، ولیتطلب مبتدأه ، وفی نحو (وَلَوْ تَری إِذْ یَتَوَفَّی الَّذِینَ کَفَرُوا الْمَلائِکَهُ) : الذین مفعول مقدّم ، لیتطلب فاعله ، وإن کان الخبر مثلا غیر مقصود لذاته قیل : خبر موطّئ ؛ لیعلم أن المقصود ما بعده کقوله تعالی (بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ) وقوله :

کفی بجسمی نحولا أنّنی رجل ***لو لا مخاطبتی إیّاک لم ترنی [159]

ولهذا أعید الضمیر بعد قوم ورجل إلی ما قبلهما ، لا إلیهما ، ومثله الحال الموطّئه فی نحو (إِنَّا أَنْزَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا).

وإن کان المبحوث فیه حرفا بین نوعه ومعناه وعمله إن کان عاملا ، فقال مثلا :

إنّ حرف توکید تنصب الاسم وترفع الخبر ، لن : حرف نفی ونصب واستقبال ، أن : حرف مصدریّ ینصب الفعل المضارع ، لم : حرف نفی یجزم المضارع ویقلبه ماضیا ، ثم بعد الکلام علی المفردات یتکلم عن الجمل (1) ، ألها محلّ من الإعراب أم لا؟

فصل : أول ما یحترز منه المبتدیء فی صناعه الإعراب ثلاثه أمور
اشاره

[شماره صفحه واقعی : 770]

ص: 1268


1- فی نسخه «یتکلم علی الجمل».
أحدها : أن یلتبس علیه الأصلی بالزائد

و مثاله أنه إذا سمع أنّ أل من علامات الاسم ، وأن أحرف نأیت من علامات المضارع ، وأن تاء الخطاب من علامات الماضی ، وأن الواو والفاء من أحرف العطف ، وأن الباء واللام من أحرف الجر ، وأن فعل ما لم یسمّ فاعله مضموم الأول ، سبق وهمه إلی أن ألفیت وألهبت اسمان ، وأن أکرمت وتعلمت مضارعان ، وأن وعظ وفسخ عاطفان ومعطوفان ، وأن نحو بیت وبین ولهو ولعب کل منهما جار ومجرور ، وأن نحو أدحرج مبنیّ لما لم یسمّ فاعله ، وقد سمعت من یعرب (أَلْهاکُمُ التَّکاثُرُ) مبتدأ وخبرا ، فظنهما مثل قولک «المنطلق زید». ونظیر هذا الوهم قراءه کثیر من العوام (نارٌ حامِیَهٌ أَلْهاکُمُ التَّکاثُرُ) بحذف الألف کما تحذف أول السوره فی الوصل فیقال (لخبیر القارعه) وذکر [لی] عن رجل کبیر من الفقهاء ممن یقرأ علم العربیه أنه استشکل قول الشریف المرتضی :

901- أتبیت ریّان الجفون من الکری ***وأبیت منک بلیله الملسوع

وقال : کیف ضمّ التاء من تبیت وهی للمخاطب لا للمتکلم؟ وفتحها من أبیت وهو للمتکلم لا للمخاطب ، فبینت للحاکی أن الفعلین مضارعان ، وأن التاء فیهما لام الکلمه ، وأن الخطاب فی الأول مستفاد من تاء المضارعه ، والتکلم فی الثانی مستفاد من الهمزه ، والأول مرفوع لحلوله محل الاسم ، والثانی منصوب بأن مضمره بعد واو المصاحبه علی حد قول الحطیئه :

902- ألم أک جارکم ویکون بینی ***وبینکم المودّه والإخاء؟

وحکی العسکری فی کتاب التصحیف أنه قیل لبعضهم : ما فعل

[شماره صفحه واقعی : 771]

ص: 1269

أبوک بحماره؟ فقال : باعه ، فقیل له : لم قلت باعه؟ قال : فلم قلت أنت بحماره؟ فقال : أنا جررته بالباء ، فقال : فلم تجرّ باؤک وبائی لا تجر؟

ومثله من القیاس الفاسد ما حکاه أبو بکر التاریخی فی کتاب «أخبار النحویین» أن رجلا قال لسمّاک بالبصره : بکم هذه السّمکه؟ فقال : بدرهمان ، فضحک الرجل ، فقال السماک : أنت أحمق ، سمعت سیبویه یقول : ثمنها درهمان.

وقلت یوما : ترد الجمله الاسمیه الحالیه بغیر واو فی فصیح الکلام ، خلافا للزمخشری ، کقوله تعالی : (وَیَوْمَ الْقِیامَهِ تَرَی الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَی اللهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّهٌ) فقال بعض من حضر : هذه الواو فی أولها.

وقلت یوما : الفقهاء یلحنون فی قولهم «البایع» بغیر همز ، فقال قائل : فقد قال الله تعالی (فَبایِعْهُنَّ).

وقال الطبری فی قوله تعالی (أَثُمَّ إِذا ما وَقَعَ) : إن ثم بمعنی هنالک.

وقال جماعه من المعربین فی قوله تعالی (وَکَذلِکَ نُنْجِی الْمُؤْمِنِینَ) فی قراءه ابن عامر وأبی بکر بنون واحده : إن الفعل ماض ، ولو کان کذلک لکان آخره مفتوحا ، والمؤمنین مرفوعا.

فإن قیل : سکنت الیاء للتخفیف کقوله :

903- *هو الخلیفه فارضوا ما رصی لکم*

وأقیم ضمیر المصدر مقام الفاعل.

قلنا : الإسکان ضروره ، وإقامه غیر المفعول به مقامه مع وجوده

[شماره صفحه واقعی : 772]

ص: 1270

ممتنعه ، بل إقامه ضمیر المصدر ممتنعه ، ولو کان وحده ؛ لأنه مبهم.

ومما یشتبه نحو (تُوَلُّوا) بعد الجازم والناصب ، والقرائن تبین ؛ فهو فی نحو (فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِیَ اللهُ) ماض ، وفی نحو (وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ) (فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما عَلَیْهِ ما حُمِّلَ وَعَلَیْکُمْ ما حُمِّلْتُمْ) مضارع ، وقوله تعالی : (وَتَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَالتَّقْوی وَلا تَعاوَنُوا عَلَی الْإِثْمِ وَالْعُدْوانِ) الأول أمر ، والثانی مضارع ؛ لأن النهی لا یدخل علی الأمر ، و (تَلَظَّی) فی (فَأَنْذَرْتُکُمْ ناراً تَلَظَّی) مضارع ، وإلا لقیل : تلظّت ، وکذا تمنّی من قوله :

تمنّی ابنتای أن یعیش أبوهما***[وهل أنا إلّا من ربیعه أو مضر]؟ [806]

ووهم ابن مالک فجعله ماضیا من باب.

[فلا مزنه ودقت ودقها] ***ولا أرض أبقل إبقالها [895]

وهذا حمل علی الضروره من غیر ضروره.

ومما یلتبس علی المبتدیء أن یقول فی نحو «مررت بقاض» إن الکسره علامه الجر ، حتی إن بعضهم یستشکل قوله تعالی (لا یَنْکِحُها إِلَّا زانٍ أَوْ مُشْرِکٌ) وقد سألنی بعضهم عن ذلک فقال : کیف عطف المرفوع علی المجرور؟ فقلت : فهلا استشکلت ورود الفاعل مجرورا ، وبینت له أن الأصل زانی بیاء مضمومه ، ثم حذفت الضمه للاستثقال ، ثم حذفت الیاء لالتقائها ساکنه هی والتنوین ؛ فیقال فیه : فاعل ، وعلامه رفعه ضمه مقدره علی الیاء المحذوفه ، ویقال فی نحو «مررت بقاض» : جار ومجرور ، وعلامه جره کسره مقدره علی الیاء المحذوفه ، وفی نحو (وَالْفَجْرِ وَلَیالٍ عَشْرٍ)

[شماره صفحه واقعی : 773]

ص: 1271

والفجر جار ومجرور ، ولیال عاطف ومعطوف ، وعلامه جرّه فتحه مقدره علی الیاء المحذوفه ، وإنما قدرت الفتحه مع خفتها لنیابتها عن الکسره ، ونائب الثفیل ثقیل ؛ ولهذا حذفت الواو فی یهب کما حذفت فی یعد ، ولم تحذف فی یوجل ، لأن فتحته لیست نائبه عن الکسره ، لأن ماضیه وجل بالکسر فقیاس مضارعه الفتح ، وماضیهما فعل بالفتح فقیاس مضارعهما الکسر ، وقد جاء یعد علی ذلک ، وأما یهب فإن الفتحه فیه عارضه لحرف الحلق.

ومن هنا أیضا قال أبو الحسن فی یا غلاما : یا غلام ، بحذف الألف وإن کانت أخف الحروف ، لأن أصلها الیاء.

ومن ذلک أن یبادر فی نحو المصطفین والأعلین إلی الحکم بأنه مثنی ، والصوب أن ینظر أولا فی نونه ، فإن وجدها مفتوحه کما فی قوله تعالی (وَإِنَّهُمْ عِنْدَنا لَمِنَ الْمُصْطَفَیْنَ الْأَخْیارِ) حکم بأنه جمع ، وفی الآیه دلیل ثان ، وهو وصفه بالجمع ، وثالث وهو دخول من التبعیضیه علیه بعد (وَإِنَّهُمْ) ومحال أن یکون الجمع من الاثنین ، وقال الأحنف [بن قیس] :

904- تحلّم عن الأدنین واستبق ودّهم ***ولن تستطیع الحلم حتّی تحلّما

ومن ذلک أن یعرب الیاء والکاف والهاء فی نحو «غلامی أکرمنی ، وغلامک أکرمک ، وغلامه أکرمه» إعرابا واحدا ، أو بعکس الصواب ، فلیعلم أنهن إذا اتصلن بالفعل کن مفعولات ، وإن اتصلن بالاسم کن مضافا إلیهن ، ویستثنی من الأول ، نحو «أرأیتک زیدا ما صنع ، وأبصرک زیدا» فإن الکاف فیهما حرف خطاب ، ومن الثانی نوعان : نوع لا محل فیه لهذه الألفاظ ، وذلک نحو قولهم «ذلک ، وتلک ، وإیّای ، وإیّاک ، وإیّاه» فإنهن أحرف تکلم وخطاب وغیبه ، ونوع هی فیه فی محل نصب ، وذلک نحو «الضّاربک ،

[شماره صفحه واقعی : 774]

ص: 1272

والضّاربه» علی قول سیبویه ؛ لأنه لا یضاف الوصف الذی بأل إلی عار منها ، ونحو قولهم «لا عهد لی بألأم قفا منه ولا أوضعه» بفتح العین ، فالهاء فی موضع نصب کالهاء فی «الضاربه» إلا أن ذلک مفعول ، وهذا مشبه بالمفعول ؛ لأن اسم التفضیل لا ینصب المفعول إجماعا ، ولیست مضافا إلیها وإلا لخفض «أوضع» بالکسره ، وعلی ذلک فإذا قلت «مررت برجل أبیض الوجه لا أحمره» فإن فتحت الراء فالهاء منصوبه المحل ، وإن کسرتها فهی مجرورته ومن ذلک قوله :

905- [فإن یکن النّکاح أحلّ شیء] ***فإنّ نکاحها مطر حرام

فیمن رواه بجر مطر ؛ فالضمیر منصوب علی المفعولیه ، وهو فاصل بین المتضایفین

تنبیه - إذا قلت «رویدک زید» فإن قدرت رویدا اسم فعل فالکاف حرف خطاب ، وإن قدرته مصدرا فهو اسم مضاف إلیه ، ومحله الرفع ؛ لأنه فاعل.

الثانی : أن یجری لسانه علی عباره اعتادها فیستعملها فی غیر محلها

أن یجری لسانه علی عباره (1) اعتادها فیستعملها فی غیر محلها

کأن یقول فی «کنت ، وکانوا» فی الناقصه : فعل وفاعل ؛ لما ألف من قول ذلک فی نحو فعلت وفعلوا ، وأما تسمیه الأقدمین الاسم فاعلا والخبر مفعولا فهو اصطلاح غیر مألوف ، وهو مجاز ، کتسمیتهم الصوره الجمیله دمیه ، والمبتدیء إنما یقوله علی سبیل الغلط ؛ فلذلک یعاب علیه.

الثالث : أن یعرب شیئا طالبا لشیء و یهمل النظر فی ذلک المطلوب

[شماره صفحه واقعی : 775]

ص: 1273


1- فی نسخه «إلی عباره».

کأن یعرب فعلا ولا یتطلب فاعله ، أو مبتدأ ولا یتعرض لخبره ، بل ربما مر به فأعربه بما لا یستحقه ونسی ما تقدم له.

فإن قلت : فهل من ذلک قول الزمخشری فی قوله تعالی (وَطائِفَهٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ) الآیه : قد أهمتهم : صفه لطائفه ، ویظنون : صفه أخری ، أو حال بمعنی قد أهمتهم أنفسهم ظانین ، أو استئناف علی وجه البیان للجمله قبلها ، ویقولون : بدل من یظنون ، فکأنه نسی المبتدأ ؛ فلم یجعل شیئا من هذه الجمله خبرا له.

قلت : لعله رأی أن خبره محذوف ، أی ومعکم طائفه صفتهم کیت وکیت ، والظاهر أن الجمله الأولی خبر ، وأن الذی سوّغ الابتداء بالنکره صفه مقدره ، أی وطائفه من غیرکم ، مثل «السّمن منوان بدرهم» أی منه ، أو اعتماده علی واو الحال کما جاء فی الحدیث «دخل علیه الصّلاه والسّلام وبرمه علی النّار».

وسألت کثیرا من الطلبه عن إعراب «أحقّ ما سأل العبد مولاه» فیقولون : مولاه مفعول ، فیبقی لهم المبتدأ بلا خبر ، والصواب أنه الخبر ، والمفعول العائد المحذوف : أی سأله ، وعلی هذا فیقال : أحقّ ما سأل العبد ربّه ، بالرفع ، وعکسه «إنّ مصابک المولی قبیح» یذهب الوهم فیه إلی أن المولی خبر ، بناء علی أن المصاب اسم مفعول ، وإنما هو مفعول ، والمصاب مصدر بمعنی الإصابه ، بدلیل مجیء الخبر بعده ، ومن هنا أخطأ من قال فی مجلس الواثق بالله فی قوله :

أظلوم إنّ مصابکم رجلا***أهدی السّلام تحیّه ظلم [782]

[شماره صفحه واقعی : 776]

ص: 1274

إنه برفع رجل ، وقد مضت الحکایه.

تنبیه : قد یکون للشیء إعراب إذا کان وحده

فإذا اتصل به شیء آخر تغیر إعرابه ؛ فینبغی التحرز فی ذلک.

من ذلک «ما أنت ، وما شأنک» فإنهما مبتدأ وخبر ، إذا لم تأت بعدهما بنحو قولک «وزیدا» فإن جئت به فأنت مرفوع بفعل محذوف ، والأصل : ما تصنع ، أو ما تکون ، فلما حذف الفعل برز الضمیر وانفصل ، وارتفاعه بالفاعلیه ، أو علی أنه اسم لکان ، وشأنک بتقدیر ما یکون ، وما فیهما فی موضع نصب خبرا لیکون ، أو مفعولا لتصنع. ومثل ذلک «کیف أنت وزیدا» إلا أنک إذا قدرت تصنع کان «کیف» حالا ؛ إذ لا تقع مفعولا به.

وکذلک یختلف إعراب الشیء باعتبار المحل الذی یحل فیه ، وسألت طالبا : ما حقیقه کان إذا ذکرت فی قولک «ما أحسن زیدا؟» فقال : زائده ، بناء منه علی أن المثال المسئول عنه «ما کان أحسن زیدا» ولیس فی السؤال تعیین ذلک ، والصواب الاستفصال ؛ فإنها فی هذا الموضع زائده کما ذکر ، ولیس لها اسم ولا خبر ؛ لأنها [قد] جرت مجری الحروف ، کما أن قلّ فی «قلّما یقوم زید» لما استعملت استعمال ما النافیه لم تحتج لفاعل ، هذا قول الفارسی والمحققین ، وعند أبی سعید [هی] تامه وفاعلها ضمیر الکون ، وعند بعضهم هی ناقصه ، واسمها ضمیر ما ، والجمله بعدها خبرها. وإن ذکرت بعد فعل التعجب وجب الإتیان قبلها بما المصدریه وقیل «ما أحسن ما کان زید» وکان تامه ، وأجاز بعضهم أنها ناقصه علی تقدیر ما اسما موصولا ، وأن ینصب زید علی أنه الخبر ، أی ما أحسن الذی کان زیدا ، وردّ بأن «ما أحسن زیدا» مغن عنه.

[شماره صفحه واقعی : 777]

ص: 1275

[شماره صفحه واقعی : 778]

ص: 1276

الباب الثامن : فی ذکر أمور کلّیه یتخرج علیها ما لا ینحصر من الصّور الجزئیه
اشاره

و هی إحدی عشره قاعده :

القاعده الأولی

قد یعطی الشیء حکم ما أشبهه : فی معناه ، أو فی لفظه ، أو فیهما.

فأما الأول فله صور کثیره :

إحداها : دخول الباء فی خبر أنّ فی قوله تعالی (أَوَلَمْ یَرَوْا أَنَّ اللهَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ وَلَمْ یَعْیَ بِخَلْقِهِنَّ بِقادِرٍ) لأنه فی معنی أو لیس الله بقادر ، وللذی سهل ذلک التقدیر تباعد ما بینهما ، ولهذا لم تدخل فی (أَوَلَمْ یَرَوْا أَنَّ اللهَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ قادِرٌ عَلی أَنْ یَخْلُقَ مِثْلَهُمْ).

ومثله إدخال الباء فی (کَفی بِاللهِ شَهِیداً) لما دخله من معنی اکتف بالله شهیدا ، بخلاف قوله :

قلیل منک یکفینی ، ولکن ***[قلیلک لا یقال له قلیل] [152]

وفی قوله :

[شماره صفحه واقعی : 779]

ص: 1277

[هنّ الحرائر لا ربّات أخمره] ***سود المحاجر لا یقرأن بالسّور [32]

لما دخله من معنی لا یتقربن بقراءه السور ، ولهذا قال السهیلی : لا یجوز أن تقول «وصل إلیّ کتابک فقرأت به» علی حد قوله :

*لا یقرأن بالسّور*

لأنه عار عن معنی التقرب.

والثانیه : جواز حذف خبر المبتدأ فی نحو «إنّ زیدا قائم وعمرو» اکتفاء بخبر إن ، لما کان «إن زیدا قائم» فی معنی زید قائم ؛ ولهذا لم یجز «لیت زیدا قائم وعمرو».

والثالثه : جواز «أنا زیدا غیر ضارب» لما کان فی معنی أنا زیدا لا أضرب ، ولو لا ذلک لم یجز ؛ إذ لا یتقدم المضاف إلیه علی المضاف. فکذا لا یتقدم معموله ، لا تقول «أنا زیدا أوّل ضارب ، أو مثل ضارب» ودلیل المسأله قوله تعالی (وَهُوَ فِی الْخِصامِ غَیْرُ مُبِینٍ) وقول الشاعر :

906- فتی هو حقّا غبر ملغ تولّه ***ولا تتّخذ یوما سواه خلیلا (1)

وقوله :

907- إنّ امرأ خصّنی یوما مودّته ***علی التّنائی لعندی غیر مکفور

ویحتمل أن یکون منه (فَذلِکَ یَوْمَئِذٍ یَوْمٌ عَسِیرٌ ، عَلَی الْکافِرِینَ غَیْرُ یَسِیرٍ) ویحتمل تعلق (عَلَی) بعسیر ، أو بمحذوف هو نعت له ، أو حال من ضمیره.

[شماره صفحه واقعی : 780]

ص: 1278


1- «حقا» مفعول به لملغ ، أی غیر ملغ حقا.

ولو قلت «جاءنی غیر ضارب زیدا» لم یجز التقدیم ؛ لأن النافی هنا لا یحل مکان غیره.

والرابعه : جواز «غیر قائم الزّیدان» لما کان فی معنی ما قائم الزیدان ، ولو لا ذلک لم یجز ؛ لأن المبتدأ إما أن یکون ذا خبر أو ذا مرفوع یغنی عن الخبر ، ودلیل المسأله قوله :

908- غیر لاه عداک فاطّرح اللهو***ولا تغترر بعارض سلم

وهو أحسن ما قیل فی بیت أبی نواس :

غیر مأسوف علی زمن***ینقضی بالهمّ والحزن [262]

والخامسه : إعطاؤهم «ضارب زید الآن أو غدا» حکم «ضارب زیدا» فی التنکیر ؛ لأنه فی معناه ، ولهذا وصفوا به النکره ، ونصبوه علی الحال ، وخفضوه بربّ ، وأدخلوا علیه أل ، وأجاز بعضهم تقدیم حال مجروره علیه نحو «هذا ملتوتا شارب السّویق» کما یتقدم علیه حال منصوبه ، ولا یجوز شیء من ذلک إذا أرید المضیّ ؛ لأنه حینئذ لیس فی معنی الناصب.

والسادسه : وقع الاستثناء المفرّغ فی الإیجاب فی نحو (وَإِنَّها لَکَبِیرَهٌ إِلَّا عَلَی الْخاشِعِینَ) (وَیَأْبَی اللهُ إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ) لما کان المعنی وإنها لا تسهل إلا علی الخاشعین ، ولا یرید الله إلا أن یتم نوره.

السابعه : العطف بولا بعد الإیجاب فی نحو :

909- [فما سوّدتنی عامر عن وراثه] ***أبی الله أن اسمو بأمّ ولا أب

لما کان معناه قال الله لی : لا تسم بأم ولا أب.

الثامنه : زیاده لا فی قوله تعالی (ما مَنَعَکَ أَلَّا تَسْجُدَ) قال ابن

[شماره صفحه واقعی : 781]

ص: 1279

السید : المانع من الشیء آمر للممنوع أن لا یفعل ، فکأنه قیل : ما الذی قال لک لا تسجد ، والأقرب عندی أن یقدر فی الأول لم یرد الله لی ، وفی الثانی ما الذی أمرک ، یوضّحه فی هذا أن الناهیه لا نصاحب الناصبه ، بخلاف النافیه.

التاسعه : تعدّی رضی بعلی فی قوله :

إذا رضیت علیّ بنو قشیّر***[لعمر الله أعجبنی رضاها] [223]

لما کان رضی عنه بمعنی أقبل علیه بوجه ودّه ، وقال الکسائی : إنما جاز هذا حملا علی نقیضه وهو سخط.

العاشره : رفع المستثنی علی إبداله من الموجب فی قراءه بعضهم (فشربوا منه إلا قلیل) لما کان معناه فلم یکونوا منه ، بدلیل (فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنِّی) وقیل : إلا وما بعدها صفه ، فقیل : إن الضمیر یوصف فی هذا الباب ، وقیل : مرادهم بالصفه عطف البیان ، وهذا لا یخلص من الاعتراض إن کان لازما ؛ لأن عطف البیان کالنعت فلا یتبع الضمیر ، وقیل : قلیل مبتدأ حذف خبره ، أی لم یشربوا.

الحادیه عشره : تذکیر الإشاره فی قوله تعالی (فَذانِکَ بُرْهانانِ) مع أن المشار إلیه الید والعصا وهما مؤنثان ، ولکن المبتدأ عین الخبر فی المعنی والبرهان مذکر ، ومثله (ثُمَّ لَمْ تَکُنْ فِتْنَتُهُمْ إِلَّا أَنْ قالُوا) فیمن نصب الفتنه وأنّث الفعل.

الثانیه عشره : قولهم «علمت زید من هو» برفع زید جوازا ؛ لأنه نفس من فی المعنی.

[شماره صفحه واقعی : 782]

ص: 1280

الثالثه عشره : قولهم «إنّ أحدا لا یقول ذلک» فأوقع أحدا فی الإثبات لأنه نفس الضمیر المستتر فی یقول ، والضمیر فی سیاق النفی فکان أحد کذلک ، وقال :

فی لیله لا تری بها أحدا***یحکی علینا إلّا کواکبها [224]

فرفع کواکبها بدلا من ضمیر یحکی ؛ لأنه راجع إلی «أحدا» ، وهو واقع فی سیاق غیر الإیجاب ؛ فکان الضمیر کذلک.

وهذا الباب واسع ، ولقد حکی أبو عمرو بن العلاء أنه سمع شخصا من أهل الیمن یقول : فلان لغوب أتته کتابی فاحتقرها ، فقال له : کیف قلت أتته کتابی؟ فقال : ألیس الکتاب فی معنی الصحیفه؟.

وقال أبو عبیده لرؤبه بن العجاج لما أنشد :

910- فیها خطوط من سواد وبلق ***کأنّه فی الجلد تولیع البهق

إن أردت الخطوط فقل : کأنها ، أو السواد والبلق فقل : کأنهما ، فقال : أردت ذلک ویلک.

وقالوا «مررت برجل أبی عشره نفسه ، وبقوم عرب کلّهم ، وبقاع عرفج کلّه» برفع التوکید فیهنّ ، فرفعوا الفاعل بالأسماء الجامده ، وأکدوه لما لحظوا فیها المعنی ؛ إذ کان العرب بمعنی الفصحاء ، والعرفح بمعنی الخشن ، والأب بمعنی الولد.

تنبیهان - الأول : أنه وقع فی کلامهم أبلغ مما ذکرنا من تنزیلهم لفظا موجودا منزله لفظ آخر لکونه بمعناه ، وهو تنزیلهم اللفظ [المعدوم] الصالح للوجود بمنزله الموجود کما فی قوله :

[شماره صفحه واقعی : 783]

ص: 1281

بدالی أنّی لست مدرک ما مضی ***ولا سابق شیئا إذا کان جائیا [135]

وقد مضی ذلک.

والثانی : أنه لیس بلازم أن یعطی الشیء حکم ما هو فی معناه ، ألا تری أن المصدر قد لا یعطی حکم أنّ أو أن وصلتهما ، وبالعکس ، دلیل الأول أنهم لم یعطوه حکمهما فی جواز حذف الجار ، ولا فی سدّهما مسدّ جزءی الإسناد ، ثم إنهم شرکوا بین أنّ وأن فی هذه المسأله فی باب ظن ، وخصّوا أن الخفیفه وصلتها بسدها مسدهما فی باب عسی ، وخصوا الشدیده بذلک فی باب لو ، ودلیل الثانی أنهما لا یعطیان حکمه فی النیابه عن ظرف الزمان ، تقول : عجبت من قیامک ، وعجبت أن تقوم ، وأنک قائم ، ولا یجوز : عجبت قیامک ، وشذ قوله :

911- فإیّاک إیّاک المراء فإنّه ***إلی الشّرّ دعّاء وللشّرّ جالب

فأجری المصدر مجری أن یفعل فی حذف الجار ، وتقول «حسبت أنه قائم ، أو أن قام» ولا تقول «حسبت قیامک» حتی تذکر الخبر ، وتقول «عسی أن تقوم» ویمتنع : عسی أنک قائم ، ومثلها فی ذلک لعل ، وتقول : لو أنّک تقوم ، ولا تقول لو أن تقوم ، وتقول : جئتک صلاه العصر ، ولا یجوز «جئتک أن تصلی العصر» خلافا لابن جنی والزمخشری.

والثانی - وهو ما أعطی حکم الشیء المشبه له فی لفظه دون معناه - له صور کثیره أیضا :

أحدها : زیاده إن بعد ما المصدریه الظرفیه ؛ وبعد ما التی بمعنی الذی ؛ لأنهما بلفظ ما النافیه کقوله :

[شماره صفحه واقعی : 784]

ص: 1282

ورجّ الفتی للخیر ما إن رأیته ***علی السّنّ خیرا لا یزال یزید [27]

وقوله :

یرجّی المرء ما إن لا یراه ***وتعرض دون أدناه الخطوب [26]

فهذان محمولان علی نحو قوله :

912- ما إن رأیت ولا سمعت بمثله ***کالیوم هانیء أینق جرب

الثانیه : دخول لام الابتداء علی ما النافیه ، حملا لها فی اللفظ علی ما الموصوله الواقعه مبتدأ ، کقوله :

913- لما أغفلت شکرک فاصطنعنی ***فکیف ومن عطائک جلّ مالی؟

فهذا محمول فی اللفظ علی نحو قولک «لما تصنعه حسن».

الثالثه : توکید المضارع بالنون بعد لا النافیه حملا لها فی اللفظ علی لا الناهیه نحو (ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ لا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمانُ وَجُنُودُهُ) ونحو (وَاتَّقُوا فِتْنَهً لا تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّهً) فهذا محمول فی اللفظ علی نحو (وَلا تَحْسَبَنَّ اللهَ غافِلاً) ومن أوّلها علی النهی لم یحتج إلی هذا.

الرابعه : حذف الفاعل فی نحو قوله تعالی (أَسْمِعْ بِهِمْ وَأَبْصِرْ) لما کان «أحسن بزید» مشبها فی اللفظ لقولک «امرر بزید».

الخامسه : دخول لام الابتداء بعد إنّ التی بمعنی نعم ، لشبهها فی اللفظ بإنّ المؤکده ، قاله بعضهم فی قراءه من قرأ (إِنْ هذانِ لَساحِرانِ)

[شماره صفحه واقعی : 785]

ص: 1283

وقد مضی البحث فیها.

السادسه : قولهم «الّلهمّ اغفر لنا أیّتها العصابه» بضم أیه ورفع صفتها کما یقال «یا أیّتها العصابه» وإنما [کان] حقهما وجوب النصب کقولهم «نحن العرب أقری النّاس للضّیف» ولکنها لما کانت فی اللفظ بمنزله المستعمله فی النداء أعطیت حکمها وإن انتفی موجب البناء ، وأما «نحن العرب» فی المثال فإنه لا یکون منادی ؛ لکونه بأل ، فأعطی الحکم الذی یستحقه فی نفسه ، وأما نحو «نحن معاشر الأنبیاء لا ورث» فواجب النصب ، سواء اعتبر حاله أو حال ما یشبهه وهو المنادی.

السابعه : بناء باب حذام فی لغه الحجاز علی الکسر ، تشبیها لها بدراک ونزال ، وذلک مشهور فی المعارف ، وربما جاء فی غیرها ، وعلیه وجّه قوله :

914- یا لیت حظّی من جداک الصّافی ***والفضل أن تترکنی کفاف

فالأصل کفافا ، فهو حال ، أو ترک کفاف ، فمصدر ، ومنه عند أبی حاتم قوله :

915- جاءت لتصرعنی ، فقلت لها : اقصری ***إنّی امرؤ صرعی علیک حرام

ولیس کذلک ؛ إذ لیس لفعله فاعل أو فاعله ، فالأولی قول الفارسی إن أصله «حرامیّ» کقوله :

[أطربا وأنت قنّسریّ] ***والدّهر بالإنسان دوّاریّ [12]

ثم خفف ، ولو أقوی (1) لکان أولی ، وأما قوله :

[شماره صفحه واقعی : 786]

ص: 1284


1- أقوی : أی خالف بین حرکات الروی ؛ فرفع حرام لکونه خبر المبتدأ.

طلبوا صلحنا ولات أوان ***فأجبنا أن لیس حین یقاء [413]

فعله بنائه قطعه عن الإضافه ، ولکن عله کسره وکونه لم یسلک به فی الضم مسلک قبل وبعد شبهه بنزال.

الثامنه : بناء حاشا فی (وَقُلْنَ حاشَ لِلَّهِ) لشبهها فی اللفظ بحاشا الحرفیه ، والدلیل علی اسمیتها قراءه بعضهم (حاشا) بالتنوین علی إعرابها کما تقول «تنزیها لله» وإنما قلنا إنها لیست حرفا لدخولها علی الحرف ، ولا فعلا إذ لیس بعدها اسم منصوب بها ، وزعم بعضهم أنها فعل حذف مفعوله ، أی جانب یوسف المعصیه لأجل الله وهذا التأویل لا یتأتی فی کل موضع ، یقال لک : أتفعل کذا؟ أو أفعلت کذا؟ فنقول «حاشا لله» فإنما هذه بمعنی تبرأت لله براءه من هذا الفعل ، ومن نوّنها أعربها علی إلغاء هذا الشبه ، کما أن بنی تمیم أعربوا باب حذام لذلک.

التاسعه : قول بعض الصحابه رضی الله تعالی عنهم «قصرنا الصلاه مع رسول الله صلّی الله علیه و (آله و) سلّم أکثر ما کنّا قطّ وآمنه» فأوقع قطّ بعد ما المصدریه کما تقع بعد ما النافیه.

العاشره : إعطاء الحرف حکم مقاربه فی المخرج حتی أدغم فیه ، نحو (خَلَقَ کُلَّ شَیْءٍ) و (لَکَ قُصُوراً) وحتی اجتمعا رویّین کقوله :

916- بنیّ إنّ البرّ شیء هیّن ***المنطق الطّیّب والطّعیّم

وقول أبی جهل :

ما تنقم الحرب العوان منّی ***بازل عامین حدیث سنّی

[شماره صفحه واقعی : 787]

ص: 1285

*لمثل هذا ولدتنی أمّی* [58]

وقول آخر :

917- إذا رکبت فاجعلونی وسطا***إنّی کبیر لا أطیق العنّدا (1)

ویسمی ذلک إکفاء.

والثالث - وهو ما أعطی حکم الشیء لمشابهته له لفظا ومعنی - نحو اسم التفضیل وأفعل فی التعجب ؛ فإنهم منعوا أفعل التفضیل أن یرفع الظاهر لشبهه بأفعل فی التعجب وزنا وأصلا وإفاده للمبالغه ، وأجازوا تصغیر أفعل فی التعجب لشبهه بأفعل التفضیل فیما ذکرنا ، قال :

918- یا ما أمیلح غزلانا شدنّ لنا***[من هؤلیّائکنّ الضّال والسّمر]

ولم یسمع ذلک إلا فی أحسن وأملح ، ذکره الجوهری ، ولکن النحویین مع هذا قاسوه ، ولم یحک ابن مالک اقتیاسه إلا عن ابن کیسان ، ولیس کذلک ، قال أبو بکر بن الأنباری : ولا یقال إلا لمن صغر سنه.

القاعده الثانیه

أن الشیء یعطی حکم الشیء إذا جاوره کقول بعضهم «هذا جحر ضبّ خرب» بالجر ، والأکثر الرفع ، وقال :

[کأنّ أبانا فی عرانین وبله] ***کبیر أناس فی بجاد مزمّل [759]

[شماره صفحه واقعی : 788]

ص: 1286


1- العند : جمع عاند - بوزن راکع ورکع - وهو الذی یحید عن الطریق.

وقیل به فی (وَحُورٌ عِینٌ) فیمن جرهما ، فإن العطف علی (وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ) لا علی (بِأَکْوابٍ وَأَبارِیقَ) إذ لیس المعنی أن الولدان یطوفون علیهم بالحور ، وقیل : العطف علی (جَنَّاتٍ) وکأنه قیل : المقربون فی جنات وفاکهه ولحم طیر وحور ، وقیل : علی (أکواب) باعتبار المعنی ؛ إذ معنی (یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ بِأَکْوابٍ) ینعمون بأکواب ، وقیل فی (وَأَرْجُلَکُمْ) بالخفض : إنه عطف علی (بِأَیْدِیکُمْ) لا علی (رُؤُسَکُمْ) ؛ إذ الأرجل مغسوله لا ممسوحه ، ولکنه خفض لمجاوره (رُؤُسَکُمْ) والذی علیه المحققون أن خفض الجوار یکون فی النعت قلیلا کما مثلنا ، وفی التوکید نادرا کقوله :

919- یا صاح بلّغ ذوی الزّوجات کلّهم ***أن لیس وصل إذا انحلّت عری الذّنب

قال الفراء : أنشدنیه أبو الجراح بخفض کلهم ، فقلت له : هلا قلت کلّهم - یعنی بالنصب - فقال : هو خیر من الذی (1) قلته أنا ، ثم استنشدته إیاه ، فأنشدنیه بالخفض ، ولا یکون فی النسق ؛ لأن العاطف یمنع من التجاور ، وقال الزمخشری : لما کانت الأرجل من بین الأعضاء الثلاثه المغسوله تغسل بصبّ الماء علیها کانت مظنه الإسراف المذموم شرعا ، فعطف (2) علی الممسوح لا لتمسح ، ولکن لینبه علی وجوب الاقتصاد فی صبّ الماء علیها ، وقیل (إِلَی الْکَعْبَیْنِ) فجیء بالغایه إماطه لظن من یظن أنها ممسوحه ؛ لأن المسح لم تضرب له غایه فی الشریعه ، انتهی.

تنبیه - أنکر السیرافی وابن جنی الخفض علی الجوار ، وتأولا قولهم «خرب» بالجز علی أنه صفه لضب.

[شماره صفحه واقعی : 789]

ص: 1287


1- فی نسخه «مما قلته أنا».
2- فی نسخه «فعطفت».

ثم قال السیرافی : الإصل خرب الجحر منه ، بتنوین خرب ورفع الجحر ، ثم حذف الضمیر للعلم به ، وحوّل الإسناد إلی ضمیر الضب ، وخفض الجحر کما تقول «مررت برجل حسن الوجه» بالإضافه ، والأصل حسن الوجه منه ، ثم أتی بضمیر الجحر مکانه لتقدم ذکره فاستتر.

وقال ابن جنی : الأصل خرب جحره ، ثم أنیب المضاف إلیه عن المضاف فارتفع واستتر.

ویلزمهما استتار الضمیر مع جریان الصفه علی غیر من هی له ، وذلک لا یجوز عند البصریین وإن أمن اللبس ، وقول السیرافی إن هذا مثل «مررت برجل قائم أبواه لا قاعدین» مردود ؛ لأن ذلک إنما یجوز فی الوصف الثانی دون الأول علی ما سیأتی.

ومن ذلک قولهم «هنأنی ومرأنی» والأصل أمرأنی ، وقولهم «هو رجس نجس» بکسر النون وسکون الجیم ، والأصل نجس بفتحه فکسره ، کذا قالوا ، وإنما یتم هذا أن لو کانوا لا یقولون هذا نجس بفتحه فکسره ، وحینئذ فیکون محل الاستشهاد إنما هو الالتزام للتناسب ، وأما إذا لم یلتزم فهذا جائز بدون تقدم رجس ؛ إذ یقال فعل بکسره فسکون فی کل فعل بفتحه فکسره ، نحو : کتف ولبن ونبق ، وقولهم «أخذه ما قدم وما حدث» بضم دال حدث ، وقراءه جماعه (سَلاسِلَ وَأَغْلالاً) بصرف سلاسل ، وفی الحدیث «ارجعن مأزورات غیر مأجورات» والأصل موزورات بالواو لأنه من الوزر ، وقراءه أبی حبه (یُوقِنُونَ) بالهمزه ، وقوله :

920- أحبّ المؤقدین إلیّ مؤسی ***وجعده ؛ إذ أضاءهما الوقود

بهمز «المؤقدین و مؤسی» علی إعطاء الواو المجاوره للضمه حکم

[شماره صفحه واقعی : 790]

ص: 1288

الواو المضمومه ، فهمزت کما قیل فی وجوه : أجوه : وفی وقّتت : أقّتت ، ومن ذلک قولهم فی صوّم : صیّم ، حملا علی قولهم فی عصوّ عصیّ ، وکان أبو علی ینشد فی مثل ذلک :

921- *قد یؤخذ الجار بجرم الجار*

القاعده الثالثه

قد یشربون لفظا معنی لفظ فیعطونه حکمه ، ویسمی ذلک تضمینا.

وفائدته : أن تؤدی کلمه مؤدی کلمتین ؛ قال الزمخشری : ألا تری کیف رجع معنی (وَلا تَعْدُ عَیْناکَ عَنْهُمْ) إلی قولک : ولا تقتحم عیناک مجاوزین إلی غیرهم (وَلا تَأْکُلُوا أَمْوالَهُمْ إِلی أَمْوالِکُمْ) أی ولا تضموها إلیها آکلین ، اه.

ومن مثل ذلک أیضا قوله تعالی (الرَّفَثُ إِلی نِسائِکُمْ) ضمن الرفث معنی الإفضاء ، فعدی بإلی مثل (وَقَدْ أَفْضی بَعْضُکُمْ إِلی بَعْضٍ) وإنما أصل الرفث أن یتعدی بالباء ، یقال : أرفث فلان بامرأته ، وقوله تعالی (وَما یَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ فَلَنْ یُکْفَرُوهُ) أی فلن تحرموه ، أی فلن تحرموا ثوابه ، ولهذا عدّی إلی اثنین لا إلی واحد ، وقوله تعالی (وَلا تَعْزِمُوا عُقْدَهَ النِّکاحِ) أی لا تنووا ، ولهذا عدی بنفسه لا بعلی ، وقوله تعالی (لا یَسَّمَّعُونَ إِلَی الْمَلَإِ الْأَعْلی) أی لا یصغون. وقولهم «سمع الله لمن حمده» أی استجاب ، فعدی یسمع فی الأول بإلی وفی الثانی باللام ، وإنما أصله أن یتعدی بنفسه مثل (یَوْمَ یَسْمَعُونَ الصَّیْحَهَ) وقوله تعالی (وَاللهُ یَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ

[شماره صفحه واقعی : 791]

ص: 1289

الْمُصْلِحِ) أی یمیز ، ولهذا عدی بمن لا بنفسه ، وقوله تعالی (لِلَّذِینَ یُؤْلُونَ مِنْ نِسائِهِمْ) أی یمتنعون من وطء نسائهم بالحلف ؛ فلهذا عدی بمن ، ولما خفی التضمین علی بعضهم فی الآیه ، ورأی أنه لا یقال «حلف من کذا» بل حلف علیه - قال : من متعلقه بمعنی للذین ، کما تقول لی منک مبرّه ، قال وأما قول الفقهاء «آلی من امرأته» فغلط أوقعهم فیه عدم فهم المتعلق فی الآیه ، وقال أبو کبیر الهذلی :

922- حملت به فی لیله مزءوده***کرها ، وعقد نطاقها لم یحلل

وقال قبله :

923- ممّن حملن به وهنّ عواقد***حبک النّطاق فشبّ غیر مهبّل

مزءوده أی مذعوره ، ویروی بالجر صفه للیله مثل (وَاللَّیْلِ إِذا یَسْرِ) وبالنصب حالا من المرأه ، ولیس بقویّ ، مع أنه الحقیقه ؛ لأن ذکر اللیله حینئذ لا کبیر فائده فیه. والشاهد فیهما أنه ضمن حمل معنی علق ، ولو لا ذلک لعدی بنفسه مثل (حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً) ، وقال الفرزدق :

924- کیف ترانی قالبا مجنّی ***قد قتل الله زیادا عنّی

أی صرفه عنی بالقتل.

وهو کثیر ، قال أبو الفتح فی کتاب التمام : أحسب لو جمع ما جاء منه لجاء عنه کتاب یکون مئین أوراقا.

القاعده الرابعه

أنهم یعلبون علی الشیء ما لغیره ، لتناسب بینهما ، أو اختلاط.

فلهذا قالوا «الأبوین» فی الأب والأم ، ومنه (وَلِأَبَوَیْهِ لِکُلِّ واحِدٍ

[شماره صفحه واقعی : 792]

ص: 1290

مِنْهُمَا السُّدُسُ) وفی الأب والخاله ، ومنه (وَرَفَعَ أَبَوَیْهِ عَلَی الْعَرْشِ) و «المشرقین ، والمغربین» ومثله «الخافقان» فی المشرق والمغرب ، وإنما الخافق المغرب ، ثم إنما سمی خافقا مجازا ، وإنما هو مخفوق فیه ؛ و «القمرین» فی الشمس والقمر ؛ قال المتنبی :

925- واستقبلت قمر السّماء بوجهها***فأرتنی القمرین فی وقت معا

أی الشمس وهو وجهها وقمر السماء. وقال التبریزی : یجوز أنه أراد قمرا وقمرا ؛ لأنه لا یجتمع قمران فی لیله کما أنه لا تجتمع الشمس والقمر ، اه. وما ذکرناه أمدح ، و «القمران» فی العرف الشمس والقمر ؛ وقیل : إن منه قول الفرزدق :

926- أخذنا بآفاق السّماء علیکم ***لنا قمراها والنّجوم الطوالع

وقیل : إنما أراد محمدا والخلیل علیهما الصلاه والسّلام ؛ لأن نسبه راجع إلیهما بوجه ، وإن المراد بالنجوم الصحابه ، وقالوا «العمرین» فی أبی بکر وعمر ، وقیل : المراد عمر بن الخطاب وعمر بن عبد العزیز ، فلا تغلیب ، ویردّ بأنه قیل لعثمان رضی الله عنه : نسألک سیره العمرین ؛ قال : نعم ؛ قال قتاده : أعتق العمران فمن بینهما من الخلفاء أمهات الأولاد ، وهذا المراد به عمر وعمر ؛ وقالوا «العجّاجین» فی رؤبه والعجاج ؛ و «المروتین» فی الصّفا والمروه.

ولأجل الأختلاط أطلقت من علی ما لا یعقل فی نحو (فَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلی بَطْنِهِ ، وَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلی رِجْلَیْنِ ، وَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلی أَرْبَعٍ) فإن الاختلاط حاصل فی العموم السابق فی قوله تعالی (کُلَّ دَابَّهٍ مِنْ ماءٍ) وفی (مَنْ یَمْشِی عَلی رِجْلَیْنِ) اختلاط آخر فی عباره التفصیل ؛ فإنه

[شماره صفحه واقعی : 793]

ص: 1291

یعم الإنسان والطائر ؛ واسم المخاطبین علی الغائبین فی قوله تعالی (اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ) لأن «لعلّ» متعلقه بخلقکم لا باعبدوا ؛ وللذکرین علی المؤنث حتی عدّت منهم فی (وَکانَتْ مِنَ الْقانِتِینَ) والملائکه علی أبلیس حتی استثنی منهم فی (فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ) قال الزمخشری : والاستثناء متصل ؛ لأنه واحد من بین أظهر الألوف من الملائکه ؛ فغلبوا علیه فی (فَسَجَدُوا) ثم استثنی منهم استثناء أحدهم ؛ ثم قال : ویجوز أن یکون منقطعا.

ومن التغلیب (أَوْ لَتَعُودُنَّ فِی مِلَّتِنا) بعد (لَنُخْرِجَنَّکَ یا شُعَیْبُ وَالَّذِینَ آمَنُوا مَعَکَ مِنْ قَرْیَتِنا) فإنه علیه الصلاه والسّلام لم یکن فی ملتهم قط ؛ بخلاف الذین آمنوا معه ومثله (جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً وَمِنَ الْأَنْعامِ أَزْواجاً یَذْرَؤُکُمْ فِیهِ) فإن الخطاب فیه شامل للعقلاء والأنعام ؛ فغلب المخاطبون والعاقلون علی الغائبین والأنعام ؛ ومعنی (یَذْرَؤُکُمْ فِیهِ) یبثکم ویکثرکم فی هذا التدبیر ؛ وهو أن جعل للناس وللأنعام أزواجا حتی حصل بینهم التوالد ؛ فجعل هذا التدبیر کالمنبع والمعدن للبثّ والتکثیر ؛ فلذا جیء بفی دون الباء ؛ ونظیره (وَلَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاهٌ) وزعم جماعه أن منه (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا) ونحو (بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ) وإنما هذا من مراعاه المعنی ؛ الأول من مراعاه اللفظ.

القاعده الخامسه

أنهم یعبرون بالفعل عن أمور :

[شماره صفحه واقعی : 794]

ص: 1292

أحدها : وقوعه ؛ وهو الأصل.

والثانی : مشارفته ؛ نحو (وَإِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ) أی فشارفن انقضاء العده (وَالَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَیَذَرُونَ أَزْواجاً وَصِیَّهً لِأَزْواجِهِمْ) أی والذین یشارفون الموت وترک الأزواج یوصون وصیه (وَلْیَخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَکُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّهً) أی لو شارفوا أن یترکوا ، وقد مضت فی فصل لو ونظائرها ؛ ومما لم یتقدم ذکره قوله :

927- إلی ملک کاد الجبال لفقده ***تزول ، وزال الرّاسیات من الصّخر

الثالث : إرادته ؛ وأکثر ما یکون ذلک بعد أداه الشرط نحو (فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللهِ) (إِذا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلاهِ فَاغْسِلُوا) (إِذا قَضی أَمْراً فَإِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ) (وَإِنْ حَکَمْتَ فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ) (وَإِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ بِهِ) (إِذا تَناجَیْتُمْ فَلا تَتَناجَوْا بِالْإِثْمِ وَالْعُدْوانِ) (إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا - الآیه) (إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ) وفی الصحیح «إذا أتی أحدکم الجمعه فلیغتسل».

ومنه فی غیره (فَأَخْرَجْنا مَنْ کانَ فِیها مِنَ الْمُؤْمِنِینَ ، فَما وَجَدْنا فِیها غَیْرَ بَیْتٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ) أی فأردنا الإخراج (وَلَقَدْ خَلَقْناکُمْ ثُمَّ صَوَّرْناکُمْ ثُمَّ قُلْنا لِلْمَلائِکَهِ اسْجُدُوا لِآدَمَ) لأن ثم للترتیب ؛ ولا یمکن هنا مع الحمل علی الظاهر ؛ فإذا حمل خلقنا وصورنا علی إراده الخلق والتصویر لم یشکل. وقیل : هما علی حذف مضافین ؛ أی خلقنا أباکم ثم صورنا أباکم. ومثله (وَکَمْ مِنْ قَرْیَهٍ أَهْلَکْناها فَجاءَها بَأْسُنا) أی أردنا إهلاکها (ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی) أی أراد الدنو من محمد علیه الصلاه والسّلام ، فتدلّی فتعلّق فی الهواء ، وهذا أولی من قول من ادعی لقلب فی

[شماره صفحه واقعی : 795]

ص: 1293

هاتین الآیتین وأن التقدیر : وکم من قریه جاءها بأسنا فأهلکناه ، ثم تدلی فدنی ، وقال :

928- فارقنا قبل أن نفارقه ***لمّا قضی من جماعنا وطرا

أی أراد فراقنا.

وفی کلامهم عکس هذا ؛ وهو التعبیر بإراده الفعل عن إیجاده ، نحو (وَیُرِیدُونَ أَنْ یُفَرِّقُوا بَیْنَ اللهِ وَرُسُلِهِ) بدلیل أنه قوبل بقوله سبحانه وتعالی (وَلَمْ یُفَرِّقُوا بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ).

والرابع : القدره عامه ، نحو (وَعْداً عَلَیْنا إِنَّا کُنَّا فاعِلِینَ) أی قادرین علی الإعاده ، وأصل ذلک أن الفعل یسبّب عن الإراده والقدره ، وهم یقیمون سبب مقام المسبب وبالعکس ؛ فالأول نحو (وَنَبْلُوَا أَخْبارَکُمْ) أی ونعلم أخبارکم ؛ لأن الابتلاء الاختبار ، وبالاختبار یحصل العلم ، وقوله تعالی (هَلْ یَسْتَطِیعُ رَبُّکَ) الآیه فی قراءه غیر الکسائی یستطیع بالغبه وربک بالرفع ، معناه هل یفعل ربک ؛ فعبر عن الفعل بالاستطاعه لأنها شرطه ، أی هل ینزل علینا ربک مائده إن دعوته. ومثله (فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ) أی لن نؤاخذه ، فعبر عن المؤاخذه بشرطها ، وهو القدره علیها. وأما قراءه الکسائی (1) فتقدیرها هل تستطیع سؤال ربک ، فحذف المضاف ، أو هل تطلب طاعه ربک فی إنزال المائده أی استجابته ، ومن الثانی (فَاتَّقُوا النَّارَ) أی [فاتقوا] العناد الموجب للنار.

[شماره صفحه واقعی : 796]

ص: 1294


1- قرأ الکسائی (هل تستطیع ربک) بتاء المضارعه وبنصب ربک.
القاعده السادسه

أنهم یعبرون عن الماضی والآتی کما یعبرون عن الشیء الحاضر قصدا لإحضاره فی الذهن حتی کأنه مشاهد حاله الإخبار ، نحو (وَإِنَّ رَبَّکَ لَیَحْکُمُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ) لأن لام الابتداء للحال ، ونحو (هذا مِنْ شِیعَتِهِ وَهذا مِنْ عَدُوِّهِ) إذ لیس المراد تقریب الرجلین من النبی صلّی الله علیه و (آله و) سلّم ، کما نقول : هذا کتابک فخذه ، وإنما الإشاره کانت إلیهما فی ذلک الوقت هکذا فحکیت ، ومثله (وَاللهُ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیاحَ فَتُثِیرُ سَحاباً) قصد بقوله سبحانه وتعالی (فَتُثِیرُ) إحضار تلک الصوره البدیعه الداله علی القدره الباهره من إثاره السحاب ، تبدو أولا قطعا ثم تتضامّ متقلبه بین أطوار حتی تصیر رکاما. ومنه (ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ) أی فکان (وَمَنْ یُشْرِکْ بِاللهِ فَکَأَنَّما خَرَّ مِنَ السَّماءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّیْرُ أَوْ تَهْوِی بِهِ الرِّیحُ فِی مَکانٍ سَحِیقٍ) (وَنُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ) إلی قوله تعالی : (وَنُرِیَ فِرْعَوْنَ وَهامانَ) ومنه عند الجمهور (وَکَلْبُهُمْ باسِطٌ ذِراعَیْهِ بِالْوَصِیدِ) أی یبسط ذراعیه ، بدلیل (وَنُقَلِّبُهُمْ) ولم یقل وقلبناهم ، وبهذا التقریر یندفع قول الکسائی وهشام : إن اسم الفاعل الذی بمعنی الماضی یعمل ، ومثله (وَاللهُ مُخْرِجٌ ما کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ) إلا أن هذا علی حکایه حال کانت مستقبله وقت التدارؤ ، وفی الآیه الأولی حکیت الحال الماضیه ، ومثلها قوله :

929- جاریه فی رمضان الماصی ***تقطّع الحدیث بالإیماض

ولو لا حکایه الحال فی قول حسان :

یغشون حتّی لا تهرّ کلابهم ***[لا یسألون عن السّواد المقبل] [197]

[شماره صفحه واقعی : 797]

ص: 1295

لم یصح الرفع ؛ لأنه لا یرفع إلا وهو للحال ، ومنه قوله تعالی : (حَتَّی یَقُولَ الرَّسُولُ) بالرفع.

القاعده السابعه

أن اللفظ قد یکون علی تقدیر ، وذلک المقدّر علی تقدیر آخر ، نحو قوله تعالی : (وَما کانَ هذَا الْقُرْآنُ أَنْ یُفْتَری مِنْ دُونِ اللهِ) فإن یفتری مؤول بالافتراء ، والافتراء مؤول بمفتری ، وقال :

930- لعمرک ما الفتیان أن تنبت اللّحی ***ولکنّما الفتیان کلّ فتی ندی

وقالوا «عسی زید أن یقوم» فقیل : هو علی ذلک ، وقیل : علی حذف مضاف ، أی عسی أمر زید ، أو عسی زید صاحب القیام ، وقیل : أن زائده ، ویرده عدم صلاحیتها للسقوط فی الأکثر ، وأنها قد عملت ، والزائد لا یعمل ، خلافا لأبی الحسن ؛ وأما قول أبی الفتح فی بیت الحماسه :

931- حتّی یکون عزیزا فی نفوسهم ***أو أن یبین جمیعا وهو مختار

یجوز کون أن زائده ؛ فلأن النصب هنا یکون بالعطف لا بأن ؛ وقیل فی (ثُمَّ یَعُودُونَ لِما قالُوا) إن (لِما قالُوا) بمعنی القول ، والقول بتأویل المقول ، أی یعودون للمقول فیهن لفظ الظهار وهنّ الزوجات ، وقال أبو البقاء فی (حَتَّی تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ) : یجوز عند أبی علی کون ما مصدریه ، والمصدر فی تأویل اسم المفعول ، اه. وهذا یقتضی أن غیر أبی علی لا یجیز ذلک. وقال السیرافی : إذا قیل : «قاموا ما خلا زیدا ، وما عدا زیدا» فما مصدریه ، وهی وصلتها حال ، وفیه معنی الاستثناء ، قال ابن مالک : فوقعت الحال معرفه لتأولها بالنکره ، اه. والتأویل خالین عن زید ، ومتجاوزین زیدا ، وأما قول ابن خروف والشلوبین «إن ما وصلتها نصب علی

[شماره صفحه واقعی : 798]

ص: 1296

الاستثناء» فغلط ؛ لأن معنی الاستثناء قائم بما بعدهما لابهما ، والمنصوب علی معنی لا یلیق ذلک المعنی بعیره.

القاعده الثامنه

کثیرا ما یغتفر فی الثّوانی ما لا یغتفر فی الأوائل ؛ فمن ذلک «کلّ شاه وسخلتها بدرهم» و

932- *أیّ فتی هیجاء أنت وجارها*

و «ربّ رجل وأخیه» (إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَیْهِمْ مِنَ السَّماءِ آیَهً فَظَلَّتْ) ولا یجوز : کل سخلتها ، ولا أی جارها ، ولا ربّ أخیه ، ولا یجوز «إن یقم زید قام عمرو» فی الأصح ، إلا فی الشعر کقوله :

933- ان یسمعوا سبّه طاروا بها فرحا***عنّی ، وما یسمعوا من صالح دفنوا

إذ لا تضاف کلّ وأیّ إلی معرفه مفرده ، کما أن اسم التفضیل کذلک ، ولا تجرّ ربّ إلا النکرات ، ولا یکون فی النثر فعل الشرط مضارعا والجواب ماضیا ، وقال الشاعر :

934- إن ترکبوا فرکوب الخیل عادتنا***أو تنزلون فإنّا معشر نزل

فقال یونس : أراد أو أنتم تنزلون ، فعطف الجمله الاسمیه علی جمله الشرط ، وجعل سیبویه ذلک من العطف علی التوهم ؛ قال : فکأنه قال : أترکبون فذلک عادتنا أو تنزلون فنحن معروفون بذلک ، ویقولون : مررت برجل قائم أبواه لا قاعدین ویمتنع قائمین لا قاعد أبواه ، علی إعمال الثانی وربط الأول بالمعنی.

[شماره صفحه واقعی : 799]

ص: 1297

القاعده التاسعه

أنهم یتّسعون فی الظرف والمجرور ما لا یتسعون فی غیرهما ؛ فلذلک فصلوا بهما الفعل الناقص من معموله نحو «کان فی الدّار - أو عندک - زید جالسا» وفعل التعجب من المتعجّب منه نحو «ما أحسن فی الهیجاء لقاء زید ، وما أثبت عند الحرب زیدا» وبین الحرف الناسخ ومنسوخه نحو قوله :

935- فلا تلحنی فیها فإنّ بحبّها***أخاک مصاب القلب جمّ بلابله

وبین الاستفهام والقول الجاری مجری الظن کقوله

936- أبعد بعد تقول الدّار جامعه***[شملی بهم أم تقول البعد محتوما]

وبین المضاف وحرف الجر ومجرورهما ، وبین إذن ولن ومنصوبهما نحو «هذا غلام والله زید ، واشتریته بو الله درهم» وقوله :

937- إذن والله نرمیهم بحرب ***[تشیب الطّفل من قبل المشیب]

وقوله :

لن ما رأیت أبا یزید مقاتلا***أدع القتال وأشهد الهیجاء [461]

وقدموهما خبرین علی الاسم فی باب إنّ نحو (إِنَّ فِی ذلِکَ لَعِبْرَهً) ومعمولین للخبر فی باب ما نحو «ما فی الدار زید جالسا» وقوله :

938- [بأهبه حزم لذ وإن کنت آمنا] ***فما کلّ حین من تؤاتی مؤاتیا

فإن کان المعمول غیرهما بطل عملها کقوله :

939- [وقالوا : تعرّفها المنازل من منّی] ***وما کل من وافی منی أنا عارف

[شماره صفحه واقعی : 800]

ص: 1298

ومعمولین لصله أل نحو (وَکانُوا فِیهِ مِنَ الزَّاهِدِینَ) فی قول ، وعلی الفعل المنفی بما فی نحو قوله :

*ونحن عن فضلک ما استغنینا* [137]

وقیل : وعلی إن معمولا لخبرها فی نحو أما بعد فإنی أفعل کذا وکذا ، وقوله :

أبا خراشه أمّا أنت ذا نفر***فإنّ قومی لم تأکلهم الضّبع [44]

وعلی العامل المعنوی فی نحو قولهم «أکلّ یوم لک ثوب».

وأقول : أما مسأله أما فاعلم أنه إذا تلاها ظرف ، ولم یل الفاء ما یمتنع تقدم معموله علیه نحو «أمّا فی الدّار - أو عندک - فزید جالس» جاز کونه معمولا لأما أو لما بعد الفاء ، فإن تلا الفاء ما لا یتقدم معموله علیه نحو «أما زیدا - أو الیوم - فإنی صارب» فالعامل فیه عند المازنی أما فتصحّ مسأله الظرف فقط ؛ لأن الحروف لا تنصب المفعول به ، وعند المبرد تجوز مسأله الظرف من وجهین ، ومسأله المفعول به

من جهه إعمال ما بعد الفاء ، واحتج بأن «أما» وضعت علی أن ما بعد فاء جوابها یتقدم بعضه فاصلا بینها وبین أما ، وجوّزه بعضهم فی الظرف دون المفعول به ، وأما قوله *أمّا أنت ذا نفر* [44] فلیس المعنی علی تعلّقه بما بعد الفاء ، بل هو متعلق تعلق المفعول لاجله بفعل محذوف ؛ والتقدیر : ألهذا فخرت علی؟ وأما المسأله الأخیره فمن أجاز «زید جالسا فی الدار» لم یکن ذلک مختصا عنده بالظرف.

[شماره صفحه واقعی : 801]

ص: 1299

القاعده العاشره

من فنون کلامهم القلب. وأکثر وقوعه فی الشعر ، کقول حسان رضی الله تعالی عنه :

کأنّ سبیئه من بیت رأس***یکون مزاجها عسل وماء [694]

فیمن نصب المزاج ؛ فجعل المعرفه الخبر والنکره الاسم ، وتأوّله الفارسی علی أن انتصاب المزاج علی الظرفیه المجازیه ، والأولی رفع المزاج ونصب العسل ، وقد روی کذلک أیضا ؛ فارتفاع ماء بتقدیر وخالطها ماء ، ویری برفعهن علی إضمار الشأن ، وأما قول ابن أسد إنّ کان زائده فخطأ ؛ لأنها لا تزاد بلفظ المضارع بقیاس ، ولا ضروره تدعو إلی ذلک هنا ، وقول رؤبه :

940- ومهمه مغبرّه أرجاؤه ***کأنّ لون أرضه سماؤه

أی کأن لون سمائه لغبرتها لون أرضه ، فعکس التشبیه مبالغه ، وحذف المضاف ، وقال آخر :

941- فإن أنت لاقیت فی نجده***فلا تتهیّبک أن تقدما

أی تنهیّبها ، وقال ابن مقبل :

942- ولا تهیّبنی الموماه أرکبها***إذا تجاوبت الأصداء بالسّحر

أی ولا أتهیبها ، وقال کعب :

943- کأنّ أوب ذراعیها إذا عرقت ***وقد تلفّع بالقور العساقیل

[شماره صفحه واقعی : 802]

ص: 1300

القور : جمع قاره ، وهی الجبل الصغیر ، والعساقیل : اسم لأوائل السراب ، ولا واحد له ، والتلفع : الاشتمال. وقال عروه بن الورد :

944- فدیت بنفسه نفسی ومالی ***وما آلوک إلّا ما أطیق

وقال القطامی :

945- فلمّا أن جری سمن علیها***کما طیّنت بالفدن السّیاعا

الفدن : القصر ، والسّیاع : الطین ، ومنه فی الکلام «أدخلت القلنسوه فی رأسی» و «عرضت الناقه علی الحوض» و «عرضتها علی الماء» قاله الجوهری وجماعه منهم السکاکی والزمخشری ، وجعل منه (وَیَوْمَ یُعْرَضُ الَّذِینَ کَفَرُوا عَلَی النَّارِ) وفی کتاب التوسعه لیعقوب بن إسحاق السکیت : إن «عرضت الحوض علی الناقه» مقلوب ، وقال آخر : لا قلب فی واحد منهما ، واختاره أبو حیان ، وردّ علی قول الزمخشری فی الآیه ، وزعم بعضهم فی قول المتنبی :

946- وعذلت أهل العشق حتّی ذقته ***فعجبت کیف یموت من لا یعشق

أن أصله کیف لا یموت من یعشق ، والصواب خلافه ، وأن المراد أنه صار یری أن لا سبب للموت سوی العشق ، ویقال : إذا طلعت الجوزاء انتصب العود فی الحرباء ، أی انتصب الحرباء فی العود. وقال ثعلب فی قوله تعالی (ثُمَّ فِی سِلْسِلَهٍ ذَرْعُها سَبْعُونَ ذِراعاً فَاسْلُکُوهُ) : إن المعنی اسلکوا فیه سلسله ، وقیل : إن منه (وَکَمْ مِنْ قَرْیَهٍ أَهْلَکْناها فَجاءَها بَأْسُنا) (ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی) وقد مضی تأویلهما ونقل الجوهری فی (فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ) أن أصله قابی قوس ، فقلبت التثنیه بالإفراد ، وهو حسن إن فسّر القلب بما بین مقبض القوس وسیتها أی طرفها ، ولها طرفان ، فله قابان ؛

[شماره صفحه واقعی : 803]

ص: 1301

ونظیر هذا إنشاد ابن الأعرابی :

947- إذا أحسن ابن العمّ بعد إساءه***فلست لشرّی فعله بحمول

أی فلست لشر فعلیه.

قیل : ومن القلب (اذْهَبْ بِکِتابِی هذا) الآیه ؛ وأجیب بأن المعنی ثم تولّ عنهم إلی مکان یقرب منهم ؛ لیکون ما یقولونه بمسمع منک فانظر ما ذا یرجعون ، وقیل فی (فَعَمِیَتْ عَلَیْهِمُ) : إن المعنی فعمیتم عنها (1) ، وفی (حَقِیقٌ عَلی أَنْ لا أَقُولَ) الآیه فیمن جرّ بعلی بعد أن وصلتها علی أن المعنی حقیق علیّ ، بإدخالها علی یاء المتکلم کما قرأ نافع ؛ وقیل : ضمن حقیق معنی حریص ؛ وفی (ما إِنَّ مَفاتِحَهُ لَتَنُوأُ بِالْعُصْبَهِ) : إن المعنی لتنوء العصبه بها أی تنهض بها متثاقله ، وقیل الباء للتعدیه کالهمزه ، أی لتنیء العصبه ؛ أی تجعلها تنهض متثاقله.

القاعده الحادیه عشره

من ملح کلامهم تقارض اللفظین فی الأحکام ، ولذلک أمثله :

أحدها : إعطاء «غیر» حکم إلا فی الاستثناء بها نحو (لا یَسْتَوِی الْقاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ غَیْرُ أُولِی الضَّرَرِ) فیمن نصب غیر ، وإعطاء «إلا» بحکم غیر فی الوصف بها نحو (لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَهٌ إِلَّا اللهُ لَفَسَدَتا).

والثانی : إعطاء أن المصدریه حکم «ما» المصدریه فی الإهمال کقوله :

[شماره صفحه واقعی : 804]

ص: 1302


1- الصواب أن یقال «فعموا عنها» أو تتلی آیه هود(فَعُمِّیَتْ عَلَیْکُمْ) لیکون المعنی «فعمیتم عنها»

أن تقرآن علی أسماء ویحکما***منّی السّلام وأن لا تشعرا أحدا [35]

الشاهد فی «أن» الأولی ، ولیست مخففه من الثقیله ، بدلیل أن المعطوفه علیها ، وإعمال «ما» حملا علی أن کما روی من قوله علیه الصلاه والسّلام «کما تکونوا یولّی علیکم» ذکره ابن الحاجب ، والمعروف فی الروایه کما تکونون.

والثالث : إعطاء إن الشرطیه حکم لو فی الإهمال کما روی فی الحدیث «فإن لا تراه فإنّه یراک» وإعطاء لو حکم إن فی الجزم کقوله :

لو یشأ طار بها ذومیعه***[لاحق الآطال نهد ذو خصل] [436]

ذکر الثانی ابن الشجری ، وخرّجه غیره علی أنه [جاء] علی لغه من یقول شایشا - بالألف - ثم أبدلت الألف همزه علی حد قول بعضهم العألم والخأتم - بالهمزه - ویؤیده أنه لا یجوز مجیء إن الشرطیه فی هذا الموضع ؛ لأنه إخبار عما مضی ، فالمعنی لو شاء ، وبهذا یقدح أیضا فی تخریج الحدیث السابق علی ما ذکر ، وهو تخریج ابن مالک ، والظاهر أنه یتخرج علی إجراء المعتل مجری الصحیح کقراءه قنبل (إِنَّهُ مَنْ یَتَّقِ وَیَصْبِرْ فَإِنَّ اللهَ) بإثبات یاء یتقی وجزم یصبر.

والرابع : إعطاء إذا حکم متی فی الجزم بها کقوله :

[استغن ما أغناک ربّک بالغنی]***وإذا تصبک خصاصه فتحمّل [132]

[شماره صفحه واقعی : 805]

ص: 1303

وإهمال متی حکما لها بحکم إذا ، کقول عائشه رضی الله عنها «وأنه متی یقوم مقامک لا یسمع الناس».

والخامس : إعطاء لم حکم لن فی عمل النصب ، ذکره بعضهم مستشهدا بقراءه بعضهم (أَلَمْ نَشْرَحْ) بفتح الحاء ، وفیه نظر ؛ إذ لا تحل لن هنا ، وإنما یصح - أو یحسن - حمل الشیء علی ما یحل محله کما قدمنا ، وقیل : أصله «نشرحن» ثم حذفت النون الخفیفه وبقی الفتح دلیلا علیها ، وفی هذا شذوذان : توکید المنفی بلم مع أنه کالفعل الماضی فی المعنی ، وحذف النون لغیر مقتض مع أن المؤکد لا یلیق به الحذف ، وإعطاء لن حکم لم فی الجزم کقوله :

لن یخب الآن من رجائک من***حرّک من دون بابک الحلقه [466]

الروایه بکسر الباء.

والسادس : إعطاء ما النافیه حکم لیس فی الإعمال ، وهی لغه أهل الحجاز نحو (ما هذا بَشَراً) وإعطاء لیس حکم ما فی الإهمال عند انتقاض النفی بإلّا کقولهم «لیس الطّیب إلّا المسک» وهی لغه بنی تمیم.

والسابع : إعطاء عسی حکم لعل فی العمل کقوله :

[تقول بنتی قد أنی أناکا]***یا أبتا علّک أو عساکا [246]

وإعطاء لعل حکم عسی فی اقتران خبرها بأن ، ومنه الحدیث «فلعلّ بعضکم أن یکون ألحن بحجّته من بعض».

[شماره صفحه واقعی : 806]

ص: 1304

والثامن : إعطاء الفاعل إعراب المفعول وعکسه عند أمن اللبس ، کقولهم : خرق الثّوب المسمار ، وکسر الزجاج الحجر ، وقال الشاعر :

948- مثل القنافد هدّاجون قد بلغت ***نجران أو بلغت سوآتهم هجر

وسمع أیضا نصبهما کقوله :

949- قد سالم الحیّات منه القدما***[الأفعوان والشّجاع الشجعما]

فی روایه من نصب الحیات ، وقیل : القدما تثنیه حذفت نونه للضروره کقوله :

هما خطّتا إمّا إسار ومنّه***[وإمّا دم ، والقتل بالحرّ أجدر] [884]

فیمن رواه برفع إسار ومنه ، وسمع أیضا رفعهما کقوله :

950- إنّ من صاد عقمقا لمشوم ***کیف من صاد عقعقان وبوم

والتاسع : إعطاء «الحسن الوجه» حکم «الضارب الرجل» فی النصب ، وإعطاء «الضارب الرجل» حکم «الحسن الوجه» فی الجر.

والعاشر : إعطاء أفعل فی التعجب حکم أفعل التفضیل ، فی جواز التصغیر ، وإعطاء أفعل التفضیل حکم أفعل فی التعجب فی أنه لا یرفع الظاهر ، وقد مر ذلک.

ولو ذکرت أحرف الجر ودخول بعضها علی بعض فی معناه لجاء من ذلک أمثله کثیره.

[شماره صفحه واقعی : 807]

ص: 1305

وهذا آخر ما تیسر إیراده فی هذا التألیف ، وأسأل الله الذی منّ علیّ بإنشائه وإتمامه فی البلد الحرام ، فی شهر ذی القعده الحرام ، ویسّر علیّ إتمام ما ألحقت به من الزوائد فی شهر رجب الحرام : أن یحرّم وجهی علی النار ، وأن یتجاوز عما تحمّلته من الأوزار ، وأن یوقظنی من رفده الغفله قبل الفرت ، وأن یلطف بی عند معالجه سکرات الموت ، وأن یفعل ذلک بأهلی وأحبابی ، وجمیع المسلمین ، وأن یهدی أشرف صلواته وأزکی تحیاته إلی أشرف العالمین ، وإمام العاملین : محمد نبی الرّحمه ، الکاشف فی یوم الحشر بشفاعته الغمّه ، وعلی آله الهادین ، وأصحابه الذین شادوا لنا قواعد الإسلام ، ومهّدوا الدین ، وأن یسلم تسلیما کثیرا إلی یوم الدین ، والحمد لله رب العالمین ، اللهم صل وسلّم وبارک علی حبیبنا محمد عدد الرمل والدقیق وعدد الموج الدقیق ، وسلم تسلیما.

تنبیه

قد وضعنا رقما متتابعا للشواهد الشعریه ، فإذا تکرر البیت وضعنا فی المره الأولی فی آخره رقم الصفحه أو الصفحات التی یتکرر فیها ، ووضعنا فی آخره فی کل مره بعد الأولی رقمه الذی استحقه أول مره ، فإذا رأیت بیتا وضع فی أوله رقم فاعلم أنه لم یتقدم ذکره ، وإذا رأیت فی آخره رقما مسبوقا بحرف ص فاعلم أنه سیأتی فی الصفحه أو الصفحات المذکوره أرقامها ، وإذا رأیت فی آخره رقما غیر مسبوق بهذا الحرف فاعلم أنه قد سبق ذکره بهذا الرقم.

[شماره صفحه واقعی : 808]

ص: 1306

فهرس الجزء الثانی

من کتاب مغنی اللبیب لابن هشام

[شماره صفحه واقعی : 809]

ص: 1307

[شماره صفحه واقعی : 810]

ص: 1308

[شماره صفحه واقعی : 811]

ص: 1309

[شماره صفحه واقعی : 812]

ص: 1310

[شماره صفحه واقعی : 813]

ص: 1311

[شماره صفحه واقعی : 814]

ص: 1312

[شماره صفحه واقعی : 815]

ص: 1313

[شماره صفحه واقعی : 816]

ص: 1314

[شماره صفحه واقعی : 817]

ص: 1315

[شماره صفحه واقعی : 818]

ص: 1316

تم فهرس الموضوعات الوارده فی الجزء الثانی من کتاب «مغنی اللبیب، عن کتب الأعاریب» لابن هشام الأنصاری والحمدلله الذی بنعمته تتم الصالحات، و صلواته و أزکی تسلیماته علی أشرف الکائنات، و علی آله و صحبه و عشرته الذین نالوا باتباعه أعلی الدرجات.

[شماره صفحه واقعی : 819]

ص: 1317

[شماره صفحه واقعی : 820]

ص: 1318

فهرس الشواهد

الوارده فی کتاب «مغنی اللبیب، عن کتب الأعاریب» لابن هشام

[شماره صفحه واقعی : 821]

ص: 1319

[شماره صفحه واقعی : 822]

ص: 1320

[شماره صفحه واقعی : 823]

ص: 1321

[شماره صفحه واقعی : 824]

ص: 1322

[شماره صفحه واقعی : 825]

ص: 1323

[شماره صفحه واقعی : 826]

ص: 1324

[شماره صفحه واقعی : 827]

ص: 1325

[شماره صفحه واقعی : 828]

ص: 1326

[شماره صفحه واقعی : 829]

ص: 1327

[شماره صفحه واقعی : 830]

ص: 1328

[شماره صفحه واقعی : 831]

ص: 1329

[شماره صفحه واقعی : 832]

ص: 1330

[شماره صفحه واقعی : 833]

ص: 1331

[شماره صفحه واقعی : 834]

ص: 1332

[شماره صفحه واقعی : 835]

ص: 1333

[شماره صفحه واقعی : 836]

ص: 1334

[شماره صفحه واقعی : 837]

ص: 1335

[شماره صفحه واقعی : 838]

ص: 1336

[شماره صفحه واقعی : 839]

ص: 1337

[شماره صفحه واقعی : 840]

ص: 1338

[شماره صفحه واقعی : 841]

ص: 1339

[شماره صفحه واقعی : 842]

ص: 1340

[شماره صفحه واقعی : 843]

ص: 1341

[شماره صفحه واقعی : 844]

ص: 1342

[شماره صفحه واقعی : 845]

ص: 1343

[شماره صفحه واقعی : 846]

ص: 1344

[شماره صفحه واقعی : 847]

ص: 1345

[شماره صفحه واقعی : 848]

ص: 1346

[شماره صفحه واقعی : 849]

ص: 1347

[شماره صفحه واقعی : 850]

ص: 1348

[شماره صفحه واقعی : 851]

ص: 1349

[شماره صفحه واقعی : 852]

ص: 1350

[شماره صفحه واقعی : 853]

ص: 1351

[شماره صفحه واقعی : 854]

ص: 1352

[شماره صفحه واقعی : 855]

ص: 1353

[شماره صفحه واقعی : 856]

ص: 1354

[شماره صفحه واقعی : 857]

ص: 1355

[شماره صفحه واقعی : 858]

ص: 1356

[شماره صفحه واقعی : 859]

ص: 1357

[شماره صفحه واقعی : 860]

ص: 1358

[شماره صفحه واقعی : 861]

ص: 1359

[شماره صفحه واقعی : 862]

ص: 1360

[شماره صفحه واقعی : 863]

ص: 1361

[شماره صفحه واقعی : 864]

ص: 1362

[شماره صفحه واقعی : 865]

ص: 1363

[شماره صفحه واقعی : 866]

ص: 1364

[شماره صفحه واقعی : 867]

ص: 1365

[شماره صفحه واقعی : 868]

ص: 1366

[شماره صفحه واقعی : 869]

ص: 1367

[شماره صفحه واقعی : 870]

ص: 1368

[شماره صفحه واقعی : 871]

ص: 1369

[شماره صفحه واقعی : 872]

ص: 1370

بلاغت

جواهر البلاغه (متن درسی)

اشاره

عنوان و نام پدیدآور : جواهرالبلاغه (متن درسی)/ تالیف احمد هاشمی؛ با تحقیق و تصحیح جمعی از اساتید حوزه.

مشخصات نشر : قم: حوزه علمیه قم، مرکز مدیریت، 1423ق. 1381.

مشخصات ظاهری : 354 صفحه

موضوع : زبان عربی -- معانی و بیان و بدیع

شماره کتابشناسی ملی : م 82-17610

توضیح : «جواهر البلاغه» تألیف احمد هاشمی ، از جمله آثار معاصر در موضوع بلاغت (علم معانی، بیان و بدیع) است که در سال های اخیر جایگزین کتاب «مختصر المعانی» شده است و به دلیل اختصار، مورد استقبال طلاب علوم دینی قرار گرفته است. نویسنده در این کتاب با اسلوب علمی، خلاصه ای از تمام قواعد فصاحت و بلاغت و اصول بلاغی را ارائه کرده است.

کتاب، مشتمل بر مقدمه و مباحث مقدماتی و سه بخش است. در بخش اول، «علم معانی» در نه باب و در بخش دوم، «علم بیان» در سه باب و هر باب در ضمن چند مبحث مطرح شده است. در بخش سوم نیز «علم بدیع» در دو باب تألیف شده که در ذیل هر باب به ترتیب، محسنات معنوی و لفظی عنوان شده است.

ص: 1

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 1]

ص: 1371

[شماره صفحه واقعی : 2]

ص: 1372

الفهرس

الموضوع الصفحه

تمهید 13

مقدمه فی معرفه الفصاحه و البلاغه 15

فصاحه الکلمه 16

فصاحه الکلام 23

فصاحه المتکلم 30

البلاغه 31

بلاغه الکلام 32

بلاغه المتکلم 34

أقوال ذوی النبوغ و العبقریه فی البلاغه 35

ملاحظات 40

علم المعانی

تعریف علم المعانی، و موضعه، و واضعه 44

الباب الأول فی تقسیم الکلام إلی خبر و إنشاء

المبحث الأول فی حقیقه الخبر 51

المقاصد و الأغراض الّتی من اجلها یلقی الخبر 52

المبحث الثانی فی کیفیه إلقاء المتکلم الخبر الموضوع الصفحه

للمخاطب 55

المبحث الثالث فی تقسیم الخبر إلی جمله فعلیه و جمله اسمیه 62

الباب الثانی فی حقیقه الإنشاء و تقسیمه 65

المبحث الأول فی الأمر 67

المبحث الثانی فی النهی 70

المبحث الثالث فی الاستفهام 73

المبحث الرابع فی التمنی 84

المبحث الخامس فی النداء 86

تطبیق عام علی الباب الثانی 94

الباب الثالث فی أحوال المسند إلیه 97

المبحث الأول فی ذکر المسند إلیه 97

المبحث الثانی فی حذف المسند إلیه 99

المبحث الثالث فی تعریف المسند إلیه 103

فی تعریف المسند إلیه بالإضمار 103

فی تعریف المسند الیه بالعلمیه 105

[شماره صفحه واقعی : 3]

ص: 1373

فی تعریف المسند إلیه بالاشاره 106

فی تعریف المسند إلیه بالموصولیه 107

فی تعریف المسند إلیه بأل 109

فی تعریف المسند إلیه بالإضافه 111

المبحث العاشر فی تعریف المسند إلیه بالنداء 112

المبحث الرابع فی تنکیر المسند إلیه 113

المبحث الخامس فی تقدیم المسند إلیه 114

المبحث السادس فی تأخیر المسند إلیه 117

تطبیق عام علی احوال المسند الیه و ما قبله 118

الباب الرابع فی المسند و أحواله 121

المبحث الأول فی ذکر المسند أو حذفه 121

المبحث الثانی فی تعریف المسند أو تنکیره 125

المبحث الثالث فی تقدیم المسند أو تأخیره 126

تطبیق عام علی احوال المسند 129

الباب الخامس فی الاطلاق و التقیید 131

المبحث الاول فی التقیید بالنعت 132

المبحث الثانی فی التقیید بالتوکید 133

المبحث الثالث فی التقیید بعطف البیان 133

المبحث الرابع فی التقیید بعطف النسق 133

المبحث الخامس فی التقیید بالبدل 135

المبحث السادس فی التقیید بضمیر الفصل 135

المبحث السابع فی التقیید بالنواسخ 135

المبحث الثامن فی التقیید بالشرط 136

المبحث التاسع فی التقیید بالنفی 139

المبحث العاشر فی التقیید بالمفاعیل الخمسه و نحوها 140

تطبیق عام علی الاطلاق و التقیید 142

الباب السادس فی أحوال متعلقات الفعل 145

الباب السابع فی تعریف القصر 149

المبحث الأول فی طرق القصر 150

المبحث الثانی فی تقسیم القصر باعتبار الحقیقه و الواقع 153

المبحث الثالث فی تقسیم القصر باعتبار طرفیه 155

المبحث الرابع فی تقسیم القصر الإضافی 156

تطبیق عام علی القصر و انواعه 158

الباب الثامن فی الوصل و الفصل 159

تعریف الوصل و الفصل فی حدود البلاغه 159

بلاغه الوصل 161

المبحث الأول فی إجمال مواضع الوصل 161

[شماره صفحه واقعی : 4]

ص: 1374

المبحث الثانی فی مجمل مواضع الفصل 165

المبحث الثالث فی تفصیل مواضع الفصل 166

الباب التاسع فی الإیجاز، و الإطناب، و المساواه 177

المبحث الأول فی الإیجاز و أقسامه 178

المبحث الثانی فی الإطناب و أقسامه 182

المبحث الثالث فی المساواه 188

تطبیق عام علی الایجاز و الاطناب و المساواه 189

خاتمه 192

علم البیان

الباب الأول فی التشبیه 199

تعریف التشبیه و بیان أرکانه الأربعه 199

المبحث الأول فی تقسیم طرفی التشبیه إلی حسی، و عقلی 200

المبحث الثانی فی تقسیم طرفی التشبیه باعتبار الإفراد، و الترکیب 203

المبحث الثالث فی تقسیم طرفی التشبیه: باعتبار تعددهما 204

المبحث الرابع فی تقسیم طرفی التشبیه باعتبار وجه الشبه 207

المبحث الخامس فی تشبیه التمثیل 211

المبحث السادس فی أدوات التشبیه 213

المبحث السابع فی تقسیم التشبیه باعتبار أداته 214

المبحث الثامن فی فوائد التشبیه 216

التشبیه الضمنی 219

التشبیه المقلوب 219

المبحث فی تقسیم التشبیه باعتبار الغرض إلی مقبول و إلی مردود 221

تطبیق عام علی انواع التشبیه 224

بلاغه التشبیه و بعض ما أثر منه عن العرب و المحدثین 227

الباب الثانی فی المجاز 231

المبحث الأول فی تعریف المجاز و أنواعه 232

المبحث الثانی فی المجاز اللغوی المفرد المرسل و علاقاته 233

المبحث الثالث فی تعریف المجاز العقلی و علاقاته 237

بلاغه المجاز المرسل و المجاز العقلی 241

المبحث الرابع فی المجاز المفرد بالاستعاره 242

[شماره صفحه واقعی : 5]

ص: 1375

تعریف الاستعاره و بیان أنواعها 243

المبحث الخامس فی تقسیم الاستعاره باعتبار ما یذکر من الطرفین 245

المبحث السادس فی الاستعاره باعتبار الطرفین 248

المبحث السابع فی الاستعاره باعتبار اللفظ المستعار 248

المبحث الثامن فی تقسیم الاستعاره المصرحه باعتبار الطرفین 262

المبحث التاسع فی تقسیم الاستعاره باعتبار الجامع 263

المبحث العاشر فی تقسیم الاستعاره باعتبار ما یتصل بها من الملاءمات، و عدم اتصالها 265

المبحث الحادی عشر فی المجاز المرسل المرکب 267

المبحث الثانی عشر فی المجاز المرکب بالاستعاره التمثیلیه 269

بلاغه الاستعاره بجمیع أنواعها 275

الباب الثالث فی الکنایه و تعریفها و أنواعها 277

بلاغه الکنایه 285

أثر علم البیان فی تأدیه المعانی 287

علم البدیع الباب الأول فی المحسنات المعنویه 293

التوریه 293

الاستخدام 295

الاستطراد 296

الافتنان 297

الطباق 297

المقابله 299

مراعاه النظیر 299

الإرصاد 300

الإدماج 301

المذهب الکلامی 301

حسن التعلیل 302

التجرید 305

المشاکله 306

المزاوجه 307

الطی و النشر 307

الجمع 308

التفریق 309

التقسیم 310

الجمع مع التفریق 310

[شماره صفحه واقعی : 6]

ص: 1376

الجمع مع التقسیم 311

المبالغه 311

المغایره 312

تأکید المدح بما یشبه الذم 313

تأکید الذم بما یشبه المدح 314

التوجیه 315

نفی الشیء بإیجابه 316

القول بالموجب 316

ائتلاف اللفظ مع المعنی 317

التفریع 317

الاستتباع 318

السلب و الإیجاب 318

الإبداع 319

الأسلوب الحکیم 321

تشابه الأطراف 323

العکس 323

تجاهل العارف 324

تطبیق عام علی البدیع المعنوی 326

الباب الثانی فی المحسنات اللفظیه 329

الجناس 329

التصحیف 337

الازدواج 337

السجع 337

الموازنه 338

الترصیع 339

التشریع 339

لزوم ما لا یلزم 340

رد العجز علی الصدر 344

ما لا یستحیل بالانعکاس 341

المواربه 341

ائتلاف اللفظ مع اللفظ 342

التسمیط 342

الانسجام أو السهوله 342

الاکتفاء 343

التطریز 343

خاتمه فی السرقات الشعریه و ما یتبعها 345

[شماره صفحه واقعی : 7]

ص: 1377

[شماره صفحه واقعی : 8]

ص: 1378

مقدمه الناشر

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم

لا شک ان علم البلاغه (المعانی و البیان و البدیع) من العلوم التی لها دور فاعل فی الفهم الصحیح للمتون الاسلامیه خصوصا الآیات و الروایات، و یتوقف علی الالمام بها فهم جانب کبیر من اعجاز القرآن الکریم و ادراک عمق بعض المصادر الدینیه الاخری (کنهج البلاغه) و (الصحیفه السجادیه) ؛

و لهذه الأسباب دأب العلماء منذ القدم علی تألیف الکتب و البحوث القیمه فی هذا المجال؛ و التی بدورها تحتوی علی فوائد جمّه.

و من جمله الآثار المدوّنه فی هذا المجال کتاب (جواهر البلاغه) و الذی اختاره مرکز مدیریه الحوزه العلمیه فی قم المقدسه متنا درسیا لطلابه نظرا لما فیه من الممیزات التی تمیزه عن باقی الکتب.

و هذا الکتاب یقدّم الابحاث التی یحتاجها طلاب علم البلاغه مقرونه بالتمارین المتعدده التی یرفع قدره الطالب علی تعلّم ابحاث الکتاب بشکل جیّد، و لکنها فی بعض الأحیان زائده عن حدها و اکثر مما یحتاجه الطالب، خصوصا اذا اخذنا بنظر الاعتبار الوقت المحدد لدراسه الکتاب؛ حیث کان الأساتذه و الطلاب یعانون مشکله اساسیه تکمن فی عدم کفاف الوقت لاتمام الکتاب، اضافه الی ذلک فأنا قد وجدنا فی الکتاب بعض الأحظاء المطبعیه و الفنیه-من حیث الاخراج الفنی للکتاب-و ایضا وجدنا فیه مدحا من المؤلف لبعض الأشخاص الذین ثبت اندافهم الفکری.

[شماره صفحه واقعی : 9]

ص: 1379

لذلک قامت معاوینه التعلیم فی مرکز مدیریه الحوزه العلمیه فی قم المقدسه باعاده النظر فی الکتاب و اصلاحه سواء علی صعید حذف بعض التمارین الزائده او اعاده الأخراج الفنی للکتاب او تغییر متن الکتاب فی موارد قلیله.

بالرغم من ان الکتاب یحتوی علی نقاط ضعف فی متنه الاصلی الاّ انّنا-و لبعض الأسباب-لم نقم بأصلاح علمی لجمیع متن الکتاب و بالطبع یجدر بالأساتذه الأعزاء ان یشیروا الی الموارد التی تحتوی علی اشکالات و ینبهوا الطلاب علیها.

و یجدر بنا فی هذه المقدمه ان نتقدم بالشکر الجزیل لسماحه حجه الأسلام و المسلمین السید حمید الجزائری تقدیرا له علی ما بذله من جهد مبارک فی اصلاح الکتاب.

کما و نرجوا من الباری تعالی ان تستمر حرکه اصلاح المتون الدراسیه بما یؤثر فی تحصّن نظام التعلیم فی الحوزه و ان یتقبل اعمال العاملین فی هذا المجال.

معاونیه التعلیم مرکز مدیریه الحوزه العلمیه قم

[شماره صفحه واقعی : 10]

ص: 1380

مقدمه المؤلف

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم

حمدا لمن خصّ سیّد الرّسل بکمال الفصاحه بین البدو و الحضر و أنطقه بجوامع الکلم فأعجز بلغاء ربیعه و مضر، و أنزل علیه الکتاب المفحم بتحدّیه مصاقع بلغاء الأعراب، و آتاه بحکمته أسرار البلاغه و فصل الخطاب، و منحه الأسلوب الحکیم (1)فی جوامع کلمه، و خصّ «السّعاده الأبدیه» لمقتفی آثاره و حکمه، صلّی اللّه علیه و آله و سلّم «جواهر البلاغه» الذین نظموا لآلیء البدیع فی عقود الإیجاز و الإطناب، ففهنا بعد اللّکن «بجواهر الإعراب» و نطقنا «بمیزان الذّهب» و طرّزنا سطور الطّروس «بجواهر الأدب» فصارت «المفرد العلم» فی باب النّسب (و بعد) فإنّ العلوم أرفع المطالب، و أنفع المآرب، و علم البلاغه من بینها أجلها شأنا و أبینها تبیانا، إذ هو الکفیل بإیضاح حقائق التّنزیل؛ و إفصاح دقائق التأویل، و إظهار «دلائل الإعجاز» و رفع معالم الإیجاز، و لاشتغالی بتدریس البیان بالمدارس الثّانویه، کانت البواعث داعیه إلی تألیف کتاب «جواهر البلاغه» جامعا للمهمّات من القواعد و التطبیقات-و أسأل المولی جل شأنه أن ینفع بهذا الکتاب، و هو الموفّق للحق و الصّواب.

المؤلف السید أحمد الهاشمی

[شماره صفحه واقعی : 11]

ص: 1381


1- الأسلوب الحکیم و السعاده الأبدیه و جواهر البلاغه. و جواهر الإعراب و جواهر الأدب، و میزان الذهب، و المفرد العلم، الوارده فی هذه الخطبه أسماء بعض کتب مطبوعه لمؤلف هذا الکتاب. و غیرها من القواعد الأساسیه للغه العربیه. و مختار الأحادیث النبویه و الحکم المحمدیه و السحر الحلال فی الحکم و الأمثال.

[شماره صفحه واقعی : 12]

ص: 1382

تمهید

لمّا وضع «علم الصّرف» للنّظر فی أبنیه الألفاظ. و وضع «علم النّحو» للنّظر فی إعراب ما ترکب منها. وضع «البیان» (1)للنّظر فی أمر هذا الترکیب، و هو ثلاثه علوم:

العلم الأول: ما یحترز به عن الخطأ فی تأدیه المعنی الذی یریده المتکلم لإیصاله إلی ذهن السامع، و یسمّی «علم المعانی» .

العلم الثانی: ما یحترز به عن التعقید المعنوی أی عن أن یکون الکلام غیر واضح الدّلاله علی المعنی المراد، و یسمّی «علم البیان» .

العلم الثالث: ما یراد به تحسین الکلام و یسمّی «علم البدیع» فعلم البدیع تابع لهما إذ بهما یعرف التحسین الذّاتی، و به یعرف التحسین العرضی.

و الکلام باعتباره «المعانی البیان» یقال إنه:

«فصیح» من حیث اللفظ-لأن النّظر فی الفصاحه إلی مجرّد اللفظ دون المعنی.

«و بلیغ» من حیث اللفظ و المعنی جمیعا-لأن البلاغه ینظر فیها إلی الجانبین (2).

[شماره صفحه واقعی : 13]

ص: 1383


1- علم البیان فی اصطلاح المتقدمین من أئمه البلاغه یطلق علی فنونها الثلاثه من باب تسمیه الکل باسم البعض، و خصه المتأخرون بالعلم الباحث عن المجاز و الاستعاره و التشبیه، و الکنایه، و الغرض منه صوغ الکلام بطریقه تبین ما فی نفس المتکلم من المقاصد، و توصل الأثر الذی یریده إلی نفس السامع.
2- و بیان ذلک أن الفصاحه تمام آله البیان فهی مقصوره علی اللفظ لأن الآله تتعلق باللفظ دون المعنی، فإذن هی کمال لفظی توصف به الکلمه و الکلام: و البلاغه إنما هی إنهاء المعنی فی القلب فکأنها مقصوره علی المعنی، و من الدلیل علی أن الفصاحه تتضمن اللفظ. و البلاغه تتناول المعنی. أن الببغاء یسمی فصیحا و لا یسمی بلیغا، إذ هو مقیم الحروف و لیس لها قصد إلی المعنی الذی یؤدیه، و قد یجوز مع هذا أن یسمی الکلام الواحد فصیحا بلیغا إذا کان واضح المعنی سهل اللفظ جید السبک غیر مستکره فج، و لا متکلف و خم، و لا یمنعه من أحد الاسمین شیء لما فیه من إیضاح المعنی و تقویم الحروف. و اعلم أن الفصیح من الألفاظ هو الظاهر البین. و إنما کان ظاهرا بینا لأنه مألوف الاستعمال و إنما کان مألوف الاستعمال بین النابهین من الکتاب و الشعراء لمکان حسنه. و حسنه مدرک بالسمع. و الذی یدرک بالسمع إنما هو اللفظ لأنه صوت یتألف من مخارج الحروف، فما استلذه السمع منه فهو الحسن، و ما کرهه فهو القبیح، و الحسن هو الموصوف بالفصاحه، و القبیح غیر موصوف بالفصاحه، لأنه ضدها لمکان قبحه.

و أما باعتبار البدیع فلا یقال إنه فصیح و لا بلیغ، لأن البدیع أمر خارجی یراد به تحسین الکلام لا غیر.

إذا تقرّر ذلک، وجب علی طالب البیان أن یعرف قبل الشروع فیه معرفه معنی «الفصاحه و البلاغه» لأنهما محوره، و إلیهما مرجع أبحاثه. فهما الغایه التی یقف عندها المتکلم و الکاتب، و الضاله التی ینشدانها.

و ما عقد أئمّه البیان الفصول، و لا بوّبوا الأبواب، إلا بغیه أن یوقفوا المسترشد علی تحقیقات، و ملاحظات و ضوابط، إذا روعیت فی خطابه أو کتابه بلغت الحدّ المطلوب من سهوله الفهم، و إیجاد الأثر المقصود فی نفس السّامع، و اتّصفت من ثمّ بصفه الفصاحه (1)و البلاغه.

[شماره صفحه واقعی : 14]

ص: 1384


1- یری الإمام عبد القاهر الجرجانی و جمع من المتقدمین أن الفصاحه و البلاغه و البیان و البراعه، ألفاظ مترادفه لا تتصف بها المفردات، و إنما یوصف بها الکلام بعد تحری معانی النحو فیما بین الکلم حسب الأغراض التی یصاغ لها. قال أبو هلال العسکری فی کتاب الصناعتین: الفصاحه و البلاغه ترجعان الی معنی واحد، و إن اختلف أصلاهما، لأن کل واحد منهما إنما هو الإبانه عن المعنی و الإظهار له. و قال الرازی فی نهایه الإیجاز: و أکثر البلغاء لا یکادون یفرقون بین الفصاحه و البلاغه. و قال الجوهری فی کتاب الصحاح: الفصاحه هی البلاغه.

مقدمه

اشاره

مقدمه (1)(فی معرفه الفصاحه و البلاغه)

الفصاحه
اشاره

الفصاحه: تطلق فی اللّغه علی معان کثیره، منها: البیان و الظّهور، قال اللّه تعالی: وَ أَخِی هٰارُونُ هُوَ أَفْصَحُ مِنِّی لِسٰاناً [القصص:34]أی أبین منّی منطقا و أظهر منّی قولا. و یقال: أفصح الصّبیّ فی منطقه. إذا بان و ظهر کلامه. و قالت العرب: أفصح الصّبح. إذا أضاء، و فصح أیضا. و أفصح الأعجمیّ: إذا أبان بعد أن لم یکن یفصح و یبین. و فصح اللسان: إذا عبّر عمّا فی نفسه. و أظهره علی وجه الصّواب دون الخطأ.

و الفصاحه: فی اصطلاح أهل المعانی، عباره عن الألفاظ البیّنه الظّاهره، المتبادره إلی الفهم، و المأنوسه الاستعمال بین الکتاب و الشّعراء لمکان حسنها.

[شماره صفحه واقعی : 15]

ص: 1385


1- مقدمه مشتقه من قدم اللازم، و هذه مقدمه کتاب لأنها ألفاظ تقدمت أمام المقصود لارتباط له بها و انتفاع بها فیه، بخلاف مقدمه العلم فهی معان یتوقف المشروع علیها، کبیان حد العلم المشروع فیه، و موضوعه، و غایته. و اعلم أن علوم البلاغه أجل العلوم الأدبیه قدرا، و أرسخها أصلا، و أبسقها فرعا و أحلاها جنی، و أعذبها وردا. لأنها العلوم التی تستولی علی استخراج درر البیان من معادنها، و تریک محاسن النکت فی مکامنها (و لو لاها لم تر لسانا یحوک الوشی، و یلفظ الدر. و ینفث السحر، و یریک بدائع الزهر، و ینثر بین یدیک الحلو الیانع من الثمر) فهی الغایه التی تنتهی إلیها أفکار النظر و اللآلیء التی تتطلبها غاصه البحار لهذا کانت منزلتها تلو العلم بتوحید اللّه تعالی.

و هی تقع وصفا للکلمه؛ و الکلام، و المتکلّم؛ حسبما یعتبر الکاتب اللفظه وحدها، أو مسبوکه مع أخواتها.

فصاحه الکلمه

تتحقّق فصاحه الکلمه بسلامتها من أربعه عیوب.

1-خلوصها من تنافر الحروف: لتکون رقیقه عذبه، تخفّ علی اللسان؛ و لا تثقل علی السّمع، فلفظ: أسد، أخفّ من لفظ فدوکس! .

2-خلوصها من الغرابه، و تکون مألوفه الاستعمال.

3-خلوصها من مخالفه القیاس الصرفی، حتی لا تکون شاذه.

4-خلوصها من الکراهه فی السمع. (1)

أمّا تنافر الحروف: فهو وصف فی الکلمه یوجب ثقلها علی السّمع و صعوبه أدائها باللّسان، بسبب کون حروف الکلمه متقاربه المخارج. و هو نوعان:

1-شدید فی الثقل: نحو: هعخع لنبت ترعاه الإبل من قول أعرابی:

ترکت ناقتی ترعی الهعخع

2-و خفیف فی الثقل: کالنّقنقه: لصوت الضفادع، و النّقاخ: للماء العذب الصافی، و نحو: مستشزرات «بمعنی مرتفعات» من قول امریء القیس یصف شعر ابنه عمّه: [البحر الطویل]

[شماره صفحه واقعی : 16]

ص: 1386


1- ففصاحه الکلمه تکونها من حروب متالفه یسهل علی اللسان نطقها من غیر عناء، مع وضوح معناها، و کثره تداولها بین المتکلمین و موافقتها للقواعد الصرفیه و مرجع ذلک الذوق السلیم، و الإلمام بمتن اللغه، و قواعد الصرف، و بذلک تسلم مادتها، و صیغتها، و معناها، من الخلل، و اعلم أنه لیس تنافر الحروف یکون موجبه دائما قرب مخارج الحروف. إذ قربها لا یوجبه دائما، کما أن تباعدها لا یوجب خفتها. فها هی کلمه «بفمی» حسنه، و حروفها من مخرج واحد و هو الشفه، و کلمه «ملع» متنافره ثقیله، و حروفها متباعده المخارج، و أیضا لیس موجب التنافر طول الکلمه و کثره حروفها.

غدائره مستشزرات إلی العلا

تضل العقاص فی مثنّی و مرسل (1)

و لا ضابط لمعرفه الثقل و الصعوبه سوی الذّوق السلیم، و الحسّ الصادق الناجمین عن النظر فی کلام البلغاء و ممارسه أسالیبهم (2).

و أمّا غرابه الاستعمال، فهی کون الکلمه غیر ظاهره المعنی، و لا مألوفه الاستعمال عند العرب الفصحاء، لأنّ المعوّل علیه فی ذلک استعمالهم.

[شماره صفحه واقعی : 17]

ص: 1387


1- «الغدائر» الضفائر، و الضمیر یرجع إلی (فرع) فی البیت قبله (و الاستشزار) الارتفاع (و العقاص) جمع عقیصه و هی الخصله من الشعر (و المثنی) الشعر المفتول (و المرسل) ضده أی ابنه عمه لکثره شعرها بعضه مرفوع، و بعضه مثنی، و بعضه مرسل، و بعضه معقوص، أی ملوی.
2- الألفاظ تنقسم إلی ثلاثه أقسام، قسمان حسنان، و قسم قبیح، فالقسمان الحسنان: أحدهما ما تداول استعماله السلف و الخلف من الزمن القدیم إلی زماننا هذا و لا یطلق علیه أنه وحشی. و الآخر ما تداول استعماله السلف دون الخلف، و یختلف فی استعماله بالنسبه إلی الزمن و أهله، و هذا هو الذی یعاب استعماله عند العرب لأنه لم یکن عندهم وحشیا و هو عندنا وحشی. و لا یسبق وهمک إلی قول قصراء النظر بأن العرب کانت تستعمل من الألفاظ کذا و کذا، فهذا دلیل علی أنه حسن، بل ینبغی أن تعلم أن الذی نستحسنه نحن فی زماننا هذا، هو الذی کان عند العرب مستحسنا، و الذی نستقبحه هو الذی کان عندهم مستقبحا، و الاستعمال لیس بدلیل علی الحسن، فإننا نحن نستعمل الآن من الکلام ما لیس یحسن، و إنما نستعمله لضروره، فلیس استعمال الحسن بممکن فی کل الأحوال، و اعلم أن استحسان الألفاظ و استقباحها لا یؤخذ بالتقلید من العرب لأنه شیء لیس للتقلید فیه مجال، و إنما هو شیء له خصائص و هیئات و علامات إذا وجدت علم حسنه من قبحه، ألا تری أن لفظه (المزنه) مثلا حسنه عند الناس کافه من العرب و غیرهم، لا یختلف أحد فی حسنها و کذلک لفظ (البعاق) فإنها قبیحه عند الناس کافه من العرب و غیرهم، فإذا استعملتها العرب لا یکون استعمالهم إیاها مخرجا لها عن القبح، و لا یلتفت إذن إلی استعمالها إیاها بل یعاب مستعملها و یغلظ له النکیر حیث استعملها، فلا تظن أن الوحشی من الألفاظ ما یکرهه سمعک و یثقل علیک النطق به و إنما هو الغریب الذی یقل استعماله، فتاره یخف علی سمعک و لا تجد به کراهه و تاره یثقل علی سمعک و تجد منه الکراهه، و ذلک فی اللفظ عیبان: کونه غریب الاستعمال و کونه ثقیلا علی السمع کریها علی الذوق. و لیس وراءه فی القبح درجه أخری، و لا یستعمله إلا أجهل الناس ممن لم یخطر بباله شیء من معرفه هذا الفن أصلا. انتهی عن المثل السائر، بتصرف.
و الغرابه قسمان

القسم الأول: ما یوجب حیره السّامع فی فهم المعنی المقصود من الکلمه: لتردّدها بین معنیین أو أکثر بلا قرینه.

و ذلک فی الالفاظ المشترکه: کمسرّج، من قول رؤبه بن العجاج: [الرجز]

و مقله و حاجبا مزجّجا

و فاحما و مرسنا مسرّجا (1)

فلا یعلم ما أراد بقوله: مسرّجا حتی اختلف أئمه اللغه فی تخریجه.

فقال ابن درید: یرید أنّ أنفه فی الاستواء و الدّقه کالسیف السّریجی. و قال «ابن سیده» : یرید أنه فی البریق و اللمعان کالسّراج (2). فلهذا یحتار السّامع فی فهم المعنی المقصود لتردّد الکلمه بین معنیین بدون «قرینه» تعیّن المقصود منهما. فلأجل هذا التردد، و لأجل أنّ ماده (فعّل) تدلّ علی مجرّد نسبه شیء لشیء، لا علی النسبه التشبیهیّه: کانت الکلمه غیر ظاهره الدلاله علی المعنی فصارت غریبه.

و أما مع القرینه فلا غرابه-کلفظه: عزّر فی قوله تعالی: فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ [الأعراف:157]فإنها مشترکه بین التّعظیم و الإهانه. و لکن ذکر النصر قرینه علی إراده التعظیم.

[شماره صفحه واقعی : 18]

ص: 1388


1- مزججا: مدققا مطولا (فاحما) شعرا أسود کالفحمه (مرسنا) بکسر المیم و فتح السین کمنبر، أو بفتح المیم و کسر السین کمجلس، و معناه أنه ذو لمعان کالسراج أو ذو صقاله واحد یداب کالسیف السریجی أی المنسوب إلی سریج و هو قین حداد تنسب إلیه السیوف فی الدقه و الاستواء.
2- أی و لفظه مسرج غیر ظاهره الدلاله علی ما ذکر، لأن فعل إنما یدل علی مجرد النسبه. و هی لا تدل علی التشبیه، فأخذه منها بعید، لهذا أدخل الحیره علی السامع فی فهم المعنی المقصود من الکلمه لترددها بین معنیین أو أکثر بلا قرینه، و مثله قول الشاعر: لو کنت أعلم أن آخر عهدکم یوم الرحیل فعلت ما لم أفعل [الکامل] فلا یعلم ما ذا أراد الشاعر بقوله فعلت ما لم أفعل، أکان یبکی إذ رحلوا، أم کان یهیم علی وجهه من الغم الذی لحقه، أم یتبعهم إذا ساروا، أم یمنعهم من المضی علی عزمه الرحیل.

القسم الثانی: ما یعاب استعماله لاحتیاج إلی تتبّع اللغات. و کثره البحث و التفتیش فی المعاجم و قوامیس متن اللغه المطوله.

أ-فمنه ما یعثر فیها علی تفسیره بعد کدّ و بحث نحو: تکأکأتم (بمعنی اجتمعتم) من قول عیسی بن عمرو النحوی:

ما لکم تکأکأتم علیّ، کتکأکئکم علی ذی جنّه؟ (1)افرنقعوا عنّی (2)و نحو (مشمخرّ) فی قول: بشر بن عوانه. یصف الأسد:

فخرّ مضرّجا بدم کأنی

هدمت به بناء مشمخرّا

ب-و منه ما لم یعثر علی تفسیره نحو: (جحلنجع) من قول أبی الهمیسع [الرجز]

من طمحه صبیرها جحلنجع (3)

لم یحضها الجدول بالتّنوّع

و أمّا مخالفه القیاس: فهو کون الکلمه شاذّه غیر جاریه علی القانون الصّرفیّ المستنبط من کلام العرب؛ بأن تکون علی خلاف ما ثبت فیها عن العرف العربی الصّحیح (4)

[شماره صفحه واقعی : 19]

ص: 1389


1- جنون.
2- انصرفوا، و قال ذلک حین سقط عن دابته فاجتمع الناس حوله.
3- الطمحه النظره، و الصبیر السحاب المتراکم. و قبله: [الرجز]. إن تمنعی صوبک صوب المدمع یجری علی الخد کضئب الثعثع الضئب الحب و الثعثع اللؤلؤ، قال صاحب القاموس: ذکروا جحلنجع و لم یفسروه. و قالوا: کان أبو الهمیسع من أعراب مدین. و کنا لا نکاد نفهم کلامه.
4- ما استثناه الصرفیون من قواعدهم المجمع علیها و إن خالف القیاس (فصیح) فمثل «آل و ماء» أصلهما أهل و موه، أبدلت الهاء فیهما همزه. و إبدال الهمزه من الهاء و إن کان علی خلاف القیاس إلا أنه ثبت عن الواضع، و مثل «أبی یأبی» بفتح الباء فی المضارع. و القیاس، کسرها فیه لأن فعل بفتح العین لا یأتی مضارعه علی یفعل بالفتح إلا إذا کان عین ماضیه أو لامه حرف حلق کسأل و نفع، فمجیء المضارع بالفتح علی خلاف القیاس، إلا أن الفتح ثبت عن الواضع، و مثل (عور یعور) فالقیاس فیهما عار یعار بقلب الواو ألفا لتحرکها و انفتاح ما قبلها، فتصحیح الواو خلاف القیاس إلا أنه ثبت عن الواضع.

(مثل الأجلل) فی قول أبی النّجم: [الرجز]

الحمد للّه العلی الأجلل

الواحد الفرد القدیم الأوّل

فإن القیاس الأجلّ بالإدغام، و لا مسوّغ لفکّه.

و کقطع همزه وصل إثنین فی قول جمیل: [الطویل]

ألا لا أری إثنین أحسن شیمه

علی حدثان الدّهر منّی و من جمل (1)

و یستثنی من ذلک ما ثبت استعماله لدی العرب مخالفا للقیاس و لکنّه فصیح.

لهذا لم یخرج عن الفصاحه لفظتا: المشرق و المغرب بکسر الراء، و القیاس فتحها فیهما، و کذا لفظتا: المدهن و المنخل و القیاس فیهما مفعل بکسر المیم و فتح العین-و کذا نحو قولهم: عور و القیاس: عار، لتحرّک الواو و انفتاح ما قبلها.

و أمّا الکراهه فی السمع: فهو کون الکلمه وحشیه، و تأنفها الطّباع و تمجها الأسماع، و تنبو عنه، کما ینبو عن سماع الأصوات المنکره. کالجرشیّ للنفس فی قول أبی الطیب المتنبّی یمدح سیف الدّوله: [المتقارب]

مبارک الاسم أغرّ اللقب

کریم الجرشیّ شریف النسب

و ملخص القول: أن فصاحه الکلمه تکون بسلامتها من تنافر الحروف و من الغرابه، و من مخالفه القیاس، و من الابتذال، و الضّعف.

فإذا لصق بالکلمه عیب من هذه العیوب السابقه وجب نبذها و اطّراحها.

تطبیق

ما الذی أخلّ بفصاحه الکلمات فیما یأتی:

قال یحیی بن یعمر لرجل حکمته امرأته إلیه: «أئن سألتک ثمن شکرها و شبرک، أخذت تطلّها و تضهلها؟ (2)

[شماره صفحه واقعی : 20]

ص: 1390


1- الشیمه الخلق، و الحدثان نوائب الدهر.
2- الشکر الرضاع و الشبر النکاح و تطلها تسعی فی بطلان حقها و تضهلها تعطیها الشیء القلیل.

و قال بعض امراء العرب، و قد اعتلت أمّه، فکتب رقاعا و طرحها فی المسجد الجامع بمدینه السّلام: صین امرؤ و رعا، دعا لامرأه أنقحله (1)مقسئنه (2)قد منیت بأکلها الظّرموق (3)فأصابها من أجله الاستمصال (4)بأن یمنّ اللّه علیها بالأطرعشاش (5)و الابرغشاش. أسمع جعجعه (6)و لا أری طحنا، الإسقنط (7)حرام، و هذا الخنشلیل (8)صقیل، و الفدوکس مفترس (9). یوم عصبصب، و هلّوف، ملأ السّجسج طلا (10).

أمنّا أن تصرّع عن سماح

و للآمال فی یدک اصطراع (11)

[الوافر]

و قال الفرزدق: [الکامل]

و إذا الرّجال رأوا یزید رأیتهم

خضع الرّقاب نواکس الأبصار (12)

یا نفس صبرا کل حیّ لاقی

و کل اثنین إلی افتراق

[شماره صفحه واقعی : 21]

ص: 1391


1- یابسه.
2- مسنه عجوز.
3- ابتلیت بأکل الطین.
4- الإسهال.
5- البرء، و کذا معنی ما بعده.
6- جعجعه غیر فصیحه لتنافر حروفها، و هو مثل یضرب لمن یقول و لا یفعل.
7- الاسقنط الخمر.
8- الخنشلیل السیف.
9- الفدوکس الأسد، فکل من هذه الألفاظ الثلاثه وحشیه غیر مألوفه.
10- شدید البرد فیهما، السجسج الأرض التی لیست بسهله و لا صلبه.
11- أراد: أنهم أمنوا أن یغلبه غالب یصرعه عن السماع و یمنعه منه و أما قوله: (و للآمال فی یدک اصطراع) فمعناه تنافس و تغالب و ازدحام فی یده، یرید کثره نواله و کرمه. و استعماله للفظه الاصطراع بهذا المعنی بعید.
12- فقد جمع (ناکس) علی (فواعل) شذوذا و هذا لا یطرد إلا فی وصف لمؤنث عاقل لا لمذکر کما هنا إلا فی موضعین (فوارس و هوالک) و الناکس: مطأطیء الرأس.

تشکو الوجی من أظلل و أظلل

من طول إملال و ظهر مملل (1)

[الرجز]

تمرین

1-أیّ أجزاء هذین البیتین غیر فصیح:

أصبحت کالثوب اللّبیس قد اخلقت

جداته منه فعاد مذالا (2)

[الکامل]

رمتنی میّ بالهوی رمی ممضغ

من الوحش لوط لم تعقه الأوالس (3)

[الطویل]

[شماره صفحه واقعی : 22]

ص: 1392


1- الوجی الحفا: و الأضلل باطن خف البعیر، و خالف القیاس بفک الإدغام. تنبیهات: الأول من عیوب فصاحه اللفظه المفرده کونها مبتذله، أی عامیه ساقطه کالفالق و الشنطار و نحوهما: و الابتذال ضربان: أ-ما استعملته العامه و لم تغیره عن وضعه، فسخف و انحطت رتبته. و أصبح استعماله لدی الخاصه معیبا. کلفظه البرسام فی قول المتنبی. [الخفیف]. إن بعضا من القریض هراء لیس شیئا و بعضه أحکام فیه ما یجلب البراعه و الفهم و فیه ما یجلب البرسام ب-ما استعملته العامه دالاّ علی غیر ما وضع له. و لیس بمستقبح و لا مکروه کقول المتلمس: و قد أتناسی الهم عند احتضاره بناج علیه الصیعریه مکدم الثانی: لا تستعمل الالفاظ المبهمه اذا کان غرضک التعیین و إحضار صوره الشیء. أو المعنی المراد فی الذهن. الثالث: لا تستعمل اللفظ المشترک الاّ مع قرینه تبین المراد من معانیه المشترکه.
2- لابن الرومی، و اللبیس: الملبوس و الإخلاق: البلی. و الجده: صفه الثوب الجدید: و المذال: الممتهن.
3- اللوط: الخفیف السریع، و الأوالس: النوق السریعه.
فصاحه الکلام

فصاحه الکلام: سلامته بعد فصاحه مفرداته ممّا یبهم معناه، و یحول دون المراد منه (1)و تتحقق فصاحته بخلوّه من سته عیوب.

1-تنافر الکلمات مجتمعه،2-ضعف التألیف،3-التّعقید اللفظی 4-التّعقید المعنوی، 5-کثره التکرار (2)،6-تتابع الاضافات.

الأوّل: تنافر الکلمات مجتمعه: أن تکون الکلمات ثقیله علی السمع، یلزم من ترکیبها مع بعضها عسره النطق بها مجتمعه علی اللسان. (و إن کان کل جزء منه علی انفراده فصیحا) .

و التّنافر یحصل: إمّا بتجاور کلمات متقاربه الحروف، و إمّا بتکریر کلمه واحده.

[شماره صفحه واقعی : 23]

ص: 1393


1- المراد بفصاحه الکلام تکوّنه من کلمات فصیحه یسهل علی اللسان النطق بها لتآلفها، و یسهل علی العقل فهمها لترتیب ألفاظها وفق ترتیب المعانی. و مرجع ذلک إلی الذوق السلیم و الإلمام بقواعد النحو، بحیث یکون واضح المعنی سهل اللفظ. حسن السبک، و لذلک یجب أن تکون کل لفظه من ألفاظه واضحه الدلاله علی المقصود منها. جاریه علی القیاس الصرفی، عذبه سلسله، کما یکون ترکیب الکلمات جاریا علی القواعد النحویه خالیا عن تنافر الکلمات مع بعضها، و من التعقید. فمرجع الفصاحه سواء فی اللفظه المفرد، أو فی الجمل المرکبه إلی أمرین (مراعاه القواعد، و الذوق السلیم) و تختلف فصاحه الکلام أحیانا باختلاف التعبیر عما یدور بالنفس من المعانی اختلافا ظاهرا. فتجد فی عبارات الأدباء من الحسن و الجوده ما لا تجد فی تعبیر غیرهم، مع اتحاد المعنی الذی یعبر عنه و یختلف الأدباء أنفسهم فی أسالیبهم: فقد یعلو بعضهم فی أسلوبه. فتراه یسیل رقه و عذوبه. و یصل إلی القلوب فیبلغ منها ما یشاء أن یبلغ. و ذلک نوع من البیان یکاد یکون سحرا، و قد یکون دون هذه المنزله قلیلا أو کثیرا، و هو مع ذلک من فصیح القول و حسن البیان.
2- (کثره التکرار: و تتابع الإضافات) أقول الحق، إن هذین العیبین قد احترز عنهما بالتنافر. علی أن بعضهم أجازهما لوقوعهما فی القرآن کما فی قوله تعالی وَ نَفْسٍ وَ مٰا سَوّٰاهٰا الآیات، و فی قوله تعالی: ذِکْرُ رَحْمَتِ رَبِّکَ عَبْدَهُ زَکَرِیّٰا .

أ-و منه شدید الثقل: کالشطر الثانی فی قوله: [الرجز]

و قبر حرب بمکان قفر

و لیس قرب قبر حرب قبر (1)

ب-و منه خفیف الثّقل کالشطر الأول فی قول أبی تمّام [الطویل]

کریم متی أمدحه أمدحه و الوری

معی، و إذا ما لمته لمته وحدی (2)

الثانی: ضعف التّألیف: أن یکون الکلام جاریا علی خلاف ما اشتهر من قوانین النحو المعتبره عند جمهور العلماء: کوصل الضمیرین، و تقدیم غیر الأعرف منهما علی الأعرف، مع أنه یجب الفصل فی تلک الحاله، کقول المتنبی: [الکامل]

خلت البلاد من الغزاله لیلها

فأعاضهاک اللّه کی لا تحزنا

و کالإضمار قبل ذکر مرجعه لفظا و رتبه و حکما فی غیر أبوابه (3)نحو: [الطویل]

[شماره صفحه واقعی : 24]

ص: 1394


1- حرب بن أمیه: قتله قائل هذا البیت، و هو هاتف من الجن صاح علیه (قفر) خال من الماء و الکلأ، و قبر اسم لیس مؤخر، و قرب خبرها مقدم، قیل: إن هذا البیت لا یمکن إنشاده ثلاث مرات متوالیه إلا و یغلط المنشد فیه، لأن نفس اجتماع کلماته و قرب مخارج حروفها. یحدثان ثقلا ظاهرا، مع أن کل کلمه منه لو أخذت وحدها ما کانت مستکرهه و لا ثقلیه.
2- أی هو کریم. و إذا مدحته وافقنی الناس علی مدحه. و یمدحونه معی لإسداء إحسانه إلیهم کإسدائه إلی، و إذا لمته، لا یوافقنی أحد علی لومه، لعدم وجود المقتضی للوم فیه، و آثر لمته علی هجوته مع أنه مقابل المدح إشاره إلی أنه لا یستحق الهجو و لو فرط منه شیء فإنما یلام علیه فقط و الثقل فی قوله: «أمدحه» لما بین الحاء و الهاء من التنافر، للجمع بینهما. و هما من حروف الحلق، کما ذکره الصاحب إسماعیل بن عباد.
3- المجموعه فی قول بعضهم: [الرجز]. و مرجع الضمیر قد تأخرا لفظا و رتبه و هذا حصرا فی باب نعم و تنازع العمل و مضمر الشأن و رب و البدل و مبتدا مفسر بالخبر و باب فاعل بخلف فاخبر و اعلم أن ضعف التألیف ناشیء من العدول عن المشهور إلی قول له صحه عند بعض أولی النظر، أما إذا خالف المجمع علیه کجر الفاعل و رفع المفعول ففاسد غیر معتبر، و الکلام فی (ترکیب له صحه و اعتبار) .

و لو أنّ مجدا أخلد الدهر واحدا

من الناس أبقی مجده الدهر (مطعما) (1)

الثالث: التعقید اللفظی: هو کون الکلام خفی الدّلاله علی المعنی المراد به، بحیث تکون الألفاظ غیر مرتّبه علی وفق ترتیب المعانی. (و ینشأ ذلک التّعقید من تقدیم أو تأخیر أو فصل بأجنبی بین الکلمات التی یجب أن تتجاور و یتصل بعضها ببعض) (2)و هو مذموم: لأنه یوجب اختلال المعنی و اضطرابه، من وضع ألفاظه فی غیر المواضع اللائقه بها کقول المتنبی: [الکامل]

جفخت و هم لا یجفخون بها بهم

شیم علی الحسب الأغر دلائل (3)

أصله: جفخت بهم شیم دلائل علی الحسب الأغر، و هم لا یجفخون بها.

الرابع: التّعقید المعنوی: کون الترکیب خفیّ الدّلاله علی المعنی المراد (4)بحیث لا یفهم معناه إلا بعد عناء و تفکیر طویل.

و ذلک لخلل فی انتقال الذهن من المعنی الأصلی إلی المعنی المقصود بسبب إیراد اللوازم البعیده، المفتقره إلی وسائط کثیره، مع عدم ظهور القرائن الدّاله علی المقصود: بأن یکون

[شماره صفحه واقعی : 25]

ص: 1395


1- فإن الضمیر فی (مجده) راجع إلی (مطعما) و هو متأخر فی اللفظ کما یری و فی الرتبه لأنه مفعول به. فالبیت غیر فصیح لمخالفته قواعد النحو. و مطعم أحد رؤساء المشرکین، و کان یدافع عن النّبی صلّی اللّه علیه و آله. و معنی البیت أنه لو کان مجد الإنسان سببا لخلوده فی هذه الدنیا لکان (مطعم بن عدی) أولی الناس بالخلود لأنه حاز من المجد ما لم یحزه غیره، علی ید أصحاب الشریعه.
2- و ذلک کالفصل بأجنبی بین الموصوف و الصفه، و بین البدل و المبدل منه، و بین المبتدأ و الخبر، و بین المستثنی و المستثنی منه، ما یسبب ارتباکا و اضطرابا شدیدا.
3- فلفظه جفخت مره الطعم، و إذا مرت علی السمع اقشعر منها. و لو استعمل (المتنبی) عوضا عن جفخت (فخرت) لاستقام البیت، و حظی فی استعماله بالأحسن.
4- بحیث یعمد المتکلم إلی التعبیر عن معنی فیستعمل فیه کلمات فی غیر معانیها الحقیقه، فیسیء اختیار الکلمات للمعنی الذی یریده، فیضطرب التعبیر و یلتبس الأمر علی السامع نحو. نشر الملک ألسنته فی المدینه، یرید جواسیسه و الصواب نشر عیونه.

فهم المعنی الثانی من الأول بعیدا عن الفهم عرفا (1). کما فی قول عبّاس بن الأحنف: [الطویل]

سأطلب بعد الدار عنکم لتقربوا

و تسکب عینای الدّموع لتجمدا (2)

جعل سکب الدموع کنایه عمّا یلزم فی فراق الأحبّه من الحزن و الکمد: فأحسن و أصاب فی ذلک، و لکنه أخطأ فی جعل جمود العین کنایه عما یوجبه التّلاقی من الفرح و السّرور بقرب أحبّته، و هو خفیّ و بعید (3)، إذ لم یعرف فی کلام العرب عند الدّعاء لشخص بالسّرور أن یقال له: (جمدت عینک) أو لا زالت عینک جامده. بل المعروف عندهم أنّ جمود العین إنما یکنی به عن عدم البکاء حاله الحزن، کما فی قول الخنساء: [المقارب]

أعینیّ جودا و لا تجمدا

ألا تبکیان لصخر النّدی

و کما فی قول أبی عطاء یرثی ابن هبیره: [الطویل]

[شماره صفحه واقعی : 26]

ص: 1396


1- فالمناط فی الصعوبه عدم الجریان علی ما یتعاطاه أهل الذوق السلیم، لا کثره الوسائط الحسیه، فإنها قد تکثر من غیر صعوبه، کما فی قولهم: فلان کثیر الرماد کنایه عن المضیاف، فإن الوسطائط کثیره فیه و لکن لا تعقید.
2- تسکب بالرفع عطف علی أطلت، و بالنصب عطف علی بعد: من قبیل عطف الفعل علی اسم خالص من التأویل بالفعل. و المراد طلب استمرار السکب: لا أصله لئلا یلزم تحصیل الحاصل.
3- و وجه الخفاء و البعد: أن أصل معنی جمود العین جفافها من الدموع عند إرادتها منها، و الانتقال منه إلی حصول السرور بعید لأنه یحتاج إلی وسائط. بأن ینتقل من جمود العین إلی انتفاء الدمع منها، حال إراده البکاء، و منه إلی انتفاء الدمع مطلقا، و منه إلی انتفاء الحزن و نحوه «فإن ذلک هو السبب غالبا فی الدمع» و من انتفاء الحزن و نحوه إلی السرور، و لا یخفی أن الشاعر قد طوی و حذف جمیع هذه الوسائط فأورث بطء الانتقال من المعنی الأصل الحقیقی إلی المعنی المراد، و خالف حینئذ أسلوب البلغاء. فنشأ من ذلک التعقید المعنوی. و اعلم أن الشاعر أراد أن یرضی بالبعد و الفراق، و یعود نفسه علی مقاساه الأحزان و الأشواق. و یتحمل من أجلها حزنا یفیض من عینیه الدموع. لیتوصل بذلک إلی وصل یدوم. و مسره لا تزول، علی حد قول الشاعر: [الکامل]. و لطالما اخترت الفراق مغالطا و احتلت فی استثمار غرس ودادی و رغبت عن ذکر الوصال لأنها تبنی الأمور علی خلاف مرادی

ألا إنّ عینا لم تجد یوم واسط

علیک بجاری دمعها لجمود (1)

و هکذا کل الکنایات التی تستعملها العرب لأغراض و یغیّرها المتکلم، و یرید بها أغراضا أخری تعتبر خروجا عن سنن العرب فی استعمالاتهم، و یعدّ ذلک تعقیدا فی المعنی، حیث لا یکون المراد بها واضحا.

الخامس: کثره التکرار (2): کون اللفظ الواحد اسما کان أو فعلا أو حرفا.

و سوآء أکان الاسم: ظاهرا أو ضمیرا، تعدّد مرّه بعد أخری بغیر فائده کقوله: [الرجز]

إنی و أسطار سطرن سطرا

لقائل یا نصر نصر نصرا

و کقول المتنبی: [البسیط]

أقل أنل اجمل علّ سل عد

زد هشّ بشّ تفضل أدن سرّ صل

و کقول أبی تمّام فی المدیح: [البسیط]

کأنه فی اجتماع الرّوح فیه له

فی کل جارحه من جسمه روح

السادس: تتابع الإضافات: کون الاسم مضافا إضافه متداخله غالبا، کقول ابن بابک: [الطویل]

حمامه جرعا حومه الجندل اسجعی

فأنت بمرأی من سعاد و مسمع (3)

و ملخص القول: إنّ فصاحه الکلام تکون بخلوّه من تنافر کلماته. و من ضعف تألیفه، و تعقید معناه، و من وضع ألفاظه فی غیر المواضع اللائقه بها.

[شماره صفحه واقعی : 27]

ص: 1397


1- أی لبخیله بالدموع.
2- المراد بالکثره ههنا ما فوق الواحده، فذکر الشیء ثانیا تکرار. و ذکره ثالثا کثره. و إنما شرطت الکثره لأن التکرار بلا کثره لا یخل بالفصاحه، و إلا لقبح التوکید اللفظی.
3- ففیه إضافه حمامه إلی جرعا و هو تأنیث الأجرع و هو المکان ذو الحجاره السود، أو مکان الرمل الذی لا ینبت شیئا «و جرعا» مضاف إلی «حومه» و هی معظم الشیء مضاف إلی «الجندل» بسکون النون و هو الحجر، و المراد به هنا مکان الحجاره، فهو بمعنی الجندل بفتح النون و کسر الدال، و قوله: فأنت بمرأی من سعاد و مسمع، أی أنت بحیث تراک سعاد و تسمع کلامک، یقول: اسجعی أرض قفره سبخه، فإن سعاد تراک و تسمعک.
تطبیق

بیّن العیوب التی أخلّت بفصاحه الکلام فیما یأتی:

لک الخیر غیری رام من غیرک الغنی

و غیری بغیر اللاذقیّه لاحق

[الطویل]

و أزورّ من کان له زائرا

و عاف عافی العرف عرفانه (1)

[السریع]

أنی یکون أبا البرایا آدم

و أبوک و الثقلان أنت محمد (2)

[الکامل]

و من جاهل بی و هو یجهل جهله

و یجهل علمی أنه بی جاهل

[الطویل]

و قلقلت بالهمّ الذی قلقل الحشا

قلاقل همّ کلهنّ قلاقل

[الطویل]

و ما مثله فی الناس إلا مملکا

أبو أمّه حیّ أبوه یقاربه (3)

[الطویل]

[شماره صفحه واقعی : 28]

ص: 1398


1- العیب فی تنافر الکلمات، و المعنی انحرف عنه من کان یزوره، و کره طالب الإحسان معرفته.
2- یرید کیف یکون آدم أبا البرایا و أبوک محمد و أنت الثقلان أی الإنس و الجن. یعنی أنه قد جمع ما فی الخلیقه من الفضل و الکمال، و قد فصل بین المبتدأ و الخبر و هما أبوک محمد. و قدم الخبر علی المبتدأ تقدیما قد یدعو إلی اللبس فی قوله: «و الثقلان و أنت» علی أنه بعد هذا التعسف لم یسلم کلامه من سخف و هذر.
3- یرید الفرزدق مدح إبراهیم بن إسماعیل خال هشام بن عبد الملک، و ما مثله فی الناس حی «أحد» یقاربه «یشابهه» إلا مملکا، أبوه، فقدم المستثنی علی المستثنی منه، و فصل بین مثل وحی و هما بدل و مبدل منه و بین أبو أمه و أبوه و هما مبتدا و خبر، و بین حی و یقاربه و هما نعت و منعوت، و لا یفصل بین کل منهما بأجنبی و المعنی: و لیس إبراهیم فی الناس أحد یشبهه فی الفضائل إلاّ ابن أخته هشام، فضمیر أمه عائد علی المملک، و ضمیر أبوه عائد علی إبراهیم الخال.

إلی ملک ما أمّه من محارب

أبوه و لا کانت کلیب تصاهر (1)

[الطویل]

لیس إلاک یا علیّ همام

سیفه دون عرضه مسلول (2)

[الخفیف]

کسا حلمه ذا الحلم أثواب سؤدد

ورقی نداه ذا الندی فی ذرا المجد (3)

[الطویل]

من یهتدی فی الفعل ما لا یهتدی

فی القول حتی یفعل الشعراء (4)

[الکامل]

[شماره صفحه واقعی : 29]

ص: 1399


1- یرید إلی ملک أبوه لیس أمه من محارب، أی ما أمه منهم.
2- فیه ضعف تألیف حیث وضع الضمیر المتصل بعد إلا، و حقه وضع المنفصل (إیاک) .
3- أی من کان دیدنه الحلم و الکرم حاز السیاده و الرفعه، فالضمیر فی حلمه لذا الحلم المذکور بعد، فهو المتأخر لفظا و معنی و حکما، و کذا الضمیر فی نداء لذا الندی.
4- أی یهتدی فی الفعل ما لا یهتدیه الشعراء فی القول حتی یفعل.
فصاحه المتکلم

فصاحه المتکلم: عباره عن الملکه (1)التی یقتدر بها صاحبها علی التعبیر عن المقصود بکلام فصیح فی أیّ غرض کان.

فیکون قادرا بصفه الفصاحه الثّابته فی نفسه علی صیاغه الکلام متمکنا من التّصرف فی ضروبه. بصیرا بالخوض فی جهاته و مناحیه.

[شماره صفحه واقعی : 30]

ص: 1400


1- أی کیفیه و صفه من العلم راسخه و ثابته فی نفس صاحبها یکون قادرا بها علی أن یعبر عن کل ما قصده من أی نوع من المعانی کالمدح و الذم و الرثاء و غیر ذلک بکلام فصیح فإذا المراد علی الاقتدار المذکور سواء وجد التعبیر أو لم یوجد و أن من قدر علی تألیف کلام فصیح فی نوع واحد من تلک المعانی لم یکن فصیحا، و أنه لا یکون فصیحا إلا إذا کان ذا صفه من العلم راسخه فیه و هی المسماه «بالملکه» یقتدر بها علی أن یعبر عن أی معنی قصده بکلام فصیح أی خال عن الخلل فی مادته «و ذلک بعدم تنافر کلماته» و عن الخلل فی تألیفه «و ذلک بعدم ضعف تألیفه» و عن الخلل فی دلالته علی المعنی الترکیبی «و ذلک بعدم التعقید اللفظی و المعنوی» فإن کان شاعرا اتسع أمامه میدان القول فی جمیع فنون الشعر، من نسیب و تشبیب و مدیح و هجاء و وصف و رثاء و عتاب و اعتذار و أشباه ذلک، و إن کان ناثرا حاک الرسائل المحلاه، و الخطب الممتعه الموشاه، فی الوعظ، و الإرشاد و الحفل، و الأعیاد.
البلاغه
اشاره

البلاغه فی اللغه (الوصول و الانهاء) یقال بلغ فلان مراده-إذا وصل إلیه، و بلغ الرکب المدینه، إذا انتهی إلیها (1)و مبلغ الشیء منتهاه. و بلغ الرجل بلاغه فهو بلیغ: إذا أحسن التعبیر عمّا فی نفسه.

[شماره صفحه واقعی : 31]

ص: 1401


1- البلاغه هی تأدیه المعنی الجلیل واضحا بعباره صحیحه فصیحه: لها فی النفس أثر خلاب، مع ملاءمه کل کلام للموطن الذی یقال فیه، و الأشخاص الذین یخاطبون. و البلاغه مأخوذه من قولهم بلغت الغایه إذا انتهیت إلیها، و بلغتها غیری، و المبالغه فی الشیء الانتهاء إلی غایته، فسمیت البلاغه بلاغه لأنها تنهی المعنی إلی قلب السامع فیفهمه، و سمیت البلغه بلغه لأنک تتبلغ بها، فتنتهی بک إلی ما فوقها، و هی البلاغ أیضا و یقال: الدنیا بلاغ لأنها تؤدیک إلی الآخره و البلاغ أیضا التبلیغ و منه هذا بلاغ للناس-أی تبلیغ-و یقال بلغ الرجل بلاغه إذا صار بلیغا، کما یقال نبل الرجل نباله إذا صار نبیلا، قال أعرابی. البلاغه التقرب من البعید، و التباعد من الکلفه: و الدلاله بقلیل علی کثیر، و قال عبد الحمید بن یحیی، البلاغه تقریر المعنی فی الأفناء، من أقرب وجوه الکلام، و قال ابن المعتز: البلاغه البلوغ إلی المعنی و لم یطل سفر الکلام، و قال العتابی: البلاغه مد الکلام بمعانیه إذا قصر، و حسن التألیف إذا طال، و قال عبد اللّه بن المقفع: البلاغه لمعان تجری فی وجوه کثیره، فمنها ما یکون فی الإشاره، و منها ما یکون فی الحدیث و منها ما یکون فی الاستماع، و منها ما یکون فی الاحتجاج. و منها ما یکون شعرا. و منها ما یکون ابتداء و منها ما یکون جوابا و منها ما یکون خطبا، و منها ما یکون رسائل. فعامه هذه الأبواب الوحی فیها و الإشاره إلی المعنی أبلغ، و الإیجاز هو البلاغه. فالسکوت یسمی بلاغه مجازا، و هی فی حاله لا ینجح فیها القول، و لا ینفع فیها إقامه الحجج إما عند جاهل لا یفهم الخطاب أو عند وضیع لا یرهب الجواب، أو ظالم سلیط یحکم بالهوی، و لا یرتدع بکلمه التقوی و إذا کان الکلام یعری من الخیر. أو یجلب الشر فالسکوت أولی، و قال الرشید: البلاغه التباعد من الإطاله، و التقرب من البغیه و الدلاله بالقلیل من اللفظ، علی الکثیر من المعنی قال أحد الأدباء: أبلغ الکلام ما حسن إیجازه، و قل مجازه و کثر إعجازه و تناسبت صدوره و أعجازه.

و تقع البلاغه فی الاصطلاح: وصفا للکلام، و المتکلّم فقط.

و لا توصف الکلمه بالبلاغه، لقصورها عن الوصول بالمتکلم إلی غرضه، و لعدم السماع بذلک.

بلاغه الکلام

البلاغه فی الکلام: مطابقته لما یقتضیه حال الخطاب (1)، مع فصاحه ألفاظه مفردها و مرکبها.

و الکلام البلیغ: هو الذی یصوّره المتکلّم بصوره تناسب أحوال المخاطبین.

و حال الخطاب: و یسمی بالمقام هو الأمر الحامل للمتکلم علی أن یورد عبارته علی صوره مخصوصه دون أخری.

و المقتضی: و یسمّی الاعتبار المناسب هو الصوره المخصوصه التی تورد علیها العباره.

مثلا: المدح حال یدعو لإیراد العباره علی صوره الإطناب. و ذکاء المخاطب حال یدعو لإیرادها علی صوره الإیجاز. فکل من المدح و الذکاء حال و مقام. و کل من الإطناب و الإیجاز مقتضی.

[شماره صفحه واقعی : 32]

ص: 1402


1- مقتضی الحال، هو ما یدعو إلیه الأمر الواقع، أی ما یستلزمه مقام الکلام و أحوال المخاطب من التکلم علی وجه مخصوص. و لن یطابق الحال إلا إذا کان وفق عقول المخاطبین، و اعتبار طبقاتهم فی البلاغه، و قوتهم فی البیان و المنطق، فللسوقه کلام لا یصلح غیره فی موضعه، و الغرض الذی یبنی له، و لسراه القوم و الأمراء فن آخر لا یسد مسده سواه، من أجل ذلک کانت مراتب البلاغه متفاوته، بقدر تفاوت الاعتبارات المقتضیات و بقدر رعایتها یرتفع شأن الکلام فی الحسن و القبح، و یرتقی صعدا إلی حیث تنقطع الاطماع، و تخور القوی، و یعجز الإنس و الجن أن یأتوا بمثله و لو کان بعضهم لبعض ظهیرا، و تلک مرتبه الإعجاز التی تخرس عندها ألسن الفصحاء لو تاقت إلی العباره: و قد عرف بالخبر المتواتر أن القرآن الکریم نزل فی أوفی العصور فصاحه، و أجملها بلاغه. و لکنه سد السبل أمام العرب عند ما صاح علیهم صیحه الحق. فوجفت قلوبهم، و خرست شقاشقهم، مع طول التحدی و شد النکیر (و حقت للکتاب العزیز الکلمه العلیا) .

و إیراد الکلام علی صوره الإطناب (1)أو الإیجاز مطابقه للمقتضی و لیست البلاغه (2)إذا منحصره فی إیجاد معان جلیله، و لا فی اختیار ألفاظ واضحه جزیله. بل هی تتناول مع هذین الأمرین أمرا ثالثا: هو إیجاد أسالیب مناسبه للتألیف بین تلک المعانی و الألفاظ مما یکسبها قوه و جمالا.

و ملخص القول: أن الأمر الذی یحمل المتکلم علی إیراد کلامه فی صوره دون أخری: یسمی «حالا» و إلقاء الکلام علی هذه الصوره التی اقتضاها الحال یسمی «مقتضی و البلاغه هی مطابقه الکلام الفصیح لما یقتضیه الحال.

[شماره صفحه واقعی : 33]

ص: 1403


1- فإن اختلاف هذه الظروف یقتضی هیئه خصوصیه من التعبیر، و لکل مقام مقال، فعلی المتکلم ملاحظه المقام أو الحال: و هو الأمر الذی یدعوه إلی أن یورد کلامه علی صوره خاصه تشاکل غرضه، و تلک الصوره الخاصه التی یورد علیها تسمی المقتضی، أو الاعتبار المناسب، فمثلا الوعید و الزجر و التهدید مقام یقتضی کون الکلام المورد فیه فخما جزلا، و البشاره بالوعد، و استجلاب الموده، مقام یتطلب رقیق الکلام و لطیفه: و الوعظ مقام یوجب البسط و الاطناب، و کون المخاطب عامیا سوقیا، أو أمیرا شریفا، یوجب الاتیان بما یناسب بیانه عقله.
2- لأن البلاغه کل ما تبلغ به المعنی قلب السامع، فتمکنه فی نفسه کتمکنه فی نفسک مع صوره مقبوله، و معرض حسن، و إنما جعلنا حسن المعرض و قبول الصوره شرطا فی البلاغه، لأن الکلام إذا کانت عبارته رثه، و معرضه خلقا، لم یسم بلیغا و إن کان مفهوم المعنی؛ مکشوف المغزی. فعناصر البلاغه إذا (لفظ و معنی، و تألیف للألفاظ) ؛ یمنحها قوه و تأثیرا و حسنا. ثم دقه فی اختیار الکلمات و الأسالیب، علی حسب مواطن الکلام و مواقعه، و موضوعاته و حال السامعین و النزعه النفسیه التی تتملکهم و تسیطر علی نفوسهم، فرب کلمه حسنت فی موطن، ثم کانت مستکرهه فی غیره، و رب کلام کان فی نفسه حسنا خلابا، حتی إذا جاء فی غیر مکانه، و سقط فی غیر مسقطه، خرج عن حد البلاغه، و کان غرضا لسهام الناقدین.
بلاغه المتکلم

بلاغه المتکلم: هی ملکه فی النفس (1)یقتدر بها صاحبها علی تألیف کلام بلیغ مطابق لمقتضی الحال. مع فصاحته فی أی معنی قصده.

و تلک غایه لن یصل إلیها إلا من أحاط بأسالیب العرب خبرا، و عرف سنن تخاطبهم فی منافراتهم، و مفاخراتهم، و مدیحهم، و هجائهم، و شکرهم، و اعتذارهم؛ لیلبس لکل حاله لبوسها، و لکل مقام مقال.

[شماره صفحه واقعی : 34]

ص: 1404


1- أی أن الهیئه و الصفه الراسخه الثابته فی نفس المتکلم یمکنه بواسطتها أن یعبر عن المعانی التی یرید إفادتها لغیره بعبارات بلیغه، أی مطابقه لحال الخطاب. فلو لم یکن ذا ملکه یقتدر بها علی التصرف فی أغراض الکلام و فنونه بقول رائع، و بیان بدیع بالغا من مخاطبه کل ما یرید، لم یکن بلیغا، و إذا لا بد للبلیغ: أولا من التفکیر فی المعانی التی تجیش فی نفسه، و هذه یجب أن تکون صادقه ذات قیمه، و قوه یظهر فیها أثر الابتکار و سلامه النظر و ذوق تنسیق المعانی و حسن ترتیبها، فإذا تم له ذلک عمد إلی الألفاظ الواضحه المؤثره الملائمه، فألف بینها تألیفا یکسبها جمالا و قوه. فالبلاغه لیست فی اللفظ وحده، و لیست فی المعنی وحده، و لکنها أثر لازم لسلامه تآلف هذین و حسن انسجامهما. و قد علم أن البلاغه أخص و الفصاحه أعم لأنها مأخوذه فی تعریف البلاغه، و أن البلاغه یتوقف حصولها علی أمرین، الأول: الاحتراز عن الخطأ فی تأدیه المعنی المقصود، و الثانی: تمییز الکلام الفصیح من غیره، لهذا کان للبلاغه درجات متفاوته تعلو و تسفل فی الکلام بنسبه ما تراعی فیه مقتضیات الحال، و علی مقدار جوده ما یستعمل فیه من الأسالیب فی التعبیر و الصور البیانیه و المحسنات البدیعیه و أعلی تلک الدرجات ما یقرب من حد الاعجاز، و أسفلها ما إذا غیر الکلام عنه إلی ما هو دونه التحق عند البلغاء بأصوات الحیوانات العجم، و إن کان صحیح الإعراب: و بین هذین الطرفین مراتب عدیده.
أقوال ذوی النبوغ و العبقریه فی البلاغه

1-قال قدامه: البلاغه ثلاثه مذاهب:

المساواه: و هی مطابقه اللفظ المعنی، لا زائدا و لا ناقصا.

و الإشاره: و هی أن یکون اللفظ کاللمحه الداله.

و التذییل: و هو إعاده الألفاظ المترادفه علی المعنی الواحد، لیظهر لمن لم یفهمه، و یتأکد عند من فهمه (1).

2-و قیل لجعفر بن یحیی: ما البیان؟ فقال: أن یکون اللفظ محیطا بمعناک، کاشفا عن مغزاک، و تخرجه من الشرکه، و لا تستعین علیه بطول الفکره، و یکون سالما من التکلف، بعیدا من سوء الصنعه، بریئا من التعقید، غنیا عن التأمل (2).

3-و مما قیل فی وصف البلاغه: لا یکون الکلام یستحق اسم البلاغه حتی یسابق معناه لفظه، و لفظه معناه، فلا یکون لفظه إلی سمعک أسبق من معناه إلی قلبک (3).

4-و سأل معاویه صحارا العبدی: ما البلاغه؟ قال: أن تجیب فلا تبطیء، و تصیب فلا تخطیء (4).

5-و قال الفضل: قلت لأعرابی ما البلاغه؟ قال: الإیجاز فی غیر عجز، و الإطناب فی غیر خطل (5).

6-و سئل ابن المقفع: ما البلاغه؟ فقال: البلاغه اسم جامع لمعان تجری فی وجوه کثیره: فمنها ما یکون فی السکوت، و منها ما یکون فی الاستماع، و منها ما یکون فی الإشاره، و منها ما یکون فی الحدث، و منها ما یکون فی الاحتجاج، و منها ما یکون جوابا، و منها ما یکون ابتداء، و منها ما یکون شعرا، و منها ما یکون سجعا و خطبا، و منها ما یکون رسائل. فعامّه ما یکون من هذه الأبواب-الوحی فیها، و الإشاره إلی المعنی، و الإیجاز هو البلاغه.

[شماره صفحه واقعی : 35]

ص: 1405


1- نهایه الأرب، جزء 7، ص 8.
2- نهایه الأرب، جزء 7، ص 9.
3- من کتاب البیان و التبیین للجاحظ، جزء 1، صحیفه 91.
4- نهایه الأرب، جزء 7، ص 8.
5- البیان و التبیین، جزء 1، ص 91.

فأما الخطب بین السّماطین، و فی إصلاح ذات البین، فالإکثار فی غیر خطل، و الإطاله فی غیر إملال. و لیکن فی صدر کلامک دلیل علی حاجتک فقیل له: فإن ملّ المستمع الإطاله التی ذکرت أنها حق ذلک الموقف؟ قال: إذا أعطیت کل مقام حقه، و قمت بالذی یجب من سیاسه ذلک المقام، و أرضیت من یعرف حقوق الکلام، فلا تهتم لما فاتک من رضا الحاسد و العدو، فإنه لا یرضیهما شیء. و أما الجاهل فلست منه، و لیس منک. و قد کان یقال: «رضاء الناس شیء لا ینال» (1).

7-و لابن المعتز: أبلغ الکلام: ما حسن إیجازه، و قلّ مجازه، و کثر إعجازه، و تناسبت صدوره و أعجازه (2).

8-و سمع خالد بن صفوان رجلا یتکلم، و یکثر الکلام.

فقال: اعلم-رحمک اللّه-أن البلاغه لیست بخفه اللسان، و کثره الهذیان، و لکنها بإصابه المعنی، و القصد إلی الحجه (3).

9-و لبشر بن المعتمر فیما یجب أن یکون علیه الخطیب و الکاتب: رساله من أنفس الرّسائل الأدبیه البلیغه، جمعت حدود البلاغه و صورتها أحسن تصویر. و سنذکر مع شیء من الإیجاز ما یتصل منها بموضوعنا-قال:

خذ من نفسک ساعه نشاطک، و فراغ بالک، و إجابتها إیاک، فإن قلیل تلک الساعه أکرم جوهرا، و أشرف حسبا، و أحسن فی الأسماع و أحلی فی الصدور، و أسلم من فاحش الخطأ، و أجلب لکل عین و غرّه من لفظ شریف، و معنی بدیع. و اعلم أن ذلک أجدی علیک: مما یعطیک یومک الأطول بالکدّ و المطاوله و المجاهده، و بالتکلیف و المعاوده. و إیّاک و التوعّر، فإن التوعر یسلمک إلی التعقید، و التعقید هو الذی یستهلک معانیک، و یشین ألفاظک، و من أراد معنی کریما فلیلتمس له لفظا کریما، فإن حق المعنی الشریف اللفظ الشریف، و من حقّهما أن تصونهما عما یفسدهما و یهجّنهما. . .

[شماره صفحه واقعی : 36]

ص: 1406


1- البیان و التبیین، جزء 1، ص 91،92.
2- نهایه الأرب، جزء 7، ص 11.
3- مختار العقد الفرید، ص 98.

و کن فی ثلاث منازل: فإن أولی الثلاث أن یکون لفظک رشیقا عذبا و فخما سهلا، و یکون معناک ظاهرا مکشوفا، و قریبا معروفا. إمّا عند الخاصه: إن کنت للخاصه قصدت، و إمّا عند العامه: إن کنت للعامه أردت، و المعنی لیس یشرف بأن یکون من معانی الخاصه، و کذلک لیس یتّضع بأن یکون من معانی العامه، و إنما مدار الشرف علی الصواب، و إحراز المنفعه، مع موافقه الحال، و ما یجب لکل مقام من المقال، و کذلک اللفظ العامّی و الخاصی؛ فإن أمکنک أن تبلغ من بیان لسانک و بلاغه قلمک، و لطف مداخلک، و اقتدارک علی نفسک. . . علی أن تفهم العامه معانی الخاصه، و تکسوها الألفاظ الواسعه التی لا تلطف عن الدّهماء، و لا تجفو عن الأکفاء، فأنت البلیغ التام.

فإن کانت المنزله الأولی لا تواتیک و لا تعتریک، و لا تسنح لک عند أوّل نظرک، و فی أول تکلفک، و تجد اللفظه لم تقع موقعها، و لم تصل إلی حقّها: من أماکنها المقسومه لها، و القافیه لم تحلّ فی مرکزها و فی نصابها، و لم تصل بشکلها، و کانت قلقه فی مکانها، نافره من موضعها. فلا تکرهها علی اغتصاب الأماکن، و النزول فی غیر أوطانها، فإنک إذا لم تتعاط قرض الشعر الموزون، و لم تتکلف اختیار الکلام المنثور، لم یعبک بترک ذلک أحد. و إن أنت تکلفته، و لم تکن حاذقا مطبوعا، و لا محکما لسانک. بصیرا بما علیک أو ما لک، عابک من أنت أقلّ عیبا منه و رأی من هو دونک أنه فوقک. فإن ابتلیت بأن تتکلف القول، و تتعاطی الصنعه، و لم تسمح لک الطباع فی أول وهله، و تعصی علیک بعد إحاله الفکره، فلا تعجل و لا تضجر و دعه بیاض یومک، أو سواد لیلک، و عاوده عند نشاطک و فراغ بالک، فإنک لا تعدم الإجابه و المواتاه، إن کانت هناک طبیعه، أو جریت من الصناعه علی عرق.

فإن تمنع علیک بعد ذلک من غیر حادث شغل عرض، و من غیر طول إهمال، فالمنزله الثالثه أن تتحول من هذه الصناعه إلی أشهی الصناعات إلیک، و أخفها علیک. . . ، لأن النفوس تجود بمکنونها مع الرغبه، و لا تسمح بمخزونها مع الرهبه؛ کما تجود به مع المحبه و الشهوه. فهکذا هذا.

[شماره صفحه واقعی : 37]

ص: 1407

و ینبغی للمتکلم: أن یعرف أقدار المعانی؛ و یوازن بینها و بین أقدار المستمعین، و بین أقدار الحالات؛ فیجعل لکل طبقه من ذلک کلاما، و لکل حاله من ذلک مقاما حتی یقسم أقدار الکلام علی أقدار المعانی، و یقسم أقدار المعانی علی أقدار المقامات، و أقدار المستمعین علی أقدار تلک الحالات.

و بعد، فأنت تری فیما قالوه: أن حد البلاغه-هو أن تجعل لکل مقام مقالا؛ فتوجز: حیث یحسن الإیجاز، و تطنب: حیث یجمل الإطناب، و تؤکد: فی موضع التوکید، و تقدم أو تؤخر، إذا رأیت ذلک أنسب لقولک و أوفی بعرضک، و تخاطب الذکی بغیر ما تخاطب به الغبی، و تجعل لکل حال ما یناسبها من القول، فی عباره فصیحه، و معنی مختار. و من هنا عرّف العلماء البلاغه بأنها مطابقه الکلام لمقتضی الحال مع فصاحه عباراته.

و اعلم: أن الفرق بین الفصاحه و البلاغه: أن الفصاحه مقصوره علی وصف الألفاظ، و البلاغه لا تکون إلا وصفا للألفاظ مع المعانی؛ و أن الفصاحه تکون وصفا للکلمه و الکلام، و البلاغه لا تکون وصفا للکلمه، بل تکون للکلام؛ و أن فصاحه الکلام شرط فی بلاغته.

فکل کلام بلیغ فصیح، و لیس کل فصیح بلیغا، کالذی یقع فیه الإسهاب حین یجب الإیجاز.

[شماره صفحه واقعی : 38]

ص: 1408

تمرین

بیّن الحال و مقتضاه فیما یلی:

1-هناء محا ذاک العزاء المقدّما

فما عبس المحزون حتی تبسما (1)

[الطویل]

2-تقول للراضی عن إثاره الحروب: إن الحرب متلفه للعباد، ذهّابه (2)بالطارف و التلاد.

3-یقول الناس إذا رأوا لصّاا أو حریقا: لصّ، حریق (3).

4-قال تعالی: وَ أَنّٰا لاٰ نَدْرِی أَ شَرٌّ أُرِیدَ بِمَنْ فِی اَلْأَرْضِ، أَمْ أَرٰادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَداً (4)[الجن:10].

5-یقول رائی البرامکه:

أصبت بساده کانوا عیونا

بهم نسقی إذا انقطع الغمام (5)

[الوافر]

[شماره صفحه واقعی : 39]

ص: 1409


1- الحال هنا هو تعجیل المسره، و المقتضی هو تقدیم الکلمه الداله علی السرور، و هی «کلمه هناء» .
2- الحال هنا هو إنکار الضرر من الحرب، و المقتضی هو توکید الکلام.
3- الحال هنا هو ضیق المقام، و المقتضی هو الاختصار بحذف المسند إلیه و التقدیر، هذا لص. هذا حریق.
4- الحال فی (أشرّ أرید) هو عدم نسبه الشر إلی اللّه تعالی. و المقتضی هو حذف الفاعل، إذ الأصل. أشرّ أراده اللّه بمن فی الأرض؟ و الحال فی (أم أراد بهم ربهم رشدا) هو نسبه الخیر إلی اللّه تعالی، و المقتضی بقاء الفاعل من غیر حذف «أی فعل الإراده جاء مع الشر علی صوره المبنی للمجهول، و مع الرشد علی صوره المبنی للمعلوم، و الحال الداعیه إلی بناء الأول للمجهول (التأدب) فی جانب اللّه تعالی بعدم نسبه الشر إلیه صراحه، و إن کان الخیر و الشر مما قدره اللّه تعالی و أراده» .
5- الحال هنا هو الخوف من (الرشید) ناکب البرامکه، و المقتضی حذف الفاعل من أصبت.
ملاحظات

1-التّنافر: یعرف بالذّوق السلیم، و الحسّ الصادق (1)

2-مخالفه القیاس: تعرف بعلم الصّرف.

3-ضعف التّألیف و التّعقید اللفظیین: یعرفان بعلم النحو.

4-الغرابه: تعرف بکثره الاطّلاع علی کلام العرب، و الإحاطه بالمفردات المأنوسه.

5-التّعقید المعنوی: یعرف بعلم البیان.

6-الأحوال و مقتضیاتها: تعرف بعلم المعانی.

7-خلوّ الکلام من أوجه التّحسین: التی تکسوه رقه و لطافه بعد رعایه مطابقته: یعرف بعلم البدیع.

فإذا وجب علی طالب البلاغه: معرفه اللغه. و الصّرف. و النّحو، و المعانی و البیان، و البدیع، مع کونه سلیم الذّوق، کثیر الاطّلاع علی کلام العرب، و صاحب خبره وافره بکتب الأدب، و درایه تامّه بعاداتهم و أحوالهم، و استظهار للجیّد الفاخر من نثرهم و نظمهم، و علم کامل بالنابغین من شعراء و خطباء و کتّاب ممّن لهم الأثر البیّن فی اللّغه و الفضل الأکبر علی اللّسان العربی المبین.

[شماره صفحه واقعی : 40]

ص: 1410


1- الذوق: فی اللغه الحاسه یدرک بها طعم المأکل، و فی الاصطلاح، قوه غریزیه لها اختصاص بإدراک لطائف الکلام و محاسنه الخفیفه، و تحصل بالمثابره علی الدرس، و ممارسه کلام أئمه الکتاب، و تکراره علی السمع، و التفطن لخواص معانیه و تراکیبه، و أیضا تحصل بتنزیه العقل و القلب عما یفسد الآداب و الأخلاق فإن ذلک من أقوی أسباب سلامه الذوق. و اعلم أن (الذوق السلیم) هو العمده فی معرفه حسن الکلمات و تمییز ما فیها من وجوه البشاعه و مظاهر الاستکراه، لأن الألفاظ أصوات، فالذی یطرب لصوت البلبل، و ینفر من صوت البوم و الغربان، ینبو سمعه عن الکلمه إذا کانت غریبه متنافره الحروف، ألا تری أن کلمتی (المزنه و الدیمه، للسحابه الممطره) کلتاهما سهله عذبه یسکن إلیها السمع، بخلاف کلمه (البعاق) التی فی معناهما فإنها قبیحه تصک الأذن و أمثال ذلک کثیر فی مفردات اللغه تستطیع أن تدرکه بذوقک، و قد سبق شرح ذلک.
أسباب و نتائج
اشاره

یحسن أیضا بطالب البلاغه أن یعرف شیئا عن الأسلوب الذی هو المعنی المصوغ فی ألفاظ مؤلّفه علی صوره تکون أقرب لنیل الغرض المقصود من الکلام، و أفعل فی نفوس سامعیه.

و أنواع الأسالیب ثلاثه:

1-الأسلوب العلمی

و هو أهدأ الأسالیب، و أکثرها احتیاجا إلی المنطق السّلیم، و الفکر المستقیم، و أبعدها عن الخیال الشّعری؛ لأنه یخاطب العقل، و یناجی الفکر، و یشرح الحقائق العلمیّه التی لا تخلو من غموض و خفاء، و أظهر میزات هذا الأسلوب: الوضوح. و لا بدّ أن یبدو فیه أثر القوه و الجمال؛ و قوّته فی سطوع بیانه، و رصانه حججه. و جماله فی سهوله عباراته، و سلامه الذوق فی اختیار کلماته، و حسن تقریره المعنی فی الأفهام، من أقرب وجوه الکلام.

فیجب أن یعنی فیه باختیار الألفاظ الواضحه الصریحه فی معناها الخالیه من الاشتراک، و أن تؤلّف هذه الألفاظ فی سهوله و جلاء، حتی تکون ثوبا شفّافا للمعنی المقصود، و حتی لا تصبح مثارا للظّنون، و مجالا للتّوجیه و التأویل.

و یحسن التّنحّی عن المجاز، و محسّنات البدیع فی هذا الأسلوب، إلا ما یجیء من ذلک عفوا، من غیر أن یمسّ أصلا من أصوله أو میزه من میزاته.

أمّا التشبیه الذی یقصد به تقریب الحقائق إلی الأفهام، و توضیحها بذکر مماثلها، فهو فی هذا الأسلوب مقبول.

2-الأسلوب الأدبی

و الجمال أبرز صفاته، و أظهر ممیّزاته و منشأ جماله، لما فیه من خیال رائع، و تصویر دقیق، و تلمّس لوجوه الشّبه البعیده بین الأشیاء، و إلباس المعنویّ ثوب المحسوس، و إظهار المحسوس فی صوره المعنویّ.

[شماره صفحه واقعی : 41]

ص: 1411

هذا-و من السّهل علیک: أن تعرف أنّ الشّعر و النّثر الفنی هما موطنا هذا الأسلوب، ففیهما یزدهر، و فیهما قنّه الفنّ و الجمال.

3-الأسلوب الخطابی

هنا تبرز قوّه المعانی و الألفاظ، و قوه الحجّه و البرهان، و قوه العقل الخصیب، و هنا یتحدث الخطیب إلی إراده سامعیه لإثاره عزائمهم، و استنهاض هممهم، و لجمال هذا الأسلوب و وضوحه، شأن کبیر فی تأثیره، و وصوله إلی قراره النفوس، و ممّا یزید فی تأثیر هذا الأسلوب، منزله الخطیب فی نفوس سامعیه، و قوه عارضته، و سطوع حجّته، و نبرات صوته، و حسن إلقائه، و محکم إشاراته. و من أظهر ممیزات هذا الأسلوب: التّکرار و استعمال المترادفات و ضرب الأمثال، و اختیار الکلمات الجزله ذات الرّنین.

و یحسن فیه أن تتعاقب ضروب التّعبیر من إخبار، إلی استفهام، إلی تعجّب، إلی استنکار، و أن تکون مواطن الوقف کافیه شافیه، ثم واضحه قویّه.

و یظنّ النّاشئون فی صناعه الأدب أنه کلما کثر المجاز و کثرت التشبیهات، و الأخیله، فی هذا الأسلوب-زاد حسنه.

و هذا خطأ بیّن، فإنه لا یذهب بجمال هذا الأسلوب أکثر من التّکلّف، و لا یفسده شرّ من تعمّد الصّناعه.

[شماره صفحه واقعی : 42]

ص: 1412

علم المعانی

اشاره

إن الکلام البیغ: هو الذی یصوّره المتکلم بصوره تناسب أحوال المخاطبین، و إذا لا بد لطالب البلاغه أن یدرس هذه الأحوال، و یعرف ما یجب أن یصوّر به کلامه فی کل حاله، فیجعل لکل مقام مقالا.

و قد اتفق رجال البیان علی تسمیه العلم الذی تعرف به أحوال اللفظ العربی التی بها یطابق اقتضاء الحال: باسم: علم المعانی (1).

[شماره صفحه واقعی : 43]

ص: 1413


1- قال بعض العلماء: المعانی المتصوره فی عقول الناس المتصله بخواطرهم، خفیه بعیده. لا یعرف الإنسان ضمیر صاحبه، و لا حاجه أخیه، و لا مراد شریکه و لا المعاون علی أمره إلا بالتعابیر التی تقربها من الفهم، و تجعل الخفی منها ظاهرا و البعید قریبا، فهی تخلص الملتبس، و تحل المنعقد، و تجعل الخفی منها ظاهرا مطلقا و المجهول معروفا، و الوحشی مألوفا، و علی قدر وضوح الدلاله و صواب الإشاره یکون ظهور المعنی، و العاقل یکسو المعانی فی قلبه، ثم یبدیها بألفاظ عرائس فی أحسن زینه. فینال المجد و الفخار، و یلحظ بعین العظمه و الاعتبار. و الجاهل یستعجل فی إظهار المعانی قبل العنایه بتزیین معرضها، و استکمال محاسنها فیکون بالذم موصوفا و بالنقص معروفا، و یسقط من أعین السامعین، و لا یدرج فی سلک العارفین. و اعلم أن الأصل فی اللفظ أن یحمل علی ظاهر معناه؛ و من ذهب إلی التأویل یفتقر إلی دلیل کما جاء فی القرآن وَ ثِیٰابَکَ فَطَهِّرْ فإن الظاهر من لفظ الثیاب هو ما یلبس و من تأول ذهب إلی أن المراد هو القلب لا الملبوس و هذا لا بد له من دلیل لأنه عدول عن ظاهر اللفظ. و اعلم أیضا أنه یجب علی صناعه معانی المعانی أن یرجع المعانی بحیث یرجع بین حقیقه و مجاز، أو بین حقیقتین، أو مجازین.
تعریف علم المعانی و موضعه و واضعه

1-علم المعانی أصول و قواعد یعرف بها أحوال الکلام العربی التی یکون بها مطابقا لمقتضی الحال (1)بحیث یکون وفق الغرض الذی سیق له.

فذکاء المخاطب: حال تقتضی إیجاز القول، فإذا أوجزت فی خطابه کان کلامک مطابقا لمقتضی الحال، و غباوته حال تقتضی الإطناب و الإطاله-فإذا جاء کلامک فی مخاطبته مطنبا: فهو مطابق لمقتضی الحال، و یکون کلامک فی الحالین بلیغا، و لو أنک عکست لانتفت من کلامک صفه البلاغه.

2-و موضوعه: اللفظ العربی من حیث إفادته المعانی الثوانی (2)التی هی الأغراض لمقصوده للمتکلم: من جعل الکلام مشتملا علی تلک اللطائف و الخصوصیات، التی بها مطابق مقتضی الحال.

[شماره صفحه واقعی : 44]

ص: 1414


1- الحال هو الأمر الداعی للمتکلم إلی إیراد خصوصیه فی الکلام، و تلک الخصوصیه هی مقتضی الحال، مثلا إن کان بینک و بین مخاطبک عهد بشیء، فالعهد حال یقتضی إیراد الکلام معرفا، و التعریف هو مقتضی الحال، فالحال هو ما بعد لام التعلیل المذکوره بعد کل خصوصیه کقولک فی الذکر: لکون ذکره الأصل و فی الحذف: حذف للاستغناء عنه، و هلم جرا.
2- أی المعانی الأول، ما یفهم من اللفظ بحسب الترکیب. و هو أصل المعنی مع زیاده الخصوصیات من التعریف و التنکیر: قال بعض أهل المعانی: الکلام الذی یوصف بالبلاغه، هو الذی یدل بلفظه علی معناه اللغوی. أو العرفی أو الشرعی، ثم تجد لذلک المعنی دلاله ثانیه علی المعنی المقصود الذی یرید المتکلم إثباته أو نفیه، فهناک ألفاظ و معان ثوان، فالمعانی الأول هی مدلولات الترکیب، و الألفاظ التی تسمی فی علم النحو أصل المعنی، و المعانی الثوانی و الأغراض التی یساق لها الکلام لذا قیل (مقتضی الحال) و هو المعنی الثانی کرد الإنکار و دفع الشک، مثلا إذا قلنا إن زیدا قائم. فالمعنی الأول هو القیام المؤکد. و المعنی الثانی هو رد الإنکار. و دفع الشک بالتوکید، و هلم جرا، و الذی یدل علی المعانی خمسه أشیاء: اللفظ و الإشاره و الکنایه، و العقد، و الحال.

3-وفائدته: أ-معرفه إعجاز القرآن الکریم، من جهه ما خصّه اللّه به من جوده السبک، و حسن الوصف، و براعه التّراکیب، و لطف الإیجاز و ما اشتمل علیه من سهوله الترکیب، و جزاله کلماته، و عذوبه ألفاظه و سلامتها، إلی غیر ذلک من محاسنه التی أقعدت العرب عن مناهضته، و حارت عقولهم أمام فصاحته و بلاغته.

ب-و الوقوف علی أسرار البلاغه و الفصاحه: فی منثور کلام العرب و منظومه، کی تحتذی حذوه، و تنسج علی منواله، و تفرق بین جیّد الکلام و ردیئه.

4-و واضعه: الشیخ عبد القاهر الجرجانی المتوفّی سنه 471 ه (1).

[شماره صفحه واقعی : 45]

ص: 1415


1- اعلم أنه لما احتدم الجدل فی صدر الدوله العباسیه، إبان زهو اللغه و عزها فی بیان وجوه إعجاز القرآن. و تعددت نزعات العلماء فی ذلک. و لما قامت سوق نافقه للمناظره بین أئمه اللغه و النحو، أنصار الشعر القدیم الذین جنحوا إلی المحافظه علی أسالیب العرب. رأوا الخیر کله فی الوقوف عند أوضاعهم. و بین الأدباء و الشعراء أنصار الشعر الحدیث الذین لم یحفلوا بما درج علیه أسلافهم و آمنوا بان للحضاره التی غذوا بلبانها آثارا، غدوا معها فی حل من کل قدیم و لما شجر الخلاف بین أساطین الأدب فی بیان جید الکلام و ردیئه. دعت هذه البواعث و لفتت أنظار العلماء إلی وضع قواعد و ضوابط یتحاکم إلیها الباحثون. و تکون دستورا للناظرین فی آداب العرب (المنثور منها و المنظوم) . لا نعلم أحدا سبق أبا عبیده بن المثنی المتوفی سنه 211 ه تلمیذ الخلیل بن أحمد فی تدوین کتاب فی علم البیان یسمی (مجاز القرآن) کما لا نعرف بالضبط أول من ألف فی علم المعانی، و إنما أثر فیه نبذ عن بعض البلغاء کالجاحظ فی کتابه «إعجاز القرآن» . و ابن قتیبه فی کتابه «الشعراء» ، و المبرد فی کتابه «الکامل» و لکن نعلم أن أول من ألف فی البدیع (الخلیفه عبد اللّه بن المعتز بن المتوکل العباسی) المتوفی سنه 296 ه و ما زالت هذه العلوم تسیر فی طریق النمو، حتی نزل فی المیدان (أبو بکر عبد القاهر بن عبد الرحمن الجرجانی) المتوفی سنه 471 ه فشمر عن ساعد الجد، فدون کتابیه، أسرار البلاغه، و دلائل الإعجاز، و قرن فیهما بین العلم و العمل، ثم جاء إثر عبد القاهر، (جار اللّه الزمخشری) ، فکشف فی تفسیره «الکشاف» ؛ عن وجوه إعجاز القرآن، و أسرار بلاغته، و أوضح ما فیه من الخصائص و المزایا، و قد أبان خلالها کثیرا من قواعد هذه الفنون، ثم نهض بعده (أبو یعقوب یوسف السکاکی) المتوفی سنه 626 ه فی القسم الثالث من کتاب «المفتاح» ما لا مزید علیه. و جاء بعده علماء القرن السابع فما بعده یختصرون و یضعون مؤلفاتهم حسب ما تسمح به مناهج التعلیم للمتعلمین فی کل قطر من الأقطار حتی غدت أشبه بالمعمیات و الألغاز.

5-و استمداده: من الکتاب الشریف، و الحدیث النّبوی، و کلام العرب.

و اعلم أنّ المعانی جمع معنّی؛ و هو فی اللغه المقصود.

و فی اصطلاح البیانیّین: هو التّعبیر باللفظ عما یتصوّره الذّهن، أو هو الصوره الذّهنیّه: من حیث تقصد من اللفظ.

و اعلم أنّ لکل جمله رکنین:

مسندا: و یسمی محکوما به، أو مخبرا به.

مسندا إلیه: و یسمی محکوما علیه، أو مخبرا عنه.

و أمّا النّسبه التی بینهما فتدعی إسنادا.

و ما زاد علی المسند و المسند إلیه من مفعول، و حال، و تمییز، و نحوها فهو قید زائد علی تکوینها، إلا صله الموصول، و المضاف إلیه 2 (1).

و الإسناد انضمام کلمه (2)المسند إلی أخری (3)المسند إلیه علی وجه یقید الحکم

[شماره صفحه واقعی : 46]

ص: 1416


1- اعلم أن الجمل لیست فی مستوی واحد عند أهل المعانی، بل منها جمل رئیسیه و جمل غیر رئیسیه. و الأولی هی المستقله التی لم تکن قیدا فی غیرها، و الثانیه ما کانت قیدا إعرابیا فی غیرها، و لیست مستقله بنفسها. و القیود هی: أدوات الشرط، و النفی، و التوابع، و المفاعیل، و الحال، و التمیز، و کان و أخواتها، و إن و أخواتها، و ظن و أخواتها، کما سیأتی.
2- أی: و ما یجری مجراها.
3- أی: و ما یجری مجراها، کما سیأتی.

بإحداهما علی الأخری: ثبوتا أو نفیا. نحو: اللّه واحد لا شریک له (1).

[شماره صفحه واقعی : 47]

ص: 1417


1- تنبیه: الإسناد مطلقا قسمان: حقیقه عقلیه، و مجاز عقلی، فالحقیقه العقلیه هی إسناد الفعل أو ما فی معناه إلی ما وضع له عند المتکلم فی الظاهر من حاله نحو: تجری الأمور بما لا یشتهی البشر. و أنبت اللّه النبات. و المجاز العقلی (و یسمی إسنادا مجازیا، و مجازا حکمیا، و مجازا فی الإسناد) هو إسناد الفعل أو ما فی معناه إلی غیر ما وضع له لعلاقه مع قرینه مانعه من إراده الإسناد إلی ما هو له نحو، تجری الریاح بما لا تشتهی السفن، و له علاقات شتی فیلائم الفاعل لوقوعه منه. نحو سیل مفعم بفتح العین أی مملوء، فإسناد مفعم و هو مبنی للمفعول إلی ضمیر السیل و هو فاعل مجاز عقلی ملابسته الفاعلیه، و یلائم المفعول به لوقوعه علیه نحو عیشه راضیه: فإسناد راضیه و هو مبنی للفاعل إلی ضمیر العیشه و هی مفعول به (مجاز عقلی) ملابسته المفعولیه، و یلائم الزمان و المکان لوقوعه فیهما نحو صام نهارا. و سال المیزاب، و نهار صائم، و نهر جار، و یلائم المصدر نحو جد جده، و یلائم السبب نحو بنی الأمیر المدینه، و کما یقع المجاز العقلی فی الإسناد یقع فی النسبه الإضافیه: کمکر اللیل، و جری الأنهار: و شقاق بینهما. و غراب البین (علی زعم العرب) و فی النسبه الإیقاعیه: نحو وَ أَطِیعُوا أَمْرِی وَ لاٰ تُطِیعُوا أَمْرَ اَلْمُسْرِفِینَ، و أجریت النهر، و کما یکون فی الإثبات یکون فی النفی نحو قوله تعالی: فَمٰا رَبِحَتْ تِجٰارَتُهُمْ و ما نام لیلی، علی معنی خسرت تجارتهم، و سهر لیلی قصد إلی إثبات النفی، لا نفی الإثبات، و یکون أیضا فی الإنشاء کما سبقت الإشاره إلیه نحو قوله تعالی: أَ صَلاٰتُکَ تَأْمُرُکَ و نحو یٰا هٰامٰانُ اِبْنِ لِی صَرْحاً و لیصم نهارک و لیجد جدک، و لیت النهر جار، و ما أشبه ذلک. و أقسامه باعتبار حقیقه طرفیه و مجازیتهما أربعه، لأنهما إما حقیقتان لغویتان نحو أنبت الربیع البقل، أو مجازان لغویان نحو أحیا الأرض شباب الزمان، إذ المراد بإحیاء الأرض تهییج القوی النامیه فیها، و إحداث نضارتها بأنواع الریاحین و الإحیاء فی الحقیقه إعطاء الحیاه، و هی صفه تقتضی الحس و الحرکه و کذا المراد بشباب الزمان، زمان ازدیاد قواها النامیه، و هو فی الحقیقه عباره عن کون الحیوان فی زمان تکون حرارته الغریزیه مشبوبه أی قویه مشتعله، أو المسند حقیقه لغویه و المسند إلیه مجازی لغوی: نحو أنبت البقل شباب الزمان، أو المسند إلیه حقیقه لغویه و المسند مجاز لغوی نحو أحیی الأرض الربیع: و وقوع المجاز العقلی فی القرآن کثیر: نحو ما تقدم، و نحو وَ إِذٰا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیٰاتُهُ زٰادَتْهُمْ إِیمٰاناً، و یَنْزِعُ عَنْهُمٰا لِبٰاسَهُمٰا، أَخْرَجَتِ اَلْأَرْضُ أَثْقٰالَهٰا، و فَکَیْفَ تَتَّقُونَ إِنْ کَفَرْتُمْ یَوْماً یَجْعَلُ اَلْوِلْدٰانَ شِیباً. و لا بد له من قرینه صارفه عن إراده المعنی الأصلی لأن الفهم لو لا القرینه یتبادر إلی الحقیقه، و القرینه إما لفظیه و إما معنویه فاللفظیه کقولک هزم الأمیر الجند و هو فی قصره، و المعنویه کاستحاله قیام المسند بالمسند إلیه المذکور معه عقلا بمعنی أنه لو خلی العقل و نفسه عد ذلک القیام محالا کقولک محبتک جاءت بی إلیک لاستحاله قیام المجیء بالمحبه عقلا، و کاستحاله ما ذکر عاده نحو هزم الأمیر الجند لاستحاله قیام هزیمه الجند بالأمیر وحده عاده، و إن أمکن، و کان یصدر من الموحد: نحو [المتقارب]. أشاب الصغیر و أفنی الکبی ر کر الغداه و مر العشی فإن صدور ذلک من الموحد قرینه معنویه علی أن إسناد أشاب و أفنی إلی کر الغداه و مر العشی مجاز، ثم هذا غیر داخل فی الاستحاله إذ قد ذهب إلیه کثیر من المبطلین. و لا یجب أن یکون فی المجاز العقلی للفعل فاعل یعرف الإسناد إلیه حقیقه. بل تاره یکون له فاعل. یعرف إسناده إلیه حقیقه کما تقدم، و تاره لا، نحو قوله: [مجزوء الوافر]. یزیدک وجهه حسنا إذا ما زدته نظرا فإن اسناد الزیاده للوجه مجاز عقلی و لیس لها أی الزیاده فاعل یکون الإسناد إلیه معروفا حقیقه، و مثله سرتنی رؤیتک و أقدمنی بلدک حق لی علیک، فهذه الأمثله و نحوها من المجاز العقلی الذی لا فعل له یعرف الإسناد إلیه حقیقه: کما قال الشیخ (عبد القاهر) ، و قیل لا بد له من فاعل یعرف الإسناد إلیه حقیقه، و معرفته إما ظاهره نحو فَمٰا رَبِحَتْ تِجٰارَتُهُمْ أی فما ربحوا فی تجارتهم، و إما خفیه کهذه الأمثله و الفاعل اللّه تعالی. هذا، و قد أنکر (السکاکی) المجاز العقلی ذاهبا إلی أن أمثلته السابقه و نحوها منتظمه فی سلک الاستعاره بالکنایه فنحو أنبت الربیع البقل یجعل الربیع استعاره عن الفاعل الحقیقی بواسطه المبالغه فی التشبیه، و یجعل نسبه الاثبات إلیه قرینه الاستعاره و سیأتی مذهبه، إن شاء اللّه تعالی فی فن البیان عند الکلام علی الاستعاره بالکنایه. تنبیه: ذکر بعض المؤلفین (مبحث المجاز العقلی و الحقیقه العقلیه) فی أحوال الإسناد من علم المعانی. و بعضهم ذکرهما فی فن البیان عند تقسیم اللفظ إلی حقیقه و مجاز و لکل وجهه.

و مواضع المسند ثمانیه:

1-خبر المبتدأ: نحو قادر من قولک: اللّه قادر.

2-و الفعل التام: نحو حضر من قولک: حضر الأمیر.

3-و اسم الفعل: نحو هیهات و وی و آمین.

[شماره صفحه واقعی : 48]

ص: 1418

4-و المبتدأ الوصف المستغنی عن الخبر بمرفوعه: نحو عارف من قولک: أعارف أخوک قدر الإنصاف.

5-و أخبار النّواسخ: کان و نظائرها، و إنّ و نظائرها.

6-و المفعول الثانی لظنّ و أخواتها.

7-و المفعول الثالث لأری و أخواتها. نحو: یُرِیهِمُ اَللّٰهُ أَعْمٰالَهُمْ حَسَرٰاتٍ عَلَیْهِمْ.

8-و المصدر النائب عن فعل الأمر: نحو سعیا فی الخیر.

و مواضع المسند إلیه سته:

1-الفاعل للفعل التام أو شبهه: نحو فؤاد و أبوه من قولک: حضر فؤاد العالم أبوه.

2-و أسماء النواسخ: کان و أخواتها، و إنّ و أخواتها، نحو: المطر من قولک: کان المطر غزیرا، و نحو: إنّ المطر غزیر.

3-و المبتدأ الذی له خبر: نحو العلم من قولک: العلم نافع.

4-و المفعول الأول لظن و أخواتها.

5-و المفعول الثانی لأری و أخواتها.

6-و نائب الفاعل: کقوله تعالی: وَ وُضِعَ اَلْکِتٰابُ [الکهف:49].

ثم إن المسند و المسند إلیه یتنوّعان إلی أربعه أقسام:

1-إما أن یکونا کلمتین حقیقه: کما تری فی الأمثله السالفه.

2-و إما أن یکونا کلمتین حکما، نحو: لا إله إلا للّه ینجو قائلها من النّار، أی: توحید الإله نجاه من النار.

3-و إما أن یکون المسند إلیه کلمه حکما، و المسند کلمه حقیقه نحو: تسمع بالمعیدیّ خیر من أن تراه، أی: سماعک بالمعیدی خیر من رؤیته.

[شماره صفحه واقعی : 49]

ص: 1419

4-و إما بالعکس. نحو: الأمیر قرب قدومه، أی الأمیر: قریب قدومه (1)

و یسمی المسند و المسند إلیه: رکنی الجمله.

و کل ما عداهما یعتبر قیدا زائدا علیها کما سبق الکلام علیه.

و ینحصر علم المعانی فی ثمانیه أبواب و خاتمه.

[شماره صفحه واقعی : 50]

ص: 1420


1- ففی الأوّل بؤول، سماعک بالمعیدی خیر، و فی الثانی: الأمیر قریب قدومه، و فی نحو لا إله إلا اللّه ینجو قائلها من النار، عدم شریک للمولی نجاه من النار.
الباب الأوّل فی تقسیم الکلام إلی خبر و إنشاء
المبحث الأول فی حقیقه الخبر
اشاره

الخبر: کلام یحتمل الصدق و الکذب لذاته (1).

و إن شئت فقل: الخبر هو ما یتحقق مدلوله فی الخارج بدون النطق به. نحو: العلم نافع، فقد أثبتنا صفه النفع للعلم، و تلک الصفه ثابته له، سواء تلفظت بالجمله السابقه أم لم تتلفظ. لأن نفع العلم أمر حاصل فی الحقیقه و الواقع، و إنما أنت تحکی ما اتفق علیه الناس قاطبه، و قضت به الشرائع، و هدت إلیه العقول، بدون نظر إلی إثبات جدید.

و المراد بصدق الخبر مطابقته للواقع و نفس الأمر. و المراد بکذبه عدم مطابقته له.

فجمله: «العلم نافع» ، إن کانت نسبته الکلامیه «و هی ثبوت النفع للعلم المفهومه من تلک الجمله» مطابقه للنسبه الخارجیه، أی موافقه لما فی الخارج و الواقع فصدق و إلا فکذب

[شماره صفحه واقعی : 51]

ص: 1421


1- أی بقطع النظر عن خصوص المخبر، أو خصوص الخبر، و إنما ینظر فی احتمال الصدق و الکذب إلی الکلام نفسه لا إلی قائله: و ذلک لتدخل الأخبار الواجبه الصدق کأخبار اللّه تعالی، و أخبار رسله. و البدیهیات المألوفه، نحو السماء فوقنا، و النظریات المتعین صدقها و لا تحتمل شکّا کإثبات العلم و القدره للمولی سبحانه و تعالی، و لتدخل الأخبار الواجبه الکذب کأخبار المتنبئین فی دعوی النبوه.

نحو: الجهل نافع فنسبته الکلامیه لیست مطابقه و موافقه للنسبه الخارجیه (1)

المقاصد و الأغراض التی من أجلها یلقی الخبر

الأصل فی الخبر أن یلقی لأحد غرضین:

أ-إما إفاده المخاطب الحکم الذی تضمّنته الجمله، إذا کان جاهلا له، و یسمی هذا النوع: فائده الخبر نحو: الدّین المعامله.

ب-و إما إفاده المخاطب أن المتکلم عالم أیضا بأنه یعلم الخبر کما تقول لتلمیذ أخفی علیک نجاحه فی الامتحان و علمته من طریق آخر: أنت نجحت فی الامتحان، و یسمی هذا النوع: لازم الفائده: لأنه یلزم فی کل خبر أن یکون المخبر به عنده علم أو ظنّ به.

و قد یخرج الخبر عن الغرضین السابقین إلی أغراض أخری تستفاد بالقرائن، و من سیاق الکلام: أهمّها:

1-الاسترحام و الاستعطاف، نحو: إنی فقیر إلی عفو ربی (2).

2-و تحریک الهمه إلی ما یلزم تحصیله، نحو: لیس سواء عالم و جهول.

3-و إظهار الضّعف و الخشوع. نحو: رَبِّ إِنِّی وَهَنَ اَلْعَظْمُ مِنِّی [مریم:4].

4-و إظهار التحسّر علی شیء محبوب. نحو: إِنِّی وَضَعْتُهٰا أُنْثیٰ [آل عمران:36].

[شماره صفحه واقعی : 52]

ص: 1422


1- فمطابقه النسبه الکلامیه للنسبه الخارجیه ثبوتا و نفیا صدق، و عدم المطابقه کذب، فالنسبه التی دل علیها الخبر و فهمت منه تسمی کلامیه. و النسبه التی تعرف من الخارج بقطع النظر عن الخبر تسمی خارجیه، فحینئذ هناک نسبتان نسبه تفهم من الخبر. و یدل علیها الکلام و تسمی النسبه الکلامیه، و نسبه أخری تعرف من الخارج بقطع النظر عن الخبر و تسمی النسبه الخارجیه. فما وافق الواقع فهو صدق، و ما خالف الواقع فهو کذب.
2- فلیس الغرض هنا إفاده الحکم. و لا لازم الفائده، لأن اللّه تعالی علیم و لکنه طلب عفو ربه، و لهذا تری فی الکلام العربی أخبارا کثیره لا یقصد بها إفاده المخاطب الحکم. و لا أن المتکلم عالم به، فتکون قد خرجت عن معناها الأصلی السالف ذکره إلی أغراض أخری.

5-و إظهار الفرح بمقبل، و الشماته بمدبر. نحو: جٰاءَ اَلْحَقُّ وَ زَهَقَ اَلْبٰاطِلُ [الإسراء:81].

6-و التوبیخ کقولک للعاثر: الشمس طالعه.

7-و التذکیر بما بین المراتب من التفاوت نحو: لا یستوی کسلان و نشیط.

8-و التحذیر. نحو: أبغض الحلال إلی اللّه الطلاق.

9-و الفخر. نحو: إن اللّه اصطفانی من قریش.

10-و المدح کقوله: [الطویل].

فإنک شمس و الملوک کواکب

إذا طلعت لم یبد منهنّ کوکب

و قد یجیء لأغراض أخری، و المرجع فی معرفه ذلک إلی الذوق و العقل السلیم.

تمرین

عیّن الأغراض المستفاده من الخبر فی الأمثله الآتیه:

1-قال تعالی: لِلّٰهِ مٰا فِی اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِی اَلْأَرْضِ، وَ إِنْ تُبْدُوا مٰا فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحٰاسِبْکُمْ بِهِ اَللّٰهُ، فَیَغْفِرُ لِمَنْ یَشٰاءُ ، وَ اَللّٰهُ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ [البقره:284].

2-و قال تعالی: عَبَسَ وَ تَوَلّٰی أَنْ جٰاءَهُ اَلْأَعْمیٰ، وَ مٰا یُدْرِیکَ لَعَلَّهُ یَزَّکّٰی أَوْ یَذَّکَّرُ فَتَنْفَعَهُ اَلذِّکْریٰ، أَمّٰا مَنِ اِسْتَغْنیٰ فَأَنْتَ لَهُ تَصَدّٰی، وَ مٰا عَلَیْکَ أَلاّٰ یَزَّکّٰی! وَ أَمّٰا مَنْ جٰاءَکَ یَسْعیٰ وَ هُوَ یَخْشیٰ، فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهّٰی [عبس:1-10].

3-و قال صلّی اللّه علیه و آله: «عدل ساعه فی حکومه خیر من عباده ستّین سنه» .

4-و قال صلّی اللّه علیه و آله: «إنّ أشدّ الناس عذابا یوم القیامه رجل أشرکه اللّه فی حکمه، فأدخل علیه الجور فی عدله» .

5-و من خطبه له علیه الصلاه و السّلام بمکه حین دعا قومه إلی الإسلام: «إنّ الرّائد لا یکذب أهله، و اللّه لو کذبت الناس ما کذبتکم و لو غررت الناس ما غررتکم، و اللّه الذی لا إله إلا هو إنی رسول اللّه إلیکم حقّا، و إلی الناس کافه» .

[شماره صفحه واقعی : 53]

ص: 1423

6-و قال الشریف الرضی: [الکامل]

جار الزمان فلا جواد یرتجی

للنابثات و لا صدیق یشفق

و إذا الحلیم رمی بسرّ صدیقه

عمدا فأولی بالوداد الأحمق

7-و قال المعری [الطویل]

عرفت سجایا الدهر، أما شروره

فنقد، و أما خیره فوعود

8-و قال: [الطویل]

رأیت سکوتی متجرا فلزمته

إذا لم یفد ربحا فلست بخاسر

9-و قال أیضا: [الوافر]

أری ولد الفتی عبئا علیه

لقد سعد الذی أمسی عقیما

فإما أن یربّیه عدوّا

و إما أن یخلّفه یتیما

10-قال ابن حیوس مادحا: [الطویل]

بنی صالح أقصدتم من رمیتم

و أحییتم من أم معروفکم قصدا

و ذلّلتم صعب الزمان لأهله

فذلّ و قد کان الجماح له وکدا

مناقب لو أن اللیالی توشحت

بأذیالها لا بیضّ منهن ما اسودّا

11-و قال أبو فراس: [الطویل]

صبت علی اللأواء صبر ابن حرّه

کثیر العدا فیها قلیل المساعد

منعت حمی قومی و سدت عشیرتی

و قلّدت أهلی غرّ هذی القلائد

[شماره صفحه واقعی : 54]

ص: 1424

المبحث الثانی فی کیفیه إلقاء المتکلم الخبر للمخاطب
اشاره

حیث کان الغرض من الکلام الإفصاح و الإظهار، یجب أن یکون المتکلم مع المخاطب کالطیب مع المریض، یشخّص حالته، و یعطیه ما یناسبها. فحقّ الکلام: ، أن یکون بقدر الحاجه، لا زائدا عنها، لئلا یکون عبثا، و لا ناقصا عنها، لئلا یخلّ بالغرض، و هو: الإفصاح و البیان.

لهذا تختلف صور الخبر فی أسالیب اللغه باختلاف أحوال المخاطب الذی یعتریه ثلاث أحوال:

أولا: أن یکون المخاطب خالی الذهن من الخبر. غیر متردد فیه و لا منکر له، و فی هذه الحال لا یؤکد له الکلام، لعدم الحاجه إلی التوکید. نحو قوله تعالی: اَلْمٰالُ وَ اَلْبَنُونَ زِینَهُ اَلْحَیٰاهِ اَلدُّنْیٰا [الکهف:46]. و یسمی هذا الضرب من الخبر: ابتدائیا و یستعمل هذا الضرب حین یکون المخاطب خالی الذهن من مدلول الخبر فیتمکن فیه لمصادفته إیّاه خالیا (1).

ثانیا: أن یکون المخاطب مترددا فی الخبر، طالبا الوصول لمعرفته، و الوقوف علی حقیقته فیستحسن تأکید (2)الکلام الملقی إلیه تقویه للحکم، لیتمکّن من نفسه و یطرح الخلاف وراء ظهره، نحو: إن الأمیر منتصر.

[شماره صفحه واقعی : 55]

ص: 1425


1- عرفت هواها قبل أن أعرف الهوی فصادف قلبا خالیا فتمکنا
2- المراد بالتأکید فی هذا الباب تأکید الحکم، لا تأکید المسند إلیه و لا تأکید المسند. و اعلم أن الخطاب بالجمله الاسمیه وحدها آکد من الخطاب بالجمله الفعلیه، فإذا أرید مجرد الاخبار أتی بالفعلیه، و أما إن أرید التأکید فبالاسمیه وحدها، أو بها مع إن، أو بهما و باللام، أو بالثلاثه و القسم، و اعلم أن لام الابتداء هی الداخله علی المبتدأ، و اللاحقه للخبر، کما أن السین و سوف لا تفیدان التوکید إلا إذا کانت للوعد أو الوعید.

و یسمّی هذا الضرب من الخبر: طلبیّا و یؤتی بالخبر من هذا الضّرب حین یکون المخاطب شاکّا فی مدلول الخبر، طالبا التثبّت من صدقه.

ثالثا: أن یکون المخاطب منکرا للخبر الذی یراد إلقاؤه إلیه، معتقدا خلافه، فیلزم تأکید الکلام له بمؤکد. أو مؤکدین أو أکثر، علی حسب حاله من الإنکار، قوه و ضعفا. نحو: إنّ أخاک قادم، أو إنه لقادم، أو و اللّه إنه لقادم. أو لعمری: إنّ الحقّ یعلو و لا یعلی علیه. و یسمّی هذا الضرب من الخبر: إنکاریا و یؤتی بالخبر من هذا الضرب حین یکون المخاطب منکرا.

و اعلم أنه کما یکون التأکید فی الإثبات، یکون فی النفی أیضا، نحو: ما المقتصد بمفتقر، و نحو: و اللّه ما المستشیر بنادم.

تنبیهات

الأول: لتوکید الخبر أدوات کثیره، و أشهرها إنّ، و لام الابتداء و أحرف التنبیه، و القسم، و نونا التوکید، و الحروف الزائده (کتفعّل و استفعل نحو: استعفف) ، و التکرار، و قد، و أمّا الشّرطیّه، و إنّما، و اسمیه الجمله، و ضمیر الفصل، و تقدیم الفاعل المعنوی.

الثانی: یسمی إخراج الکلام علی الأضرب الثلاثه السابقه إخراجا علی مقتضی ظاهر الحال (1).

و قد تقتضی الأحوال العدول عن مقتضی الظاهر و یورد الکلام علی خلافه لاعتبارات یلحظها المتکلم، و سلوک هذه الطریقه شعبه من البلاغه.

1-منها: تنزیل العالم بفائده الخبر، أو لازمها، أو بهما معا، منزله الجاهل بذلک، لعدم جریه علی موجب علمه فیلقی إلیه الخبر کما یلقی إلی الجاهل به، کقولک لمن یعلم وجوب

[شماره صفحه واقعی : 56]

ص: 1426


1- اعلم أن (الحال) هو الأمر الداعی إلی إیراد الکلام مکیفا بکیفیه ما سواء أکان ذلک الأمر الداعی ثابتا فی الواقع، أو کان ثبوته بالنظر لما عند المتکلم کتنزیل المخاطب غیر السائل منزله السائل. (و ظاهر الحال) هو الأمر الداعی إلی إیراد الکلام مکیفا بکیفیه مخصوصه بشرط أن یکون ذلک الأمر الداعی ثابتا فی الواقع فکل کیفیه اقتضاها ظاهر الحال اقتضاها الحال، و لیس کل کیفیه اقتضاها الحال اقتضاها ظاهره.

الصلاه، و هو لا یصلی: الصلاه واجبه توبیخا علی عدم عمله بمقتضی علمه، و کقولک، لمن یؤذی أباه: هذا أبوک.

2-و منها تنزیل خالی الذّهن منزله السائل المتردّد، إذا تقدّم فی الکلام ما یشیر إلی حکم الخبر کقوله سبحانه و تعالی: وَ مٰا أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ اَلنَّفْسَ لَأَمّٰارَهٌ بِالسُّوءِ [یوسف:53] فمدخول إنّ مؤکد لمضمون ما تقدمه، لإشعاره بالتردّد فیما تضمنه مدخولها، و کقوله سبحانه و تعالی: وَ لاٰ تُخٰاطِبْنِی فِی اَلَّذِینَ ظَلَمُوا إِنَّهُمْ مُغْرَقُونَ [الدخان:24]. لما أمر المولی نوحا أوّلا بصنع الفلک، و نهاه ثانیا عن مخاطبته بالشفاعه فیهم، صار مع کونه غیر سائل فی مقام السائل المتردد (1). هل حکم اللّه علیهم بالإغراق؟ ؟ فأجیب بقوله: إِنَّهُمْ مُغْرَقُونَ.

3-و منها: تنزیل غیر المنکر منزله المنکر: إذا ظهر علیه شیء من أمارات الإنکار؛ کقول حجل بن نضله القیسی «من أولاد عمّ شقیق» . [السریع].

جاء شقیق عارضا رمحه

إنّ بنی عمّک فیهم رماح

فشقیق رجل لا ینکر رماح بنی عمه. و لکن مجیئه علی صوره المعجب بشجاعته، واضعا رمحه علی فخذیه بالعرض و هو راکب أو حاملا له عرضا علی کتفه فی جهه العدوّ بدون اکتراثه به، بمنزله إنکاره أن لبنی عمه رماحا، و لن یجد منهم مقاوما له کأنهم کلّهم فی نظره

[شماره صفحه واقعی : 57]

ص: 1427


1- أی فصار الکلام مظنه للتردد و الطلب و إن لم یتردد المخاطب، و لم یطلب بالفعل، و ذلک لأنه تکاد نفس الذکی إذا قدم لها ما یشیر إلی جنس الخبر أن تتردد فی شخص الخبر، و تطلبه من حیث إنها تعلم أن الجنس لا یوجد إلا فی فرد من أفراده فیکون ناظر إلیه بخصوصه کأنه متردد فیه کنظر السائل، فقوله: و لا تخاطبنی، یشیر إلی جنس الخبر و أنه عذاب، و قوله إنهم مغرقون، یشیر إلی خصوص الخبر الذی أشیر إلیه ضمنا فی قوله و لا تخاطبنی، و کقول الشاعر: [الوافر] ترفق أیها المولی علیهم فإن الرفق بالجانی عتاب فالأصل: أن یورد الخبر هنا خالیا من التوکید، لأن المخاطب خالی الذهن من الحکم، و لکن لما تقدم فی الکلام ما یشعر بنوع الحکم أصبح المخاطب متشوقا لمعرفته فنزل منزله السائل المتردد الطالب، و استحسن إلقاء الکلام إلیه مؤکدا جریا علی خلاف مقتضی الظاهر.

عزل، لیس مع أحد منهم رمح. فأکد له الکلام استهزاء به، خوطب خطاب التفات بعد غیبه تهکما به، و رمیا له بالنزق و خرق الرأی.

4-و منها تنزیل المتردد منزله الخالی، کقولک للمتردد فی قدوم مسافر مع شهرته: فدم الأمیر.

5-و منها تنزیل المتردد (1)منزله المنکر، کقولک للسائل المستبعد لحصول الفرج: إن الفرج لقریب.

6-و منها تنزیل المنکر منزله الخالی، إذا کان لدیه دلائل و شواهد لو تأملها لارتدع و زال إنکاره کقوله تعالی: وَ إِلٰهُکُمْ إِلٰهٌ وٰاحِدٌ [البقره:163]. و کقولک لمن ینکر منفعه لطب: الطّب نافع.

7-و منها تنزیل المنکر منزله المتردد، کقولک لمن ینکر شرف الأدب إنکارا ضعیفا: «إنّ الجاه بالمال إنّما یصحبک ما صحبک المال، و أمّا الجاه بالأدب فإنه غیر زائل عنک» .

الثالث: قد یؤکد الخبر لشرف الحکم و تقویته، مع أنه لیس فیه تردّد و لا إنکار، کقولک فی افتتاح کلام: إنّ أفضل ما نطق به اللّسان کذا (2).

[شماره صفحه واقعی : 58]

ص: 1428


1- و فائده التنزیل وجوب زیاده التأکید قوه و ضعفا، لأنه نزل المتردد منزله المنکر، فیعطی حکمه حینئذ و هکذا تفهم فی عکسه و هو تنزیل المنکر منزله المتردد فی استحسان التوکید له. و اعلم أنه إذا التبس إخراج الکلام علی خلاف مقتضی الظاهر بإخراجه علی مقتضی الظاهر یحتاج إلی قرینه تعین المقصود أو ترجحه، فإن لم توجد قرینه صح حمل الکلام علی کل من الأمرین، و ذلک کجعل السائل کالخالی، و جعل المتردد کالمنکر، فإن وجدت قرینه عمل بها، و الأصح الحکم بأحدهما.
2- من مزایا اللغه العربیه دقه التصرف فی التعبیر، و اختلاف الأسالیب باختلاف المقاصد و الأغراض، فمن العیب الفاضح عند ذوی المعرفه بها «الاطناب» إذا لم تکن هناک حاجه إلیه «و الإیجاز و الاختصار» حیث تطلب الزیاده، و قد تخفی دقائق تراکیبها علی الخاصه بله العامه، فقد أشکل أمرها علی بعض ذوی الفطنه من نابته القرن الثالث: إبان زهو اللغه و نضره شبابها، یرشدک إلی ذلک ما رواه الثقاه من أن المتفلسف الکندی: رکب إلی أبی العباس المبرد و قال له: إنی لأجد فی کلام العرب حشوا، فقال أبو العباس فی أی موضع وجدت ذلک؟ فقال: أجد العرب یقولون عبد اللّه قائم. ثم یقولون: إن عبد اللّه قائم، ثم یقولون، إن عبد اللّه لقائم، فالألفاظ متکرره، و المعنی واحد، فقال أبو العباس بل المعانی مختلفه لاختلاف الألفاظ، فالأول إخبار عن قیامه، و الثانی جواب عن سؤال سائل، و الثالث جواب عن إنکار منکر قیامه؛ فقد تکررت الألفاظ لتکرر المعانی. فما أحار المتفلسف جوابا. و من هذا: نعلم أن العرب لاحظت أن یکون الکلام بمقدار الحاجه. لا أزید و إلا کان عبثا، و لا أنقص و لا أخل بالغرض، و هو الإفصاح و البیان.
تدریب

بیّن أغراض الخبر و المقاصد منه فیما یأتی:

1- قومی هم قتلوا أمیم أخی فإذا رمیت یصیبنی سهمی (1)[الکامل]

2- قد کنت عدّتی التی أسطو بها و یدی إذا اشتدّ الزمان و ساعدی (2)[الکامل]

3- أبا المسک أرجو منک نصرا علی العدی و آمل عزا یخضب البیض بالدم (3)[الطویل]

4- کفی بجسمی نحولا أننی رجل لو لا مخاطبتی إیاک لم ترنی (4)[البسیط]

[شماره صفحه واقعی : 59]

ص: 1429


1- إظهار الحسره علی موت أخیه بید قومه.
2- إظهار الضعف لکونه أصبح بلا معین.
3- الاسترحام بطلب المساعده و شد الأزر.
4- إظهار الضعف بأن نحو له صیره إلی ما وصف.
تطبیق

أحص المؤکدات فی العبارات التالیه، و بیّن ضروب الخبر الثلاثه:

1- ألا فی سبیل المجد ما أنا فاعل عفاف و إقدام و حزم و نائل [الطویل]

2- و إنّ امرأ قد سار خمسین حجّه إلی منهل من ورده لقریب [الطویل]

3- لیس الصّدیق بمن یعیرک ظاهرا متبسّما عن باطن متجهم [الکامل]

4-قال تعالی: لَئِنْ أَنْجٰانٰا مِنْ هٰذِهِ لَنَکُونَنَّ مِنَ اَلشّٰاکِرِینَ [یونس:22].

5-قال تعالی: وَ جَعَلْنٰا نَوْمَکُمْ سُبٰاتاً وَ جَعَلْنَا اَللَّیْلَ لِبٰاساً وَ جَعَلْنَا اَلنَّهٰارَ مَعٰاشاً. [النبأ:9-11]

6- أمّا الفراق فإنه ما أعهد هو توأمی، لو أنّ بینا یولد [الکامل]

7- و إنّ الذی بینی و بین بنی أبی و بین بنی عمّی لمختلف جدا (1)[الطویل]

[شماره صفحه واقعی : 60]

ص: 1430


1- *) الرقم المؤکدات 1 ألا (أداه استفتاح و تنبیه) 2 إن، قد، اللام فی (لقریب) 3 الباء الزائده فی (بمن) 4 لام القسم، لام التوکید، نون التوکید 5 تکرار جعلنا 6 أما، إن، أن 7 أن، لام الابتداء ضرب الخبر طلبی إنکاری لزیاده المؤکدات علی واحد طلبی إنکاری طلبی طلبی لأن کل مؤکده فی جمله إنکاری لزیاده المؤکدات علی واحد

8- إِنّٰا إِلَیْکُمْ مُرْسَلُونَ [یس:14]

9- و إنّی لصبّار علی ما ینوبنی و حسبک أن اللّه أثنی علی الصبر [الطویل]

10- و إنّی لقوّال لذی البثّ مرحبا و أهلا إذا ما جاء من غیر مرصد (1)[الطویل]

[شماره صفحه واقعی : 61]

ص: 1431


1- *) 8 لما روی القرآن قصه رسل عیسی الذین أرسلهم إلی قومه فأنکروا رسالتهم قال لهم الرسل إِنّٰا إِلَیْکُمْ مُرْسَلُونَ فألقوا إلیهم الکلام مؤکدا بمؤکدین، فکذبوا فقالوا لهم: إِنّٰا إِلَیْکُمْ لَمُرْسَلُونَ مؤکدین لهم القول بمؤکد ثالث، فجحدوا، فقالوا لهم: رَبُّنٰا یَعْلَمُ إِنّٰا إِلَیْکُمْ لَمُرْسَلُونَ فزادوا مؤکدا رابعا و هو القسم.
المبحث الثالث فی تقسیم الخبر إلی جمله فعلیه و جمله اسمیه
اشاره

1-الجمله الفعلیه: ما ترکبت من فعل و فاعل، أو من فعل و نائب فاعل؛ و هی: موضوعه لإفاده التّجدّد و الحدوث فی زمن معیّن مع الاختصار (1)نحو: یعیش البخیل عیشه الفقراء، و یحاسب فی الآخره حساب الأغنیاء. و نحو: اشرقت الشمس و قد ولی الظّلام هاربا. فلا یستفاد من ذلک إلاّ ثبوت الإشراق للشمس، و ذهاب الظّلام فی الزّمان الماضی.

و قد تفید الجمله الفعلیه الاستمرار التجدّدی شیئا فشیئا بحسب المقام، و بمعونه القرائن، لا بحسب الوضع (2)، بشرط أن یکون الفعل مضارعا نحو قول المتنبی: [الطویل].

تدبّر شرق الأرض و الغرب کفه

و لیس لها یوما عن المجد شاغل

فقرینه المدح تدلّ علی أن تدبیر الممالک دیدنه، و شأنه المستمر الذی لا یحید عنه. و یتجدد آنا، فآنا.

ب-و الجمله الاسمیه: هی ما ترکبت من مبتدأ و خبر، و هی تفید بأصل وضعها ثبوت شیء لشیء (3)لیس غیر، بدون نظر إلی تجدّد و لا استمرار، نحو: الأرض متحرکه، فلا

[شماره صفحه واقعی : 62]

ص: 1432


1- و ذلک أن الفعل دال بصیغته علی أحد الأزمنه الثلاثه بدون احتیاج لقرینه بخلاف الاسم: فإنه یدل علی الزمن بقرینه ذکر لفظه: الآن، أو أمس، أو غدا.
2- و ذلک نظیر الاستمرار الثبوتی فی الجمله الاسمیه نحو لَوْ یُطِیعُکُمْ فِی کَثِیرٍ مِنَ اَلْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ أی لو استمر علی إطاعتکم وقتا فوقتا لحصل لکم عنت و مشقه.
3- فالجمله الاسمیه موضوعه لمجرد ثبوت المسند للمسند إلیه. قال الشیخ عبد القاهر: موضوع الاسم علی أن یثبت به الشیء للشیء من غیر اقتضاء أنه یتجدد و یحدث شیئا فشیئا: فلا تعرض فی نحو: زید منطلق، لأکثر من إثبات الانطلاق له فعلا، کما فی زید طویل و عمرو قصیر، أی أن ثبوت الطول و القصر هو بأصل الوضع، و أما استفاده الدوام فمن الملازمه فی هذین الوصفین، و حینئذ فالتمثیل للنفی.

یستفاد منها سوی ثبوت الحرکه للأرض، بدون نظر إلی تجدد ذلک و لا حدوثه.

و قد تخرج الجمله الاسمیه عن هذا الأصل، و تفید الدوام و الاستمرار بحسب القرائن: إذا لم یکن فی خبرها فعل مضارع: و ذلک بأن یکون الحدیث فی مقام المدح، أو معرض الذّم کقوله تعالی: وَ إِنَّکَ لَعَلیٰ خُلُقٍ عَظِیمٍ [القلم:4]فسیاق الکلام فی معرض المدح دال علی إراده الاستمرار مع الثبوت، و منه قول النضر بن جؤبه یتمدح بالغنی و الکرم: [البسیط].

لا یألف الدرهم المضروب صرّتنا

لکن یمر علیها و هو منطلق

یرید أن دراهمه لا ثبات لها فی الصره و لا بقاء، فهی دائما تنطلق منها، و تمرق مروق السهام من قسیتها، لتوزع علی المعوزین و أرباب الحاجات.

و اعلم أن الجمله الاسمیه لا تفید الثبوت بأصل وضعها، و لا الاستمرار بالقرائن، إلا إذا کان خبرها مفردا نحو: الوطن عزیز. أو کان خبرها جمله اسمیه نحو: الوطن هو سعادتی. أما إذا کان خبرها فعلا فإنها تکون کالجمله الفعلیه فی إفاده التجدد و الحدوث فی زمن مخصوص، نحو: الوطن یسعد بأبنائه، و نحو: [المتقارب].

نروح و نغدو لحاجاتنا

و حاجه من عاش لا تنقضی

[شماره صفحه واقعی : 63]

ص: 1433

أسئله یطلب أجوبتها

ما هو علم المعانی؟ ما هو الإسناد؟ ما هی مواضع المسند و المسند إلیه؟ ما المراد بصدق الخبر و کذبه؟ ما الفرق بین النسبه الکلامیه و النسبه الخارجیه؟ ما هو الأصل فی إلقاء الخبر؟ ما هی الأغرض الأخری التی یلقی إلیها الخبر؟ ما هی أضرب الخبر؟ ما هی أدوات التوکید؟ لماذا یعدل عن مقتضی الظاهر؟ إلی کم ینقسم الخبر؟ لأی شیء وضعت الجمله الاسمیه و الفعلیه؟ هل تفید الجمله الفعلیه و الاسمیه غیر ما وضعتا لأجله؟

تدریب

بیّن فائده التعبیر بالجمله الاسمیه أو الفعلیه فی التراکیب الآتیه:

1-قال تعالی: یَمْحُوا اَللّٰهُ مٰا یَشٰاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ اَلْکِتٰابِ [الرعد:39].

2- نروح و نغدو لحاجاتنا و حاجه من عاش لا تنقضی [المتقارب]

3- و علی إثرهم تساقط نفسی حسرات و ذکرهم لی سقام (1)[الخفیف]

[شماره صفحه واقعی : 64]

ص: 1434


1- *)
الباب الثانی فی حقیقه الإنشاء و تقسیمه
اشاره

الإنشاء لغه: الإیجاد، و اصطلاحا: کلام لا یحتمل صدقا و لا کذبا لذاته (1)، نحو اغفر- و ارحم، فلا ینسب إلی قائله صدق-أو کذب. و إن شئت فقل فی تعریف الإنشاء: هو ما لا یحصل مضمونه و لا یتحقق إلا إذا تلفظت به. فطلب الفعل فی: افعل، و طلب الکف فی لا تفعل، و طلب المحبوب فی: التّمنّی، و طلب الفهم فی: الاستفهام، و طلب الإقبال فی النّداء، کل ذلک ما حصل إلا بنفس الصّیغ المتلفظ بها.

و ینقسم الإنشاء إلی نوعین: إنشاء طلبی، و إنشاء غیر طلبی.

فالإنشاء غیر الطلبی: ما لا یستدعی مطلوبا غیر حاصل وقت الطلب، و یکون: بصیغ المدح، و الذّم، و صیغ العقود، و القسم، و التّعجّب و الرّجاء، و یکون بربّ و لعلّ، و کم الخبریه.

1-أما المدح و الذم فیکونان: بنعم و بئس، و ما جری مجراهما. نحو حبّذا و لا حبّذا؛ و الأفعال المحوّله إلی فعل نحو طاب علیّ نفسا و خبث بکر أصلا.

2-و أما العقود: فتکون بالماضی کثیرا، نحو بعت و اشتریت و وهبت، و بغیره قلیلا، نحو عبدی حرّ لوجه اللّه تعالی.

[شماره صفحه واقعی : 65]

ص: 1435


1- أی بقطع النظر عما یستلزمه الإنشاء فإنّ «اغفر» یستلزم خبرا و هو أنا طالب المغفره منک، و کذا لا تکسل، یستلزم خبرا، و هو أنا طالب عدم کسلک، لکن کل هذا لیس لذاته.

3-و أما القسم: فیکون: بالواو، و الباء، و التاء، و بغیرها نحو: لعمرک ما فعلت کذا.

4-و أما التّعجب: فیکون قیاسا بصیغتین، ما أفعله، و أفعل به و سماعا بغیرهما، نحو: للّه درّه عالما، کَیْفَ تَکْفُرُونَ بِاللّٰهِ وَ کُنْتُمْ أَمْوٰاتاً فَأَحْیٰاکُمْ [البقره:28].

5-و أما الرّجاء: فیکون: بعسی، و حری، و اخلولق، نحو: عسی اللّه أن یأتی بالفتح.

و اعلم أنّ الإنشاء غیر الطلبی لا تبحث عنه علماء البلاغه، لأن أکثر صیغه فی الأصل أخبار نقلت إلی الإنشاء. و إنما المبحوث عنه فی علم المعانی هو: الإنشاء الطّلبی: لما یمتاز به من لطائف بلاغیّه.

إذن یتضح أن الإنشاء الطلبی هو الذی یستدعی مطلوبا (1)غیر حاصل (2)فی اعتقاد المتکلم وقت الطّلب. و أنواعه خمسه: الأمر، و النّهی و الاستفهام، و الّتمنی، و النداء (3). و فی هذا الباب خمسه مباحث.

[شماره صفحه واقعی : 66]

ص: 1436


1- اعلم أنه إذا کان المطلوب غیر متوقع کان الطلب (تمنیا) و إن کان متوقعا فأما حصول صوره أمر فی الذهن فهو (الاستفهام) و أما حصوله فی الخارج فإن کان ذلک الأمر انتفاء فعل، فهو (النهی) و إن کان ثبوته: فأما بأحد حروف (النداء) فهو النداء، و أما بغیرها فهو (الأمر) . و بهذا تعلم أن الطلب هنا منحصر فی هذه الأنواع الخمسه لاختصاصها بکثیر من اللطائف البلاغیه.
2- أی لأنه لا یلیق طلب الحاصل، فلو استعمل صیغ الطلب لمطلوب حاصل امتنع إجراؤها علی معانیها الحقیقیه، و یتولد من تلک الصیغ ما یناسب المقام، کطلب دوام الإیمان و التقوی فی قوله تعالی: یٰا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللّٰهِ، و هلم جرا.
3- و یکون الإنشاء الطلبی أیضا، بالعرض و التحضیض، و لکن لم یتعرض لهما البیانیون لأنهما مولدان علی الأصح من الاستفهام و التمنی، فالأول من الهمزه مع لا النافیه فی «ألا» و الثانی من هل و لو للتمنی مع لا و ما الزائدتین فی «هلا و ألا» بقلب الهاء همزه. و کذا: لو لا و لو ما، و اعلم أن الإنشاء الطلبی نوعان، الأول ما یدل علی معنی الطلب بلفظه و یکون بالخمسه المذکوره. و الثانی: ما یدل علی الطلب بغیر لفظه کالدعاء.
المبحث الأول فی الأمر
اشاره

الأمر: هو طلب الفعل من المخاطب: علی وجه الاستعلاء (1)مع الإلزام، و له أربع صیغ:

1-فعل الأمر کقوله تعالی: یٰا یَحْییٰ خُذِ اَلْکِتٰابَ بِقُوَّهٍ [مریم:12].

2-و المضارع المجزوم بلام الأمر کقوله سبحانه و تعالی: لِیُنْفِقْ ذُو سَعَهٍ مِنْ سَعَتِهِ [الطلاق:7].

3-و اسم فعل الأمر نحو: عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ لاٰ یَضُرُّکُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اِهْتَدَیْتُمْ [المائده:105].

4-و المصدر النائب عن فعل الأمر، نحو: سعیا فی سبیل الخیر.

و قد تخرج صیغ الأمر عن معناها الأصلی و هو «الإیجاب و الإلزام» إلی معان أخری: تستفاد من سیاق الکلام، و قرائن الأحوال.

1-کالدعاء: فی قوله تعالی: رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ [النمل:19 و الأحقاف:15].

2-و الالتماس: کقولک لمن یساویک: أعطنی القلم أیها الأخ.

3-و الإرشاد: کقوله تعالی: إِذٰا تَدٰایَنْتُمْ بِدَیْنٍ إِلیٰ أَجَلٍ مُسَمًّی فَاکْتُبُوهُ، وَ لْیَکْتُبْ بَیْنَکُمْ کٰاتِبٌ بِالْعَدْلِ [البقره:282].

4-و التهدید: کقوله تعالی: اِعْمَلُوا مٰا شِئْتُمْ، إِنَّهُ بِمٰا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ [فصلت:40].

5-و التعجیز: کقوله تعالی: فَأْتُوا بِسُورَهٍ مِنْ مِثْلِهِ [البقره:23].

[شماره صفحه واقعی : 67]

ص: 1437


1- بأن یعد الآمر نفسه عالیا لمن هو أقل منه شأنا، سواء أکان عالیا فی الواقع أو لا. و لهذا نسب إلی سوء الأدب إن لم یکن عالیا. و ذهب بعض إلی أن لا یشترط هذا، و الأشبه أن الصدور من المستتر یفید إیجابا فی الأمر، و تحریما فی النهی، و اعلم أن الأمر للطلب مطلقا، و الفور و التراخی من القرائن، و لا یوجب الاستمرار و التکرار فی الأصح، و قیل ظاهره الفور کالنداء و الاستفهام إلا بقرینه، و هو ما اختاره السکاکی، و اعلم أیضا أن الأمر یکون استعلاء مع الأدنی، و دعاء مع الأعلی، و التماسا مع النظیر.

6-و الإباحه: کقوله تعالی: وَ کُلُوا وَ اِشْرَبُوا حَتّٰی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ اَلْخَیْطُ اَلْأَبْیَضُ مِنَ اَلْخَیْطِ اَلْأَسْوَدِ مِنَ اَلْفَجْرِ [البقره:187].

و نحو: اجلس کما تشاء.

7-و التسویه: نحو قوله تعالی: فَاصْبِرُوا أَوْ لاٰ تَصْبِرُوا [الطور:16].

8-و الإکرام: کقوله تعالی: اُدْخُلُوهٰا بِسَلاٰمٍ آمِنِینَ [الحجر:46].

9-و الامتنان: کقوله تعالی: فَکُلُوا مِمّٰا رَزَقَکُمُ اَللّٰهُ [النحل:114].

10-و الإهانه: کقوله تعالی: کُونُوا حِجٰارَهً أَوْ حَدِیداً [الإسراء:50].

11-و الدّوام: کقوله تعالی: اِهْدِنَا اَلصِّرٰاطَ اَلْمُسْتَقِیمَ [الفاتحه:6].

12-و التمنی: کقول امریء القیس: [البحر الطویل]

ألا أیها اللیل الطویل ألا انجلی

بصبح و ما الإصباح منک بأمثل

13-و الاعتبار: اُنْظُرُوا إِلیٰ ثَمَرِهِ إِذٰا أَثْمَرَ [الأنعام:99].

14-و الإذن: کقولک لمن طرق الباب: ادخل.

15-و التکوین: کقوله تعالی: کُنْ فَیَکُونُ [البقره:117، الأنعام:73، النحل:40]

16-و التخییر: نحو: تزوّج هندا أو أختها.

17-و التأدیب: نحو: کل ممّا یلیک.

18-و التّعجب: کقوله تعالی: اُنْظُرْ کَیْفَ ضَرَبُوا لَکَ اَلْأَمْثٰالَ [الإسراء:48].

19-و التسخیر: کقوله تعالی: کُونُوا قِرَدَهً خٰاسِئِینَ

20-و الاخبار: کقوله صلّی اللّه علیه و آله: من کذب علیّ متعمدا فلیتبوأ مقعده من النار، اذا المراد: یتبوأ مقعده.

[شماره صفحه واقعی : 68]

ص: 1438

تمرین

بیّن ما یراد من صیغ الأمر فی التراکیب الآتیه:

1- خُذِ اَلْعَفْوَ، وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ، وَ أَعْرِضْ عَنِ اَلْجٰاهِلِینَ [الأعراف:199].

2-أسیئی بنا أو اأحسنی لا ملومه

لدینا و لا مقلیّه إن تقلّت

3-یا لیل طل یا نوم زل

یا صبح قف لا تطلع

4-عش ما بدا لک سالما

فی ظلّ شاهقه القصور

5- وَ أَسِرُّوا قَوْلَکُمْ أَوِ اِجْهَرُوا بِهِ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذٰاتِ اَلصُّدُورِ [الملک:13].

6-ترفّق أیها المولی علیهم

فإنّ الرّفق بالجانی عتاب

7-أری العنقاء تکبر أن تصادا

فعاند من تطیق له عنادا

8-خلیلیّ هبّا طالما قد رقدتما

أجدّکما لا تقضیان کراکما

9-أرینی جوادا مات هزلا لعلّنی

أری ما ترین أو بخیلا مخلّدا

10-قال تعالی: قُلْ هٰاتُوا بُرْهٰانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صٰادِقِینَ (1)[البقره:111].

[شماره صفحه واقعی : 69]

ص: 1439


1- *)
المبحث الثانی فی النّهی
اشاره

النّهی: هو طلب الکفّ عن الشیء علی وجه الاستعلاء (1)مع الإلزام، و له صیغه واحده، و هی المضارع المقرون بلا الناهیه: کقوله تعالی: وَ لاٰ تُفْسِدُوا فِی اَلْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاٰحِهٰا [الأعراف:85] وَ لاٰ تَجَسَّسُوا وَ لاٰ یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً [الحجرات:12].

و قد تخرج هذه الصّیغه عن أصل معناها إلی معان أخر، تستفاد من سیاق الکلام و قرائن الأحوال.

1-کالدّعاء: نحو قوله تعالی: رَبَّنٰا لاٰ تُؤٰاخِذْنٰا إِنْ نَسِینٰا أَوْ أَخْطَأْنٰا [البقره:286].

2-و الالتماس: کقولک لمن یساویک: أیها الأخ لا تتوان.

3-و الإرشاد: کقوله تعالی: لاٰ تَسْئَلُوا عَنْ أَشْیٰاءَ إِنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ [المائده:101].

4-و الدوام: کقوله تعالی: وَ لاٰ تَحْسَبَنَّ اَللّٰهَ غٰافِلاً عَمّٰا یَعْمَلُ اَلظّٰالِمُونَ [ابراهیم:42].

5-و بیان العاقبه: نحو قوله تعالی: وَ لاٰ تَحْسَبَنَّ اَلَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اَللّٰهِ أَمْوٰاتاً بَلْ أَحْیٰاءٌ

[آل عمران:169].

6-و التیئیس: نحو قوله تعالی: لاٰ تَعْتَذِرُوا قَدْ کَفَرْتُمْ بَعْدَ إِیمٰانِکُمْ [التوبه:66].

7-و التّمنّی: نحو یا لیله الأنس لا تنقضی. و کقوله: [الکامل]

یا لیل طل یا نوم زل

یا صبح قف لا تطلع

[شماره صفحه واقعی : 70]

ص: 1440


1- اعلم: أن النهی طلب الکف عن الشیء، ممن هو أقل شأنا من المتکلم، و هو حقیقه فی التحریم: کما علیه الجمهور، فمتی وردت صیغه النهی أفادت الحظر و التحریم علی الفور. و اعلم: أن النهی کالأمر، فیکون استعلاء مع الأدنی، و دعاء مع الأعلی، و التماسا مع النظیر.

8-و التهدید: کقولک لخادمک: لا تطع أمری.

9-و الکراهه: نحو لا تلتفت و أنت فی الصلاه.

10-و التّوبیخ: نحو لا تنه عن خلق و تأتی مثله.

11-و الائتناس: نحو لاٰ تَحْزَنْ إِنَّ اَللّٰهَ مَعَنٰا [التوبه:40].

12-و التّحقیر: کقوله: [البسیط]

لا تطلب المجد إنّ المجد سلمه

صعب، و عش مستریحا ناعم البال

و کقوله: [البسیط]

دع المکارم لا ترحل لبغیتها

و اقعد فإنک أنت الطاعم الکاسی

تطبیق

اذکر ما یرد من صیغ النهی الآتیه:

1- وَ لاٰ تَلْبِسُوا اَلْحَقَّ بِالْبٰاطِلِ وَ تَکْتُمُوا اَلْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ [البقره:42].

2-فلا تلزمنّ الناس غیر طباعهم

فتتعب من طول العتاب و یتعبوا

و لا تغترر منهم بحسن بشاشه

فأکثر إیماض البوارق خلب

[الکامل]

3-فلا تهج إن کنت ذا إربه

حرب أخی التّجربه العاقل

[السریع]

4- لاٰ تَعْتَذِرُوا اَلْیَوْمَ [التحریم:7].

5-لا تحسب المجد تمرا أنت آکله

لن تبلغ المجد حتی تلعق الصبرا

[البسیط]

[شماره صفحه واقعی : 71]

ص: 1441

6-لا تحتجب عن العیون أیّها القمر

7-لا تعرضنّ لجعفر متشبّها

بندی یدیه فلست من أنداده

[الکامل]

8-لا تیأسوا أن تستردّوا مجدکم

فلربّ مغلوب هوی ثمّ ارتقی

[الکامل]

و لا تجلس إلی أهل الدّنایا

فإنّ خلائق السّفهاء تعدی (1)

[الوافر]

[شماره صفحه واقعی : 72]

ص: 1442


1- *)
المبحث الثالث فی الاستفهام
اشاره

الاستفهام: هو طلب العلم بشیء لم یکن معلوما من قبل. و ذلک بأداه من إحدی أدواته الآتیه؛ و هی:

الهمزه، و هل، و ما، و متی، و أیّان، و کیف، و أین، و أنّی، و کم، و أیّ.

و تنقسم بحسب الطلب إلی ثلاثه أقسام:

أ-ما یطلب به التّصوّر تاره، و التصدیق تاره أخری، و هو: الهمزه.

ب-و ما یطلب به التصدیق فقط، و هو: هل.

ج-و ما یطلب به التّصوّر فقط، و هو بقیّه ألفاظ الاستفهام.

الهمزه

یطلب بالهمزه أحد أمرین: تصوّر، أو تصدیق؛ .

أ-فالتّصور: هو إدراک المفرد (1)، نحو: «أعلیّ مسافر أم سعید» تعتقد أنّ السّفر حصل

[شماره صفحه واقعی : 73]

ص: 1443


1- أی إدراک عدم وقوع النسبه و ذلک کإدراک الموضوع وحده، أو المحمول وحده، أو هما معا، أو ذات النسبه التی هی مورد الإیجاب و السلب. فالاستفهام عن التصور یکون عند التردد فی تعیین أحد الشیئین، أی یتردد المتکلم فی تعیین أحد أمرین، تذکر بینهما أم المتصله المعادله، و قد تحذف هی و ما بعدها اکتفاء بما قبلها، و لا یلی الهمزه غیر المستفهم عنه. و المفرد کما یکون اسما یکون فعلا: نحو أتنتهی عند هذا الحد أم تتمادی؟ و الاستفهام عن التصدیق یکون عن نسبه تردد الذهن فیها بین ثبوتها و نفیها و حینئذ للهمزه استعمالان، فتاره یطلب بها معرفه مفرد، و تاره یطلب بها معرفه نسبه، و تسمی معرفه المفرد تصورا. و معرفه النسبه تصدیقا، و اعلم أن کل همزه استفهام تستعمل فی معناها أو فی غیره إن ولیها الفعل کان هو المقصود بمعناها و إن ولیها الاسم کان هو المراد المقصود، فإن قلت اسافر الأمیر؟ کان الشک فی السفر، و إذا قلت أسعد سافر؟ کان السفر مفروضا.

من

أحدهما، و لکن تطلب تعیینه. و لذا یجاب فیه بالتّعیین، فیقال: سعید مثلا.

و حکم الهمزه التی لطلب التّصور؛ أن یلیها المسؤول عنه بها، سواء أکان:

1-مسندا إلیه، نحو: أ أنت فعلت هذا أم یوسف؟

2-أم مسندا، نحو: أراغب أنت عن الأمر أم راغب فیه؟

3-أم مفعولا، نحو: إیای تقصد أم سعیدا؟ فالاصل: أ إیای.

4-أم حالا، نحو: أراکبا حضرت أم ماشیا؟

5-أم ظرفا، نحو: أیوم الخمیس قدمت أم یوم الجمعه؟

و یذکر المسؤول عنه فی التّصور بعد الهمزه: و یکون له معادل یذکر بعد أم غالبا: و تسمی متّصله.

و قد یستغنی عن ذکر المعادل نحو: أَ أَنْتَ فَعَلْتَ هٰذٰا بِآلِهَتِنٰا یٰا إِبْرٰاهِیمُ؟ [الأنبیاء:62]

ب-و التصدیق: هو إدراک وقوع نسبه تامه بین المسند و المسند إلیه، أو عدم وقوعها (1)بحیث یکون المتکلم خالی الذهن ممّا استفهم عنه فی جملته مصدّقا للجواب إثباتا بنعم أو نفیا بلا.

و همزه الاستفهام تدلّ علی التصدیق إذا أرید بها النسبه. و یکثر التصدیق فی الجمل الفعلیه کقولک: أحضر الأمیر؟ (2). تستفهم عن ثبوت النسبه و نفیها و فی هذه الحاله یجاب بلفظه: نعم أو لا. و یقلّ التصدیق فی الجمل الاسمیه نحو: أعلیّ مسافر؟

[شماره صفحه واقعی : 74]

ص: 1444


1- أی إدراک موافقتها لما فی الواقع أو عدم موافقتها له، و اعلم أن إدراک وقوع النسبه أو عدم وقوعها کما یسمی تصدیقا، یسمی: حکما، أو إسنادا. أو إیقاعا و انتزاعا، أو إیجابا و سلبا.
2- أی فقد تصورت الحضور و الأمیر و النسبه بینهما، و سألت عن وقوع النسبه بینهما، هل هو محقق خارجا أو لا، فإذا قیل حضر، حصل التصدیق و کذا یقال فیما بعده. فالمسؤول عنه فی التصدیق نسبه یتردد الذهن فی ثبوتها و نفیها، کما سبق توضیحه.

و یمتنع أن یذکر مع همزه التصدیق معادل کما مثّل. فإن جاءت أم بعدها قدّرت منقطعه (1)و تکون بمعنی (بل) :

و لست أبالی بعد فقدی مالکا

أموتی ناء أم هو الآن واقع

[الطویل]

و نحو: [الکامل]

هل یسمعنّ النّضر إن نادیته

أم کیف یسمع میت لا ینطق؟

هل

یطلب بها التصدیق فقط، أی معرفه وقوع النسبه. أو عدم وقوعها لا غیر، نحو هل حافظ المصریّون علی مجد أسلافهم؟

و لأجل اختصاصها بطلب التصدیق لا یذکر معها المعادل بعد أم المتصله، فلذا.

أ-امتنع هل سعد قام أم سعید؟ لأنّ وقوع المفرد و هو سعید بعد أم الواقعه فی حیز الاستفهام دلیل علی أنّ أم متصله. و هی لطلب تعیین أحد الأمرین، و لا بد حینئذ أن یعلم بها أولا أصل الحکم. و هل لا یناسبها ذلک، لأنها لطلب الحکم فقط، فالحکم فیها غیر معلوم، و إلاّ لم یستفهم عنه بها، و حینئذ یؤدّی الجمع بین هل و أم إلی التناقض. لأنّ هل تفید أن السّائل جاهل بالحکم لأنها لطلبه. و أم المتصله: تفید أنّ السّائل عالم به، و إنما یطلب تعیین أحد الأمرین-فإن جاءت أم کذلک، کانت منقطعه بمعنی بل التی تفید الإضراب نحو: هل جاء صدیقک أم عدوک.

[شماره صفحه واقعی : 75]

ص: 1445


1- أی: و لا بد من وقوع الجمله بعد أم المنقطعه. فإن وقع بعدها مفرد قدر بجمله نحو أحضر الأمیر أم جیشه، أی بل حضر جیشه. و اعلم أنه تلخص مما تقدم أن همزه التصور إن جاء بعدها «أم» تکون متصله. و أن همزه التصدیق أو هل: إن جاء بعدهما «أم» قدرت منقطعه و تکون بمعنی بل.

ب-و قبح استعمال هل فی ترکیب هو مظنّه للعلم بحصول أصل النّسبه، و هو ما یتقدّم فیه المعمول علی الفعل، نحو هل خلیلا أکرمت، فتقدیم المعمول علی الفعل یقتضی غالبا حصول العلم للمتکلم. و تکون هل لطلب حصول الحاصل و هو عبث.

تنبیهات

الأوّل: هل کالسّین و سوف تخلّص المضارع للاستقبال.

فلا یقال: هل تصدق؟ جوابا لمن قال أحبّک الآن، بل تقول له: أتصدق؟ و لأجل اختصاصها بالتصدیق، و تخلیصها المضارع للاستقبال قوی اتّصالها بالفعل لفظا أو تقدیرا نحو هل یجیء علیّ أو هل علیّ یجی؟

فإن عدل عن الفعل إلی الاسم لإبراز ما یحصل فی صوره الحاصل دلاله علی کمال العنایه بحصوله کان هذا العدول أبلغ فی إفاده المقصود کقوله تعالی: فَهَلْ أَنْتُمْ شٰاکِرُونَ [الأنبیاء:80]فهذا التّرکیب أدل علی طلب الشکر من قولک، هل تشکرون، و ذلک لأنّ الفعل لازم بعد هل و العدول عنه یدلّ علی قوّه الدّاعی لذلک لما ذکر.

الثانی: هل نوعان: بسیطه و مرکبه.

أ-فالبسیطه هی التی یستفهم بها عن وجود شیء فی نفسه، أو عدم وجوده، نحو هل العنقاء (1)موجوده و نحو: هل الخلّ الوفیّ موجود.

ب-و المرکبه هی التی یستفهم بها عن وجود شیء لشیء و عدم وجوده له نحو هل المریخ مسکون؟ هل النّبات حسّاس؟

[شماره صفحه واقعی : 76]

ص: 1446


1- حکی الزمخشری فی (ربیع الأبرار) أن العنقاء کانت طائرا و کان فیها من کل شیء من الألوان و کانت فی زمن أصحاب الرأس تأتی إلی أطفالهم. صغارهم فتخطفهم و تغرب بهم نحو الجبل فتأکلهم، فشکوا ذلک إلی نبیهم (صالح) علیه السّلام فدعا اللّه علیها فأهلکها و قطع عقبها و نسلها فسمیت (عنقاء مغرب) لذلک.

الثالث: هل لا تدخل علی:

1-المنفی (1)فلا یقال: هل لا یفهم علیّ

2-و لا علی المضارع الذی هو الحال فلا یقال: هل تحتقر علیا و هو شجاع

3-و لا علی إنّ فلا یقال: هل إنّ الأمیر مسافر

4-و لا علی الشّرط فلا یقال: هل إذا زرتک تکرمنی

5-و لا علی حرف العطف (2)فلا یقال: هل فیتقدم أو هل ثمّ یتقدم

6-و لا علی اسم بعده فعل فلا یقال: هل بشرا منّا واحدا نتّبعه

بخلاف الهمزه فإنها تدخل علی جمیع ما ذکر.

و اعلم: أنّ الهمزه و هل یسأل بهما عمّا بعدهما، لأنهما حرفان لیس لهما معنی مستقلّ.

الرابع: بقیّه أدوات الاستفهام موضوعه (للتصوّر) فقط، فیسأل بها عن معناها و هی: ما، و متی، و أیّان، و کیف، و أین، و أنّی، و کم، و أیّ.

و لهذا یکون الجواب معها بتعیین المسؤول عنه.

ما و من

ما: موضوعه للاستفهام عن أفراد غیر العقلاء، و یطلب بها:

أ-إیضاح الاسم: نحو ما العسجد؟ فیقال فی الجواب: إنه ذهب.

ب-أو یطلب بها بیان حقیقه المسمّی: نحو: ما الشمس؟ فیجاب بأنه کوکب نهاریّ.

ج-أو یطلب بها بیان الصفه نحو: ما خلیل؟ -و جوابه طویل أو قصیر: مثلا.

[شماره صفحه واقعی : 77]

ص: 1447


1- أی لأن هل فی الأصل بمعنی قد، و هی لا تدخل علی المنفی، فلا یقال قد لا یقوم خلیل، فحینئذ هی مخصوصه بدخولها علی النسب المثبته، سواء أکانت جملا فعلیه أو اسمیه. و اعلم أنّ عدم دخولها علی المنفی لا ینافی أنها لطلب التصدیق مطلقا سواء فی الإیجابی و السلبی.
2- أی لا تقع هل قبل الحروف العاطف بل تقع بعده دائما.

و تقع هل البسیطه فی الترتیب العقلی (1)بین ما التی لشرح الاسم، و ما التی للحقیقه. فمن یجهل معنی البشر مثلا یسأل أولا بما عن شرحه: فیجاب بإنسان، ثم بهل البسیطه عن وجوده، فیجاب بنعم. ثم بما عن حقیقته، فیجاب بحیوان ناطق.

و من موضوعه للاستفهام، و یطلب بها تعیین أفراد العقلاء، نحو: من فتح مصر؟ و نحو: من شیّد الهرم الأکبر؟ و نحو: من شیّد القناطر الخیریّه؟

متی و أیان

متی: موضوعه للاستفهام، و یطلب بها تعیین الزّمان، سواء أکان ماضیا أو مستقبلا، نحو متی تولی الامامه علیّ علیه السّلام؟ و متی نحظی بالحرّیه.

و أیّان: موضوعه للاستفهام، و یطلب بها تعیین الزّمان المستقبل خاصه و تکون فی موضع التهویل و التفخیم دون غیره، کقوله تعالی: یَسْئَلُ أَیّٰانَ یَوْمُ اَلْقِیٰامَهِ (2)[القیامه:6].

کیف و أین و أنی و کم و أی

کیف: موضوعه للاستفهام، و یطلب بها تعیین الحال: کقوله تعالی: فَکَیْفَ إِذٰا جِئْنٰا مِنْ کُلِّ أُمَّهٍ بِشَهِیدٍ [النساء:41]. و کقوله: [الطویل]

و کیف أخاف الفقر أو أحرم الغنی

و رأی أمیر المؤمنین جمیل

و أین: موضوعه للاستفهام، و یطلب بها تعیین المکان نحو: أین شرکاؤکم.

و أنّی: موضوعه للاستفهام-و تأتی لمعان کثیره.

1-فتکون بمعنی کیف، کقوله تعالی: أَنّٰی یُحْیِی هٰذِهِ اَللّٰهُ بَعْدَ مَوْتِهٰا [البقره:259].

2-و تکون بمعنی من أین، کقوله تعالی: یٰا مَرْیَمُ أَنّٰی لَکِ هٰذٰا [آل عمران:37].

[شماره صفحه واقعی : 78]

ص: 1448


1- الترتیب العقلی: هو أن یکون المتأخر متوقفا علی المتقدم، من غیر أن یکون المتقدم عله له و ذلک کتقدم المفرد علی المرکب.
2- أی فقد استعملت أیان مع یوم القیامه للتهویل و التفخیم بشأنه، و جواب هذا السؤال یَوْمَ هُمْ عَلَی اَلنّٰارِ یُفْتَنُونَ.

3-و تکون بمعنی متی، کقولک: زرنی أنی شئت.

و کم: موضوعه للاستفهام: و یطلب بها تعیین عدد مبهم، کقوله تعالی: کَمْ لَبِثْتُمْ [الکهف:19].

و أیّ: موضوعه للاستفهام، و یطلب بها تمییز أحد المتشارکین فی أمر یعمّهما، کقوله تعالی: أَیُّ اَلْفَرِیقَیْنِ خَیْرٌ مَقٰاماً [مریم:73]و یسأل بها عن الزمان و المکان، و الحال، و العدد، و العاقل؛ و غیره علی حسب ما تضاف إلیه أی. و لذا تأخذ أی معناها ممّا تضاف إلیه. فإن أضیفت إلی ما تفیده «ما» أخذت حکمها. و إن أضیفت إلی ما تفیده «متی، أو کیف أو غیرهما من الأدوات السابقه» أخذت معناها.

و قد تخرج ألفاظ الاستفهام عن معناها الأصلی و هو طلب العلم بمجهول، فیستفهم بها عن الشیء مع العلم به لأغراض أخری: تفهم من سیاق الکلام و دلالته-و من أهمّ ذلک.

1-الأمر، کقوله تعالی: فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ [المائده:91]أی: انتهوا.

2-و النهی، کقوله تعالی: أَ تَخْشَوْنَهُمْ فَاللّٰهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْهُ (1)[التوبه:13].

3-و التّسویه، کقوله تعالی: سَوٰاءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لاٰ یُؤْمِنُونَ [البقره:6].

4-و النفی، کقوله تعالی: هَلْ جَزٰاءُ اَلْإِحْسٰانِ إِلاَّ اَلْإِحْسٰانُ (2)[الرحمن:60].

5-و الإنکار (3)، کقوله تعالی: أَ غَیْرَ اَللّٰهِ تَدْعُونَ [الأنعام:40].

[شماره صفحه واقعی : 79]

ص: 1449


1- أی: لا تخشوهم فاللّه أحق أن تخشوه.
2- أی ما جزاء الإحسان إلا الإحسان.
3- اعلم أن الإنکار إذا وقع فی الاثبات یجعله نفیا، کقوله تعالی: أَ فِی اَللّٰهِ شَکٌّ؟ أی لا شک فیه، و إذا وقع فی النفی یجعله إثباتا، نحو قوله تعالی: أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً أی: قد وجدناک. و بیان ذلک: أن إنکار الاثبات و النفی نفی لهما. و نفی الإثبات نفی، و نفی النفی إثبات. ثم الإنکار قد یکون للتکذیب، نحو أیحسب الإنسان أن یترک سدی. و قد یکون للتوبیخ و اللوم علی ما وقع. نحو: أتعبدون ما تنحتون. و هذه الآیه من کلام إبراهیم علیه السّلام لقومه، حینما رآهم یعبدون الأصنام من الحجاره.

6-و التّشویق، کقوله تعالی: هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلیٰ تِجٰارَهٍ تُنْجِیکُمْ مِنْ عَذٰابٍ أَلِیمٍ [الصف:10].

7-و الاستئناس، کقوله تعالی: وَ مٰا تِلْکَ بِیَمِینِکَ یٰا مُوسیٰ [طه:17].

8-و التّقریر (1)، کقوله تعالی: أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ [الشرح:1].

9-و التهویل، کقوله تعالی: اَلْحَاقَّهُ مَا اَلْحَاقَّهُ وَ مٰا أَدْرٰاکَ مَا اَلْحَاقَّهُ [الحاقه:3].

10-و الاستبعاد، کقوله تعالی: أَنّٰی لَهُمُ اَلذِّکْریٰ وَ قَدْ جٰاءَهُمْ رَسُولٌ مُبِینٌ [الدخان:13]. و نحو قول الشاعر: [الکامل]

من لی بإنسان إذا أغضبته

و جهلت کان الحلم ردّ جوابه

11-و التعظیم، کقوله تعالی: مَنْ ذَا اَلَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاّٰ بِإِذْنِهِ [البقره:255].

12-و التحقیر، نحو: أهذا الذی مدحته کثیرا؟ ؟

13-و التعجب، کقوله تعالی: مٰا لِهٰذَا اَلرَّسُولِ یَأْکُلُ اَلطَّعٰامَ وَ یَمْشِی فِی اَلْأَسْوٰاقِ [الفرقان:7] و کقول الشاعر: [الطویل]

خلیلیّ فیما عشتما هل رأیتما

قتیلا بکی من حبّ قاتله قبلی

14-و التهکم، نحو: أعقلک یسوّغ لک أن تفعل کذا.

15-و الوعید، نحو: أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِعٰادٍ [الفجر:6].

16-و الاستبطاء، کقوله: مَتیٰ نَصْرُ اَللّٰهِ [البقره:214]و نحو: کم دعوتک.

17-و التنبیه علی الخطأ، کقوله تعالی: أَ تَسْتَبْدِلُونَ اَلَّذِی هُوَ أَدْنیٰ بِالَّذِی هُوَ خَیْرٌ [البقره:61].

18-و التنبیه علی الباطل، کقوله تعالی: أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ اَلصُّمَّ أَوْ تَهْدِی اَلْعُمْیَ [الزخرف:140].

19-و التحسّر: کقول شمس الدین الکوفی: [الکامل]

ما للمنازل أصبحت لا أهلها

أهلی، و لا جیرانها جیرانی

[شماره صفحه واقعی : 80]

ص: 1450


1- و یکون غالبا بالهمزه یلیها المقرر به، کقولک (أفعلت هذا) ، إذا أردت أن تقرره بأن الفعل کان منه، و کقولک أ أنت فعلت هذا، أذا أردت أن تقرره بأنه الفاعل، و کقولک أخلیلا ضربت، إذا أردت أن تقرره بأن مضروبه خلیل. و یکون التقریر أحیانا بغیر الهمزه نحو: لمن هذا الکتاب، و کم لی علیک؟

20-و التنبیه علی ضلال الطریق، کقوله تعالی: فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ [التکویر:26]

21-و التکثیر، کقول أبی العلاء المعرّی: [الخفیف]

صاح، هذی قبورنا تملأ الرّحب

فأین القبور من عهد عاد؟ ؟

و اعلم أن کل ما وضع من الأخبار فی صوره الاستفهام فی الأمثله السابقه و الآتیه تجدّدت له مزیه بلاغیه، زادت المعنی روعه و جمالا.

إذا عرفت هذا، فاعرف أیضا أنه یستعمل کل من: الأمر، و النهی، و الاستفهام فی أغراض أخری، یرجع فی إدراکها إلی الذوق الأدبی، و لا یکون استعمالها فی غیر ما وضعت له؛ إلا لطریقه أدبیه، تجعل لهذا الاستعمال مزیه، یترقی بها الکلام فی درجات البلاغه.

تمرین

ما هی المعانی التی استعمل فیها الاستفهام فی الأمثله الآتیه:

1- قُلْ هَلْ یَسْتَوِی اَلْأَعْمیٰ وَ اَلْبَصِیرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِی اَلظُّلُمٰاتُ وَ اَلنُّورُ [الرعد:16].

2- هَلْ مِنْ خٰالِقٍ غَیْرُ اَللّٰهِ یَرْزُقُکُمْ [فاطر:3].

3- أَ فَبِالْبٰاطِلِ یُؤْمِنُونَ، وَ بِنِعْمَهِ اَللّٰهِ یَکْفُرُونَ [النحل:72].

4- أَ لاٰ تُقٰاتِلُونَ قَوْماً نَکَثُوا أَیْمٰانَهُمْ، وَ هَمُّوا بِإِخْرٰاجِ اَلرَّسُولِ، وَ هُمْ بَدَؤُکُمْ أَوَّلَ مَرَّهٍ. أَ تَخْشَوْنَهُمْ فَاللّٰهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْهُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ [التوبه:13].

5- أَ فَتَطْمَعُونَ أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ وَ قَدْ کٰانَ فَرِیقٌ مِنْهُمْ یَسْمَعُونَ کَلاٰمَ اَللّٰهِ، ثُمَّ یُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ مٰا عَقَلُوهُ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ [البقره:75]

6- أَ فَغَیْرَ دِینِ اَللّٰهِ یَبْغُونَ وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ [آل عمران:83].

7- إِنَّ اَلَّذِینَ کَفَرُوا سَوٰاءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لاٰ یُؤْمِنُونَ [البقره:6].

8- أَ فَأَصْفٰاکُمْ رَبُّکُمْ بِالْبَنِینَ، وَ اِتَّخَذَ مِنَ اَلْمَلاٰئِکَهِ إِنٰاثاً إِنَّکُمْ لَتَقُولُونَ قَوْلاً عَظِیماً [الإسراء:40].

[شماره صفحه واقعی : 81]

ص: 1451

9- وَ مٰا ذٰا عَلَیْهِمْ لَوْ آمَنُوا بِاللّٰهِ وَ اَلْیَوْمِ اَلْآخِرِ، وَ أَنْفَقُوا مِمّٰا رَزَقَهُمُ اَللّٰهُ، وَ کٰانَ اَللّٰهُ بِهِمْ عَلِیماً [النساء:39].

10- مَنْ ذَا اَلَّذِی یُقْرِضُ اَللّٰهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضٰاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ کَرِیمٌ [الحدید:11].

11- أَ فَمَنْ یَمْشِی مُکِبًّا عَلیٰ وَجْهِهِ أَهْدیٰ، أَمَّنْ یَمْشِی سَوِیًّا عَلیٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِیمٍ [الملک:22].

12- أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآویٰ، وَ وَجَدَکَ ضَالاًّ فَهَدیٰ، وَ وَجَدَکَ عٰائِلاً فَأَغْنیٰ [الضحی:6-8].

تمرین

وضّح الأغراض التی خرج إلیها: الأمر، و النهی، و الاستفهام فی الأمثله الآتیه:

1-قال أبو الطیب یعاتب رجلا ظنه أنه هجاه، و کان غیره هو الذی هجاه: [الوافر]

أتنکر یابن إسحاق إخائی

و تحسب ماء غیری من إنائی

أ أنطق فیک هجرا بعد علمی

بأنک خیر من تحت السماء

وهبنی قلت هذا الصبح لیل

أیعمی العالمون عن الضّیاء

2-و قال یخاطب سیف الدوله: [الطویل]

أجزنی إذا أنشدت شعرا فإنما

بشعری أتاک المادحون مردّدا

ودع کلّ صوت غیر صوتی فإننی

أنا الصائح المحکیّ و الآخر الصّدی

3-و قال: [الخفیف]

عش عزیزا أو مت و أنت کریم

بین طعن القنا و خفق البنود

و اطلب العزّ فی لظی و ذر الذ

ل و لو کان فی جنان الخلود

4-و قال: [الطویل]

لمن تطلب الدنیا إذا لم ترد بها

سرور محبّ أو إساءه مجرم

5-و قال أبو فراس: [الطویل]

بمن یثق الإنسان فیما ینوبه

و من أین للحر الکریم صحاب

و قد صار هذا الناس إلا أقلّهم

ذئابا علی أجسادهنّ ثیاب

[شماره صفحه واقعی : 82]

ص: 1452

6-و قال أبو العتاهیه فی عبد اللّه بن معن بن زائده: [الهزج]

فصغ ما کنت حلیت

به سیفک خلخالا

و ما تصنع بالسیف

إذا لم تک قتّالا

7-و لابن رشیق: [الخفیف]

أیها اللیل طل بغیر جناح

لیس للعین راحه فی الصّباح

کیف لا أبغض الصباح و فیه

بان عنّی نور الوجوه الملاح

8-و قال کثیر: [الطویل]

أسیئی بنا أو أحسنی لا ملومه

لدینا و لا مقلیّه إن تقلّت

فلا یبعدن وصل لعزّه أصبحت

بعاقبه أسبابه قد تولّت

9-و قال البحتری: [البسیط]

إسلم أبا الصّقر للمعروف تصنعه

و المجد تبنیه فی ذهل بن شیبان

10-و قال الفرزدق: [الطویل]

أترجو ربیع أن یجیء صغارها

بخیر و قد أعیا ربیعا کبارها

11-و قال جریر: [الکامل]

قل للجبان إذا تأخر سرجه

هل أنت من شرک المنیه ناجی

12-و قال المعرّی: [الکامل]

إفهم عن الأیام فهی نواطق

ما زال یضرب صرفها الأمثالا

لم یمض فی دنیاک أمر معجب

إلاّ أرتک لما مضی تمثالا

13-و قال: [الخفیف]

ما افتخار الفتی بثوب جدید

و هو من تحته بعرض لبیس

و الفتی لیس بالّجین و بالتّبر

و لکن بعزّه فی النفوس

[شماره صفحه واقعی : 83]

ص: 1453

المبحث الرابع فی التّمنّی
اشاره

التمنی: هو طلب الشّیء المحبوب الذی لا یرجی، و لا یتوقّع حصوله.

1-إمّا لکونه مستحیلا کقوله: [الوافر]

ألا لیت الشّباب یعود یوما

فأخبره بما فعل المشیب

2-و إما لکونه ممکنا غیر مطموع فی نیله، کقوله تعالی: یٰا لَیْتَ لَنٰا مِثْلَ مٰا أُوتِیَ قٰارُونُ [القصص:79].

و إذا کان الأمر المحبوب ممّا یرجی حصوله کان طلبه ترجّیا. و یعبّر فیه بعسی، و لعلّ کقوله تعالی: لَعَلَّ اَللّٰهَ یُحْدِثُ بَعْدَ ذٰلِکَ أَمْراً [الطلاق:1]و فَعَسَی اَللّٰهُ أَنْ یَأْتِیَ بِالْفَتْحِ [المائده:52]. و قد تستعمل فی الترجّی لیت لغرض بلاغیّ (1).

و للتّمنّی أربع أدوات، واحده أصلیه و هی: لیت

و ثلاث غیر أصلیّه نائبه عنها، و یتمنّی بها لغرض بلاغی: و هی:

1-هل (2)کقوله تعالی: فَهَلْ لَنٰا مِنْ شُفَعٰاءَ فَیَشْفَعُوا لَنٰا (3)[الأعراف:53].

2-و لو (4)، کقوله تعالی: فَلَوْ أَنَّ لَنٰا کَرَّهً فَنَکُونَ مِنَ اَلْمُؤْمِنِینَ [الشعراء:102].

[شماره صفحه واقعی : 84]

ص: 1454


1- الغرض هو إبراز المرجو فی صوره المستحیل مبالغه فی بعد نیله، فیا لیت ما بینی و بین أحبتی من البعد ما بینی و بین المصائب و قد تستعمل أیضا للتندم نحو یٰا لَیْتَنِی اِتَّخَذْتُ مَعَ اَلرَّسُولِ سَبِیلاً .
2- اعلم أن سبب العدول عن (لیت) إلی «هل» إبراز المتمنی لکمال العنایه به فی صوره الممکن الذی لا یجزم بانتفائه. و هو المستفهم عنه.
3- لما کان عدم الشفعاء معلوما لهم امتنع حقیقه الاستفهام. و تولد منه المتمنی المناسب للمقام.
4- و سبب العدول إلی «لو» الدلاله علی عزه متمناه و ندرته، حیث أبرزه فی صوره الذی لا یوجد، لأن «لو» تدل بأصل وضعها علی امتناع الجواب لامتناع الشرط.

3-و لعلّ (1)، کقوله: [الطویل]

أسرب القطا هل من یعیر جناحه؟

لعلّی إلی من قد هویت أطیر

و لأجل استعمال هذه الأدوات فی التّمنّی ینصب المضارع الواقع فی جوابها.

تمرین

بیّن المعانی المستفاده من صیغ التمنی فیما یأتی:

قال تعالی: فَهَلْ إِلیٰ خُرُوجٍ مِنْ سَبِیلٍ [غافر:11].

لو یأتینا فیحدّثنا، لعلی أحجّ فأزورک، یا لیتنی اتّخذت مع الرسول سبیلا، هل إلی مرد من سبیل، یا لیت لنا مثل ما أوتی قارون، لعلی أبلغ الأسباب، لو تتلو الآیات فتشقّ سمعی.

کلّ من فی الکون یشکو دهره

لیت شعری هذه الدنیا لمن؟ ؟

[الرمل]

فلیت اللّیل فیه کان شهرا

و مرّ نهاره مرّ السّحاب

[الوافر]

فلیت هوی الأحبّه کان عدلا

فحمّل کلّ قلب ما أطاقا

[الوافر]

علّ اللّیالی التی أضنت بفرقتنا

جسمی ستجمعنی یوما و تجمعه

[البسیط]

[شماره صفحه واقعی : 85]

ص: 1455


1- و ذلک لبعد المرجو، فکأنه مما لا یرجی حصوله، و اعلم أن «هلا و ألا و لوما، و لو لا» ، مأخوذه من «هل و لو» بزیاده (ما) و «لا) علیهما، و أصل «ألا، هلا» قلبت الهاء همزه لیتعین معنی التمنی، و یزول احتمال الاستفهام و الشرط، فیتولد من التمنی معنی التندیم فی الماضی نحو: هلا قمت، و معنی التحضیض فی المستقبل نحو هلا نقف. و لا یتمنی: بهل، و لو، و لعل: إلا فی المقطوع بعدم وقوعه لئلا تحمل علی معانیها الأصلیه.
المبحث الخامس فی النّداء
اشاره

النّداء: هو طلب المتکلم إقبال المخاطب علیه بحرف نائب مناب أنادی المنقول من الخبر إلی الإنشاء و أدواته ثمان:

الهمزه، و أی، و یا، و آی، و أیا، و هیا، و وا (1).

و هی فی کیفیّه الاستعمال نوعان.

1-الهمزه و أی: لنداء القریب.

2-و باقی الأدوات لنداء البعید.

و قد ینزّل البعید منزله القریب، فینادی بالهمزه و أی، إشاره إلی أنه لشدّه استحضاره فی ذهن المتکلّم صار کالحاضر معه. لا یغیب عن القلب، و کأنه ماثل أمام العین. کقول الشاعر: [الطویل]

اسکان نعمان الأراک تیقّنوا

بأنکم فی ربع قلبی سکّان

و قد ینزّل القریب منزله البعید، فینادی بغیر الهمزه و أی.

أ-إشاره إلی علوّ مرتبته. فیجعل بعد المنزله کأنه بعد فی المکان کقوله «أیا مولای» و أنت معه، للدلاله علی أن المنادی عظیم القدر، رفیع الشأن.

ب-أو إشاره إلی انحطاط منزلته و درجته، کقولک «أیا هذا» لمن هو معک.

ج-أو إشاره إلی أن السامع لغفلته و شرود ذهنه کأنه غیر حاضر کقولک للساهی: أیا فلان، و کقول البارودی: [البسیط]

[شماره صفحه واقعی : 86]

ص: 1456


1- اعلم أن لفظ الجلاله یختص نداؤه، (بیا) .

یا أیّها السّادر المزورّ من صلف

مهلا، فإنک بالأیام منخدع (1)

و قد تخرج ألفاظ النداء عن معناها الأصلی إلی معان أخری، تفهم من السّیاق بمعونه القرائن و من أهمّ ذلک:

1-الأغراء، نحو قولک لمن أقبل یتظلم: یا مظلوم.

2-و الاستغاثه، نحو یا للّه للمؤمنین.

3-و النّدبه، نحو قول الشاعر: [الطویل]

فوا عجبا کم یدّعی الفضل ناقص

و وا أسفاکم یظهر النّقص فاضل

4-و التّعجب، کقول الشاعر: [الرجز]

یا لک من قبّره بمعمر

خلا لک الجوّ فبیضی و اصفری

5-و الزجر، کقول الشاعر: [الخفیف]

أفؤادی متی المتاب أ، لمّا

تصح و الشّیب فوق رأسی أ لمّا

6-و التحسّر و التّوجّع، کقوله تعالی: یٰا لَیْتَنِی کُنْتُ تُرٰاباً [النبأ:40].

و کقول الشاعر: [الطویل]

أیا قبر معن کیف واریت جوده

و قد کان منه البرّ و البحر مترعا

7-و التذکر، کقوله: [الطویل]

أیا منزلی سلمی سلام علیکما

هل الأزمن اللاّتی مضین رواجع

8-و التّحیّر و التّضجّر، نحو قول الشاعر: [البسیط]

أیا منازل سلمی أین سلماک

من أجل هذا بکیناها بکیناک

و یکثر هذا فی نداء الأطلال و المطایا، و نحوها.

[شماره صفحه واقعی : 87]

ص: 1457


1- السّادر الذاهب عن الشیء ترفعا عنه، و الذی لا یبالی و لا یهتم بما صنع. المزور: المنحرف. و الصلف: الکبر.

و الاختصاص (1): هو ذکر اسم ظاهر بعد ضمیر لأجل بیانه، نحو قوله تعالی: رَحْمَتُ اَللّٰهِ وَ بَرَکٰاتُهُ عَلَیْکُمْ أَهْلَ اَلْبَیْتِ إِنَّهُ حَمِیدٌ مَجِیدٌ [هود:73]و نحو: «نحن العلماء ورثه الأنبیاء» .

أ-إمّا للتّفاخر، نحو: أنا أکرم الضیف أیّها الرّجل.

ب-و إمّا للتّواضع، نحو: أنا الفقیر المسکین أیّها الرّجل. و نحو: اللّهم اغفر لنا أیّتها العصابه (2).

تمرین

بیّن المعانی الحقیقیّه المستفاده من صیغ النّداء، و المعانی المجازیه المستفاده من القرائن:

صاح شمّر و لا تزل ذاکر المو

ت فنسیانه ضلال مبین

[الخفیف]

یا لقومی و یا لأمثال قومی

لأناس عتوّهم فی ازدیاد

[الخفیف]

أیها القلب قد قضیت مراما

فإلام الولوع بالشّهوات

[الخفیف]

أیا شجر الخابور مالک مورقا

کأنک لم تجزع علی ابن طریف

[الطویل]

[شماره صفحه واقعی : 88]

ص: 1458


1- بیان ذلک أن النداء تخصیص المنادی بطلب إقباله علیک، فجرد عن طلب الاقبال، و استعمل فی تخصیص مدلوله من بین أمثاله بما نسب إلیه منها.
2- أی اللهم اغفر لنا مخصوصین من بین العصائب، فصورته صوره النداء و لیس به، إذ لم یرد به إلا ما دل علیه ضمیر المتکلم السابق. و لذا لا یجوز إظهار حرف النداء فیه.

یا أیها الظالم فی فعله

الظلم مردود علی من ظلم

[السریع]

یا ناق سیری عنقا فسیحا

إلی سلیمان فنستریحا

[الرجز]

حجبوه عن الرّیاح لأنی

قلت یا ریح بلّغیه السّلاما

[الخفیف]

یا لیله لست أنسی طیبها أبدا

کأنّ کلّ سرور حاضر فیها

[البسیط]

یا لیله کالمسک مخبرها

و کذاک فی التشبیه منظرها

أحییتها و البدر یخدمنی

و الشّمس أنهاها و آمرها

[الکامل]

یا من تذکّرنی شمائله

ریح الشّمال تنفّست سحرا

[الکامل]

و إذا امتطی قلم أنامله

سحر العقول به و ما سحرا

یا قلب ویحک ما سمعت لناصح

لمّا ارتمیت و لا اتقیت ملاما

[الکامل]

یا أعدل الناس إلا فی معاملتی

فیک الخصام و أنت الخصم و الحکم

[البسیط]

یا رحمه اللّه حلّی فی منازلنا

و جاورینا فدتک النفس من جار

[البسیط]

[شماره صفحه واقعی : 89]

ص: 1459

تنبیهات

الأول: یوضع الخبر موضع الإنشاء لأغراض کثیره، أهمها:

1-التفاؤل: نحو «هداک اللّه لصالح الأعمال.» کأنّ الهدایه حصلت بالفعل فأخبر عنها، و نحو: وفقک اللّه.

2-و الاحتراز عن صوره الأمر تأدّبا و احتراما، نحو رحم اللّه فلانا و نحو: ینظر مولای فی أمری و یقضی حاجتی.

3-و التنبیه علی تیسیر المطلوب لقوه الأسباب. کقول الأمیر لجنده: «تأخذون بنواصیهم و تنزلونهم من صیاصیهم» .

4-و المبالغه فی الطلب للتّنبیه علی سرعه الامتثال. نحو: وَ إِذْ أَخَذْنٰا مِیثٰاقَکُمْ لاٰ تَسْفِکُونَ دِمٰاءَکُمْ [البقره:84]. لم یقل لا تسفکوا، قصدا للمبالغه فی النهی، حتی کأنهم نهوا فامتثلوا ثم أخبر عنهم بالامتثال.

5-إظهار الرّغبه: نحو قولک فی غائب: رزقنی اللّه لقاءه.

الثانی: یوضع الإنشاء موضع الخبر لأغراض کثیره.

أ-منها: إظهار العنایه بالشیء: و الاهتمام بشأنه کقوله تعالی: قُلْ أَمَرَ رَبِّی بِالْقِسْطِ وَ أَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ [الأعراف:29].

لم یقل: و إقامه وجوهکم، إشعارا بالعنایه بأمر الصلاه لعظیم خطرها، و جلیل قدرها فی الدّین.

ب-و منها: التّحاشی و الاحتراز عن مساواه اللاحق بالسابق. کقوله تعالی: قٰالَ إِنِّی أُشْهِدُ اَللّٰهَ، وَ اِشْهَدُوا أَنِّی بَرِیءٌ مِمّٰا تُشْرِکُونَ مِنْ دُونِهِ [هود:54،55]لم یقل: و أشهدکم تحاشیا و فرارا من مساواه شهادتهم بشهاده اللّه تعالی.

الثالث: الإنشاء کالخبر فی کثیر ممّا ذکر فیه، و مما سیذکر فی الأبواب التالیه من الذکر و الحذف و غیرهما.

[شماره صفحه واقعی : 90]

ص: 1460

الرابع: یستعمل کلّ من الأمر و النهی و الاستفهام فی أغراض أخر یرجع فی إدراکها إلی الذّوق الأدبی، و لا یکون استعمالها فی غیر ما وضعت له إلا لطریقه أدبیه تجعل لهذا الاستعمال مزیه یترقی بها الکلام فی درجات البلاغه، کما سبق القول.

تطبیق

بیّن المعانی المستفاده من النّداء، و سبب استعمال أداه دون غیرها فیما یلی:

1-أیا منازل سلمی أین سلماک

من أجل هذا بکیناها بکیناک (1)

[البسیط]

2-صادح الشّرق قد سکتّ طویلا

و عزیز علینا ألاّ تقولا (2)

[الخفیف]

3-أیا قبر معن کیف واریت جوده

و قد کان منه البرّ و البحر مترعا (3)

[الطویل]

4-یا درّه نزعت من تاج والدها

فأصبحت حلیه فی تاج رضوان

[البسیط]

5-فیا لائمی دعنی أغالی بقیمتی

ففیمه کلّ النّاس ما یحسنونه

[الطویل]

[شماره صفحه واقعی : 91]

ص: 1461


1- یرید لعدم وجود سلمی بکیناها و بکینا المنازل، فواو العطف محذوفه.
2- صدح الرجل: رفع صوته بالغناء.
3- المترع أی المملوء! الرقم/نوع الکلام/البیان/الاعتبار 1-الانشاء/إذا التقدیر أحسنوا بالوالدین والمقام للأخبار/الاهتمام وإظهار العنایه 2-الخبر/إذ المعنی لیأمن من دخله/إظهار الحرص علی وقوعه 3-الخبر/المقام للإنشاء إذ الغرض الدعاء له/التفاؤل بالدعاء 4-الخبر/المقام للطلب/لأظهار الحرص علی قوعه
تطبیق آخر

وصح الاعتبار الدّاعی لوضع کلّ من الخبر و الإنشاء موضع الآخر:

1-قال تعالی: وَ قَضیٰ رَبُّکَ أَلاّٰ تَعْبُدُوا إِلاّٰ إِیّٰاهُ وَ بِالْوٰالِدَیْنِ إِحْسٰاناً [الإسراء:23].

2-و قال تعالی: وَ مَنْ دَخَلَهُ کٰانَ آمِناً [آل عمران:97].

3-أتانی أبیت اللّعن أنک لمُتنِی

و تلک التی أهتمّ منها و أنصب (1)

[الطویل]

4-إذا فعاقبنی یا ربّی معاقبه

قرّت بها عین من یأتیک بالحسد

[البسیط]

تدریب

بیّن فیما یلی الغرض من وضع الإنشاء موضع الخبر و بالعکس

1-کلّ خلیل کنت خاللته

لا ترک اللّه له واضحه

[السریع]

2-قال اللّه تعالی: وَ قٰالَ اِرْکَبُوا فِیهٰا بِسْمِ اَللّٰهِ مَجْرٰاهٰا [هود:41].

[شماره صفحه واقعی : 92]

ص: 1462


1- أبیت اللعن. کانت تحیه الملوک، و معناها أبیت أن تفعل شیئا تلعن به، اهتم أی أصیر ذاهم. أنصب أی أتعب.

3-تقول لصدیقک: رزقنی اللّه لقاءک.

4- و لائمه لامتک یا فضل فی النّدی فقلت لها هل أثّر اللّوم فی البحر أتنهین فضلا عن عطایاه للوری و من ذا الذی ینهی الغمام عن القطر [الطویل]

تمرین

عیّن الجمل الخبریه و الإنشائیه فیما یأتی:

1- آمَنَ اَلرَّسُولُ بِمٰا أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ، وَ اَلْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللّٰهِ وَ مَلاٰئِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ [البقره:285].

2- یَمْحَقُ اَللّٰهُ اَلرِّبٰا وَ یُرْبِی اَلصَّدَقٰاتِ، وَ اَللّٰهُ لاٰ یُحِبُّ کُلَّ کَفّٰارٍ أَثِیمٍ [البقره:276].

3- یٰا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا، أَطِیعُوا اَللّٰهَ وَ أَطِیعُوا اَلرَّسُولَ وَ أُولِی اَلْأَمْرِ مِنْکُمْ [النساء:59].

قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: استعینوا علی قضاء حوائجکم بالکتمان فإن کلّ ذی نعمه محسود.

5-و قال أبو العلاء المعری: [البسیط]

لا تحلفنّ علی صدق و لا کذب

فما یفیدک إلا المأثم الحلف

6-و قال: [الکامل]

لا تفرحنّ بما بلغت من العلا

و إذا سبقت فعن قلیل تسبق

و لیحذر الدّعوی اللبیب فإنها

للفضل مهلکه و خطب موبق

7-و قال أبو العتاهیه: [الوافر]

بکیت علی الشباب بدمع عینی

فلم یغن البکاء و لا النّحیب

ألا لیت الشباب یعود یوما

فأخبره بما فعل المشیب

[شماره صفحه واقعی : 93]

ص: 1463

تطبیق عام علی الباب الثانی

أنا الذائد الحامی الذمار و إنما

یدافع عن أحسابهم أنا أو مثلی

[الطویل]

الجمله الأولی: خبریه اسمیه من الضرب الابتدائی، و المراد بها الفخر و إظهار الشجاعه، المسند إلیه أنا، و المسند الذائد، و الجمله الثانیه خبریه فعلیه من الضرب الثالث لما فیها من التوکید بإنما، و المراد بها الفخر و إظهار الشجاعه أیضا. المسند یدافع، و المسند إلیه أنا.

وَ مٰا رَبُّکَ بِظَلاّٰمٍ لِلْعَبِیدِ [فصلت:46]جمله خبریه اسمیه من الضرب الثالث، و المراد بها التوبیخ، المسند إلیه رب، و المسند ظلام.

أنت خرجت عن حدک: جمله خبریه اسمیه من الضرب الثالث، و المراد بها التوبیخ، المسند إلیه أنت، و المسند جمله خرجت.

رَبِّ إِنَّ قَوْمِی کَذَّبُونِ: [الشعراء:117]جمله رب: إنشائیه ندائیه، و المراد بها الدعاء. المسند و المسند الیه محذوفان نابت عنهما یاء النداء المحذوفه، و جمله: إن قومی کذبون، خبریه اسمیه من الضرب الثالث، و المراد إظهار التحسر، المسند إلیه قومی، و المسند جمله کذبون.

زارنا الغیث: جمله خبریه فعلیه من الضرب الابتدائی، و المراد بها إظهار الفرح، المسند إلیه: الغیث و المسند: زار، و أتی بها فعلیه لإفاده المحدوث فی الزمن الماضی مع الاختصار.

ذهب عنا الحزن: جمله خبریه فعلیه من الضرب الابتدائی، و المراد بها إظهار الشماته بمدبر، المسند ذهب، و المسند إلیه الحزن، و أتی بها فعلیه لإفاده الحدوث فی الزمن الماضی مع الاختصار.

[شماره صفحه واقعی : 94]

ص: 1464

قابلت الأمیر: جمله خبریه فعلیه من الضرب الابتدائی، و المراد بها إظهار السرور، المسند قابل، و المسند الیه التاء.

أنا ممتثل لأمرک: جمله خبریه اسمیه من الضرب الابتدائی و المراد بها إظهار التواضع، المسند إلیه أنا، و المسند ممتثل، و أتی بها اسمیه لمجرد ثبوت المسند للمسند إلیه.

إِنَّ اَللّٰهَ لاٰ یَظْلِمُ اَلنّٰاسَ شَیْئاً: [یونس:44]جمله خبریه اسمیه من الضرب الثالث، و المراد بها التوبیخ للناس، المسند إلیه لفظ الجلاله، و المسند جمله لا یظلم. و أتی: بالمسند جمله لتقویه الحکم، بتکرار الإسناد، و الجمله الاسمیه مفیده للاستمرار الآن بقرینه الإسناد إلی اللّه تعالی.

ما جاءنا من أحد: جمله خبریه فعلیه من الضرب الثالث، و المراد بها فائده الخبر المسند جاء، و المسند إلیه أحد، و أتی بها فعلیه لما تقدم.

أنت نجحت: جمله خبریه اسمیه من الضرب الثالث لما فیها من تقویه الحکم بتکرار الإسناد، و المراد بها لازم الفائده، المسند إلیه أنت، و المسند جمله نجحت.

حضر الأمیر: جمله خبریه فعلیه من الضرب الابتدائی، و المراد بها أصل الفائده، المسند إلیه الأمیر.

سیحرم المقصر: خبریه فعلیه من الضرب الابتدائی، و المراد بها الذم. المسند سیرحم، و المسند إلیه المقصر، و هی تفید الاستمرار التجددی بقرینه الذم.

ما برح المقصر نادما: جمله خبریه اسمیه من الضرب الابتدائی، و المراد بها الذم، المسند إلیه المقصر، و المسند نادما، و هی مفیده للاستمرار بقرینه ما برح.

کلما جئتنی أکرمتک: جمله أکرمتک خبریه فعلیه من الضرب الابتدائی. و هی الجمله، و ما قبلها قید لها، لأن الشرطیه لا تعتبر إلا بجوابها، المسند أکرم، و المسند إلیه التاء، و هی مفیده للاستمرار التجددی: بقرینه کلما.

ما مجتهد صاحباک: جمله خبریه فعلیه من الضرب الابتدائی، و لا یقال اسمیه لأن الاسم

[شماره صفحه واقعی : 95]

ص: 1465

حل محل الفعل، و لذلک رفع ما بعده علی أنه فاعله، و المراد بها الاستمرار بقرینه الذم، المسند مجتهد، و المسند إلیه صاحباک، و قس علیها. نحو ما مبغوض أنت، و ما حسن فعل أعدائک، و أقائم أخواک، و هل منصف أصحابک.

کلما ذاکر المجتهد استفاد: جمله استفاد: فعلیه خبریه من الضرب الابتدائی المسند

الشمس طالعه: تقولها للعاثر، جمله خبریه اسمیه من الضرب الابتدائی.

المسند إلیه الشمس، و المسند طالعه، و المراد بها التوبیخ.

الکریم محبوب: جمله خبریه اسمیه من الضرب الابتدائی، المسند إلیه الکریم و المسند محبوب، و المراد بها الاستمرار بقرینه المدح.

من یسافر؟ جمله إنشائیه استفهامیه، المسند إلیه من، و المسند جمله یسافر التفتوا، جمله إنشائیه أمریه، المسند التفت، و المسند إلیه الواو.

لا تترکوا المذاکره: جمله إنشائیه نهییه، المسند تترک، و المسند إلیه الواو.

لیت البخیل یجود: جمله إنشائیه تمنیه اسمیه المسند إلیه البخیل، و المسند جمله یجود.

هل فهمتم؟ جمله إنشائیه استفهامیه، المسند فهم، و المسند إلیه التاء.

یا تلامیذ: جمله إنشائیه ندائیه، المسند و المسند إلیه محذوفان تقدیرهما أدعو نابت عنهما یا.

قُلْ أَ غَیْرَ اَللّٰهِ أَبْغِی رَبًّا وَ هُوَ رَبُّ کُلِّ شَیْءٍ [الأنعام:164]الهمزه الداخله علی لفظ أغیر لیست للاستفهام الحقیقی، بل هی للإنکار الذی لم یقع علی أنه یبغی ربا، و لکنه وقع علی أن یکون المبغی ربا غیر اللّه.

[شماره صفحه واقعی : 96]

ص: 1466

الباب الثالث فی أحوال المسند إلیه
اشاره

المسند إلیه: هو المبتدأ الذی له خبر، و الفاعل، و نائبه، و أسماء النواسخ.

و أحواله هی الذکر، و الحذف، و التّعریف، و التّنکیر، و التّقدیم، و التّأخیر و غیرها، و فی هذا الباب عده مباحث.

المبحث الأول فی ذکر المسند إلیه

کلّ لفظ یدلّ علی معنی فی الکلام خلیق طبعا بالذکر، لتأدیه المعنی المراد به؛ فلهذا یذکر المسند إلیه وجوبا، حیث إنّ ذکره هو الأصل، و لا مقتضی للحذف، لعدم قرینه تدلّ علیه عند حذفه. و إلاّ کان الکلام معمّی مبهما، لا یستبین المراد منه.

و قد یترجّح الذکر مع وجود قرینه تمکّن من الحذف، حین لا یکون منه مانع؛ فمن مرجّحات الذّکر (1).

[شماره صفحه واقعی : 97]

ص: 1467


1- بیان ذلک أنه إذا لم یوجد فی الکلام قرینه تدل علی ما یراد حذفه، أو وجدت قرینه ضعیفه غیر مصحوبه بغرض آخر یدعوا إلی الحذف، فلا بد من الذکر جریا علی الأصل، و قد تدعوا الظروف و المناسبات إلی ترجیح (الذکر) مع وجود قرینه تمکن من (الحذف) و ذلک لأغراض مختلفه، ترجع إلی أسالیب البلغاء فنجدهم قد ذکروا أحیانا ما یجوز أن یستغنی عنه، و حذفوا ما لا یوجد مانع من ذکره، فرجحوا الذکر أحیانا و الحذف أحیانا لأسباب بلاغیه اقتضت ذلک.

1-زیاده التقریر و الإیضاح للسّامع: کقوله تعالی: أُولٰئِکَ عَلیٰ هُدیً مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولٰئِکَ هُمُ اَلْمُفْلِحُونَ [البقره:5] (1)، و کقول الشاعر: [الطویل]

هو الشّمس فی العلیا هو الدّهر فی السّطا

هو البدر فی النّادی هو البحر فی النّدی

2-قله الثقه بالقرینه: لضعفها أو ضعف فهم السّامع. نحو سعد نعم الزّعیم: تقول ذلک إذا سبق لک ذکر سعد، و طال عهد السامع به، أو ذکر معه کلام فی شأن غیره.

3-الرّد علی المخاطب: نحو: اللّه واحد، ردّا علی من قال: اللّه ثالث ثلاثه.

4-التّلذّذ: نحو: اللّه ربی، اللّه حسبی.

5-التعریض بغباوه السّامع: نحو سعید قال کذا، فی جواب: ماذا قال سعید؟

6-التّسجیل علی السّامع (2)، حتّی لا یتأتّی له الإنکار-کما إذا قال الحاکم لشاهد: هل أقرّ زید هذا بأنّ علیه کذا؟ فیقول الشاهد نعم زید هذا أقرّ بأن علیه کذا (3).

7-التّعجّب: إذا کان الحکم غریبا، نحو: علیّ یقاوم الأسد فی جواب من قال: هل علیّ یقاوم الأسد؟

8-التعظیم: نحو حضر سیف الدّوله. فی جواب من قال: هل حضر الأمیر؟

9-الإهانه: نحو السّارق قادم. فی جواب من قال: هل حضر السّارق؟

[شماره صفحه واقعی : 98]

ص: 1468


1- الشاهد فی أُولٰئِکَ هُمُ اَلْمُفْلِحُونَ حیث کرر اسم الإشاره المسند إلیه التقریر و الإیضاح تنبیها علی أنهم کما ثبتت لهم الأثره و المیزه بالهدی فهی ثابته لهم بالفلاح أیضا.
2- أی کتابه الحکم علیه بین یدی الحاکم.
3- فیذکر المسند إلیه لئلا یجد المشهود علیه سبیلا للإنکار بأن یقول للحاکم عند التسجیل، إنما فهم الشاهد أنک أشرت إلی غیری فأجاب: و لذلک لم أنکر و لم أطلب الاعذار فیه.
المبحث الثانی فی حذف المسند إلیه
اشاره

الحذف خلاف الأصل و هو قسمان:

أ-قسم یظهر فیه المحذوف عند الإعراب: کقولهم: أهلا و سهلا فإنّ نصبهما یدلّ علی ناصب محذوف یقدّر بنحو: جئت أهلا و نزلت مکانا سهلا، و لیس هذا القسم من البلاغه فی شیء.

ب-و قسم لا یظهر فیه المحذوف عند الإعراب: و إنّما تعلم مکانه إذا أنت تصفحت المعنی و وجدته لا یتمّ إلا بمراعاته، نحو یعطی و یمنع أی: یعطی من یشاء، و یمنع من یشاء. و لکن لا سبیل إلی إظهار ذلک المحذوف، و لو أنت أظهرته زالت البهجه، و ضاع ذلک الرّونق (1).

و من دواعی حذف المسند الیه إذا دلت علیه قرینه:

1-ظهوره بدلاله القرائن علیه: نحو: فَصَکَّتْ وَجْهَهٰا وَ قٰالَتْ عَجُوزٌ عَقِیمٌ [الذاریات:29]. أی أنا عجوز.

2-إخفاء الأمر عن غیر المخاطب: نحو أقبل، ترید علیّا مثلا.

[شماره صفحه واقعی : 99]

ص: 1469


1- و فی هذا القسم تظهر دقائق البلاغه و مکنون سرها و رائع أسالیبها. و لهذا یقول الإمام (عبد القاهر الجرجانی) فی باب الحذف: إنه باب دقیق المسلک، لطیف المأخذ عجیب الأمر، شبیه بالسحر، فإنک تری فیه ترک الذکر أفصح من الذکر و الصمت عن الإفاده أزید للافاده، و تجدک أنطق ما تکون إذا لم تنطق، و أتم ما تکون بیانا إذا لم تبن، و هذه جمله قد تنکرها حتی تخبر، و تدفعها حتی تنظر و الأصل فی جمیع المحذوفات علی اختلاف ضروبها أن یکون فی الکلام ما یدل علیها، و إلا کان الحذف تعمیه و إلغازا لا یصار إلیه بحال، و من شرط حسن الحذف أنه متی ظهر المحذوف زال ما کان فی الکلام من البهجه و الطلاوه، و صار إلی شیء غث لا تناسب بینه و بین ما کان علیه أولا (و القرینه شرط فی صحه الحذف) إذا اقترن بها غرض من الأغراض المذکوره.

3-تیسّر الإنکار إن مسّت إلیه الحاجه: نحو «لئیم خسیس» بعد ذکر شخص، لا تذکر اسمه لیتأتّی لک عند الحاجه أن تقول ما أردته و لا قصدته.

4-الحذر من فوات فرصه سانحه: کقول منبّه الصّیاد: «غزال» ، أی: هذا غزال.

5-اختبار تنبّه السامع له عند القرینه، أو مقدار تنبّهه: نحو نوره مستفاد من نور الشمس، أو هو واسطه عقد الکواکب أی «القمر» فی کلّ من المثالین.

6-ضیق المقام عن إطاله الکلام بسبب تضجّر و توجّع: کقوله: [الخفیف]

قال لی کیف أنت قلت علیل

سهر دائم و حزن طویل (1)

7-المحافظه علی السّجع نحو: من طابت سریرته، حمدت سیرته (2).

8-المحافظه علی قافیه کقوله: [الطویل]

و ما المال و الأهلون إلا ودائع

و لا بدّ یوما أن تردّ الودائع (3)

9-المحافظه علی وزن کقوله: [الطویل]

علی أنّنی راض بأن أحمل الهوی

و أخلص منه لا علیّ و لا لیا (4)

10-کون المسند إلیه معیّنا معلوما حقیقه نحو: عٰالِمُ اَلْغَیْبِ وَ اَلشَّهٰادَهِ [الأنعام:73، التوبه:94]أی اللّه، أو معلوما ادّعاء نحو وهّاب الألوف أی فلان.

11-إتباع الاستعمال الوارد علی ترکه (5): نحو: رمیه من غیر رام، أی هذه رمیه. و نحو: نعم الزعیم سعد: أی هو سعد.

[شماره صفحه واقعی : 100]

ص: 1470


1- أی لم یقل أنا علیل لضیق المقام بسبب الضجر الحاصل له من الضنی.
2- أی لم یقل حمد الناس سیرته للمحافظه علی السجع المستلزم رفع الثانیه.
3- فلو قیل: أن یرد الناس الودائع او جعل «ان تردّ» صیغه الخطاب لاختلفت القافیه لصیرورتها مرفوعه فی الأول منصوبه فی الثانی
4- أی لا علی شیء، و لا لی شیء.
5- و کذا أیضا الوارد علی ترک نظائره مثل الرفع علی المدح نحو مررت بزید الهمام، و علی الذم نحو رأیت بکرا اللئیم، و علی الترحم مثل: ترفق بخالد المسکین.

12-إشعار أن فی ترکه تطهیرا له عن لسانک، أو تطهیرا للسانک عنه، مثال الأول (مقرّر للشرائع موضح للدّلائل) ترید صاحب الشریعه و مثال الثانی: صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ [البقره:18،171].

13-تکثیر الفائده: نحو: فَصَبْرٌ جَمِیلٌ [یوسف:18،83]أی فأمری صبر جمیل.

14-تعیّنه بالعهدیّه: نحو: وَ اِسْتَوَتْ عَلَی اَلْجُودِیِّ (1)[هود:44]أی السّفینه و نحو: تَوٰارَتْ بِالْحِجٰابِ [ص:32]أی الشمس.

و مرجع ذلک إلی الذوق الأدبی: فهو الذی یوحی إلیک بما فی القول من بلاغه و حسن بیان.

تدریب

بیّن أسباب ذکر و حذف المسند إلیه فی الأمثله الآتیه:

وَ أَنّٰا لاٰ نَدْرِی أَ شَرٌّ أُرِیدَ بِمَنْ فِی اَلْأَرْضِ أَمْ أَرٰادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَداً [الجن:10].

الرّئیس کلمنی فی أمرک، و الرئیس أمرنی بمقابلتک (2)، الأمیر نشر المعارف، و أمّن المخاوف (3)، محتال مراوغ (4)، منضجه للزرع. مصلحه للهواء (5).

فعباس یصدّ الخطب عنا

و عباس یجیر من استجارا

[الوافر]

خَلَقَ فَسَوّٰی [الأعلی:2]مقرر للشرائع موضّح للدلائل، وَ لَوْ شٰاءَ لَهَدٰاکُمْ أَجْمَعِینَ (6)[النحل:9].

[شماره صفحه واقعی : 101]

ص: 1471


1- قیل الجودی هو [الجبل]الذی وقفت علیه سفینه نوح، و هی معهوده فی الکلام السابق فی قوله تعالی: وَ اِصْنَعِ اَلْفُلْکَ بِأَعْیُنِنٰا الخ.
2- تخاطب غبیّا.
3- جوابا لمن سأل ما فعل الأمیر؟
4- بعد ذکر إنسان.
5- تعنی الشمس.
6- أی لو شاء هدایتکم.

و إنی من القوم الذین هم هم

إذ مات منهم سید قام صاحبه

[الطویل]

أنا مصدر الکلم البوادی

بین المحاضر و النوادی

[مجزوء الکامل]

أنا فارس أنا شاعر

فی کلّ ملحمه و نادی

إن حل فی روم ففیها قیصر

أو حلّ فی عرب ففیها تبّع

[الکامل]

تسائلنی ما الحبّ قلت عواطف

منوّعه الأجناس موطنها القلب

[الطویل]

تطبیق

وضح دواعی الحذف فی التراکیب الآتیه:

ملوک و إخوان إذا ما مدحتهم

أحکّم فی أموالهم و أقرّب

[الطویل]

أما و الذی أبکی و أضحک و الذی

أمات و أحیا و الذی أمره أمر

[الطویل]

حریص علی الدنیا مضیع لدینه

و لیس لما فی بیته بمضیع

[الطویل]

و إنی رأیت البخل یزری بأهله

فأکرمت نفسی أن یقال بخیل

[الطویل]

[شماره صفحه واقعی : 102]

ص: 1472

المبحث الثالث فی تعریف المسند إلیه
اشاره

حقّ المسند إلیه: أن یکون معرفه، لأنّه المحکوم علیه الذی ینبغی أن یکون معلوما. لیکون الحکم مفیدا.

و تعریفه (1)إمّا بالاضمار، و امّا بالعلمیّه، و إما بالإشاره، و إما بالموصولیه، و إما بأل، و إما بالإضافه، و إما بالنداء.

فی تعریف المسند إلیه بالإضمار

یؤتی بالمسند إلیه ضمیرا لأغراض:

1-لکون الحدیث فی مقام التکلّم کقوله صلّی اللّه علیه و آله: «أنا النبیّ لا أکذب، أنا ابن عبد المطلب» .

[شماره صفحه واقعی : 103]

ص: 1473


1- اعلم أن کلاّ من المعرفه و النکره یدل علی معین. و إلا امتنع الفهم، إلا أن الفرق بینهما أن (النکره) یفهم منها ذات المعین فقط. و لا یفهم منها کونه معلوما للسامع و أن (المعرفه) یفهم منها ذات المعین، و یفهم منها کونه معلوما للسامع لدلاله اللفظ علی التعیین، و التعیین فیها، إما بنفس اللفظ من غیر احتیاج إلی قرینه خارجه کما فی العلم و إما بقرینه تکلم أو خطاب أو غیبه کما فی الضمائر، و إما بقرینه إشاره حسیه کما فی الإشاره و إما بنسبه معهوده کما فی الأسماء الموصوله، و إما بحرف و هو المعرف بأل. و النداء. و إما بإضافه معنویه و هو المضاف إلی واحد مما ذکر ما عدا المنادی. و اعلم أنه قدم ذکر (الإضمار) لأنه أعرف المعارف، و أصل الخطاب أن یکون لمعین، و قد یستعمل أحیانا دون أن یقصد به مخاطب معین کقول المتنبی: [الطویل]. إذا أنت أکرمت الکریم ملکته و إن أنت أکرمت اللئیم تمردا اخرج الکلام هنا فی صوره الخطاب لیفید العموم.

2-أو لکون الحدیث فی مقام الخطاب کقول الشاعر: [الطویل]

و أنت الذی أخلفتنی ما وعدتنی

و أشمتّ بی من کان فیک یلوم

3-أو لکون الحدیث فی مقام الغیبه لکون المسند إلیه مذکورا-أو فی حکم المذکور لقرینه نحو اللّه تبارک و تعالی.

و لا بدّ من تقدم ذکره:

أ-إمّا لفظا: کقوله تعالی: وَ اِصْبِرْ حَتّٰی یَحْکُمَ اَللّٰهُ وَ هُوَ خَیْرُ اَلْحٰاکِمِینَ [یونس:109].

ب-و إمّا معنی: نحو: وَ إِنْ قِیلَ لَکُمُ اِرْجِعُوا فَارْجِعُوا هُوَ أَزْکیٰ لَکُمْ [النور:28]أی الرجوع.

ج-أو دلت علیه قرینه حال کقوله تعالی: فَلَهُنَّ ثُلُثٰا مٰا تَرَکَ [النساء:11]أی: المیت.

تنبیهات

الأوّل: الأصل فی الخطاب أن یکون لمشاهد معین. نحو: أنت استرققتنی بإحسانک.

و قد یخاطب:

أ-غیر المشاهد إذا کان مستحضرا فی القلب نحو: لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ أَنْتَ [الأنبیاء:87]، و نحو: [البسیط]

جودی بقربک أبلغ کلّ أمنیتی

أنت الحیاه و أنت الکون أجمعه

ب-و غیر المعین: إذا قصد تعمیم الخطاب لکلّ من یمکن خطابه علی سبیل البدل، لا التّناول دفعه واحده کقول المتنبّی:

إذا أنت أکرمت الکریم ملکته

و إن أنت أکرمت اللئیم تمرّدا

[الطویل]

الثانی: الأصل فی وضع الضّمیر عدم ذکره إلا بعد تقدّم ما یفسّره و قد یعدل عن هذا الأصل: فیقدم الضّمیر علی مرجعه لأغراض کثیره منها:

أ-تمکین ما بعد الضّمیر فی نفس السّامع لتشویقه إلیه کقوله: [الطویل]هی النفس ما حملتها تتحمّل.

[شماره صفحه واقعی : 104]

ص: 1474

فَإِنَّهٰا لاٰ تَعْمَی اَلْأَبْصٰارُ [الحج:46]، و نعم رجلا علی، فالفاعل ضمیر یفسّره التّمییز، و یطرد ذلک فی باب نعم و بئس، و فی باب ضمیر الشأن نحو قوله تعالی: هُوَ اَللّٰهُ أَحَدٌ [الإخلاص:1]

ب-و ادعاء أن مرجع الضّمیر دائم الحضور فی الذهن، نحو: أقبل و علیه الهیبه و الوقار. و نحو قول الشاعر: [الکامل]

أبت الوصال مخافه الرقباء

و أتتک تحت مدارع الظلماء

و یسمی هذا العدول بالإضمار فی مقام الإظهار.

الثالث: یوضع الظاهر سواء أکان علما، أو صفه، أو إشاره موضع الضمیر، لأغراض کثیره:

1-منها إلقاء المهابه فی نفس السامع، کقول الخلیفه: أمیر المؤمنین یأمر بکذا.

2-و تمکین المعنی فی نفس المخاطب، نحو: اللّه ربی و لا أشرک بربی أحدا.

3-و منها التلذذ کقول الشاعر: [الطویل]

سقی اللّه نجدا و السّلام علی نجد

و یا جبذا نجد علی القرب و البعد

4-و منها الاستعطاف، نحو: اللّهمّ عبدک یسألک المغفره. أی أنا أسألک.

و یسمی هذا العدول بالإظهار فی مقام الإضمار.

فی تعریف المسند إلیه بالعلمیه

یؤتی بالمسند إلیه علما: لإحضار معناه فی ذهن السّامع، ابتداء باسمه الخاص لیمتاز عمّا عداه، کقوله تعالی: وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْرٰاهِیمُ اَلْقَوٰاعِدَ مِنَ اَلْبَیْتِ وَ إِسْمٰاعِیلُ [البقره:127].

و قد یقصد به مع هذا أغراض أخری تناسب المقام:

1-کالمدح فی الألقاب التی تشعر بذلک، نحو: جاء نصر، و حضر صلاح الدین.

2-و الذّم و الإهانه، نحو: جاء صخر، و ذهب تأبّط شرّا.

3-و التّفاؤل، نحو: جاء سرور.

[شماره صفحه واقعی : 105]

ص: 1475

4-و التشاؤم، نحو: حرب فی البلد.

5-و التبرّک، نحو: اللّه أکرمنی، فی جواب: هل أکرمک اللّه؟

6-و التلذّذ، کقول الشاعر. [البسیط]

باللّه یا ظبیات القاع قلن لنا

لیلای منکنّ أم لیلی من البشر

7-و الکنایه عن معنی یصّلح العلم لذلک المعنی: بحسب معناه الأصلی قبل العلمیّه، نحو: أبو لهب فعل کذا، . . کنایه عن کونه جهنّمیّا. لأن اللهب الحقیقی هو لهب جهنم، فیصح أن یلاحظ فیه ذلک.

فی تعریف المسند إلیه بالإشاره.

یؤتی بالمسند إلیه اسم إشاره: إذا تعیّن طریقا لإحضار المشار إلیه فی ذهن السّامع، بأن یکون حاضرا محسوسا، و لا یعرف المتکلم و السّامع اسمه الخاص، و لا معیّنا آخر، کقولک أتبیع لی هذا، مشیرا إلی شیء لا تعرف له اسما و لا وصفا.

أمّا إذا لم یتعیّن طریقا لذلک، فیکون لأغراض أخری.

1-بیان حاله فی القرب، نحو: هذه بضاعتنا. او فی التّوسط، نحو: ذاک ولدی. او فی البعد، نحو: ذلک یوم الوعید.

2-تعظیم درجته بالقرب، نحوه: إِنَّ هٰذَا اَلْقُرْآنَ یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ [الإسراء:9].

أو تعظیم درجته بالبعد، کقوله تعالی: ذٰلِکَ اَلْکِتٰابُ لاٰ رَیْبَ فِیهِ [البقره:2].

3-أو التّحقیر بالقرب، نحو: هَلْ هٰذٰا إِلاّٰ بَشَرٌ مِثْلُکُمْ [الأنبیاء:3].

أو التّحقیر بالبعد، کقوله تعالی: فَذٰلِکَ اَلَّذِی یَدُعُّ اَلْیَتِیمَ [الماعون:2].

4-و إظهار الاستغراب، کقول الشاعر: [البسیط].

کم عاقل عاقل أعیت مذاهبه

و جاهل جاهل تلقاه مرزوقا

هذا الذی ترک الأوهام حائره

و صیّر العالم النّحریر زندیقا

[شماره صفحه واقعی : 106]

ص: 1476

5-و کمال العنایه و تمییزه أکمل تمییز، کقول الفرزدق: [البسیط]

هذا الذی تعرف البطحاء و طأته

و البیت یعرفه و الحلّ و الحرم

و نحو قوله: هذا أبو الصّقر فردا فی محاسنه.

6-و التّعریض بغباوه المخاطب، حتی کأنه لا یفهم غیر المحسوس، نحو: [الطویل]

أولئک آبائی فجئنی بمثلهم

إذا جمعتنا یا جریر المجامع

7-و التّنبیه علی أن المشار إلیه المعقّب بأوصاف، جدیر لأجل تلک الأوصاف بما یذکر بعد اسم الإشاره، کقوله تعالی: أُولٰئِکَ عَلیٰ هُدیً مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولٰئِکَ هُمُ اَلْمُفْلِحُونَ [لقمان:5 البقره:5]. (1)

و کثیرا ما یشار إلی القریب غیر المشاهد بإشاره البعید، تنزیلا للبعد عن العیان، منزله البعد عن المکان، نحو: ذٰلِکَ تَأْوِیلُ مٰا لَمْ تَسْطِعْ عَلَیْهِ صَبْراً [الکهف:82].

فی تعریف المسند إلیه بالموصولیّه

یؤتی بالمسند إلیه اسم موصول اذا تعیّن طریقا لإحضار معناه. کقولک: الذی کان معنا أمس سافر، إذا لم تکن تعرف اسمه.

أمّا إذا لم یتعیّن طریقا لذلک؛ فیکون لأغراض أخری. منها:

1-التّشویق: و ذلک فیما إذا کان مضمون الصّله حکما غریبا کقوله: [الخفیف]

و الذی حارت البریّه فیه

حیوان مستحدث من جماد (2)

2-إخفاء الأمر عن غیر المخاطب کقول الشاعر: [الکامل]

و أخذت ما جاد الأمیر به

و قضیت حاجاتی کما أهوی

[شماره صفحه واقعی : 107]

ص: 1477


1- أی فالمشار إلیه بأولئک هم المتقون. و قد ذکر عقبه أوصاف هی الإیمان بالغیب، و إقامه الصلاه و ما بعدهما، ثم أتی بالمسند إلیه اسم إشاره و هو أولئک تنبیها علی أن المشار إلیهم جدیرون و أحقاء من أجل تلک الخصال، بأن یفوزوا بالهدایه عاجلا، و الفوز بالفلاح آجلا.
2- یعنی تحیرت البریه فی المعاد الجسمانی.

3-التنبیه علی خطأ المخاطب، نحو: إِنَّ اَلَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اَللّٰهِ عِبٰادٌ أَمْثٰالُکُمْ [الأعراف:194]، و کقول الشاعر: [الکامل]

إنّ الذین ترونهم إخوانکم

یشفی غلیل صدورهم أن تصرعوا (1)

4-التنبیه علی خطأ غیر المخاطب کقوله: [الکامل]

إنّ التی زعمت فؤادک ملها

خلقت هواک کما خلقت هوی لها

5-تعظیم شأن المحکوم به کقول الشاعر: [الکامل]

إن الذی سمک السّماء بنی لنا

بیتا دعائمه أعزّ و أطول (2)

6-التهویل: تعظیما أو تحقیرا نحو: فَغَشِیَهُمْ مِنَ اَلْیَمِّ مٰا غَشِیَهُمْ [طه:48] (3)و نحو: من لم یدر حقیقه الحال قال ما قال.

7-استهجان التصریح بالاسم نحو: الذی ربانی أبی (4).

8-الإشاره إلی الوجه الذی یبنی علیه الخبر من ثواب أو عقاب کقوله تعالی: فَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا اَلصّٰالِحٰاتِ لَهُمْ مَغْفِرَهٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ [الحج:50].

9-التّوبیخ نحو: الذی أحسن إلیک قد أسأت إلیه.

10-الاستغراق نحو: الذین یأتونک أکرمهم.

11-الإبهام نحو: لکلّ نفس ما قدّمت.

و اعلم أنّ التعریف بالموصولیّه مبحث دقیق المسلک، غریب النزعه یوقفک علی دقائق من البلاغه تؤنسک إذا أنت نظرت إلیها بثاقب فکرک، و تثلج صدرک إذا تأمّلتها بصادق رأیک، فأسرار و لطائف التعریف بالموصولیّه لا یمکن ضبطها، و اعتبر فی کل مقام ما تراه مناسبا.

[شماره صفحه واقعی : 108]

ص: 1478


1- أی من تظنون اخوتهم یحبون دمارکم فأنتم مخطئون فی هذا الظن، و لا یفهم هذا المعنی (لو قیل إن قوم کذا یشفی الخ) .
2- أی إن من سمک السماء بنی لنا بیتا من العز و الشرف، هو أعز و أقوی من دعائم کل بیت.
3- أی غطاهم و سترهم من البحر موج عظیم، لا تحیط العباره بوصفه.
4- أی بأن کان اسمه قبیحا کمن کان اسمه «برغوث» . أو جحش. أو بطه، أو غیره.
فی تعریف المسند إلیه بال

یؤتی بالمسند إلیه معرّفا بأل العهدیّه أو أل الجنسیه لأغراض آتیه:

أل العهدیه: تدخل علی المسند إلیه للإشاره إلی فرد معهود خارجا بین المتخاطبین و عهده یکون:

أ-إما بتقدّم ذکره صریحا کقوله تعالی: کَمٰا أَرْسَلْنٰا إِلیٰ فِرْعَوْنَ رَسُولاً فَعَصیٰ فِرْعَوْنُ اَلرَّسُولَ [المزمل:15،16]: و یسمّی عهدا صریحیّا.

ب-و إما بتقدّم ذکره تلویحا کقوله تعالی: وَ لَیْسَ اَلذَّکَرُ کَالْأُنْثیٰ [آل عمران:36]. فالذکر و إن لم یکن مسبوقا صریحا، إلا أنه إشاره إلی ما فی الآیه قبله: رَبِّ إِنِّی نَذَرْتُ لَکَ (مٰا) فِی بَطْنِی مُحَرَّراً (1). فإنهم کانوا لا یحررون لخدمه بیت المقدس إلا الذکور، و هو المعنیّ ب «ما» و یسمّی کنائیا.

ج-و إما بحضوره بذاته نحو: اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ [المائده:3]أو بمعرفه السامع له نحو: هل انعقد المجلس، و یسمّی عهدا حضوریا.

أل الجنسیه: و تسمّی لام الحقیقه: تدخل علی المسند إلیه لأغراض أربعه:

1-للإشاره إلی الحقیقه: من حیث هی بقطع النظر عن عمومها و خصوصها، نحو: الإنسان حیوان ناطق. و تسمّی لام الجنس لأن الإشاره فیه إلی نفس الجنس، بقطع النظر عن الأفراد نحو: الذهب أثمن من الفضّه.

[شماره صفحه واقعی : 109]

ص: 1479


1- التحریر هو العتق لخدمه بیت المقدس. أی: و لیس الذکر الذی طلبت کالأنثی التی وهبت لها، فطلبها الذکر کان بطریق الکنایه فی قولها رَبِّ إِنِّی نَذَرْتُ لَکَ مٰا فِی بَطْنِی مُحَرَّراً فإن ذلک کان مقصورا عندهم علی المذکور قال فی «الذکر» عائده إلی مذکر بطریق الکنایه، و أل فی «الأنثی» عائده إلی مذکور صریحا فی قولها رَبِّ إِنِّی وَضَعْتُهٰا أُنْثیٰ .

2-أو للإشاره إلی الحقیقه فی ضمن فرد مبهم، إذا قامت القرینه علی ذلک، کقوله تعالی: وَ أَخٰافُ أَنْ یَأْکُلَهُ اَلذِّئْبُ [یوسف:13]. و مدخولها فی المعنی کالنکره فیعامل معاملتها و تسمّی لام العهد الذّهنی.

3-أو للإشاره إلی کلّ الأفراد التی یتناولها اللفظ بحسب اللغه.

أ-بمعونه قرینه حالیه نحو: عٰالِمُ اَلْغَیْبِ وَ اَلشَّهٰادَهِ [الأنعام:73، التوبه:94]. أی کل غائب و شاهد.

ب-أو بمعونه قرینه لفظیه نحو: إِنَّ اَلْإِنْسٰانَ لَفِی خُسْرٍ [العصر:2]. أی کل إنسان بدلیل الاستثناء بعده. و یسمّی استغراقا حقیقیا.

4-أو للإشاره إلی کلّ الأفراد مقیّدا نحو: جمع الأمیر التّجار و ألقی علیهم نصائحه أی جمع الأمیر تجّار مملکته لا تجّار العالم أجمع. و یسمی استغراقا عرفیا.

تنبیهات

التنبیه الأول: علم مما تقدم أن أل التعریفیه قسمان:

القسم الأول: لام العهد الخارجی، و تحته أنواع ثلاثه: صریحی و کنائی و حضوری.

و القسم الثانی: لام الجنس: و تحته أنواع أربعه: لام الحقیقه من حیث هی، و لام الحقیقه فی ضمن فرد مبهم، و لام الاستغراق الحقیقی، و لام الاستغراق العرفی.

التنبیه الثانی: استغراق المفرد أشمل من استغراق المثنی، و الجمع، و اسم الجمع. لأن المفرد: یتناول کل واحد واحد من الأفراد. و المثنی إنما یتناول کل اثنین اثنین. و الجمع إنما یتناول کل جماعه جماعه بدلیل صحه: لا رجال فی الدار، إذا کان فیها رجل أو رجلان، بخلاف قولک: لا رجل، فإنه لا یصح إذا کان فیها رجل أو رجلان.

و هذه القضیه لیست بصحیحه علی عمومها، و إنما تصح فی النکره المنفیه، دون الجمع المعرف باللام، لأن المعرف بلام الاستغراق یتناول کل واحد من الأفراد نحو اَلرِّجٰالُ قَوّٰامُونَ عَلَی اَلنِّسٰاءِ [النساء:34]بل هو فی المفرد أقوی، کما دل علیه الاستقراء و صرح به أئمه اللغه

[شماره صفحه واقعی : 110]

ص: 1480

و علماء التفسیر فی کل ما وقع فی القرآن العزیز نحو: أَعْلَمُ غَیْبَ اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضِ [البقره:33]، وَ اَللّٰهُ یُحِبُّ اَلْمُحْسِنِینَ [آل عمران:134]، وَ عَلَّمَ آدَمَ اَلْأَسْمٰاءَ کُلَّهٰا [البقره:31]إلی غیر ذلک من آی الذکر الحکیم کما فی المطولات.

التنبیه الثالث: قد یعرف الخبر بلام الجنس لتخصیص المسند إلیه بالمسند المعروف و عکسه حقیقه نحو: هو الغفور الودود. و نحو: وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ اَلزّٰادِ اَلتَّقْویٰ [البقره:197]أو ادعاء للتنبیه علی کمال ذلک الجنس فی المسند إلیه نحو: محمد العالم، أی الکامل فی العلم، أو کمال فی المسند، نحو الکرم التقوی أی لا کرم إلا هی.

فی تعریف المسند إلیه بالإضافه

یؤتی بالمسند إلیه معرّفا بالإضافه إلی شیء من المعارف السّابقه لأغراض کثیره

1-منها أنها أخصر طریق إلی إحضاره فی ذهن السامع نحو: جاء غلامی فإنه أخصر من قولک: جاء الغلام الذی لی.

2-و منها تعذّر التّعدّد: أو تعسّره نحو: أجمع أهل الحقّ علی کذا، و أهل مصر کرام.

3-و منها الخروج من تبعه تقدیم البعض علی البعض نحو: حضر أمراء الجند.

4-و منها التعظیم للمضاف نحو: کاتب السّلطان حضر.

أو التعظیم للمضاف إلیه نحو: الأمیر تلمیذی أو غیرهما، نحو: أخو الوزیر عندی.

5-و منها التّحقیر للمضاف نحو: ولد اللص قادم

أو التحقیر للمضاف إلیه نحو: رفیق زید لص أو غیرهما نحو: أخو اللص عند عمرو.

6-و منها الاختصار لضیق المقام: لفرط الضجر و السآمه کقول جعفر بن علبه، و هو فی السجن بمکه: [الطویل]

هوای مع الرّکب الیمانین مصعد

جنیب و جثمانی بمکّه موثق (1)

[شماره صفحه واقعی : 111]

ص: 1481


1- أی: من أهواه و أحبه ذاهب مع رکبان الإبل، القاصدین إلی الیمن منضم إلیهم، مقود معهم، و جسمی مقید بمکه، محبوس و ممنوع عن السیر معهم، فلفظ هوای أخصر من الذی أهواه، و نحوه.

و اعلم أنّ هیئه الترکیب الإضافی: موضوعه للاختصاص المصحّح لأن یقال المضاف للمضاف إلیه فإذا استعملت فی غیر ذلک کانت مجازا کما فی الإضافه لأدنی ملابسه نحو: مکر اللیل و کقوله: [الطویل]

إذا کوکب الخرقاء لاح بسحره

«سهیل» أذاعت غزلها فی القرائب (1)

فی تعریف المسند إلیه بالنّداء

فی تعریف المسند إلیه بالنّداء (2)

یؤتی بالمسند إلیه معرفا بالنداء: لأغراض کثیره.

1-منها إذا لم یعرف للمخاطب عنوان خاص: نحو یا رجل.

2-و منها الإشاره إلی عله ما یطلب منه نحو: یا تلمیذ اکتب الدّرس.

[شماره صفحه واقعی : 112]

ص: 1482


1- أضاف الکوکب إلی (الخرقاء) أی المرأه الحمقاء مع أنه لیس لها، لأنها لا تتذکر کسوتها إلا وقت طلوع (سهیل) سحرا فی الشتاء، و تفصیل ذلک أنه یقال إن المرأه الحمقاء کانت تضیع وقتها فی الصیف، فإذا طلع سهیل و هو کوکب قریب من القطب الجنوبی فی السحر، و ذلک قرب الشتاء أحست بالبرد، و احتاجت إلی الکسوه، ففرقت غزلها أی قطنها أو کتانها الذی یصیر غزلا فی أقاربها، لیغزلوا لها بسبب عجزها عن الغزل ما یکفیها لضیق الوقت، فإضافه کوکب الخرقاء لأدنی ملابسه، و قد جعل الشاعر هذه المبلابسه بمنزله الاختصاص.
2- اعلم أن أغلب البیانیین لم یثبت (التعریف بالنداء) فی تعریف المسند إلیه. و تحقیق ذلک یطلب من المطولات فی علوم البلاغه.
المبحث الرابع فی تنکیر المسند إلیه

یؤتی بالمسند إلیه نکره: لعدم علم المتکلم بجهه من جهات التعریف حقیقه أو ادعاء، (1)کقولک: جاء هنا رجل یسأل عنک. إذا لم تعرف ما یعینه من علم أو صله أو نحوهما، و قد یکون لأغراض أخری.

1-کالتکثیر (2)نحو: وَ إِنْ یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ [فاطر:4]أی رسل کثیرون.

2-و التقلیل نحو: لَوْ کٰانَ لَنٰا مِنَ اَلْأَمْرِ شَیْءٌ [آل عمران:154]، و نحو: وَ رِضْوٰانٌ مِنَ اَللّٰهِ أَکْبَرُ [التوبه:72].

3-و التعظیم و التحقیر کقول ابن أبی السمط: [الطویل]

له حاجب عن کل أمر یشینه

و لیس له عن طالب العرف حاجب

أی له مانع عظیم، و کثیر عن کل عیب و لیس له مانع قلیل أو حقیر عن طالب الإحسان (3)، فیحتمل التّعظیم و التکثیر و التّقلیل و التّحقیر.

4-و إخفاء الأمر نحو: قال رجل إنک انحرفت عن الصواب تخفی اسمه، حتی لا یلحقه أذی.

5-و قصد الإفراد نحو: ویل أهون من ویلین. «أی ویل واحد أهون من ویلین» .

6-و قصد النوعیه نحو: لکلّ داء دواء. «أی لکل نوع من الدّاء نوع من الدّواء» .

[شماره صفحه واقعی : 113]

ص: 1483


1- کقوله تعالی: هَلْ نَدُلُّکُمْ عَلیٰ رَجُلٍ یُنَبِّئُکُمْ إِذٰا مُزِّقْتُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّکُمْ لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ .
2- اعلم أن الفرق بین التعظیم و التکثیر أن التعظیم بحسب رفعه الشأن و علو الطبقه، و أن التکثیر باعتبار الکمیات و المقادیر، تحقیقا کما فی قولک إن له لإبلا، و إن له لغنما، أو تقدیرا نحو: و رضوان من اللّه أکبر، أی قلیل من الرضوان أکبر من کل شیء، و یلاحظ ذلک الفرق فی التحقیر و التقلیل أیضا.
3- و منه قوله: [الطویل] و للّه عندی جانب لا أضیعه و للهو عندی و الخلاعه جانب و یحتمل التکثیر و التقلیل قوله تعالی: إِنِّی أَخٰافُ أَنْ یَمَسَّکَ عَذٰابٌ مِنَ اَلرَّحْمٰنِ.
المبحث الخامس فی تقدیم المسند إلیه

المبحث الخامس فی تقدیم المسند إلیه (1)

مرتبه المسند إلیه: التقدیم و ذلک لأنّ مدلوله هو الذی یخطر أولا فی الذهن، لأنه المحکوم علیه، و المحکوم علیه سابق للحکم طبعا. فاستحقّ التقدیم وضعا، و لتقدیمه دواع شتی.

[شماره صفحه واقعی : 114]

ص: 1484


1- معلوم: أن الألفاظ قوالب المعانی. فیجب أن یکون ترتیبها الوضعی حسب ترتیبها الطبیعی. و من البین أن (رتبه المسند إلیه التقدیم) لأنه المحکوم علیه، و رتبه المسند التأخیر، إذ هو المحکوم به، و ما عداهما فهو متعلقات و توابع تأتی تالیه لهما فی الرتبه و لکن قد یعرض لبعض الکلم من المزایا و الاعتبارات ما یدعو إلی تقدیمها، و إن کان من حقها التأخیر فیکون من الحسن إذا تغییر هذا الأصل و اتباع هذا النظام لیکون المقدم مشیرا إلی الغرض الذی یؤدی إلیه، و مترجما عما یرید. و لا یخلو (التقدیم) من أحوال أربع: الأول: ما یفید زیاده فی المعنی مع تحسین فی اللفظ و ذلک هو الغایه القصوی و إلیه المرجع فی فنون البلاغه، و الکتاب الکریم هو العمده فی هذا. انظر إلی قوله تعالی: وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ نٰاضِرَهٌ إِلیٰ رَبِّهٰا نٰاظِرَهٌ تجد أن تقدیم الجار فی هذا قد أفاد التخصیص و أن النظر لا یکون إلا للّه، مع جوده الصیاغه و تناسق السجع. الثانی: ما یفید زیاده فی المعنی فقط نحو بَلِ اَللّٰهَ فَاعْبُدْ وَ کُنْ مِنَ اَلشّٰاکِرِینَ فتقدیم المفعول فی هذا لتخصیصه بالعباده، و أنه ینبغی ألا تکون لغیره، و لو أخر ما أفاد الکلام ذلک. الثالث: ما یتکافأ فیه القدیم و التأخیر، و لیس لهذا الضرب شیء من الملاحه کقوله: [الطویل] و کانت یدی ملأی به ثم أصبحت «بحمد إلهی» و هی منه سلیب فتقدیره: ثم أصبحت و هی منه سلیب بحمد إلهی. الرابع: ما یختل به المعنی و یضطرب، و ذلک هو التعقید اللفظی، أو المعاظله التی تقدمت، کتقدیم الصفه علی الموصوف، و الصله علی الموصول، أو نحو ذلک من الأنواع التی خرجت عن الفصاحه، و منها قول لفرزدق: [الطویل] إلی ملک ما أمه من محارب أبوه و لا کانت کلیب تصاهره فتقدیره: إی ملک أبوه ما أمه من محارب، أی ما أم أبیه منهم، و لا شک أن هذا لا یفهم من کلامه للنظره الأولی، بل یحتاج إلی تأمل و تریث و رفق، حتی یفهم المراد منه.

1-تعجیل المسرّه نحو: ألعفو عنک صدر به الأمر.

2-تعجیل المساءه نحو: القصاص حکم به القاضی.

3-التشویق إلی المتأخر إذا کان المتقدّم مشعرا بغرابه کقول أبی العلاء المعری: [الخفیف]

و الذی حارت البریّه فیه

حیوان مستحدث من جماد (1)

4-التلذذ نحو: لیلی وصلت، و سلمی هجرت.

5-التبرک: نحو: اسم اللّه اهتدیت به.

6-النص علی عموم السلب أو النص علی سلب العموم.

فعموم السلب: یکون بتقدیم أداه العموم (2)ککلّ، و جمیع علی أداه النفی نحو: کل ظالم لا یفلح، المعنی: لا یفلح أحد من الظلمه. و نحو: کل ذلک لم یکن: أی لم یقع هذا و لا ذاک. و نحو: کل تلمیذ لم یقصر فی واجبه، و یسمی شمول النفی.

و اعلم: أن عموم السلب یکون النفی فیه لکل فرد. و توضیح ذلک: أنک إذا بدأت بلفظه کلّ، کنت قد سلطت الکلیه علی النفی، و أعملتها فیه و ذلک یقضی ألا یشذ عنه شیء.

و سلب العموم: یکون بتقدیم أداه النفی علی أداه العموم. نحو: لم یکن کلّ ذلک، أی لم یقع المجموع، فیحتمل ثبوت البعض و یحتمل نفی کل فرد لأن النفی یوجه إلی الشمول خاصه، دون أصل الفعل. و یسمی نفی الشمول.

و اعلم: أن سلب العموم یکون النفی فیه للمجموع غالبا کقول المتنبی: [البسیط]

ما کلّ رأی الفتی یدعو إلی رشد.

[شماره صفحه واقعی : 115]

ص: 1485


1- قیل (الحیوان) هو الإنسان، (و الجماد) الذی خلق منه هو النطفه و حیره البریه فیه هو الاختلاف فی إعادته للحشر، و هو یرید أن الخلائق تحیرت فی المعاد الجسمانی، یدل لذلک قوله قبله: [الخفیف]
2- بشرط أن تکون أداه العموم غیر معموله للفعل الواقع بعدها کما مثل، فإن کانت معموله للفعل بعدها: سواء تقدمت لفظا أو تأخرت، نحو: کل ذنب لم أصنع، و لم آخذ کل الدراهم، أفاد الکلام سلب العموم و نفی الشمول غالبا.

و قد جاء لعموم النفی قلیلا: نحو قوله تعالی: إِنَّ اَللّٰهَ لاٰ یُحِبُّ کُلَّ مُخْتٰالٍ فَخُورٍ [لقمان:18] و دلیل ذلک: الذوق و الاستعمال.

7-إفاده التخصیص قطعا (1)إذا کان المسند إلیه مسبوقا بنفی، و المسند فعلا نحو: ما أنا قلت هذا، أی: لم أقله، و هو مقول لغیری. و لذا لا یصحّ أن یقال: ما أنا قلت هذا و لا غیری، لأن مفهوم: ما أنا قلت، أنّه مقول للغیر، و منطوق: و لا غیری کونه غیر مقول للغیر فیحصل التناقض سلبا و إیجابا.

و إذا لم یسبق المسند إلیه نفی کان تقدیمه محتملا (2)لتخصیص الحکم به أو تقویته، إذا کان المسند فعلا (3)نحو: أنت لا تبخل. و نحو: هو یهب الألوف، فإنّ فیه الإسناد مرتین. إسناد الفعل إلی ضمیر المخاطب: فی المثال الأول. و إسناد الجمله إلی ضمیر الغائب: فی المثال الثانی.

8-مراعاه الترتیب الوجودی: نحو: لاٰ تَأْخُذُهُ سِنَهٌ وَ لاٰ نَوْمٌ [البقره:255].

[شماره صفحه واقعی : 116]

ص: 1486


1- و ذلک یکون فی ثلاثه مواضع. الأول: أن یکون المسند إلیه معرفه ظاهره بعد نفی، نحو: ما فؤاد فعل هذا. الثانی: أن یکون المسند إلیه معرفه مضمره بعد نفی، نحو: ما أنا قلت ذلک. الثالث: أن یکون المسند إلیه نکره بعد نفی، نحو: ما تلمیذ حفظ الدرس.
2- و ذلک فی سته مواضع: الأول: أن یکون المسند إلیه معرفه ظاهره قبل نفی، نحو فؤاد ما قال هذا. الثانی: أن یکون المسند إلیه معرفه ظاهره مثبته، نحو عباس أمر بهذا. الثالث: أن یکون المسند إلیه معرفه مضمره قبل نفی، نحو أنا ما کتبت الدرس. الرابع: أن یکون المسند إلیه معرفه مضمره مثبته، نحو أنا حفظت درسی. الخامس: أن یکون المسند إلیه نکره قبل نفی، نحو رجل ما قال هذا. السادس: أن یکون المسند إلیه نکره مثبته، نحو تلمیذ حضر الیوم فی المدرسه. و اعلم أن ما ذکرناه هو مذهب عبد القاهر الجرجانی و هو الحق، و خالفه السکاکی.
3- فإن قیل: لماذا اشترط أن یکون المسند فعلا، و هل إذا کان المسند وصفا مشتملا علی ضمیر، نحو: أنت بخیل، لم یکن کالفعل فی إفاده التقویه؟
المبحث السادس فی تأخیر المسند إلیه
اشاره

یؤخر المسند إلیه: إن اقتضی المقام تقدیم المسند کما سیجیء و لا نلتمس دواعی التقدیم و التأخیر إلا إذا کان الاستعمال یبیح کلیهما.

تطبیق عام علی أحوال المسند إلیه و ما قبله

أمیر المؤمنین یأمرک بکذا: جمله خبریه اسمیه من الضرب الثالث، المراد بالخبر بیان سبب داعی الامتثال. المسند إلیه أمیر المؤمنین. ذکر للتعظیم. و قدم لذلک. و المسند جمله یأمر، ذکر لأن الأصل فیه ذلک، و أخر لاقتضاء المقام تقدیم المسند إلیه و أتی به جمله لتقویه الحکم بتکرار الإسناد و التعظیم و تقویه الحکم و کون ذکر المسند هو الأصل و لا مقتضی للعدول عنه و اقتضاء المقام تقدیم المسند إلیه أحوال، و الذکر و التقدیم و التأخیر مقتضیات، و الإتیان بهذه الجمله علی هذا الوجه مطابقه لمقتضی الحال.

أنت الذی أعاننی. و أنت الذی سرنی: ذکر أنت ثانیا لزیاده التقریر و الإیضاح فزیاده التقریر و الإیضاح حال، و التقریر مقتضی و الإتیان بالجمله علی هذا الوجه مطابقه لمقتضی الحال.

سعید یقتحم الأخطار: بعد مدحه ذکر سعید للتعظیم و التعجب، فالتعظیم و التعجب حال و الذکر مقتضی، و الإتیان بالجمله علی هذا الوجه مطابقه لمقتضی الحال.

علی کتب الدرس: جواب ما الذی عمل علی، ذکر علی للتعریض بغباوه السامع. و قدم لتقویه الحکم لکون الخبر فعلا، فالتعریض و التقویه حالان و الذکر و التقدیم مقتضیان. و الإتیان بالجمله علی هذا الوجه: مطابقه لمقتضی الحالین.

[شماره صفحه واقعی : 117]

ص: 1487

محمود نعم التلمیذ: بعد مدح کثیر له، ذکر محمود لقله الثقه بالقرینه و قدم لتقویه الحکم.

معطی الوسامات و الرتب: حذف المسند إلیه للتنبیه علی تعیین المحذوف ادعاء کالسلطان مثلا.

أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآویٰ [الضحی:6]: حذف مفعول آوی للمحافظه علی الفاصله.

صاحبک یدعو إلی ولیمه العرس: حذف مفعول یدعو للتعمیم باختصار.

لا یعطی و لا یمنع إلا اللّه تعالی: حذف المفعولان لعدم تعلق الغرض بهما.

أهین الإمیر: حذف الفاعل للخوف علیه.

لسان الفتی نصف، و نصف فؤاده: قدم نصف الثانی للمحافظه علی الوزن.

ما کل ما یتمنی المرء یدرکه: قدمت أداه النفی علی أداه العموم لإفاده سلب العموم و نفی الشمول.

جمیع العقلاء لا یسعون فی الشر: قدمت أداه العموم علی أداه النفی لإفاده عموم السلب و شمول النفی.

وَ عَلَی اَللّٰهِ فَلْیَتَوَکَّلِ اَلْمُؤْمِنُونَ [آل عمران:122]: قدم الجار و المجرور للتخصیص.

و نحن التارکون لما سخطنا

و نحن الآخذون لما رضینا

[الوافر]

الجمله الأولی خبریه اسمیه، من الضرب الابتدائی، و المراد بالخبر إظهار الفخر و الشجاعه. المسند إلیه نحن. ذکر لأن ذکره الأصل. و قدم للتعظیم، و عرف بالإضمار لکون المقام للتکلم مع الاختصار. و المسند التارکون. ذکر و أخر لأن الأصل ذلک.

[شماره صفحه واقعی : 118]

ص: 1488

و أنت الذی أخلفتنی ما وعدتنی

و أشمتّ بی من کان فیک یلوم

[الطویل]

جمله خبریه اسمیه من الضرب الابتدائی. و المراد بالخبر التوبیخ. المسند إلیه أنت ذکر و قدم لأن الأصل فیه ذلک. و عرف بالإضمار لکون المقام للخطاب مع الاختصار و المسند لفظه الذی، و قد ذکر و أخر لأن الأصل فیه ذلک و عرف بالموصولیه للتعلیل. یعنی أن إخلاف وعده کان سبب الشماته و اللوم. و أما جمله أشمتّ فمعطوفه علی جمله أخلفت و وصلت بها لما تقدم. و عرف المسند إلیه و هو الفاعل فی یلوم بالاضمار لکون المقام للغیبه مع الاختصار.

أبو لهب فعل کذا: جمله خبریه اسمیه من الضرب الثالث لما فیها من تقویه الحکم بتکرار الاسناد. و المراد بالخبر أصل الفائده لمن یجهل ذلک. المسند إلیه أبو لهب. ذکر و قدم لأن الأصل فیه ذلک. و عرف بالعلمیه کنایه عن کونه جهنمیا.

أسئله علی أحوال المسند إلیه یطلب أجوبتها

ما هو المسند إلیه؟ ما هی أحواله؟ متی یجب ذکره؟ ما هی الوجوه الّتی نرجح ذکره عند وجود القرینه، متی یحذف؟ ما الفرق بین المعرفه و النکره؟ لم یعرّف المسند إلیه بالإضمار؟ ما هو الأصل فی الخطاب؟ ما الإصل فی وضع الضمیر؟ لم یعرّف المسند إلیه بالعلمیه؟ لم یعرّف بالإشاره؟ لم یعرّف بالموصولیه؟ لم یعرّف بالنداء؟ لأی شیء ینکر المسند إلیه؟ لم یقدّم المسند إلیه؟ ما الفرق بین عموم السلب و سلب العموم؟ لم یؤخر المسند إلیه؟

[شماره صفحه واقعی : 119]

ص: 1489

[شماره صفحه واقعی : 120]

ص: 1490

الباب الرابع فی المسند و أحواله
اشاره

الباب الرابع فی المسند و أحواله (1)

المسند، هو: الخبر، و الفعل التام؛ و اسم الفعل، و المبتدأ الوصف المستغنی بمرفوعه عن الخبر و أخبار النواسخ، و المصدر النّائب عن الفعل.

و أحواله: هی الذکر، و الحذف، و التّعریف، و التّنکیر، و التّقدیم، و التأخیر، و غیرها و فی هذا الباب ثلاثه مباحث.

المبحث الأول فی ذکر المسند أو حذفه
اشاره

یذکر المسند للأغراض الّتی سبقت فی ذکر المسند إلیه، و ذلک:

1-ککون ذکره هو الأصل، و لا مقتضی للعدول عنه، نحو: العلم خیر من المال.

2-و کضعف التّعویل علی دلاله القرینه، نحو: حالی مستقیم و رزقی میسور، إذ لو حذف میسور لا یدلّ علیه المذکور.

[شماره صفحه واقعی : 121]

ص: 1491


1- و إنما ذکر المسند بعد المسند إلیه لأن المسند محکوم به، و المسند إلیه محکوم علیه، و المحکوم به مؤخر عن المحکوم علیه طبعا، فاستحق ذلک الترتیب وضعا. و مبحث الذکر: لم یعرض له کثیر کأبی هلال العسکری. و الإمام عبد القاهر و لعله یتعلق کثیرا بالنحو.

3-و کضعف تنبّه السّامع، نحو: أَصْلُهٰا ثٰابِتٌ وَ فَرْعُهٰا فِی اَلسَّمٰاءِ [إبراهیم:24]إذ لو حذف ثابت ربما لا یتنبّه السامع لضعف فهمه.

4-و کالرّد علی المخاطب، نحو: قُلْ یُحْیِیهَا اَلَّذِی أَنْشَأَهٰا أَوَّلَ مَرَّهٍ [یس:79]، جوابا لقوله تعالی: مَنْ یُحْیِ اَلْعِظٰامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ [یس:78].

5-و کإفاده أنه: فعل فیفید التّجدّد و الحدوث، و مقیّدا بأحد الأزمنه الثلاثه بطریق الاختصار.

أو کإفاده أنه اسم فیفید الثبوت مطلقا، نحو: یُخٰادِعُونَ اَللّٰهَ وَ هُوَ خٰادِعُهُمْ [النساء:142]. فإنّ یخادعون تفید التّجدّد مرّه بعد أخری، مقیّدا بالزمن من غیر افتقار إلی قرینه تدلّ علیه کذکر الآن أو الغد. و قوله: و هو خادعهم تفید الثّبوت مطلقا من غیر نظر إلی زمان.

و یحذف المسند لأغراض کثیره:

1-منها إذا دلت علیه قرینه، و تعلّق بترکه غرض ممّا مرّ فی حذف المسند إلیه.

و القرینه: إمّا مذکوره، کقوله تعالی: وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اَللّٰهُ [لقمان:25، الزمر:38]أی: خلقهنّ اللّه. و إمّا مقدّره، کقوله تعالی: یُسَبِّحُ لَهُ فِیهٰا بِالْغُدُوِّ وَ اَلْآصٰالِ رِجٰالٌ [النور:36]أی: یسبحه رجال، کأنّه قیل: من یسبّحه؟

2-و منها الاحتراز عن العبث، نحو: أَنَّ اَللّٰهَ بَرِیءٌ مِنَ اَلْمُشْرِکِینَ وَ رَسُولُهُ [التوبه:3] أی: و رسوله بریء منهم أیضا. فلو ذکر هذا المحذوف لکان ذکره عبثا لعدم الحاجه الیه.

3-و منها ضیق المقام عن إطاله الکلام، کقول الشاعر:

نحن بما عندنا و أنت بما عن

دک راض و الرّأی مختلف

أی: نحن بما عندنا راضون، فحذف لضیق المقام.

4-و منها اتباع و مجاراه ما جاء فی استعمالاتهم الوارده عن العرب نحو: لَوْ لاٰ أَنْتُمْ لَکُنّٰا مُؤْمِنِینَ [سبأ:31]. أی: لو لا أنتم موجودون. و قولهم فی المثل: رمیه من غیر رام أی هذه رمیه.

[شماره صفحه واقعی : 122]

ص: 1492

تمرین

عیّن أسباب الحذف و نوع المحذوف فی الأمثله الآتیه:

1-نحو: ذٰلِکُمْ أَزْکیٰ لَکُمْ وَ أَطْهَرُ وَ اَللّٰهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لاٰ تَعْلَمُونَ [البقرد:232].

2-و قال علیه الصلاه و السّلام: «علامه المؤمن ثلاث: إذا حدّث صدق، و إذا وعد و فی، و إذا اؤتمن لم یخن» .

3-و قال: «یقول ابن آدم، مالی مالی، و أنما لک من مالک ما أکلت فأفنیت، أو لبست فأبلیت، أو تصدّقت فأبقیت» .

4-و قال: «إن أحبّکم إلیّ و أقربکم منی مجالس یوم القیامه، أحاسنکم أخلاقا، الموطئون أکنافا، الذین یألفون و یؤلفون» .

5-و قال أبو العتاهیه: [الطویل]

جزی اللّه عنی صالحا بوفائه

و أضعف أضعافا له فی جزائه

صدیق إذا ما جئت أبغیه حاجه

رجعت بما أبغی، و وجهی بمائه

6-و قال البحتری یمدح الفتح بن خاقان: [الطویل]

رزین إذا القوم خفت حلومهم

و قور إذا ما حادث الدهر أجلبا

فتی لم یضیّع وجه حزم و لم یبت

یلاحظ أعجاز الأمور تعقّبا

7-و قال الشاعر: [المجتث]

من قاس جدواک یوما

بالسّحب أخطأ مدحک

السّحب تعطی و تبکی

و أنت تعطی و تضحک

8-و قال المتنبی: [الوافر]

و لما صار ودّ الناس خبّا

جزیت علی ابتسام بابتسام

و صرت أشکّ فیمن أصطفیه

لعلمی أنه بعض الأنام

[شماره صفحه واقعی : 123]

ص: 1493

9-و قال: [البسیط]

لو لا المشقّه ساد الناس کلهم

الجود یفقر و الإقدام قتّال

10-و قال أبو فراس: [مجزوء الکامل]

لا تطلبنّ دنوّ دار

من خلیل أو معاشر

أبقی لأسباب المودّ

ه أن تزور و لا تعاشر

تدریب

عیّن أسباب الذکر فی الأمثله الآتیه:

1-قال اللّه تعالی: فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ اَلْکِتٰابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هٰذٰا مِنْ عِنْدِ اَللّٰهِ لِیَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِیلاً، فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمّٰا کَتَبَتْ أَیْدِیهِمْ، وَ وَیْلٌ لَهُمْ مِمّٰا یَکْسِبُونَ [البقره:79].

2-و قال مروان بن أبی حفصه یمدح معن بن زائده: [الطویل]

بنو مطر یوم اللقاء کأنهم

أسود لها فی بطن خفان أشبل

هم یمنعون الجار حتی کأنما

لجارهم بین السّماکین منزل

3-و قال السموأل بن عادیاء: [الطویل]

إذا المرء لم یدنس من اللؤم عرضه

فکلّ رداء یرتدیه جمیل

و إن هو لم یحمل علی النفس ضیمها

فلیس إلی حسن الثناء سبیل

4-و قال أبو العتاهیه: [الطویل]

إذا أنت لم تشرب مرارا علی القذی

ظمئت و أیّ الناس تصفو مشاربه

[شماره صفحه واقعی : 124]

ص: 1494

المبحث الثانی فی تعریف المسند أو تنکیره
تعریف المسند:

1-لإفاده السامع حکما علی أمر معلوم عنده بأمر آخر مثله: بإحدی طرق التعریف، نحو: هذا الخطیب، و ذاک نقیب الأشراف.

2-و لإفاده قصره علی المسند إلیه حقیقه نحو: سعد الزعیم إذا لم یکن زعیم سواه أو إدعاء مبالغه لکمال معناه فی المسند إلیه، نحو سعد الوطنیّ أی الکامل الوطنیه، فیخرج الکلام فی صوره توهم أن الوطنیه لم توجد إلا فیه، لعدم الاعتداد بوطنیه غیره.

و ذلک: إذا کان المسند معرفا بلام الجنس (1).

و ینکّر المسند: «لعدم الموجب لتعریفه» و ذلک:

1-لعدم قصد إراده العهد أو الحصر نحو: أنت أمیر و هو وزیر.

2-و لاتباع المسند إلیه فی التنکیر نحو: تلمیذ واقف بالباب:

3-و لافاده التفخیم نحو: هُدیً لِلْمُتَّقِینَ [البقره:2].

4-و لقصد التحقیر نحو: ما خالد رجلا یذکر.

[شماره صفحه واقعی : 125]

ص: 1495


1- علی أن التعریف بلام الجنس لا یفید احیانا القصر، کقول الخنساء [الوافر] إذا قبح البکاء علی قتیل وجدت بکاءک الحسن الجمیل فالخنساء: لا تقصد قصر الجنس علی بکاء قتیلها، لکنها ترید أن تثبت له، و تخرجه من جنس بکاء غیره من القتلی فهو لیس من القصر فی شیء.
المبحث الثالث فی تقدیم المسند أو تأخیره
اشاره

یقدم المسند: إذا وجد باعث علی تقدیمه کأن یکون عاملا نحو: قام علی. أو مما له الصداره فی الکلام، نحو: أین الطریق؟ أو إذا أرید به غرض من الأغراض الآتیه:

1-التخصیص بالمسند إلیه نحو: لِلّٰهِ مُلْکُ اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضِ [المائده:120].

2-التنبیه من أول الأمر علی أنه خبر لا نعت کقوله: [الطویل]

له همم لا منتهی لکبارها

و همته الصغری أجلّ من الدهر

له راحه لو أن معشار جودها

علی البر کان البر أندی من البحر

فلو قیل: همم له، لتوهم ابتداء کون له صفه لما قبله.

3-التشویق للمتأخر، إذا کان فی المتقدم ما یشوق لذکره. کتقدیم المسند فی قوله تعالی: إِنَّ فِی خَلْقِ اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضِ وَ اِخْتِلاٰفِ اَللَّیْلِ وَ اَلنَّهٰارِ لَآیٰاتٍ لِأُولِی اَلْأَلْبٰابِ [آل عمران:190].

و کقوله: [الکامل]

خیر الصنائع فی الأنام صنیعه

تنبو بحاملها عن الإذلال

4-التفاؤل: کما تقول للمریض: فی عافیه أنت. و کقوله: [الکامل]

سعدت بغره وجهک الأیام

و تزینت بلقائک الأعوام

5-و منها: إفاده قصر المسند إلیه علی المسند نحو: لَکُمْ دِینُکُمْ وَ لِیَ دِینِ [الکافرون:6]، أی دینکم مقصور علیکم و دینی مقصور علیّ.

6-و منها: المساءه نکایه بالمخاطب: کقول المتنبی: [الطویل]

و من نکد الدنیا علی الحر أن یری

عدوّا له ما من صداقته بدّ

[شماره صفحه واقعی : 126]

ص: 1496

7-و منها: تعجیل المسره للمخاطب، أو التعجب، أو التعظیم، أو المدح، أو الذم، أو الترحم، أو الدعاء. نحو: للّه درّک، و عظیم أنت یا أللّه، و نعم الزعیم سعد، و هلم جرا. و بئس الرجل خلیل، و فقیر أبوک، و مبارک وصولک بالسلامه.

و یؤخر المسند لأنّ تأخیره هو الاصل، و تقدیم المسند إلیه أهم، نحو: الوطن عزیز.

خاتمه

و ینقسم المسند من حیث الإفراد و عدمه إلی قسمین-مفرد-و جمله، فالمسند المفرد قسمان: فعل-نحو قدم سعد-و اسم: نحو سعد قادم. و المسند الجمله ثلاثه أنواع:

1-أن یکون سببیا نحو خلیل أبوه منتصر، أو أبوه انتصر، أو انتصر أبوه.

2-و أن یقصد تخصیص الحکم بالمسند إلیه، نحو أنا سعیت فی حاجتک أی الساعی فیها أنا لا غیری.

3-و أن یقصد تأکید الحکم نحو: سعد حضر.

و ذلک: لما فی الجمله: من تکرار الإسناد مرتین.

و یؤتی بالمسند: ظرفا للاختصار، نحو خلیل عندک. و جارا و مجرورا، نحو: محمود فی المدرسه.

[شماره صفحه واقعی : 127]

ص: 1497

تمرین

بیّن أسباب التقدیم و التأخیر فیما یأتی:

1-ما کلّ ما فوق البسیطه کافیا

فإذا قنعت فبعض شیء کافی (1)

[الکامل]

2-إذا شئت یوما أن تسود عشیره

فبالحلم سد لا بالتسرع و الشتم (2)

[الکامل]

3-ثلاثه تشرق الدنیا ببهجتها

شمس الضحی و أبو إسحاق و القمر (3)

[البسیط]

4-أفی الحق أن یعطی ثلاثون شاعرا

و یحرم ما دون الرضا شاعر مثلی (4)

[البسیط]

5-فکیف و کلّ لیس یعدو حمامه

و ما لا مریء عما قضی اللّه مرحل (5)

[الکامل]

[شماره صفحه واقعی : 128]

ص: 1498


1- قدم حرف النفی و هو «ما» علی لفظ العموم و هو «کل» لیدل علی عموم السلب، و المعنی لا یکفیک جمیع ما علی الأرض إذا کنت طامعا.
2- قدم الجار و المجرور فی قوله (بالحلم سد) لیدل علی التخصیص، أی إنک تسود بالحلم لا بغیره. و کذا إذا نقدم الظرف. و ما أشبههما، مما رتبته التأخیر: کما سلف.
3- قدم العدد و هو ثلاثه و أخر المعدود لیشوق إلیه لأن الأنسان إذا سمع العدد مجموعا یشتاق إلی تفصیل آحاده.
4- قدم الجار المجرور بعد الاستفهام فی قوله أفی الحق أن یعطی، لیدل علی أن ذلک المقدم هو محط الأنکار. فتحلیل المعنی: أنه لا ینکر الاعطاء، و لکنه ینکر أن یعد ذلک حقا و صوابا مع حرمانه هو.
5- قدم أداه العموم علی أداه السلب فی قوله: (کل لیس یعدو) لیدل علی عموم السلب، أی أن الناس واحدا واحدا یشملهم حکم الموت و لا مفر منه.

7-و قال اللّه تعالی: بَلِ اَللّٰهَ فَاعْبُدْ، وَ کُنْ مِنَ اَلشّٰاکِرِینَ [الزمر:66] (1).

8-بک اقتدت الأیام فی حسناتها

و شیمتها لولاک همّ و تکریب

[الکامل]

تطبیق عام علی أحوال المسند

لما صدأت مرآه الجنان، قصدت لجلائها بعض الجنان: الجمله الشرطیه لا تعتبر إلا بجوابها و هو قصدت. و هی خبریه فعلیه من الضرب الابتدائی، و امراد بها أصل الفائده المسند قصد. ذکر: لأن ذکره الأصل. و قدم لإفاده الحدوث فی الزمن الماضی مع الاختصار. و المسند إلیه التاء ذکر لأن الأصل فیه ذلک، و أخر لاقتضاء المقام تقدیم المسند، و عرف بالإضمار لکون المقام للمتکلم مع الاختصار.

کأنه الکوثر الفیاض: جمله خبریه اسمیه من الضرب الابتدائی، و المراد بها المدح، فقی تفید الاستمرار بقرینه المدح، المسن إلیه الهاء، ذکر و قدم لأن الأصل فیه ذلک، و عرف بالإضمار لکون المقام للغیبه مع الاختصار، و المسند الکوثر ذکر و أخر لأن الأصل فیه ذلک، و عرف بأل للعهد الذهنی.

کتاب فی صحائفه حکم: التنکیر فی هذه الجمله للتعظیم.

ما هذا الرجل إنسانا: نکر المسند إنسانا للتحقیر.

له همم لا منتهی لکبارها: المسند له قدم لإفاده أنه خبر من أول الأمر لأنه لو تأخر لتوهم أنه صفه المسند إلیه لأنه نکره.

[شماره صفحه واقعی : 129]

ص: 1499


1- قدم المفعول علی الفعل فی قوله: (اللّه فاعبد) لیدل علی التخصیص أی اعبد اللّه و لا تعبد غیره.

وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ [الإخلاص:4]: قدم المسند کفوا علی المسند إلیه أحد للمحافظه علی الفاصله، علی رأی بعضهم و المنصوص علیه فی کتب التفسیر المعتبره أن التقدیم للمبادره إلی نفی المثل.

زهره العلم أنضر من زهره الروضه: جمله خبریه اسمیه من الضرب الابتدائی و المراد بها الاستمرار بقرینه المدح، المسند إلیه زهره العلم ذکر و قدم لأن الأصل فیه ذلک، و عرف بالإضافه الی العلم لتعظیمه، و المسند أنضر. ذکر و أخر لأن الأصل فیه ذلک، و نکر لتعظیمه.

غلامی سافر، أخی ذهبت جاریته، أنا أحب المطالعه، الحق ظهر، العضب آخره ندم: أتی بالمسند فی هذه المثل جمله لتقویه الحکم لما فیها من تکرار الإسناد.

[شماره صفحه واقعی : 130]

ص: 1500

الباب الخامس فی الاطلاق
اشاره

الباب الخامس فی الاطلاق (1)و التقیید

إذا اقتصر فی الجمله علی ذکر جزأیها المسند إلیه و المسند فالحکم مطلق و ذلک: حین لا یتعلق الغرض بتقیید الحکم بوجه من الوجوه لیذهب السامع فیه کل مذهب ممکن.

و إذا زید علیهما شیء مما یتعلق بهما أو بأحدهما. فالحکم مقید و ذلک: حیث یراد زیاده الفائده و تقویتها عند السامع، لما هو معروف من أن الحکم کلما کثرت قیوده ازداد إیضاحا و تخصیصا، فتکون فائدته أتم و أکمل، و لو حذف القید لکان الکلام کذبا أو غیر مقصود نحو. قوله تعالی: وَ مٰا خَلَقْنَا اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضَ وَ مٰا بَیْنَهُمٰا لاٰعِبِینَ [الأنبیاء:16]. فلو حذف الحال و هو لاعبین لکان الکلام کذبا. بدلیل المشاهده و الواقع. و نحو: قوله تعالی: یَکٰادُ زَیْتُهٰا یُضِیءُ [النور:35]إذ لو حذف (یکاد) لفات الغرض المقصود، و هو إفاده المقاربه.

[شماره صفحه واقعی : 131]

ص: 1501


1- الاطلاق و التقیید: وصفان للحکم. فالاطلاق أن یقتصر فی الجمله علی ذکر (المسند و المسند إلیه) حیث لا غرض یدعو إلی حصر الحکم، ضمن نطاق معین بوجه من الوجوه، نحو: الوطن عزیز، و التقیید أن یزاد علی المسند و المسند إلیه شیء یتعلق بهما، أو بأحدهما، مما لو أغفل لفاتت الفائده المقصوده أو کان الحکم کاذبا نحو: الولد النجیب یسر أهله.

و اعلم: أن معرفه خواص التراکیب و أسرار الأسالیب و ما فیها من دقیق الوضع، و باهر الصنع، و لطائف المزایا، یسترعی لبک، إلی أن التقیید بأحد الأنواع الآتیه: یکون لزیاده الفائده، و تقویتها عند السامع. لما هو معروف من أن الحکم کلما ازدادت قیوده ازداد إیضاحا و تخصیصا.

و التقیید یکون: بالتوابع، و ضمیر الفصل، و النواسخ، و أدوات الشرط، و النفی، و المفاعیل الخمسه، و الحال، و التمییز، و فی هذا الباب جمله مباحث (1).

المبحث الأول فی التقیید بالنّعت

أما النعت: فیؤتی به للمقاصد و الأغراض الّتی یدل علیها.

أ-منها: تخصیص المنعوت بصفه تمیّزه إن کان نکره، نحو: جاءنی رجل تاجر.

ب-و منها: توضیح المنعوت إذا کان معرفه لغرض:

1-الکشف عن حقیقته، نحو: الجسم الطویل، العریض، یشغل حیّزا من الفراغ.

2-أو التأکید، نحو: و أمس الدّابر کان یوما عظیما.

3-أو المدح، نحو: حضر سعد المنصور.

4-أو الذم، نحو: فاستعذ باللّه من الشیطان الرجیم

5-أو الترحم، نحو: قدم زید المسکین.

[شماره صفحه واقعی : 132]

ص: 1502


1- اعلم أن التقیید: یکون لتمام الفائده، لما تقرر من أن الحکم کلما زاد قیده زاد خصوصیه، و کلما زاد خصوصیه زادت فائدته. لا فرق بین المسند إلیه أو مسند أو غیرهما، کما لا فرق بین تقییده بالتوابع أو غیرها.
المبحث الثانی فی التقیید بالتوکید

أما التوکید: فیؤتی به للأغراض الّتی یدل علیها، فیکون:

1-لمجرد التقریر، و تحقیق المفهوم عند الإحساس بغفله السامع. و نحو: جاء الأمیر الأمیر.

2-و للتقریر مع دفع توهم خلاف الظاهر نحو: جاءنی الامیر نفسه.

3-و للتقریر مع دفع توهم عدم الشمول نحو: فَسَجَدَ اَلْمَلاٰئِکَهُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ [الحجر:30].

4-و لإراده انتقاش معناه فی ذهن السامع نحو: اُسْکُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُکَ اَلْجَنَّهَ [البقره:35].

المبحث الثالث فی التقیید بعطف البیان

أما عطف البیان: فیؤتی به لمقاصد و الأغراض الّتی یدل علیها، فیکون:

أ-لمجرد التوضیح للمتبوع باسم مختص به (1)

ب-و للمدح: کقوله تعالی: جَعَلَ اَللّٰهُ اَلْکَعْبَهَ اَلْبَیْتَ اَلْحَرٰامَ قِیٰاماً لِلنّٰاسِ [المائده:97] فالبیت الحرام، عطف بیان: للمدح.

المبحث الرابع فی التقیید بعطف النسق

أما عطف النسق: فیؤتی به للإغراض الآتیه:

1-لتفصیل المسند إلیه باختصار، نحو: جاء سعد و سعید، فإنه أخصر من: جاء سعد، و جاء سعید، و لا یعلم منه تفصیل المسند لأن الواو لمطلق الجمع.

[شماره صفحه واقعی : 133]

ص: 1503


1- یکفی فی التوضیح: أن یوضح الثانی الأول، عند الاجتماع، و إن لم یکن أوضح منه عند الانفراد، نحو علی زین العابدین، و نحو: عسجد ذهب.

2-و لتفصیل المسند مع الاختصار ایضا، نحو: جاء نصر فمنصور (1)أو ثم منصور، أو قدم الحجیج حتی المشاه، لأن هذه الأحرف الثلاثه مشترکه فی تفصیل المسند، إلا أن الأول یفید الترتیب مع التعقیب، و الثانی یفید الترتیب مع التراخی، و الثالث یفید ترتیب أجزاء ما قبله، ذاهبا من الاقوی إلی الأضعف، أو بالعکس، نحو: مات الناس حتی الأنبیاء.

3-و لرد السامع إلی الصواب مع الاختصار، نحو جاء نصر، لا منصور.

4-و لصرف الحکم إلی آخر، نحو: ما جاء منصور، بل نصر.

5-و للشک من المتکلم أو التشکیک للسامع، أو للإبهام. نحو قوله تعالی: وَ إِنّٰا أَوْ إِیّٰاکُمْ لَعَلیٰ هُدیً أَوْ فِی ضَلاٰلٍ مُبِینٍ [سبأ:24].

6-و للإباحه أو التخییر.

مثال الأول: تعلم نحوا أو صرفا. أو نحو: تعلم إما صرفا و إما نحوا.

و مثال الثانی: تزوج هندا أو أختها أو نحو: تزوج إما هندا و إما أختها.

[شماره صفحه واقعی : 134]

ص: 1504


1- قد تجیء الفاء للتعقیب فی الذکر: دون الزمان، إما مع ترتیب ذکر الثانی علی الأول: کما فی تفصیل الإجمال فی قوله تعالی: وَ نٰادیٰ نُوحٌ رَبَّهُ فَقٰالَ رَبِّ إِنَّ اِبْنِی مِنْ أَهْلِی و نحو قوله تعالی: اُدْخُلُوا أَبْوٰابَ جَهَنَّمَ خٰالِدِینَ فِیهٰا فَبِئْسَ مَثْوَی اَلْمُتَکَبِّرِینَ . و أما بدون ترتیب: و ذلک عند تکریر اللفظ الأول نحو: باللّه، فباللّه، و قد تجیء ثم للتراخی فی الذکر: دون الزمان، إما مع الترتیب المذکور. نحو: [الخفیف] أن من ساد ثم ساد أبوه ثم ساد من قبل ذلک جده و نحو: [الطویل] هو الکلب و ابن الکلب و الکلب جده و لا خیر فی کلب تناسل من کلب فإن الغرض ترتیب درجات حال الممدوح فی البیت الأول. فابتدأ بسیادته، ثم بسیادته أبیه، ثم بسیاده جده. و إما بدون ترتیب، نحو: وَ مٰا أَدْرٰاکَ مٰا یَوْمُ اَلدِّینِ ثُمَّ مٰا أَدْرٰاکَ مٰا یَوْمُ اَلدِّینِ . و لاستبعاد مضمون جمله عن مضمون جمله أخری، نحو: ثُمَّ أَنْشَأْنٰاهُ خَلْقاً آخَرَ فنزلوا الترتیب فی هذه الامور منزله الترتیب الزمانی. المستفاد منها بأصل الوضع. و لذا یکون استعمالها فی هذه الأمور مجازا.
المبحث الخامس فی التقیید بالبدل

أما البدل: فیؤتی به للمقاصد و الأغراض الّتی یدل علیها.

و یکون لزیاده التقریر و الإیضاح، لأن البدل مقصود بالحکم بعد إبهام نحو: حضر ابنی علی، فی بدل الکل.

و نحو: سافر الجند أغلبه، فی بدل البعض. و نحو: نفعنی الأستاذ علمه، فی بدل الاشتمال. و نحو: وجهک بدر شمس، فی بدل الغلط (1). و ذلک: لإفاده المبالغه الّتی یقتضیها الحال.

المبحث السادس فی التقیید بضمیر الفصل

یؤتی بضمیر الفصل: لإغراض کثیره، منها:

1-التخصیص، نحو: أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اَللّٰهَ هُوَ یَقْبَلُ اَلتَّوْبَهَ عَنْ عِبٰادِهِ [التوبه:104].

2-و تأکید التخصیص إذا کان فی الترکیب مخصص آخر. کقوله تعالی: إِنَّ اَللّٰهَ هُوَ اَلتَّوّٰابُ اَلرَّحِیمُ [التوبه:118].

3-و تمییز الخبر عن الصفه، نحو: العالم هو العامل بعلمه.

المبحث السابع فی التقیید بالنواسخ

التقیید بها: یکون للأغراض الّتی تؤدیها معانی ألفاظ النواسخ کالاستمرار أو لحکایه الحال الماضیه فی «کان» (2). و کالتوقیت بزمن معین: فی «ظل، و بات، و أصبح، و أمسی، و أضحی» . و کالتوقیت بحاله معینه: فی «مادام» . و کالمقاربه: فی کاد، و کرب، و «أوشک» . و کالتأکید: فی إن و أنّ، و کالتشبیه: فی «کأنّ» . و کالاستداراک: فی لکنّ، و کالرجاء: فی «لعلّ» . و کالتمنی: فی لیت، و کالیقین: فی «وجد، و ألفی، و دری، و علم» . و کالظن: فی خال، و زعم، و حسب، و کالتحول: فی «اتخذ، و جعل، و صیّر» .

[شماره صفحه واقعی : 135]

ص: 1505


1- لکن الحق الذی علیه الجمهور: أن بدل الغلط لا یقع فی کلام البلغاء.
2- فالجمله تنعقد من الاسم و الخبر، أو من المفعولین اللذین أصلهما مبتدأ و خبر و یکون الناسخ قیدا، فإذا قلت: رأیت اللّه أکبر کل شیء، فمعناه (اللّه أکبر کل شیء) علی وجه العلم و الیقین. و هکذا.
المبحث الثامن فی التقیید بالشرط
اشاره

التقیید به. یکون للأغراض الّتی تؤدیها معانی أدوات الشرط. کالزمان فی «متی، و أیان» و المکان فی «أین، و أنی، و حیثما» و الحال فی «کیفما» و استیفاء ذلک و تحقیق الفرق بین تلک الأدوات یذکر فی علم النحو. و إنما یفرق هنا بین إن، و إذا، و لو، لاختصاصها بمزایا تعد من وجوه البلاغه.

الفرق بین «إن، إذا، لو»

الأصل عدم جزم و قطع المتکلم بوقوع الشرط فی المستقبل مع إن. و من ثمّ کثر أن تستعمل، إن، فی الأحوال الّتی یندر وقوعها. و وجب أن یتلوها لفظ المضارع لاحتمال الشک فی وقوعه (1).

بخلاف، إذا، فتستعمل بحسب أصلها فی کل ما یقطع المتکلم بوقوعه فی المستقبل، و من إجل هذا لا تستعمل، إذا، إلا فی الأحوال الکثیره الوقوع و یتلوها الماضی لدلالته علی الوقوع و الحصول قطعا. کقوله تعالی: فَإِذٰا جٰاءَتْهُمُ اَلْحَسَنَهُ قٰالُوا لَنٰا هٰذِهِ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَهٌ یَطَّیَّرُوا بِمُوسیٰ وَ مَنْ مَعَهُ [الأعراف:131]؛ فلکون مجیء الحسنه منه تعالی محققا، ذکر هو و الماضی مع إذا. و إنما کان ما ذکر محققا لأن المراد بها مطلق الحسنه الشامل لأنواع کثیره من خصب، و رخاء، و کثره أولاد، کما یفهم من التعریف بأل الجنسیه فی لفظه الحسنه، و لکون مجیء السیئه نادرا، ذکر هو و المضارع مع إن. و إنما کان ما ذکر نادرا لأن المراد بها نوع قلیل: و هو جدب و بلاء کما یفهم من التنکیر فی سیئه علی التقلیل.

و لو: للشرط فی الماضی مع الجزم و القطع بانتفائه، فیلزم انتفاء الجزاء. علی أن الجزاء کان یمکن أن یقع، لو وجد الشرط. و یجب کون جملتیها فعلیّتین ماضیتین، نحو: لو إتقنت عملک لبلغت إملک. و تسمی لو حرف امتناع لامتناع، کقوله تعالی: لَوْ کٰانَ فِیهِمٰا آلِهَهٌ إِلاَّ اَللّٰهُ لَفَسَدَتٰا [الأنبیاء:22] و نحو: وَ لَوْ شٰاءَ لَهَدٰاکُمْ أَجْمَعِینَ [النحل:9]. أی انتفت هدایته إیاکم، بسبب انتفاء مشیئته لها.

[شماره صفحه واقعی : 136]

ص: 1506


1- و لذا: لا یقال إن طلعت الشمس أزرک. لأن طلوع الشمس مقطوع بوقوعه، و إنما یقال إذا طلعت الشمس أزورک.
تنبیهات

الأول: علم مما تقدم: أن المقصود بالذات من الجمله الشرطیه هو الجواب: فإذا قلت إن اجتهد فرید کافأته، کنت مخبرا بأنک ستکافئه، و لکن فی حال حصول الاجتهاد، لا فی عموم الأحوال (1). و یتفرع علی هذا: أنها تعد خبریه أو إنشائیه باعتبار جوابها.

الثانی: ما تقدم من الفرق بین إن و إذا، هو مقتضی الظاهر.

و قد یخرج الکلام علی خلافه، فتستعمل إن فی الشرط المقطوع بثبوته أو نفیه لأغراض کثیره:

أ-کالتجاهل: نحو قول المعتذر: إن کنت فعلت هذا فعن خطأ.

ب-و کتنزیل المخاطب العالم منزله الجاهل لمخالفته مقتضی علمه. کقولک للمتکبر توبیخا له: إن کنت من تراب فلا تفتخر.

ح-و کتغلیب غیر المتصف بالشرط علی المتصف به: کما إذا کان السفر قطعیّ الحصول لسعید، غیر قطعیّ لخلیل، فتقول إن سافرتما کان کذا (2).

[شماره صفحه واقعی : 137]

ص: 1507


1- قال السکاکی: قد یقید الفعل بالشرط لاعتبارات تستدعی التقیید به و لا یخرج الکلام بتقییده به عما کان علیه من الخبریه و الإنشائیه، فالجزاء إن کان خبرا: فالجمله خبریه نحو إن جئتنی أکرمک أی أکرمک لمجیئک، و إن کان إنشاء فالجمله إنشائیه. نحو إن جاءک خلیل فأکرمه. إی إکرمه وقت مجیئه، فالحکم عنده فی الجمل المصدره بإن و أمثالها فی الجزاء، و أما نفس الشرط فهو قید للمسند فیه، و قد أخرجته الأداه عن الخبریه و احتمال الصدق و الکذب.
2- أی ففیه تغلیب لمن لم یقطع له بالسفر علی من قطع له به فاستعملت (إن) فی المجزوم. و هو من قطع له به بسبب تغلیبه علی من لم یقطع له به، و هذا السبب مساغ لذکر (إن) ، و اعلم أن التغلیب (الذی هو أن یعطی أحد المصطحبین، أو المتشاکلین حکم الآخر) باب واسع یجری فی أسالیب کثیره نکات عدیده، سمحت بها المطولات فی هذا المقام. و اعلم أیضا: أن المقصود بالذات من جملتی الشرط و الجواب: هو جمله الجواب فقط، و أما جمله الشرط فهی قید لها، فإذا قلت إن زارنی سلیم أکرمته فالمقصود أنک ستکرم سلیما، و لکن فی حال زیارته لک. فتعد الجمله اسمیه أو فعلیه أو خبریه. أو إنشائیه: باعتبار الجواب کما سبق توضیحه مفصلا: فارجع إلیه إن شئت.

و قد تستعمل إذا فی الشرط المشکوک فی ثبوته أو نفیه، لأغراض:

أ-منها: الإشعار بأن ذلک الشرط لا ینبغی أن یکون مشکوکا فیه. بل ینبغی أن یکون مجزوما به. نحو: إذا کثر المطر فی هذا العام أخصب الناس.

ب-و منها: تغلیب المتصف بالشرط علی غیر المتصف به. نحو: إذا لم تسافر کان کذا، و هلم جرّا من عکس الأغراض الّتی سبقت.

الثالث: لما کانت إن، و إذا لتعلیق الجزاء علی حصول الشرط فی المستقبل وجب أن یکون شرط و جزاء کل منهما جمله فعلیه استقبالیه لفظا و معنی، کقوله تعالی: وَ إِنْ یَسْتَغِیثُوا یُغٰاثُوا بِمٰاءٍ کَالْمُهْلِ [الکهف:29]. و نحو:

و النفس راغبه إذا رغّبتها

و إذا ترد إلی قلیل تقنع

[الکامل]

و لا یعدل عن استقبالیه الجمله لفظا و معنی، إلی استقبالیتها معنی فقط، إلا لدواع غالبا.

منها: التفاؤل. نحو: إن عشت فعلت الخیر (1).

و منها: تخیّل إظهار غیر الحاصل و هو الاستقبال فی صوره الحاصل و هو الماضی. نحو: إن مت کان میراثی للفقراء.

الرابع: علم مما تقدم من کون لو للشرط فی الماضی: لزوم کون جملتی شرطها و جزائها فعلیتین ما ضویّتین، و عدم ثبوتهما.

و هذا هو مقتضی الظاهر و قد یخرج الکلام علی خلافه.

[شماره صفحه واقعی : 138]

ص: 1508


1- و قد تستعمل «إن» فی غیر الاستقبال لفظا و معنی. و ذلک فیما إذا قصد بها تعلیق الجزاء علی حصول الشرط الماضی حقیقه کقول إبی العلاء المعری: [الطویل] فیا وطنی إن فاتنی بک سابق من الدهر فلینعم بساکنک البال و قد تستعمل «اذا» ایضا فی الماضی حقیقه نحو: حَتّٰی إِذٰا سٰاویٰ بَیْنَ اَلصَّدَفَیْنِ و للاستمرار نحو: إِذٰا لَقُوا اَلَّذِینَ آمَنُوا قٰالُوا آمَنّٰا

فتستعمل لو فی المضارع لدواع اقتضاها المقام، و ذلک:

أ-کالإشاره إلی أن المضارع الذی دخلت علیه یقصد استمراره فیما مضی: وقتا بعد وقت، و حصوله مره بعد أخری.

کقوله تعالی: لَوْ یُطِیعُکُمْ فِی کَثِیرٍ مِنَ اَلْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ [الحجرات:7] (1).

ب-و کتنزیل المضارع منزله الماضی، لصدوره عمّن المستقبل عنده کالماضی فی تحقق الوقوع، و لا تخلف فی أخباره. کقوله تعالی: وَ لَوْ تَریٰ إِذِ اَلْمُجْرِمُونَ نٰاکِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ [السجده:12] (2).

المبحث التاسع فی التقیید بالنفی

التقیید بالنفی: یکون لسلب النسبه علی وجه مخصوص، مما تفیده أحرف النفی السبعه، و هی: لا، و ما، و لات، و إن، و لن، و لم، و لمّا.

(فلا) للنفی مطلقا و (ما، و إن، و لات) لنفی الحال. إن دخلت علی المضارع و (لن) لنفی الاستقبال و (لم و لما) لنفی المضیّ، إلا أنه (بلمّا) ینسحب إلی ما بعد زمن التکلم، و یختص بالمتوقع و علی هذا فلا یقال: لمّا یقم خلیل ثم قام، و لا: لمّا یجتمع النقیضان کما یقال: لم یقم علی ثم قام و لم یجتمع الضدان، فلمّا فی النفی تقابل (قد) فی الإثبات، و حینئذ یکون منفیّا قریبا من الحال، فلا یصح: لمّا یجیء خلیل فی العام الماضی.

[شماره صفحه واقعی : 139]

ص: 1509


1- أی امتنع عنتکم. أی وقوعکم فی جهد و هلاک بسبب امتناع استمراره فیما مضی علی اطاعتکم.
2- نزل وقوفهم علی النار فی یوم القیامه منزله الماضی: فاستعمل فیه «إذ» . و لفظ الماضی. و حینئذ فکان الظاهر أن یقال «و لو رأیت» بلفظ الماضی، لکن عدل عنه إلی المضارع تنزیلا للمستقبل الصادر عمن لا خلاف فی خبره. منزله الماضی الذی علم و تحقّق معناه، کأنه قیل: قد انقضی هذا الأمر و ما رأیته، و لو رأیته لرأیت أمرا فظیعا.
المبحث العاشر فی التقیید بالمفاعیل الخمسه و نحوها
اشاره

التقیید بها: یکون لبیان نوع الفعل، أو ما وقع علیه. أو فیه. أو لأجله أو بمقارنته، و یقید بالحال لبیان هیئه صاحبها و تقیید عاملها، و یقیّد بالتمییز لبیان ما خفی من ذات أو نسبه. فتکون القیود هی محط الفائده. و الکلام بدونها کاذب أو غیر مقصود بالذات کقوله تعالی: وَ مٰا خَلَقْنَا اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضَ وَ مٰا بَیْنَهُمٰا لاٰعِبِینَ [الأنبیاء:16].

و قد سبق القول فی أول الباب مفصلا، فارجع إلیه إن شئت.

تنبیهات

الأول: علم مما تقدم أن التقیید بالمفاعیل الخمسه و نحوها للأغراض الّتی سبقت و تفیدها إذا کانت مذکوره. أما إذا کانت محذوفه فتفید أغراضا أخری:

1-منها: التعمیم باختصار کقوله تعالی: وَ اَللّٰهُ یَدْعُوا إِلیٰ دٰارِ اَلسَّلاٰمِ [یونس:25]. أی جمیع عباده لأن حذف المعمول یؤذن بالعموم (1). و لو ذکر لفات غرض الاختصار المناسب لمقتضی الحال.

2-و منها: الاعتماد علی تقدّم ذکره کقوله تعالی: یَمْحُوا اَللّٰهُ مٰا یَشٰاءُ وَ یُثْبِتُ [الرعد:39] أی و یثبت ما یشاء.

[شماره صفحه واقعی : 140]

ص: 1510


1- أی ما لم یکن تعلق فعل المشیئه بالمفعول غریبا کقوله: [الطویل] فلو شئت أن أبکی دما لبکیته علیه و لکن ساحه الصبر أوسع و أعددته ذخرا لکل ملمه و سهم المنایا بالذخائر أولع فإن تعلق فعل إبکی ببکاء الدم غریب فلذا لم یحذف المفعول لیتقرر فی نفس السامع.

3-و منها: طلب الاختصار نحو: یَغْفِرُ لِمَنْ یَشٰاءُ [الفتح:14]أی یغفر الذنوب.

4-و منها: استهجان التصریح به نحو قول عائشه: «ما رأیت منه و لا رأی منّی» أی العوره.

5-و منها: البیان بعد الإبهام کما فی حذف مفعول فعل المشیئه (1)، و نحوها (2)إذا وقع ذلک الفعل شرطا. فإنّ الجواب یدل علیه، و یبیّنه بعد إبهامه، فیکون أوقع فی النفس، و یقدر المفعول مصدرا من فعل الجواب، نحو: فَمَنْ شٰاءَ فَلْیُؤْمِنْ [الکهف:29]أی فمن شاء الأیمان.

6-و منها: المحافظه علی سجع، أو وزن.

فالأول: کقوله تعالی: سَیَذَّکَّرُ مَنْ یَخْشیٰ [الأعلی:10]. إذ لو قیل: یخشی اللّه، لم یکن علی سنن رؤوس الآی السابقه.

و الثانی: کقول المتنبی: [الطویل]

بناها فأعلی و القنا یقرع القنا

و موج المنایا حولها متلاطم

أی: فأعلاها.

7-و منها تعین المفعول نحو رعت الماشیه، أی نباتا.

8-و منها: تنزیل المتعدی منزله اللازم لعدم تعلق الغرض بالمعمول، بل یجعل المفعول منسیا، بحیث لا یکون ملحوظا مقدرا. کما لا یلاحظ تعلق الفعل به أصلا، کقوله تعالی: هَلْ یَسْتَوِی اَلَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ اَلَّذِینَ لاٰ یَعْلَمُونَ [الزمر:9] (3).

الثانی: الأصل فی العامل أن یقدم علی المعمول. و قد یعکس: فیقدم المعمول علی العامل لأغراض شتی.

[شماره صفحه واقعی : 141]

ص: 1511


1- هذا التعمیم و إن أمکن بذکر المفعول علی صیغه العام؛ لکن یفوت الاختصار المطلوب.
2- أی ما یرادفها فی المعنی کالإراده و المحبه.
3- أی فالغرض مجرد إثبات العلم و نفیه، بدون ملاحظه تعلقه بمعلوم عام أو خاص، و المعنی: لا یستوی من ثبتت له حقیقه العلم، و من لم تثبت له، فلو قدر له مفعول، و قیل: هل یستوی الذین یعلمون الدین، و الذین لا یعلمونه، لفات هذا الغرض.

1-منها: التخصیص نحو: إِیّٰاکَ نَعْبُدُ وَ إِیّٰاکَ نَسْتَعِینُ [الفاتحه:5] (1)

2-و منها: رد المخاطب إلی الصواب عند خطئه فی تعیین المفعول نحو: نصرا رأیت، ردا لمن اعتقد أنک رأیت غیره.

3-و منها: کون المتقدم (2)محط الإنکار مع متعجب نحو: أبعد طول التجربه تنخدع بهذه الزخارف.

4-و منها: رعایه موازاه رؤوس الآی نحو: خُذُوهُ فَغُلُّوهُ، ثُمَّ اَلْجَحِیمَ صَلُّوهُ [الحاقه:31] و هلم جرّا من بقیه الأغراض الّتی سبقت.

تطبیق عام علی الاطلاق و التقیید

إذا کنت فی نعمه فارعها

فإن المعاصی تزیل النعم

[المتقارب]

جمله فارعها: إنشائیه أمریه. و الأمر مستعمل فی أصل معناه، المسند إلیه أنت و هی مقیده بالمفعول به لبیان ما وقع علیه الفعل، و مقیده بالشروط للتعلیق؛ و کانت أداه الشرط (إذا) لتحقق الحصول «فإن المعاصی تزیل النعم» جمله خبریه اسمیه من الضرب الثالث،

[شماره صفحه واقعی : 142]

ص: 1512


1- و ذلک لأن المناسب لمقام عرض العباده له تعالی تخصیصها به، لا مجرد الإخبار بأن العباده له، فاستفاده التخصیص من التقدیم إنما هی بحسب المقام، لا بأصل الوضع.
2- أی فیکون التقدیم: التبرک: و التلذذ و موافقه کلام السامع. و الاهتمام و ضروره الشعر. و غیر ذلک. و اعلم أن اختلاف الترتیب بین المعمولات: إما لأمر معنوی: نحو وَ جٰاءَ رَجُلٌ مِنْ أَقْصَی اَلْمَدِینَهِ یَسْعیٰ، فلو أخر المجرور لتوهم أنه من صله الفاعل. و المراد کونه من صله فعله. و إما لأمر لفظی: نحو وَ لَقَدْ جٰاءَهُمْ مِنْ رَبِّهِمُ اَلْهُدیٰ فلو قدم الفاعل لاختلفت الفواصل، لأنها مبنیه علی الألف، و قد یتقدم بعض المفاعیل علی بعض، إما لأصالته فی التقدم لفظا: نحو حسبت زیدا کریما فإن زیدا و إن کان مفعولا فی الحال لکنه مبتدأ فی الأصل، أو معنی: نحو أعطی زید عمرا درهما، فإن عمرا و إن کان مفعولا بالنسبه إلی زید لکنه لا یخلو من معنی الفاعلیه بالنسبه إلی الدرهم. لأنه آخذه، و الدرهم مأخوذ.

و المراد بالخبر التحذیر من المعاصی. المسند إلیه (المعاصی) و المسند جمله: تزیل، و أتی به جمله: لتقویه الحکم بتکرار الأسناد، و قید بالمفعول به «النعم» لبیان ما وقع علیه الفعل، و الحکم مقید بإن للتوکید.

إن اجتهد خلیل أکرمته: الجمله «أکرمته» و هی جمله خبریه فعلیه من الضرب الابتدائی، المسند أکرم، و المسند إلیه التاء، و هی مقیده بالمفعول به لبیان ما وقع علیه الفعل و بالشرط للتعلیق. و کانت أداه الشرط «إن» لعدم الجزم بوقوع الفعل.

و أصابت تلک الربی عین شمس

أورثتها من لونها اصفرارا

[الخفیف]

کلما جال طرفها تترک النا

س سکاری و ما هم بسکاری

و أصابت تلک الربی جمله خبریه فعلیه من الضرب الابتدائی. و المراد بالخبر أصل الفائده. المسند أصاب ذکر، لأن الأصل فی ذلک. و قدم لإفاده الحدوث فی الزمن الماضی مع الاختصار. و المسند إلیه عین شمس. و ذکر لأن الأصل فیه ذلک و أخر: لاقتضاء المقام تقدیم المسند. و خصص بالإضافه لتعینها طریقا لاحضار معناه فی ذهن السامع، و المضاف إلیه (شمس) قید بالصفه «أورثتها من لونها» لأنها فی محل جر صفه شمس للتخصیص، و قید الحکم بالمفعول به «تلک» لبیان ما وقع علیه الفعل، و عرف المفعول به بالاشاره لبیان حاله فی البعد. و قید المفعول بالبدل «الربی» لتقدیر حاله فی نفس السامع «تترک الناس سکاری» هی الجمله الرئیسیه، لأن الشرطیه لا تعتبر إلا بجوابها، و هی جمله خبریه اسمیه من الضرب الابتدائی، و المراد بالخبر التفخیم، المسند إلیه الناس، ذکر و قدم لأن الأصل فیه ذلک و عرف بأل للعهد الذهنی، لأن المراد بالناس، الذین نظروا إلیها، و المسند سکاری، ذکر و أخر لأن الأصل فیه ذلک و نکر للتهویل، و الحکم مقید «بتترک» لإفاده التحویل، و بالشرط للتعلق، کانت أداه الشرط «کلما» لإفاده التکرار «و ما هم بسکاری» جمله خبریه اسمیه من الضرب الثالث. و المراد بالخبر أصل الفائده. و المسند إلیه هم، و المسند سکاری و الحکم مقید بما لنفی الحال.

[شماره صفحه واقعی : 143]

ص: 1513

لا تیأسن و کن بالصبر معتصما

لن تبلغ المجد حتی تلعق الصبرا

[البسیط]

«لا تیأسن» جمله إنشائیه نهییه، و المراد بالنهی الإرشاد، المسند لا تیأس و المسند إلیه أنت. و «کن بالصبر معتصما» أصلها: أنت معتصم بالصبر، و هی جمله إنشائیه أمریه، و المراد بالأمر الإرشاد أیضا، المسند إلیه الضمیر المستتر فی کن و المسند معتصما و الحکم مقید «بالصبر» لبیان ما وقع علیه الفعل، و بالأمر «کن» لإفاده التوقیت بالاستقبال.

«لن تبلغ المجد حتی تلعق الصبر» أصلها لن تبلغ المجد حتی تعلق الصبر، و هی جمله خبریه فعلیه من الضرب الابتدائی، و المراد بالخبر الحث علی الصبر. المسند تبلغ و المسند إلیه أنت، الحکم مقید بلن للنفی فی المستقبل، و بالجار و المجرور لبیان غایه الفعل.

عسی الکرب الذی أمسیت فیه

یکون وراءه فرج قریب

[الوافر]

فی البیت جمله إنشائیه، غیر طلبیه، و هی اسمیه من الضرب الثالث لما فیها من تقویه الحکم بتکرار الإسناد، المسند إلیه «الکرب» ذکر و قدّم لأن الأصل فیه ذلک و عرف بأل للعهد الذهنی، و قید بالنعت «الذی أمسیت فیه» لتوضیحه، و المسند یکون الخ، و الحکم مقید بعسی لإفاده الرجاء، و أما جمله النعت «الذی أمسیت فیه» فهی جمله خبریه اسمیه من الضرب الابتدائی: المسند إلیه فیها التاء، و المسند الجار و المجرور و الحکم مقید بأمسی لإفاده المساء، و جمله الخبر (یکون وراءه فرج قریب) جمله خبریه اسمیه من الضرب الابتدائی المسند إلیه فیها «فرج» ذکر لأن الأصل فیه ذلک أخر لضروره النظم، و قید بالنعت «قریب» لإفاده القرب، و المسند وراءه-ذکر لأن الأصل فیه ذلک، و قدم للضروره، و الحکم مقید بالناسخ «یکون» لإفاده الاستقبال.

[شماره صفحه واقعی : 144]

ص: 1514

الباب السادس فی أحوال متعلقات الفعل
اشاره

متعلقات الفعل کثیره منها: المفعول، و الحال، و الظرف، و الجار و المجرور، و هذه المتعلقات أقل فی الأهمیه من رکنی الجمله و مع ذلک فقد تتقدم علیهما أو علی أحدهما:

یتقدّم کلّ من الحال، و الظرف، و الجار و المجرور، لأغراض کثیره.

1-منها: تخصیصها بالفعل.

2-و منها: کونها موضع الإنکار.

3-و منها: مراعاه الفاصله أو الوزن.

و الأصل فی المفعول: أن یؤخّر عن الفعل، و لا یقدّم علیه إلا لأغراض کثیره.

1-منها: التخصیص نحو: إِیّٰاکَ نَعْبُدُ [الفاتحه:5]ردا علی من قال اعتقد غیر ذلک.

2-و منها: رعایه الفاصله نحو: ثُمَّ اَلْجَحِیمَ صَلُّوهُ [الحاقه:31]

3-و منها: التبرّک نحو: قرآنا کریما تلوت.

4-و منها: التلذذ نحو: الحبیب قابلت.

[شماره صفحه واقعی : 145]

ص: 1515

و الأصل فی العامل: أن یقدم علی المعمول، کما أن الأصل فی المعمول أن تقدّم عمدته علی فضلته، فیحفظ هذا الأصل بین الفعل و الفاعل.

أما بین الفاعل و المفعول و نحوه: کالظرف، و الجارّ و المجرور، فیختلف الترتیب للأسباب الآتیه:

أ-إمّا لأمر معنویّ نحو: وَ جٰاءَ رَجُلٌ مِنْ أَقْصَی اَلْمَدِینَهِ یَسْعیٰ [یس:20]. (فلو أخّر المجرور لتوهّم أنه من صله الفاعل، و هو خلاف الواقع؛ لأنه صله لفعله) .

ب-و إما لأمر لفظی نحو: وَ لَقَدْ جٰاءَهُمْ مِنْ رَبِّهِمُ اَلْهُدیٰ [النجم:23]. فلو قدّم الفاعل لاختلفت الفواصل، لأنها مبنیه علی الألف.

ج-و إما للأهمیه نحو: قتل الخارجیّ فلان.

و أما تقدیم الفضلات علی بعض: فقد یکون.

1-للأصاله فی التقدّم لفظا نحو: حسبت الهلال طالعا. فإنّ الهلال و لو کان مفعولا فی الحال، لکنه مبتدأ فی الأصل.

أو للأصاله فی التقدّم معنی و ذلک کالمفعول الأول فی نحو: أعطی الأمیر الوزیر جائزه، فإن الوزیر، و إن کان مفعولا بالنسبه إلی الأمیر، لکنه فاعل فی المعنی بالنسبه إلی الجائزه (1).

2-أو لإخلال فی تأخیره نحو: مررت راکبا بفلان، فلو أخرت الحال لتوهّم أنها حال من المجرور، و هو خلاف الواقع، فإنها حال من الفاعل و الأصل فی المفعول ذکره؛ و لا یحذف إلا لاغراض تقدم ذکرها.

[شماره صفحه واقعی : 146]

ص: 1516


1- لأنّ الجائزه مأخوذه، و الآخذ لها الوزیر الذی فیه معنی الفاعلیه الّتی تستدعی حق التقدم.
تطبیق

بیّن المتقدم من رکنی الجمله، و متعلقات الفعل، و سبب تقدمه.

1-قال اللّه تعالی: فَلِلّٰهِ اَلْآخِرَهُ وَ اَلْأُولیٰ [النجم:25].

2-و کتب ابن المعتز لأحد خلانه: قلبی نجیّ ذکرک، و لسانی خادم شکرک.

3-و قال اللّه تعالی: اَللّٰهُ یَبْسُطُ اَلرِّزْقَ لِمَنْ یَشٰاءُ وَ یَقْدِرُ [الرعد:26].

4-کل حی و إن أقام کنوح

فی أمان من الرّدی سوف یفنی

[الخفیف]

5-أنشا یمزق أثوابی یودبنی

أبعد شیبی یبغی عندی الأدبا

[البسیط]

6-منهومان لا یشبعان: طالب علم، و طالب مال.

7-عباس مولای أهدانی مظلته

یظلل اللّه عباسا و یرعاه

[البسیط]

8-ما کل ما یتمنی المرء یدرکه

تجری الریاح بما لا تشتهی السفن

[البسیط]

الجمله

1-فللّه الآخره و الأولی

2-قلبی. و لسانی

3-اللّه یبسط الرزق

4-کل حی و إن أقام

5-أبعد شیبی یبغی

6-منهومان لا یشبعان

7-عباس مولای

8-ما کل ما یتمنی المرء یدرکه

2نوع المتقدم

خبر

مبتدأ0

مبتدأ

مبتدأ

ظرف

مبتدأ

مبتدأ

مبتدأ

سبب تقدمه

تخصیص الخبر بالمبتدأ

أنه الأصل

تخصیصه الخبر

إفاده التعمیم

موضع الإنکار

التشویق إلی المبتدأ

التعظیم

نفی العموم

[شماره صفحه واقعی : 147]

ص: 1517

تدریب

العبارات الآتیه تقدم فیها بعض أجزاء الکلام علی بعض. اذکر المتقدم، و بیّن نوعه فی کل عباره:

1-قال تعالی: فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمّٰا کَتَبَتْ أَیْدِیهِمْ وَ وَیْلٌ لَهُمْ مِمّٰا یَکْسِبُونَ [البقره:79].

2-و قال تعالی: کٰانُوا قَلِیلاً مِنَ اَللَّیْلِ مٰا یَهْجَعُونَ، وَ بِالْأَسْحٰارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ [الذاریات:17،18].

3-اثنان لا یستغنی عنهما إنسان: العلم و المال.

4-قال علیه الصلاه و السّلام: «إخوانکم خولکم، جعلهم اللّه تحت أیدیکم» .

5-قبیح أن یحتاج الحارس إلی من یحرسه.

6-إلی اللّه کلّ الأمر فی الخلق کلهم

و لیس إلی المخلوق شیء من الأمر

[الطویل]

تمرین

عیّن المتقدم من رکنی الجمله أو من متعلقات الفعل، و اذکر سبب تقدمه:

1-قال اللّه تعالی: وَ مٰا ظَلَمُونٰا وَ لٰکِنْ کٰانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ [البقره:57].

2-و قال اللّه تعالی: وَ لَهُ مَنْ فِی اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضِ: کُلٌّ لَهُ قٰانِتُونَ [الروم:26].

3-و قال اللّه تعالی: قٰالُوا اَلْآنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ [البقره:71].

4-الدّنیا دار عناء، لیس لأحد فیها البقاء، و غدا تسرّ أو تساء.

5-ألقت مقالیدها الدنیا إلی رجل

ما زال وقفا علیه الجود و الکرم

[البسیط]

بأیّ لفظ تقول الشعر زعنفه

تجوز عندک الا عرب و لا عجم

[البسیط]

[شماره صفحه واقعی : 148]

ص: 1518

الباب السابع فی القصر
اشاره

القصر: لغه الحبس، قال اللّه تعالی: حُورٌ مَقْصُورٰاتٌ فِی اَلْخِیٰامِ [الرحمن:72] و اصطلاحا: هو تخصیص شیء بشیء بطریق مخصوص.

و الشیء الأول: هو المقصور. و الشیء الثانی: هو المقصور علیه. و الطریق المخصوص لذلک التّخصیص یکون بالطّرق و الأدوات الآتیه: نحو: ما شوقی إلا شاعر؛ فمعناه تخصیص شوقی بالشعر و قصره علیه، و نفی صفه الکتابه عنه ردّا علی من ظنّ أنّه شاعر، و کاتب. و الذی دلّ علی هذا التخصیص هو النفی بکلمه ما المتقدمه، و الاستثناء بکلمه إلاّ الّتی قبل الخبر. فما قبل إلاّ، و هو شوقی یسمّی مقصورا، و ما بعدها و هو شاعر یسمّی مقصورا علیه، و ما و إلاّ، طریق القصر و أدواته. و لو قلت شوقی شاعر بدون نفی و استثناء ما فهم هذا التّخصیص.

و لهذا، یکون لکل قصر طرفان مقصور، و مقصور علیه. و یعرف المقصور بأنّه هو الذی یؤلف مع المقصور علیه الجمله الأصلیه فی الکلام.

و من هذا تعلم أن القصر: هو تخصیص الحکم بالمذکور فی الکلام و نفیه عن سواه بطریق من الطرق الآتیه:

و فی هذا الباب اربعه مباحث.

[شماره صفحه واقعی : 149]

ص: 1519

المبحث الأول فی طرق القصر
اشاره

للقصر طرق کثیره، و أشهرها فی الاستعمال أربعه (1)، و هی:

[شماره صفحه واقعی : 150]

ص: 1520


1- و من طرق القصر الّتی لیست مشهوره الاستعمال لفظ: وحده أو: فقط أو: لا غیر. أو: لیس غیر. أو: ماده الاختصاص، أو: ماده القصر، أو توسط ضمیر الفصل. أو: تعریف المسند إلیه. أو تقدیم المسند إلیه علی خبره الفعلی أحیانا و غیر ذلک و هذه الطرق خالیه من اللطائف البلاغیه و قد أوصلها «جلال الدین السیوطی» فی کتابه «الاتقان فی علوم القرآن» إلی أربعه عشر طریقا. أهمها الطرق الأربعه المشهوره الاستعمال، و هی تختلف مع بعضها من أوجه کثیره. منها: أن «لا» العاطفه لا تجتمع مع النفی و الاستثناء: لأن شرط المنفی بها ألا یکون منفیا صریحا قبلها بغیرها فلا تقول: ما علی إلا مجتهد لا متکاسل، و لذا عیب علی الحریری قوله: [الطویل] لعمرک ما الإنسان إلا ابن یومه علی ما تحلی یومه لا ابن أمسه و تحتمل «لا» مع «إنما» أو «التقدیم» نحو إنما أنا مصری لا سوری و نحو المجتهد أکرمت لا الکسلان، لأن النفی فیهما غیر مصرح به. و منها: إن الأصل فی الحکم من النفی و الاستثناء أن یکون مجهولا منکرا للمخاطب «أی شأنه أن یجهله المخاطب و ینکره» بخلاف «إنما» لأن النفی مع الاستثناء لصراحته أقوی فی التأکید من «إنما» فینبغی أن یکون لشدید الإنکار. و نحو: قولک «و قد رأیت شبحا من بعد» : ما هو إلا زید لمن اعتقد أنه غیره، و نحو: إِنْ أَنْتُمْ إِلاّٰ بَشَرٌ مِثْلُنٰا لما کانوا مصرین علی دعوی الرساله مع زعم المکذبین امتناع الرساله فی البشر. رد المکذبون اصرارهم علیهم بقولهم ذلک. و قد ینزل المعلوم منزله المجهول لغرض بلاغی، فیستعمل فیه النفی و الاستثناء، نحو «وَ مٰا مُحَمَّدٌ إِلاّٰ رَسُولٌ» فقد قصر اللّه محمدا علی صفه الرساله و نفی عنه أن یظن فی أمره الخلود، فلا یموت أو یقتل. و هذا معلوم للصحابه، لکن لاستعظامهم موته، لشده حرصهم علی بقائه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، نزلوا منزله من لا یعلمه. و قد ینزل المجهول منزله المعلوم، نحو: إِنَّمٰا نَحْنُ مُصْلِحُونَ لادعائهم أن کونهم مصلحین أمر ظاهر، و لهذا رد علیهم بقوله: أَلاٰ إِنَّهُمْ هُمُ اَلْمُفْسِدُونَ مؤکدا بما تری بالجمله، فالاستثناء لقوته یکون لرد شدید الإنکار حقیقه، أؤ ادعاء و «إنما» لضعفها تکون لرد الإنکار فی الجمله حقیقه أو ادعاء، و یکون للقصر «بإنما» مزیه علی العطف لأنه یفهم منه الاثبات للمذکور، و النفی عما عداه معا، بخلاف العطف لأنه یفهم منه أولا الإثبات، ثم النفی: أو عکسه، نحو إنما خلیل فاهم، خلیل فاهم لا حافظ، و أحسن موقعها التعریض نحو: إِنَّمٰا یَتَذَکَّرُ أُولُوا اَلْأَلْبٰابِ . و اعلم أن «غیر» کإلا: فی إفاده القصر، و فی امتناع اجتماعه مع لا العاطفه، فلا یقال: ما علی غیر شاعر لا منجم، و ما شاعر غیر علی لا نصر.

أولا: یکون القصر بالنفی و الاستثناء (1)، نحو: ما شوقی إلا شاعر أو ما شاعر إلا شوقی.

ثانیا: یکون القصر بإنما نحو: إِنَّمٰا یَخْشَی اَللّٰهَ مِنْ عِبٰادِهِ اَلْعُلَمٰاءُ [فاطر:28]و کقول الشاعر:

إنما یشتری المحامد حر

طاب نفسا لهن بالأثمان

[الخفیف]

ثالثا: یکون القصر بالعطف بلا، و بل، و لکن، نحو: الأرض متحرکه لا ثابته، و کقول الشاعر:

عمر الفتی ذکره لا طول مدته

و موته خزیه لا یومه الدانی

[البسیط]

و کقوله: [الکامل]

ما نال فی دنیاه و ان بغیه

لکن أخو حزم یجدّ و یعمل

رابعا: یکون القصر بتقدیم ما حقه التأخیر نحو: إِیّٰاکَ نَعْبُدُ وَ إِیّٰاکَ نَسْتَعِینُ [الفاتحه:5] أی نخصک بالعباده و الاستعانه.

1-فالمقصور علیه فی النفی و الاستثناء هو المذکور بعد أداه الاستثناء نحو: و ما توفیقی إلا باللّه.

2-و المقصور علیه مع إنما: هو المذکور بعدها، و یکون مؤخرا فی الجمله وجوبا، نحو:

[شماره صفحه واقعی : 151]

ص: 1521


1- یکون النفی بغیر «ما» کقوله تعالی: إِنْ هٰذٰا إِلاّٰ مَلَکٌ کَرِیمٌ کما یکون الاستثناء بغیر «إلا» نحو: لم یبق سواک تلوذ به بما نخشاه من المحن [المتدارک]

إنما الدنیا غرور.

3-و المقصور علیه مع لا العاطفه: هو المذکور قبلها. و المقابل لما بعدها. نحو: الفخر بالعلم لا بالمال.

4-و المقصور علیه مع بل و لکن، العاطفتین: هو المذکور بعدهما نحو: ما الفخر بالمال بل بالعلم، و نحو: ما الفخر بالنّسب لکن بالتقوی.

5-و المقصور علیه فی تقدیم ما حقه التأخیر: هو المذکور المتقدّم نحو: علی اللّه توکلنا، و کقول المتنبی: [الکامل]

و من البلیّه عذل من لا یرعوی

عن غیّه و خطاب من لا یفهم

ملاحظات

أولا: یشترط فی کل من بل و لکن أن تسبق بنفی، أو نهی، و أن یکون المعطوف بهما مفردا، و ألا تقترن، لکن، بالواو.

ثانیا: یشترط فی لا، إفراد معطوفها، و أن تسبق بإثبات، و ألا یکون ما بعدها داخلا فی عموم ما قبلها.

ثالثا: یکون للقصر بإنما، مزیه علی العطف لأنها تفید الإثبات للشیء، و النفی عن غیره دفعه واحده، بخلاف العطف، فإنه یفهم منه الإثبات أولا، ثم النفی ثانیا، أو عکسه.

رابعا: التقدیم: یدل علی القصر بطریق الذوق السلیم، و الفکر الصائب، بخلاف الثلاث الباقیه فتدل علی القصر بالوضع اللغوی للأدوات.

خامسا: الأصل أن یتأخر المعمول علی عامله إلا لضروره. و من یتتبع أسالیب البلغاء فی تقدیم ما حقه التأخیر: یجد بأنهم یریدون بذلک: التخصیص.

[شماره صفحه واقعی : 152]

ص: 1522

المبحث الثانی فی تقسیم القصر باعتبار الحقیقه و الواقع إلی قسمین
اشاره

الف-قصر حقیقی (1): و هو أن یختصّ المقصور بالمقصور علیه بحسب الحقیقه و الواقع، بألاّ یتعداه إلی غیره أصلا: نحو لا إله إلاّ اللّه.

ب-و قصر إضافی: و هو أن یختص المقصور بالمقصور علیه بحسب الإضافه و النسبه إلی شیء آخر معیّن، لا لجمیع ما عداه، نحو: ما المسافر الا خلیل فإنک تقصد قصر السفر علیه بالنسبه لشخص غیره، کمحمود مثلا و لیس قصدک أنه لا یوجد مسافر سواه إذ الواقع یشهد ببطلانه.

تنبیهات

الأول: الاصل فی العطف أن ینص فیه علی المثبت له الحکم، و المنفی عنه إلا إذا خیف التطویل، و فی الثلاثه الباقیه ینص علی المثبت فقط.

الثانی: النفی بلا العاطفه: لا یجتمع مع النفی و الاستثناء، فلا تقول ما محمد إلا ذکی لا غبی. لأن شرط جواز النفی بلا، ألا یکون ما قبلها منفیا بغیرها.

و یجتمع النفی بلا العاطفه مع کل من إنما، و التقدیم فتقول: إنما محمد ذکی لا غبی و بالذکاء یتقدم محمد لا بالغباوه.

و الأصل فی العطف بلا أن یتقدم علیه مثبت، و یتأخر منفی بعده. و قد یترک إیضاحه اختصارا، مثل: علی یجید السباحه لا غیر. أی لا المصارعه، و لا الملاکمه و لا غیر ذلک من الصفات.

الثالث: الأصل فی النفی و الاستثناء أن یجیء لأمر ینکره المخاطب، أو یشک فیه، أو لما هو منزل

[شماره صفحه واقعی : 153]

ص: 1523


1- و منه نوع یسمی: قصر «الحقیقی الادعائی» و یکون علی سبیل المبالغه بفرض أن ما عدا المقصور علیه لا یعتد به.

هذه المنزله: و من الأخیر قوله تعالی: وَ مٰا أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِی اَلْقُبُورِ* إِنْ أَنْتَ إِلاّٰ نَذِیرٌ [فاطر:22،23].

الرابع: الأصل فی إنما أن تجیء لأمر من شأنه ألا یجهله المخاطب، و لا ینکره، و إنما یراد تنبیهه فقط، أو لما هو منزل هذه المنزله، فمن الأول قوله تعالی: إِنَّمٰا یَسْتَجِیبُ اَلَّذِینَ یَسْمَعُونَ [الانعام:36]و قوله تعالی: فَإِنَّمٰا عَلَیْکَ اَلْبَلاٰغُ وَ عَلَیْنَا اَلْحِسٰابُ [الرعد:40] و من الثانی قوله تعالی حکایه عن الیهود: إِنَّمٰا نَحْنُ مُصْلِحُونَ [البقره:11]فهم قد ادعوا أنّ إصلاحهم أمر جلی لا شک فیه، و قال الشاعر: [الطویل]

أنا الذائد الحامی الذمار و إنما

یدافع عن أحسابهم أنا أو مثلی

أسباب و نتائج

@

اشاره

الغایه من القصر تمکین الکلام و تقریره فی الذهن، کقول الشاعر: [الطویل]

و ما المرء إلا کالهلال وضوئه

یوافی تمام الشهر ثم یغیب

و قد یراد بالقصر المبالغه فی المعنی کقول الشاعر: [الطویل]

و ما المرء إلا الأصغران لسانه

و معقوله و الجسم خلق مصور

و کقوله: [مجزوء الکامل]

لا سیف إلا ذو الفقار

و لا فتی إلا علی

و ذو الفقار، لقب سیف الإمام علیّ علیه السّلام.

و القصر: قد ینحو فیه الأدیب مناحی شتی، کأن یتجه إلی القصر الإضافی، رغبه فی المبالغه، کقوله: [الوافر]

و ما الدنیا سوی حلم لذیذ

تنبهه تباشیر الصباح

و قد یکون من مرامی القصر التعریض کقوله تعالی: إِنَّمٰا یَتَذَکَّرُ أُولُوا اَلْأَلْبٰابِ [الرعد:19] إذ لیس الغرض من الآیه الکریمه أن یعلم السامعون ظاهر معناها، و لکنها تعریض بالمشرکین الذین فی حکم من لا عقل له.

[شماره صفحه واقعی : 154]

ص: 1524

المبحث الثالث فی تقسیم القصر باعتبار طرفیه

ینقسم القصر باعتبار طرفیه: المقصور و المقصور علیه. سواء أکان القصر حقیقیا أم إضافیا، إلی نوعین:

أ-قصر صفه علی موصوف: هو أن تحبس الصفه علی موصوفها و تختصّ به، فلا یتّصف بها غیره، و قد یتصف هذا الموصوف بغیرها من الصفات.

مثاله من الحقیقی: لا رازق إلاّ اللّه. و مثاله من الإضافی، نحو: لا زعیم إلا سعد.

ب-قصر موصوف علی صفه، هو أن یحبس الموصوف علی الصفه و یختصّ بها، دون غیرها، و قد یشارکه غیره فیها.

مثاله من الحقیقی، نحو: انّما اللّه جامع جمیع صفات الکمال (1). و مثاله من الإضافی، قوله تعالی: وَ مٰا مُحَمَّدٌ إِلاّٰ رَسُولٌ (2)قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ اَلرُّسُلُ أَ فَإِنْ مٰاتَ أَوْ قُتِلَ اِنْقَلَبْتُمْ عَلیٰ أَعْقٰابِکُمْ، وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلیٰ عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اَللّٰهَ شَیْئاً [آل عمران:144].

و اعلم أن المراد بالصفه هنا الصفه المعنویه الّتی تدل علی معنی قائم بشیء، سواء أکان اللفظ الدال علیه جامدا أو مشتقا، فعلا أو غیر فعل، فالمراد بالصفه ما یحتاج إلی غیره لیقوم به کالفعل و نحوه و لیس المراد بها (الصفه النحویه المسماه بالنعت) .

[شماره صفحه واقعی : 155]

ص: 1525


1- قصر الموصوف علی الصفه فی القصر الحقیقی. لا یکاد یوجد لتعذر الاحاطه بصفات الشیء، حتی یمکن إثبات شیء منها و نفی ما عداها، و یکثر القصر الحقیقی فی قصر الصفه علی الموصوف، بخلاف القصر الإضافی الذی یأتی کثیرا فی کل من قصر الصفه علی الموصوف، و قصر الموصوف علی الصفه.
2- فقد قصر اللّه محمدا علی صفه الرساله، و نفی عنه أن یظن فی أمره الخلود، فلا یموت، أو یقتل.
المبحث الرابع فی تقسیم القصر الإضافی
اشاره

ینقسم القصر الإضافی بنوعیه السّابقین (1)علی حسب حال المخاطب إلی:

أ-قصر إفراد: إذا اعتقد المخاطب الشرکه، نحو إنما اللّه إله واحد، ردّا علی من اعتقد أنّ اللّه ثالث ثلاثه.

ب-قصر قلب: إذا اعتقد المخاطب عکس الحکم الذی تثبته نحو: ما سافر إلا علی، ردّا علی من اعتقد أن المسافر خلیل لا علیّ. فقد قلبت و عکست علیه اعتقاده.

ج-قصر تعیین: إذا کان المخاطب یتردّد فی الحکم: کما إذا کان متردّدا فی کون الأرض متحرکه أو ثابته، فتقول له: الأرض متحرکه لا ثابته، ردّا علی من شکّ و تردّد فی ذلک الحکم.

و اعلم إن القصر بنوعیه یقع بین المبتدأ و الخبر، و بین الفعل و الفاعل و بین الفاعل و المفعول، و بین الحال و صاحبها و غیر ذلک من المتعلقات، و لا یقع القصر مع المفعول معه.

و القصر من ضروب الإیجاز الذی هو أعظم رکن من أرکان البلاغه، إذ إن جمله القصر فی مقام جملتین، فقولک: ما کامل إلا اللّه تعادل، قولک: الکمال للّه، و لیس کاملا غیره.

و أیضا: القصر یحدد المعانی تحدیدا کاملا، و یکثر ذلک فی المسائل العلمیه: و ما یماثلها.

[شماره صفحه واقعی : 156]

ص: 1526


1- بخلاف القصر الحقیقی بنوعیه، إذ العاقل لا یعتقد اتصاف أمر بجمیع الصفات أو اتصافه بجمیعها إلا واحده، أو یتردد فی ذلک، کیف و فی الصفات ما هی متقابله فلا یصح أن یقصر الحکم علی بعضها و ینفی عن الباقی: إفرادا، أو قلبا، أو تعیینا. و علی هذا المنوال قصر الصفه علی الموصوف، کما فی المطول.
تطبیق وضّح فیما یلی نوع القصر و طریقه

1-ما الدهر عندک إلا روضه أنف

یا من شمائله فی دهره زهر

[البسیط]

2-لیس عار بأن یقال فقیر

إنما العار أن یقال بخیل

[الخفیف]

3-و إنما الأمم الأخلاق ما بقیت

فإن هم ذهبت أخلاقهم ذهبوا (1)

[البسیط]

تمرین

عیّن المقصور، و المقصور علیه، نوع القصر و طریقته، فیما یأتی:

1-قال اللّه تعالی: فَذَکِّرْ إِنَّمٰا أَنْتَ مُذَکِّرٌ لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ [الغاشیه:21،22].

2-و قال اللّه تعالی: قُلْ إِنَّمٰا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحیٰ إِلَیَّ أَنَّمٰا إِلٰهُکُمْ إِلٰهٌ وٰاحِدٌ [الکهف:110].

3-و قال تعالی: إِنَّمٰا یَفْتَرِی اَلْکَذِبَ اَلَّذِینَ لاٰ یُؤْمِنُونَ بِآیٰاتِ اَللّٰهِ وَ أُولٰئِکَ هُمُ اَلْکٰاذِبُونَ [النحل:105].

4-قال ابن الرومی: [الکامل]

غلط الطبیب علیّ غلطه مورد

عجزت موارده عن الإصدار

و الناس یلحون الطبیب و إنما

غلط الطبیب إصابه الأقدار

[شماره صفحه واقعی : 157]

ص: 1527


1- *)
تطبیق عام علی القصر و أنواعه و الأبواب السابقه

لا حول و لا قوه إلا باللّه: جملتان خبریتان اسمیتان من الضرب الثالث لما فیهما من التوکید بالقصر الذی هو أقوی طرق التوکید. المسند إلیه حول و قوه و المسند الجار و المجرور، و لا نظر لتقدیم الخبر لأن ذلک مراعاه لقاعده نحویه لا یعتبرها أهل المعانی و لا یعدون حذفه إیجازا، و الحکمان مقیدان بالنفی و الاستثناء إیاک و قدم المفعولین لإفاده القصر، ففیهما قصر صفه و هو التحول عن المعاصی، و القوه علی الطاعه علی موصوف و هو الذات الأقدس، و هو قصر إضافی طریقه النفی و الاستثناء، ثم إن کان للرد علی من یعتقد أن التحول عن المعاصی و القوه علی الطاعه بغیر اللّه تعالی فهو قصر قلب، أو علی من یعتقد الشرکه فهو إفراد، أو علی من یتردد فهو تعیین.

إِیّٰاکَ نَعْبُدُ وَ إِیّٰاکَ نَسْتَعِینُ [الفاتحه:5]: جملتان خبریتان فعلیتان من الضرب الثالث. المسند نعبد و نستعین، و المسند إلیه الضمیر المستتر فیهما، و هما مقیدتان بالمفعولین لإفاده القصر، ففیهما قصر صفه و هو العباده و الاستعانه، علی موصوف و هو الذات الأقدس، طریقه تقدیم ما حقه التأخیر، و هو إضافی ثم إن کان للرد علی من یعتقد أن المعبود غیر اللّه تعالی، فهو: قلب أو علی من یعتقد الشرک فهو إفراد، أو علی من یتردد فهو تعیین.

إنما شوقی شاعر: فیه قصر موصوف و هو شوقی علی صفه و هو الشعر، و طریقه إنما، و هو قلب أو إفراد، أو تعیین علی حسب حال المخاطب.

اللّه الغفور الرحیم: فیه قصر الصفه و هو المغفره و الرحمه علی موصوف و هو اللّه تعالی: طریقه تعریف المسند بأل.

و هو: قلب أو إفراد أو تعیین علی حسب حال المردود علیه.

إنما الشجاع علی: فیه قصر صفه و هو الشجاعه علی موصوف و هو علیّ و طریقه إنما.

المرء بآدابه لا بثیابه: فیه قصر الموصوف علی الصفه، قصر قلب بین المسند إلیه و المسند، طریقه العطف بلا.

إنما الإله واحد: فیه قصر الموصوف علی الصفه، قصرا حقیقیا، طریقه إنما: و هو واقع بین المسند إلیه و المسند.

[شماره صفحه واقعی : 158]

ص: 1528

الباب الثامن فی الوصل و الفصل
تمهید

العلم بمواقع الجمل و الوقوف علی ما ینبغی أن یصنع فیها من العطف و الاستئناف و التهدی إلی کیفیه إیقاع حروف العطف فی مواقعها أو ترکها عند عدم الحاجه إلیها صعب المسلک، لا یوفق للصواب فیه إلا من أوتی قسطا موفورا من البلاغه، و طبع علی إدراک محاسنها، و رزق حظا من المعرفه فی ذوق الکلام، و ذلک لغموض هذا الباب، و دقه مسلکه، و عظیم خطره و کثیر فائدته: یدل لهذا، أنهم جعلوه حدا للبلاغه. فقد سئل عنها بعض البلغاء، فقال: هی معرفه الفصل و الوصل.

تعریف الوصل و الفصل فی حدود البلاغه

الوصل عطف جمله علی أخری بالواو، و الفصل ترک هذا العطف (1)بین الجملتین،

[شماره صفحه واقعی : 159]

ص: 1529


1- إذا توالت الجملتان. لا یخلو الحال من أن یکون، للأولی محل من الإعراب، أو لا. و إن کان لها محل من الإعراب فلا بد من أن یقصد تشریک الثانیه لها فی حکم الإعراب، أو لا. فإن قصد التشریک عطفت الثانیه علیها نحو اَللّٰهُ یُحْیِی وَ یُمِیتُ، و إلا فصلت عنها نحو قٰالُوا إِنّٰا مَعَکُمْ إِنَّمٰا نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ اَللّٰهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ . لم یعطف قوله اللّه یستهزیء بهم علی ما قبله لئلا یشارکه فی حکم المفعولیه للقول و هو لیس مما قالوه کما سیأتی، و إن لم یکن لها محل من الإعراب، فإن کان لها حکم لم یقصد اعطاؤه للثانیه وجب الفصل، دفعا للتشریک بینهما، نحو إِنَّمٰا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هٰادٍ، اَللّٰهُ یَعْلَمُ مٰا تَحْمِلُ کُلُّ أُنْثیٰ، لم یعطف (قوله اللّه یعلم) علی ما قبله لئلا یشارکه فی حکم القصر فیکون تعالی مقصورا علی هذا العلم، و إن لم یکن لها ذلک الحکم نحو: زید خطیب و عمرو متشرع، أو قصد إعطاء حکمها للثانیه نحو إنما زید کاتب و عمرو شاعر، وجب الوصل کما رأیت، ما لم تکن إحدی الجملتین مطلقا منقطعه عن الأخری انقطاعا کاملا بحیث لا یصلح ارتباطهما أو متصله بها اتصالا کاملا. بحیث لا تصح المغایره بینهما. فیجب الفصل لتعذر ارتباط المنقطعتین بالعطف و عدم افتقار المتصلتین إلی ارتباط به. و یحمل شبه کل واحد من الکمالین علیه فیعطی حکمه، و اعلم أنه لا یقبل فی العطف إلا عطف المتناسبات مفرده أو جملا بالواو أو غیرها، فالشرط وجود جهه جامعه بین المتعاطفات، فنحو الشمس و القمر و السماء و الأرض. محدثه (مقبول) و نحو الشمس و الأرنب و الحمار. محدثه (غیر مقبول) لکن اصلاحهم اختصاص الوصول و الفصل (بالجمله، و بالواو) فلا یحسن الوصل إلا بین الجمل المتناسبه، لا المتحده و لا المتباینه، و إلا فصل. و اعلم أنه إن وجدت الواو بدون معطوف علیه قدر مناسب للمقام، نحو (أَ وَ کُلَّمٰا عٰاهَدُوا عَهْداً) فتقدر (أکفروا و کلما عاهدوا) لأن الهمزه تستدعی فعلا.

و المجیء بها منثوره، تستأنف واحده منها بعد الأخری. فالجمله الثانیه: تأتی فی الأسالیب البلیغه مفصوله أحیانا، و موصوله أحیانا.

فمن الفصل، قوله تعالی: وَ لاٰ تَسْتَوِی اَلْحَسَنَهُ وَ لاَ اَلسَّیِّئَهُ اِدْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ [فصلت:34]فجمله ادفع مفصوله عمّا قبلها، و لو قیل: و ادفع بالّتی هی أحسن، لما کان بلیغا.

و من الوصل قوله تعالی: یٰا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا اِتَّقُوا اَللّٰهَ وَ کُونُوا مَعَ اَلصّٰادِقِینَ [التوبه:119] عطف جمله: و کونوا علی ما قبلها. و لو قیل: اتقوا اللّه کونوا مع الصادقین، لما کان بلیغا.

فکل من الفصل و الوصل یجیء لأسباب بلاغیه. و من هذا یعلم أن الوصل جمع و ربط بین جملتین بالواو خاصه لصله بینهما فی الصوره و المعنی، أو لدفع اللّبس.

و الفصل: ترک الربط بین الجملتین. إما لأنهما متحدتان صوره و معنی، أو بمنزله المتحدثین، و إما لأنه لا صله بینهما فی الصوره أو فی المعنی.

[شماره صفحه واقعی : 160]

ص: 1530

بلاغه الوصل

و بلاغه الوصل: لا تتحقق إلا بالواو العاطفه فقط دون بقیه حروف العطف، لأن الواو هی الأداه الّتی تخفی الحاجه إلیها، و یحتاج العطف بها إلی لطف فی الفهم، و دقه فی الإدراک، إذ لا تفید إلا مجرّد الربط، و تشریک ما بعدها لما قبلها فی الحکم: نحو: مضی وقت الکسل، و جاء زمن العمل، و قم واسع فی الخیر.

بخلاف العطف بغیر الواو فیفید مع التشریک معانی أخری، کالترتیب مع التعقیب فی الفاء و کالترتیب مع التراخی فی ثمّ، و هکذا باقی أدوات العطف الّتی إذا عطف بواحد منها ظهر الفائده، و لا یقع اشتباه فی استعماله.

و شرط العطف بالواو أن یکون بین الجملتین جامع. کالموافقه فی نحو: یقرأ و یکتب، و کالمضاده فی نحو: یضحک و یبکی، و إنما کانت المضادّه فی حکم الموافقه، لأن الذهن یتصوّر أحد الضدین عند تصور الآخر، فالعلم یخطر علی البال عند ذکر الجهل. کما تخطر الکتابه عند ذکر القراءه.

و الجامع یجب أن یکون باعتبار المسند إلیه و المسند جمیعا. فلا یقال: خلیل قادم و البعیر ذاهب، لعدم الجامع بین المسند إلیهما کما لا یقال: سعید عالم، و خلیل قصیر، لعدم الجامع بین المسندین، و فی هذا الباب مبحثان.

المبحث الأول فی مواضع الوصل
اشاره

الوصل: عطف جمله علی أخری بالواو، و یقع فی ثلاثه مواضع (1):

الأول: إذا اتحدت الجملتان فی الخبریه و الإنشائیه لفظا و معنی. أو معنی فقط (2)و لم یکن هناک سبب یقتضی الفصل بینهما و کانت بینهما مناسبه تامه فی المعنی.

[شماره صفحه واقعی : 161]

ص: 1531


1- الوصل یقع وجوبا بین جملتین متناسبتین لا متحدتین و لا مختلفتین کما سیأتی تفصیل ذلک.
2- المعول علیه اتحادهما فی المعنی لأن العبره به و لا قیمه لاختلاف الصوره اللفظیه.

فمثال الخبریتین قوله تعالی: إِنَّ اَلْأَبْرٰارَ لَفِی نَعِیمٍ (1)وَ إِنَّ اَلْفُجّٰارَ لَفِی جَحِیمٍ [الانفطار:13].

و مثال الإنشائیتین قوله تعالی: فَادْعُ وَ اِسْتَقِمْ کَمٰا أُمِرْتَ [الشوری:15]و قوله تعالی: وَ اُعْبُدُوا اَللّٰهَ وَ لاٰ تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً [النساء:36]. وصل جمله وَ لاٰ تُشْرِکُوا بجمله وَ اُعْبُدُوا لاتحادهما فی الإنشاء، و لأن المطلوب بهما مما یجب علی الإنسان أن یودّیه لخالقه، و یختصّه به. و من هذا النوع قول المرحوم شوقی بک: [الرمل]

عالجوا الحکمه و استشفوا بها

و انشدوا ما حلّ منها فی السّیر

فقد وصل بین ثلاث جمل، تتناسب فی أنها مما یتعلق بأمر الحکمه و بواجب الشباب فی طلبها، و الانتفاع بها.

و مثال المختلفتین، قوله سبحانه: إِنِّی أُشْهِدُ اَللّٰهَ، وَ اِشْهَدُوا أَنِّی بَرِیءٌ مِمّٰا تُشْرِکُونَ [هود:54]. أی: إنی أشهد اللّه و أشهدکم (2)، فتکون الجمله الثانیه فی هذه الآیه: إنشائیه لفظا، و لکنها خبریه فی المعنی (3). و نحو: اذهب إلی فلان، و تقول له کذا، فتکون الجمله الثانیه من هذا المثال خبریه لفظا، و لکنها إنشائیه معنی: و قل له. فالاختلاف فی اللفظ، لا فی المعنی المعوّل علیه، و لهذا وجب الوصل. و عطف الجمله الثانیه علی الأولی لوجود الجامع بینهما، و لم یکن هناک سبب یقتضی الفصل بینهما، و کل من الجملتین لا موضع له من الإعراب.

[شماره صفحه واقعی : 162]

ص: 1532


1- فی هذا الکلام جملتان خبریتان وصلت الثانیه بالأولی لأن بین الجملتین تناسبا فی الفکر. فإذا جری فی الذهن حال أحد الفریقین تصور حال الفریق الآخر.
2- و الداعی لذکر الجمله الثانیه إنشائیه، و لم تذکر کالأولی خبریه، لأجل التحاشی عن مساواه شهادتهم بشهادته عز و جل، تعال اللّه عما یقولون علوا کبیرا.
3- اعلم أن صور الجملتین ثمانیه، لأنهما (إما خبریتان) لفظا و معنی، أو معنی لا لفظا، أو الأولی جمله خبریه معنی لا لفظا، أو بالعکس. (و إما إنشائیتان) لفظا و معنی، و معنی لا لفظا، أو الأولی جمله خبریه صوره و الثانیه إنشائیه، أو بالعکس کما مثلنا.

الثانی: دفع توهّم غیر المراد، و ذلک إذا اختلفت الجملتان فی الخبریه و الإنشائیه، و کان الفصل یوهم خلاف المقصود (1)کما تقول مجیبا لشخص بالنفی «لا شفاه اللّه» (2). لمن یسألک: هل بریء علیّ من المرض؟ ؟ فترک الواو یوهم السامع الدعاء علیه، و هو خلاف المقصود، لأن الغرض الدعاء له (3). و لهذا وجب أیضا الوصل. و عطف الجمله الثانیه الدعائیه الإنشائیه علی الجمله الأولی الخبریه المصوّره بلفظ لا لدفع الإیهام، و کل من الجملتین لا محل له من الإعراب.

الثالث: إذا کان للجمله الأولی محل من الإعراب، و قصد تشریک الجمله الثانیه لها فی الإعراب حیث لا مانع، نحو: علی یقول، و یفعل (4).

[شماره صفحه واقعی : 163]

ص: 1533


1- أما إذا لم یحصل إبهام خلاف المقصود فیجب الفصل نحو سافر فلان سلمه اللّه.
2- فجمله شفاه اللّه خبریه لفظا إنشائیه معنی: و العبره بالمعنی، و اعلم أن الجمله الأولی المدلول علیها بکلمه «لا» جمله خبریه إذ التقدیر «لا برء حاصل له» و هکذا یقدر المحذوف بحسب کل مثال یلیق به.
3- کما حکی: أن (صحابیّا) مرّ برجل فی یده ثوب. فقال له: أتبیع هذا؟ فقال الرجل «لا، یرحمک اللّه» فقال الصحابی: «لا تقل هکذا، بل قل: لا، و یرحمک اللّه» و هکذا إذا سئلت عن مریض: هل أبل؟ فقل: «لا، و شفاه اللّه» حتی لا یتوهم السامع أنک تدعو علیه، و أنت ترید الدعاء له، فالجمله الأولی المدلول علیها بکلمه «لا» خبریه، و الثانیه إنشائیه فی المعنی، لأنها لطلب الرحمه و الشفاء، و کان الواجب الفصل بینهما، لو لا ما یسببه الفصل من الوهم.
4- فجمله (یقول) فی محل رفع خبر المبتدأ، و کذلک جمله: (و یفعل) معطوفه علی جمله یقول، و تشارکها بأنها فی محل رفع خبر ثان للمبتدأ، فاشتراک الجملتین فی الحکم الإعرابی یوجب الوصل. و حکم هذه الجمله حکم المفرد المقتضی مشارکه الثانی للأول فی إعرابه. و الأحسن أن تتفق الجملتان فی الاسمیه و الفعلیه و الفعلیتان فی الماضویه و المضارعیه.
تمرین

وضّح أسباب الوصل فی الجمل الآتیه:

1-قال عز و جل: وَ لاٰ تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَهً إِلیٰ عُنُقِکَ وَ لاٰ تَبْسُطْهٰا کُلَّ اَلْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً [الإسراء:29].

2-و قال سبحانه: وَ لَقَدْ آتَیْنٰا مُوسَی اَلْکِتٰابَ وَ جَعَلْنٰا مَعَهُ أَخٰاهُ هٰارُونَ وَزِیراً [الفرقان:35].

4-و قال علیه الصلاه و السّلام: «اتق اللّه حیثما کنت، و أتبع السیئه الحسنه تمحها، و خالق الناس بخلق حسن» .

5-قال أبو العتاهیه:

تأتی المکاره حین تأتی جمله

و أری السرور یجیء فی الفلتات

[الکامل]

تمرین اخر

بین أسباب الفصل فی الإمثله الآتیه:

1-قال اللّه تعالی: وَ ضَرَبَ لَنٰا مَثَلاً وَ نَسِیَ خَلْقَهُ. قٰالَ مَنْ یُحْیِ اَلْعِظٰامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ* قُلْ یُحْیِیهَا اَلَّذِی أَنْشَأَهٰا أَوَّلَ مَرَّهٍ [یس:78،79].

2-و قال تعالی: فَإِنَّ مَعَ اَلْعُسْرِ یُسْراً، إِنَّ مَعَ اَلْعُسْرِ یُسْراً [الشرح:5،6].

3-و قال تعالی: إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلاٰ فِی اَلْأَرْضِ وَ جَعَلَ أَهْلَهٰا شِیَعاً یَسْتَضْعِفُ طٰائِفَهً مِنْهُمْ یُذَبِّحُ أَبْنٰاءَهُمْ وَ یَسْتَحْیِی نِسٰاءَهُمْ إِنَّهُ کٰانَ مِنَ اَلْمُفْسِدِینَ [القصص:4].

4-و قال تعالی: إِنَّ اَلَّذِینَ کَفَرُوا سَوٰاءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لاٰ یُؤْمِنُونَ* خَتَمَ اَللّٰهُ عَلیٰ قُلُوبِهِمْ وَ عَلیٰ سَمْعِهِمْ وَ عَلیٰ أَبْصٰارِهِمْ غِشٰاوَهٌ [البقره:6،7].

5-و قال سبحانه: وَ إِذٰا تُتْلیٰ عَلَیْهِ آیٰاتُنٰا وَلّٰی مُسْتَکْبِراً کَأَنْ لَمْ یَسْمَعْهٰا کَأَنَّ فِی أُذُنَیْهِ وَقْراً [لقمان:7].

[شماره صفحه واقعی : 164]

ص: 1534

المبحث الثانی فی مواضع الفصل
اشاره

المبحث الثانی فی مواضع الفصل (1)

أحیانا تتقارب الجمل فی معناها تقاربا تاما، حتی تکون الجمله الثانیه کأنها الجمله الأولی، و قد تنقطع الصّله بینهما. إمّا لاختلافهما فی الصّوره، کأن تکون إحدی الجملتین إنشائیه و الأخری خبریه. و إمّا لتباعد معناهما، بحیث لا یکون بین المعنیین مناسبه، و فی هذه الأحوال یجب الفصل فی کل موضع من المواضع الخمسه الآتیه و هی:

الموضع الأول: کمال الاتصال و هو اتحاد الجملتین اتحادا تاما و امتزاجا معنویا بحیث تنزل الثانیه من الأولی منزله نفسها:

أ-بأن تکون الجمله الثانیه بمنزله البدل من الجمله الأولی، نحو: وَ اِتَّقُوا اَلَّذِی أَمَدَّکُمْ بِمٰا تَعْلَمُونَ أَمَدَّکُمْ بِأَنْعٰامٍ وَ بَنِینَ [الشعراء:132،133] (2).

ب-أو بأن تکون الجمله الثانیه بیانا لإبهام فی الجمله الأولی. کقوله سبحانه: فَوَسْوَسَ إِلَیْهِ اَلشَّیْطٰانُ قٰالَ یٰا آدَمُ هَلْ أَدُلُّکَ عَلیٰ شَجَرَهِ اَلْخُلْدِ [طه:120]فجمله: قال یا آدم بیان لما وسوس به الشیطان إلیه.

[شماره صفحه واقعی : 165]

ص: 1535


1- الفصل: ترک الربط بین الجملتین: إما لأنهما متحدتان صوره و معنی. أو بمنزله المتحدتین: و إما لأنه لا صله بینهما فی الصوره أو فی المعنی.
2- هذا فی بدل البعض، و أما فی بدل الکل: فنحو قوله تعالی: بَلْ قٰالُوا مِثْلَ مٰا قٰالَ اَلْأَوَّلُونَ. قٰالُوا أَ إِذٰا مِتْنٰا وَ کُنّٰا تُرٰاباً وَ عِظٰاماً أَ إِنّٰا لَمَبْعُوثُونَ، فجمله قٰالُوا أَ إِذٰا مِتْنٰا وَ کُنّٰا تُرٰاباً قولوا کالبدل المطابق، و أما بدل الاشتمال فنحو قوله: [الطویل] أقول له ارحل لا تقیمن عندنا و إلا: فکن فی السر و الجهر مسلما فجمله لا تقیمن بمنزله البدل من جمله «ارحل» بدل اشتمال لأن بینهما مناسبه بغیر الکلیه و الجزئیه.

ج-أو بأن تکون الجمله الثانیه مؤکده للجمله الأولی، بما یشبه أن یکون توکیدا لفظیا أو معنویا، کقوله عز و جل: فَمَهِّلِ اَلْکٰافِرِینَ أَمْهِلْهُمْ رُوَیْداً [الطارق:17]. و کقوله: وَ مِنَ اَلنّٰاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنّٰا بِاللّٰهِ وَ بِالْیَوْمِ اَلْآخِرِ وَ مٰا هُمْ بِمُؤْمِنِینَ یُخٰادِعُونَ اَللّٰهَ وَ اَلَّذِینَ آمَنُوا [البقره:7،8]فالمانع من العطف فی هذا الموضع اتحاد الجملتین اتحادا تاما یمنع عطف الشیء علی نفسه و یوجب الفصل.

الموضع الثانی: کمال الانقطاع و هو اختلاف الجملتین اختلافا تاما:

أ-بأن یختلفا خبرا و إنشاء: لفظا و معنی، أو معنی فقط، نحو: حضر الأمیر حفظه اللّه، و نحو تکلم إنی مصغ إلیک و کقول الشاعر: [البسیط]

و قال رائدهم أرسوا نزاولها

فحتف کلّ امریء یجری بمقدار (1)

ب-أو: بألاّ تکون بین الجملتین مناسبه فی المعنی و لا ارتباط، بل کلّ منهما مستقلّ بنفسه کقولک: علیّ کاتب، الحمام طائر، فإنه لا مناسبه بین کتابه علیّ. و طیران الحمام. و کقوله: [الرجز]

و إنما المرء بأصغریه

کلّ امریء رهن بما لدیه

فالمانع من العطف فی هذا الموضع أمر ذاتی لا یمکن دفعه أصلا و هو التّباین بین الجملتین، و لهذا: وجب الفصل، و ترک العطف. لأن العطف یکون للرّبط، و لا ربط بین جملتین فی شدّه التباعد و کمال الانقطاع.

الموضع الثالث: شبه کمال الاتصال: و هو کون الجمله الثانیه قویه الارتباط بالأولی، لوقوعها جوابا عن سؤال یفهم من الجمله الأولی فتفصل عنها کما یفصل الجواب عن السؤال کقوله سبحانه: وَ مٰا أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ اَلنَّفْسَ لَأَمّٰارَهٌ بِالسُّوءِ [یوسف:53] (2).

[شماره صفحه واقعی : 166]

ص: 1536


1- أی أوقفوا السفینه کی نباشر الحرب، و لا تخافوا من الموت، فإن لکل أجل کتابا، أی فالمانع من العطف فی هذا الموضع أمر ذاتی لا یمکن دفعه أصلا، و هو کون إحداهما جمله خبریه، و الأخری إنشائیه، و لا جامع بینهما.
2- الجمله الثانیه شدیده الارتباط بالجمله الأولی لأنها جواب عن سؤال نشأ من الأولی «لم لا تبریء نفسک؟» فقال: إِنَّ اَلنَّفْسَ لَأَمّٰارَهٌ بِالسُّوءِ فهذه الرابطه القویه بین الجملتین مانعه من العطف. فأشبهت حاله اتحاد الجملتین، و بذلک ظهر الفرق بین کمال الاتصال و شبه کمال الاتصال.

و نحو قول الشاعر: [الکامل]

زعم العواذل أنّنی فی غمره

صدقوا، و لکنّ غمرتی لا تنجلی

کأنّه سئل: أصدقوا فی زعمهم أم کذبوا؟ فأجاب: صدقوا (1).

[شماره صفحه واقعی : 167]

ص: 1537


1- و بیان ذلک بعباره أخری: أنه إذا اجتمعت جملتان فذلک علی خمسه أحوال: أولا: أن تکون الثانیه بمعنی الأولی. أو جزءا منها، فیجب ترک العطف لأن الشیء لا یعطف علی نفسه. و کذا الجزء لا یعطف علی کله. فیقال حینئذ: إن بین الجملتین کمال الاتصال، و مواضعه: (أ) أن تکون الثانیه توکیدا للأولی، مثل قوله تعالی مٰا هٰذٰا بَشَراً إِنْ هٰذٰا إِلاّٰ مَلَکٌ کَرِیمٌ . (ب) أن تکون الثانیه بدلا من الأولی، مثل أطعت اللّه، أدیت الصلاه. (ج) أن تکون الثانیه بیانا للأولی، مثل بثنی شکواه. قال: إنی لا أجد قوت یومی. ثانیا: أن تکون الثانیه مباینه للأولی تمام المباینه. فیجب ترک العطف لأن العطف یکون للربط، و لا ربط بین المتباینین فیقال بین الجملتین کمال الانقطاع. و مواضع ذلک: (أ) أن تختلفا خبرا و إنشاء مثل، مات فلان رحمه اللّه. إلا إذا أوهم ترک العطف خلاف المقصود فیجب العطف نحو لا و شفاک اللّه. (ب) أن تتحدا خبرا و إنشاء، و لکن لا یوجد بینهما رابط، مثل القمر طالع، أکلت کثیرا. ثالثا: أن تکون الجملتان متناسبتین و بینهما رابطه، و یسمی ذلک: التوسط بین الکمالین، و ذلک علی نوعین: (أ) ألا یمنع من العطف مانع فیعطف، مثل اجتهدوا و تأدبوا. (ب) أن یمنع من العطف مانع و هو عدم قصد التشریک فی الحکم، فیمتنع العطف مثل قوله تعالی وَ إِذٰا خَلَوْا إِلیٰ شَیٰاطِینِهِمْ قٰالُوا إِنّٰا مَعَکُمْ إِنَّمٰا نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ اَللّٰهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ . رابعا: أن تکون الثانیه قویه الرابطه بالأولی. لأنها جواب عن سؤال یفهم من الأولی، فهذه الرابطه القویه تمنع العطف، لأنها أشبهت حاله اتحاد الجملتین. و یسمی ذلک (شبه کمال الاتصال) ، مثل رأیته مبتسما، أظنه نجح. خامسا: أن تکون الأخیره مناسبه للأولی، و لا مانع من عطفها علیها، و لکن یعرض حائل بینهما، و هو جمله أخری ثالثه متوسطه، فلو عطفت الثالثه علی الأولی المناسبه لها. لتوهم أنها معطوفه علی المتوسطه، فامتنع العطف بتاتا، و أصبحت الجملتان کأنهما منقطعتان بهذا الحائل، و یسمی ذلک (شبه کمال الانقطاع) ، نحو قول الشاعر: [الکامل] و تظن سلمی أننی أبغی بها بدلا أراها فی الضلال تهیم و اعلم أن الترکیب الذی تجاذبت فیه أسباب الوصل و تعاضدت دواعیه قد یفصل إما لمانع من تشریک الجمله الثانیه مع الأولی و یسمی قطعا کما سبق. و إما لجعله جواب سؤال مقدر لإغناء السامع عنه «أو لکراهه سماعه له لو سأل، أو لکراهه انقطاع کلامه بکلام السائل، أو للاختصار، و یسمی الفصل لذلک استئنافا، کقوله: [الکامل] فی المهد ینطق عن سعاده جده أثر النجابه ساطع البرهان علی تقدیر أنه جواب، کیف نطق؟ و هو رضیع لم یبلغ أوان النطق» !

و نحو: [البسیط]

السّیف أصدق أنباء من الکتب

فی حدّه الحدّ بین الجدّ و اللّعب

فکأنه استفهم. و قال: لم کان السیف أصدق؟ ؟ فأجاب بقوله فی حدّه: الخ فالمانع من العطف فی هذا الموضع وجود الرابطه القویه بین الجملتین فأشبهت حاله اتحاد الجملتین و لهذا وجب أیضا الفصل.

الموضع الرابع: شبه کمال الانقطاع و هو أن تسبق جمله بجملتین یصحّ عطفها علی الأولی لوجود المناسبه، و لکن فی عطفها علی الثانیه فساد فی المعنی، فیترک العطف بالمره: دفعا لتوهّم أنه معطوف علی الثانیه نحو:

و تظنّ سلمی أننی أبغی بها

بدلا أراها فی الضلال تهیم

[الکامل]

فجمله أراها یصح عطفها علی جمله تظن لکن یمنع من هذا توهم العطف علی جمله أبغی بها فتکون الجمله الثالثه من مظنونات سلمی، مع أنه غیر المقصود و لهذا امتنع العطف بتاتا و وجب أیضا الفصل. و المانع من العطف فی هذا الموضع أمر خارجی احتمالی یمکن دفعه بمعونه قرینه و من هذا: و مما سبق، یفهم الفرق بین کل من: کمال الانقطاع، و شبه کمال الانقطاع.

[شماره صفحه واقعی : 168]

ص: 1538

الموضع الخامس: التوسط بین الکمالین مع قیام المانع و هو کون الجملتین متناسبتین: و بینهما رابطه قویه لکن یمنع من العطف مانع، و هو عدم التشریک فی الحکم، کقوله تعالی: وَ إِذٰا خَلَوْا إِلیٰ شَیٰاطِینِهِمْ قٰالُوا إِنّٰا مَعَکُمْ إِنَّمٰا نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ اَللّٰهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ [البقره:14،15]. فجمله «اَللّٰهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ» لا یصح عطفها علی جمله «إنا معکم» لاقتضائه أنه من مقول المنافقین: و الحال أنه من مقوله تعالی دعاء علیهم، و لا علی جمله «قالوا» لئلا یتوهم مشارکته له فی التقیید بالظرف و أنّ استهزاء اللّه بهم مقید بحال خلوهم إلی شیاطینهم، و الواقع أن استهزاء اللّه بالمنافقین غیر مقید بحال من الأحوال و لهذا وجب أیضا الفصل.

تنبیهان

الأول: لما کانت الحال تجیء جمله، و قد تقترن بالواو، و قد لا تقترن فأشبهت الوصل و الفصل، و لهذا یجب وصل الجمله الحالیه بما قبلها بالواو إذا خلت من ضمیر صاحبها، نحو جاء فؤاد و الشمس طالعه (1) .

[شماره صفحه واقعی : 169]

ص: 1539

و یجب فصلها فی ثلاثه مواضع:

1-إذا کان فعلها ماضیا تالیا «إلا» ، أو وقع ذلک الماضی قبل «أو» الّتی للتسویه، نحو:

[شماره صفحه واقعی : 170]

ص: 1540

ما تکلّم فؤاد إلا قال خیرا-و کقول الشاعر:

کن للخلیل نصیرا جار أو عدلا

و لا تشحّ علیه جاد أو بخلا

[البسیط]

2-إذا کان فعلها مضارعا مثبتا أو منفیّا بما، أو لا نحو: وَ جٰاؤُ أَبٰاهُمْ عِشٰاءً یَبْکُونَ [یوسف:16]و نحو: وَ مٰا لَنٰا لاٰ نُؤْمِنُ بِاللّٰهِ [المائده:84]و نحو:

عهدتک ما تصبو و فیک شبیبه

فما لک بعد الشیب صبا متیّما

[الطویل]

3-إذا کانت جمله اسمیه واقعه بعد حرف عطف، أو کانت اسمیه مؤکده لمضمون ما قبلها، کقوله تعالی: فَجٰاءَهٰا بَأْسُنٰا بَیٰاتاً أَوْ هُمْ قٰائِلُونَ [الاعراف:4]و کقوله تعالی: ذٰلِکَ اَلْکِتٰابُ لاٰ رَیْبَ فِیهِ هُدیً لِلْمُتَّقِینَ [البقره:2] (1).

الثانی: علم مما تقدم أن من مواضع الوصل اتفاق الجملتین فی الخبریه و الإنشائیه، و لا بدمع اتفاقهما من جهه بها یتجاذبان، و أمر جامع به یتآخذان، و ذلک الجامع: إما عقلی (2)

[شماره صفحه واقعی : 171]

ص: 1541


1- لما کان قوله: (ذلک الکتاب) فیه مظنه مجازفه بسبب إیراد المسند إلیه اسم إشاره، و المسند معرفا بأل أکده بقوله: (لا ریب فیه) تأکیدا معنویا. و لما کانت الدعوی المذکوره مع ادعاء عدم المجازفه مظنه استبعاد، أکده بقوله هُدیً لِلْمُتَّقِینَ تأکیدا لفظیا، حتی کأنه نفس الهدایه.
2- فالجامع العقلی، أمر بسببه یقتضی العقل اجتماع الجملتین فی القوه المفکره کالاتحاد فی المسند: أو المسند إلیه، أو فی قید من قیودهما، نحو زید یصلی و یصوم و یصلی زید و عمرو. . . و زید الکاتب شاعر. و عمرو الکاتب منجم. و زید ماهر، و عمرو طبیب ماهر، و کالتماثل و الاشتراک فیهما، أو فی قید من قیودهما أیضا بحیث یکون التماثل له نوع اختصاص بهما أو بالقید، لا مطلق تماثل، فنحو زید شاعر و عمرو کاتب لا یحسن إلا إذا کان بینهما مناسبه، لها نوع اختصاص بهما، کصداقه أو أخوه أو شرکه أو نحو ذلک، و کالتضایف بینهما. بحیث لا یتعقل أحدهما إلا بالقیاس إلی الآخر. کالأبوه مع البنوه و العله مع المعلول، و العلو و السفل، و الأقل و الأکثر، إلی غیر ذلک.

أو: وهمی (1)أو: خیالی (2).

و للقرآن الکریم الید البیضاء فی هذا الباب، کقوله تعالی: أَ فَلاٰ یَنْظُرُونَ إِلَی اَلْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ وَ إِلَی اَلسَّمٰاءِ کَیْفَ رُفِعَتْ وَ إِلَی اَلْجِبٰالِ کَیْفَ نُصِبَتْ وَ إِلَی اَلْأَرْضِ کَیْفَ سُطِحَتْ فالمناسبه بین الإبل و السماء، و بینها و بین الجبال و الأرض غیر موجوده بحسب الظاهر. و لکنه «أسلوب حکیم» فی غایه البلاغه، لأنه لما کان الخطاب مع العرب. و لیس فی تخیلاتهم إلا الإبل، لأنها رأس المنافع عندهم، و الأرض لرعیها و السماء لسقیها، و هی الّتی توصلهم إلی الجبال الّتی هی حصنهم عند ما تفاجئهم حادثه أورد الکلام علی طبق ما فی تخیلاتهم.

[شماره صفحه واقعی : 172]

ص: 1542


1- و الجامع الوهمی، أمر بسببه یقتضی الوهم اجتماع الجملتین فی المفکره. کشبه التماثل الذی بین نحو لونی البیاض و الصفره، فإن الوهم یبرزهما فی معرض المثلین من جهه أنه یسبق إلیه أنهما نوع واحد، زائد فی أحدهما عارض فی الآخر بخلاف العقل فإنّه یدرک أنهما نوعان متباینان داخلان تحت جنس واحد، هو اللون. و کالتضاد بالذات، و هو التقابل بین أمرین وجودین بینهما غایه الخلاف، یتعاقبان علی محل واحد، و کالسواد و البیاض. أو التضاد بالعرض کالأسود و الأبیض، لأنهما لیسا ضدین لذاتهما لعدم تعاقبهما علی محل واحد، بل بواسطه ما یشتملان علیه من سواد و بیاض. و کشبه التضاد کالسماء و الأرض، فإن بینهما غایه الخلاف ارتفاعا و انخفاضا، لکن لا یتعاقبان علی محل واحد، کالتضاد بالذات، و لا علی ما یشمله کالتضاد بالعرض.
2- و الجامع الخیالی، أمر بسببه یقتضی الخیال اجتماع الجملتین فی المفکره، بأن یکون بینهما تقارن فی الخیال سابق علی العطف لتلازمهما فی صناعه خاصه، أو عرف عام، کالقدوم و المنشار. و المنقاب، فی خیال النجار. و القلم، و الدواه، و القرطاس، فی خیال الکاتب. و کالسیف، و الرمح، و الدرع، فی خیال المحارب، و هلم جرا.
تمرین

عیّن إسباب الوصل و الفصل فی الأمثله الآتیه:

1-قال اللّه تعالی: مَا اِتَّخَذَ اَللّٰهُ مِنْ وَلَدٍ، وَ مٰا کٰانَ مَعَهُ مِنْ إِلٰهٍ، إِذاً لَذَهَبَ کُلُّ إِلٰهٍ بِمٰا خَلَقَ وَ لَعَلاٰ بَعْضُهُمْ عَلیٰ بَعْضٍ، سُبْحٰانَ اَللّٰهِ عَمّٰا یَصِفُونَ [المؤمنون:91].

2-و قال اللّه تعالی: قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصٰارِهِمْ، وَ یَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ. ، ذٰلِکَ أَزْکیٰ لَهُمْ، إِنَّ اَللّٰهَ خَبِیرٌ بِمٰا یَصْنَعُونَ. [النور:30].

3-و قال: لَهُ مَقٰالِیدُ اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضِ، یَبْسُطُ اَلرِّزْقَ لِمَنْ یَشٰاءُ وَ یَقْدِرُ، إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ [الشوری:12].

4- مٰا هٰذٰا بَشَراً إِنْ هٰذٰا إِلاّٰ مَلَکٌ کَرِیمٌ [یوسف:31].

5- یُدَبِّرُ اَلْأَمْرَ یُفَصِّلُ اَلْآیٰاتِ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ [الرعد:2-4].

6- وَ مٰا یَنْطِقُ عَنِ اَلْهَویٰ إِنْ هُوَ إِلاّٰ وَحْیٌ یُوحیٰ عَلَّمَهُ شَدِیدُ اَلْقُویٰ [النجم:3-5].

7- فَقٰالُوا سَلاٰماً، قٰالَ سَلاٰمٌ [الذاریات:25].

8-و قال أبو العتاهیه: [الکامل]

و إذا ابتلیت ببذل وجهک سائلا

فابذله للمتکرّم المفضال

ما اعتاض باذل وجهه بسؤاله

عوضا و لو نال الغنی بسؤال

9-و قال: [المنسرح]

من عرف الناس فی تصرفهم

لم یتّبع من صاحب زللا

إن أنت کافأت من أساء فقد

سرت إلی مثل سوء ما فعلا

10-أخط مع الدهر إذا ما خطا

و اجر مع الدهر کما یجری

[السریع]

[شماره صفحه واقعی : 173]

ص: 1543

7-حکم المنیه فی البریه جاری

ما هذه الدنیا بدار قرار

[الکامل]

8-قال لی کیف أنت قلت علیل

سهر دائم و حزن طویل

[الخفیف]

9-یری البخیل سبیل المال واحده

إن الکریم یری فی ما له سبلا

[البسیط]

[شماره صفحه واقعی : 174]

ص: 1544

تطبیق عام علی الوصل و الفصل

جربت دهری و أهلیه فما ترکت

لی التجارب فی ود امریء غرضا

[البسیط]

فصلت الثانیه، لشبه کمال الاتصال، فإنها جواب سؤال.

یُسَبِّحُ لَهُ فِیهٰا بِالْغُدُوِّ وَ اَلْآصٰالِ رِجٰالٌ لاٰ تُلْهِیهِمْ تِجٰارَهٌ وَ لاٰ بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اَللّٰهِ [النور: 36]. فصلت الثانیه لشبه کمال الاتصال، فإنها جواب سؤال ناشیء مما قبلها.

فَلْیَضْحَکُوا قَلِیلاً وَ لْیَبْکُوا کَثِیراً [التوبه:82]: عطف الجمله الثانیه علی الأولی لاتفاقهما فی الإنشاء، مع المناسبه التامه بین المفردات، فإن المسند إلیه فیهما متحد و المسند و قیدهما متقابلان.

إِنَّ اَلْأَبْرٰارَ لَفِی نَعِیمٍ وَ إِنَّ اَلْفُجّٰارَ لَفِی جَحِیمٍ [الانفطار:14]: عطف الجمله الثانیه علی الأولی لاتفاقهما خبرا. لفظا و معنی. مع المناسبه التامه بین مفرداتهما، فإن المسندین المقدرین فیهما متحدان، و المسندان إلیهما متقابلان. و قیدهما الأول متحد. و الثانی متقابل.

اشکر اللّه علی السراء ینجیک من الضراء: لم تعطف الثانیه علی الأولی لکمال الانقطاع. فإن الأولی إنشائیه لفظا و معنی، و الثانیه عکسها.

اصبر علی کید الحسود لا تضجر من مکائده: لم تعطف الثانیه علی الأولی لکمال الاتصال، فإنها مؤکده لها.

أنت حمید الخصال تصنع المعروف و تغیث الملهوف: فصلت الثانیه من الأولی لکمال الاتصال فإنها بیان لها. و وصلت الثالثه للتوسط بین الکمالین، مع وجود مانع من الوصل.

[شماره صفحه واقعی : 175]

ص: 1545

[شماره صفحه واقعی : 176]

ص: 1546

الباب التاسع فی الإیجاز، و الإطناب، و المساواه
اشاره

کل ما یجول فی الصدر من المعانی، و یخطر ببالک معنی منها، لا یعدو التعبیر (1)عنه طریقا من طرق ثلاث:

أولا: إذا جاء التعبیر علی قدر المعنی، بحیث یکون اللفظ مساویا لأصل ذلک المعنی، فهذا هو «المساواه» . و هی الأصل الذی یکون أکثر الکلام علی صورته، و الدستور الذی یقاس علیه.

ثانیا: إذا زاد التعبیر علی قدر المعنی لفائده، فذاک هو «الإطناب» فإن لم تکن الزیاده لفائده فهی حشو أو تطویل.

ثالثا: إذا نقص التعبیر علی قدر المعنی الکثیر، فذلک هو «الإیجاز» (2).

فکل ما یخطر ببال المتکلم من المعانی فله فی التعبیر عنه بإحدی هذه الطرق الثلاث. فتاره یوجز. و تاره یسهب، و تاره یأتی بالعباره بین بین. و لا یعد الکلام فی صوره من هذه

[شماره صفحه واقعی : 177]

ص: 1547


1- أی: إذا أردت أن تتحدث إلی الناس فی معنی من المعانی، فأنت تعبر عنه تعبیرا صحیحا مقبولا فی إحدی صور ثلاث و هی: المساواه، و الإیجاز، و الإطناب.
2- قال الإمام أمیر المؤمنین علی علیه السّلام: ما رأیت بلیغا قط إلا و له فی القول إیجاز، و فی المعانی إطاله. و قالت بنت الحطیئه لأبیها: ما بال قصارک أکثر من طوالک، قال: لأنها بالآذان أولج، و بالأفواه أعلق. و قیل لشاعر: لم لا تطیل شعرک؟ فقال: حسبک من القلاده ما أحاط بالعنق.

الصور بلیغا. إلا إذا کان مطابقا لمقتضی حال المخاطب، و یدعو إلیه مواطن الخطاب.

فإذا کان المقام للإطناب مثلا، و عدلت عنه إلی الإیجاز، أو المساواه لم یکن کلامک بلیغا و فی هذا الباب ثلاثه مباحث.

المبحث الأول فی الإیجاز و أقسامه

الإیجاز: هو وضع المعانی الکثیره فی ألفاظ أقل (1)منها، وافیه بالغرض المقصود، مع الإبانه و الإفصاح، کقوله تعالی: خُذِ اَلْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ اَلْجٰاهِلِینَ [الأعراف:199]. فهذه الآیه القصیره جمعت مکارم الأخلاق بأسرها، و کقوله تعالی: أَلاٰ لَهُ اَلْخَلْقُ وَ اَلْأَمْرُ [الأعراف:54] و کقوله صلّی اللّه علیه و آله: «إنما الأعمال بالنیات» فإذا لم تف العباره بالغرض سمی إخلالا و حذفا ردیئا کقول الیشکری:

و العیش خیر فی ظلا

ل النوک ممن عاش کدا

[مجزوء الکامل]

مراده: أن العیش الناعم الرّغد فی حال الحمق و الجهل، خیر من العیش الشاق فی حال العقل، لکن کلامه لا یعد صحیحا مقبولا.

[شماره صفحه واقعی : 178]

ص: 1548


1- بأن یکون اللفظ أقل من المعهود عاده مع وفائه بالمراد. فإن لم یف کان الإیجاز إخلالا و حذفا ردیئا فلا یعد الکلام صحیحا مقبولا، کقول عروه بن الورد: [الطویل]. عجبت لهم إذ یقتلون نفوسهم و مقتلهم عند الوغی کان اعذارا یرید: إذ یقتلون نفوسهم فی السلم، لکن صوغ کلامه لا یدل علیه. و مثل قول بعضهم نثرا «فإن المعروف إذا زجا کان أفضل منه إذا وفر و أبطأ» و لأجل تمام ما یرید: کان علیه أن یقول، إذا قل وزجا. و لا یعد مثل هذا الکلام صحیحا مقبولا. و اعلم أن متعارف أوساط البلغاء هم الذین لم یرتقوا إلی درجه البلغاء، و لم ینحطوا إلی درجه البسطاء، فالمساواه: هی الدستور الذی یقاس علیه کل من الأیجاز و الإطناب.

و ینقسم الإیجاز إلی قسمین، إیجاز قصر (1)، و إیجاز حذف.

فإیجاز القصر و یسمی إیجاز البلاغه یکون بتضمین المعانی الکثیره فی ألفاظ قلیله من غیر حذف، کقوله تعالی: وَ لَکُمْ فِی اَلْقِصٰاصِ حَیٰاهٌ [البقره:179]. فإن معناه کثیر، و لفظه یسیر، إذ المراد: أن الإنسان إذا علم أنه متی قتل قتل: امتنع عن القتل، و فی ذلک حیاته و حیاه غیره، لأن القتل أنفی للقتل (2)و بذلک تطول الأعمار، و تکثر الذریه و یقبل کل واحد

[شماره صفحه واقعی : 179]

ص: 1549


1- و إیجاز القصر. هو ما زید فیه المعانی علی الألفاظ و لا یقدر فیه محذوف و یسمی [إیجاز البلاغه]لأن الأقدار تتفاوت فیه. و للقرآن الکریم فیه المنزله الّتی لا تسامی، و الغایه الّتی لا تدرک. فمن ذلک قوله تعالی: خُذِ اَلْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ اَلْجٰاهِلِینَ فهذه الآیه قد جمعت مکارم الأخلاق، و انطوی تحتها کل دقیق و جلیل، إذ فی العفو الصفح عمن أساء. و فی الأمر بالمعروف صله الأرحام. و منع اللسان عن الکذب و غض الطرف عن کل المحارم، و قوله عزّ اسمه وَ اَلْفُلْکِ اَلَّتِی تَجْرِی فِی اَلْبَحْرِ بِمٰا یَنْفَعُ اَلنّٰاسَ استوعبت تلک الآیه الکریمه أنواع المتاجر. و صنوف المرافق الّتی لا یبلغها العد، و قوله: أَلاٰ لَهُ اَلْخَلْقُ وَ اَلْأَمْرُ هاتان کلمتان أحاطتا بجمیع الأشیاء علی غایه الاستقصاء، و قوله صلّی اللّه علیه و آله: «المعده بیت الداء و الحمیه رأس الدواء. و عودوا کل جسم ما اعتاد» فقد تضمن ذلک من المعانی الطبیه شیئا کثیرا. و قول الإمام امیر المؤمنین علی علیه السّلام: «من استقبل وجوه الآراء عرف وجوه الخطأ» . و قول بعض الأعراب: اللهم هب لی حقک و أرض عنی خلقک. فسمعه الإمام علیه السّلام وجهه فقال: هذا هو البلاغه. و منه قول السموأال: [الطویل] و إن هو لم یحمل علی النفس ضیمها فلیس إلی حسن الثناء سبیل فقد اشتمل علی حمید الصفات من سماحه و شجاعه و تواضع و حلم و صبر و احتمال مکاره فی سبیل طلب الحمد، إذ کل هذه مما تضیم النفس لما یحصل فی تحملها من المشقه و العناء. و السبب فیما له من الحسن و الروعه دلاله قلیل الألفاظ علی کثیر المعانی إلی ما فیه من الدلاله علی التمکن فی الفصاحه و البراعه. و لذا قال محمد الأمین: «علیکم بالإیجاز، فإن له إفهاما. و للإطاله استبهاما» و قال آخر: «القلیل الکافی خیر من کثیر غیر شاف» .
2- لقد أثر و نقل عن العرب قولهم: «القتل أنفی للقتل» و أین هذا المثل من بلاغه هذه الآیه الشریفه الّتی بلغت حد الإعجاز و تمتاز بوجوه، منها أنها کلمتان، و ما نقل عنهم أربع، و منها أنه لا تکرار فیها. و فیما قالوه تکرار، و منها أنه لیس کل قتل یکون نافیا للقتل، و إنما یکون کذلک إذا کان علی جهه القصاص، و منها حسن التألیف و شده التلاؤم المدرکان بالحس فی الآیه الکریمه الّتی أعجزتهم أن یأتوا بمثلها. لا فیما قالوه فی مثلهم البسیط الذی لا یزید عن متعارف الأوساط.

علی ما یعود علیه بالنفع، و یتم النظام، و یکثر العمران. فالقصاص: هو سبب ابتعاد الناس عن القتل، فهو الحافظ للحیاه.

و هذا القسم مطمح نظر البلغاء، و به تتفاوت أقدارهم، حتی أن بعضهم سئل عن البلاغه فقال: هی «إیجاز القصر» . و قال أکثم بن صیفی خطیب العرب: «البلاغه: الایجاز» .

و إیجاز الحذف یکون بحذف شیء من العباره لا یخل بالفهم، عند وجود ما یدل علی المحذوف، من قرینه لفظیه، أو معنویه. و ذلک المحذوف إما أن یکون:

1-حرفا: کقوله تعالی: وَ لَمْ أَکُ بَغِیًّا أصله: و لم أکن (1).

2-أو اسما مضافا نحو: وَ جٰاهِدُوا فِی اَللّٰهِ حَقَّ جِهٰادِهِ [الحج:78]أی، فی سبیل اللّه.

3-أو اسما مضافا إلیه نحو: وَ وٰاعَدْنٰا مُوسیٰ ثَلاٰثِینَ لَیْلَهً وَ أَتْمَمْنٰاهٰا بِعَشْرٍ [الأعراف:142] أی: بعشر لیال.

4-أو اسما موصوفا کقوله تعالی: وَ مَنْ تٰابَ وَ عَمِلَ صٰالِحاً [الفرقان:71]أی: عملا صالحا.

5-أو اسما صفه نحو: فَزٰادَتْهُمْ رِجْساً إِلَی رِجْسِهِمْ أی: مضافا إلی رجسهم.

[شماره صفحه واقعی : 180]

ص: 1550


1- و کحذف لا فی قول عاصم المنقری: [الوافر] رأیت الخمر جامده و فیها خصال تفسد الرجل الحلیما فلا و اللّه أشربها حیاتی و لا أسقی بها أبدا ندیما یرید: لا أشربها. و یقع إیجاز الحذف کثیرا فی أسالیب البلغاء بشرط أن یوجد ما یدل علی الحذف، و إلا کان الحذف ردیئا، و الکلام غیر مقبول.

6-أو شرطا نحو: فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اَللّٰهُ [آل عمران:31]. أی: فإن تتبعونی.

7-أو جواب شرط نحو: وَ لَوْ تَریٰ إِذْ وُقِفُوا عَلَی اَلنّٰارِ [الأنعام:27]. أی: لرأیت أمرا فظیعا.

8-أو مسندا نحو: وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اَللّٰهُ [لقمان:25] أی: خلقهنّ اللّه.

9-أو مسندا إلیه کما فی قول حاتم: [الطویل]

أماویّ ما یغنی الثّراء عن الفتی

إذا حشرجت یوما و ضاق بها الصّدر

أی: إذا حشرجت النفس یوما.

10-أو متعلقا نحو: لاٰ یُسْئَلُ عَمّٰا یَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْئَلُونَ [الأنبیاء:23]أی: عما یفعلون.

11-أو جمله نحو: کٰانَ اَلنّٰاسُ أُمَّهً وٰاحِدَهً فَبَعَثَ اَللّٰهُ اَلنَّبِیِّینَ [البقره:213]أی: فاختلفوا فبعث.

12-أو جملا کقوله تعالی: فَأَرْسِلُونِ یُوسُفُ أَیُّهَا اَلصِّدِّیقُ [یوسف:45،46] (1)أی فأرسلونی إلی یوسف لأستعبره الرؤیا، فأرسلوه فأتاه، و قال له: یوسف أیها الصدیق.

و اعلم أنه لا بد من دلیل یدل علی المحذوف و هو:

إما العقل وحده: نحو و جاء ربک، و إما العقل مع غیره: نحو حرمت علیکم المیته، أی تناولها. و إما العاده: نحو فذلکن الذی لمتننی فیه، أی فی مراودته. و إما الشروع فیه: نحو بسم اللّه الرحمن الرحیم، أؤلف مثلا، و إما مقارنه الکلام للفعل: کما تقول لمن تزوج «بالرفاء و البنین» أی أعرست متلبسا بالألفه و البنین.

و اعلم أن دواعی الإیجاز کثیره منها: الاختصار، و تسهیل الحفظ و تقریب الفهم، و ضیق المقام، و إخفاء الأمر علی غیر السامع، و الضجر و السآمه، و تحصیل المعنی الکثیر باللفظ الیسیر-الخ.

و یستحسن الإیجاز فی الاستعطاف، و شکوی الحال، و الاعتذارات، و التعزیه، و العتاب،

[شماره صفحه واقعی : 181]

ص: 1551


1- فأرسلون. حکایه عن أحد الفتیین الذی أرسله العزیز إلی یوسف علیه السّلام لیستعبره ما رآه. تنبیه: حذف الجمل أکثر ما یرد فی کلام اللّه عز و جل. إذ هو الغایه فی الفصاحه، و النهایه فی مراتب البلاغه. و اعلم أن کلاّ من الحشو و التطویل یخل ببلاغه الکلام، بل لا یعد الکلام معهما إلا ساقطا عن مراتب البلاغه کلها.

و الوعد، و الوعید، و التوبیخ، و رسائل طلب الخراج، و جبایه الأموال، و رسائل الملوک فی أوقات الحرب إلی الولاه، و الأوامر و النواهی الملکیه، و الشکر علی النعم.

و مرجعک فی إدراک أسرار البلاغه إلی الذّوق الأدبی، و الإحساس الروحی.

المبحث الثانی فی الإطناب و أقسامه

الإطناب: زیاده اللفظ علی المعنی لفائده، أو هو تأدیه المعنی بعباره زائده عن متعارف أوساط البلغاء: لفائده تقویته و توکیده نحو: رَبِّ إِنِّی وَهَنَ اَلْعَظْمُ مِنِّی وَ اِشْتَعَلَ اَلرَّأْسُ شَیْباً [مریم:4]أی کبرت.

فإذا لم تکن فی الزیاده فائده یسمی تطویلا إن کانت الزّیاده فی الکلام غیر متعینه. و یسمی حشوا إن کانت الزیاده فی الکلام متعینه لا یفسد بها المعنی.

فالتطویل کقول: عدی العبادی: فی جذیمه الأبرش: [الوافر]

و قدّدت الأدیم لراهشیه

و ألفی قولها کذبا و مینا (1)

فالمین و الکذب بمعنی واحد، و لم یتعین الزائد منهما، لأنّ العطف بالواو لا یفید ترتیبا و لا تعقیبا و لا معیه، فلا یتغیر المعنی بإسقاط أیهما شئت.

[شماره صفحه واقعی : 182]

ص: 1552


1- و قددت أی قطعت و الضمیر فیه یعود علی الزباء. و هی امرأه ورثت الملک عن أبیها، و الأدیم الجلد، و لراهشیه. أی: إلی أن وصل القطع للراهشین و هما عرقان فی باطن الذراع یتدفق الدم منهما عند القطع، و الضمیر فی ألفی یعود علی المقطوع راهشاه، و هو جذیمه الأبرش. و امراد الإخبار بأن جذیمه غدرت به الزباء و قطعت راهشیه، و سال منه الدم حتی مات، و أنه وجد ما وعدته من تزوجه بها کذبا و مینا، و هما بمعنی واحد. و إحدی الکلمتین زائده فلا یتغیر المعنی بإسقاط أیهما شئت.

و الحشو: کقول: زهیر بن أبی سلمی. [الطویل]

و أعلم علم الیوم و الأمس قبله

و لکنّنی عن علم ما فی غد عمی (1)

و کل من الحشو و التطویل معیب فی البیان، و کلاهما بمعزل عن مراتب البلاغه.

و اعلم أن دواعی الإطناب کثیره، منها تثبت المعنی، و توضیح المراد و التوکید، و دفع الإیهام، و إثاره الحمیه و غیر ذلک.

و أنواع الإطناب کثیره (2)

1-منها: ذکر الخاص بعد العام: کقوله تعالی: حٰافِظُوا عَلَی اَلصَّلَوٰاتِ وَ اَلصَّلاٰهِ اَلْوُسْطیٰ [البقره:238]و فائدته التنبیه علی مزیه: و فضل فی الخاص حتی کأنه لفضله و رفعته، جزء آخر، مغایر لما قبله. و لهذا خص الصلاه الوسطی (و هی العصر) بالذکر لزیاده فضلها.

2-و منها: ذکر العام بعد الخاص، کقوله تعالی: رَبِّ اِغْفِرْ لِی وَ لِوٰالِدَیَّ وَ لِمَنْ دَخَلَ بَیْتِیَ مُؤْمِناً وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ اَلْمُؤْمِنٰاتِ [نوح:28] (3)و فائدته شمول بقیه الأفراد و الاهتمام بالخاص لذکره ثانیا فی عنوان عام بعد ذکره اولا فی عنوان خاص.

3-و منها: الإیضاح بعد الإبهام، لتقریر المعنی فی ذهن السامع بذکره مرتین، مره علی سبیل الإبهام و الإجمال، و مره علی سبیل التفصیل و الإیضاح، فیزیده ذلک نبلا و شرفا کقوله تعالی: یٰا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلیٰ تِجٰارَهٍ تُنْجِیکُمْ مِنْ عَذٰابٍ أَلِیمٍ تُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجٰاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اَللّٰهِ بِأَمْوٰالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ [الصف:10،11]، و کقوله تعالی: وَ قَضَیْنٰا إِلَیْهِ ذٰلِکَ اَلْأَمْرَ أَنَّ دٰابِرَ هٰؤُلاٰءِ مَقْطُوعٌ مُصْبِحِینَ [الحجر:66]. فقوله إن دابر

[شماره صفحه واقعی : 183]

ص: 1553


1- الشاهد فی قوله، قبله، لأنه معلوم من قوله أمس، و کقول الآخر: [مجزوء الوافر] ذکرت أخی فعاودنی صداع الرأس و الوصب فإن الصداع لا یکون إلا فی الرأس، فذکر الرأس لا فائده فیه.
2- و منها الحروف الزائده. و تکثیر الجمل، نحو فَبِمٰا رَحْمَهٍ مِنَ اَللّٰهِ لِنْتَ لَهُمْ .
3- من دعاء سیدنا نوح علیه السّلام لنفسه و لوالدیه و للمؤمنین.

هؤلاء تفسیر و توضیح لذلک الأمر المبهم و فائدته توجیه الذهن إلی معرفته، و تفخیم شأن المبین، و تمکینه فی النفس فأبهم فی کلمه الأمر ثم وضحه بعد ذلک تهویلا لأمر العذاب.

4-و منها: التوشیع: و هو أن یؤتی فی آخر الکلام بمثنی مفسر بمفردین لیری المعنی فی صورتین، تخرج فیهما من الخفاء المستوحش إلی الظهور المأنوس، نحو العلم علمان، علم الأبدان، و علم الأدیان.

5-و منها: التکریر: و هو ذکر الشیء مرتین أو أکثر لأغراض:

الأول: التأکید و تقریر المعنی فی النفس کقوله تعالی: کَلاّٰ سَوْفَ تَعْلَمُونَ ثُمَّ کَلاّٰ سَوْفَ تَعْلَمُونَ [التکاثر:3،4] (1)و کقوله تعالی: فَإِنَّ مَعَ اَلْعُسْرِ یُسْراً إِنَّ مَعَ اَلْعُسْرِ یُسْراً [الشرح:5،6].

الثانی: طول الفصل لئلا یجیء مبتورا لیس له طلاوه. کقوله تعالی: یٰا أَبَتِ إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَباً وَ اَلشَّمْسَ وَ اَلْقَمَرَ رَأَیْتُهُمْ لِی سٰاجِدِینَ [یوسف:4]فکرر رأیت لطول الفصل و من هذا قول الشاعر: [الطویل]

و إن امرأ دامت مواثیق عهده

علی مثل هذا إنه لکریم (2)

الثالث: قصد الاستیعاب: نحو: قرأت الکتاب بابا بابا، و فهمته کلمه کلمه.

الرابع: زیاده الترغیب فی امر مطلوب کالعفو فی قوله تعالی: إِنَّ مِنْ أَزْوٰاجِکُمْ وَ أَوْلاٰدِکُمْ عَدُوًّا لَکُمْ فَاحْذَرُوهُمْ. وَ إِنْ تَعْفُوا وَ تَصْفَحُوا وَ تَغْفِرُوا فَإِنَّ اَللّٰهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ [التغابن:14].

الخامس: الترغیب فی قبول النصح باستماله المخاطب لقبول الخطاب کقوله تعالی: وَ قٰالَ اَلَّذِی آمَنَ یٰا قَوْمِ اِتَّبِعُونِ أَهْدِکُمْ سَبِیلَ اَلرَّشٰادِ یٰا قَوْمِ إِنَّمٰا هٰذِهِ اَلْحَیٰاهُ اَلدُّنْیٰا مَتٰاعٌ وَ إِنَّ اَلْآخِرَهَ هِیَ دٰارُ اَلْقَرٰارِ [غافر:38،39]. ففی تکریر یا قوم تعطیف لقلوبهم، حتی لا یشکوا فی إخلاصه لهم فی نصحه.

[شماره صفحه واقعی : 184]

ص: 1554


1- أی سوف تعلمون ما أنتم علیه من الخطأ إذا شاهدتم هول المحشر، فقد أکد الإنذار بتکریره لیکون أبلغ تأثیرا و أشد تخویفا.
2- الشاهد فی تکریر (إن) الّتی فی أول البیت، و تکریرها فی آخره.

السادس: التنویه بشأن المخاطب (1)نحو: «إن الکریم ابن الکریم ابن الکریم یوسف بن یعقوب بن إبراهیم» .

السابع: التردید: و هو تکرار اللفظ متعلقا بغیر ما تعلق به أولا نحو: السخی: قریب من اللّه، قریب من الناس، قریب من الجنه. و البخیل: بعید من اللّه، بعید من الناس، بعید من الجنه.

الثامن: التلذذ بذکره، نحو قول: مروان بن أبی حفصه. [الطویل]

سقی اللّه نجدا و السّلام علی نجد

و یا حبذا نجد علی القرب و البعد

التاسع: الإرشاد إلی الطریقه المثلی، کقوله تعالی: أَوْلیٰ لَکَ فَأَوْلیٰ ثُمَّ أَوْلیٰ لَکَ فَأَوْلیٰ [القیامه:34،35].

6-و منها: الاعتراض لغرض یقصده المتکلم و هو أن یؤتی فی أثناء الکلام، أو بین کلامین متصلین فی المعنی، بجمله معترضه، أو أکثر، لا محل لها من الإعراب (2). و ذلک لأغراض یرمی إلیها البلیغ غیر دفع الإیهام.

أ-کالدعاء: نحو: إنی حفظک اللّه مریض. و کقول عوف بن محلم الشیبانی: [السریع]

إن الثمانین و بلّغتها

قد أحوجت سمعی إلی ترجمان (3)

ب-و التنبیه علی فضیله العلم کقول الآخر:

و اعلم فعلم المرء ینفعه

أن سوف یأتی کل ما قدرا

[الکامل]

[شماره صفحه واقعی : 185]

ص: 1555


1- او التشویه بشأن المخاطب کقول الإمام الحسین علیه السّلام: انّ الدعیّ ابن الدّعی قد رکضنی بین اثنتین، بین السله و الذله و هیهات منّا الذله.
2- لم یشترط بعضهم وقوعه بین جزأی جمله و لا بین کلامین، بل جوز وقوعه آخر الکلام مطلقا، سواء ولیه ارتباطا بما قبله أو لا، کقوله تعالی وَ قٰالُوا حَسْبُنَا اَللّٰهُ وَ نِعْمَ اَلْوَکِیلُ، فجمله و نعم الوکیل معترضه، و لیست معطوفه علی ما قبلها حتی یلزم عطف الانشاء علی الخبر.
3- بلغتها بفتح التاء أی بلغک اللّه إیاها، و ترجمان کزعفران، و یجوز ضم التاء مع الجیم و اعلم أن الدعاء من الشاعر موجه إلی المخاطب بطول عمره، و أن یعیش مثله ثمانین سنه، و اعلم أنه قد یقع الاعتراض فی الاعتراض کقوله تعالی: فَلاٰ أُقْسِمُ بِمَوٰاقِعِ اَلنُّجُومِ وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِیمٌ إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ فِی کِتٰابٍ مَکْنُونٍ .

ج-و التنزیه: کقوله: وَ یَجْعَلُونَ لِلّٰهِ اَلْبَنٰاتِ سُبْحٰانَهُ وَ لَهُمْ مٰا یَشْتَهُونَ [النحل:57].

د-و زیاده التأکید: کقوله تعالی: وَ وَصَّیْنَا اَلْإِنْسٰانَ بِوٰالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلیٰ وَهْنٍ وَ فِصٰالُهُ فِی عٰامَیْنِ أَنِ اُشْکُرْ لِی وَ لِوٰالِدَیْکَ إِلَیَّ اَلْمَصِیرُ [لقمان:14].

ه-و الاستعطاف کقول الشاعر: [الکامل]

و خفوق قلب لو رأیت لهیبه

یا جنتی لرأیت فیه جهنما

و-و التهویل: نحو: وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِیمٌ [الواقعه:76].

7-و منها الإیغال: و هو ختم الکلام بما یفید نکته، یتم المعنی بدونها کالمبالغه: فی قول الخنساء: [البسیط]

و إن صخرا لتأتم الهداه به

کأنه علم فی رأسه نار

فقولها: کأنه علم واف بالمقصود، لکنها أعقبته بقولها فی رأسه نار لزیاده المبالغه، و نحو: قوله تعالی: وَ اَللّٰهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشٰاءُ بِغَیْرِ حِسٰابٍ [البقره:212].

8-و منها التذییل: و هو تعقیب جمله بجمله أخری مستقله، تشتمل علی معناها، تأکیدا لمنطوق الأولی، (1)أو لمفهومها نحو قوله تعالی: وَ قُلْ جٰاءَ اَلْحَقُّ وَ زَهَقَ اَلْبٰاطِلُ إِنَّ اَلْبٰاطِلَ کٰانَ زَهُوقاً [الإسراء:81]. و نحو قوله تعالی: ذٰلِکَ جَزَیْنٰاهُمْ بِمٰا کَفَرُوا وَ هَلْ نُجٰازِی إِلاَّ اَلْکَفُورَ [سبأ:17].

و التذییل: قسمان قسم یستقل بمعناه، لجریانه مجری المثل. و قسم لا یستقل بمعناه، لعدم جریانه مجری المثل.

فالأول: الجاری مجری الأمثال، لاستقلال معناه، و استغنائه عما قبله کقول طرفه:

کلّ خلیل کنت خاللته

لا ترک اللّه له واضحه

[السریع]

کلکم أروغ من ثعلب

ما أشبه اللیله بالبارحه

[شماره صفحه واقعی : 186]

ص: 1556


1- التأکید ضربان: تأکید المنطوق کما فی هذه الآیه، و تأکید المفهوم کقوله: [الطویل] و لست بمستبق أخا لا تلمّه علی شعث إی الرجال المهذب فقد دل بمفهومه علی نفی الکمال من الرجال فأکده بقوله: «أی الرجال المهذب» .

و الثانی: غیر الجاری مجری الأمثال، لعدم استغنائه عما قبله، و لعدم استقلاله بإفاده المعنی کقول النابغه: [البسیط]

لم یبق جودک لی شیئا أؤمله

ترکتنی أصحب الدنیا بلا أمل

فالشطر الثانی: مؤکد للإول، و لیس مستقلا عنه، فلم یجر مجری المثل.

9-و منها الاحتراس: و یقال له التکمیل، و هو أن یؤتی فی کلام یوهم خلاف المقصود بما یدفع ذلک الوهم. فالاحتراس: یوجد حیثما یأتی المتکلم بمعنی یمکن أن یدخل علیه فیه لوم، فیفطن لذلک و یأتی بما یخلصه.

سواء أوقع الاحتراس فی وسط الکلام. کقول طرفه بن العبد: [الکامل]

فسقی دیارک غیر مفسدها

صوب الربیع ودیمه تهمی (1)

فقوله: غیر مفسدها: للاحتراس.

أو وقع الاحتراس فی آخره، نحو: وَ یُطْعِمُونَ اَلطَّعٰامَ عَلیٰ حُبِّهِ [الانسان:8]أی: مع حب الطعام: و اشتهائهم له، و ذلک أبلغ فی الکرم، فلفظ «علی حبّه» فضله للاحتراس و لزیاده التحسین فی المعنی. و کقول أعرابیه لرجل: أذل اللّه کل عدو لک إلا نفسک.

10-و منها التتمیم: و هو زیاده فضله، کمفعول، أو حال، أو تمییز، أو جار و مجرور، توجد فی المعنی حسنا بحیث لو حذفت صار الکلام مبتذلا. کقول ابن المعتز یصف فرسا: [الطویل]

صببنا علیها ظالمین سیاطنا

فطارت بها أید سراع و أرجل

إذ لو حذف ظالمین لکان الکلام مبتذلا، لا رقه فیه و لا طلاوه و توهم أنها بلیده تستحق الضرب.

و یستحسن الإطناب فی الصلح بین العشائر، و المدح، و الثناء و الذم و الهجاء، و الوعظ، و الإرشاد، و الخطابه: فی أمر من الأمور العامه، و التهنئه و منشورات الحکومه إلی الأمه، و کتب الولاه إلی الملوک، لإخبارهم بما یحدث لدیهم من مهام الأمور.

[شماره صفحه واقعی : 187]

ص: 1557


1- لما کان المطر مما یسبب الخراب دفع هذا الوهم بقوله: «غیر مفسدها» .

و هناک أنواع أخری من الإطناب، کما تقول فی الشیء المستبعد: رأیته بعینی و سمعته بأذنی، و ذقته بفمی: تقول ذلک لتأکید المعنی و تقریره. و کقوله تعالی: فَخَرَّ عَلَیْهِمُ اَلسَّقْفُ مِنْ فَوْقِهِمْ [النحل:26] السقف لا یخر طبعا إلا من فوق و لکنه دل بقولهم (من فوقهم) علی الإحاطه و الشمول.

و اعلم: أن الإطناب أرجح عند بعضهم من الإیجاز، و حجته فی ذلک أن المنطق إنما هو البیان، و البیان لا یکون إلا بالإشباع و الاشباع لا یقع إلا بالإقناع و أفضل الکلام أبینه. و أبینه أشده إحاطه بالمعانی. و لا یحاط بالمعانی إحاطه تامه، إلا بالاستقصاء و الإطناب.

و المختار: أن الحاجه إلی کل من الإطناب، و الإیجاز، ماسه: و کل موضع لا یسد أحدهما مکان الآخر فیه. و للذوق السلیم القول الفصل فی موطن کل منهما. (1)

المبحث الثالث فی المساواه
اشاره

المساواه: هی تأدیه المعنی المراد: بعباره مساویه له (1)، بأن تکون الألفاظ علی قدر المعانی، لا یزید بعضها علی بعض.

و لسنا بحاجه إلی الکلام علی المساواه، فإنها هی الأصل المقیس علیه، و الدستور الذی

[شماره صفحه واقعی : 188]

ص: 1558


1- المساواه هی ما ساوی لفظه معناه بحیث لا یزید أحدهما علی الآخر، و هی نوعان: الأول: مساواه مع الاختصار، و هی أن یتحری البلیغ فی تأدیه المعنی أوجز ما یکون من الألفاظ القلیله الأحرف الکثیره المعانی. کقوله تعالی: هَلْ جَزٰاءُ اَلْإِحْسٰانِ إِلاَّ اَلْإِحْسٰانُ . و کقوله تعالی: وَ لاٰ یَحِیقُ اَلْمَکْرُ اَلسَّیِّئُ إِلاّٰ بِأَهْلِهِ . و الثانی: مساواه بدون اختصار «و یسمی متعارف الأوساط» و هو تأدیه المقصود من غیر طلب للاختصار. کقوله تعالی: حُورٌ مَقْصُورٰاتٌ فِی اَلْخِیٰامِ . و الوجهان فی المرکز الأسمی من البلاغه غیر أن الأول أدخل فیها و أدل علیها. و المساواه فن من القول عزیز المثال تشرئب إلیه أعناق البلغاء لکن لا یرتقی إلی ذراه إلا الأفذاذ لصعوبه المرتقی، و جلال المقصد، و المساواه یعتبرها بعضهم وسطا بین الإیجاز و الإطناب، و بعضهم یدمجها، و لا یعدها قسما ثالثا للإیجاز و الإطناب.

یعتمد علیه. کقوله تعالی: وَ مٰا تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اَللّٰهِ [البقره:110]. و کقوله تعالی: کُلُّ اِمْرِئٍ بِمٰا کَسَبَ رَهِینٌ [الطور:21]. و کقوله تعالی: مَنْ کَفَرَ فَعَلَیْهِ کُفْرُهُ [الروم:44]. و کقوله صلّی اللّه علیه و آله: «إنما الأعمال بالنیات و لکل امریء ما نوی» . فإن اللفظ فیه علی قدر المعنی، لا ینقص عنه، و لا یزید علیه. و کقول طرفه بن العبد: [الطویل]

ستبدی لک الأیام ما کنت جاهلا

و یأتیک بالأخبار من لم تزوّد

هذه أمثله للمساواه، لا یستغنی الکلام فیها عن لفظ منه، و لو حذف منه شیء لأخل بمعناه.

أسئله علی الإیجاز و الإطناب و المساواه تطلب أجوبتها

ما هی المساواه؟ ما هو الإیجاز؟ ما هو الإطناب؟ کم قسما للإیجاز؟ ما هو إیجاز القصر؟ ما هو إیجاز الحذف؟ بأی شیء یکون إیجاز الحذف؟ کم قسما للإطناب؟ ما هو ذکر الخاص بعد العام؟ ما هو ذکر العام بعد الخاص؟ ما هو الإیضاح بعد الإبهام؟ ما هو التکرار؟ ما هو الاعتراض؟ ما هو الإیغال؟ ما هو التوشیع؟ ما هو التذییل؟ ما هو التکمیل؟ ما هو التتمیم؟ ما هو الاحتراس؟ ما هو الفرق بین التطویل و الحشو؟ ما هی دواعی الإیجاز؟ ما هی دواعی الإطناب؟ کم قسما للتذییل؟ أیکون الإطناب بغیر هذه الأنواع؟

تطبیق عام علی الإیجاز و الإطناب و المساواه

درست الصرف: فیه مساواه. لأن اللفظ علی قدر المعنی

وَ یُطْعِمُونَ اَلطَّعٰامَ عَلیٰ حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً [الإنسان:8]فیه إطناب بالتتمیم فإن علی حبه فضله لزیاده التحسین فی المعنی

وَ لاٰ یَحِیقُ اَلْمَکْرُ اَلسَّیِّئُ إِلاّٰ بِأَهْلِهِ [فاطر:43]فیه مساواه.

المرء بأدبه: فیه إیجاز قصر لتضمن العباره القصیره معانی کثیره.

[شماره صفحه واقعی : 189]

ص: 1559

تَاللّٰهِ تَفْتَؤُا تَذْکُرُ یُوسُفَ [یوسف:85]فیه إیجاز حذف و هو «لا» .

فَأَوْحَیْنٰا إِلیٰ مُوسیٰ أَنِ اِضْرِبْ بِعَصٰاکَ اَلْبَحْرَ فَانْفَلَقَ: فیه إیجاز حذف جمله. أی فضرب فانفلق. ألا کل شیء ما خلا اللّه باطل: فیه إطناب بالاحتراس.

إذا أنت لم تشرب مرارا علی القذی

ظمئت و أی الناس تصفو مشاربه

[الطویل]

فیه الإطناب بالتذییل. و الجمله الثانیه جاریه مجری المثل.

جوزی المذنب بذنبه و هل یجازی إلا المذنب: فیه إطناب بالتذییل، و لیس جاریا مجری المثل.

فَمَنْ یَعْمَلْ مِنَ اَلصّٰالِحٰاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلاٰ کُفْرٰانَ لِسَعْیِهِ [الأنبیاء:94]: فیه إطناب بالاحتراس.

البخیل بعید من اللّه بعید من الناس بعید من الجنه: فیه إطناب بالتردید.

وَ لٰکِنَّ اَلْبِرَّ مَنِ اِتَّقیٰ: فیه إیجاز حذف مضاعف، أی ذا البر.

و اهتم للسفر القریب فإنه

أنأی من السفر البعید و أشنع

[الکامل]

فیه إطناب بالإیغال. فإن أشنع مزیده للترتیب فی الاهتمام.

خَلَطُوا عَمَلاً صٰالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً [التوبه:102]فیه إیجاز حذف أی خلطوا عملا صالحا بسییء.

وَ اَللَّیْلِ إِذٰا یَسْرِ: [الفجر:4]فیه إیجاز بحذف الیاء و سبب حذفها أن اللیل لما کان غیر سار و إنما یسری من فیه، نقص منه حرف، إشاره إلی ذلک جریا علی عاده العرب فی مثل ذلک.

لِیُحِقَّ اَلْحَقَّ وَ یُبْطِلَ اَلْبٰاطِلَ [الأنفال:8]فیه إیجاز بحذف جمله. أی فعل ذلک.

تمرین

بین الإیجاز، و الإطناب، و المساواه: و أقسام کل منها فیما یأتی:

قال اللّه تعالی: إِنَّ فِی خَلْقِ اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضِ وَ اِخْتِلاٰفِ اَللَّیْلِ وَ اَلنَّهٰارِ، وَ اَلْفُلْکِ اَلَّتِی تَجْرِی فِی اَلْبَحْرِ بِمٰا یَنْفَعُ اَلنّٰاسَ وَ مٰا أَنْزَلَ اَللّٰهُ مِنَ اَلسَّمٰاءِ مِنْ مٰاءٍ فَأَحْیٰا بِهِ اَلْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهٰا وَ بَثَّ فِیهٰا مِنْ کُلِّ

[شماره صفحه واقعی : 190]

ص: 1560

دَابَّهٍ وَ تَصْرِیفِ اَلرِّیٰاحِ وَ اَلسَّحٰابِ اَلْمُسَخَّرِ بَیْنَ اَلسَّمٰاءِ وَ اَلْأَرْضِ لَآیٰاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ [البقره:164] (1).

و قال تعالی: خُذِ اَلْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ اَلْجٰاهِلِینَ [الأعراف:199] (2).

و قال تعالی: یَأْخُذُ کُلَّ سَفِینَهٍ (3)غَصْباً [الکهف:79].

أنا ابن جلا (4)و طلاّع الثنایا

متی أضع العمامه تعرفونی

[الوافر]

(فاللّه هو الولی) (5)وَ إِنْ یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ [فاطر:4] (6).

فقلت یمین اللّه أبرح (7)قاعدا

و لو قطعوا رأسی لدیک و أوصالی

[الطویل]

شیخ یری الصلوات الخمس نافله

و یستحل دم الحجاج فی الحرم (8)

و قال تعالی: تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اَللّٰهِ أَلاٰ بِذِکْرِ اَللّٰهِ تَطْمَئِنُّ اَلْقُلُوبُ [الرعد:28].

[شماره صفحه واقعی : 191]

ص: 1561


1- فی هذه الآیه الإطناب بتکثیر الجمل. و هذا خلاف الأنواع السابقه و ذلک لأنه لما کان الخطاب مع العموم و فیهم الذکی و الغبی صرح بخلق أمهات الممکنات الظاهره لیکون دلیلا علی القدره الباهره، و ذلک بدل أن یقال (إن فی وقوع کل ممکن تساوی طرفاه لآیات للعقلاء) .
2- فیه إیجاز القصر لأنه قد جمع مکارم الأخلاق.
3- أی سفینه سالمه.
4- أی أنا ابن رجل جلا المشکلات.
5- الشرط محذوف أی إن أرادوا ولیا فاللّه هو الولی.
6- أی فاقتدر اصبر.
7- أی لا أبرح.
8- فی الحرم، إیغال للزیاده فی المبالغه
خاتمه

علمت أن البلاغه متوقفه علی مطابقه الکلام لمقتضی الحال. و رأیت فی ما تقدم من الأحکام، أن مقتضی الحال یجری علی مقتضی الظاهر.

و هذا بالطبع هو الأصل، و لکن قد یعدل عما یقتضیه الظاهر إلی خلافه مما تقتضیه الحال فی بعض مقامات الکلام، لاعتبارات یراها المتکلم. و قد تقدم کثیر من ذلک العدول المسمی باخراج الکلام علی خلاف مقتضی الظاهر فی الابواب السابقه.

و بقی من هذا القبیل أنواع أخری کثیره.

الأول: الالتفات: و هو الانتقال من کل تکلم أو الخطاب، أو الغیبه إلی صاحبه، لمقتضیات و مناسبات تظهر بالتأمل فی مواقع الالتفات؛ تفننا فی الحدیث، و تلوینا للخطاب، حتی لا یمل السامع من التزام حاله واحده، و تنشیطا و حملا علی زیاده الإصغاء، فإن لکل جدید لذه و لبعض مواقعه لطائف، ملاک إدراکها الذوق السلیم.

و اعلم أن صور العدول إلی الالتفات سته.

1-عدول من التکلم إلی الخطاب: کقوله تعالی: وَ مٰا لِیَ لاٰ أَعْبُدُ اَلَّذِی فَطَرَنِی وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ [یس:22]و القیاس: و إلیه أرجع.

2-عدول من التکلّم إلی الغیبه: کقوله تعالی: یٰا عِبٰادِیَ اَلَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلیٰ أَنْفُسِهِمْ لاٰ تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَهِ اَللّٰهِ [الزمر:53].

3-عدول من الخطاب إلی التکلّم: کقوله تعالی: وَ اِسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ إِنَّ رَبِّی رَحِیمٌ وَدُودٌ .

4-عدول من الخطاب إلی الغیبه: کقوله تعالی: رَبَّنٰا إِنَّکَ جٰامِعُ اَلنّٰاسِ لِیَوْمٍ لاٰ رَیْبَ فِیهِ إِنَّ اَللّٰهَ لاٰ یُخْلِفُ اَلْمِیعٰادَ [آل عمران:9].

5-عدول من الغیبه إلی التکلم: کقوله تعالی: وَ هُوَ اَلَّذِی أَرْسَلَ اَلرِّیٰاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ وَ أَنْزَلْنٰا مِنَ اَلسَّمٰاءِ مٰاءً طَهُوراً [الفرقان:48]و القیاس: و أنزل.

[شماره صفحه واقعی : 192]

ص: 1562

6-عدول من الغیبه إلی الخطاب: کقوله تعالی: وَ إِذْ أَخَذْنٰا مِیثٰاقَ بَنِی إِسْرٰائِیلَ لاٰ تَعْبُدُونَ إِلاَّ اَللّٰهَ [البقره:83].

الثانی: تجاهل العارف، و هو سوق المعلوم مساق المجهول، بأن یجعل العارف بالشیء نفسه جاهلا به، و ذلک لأغراض:

1-کالتعجب: نحو قوله تعالی: أَ فَسِحْرٌ هٰذٰا أَمْ أَنْتُمْ لاٰ تُبْصِرُونَ [الطور:15]

2-و المبالغه فی المدح: نحو: وجهک البدر أم شمس.

3-و المبالغه فی الذم: کقول الشاعر: [الوافر]

و ما أدری و سوف إخال أدری

أقوم آل حصن أم نساء

4-و التوبیخ و شده الجزع: کقول شاعر: [الطویل]

أیا شجر الخابور ما لک مورقا

کأنک لم تجزع علی ابن طریف (1)

5-و شده الوله: کقول الشاعر: [البسیط]

باللّه یا ظبیات القاع قلن لنا

لیلای منکنّ أم لیلی من البشر

6-و الفخر: کقوله [الخفیف]

أیّنا تعرف المواقف منه

و ثبات علی العدا و ثباتا

الثالث: القلب (2): و هو جعل کل من الجزأین فی الکلام مکان صاحبه، لغرض المبالغه، نحو قول رؤبه بن العجاج: [الرجز]

و مهمه مغبره أرجاؤه

کأن لون أرضه سماؤه (3)

[شماره صفحه واقعی : 193]

ص: 1563


1- تجاهلت أخت طریف عن سبب انتفاء الجزع عن الشجر لشده التحیر و التضجر.
2- و یستدل علیه بالتأمل فی المعنی فنحو عرضت الناقه علی الحوض. و أدخلت الخاتم فی أصبعی، أصله «عرضت الحوض علی الناقه» لأن العرض یکون علی ما له «إدراک» و أصله أدخلت أصبعی فی الخاتم «لأن الظرف هو الخاتم» و النکته أن الظاهر الإتیان بالمعروض إلی المعروض علیه، و تحریک المظروف نحو الظرف. و لما کان ما هنا بالعکس قلبوا الکلام رعایه لهذا الاعتبار، و إنما یقبل حیث یتضمن اعتبارا لطیفا.
3- و المهمه المفازه البعیده، و أرجاؤه نواحیه.

أی: کأن لو سمائه لغبرتها لون أرضه، مبالغه فی وصف لون السماء بالغبره، حتی صار بحیث یشبه به لون الارض.

و نحو: أدخلت الخاتم فی أصبعی: و القیاس: أدخلت أصبعی فی الخاتم و عرضت الناقه علی الحوض.

الرابع: التعبیر عن المضارع بلفظ الماضی، و عکسه.

فمن أغراض التعبیر عن المضارع بلفظ الماضی.

أ-التنبیه علی تحقق وقوعه: نحو أَتیٰ أَمْرُ اَللّٰهِ [النحل:1]أی: یأتی.

ب-أو قرب الوقوع: نحو: قد قامت الصلاه، أی قرب القیام لها.

ج-و التفاؤل: نحو: إن شفاک اللّه تذهب معی.

د-و التعریض: نحول قوله تعالی: لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ [الزمر:65]. فیه تعریض للمشرکین بأنهم قد حبطت أعمالهم.

و من أغراض التعبیر عن الماضی بلفظ المضارع.

أ-حکایه الحاله الماضیه باستحضار الصوره الغریبه فی الخیال (1). کقوله تعالی: اَللّٰهُ اَلَّذِی أَرْسَلَ اَلرِّیٰاحَ فَتُثِیرُ سَحٰاباً [فاطر:9]بدل فأثارت.

ب-و إفاده الاستمرار فیما مضی: کقوله تعالی: لَوْ یُطِیعُکُمْ فِی کَثِیرٍ مِنَ اَلْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ [الحجرات:47] أی: لو استمر علی إطاعتکم لهلکتم.

الخامس: التعبیر عن المستقبل بلفظ اسم الفاعل. نحو قوله تعالی: إِنَّ اَلدِّینَ لَوٰاقِعٌ [الذاریات:6]. أو بلفظ اسم المفعول: نحو قوله تعالی: ذٰلِکَ یَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ اَلنّٰاسُ [هود:103].

و ذلک: لأن الوصفین المذکورین حقیقه فی الحال، مجاز فیما سواه.

السادس: یوضع المضمر موضع المظهر، خلافا لمقتضی الظاهر، لیتمکن ما بعده فی ذهن السامع، نحو: هو اللّه عادل.

[شماره صفحه واقعی : 194]

ص: 1564


1- یوضع المضارع موضع الماضی لإیهام المشاهده بإحضار صوره الشیء فی ذهن السامع بصیغه الحاضر.

و یوضع المظهر موضع المضمر لزیاده التمکین، نحو: خیر الناس من نفع الناس أو لإلقاء المهابه فی نفس السامع، کقول الخلیفه: أمیر المؤمنین یأمر بکذا أی: أنا آمر. أو للاستعطاف: نحو: أیأذن لی مولای أن أتکلم أی: أتأذن.

السابع: التغلیب: و هو ترجیح أحد الشیئین علی الآخر فی إطلاق لفظه علیه (1)و ذلک:

1-کتغلیب المذکر علی المؤنث، فی قوله تعالی: وَ کٰانَتْ مِنَ اَلْقٰانِتِینَ [التحریم:12] و قیاسه القانتات. و نحو: الأبوین للأب و الأم و القمرین: للشمس و القمر.

2-و کتغلیب الأخفّ علی غیره، نحو الحسنین، فی الحسن و الحسین.

3-و کتغلیب الأکثر علی الأقل، کقوله تعالی: لَنُخْرِجَنَّکَ یٰا شُعَیْبُ وَ اَلَّذِینَ آمَنُوا مَعَکَ مِنْ قَرْیَتِنٰا أَوْ لَتَعُودُنَّ فِی مِلَّتِنٰا [الأعراف:88]. أدخل (شعیب) فی العود إلی ملّتهم، مع أنه لم یکن فیها قطّ، ثم خرج منها و عاد، تغلیبا للأکثر.

ط-و کتغلیب العاقل علی غیره، کقوله تعالی: اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ اَلْعٰالَمِینَ [الفاتحه:2].

و صلّی اللّه علی سیدنا محمد و علی آله الطیبین الطاهرین المعصومین.

تم علم المعانی، و یلیه علم البیان، و اللّه المستعان أولا و آخرا.

[شماره صفحه واقعی : 195]

ص: 1565


1- التغلیب: هو إطلاق لفظ أحد الصاحبین علی الآخر ترجیحا له علیه. و التغلیب کثیر فی کلام العرب. و اللّه سبحانه و تعالی أعلم.

[شماره صفحه واقعی : 196]

ص: 1566

علم البیان

اشاره

1-البیان (1): لغه الکشف، و الإیضاح، و الظّهور (2).

و اصطلاحا: أصول و قواعد یعرف (3)بها إیراد المعنی الواحد، بطرق یختلف بعضها عن بعض، فی وضوح الدلاله العقلیه علی نفس ذلک المعنی.

[شماره صفحه واقعی : 197]

ص: 1567


1- هو اسم لکل شیء کشف لک بیان المعنی، و هتک لک الحجب، دون الضمیر، حتی یفضی السامع إلی حقیقه، و یهجم علی محصوله، کائنا ما کان ذلک البیان. و من أی جنس کان ذلک الدلیل، لأن مدار الأمر و الغایه التی یجری إلیها القائل و السامع، إنما هو الفهم و الإفهام. فبأی شیء بلغت الأفهام، و أوضحت عن المعنی فذلک هو البیان فی ذلک الموضع. و اعلم أن المعتبر فی علم البیان دقه المعانی المعتبره فیها من الاستعارات و الکنایات مع وضوح الألفاظ الداله علیها. فالبیان هو المنطق الفصیح، المعرب عما فی الضمیر.
2- فإذا کان معنی البیان (الإیضاح) کان متعدیا. و إن کان بمعنی (الظهور) کان لازما یقال: بینت الشیء: أوضحته. و بان الشیء ظهر و اتضح، و کذلک تقول أبنت الشیء و أبان الشیء، و کذلک بینت الشیء أظهرته، و بین الشیء ظهر، و کذلک تبینت الشیء و تبیّن الشیء و استبنت الشیء، و استبان الشیء، بمعنی واحد. و التبیان بالکسر البیان. و الکشف، و الإیضاح.
3- أی یعرف من حمل تلک الأصول کیف یعبر عن المعنی الواحد بعبارات بعضها أوضح من بعض. فعلم البیان: علیم یستطاع بمعرفته إبراز المعنی الواحد بصور متفاوته، و تراکیب مختلفه فی درجه الوضوح، مع مطابقه کل منها مقتضی الحال، فالمحیط بفن البیان الضلیع من کلام العرب منثوره و منظومه. إذا أراد التعبیر عن أی معنی یدور فی خلده و یجول بضمیره. استطاع أن یختار من فنون القول، و طرق الکلام ما هو أقرب لمقصده. و ألیق بغرضه، بطریقه تبین ما فی نفس المتکلم من المقاصد و توصل الأثر الذی یریده به إلی نفس السامع فی المقام المناسب له، فینال الکاتب و الشاعر، و الخطیب، من نفس مخاطبیه إذا جود قوله، و سحرهم ببدیع بیانه. و لا بد فی علم البیان من اعتبار [المطابقه المقتضی الحال]المعتبره فی علم المعانی فمنزله [المعانی]من [البیان] منزله الفصاحه من البلاغه.

فالمعنی الواحد: یستطاع أداؤه بأسالیب مختلفه، فی وضوح الدلاله علیه. فإنک: تقرأ فی بیان فضل العلم مثلا قول الشاعر: [الکامل]

1-العلم ینهض بالخسیس إلی العلی

و الجهل یقعد بالفتی المنسوب

ثم تقرأ فی المعنی نفسه، کلام الإمام علی علیه السّلام.

2-العلم نهر و الحکمه بحر. و العلماء حول النّهر یطوفون. و الحکماء وسط البحر یغوصون. و العارفون فی سفن النّجاه یسیرون.

فتجد: أن بعض هذه التراکیب أوضح من بعض، کما تراه یضع أمام عینیک مشهدا حسیا، یقرّب إلی فهمک ما یرید الکلام عنه من فضل العلم.

فهو: یشبّهه بنهر، و یشبّه الحکمه ببحر.

و یصور لک أشخاصا طائفین حول ذلک النهر هم العلماء.

و یصور لک أشخاصا غائصین وسط ذلک البحر هم الحکماء.

و یصور لک أشخاصا راکبین سفنا ماخره فی ذلک البحر للنجاه من مخاطر هذا العالم هم أرباب المعرفه.

و لا شک: أن هذا المشهد البدیع: یستوقف نظرک، و یستثیر إعجابک من شدّه الرّوعه و الجمال المستمدّه من التشبیه، بفضل البیان الذی هو سر البلاغه.

ب-و موضوع هذا العلم: الالفاظ العربیه، من حیث: التشبیه، و المجاز، و الکنایه.

ج-و واضعه: أبو عبیده الذی دوّن مسائل هذا العلم فی کتابه المسمّی مجاز القرآن و ما زال ینمو شیئا فشیئا، حتی وصل إلی عبد القاهر فأحکم أساسه، و شید بناءه، و رتب قواعده، و تبعه الجاحظ، و ابن المعتزّ و قدامه و أبو هلال العسکری.

د-و ثمرته: الوقوف علی أسرار کلام العرب منثوره و منظومه و معرفه ما فیه من تفاوت فی فنون الفصاحه، و تباین فی درجات البلاغه التی یصل بها إلی مرتبه إعجاز القرآن الکریم الذی حار الجنّ و الإنس فی محاکاته و عجزوا عن الإتیان بمثله.

و فی هذا الفن أبواب و مباحث.

[شماره صفحه واقعی : 198]

ص: 1568

الباب الاول فی التشبیه تمهید
اشاره

للتّشبیه: روعه و جمال، و موقع حسن فی البلاغه، و ذلک لإخراجه الخفیّ إلی الجلیّ، و إدنائه البعید من القریب، یزید المعانی رفعه و وضوحا، و یکسبها جمالا و فضلا، و یکسوها شرفا و نبلا؛ فهو فن واسع النّطاق، فسیح الخطو، ممتد الحواشی، متشعّب الأطراف، متوعّر المسلک، غامض المدرک، دقیق المجری، غزیر الجدوی.

و من أسالیب البیان: أنک إدا أردت إثبات صفه لموصوف مع التوضیح، أو وجه من المبالغه، عمدت إلی شیء آخر، تکون هذه الصفه واضحه فیه، و عقدت بین الاثنین مماثله، تجعلها وسیله لتوضیح الصّفه، أو المبالغه فی إثباتها؛ لهذا کان التشبیه أوّل طریقه تدلّ علیه الطبیعه لبیان المعنی.

تعریف التشبیه و بیان أرکانه الأربعه

التشبیه: لغه التّمثیل، یقال: هذا شبه هذا و مثیله.

و التشبیه اصطلاحا: عقد مماثله بین أمرین، أو أکثر، قصد اشتراکهما فی صفه أو أکثر، بأداه: لغرض یقصد المتکلم.

[شماره صفحه واقعی : 199]

ص: 1569

و أرکان التشبیه أربعه:

1-المشبه: هو الأمر الذی یراد إلحاقه بغیره.

هذان الرکنان یسمیان طرفی التشبیه

2-المشبه به: هو الأمر الذی یلحق به المشبه.

3-وجه الشبه: هو الوصف المشترک بین الطرفین، و یکون فی المشبه به، أقوی منه فی المشبه و قد یذکر وجه الشبه فی الکلام و قد یحذف کما سیأتی توضیحه.

4-أداه التشبیه: هی اللفظ الذی یدلّ علی التشبیه، و یربط المشبه بالمشبه به، و قد تذکر الأداه فی التشبیه، نحو: کان علی علیه السّلام فی رعیته کالمیزان فی العدل، و کان فیهم کالوالد فی الرحمه و العطف. و قد تحذف الأداه نحو: خدّه ورد فی اللطافه.

المبحث الاول فی تقسیم طرفی التشبیه إلی حسی و عقلی
اشاره

طرفا التشبیه، المشبه و المشبه به.

1-إما حسیّان (1)أی مدرکان بإحدی الحواس الخمس الظاهره. نحو: أنت کالشمس فی

[شماره صفحه واقعی : 200]

ص: 1570


1- اعلم أن من الحسی، ما لا تدرکه الحواس الخمس التی هی (البصر و السمع و الشم و الذوق و اللمس) و لکن تدرک مادته فقط و یسمی هذا التشبیه (بالخیالی) الذی رکبته المتخیله من أمور موجوده، کل واحد منها یدرک بالحسن، کقوله: [الطویل] کأن الحباب المستدیر برأسها کواکب درّ فی سماء عقیق فإن کواکب در، و سماء عقیق، لا یدرکها الحس، لأنها غیر موجوده، و لکن یدرک مادتها التی هی الدر و العقیق، علی انفراد، و المراد بالحباب ما یعلو الماء من الفقاقیع و الضمیر للخمر، و منه أیضا قول الآخر: [مجزوء الکامل] و کأن محمر الشق یق إذا تصوّب أو تصعد أعلام یاقوت نشر ن علی رماح من زبرجد فإن الأعلام و الیاقوت و الزبرجد و الرماح موجوده، لکن المشبه الذی مادته هذه لیس موجودا و لا محسوسا.

الضیاء، و کما فی تشبیه الخد بالورد،

2-و إما عقلیان أی مدرکان بالعقل، نحو العلم کالحیاه، و نحو: الضلال عن الحق کالعمی و نحو: الجهل کالموت.

3-و إما مختلفان، بان یکون:

أ-المشبه حسی، و المشبه به عقلی، نحو: طبیب السوء کالموت.

ب-و المشبه عقلی، و المشبه به حسی، نحو العلم کالنور.

و اعلم أن العقلی (1)هو ما عدا الحسی، فیشمل المدرک ذهنا: کالرأی، و الخلق، و الحط. و الأمل، و العلم، الذکاء، و الشجاعه.

و یشمل أیضا الوهمی، و هو ما لا وجود له، و لا لأجزائه کلها، أو بعضها فی الخارج، و لو وجد لکان مدرکا بإحدی الحواس.

و یشمل الوجدانی: و هو ما یدرک بالقوی الباطنه، کالغم، و الفرح، و الشبع، و الجوع،

[شماره صفحه واقعی : 201]

ص: 1571


1- المراد بالعقلی ما لا یدرک هو و لا مادته بإحدی الحواس الظاهره، بل إدراکه عقلا. فیدخل فیه الوهمی و هو ما لا یدرک هو و لا مادته بإحدی الحواس، و لکن لو وجد فی الخارج لکان مدرکا بها، و یسمی هذا التشبیه «بالوهمی» الذی لا وجود له و لا لأجزائه کلها أو بعضها فی الخارج، و لو وجد لکان مدرکا بإحدی الحواس کقوله تعالی: طَلْعُهٰا کَأَنَّهُ رُؤُسُ اَلشَّیٰاطِینِ و کقوله: [الطویل] أیقتلنی و المشرفی مضاجعی و مسنونه زرق کأنیاب أغوال فإن أنیاب الأغوال لم توجد هی و لا مادتها و إنما اخترعها الوهم، لکن لو وجدت لأدرکت بالحواس و المشرفی السیف. و المسنونه السهام. و الأغوال یزعمون أنها وحوش هائله المنظر و لا أصل لها، و الوجدانیات کالجوع و العطش و نحو العطش و نحو هما ملحقه بالعقلی ثم التضاد بین الطرفین قد ینزل منزله التناسب، و یجعل وجه الشبه علی وجه الطرافه أو الاستهزاء کما فی تشبیه شخص ألکن «بقس بن ساعده» ، أو رجل بخیل «بحاتم» ، و الفرق بین الطرافه و الاستهزاء یعرف بالقرائن. فإن کان الغرض مجرد الطرافه فطرافه، و إلا فاستهزاء.

و العطش، و الری.

فالحسیان یشترکان:

1-فی صفه مبصره کتشبیه المرأه بالنهار فی الإشراق، و الشعر باللیل فی الظلمه و السواد، کما فی قول الشاعر: [الکامل]

فرعاء تسحب من قیام شعرها

و تغیب فیه و هو لیل أسحم

فکأنها فیه نهار مشرق

و کأنه لیل علیها مظلم (1)

2-أو فی صفه مسموعه: نحو: غرد تغرید الطیور و نحو: سجع سجع القمری و نحو: أن أنین الثکلی، و نحو: أسمع دویا کدوی النحل، و کتشبیه إنقاض الرحل بصوت الفراریج فی قول الشاعر: [البسیط]

کأن أصوات من إیغالهن بنا

أواخر المیس إنقاض الفراریج (2)

و کتشبیه الأصوات الحسنه فی قراءه القرآن الکریم بالمزامیر.

3-أو فی صفه مذوقه، کتشبیه الفواکه الحلوه بالعسل

4-أو فی صفه ملموسه: کتشبیه الجسم بالحریر فی قول ذی الرمه: [الطویل]

لها بشر مثل الحریر و منطق

رخیم الحواشی لا هراء و لا نذر (3)

5-أو فی صفه مشمومه، کتشبیه الریحان بالمسک، و النکهه بالعنبر.

[شماره صفحه واقعی : 202]

ص: 1572


1- امرأه فرعاء: کثیره الشعر. و أسحم: اسود من سحم کتعب.
2- المیس: الرحل. و الإنقاض: قیل صوت الفراریج الضئیل، و قیل صوت الحیوان و النقض صوت الموتان کالرحل، و الفراریج: جمع فروج و هو فرخ الدجاجه. و تقدیر البیت: کأن أصوات أواخر المیس من إیغالهن بنا إنقاض الفراریج.
3- رخیم الحواشی. مختصر الأطراف، و الهراء (بضم الهاء) المنطق الکثیر و قیل المنطق الفاسد الذی لا نظام له.
المبحث الثانی فی تقسیم طرفی التشبیه: باعتبار الإفراد، و الترکیب

طرفا التشبیه، المشبه و المشبه به:

1-إما مفردان مطلقان نحو: ضوءه کالشمس. و خده کالورد.

أو مقیدان (1)نحو: الساعی بغیر طائل کالرّاقم علی الماء.

أو مختلفان نحو: ثغره کاللؤلؤ المنظوم، و نحو: العین الزرقاء کالسنان.

و إما مرکبان ترکیبا لم یمکن إفراد أجزائهما، بحیث یکون المرکب هیئه حاصله من شیئین. أو من أشیاء تلاصقت حتی اعتبرها المتکلم شیئا واحدا، و إذا انتزع الوجه من بعضها دون بعض، اختل قصد المتکلم من التشبیه کقوله (2): [الطویل]

کأن سهیلا و النجوم ورائه

صفوف صلاه قام فیها إمامها

إذا قیل: کأن سهیلا إمام، و کأن النجوم صفوف صلاه، لذهبت فائده التشبیه.

2-أو مرکبان ترکیبا إذا أفردت أجزاؤه زال المقصود من هیئه «المشبه به» کما تری فی قول الشاعر الآتی: حیث شبه النجوم اللامعه فی کبد السماء، بدرّ منتثر علی بساط أزرق.

و کأنّ أجرام السماء لوامعا

درر نثرن علی بساط أزرق

إذ لو قیل: کأن النجوم درر، و کأن السماء بساط أزرق، کان التشبیه مقبولا، لکنه قد زال منه المقصود بهیئه المشبه به.

[شماره صفحه واقعی : 203]

ص: 1573


1- و تقییده بالإضافه، أو الوصف، أو المفعول، أو الحال، أو الظروف، أو بغیر ذلک. و یشترط فی القید: أن یکون له تأثیر فی وجه الشبه. و لهذا جعل قوله تعالی: هُنَّ لِبٰاسٌ لَکُمْ وَ أَنْتُمْ لِبٰاسٌ لَهُنَّ من باب تشبیه المفرد بالمفرد بلا قید. و نحو التعلم فی الصغر کالنقش فی الحجر.
2- و منه قول الشاعر: [المتقارب] کأن الدموع علی خدها بقیه طل علی جلنار فالمشبه مرکب من الدموع و الخد، و المشبه به مرکب من الطل و الجلنار.

3-و إما مفرد بمرکب: کقول الخنساء (1): [البسیط]

أغر أبلج تأتمّ الهداه به

کأنه علم فی رأسه نار

4-و إما مرکب بمفرد، نحو: الماء المالح کالسم (2).

و اعلم: أنه متی رکب أحد الطرفین لا یکاد یکون الآخر مفردا مطلقا بل یکون مرکبا. أو مفردا مقیدا، و متی کان هناک تقیید أو ترکیب کان الوجه مرکبا. ضروره انتزاعه من المرکب، أو من القید. و المقید.

المبحث الثالث فی تقسیم طرفی التشبیه: باعتبار تعددهما
اشاره

المبحث الثالث فی تقسیم طرفی التشبیه: باعتبار تعددهما (3)

ینقسم طرفا التشبیه، المشبه و المشبه به باعتبار تعددهما، أو تعدد أحدهما. إلی أربعه أقسام:

ملفوف، و مفروق، و تسویه، و جمع.

1-فالتشبیه الملفوف: هو جمع کل طرف منهما مع مثله، کجمع المشبه مع المشبه، و المشبه به مع المشبه به، بحیث یؤتی بالمشبهات معا علی طریق العطف، أو غیره، ثم یؤتی بالمشبهات بها کذلک او بالعکس کقوله: [مشطور البسیط]

لیل و بدر و غصن

شعر و وجه و قد

خمر و در و ورد

ریق و ثغر و خد

و کقوله: [البسیط]

تبسم و قطوب فی ندی و وغی

کالغیث و البرق تحت العارض البرد

[شماره صفحه واقعی : 204]

ص: 1574


1- و کقوله: [الکامل] و حدائق لبس الشقیق نباتها کالارجوان منقطا بالعنبر
2- و کقوله: [الکامل] لا تعجبوا من خاله فی خده کل الشقیق بنقطه سوداه فالمشبه مرکب من «الخال و الخد» و المشبه به مفرد و هو «الشقیق»
3- متی تعدد الطرفان معا نتج تشبیهان أو أکثر، لا تشبیه واحد.

و کقوله [الوافر]

وضوء الشهب فوق اللیل باد

کأطراف الأسنه فی الدروع (1)

2-و التشبیه المفروق: هو جمع کل مشبه مع ما شبه به، کقوله (2): [الکامل]

النشر مسک و الوجوه دنا

نیر و أطراف الأکف عنم

3-و تشبیه التسویه: هو أن یتعدد المشبه دون المشبه به کقوله: [المجتث]

صدغ الحبیب و حالی

کلاهما کاللیالی

و ثغره فی صفاء

و أدمعی کاللآلی

سمی بذلک: للتسویه فیه بین المشبهات.

4-و التشبیه الجمع: هو أن یتعدد المشبه به دون المشبه، کقوله: [السریع]

کأنما یبسم عن لؤلؤ

منضد أو برد أو أقاح (3)

سمی بتشبیه الجمع للجمع فیه بین ثلاث مشبهات به و کقوله: [مجزوء الکامل]

مرت بنا رأد الضحی

تحکی الغزاله و الغزالا

تمرین

اذکر أحوال طرفی التشبیه فیما یأتی:

علم لا ینفع، کدواء لا ینجع، الصدیق المنافق، و الابن الجاهل، کلاهما کجمر الغضاء، الحق سیف علی أهل الباطل، الحمیه من الأنام، کالحمیه من الطعام.

[شماره صفحه واقعی : 205]

ص: 1575


1- أی فقد جمع ضوء الشهب و اللیل امشبهین، مع أطراف الأسنه و الدروع المشبه بهما.
2- و منه قوله: [الخفیف] إنما النفس کالزجاجه و العل م سراج و حکمه اللّه زیت فإذا أشرقت فإنک حی و إذا أظلمت فإنک میت
3- أی کأن المحبوب یبتسم عن أسنان کاللؤلؤ المنظوم، أو کالبرد أو کالأقاح فشبه الشاعر ثغر المحبوب بثلاثه أشیاء اللؤلؤ (و هو الجوهر المعلوم) و البرد (و هو حب الغمام) و الأقاح جمع أقحوان بضم الهمزه و فتحها، و هو زهر نبت طیب الرائحه حوله ورق أبیض، و وسطه أصفر.
المبحث الرابع فی تقسیم التشبیه باعتبار وجه الشّبه
اشاره

وجه الشبه: و هو الوصف الخاص (1)الذی یقصد اشتراک الطرفین فیه کالکرم فی نحو:

[شماره صفحه واقعی : 206]

ص: 1576


1- إما «حقیقه» کالبأس فی قولک «زید کالأسد» و إما «تخیلا» کما فی قوله: [الکامل] یا من له شعر کحظی أسود جسمی نحیل من قراقک أصفر فإن وجه الشبه فیه بین الشعر و الحظ هو السواد. و هما یشترکان فیه، لکنه یوجد فی المشبه تحقیقا. و لا یوجد فی المشبه به إلا علی سبیل التخییل لأنه لیس من ذوات الألوان: ثم اعلم أن وجه الشبه، إما داخل فی حقیقه الطرفین و ذلک کما فی تشبیه ثوب بآخر، فی جنسهما أو نوعهما أو فصلهما کقولک هذا القمیص مثل ذلک فی کونهما کتانا أو قطنا، و إما خارج عن حقیقتهما و هو ما کان صفه لهما «حقیقه» و هی قد تکون حسیه کالحمره فی تشبیه الخد بالورد، و قد تکون عقلیه کالشجاعه فی تشبیه الرجل بالأسد، أو «إضافیه» و هی ما لیست هیئه متقرره فی الذات، بل هی معنی متعلقا بها کالجلاء فی تشبیه البینه بالصبح. ثم إن وجه التشبیه قد یکون واحدا و قد یکون بمنزله الواحد «لکونه مرکبا من متعدد» و قد یکون متعددا، و کل من ذلک قد یکون حسیا و قد یکون عقلیا. «أما الواحد» فالحسی منه کالحمره فی تشبیه الخد بالورد، و العقلی کالنفع فی تشبیه العلم بالحیاه. «و أما المرکب» فالحسی منه قد یکون مفرد الطرفین، کما فی قوله: [الطویل] و قد لاح فی الصبح الثریا کما تری کعنقود ملاحببه حین نوّرا فإن وجه الشبه فیه هو الهیئه الحاصله من التئام الحبب البیض الصغیره المستدیره المرصوص بعضها فوق بعض علی الشکل المعلوم. و کلا الطرفین مفرد، و هما الثریا و العنقود. و قد یکون مرکب الطرفین کما فی قوله: [الکامل] و البدر فی کبد السماء کدرهم ملقی علی دیباجه زرقاء فإن وجه الشبه فیه هو الهیئه الحاصله من طلوع صوره بیضاء مشرقه مستدیره فی رقعه زرقاء مبسوطه، و کلا الطرفین مرکب أولهما من البدر و السماء، و الثانی من الدرهم و الدیباجه. و قد یکون مختلف الطرفین کقوله: [الکامل] و حدائق لبس الشقیق نباتها کالأرجوان منقطا بالعنبر فإن وجه الشبه هو الهیئه الحاصله من انبساط رقعه حمراء قد نقطت بالسواد منثورا علیها. و المشبه مفرد و هو الشقیق. و المشبه به مرکب من الأرجوان و العنبر. و کقوله: [الکامل] لا تعجبوا من خاله فی خده کل الشقیق بنقطه سوداء فإن وجه الشبه فیه هو الهیئه الحاصله من طلوع نقطه سوداء مستدیره فی وسط رقعه حمراء مبسوطه. و المشبه مرکب من الخال و الخد، و المشبه به مفرد و هو الشقیق و العقلی من المرکب کما فی قوله: [البسیط] المستجیر بعمرو عند کربته کالمستجیر من الرمضاء بالنار فإن وجه الشبه فیه هو الهیئه الحاصله من الالتجاء من الضار إلی ما هو أضر منه طمعا فی الانتفاع به، و وجه الشبه مرکب من هذه المتعددات فی الجمیع، و الرمضاء الأرض التی أسخنتها حراره الشمس الشدیده. و المراد. «بعمرو» هنا هو جساس بن مره البکری، یقال إنه لما رمی کلیب بن ربیعه التغلبی وقف علی رأسه فقال له: «یا عمرو» أغثنی بشربه ماء، فأتم قتله: و أما المتعدد، فالحسی منه کما فی قوله: [المجتث] مهفهف و جنتاه کالخمر لونا و طعما و العقلی کالنفع و الضرر فی قوله: [الکامل] طلق شدید الباس راحته کالبحر فیه النفع و الضرر فإن وجه الشبه فیهما متعدد و هو اللون و الطعم فی الأول، و النفع و الضرر فی الثانی. و قد یجیء المتعدد مختلفا کما فی قوله: [الرجز] هذا أبو الهیجاء فی الهیجاء کالسیف فی الرونق و المضاء فإن وجه الشبه فیه هو الرونق و هو حسی، و المضاء و هو عقلی و أبو الهیجاء لقب عبد اللّه بن حمدان العدوی. و اعلم أن الحسی لا یکون طرفاه إلا حسیین، و أما العقلی: فلا یلزمه کونها عقلیین، لأن الحسی یدرک بالفعل، خلافا لعقلی فإنه لا یدرک بالحس.

خلیل کحاتم، و نحو: له سیره کالمسک، و أخلاقه کالعنبر. و اشتراک الطرفین قد یکون ادعائیا بتنزیل التضاد منزله التناسب و إبراز الخسیس فی صوره الشریف تهکما أو تملیحا و یظهر ذلک من المقام.

[شماره صفحه واقعی : 207]

ص: 1577

و ینقسم التشبیه باعتبار وجه الشبه إلی:

1-تشبییه تمثیل: و هو ما کان وجه الشبه فیه وصفا منتزعا من متعدد: حسیا کان أو غیر حسی، کقوله: [الطویل]

و ما المرء إلا کالشهاب وضوئه

یوافی تمام الشهر ثم یغیب

فوجه الشبه سرعه الفناء انتزعه الشاعر من أحوال القمر المتعدده إذ یبدو هلالا، فیصیر بدرا، ثم ینقص، حتی یدرکه المحاق. و یسمی تشبیه التمثیل.

2-و تشبیه غیر تمثیل: و هو ما لم یکن وجه الشبه فیه صوره منتزعه من متعدد، نحو: وجهه کالبدر، و مثل قول الشاعر: [الکامل]

لا تطلبنّ بآله لک رتبه

قلم البلیغ بغیر حظ مغزل

فوجه الشبه قله الفائده، و لیس منتزعا من متعدد.

3-و مفصل: و هو ما ذکر فیه وجه الشبه، أو ملزومه، نحو: طبع فرید کالنسیم رقه، و یده کالبحر جودا، و کلامه کالدر حسنا، و ألفاظه کالعسل حلاوه، و مثل قول ابن الرومی: [مجزوء الکامل]

شبیه البدر حسنا و ضیاء و منالا

و شبیه الغصن لینا و قواما و اعتدالا

4-و مجمل: و هو ما لا یذکر فیه وجه الشبه، و لا ما یستلزمه، نحو: النحو فی الکلام کالملح فی الطعام. فوجه الشبه هو الإصلاح فی کل، و مثل قوله: [مجزوء الرمل]

إنما الدنیا کبیت

نسجه من عنکبوت

و اعلم أن وجه الشبه المجمل: إما أن یکون خفیا و إما أن یکون ظاهرا و منه ما وصف فیه احد الطرفین أو کلاهما بوصف یشعر بوجه الشبه، و منه ما لیس کذلک.

5-و قریب مبتذل: و هو ما کان ظاهر الوجه ینتقل فیه الذهن من المشبه إلی المشبه به، من غیر احتیاج إلی شده نظر و تأمل، لظهور وجهه بادیء الرأی. و ذلک لکون وجهه لا تفصیل فیه: کتشبیه الخد بالورد فی الحمره، أو لکون وجهه قلیل التفصیل، کتشبیه الوجه

[شماره صفحه واقعی : 208]

ص: 1578

بالبدر، فی الإشراق أو الاستداره، أو العیون بالنرجس.

و قد یتصرف فی القریب بما یخرجه عن ابتذاله إلی الغرابه، کقول الشاعر: [الکامل]

لم تلق هذا الوجه شمس نهارنا

إلا بوجه لیس فیه حیاء

فإن تشبیه الوجه الحسن، بالشمس: مبتذل، و لکن حدیث الحیاء أخرجه إلی الغرابه.

و قد یخرج وجه الشبه من الابتذال إلی الغرابه و ذلک:

بالجمع بین عده تشبیهات کقول الشاعر: [السریع]

کأنما یبسم عن لؤلؤ

منضد، أو برد أو أقاح

أو باستعمال شرط، کقوله: [الکامل]

عزماته مثل النجوم ثواقبا

لو لم بکن للثاقبات أفول

6-و بعید غریب: و هو ما احتاج فی الانتقال من المشبه إلی المشبه به، إلی فکر و تدقیق نظر، لخفاء وجهه بادیء الرأی کقوله: [الکامل]

و الشمس کالمرآه فی کف الأشل

فإن الوجه فیه: هو الهیئه الحاصله من الاستداره مع الإشراق، و الحرکه السریعه المتصله مع تموج الإشراق، حتی تری الشعاع کأنه یهم بأن ینبسط حتی یفیض من جوانب الدائره؛ ثم یبدو له فیرجع إلی الانقباض.

و حکم وجه الشبه. أن یکون فی المشبه به أقوی منه فی المشبه و إلا فلا فائده فی التشبیه.

[شماره صفحه واقعی : 209]

ص: 1579

تمرین

بین أرکان التشبیه و أقسام کل منها فیما یلی:

1-و مکلف الأیام ضدّ طباعها

متطلب فی الماء جذوه نار

[الکامل]

2-و الدهر یقرعنی طورا و أقرعه

کأنه جبل یهوی إلی جبل

[البسیط]

3-فأن أغش قوما بعده أو أزورهم

فکالوحش یدنیها من الأنس المحل (1)

[الطویل]

4-قال علی علیه السّلام: «مثل الذی یعلم الخیر و لا یعمل به مثل السراج یضیء للناس و یحرق نفسه» .

5-قال صاحب کلیله و دمنه: الدنیا کالماء الملح، کلما ازددت منه شربا ازددت عطشا.

6-فتراه فی ظلم الوغی فتخاله

قمرا یکر علی الرجال بکوکب (2)

[الکامل]

7-کأن الثریا فی أواخر لیلها

تفتح نور أو لجام مفضض

[الطویل]

8-صحو و غیم و ضیاء و ظلم

مثل سرور شابه عارض غم

[الرجز]

[شماره صفحه واقعی : 210]

ص: 1580


1- الأنس محرکه: من تأنس به جمعه اناس و لغه فی الإنس بالکسر، و المحل الجدب.
2- الکوکب هنا السیف.
المبحث الخامس فی تشبیه التمثیل
اشاره

تشبیه التمثیل: أبلغ من غیره، لما فی وجهه من التفصیل الذی یحتاج إلی إمعان فکر، و تدقیق نظر، و هو أعظم أثرا فی المعانی: یرفع قدرها، و یضاعف قواها فی تحریک النفوس لها، فإن کان مدحا کان أوقع، أو ذما کان أوجع، أو برهانا کان أسطع، و من ثم یحتاج إلی کد الذهن فی فهمه، لاستخراج الصوره المنتزعه من أمور متعدده، حسیه کانت أو غیر حسیه لتکون وجه الشبه کقول الشاعر: [البسیط]

و لاحت الشمس تحکی عند مطلعها

مرآه تبر بدت فی کفّ مرتعش

فمثل الشّمس حین تطلع حمراء لامعه مضطربه، بمرآه من ذهب تضطرب فی کف ترتعش.

و تشبیه التمثیل نوعان:

الأول: ما کان ظاهر الأداه: نحو: مَثَلُ اَلَّذِینَ حُمِّلُوا اَلتَّوْرٰاهَ ثُمَّ لَمْ یَحْمِلُوهٰا کَمَثَلِ اَلْحِمٰارِ یَحْمِلُ أَسْفٰاراً [الجمعه:5]فالمشبه: هم الذین حملوا التوراه و لم یعقلوا ما بها: و المشبه به الحمار الذی یحمل الکتب النافعه، دون استفادته منها، و الأداه الکاف، و وجه الشبه: الهیئه الحاصله من التعب فی حمل النافع دون فائده.

الثانی: ما کان خفی الأداه: کقولک للذی یتردّد فی الشیء بین أن یفعله و ألا یفعله: أراک تقدّم رجلا و تؤخّر أخری، إذ الأصل: أراک فی ترددک مثل من یقدم رجلا مره، ثم یؤخرها مره أخری. فالأداه محذوفه، و وجه الشّبه هیئه الإقدام و الإحجام المصحوبین بالشّک.

[شماره صفحه واقعی : 211]

ص: 1581

مواقع تشبیه التمثیل

لتشبیه التمثیل موقعان:

1-أن یکون فی مفتتح الکلام، فیکون قیاسا موضحا، و برهانا مصاحبا، و هو کثیر جدا فی القرآن، نحو: مَثَلُ اَلَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوٰالَهُمْ فِی سَبِیلِ اَللّٰهِ کَمَثَلِ حَبَّهٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنٰابِلَ فِی کُلِّ سُنْبُلَهٍ مِائَهُ حَبَّهٍ [البقره:261].

2-ما یجیء بعد تمام المعانی، لإیضاحها و تقریرها، فیشبه البرهان الذی تثبت به الدعوی، نحو: [البسیط]

لا ینزل المجد إلا فی منازلنا

کالنوم لیس له مأوی سوی المقل

تأثیر تشبیه التمثیل فی النفس

إذا وقع التمثیل فی صدر القول: بعث المعنی إلی النفس بوضوح و جلاء مؤید بالبرهان، لیقنع السامع، و إذا أتی بعد استیفاء المعانی کان:

1-إما دلیلا علی إمکانها، کقول المتنبی: [الوافر]

و ما أنا منهم بالعیش فیهم

و لکن معدن الذهب الرغام (1)

2-و إما تأییدا للمعنی الثابت نحو: [البسیط]

ترجو النجاه و لم تسلک مسالکها

إن السفینه لا تجری علی الیبس

و عله هذا: أن النفس تأنس إذا أخرجتها من خفی إلی جلی؛ و مما تجهله إلی ما هی به أعلم. و لذا تجد النفس من الأریحیه ما لا تقدر قدره، إذا سمعت قول أبی تمام: [الطویل]

و طول مقام المرء فی الحیّ مخلق

لدیباجتیه فاغترب تتجدّد

فانّی رأیت الشمس زیدت محبّته

الی الناس ان لیست علیهم بسرمد (2)

[شماره صفحه واقعی : 212]

ص: 1582


1- لما ادعی أنه لیس منهم مع إقامته بینهم، و کان ذلک یکاد یکون مستحیلا فی مجری العاده، ضرب لذلک المثل بالذهب فإن مقامه فی التراب، و هو أشرف منه.
2- الدیباجتان الخدان، و السرمد الدائم.
المبحث السادس فی أدوات التشبیه

المبحث السادس فی أدوات التشبیه (1)

أدوات التشبیه: هی ألفاظ تدل علی المماثله، کالکاف، و کأن، و مثل، و شبه، و غیرها مما یؤدی معنی التشبیه: کیحکی، و یضاهی و یضارع، و یماثل و یساوی، و یشابه، و کذا أسماء فاعلها. فأدوات التشبیه بعضها: اسم، و بعضها: فعل، و بعضها: حرف.

و هی إما ملفوظه، و إما ملحوظه، نحو جماله کالبدر، و أخلاقه فی الرقه کالنسیم، و نحو اندفع الجیش اندفاع السیل، أی کاندفاعه.

الأصل فی الکاف، و مثل، و شبه، من الأسماء المضافه لما بعدها أن یلیها المشبه به لفظا (2)أو تقدیرا.

نحو: قوله تعالی: حُورٌ عِینٌ کَأَمْثٰالِ اَللُّؤْلُؤِ اَلْمَکْنُونِ [الواقعه:22]. و نحو: قوله تعالی: وَ لَهُ اَلْجَوٰارِ اَلْمُنْشَآتُ فِی اَلْبَحْرِ کَالْأَعْلاٰمِ [الرحمن:24]و کقول الشاعر: [الکامل]

و الوجه مثل الصبح مبیض

و الفرع مثل اللیل مسودّ

ضدان لما استجمعا حسنا

و الضدّ یظهر حسنه الضدّ

و الأصل فی کأن، و شابه، و ماثل، و ما یرادفها، أن یلیه المشبه، مثل قوله: [الطویل]

کأن الثریا راحه تشبر الدجی

لتنظر طال اللیل أم قد تعرضا

[شماره صفحه واقعی : 213]

ص: 1583


1- (التشبیه) یفید التفاوت، و أما (التشابه) فیفید التساوی بلفظ تشابه. و تماثل و تشاکل، و تساوی، و تضارع، و کذا بقولک: کلاهما سواء، لا بما کان له فاعل و مفعول به: مثل شابه. و ساوی، فإن فی هذا إلحاق الناقص بالزائد.
2- و قد یلیها غیر المشبه به إذا کان التشبه مرکبا، أی هیئه منتزعه من متعدد و ذکر بعد الکاف بعض ما ننتزع منه تلک الهیئه کقوله تعالی: وَ اِضْرِبْ لَهُمْ مَثَلَ اَلْحَیٰاهِ اَلدُّنْیٰا کَمٰاءٍ أَنْزَلْنٰاهُ مِنَ اَلسَّمٰاءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبٰاتُ اَلْأَرْضِ فَأَصْبَحَ هَشِیماً تَذْرُوهُ اَلرِّیٰاحُ فإن المراد تشبیه حال الدنیا فی حسن نضارتها و بهجه روائها فی المبدأ. و ذهاب حسنها و تلاشی رونقها شیئا فشیئا فی الغایه، بحال النبات الذی یحسن من الماء فتزهو خضرته. ثم ییبس شیئا فشیئا، ثم یتحطم فتطیره الریاح، فیصیر کأن لم یکن شیئا مذکورا، بجامع الهیئه الحاصله فی کل من حسن و إعجاب و منفعه، یعقبها التلف و العدم.

و کأنّ: تفید التشبیه: إذا کان خبرها جامدا، نحو: کأن البحر مرآه صافیه.

و تفید الشک: إذا کان خبرها مشتقا، نحو: کأنک فاهم، و مثل قوله: [الطویل]

کأنک من کل النفوس مرکب

فأنت إلی کل النفوس جبیب

و قد یغنی عن أداه التشبیه فعل یدل علی حال التشبیه، و لا یعتبر أداه.

فإن کان الفعل للیقین، أفاد قرب المشابهه، لما فی فعل الیقین من الدلاله علی تیقن الاتحاد و تحققه، و هذا یفید التشبیه مبالغه، نحو: فَلَمّٰا رَأَوْهُ عٰارِضاً مُسْتَقْبِلَ أَوْدِیَتِهِمْ قٰالُوا هٰذٰا عٰارِضٌ مُمْطِرُنٰا [الأحقاف:24]. و نحو: رأیت الدنیا سرابا غرّارا.

و إن کان الفعل للشک أفاد بعدها: لما فی فعل الرجحان من الإشعار بعدم التحقق، و هذا یفید التشبیه ضعفا، (1)کقوله تعالی: إِذٰا رَأَیْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤاً مَنْثُوراً [الإنسان:19] و نحو: [الکامل]

قوم إذا لبسوا الدروع حسبتها

سحبا مزرده علی أقمار

المبحث السابع فی تقسیم التشبیه باعتبار أداته

ینقسم التشبیه باعتبار أداته إلی:

أ-التشبیه المرسل (2): و هو ما ذکرت فیه الأداه، کقول الشاعر: [مجزوء الرمل]

إنما الدنیا کبیت

نسجه من عنکبوت

ب-التشبیه المؤکد: و هو ما حذفت منه أداته، نحو: یسجع سجع القمریّ و کقول الشاعر: [الخفیف]

و أنت نجم فی رفعه و ضیاء

تجتلیک العیون شرقا و غربا

[شماره صفحه واقعی : 214]

ص: 1584


1- و الضعف قد یکون فی المشبه و قد یکون فی المشبه به.
2- و سمی مرسلا: لإرساله عن التأکید.

و من المؤکد: ما أضیف فیه المشبه به إلی المشبه، کقول الشاعر: [الکامل]

و الرّیح تعبث بالغصون و قد جری

ذهب الأصیل علی (1)لجین الماء

أی أصیل کالذهب علی ماء کاللجین.

و المؤکد أوجز، و أبلغ، و أشد وقعا فی النفس. أما أنه أوجز فلحذف أداته، و أما أنه أبلغ فلإیهامه أن المشبه عین المشبه به.

ج-و التشبیه البلیغ: هو ما حذفت فیه أداه التشبیه، و وجه الشبه (2)، نحو: [الکامل]

فاقضوا مآربکم عجالا إنما

أعمارکم سفر من الأسفار

و نحو: [الکامل]

عزماتهم قضب و فیض أکفهم

سحب و بیض وجوههم أقمار

و التشبیه البلیغ: ما بلغ درجه القبول لحسنه. أو الطیب الحسن فکلما کان وجه الشبه قلیل الظهور، یحتاج فی إدراکه إلی إعمال الفکر کان ذلک أفعل فی النفس و أدعی إلی تأثرها و اهتزازها، لما هو مرکوز فی الطبع، من أن الشیء إذا نیل بعد الطلب له، و الاشتیاق إلیه، و معاناه الحنین نحوه کان نیله أحلی، و موقعه فی النفس أجل و ألطف، و کانت به أضن و أشغف، و ما أشبه هذا الضرب من المعانی، بالجوهر فی الصدف، لا یبرز إلا أن تشقه و بالحبیب المتحجب لا یریک وجهه، حتی تستأذن.

و سبب هذه التسمیه: أن ذکر الطرفین فقط، یوهم اتحادهما، و عدم تفاضلهما، فیعلو المشبه إلی مستوی المشبه به، و هذه هی المبالغه فی قوه التشبیه.

[شماره صفحه واقعی : 215]

ص: 1585


1- الأصیل الوقت بین العصر إلی المغرب، و اللجین الفضه.
2- و من التشبیه البلیغ أن یکون المشبه به مصدرا مبینا للنوع نحو: أقدم الجندی إقدام الأسد، و راغ المدین روغان الثعلب، و منه ایضا إضافه المشبه به للمشبه نحو لبس فلان ثوب العافیه، و منه أیضا أن یکون المشبه به حالا نحو: حمل القائد علی أعدائه أسدا.
المبحث الثامن فی فوائد التشبیه
اشاره

الغرض من التشبیه و الفائده منه هی الإیضاح و البیان فی التشبیه غیر المقلوب و یرجع ذلک الغرض إلی المشبه و هو إما:

1-بیان حاله: و ذلک حینما یکون المشبه مبهما غیر معروف الصفه، الّتی یراد إثباتها له قبل التشبه، فیفیده التشبیه الوصف، و یوضحه المشبه به، نحو شجر النارنج کشجر البرتقال و مثل قول الشاعر: [الوافر]

إذا قامت لحاجتها تثنت

کأن عظامها من خیزران

شبه عظامها بالخیزران بیانا لما فیها من اللین (1)

2-أو بیان إمکان حاله: و ذلک حین یسند إلیه أمر مستغرب لا تزول غرابته إلا بذکر شبیه له، معروف واضح مسلم به، لیثبت فی ذهن السامع و یقرر مثل قوله: [الکامل]

و یلاه إن نظرت و إن هی أعرضت

وقع السهام و نزعهن ألیم

شبه نظرها: بوقع السهام، و شبه إعراضها بنزعها: بیانا لإمکان إیلامها بهما جمیعا.

3-أو بیان مقدار حال المشبه فی القوه و الضعف و ذلک إذا کان المشبه معلوما معروف الصفه الّتی یراد إثباتها له معرفه إجمالیه قبل التشبیه بحیث یراد من ذلک التشبیه بیان مقدار نصیب المشبه من هذه الصفه و ذلک بأن یعمد المتکلم لأن یبین للسامع ما یعنیه من هذا المقدار مثل قوله: [البسیط]

کأن مشیتها من بیت جارتها

مر السحابه لا ریث و لا عجل

و کتشبیه: الماء بالثلج، فی شده البروده. و مثل قوله: [الکامل]

فیها اثنتان و أربعون حلوبه

سودا کخافیه الغراب الأسحم

[شماره صفحه واقعی : 216]

ص: 1586


1- و التشبیه لهذا الغرض یکثر فی العلوم و الفنون لمجرد البیان و الإیضاح، فلا یکون فیه حینئذ أثر للبلاغه لخلوه من الخیال و عدم احتیاجه إلی التفکیر، و لکنه لا یخلو من میزه الاختصار فی البیان و تقریب الحقیقه إلی الأذهان، کقولهم: الأرض کالکره.

شبه النیاق السود، بخافیه الغراب، بیانا لمقدار سوادها، فالسواد صفه مشترکه بین الطرفین.

4-أو تقریر حال المشبه، و تمکینه فی ذهن السامع، بإبرازها فیما هی فیه أظهر (1)کما إذا کان ما أسند إلی المشبه یحتاج إلی التثبیت و الإیضاح فتأتی بمشبه به حسی قریب التصور، یزید معنی المشبه إیضاحا لما فی المشبه به من قوه الظهور و التمام، نحو: هل دوله الحسن إلا کدوله الزهر، و هل عمر الصبا إلا أصیل أو سحر، و مثل قوله: [الکامل]

إن القلوب إذا تنافر ودها

مثل الزجاجه کسرها لا یجبر (2)

شبه تنافر القلوب، بکسر الزجاجه، تثبیتا لتعذر عوده القلوب إلی ما کانت علیه من الأنس و الموده.

5-أو بیان إمکان وجود المشبه، بحیث یبدو غریبا یستبعد حدوثه و المشبه به یزیل غرابته، و یبین أنه ممکن الحصول، مثل قوله: [الوافر]

فإن تفق الأنام و أنت منهم

فإن المسک بعض دم الغزال (3)

6-أو مدحه و تحسین حاله، ترغیبا فیه، أو تعظیما له، بتصویره بصوره تهیج فی النفس قوی الاستحسان، بأن یعمد المتکلم إلی ذکر مشبه به معجب، قد استقر فی النفس حسنه و

[شماره صفحه واقعی : 217]

ص: 1587


1- و یکثر فی تشبیه الأمور المعنویه بأخری ما تدرک بالحس: نحو التعلم فی الصغر کالنقش فی الحجر.
2- تنافر القلوب و توادها من الأمور المعنویه، و لکن الشاعر نظر إلی ما فی المشبه به من قوه الظهور و التمام. فانتقل بالسامع من تنافر القلوب الذی لا ینتهی اذا وقع، الی کسر الزجاجه الذی لا یجیر اذا حصل، فصور لک الامر المعنوی بصوره حسیه.
3- أی أنه لا استغراب فی علوّک علی الأنام مع أنک واحد منهم، لأن لک نظیرا و هو (المسک) فإنه بعض دم الغزال و قد فاق علی سائر الدماء، ففیه تشبیه حال الممدوح بحال المسک تشبیها ضمنیا، و التشبیه الضمنی هو تشبیها لا یوضع فیه المشبه و المشبه به فی صوره من صور التشبیه المعروفه، بل بلمحان فی الترکیب لإفاده أن الحکم الذی أسند إلی الشبه ممکن. نحو: المؤمن مرآه المؤمن.

حبّه فیصوّر المشبه بصورته، کقوله: [الطویل]

و زاد بک الحسن البدیع نضاره

کأنک فی وجه الملاحه خال

و نحو: [الطویل]

کأنک شمس و الملوک کواکب

إذا طلعت لم یبد منهن کوکب

7-أو تشویه المشبه و تقبیحه، تنفیرا منه أو تحقیرا له، بأن تصوّره بصوره تمجها النفس، و یشمئز منها الطبع، کقوله: [الکامل]

و إذا أشار محدّثا فکأنه

قرد یقهقه أو عجوز تلطم

و قوله: [الکامل]

و تری أناملها دبت علی مزمارها

کخنافس دبت علی أوتار

8-أو استطرافه: أی عدّه طریفا حدیثا، بحیث یجیء المشبه به طریفا، غیر مألوف للذهن.

إما لإبرازه فی صوره الممتنع عاده، کما فی تشبیه فحم فیه جمر متقد ببحر من المسک موجه الذهب و قوله: [مجزوء الکامل]

و کأن مخمّرّ الشّقیق

إذا تصوب أو تصعّد

أعلام یاقوت نشر

ن علی رماح من زبرجد

و إما لندور حضور المشبه به فی الذهن عند حضور المشبه، کقوله: [الکامل]

أنظر إلیه کزورق من فضّه

قد أثقلته حموله من عنبر (1)

[شماره صفحه واقعی : 218]

ص: 1588


1- الحموله ما یحمل فیه و یوضع و المقصد من التشبیه وجود شیء اسود داخل أبیض و اعلم أن التشبیه اذا یعود فیه الغرض إلی المشبه یکون وجه شبهه أتم و أعرف فی المشبه به، منه فی المشبه، و علیه جری أبو العلاء المعری فی قوله: ظلمناک فی تشبیه صدغیک بالمسک. و قاعده التشبیه نقصان ما یحکی، و شراح التلخیص اشترطوا الأعرفیه و لم یشترطوا الأتمیه. و فی المطول و الأطول ما یلفت النظر، فارجع إلیهما.
تشبیه علی غیر طرقه الأصلیه التشبیه الضمنی

هو تشبیه لا یوضع فیه المشبه و المشبّه به، فی صوره من صور التشبیه المعروفه، بل یلمح المشبه و المشبه به، و یفهمان من المعنی، و یکون المشبه به دائما برهانا علی إمکان ما أسند إلی المشبه، کقول المتنبی: [الخفیف]

من یهن یسهل الهوان علیه

ما لجرح بمیّت إیلام

أی: إن الذی اعتاد الهوان، یسهل علیه تحمله، و لا یتألم له، و لیس هذا الادعاء باطلا، لأن المیت إذا جرح لا یتألم.

و فی ذلک تلمیح بالتشبیه فی غیر صراحه، و لیس علی صوره من صور التشبیه المعروفه، بل إنه تشابه یقتضی التساوی، الأداه، و أما التشبیه فیقتضی التفاوت.

التشبیه المقلوب

قد یعکس التشبیه، فیجعل المشبه مشبها به و بالعکس (1)فتعود فائدته إلی المشبه به،

[شماره صفحه واقعی : 219]

ص: 1589


1- التشبیه المقلوب: و یسمی المنعکس، هو ما رجع فیه وجه الشبه إلی المشبه به، و ذلک حین یراد تشبیه الزائد بالناقص و یلحق الأصل بالفرع للمبالغه، و هذا النوع جار علی خلاف العاده فی التشبیه، و وارد علی سبیل الندور. و إنما یحسن فی عکس المعنی المتعارف کقول البحتری: فی طلعه البدر شیء من محاسنها و للقضیب نصیب من تثنیها و المتعارف تشبیه الوجوه الحسنه بالبدور. و المقامات بالقضیب فی الاستقامه و التثنی لکنه عکس ذلک مبالغه، هذا إذا أرید إلحاق کامل بناقص فی وجه الشبه. فإن تساویا حسن العدول عن (التشبیه) إلی الحکم (بالتشابه) تباعدا و احترازا من ترجیح أحد المتساویین علی الآخر، کقول أبی إسحاق الصابی. تشابه دمعی إذ جری و مدامتی فمن مثل ما فی الکأس عینی تسکب فو اللّه ما أدری أبالخمر أسبلت جفونی أم من عبرتی کنت أشرب و کقول الصاحب بن عباد: رق الزجاجح و راقت الخمر فتشابها و تشاکل الأمر فکأنما خمر و لا قدح و کأنما قدح و لا خمر

لادّعاء أن المشبه أتمّ و أظهر من المشبه به فی وجه الشبه.

و یسمی ذلک بالتشبیه المقلوب (1)أو المعکوس نحو: کأن ضوء النهار جبینه، و نحو: کأن نشر الروض حسن سیرته، و نحو: کأن الماء فی الصفاء طباعه و کقول محمد بن وهیب الحمیری (2)[الکامل]

و بدا الصّباح کإن غرّته

وجه الخلیفه حین یمتدح

شبه غرّه الصباح، بوجه الخلیفه، إیهاما أنه أتم منها فی وجه الشبه و هذا التشبیه مظهر من مظاهر الافتنان و الإبداع، کقوله تعالی حکایه عن الکفار: إِنَّمَا اَلْبَیْعُ مِثْلُ اَلرِّبٰا [البقره:275]فی مقام أن الرّبا مثل البیع عکسوا ذلک لإیهام أن الربا عندهم أحل من البیع، لأن الغرض الربح و هو أثبت وجودا فی الرّبا منه فی البیع، فیکون أحق بالحل عندهم.

[شماره صفحه واقعی : 220]

ص: 1590


1- یقرب من هذا النوع ما ذکره الحلبی فی کتاب حسن التوسل و سماه «تشبیه التفضیل» و هو أن یشبه شیء بشیء لفظا أو تقدیرا ثم یعدل عن التشبیه لادعاء أن المشبه به، کقوله: حسبت جمالها بدرا منیرا و أین البدر من ذلک الجمال
2- فالبحتری أراد أن یوهم أن وجه الخلیفه أتم من غره الصباح إشراقا و نورا.
المبحث التاسع فی تقسیم التشبیه باعتبار الغرض إلی مقبول و إلی مردود
اشاره

ینقسم التشبیه باعتبار الغرض: إلی حسن مقبول، و إلی قبیح مردود

1-فالحسن المقبول: هو ما و فی بالأغراض السابقه، کأن یکون المشبه به أعرف من المشبه فی وجه الشبه، إذا کان الغرض بیان حال المشبه، أو بیان المقدار، أو أن یکون أتم شیء فی وجه الشبه، إذا قصد إلحاق الناقص بالکامل، أو أن یکون فی بیان الإمکان مسلم الحکم، و معروفا عند المخاطب، إذا کان الغرض بیان إمکان الوجود، و هذا هو الأکثر فی التشبیهات، إذ هی جاریه علی الرشاقه، ساریه علی الدقه و المبالغه ثم إذا تساوی الطرفان فی وجه الشبه عند بیان المقدار کان التشبیه کاملا فی القبول، و إلا فکلما کان المشبه به أقرب فی المقدار إلی المشبه کان التشبیه أقرب إلی الکمال و القبول.

2-و القبیح المردود: هو ما لم یف بالغرض المطلوب منه، لعدم وجود وجه بین المشبه و المشبه به، أو مع وجوده لکنه بعید.

تنبیهات

الأول: بعض أسالیب التشبیه أقوی من بعض فی المبالغه، و وضوح الدلاله و لها مراتب ثلاثه:

أ-أعلاها و أبلغها: ما حذف فیها الوجه و الأداه، نحو: علی أسد، و ذلک أنک ادعیت الاتحاد بینهما بحذف الأداه-و ادعیت التشابه بینهما فی کل شیء بحذف الوجه و لذا سمی هذا تشبیها بلیغا.

ب-المتوسطه: ما تحذف فیها الأداه وحدها، کما تقول علی أسد شجاعه أو یحذف فیها

[شماره صفحه واقعی : 221]

ص: 1591

وجه الشبه، فتقول علی کالأسد. و بیان ذلک: أنک بذکرک الوجه حصرت التشابه. فلم تدع للخیال مجالا فی الظن بأن التشابه فی کثیر من الصفات کما أنک بذکر الأداه نصصت علی وجود التفاوت بین المشبه و المشبه به. و لم تترک بابا للمبالغه.

ج-أقلها: ما ذکر فیها الوجه و الأداه، و حینئذ فقدت المزیتین السابقتین

الثانی: قد یکون الغرض من التشبیه حسنا جمیلا، و ذلک هو النمط الذی تسمو إلیه نفوس البلغاء، و قد أتوا فیه بکل حسن بدیع، کقول ابن نباته فی وصف فرس أغر محجل: [الکامل]

و کأنما لطم الصباح جبینه

فاقتص منه فخاض فی أحشائه

و قد لا یوفق المتکلم إلی وجه الشبه، أو یصل إلیه مع بعد، و ما أخلق مثل هذا النوع بالاستکراه و أحقه بالذم. لما فیه من القبح و الشناعه بحیث ینفر منه الطبع السلیم.

الثالث: علم مما سبق أن أقسام التشبیه من حیث الوجه و الأداه کالآتی:

1-التشبیه المرسل: هو ما ذکرت فیه الأداه.

2-التشبیه المؤکد: هو ما حذفت منه الأداه.

3-التشبیه المجمل: هو ما حذف منه وجه الشبه.

4-التشبیه المفصل: هو ما ذکر فیه وجه الشبه.

5-التشبیه البلیغ: هو ما حذفت منه الأداه. و وجه الشبه (1)و هو أرقی أنواع التشبیه بلاغه، و قد تقدم الکلام علیه مستوفی.

6-التشبیه الضمنی: هو تشبیه لا یوضع فیه المشبه؛ و المشبه به؛ فی صوره من صور التشبیه المعروفه، بل یلمح المشبه، و المشبه به، و یفهمان من المعنی، نحو:

علا فما یستقر المال فی یده

و کیف تمسک ماء قنه الجبل

[شماره صفحه واقعی : 222]

ص: 1592


1- المراد بالبلیغ هنا: ما بلغ درجه القبول لحسنه، أو المراد به اللطیف الحسن.

فالمشبه الممدوح هو ضمیر (علا) و المشبه به (قنه الجبل) و المشبه الثانی هو (المال) و المشبه به الثانی هو (الماء) و وجه الشبه، عدم الاستقرار، و الأداه محذوفه أیضا.

و هذا النوع یؤتی به لیفید أن الحکم الذی أسند إلی المشبه ممکن (1).

أسئله تطلب أجوبتها

ما هو علم البیان لغه و اصطلاحا؟ ما هو التشبیه؟ ما أرکان التشبیه؟ طرفا التشبیه حسّیان أم عقلیان؟ ما المراد بالحسی؟ ما هو التشبیه الخیالی؟ ما المراد بالعقلی؟ ما هو التشبیه الوهمی؟ ما هو وجه الشبه؟ ما هی أدوات التشبیه؟ هل الأصل فی أدوات التشبیه أن یلیها المشبه او المشبه به؟ متی تفید کأنّ التشبیه؟ ما هو التشبیه البلیغ؟ ما هو التشبیه الضمنی؟ ما هو التشبیه المرسل؟ کم قسما للتشبیه باعتبار طرفیه؟ کم قسما للتشبیه باعتبار تعدد طرفیه؟ ما هو التشبیه الملفوف؟ ما هو التشبیه المفروق؟ ما هو تشبیه التسویه؟ ما هو تشبیه الجمع؟ کم قسما للتشبیه باعتبار وجه الشبه؟ ما هو تشبیه التمثیل؟ ما هو تشبیه غیر التمثیل؟ ما هو التشبیه المفصل؟ ما هو التشبیه المجمل؟ کم قسما للتشبیه باعتبار الغرض منه؟

[شماره صفحه واقعی : 223]

ص: 1593


1- کقوله: [الکامل] لا تنکری عطل الکریم من الغنی فالسیل حرب للمکان العالی أی لا تنکری خلو الرجل الکریم من الغنی فإن ذلک لیس عجبا، لأن قمم الجبال و هی أعلی الأماکن، لا یستقر فیها ماء السیل «فهاهنا یلمح الذکی تشبیها» و لکنه لم یضع ذلک صریحا، بل أتی بجمله مستقله و ضمنها هذا المعنی فی صوره برهان فیکون هذا التشبیه علی غیر طرقه الاصلیه، بحیث یورد التشبیه ضمنا من غیر أن یصرح به و یجعل فی صوره برهان علی الحکم الذی أسند إلیه المشبه، کما سبق شرحه. و قد یراد إیهام أن المشبه و المشبه به متساویان فی وجه الشبه، فیترک التشبیه ادعاء بالتساوی دون الترجیح.
تطبیق عام علی أنواع التشبیه

اشتریت ثوبا أحمر کالورد: فی هذه الجمله تشبیه مرسل مفصل المشبه ثوبا، و المشبه به هو الورد. و هما حسیان مفردان، و الأداه الکاف، و وجه الشبه: الحمره فی کل، و الغرض منه بیان حال المشبه.

ما الدهر إلا الربیع المستنیر إذا

أتی الربیع أتاک النور و النور

فالأرض یاقوته و الجو لؤلؤه

و النبت فیروزج و الماء بلور

[البسیط]

الأرض یاقوته: تشبیه بلیغ مجمل. المشبه الأرض، و المشبه به یاقوته، و هما حسیان مفردان. و وجه الشبه المحذوف، و هو الخضره فی کل. و الأداه محذوفه. و الغرض منه تحسینه، و الجو لؤلؤ، و النبت فیروزج و الماء بلور کذلک. و فی البیت کله تشبیه مفروق، لأنه أتی بمشبه و مشبه به، و آخر و آخر.

العمر و الإنسان و الدنیا همو

کالظل فی الإقبال و الإدبار

[الکامل]

فیه تشبیه تسویه مرسل مفصل، المشبه العمر و الإنسان و الدنیا، و المشبه به الظل و المشبه بعضه حسی، و بعضه عقلی، و المشبه به حسی، و الکاف الأداه، و وجه الشبه الإقبال و الإدبار. و الغرض تقریر حاله فی نفس السامع.

کم نعمه مرت بنا و کأنها

فرس یهرول أو نسیم ساری

[الکامل]

فی البیت: تشبیه جمع مرسل مجمل، المشبه نعمه، و المشبه به فرس یهرول، أو نسیم ساری، و هما حسیان، و کأن الأداه، و وجه الشبه السرعه فی کل، و الغرض منه بیان مقدار حاله.

[شماره صفحه واقعی : 224]

ص: 1594

لیل و بدر و غصن

شعر و وجه و قد

[المجتث]

فیه تشبیه بلیغ مجمل ملفوف، المشبه شعر و هو حسی، و المشبه به لیل، و هو عقلی، و الأداه محذوفه، و وجه الشبه السواد فی کل، و الغرض منه بیان مقدار حاله.

و فی الثانی: المشبه وجه، و المشبه به بدر، و هما حسیان. و وجه الشبه الحسن فی کل. و الأداه محذوفه، و الغرض تحسینه. و فی الثالث المشبه قد، و المشبه به غصن و هما حسیان. و وجه الشبه الاعتدال فی کل، و الأداه محذوفه، و الغرض بیان مقداره-هذا، و إن شئت فقل هذا تشبیه مقلوب بجعل المشبه به مشبها. و المشبه به بأن یجعل اللیل مشبها، و الشعر مشبها به.

و قد لاح فی الصبح الثریا کما تری

کعنقود ملاحببه حین نورا

[الطویل]

فیه تشبیه تمثیل مرسل مجمل، المشبه هیئه الثریا الحاصله من اجتماع أجرام مشرقه مستدیره منیره: و المشبه به هیئه عنقود العنب المنور، و الجامع الهیئه الحاصله من اجتماع أجرام منیره مستدیره فی کل، و الأداه الکاف، و الغرض منه بیان حاله

تمرین

بین أنواع التشبیه فیما یأتی:

1-قال اللّه تعالی: وَ اِضْرِبْ لَهُمْ مَثَلَ اَلْحَیٰاهِ اَلدُّنْیٰا کَمٰاءٍ أَنْزَلْنٰاهُ مِنَ اَلسَّمٰاءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبٰاتُ اَلْأَرْضِ فَأَصْبَحَ هَشِیماً تَذْرُوهُ اَلرِّیٰاحُ [الکهف:45].

2-قال تعالی: مَثَلُ اَلَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمٰالُهُمْ کَرَمٰادٍ اِشْتَدَّتْ بِهِ اَلرِّیحُ فِی یَوْمٍ عٰاصِفٍ [إبراهیم:18]

3-و قال تعالی: وَ اَلَّذِینَ کَفَرُوا أَعْمٰالُهُمْ کَسَرٰابٍ بِقِیعَهٍ یَحْسَبُهُ اَلظَّمْآنُ مٰاءً حَتّٰی إِذٰا جٰاءَهُ لَمْ یَجِدْهُ شَیْئاً [النور:39].

[شماره صفحه واقعی : 225]

ص: 1595

4-الورد فی أعلی الغصون کأنه

ملک تحفّ به سراه جنوده

[الکامل]

5-إذا ارتجل الخطاب بدا خلیج

بفیه یمده بحر الکلام

کلام بل مدام بل نظام

من الیاقوت بل حبّ الغمام

[الوافر]

6-و کأنّ الصبح لمّا

لاح من تحت الثّریّا

ملک أقبل فی التا

ج یفدّی و یحیّا

[مجزوء الرمل]

7-إنما النفس کالزّجاجه و العل

م سراج و حکمه اللّه زیت

فإذا أشرقت فإنک حیّ

و إذا أظلمت فإنک میت

[الخفیف]

8-و غیر تقیّ یأمر النّاس بالتقی

طبیب یداوی النّاس و هو مریض

[الطویل]

9-إذا امتحن الدنیا لبیب تکشّفت

له عن عدوّ فی ثیاب صدیق

[الطویل]

10-و البدر أول ما بدا متلثّما

یبدی الضّیاء لنا بخدّ مسفر

فکأنما هو خوذه من فضه

قد رکّبت فی هامه من عنبر

[الکامل]

11-و ما الناس إلا کالدیار و أهلها

بها یوم حلّوها و غدوا بلاقع

[الکامل]

[شماره صفحه واقعی : 226]

ص: 1596

بلاغه التشبیه

بلاغه التشبیه (1)و بعض ما أثر منه عن العرب و المحدثین

تنشأ بلاغه التشبیه: من أنه ینتقل بک من الشیء نفسه، إلی شیء طریف یشبهه، أو صوره بارعه تمثله. و کلما کان هذا الانتقال بعیدا، قلیل الخطور بالبال، أو ممتزجا بقلیل أو کثیر من الخیال، کان التشبیه أروع للنفس، و أدعی إلی إعجابها و اهتزازها. فإذا قلت: فلان یشبه فلانا فی الطول، أو إنّ الأرض تشبه الکره فی الشکل، لم یکن فی هذه التشبیهات أثر للبلاغه، لظهور المشابهه، و عدم احتیاج العثور علیها إلی براعه، و جهد أدبیّ، و لخلوّها من الخیال.

و هذا الضرب من التشبیه: یقصد به البیان و الإیضاح، و تقریب الشیء إلی الأفهام، و أکثر ما یستعمل فی العلوم و الفنون.

و لکنک تأخذک روعه التشبیه، حینما تسمع قول المعرّی یصف نجما: [الخفیف]

یسرع اللمح فی احمرار کما تس

رع فی اللمح مقله الغضبان

فإن تشبیه لمحات النجم و تألقه مع احمرار ضوئه، بسرعه لمحه الغضبان من التشبیهات النادره، الّتی لا تنقاد إلا لأدیب، و من ذلک قول الشاعر: [الخفیف]

و کأن النجوم بین دجاها

سنن لاح بینهنّ ابتداع

فإن جمال هذا التشبیه: جاء من شعورک ببراعه الشاعر، و حذقه فی عقد المشابهه بین حالتین، ما کان یخطر بالبال تشابههما، و هما حاله النجوم فی رقعه اللیل، بحال السنن الدّینیه الصحیحه، متفرقه بین البدع الباطله.

[شماره صفحه واقعی : 227]

ص: 1597


1- التشبیه مع ما فیه من میزه الإیجاز فی اللفظ یفید المبالغه فی الوصف. و یخرج الخفی إلی الجلی و المعقول إلی المحسوس، و یجعل التافه نفیسا، و النفیس تافها و یدنی البعید من القریب، و یزید المعنی وضوحا، و یکسبه تأکیدا، فیکون أوقع فی النفس و أثبت، و له روعه الجمال و الجلال.

و لهذا التشبیه: روعه أخری، جاءت من أن الشاعر: تخیل أن السنن مضیئه لمّاعه، و أن البدع مظلمه قاتمه.

و من أبدع التشبیهات قول المتنبی: [الطویل]

بلیت بلی الأطلال إن لم أقف بها

وقوف شحیح ضاع فی التّرب خاتمه

یدعو الشاعر علی نفسه بالبلی و الفناء، إذا هو لم یقف بالأطلال، لیذکر عهد من کانوا بها، ثم أراد أن یصوّر لک هیئه وقوفه، فقال: کما یقف شحیح فقد خاتمه فی التراب، من کان یوفق إلی تصویر حال الذّاهل المتحیر المحزون، المطرق برأسه، المنتقل من مکان إلی مکان فی اضطراب و دهشه، بحال شحیح فقد فی التراب خاتما ثمینا.

هذه بلاغه التشبیه من حیث مبلغ طرافته، و بعد مرماه، و مقدار ما فیه من خیال.

أما بلاغته من حیث الصوره الکلامیه الّتی یوضع فیها، فمتفاوته ایضا.

فأقلّ التشبیهات مرتبه فی البلاغه ما ذکرت أرکانه جمیعها، لأنّ بلاغه التشبیه مبنیه علی ادعاء أنّ المشبه عین المشبه به، و وجود الأداه، و وجه الشبه معا، یحولان دون هذا الادّعاء؛ فإذا حذفت الأداه وحدها، أو وجه الشبه وحده، ارتفعت درجه التشبیه فی البلاغه قلیلا، لأن حذف أحد هذین یقوّی ادعاء اتحاد المشبه و المشبه به بعض التقویه-أما أبلغ أنواع التشبیه «فالتشبیه البلیغ» لأنه مبنیّ علی ادعاء أن المشبه و المشبه به شیء واحد.

هذا-و قد جری العرب و المحدثون علی تشبیه: الجواد بالبحر و المطر، و الشجاع بالأسد، و الوجه الحسن بالشمس و القمر، و الشهم الماضی فی الامور بالاحلام و الوجه الصبیح بالدینار، و الشعر الفاحم باللیل، و الماء بالسیف، و العالی المنزله بالنجم، و الحلیم الرّزین بالجبل، و الأمانی الکاذبه بالعنقاء، و الماء الصافی باللّجین، و اللیل بموج البحر، و الجیش بالبحر الزّاخر، و الخیل بالرّیح و البرق، و النجوم بالدّرر و الأزهار، و الأسنان بالبرد و اللؤلؤ، و السفن بالجبال، و الجداول بالحیّات الملتویه، و الشیب بالنهار و لمع السیوف، و غرّه الفرس بالهلال، و یشبّهون الجبان بالنّعامه و الذبابه، و اللئیم بالثعلب، و الطائش بالفراش، و الذلیل

[شماره صفحه واقعی : 228]

ص: 1598

بالوتد، و القاسی بالحدید و الصخر، و البلید بالحمار، و البخیل بالأرض المجدبه.

و قد اشتهر رجال من العرب بخصال محموده، فصاروا فیها أعلاما-فجری التشبیه بهم، فیشبه الوفیّ بالسموأل (1)و الکریم بحاتم، و الحلیم بالأحنف (2)، و الفصیح بسحبان، و الخطیب بقسّ (3)و الشجاع بعمرو بن معد یکرب، و الحکیم بلقمان (4)و الذکی بإیاس.

و اشتهر آخرون بصفات ذمیمه، فجری التشبیه بهم أیضا، فیشبه العییّ بباقل (5)، و الأحمق بهبنقه (6)، و النادم بالکسعیّ (7)، و البخیل بمادر (8)، و الهجّاء بالحطیئه (9)، و القاسی بالحجاج الثّقفی أحد جبابره العرب المتوفی سنه 97 ه

[شماره صفحه واقعی : 229]

ص: 1599


1- هو السموأل بن عادیاء الیهودی، یضرب به المثل فی الوفاء، و هو من شعراء الجاهلیه، توفی سنه 62 ق ه
2- هو الأحنف بن قیس من سادات التابعین، کان شهما حلیما، عزیزا فی قومه إذا غضب غضب له مائه ألف سیف لا یسألون لماذا غضب: توفی سنه 67 ه
3- هو قس بن ساعده الإیادی، خطیب العرب قاطبه، و یضرب به المثل فی البلاغه و الحکمه.
4- حکیم مشهور آتاه اللّه الحکمه، أی الإصابه بالقول و العمل.
5- رجل اشتهر بالعی، اشتری غزالا مره بأحد عشر درهما، فسئل عن ثمنه فمد اصابع کفیه یرید عشره، و أخرج لسانه لیکملها أحد عشر، ففر الغزال، فضرب به المثل فی العی.
6- هو لقب أبی الودعات یزید بن ثروان القیسی، یضرب به المثل فی الحمق.
7- هو غامد بن الحارث، خرج مره للصید فأصاب خمسه حمر بخمسه أسهم، و کان یظن کل مره أنه مخطیء، فغضب و کسر قوسه، لما أصبح رأی الحمر مصروعه و الأسهم مخضبه بالدم، فندم علی کسر قوسه، و عض علی إبهامه فقطعها.
8- لقب رجل من بنی هلال، اسمه مخارق، و کان مشهورا بالبخل و اللؤم.
9- شاعر مخضرم، کان هجاء مرا، و لم یکد یسلم من لسانه أحد، هجا أمه و أباه، و نفسه و له دیوان شعر، و توفی سنه 40 ه

[شماره صفحه واقعی : 230]

ص: 1600

الباب الثانی فی المجاز
اشاره

الباب الثانی فی المجاز (1)

المجاز مشتقّ من جاز الشیء یجوزه، إذا تعدّاه سمّوا به اللّفظ الذی نقل من معناه الأصلی، و استعمل لیدلّ علی معنی غیره، مناسب له.

و المجاز: من أحسن الوسائل البیانیّه الّتی تهدی إلیها الطبیعه؛ لإیضاح المعنی، إذ به یخرج المعنی متّصفا بصفه حسّیه، تکاد تعرضه علی عیان السّامع، لهذا شغفت العرب باستعمال المجاز لمیلها إلی الاتساع فی الکلام، و إلی الدلاله علی کثره معانی الألفاظ، و لما فیه من الدّقه فی التعبیر، فیحصل للنفس به سرور و أریحیّه، و لأمر مّا کثر فی کلامهم، حتی أتوا فیه بکل معنی رائق، و زیّنوا به خطبهم و أشعارهم.

و فی هذا الباب مباحث:

[شماره صفحه واقعی : 231]

ص: 1601


1- أقول: إن المخلوقات کلها تفتقر إلی اسماء، یستدل بها علیها، لیعرف کل منها باسمه، من أجل التفاهم بین الناس. و هذا یقع ضروره لا بد منها. فالاسم الموضوع بإزاء المسمی هو حقیقه له، فإذا نقل إلی غیره صار مجازا.
المبحث الأول فی تعریف المجاز و أنواعه

المجاز: هو اللفظ المستعمل فی غیر ما وضع له فی اصطلاح التخاطب لعلاقه مع قرینه (1)، مانعه من إراده المعنی الوضعی.

و العلاقه و هی المناسبه (2)بین المعنی الحقیقی و المعنی المجازی، قد تکون المشابهه بین المعنیین، و قد تکون غیرها. فإذا کانت العلاقه المشابهه فالمجاز استعاره و إلا فهو مجاز مرسل.

و القرینه: و هی المانعه من إراده المعنی الحقیقی، قد تکون لفظیه، و قد تکون حالیه، کما سیأتی.

و ینقسم المجاز: إلی أربعه اقسام: مجاز مفرد مرسل، و مجاز مفرد بالاستعاره و یجریان فی الکلمه، و مجاز مرکب مرسل، و مجاز مرکب بالاستعاره و یجریان فی الکلام.

و أنواع المجاز کثیره: أهمها المجاز المرسل و هو المقصود بالذات، و سیأتی مجاز، یسمّی المجاز العقلی و یجری فی الإسناد.

و متی أطلق المجاز، انصرف إلی المجاز اللّغوی.

[شماره صفحه واقعی : 232]

ص: 1602


1- القرینه: هی الأمر الذی یجعله المتکلم دلیلا علی أنه أراد باللفظ غیر ما وضع له، فهی تصرف الذهن من المعنی الوضعی، إلی المعنی المجازی، و بتقیید القرینه بمانعه الخ خرجت (الکنایه) فإن قرینتها لا تمنع من إراده المعنی الأصلی، و القرینه إما لفظیه، أو حالیه. فاللفظیه: هی الّتی یلفظ بها فی الترکیب، و الحالیه: هی الّتی تفهم من حال المتکلم، أو من الواقع. و أما القرینه الّتی تعین المراد من المجاز، فلیست شرطا. و اعلم أن کلاّ من المجاز و الکنایه فی حاجه إلی قرینه، و لکنها فی المجاز مانعه، و فی الکنایه غیر مانعه.
2- العلاقه هی المناسبه بین المعنی المنقول عنه و المنقول إلیه، و سمیت بذلک: لأن بها یتعلق و یرتبط المعنی الثانی بالأول فینتقل الذهن من الأول للثانی، و باشتراط ملاحظه العلاقه، یخرج الغلط کقولک: خذ هذا الکتاب، مشیرا إلی فرس مثلا، إذ لا علاقه هنا ملحوظه.
المبحث الثانی فی المجاز اللغوی المفرد المرسل و علاقاته

المجاز المفرد المرسل: (1)هو الکلمه المستعمله قصدا فی غیر معناها الأصلی لملاحظه علاقه غیر المشابهه مع قرینه داله علی عدم إراده المعنی الوضعی.

و له علاقات کثیره، أهمها.

1-السّببیّه: و هی کون الشیء المنقول عنه سببا، و مؤثرا فی غیره، و ذلک فیما إذا ذکر لفظ السبب، و أرید منه المسبّب، نحو: رعت الماشیه الغیث، أی النبات؛ لأن الغیث أی المطر سبب فیه (2). و قرینته لفظیه و هی رعت لأن العلاقه تعتبر من جهه المعنی المنقول عنه.

و نحو: لفلان علیّ ید: ترید بالید: النّعمه؛ لأنها سبب فیها.

[شماره صفحه واقعی : 233]

ص: 1603


1- سمی (مرسلا) لإطلاقه عن التقیید بعلاقه واحده مخصوصه، بل له علاقات کثیره، و اسم العلاقه یستفاد من وصف الکلمه الّتی تذکر فی الجمله، و لیس المقصود من العلاقه إلا بیان الارتباط و المناسبه، فالفطن یری ما یناسب کل مقام. و قیل: سمی (مرسلا) لأنه أرسل عن دعوی الاتحاد المعتبره فی الاستعاره.
2- و کقول الشاعر: [المنسرح] له أدیان علی سابغه أعد منها و لا أعددها و کقوله: [الکامل] قامت تظللنی من الشمس نفس أحب إلی من نفسی قامت تظللنی و من عجب شمس تظللنی من الشمس فائده: القصد من العلاقه: إنما هو تحقق الارتباط، و الذکی یعرف مقال کل مقام، ثم إن (العلاقه) : قیل تعتبر من جهه المعنی المنقول عنه، الذی هو الحقیقی، و قیل تعتبر من جهه المعنی المنقول إلیه، لأنه المدار، و قیل تعتبر من جهتهما، رعایه لحقیهما. و اعلم أن اللفظ الواحد: قد یکون صالحا بالنسبه إلی معنی واحد، لأن یکون مجازا مرسلا، و استعاره باعتبارین.

2-و المسببیه: هی أن یکون المنقول عنه مسبّبا، و أثرا لشیء آخر، و ذلک فیما إذا ذکر لفظ المسبب، و أرید منه السّبب، نحو: وَ یُنَزِّلُ لَکُمْ مِنَ اَلسَّمٰاءِ رِزْقاً [غافر:13]أی: مطرا یسبّب الرّزق.

3-و الکلّیّه: هی کون الشیء متضمنا للمقصود و لغیره، و ذلک فیما إذا ذکر لفظ الکل، أرید منه الجزء، نحو: یَجْعَلُونَ أَصٰابِعَهُمْ فِی آذٰانِهِمْ [البقره:19]أی أناملهم و القرینه حالیه و هی استحاله إدخال الأصبع کلّه فی الأذن.

و نحو: شربت ماء النیل، و المراد بعضه، بقرینه شربت.

4-و الجزئیه: هی کون المذکور ضمن شیء آخر، و ذلک فیما إذا ذکر لفظ الجزء، و أرید منه الکل، مثل قوله تعالی: فَتَحْرِیرُ رَقَبَهٍ مُؤْمِنَهٍ [النساء:92]. و نحو: نشر الحاکم عیونه فی المدینه: أی الجواسیس، فالعیون مجاز مرسل، علاقته الجزئیه لأن کل عین جزء من جاسوسها، و القرینه الاستحاله.

5-و اللاّزمیّه: هی کون الشیء یجب وجوده، عند وجود شیء آخر، نحو: طلع الضّوء، أی الشمس؛ فالضوء مجاز مرسل، علاقته اللازمیّه لأنه یوجد عند وجود الشمس، و المعتبر هنا اللزوم الخاص، و هو عدم الانفکاک.

6-و الملزومیه: هی کون الشیء یجب عند وجوده وجود شیء آخر، نحو: ملأت الشمس المکان، أی الضّوء، فالشمس مجاز مرسل، علاقته الملزومیّه لأنها متی وجدت وجد الضّوء، و القرینه ملأت.

7-و الآلیّه: هی کون الشیء واسطه لإیصال أثر شیء إلی آخر، و ذلک فیما إذا ذکر اسم الآله، و أرید الأثر الذی ینتج عنه، نحو: وَ اِجْعَلْ لِی لِسٰانَ صِدْقٍ فِی اَلْآخِرِینَ [الشعراء:84] أی ذکرا حسنا فلسان بمعنی ذکر حسن مجاز مرسل، علاقته الآلیّه لأن اللّسان آله فی الذکر الحسن.

8-و التّقیید، ثمّ الإطلاق: هو کون الشیء مقیّدا بقید أو أکثر، نحو: مشفر زید مجروح؛ فإن المشفر لغه: شفه البعیر، ثم أرید هنا مطلق شفه، فکان فی هذا منقولا عن المقید إلی

[شماره صفحه واقعی : 234]

ص: 1604

المطلق، و کان مجازا مرسلا، علاقته التقیید، ثم نقل من مطلق شفه، إلی شفه الإنسان، فکان مجازا مرسلا بمرتبتین، و کانت علاقته التّقیید و الإطلاق.

9-و العموم: هو کون الشیء شاملا لکثیر، نحو قوله تعالی: أَمْ یَحْسُدُونَ اَلنّٰاسَ [النساء:54] أی النبی صلّی اللّه علیه و آله. فالناس مجاز مرسل، علاقته العموم، و مثله قوله تعالی: اَلَّذِینَ قٰالَ لَهُمُ اَلنّٰاسُ [آل عمران:173] فإن المراد من الناس واحد، و هو نعیم بن مسعود الأشجعی.

10-و الخصوص: هو کون اللفظ خاصا بشیء واحد، کإطلاق اسم الشخص علی القبیله نحو ربیعه و قریش.

11-و اعتبار ما کان: هو النظر إلی الماضی، أی تسمیه الشیء باسم ما کان علیه، نحو: وَ آتُوا اَلْیَتٰامیٰ أَمْوٰالَهُمْ [النساء:2]أی الذین کانوا یتامی. ثم بلغوا فالیتامی: مجاز مرسل علاقته اعتبار ما کان؛ و هذا إذا جرینا علی أن دلاله الصفه علی الحاضر حقیقه، و علی ما عداه مجاز.

12-و اعتبار ما یکون: هو النظر إلی المستقبل، و ذلک فیما إذا أطلق اسم الشیء علی ما یؤول إلیه، کقوله تعالی: إِنِّی أَرٰانِی أَعْصِرُ خَمْراً [یوسف:36]، أی عصیرا یؤول أمره إلی خمر، لأنه حال عصره لا یکون خمرا. فالعلاقه هنا: اعتبار ما یؤول إلیه. و نحو: وَ لاٰ یَلِدُوا إِلاّٰ فٰاجِراً کَفّٰاراً [نوح:27]و المولود حین یولد، لا یکون فاجرا، و لا کافرا، و لکنه قد یکون کذلک بعد الطفوله فأطلق المولود الفاجر، و أرید به الرجل الفاجر، و العلاقه اعتبار ما یکون.

13-و الحالیه: هی کون الشیء حالا فی غیره، و ذلک فیما إذا ذکر لفظ الحال و أرید المحل لما بینهما من الملازمه، نحو: فَفِی رَحْمَتِ اَللّٰهِ هُمْ فِیهٰا خٰالِدُونَ [آل عمران:107]فالمراد من الرحمه الجنه الّتی تحل فیها رحمه اللّه. ففیه مجاز مرسل، علاقته الحالیه و کقوله تعالی: خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ [الأعراف:31]أی لباسکم، لحلول الزینه فیه، فالزینه حال و اللباس محلها، و نحو: و أری بیاضا یظهر و یختفی، و أری حرکه تعلو و تسفل.

[شماره صفحه واقعی : 235]

ص: 1605

14-و المحلیه: هی کون الشیء یحلّ فیه غیره، و ذلک فیما إذا ذکر لفظ المحل و أرید به الحال فیه، کقوله تعالی: فَلْیَدْعُ نٰادِیَهُ [العلق:17]و المراد من یحل فی النادی. و کقوله تعالی: یَقُولُونَ بِأَفْوٰاهِهِمْ [آل عمران:167]أی ألسنتهم، لأن القول لا یکون عاده إلا بها.

15-و البدلیه: هی کون الشیء بدلا عن شیء آخر، کقوله تعالی: فَإِذٰا قَضَیْتُمُ اَلصَّلاٰهَ [النساء:103] و المراد: الأداء.

16-و المبدلیه: هی کون الشیء مبدلا منه شیء آخر، نحو: أکلت دم زید أی دیته. فالدم مجاز مرسل علاقته المبدلیه لأن الدم: مبدل عنه الدیه.

17-و المجاوره: هی کون الشیء مجاورا لشیء آخر، نحو کلمت الجدار و العمود، أی الجالس بجوارهما، فالجدار و العمود مجازان مرسلان علاقتهما المجاوره.

18-و التعلق الاشتقاقی: هو إقامه صیغه مقام أخری، و ذلک:

أ-کإطلاق المصدر علی اسم المفعول، فی قوله تعالی: صُنْعَ اَللّٰهِ اَلَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْءٍ [النمل:88] أی مصنوعه.

ب-و کإطلاق اسم الفاعل علی المصدر، فی قوله تعالی: لَیْسَ لِوَقْعَتِهٰا کٰاذِبَهٌ [الواقعه:2] أی تکذیب.

ج-و کإطلاق اسم الفاعل علی اسم المفعول، فی قوله تعالی: لاٰ عٰاصِمَ اَلْیَوْمَ مِنْ أَمْرِ اَللّٰهِ [هود:43]أی لا معصوم.

د-و کإطلاق اسم المفعول علی اسم الفاعل، فی قوله تعالی: حِجٰاباً مَسْتُوراً [الإسراء:45] أی ساترا.

و القرینه علی مجازیه ما تقدم، هی ذکر ما یمنع إراده المعنی الأصلی.

[شماره صفحه واقعی : 236]

ص: 1606

المبحث الثالث فی تعریف المجاز العقلی و علاقاته
اشاره

المبحث الثالث فی تعریف المجاز العقلی و علاقاته (1)

المجاز العقلی: هو إسناد الفعل، أو ما فی معناه من اسم فاعل، أو اسم مفعول أو مصدر؛ إلی غیر ما هو له فی الظاهر؛ من المتکلم، لعلاقه مع قرینه تمنع من أن یکون الإسناد إلی ما هو له.

أشهر علاقات المجاز العقلی

1-الإسناد إلی الزمان: نحو: من سرّه زمن ساءته أزمان، أسند الإساءه و السرور إلی الزمن، و هو لم یفعلهما؛ بل کانا واقعین فیه علی سبیل المجاز.

2-الإسناد إلی المکان، نحو: وَ جَعَلْنَا اَلْأَنْهٰارَ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمْ [الأنعام:6]فقد أسند الجری إلی الأنهار، و هی أمکنه للمیاه، و لیست جاریه بل الجاری ماؤها.

3-الإسناد إلی السبب، نحو: [البسیط]

إنی لمن معشر أفنی أوائلهم

قیل الکماه ألا أین المحامونا؟ ؟

فقد نسب الإفناء إلی قول الشجعان، هل من مبارز؟ و لیس ذلک القول بفاعل له، و مؤثر فیه، و إنما هو سبب فقط.

4-الإسناد إلی المصدر: کقول أبی فراس الحمدانی: [الطویل]

سیذکرنی قومی إذا جدّ جدّهم

و فی اللیله الظلماء یفتقد البدر

[شماره صفحه واقعی : 237]

ص: 1607


1- سمی عقلیا، لأن التجوز فهم من (العقل) لا من (اللغه) کما فی المجاز اللغوی.

فقد أسند الجد إلی الجد، أی الاجتهاد، و هو لیس بفاعل له، بل فاعله الجاد، فأصله جد الجاد جدا. أی اجتهد اجتهادا. فحذف الفاعل الأصلی و هو الجاد. و أسند الفعل إلی الجدّ.

5-إسناد ما بنی للفاعل إلی المفعول: نحو: سرنی حدیث الوامق. فقد استعمل اسم الفاعل و هو الوامق. أی: المحبّ بدل الموموق. أی: المحبوب. فإن المراد: سررت بمحادثه المحبوب.

6-إسناد ما بنی للمفعول إلی الفاعل: نحو: «جعلت بینی و بینک حجابا مستورا» أی ساترا، فقد جعل الحجاب مستورا، مع أنه هو الساتر.

تنبیهات

أ-کما یکون هذا المجاز فی الإسناد. یقع فی النسبه الإضافیه نحو: جری الأنهار و غراب البین و مکر اللیل: فنسبه الجری إلی الأنهار مجاز علاقته المکانیه. و نسبه البین إلی الغراب. مجاز علاقته السببیه. و نسبه المکر إلی اللیل مجاز علاقته الزمانیه.

ب-الفعل المبنی للفاعل و اسم الفاعل إذا أسندا إلی المفعول فالعلاقه المفعولیه. و الفعل المبنی للمجهول و اسم المفعول إذ أسندا إلی الفاعل فالعلاقه الفاعلیه. و اسم المفعول المستعمل فی موضع اسم الفاعل مجاز: علاقته المفعولیه. و اسم الفاعل المستعمل فی موضع اسم المفعول مجاز: علاقته الفاعلیه.

ج-هذا المجاز: ماده الشاعر المفلق، و الکاتب البلیغ، و طریق من طرق البیان لا یستغنی عنها واحد منهما.

[شماره صفحه واقعی : 238]

ص: 1608

تطبیق علی أشهر علاقات المجاز العام

اذکر علاقات المجاز فیما یلی:

1-أبا المسک أرجو منک نصرا علی العدا

و آمل عزّا یخضب البیض بالدّم (1)

و یوما یغیظ الحاسدین و حاله

أقیم الشقا فیها مقام التّنعّم (2)

[الطویل]

2-قال اللّه تعالی: لاٰ عٰاصِمَ اَلْیَوْمَ مِنْ أَمْرِ اَللّٰهِ إِلاّٰ مَنْ رَحِمَ [هود:43].

3-ذهبنا إلی حدیقه غناء.

4-تکاد عطایاه یجن جنونها

إذا لم یعوّذها برقیه طالب (3)

[الطویل]

الإجابه

أ-عزّا یخضب البیض بالدم:

إسناد خضب السیوف بالدم إلی ضمیر العز غیر حقیقی، لأن العز لا یخضب السیوف و لکنه سبب القوه، و جمع الأبطال الذین یخضبون السیف بالدم ففی العباره مجاز عقلی، علاقته السببیه.

ب-و یوما یغیظ الحاسدین.

إسناد غیظ الحاسدین إلی ضمیر الیوم غیر حقیقی، غیر أن الیوم هو الزمان الذی یحصل فیه الغیظ، ففی الکلام مجاز عقلی، علاقته الزمانیه.

ج- لاٰ عٰاصِمَ اَلْیَوْمَ مِنْ أَمْرِ اَللّٰهِ [هود:43].

[شماره صفحه واقعی : 239]

ص: 1609


1- أبا المسک: کنیه کافور الاخشیدی، و البیض: السیوف، یقول: أرجو منک أن تنصرنی علی أعدائی، و أن تولینی عزا أتمکن به منهم، و أخضب سیوفی بدمائهم.
2- یقول: و أرجوا أن أبلغ بک یوما یغتاظ فیه حسادی، لما یرون من إعظامک لقدری، و کذلک أرجو أن أبلغ بک حاله تساعدنی علی الانتقام منهم، فأتنعم بشقائی فی حربهم.
3- یعوذ ما یحصنها، و رقیه ما یرقی بها الإنسان من عین حاسد.

المعنی لا معصوم (1)الیوم من أمر اللّه إلا من رحمه اللّه، فاسم الفاعل أسند إلی المفعول، و هذا مجاز عقلی، علاقته المفعولیه.

د-ذهبنا إلی حدیقه غناء.

غناء مشتقه من الغن، و الحدیقه لا تغن، و إنما الذی یغن عصافیرها أو ذبابها، ففی الکلام مجاز عقلی، علاقته المکانیه.

ه-تکاد عطایاه یجن جنونها.

إسناد الفعل إلی المصدر مجاز عقلی، علاقته المصدریه.

نموذج آخر

بیّن المجاز العقلی و اذکر علاقته فیما یلی:

1-أهلکنا اللیل و النهار (2)2-منزل عامر بنعم اللّه (3)

3-أنشأ وزیر التربیه عده مدارس (4)4-مشرب عذب (5)

5-هذا یوم عصیب (6)6-ربحت تجارتهم (7)

[شماره صفحه واقعی : 240]

ص: 1610


1- یجوز أن تکون «عاصم» مستعمله فی حقیقتها، و یکون المعنی لا شیء یعصم الناس من قضاء اللّه إلا من رحمه اللّه منهم. فإنه تعالی هو الذی یعصمه.
2- فی قوله أهلکنا اللیل و النهار، مجاز عقلی، علاقته السببیه، فقد نسب الإهلاک إلی اللیل و النهار، مع أن فاعله هو اللّه تعالی. و هذان سببان فیه.
3- فی قوله منزل عامر بنعم اللّه، مجاز عقلی، علاقته المفعولیه، إذ قد أسند اسم الفاعل إلی المفعول فی المعنی.
4- فی قوله أنشأ وزیر التربیه عده مدارس، مجاز عقلی، علاقته السببیه، إذ نسب الإنشاء إلی الوزیر، و هو السبب فقط.
5- فی قوله مشرب عذب، نسب العذوبه إلی المکان، لا إلی الماء مجاز لعلاقه المکانیه.
6- العصبیه و الشدیده، خطوب الیوم و حوادثه لا هو، فوصفه بذلک وصف للزمان، فهو مجاز: علاقته الزمانیه.
7- أسند الربح إلی التجاره، و الرابح هو صاحبها، لا هی: فهو مجاز، علاقته المفعولیه.
بلاغه المجاز المرسل و المجاز العقلی

إذا تأملت أنواع المجاز المرسل (1)و العقلی رأیت أنها فی الغالب تؤدی المعنی المقصود بإیجاز، فإذا قلت: هزم القائد الجیش أو قرر المجلس کذا کان ذلک أوجز من أن تقول: هزم جنود القائد الجیش أو قرر أهل المجلس کذا و لا شک أن الإیجاز ضرب من ضروب البلاغه. و هناک مظهر آخر للبلاغه فی هذین المجازین. هو المهاره فی تخیّر العلاقه بین المعنی الأصلی و المعنی المجازی، بحیث یکون المجاز مصوّرا للمعنی المقصود خیر تصویر کما فی إطلاق العین علی الجاسوس، و الأذن علی سریع التأثر بالوشایه، و الخفّ و الحافر علی الجمال و الخیل، فی المجاز المرسل و کما فی إسناد الشیء: إلی سببه، أو مکانه، أو زمانه، فی المجاز العقلی. فإن البلاغه توجب أن یختار السبب القویّ، و المکان و الزمان المختصان.

و إذا دققت النظر رأیت أن أغلب ضروب المجاز المرسل و المجاز العقلی لا تخلوا من مبالغه بدیعه، ذات أثر فی جعل المجاز رائعا خلابا، فإن إطلاق الکل علی الجزء مبالغه، و مثله إطلاق الجزء و إراده الکل کما إذا قلت «فلان فم» ترید أنه شره، یلتقم کل شیء. و نحوه: «فلان أنف» عند ما ترید أن تصفه بعظم الأنف؛ فتبالغ فتجعله کله أنفا؟ و مما یؤثر عن بعض الأدباء فی وصف رجل أنافی (2)قوله: «لست أدری: أهو فی أنفه، أم أنفه فیه» ؟ ؟

[شماره صفحه واقعی : 241]

ص: 1611


1- المجاز المرسل: یوسع اللغه، و یعین علی الافتنان فی التعبیر، و یساعد الکاتب و الخطیب علی إیراد المعنی الواحد بصور مختلفه، و قد تدعوا إلیه: کما فی «الطراز» حلیه لفظیه، من تقفیه. أو ضروره شعریه. أو مشاکله: أو اختصار أو خفه فی لفظه. و کثیرا ما یکون الداعی إلیه راجعا إلی المعنی.
2- الأنافی: عظیم الأنف.
المبحث الرابع فی المجاز المفرد بالاستعاره تمهید
اشاره

سبق: أن التشبیه أول طریقه دلت علیها الطبیعه؛ لإیضاح أمر یجهله المخاطب، بذکر شیء آخر، معروف عنده، لیقیسه علیه، و قد نتج من هذه النظریه، نظریه أخری فی تراکیب الکلام، تری فیها ذکر المشبه به او المشبه فقط. و تسمی هذه بالاستعاره، و قد جاءت هذه التراکیب المشتمله علی الاستعاره أبلغ من تراکیب التشبیه، و أشد وقعا فی نفس المخاطب، لأنه کلما کانت داعیه إلی التحلیق فی سماء الخیال، کان وقعها فی النفس أشد، و منزلتها فی البلاغه أعلی.

و ما یبتکره أمراء الکلام من أنواع صور الاستعاره البدیعه، الّتی تأخذ بمجامع الأفئده، و تملک علی القاریء و السامع لبهما و عواطفهما هو سر بلاغه الاستعاره.

فمن الصور المجمله الّتی علیها طابع الابتکار و روعه الجمال قول شاعر الحماسه: [البسیط]

قوم إذا الشر أبدی ناجذیه لهم

طاروا إلیه زرافات و وحدانا

فإنه قد صور لک الشر، بصوره حیوان مفترس مکشر عن أنیابه مما یملأ فؤادک رعبا، ثم صور القوم الذین یعنیهم، بصور طیور تطیر إلی مصادمه الأعداء؛ طیرانا مما یستثیر إعجابک بنجدتهم، و یدعوک إلی إکبار حمیتهم و شجاعتهم.

و منهم: من یعمد إلی الصوره الّتی یرسمها، فیفصل أجزاءها، و یبین لکل جزء مزیته الخاصه، کقول امریء القیس فی وصف اللیل بالطول: [الطویل]

فقلت له لما تمطی بصلبه

و أردف أعجازا و ناء بکلکل (1)

[شماره صفحه واقعی : 242]

ص: 1612


1- تمطی تمدد، و الصلب عظم فی الظهر من لدن الکاهل إلی العجب، و العجز مؤخر الجسم و الکلکل الصدر، أو ما بین الترقوتین.

فإنه لم یکتف بتمثیل اللیل، بصوره شخص طویل القامه، بل استوفی له جمله أرکان الشخص؛ فاستعار صلبا یتمطی به، إذ کان کل ذی صلب یزید فی طوله تمطیه، و بالغ فی ذلک بأن جعل له أعجازا یردف بعضها بعضا، ثم أراد أن یصفه بالثقل علی قلب ساهره، فاستعار له کلکلا ینوء به أی یثقل به و لا یخفی علیک ما یترکه هذا التفصیل البدیع فی قلب سامعه من الأثر العظیم، و الارتیاح الجمیل.

و منهم: من لا یکتفی بالصوره التی یرسمها، بل ینظر إلی ما یترتب علی الشیء فیعقب تلک الصوره بأخری أشد و أوقع، کقول أبی الطیب المتنبی: [الوافر]

رمانی الدهر بالأرزاء حتی

فؤادی فی غشاء من نبال (1)

فصرت إذا أصابتنی سهام

تکسرت النصال علی النصال (2)

فإنه لم یکتف بتصویره المصائب سهاما فی سرعه انصبابها، و شده إیلامها، و لا بالمبالغه فی وصف کثرتها، بأن جعل منها غشاء محیطا بفؤاده، حتی جعل ذلک الغشاء من المتانه و الکثافه، بحیث إن تلک النصال مع استمرار انصبابها علیه، لا تجد منفذا إلی فؤاده، لأنها تتکسر علی النصال الّتی سبقتها، فانظر إلی هذا التمثیل الرائع، و قل لی: هل رأیت تصویرا أشد منه لتراکم المصائب و الآلام؟

تعریف الاستعاره و بیان أنواعها

الاستعاره لغه: من قولهم، استعار المال: طلبه عاریه. و اصطلاحا: هی استعمال اللفظ فی غیر ما وضع له لعلاقه المشابهه بین المعنی المنقول عنه و المعنی المستعمل فیه، مع قرینه صارفه عن إراده المعنی الأصلی.

[شماره صفحه واقعی : 243]

ص: 1613


1- الأرزاء المصائب، و الغشاء الغلاف، و النبال السهام.
2- النصال حدائد السهام.

و الاستعاره لیست إلا تشبیها مختصرا؛ و لکنها أبلغ منه (1)کقولک: رأیت أسدا فی المدرسه، فأصل هذه الاستعاره «رأیت رجلا شجاعا کالأسد فی المدرسه» فحذفت المشبه «لفظ رجلا» و حذفت الأداه «الکاف» و حذفت وجه التشبیه «الشجاعه» و ألحقته بقرینه «المدرسه» لتدل علی أنک ترید بالأسد شجاعا.

و أرکان الاستعاره ثلاثه.

1-مستعار منه: و هو المشبه به.

2-و مستعار له: و هو المشبه.

[و یقال لهما الطرفان]

3-و مستعار: و هو اللفظ المنقول.

فکل مجاز یبنی علی التشبیه یسمی استعاره و لا بد فیها من عدم ذکر وجه الشبه، و لا أداه التشبیه، بل و لا بد ایضا من تناسی التشبیه الذی من أجله وقعت الاستعاره فقط، مع ادعاء أن المشبه عین المشبه به. أو ادعاء أن المشبه فرد من أفراد المشبه به الکلی. بأن یکون اسم جنس أو علم جنس و لا تتأتی الاستعاره فی العلم الشخصی (2)لعدم إمکان دخول شیء فی الحقیقه الشخصیه، لأن نفس تصور الجزئی یمنع من تصور الشرکه فیه. إلا إذا أفاد العلم

[شماره صفحه واقعی : 244]

ص: 1614


1- فأصل الاستعاره: تشبیه حذف أحد طرفیه و وجه شبهه و أداته، و لکنها أبلغ منه لأن التشبیه مهما تناهی فی المبالغه، فلا بد فیه من ذکر المشبه، و المشبه به و هذا اعتراف بتباینهما. و أن العلاقه لیست إلا التشابه و التدانی، فلا تصل إلی حد الاتحاد. بخلاف الاستعاره ففیها دعوی الاتحاد و الامتزاج. و أن المشبه و المشبه به صارا معنی واحدا، یصدق علیهما لفظ واحد، فالاستعاره (مجاز لغوی) لا عقلی علاقته المشابهه. و اعلم أن حسن الاستعاره «غیر التخییلیه» لا یکون إلا برعایه جهات التشبیه و ذلک بأن یکون وافیا بإفاده الغرض منه، لأنها مبنیه علیه، فهی تابعه له حسنا و قبحا.
2- یعنی أن الاستعاره تقتضی ادخال المشبه فی جنس المشبه به. و لذلک لا تکون علما، لأن الجنس یقتضی العموم، و العلم ینافی ذلک بما فیه من التشخیص، إلا إذا کان العلم یتضمن و صفیه قد اشتهر بها «کسحبان» المشهور بالفصاحه، فیجوز فیه ذلک، لأنه یستفید الجنسیه من الصفه، نحو: سمعت الیوم سحبان، أی خطیبا فصیحا، و هلم جرا.

الشخصی وصفا. به یصح اعتباره کلیا. فتجوز استعارته: کتضمن حاتم للجود، و قس للخطابه، فیقال: رأیت حاتما، و قسا؛ بدعوی کلیه حاتم و قس، و دخول المشبه فی جنس الجواد و الخطیب.

و للاستعاره أجمل وقع فی الکتابه، لأنها تجدی الکلام قوه، و تکسوه حسنا و رونقا، و فیها تثار الأهواء و الإحساسات.

المبحث الخامس فی تقسیم الاستعاره باعتبار ما یذکر من الطرفین

إذا ذکر فی الکلام لفظ المشبه به فقط فاستعاره تصریحیه أو مصرحه (1)نحو:

فأمطرت لؤلؤا من نرجس و سقت

وردا و عضت علی العناب بالبرد

فقد استعار: اللؤلؤ، و النرجس، و الورد، و العناب، و البرد. للدموع، و العیون، و الخدود، و الأنامل، و الأسنان.

و إذا ذکر فی الکلام لفظ المشبه فقط، و حذف فیه المشبه به، و أشیر إلیه بذکر لازمه المسمی تخییلا فاستعاره مکنیه (2)أو بالکنایه، کقوله: [الکامل]

[شماره صفحه واقعی : 245]

ص: 1615


1- (معنی تصریحیه) أی مصرح فیها باللفظ الدال علی المشبه به، المراد به المشبه و تسمی ایضا تحقیقیه. و (معنی مکنیه) أی مخفی فیه لفظ المشبه به، استغناء بذکر شیء من لوازمه، فلم یذکر فیها من أرکان التشبیه، سوی المشبه.
2- أی و هذا مذهب السلف. و کذا (الزمخشری) صاحب الکشاف، و أما مذهب (السکاکی) فظاهر کلامه یشعر بأن الاستعاره بالکنایه لفظ المشبه. أی کلفظ المنیه فی نحو «أظفار المنیه نشبت بفلان» المستعمل فی المشبه به، بادعاء أنه عینه عین المشبه به، و حینئذ یصیر للمشبه به (فردان) ، أحدهما حقیقی، و الآخر ادعائی فالمنیه: مراد بها السبع، بادعاء السبعیه لها، و إنکار أن تکون شیئا آخر غیر السبع بقرینه إضافه الأظفار الّتی هی من خواص المشبه به و هو السبع، و أنکر (السکاکی) (التبعیه) بمعنی أنها مرجوحه عنده، و اختار ردها إلی قرینه المکنیه، ورد قرینتها إلی نفس المکنیه، ففی نطقت الحال مثلا. یقدر القوم: أن نطقت استعاره تبعیه و الحال قرینه لها، و هو یقول: إن الحال استعاره بالکنایه، و نطقت قرینتها و فی کلامه نظر من وجهین: الأول: أن لفظ المشبه، لم یستعمل إلا فی معناه الحقیقی، فلا یکون استعاره. الثانی: أنه صرح بأن نطقت مستعاره للأمر الوهمی، أی المتوهم اثباته للحال، تشبیها بالنطق الحقیقی، فیکون استعاره، و الاستعاره فی الفعل لا تکون إلا تبعیه فیلزمه القول بالتبعیه، و أجیب عنه بأجوبه تطلب من المطولات. و أما مذهب (الخطیب) فإنّه یقول: إن الاستعاره بالکنایه، هی التشبیه المضمر أرکانه سوی المشبه المدلول علیه، بإثبات لازم المشبه به للمشبه و یلزم علی مذهبه أنه لا وجه لتسمیتها استعاره، لأن الاستعاره هی اللفظ المستعمل فی غیر ما وضع له لعلاقه المشابهه، أو استعمال اللفظ المذکور، و التشبیه غیر ذلک: بل هو فعل من أفعال النفس. تنبیه: المشبه: فی مواد الاستعاره بالکنایه، لا یجب أن یکون مذکورا بلفظ المشبه به، فیجوز ذکره بغیر لفظه، کأن یشبه شیء کالنحافه و اصفرار اللون، بأمرین کاللباس، و الطعم المر البشع. و یستعمل لفظ أحد الأمرین فیه و یثبت له شیء من لوازم الآخر، کما فی قوله تعالی: فَأَذٰاقَهَا اَللّٰهُ لِبٰاسَ اَلْجُوعِ وَ اَلْخَوْفِ فإن شبه ما غشی الإنسان عند الجوع و الخوف من النحافه و اصفرار اللون باللباس لاشتماله علی اللابس و اشتمال اثر الضرر علی من به ذلک، فاستعیر له اسمه، و شبه ما غشی الانسان عند الجوع «أی ما یدرک من اثر الضرر و الألم، باعتبار أنه مدرک من حیث الکراهیه» بما یدرک من الطعم المر البشع، حتی أوقع علیه الإذاقه، فتکون الآیه مشتمله علی الاستعاره المصرحه. نظرا إلی الأول، و المکنیه نظرا إلی الثانی، و تکون الإذاقه تخییلا بالنسبه للمکنیه، و تکون تجریدا بالنسبه إلی المصرحه لأنها تلائم المشبه، و هو النحافه و الاصفرار، لأنها مستعاره للإصابه، و کثرت فیها حتی جرت مجری الحقیقه و یقال شبه ما غشی الإنسان عند الجوع و الخوف من أثر الضرر، باللباس، بجامع الاشتمال فی کل، و استعیر اسم المشبه به للمشبه، علی سبیل الاستعاره التصریحیه و طریق اجراء الاستعاره الثانیه، أن یقال: شبه ما غشی الإنسان عند الجوع و الخوف من أثر الضرر، بالطعم المر البشع، یجامع الکراهه فی کل، و استعیر لفظ المشبه به للمشبه، ثم حذف و أثبت له شیء من لوازمه و هو (الإذاقه) علی سبیل الاستعاره المکنیه، و إثبات الإذاقه تخییل، و طریق إجراء الاستعاره الثالثه: أن یقال شبهت الإذاقه المتخیله، بالإذاقه المتحققه، و استعیرت المتحققه، للمتخیله، علی سبیل التخییلیه، علی مذهب (السکاکی) .

و إذا المنیه أنشبت أظفارها

ألفیت کل تمیمه لا تنفع

فقد شبه المنیه، بالسبع، بجامع الاغتیال فی کل، و استعار السبع للمنیه و حذفه. و رمز إلیه بشیء من لوازمه، و هو الأظفار علی طریق الاستعاره المکنیه الأصلیه، و قرینتها لفظه أظفار.

[شماره صفحه واقعی : 246]

ص: 1616

ثم أخذ الوهم: فی تصویر المنیه بصوره السبع، فاخترع لها مثل صوره الأظفار ثم أطلق علی الصوره الّتی هی مثل صوره الأظفار، لفظ الأظفار. فتکون لفظه أظفار استعاره تخییلیه لأن المستعار له لفظ أظفار صوره و همیه. تشبه صوره الأظفار الحقیقیه، و قرینتها إضافتها إلی المنیه.

و نظرا إلی أن الاستعاره التخییلیه قرینه المکنیه؛ فهی لازمه لا تفارقها، لأنه لا استعاره بدون قرینه.

و إذا تکون أنواع الاستعاره ثلاثه: تصریحیه، و مکنیه، و تخییلیه. (1)

[شماره صفحه واقعی : 247]

ص: 1617


1- اعلم أن المذاهب فی التخییلیه أربعه. الأول: مذهب السلف، و الخطیب: هو أن جمیع أفراد قرینه المکنیه مستعمله فی حقیقتها، و التجوز إنما هو فی (الإثبات لغیر ما هو له) المسمی استعاره تخییلیه، فهما متلازمان، و هی من المجاز العقلی. الثانی: مذهب السکاکی: و هو أن قرینه المکنیه، تاره تکون تخییلیه أی مستعاره لأمر وهمی: کأظفار المنیه و تاره تکون تحقیقیه، أی مستعاره لأمر محقق «کابلعی ماءک» و تاره تکون حقیقیه «کأنبت الربیع البقل» فلا تلازم بین التخییلیه و المکنیه، بل یوجد کل منهما بدون الآخر، و قد استدل السکاکی علی انفراد التخییلیه عن المکنیه بقوله: [الکامل] لا تسقنی ماء الملام فإننی صب قد استعذبت ماء بکائی فإنه قد توهم: أن للملام شیئا شبیها بالماء، و استعاره اسمه له استعاره تخییلیه غیر تابعه للمکنیه، ورده العلامه (الخطیب) بأنه لا دلیل له فیه، لجواز أن یکون فیه استعاره بالکنایه، فیکون قد شبه الملام، بشیء مکروه، له ماء. و طوی لفظ المشبه به و رمز إلیه بشیء من لوازمه، و هو الماء علی طریق التخیل. و أن یکون من باب إضافه المشبه به إلی المشبه، و الأصل لا تسقنی الملام الشبیه بالماء و أیضا: لا یخفی ما فی مذهب السکاکی من التعسف، أی الخروج عن طریق الجاده لما فیه من کثره الاعتبارات، و ذلک. أن المستعیر یحتاج إلی اعتبار أمر وهمی، و اعتبار علاقه بین و بین الأمر الحقیقی، و اعتبار قرینه داله علی أن المراد من اللفظ الأمر الوهمی، فهذه اعتبارات ثلاثه لا یدل لها دلیل، و لا تمس إلیها حاجه. الثالث: مذهب صاحب الکشاف و هو أنها تکون تاره مصرحه تحقیقیه، و تاره تکون تخییلیه، أی مجازا فی الإثبات. الرابع: (مذهب صاحب السمرقندیه) و هو مثل مذهب صاحب الکشاف غیر أن الفرق بینهما: أن مدار الأقسام عند صاحب الکشاف علی الشیوع، و عدمه و عند صاحب (السمرقندیه) علی الإمکان و عدمه. تنبیه: الفرق: بین ما یجعل قرینه للمکنیه و بین ما یجعل نفسه تخییلا: علی مذهب السکاکی أو استعاره تحقیقیه: علی مذهب صاحب الکشاف فی بعض المواد، و علی (مختار صاحب السمرقندیه) کذلک، أو إثباته تخییلا علی مذهب (السلف، و صاحب الکشاف) فی بعض المواد، و علی مختار (صاحب السمرقندیه) کذلک، و بین ما یجعل زائدا علیها (قوه الاختصاص) أی الارتباط بالمشبه به، فأیهما أقوی ارتباطا به فهو (القرینه) و ما سواه (ترشیح) و ذلک کالنشب فی قولک (مخالب المنیه نشبت بفلان) فإن (المخالب) أقوی اختصاصا و تعلقا بالسبع، من (النشب) لأنها ملازمه له دائما، بخلاف النشب.
المبحث السادس فی الاستعاره باعتبار الطرفین

إن کان المستعار له محققا حسا بأن یکون اللفظ قد نقل إلی أمر معلوم، یمکن أن یشار إلیه إشاره حسیه کقولک: رأیت بحرا یعطی. أو کان المستعار له محققا عقلا بأن یمکن أن ینص علیه. و یشار إلیه إشاره عقلیه، کقوله تعالی: اِهْدِنَا اَلصِّرٰاطَ اَلْمُسْتَقِیمَ [الفاتحه:6]أی: الدین الحق، فالاستعاره تحقیقیه.

و إن لم یکن المستعار له محققا، لا حسا و لا عقلا فالاستعاره تخییلیه و ذلک: کالأظفار، فی نحو: أنشبت المنیه أظفارها بفلان.

المبحث السابع فی الاستعاره باعتبار اللفظ المستعار
اشاره

1-إذا کان اللفظ المستعار اسما جامدا لذات کالبدر إذا استعیر للجمیل، أو اسما جامدا لمعنی، کالقتل إذا استعیر للضرب الشدید. سمیت الاستعاره أصلیه فی کل من التصریحیه

[شماره صفحه واقعی : 248]

ص: 1618

و المکنیه کقوله تعالی: کِتٰابٌ أَنْزَلْنٰاهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِجَ اَلنّٰاسَ مِنَ اَلظُّلُمٰاتِ إِلَی اَلنُّورِ [إبراهیم:1] (1). و کقوله تعالی: وَ اِخْفِضْ لَهُمٰا جَنٰاحَ اَلذُّلِّ مِنَ اَلرَّحْمَهِ [الإسراء:24] (2).

و سمیت أصلیه: لعدم بنائها علی تشبیه تابع لتشبیه آخر معتبر أولا.

2-و إذا کان اللفظ المستعار فعلا (3)أو اسم فعل، أو اسما مشتقا، أو اسما مبهما أو حرفا

[شماره صفحه واقعی : 249]

ص: 1619


1- یقال فی إجراء الاستعاره فی الآیه الأولی، شبهت الضلاله بالظلمه، بجامع عدم الاهتداء فی کل، و استعیر اللفظ الدال علی المشبه به، و هو الظلمه، للمشبه و هو الضلاله، علی الاستعاره التصریحیه الأصلیه.
2- و یقال فی إجرا الاستعاره فی الآیه الثانیه، شبه الذل بطائر، و استعیر لفظ المشبه به و هو الطائر، للمشبه و هو الذل، علی طریق الاستعاره المکنیه الأصلیه ثم حذف الطائر. و رمز إلیه بشیء من لوازمه و هو الجناح.
3- مثال الاستعاره التصریحیه فی الفعل. نطقت الحال بکذا، و تقریرها أن یقال: شبهت الدلاله الواضحه، بالنطق بجامع إیضاح المعنی فی کل. و استعیر النطق للدلاله الواضحه، و اشتق من النطق بمعنی الدلاله الواضحه نطقت بمعنی دلت علی سبیل الاستعاره التصریحیه التبعیه و نحو: یحیی الأرض بعد موتها یقدر تشبیه تزیینها بالنبات ذی النضره، بالإحیاء، بجامع الحسن أو النفع فی کل، و یستعار الإحیاء للتزیین، و یشتق من الإحیاء بمعنی التزیین یحیی بمعنی یزین، استعاره تبعیه لجریانها فی الفعل تبعا لجریانها فی المصدر، هذا إذا کانت استعاره فی الفعل اعتبار مدلول صیغته، أی «مادته و هو الحدث» و أما إذا کانت باعتبار مدلول «هیئته و هو الزمن» کما فی قوله تعالی: أَتیٰ أَمْرُ اَللّٰهِ فتقریرها أن یقال: شبه الإتیان فی المستقبل بالاتیان فی الماضی، یجامع تحقق الوقوع فی کل و استعیر الاتیان فی الماضی للاتیان فی المستقبل و اشتق منه أتی بمعنی یأتی، علی سبیل الاستعاره التصریحیه التبعیه، و نحو: وَ نٰادیٰ أَصْحٰابُ اَلْجَنَّهِ أی ینادی، شبه النداء فی المستقبل، بالنداء فی الماضی، بجامع تحقق الوقوع فی کل، استعیر لفظ النداء فی الماضی للنداء فی المستقبل. ثم اشتق منه نادی بمعنی ینادی، و نحو قوله تعالی: مَنْ بَعَثَنٰا مِنْ مَرْقَدِنٰا هٰذٰا ان قدر المرقد مستعارا للموت، فالاستعاره أصلیه، و إن قدر لمکان الرقاد مستعارا للقبر، فالاستعاره تبعیه لأنها فی اسم المکان، فلا یستعار المرقد للقبر إلا بعد استعاره الرقاد للموت. و مثال الاستعاره فی اسم الفاعل، لزید قاتل عمرا، إذا کان عمرو مضروبا ضربا شدیدا، و مثالها فی اسم المفعول، عمرو مقتول لزید، إذا کان زید ضاربا لعمرو ضربا شدیدا، و إجراء الاستعاره فیهما أن یقال: شبه الضرب الشدید بالقتل بجامع شده الإیذاء فی کل، و استعیر اسم المشبه به للمشبه و اشتق من القتل بمعنی الضرب الشدید قاتل أو مقتول، بمعنی ضارب أو مضروب، علی سبیل الاستعاره التصریحیه التبعیه. و مثالها فی الصفه المشبهه، هذا حسن الوجه، مشیرا إلی قبیحه، و إجراء الاستعاره فیه أن یقال، شبه القبح، بالحسن، بجامع تأثر النفس فی کل، و استعیر الحسن للقبح تقدیرا، و اشتق من الحسن بمعنی القبح حسن بمعنی قبیح، علی سبیل الاستعاره التصریحیه التبعیه التهکمیه و مثال الاستعاره فی أفعل التفضیل، هذا أقتل لعبیده من زید، أی أشد ضربا لهم منه. و مثال اسم الزمان و المکان، هذا مقتل زید، مشیرا إلی مکان ضربه أو زمانه، و مثال اسم الآله، هذا مفتاح الملک: مشیرا إلی وزیره، و اجراؤها أن یقال: شبهت الوزاره، بالفتح للأبواب المغلقه، بجامع التوسل إلی المقصود فی کل، و استعیر الفتح للوزاره، و اشتق منه مفتاح بمعنی وزیر. و مثال اسم الفعل المشتق، نزال بمعنی انزل. ترید به ابعد. فتقول شبهه معنی البعد، بمعنی النزول، بجامع مطلق المفارقه فی کل و استعیر لفظ النزول لمعنی البعد، و اشتق منه نزال بمعنی أبعد، و مثال اسم الفعل غیر اشتق «صه» بمعنی اسکت عن الکلام، ترید به اترک فعل کذا، فتقول شبه ترک الفعل، بمعنی السکوت، و استعیر لفظ السکوت لمعنی ترک الفعل، و اشتق منه اسکت بمعنی اترک الفعل، و عبر بدل اسکت بصه، و مثال المصغر «رجیل» لمتعاطی ما لا یلیق، و مثال المنسوب «قرشی» للمتخلق بأخلاق قریش و لیس منهم. و مثال الاستعاره فی الحرف قوله تعالی: فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ لِیَکُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَ حَزَناً و اجراؤها أن یقال شبهت المحبه و التبنی، بالعداوه و الحزن اللذین هما العله الغائیه للالتقاط بجامع مطلق الترتیب، و استعیرت اللام من المشبه به للمشبه علی طریق الاستعاره التصریحیه التبعیه. و اعلم أن اللام لم تستعمل فی معناها الأصلی و هو العله. لأن عله التقاطهم له أن یکون لهم ابنا، و إنما استعملت مجازا (لعاقبه الالتقاط) و هی کونه لهم عدوا، فاستعیرت العله للعاقبه، بجامع أن کلا منهما مترتب علی الالتقاط. ثم استعیرت اللام تبعا لاستعارتها، فالمستعار منه العله. و المستعار له العاقبه، و الترتب علی الالتقاط هو الجامع، و القرینه علی المجاز استحاله التقاط الطفل لیکون عدوا، و کقوله تعالی: وَ لَأُصَلِّبَنَّکُمْ فِی جُذُوعِ اَلنَّخْلِ و إجراؤها أن یقال شبه مطلق استعلاء بمطلق ظرفیه بجامع التمکن فی کل، فسری التشبیه من الکلیین للجزئیات الّتی هی معانی الحروف فاستعیر لفظ «فی» الموضوع لکل جزئی من جزئیات الظرفیه، لمعنی «علی» علی سبیل الاستعاره التصریحیه التبعیه، و مثال المکنیه التبعیه فی الاسم المشتق یعجبنی إراقه الضارب دم الباغی، و إجراء الاستعاره أن یقال شبه الضرب الشدید بالقتل، بجامع الإیذاء فی کل، و استعیر القتل للضرب الشدید و اشتق من القتل القاتل بمعنی ضارب ضربا شدیدا ثم حذف و أثبت له شیء من لوازمه و هو الإراقه علی سبیل الاستعاره المکنیه التبعیه، و مثالها فی الاسم المبهم قولک لجلیسک المشغول عنک: أنت مطلوب منک أن تسیر إلینا الآن، شبه مطلق مخاطب بمطلق غائب فسری التشبیه للجزئیات، و استعیر الثانی للأول، ثم استعیر بناء علی ذلک ضمیر الغائب للمخاطب، و حذف و ذکر المخاطب، و رمز إلی المحذوف بذکر لازمه، و هو طلب السیر منه إلیک، و إثباته له تخییل. و اعلم أن استعاره الأسماء المبهمه أعنی الضمائر و أسماء الإشاره و الموصولات تبعیه، لأنها لیست باسم جنس لا تحقیقا و لا تأویلا، و لأنها لا تستقل بالمفهومیه لأن معانیها لا تتم و لا تصلح لأن یحکم علیها بشیء ما لم تصحب تلک الألفاظ فی الدلاله علیها ضمیمه تتم بها، کالإشاره الحسیه و الصله و المرجع، فلا بد أن تعتبر التشبیه أولا فی کلیات تلک المعانی الجزئیه، ثم سریانه فیها لتبنی علیه الاستعاره، مثلا فی استعاره لفظ «هذا» لأمر معقول، یشبه المعقول المطلق فی قبول التمییز بالمحسوس المطلق فیسری التشبیه إلی الجزئیات فیستعار لفظ هذا المحسوس الجزئی للمعقول الجزئی الذی سری إلیه التشبیه، فهی استعاره تبعیه، و الاستعاره فی الضمیر و الموصول المؤنث، أو بموصولها عنه لشبهه بها. أو عکسه. فتشبه المذکر المطلق، بالمؤنث، کالتعبیر عن المذکر بضمیر المطلق، فیسری التشبیه، فتستعیر الضمیر، أو الموصول، للجزء الخاص.

[شماره صفحه واقعی : 250]

ص: 1620

فالاستعاره تصریحیه تبعیه نحو: نامت همومی عنی. و نحو: صه: الموضوع للسکوت عن الکلام، و المستعمل مجازا فی ترک الفعل و نحو: الجندی قاتل اللص، بمعنی ضاربه ضربا شدیدا و نحو: هذا الموضوعه للإشاره الحسیه؛ و المستعمله مجازا فی الاشاره العقلیه نحو: هذا رأی حسن، و نحو: قوله: وَ لَأُصَلِّبَنَّکُمْ فِی جُذُوعِ اَلنَّخْلِ [طه:71] و نحو: قوله تعالی: فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ لِیَکُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَ حَزَناً [القصص:8].

و سمیت تبعیه لأن جریانها فی المشتقات، و الحروف، تابع لجریانها أولا: فی الجوامد، و فی کلیات معانی الحروف. یعنی: أنها سمیت تبعیه لتبعیتها لاستعاره أخری، لأنها فی المشتقات

[شماره صفحه واقعی : 251]

ص: 1621

تابعه للمصادر. نحو: رکب فلان کتفی غریمه (1)أی: لازمه ملازمه شدیده. و لأنها فی معانی الحروف تابعه لمتعلق معانیها، إذ معانی الحروف جزئیه لا تتصور الاستعاره فیها إلا بواسطه کلی مستقل بالمفهومیه. لیتأتی کونها مشبها و مشبها بها أو محکوما علیها، أو بها. کقوله تعالی: أُولٰئِکَ عَلیٰ هُدیً مِنْ رَبِّهِمْ [البقره:5]ای تمکنوا من الحصول علی الهدایه التامه (2)، و نحو: أذقته لباس الموت (3)أی ألبسته إیاه.

3-و إذا کان اللفظ المستعار اسما مشتقا، أو اسما مبهما دون باقی أنواع التبعیه المتقدمه فالاستعاره تبعیه مکنیه. (4)

تنبیهات عشره

التنبیه الأول: کل تبعیه قرینتها مکنیه.

التنبیه الثانی: إذا أجریت الاستعاره فی واحده من الاستعاره التصریحیه أو فی الاستعاره المکنیه، امتنع إجراؤها فی الأخری.

التنبیه الثالث: تقسیم الاستعاره إلی أصلیه و تبعیه عام فی کل من الاستعاره التصریحیه و المکنیه.

[شماره صفحه واقعی : 252]

ص: 1622


1- یقال فی إجرائها: شبه اللزوم الشدید، بالرکوب، بجامع السلطه و القهر، و استعیر لفظ المشبه به و هو الرکوب للمشبه و هو اللزوم، ثم اشتق من الرکوب بمعنی اللزوم رکب بمعنی لزم، علی طریق الاستعاره التصریحیه التبعیه.
2- یقال فی إجرائها: شبه مطلق ارتباط بین مهدی و هدی، بمطلق ارتباط بین مستعلی و مستعلی علیه بجامع التمکن فی کل، فسری التشبیه من الکلیین للجزئیات ثم استعیرت «علی» من جزئی من جزئیات المشبه به، لجزئی من جزئیات المشبه علی طریق الاستعاره التصریحیه التبعیه.
3- یقال فی إجرائها: شبهت الإذاقه بالإلباس، و استعیر الإلباس للإذاقه بجامع الاشتمال فی کل و اشتق منه ألبس بمعنی أذاق، علی طریق الاستعاره التصریحیه التبعیه، ثم حذف لفظ المشبه به، و رمز إلیه بشیء من لوازمه و هو اللباس، علی طریق الاستعاره المکنیه.
4- و لم یذکرها القوم. و لعلّه لعدم وجدانهم ایّاها فی کلام البلغاء.

التنبیه الرابع: تبین أن الاستعاره هی اللفظ المستعمل فی غیر ما وضع له، لعلاقه المشابهه، مع قرینه مانعه من إراده المعنی الوضعی (1). أو هی: مجاز لغوی علاقته المشابهه، کقول زهیر: [الطویل]

لدی أسد شاکی السلاح مقذف

له لبد اظفاره لم تقلم

فقد استعار لفظ الأسد: للرجل الشجاع. لتشابههما فی الجراءه. و المستعار له هنا: محقق حسا.

و کقوله تعالی: اِهْدِنَا اَلصِّرٰاطَ اَلْمُسْتَقِیمَ [الفاتحه:6]؛ فقد استعار الصراط المستقیم للدین الحق، لتشابههما فی أن کلاّ یوصل إلی المطلوب.

و کقوله تعالی: کِتٰابٌ أَنْزَلْنٰاهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِجَ اَلنّٰاسَ مِنَ اَلظُّلُمٰاتِ إِلَی اَلنُّورِ [إبراهیم:1] أی من الضلال إلی الهدی، فقد استعیر لفظ الظلمات للضلال، لتشابههما فی عدم اهتداء صاحبیهما، و کذلک استعیر لفظ النور للإیمان. لتشابههما فی الهدایه، و المستعارات لهما هو الضلال و الإیمان، کل منها محقق عقلا و تسمی هذه الاستعارات تصریحیه و تسمی تحقیقیه.

و أما قول أبی ذؤیب الهذلی: [الکامل]

و إذا المنیه أنشبت أظفارها

ألفیت کل تمیمه لا تنفع

فشبه المنیه بالسبع. فی اغتیال النفوس قهرا. من غیر تفرقه بین نفاع و ضرار، و لم یذکر لفظ المشبه به، بل ذکر بعض لوازمه و هو أظفارها التی لا یکمل الاغتیال فی السبع إلا بها. تنبیها علی المشبه به المحذوف فهو استعاره مکنیه و کقوله: [الکامل]

و لئن نطقت بشکر برّک مفصحا

فلسان حالی بالشکایه أنطق

فشبه الحال، بإنسان ناطق فی الدلاله علی المقصود، و لم یصرح بلفظ المشبه به بل ذکر لازمه. و هو اللسان الذی لا تقوم الدلاله الکلامیه إلا به، تنبیها به علیه، فهو أیضا استعاره مکنیه. و قد اثبت للمشبه لازم من لوازم المشبه به، لا یکون إلا به کماله أو قوامه فی وجه الشبه

[شماره صفحه واقعی : 253]

ص: 1623


1- قد یراد بالاستعاره المعنی المصدری: أی استعمال اللفظ فی غیر ما وضع له فیکون اللفظ مستعارا، و المشبه به مستعارا منه، و المشبه مستعارا له.

کالاظفار التی لا یکمل الافتراس إلا بها. کما فی المثال الأول و اللسان الذی لا تقوم الدلاله الکلامیه فی الإنسان إلا به، کما فی المثال الثانی و لیس للمنیه شیء کالأظفار نقل إلیه هذا اللفظ، و لاللحال شیء کاللسان نقل إلیه لفظ اللسان. و ما کان هذا حاله یعتبر طبعا تخییلا أو استعاره تخییله.

التنبیه الخامس: تقدم أن الاستعاره التصریحیه أو المصرحه: هی ما صرح فیها بلفظ المشبه به. و أن المکنیه، هی ما حذف فیها لفظ المشبه به، استغناء ببعض لوازمه التی بها کماله أو قوامه فی وجه الشبه (1)و أن إثبات ذلک اللازم تخییل أو استعاره تخییلیه.

غیر أنهم اختلفوا فی تعریف کل من المکنیه و التخییله.

فمذهب السلف: أن المکنیّه: اسم المشبه به، المستعار فی النفس للمشبه، و أن إثبات لازم المشبه به للمشبه استعاره تخییلیه (2)فکل من الأظفار فی قوله: و إذا المنیه أنشبت أظفارها. و اللسان فی قوله: فلسان حالی بالشکایه أنطق حقیقه، لأنه مستعمل فیما وضع له.

[شماره صفحه واقعی : 254]

ص: 1624


1- إذا لم یکن اللازم کذلک، اعتبر ترشیحا، فالفرق بین الترشیح و التخییل: «أ» أن الترشیح یکون فی المصرحه و المکنیه: و التخییل، إنما یکون فی المکنیه. «ب» أن التخییل به کمال المشبه به، أو قوامه فی وجه الشبه، و لا یکون إلا کذلک.
2- و علی مذهبهم لا تکون التخییلیه «مجازا لغویا» لأنها فعل من أفعال النفس و هو الإثبات، و المجاز اللغوی من عوارض الألفاظ. و علی مذهبهم أیضا تتلازم المکنیه و التخییلیه، إلا أن أحدهم و هو «الزمخشری» انفرد من بینهم بأن قال إن قرینه المکنیه قد تکون تحقیقیه إذا کان للمشبه لازم یشبه لازم المشبه به نحو یَنْقُضُونَ عَهْدَ اَللّٰهِ فقد شبه العهد بالحبل بجامع أن کلاّ یصل بین شیئین و یربطهما: فالعهد یربط المتعاهدین کما یربط الشیئان بالحبل، ثم حذف لفظ المشبه به و هو الحبل و استعیر النقض و هو فک طاقات الحبل لإبطال العهد، بجامع الإفساد فی کل «استعاره أصلیه تحقیقیه» ثم اشتق من النقض ینقضون بمعنی یبطلون، علی سبیل الاستعاره، «التحقیقیه التبعیه» فالزمخشری یجمع بین المکنیه و التحقیقیه أحیانا، علی أن التحقیقیه لیست مقصوده لذاتها، و إنما جاءت تبعا للمکنیه، للدلاله علیها، فلا تلازم عنده بین المکنیه و التخییله. إلا أن یدعی أن القرینه «تصریحیه» باعتبار المعنی المقصود فی الحاله الراهنه «تخییله» باعتبار الإشعار بالأصل. أما غیره من السلف فتقول: شبه العهد بالحبل، و حذف لفظ الحبل، و رمز إلیه بلازمه، و هو النقص و إثبات النقض للعهد تخییل.

و مذهب «الخطیب القزوینی» أن المکنیه هی التشبیه المضمر فی النفس، المرموز إلیه بإثبات لازم المشبه به للمشبه و هذا الإثبات هو الاستعاره التخییلیه. (1)

و مذهب «السکاکی» أن المکنیه لفظ المشبه، مرادا به المشبه به (2)فالمراد بالمنیه فی قوله: و إذا المنیه أنشبت أظفارها هو السبع بادعاء السبعیه لها. و إنکار أن تکون شیئا غیر السبع، بقرینه إضافه الأظفار التی هی من خواص السبع إلیها. و التخییلیه عنده ما لا تحقق لمعناه. لا حسا و لا عقلا بل هو صوره وهمیه محضه: کالأظفار فی ذلک المثال فإنه لما شبه المنیه، بالسبع فی الاغتیال، أخذ الوهم یصورها بصورته. و یخترع لها لوازمه، فاخترع لها صوره کصوره الأظفار. ثم أطلق علیها لفظ الأظفار فیکون لفظ الاظفار استعاره تصریحیه تخییله.

اما أنها تصریحیه: فلأنه صرح فیها بلفظ المشبه به و هو اللازم الذی أطلق علی صوره وهمیه شبیهه بصوره الاظفار المحققه.

أما أنها تخییلیه: فلأن المستعار له غیر محقق لا حسا و لا عقلا. و القرینه علی نقل الأظفار

[شماره صفحه واقعی : 255]

ص: 1625


1- من هذا التعریف نفهم أولا: أن «القزوینی» یخالف السلف فی تعریف المکنیه و یتفق معهم فی قرینتها. و نفهم ثانیا أن المکنیه و التخییلیه عند القزوینی فعلان من أفعال النفس هما التشبیه و الإثبات، فلیسا من المجاز اللغوی، لأنه من عوارض الألفاظ و تکون التخییلیه عند القزوینی و القوم «مجازا عقلیا» ، لما فیها من إثبات الشیء لغیر ما هو له، و إنما سموها (استعاره) لما فیها من نقل اللازم من ملاءمه الأصل، و هو المشبه به إلی المشبه، و سموها تخییلیه لأن اللازم لما نقل من المشبه به إلی المشبه صار السامع یخیل إلیه أن المشبه من جنس المشبه به. و نفهم ثالثا أن لفظ اللازم فی المکنیه حقیقه عند (القزوینی) .
2- تقریر الاستعاره علی مذهب (السکاکی) أن یقال: شبهنا المنیه التی هی الموت المجرد عن ادعاء السبعیه، بالسبع الحقیقی، و ادعینا أنها فرد من أفراده، و أن للسبع فردین فردا متعارفا و هو الحیوان المفترس، و فردا غیر متعارف و هو الموت الذی ادعیت له السبعیه، و استعیر اسم المشبه و هو المنیه بمعنی ذلک الفرد غیر المتعارف، أعنی الموت الذی ادعیت له السبعیه، فصح بهذا أنه قد أطلق اسم المشبه، و هو المنیه و أرید به المشبه به، و هو السبع.

من معناها الحقیقی إلی المعنی المتخیل، إضافتها إلی المنیه. (1)

هذا، و مذهب السکاکی فی المکنیه مردود علیه. بأن لفظ المشبه فیها مستعمل فیما وضع له تحقیقا، للقطع بأن المراد بالمنیه الموت لا غیر: فلیس مستعارا.

التنبیه السادس: الاستعاره صفه للفظ علی المشهور؛ و الحق أن المعنی یعار أولا ثم یکون اللفظ دلیلا علی الاستعاره، و ذلک:

1-لأنه إذا لم یکن نقل الاسم تابعا لنقل المعنی تقدیرا لم یکن ذلک استعاره مثل الأعلام المنقوله فأنت إذا سمیت إنسانا بأسد، أو نمر، أو کلب، لا یقال إن هذه الأسماء مستعاره؛ لأن نقلها لم یتبع نقل معانیها تقدیرا.

2-و لأن البلغاء: جزموا بأن الاستعاره؛ ابلغ من الحقیقه فإن لم یکن نقل الاسم تابعا لنقل المعنی، لم یکن فیه مبالغه، إذ لا مبالغه فی إطلاق الاسم المجرد عن معناه.

التنبیه السابع: ظهر أن الاستعاره باعتبار اللفظ نوعان أصلیه و تبعیه.

فالأصلیه: ما کان فیها المستعار اسم جنس غیر مشتق، سواء أکان اسم ذات کأسد للرجل الشجاع، أم اسم معنی، کقتل للإذلال، و سواء أکان اسم جنس حقیقه کأسد و قتل، أم تأویلا کما فی الأعلام المشهوره بنوع من الوصف کحاتم فی قولک: رأیت الیوم حاتما، ترید رجلا کامل الجود فاعتبر لفظ حاتم فی قوه الموضوع لمفهوم کلی، حتی کاد یغلب استعماله فی کل من له وصف حاتم، فکما أن اسدا یتناول الحیوان المفترس و الرجل الشجاع: کذلک حاتم یتناول الطائی و غیره ادعاء، و یکون استعماله فی الطائی حقیقه، و فی غیره مجازا، لأن الاستعاره مبنیه علی ادعاء أن المشبه فرد من أفراد المشبه به، فلا بد أن یکون المشبه به کلیا ذا أفراد.

[شماره صفحه واقعی : 256]

ص: 1626


1- یری (السکاکی) أن التخییلیه قد توجد من غیر المکنیه کقولهم: أظفار المنیه التی کالسبع نشبت بفلان، ففی أظفار (استعاره تخییلیه) وجدت مع تشبیه صریح، و لکن هذا بعید إذ لم یوجد له نظیر فی الکلام العربی، فالفرق بین السکاکی و غیره أن السکاکی یری أن کل مکنیه معها تخییلیه و لا عکس، و غیره (إلا الزمخشری) یقول إنهما متلازمان.

و المراد باسم الجنس غیر المشتق ما صلح لأن یصدق علی کثیرین من غیر اعتبار وصف من الأوصاف فی الدلاله.

و لیس العلم الشخصی و اسم الإشاره و الضمیر و الموصول من الکلیات، فلا تصح أن تجری فیها الاستعاره الأصلیه. أما المشتق فالصفه جزء من مدلوله وضعا، لأنه موضوع لذات متصفه بصفه، فکریم موضوع لذات متصفه بالکرم، و قتیل موضوع لذات متصفه بوقوع القتل علیها.

و قد اعتبرت الأعلام التی تتضمن معنی الوصف اسم جنس تأویلا و لم تعتبر من قبیل المشتق، لأن الوصف لیس جزءا من معناها وضعا، بل هو لازم له، غیر داخل فی مفهومه، فحاتم لم یوضع للدلاله علی الجود و لا علی ذات متصفه به، و لکن الجود عرض له. و لزمه فیما بعد.

التنبیه الثامن: التبعیه (1)ما کان فیها المستعار مشتقا، و یدخل فی هذا: الفعل و الاسم المشتق، و الحرف.

[شماره صفحه واقعی : 257]

ص: 1627


1- کذلک یدخل فیه الاسم المبهم، فقد جعل بعضهم استعاره الإشاره و الضمیر و الموصول من التبعیه، لأن کلاّ من هذه المبهمات لیس من اسم الجنس لا تحقیقا و لا تأویلا، إذ إن معانیها جزئیه، و الأصلیه: مختصه باسم الجنس، فاذا قلت: هذا رأی حسن، فقد استعرت اسم الإشاره من المحسوس للمعقول، و یقال: شبه المعقول مطلقا بالمحسوس مطلقا فی قبول التمییز و التعبیر، فسری التشبیه من الکلیات إلی الجزئیات فاستعیر لفظ (هذا) من جزئی المشبه به لجزئی المشبه استعاره تبعیه، لقصد المبالغه فی بیان تعیین المعقول، و إذا قلت لنسوه: إنی منتظرکم، فقد شبهت مطلق مخاطبه فیها عظمه، بمطلق مخاطب فیه عظمه، بجامع العظمه فی کل. فسری التشبیه من الکلیین إلی الجزئیات فاستعیر ضمیر جماعه الذکور من جزئی المشبه به لجزئی المشبه، استعاره تبعیه، و کذا إذا استعملت فی المؤنث ما وضع من أسماء الموصول فی المذکر. و إذا عاد الضمیر أو اسم الإشاره علی مجاز: نحو: زارنی هذا الأسد فأکرمته فلیس فیهما تجوز بناء علی أن وضعهما أن یعودا علی ما یراد بهما من حقیقه أو مجاز، و قیل فیهما تجوز تبعا لما یرجعان إلیه و یکونان مستعارین بناء علی التشبیه و الاستعاره فی مرجعهما، فیدخلان فی التبعیه.

فاستعاره الفعل (1)، نحو قوله تعالی: إِنّٰا لَمّٰا طَغَی اَلْمٰاءُ حَمَلْنٰاکُمْ فِی اَلْجٰارِیَهِ [الحاقه:11] و نحو قوله تعالی: وَ قَطَّعْنٰاهُمْ فِی اَلْأَرْضِ أُمَماً [الأعراف:168]و نحو قوله تعالی: فَبَشِّرْهُمْ بِعَذٰابٍ أَلِیمٍ [آل عمران:21، التوبه:34]

یقال: شبه زیاده الماء زیاده مفسده، بالطغیان، بجامع مجاوزه الحد فی کل، و ادعی أن المشبه فرد من أفراد المشبه به، ثم استعیر المشبه به للمشبه: علی سبیل الاستعاره التصریحیه الأصلیه، ثم اشتق من الطغیان بمعنی الزیاده طغی بمعنی زاد، و علا؛ علی سبیل الاستعاره التصریحیه التبعیه.

هذا: و قد یستعمل لفظ الماضی موضع المضارع، بناء علی تشبیه المستقبل المحقق، بالماضی الواقع، بجامع تحقق الوقوع فی کل، نحو: قوله تعالی: وَ قٰالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَیْنٰا [فصلت:21]. و قد یعبر بالمضارع عن الماضی، بناء علی تشبیه غیر الحاضر بالحاضر فی استحضار صورته الماضیه، لنوع غرابه فیها. نحو: قوله تعالی إِنِّی أَریٰ فِی اَلْمَنٰامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ .

التنبیه التاسع: استعاره المشتق: إما صفه (2)، و أما اسم زمان؛ أو مکان أو آله فالصفه،

[شماره صفحه واقعی : 258]

ص: 1628


1- لو دخلت أن المصدریه علی فعل مستعار نحو: یسوءنی أن یطغی الماء علی قربتی، فالحق أنها تبعیه و أن المستعار هو الفعل وحده و هو الذی حل محل یکثر أو یعلو. و العبره باللفظ. و المصدر غیر ملفوظ به، و «أن» إنما هی آله فی السبک أتی بها لغرض هو تأویل مدخولها بمصدر. فإذا أدی بها هذا الغرض طرحت کما تطرح الآله إثر إتمام العمل الذی یؤدی بها. و قال بعضهم إنها أصلیه نظرا للمصدر المؤول.
2- یراد بالصفه: اسم الفاعل و اسم المفعول و الصفه المشبه و اسم التفضیل و یلحق بها المصغر و المنسوب کرجیل إذا أرید به رجل کبیر تعاطی ما لا یلیق به و کقرشی لمصری یتخلق بأخلاق القرشیین فإن استعارتهما تابعه لاستعاره مصدرین یؤدی هذان اللفظان معناهما و هما صغیر و منتسب الی قریش. شبه فعل ما لا یلیق بالصغر، بجامع أن کلاّ یسقط الهیبه، و استعیر لفظ الصغر لفعل ما لا یلیق ثم اشتق منه صغیر بمعنی فاعل ما لا یلیق، ثم عبر عن فاعل ما لا یلیق بلفظ رجیل. أو شبه رجیل، أو شبه مطلق فعل ما لا یلیق، بمطلق الصغر، فسری التشبیه إلی فردی المشبه و المشبه به، و هما فاعل ما لا یلیق و رجیل، ثم استعیر بناء علی التشبیه الحاصل بالسریان رجیل للکبیر الذی یفعل فعل الصغیر، و شبه التخلق بأخلاق قریش الانتساب إلیهم، و استعیر الانتساب للتخلق و اشتق منه المنتسب بمعنی المتخلق بأخلاقهم ثم عبر عن هذا بلفظ یؤدیه و هو «قرشی» علی سبیل الاستعاره التصریحیه التبعیه.

نحو: حکم علی قاتلک بالسجن، من القتل بمعنی الضرب الشدید، مجازا. و نحو: إنما أصادف الأصم عن الخنی، و أجاوز الأعمی عن العورات، و نحو: فلسان حالی بالشکایه أنطق: أی أدل. و نحو قوله تعالی: مَنْ بَعَثَنٰا مِنْ مَرْقَدِنٰا و نحو: جئت بمقتالک (1): أی بالآله التی أضربک بها ضربا شدیدا.

التنبیه العاشر: مدار قرینه التبعیه فی الفعل و المشتق علی ما تأتی:

1-علی الفاعل: نحو: إنا لما طغی الماء، و نطفت الحال بکذا (2).

2-أو علی نائبه: نحو: ضربت علیهم الذله و المسکنه (3).

3-أو علی المفعول به، نحو: [المدید]

جمع الحقّ لنا فی إمام

قتل البخل و أحیا السماحا (4)

4-أو علی المفعول به الثانی-نحو: [الوافر]

صبحنا الخزرجیه مرهفات

أباد ذوی أرومتها ذووها (5)

[شماره صفحه واقعی : 259]

ص: 1629


1- شبه الضرب بالقتل بجامع شده الإیذاء فی کل، ثم استعیر للضرب الشدید علی سبیل الاستعاره التصریحیه الأصلیه، ثم اشتق منه «مقتال» بمعنی آله الضرب علی سبیل الاستعاره التبعیه و شبه الإعراض عن سوء القول و عدم سمعه بالصمم بجامع عدم تأثیر النفس بالقول فی کل. و کذلک شبه الإغضاء عن العورات بالعمی، بجامع عدم تأثیر النفس بالمرئی فی کل.
2- لأن کلاّ من الطغیان و النطق من شأن الإنسان.
3- لأن الضرب من شأن الخیام، لا من شأن الذله التی هی أمر معنوی.
4- لأن القتل و الإحیاء لا یقعان إلا علی ذی روح، و البخل و السماح معنویان لا روح فیهما، فدل هذا: علی أن المراد بالقتل الإزاله، و بالإحیاء الإکثار. شبه الإزاله بالقتل بجامع ما یترتب علی کل من العدم و الإکثار بالإحیاء بجامع إظهار المتعلق فی کل.
5- القرینه تعلق الفعل «صبح» بمرهفات و هی مفعول به ثان یقال: صبحه کقطع سقاه الصبوح، و هو شراب الغداه، و مرهفات ای سیوفا مرهفات، یقال أرهف السیف إذا حدده و رققه: و اباده أهلکه، و الأرومه الأصل و الضمیر فی أرومتها للخزرجیه، و فی «ذووها» للمرهفات یقول: أبدنا أصول هذه القبیله بسیوفنا المرهفات، و نزل التضاد منزله التناسب، فشبه الإساءه إلی الخزرجیه صباحا بالإحسان إلیهم، و تقدیم الصبوح لهم، بجامع إدخال السرور علی النفس فی کل، و إن کال ادعائیا فی المشبه، ثم استعار الفظ المشبه به للمشبه علی سبیل الاستعاره التصریحیه الأصلیه العنادیه التهکمیه، ثم اشتق من الصبوح بمعنی الضرب بالمرهفات «صبح» بمعنی ضرب بها علی سبیل الأستعاره التبعیه.

5-أو علی الفاعل و المفعولین، کقول الشاعر: [البسیط]

تقری الریاح ریاض الحزن مزهره

إذا سری النوم فی الأجفان إیقاظا (1)

6-أو علی مفعولین؛ کقوله تعالی: وَ قَطَّعْنٰاهُمْ فِی اَلْأَرْضِ أُمَماً

7-أو علی المجرور: نحو: فَبَشِّرْهُمْ بِعَذٰابٍ أَلِیمٍ (2)و نحو فَاصْدَعْ بِمٰا تُؤْمَرُ [الحجر:94] و نحو: بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ [الأنبیاء:18].

هذا و قد تکون قرینه التبعیه غیر ذلک، نحو: قٰالُوا یٰا وَیْلَنٰا مَنْ بَعَثَنٰا مِنْ مَرْقَدِنٰا [یس:52] (3)إذ القرینه فی هذه الآیه، کونه من کلام الموتی، مع قوله: هٰذٰا مٰا وَعَدَ اَلرَّحْمٰنُ وَ صَدَقَ اَلْمُرْسَلُونَ [یس:52].

التنبیه الحادی عشر: استعاره الحرف (4)نحو فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ لِیَکُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَ حَزَناً [القصص:8]

[شماره صفحه واقعی : 260]

ص: 1630


1- الجفن غطاء العین و غلاف السیف استعیر لأکمام الزهر بجامع التغطیه فی کل، و کنی بسریان النوم فیها عن ذبولها، و إیقاظ مصدر أیقظ مصدر مستعار لتفتیح الزهر و ایجاد النضره و البهجه فیه، و قد حسن التعبیر بالإیقاظ مجیئه بعد النوم و الأجفان، و المعنی: تهب الریاح علی بساتین الحزن فتکسوها تفتیحا و حسنا و نضاره.
2- قوله بعذاب: قرینه علی أن «بشر» مستعار، لأن التبشیر بما یسر فلا یناسب تعلقه بالعذاب، و قوله: «بما تؤمر» کذلک لأنه معنوی و الصدع المحسوس، کما أن الحق معنوی أیضا، فکل منها کان صارفا عن المعنی الأصلی للفعل إلی المعنی المجازی.
3- هذا علی أن مرقد اسم مکان، و الا فالاستعاره أصلیه کما تقدم.
4- إیضاح: مثل الابتداء و الظرفیه و الاستعلاء معان کلیه، یصح أن تکون مستقله بالفهم، یحکم بها و علیها، و تکون مقصوده لذاتها، و لکن لابتداء المفهوم من لفظ «من» ابتداء مخصوص لم بقصد لذاته، بل الغرض منه الربط بین معنیین مستقلین بالفهم، و هما السیر و البصره فی قولک: سرت من البصره و لذا کان جزئیا بالنسبه للابتداء الأول، و ما قیل فی الابتداء، یقال نظیره فی الظرفیه و العله الغائیه و الاستعلاء و غیرها من المعانی التی تستفاد من الحروف نحو: فی، و اللام، و علی. فأی معنی یستفاد من الحرف فی جمله ما، یعتبر جزئیا من کلیه، غیر مقصود لذاته، بل للربط بین معنیین مستقلین، و تعتبر الحروف حینئذ روابط بین المعانی المقصوده.

فقد شبه مطلق ترتب عله واقعیه علی فعل (1)، بمطلق ترتب عله غائیه علی فعل (2)، بجامع مطلق الترتب فی کل (3)، فسری التشبیه من الکلیین إلی الجزئیات، ثم استعمل فی جزئی المشبه (4)اللام الموضوعه لجزئی المشبه به (5)علی سبیل الاستعاره التبعیه، و نحو قوله تعالی: وَ لَأُصَلِّبَنَّکُمْ فِی جُذُوعِ اَلنَّخْلِ [طه:71] (6)و نحو قوله تعالی: أُولٰئِکَ عَلیٰ هُدیً مِنْ رَبِّهِمْ [البقره:5] (7)، و نحو: زید فی نعمه (8).

و من هذه الأمثله السابقه: یتبین أنه لا یشترط أن یکون للمشبه حرف موضوع له یدل علیه.

[شماره صفحه واقعی : 261]

ص: 1631


1- العداوه و الحزن عله واقعیه للالتقاط.
2- العله الغائیه لفعل هی التی تحمل علی تحصیله التحصل بعد حصوله کتبنی فرعون لموسی، و محبه موسی إیاه، لأن فرعون و آله إنما کفلوه بعد التقاطه لذلک.
3- إلا أن الترتب فی الغائیه [رجائی أو تقدیری]و فی العداوه و الحزن [واقعی].
4- جزئی المشبه هنا هو ترتب العداوه و الحزن الخاصین المتعلقین ب[موسی].
5- جزئی المشبه به هنا هو ترتب عله الالتقاط الخاصه: و هی تبنی موسی و المحبه، لأنهما متقدمان علی کفالته بعد الالتقاط، و مرتبان علیه فی الخارج.
6- شبه مطلق ارتباط بین مستعل و مستعلی علیه، بمطلق ارتباط بین ظرف و مظروف، بجامع التمکن، أو مطلق الارتباط فی کل. فسری التشبیه من الکلیین إلی الجزئیات، فاستعیر لفظ «فی» من جزئیات المشبه به، لجزئی من جزئیات المشبه استعاره تبعیه.
7- شبه مطلق ارتباط بین مهدی و هدی بمطلق ارتباط بین مستعل و مستعلی علیه، بجامع مطلق الارتباط فی کل، فسری التشبیه من الکلیین إلی الجزئیات، فاستعیر لفظ «علی» من جزئیات المشبه به، لجزئی المشبه، استعاره تبیعیه.
8- شبه مطلق ملابسه الإنسان للنعمه، بمطلق ملابسه بین ظرف و مظروف بجامع مطلق الملابسه فی کل، فسری التشبیه من الکلیین إلی الجزئیات، فاستعیر لفظ «فی» من جزئیات المشبه به، لجزئی من جزئیات المشبه، استعاره تبعیه.

و اختار السکاکی تقلیلا لأقسام الاستعاره: أن یستغنی عن التبعیه فی الفعل، و المشتق، و الحرف، بأن یجعل قرینه التبعیه استعاره مکنیه، و أن یجعل التبعیه قرینه للمکنیه؛ ففی قوله تعالی: إِنّٰا لَمّٰا طَغَی اَلْمٰاءُ حَمَلْنٰاکُمْ فِی اَلْجٰارِیَهِ [الحاقه:11]یجعل القوم الطغیان مستعارا للکثره المفسده. و یقول «السکاکی» فی لفظ الماء استعاره مکنیه، و نسبه الطغیان إلیه قرینه.

المبحث الثامن فی تقسیم الاستعاره المصرحه باعتبار الطرفین إلی عنادیه و وفاقیه

فالعنادیه: هی التی لا یمکن اجتماع طرفیها فی شیء واحد لتنافیهما کاجتماع النور و الظلام.

و الوفاقیه: هی التی یمکن اجتماع طرفیها فی شیء واحد لعدم التنافی کاجتماع النور و الهدی.

و مثالهم قوله تعالی: أَ وَ مَنْ کٰانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْنٰاهُ [الأنعام:122]أی ضالا فهدیناه.

فقی هذه الآیه استعارتان.

الأولی: فی قوله میتا شبه الضلال: بالموت، بجامع ترتب نفی الانتفاع فی کل. و استعیر الموت للضلال، و اشتق من الموت بمعنی الضلال، میتا بمعنی ضالا، و هی عنادیه، لأنه لا یمکن اجتماع الموت و الضلال فی شیء واحد.

و الثانیه: استعاره الإحیاء للهدایه، و هی وفاقیه لإمکان اجتماع الإحیاء و الهدایه فی اللّه تعالی: فهو محیی و هاد.

ثم العنادیه: قد تکون تملیحیه، أی المقصود منها التملیح و الظرافه. و قد تکون تهکمیه أی المقصود منها التهکم و الاستهزاء، بأن یستعمل اللفظ الموضوع لمعنی شریف، علی ضدّه أو نقیضه، نحو رأیت أسدا ترید جبانا، قاصدا التملیح و الظرافه، أو التهکم و السخریه: و هما اللتان نزّل فیهما التضاد، منزله التناسب-نحو: فَبَشِّرْهُمْ بِعَذٰابٍ أَلِیمٍ [آل عمران:21، التوبه:34] أی أنذرهم فاستعیرت البشاره التی هی الخبر السار، للإنذار الذی هو ضده بإدخال الإنذار فی جنس البشاره، علی سبیل التهکم و الاستهزاء. و کقوله تعالی: فَاهْدُوهُمْ إِلیٰ صِرٰاطِ اَلْجَحِیمِ [الصافات:23].

[شماره صفحه واقعی : 262]

ص: 1632

المبحث التاسع فی تقسیم الاستعاره باعتبار الجامع

الاستعاره المصرحه باعتبار الجامع نوعان (1):

[شماره صفحه واقعی : 263]

ص: 1633


1- الجامع فی الاستعاره: بمثابه «وجه الشبه» فی التشبیه، و هو ما قصد اشتراک الطرفین فیه، و سمی جامعا لأنه جمع المشبه فی أفراد المشبه به تحت مفهومه و أدخله فی جنسه ادعاء، و لا بد أن یکون فی المستعار منه أقوی، لأن الاستعاره مبنیه علی المبالغه فی التشبیه، و المبالغه فیه توجب ابلاغ المشبه لما هو أکمل. و ینقسم الجامع، إلی داخل و خارج، فالأول: ما کان داخلا فی مفهوم الطرفین نحو قوله تعالی: وَ قَطَّعْنٰاهُمْ فِی اَلْأَرْضِ أُمَماً فاستعیر التقطیع الموضوع لإزاله الاتصال بین الأجسام الملتصق بعضها ببعض، لتفریق الجماعه و إبعاد بعضها عن بعض. و الجامع إزاله الاجتماع، و هی داخله فی مفهومها و هی فی القطع أشد. و الثانی: و هو ما کان خارجا عن مفهوم الطرفین، نحو: رأیت أسدا، أی: رجلا شجاعا، فالجامع و هی الشجاعه أمر عارض للأسد، لا داخل فی مفهومه. و ینقسم الجامع أیضا باعتباره، و باعتبار الطرفین، إلی سته أقسام، لأن الطرفین إما حسیان و إما عقلیان «أو المستعار منه حسی و المستعار له عقلی أو بالعکس» و الجامع فی الأول من الصور الأربع تاره یکون حسیا و تاره یکون عقلیا و أخری مختلفا، و فی الثلاث الأخیره لا یکون إلا عقلیا. مثال ما إذا کان الطرفان حسیین و الجامع کذلک قوله تعالی: فَأَخْرَجَ لَهُمْ عِجْلاً جَسَداً لَهُ خُوٰارٌ فإن المستعار منه ولد البقر، و المستعار له الحیوان المصوغ من «حلی القبط» بعد سبکها بنار السامری، و إلقاء التراب المأخوذ من أثر فرس جبریل علیه السّلام، و الجامع لهما الشکل و الخوار، فإنه کان علی شکل ولد البقر، مما یدرک بحاسه البصر «و بحث بعضهم بأن إبدال جسدا من عجلا یمنع الاستعاره» . و مثال ما إذا کان الطرفان حسیین، و الجامع عقلی، قوله تعالی: وَ آیَهٌ لَهُمُ اَللَّیْلُ نَسْلَخُ مِنْهُ اَلنَّهٰارَ فَإِذٰا هُمْ مُظْلِمُونَ أی نکشف و نزیل الضوء من مکان الیل، و موضوع ظلمته، فإن المستعار منه أعنی السلخ و هو کشط الجلد و إزالته عن الشاه و نحوها و المستعار إزاله الضوء عن مکان اللیل و موضع ظلمته: و هما حسیان. و الجامع لهما ما یعقل من ترتب أمر علی آخر بحصوله عقبه، کترتب ظهور اللحم علی السلخ و الکشط. و ترتب حصول الظلمه علی إزاله ضوء النهار عن مکان ظلمه الیل و الترتب عقلی، و إجراء الاستعاره، شبه کشف الضوء عن اللیل، بکشط الجلد عن نحو الشاه: بجامع ترتب ظهور شیء علی شیء فی کل، و استعیر الفظ المشبه به و هو «السلخ» للمشبه، و هو کشف الضوء و اشتق من «نسلخ» بمعنی نکشف، علی طریق الاستعاره التصریحیه التبعیه. و مثال ما إذا کان الطرفان حسیین، و الجامع بعضه حسی، و بعضه عقلی. قولک رأیت بدرا یضحک، ترید شخصا مثل «البدر» فی حسن الطلعه و علو القدر. حسن الطلعه حسی. و علو القدر عقلی، و مثل ما إذا کان الطرفان عقلیین و لا یکون الجامع فیهما إلا عقلیا، کباقی الأقسام. قوله تعالی: مَنْ بَعَثَنٰا مِنْ مَرْقَدِنٰا فإن المستعار منه «الرقاد» أی. النوم و المستعار له الموت و الجامع بینهما عدم ظهور الافعال الاختیاریه (و الجمیع عقلی) ، و إجراء الاستعاره: شبه الموت بالنوم بجامع عدم ظهور الفعل فی کل، و استعیر لفظ المشبه به للمشبه علی طریق الاستعاره التصریحیه الأصلیه، و قال بعضهم عدم ظهور الفعل فی الموت أقوی. و شرط الجامع أن یکون فی المستعار منه أقوی، فلیجعل الجامع هو «البعث» الذی هو فی النوم أظهر، و قرینه الاستعاره أن هذا الکلام کلام الموتی، مع قوله: هٰذٰا مٰا وَعَدَ اَلرَّحْمٰنُ وَ صَدَقَ اَلْمُرْسَلُونَ و علی هدا یقال: شبه الموت بالرقاد، بجامع عدم ظهور الفعل فی کل. و استعیر الرقاد للموت و اشتق منه «مرقد» اسم مکان ارقاد بمعنی قبر اسم مکان الموت، علی طریق الاستعاره التصریحیه التبعیه، و مثال ما إذا کان المستعار منه حسیا، و المستعار له عقلیا قوله تعالی: فَاصْدَعْ بِمٰا تُؤْمَرُ فإن المستعار منه کسر الزجاجه، و هو أمر حسی، باعتبار متعلقه و المستعار له التبلیغ جهرا و الجامع التأثیر الذی لا یمکن معه رد کل منهما إلی ما کان علیه، أی: أظهر الأمر إظهارا لا ینمحی کما أن صدع الزجاجه لا یلتئم و إجراء الاستعاره: شبه التبلیغ جهرا، بکسر الزجاجه، بجامع التأثیر الشدید فی کل و استعیر المشبه به و هو «الصدع» للمشبه و هو التبلیغ جهرا، و اشتق منه اصدع بمعنی بلغ جهرا، علی طریق الاستعاره التصریحیه التبعیه، و مثال ما إذا کان المستعار منه عقلیا، و المستعار له حسیا قوله تعالی: إِنّٰا لَمّٰا طَغَی اَلْمٰاءُ حَمَلْنٰاکُمْ فِی اَلْجٰارِیَهِ فإن المستعار له کثره الماء کثره مفسده و هی حسیه، و المستعار منه التکبر، و الجامع الاستعلاء المفرط، و هما عقلیان و إجراء الاستعاره، شبهت کثره الماء المفرطه بمعنی الطغیان و هو مجاوزه الحد، بجامع الاستعلاء المفرط فی کل. و استعیر لفظ المشبه به. و هو الطغیان للمشبه و هو الکثره المفرطه، و اشتق منه طغی بمعنی کثر کثره مفرطه علی طریق الاستعاره التصریحیه التبعیه.

1-عامیه: و هی القریبه المبتذله التی لاکتها الألسن، فلا تحتاج إلی بحث: و یکون الجامع فیها ظاهرا نحو: رأیت أسدا یرمی.

[شماره صفحه واقعی : 264]

ص: 1634

و کقوله: [الوافر]

و أدهم یستمدّ اللیل منه

و تطلع بین عینیه الثریّا

فقد استعار الثریا، لغرّه المهر، و الجامع بین الطرفین ظاهر، و هو البیاض و قد یتصرّف فی العامیه بما یخرجها إلی الغرابه.

2-و خاصیه: و هی الغریبه التی یکون الجامع فیها غامضا، لا یدرکه إلاّ أصحاب المدارک من الخواص کقول کثیّر یمدح عبد العزیز بن مروان: [الکامل]

غمر الرّداء، إذا تبسم ضاحکا

غلقت لضحکته رقاب المال

غمر الرداء کثیر العطایا و المعروف استعار الرّداء للمعروف، لأنه یصون و یستر عرض صاحبه، کستر الرداء ما یلقی علیه، و أضاف إلیه الغمر، و هو القرینه علی عدم إراده معنی الثوب لأن الغمر من صفات المال، لا من صفات الثوب.

و هذه الاستعاره: لا یظفر باقتطاف ثمارها إلا ذوو الفطر السلیمه و الخبره التامه.

المبحث العاشر فی تقسیم الاستعاره باعتبار ما یتصل بها من الملاءمات، و عدم اتصالها

تنقسم الاستعاره: باعتبار ذکر ملائم المستعار منه أو باعتبار ذکر ملائم المستعار له أو باعتبار عدم اقترانها بما یلائم أحدهما.

إلی ثلاثه أقسام: مطلقه، و مرشحه، و مجرّده.

أ-فالمطلقه: هی التی لم تقترن بما یلائم المشبه و المشبه به، نحو: یَنْقُضُونَ عَهْدَ اَللّٰهِ [البقره:27، الرعد:25]أو ذکر فیها ملائهما معا، کقول زهیر: [الطویل]

لدی أسد شاکی السلاح مقذف

له لبد أظفاره لم تقلم

[شماره صفحه واقعی : 265]

ص: 1635

استعار الأسد: للرجل الشجاع، و قد ذکر ما یناسب المستعار له، فی قوله: شاکی السلاح مقذف و هو التجرید، ثم ذکر ما یناسب المستعار منه، فی قوله: له لبد أظفاره لم تقلم و هو الترشیح، و اجتماع التجرید و الترشیح یؤدّی إلی تعارضهما و سقوطهما، فکأنّ الاستعاره لم تقترن بشیء و تکون فی رتبه المطلقه.

ب-و المرشحه: هی التی قرنت بملائم المستعار منه أی المشبه به، نحو: أُولٰئِکَ اَلَّذِینَ اِشْتَرَوُا اَلضَّلاٰلَهَ بِالْهُدیٰ فَمٰا رَبِحَتْ تِجٰارَتُهُمْ [البقره:16]استعیر الشراء للاستبدال و الاختیار، ثم فرع علیها ما یلائم المستعار منه من الرّبح و التجاره و نحو، من باع دینه بدنیاه لم تربح تجارته.

و سمیت مرشحه: لترشیحها و تقویتها بذکر الملائم، و ترشیح الاستعاره التصریحیه متفق علیه.

ج-و المجرّده: هی التی قرنت بملائم المستعار له أی لمشبه نحو: اشتر بالمعروف عرضک من الأذی.

و سمّیت بذلک: لتجریدها عن بعض المبالغه، لبعد المشبه حینئذ عن المشبه به بعض بعد؛ و ذلک یبعد دعوی الاتحاد الذی هو منبی الاستعاره.

ثم اعتبار الترشیح و التجرید، إنما یکون بعد تمام الاستعاره بقرینتها سواء أکانت القرینه مقالیه أم حالیه فلا تعد قرینه المصرحه تجریدا و لا قرینه المکنیه ترشیحا بل الزائد علی ما ذکر.

و اعلم أن الترشیح أبلغ من غیره، لا شتماله علی تحقیق المبالغه بتناسی التشبیه، و ادعاء أن المستعار له هو نفس المستعار منه لا شیء شبیه به و کأن الاستعاره غیر موجوده أصلا، و الإطلاق أبلغ من التجرید فالتجرید أضعف الجمیع، لأن به تضعف دعوی الاتحاد.

[شماره صفحه واقعی : 266]

ص: 1636

و إذا اجتمع ترشیح و تجرید: فتکون الاستعاره فی رتبه المطلقه، إذ بتعارضهما یتساقطان، کما سبق تفصیله.

و کما یجری هذا التقسیم فی التصریحیه یجری أیضا فی المکنیه (1)

المبحث الحادی عشر فی المجاز المرسل المرکب

المجاز المرسل المرکب: هو الکلام المستعمل فی غیر المعنی الذی وضع له، لعلاقه غیر المشابهه: مع قرینه مانعه من إراده معناه الوضعی.

و یقع أولا: فی المرکبات الخبریه المستعمله فی الإنشاء و عکسه، لأغراض:

[شماره صفحه واقعی : 267]

ص: 1637


1- فالاستعاره المکنیه المرشحه، هی ما قرنت بما یلائم المشبه فقط، نحو، نطق لسان الحال بکذا، شبهت «الحال» بمعنی الانسان و استعیر لفظ المشبه به للمشبه، و حذف و رمز الیه بشیء من لوازمه و هو «لسان» و إثبات اللسان للحال تخییل، و هو القرینه و النطق ترشیح، لأنه یلائم المشبه به فقط. و ترشیح المکنیه فیه خلاف مبسوط فی المطولات. و المکنیه المجرده، هی ما قرنت بما یلائم المشبه فقط: نحو نطقت الحال الواضحه بکذا، فالوضوح تجرید، لأنه لا یلائم المشبه و لا المشبه به، أو قرنت بما بلائمهما معا نحو نطقت الحال بکذا، و نطق لسان الحال الواضحه بکذا ففی الأول، شبهت الحال بإنسان و استعیر لها اسمه و حذف و رمز إلیه بشیء من لوازمه و هو النطق، و إثبات النطق للحال تخییل، و هی مجرده لأنها لم تقترن بشیء یلائمها. و فی الثانی: شبهت الحال بإنسان و استعیر له اسمه، و حذف و رمز إلیه بشیء من لوازمه و هو «لسان» و إثباته للحال تخییل و هو القرینه، و النطق ترشیح، لأنه یلائم المشبه به، و الوضوح تجرید، لأنه یلائم المشبه، و لما تعارضا سقطا. و تنقسم المکنیه أیضا إلی عنادیه، نحو: أنشبت المنیه أظفارها بفلان، لأنه لا یمکن اجتماع طرفیها فی شیء واحد (یکون منیه و سبعا) و وفاقیه، نحو نطقت الحال بکذا، لأنه یمکن اجتماع طرفیها فی شیء واحد کالحال مع الإنسان.

1-منها: التّحسّر و إظهار التأسف، کما فی قول الشاعر: [الکامل]

ذهب الصبا و تولت الأیام

فعلی الصبا و علی الزّمان سلام

فإنه و إن کان خبرا فی أصل وضعه، إلا أنه فی هذا المقام مستعمل فی إنشاء التحسر و التحزن علی ما فات من الشباب.

و کما فی قول جعفر بن علبه الحارثی: [الطویل]

هوای مع الرّکب الیمانین مصعد

جنیب و جثمانی بمکه موثق

فهو یشیر إلی الأسف و الحزن الذی ألم به من فراق الأحبه، و یتحسّر علی ما آل إلیه أمره، و القرینه علی ذلک حال المتکلم، کما یفهم من الشطر الثانی فی قوله هوای، الخ.

2-و منها: إظهار الضعف، کما فی قوله، [الخفیف]

ربّ إنی لا أستطیع اصطبارا

فاعف عنّی یا من یقیل العثارا

3-و منها: إظهار السرور، نحو: کتب اسمی بین الناجحین.

4-و منها: الدعاء، نحو: نجّح اللّه مقاصدنا، أیها الوطن لک البقاء.

و ثانیا: فی المرکبات الإنشائیه کالأمر، و النهی، و الاستفهام، التی خرجت عن معانیها الأصلیه، و استعملت فی معان أخر: کما فی قول المصطفی علیه الصلاه و السّلام: «من کذب علی متعمدا فلیتبوأ مقعده من النار» . إذ المراد «یتبوأ مقعده» و العلاقه فی هذا السّببیّه و المسببیه لأن إنشاء المتکلم للعباره سبب لإخباره بما یتضمّنه، فظاهره أمر، و معناه خبر.

[شماره صفحه واقعی : 268]

ص: 1638

المبحث الثانی عشر فی المجاز المرکب
اشاره

المبحث الثانی عشر فی المجاز المرکب (1)بالاستعاره التمثیلیه

المجاز المرکب بالاستعاره التمثیلیه: هو ترکیب استعمل فی غیر ما وضع له، لعلاقه المشابهه، مع قرینه مانعه من إراده معناه الوضعی، بحیث یکون کل من المشبه و المشبه به هیئه منتزعه من متعدّد، و ذلک بأن تشبه إحدی صورتین منتزعتین من أمرین. أو أمور بأخری ثم تدخل المشبه فی الصوره المشبهه بها. مبالغه فی التشبیه، و یسمّی بالاستعاره التمثیلیه (2)و هی کثیره الورود فی الأمثال السائره، نحو «فی الصیف ضیّعت اللبن» یضرب لمن فرّط فی تحصیل أمر فی زمن یمکنه الحصول علیه فیه، ثم طلبه فی زمن لا یمکنه الحصول علیه فیه، (3)

[شماره صفحه واقعی : 269]

ص: 1639


1- المجاز المرکب: هو ترکیب استعمل فی ما یشبه بمعناه الأصلی «تشبیه التمثیل» .
2- سمیت تمثیلیه مع أن التمثیل عام فی کل استعاره، للإشاره إلی عظم شأنها کأن غیرها لیس فیه تمثیل أصلا، إذ الاستعاره التمثیلیه مبنیه علی تشبیه التمثیل. و وجه الشبه فیه هیئه منتزعه من متعدد، لهذا کان أدق أنواع التشبیه. و کانت الاستعاره المبنیه علیه أبلغ أنواع الاستعارات-و لذلک کان کل من تشبیه التمثیل، و الاستعاره التمثیلیه غرض البلغاء
3- أصل المثل: أن امرأه کانت متزوجه بشیخ غنی، فطلبت طلاقها منه فی زمن الصیف لضعفه، فطلقها و تزوجت بشاب فقیر، ثم طلبت من مطلقها لبنا وقت الشتاء فقال لها ذلک المثل، و اجراء الاستعاره فی المثل الأول، أن یقال: شبهت هیئه من فرط فی أمر زمن إمکان تحصیله، بهیئه المرأه التی طلقت من الشیخ اللابن، ثم رجعت إلیه، تطلب منه اللبن شتاء، بجامع التفریط فی کل. و استعیر الکلام الموضوع للمشبه به للمشبه، علی طریق الاستعاره التمثیلیه. و إجراء الاستعاره فی المثل الثانی أن یقال: شبهت هیئه من یتردد فی أمر بین أن یفعله و ألا یفعله، بهیئه من یتردد فی الدخول، فتاره یقدم رجله، و تاره یؤخرها بجامع الحیره فی کل. و استعیر الکلام الموضوع للمشبه به للمشبه، علی طریق الاستعاره التمثیلیه. و إجراء الاستعاره فی المثل الثالث، شبهت هیئه من یظلم من وجهین، بهیئه رجل باع آخر تمرا ردیئا و ناقص الکیل، بجامع الظلم من وجهین فی کل، استعیر الکلام الموضوع للمشبه به للمشبه، علی طریق الاستعاره التمثیلیه. و إجراء الاستعاره فی المثل الرابع، شبهت هیئه الرجل المتستر تحت أمر لیحصل علی أمر خفی یریده، بهیئه الرجل المسمی (قصیرا) حین جدع أنفه لیأخذ بثأر (جذیمه) من (الزباء) بجامع الاحتیال فی کل. و استعیر الکلام الموضوع للمشبه به للمشبه، علی طریق الاستعاره التمثیلیه و إجراء الاستعاره فی المثل الخامس أن یقال شبهت هیئه الرجل الکریم الأصل العزیز النفس الذی لا یفضل الدنایا علی الرزایا عند ما تزل به القدم. بهیئه المرأه التی تفضل جوعها علی إجارتها للإرضاع عند فقرها بجامع ترجیح الضرر علی النفع فی کل و استعیر الکلام الموضوع للمشبه به للمشبه، علی طریق الاستعاره التمثیلیه. و إجراء الستعاره فی المثل السادس، شبهت هیئه من یرید أن یعمل عملا وحده و هو عاجز عنه، بهیئه من یرید أن یصفق بید واحده، بجامع العجز فی کل. و استعیر الکلام الموضوع للمشبه به للمشبه، علی سبیل الاستعاره التمثیلیه. و إجراء استعاره فی المثل السابع، شبهت هیئه الرجل الذی یحصل بوجوه فصل المشکلات، بهیئه نبی اللّه موسی علیه السّلام، مع سحره فرعون، بجامع حسم النزاع فی کل، و استمر الکلام الموضوع للمشبه علی طریق الاستعاره التمثیلیه. و إجراء الاستعاره فی المثل الثامن، شبهت هیئه الرجل الذی لا یقول إلا الحق و لا یخبر إلا بالصدق، بهیئه المرأه المسماه «حذام» بجامع الصدق فی کل و استعیر الکلام الموضوع للمشبه به للمشبه، علی طریق الاستعاره التمثیلیه.

و نحو: «إنی أراک تقدّم رجلا و تؤخر أخری» یضرب لمن یتردد فی أمر، فتاره یقدم و تاره یحجم، و نحو: «أحشفا و سوء کیله» یضرب لمن یظلم من وجهین، و أصله أن رجلا اشتری تمرا من آخر، فإذا هو ردیء و ناقص الکیل، فقال المشتری ذلک. و مثل ما تقدم جمیع الأمثال السائره نثرا و نظما.

فمن النثر قولهم لمن یحتال علی حصول أمر خفی، و هو مستتر تحت أمر ظاهر: «لأمر ما جدع قصیر أنفه» و قولهم: «تجوع الحرّه و لا تأکل بثدییها» و قولهم: لمن یرید أن یعمل عملا وحده و هو عاجز عنه «الید لا تصفق وحدها» و قولهم لمجاهد عاد إلی وطنه بعد سفر: «عاد السیف إلی قرابه، و حل اللیث منیع غابه» و قولهم: لمن یأتی بالقول الفصل:

[شماره صفحه واقعی : 270]

ص: 1640

قطعت جهیزه قول کلّ خطیب (1).

و من الشعر قول الشاعر: [المتقارب]

إذا جاء موسی و ألقی العصا

فقد بطل السحر و الساحر

و قول آخر: [الوافر]

إذا قالت حذام فصدّقوها

فإن القول ما قالت حذام

و قول آخر: [الطویل]

متی یبلغ البنیان یوما تمامه

إذا کنت تبنیه و غیرک یهدم (2)

و إذا فشت و شاعت الاستعاره التمثیلیه (3)، و کثر استعمالها تکون مثلا (4)لا یغیر مطلقا، بحیث یخاطب به

[شماره صفحه واقعی : 271]

ص: 1641


1- أصل هذا المثل: أن قوما اجتمعوا للتشاور فی الصلح بین حیین من العرب قتل رجل من أحدهما رجلا من الآخر، و بینما خطباؤهم یتکلمون، إذا بجاریه تدعی (جهیزه) أقبلت فأخبرتهم أن أولیاء المقتول ظفروا بالقاتل، فقتلوه، فقال أحدهم (قطعت جهیزه قول کل خطیب) فذهب قوله مثلا.
2- و إجراء الاستعاره فی المثل التاسع: شبهت حال المصلح ببدء الإصلاح ثم یأتی غیره فیبطل عمله. بحال البنیان ینهض به حتی إذا أوشک أن یتم جاء من یهدمه، و الجامع هو الحاله الحاصله من عدم الوصول إلی الغایه، لوجود ما یفسد علی المصلح إصلاحه، ثم حذف المشبه و استعیر الترکیب الدال علی المشبه به للمشبه.
3- و تنقسم التمثیلیه إلی قسمین تحقیقیه و تخییلیه، فالتحقیقیه هی المنتزعه من عده أمور متحققه موجوده خارجا، کما فی الأمثله السابقه، و التخییلیه هی المنتزعه من عده أمور متخیله مفروضه لا تحقق لها فی الخارج و لا فی الذهن. و تسمی الأولی «تمثیلیه تحقیقیه» و الثانیه «تخییلیه» کقوله تعالی: إِنّٰا عَرَضْنَا اَلْأَمٰانَهَ عَلَی اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضِ وَ اَلْجِبٰالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَهٰا وَ أَشْفَقْنَ مِنْهٰا الآیه علی احتمال فیها فإنه لم یحصل عرض و إباء و إشفاق منها حقیقیه، بل هذا تصویر و تمثیل. بأن یفرض تشبیه حال التکالیف فی ثقل حملها و صعوبه الوفاء بها، بحال أنها عرضت علی هذه الأشیاء، مع کبر أجرامها، و قوه متانتها، فامتنعن و خفن من حملها، بجامع عدم تحقق الحمل فی کل، ثم استعیر الترکیب الدال علی المشبه به، للمشبه استعاره تمثیلیه، و نحو قوله تعالی: فَقٰالَ لَهٰا وَ لِلْأَرْضِ اِئْتِیٰا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قٰالَتٰا أَتَیْنٰا طٰائِعِینَ فإن معنی أمر السماء و الأرض بالإتیان و امتثالهما أنه أراد تکوینهما فکانتا کما أراد. فالغرض تصویر تأثیر قدرته فیهما و تأثرهما عنها، و تمثیل ذلک بحاله الآمر المطاع لهما و إجابتهما له بالطاعه فرضا و تخییلا من غیر أن یتحقق شیء من الخطاب و الجواب، هذا أحد وجهین فی الآیتین کما فی [الکشاف]. فارجع إلیه.
4- الأمثال (*) ، هی عبارات موجزه مأثوره، یشبه الناس بها جدید أحوالهم بقدیمها، و هی نوعان: حقیقیه، و فرضیه. فالحقیقیه: هی ما حدث موردها فی الوجود. و الفرضیه: ما لم یحدث موردها فی الوجود و إنما اخترعت علی لسان حیوان أو غیره. و لکل مثل (مورد) و هو الحاله القدیمه التی قیل فیها لأول مره. و لکل مثل (مضرب) و هو الحاله الجدیده التی استعیر لها. و کما تکون الأمثال نثرا تکون شعرا، و تضرب کما وردت دون تغییر فی لفظها. (*) الأمثال الحقیقیه أسباب و نتائج، تفید المجتمع الإنسانی. منها، کونها مرآه صقلیه للمواعظ و العبر. و منها، کونها مقیاسا لرقی الأمه و لسان أخلاقها. و منها، کونها مجموعه نفیسه من السلف إلی الخلف. أما الأمثال الفرضیه فهی عظه للعاقل و مسلاه للجاهل. و أشهر الکتب الجامعه للأمثال: کتاب «مجمع الأمثال» ، للمیدانی. «جمهره الأمثال» ، لأبی هلال العسکری. «العقد الفرید» ، لابن عبد ربه. کتاب «کلیله و دمنه» ، لابن المقفع، و غیرهم. و لا یسمی القول مثلا إلا إذا سار و ذاع بین الناس جمیعا. و مما تقدم شرحه فی تشبیه التمثیل، و الاستعاره التمثیلیه، یعلم الفرق بین کل منهما فی الجدول الآتی للموازنه بینهما. تشبیه التمثیل : 1-تشبیه التمثیل یذکر فیه المشبه و الأداه 2-تشبیه التمثیل یجوز أن یکون بین مفردین مثل: المنافق کالحرباء 3-تشبیه التمثیل لا یصلح استعاره دون حذف 4-تشبیه التمثیل لا یحتاج إلی قرینه معه تدل علی حقیقته 5-تشبیه التمثیل نوع من الحقیقه. الاستعاره التمثیلیه : 1-الاستعاره التمثیلیه لا تکون إلا فی التراکیب 2-الاستعاره التمثیلیه نوع من المجاز فهی لذلک أبلغ منه 3-الاستعاره التمثیلیه تحتاج إلی قرینه تمنع من إراده المعنی الأصلی 4-الاستعاره التمثیلیه یحذف منها المشبه و الأداه و لا یبقی فیها من أرکان التشبیه إلا ما کان مشبها به فقط 5-الاستعاره التمثیلیه تصلح مشبها به دون حذف. و التشبیه معها أکثر ما یکون غیر تمثیل

المفرد، و المذکر، و فروعهما بلفظ واحد من غیر تغییر و لا تبدیل عن مورده الأول و إن لم یطابق المضروب له.

و لذا کانت هذه الاستعاره محط أنظار البلغاء، لا یعدلون بها إلی غیرها إلا عند عدم إمکانها، فهی أبلغ أنواع المجاز مفردا أو مرکبا، إذ مبناها تشبیه التمثیل الذی قد عرفت أن وجه الشّبه فیه هیئه منتزعه من أشیاء متعدده.

[شماره صفحه واقعی : 272]

ص: 1642

و من ثم کانت هی و التشبیه المبنیه علیه غرض البلغاء الذین یتسامون إلیه، و یتفاوتون فی إصابته، و قد کثر ذلک فی القرآن الکریم کثره کانت إحدی الحجج علی إعجازه.

و الاستعاره میدان فسیح من میادین البلاغه، و هی أبلغ من التشبیه لأنها تضع أمام المخاطب بدلا من المشبه صوره جدیده تملک علیه مشاعره و تذهله عما ینطوی تحتها من التشبیه و علی مقدار ما فی تلک الصوره من الروعه، و سموّ الخیال، تکون البلاغه فی الاستعاره.

و أبلغ أنواع الاستعاره المرشحه لذکر ما یناسب المستعار منه فیها، بناء علی الدعوی بأن المستعار له هو عین المستعار منه.

ثم تلیها المطلقه لترک ما یناسب الطرفین فیها، بناء علی دعوی التساوی بینهما.

ثم تلیها المجرده لذکر ما یناسب المستعار له فیها، بناء علی تشبیهه بالمستعار منه.

و لا بد فی الاستعاره، و فی التمثیل علی سبیل الاستعاره، من مراعاه جهات حسن التشبیه، کشمول وجه الشبه للطرفین و من کون التشبیه وافیا بإفاده الغرض، و من عدم شم رائحه التشبیه لفظا، و یجب أن یکون وجه الشبه بین الطرفین جلیا، لئلا تصیر الاستعاره و التمثیل تعمیه.

[شماره صفحه واقعی : 273]

ص: 1643

تمرین علی کیفیه إجراء الاستعارات

1-فسمونا و الفجر یضحک فی

الشرق إلینا مبشرا بالصباح (1)

[الخفیف]

2-عضّنا الدهر بنا به

لیت ما حلّ بنا به (2)

[مجزوء الرمل]

3-سقاه الرّدی سیف إدا سل أو مضت

إلیه ثنایا الموت من کل مرقد (3)

4- سَنَفْرُغُ لَکُمْ أَیُّهَ اَلثَّقَلاٰنِ (4). [الرحمن:31].

5- إِنّٰا لَنَرٰاکَ فِی ضَلاٰلٍ مُبِینٍ (5). [الأعراف].

[شماره صفحه واقعی : 274]

ص: 1644


1- شبه الفجر بإنسان یتبسم، فتظهر أسنانه مضیئه لا معه، و القدر المشترک بینهما [البریق و اللمعان]و استعار اللفظ الدال علی المشبه به للمشبه، ثم حذف المشبه و أشار إلیه بشیء من لوازمه و هو الضحک، علی طریق الاستعاره بالکنایه، و إثبات الضحک استعاره تخییلیه.
2- شبه حوادث الدهر بالعض، بجامع التأثیر و الایلام من کل، و استعار اللفظ الدال علی المشبه به للمشبه، و اشتق من العض و هو المصدر، عض بمعنی آلم. علی سبیل الاستعاره تصریحیه التبعیه، و ذکر الناب ترشیح.
3- شبه لحاق الموت به [بالسقی]بجامع الوصول فی کل، و استعار اللفظ الدال علی المشبه به للمشبه، ثم اشتق من السقی سقی علی سبیل الاستعاره التصریحیه التبعیه و القرینه علی ذلک نسبه السقی إلی الردی، و أیضا قد شبه الموت بإنسان له ثنایا یضحک منها فتلمع و تضیء، و الجامع البریق و اللمعان. و استعار اللفظ الدال علی المشبه به للمشبه ثم حذفه و رمز إلیه بشیء من لوازمه و هو الثنایا، علی سبیل الاستعاره المکنیه الأصلیه المرشحه، و الثنایا استعاره تخییلیه، و أومض ترشیح.
4- شبه القصد إلی الشیء و التوجه له، بالفراغ و الخلوص من الشواغل، بجامع الاهتمام فی کل، و استعار اللفظ الدال علی المشبه به للمشبه ثم اشتق من الفراغ بمعنی الخلو: تفرغ، علی سبیل الاستعاره التصریحیه التبعیه؛ و القرینه حالیه.
5- فی کلمه «فی» استعاره تصریحیه تبعیه، فقد شبهت «فی» التی تدل علی الارتباط «بفی» التی تدل علی الظرفیه بجامع التمکن فی کل فسری التشبیه من الکلیین إلی الجزئیات فاستعیرت فی من الثانی للأول علی سبیل الاستعاره التصریحیه التبعیه، و القرینه علی ذلک کلمه الضلال.
بلاغه الاستعاره بجمیع أنواعها

سبق لک أن بلاغه التشبیه آتیه من ناحیتین، الأولی: طریقه تألیف ألفاظه. و الثانیه: ابتکار مشبه به بعید عن الأذهان، لا یجول إلا فی نفس أدیب، وهب اللّه له استعدادا سلیما فی تعرف وجوه الشبه الدقیقه بین الأشیاء و أودعه قدره علی ربط المعانی، و تولید بعض إلی مدی بعید لا یکاد ینتهی.

و سر بلاغه الاستعاره لا یتعدی هاتین، فبلاغتها من ناحیه اللفظ أن ترکیبها یدل علی تناسی التشبیه، و یحملک عمدا علی تخیل صوره جدیده تنسیک روعتها ما تضمنه الکلام من تشبیه خفی مستور.

انظر إلی قول البحتری فی الفتح بن خاقان: [البسیط]

یسمو بکفّ علی العافین حانیه

تهمی و طرف إلی العلیاء طمّاح

أ لست تری کفه: و قد تمثلت فی صوره سحابه هتانه، تصب و بلها علی العافین و السائلین، و أن هذه صوره قد تملکت علیک مشاعرک فأذهلتک عما اختبأ فی الکلام من تشبیه؟

لهذا کانت الاستعاره أبلغ من التشبیه البلیغ لأنه و إن بنی علی ادعاء أن المشبه و المشبه به سواء، لا یزال فیه التشبیه منویا ملحوظا. بخلاف الاستعاره فالتشبیه فیها منسی مجحود، و من ذلک یظهر لک أن الاستعاره المرشحه أبلغ من الاستعاره المطلقه، و أن الاستعاره المطلقه أبلغ من الاستعاره المجرده.

أما بلاغه الاستعاره من حیث الابتکار، و روعه الخیال، و ما تحدثه من أثر فی نفوس سامعیها، فمجال فسیح للإبداع، و میدان لتسابق المجیدین من فرسان الکلام. انظر إلی قوله عز شأنه فی وصف النار: تَکٰادُ تَمَیَّزُ مِنَ اَلْغَیْظِ کُلَّمٰا أُلْقِیَ فِیهٰا فَوْجٌ سَأَلَهُمْ خَزَنَتُهٰا أَ لَمْ یَأْتِکُمْ نَذِیرٌ [سوره الملک، الإیه:8]. ترتسم أمامک النار فی صوره مخلوق ضخم، بطاش مکفهر الوجه عابس یغلی صدره حقدا و غیظا. (عن البلاغه الواضحه بتصرف) .

[شماره صفحه واقعی : 275]

ص: 1645

[شماره صفحه واقعی : 276]

ص: 1646

الباب الثالث فی الکنایه و تعریفها و أنواعها
اشاره

الکنایه (1)لغه: ما یتکلم به الإنسان، و یرید به غیره. و هی: مصدر کنیت، أو کنوت

[شماره صفحه واقعی : 277]

ص: 1647


1- توضیح المقام: أنه إذا أطلق اللفظ، و کان المراد منه غیر معناه، فلا یخلو إما: أن یکون معناه الأصلی مقصودا أیضا، لیکون وسیله إلی المراد. و إما، ألا یکون مقصودا، فالأول: الکنایه، و الثانی: المجاز. فالکنایه: هی أن یرید المتکلم إثبات معنی من المعانی، فلا یذکره باللفظ الموضوع له و لکن یجیء إلی معنی هو مرادفه، فیومیء به إلی المعنی الإول، و یجعله دلیلا علیه. أو الکنایه: هی اللفظ الدال علی ما له صله بمعناه الوضعی، لقرینه لا تمنع من إراده الحقیقه، کفلان نقی الثوب، أی مبرأ من العیب، و کلفظ «طویل النجاد» المراد به طول القامه، فإنه یجوز أن یراد منه طول النجاد أی علاقه السیف ایضا، فهی تخالف المجاز من جهه إمکان إراده المعنی الحقیقی مع إراده لازمه. بخلاف المجاز فإنه لا یجوز فیه إراده المعنی الحقیقی لوجود القرینه المعانه من إرادته. و مثل ذلک قولهم «کثیر الرماد» یعنون به أنه کثیر القری و الکرم، و قول الحضرمی: [الکامل] قد کان تعجب بعضهن براعتی حتی رأین تنحنحی و سعالی کنی عن کبر السن بتوابعه، و هی التنحنح و السعال. و قولهم: المجد بین ثوبیه و الکرم بین بردیه، و قوله: [الکامل] إن السماحه و المروءه و الندی فی قبه ضربت علی ابن الحشرج و قوله: [الوافر] و ما یک فی من عیب فإنی جبان الکلب مهزول الفصیل فإن «جبان الکلب» کنایه، و کذا «مهزول الفصیل» و المراد منها ثبوت الکرم و کل واحده علی حدتها یؤدی هذا المعنی، و قد جاء عن العرب کنایات کثیره کقوله: [البسیط] بیض المطابخ لا تشکو إماؤهم طبخ القدور و لا غسل المنادیل و یروی أن خلافا وقع بین بعض الخلفاء ندیم له فی مسأله، فاتفقا علی تحکیم بعض اهل العلم فأحضر، فوجد الخلیفه مخطئا، فقال: القائلون بقول امیر المؤمنین أکثر (یرید الجهال) و إذا کان الرجل أحمق قیل، نعته لا ینصرف، و نظر البدیع الهمذانی إلی رجل طویل بارد، فقال: قد أقبل لیل الشتاء. و دخل رجل علی مریض یعوده و قد اقشعر من البرد، فقال: ما تجد (فدیتک) قال أجدک (یعنی البرد) و إذا کان الرجل ملولا قیل: هو من بقیه قوم موسی، و إذا کان ملحدا، قیل قد عبر (یریدون جسر الإیمان) و إن کان یسیء الأدب فی المؤکله قیل تسافر یده علی الخوان و یرعی أرض الجیران. و یقال عمن یکثر الأسفار: (فلان) لا یضع العصا عن عاتقه، و جاء فی القرآن الکریم أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتاً فإنه کنی الغیبه بأکل الإنسان لحم الإنسان و هذا شدید المناسبه لأن الغیبه إنما هی ذکر مثالب الناس و تمزیق أعراضهم و تمزیق العرض مماثل لأکل الإنسان لحم من یغتابه. و من أمثال العرب، قولهم: لبست لفلان جلد النمر، و جلد الأرقم. کنایه عن العداوه، و کذلک قولهم (قلبت له ظهر المجن) کنایه عن تغییر الموده، و یقول القوم: فلان بریء الساحه، إذا برؤوه من تهمه، و رحب الذراع، إذا کان کثیر المعروف، و طویل الباع فی الأمر، إذا کان مقتدرا فیه، و قوی الظهر، إذا کثر ناصروه. و من ذلک أن (المنصور) کان فی بستان له، أیام محاربته (إبراهیم بن عبد اللّه بن الحسن) فنظر إلی شجره خلاف فقال للربیع: ما هذه الشجره؟ فقال: طاعه یا أمیر المؤمنین، فتفاءل المنصور به، و عجب من ذکائه، و مثل ذلک: أن رجلا مر فی صحن دار (الرشید) ، و معه حزمه خیزران، فقال الرشید للفضل بن الربیع: ما ذاک؟ فقال (عروق الرماح) یا أمیر المؤمنین، و کره أن یقول «الخیزران» لموافقته اسم (والده الرشید) و من کلامهم «فلان طویل الذیل» یریدون أنه غنی حسن الحال. و علیه قول الحریری: [البسیط] إن الغریب الطویل الذیل ممتهن فکیف حال غریب ما له قوت و کذلک قولهم: فلان طاهر الثوب، أی منزه عن السیئات، فلان دنس الثوب أی متلوث بها، قال امرؤ القیس: ثیاب بنی عوف طهاری نقیه و أوجههم عند المشاهد غرات و یقولون: فلان غمر الرداء، إذا کان کثیر المعروف عظیم العطایا. قال کثیر: [الکامل] غمر الرداء إذا تبسم ضاحکا غلقت لضحکته رقاب المال و من الکنایات اللطیفه: ما ذکرها الأدباء فی الشیب و الکبر، فقالوا: عرضت لفلان فتره، و عرض له ما یمحو ذنوبه. و أقمر لیله. و نور غصن شبابه، و فضض الزمان أبنوسه، و جاءه النذیر. و قرع ناجذ الحلم. و ارتاض بلجام الدهر. و أدرک زمان الحنکه. و رفض غره الصبا. و لبی دواعی الحجی. و من کنایاتهم عن الموت: استأثر اللّه به. و أسعده بجواره. و نقله إلی دار رضوانه و محل غفرانه، و اختار له النقله من دار البوار إلی دار الأبرار. و من الکنایات أیضا أن یقام وصف الشیء مقام اسمه کما ورد فی القرآن الکریم وَ حَمَلْنٰاهُ عَلیٰ ذٰاتِ أَلْوٰاحٍ وَ دُسُرٍ یعنی السفینه. فوضع صفتها موضع تسمیتها، کما ورد إِذْ عُرِضَ عَلَیْهِ بِالْعَشِیِّ اَلصّٰافِنٰاتُ اَلْجِیٰادُ یعنی الخیل، و قال بعض المتقدمین: [الکامل] سألت قتیبه عن أبیها صحبه فی الروح هل رکب الأغر الأشقرا یعنی هل قتل، لأن الأغر الأشقر، وصف الدم فأقامه مقام اسمه.

[شماره صفحه واقعی : 278]

ص: 1648

بکذا، عن کذا إذا ترکت التصریح به.

و اصطلاحا: لفظ أرید به غیر معناه الذی وضع له، مع جواز إراده المعنی الأصلیّ لعدم وجود قرینه مانعه من إرادته نحو: زید طویل النجاد ترید بهذا الترکیب أنه شجاع عظیم، فعدلت عن التصریح بهذه الصفه، إلی الإشاره إلیها بشیء تترتب علیه و تلزمه، لأنه یلزم من طول حماله السیف طول صاحبه، و یلزم من طول الجسم الشجاعه عاده، فإذا: المراد طول قامته، و إن لم یکن له نجاد، و مع ذلک یصح أن یراد المعنی الحقیقی، و من هنا یعلم أن الفرق بین الکنایه و المجاز صحه إراده المعنی الأصلی فی الکنایه، دون المجاز: فإنه ینافی ذلک.

[شماره صفحه واقعی : 279]

ص: 1649

نعم: قد تمتنع إراده المعنی الأصلی فی الکنایه، لخصوص الموضوع کقوله تعالی: وَ اَلسَّمٰاوٰاتُ مَطْوِیّٰاتٌ بِیَمِینِهِ [سوره الزمر، الآیه:67]و کقوله تعالی: اَلرَّحْمٰنُ عَلَی اَلْعَرْشِ اِسْتَویٰ [طه:5] کنایه عن تمام القدره، و قوه التمکن و الاستیلاء.

و تنقسم الکنایه بحسب المعنی الذی تشیر إلیه إلی ثلاثه أقسام:

1-کنایه عن صفه: کما تقول: هو ربیب أبی الهول تکنی عن شده کتمانه لسره.

و تعرف کنایه الصفه بذکر الموصوف: ملفوظا أو ملحوظا من سیاق الکلام.

2-کنایه عن موصوف: کما تقول: أبناء النیل تکنی عن المصریین و مدینه النور تکنی عن باریس و تعرف بذلک الصفه مباشره، أو ملازمه و منها قولهم تستغنی مصر عن مصب النیل و لا تستغنی عن منبعه کنوا بمنبع النیل عن أرض السودان. و منها قولهم: هو حارس علی ماله کنوا به عن البخیل الذی یجمع ما له، و لا ینتفع به. و منها قولهم: هو فتی ریاضی یکنون عن القوه، و هلم جرا.

3-کنایه عن نسبه: و سیأتی الکلام علیها فیما بعد.

فالقسم الأول: و هو الکنایه التی یطلب بها صفه هی ما کان المکنی عنه فیها صفه ملازمه لموصوف مذکور فی الکلام.

و هی نوعان:

أ-کنایه قریبه: و هی ما یکون الانتقال فیها إلی المطلوب بغیر واسطه بین المعنی المنتقل عنه، و المعنی المنتقل إلیه، نحو قول الخنساء فی رثاء أخیها صخر: [المتقارب]

رفیع العماد طویل النجا

دساد عشیرته أمردا (1)

[شماره صفحه واقعی : 280]

ص: 1650


1- قصدت الخنساء وصف صخر بطول القامه و الشجاعه، فعدلت التصریح بما أرادت إلی الإشاره إلیه بطول النجاد لأنه یلزم من طول حماله السیف طول قامه صاحبه. أو طول القامه یلزم الشجاعه غالبا، کما أرادت وصفه بالعزه و السیاده فلم تصرح بقصدها و صرحت بما یستدعی ما أرادت فقالت: (رفیع العماد) فرفعه العماد تستلزم أنه عظیم المکانه فی قومه علیّ الشأن بین عشیرته، لجریان العاده بذلک. و عمدت إلی وصفه بالجود و الکرم، فقالت: (کثیر الرماد) تشیر إلی کثره الإیقاد للإطعام، و هذا یلزم الکرم.

ب-و کنایه بعیده: و هی ما یکون الانتقال فیها إلی المطلوب بواسطه، أو بوسائط، نحو: فلان کثیر الرماد کنایه عن المضیاف، و الوسائط: هی الانتقال من کثره الرماد إلی کثره الإحراق، و منها إلی کثره الطبخ و الخبز، و منها إلی کثره الضیوف، و منها إلی المطلوب و هو المضیاف الکریم.

القسم الثانی: الکنایه التی یکون المکنی عنه موصوفا (1)بحیث یکون إما معنی واحدا کموطن الأسرار کنایه عن القلب، و کما فی قول الشاعر:

فلما شربناها و دبّ دبیبها

إلی موطن الأسرار قلت لها قفی

[الطویل]

و إما مجموع معان: کقولک: جاءنی حیّ مستوی القامه، عریض الأظفار کنایه عن الإنسان لاختصاص مجموع هذه الأوصاف الثلاثه به و نحو:

الضّاربین بکلّ أبیض مخذم

و الطاعنین مجامع الأضغان (2)

[الکامل]

و یشترط فی هذه الکنایه: أن تکون الصفه أو الصفات مختصه بالموصوف، و لا تتعداه لیحصل الانتقال منها إلیه.

القسم الثالث: الکنایه التی یراد بها نسبه أمر لآخر، إثباتا أو نفیا فیکون المکنی عنه نسبه، أسندت إلی ما له اتصال به، نحو قول الشاعر: [الکامل]

إنّ السماحه و المروءه و الندی

فی قبه ضربت علی ابن الحشرج

فإن جعل هذه الأشیاء الثلاثه فی مکانه المختص به یستلزم إثباتها له.

و الکنایه المطلوب به نسبه:

[شماره صفحه واقعی : 281]

ص: 1651


1- أی یکون المکنی عنه فیها ذاتا ملازمه للمعنی المفهوم من الکلام.
2- الضاربین منصوب بأمدح المحذوف، و الأبیض السیف، و المخذم بکسر المیم و سکون الخاء و فتح الذال المعجمتین القاطع، و الأضغان جمع ضغن و هو ما انطوی علیه الصدر من الحقد، کنی الشاعر بمجامع الأضغان عن القلوب، و هی لا کنایه صفه، و لا کنایه نسبه، بل هی کنایه موصوف.

أ-إما أن یکون ذو النسبه مذکورا فیها، کقول الشاعر: [مجزوء الکامل]

الیمن یتبع ظله

و المجد یمشی فی رکابه

ب-و إما أن یکون ذو النسبه غیر مذکور فیها: کقولک: خیر الناس من ینفع الناس، کنایه عن نفی الخیریه عمن لا ینفعهم.

و تقسیم الکنایه أیضا باعتبار الوسائط (اللوازم) و السیاق: إلی أربعه أقسام: تعریض و تلویح، و رمز، و إیماء.

1-فالتعریض: لغه خلاف التصریح. و اصطلاحا: هو أن یطلق الکلام، و یشار به إلی معنی آخر یفهم من السیاق نحو: قولک للمؤذی (المسلم من سلم المسلمون من لسانه و یده) تعریضا بنفی صفه الإسلام عن المؤذی و کقول الشاعر: [الطویل]

إذا الجود لم یرزق خلاصا من الأذی

فلا الحمد مکسوبا و لا المال باقیا

2-و التلویح: لغه: أن تشیر إلی غیرک من بعد. و اصطلاحا: هو الذی کثرت وسائط بلا تعریض نحو: [الوافر]

و ما یک فیّ من عیب فإنی

جبان الکلب مهزول الفصیل

کنی عن کرم الممدوح بکونه جبان الکلب، مهزول الفصیل، فإنّ الفکر ینتقل إلی جمله وسائط.

3-و الرمز: لغه: أن تشیر إلی قریب منک خفیه، بنحو: شفه، أو حاجب. و اصطلاحا: هو الذی قلت وسائطه، مع خفاء فی اللزوم بلا تعریض نحو فلان عریض القفا، أو عریض الوساده کنایه عن بلادته و بلاهته، و نحو: هو مکتنز اللحم کنایه عن شجاعته، و متناسب الأعضاء کنایه عن ذکائه و نحو: غلیظ الکبد کنایه عن القسوه و هلم جرا.

4-و الإیماء أو الإشاره: هو الذی قلت وسائطه، مع وضوح اللزوم، بلا تعریض، کقول الشاعر: [الکامل]

أو ما رأیت المجد ألقی رحله

فی آل طلحه ثمّ لم یتحول

کنایه عن کونهم: أمجادا أجوادا، بغایه الوضوح.

[شماره صفحه واقعی : 282]

ص: 1652

و من لطیف ذلک قول بعضهم: [الطویل]

سألت الندی و الجود ما لی أراکما

تبدّلتما ذلا بعز مؤبد

و ما بال رکن المجد أمسی مهدّما

فقالا، أصبنا بابن یحیی محمد

فقلت: فهلا متما عند موته

فقد کنتما عبدیه فی کل مشهد

فقالا: أقمنا کی نعزّی بفقده

مسافه یوم ثم نتلوه فی غد

و الکنایه من ألطف أسالیب البلاغه و أدقها، و هی أبلغ من الحقیقه و التصریح، لأن الانتقال فیها یکون من الملزوم إلی اللازم فهو کالدعوی ببینه، فکأنک تقول فی زید کثیر الرماد زید کریم، لأنه کثیر الرماد و کثرته تستلزم کذا الخ، کیف لا و أنها تمکن الإنسان من التعبیر عن أمور کثیره، یتحاشی الإفصاح بذکرها، إما احتراما للمخاطب أو للإبهام علی السامعین، أو للنیل من خصمه، دون أن یدع له سبیلا علیه، أو لتنزیه الأذن عما تنبو عن سماعه و نحو ذلک من الأغراض و اللطائف البلاغیه.

تمرین

بین أنواع الکنایات الآتیه، و عین لازم معنی کل منها.

1-قال البحتری یصف قتله ذئبا: [الطویل]

فأتبعتها أخری فأضللت نصلها

بحیث یکون اللبّ و الرّعب و الحقد (1)

[شماره صفحه واقعی : 283]

ص: 1653


1- ضمیر أتبعتها بعود علی الطعنه، و أضللت أخفیت، و النصل حدیده السیف و اللب العقل، و الرعب الفزع و الخوف. و اعلم أن الکنایه: إما حسنه، و هی ما جمعت بین الفائده و لطف الإشاره کما فی الأمثله السابقه. و إما قبیحه، هی ما خلت عن الفائده المراده، و هی معیبه لدی أرباب البیان کقول المتنبی: إنی علی شغفی بما فی خمرها لأعف عما فی سراویلاتها کنایه عن النزاهه و العفه. إلا أنها قبیحه لسوء تألیفها و قبح ترکیبها.

2-و قال آخر فی رثاء من مات بعله فی صدره:

و دبت له فی موطن الحلم عله

لها کالصلال الرقش شر دبیب (1)

[الطویل]

تمرین آخر

بین أنواع الکنایات الآتیه، و بین منها ما یصح فیه إراده المعنی المفهوم من صریح اللفظ، و ما لا یصح: 1-وصف أعرابی رجلا بسوء العشره فقال: کان إذا رآنی قرب من حاجب حاجبا.

2-و قال أبو نواس فی المدیح:

فما جازه جود و لا حلّ دونه

و لکن یسیر الجود حیث یسیر

[الطویل]

3-فتی مختصر المأکول

و المشروب و العطر

نقیّ الکأس و القص

ه و المندیل و القدر

[الهزج]

4-الیمن یتبع ظله

و المجد یمشی فی رکابه

[مجزوء الکامل]

5-أصبح فی قیدک السماحه و المجد

و فضل الصلاح و الحسب

[المنسرح]

6-فلسنا علی الأعقاب تدمی کلومنا

و لکن علی أقدامنا تقطر الدما (2)

[الطویل]

المجد بین ثوبیک. و الکرم ملء بردیک.

[شماره صفحه واقعی : 284]

ص: 1654


1- الصلال جمع صل بالکسر ضرب من الحیات صغیر أسود لا نجاه من لدغته و الرقش جمع رقشاء، و هی التی فیها نقط سوداء فی بیاض، و الحیه الرقشاء من أشد الحیات إیذاء.
2- الأعقاب جمع عقب و هو مؤخر القدم. و الکلوم الجراح، یقول: نحن لا نولی فنجرح فی ظهورنا فتقطر دماء کلومنا عل أعقابنا، و لکنا نستقبل السیوف بوجوهنا، فإن جرحنا قطرت الدماء علی أقدامنا.
بلاغه الکنایه

الکنایه مظهر من مظاهر البلاغه، و غایه لا یصل إلیها إلا من لطف طبعه، و صفت قریحته، و السرّ فی بلاغتها أنها فی صور کثیره تعطیک الحقیقه، مصحوبه بدلیلها، و القضیه و فی طیها برهانها، کقول البحتری فی المدیح: [الطویل]

یغضّون فضل اللحظ من حیث ما بدا

لهم عن مهیب فی الصدور محبب

فإنه کنی عن إکبار الناس للممدوح، و هیبتهم إیاه، بغض الأبصار الذی هو فی الحقیقه برهان علی الهیبه و الإجلال، و تظهر هذه الخاصه جلیه فی الکنایات عن الصفه و النسبه.

و من أسباب بلاغه الکنایات أنها تضع لک المعانی فی صوره المحسوسات و لا شک أن هذه خاصه الفنون، فإن المصور إذا رسم لک صوره للأمل أو للیأس، بهرک و جعلک تری ما کنت تعجز عن التعبیر عنه واضحا ملموسا.

فمثل کثیر الرماد فی الکنایه عن الکرم. و رسول الشر، فی الکنایه عن المزاح.

و قول البحتری: [الکامل]

أو ما رأیت المجد ألقی رحله

فی آل طلحه ثم لم یتحوّل

و ذلک فی الکنایه عن نسبه الشرف إلی آل طلحه. کل أولئک یبرزلک المعانی فی صوره تشاهدها و ترتاح نفسک إلیها.

و من خواص الکنایه: أنها تمکنک من أن تشفی غلتک من خصمک من غیر أن تجعل له إلیک سبیلا، و دون أن تخدش وجه الأدب، و هذا النوع یسمی بالتعریض. و مثاله قول المتنبی فی قصیده، یمدح بها کافورا و یعرض بسیف الدوله: [الطویل]

[شماره صفحه واقعی : 285]

ص: 1655

رحلت فکم باک بأجفان شادن

علیّ و کم باک بأجفان ضیغم (1)

و ما ربه القرط الملیح مکانه

بأجزع من رب الحسام المصمم (2)

فلو کان ما بی من حبیب مقنع

عذرت و لکن من حبیب معمّم

رمی و اتقی رمیی و من دون ما اتقی

هوی کاسر کفی و قوسی و أسهمی

إذا ساء فعل المرء ساءت ظنونه

و صدق ما یعتاده من توهم

فأنه کنی عن سیف الدوله، أولا: بالحبیب المعمم، ثم وصفه بالغدر الذی یدعی أنه من شیمه النساء، ثم لامه علی مبادهته بالعدوان، ثم رماه بالجبن لأنه یرمی و یتقی الرمی بالاستتار خلف غیره، علی أن المتنبی لا یجازیه علی الشر بمثله، لأنه لا یزال یحمل له بین جوانحه هوی قدیما، یکسر کفه و قوسه، و أسهمه، إذا حاول النضال، ثم وصفه بأنه سییء الظن بأصدقائه لأنه سییء الفعل، کثیر الأوهام و الظنون، حتی لیظن أن الناس جمیعا مثله فی سوء الفعل، و ضعف الوفاء، فانظر کیف نال المتنبی من سیف الدوله هذا النیل کله، من غیر أن یذکر من اسمه حرفا.

هذا، و من أوضح ممیزات الکنایه التعبیر عن القبیح بما تسیغ الآذان سماعه، و أمثله ذلک کثیره جدا فی القرآن الکریم، و کلام العرب فقد کانوا لا یعبرون عما لا یحسن ذکره إلا بالکنایه، و کانوا لشده نخوتهم یکنون عن المرأه بالبیضه و الشاه.

و من بدائع الکنایات قول بعض العرب:

ألا یا نخله من ذات عرق

علیک و رحمه اللّه السّلام (3)

[الوافر]

فإنه کنی بالنخله، عن المرأه التی یحبها.

[شماره صفحه واقعی : 286]

ص: 1656


1- الشادن ولد الغزال، و الضیغم الأسد، أراد بالباکی بأجفان الشادن المرأه الحسناء، و بالباکی بأجفان الضیغم الرجل الشجاع. یقول کم من نساء و رجال بکوا علی فراقی، و جزعوا لارتحالی.
2- القرط ما یعلق فی حمه الأذن، و الحسام السیف القاطع، و المصمم الذی یصیب المفاصل و یقطعها، یقول لم تکن المرأه الحسناء بأجزع علی فراقی من الرجل الشجاع.
3- ذات عرق موضع بالبادیه و هو مکان إحرام أهل العراق.
أثر علم البیان فی تأدیه المعانی

ظهر لک من دراسه علم البیان: أن معنی واحدا یستطاع أداؤه بأسالیب عدیده و طرائق مختلفه، و أنه قد یوضع فی صوره رائعه من صور التشبیه أو الاستعاره، أو المجاز المرسل، أو المجاز العقلی، أو الکنایه، فقد یصف الشاعر إنسانا بالکرم، فیقول: [المتقارب]:

یرید الملوک مدی جعفر

و لا یصنعون کما یصنع

و لیس بأوسعهم فی الغنی

و لکنّ معروفه أوسع

و هذا کلام بلیغ جدا، مع أنه لم یقصد فیه إلی تشبیه أو مجاز، و قد وصف الشاعر فیه ممدوحه بالکرم، و أن الملوک یریدون أن یبلغوا منزلته و لکنهم لا یشترون الحمد بالمال کما یفعل، مع أنه لیس بأغنی منهم، و لا بأکثر مالا.

و قد یعتمد الشاعر عند الوصف بالکرم إلی أسلوب آخر، فیقول: [الکامل]

کالبحر یقذف للقریب جواهرا

جودا و یبعث للبعید سحائبا

فیشبه الممدوح: بالبحر، و یدفع بخیالک إلی أن یضاهی بین الممدوح و البحر الذی یقذف الدرر للقریب، و یرسل السحائب للبعید، أو یقول: [الطویل]

هو البحر من أیّ النواحی أتیته

فلجته المعروف و الجود ساحله

فیدعی أنه البحر نفسه، و ینکر التشبیه نکرانا یدل علی المبالغه، و ادعاء المماثله الکامله، أو یقول: [البسیط]

علا فما یستقر المال فی یده

و کیف تمسک ماء قنه الجبل؟

[شماره صفحه واقعی : 287]

ص: 1657

فیرسل إلیک التشبیه: من طریق خفی، لیرتفع الکلام إلی مرتبه أعلی فی البلاغه و لیجعل لک من التشبیه الضمنی دلیلا علی دعواه، فإنه ادعی: أنه لعلوّ منزلته ینحدر المال من یدیه، و أقام علی ذلک برهانا. فقال و کیف تمسک ماء قنه الجبل أو یقول: [الطویل]

جری النهر حتی خلته منک أنعما

تساق بلا ضنّ و تعطی بلا منّ (1)

فیقلب التشبیه زیاده فی المبالغه، و افتنانا فی أسالیب الإجاده. و یشبه ماء النهر بنعم الممدوح، بعد أن کان المألوف، أن تشبه النعم، بالنهر الفیاض أو یقول: [البسیط]

کأنه حین یعطی المال مبتسما

صوب الغمامه تهمی و هی تأتلق (2)

فیعمد إلی التشبیه المرکب، و یعطیک صوره رائعه، تمثل لک حاله الممدوح و هو یجود، و ابتسامه السرور تعلو شفتیه، أو یقول: [البسیط]

جادت ید الفتح و الأنداء باخله

و ذاب نائله و الغیث قد جمدا

فیضاهی بین جود الممدوح و المطر، و یدعی أنّ کرم ممدوحه لا ینقطع، إذا انقطعت الانداء، أو جمد المطر، أو یقول: [الکامل]

قد قلت للغیم الرّکام و لجّ فی

إبراقه و ألحّ فی إرعاده (3)

لا تعرضنّ لجعفر متشبّها

بندی یدیه فلست من أنداده

فیصرح لک فی جلاء، و فی غیر خشیه بتفضیل جود صاحبه علی جود الغیم، و لا یکتفی بهذا، بل تراه ینهی السّحاب فی صوره تهدید أن یحاول التشبه بممدوحه؛ لأنه لیس من أمثاله و نظائره، أو یقول: [الطویل]

و أقبل یمشی فی البساط فما دری

إلی البحر یسعی أم إلی البدر یرتقی

[شماره صفحه واقعی : 288]

ص: 1658


1- الضن البخل، و المن الامتنان بتعداد الصنائع.
2- تهمی تسیل، و تأتلق تلمع.
3- الغیم الرکام المتراکم. لجّ و ألجّ کلاهما بمعنی استمر.

یصف حال رسول الروم داخلا علی سیف الدوله، فینزع فی وصف الممدوح بالکرم، إلی الاستعاره التصریحیه، و الاستعاره کما علمت مبنیه علی تناسی التشبیه، و المبالغه فیها أعظم، و أثرها فی النفوس أبلغ، أو یقول: [الطویل]

دعوت نداه دعوه فأجابنی

و علّمنی إحسانه کیف آمله

فیشبّه ندی ممدوحه و إحسانه بإنسان ثم یحذف المشبه به، و یرمز إلیه بشیء من لوازمه، و هذا ضرب آخر من ضروب المبالغه التی تساق الاستعاره لأجلها، أو یقول: [الطویل]

و من قصد البحر استقلّ السّواقیا

فیرسل العباره کأنّها مثل، و یصوّر لک أنّ من قصد ممدوحه استغنی عمّن هو دونه، کما أنّ قاصد البحر لا یأبه للجداول، فیعطیک استعاره تمثیلیه، لها روعه، و فیها جمال، و هی فوق ذلک تحمل برهانا علی صدق دعواه، و تؤیّد الحال الذی یدّعیها، أو یقول: [البسیط]

ما زلت تتبع ما تولی یدا بید

حتی ظننت حیاتی من أیادیکا

فیعدل عن التشبیه و الاستعاره، إلی المجاز المرسل و یطلق کلمه ید و یرید بها النعمه؛ لأن الید آله النعم و سببها، أو یقول: [البسیط]

أعاد یومک أیامی لنضرتها

و اقتصّ جودک من فقری و إعساری

فیسند الفعل إلی الیوم، و إلی الجود، علی طریقه المجاز العقلی، أو یقول: [الطویل]

فما جازه جود و لا حلّ دونه

و لکن یسیر الجود حیث یسیر

فیأتی بکنایه عن نسبه الکرم إلیه، بادّعاء أنّ الجود یسیر معه دائما؛ لأنه بدل أن یحکم بأنه کریم، ادّعی أن الکرم یسیر معه این ما سار.

و لهذه الکنایه من البلاغه، و التأثیر فی النفس، و حسن تصویر المعنی، فوق ما یجده السّامع فی غیرها من بعض ضروب الکلام. فأنت تری أنه من المستطاع التعبیر عن وصف إنسان بالکرم بأربعه عشر أسلوبا کلّ: له جماله، و حسنه، و براعته، و لو نشاء لأتینا

[شماره صفحه واقعی : 289]

ص: 1659

بأسالیب کثیره أخری فی هذا المعنی؛ فإن للشعراء و رجال الأدب افتنانا و تولیدا للأسالیب و المعانی، لا یکاد ینتهی إلی حد، و لو أردنا لأوردنا لک ما یقال من الأسالیب المختلفه المناحی فی صفات أخری، کالشجاعه، و الإباء، و الحزم و غیرها، و لکنّا لم نقصد إلی الإطاله، و نعتقد أنک عند قراءتک الشعر العربیّ و الآثار الأدبیه، ستجد بنفسک هذا ظاهرا و ستدهش للمدی البعید الذی و صل إلیه العقل الإنسانی فی التصویر البلاغیّ، و الإبداع فی صوغ الأسالیب (عن البلاغه الواضحه بتصرف) .

[شماره صفحه واقعی : 290]

ص: 1660

علم البدیع

اشاره

البدیع، لغه: المخترع الموجد علی غیر مثال سابق. و هو مأخوذ و مشتقّ من قولهم: بدع الشیء و أبدعه، اخترعه لا علی مثال (1).

و اصطلاحا: هو علم یعرف به الوجوه (2)و المزایا التی تزید الکلام حسنا و طلاوه،

[شماره صفحه واقعی : 291]

ص: 1661


1- البدیع فعیل بمعنی مفعل، أو بمعنی مفعول، و یأتی البدیع بمعنی اسم الفاعل فی قوله تعالی: بَدِیعُ اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضِ أی مبدعها.
2- وجوه التحسین أسالیب وطرق معلومه وضعت لتزیین الکلام وتنمیقه وتحسین الکلام بعلمی المعانی والبیان «ذاتی» وتحسین الکلام بعلم البدیع «عرضی». ووجوه التحسین : إما معنویه ، وإما لفظیه ، وأدخل المتأخرون فیهما أنواعا کثیره. فالبدیع المعنوی هو الذی وجبت فیه رعایه المعنی دون اللفظ ، فیبقی مع تغییر الالفاظ کقوله : أتطلب صاحبا لاعیب فیه وأنت لکل من تهوی رکوب ففی هذا القول ضربان من البدیع (هما الاستفهام والمقابله) لا یتغیران بتبدل الألفاظ ، کما لو قلت مثلا : کیف تطلب صدیقاً منزها عن کل نقص ، مع أنک أنت نفسک ساع وراء شهواتک! والبدیع اللفظی : هو ما رجعت وجوه تحسینه إلی اللفظ دون المعنی ، فلا یبقی الشکل إذا تغیر اللفظ کقوله : إذا ملک لم یکن ذاهبه فدعه فدولته ذاهبه فانک إذا أبدلت لفظه (ذاهبه) بغیرها ولو بمعناها یسقط الشکل البدیعی بسقوطها ، وملخص القول أن المحسنات المعنویه هی ما کان التحسین بها راجعاً إلی المعنی أولا وبالذات ، وان حسنت اللفظ تبعاً والمحسنات اللفظیه هی ما کان التحسین بها راجعاً إلی اللفظ بالاصاله ، وان حسنت المعنی تبعاً ، وقد أجمع العلماء : علی أن هذه المحسنات خصوصا اللفظیه منها ، لا تقع موقعها من الحسن ، ألا إذا طلبها المعنی ، فجاءت عفواً بدون تکلف ، والا فهی مبتذله.

و تکسوه بهاء و رونقا، بعد مطابقته لمقتضی الحال. مع وضوح دلالته علی المراد لفظا و معنی.

و واضعه عبد اللّه بن المعتز العبّاسی المتوفی سنه 274 هجریه. ثم اقتفی أثره فی عصره قدامه بن جعفر الکاتب فزاد علیها. ثم ألّف فیه کثیرون کأبی هلال العسکری و ابن رشیق القیروانی، و صفیّ الدین الحلّی، و ابن حجّه الحموی، و غیرهم ممّن زادوا فی أنواعه، و نظموا فیها قصائد تعرف (بالبدیعیّات) .

و فی هذا العلم بابان: و خاتمه.

[شماره صفحه واقعی : 292]

ص: 1662

الباب الأول فی المحسنات المعنویه
(1) التوریه

(1)

[شماره صفحه واقعی : 293]

ص: 1663


1- التوریه أن یطلق لفظ له معنیان ، أحدهما قریب غیر مراد ، والآخر بعید هو المراد ، ویدل علیه بقرینه یغلب أن تکون خفیه لا یدرکها الا الفطن. وتنقسم التوریه إلی أربعه أقسام مجرده ، ومرشحه ومبینه ومهیأه. 1-فالمجرده : هی التی لم تقترن بما یلائم المعنیین : کقول الخلیل لما سأله الجبار عن زوجته : فقال «هذه أختی» ، أراد أخوه الدین ، وکقوله (وهو الذی یتوفاکم باللیل ویعلم ما جرحتم بالنهار). 2-المرشحه : هی التی اقترنت بما یلائم المعنی القریب ، وسمیت بذلک لتقویتها به ، لأن القریب غیر مراد ، فکانه ضعیف ، فاذا ذکر لازمه تقوی به ، نحو (والسماء بنیناها بأید) فانه یحتمل (الجارحه) وهو القریب ، وقد ذکر من لوازمه البنیان علی وجه الترشیح : ، ویحتمل (القدره) وهو البعید المقصود ، وهی قسمان باعتبار ذکر اللازم قبلها أو بعدها. 3-والمبنیه : هی ما ذکر فیها لازم المعنی البعید - سمیت بذلک لتبیین الموری عنه ، بذکر لازمه ، إذ کان قبل ذلک خفیاً ، فلما ذکر لازمه تبین : نحو : یا من رآنی بالهموم مطوقا***وظللت من فقدی غصونا فی شجون أتلومنی فی عظم نوحی والبکا***شأن المطوق أن ینوح علی غصون وهی أیضا قسمان باعتبار ذکر اللازم قبل أو بعد. 4-والمهیأه : هی التی لا تقع التوریه فیها إلا بلفظ قبلها أو بعدها ، فهی قسمان أیضاً. فالأول : وهو ما تتهیأ بلفظ قبل ، نحو قوله : وأظهرت فینا من سماتک سنه***فأظهرت ذاک الفرض من ذلک الندب فالفرض والندب معناهما القریب الحکمان الشرعیان. والبعید ، الفرض ، معناه العطاء ، والندب ، معناه الرجل السریع فی قضاء الحوائج ، ولولا ذکر السنه لما تهیأت التوریه ولا فهم الحکمان. والثانی : وهو ما تتهیأ بلفظ بعد : کقول الامام علی رضی الله تعالی عنه فی الاشعث بن قیس ، أنه کان یحرک الشمال بالیمین ، فالشمال معناها القریب ضد الیمین ، والبعید جمع شمله ، ولولا ذکر الیمین بعده لما فهم منه السامع معنی الید الذی به التوریه.

التّوریه لغه: مصدر ورّیت الخبر توریه: إذا سترته و أظهرت غیره. و اصطلاحا: هی أن یذکر المتکلم لفظا مفردا له معنیان؛ أحدهما قریب غیر مقصود و دلاله اللفظ علیه ظاهره، و الآخر بعید مقصود، و دلاله اللفظ علیه خفیّه، فیتوهّم السّامع: أنه یرید المعنی القریب، و هو إنّما یرید المعنی البعید بقرینه تشیر إلیه و لا تظهره، و تستره عن غیر المتیقظ الفطن، کقوله تعالی: وَ هُوَ اَلَّذِی یَتَوَفّٰاکُمْ بِاللَّیْلِ وَ یَعْلَمُ مٰا جَرَحْتُمْ بِالنَّهٰارِ [سوره الأنعام، الآیه:60] أراد بقوله جرحتم معناه البعید، و هو ارتکاب الذنوب، و لأجل هذا سمّیت التّوریه إیهاما و تخییلا و کقول سراج الدین الورّاق: [الوافر]

أصون أدیم وجهی عن أناس

لقاء الموت عندهم الأدیب

و ربّ الشّعر عندهم بغیض

و لو وافی به لهم «حبیب»

و کقوله: [مجزوء الکامل]

أبیات شعرک کالقص

ور و لا قصور بها یعوق

و من العجائب لفظها

حرّ و معناها «رقیق»

[شماره صفحه واقعی : 294]

ص: 1664

و کقوله: [الطویل]

برغم شبیب فارق السیف کفّه

و کانا علی العلاّت یصطحبان

کأنّ رقاب الناس قالت لسیفه

رفیقک قیسیّ و أنت یمانی (1)

(2) الاستخدام

الاستخدام: هو ذکر لفظ مشترک بین معنیین، یراد به أحدهما، ثم یعاد علیه ضمیر، أو إشاره، بمعناه الآخر، أو یعاد علیه ضمیران یراد بثانیهما غیر ما یراد بأوّلهما.

فالأول: کقوله تعالی: فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ اَلشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ [البقره:185]أرید أوّلا بالشهر الهلال ثم أعید علیه الضمیر أخیرا بمعنی أیام رمضان. و کقول معاویه بن مالک: [الوافر]

إذا نزل السّماء بأرض قوم

رعیناه و إن کانوا غضابا

أراد بالسماء المطر و بضمیره فی رعیناه النّبات (2)، و کلاهما معنی مجازی للسماء.

[شماره صفحه واقعی : 295]

ص: 1665


1- یرید أن کف شبیب و سیفه متنافران، لا یجتمعان، لأن شبیبا کان قیسیا و السیف یقال له: «یمانی» فوری به عن الرجل المنسوب إلی الیمن و معلوم ما بین قیس و الیمن من التنافر فظاهر قوله «یمانی» أنه رجل منسوب إلی الیمن، و مراده البعید الدلاله علی السیف، لأن کلمه یمانی من أسمائه.
2- ملخص الاستخدام: هو أن یؤتی بلفظ له معنیان، فیراد به أحدهما. ثم یراد بضمیره المعنی الآخر، کقول الشاعر: [البسیط] و للغزاله شیء من تلفته و نورها من ضیا خدیه مکتسب أراد الشاعر: بالغزاله الحیوان المعروف و بضمیر «نورها» الغزاله بمعنی الشمس و کقوله: [البسیط] رأی العقیق فأجری ذاک ناظره متیم لج فی الأشواق خاطره و کقوله: [الطویل] إذا لم أبرقع بالحیا وجه عفتی فلا أشبهته راحتی بالتکوم و لا کنت ممن یکسر الجفن بالوغی أذا أنا لم أعضضه عن رأی مخرم و قال الآخر فی الدعاء، أقر اللّه عین الأمیر و کفاه شرها. و أجری له عذبها و أکثر لدیه تبرها، و کقول الشاعر: [الوافر] رحلتم بالغداه فبت شوقا أسائل عنکم فی کل ناد أراعی النجم فی سیری إلیکم و یرعاه من البیدا جوادی

و الثانی: کقول البحتری [الکامل]

فسقی الغضا و السّاکنیه و إن هم

شبّوه بین جوانحی و ضلوعی

الغضا: شجر بالبادیه، و ضمیر ساکنیه أولا راجع إلی الغضا، باعتبار المکان و ضمیر شبوه عائد ثانیا إلی الغضا بمعنی النار الحاصله من شجر الغضا، و کلاهما مجاز للغضا.

(3) الاستطراد

الاستطراد: هو أن یخرج المتکلم من الغرض الذی هو فیه إلی غرض آخر لمناسبه بینهما، ثم یرجع فینتقل إلی إتمام الکلام الأول، کقول السموأل: [الطویل]

و إنا لقوم لا نری القتل سبه

إذا ما رأته عامر و سلول

یقرّب حب الموت آجالنا لنا

و تکرهه آجالهم فتطول

فسیاق القصیده، للفخر بقومه، و انتقل منه إلی هجو قبیلتی عامر و سلول ثم عاد إلی مقامه الأول، و هو الفخر بقومه، و کقوله: [البسیط]

لنا نفوس لنیل المجد عاشقه

فإن تسلت أسلناها علی الأسل

لا ینزل المجد إلا فی منازلنا

کالنوم لیس له مأوی سوی المقل

[شماره صفحه واقعی : 296]

ص: 1666

(4) الافتنان

الافتنان: هو الجمع بین فنّین مختلفین، کالغزل، و الحماسه، و المدح، و الهجاء و التعزیه و التهنئه، کقول رجل، جامعا بین التعزیه و التهنئه، حین دخل علی ولد سلطان و قد مات ابوه، و خلفه هو فی الملک:

«آجرک اللّه علی الرّزیه، و بارک لک فی العطیه، و أعانک علی الرعیه فقد رزئت عظیما، و أعطیت جسیما، فاشکر اللّه علی ما أعطیت، و اصبر علی ما رزیت، فقد فقدت الخلیفه. و أعطیت الخلافه ففارقت خلیلا و وهبت جلیلا.

و کقول عنتره یخاطب عبله: [الطویل]

و لقد ذکرتک و الرماح نو اهل

منی و بیض الهند تقطر من دمی

فوددت تقبیل السیوف لأنها

لمعت کبارق ثغرک المتبسم

(5) الطباق

(5) الطباق (1)

الطباق: هو الجمع بین لفظین مقابلین فی المعنی. و هما قد یکونان اسمین، نحو: قوله تعالی: هُوَ اَلْأَوَّلُ وَ اَلْآخِرُ وَ اَلظّٰاهِرُ وَ اَلْبٰاطِنُ [سوره الحدید، الآیه:3]. و کقوله تعالی: وَ تَحْسَبُهُمْ أَیْقٰاظاً وَ هُمْ رُقُودٌ [سوره الکهف، الآیه:18].

[شماره صفحه واقعی : 297]

ص: 1667


1- و یسمی بالمطابقه: و بالتضاد. و بالتطبیق. و بالتکافؤ. و بالتطابق، و هو أن یجمع المتکلم فی کلامه بین لفظین، یتنافی وجود معناهما معا فی شیء واحد، فی وقت واحد، بحیث، یجمع المتکلم فی الکلام بین معنیین متقابلین، سواء أکان ذلک التقابل: تقابل الضدین، أو النقیضین، أو الإیجاب و السلب. أو التضایف.

أو فعلین، نحو: قوله تعالی: وَ أَنَّهُ هُوَ أَضْحَکَ وَ أَبْکیٰ وَ أَنَّهُ هُوَ أَمٰاتَ وَ أَحْیٰا [سوره النجم، الآیه:44] و کقوله تعالی: ثُمَّ لاٰ یَمُوتُ فِیهٰا وَ لاٰ یَحْییٰ [سوره الأعلی، الآیه:13].

أو حرفین: نحو قوله تعالی: وَ لَهُنَّ مِثْلُ اَلَّذِی عَلَیْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ [سوره البقره، الآیه:228].

أو مختلفین: نحو قوله تعالی: وَ مَنْ یُضْلِلِ اَللّٰهُ فَمٰا لَهُ مِنْ هٰادٍ [سوره الرعد، الآیه:33] (1).

و نحو قوله تعالی: أَ وَ مَنْ کٰانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْنٰاهُ [سوره الأنعام، الآیه:122].

فیکون تقابل المعنیین و تخالفهما مما یزید الکلام حسنا و طرافه.

[شماره صفحه واقعی : 298]

ص: 1668


1- و الطباق ضربان: أحدهما طباق الإیجاب: و هو ما لم یختلف فیه الضدان إیجابا و سلبا نحو قُلِ اَللّٰهُمَّ مٰالِکَ اَلْمُلْکِ تُؤْتِی اَلْمُلْکَ مَنْ تَشٰاءُ وَ تَنْزِعُ اَلْمُلْکَ مِمَّنْ تَشٰاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشٰاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشٰاءُ . و کقوله: [الکامل] حلو الشمائل و هو مر باسل یحمی الذمار ضبیحه الإرهاق و ثانیهما طباق السلب: و هو ما اختلف فیه الضدان إیجابا و سلبا بحیث یجمع بین فعلین من مصدر واحد، أحدهما مثبت مره، و الآخر ینفی تاره أخری فی کلام واحد نحو یَسْتَخْفُونَ مِنَ اَلنّٰاسِ وَ لاٰ یَسْتَخْفُونَ مِنَ اَللّٰهِ و نحو یَعْلَمُونَ ظٰاهِراً مِنَ اَلْحَیٰاهِ اَلدُّنْیٰا و قُلْ هَلْ یَسْتَوِی اَلَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ اَلَّذِینَ لاٰ یَعْلَمُونَ . أو أحدهما أمر، و الآخر نهی نحو اِتَّبِعُوا مٰا أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ وَ لاٰ تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیٰاءَ و نحو فَلاٰ تَخْشَوُا اَلنّٰاسَ وَ اِخْشَوْنِ . و ملخص الطباق الذی هو الجمع بین معنیین متقابلین فی کلام واحد، و هو نوعان: 1-طباق سلب، و هو أن یجمع بین فعلین، من مصدر واحد، أحدهما مثبت، و الآخر منفی، و أحدهما أمر و الآخر نهی. 2-طباق الإیجاب، و هو ما کان تقابل المعنیین فیه بالتضاد. و یلحق بالطباق، ما بنی علی المضاده، تأویلا فی المعنی، نحو فَیَغْفِرُ لِمَنْ یَشٰاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشٰاءُ فإن التعذیب لا یقابل المغفره صریحا لکن علی تأویل کونه صادرا عن المؤاخذه التی هی ضد المغفره. أو تخییلا فی اللفظ باعتبار أصل معناه نحو مَنْ تَوَلاّٰهُ فَأَنَّهُ یُضِلُّهُ وَ یَهْدِیهِ إِلیٰ عَذٰابِ اَلسَّعِیرِ أی یقوده فلا یقابل الضلاله بهذا الاعتبار و لکن لفظه یقابلها فی أصل معناه. و هذا یقال له: «إیهام التضاد» .
(6) المقابله

المقابله: هی أن یؤتی بمعنیین متوافقین أو معان متوافقه، ثم یؤتی بما یقابل ذلک علی الترتیب، کقوله تعالی: فَأَمّٰا مَنْ أَعْطیٰ وَ اِتَّقیٰ وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنیٰ فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْریٰ، وَ أَمّٰا مَنْ بَخِلَ وَ اِسْتَغْنیٰ وَ کَذَّبَ بِالْحُسْنیٰ فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْعُسْریٰ [سوره اللیل،5-10]و کقوله تعالی: یُحِلُّ لَهُمُ اَلطَّیِّبٰاتِ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ اَلْخَبٰائِثَ [سوره الأعراف:157] و قال علیه الصلاه و السّلام للأنصار: «إنکم لتکثرون عند الفزع و تقلّون عند الطّمع» و قال خالد بن صفوان یصف رجلا: لیس له صدیق فی السرّ و لا عدوّ فی العلانیه و کقوله: [الطویل]

فتی کان فیه ما یسرّ صدیقه

و لکنّ فیه ما یسوء الأعادیا

و کقوله: [الطویل]

و باسط خیر فیکم بیمینه

و قابض شرّ عنکم بشماله

و کقوله: [البسیط]

ما أحسن الدین و الدنیا إذا اجتمعا

و أقبح الکفر و الإفلاس بالرجل

و کقوله: [البسیط]

یا امّه کان قبح الجور یسخطها

دهرا فأصبح حسن العدل یرضیها

(7) مراعاه النظیر

(7) مراعاه النظیر (1)

مراعاه النظیر: هی الجمع بین أمرین، أو أمور متناسبه، لا علی جهه التضاد، و ذلک إما بین اثنین، نحو قوله تعالی: وَ هُوَ اَلسَّمِیعُ اَلْبَصِیرُ [الشوری:11]. و إما بین أکثر، نحو قوله تعالی: أُولٰئِکَ اَلَّذِینَ اِشْتَرَوُا اَلضَّلاٰلَهَ بِالْهُدیٰ فَمٰا رَبِحَتْ تِجٰارَتُهُمْ [البقره:16].

[شماره صفحه واقعی : 299]

ص: 1669


1- و تسمی بالتناسب و التوافق. و الائتلاف.

و یلحق بمراعاه النظیر، ما بنی علی المناسبه فی المعنی بین طرفی الکلام یعنی: أن یختم الکلام بما یناسب أوله فی المعنی، نحو: قوله تعالی: لاٰ تُدْرِکُهُ اَلْأَبْصٰارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ اَلْأَبْصٰارَ وَ هُوَ اَللَّطِیفُ اَلْخَبِیرُ [الأنعام:103]. فإن اللطیف یناسب عدم إدراک الأبصار له، و الخبیر یناسب إدراکه سبحانه و تعالی للأبصار. و ما بنی علی المناسبه فی اللفظ باعتبار معنی له غیر المعنی المقصود فی العباره، نحو قوله تعالی: اَلشَّمْسُ وَ اَلْقَمَرُ بِحُسْبٰانٍ وَ اَلنَّجْمُ وَ اَلشَّجَرُ یَسْجُدٰانِ [الرحمن:5-6].

فإن المراد بالنجم هنا النبات، فلا یناسب الشمس و القمر و لکن لفظه یناسبهما باعتبار دلالته علی الکواکب؛ و هذا یقال له: إیهام التناسب

(8) الإرصاد

الإرصاد: هو أن یذکر قبل الفاصله من الفقره، أو القافیه، من البیت ما یدل علیها إذا عرف الرّویّ نحو: قوله تعالی: وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ اَلشَّمْسِ وَ قَبْلَ اَلْغُرُوبِ [سوره ق، الآیه:39]. و نحو: قوله تعالی: وَ مٰا کٰانَ اَللّٰهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لٰکِنْ کٰانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ [العنکبوت:40] (1)و کقول الشاعر: [الطویل]

أحلت دمی من غیر جرم و حرّمت

بلا سب عند اللقاء کلامی

فلیس الذی حللته بمحلل

و لیس الذی حرّمته بحرام

[شماره صفحه واقعی : 300]

ص: 1670


1- فالسامع: إذا وقف علی قوله تعالی: قَبْلَ طُلُوعِ اَلشَّمْسِ بعد الإحاطه بما تقدم، علم أنه «و قبل الغروب» . و کذا البصیر بمعانی الشعر و تألیفه، اذا سمع المصرع الأول «أحلت دمی، الخ» علم أن العجز «و حرمت، الخ» لیس إلا ما قاله الشاعر.

و نحو:

إذا لم تستطع شیئا فدعه

و جاوزه إلی ما تستطیع

[الوافر]

و قد یستغنی عن معرفه الرویّ، نحو قوله تعالی: لِکُلِّ أُمَّهٍ أَجَلٌ فَإِذٰا جٰاءَ أَجَلُهُمْ لاٰ یَسْتَأْخِرُونَ سٰاعَهً وَ لاٰ یَسْتَقْدِمُونَ [الأعراف:34].

(9) الإدماج

الإدماج: هو أن یضمّن کلام قد سیق لمعنی، معنی آخر، لم یصرح به، کقول المتنبی [الوافر]

أقلّب فیه أجفانی کأنی

أعد بها علی الدهر الذنوبا

ساق الشاعر: هذا الکلام أصاله لبیان طول اللیل، و أدمج الشکوی من الدهر، فی وصف اللیل بالطول.

(10) المذهب الکلامی

المذهب الکلامی: هو أن یورد المتکلم علی صحه دعواه حجّه قاطعه مسلمه عند المخاطب، بأن تکون المقدمات بعد تسلیمها مستلزمه للمطلوب، کقوله تعالی: لَوْ کٰانَ فِیهِمٰا آلِهَهٌ إِلاَّ اَللّٰهُ لَفَسَدَتٰا و اللازم و هو الفساد باطل، فکذا الملزوم و هو تعدد الآلهه باطل، و لیس شیء أدل علی ذلک من الحقیقه و الواقع، و کقوله تعالی: یٰا أَیُّهَا اَلنّٰاسُ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِنَ اَلْبَعْثِ فَإِنّٰا خَلَقْنٰاکُمْ مِنْ تُرٰابٍ [سوره الحج:5]، و نحو قوله تعالی: وَ هُوَ اَلَّذِی یَبْدَؤُا اَلْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ وَ هُوَ أَهْوَنُ عَلَیْهِ [الروم:27]أی و کل ما هو أهون علیه فهو أدخل تحت الإمکان، فالإعاده ممکنه.

و سمّی هذا النوع بالمذهب الکلامی لأنه جاء علی طریقه علم الکلام و التوحید و هو عباره عن إثبات أصول الدین بالبراهین العقلیه القاطعه.

[شماره صفحه واقعی : 301]

ص: 1671

(11) حسن التعلیل

حسن التعلیل (1): هو أن ینکر الأدیب صراحه، أو ضمنا، عله الشیء المعروفه، و یأتی بعله أخری أدبیه طریفه، لها اعتبار لطیف، و مشتمله علی دقه النظر، بحیث تناسب الغرض الذی یرمی إلیه.

یعنی أن الأدیب: یدعی لوصف عله مناسبه غیر حقیقیه، و لکن فیها حسن و طرافه، فیزداد بها المعنی المراد الذی یرمی إلیه جمالا و شرفا کقول المعری فی الرثاء: [الطویل]

و ما کلفه البدر المنیر قدیمه

و لکنها فی وجهه أثر اللطم

یقصد: أن الحزن علی المرثی شمل کثیرا من مظاهر الکون، فهو لذلک: یدّعی أن کلفه البدر، و هی ما یظهر علی وجهه من کدره لیست ناشئه عن سبب طبیعی، و إنما هی حادثه من أثر اللطم علی فراق المرثی و مثله قول الشاعر الآخر: [البسیط]

أما ذکاء فلم تصفرّ إذ جنحت

إلا لفرقه ذاک المنظر الحسن

یقصد أن الشمس لم تصفر عند الجنوح إلی المغیب للسبب المعروف و لکنها اصفرت مخافه أن تفارق وجه الممدوح و مثله قول الشاعر الآخر: [البسیط]

ما قصر الغیث عن مصر و تربتها

طبعا و لکن تعداکم من الخجل

و لا جری النیل إلا و هو معترف

بسبقکم فلذا یجری علی مهل

ینکر هذا الشاعر: الأسباب الطبیعیه لقله المطر بمصر، و یلتمس لذلک سببا آخر، و هو أن المطر یخجل أن ینزل بأرض یعمها فضل الممدوح وجوده لأنه لا یستطیع مباراته فی الجود و العطاء، و لا بد فی العله أن تکون ادعائیه، ثم إن الوصف أعم من أن یکون ثابتا فیقصد بیان علته، أو غیر ثابت فیراد إثباته.

[شماره صفحه واقعی : 302]

ص: 1672


1- من الأشیاء ما له صفه ثابته، ذات عله معروفه، أو غیر معروفه: کزلزله الأرض، و سقوط المطر من السحب، و مقاتله الأعداء، و بزوغ القمر و أفوله، و نحو ذلک، فیلتمس الأدباء لها عللا أخری، فیها طرافه و حسن؛ یزداد بها المعنی الذی یریدون تقدیرا و جمالا و شرفا، فحسن التعلیل: هو استنباط عله مناسبه للشیء غیر حقیقه، بحیث تکون علی وجه لطیف بلیغ، یحصل بها زیاده فی المقصود.

أ-فالأول: وصف ثابت غیر ظاهر العله، کقوله: [البسیط]

بین السیوف و عینیها مشارکه

من أجلها قیل للأجفان أجفان

و قوله: [الکامل]

لم یحک نائلک السحاب و إنما

حمّت به فصبیبها الرّحضاء (1)

[شماره صفحه واقعی : 303]

ص: 1673


1- أی أنّ السحائب لا تقصد محاکاه جودک بمطرها لأن عطاءک المتتابع أکثر من مائها و أغزر، و لکنها حمت حسدا لک. فالماء الذی ینصب منها هو عرق تللک الحمی، فالرحضاء عرق الحمی: و کقوله: [البسیط] و لم یطلع البدر إلا من تشوقه***إلیک حتی یوافی وجهک النضرا و لا تغیب إلا عند خجلته***لما رآک فولی عنک و استترا و کقوله: [الوافر] سألت الأرض لم کانت مصلی***و لم جعلت لنا طهرا و طیبا فقالت غیر ناطقه لأنی***حویت لکل إنسان حبیبا و کقوله: عیون تبر کأنها سرقت***سواد أحداقها من الغسق فإن دجا لیلها بظلمته***تضمها خیفه من السرق و کقوله: [البسیط] ما زلزلت مصر من کید یراد بها***و إنما رقصت من عدله طربا و کقوله: [الکامل] لا تنکروا خفقان قلبی***و الحبیب لدی حاضر ما القلب إلا داره***دقت له فیها البشائر و کقوله: [الوافر] أری بدر السماء یلوح حینا***و یبدو ثم یلتحف السحابا و ذاک لأنه لما تبدی***و أبصر وجهک استحیا و غابا و کقوله: [الطویل] لما تؤذن الدنیا به فی صروفها***یکون بکاء الطفل ساعه یولد و کقوله: [المتقارب] و لو لم تکن ساخطا لم أکن***أذم الزمان و أشکو الخطوبا و کقوله: [الکامل] قد طیب الأفواه حسن ثنائه***من أجل ذا تجد الثغور عذابا

و قوله: [الکامل]

زعم البنفسج أنه کعذاره

حسنا، فسلوا من قفاه لسانه

فخروج ورقه البنفسج إلی الخلف لا عله ظاهره له، لکنه ادعی أن علته الافتراء علی المحبوب.

ب-أو وصف ثابت ظاهر العله، غیر التی تذکر، کقول المتنبی: [الرمل]

ما به قتل أعادیه و لکن

یتقی إخلاف ما ترجو الذّئاب

فإن قتل الأعادی عاده للملوک، لأجل أن یسلموا من أذاهم و ضرهم و لکن المتنبی اخترع لذلک سببا غریبا، فتخیل أن الباعث له علی قتل أعادیه لم یکن إلا ما اشتهر و عرف به، حتی لدی الحیوان الأعجم من الکرم الغریزی، و محبته إجابه طالب الإحسان و من ثم فتک بهم، لأنه علم، أنه إذا غدا للحرب، رجت الذئاب أن یتسع علیها رزقها. و تنال من لحوم أعدائه القتلی، و ما أراد أن یخیب لها مطلبا.

و الثانی: وصف غیر ثابت، و هو:

1-إما ممکن کقول مسلم بن الولید: [البسیط]

یا واشیا حسنت فینا إساءته

نجی حذارک إنسانی من الغرق

فاستحسان إساءه الواشی ممکن، و لکنه لما خالف الناس فیه، عقبه بذکر سببه و هو أن

[شماره صفحه واقعی : 304]

ص: 1674

حذاره من الواشی منعه من البکاء، فسلم إنسان عینه من الغرق فی الدموع.

2-و إما غیر ممکن کقول الخطیب القزوینی: [البسیط]

لو لم تکن نیه الجوزاء خدمته

لما رأیت علیها عقد منتطق

فقد ادعی الشاعر: أن الجوزاء ترید خدمه الممدوح، و هذه صفه غیر ممکنه و لکنه عللها بعله طریفه ادعاها أیضا ادعاء أدبیا مقبولا إذ تصور أن النجوم التی تحیط بالجوزاء إنما هی نطاق شدته حولها علی نحو ما یفعل الخدم، لیقوموا بخدمه الممدوح (1).

(12) التجرید

التجرید: لغه إزاله الشیء عن غیره. و اصطلاحا: أن ینتزع المتکلم من أمر ذی صفه أمرا آخر مثله فی تلک الصفه مبالغه فی کمالها فی المنتزع منه، حتی أنه قد صار منها بحیث، یمکن أن ینتزع منه موصوف آخر بها، و أقسام التجرید کثیره:

أ-منها: ما یکون بواسطه من التجریدیه کقولک: لی «من» فلان صدیق حمیم، أی بلغ

[شماره صفحه واقعی : 305]

ص: 1675


1- و مثله قول ابن المعتز: [المنسرح] قالوا اشتکت عینه فقلت لهم من کثره القتل نالها الوصب حمرتها من دماء من قتلت و الدم فی السیف شاهد عجب و کقوله: [الکامل] فلئن بقیت لأرحلن بغزوه تحوی الغنائم أو یموت کریم و کقوله: [الطویل] عداتی لهم فضل علی و منه فلا أذهب الرحمن عنی الأعادیا هم بحثوا عن زلتی فاجتنبتها و هم نافسونی فاکتسبت المعالیا و کقوله: [البسیط] لو لم یکن أقحوانا ثغر مبسمها ما کان یزداد طیبا ساعه السحر

فلان من الصداقه حدا صح معه أن یستخلص منه آخر مثله فیها. و نحو: [الطویل]

تری منهم الأسد الغضاب إذا سطوا

و تنظر منهم فی اللقاء بدورا

ب-و منها: ما یکون بواسطه «الباء» التجریدیه الداخله علی المنتزع منه. نحو قولهم، لئن سألت فلانا لتسألن به البحر، بالغ فی اتصافه بالسماحه، حتی انتزع منه بحرا فیها.

ج-و منها: ما لا یکون بواسطه، نحو: وَ إِنْ نَکَثُوا أَیْمٰانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَ طَعَنُوا فِی دِینِکُمْ فَقٰاتِلُوا أَئِمَّهَ اَلْکُفْرِ [التوبه:12]

د-و منها: ما یکون بطریق الکنایه، کقول الأعشی: [المنسوخ]

یا خیر من رکب المطیّ و لا

یشرب کأسا بکف من بخلا (1)

(13) المشاکله

المشاکله: هی أن یذکر الشیء بلفظ غیره، لوقوعه فی صحبته کقوله تعالی: تَعْلَمُ مٰا فِی نَفْسِی وَ لاٰ أَعْلَمُ مٰا فِی نَفْسِکَ [المائده:116]المراد: و لا أعلم ما عندک. و عبر بالنفس للمشاکله و نحو: قوله تعالی: نَسُوا اَللّٰهَ فَأَنْسٰاهُمْ أَنْفُسَهُمْ [الحشر:19]أی أهملهم. ذکر الإهمال هنا بلفظ النسیان لوقوعه فی صحبته. و من ذلک ما حکی عن أبی الرقمع: أن أصحابا له، أرسلوا یدعونه إلی الصبوح فی یوم بارد، و یقولون له: ماذا ترید أن نصنع لک طعاما؟ ؟

[شماره صفحه واقعی : 306]

ص: 1676


1- أی یشرب الکأس بکف الجواد، انتزع منه جوادا یشرب هو بکفه عن طریق الکنایه، لإن الشرب بکف غیر البخیل یستلزم الشرب بکف الکریم و هو لا یشرب إلا بکف نفسه. فإذا هو ذلک الکریم. و من التجرید خطاب المرء نفسه، کقول المتنبی: [البسیط] لا خیل عندک تهدیها و لا مال فلیسعد النطق إن لم تسعد الحال أی الغنی، فقد انتزع من نفسه شخصا آخر و خاطبه، و هذا کثیر فی کلام الشعراء، و إنما سمی هذا النوع تجریدا لأن العرب تعتقد أن فی الإنسان معنی کامنا فیه کأنه حقیقته، فتخرج ذلک إلی ألفاظها مجردا عن الإنسان، کأنه غیره. و فائده هذا النوع «مع التوسع» أن یثبت الإنسان لنفسه ما لا یلیق التصریح بثبوته له.

و کان فقیرا، لیس له کسوه تقیه البرد، فکتب إلیهم یقول: [الکامل]

أصحابنا قصدوا الصبوح بسحره

و أتی رسولهم إلیّ خصیصا

قالوا اقترح شیئا نجد لک طبخه

قلت أطبخوا لی جبه و قمیصا (1)

و کقوله:

من مبلغ أفناء یعرب کلها

أنی بنیت الجار قبل المنزل

و کقوله:

ألا لا یجهلن أحد علینا

فنجهل فوق جهل الجاهلینا

(14) المزاوجه

المزاوجه: هی أن یزاوج المتکلم بین معنیین فی الشرط و الجزاء، بأن یرتب علی کل منهما معنی رتب علی الآخر، کقوله: [الطویل]

إذا ما نهی الناهی فلج بی الهوی

أصاخت إلی الواشی فلج بها الهجر

زاوج بین النهی و الإصاخه فی الشرط و الجزاء بترتیب اللجاج علیهما.

و کقوله: [الطویل]

إذا احتربت یوما ففاضت دماؤها

تذکرت القربی ففاضت دموعها

زاوج (2)بین الاحتراب أی التحارب و بین تذکر القربی، فی الشرط و الجزاء بترتیب الفیض علیهما.

(15) الطی و النشر

الطی و النشر: أن یذکر متعدد، ثم یذکر ما لکل من أفراده شائعا من غیر تعیین، اعتمادا علی تصرف السامع فی تمییز ما لکل واحد منها، و ردّه إلی ما هو له و هو نوعان:

[شماره صفحه واقعی : 307]

ص: 1677


1- أی خیطوا لی جبه و قمیصا، فذکر الخیاطه بلفظ، الطبخ لوقوعه فی صحبه طبخ الطعام.
2- المزاوجه: یقال زاوج أی خالط و أشبه بعضه بعضا فی السجع أو الوزن.

أ-إما أن یکون النشر فیه علی ترتیب الطی، نحو قوله تعالی: وَ مِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَکُمُ اَللَّیْلَ وَ اَلنَّهٰارَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ [القصص:73]فقد جمع بین اللیل و النهار ثم ذکر السکون للیل، و ابتغاء الرزق للنهار، علی الترتیب.

و کقوله: [الطویل]

عیون و أصداغ و فرع و قامه

و خال و وجنات و فرق و مرشف

سیوف و ریحان و لیل و بانه

و مسک و یاقوت و صبح و قرقف

و کقوله: [الکامل]

فعل المدام و لونها و مذاقها

فی مقلتیه و وجنتیه و ریقه

ب-و إما أن یکون النشر علی خلاف ترتیب الطی نحو: فَمَحَوْنٰا آیَهَ اَللَّیْلِ وَ جَعَلْنٰا آیَهَ اَلنَّهٰارِ مُبْصِرَهً لِتَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّکُمْ وَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ اَلسِّنِینَ وَ اَلْحِسٰابَ [الإسراء:12]ذکر ابتغاء الفضل للثانی، و علم الحساب للأول، علی خلاف الترتیب:

و کقوله:

و لحظه و محیاه و قامته

بدر الدجا و قضیب البان و الرّاح

[البسیط]

فبدر الدجا: راجع إلی المحیّا الذی هو الوجه، و قضیب البان راجع إلی القامه، و الراح راجع إلی اللحظ و یسمی اللف و النشر أیضا.

(16) الجمع

الجمع: هو أن یجمع المتکلم بین متعدد، تحت حکم واحد و ذلک:

أ-إما فی اثنین، نحو قوله تعالی: اَلْمٰالُ وَ اَلْبَنُونَ زِینَهُ اَلْحَیٰاهِ اَلدُّنْیٰا [الکف:46] و نحو قوله تعالی: وَ اِعْلَمُوا أَنَّمٰا أَمْوٰالُکُمْ وَ أَوْلاٰدُکُمْ فِتْنَهٌ [الأنفال:28]

[شماره صفحه واقعی : 308]

ص: 1678

ب-و إما فی أکثر نحو قوله تعالی: إِنَّمَا اَلْخَمْرُ وَ اَلْمَیْسِرُ وَ اَلْأَنْصٰابُ وَ اَلْأَزْلاٰمُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ اَلشَّیْطٰانِ فَاجْتَنِبُوهُ و کقوله: [الرجز]

إن الشباب و الفراغ و الجده

مفسده للمرء أی مفسده

و کقوله: [البسیط]

آراؤه و عطایاه و نعمته

و عفوه رحمه للناس کلهم

و کقوله: [البسیط]

آراؤکم و وجوهکم و سیوفکم

فی الحادثات إذا دجون نجوم

(17) التفریق

التفریق: أن یفرق بین أمرین من نوع واحد فی اختلاف حکمهما نحو قوله تعالی: وَ مٰا یَسْتَوِی اَلْبَحْرٰانِ هٰذٰا عَذْبٌ فُرٰاتٌ سٰائِغٌ شَرٰابُهُ وَ هٰذٰا مِلْحٌ أُجٰاجٌ [فاطر:12]و کقول الشاعر: [الخفیف]

ما نوال الغمام وقت ربیع

کنوال الأمیر یوم سخاء

فنوال الأمیر بدره عین

و نوال الغمام قطره ماء

و کقوله: [المضارع]

من قاس جدواک یوما

بالسحب أخطأ مدحک

السحب تعطی و تبکی

و أنت تعطی و تضحک

و کقوله: [المنسرح]

من قاس جدواک بالغمام فما

أنصف فی الحکم بین شکلین

أنت إذا جدت ضاحک أبدا

و هو إذا جاد دامع العین

و کقوله: [مجزوء الکامل]

ورد الخدود أرقّ من

ورد الریاض و أنعم

هذاک تنشقه الأنو

ف و ذا یقبله الفم

[شماره صفحه واقعی : 309]

ص: 1679

(18) التقسیم

التقسیم: هو أن یذکر متعدد، ثم یضاف إلی کل من أفراده، ما له علی جهه التعیین نحو: کَذَّبَتْ ثَمُودُ وَ عٰادٌ بِالْقٰارِعَهِ، فَأَمّٰا ثَمُودُ فَأُهْلِکُوا بِالطّٰاغِیَهِ، وَ أَمّٰا عٰادٌ فَأُهْلِکُوا بِرِیحٍ صَرْصَرٍ عٰاتِیَهٍ [سوره الحاقه:4-6].

و کقوله: [البسیط]

و لا یقیم علی ضیم یراد به

إلا الأذلان عیر الحیّ و الوتد

هذا علی الخسف مربوط برمته

و ذا یشجّ فلا یرثی له أحد

و قد یطلق التقسیم علی أمرین آخرین:

أوّلهما: أن تستوفی أقسام الشیء نحو قوله تعالی: لَهُ مٰا فِی اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِی اَلْأَرْضِ وَ مٰا بَیْنَهُمٰا وَ مٰا تَحْتَ اَلثَّریٰ [طه:6]

و ثانیهما: أن تذکر أحوال الشیء مضافا إلی کل منها ما یلیق به کقوله تعالی: فَسَوْفَ یَأْتِی اَللّٰهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ أَذِلَّهٍ عَلَی اَلْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّهٍ عَلَی اَلْکٰافِرِینَ یُجٰاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اَللّٰهِ وَ لاٰ یَخٰافُونَ لَوْمَهَ لاٰئِمٍ [المائده:54]، و کقوله: [الطویل]

سأطلب حقی بالقنا و مشایخ

کأنهم من طول ما التثموا مرد

ثقال إذا لاقوا خفاف إذا دعوا

کثیر إذا شدّوا قلیل إذا عدّوا

(19) الجمع مع التفریق

الجمع مع التفریق: أن یجمع المتکلم بین شیئین فی حکم واحد، ثم یفرق بین جهتی إدخالهما کقوله تعالی: خَلَقْتَنِی مِنْ نٰارٍ، وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ [الأعراف:12].

و کقوله: [المتقارب]

فوجهک کالنار فی ضوئها

و قلبی کالنّار فی حرها

[شماره صفحه واقعی : 310]

ص: 1680

(20) الجمع مع التقسیم

الجمع مع التقسیم: أن یجمع المتکلم بین شیئین أو أکثر تحت حکم واحد. ثم یقسم ما جمع أو: یقسم أوّلا، ثم یجمع.

فالأول: نحو: اَللّٰهُ یَتَوَفَّی اَلْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِهٰا وَ اَلَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنٰامِهٰا فَیُمْسِکُ اَلَّتِی قَضیٰ عَلَیْهَا اَلْمَوْتَ وَ یُرْسِلُ اَلْأُخْریٰ إِلیٰ أَجَلٍ مُسَمًّی و کقول المتنبی [البسیط]

حتی أقام علی أرباض خرشنه (1)

تشقی به الروم و الصلبان و البیع

للرق ما نسلوا و القتل ما ولدوا

و النهب ما جمعوا و النار ما زرعوا

و نحو: [الطویل]

سأطلب حقی بالقنا و مشایخ (2)

کأنهم من طول ما التثموا مرد

ثقال إذا لاقوا، خفاف إذا دعوا

کثیر إذا شدوا قلیل إذ عدوا

و الثانی: کقول حسان: [البسیط]

قوم إذا حاربوا ضروا عدوهم

أو حاولوا النفع فی أشیاعهم نفعوا

سجیه تلک فیهم غیر محدثه

إن الخلائق فاعلم شرها البدع

(21) المبالغه

المبالغه: هی أن یدعی المتکلم لوصف، بلوغه فی الشده أو الضعف حدا مستبعدا، أو مستحیلا، و تنحصر فی ثلاثه أنواع:

1-تبلیغ: إن کان ذلک الادعاء للوصف من الشده أو الضعف ممکنا عقلا و عاده، نحو قوله تعالی: ظُلُمٰاتٌ بَعْضُهٰا فَوْقَ بَعْضٍ إِذٰا أَخْرَجَ یَدَهُ لَمْ یَکَدْ یَرٰاهٰا [النور:40]و کقوله فی وصف فرس: [الوافر]

إذا ما سابقتها الریح فرّت

و ألقت فی ید الریح الترایا

[شماره صفحه واقعی : 311]

ص: 1681


1- الأرباض: جمع ربض و هو ما حول المدینه، و خرشنه، بلد بالروم.
2- القنا: الرماح، و المشایخ أصحابه، أی یطلب حقه بنفسه و مستعینا بأصحابه المجربین المحنکین، و لذلک جعلهم مشایخ.

2-و إغراق: إن کان الادعاء للوصف من الشده أو الضعف ممکنا عقلا، لا عاده کقوله: [الوافر]

و نکرم جارنا ما دام فینا

و نتبعه الکرامه حیث ما لا

3-و غلو (1): إن کان الادعاء للوصف من الشده أو الضعف مستحیلا عقلا و عاده کقوله: [الوافر] تکاد قسیّه من غیر رام تمکن فی قلوبهم النبالا

(22) المغایره

المغایره: هی مدح الشیء بعد ذمه، أو عکسه کقول الحریری فی مدح الدینار: «أکرم به أصفر راقت صفرته» . بعد ذمه فی قوله: «تبّاله من خادع ممارق» .

[شماره صفحه واقعی : 312]

ص: 1682


1- أما الغلو: فمنه مقبول، و منه مردود: فالمقبول ثلاثه أنواع: أحدها ما اقترن به ما یقربه للصحه. «کفعل مقاربه» نحو: قوله تعالی: یَکٰادُ زَیْتُهٰا یُضِیءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نٰارٌ أو «أداه فرض» نحو قوله تعالی: لَوْ أَنْزَلْنٰا هٰذَا اَلْقُرْآنَ عَلیٰ جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خٰاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَهِ اَللّٰهِ . و ثانیها ما تضمن حسن تخییل، کقول المتنبی: عقدت سنابکها علیها عثیرا لو تبتغی عنقا علیه لأمکنا (1) و قول المعری: یذیب الرعب منه کل عضب فلولا الغمد یمسکه لسالا و ثالثها ما أخرج مخرج الهزل و الخلاعه، کقول النظام: تو همه طرفی فآلم طرفه فصار مکان الوهم فی خده أثر و مر بفکری خاطرا فجرحته و لم أر خلقا قط یجرحه الفکر و قول الآخر: لک أنف یا ابن حرب أنفت منه الأنوف أنت فی القدس تصلی و هو فی البیت یطوف (*) السنابک جمع سنبک و هو طرف مقدم الحافر. و العثیر الغبار. و العنق ضرب من السیر سریع فسیح الخطو، یقول إن حوافر هذه الخیل عقدت فوقها غبارا کثیفا، حتی لو أرادت السیر علیه لکان یحملها، کالأرض لشده کثافته.
(23) تأکید المدح بما یشبه الذم تأکید المدح بما یشبه الذم: نوعان:

الأول: أن یستثنی من صفه ذمّ منفیه عن الشیء، صفه مدح بتقدیر دخولها فیها کقوله: [الطویل]

و لا عیب فیهم غیر أن سیوفهم

بهن فلول من قراع الکتائب (1).

الثانی: أن یثبت لشیء صفه مدح، ثم یؤتی بعدها بأداه استثناء تلیها صفه مدح أخری و النوع الأول أبلغ کقوله: [الطویل]

فتی کملت أوصافه غیر أنه

جواد فما یبقی من المال باقیا

و النّوع الأوّل ابلغ و قد تقوم لکن مقام أداه الاستثناء فی هذا النوع.

[شماره صفحه واقعی : 313]

ص: 1683


1- أی إن کان تکسّر حد سیوفهم من مقارعه الجیوش عیبا فلا عیب فیهم غیره، و من المعلوم أنه لیس بعیب و کقول الآخر، و لا عیب فیهم سوی أن النزیل بهم یسلو عن الأهل و الأوطان و الحشم و قوله: [الطویل] و لا عیب فیه غیر أن خدوده بهن احمرار من عیون المتیم و قوله: [السریع] لیس به عیب سوی أنه لا تقع العین علی شبهه و قوله: [الطویل] و لا عیب فی معروفهم غیر أنه یبین عجز الشاکرین عن الشکر و قوله: [الطویل] و لا عیب فیکم غیر أن ضیو فکم تعاب بنسیان الأحبه و الوطن
(24) تأکید الذم بما یشبه المدح

(24) تأکید الذم بما یشبه المدح (1)

تأکید الذّم بما یشبه المدح: ضربان أیضا:

الأول: أن یستثنی من صفه مدح منفیه عن الشیء، صفه ذم بتقدیر دخولها فیها، کقوله: [مجزوء البسیط]

خلا من الفضل غیر أنی

أراه فی الحمق لا یجاری

و نحو: لا فضل للقوم الاّ أنهم لا یعرفون للجار حقه. و نحو: فلان لیس أهلا للمعروف، إلا أنه یسیء إلی من یحسن إلیه.

الثانی: أن یثبت لشیء صفه ذمّ، ثم یؤتی بعدها بأداه استثناء (2)تلیها صفه ذم أخری، نحو: فلان حسود ألا أنه نمّام، و کقوله: [الطویل]

هو الکلب إلا أن فیه ملاله

و سوء مراعاه و ما ذاک فی الکلب

و کقوله: [المتقارب]

لئیم الطباع سوی أنه

جبان یهون علیه الهوان

[شماره صفحه واقعی : 314]

ص: 1684


1- و هنا نوع آخر، یسمی «الهجاء فی معرض المدح» و هو أن یؤتی بکلام ظاهره مدح، و باطنه ذم، کقوله: [المتقارب] أبو جعفر رجل عالم بما یصلح المعده الفاسده تخوف تخمه أضیافه فعودهم أکله واحده
2- و مثل أداه الاستثناء فی ذلک، أداه الاستدراک فی قول الشاعر: [الطویل] وجوه کأظهار الریاض نضاره و لکنها یوم الهیاج صخور و کقوله: هو البدر إلا أنه البحر زاخرا سوی أنه الضرغام لکنه الوبل أدرج أهل البیان (التدبیج) فی الطباق. و أفرده أهل البدیع، و هو الأولی، لجواز أن لا یقع التقابل بین الألوان، فیفوت «الطباق» .
(25) التوجیه
اشاره

التوجیه: هو أن یؤتی بکلام یحتمل معنیین متضادین علی السواء کهجاء، و مدیح و دعاء للمخاطب، أم دعاء علیه، لیبلغ القائل غرضه بما لا یمسک علیه، کقول بشار فی خیاط أعور اسمه عمرو: [مجزوء الرمل]

خاط لی عمرو قباء

لیت عینیه سواء

فإنّ دعاءه لا یعلم، هل له أم علیه، و قوله:

کلما لاح وجهه بمکان

کثرت زحمه العیون علیه

و یحکی أن محمدا بن حزم هنأ الحسن بن سهل باتصال بنته بوران التی تنسب إلیها الأطبخه البورانیه بالخلیفه المأمون العباسی مع من هنأه، فأثابهم، و حرمه، فکتب إلیه إن أنت تمادیت علی حرمانی، قلت فیک بیتا لا یعرف أهو مدح أم ذم، فاستحضره و سأله؟ فأقرّ، فقال الحسن: لا أعطیک أو تفعل، فقال:

بارک اللّه للحسن

و لبوران فی الختن

یا إمام الهدی ظفر

ت و لکن ببنت من؟ ؟

فلم یدر: ببنت من؟ ؟ أفی العظمه و علوّ الشأن و رفعه المنزله، أم فی الدناءه و الخسّه؟ ؟ فاستحسن الحسن منه ذلک.

الفرق بین التوریه و التوجیه

التوریه: تکون فی لفظ واحد.

و أمّا التوجیه: فیکون فی ترکیب:

ب-التوریه: یقصد المتکلم بها معنی واحدا: هو البعید.

التوجیه: لا یترجح فیه أحد المعنیین علی الآخر.

[شماره صفحه واقعی : 315]

ص: 1685

(26) نفی الشیء بإیجابه

نفی الشیء بإیجابه: هو أن ینفی متعلق أمر عن أمر، فیوهم إثباته له، و المراد نفیه عنه أیضا، نحو قوله تعالی: رِجٰالٌ لاٰ تُلْهِیهِمْ تِجٰارَهٌ وَ لاٰ بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اَللّٰهِ [النور:37] (1). فإن نفی إلهاء التجاره منهم، إثباتها لهم، و المراد نفیها أیضا.

(27) القول بالموجب القول بالموجب: نوعان:

الأول: أن یقع فی کلام الغیر إثبات صفه لشیء و ترتیب حکم علیها، فینقل السامع تلک الصفه إلی غیر ذلک الشیء من غیر تعرض لثبوت ذلک الحکم له أو انتفائه عنه کقوله تعالی: یَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنٰا إِلَی اَلْمَدِینَهِ لَیُخْرِجَنَّ اَلْأَعَزُّ مِنْهَا اَلْأَذَلَّ وَ لِلّٰهِ اَلْعِزَّهُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ [المنافقون:8] (2)فالمنافقون أرادوا بالأعز أنفسهم، و بالأذل المؤمنین و رتبوا علی ذلک الإخراج من المدینه فنقلت صفه العزه للمؤمنین، و أبقیت صفه الأذلیه للمنافقین، من غیر تعرض لثبوت حکم الإخراج للمتصفین بصفه العزه و لا لنفیه عنهم.

[شماره صفحه واقعی : 316]

ص: 1686


1- مقتطع من الآیه: التی مرت فی مبحث ترک المسند، حیث یقول: یُسَبِّحُ لَهُ فِیهٰا بِالْغُدُوِّ وَ اَلْآصٰالِ رِجٰالٌ لاٰ تُلْهِیهِمْ تِجٰارَهٌ وَ لاٰ بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اَللّٰهِ [فإن قوله: لا تلهیهم تجاره]یوهم أن لهم تجاره، غیر أنهم لا یلتهون بها. و لکن المراد أنهم لیس لهم تجاره حتی یلتهو بها، لأن رجال الجنه لا یتعاطون التجاره.
2- تلخیص العباره: أن الکافرین حکموا لأنفسهم بالعزه، و للمؤمنین، بالذله و قالوا إن رجعنا إلی المدینه نخرجهم منها. فحکم بالعزه للّه، و لرسوله، و للمؤمنین و لم یقل إنهم یخرجون أولئک منها، و لا أنهم لا یخرجونهم.

و الثانی: حمل لفظ وقع فی کلام الغیر علی خلاف مراده بذکر متعلق له کقوله: [الوافر]

و قالوا قد صفت منا قلوب

لقد صدقوا و لکن عن ودادی

ارادوا بصفو قلوبهم الخلوص فحمله علی الخلو بذکر متعلقه، و هو قوله: عن ودادی.

(28) ائتلاف اللفظ مع المعنی

ائتلاف اللفظ مع المعنی: هو أن تکون الألفاظ موافقه للمعانی، فتختار الألفاظ الجزله، و العبارات الشدیده للفخر و الحماسه، و تختار الکلمات الرقیقه، و العبارات اللینه، للغزل و المدح کقوله: [الطویل]

إذا ما غضبنا غضبه مضریه

هتکنا حجاب الشمس أو قطرت دما

أذا ما أعرنا سیدا من قبیله

ذرا منبر صلی علینا و سلما

و کقوله: [الطویل]

و لست بنظار إلی جانب الغنی

إذا کانت العلیاء فی جانب الفقر

و کقوله: [الرمل]

لمیطل لیلی و لکن لم أنم

و نفی عنی الکری طیف ألم

(29) التفریع

التفریع: هو أن یثبت حکم لمتعلق أمر، بعد إثباته لمتعلق له آخر کقول الشاعر: [المنسرح]

فاضت یداه بالنضار کما

فاضت ظباه فی الوغی بدمی

و کقوله: [البسیط]

أحلامکم لسقام الجهل شافیه

کما دماؤکم تشفی من الکلب

[شماره صفحه واقعی : 317]

ص: 1687

(30) الاستتباع

الاستتباع: هو الوصف بشیء علی وجه یستتبع الوصف بشیء آخر، مدحا أو ذما. یعنی أن الاستتباع هو المدح علی وجه یستتبع المدح بأمر آخر، کقوله: [الطویل]

ألا ایها المال الذی قد أباده

تسلّ فهذا فعله بالکتائب

و کقوله: [الطویل]

سمح البدیهه لیس یمسک لفظه

فکأنما ألفاظه من ما له

و کقوله: [البسیط]

الحرب نزهته و البأس همته

و السیف عزمته و اللّه ناصره

و قیل: إنه یکون أیضا فی الذم، کقول بعضهم فی قاض لم یقبل شهادته برؤیه هلال الفطر: [مجزوء الرمل]

أتری القاضی أعمی

أم تراه یتعامی

سرق العید کأن العی

د أموال الیتامی

(31) السلب و الإیجاب

السلب و الإیجاب: هو أن یقصد المتکلم تخصیص شیء بصفه فینفیها عن جمیع الناس، ثم یثبتها له مدحا أو ذما،

فالمدح کقول الخنساء: [الطویل]

و ما بلغت کفّ أمریء متناولا

من المجد إلا و الذی نلت أطول

و لا بلغ المهدون للناس مدحه

و إن أطنبوا إلا الذی فیک أفضل

و الذم، کقول بعضهم: [الکامل]

خلقوا و ما خلقوا لمکرمه

فکأنهم خلقوا و ما خلقوا

رزقوا و ما رزقوا سماح ید

فکأنما رزقوا و ما رزقوا (1)

[شماره صفحه واقعی : 318]

ص: 1688


1- و هذا مثال للایجاب و السلب.
(32) الإبداع

الإبداع: هو أن یکون الکلام مشتملا علی عده أنواع من البدیع، کقول الشاعر: [الطویل]

فضحت الحیا و البحر جودا فقد بکی ال

حیا من حیاء منک و التطم البحر (1)

و للقرآن الکریم الید البیضاء فی هذا النوع فقد وجد اثنان و عشرون نوعا فی قوله تعالی وَ قِیلَ یٰا أَرْضُ اِبْلَعِی مٰاءَکِ وَ یٰا سَمٰاءُ أَقْلِعِی وَ غِیضَ اَلْمٰاءُ وَ قُضِیَ اَلْأَمْرُ وَ اِسْتَوَتْ عَلَی اَلْجُودِیِّ وَ قِیلَ بُعْداً لِلْقَوْمِ اَلظّٰالِمِینَ مع کون الآیه سبع عشره لفظه، و لا بد لی من ذکرها، تبرکا بها، و إلجاما لبعض المعاصرین الذین یتفوهون بما لا یلیق ذکره، بالنسبه لکلام رب العالمین:

(1) ففیها [المناسبه التامه]بین ابلعی و أقلعی.

(2) الاستعاره فیهما.

(3) الطباق بین الأرض و السماء.

(4) المجاز فی قوله [یا سماء]فإن الحقیقه یا مطر.

(5) الإشاره: فی وَ غِیضَ اَلْمٰاءُ فإنه عبر به عن معان کثیره، فإن الماء لا یغیض حتی لا یقلع مطر السماء و تبلع الأرض ما یخرج منها من عیون الماء.

(6) الإرداف: فی قوله: وَ اِسْتَوَتْ عَلَی اَلْجُودِیِّ فإنه عبر عن استقرارها فی المکان بلفظ قریب من لفظ المعنی.

(7) التمثیل فی قوله: وَ قُضِیَ اَلْأَمْرُ فإنه عبر عن هلاک الهالکین و نجاه الناجین بلفظ بعید عن الموضوع.

[شماره صفحه واقعی : 319]

ص: 1689


1- فإن فیه حسن التعلیل فی قوله: [بکی الحیاء حیاء منک]. و فیه التقسیم فی قوله: [فضحت الحیا و البحر]، حیث ارجع ما لکل إلیه علی التعیین بقوله بکی الحیا، و التطم البحر، و فیه المبالغه فی جعله بکاء الحیا و التطام البحر حیاء من الممدوح. و فیه الجمع فی قوله: فضحت الحیا و البحر. و فیه رد العجز علی الصدر: فی ذکر البحر و البحر و فیه الجناس التام: بین الحیا و الحیاء.

(8) التعلیل، فإن غیض الماء عله الاستواء.

(9) التقسیم: فإنه استوفی أقسام الماء حال نقصه.

(10) الاحتراس: فی قوله: وَ قِیلَ بُعْداً لِلْقَوْمِ اَلظّٰالِمِینَ إذ الدعاء یشعر بأنهم مستحقو الهلاک، احتراسا من ضعیف یتوهم أن الغرق لعمومه ربما بشمل غیر المستحق.

(11) الانسجام، فإن الآیه منسجمه کالماء الجاری فی سلاسته.

(12) حسن التنسیق، فإنه تعالی قص القصه و عطف بعضها علی بعض بحسن الترتیب.

(13) ائتلاف اللفظ مع المعنی، لأن کل لفظه لا یصلح لمعناها غیرها.

(14) الإیجاز فإنه سبحانه و تعالی، أمر فیها و نهی و أخبر و نادی و نعت و سمی، و أهلک و أبقی و أسعد و أشقی، و قص من الأنباء ما لو شرح لجفت الأقلام.

(15) التسهیم: إذ أول الآیه یدل علی آخرها.

(16) التهذیب: لأن مفرداتها موصوفه بصفات الحسن، لأن کل لفظه سهله مخارج الحروف علیها رونق الفصاحه، سلیمه من التنافر، بعیده عن عقاده التراکیب.

(17) حسن البیان: لأن السامع لا یشکل علیه فی فهم معانیها شیء.

(18) الاعتراض، و هو قوله: وَ غِیضَ اَلْمٰاءُ وَ قُضِیَ اَلْأَمْرُ وَ اِسْتَوَتْ عَلَی اَلْجُودِیِّ .

(19) الکنایه فإنه لم یصرح بمن أغاض الماء. و لا بمن فضی الأمر، و سوی السفینه، و لا بمن قال و قیل بعدا. کما لم یصرح بقائل: یٰا أَرْضُ اِبْلَعِی مٰاءَکِ وَ یٰا سَمٰاءُ أَقْلِعِی فی صدر الآیه سلوکا فی کل واحد من ذلک سبیل الکنایه.

(20) التعریض: فإنه تعالی عرض بسالکی مسالکهم فی تکذیب الرسل ظلما، و أن الطوفان و تلک الصوره الهائله ما کانت إلا بظلمهم.

(21) الأبداع الذی نحن بصدد الاستشهاد له، و فیها غیر ذلک، و قد أفردت هذه الآیه

[شماره صفحه واقعی : 320]

ص: 1690

الشریفه بتآلیف عدیده لما اشتملت علیه من البلاغه، حتی عد بعضهم فیها مائه و خمسین نوعا، و قد أجمع المعاندون علی أن طوق البشر عاجز عن الإتیان بمثلها.

(33) الأسلوب الحکیم

أسلوب الحکیم: هو تلقی المخاطب بغیر ما یترقبه.

1-إما بترک سؤاله: و الإجابه عن سؤال لم یسأله. تنبیها علی أنه کان ینبغی له أن یسأل هذا السؤال

2-و إما بحمل کلام المتکلم علی غیر ما کان یقصد و یرید، تنبیها علی أنه کان ینبغی له أن یقصد هذا المعنی.

فمثال الأول، قوله تعالی: وَ یَسْئَلُونَکَ مٰا ذٰا یُنْفِقُونَ قُلْ مٰا أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیْرٍ فَلِلْوٰالِدَیْنِ وَ اَلْأَقْرَبِینَ وَ اَلْیَتٰامیٰ وَ اَلْمَسٰاکِینِ وَ اِبْنِ اَلسَّبِیلِ [البقره:215]سألوا النبی علیه الصلاه و السّلام عن حقیقه ما ینفقون من مالهم، فأجیبوا ببیان طرق إنفاق المال: تنبیها علی أن هذا هو الأولی و الأجدر بالسؤال عنه. و قال تعالی: یَسْئَلُونَکَ عَنِ اَلْأَهِلَّهِ قُلْ هِیَ مَوٰاقِیتُ لِلنّٰاسِ وَ اَلْحَجِّ [البقره:189] (1).

و مثال الثانی: ما فعل القبعثری بالحجّاج (2)، إذ قال اله الحجاج متوعدا (لأحملنک عل الأدهم) .

[شماره صفحه واقعی : 321]

ص: 1691


1- بیان ذلک: أن أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله سألوه عن الأهله؟ لم تبدو صغیره، ثم تزداد حتی یتکامل نورها. ثم تتضاءل حتی لا تری «و هذه مسأله دقیقه من علم الفلک» تحتاج إلی فلسفه عالیه و ثقافه عامه. فصرفهم عنها ببیان أن الأهله و سائل للتوقیت فی المعاملات، و العبادات، إشاره إلی أن الأولی بهم أن یسألوا عن هذا.
2- هو الحجاج بن یوسف الثقفی، کان عاملا علی العراق و خراسان: لعبد الملک بن مروان، ثم للولید من بعده، و کان شدید البطش قاسیا، حتی ضرب المثل بجوره و ظلمه توفی سنه 95 ه

یرید الحجاج: القید الحدید الأسود: فقال القبعثری: «مثل الأمیر یحمل علی الأدهم و الأشهب» یعنی الفرس الأسود، و الفرس الأبیض، فقال له الحجاج: أردت الحدید فقال القبعثری: لأن یکون حدیدا خیر من أن یکون بلیدا، و مراده تخطئه الحجاج بأن الألیق به الوعد لا الوعید (1).

و قال ابن حجاج بغدادی: [الخفیف]

قال: ثقلت، إذ أتیت مرارا

قلت: ثقلت کاهلی بالأیادی

قال: طولت، قال: أولیت طولا

قال: أبرمت، قلت: حبل ودادی (2)

فصاحب ابن حجاج، یقول له: قد ثقلت علیک بکثره زیاراتی، فیصرفه عن رأیه فی أدب و طرف و ینقل کلامه من معنی إلی معنی آخر: و قول الشاعر: [الطویل]

و لما نعی الناعی سألناه خشیه

و للعین خوف البین تسکاب أمطار

أجاب قضی: قلنا قضی حاجه العلا

فقال: مضی قلنا: بکلّ فخار

و یحکی: أنه لما توجه خالد بن الولید لفتح الحیره، أتی إلیه من قبل أهلها رجل ذو تجربه فقال له خالد: فیم أنت؟ قال: فی ثیابی، فقال: علام أنت؟ فأجاب علی الأرض فقال کم سنک؟ قال: اثنتان و ثلاثون فقال: أسألک عن شیء و تجیبنی بغیره، فقال: إنما أجبتک عما سألت.

[شماره صفحه واقعی : 322]

ص: 1692


1- سبب ذلک: أن الحجاج بلغه أن القبعثری لما ذکر الحجاج بینه و بین أصحابه فی بستان، قال: اللهم سود وجهه، و اقطع عنقه و استقنی من دمه، فوشی به إلی الحجاج فلما مثل بین یدیه، و سأله عن ذلک، قال: إنما أردت «العنب» فقال له الحجاج ما ذکر.
2- فقد وقع لفظ «ثقلت» فی کلام المتکلم بمعنی «حملتک المؤونه» فحمله المخاطب علی الإکثار من المنن و الأیادی «و أبرمت» وقع فی کلامه بعضی «أمللت» فحمله المخاطب علی إبرام حبل الوداد و إحکامه، و لیس فی طولت الأولی التی سمی من طول الإقامه، و تطولت من التطول و هو التفضل: شاهد.
(34) تشابه الأطراف

تشابه الأطراف: قسمان معنوی و لفظی.

فالمعنوی: هو أن یختم المتکلم کلامه بما یناسب ابتداءه فی المعنی کقوله: [الطویل]

ألذ من السحر الحلال حدیثه

و أعذب من ماء الغمامه ریقه

فالریق: یناسب اللذه فی أول البیت.

و اللفظی نوعان: الأول: أن ینطر الناظم أو الناثر إلی لفظه وقعت فی آخر المصراع الأول أو الجمله، فیبدأ لها المصراع الثانی، أو الجمله التالیه، کقوله تعالی: مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکٰاهٍ فِیهٰا مِصْبٰاحٌ اَلْمِصْبٰاحُ فِی زُجٰاجَهٍ اَلزُّجٰاجَهُ کَأَنَّهٰا کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ [النور:35] و کقول أبی تمام: [الطویل]

هوی کان خلسا إن من أبرد الهوی

هوی جلت أفیائه و هو خامل

الثانی: أن یعید الناظم لفظه القافیه من کل بیت فی أول البیت الذی یلیه، کقوله: [الطویل]

رمتنی و ستر اللّه بینی و بینها

عشیه آرام الکناس رمیم

رمیم التی قالت لجیران بیتها

ضمنت لکم ألا یزال یهیم

(35) العکس

العکس: هو أن تقدم فی الکلام جزءا ثم تعکس، بأن تقدم ما أخرت، و تؤخّر ما قدمت، و یأتی علی أنواع:

أ-أن یقع العکس بین أحد طرفی جمله، و ما أضیف إلیه ذلک الطرف نحو: کلام الملوک ملوک الکلام و کقول المتنبی: [الطویل]

إذا أمطرت منهم و منک سحابه

فوابلهم طلّ و طلک و ابل

[شماره صفحه واقعی : 323]

ص: 1693

ب-أن یقع العکس بین متعلقی فعلین فی جملتین کقوله تعالی: یُخْرِجُ اَلْحَیَّ مِنَ اَلْمَیِّتِ وَ یُخْرِجُ اَلْمَیِّتَ مِنَ اَلْحَیِّ [الروم:19].

ج-أن یقع العکس بین لفظین فی طرفی الجملتین کقوله تعالی: لاٰ هُنَّ حِلٌّ لَهُمْ وَ لاٰ هُمْ یَحِلُّونَ لَهُنَّ [الممتحنه:10].

د-أن یقع العکس بین طرفی الجملتین نحو قول الشاعر: [الطویل]

طویت بإحراز الفنون و نیلها

رداء شباب و الجنون فنون

فحین تعاطیت الفنون و حظها

تبین لی أن الفنون جنون

ه-أن یکون العکس بتردید مصراع البیت معکوسا نحو قول الشاعر: [الخفیف]

إن للوجد فی فؤادی تراکم

لیت عینی قبل الممات تراکم

فی هواکم یا سادتی مت وجدا

مت وجدا یا سادتی فی هواکم

(36) تجاهل العارف
اشاره

تجاهل العارف: هو سؤال المتکلم عما یعلمه حقیقه، تجاهلا لنکته، کالتّوبیخ، فی قوله: [الطویل]

أیا شجر الخابور ما لک مورق

کأنک لم تجزع علی ابن طریف

أو المبالغه فی المدح، کقول البحتری: [البسیط]

ألمع برق سری أم ضوء مصباح؟ ؟

أم ابتسامتها بالمنظر الضاحی

أو المبالغه فی الذم، کقول زهیر: [الوافر]

و ما أدری و سوف إخال أدری

أقوم آل حصن أم نساء

أو التعجب نحو: أَ فَسِحْرٌ هٰذٰا أَمْ أَنْتُمْ لاٰ تُبْصِرُونَ [الطور:15]إلی غیر ذلک من الأغراض البدیعیه التی لا تحصی.

[شماره صفحه واقعی : 324]

ص: 1694

تمرین

بین الأنواع البدیعیه فیما یلی:

1-قال بعضهم فی وصف إبل: [الرجز]

صلب العصا بالضرب قد أدماها

تودّ أن اللّه قد أفناها (1)

2-و للغزاله شیء من تلفته

و نورها من ضیا خدّیه مکتسب (2)

[البسیط]

3-أفنی جیوش العدا غزوا فلست تری

سوی قتیل و مأسور و منهزم (3)

[البسیط]

4-و لا عیب فیهم غیر أن ذوی الندی

خساس إذا قیسوا بهم و لئام (4)

[الطویل]

5-علی رأس عبد تاج عز یزینه

و فی رجل حر قید ذل یشینه (5)

[الطویل]

[شماره صفحه واقعی : 325]

ص: 1695


1- الضرب: لفظ مشترک بین الضرب بالعصا و هو المعنی القریب الذی لم یقصد، و السیر فی الأرض، و هو المعنی البعید المقصود و المراد بالتوریه.
2- فیه استخدام: إذ أراد بالغزاله الحیوان المعروف، و بضمیر (نورها) الغزاله بمعنی الشمس.
3- فیه تقسیم: إذ هو قد استوفی جمیع أقسام جیش العدو، بحصرها فی الأقسام الثلاثه.
4- فیه تأکید المدح بما یشبه الذم، فإنه استثنی من صفه ذم منفیه. صفه مدح.
5- فیه مقابله بین سته و سته: فقد قابل بین علی و فی. رأس و رجل، حر و عبد، تاج و قید، عز و ذل، یزین و یشین.

6-فلا الجود یفنی المال و الجدّ مقبل

و لا البخل یبقی المال و الجدّ مدبر (1)

[الطویل]

7-رحم اللّه من تصدّق من فضل

أو آسی من کفاف، أو آثر من قوت (2)

[الخفیف]

8-آراؤکم و وجوهکم و سیوفکم

فی الحادثات إذا دجون نجوم (3)

[الکامل]

9-ما زلزلت مصر من کید ألم بها

لکنها رقصت من عدلکم طربا (4)

[البسیط]

10-أراعی النجم فی سیری إلیکم

و یرعاه من البیدا جوادی (5)

[الوافر]

تطبیق عام علی البدیع المعنوی

یا سیدا حاز لطفا

له البرایا عبید

أنت الحسین و لکن

جفاک فینا یزید

[المجتث]

[شماره صفحه واقعی : 326]

ص: 1696


1- فیه مقابله: بین الجود و البخل، یفنی و یبقی، مقبل و مدبر.
2- فیه تقسیم: باستیفاء أقسام الشیء، لأن طبقات الناس هذه الثلاثه لیس غیر.
3- فیه الجمع، فقد جمع بین ثلاثه أشیاء فی حکم واحد.
4- فیه حسن التعلیل فقد جعل عله زلزال مصر طربا من عدل الممدوح لا لمکروه نزل بها، و هی لا شک غیر العله التی یتعارفها الناس فیما بینهم.
5- فیه استخدام: إذ النجم الأول الکوکب، و أعاد علیه الضمیر بمعنی النبات الذی لا ساق له.

فی هذا الکلام توریه، مهیأه بلفظ قبلها، فإن ذکر «الحسین» لازم لکون یزید اسما بعد احتمال الفعل المضارع الموری عنه.

حماه فی بهجتها جنه

و هی من الغم لنا جنّه

لا تیأسوا من رحمه اللّه فقد

رأیتم العاصی فی الجنه

[السریع]

فی هذا الکلام توریه مرشحه، فإن ذکر الرحمه ترشیح للفظ العاصی الموری به الذی هو من العصیان، و الموری عنه النهر المعروف الذی عبر حماه.

فإن ضیعت فیه جمیع مالی

فکم من لحیه حلقت بموسی

[الوافر]

فیه التوریه المرشحه، بذکر اللحیه و الحلق، و هما یناسبان الموری به و هو «موسی الحدید» و الموری عنه الاسم المذکور.

یا عذولی فی مغن مطرب

حرک الأوتار لمّا سفرا

لم تهز العطف منه طربا

عند ما تسمع منه و ترا

[الرمل]

فیه توریه فی لفظ و ترا فإن معناه البعید المراد هو الرؤیه، و القریب أحد الأوتار و لفظ تسمع هیأ قوله و ترا للتوریه.

سألته عن قومه فأنثنی

یعجب من إفراط دمعی السخی

و أبصر المسک و بدر الدجی

فقال ذا خالی و هذا أخی

[السریع]

فیه توریه فی لفظ خالی فمعناه البعید المراد، النقطه السوداء فی الخد، و القریب أخ الأم، و لفظه أخی هی التی هیأت خالی للتوریه و هی بعیده.

[شماره صفحه واقعی : 327]

ص: 1697

[شماره صفحه واقعی : 328]

ص: 1698

الباب الثانی فی المحسنات اللفظیه
1-الجناس
اشاره

1-الجناس (1)

[شماره صفحه واقعی : 329]

ص: 1699


1- و یقال له التجنیس، و التجانس، و المجانسه. و لا یستحسن إلا إذا ساعد اللفظ المعنی، و وازی مصنوعه مطبوعه، مع مراعاه النظیر، و تمکن القرائن، فینبغی أن ترسل المعانی علی سجیتها لیکتسی من الألفاظ ما یزینها حتی لا یکون التکلف فی الجناس مع مراعاه الالتئام. موقعا صاحبه فی قول من قال: [الکامل] طبع المجنس فیه نوع قیاده أو ما تری تألیفه للأحرف و بملاحظه ما قدمنا یکون فیه استدعاء لمیل السامع و الإصغاء إلیه، لأن النفس تستحسن المکرر مع اختلاف معناه، و یأخذها نوع من الاستغراب. و تلخیص القول فی الجناس: أنه نوعان: تام. و غیر تام: فالتام، هو ما اتفق فیه اللفظان المتجانسان فی أمور أربعه: نوع الحروف. و شکلها من الهیئه الحاصله من الحرکات و السکنات. و عددها. و ترتیبها. و غیر التام، و هو ما اختلف فیه اللفظان فی واحد من الأمور الأربعه کقول اللّه تعالی: وَ اِلْتَفَّتِ اَلسّٰاقُ بِالسّٰاقِ إِلیٰ رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ اَلْمَسٰاقُ و کقول الشاعر: [الطویل] و سمیته یحیی لیحیا فلم یکن إلی رد أمر اللّه فیه سبیل و کقوله: [مجزوء الکامل] أشکو و أشکر فعله فاعجب لشاک منه شاکر طرفی و طرف النجم فی ه کلاهما ساه و ساهر و کقول ابن الفارض: [الکامل] هلا نهاک عن لوم امریء لم یلف غیر منعم بشقاه و قول المعری: [البسیط] لم نلق غیرک إنسانا یلاذ به فلا برحت لعین الدهر إنسانا

الجناس: هو تشابه لفظین فی النطق، و اختلافهما فی المعنی.

و هو ینقسم إلی نوعین: لفظی و معنوی.

أنواع الجناس اللفظی

1-منها: الجناس التام: و هو ما اتفق فیه اللفظان المتجانسان فی أربعه أشیاء نوع الحروف، و عددها، و هیئاتها الحاصله من الحرکات و السکنات، و ترتیبها مع اختلاف المعنی.

فإن کان اللفظان المتجانسان من نوع واحد کاسمین، أو فعلین، أو حرفین سمی: الجناس مماثلا (1)نحو: وَ یَوْمَ تَقُومُ اَلسّٰاعَهُ یُقْسِمُ اَلْمُجْرِمُونَ مٰا لَبِثُوا غَیْرَ سٰاعَهٍ [الروم:55]فالمراد بالساعه الأولی یوم القیامه، و بالساعه الثانیه المده من الزمان، و نحو: رحبه رحبه. فرحبه الأولی: فناء الدار، و رحبه الثانیه: بمعنی واسعه.

و إن کانا من نوعین: کفعل و اسم، سمی: الجناس مستوفیا. نحو ارع الجار و لو جار و کقول الشاعر: [الکامل]

ما مات من کرم الزمان فإنه

یحیا لدی یحیی بن عبد اللّه

فیحیا الأول فعل مضارع، و یحیی الثانی اسم الممدوح. و نحو: [السریع]

إذا رماک الدهر فی معشر

قد أجمع الناس علی بغضهم

فدارهم ما دمت فی دارهم

و أرضهم ما دمت فی أرضهم

[شماره صفحه واقعی : 330]

ص: 1700


1- اعلم أن العبره فی المماثله تکون بالنطق لا بالکتابه.

و الجناس التام: مما لا یتفق للبلیغ إلا علی ندور و قله، فهو لا یقع موقعه من الحسن حتی یکون المعنی هو الذی استدعاه و ساقه، و حتی تکون کلمته مما لا یبتغی الکاتب منها بدلا، و لا یجد منها حولا.

و امّا: الجناس غیر التام: فهو ما اختلف فیه اللفظان فی واحد أو أکثر من الأربعه السابقه، و اختلافهما، یکون إما:

بزیاده حرف. فی الأول: نحو: دوام الحال من المحال. أو فی الوسط نحو: جدّی جهدی أو فی الآخر نحو: الهوی مطیه الهوان. و الأول یسمی مردوفا. و الثانی یسمی مکتنفا. و الثالث مطرفا.

او باختلاف حرف فی الأول کقوله تعالی: ذٰلِکُمْ بِمٰا کُنْتُمْ تَفْرَحُونَ فِی اَلْأَرْضِ بِغَیْرِ اَلْحَقِّ وَ بِمٰا کُنْتُمْ تَمْرَحُونَ [غافر:75]و فی الوسط کقول الشاعر: [الوافر]

فإن حلوا فلیس لهم مقرّ

و إن رحلوا فلیس لهم مقر

و فی الاخر کقوله علیه السّلام: «الخیل معقود فی نواصیها الخیر إلی یوم القیامه» .

و من اختلاف أعدادها، قولک: هذا بناء ناء.

و من اختلاف ترتیب الحروف، قوله: فی حسامه فتح لأولیائه، و حتف لأعدائه.

و من اختلاف الهیئه، قول الشاعر: [البسیط]

الجدّ فی الجدّ و الحرمان فی الکسل

فانصب تصب عن قریب غایه الأمل.

2-و منها: الجناس المطلق: و هو توافق رکنیه فی الحروف و ترتیبها بدون أن یجمعهما اشتقاق، کقوله صلّی اللّه علیه و آله «أسلم» سالمها اللّه، «و غفار» غفر اللّه لها، «و عصیه» عصت اللّه و رسوله.

فإن جمعهما اشتقاق نحو: لاٰ أَعْبُدُ مٰا تَعْبُدُونَ وَ لاٰ أَنْتُمْ عٰابِدُونَ مٰا أَعْبُدُ [الکافرون:3]

[شماره صفحه واقعی : 331]

ص: 1701

فقیل: یسمی جناس الاشتقاق (1).

3-و منها: الجناس المذیل، و الجناس المطرف.

فالأول: یکون الاختلاف بأکثر من حرف فی آخره.

[شماره صفحه واقعی : 332]

ص: 1702


1- کقوله: فیا دمع أنجدنی علی ساکنی نجد و کقوله: [الخفیف] و إذا ما ریاج جودک هبت صار قول العذول فیه هباء و قول النابعه: [الطویل] فیا لک من حزم و عزم طواهما جدید الردی بین الصفا و الصفائح و قول البحتری: [الوافر] نسیم الروض فی ریح شمال و صوب المزن فی راح شمول و کقوله: [الوافر] أراک فیمتلی قلبی سرورا و أخشی أن تشط بک الدیار فجر و اهجر وصل و لا تصلنی رضیت بأن تجور و أنت جار و کقوله: [مجزوء الکامل] من بحر جودک أغترف و بفضل علمک أعترف و کقولهم «خلف الوعد خلق الوغد» و کقول البشتی: [الوافر] بسیف الدوله اتسقت أمور رأیناها مبدده النظام و کقول الشبکی: [الکامل] کن کیف شئت عن الهوی لا أنتهی حتی تعود لی الحیاء و أنت هی و کقوله: [الوافر] سما و حمی نبی سام و حام فلیس کمثله سام و حام و قول أبی نواس: [الکامل] عباس عباس إذا احتدم الوغی و الفضل فضل و الربیع ربیع

و الثانی: یکون الاختلاف بزیاده حرف فی اخره.

فالجناس المذیل: کقول الخنساء: [المجزوء الکامل]

انّ البکاء هو الشفا

ء من الجوی بین الجوانح

و الجناس المطرف: کقول أبی تمام: [الطویل]

یمدون من أید عواص عواصم

تصول بأسیاف قواض قواضب

4-و منها: الجناس المضارع و الجناس اللاحق.

فالجناس المضارع، یکون باختلاف رکنیه فی حرفین، لم یتباعدا مخرجا

إما فی الأول: نحو: لیل دامس، و طریق طامس.

و إما فی الوسط: نحو: وَ هُمْ یَنْهَوْنَ عَنْهُ، وَ یَنْأَوْنَ عَنْهُ [الأنعام:26].

و إما فی الآخر: نحو قوله صلّی اللّه علیه و آله «الخیل معقود فی نواصیها الخیر إلی یوم القیامه» .

و الجناس اللاحق یکون فی متباعدین.

إما فی الأول: نحو هُمَزَهٍ لُمَزَهٍ [الهمزه:1].

و إما فی الوسط: نحو: إِنَّهُ عَلیٰ ذٰلِکَ لَشَهِیدٌ، وَ إِنَّهُ لِحُبِّ اَلْخَیْرِ لَشَدِیدٌ [العادیات:7،8].

و إما فی الآخر: نحو قوله تعالی: وَ إِذٰا جٰاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ اَلْأَمْنِ أَوِ اَلْخَوْفِ أَذٰاعُوا بِهِ [النساء:83].

5-و منها: الجناس اللفظی و هو ما تماثل رکناه لفظا، و اختلف احد رکنیه عن الآخر خطا، إما الاختلاف فی الکتابه بالنون و التنوین. و إما الاختلاف فی الکتابه بالضاد و الظاء، أو الهاء و التاء.

فالأول: و هو ما تماثل رکناه لفظا، و اختلف أحد رکنیه عن الآخر خطّا فی الکتابه بالنون و التنوین قوله: [الرجز]

أعذب خلق اللّه نطقا و (فما)

إن لم یکن أحقّ بالحسن (فمن)

مثل الغزال نظره و لفته

من ذا رآه مقبلا و لا افتتن

[شماره صفحه واقعی : 333]

ص: 1703

و الثانی: و هو اختلاف أحد رکنیه فی الضاد و الظاء نحو قوله تعالی: وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ (نٰاضِرَهٌ) إِلیٰ رَبِّهٰا (نٰاظِرَهٌ) [القیامه:22]، و کقول أبی فراس: [مجزوء الکامل]

ما کنت تصبر فی القدی

م فلم صبرت الآن عنا

و لقد ظننت بک الظنو

ن لأنه من (ضنّ ظنّا)

و الثالث: و هو اختلاف أحد رکنیه فی الهاء و التاء کقوله: [البسیط]

إذا جلست إلی قوم لتؤنسهم

بما تحدّث من ماض و من آت

فلا تعیدن حدیثا إنّ طبعهم

موکل (بمعاداه المعادات)

6-و منها: الجناس المحرّف و «الجناس المصحّف»

فالأول: ما اختلف رکناه فی هیئات الحروف الحاصله من حرکاتها و سکناتها، نحو: جبه البرد جنّه البرد. و نحو: إذا زلّ العالم، زلّ بزلته العالم

و الثانی: ما تماثل رکناه وضعا، و اختلفا نقطا، بحیث لو زال إعجام أحدهما لم یتمیز عن الآخر کقول بعضهم: غرّک عزّک، فصار قصاری ذلک ذلّک، فاخش فاحش فعلک، فعلک بهذا تهتدی. و مثل قول أبی فراس: [مجزوء الکامل]

من بحر شعرک أغترف

و بفضل علمک أعترف

7-و منها: الجناس المرکب و الجناس الملفق.

فالأول: ما اختلف رکناه إفرادا و ترکیبا. فإن کان من کلمه و بعض أخری سمّی مرفوّا مثل قول الحریری: [الطویل]

و لا تله عن تذکار ذنبک و ابکه

بدمع یضاهی المزن حال مصابه

و مثّل لعینیک الحمام و وقعه

و روعه ملقاه و مطعم صابه

و إن کان من کلمتین فإن اتفق الرکنان خطا سمّی (مقرونا) مثل قوله: [الطویل]

إذا ملک لم یکن «ذاهبه»

فدعه فدولته «ذاهبه»

[شماره صفحه واقعی : 334]

ص: 1704

و إلا سمّی مفروقا مثل قوله: [الکامل]

لا تعرضنّ علی الرّواه قصیده

ما لم تکن بالغت فی تهذیبها

فإذا عرضت الشّر غیر مهذب

عدّوه منک و ساوسا تهذی بها

و الثانی: و هو الجناس الملفق: یکون بترکیب الرکنین جمیعا مثل قوله: [الوافر]

و لیت الحکم خمسا و هی خمس

لعمری و الصبا فی العنفوان

فلم تضع الأعادی قدر شانی

و لا قالوا فلان قد رشانی

8-و منها: جناس القلب و هو ما اختلف فیه اللفظان فی ترتیب الحروف، نحو: حسامه فتح لأولیائه، و حتف لأعدائه. و یسمی قلب کلّ لانعکاس الترتیب.

و نحو: اللهم استر عوراتنا، و آمن روعاتنا، و یسمی قلب بعض.

و نحو: رحم اللّه امرأ، أمسک ما بین فکیه، و أطلق ما بین کفیه.

و إذا وقع أحد المتجانسین فی أول البیت، و الآخر فی آخره، سمّی مقلوبا مجنحا کأنه ذو جناحین مثل قوله: [مجزوء الکامل]

لاح أنوار الهدی

من کفّه فی کل حال

و إذا ولی أحد المتجانسین الآخر قیل له المزدوج.

و إن کان الترکیب بحیث لو عکس حصل بعینه فالمستوی و یسمی أیضا ما لا یستحیل بالانعکاس نحو: کُلٌّ فِی فَلَکٍ [الأنبیاء:33]و نحو: وَ رَبَّکَ فَکَبِّرْ [المدثر:3].

و بعد: فلا یخفی علی الأدیب، ما فی الجناس من الاستدعاء لمیل السامع، لأن النفس تری حسن الإفاده، و الصوره صوره تکرار و إعاده و من ثم تأخذها الدهشه و الاستغراب، و لأمر ما، عدّ الجناس من حلی الشعر.

[شماره صفحه واقعی : 335]

ص: 1705

أنواع الجناس المعنوی

الجناس المعنویّ: نوعان: جناس إضمار و جناس إشاره.

أ-فجناس الإضمار أن یأتی بلفظ یحضر فی ذهنک لفظا آخر و ذلک اللفظ المحضر یراد به غیر معناه، بدلاله السّیاق مثل قوله: [البسیط]

«منعّم» الجسم تحکی الماء رقته

و قلبه «قسوه» یحکی أبا أوس

و أوس شاعر مشهور من شعراء العرب، و اسم أبیه حجر، فلفظ أبی أوس یحضر فی الذّهن اسمه، و هو حجر؛ و هو غیر مراد؛ و إنما المراد: الحجر المعلوم، و کان هذا النوع فی مبدئه مستنکرا، و لکنّ المتأخرین و لعوا به، و قالوا منه کثیرا. فمن ذلک قول البهاء زهیر: [البسیط]

و جاهل طال به عنائی

لا زمنی و ذاک من شقائی

أبغض للعین من الأقذاء

أثقل من شماته الأعداء

فهو إذا رأته عین الرائی

أبو معاذ أو أخو الخنساء

ب-و جناس الإشاره هو ما ذکر فیه أحد الرکنین، و أشیر للآخر بما یدل علیه، و ذلک إذا لم یساعد الشعر علی التصریح به. نحو: [المجتث]

یا «حمزه» اسمح بوصل

و امنن علینا بقرب

فی ثغرک اسمک أضحی

مصحّفا و بقلبی

فقد ذکر الشاعر أحد المتجانسین: و هو حمزه، و أشار إلی الجناس فیه، بأن مصحفه، فی ثغره، ای خمره و فی قلبه، ای جمره و بعد: فاعلم أنه لا یستحسن الجناس، و لا یعدّ من اسباب الحسن، إلا إذا جاء عفوا، و سمح به الطبع من غیر تکلف، حتی لا یکون من أسباب ضعف القول و انحطاطه، و تعرّض قائله للسخریه و الاستهزاء.

[شماره صفحه واقعی : 336]

ص: 1706

2-التصحیف

التصحیف: هو التشابه فی الخط بین کلمتین فأکثر: بحیث لو أزیل أو غیرت نقط کلمه، کانت عین الثانیه، نحو التخلّی، ثم التحلّی، ثم التجلّی.

3-الازدواج

الازدواج: هو تجانس اللفظین المجاورین، نحو: من جدّ و جد، و من لجّ و لج

4-السجع

السجع: هو توافق الفاصلتین (1)فی الحرف الأخیر من النثر. و أفضله: ما تساوت فقره، و هو ثلاثه أقسام:

أولها: السجع المطرّف، و هو ما اختلفت فاصلتاه فی الوزن، و اتفقتا فی التقضیه، نحو قوله تعالی: مٰا لَکُمْ لاٰ تَرْجُونَ لِلّٰهِ وَقٰاراً وَ قَدْ خَلَقَکُمْ أَطْوٰاراً [نوح:13].

و نحو قوله تعالی: أَ لَمْ نَجْعَلِ اَلْأَرْضَ مِهٰاداً وَ اَلْجِبٰالَ أَوْتٰاداً [النبأ:6].

ثانیها: السجع المرصّع، و هو ما اتفقت فیه ألفاظ إحدی الفقرتین أو أکثرها فی الوزن و التقفیه، مثل قول الحریری: هو یطبع الأسجاع بجواهر لفظه، و یقرع الأسماع بزواجر وعظه (2)، و مثل قول الهمدانی: إن بعد الکدر صفوا، و بعد المطر صحوا.

ثالثها: السجع المتوازی و هو ما لم تتفق فیه الفقرتان فی الوزن و التّففیه نحو قوله تعالی: فِیهٰا سُرُرٌ مَرْفُوعَهٌ وَ أَکْوٰابٌ مَوْضُوعَهٌ [الغاشیه:14]لاختلاف سرر، و أکواب، وزنا

[شماره صفحه واقعی : 337]

ص: 1707


1- «الفاصله» فی النثر «کالقافیه» فی الشعر، و السجع خاص بالنثر.
2- و لو أبدل الأسماع بالآذان کان مثالا للأکثر: و سمی السجع سجعا تشبیها له بسجع الحمام. و فواصل الأسجاع موضوعه علی أن تکون ساکنه الاعجاز، موقوفا علیه، لأن الغرض أن یزاوج بینها، و لا یتم ذلک إلا بالوقف.

و تقفیه، و نحو قوله تعالی: وَ اَلْمُرْسَلاٰتِ عُرْفاً فَالْعٰاصِفٰاتِ عَصْفاً [المرسلات:2] لاختلاف المرسلات، و العاصفات وزنا فقط، و نحو: حسد الناطق و الصامت، و هلک الحاسد و الشامت لاختلاف ما عدا الصامت، و الشامت: تفقیه فقط.

و الأسجاع مبنیه علی سکون أواخرها، و أحسن السجع ما تساوت فقره، نحو قوله تعالی: فِی سِدْرٍ مَخْضُودٍ، وَ طَلْحٍ مَنْضُودٍ، وَ ظِلٍّ مَمْدُودٍ [الواقعه:28]. ثم ما طالت فقرته الثانیه، نحو قوله تعالی: وَ اَلنَّجْمِ إِذٰا هَویٰ مٰا ضَلَّ صٰاحِبُکُمْ وَ مٰا غَویٰ [النجم:2]ثم ما طالت ثالثته، نحو قوله تعالی: اَلنّٰارِ ذٰاتِ اَلْوَقُودِ إِذْ هُمْ عَلَیْهٰا قُعُودٌ وَ هُمْ عَلیٰ مٰا یَفْعَلُونَ بِالْمُؤْمِنِینَ شُهُودٌ [البروج:5-7]و لا یحسن عکسه، لأن السامع ینتظر إلی مقدار الأول، فإذا انقطع دونه، أشبه العثار (1)، و لا یحسن السجع إلا إذا کانت المفردات رشیقه، و الألفاظ خدم المعانی.

و لا یستحسن السجع أیضا إلا إذا جاء عفوا، خالیا من التکلف و التصنع، و من ثم لا تجد لبلیغ کلاما یخلو منه، کما لا تخلو منه سوره و إن قصرت.

و السجع: موطنه النثر. و قد یجیء فی الشعر نادرا، مثل قوله: [مجزوء البسیط]

فنحن فی جزل

و الروم فی وجل

و البرّ فی شغل

و البحر فی خجل

و لا یقال فی القران «اسجاع» لان السجع فی الاصل هدیر الحمام و نحوها؛ بل یقال: «فواصل»

5-الموازنه

الموازنه: هی تساوی الفاصلتین فی الوزن دون التقفیه، نحو قوله تعالی: وَ نَمٰارِقُ مَصْفُوفَهٌ وَ زَرٰابِیُّ مَبْثُوثَهٌ [الغاشیه:16]فإن مصفوفه و مبثوته متّفقتان فی الوزن، دون التّقفیه.

[شماره صفحه واقعی : 338]

ص: 1708


1- یعنی أنه لا یحسن أن یؤتی فی السجع بفقره أقصر مما قبلها کثیرا، لأن السجع إذا استوفی أمده من الأولی لطولها، ثم جاءت الثانیه أقصر منها، یکون کالشیء المبتور.
6-الترصیع

الترصیع: هو توازن الألفاظ، مع توافق الأعجاز، أو تقاربها.

مثال التوافق: نحو قوله عز و جل: إِنَّ اَلْأَبْرٰارَ لَفِی نَعِیمٍ، وَ إِنَّ اَلْفُجّٰارَ لَفِی جَحِیمٍ [الانفطار:13].

و مثال التقارب: نحو قوله سبحانه: وَ آتَیْنٰاهُمَا اَلْکِتٰابَ اَلْمُسْتَبِینَ وَ هَدَیْنٰاهُمَا اَلصِّرٰاطَ اَلْمُسْتَقِیمَ [الصافات:117،118].

7-التشریع

التّشریع: هو بناء البیت علی قافیتین، یصح المعنی عند الوقوف علی کل منهما کقول الشاعر: [الکامل].

یا خاطب الدّنیا الدنیّه إنها

شرک الرّدی و قراره الأقذار

دار متی ما أضحک فی یومها

أبکت غدا تبّا لها من دار

و إذا أظلّ سحابها لم ینتفع

منه صدی لجهامه الغرّار

غاراتها لا تنقضی و أسیرها

لا یفتدی بجلائل الأخطار

فتکون هذه الأبیات من بحر الکامل و یصح أیضا الوقوف علی الرّدی و غدا و صدی، و یفتدی؛ و تکون إذا من (مجزوء الکامل) و تقرأ هکذا:

یا خاطب الدّنیا الدّنیه

إنها شرک الرّدی

دار متی ما أضحکت

فی یومها أبکت غدا

و إذا أضلّ سحابها

لم ینتفع منه صدی

غاراتها لا تنقضی

و أسیرها لا یفتدی

و کقوله: [الکامل]

یا أیها الملک الذی عمّ الوری

ما فی الکرام له نظیر ینظر

لو کان مثلک آخر فی عصرنا

ما کان فی الدنیا فقیر معسر

[شماره صفحه واقعی : 339]

ص: 1709

اذ یمکن أن یقال ایضا فی هذین البیتین: [مجزوء الکامل]

یا ایها الملک الذی

ما فی الکرام له نظیر

لو کان مثلک آخر

ما کان فی الدنیا فقیر

8-لزوم ما لا یلزم

لزوم ما لا یلزم: هو أن یجیء قبل حرف الرّویّ، أو ما فی معناه من الفاصله، بما لیس بلازم فی التّقفیه، و یلتزم فی بیتین أو أکثر من النظم أو فی فاصلتین أو أکثر من النثر نحو قوله تعالی: فَأَمَّا اَلْیَتِیمَ فَلاٰ تَقْهَرْ وَ أَمَّا اَلسّٰائِلَ فَلاٰ تَنْهَرْ [الضحی:9،10].

و کقول الطّغرائی فی أول لامیته المشهوره: [البسیط]

أصاله الرّأی صانتنی عن الخطل

و حلیه الفضل زانتنی لدی العطل

و کقوله: [الکامل]

یا محرقا بالنّار وجه محبّه

مهلا فإنّ مدامعی تطفیه

أحرق بها جسدی و کلّ جوارحی

و احرص علی قلبی فإنّک فیه

و قد یلتزم أکثر من حرف، مثل قوله: [السریع]

کل و اشرب الناس علی خبره

فهم یمرّون و لا یعذبون

و لا تصدّقهم إذا حدّثوا

فإنّهم من عهدهم یکذبون

9-رد العجز علی الصدر

9-رد العجز علی الصدر (1)

ردّ العجز علی الصّدر: فی النّثر هو أن یجعل أحد اللّفظین، المکررین، أو المتجانسین، أو الملحقین بهما بأن جمعهما اشتقاق أو شبهه فی أول الفقره، ثم تعاد فی آخرها، مثل قوله تعالی: وَ تَخْشَی اَلنّٰاسَ وَ اَللّٰهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشٰاهُ [الأحزاب:37]و نحو قوله سبحانه: اِسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کٰانَ غَفّٰاراً [نوح:10]. و قولک: «سائل» اللّئیم یرجع و دمعه «سائل» . فسائل الأول: من

[شماره صفحه واقعی : 340]

ص: 1710


1- و قد یسمّی ب «التصدیر»

السؤال؛ و سائل الثانی من السّیلان.

و اللذان یجمعهما شبه اشتقاق، نحو قوله عز و جل: قٰالَ إِنِّی لِعَمَلِکُمْ مِنَ اَلْقٰالِینَ [الشعراء:168].

ب-ردّ العجز علی الصدر: فی النظم هو أن یکون أحدهما فی آخر البیت، و الآخر یکون. إما فی صدر المصراع الأول، أو فی حشوه، أو فی آخره (1). و إمّا فی صدر المصراع الثانی.

نحو قوله: [الطویل]

سریع إلی ابن العمّ یلطم وجهه

و لیس إلی داعی النّدی بسریع

و قوله: [الوافر]

تمتع من شمیم عرار نجد

فما بعد العشیّه من عرار

و نحو: [الطویل]

و ما لامریء طول الخلود و إنما

یخلده طول الثناء فیخلد

10-ما لا یستحیل بالانعکاس

ما لا یستحیل بالانعکاس: هو کون اللّفظ یقرأ طردا و عکسا نحو: کن کما أمکنک، کقوله تعالی: وَ رَبَّکَ فَکَبِّرْ [المدثر:3]. و کقوله: [الوافر]

مودّته تدوم لکلّ هول

و هل کلّ مودّته تدوم

11-المواربه

المواربه: هی أن یجعل المتکلم کلامه بحیث یمکنه أن یغیّر معناه بتحریف، أو تصحیف. أو غیرهما، لیسلم من المؤاخذه کقول أبی نواس: [المتقارب]

لقد ضاع شعری علی بابکم

کما ضاع عقد علی خالصه

[شماره صفحه واقعی : 341]

ص: 1711


1- کقوله: [الکامل] و من کان بالبیض الکواعب مغرما فما زلت بالبیض القواضب مغرما

فلما أنکر علیه الرشید ذلک، قال أبو نواس: لم أقل إلا:

لقد ضاء شعری علی بابکم

کما ضاء عقد علی خالصه

12-ائتلاف اللفظ مع اللفظ

ائتلاف اللفظ مع اللفظ: هو کون ألفاظ العباره من واد واحد فی الغرابه و التأمل، مثل قوله سبحانه: تَاللّٰهِ تَفْتَؤُا تَذْکُرُ یُوسُفَ [یوسف:85].

لما أتی بالتاء التی هی أغرب حروف القسم، أتی بتفتأ التی هی أغرب أفعال الاستمرار.

13-التسمیط

التسمیط: هو أن یجعل الشاعر بیته علی أربعه أقسام:

ثلاثه منها علی سجع واحد، بخلاف قافیه البیت کقول جنوب الهذلّیه: [المتقارب]

و حرب وردت و ثغر سددت

و علج شددت علیه الحبالا

و قوله: [البسیط]

فی ثغره لعس فی خدّه قبس

فی قدّه میس فی جسمه ترف

14-الانسجام أو السهوله

الانسجام أو السهوله: هو سلامه الألفاظ، و سهوله المعانی مع جزالتهما و تناسبهما مثل قول الشاعر: [المنسرح]

ما وهب اللّه لامریء هبه

أفضل من عقله و من أدبه

هما کمال الفتی فإن فقدا

ففقده للحیاه ألیق به

[شماره صفحه واقعی : 342]

ص: 1712

15-الاکتفاء

الاکتفاء: هو أن یحذف الشاعر من البیت شیئا، یستغنی عن ذکره، بدلاله العقل علیه، مثل قول الشاعر: [المتقارب]

فإنّ المنیّه من یخشها

فسوف تصادمه أینما

أی أینما توجّه (1).

16-التطریز
اشاره

التطریز: هو أن یکون صدر النثر أو الشّعر مشتملا علی ثلاثه أسماء مختلفه المعانی و یکون العجز صفه متکرره بلفظ واحد کقول القائل: [الوافر]

و تسقینی و تشرب من رحیق

خلیق أن یلقّب بالخلوق

کأنّ الکأس فی یدها و فیها

عقیق فی عقیق فی عقیق

[شماره صفحه واقعی : 343]

ص: 1713


1- و کقوله: [الرجز] ما للنوی ذنب و من أهوی معی إن غاب عن إنسان عینی فهو فی و کقوله: [المجتث] یا لائمی فی هواها أفرطت فی اللوم جهلا ما یعلم الشوق إلا و لا الصبابه إلا و کقوله: [البسیط] ضلوا عن الماء لما أن سروا سحرا قومی فظلوا حیاری یلهثون ظما و اللّه أکرمنی بالماء بعدهم فقلت یا لیت قومی یعلمون بما و کقوله: [الکامل] الدمع قاض بافتضاحی فی هوی طبی یغار الغصن منه إذا مشی و غدا بوجدی شاهد و وشی بما أخفی فیاللّه من قاض وشا و کقوله: [الکامل] لا أنتهی أنثنی لا أرعوی ما دمت فی قید الحیاه و لا إذا
نموذج

بین ما فی الأبیات الآتیه من المحسّنات اللفظه:

1-عضّنا الدّهر بنابه

لیت ما حلّ بنابه (1)

[مجزوء الرمل]

2-إلی حتفی سعی قدمی

أری قدمی أراق دمی (2)

3-لئن أخطأت فی مدیح

ک ما أخطأت فی منعی (3)

لقد أنزلت حاجاتی

بواد غیر ذی زرع

[مجزوء الوافر]

[شماره صفحه واقعی : 344]

ص: 1714


1- فیه جناس تام: بین «بنابه» الأولی، أحد أنیاب الأسنان «و بنابه» الثانیه المرکبه من «بنا» و «به» .
2- فیه جناس تام: بین أری قدمی، أی أنظر قدمی و أراق دمی أی صب و أهدر دمی أی قتلنی بلا دیه.
3- فی الشطر الأخیر من البیت الثانی، اقتباس من الآیه الکریمه رَبَّنٰا إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوٰادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ اَلْمُحَرَّمِ .

خاتمه فی السرقات الشعریه و ما یتبعها

السّرقه: هی أن یأخذ الشّخص کلام الغیر، و ینسبه لنفسه.

و هی ثلاثه أنواع: نسخ، و مسخ و سلخ.

أ-النّسخ: و یسمّی انتحالا أیضا: هو أن یأخذ السّارق اللفظ و المعنی معا، بلا تغییر و لا تبدیل، أو بتبدیل الألفاظ کلّها، أو بعضها بمرادفها، و هذا مذموم، کما فعل عبد اللّه بن الزبیر بقول معن بن أوس (1): [الطویل]

إذا أنت لم تنصف أخاک وجدته

علی طرف الهجران إن کان یعقل

و یرکب حدّ السّیف من أن تضیمه

إذا لم یکن عن شفره السّیف مزحل

و أمّا تبدیل الالفاظ بمرادفها، کما فعل بقول الحطیئه: [البسیط]

دع المکارم لا ترحل لبغیتها

و اقعد فإنک أنت الطّاعم الکاسی

فقال الآخر: [البسیط]

ذر المآثر لا تذهب لمطلبها

و اجلس فإنک أنت الآکل اللاّبس

و قریب منه: تبدّل الألفاظ بضدّها، مع رعایه النّظم و الترتیب، کما فعل بقول حسّان: [الکامل]

بیض الوجوه کریمه أحسابهم

شمّ الأنوف من الطّراز الأوّل

فقال غیره: [الکامل]

سود الوجوه لئیمه أحسابهم

فطس الأنوف من الطّراز الآخر

ب-و المسخ: أو الإغاره: هو أن یأخذ بعض اللّفظ، أو یغیّر بعض النّظم، فإن امتاز الثانی بحسن السبک فممدوح، نحو قول الآخر: [البسیط]

من راقب الناس لم یظفر بحاجته

و فاز بالطیّبات الفاتک اللهج

[شماره صفحه واقعی : 345]

ص: 1715


1- الزبیر بفتح فکسر فی هذا، و یوجد اسم آخر بضم ففتح، و معن بضم و فتح و معن بن زائده بفتح فسکون.

مع قول غیره: [البسیط]

من راقب الناس مات همّا

و فاز باللذّه الجسور

فإن الثانی أعذب و أخصر.

و إن امتاز الأول فقط فالثانی مذموم. و إن تساویا فالثانی لا یذمّ، و لا یمدح، و الفضل للسابق.

ج-و السّلخ: و یسمّی إلماما: و هو أن یأخذ السّارق المعنی وحده، فإن امتاز الثانی فهو أبلغ، نحو قول الشاعر: [الطویل]

هو الصنع أن یعمل فخیر و إن یرث

فللرّیث فی بعض المواضع أنفع

مع قول غیره: [الخفیف]

و من الخیر بطء سیبک عنّی

أسرع السّحب فی المسیر الجهام

و إن امتاز الأول: فالثانی مذموم، و إن تماثلا فهو أبعد عن الذم، کقوله: [الوافر]

و لم یک أکثر الفتیان مالا

و لکن کان أرحبهم ذراعا

مع قول الآخر: [المتقارب]

و لیس بأوسمهم فی الغنی

و لکن معروفه أوسع

و یتّصل بالسرقات الشعریه؛ ثمانیه أمور: الاقتباس، و التضمین، و العقد، و الحلّ و التّلمیح، و الابتداء، و التخلّص، و الانتهاء.

1-الاقتباس: هو أن یضمّن المتکلم منثوره، أو منظومه، شیئا من القرآن، أو الحدیث، علی وجه لا یشعر بأنه منهما، ؛ فمثاله من النثر. فلم یکن إلاّ کلمح البصر، أو هو أقرب، حتی أنشد فأغرب. و نحو قول الحریری: أنا أنبّئکم بتأویله. و أمیزّ صحیح القول من علیله. و کقول عبد المؤمن الأصفهانی: لا تغرّنّک من الظّلمه کثیره الجیوش و الأنصار،

[شماره صفحه واقعی : 346]

ص: 1716

إِنَّمٰا یُؤَخِّرُهُمْ لِیَوْمٍ تَشْخَصُ فِیهِ اَلْأَبْصٰارُ [إبراهیم:42]و مثاله من الشعر قوله (1): [المتقارب]

و ثغر تنضّد من لؤلؤ

بألباب أهل الهوی یلعب

إذا ما ادلهمّت خطوب الهوی

یکاد سنا برقه یذهب

و کقول الشاعر الآخر: [السریع]

إن کنت أزمعت علی هجرنا

من غیر ما جزم فصبر جمیل

و إن تبدّلت بنا غیرنا

فحسبنا اللّه و نعم الوکیل

و کقول القائل الآخر: [الخفیف]

لا تکن ظالما و لا ترض بالظلم

و أنکر بکل ما یستطاع

یوم یأتی الحساب ما لظلوم

من حمیم و لا شفیع یطاع

و کقول بعضهم: [الکامل]

إن کانت العشاق من أشواقهم

جعلو النّسیم إلی الحبیب رسولا

فأنا الذی أتلو لهم یا لیتنی

کنت اتخذت مع الرسول سبیلا

و کقول الشاعر: [الکامل]

رحلوا فلست مسائلا عن دارهم

«أنا باخع نفسی علی آثارهم»

و کقول الآخر: [الوافر]

و لاح بحکمتی نور الهدی

فی لیال للظلاله مدلهمّه

یرید الجاهلون لیطفئوه

و یأبی اللّه إلا أن یتمّه

[شماره صفحه واقعی : 347]

ص: 1717


1- و لا بأس بتغییر یسیر فی اللفظ المقتبس للوزن أو غیره، نحو: [البسیط] قد کان ما خفت أن یکونا إنا إلی اللّه راجعونا و فی القرآن إِنّٰا لِلّٰهِ وَ إِنّٰا إِلَیْهِ رٰاجِعُونَ و یکون الاقتباس مذموما فی الهزل کقوله: [السریع] أوحی إلی عشاقه طرفه هیهات هیهات لما توعدون و ردف ینطق من خلفه لمثل هذا فلیعمل العاملون

و مثاله من الحدیث فی النثر قول الحریری: شاهت الوجوه، و قبح اللکع و من یرجوه، و کقول الحریری أیضا: و کتمان الفقر زهاده، و انتظار الفرج بالصبر عباده.

و مثاله من الحدیث فی الشعر قول الشاعر: [مجزوء الرمل]

قال لی: إنّ رقیبی

سییء الخلق فداره

قلت: دعنی وجهک «ال

جنه حفّت بالمکاره»

و کقول الشاعر: [الطویل]

فلو کانت الأخلاق تحوی وراثه

و لو کانت الآراء لا تتشعّب

لأصبح کل الناس قد ضمّهم هوی

کما أن کل الناس قد ضمّم أب

و لکنها الأقدار «کلّ میسّر

لما هو مخلوق له» و مقرّب

و کقول القائل: [الرمل]

لا تعاد النّاس فی أوطانهم

قلما یرعی غریب الوطن

و إذا ما شئت عیشا بینهم

خالق الناس بخلق حسن (1)

[شماره صفحه واقعی : 348]

ص: 1718


1- و ینقسم الاقتباس: إلی ضربین. الأول: ضرب منه لا ینقل فیه اللفظ المقتبس عن معناه الأصلی إلی معنی آخر، کما تقدم. الثانی: ما ینقل إلی معنی آخر، کقول ابن الرومی: [الهزج] لئن أخطأت فی مدیح ک ما أخطأت فی منعی قد أنزلت حاجاتی بواد غیر ذی زرع فقد کنی بلفظ «واد» عن رجل لا یرجی نفعه، و لا خیر فیه، و هو فی الآیه الکریمه: بمعنی «واد» لا ماء و لا نبات. و قد أجازوا تغییر اللفظ المقتبس بزیاده فیه أو نقص أو تقدیم أو تأخیر، کما سبق. و اعلم أن الاقتباس ثلاثه أقسام. 1-مقبول: و هو ما کان فی الخطب و المواعظ. 2-و مباح: و هو ما یکون فی الغزل و الرسائل و القصص. 3-و مردود: و هو ما کان فی الهزل، کما تقدم ذکره.

2-و التّضمین: هو أن یضمن الشاعر کلامه شیئا من مشهور شعر الغیر مع التنبیه علیه (1)إن لم یکن مشهورا لدی نقاد الشعر، و ذوی اللسن، و بذلک یزداد شعره حسنا، کقول الصاحب بن عبّاد: [البسیط]

أشکو إلیک زمانا ظل یعرکنی

عرک الأدیم، و من یعدو علی الزمن

و صاحبا کنت مغبوطا بصحبته

دهرا فغادرنی فردا بلا سکن

و باع صفو و داد کنت أقصره

علیه مجتهدا فی السر و العلن

کأنه کان مطویا علی إحن

و لم یکن فی قدیم الدهر أنشدنی

«إن الکرام إذا ما أیسروا ذکروا

من کان یألفهم فی المنزل الخشن»

[شماره صفحه واقعی : 349]

ص: 1719


1- أما تضمینه بلا تنبیه علیه لشهرته: فکقوله: [البسیط] أولی البریه طرا أن تواسیه عند السرور الذی و اساک فی الحزن «إن الکرام إذا ما أیسروا ذکروا من کا یألفهم فی المنزل الخشن) و کقوله: [الکامل] قد قلت لما اطلعت و جناته حول الشقیق الغض روضه آس أعذاره الساری العجول ترمقا ما فی وقوفک ساعه من باس فالمصراع الأخیر، مطلع قصیده مشهوره لأبی تمام: [الکامل] ما فی وقوفک ساعه من باس تقضی حقوق الأربع الأدراس و أحسن التضمین: أن یزید المضمن فی کلامه نکته لا توجد فی الأصل کالتوریه و التشبیه، کما فی قول ابن أبی الأصبع: مضمنا [الطویل] إذا الوهم أبدی لی لما ها و ثغرها «تذکرت ما بین العذیب و بارق» و یذکرنی من قدها و مدامعی «مجری عوالینا و مجری السوابق» فالمصراعان الأخیران مطلع قصیده لأبی الطیب المتنبی: تذکرت ما بین العدیب و بارق مجری عوالینا و مجری السوابق یرید المتنبی: أنهم کانوا نزولا بین هذین الموضعین، یجرون الرماح عند مطارده الفرسان، و یسابقون علی الخیل، أما الشاعر الآخر: فأراد بالغذیب تصغیر العذب و عنی به شفه الحبیبه، و أراد ببارق ثغرها الشبیه بالبرق، و بما بینهما ریقا، و هذه توریه بدیعه نادره فی بابها، و شبه تبختر قدها بتمایل الرماح، و تتابع دموعه بجریان الخیل السوابق.

و کقوله: [التقارب]

إذا ضاق صدری و خفت العدا

تمثلت بیتا؛ بحالی یلیق

فباللّه أبلغ ما أرتجی

و باللّه أدفع ما لا أطیق

و کقول الحریری: یحکی ما قاله الغلام الذی عرضه أبو زید للبیع: [الوافر]

علی أنی سأنشد عند بیعی:

أضاعونی و أی فتی أضاعوا (1)

فالمصراع الأخیر للعرجی و هو محبوس و أصله: [الوافر]

أضاعونی و أیّ أضاعوا

لیوم کریهه و سداد ثغر

و صبر عند معترک المنایا

و قد شرعت أسنتها بنحری

3-و العقد: هو نظم النثر مطلقا لا علی وجه الاقتباس، و من شروطه أن یؤخذ المنثور بجمله لفظه، أو بمعظمه، فیزید الناظم فیه و ینقص، لیدخل فی وزن الشعر.

فعقد القرآن الکریم، کقوله: [الوافر]

أنلنی بالذی استقرضت خطا

و أشهد مشعرا قد شاهدوه

فإن اللّه خلاّق البرایا

عنت لجلال هیبه الوجوه

یقول: «إذا تداینتم بدین

إلی أجل مسمی فاکتبوه»

و کقوله: [البسیط]

و استعمل الحلم و احفظ قول بارئنا

سبحانه خلق الإنسان من عجل

[شماره صفحه واقعی : 350]

ص: 1720


1- و لا بأس من التغییر الیسیر. کقوله: [الوافر] أقول لمعشر غلطوا و غضوا من الشیخ الرشید و أنکروه هو ابن جلا و طلاع الثنایا متی یضع العمامه تعرفوه و کقوله: [السریع] طول حیاه ما لها طائل تغص عندی کل ما یشتهی اصبحت مثل الطفل فی ضعفه تشابه المبدأ و المنتهی فلم تلم سمعی إذا خاننی إن الثمانین و بلغتها

و عقد الحدیث الشریف کقوله: [البسیط]

إن القلوب لأجناد مجنده

بالأذن من ربّها تهوی و تأتلف

فما تعارف منها فهو مؤتلف

و ما تناکر منها فهو مختلف

4-و الحل: هو نثر النظم و إنما یقبل إذا کان جید السبک، حسن الموقع کقوله: [الطویل]

إذا ساء فعل المرء ساءت ظنونه

و صدق ما یعتاده من توهّم

5-و التلمیح: هو الإشاره إلی قصه معلومه، أو شعر مشهور أو مثل سائر، من غیر ذکره، فالأول: و هو الإشاره إلی قصه معلومه نحو: [الجتث]

یا بدر أهلک جاروا

و علموک التجری

و قبحوا لک و صلی

و حسنو لک هجری

فلیفعلو ما أرادو

فإنهم أهل بدر

و کقوله تعالی: هَلْ آمَنُکُمْ عَلَیْهِ إِلاّٰ کَمٰا أَمِنْتُکُمْ عَلیٰ أَخِیهِ مِنْ قَبْلُ [یوسف:64]أشار یعقوب فی کلام هنا لأولاده، بالنسبه إلی خیانتهم السابقه فی أمر أخیهم یوسف، و نحو قول الشاعر: [الطویل]

فو اللّه ما أدری أأحکام نائم

ألمت بنا أم کان فی الرکب یوشع (1)

و الثانی: و هو الإشاره إلی شعر مشهور، نحو قول الشاعر: [الطویل]

لعمرو مع الرمضاء و النار تلتظی

أرق و أحفی منک فی ساعه الکرب

إشاره إلی قول الآخر: [البسیط]

المستجیر بعمرو عند کربته

کالمستجیر من الرمضاء بالنار

و الثالث: و هو الإشاره إلی مثل سائر من غیر ذکره، نحو قول الشاعر: [البسیط]

من غاب عنکم نسیتموه

و قلبه عندکم رهینه

أظنکم فی الوفاء ممن

صحبته صحبه السفینه

[شماره صفحه واقعی : 351]

ص: 1721


1- إشاره إلی استیقاف (یوشع) للشمس. یروی أنه علیه السّلام: قاتل الجبارین یوم الجمعه، فلما أدبرت الشمس خاف أن تغرب قبل أن یفرغ من قتالهم، و یدخل یوم السبت، فلا یحل له قتالهم فیه، فدعا اللّه فأبقی له الشمس، حتی فرغ من قتالهم.

6-و حسن الابتداء: أو براعه المطلع: هو أن یجعل أول الکلام رقیقا سهلا، واضح المعانی، مستقلا عما بعده؛ مناسبا للمقام؛ بحیث یجذب السامع إلی الإصغاء بکلیته؛ لأنه أول ما یقرع السمع؛ و به یعرف مما عنده.

قال ابن رشیق: إن حسن الافتتاح داعیه الانشراح؛ و مطیه النجاح، و ذلک مثل قول الشاعر: [البسیط]

المجد عوفی إذ عوفیت و الکرم

و زال عنک إلی أعدائک السقم

و تزداد براعه المطلع حسنا، إذا دلت علی المقصود بإشاره لطیفه.

و تسمی براعه استهلال (1)و هی أن یأتی الناظم، أو الناثر: فی ابتداء کلامه بما یدل علی مقصوده منه، بالإشاره لا بالتصریح.

قول أبی محمد الخازن مهنئا الصاحب بن عبا بمولود: [البسیط]

بشری فقد أنجز الاقبال ما وعدا

و کوکب المجد فی أفق العلا صعدا

و قول غیره، فی التهنئه ببناء قصر: [الکامل]

قصر علیه تحیه و سلام

خلعت علی جمالها الأیام

و قول المرحوم احمد شوقی بک فی الرثاء [الکامل]

أجل و إن طال الزمان موافی

أخلی یدیک من الخلیل الوافی

و قول آخر فی الاعتذر: [الوافر]

لنار الهم فی قلبی لهیب

فعفوا أیها الملک المهیب

و قد جاء فی الأخبار أن الشعر قفل، و أوله مفتاحه.

[شماره صفحه واقعی : 352]

ص: 1722


1- و براعه الطلب، هی أن یشر الطالب إلی ما فیه نفسه، دون أن یصرح بالطلب، نحو وَ نٰادیٰ نُوحٌ رَبَّهُ فَقٰالَ رَبِّ إِنَّ اِبْنِی مِنْ أَهْلِی إشاره إلی طلب النجاه لابنه. و کقوله: [الطویل] و فی النفس حاجات و فیک فطانه سکوتی بیان عندها و خطاب

7-و التخلص: هو الخروج و الانتقال مما ابتدیء به الکلام إلی الغرض المقصود، برابطه تجمل المعانی آخذا بعضها برقاب بعض، بحیث لا یشعر السامع بالانتقال من نسیب، إلی مدح، أو غیره، لشده الالتئام و الانسجام. و منه قول الشاعر: [الکامل]

و إذا جلست إلی المداد و شربها

فاجعل حدیثک کله فی الکأس

و إذا نزعت عن الغوایه فلیکن

(للّه) ذاک النزع لا للناس

و إذا أردت مدیح قوم لم تلم

فی مدحهم فامدح بنی العباس

و قوله: [الکامل]

دعت النوی بفراقهم فتشتتوا

و قضی الزمان ببینهم فتبددوا

و قد ینتقل مما افتتح به الکلام إلی الغرض المقصود مباشره، بدون رابطه بینهما، و یسمی ذلک اقتضابا کقول أبی تمام: [الخفیف]

لو رأی اللّه أن فی الشیب خیرا

جاورته الأبرار فی الخلد شیبا

کل یوم تبدی صروف اللیالی

خلقا من أبی سعید غریبا

8-و حسن الانتهاء: و یقال له حسن الختام هو أن یجعل المتکلم آخر کلامه، عذب اللفظ، حسن السبک؛ صحیح المعنی. مشعرا بالتمام حتی تتحقق براعه المقطع بحسن الختام. إذ هو آخر ما یبقی منه فی الأسماع و ربما حفظ من بین سائر الکلام لقرب العهد به.

یعنی: أن یکون آخر الکلام مستعذبا حسنا، لتبقی لذته فی الأسماع مؤذنا بالانتهاء بحیث لا یبقی تشوقا ألی ما وراءه کقول أبی نواس: [الطویل]

و إنی جدیر إذ بلغتک بالمنی

و أنت بما أملت فیک جدیر

فإن تولنی منک الجمیل فأهله

و إلا فإنی عاذر و شکور

و قول غیره: [الطویل]

بقیت بقاء الدهر یا کهف أهله

و هذا دعاء للبریه شامل

[شماره صفحه واقعی : 353]

ص: 1723

و قال ابن حجه: [الطویل]

علیک سلام نشره کلما بدی

به یتغالی الطیب و المسک یختم

و قال غیره: [البسیط]

ما أسأل اللّه إلا أن یدوم لنا

لا أن تزید معالیه فقد کلمت

***

و الحمد للّه الذی وفّق عبده المفتاق الی رحمته تعالی السید حمید الجزایری لتصحیح هذا الکتاب القیّم. و قد تمّ فی شهر رجب المرجّب عام 1423(ه. ق) . و نسأل اللّه تعالی أن یمنّ علینا بصیانه الحوزات العلمیه فی جمیع انحاء العالم. و نسأله التعجیل فی ظهور الامام الحجّه صلوات اللّه و سلامه علیه و علی آبائه الطیّبین الطّاهرین المعصومین.

[شماره صفحه واقعی : 354]

ص: 1724

مختصر المعانی

اشاره

عنوان و نام پدیدآور : مختصر المعانی/ لسعدالدین التفتازانی

مشخصات نشر : قم : دار الفکر، 1411ق. = 1370.

مشخصات ظاهری : 323 صفحه

یادداشت : کتاب حاضر شرح تلخیص المفتاح خطیب قزوینی است که خود تلخیصی است از مفتاح العلوم سکاکی.

موضوع : زبان عربی -- بلاغت

شماره کتابشناسی ملی:م 73-1446

توضیح : الشرح المختصر، معروف به «مختصر المعانی» که شرح کوتاه تر« تلخیص المفتاح» است، در 756 تألیف شده است. کتاب مختصر المعانی تألیف ادیب نامور قرن هشتم، ملا سعدالدین تفتازانی، از ممتازترین کتب و آثاری است که در زمینه علوم بلاغی تدوین شده است. این کتاب در سه بخش کلی تدوین شده است : 1- فن علم معانی؛ 2- فن علم بیان؛ 3- فن بدیع.

بخش اول کتاب از هشت باب تشکیل شده است. بخش دوم نیز مشتمل بر دو مقصد و فصولی است؛ اما بخش سوم کتاب از هیچ تبویب یا فصل بندی خاصی برخوردار نیست. در خاتمه کتاب نیز بحث سرادقات شعری و مباحث مرتبط با آن مانند اقتباس و تضمین آمده است.

ص: 1

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 1]

ص: 1725

[شماره صفحه واقعی : 2]

ص: 1726

[شماره صفحه واقعی : 3]

ص: 1727

[شماره صفحه واقعی : 4]

ص: 1728

مقدمه

خطبه المؤلف

بسم الله الرحمن الرحیم

نحمدک یا من شرح صدورنا لتلخیص البیان فی ایضاح المعانی ، ونور قلوبنا بلوامع التبیان من مطالع المثانی ، ونصلی علی نبیک محمد المؤید دلائل اعجازه باسرار البلاغه ، وعلی آله واصحابه المحرزین قصبات السبق فی مضمار الفصاحه والبراعه.

(وبعد) فیقول الفقیر الی الله الغنی ، مسعود بن عمر المدعو بسعد التفتازانی ، هداه الله سواء الطریق ، واذاقه حلاوه التحقیق ، انی قد شرحت فیما مضی تلخیص المفتاح ، واغنیته بالاصباح عن المصباح ، واودعته غرائب نکت سمحت بها الانظار ، ووشحته بلطائف فقر سبکتها ید الافکار ، ثم رأیت الجمع الکثیر من الفضلاء ، والجم الغفیر من الاذکیاء ، یسألوننی صرف الهمه نحو اختصاره ، والاقتصار علی بیان معانیه وکشف استاره ، لما شاهدوا من ان المحصلین قد تقاصرت همهم عن استطلاع طوالع انواره ، وتقاعدت عزائمهم عن استکشاف خبیئات اسراره ، وان المنتحلین قد قلّبوا احداق الاخذ والانتهاب ، ومدوا اعناق المسخ علی ذلک الکتاب.

وکنت اضرب عن هذا الخطب صفحا ، واطوی دون مرامهم کشحا ، علما منی بان مستحسن الطبایع باسرها ، ومقبول الاسماع عن آخرها ، امر لا یسعه مقدره

[شماره صفحه واقعی : 5]

ص: 1729

البشر ، وانما هو شأن خالق القوی والقدر ، وان هذا الفن قد نضب الیوم ماؤه فصار جدالا بلا اثر ، وذهب رواؤه فعاد خلافا بلا ثمر ، حتی طارت بقیه آثار السلف ادراج الریاح ، وسالت باعناق مطایا تلک الاحادیث البطاح ، واما الاخذ والانتهاب فامر یرتاح له اللبیب ، وللارض من کأس الکرام نصیب ، وکیف ینهر عن الانهار السائلون ، ولمثل هذا فلیعمل العاملون.

ثم ما زادتهم مدافعتی الا شغفا وغراما ، وظمأ فی هواجر الطلب واواما ، فانتصبت لشرح الکتاب علی وفق مقترحهم ثانیا ، ولعنان العنایه نحو اختصار الاول ثانیا ، مع جمود القریحه بصر البلیات ، وخمود الفطنه بصر صر النکبات ، وترامی البلدان بی والاقطار ، ونبوّ الاوطان عنی والاوطار.

حتی طفقت اجوب کل اغبر قاتم الارجاء ، واحرر کل سطر منه فی شطر من الغبراء ، یوما بالجزوی ویوما بالعقیق ویوما بالعذیب ویوما بالخلیصاء ، ولما وفقت بعون الله تعالی للاتمام ، وقوضت عنه خیامه بالاختتام ، بعد ما کشفت عن وجوه خرائده اللثام ، ووضعت کنوز فرائده علی طرف الثام ، سعد الزمان وساعد الاقبال ، ودنا المنی واجابت الآمال ، وتبسم فی وجه رجائی المطالب ، بان توجهت تلقاء مدین المآرب حضره من انام الانام فی ظل الامان ، وافاض علیهم سجال العدل والاحسان ، ورد بسیاسته القرار الی الاجفان ، وسد بهیبته دون یأجوج الفتنه طرق العدوان ، واعاد رمیم الفضائل والکمالات منشورا ، ووقع باقلام الخطّیات علی صحائف الصفائح لنصره الاسلام منشورا.

وهو السلطان الاعظم ، مالک رقاب الامم ، ملاذ سلاطین العرب والعجم ، ملجأ صنادید ملوک العالم ، ظل الله علی بریته ، وخلیفته فی خلیقته ، حافظ البلاد ، ناصر العباد ، ماحی ظلم الظلم والعناد ، رافع منار الشریعه النبویه ، ناصب رایات العلوم الدینیه ، خافض جناح الرحمه لاهل الحق والیقین ، مادّ سرادق الامن بالنصر العزیز والفتح المبین کهف الانام ملاذ الخلائق قاطبه ظل الاله جلال الحق والدین ، ابو المظفر السلطان محمود جانی بک خان ، خلد الله سرادق عظمته وجلاله ، وادام رواء نعیم

[شماره صفحه واقعی : 6]

ص: 1730

الامال من سجال افضاله ، فحاولت بهذا الکتاب التشبث باذیال الاقبال ، والاستظلال بظلال الرأفه والافضال ، فجعلته خدمه لسدته التی هی ملتثم شفاه الاقیال ومعول رجاء الآمال ومثوی العظمه والجلال ، لا زالت محط رجال الافاضل ، وملاذ ارباب الفضائل ، وعون الاسلام وغوث الانام ، بالنبی وآله علیه وعلیهم السلام ، فجاء بحمد الله کما یروق النواظر ، ویجلو صداء الاذهان ، ویرهق البصائر ، ویضیء لباب ارباب البیان ، ومن الله التوفیق والهدایه ، وعلیه التوکل فی البدایه والنهایه ، وهو حسبی ونعم الوکیل.

[شماره صفحه واقعی : 7]

ص: 1731

[شماره صفحه واقعی : 8]

ص: 1732

خطبه الکتاب

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد هو الثناء باللسان علی قصد التعظیم سواء تعلق بالنعمه او بغیرها ، والشکر فعل ینبئ عن تعظیم المنعم لکونه منعما سواء کان باللسان او بالجنان او بالارکان ، فمورد الحمد لا یکون الا اللسان ومتعلقه یکون النعمه وغیرها ومتعلق الشکر لا یکون الا النعمه ومورده یکون اللسان وغیره فالحمد اعم من الشکر باعتبار المتعلق واخص منه باعتبار المورد والشکر بالعکس.

لله هو اسم للذات الواجب الوجود المستحق لجمیع المحامد ، والعدول الی الجمله الاسمیه للدلاله علی الدوام والثبات ، وتقدیم الحمد باعتبار انه اهم نظر الی کون المقام مقام الحمد کما ذهب الیه صاحب الکشاف فی تقدیم الفعل فی قوله تعالی (اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ) علی ما سیجیء بیانه ، وان کان ذکر الله اهم نظرا الی ذاته.

(علی ما انعم) ای علی انعامه ، ولم یتعرض للمنعم به ایهاما لقصور العباره عن الاحاطه به ولئلا یتوهم اختصاصه بشیء دون شیء.

وعلّم من عطف الخاص علی العام رعایه لبراعه الاستهلال وتنبیها علی فضیله نعمه البیان (من البیان) بیان لقوله ما لم نعلم قدم رعایه للسجع ، والبیان هو المنطق الفصیح المعرب عما فی الضمیر والصلاه علی سیدنا محمد خیر من نطق بالصواب وافضل من اوتی الحکمه هی علم الشرائع وکل کلام وافق الحق ، وترک فاعل الایتاء لان هذا الفعل لا یصلح الا لله تعالی وفصل الخطاب ای الخطاب المفصول البین الذی یتبینه من یخاطب به ولا یلتبس علیه او الخطاب الفاصل بین الحق والباطل وعلی آله اصله اهل بدلیل اهیل ، خص استعماله فی الاشراف واولی الخطر (الاطهار) جمع طاهر کصاحب واصحاب وصحابته الاخیار جمع خیّر بالتشدید.

(اما بعد) هو من الظروف المبنیه المنقطعه عن الاضافه ای بعد الحمد والصلاه ، والعامل فیه اما لنیابتها عن الفعل ، والاصل مهما یکن من شیء بعد الحمد

[شماره صفحه واقعی : 9]

ص: 1733

والصلاه ، ومهما ههنا مبتدأ والاسمیه لازمه للمبتدأ ویکن شرط والفاء لازمه له غالبا فحین تضمنت اما معنی الابتداء والشرط لزمتها الفاء ولصوق الاسم اقامه للازم مقام الملزوم وابقاء لاثره فی الجمله.

(فلما) هو ظرف بمعنی اذا یستعمل استعمال الشرط ویلیه فعل ماض لفظا او معنی (کان علم البلاغه) هو المعانی والبیان (و) علم (توابعها) هو البدیع (من اجل العلوم قدرا وادقها سرا اذبه) ای بعلم البلاغه وتوابعها لا بغیره من العلوم کاللغه والصرف والنحو (تعرف دقایق العربیه واسرارها) فیکون من ادق العلوم سرا.

(ویکشف عن وجوه الاعجاز فی نظم القرآن استارها) ای : به یعرف ان القرآن معجز لکونه فی اعلی مراتب البلاغه لاشتماله علی الدقائق والاسرار والخواص الخارجه عن طوق البشر وهذا وسیله الی تصدیق النبی علیه السلام ، وهو وسیله الی الفوز بجمیع السعادات فیکون من اجل العلوم لکون معلومه وغایته من اجل المعلومات والغایات.

وتشبیه وجوه الاعجاز بالاشیاء المحتجبه تحت الاستار استعاره بالکنایه واثبات الاستار لها استعاره تخییلیه وذکر الوجوه ایهام او تشبیه الاعجاز بالصور الحسنه استعاره بالکنایه واثبات الوجوه استعاره تخییلیه ، وذکر الاستار ترشیح ونظم القرآن تألیف کلماته ، مترتبه المعانی ، متناسقه الدلالات علی حسب ما یقتضیه العقل لا توالیها فی النطق وضم بعضها الی بعض کیف ما اتفق.

(وکان القسم الثالث من مفتاح العلوم الذی صنفه الفاضل العلامه أبو یعقوب یوسف السکاکی اعظم ما صنف فیه) ای فی علم البلاغه وتوابعها (من الکتب المشهوره) بیان لما صنف.

(نفعا) تمیز من اعظم (لکونه) ای القسم الثالث (احسنها) ای احسن الکتب المشهوره (ترتیبا) هو وضع کل شیء فی مرتبته (و) لکونه (اتّمها تحریرا) هو تهذیب الکلام (واکثرها) ای اکثر الکتب (للاصول) هو متعلق بمحذوف یفسره قوله (جمعا) لان معمول المصدر لا یتقدم علیه والحق جواز ذلک فی الظروف لانها مما یکفیه رائحه

[شماره صفحه واقعی : 10]

ص: 1734

من الفعل.

(ولکن کان) ای القسم الثالث (غیر مصون) ای غیر محفوظ (عن الحشو) وهو الزائد المستغنی عنه (والتطویل) وهو الزیاده علی اصل المراد بلا فائده وستعرف الفرق بینهما فی باب الاطناب (والتعقید) وهو کون الکلام مغلقا لا یظهر معناه بسهوله (قابلا) خبر بعد خبر ای کان قابلا (للاختصار) لما فیه من التطویل (مفتقرا) ای محتاجا (الی الایضاح) لما فیه من التعقید (و) الی (التجرید) عما فیه من الحشو.

(الفت) جواب لما (مختصرا یتضمن ما فیه) ای فی القسم الثالث (من القواعد) جمع قاعده وهی «حکم کلی ینطبق علی جمیع جزئیاته لیعرف احکامها منه کقولنا کل حکم منکر یجب توکیده.

(ویشتمل علی ما یحتاج الیه من الامثله) وهی الجزئیات المذکوره لایضاح القواعد (والشواهد) وهی الجزئیات المذکوره لاثبات القواعد فهی اخص من الامثله.

(ولم آل) من الالو وهو التقصیر (جهدا) ای اجتهادا وقد استعمل الالو فی قولهم لا آلوک جهدا متعدیا الی مفعولین وحذف ههنا المفعول الاول والمعنی لم امنعک جهدا (فی تحقیقه) ای فی المختصر یعنی فی تحقیق ما ذکر فیه من الابحاث (وتهذیبه) ای تنقیحه.

(ورتبته) أی المختصر (ترتیبا اقرب تناولا) ای اخذا (من ترتیبه) ای من ترتیب السکاکی او القسم الثالث اضافه للمصدر الی الفاعل او المفعول (ولم ابالغ فی اختصار لفظه تقریبا) مفعول له لما تضمنه معنی لم ابالغ ای ترکت المبالغه فی الاختصار تقریبا (لتعاطیه) ای تناوله (وطلبا لتسهیل فهمه علی طالبیه) والضمائر للمختصر وفی وصف مؤلفه بانه مختصر منقح سهل المأخذ تعریض بانه لا تطویل فیه ولا حشو ولا تعقید کما فی القسم الثالث.

(واضفت الی ذلک) المذکور من القواعد وغیرها (فوائد عثرت) ای اطلعت (فی بعض کتب القوم علیها) ای علی تلک الفوائد (وزوائد لم اظفر) ای لم افز (فی

[شماره صفحه واقعی : 11]

ص: 1735

کلام احد بالتصریح بها) ای بتلک الزوائد (ولا الاشاره الیها) بان یکون کلامهم علی وجه یمکن تحصیلها منه بالتبعیه وان لم یقصدوها.

(وسمیته تلخیص المفتاح) لیطابق اسمه معناه (وانا اسأل الله تعالی) قدم المسند الیه قصدا الی جعل الواو للحال (من فضله) حال من (ان ینفع به) ای بهذا المختصر (کما نفع باصله) وهو المفتاح والقسم الثالث منه.

(انه) ای الله (ولی ذلک) النفع (وهو حسبی) ای محسبی وکافی (ونعم الوکیل) اما عطف علی جمله هو حسبی والمخصوص محذوف واما علی حسبی ای وهو نعم الوکیل فالمخصوص هو الضمیر المتقدم علی ما صرح به صاحب المفتاح وغیره فی نحو زید نعم الرجل وعلی کلا التقدیرین یلزم عطف الانشاء علی الاخبار.

[شماره صفحه واقعی : 12]

ص: 1736

المقدمه

رتب المختصر علی مقدمه وثلاث فنون ، لان المذکور فیه اما ان یکون من قبیل المقاصد فی هذا الفن ، اولا. الثانی المقدمه والاول ان کان الغرض منه الاحتراز عن الخطاء فی تأدیه المعنی المراد فهو الفن الاول والا فان کان الغرض منه الاحتراز عن التعقید المعنوی فهو الفن الثانی والا فهو الفن الثالث.

وجعل الخاتمه خارجه عن الفن الثالث وهم کما سنبین ان شاء الله تعالی.

ولما انجر کلامه فی آخر هذه المقدمه الی انحصار المقصود فی الفنون الثلاثه ناسب ذکرها بطریق التعریف العهدی بخلاف المقدمه ، فانها لا مقتضی لایرادها بلفظ المعرفه فی هذا المقام والخلاف فی ان تنوینها للتعظیم او للتقلیل مما لا ینبغی ان یقع بین المحصلین.

والمقدمه مأخوذه من مقدمه الجیش للجماعه المتقدمه منها من قدم بمعنی تقدم یقال : مقدمه العلم لما یتوقف علیه الشروع فی مسائله ومقدمه الکتاب لطائفه من کلامه قدمت امام المقصود لارتباط له بها وانتفاع بها فیه.

وهی هیهنا لبیان معنی الفصاحه والبلاغه وانحصار علم البلاغه فی علمی المعانی والبیان وما یلائم ذلک ولا یخفی وجه ارتباط المقاصد بذلک.

والفرق بین مقدمه العلم ومقدمه الکتاب مما خفی علی کثیر من الناس.

(الفصاحه) و هی فی الاصل تنبئ عن الظهور والابانه (یوصف بها المفرد) مثل کلمه فصیحه (والکلام) مثل کلام فصیح وقصیده فصیحه.

[شماره صفحه واقعی : 13]

ص: 1737

قیل : المراد بالکلام ما لیس بکلمه لیعم المرکب الاسنادی وغیره فانه قد یکون بیت من القصیده غیر مشتمل علی اسناد یصح السکوت علیه مع انه یتصف بالفصاحه.

وفیه نظر لانه انما یصح ذلک لو اطلقوا علی مثل هذا المرکب أنه کلام فصیح ولم ینقل عنهم ذلک واتصافه بالفصاحه یجوز ان یکون باعتبار فصاحه المفردات علی ان الحق انه داخل فی المفرد لانه یقال علی ما یقابل المرکب وعلی ما یقابل المثنی والمجموع وعلی ما یقابل الکلام ومقابلته بالکلام ههنا قرینه داله علی انه ارید به المعنی الاخیر اعنی ما لیس بکلام (و) یوصف بها (المتکلم) ایضا یقال کاتب فصیح وشاعر فصیح.

(والبلاغه)وهی تنبئ عن الوصول والانتهاء (یوصف بها الاخیران فقط) ای الکلام والمتکلم دون المفرد اذ لم یسمع کلمه بلیغه والتعلیل بان البلاغه انما هی باعتبار المطابقه لمقتضی الحال وهی لا تتحقق فی المفرد وهم لان ذلک انما هو فی بلاغه الکلام والمتکلم.

وانما قسم کلا من الفصاحه والبلاغه اولا لتعذر جمع المعانی المختلفه الغیر المشترکه فی امر یعمها فی تعریف واحد وهذا کما قسم ابن الحاجب المستثنی الی متصل ومنقطع ثم عرف کلا منهما علی حده.

(فالفصاحه فی المفرد) قدم الفصاحه علی البلاغه لتوقف معرفه البلاغه علی معرفه الفصاحه لکونها مأخوذه فی تعریفها ثم قدم فصاحه المفرد علی فصاحه الکلام والمتکلم لتوقفهما علیها (خلوصه) ای خلوص المفرد (من تنافر الحروف والغرابه ومخالفه القیاس) اللغوی ای المستنبط من استقراء اللغه.

وتفسیر الفصاحه بالخلوص لا یخلو عن تسامح لان الفصاحه تحصل عند

[شماره صفحه واقعی : 14]

ص: 1738

الخلوص.

(فالتنافر) وصف فی الکلمه یوجب ثقلها علی اللسان وعسر النطق بها (نحو) مستشزرات فی قول امرئ القیس (غدائره) ای ذوائبه جمع غدیره والضمیر عائد الی الفرع فی البیت السابق (مستشزرات) ای مرتفعات او مرفوعات یقال واستشزر ای ارتفع (الی العلی) تضل العقاص فی مثنی ومرسل تضل : ای تغیب.

العقاص : جمع عقیصه وهی الخصله المجموعه من الشعر والمثنی المفتول یعنی ان ذوائبه مشدوده علی الرأس بخیوط وان شعره ینقسم الی عقاص ومثنی ومرسل والاول یغیب فی الاخیرین.

والغرض بیان کثره الشعر والضابط ههنا ان کل ما یعده الذوق الصحیح ثقیلا متعسر النطق به ، فهو متنافر سواء کان من قرب المخارج او بعدها او غیر ذلک علی ما صرح به ابن الاثیر فی المثل السائر.

وزعم بعضهم ، ان منشأ الثقل فی مستشزر هو توسط الشین المعجمه التی هی من المهموسه الرخوه بین التاء التی هی من المهموسه الشدیده وبین الزاء المعجمه التی هی من المجهوره ولو قال مستشرف لزال ذلک الثقل.

وفیه نظر ، لان الراء المهمله ایضا من المجهوره.

وقیل : ان قرب المخارج سبب للثقل المخل بالفصاحه ، وان فی قوله تعالی (أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ) ثقلا قریبا من المتناهی فیخل بفصاحه الکلمه ، لکن الکلام الطویل المشتمل علی کلمه غیر فصیحه لا یخرج عن الفصاحه ، کما لا یخرج الکلام الطویل المشتمل علی کلمه غیر عربیه عن ان یکون عربیا ؛ وفیه نظر ، لان فصاحه الکلمات مأخوذه فی تعریف فصاحه الکلام من غیر تفرقه بین طویل وقصیر ، علی ان هذا القائل فسر الکلام بما لیس بکلمه ، والقیاس علی الکلام العربی ظاهر الفساد ولم سلّم عدم خروج السوره عن الفصاحه ، فمجرد اشتمال القرآن علی کلام غیر فصیح بل علی کلمه غیر فصیحه مما یقود الی نسبه الجهل او العجز الی الله تعالی عن ذلک علوا کبیرا.

[شماره صفحه واقعی : 15]

ص: 1739

(والغرابه) کون الکلمه وحشیه غیر ظاهره المعنی ولا مأنوسه الاستعمال (نحو) مسرج فی قول العجاج ومقله وحاجبا مزجّجا ای مدققا مطولا (وفاحما) ای شعرا اسود کالفحم (ومرسنا) ای انفا (مسرجا ای کالسیف السریجی فی الدقه والاستواء) وسریج اسم قین تنسب الیه السیوف (او کالسراج فی البریق) واللمعان.

فان قلت : لم لم یجعلوه اسم مفعول من سرج الله وجهه ای بهجّه وحسنّه.

قلت : هو ایضا من هذا القبیل او مأخوذ من السراج علی ما صرح به الامام المرزوقی رحمه الله تعالی حیث قال السریجی منسوب الی السراج ، ویجوز ان یکون وصفه بذلک لکثره مائه ورونقه ، حتی کان فیه سراجا.

ومنه ما قیل : سرج الله امرک ای حسنه ونوره.

(والمخالفه) ان تکون الکلمه علی خلاف قانون مفردات الالفاظ الموضوعه ، اعنی علی خلاف ما ثبت عن الواضع (نحو) الاجلل بفک الادغام فی قوله (الحمد لله العلی الاجلل) والقیاس الاجلّ بالادغام ، فنحو آل وماء وابی یأبی وعور یعور فصیح لانه ثبت عن الواضع کذلک.

(قیل) : فصاحه المفرد خلوصه مما ذکر (ومن الکراهه فی السمع) بان یکون اللفظه بحیث یمجها السمع ویتبرأ عن سماعها (نحو) الجرشی فی قول ابی الطیب مبارک الاسم اغر اللقب (کریم الجرشی) ای النفس (شریف النسب) والاغر من الخیل الابیض الجبهه ثم استعیر لکل واضح معروف.

(وفیه نظر) لان الکراهه فی السمع انما هی من جهه الغرابه المفسره بالوحشیه ، مثل تکأکأتم وافرنقعوا ونحو ذلک.

وقیل : لان الکراهه فی السمع وعدمها یرجعان الی طیب النغم وعدم الطیب لا الی نفس اللفظ.

وفیه نظر للقطع باستکراه الجرشی دون النفس مع قطع النظر عن النغم.

(و) الفصاحه (فی الکلام خلوصه من ضعف التألیف وتنافر الکلمات والتعقید مع فصاحتها) هو حال من الضمیر فی خلوصه واحترز به عن مثل زیدا

[شماره صفحه واقعی : 16]

ص: 1740

جلل وشعره مستشزر وانفه مسرّج.

وقیل : هو حال من الکلمات ولو ذکره بجنبها لسلم من الفصل بین الحال وذیها بالاجنبی.

وفیه نظر لانه حینئذ یکون قیدا للتنافر لا للخلوص ویلزم ان یکون الکلام المشتمل علی تنافر الکلمات الغیر الفصیحه فصیحا ، لانه یصدق علیه انه خالص عن تنافر الکلمات حال کونها فصیحه فافهم.

(فالضعف) ان یکون تألیف الکلام علی خلاف القانون النحوی المشهور بین الجمهور کالاضمار قبل الذکر لفظا ومعنی وحکما (نحو ضرب غلامه زیدا).

(والتنافر) ان تکون الکلمات ثقیله علی اللسان وان کان کل منها فصیحه (کقوله ولیس قرب قبر حرب) وهو اسم رجل (قبر) وصدر البیت «وقبر حرب بمکان قفر» ای خال عن الماء والکلاء ، ذکر فی عجائب المخلوقات ان من الجن نوعا یقال له الهاتف فصاح واحد منهم علی حرب بن امیه فمات فقال ذلک الجنی هذا البیت (وکقوله «کریم متی امدحه امدحه والوری معی ، واذا ما لمته لمته وحدی») والواو فی الوری للحال ، وهو مبتدأ وخبره قوله معی.

وانما مثل بمثالین لان الاول متناه فی الثقل والثانی دونه ، او لان منشأ الثقل فی الاول نفس اجتماع الکلمات وفی الثانی حروف منها ، وهو فی تکریر امدحه ، دون مجرد الجمع بین الحاء والهاء ، لوقوعه فی التنزیل ، مثل فسبحه ، فلا یصح القول بان مثل هذا الثقل مخل بالفصاحه.

وذکر الصاحب اسماعیل بن عباد انه انشد هذه القصیده بحضره الاستاذ ابن العمید ، فلما بلغ هذا البیت قال له الاستاذ هل تعرف فیه شیئا من الهجنه؟ قال : نعم مقابله المدح باللوم ، وانما یقابل بالذم او الهجاء ، فقال : الاستاذ غیر هذا ارید ، فقال : لا ادری غیر ذلک.

فقال الاستاذ : هذا التکریر فی امدحه امدحه مع الجمع بین الحاء والهاء ، وهما من حروف الحلق خارج عن حد الاعتدال نافر کل التنافر فاثنی علیه

[شماره صفحه واقعی : 17]

ص: 1741

الصاحب.

(والتعقید) ای کون الکلام معقّدا (ان لا یکون الکلام ظاهر الدلاله علی المراد لخلل) واقع (اما فی النظم) بسبب تقدیم او تأخیر او حذف او غیر ذلک ، مما یوجب صعوبه فهم المراد (کقول الفرزدق فی خال هشام) بن عبد الملک ، وهو ابن ابراهیم بن هشام بن اسمعیل المخزومی

(وما مثله فی الناس الا مملکا***ابو امه حیّ ابوه یقاربه)

ای لیس مثله فی الناس (حی یقاربه) ای احد یشبهه فی الفضائل (الا مملک) ای رجل اعطی الملک والمال یعنی هشاما (ابو امه) ای ابو ام ذلک الملک (ابوه) ای ابو ابراهیم الممدوح ای لا یماثله احد الا ابن اخته وهو هشام.

ففیه فصل بین المبتدأ والخبر اعنی ابو امه ابوه بالاجنبی الذی هو حی ، وبین الموصوف والصفه ، اعنی حی یقاربه بالاجنبی الذی هو ابوه ، وتقدیم المستثنی اعنی مملکا علی المستثنی منه اعنی حی وفصل کثیر بین البدل وهو حی والمبدل منه وهو مثله ، فقوله مثله اسم ما وفی الناس خبره والا مملکا منصوب لتقدمه علی المستثنی منه.

قیل ذکر ضعف التألیف یغنی عن ذکر التعقید اللفظی.

وفیه نظر ، لجواز ان یحصل التعقید باجتماع عده امور موجبه لصعوبه فهم المراد ، وان کان کل واحد منها جاریا علی قانون النحوی.

وبهذا یظهر فساد ما قیل : انه لا حاجه فی بیان التعقید فی البیت الی ذکر تقدیم المستثنی علی المستثنی منه ، بل لا وجه له ، لان ذلک جائز باتفاق النحاه ، اذ لا یخفی انه یوجب زیاده التعقید وهو مما یقبل الشده والضعف.

(واما فی الانتقال) عطف علی قوله : (اما فی النظم) ای لا یکون الکلام ظاهره الدلاله علی المراد ، لخلل واقع فی انتقال الذهن من المعنی الاول المفهوم بحسب اللغه الی الثانی المقصود ، وذلک بسبب ایراد اللوازم البعیده المفتقره الی الوسائط الکثیره مع خفاء القرائن الداله علی المقصود (کقول الاخر) وهو عباس بن الاحنف ولم یقل

[شماره صفحه واقعی : 18]

ص: 1742

کقوله لئلا یتوهم عود الضمیر الی الفرزدق.

(سأطلب بعد الدار عنکم لتقربوا وتسکب) بالرفع ، وهو الصحیح وبالنصب وهم (عینای الدموع لتجمدا) جعل سکب الدموع کنایه عما یلزمه فراق الاحبه من الکئابه والحزن واصاب ، لکنه اخطأ فی جعل جمود العین کنایه عما یوجبه دوام التلاقی من الفرح والسرور (فان الانتقال من جمود العین الی بخلها بالدموع) حال اراده البکاء ، وهی حاله الحزن (لا الی ما قصده من السرور) الحاصل بالملاقاه.

ومعنی البیت : انی الیوم اطیب نفسا بالبعد والفراق واوطنها علی مقاساه الاحزان والاشواق ، واتجرع غصصها واتحمل لاجلها حزنا یفیض الدموع من عینی لأتسبب بذلک الی وصل یدوم ومسره لا تزول ، فان الصبر مفتاح الفرج ولکل بدایه نهایه ، ومع کل عسر یسرا والی هذا اشار الشیخ عبد القاهر فی دلائل الاعجاز.

وللقوم ههنا کلام فاسد اوردناه فی الشرح.

(قیل) : فصاحه الکلام خلوصه مما ذکر (ومن کثره التکرار وتتابع الاضافاه کقوله) وتسعدنی فی غمره بعد غمره (سبوح) : ای فرس حسن الجری لا تتعب راکبها کأنها تجری فی الماء (لها) صفه سبوح.

(منها) حال من شواهد (علیها) متعلق بشواهد (شواهد) فاعل الظرف اعنی لها یعنی ان لها من نفسها علامات داله علی نجابتها.

قیل التکرار ذکر الشیء مره بعد اخری ولا یخفی انه لا یحصل کثره بذکره ثالثا.

وفیه نظر ، لان المراد بالکثره ههنا ما یقابل الوحده ولا یخفی حصوله بذکره ثالثا.

(و) تتابع الاضافات مثل (قوله «حمامه جرعی حومه الجندل اسجعی) ، فانت بمرأی من سعاد ومسمع».

ففیه اضافه حمامه الی جرعی وجرعی الی حومه وحومه الی الجندل.

[شماره صفحه واقعی : 19]

ص: 1743

والجرعی تأنیث الاجرع قصرها للضروره ، وهی : ارض ذات رمل لا تنبت شیئا ، والحومه معظم الشیء ، والجندل ارض ذات حجاره ، والسجع هدیر الحمامه ونحوه.

وقوله : فانت بمرأی ای بحیث تراک سعاد وتسمع صوتک. یقال : «فلان بمرأی منی ومسمع ای بحیث اراه واسمع قوله» کذا فی الصحاح.

فظهر فساد ما قیل ان معناه انت بموضع ترین منه سعاد وتسمعین کلامها وفساد ذلک مما یشهد به العقل والنقل.

(وفیه نظر) لان کلا من کثره التکرار وتتابع الاضافات ان ثقل اللفظ بسببه علی اللسان فقد حصل الاحتراز عنه بالتنافر والا فلا یخل بالفصاحه ، کیف وقع فی التنزیل مثل دأب قوم نوح ، کذلک ذکر رحمه ربک عبده زکریا ، ونفس وما سواها ، فالهمها فجورها وتقواها.

(و) الفصاحه (فی المتکلم ملکه) وهی کیفیه راسخه فی النفس والکیفیه عرض لا یتوقف تعلقه علی تعقل الغیر ، ولا یقتضی القسمه واللاقسمه فی محله اقتضاء اولیا.

فخرج بالقید الاول الاعراض النسبیه مثل الاضافه او الفعل والانفعال ونحو ذلک ، وبقولنا ، لا یقتضی القسمه الکمیات ، وبقولنا واللاقسمه النقطه والوحده ، وقولنا اولیا لیدخل فیه مثل العلم بالمعلومات المقتضیه للقسمه واللاقسمه.

فقوله : ملکه اشعار بانه لو عبر عن المقصود بلفظ فصیح لا یسمی فصیحا فی الاصطلاح ما لم یکن ذلک راسخا فیه.

وقوله : (یقتدر بها علی التعبیر عن المقصود) دون ان یقول یعبر ، اشعار بانه یسمی فصیحا اذا وجد فیه تلک الملکه ، سواء وجد التعبیر او لم یوجد.

وقوله : (بلفظ فصیح) لیعم المفرد والمرکب ، اما المرکب فظاهر. واما المفرد فکما تقول عند التعداد دار غلام جاریه ثوب بساط الی غیر ذلک.

(والبلاغه فی الکلام مطابقته لمقتضی الحال مع فصاحته) : ای فصاحه الکلام ، والحال هو الامر الداعی للمتکلم الی ان یعتبر مع الکلام الذی یؤدی به اصل

[شماره صفحه واقعی : 20]

ص: 1744

المراد خصوصیه ما ، وهو مقتضی الحال ، مثلا کون المخاطب منکرا للحکم حال یقتضی تأکید الحکم ، والتأکید مقتضی الحال ، وقولک له ان زیدا فی الدار مؤکدا بان کلام مطابق لمقتضی الحال.

وتحقیق ذلک انه جزئی من جزئیات ذلک الکلام ، الذی یقتضیه الحال ، فان الانکار مثلا یقتضی کلاما مؤکدا ، وهذا مطابق له ، بمعنی انه صادق علیه علی عکس ما یقال : ان الکلی مطابق للجزئیات.

وان اردت تحقیق هذا الکلام فارجع الی ما ذکرناه فی الشرح فی تعریف علم المعانی (وهو) : ای مقتضی الحال (مختلف فان مقامات الکلام متفاوته) لان الاعتبار اللائق بهذا المقام یغایر الاعتبار اللائق بذاک ، وهذا عین تفاوت مقتضیات الاحوال ، لان التغایر بین الحال والمقام انما هو بحسب الاعتبار ، وهو انه یتوهم فی الحال ، کونه زمانا لورود الکلام فیه وفی المقام کونه محلا له.

وفی هذا الکلام اشاره اجمالیه الی ضبط مقتضیات الاحوال وتحقیق لمقتضی الحال.

(فمقام کل من التنکیر والاطلاق والتقدیم والذکر یباین مقام خلافه) : ای مقام خلاف کل منها یعنی ان المقام الذی یناسبه تنکیر المسند الیه او المسند ، یباین المقام الذی یناسبه التعریف ، ومقام اطلاق الحکم او التعلیق او المسند الیه او المسند او متعلقه یباین مقام تقییده بمؤکد ، او اداه قصر او تابع او شرط او مفعول او ما یشبه ذلک ، ومقام تقدیم المسند الیه او المسند او متعلقاته ، یباین مقام تاخیره ، وکذا مقام ذکره یباین مقام حذفه ، فقوله خلافه شامل لما ذکرناه.

وانما فصل قوله (ومقام الفصل یباین مقام الوصل) تنبیها علی عظم شان هذا الباب ، وانما لم یقل مقام خلافه لانه احضر واظهر ، لان خلاف الفصل انما هو الوصل ، وللتنبیه علی عظم شان الفصل قوله (ومقام الایجاز یباین مقام خلافه) ای الاطناب والمساواه (وکذا خطاب الذکی مع خطاب الغبی) فان مقام الاول یباین مقام الثانی فان الذکی یناسبه من الاعتبارات اللطیفه والمعانی الدقیقه الخفیه ما لا

[شماره صفحه واقعی : 21]

ص: 1745

یناسب الغبی.

(ولکل کلمه مع صاحبتها) ای مع کل کلمه اخری مصاحبه لها (مقام) لیس لتلک الکلمه مع ما یشارک تلک المصاحبه فی اصل المعنی ، مثلا الفعل الذی قصد اقترانه بالشرط ، فله مع ان مقام لیس له مع اذا وکذا الکل من ادوات الشرط مع الماضی مقام لیس له مع المضارع وعلی هذا القیاس (وارتفاع شأن الکلام فی الحسن والقبول بمطابقته للاعتبار المناسب وانحطاطه) ای انحطاط شانه (بعدمها) ای بعدم مطابقته للاعتبار المناسب.

(والمراد بالاعتبار المناسب الامر الذی اعتبره المتکلم مناسبا بحسب السلیقه او بحسب تتبع تراکیب البلغاء ، یقال اعتبرت الشیء ، اذا نظرت الیه وراعیت حاله) واراد بالکلام ، الکلام الفصیح وبالحسن ، الحسن الذاتی الداخل فی البلاغه دون العرضی الخارج لحصوله بالمحسنات البدیعیه (فمقتضی الحال هو الاعتبار المناسب) للحال والمقام ، یعنی اذا علم ان لیس ارتفاع شأن الکلام الفصیح فی الحسن الذاتی الا بمطابقته للاعتبار المناسب علی ما یفیده اضافه المصدر.

ومعلوم انه انما یرتفع بالبلاغه التی هی عباره عن مطابقه الکلام الفصیح لمقتضی الحال ، فقد علم ان المراد بالاعتبار المناسب ومقتضی الحال واحد ، والا لما صدق انه لا یرتفع الا بالمطابقه للاعتبار المناسب ، ولا یرتفع الا بالمطابقه لمقتضی الحال فلیتأمل.

(فالبلاغه) صفه (راجعه الی اللفظ) یعنی انه یقال : کلام بلیغ لکن لا من حیث انه لفظ وصوت ، بل (باعتبار افادته المعنی) ای الغرض المصوغ له الکلام (بالترکیب) متعلق بافادته ، وذلک لان البلاغه کما مرّ عباره عن مطابقه الکلام الفصیح لمقتضی الحال ، فظاهر ان اعتبار المطابقه وعدمها انما یکون باعتبار المعانی والاغراض التی یصاغ لها الکلام ، لا باعتبار الالفاظ المفرده والکلم المجرده.

(وکثیرا ما) نصب علی الظرف لانه من صفه الاحیان وما لتأکید معنی الکثره والعامل فیه.

[شماره صفحه واقعی : 22]

ص: 1746

قوله : (یسمی ذلک) الوصف المذکور (فصاحه ایضا) کما یسمی بلاغه ، فحیث یقال : أن اعجاز القرآن من جهه کونه فی اعلی طبقات الفصاحه یراد بها هذا المعنی. (ولها) ای لبلاغه الکلام (طرفان : اعلی وهو حد الاعجاز) وهو ان یرتقی الکلام فی بلاغته الی ان یخرج عن طوق البشر ، ویعجزهم عن معارضته.

(وما یقرب منه) عطف علی قوله وهو والضمیر فی منه عائد الی اعلی ، یعنی ان الاعلی مع ما یقرب منه کلاهما من حد الاعجاز ، هذا هو الموافق لما فی المفتاح.

وزعم بعضهم انه عطف علی حد الاعجاز والضمیر فی منه عائد الیه ، یعنی ان الطرف الاعلی هو حد الاعجاز ، وما یقرب من حد الاعجاز.

وفیه نظر لان القریب من حد الاعجاز لا یکون من الطرف الاعلی الذی هو حد الاعجاز وقد اوضحنا ذلک فی الشرح.

(واسفل وهو ما اذا غیر) الکلام (عنه الی ما دونه) ای الی مرتبه اخری هی ادنی منه وانزل (التحق) الکلام وان کان صحیح الاعراب (عند البلغاء باصوات الحیوانات) تصدر عن محالها بحسب ما یتفق ، من غیر اعتبارات اللطائف والخواص الزائده علی اصل المراد (وبینهما) ای بین الطرفین (مراتب کثیره) متفاوته بعضها اعلی من بعض بحسب تفاوت المقامات ورعایه الاعتبارات ، والبعد من اسباب الاخلال بالفصاحه (وتتبعها) ای بلاغه الکلام (وجوه اخر) سوی المطابقه.

والفصاحه (تورث الکلام حسنا) وفی قوله (تتبعها) اشاره الی ان تحسین هذه الوجوه للکلام عرضی خارج عن حد البلاغه ، والی ان هذه الوجوه انما تعد محسنه بعد رعایه المطابقه ، والفصاحه وجعلها تابعه للبلاغه الکلام دون المتکلم لانها لیست مما تجعل المتکلم متصفا بصفه.

(و) البلاغه (فی المتکلم ملکه یقتدر بها علی تألیف کلام بلیغ فعلم) مما تقدم (ان کل بلیغ) کلا ما کان او متکلما علی سبیل استعمال المشترک فی معنییه ، او علی تأویل کل ما یطلق علیه لفظ البلیغ (فصیح) لان الفصاحه مأخوذه فی تعریف

[شماره صفحه واقعی : 23]

ص: 1747

البلاغه مطلقا (ولا عکس) بالمعنی اللغوی : ای لیس کل فصیح بلیغا ، لجواز أن یکون کلام فصیح غیر مطابق لمقتضی الحال ، وکذا یجوز ان یکون لاحد ملکه یقتدر بها التعبیر عن المقصود بلفظ فصیح من غیر مطابقه لمقتضی الحال.

(و) علم ایضا (ان البلاغه) فی الکلام (مرجعها) ای ما یجب ان یحصل حتی یمکن حصولها ، کما یقال مرجع الجود الی الغنی (الی الاحتراز عن الخطأ فی تأدیه المعنی المراد) والا لربما ادی المعنی المراد بلفظ فصیح ، غیر مطابق لمقتضی الحال فلا یکون بلیغا (والی تمییز) الکلام (الفصیح من غیره) والا لربما اورد الکلام المطابق لمقتضی الحال بلفظ غیر فصیح ، فلا یکون ایضا بلیغا لوجوب وجود الفصاحه فی البلاغه ، ویدخل فی تمییز الکلام الفصیح من غیره تمییز الکلمات الفصیحه من غیرها لتوقفه علیها.

(والثانی) ای تمییز الفصیح من غیره (منه) ای بعضه (ما یبین) ای یوضح (فی علم متن اللغه) کالغرابه.

وانما قال فی علم متن اللغه ای معرفه اوضاع المفردات لان اللغه اعم من ذلک لانه یطلق علی سائر اقسام العربیه ، یعنی به یعرف تمییز السالم من الغرابه عن تمییز غیره ، بمعنی ان من تتبع الکتب المتداوله واحاط بمعانی المفردات المأنوسه علم ان ما عداها مما یفتقر الی تنقیر او تخریج ، فهو غیر سالم من الغرابه.

وبهذا تبین فساد ما قیل انه لیس فی علم متن اللغه ان بعض الالفاظ مما یحتاج فی معرفته الی ان یبحث عنه فی الکتب المبسوطه فی اللغه (او) فی علم (التصریف) کمخالفه القیاس اذ به یعرف ان الاجلل مخالف (للقیاس) دون الاجل (او فی علم النحو) کضعف التألیف والتعقید اللفظی (او یدرک بالحس) کالتنافر ، اذ به یعرف ان مستشزرا متنافر دون مرتفع.

وکذا تنافر الکلمات (وهو) ای ما یبین فی العلوم المذکوره او ما یدرک بالحس ، فالضمیر عائد الی ما ، ومن زعم انه عائد الی ما یدرک بالحس فقدسها سهوا ظاهرا.

(ما عد التعقید المعنوی) اذ لا یعرف بتلک العلوم ولا بالحس تمییز السالم من

[شماره صفحه واقعی : 24]

ص: 1748

التعقید المعنوی من غیره فعلم ان مرجع البلاغه بعضه مبین فی العلوم المذکوره وبعضها مدرک بالحس وبقی الاحتراز عن الخطأ فی تأدیه المعنی المراد والاحتراز عن التعقید المعنوی.

فمست الحاجه الی وضع علمین مفیدین لذلک ، فوضعوا علم المعانی للاول وعلم البیان للثانی.

والیه اشار بقوله (وما یحترز به عن الاول) ای الخطاء فی تأدیه المعنی المراد (علم المعانی وما یحترز به عن التعقید المعنوی علم البیان).

وسموا هذین العلمین علم البلاغه لمکان مزید اختصاص لهما بالبلاغه ، وإن کان البلاغه تتوقف علی غیرهما من العلوم.

ثم احتاجوا لمعرفه توابع البلاغه الی علم آخر ، فوضعوا لذلک علم البدیع والیه اشار بقوله (وما یعرف به وجوه التحسین علم البدیع).

ولما کان هذا المختصر فی علم البلاغه وتوابعها انحصر مقصوده فی ثلاثه فنون (وکثیر) من الناس (یسمی الجمیع علم البیان وبعضهم یسمی الاول علم المعانی و) یسمی (الاخیرین) یعنی البیان والبدیع (علم البیان والثلاثه علم البدیع) ولا یخفی وجوه المناسبه والله اعلم.

[شماره صفحه واقعی : 25]

ص: 1749

[شماره صفحه واقعی : 26]

ص: 1750

الفن الاول : علم المعانی

اشاره

(الفن الأول علم المعانی)قدمه علی البیان ، لکونه منه بمنزله المفرد من المرکب ، لان رعایه المطابقه لمقتضی الحال وهو مرجع علم المعانی ، معتبره فی علم البیان ، مع زیاده شیء آخر وهو ایراد المعنی الواحد فی طرق مختلفه.

(وهو علم) ای ملکه یقتدر بها علی ادراکات جزئیه ، ویجوز أن یرید به نفس الاصول والقواعد المعلومه ، ولاستعمالهم المعرفه فی الجزئیات.

قال (تعرف به احوال اللفظ العربی) ای هو علم یستنبط منه ادراکات جزئیه ، وهی معرفه کل فرد فرد من جزئیات الاحوال المذکوره ، بمعنی ان ایّ فرد یوجد منها امکننا ان نعرفه بذلک العلم.

وقوله (التی بها یطابق) اللفظ (مقتضی الحال) احتراز عن الاحوال التی لیست بهذه الصفه ، مثل الاعلال والادغام والرفع والنصب وما اشبه ذلک مما لا بد منه فی تأدیه اصل المعنی ، وکذا المحسنات البدیعیه من التنجیس والترصیع ونحوهما مما یکون بعد رعایه المطابقه.

والمراد انه علم یعرف به هذه الاحوال من حیث انها یطابق بها اللفظ مقتضی الحال ، لظهور ان لیس علم المعانی عباره عن تصور معانی التعریف والتنکیر والتقدیم والتأخیر والاثبات والحذف وغیر ذلک.

وبهذا یخرج عن التعریف علم البیان ، اذ لیس البحث فیه عن احوال اللفظ من هذه الحیثیه ، والمراد باحوال اللفظ : الامور العارضه له من التقدیم والتأخیر والاثبات والحذف وغیر ذلک.

ومقتضی الحال فی التحقیق هو الکلام الکلی المتکیف بکیفیه مخصوصه علی ما اشار الیه فی المفتاح ، وصرح به فی شرحه لا نفس الکیفیات من التقدیم والتأخیر

[شماره صفحه واقعی : 27]

ص: 1751

والتعریف والتنکیر علی ما هو ظاهر عباره المفتاح وغیره ، والا لما صح القول بانها احوال بها یطابق اللفظ مقتضی الحال ، لانها عین مقتضی الحال ، قد حققنا ذلک فی الشرح.

واحوال الاسناد ایضا من احوال اللفظ ، باعتبار أن التأکید وترکه مثلا من الاعتبارات الراجعه الی نفس الجمله ، وتخصیص اللفظ بالعربی مجرد اصطلاح ، لان الصناعه انما وضعت لذلک.

(وینحصر) المقصود من علم المعانی (فی ثمانیه ابواب) : انحصار الکل فی الاجزاء لا الکلی فی الجزئیات ، والا لصدق علم المعانی علی کل باب من الابواب المذکوره ، ولیس کذلک (احوال الاسناد الخبری) و (احوال المسند الیه) و (احوال المسند) و (احوال متعلقات الفعل) و (القصر) و (الانشاء) و (الفصل) و (الوصل) و (الایجاز) و (الاطناب) و (المساواه).

وانما انحصر فیها؟ (لان الکلام اما اخبار او انشاء لانه) لا محاله یشتمل علی نسبه تامه بین الطرفین ، قائمه بنفس المتکلم وهی تعلق احد الشیئین بالاخر ، بحیث یصح السکوت علیه سواء کان ایجابا او سلبا او غیرهما کما فی الانشائیات وتفسیرها بایقاع المحکوم به علی المحکوم علیه او سلبه عنه خطأ فی هذا المقام ، لانه لا یشمل النسبه فی الکلام الانشائی فلا یصح التقسیم.

فالکلام (ان کان لنسبته خارج) فی احد الازمنه الثلاثه : ای یکون بین الطرفین فی الخارج نسبه ثبوتیه او سلبیه (تطابقه) ای تطابق تلک النسبه ذلک الخارج ، بان یکونا ثبوتیتین او سلبیتین (او لا تطابقه) بان تکون النسبه المفهومه من الکلام ثبوتیه ، والتی بینهما فی الخارج والواقع سلبیه او بالعکس.

(فخبر) ای فالکلام خبر (والا) ای وان لم یکن لنسبته خارج کذلک (فانشاء).

وتحقیق ذلک ان الکلام اما ان یکون له نسبه بحیث تحصل من اللفظ ویکون اللفظ موجدا لها من غیر قصد الی کونه دالا علی نسبه حاصله فی الواقع بین الشیئین

[شماره صفحه واقعی : 28]

ص: 1752

وهو الانشاء او تکون له نسبه بحیث یقصدان لها نسبه خارجیه مطابقه اولا مطابقه ، وهو الخبر ، لان النسبه المفهومه من الکلام الحاصله فی الذهن لابد وان تکون بین الشیئین ، ومع قطع النظر عن الذهن لا بد وان یکون بین هذین الشیئین فی الواقع نسبه ثبوتیه ، بان یکون هذا ذاک ، او سلبیه بان لا یکون هذا ذاک.

الا تری انک اذا قلت زید قائم ، فان القیام حاصل لزید قطعا ، سواء قلنا ان النسبه من الامور الخارجیه او لیست منها ، وهذا معنی وجود النسبه الخارجیه.

(والخبر لا بد له من مسند الیه ومسند واسناد ، والمسند قد یکون له متعلقات اذا کان فعلا او ما فی معناه) کالمصدر واسم الفاعل واسم المفعول وما اشبه ذلک ، ولا وجه لتخصیص هذا الکلام بالخبر.

(وکل من الاسناد والتعلیق اما بقصر او بغیر قصر وکل جمله قرنت باخری ، اما معطوفه علیها او غیر معطوفه ، والکلام البلیغ اما زائد علی اصل المراد لفائده) احترز به عن التطویل ، علی انه لا حاجه الیه بعد تقیید الکلام بالبلیغ (او غیر زائد).

هذا کله ظاهر لکن لا طائل تحته ، لان جمیع ما ذکر من القصر والفصل والوصل والایجاز ومقابلیه ، انما هو من احوال الجمله او المسند الیه والمسند ، مثل التأکید والتقدیم والتأخیر وغیر ذلک ، فالواجب فی هذا المقام بیان سبب افرادها وجعلها ابوابا برأسها وقد لخصنا ذلک فی الشرح.

[شماره صفحه واقعی : 29]

ص: 1753

صدق الخبر وکذبه
تنبیه

(تنبیه)علی تفسیر الصدق والکذب الذی قد سبق اشاره ما الیه فی قوله تطابقه او لا تطابقه.

اختلف القائلون بانحصار الخبر فی الصدق والکذب فی تفسیرها.

فقیل : (صدق الخبر مطابقته) ای مطابقه حکمه (للواقع) وهو الخارج الذی یکون لنسبه الکلام الخبری (وکذبه) ای کذب الخبر (عدمها) ای عدم مطابقته للواقع ، یعنی ان الشیئین اللذین اوقع بینهما نسبه فی الخبر ، لا بد وان یکون بینهما نسبه فی الواقع ، ای مع قطع النظر عما فی الذهن وعما یدل علیه الکلام فمطابقه تلک النسبه المفهومه من الکلام للنسبه التی فی الخارج ، بان یکونا ثبوتیتین او سلبیتین صدق وعدمها ، بان یکون احدیهما ثبوتیه والاخری سلبیه کذب.

(وقیل) صدق الخبر (مطابقته لاعتقاد المخبر ولو کان) ذلک الاعتقاد (خطاء) غیر مطابق للواقع (و) کذب الخبر (عدمها) ای عدم مطابقته لاعتقاد المخبر ولو کان خطاء ، فقول القائل السماء تحتنا معتقدا ذلک صدق ، وقوله السماء فوقنا غیر معتقد کذب ، والمراد بالاعتقاد الحکم الذهنی الجازم او الراجح ، فیعم العلم والظن.

وهذا یشکل بخبر الشاک لعدم الاعتقاد فیه فیلزم الواسطه ولا یتحقق الانحصار.

اللهم الا ان یقال انه کاذب لانه اذا انتفی الاعتقاد صدق عدم مطابقه الاعتقاد والکلام فی ان المشکوک خبر او لیس بخبر مذکور فی الشرح فلیطالع ثمه (بدلیل) قوله تعالی (إِذا جاءَکَ الْمُنافِقُونَ قالُوا نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللهِ ... وَاللهُ یَشْهَدُ (إِنَّ الْمُنافِقِینَ لَکاذِبُونَ) فانه تعالی جعلهم کاذبین فی قولهم انک لرسول الله لعدم مطابقته لاعتقادهم وان کان مطابقا للواقع.

[شماره صفحه واقعی : 30]

ص: 1754

(ورد) هذا الاستدلال (بان المعنی لکاذبون فی الشهاده) وفی ادعائهم المواطأه ، فالتکذیب راجع الی الشهاده باعتبار تضمنها خبرا کاذبا غیر مطابق للواقع ، وهو ان هذه الشهاده من صمیم القلب وخلوص الاعتقاد بشهاده انّ واللام والجمله الاسمیه (او) المعنی انهم لکاذبون (فی تسمیتها) ای فی تسمیه هذا الاخبار شهاده لان الشهاده ما یکون علی وفق الاعتقاد فقوله تسمیتها مصدر مضاف الی المفعول الثانی والاول محذوف (او) المعنی انهم لکاذبون (فی المشهود به) اعنی قولهم انک لرسول الله لکن لا فی الواقع بل (فی زعمهم) الفاسد واعتقادهم الباطل لانهم یعتقدون انه غیر مطابق للواقع فیکون کاذبا باعتقادهم وان کان صادقا فی نفس الامر فکأنه قیل انهم یزعمون انهم کاذبون فی هذا الخبر الصادق وحینئذ لا یکون الکذب الا بمعنی عدم المطابقه للواقع فلیتأمل.

لئلا یتوهم ان هذا اعتراف بکون الصدق والکذب راجعین الی الاعتقاد.

(والجاحظ) انکر انحصار الخبر فی الصدق والکذب واثبت الواسطه وزعم ان صدق الخبر (مطابقته) للواقع (مع الاعتقاد) بانه مطابق (و) کذب الخبر (عدمها) ای عدم مطابقته للواقع (معه) أی مع اعتقاد انه غیر مطابق (وغیرهما) ای غیر هذین القسمین.

وهو اربعه اعنی المطابقه مع اعتقاد عدم المطابقه ، او بدون الاعتقاد اصلا ، او عدم المطابقه مع اعتقاد المطابقه ، او بدون الاعتقاد اصلا (لیس بصدق ولا کذب) فکل من الصدق والکذب بتفسیره اخص منه بالتفسیرین السابقین لانه اعتبر فی الصدق مطابقه الواقع والاعتقاد جمیعا وفی الکذب عدم مطابقتهما جمیعا بناء علی ان اعتقاد المطابقه یستلزم مطابقه الاعتقاد.

ضروره توافق الواقع والاعتقاد حینئذ وکذا اعتقاد عدم المطابقه یستلزم عدم مطابقه الاعتقاد حینئذ.

وقد اقتصر فی التفسیرین السابقین علی احدهما (بدلیل افتری علی الله کذبا ام به جنه) لان الکفار حصروا اخبار النبی علیه السلام بالحشر والنشر علی ما یدل

[شماره صفحه واقعی : 31]

ص: 1755

علیه قوله تعالی (إِذا مُزِّقْتُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّکُمْ لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ) فی الافتراء والاخبار حال الجنه علی سبیل منع الخلو.

ولا شک (ان المراد بالثانی) ای الاخبار حال الجنه لا قوله ام به جنه علی ما سبق الی بعض الاوهام (غیر الکذب لانه قسیمه) ای لان الثانی قسیم الکذب اذ المعنی الکذب ام اخبر حال الجنه وقسیم الشیء یجب ان یکون غیره (وغیر الصدق لانهم لم یعتقدوه) ای لان الکفار لم یعتقدوا صدقه فلا یریدون فی هذا المقام الصدق الذی هو بمراحل عن اعتقادهم ، ولو قال لانهم اعتقدوا عدم صدقه لکان اظهر.

فمرادهم بکونه خبرا حال الجنه غیر الصدق وغیر الکذب وهم عقلاء من اهل اللسان عارفون باللغه فیجب ان یکون من الخبر ما لیس بصادق ولا کاذب حتی یکون هذا منه بزعمهم وعلی هذا لا یتوجه ما قیل انه لا یلزم من عدم اعتقادهم الصدق عدم الصدق لانه لم یجعله دلیلا علی عدم الصدق بل علی عدم اراده الصدق فلیتأمل.

(ورد) هذا الاستدلال (بان المعنی) ای معنی ام به جنه (ام لم یفتر فعبر عنه) ای عدم الافتراء (بالجنه لان المجنون لا افتراء له) لانه الکذب عن عمد ولا عمد للمجنون فالثانی لیس قسیما للکذب ، بل لما هو اخص منه ، اعنی الافتراء فیکون هذا حصرا للخبر الکاذب بزعمهم فی نوعیه اعنی الکذب عن عمد والکذب لا عن عمد.

[شماره صفحه واقعی : 32]

ص: 1756

الباب الأول : أحوال الإسناد الخبری
اشاره

(احوال الاسناد الخبری) وهو ضم کلمه او ما یجری مجراها الی اخری بحیث یفید الحکم بان مفهوم احدیهما ثابت لمفهوم الاخری او منفی عنه وانما قدم بحیث الخبر لعظم شأنه وکثره مباحثه.

ثم قدم احوال الاسناد علی احوال المسند الیه والمسند مع تأخر النسبه عن الطرفین لان البحث فی علم المعانی انما هو عن احوال اللفظ الموصوف بکونه مسند الیه او مسندا وهذا الوصف انما یتحقق بعد تحقق الاسناد والمتقدم علی النسبه انما هو ذات الطرفین ولا بحث لنا عنها.

(لا شک ان قصد المخبر) ای من یکون بصدد الاخبار والاعلام والا فالجمله الخبریه کثیرا ما تورد لاغراض آخر غیر افاده الحکم او لازمه مثل التحسّر والتحزّن وفی قوله تعالی حکایه عن امرأه عمران (رَبِّ إِنِّی وَضَعْتُها أُنْثی) وما اشبه ذلک (بخبره) متعلق بقصر (افاده المخاطب) خبران.

(اما الحکم) مفعول الافاده (او کونه) ای کون المخبر (عالما به) ای بالحکم والمراد بالحکم هنا وقوع النسبه اولا وقوعها وکونه مقصودا للمخبر بخبر لا یستلزم تحققه فی الواقع.

وهذا مراد من قال ان الخبر لا یدل علی ثبوت المعنی او انتفائه علی سبیل القطع والا فلا یخفی ان مدلول قولنا زید قائم ومفهومه ان القیام ثابت لزید وعدم ثبوته له احتمال عقلی لا مدلول ولا مفهوم للفظ فلیفهم.

(ویسمی الاول) ای الحکم الذی یقصد بالخبر افادته (فائده الخبر والثانی)

[شماره صفحه واقعی : 33]

ص: 1757

ای کون المخبر عالما به (لازمها) ای لازم فائده الخبر ، لانه کلما افاد الحکم افاد انه عالم به ولیس کلما افاد انه عالم بالحکم افاد نفس الحکم ، لجواز ان یکون الحکم معلوما قبل الاخبار ، کما فی قولنا لمن حفظ التوریه قد حفظت التوریه وتسمیه مثل هذا الحکم فائده الخبر بناء علی انه من شانه ان یقصد بالخبر ویستفاد منه والمراد بکونه عالما بالحکم حصول صوره الحکم فی ذهنه وههنا ابحاث شریفه سمحنا بها فی الشرح.

(وقد ینزّل) المخاطب (العالم بهما) ای بفائده الخبر ولازمها (منزله الجاهل) فیلقی الیه الخبر وان کان عالما بالفائدتین (لعدم جریه علی موجب العلم) فان من لا یجری علی مقتضی علمه هو والجاهل سواء کما یقال للعالم التارک للصلاه ، الصلاه واجبه وتنزیل العالم بالشی منزله الجاهل به لاعتبارات خطابیه کثیر فی الکلام منه قوله تعالی (وَلَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَراهُ ما لَهُ فِی الْآخِرَهِ مِنْ خَلاقٍ وَلَبِئْسَ ما شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ) بل تنزیل وجود الشیء منزله عدمه کثیر منه قوله تعالی (وَما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَلکِنَّ اللهَ رَمی).

(فینبغی) ای اذا کان قصد المخبر بخبره افاده المخاطب ینبغی (ان یقتصر من الترکیب علی قدر الحاجه) حذرا عن اللغو (فان کان) المخاطب (خالی الذهن من الحکم والتردد فیه) ای لا یکون عالما بوقوع النسبه او لا وقوعها ولا مترددا فی ان النسبه هل هی واقعه ام لا.

وبهذا تبین فساد ما قیل ان الخلو عن الحکم یستلزم الخلو عن التردد فیه فلا حاجه الی ذکره بل التحقیق ان الحکم والتردد فیه متنافیان (استغنی) علی لفظ المبنی للمفعول (عن مؤکدات الحکم) لتمکن الحکم فی الذهن حیث وجده خالیا (وان کان) المخاطب (مترددا فیه) ای فی الحکم (طالبا له) بان حضر فی ذهنه طرف الحکم وتحیر فی ان الحکم بینهما وقوع النسبه اولا وقوعها (حسن تقویه) ای تقویته الحکم (بمؤکد) لیزیل ذلک المؤکد تردده ویمکن فیه الحکم.

لکن المذکور فی دلائل الاعجاز انه انما یحسن التأکید اذا کان للمخاطب ظن فی خلاف حکمک (وان کان) ای المخاطب (منکرا) للحکم (وجب توکیده) ای

[شماره صفحه واقعی : 34]

ص: 1758

توکید الحکم (بحسب الانکار) ای بقدره قوه وضعفا یعنی یجب زیاده التأکید بحسب ازدیاد الانکار ازاله له (کما قال الله تعالی حکایه عن رسل عیسی علیه السلام اذ کذبوا فی المره الاولی (إِنَّا إِلَیْکُمْ مُرْسَلُونَ) مؤکدا بانّ واسمیه الجمله (وفی) المره (الثانیه) ربنا یعلم (إِنَّا إِلَیْکُمْ لَمُرْسَلُونَ) مؤکدا بالقسم وانّ واللام واسمیه الجمله لمبالغه المخاطبین فی الانکار حیث قالوا (ما أَنْتُمْ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا وَما أَنْزَلَ الرَّحْمنُ مِنْ شَیْءٍ إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا تَکْذِبُونَ) وقوله اذ کذبوا مبنی علی أن تکذیب الاثنین تکذیب الثلاثه والا فالمکذب اولا اثنان.

(ویسمی الضرب الاول ابتدائیا والثانی طلبیا والثالث انکاریا و) یسمی (اخراج الکلام علیها) ای علی الوجوه المذکوره وهی الخلو عن التأکید فی الاول والتقویه بمؤکد استحسانا فی الثانی ووجوب التأکید بحسب الانکار فی الثالث (اخراجا علی مقتضی الظاهر) وهو اخص مطلقا من مقتضی الحال لان معناه مقتضی ظاهر الحال فکل مقتضی الظاهر مقتضی الحال من غیر عکس کما فی صوره اخراج الکلام علی خلاف مقتضی الظاهر فانه یکون علی مقتضی الحال ولا یکون علی مقتضی الظاهر.

(وکثیرا ما یخرج) الکلام (علی خلافه) ای علی خلاف مقتضی الظاهر (فیجعل غیر السائل کالسائل اذا قدم الیه) ای الی غیر السائل (ما یلوح) ای یشیر (له) ای لغیر السائل (بالخبر فیستشرف) غیر السائل (له) ای للخبر یعنی ینظر الیه یقال استشرف فلان الشیء اذا رفع رأسه لینظر الیه وبسط کفه فوق حاجبه کالمستظل من الشمس (استشراف الطالب المتردد نحو (وَلا تُخاطِبْنِی فِی الَّذِینَ ظَلَمُوا)) ای ولا تدعنی یا نوح فی شأن قومک واستدفاع العذاب عنهم بشفاعتک فهذا کلام یلوح بالخبر تلویحا ما ویشعر بانه قد حق علیهم العذاب فصار المقام مقام ان یتردد المخاطب فی انهم هل صاروا محکوما علیهم بالاغراق ام لا فقیل (انهم مغرقون) مؤکدا ای محکوم علیهم بالاغراق.

(و) یجعل (غیر المنکر کالمنکر اذا لاح) ای ظهر (علیه) ای علی غیر المنکر

[شماره صفحه واقعی : 35]

ص: 1759

(شیء من امارات الانکار نحو جاء شقیق) اسم رجل (عارضا رمحه) ای واضعا علی العرض فهو لا ینکر ان فی بنی عمه رماحا لکن مجیئه واضعا الرمح علی العرض من غیر التفات وتهیّؤ امارات انه یعتقد ان لا رمح فیهم بل کلهم عزل لا سلاح معهم فنزل منزله المنکر وخوطب خطاب التفات بقوله (ان بنی عمک فیهم رماح) مؤکدا بان وفی البیت علی ما اشار الیه الامام المرزوقی تهکم واستهزاء کانه یرمیه بان فیه من الضعف والجبن بحیث لو علم ان فیهم رماحا لما التفت لفت الکفاح ولم تقو یده علی حمل الرماح علی طریقه قوله :

فقلت لمحرز لما التقینا***تنکب لا یقطرک الزحام

یرمیه بانه لم یباشر الشدائد ولم یدفع الی مضائق ، المجامع کأنه یخاف علیه ان یداس بالقوائم ، کما یخاف علی الصبیان والنساء لقله غنائه وضعف بنائه.

(و) یجعل (المنکر کغیر المنکر اذا کان معه) ای مع المنکر.

(ما ان تأمله) ای شیء من الدلائل والشواهد ان تأمل المنکر ذلک الشی (ارتدع) عن انکاره ومعنی کونه معه ان یکون معلوما له ومشاهدا عنده کما تقول لمنکر الاسلام «الاسلام حق» من غیر تأکید لان مع ذلک المنکر دلائل داله علی حقیقه الاسلام وقیل معنی کونه معه ان یکون معه موجودا فی نفس الامر.

وفیه نظر لان مجرد وجوده لا یکفی فی الارتداع ما لم یکن حاصلا عنده.

وقیل معنی ما ان تأمله شیء من العقل.

وفیه نظر لان المناسب حینئذ ان یقال ما ان تأمل به لانه لا یتأمل العقل بل یتأمل به.

(نحو (لا رَیْبَ فِیهِ)) ظاهر هذا الکلام انه مثال لجعل منکر الحکم کغیره وترک التأکید لذلک.

وبیانه ان معنی لا ریب فیه انه لیس القرآن بمظنه للریب ولا ینبغی ان یرتاب فیه وهذا الحکم مما ینکره کثیر من المخاطبین لکن نزل انکارهم منزله عدمه لما معهم

[شماره صفحه واقعی : 36]

ص: 1760

من الدلائل الداله علی انه لیس مما ینبغی ان یرتاب فیه والاحسن ان یقال انه نظیر لتنزیل وجود الشیء منزله عدمه بناء علی وجود ما یزیله فانه نزل ریب المرتابین منزله عدمه تعویلا علی وجود ما یزیله حتی صح نفی الریب علی سبیل الاستغراق کما نزل الانکار منزله عدمه لذلک حتی یصح ترک التأکید.

(وهکذا) ای مثل اعتبارات الاثبات (اعتبارات النفی) من التجرید عن المؤکدات فی الابتدائی وتقویته بمؤکد استحسانا فی الطلبی ووجوب التأکید بحسب الانکار فی الانکاری تقول لخالی الذهن ما زید قائما او لیس زید قائما وللطالب ما زید بقائم وللمنکر والله ما زید بقائم وعلی هذا القیاس.

الاسناد الحقیقی و المجازی

(ثم الاسناد) مطلقا سواء کان انشائیا او اخباریا (منه حقیقه عقلیه) لم یقل اما حقیقه واما مجاز لان بعض الاسناد عنده لیس بحقیقه ولا مجاز کقولنا الحیوان جسم والانسان حیوان وجعل الحقیقه والمجاز صفتی الاسناد دون الکلام لان اتصاف الکلام بهما انما هو باعتبار الاسناد واوردهما فی علم المعانی لأنهما من احوال اللفظ فیدخلان فی علم المعانی.

(وهی) ای الحقیقه العقلیه (اسناد الفعل او معناه) کالمصدر واسم الفاعل واسم المفعول والصفه المشبهه واسم التفضیل والظرف (الی ما) ای الی شیء.

(هو) ای الفعل او معناه (له) ای لذلک الشیء کالفاعل فیما بنی له نحو ضرب زید عمرا او المفعول فیما بنی له نحو ضرب عمرو فان الضاربیه لزید والمضروبیه لعمرو (عند المتکلم) متعلق بقوله له وبهذا دخل فیه ما یطابق الاعتقاد دون الواقع (فی الظاهر) وهو ایضا متعلق بقوله له وبهذا یدخل فیه ما لا یطابق الاعتقاد والمعنی اسناد الفعل او معناه الی ما یکون هو له عند المتکلم فیما یفهم من ظاهر حاله وذلک بان لا ینصب قرینه داله علی انه غیر ما هو له فی اعتقاده ومعنی کونه له ان معناه قائم به ووصف له وحقه ان یسند الیه سواء کان صادرا عنه باختیاره کضرب او لا کمات ومرض.

[شماره صفحه واقعی : 37]

ص: 1761

واقسام الحقیقه العقلیه علی ما یشمله التعریف اربعه :

الاول ما یطابق الواقع والاعتقاد جمیعا (کقول المؤمن انبت الله البقل و).

الثانی ما یطابق الاعتقاد فقط نحو قول الجاهل انبت الربیع البقل.

الثالث ما یطابق الواقع فقط کقول المعتزلی لمن لا یعرف حاله وهو یخفیها منه خلق الله تعالی الافعال کلها وهذا المثال متروک فی المتن.

(و) الرابع ما لا یطابق الواقع والاعتقاد (نحو قولک جاء زید وانت) ای والحال انک خاصه (تعلم انه لم یجیء) دون المخاطب اذ لو علمه المخاطب ایضا لما تعین کونه حقیقه لجواز ان یکون المتکلم قد جعل علم السامع بانه لم یجیء قرینه علی انه لم یرد ظاهره فلا یکون الاسناد الی ما هو له عند المتکلم فی الظاهر.

(ومنه) ای ومن الاسناد (مجاز عقلی) ویسمی مجازا حکمیا ومجازا فی الاثبات واسنادا مجازیا (وهو اسناده) ای اسناد الفعل او معناه (الی ملابس له) ای للفعل او معناه (غیر ما هو له) ای غیر الملابس الذی ذلک الفعل او معناه مبنی له یعنی غیر الفاعل فی المبنی للفاعل وغیر المفعول به فی المبنی للمفعول به سواء کان ذلک الغیر غیرا فی الواقع او عند المتکلم فی الظاهر.

وبهذا سقط ما قیل انه ان اراد به غیر ما هو له عند المتکلم فی الظاهر فلا حاجه الی قوله یتأول وهو ظاهر وان اراد به غیر ما هو له فی الواقع خرج عنه مثل قول الجاهل انبت الله البقل مجازا باعتبار الاسناد الی السبب.

(بتاول) متعلق باسناده ومعنی التأول تطلّب ما یؤل الیه من الحقیقه او الموضع الذی یؤل الیه من العقل وحاصله ان ینصب قرینه صارفه عن ان یکون الاسناد الی ما هو له (وله) ای للفعل وهذا اشاره الی تفصیل وتحقیق للتعریفین.

(ملابسات شتی) ای مختلفه جمع شتیت کمریض (یلابس الفاعل والمفعول به والمصدر والزمان والمکان والسبب) ولم یتعرض للمفعول معه والحال ونحوهما لان الفعل لا یسند الیها.

(فاسناده الی الفاعل او المفعول به اذا کان مبنیا له) ای للفاعل او الی

[شماره صفحه واقعی : 38]

ص: 1762

المفعول به اذا کان مبنیا للمفعول به (حقیقه کما مر) من الامثله.

(و) اسناده (الی غیرهما) ای : غیر الفاعل او المفعول به ، یعنی غیر الفاعل فی المبنی للفاعل ، وغیر المفعول به فی المبنی للمفعول به (للملابسه) : یعنی لاجل ان ذلک الغیر یشابه ما هو له فی ملابسه الفعل (مجاز کقولهم عیشه راضیه) فیما بنی للفاعل واسند الی المفعول به اذ العیشه مرضیه.

(وسیل مفعم) فی عکسه اعنی فیما بنی للمفعول ، واسند الی الفاعل ، لان السیل هو الذی یفعم ای یملاء من افعمت الاناء ای ملئته (وشعر شاعر) فی المصدر والاولی بالتمثیل بنحو جد جده لان الشعر ههنا بمعنی المفعول (ونهاره صائم) فی الزمان (ونهر جار) فی المکان لان الشخص صائم فی النهار ، والماء جار فی النهر (وبنی الامیر المدینه) فی السبب وینبغی ان یعلم ان المجاز العقلی یجری فی النسبه الغیر الاسنادیه ایضا من الایقاعیه نحو : اعجبنی انبات الربیع البقل ، وجری الانهار ، قال الله تعالی : (وَإِنْ خِفْتُمْ شِقاقَ بَیْنِهِما) و (مَکْرُ اللَّیْلِ وَالنَّهارِ) ونومت اللیل واجریت النهر. قال الله تعالی : (وَلا تُطِیعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِینَ) ، والتعریف المذکور انما هو للاسنادی.

اللهم الا ان یراد بالاسناد مطلق النسبه.

وههنا مباحث نفیسه وشحنا بها فی الشرح.

(وقولنا) فی التعریف (بتأول یخرج نحو ما مر من قول الجاهل) انبت الربیع البقل رائیا ، الانبات من الربیع فان هذا الاسناد وان کان الی غیر ما هو له فی الواقع لکن لا تأول فیه لانه مراده ومعتقده ، وکذا شفی الطیب المریض ونحو ذلک فقوله بتأویل یخرج ذلک کما یخرج الاقوال الکاذبه ، وهذا تعریض بالسکاکی ، حیث جعل التأول لاخراج الاقوال الکاذبه فقط وللتنبیه.

علی هذا تعرض المصنف فی المتن لبیان فائده هذا القید مع انه لیس ذلک من دأبه فی هذا الکتاب واقتصر علی بیان اخراجه لنحو قول الجاهل مع انه یخرج الأقوال الکاذبه ایضا.

(ولهذا) ای : ولان مثل قول الجاهل خارج عن المجاز لاشتراط التأول فیه.

[شماره صفحه واقعی : 39]

ص: 1763

(لم یحمل نحو قوله :

اشاب الصغیر وافنی الکبیر***کر الغداه و مر العشی علی المجاز

ای علی ان اسناد اشاب وافنی الی کر الغداه ومر العشی مجاز (ما) دام (لم یعلم او) لم (یظن ان قائله) ای قائل هذا القول (لم یعتقد ظاهره) ای ظاهر الاسناد لانتفاء التأول حینئذ لاحتمال ان یکون هو معتقدا للظاهر فیکون من قبیل قول الجاهل انبت الربیع البقل.

(کما استدل) یعنی ما لم یعلم ولم یستدل بشیء علی انه لم یرد ظاهره مثل هذا الاستدلال (علی ان اسناد میز) الی جذب اللیالی (فی قول ابی النجم میز عنه) عن الرأس (قنزعا عن قنزع) هو الشعر المجتمع فی نواحی الرأس.

(جذب اللیالی) ای مضیها واختلافها (ابطئ او اسرعی) هو حال من اللیالی علی تقدیر القول ای مقولا فیها ویجوز ان یکون الامر بمعنی الخبر (مجاز) خبر انّ ای استدل علی ان اسناد میز الی جذب اللیالی مجاز (بقوله) متعلق باستدل ای بقول ابی النجم (عقیبه) ای عقیب قوله میز عنه قنزعا عن قنزع (افناه) ای بالنجم او شعر رأسه ..

(قیل الله) ای امر الله تعالی وارادته (للشمس اطلعی) فانه یدل علی اعتقاده انه من فعل الله وانه المبدئ والمعید والمنشئ والمفنی فیکون الاسناد الی جذب اللیالی بتأول بناء علی انه زمان او سبب.

(وأقسامه) ای اقسام المجاز العقلی باعتبار حقیقه الطرفین او مجازیتهما (اربعه : لان طرفیه)

وهما المسند الیه والمسند (اما حقیقتان) لغویتان (نحو انبت الربیع البقل او مجازان) لغویان (نحو احی الارض شباب الزمان) فان المراد باحیاء الارض تهییج القوی النامیه فیها واحداث نضارتها بانواع النبات والاحیاء فی الحقیقه اعطاء الحیاه وهی صفه تقتضی الحس والحرکه الارادیه وکذا المراد بشباب الزمان زمان ازدیاد قویها النامیه وهو فی الحقیقه عباره عن کون الحیوان فی زمان تکون حرارته الغریزیه مشبوبه

[شماره صفحه واقعی : 40]

ص: 1764

ای قویه مشتعله (او مختلفان) بان یکون احد الطرفین حقیقه والآخر مجازا (نحو انبت البقل شباب الزمان) فیما المسند حقیقه والمسند الیه مجازا.

(واحیی الارض الربیع) فی عکسه ووجه الانحصار فی الاربعه علی ما ذهب الیه المصنف ظاهر لانه اشترط فی المسند ان یکون فعلا او فی معناه فیکون فی مفرد وکل مفرد مستعمل اما حقیقه او مجاز.

(وهو) : ای المجاز العقلی (فی القرآن کثیر) ای کثیر فی نفسه لا بالاضافه الی مقابله حتی تکون الحقیقه العقلیه قلیله.

وتقدیم فی القرآن علی کثیر لمجرد الاهتمام کقوله تعالی (وَإِذا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیاتُهُ) ای آیات الله (زادَتْهُمْ إِیماناً) اسند الزیاده وهی فعل الله تعالی الی الایات لکونها سببا.

(یُذَبِّحُ أَبْناءَهُمْ) نسب التذبیح الذی هو فعل الجیش الی فرعون ، لانه سبب آمر (یَنْزِعُ عَنْهُما لِباسَهُما) نسب نزع اللباس عن آدم وهو فعل الله تعالی حقیقه الی ابلیس لان سببه الاکل من الشجر وسبب الاکل وسوسته ومقاسمته ایاهما انه لهما لمن الناصحین.

(یَوْماً) نصب علی انه مفعول به لتتقون ؛ ای کیف تتقون یوم القیمه ان بقیتم علی الکفر یوما.

(یَجْعَلُ الْوِلْدانَ شِیباً) نسب الفعل الی الزمان وهو لله تعالی حقیقه وهذا کنایه عن شدته وکثره الهموم : والاحزان فیه لان الشیب هما یتسارع عند تفاقم الشدائد والمحن او عن طوله وان الاطفال یبلغون فیه او ان الشیخوخه.

(واخرجت الارض اثقالها) ای ما فیها من الدفائن والخزائن نسب الاخراج الی مکانه وهو فعل الله تعالی حقیقه (وهو غیر مختص بالخبر) عطف علی قوله کثیر ای وهو غیر مختص بالخبر وانما قال ذلک لان تسمیته بالمجاز فی الاثبات وایراده فی احوال الاسناد الخبری یوهم اختصاصه بالخبر.

(بل یجری فی الانشاء نحو (یا هامانُ ابْنِ لِی صَرْحاً)) لان البناء فعل العمله ،

[شماره صفحه واقعی : 41]

ص: 1765

وهامان سبب آمر ، وکذلک قولک لینبت الربیع ما شاء ولیصم نهارک ولیجد جدک وما اشبه ذلک ، مما اسند فیه الامر او النهی الی ما لیس المطلوب فیه صدور الفعل او الترک عنه وکذا قولک لیت النهر جار وقوله تعالی (أَصَلاتُکَ تَأْمُرُکَ).

(ولا بدّ له) : ای للمجاز العقلی (من قرینه) صارفه عن اراده ظاهره ، لان المتبادر الی الفهم عند انتفاء القرینه هو الحقیقه (لفظیه کما مر) فی قول ابی النجم من قوله افناه قیل الله (او معنویه کاستحاله قیام المسند بالمذکور) ای بالمسند الیه المذکور مع المسند.

(عقلا) ای من جهه العقل یعنی ان یکون بحیث لا یدعی احد من المحققین والمبطلین انه یجوز قیامه به لان العقل اذا خلی ونفسه یعده محالا (کقولک محبتک جاءت بی الیک) لظهور استحاله قیام المجیء بالمحبه.

(او عاده) ای من جهه العاده (نحو هزم الامیر الجند) لاستحاله قیام انهزام الجند بالامیر وحده عاده وان کان ممکنا عقلا وانما قال قیامه به لیعم الصدور عنه مثل ضرب وهزم وغیره مثل قرب وبعد.

(وصدوره) عطف علی استحاله ای وکصدور الکلام (عن الموحد فی مثل اشاب الصغیر) وافنی الکبیر البیت فانه یکون قرینه معنویه علی ان اسناد شاب وافنی الی کر الغداه ومر العشی مجاز ، لا یقال هذا داخل فی الاستحاله لانا نقول لا نسلم ذلک کیف وقد ذهب الیه کثیر من ذوی العقول واحتجنا فی ابطاله الی الدلیل.

(ومعرفه حقیقته) : یعنی ان الفعل فی المجاز العقلی یجب ان یکون له فاعل او مفعول به اذا اسند الیه یکون الاسناد حقیقه.

فمعرفه فاعله او مفعوله الذی اذا اسند الیه یکون الاسناد حقیقه (اما ظاهره کما فی قوله تعالی (فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ) أی فما ربحوا فی تجارتهم واما خفیه) لا تظهر الا بعد نظر وتأمل (کما فی قولک سرتنی رؤیتک) ای سرنی الله عند رؤیتک (وقوله «یزیدک وجهه حسنا ، اذا ما زدته نظرا») ای یزیدک الله حسنا فی وجهه لما اودعه من دقائق الحسن والجمال تظهر بعد التأمل والامعان.

[شماره صفحه واقعی : 42]

ص: 1766

وفی هذا تعریض بالشیخ عبد القاهر وردّ علیه حیث زعم انه لا یجب فی المجاز العقلی ان یکون الاسناد الیه حقیقه لانه لیس لسرتنی فی سرتنی رؤیتک ولا لیزیدک فی یزیدک وجهه حسنا فاعل یکون الاسناد الیه حقیقه وکذا اقدمنی بلدک حق لی علی فلان بل الموجود ههنا هو السرور والزیاره والقدوم.

واعترض علیه الامام فخر الدین الرازی : بان الفعل لابد وان یکون له فاعل حقیقه لامتناع صدور الفعل لا عن فاعل فهو ان کان ما اسند الیه الفعل فلا مجاز والا فیمکن تقدیره.

فزعم صاحب المفتاح ان اعتراض الامام حق وان فاعل هذه الافعال هو الله تعالی وان الشیخ لم یعرف حقیقتها لخفائها فتبعه المصنف وفی ظنی ان هذا تکلف والحق ما ذکره الشیخ.

(وانکره) ای المجاز العقلی (السکاکی) وقال : الذی عندی نظمه فی سلک الاستعاره بالکنایه بجعل الربیع استعاره بالکنایه عن الفاعل الحقیقی بواسطه المبالغه فی التشبیه وجعل نسبه الانبات الیه قرینه للاستعاره وهذا معنی قوله (ذاهبا الی ان ما مر) من الامثله (ونحوه استعاره بالکنایه) وهی عند السکاکی ان تذکر المشبه وترید المشبه به بواسطه قرینه.

وهی إن تنسب الیه شیئا من اللوازم المساویه للمشبه به مثل ان تشبه المنیه بالسبع ثم تفردها بالذکر وتضیف الیها شیئا من لوازم السبع فتقول مخالب المنیه نشبت بفلان بناءا (علی ان المراد بالربیع الفاعل الحقیقی) للانبات یعنی القادر المختار (بقرینه نسبه الانبات) الذی هو من اللوازم المساویه للفاعل الحقیقی (الیه) ای الی الربیع.

(وعلی هذا القیاس غیره) ای غیر هذا المثال وحاصله ان یشبه الفاعل المجازی بالفاعل الحقیقی فی تعلق وجود الفعل به ثم یفرد الفاعل المجازی بالذکر وینسب الیه شیء من لوازم الفاعل الحقیقی.

(وفیه) ای فیما ذهب الیه السکاکی (نظر لانه یستلزم ان یکون المراد

[شماره صفحه واقعی : 43]

ص: 1767

بعیشه فی قوله تعالی (فَهُوَ فِی عِیشَهٍ راضِیَهٍ) صاحبها لما سیأتی) فی الکتاب من تفسیر الاستعاره بالکنایه علی مذهب السکاکی وقد ذکرناه وهو یقتضی ان یکون المراد بالفاعل المجازی هو الفاعل الحقیقی فیلزم ان یکون المراد بعیشه صاحبها واللازم باطل اذ لا معنی لقولنا فهو فی صاحب عیشه راضیه وهذا مبنی علی ان المراد بعیشه وضمیر راضیه واحد.

(و) یستلزم (ان لا تصح الاضافه فی) کل ما اضیف الفاعل المجازی الی الفاعل الحقیقی (نحو نهاره صائم لبطلان اضافه الشیء الی نفسه) اللازمه من مذهبه لان المراد بالنهار حینئذ فلان نفسه ولا شک فی صحه هذه الاضافه ووقوعها کقوله تعالی (فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ) وهذا اولی بالتمثیل.

(و) یستلزم (ان لا یکون الامر بالبناء) فی قوله تعالی : (یا هامانُ ابْنِ لِی صَرْحاً) (لهامان) لان المراد به حینئذ هو العمله انفسهم واللازم باطل لان النداء له والخطاب معه.

(و) یستلزم (ان یتوقف نحو انبت الربیع البقل) وشفی الطبیب والمریض وسرتنی رؤیتک مما یکون الفاعل الحقیقی هو الله تعالی (علی السمع) من الشارع لان اسماء الله تعالی توقیفیه واللازم باطل ، لان مثل هذا الترکیب صحیح شائع ذائع عند القائلین بان اسماء الله تعالی توقیفیه واللازم باطل لان مثل هذا الترکیب صحیح شائع ذائع عند القائلین بان اسماء الله تعالی توفیقیه وغیرهم سمع من الشارع او لم یسمع.

(واللوازم کلها منتفیه) کما ذکرناه فینتفی کونه من باب الاستعاره بالکنایه لان انتفاء اللوازم یوجب انتفاء الملزوم.

والجواب ان مبنی هذه الاعتراضات علی ان مذهب السکاکی فی الاستعاره بالکنایه ان یذکر المشبه ویراد المشبه به حقیقه ولیس کذلک بل مذهبه ان یراد المشبه به ادعاءا ومبالغه لظهور ان لیس المراد بالمنیه فی قولنا مخالب المنیه نشبت بفلان هو السبع حقیقه والسکاکی صرح بذلک فی کتابه والمصنف لم یطلع علیه (ولانه) ای ما ذهب الیه السکاکی (ینتقض بنحو نهاره صائم) ولیله قائم وما اشبه ذلک مما یشتمل

[شماره صفحه واقعی : 44]

ص: 1768

علی ذکر الفاعل الحقیقی (لاشتماله علی ذکر طرفی التشبیه) وهو مانع من حمل الکلام علی الاستعاره کما صرح به السکاکی ، والجواب انه انما یکون مانعا اذا کان ذکرهما علی وجه ینبئ عن التشبیه بدلیل انه جعل قوله

لا تعجبوا من بلی غلالته***قد زرا زراره علی القمر

من باب الاستعاره مع ذکر الطرفین وبعضهم لما لم یقف علی مراد السکاکی بالاستعاره بالکنایه اجاب عن هذه الاعتراضات بما هو برئ عنه ورأینا ترکه اولی.

[شماره صفحه واقعی : 45]

ص: 1769

[شماره صفحه واقعی : 46]

ص: 1770

الباب الثانی : احوال المسند الیه

(احوال المسند الیه) ای الامور العارضه له من حیث انه مسند الیه ، وقدم المسند الیه علی المسند لما سیأتی.

(اما حذفه) قدمه علی سائر الاحوال ، لکونه عباره عن عدم الاتیان به ، وعدم الحادث سابق علی وجوده ، وذکره ههنا بلفظ الحذف ، وفی المسند بلفظ الترک ، تنبیها علی ان المسند الیه هو الرکن الاعظم الشدید الحاجه الیه ، حتی انه اذا لم یذکر فکأنه اتی به ، ثم حذف بخلاف المسند ، فانه لیس بهذه المثابه فکأنه ترک عن اصله (فللاحتراز عن العبث بناء علی الظاهر) لدلاله القرینه علیه وان کان فی الحقیقه هو الرکن من الکلام (او تخییل العدول الی اقوی الدلیلین من العقل واللفظ).

فان الاعتماد عند الذکر علی دلاله اللفظ من حیث الظاهر ، وعند الحذف علی دلاله العقل وهو اقوی لافتقار اللفظ الیه.

وانما قال تخییل لان الدال حقیقه عند الحذف ایضا هو اللفظ المدلول علیه بالقرائن (کقوله قال لی کیف انت قلت علیل) ولم یقل انا علیل ، للاحتراز والتخییل المذکورین (او اختبار تنبه السامع) عند القرینه هل یتنبه ام لا.

(و) اختبار (مقدار تنبهه) هل یتنبه بالقرائن الخفیه ام لا (او ایهام صونه) ای صون المسند الیه (عن لسانک) تعظیما له (او عکسه) ای ایهام صون لسانک عنه تحقیرا له (او تأتی الانکار) ای تیسره (لدی الحاجه) نحو فاسق فاجر عند قیام القرینه علی ان المراد زید لیتأتی لک ان تقول ما اردت زیدا بل غیره (او تعینه).

والظاهر ان ذکر الاحتراز عن العبث یغنی عن ذلک لکن ذکره لامرین.

[شماره صفحه واقعی : 47]

ص: 1771

احدهما : الاحتراز عن سوء الادب فیما ذکروا له من المثال وهو خالق لما یشاء وفاعل لما یرید ، ای : الله تعالی.

والثانی التوطئه والتمهید لقوله (او ادعاء التعین له) نحو وهاب الاولوف ای السلطان (او نحو ذلک) کضیق المقام عن اطاله الکلام بسبب ضجره او سآمه او فوات فرصه او محافظه علی وزن او سجع او قافیه او نحو ذلک کقول الصیاد غزال ای هذا غزال او کالاخفاء عن غیر السامع من الحاضرین مثل جاء وکاتباع الاستعمال الوارد علی ترکه مثل رمیه من غیر رام او ترک نظائره مثل الرفع علی المدح او الذم او الترحم.

(واما ذکره) ای ذکر المسند الیه (فلکونه) ای الذکر (الاصل) ولا مقتضی للعدول عنه (او للاحتیاط لضعف التعویل) ای الاعتماد (علی القرینه او للتنبیه علی غباوه السامع او زیاده الایضاح والتقریر).

وعلیه قوله تعالی : (أُولئِکَ عَلی هُدیً مِنْ رَبِّهِمْ وَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) (او اظهار تعظیمه) لکون اسمه مما یدل علی التعظیم نحو امیر المؤمنین حاضر (او اهانته) ای اهانه المسند الیه لکون اسمه مما یدل علی الاهانه مثل السارق اللئیم حاضر (او التبرک بذکره) مثل النبی علیه السلام قائل هذا القول (او استلذاذه) مثل الحبیب حاضر (او بسط الکلام حیث الاصغاء مطلوب) ای فی مقام یکون اصغاء السامع مطلوبا للمتکلم لعظمته وشرفه.

ولهذا یطال الکلام مع الاحباء وعلیه (نحو) قوله تعالی حکایه عن موسی علیه السلام (هِیَ عَصایَ) أَتَوَکَّؤُا عَلَیْها.)

وقد یکون الذکر للتهویل او التعجب او الاشهاد فی قضیه او التسجیل علی السامع حتی لا یکون له سبیل الی الانکار (واما تعریفه) ای ایراد المسند الیه التعریف وفی المسند التنکیر. (فبالاضمار لان المقام للتکلم) نحو انا ضربت (او الخطاب) نحو انت ضربت (او الغیبه) نحو هو ضرب لتقدم ذکره اما لفظا تحقیقا او تقدیرا واما معنی لدلاله اللفظ علیه او قرینه حال واما حکما.

[شماره صفحه واقعی : 48]

ص: 1772

(واصل الخطاب ان یکون لمعین) واحدا کان او اکثر لان وضع المعارف علی ان تستعمل لمعین مع ان الخطاب هو توجیه الکلام الی حاضر (وقد یترک) الخطاب مع معین (الی غیره) ای غیر معین (لیعم) الخطاب (کل مخاطب) علی سبیل البدل (نحو (وَلَوْ تَری إِذِ الْمُجْرِمُونَ ناکِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ)) لا یرید بقوله (وَلَوْ تَری إِذِ الْمُجْرِمُونَ) مخاطبا معینا قصدا الی تفظیع حالهم (ای تناهت حالهم فی الظهور) لاهل المحشر الی حیث یمتنع خفاؤها فلا یختص بها رؤیه راء دون راء.

واذا کان کذلک (فلا یختص به) ای بهذا الخطاب (مخاطب) دون مخاطب بل کل من یتأتی منه الرؤیه فله مدخل فی هذا الخطاب وفی بعض النسخ فلا یختص بها ای برؤیه حالهم مخاطب او بحالهم رؤیه مخاطب علی حذف المضاف.

(وبالعلمیه) ای تعریف المسند الیه بایراده علما وهو ما وضع لشیء مع جمیع مشخصاته (لاحضاره) ای المسند الیه (بعینه) ای بشخصه ، بحیث یکون متمیزا عن جمیع ما عداء.

واحترز بهذا عن احضاره باسم جنسه نحو رجل عالم جاءنی (فی ذهن السامع ابتداء) ای اول مره واحترز به عن نحو جاءنی زید وهو راکب (باسم مختص به) ای بالمسند الیه بحیث لا یطلق باعتبار هذا الوضع علی غیره.

واحترز به عن احضاره بضمیر المتکلم او المخاطب او اسم الاشاره او الموصول او المعرف بلام العهد او الاضافه وهذه القیود لتحقق مقام العلمیه والا فالقید الاخیر مغن عما سبق.

وقیل احترز بقوله ابتداء ، عن الاحضار بشرط التقدم ، کما فی المضمیر الغائب والمعرف بلام العهد والموصول فانه یشترط تقدم ذکره او تقدم العلم بالصله.

وفیه نظر لان جمیع طرق التعریف کذلک حتی العلم فانه مشروط بتقدم العلم بالوضع (نحو (قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ)) فالله اصله الاله حذفت الهمزه وعوضت عنها حرف التعریف ثم جعل علما للذات الواجب الوجود الخالق للعالم.

وزعم بعضهم انه اسم لمفهوم الواجب لذاته او المستحق للعبودیه له وکل منهما

[شماره صفحه واقعی : 49]

ص: 1773

کل انحصر فی فرد فلا یکون علما لان مفهوم العلم جزئی.

وفیه نظر لانا لا نسلم انه اسم لهذا المفهوم الکلی کیف وقد اجتمعوا علی ان قولنا لا اله الا الله کلمه التوحید ولو کان الله اسما لمفهوم کلی لما افادت التوحید لان الکلی من حیث انه کلی یحتمل الکثره (او تعظیم او اهانه) کما فی الالقاب الصالحه لذلک مثل رکب علی وهرب معاویه (او کنایه) عن معنی یصلح للعلم له نحو ابو لهب فعل کذا کنایه عن کونه جهنمیا بالنظر الی الوضع الاول اعنی الاضافی لان معناه ملازم النار وملابسها ویلزمه انه جهنمی فیکون انتقالا من الملزوم الی اللازم باعتبار الوضع الاول وهذا القدر کاف فی الکنایه.

وقیل فی هذا المقام ان الکنایه کما یقال جاء حاتم ویراد به لازمه ای جواد لا الشخص المسمی بحاتم ویقال رأیت ابا لهب ای جهنمیا.

وفیه نظر لانه حینئذ یکون استعاره لا کنایه علی ما سیجئ ولو کان المراد ما ذکره لکان قولنا فعل هذا الرجل کذا مشیرا الی کافر.

وقولنا ابو جهل فعل کذا کنایه عن الجهنمی ولم یقل به احد.

ومما یدل علی فساد ذلک انه مثل صاحب المفتاح وغیره فی هذه الکنایه ، بقوله تعالی (تَبَّتْ یَدا أَبِی لَهَبٍ).

ولا شک ان المراد به الشخص المسمی بابی لهب لا کافر آخر (او ایهام استلذاذه) ای وجدان العلم لذیذا نحو قوله.

بالله یا ظبیات القاع قلن لنا***لیلای منکن ام لیلی من البشر

(او التبرک به) نحو الله الهادی ، ومحمد الشفیع ، او نحو ذلک ، کالتفؤل والتطیر والتسجیل علی السامع وغیره مما یناسب اعتباره فی الاعلام.

(وبالموصولیه) ای تعریف المسند الیه بایراده اسم موصول (لعدم علم المخاطب بالاحوال المختصه به سوی الصله کقولک الذی کان معنا امس رجل عالم) ولم یتعرض المصنف لما لا یکون للمتکلم او لکلیهما علم بغیر الصله نحو الذین فی بلاد المشرق لا اعرفهم او لا نعرفهم لقله جدوی مثل هذا الکلام (او استهجان

[شماره صفحه واقعی : 50]

ص: 1774

التصریح بالاسم او زیاده التقریر) ای تقریر الغرض المسوق له الکلام.

وقیل تقریر المسند وقیل المسند الیه (نحو (وَراوَدَتْهُ)) ای یوسف علیه السلام والمراوده مفاعله من راد یرود جاء وذهب وکان المعنی خادعته عن نفسه وفعلت فعل المخادع لصاحبه عن الشیء الذی لا یرید ان یخرجه من یده یحتال علیه ان یأخذ ، منه وهی عباره عن التمحل لموافقته ایاها.

والمسند الیه هو قوله ((الَّتِی هُوَ فِی بَیْتِها عَنْ نَفْسِهِ)) متعلق براودته ، فالغرض المسوق له الکلام ، نزاهه یوسف علیه السلام ، وطهاره ذیله ، والمذکور ادل علیه من امرأه العزیز او زلیخا ، لانه اذا کان فی بیتها وتمکن من نیل المراد منها ولم یفعل کان غایه فی النزاهه.

وقیل هو تقریر للمراوده لما فیه من فرط الاختلاط والالفه.

وقیل تقریر للمسند الیه لامکان وقوع الابهام والاشتراک فی امرأه العزیز او زلیخا والمشهور ان الآیه مثال لزیاده التقریر فقط.

وظنی انها مثال لها ولاستهجان التصریح بالاسم وقد بینته فی الشرح (او التفخیم) ای التعظیم والتهویل (نحو (فَغَشِیَهُمْ مِنَ الْیَمِّ ما غَشِیَهُمْ)) فان فی هذا الابهام من التفخیم ما لا یخفی (او تنبیه المخاطب علی خطاء نحو «ان الذین ترونهم) ای تظنونهم (اخوانکم ، یشفی غلیل صدورهم ان تصرعوا») ای تهلکوا وتصابوا بالحوادث.

ففیه من التنبیه علی خطائهم فی هذا الظن ما لیس فی قولک ان القوم الفلانی (او الایماء) ای الاشاره (الی وجه بناء الخبر) ای الی طریقه. تقول : عملت هذا العمل علی وجه عملک وعلی جهته ای علی طرزه وطریقته یعنی تأتی بالموصول والصله للاشاره الی ان بناء الخبر علیه من ای وجه وای طریق من الثواب والعقاب والمدح والذم وغیر ذلک (نحو (إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی)) فان فیه ایماء الی ان الخبر المبنی علیه امر من جنس العقاب والاذلال وهو قوله تعالی (سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ

[شماره صفحه واقعی : 51]

ص: 1775

داخِرِینَ) ومن الخطاء فی هذا المقام تفسیر الوجه فی قوله الی وجه بناء الخبر بالعله والسبب وقد استوفینا ذلک فی الشرح.

(ثم انه) ای الایماء الی وجه بناء الخبر لا مجرد جعل المسند الیه موصولا کما سبق الی بعض الاوهام (ربما جعل ذریعه) ای وسیله (الی التعریض بالتعظیم لشأنه) ای لشان الخبر (نحو ان الذی سمک) ای رفع (السماء بنی لنا بیتا) اراد به الکعبه او بیت الشرف والمجد (دعائمه اعز واطول) من دعائم کل بیت.

ففی قوله ان الذی سمک السماء ایماء الی ان الخبر المبنی علیه امر من جنس الرفعه والبناء عند من له ذوق سلیم.

ثم فیه تعریض بتعظیم بناء بیته لکونه فعل من رفع السماء التی لا بناء اعظم منها وارفع (او) ذریعه الی تعظیم (شان غیره) ای غیر الخبر (نحو (الَّذِینَ کَذَّبُوا شُعَیْباً کانُوا هُمُ الْخاسِرِینَ)).

ففیه ایماء الی ان الخبر المبنی علیه مما ینبئ عن الخیبه والخسران وتعظیم لشان شعیب علیه السلام.

وربما یجعل ذریعه الی الاهانه لشان الخبر نحو ان الذی لا یحسن معرفه الفقه قد صنف فیه او لشان غیره نحو ان الذی یتبع الشیطان فهو خاسر وقد یجعل ذریعه الی تحقق الخبر ای جعله محققا ثابتا نحو.

ان التی ضربت بیتا مهاجره***بکوفه الجند غالت ودها غول

فان فی ضرب البیت بکوفه والمهاجره الیها ایماء الی ان طریق بناء الخبر مما ینبئ عن زوال المحبه وانقطاع الموده.

ثم انه یحقق زوال الموده ویقرّره حتی کأنه برهان علیه وهذا معنی تحقیق الخبر وهو مفقود فی مثل ان الذی سمک السماء اذ لیس فی رفع الله السماء تحقیق وتثبیت لبنائه لهم بیتا فظهر الفرق بین الایماء وتحقیق الخبر.

(وبالاشاره) ای تعریف المسند الیه بإیراده اسم الاشاره (لتمییزه) ای

[شماره صفحه واقعی : 52]

ص: 1776

المسند الیه (اکمل تمییز) لغرض من الاغراض (نحو هذا ابو الصقر فردا) نصب علی المدح او علی الحال (فی محاسنه) ، من نسل شیبان بین الضال والسلم وهما شجرتان بالبادیه یعنی یقیمون بالبادیه لان فقد العز فی الحضر (او التعریض بغباوه السامع) حتی کأنه لا یدرک غیر المحسوس (کقوله

اولئک آبائی فجئنی بمثلهم***اذا جمعتنا یا جریر المجامع

(او بیان حاله) ای المسند الیه (فی القرب او البعد او التوسط کقولک هذا او ذاک او ذلک زید).

واخر ذکر التوسط؟ لانه انما یتحقق بعد تحقق الطرفین ، وامثال هذه المباحث تنظر فیها اللغه ، من حیث انها تبیّن ان هذا مثال للقریب ، وذاک للمتوسط وذلک لبعید ،

وعلم المعانی من حیث انه اذا ارید بیان قرب المسند الیه یؤتی بهذا وهو زائد علی اصل المراد الذی هو الحکم علی المسند الیه المذکور المعبر عنه بشیء یوجب تصوره علی ای وجه کان (او تحقیره) ای تحقیر المسند الیه (بالقرب نحو (هذَا الَّذِی یَذْکُرُ آلِهَتَکُمْ) او تعظیمه بالبعد نحو (الم ذلِکَ الْکِتابُ)) تنزیلا لبعد درجته ورفعه محله منزله بعد المسافه (او تحقیره بالبعد کما یقال ذلک اللعین فعل کذا) تنزیلا لبعده عن ساحه عز الحضور والخطاب منزله بعد المسافه.

ولفظ ذلک صالح للاشاره الی کل غائب ، عینا کان او معنی ، وکثیر ما یذکر المعنی الحاضر المتقدم الحاضر بلفظ ذلک لان المعنی غیر مدرک بالحس فکأنه بعید (او للتنبیه) ای تعریف المسند الیه بالاشاره للتنبیه (عند تعقیب المشار الیه باوصاف) ای عند ایراد الاوصاف علی عقیب المشار الیه یقال عقبه فلان اذا جاء علی عقبه.

ثم تعدیه بالباء الی المفعول الثانی وتقول عقبته بالشیء اذا جعلت الشیء علی عقبه.

وبهذا ظهر فساد ما قیل ان معناه عند جعل اسم الاشاره بعقب اوصاف (علی انه) متعلق بالتنبیه ای للتنبیه علی ان المشار الیه (جدیر بما یرد به بعده) ای بعد اسم

[شماره صفحه واقعی : 53]

ص: 1777

الاشاره (من اجلها) متعلق بجدیر ای حقیق بذلک لاجل الاوصاف التی ذکرت بعد المشار الیه (نحو) (الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَیُقِیمُونَ الصَّلاهَ) الی قوله (أُولئِکَ عَلی هُدیً مِنْ رَبِّهِمْ وَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) عقب المشار الیه وهو اللذین یؤمنون باوصاف متعدده من الایمان بالغیب واقامه الصلاه وغیر ذلک.

ثم عرف المسند الیه بالاشاره تنبیها علی ان المشار الیهم احقّاء بما یرد بعد اولئک وهو کونهم علی الهدی عاجلا والفوز بالفلاح آجلا من اجل اتصافهم بالاوصاف المذکوره (وباللام) ای تعریف المسند الیه باللام (للاشاره الی معهود) ای الی حصه من الحقیقه معهوده بین المتکلم والمخاطب واحدا کان او اثنین او جماعه یقال عهدت فلانا اذا ادرکته ولقیته وذلک لتقدم ذکره صریحا او کنایه (نحو ولیس الذکر کالانثی ای لیس) الذکر (الذی طلبت) امرأه عمران (کالتی) ای کالانثی التی (وهبت) تلک الانثی (لها) ای لامرأه عمران فالانثی اشاره الی ما تقدم ذکره صریحا فی قوله تعالی (قالَتْ رَبِّ إِنِّی وَضَعْتُها أُنْثی) ، لکنه لیس بمسند الیه.

والذکر اشاره الی ما سبق ذکره کنایه فی قوله تعالی (رَبِّ إِنِّی نَذَرْتُ لَکَ ما فِی بَطْنِی مُحَرَّراً) ، فان لفظه ما وان کان یعم الذکور والاناث لکن التحریر وهو ان یعتق الولد لخدمه بیت المقدس انما کان للذکور دون الاناث وهو المسند الیه.

وقد یستغنی عن ذکره لتقدم علم المخاطب به نحو خرج الامیر اذا لم یکن فی البلد الا امیر واحد (او) للاشاره (الی نفس الحقیقه) ومفهوم المسمی من غیر اعتبار لما صدق علیه من الافراد (کقولک الرجل خیر من المرأه.

(وقد یأتی) المعرف بلام الحقیقه (لواحد) من الافراد (باعتبار عهدیته للذهن) لمطابقه ذلک الواحد مع الحقیقه یعنی یطلق المعرف بلام الحقیقه الذی هو موضوع للحقیقه المتخذه فی الذهن علی فرد موجود من الحقیقه باعتبار کونه معهودا فی الذهن وجزئیا من جزئیات تلک الحقیقه مطابقا ایاها کما یطلق الکلی الطبیعی علی کل جزئی من جزئیاته.

وذلک عند قیام قرینه داله علی أنه لیس القصد الی نفس الحقیقه من حیث

[شماره صفحه واقعی : 54]

ص: 1778

هی هی بل من حیث الوجود ولا من حیث وجودها فی ضمن جمیع الافراد بل بعضها غیر معین (کقولک ادخل السوق حیث لا عهد) فی الخارج ومثله قوله تعالی (وَأَخافُ أَنْ یَأْکُلَهُ الذِّئْبُ) (وهذا فی المعنی کالنکره) وان کان فی اللفظ یجری علیه احکام المعارف من وقوعه مبتدأ وذا حال ووصفا للمعرفه وموصوفا بها ونحو ذلک وانما قال کالنکره لما بینهما من تفاوت ما وهو ان النکره معناه بعض غیر معین من جمله الحقیقه وهذا معناه نفس الحقیقه.

وانما تستفاد البعضیه من القرینه کالدخول والاکل فالمجرد وذو اللام بالنظر الی القرینه سواء وبالنظر الی انفسهما مختلفان ولکونه فی المعنی کالنکره قد یعامل معامله النکره ویوصف بالجمله کقوله «ولقد امر علی اللئیم یسبنی».

(وقد یفید) المعرف باللام المشار بها الی الحقیقه (الاستغراق نحو (إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ)) اشیر بالام الی الحقیقه لکن لم یقصد بها الماهیه من حیث هی هی ولا من حیث تحققها فی ضمن بعض الافراد بل فی ضمن الجمیع بدلیل صحه الأستثناء الذی شرطه دخول المستثنی فی المستثنی منه لو سکت عن ذکره فاللام التی لتعریف العهد الذهنی او الاستغراق هی لام الحقیقه حمل علی ما ذکرناه بحسب المقام والقرینه.

ولهذا قلنا ان الضمیر فی قوله یأتی وقد یفید عائد إلی المعرف باللام المشار بها الی الحقیقه ولا بد فی لام الحقیقه من ان یقصد بها الاشاره الی الماهیه باعتبار حضورها فی الذهن لیتمیز عن اسماء الاجناس النکرات مثل الرجعی ورجعی واذا اعتبر الحضور فی الذهن فوجه امتیازه عن تعریف العهد ان لام العهد اشاره الی حصه معینه من الحقیقه واحدا کان او اثنین او جماعه ولام الحقیقه اشاره الی نفس الحقیقه من غیر نظر الی الافراد فلیتأمل.

(وهو) ای الاستغراق (ضربان حقیقی) وهو ان یراد کل فرد مما یتناوله اللفظ بحسب اللغه (نحو (عالِمِ الْغَیْبِ وَالشَّهادَهِ) ای کل غیب وشهاده وعرفی) وهو ان یراد کل فرد مما یتناوله اللفظ بحسب متفاهم العرف (نحو جمع الامیر الصاغه ای صاغه بلده او) اطراف (مملکته) لانه المفهوم عرفا لا صاغه الدنیا.

[شماره صفحه واقعی : 55]

ص: 1779

قیل المثال مبنی علی مذهب المازنی والا فاللام فی اسم الفاعل عند غیره موصول ، وفیه نظر لان الخلاف انما هو فی اسم الفاعل والمفعول بمعنی الحدوث دون غیره نحو المؤمن والکافر والعالم والجاهل لانهم قالوا هذه الصفه فعل فی صوره الاسم فلا بد فیه من معنی الحدوث ولو سلم فالمراد تقسیم مطلق الاستغراق سواء کان بحرف التعریف او غیره.

والموصول ایضا مما یأتی للاستغراق نحو اکرم الذین یأتونک الا زیدا واضرب القاعدین والقائمین الا عمرا وهذا ظاهر (واستغراق المفرد) سواء کان بحرف التعریف او غیره (اشمل) من استغراق المثنی والمجموع بمعنی انه یتناول کل واحد واحد من الافراد والمثنی انما یتناول کل اثنین اثنین والجمع انما بتناول کل جماعه جماعه (بدلیل صحه لا رجال فی الدار اذا کان فیها رجل او رجلان دون لا رجل) فانه لا یصح اذا کان فیها رجل او رجلان وهذا فی النکره المنفیه مسلم.

وامّا فی المعرف باللام فلا نسلم بل الجمع المعرف بلام الاستغراق یتناول کل واحد من الافراد علی ما ذکره اکثر ائمه الاصول والنحو ودل علیه الاستقراء واشار الیه ائمه التفسیر وقد اشبعنا الکلام فی هذا المقام فی الشرح فلیطالع ثمه.

ولما کان ههنا مظنه اعتراض وهو ان افراد الاسم یدل علی وحده معناه والاستغراق یدل علی تعدده وهما متنافیان اجاب عنه بقوله (ولا تنافی بین الاستغراق وافراد الاسم لان الحرف) الدال علی الاستغراق کحرف النفی ولام التعریف (انما یدخل علیه) ای علی الاسم المفرد حال کونه (مجردا عن) الدلاله علی (معنی الواحده) وامتناع وصفه بنعت الجمع للمحافظه علی التشاکل اللفظی (ولانه) ای المفرد الداخل علیه حرف الاستغراق (بمعنی کل فرد لا مجموع الافراد ولهذا امتنع وصفه بنعت الجمع) عند الجمهور وان حکاه الاخفش فی نحو اهلک الناس الدینار الصفر والدرهم البیض.

(وبالاضافه) ای تعریف المسند الیه بالاضافه الی شیء من المعارف (لانها) ای الاضافه (اخصر طریق) الی احضاره فی ذهن السامع (نحو هوای) ای مهوای

[شماره صفحه واقعی : 56]

ص: 1780

وهذا اخصر من الذی اهواه ونحو ذلک والاختصار مطلوب لضیق المقام وفرط السأمه لکونه فی السجن والحبیب علی الرحیل (مع الرکب الیمانین مصعد) ای مبعد ذاهب فی الارض وتمامه «جنیب وجثمانی بمکه موثق».

الجنیب المجنون المستتبع والجثمان الشخص والموثق المقید ولفظ البیت خبر ومعناه تأسف وتحسر.

(او لتضمنها) ای لتضمن الاضافه (تعظیما لشان المضاف الیه او المضاف او غیرهما کقولک) فی تعظیم المضاف الیه (عبدی حضر) تعظیما لک بان لک عبدا (او) فی تعظیم المضاف (عبد الخلیفه رکب) تعظیما للعبد بانه عبد الخلیفه (او) فی تعظیم غیر المضاف والمضاف الیه (عبد السلطان عندی) تعظیما للمتکلم بان عبد السلطان عنده وهو غیر المسند الیه المضاف وغیر ما اضیف المسند الیه وهذا معنی قوله او غیرهما.

(او) لتضمنها (تحقیرا) للمضاف (نحو ولد الحجام حاضر) او المضاف الیه نحو ضارب زید حاضر او غیرهما نحو ولد الحجام جلیس زید او لا غنائها عن تفصیل متعذر نحو اتفق اهل الحق علی کذا او متعسر نحو اهل البلد فعلوا کذا او لانه یمنع عن التفصیل مانع مثل تقدیم البعض علی بعض نحو علماء البلد حاضرون الی غیر ذلک من الاعتبارات.

(واما تنکیره) ای تنکیر المسند الیه (فللافراد) ای للقصد الی فرد مما یقع علیه اسم الجنس (نحو وجاء رجل من اقصی المدینه یسعی او النوعیه) ای للقصد الی نوع منه (نحو (وَعَلی أَبْصارِهِمْ غِشاوَهٌ)) ای نوع من الاغطیه وهو غطاء التعامی عن ایات الله تعالی ، وفی المفتاح انها للتعظیم ای غشاوه عظیمه (او التعظیم او التحقیر کقوله له حاجب) ای مانع عظیم (فی کل امر یشینه) ای یعیبه (ولیس له عن طالب العرف حاجب) ای مانع حقیر فکیف بالعظیم (او التکثیر کقولهم انّ له لأبلا وان له لغنما او التقلیل نحو (وَرِضْوانٌ مِنَ اللهِ أَکْبَرُ)).

[شماره صفحه واقعی : 57]

ص: 1781

والفرق بین التعظیم والتکثیر ان التعظیم بحسب ارتفاع الشان وعلو الطبقه والتکثیر باعتبار الکمیات والمقادیر تحقیقا کما فی الابل او تقدیرا کما فی الرضوان وکذا التحقیر والتقلیل ،

وللاشاره الی ان بینهما فرقا قال (وقد جاء) التنکیر (للتعظیم والتکثیر نحو (إِنْ یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ) (ای رسل ذووا عدد کثیر) هذا ناظر الی التکثیر (و) ذووا (آیات عظام) هذا ناظر الی التعظیم.

وقد یکون للتحقیر والتقلیل معا نحو حصل لی منه شیء ای حقیر قلیل (ومن تنکیر غیره) ای غیر المسند الیه (للافراد او النوعیه نحو (وَاللهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّهٍ مِنْ ماءٍ)) ای کل فرد من افراد الدواب من نطفه معینه هی نطفه ابیه المختصه به او کل نوع من انواع الدواب من نوع من انواع المیاه وهو نوع النطفه التی تختص بذلک النوع من الدابه (و) من تنکیر غیره (للتعظیم نحو (فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللهِ وَرَسُولِهِ)) ای حرب عظیم.

(وللتحقیر نحو (إِنْ نَظُنُّ إِلَّا ظَنًّا)) ای ظنا حقیرا ضعیفا اذ الظن مما یقبل الشده والضعف فالمفعول المطلق ههنا للنوعیه لا للتأکید وبهذا الاعتبار صح وقوعه بعد الاستثناء مفرّغا مع الامتناع نحو ما ضربته الا ضربا علی ان یکون المصدر للتأکید لان مصدر ضربته لا یحتمل غیر الضرب والمستثنی منه یجب ان یکون متعددا لیشمل المستثنی وغیره.

واعلم انه کما ان التنکیر الذی فی معنی البعضیه یقید التعظیم فکذلک صریح لفظه البعض کما فی قوله تعالی (وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ) اراد محمدا صلّی الله علیه وآله ففی هذا الابهام من تفخیم فضله واعلاء قدره ما لا یخفی.

(واما وصفه) ای وصف المسند الیه ، والوصف قد یطلق علی نفس التابع المخصوص وقد یطلق بمعنی المصدر وهو الانسب ههنا واوفق بقوله واما بیانه واما الابدال عنه ای واما ذکر النعت له (فلکونه) ای الوصف بمعنی المصدر والاحسن ان یکون بمعنی النعت علی ان یراد باللفظ احد معنییه وبضمیره معناه الآخر علی

[شماره صفحه واقعی : 58]

ص: 1782

ما سیجیء فی البدیع (مبینا له) ای للمسند الیه.

(کاشفا عن معناه کقولک الجسم الطویل العریض العمیق یحتاج الی فراغ یشغله) فان هذه الاوصاف مما یوضح الجسم ویقع تعریفا له (ومثله فی الکشف) ای مثل هذا القول فی کون الوصف للکشف والایضاح وان لم یکن وصفا للمسند إلیه (قوله الالمعی الذی یظن بک الظن کان قد رأی وقد سمعا) فان الالمعی معناه الذکی المتوقد والوصف بعده مما یکشف معناه ویوضحه.

لکنه لیس بمسند الیه لانه اما مرفوع علی انه خبر انّ فی البیت السابق اعنی قوله «ان الذی جمع السماحه والنجده والبر والتقی جمعا» او منصوب علی انه صفه لاسم ان او بتقدیر اعنی وخبر ان حینئذ فی قوله بعد عده ابیات شعر «اودی فلا تنفع الاشاحه من امر لمرء یحاول البدعا» (او) لکون الوصف (مخصصا) للمسند الیه ای مقللا اشتراکه او رافعا احتماله.

وفی عرف النحاه التخصیص عباره عن تقلیل الاشتراک فی النکرات والتوضیح عباره عن رفع الاحتمال الحاصل فی المعارف (نحو زید التاجر عندنا) فان وصفه بالتاجر یرفع احتمال التاجر وغیره (او) لکون الوصف (مدحا او ذما نحو جاءنی زید العالم او الجاهل حیث یتعین الموصوف) اعنی زیدا (قبل ذکره) ای ذکر الوصف والا لکان الوصف مخصصا (او) لکونه (تأکیدا نحو امس الدابر کان یوما عظیما) فان لفظ الامس مما یدل علی الدبور.

وقد یکون الوصف لبیان المقصود وتفسیره کقوله تعالی (وَما مِنْ دَابَّهٍ فِی الْأَرْضِ وَلا طائِرٍ یَطِیرُ بِجَناحَیْهِ) حیث وصف دابه وطائرا بما هو من خواص الجنس لبیان ان القصد منهما الی الجنس دون الفرد وبهذا الاعتبار افاد هذا الوصف زیاده التعمیم والاحاطه.

(واما توکیده) ای توکید المسند الیه (فللتقریر) ای تقریر المسند الیه ای تحقیق مفهومه ومدلوله اعنی جعله مستقرا محققا ثابتا بحیث لا یظن به غیره نحو جاءنی زید زید اذا ظن المتکلم غفله السامع عن سماع لفظ المسند الیه او عن حمله

[شماره صفحه واقعی : 59]

ص: 1783

علی معناه ، وقیل المراد تقریر الحکم نحو انا عرفت او المحکوم علیه نحو انا سعیت فی حاجتک وحدی او لا غیری ،

وفیه نظر لانه لیس من تأکید المسند الیه فی شیء ، اذ تأکید المسند الیه لا یکون لتقریر الحکم قط وسیصرح المصنف رحمه الله بهذا (او لدفع توهم التجوز) ای التکلم بالمجاز نحو قطع اللصّ الامیر الامیر او نفسه او عینه لئلا یتوهم ان اسناد القطع الی الامیر مجاز وانما القاطع بعض غلمانه (او) لدفع توهم (السهو) نحو : جاءنی زید زید ، لئلا یتوهم ان الجائی غیر زید وانما ذکر زیدا علی سبیل السهو (او) لدفع توهم (عدم الشمول) نحو جاءنی القوم کلهم او اجمعون لئلا یتوهم ان بعضهم لم یجیء الا انک لم تعتد بهم او انک جعلت الفعل الواقع من البعض کالواقع من الکل بناء علی انهم فی حکم شخص واحد کقولک بنو فلان قتلوا زیدا وانما قتله واحد منهم.

(واما بیانه) ای تعقیب المسند الیه بعطف البیان (فلا یضاحه باسم مختص به نحو قدم صدیقک خالد) ولا یلزم ان یکون الثانی اوضح لجواز ان یحصل الایضاح من اجتماعها.

وقد یکون عطف البیان بغیر اسم مختص به کقوله

و المؤمن العائذات الطیر یمسحها***رکبان مکه بین الغیل و السند

فان الطیر عطف بیان للعائذات مع انه لیس اسما یختص بها.

وقد یجیء عطف البیان لغیر الایضاح کما فی قوله تعالی (جَعَلَ اللهُ الْکَعْبَهَ الْبَیْتَ الْحَرامَ قِیاماً لِلنَّاسِ) ذکر صاحب الکشاف ان البیت الحرام عطف بیان للکعبه جیء به للمدح لا للایضاح کما تجیء الصفه لذلک.

(واما الابدال منه) ای من المسند الیه (فلزیاده التقریر) من اضافه المصدر الی المفعول او من اضافه البیان ای الزیاده التی هی التقریر. وهذا من عاده افتنان صاحب المفتاح حیث قال فی التأکید للتقریر وههنا لزیاده التقریر.

ومع هذا فلا یخلو عن نکته لطیفه وهی الایماء الی ان الغرض من البدل ، هو ان یکون مقصودا بالنسبه والتقریر زیاده تحصل تبعا وضمنا بخلاف التأکید ، فان

[شماره صفحه واقعی : 60]

ص: 1784

الغرض منه نفس التقریر والتحقیق (نحو جاءنی اخوک زید) فی بدل الکل ویحصل التقریر بالتکریر (وجاءنی القوم اکثرهم) فی بدل البعض (وسلب زید ثوبه) فی بدل الاشتمال.

وبیان التقریر فیهما ان المتبوع یشتمل علی التابع اجمالا حتی کأنه مذکور.

اما فی البعض فظاهر.

واما فی الاشتمال فلان معناه ان یشمل المبدل منه علی البدل لا کاشتمال الظرف علی المظروف بل من حیث کونه مشعرا به اجمالا ومتقاضیا له بوجه ما بحیث تبقی النفس عند ذکر المبدل منه متشوقه الی ذکره منتظره له.

وبالجمله یجب ان یکون المتبوع فیه بحیث یطلق ویراد به التابع نحو اعجبنی زید اذا اعجبک علمه بخلاف ضربت زیدا اذا ضربت حماره ، ولهذا صرحوا بان نحو جاءنی زید اخوه بدل غلط لا بدل اشتمال کما زعم بعض النحاه ثم بدل البعض والاشتمال بل بدل الکل ایضا لا یخلو عن ایضاح وتفسیر ولم یتعرض لبدل الغلط لانه لا یقع فی فصیح الکلام.

(واما العطف) ای جعل الشیء معطوفا علی المسند الیه (فلتفصیل المسند الیه مع اختصار نحو جاءنی زید وعمرو) فان فیه تفصیلا للفاعل ، بانه زید وعمرو ، من غیر دلاله علی تفصیل الفعل ، بان المجیئین کانا معا ، او مترتبین مع مهله او بلا مهله.

واحترز بقوله مع اختصار عن نحو جاءنی زید ، وجاءنی عمرو ، فان فیه تفصیلا للمسند الیه ، مع انه لیس من عطف المسند الیه.

وما یقال من انه احتراز عن نحو جاءنی زید ، جاءنی عمرو ، من غیر عطف ، فلیس بشیء ، اذ لیس فیه دلاله علی تفصیل المسند الیه ، بل یحتمل ان یکون اضرابا عن الکلام الاول ونص علیه الشیخ فی دلائل الاعجاز.

(او) لتفصیل (المسند) بانه قد حصل من احد المذکورین اولا ، ومن الاخر بعده مع مهله او بلا مهله (کذلک) ای مع اختصار.

[شماره صفحه واقعی : 61]

ص: 1785

واحترز بقوله کذلک عن نحو جاءنی زید وعمرو بعده بیوم او سنه (نحو جاءنی زید فعمرو او ثم عمرو او جاءنی القوم حتی خالد) فالثلاثه تشترک فی تفصیل المسند الا ان الفاء تدل علی التعقیب من غیر تراخ وثم علی التراخی وحتی علی ان اجزاء ما قبلها مترتبه فی الذهن من الاضعف الی الاقوی او بالعکس.

فمعنی تفصیل المسند فیها ان یعتبر تعلقه بالمتبوع اولا وبالتابع ثانیا من حیث انه اقوی من اجزاء المتبوع او اضعفها ولا یشترط فیها الترتیب الخارجی.

فان قلت فی هذه الثلاثه ایضا تفصیل للمسند الیه فلم لم یقل او لتفصیلهما معا.

قلت فرق بین ان یکون الشیء حاصلا من شیء وبین ان یکون الشیء مقصودا منه وتفصیل المسند الیه فی هذه الثلاثه وان کان حاصلا لکن لیس العطف بهذه الثلاثه لاجله لان الکلام اذا اشتمل علی قید زائد علی مجرد الاثبات او النفی فهو الغرض الخاص والمقصود من الکلام ففی هذه الامثله تفصیل المسند الیه کانه امر کان معلوما وانما سیق الکلام لبیان ان مجیء احدهما کان بعد الاخر فلیتأمل.

وهذا البحث مما اورده الشیخ فی دلائل الاعجاز ووصی بالمحافظه علیه (اورد السامع) عن الخطاء فی الحکم (الی الصواب نحو جاءنی زید لا عمرو) لمن اعتقد ان عمروا جاءک دون زید او انهما جاآک جمیعا ولکن ایضا للرد الی الصواب الا انه لا یقال لنفی الشرکه حتی ان نحو ما جاءنی زید لکن عمرو انما یقال لمن اعتقد ان زیدا جاءک دون عمرو ، لا لمن اعتقد انهما جاآک جمیعا.

وفی کلام النحاه ما یشعر بانه انما یقال لمن اعتقد انتفاء المجیء عنهما جمیعا (او صرف الحکم) عن المحکوم علیه (الی) محکوم علیه (آخر نحو جاءنی زید بل عمرو او ما جاءنی زید بل عمرو) فان بل للاضراب عن المتبوع وصرف الحکم الی التابع ومعنی الاضراب عن المتبوع ان یجعل فی حکم المسکوت عنه لا ان ینفی عنه الحکم قطعا خلافا لبعضهم.

ومعنی صرف الحکم فی المثبت ظاهر وکذا فی المنفی ان جعلناه بمعنی نفی الحکم عن التابع والمتبوع فی حکم المسکوت عنه او متحقق الحکم له حتی یکون

[شماره صفحه واقعی : 62]

ص: 1786

معنی ما جاءنی زید بل عمرو ان عمروا لم یجیئ وعدم مجیئ زید ومجیئه علی الاحتمال او مجیئه محقق کما هو مذهب المبرد وان جعلناه بمعنی ثبوت الحکم للتابع حتی یکون معنی ما جاءنی زید بل عمرو ان عمروا جاءک کما هو مذهب الجمهور.

ففیه اشکال (او للشک) من المتکلم (او التشکیک للسامع) ای ایقاعه فی الشک (نحو جاءنی زید او عمرو) او للابهام نحو قوله تعالی (وَإِنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ لَعَلی هُدیً أَوْ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ ،) او للتخییر او للاباحه نحو لیدخل الدار زید او عمرو والفرق بینهما ان فی الاباحه یجوز الجمع بینهما بخلاف التخییر.

واما فصله : ای تعقیب المسند الیه بضمیر الفصل ، وانما جعله من احوال المسند الیه ، لانه یقترن به اولا ، ولانه فی المعنی عباره عنه ، وفی اللفظ مطابق له (فلتخصیصه) ای المسند الیه (بالمسند) یعنی لقصر المسند علی المسند الیه ، لان معنی قولنا : زید هو القائم ، ان القیام مقصور علی زید لا یتجاوزه الی عمرو ، فالباء فی قوله فلتخصیصه بالمسند مثلها فی قولهم ، خصصت فلانا بالذکر ، ای : ذکرته دون غیره ، کانک جعلته من بین الاشخاص مختصا بالذکر ، ای منفردا به ، والمعنی ههنا جعل المسند الیه من بین ما یصح اتصافه بکونه مسندا الیه مختصا بان یثبت له المسند کما یقال : فی ایاک نعبد معناه نخصک بالعباده ولا نعبد غیرک.

واما تقدیمه : ای تقدیم المسند الیه (فلکون ذکره اهم) ولا یکفی فی التقدیم مجرد ذکر الاهتمام بل لا بد من ان یبین ان الاهتمام من ای جهه وبای سبب فلذا فصله بقوله :

(اما لانه) ای تقدیم المسند الیه (الاصل) لانه المحکوم علیه ولا بد من تحققه قبل الحکم فقصدوا ان یکون فی الذکر ایضا مقدما (ولا مقتضی للعدول عنه) ای عن ذلک الاصل اذ لو کان امر یقتضی العدول عنه فلا یقدم کما فی الفاعل فان مرتبه العامل التقدم علی المعمول.

(واما لیتمکن الخبر فی ذهن السامع ، لان فی المبتدأ تشویقا الیه) ای الخبر

[شماره صفحه واقعی : 63]

ص: 1787

(کقوله والذی حارت البریه فیه حیوان مستحدث من جماد) یعنی تحیرت الخلائق فی المعاد الجسمانی والنشور الذی لیس بنفسانی بدلیل ما قبله «بان امر الاله واختلف الناس فداع الی ضلال وهاد» یعنی بعضهم یقول بالمعاد ، وبعضهم لا یقول به.

(واما التعجیل المسره او المساءه للتفاؤل) عله لتعجیل المسره (او التطیر) عله لتعجیل المساءه (نحو سعد فی دارک) لتعجیل المسره (والسفاح فی دار صدیقک) لتعجیل المساءه.

(واما لا یهام انه) ای المسند الیه (لا یزول عن الخاطر) لکونه مطلوبا (او انه یستلذ به) لکونه محبوبا (او لنحو ذلک) کاظهار تعظیمه او تحقیره او ما اشبه ذلک قال (عبد القاهر وقد یقدم) المسند الیه (لیفید) التقدیم (تخصیصه بالخبر الفعلی) ای لقصر الخبر الفعلی علیه (ان ولی) المسند الیه (حرف النفی) ای وقع بعدها بلا فصل (نحو ما انا قلت هذا ای لم اقله مع انه مقول لغیری).

فالتقدیم یفید نفی الفعل عن المتکلم ، وثبوته لغیره علی الوجه الذی نفی عنه من العموم او الخصوص ، ولا یلزم ثبوته لجمیع من سواک ، لان التخصیص ههنا انما هو بالنسبه الی من توهم المخاطب اشتراکک معه فی القول او انفرادک به دونه.

(ولهذا) ای ولان التقدیم یفید التخصیص ونفی الحکم عن المذکور ، مع ثبوته للغیر (لم یصح ما انا قلت) هذا (ولا غیری).

لان مفهوم ما انا قلت ثبوت قائلیه هذا القول لغیر المتکلم ، ومنطوق لا غیری نفیها عنه وهما متناقضان (ولا ما انا رأیت احدا) لانه یقتضی ان یکون انسان غیر المتکلم ، قد رأی کل احد من الانسان لانه قد نفی عن المتکلم الرؤیه علی وجه العموم فی المفعول فیجب ان یثبت لغیره علی وجه العموم فی المفعول لیتحقق تخصیص المتکلم بهذا النفی (ولا ما انا ضربت إلّا زیدا) لانه یقتضی ان یکون انسان غیرک قد ضرب کل احد سوی زید لان المستثنی منه مقدر عام وکل ما نفیته عن المذکور علی وجه الحصر یجب ثبوته لغیره تحقیقا لمعنی الحصر ان عاما فعام وان خاصا فخاص.

وفی هذا المقام مباحث نفیسه وشحنا بها فی الشرح (والا) ای وان لم یل المسند

[شماره صفحه واقعی : 64]

ص: 1788

الیه حرف النفی بان لا یکون فی الکلام حرف النفی او یکون حرف النفی متأخرا عن المسند الیه (فقد یأتی) التقدیم (للتخصیص) ردا (علی من زعم انفراد غیره) ای غیر المسند الیه المذکور (به) ای فی الخبر الفعلی (او) زعم (مشارکته) ای مشارکه الغیر (فیه) ای فی الخبر الفعلی (نحو انا سعیت فی حاجتک) لمن زعم انفراد الغیر بالسعی ، فیکون قصر قلب او زعم مشارکته لک فی السعی ، فیکون قصر افراد (ویؤکد علی الاول) ای علی تقدیر کونه ردا علی من زعم انفراد الغیر (بنحو لا غیری) مثل لا زید ولا عمرو ولا من سوای لانه الدال صریحا علی نفی شبهه لان الفعل صدر عن الغیر.

(و) یؤکد (علی الثانی) ای علی تقدیر کونه ردا علی من زعم المشارکه (بنحو وحدی) مثل منفردا او متوحدا او غیر مشارک او غیر ذلک لانه الدال صریحا علی ازاله شبهه اشتراک الغیر فی الفعل والتأکید انما یکون لدفع شبهه خالجت قلب السامع (وقد یأتی لتقوی الحکم) وتقریره فی ذهن السامع دون التخصیص (نحو هو یعطی الجزیل) قصدا الی تحقیق انه یفعل اعطاء الجزیل وسیرد علیک تحقیق معنی التقوی (وکذا اذا کان الفعل منفیا) فقد یأتی التقدیم للتخصیص.

وقد یأتی للتقوی.

فالاول نحو انت ما سعیت فی حاجتی قصدا الی تخصیصه لعدم السعی.

والثانی (نحو انت لا تکذب) وهو لتقویه الحکم المنفی.

وتقریره (فانه اشد لنفی الکذب من لا تکذب) لما فیه من تکرار الاسناد المفقود فی لا تکذب واقتصر المصنف علی مثال التقوی لیفرع علیه التفرقه بینه وبین تأکید المسند الیه کما اشار الیه بقوله (وکذا من لا تکذب انت) یعنی انه اشد لنفی الکذب من لا تکذب انت مع ان فیه تأکیدا (لانه) ای لان لفظ انت او لان لفظ لا تکذب انت (لتأکید المحکوم علیه) بانه ضمیر المخاطب تحقیقا ولیس الاسناد الیه علی سبیل السهو او التجوز او النسیان (لا) لتاکید (الحکم) لعدم تکرر الاسناد وهذا الذی ذکر من ان التقدیم للتخصیص تاره وللتقوی اخری اذا بنی الفعل علی

[شماره صفحه واقعی : 65]

ص: 1789

معرف (وان بنی الفعل علی منکر افاد) التقدیم (تخصیص الجنس او الواحد به) ای بالفعل (نحو رجل جاءنی ای لا امرأه) فیکون تخصیص جنس (او رجلان) فیکون تخصیص واحد وذلک ان اسم الجنس حامل لمعنیین الجنسیه والعدد المعین اعنی الواحد ان کان مفردا او الاثنین ان کان مثنی ، والزائد علیه ان کان جمعا ، فاصل النکره المفرده ان تکون لواحد من الجنس ، فقد یقصد به الواحد فقط والذی یشعر به کلام الشیخ فی دلائل الاعجاز ان لا فرق بین المعرفه والنکره فی ان البناء علیه قد یکون للتخصیص وقد یکون للتقوی.

(ووافقه) ای عبد القاهر (السکاکی علی ذلک) ای علی ان التقدیم یفید التخصیص لکن خالفه فی شرائط وتفاصیل فان مذهب الشیخ انه ان ولی حرف النفی فهو للتخصیص قطعا والا فقد یکون للتخصیص وقد یکون للتقوی مضمرا کان الاسم او مظهرا معرفا کان او منکرا مثبتا کان الفعل او منفیا.

ومذهب السکاکی انه ان کان نکره فهو للتخصیص ان لم یمنع منه مانع وان کان معرفه فان کان مظهرا فلیس الا للتقوی وان کان مضمرا فقد یکون للتقوی وقد یکون للتخصیص من غیر تفرقه بین ما یلی حرف النفی وغیره.

والی هذا اشار بقوله (الا انه) ای السکاکی (قال التقدیم یفید الاختصاص ان جاز تقدیر کونه) ای المسند الیه (فی الاصل مؤخرا علی انه فاعل معنی فقط) لا لفظا (نحو انا قمت) فانه یجوز ان یقدر ان اصله قمت انا فیکون انا فاعلا معنی تأکیدا لفظا (وقدر) عطف علی جاز یعنی ان افاده التخصیص مشروط بشرطین.

احدهما جواز التقدیر والاخر ان یعتبر ذلک ای یقدر انه کان فی الاصل مؤخرا (والا) ای وان لم یوجد الشرطان (فلا یفید) التقدیم (الا تقوی الحکم) سواء (جاز) تقدیر التأخیر (کما مر) فی نحو انا قمت (ولم یقدر او لم یجز) تقدیر التأخیر اصلا (نحو زید قام) فانه لا یجوز ان یقدر ان اصله قام زید فقدم لما سنذکره.

ولما کان مقتضی هذا الکلام ان لا یکون نحو رجل جاءنی مفیدا للتخصیص لانه اذا اخر فهو فاعل لفظا لا معنی استثناه السکاکی واخرجه من هذا الحکم بان

[شماره صفحه واقعی : 66]

ص: 1790

جعله فی الاصل مؤخرا علی انه فاعل معنی لا لفظا بان یکون بدلا من الضمیر الذی هو فاعل لفظا لا معنی وهذا معنی قوله.

(واستثنی) السکاکی (المنکر بجعله من باب واسروا النجوی الذین ظلموا ، ای علی القول بالابدال من الضمیر) یعنی قدر بان اصل رجل جاءنی جاءنی رجل علی ان رجل لیس بفاعل ، بل هو بدل من الضمیر فی جاءنی ، کما ذکر فی قوله تعالی (وَأَسَرُّوا النَّجْوَی الَّذِینَ ظَلَمُوا) ان الواو فاعل والذین ظلموا بدل منه.

وانما جعله من هذا الباب (لئلا ینتفی التخصیص اذ لا سبب له) ای للتخصیص (سواه) ای سوی تقدیر کونه مؤخرا فی الاصل علی انه فاعل معنی ولو لا انه مخصص لما صح وقوعه مبتدأ (بخلاف المعرف) فانه یجوز وقوعه مبتدأ من غیر اعتبار التخصیص ، فلزم ارتکاب هذا الوجه البعید فی المنکر دون المعرف.

فان قیل : فلزمه ابراز الضمیر فی مثل جاءنی رجلان وجاؤنی رجال والاستعمال بخلاف قلنا لیس مراده ان المرفوع فی قولنا جاءنی رجل ، بدل لا فاعل ، فانه مما لا یقول به عاقل فضلا عن فاضل ، بل المراد ان المرفوع فی مثل قولنا رجل جاءنی ان یقدر ، ان الاصل جاءنی رجل علی ان رجلا بدل لا فاعل ، ففی مثل رجال جاؤنی یقدر ان الاصل جاؤنی رجال فلیتأمل.

(ثم قال) السکاکی (وشرطه) ای وشرط کون المنکر من هذا الباب ، واعتبار التقدیم والتأخیر فیه (اذا لم یمنع من التخصیص مانع کقولک رجل جاءنی علی ما مر) ان معناه رجل جاءنی لا امرأه او لا رجلان (دون قولهم شر اهر ذا ناب) فان فیه مانعا من التخصیص.

(اما علی تقدیر الاول) یعنی تخصیص الجنس (فلا متناع ان یراد ان المهر شر لا خیر) لان المهر لا یکون الاشرا.

واما علی (الثانی) یعنی تخصیص الواحد (فلنبوّه عن مظان استعماله) ای لنبوّ تخصیص الواحد عن مواضع استعمال هذا الکلام ، لانه لا یقصد به ان المهر شر لا شران وهذا ظاهر.

[شماره صفحه واقعی : 67]

ص: 1791

(واذ قد صرح الائمه بتخصیصه حیث تأولوه بما اهر ذا ناب الا شرا فالوجه) ای وجه الجمع بین قولهم بتخصیصه وقولنا بالمانع من التخصیص (تفظیع شان الشر به بتنکیره) ای جعل التنکیر للتعظیم والتهویل لیکون المعنی شر عظیم فظیع اهر ذا ناب لا شر حقیر ، فیکون تخصیصا نوعیا ، والمانع ، انما کان من تخصیص الجنس او الواحد.

(وفیه) ای فیما ذهب الیه السکاکی (نظر اذ الفاعل اللفظی والمعنوی) کالتأکید والبدل (سواء فی امتناع التقدیم ما بقیا علی حالهما) ای ما دام الفاعل فاعلا والتابع تابعا بل امتناع تقدیم التابع اولی.

(فتجویز تقدیم المعنوی دون اللفظ تحکم) وکذا تجویز الفسخ فی التابع دون الفاعل تحکم لان متناع تقدیم الفاعل هو انما کونه فاعلا والا فلا امتناع فی ان یقال : فی نحو زید قام انه کان فی الاصل قام زید فقدم زید وجعل مبتدأ.

کما یقال فی جرد قطیفه ان جردا کان فی الاصل ، صفه ، فقدم وجعل مضافا ، وامتناع تقدیم التابع حال کونه تابعا مما اجمع علیه النحاه الا فی ضروره الشعر ، فمنع هذا مکابره والقول بان فی حاله تقدیم الفاعل لیجعل مبتدأ : یلزم خلو الفعل عن الفاعل وهو محال بخلاف الخلو عن التابع فاسد ، لان هذا اعتبار محض.

(ثم لا نسلم انتفاء التخصیص) فی نحو رجل جاءنی (لو لا تقدیر التقدیم لحصوله) ای التخصیص (بغیره) ای بغیر تقدیر التقدیم (کما ذکره) السکاکی من التهویل وغیره کالتحقیر والتکثیر والتقلیل.

والسکاکی وان لم یصرح بان لا سبب للتخصیص سواه لکن لزم ذلک من کلامه حیث قال انما یرتکب ذلک الوجه البعید عند المنکر لفوات شرط الابتداء.

ومن العجائب ان السکاکی انما ارتکب فی مثل رجل جاءنی ذلک الوجه البعید لئلا یکون المبتدأ نکره محضه.

وبعضهم یزعم انه عند السکاکی بدل مقدم لا مبتدأ وان الجمله فعلیه لا

[شماره صفحه واقعی : 68]

ص: 1792

اسمیه.

ویتمسک فی ذلک بتلویحات بعیده من کلام السکاکی وبما وقع من السهو للشارح العلامه فی مثل زید قام وعمر وقعد ان المرفوع یحتمل ان یکون بدلا مقدما ولا یلتفت الی تصریحاتهم بامتناع تقدیم التوابع حتی قال الشارح العلامه فی هذا المقام ان الفاعل هو الذی لا یتقدم بوجه ما.

واما التوابع فتحتمل التقدیم علی طریق الفسخ وهو ان یفسخ کونه تابعا ویقدم ، واما لا علی طریق الفسخ فیمتنع تقدیمها ایضا لاستحاله تقدیم التابع علی المتبوع من حیث هو تابع فافهم.

(ثم لا نسلم امتناع ان یراد المهر شر لا خیر) کیف وقد قال الشیخ عبد القاهر قدم شر لا المعنی ان الذی اهره من جنس الشر لا من جنس الخیر.

(ثم قال) السکاکی (ویقرب من) قبیل (هو قام زید قائم فی التقوی لتضمنه) ای لتضمن قائم (الضمیر) مثل قام فیحصل للحکم تقوی (وشبهه) ای شبه السکاکی مثل قائم المتضمن للضمیر (بالخالی عنه) ای عن الضمیر من جهه (عدم تغیره فی التکلم والخطاب والغیبه) نحو انا قائم وانت قائم وهو قائم کما لا یتغیر الخالی عن الضمیر نحو انا رجل وانت رجل وهو رجل.

وبهذا الاعتبار قال یقرب ولم یقل نظیره.

وفی بعض النسخ وشبهه بلفظ الاسم مجرورا عطفا علی تضمنه یعنی ان قوله یقرب مشعر بان فیه شیئا من التقوی ولیس مثل التقوی فی زید قام فالاول لتضمنه الضمیر والثانی لشبهه بالخالی عن الضمیر.

(ولهذا) ای ولشبهه بالخالی عن الضمیر (لم یحکم بانه) ای مثل قائم مع الضمیر وکذا مع فاعله الظاهر ایضا (جمله ولا عومل) قائم مع الضمیر (معاملتها) ای معامله الجمله (فی البناء) حیث اعرب فی مثل رجل قائم ورجلا قائما ورجل قائم.

(ومما یری تقدیمه) ای من المسند الیه الذی یری تقدیمه علی المسند (کاللازم لفظ مثل وغیر) اذا استعملا علی سبیل الکنایه (فی نحو مثلک لا یبخل

[شماره صفحه واقعی : 69]

ص: 1793

وغیرک لا یجود بمعنی انت لا تبخل وانت تجود من غیر اراده تعریض بغیر المخاطب) بان یراد بالمثل والغیر انسان آخر مماثل للمخاطب او غیر مماثل بل المراد نفی البخل عنه علی طریق الکنایه ، لانه اذا نفی عمن کان علی صفته من غیر قصد الی مماثل ، لزم نفیه عنه ، واثبات الجود له بنفیه عن غیره ، مع اقتضائه محلا یقوم به.

وانما یری التقدیم فی مثل هذه الصوره کاللازم (لکونه) ای التقدیم (اعون علی المراد بهما) ان بهذین الترکیبین لان الغرض منهما اثبات الحکم بطریق الکنایه التی هی ابلغ من التصریح والتقدیم لا فادته التقوی اعون علی ذلک ولیس معنی قوله کاللازم انه قد یقدم وقد لا یقدم بل المراد انه کان مقتضی القیاس ان یجوز التأخیر لکن لم یرد الاستعمال الا علی التقدیم کما نص علیه الشیخ فی دلائل الاعجاز.

(قیل وقد یقدم) المسند الیه المعسور بکل علی المسند المقرون بحرف النفی (لانه) ای التقدیم (دال علی العموم) ای علی نفی الحکم عن کل فرد من افراد ما اضیف الیه لفظ کل (نحو کل انسان لم یقم) فانه یفید نفی القیام عن کل واحد من افراد الانسان (بخلاف ما لو اخر نحو لم یقم کل انسان فانه یفید نفی الحکم عن جمله الافراد لا عن کل فرد) فالتقدیم یفید عموم السلب وشمول النفی والتاخیر لا یفید الا سلب العموم ونفی الشمول.

وذلک ای کون التقدیم مفیدا للعموم دون التأخیر (لئلا یلزم ترجیح التأکید) وهو ان یکون لفظ کل لتقریر المعنی الحاصل قبله (علی التأسیس) وهو ان یکون لافاده معنی جدید مع ان التأسیس راجح لان الافاده خیر من الاعاده.

وبیان لزوم ترجیح التأکید علی التاسیس اما فی صوره التقدیم فلان قولنا انسان لم یقم موجبه مهمله اما الایجاب فلانه حکم فیها بثبوت عدم القیام لأنسان لا بنفی القیام عنه لان حرف السلب وقع جزأ من المحمول.

واما الاهمال فلانه لم یذکر فیها ما یدل علی کمیه افراد الموضوع مع ان الحکم فیها علی ما صدق علیه الانسان واذا کان انسان لم یقم موجبه مهمله یجب ان یکون معناه نفی القیام عن جمله الافراد ، لا عن کل فرد (لان الموجبه المهمله المعدوله

[شماره صفحه واقعی : 70]

ص: 1794

المحموله فی قوه السالبه الجزئیه) عند وجود الموضوع نحو لم یقم بعض الانسان بمعنی انهما متلازمان فی الصدق ، لأنه قد حکم فی المهمله بنفی القیام عما صدق علیه الانسان اعم من انه یکون جمیع الافراد او بعضها وایا ما کان یصدق نفی القیام عن البعض وکلما صدق نفی القیام عن البعض صدق نفیه عما صدق علیه الانسان فی الجمله فهی فی قوه السالبه الجزئیه (المستلزمه نفی الحکم عن الجمله) لان صدق السالبه الجزئیه الموجوده الموضوع اما بنفی الحکم عن کل فرد او نفیه عن البعض مع ثبوته للبعض.

وایاما کان یلزمها نفی الحکم عن جمله الافراد (دون کل فرد) لجواز ان یکون منفیا عن البعض ثابتا للبعض الاخر واذا کان انسان لم یقم بدون کل معناه نفی القیام عن جمله الافراد لا عن کل فرد فلو کان بعد دخول کل ایضا معناه کذلک کان کل لتأکید المعنی الاول فیجب ان یحمل علی نفی الحکم عن کل فرد لیکون کل لتأسیس معنی آخر ترجیحا للتأسیس علی التأکید.

واما فی صوره التأخیر فلان قولنا لم یقم انسان سالبه مهمله لا سور فیها (والسالبه المهمله فی قوه السالبه الکلیه المقتضیه للنفی عن کل فرد) نحو لا شیء من الانسان بقائم ولما کان هذا مخالفا لما عندهم من ان المهمله فی قوه الجزئیه بینه بقوله (لورود موضوعها) ای موضوع المهمله (فی سیاق النفی) حال کونه نکره غیر مصدره بلفظ کل فانه یفید نفی الحکم عن کل فرد واذا کان لم یقم انسان بدون کل معناه نفی القیام عن کل فرد فلو کان بعد دخول کل ایضا کذلک کان کل لتأکید المعنی الاول فیجب ان یحمل علی نفی القیام عن جمله الافراد لیکون کل لتأسیس معنی آخر.

وذلک لان لفظ کل فی هذا المقام لا یفید الا احد هذین المعنیین فعند انتفاء احدهما یثبت الاخر ضروره.

والحاصل ان التقدیم بدون کل لسلب العموم ونفی الشمول والتأخیر لعموم السلب وشمول النفی ، فبعد دخول کل ، یجب ان یعکس هذا ، لیکون کل للتأسیس

[شماره صفحه واقعی : 71]

ص: 1795

الراجح دون التأکید المرجوح.

(وفیه نظر لان النفی عن الجمله فی الصوره الاولی) یعنی الموجبه المهمله المعدوله المحمول نحو انسان لم یقم (وعن کل فرد فی) الصوره (الثانیه) یعنی السالبه المهمله نحو لم یقم انسان (انما افاده الاسناد الی ما اضیف الیه کل) وهو لفظ انسان.

(وقد زال ذلک) الاسناد المفید لهذا المعنی (بالاسناد الیها) ای الی کل لان انسانا صار مضافا الیه فلم یبق مسندا الیه (فیکون) ای علی تقدیر ان یکون الاسناد الی کل ایضا ، مفیدا للمعنی الحاصل من الاسناد الی انسان یکون کل (تأسیسا لا تأکیدا) لان التأکید لفظ یفید تقویه ما یفیده لفظ آخر وهذا لیس کذلک لان هذا المعنی حینئذ انما افاده الاسناد الی لفظ کل لا شیء آخر حتی یکون کل تأکیدا له.

وحاصل هذا الکلام انا لا نسلم انه لو حمل الکلام بعد دخول کل علی المعنی الذی حمل علیه قبل کل کان کل للتأکید.

ولا یخفی ان هذا انما یصح علی تقدیر ان یراد به التأکید الاصطلاحی اما لو ارید بذلک ان یکون کل لافاده معنی کان حاصلا بدونه ، فاندفاع المنع ظاهر وحینئذ یتوجه ما اشار الیه بقوله (ولان) الصوره (الثانیه) یعنی السالبه المهمله نحو لم یقم انسان (اذا افادت النفی عن کل فرد فقد افادت النفی عن الجمله فاذا حملت) کل (علی الثانی) ای علی افاده النفی عن جمله الافراد حتی یکون معنی لم یقم کل انسان نفی القیام عن الجمله لا عن کل فرد (لا یکون) کل (تأسیسا) بل تأکیدا ، لان هذا المعنی کان حاصلا بدونه ، وحینئذ فلو جعلنا لم یقم کل انسان لعموم السلب مثل لم یقم انسان لم یلزم ترجیح التأکید علی التأسیس اذ لا تأسیس اصلا بل انما لزم ترجیح احد التأکیدین علی الآخر.

وما یقال ان دلاله لم یقم انسان علی النفی عن الجمله بطریق الالتزام ودلاله لم یقم کل انسان علیه بطریق المطابقه فلا یکون تأکیدا.

[شماره صفحه واقعی : 72]

ص: 1796

ففیه نظر اذ لو اشترط فی التأکید اتحاد الدلالتین لم یکن حینئذ کل انسان لم یقم علی تقدیر کونه لنفی الحکم عن الجمله تأکیدا لان دلاله انسان لم یقم علی هذا المعنی التزام (ولان النکره المنفیه اذا عمت کان قولنا لم یقم انسان سالبه کلیه لا مهمله) کما ذکره هذا القائل لانه قد بین فیها ان الحکم مسلوب عن کل واحد من الافراد والبیان لا بد له من مبین.

ولا محاله ههنا شیء یدل علی ان الحکم فیها علی کلیه افراد الموضوع ولا نعنی بالسور سوی هذا وحینئذ یندفع ما قیل سماها مهمله باعتبار عدم السور.

(وقال عبد القاهر ان کانت) کلمه (کل داخله فی حیز النفی بان اخرت عن اداته) سواء کانت معموله لاداه النفی اولا وسواء کان الخبر فعلا (نحو ما کل «ما یتمنی المرء یدرکه) تجری الریاح بما لا تشتهی السفن» او غیر فعل نحو قولک ما کل متمنی المرء حاصلا (او معموله للفعل المنفی).

الظاهر انه عطف علی داخله ولیس بسدید لان الدخول فی حیز النفی شامل لذلک.

وکذا لو عطفتها علی اخرت بمعنی او جعلت معموله لان التأخیر عن اداه النفی ایضا شامل له.

اللهم الا ان یخصص التأخیر بما اذا لم تدخل الاداه علی فعل عامل فی کل علی ما یشعر به المثال والمعمول (اعمّ) من ان یکون فاعلا او مفعولا او تأکیدا لاحدهما او غیر ذلک (نحو ما جاءنی القوم کلهم) فی تأکید الفاعل (او ما جاءنی کل القوم) فی الفاعل وقدم التأکید علی الفاعل لان کلا اصل فیه (او لم آخذ کل الدراهم) فی المفعول المتأخر (او کل الدراهم لم آخذ) فی المفعول المتقدم وکذا لم آخذ الدراهم کلها او الدراهم کلها لم آخذ ففی جمیع هذه الصور (توجه النفی الی الشمول خاصه) لا الی اصل الفعل.

(وافاد) الکلام (ثبوت الفعل او الوصف لبعض) مما اضیف الیه کل ان کانت کل فی المعنی فاعلا للفعل او الوصف المذکور فی الکلام (او) افاد (تعلقه) ای

[شماره صفحه واقعی : 73]

ص: 1797

تعلق الفعل او الوصف (به) ای ببعض مما اضیف الیه کل ان کان کل فی المعنی مفعولا للفعل او الوصف.

وذلک بدلیل الخطاب وشهاده الذوق والاستعمال والحق ان هذا الحکم اکثری لا کلی بدلیل قوله تعالی (وَاللهُ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ وَاللهُ لا یُحِبُّ کُلَّ کَفَّارٍ أَثِیمٍ وَلا تُطِعْ کُلَّ حَلَّافٍ مَهِینٍ) (والا) ای وان لم تکن داخله فی حیز النفی بان قدمت علی النفی لفظا ولم تقع معموله للفعل المنفی (عم) النفی کل فرد مما اضیف الیه کل وافاد نفی اصل الفعل عن کل فرد (کقول النبی صلّی الله علیه وآله وسلم لما قال له ذو الیدین) اسم واحد من الصحابه (اقصرت الصلاه) بالرفع فاعل اقصرت (ام نسیت) یا رسول الله (کل ذلک لم یکن) هذا قول النبی صلّی الله تعالی علیه وآله وسلم.

والمعنی لم یقع واحد من القصر والنسیان علی سبیل شمول النفی وعمومه لوجهین احدهما ان جواب ام اما بتعیین احد الامرین او بنفیهما جمیعا تخطئه للمستفهم لا بنفی الجمع بینهما لانه عارف بان الکائن احدهما.

والثانی ما روی انه لما قال النبی علیه السلام کل ذلک لم یکن قال له ذو الیدین بل بعض ذلک قد کان ومعلوم ان الثبوت للبعض انما ینافی النفی عن کل فرد لا النفی عن المجموع (وعلیه) ای علی عموم النفی عن کل فرد.

(قوله) ای قول ابی النجم :

قد اصبحت ام الخیار تدعی***علی ذنبا کله لم اصنع

برفع کله علی معنی لم اصنع شیئا مما تدعیه علی من الذنوب ولافاده هذا المعنی عدل عن النصب المستغنی عن الاضمار الی الرفع المفتقر الیه ای لم اصنعه.

(واما تأخیره) ای تأخیر المسند الیه (فلاقتضاء المقام تقدیم المسند) وسیجیء بیانه.

(هذا) ای الذی ذکر من الحذف والذکر والاضمار وغیر ذلک فی المقامات المذکوره (کله مقتضی الظاهر) من الحال.

(وقد یخرج الکلام علی خلافه) ای علی خلاف مقتضی الظاهر لاقتضاء

[شماره صفحه واقعی : 74]

ص: 1798

الحال ایاه (فیوضع المضمر موضع المظهر کقولهم نعم رجلا) زید (مکان نعم الرجل زید) فان مقتضی الظاهر فی هذا المقام هو الاظهار دون الاضمار لعدم تقدم ذکر المسند الیه وعدم قرینه تدل علیه ،

وهذا الضمیر عائد الی متعقل معهود فی الذهن والتزم تفسیره بنکره لیعلم جنس المتعقل وانما یکون هذا من وضع المضمر موضع المظهر (فی احد القولین) ای قول من یجعل المخصوص خبر مبتدأ محذوف واما من یجعله مبتدأ ونعم رجلا خبره فیحتمل عنده ان یکون الضمیر عائدا الی المخصوص وهو مقدم تقدیرا ویکون التزام افراد الضمیر حیث لم یقل نعما ونعموا من خواص هذا الباب لکونه من الافعال الجامده.

(وقولهم هو او هی زید عالم مکان الشان او القصه) فالاضمار فیه ایضا علی خلاف مقتضی الظاهر لعدم التقدم.

واعلم ان الاستعمال علی ان ضمیر الشأن انما یؤنث اذا کان فی الکلام مؤنث غیر فضله ، فقوله هی زید عالم مجرد قیاس ثم علل وضع المضمر موضع المظهر فی البابین بقوله (لیتمکن ما یعقبه) ای یعقب الضمیر ای یجیء علی عقبه (فی ذهن السامع لانه) ای السامع (اذا لم یفهم منه) ای من الضمیر (معنی انتظره) ای انتظر السامع ما یعقب الضمیر لیفهم منه معنی فیتمکن بعد وروده فضل تمکن لان المحصول بعد الطلب اعز من المنساق بلا تعب.

ولا یخفی ان هذا لا یحسن فی باب نعم لان السامع ما لم یسمع المفسر لم یعلم ان فیه ضمیرا فلا یتحقق فیه التشوق والانتظار (وقد یعکس) وضع المضمر موضع المظهر ای یوضع المظهر موضع المضمر (فان کان) المظهر الذی وضع موضع المضمر (اسم اشاره فلکمال العنایه بتمییزه) ای تمییز المسند الیه (لاختصاصه بحکم بدیع) کقوله (کم عاقل عاقل) هو وصف عاقل الاول بمعنی کامل العقل متناه فیه (اعیت) ای اعیته واعجزته او اعیت علیه وصعبت (مذاهبه) ای طرق معاشه.

[شماره صفحه واقعی : 75]

ص: 1799

و جاهل تلقاه مرزوقا***هذا الذی ترک الاوهام حائره

وصیر العالم النحریر) ای المتقن من نحر الامور علما اتقنها (زندیقا) کافرا نافیا للصانع العدل الحکیم ، فقوله هذا اشاره الی حکم سابق غیر محسوس وهو کون العاقل محروما والجاهل مرزوقا فکان القیاس فیه الاضمار فعدل الی اسم الاشاره لکمال العنایه بتمییزه لیری السامعین ان هذا الشیء المتمیز المتعین هو الذی له الحکم العجیب وهو جعل الاوهام حائره والعالم النحریر زندیقا فالحکم البدیع هو الذی اثبت للمسند الیه المعبر عنه باسم الاشاره (او التهکم) عطف علی کمال العنایه (بالسامع کما اذا کان) السامع (فاقد البصر) او لا یکون ثمه مشار الیه اصلا (او النداء علی کمال بلادته) ای بلاده السامع بانه لا یدرک غیر المحسوس (او) علی کمال (فطانته) بان غیر المحسوس عنده بمنزله المحسوس (او ادعاء کمال ظهوره) ای ظهور المسند الیه.

(وعلیه) ای علی وضع اسم الاشاره موضع المضمر لادعاء کمال الظهور (من غیر هذا الباب) ای باب المسند الیه (تعاللت) ای اظهرت العله والمرض (کی اشجی) ای احزن من شجی بالکسر ای صار حزینا لا من شجی العظم بمعنی نشب فی حلقه (وما بک عله ، تریدین قتلی قد ظفرت بذلک) ای بقتلی کان مقتضی الظاهر (ان یقول به لانه لیس) بمحسوس فعدل الی ذلک اشاره الی ان قتله قد ظهر ظهور المحسوس (وان کان) المظهر الذی وضع موضع المضمر (غیره) ای غیر اسم الاشاره (فلزیاده التمکن) ای جعل المسند الیه متمکنا عند السامع (نحو (قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ ، اللهُ الصَّمَدُ)) ای الذی یصمد الیه ویقصد فی الحوائج لم یقل هو الصمد لزیاده التمکن.

(ونظیره) ای نظیر (قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ اللهُ الصَّمَدُ) فی وضع المظهر موضع المضمر لزیاده التمکن (من غیره) ای من غیر باب المسند الیه.

((وَبِالْحَقِ)) ای بالحکمه المقتضیه للانزال ((أَنْزَلْناهُ)) ای القرآن ((وَبِالْحَقِّ نَزَلَ)) حیث لم یقل وبه نزل (او ادخال الروع) عطف علی زیاده التمکن (فی ضمیر السامع وتربیه المهابه) عنده وهذا کالتأکید لادخال الروع (او تقویه داعی

[شماره صفحه واقعی : 76]

ص: 1800

المأمور ، ومثالهما) ای مثال التقویه وادخال الروع مع التربیه (قول الخلفاء امیر المؤمنین یأمرک بکذا) مکانا انا آمرک.

(وعلیه) ای علی وضع المظهر موضع المضمر لتقویه داعی المأمور (من غیره) ای من غیر باب المسند الیه ((فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللهِ)) لم یقل علّی لمّا فی لفظ الله من تقویه الداعی الی التوکل علیه لدلالته علی ذات موصوفه بالاوصاف الکامله من القدره الباهره وغیرها (او الاستعطاف) ای طلب العطف والرحمه (کقوله :

الهی عبدک العاصی اتاکا***مقرا بالذنوب و قد دعاکا

لم یقل انا العاصی لما فی لفظ عبدک العاصی من التخضع واستحقاق الرحمه وترقب الشفقه.

(قال السکاکی هذا) اعنی نقل الکلام عن الحکایه الی الغیبه (غیر مختص بالمسند الیه ولا) النقل مطلقا مختص (بهذا القدر) ای بان یکون عن الحکایه الی الغیبه ولا یخلو العباره عن تسامح (بل کل من التکلم والخطاب والغیبه مطلقا) ای وسواء کان فی المسند الیه او غیره وسواء کان کل منها وارده فی الکلام او کان مقتضی الظاهر ایراده (ینقل الی الاخر) فتصیر الاقسام سته حاصله من ضرب الثلاثه فی الاثنین ولفظ مطلقا لیس فی عباره السکاکی لکنه مراده بحسب ما علم من مذهبه فی الالتفات بالنظر الی الامثله.

(ویسمی هذا النقل عند علماء المعانی التفاتا) مأخوذا من التفات الانسان عن یمینه الی شماله او بالعکس (کقوله) ای قول امریء القیس (تقاول لیلک) خطاب لنفسه التفاتا ومقتضی الظاهر لیلی (بالاثمد) بفتح الهمزه وضم المیم اسم موضع.

(والمشهور) عند الجمهور (ان الالتفات هو التعبیر عن معنی بطریق من) الطرق (الثلاثه) التکلم والخطاب والغیبه (بعد التعبیر عنه) ای عن ذلک المعنی (باخر منها) ای بطریق آخر من الطرق الثلاثه بشرط ان یکون التعبیر الثانی علی خلاف ما یقتضیه الظاهر ویترقبه السامع ولا بد من هذا القید لیخرج مثل قولنا انا

[شماره صفحه واقعی : 77]

ص: 1801

زید وانت عمر ونحن اللذون صبّحوا الصباحا ، ومثل قوله تعالی (وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ ،) و (اهْدِنَا ،) و (أَنْعَمْتَ) فان الالتفات انما هو فی ایاک نعبد والباقی جار علی اسلوبه ومن زعم ان فی مثل یا ایها الذین آمنوا التفاتا والقیاس آمنتم فقد سها علی ما یشهد به کتب النحو.

(وهذا) ای الالتفات بتفسیر الجمهور (اخص منه) بتفسیر السکاکی لان النقل عنده اعم من ان یکون قد عبر عنه بطریق من الطرق ثم بطریق آخر او یکون مقتضی الظاهر ان یعبر عنه بطریق منها فترک وعدل الی طریق آخر فیتحقق الالتفات بتعبیر واحد وعند الجمهور مخصوص بالاول حتی لا یتحقق الالتفات بتعبیر واحد فکل التفات عندهم التفات عنده من غیر عکس کما فی تطاول لیلک.

(مثال التفات من التکلم الی الخطاب ومالی لا اعبد الذی فطرنی والیه ترجعون) ومقتضی الظاهر ارجع والتحقیق ان المراد ما لکم لا تعبدون ، لکن لما عبر عنهم بطریق التکلم کان مقتضی ظاهر السوق اجراء باقی الکلام علی ذلک الطریق فعدل عنه الی طریق الخطاب فیکون التفاتا علی المذهبین.

(و) مثال الالتفات من التکلم (الی الغیبه (إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ ، فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَانْحَرْ) ،).

ومقتضی الظاهر لنا (و) مثال الالتفات (من الخطاب الی التکلم) قول الشاعر (طحا) ای ذهب (بک قلب فی الحسان طروب) ومعنی طروب فی الحسان ان له طربا فی طلب الحسان ونشاطا فی مراودتها (بعید الشباب) تصغیر بعد للقرب ای حین ولی الشباب وکاد ینصرم (عصر) ظرف زمان مضاف الی الجمله الفعلیه اعنی قوله (حان) ای قرب (مشیب ، یکلفنی لیلی) فیه التفات من الخطاب فی بک الا التکلم.

ومقتضی الظاهر یکلفک وفاعل یکلفنی ضمیر عائد الی القلب ولیلی مفعوله الثانی والمعنی یطالبنی القلب بوصل لیلی.

وروی تکلفنی بالتاء الفوقانیه علی انه مسند الی لیلی والمفعول محذوف ای

[شماره صفحه واقعی : 78]

ص: 1802

شدائد فراقها او علی انه خطاب للقلب فیکون التفاتا آخر من الغیبه الی الخطاب (وقد شط) ای بعد (ولیها) ای قربها (وعادت عواد بیننا وخطوب) قال المرزوقی عادت یجوز ان یکون فاعلت من المعاداه کان الصوارف والخطوب صارت تعادیه ویجوز ان یکون من عاد یعود ای عادت عواد وعوائق کانت تحول بیننا الی ما کانت علیه قبل.

(و) مثال الالتفات من الخطاب (الی الغیبه) قوله تعالی (حَتَّی إِذا کُنْتُمْ فِی الْفُلْکِ وَجَرَیْنَ بِهِمْ) والقیاس بکم (و) مثال الالتفات (من الغیبه الی التکلم) قوله تعالی (اللهُ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیاحَ فَتُثِیرُ سَحاباً فَسُقْناهُ) ومقتضی الظاهر فساقه ای ساق الله ذلک السحاب واجراه الی بلد میت.

(و) مثال الالتفات من الغیبه (الی الخطاب) قوله تعالی (مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ إِیَّاکَ نَعْبُدُ) ومقتضی الظاهر ایاه (ووجهه) ای وجه حسن الالتفات (ان الکلام اذا نقل من اسلوب الی اسلوب آخر کان) ذلک الکلام (احسن تطریه) ای تجدیدا واحداثا من طریت الثوب (لنشاط السامع وکان اکثر ایقاظا للاصغاء الیه) ای الی ذلک الکلام لان لکل جدید لذه ، وهذا وجه حسن الالتفات علی الاطلاق.

(وقد یختص مواقعه بلطائف) غیر هذا الوجه العام (کما فی) سوره (الفاتحه فان العبد اذا ذکر الحقیق بالحمد عن قلب حاضر یجد) ذلک العبد (من نفسه محرکا للاقبال علیه) ای علی ذلک الحقیقی بالحمد (وکلما اجری علیه صفه من تلک الصفات العظام قوی ذلک المحرک الی ان یؤل الامر الی خاتمتها) ای خاتمه تلک الصفات یعنی مالک یوم الدین (المفیده انه) ای ذلک الحقیق بالحمد (مالک الامر کله فی یوم الجزاء) لانه اضیف مالک الی یوم الدین علی طریق الاتساع والمعنی علی الظرفیه ای مالک فی یوم الدین والمفعول محذوف دلاله علی التعمیم.

(فحینئذ یوجب) ذلک المحرک لتناهیه فی القوه (الاقبال علیه) ای اقبال العبد علی ذلک الحقیق ، بالحمد (والخطاب بتخصیصه بغایه الخضوع والاستعانه فی المهمات) فالباء فی بتخصیصه متعلق بالخطاب یقال : خاطبته بالدعاء اذا دعوت له

[شماره صفحه واقعی : 79]

ص: 1803

مواجهه.

وغایه المخضوع : هو معنی العباده وعموم المهمات مستفاد من حذف مفعول نستعین والتخصیص مستفاد من تقدیم المفعول فاللطیفه المختص بها موقع هذا الالتفات ، هی : ان فیه تنبیها علی ان العبد اذا اخذ فی القراءه یجب ان یکون قراءته علی وجه یجد من نفسه ذلک المحرک.

ولما انجر الکلام الی ذکر خلاف مقتضی الظاهر ، اورد عده اقسام : منه وان لم تکن من مباحث المسند الیه ، فقال (ومن خلاف المقتضی) ای مقتضی الظاهر (تلقی المخاطب) من اضافه المصدر الی المفعول ای تلقی المتکلم للمخاطب (بغیر ما یترقب) المخاطب (بحمل کلامه).

والباء فی بغیر للتعدیه وفی بحمل کلامه للسببیه ای انما تلقاه بغیر ما یترقبه بسبب انه حمل کلامه ای الکلام الصادر عن المخاطب (علی خلاف مراده) ای مراد المخاطب ، وانما حمل کلامه علی خلاف مراده (تنبیها) للمخاطب (علی انه) ای ذلک الغیر هو (الاولی بالقصد) والاراده.

(کقول القبعثری للحجاج وقد قال) الحجاج (له) ای للقبعثری حال کون الحجاج (متوعدا) ایاه («لاحملنک علی الادهم») یعنی القید ، هذا مقول قول الحجاج («مثل الامیر یحمل علی الادهم والاشهب») هذا مقول قول القبعثری فابرز وعید الحجاج فی معرض الوعد وتلقاه بغیر ما یترقب بان حمل الادهم فی کلامه علی الفرس الادهم ای الذی غلب سواده حتی ذهب البیاض الذی فیه وضم الیه الاشهب ای الذی غلب بیاضه حتی ذهب سواده.

ومراد الحجاج انما هو القید فنبه علی ان الحمل علی الفرس الادهم ، هو الاولی بان یقصده الامیر (ای من کان مثل الامیر فی السلطان) ای الغلبه (وبسطه الید) ای الکرم والمال والنعمه (فجدیر بان یصفد) ای یعطی من اصفده (لا ان یصفد) ای یقیده من صفده (او السائل) عطف علی المخاطب ای تلقی السائل (بغیر ما یطلب بتنزیل سؤاله منزله غیره) ای منزله غیر ذلک السؤال (تنبیها) للسائل (علی انه)

[شماره صفحه واقعی : 80]

ص: 1804

ای ذلک الغیر (هو الاولی بحاله او المهم له کقوله تعالی (یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْأَهِلَّهِ قُلْ هِیَ مَواقِیتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجِ)) سألوا عن سبب اختلاف القمر فی زیاده النور ونقصانه ،

فاجیبوا ببیان الغرض من هذا الاختلاف وهو ان الاهله بحسب ذلک الاختلاف معالم یوّقت بها الناس امورهم من المزارع والمتاجر ومحال الدیون والصوم وغیر ذلک ومعالم للحج یعرف بها وقته.

وذلک للتنبیه علی ان الاولی والالیق بحالهم ان یسألوا عن ذلک لانهم لیسوا ممن یطلعون بسهوله علی دقائق علم الهیئه ولا یتعلق لهم به غرض (وکقوله تعالی (یَسْئَلُونَکَ ما ذا یُنْفِقُونَ قُلْ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیْرٍ فَلِلْوالِدَیْنِ وَالْأَقْرَبِینَ وَالْیَتامی وَالْمَساکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ) سألوا عن بیان ماذا ینفقون فاجیبوا ببیان المصارف تنبیها علی ان المهم هو السؤال عنها لان النفقه لا یعتد بها الا ان تقع موقعها.

(ومنه) ای من خلاف مقتضی الظاهر (التعبیر عن) المعنی (المستقبل بلفظ الماضی تنبیها علی تحقق وقوعه نحو قوله تعالی (وَنُفِخَ فِی الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَمَنْ فِی الْأَرْضِ)) بمعنی یصعق.

(ومثله) التعبیر عن المقصود المستقبل بلفظ اسم الفاعل کقوله تعالی (وَإِنَّ الدِّینَ لَواقِعٌ) مکان یقع (ونحوه) التعبیر عن المستقبل بلفظ اسم المفعول کقوله تعالی (ذلِکَ یَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ) مکان یجمع وههنا بحث وهو ان کلا من اسمی الفاعل والمفعول قد یکون بمعنی الاستقبال وان لم یکن ذلک بحسب اصل الوضع فیکون کل منهما ههنا واقعا فی موقعه واردا علی حسب مقتضی الظاهر.

والجواب ان کلا منهما حقیقه فیما تحقق فیه وقوع الوصف وقد استعمل ههنا فیما لم یتحقق مجازا تنبیها علی تحقق وقوعه.

(ومنه) ای من خلاف مقتضی الظاهر (القلب) وهو ان یجعل احد اجزاء الکلام مکان الاخر والاخر مکانه (عرضت الناقه علی الحوض) ای اظهرته علیها لتشرب (وقبله) ای القلب (السکاکی مطلقا) وقال انه مما یورث الکلام ملاحه.

(وردّه غیره) ای غیر السکاکی (مطلقا) لانه عکس المطلوب ونقیض

[شماره صفحه واقعی : 81]

ص: 1805

المقصود (والحق انه ان تضمن اعتبارا لطیفا) غیر الملاحه التی اورثها نفس القلب (قبل کقوله «ومهمه) ای مفازه (مغبره ای مملوه بالغبره ارجاؤه ،) ای اطرافه ونواحیه جمع الرجی مقصورا (کان لون ارضه سماؤه») علی حذف المضاف (ای لونها) یعنی لون السماء فالمصراع الاخیر من باب القلب والمعنی کأن لون سمائه لغبرتها لون ارضه.

والاعتبار اللطیف هو المبالغه فی وصف لون السماء بالغبره حتی کأنه صار بحیث یشبه به لون الارض فی ذلک مع ان الارض اصل فیه (والا) ای وان لم یتضمن اعتبارا لطیفا (ردّ) لانه عدول عن مقتضی الظاهر من غیر نکته یعتد بها (کقوله) فلما ان جری سمن علیها (کما طینت بالفدن) ای بالقصر (السیاعا) ای الطین بالتبن والمعنی کما طینت الفدن بالسیاع یقال طینت السطح والبیت.

ولقائل ان یقول : انه یتضمن من المبالغه فی وصف الناقه بالسمن مالا یتضمنه قوله کما طینت الفدن بالسیاع لا یهامه ان السیاع قد بلغ مبلغا من العظم والکثره الی ان صار بمنزله الاصل والفدن بالنسبه الیه کالسیاع بالنسبه الی الفدن.

[شماره صفحه واقعی : 82]

ص: 1806

الباب الثالث : أحوال المسند

(اما ترکه فلما مر) فی حذف المسند الیه (کقوله) :

«و من یک امسی بالمدینه رحله***(فانی و قیار بها لغریب»)

الرحل هو المنزل والمأوی ، وقیار اسم فرس او جمل للشاعر وهو ضابی ، ابن الحارث کذا فی الصحاح ، ولفظ البیت خبر ومعناه التحسر والتوجع فالمسند الی قیار محذوف لقصد الاختصار والاحتراز عن العبث بناء علی الظاهر مع ضیق المقام بسبب التوجع ومحافظه الوزن.

ولا یجوز ان یکون قیار عطفا علی محل اسم ان وغریب خبرا عنهما لامتناع العطف علی محل اسم ان قبل مضی الخبر لفظا او تقدیرا واما اذا قدرنا له خبرا محذوفا فیجوز ان یکون هو عطفا علی محل اسم ان لان الخبر مقدم تقدیرا فلا یکون مثل ان زیدا وعمرو ذاهبان بل مثل ان زیدا وعمرو لذاهب وهو جائز ویجوز ان یکون مبتدأ والمحذوف خبره والجمله باسرها عطف علی جمله انّ مع اسمها وخبرها (وکقوله

«نحن بما عندنا وانت بما***عندک راض و الرأی مختلف»)

فقوله : نحن مبتدأ محذوف الخبر لما ذکرنا ، ای نحن بما عندنا راضون ، فالمحذوف ههنا هو خبر الاول بقرینه الثانی وفی البیت السابق بالعکس (وقولک : زید منطلق وعمرو) ای وعمرو منطلق فحذف للاحتراز عن العبث من غیر ضیق المقام (وقولک خرجت فاذا زید) ای موجود او حاضر او واقف او ما اشبه ذلک فحذف لما مر مع اتباع الاستعمال ، لان اذا المفاجأه تدل علی مطلق الوجود.

وقد ینضم الیها قرائن تدل علی نوع ، خصوصیه کلفظ الخروج المشعر بان

[شماره صفحه واقعی : 83]

ص: 1807

المراد فاذا زید بالباب حاضر او نحو ذلک (وقوله

«ان محلا وان مرتحلا***و ان فی السفر اذا مضوا مهلا»

(ای) ان (لنا فی الدنیا) حلولا (و) ان (لنا عنها) الی الاخره (ارتحالا).

والمسافرون قد توغلوا فی المضی لا رجوع لهم ، ونحن علی اثرهم عن قریب ، فحذف المسند الذی هو ظرف قطعا لقصد الاختصار والعدول الی اقوی الدلیلین ، اعنی العقل ولضیق المقام ، اعنی المحافظه علی الشعر ولأتباع الاستعمال لاطراد الحذف فی مثل ان مالا وان ولدا وقد وضع سیبویه فی کتابه لهذا بابا فقال هذا باب ان مالا وان ولدا وقوله تعالی (قُلْ لَوْ أَنْتُمْ تَمْلِکُونَ خَزائِنَ رَحْمَهِ رَبِّی).

فقوله انتم لیس بمبتدأ لان لو انما تدخل علی الفعل بل هو فاعل فعل محذوف ، والاصل لو تملکون انتم تملکون فحذف الفعل الاول احترازا عن العبث لوجود المفسر ثم ابدل من الضمیر المتصل ضمیر منفصل علی ما هو القانون عند حذف العامل فالمسند المحذوف ههنا فعل وفیما سبق اسم او جمله.

وقوله تعالی : (فَصَبْرٌ جَمِیلٌ) یحتمل الامرین) حذف المسند او المسند الیه (ای) فصبر جمیل (اجمل او فامری صبر جمیل) ففی الحذف تکثیر للفائده بامکان حمل الکلام علی کل من المعنیین بخلاف ما لو ذکر فانه یکون نصا فی احدهما.

(ولا بد) للحذف (من قرینه) داله علیه لیفهم منه المعنی (کوقوع الکلام جوابا لسؤال محقق نحو (وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللهُ)) ای خلقهن الله فحذف المسند لان هذا الکلام عند تحقق ما فرض من الشرط والجزاء یکون جوابا عن سؤال محقق والدلیل علی ان المرفوع فاعل والمحذوف فعله انه جاء عند عدم الحذف کذلک کقوله تعالی (وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ خَلَقَهُنَّ الْعَزِیزُ الْعَلِیمُ ،) وکقوله تعالی (قالَ مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَهِیَ رَمِیمٌ ، قُلْ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّهٍ.)

(او مقدر) عطف علی محقق (نحو) قول ضرار بن نهشل یرثی یزید بن نهشل (ولیبک یزید) کانه قیل من یبکیه فقال (ضارع) ای یبکیه ضارع ای ذلیل

[شماره صفحه واقعی : 84]

ص: 1808

(لخصومه) لانه کان ملجأ للاذلاء وعونا للضعفاء تمامه «ومختبط مما تطیح الطوائح».

والمختبط : هو الذی یأتی الیک للمعروف من غیر وسیله تطیح من الاطاحه وهی الاذهاب والاهلاک والطوائح جمع مطیحه علی غیر القیاس کلواقح جمع ملقحه ومما یتعلق بمختبط وما مصدریه ای سائل یسئل من اجل اذهاب الوقائع ماله او بیبکی المقدر ای یبکی لاجل اهلاک المنایا یزید.

(وفضله) ای رجحانه نحو لیبک یزیدا ضارع مبنیا للمفعول (علی خلافه) یعنی لیبک یزید ضارع مبنیا للفاعل ناصبا لیزید ورافعا لضارع (بتکرر الاسناد) بان اجمل اولا (اجمالا ثم) فصل ثانیا (تفصیلا) اما التفصیل فظاهر.

واما الاجمال فلانه لما قیل : لیبک علم ان هناک باکیا یسند الیه هذا البکاء لان المسند الی المفعول لابد له من فاعل محذوف اقیم المفعول مقامه ولا شک ان المتکرر آکد واقوی وان الاجمال ثم التفصیل اوقع فی النفس (وبوقوع نحو یزید غیر فضله) لکونه مسندا الیه لا مفعولا کما فی خلافه (وبکون معرفه الفاعل کحصول نعمه غیر مترقبه لان اول الکلام غیر مطمع فی ذکره) ای ذکر الفاعل لاسناد الفعل وتمام الکلام به بخلاف ما اذا بنی للفاعل فانه مطمع فی ذکر الفاعل اذ لا بد للفعل من شیء یسند هو الیه.

(واما ذکره) ای ذکر المسند (فلما مر) فی ذکر المسند الیه من کون الذکر هو الاصل مع عدم المقتضی للعدول ومن الاحتیاط لضعف التعویل علی القرینه مثل (خَلَقَهُنَّ الْعَزِیزُ الْعَلِیمُ).

ومن التعریض بغباوه السامع نحو محمد نبینا صلّی الله علیه وآله وسلم فی جواب من قال من نبیکم وغیر ذلک (او) لاجل (ان یتعین) بذکر المسند (کونه اسما) فیفید الثبوت والدوام (او فعلا) فیفید التجدد والحدوث.

(واما افراده) ای جعل المسند غیر جمله (فلکونه غیر سببی مع عدم افاده تقوی الحکم) اذ لو کان سببیا نحو زید قام ابوه او مفیدا للتقوی نحو زید قام فهو جمله قطعا.

[شماره صفحه واقعی : 85]

ص: 1809

واما نحو زید قائم فلیس بمفید للتقوی بل هو قریب من زید قام فی ذلک.

وقوله : مع عدم افاده التقوی معناه مع عدم افاده نفس الترکیب تقوی الحکم فیخرج ما یفید التقوی بحسب التکریر نحو عرفت عرفت او بحرف التأکید نحو ان زیدا عارف او تقول ان تقوی الحکم فی الاصطلاح هو تأکیده بالطریق المخصوص نحو زید قائم.

فان قلت : المسند قد یکون غیر سببی ولا مفید للتقوی ومع هذا لا یکون مفردا کقولنا انا سعیت فی حاجتک ورجل جاءنی وما انا فعلت هذا عند قصد التخصیص.

قلت : سلمنا ان لیس القصد فی هذا الصور الی التقوی.

لکن لا نسلم انها لا تفید التقوی ضروره حصول تکرار الاسناد الموجب للتقوی ولو سلم فالمراد ان افراد المسند یکون لاجل هذا المعنی ولا یلزم منه تحقق الافراد فی جمیع صور تحقق هذا المعنی.

ثم السببی والفعلی ، من اصطلاحات صاحب المفتاح ، حیث سمی فی قسم النحو الوصف بحال الشیء نحو رجل کریم وصفا فعلیا ، والوصف بحال ما هو من سببه نحو رجل کریم ابوه وصفا سببیا ، وسمی فی علم المعانی المسند فی نحو زید قام مسندا فعلیا وفی نحو زید قام ابوه مسندا سببیا وفسرهما بما لا یخلو عن صعوبه وانغلاق ،

فلهذا اکتفی المصنف فی بیان المسند السببی بالمثال.

وقال : (والمراد بالسببی نحو زید ابوه منطلق) وکذا زید انطلق ابوه.

ویمکن ان یفسر المسند السببی بجمله علقت علی مبتدأ بعائد لا یکون مسندا الیه فی تلک الجمله فیخرج عنه المسند فی نحو زید منطلق ابوه لانه مفرد وفی نحو (قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ) لان تعلیقها علی المبتدأ لیس بعائد وفی نحو زید قام وزید هو قائم لان العائد فیهما مسند الیه ودخل فیه نحو زید ابوه قائم وزید قام ابوه وزید مررت به وزید ضرب عمروا فی داره وزید ضربته ونحو ذلک من الجمل التی وقعت

[شماره صفحه واقعی : 86]

ص: 1810

خبر مبتدأ ولا تفید التقوی.

والعمده فی ذلک تتبع کلام السکاکی لانا لم نجد هذا الاصطلاح لمن قبله.

(واما کونه) ای المسند (فعلا فللتقیید) ای تقیید المسند (باحد الازمنه الثلاثه) اعنی الماضی وهو الزمان الذی قبل زمانک الذی انت فیه والمستقبل وهو الزمان الذی یترقب وجوده بعد هذا الزمان والحال وهو اجزاء من اواخر الماضی واوائل المستقبل متعاقبه من غیر مهله وتراخ وهذا امر عرفی.

وذلک لان الفعل دال بصیغته علی احد الازمنه الثلاثه من غیر احتیاج الی قرینه تدل علی ذلک بخلاف الاسم فانه انما یدل علیه بقرینه خارجیه کقولنا زید قائم الان او امس او غدا ولهذا قال (علی اخصر وجه).

ولما کان التجدد لازما للزمان لکونه کما غیر قار الذات ای لا یجتمع اجزائه فی الوجود والزمان جزء من مفهوم الفعل ، کان الفعل مع افادته التقیید باحد الازمنه الثالثه مفیدا للتجدد والیه اشار بقوله (مع افاده التجدد کقوله) ای کقول ظریف بن تمیم (او کلما وردت عکاظ) هو متسوق للعرب کانوا یجتمعون فیه فیتناشدون ویتفاخرون وکانت فیه وقایع (قبیله بعثوا الی عریفهم) عریف القوم القیم بامرهم الذی شهر وعرف بذلک (یتوسم) ای یصدر عنه تفرس الوجوه وتأملها شیئا فشیئا ولحظه فلحظه.

(واما کونه) ای المسند (اسما فلافاده عدمهما) ای عدم التقیید المذکور وافاده التجدد یعنی لافاده الدوام والثبوت لاغراض تتعلق بذلک (کقوله «لا یألف الدرهم المضروب صرتنا») وهو ما یجتمع فیه الدراهم (لکن یمر علیها وهو منطلق») یعنی ان الانطلاق من الصره ثابت للدرهم دائما.

قال الشیخ عبد القاهر : موضوع الاسم علی ان یثبت به الشیء للشیء ، من غیر اقتضاء انه یتجدد ویحدث شیئا فشیئا ، فلا تعرض فی زید منطلق لاکثر من اثبات الانطلاق فعلا له کما فی زید طویل وعمرو قصیر.

(واما تقیید الفعل) وما یشبهه من اسم الفاعل والمفعول وغیرهما (بمفعول)

[شماره صفحه واقعی : 87]

ص: 1811

مطلق او به او فیه او له او معه (ونحوه) من الحال والتمییز والاستثناء (فلتربیه الفائده) لان الحکم کلما زاد خصوصا زاد غرابه وکلما زاد غرابه زاد افاده.

کما یظهر بالنظر الی قولنا شیء ما موجود وفلان بن فلان حفظ التوراه سنه کذا فی بلد کذا ولما استشعر سؤالا وهو ان خبر کان من مشبهات المفعول والتقیید به لیس لتربیه الفائده بدونه اشار الی جوابه بقوله (والمقید فی نحو کان زید منطلقا هو منطلقا لا کان) لان منطلقا هو نفس المسند وکان قید له للدلاله علی زمان النسبه کما اذا قلت زید منطلق فی الزمان الماضی.

(واما ترکه) ای ترک التقیید (فلما نع منها) ای من تربیه الفائده ، مثل خوف انقضاء المده والفرصه او اراده ان لا یطلع الحاضرون علی زمان الفعل او مکانه او مفعوله او عدم العلم بالمقیدات او نحو ذلک.

(واما تقییده) ای الفعل (بالشرط) ، مثل اکرمک ان تکرمنی وان تکرمنی اکرمک (فلاعتبارات) شتی وحالات تقتضی تقییده به (لا تعرف الا بمعرفه ما بین ادواته) یعنی حروف الشرط واسمائه (من التفصیل وقد بین ذلک) ای التفصیل (فی علم النحو).

وفی هذا الکلام اشاره الی ان الشرط فی عرف اهل العربیه قید لحکم الجزاء مثل المفعول ونحوه فقولک ان جئتنی اکرمک بمنزله قولک اکرمک وقت مجیئک ایای ولا یخرج الکلام بهذا القید عما کان علیه من الخبریه والانشائیه بل ان کان الجزاء خبرا فالجمله الشرطیه خبریه نحو ان جئتنی اکرمک وان کان انشائیا فانشائیه نحو ان جاءک زید فاکرمه.

واما نفس الشرط ، فقد اخرجته الاداه عن الخبریه واحتمال الصدق والکذب وما یقال من ان کلا من الشرط والجزاء خارج عن الخبریه واحتمال الصدق والکذب وانما الخبر هو مجموع الشرط والجزاء المحکوم فیه بلزوم الثانی للاول فانما هو باعتبار المنطقیین فمفهوم قولنا کلما کانت الشمس طالعه فالنهار موجود باعتبار اهل العربیه الحکم بوجود النهار فی کل وقت من اوقات طلوع الشمس فالمحکوم علیه هو النهار

[شماره صفحه واقعی : 88]

ص: 1812

والمحکوم به هو الموجود.

وباعتبار المنطقیین الحکم بلزوم وجود النهار لطلوع الشمس فالمحکوم علیه طلوع الشمس والمحکوم به وجود النهار فکم من فرق بین الاعتبارین.

(ولکن لابد من النظر ههنا فی ان واذا ولو) لان فیها ابحاثا کثیره لم یتعرض لها فی علم النحو (فان واذا للشرط فی الاستقبال لکن اصل ان عدم الجزم بوقوع الشرط) فلا یقع فی کلام الله تعالی علی الاصل الاحکایه او علی ضرب من التأویل (واصل اذا الجزم) بوقوعه فان واذا یشترکان فی الاستقبال بخلاف لو ویفترقان بالجزم بالوقوع وعدم الجزم به واما عدم الجزم بلا وقوع الشرط فلم یتعرض له لکونه مشترکا بین اذا وان والمقصود بیان وجه الافتراق.

(ولذلک) ای ولان اصل ان عدم الجزم بالوقوع (کان) الحکم (النادر) لکونه غیر مقطوع به فی الغالب (موقعا لان و) لان اصل اذا الجزم بالوقوع (غلب لفظ الماضی) لدلالته علی الوقوع قطعا نظرا الی نفس اللفظ وان نقل ههنا الی معنی الاستقبال (مع اذا نحو (فَإِذا جاءَتْهُمُ)) ای قوم موسی (الْحَسَنَهُ) کالخصب والرخاء (قالُوا لَنا هذِهِ) ای هذه مختصه بنا ونحن مستحقوها (وَإِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَهٌ) ای جدب وبلاء (یَطَّیَّرُوا) ای یتشأموا (بِمُوسی وَمَنْ مَعَهُ) من المؤمنین جیء فی جانب الحسنه بلفظ الماضی مع اذا (لان المراد بالحسنه الحسنه المطلقه) التی حصولها مقطوع به.

(ولهذا عرفت) الحسنه (تعریف الجنس) ای الحقیقه لان وقوع الجنس کالواجب لکثرته واتساعه لتحققه فی کل نوع بخلاف النوع وجیء فی جانب السیئه بلفظ المضارع مع ان لما ذکره بقوله (والسیئه نادره بالنسبه الیها) ای الی الحسنه المطلقه (ولهذا نکّرت) السیئه لیدل علی التقلیل (وقد تستعمل ان فی) مقام (الجزم) بوقوع الشرط (تجاهلا) ، کما اذا سئل العبد عن سیده هل هو فی الدار وهو یعلم انه فیها ، فیقول : ان کان فیها اخبرک یتجاهل خوفا من السید (او لعدم جزم المخاطب) بوقوع الشرط فیجری الکلام علی سنن اعتقاده (کقولک لمن یکذبک ان صدقت

[شماره صفحه واقعی : 89]

ص: 1813

فما ذا تفعل) مع علمک بانک صادق.

(او تنزیله) ای لتنزیل المخاطب العالم بوقوع الشرط (منزله الجاهل لمخالفته مقتضی العلم) کقولک لمن یؤذی اباه ان کان اباک فلا تؤذه.

(او التوبیخ) ای لتعبیر المخاطب علی الشرط (وتصویر ان المقام لاشتماله علی ما یقلع الشرط عن اصله لا یصلح الا لفرضه) ای فرض الشرط (کما یفرض المحال) لغرض من الاغراض (نحو (أَفَنَضْرِبُ عَنْکُمُ الذِّکْرَ)) ای انهملکم فنضرب عنکم القرآن.

وما فیه من الامر والنهی والوعد والوعید (صفحا) ای اعراضا او للاعراض او معرضین (ان کنتم قوما مسرفین فیمن قرأ ان بالکسر) فکونهم مسرفین امر مقطوع به لکن جیء بلفظ ان لقصد التوبیخ.

وتصویر ان الاسراف من العاقل فی هذا المقام یجب ان لا یکون الا علی سبیل الفرض والتقدیر کالمحالات لاشتمال المقام علی الایات الداله علی ان الاسراف مما لا ینبغی ان یصدر عن العاقل اصلا فهو بمنزله المحال وان کان مقطوعا ، بعدم وقوعه لکنهم یستعملون فیه ان لتنزیله منزله ما لا قطع بعدمه علی سبیل المساهله وارخاء العنان لقصد التبکیت کما فی قوله تعالی (قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ.)

(او تغلیب غیر المتصف به) ای بالشرط (علی المتصف به) کما اذا کان القیام قطعی الحصول لزید غیر قطعی لعمرو فنقول ان قمتما کان کذا (وقوله تعالی للمخاطبین المرتابین (وَإِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا ،) یحتملهما) ای یحتمل ان یکون للتوبیخ والتصویر المذکور وان یکون لتغلیب غیر المرتابین علی المرتابین لانه کان فی المخاطبین من یعرف الحق وانما ینکر عنادا فجعل الجمیع کأنه لا ارتیاب لهم.

وههنا بحث ، وهو : انه اذا جعل الجمیع بمنزله غیر المرتابین کان الشرط قطعی اللاوقوع فلا یصح استعمال ان فیه کما اذا کان قطعی الوقوع لانها انما تستعمل فی المعانی المحتمله المشکوکه ولیس المعنی ههنا علی حدوث الارتیاب فی المستقبل.

ولهذا زعم الکوفیون انّ ان ههنا بمعنی اذ ونص المبرد والزجاج علی انّ ان لا

[شماره صفحه واقعی : 90]

ص: 1814

تغلب کان علی معنی الاستقبال لقوه دلالته علی المضی فمجرد التغلیب لا یصحح استعمال ان ههنا بل لا بد من ان یقال لما غلب صار الجمیع بمنزله غیر المرتابین فصار الشرط قطعی الانتفاء فاستعمل فیه ان علی سبیل الفرض والتقدیر للتبکیت والالزام کقوله تعالی (فَإِنْ آمَنُوا بِمِثْلِ ما آمَنْتُمْ بِهِ فَقَدِ اهْتَدَوْا) ، و (قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ).

(والتغلیب) باب واسع (یجری فی فنون کثیره کقوله تعالی (وَکانَتْ مِنَ الْقانِتِینَ)) غلب الذکر علی الانثی بان اجری الصفه المشترکه بینهما علی طریقه اجرائها علی الذکور خاصه فان القنوت مما یوصف به الذکور والاناث لکن لفظ قانتین انما یجری علی الذکور فقط (و) نحو (قوله تعالی (بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ)) غلب جانب المعنی علی جانب اللفظ لان القیاس یجهلون بیاء الغیبه لان الضمیر عائد الی قوم ولفظه لفظ الغائب لکونه اسما مظهرا لکنه فی المعنی عباره عن المخاطبین فغلب جانب الخطاب علی جانب الغیبه.

(ومنه) ای ومن التغلیب (ابوان) للاب والام (ونحوه) کالعمرین لابی بکر وعمر رضی الله عنهما والقمرین للشمس والقمر ، وذلک بان یغلب احد المتصاحبین او المتشابهین علی الاخر بان یجعل الاخر متفقا له فی الاسم ثم یثنی ذلک الاسم ویقصد اللفظ الیهما جمیعا فمثل ابوان لیس من قبیل قوله تعالی (وَکانَتْ مِنَ الْقانِتِینَ) کما توهمه بعضهم لان الابوه لیست صفه مشترکه بینهما کالقنوت.

فالحاصل ان مخالفه الظاهر فی مثل القانتین من جهه الهیئه والصیغه وفی مثل ابوان من جهه الماده وجوهر اللفظ بالکلیه (ولکونهما) ای ان واذا (لتعلیق امر) هو حصول مضمون الجزاء (بغیره) یعنی حصول مضمون الشرط (فی الاستقبال) متعلق بغیره علی معنی انه یجعل حصول الجزاء مترتبا ومعلقا علی حصول الشرط فی الاستقبال ولا یجوز ان یتعلق بتعلیق امر لان التعلیق انما هو فی زمان التکلم لا فی الاستقبال الا تری انک اذا قلت ان دخلت الدار فانت حر فقد علقت فی هذه الحال حریته علی دخول الدار فی الاستقبال (کان کلّ من جملتی کلّ) من ان واذا یعنی

[شماره صفحه واقعی : 91]

ص: 1815

الشرط والجزاء (فعلیه استقبالیه).

اما الشرط فلانه مفروض الحصول فی الاستقبال فیمتنع ثبوته ومضیه.

واما الجزاء ، فلان حصوله معلق علی حصول الشرط فی الاستقبال ویمتنع تعلیق حصول الحاصل الثابت علی حصول ما یحصل فی المستقبل (ولا یخالف ذلک لفظا الا لنکته) لامتناع مخالفه مقتضی الظاهر من غیر فائده.

وقوله لفظا : اشاره الی ان الجملتین وان جعلت کلتاهما او احدیهما اسمیه او فعلیه ما ضویه فالمعنی علی الاستقبال حتی ان قولنا ان اکرمتنی الان فقد اکرمتک امس معناه ان تعتد باکرامک ایای الان فاعتد باکرامی ایاک امس.

وقد تستعمل ان فی غیر الاستقبال قیاسا مطردا مع کان نحو (وَإِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ) ، کما مر وکذا اذا جیء بها فی مقام التأکید بعد واو الحال لمجرد الوصل والربط دون الشرط نحو زید وان کثر ماله بخیل وعمر وان اعطی جاها لئیم.

وفی غیر ذلک قلیلا کقوله :

فیا وطنی ان فاتنی بک سابق***من الدهر فلینعم لساکنک البال

ثم اشار الی تفصیل النکته الداعیه الی العدول عن لفظ الفعل المستقبل بقوله (کابر از غیر الحاصل فی معرض الحاصل لقوه الاسباب) المتأخذه فی حصوله نحو ان اشتریت کان کذا حال انعقاد اسباب الاشتراء (او کون ما هو مقطوع الوقوع کالواقع) هذا عطف علی قوه الاسباب وکذا المعطوفات بعد ذلک باو لانها کلها علل لابراز غیر الحاصل فی معرض الحاصل علی ما اشار الیه فی اظهار الرغبه.

ومن زعم انها کلها عطف علی ابراز غیر الحاصل فی معرض الحاصل فقدسها سهوا بینا.

(او التفاؤل او اظهار الرغبه فی وقوعه) ای وقوع الشرط (نحو ان ظفرت بحسن العاقبه) فهو المرام هذا یصلح مثالا للتفاؤل ولاظهار الرغبه ولما کان اقتضاء اظهار الرغبه ابراز غیر الحاصل فی معرض الحاصل یحتاج الی بیان ما اشار الیه بقوله

[شماره صفحه واقعی : 92]

ص: 1816

(فان الطالب اذا عظمت رغبته فی حصول امر یکثر تصوره) ای الطالب (ایاه) ای ذلک الامر (فربما یخیّل) ای ذلک الامر (الیه حاصلا) فیعبر عنه بلفظ الماضی (وعلیه) ای علی استعمال الماضی مع ان لاظهار الرغبه فی الوقوع ورد قوله تعالی (وَلا تُکْرِهُوا فَتَیاتِکُمْ عَلَی الْبِغاءِ) (ان اردن تحصنا) حیث لم یقل ان یردن.

فان قیل تعلیق النهی عن الاکراه بارادتهن التحصن یشعر بجواز الاکراه عند انتفائها علی ما هو مقتضی التعلیق بالشرط ، اجیب بان القائلین بان التقیید بالشرط یدل علی نفی الحکم عند انتفائه انما یقولون به اذا لم یظهر للشرط فائده اخری ویجوز ان یکون فائدته فی الایه ، المبالغه فی النهی عن الاکراه یعنی انهن اذا اردن العفه فالمولی احق بارادتها وایضا دلاله الشرط علی انتفاء الحکم انما هو بحسب الظاهر والاجماع القاطع علی حرمه الاکراه مطلقا قد عارضه والظاهر یدفع بالقاطع (قال السکاکی او للتعریض) ای ابراز غیر الحاصل فی معرض الحاصل.

اما لما ذکر واما للتعریض بان ینسب الفعل الی واحد والمراد غیره (نحو) قوله تعالی (وَلَقَدْ أُوحِیَ إِلَیْکَ وَإِلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ (لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ)) فالمخاطب هو النبی صلی الله تعالی علیه وسلم وعدم اشراکه مقطوع به ، لکن جیء بلفظ الماضی ابرازا للاشراک الغیر الحاصل فی معرض الحاصل علی سبیل الفرض والتقدیر تعریضا لمن صدر عنهم الاشراک بانه قد حبطت اعمالهم کما اذا شتمک احد فتقول والله ان شتمنی الامیر لاضربنّه ،

ولا یخفی علیک انه لا معنی للتعریض لمن لم یصدر عنهم الاشراک وان ذکر المضارع لا یفید التعریض لکونه علی اصله ولما کان فی هذا الکلام نوع خفاء وضعف نسبه الی السکاکی والا فهو قد ذکر جمیع ما تقدم ثم قال.

(ونظیره) ای نظیر لئن اشرکت ، (فی التعریض) لا فی استعمال الماضی مقام المضارع فی الشرط للتعریض قوله تعالی («وَما لِیَ لا أَعْبُدُ الَّذِی فَطَرَنِی ،) ای وما لکم لا تعبدون الذی فطرکم بدلیل (وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ»)) اذ لو لا التعریض لکان المناسب ان یقال والیه ارجع علی ما هو الموافق للسیاق (ووجه حسنه) ای حسن هذا

[شماره صفحه واقعی : 93]

ص: 1817

التعریض (اسماع) المتکلم (المخاطبین) الذین هم اعداؤه (الحق) هو المفعول الثانی للاسماع (علی وجه لا یزید) ذلک الوجه (غضبهم وهو) ای ذلک الوجه (ترک التصریح بنسبتهم الی الباطل ویعین) عطف علی یزید.

ولیس هذا فی کلام السکاکی ای علی وجه یعین (علی قبوله) ای قبول الحق (لکونه) ای لکون ذلک الوجه (ادخل فی امحاض النصح لهم حیث لا یرید) المتکلم (لهم الا ما یرید لنفسه ولو للشرط) ای لتعلیق حصول مضمون الجزاء بحصول مضمون الشرط فرضا (فی الماضی مع القطع بانتفاء الشرط) فیلزم انتفاء الجزاء کما تقول لو جئتنی لاکرمتک معلقا الاکرام بالمجیء مع القطع بانتفائه فیلزم انتفاء الاکرام فهی لامتناع الثانی اعنی الجزاء لامتناع الاول اعنی الشرط یعنی ان الجزاء منتف بسبب انتفاء الشرط ، هذا هو المشهور بین الجمهور.

واعترض علیه ابن الحاجب بان الاول سبب والثانی مسبب وانتفاء السبب لا یدل علی انتفاء المسبب لجواز ان یکون للشیء اسباب متعدده بل الامر بالعکس لان انتفاء المسبب یدل علی انتفاء جمیع اسبابه فهی لامتناع الاول لامتناع الثانی الا تری ان قوله تعالی (لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَهٌ إِلَّا اللهُ لَفَسَدَتا) انما سیق لیستدل بامتناع الفساد علی امتناع تعدد الالهه دون العکس.

واستحسن المتأخرون رأی ابن الحاجب حتی کادوا ان یجمعوا علی انها لامتناع الاول لامتناع الثانی.

اما لما ذکره واما لان الاول ملزوم والثانی لازم وانتفاء اللازم یوجب انتفاء الملزوم من غیر عکس لجواز ان یکون اللازم اعم.

وانا اقول منشأ هذا الاعتراض : قله التأمل ، لانه لیس معنی قولهم لو لامتناع الثانی لامتناع الاول انه یستدل بامتناع الاول علی امتناع الثانی حتی یرد علی ان انتفاع السبب او الملزوم لا یوجب انتفاع المسبب او اللازم بل معناه انها للدلاله علی ان انتفاء الثانی فی الخارج انما هو بسبب انتفاء الاول فمعنی («لَوْ شاءَ) الله (لَهَداکُمْ») ان انتفاء الهدایه انما هو بسبب انتفاء المشیئه یعنی انها تستعمل للدلاله علی ان عله

[شماره صفحه واقعی : 94]

ص: 1818

انتفاء مضمون الجزاء فی الخارج هی انتفاء مضمون الشرط من غیر التفات الی ان عله العلم بانتفاء الجزاء ما هی الا تری ان قولهم لو لا لامتناع الثانی لوجود الاول نحو «لو لا علی لهلک عمر» معناه ان وجود علیّ سبب لعدم هلاک عمر لا ان وجوده دلیل علی ان عمر لم یهلک.

ولهذا صح مثل قولنا «لو جئتنی لاکرمتک لکنک لم تجیء» اعنی عدم الاکرام بسبب عدم المجیء ، قال الحماسی «ولو طار ذو حافر قبلها ، لطارت ولکنه لم یطر» یعنی انّ عدم طیران تلک الفرس بسبب انه لم یطر ذو حافر قبلها ، وقال ابو العلاء المعرّی «ولو دامت الدولات کانوا کغیرهم ، رعایا ولکن ما لهن دوام».

واما المنطقیون فقد جعلوا ، ان ولو ، اداه اللزوم وانما یستعملونها فی القیاسات لحصول العلم بالنتائج فهی عندهم للدلاله علی ان العلم بانتفاء الثانی عله للعلم بانتفاء الاول ضروره انتفاء الملزوم بانتفاء اللازم من غیر التفات الی ان عله انتفاء الجزاء فی الخارج ما هی وقوله تعالی (لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَهٌ إِلَّا اللهُ لَفَسَدَتا) وارد علی هذه القاعده لکن الاستعمال علی قاعده اللغه هو الشانع المستفیض وتحقیق هذا البحث علی ما ذکرناه من اسرار هذا الفن.

وفی هذا المقام مباحث اخری شریفه اوردناها فی الشرح واذا کان لو للشرط فی الماضی (فیلزم عدم الثبوت والمضی فی جملتیها) اذ الثبوت ینافی التعلیق والاستقبال ینافی المضی فلا یعدل فی جملتیها عن الفعلیه الماضویه الا لنکته ومذهب المبرد انها تستعمل فی المستقبل استعمال ان للوصل وهو مع قلته ثابت.

نحو قوله علیه السلام : «اطلبوا العلم ولو بالصین» و «انی اباهی بکم الامم یوم القیامه ولو بالسقط».

(فدخلوها علی المضارع فی نحو) (وَاعْلَمُوا أَنَّ فِیکُمْ رَسُولَ اللهِ (لَوْ یُطِیعُکُمْ فِی کَثِیرٍ مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ) ای لو قعتم فی جهد وهلاک (لقصد استمرار الفعل فیما مضی وقتا فوقتا).

[شماره صفحه واقعی : 95]

ص: 1819

والفعل : هو الاطاعه یعنی ان امتناع عنتکم بسبب امتناع استمراره علی اطاعتکم فان المضارع یفید الاستمرار ودخول لو علیه یفید امتناع الاستمرار.

ویجوز ان یکون الفعل امتناع الاطاعه یعنی ان امتناع عنتکم بسبب استمرار امتناعه عن اطاعتکم لانه کما ان المضارع المثبت یفید استمرار الثبوت یجوز ان یفید المنفی استمرار النفی والداخل علیه لو یفید استمرار الامتناع کما ان الجمله الاسمیه المثبته تفید تاکید الثبوت ودوامه.

والمنفیه یفید تأکید النفی ودوامه لا نفی التأکید والدوام کقوله تعالی (وَما هُمْ بِمُؤْمِنِینَ) ردا لقولهم انا آمنا علی ابلغ وجه وآکده کما فی قوله تعالی (اللهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ) حیث لم یقل الله مستهزئ بهم قصدا الی استمرار الاستهزاء وتجدده وقتا فوقنا.

(و) دخولها علی المضارع (فی نحو قوله تعالی (وَلَوْ تَری)) الخطاب لمحمد علیه السلام او لکل من تأتی منه الرؤیه (إِذْ وُقِفُوا عَلَی النَّارِ) ای اروها حتی یعاینوها واطلعوا علیها اطلاعا هی تحتهم او ادخلوها فعرفوا مقدار عذابها وجواب لو محذوف ای لرأیت امرا فظیعا (لتنزیله) ای المضارع (منزله الماضی لصدوره) ای المضارع او الکلام (عمن لا خلاف فی اخباره).

فهذه الحاله انما هی فی القیامه لکنها جعلت بمنزله الماضی المتحقق فاستعمل فیها لو واذ المختصان بالماضی لکن عدل عن لفظ الماضی ولم یقل ولو رأیت اشاره الی انه کلام من لا خلاف فی اخباره والمستقبل عنده بمنزله الماضی فی تحقق الوقوع فهذا الامر مستقبل فی التحقیق ماض بحسب التأویل کأنه قیل قد انقضی هذا الامر لکنک ما رأیته ولو رأیته لرأیت امرا فظیعا (کما) عدل عن الماضی الی المضارع (فی (رُبَما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا)) لتنزیله منزله الماضی لصدوره عمن لا خلاف فی اخباره.

وانما کان الاصل ههنا هو الماضی لانه قد التزم ابن السراج وابو علی فی الایضاح ان الفعل الواقع بعد رب المکفوفه بما یجب ان یکون ماضیا لانها للتقلیل فی الماضی ومعنی التقلیل ههنا انه یدهشم اهوال القیمه فیبهتون فان وجدت منهم افاقه ما تمنوا ذلک.

[شماره صفحه واقعی : 96]

ص: 1820

وقیل هی مستعاره للتکثیر او للتحقیق ومفعول یود محذوف لدلاله (لَوْ کانُوا مُسْلِمِینَ) علیه ولو للتمنی حکایه لودادتهم واما علی رأی من جعل لو اللتی للتمنی حرفا مصدریه فمفعول یود هو قوله (لَوْ کانُوا مُسْلِمِینَ) (او لاستحضار الصوره) عطف علی قوله لتنزیله یعنی ان العدول الی المضارع فی نحو (وَلَوْ تَری) اما لما ذکر واما لاستحضار صوره رؤیه الکافرین موقوفین علی النار لان المضارع مما یدل علی الحال الحاضر الذی من شأنه ان یشاهد کأنه یستحضر بلفظ المضارع تلک الصوره لیشاهدها السامعون ولا یفعل ذلک الا فی امر یهتم بمشاهدته لغرابته او فظاعته او نحو ذلک (کما قال الله تعالی (فَتُثِیرُ سَحاباً)) بلفظ المضارع بعد قوله تعالی (اللهُ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیاحَ) (استحضارا لتلک الصوره البدیعه الداله علی القدره الباهره) یعنی اثاره صوره السحاب مسخرا بین السماء والارض علی الکیفیات المخصوصه والانقلابات المتفاوته (واما تنکیره) ای تنکیر المسند (فلاراده عدم الحصر والعهد) الدال علیهما التعریف (کقولک زید کاتب وعمرو شاعر او للتفخیم نحو (هُدیً لِلْمُتَّقِینَ)) بناء علی انه خبر مبتدأ محذوف او خبر ذلک الکتاب (او للتحقیر) نحو ما زید شیئا.

(واما تخصیصه) ای المسند (بالاضافه) نحو زید غلام رجل (او الوصف) نحو زید رجل عالم (فلکون الفائده اتم) لما مر من ان زیاده الخصوص توجب اتمیه الفائده.

واعلم ان جعل معمولات المسند کالحال ونحوه من المقیدات وجعل الاضافه والوصف من المخصصات انما هو مجرد اصطلاح.

وقیل لان التخصیص عباره عن نقص الشیوع ولا شیوع للفعل لانه انما یدل علی مجرد المفهوم والحال تقیده والوصف یجیء فی الاسم الذی فیه الشیوع فیخصصه وفیه نظر.

(واما ترکه) ای ترک تخصیص المسند بالاضافه او الوصف (فظاهر مما سبق) فی ترک تقید المسند لمانع من تربیه الفائده.

[شماره صفحه واقعی : 97]

ص: 1821

(واما تعریفه فلافاده السامع حکما علی امر معلوم له باحدی طرق التعریف) یعنی انه یجب عند تعریف المسند الیه اذ لیس فی کلامهم مسند الیه نکره ومسند معرفه فی الجمله الخبریه (بآخر مثله) ای حکما علی امر معلوم بامر آخر مثله فی کونه معلوما للسامع باحدی طرق التعریف سواء یتحدا الطریقان نحو الراکب هو المنطلق او یختلفان نحو زید هو المنطلق (او لازم حکم) عطف علی حکما (کذلک) ای علی امر معلوم باخر مثله.

وفیه هذا تنبیه علی ان کون المبتدأ والخبر معلومین لا ینافی افاده الکلام للسامع فائده مجهوله لان العلم بنفس المبتدأ والخبر لا یستلزم العلم باسناد احدهما الی الاخر (نحو زید اخوک وعمرو المنطلق) حال کون المنطلق معرفا (باعتبار تعریف العهد او الجنس).

وظاهر لفظ الکتاب ان نحو زید اخوک انما یقال لمن یعرف ان له اخا.

والمذکور فی الایضاح انه یقال لمن یعرف زیدا بعینه سواء کان یعرف ان له اخا او لم یعرف.

ووجه التوفیق ما ذکره بعض المحققین من النحاه ان اصل وضع تعریف الاضافه علی اعتبار العهد والا لم یبق فرق بین غلام زید وغلام لزید فلم یکن احدهما معرفه والاخر نکره لکن کثیرا ما یقال جاءنی غلام زید من غیر اشاره الی معین کالمعرف باللام وهو خلاف وضع الاضافه فما فی الکتاب ناظر الی اصل الوضع وما فی الایضاح الی خلافه.

(وعکسها) ای ونحو عکس المثالین المذکورین وهو اخوک زید والمنطلق عمرو.

والضابط فی التقدیم انه اذا کان للشیء صفتان من صفات التعریف وعرف السامع اتصافه باحدیهما دون الاخری فایهما کان بحیث یعرف السامع اتصاف الذات به وهو کالطالب بحسب زعمک ان تحکم علیه بالاخر فیجب ان تقدم اللفظ الدال علیه وتجعله مبتدأ وایهما کان بحیث یجهل اتصاف الذات به وهو کالطالب بحسب

[شماره صفحه واقعی : 98]

ص: 1822

زعمک ان تحکم بثبوته للذات او انتفائه عنه یجب ان تؤخر اللفظ الدال علیه وتجعله خبرا فاذا عرف السامع زیدا بعینه واسمه ولا یعرف اتصافه بانه اخوه واردت ان تعرفه ذلک قلت زید اخوک واذا عرف اخا له ولا یعرفه علی التعیین واردت ان تعینه عنده قلت اخوک زید ولا یصح زید اخوک ویظهر ذلک فی نحو قولنا رأیت اسودا غابها الرماح ولا یصح رماحها الغاب.

(والثانی) یعنی اعتبار تعریف الجنس (قد یفید قصر الجنس علی شیء تحقیقا نحو زید الامیر) اذا لم یکن امیر سواه (او مبالغه لکماله فیه) ای لکمال ذلک الشیء فی ذلک الجنس او بالعکس (نحو عمرو الشجاع) ای الکامل فی الشجاعه کانه لا اعتداد بشجاعه غیره لقصورها عن رتبه الکمال وکذا اذا جعل المعرّف بلام الجنس مبتدأ نحو الامیر زید والشجاع عمرو ولا تفاوت بینهما وبین ما تقدم فی افاده قصر الاماره علی زید والشجاعه علی عمرو.

والحاصل ان المعرف بلام الجنس ان جعل مبتدأ فهو مقصور علی الخبر سواء کان الخبر معرفه او نکره وان جعل خبرا فهو مقصور علی المبتدأ والجنس قد یبقی علی اطلاقه کما مر وقد یقید بوصف او حال او ظرف او مفعول او نحو ذلک نحو هو الرجل الکریم وهو السائر راکبا وهو الامیر فی البلد وهو الواهب الف قنطار وجمیع ذلک معلوم بالاستقراء وتصفح تراکیب البلغاء.

وقوله قد یفید بلفظ قد اشاره الی انه قد لا یفید القصر کما فی قول الخنساء «اذا قبح البکاء علی قتیل ، رایت بکاءک الحسن الجمیلا» فانه یعرف بحسب الذوق السلیم والطبع المستقیم والتدرب فی معرفه معانی کلام العرب ان لیس المعنی ههنا علی القصر وان امکن ذلک بحسب النظر الظاهر والتأمل القاصر.

(وقیل) فی نحو زید المنطلق او المنطلق زید (الاسم متعین للابتداء) تقدم او تأخر (لدلالته علی الذات والصفه) متعینه (للخبریه) تقدمت او تأخرت (لدلالتها علی امر نسبی) لان معنی المبتدأ المنسوب الیه.

ومعنی الخبر المنسوب والذات هی المنسوب الیها والصفه هی المنسوب فسواء

[شماره صفحه واقعی : 99]

ص: 1823

قلنا زید المنطلق او المنطلق زید یکون زید مبتدأ والمنطلق خبر وهذا رأی الامام الرازی قدس الله سره.

(ورد بان المعنی الشخص الذی له الصفه صاحب الاسم) یعنی ان الصفه تجعل داله علی الذات ومسندا الیها والاسم یجعل دالا علی امر نسبی ومسندا.

(واما کونه) ای المسند (جمله فللتقوی) نحو زید قام (او لکونه سببیا) نحو زید ابوه قایم (لما مر) من ان افراده یکون لکونه غیر سببی مع عدم افاده التقوی.

وسبب التقوی فی مثل زید قام علی ما ذکره صاحب المفتاح هو ان المبتدأ لکونه مبتدأ یستدعی ان یسند الیه شیء فاذا جاء بعده ما یصلح ان یسند الی ذلک المبتدأ صرفه ذلک المبتدأ الی نفسه سواء کان خالیا عن الضمیر او متضمنا له فینعقد بینهما حکم.

ثم اذا کان متضمنا له لضمیره المعتد به بان لا یکون مشابها للخالی عن الضمیر کما فی زید قائم صرفه ذلک الضمیر الی المبتدأ ثانیا فیکتسی الحکم قوه فعلی هذا یختص التقوی بما یکون مسندا الی ضمیر مبتدا ویخرج عنه نحو زید ضربته ویجب ان یجعل سببیا.

واما علی ما ذکره الشیخ فی دلائل الاعجاز وهو ان الاسم لا یؤتی به معری عن العوامل اللفظیه الا لحدیث قد نوی اسناده الیه.

فاذا قلت زید فقد اشعرت قلب السامع بانک ترید الاخبار عنه فهذا توطئه له وتقدمه للاعلام به.

فاذا قلت قام دخل فی قلبه دخول المأنوس وهذا اشد للثبوت وامنع من الشبهه والشک.

وبالجمله لیس الاعلام بالشیء بغته مثل الاعلام به بعد التنبیه علیه ، والتقدمه ، فان ذلک یجری مجری تأکید الاعلام فی التقوی والاحکام فیدخل فیه نحو زید ضربته وزید مررت به ومما یکون المسند فیه جمله لا للسببیه او التقوی خبر ضمیر الشان ولم یتعرض له لشهره امره وکونه معلوما مما سبق.

[شماره صفحه واقعی : 100]

ص: 1824

واما صوره التخصیص نحو انا سعیت فی حاجتک ورجل جاءنی فهی داخله فی التقوی علی ما مر (واسمیّتها وفعلیّتها وشرطیّتها لما مر) یعنی ان کون المسند جمله للسببیه او التقوی وکون تلک الجمله اسمیه للدوام والثبوت وکونها فعلیه للتجدد والحدوث والدلاله علی احد الازمنه الثلثه علی اخصر وجه وکونها شرطیه للاعتبارات المختلفه الحاصله من ادوات الشرط (وظرفیتها لاختصار الفعلیه اذ هی) أی الظرفیه (مقدره بالفعل علی الاصح) لان الفعل هو الاصل فی العمل.

وقیل باسم الفاعل لان الاصل فی الخبر ان یکون مفردا ، ورجح الاول بوقوع الظرف صله للموصول نحوی الذی فی الدار اخوک.

واجیب بان الصله من مظان الجمله بخلاف الخبر ، ولو قال اذ الظرف مقدر بالفعل علی الاصح ، لکان اصوب لان ظاهر عبارته یقتضی ان الجمله الظرفیه مقدره باسم الفاعل علی القول الغیر الاصح ، ولا یخفی فساده.

(واما تأخیره) ای تأخیر المسند (فلان ذکر المسند الیه اهم کما مر) فی تقدیم المسند الیه (واما تقدیمه) ای تقدیم المسند (فلتخصیصه بالمسند الیه) ای لقصر المسند الیه علی ما حققناه فی ضمیر الفصل لان معنی قولنا تمیمی انا هو انه مقصور علی التمیمیه لا یتجاوزها الی القیسیه (نحو لا فیها غول ای بخلاف خمور الدنیا) فان فیها غولا.

فان قلت المسند هو الظرف اعنی فیها والمسند الیه لیس بمقصور علیه بل علی جزء منه اعنی الضمیر المجرور الراجع الی خمور الجنه قلت المقصود ان عدم الغول مقصور علی الاتصاف بفی خمور الجنه لا یتجاوزه الی الاتصاف بفی خمور الدنیا وان اعتبرت النفی فی جانب المسند فالمعنی ان الغول مقصور علی عدم الحصول فی خمور الجنه لا یتجاوزه الی عدم الحصول فی خمور الدنیا فالمسند الیه مقصور علی المسند قصرا غیر حقیقی وکذلک قیاس فی قوله تعالی (لَکُمْ دِینُکُمْ وَلِیَ دِینِ.)

[شماره صفحه واقعی : 101]

ص: 1825

ونظیره ما ذکره صاحب المفتاح فی قوله تعالی (إِنْ حِسابُهُمْ إِلَّا عَلی رَبِّی) من ان المعنی حسابهم مقصور علی الاتصاف بعلی ربی لا یتجاوزه الی الاتصاف بعلّی فجمیع ذلک من قصر الموصوف علی الصفه دون العکس کما توهمه بعضهم (ولهذا) ای ولان التقدیم یفید التخصیص (لم یقدم الظرف) الذی هو المسند علی المسند الیه (فی «لا ریب فیه») ولم یقل لا فیه ریب (لئلا یفید) تقدیمه علیه ثبوت الریب فی سائر کتب الله تعالی بناء علی اختصاص عدم الریب بالقرآن.

وانما قال فی سائر کتب الله تعالی لانه المعتبر فی مقابله القرآن کما ان المعتبر فی مقابله خمور الجنه هی خمور الدنیا لا مطلق المشروبات وغیرها (او التنبیه) عطف علی تخصیصه ای تقدیم المسند للتنبیه (من اول الامر علی انه) ای المسند (خبر لا نعت) اذ النعت لا یتقدم علی المنعوت.

وانما قال من اول الامر لانه ربما یعلم انه خبر لا نعت بالتأمل فی المعنی والنظر الی انه لم یرد فی الکلام خبر للمبتدأ (کقوله

«له همم لا منتهی لکبارها***و همته الصغری اجل من الدهر)

حیث لم یقل همم له (او التفاؤل) نحو سعدت بغره وجهک الایام.

(او التشویق الی ذکر المسند الیه) بان یکون فی المسند المتقدم طول یشوق النفس الی ذکر المسند الیه فیکون له وقع فی النفس ومحل من القبول لان الحاصل بعد الطلب اعز من المنساق بلا تعب (کقوله ثلاثه) هذا هو المسند المتقدم الموصوف بقوله (تشرق) من اشرق بمعنی صار مضیئا (الدنیا) فاعل تشرق والعائد الی الموصوف هو الضمیر المجرور فی قوله (ببهجتها) ای بحسنها ونضارتها ای تصیر الدنیا منوره ببهجه هذه الثلاثه وبهائها والمسند الیه المتأخر هو قوله (شمس الضحی وابو اسحق والقمر).)

(تنبیه ، کثیر مما ذکر فی هذا الباب) یعنی باب المسند (والذی قبله) یعنی باب المسند الیه (غیر مختص بهما کالذکر والحذف وغیرهما) من التعریف والتنکیر والتقدیم والتأخیر والاطلاق والتقیید وغیر ذلک مما سبق.

[شماره صفحه واقعی : 102]

ص: 1826

وانما قال کثیر مما ذکر لان بعضها مختص بالبابین کضمیر الفصل المختص بما بین المسند الیه والمسند وککون المسند مفردا فعلا فانه مختص بالمسند اذ کل فعل مسند دائما.

وقیل : هو اشاره الی ان جمیعها لا یجری فی غیر البابین کالتعریف فانه لا یجری فی الحال والتمییز وکالتقدیم فانه لا یجری فی المضاف الیه.

وفیه نظر لان قولنا جمیع ما ذکر فی البابین غیر مختص بهما لا یقتضی ان یجری شیء من المذکورات فی کل واحد من الامور التی هی غیر المسند الیه والمسند فضلا عن ان یجری کل منها فیه اذ یکفی لعدم الاختصاص بالبابین ثبوته فی شیء مما یغایرهما فافهم.

(والفطن اذا اتقن اعتبار ذلک فیهما) ای فی البابین (لا یخفی علیه اعتباره فی غیرهما) من المفاعیل والملحقات بها والمضاف الیه.

[شماره صفحه واقعی : 103]

ص: 1827

[شماره صفحه واقعی : 104]

ص: 1828

الباب الرابع : احوال متعلقات الفعل

قد اشیر فی التنبیه الی ان کثیرا من الاعتبارات السابقه یجری فی متعلقات الفعل لکن ذکر فی هذا الباب تفصیل بعض من ذلک لاختصاصه بمزید بحث ومهد لذلک مقدمه.

فقال (الفعل مع المفعول کالفعل مع الفاعل فی ان الغرض من ذکره معه) ای ذکر کل من الفاعل والمفعول او ذکر الفعل مع کل منهما (افاده تلبسه به) ای تلبس الفعل بکل منهما اما بالفاعل فمن جهه وقوعه عنه واما بالمفعول فمن جهه وقوعه علیه (لا افاده وقوعه مطلقا) ای لیس الغرض من ذکره معه افاده وقوع الفعل وثبوته فی نفسه من غیر اراده ان یعلم ممن وقع عنه او علی من وقع علیه اذ لو ارید ذلک لقیل وقع الضرب او وجد او ثبت من غیر ذکر الفاعل او المفعول لکونه عبثا (فاذا لم یذکر) المفعول به (معه) ای مع الفعل المتعدی المسند الی فاعله.

(فالغرض ان کان اثباته) ای اثبات الفعل (لفاعله او نفیه عنه مطلقا) ای من غیر اعتبار تعلقه بمن وقع علیه فضلا عن عمومه وخصوصه (نزل) الفعل المتعدی (منزله اللازم ولم یقدر له مفعول لان المقدر کالمذکور) فی ان السامع یفهم منها ان الغرض الاخبار بوقوع الفعل من الفاعل باعتبار تعلقه بمن وقع علیه.

فان قولنا فلان یعطی الدنانیر یکون لبیان جنس ما یتناوله الاعطاء لا لبیان کونه معطیا ویکون کلاما مع من اثبت له اعطاء غیر الدنانیر لا مع من نفی ان یوجد منه اعطاء (وهو) ای هذا القسم الذی نزل منزله اللازم (ضربان لانه اما ان یجعل الفعل) حال کونه (مطلقا) ای من غیر اعتبار عموم او خصوص فیه ومن غیر اعتبار

[شماره صفحه واقعی : 105]

ص: 1829

تعلقه بالمفعول (کنایه عنه) ای عن ذلک الفعل حال کونه (متعلقا بمفعول مخصوص دلت علیه قرینه اولا) یجعل کذلک (الثانی کقوله تعالی (قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ) ای لا یستوی من یوجد له حقیقه العلم ومن لا یوجد فالغرض اثبات العلم لهم ونفیه عنهم من غیر اعتبار عموم فی افراده ولا خصوص ومن غیر اعتبار تعلقه بمعلوم عام او خاص.

وانما قدم الثانی لانه باعتبار کثره وقوعه اشد اهتماما بحاله السکاکی ذکر فی بحث افاده اللام الاستغراق انه اذا کان المقام خطابیا لا استدلالیا کقوله صلّی الله علیه وآله وسلم «المؤمن غر کریم والمنافق خب لئیم» حمل المعرف باللام مفردا کان او جمعا علی الاستغراق بعله ایهام ان القصد الی فرد دون آخر مع تحقق الحقیقه فیهما ترجیح لاحد المتساویین علی الاخر.

ثم ذکر فی بحث حذف المفعول ، انه قد یکون للقصد الی نفس الفعل بتنزیل المتعدی منزله اللازم ذهابا فی نحو فلان یعطی الی معنی یفعل الاعطاء ویوجد هذه الحقیقه ایهاما للمبالغه بالطریق المذکور فی افاده اللام الاستغراق فجعل المصنف قوله بالطریق المذکور اشاره الی قوله ثم اذا کان المقام خطابیا لا استدلالیا حمل المعرف باللام علی الاستغراق والیه اشار بقوله.

(ثم) ای بعد کون الغرض ثبوت اصل الفعل وتنزیله منزله اللازم من غیر اعتبار کونه کنایه (اذا کان المقام خطابیا) یکتفی فیه بمجرد الظن (لا استدلالیا) یطلب فیه الیقین البرهانی (افاد) المقام او الفعل (ذلک) ای کون الغرض ثبوته لفاعله او نفیه عنه مطلقا (مع التعمیم) فی افراد الفعل (دفعا للتحکم) اللازم من حمله علی فرد دون آخر.

وتحقیقه ان معنی یعطی حینئذ یفعل الاعطاء فالاعطاء المعرف بلام الحقیقه یحمل فی المقام الخطابی علی استغراق الا عطاآت وشمولها مبالغه لئلا یلزم ترجیح احد المتساویین علی الاخر.

لا یقال افاده التعمیم فی افراد الفعل تنافی کون الغرض الثبوت او النفی عنه

[شماره صفحه واقعی : 106]

ص: 1830

مطلقا ای من غیر اعتبار عموم ولا خصوص.

لانا نقول لا نسلم ذلک فان عدم کون الشیء معتبرا فی الغرض لا یستلزم عدم کونه مفادا من الکلام فالتعمیم مفاد غیر مقصود ، ولبعضهم فی هذا المقام تخیلات فاسده لا طائل تحتها فلم نتعرض لها.

(والاول) وهو ان یجعل الفعل مطلقا کنایه عنه متعلقا بمفعول مخصوص (کقول البختری فی المعتز بالله) تعریضا بالمستعین بالله (شجو حسّاده وغیظ عداه ، (

شجو حسّاده و غیظ عداه***ان یری مبصر و یسمع واع)

ای ان یکون ذو رؤیه وذو سمع فیدرک بالبصر (محاسنه) وبالسمع (اخباره الظاهره الداله علی استحقاقه الامامه دون غیره فلا یجدوا) نصب وعطف علی یدرک ای فلا یجد اعداؤه وحسّاده الذین یتمنون الامامه (الی منازعته) الامامه (سبیلا).

فالحاصل انه نزل یری ویسمع منزله اللازم ، ای : من یصدر عنه السماع والرؤیه من غیر تعلق بمفعول مخصوص ، ثم جعلها کنایتین عن الرؤیه والسماع المتعلقین بمفعول مخصوص هو محاسنه.

واخباره بادعاء الملازمه بین مطلق الرؤیه ورؤیه آثاره ومحاسنه وکذا بین مطلق السماع وسماع اخباره للدلاله علی ان آثاره واخباره بلغت من الکثره والاشتهار الی حیث یمتنع اخفاؤها فأبصرها کل راء وسمعها کل واع بل لا یبصر الرائی الا تلک الاثار ولا یسمع الواعی الا تلک الاخبار ، فذکر الملزوم واراد اللازم علی ما هو طریق الکنایه ففی ترک المفعول والاعراض عنه اشعار بان فضائله قد بلغت من الظهور والکثره الی حیث یکفی فیها مجرد ان یکون ذو سمع وذو بصر حتی یعلم انه المتفرد بالفضائل.

ولا یخفی انه یفوت هذا المعنی عند ذکر المفعول او تقدیره (والا) ای : وان لم یکن الغرض عند عدم ذکر المفعول مع الفعل المتعدی المسند الی فاعله او نفیه عنه مطلقا بل قصد تعلقه بمفعول غیر مذکور (وجب التقدیر بحسب القرائن) الداله علی

[شماره صفحه واقعی : 107]

ص: 1831

تعیین المفعول ان عاما فعام وان خاصا فخاص ، ولما وجب تقدیر المفعول تعین انه مراد فی المعنی ومحذوف من اللفظ لغرض فاشار الی تفصیل الغرض بقوله (ثم الحذف اما للبیان بعد الابهام کما فی فعل المشیئه) والاراده ونحوهما اذا وقع شرطا فان الجواب یدل علیه ویبینه لکنه انما یحذف (ما لم یکن تعلقه به) ای تعلق فعل المشیئه بالمفعول (غریبا نحو (فَلَوْ شاءَ لَهَداکُمْ أَجْمَعِینَ)) ای لو شاء الله هدایتکم لهدیکم اجمعین.

فانه لما قیل لو شاء علم السامع ، ان هناک شیئا علقت المشیئه علیه لکنه مبهم عنده ، فاذا جیء بجواب الشرط صار مبینا له وهذا اوقع فی النفس (بخلاف) ما اذا کان تعلق فعل المشیئه به غریبا فانه لا یحذف حینئذ کما فی نحو قوله («ولو شئت ان ابکی دما لبکیته) ، علیه ولکن ساحه الصبر اوسع».

فان تعلق فعل المشیئه ببکاء الدم غریب فذکره لیتقرر فی نفس السامع ویأنس به.

(واما قوله :

فلم یبق منی الشوق غیر تفکری***فلو شئت ان ابکی بکیت تفکر»

فلیس منه) ای مما ترک فیه حذف مفعول المشیئه بناء علی غرابه تعلقها به علی ما ذهب الیه صدر الافاضل فی ضرام السقط من ان المراد لو شئت ان ابکی تفکرا بکیت تفکرا فلم یحذف منه مفعول المشیئه.

ولم یقل لو شئت بکیت تفکرا لان تعلق المشیئه ببکاء التفکر غریب کتعلقها ببکاء الدم.

وانما لم یکن من هذا القبیل (لان المراد بالاول البکاء الحقیقی) لا البکاء التفکری لانه اراد ان یقول افنانی النحول فلم یبق منی غیر خواطر تجول فیّ حتی لو شئت البکاء فمریت جفونی وعصرت عینی لیسیل منها دمع لم اجده وخرج منها بدل الدمع التفکر فالبکاء الذی اراد ایقاع المشیئه علیه بکاء مطلق مبهم غیر معدی

[شماره صفحه واقعی : 108]

ص: 1832

الی التفکر البته والبکاء الثانی مقید معدی الی التفکر فلا یصلح ان یکون تفسیرا للاول وبیانا له کما اذا قلت لو شئت ان تعطی درهما اعطیت درهمین کذا فی دلائل الاعجاز ، ومما نشأ فی هذا المقام من سوء الفهم وقله التدبر ما قیل ان الکلام فی مفعول ابکی والمراد ان البیت لیس من قبیل ما حذف فیه المفعول للبیان بعد الابهام بل انما حذف لغرض آخر.

وقیل : یحتمل ان یکون المعنی لو شئت ان ابکی تفکرا بکیت تفکرا ای لم یبق فیّ ماده الدمع فصرت بحیث اقدر علی بکاء التفکر فیکون من قبیل ما ذکر فیه مفعول المشیئه لغرابته.

وفیه نظر لان ترتب هذا الکلام علی قوله لم یبق منی الشوق غیر تفکری یأبی هذا المعنی عند التأمل الصادق لان القدره علی بکاء التفکر لا تتوقف علی ان لا یبقی فیه غیر التفکر فافهم.

(واما لدفع توهم اراده غیر المراد) عطف علی اما للبیان (ابتداء) متعلق بتوهم (کقوله «وکم ذدت) ای دفعت (عنی من تحامل حادث») یقال تحامل فلان علّی اذا لم یعدل وکم خبریه ممیزها قوله من تحامل قالوا واذا فصل بین کم الخبریه وممیزها بفعل متعد وجبت الاتیان بمن لئلا یلتبس بالمفعول ومحل کم النصب علی انها مفعول ذدت.

وقیل الممیز محذوف ای کم مره ومن فی من تحامل زائده وفیه نظر للاستغناء عن هذا الحذف والزیاده بما ذکرناه (وسوره ایام) ای شدتها وصولتها (حززن) ای قطعن اللحم (الی العظم) فحذف المفعول اعنی اللحم (اذ لو ذکر اللحم لربما توهم قبل ذکر ما بعده) ای ما بعد اللحم یعنی الی العظم (ان الحز لم ینته الی العظم).

وانما کان فی بعض اللحم فحذف دفعا لهذا التوهم (واما لانه ارید ذکره) ای ذکر المفعول (ثانیا علی وجه یتضمن ایقاع الفعل علی صریح لفظه) لا علی الضمیر العائد الیه (اظهارا لکمال العنایه بوقوعه) ای الفعل (علیه) ای علی المفعول حتی کأنه لا یرضی ان یوقعه علی ضمیره وان کان کنایه عنه (کقوله :

[شماره صفحه واقعی : 109]

ص: 1833

«قد طلبنا فلم نجد لک فی السؤدد***و المجد و المکارم مثلا»)

ای قد طلبنا لک مثلا فحذف مثلا اذ لو ذکره لکان المناسب فلم نجده فیفوت الغرض اعنی ایقاع عدم الوجدان علی صریح لفظ المثل (ویجوز ان یکون السبب) فی حذف مفعول طلبنا (ترک مواجهه الممدوح بطلب مثل له) قصدا الی المبالغه فی التأدب معه حتی کأنه لا یجوز وجود المثل له لیطلبه فان العاقل لا یطلب الا ما یجوز وجوده.

(واما للتعمیم) فی المفعول (مع الاختصار کقولک قد کان منک ما یؤلم ای کل احد) بقرینه ان المقام مقام المبالغه ، وهذا التعمیم وان امکن ان یستفاد من ذکر المفعول بصیغه العموم لکن یفوت الاختصار حینئذ.

(وعلیه) ای وعلی حذف المفعول للتعمیم مع الاختصار ورد قوله تعالی (وَاللهُ یَدْعُوا إِلی دارِ السَّلامِ) ای جمیع عباده.

فالمثال الاول یفید العموم مبالغه والثانی تحقیقا (واما لمجرد الاختصار) من غیر ان یعتبر معه فائده اخری من التعمیم وغیره.

وفی بعض النسخ (عند قیام قرینه) وهو تذکره لما سبق ولا حاجه الیه.

وما یقال من ان المراد عند قیام قرینه داله علی ان الحذف لمجرد الاختصار لیس بسدید لان هذا المعنی معلوم ومع هذا جار فی سائر الاقسام ولا وجه لتخصیصه بمجرد الاختصار (نحو «اصغیت الیه» ای اذنی وعلیه) ای علی الحذف لمجرد الاختصار (قوله تعالی (رَبِّ أَرِنِی أَنْظُرْ إِلَیْکَ) ای ذاتک).

وههنا بحث وهو ان الحذف للتعمیم مع الاختصار ان لم یکن فیه قرینه داله علی ان المقدر عام فلا تعمیم اصلا وان کانت فالتعمیم مستفاد من عموم المقدر سواء حذف او لم یحذف فالحذف لا یکون الا لمجرد الاختصار.

(واما للرعایه علی الفاصله نحو) قوله تعالی («وَالضُّحی وَاللَّیْلِ إِذا سَجی» (ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَما قَلی) ای وما قلاک وحصول الاختصار ایضا ظاهر (واما لاستهجان) ذکره) ای ذکر المفعول (کقول عائشه) رضی الله تعالی عنها «ما رأیت منه ای من

[شماره صفحه واقعی : 110]

ص: 1834

النبی علیه السلام (ولا رأی منی) ای العوره.

(واما لنکته اخری) کاخفائه او التمکن من انکاره ان مست الیه حاجه او تعینه حقیقه او ادعاء او نحو ذلک (وتقدیم مفعوله) ای مفعول الفعل (ونحوه) ای نحو المفعول من الجار والمجرور والظرف والحال وما اشبه ذلک (علیه) ای علی الفعل (لرد الخطاء فی التعیین کقولک زیدا عرفت لمن اعتقد انک عرفت انسانا) واصاب فی ذلک (و) اعتقد (انه غیر زید) واخطأفیه (وتقول لتأکیده) ای تأکید هذا الرد زیدا عرفت لا غیره وقد یکون ایضا لرد الخطاء فی الاشتراک کقولک زیدا عرفت لمن اعتقد انک عرفت زیدا وعمرو ، وتقول لتأکیده زیدا عرفت وحده ، وکذا فی نحو زیدا اکرم وعمروا لا تکرم امرا ونهیا فکان الاحسن ان یقول لافاده الاختصاص.

(ولذلک) ای ولان التقدیم لرد الخطاء فی تعیین المفعول مع الاصابه فی اعتقاد وقوع الفعل علی مفعول ما (لا یقال ما زیدا ضربت ولا غیره) لان التقدیم یدل علی وقوع الضرب علی غیر زید تحقیقا لمعنی الاختصاص.

وقولک ولا غیره ینفی ذلک فیکون مفهوم التقدیم مناقضا لمنطوق لا غیره.

نعم لو کان التقدیم لغرض آخر غیر التخصیص جاز ما زیدا ضربت ولا غیره وکذا زیدا ضربت وغیره (ولا ما زیدا ضربت ولکن اکرمته) لان مبنی الکلام لیس علی ان الخطاء واقع فی الفعل بانه الضرب حتی ترده الی الصواب بانه الاکرام وانما الخطا فی تعیین المضروب فالصواب ولکن عمروا.

(واما نحو زیدا عرفته فتأکید ان قدر) الفعل المحذوف (المفسر) بالفعل المذکور (قبل المنصوب) ای عرفت زیدا عرفته (والا) ای وان لم یقدر المفسر قبل المنصوب بل بعده (فتخصیص) ای زیدا عرفت عرفته لان المحذوف المقدر کالمذکور فالتقدیم علیه کالتقدیم علی المذکور فی افاده الاختصاص کما فی بسم الله فنحو زیدا عرفته محتمل للمعنیین التخصیص والتأکید فالرجوع فی التعیین الی القرائن وعند قیام القرینه علی انه للتخصیص یکون اوکد من قولنا زیدا عرفت لما فیه من التکرار وفی بعض النسخ.

[شماره صفحه واقعی : 111]

ص: 1835

(واما نحو («وَأَمَّا ثَمُودُ) فَهَدَیْناهُمْ» فلا یفید الا التخصیص) لامتناع ان یقدر الفعل مقدما نحو اما فهدینا ثمود لالتزامهم وجود فاصل بین اما والفاء بل التقدیر اما ثمود فهدیناهم بتقدیم المفعول ، وفی کون هذا التقدیم للتخصیص نظر لانه یکون مع الجهل بثبوت اصل الفعل کما اذا جاءک زید وعمرو ثم سألک سائل ما فعلت بهما فتقول اما زیدا فضربته واما عمروا فاکرمته فلیتأمل.

(وکذلک) ای ومثل زیدا عرفت فی افاده الاختصاص (قولک بزید مررت) فی المفعول بواسطه لمن اعتقد انک مررت بانسان وانه غیر زید وکذلک یوم الجمعه سرت وفی المسجد صلیت وتأدیبا ضربته وماشیا حججت.

(والتخصیص لازم للتقدیم غالبا) ای لا ینفک عن تقدیم المفعول ونحوه فی اکثر الصور بشهاده الاستقراء وحکم الذوق.

وانما قال غالبا لان اللزوم الکلی غیر متحقق ، اذا التقدیم قد یکون لاغراض اخر کمجرد الاهتمام والتبرک والاستلذاذ وموافقه کلام السامع وضروره الشعر او رعایه السجع والفاصله ونحو ذلک قال الله تعالی (خُذُوهُ) فَغُلُّوهُ ، ثُمَّ الْجَحِیمَ صَلُّوهُ ، ثُمَّ فِی سِلْسِلَه ذَرْعُها سَبْعُونَ ذِراعاً فَاسْلُکُوهُ ، وقال (وَإِنَّ عَلَیْکُمْ لَحافِظِینَ ، فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلا تَقْهَرْ ، وَأَمَّا السَّائِلَ فَلا تَنْهَرْ ،) وقال (وَما ظَلَمْناهُمْ وَلکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ ،) الی غیر ذلک مما لا یحسن فیه اعتبار التخصیص عند من له معرفه باسالیب الکلام.

(ولهذا) ای ولان التخصیص لازم للتقدیم غالبا (یقال فی (إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ) معناه نخصک بالعباده والاستعانه) بمعنی نجعلک من بین الموجودات مخصوصا بذلک لا نعبد ولا نستعین غیرک (وفی (لَإِلَی اللهِ تُحْشَرُونَ) معناه الیه تحشرون لا الی غیره ویفید) التقدیم (فی الجمیع) ای جمیع صور التخصیص (وراء التخصیص) ای بعده (اهتماما بالمقدم) لانهم یقدمون الذی شانه اهم وهم ببیانه اعنی (ولهذا یقدر) المحذوف (فی بسم الله مؤخرا) ای بسم الله افعل کذا لیفید مع الاختصاص الاهتمام لان المشرکین کانوا یبدؤن باسماء آلهتهم فیقولون باسم اللات باسم العزی فقصد الموحد تخصیص اسم الله بالابتداء للاهتمام والرد علیهم.

[شماره صفحه واقعی : 112]

ص: 1836

(واورد اقرأ باسم ربک) یعنی لو کان التقدیم مفیدا للاختصاص والاهتمام لوجب ان یؤخر الفعل ویقدم باسم ربک لان کلام الله تعالی احق لرعایه ما تجب رعایته (واجیب بان الاهم فیه القرائه) لانها اول سوره نزلت فکان الامر بالقرائه اهم باعتبار هذا العارض وان کان ذکر الله اهم فی نفسه هذا جواب جار الله العلامه فی الکشاف (وبانه) ای باسم ربک (متعلق باقرأ الثانی) ای هو مفعول اقرأ الذی بعده.

(ومعنی) اقرأ (الاول اوجد القرائه) من غیر اعتبار تعدیته الی مقروء به کما فی فلان یعطی ویمنع کذا فی المفتاح (وتقدیم بعض معمولاته) ای معمولات الفعل (علی بعض لان اصله) ای اصل ذلک البعض (التقدیم) علی البعض الاخر (ولا مقتضی للعدول عنه) ای عن الاصل (کالفاعل فی نحو ضرب زید عمروا) لانه عمده فی الکلام وحقه ان یلی الفعل وانما قال فی نحو ضرب زید عمروا لان فی نحو ضرب زیدا غلامه مقتضیا للعدول عن الاصل (والمفعول الاول فی نحو اعطیت زیدا درهما) فان اصله التقدیم لما فیه من معنی الفاعلیه وهو انه عاط ای آخذ للعطاء (او لان ذکره) ای ذکر ذلک البعض الذی یقدم.

(اهم) جعل الاهمیه ههنا قسیما لکون الاصل التقدیم وجعلها فی المسند الیه شاملا له ولغیره من الامور المقتضیه للتقدیم وهو الموافق للمفتاح ولما ذکره الشیخ عبد القاهر حیث قال انا لم نجدهم اعتمدوا فی التقدیم شیئا یجری مجری الاصل غیر العنایه والاهتمام لکن ینبغی ان یفسر وجه العنایه بشیء یعرف له فیه معنی وقد ظن کثیر من الناس انه یکفی ان یقال قدم للعنایه ولکونه اهم من غیر ان یذکر من این کانت تلک العنایه وبم کان اهم.

فمراد المصنف بالاهمیه ههنا الاهمیه العارضه بحسب اعتناء المتکلم او السامع بشانه والاهتمام بحاله لغرض من الاغراض (کقوله قتل الخارجی فلان) لان الاهم فی تعلق القتل هو الخارجی المقتول لیتخلص الناس من شره (او لان فی التأخیر اخلالا ببیان المعنی نحو قوله تعالی «وَقالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَکْتُمُ

[شماره صفحه واقعی : 113]

ص: 1837

إِیمانَهُ» فانه لو اخرّ) قوله من آل فرعون عن قوله (یَکْتُمُ إِیمانَهُ) (لتوهم انه من صله (یَکْتُمُ)) ای یکتم ایمانه من آل فرعون (فلم یفهم انه) ای ذلک الرجل کان (منهم) ای من آل فرعون.

والحاصل انه ذکر للرجل ثلاثه اوصاف انه مؤمن ، ومن آل فرعون ، ویکتم ایمانه ، قدم الاول اعنی مؤمن لکونه اشرف ثم الثانی لئلا یتوهم خلاف المقصود (او) لان فی التأخیر اخلالا (بالتناسب کرعایه الفاصله نحو قوله تعالی (فَأَوْجَسَ فِی نَفْسِهِ خِیفَهً مُوسی) بتقدیم الجار والمجرور والمفعول علی الفاعل لان فواصل الای علی الالف.

[شماره صفحه واقعی : 114]

ص: 1838

الباب الخامس : القصر

فی اللغه الحبس وفی الاصطلاح تخصیص شیء بشیء بطریق مخصوص وهو (حقیقی وغیر حقیقی) لان تخصیص شیء بشیء اما ان یکون بحسب الحقیقه وفی نفس الامر بان لا یتجاوزه الی غیره اصلا وهو الحقیقی.

او بحسب الاضافه الی شیء آخر بان لا یتجاوزه الی ذلک الشیء وان امکن ان یتجاوزه الی شیء آخر فی الجمله وهو غیر حقیقی بل اضافی کقولک ما زید الا قائم بمعنی انه لا یتجاوز القیام الی القعود لا بمعنی انه لا یتجاوزه الی صفه اخری اصلا.

وانقسامه الی الحقیقی والاضافی بهذا المعنی لا ینافی کون التخصیص مطلقا من قبیل الاضافات.

(وکل واحد منهما) ای من الحقیقی وغیره (نوعان قصر الموصوف علی الصفه) وهو ان لا یتجاوز الموصوف من تلک الصفه الی صفه آخر لکن یجوز ان تکون تلک الصفه لموصوف آخر.

(وقصر الصفه علی الموصوف) وهو ان لا یتجاوز تلک الصفه ذلک الموصوف الی موصوف آخر لکن یجوز ان یکون لذلک الموصوف صفات آخر.

(والمراد) بالصفه ههنا الصفه (المعنویه) اعنی المعنی القائم بالغیر (لا النعت النجوی) اعنی التابع الذی یدل علی معنی فی متبوعه غیر الشمول وبینهما عموم من وجه لتصادقهما فی مثل اعجبنی هذا العلم وتفارقهما فی مثل العلم حسن ومررت بهذا الرجل.

[شماره صفحه واقعی : 115]

ص: 1839

واما نحو قولک ما زید الا اخوک وما الباب الاساج وما هذا الا زید فمن قصر الموصوف علی الصفه تقدیرا اذا المعنی انه مقصور علی الاتصاف بکونه اخا اوساجا او زیدا.

(والاول) ای قصر الموصوف علی الصفه (من الحقیقی نحو ما زید الا کاتب اذا ارید انه لا یتصف بغیرها) ای غیر الکتابه من الصفات (وهو لا یکاد یوجد لتعذر الاحاطه بصفات الشیء) حتی یمکن اثبات شیء منها ونفی ما عداها بالکلیه بل هذا محال لان للصفه المنفیه نقیضا وهو من الصفات التی لا یمکن نفیها ضروره امتناع ارتفاع النقیضین مثلا.

اذا قلنا ما زید الا کاتب واردنا انه لا یتصف بغیره لزم ان لا یتصف بالقیام ولا بنقیضه وهو محال.

(والثانی) ای قصر الصفه علی الموصوف من الحقیقی (کثیر نحو ما فی الدار الا زید) علی معنی ان الحصول فی الدار المعینه مقصور علی زید (وقد یقصد به) ای بالثانی (المبالغه لعدم الاعتداد بغیر المذکور) کما یقصد بقولنا ما فی الدار الا زید ان جمیع من فی الدار ممن عدا زیدا فی حکم العدم فیکون قصرا حقیقیا ادعائیا واما فی القصر الغیر الحقیقی فلا یجعل فیه غیر المذکور بمنزله العدم بل یکون المراد ان الحصول فی الدار مقصور علی زید بمعنی انه لیس حاصلا لعمرو وان کان حاصلا لبکر وخالد.

(والاول) ای قصر الموصوف علی الصفه (من غیر الحقیقی تخصیص امر بصفه دون) صفه (اخری او مکانها) ای تخصیص امر بصفه مکان صفه اخری.

(والثانی) ای قصر الصفه علی الموصوف من غیر الحقیقی (تخصیص صفه بامر دون) امر (آخر او مکانه).

وقوله دون اخری معناه متجاوز اعن الصفه الاخری فان المخاطب اعتقد اشتراکه فی صفتین والمتکلم یخصصه باحدیهما ویتجاوز عن الاخری ومعنی دون فی الاصل ادنی مکانا من الشیء یقال هذا دون ذاک اذا کان احطّ منه قلیلا ثم استعیر

[شماره صفحه واقعی : 116]

ص: 1840

للتفاوت فی الاحوال والرتب ثم اتسع فیه فاستعمل فی کل تجاوز حد الی حد وتخطی حکم الی حکم.

ولقائل ان یقول ان ارید بقوله دون اخری ودون آخر دون صفه واحده اخری ودون امر واحد آخر فقد خرج عن ذلک ما اذا اعتقد المخاطب اشتراک ما فوق الاثنین کقولنا ما زید الا کاتب لمن اعتقده کاتبا وشاعرا ومنجما وقولنا ما کاتب الا زید لمن اعتقد ان الکاتب زید او عمرو او بکر وان ارید به الاعم من الواحد وغیره فقد دخل فی هذا التفسیر القصر الحقیقی وکذا الکلام علی مکان اخری ومکان آخر.

(فکل منهما) ای فعلم من هذا الکلام ومن استعمال لفظه او فیه ان کل واحد من قصر الموصوف علی الصفه وقصر الصفه علی الموصوف (ضربان).

الاول التخصیص بشیء دون شیء والثانی التخصیص بشیء مکان شیء (والمخاطب بالاول من ضربی کل) من قصر الموصوف علی الصفه وقصر الصفه علی الموصوف ویعنی بالاول التخصیص بشیء دون شیء (من یعتقد الشرکه) ای شرکه صفتین فی موصوف واحد فی قصر الموصوف علی الصفه وشرکه موصوفین فی صفه واحده فی قصر الصفه علی الموصوف فالمخاطب بقولنا ما زید الا کاتب من یعتقد اتصافه بالشعر والکتابه وبقولنا ما کاتب الا زید من یعتقد اشتراک زید وعمرو فی الکتابه.

(ویسمی) هذا القصر (قصر افراد لقطع الشرکه) التی اعتقدها المخاطب (و) المخاطب (بالثانی) اعنی التخصیص بشیء مکان شیء من ضربی کل من القصرین (یعتقد العکس) ای عکس الحکم الذی أثبته المتکلم فالمخاطب بقولنا ما زید الا قائم من اعتقد اتصافه بالقعود دون القیام وبقولنا ما شاعر الا زید من اعتقد ان الشاعر عمرو لا زید.

(ویسمی) هذا القصر (قصر قلب لقلب حکم المخاطب او تساویا عنده) عطف علی قوله یعتقد العکس علی ما یفصح عنه لفظ الایضاح ای المخاطب بالثانی اما من یعتقد العکس واما من تساوی عنده الامر ان اعنی الاتصاف بالصفه المذکوره

[شماره صفحه واقعی : 117]

ص: 1841

وغیرها فی قصر الموصوف علی الصفه واتصاف الامر المذکور وغیره بالصفه فی قصر الصفه علی الموصوف حتی یکون المخاطب بقولنا ما زید الا قائم من یعتقد اتصافه بالقیام او القعود من غیر علم بالتعیین وبقولنا ما شاعر الا زید من یعتقد ان الشاعر زیدا وعمروا من غیر ان یعلمه علی التعیین.

(ویسمی) هذا القصر (قصر تعیین) لتعیینه ما هو غیر معین عند المخاطب.

فالحاصل ان التخصیص بشیء دون شیء آخر قصر افراد والتخصیص بشیء مکان شیء ان اعتقد المخاطب فیه العکس قصر قلب وان تساویا عنده قصر تعیین.

وفیه نظر لانا لو سلمنا ان فی قصر التعیین تخصیص شیء بشیء مکان شیء آخر فلا یخفی ان فیه تخصیص شیء بشیء دون آخر فان قولنا ما زید الا قائم لمن تردد بین القیام والقعود تخصص له بالقیام دون القعود.

ولهذا جعل السکاکی التخصیص بشیء دون شیء مشترکا بین قصر الافراد والقصد الذی سماه المصنف قصر تعیین وجعل التخصیص بشیء مکان شیء قصر قلب فقط.

(وشرط قصر الموصوف علی الصفه افرادا عدم تنافی الوصفین) لیصح اعتقاد المخاطب اجتماعهما فی الموصوف حتی تکون الصفه المنفیه فی قولنا ما زید الا شاعر کونه کاتبا او منجما لا کونه مفحما ای غیر شاعر لان الافحام وهو وجدان الرجل غیر شاعر ینافی الشاعریه.

(و) شرط قصر الموصوف علی صفه (قلبا تحقق تنافیهما) ای تنافی الوصفین حتی یکون المنفی فی قولنا ما زید الا قائم کونه قاعدا او مضطجعا او نحو ذلک مما ینافی القیام.

ولقد احسن صاحب المفتاح فی اهمال هذا الاشتراط لان قولنا ما زید الا شاعر ، لمن اعتقد انه کاتب ولیس بشاعر قصر قلب علی ما صرح به فی المفتاح مع عدم تنافی الشعر والکتابه ومثل هذا خارج عن اقسام القصر علی ما ذکره المصنف.

لا یقال هذا شرط الحسن او المراد التنافی فی اعتقاد المخاطب.

[شماره صفحه واقعی : 118]

ص: 1842

لانا نقول اما الاول فلا دلاله للفظ علیه مع انا لا نسلم عدم حسن قولنا ما زید الا شاعر لمن اعتقده کاتبا غیر شاعر.

واما الثانی فلان التنافی بحسب اعتقاد المخاطب معلوم مما ذکره فی تفسیره ان قصر القلب هو الذی یعتقد فیه المخاطب العکس فیکون هذا الاشتراط ضائعا ، وایضا لم یصح قول المصنف فی الایضاح ان السکاکی لم یشترط فی قصر القلب تنافی الوصفین وعلل المصنف رحمه الله اشتراط تنافی الوصفین بقوله لیکون اثبات الصفه مشعرا بانتفاء غیرها.

وفیه نظر بیّن فی الشرح.

(وقصر التعیین اعم) من ان یکون الوصفان فیه متنافیین او لا فکل مثال یصلح لقصر الافراد والقلب یصلح لقصر التعیین من غیر عکس.

(وللقصر طرق) والمذکور ههنا اربعه وغیرها قد سبق ذکره ، فالاربعه المذکوره ههنا (منها العطف کقولک فی قصره) ای قصر الموصوف علی الصفه (افرادا زید شاعر لا کاتب او ما زید کاتبا بل شاعر) مثل بمثالین اولهما الوصف المثبت فیه معطوف علیه والمنفی معطوف والثانی بالعکس (وقلبا زید قائم لا قاعد او ما زید قائما بل قاعد).

فان قلت اذا تحقق تنافی الوصفین فی قصر القلب فاثبات احدهما یکون مشعرا بانتفاء الغیر فما فائده نفی الغیر واثبات المذکور بطریق الحصر.

قلت الفائده فیه التنبیه علی رد الخطاء فیه اذ المخاطب اعتقد العکس فان قولنا زید قائم وان دل علی نفی القعود لکنه خال عن الدلاله علی ان المخاطب اعتقد انه قاعد.

(وفی قصرها) ای قصر الصفه علی الموصوف افرادا ، او قلبا بحسب المقام (زید شاعر لا عمرو او ما عمرو شاعرا بل زید) ویجوز ما شاعر عمرو بل زید بتقدیم الخبر لکنه یجب حینئذ رفع الاسمین لبطلان العمل ولما لم یکن فی قصر الموصوف علی الصفه مثال الافراد صالحا للقلب لاشتراط عدم التنافی فی الافراد.

[شماره صفحه واقعی : 119]

ص: 1843

وتحقق التنافی فی القلب علی زعمه اورد للقلب مثالا یتنافی فیه الوصفان بخلاف قصر الصفه فان فیه مثالا واحدا یصلح لهما ، ولما کان کل ما یصلح مثالا لهما یصلح مثالا لقصر التعیین لم یتعرض لذکره ، وهکذا فی سائر الطرق.

(ومنها النفی والاستثناء کقولک فی قصره) افرادا (ما زید الاشاعر) قلبا (وما زید الا قائم وفی قصرها) افرادا وقلبا (ما شاعر الا زید) والکل یصلح مثالا للتعیین والتفاوت انما هو بحسب اعتقاد المخاطب.

(ومنها انما کقولک فی قصره) افرادا (انما زید کاتب) قلبا (وانما زید قائم وفی قصرها) افرادا وقلبا (انما قائم زید).

وفی دلائل الاعجاز ان انما ولاء العاطفه انما یستعملان فی الکلام المعتد به لقصر القلب دون الافراد.

واشار الی سبب افاده انما القصر بقوله (لتضمنه معنی ما والا) واشار بلفظ التضمن الی انه لیس بمعنی ما والا حتی کأنهما لفظان مترادفان اذ فرق بین ان یکون فی الشیء معنی الشیء.

وبین ان یکون الشیء الشیء ، علی الاطلاق فلیس کل کلام یصلح فیه ما والا یصلح فیه انما صرح بذلک الشیخ فی دلائل الاعجاز ، ولما اختلفوا فی افاده انما القصر وفی تضمنه معنی ما والا بیّنه بثلثه اوجه فقال (لقول المفسرین انما حرّم علیکم المیته بالنصب معناه ما حرّم الله علیک الا المیته و) هذا المعنی (هو المطابق لقرائه الرفع) ای رفع المیته.

وتقریر هذا الکلام ان فی الایه ثلث قرائات حرّم مبنیا للفاعل مع نصب المیته ورفعها وحرّم مبنیا للمفعول مع رفع المیته کذا فی تفسیر الکواشی ، فعلی القرائه الاولی ما فی انما کافه اذ لو کانت موصوله لبقی ان بلا خبر والموصول بلا عائد وعلی الثانیه موصوله لتکون المیته خبرا اذ لا یصح ارتفاعها بحرم المبنی للفاعل علی ما لا یخفی.

والمعنی ان الذی حرّمه الله تعالی علیکم هو المیته وهذا یفید القصر (لما مر) فی

[شماره صفحه واقعی : 120]

ص: 1844

تعریف المسند من ان نحو المنطلق زید وزید المنطلق یفید قصر الانطلاق علی زید.

فاذا کان انما متضمنا معنی ما والا وکان معنی القرائه الاولی ما حرّم الله علیکم الا المیته کانت مطابقه للقرائه الثانیه والا لم تکن مطابقه لها لافادتها القصر ، فمراد السکاکی والمصنف بقرائه النصب والرفع هو القرائه الاولی والثانیه فی المبنی للفاعل ولهذا لم یتعرضا للاختلاف فی لفظ حرّم بل فی لفظ المیته رفعا ونصبا.

واما علی القرائه الثالثه اعنی رفع المیته وحرّم مبنیا للمفعول فیحتمل ان یکون ما کافه ای ما حرّم علیکم الا المیته وان یکون موصوله ای ان الذی حرّم علیکم وهو المیته ویرجح هذا ببقاء انّ عامله علی ما هو اصلها.

وبعضهم توهم ان مراد السکاکی والمصنف بقرائه الرفع هذه القرائه الثالثه فطالبهما بالسبب فی اختیار کونها موصوله مع ان الزجاج اختار انها کافه.

(ولقول النحاه انما لاثبات ما یذکر بعده ونفی ما سواه) ای سوی ما یذکر بعده اما فی قصر الموصوف نحو انما زید قائم فهو لاثبات قیام زید ونفی ما سواه من القعود ونحوه واما فی قصر الصفه نحو انما یقوم زید فهو لاثبات قیامه ونفی ما سواه من قیام عمرو وبکر وغیرهما (ولصحه انفصال الضمیر معه) ای مع انما نحو انما یقوم انا فان الانفصال انما یجوز عند تعذر الاتصال ولا تعذر ههنا الا بان یکون المعنی ما یقوم الا انا فیقع بین الضمیر وعامله فصل لغرض ثم استشهد علی صحه هذا الانفصال ببیت من هو ممن یستشهد بشعره.

ولهذا صرح باسمه فقال (قال الفرزدق انا الذائد) ، من الذود وهو الطرد (الحامی الذمار) ای العهد.

وفی الاساس هو الحامی الذمار اذا حمی ما لو لم یحمه لیم وعنف من حماه وحریمه (وانما یدافع عن احسابهم انا او مثلی ،) لما کان غرضه ان یخص المدافع لا المدافع عنه فصل الضمیر واخره اذ لو قال وانما ادافع عن احسابهم لصار المعنی انه یدافع عن احسابهم لا عن احساب غیرهم وهو لیس بمقصوده. ولا یجوز ان یقال انه محمول علی الضروره لانه کان یصح ان یقال انما ادافع عن

[شماره صفحه واقعی : 121]

ص: 1845

احسابهم انا علی ان یکون انا تأکیدا ولیست ما موصوله اسم انّ وانا خبرها اذ لا ضروره فی العدول عن لفظ من الی لفظ ما (ومنها التقدیم) ای تقدیم ما حقه التأخیر کتقدیم الخبر علی المبتدأ او المعمولات علی الفعل (کقولک فی قصره) ای قصر الموصوف (تمیمی انا) کان الانسب ذکر المثالین لان التمیمیه والقیسیه ان تنافیا لم یصلح هذا مثالا لقصر الافراد والا لم یصلح لقصر القلب بل للافراد (وفی قصرها انا کفیت مهمتک) افرادا وقلبا او تعیینا بحسب اعتقاد المخاطب.

(وهذه الطرق الاربعه) بعد اشتراکها فی افاده القصر (تختلف من وجوه فدلاله الرابع) ای التقدیم (بالفحوی) ای بمفهوم الکلام بمعنی انه اذا تأمل صاحب الذوق السلیم فیه فهم منه القصر وان لم یعرف اصطلاح البلغاء فی ذلک (و) دلاله الثلثه (الباقیه بالوضع) لان الواضع وضعها لمعان تفید القصر.

(والاصل) ای الوجه الثانی من وجوه الاختلاف ان الاصل (فی الاول) ای فی طریق العطف (النص علی المثبت والمنفی کما مر فلا یترک) النص علیهما (الا لکراهه الاطناب کما اذا قیل زید یعلم النحو الصرف والعروض او زید یعلم النحو وعمرو وبکر فتقول فیهما) ای فی هذین المقامین (زید یعلم النحو لا غیر) واما فی الاول [فمعناه : لا غیر النحوی ای : لا التصریف ولا العروض واما فی الثانی] فمعناه لا غیر زید ای لا عمرو ولا بکر وحذف المضاف الیه من غیر وبنی هو علی الضم تشبیها بالغایات ، وذکر بعض النحاه ان لا فی لا غیر لیست عاطفه بل لنفی الجنس (او نحوه) ای نحو لا غیر مثل لا ما سواه ولا من عداه وما اشبه ذلک.

(و) الاصل (فی) الثلاثه (الباقیه النص علی المثبت فقط) دون المنفی وهو ظاهر (والنفی) ای وجه الثالث من وجوه الاختلاف ان النفی بلاء العاطفه (لا یجامع الثانی) اعنی النفی والاستثناء فلا یصح ما زید الا قائم لا قاعد ،

وقد یقع مثل ذلک فی کلام المصنفین لا فی کلام البلغاء (لان شرط المنفی بلاء العاطفه ان لا یکون) ذلک المنفی (منفیا قبلها بغیرها) من ادوات النفی لانها موضوعه لان تنفی بها ما اوجبته للمتبوع لا لان تعید بها النفی فی شیء قد نفیته وهذا

[شماره صفحه واقعی : 122]

ص: 1846

الشرط مفقود فی النفی والاستثناء.

لانک اذ قلت ما زید الا قائم فقد نفیت عنه کل صفه وقع فیها التنازع حتی کانک قلت لیس هو بقاعد ولا نائم ولا مضطجع ونحو ذلک ، فاذا قلت لا قاعد فقد نفیت عنه بلاء العاطفه شیئا هو منفی قبلها بماء النافیه وکذا الکلام فی ما یقوم الا زید وقوله بغیرها یعنی من ادوات النفی علی ما صرح به فی المفتاح.

وفائدته الاحتراز عما اذا کان منفیا بفحوی الکلام او علم المتکلم او السامع ونحو ذلک کما سیجیء فی بحث انما ،

لا یقال هذا یقتضی جواز ان یکون منفیا قبلها بلاء العاطفه الاخری نحو جاءنی الرجال لا النساء لا هند لانا نقول الضمیر لذلک المشخص ای بغیر لاء العاطفه التی نفی بها ذلک المنفی ومعلوم انه یمتنع نفیه قبلها بها لامتناع ان ینفی شیء بلاء قبل الاتیان بها وهذا کما یقال دأب الرجل الکریم ان لا یؤذی غیره فان المفهوم منه ان لا یؤذی غیره سواء کان ذلک الغیر کریما او غیر کریم.

(ویجامع) ای النفی بلاء العاطفه (الاخیرین) ای انما والتقدیم (فیقال انما انما تمیمی لا قیسی وهو یأتینی لا عمرو لان النفی فیهما) ای فی الاخیرین (غیر مصرح به) کما فی النفی والاستثناء فلا یکون المنفی (بلاء العاطفه منفیا بغیرها من ادوات النفی وهذا کما یقال امتنع زید عن المجیء لا عمرو) فانه یدل علی نفی المجیء عن زید لکن لا صریحا بل ضمنا وانما معناه الصریح هو ایجاب امتناع المجیء عن زید فیکون لا نفیا لذلک لایجاب.

والتشبیه بقوله امتنع زید عن المجیء لا عمرو من جهه ان النفی الضمنی لیس فی حکم النفی الصریح لا من جهه ان المنفی بلاء العاطفه منفی قبلها بالنفی الضمنی کما فی انما انا تمیمی لا قیسی اذ لا دلاله لقولنا امتنع زید عن المجیء علی نفی امتناع مجیء عمرو لا ضمنا ولا صریحا.

قال (السکاکی شرط مجامعته) ای مجامعه النفی بلاء العاطفه (الثالث) ای انما (ان لا یکون الوصف فی نفسه مختصا بالموصوف) لتحصل الفائده (نحو (إِنَّما

[شماره صفحه واقعی : 123]

ص: 1847

یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ یَسْمَعُونَ)) فانه یمتنع ان یقال لا الذین لا یسمعون لان الاستجابه لا تکون الا ممن یسمع ویعقل بخلاف انما یقوم زید لا عمرو اذ القیام لیس مما یختص بزید.

وقال الشیخ (عبد القاهر لا تحسن) مجامعه الثالث (فی) الوصف (المختص کما تحسن فی غیره وهذا اقرب) الی الصواب اذ لا دلیل علی الامتناع عند قصد زیاده التحقیق والتأکید (واصل الثانی) ای الوجه الرابع من وجوه الاختلاف ان اصل النفی والاستثناء (ان یکون ما استعمل له) ای الحکم الذی استعمل فیه النفی والاستثناء (مما یجهله المخاطب وینکره بخلاف الثالث) ای انما فان اصله ان یکون الحکم المستعمل هو فیه مما یعلمه المخاطب ولا ینکره کذا فی الایضاح نقلا عن دلائل الاعجاز.

وفیه بحث لان المخاطب اذا کان عالما بالحکم ولم یکن حکمه مشوبا بخطاء لم یصح القصر بل لا یفید الکلام سوی لازم الحکم وجوابه ان مراده انّ انما یکون لخبر من شأنه ان لا یجهله المخاطب ولا ینکره حتی ان انکاره یزول بادنی تنبیه لعدم اصراره علیه وعلی هذا یکون موافقا لما فی المفتاح (کقولک لصاحبک وقد رأیت شبحا من بعید ما هو الازید اذا اعتقده غیره) ای اذا اعتقد صاحبک ذلک الشبح غیر زید (مصرا) علی هذا الاعتقاد (وقد ینزل المعلوم منزله المجهول لاعتبار مناسب فیستعمل له) ای لذلک المعلوم.

(الثانی) ای النفی والاستثناء (افرادا) ای حال کونه قصر افراد (نحو (وَما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ) صلّی الله علیه وآله وسلم ای مقصور علی الرساله لا یتعداها الی التبری من الهلاک) فالمخاطبون وهم الصحابه رضی الله عنهم کانوا عالمین بکونه مقصورا علی الرساله غیر جامع بین الرساله والتبری من الهلاک لکنهم لما کانوا یعدون هلاکه امرا عظیما (نزل استعظامهم هلاکه منزله انکارهم ایاه) ای الهلاک فاستعمل له النفی والاستثناء واعتبار المناسب هنا هو الاشعار بعظم هذا الامر فی نفوسهم وشده حرصهم علی بقائه علیه الصلاه والسلام عندهم.

[شماره صفحه واقعی : 124]

ص: 1848

(او قلبا) عطف علی قوله افرادا (نحو (إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا)) فالمخاطبون وهم الرسل علیهم السلام لم یکونوا جاهلین بکونهم بشرا ولا منکرین لذلک لکنهم نزلوا منزله المنکرین (لاعتقاد القائلین) وهم الکفار (ان الرسول لا یکون بشرا مع اصرار المخاطبین علی دعوی الرساله) فنزلهم القائلون منزله المنکرین للبشریه لما اعتقدوا اعتقادا فاسدا من التنافی بین الرساله والبشریه فقلبوا هذا الحکم بان قالوا ان انتم الا بشر مثلنا ای مقصورون علی البشریه لیس لکم وصف الرساله التی تدعونها.

ولما کان هنا مظنه سؤال وهو ان القائلین قد ادعوا التنافی بین البشریه والرساله وقصروا المخاطبین علی البشریه والمخاطبون قد اعترفوا بکونهم مقصورین علی البشریه حیث قالوا ان نحن الا بشر مثلکم فکأنهم سلموا انتفاء الرساله عنهم اشار الی جوابه بقوله.

(وقولهم) ای قول الرسل المخاطبین (ان نحن الا بشر مثلکم من) باب (مجاراه الخصم) وارخاء العنان الیه بتسلیم بعض مقدماته (لیعثر) الخصم من العثار وهو الزله.

وانما یفعل ذلک (حیث یراد تبکیته) ای اسکات الخصم والزامه (لا لتسلیم انتفاء الرساله) فکأنهم قالوا ان ما ادعیتم من کوننا بشرا فحق لا ننکره.

ولکن هذا لا ینافی ان یمن الله تعالی علینا بالرساله فلهذا اثبتوا البشریه لانفسهم.

واما اثباتها بطریق القصر فلیکون علی وفق کلام الخصم (وکقولک) عطف علی قوله کقولک لصاحبک.

وهذا مثال لاصل انما ای الاصل فی انما ان یستعمل فیما لا ینکره المخاطب کقولک (انما هو اخوک لمن یعلم ذلک ویقرّ به وانت ترید ان ترقّقه علیه) ای ان تجعل من یعلم ذلک رقیقا مشفقا علی اخیه.

والاولی بناء علی ما ذکرنا ان یکون هذا المثال من الاخراج لا علی مقتضی

[شماره صفحه واقعی : 125]

ص: 1849

الظاهر (وقد ینزل المجهول منزله المعلوم لادعاء ظهوره فیستعمل له الثالث) ای انما (قوله تعالی حکایه عن الیهود (إِنَّما نَحْنُ مُصْلِحُونَ)) ادعوا ان کونهم مصلحین امر ظاهر من شأنه ان لا یجهله المخاطب ولا ینکره (ولذلک جاء الا انهم هم المفسدون للرد علیهم مؤکدا بما تری) من ایراد الجمله الاسمیه الداله علی اثبات.

وتعریف الخبر الدال علی الحصر وتوسیط ضمیر الفصل المؤکد لذلک وتصدیر الکلام بحرف التنبیه الدال علی ان مضمون الکلام مما له خطر وله عنایه.

ثم لتأکیده بان ثم تعقیبه بما یدل علی التقریع والتوبیخ وهو قوله (وَلکِنْ لا یَشْعُرُونَ) (ومزیه انما علی العطف انه یعقل منها) ای من انما (الحکمان) اعنی الاثبات للمذکور والنفی عما عداه (معا) بخلاف العطف فانه یفهم منه اولا الاثبات ثم النفی نحو زید قائم لا قاعد وبالعکس نحو ما زید قائما بل قاعدا.

(واحسن مواقعها) ای مواقع انما (التعریض نحو («إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ» ) فانه تعریض بان الکفار من فرط جهلهم کالبهائم فطمع النظر) ای التأمل (منهم کطمعه منها) ای کطمع النظر من البهائم.

(ثم القصر کما یقع بین المبتدأ والخبر علی ما مر یقع بین الفعل والفاعل) نحو ما قام الا زید (وغیرهما) کالفاعل والمفعول نحو ما ضرب زید الا عمروا وما ضرب عمروا الا زید والمفعولین نحو ما اعطیت زیدا الا درهما وما اعطیت درهما الا زیدا وغیر ذلک من المتعلقات.

(ففی الاستثناء یؤخر المقصور علیه مع اداه الاستثناء) حتی لو ارید القصر علی الفاعل قیل ما ضرب عمروا الا زید ولو ارید القصر علی المفعول قیل ما ضرب زید الا عمروا ومعنی قصر الفاعل علی المفعول مثلا قصر الفعل المسند الیه الفاعل علی المفعول.

وعلی هذا قیاس البواقی فیرجع فی الحقیقه الی قصر الصفه الی الموصوف وبالعکس ویکون حقیقیا وغیر حقیقی افرادا وقلبا وتعیینا ولا یخفی اعتبار ذلک.

(وقلّ) ای جاز علی قله (تقدیمهما) ای تقدیم المقصور علیه واداه الاستثناء

[شماره صفحه واقعی : 126]

ص: 1850

علی المقصور (حال کونهما بحالهما) وهو ان یلی المقصور علیه الاداه (نحو ما ضرب الا عمروا زید) فی قصر الفاعل علی المفعول (وما ضرب الا زید عمروا) فی قصر المفعول علی الفاعل ، وانما قال بحالهما احترازا عن تقدیمهما مع ازالتهما عن حالهما بان یؤخر الاداه عن المقصور علیه کقولک فی ما ضرب زیدا الا عمروا ما ضرب عمروا الا زید فانه لا یجوز ذلک لما فیه من اختلال المعنی وانعکاس المقصود.

وانما قل تقدیمهما بحالهما (لاستلزامه قصر الصفه قبل تمامها) لان الصفه المقصوره علی الفاعل مثلا هی الفعل الواقع علی المفعول لا مطلق الفعل فلا یتم المقصود قبل ذکر المفعول فلا یحسن قصره ، وعلی هذا فقس ، وانما جاز علی قله نظرا الی انها فی حکم التام باعتبار ذکر المتعلق فی الاخر.

(ووجه الجمیع) ای السبب فی افاده النفی والاستثناء القصر فیما بین المبتدأ والخبر والفاعل والمفعول وغیر ذلک (ان النفی فی الاستثناء المفرغ) الذی حذف منه المستثنی منه واعرب ما بعد الا بحسب العوامل (یتوجه الی مقدر وهو مستثنی منه) لان الا للاخراج والاخراج یقتضی مخرجا منه.

(عام) لیتناول المستثنی وغیره فیتحقق الاخراج (مناسب للمستثنی فی جنسه) بان یقدر فی نحو ما ضرب الا زید ما ضرب احد وفی نحو ما کسوته الا الجبه ما کسوته لباسا وفی نحو ما جاءنی الا راکبا ما جاءنی کائنا علی حال من الاحوال وفی نحو ما سرت الا یوم الجمعه ما سرت وقتا من الاوقات.

وعلی هذا القیاس (و) فی (صفته) یعنی فی الفاعلیه والمفعولیه والحالیه ونحو ذلک.

واذا کان النفی متوجها الی هذا المقدر العام المناسب للمستثنی فی جنسه وصفته (فاذا اوجب منه) ای من ذلک المقدر (شیء بالا جاء القصر) ضروره بقاء ما عداه علی صفه الانتفاء.

(وفی انما یؤخر المقصور علیه تقول انما ضرب زید عمروا) فیکون القید الاخیر بمنزله الواقع بعد الا فیکون هو المقصور علیه (ولا یجوز تقدیمه) ای تقدیم

[شماره صفحه واقعی : 127]

ص: 1851

المقصور علیه بانما (علی غیره للالتباس) کما اذا قلنا فی انما ضرب زید عمروا انما ضرب عمروا زید بخلاف النفی والاستثناء فانه لا التباس فیه اذا المقصور علیه هو المذکور بعد الاسواء قدم او اخر وههنا لیس الا مذکورا فی اللفظ بل تضمنا.

(وغیر کالا فی افاده القصرین) ای قصر الموصوف علی الصفه وقصر الصفه علی الموصوف افراد وقلبا وتعیینا (و) فی (امتناع مجامعته لاء) العاطفه لما سبق فلا یصح ما زید غیر شاعر لا کاتب ولا ما شاعر غیر زید لا عمرو.

[شماره صفحه واقعی : 128]

ص: 1852

الباب السادس : فی الانشاء
اشاره

اعلم ان الانشاء قد یطلق علی نفس الکلام الذی لیس لنسبته خارج تطابقه او لا تطابقه وقد یقال علی ما هو فعل المتکلم اعنی القاء مثل هذا الکلام کما ان الاخبار کذلک.

والاظهر ان المراد ههنا هو الثانی بقرینه تقسیمه الی الطلب وغیر الطلب وتقسیم الطلب الی التمنی والاستفهام وغیرهما والمراد بها معانیها المصدریه لا الکلام المشتمل علیها بقرینه قوله واللفظ الموضوع له کذا وکذا لظهور ان لفظ لیت مثلا یستعمل لمعنی التمنی لا لقولنا لیت زیدا قائم فافهم.

فالانشاء ان لم یکن طلبا کافعال المقاربه وافعال المدح والذم وصیغ العقود والقسم وربّ ونحو ذلک فلا یبحث عنها ههنا لقله المباحث المناسبه المتعلقه بها ولان اکثرها فی الاصل اخبار نقلت الی معنی الانشاء فالانشاء (ان کان طلبا استدعی مطلوبا غیر حاصل وقت الطلب) لامتناع طلب الحاصل فلو استعمل صیغ الطلب لمطلوب حاصل امتنع اجراؤها علی معانیها الحقیقیه ویتولد منها بحسب القرائن ما یناسب المقام.

(وانواعه) ای الطلب (کثیره منها : التمنی) وهو طلب حصول شیء علی سبیل المحبه (واللفظ الموضوع له لیت ولا یشترط امکان المتمنی) بخلاف الترجی (کقولک لیت الشباب یعود یوما) فاخبره بما فعل المشیب ولا تقول لعله یعود لکن اذا کان المتمنی ممکنا یجب ان لا یکون لک توقع وطماعیه فی وقوعه والا لصار ترجیا.

(وقد یتمنی بهل نحو هل لی من شفیع حیث یعلم ان لا شفیع له) لانه

[شماره صفحه واقعی : 129]

ص: 1853

حینئذ یمتنع حمله علی حقیقه الاستفهام لحصول الجزم بانتفائه ، والنکته فی التمنی بهل والعدول عن لیت هی ابراز المتمنی لکمال العنایه به فی صوره الممکن الذی لا جزم بانتفائه.

(و) قد یتمنی (بلو نحو لو تأتینی فتحدثنی بالنصب) علی تقدیر فان تحدثنی فان النصب قرینه علی ان لو لیست علی اصلها اذ لا ینصب المضارع بعدها باضمار ان وانما یضمر ان بعد الاشیاء السته والمناسب للمقام ههنا هو التمنی.

قال (السکاکی کانّ حروف التندیم والتحضیض وهی هلا والا بقلب الهاء همزه ولو لا ولو ما مأخوذه منهما) وخبر کأن منهما ای کأنها مأخوذه من هل ولو اللتین للتمنی حال کونهما (مرکبتین مع ماء ولاء المزیدتین لتضمینهما) عله لقوله مرکبتین.

والتضمین جعل الشیء فی ضمن الشیء تقول ضمنت الکتاب کذا کذا بابا اذا جعلته متضمنا لتلک الابواب یعنی ان الغرض المطلوب من هذا الترکیب والتزامه هو جعل هل ولو متضمنتین (معنی التمنی لیتولد) عله لتضمینهما یعنی ان الغرض من تضمینهما معنی التمنی لیس افاده التمنی بل ان یتولد (منه) ای من معنی التمنی المتضمنتین هما ایاه (فی الماضی التندیم نحو هلا اکرمت زیدا) او لو ما اکرمته علی معنی لیتک اکرمته قصدا الی جعله نادما علی ترک الاکرام.

(وفی المضارع التحضیض نحو هلا تقوم) ولو ما تقوم علی معنی لیتک تقوم قصدا الی حثه علی القیام.

والمذکور فی الکتاب لیس عباره السکاکی لکنه حاصل کلامه.

وقوله لتضمینهما مصدر مضاف الی المفعول الاول ومعنی التمنی مفعوله الثانی.

ووقع فی بعض النسخ لتضمنهما علی لفظ التفعل وهو لا یوافق معنی کلام المفتاح.

وانما ذکر هذا بلفظ کأن لعدم القطع بذلک.

(وقد یتمنی بلعل فیعطی له حکم لیت) وینصب فی جوابه المضارع علی اضمار ان (نحو لعلی احج فازورک بالنصب لبعد المرجو عن الحصول).

[شماره صفحه واقعی : 130]

ص: 1854

وبهذا یشبه المحالات والممکنات التی لاطماعیه فی وقوعها فیتولد منه معنی التمنی ومنها ای من انواع الطلب (الاستفهام) وهو طلب حصول صوره الشیء فی الذهن فان کانت وقوع نسبه بین امرین او لا وقوعها فحصولها هو التصدیق والا فهو التصور.

(والالفاظ الموضوعه له الهمزه وهل وما ومن وایّ وکم وکیف واین وانی ومتی وایان.

فالهمزه لطلب التصدیق) ای انقیاد الذهن واذعانه لوقوع نسبه تامه بین الشیئین (کقولک اقام زید) فی الجمله الفعلیه (وازید قائم) فی الجمله الاسمیه (او) لطلب (التصور) ای ادراک غیر النسبه (کقولک) فی طلب تصور المسند الیه (ادبس فی الاناء ام عسل) عالما بحصول شیء فی الاناء طالبا لتعیینه (و) فی طلب تصور المسند (فی الخابیه دبسک ام فی الزق) عالما بکون الدبس فی واحد من الخابیه والزق طالبا لتعیین ذلک (ولهذا) ای ولمجیء الهمزه لطلب التصور (لم یقبح) فی تصور الفاعل (ازید قام) کما قبح هل زید قام (و) (لم یقبح فی طلب تصور المفعول «اعمروا عرفت») کما قبح هل عمروا عرفت.

وذلک لان التقدیم یستدعی حصول التصدیق بنفس الفعل فیکون هل لطلب حصول الحاصل.

وهذا ظاهر فی أعمروا عرفت لا فی ازید قام فلیتأمل (والمسؤل عنه بها) ای بالهمزه (هو ما یلیها کالفعل فی اضربت زیدا) اذا کان الشک فی نفس الفعل اعنی الضرب الصادر من المخاطب الواقع علی زید واردت بالاستفهام ان تعلم وجوده فیکون لطلب التصدیق.

ویحتمل ان یکون لطلب تصور المسند بان تعلم انه قد تعلق فعل من المخاطب بزید لکن لا تعرف انه ضرب او اکرام (والفاعل فیءانت ضربت) اذا کان الشک فی الضارب (والمفعول فی ازیدا ضربت) اذا کان الشک فی المضروب ، وکذا قیاس سائر المتعلقات (وهل لطلب التصدیق فحسب) وتدخل علی الجملتین (نحو هل قام زید

[شماره صفحه واقعی : 131]

ص: 1855

وهل عمرو قاعد) اذا کان المطلوب حصول التصدیق بثبوت القیام لزید والقعود لعمرو.

(ولهذا) ای ولا ختصاصها بطلب التصدیق (امتنع هل زید قام ام عمرو) لان وقوع المفرد ههنا بعد ام دلیل علی ان ام متصله وهی لطلب تعیین احد الامرین مع العلم بثبوت اصل الحکم وهل انما تکون لطلب الحکم فقط.

ولو قلت هل زید قام بدون ام عمرو لقبح ولا یمتنع لما سیجیء (و) لهذا ایضا (قبح هل زیدا ضربت لان التقدیم یستدعی حصول التصدیق بنفس الفعل) فیکون هل لطلب حصول الحاصل وهو محال.

وانما لم یمتنع؟ لاحتمال ان یکون زیدا مفعول فعل محذوف او یکون التقدیم لمجرد الاهتمام لا للتخصیص لکن ذلک خلاف الظاهر (دون) هل زیدا (ضربته) فانه لا یقبح (لجواز تقدیر المفسر قبل زیدا) ای هل ضربت زیدا ضربته (وجعل السکاکی قبح هل رجل عرف لذلک) ای لان التقدیم یستدعی حصول التصدیق بنفس الفعل لما سبق من مذهبه من ان الاصل عرف رجل علی ان رجل بدل من الضمیر فی عرف قدم للتخصیص.

(ویلزمه) ای السکاکی (ان لا یقبح هل زید عرف) لان تقدیم المظهر المعرفه لیس للتخصیص عنده حتی یستدعی حصول التصدیق بنفس الفعل مع انه قبیح باجماع النحاه.

وفیه نظر لان ما ذکره من اللزوم ممنوع لجواز ان یقبح لعله اخری (وعلل غیره) ای غیر السکاکی (قبحهما) ای قبح هل رجل عرف وهل زید عرف (بان هل بمعنی قد فی الاصل) واصله اهل (وترک الهمزه قبلها لکثره وقوعها فی الاستفهام) فاقیمت هی مقام الهمزه وقد تطفلت علیها فی الاستفهام وقد من خواص الافعال فکذا ما هی بمعناها.

وانما لم یقبح هل زید قائم لانها اذا لم تر الفعل فی حیزها ذهلت عنه ونسیت بخلاف ما اذا رأته فانها تذکرت العهود وحنت الی الالف المألوف فلم ترض بافتراق

[شماره صفحه واقعی : 132]

ص: 1856

الاسم بینهما.

(وهی) ای هل (تخصص المضارع بالاستقبال) بحکم الوضع کالسین وسوف (فلا یصح هل تضرب زیدا) فی ان یکون الضرب واقعا فی الحال علی ما یفهم عرفا ومن قوله (وهو اخوک کما یصح اتضرب زیدا وهو اخوک) قصدا الی انکار الفعل الواقع فی الحال بمعنی انه لا ینبغی ان یکون وذلک لان هل تخصصّ المضارع بالاستقبال فلا یصح لانکار الفعل الواقع فی الحال بخلاف الهمزه فانها تصلح لانکار الفعل الواقع لانها لیست مخصصه للمضارع بالاستقبال.

وقولنا فی ان یکون الضرب واقعا فی الحال لیعلم ان هذا الامتناع جار فی کل ما یوجد فیه قرینه تدل علی ان المراد انکار الفعل الواقع فی الحال سواء عمل ذلک المضارع فی جمله حالیه کقولک اتضرب زیدا وهو اخوک او لا کقوله تعالی (أَتَقُولُونَ عَلَی اللهِ ما لا تَعْلَمُونَ ، ) وکقولک ا تؤذی اباک واتشتم الامیر فلا یصح وقوع هل فی هذه المواضع.

ومن العجائب ما وقع لبعضهم فی شرح هذا الموضع من ان هذا الامتناع بسبب ان الفعل المستقبل لا یجوز تقییده بالحال واعماله فیها.

ولعمری ان هذه فریه ما فیها مریه اذ لم ینقل عن احد من النحاه امتناع مثل سیجیء زید راکبا وسأضرب زیدا وهو بین یدی الامیر کیف وقد قال الله تعالی (سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ ،) وانما (یُؤَخِّرُهُمْ لِیَوْمٍ تَشْخَصُ فِیهِ الْأَبْصارُ مُهْطِعِینَ ،) وفی الحماسه «ساغسل عنی العار بالسیف جالیا ، علی قضاء الله ما کان جالبا» وامثال هذه اکثر من ان تحصی.

واعجب من هذا انه لما سمع قول النحاه انه یجب تجرید صدر الجمله الحالیه عن علم الاستقبال لتنافی الحال والاستقبال بحسب الظاهر علی ما سنذکره حتی لا یجوز یأتینی زید سیرکب او لن یرکب فهم منه انه یجب تجرید الفعل العامل فی الحال عن علامه الاستقبال حتی لا یصح تقیید مثل هل تضرب وستضرب ولن تضرب بالحال واورد هذا المقال دلیلا علی ما ادعاه ولم ینظر فی صدر هذا المقال حتی یعرف

[شماره صفحه واقعی : 133]

ص: 1857

انه لبیان امتناع تصدیر الجمله الحالیه بعلم الاستقبال (ولاختصاص التصدیق بها) ای لکون هل مقصوره علی طلب التصدیق وعدم مجیئها لغیر التصدیق کما ذکر فیما سبق.

(وتخصیصها المضارع بالاستقبال کان لها مزید اختصاص بما کونه زمانیا اظهر) وما موصوله وکونه مبتدأ خبره اظهر وزمانیا خبر الکون ای بالشیء الذی زمانیته اظهر (کالفعل) فان الزمان جزء عن مفهومه بخلاف الاسم فانه انما یدل علیه حیث یدل بعروضه له اما اقتضاء تخصیصها المضارع بالاستقبال لمزید اختصاصها بالفعل فظاهر.

واما اقتضاء کونها لطلب التصدیق فقط لذلک فلان التصدیق هو الحکم بالثبوت او الانتفاء والنفی والاثبات انما یتوجهان الی المعانی والاحداث التی هی مدلولات الافعال لا الی الذوات التی هی مدلولات الاسماء.

(ولهذا) ای ولان لها مزید اختصاص بالفعل (کان فهل انتم شاکرون ادل علی طلب الشکر من فهل تشکرون وفهل انتم تشکرون) مع انه مؤکد بالتکریر لان انتم فاعل فعل محذوف (لان ابراز ما سیتجدد فی معرض الثابت ادل علی کمال العنایه بحصوله) من ابقائه علی اصله کما فی هل تشکرون لان هل فی هل تشکرون وفی هل انتم تشکرون علی اصلها لکونها داخله علی الفعل تحقیقا فی الاول وتقدیرا فی الثانی.

(و) فهل انتم شاکرون ادل علی طلب الشکر (من افانتم شاکرون) ایضا (وان کان للثبوت باعتبار) کون الجمله اسمیه (لان هل ادعی للفعل من الهمزه فترکه معها) ای ترک الفعل مع هل (ادل علی ذلک) ای علی کمال العنایه بحصول ما سیتجدد (ولهذا) ای ولان هل ادعی للفعل من الهمزه (لا یحسن هل زید منطلق الا من البلیغ) لانه الذی یقصد به الدلاله علی الثبوت وابراز ما سیوجد فی معرض الوجود (وهی) ای هل (قسمان بسیطه وهی التی یطلب بها وجود الشیء او لا) وجوده (کقولنا هل الحرکه موجوده) او لا موجوده (ومرکبه وهی التی یطلب بها

[شماره صفحه واقعی : 134]

ص: 1858

وجود شیء لشیء) او لا وجود له (کقولنا هل الحرکه دائمه) او لا دائمه فان المطلوب وجود الدوام للحرکه او لا وجوده لها.

وقد اعتبر فی هذه شیئان غیر الوجود وفی الاولی شیء واحد فکانت مرکبه بالنسبه الی الاولی وهی بسیطه بالنسبه الیها.

(والباقیه) من الفاظ الاستفهام تشترک فی انها (لطلب التصور فقط) وتختلف من جهه ان المطلوب بکل منها تصور شیء آخر.

(قیل فیطلب بما ، شرح الاسم کقولنا ما العنقاء) طالبا ان یشرح هذا الاسم ویبین مفهومه فیجاب بایراد لفظ اشهر (او ماهیه المسمی) ای حقیقته التی هو بها هو (کقولنا ما الحرکه) ای ما حقیقه مسمی هذا اللفظ فیجاب بایراد ذاتیاته.

(وتقع هل البسیطه فی الترتیب بینهما) ای بین ما التی لشرح الاسم والتی لطلب الماهیه یعنی ان مقتضی الترتیب الطبیعی ان یطلب او لا شرح الاسم ثم وجود المفهوم فی نفسه ثم ما هیته وحقیقته لان من لا یعرف مفهوم اللفظ استحال منه ان یطلب وجود ذلک المفهوم ومن لا یعرف انه موجود استحال منه ان یطلب حقیقته وماهیته اذ لا حقیقه للمعدوم ولا ماهیه له والفرق بین المفهوم من الاسم بالجمله وبین الماهیه التی یفهم من الحد بالتفصیل غیر قلیل فان کل من خوطب باسم فهم فهما ما ووقف علی الشیء الذی یدل علیه الاسم اذا کان عالما باللغه.

واما الحد فلا یقف علیه الا المرتاض بصناعه المنطق فالموجودات لما کان لها حقائق ومفهومات فلها حدود حقیقیه واسمیه واما المعدومات فلیس لها الا المفهومات فلا حدود لها الا بحسب الاسم لان الحد بحسب الذات لا یکون الا بعد ان یعرف ان الذات موجوده حتی ان ما یوضع فی اول التعالیم من حدود الاشیاء التی یبرهن علیها فی اثناء التعالیم انما هی حدود اسمیه ثم اذا برهن علیها واثبت وجودها صارت تلک الحدود بعینها حدودا حقیقیه جمیع ذلک مذکور فی الشفاء.

(و) یطلب (بمن العارض المشخص) ای الامر الذی یعرض (لذی العلم) فیفید تشخصه وتعینه (کقولنا من فی الدار) فیجاب عنه یزید ونحوه مما یفید تشخصه

[شماره صفحه واقعی : 135]

ص: 1859

(وقال السکاکی یسأل بما عن الجنس تقول ما عندک ای ایّ اجناس الاشیاء عندک وجوابه کتاب ونحوه) ویدخل فیه السؤال عن الماهیه والحقیقه نحو ما الکلمه ای ایّ اجناس الالفاظ هی وجوابه لفظ مفرد موضوع (او عن الوصف تقول ما زید وجوابه الکریم ونحوه و) یسأل (بمن عن الجنس من ذی العلم تقول من جبریل ای ابشر هو ام ملک ام جنی.

وفیه نظر) اذ لا نسلم انه للسؤال عن الجنس وانه یصح فی جواب من جبریل ان یقال ملک بل جوابه ملک من عند الله یأتی بالوحی کذا وکذا مما یفید تشخصه (ویسأل بایّ عما یمیز احد المتشارکین فی امر یعمهما) وهو مضمون اضیف الیه ایّ (نحو (أَیُّ الْفَرِیقَیْنِ) خَیْرٌ مَقاماً ، ای انحن ام اصحاب محمد علیه السلام) والمؤمنون والکافرون قد اشترکا فی الفریقیه وسألوا عما یمیز احدهما عن الاخر مثل کون الکافرین قائلین بهذا القول ومثل کون اصحاب محمد علیه السلام غیر قائلین.

(و) یسأل (بکم عن العدد نحو سل بنی اسرائیل (کَمْ آتَیْناهُمْ مِنْ آیَهٍ بَیِّنَهٍ ،)) ای کم آیه آتیناهم اعشرین ام ثلثین فمن آیه ممیزکم بزیاده من لما وقع من الفصل بفعل متعد بین کم وممیزه کما ذکرنا فی الخبریه ، فکم ههنا للسؤال عن العدد لکن الغرض من هذا السؤال هو التقریع والتوبیخ.

(و) یسأل (بکیف عن الحال وباین عن المکان وبمتی عن الزمان) ماضیا کان او مستقبلا (وبایان عن) الزمان (المستقبل.

قیل ویستعمل فی مواضع التفخیم مثل (یَسْئَلُ أَیَّانَ یَوْمُ الْقِیامَهِ) ، وانی تستعمل تاره بمعنی کیف) ویجب ان یکون بعدها فعل (نحو (فَأْتُوا حَرْثَکُمْ أَنَّی شِئْتُمْ)) ای علی ای حال ومن ایّ شق اردتم بعد ان یکون المأتی موضع الحرث ولم یجیء انّی زید بمعنی کیف هو (واخری بمعنی من این نحو (أَنَّی لَکِ هذا)) ای من این لک هذا الرزق الاتی کل یوم.

وقوله یستعمل اشاره الی انه یحتمل ان یکون مشترکا بین المعنیین وان یکون فی احدهما حقیقه وفی الاخر مجازا ویحتمل ان یکون معناه این الا انه فی الاستعمال

[شماره صفحه واقعی : 136]

ص: 1860

یکون مع من ظاهره کما فی قوله «من انی» عشرون لنا ای من این او مقدره کما فی قوله تعالی (أَنَّی لَکِ هذا) ای من این لک هذا علی ما ذکره بعض النحاه.

(ثم ان هذه الکلمات الاستفهامیه کثیرا ما تستعمل فی غیر الاستفهام) مما یناسب المقام بحسب معونه القرائن (کالاستبطاء نحو کم دعوتک والتعجب نحو (ما لِیَ لا أَرَی الْهُدْهُدَ)) لانه کان لا یغیب عن سلیمان علیه السلام الا باذنه فلما لم یبصره مکانه تعجب من حال نفسه فی عدم ابصاره ایاه.

ولا یخفی انه لا معنی لاستفهام العاقل عن حال نفسه وقول صاحب الکشاف انه نظر سلیمان الی مکان الهدهد فلم یبصره فقال مالی لا اراه علی معنی انه لا یراه وهو حاضر لساتر ستره او غیر ذلک ثم لاح له انه غائب فاضرب عن ذلک واخذ یقول اهو غائب کانه یسأل عن صحه ما لاح له یدل علی ان الاستفهام علی حقیقته.

(والتنبیه علی الضلال نحو (فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ) والوعید کقولک لمن یسیء الادب الم اؤدب فلانا اذا علم) المخاطب (ذلک) وهو انک ادبت فلانا فیفهم معنی الوعید والتخویف ولا یحمله علی السؤال.

(والتقریر) ای حمل المخاطب علی الاقرار بما یعرفه والجائه الیه (بایلاء المقرر به الهمزه) ای بشرط ان یذکر بعد الهمزه ما حمل المخاطب علی الاقرار به (کما مر) فی حقیقه الاستفهام من ایلاء المسؤل عنه الهمزه تقول اضربت زیدا فی تقریره بالفعل وانت ضربت فی تقریره بالفاعل وازیدا ضربت فی تقریره بالمفعول وعلی هذا القیاس.

وقد یقال التقریر بمعنی التحقیق والتثبیت فیقال اضربت زیدا بمعنی انک ضربته البته (والانکار کذلک نحو (أَغَیْرَ اللهِ تَدْعُونَ) (ای بایلاء المنکر الهمزه کالفعل فی قوله ایقتلنی والمشرفّی مضاجعی ، والفاعل فی قوله تعالی (أَهُمْ یَقْسِمُونَ) رَحْمَتَ رَبِّکَ ، والمفعول فی قوله تعالی (أَغَیْرَ اللهِ أَتَّخِذُ وَلِیًّا ،) و (أَغَیْرَ اللهِ تَدْعُونَ.)

واما غیر الهمزه فیجیء للتقریر والانکار لکن لا یجری فیه هذه التفاصیل ولا یکثر کثره الهمزه فلذا لم یبحث عنه.

(ومنه) ای من مجیء الهمزه للانکار (نحو (أَلَیْسَ اللهُ) بِکافٍ عَبْدَهُ ، ای الله

[شماره صفحه واقعی : 137]

ص: 1861

کاف) لان انکار النفی نفی له و (نفی النفی اثبات وهذا) المعنی (مراد من قال الهمزه فیه للتقریر) ای لحمل المخاطب علی الاقرار (بما دخله النفی) وهو الله کاف (لا بالنفی) وهو لیس الله بکاف فالتقریر لا یجب ان یکون بالحکم الذی دخلت علیه الهمزه بل بما یعرف المخاطب من ذلک الحکم اثباتا او نفیا.

وعلیه قوله تعالی (أَأَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِی وَأُمِّی إِلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللهِ ،) فالهمزه فیه للتقریر ای بما یعرفه عیسی علیه السلام من هذا الحکم لا بانه قد قال ذلک فافهم.

وقوله والانکار کذلک دل علی ان صوره انکار الفعل ان یلی الفعل الهمزه ، ولما کان له صوره اخری لا یلی فیها الفعل الهمزه اشار الیها بقوله (والانکار الفعل صوره اخری وهی نحو «ازیدا ضربت ام عمروا» لمن یردد الضرب بینهما) من غیر ان یعتقد تعلقه بغیرهما فاذا انکرت تعلقه بهما فقد نفیته عن اصله لانه لا بد له من محل یتعلق به (والانکار اما للتوبیخ ای ما کان ینبغی ان یکون) ذلک الامر الذی کان (نحو «ا عصیت ربک») فان العصیان واقع لکنه منکر.

وما یقال انه للتقریر فمعناه التحقیق والتثبیت (او لا ینبغی ان یکون فی) ای ان یحدث ویتحقق مضمون ما دخلت علیه الهمزه وذلک فی المستقبل (نحو «ا تعصی ربک») یعنی لا ینبغی ان یتحقق العصیان (او للتکذیب) فی الماضی (ای لم یکن نحو (أَفَأَصْفاکُمْ رَبُّکُمْ بِالْبَنِینَ)) ای لم یفعل ذلک (و) فی المستقبل ای (لا یکون نحو (أَنُلْزِمُکُمُوها)) ای انلزمکم تلک الهدایه او الحجه بمعنی أنکرهکم علی قبولها ونقسرکم علی الاهتداء والحال انکم لها کارهون یعنی لا یکون منا هذا الالزام (والتهکم) عطف علی الاستبطاء او علی الانکار ، وذلک انهم اختلفوا فی انه اذا ذکر معطوفات کثیره ان الجمیع معطوف علی الاول او کل واحد عطف علی ما قبله (نحو (أَصَلاتُکَ تَأْمُرُکَ أَنْ نَتْرُکَ ما یَعْبُدُ آباؤُنا)) وذلک ان شعیبا علیه السلام کان کثیر الصلوات وکان قومه اذا رأوه یصلی تضاحکوا فقصدوا بقولهم (أَصَلاتُکَ تَأْمُرُکَ) الهزء والسخریه لا حقیقه الاستفهام (والتحقیق نحو «من هذا») استحقارا بشانه مع انک

[شماره صفحه واقعی : 138]

ص: 1862

تعرفه (والتهویل کقرائه ابن عباس) رضی الله عنه ((وَلَقَدْ نَجَّیْنا بَنِی إِسْرائِیلَ مِنَ الْعَذابِ الْمُهِینِ مِنْ فِرْعَوْنَ) بلفظ الاستفهام) ای من بفتح المیم (ورفع فرعون) علی انه مبتدأ ومن الاستفهامیه خبره او بالعکس علی اختلاف الرأیین فانه لا معنی لحقیقه الاستفهام ههنا وهو ظاهر بل المراد انه لما وصف الله العذاب بالشده والفظاعه زادهم تهویلا بقوله (مِنْ فِرْعَوْنَ) ای هل تعرفون من هو فی فرط عتوه وشده شکیمته فما ظنکم بعذاب یکون المعذب به مثله (ولهذا قال (إِنَّهُ کانَ عالِیاً مِنَ الْمُسْرِفِینَ)) زیاده لتعریف حاله وتهویل عذابه (والاستبعاد نحو (أَنَّی لَهُمُ الذِّکْری)) فانه لا یجوز حمله علی حقیقه الاستفهام وهو ظاهر.

بل المراد استبعاد ان یکون لهم الذکری بقرینه قوله تعالی (وَقَدْ جاءَهُمْ رَسُولٌ مُبِینٌ ثُمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ) ای کیف یتذکرون ویتعظون ویوفون بما وعدوه من الایمان عند کشف العذاب عنهم وقد جاءهم ما هو اعظم وادخل فی وجوب الاذکار من کشف الدخان وهو ما ظهر علی ید رسول الله صلّی الله علیه وآله وسلم من الایات والبینات من الکتاب المعجز وغیره فلم یتذکروا واعرضوا عنه.

(ومنها) ای من انواع الطلب (الامر) وهو طلب فعل غیر کف علی جهه الاستعلاء وصیغته تستعمل فی معان کثیره ، فاختلفوا فی حقیقته الموضوعه هی لها اختلافا کثیرا ، ولما لم تکن الدلائل مفیده للقطع بشیء.

قال المصنف : (والاظهر ان صیغته من المقترنه باللام نحو لیحضر زید وغیرها نحو اکرم عمرا وروید بکرا) فالمراد بصیغته ما دل علی طلب فعل غیر کف استعلاء سواء کان اسما او فعلا (موضوعه لطلب الفعل استعلاء) ای علی طریق طلب العلو وعد الآمر نفسه عالیا سواء کان عالیا فی نفسه ام لا (لتبادر الفهم عند سماعها) ای سماع الصیغه (الی ذلک) المعنی اعنی الطلب استعلاء والتبادر الی الفهم من اقوی امارات الحقیقه.

(وقد تستعمل) صیغه الامر (لغیره) ای لغیر طلب الفعل استعلاء (کالاباحه نحو «جالس الحسن او ابن سیرین») فیجوز له ان یجالس احدهما او کلیهما وان لا

[شماره صفحه واقعی : 139]

ص: 1863

یجالس احدا منهما اصلا (والتهدید) ای التخویف وهو اعم من الانذار لانه ابلاغ مع التخویف.

وفی الصحاح الانذار تخویف وهو مع دعوه (نحو (اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ)) لظهور ان لیس المراد الامر بکل عمل شاؤا (والتعجیز نحو (فَأْتُوا بِسُورَهٍ مِنْ مِثْلِهِ)) اذ لیس المراد طلب اتیانهم بسوره من مثله لکونه محالا.

والظرف اعنی قوله من مثله متعلق بفأتوا والضمیر لعبدنا او صفه لسوره والضمیر لما نزلنا او لعبدنا.

فان قلت لم لا یجوز علی الاول ان یکون الضمیر لما نزلنا.

قلت : لانه یقتضی ثبوت مثل القرآن فی البلاغه وعلوا الطبقه بشهاده الذوق اذ التعجیز انما یکون عن المأتی به فکأن مثل القرآن ثابت لکنهم عجزوا عن ان یأتوا عنه بسوره بخلاف ما اذا کان وصفا للسوره فان المعجوز عنه هو السوره الموصوفه باعتبار انتفاء الوصف.

فان قلت فلیکن التعجیز باعتبار انتفاء المأتی به منه.

قلنا احتمال عقلی لا یسبق الی الفهم ولا یوجد له مساغ فی اعتبارات البلغاء واستعمالاتهم فلا اعتداد به ، ولبعضهم هنا کلام طویل لا طائل تحته (والتسخیر نحو («کُونُوا قِرَدَهً خاسِئِینَ» ) والاهانه نحو (کُونُوا حِجارَهً أَوْ حَدِیداً)) اذ لیس الغرض من یطلب منهم کونهم قرده او حجاره او حدیدا لعدم قدرتهم علی ذلک لکن فی التسخیر یحصل الفعل اعنی صیرورتهم قرده وفی الاهانه لا یحصل اذا المقصود قله المبالاه بهم. (والتسویه نحو (فَاصْبِرُوا أَوْ لا تَصْبِرُوا)) ففی الاباحه کأن المخاطب توهم ان الفعل محظور علیه فاذن له فی الفعل مع عدم الحرج فی الترک وفی التسویه کانه توهم ان احد الطرفین من الفعل والترک انفع له وارجح بالنسبه الیه فرفع ذلک التوهم وسوی بینهما.

(والتمنی نحو الا ایها اللیل الطویل الا انجلی) بصبح وما الا صباح منک بامثل ، اذ لیس الغرض طلب الانجلاء من اللیل اذ لیس ذلک فی وسعه لکنه یتمنی

[شماره صفحه واقعی : 140]

ص: 1864

ذلک تخلصا عما عرض له فی اللیل من تباریح الجوّ ولاستطاله تلک اللیله کأنه طماعیه له فی انجلائها فلهذا یحمل علی التمنی دون الترجی.

(والدعاء) ای الطلب علی سبیل التضرع (نحو رب اغفر لی والالتماس کقولک لمن یساویک رتبه افعل بدون الاستعلاء) والتضرع ، فان قیل ای حاجه الی قوله بدون الاستعلاء مع قوله لمن یساویک رتبه ، قلت قد سبق ان الاستعلاء لا یستلزم العلو فیجوز ان یتحقق من المساوی بل من الادنی ایضا.

(ثم الامر قال السکاکی حقه الفور لانه الظاهر من الطلب) عند الانصاف کما فی الاستفهام والنداء (ولتبادر الفهم عند الامر بشیء بعد الامر بخلافه الی تغییر) الامر (الاول دون الجمع) بین الامرین (واراده التراخی).

فان المولی اذا قال لعبده قم ثم قال له قبل ان یقوم اضطجع حتی المساء یتبادر الفهم الی انه غیّر الامر بالقیام الی الامر بالاضطجاع ولم یرد الجمع بین القیام والاضطجاع مع تراخی احدهما.

(وفیه نظر) لانا لا نسلم ذلک عند خلو المقام عن القرائن.

(ومنها) ای من انواع الطلب (النهی) وهو طلب الکف عن الفعل استعلاء (وله حرف واحد وهو لاء الجازمه فی نحو قولک لا تفعل وهو کالامر فی الاستعلاء) لانه المتبادر الی الفهم.

(وقد یستعمل فی غیر طلب الکف) عن الفعل کما هو مذهب البعض (او) طلب (الترک) کما هو مذهب البعض.

فانهم قد اختلفوا فی ان مقتضی النهی کف النفس عن الفعل بالاشتغال باحد اضداده او ترک الفعل وهو نفس ان لا تفعل (کالتهدید کقولک لعبد لا یمتثل امرک لا تمتثل امری) وکالدعاء والالتماس وهو ظاهر.

(وهذه الاربعه) یعنی التمنی والاستفهام والامر والنهی (یجوز تقدیر الشرط بعدها) وایراد الجزاء عقیبها مجزوما بان المضمره مع الشرط (کقولک) فی التمنی (لیت لی مالا انفقه) ای ان ارزقه انفقه.

[شماره صفحه واقعی : 141]

ص: 1865

(و) فی الاستفهام (این بیتک ازرک) ای ان تعرفنیه ازرک (و) فی الامر (اکرمنی اکرمک) ای ان تکرمنی اکرمک (و) فی النهی (لا تشتمنی یکن خیرا لک) ای ان لا تشتم یکن خیرا لک ، وذلک لان الحامل للمتکلم علی الکلام الطلبی کون المطلوب مقصورا للمتکلم اما لذاته او لغیره لتوقف ذلک الغیر علی حصوله.

وهذا معنی الشرط فاذا ذکرت الطلب وذکرت بعده ما یصلح توقفه علی المطلوب غلب علی ظن المخاطب کون المطلوب مقصودا لذلک المذکور بعده لا لنفسه فیکون اذا معنی الشرط فی الطلب مع ذکر ذلک الشیء ظاهرا.

ولما جعل النحاه الاشیاء التی تضمن حرف الشرط بعدها خمسه اشیاء اشار المصنف الی ذلک بقوله (واما العرض کقولک الا تنزل عندنا تصب خیرا) ای ان تنزل تصب خیرا (فمولد من الاستفهام) ولیس شیئا آخر برأسه لان الهمزه فیه للاستفهام دخلت علی فعل منفی وامتنع حملها علی حقیقه الاستفهام للعلم بعدم النزول مثلا وتولد عنه بمعونه قرینه الحال عرض النزول علی المخاطب وطلبه عنه (ویجوز) تقدیر الشرط (فی غیرها) ای فی غیر هذه المواضع (لقرینه) تدل علیه (نحو) (أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ) (فالله هو الولی ای ان ارادوا اولیاء بحق) فالله هو الولی الذی یجب ان یتولی وحده ویعتقد انه المولی والسید.

وقیل لا شک ان قوله (أَمِ اتَّخَذُوا) انکار توبیخ بمعنی انه لا ینبغی ان یتخذ من دونه اولیاء وحینئذ یترتب علیه قوله تعالی (فَاللهُ هُوَ الْوَلِیُّ) من غیر تقدیر شرط کما یقال لا ینبغی ان یعبد غیر الله فالله هو المستحق للعباده.

وفیه نظر اذ لیس کل ما فیه معنی الشیء حکمه حکم ذلک الشیء والطبع المستقیم شاهد صدق علی صحه قولنا لا تضرب زیدا فهو اخوک بالفاء بخلاف اتضرب زیدا فهو اخوک استفهام انکار فانه لا یصح الا بالواو الحالیه.

(منها) ای من انواع الطلب (النداء) وهو طلب الاقبال بحرف نائب مناب ادعو لفظا او تقدیرا.

(وقد تستعمل صیغته) ای صیغه النداء (فی غیر معناه) وهو طلب الاقبال

[شماره صفحه واقعی : 142]

ص: 1866

(کالاغراء فی قولک لمن اقبل یتظلم یا مظلوم) قصدا الی اغرائه وحثه علی زیاده التظلّم وبثّ الشکوی لان القبال حاصل (والاختصاص فی قولهم انا افعل کذا ایها الرجل) فقولنا ایها الرجل اصله تخصیص المنادی بطلب اقباله علیک ثم جعل مجردا عن طلب الاقبال ونقل الی تخصیص مدلوله من بین امثاله بما نسب الیه اذ لیس المراد بای ووصفه المخاطب بمنادی بل ما دل علیه ضمیر المتکلم فایّها مضموم والرجل مرفوع والمجموع فی محل النصب علی انه حال.

ولهذا قال (متخصصا) ای مختصا (من بین الرجال) وقد یستعمل صیغه النداء فی الاستغاثه نحو «یالله» والتعجب نحو «یا للماء» والتحسر والتوجع کما فی نداء الاطلال والمنازل والمطایا وما اشبه ذلک.

(ثم الخبر قد یقع موقع الانشاء اما للتفاؤل) بلفظ الماضی دلاله علی انه کأنه وقع نحو وفقک الله للتقوی (او لاظهار الحرص فی وقوعه) کما مر فی بحث الشرط من ان الطالب اذا عظمت رغبته فی شیء یکثر تصوره ایاه فربما یخیل الیه حاصلا نحو رزقنی الله لقاءک (والدعاء بصیغه الماضی من البلیغ) کقوله رحمه الله (یحتملهما) ای التفاؤل واظهار الحرص.

واما غیر البلیغ فهو ذاهل عن هذه الاعتبارات (او للاحتراز عن صوره الامر) کقول العبد للمولی ینظر المولی الی ساعه دون انظر لانه فی صوره الامر وان قصد به الدعاء او الشفاعه (او لحمل المخاطب علی المطلوب بان یکون) المخاطب (ممن لا یحب ان یکذب الطالب) ای ینسب الیه الکذب کقولک لصاحبک الذی لا یحب تکذیبک تأتینی غدا مقام اءتینی تحمله بالطف وجه علی الاتیان لانه ان لم یأتک غدا صرت کاذبا من حیث الظاهر لکون کلامک فی صوره الخبر.

تنبیه

(تنبیه) الانشاء کالخبر فی کثیر مما ذکر فی الابواب الخمسه السابقه) یعنی احوال

[شماره صفحه واقعی : 143]

ص: 1867

الاسناد والمسند الیه والمسند ومتعلقات الفعل والقصر (فلیعتبره) ای ذلک الکثیر الذی یشارک فیه الانشاء والخبر.

(الناظر) بنور البصیره فی لطائف الکلام مثلا الکلام الانشائی ایضا اما مؤکد او غیر مؤکد والمسند الیه فیه اما محذوف او مذکور الی غیر ذلک.

[شماره صفحه واقعی : 144]

ص: 1868

الباب السابع : الفصل و الوصل
اشاره

بدأ بذکر الفصل لانه الاصل والوصل طار ای عارض علیه حاصل بزیاده حرف من حروف العطف ، لکن لما کان الوصل بمنزله الملکه والفصل بمنزله العدم والاعدام انما تعرف بملکاتها بدأ فی التعریف بذکر الوصل.

فقال (الوصل عطف بعض الجمل علی بعض والفصل ترکه) ای ترک عطفه علیه (فاذا أنت جمله بعد جمله فالاولی اما ان یکون لها محل من الاعراب او لا وعلی الاول) ای علی تقدیر ان یکون للاولی محل من الاعراب (ان قصد تشریک الثانیه لها) ای للاولی (فی حکمه) ای فی حکم الاعراب الذی کان لها مثل کونها خبر مبتدأ او حالا او صفه او نحو ذلک.

(عطفت) الثانیه (علیها) ای علی الاول لیدل العطف علی التشریک المذکور (کالمفرد) فانه اذا قصد تشریکه لمفرد قبله فی حکم اعرابه من کونه فاعلا او مفعولا او نحو ذلک وجب عطفه علیه (فشرط کونه) ای کون عطف الثانیه علی الاولی (مقبولا بالواو ونحوه ان یکون بینهما) ای بین الجملتین (جهه جامعه نحو زید یکتب ویشعر) لما بین الکتابه والشعر من التناسب الظاهر (او یعطی ویمنع) لما بین الاعطاء والمنع من التضاد ، بخلاف نحو زید یکتب ویمنع او یعطی ویشعر وذلک لئلا یکون الجمع بینهما کالجمع بین الضّب والنون.

وقوله ونحوه اراد به ما یدل علی التشریک کالفاء وثم وحتی وذکره حشو مفسد لان هذا الحکم مختص بالواو لان لکل من الفاء ، وثم ، وحتی ، معنی محصلا غیر التشریک والجمعیه فان تحقق هذا المعنی حسن العطف وان لم توجد جهه جامعه بخلاف الواو.

[شماره صفحه واقعی : 145]

ص: 1869

- (ولهذا) ای ولانه لا بد فی الواو من جهه جامعه (عیب علی ابی تمام ، قوله لا والذی هو عالم ان النوی ، صبر وان ابا الحسین کریم) اذ لا مناسبه بین کرم ابی الحسین ومراره النوی.

فهذا العطف غیر مقبول سواء جعل عطف مفرد علی مفرد کما هو الظاهر او عطف جمله علی جمله باعتبار وقوعه موقع مفعولی عالم لان وجود الجامع شرط فی الصورتین.

وقوله «لا» نفی لما ادعته الحبیبه علیه من اندراس هواه بدلاله البیت السابق (والا) ای وان لم یقصد تشریک الثانیه للاولی فی حکم اعرابها (فصلت) الثانیه (عنها) لئلا یلزم من العطف التشریک الذی لیس بمقصود (نحو (وَإِذا خَلَوْا) إِلی شَیاطِینِهِمْ قالُوا إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ ، اللهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ لم یعطف الله یستهزئ بهم علی انا معکم لانه لیس من مقولهم) فلو عطف علیه لزم تشریکه له فی کونه مفعول قالوا فیلزم ان یکون مقول قول المنافقین ولیس کذلک.

وانما قال علی (إِنَّا مَعَکُمْ) دون (إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ) لان قوله (إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ) بیان لقوله (إِنَّا مَعَکُمْ) فحکمه حکمه.

وایضا العطف علی المتبوع هو الاصل (وعلی الثانی) ای علی تقدیر ان لا یکون للاولی محل من الاعرب (ان قصد ربطها بها) ای ربط الثانیه بالاولی (علی معنی عاطف سوی الواو عطفت) الثانیه علی الاولی (به) ای بذلک العاطف من غیر اشتراط امر آخر (نحو دخل زید فخرج عمرو او ثم خرج عمرو واذا قصد التعقیب او المهمله) وذلک لان ما سوی الواو من حروف العطف یفید مع الاشتراک معانی محصله مفصله فی علم النحو ، فاذا عطفت الثانیه علی الاولی بذلک العاطف ظهرت الفائده اعنی حصول معانی هذه الحروف.

بخلاف الواو فانه لا یفید الا مجرد الاشتراک.

وهذا انما یظهر فیما له حکم اعرابی.

واما فی غیره ففیه خفاء واشکال وهو السبب فی صعوبه باب الفصل والوصل

[شماره صفحه واقعی : 146]

ص: 1870

حتی حصر بعضهم البلاغه فی معرفه الفصل والوصل.

(والا) ای وان لم یقصد ربط الثانیه بالاولی علی معنی عاطف سوی الواو (فان کان للاولی حکم لم یقصد اعطاؤه للثانیه فالفصل) واجب لئلا یلزم من الوصل التشریک فی ذلک الحکم (نحو (وَإِذا خَلَوْا) الایه لم یعطف (اللهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ) علی (قالُوا) لئلا یشارکه فی الاختصاص بالظرف لما مر) من ان تقدیم المفعول ونحوه من الظرف وغیره یفید الاختصاص فیلزم ان یکون استهزاء الله بهم مختصا بحال خلوهم الی شیاطینهم ولیس کذلک.

فان قیل اذا شرطیه لا ظرفیه.

قلنا اذا الشرطیه هی الظرفیه استعملت استعمال الشرط ولو سلم فلا ینافی ما ذکرناه لانه اسم معناه الوقت لابد له من عامل وهو (قالُوا إِنَّا مَعَکُمْ) بدلاله المعنی.

واذا قدم متعلق الفعل وعطف فعل آخر علیه یفهم اختصاص الفعلین به کقولنا یوم الجمعه سرت وضربت زیدا بدلاله الفحوی والذوق (والا) عطف علی قوله فان کان للاولی حکم ای وان لم یکن للاولی حکم لم یقصد اعطاؤه للثانیه.

وذلک بان لا یکون لها حکم زائد علی مفهوم الجمله او یکون ولکن قصد اعطاؤه للثانیه ایضا (فان کان بینهما) ای بین الجملتین (کمال الانقطاع بلا ایهام) ای بدون ان یکون فی الفصل ایهام خلاف المقصود (او کمال الاتصال او شبه احدهما) ای احد الکمالین (فکذلک) ای یتعین الفصل لان الوصل یقتضی مغایره ومناسبه (والا) ای وان لم یکن بینهما کمال الانقطاع بلا ایهام ولا کمال الاتصال ولا شبه احدهما (فالوصل) متعین لوجود الداعی وعدم المانع.

والحاصل ان للجملتین اللتین لا محل لهما من الاعراب ولم یکن للاولی حکم لم یقصد اعطاؤه للثانیه سته احوال.

الاول کمال الانقطاع بلا ایهام.

الثانی کمال الاتصال ، الثالث شبه کمال الانقطاع ،

[شماره صفحه واقعی : 147]

ص: 1871

الرابع شبه کمال الاتصال ،

الخامس کمال الانقطاع مع الایهام ،

السادس التوسط بین الکمالین.

فحکم الاخیرین الوصل وحکم الاربعه السابقه الفصل فاخذ المصنف فی تحقیق الاحوال السته فقال (اما کمال الانقطاع) بین الجملتین (فلاختلافهما خبر او انشاء لفظا ومعنی) بان یکون احدیهما خبرا لفظا ومعنی والاخری انشاء لفظا ومعنی (نحو وقال رائدهم) هو الذی یتقدم القوم لطلب الماء والکلاء (ارسوا) ای اقیموا من ارسیت السفینه حبستها بالمرساه (نزاولها) ای نحاول تلک الحرب ونعالجها ، فکل حتف امرئ یجری بمقدار.

ای اقیموا نقاتل فان موت کل نفس یجری بقدر الله تعالی لا الجبن ینجیه ولا الاقدام یردیه.

لم یعطف نزاولها علی ارسوا لانه خبر لفظا ومعنی وارسوا انشاء لفظا ومعنی.

وهذا مثال لکمال الانقطاع بین الجملتین باختلافهما خبرا وانشاء لفظا ومعنی مع قطع النظر عن کون الجملتین مما لیس له محل من الاعراب والا فالجملتان فی محل النصب علی انه مفعول قال (او) لاختلافهما خبرا وانشاء (معنی) فقط بان یکون احدیهما خبرا معنی والاخری انشاء معنی وان کانتا خبریتین او انشاءیتین لفظا (نحو مات فلان رحمه الله) لم یعطف رحمه الله علی مات لانه انشاء معنی ومات خبر معنی وان کانتا جمیعا خبریتین لفظا (او لانه) عطف علی لاختلافهما والضمیر للشان (لا جامع بینهما کما سیأتی).

بیان الجامع فلا یصح العطف فی مثل زید طویل وعمرو نائم.

(واما کمال الاتصال) بین الجملتین (فلکون الثانیه مؤکده للاولی) تأکیدا معنویا (لدفع توهم تجوز او غلط نحو (لا رَیْبَ فِیهِ)) بالنسبه الی (ذلِکَ الْکِتابُ) اذا جعلت (الم) طائفه من الحروف او جمله مستقله و (ذلِکَ الْکِتابُ) جمله ثانیه و (لا رَیْبَ فِیهِ) ثالثه (فانه لما بولغ فی وصفه ای وصف الکتاب (ببلوغه) متعلق بوصفه ای فی

[شماره صفحه واقعی : 148]

ص: 1872

ان وصف بانه بلغ (الدرجه القصوی فی الکمال) وبقوله بولغ تتعلق الباء فی قوله (بجعل المبتدأ ذلک) الدال علی کمال العنایه بتمییزه والتوسل ببعده الی التعظیم وعلو الدرجه (وتعریف الخبر باللام) الدال علی الانحصار مثل حاتم الجواد.

فمعنی ذلک الکتاب انه الکتاب الکامل الذی یستأهل ان یسمی کتابا کأن ما عداه من الکتب فی مقابلته ناقص بل لیس بکتاب (جاز) جواب لما ای جاز بسبب هذه المبالغه المذکوره (ان یتوهم السامع قبل التأمل انه) اعنی قوله ذلک الکتاب (مما یرمی به جزافا) من غیر صدور عن رویّه وبصیره (فاتبعه) علی لفظ المبنی للمفعول والمرفوع المستتر عائد الی (لا رَیْبَ فِیهِ) والمنصوب البارز الی (ذلِکَ الْکِتابُ) ای جعل لا ریب فیه تابعا لذلک الکتاب (نفیا لذلک) التوهم (فوزانه) ای وزان لا ریب فیه مع ذلک الکتاب (وزان نفسه) مع زید (فی جاءنی زید نفسه).

فظهر ان لفظ وزان فی قوله وزان نفسه لیس بزائد کما توهم او تأکیدا لفظیا کما اشار الیه بقوله (ونحو هدی) ای هو هدی (لِلْمُتَّقِینَ) ای الضالین الصائرین الی التقوی.

(فان معناه انه) ای الکتاب (فی الهدایه بالغ درجه لا یدرکها کنهها) ای غایتها لما فی تنکیر هدی من الابهام والتفخیم (حتی کأنه هدایه محضه) حیث قیل هدی ولم یقل هاد (وهذا معنی ذلک الکتاب لان معناه کما مر الکتاب الکامل.

والمراد بکماله کماله فی الهدایه لان الکتب السماویه بحسبها) ای بقدر الهدایه واعتبارها (تتفاوت فی درجات الکمال) لا بحسب غیرها لانها المقصود الاصل من الانزال (فوزانه) ای وزان (هُدیً لِلْمُتَّقِینَ) (وزان زید الثانی فی جاءنی زید زید) لکونه مقررا لذلک الکتاب مع اتفاقهما فی المعنی بخلاف (لا رَیْبَ فِیهِ) فانه یخالفه معنی (او) لکون الجمله الثانیه (بدلا منها) ای من الاولی (لانها) ای الاولی (غیر وافیه بتمام المراد او کغیر الوافیه) حیث یکون فی الوفاء قصور ما او خفاء ما (بخلاف الثانیه) فانها وافیه کمال الوفاء (والمقام یقتضی اعتناء بشانه) ای بشان المراد (لنکته ککونه) ای المراد (مطلوبا فی نفسه او فظیعا او عجیبا او لطیفا)

[شماره صفحه واقعی : 149]

ص: 1873

فتنزل الثانیه من الاولی منزله بدل البعض او الاشتمال فالاول (نحو (أَمَدَّکُمْ بِما تَعْلَمُونَ ، أَمَدَّکُمْ بِأَنْعامٍ وَبَنِینَ) ، (وَجَنَّاتٍ وَعُیُونٍ) ، فان المراد التنبیه علی نعم الله تعالی) والمقام یقتضی اعتناء بشانه لکونه مطلوبا فی نفسه وذریعه الی غیره.

(والثانی) اعنی قوله (أَمَدَّکُمْ بِأَنْعامٍ) الی آخره (او فی بتأدیته) ای تأدیه المراد الذی هو التنبیه (لدلالته) ای الثانیه (علیها) ای علم نعم الله تعالی (بالتفصیل من غیر احاله علی علم المخاطبین المعاندین فوزانه وزان وجهه فی اعجبنی زید وجهه لدخول الثانی فی الاول) لان ما تعلمون یشتمل الانعام وغیرها.

(والثانی) اعنی المنزل منزله بدل الاشتمال (نحو اقول له ارحل لا تقیمن عندنا ، والا فکن فی السر والجهر مسلما فان المراد به) ای بقوله ارحل (کمال اظهار الکراهه لاقامته) ای المخاطب (وقوله لا تقیمن عندنا او فی بتأدیته لدلالته) ای لدلاله لا تقیمن عندنا (علیه) ای کمال اظهار الکراهه (بالمطابقه مع التأکید) الحاصل من النون وکونها مطابقه باعتبار الوضع العرفی حیث یقال لا تقم عندی ولا یقصد کفه عن الاقامه بل مجرد اظهار کراهه حضوره (فوزانه) ای وزان لا تقیمن عندنا (وزان حسنها فی اعجبنی الدار حسنها لان عدم الاقامه مغایر للارتحال) فلا یکون تأکیدا (وغیره داخل فیه) فلا یکون بدل بعض ولم یعتدّ ببدل الکل لانه انما یتمیز عن التأکید بمغایره اللفظین وکون المقصود هو الثانی وهذا لا یتحقق فی الجمل لا سیما التی لا محل لها من الاعراب (مع ما بینهما) ای بین عدم الاقامه والارتحال (من الملابسه) اللزومیه فیکون بدل اشتمال.

والکلام فی ان الجمله الاولی اعنی ارحل ذات محل من الاعراب مثل ما مر فی ارسوا نزاولها.

وانما قال فی المثالین ان الثانیه او فی لان الاولی وافیه مع ضرب من القصور باعتبار الاجمال وعدم مطابقه الدلاله فصارت کغیر الوافیه (او) لکون الثانیه (بیانا لها) ای للاولی (لخفائها) ای الاولی (نحو (فَوَسْوَسَ إِلَیْهِ الشَّیْطانُ قالَ یا آدَمُ هَلْ أَدُلُّکَ عَلی شَجَرَهِ الْخُلْدِ وَمُلْکٍ لا یَبْلی) فان وزانه) ای وزان قال یا آدم (وزان عمر

[شماره صفحه واقعی : 150]

ص: 1874

فی قوله اقسم بالله ابو حفص عمر) ما مسها من نقب ولا دبر حیث جعل الثانی بیانا وتوضیحا للاول.

فظهر ان لیس لفظ قال بیانا وتفسیرا للفظ وسوس حتی یکون هذا من باب بیان الفعل دون الجمله بل المبین هو مجموع الجمله (واما کونها) ای الجمله الثانیه کالمنقطعه عنها ای عن الاولی (فلکون عطفها علیها) ای عطف الثانیه علی الاولی (موهما لعطفها علی غیرها) مما لیس بمقصود وشبه هذا بکمال الانقطاع باعتبار اشتماله علی مانع من العطف الا انه لما کان خارجیا یمکن دفعه بنصب قرینه لم یجعل هذا من کمال الانقطاع.

(ویسمی الفصل لذلک قطعا مثاله وتظن سلمی اننی ابغی بها بدلا ، اراها فی الضلال تهیم) فبین الجملتین مناسبه ظاهره لاتحاد المسندین لان معنی اراها اظنها وکون المسند الیه فی الاولی محبوبا وفی الثانیه محبا لکن ترک العاطف لئلا یتوهم انه عطف علی ابغی فیکون من مظنونات سلمی.

(ویحتمل الاستیناف) کأنه قیل کیف تراها فی هذا الظن فقال اراها تتحیر فی اودیه الضلال.

(واما کونها) ای الثانیه (کالمتصله بها) ای بالاولی (فلکونها) ای الثانیه (جوابا لسؤال اقتضته الاولی فتنزل) الاولی (منزلته) ای السؤال لکونها مشتمله علیه ومقتضیه له (فتفصل) ای الثانیه (عنها) ای عن الاولی (کما یفصل الجواب عن السؤال) لما بینهما من الاتصال.

(وقال السکاکی فینزل ذلک) ای السؤال الذی تقتضیه الاولی وتدل علیه بالفحوی (منزله السؤال الواقع) ویطلب بالکلام الثانی وقوعه جوابا له فیقطع عن الکلام الاول لذلک وتنزیله منزله الواقع انما یکون (لنکته کاغناء السامع عن ان یسأل او) مثل (ان لا یسمع منه) ای من السامع (شیء) تحقیرا له وکراهه لکلامه او مثل ان لا ینقطع کلامک بکلامه او مثل القصد الی تکثیر المعنی بتقلیل اللفظ وهو تقدیر السؤال وترک العاطف او غیر ذلک ولیس فی کلام السکاکی دلاله علی ان الاولی

[شماره صفحه واقعی : 151]

ص: 1875

تنزل منزله السؤال فکان المصنف نظر الی قطع الثانیه عن الاولی مثل قطع الجواب عن السؤال انما یکون علی تقدیر تنزیل الاولی منزله السؤال وتشبیهها به والاظهر انه لا حاجه الی ذلک بل مجرد کون الاولی منشأ للسؤال کاف فی ذلک اشیر الیه فی الکشاف.

(ویسمی الفصل لذلک) ای لکونه جوابا لسؤال اقتضته الاولی (استینافا وکذا) الجمله (الثانیه) نفسها ایضا تسمی استینافا ومستأنفه.

(وهو) ای الاستیناف (ثلاثه اضرب لان السؤال) الذی تضمنته الاولی (اما عن سبب الحکم مطلقا نحو قال :

لی کیف انت قلت علیل***سهر دائم و حزن طویل

ای ما بالک علیلا او ما سبب علتک) بقرینه العرف والعاده.

لانه اذا قیل فلان مریض فانما یسأل عن مرضه وسببه لا ان یقال هل سبب علته کذا وکذا لا سیما السهر والحزن حتی یکون السؤال عن السبب الخاص (واما عن سبب خاص) لهذا الحکم (نحو (وَما أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَهٌ بِالسُّوءِ) کأنه قیل هل النفس امّاره بالسوء).

فقیل ان النفس لامّاره بالسوء بقرینه التأکید فالتأکید دلیل علی ان السؤال عن السبب الخاص فان الجواب عن مطلق السبب لا یؤکد (وهذا الضرب یقتضی تأکید الحکم) الذی هو فی الجمله الثانیه اعنی الجواب لان السائل متردد فی هذا السبب الخاص هل هو سبب الحکم ام لا (کما مر) فی احوال الاسناد الخبری من ان المخاطب اذا کان طالبا مترددا حسن تقویه الحکم بمؤکد.

ولا یخفی ان المراد الاقتضاء استحسانا لا وجوبا والمستحسن فی باب البلاغه بمنزله الواجب (واما عن غیرهما) ای غیر السبب المطلق والسبب الخاص (نحو (قالُوا) سَلاماً قالَ سَلامٌ) ای فماذا قال ابراهیم فی جواب سلامهم فقیل قال سلام ای حیاهم بتحیه احسن لکونها بالجمله الاسمیه الداله علی الدوام والثبوت.

(وقوله زعم العواذل) جمع عاذله بمعنی جماعه عاذله (اننی فی غمره) وشده

[شماره صفحه واقعی : 152]

ص: 1876

(صدقوا) ای الجماعات العواذل فی زعمهم اننی فی غمره (ولکن غمرتی لا تتجلی) ولا تنکشف بخلاف اکثر الغمرات والشدائد کأنه قیل اصدقوا ام کذبوا فقیل صدقوا (وایضا منه) ای من الاستیناف.

وهذا اشاره الی تقسیم آخر له (ما یأتی باعاده اسم ما استؤنف عنه) ای وقع عنه الاستیناف واصل الکلام ما استؤنف عنه الحدیث فحذف المفعول ونزل الفعل منزله اللازم (نحو احسنت) انت (الی زید زید حقیق بالاحسان) باعاده اسم زید (ومنه ما یبنی علی صفته) ای صفه ما استؤنف عنه دون اسمه.

والمراد بالصفه صفه تصلح لترتب الحدیث علیه (نحو) احسنت الی زید (صدیقک القدیم اهل لذلک) والسؤال المقدر فیهما لما ذا احسن الیه وهل هو حقیق بالاحسان (وهذا) ای الاستیناف المبنی علی الصفه (ابلغ) لاشتماله علی بیان السبب الموجب للحکم کالصداقه القدیمه فی المثال المذکور لما یسبق الی الفهم من ترتب الحکم علی الوصف الصالح للعلیه انه عله له وههنا بحث وهو ان السؤال ان کان عن السبب.

فالجواب یشتمل علی بیانه لا محاله والا فلا وجه لاشتماله علیه کما فی قوله تعالی (قالُوا سَلاماً قالَ سَلامٌ) ، وقوله زعم العواذل ، ووجه التفصی عن ذلک مذکور فی الشرح (وقد یحذف صدر الاستیناف) فعلا کان او اسما (نحو (یُسَبِّحُ لَهُ فِیها بِالْغُدُوِّ وَالْآصالِ ،) رجال) فیمن قرأها مفتوحه الباء کانه قیل من یسبحه فقیل رجال ای یسبحه رجال (وعلیه نعم الرجل زید) او نعم رجلا زید (علی قول) ای علی قول من یجعل المخصوص خبر مبتدأ محذوف ای هو زید.

ویجعل الجمله استینافا جوابا للسؤال عن تفسیر الفاعل المبهم.

(وقد یحذف) الاستیناف (کله اما مع قیام شیء مقامه نحو) قول الحماسی («زعمتم ان اخوتکم قریش ، لهم الف) ای ایلاف فی الرحلتین المعروفتین لهم فی التجاره رحله فی الشتاء الی الیمن ورحله فی صیف الی الشام (ولیس لکم آلاف») ای مؤالفه فی الرحلتین المعرفتین کأنه قیل اصدقنا فی هذا الزعم ام کذبنا فقیل کذبتم

[شماره صفحه واقعی : 153]

ص: 1877

فحذف هذا الاستیناف کله واقیم قوله لهم آلاف ولیس لکم الالف مقامه لدلالته علیه (او بدون ذلک) ای قیام شیء مقامه اکتفاء بمجرد القرینه (نحو (فَنِعْمَ الْماهِدُونَ)) ای نحن (علی قول) ای علی قول من یجعل المخصوص خبر المبتدأ ای هم نحن.

ولما فرغ من بیان الاحوال الاربعه المقتضیه للفصل شرع فی بیان الحالتین المقتضیتین للوصل.

فقال (واما الوصل لدفع الایهام فکقولهم لا وایدک الله) فقولهم لا رد لکلام سابق کما اذا قیل هل الامر کذلک فیقال لا ای لیس الامر کذلک فهذه جمله اخباریه وایدک الله جمله انشائیه دعائیه فبینهما کمال الانقطاع لکن عطفت علیها لان ترک العطف یوهم انه دعاء علی المخاطب بعدم التأیید مع ان المقصود الدعاء له بالتأیید فاینما وقع هذا الکلام فالمعطوف علیه هو مضمون قولهم لا وبعضهم لما لم یقف علی المعطوف علیه فی هذا الکلام.

نقل عن الثعالبی حکایه مشتمله علی قوله قلت لا وایدک الله وزعم ان قوله وایدک الله عطف علی قوله قلت ولم یعرف انه لو کان کذلک لم یدخل الدعاء تحت القول وانه لو لم یحک الحکایه فحین ما قال للمخاطب لا وایدک الله فلا بد له من معطوف علیه (واما للتوسط) عطف علی قوله اما الوصل لدفع الایهام ای اما الوصل لتوسط الجملتین بین کمال الانقطاع والاتصال.

وقد صحفه بعضهم اما بکسر الهمزه بفتح الهمزه فرکب متن عمیاء وخبط خبط عشواء (فاذا اتفقتا) ای الجملتان (خبرا او انشاء لفظا ومعنی او معنی فقط بجامع) ای بان یکون بینهما جامع بدلاله ما سبق من انه اذا لم یکن بینهما جامع فبینهما کمال الانقطاع ثم الجملتان المتفقتان خبرا او انشاء لفظا ومعنی قسمان لانهما اما انشائیتان او خبریتان والمتفقتان معنی فقط سته اقسام لانهما ان کانتا انشائیتین معنی.

فاللفظان اما خبران او الاولی خبر والثانیه انشاء او بالعکس وان کانتا خبریتین معنی فاللفظان اما انشاآن او الاولی انشاء والثانیه خبر او بالعکس فالمجموع ثمانیه اقسام.

[شماره صفحه واقعی : 154]

ص: 1878

والمصنف اورد للقسمین الاولین مثالیهما (کقوله تعالی («یُخادِعُونَ اللهَ) وَهُوَ خادِعُهُمْ» وقوله («إِنَّ الْأَبْرارَ) لَفِی نَعِیمٍ وَإِنَّ الْفُجَّارَ لَفِی جَحِیمٍ») فی الخبریتین لفظا ومعنی الا انهما فی المثال الثانی متناسبان فی الاسمیه بخلاف الاول (وقوله تعالی (کُلُوا وَاشْرَبُوا وَلا تُسْرِفُوا) فی الانشائیتین لفظا ومعنی واورد للاتفاق معنی فقط مثالا واحدا واشاره الی انه یمکن تطبیقه علی قسمین من اقسامه السته واعاد فیه لفظه الکاف تنبیها علی انه مثال للاتفاق معنی فقط فقال (وکقوله تعالی (وَإِذْ أَخَذْنا) مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللهَ وَبِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَذِی الْقُرْبی وَالْیَتامی وَالْمَساکِینِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً ،) فعطف قولوا علی لا تعبدون مع اختلافهما لفظا لکونهما انشائیتین معنی لان قوله لا تعبدون اخبار فی معنی الانشاء (ای لا تعبدوا).

وقوله (وَبِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً) لابد له من فعل فاما ان یقدر خبر فی معنی الطلب ای (وتحسنون بمعنی احسنوا) فتکون الجملتان خبرا ولفظا وانشاء معنی وفائده تقدیر الخبر.

ثم جعله بمعنی الانشاء اما لفظا فالملایمه مع قوله لا تعبدون واما معنی فالمبالغه باعتبار ان المخاطب کأنه سارع الی الامتثال فهو یخبر عنه کما تقول تذهب الی فلان وتقول له کذا ترید الامر (او) یقدر من اول الامر صریح الطلب علی ما هو الظاهر ای (واحسنوا) بالوالدین احسانا فتکونان انشائیتین معنی مع ان لفظه الاولی اخبار ولفظه الثانیه انشاء (والجامع بینهما) ای بین الجملتین (یجب ان یکون باعتبار المسند الیهما والمسندین جمیعا) ای باعتبار المسند الیه فی الجمله الاولی والمسند الیه فی الجمله الثانیه وکذا باعتبار المسند فی الجمله الاولی والمسند فی الجمله الثانیه (نحو «یشعر زید ویکتب») للمناسبه الظاهره بین الشعر والکتابه وتقارنهما فی خیال اصحابهما (ویعطی) زید (ویمنع) لتضاد الاعطاء والمنع.

هذا عند اتحاد المسند الیهما ، واما عند تغایرهما فلا بد من تناسبهما ایضا کما اشار الیه بقوله (زید شاعر وعمرو کاتب وزید طویل وعمرو قصیر لمناسبه بینهما).

[شماره صفحه واقعی : 155]

ص: 1879

ای بین زید وعمرو کالاخوه او الصداقه او العداوه او نحو ذلک وبالجمله یجب ان یکون احدهما مناسبا للاخر وملابسا له ملابسه لها نوع اختصاص بهما (بخلاف زید کاتب وعمرو شاعر بدونها) ای بدون المناسبه بین زید وعمرو فانه لا یصح وان اتحد المسندان ولهذا حکموا بامتناع نحو خفی ضیق وخاتمی ضیق (وبخلاف زید شاعر وعمرو طویل مطلقا) ای سواء کان بین زید وعمرو مناسبه او لم تکن لعدم تناسب الشعر وطول القامه (السکاکی) ذکر انه یجب ان یکون بین الجملتین ما یجمعهما عند القوه المفکره جمعا من جهه العقل وهو الجامع العقلی او من جهه الوهم وهو الجامع الوهمی او من جهه الخیال وهو الجامع الخیالی.

والمراد بالعقلی القوه العاقله المدرکه للکلیات وبالوهمی القوه المدرکه للمعانی الجزئیه الموجوده فی المحسوسات من غیر ان تتأدی الیها من طرق الحواس کادراک الشاه معنی فی الذئب وبالخیال القوه التی تجتمع فیها صور المحسوسات وتبقی فیها بعد غیبوبتها عن الحس المشترک وهی القوه التی تتأدی الیها صور المحسوسات من طرق الحواس الظاهره وبالمفکره القوه التی من شانها التفصیل والترکیب بین الصور المأخوذه عن الحس المشترک والمعانی المدرکه بالوهم بعضها مع بعض ونعنی بالصور ما یمکن ادراکها باحدی الحواس الظاهره وبالمعانی ما لا یمکن ادراکها.

فقال السکاکی الجامع بین الجملتین اما عقلی وهو ان یکون بین الجملتین اتحاد فی تصور ما مثل الاتحاد فی المخبر عنه او فی المخبر به او فی قید من قیودهما وهذا ظاهر فی ان المراد بالتصور الامر المتصور.

ولما کان مقررا عندهم انه لا یکفی فی عطف الجملتین وجود الجامع بین فردین من مفرداتهما باعتراف السکاکی ایضا غیّر المصنف عباره السکاکی.

فقال (الجامع بین الشیئین اما عقلی) وهو امر بسببه یقتضی العقل اجتماعهما فی المفکره وذلک (بان یکون بینهما اتحاد فی التصور او تماثل فان العقل بتجریده المثلین عن التشخص فی الخارج یرفع التعدد) بینهما فیصیران متحدین وذلک لان العقل یجرد الجزئی الحقیقی عن عوارضه المشخصه الخارجیه وینتزع منه المعنی الکلی

[شماره صفحه واقعی : 156]

ص: 1880

فیدرکه علی ما تقرر فی موضعه وانما قال فی الخارج لانه لا یجرده عن المشخصات العقلیه لان کل ما هو موجود فی العقل فلا بد له من تشخص عقلی به یمتاز عن سائر المعقولات.

وههنا بحث وهو ان التماثل هو الاتحاد فی النوع مثل اتحاد زید وعمرو مثلا فی الانسانیه واذا کان التماثل جامعا لم تتوقف صحه قولنا زید کاتب وعمرو شاعر علی اخوه زید وعمرو او صداقتهما او نحو ذلک لانهما متماثلان لکونهما من افراد الانسان.

والجواب ان المراد بالتماثل ههنا هو اشتراکهما فی وصف له نوع اختصاص بهما علی ما سیتضح فی باب التشبیه (او تضایف) وهو کون الشیئین بحیث لا یمکن تعقل کل منهما الا بالقیاس الی تعقل الاخر (کما بین العله والمعلول) فان کل امر یصدر عنه امر آخر بالاستقلال او بواسطه انضمام الغیر الیه فهو عله والاخر معلول (او الاقل والاکثر) فان کل عدد یصیر عند العدّ فانیا قبل عدد آخر فهو اقل من الاخر والاخر اکثر منه (او وهمی) وهو امر بسببه یحتال الوهم فی اجتماعهما عند المفکره بخلاف العقل فانه اذا خلی ونفسه لم یحکم بذلک وذلک (بان یکون بین تصویرهما شبه تماثل کلونی بیاض وصفره فان الوهم یبرزهما فی معرض المثلین) من جهه انه یسبق الی الوهم انهما نوع واحد زید فی احدهما عارض بخلاف العقل فانه یعرف انهما نوعان متباینان داخلان تحت جنس هو اللون (ولذلک) ای ولان الوهم یبرزهما فی معرض المثلین (حسن الجمع بین الثلاثه التی فی قوله :

ثلاثه تشرق الدنیا ببهجتها***شمس الضحی و ابو اسحق و القمر»)

فان الوهم یتوهم ان الثلاثه من نوع واحد وانما اختلفت بالعوارض والعقل یعرف انها امور متباینه (او) یکون بین تصوریهما (تضاد) وهو التقابل بین امرین وجودیین یتعاقبان علی محل واحد (کالسواد والبیاض) فی المحسوسات (الایمان والکفر) فی المعقولات والحق ان بینهما تقابل العدم والملکه لان الایمان هو تصدیق النبی علیه الصلاه والسلام فی جمیع ما علم مجیئه به بالضروره اعنی قبول النفس

[شماره صفحه واقعی : 157]

ص: 1881

لذلک والاذعان له علی ما هو تفسیر التصدیق فی المنطق عند المحققین مع الاقرار به باللسان والکفر عدم الایمان عما من شانه الایمان.

وقد یقال الکفر انکار شیء من ذلک فیکون وجودیا فیکونان متضادین (وما یتصف بها) ای بالمذکورات کالاسود والابیض والمؤمن والکافر وامثال ذلک فانه قد یعد من المتضادین باعتبار الاشتمال علی الوصفین المتضادین (او شبه تضاد کالسماء والارض) فی المحسوسات فانهما وجودیان احدهما فی غایه الارتفاع والاخر فی غایه الانحطاط ، وهذا معنی شبه التضاد ولیسا متضادین لعدم تواردهما علی المحل لکونهما من الاجسام دون الاعراض ولا من قبیل الاسود والابیض لان الوصفین المتضادین ههنا لیسا بداخلین فی مفهومی السماء والارض.

(والاول والثانی) فیما یعم المحسوسات والمعقولات فان الاول هو اللذی یکون سابقا علی الغیر ولا یکون مسبوقا بالغیر والثانی هو الذی یکون مسبوقا بواحد فقط فاشبها المتضادین باعتبار اشتمالهما علی وصفین لا یمکن اجتماعهما ولم یجعلا متضادین کالاسود والابیض لانه قد یشترط فی المتضادین ان یکون بینهما غایه الخلاف.

ولا یخفی ان مخالفه الثالث والرابع وغیرهما للاول اکثر من مخالفه الثانی له مع ان العدم معتبر فی مفهوم الاول فلا یکون وجودیا (فانه) ای انما یجعل التضاد وشبهه جامعا وهمیا لان الوهم (ینزلهما منزله التضائف) فی انه لا یحضره احد المتضادین او الشبیهین بهما الا ویحضره الآخر (ولذلک تجد الضد اقرب خطورا بالبال مع الضد) من المغایرات الغیر المتضاده یعنی ان ذلک مبنی علی حکم الوهم والا فالعقل یتعقل کلا منهما ذاهلا عن الآخر (او خیالی) وهو امر بسببه یقتضی الخیال اجتماعهما فی المفکره وذلک (بان یکون بین تصوریهما تقارن فی الخیال سابق) علی العطف لاسباب مؤدیه الی ذلک (واسبابه) ای واسباب التقارن فی الخیال (مختلفه ولذلک اختلفت الصور الثابته فی الخیالات ترتیبا ووضوحا) فکم من صور لا انفکاک بینها فی خیال وهی فی خیال آخر مما لا تجتمع اصلا وکم من صور لا تغیب

[شماره صفحه واقعی : 158]

ص: 1882

عن خیال وهی فی خیال آخر مما لا تقع قط.

(ولصاحب علم المعانی فضل احتیاج الی معرفه الجامع) لان معظم ابوابه الفصل والوصل وهو مبنی علی الجامع (لا سیما) الجامع (الخیالی فان جمعه علی مجری الالف والعاده) بحسب انعقاد الاسباب فی اثبات الصور فی خزانه الخیال وبیان الاسباب مما یفوته الحصر.

فظهر ان لیس المراد بالجامع العقلی ما یدرک بالعقل وبالوهمی ما یدرک بالوهم وبالخیالی ما یدرک بالخیال لان التضاد وشبهه لیسا من المعانی التی یدرکها الوهم وکذا التقارن فی الخیال لیس من الصور التی تجتمع فی الخیال بل جمیع ذلک معان معقوله وقد خفی هذا علی کثیر من الناس فاعترضوا بان السواد والبیاض مثلا من المحسوسات دون الوهمیات.

واجابوا بان الجامع کون کل منهما متضادا للآخر وهذا معنی جزئی لا یدرکه الا الوهم.

وفیه نظر لانه ممنوع وان ارادوا ان تضاد هذا السواد لهذا البیاض معنی جزئی فتماثل هذا مع ذلک وتضائفه معه ایضا معنی جزئی فلا تفاوت بین التماثل والتضائف وشبههما فی انهما ان اضیفت الی الکلیات کانت کلیات وان اضیفت الی الجزئیات کانت جزئیات فکیف یصح جعل بعضها علی الاطلاق عقلیا وبعضها وهمیا.

ثم ان الجامع الخیالی هو تقارن الصور فی الخیال وظاهر انه لیس بصوره ترتسم فی الخیال بل هو من المعانی.

فان قلت کلام المفتاح مشعر بانه یکفی لصحه العطف وجود الجامع بین الجملتین باعتبار مفرد من مفرداتهما وهو نفسه معترف بفساد ذلک حیث منع صحه نحو خفی ضیق وخاتمی ضیق ونحو الشمس مراره الارنب والف باذنجانه محدثه.

قلت کلامه ههنا لیس الا فی بیان الجامع بین الجملتین واما ان ای قدر من الجامع یجب لصحه العطف فمفوض الی موضع آخر.

وصرح فیه باشتراط المناسبه بین المسندین والمسند الیهما جمیعا والمصنف لما

[شماره صفحه واقعی : 159]

ص: 1883

اعتقد ان کلامه فی بیان الجامع سهو منه واراد اصلاحه غیّره الی ما تری فذکر مکان الجملتین الشیئین ومکان قوله اتحاد فی تصور ما - اتحاد فی التصور فوقع الخلل فی قوله الوهمی ان یکون بین تصوریهما شبه تماثل او تضاد او شبه تضاد والخیالی ان یکون بین تصوریهما تقارن فی الخیال لان التضاد مثلا انما هو بین نفس السواد والبیاض لا بین تصوریهما اعنی العلم بهما وکذا التقارن فی الخیال انما هو بین نفس الصور.

فلا بد من تأویل کلام المصنف وحمله علی ما ذکره السکاکی بان یراد بالشیئین الجملتان وبالتصور مفرد من مفردات الجمله مع ان ظاهر عبارته یأبی ذلک ولبحث الجامع زیاده تفصیل وتحقیق اوردناها فی الشرح وانه من المباحث التی ما وجدنا احدا حام حول تحقیقها.

(ومن محسنات الوصل) بعد وجود المصحح (تناسب الجملتین فی الاسمیه والفعلیه و) تناسب (الفعلیتین فی المضی والمضارعه).

فاذا اردت مجرد الاخبار من غیر تعرض للتجدد فی احدیهما والثبوت فی الاخری قلت قام زید وقعد عمرو وکذلک زید قائم وعمرو قاعد (الا لمانع) مثل ان یراد فی احدیهما التجدد وفی الاخری الثبوت فیقال قام زید وعمرو قاعد او یراد فی احدیهما المضی وفی الاخری المضارعه فیقال زید قام وعمرو یعقد او یراد فی احدیهما الاطلاق وفی الاخری التقیید بالشرط کقوله تعالی (وَقالُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ مَلَکٌ) وَلَوْ أَنْزَلْنا مَلَکاً لَقُضِیَ الْأَمْرُ ، ومنه قوله تعالی (فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ) لا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَهً وَلا یَسْتَقْدِمُونَ فعندی ان قوله (وَلا یَسْتَقْدِمُونَ) عطف علی الشرطیه قبلها لا علی الجزاء اعنی قوله (لا یَسْتَأْخِرُونَ) اذ لا معنی لقولنا اذا جاء اجلهم لا یستقدمون.

تذنیب

هو جعل الشیء ذنابه للشیء شبه به ذکر بحث الجمله الحالیه وکونها بالواو تاره وبدونها اخری عقیب بحث الفصل والوصل لمکان التناسب (اصل الحال

[شماره صفحه واقعی : 160]

ص: 1884

المنتقله) ای الکثیر الراجح فیها کما یقال الاصل فی الکلام الحقیقه (ان تکون بغیر واو) واحترز بالمنتقله عن المؤکده المقرره لمضمون الجمله فانها یجب ان تکون بغیر واو البته لشده ارتباطها بمقابلها.

وانما کان الاصل فی المنتقله الخلو عن الواو (لانها فی المعنی حکم علی صاحبها کالخبر) بالنسبه الی المبتدأ فان قولک جاءنی زید راکبا اثبات الرکوب لزید کما فی زید راکب الا انه فی الحال علی سبیل التبعیه وانما المقصود اثبات المجیء وجئت بالحال لتزید فی الاخبار عن المجیء هذا المعنی (ووصف له) ای ولانها فی المعنی وصف لصاحبها (کالنعت) بالنسبه الی المنعوت الا ان المقصود فی الحال کون صاحبها علی هذا الوصف حال مباشره الفعل فهی قید للفعل وبیان لکیفیه وقوعه بخلاف النعت فانه لا یقصد به ذلک بل مجرد اتصاف المنعوت به واذا کانت الحال مثل الخبر والنعت فکما انهما یکونان بدون الواو فکذلک الحال.

واما ما اورده بعض النحویین من الاخبار والنعوت المصدره بالواو کالخبر فی باب کان والجمله الوصفیه المصدره بالواو التی تسمی واو تأکید للصوق الصفه بالموصوف فعلی سبیل التشبیه والالحاق بالحال (لکن خولف) هذا الاصل (اذا کانت) الحال (جمله فانها) ای الجمله الواقعه حالا (من حیث هی جمله مستقله بالافاده) من غیر ان تتوقف علی التعلیق بما قبلها.

وانما قال من حیث هی جمله لانها من حیث هی حال غیر مستقله بل متوقفه علی التعلیق بکلام سابق قصد تقییده بها (فتحتاج) الجمله الواقعه حالا (الی ما یربطها بصاحبها) الذی جعلت حالا عنه (وکل من الضمیر والواو صالح للربط والاصل) الذی لا یعدل عنه ما لم تمس حاجه الی زیاده ارتباط (هو الضمیر بدلیل) الاقتصار علیه فی الحال (المفرده والخبر والنعت فالجمله) التی تقع حالا (ان خلت عن ضمیر صاحبها) الذی تقع هی حالا عنه (وجب فیها الواو) لیحصل الارتباط فلا یجوز خرجت زید قائم.

ولما ذکر ان کل جمله خلت عن الضمیر وجبت فیها الواو اراد ان یبین ان ای

[شماره صفحه واقعی : 161]

ص: 1885

جمله یجوز ذلک فیها وای جمله لا یجوز ذلک فقال (وکل جمله خالیه عن ضمیر ما) ای الاسم الذی (یجوز ان ینتصب عنه حال) وذلک بان یکون فاعلا او مفعولا معرفا او منکرا مخصوصا لا نکره محضه او مبتدأ او خبرا فانه لا یجوز ان ینتصب عنه حال علی الاصل.

وانما لم یقل عن ضمیر صاحب الحال لان قوله کل جمله مبتدأ وخبره قوله (یصح ان تقع) تلک الجمله (حالا عنه) ای عما یجوز ان ینتصب عنه حالا (بالواو) وما لم یثبت له هذا الحکم اعنی وقوع الحال عنه لم یصح اطلاق اسم صاحب الحال علیه الا مجازا.

وانما قال ینتصب عنه حال ولم یقل یجوز ان تقع تلک الجمله حالا عنه لتدخل فیه الجمله الخالیه عن الضمیر المصدره بالمضارع المثبت لان ذلک الاسم مما لا یجوز ان تقع تلک الجمله حالا عنه لکنه مما یجوز ان ینتصب عنه حال فی الجمله وحینئذ یکون قوله کل جمله خالیه عن ضمیر ما یجوز ان ینتصب عنه حالا متنا ولا للمصدره بالمضارع الخالیه عن الضمیر المذکور فیصح استثناؤها بقوله (الا المصدره بالمضارع المثبت نحو جاء زید ویتکلم عمرو) فانه لا یجوز ان یجعل ویتکلم عمرو حالا عن زید (لما سیأتی) من ان ربط مثلها یجب ان یکون بالضمیر فقط.

ولا یخفی ان المراد بقوله کل جمله الجمله الصالحه للحالیه فی الجمله بخلاف الانشائیات فانها لا تقع حالا البته لا مع الواو ولا بدونها (والا) عطف علی قوله ان خلت ای وان لم تخل الجمله الحالیه عن ضمیر صاحبها (فان کانت فعلیه والفعل مضارع مثبت امتنع دخولها) ای الواو (نحو (وَلا تَمْنُنْ تَسْتَکْثِرُ)) ای ولا تعط حال کونک تعدّ ما تعطیه کثیرا (لان الاصل) فی الحال هی الحال (المفرده) لعراقه المفرد فی الاعراب وتطفل الجمله علیه لوقوعها موقعه (وهی) ای المفرده (تدل علی حصول صفه) ای معنی قائم بالغیر لانها لبیان الهیئه التی علیها الفاعل او المفعول والهیئه معنی قائم بالغیر (غیر ثابته) لان الکلام فی الحال المستقله (مقارن) ذلک الحصول (لما جعلت) الحال (قیدا له) یعنی العامل لان الغرض من الحال تخصیص وقوع

[شماره صفحه واقعی : 162]

ص: 1886

مضمون عاملها بوقت حصول مضمون الحال وهذا معنی المقارنه.

(وهو) ای المضارع المثبت (کذلک) ای دال علی حصول صفه غیر ثابته مقارن لما جعلت قیدا له کالمفرده فتمتنع الواو فیه کما فی المفرده (اما الحصول) ای اما دلاله المضارع المثبت علی حصول صفه غیر ثابته (فلکونه فعلا) فیدل علی التجدد وعدم الثبوت (مثبتا) فیدل علی الحصول (واما المقارنه فلکونه مضارعا) فیصلح للحال کما یصلح للاستقبال.

وفیه نظر لان الحال التی یدل علیها المضارع هو زمان التکلم وحقیقته اجزاء متعاقبه من اواخر الماضی واوائل المستقبل والحال التی نحن بصددها یجب ان یکون مقارنه لزمان مضمون الفعل المقید بالحال ماضیا کان او حالا او استقبالا فلا دخل للمضارعه فی المقارنه فالاولی ان یعلل امتناع الواو فی المضارع المثبت بانه علی وزن اسم الفاعل لفظا وبتقدیره معنی (واما ما جاء من نحو) قول بعض العرب (قمت واصکّ وجهه وقوله فلما خشیت اظافیرهم) ای اسلحتهم (نجوت وارهنهم مالکا فقیل) انما جاء الواو فی المضارع المثبت الواقع حالا (علی) اعتبار (حذف المبتدأ) لتکون الجمله اسمیه (ای وانا اصک وانا ارهنهم) کما فی قوله تعالی (لِمَ تُؤْذُونَنِی وَقَدْ تَعْلَمُونَ أَنِّی رَسُولُ اللهِ إِلَیْکُمْ) ای وانتم قد تعلمون.

(وقیل الاول) ای قمت واصکّ وجهه (شاذ والثانی) ای نجوت وارهنهم (ضروره وقال عبد القاهر هی) الواو (فیهما للعطف) لا للحال اذ لیس المعنی قمت صاکا وجهه ونجوت راهنا مالکا بل المضارع بمعنی الماضی (والاصل) قمت (وصککت) ونجوت ورهنت (عدل) عن لفظ الماضی (الی) لفظ (المضارع حکایه للحال) الماضیه ومعناها ان یفرض ما کان فی الزمان الماضی واقعا فی هذا الزمان فیعبر عنه بلفظ المضارع (وان کان الفعل) مضارعا (منفیا فالامران جایزان) الواو وترکه (کقرائه ابن ذکوان (فَاسْتَقِیما وَلا تَتَّبِعانِ) ، بالتخفیف) ای بتخفیف النون ولا تتبعان فیکون لا للنفی دون النهی لثبوت النون التی هی علامه الرفع فلا یصح عطفه علی الامر الذی قبله فیکون الواو للحال بخلاف قرائه العامه ولا تتبعان بالتشدید فانه

[شماره صفحه واقعی : 163]

ص: 1887

نهی مؤکد معطوف علی الامر قبله (ونحو قوله تعالی (وَما لَنا)) ای ای شیء ثبت لنا (لا نُؤْمِنُ بِاللهِ) ای حالکوننا غیر مؤمنین فالفعل المنفی حال بدون الواو.

وانما جاز فیه الامران (لدلالته علی المقارنه لکونه مضارعا دون الحصول لکونه منفیا) والمنفی انما یدل مطابقه علی عدم الحصول (وکذا) یجوز الواو وترکه (ان کان) الفعل (ماضیا لفظا او معنی کقوله تعالی) اخبارا عن زکریا علیه السلام (أَنَّی یَکُونُ لِی غُلامٌ) وَقَدْ بَلَغَنِیَ الْکِبَرُ) بالواو (وقوله (أَوْ جاؤُکُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ)) بدون الواو هذا فی الماضی لفظا.

واما الماضی معنی فالمراد به المضارع المنفی بلم او لمّا فانهما تقلبان معنی المضارع الی الماضی فاورد للمنفی بلم مثالین احدهما مع الواو والاخر بدونه واقتصر فی المنفی بلمّا علی ما هو بالواو وکانه لم یطلع علی مثال ترک الواو وفیه الا انه مقتضی القیاس اشار الی امثله ذلک فقال.

(وقوله (أَنَّی یَکُونُ لِی غُلامٌ وَلَمْ یَمْسَسْنِی) بَشَرٌ ، وقوله (فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَهٍ مِنَ اللهِ وَفَضْلٍ لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ ،) وقوله (أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّهَ وَلَمَّا یَأْتِکُمْ) مَثَلُ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکُمْ ، اما المثبت) ای اما جواز الامرین فی الماضی المثبت (فلدلالته علی الحصول) یعنی حصول صفه غیر ثابته (لکونه فعلا مثبتا دون المقارنه لکونه ماضیا) فلا یقارن الحال.

(ولهذا) ای ولعدم دلالته علی المقارنه (شرط ان یکون مع قد ظاهره) کما فی قوله تعالی (وَقَدْ بَلَغَنِیَ الْکِبَرُ) (او مقدره) کما فی قوله تعالی (حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ) لانّ قد تقرّب الماضی من الحال والاشکال المذکور وارد ههنا وهو ان الحال التی نحن بصددها غیر الحال التی تقابل الماضی وتقرب قد الماضی منها فتجوز المقارنه اذا کان الحال والعامل ماضیین ولفظ قد انما تقرب الماضی من الحال التی هی زمان التکلم.

وربما تبعده عن الحال التی نحن بصددها کما فی قولنا جاءنی زید فی السنه الماضیه وقد رکب فرسه ، والاعتذار عن ذلک مذکور فی الشرح.

(واما المنفی) ای اما جواز الامرین فی الماضی المنفی (فلدلالته علی المقارنه

[شماره صفحه واقعی : 164]

ص: 1888

دون الحصول اما الاول) ای دلالته علی المقارنه (فلان لمّا للاستغراق) ای لامتداد النفی من حین الانتفاء الی زمان التکلم (وغیرها) ای غیر لمّا مثل لم وما (لانتفاء متقدم) علی زمان التکلم (ان الاصل استمراره) ای استمرار ذلک الانتفاء لما سیجیء حتی تظهر قرینه علی الانقطاع کما فی قولنا لم یضرب زید امس لکنه ضرب الیوم (فیحصل به) ای باستمرار النفی او بان الاصل فیه الاستمرار (الدلاله علیها) ای علی المقارنه (عند الاطلاق) وترک التقیید بما یدل علی انقطاع ذلک الانتفاء (بخلاف المثبت فان وضع الفعل علی افاده التجدد) من غیر ان یکون الاصل استمراره.

فاذا قلت ضرب مثلا کفی فی صدقه وقوع الضرب فی جزء من اجزاء الزمان الماضی.

واذا قلت ما ضرب افاد استغراق النفی لجمیع اجزاء الزمان الماضی لکن لا قطعیا بخلاف لمّا وذلک لانهم قصدوا ان یکون الاثبات والنفی فی طرفی النقیض.

ولا یخفی ان الاثبات فی الجمله انما ینافیه النفی دائما.

(وتحقیقه) ای تحقیق هذا الکلام (ان استمرار العدم لا یفتقر الی سبب بخلاف استمرار الوجود) یعنی ان بقاء الحادث وهو استمرار وجوده یحتاج الی سبب موجود لانه وجود عقیب وجود ولا بد للوجود الحادث من السبب بخلاف استمرار العدم فانه عدم فلا یحتاج الی وجود سبب بل یکفیه مجرد انتفاء سبب الوجود والاصل فی الحوادث العدم حتی توجد عللها.

وبالجمله لما کان الاصل فی المنفی الاستمرار حصلت من الاطلاق الدلاله علی المقارنه.

(واما الثانی) ای عدم دلالته علی الحصول (فلکونه منفیا) هذا اذا کانت الجمله فعلیه (وان کانت اسمیه فالمشهور جواز ترکها) ای الواو (لعکس ما مر فی الماضی المثبت) ای لدلاله الاسمیه علی المقارنه لکونها مستمره لا علی حصول صفه

[شماره صفحه واقعی : 165]

ص: 1889

غیر ثابته لدلالتها علی الدوام والثبات (نحو کلّمته فوه الی فّی) بمعنی مشافها.

(و) ایضا المشهور (ان دخولها) ای الواو (اولی) من ترکها (لعدم دلالتها) ای الجمله الاسمیه (علی عدم الثبوت مع ظهور الاستیناف فیها فحسن زیاده رابطه نحو (فَلا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً) وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ ،) ای وانتم من اهل العلم والمعرفه وانتم تعلمون ما بینهما من التفاوت (وقال عبد القاهر ان کان المبتدأ) فی الجمله الاسمیه الحالیه (ضمیر ذی الحال وجبت) ای الواو سواء کان خبره فعلا (نحو جاء زید وهو یسرع او) اسما نحو جاء زید (وهو مسرع).

وذلک لان الجمله لا تترک فیها الواو حتی تدخل فی صله العامل وتنضم الیه فی الاثبات وتقدر تقدیر المفرد فی ان لا یستأنف لها الاثبات وهذا مما یمتنع فی نحو جاء زید وهو یسرع او وهو مسرع لانک اذا اعدت ذکر زید وجئت بضمیره المنفصل المرفوع کان بمنزله اعاده اسمه صریحا فی انک لا تجد سبیلا الی ان تدخل یسرع فی صله المجیء وتضمه الیه فی الاثبات لان اعاده ذکره لا تکون حتی تقصد استیناف الخبر عنه بانه یسرع والّا لکنت ترکت المبتدأ بمضیعه وجعلته لغوا فی البین وجری مجری ان تقول جاءنی زید وعمرو یسرع امامه ثم تزعم انک لم تستأنف کلاما ولم تبتدأ للسرعه اثباتا.

وعلی هذا فالاصل والقیاس ان لا تجیء الجمله الاسمیه الا مع الواو وما جاء بدونه فسبیله سبیل الشیء الخارج عن قیاسه واصله بضرب من التأویل ونوع من التشبیه.

هذا کلامه فی دلائل الاعجاز وهو مشعر بوجوب الواو فی نحو جاءنی زید وزید یسرع او مسرع امامه وجاء زید وعمرو یسرع او مسرع امامه بالطریق الاولی ثم قال الشیخ (وان جعل نحو علی کتفه سیف حالا کثر فیها) ای فی تلک الحال (ترکها) ای ترک الواو (نحو) قول بشار :

اذا انکرتنی بلده او نکرتها***(خرجت مع البازی علی سواد)

ای بقیه من اللیل یعنی اذا لم یعرف قدری اهل بلده او لم اعرفهم خرجت

[شماره صفحه واقعی : 166]

ص: 1890

منهم مصاحبا للبازی الذی هو ابکر الطیور مشتملا علی شیء من ظلمه اللیل غیر منتظر لاسفار الصبح فقوله علّی سواد حال ترک فیها الواو.

ثم قال الشیخ الوجه ان یکون الاسم فی مثل هذا فاعلا بالظرف لاعتماده علی ذی الحال لا مبتدأ وینبغی ان یقدر ههنا خصوصا ان الظرف فی تقدیر اسم الفاعل دون الفعل اللهم ان لا یقدر فعل ماض هذا کلامه وفیه بحث والظاهر ان مثل علی کتفه سیف یحتمل ان یکون فی تقدیر المفرد وان یکون جمله اسمیه قدم خبرها وان یکون فعلیه مقدره بالماضی او المضارع فعل التقدیرین یمتنع الواو وعلی التقدیرین لا تجب الواو فمن اجل هذا کثر ترکها ، وقال الشیخ ایضا (ویحسن الترک) ای ترک الواو فی الجمله الاسمیه (تاره لدخول حرف علی المبتدأ) یحصل بذلک الحرف نوع من الارتباط (کقوله :

فقلت عسی ان تبصرینی کأنما***بنیّ حوالّی الاسود الحوارد»)

من حرد اذا غضب فقوله بنی الاسود جمله اسمیه وقعت حالا من مفعول تبصرینی ولو لا دخول کانما علیها لم یحسن الکلام الا بالواو وقوله حوالی ای فی اکنافی وجوانبی حال من بنی لما فی حرف التشبیه من معنی الفعل (و) یحسن الترک تاره اخری (لوقوع الجمله الاسمیه) الواقعه حالا (بعقب مفرد) حال (کقوله :

«الله یبقیک لنا سالما***بر داک تبجیل وتعظیم»)

فقوله برداک تبجیل حال ولو لم یتقدمها قوله سالما لم یحسن فیها ترک الواو.

[شماره صفحه واقعی : 167]

ص: 1891

[شماره صفحه واقعی : 168]

ص: 1892

الباب الثامن : الایجاز و الاطناب و المساواه

(قال السکاکی اما الایجاز والاطناب فلکونهما نسبیین) ای من الامور النسبیه التی یکون تعلقها بالقیاس الی تعقل شی آخر فان الموجز انما یکون موجزا بالنسبه الی کلام ازید منه وکذا المطنب انما یکون مطنبا بالنسبه الی ما هو انقص منه (لا یتیسر الکلام فیها الا بترک التحقیق والتعیین) ای لا یمکن التنصیص علی ان هذا المقدار من الکلام ایجاز وذلک اطناب اذ رب کلام موجز یکون مطنبا بالنسبه الی کلام آخر وبالعکس.

(والبناء علی امر عرفی) ای والا بالبناء علی امر یعرفه اهل العرف (وهو متعارف الاوساط) الذین لیسوا فی مرتبه البلاغه ولا فی غایه الفهاهه (ای کلامهم فی مجری عرفهم فی تأدیه المعانی) عند المعاملات والمحاورات (وهو) ای هذا الکلام (لا یحمد) من الاوساط (فی باب البلاغه) لعدم رعایه مقتضیات الاحوال (ولا یذم) ایضا منهم لان غرضهم تأدیه اصل المعنی بدلالات وضعیه والفاظ کیف کانت ومجرد تألیف یخرجها عن حکم النعیق.

(فالایجاز اداء المقصود باقل من عباره المتعارف والاطناب اداؤه باکثر منها ثم قال) ای السکاکی (الاختصار لکونه نسبیا یرجع فیه تاره الی ما سبق) ای الی کون عباره المتعارف اکثر منه (و) یرجع تاره (اخری الی کون المقام خلیقا بابسط مما ذکر) ای من الکلام الذی ذکره المتکلم.

وتوهم بعضهم ان المراد بما ذکر متعارف الاوساط وهو غلط لا یخفی علی من له قلب او القی السمع وهو شهید یعنی کما ان الکلام یوصف بالایجاز لکونه اقل من

[شماره صفحه واقعی : 169]

ص: 1893

المتعارف کذلک یوصف به لکونه اقل مما یقتضیه المقام بحسب الظاهر ، وانما قلنا بحسب الظاهر لانه لو کان اقل مما یقتضیه المقام ظاهرا وتحقیقا لم یکن فی شیء من البلاغه مثاله قوله تعالی (رَبِّ إِنِّی وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّی وَاشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَیْباً) ، من الایه فانه اطناب بالنسبه الی المتعارف اعنی قولنا یا رب شخت وایجاز بالنسبه الی مقتضی المقام ظاهرا لانه مقام بیان انقراض الشباب والمام المشیب فینبغی ان یبسط فیه الکلام غایه البسط فالایجاز معنیان بینهما عموم من وجه.

(وفیه نظر لان کون الشیء امرا نسبیا لا یقتضی تعسر تحقیق معناه) اذ کثیرا ما تحقق معانی الامور النسبیه وتعرّف بتعریفات تلیق بها کالابوه والاخوه وغیرهما.

والجواب انه لم یرد تعسر بیان معناهما لان ما ذکر بیان لمعناهما بل اراد تعسر التحقیق والتعیین فی ان هذا القدر ایجاز وذلک اطناب (ثم البناء علی المتعارف والبسط الموصوف) بان یقال الایجاز هو الاداء باقل من المتعارف او مما یلیق بالمقام من کلام ابسط من الکلام المذکور (ردّ الی الجهاله) اذ لا تعرف کمیه متعارف الاوساط وکیفیتها لاختلاف طبقاتهم ولا یعرف ان کل مقام ای مقدار یقتضی من البسط حتی یقاس علیه ویرجع الیه.

والجواب ان الالفاظ قوالب المعانی والاوساط الذین لا یقدرون فی تأدیه المعانی علی اختلاف العبارات والتصرف فی لطائف الاعتبارات لهم حد معلوم من الکلام یجری فیما بینهم فی المحاورات والمعاملات وهذا معلوم للبلغاء وغیرهم فالبناء علی المتعارف واضح بالنسبه الیهما جمیعا.

واما البناء علی البسط الموصوف فانما هو معلوم للبلغاء العارفین لمقتضیات الاحوال بقدر ما یمکن لهم البسط فلا یجهل عندهم ما یقتضیه کل مقام من مقدار البسط.

(والاقرب) الی الصواب (ان یقال المقبول من طرق التعبیر عن المراد تأدیه اصله بلفظ مساوله) ای لاصل المراد (او) بلفظ (ناقص عنه واف او بلفظ زائد

[شماره صفحه واقعی : 170]

ص: 1894

علیه لفائده) فالمساواه ان یکون اللفظ بمقدار اصل المراد والایجاز ان یکون ناقصا عنه وافیا به والاطناب ان یکون زائدا علیه لفائده.

(واحترز بواف عن الاخلال) وهو ان یکون اللفظ ناقصا عن اصل المراد غیر واف به (کقوله والعیش خیر فی ظلال النوک) ای الحمق والجهاله (ممن عاش کدّا) ای خیر ممن عاش مکدودا متعوبا (ای الناعم فی ظلال العقل) یعنی ان اصل المراد ان العیش الناعم فی ظلال النوک خیر من العیش الشاق فی ظلال العقل ولفظه غیر واف بذلک فیکون مخلا فلا یکون مقبولا (و) احترز (بفائده عن التطویل) وهو ان یزید اللفظ علی الاصل المراد لا لفائده ولا یکون اللفظ الزائد متعینا (نحو) قوله وقدّدت الادیم لراهشیه (والفی) ای وجد (قولها کذبا ومینا) والکذب والمین واحد لا فائده فی الجمع بینهما.

قوله قدّدت ای قطعت والراهشان عرقان فی باطن الذراعین والضمیر فی راهشیه وفی الفی لجذیمه الابرش وفی قددت وفی قولها للزباء والبیت فی قصه قتل الزباء لجذیمه وهی معروفه (و) احترز ایضا بفائده (عن الحشو) وهو زیاده معینه لا لفائده (المفسد) للمعنی (کالندی فی قوله ولا فضل فیها) ای فی الدنیا.

(للشجاعه و الندی ..... *** و صبر الفتی لو لا لقاء شعوب»)

هی علم للمنیه صرفها للضروره وعدم الفضیله علی تقدیر عدم الموت انما یظهر فی الشجاعه والصبر لتیقن الشجاع بعدم الهلاک وتیقن الصابر بزوال المکروه بخلاف الباذل ماله اذا تیقن بالخلود وعرف احتیاجه الی المال دائما فان بذله حینئذ افضل مما اذا تیقن بالموت وتخلیف المال وغایه اعتذاره ما ذکره الامام ابن جنی وهو ان فی الخلود وتنقل الاحوال فیه من عسر الی یسر ومن شده الی رخاء ما یسّکن النفوس ویسهّل البؤس فلا یظهر لبذل المال کثیر فضل (و) عن الحشو (غیر المفسد) للمعنی.

(کقوله واعلم علم الیوم والامس قبله) ، ولکننی عن علم ما فی غد عمی ، فلفظ قبله حشو غیر مفسد وهذا بخلاف ما یقال ابصرته بعینی وسمعته باذنی وکتبته

[شماره صفحه واقعی : 171]

ص: 1895

بیدی فی مقام یفتقر الی التأکید.

(المساواه) قدمها لانها الاصل المقیس علیه (نحو (وَلا یَحِیقُ) الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ ، وقوله :

فانک کاللیل الذی هو مدرکی***و ان خلت ان المنتأی عنک واسع»)

ای موضع البعد عنک ذو سعه شبهه فی حال سخطه وهو له باللیل ، قیل فی الایه حذف المستثنی منه وفی البیت حذف جواب الشرط فیکون فی کل منهما ایجازا لا مساواه.

وفیه نظر لان اعتبار هذا الحذف رعایه لامر لفظی لا یفتقر الیه فی تأدیه اصل المراد حتی لو صرح به لکان اطنابا بل تطویلا.

وبالجمله لا نسلم ان لفظ الایه والبیت ناقص عن اصل المراد.

والایجاز (ضربان ایجاز القصر وهو ما لیس بحذف نحو قوله تعالی (وَلَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاهٌ ،) فان معناه کثیر ولفظه یسیر) وذلک لان معناه ان الانسان اذا علم انه متی قتل قتل کان ذلک داعیا له الی الا یقدم علی القتل فارتفع بالقتل الذی هو القصاص کثیر من قتل الناس بعضهم لبعض وکان بارتفاع القتل حیاه لهم.

(ولا حذف فیه) ای لیس فیه حذف شیء مما یؤدی به اصل المراد واعتبار الفعل الذی یتعلق به الظرف رعایه لامر لفظی حتی لو ذکر لکان تطویلا (وفضله) ای رجحان قوله (وَلَکُمْ) فِی الْقِصاصِ حَیاهٌ (علی ما کان عندهم اوجز کلام فی هذا المعنی وهو) قولهم (القتل انفی للقتل بقله حروف ما یناظره) ای اللفظ الذی یناظر قولهم القتل انفی للقتل (منه) ای من قوله تعالی (وَلَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاهٌ) وما یناظره منه هو قوله (فِی الْقِصاصِ حَیاهٌ) لان قوله (وَلَکُمْ) زائد علی معنی قولهم القتل انفی للقتل.

فحروف فی القصاص حیاه مع التنوین احد عشر وحروف القتل انفی للقتل

[شماره صفحه واقعی : 172]

ص: 1896

اربعه عشره اعنی الحروف الملفوظه اذ بالعباره یتعلق الایجاز لا بالکتابه (والنص) ای وبالنص (علی المطلوب) یعنی الحیاه (وما یفیده تنکیر حیوه من التعظیم لمنعه) ای منع القصاص ایاهم (عما کانوا علیه من قتل جماعه بواحد) فحصل لهم فی هذا الجنس من الحکم اعنی القصاص حیوه عظیمه (او) من النوعیه ای لکم فی القصاص نوع من الحیاه وهی الحیاه (الحاصله للمقتول) ای الذی یقصد قتله (والقاتل) ای الذی یقصد القتل (بالارتداع) عن القتل لمکان العلم بالاقتصاص (واطراده) ای ویکون قوله (وَلَکُمْ فِی الْقِصاصِ) حَیاهٌ مطردا اذا الاقتصاص مطلقا سبب للحیاه بخلاف القتل فانه قد یکون انفی للقتل کالذی علی وجه القصاص وقد یکون ادعی له کالقتل ظلما (وخلّوه عن التکرار) بخلاف قولهم فانه یشتمل علی تکرار القتل.

ولا یخفی ان الخالی عن التکرار افضل من المشتمل علیه وان لم یکن مخلا بالفصاحه (واستغنائه عن تقدیر محذوف) بخلاف قولهم فان تقدیره القتل انفی للقتل من ترکه (والمطابقه) ای وباشتماله علی صنعه المطابقه وهی الجمع بین معنیین متقابلین فی الجمله کالقصاص والحیاه (وایجاز الحذف) عطف علی قوله ایجاز القصر.

(والمحذوف اما جزء جمله) عمده کان او فضله (مضاف) بدل من جزء جمله (نحو (وَسْئَلِ الْقَرْیَهَ)) ای اهل القریه (او موصوف نحو انا ابن جلا) وطلّاع الثنایا ، متی اضع العمامه تعرفونی ، الثنیه العقبه وفلان طلّاع الثنایا ای رکاب لصعاب الامور وقوله جلا جمله وقعت صفه لمحذوف (ای) انا ابن (رجل جلا) ای انکشف امره او کشف الامور.

وقیل جلا ههنا علم وحذف التنوین باعتبار انه منقول عن الجمله اعنی الفعل مع الضمیر لا عن الفعل وحده (او صفه نحو (وَکانَ وَراءَهُمْ) مَلِکٌ یَأْخُذُ کُلَّ سَفِینَهٍ غَصْباً) ای کل سفینه (صحیحه او نحوها) کسلیمه او غیر معیبه (بدلیل ما قبله) وهو قوله (فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِیبَها) لدلالته علی ان الملک کان لا یأخذ المعیبه (او شرط کما مر) فی اخر باب الانشاء (او جواب شرط) وحذفه یکون (اما لمجرد الاختصار

[شماره صفحه واقعی : 173]

ص: 1897

نحو قوله تعالی (وَإِذا قِیلَ لَهُمُ اتَّقُوا ما بَیْنَ أَیْدِیکُمْ) وَما خَلْفَکُمْ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ) فهذا شرط حذف جوابه (ای اعرضوا بدلیل ما بعده) وهو قوله تعالی (وَما تَأْتِیهِمْ مِنْ آیَهٍ مِنْ آیاتِ رَبِّهِمْ إِلَّا کانُوا عَنْها مُعْرِضِینَ) (او للدلاله علی انه) ای جواب الشرط (شیء لا یحیط به الوصف او لتذهب نفس السامع کل مذهب ممکن مثالهما (وَلَوْ تَری إِذْ وُقِفُوا عَلَی النَّارِ)) فحذف جواب الشرط للدلاله علی انه لا یحیط به الوصف او لتذهب نفس السامع کل مذهب ممکن (او غیر ذلک) المذکور کالمسند الیه والمسند والمفعول کما مر فی الابواب السابقه وکالمعطوف مع حرف العطف (نحو (لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقاتَلَ) ای ومن انفق من بعده وقاتل بدلیل ما بعده) یعنی قوله تعالی (أُولئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَه) مِنَ الَّذِینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقاتَلُوا (واما جمله) عطف علی اما جزء جمله.

فان قلت ماذا اراد بالجمله ههنا حیث لم بعد الشرط والجزاء جمله.

قلت اراد الکلام المستقل الذی لا یکون جزء من کلام آخر (مسببه عن) سبب (مذکور نحو (لِیُحِقَ) الْحَقَّ وَیُبْطِلَ الْباطِلَ) فهذا سبب مذکور حذف مسببه (ای فعل ما فعل او سبب لمذکور نحو) قوله تعالی (فَقُلْنَا اضْرِبْ بِعَصاکَ الْحَجَرَ (فَانْفَجَرَتْ) ان قدر فضربه بها) فیکون قوله فضربه به بها جمله محذوفه هی سبب لقوله فانفجرت (ویجوز ان یقدر فان ضربت بها فقد انفجرت) فیکون المحذوف جزء جمله هو الشرط ومثل هذه الفاء یسمی فاء فصیحه قیل علی التقدیر الاول وقیل علی التقدیر الثانی.

وقیل علی التقدیرین (او غیرهما) ای غیر المسبب والسبب (نحو فنعم الماهدون علی ما مر) فی بحث الاستیناف من انه علی حذف المبتدأ والخبر علی قول من یجعل المخصوص خبر مبتدأ محذوف (واما اکثر) عطف علی اما جمله ای اکثر (من جمله) واحده (نحو (أَنَا أُنَبِّئُکُمْ بِتَأْوِیلِهِ فَأَرْسِلُونِ یُوسُفُ) ، ای) فارسلونی (الی یوسف لاستعبره الرؤیا ففعلوا فأتاه فقال له یا یوسف والحذف علی وجهین ان لا یقام شیء مقام المحذوف) بل یکتفی بالقرینه (کما مر) فی الامثله السابقه (وان یقام

[شماره صفحه واقعی : 174]

ص: 1898

نحو (وَإِنْ یُکَذِّبُوکَ) قوله (فَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ)) فقد کذبت لیس جزاء الشرط لان تکذیب الرسل متقدم علی تکذیبه بل هو سبب لمضمون الجواب المحذوف اقیم مقامه (ای فلا تحزن واصبر) ثم الحذف لابد له من دلیل (وادلته کثیره منها ان یدل العقل علیه) ای علی الحذف (والمقصود الاظهر علی تعیین المحذوف نحو (حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَهُ وَالدَّمُ)).

فالعقل دل علی ان هنا حذفا اذ الاحکام الشرعیه انما تتعلق بالافعال دون الاعیان والمقصود الاظهر من هذه الاشیاء المذکوره فی الایه تناولها الشامل للاکل وشرب الالبان فدل علی تعیین المحذوف وفی قوله منها ان یدل ادنی تسامح فکأنه علی حذف مضاف.

(ومنها ان یدل العقل علیهما) ای علی الحذف وتعیین المحذوف (نحو (وَجاءَ رَبُّکَ)) فالعقل یدل علی امتناع مجیء الرب تعالی وتقدس ویدل علی تعیین المراد ایضا. (ای امره او عذابه) فالامر المعین الذی دل علیه العقل هو احد الامرین لا احدهما علی التعیین.

(ومنها ان یدل العقل علیه والعاده علی التعیین نحو (فَذلِکُنَ) الَّذِی لُمْتُنَّنِی فِیهِ) فان العقل دل علی ان فیه حذفا اذ لا معنی للوم الانسان علی ذات الشخص واما تعیین المحذوف (فانه یحتمل) ان یقدر (وفی حبله لقوله تعالی (قَدْ شَغَفَها حُبًّا) وفی مراودته لقوله تعالی (تُراوِدُ فَتاها عَنْ نَفْسِهِ) وفی شانه حتی یشملهما) ای الحب والمراوده (والعاده دلت علی الثانی) ای مراودته (لان الحب المفرط لایلام صاحبه علیه فی العاده لقهره) ای الحب المفرط (ایاه) ای صاحبه فلا یجوز ان یقدر فی حبه ولا فی شانه لکونه شاملا له فیتعین ان یقدر فی مراودته نظرا الی العاده.

(ومنها الشروع فی الفعل) یعنی من ادله تعیین المحذوف لا من ادله الحذف لان دلیل الحذف ههنا هو ان الجار والمجرور لابد من ان یتعلق بشیء والشروع فی الفعل دل علی انه ذلک الفعل الذی شرع فیه (نحو بسم الله فیقدر ما جعلت التسمیه مبتدأ له) ففی القرائه یقدر بسم الله اقرأ وعلی هذا القیاس.

[شماره صفحه واقعی : 175]

ص: 1899

(ومنها) ای من ادله تعیین المحذوف (الاقتران کقولهم للمعرس بالرفاء والبنین) فان مقارنه هذا الکلام لاعراس المخاطب دل علی تعیین المحذوف (ای اعرست) او مقارنه المخاطب بالاعراس وتلبسه به دل علی ذلک ، والرفاء هو الالتیام والاتفاق والباء للملابسه.

و الاطناب (اما بالایضاح بعد الابهام لیری المعنی فی صورتین مختلفتین) احدیهما مبهمه والاخری موضحه وعلمان خیر من علم واحد (او لیتمکن فی النفس فضل تمکن) لما جبل الله النفوس علیه من ان الشیء اذا ذکر مبهما ثم بیّن کان اوقع عندها (او لتکمل لذه العلم به) ای بالمعنی لما لا یخفی من ان نیل الشیء بعد الشوق والطلب الذّ (نحو (رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی) فان اشرح لی یفید طلب شرح لشیء ماله) ای للطالب (وصدری یفید تفسیره) ای تفسیر ذلک الشیء.

(ومنه) ای ومن الایضاح بعد الابهام (باب نعم علی احد القولین) ای قول من یجعل المخصوص خبر مبتدأ محذوف (اذ لو ارید الاختصار) ای تلک الاطناب (کفی نعم زید) وفی هذا اشعار بان الاختصار قد یطلق علی ما یشتمل المساواه ایضا (ووجه حسنه) ای حسن باب نعم (سوی ما ذکر) من الایضاح بعد الابهام (ابراز الکلام فی معرض الاعتدال) من جهه الاطناب بالایضاح بعد الابهام والایجاز بحذف المبتدأ (وایهام الجمع بین المتنافیین) ای الایجاز والاطناب.

وقیل الاجمال والتفصیل ، ولا شک ان ایهام الجمع بین المتنافیین من الامور المستغربه التی تستلذ بها النفس وانما قال ایهام الجمع لان حقیقه جمع المتنافیین ان یصدق علی ذات واحده وصفان یمتنع اجتماعهما علی شیء واحد فی زمان واحد من جهه واحده وهو محال.

(ومنه) ای من الایضاح بعد الابهام (التوشیع وهو) فی اللغه لف القطن

[شماره صفحه واقعی : 176]

ص: 1900

المندوف وفی الاصطلاح (ان یؤتی فی عجز الکلام بمثنّی مفسر باسمین ثانیهما معطوف علی الاول نحو یشیب ابن آدم ویشب فیه خصلتان الحرص وطول الامل واما بذکر الخاص بعد العام) عطف علی قوله اما بالایضاح بعد الابهام.

والمراد الذکر علی سبیل العطف (للتنبیه علی فضله) ای مزیه الخاص (حتی کأنه لیس من جنسه) ای العام (تنزیلا للتغایر فی الوصف منزله التغایر فی الذات) یعنی انه لما امتاز عن سائر افراد العام بماله من الاوصاف الشریفه جعل کأنه شیء آخر مغایر للعام لا یشمله العام ولا یعرف حکمه منه (نحو (حافِظُوا عَلَی الصَّلَواتِ وَالصَّلاهِ الْوُسْطی) ای الوسطی من الصلوات او الفضلی من قولهم للافضل الاوسط وهی صلاه العصر عند الاکثر (واما بالتکریر لنکته) لیکون اطنابا لا تطویلا وتلک النکته (کتأکید الانذار فی (کَلَّا سَوْفَ تَعْلَمُونَ ، ثُمَّ کَلَّا سَوْفَ تَعْلَمُونَ)).

فقوله کلا ردع عن الانهماک فی الدنیا وتنبیه علی انه لا ینبغی للناظر لنفسه ان تکون الدنیا جمیع همه وان لا یهتم بدینه وسوف تعلمون انذار وتخویف ای سوف تعلمون الخطاء فیما انتم علیه اذا عاینتم ما قدّامکم من هول المحشر وفی تکریره تأکید للردع والانذار (وفی ثم) دلاله (علی ان الانذار الثانی ابلغ) من الاول تنزیلا لبعد المرتبه منزله بعد الزمان واستعمالا للفظ ثم فی مجرد التدریج فی درج الارتقاء (واما بالایغال) من اوغل فی البلاد اذا ابعد فیها واختلف فی تفسیره.

(فقیل هو ختم البیت بما یفید نکته یتم المعنی بدونها کزیاده المبالغه فی قولها) ای فی قول الخنساء فی مرثیه اخیها صخر (وان صخر التأتم) ای یقتدی (الهداه به ، کأنه علم) ای جبل مرتفع (فی رأسه نار) فقولها کأنه علم واف بالمقصود اعنی التشبیه بما یهتدی به الا ان فی قولها فی رأسه نار زیاده مبالغه.

(وتحقیق) ای وکتحقیق التشبیه فی قول امرء القیس (کان عیون الوحش حول خبائنا) ای خیامنا (وارحلنا الجزع الذی لم یثقّب) الجزع بالفتح الحرز الیمانی الذی فیه سواد وبیاض شبه به عیون الوحش واتی بقوله لم یثقب تحقیقا للتشبیه لانه اذا کان غیر مثقوب کان اشبه بالعین قال الاصمعی الظبی والبقره اذا کانا حیین

[شماره صفحه واقعی : 177]

ص: 1901

فعیونهما کلها سواد فاذا ما تا بدا بیاضها وانما شبها بالجزع وفیه سواد وبیاض بعد ما ماتت والمراد کثره الصید یعنی مما اکلنا کثرت العیون عندنا کذا فی شرح دیوان امرء القیس ، فعلی هذا التفسیر یختص الایغال بالشعر.

(وقیل لا یختص بالشعر) بل هو ختم الکلام بما یفید نکته یتم المعنی بدونها (ومثل لذلک) فی غیر الشعر (بقوله تعالی (قالَ یا قَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَلِینَ اتَّبِعُوا مَنْ لا یَسْئَلُکُمْ أَجْراً وَهُمْ مُهْتَدُونَ) فقوله (وَهُمْ مُهْتَدُونَ) مما یتم المعنی بدونه لان الرسول مهتد لا محاله الا ان فیه زیاده حث علی الاتباع وترغیب فی الرسل.

(واما بالتذییل وهو تعقیب الجمله بجمله اخری یشتمل علی معناها) ای معنی الجمله الاولی (للتأکید) فهو اعم من الایغال من جهه انه یکون فی ختم الکلام وغیره واخص من جهه ان الایغال قد یکون بغیر الجمله ولغیر التأکید (وهو) ای التذییل (ضربان ضرب لم یخرج مخرج المثل بان لم یستقل بافاده المراد) بل یتوقف علی ما قبله (نحو (ذلِکَ جَزَیْناهُمْ بِما کَفَرُوا وَهَلْ نُجازِی إِلَّا الْکَفُورَ) علی وجه) وهو ان یراد وهل نجازی ذلک الجزاء المخصوص الا الکفور فیتعلق بما قبله واما علی الوجه الآخر وهو ان یراد وهل نعاقب الا الکفور بناء علی ان المجازاه هی المکافاه ان خیرا فخیرا وان شرا فشرا فهو من الضرب الثانی (وضرب اخرج مخرج المثل) بان یقصد بالجمله الثانیه حکم کلی منفصل عما قبله جار مجری الامثال فی الاستقلال وفشوا الاستعمال (نحو (وَقُلْ جاءَ الْحَق) وَزَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً وهو ایضا) ای التذییل ینقسم قسمه اخری واتی بلفظه ایضا تنبیها علی ان هذا التقسیم للتذییل مطلقا لا للضرب الثانی منه (اما) ان یکون (لتأکید منطوق کهذه الآیه) فان زهوق الباطل منطوق فی قوله (وَزَهَقَ الْباطِلُ.)

(واما لتأکید مفهوم کقوله ولست) علی لفظ الخطاب (بمستبق اخا لا تلمّه) حال من اخا لعمومه او من ضمیر المخاطب فی لست (علی شعث) ای تفرق حال وذمیم خصال فهذا الکلام دل بمفهومه علی نفی الکامل من الرجال وقد اکده بقوله (ایّ الرجال المهذب) استفهام بمعنی الانکار ای لیس فی الرجال منقح الفعال

[شماره صفحه واقعی : 178]

ص: 1902

مرضی الخصال.

(واما بالتکمیل ویسمی الاحتراس ایضا) لان فیه التوقی والاحتراز عن توهم خلاف المقصود (وهو ان یؤتی فی کلام یوهم خلاف المقصود بما یدفعه) ای یدفع ایهام خلاف المقصود وذلک الدافع قد یکون فی آخر الکلام فالاول (کقوله فسقی دیارک غیر مفسدها) نصب علی الحال من فاعل سقی وهو (صوب الربیع) ای سقی نزول المطر ووقوعه فی الربیع (ودیمه تهمی) ای تسیل فلما کان نزول المطر قد یؤل الی خراب الدیار وفسادها اتی بقوله غیر مفسدها دفعا لذلک.

(و) الثانی (نحو (أَذِلَّهٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ)) فانه لما کان مما یوهم ان یکون ذلک لضعفهم دفعه بقوله (أَعِزَّهٍ عَلَی الْکافِرِینَ) تنبیها علی ان ذلک تواضع منهم للمؤمنین ولهذا عدّی الذل بعلی لتضمنه معنی العطف ویجوز ان یقصد بالتعدیه بعلی الدلاله علی انهم مع شرفهم وعلّو طبقتهم وفضلهم علی المؤمنین خافضون لهم اجنحتهم.

(واما بالتتمیم وهو ان یؤتی فی کلام لا یوهم خلاف المقصود بفضله) مثل مفعول او حال او نحو ذلک مما لیس بجمله مستقله ولا رکن کلام.

ومن زعم انه اراد بالفضله ما یتم اصل المعنی بدونه فقد کذبه کلام المصنف فی الایضاح وانه لا تخصیص لذلک بالتتمیم (لنکته کالمبالغه نحو (وَیُطْعِمُونَ) الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ ، فی وجه) وهو ان یکون الضمیر فی حبه للطعام (ای) ویطعمون (مع حبه) والاحتیاج الیه وان جعل الضمیر لله تعالی ای یطعمونه علی حب الله فهو لتأدیه اصل المراد (واما بالاعتراض وهو ان یؤتی فی اثناء الکلام او بین کلامین متصلین معنی بجمله او اکثر لا محل لها من الاعراب لنکته سوی دفع الایهام) لم یرد بالکلام مجموع المسند الیه والمسند فقط بل مع جمیع ما یتعلق بهما من الفضلات والتوابع.

والمراد باتصال الکلامین ان یکون الثانی بیانا للاول او تأکیدا او بدلا منه (کالتنزیه فی قوله تعالی (وَیَجْعَلُون) لِلَّهِ الْبَناتِ سُبْحانَهُ وَلَهُمْ ما یَشْتَهُونَ) فقوله سبحانه جمله لانه مصدر بتقدیر الفعل وقعت فی اثناء الکلام لان قوله (وَلَهُمْ ما یَشْتَهُونَ) عطف علی قول لله البنات (والدعاء فی قوله.

[شماره صفحه واقعی : 179]

ص: 1903

«ان الثمانین وبلغتها ، قد احوجت سمعی الی ترجمان» ای مفسر ومکرر فقوله بلغتها اعتراض فی اثناء الکلام لقصد الدعاء والواو فی مثله تسمی واو اعتراضیه لیست بعاطفه ولا حالیه.

(والتنبیه فی قوله واعلم فعلم المرء ینفعه) هذا اعتراض بین اعلم ومفعوله وهو (ان سوف یأتی کل ما قدّرا) ان هی المخففه من المثقله وضمیر الشان محذوف یعنی ان المقدور آت البته تأتی وان وقع فیه تأخیر ما.

وفی هذا تسلیه وتسهیل للامر فالاعتراض یباین التتمیم لانه انما یکون بفضله والفضله لابد لها من اعراب ویباین التکمیل لانه انما یقع لدفع ایهام خلاف المقصود ویباین الایغال لانه لا یکون الا فی آخر الکلام لکنه یشمل بعض صور التذییل وهو ما یکون بجمله لا محل لها من الاعراب وقعت بین جملتین متصلتین معنی لانه کما لم یشترط فی التذییل ان یکون بین کلامین لم یشترط فیه ان لا یکون بین کلامین فتأمل حتی یظهر لک فساد ما قیل انه یباین التذییل بناء علی انه لم یشترط فیه ان یکون بین کلامین متصلین معنی.

(ومما جاء) ای ومن الاعتراض الذی وقع (بین کلامین) متصلین (وهو اکثر من جمله ایضا) ای کما ان الواقع بینهما هو اکثر من جمله (نحو قوله تعالی (فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ أَمَرَکُمُ اللهُ إِنَّ اللهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَیُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ) فهذا اعتراض اکثر من جمله لانه کلام یشتمل علی جملتین وقع بین کلامین اولهما قوله (فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ أَمَرَکُمُ اللهُ) وثانیهما قوله (نِساؤُکُمْ حَرْثٌ لَکُمْ) والکلامان متصلان معنی.

(فان قوله (نِساؤُکُمْ حَرْثٌ لَکُمْ) بیان لقوله (فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ أَمَرَکُمُ اللهُ)) وهو مکان الحرث فان الغرض الاصلی من الاتیان طلب النسل لاقضاء الشهوه والنکته فی هذا الاعتراض الترغیب فیما امروا به والتنفیر عما نهوا عنه (وقال قوم قد تکون النکته فیه) ای فی الاعتراض (غیر ما ذکر) مما سوی دفع الایهام حتی انه قد یکون لدفع ایهام خلاف المقصود (ثم) القائلون بان النکته فیه قد تکون لدفع الایهام افترقوا فرقتین (جوز بعضهم وقوعه) ای الاعتراض (فی آخر جمله لا تلیها جمله متصله

[شماره صفحه واقعی : 180]

ص: 1904

بها) وذلک بان لا تلی الجمله جمله اخری اصلا فیکون الاعتراض فی آخر الکلام او تلیها جمله اخری غیر متصله بها معنی.

وهذا الاصطلاح مذکور فی مواضع من الکشاف فالاعتراض عند هؤلاء ان یؤتی فی اثناء الکلام او فی آخره او بین کلامین متصلین او غیر متصلین بجمله او اکثر لا محل لها من الاعراب لنکته سواء کانت دفع الایهام او غیره (فیشمل) ای الاعتراض بهذا التفسیر (التذییل) مطلقا لانه یجب ان یکون بجمله لا محل لها من الاعراب وان لم یذکره المصنف (وبعض صور التکمیل) وهو ما یکون بجمله لا محل لها من الاعراب فان التکمیل قد یکون بجمله وقد یکون بغیرها والجمله التکمیلیه قد تکون ذات اعراب وقد لا تکون لکنها تباین التتمیم لان الفضله لابد لها من اعراب.

وقیل لانه لا یشترط فی التتمیم ان یکون جمله کما اشترط فی الاعتراض وهو غلط کما یقال ان الانسان یباین الحیوان لانه لم یشترط فی الحیوان النطق فافهم (وبعضهم) ای وجوز بعض القائلین بان نکته الاعتراض قد تکون لدفع الایهام (کونه) ای الاعتراض (غیر جمله) فالاعتراض عندهم ان یؤتی فی اثناء الکلام او بین کلامین متصلین معنی بجمله او غیرها لنکته ما (فیشمل) الاعتراض بهذا التفسیر (بعض صور التتمیم و) بعض صور (التکمیل وهو) ما یکون واقعا فی اثناء الکلام او بین الکلامین المتصلین (واما بغیر ذلک) عطف علی قوله اما بالایضاح بعد الابهام واما بکذا وکذا کقوله تعالی (الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ) وَمَنْ حَوْلَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَیُؤْمِنُونَ بِه ، فانه لو اختصر) ای ترک الاطناب فان الاختصار قد یطلق علی ما یعم الایجاز والمساواه کما مر (لم یذکر (وَیُؤْمِنُونَ بِهِ) لان ایمانهم لا ینکره) ای لا یجهله (من یثبتهم) فلا حاجه الی الاخبار به لکونه معلوما (وحسن ذکره) ای ذکر قوله (وَیُؤْمِنُونَ بِهِ) (اظهارا لشرف الایمان وترغیبا فیه) وکون هذا الاطناب بغیر ما ذکر من الوجوه السابقه ظاهر بالتأمل فیهم.

(واعلم انه قد یوصف الکلام بالایجاز والاطناب باعتبار کثره حروفه

[شماره صفحه واقعی : 181]

ص: 1905

وقلتها بالنسبه الی کلام آخر مساوله) ای لذلک الکلام (فی اصل المعنی) فیقال للاکثر حروفا انه مطنب وللاقل انه موجز (کقوله یصد) ای یعرض (عن الدنیا اذا عنّ) ای ظهر (سؤدد) ای سیاده ولو برزت فی زی عذراء ناهدی الزی الهیئه والعذراء البکر والنهود ارتفاع الثدی.

(وقوله ولست) بالضم علی انه فعل المتکلم بدلیل ما قبله وهو قوله «وانی لصبار علی ما ینوبنی ، وحسبک انّ الله اثنی علی الصبر (بنظار الی جانب الغنی ، اذا کانت العلیاء فی جانب الفقر) یصفه بالمیل الی المعالی یعنی ان السیاده مع التعب احب الیه من الراحه مع الخمول.

فهذا البیت اطناب بالنسبه الی المصراع السابق (ویقرب منه) ای من هذا القبیل (قوله تعالی (لا یُسْئَلُ عَمَّا یَفْعَلُ) وَهُمْ یُسْئَلُون وقول الحماسی «وننکر ان شئنا علی الناس قولهم ، ولا ینکرون القول حین نقول) یصف ریاستهم ونفاذ حکمهم ای نحن نغیّر ما نرید من قول غیرنا واحد لا یجسر علی الاعتراض علینا فالآیه ایجاز بالنسبه الی البیت.

وانما قال یقرب لان ما فی الآیه یشمل کل فعل والبیت مختص بالقول فالکلامان لا یتساویان فی اصل المعنی بل کلام الله سبحانه وتعالی اجل واعلی وکیف لا والله اعلم ، تم الفن الاول بعون الله وتوفیقه وایاه اسأل فی اتمام الفنین الآخرین هدایه طریقه.

[شماره صفحه واقعی : 182]

ص: 1906

الفن الثانی : علم البیان

اشاره

قدّمه علی البدیع للاحتیاج الیه فی نفس البلاغه وتعلق البدیع بالتوابع (وهو علم) ای ملکه یقتدر بها علی ادراکات جزئیه او اصول وقواعد معلومه (یعرف به ایراد المعنی الواحد) ای المدلول علیه بکلام مطابق لمقتضی الحال (بطرق) وتراکیب (مختلفه فی وضوح الدلاله علیه) ای علی ذلک المعنی بان یکون بعض الطرق واضح الدلاله علیه وبعضها اوضح والواضح خفی بالنسبه الی الاوضح فلا حاجه الی ذکر الخفاء.

وتقید الاختلاف بالوضوح لیخرج معرفه ایراد المعنی الواحد بطرق مختلفه فی اللفظ والعباره.

واللام فی المعنی الواحد للاستغراق العرفی ای کل معنی واحد یدخل تحت قصد المتکلم وارادته فلو عرف احد ایراد معنی قولنا زید جواد بطرق مختلفه لم یکن بمجرد ذلک عالما بالبیان ثم لما لم یکن کل دلاله قابلا للوضوح والخفاء اراد ان یشیر الی تقسیم الدلاله وتعیین ما هو المقصود ههنا فقال : (ودلاله اللفظ) یعنی دلالته الوضعیه.

وذلک لان الدلاله هی کون الشیء بحیث یلزم من العلم به العلم بشیء آخر والاول الدال والثانی المدلول.

ثم الدال ان کان لفظا فالدلاله لفظیه والا فغیر لفظیه کدلاله الخطوط والعقود والاشارات والنصب.

ثم الدلاله اللفظیه اما ان یکون للوضع مدخل فیها او لا فالاولی هی المقصوده بالنظر ههنا وهی کون اللفظ بحیث یفهم منه المعنی عند الاطلاق بالنسبه الی العالم بوضعه ، وهذه الدلاله (اما علی تمام ما وضع) اللفظ (له) کدلاله الانسان

[شماره صفحه واقعی : 183]

ص: 1907

علی الحیوان الناطق (او علی جزئه) کدلاله الانسان علی الحیوان او الناطق (او علی خارج منه) کدلاله الانسان علی الضاحک.

(وتسمی الاولی) ای الدلاله علی تمام ما وضع له (وضعیه) لان الواضع انما وضع اللفظ لتمام المعنی (و) یسمی (کلّ من الاخیرتین) ای الدلاله علی الجزء والخارج (عقلیه) لان دلاله اللفظ علی کل من الجزء والخارج انما هی من جهه حکم العقل بان حصول الکل او الملزوم یستلزم حصول الجزء او اللازم والمنطقیون یسمون الثلاثه وضعیه باعتبار ان للوضع مدخلا فیها ویخصون العقلیه بما یقابل الوضعیه والطبیعیه کدلاله الدخان علی النار.

(وتقید الاولی) من الدلالات الثلاث (بالمطابقه) لتطابق اللفظ والمعنی.

(والثانیه بالتضمن) لکون الجزء فی ضمن المعنی الموضوع له.

(والثالثه بالالتزام) لکون الخارج لازما للموضوع له.

فان قیل اذا فرضنا لفظا مشترکا بین الکل وجزئه وبین الملزوم لازمه کلفظ الشمس المشترک مثلا بین الجرم والشعاع ومجموعهما فاذا اطلق علی المجموع مطابقه واعتبر دلالته علی الجرم تضمنا والشعاع التزاما فقد صدق علی هذا التضمن والالتزام انها دلاله اللفظ علی تمام الموضوع له واذا اطلق علی الجرم او الشعاع مطابقه صدق علیها انها دلاله اللفظ علی جزء الموضوع له او لازمه وحینئذ ینتقض تعریف کل من الدلالات الثلاث بالاخریین.

فالجواب ان قید الحیثیه مأخوذ فی تعریف الامور التی تختلف باعتبار الاضافات حتی ان المطابقه هی الدلاله علی تمام ما وضع له من حیث انه تمام الموضوع له والتضمن هی الدلاله علی جزء ما وضع له من حیث انه جزء ما وضع له والالتزام هی الدلاله علی لازمه من حیث انه لازم ما وضع له وکثیرا ما یترکون هذا القید اعتمادا علی شهره ذلک وانسباق الذهن الیه.

(وشرطه) ای الالتزام (هی اللزوم الذهنی) ای کون المعنی الخارجی بحیث یلزم من حصول المعنی الموضوع له فی الذهن حصوله فیه اما علی الفور او بعد التأمل

[شماره صفحه واقعی : 184]

ص: 1908

فی القرائن والامارات.

ولیس المراد باللزوم عدم انفکاک تعقل المدلول الالتزامی عن تعقل المسمی فی الذهن اصلا اعنی اللزوم البین المعتبر عند المنطقیین والا لخرج کثیر من معانی المجازات والکنایات عن ان یکون مدلولات التزامیه.

ولما یتأتی الاختلاف بالوضوح فی دلاله الالتزام ایضا وتقیید اللزوم بالذهنی اشاره الی انه لا یشترط اللزوم الخارجی کالعمی فانه یدل علی البصر التزاما لانه عدم البصر عما من شأنه ان یکون بصیرا مع التنافی بینهما فی الخارج ومن نازع فی اشتراط اللزوم الذهنی فکأنه اراد باللزوم اللزوم البین بمعنی عدم انفکاک تعقله عن تعقل المسمی.

والمصنف اشار الی انه لیس المراد باللزوم الذهنی اللزوم البین المعتبر عند المنطقیین بقوله (ولو لاعتقاد المخاطب بعرف) ای ولو کان ذلک اللزوم مما یثبته اعتقاد المخاطب بسبب عرف عام اذ هو المفهوم من اطلاق العرف (او غیره) یعنی العرف الخاص کالشرع واصطلاحات ارباب الصناعات وغیر ذلک (والایراد المذکور) ای ایراد المعنی الواحد بطرق مختلفه فی الوضوح (لا یتأتی بالوضعیه) ای بالدلاله المطابقه (لان السامع اذا کان عالما بوضع الالفاظ) لذلک المعنی (لم یکن بعضها اوضح دلاله علیه من بعض والا) ای وان لم یکن عالما بوضع الالفاظ (لم یکن کل واحد) من الالفاظ (دالا علیه) لتوقف الفهم علی العلم بالوضع مثلا اذا قلنا خده یشبه الورد فالسامع ان کان عالما بوضع المفردات والهیئه الترکیبیه امتنع ان یکون کلام آخر یؤدی هذا المعنی بطریق المطابقه دلاله اوضح او اخفی لانه اذا اقیم مقام کل لفظ ما یرادفه فالسامع ان علم الوضع فلا تفاوت فی الفهم والا لم یتحقق الفهم.

وانما قال لم یکن کل واحد لان قولنا هو عالم بوضع الالفاظ معناه انه عالم بوضع کل لفظ فنقیضه المشار الیه بقوله والا یکون سلبا جزئیا ای ان لم یکن عالما بوضع کل لفظ فیکون اللازم عدم دلاله کل لفظ ویحتمل ان یکون البعض منها دالا لاحتمال ان یکون عالما بوضع البعض.

[شماره صفحه واقعی : 185]

ص: 1909

ولقائل ان یقول لا نسلم عدم التفاوت فی الفهم علی تقدیر العلم بالوضع بل یجوز ان یحضر فی العقل معانی بعض الالفاظ المخزونه فی الخیال بادنی التفات لکثره الممارسه والمؤانسه وقرب العهد بخلاف البعض فانه یحتاج الی التفات اکثر ومراجعه اطول مع کون الالفاظ مترادفه والسامع عالما بالوضع وهذا مما نجده من انفسنا.

والجواب ان التوقف انما هو من جهه تذکر الوضع وبعد تحقق العلم بالوضع وحصوله بالعقل فالفهم ضروری.

(ویتأتی) الایراد المذکور (بالعقلیه) من الدلالات (لجواز ان تختلف مراتب اللزوم فی الوضوح) ای مراتب لزوم الاجزاء للکل فی التضمن ومراتب لزوم اللوازم للملزوم فی الالتزام.

وهذا فی الالتزام ظاهر فانه یجوز ان یکون للشیء لوازم متعده بعضها اقرب الیه من بعض واسرع انتقالا منه الیه لقله الوسائط فیمکن تأدیه الملزوم بالالفاظ الموضوعه لهذه اللوازم المختلفه الدلاله علیه وضوحا وخفاء.

وکذا یجوز ان یکون للازم ملزومات لزومه لبعضها اوضح منه للبعض الآخر فیمکن تأدیه اللازم بالالفاظ الموضوعه للملزومات المختلفه وضوحا وخفاء واما فی التضمن فلانه یجوز ان یکون المعنی جزء من شیء وجزء من شیء آخر فدلاله الشیء الذی ذلک المعنی جزء منه علی ذلک المعنی اوضح من دلاله الشیء الآخر الذی ذلک المعنی جزء من جزئه مثلا دلاله الحیوان علی الجسم اوضح من دلاله الانسان علیه ودلاله الجدار علی التراب اوضح من دلاله البیت علیه.

فان قلت بل الامر بالعکس فان فهم الجزء سابق علی فهم الکل.

قلت نعم ولکن المراد هنا انتقال الذهن الی الجزء وملاحظته بعد فهم الکل وکثیرا ما یفهم الکل من غیر التفات الی الجزء کما ذکره الشیخ الرئیس فی الشفاء انه یجوز ان یخطر النوع بالبال ولا یلتفت الذهن الی الجنس.

(ثم اللفظ المراد به لازم ما وضع له) سواء کان اللازم داخلا فیه کما فی التضمن او خارجا عنه کما فی الالتزام (ان قامت قرینه علی عدم ارادته) اراده ما

[شماره صفحه واقعی : 186]

ص: 1910

وضع له (فمجاز والا فکنایه) فعند المصنف ان الانتقال فی المجاز والکنایه کلیهما من الملزوم الی اللازم اذ لا دلاله للازم من حیث انه لازم علی الملزوم الا ان اراده المعنی الموضوع له جائزه فی الکنایه دون المجاز (وقدّم) المجاز (علیها) ای علی الکنایه (لان معناه) ای المجاز (کجزء معناها) ای الکنایه لان معنی المجاز هو اللازم فقط ومعنی الکنایه یجوز ان یکون هو اللازم والملزوم جمیعا والجزء مقدم علی الکل طبعا فیقدم بحث المجاز علی بحث الکنایه وضعا.

وانما قال کجزء معناها لظهور انه لیس جزء معناها حقیقه فان معنی الکنایه لیس هو مجموع اللازم والملزوم بل هو اللازم مع جواز اراده الملزوم.

(ثم منه) ای من المجاز (ما یبتنی علی التشبیه) وهو الاستعاره التی کان اصلها التشبیه (فتعین التعرض له) ای للتشبیه ایضا قبل التعرض للمجاز الذی احد اقسامه الاستعاره المبنیه علی التشبیه ولما کان فی التشبیه مباحث کثیره وفوائد جمه لم یجعل مقدمه لبحث الاستعاره بل جعل مقصدا برأسه (فانحصر) المقصود من علم البیان (فی الثلثه) التشبیه والمجاز والکنایه.

التشبیه

ای هذا باب التشبیه الاصطلاحی المبنی علیه الاستعاره.

(التشبیه) ای مطلق التشبیه اعم من ان یکون علی وجه الاستعاره او علی وجه تبتنی علیه الاستعاره او غیر ذلک فلم یأت بالضمیر لئلا یعود الی التشبیه المذکور الذی هو اخص وما یقال ان المعرفه اذا اعیدت کانت عین الاول فلیس علی اطلاقه یعنی ان معنی التشبیه فی اللغه (الدلاله) هو مصدر قولک دللت فلانا علی کذا اذا هدیته له (علی مشارکه امر لامر اخر فی معنی) فالامر الاول هو المشبه والثانی هو المشبه به والمعنی هو وجه الشبه وهذا شامل لمثل قاتل زید عمرا وجاءنی زید وعمرو.

[شماره صفحه واقعی : 187]

ص: 1911

(والمراد) بالتشبیه المصطلح علیه (ههنا) ای فی علم البیان (ما لم تکن) ای الدلاله علی مشارکه امر لامر فی معنی بحیث لا یکون (علی وجه الاستعاره التحقیقیه) نحو رأیت اسدا فی الحمام (ولا علی) وجه (الاستعاره بالکنایه) نحو انشبت المنیه اظفارها (و) لا علی وجه (التجرید) الذی یذکر فی علم البدیع من نحو لقیت یزید اسدا او لقینی منه اسد فان فی هذه الثلثه دلاله علی مشارکه امر لامر فی معنی مع ان شیئا منها لا یسمی تشبیها اصطلاحا.

وانما قید الاستعاره بالتحقیقیه والکنایه لان الاستعاره التخییلیه کاثبات الاظفار للمنیه فی المثال المذکور لیس فی شیء من الدلاله علی مشارکه امر لامر فی معنی علی رأی المصنف اذ المراد بالاظفار ههنا معناها الحقیقی علی ما سیجیء فالتشبیه الاصطلاحی هو الدلاله علی مشارکه امر لامر فی معنی لا علی وجه الاستعاره التحقیقیه والاستعاره بالکنایه والتجرید (فدخل فیه نحو قولنا زید اسد) بحذف اداه التشبیه (و) نحو (قوله تعالی (صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ ، )) بحذف الاداه والمشبه جمیعا ای هم کاصم.

فان المحققین علی انه تشبیه بلیغ لا استعاره لان الاستعاره انما تطلق حیث یطوی ذکر المستعار له بالکلیه ویجعل الکلام خلوا عنه صالحا لان یراد به المنقول عنه والمنقول الیه لو لا دلاله الحال او فحوی الکلام.

(والنظر ههنا فی ارکانه) ای البحث فی هذا المقصد عن ارکان التشبیه المصطلح علیه.

(وهی) اربعه (طرفاه) ای المشبه والمشبه به (ووجهه واداته وفی الغرض منه وفی اقسامه) واطلاق الارکان علی الاربعه المذکوره اما باعتبار انها مأخوذه فی تعریفه اعنی الدلاله علی مشارکه امر لامر فی معنی بالکاف ونحوه واما باعتبار ان التشبیه فی الاصطلاح کثیرا ما یطلق علی الکلام الدال علی المشارکه المذکوره کقولنا زید کالاسد فی الشجاعه.

ولما کان الطرفان هما الاصل والعمده فی التشبیه لکون الوجه معنی قائما بهما

[شماره صفحه واقعی : 188]

ص: 1912

والاداه آله فی ذلک قدم بحثهما فقال (طرفاه) ای المشبه والمشبه به (اما حسّیان کالخد والورد) فی المبصرات (والصوت الضعیف والهمس) ای الصوت الذی اخفی حتی کأنه لا یخرج عن فضاء الفم فی المسموعات (والنکهه) وهی ریح الفم (والعنبر) فی المشمومات (والریق والخمر) فی المذوقات (والجلد الناعم والحریر) فی الملموسات.

وفی اکثر ذلک تسامح لان المدرک بالبصر مثلا انما هو لون الخد والورد وبالشم رائحه العنبر وبالذوق طعم الریق والخمر وباللمس ملاسه الجلد الناعم والحریر ولینهما لانفس هذه الاجسام لکن اشتهر فی العرف ان یقال ابصرت الورد وشممت العنبر وذقت الخمر ولمست الحریر (او عقلیان کالعلم والحیاه) ووجه الشبه بینهما کونهما جهتی ادراک کذا فی المفتاح والایضاح.

فالمراد بالعلم ههنا الملکه التی یقتدر بها علی الادراکات الجزئیه لانفس الادراک.

ولا یخفی انها جهه وطریق الی الادراک کالحیاه.

وقیل وجه الشبه بینهما الادراک اذ العلم نوع من الادراک والحیاه مقتضیه للحس الذی هو نوع من الادراک وفساده واضح لان کون الحیاه مقتضیه للحس لا یوجب اشتراکهما فی الادراک علی ما هو شرط فی وجه الشبه.

وایضا لا یخفی ان لیس المقصود من قولنا العلم کالحیاه والجهل کالموت ان العلم ادراک کما ان الحیاه معها ادراکا بل لیس فی ذلک کثیر فائده کما فی قولنا العلم کالحس فی کونهما ادراکا (او مختلفان) بان یکون المشبه عقلیا والمشبه به حسیا (کالمنیه والسبع) فان المنیه ای الموت عقلی لانه عدم الحیاه عما من شانه الحیاه والسبع حسی او بالعکس (و) ذلک مثل (العطر) الذی هو محسوس مشموم (وخلق کریم) وهو عقلی لانه کیفیه نفسانیه یصدر عنها الافعال بسهوله.

والوجه فی تشبیه المحسوس بالمعقول ان یقدر المعقول محسوسا ویجعل کالاصل لذلک المحسوس علی طریق المبالغه والا فالمحسوس اصل للمعقول لان العلوم العقلیه مستفاده من الحواس ومنتهیه الیها فتشبیه بالمعقول یکون من جعل الفرع

[شماره صفحه واقعی : 189]

ص: 1913

اصلا والاصل فرعا وذلک لا یجوز.

ولما کان من المشبه والمشبه به ما لا یدرک بالقوه العاقله ولا بالحس اعنی الحس الظاهر مثل الخیالیات والوهمیات والوجدانیات اراد ان یجعل الحسی والعقلی بحیث یشملانها تسهیلا للضبط بتقلیل الاقسام فقال.

(والمراد بالحسی المدرک هو او مادته باحدی الحواس الخمس الظاهره) اعنی البصر والسمع والشم والذوق واللمس (فدخل فیه) ای فی الحسی بسبب زیاده قولنا او مادته (الخیالی) وهو المعدوم الذی فرض مجتمعا من امور کل واحد منها مما یدرک بالحس (کما فی قوله وکأن محمر الشقیق) هو من باب جرد قطیفه والشقیق ورد احمر فی وسطه سواد ینبت بالجبال (اذا تصوّب) ای مال الی السفل (او تصعّد) ای مال الی العلو (اعلام یاقوت نشرن علی رماح من زبرجد) فان کلا من العلم والیاقوت والرمح والزبرجد محسوس لکن المرکب الذی هذه الامور مادته لیس بمحسوس لانه لیس بموجود والحس لا یدرک الا ما هو موجود فی الماده حاضر عند المدرک علی هیئه مخصوصه.

(و) المراد (بالعقلی ما عدا ذلک) ای مالا یکون هو ولا مادته مدرکا باحدی الحواس الخمس الظاهره (فدخل فیه الوهمی) ای الذی لا یکون للحس مدخل فیه (ای ما هو غیر مدرک بها) ای باحدی الحواس المذکوره (و) لکنه بحیث (لو ادرک لکان مدرکا بها) وبهذا القید یتمیز عن العقلی (کما فی قوله) ا یقتلنی والمشرفی مضاجعی.

(ومسنونه زرق کانیاب اغوال) ای ایقتلنی ذلک الرجل الذی یوعّدنی والحال ان مضاجعی سیف منسوب الی مشارف الیمن وسهام محدده النصال صافیه مجلوه.

وانیاب الاغوال مما لا یدرکها الحس لعدم تحققها مع انها لو ادرکت لم تدرک الا بحس البصر.

ومما یجب ان یعلم فی هذا المقام ان من قوی الادراک ما یسمی متخلیه ومفکره

[شماره صفحه واقعی : 190]

ص: 1914

ومن شانها ترکیب الصور والمعانی وتفصیلها والتصرف فیها واختراع اشیاء لا حقیقه لها.

والمراد بالخیالی المعدوم الذی رکبته المتخیّله من الامور التی ادرکت بالحواس الظاهره وبالوهمی ما اخترعته المتخیّله من عند نفسها کما اذا سمع ان الغول شیء تهلک به النفوس کالسبع فاخذت المتخیله فی تصویرها بصوره السبع واختراع ناب لها کما للسبع (وما یدرک بالوجدان) ای ودخل ایضا فی العقلی ما یدرک بالقوی الباطنه ویسمی وجدانیا (کاللذه) وهی ادراک ونیل لما هو عند المدرک کمال وخیر من حیث هو کذلک (والالم) وهو ادراک ونیل لما هو عند المدرک آفه وشر من حیث هو کذلک.

ولا یخفی ان ادراک هذین المعنیین لیس بشیء من الحواس الظاهره ولیسا ایضا من العقلیات الصرفه لکونهما من الجزئیات المستنده الی الحواس بل هما من الوجدانیات المدرکه بالقوی الباطنه کالشبع والجوع والفرح والغم والغضب والخوف وما شاکل ذلک والمراد ههنا اللذه والالم الحسیّان والا فاللذه والالم العقلیان من العقلیات الصرفه.

(ووجهه) ای وجه الشبه (ما یشترکان فیه) ای المعنی الذی قصد اشتراک الطرفین فیه وذلک ان زیدا والاسد یشترکان فی کثیر من الذاتیات وغیرها کالحیوانیه والجسمیه والوجود وغیر ذلک مع ان شیئا منها لیس وجه الشبه وذلک الاشتراک یکون (تحقیقیا او تخییلیا.

والمراد بالتخییلی) ان لا یوجد ذلک المعنی فی احد الطرفین او فی کلیهما الا علی سبیل التخییل والتأویل (نحو ما فی قوله وکأن النجوم بین دجاه) جمع دجیه وهی الظلمه والضمیر للیل وروی دجاها والضمیر للنجوم (سنن لاح بینهن ابتداع.

فان وجه الشبه فیه) ای فی هذا التشبیه (هو الهیئه الحاصله من حصول اشیاء مشرقه بیض فی جانب شیء مظلم اسود فهی) ای تلک الهیئه (غیر موجوده فی المشبه به) اعنی السنن بین الابتداع (الا علی طریق التخییل) ای وجودها فی المشبه به علی طریق التخییل (انه) الضمیر للشان (لما کانت البدعه وکل ما هو

[شماره صفحه واقعی : 191]

ص: 1915

جهل یجعل صاحبها کمن یمشی فی الظلمه فلا یهتدی الی الطریق ولا یأمن من ان ینال مکروها شبهت) ای البدعه وکل ما هو جهل (بها) ای بالظلمه (ولزم بطریق العکس) اذا ارید التشبیه (ان تشبه السنه وکل ما هو علم بالنور) لان السنه والعلم یقابل البدعه والجهل کما ان النور یقابل الظلمه.

(وشاع ذلک) ان کون السنه والعلم کالنور والبدعه والجهل کالظلمه (حتی تخیل ان الثانی) ای السنه وکل ما هو علم (مما له بیاض واشراق نحو اتیتکم بالحنفیه البیضاء والاول علی خلاف ذلک) ای یخیل ان البدعه وکل ما هو جهل مما له سواد واظلام (کقولک شاهد سواد الکفر من جبین فلان فصار) بسبب التخیل ان الثانی مما له بیاض واشراق والاول مما له سواد واظلام (تشبیه النجوم بین الدجی بالسنن بین الابتداع کتشبیها) ای النجوم (ببیاض الشیب فی سواد الشباب) ای ابیضه فی اسوده (او بالانوار) ای الازهار (مؤتلقه) بالقاف ای لامعه (بین النبات الشدیده الخضره) حتی تضرب الی السواد.

فهذا التأویل اعنی تخییل ما لیس بمتلون متلونا ظهر اشتراک النجوم بین الدجی والسنن بین الابتداع فی کون کل منهما شیئا ذا بیاض بین شیء ذی سواد.

ولا یخفی ان قوله لاح بینهن ابتداع من باب القلب ای سنن لاحت بین الابتداع (فعلم) من وجوب اشتراک الطرفین فی وجه التشبیه (فساد جعله) ای وجه الشبه (فی قول القائل «النحو فی الکلام کالملح فی الطعام» کون القلیل مصلحا والکثیر مفسدا) لان المشبه اعنی النحو لا یشترک فی هذا المعنی (لان النحو لا یحتمل القله والکثره).

اذ لا یخفی ان المراد به ههنا رعایه قواعده واستعمال احکامه مثل رفع الفاعل ونصب المفعول وهذه ان وجدت فی الکلام بکمالها صار صالحا لفهم المراد وان لم توجد بقی فاسدا ولم ینتفع به (بخلاف الملح) فانه یحتمل القله والکثره بان یجعل فی الطعام القدر الصالح منه او اقل او اکثر بل وجه الشبه هو الصلاح باعمالهما والفساد باهمالهما.

(وهو) ای وجه الشبه (اما غیر خارج عن حقیقتهما) ای حقیقه الطرفین بان

[شماره صفحه واقعی : 192]

ص: 1916

یکون تمام ماهیتهما او جزء منهما (کما فی تشبیه ثوب بآخر فی نوعهما او جنسهما او فصلهما) کما یقال هذا القمیص مثل ذاک فی کونهما کرباسا او ثوبا او من القطن (او خارج) عن حقیقه الطرفین (صفه) ای معنی قائم بهما ضروره اشتراکهما فیه وتلک الصفه (اما حقیقه) ای هیئه متمکنه فی الذات متقرره فیها (و) هی (اما حسیه) ای مدرکه باحدی الحواس الظاهره وهی (کالکیفیات الجسمیه) ای المختصه بالاجسام (مما یدرک بالبصر) وهی قوه مرتبه فی العصبتین المجوفتین اللتین تتلاقیان فتفترقان الی العینین (من الالوان والاشکال) والشکل هیئه احاطه نهایه واحده او اکثر بالجسم کالدائره ونصف الدائره والمثلث والمربع وغیر ذلک (والمقادیر) جمع مقدار وهو کم متصل قار الذات کالخط والسطح (والحرکات) والحرکه هی الخروج من القوه الی الفعل علی سبیل التدریج.

وفی جعل المقادیر والحرکات من الکیفیات تسامح (وما یتصل بها) ای بالمذکورات کالحسن والقبح المتصف بهما الشخص باعتبار الخلقه التی هی مجموع الشکل واللون وکالضحک والبکاء الحاصلین باعتبار الشکل والحرکه (او بالسمع) عطف علی قوله بالبصر وهی قوه رتبت فی العصب المفروش علی سطح باطن الصماخین تدرک بها الاصوات (من الاصوات الضعیفه والقویه والتی بین بین) والصوت یحصل من التموج المعلول للقرع الذی هو امساس عنیف والقدح الذی هو تفریق عنیف بشرط مقاومه المقروع للقارع والمقلوع للقالع ویختلف الصوت قوه وضعفا بحسب قوه المقاومه وضعفها (او بالذوق) وهی قوه منبثته فی العصب المفروش علی جرم اللسان (من الطعوم) کالحلاوه والمراره والملوحه والحموضه وغیر ذلک (او بالشم) وهی قوه مرتبه فی زائدتی مقدم الدماغ المشبهتین بحلمتی الثدی (من الروایح او باللمس) وهی قوه ساریه فی البدن کله یدرک بها الملموسات (من الحراره والبروده والرطوبه والیبوسه).

هذه الاربعه هی اوائل الملموسات فالاولیان منها فعلیان والاخریان منها انفعالیان (والخشونه) وهی کیفیه حاصله من کون بعض الاجزاء اخفض وبعضها

[شماره صفحه واقعی : 193]

ص: 1917

ارفع (والملاسه) وهی کیفیه حاصله عن استواء وضع الاجزاء (واللین) وهی کیفیه بها یقتضی الجسم قبول الغمز الی الباطن ویکون للشیء بها قوام غیر سیال (والصلابه) وهی تقابل اللین (والخفه) وهی کیفیه بها یقتضی الجسم ان یتحرک الی صوب المحیط لو لم یعقه عائق (والثقل) وهی کیفیه بها یقتضی الجسم ان یتحرک الی صوب المرکز لو لم یعقه عائق (وما یتصل بها) ای بالمذکورات کالبله والجفاف واللزوجه والهشاشه واللطافه والکثافه وغیر ذلک (او عقلیه) عطف علی حسیه (کالکیفیات النفسانیه) ای المختصه بذوات الانفس (من الذکاء) وهی شده قوه للنفس معده لاکتساب الاراء.

(والعلم) وهو الادراک المفسر بحصول صوره الشیء عند العقل وقد یقال علی معان اخر.

(والغضب) وهو حرکه للنفس مبدؤها اراده الانتقام.

(والحلم) وهو ان تکون النفس مطمئنه بحیث لا یحرکها الغضب بسهوله ولا تضطرب عند اصابه المکروه.

(وسائر الغرائز) جمع غریزه وهی الطبیعه اعنی ملکه تصدر عنها صفات ذاتیه مثل الکرم والقدره والشجاعه وغیر ذلک.

(واما اضافیه) عطف علی قوله اما حقیقیه.

ونعنی بالاضافیه ما لا تکون له هیئه متقرره فی الذات بل تکون معنی متعلقا بشیئین (کازاله الحجاب فی تشبیه الحجه بالشمس) فانها لیست هیئه متقرره فی ذات الحجه والشمس ولا فی ذات الحجاب وقد یقال الحقیقی علی ما یقابل الاعتباری الذی لا تحقق له الا بحسب اعتبار العقل.

وفی المفتاح اشاره الی انه المراد ههنا حیث قال الوصف العقلی منحصر بین حقیقی کالکیفیات النفسانیه وبین اعتباری ونسبی کاتصاف الشیء بکونه مطلوب الوجود او العدم عند النفس او کاتصافه بشیء تصوری وهمی محض (وایضا) لوجه الشبه تقسیم آخر وهو انه (اما واحد واما بمنزله الواحد لکونه مرکبا من متعدد)

[شماره صفحه واقعی : 194]

ص: 1918

ترکیبا حقیقیا بأن یکون وجه الشبه حقیقه ملتئمه من امور مختلفه او اعتباریا بان یکون هیئه انتزعها العقل من عده امور.

(وکل منهما) ای من الواحد وما هو بمنزلته (حسی او عقلی واما متعدد) عطف علی قوله اما واحد واما بمنزله الواحد ، والمراد بالمتعدد ان ینظر الی عده امور ویقصد اشتراک الطرفین فی کل واحد منها لیکون کل منها وجه الشبه بخلاف المرکب المنزل منزله الواحد فانه لم یقصد اشتراک الطرفین فی کل من تلک الامور بل فی الهیئه المنتزعه او فی الحقیقه الملتئمه منها (کذلک) ای المتعدد أیضا حسی او عقلی (او مختلف) بعضه حسی وبعضه عقلی.

(والحسی) من وجه التشبیه سواء کان بتمامه حسیا او ببعضه (طرفاه حسیان لا غیر) ای لا یجوز ان یکون کلاهما او احدهما عقلیا (لامتناع ان یدرک بالحس من غیر الحسی شیء) فان وجه الشبه امر مأخوذ من الطرفین موجود فیهما والموجود فی العقلی انما یدرک بالعقل دون الحس اذا المدرک بالحس لا یکون الا جسما او قائما بالجسم.

(والعقلی) من وجه الشبه (اعم) من الحسی (لجواز ان یدرک بالعقل من الحسی شیء) ای یجوز ان یکون طرفاه حسیین او عقلیین او احدهما حسیا والاخر عقلیا اذ لا امتناع فی قیام المعقول بالمحسوس وادراک العقل من المحسوسات شیئا (ولذلک یقال التشبیه بالوجه العقلی اعم) من التشبیه بالوجه الحسی بمعنی ان کلما یصح فیه التشبیه بالوجه الحسی یصح بالوجه العقلی من غیر عکس.

(فان قیل هو) ای وجه الشبه (مشترک فیه) ضروره اشتراک الطرفین فیه (فهو کلی) ضروره ان الجزئی یمتنع وقوع الشرکه فیه (والحسی لیس بکلی) قطعا ضروره ان کل حسی فهو موجود فی الماده حاضر عند المدرک ومثل هذا لا یکون الا جزئیا ضروره فوجه الشبه لا یکون حسیا قط.

(قلنا المراد) بکون وجه الشبه حسیا (ان افراده) ای جزئیاته (مدرکه بالحس) کالحمره التی تدرک بالبصر جزئیاتها الحاصله فی المواد ، فالحاصل ان وجه الشبه اما

[شماره صفحه واقعی : 195]

ص: 1919

واحد او مرکب او متعدد وکل من الاولین اما حسی او عقلی والاخیر اما حسی او عقلی او مختلف تصیر سبعه والثلاثه العقلیه طرفاها اما حسیان او عقلیان او المشبه حسی والمشبه به عقلی او بالعکس فصارت سته عشر قسما (الواحد الحسی کالحمره) من المبصرات (والخفاء) یعنی خفاء الصوت من المسموعات (وطیب الرائحه) من المشمومات (ولذه الطعم) من المذوقات (ولین اللمس) من الملموسات (فیما مر) ای فی تشبیه الخد بالورد والصوت الضعیف بالهمس والنکهه بالعنبر والریق بالخمر والجلد الناعم بالحریر وفی کون الخفأ من المسموعات والطیب من المشمومات واللذه من المذوقات تسامح (و) الواحد (العقلی کالعراء عن الفائده والجرأه) علی وزن الجرعه ای الشجاعه.

وقد یقال جرء الرجل جرائه بالمد (والهدایه) ای الدلاله الی طریق یوصل الی المطلوب (واستطابه النفس فی تشبیه وجود الشیء العدیم النفع بعدمه) فیما طرفاه عقلیان اذ الوجود والعدم من الامور العقلیه (و) تشبیه (الرجل الشجاع بالاسد) فیما طرفاه حسیان.

(و) تشبیه (العلم بالنور) فیما المشبه عقلی والمشبه به حسی فبالعلم یوصل الی المطلوب ویفرق بین الحق والباطل کما ان بالنور یدرک المطلوب ویفصل بین الاشیاء فوجه الشبه بینهما الهدایه.

(و) تشبیه (العطر بخلق) شخص (کریم) فیما المشبه حسی والمشبه به عقلی ولا یخفی ما فی الکلام من اللف والنشر وفی وحده بعض الامثله تسامح لما فیه شائبه الترکیب کالعراء عن الفائده مثلا (والمرکب الحسی) من وجه الشبه طرفاه اما مفردان او مرکبان او احدهما مفرد والآخر مرکب ومعنی الترکیب ههنا ان تقصد الی عده اشیاء مختلفه فتنزع منها هیئه وتجعلها مشبها او مشبها بها.

ولهذا صرح صاحب المفتاح فی تشبیه المرکب بالمرکب بان کلا من المشبه والمشبه به هیئه منتزعه.

وکذا المراد بترکیب وجه الشبه ان تعمد الی عده اوصاف لشیء فتنزع منها

[شماره صفحه واقعی : 196]

ص: 1920

هیئه.

ولیس المراد بالمرکب ههنا ما یکون حقیقه مرکبه من اجزاء مختلفه بدلیل انهم یجعلون المشبه والمشبه به فی قولنا زید کالاسد مفردین لا مرکبین.

ووجه الشبه فی قولنا زید کعمر وفی الانسانیه واحد لا منزلا منزله الواحد فالمرکب الحسی (فیما) ای فی التشبیه الذی (طرفاه مفردان کما فی قوله وقد لاح فی الصبح الثریا کما تری ، کعنقود ملّاحیه) بضم المیم وتشدید اللام عنب ابیض فی حبه طول وتخفیف اللام اکثر (حین نوّرا) ای تفتح نوره (من الهیئه) بیان لما فی قوله کما (الحاصله من تقارن الصور البیض المستدیره الصغار المقادیر فی المرأی) وان کانت کبارا فی الواقع حال کونها (علی الکیفیه المخصوصه) ای لا مجتمعه اجتماع التضام والتلاصق ولا شدیده الافتراق منضمه (الی المقدار المخصوص) من الطول والعرض فقد نظر الی عده اشیاء وقصد الی هیئه حاصله منها.

والطرفان مفردان لان المشبه هو الثریا والمشبه به هو العنقود مقیدا بکونه عنقود الملاحیه فی حال اخراج النور والتقیید لا ینافی الافراد کما سیجیء ان شاء الله تعالی.

(وفیما) ای والمرکب الحسی وفی التشبیه الذی (طرفاه مرکبان کما فی قول بشار کأن مثار النقع) من آثار الغبار هیجه (فوق رؤسنا ، واسیافنا لیل تهاوی کواکبه) ای تتساقط بعضها اثر بعض والاصل تتهاوی حذفت احدی التائین (من الهیئه الحاصله من هوی) بفتح الهاء ای سقوط (اجرام مشرقه مستطیله متناسبه المقدار متفرقه فی جوانب شیء مظلم).

فوجه الشبه مرکب کما تری وکذا الطرفان لانه لم یقصد تشبیه اللیل بالنقع والکواکب بالسیوف بل عمد الی تشبیه هیئه السیوف وقد سلّت من اغمادهما وهی تعلو وترسب وتجیء وتذهب وتضطرب اضطرابا شدیدا وتتحرک بسرعه الی جهات مختلفه وعلی احوال تنقسم بین الاعوجاج والاستقامه والارتفاع والانخفاض مع التلاقی والتداخل والتصادم والتلاصق.

[شماره صفحه واقعی : 197]

ص: 1921

وکذا فی جانب المشبه به فان للکواکب فی تهاویها تواقعا وتداخلا واستطاله لاشکالها (و) المرکب الحسی (فیما طرفاه مختلفان) احدهما مفرد والآخر مرکب (کما مر فی تشبیه الشقیق) باعلام یاقوت نشرن علی رماح من زبرجد من الهیئه الحاصله من نشر اجرام حمر مبسوطه علی رؤس اجرام خضر مستطیله فالمشبه مفرد وهو الشقیق والمشبه به مرکب وهو ظاهر وعکسه تشبیه نهار مشمس قد شابه ای خالطه زهر الربا بلیل مقمر علی ما سیجیء.

(ومن بدیع المرکب الحسی ما) ای وجه الشبه الذی (یجیء الهیئات التی تقع علیها الحرکه) ای یکون وجه الشبه الهیئه التی تقع علیها الحرکه من الاستداره والاستقامه وغیرهما ویعتبر فیها ترکیب (ویکون) ما یجیء فی تلک الهیئات (علی وجهین احدهما ان یقترن بالحرکه غیرها من اوصاف الجسم کالشکل واللون) والاوضح عباره اسرار بلاغه اعلم ان ما یزداد به التشبیه دقه وسحرا ان یجیء بالهیئات الّتی تقع علیها الحرکات والهیئه المقصوده فی التشبیه علی وجهین احدهما ان تقرن بغیرها من الاوصاف والثانی ان تجرد هیئه الحرکه حتی لا یزاد علیها غیرها فالاول (کما فی قوله والشمس کالمرآه فی کف الاشل من الهیئه) بیان لما فی قوله کما (الحاصله من الاستداره مع الاشراق والحرکه السریعه المتصله مع تموج الاشراق حتی یری الشعاع کأنه یهم بان ینبسط حتی یفیض من جوانب الدائره ثم یبدو له) یقال بداله اذا ندم والمعنی ظهر له رأی غیر الاول (فیرجع) من الانبساط الذی بداه (الی الانقباض) کانه یرجع من الجوانب الی الوسط فان الشمس اذا احدّ الانسان النظر الیها لیتبین جرمها وجدها مؤدیه لهذه الهیئه الموصوفه وکذلک المرآه فی کف الاشل.

(و) الوجه (الثانی ان تجرد) الحرکه (عن غیرها) من الاوصاف (فهناک ایضا) یعنی کما انه لا بد فی الاول من ان یقترن بالحرکه غیرها من الاوصاف فکذا فی الثانی.

(لابد من اختلاط حرکات) کثیره للجسم (الی جهات مختلفه) له کأن

[شماره صفحه واقعی : 198]

ص: 1922

یتحرک بعضه الی الیمین وبعضه الی الشمال وبعضه الی العلو وبعضه الی السفل لیتحقق الترکیب والا لکان وجه الشبه مفردا وهو الحرکه (فحرکه الرحی والدولاب والسهم لا ترکیب فیها) لاتحادها (بخلاف حرکه المصحف فی قوله وکأن البرق مصحف قار) بحذف الهمزه ای قارئ (فانطباق مره وانفتاحا) ای فینطبق انطباقا مره وینفتح انفتاحا اخری فان فیها ترکیبا لان المصحف یتحرک فی حالتی الانطباق والانفتاح الی جهتین فی کل حاله الی جهه واحده.

(وقد یقع الترکیب فی هیئه السکون کما فی قوله فی صفه کلب یقعی) ای یجلس علی الیتیه (جلوس البدوی المصطلی) من اصطلی بالنار (من الهیئه الحاصله من موقع کل عضو منه) ای من الکلب (فی اقعائه) فانه یکون لکل عضو منه فی الاقعاء موقع خاص وللمجموع صوره خاصه مؤلفه من تلک المواقع وکذلک صوره جلوس البدوی عند الاصطلاء بالنار الموقده علی الارض.

(و) المرکب (العقلی) من وجه الشبه (کحرمان الانتفاء بابلغ نافع مع تحمل التعب فی استصحابه فی قوله تعالی (مَثَلُ الَّذِینَ حُمِّلُوا التَّوْراهَ ثُمَّ لَمْ یَحْمِلُوها کَمَثَلِ الْحِمارِ یَحْمِلُ أَسْفاراً)) جمع سفر بکسر السین وهو الکتاب فانه امر عقلی منتزع من عده امور لانه روعی من الحمار فعل مخصوص هو الحمل وان یکون المحمول اوعیه العلوم وان الحمار جاهل بما فیها وکذا فی جانب المشبه.

(واعلم انه قد ینتزع) وجه الشبه (من متعدد فیقع الخطأ لوجوب انتزاعه من اکثر) من ذلک المتعدد (کما اذا انتزع) وجه الشبه (من الشطر الاول من قوله کما ابرقت قوما عطاشا) فی الاساس ابرقت لی فلانه اذا تحسنت لک وتعرضت فالکلام ههنا علی حذف الجار وایصال الفعل ای ابرقت لقوم عطاش جمع عطشان (غمامه ، فلما رأوها اقشعت وتجلت) ای تفرقت وانکشفت فانتزاع وجه الشبه من مجرد قوله کما ابرقت قوما عطاشا غمامه خطأ (لوجوب انتزاعه من الجمیع) اعنی جمیع البیت.

(فان المراد التشبیه) ای تشبیه الحاله المذکوره فی الابیات السابقه بحاله

[شماره صفحه واقعی : 199]

ص: 1923

ظهور غمامه للقوم العطاش ثم تفرقها وانکشافها وبقائهم متحیرین (باتصال) ای باعتبار اتصال فالباء ههنا مثلها فی قولهم التشبیه بالوجه العقلی الاعم اذ الامر المشترک فیه ههنا هو اتصال (ابتداء مطمع بانتهاء مؤیس).

وهذا بخلاف التشبیهات المجتمعه کما فی قولنا زید کالاسد والسیف والبحر فان القصد فیها الی التشبیه لکل واحد من الامور علی حده حتی لو حذف ذکر البعض لم یتغیر حال الباقی فی افاده معناه بخلاف المرکب فان المقصود منه یختل باسقاط بعض الامور (والمتعدد الحسی کاللون والطعم والرائحه فی تشبیه فاکهه باخری و) المتعدد (العقلی کحده النظر وکمال الحذر واخفاء السفاد) ای نزو الذکر علی الانثی (فی تشبیه طائر بالغراب و) المتعدد (المختلف) الذی بعضه حسی وبعضه عقلی (کحسن الطلعه) الذی هو حسی (ونباهه الشان) ای شرفه واشتهاره الذی هو عقلی (فی تشبیه انسان بالشمس) ففی المتعدد یقصد اشتراک الطرفین فی کل من الامور المذکوره ولا یعمد الی انتزاع هیئه منها تشترک هی فیها.

(واعلم انه قد ینتزع الشبه) ای التماثل یقال بینهما شبه بالتحریک ای تشابه ، والمراد به ههنا ما به التشابه اعنی وجه التشبیه (من نفس التضاد لاشتراک الضدین فیه) ای فی التضاد لکون کل منهما متضادا للآخر (ثم ینزل) التضاد (منزله التناسب بواسطه تملیح) ای اتیان بما فیه ملاحه وظرافه.

یقال ملح الشاعر اذا اتی بشیء ملیح.

وقال الامام المرزوقی فی قول الحماسی «اتانی من ابی انس وعید ، فسلّ لغیظه الضحاک جسمی» ان قائل هذه الابیات قد قصد بها الهزؤ والتملیح.

واما الاشاره الی قصه او مثل او شعر فانما هو التلمیح بتقدیم اللام علی المیم وسیجیء ذکره فی الخاتمه.

والتسویه بینهما انما وقعت من جهه العلامه الشیرازی رحمه الله تعالی وهو سهو (او تهکم) ای سخریه واستهزاء (فیقال للجبان ما اشبهه بالاسد وللبخیل انه هو حاتم) کل من المثالین صالح للتملیح والتهکم وانما یفرق بینهما بحسب المقام فان کان

[شماره صفحه واقعی : 200]

ص: 1924

القصد الی ملاحه وظرافه دون استهزاء وسخریه باحد فتملیح والا فتهکم وقد سبق الی بعض الاوهام نظرا الی ظاهر اللفظ ان وجه الشبه فی قولنا للجبان هو اسد وللبخیل هو حاتم هو التضاد المشترک بین الطرفین باعتبار الوصفین المتضادین.

وفیه نظر لانا اذا قلنا الجبان کالاسد فی التضاد ای فی کون کل منهما متضادا للاخر لا یکون هذا من التملیح والتهکم فی شیء کما اذا قلنا السواد کالبیاض فی اللونیه او فی التقابل ومعلوم انا اذا اردنا التصریح بوجه الشبه فی قولنا للجبان هو اسد تملیحا او تهکما لم یتأت لنا الا ان نقول فی الشجاعه.

لکن الحاصل فی الجبان انما هو ضد الشجاعه فنزلنا تضادهما منزله التناسب وجعلنا الجبن بمنزله الشجاعه علی سبیل التملیح والهزؤ (واداته) ای اداه التشبیه (الکاف وکأن).

وقد تستعمل عند الظن بثبوت الخبر من غیر قصد الی التشبیه سواء کان الخبر جامدا او مشتقا نحو کأن زیدا اخوک وکأنه قدم وکانک قلت وکأنی قلت (ومثل وما فی معناه) مما یشتق من المماثله والمشابهه ومما یؤدی هذا المعنی (والاصل فی نحو الکاف) ای فی الکاف ونحوها کلفظ نحو ومثل وشبه بخلاف کأن وتماثل وتشابه (ان یلیه المشبه به) لفظا نحو زید کالاسد او تقدیرا نحو قوله تعالی (أَوْ کَصَیِّبٍ مِنَ السَّماءِ) علی تقدیر او کمثل ذوی صیّب (وقد یلیه) ای نحو الکاف (غیره) ای غیر مشبه به (نحو (وَاضْرِبْ لَهُمْ مَثَلَ الْحَیاهِ الدُّنْیا کَماءٍ أَنْزَلْناهُ)) الایه اذ لیس المراد تشبیه حال الدنیا بالماء ولا بمفرد آخر یتمحل تقدیره بل المراد تشبیه حالها فی نضارتها وبهجتها وما یتعقبها من الهلاک والفناء بحال النبات الحاصل من الماء یکون اخضر ناضرا شدید الخضره ثم ییبس فتطیره الریاح کأن لم یکن ولا حاجه الی تقدیر کمثل ماء لان المعتبر هو الکیفیه الحاصله من مضمون الکلام المذکور بعد الکاف واعتبارها مستغن عن هذا التقدیر.

ومن زعم ان التقدیر کمثل ماء وان هذا مما یلی الکاف غیر المشبه به بناء علی انه محذوف فقدسها سهوا بینا لان المشبه به الذی یلی الکاف قد یکون ملفوظا به وقد

[شماره صفحه واقعی : 201]

ص: 1925

یکون محذوفا علی ما صرح به فی الایضاح.

(وقد یذکر فعلی ینبئ عنه) ای عن التشبیه (کما فی علمت زیدا اسدا ان قرب) التشبیه وادعی کمال المشابهه لما فی علمت من معنی التحقیق (وحسبت) زیدا اسدا (ان بعد) التشبیه لما فی الحسبان من الاشعار بعدم التحقیق والتیقن وفی کون مثل هذه الافعال منبئا عن التشبیه نوع خفاء والاظهر ان الفعل ینبئ عن حال التشبیه فی القرب والبعد (والغرض منه) ای من التشبیه (فی الاغلب یعود الی المشبه وهو) ای الغرض العائد الی المشبه (بیان امکانه) ای المشبه.

وذلک اذا کان امرا غریبا یمکن ان یخالف فیه ویدعی امتناعه (کما فی قوله «فان تفق الانام وانت منهم ، فان المسک بعض دم الغزال») فانه لما ادعی ان الممدوح قد فاق الناس حتی صار اصلا برأسه وجنسا بنفسه وکان هذا فی الظاهر کالممتنع احتج لهذه الدعوی وبین امکانها بان شبّه هذه الحال بحال المسک الذی هو من الدماء ثم انه لا یعد من الدماء لما فیه من الاوصاف الشریفه التی لا توجد فی الدم.

وهذا التشبیه ضمنی ومکنی عنه لا صریح (او حاله) عطف علی امکانه ای بیان حال المشبه بانه علی ای وصف من الاوصاف (کما فی تشبیه ثوب بآخر فی السواد) اذا علم السامع لون المشبه به دون المشبه (او مقدارها) ای بیان مقدار حال المشبه فی القوه والضعف والزیاده والنقصان (کما فی تشبیهه) ای تشبیه الثوب الاسود (بالغراب فی شدته) ای فی شده السواد (او تقریرها) مرفوع عطفا علی بیان امکانه ای تقریر حال المشبه فی نفس السامع وتقویه شانه (کما فی تشبیه من لا یحصل من سعیه علی طائل بمن یرقم علی الماء) فانک تجد فیه من تقریر عدم الفائده وتقویه شأنه مالا تجده فی غیره لان الالف بالحسیات اتم منه بالعقلیات لتقدم الحسیات وفرط الف النفس بها.

(وهذه) ای الاغراض (الاربعه تقتضی ان یکون وجه الشبه فی المشبه به اتم وهو به اشهر) ای وان یکون المشبه به بوجه الشبه اشهر واعرف وظاهر هذه

[شماره صفحه واقعی : 202]

ص: 1926

العباره ان کلا من الاربعه یقتضی الاتمیه والاشهریه.

لکن التحقیق ان بیان الامکان وبیان الحال لا یقتضیان الا الاشهریه لیصح القیاس ویتم الاحتجاج فی الاول ویعلم الحال فی الثانی وکذا بیان المقدار لا یقتضی الاتمیه بل یقتضی ان یکون المشبه به علی حد مقدار المشبه لا ازید ولا انقص لیتعین مقدار المشبه علی ما هو علیه.

واما تقریر الحال فیقتضی الامرین جمیعا لان النفس الی الاتمّ والاشهر امیل فالتشبیه به بزیاده التقریر والتقویه اجدر (او تزیینه) مرفوع عطفا علی بیان امکانه ای تزیین المشبه فی عین السامع (کما فی تشبیه وجه اسود بمقله الظبی او تشویهه) ای تقبیحه (کما فی تشبیه وجه مجدور بسلحه جامده قد نقرتها الدیکه) جمع دیک (او استطرافه) ای عد المشبه طریفا حدیثا بدیعا (کما فی تشبیه فحم فیه جمر موقد ببحر من المسک موجه الذهب لابرازه) ای انما استطرف المشبه فی هذا التشبیه لابراز المشبه (فی صوره الممتنع) الوقوع (عاده) وان کان ممکنا عقلا ولا یخفی ان الممتنع عاده مستطرف غریب.

(وللاستطراف وجه آخر) غیر الابراز فی صوره الممتنع عاده (وهو ان یکون المشبه نادر الحضور فی الذهن اما مطلقا کما مر) فی تشبیه فحم فیه جمر موقد (واما عند حضور المشبه کما فی قوله «ولا زوردیه) یعنی البنفسج (تزهو) قال الجوهری فی الصحاح زهی الرجل فهو مزهو اذا تکبر.

وفیه لغه اخری حکاها ابن درید زها یزهو زهوا (برزقتها ، بین الریاض علی حمر الیواقیت ،) یعنی الازهار والشقائق الحمر.

(کأنها فوق قامات ضعفن بها***اوائل النار فی اطراف کبریت)

فان صوره اتصال النار بالطراف الکبریت لا یندر حضورها فی الذهن ندره حضور بحر من المسک موجه الذهب لکن یندر حضورها عند حضور صوره البنفسج فیستطرف بمشاهده عناق بین صورتین متباعدتین غایه البعد.

(وقد یعود) ای الغرض من التشبیه (الی المشبه به وهو ضربان احدهما ایهام

[شماره صفحه واقعی : 203]

ص: 1927

انه اتم من المشبه) فی وجه الشبه (وذلک فی التشبیه المقلوب) الذی یجعل فیه الناقص مشبها به قصدا الی ادعاء انه اکمل (کقوله وبدا الصباح کأن غرته ،) هی بیاض فی جبهه الفرس فوق الدرهم استعیرت لبیاض الصبح (وجه الخلیفه حین یمتدح) فانه قصد ایهام ان وجه الخلیفه اتم من الصباح فی الوضوح والضیاء ، وفی قوله حین یمتدح دلاله علی اتصاف الممدوح بمعرفه حق المادح وتعظیم شأنه عند الحاضرین بالاصغاء الیه والارتیاح له وعلی کماله فی الکرم حیث یتصف بالبشر والطلاقه عند استماع المدیح.

(و) الضرب (الثانی) من الغرض العائد الی المشبه به (بیان الاهتمام به) ای بالمشبه به (کتشبیه الجائع وجها کالبدر فی الاشراق والاستداره بالرغیف ویسمی هذا) ای التشبیه المشتمل علی هذا النوع من الغرض (اظهار المطلوب ، هذا) الذی ذکرناه من جعل احد الشیئین مشبها والاخر مشبها به انما یکون (اذا ارید الحاق الناقص) فی وجه الشبه (حقیقه) کما فی الغرض العائد الی المشبه (او ادعاء) کما فی الغرض العائد الی المشبه به (بالزاید) فی وجه الشبه (فان ارید الجمع بین شیئین فی امر) من الامور من غیر قصد الی کون احدهما ناقصا والاخر زائدا سواء وجدت الزیاده والنقصان ام لم توجد (فالاحسن ترک التشبیه) ذاهبا (الی الحکم بالتشابه) لیکون کل واحد من الشیئین مشبها ومشبها به (احترازا عن ترجیح احد المتساویین) فی وجه الشبه.

(کقوله

تشابه دمعی اذ جری و مدا متی***فمن مثل ما فی الکأس عینی تسکب

فو الله ما ادری ابا لخمر اسبلت ، جفونی) یقال اسبل الدمع والمطر اذا هطل واسبلت السماء فالباء فی قوله «ا بالخمر» للتعدیه ولیست بزائده علی ما توهم بعضهم (ام من عبرتی کنت اشرب) لما اعتقد التساوی بین الدمع والخمر ترک التشبیه الی التشابه (ویجوز) عند اراده الجمع بین شیئین فی امر (التشبیه ایضا) لانهما وان تساویا فی وجه الشبه بحسب قصد المتکلم الا انه یجوز له ان یجعل احدهما مشبها والاخر

[شماره صفحه واقعی : 204]

ص: 1928

مشبها به لغرض من الاغراض وسبب من الاسباب مثل زیاده الاهتمام وکون الکلام فیه (کتشبیه غره الفرس بالصبح وعکسه) ای تشبیه الصبح بغره الفرس (متی ارید ظهور منیر فی مظلم اکثر منه) ای من ذلک المنیر من غیر قصد الی المبالغه فی وصف غره الفرس بالضیاء والانبساط وفرط التلاءلؤ ونحو ذلک اذ لو قصد ذلک لوجب جعل الغره مشبها والصبح مشبها به.

(وهو) ای التشبیه (باعتبار الطرفین) المشبه والمشبه به اربعه اقسام لانه (اما تشبیه مفرد بمفرد وهما) ای المفردان (غیر مقیدین کتشبیه الخد بالورد او مقیدان کقولهم) لمن لا یحصل من سعیه علی طائل (هو کالراقم علی الماء) فالمشبه هو الساعی المقید بان لا یحصل من سعیه علی شیء والمشبه به هو الراقم المقید بکون رقمه علی الماء لان وجه الشبه هو التسویه بین الفعل وعدمه وهو موقوف علی اعتبار هذین القیدین (او مختلفان) ای احدهما مقید والاخر غیر مقید (کقوله والشمس کالمرآه فی کف الاشل) فالمشبه به اعنی المرآه مقیده بکونه فی کف الاشل بخلاف المشبه اعنی الشمس (وعکسه) ای تشبیه المرآه فی کف الاشل بالشمس فالمشبه مقید دون المشبه به.

(واما تشبیه مرکب بمرکب) بان یکون کل من الطرفین کیفیه حاصله من مجموع اشیاء قد تضامّت وتلاصقت حتی عادت شیئا واحدا (کما فی بیت بشار)

کأن مثار النقع فوق رؤسنا***و اسیافنا علی ما سبق تقریره

(واما تشبیه مفرد بمرکب کما مر من تشبیه الشقیق) وهو مفرد باعلام یاقوت نشرن علی رماح من زبرجد وهو مرکب من عده امور ، والفرق بین المرکب والمفرد المقید احوج شیء الی التأمل فکثیرا ممّا یقع الالتباس.

(واما تشبیه مرکب بمفرد کقوله یا صاحبی تقصیّا نظریکما ،) فی الاساس تقصیّته ای بلغت اقصاه ای اجتهدا فی النظر وابلغا اقصی نظریکما (تریا وجوه الارض کیف تصور ،) ای تتصور حذفت التاء ، یقال صوره الله صوره حسنه فتصور (تریا نهارا مشمسا) ای ذا شمس لم یستره غیم (قد شابه) ای خالطه (زهر الربا)

[شماره صفحه واقعی : 205]

ص: 1929

خصها لانها انضر واشدّ خضره ولانها المقصود بالنظر (فکأنما هو) ای ذلک النهار المشمس الموصوف (مقمر) ای لیل ذو قمر لان الازهار باخضرارها قد نقصت من ضوء الشمس حتی صارت تضرب الی السواد فالمشبه مرکب والمشبه به مفرد وهو المقمر.

(وایضا) تقسیم آخر للتشبیه باعتبار الطرفین وهو انه (ان تعدد طرفاه فاما ملفوف) وهو ان یؤتی اولا بالمشبهات علی طریق العطف او غیره ثم بالمشبه به کذلک (کقوله) فی صفه العقاب بکثره اصطیاد الطیور (کان قلوب الطیر رطبا) بعضها (ویابسا) بعضها (لدی وکرها العنّاب والحشف) وهو اردأ التمر (البالی) شبّه الرطب الطریّ من قلوب الطیر بالعنّاب والیابس العتیق منها بالحشف البالی اذ لیس لاجتماعهما هیئه مخصوصه یعتد بها ویقصد تشبیهها الا انه ذکر اولا المشبهین ثم المشبه بهما علی الترتیب (او مفروق) وهو ان یؤتی بمشبه ومشبه به ثم آخر وآخر (کقوله النشر) ای الطیب والرائحه (مسک والوجوه دنانیر واطراف الاکف).

وروی اطراف البنان (عنم) هو شجر احمر لین (وان تعدد طرفه الاول) یعنی المشبه دون الثانی یعنی المشبه به (فتشبیه التسویه کقوله صدغ الحبیب وحالی ، کلاهما کاللیالی وان تعدد طرفه الثانی) یعنی المشبه به دون الاول (فتشبیه الجمع کقوله)

بات ندیما لی حتی الصباح***اغید مجدول مکان الوشاح

(کأنما یبسم) ذلک الا غید ای الناعم البدن (عن لؤلؤ منضّد) منظم (او برد) هو حب الغمام (او اقاح) جمع اقحوان وهو ورد له نور شبه ثغره بثلاثه اشیاء (وباعتبار وجهه) عطف علی قوله باعتبار الطرفین (اما تمثیل وهو ما) ای التشبیه الذی (وجهه) وصف (منتزع من متعدد) ای امرین او امور (کما مر) من تشبیه الثریا وتشبیه مثار النقع مع الاسیاف وتشبیه الشمس بالمرآه فی کف الاشل وغیر ذلک.

(وقیّده) ای المنتزع من متعدد (السکاکی بکونه غیر حقیقی) حیث قال

[شماره صفحه واقعی : 206]

ص: 1930

التشبیه متی کان وجهه وصفا غیر حقیقی وکان منتزعا من عده امور خص باسم التمثیل (کما فی تشبیه مثل الیهود بمثل الحمار) فان وجه الشبه هو حرمان الانتفاع بابلغ نافع مع الکدّ والتعب فی استصحابه فهو وصف مرکب من متعدد ولیس بحقیقی بل هو عائد الی التوهم (واما غیر تمثیل وهو بخلافه) ای بخلاف التمثیل یعنی ما لا یکون وجهه منتزعا من متعدد وعند السکاکی ما لا یکون منتزعا من متعدد ولا یکون وهمیّا واعتباریا بل یکون حقیقیا فتشبیه الثریا بالعنقود المنور تمثیل عند الجمهور دون السکاکی (وایضا) تقسیم آخر للتشبیه باعتبار وجهه وهو انه (اما مجمل وهو مالم یذکر وجهه فمنه) ای فمن المجمل (ما هو ظاهر) وجهه او فمن الوجه الغیر المذکور ما هو ظاهر (یفهمه کل احد) ممن له مدخل فی ذلک (نحو زید کالاسد ومنه خفی لا یدرکه الا الخاصه کقول بعضهم) ذکر الشیخ عبد القاهر انه قول من وصف بنی المهلب للحجاج لما سأله عنهم وذکر جار الله انه قول الانماریه فاطمه بنت الخرشب وذلک انها سئلت عن بنیها ایهم افضل فقالت عماره لا بل فلان لا بل فلان ثم قالت ثکلتهم ان کنت اعلم ایهم افضل (هم کالحلقه المفرّغه لا یدری این طرفاها ، ای هم متناسبون فی الشرف) یمتنع تعیین بعضهم فاضلا وبعضهم افضل منه (کما انها) ای الحلقه المفرّغه متناسبه الاجزاء فی الصوره یمتنع تعیین بعضها طرفا وبعضها وسطا لکونها مفرّغه مصمته الجوانب کالدائره.

(وایضا منه) ای من المجمل وقوله منه دون ان یقول وایضا اما کذا واما کذا اشعار بان هذا من تقسیمات المجمل لا من تقسیمات مطلق التشبیه ای ومن المجمل (ما لم یذکر فیه وصف احد الطرفین) یعنی الوصف الذی یکون فیه ایماء الی وجه الشبه نحو زید اسد.

(ومنه ما ذکر فیه وصف المشبه به وحده) ای الوصف المشعر بوجه الشبه کقولها هم کالحلقه المفرّغه لا یدری این طرفاها (ومنه ما ذکر فیه وصفهما) ای المشبه والمشبه به کلیهما (کقوله صدفت عنه) ای اعرضت عنه (ولم تصدف مواهبه ، عنّی وعاوده ظنی فلم یخب ، کالغیث ان جئته وافاک) ای اتاک (ریّقه).

[شماره صفحه واقعی : 207]

ص: 1931

یقال فعله فی روق شبابه وریقه ای اوله واصابه ریق المطر وریق کل شیء افضله (وان ترحّلت عنه لجّ فی الطلب) وصف المشبه اعنی الممدوح بان عطایاه فائضه علیه اعرض او لم یعرض وکذا وصف المشبه به اعنی الغیث بانه یصیبک ان جئته او ترحّلت عنه والوصفان مشعران بوجه الشبه اعنی الاضافه فی حالتی الطلب وعدمه وحالتی الاقبال علیه والاعراض منه.

(واما مفصّل) عطف علی اما مجمل (وهو ما ذکر وجهه کقوله وثغره فی صفاء ، وادمعی کاللاءلی وقد یتسامح بذکر ما یستتبعه مکانه) ای بان یذکر مکان وجه الشبه ما یستلزمه ای یکون وجه الشبه تابعا لازما له فی الجمله (کقولهم للکلام الفصیح هو کالعسل فی الحلاوه فان الجامع فیه لازمها) ای وجه الشبه فی هذا التشبیه لازم الحلاوه (وهو میل الطبع) لانه المشترک بین العسل والکلام لا الحلاوه التی هی من خواص المطعومات (وایضا) تقسیم ثالث للتشبیه باعتبار وجهه وهو انه (اما قریب مبتذل وهو ما ینتقل فیه من المشبه الی المشبه به من غیر تدقیق نظر لظهور وجهه فی بادی الرأی) ای فی ظاهره اذا جعلته من بدا الامر یبدو ای ظهر وان جعلته مهموزا من بدأ فمعناه فی اول الرأی وظهور وجه الشبه فی بادی الرأی یکون لامرین اما (لکونه امرا جملیا) لا تفصیل فیه.

(فان الجمله اسبق الی النفس) من التفصیل الا تری ان ادراک الانسان من حیث انه شیء او جسم او حیوان اسهل واقدم من ادراکه من حیث انه جسم نام حساس متحرک بالاراده ناطق.

(او) لکون وجه الشبه (قلیل التفصیل مع غلبه حضور المشبه به فی الذهن اما عند حضور المشبه لقرب المناسبه) بین المشبه والمشبه به.

اذ لا یخفی ان الشیء مع ما یناسبه اسهل حضورا منه مع ما لا یناسبه (کتشبیه الجره الصغیره بالکوز فی المقدار والشکل) فانه قد اعتبر فی وجه الشبه تفصیل ما اعنی المقدار والشکل الا ان الکوز غالب الحضور عند حضور الجره فی الذهن (او مطلقا) عطف علی قوله

[شماره صفحه واقعی : 208]

ص: 1932

عند حضور المشبه ثم غلبه حضور المشبه به فی الذهن مطلقا تکون (لتکرره) ای المشبه به (علی الحس) فان المتکرر علی الحس کصوره القمر غیر منخسف اسهل حضورا ممّا لا یتکرر علی الحس کصوره القمر منخسفا (کالشمس) ای کتشبیه الشمس (بالمرآه المجلوه فی الاستداره والاستناره) فان فی وجه الشبه تفصیلا ما لکن المشبه به اعنی المرآه غالب الحضور فی الذهن مطلقا (لمعارضه کل من القرب والتکرر التفصیل) ای وانما کانت قله التفصیل فی وجه الشبه مع غلبه حضور المشبه به بسبب قرب المناسبه او التکرر علی الحس سببا لظهوره المؤدی الی الابتذال مع ان التفصیل من اسباب الغرابه لان قرب المناسبه فی الصوره الاولی والتکرر علی الحس فی الثانیه یعارض کل منهما التفصیل بواسطه اقتضائهما سرعه الانتقال من المشبه الی المشبه به فیصیر وجه الشبه کأنه امر جملی لا تفصیل فیه فیصیر سببا للابتذال (واما بعید غریب) عطف علی قوله اما قریب مبتذل (وهو بخلافه) ای ما لا ینتقل فیه من المشبه الی المشبه به الا بعد فکر وتدقیق نظر (لعدم الظهور) ای لخفاء وجهه فی بادی الرأی.

وذلک اعنی عدم الظهور (اما لکثره التفصیل کقوله والشمس کالمرآه فی کف الاشل).

فان وجه التشبه فیه من التفصیل ما قد سبق ولذا لا یقع فی نفس الرائی للمرآه الدائمه الاضطراب الا بعد ان یستأنف تأملا ویکون فی نظره متمهلا (او ندور) ای او لندور (حضور المشبه به اما عند حضور المشبه لبعد المناسبه کما مر) من تشبیه البنفسج بنار الکبریت (واما مطلقا) وندور حضور المشبه به مطلقا یکون (اما لکونه وهمیّا) کانیاب الاغوال (او مرکبا خیالیّا) کاعلام یاقوت نشرن علی رماح من زبرجد (او) مرکبا (عقلیا) (کَمَثَلِ الْحِمارِ یَحْمِلُ أَسْفاراً) (کما مر) اشاره الی الامثله التی ذکرناها آنفا (او لقله تکرره) ای المشبه به (علی الحس کقوله والشمس کالمرأه فی کف الاشل) فان الرجل ربما ینقضی عمره ولم یتفق له ان یری مرآه فی ید الاشل.

[شماره صفحه واقعی : 209]

ص: 1933

(فالغرابه فیه) ای فی تشبیه الشمس بالمرآه فی کف الاشل (من وجهین) احدهما کثره التفصیل فی وجه الشبه والثانی قله التکرر علی الحس.

فان قلت کیف تکون ندره حضور المشبه به سببا لعدم ظهور وجه الشبه.

قلت لانه فرع الطرفین والجامع المشترک الذی بینهما انما یطلب بعد حضور الطرفین فاذا ندر حضورهما ندر التفات الذهن الی ما یجمعهما ویصلح سببا للتشبیه بینهما.

(والمراد بالتفصیل ان ینظر فی اکثر من وصف) واحد لشیء واحد او اکثر بمعنی ان یعتبر فی الاوصاف وجودها او عدمها او وجود البعض وعدم البعض کل من ذلک فی امر واحد او امرین او ثلاثه امور او اکثر فلهذا قال (ویقع) ای التفصیل (علی وجوه) کثیره (اعرفها ان تأخذ بعضا) من الاوصاف (وتدع بعضا) ای تعتبر وجود بعضها وعدم بعضها (کما فی قوله حملت ردینیّا) یعنی رمحا منسوبا الی ردینه (کأن سنانه ، سنا لهب لم یتصل بدخان) فاعتبر فی اللهب الشکل واللون واللمعان وترک الاتصال بالدخان ونفاه (وان تعتبر الجمیع کما مر من تشبیه الثریا) بعنقود الملاحیه المنوره باعتبار اللون والشکل وغیر ذلک (وکلما کان الترکیب) خیالیا کان او عقلیا (من امور اکثر کان التشبیه ابعد) لکون تفاصیله اکثر (و) التشبیه (البلیغ ما کان من هذا الضرب) ای من البعید الغریب دون القریب المبتذل (لغرابته) ای لکون هذا الضرب غریبا غیر مبتذل (ولان نیل الشیء بعد طلبه الذّ) وموقعه فی النفس الطف ، وانما یکون البعید الغریب بلیغا حسنا اذا کان سببه لطف المعنی ودقته او ترتیب بعض المعانی علی البعض فان المعانی الشریفه قلما تنفک عن بناء ثان علی اول ورد تال علی سابق فیحتاج الی نظر وتأمل (وقد یتصرف فی) التشبیه (القریب) المبتذل (بما یجعله غریبا) ویخرجه عن الابتذال (کقوله :

لم تلق هذا الوجه شمس نهارنا***الا بوجه لیس فیه حیاء)

فتشبیه الوجه بالشمس قریب مبتذل الا ان حدیث الحیاء وما فیه من الدقه والخفاء اخرجه الی الغرابه.

[شماره صفحه واقعی : 210]

ص: 1934

وقوله لم تلق ان کان من لقیته بمعنی ابصرته فالتشبیه مکنی غیر مصرح به وان کان من لقیته بمعنی قابلته وعارضته فهو فعل ینبیء عن التشبیه ای لم تقابله فی الحسن والبهاء الا بوجه لیس فیه حیاء (وقوله عزماته مثل النجوم ثواقبا) ای لوامعا (لو لم تکن للثاقبات افول) فتشبیه العزم بالنجم مبتذل الا ان اشتراط عدم الافول اخرجه الی الغرابه.

(ویسمی) مثل (هذا) التشبیه (التشبیه المشروط) لتقیید المشبه او المشبه به او کلیهما بشرط وجودی او عدمی یدل علیه بصریح اللفظ او بسیاق الکلام (وباعتبار) ای والتشبیه باعتبار (اداته اما مؤکد وهو ما حذفت اداته مثل قوله تعالی (وَهِیَ تَمُرُّ) مَرَّ السَّحابِ ،) ای مثل مر السحاب.

(ومنه) ای ومن المؤکد ما اضیف المشبه به الی المشبه بعد حذف الاداه (نحو قوله والریح تعبث بالغصون) ای تمیلها الی الاطراف والجوانب (وقد جری ذهب الاصیل) هو الوقت بعد العصر الی المغرب یعد من الاوقات الطیبه کالسحر ویوصف بالصفره کقوله :

«و رب نهار للفراق اصیله***و وجهی کلا لونیهما متناسب»

«فذهب الاصیل صفرته وشعاع الشمس فیه (علی لجین الماء) ای علی ماء کاللجین ای الفضه فی الصفاء والبیاض فهذا تشبیه مؤکد ومن الناس من لم یمیز بین لجین الکلام ولجینه ولم یعرف هجانه من هجینه حتی ذهب بعضهم الی ان اللجین انما هو بفتح اللام وکسر الجیم یعنی الورق الذی یسقط من الشجر وقد شبه به وجه الماء وبعضهم الی ان الاصیل هو الشجر الذی له اصل وعرق وذهبه ورقه الذی اصفر ببرد الخریف وسقط منه علی وجه الماء وفساد هذین الوهمین غنی عن البیان.

(او مرسل) عطف علی اما مؤکد (وهو بخلافه) ای ما ذکر اداته فصار مرسلا عن التأکید المستفاد من حذف الاداه المشعر بحسب الظاهر بان المشبه عین المشبه به (کما مر) من الامثله المذکوره فیها اداه التشبیه (و) التشبیه (باعتبار الغرض اما مقبول وهو الوافی بافادته) ای افاده الغرض (کأن یکون المشبه به) اعرف شیء

[شماره صفحه واقعی : 211]

ص: 1935

بوجه التشبیه (فی بیان الحال او) کأن یکون المشبه به (اتم شیء فیه) ای فی وجه التشبیه (فی الحاق الناقص بالکامل او) کان یکون المشبه به (مسلم الحکم فیه) ای فی وجه التشبیه (معروفه عند المخاطب فی بیان الامکان او مردود) عطف علی اما مقبول (وهو بخلافه) ای ما یکون قاصرا عن افاده الغرض بان لا یکون علی شرط المقبول کما سبق ذکره.

(خاتمه) فی تقسیم التشبیه بحسب القوه والضعف فی المبالغه باعتبار ذکر الارکان وترکها وقد سبق ان الارکان اربعه والمشبه به مذکور قطعا فالمشبه اما مذکور او محذوف وعلی التقدیرین فوجه الشبه اما مذکور او محذوف وعلی التقادیر الاربعه فالاداه اما مذکوره او محذوفه تصیر ثمانیه (واعلی مراتب التشبیه فی قوه المبالغه) اذا کان اختلاف المراتب وتعددها (باعتبار ذکر ارکانه) ای ارکان التشبیه (کلها او بعضها) ای بعض الارکان.

فقوله باعتبار متعلق بالاختلاف الدال علیه سوق الکلام لان اعلی المراتب قد یکون بالنظر الی عده مراتب مختلفه.

وانما قید بذلک لان اختلاف المراتب قد یکون باعتبار اختلاف المشبه به نحو زید کالاسد وزید کالذئب فی الشجاعه.

وقد یکون باختلاف الاداه نحو زید کالاسد وکأنّ زیدا الاسد وقد یکون باعتبار ذکر الارکان کلها او بعضها بانه اذا ذکر الجمیع فهو ادنی المراتب وان حذف الوجه والاداه فاعلاها والا فمتوسط.

وقد توهم بعضهم ان قوله باعتبار متعلق بقوه المبالغه فاعترض بانه لا قوه مبالغه عند ذکر جمیع الارکان فالاعلی (حذف وجهه واداته فقط) ای بدون حذف المشبه نحو زید اسد (او مع حذف المشبه) نحو اسد فی مقام الاخبار عن زید (ثم) الاعلی بعد هذه المرتبه (حذف احدهما) ای وجهه او اداته (کذلک) ای فقط او مع حذف المشبه نحو زید کالاسد ونحو کالاسد عند الاخبار عن زید ونحو زید اسد فی الشجاعه ونحو اسد فی الشجاعه عند الاخبار عن زید (ولا قوه

[شماره صفحه واقعی : 212]

ص: 1936

لغیرهما) وهما الاثنان الباقیان اعنی ذکر الاداه.

والوجه جمیعا اما مع ذکر المشبه او بدونه نحو زید کالاسد فی الشجاعه ونحو کالاسد فی الشجاعه خبرا عن زید وبیان ذلک ان القوه اما بعموم وجه الشبه ظاهرا او بحمل المشبه به علی المشبه بانه هو هو فما اشتمل علی الوجهین جمیعا فهو فی غایه القوه وما خلا عنهما فلا قوه له وما اشتمل علی احدهما فقط فهو متوسط والله اعلم.

[شماره صفحه واقعی : 213]

ص: 1937

[شماره صفحه واقعی : 214]

ص: 1938

الحقیقه و المجاز
اشاره

هذا هو المقصد الثانی من مقاصد علم البیان ای هذا بحث الحقیقه والمجاز والمقصود الاصلی بالنظر الی علم البیان هو المجاز اذ به یتأتی اختلاف الطرق دون الحقیقه الا انها لما کانت کالاصل للمجاز اذ الاستعمال فی غیر ما وضع له فرع الاستعمال فیما وضع له جرت العاده بالبحث عن الحقیقه اولا.

(وقد یقیدان باللغویین) لیتمیزا عن الحقیقه والمجاز العقلیین الذین هما فی الاسناد.

والاکثر ترک هذا التقیید لئلا یتوهم انه مقابل للشرعی والعرفی.

الحقیقه

فی الاصل فعیل بمعنی فاعل من حق الشیء اذا ثبت او بمعنی مفعول من حققته اذا اثبته نقل الی الکلمه الثابته او المثبته فی مکانها الاصلی والتاء فیها للنقل من الوصفیه الی الاسمیه وهی فی الاصطلاح (الکلمه المستعمله فیما) ای فی معنی (وضعت) تلک الکلمه (له فی اصطلاح به التخاطب) ای وضعت له فی اصطلاح به یقع التخاطب بالکلام المشتمل علی تلک الکلمه فالظرف اعنی فی اصطلاح متعلق بقوله وضعت وتعلقه بالمستعمله علی ما توهمه البعض مما لا معنی له فاحترز بالمستعمله عن الکلمه قبل الاستعمال فانها لا تسمی حقیقه ولا مجازا وبقوله فیما وضعت له عن الغلط نحو خذ هذا الفرس مشیرا الی کتاب وعن المجاز المستعمل فیها لم یوضع له فی اصطلاح به التخاطب ولا فی غیره کالاسد فی الرجل الشجاع لان الاستعاره وان کانت موضوعه بالتأویل الا ان المفهوم من اطلاق الوضع انما هو الوضع بالتحقیق.

واحترز بقوله فی اصطلاح به التخاطب عن المجاز المستعمل فیما وضع له فی اصطلاح آخر غیر الاصطلاح الذی یقع به التخاطب کالصلاه اذا استعملها المخاطب

[شماره صفحه واقعی : 215]

ص: 1939

بعرف الشرع فی الدعاء فانها تکون مجازا لاستعماله فی غیر ما وضع له فی الشرع اعنی الارکان المخصوصه وان کانت مستعمله فیما وضع له فی اللغه (والوضع) ای وضع اللفظ (تعیین اللفظ للدلاله علی معنی بنفسه) ای لیدل بنفسه لا بقرینه تنضم الیه.

ومعنی الدلاله بنفسه ان یکون العلم بالتعیین کافیا فی فهم المعنی عند اطلاق اللفظ وهذا شامل للحرف ایضا لانا نفهم معانی الحروف عند اطلاقها بعد علمنا باوضاعها الا ان معانیها لیست تامه فی انفسها بل تحتاج الی الغیر بخلاف الاسم والفعل.

نعم لا یکون هذا شاملا لوضع الحرف عند من یجعل معنی قولهم الحرف ما دل علی معنی فی غیره انه مشروط فی دلالته علی معناه الافرادی ذکر متعلقه (فخرج المجاز) عن ان یکون موضوعا بالنسبه الی معناه المجازی (لان دلالته) علی ذلک المعنی انما تکون (بقرینه) لا بنفسه (دون المشترک) فانه لم یخرج لانه قد عین للدلاله علی کل من المعنیین بنفسه وعدم فهم احد المعنیین بالتعیین لعارض الاشتراک لا ینافی ذلک فالقرء مثلا عین مره للدلاله علی الطهر بنفسه ومره آخر للدلاله علی الحیض بنفسه فیکون موضوعا بالتعیین.

وفی کثیر من النسخ بدل قوله دون المشترک دون الکنایه وهو سهو لانه ان ارید ان الکنایه بالنسبه الی معناها الاصلی موضوعه فکذا المجاز ضروره ان الاسد فی قولنا رأیت اسدا یرمی موضوع للحیوان المفترس وان لم یستعمل فیه وان ارید انها موضوعه بالنسبه الی معنی الکنایه اعنی لازم المعنی الاصلی ففساده ظاهر لانه لا یدل علیه بنفسه بل بواسطه القرینه.

لا یقال معنی قوله بنفسه ای من غیر قرینه مانعه عن اراده الموضوع له او من غیر قرینه لفظیه فعلی هذا یخرج من الوضع المجاز دون الکنایه.

لانا نقول اخذ الموضوع فی تعریف الوضع فاسد للزوم الدور وکذا حصر القرینه فی اللفظی لان المجاز قد یکون قرینه فیه معنویه لا یقال معنی الکلام انه

[شماره صفحه واقعی : 216]

ص: 1940

خرج عن تعریف الحقیقه المجاز دون الکنایه فانها ایضا حقیقه علی ما صرح به صاحب المفتاح.

لانا نقول هذا فاسد علی رأی المصنف لان الکنایه لم تستعمل عنده فیما وضع له بل انما استعملت فی لازم الموضوع له مع جواز اراده الملزوم وسیجیء لهذا زیاده تحقیق.

(والقول بدلاله اللفظ لذاته ظاهره فاسد) یعنی ذهب بعضهم الی ان دلاله الالفاظ علی معانیها لا تحتاج الی الوضع بل بین اللفظ والمعنی مناسبه طبیعیه تقتضی دلاله کل لفظ علی معناه لذاته فذهب المصنف وجمیع المحققین علی ان هذا القول فاسد ما دام محمولا علی ما یفهم منه ظاهرا لان دلاله اللفظ علی المعنی لو کانت لذاته کدلالته علی اللافظ لوجب ان تختلف اللغات باختلاف الامم وان یفهم کل احد معنی کل لفظ لعدم انفکاک المدلول عن الدلیل ولامتنع ان یجعل اللفظ بواسطه القرینه بحیث یدل علی المعنی المجازی دون الحقیقی لان ما بالذات لا یزول بالغیر ولا متنع نقله من معنی الی معنی آخر بحیث لا یفهم منه عند الاطلاق الا المعنی الثانی.

(وقد تأوّله) ای القول بدلاله اللفظ لذاته (السکاکی) ای صرفه عن ظاهره وقال انه تنبیه علی ما علیه ائمه علمی الاشتقاق والتصریف من ان للحروف فی انفسها خواص بها تختلف کالجهر والهمس والشده والرخاوه والتوسط بینهما وغیر ذلک وتلک الخواص تقتضی ان یکون العالم بها اذا اخذ فی تعیین شیء مرکب منها لمعنی لا یهمل التناسب بینهما قضاء لحق الحکمه کالفصم بالفاء الذی هو حرف رخو لکسر الشیء من غیر ان یبین والقسم بالقاف الذی هو حرف شدید لکسر الشیء حتی یبیّن وان لهیئات ترکیب الحروف ایضا خواص کالفعلان والفعلی بالتحریک لما فیه حرکه کالنزوان والحیدی وکذا باب فعل بالضم مثل شرف وکرم للافعال الطبیعیه اللازمه.

[شماره صفحه واقعی : 217]

ص: 1941

المجاز
اشاره

فی الاصل مفعل من جاز المکان یجوزه اذا تعداه نقل الی الکلمه الجائزه ای المتعدیه مکانها الاصلی او الکلمه المجوز بها علی معنی انهم جازوا بها وعدوها مکانها الاصلی کذا ذکره الشیخ فی اسرار البلاغه وذکر المصنف ان الظاهر انه من قولهم جعلت کذا مجازا الی حاجتی ای طریقا لها علی ان معنی جاز المکان سلکه فان المجاز طریق الی تصور معناه.

فالمجاز (مفرد ومرکب) وهما مختلفان فعرّفوا کلا علی حدّه.

(اما المفرد فهو الکلمه المستعمله) احترز بها عن الکلمه قبل الاستعمال فانها لیست بمجاز ولا حقیقه (فی غیر ما وضعت له) احترز به عن الحقیقه مرتجلا کان او منقولا او غیرهما وقوله (فی اصطلاح به التخاطب) متعلق بقوله وضعت.

قید بذلک لیدخل المجاز المستعمل فیما وضع له فی اصطلاح آخر کلفظ الصلاه اذا استعمله المخاطب بعرف الشرع فی الدعاء مجازا فانه وان کان مستعملا فیما وضع له فی الجمله فلیس بمستعمل فیما وضع له فی الاصطلاح الذی وقع به التخاطب اعنی الشرع ولیخرج من الحقیقه ما یکون له معنی آخر باصطلاح آخر کلفظ الصلاه المستعمله بحسب الشرع فی الارکان المخصوصه فانه یصدق علیه انه کلمه مستعمله فی غیر ما وضعت له لکن بحسب اصطلاح آخر وهو اللغه لا بحسب اصطلاح به التخاطب وهو الشرع (علی وجه یصح) متعلق بالمستعمله (مع قرینه عدم ارادته) ای اراده الموضوع له (فلا بد) للمجاز (من العلاقه) لیتحقق الاستعمال علی وجه یصح.

وانما قید بقوله علی وجه یصح واشترط العلاقه (لیخرج الغلط) من تعریف المجاز کقولنا خذ هذا الفرس مشیرا الی کتاب لان هذا الاستعمال لیس علی وجه یصح.

[شماره صفحه واقعی : 218]

ص: 1942

(و) انما قید بقوله مع قرینه عدم ارادته لتخرج (الکنایه) لانها مستعمله فی غیر ما وضعت له مع جواز اراده ما وضعت له (وکل منهما) ای من الحقیقه والمجاز (لغوی وشرعی وعرفی خاص) وهو ما یتعین ناقله کالنحوی والصرفی وغیر ذلک (او) عرفی (عام) لا یتعین ناقله.

وهذه القسمه فی الحقیقه بالقیاس الی الواضع فان کان واضعها واضع اللفظ واللغه فلغویه وان کان الشارع فشرعیه وعلی هذا القیاس وفی المجاز باعتبار الاصطلاح الذی وقع الاستعمال فی غیر ما وضعت له فی ذلک الاصطلاح فان کان هو اصطلاح اللغه فالمجاز لغوی وان کان اصطلاح الشرع فشرعی والا فعرفی عام او خاص (کاسد للسبع) المخصوص (والرجل الشجاع) فانه حقیقه لغویه فی السبع مجاز لغوی فی الرجل الشجاع (والصلاه للعباده) المخصوصه (والدعاء) فانها حقیقه شرعیه فی العباده ومجاز شرعی فی الدعاء (وفعل للفظ) المخصوص اعنی ما دل علی معنی فی نفسه مقترنا باحد الازمنه الثلاثه (والحدث) فانه حقیقه عرفیه خاصه ای نحویه فی اللفظ مجاز نحوی فی الحدث (ودابّه لذوی الاربع والانسان) فانها حقیقه عرفیه عامه فی الاول مجاز عرفی عام فی الثانی.

(والمجاز مرسل ان کانت العلاقه) المصححه (غیر المشابهه) بین المعنی المجازی والمعنی الحقیقی (والا فاستعاره) فعلی هذا الاستعاره هی اللفظ المستعمل فیما شبه بمعناه الاصلی لعلاقه المشابهه کاسد فی قولنا رأیت اسدا یرمی (وکثیرا ما تطلق الاستعاره) علی فعل المتکلم اعنی (علی استعمال اسم المشبه به فی المشبه).

فعلی هذا تکون بمعنی المصدر ویصح منه الاشتقاق (فهما) ای المشبه به والمشبه (مستعار منه ومستعار له واللفظ) ای لفظ المشبه به (مستعار) لانه بمنزله اللباس الذی استعیر من احد فالبس غیره (والمرسل) وهو ما کانت العلاقه غیر المشابهه (کالید) الموضوعه للجارحه المخصوصه اذا استعملت (فی النعمه) لکونها بمنزله العله الفاعلیه للنعمه لان النعمه منها تصدر وتصل الی المقصود بها (و) کالید فی (القدره) لان اکثر ما یظهر سلطان القدره یکون فی الید وبها یکون الافعال الدلاله

[شماره صفحه واقعی : 219]

ص: 1943

علی القدره من البطش والضرب والقطع والاخذ وغیر ذلک.

(والروایه) التی هی فی الاصل اسم للبعیر الذی یحمل المزاده اذا استعملت (فی المزاده) ای المزود الذی یجعل فیه الزاد ای الطعام المتخذ للسفر والعلاقه کون البعیر حاملا لها وهی بمنزله العله المادیه ، ولمّا اشار بالمثال الی بعض انواع العلاقه اخذ فی التصریح بالبعض الآخر من انواع العلاقات فقال.

(ومنه) ای من المرسل (تسمیه الشیء باسم جزئه) فی هذه العباره نوع من التسامح ای عند اطلاقه علی نفس ذلک الشیء لا نفس التسمیه مجازا ، (کالعین) وهی الجارحه المخصوصه (فی الربیئه) وهی الشخص الرقیب والعین جزء منه.

ویجب ان یکون الجزء الذی یطلق علی الکل مما یکون له من بین الاجزاء مزید اختصاص بالمعنی الذی قصد بالکل مثلا لا یجوز اطلاق الید او الاصبع علی الربیئه (وعکسه) ای ومنه عکس المذکور یعنی تسمیه الشیء باسم کله (کالاصابع) المستعمله (فی الانامل) التی هی اجزاء من الاصابع فی قوله تعالی («یَجْعَلُونَ أَصابِعَهُمْ فِی آذانِهِمْ) ، (وتسمیته) ای ومنه تسمیه الشیء (باسم سببه نحو رعینا الغیث) ای النبات الذی سببه الغیث (او) تسمیه الشیء باسم (مسببه نحو امطرت السماء نباتا) ای غیثا لکون النبات مسببا عنه ، واورد فی الایضاح فی امثله تسمیه السبب باسم المسبب فی قولهم فلان اکل الدم ای الدیه المسببه عن الدم وهو سهو.

بل هو من تسمیه المسبب باسم السبب (او ما کان علیه) ای تسمیه الشیء باسم الشیء الذی کان هو علیه فی الزمان الماضی لکنه لیس علیه الآن (نحو قوله تعالی (وَآتُوا الْیَتامی أَمْوالَهُمْ ،)) ای الذین کانوا یتامی قبل ذلک اذ لا یتم بعد البلوغ او تسمیه الشیء باسم (ما یؤل) ذلک الشیء (الیه) فی الزمان المستقبل (نحو (إِنِّی أَرانِی أَعْصِرُ خَمْراً)) ای عصیرا یؤل الی الخمر (او) تسمیه الشیء باسم (محله نحو (فَلْیَدْعُ نادِیَهُ)) ای اهل نادیه الحالّ فیه.

والنادی المجلس (او) تسمیه الشیء باسم (حالّه) ای باسم ما یحل فی ذلک الشیء (نحو (وَأَمَّا الَّذِینَ ابْیَضَّتْ وُجُوهُهُمْ فَفِی رَحْمَتِ اللهِ) ای فی الجنه) التی تحل

[شماره صفحه واقعی : 220]

ص: 1944

فیها الرحمه (او) تسمیه الشیء باسم (آلته نحو (وَاجْعَلْ لِی لِسانَ صِدْقٍ فِی الْآخِرِینَ) ، ای ذکرا حسنا) واللسان اسم لآله الذکر ولما کان فی الاخیرین نوع خفاء صرح به فی الکتاب.

فان قیل قد ذکر فی مقدمه هذا الفن ان مبنی المجاز علی الانتقال من الملزوم الی اللازم وبعض انواع العلاقه بل اکثرها لا یفید اللزوم فکیف ذلک.

قلنا لیس معنی اللزوم ههنا امتناع الانفکاک فی الذهن او الخارج بل تلاصق واتصال ینتقل بسببه من احدهما الی الآخر فی الجمله وفی بعض الاحیان.

وهذا متحقق فی کل امرین بینهما علاقه وارتباط (والاستعاره) وهی مجاز تکون علاقته المشابهه ای قصد ان الاطلاق بسبب المشابهه فاذا اطلق المشفر علی شفه الانسان فان قصد تشبیهها بمشفر الابل فی الغلظ فهو استعاره وان ارید انه من اطلاق المقید علی المطلق کاطلاق المرسن علی الانف من غیر قصد الی التشبیه فمجاز مرسل فاللفظ الواحد بالنسبه الی المعنی الواحد قد یکون استعاره وقد یکون مجازا مرسلا والاستعاره (قد تقید بالتحقیقیه) لیتمیز عن التخییلیه والمکنی عنها (لتحقق معناها) ای ما عنی بها واستعملت هی فیه (حسا او عقلا) بان یکون اللفظ قد نقل الی امر معلوم یمکن ان ینص علیه ویشار الیه اشاره حسیه او عقلیه فالحسی (کقوله لدی اسد شاکی السلاح) ای تام السلاح (مقذّف ای رجل شجاع) ای قذّف به کثیرا الی الوقائع.

وقیل قذفّ باللحم ورمی به فصار له جسامه ونباله فالاسد ههنا مستعار للرجل الشجاع وهو امر متحقق حسا (وقوله) ای والعقلی کقوله تعالی ((اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ) ای الدین الحق) وهو مله الاسلام وهذا امر متحقق عقلا.

قال المصنف رحمه الله فالاستعاره ما تضمن تشبیه معناه بما وضع له.

والمراد بمعناه ما عنی باللفظ واستعمل اللفظ فیه.

فعلی هذا یخرج من تفسیر الاستعاره نحو زید اسد ورأیت زیدا اسدا ومررت بزید اسد مما یکون اللفظ مستعملا فیما وضع له وان تضمن تشبیه شیء به وذلک لانه

[شماره صفحه واقعی : 221]

ص: 1945

اذا کان معناه عین المعنی الموضوع له لم یصح تشبیه معناه بالمعنی الموضوع له لاستحاله تشبیه الشیء بنفسه علی ان ما فی قولنا ما تضمن عباره عن المجاز بقرینه تقسیم المجاز الی الاستعاره وغیرها واسد فی الامثله المذکوره لیس بمجاز لکونه مستعملا فیما وضع له.

وفیه بحث لانا لا نسلم انه مستعمل فیما وضع له بل فی معنی الشجاع فیکون مجازا او استعاره کما فی رأیت اسدا یرمی بقرینه حمله علی زید.

ولا دلیل لهم علی ان هذا علی حذف اداه التشبیه وان التقدیر زید کاسد ، واستدلالهم علی ذلک بانه قد اوقع الاسد علی زید.

ومعلوم ان الانسان لا یکون اسدا فوجب المصیر الی التشبیه بحذف اداته قصدا الی المبالغه فاسد لان المصیر الی ذلک انما یجب اذا کان اسد مستعملا فی معناه الحقیقی واما اذا کان مجازا عن الرجل الشجاع فحمله علی زید صحیح.

ویدل علی ما ذکرنا ان المشبه به فی مثل هذا المقام کثیرا ما یتعلق به الجار والمجرور کقوله «اسد علّی وفی الحروب نعامه» ای مجتری ، صائل علّی وکقوله والطیر اغربه علیه ای باکیه وقد استوفینا ذلک فی الشرح ، واعلم انهم قد اختلفوا فی ان الاستعاره مجاز لغوی او عقلی فالجمهور علی انها مجاز لغوی بمعنی انها لفظ استعمل فی غیر ما وضع له لعلاقه المشابهه.

(ودلیل انها) ای الاستعاره (مجاز لغوی کونها موضوعه للمشبه به لا للمشبه ولا للاعم منهما) ای من المشبه والمشبه به فاسد فی قولنا رأیت اسدا یرمی موضوع للسبع المخصوص لا للرجل الشجاع ولا لمعنی اعم من السبع والرجل الشجاع کالحیوان المجتری ، مثلا لیکون اطلاقه علیهما حقیقه کاطلاق الحیوان علی الاسد والرجل الشجاع وهذا معلوم بالنقل عن ائمه اللغه قطعا فاطلاقه علی المشبه وهو الرجل الشجاع اطلاق علی غیر ما وضع له مع قرینه مانعه عن اراده ما وضع له فیکون مجازا لغویا.

وفی هذا الکلام دلاله علی لفظ العام اذا اطلق علی الخاص لا باعتبار

[شماره صفحه واقعی : 222]

ص: 1946

خصوصه بل باعتبار عمومه فهو لیس من المجاز فی شیء کما اذا لقیت زیدا فقلت لقیت رجلا او انسانا او حیوانا بل هو حقیقه اذ لم یستعمل اللفظ الا فی معناه الموضوع له.

(وقیل انها) ای الاستعاره (مجاز عقلی بمعنی ان التصرف فی امر عقلی لا لغوی لانها لما لم تطلق علی المشبه الا بعد ادعاء دخوله) ای دخول المشبه (فی جنس المشبه به) بان جعل الرجل الشجاع فردا من افراد الاسد (کان استعمالها) ای الاستعاره فی المشبه استعمالا (فیما وضعت له) وانما قلنا انها لم تطلق علی المشبه الا بعد ادعاء دخوله فی جنس المشبه به لانها لو لم تکن کذلک لما کانت استعاره لان مجرد نقل الاسم لو کانت استعاره لکانت الاعلام المنقوله استعاره ولما کانت الاستعاره ابلغ من الحقیقه اذ لا مبالغه فی اطلاق الاسم المجرد عاریا من معناه.

ولما صح ان یقال لمن قال رأیت اسدا واراد به زیدا انه جعله اسدا کما لا یقال لمن سمی ولده اسدا انه جعله اسدا اذ لا یقال جعله امیرا الا وقد اثبت فیه صفه الاماره واذا کان نقل اسم المشبه به الی المشبه تبعا لنقل معناه الیه بمعنی انه اثبت له معنی الاسد الحقیقی ادعاء ثم اطلق علیه اسم الاسد کان الاسد مستعملا فیما وضع له فلا یکون مجازا لغویا بل عقلیا بمعنی ان العقل جعل الرجل الشجاع من جنس الاسد وجعل ما لیس فی الواقع واقعا مجاز عقلی.

(ولهذا) ای ولان اطلاق اسم المشبه به علی المشبه انما یکون بعد ادعاء دخوله فی جنس المشبه به (صح التعجب فی قوله قامت تظللنی) ای توقع الظلّ علی.

(من الشمس نفس اعزّ علی من نفسی ، قامت تظللنی ومن عجب ، شمس) ای غلام کالشمس فی الحسن والبهاء (تظللنی من الشمس) فلو لا انه ادعی لذلک الغلام معنی الشمس الحقیقی وجعله شمسا علی الحقیقه لما کان لهذا التعجب معنی اذ لا تعجب فی ان یظلل انسان حسن الوجه انسانا آخر (والنهی عنه) ای ولهذا صح النهی عن التعجب فی قوله (لا تعجبوا من بلی غلالته) هی شعار یلبس تحت الثوب وتحت الدرع ایضا.

[شماره صفحه واقعی : 223]

ص: 1947

(قد زرّ ازراره علی القمر) تقول زررت القمیص علیه ازرّه اذا شددت ازراره علیه فلو لا انه جعله قمرا حقیقیا لما کان للنهی عن التعجب معنی لان الکتان انما یسرع الیه البلی بسبب ملابسه القمر الحقیقی لا بملابسه انسان کالقمر فی الحسن لا یقال القمر فی البیت لیس باستعاره لان المشبه مذکور وهو الضمیر فی غلالته وازراره لانا نقول لا نسلم ان الذکر علی هذا الوجه ینافی الاستعاره المذکوره کما فی قولنا سیف زید فی ید اسد فان تعریف الاستعاره صادق علی ذلک (ورد) هذا الدلیل (بان الادعاء) ای ادعاء دخول المشبه فی جنس المشبه به (لا یقتضی کونها) ای الاستعاره (مستعمله فیما وضعت له) للعلم الضروری بان اسدا فی قولنا رأیت اسدا یرمی مستعمل فی الرجل الشجاع والموضوع له هو السبع المخصوص.

وتحقیق ذلک ان ادعاء دخول المشبه فی جنس المشبه به مبنی علی انه جعل افراد الاسد بطریق التاویل قسمین : احدهما المتعارف وهو الذی له غایه الجرأه ونهایه القوه فی مثل تلک الجثه المخصوصه والثانی غیر المتعارف وهو الذی له تلک الجرأه لکن لا فی تلک الجثه المخصوصه.

والهیکل المخصوص ولفظ الاسد انما هو موضوع للمتعارف فاستعماله فی غیر المتعارف استعمال فی غیر ما وضع له والقرینه مانعه عن اراده المعنی المتعارف لیتعین المعنی الغیر المتعارف.

وبهذا یندفع ما یقال ان الاصرار علی دعوی الاسدیّه لرجل الشجاع ینافی نصب القرینه المانعه عن اراده السبع المخصوص.

(واما التعجب والنهی عنه) کما فی البیتین المذکورین (فللبناء علی تناسی التشبیه قضاء لحق المبالغه) ودلاله علی ان المشبه بحیث لا یتمیز عن المشبه به اصلا حتی ان کل ما یترتب علی المشبه به من التعجب والنهی عن التعجب یترتب علی المشبه ایضا (والاستعاره تفارق الکذب بوجهین بالبناء علی التأویل) فی دعوی دخول المشبه فی جنس المشبه به بان یجعل افراد المشبه به قسمین متعارفا وغیر متعارف کما مر ولا تأویل فی الکذب.

[شماره صفحه واقعی : 224]

ص: 1948

(ونصب) ای وبنصب (القرینه علی اراده خلاف الظاهر) فی الاستعاره لما عرفت انه لابد للمجاز من قرینه مانعه عن اراده المعنی الحقیقی الموضوع له بخلاف الکذب فان قائله لا ینصب فیه قرینه علی اراده خلاف الظاهر بل یبذل المجهود فی ترویج ظاهره (ولا تکون) ای الاستعاره (علما) لما سبق من انها تقتضی ادخال المشبه فی جنس المشبه به بجعل افراده قسمین متعارفا وغیر متعارف ولا یمکن ذلک فی العلم (لمنافاته الجنسیه) لانه یقتضی التشخص ومنع الاشتراک والجنسیه یقتضی العموم وتناول الافراد (الا اذا تضمن) العلم (نوع وصفیه) بواسطه اشتهاره بوصف من الاوصاف (کحاتم) المتضمن للاتصاف بالجود وکذا ومادر بالبخل وسحبان بالفصاحه وباقل بالفهاهه.

فحینئذ یجوز ان یشبه شخص بحاتم فی الجود ویتأول فی حاتم فیجعل کأنه موضوع للجواد سواء کان ذلک الرجل المعهود او غیره کما مر فی الاسد.

فبهذا التأویل یتناول حاتم الفرد المتعارف والمعهود والفرد الغیر المتعارف ویکون اطلاقه علی المعهود اعنی حاتما الطائی حقیقه وعلی غیره ممن یتصف بالجود استعاره نحو رأیت الیوم حاتما.

(وقرینتها) یعنی ان الاستعاره لکونها مجاز لابد لها من قرینه مانعه عن اراده المعنی الموضوع له وقرینتها (اما امر واحد کما فی قولک رأیت اسدا یرمی او اکثر) ای امران او امور یکون کل واحد منها قرینه (کقوله وان تعافوا) ای تکرهوا (العدل والایمانا ، فان فی ایماننا نیرانا) ای سیوفا تلمع کشعل النیران فتعلق قوله تعافوا بکل واحد من العدل والایمان قرینه علی ان المراد بالنیران السیوف لدلالته علی ان جواب هذا الشرط تحاربون وتلجأون الی الطاعه بالسیوف (او معان ملتئمه) مربوطه بعضها ببعض یکون الجمیع قرینه لاکل واحد.

وبهذا ظهر فساد قول من زعم ان قوله او اکثر شامل لقوله او معان فلا یصح جعله مقابلا له وقسیما (کقوله وصاعقه من نصله) ای من نصل سیف الممدوح (تنکفی بها) من انکفاء ای انقلب والباء للتعدیه والمعنی ربّ نار من حد سیفه یقلبها

[شماره صفحه واقعی : 225]

ص: 1949

(علی ارؤس الاقران خمس سحائب) ای انامله الخمس التی هی فی الجود وعموم العطایا سحائب ای تصبّها علی اکفّائه فی الحرب فیهلکهم بها.

ولما استعار السحائب لا نامل الممدوح ذکر ان هناک صاعقه وبین انها من نصل سیفه ثم قال علی ارؤس الاقران ثم قال خمس فذکر العدد الذی هو عدد الانامل فظهر من جمیع ذلک انه اراد بالسحائب الانامل (وهی) ای الاستعاره (باعتبار الطرفین) المستعار منه والمستعار له (قسمان لان اجتماعهما) ای اجتماع الطرفین (فی شیء اما ممکن نحو (فَأَحْیَیْناهُ)) فی قوله تعالی (أَوَمَنْ کانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْناهُ ،) ای ضالا فهدیناه) استعار الاحیاء من معناه الحقیقی وهو جعل الشیء حیا للهدایه التی هی الدلاله علی طریق یوصل الی المطلوب.

والاحیاء والهدایه مما یمکن اجتماعهما فی شیء واحد.

وهذا اولی من قول المصنف ان الحیاه والهدایه مما یمکن اجتماعهما فی شیء واحد لان المستعار منه هو الاحیاء لا الحیاه.

وانما قال نحو (فَأَحْیَیْناهُ) لان الطرفین فی استعاره المیّت للضال مما لا یمکن اجتماعهما فی شیء اذ المیت لا یوصف بالضلال (ولتسم) الاستعاره التی یمکن اجتماع طرفیها فی شیء (وفاقیه) لما بین الطرفین من الاتفاق (واما ممتنع) عطف علی اما ممکن (کاستعاره اسم المعدوم للموجود لعدم غنائه) هو بالفتح النفع ای لانتفاءه النفع فی ذلک الموجود کما فی المعدوم.

ولا شک ان اجتماع الوجود والعدم فی شیء ممتنع وکذلک استعاره اسم الموجود لمن عدم او فقد لکن بقیت آثاره الجمیله التی تحی ذکره وتدیم فی الناس اسمه (ولتسمّ) الاستعاره التی لا یمکن اجتماع طرفیها فی شیء (عنادیّه) لتعاند الطرفین وامتناع اجتماعهما.

(ومنها) ای من العنادیه الاستعاره (التهکمیّه والتملیحیّه وهما ما استعمل فی ضده) ای الاستعاره التی استعملت فی ضد معناها الحقیقی (او نقیضه لما مر) ای لتنزیل التضاد او التناقص منزله التناسب بواسطه تملیح او تهکّم علی ما سبق تحقیقه

[شماره صفحه واقعی : 226]

ص: 1950

فی باب التشبیه (نحو (فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ ،)) ای انذرهم.

استعیرت البشاره التی هی الاخبار بما یظهر سرورا فی المخبر له للانذار الذی هو ضده بادخال الانذار فی جنس البشاره علی سبیل التحکم والاستهزاء وکقولک رأیت اسدا وانت ترید جبانا علی سبیل التملیح والظرافه.

ولا یخفی امتناع اجتماع التبشیر والانذار من جهه واحده وکذا الشجاعه والجبن.

(و) الاستعاره (باعتبار الجامع) ای ما قصد اشتراک الطرفین فیه (قسمان لانه) ای الجامع (اما داخل فی مفهوم الطرفین) المستعار له والمستعار منه (نحو) قوله علیه الصلاه والسلام خیر الناس رجل ممسک بعنان فرسه (کلما سمع هیعه طار الیها) او رجل فی شعفه فی غنیمه یعبد الله حتی یأتیه الموت.

قال جار الله الهیعه الصیحه التی تفزع منها واصلها من هاع یهیع اذا جبن والشعفه رأس الجبل والمعنی خیر الناس رجل اخذ بعنان فرسه واستعد للجهاد فی سبیل الله او رجل اعتزل الناس وسکن فی رؤس بعض الجبال فی غنم له قلیل یرعاها ویکتفی بها فی امر معاشه ویعبد الله حتی یأتیه الموت.

استعار الطیران للعدو والجامع داخل فی مفهومهما (فان الجامع بین العدو والطیران هو قطع المسافه بسرعه وهو داخل فیهما) ای فی مفهوم العدو والطیران الا انه فی الطیران اقوی منه فی العدو.

والاظهر ان الطیران هو قطع المسافه بالجناح والسرعه لازمه له فی الاکثر لا داخله فی مفهومه فالاولی ان یمثل باستعاره التقطیع الموضوع لازاله الاتصال بین الاجسام الملتزقه بعضها ببعض لتفریق الجماعه وابعاد بعضها عن بعض فی قوله تعالی (وَقَطَّعْناهُمْ فِی الْأَرْضِ أُمَماً).

والجامع ازاله الاجتماع الداخله فی مفهومهما وهی فی القطع اشد ، والفرق بین هذا وبین اطلاق المرسین علی الانف مع ان فی کل من المرسن والتقطیع خصوص وصف لیس فی الانف وتفریق الجماعه هو ان

[شماره صفحه واقعی : 227]

ص: 1951

خصوص الوصف الکائن فی التقطیع مرعی وملحوظ فی استعارته لتفریق الجماعه بخلاف خصوص الوصف فی المرسن.

والحاصل ان التشبیه ههنا منظور بخلافه ثمه.

فان قلت قد تقرر فی غیر هذا الفن ان جزء الماهیه لا یختلف بالشده والضعف فکیف یکون جامعا والجامع یجب ان یکون فی المستعار منه اقوی.

قلت امتناع الاختلاف انما هو فی الماهیه الحقیقیه والمفهوم لا یجب ان یکون ماهیه حقیقیه بل قد یکون امرا مرکبا من امور بعضها قابل للشده والضعف فیصحّ کون الجامع داخلا فی مفهوم الطرفین مع کونه فی احد المفهومین اشد واقوی الا تری ان السواد جزء من مفهوم الاسود اعنی المرکب من السواد والمحل مع اختلافه بالشده والضعف (واما غیر داخل) عطف علی اما داخل (کما مر) من استعاره الاسد للرجل الشجاع والشمس للوجه المتهلّل ونحو ذلک لظهور ان الشجاعه عارض للاسد لا داخل فی مفهومه ، وکذا التهلّل للشمس.

(وایضا) للاستعاره تقسیم آخر باعتبار الجامع وهو انها (اما عامیّه وهی المبتذله لظهور الجامع فیها نحو رأیت اسدا یرمی او خاصیّه وهی الغریبه) التی لا یطلع علیها الا الخاصه الذین اوتواذهنا به ارتفعوا عن طبقه العامه.

(والغرابه قد تکون فی نفس الشبه) بان یکون تشبیها فیه نوع غرابه (کما فی قوله) فی وصف الفرس بانه مؤدّب وانه اذا نزل صاحبه عنه والقی عنانه فی قربوس سرجه وقف مکانه الی ان یعود الیه (واذا احتبی قربوسه) ای مقدم سرجه (بعنانه ، علک الشکیم الی انصراف الزائر) الشکیم والشکیمه هی الحدیده المعترضه فی فهم الفرس.

واراد بالزائر نفسه شبه هیئه وقوع العنان فی موقعه من قربوس السرج ممتدا الی جانبی فم الفرس بهیئه وقوع الثوب فی موقعه من رکبتی المحتبی ممتدا الی جانبی ظهره ثم استعار الاحتباء وهو ان یجمع الرجل ظهره وساقیه بثوب او غیره لوقوع العنان فی قربوس السرج فجائت الاستعاره غریبه لغرابه التشبیه.

[شماره صفحه واقعی : 228]

ص: 1952

(وقد تحصل) ای الغرابه (بتصرف فی) الاستعاره (العامیه کما فی قوله) اخذنا باطراف الاحادیث بیننا ، (وسالت باعناق المطیّ الاباطح) جمع ابطح وهو مسیل الماء فیه دقاق الحصی استعار سیلان السیول الواقعه فی الاباطح لسیر الابل سیرا حثیثا فی غایه السرعه المشتمله علی لین وسلاسه والشبه فیها ظاهر عامی لکن قد تصرف فیه بما افاد اللطف والغرابه (اذ اسند الفعل) اعنی سالت (الی الاباطح دون المطیّ) واعناقها حتی افاد انه امتلائت الاباطح من الابل کما فی قوله تعالی (وَاشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَیْباً ،) (او ادخل الاعناق فی السیر) لان السرعه والبطؤ فی سیر الابل یظهر ان غالبا فی الاعناق ویتبین امرهما فی الهوادی وسائر الاجزاء تستند الیها فی الحرکه وتتبعها فی الثقل والخفه.

(و) الاستعاره (باعتبار الثلاثه) المستعار منه والمستعار له والجامع (سته اقسام).

لان المستعار منه والمستعار له اما حسیان او عقلیان او المستعار منه حسی والمستعار له عقلی او بالعکس تصیر اربعه والجامع فی الثلاثه الاخیره عقلی لا غیر لما سبق فی التشبیه لکنه فی القسم الاول اما حسی او عقلی او مختلف فتصیر سته والی هذا اشار بقوله (لان الطرفین ان کانا حسیین فالجامع اما حسی نحو قوله تعالی (فَأَخْرَجَ لَهُمْ عِجْلاً جَسَداً لَهُ خُوارٌ.)

فان المستعار منه ولد البقره والمستعار له الحیوان الذی خلقه الله تعالی من حلی القبط) التی سبکتها نار السامری عند القائه فی تلک الحلی التربه التی اخذها من موطیء فرس جبریل علیه السلام.

(والجامع الشکل) فان ذلک الحیوان کان علی شکل ولد البقره (والجمیع) من المستعار منه والمستعار له والجامع (حسی) ای مدرک بالبصر (واما عقلی نحو (وَآیَهٌ لَهُمُ اللَّیْلُ نَسْلَخُ مِنْهُ النَّهارَ) فان المستعار منه) معنی السلخ وهو (کشط الجلد عن نحو الشاه والمستعار له کشف الضوء عن مکان اللیل) وهو موضع القاء ظله (وهما حسیان والجامع ما یعقل من ترتب امر علی آخر) ای حصوله عقیب حصوله

[شماره صفحه واقعی : 229]

ص: 1953

دائما او غالبا کترتب ظهور اللحم علی الکشط وترتب ظهور الظلمه علی کشف الضوء عن مکان اللیل والترتب امر عقلی.

وبیان ذلک ان الظلمه هی الاصل والنور فرع طار علیها یسترها بضوئه فاذا غربت الشمس فقد سلخ النهار من اللیل ای کشط وازیل کما یکشف عن الشیء الشیء الطاری علیه الساتر له فجعل ظهور الظلمه بعد ذهاب ضوء النهار بمنزله ظهور المسلوخ بعد سلخ اهابه عنه وحینئذ صح قوله تعالی (فَإِذا هُمْ مُظْلِمُونَ ،) لان الواقع عقیب اذهاب الضوء عن مکان اللیل هو الاظلام.

واما علی ما ذکر فی المفتاح من ان المستعار له ظهور النهار من ظلمه اللیل ففیه اشکال لان الواقع بعده انما هو الابصار دون الاظلام.

وحاول بعضهم التوفیق بین الکلامین بحمل کلام صاحب المفتاح علی القلب ای ظهور ظلمه اللیل من النهار او بان المراد من الظهور التمییز او بان الظهور بمعنی الزوال کما فی قول الحماسی وذلک عاریا ابن ربطه ظاهر.

وفی قول ابی ذؤیب وتلک شکاه ظاهر عنک عارها.

ای زائل وذکر العلامه فی شرح المفتاح ان السلخ قد یکون بمعنی النزع مثل سلخت الاهاب عن الشاه.

وقد یکون بمعنی الاخراج نحو سلخت الشاه عن الاهاب فذهب صاحب المفتاح الی الثانی وصح قوله تعالی (فَإِذا هُمْ مُظْلِمُونَ) بالفاء لان التراخی وعدمه مما یختلف باختلاف الامور والعادات وزمان النهار وان توسط بین اخراج النهار من اللیل وبین دخول الظلام لکن لعظم شان دخول الظلام بعد اضائه النهار وکونه مما ینبغی ان یحصل الا فی اضعاف ذلک الزمان من اللیل عدّ الزمان قریبا وجعل اللیل کأنه یفاجئهم عقیب اخراج النهار من اللیل بلا مهله.

وعلی هذا حسن اذا المفاجاه کما یقال اخرج النهار من اللیل ففاجاه دخول اللیل.

ولو جعلنا السلخ بمعنی النزع وقلنا نزع ضوء الشمس عن الهواء ففجاه

[شماره صفحه واقعی : 230]

ص: 1954

الظلام لم یستقم او لم یحسن کما اذا قلنا کسرت الکوز ففاجاه الانکسار فلا یجوز ذلک.

(واما مختلف) بعضه حسی وبعضه عقلی (کقولک «رأیت شمسا» وانت ترید انسانا کالشمس فی حسن الطلعه) وهی حسی (ونباهه الشان) وهی عقلیه (والا) عطف علی قوله وان کانا حسیین ای وان لم یکن الطرفان حسیین (فهما) ای الطرفان (اما عقلیان نحو قوله تعالی (مَنْ بَعَثَنا مِنْ مَرْقَدِنا.)

فان المستعار منه الرقاد) ای النوم علی ان یکون المرقد مصدرا میمیا وتکون الاستعاره اصلیه او علی انه بمعنی المکان الا انه اعتبر التشبیه فی المصدر لان المقصود بالنظر فی اسم المکان وسائر المشتقات انما هو فی المعنی القائم بالذات لا نفس الذات واعتبار التشبیه فی المقصود الاهم اولی وستسمع لهذا زیاده تحقیق فی الاستعاره التبعیه.

(والمستعار له الموت والجامع عدم ظهور الفعل والجمیع عقلی).

وقیل عدم ظهور الافعال فی المستعار له اعنی الموت اقوی.

ومن شرط الجامع ان یکون المستعار منه اقوی فالحق ان الجامع هو البعث الذی هو فی النوم اظهر واشهر واقوی لکونه مما لا شبهه فیه لاحد وقرینه الاستعاره هی کون هذا الکلام کلام الموتی مع قوله (هذا ما وَعَدَ الرَّحْمنُ وَصَدَقَ الْمُرْسَلُونَ).

(واما مختلفان) ای احد الطرفین حسی والآخر عقلی (والحسی هو المستعار منه نحو قوله تعالی (فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ ،) فان المستعار منه کسر الزجاج وهو حسی والمستعار له التبلیغ والجامع التأثیر وهما عقلیان) والمعنی ابن الامر ابانه ای لا تنمحی کما لا یلتئم صدع الزجاجه (واما عکس ذلک) ای الطرفان مختلفان والحسی هو المستعار له (نحو قوله تعالی (إِنَّا لَمَّا طَغَی) الْماءُ حَمَلْناکُمْ فِی الْجارِیَهِ.

فان المستعار له کثره الماء وهو حسی والمستعار منه التکثیر والجامع الاستعلاء المفرط وهما عقلیان و) الاستعاره (باعتبار اللفظ) المستعار (قسمان لانه) ای اللفظ المستعار (ان کان اسم جنس) حقیقه او تأویلا کما فی الاعلام المشتهره

[شماره صفحه واقعی : 231]

ص: 1955

بنوع وصفیه (فاصلیه) ای فالاستعاره اصلیه (کاسد) اذا استعیر للرجل الشجاع (وقتل) اذا استعیر للضرب الشدید الاول اسم عین والثانی اسم معنی (والا فتبعیه) ای وان لم یکن اللفظ المستعار اسم جنس فالاستعاره تبعیه (کالفعل وما یشتق منه) مثل اسمی الفاعل والمفعول والصفه المشبهه وغیر ذلک (والحرف).

وانما کانت تبعیه لان الاستعاره تعتمد التشبیه والتشبیه یقتضی کون المشبه موصوفا بوجه الشبه او بکونه مشارکا للمشبه به فی وجه الشبه وانما یصلح للموصوفیه الحقائق ای الامور المتقرره الثابته کقولک جسم ابیض وبیاض صاف دون معانی الافعال والصفات المشتقه منها لکونها متجدده غیر متقرره بواسطه دخول الزمان فی مفهوم الافعال وعروضه للصفات دون الحروف وهو ظاهر کذا ذکروه.

وفیه بحث لان هذا الدلیل بعد استقامته لا یتناول اسم الزمان والمکان والاله لانها تصلح للموصوفیه وهم ایضا صرحوا بان المراد بالمشتقات هو الصفات دون اسم الزمان والمکان والاله فیجب ان تکون الاستعاره فی اسم الزمان ونحو اصلیه بان یقدر التشبیه فی نفسه لا فی مصدره ولیس کذلک للقطع بانا اذا قلنا هذا مقتل فلان للموضع الذی ضرب فیه ضربا شدیدا او مرقد فلان لقبره فان المعنی علی تشبیه الضرب بالقتل والموت بالرقاد وان الاستعاره فی المصدر لا فی نفس المکان بل التحقیق ان الاستعاره فی الافعال وجمیع المشتقات التی یکون القصد بها الی المعانی القائمه بالذوات تبعیه لان المصدر الدال علی المعنی القائم بالذات هو المقصود الاهم الجدیر بان یعتبر فیه التشبیه والا لذکرت الالفاظ الداله علی نفس الذوات دون ما یقوم بها من الصفات (فالتشبیه فی الاولین) ای فی الفعل وما یشتق منه (لمعنی المصدر وفی الثالث) ای الحرف (لمتعلق معناه) ای لما تعلق به معنی الحرف.

قال صاحب المفتاح المراد بمتعلقات معانی الحروف ما یعبر بها عنها عند تفسیر معانیها مثل قولنا من معناها ابتداء الغایه وفی معناها الظرفیه وکی معناها الغرض فهذه لیست معانی الحروف والا لما کانت حروفا بل اسماءا لان الاسمیه

[شماره صفحه واقعی : 232]

ص: 1956

والحرفیه انما هی باعتبار المعنی وانما هی متعلقات لمعانیها ای اذا افادت هذه الحروف معانی ترجع تلک المعانی الی هذه بنوع استلزام.

فقول المصنف فی تمثیل متعلق معنی الحروف (کالمجرور فی قولنا زید فی نعمه) لیس بصحیح.

واذا کان التشبیه لمعنی المصدر ولمتعلق معنی الحروف (فیقدر) التشبیه (فی نطقت الحال والحال ناطقه بکذا للدلاله بالنطق) ای یجعل دلاله الحال مشبها ونطق الناطق مشبها به ووجه الشبه ایضاح المعنی وایصاله الی الذهن ثم یستعار للدلاله لفظ النطق ثم یشتق من النطق المستعار الفعل والصفه فتکون الاستعاره فی المصدر اصلیه وفی الفعل والصفه تبعیه وان اطلق النطق علی الدلاله لا باعتبار التشبیه بل باعتبار ان الدلاله لازمه له یکون مجازا مرسلا.

وقد عرفت انه لا امتناع فی ان یکون اللفظ الواحد بالنسبه الی المعنی الواحد استعاره ومجازا مرسلا باعتبار العلاقتین (و) یقدر التشبیه (فی لام التعلیل نحو قوله تعالی (فَالْتَقَطَهُ)) ای موسی علیه السلام ((آلُ فِرْعَوْنَ لِیَکُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَحَزَناً) للعداوه) ای یقدر التشبیه للعداوه (والحزن) الحاصلین (بعد الالتقاط بعلته) ای عله الالتقاط (الغائیه) کالمحبه والتبنّی فی الترتب علی الالتقاط والحصول بعده ثم استعمل فی العداوه والحزن ما کان حقه ان یستعمل فی العله الغائیه فتکون الاستعاره فیها تبعا للاستعاره فی المجرور.

وهذا الطریق مأخوذ من کلام صاحب الکشاف ومبنی علی ان متعلق معنی اللام هو المجرور علی ما سبق.

لکنه غیر مستقیم علی مذهب المصنف فی الاستعاره المصرحه لان المتروک یجب ان یکون هو المشبه سواء کانت الاستعاره اصلیه او تبعیه.

وعلی هذا الطریق المشبه اعنی العداوه والحزن مذکور لا متروک.

بل تحقیق استعاره التبعیه ههنا انه شبه ترتب العداوه والحزن علی الالتقاط بترتب علته الغائیه علیه ثم استعمل فی المشبه اللام الموضوعه للمشبه به اعنی ترتب

[شماره صفحه واقعی : 233]

ص: 1957

عله الالتقاط الغائیه علیه فجرت الاستعاره اولا فی العلّیه والفرضیّه وتبعیتها فی اللام کما مر فی نطقت الحال فصار حکم اللام حکم الاسد حیث استعیرت لما یشبه العلیه وصار متعلق معنی اللام هو العلّیه والفرضیّه لا المجرور علی ما ذکره المصنف سهوا.

وفی هذا المقام زیاده تحقیق اوردناها فی الشرح (ومدار قرینتها) ای قرینه الاستعاره التبعیه (فی الاولین) ای فی الفعل وما یشتق منه (علی الفاعل نحو نطقت الحال) بکذا فان النطق الحقیقی لا یسند الی الحال (او المفعول نحو) جمع الحق لنا فی امام (قتل البخل واحی السماحا) فان القتل والاحیاء الحقیقیین لا یتعلقان بالبخل والجود (ونحو نقریهم لهذمیّات نقدّ بها) ما کان خاط علیهم کل زرّاد.

اللهذم من الاسنه القاطع فاراد بلهذمیّات طعنات منسوبه الی الاسنه القاطعه او اراد نفس الاسنه والنسبه للمبالغه کالحمریّ والقدّ القطع وزرد الدرع وسردها نسجها فالمفعول الثانی اعنی لهذمیّات قرینه علی ان نقریهم استعاره (او المجرور نحو (فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ ،)) فان ذکر العذاب قرینه علی ان بشر استعاره تبعیه تهکمیه.

وانما قال ومدارا قرینتها علی کذا لان القرینه لا تنحصر فیما ذکر بل قد تکون حالیه کقولک قتلت زیدا اذا ضربته ضربا شدیدا (و) الاستعاره (باعتبار آخر) غیر اعتبار الطرفین والجامع.

واللفظ (ثلثه اقسام) لانها اما ان لم تقترن بشیء یلائم المستعار له والمستعار منه او تقترن بما یلائم المستعار له او تقترن بما یلائم المستعار منه.

الاول (مطلقه وهی ما لم تقترن بصفه ولا تفریع) ای تفریع کلام مما یلائم المستعار له والمستعار منه نحو عندی اسد (والمراد) بالصفه (المعنویه) التی هی معنی قائم بالغیر (لا النعت) النحوی الذی هو احد التوابع.

(و) الثانی (مجرده وهی ما قرن بما یلائم المستعار له کقوله غمر الرداء) ای کثیر العطاء استعار الرداء للعطاء لانه یصون عرض صاحبه کما یصون الرداء ما یلقی علیه.

[شماره صفحه واقعی : 234]

ص: 1958

ثم وصفه بالغمر الذی یناسب العطاء دون الرداء تجریدا للاستعاره والقرینه سیاق الکلام اعنی قوله (اذا تبسم ضاحکا) ای شارعا فی الضحک آخذا فیه.

وتمامه غلقت بضحکته رقاب المال ای اذا تبسم غلقت رقاب امواله فی ایدی السائلین.

یقال غلق الرهن فی ید المرتهن اذا لم یقدر علی انفکاکه.

(و) الثالث (مرشحه وهی ما قرن بما یلائم المستعار منه نحو (أُولئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الضَّلالَهَ بِالْهُدی فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ)) استعیر الاشتراء للاستبدال والاختیار.

ثم فرع علیها ما یلائم الاشتراء من الربح والتجاره (وقد یجتمعان) ای التجرید والترشیح (کقوله لدی اسد شاکی السلاح) هذا تجرید لانه وصف بما یلائم المستعار له اعنی الرجل الشجاع (مقذّف له لبد اظفاره لم تقلّم) هذا ترشیح لان هذا الوصف مما یلائم المستعار منه اعنی الاسد الحقیقی.

واللبد جمع لبده وهی ما تلبّد من شعر الاسد علی منکبیه والتقلیم مبالغه القلم وهو القطع (والترشیح ابلغ) من الاطلاق والتجرید ومن جمع التجرید والترشیح (لاشتماله علی تحقیق المبالغه) فی التشبیه لان فی الاستعاره مبالغه فی التشبیه فترشیحها بما یلائم المستعار منه تحقیق ذلک وتقویه له (ومبناه) ای مبنی الترشیح (علی تناسی التشبیه) وادعاء ان المستعار له نفس المستعار منه لا شیء شبیه به (حتی انه یبنی علی علو القدر) الذی یستعار له علو المکان (ما یبنی علی علو المکان کقوله ویصعد حتی یظن الجهول بان له حاجه فی السماء) استعار الصعود لعلو القدر والارتقاء فی مدارج الکمال ثم بنی علیه ما یبنی علی علو المکان والارتقاء الی السماء من ظن الجهول ان له حاجه فی السماء.

وفی لفظ الجهول زیاده مبالغه فی المدح لما فیه من الاشاره الی ان هذا انما یظنه الجهول واما العاقل فیعرف انه لا حاجه له فی السماء لا تضافه بسائر الکلمالات.

وهذا المعنی مما خفی علی بعضهم فتوهم ان فی البیت تقصیرا فی وصف علوه حیث اثبت هذا الظن للکامل الجهل بمعرفه الاشیاء (ونحو) ای مثل البناء علی علو

[شماره صفحه واقعی : 235]

ص: 1959

القدر ما یبنی علی علو المکان لتناسی التشبیه (ما مر من التعجب) فی قوله قامت تظللنی ومن عجب شمس تظللنّی من الشمس (والنهی عنه) ای عن التعجب فی قوله لا تعجبوا من بلی غلالته قد زر ازراره علی القمر.

اذ لو لم یقصد تناسی التشبیه وانکاره لما کان للتعجب والنهی عنه جهه علی ما سبق ، ثم اشار الی زیاده تقریر لهذا الکلام فقال (واذا جاز البناء علی الفرع) ای المشبه به (من الاعتراف بالاصل) ای المشبه.

وذلک لان الاصل فی التشبیه وان کان هو المشبه به من جهه انه اقوی واعرف الا ان المشبه هو الاصل من جهه ان الغرض یعود الیه وانه المقصود فی الکلام بالنفی والاثبات (کما فی قوله هی الشمس مسکنها فی السّماء فعزّ) امر من عزّاه حمله علی العزاء وهو الصبر (الفؤاد عزاء جمیلا فلن تستطیع) انت (الیها) ای الی الشمس الصعود ولن تستطیع الشمس (الیک النزولا) والعامل فی الیها والیک هو المصدر بعدهما ان جوزنا تقدیم الظرف علی المصدر والا فمحذوف یفسره الظاهر.

فقوله هی الشمس تشبیه لا استعاره وفی التشبیه اعتراف بالمشبه ومع ذلک فقد بنی الکلام علی المشبه به اعنی الشمس وهو واضح.

فقوله واذا جاز البناء شرط جوابه قوله (فمع جحده) ای جحد الاصل کما فی الاستعاره البناء علی الفرع (اولی) بالجواز لانه قد طوی فیه ذکر المشبه اصلا وجعل الکلام خلوا عنه ونقل الحدیث الی المشبه به.

وقد وقع فی بعض اشعار العجم النهی عن التعجب من التصریح باداه التشبیه.

وحاصله لا تعجبوا من قصر ذوائبه فانها کاللیل ووجهه کالربیع واللیل فی الربیع مائل الی القصر.

وفی هذا المعنی من الغرابه والملاحه بحیث لا یخفی.

(واما) المجاز (المرکب فهو اللفظ المستعمل فیما شبه بمعناه الاصلی) ای بالمعنی الذی یدل علیه ذلک اللفظ بالمطابقه (تشبیه التمثیل) وهو ما یکون وجهه منتزعا من متعدد واحترز بهذا علی الاستعاره فی المفرد (للمبالغه) فی التشبیه (کما

[شماره صفحه واقعی : 236]

ص: 1960

یقال للمتردد فی امر انی اراک تقدّم رجلا وتؤخّر اخری) شبه صوره تردده فی ذلک الامر بصوره تردد من قام لیذهب فتاره یرید الذهاب فیقدم رجلا وتاره لا یرید فیؤخر اخری.

فاستعمل فی الصوره الاولی الکلام الدال بالمطابقه علی الصوره الثانیه ووجه الشبه وهو الاقدام تاره والاحجام اخری منتزع من عده امور کما تری.

(وهذا) المجاز المرکب (یسمی التمثیل) لکون وجهه منتزعا من متعدد (علی سبیل الاستعاره) لانه قد ذکر فیه المشبه به وارید المشبه کما هو شان الاستعاره.

(وقد یسمی التمثیل مطلقا) من غیر تقیید بقولنا علی سبیل الاستعاره ویمتاز عن التشبیه بان یقال له تشبیه تمثیل او تشبیه تمثیلی.

وفی تخصیص المجاز المرکب بالاستعاره نظر لانه کما ان المفردات موضوعه بحسب الوضع الشخصی فالمرکبات موضوعه بحسب النوع فاذا استعمل المرکب فی غیر ما وضع له فلا بد من ان یکون ذلک بعلاقه فان کانت هی المشابهه فاستعاره والا فغیر استعاره وهو کثیر فی الکلام کالجمل الخبریه التی لم تستعمل فی الاخبار (ومتی فشا استعماله) ای المجاز المرکب (کذلک) ای علی سبیل الاستعاره (یسمی مثلا ولهذا) ای ولکون المثل تمثیلا فشا استعماله علی سبیل الاستعاره (لا تغیر الامثال) لان الاستعاره یجب ان یکون لفظ المشبه به المستعمل فی المشبه.

فلو غیر المثل لما کان لفظ المشبه به بعینه فلا یکون استعاره فلا یکون مثلا.

ولهذا لا یلتفت فی الامثال الی مضاربها تذکیرا وتأنیثا وافرادا وتثنیه وجمعا بل انما ینظر الی مواردها کما یقال للرجل بالصیف ضعیت اللبن بکسر تاء الخطاب لانه فی الاصل للامرأه.

[شماره صفحه واقعی : 237]

ص: 1961

[شماره صفحه واقعی : 238]

ص: 1962

فصل : فی بیان الاستعاره بالکنایه و الاستعاره التخییلیه

ولما کانتا عند المصنف امرین معنویین غیر داخلین فی تعریف المجاز اورد لهما فصلا علی حده لیستوفی المعانی التی یطلق علیها لفظ الاستعاره فقال (قد یضمر التشبیه فی النفس فلا یصرح بشیء من ارکانه سوی المشبه) واما وجوب ذکر المشبه به فانما هو فی التشبیه المصطلح علیه ، وقد عرفت انه غیر الاستعاره بالکنایه.

(ویدل علیه) ای علی ذلک التشبیه المضمر فی النفس (بان یثبت للمشبه امر مختص بالمشبه به) من غیر ان یکون هناک امر متحقق حسا او عقلا یطلق علیه اسم ذلک الامر (فیسمی التشبیه) المضمر فی النفس (استعاره بالکنایه او مکنیا عنها) اما الکنایه فلانه لم یصرح به بل انما دل علیه بذکر خواصه ولوازمه واما الاستعاره فمجرد تسمیه خالیه عن المناسبه (و) یسمی (اثبات ذلک الامر) المختص بالمشبه به (للمشبه استعاره تخییلیه) لانه قد استعیر للمشبه ذلک الامر الذی یختص المشبه به وبه یکون کمال المشبه به او قوامه فی وجه الشبه لیخیل ان المشبه من جنس المشبه به (کما فی قول الهذلی واذا المنیه انشبت) ای علقت (اظفارها) الفیت کل تمیمه لا تنفع.

التمیمه الخرزه التی تجعل معاذه ای تعویذا ای اذا علّق الموت مخلبه فی شیء لیذهب به بطلت عنده الحیل (شبه) الهذلی فی نفسه (المنیه بالسبع فی اغتیال النفوس بالقهر والغلبه من غیر تفرقه بین نفاع وضرار) ولا رقه لمرحوم ولا بقیا علی ذی فضیله (فاثبت لها) ای للمنیه (الاظفار التی لا یکمل ذلک) الاغتیال (فیه) ای فی السبع (بدونها) تحقیقا للمبالغه فی التشبیه.

فتشبیه المنیه بالسبع استعاره بالکنایه واثبات الاظفار لها استعاره تخییلیه (وکما فی قول الاخر ولئن نطقت بشکر برک مفصحا ، فلسان حالی بالشکایه انطق.

[شماره صفحه واقعی : 239]

ص: 1963

شبه الحال بانسان متکلم فی الدلاله علی المقصود) وهو استعاره بالکنایه (فاثبت لها) ای للحال (اللسان الذی به قوامها) ای قوام الدلاله (فیه) ای فی الانسان المتکلم.

وهذا الاثبات استعاره تخییلیه ، فعلی هذا کل من لفظی الاظفار والمنیه حقیقه مستعمله فی معناها الموضوع له ولیس فی الکلام مجاز لغوی.

والاستعاره بالکنایه والاستعاره التخییلیه فعلان من افعال المتکلم متلازمان اذ التخییلیه یجب ان تکون قرینه للمکنیّه البته والمکنیّه یجب ان تکون قرینتها تخییلیه البته فمثل قولنا اظفار المنیه المشبهه بالسبع اهلکت فلانا یکون ترشیحا للتشبیه کما ان اطولکنّ فی قوله علیه السلام اسرعکنّ لحوقابی اطولکنّ یدا ای نعمه ترشیح للمجاز.

هذا ولکن تفسیر الاستعاره بالکنایه بما ذکره المصنف شیء لا مستند له فی کلام السلف ولا هو مبنی علی مناسبه لغویه ومعناها المأخوذ من کلام السلف هو ان لا یصرح بذکر المستعار بل بذکر ردیفه ولازمه الدال علیه فالمقصود بقولنا اظفار المنیه استعاره السبع للمنیه کاستعاره الاسد للرجل الشجاع.

الا انا لم نصرح بذکر المستعار اعنی السبع بل اقتصرنا علی ذکر لازمه وهو الاظفار لینتقل منه الی المقصود کما هو شان الکنایه فالمستعار هو لفظ السبع الغیر المصرح به والمستعار منه هو الحیوان المفترس والمستعار له هو المنیه.

قال صاحب الکشاف ان من اسرار البلاغه ولطائفها ان یسکتوا عن ذکر الشیء المستعار ثم یرمزوا الیه بذکر شیء من روادفه فینبهوا بذلک الرمز علی مکانه نحو شجاع یفترس افتراسه.

ففیه تنبیه علی ان الشجاع اسد.

هذا کلامه وهو صریح فی ان المستعار هو اسم المشبه به المتروک صریحا المرموز الیه بذکر لوازمه ، وسیجیء الکلام علی ما ذکره السکاکی (وکذا قول زهیر صحا) ای سلا مجازا من الصحو خلاف السکر (القلب عن سلمی واقصر باطله ،).

[شماره صفحه واقعی : 240]

ص: 1964

یقال اقصر عن الشیء اذا اقلع عنه ای ترکه وامتنع عنه ای امتنع باطله عنه وترکه بحاله (وعریّ افراس الصبا ورواحله اراد) زهیر (ان یبین انه ترک ما کان یرتکبه زمن المحبه من الجهل والغی واعرض عن معاودته فبطلت آلاته) الضمیر فی معاودته وآلاته لما کان یرتکبه (فشبه) زهیر فی نفسه (الصبا بجهه من جهات المسیر کالحج والتجاره قضی منها) ای من تلک الجهه (الوطر فاهملت آلاتها) ووجه الشبه الاشتغال التام ورکوب المسالک الصعبه فیه غیر مبال بمهلکه ولا محترز عن معرکه ، وهذا التشبیه المضمر فی النفس استعاره بالکنایه.

(فاثبت له) ای للصبا بعض ما یختص تلک الجهه اعنی (الافراس والرواحل) التی بها قوام جهه المسیر والسفر.

فاثبات الافراس والرواحل استعاره تخییلیه (فالصبا) علی هذا التقدیر (من الصبوه بمعنی المیل الی الجهل والفتوه) یقال صبا یصبو صبوا ای مال الی الجهل والفتوه کذا فی الصحاح لا من الصباء بالفتح والمد یقال صبی صباء مثل سمع سماعا ای لعب مع الصبیان.

(ویحتمل انه) ای زهیر (اراد) بالافراس والرواحل (دواعی النفوس وشهواتها والقوی الحاصله لها فی استیفاء اللذات او اراد بها الاسباب التی قلمّا تتاخذ فی اتباع الغی الا اوان الصبا) وعنفوان الشباب مثل المال والمنال والاخوان والاعوان (فتکون الاستعاره) ای استعاره الافراس والرواحل (تحقیقیه) لتحقق معناها عقلا اذا ارید بهما الدواعی وحسا اذا ارید بهما اسباب اتباع الغی من المال والمنال مثّل المصنف امثله الاول ما تکون التخییلیه اثبات ما به کمال المشبه به والثانی ما تکون اثبات ما به قوام المشبه به والثالث ما یحتمل التخییلیه والتحقیقیه.

[شماره صفحه واقعی : 241]

ص: 1965

[شماره صفحه واقعی : 242]

ص: 1966

فصل : فی مباحث من الحقیقه و المجاز و الاستعاره بالکنایه و الاستعاره التخییلیه

وقعت فی المفتاح مخالفه لما ذکره المصنف والکلام علیها (عرف السکاکی الحقیقه اللغویه) ای غیر العقلیه (بالکلمه المستعمله فیما وضعت هی له من غیر تأویل فی الوضع واحترز بالقید الاخیر) وهو قوله من غیر تأویل فی الوضع (عن الاستعاره علی اصح القولین) وهو القول بان الاستعاره مجاز لغوی لکونها مستعمله فی غیر الموضوع له الحقیقی فیجب الاحتراز عنها ، واما علی القول بانها مجاز عقلی واللفظ مستعمل فی معناه اللغوی فلا یصح الاحتراز عنها (فانها) ای انما وقع الاحتراز بهذا القید عن الاستعاره لانها (مستعمله فیما وضعت له بتاویل) وهو ادعاء دخول المشبه فی جنس المشبه به بجعل افراده قسمین متعارفا وغیر متعارف.

(وعرف) السکاکی (المجاز اللغوی بالکلمه) فی غیر ما هی موضوعه له بالتحقیق استعمالا فی الغیر بالنسبه الی نوع حقیقتها مع قرینه مانعه عن اراده معناها فی ذلک النوع.

وقوله بالنسبه متعلق بالغیر واللام فی الغیر للعهد ای المستعمله فی معنی غیر المعنی الذی الکلمه موضوعه له فی اللغه او الشرع غیرا بالنسبه الی نوع حقیقه تلک الکلمه حتی لو کان نوع حقیقتها لغویا یکون الکلمه قد استعملت فی غیر معناها اللغوی فیکون مجازا لغویا.

وعلی هذا القیاس ولما کان هذا القید بمنزله قولنا فی اصطلاح به التخاطب مع کون هذا اوضح وادل علی المقصود اقام المصنف مقامه اخذا بالحاصل من کلام السکاکی فقال (فی غیر ما وضعت له بالتحقیق فی اصطلاح به التخاطب مع قرینه مانعه عن ارادته) ای اراده معناها فی ذلک الاصطلاح.

(واتی) السکاکی (بقید التحقیق) حیث قال موضوعه له بالتحقیق

[شماره صفحه واقعی : 243]

ص: 1967

(لتدخل) فی تعریف المجاز (الاستعاره) التی هی مجاز لغوی (علی ما مر) من انها مستعمله فیما وضعت له بالتأویل لا بالتحقیق ، فلو لم یقید الوضع بالتحقیق لم تدخل هی فی التعریف لانها لیست مستعمله فی غیر ما وضعت له بالتأویل.

وظاهر عباره صاحب المفتاح ههنا فاسد لانه قال وقولی بالتحقیق احتراز عن ان لا تخرج الاستعاره وظاهر ان الاحتراز انما هو عن خروج الاستعاره لا عن عدم خروجها فیجب ان تکون لا زائده او یکون المعنی احترازا لئلا تخرج الاستعاره (ورد) ما ذکره السکاکی (بان الوضع) وما یشتق منه کالموضوعه مثلا (اذا اطلق لا یتناول الوضع بتأویل).

لان السکاکی نفسه قد فسر الوضع بتعیین اللفظ بازاء المعنی بنفسه وقال وقولی بنفسه احتراز عن المجاز المعین بازاء معناه بقرینه ولا شک ان دلاله الاسد علی الرجل الشجاع انما هو بالقرینه فحینئذ لا حاجه الی تقیید ذلک الوضع فی تعریف الحقیقه بعدم التأویل وفی تعریف المجاز بالتحقیق.

اللهم الا ان یقصد زیاده الایضاح لا تتمیم الحد.

ویمکن الجواب بان السکاکی لم یقصد ان مطلق الوضع بالمعنی الذی ذکره یتناول الوضع بالتأویل بل مراده انه قد عرض للفظ الوضع اشتراک بین المعنی المذکور وبین الوضع بالتأویل کما فی الاستعاره فقیّده بالتحقیق لیکون قرینه علی ان المراد بالوضع معناه المذکور لا المعنی الذی یستعمل فیه احیانا وهو الوضع بالتأویل.

وبهذا یخرج الجواب عن سؤال آخر وهو ان یقال لو سلم تناول الوضع للوضع بالتأویل فلا تخرج الاستعاره ایضا لانه یصدق علیها انها مستعمله فی غیر ما وضعت له فی الجمله اعنی الوضع بالتحقیق اذ غایه ما فی الباب ان الوضع یتناول الوضع بالتحقیق والتأویل لکن لا جهه لتخصیصه بالوضع بالتأویل فقط حتی تخرج الاستعاره البته.

(و) رد ایضا ما ذکره (بان التقیید باصطلاح به التخاطب) او ما یؤدی معناه (کما لا بد منه فی تعریف المجاز) لیدخل فیه نحو لفظ الصلاه اذا استعمله الشارع

[شماره صفحه واقعی : 244]

ص: 1968

فی الدعاء مجازا کذلک (لا بد منه فی تعریف الحقیقه) ایضا لیخرج عنه نحو هذا اللفظ لانه مستعمل فیما وضع له فی الجمله وان لم یکن ما وضع له فی هذا الاصطلاح.

ویمکن الجواب بان قید الحیثیه مراد فی تعریف الامور التی تختلف باختلاف الاعتبارات والاضافات.

ولا یخفی ان الحقیقه والمجاز کذلک لان الکلمه الواحده بالنسبه الی المعنی الواحد قد تکون حقیقه وقد تکون مجازا بحسب وضعین مختلفین فالمراد انّ الحقیقه هی الکلمه المستعمله فیما هی موضوعه له من حیث انها موضوعه له لا سیّما ان تعلیق الحکم بالوصف مفید لهذا المعنی کما یقال الجواد لا یخیّب سائله ای من حیث انه جواد.

وحینئذ یخرج عن التعریف مثل لفظ الصلاه المستعمل فی عرف الشرع فی الدعاء لان استعماله فی الدعاء لیس من حیث انه موضوع الدعاء بل من حیث ان الدعاء جزء من الموضوع له ، وقد یجاب بان قید اصطلاح به التخاطب مراد فی تعریف الحقیقه لکنه اکتفی بذکره فی تعریف المجاز لکون البحث عن الحقیقه غیر مقصود بالذات فی هذا الفن وبان اللام فی الوضع للعهد ای الوضع الذی وقع به التخاطب فلا حاجه الی هذا القید وفی کلیهما نظر.

واعترض ایضا علی تعریف المجاز بانه یتناول الغلط لآن الفرس فی خذ هذا الفرس مشیرا الی کتاب بین یدیه مستعمل فی غیر ما وضع له والاشاره الی الکتاب قرینه علی انه لم یرد بالفرس معناه الحقیقی.

(وقسم) السکاکی (المجاز اللغوی) الراجع الی معنی الکلمه المتضمن للفائده (الی الاستعاره وغیرها) بانه ان تضمن المبالغه فی التشبیه فاستعاره والا فغیر استعاره (وعرّف) السکاکی (الاستعاره بان تذکر احد طرفی التشبیه وترید به) ای بالطرف المذکور (الآخر) ای الطرف المتروک (مدعیّا دخول المشبه فی جنس المشبه به) کما تقول فی الحمام اسد وانت ترید به الرجل الشجاع مدعیا انه من جنس الاسد فتثبت له ما بختص السبع المشبه به وهو اسم جنسه وکما تقول انشبت المنیه اظفارها

[شماره صفحه واقعی : 245]

ص: 1969

وانت ترید بالمنیه السبع بادعاء السبعیّه لها فتثبت لها ما یختص السبع المشبه به وهو الاظفار ویسمی المشبه به سواء کان هو المذکور او المتروک مستعارا منه ویسمی اسم المشبه به مستعارا ویسمی المشبه بالمشبه به مستعارا له.

(وقسمّها) ای الاستعاره (الی المصرح بها والمکنی عنها وعنی بالمصرح بها ان یکون) الطرف (المذکور) من طرفی التشبیه (هو المشبه به وجعل منها) ای من الاستعاره المصرح بها (تحقیقیه وتخییلیه).

وانما لم یقل قسمها الیهما لان المتبادر الی الفهم من التحقیقیه والتخییلیه ما یکون علی الجزم وهو قد ذکر قسما آخر سماه المحتمله للتحقیق والتخییل کما ذکر فی بیت زهیر (وفسر التحقیقیه بما مر) ای بما یکون المشبه المتروک متحققا حسا او عقلا (وعد التمثیل) علی سبیل الاستعاره کما فی قولک انی اراک تقدم رجلا وتؤخر اخری.

(منها) ای من التحقیقیه حیث قال فی قسم الاستعاره المصرح بها التحقیقیه مع القطع ومن الامثله استعاره وصف احدی صورتین منتزعتین من امور لوصف صوره اخری.

(ورد) ذلک (بانه) ای التمثیل (مستلزم للترکیب المنافی للافراد) فلا یصح عده من الاستعاره التی هی من اقسام المجاز المفرد لان تنافی اللوازم یدل علی تنافی الملزومات والا لزم اجتماع المتنافیین ضروره وجود اللازم عند وجود الملزوم والجواب انه عد التمثیل قسما من مطلق الاستعاره التصریحیه التحقیقیه لا من الاستعاره التی هی مجاز مفرد وقسمه المجاز المفرد الی الاستعاره وغیرها لا توجب کون کل استعاره مجازا مفردا کقولنا الابیض اما حیوان او غیره والحیوان قد یکون ابیض وقد لا یکون علی ان لفظ المفتاح صریح فی ان المجاز الذی جعله منقسما الی اقسام لیس هو المجاز المفرد المفسر بالکلمه المستعمله فی غیر ما وضعت له لانه قال بعد تعریف المجاز ان المجاز عند السلف قسمان لغوی وعقلی واللغوی قسمان راجع الی معنی الکلمه وراجع الی حکم الکلمه والراجع الی المعنی قسمان خال عن الفائده ومتضمن لها والمتضمن للفائده قسمان استعاره وغیر استعاره وظاهر ان المجاز العقلی والراجع الی

[شماره صفحه واقعی : 246]

ص: 1970

حکم الکلمه خارجان عن المجاز بالمعنی المذکور فیجب ان یرید بالراجع الی معنی الکلمه اعم من المفرد والمرکب لیصح الحصر فی القسمین.

واجیب بوجوه آخر الاول ان المراد بالکلمه اللفظ الشامل للمفرد والمرکب نحو کلمه الله والثانی انا لا نسلم ان التمثیل یستلزم الترکیب بل هو استعاره مبنیه علی التشبیه التمثیلی وهو قد یکون طرفاه مفردین کما فی قوله تعالی.

(مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الَّذِی اسْتَوْقَدَ ناراً) الایه.

والثالث ان اضافه الکلمه الی شیء او تقییدها واقترانها بالف شیء لا یخرجها عن ان تکون کلمه فالاستعاره فی مثل انی اراک تقدم رجلا وتؤخر اخری هو التقدیم المضاف الی الرجل المقترن بتأخیره اخری والمستعار له هو التردد فهو کلمه فی غیر ما وضعت له.

وفی الکل نظر اوردناه فی الشرح (وفسر) السکاکی الاستعاره (التخییلیه بما لا تحقق لمعناه حسا ولا عقلا بل هو) ای معناه (صوره وهمیه محضه) لا یشعر بها شیء من التحقق العقلی او الحسی (کلفظ الاظفار فی قول الهذلی)

و اذا المنیه انشبت اظفارها***الفیت کل تمیمه لا تنفع

(فانه لما شبه المنیه بالسبع فی الاغتیال اخذ الوهم فی تصویرها) ای المنیه (بصورته) ای السبع (واختراع لوازمه لها) ای لوازم السبع للمنیه وعلی الخصوص ما یکون قوام اغتیال السبع للنفوس به (فاخترع لها) ای للمنیه صوره (مثل صوره الاظفار) المحققه (ثم اطلق علیه) ای علی ذلک المثل اعنی الصوره التی هی مثل صوره الاظفار (لفظ الاظفار) فیکون استعاره تصریحیه لانه قد اطلق اسم المشبه به وهو الاظفار المحققه علی المشبه وهو صوره وهمیه شبیهه بالسبع فصرح بالتشبیه لتکون الاستعار فی الاظفار فقط من غیر استعاره بالکنایه فی المنیه.

وقال المصنف انه بعید جدا لا یوجد له مثال فی الکلام.

[شماره صفحه واقعی : 247]

ص: 1971

(وفیه) ای فی تفسیر التخییلیه بما ذکره (تعسف) ای اخذ علی غیر الطریق لما فیه من کثره الاعتبارات التی لا تدل علیها دلیل ولا تمس الیها حاجه وقد یقال ان التعسف فیه هو انه لو کان الامر کما زعم لوجب ان تسمی هذه الاستعاره توهمیه لا تخییلیه.

وهذا فی غایه السقوط لانه یکفی فی التسمیه ادنی مناسبه علی انهم یسمون حکم الوهم تخییلا ذکر فی الشعاء ان القوه المسماه بالوهم هی الرئیسه الحاکمه فی الحیوان حکما غیر عقلی ولکن حکما تخییلیا (ویخالف) تفسیره للتخییلیه بما ذکره (تفسیر غیره لها) ای غیر السکاکی للتخییلیه (بجعل الشیء للشیء) کجعل الید للشمال وجعل الاظفار للمنیه.

قال الشیخ عبد القاهر انه لا خلاف فی ان الید استعاره ثم انک لا تستطیع ان تزعم ان لفظ الید قد نقل عن شیء الی شیء اذ لیس المعنی علی انه شبه شیئا بالید بل المعنی علی انه اراد ان یثبت للشمال یدا ، ولبعضهم فی هذا المقام کلمات واهیه بیّنا فسادها فی الشرح.

نعم نتیجته ان یقال انّ صاحب المفتاح فی هذا الفن خصوصا فی مثل هذه الاعتبارات لیس بصدد التقلید لغیره حتی یعترض علیه بان ما ذکره هو مخالف لما ذکره غیره.

(ویقتضی) ما ذکره السکاکی فی التخییلیه (ان یکون الترشیح) استعاره (تخییلیه للزوم مثل ما ذکره) السکاکی فی التخییلیه من اثبات صوره وهمیه (فیه) ای فی الترشیح لان فی کل من التخییلیه والترشیح اثبات بعض ما یخص المشبه به للمشبه فکما اثبت للمنیه التی هی المشبه ما یخص السبع الذی هو المشبه به من الاظفار کذلک اثبت لاختیار الضلاله علی الهدی الذی هو المشبه ما یخص المشبه به الذی هو الاشتراء الحقیقی من الربح والتجاره فکما اعتبر هنالک صوره وهمیه شبیهه بالاظفار فلیعتبر ههنا ایضا امر وهمی شبیه بالتجاره وآخر شبیه بالریح لیکون استعمال الربح والتجاره بالنسبه الیهما استعارتین تخییلیتین اذا لا فرق بینهما الا بان

[شماره صفحه واقعی : 248]

ص: 1972

التعبیر عن المشبه الذی اثبت له ما یخص المشبه به کالمنیّه مثلا فی التخییلیه بلفظ الموضوع له کلفظ المنیه وفی الترشیح بغیر لفظه کلفظ الاشتراء المعبّر به عن الاختیار والاستبدال الذی هو المشبه مع ان لفظ الاشتراء لیس بموضوع له.

وهذا الفرق لا یوجب اعتبار المعنی المتوهم فی التخییلیه وعدم اعتباره فی الترشیح فاعتباره فی احدهما دون الاخر تحکّم.

والجواب ان الامر الذی هو من خواص المشبه به لما قرن فی التخییلیه بالمشبه کالمنیه مثلا جعلناه مجازا عن امر متوهم یمکن اثابته للمشبه وفی الترشیح لما قرن بلفظ المشبه به لم یحتج الی ذلک لان المشبه به جعل کأنه هو هذا المعنی مقارنا للوازمه وخواصه حتی ان المشبه به فی قولنا رأیت اسدا یفترس اقرانه وهو الاسد الموصوف بالافتراس الحقیقی من غیر احتیاج الی توهم صوره واعتبار مجاز فی الافتراس بخلاف ما اذا قلنا رأیت شجاعا یفترس اقرانه فانا نحتاج الی ذلک لیصح اثباته للشجاع فلیتأمل ففی الکلام دقه ما.

(وعنی بالمکنی عنها) ای اراد السکاکی بالاستعاره المکنی عنها (ان یکون) الطرف (المذکور) من طرفی التشبیه (هو المشبه) ویراد به المشبه به (علی ان المراد بالمنیّه) فی مثل انشبت المنیه اظفارها هو (السبع بادعاء السبعیه لها) وانکار ان یکون شیئا غیر السبع (بقرینه اضافه الاظفار) التی هی من خواص السبع (الیها) ای الی المنیه فقد ذکر المشبه وهو المنیه واراد به المشبه به وهو السبع فالاستعاره بالکنایه لا تنفک عن التخییلیه بمعنی انه لا توجد استعاره بالکنایه بدون الاستعاره التخییلیه لان فی اضافه خواص المشبه به الی المشبه استعاره تخییلیه.

(وردّ) ما ذکره من تفسیر الاستعاره المکنی عنها (بان لفظ المشبه فیها) ای فی الاستعاره بالکنایه کلفظ المنیه مثلا (مستعمل فیما وضع له تحقیقا) للقطع بان المراد بالمنیه هو الموت لا غیر (والاستعاره لیست کذلک) لانه قد فسرها بان تذکر احد طرفی التشبیه وترید به الطرف الاخر ولمّا کان ههنا مظنه سئوال وهو انه لو ارید بالمنیه معناها الحقیقی فما معنی اضافه الاظفار الیها اشار الی جوابه بقوله (واضافه

[شماره صفحه واقعی : 249]

ص: 1973

نحو الاظفار قرینه التشبیه) المضمر فی النفس یعنی تشبیه المنیه بالسبع وکان هذا الاعتراض من اقوی اعتراضات المصنف علی السکاکی.

وقد یجاب عنه بانه وان صرح بلفظ المنیه الا ان المراد به السبع ادعاءا کما اشار الیه فی المفتاح من انا نجعل ههنا اسم المنیه اسما للسبع مرادفا له بان ندخل المنیه فی جنس السبع للمبالغه فی التشبیه بجعل افراد السبع قسمین متعارفا وغیر متعارف ثم یخیل ان الواضع کیف یضع اسمین کلفظی المنیّه والسبع لحقیقه واحده ولا یکونان مترادفین فیتأتی لنا بهذا الطریق دعوی السبعیه للمنیه مع التصریح بلفظ المنیه.

وفیه نظر لان ما ذکره لا یقتضی کون المراد بالمنیه غیر ما وضعت له بالتحقیق حتی یدخل فی تعریف الاستعاره للقطع بان المراد بها الموت ، وهذا اللفظ موضوع له بالتحقیق وجعله مرادفا للفظ السبع بالتأویل المذکور لا یقتضی ان یکون استعماله فی الموت استعاره.

ویمکن الجواب بانه قد سبق ان قید الحیثیّه مراد فی تعریف الحقیقه ای هی الکلمه المستعمله فیما هی موضوعه له بالتحقیق ولا نسلم ان استعمال لفظ المنیه فی الموت مثل اظفار المنیه استعمال فیما وضع له بالتحقیق من حیث انه موضوع له بالتحقیق فی مثل قولنا دنت منیه فلان بل من حیث ان الموت جعل من افراد السبع الذی لفظ المنیه موضوع له بالتأویل.

وهذا الجواب وان کان مخرجا له عن کونه حقیقه الا ان تحقیق کونه مجازا او مرادا به الطرف الاخر غیر ظاهر بعد (واختار) السکاکی (رد) الاستعاره (التبعیه) وهی ما تکون فی الحروف والافعال وما یشتق منها (الی) الاستعاره (المکنی عنها بجعل قرینتها) ای قرینه التبعیه استعاره مکنیا عنها (و) جعل الاستعاره (التبعیه قرینتها) ای قرینه الاستعاره المکنی عنها (علی نحو قوله) ای قول السکاکی (فی المنیه واظفارها) حیث جعل المنیه استعاره بالکنایه واضافه الاظفار الیها قرینتها ففی قولنا نطقت الحال بکذا جعل القوم نطقت استعاره عن دلت بقرینه الحال والحال

[شماره صفحه واقعی : 250]

ص: 1974

حقیقه وهو یجعل الحال استعاره بالکنایه عن المتکلم ونسبه النطق الیها قرینه الاستعاره وهکذا فی قوله نقریهم لهذمیّات بجعل اللهذمیّات استعاره بالکنایه عن المطعومات الشهیّه علی سبیل التهکّم ونسبه القری الیها قرینه الاستعاره ، وعلی هذا القیاس وانما اختار ذلک ایثارا للضبط وتقلیلا للاقسام.

(وردّ) ما اختاره السکاکی (بانه ان قدر التبعیه) کنطقت فی نطقت الحال بکذا (حقیقه) بان یراد بها معناها الحقیقی (لم تکن) التبعیه استعاره (تخییلیه لانها) ای التخییلیه (مجاز عنده) ای عند السکاکی لانه جعلها من اقسام الاستعاره المصرح بها المفسره بذکر المشبه به واراده المشبه الا ان المشبه فیها یجب ان یکون مما لا تحقق لمعناه حسا ولا عقلا بل وهما فتکون مستعمله فی غیر ما وضعت له بالتحقیق فتکون مجازا واذا لم تکن التبعیه تخییلیه (فلم تکن) الاستعاره (المکنی عنها مستلزمه للتخییلیه) بمعنی انها لا توجد بدون التخییلیه.

وذلک لان المکنی عنها قد وجدت بدون التخییلیه فی مثل نطقت الحال بکذا علی هذا التقدیر.

(وذلک) ای عدم استلزام المکنی عنها للتخییلیه (باطل بالاتفاق) وانما الخلاف فی ان التخییلیه هل تستلزم المکنی عنها فعند السکاکی لا تستلزم کما فی قولنا اظفار المنیه الشبیهه بالسبع.

وبهذا ظهر فساد ما قیل ان مراد السکاکی بقوله لا تنفک المکنی عنها عن التخییلیه ان التخییلیه مستلزمه للمکنی عنها لا علی العکس کما فهمه المصنف.

نعم یمکن ان ینازع فی الاتفاق علی استلزام المکنی عنها للتخییلیه لان کلام الکشاف مشعر بخلاف ذلک.

وقد صرح فی المفتاح ایضا فی بحث المجاز العقلی بان قرینه المکنی عنها قد تکون امرا وهمیا کاظفار المنیه وقد تکون امرا محققا کالانبات فی انبت الربیع البقل والهزم فی هزم الامیر الجند الا ان هذا لا یدفع الاعتراض عن السکاکی لانه قد صرح فی المجاز العقلی بان نطقت فی نطقت الحال بکذا امر وهمی جعل قرینه للمکنی عنها

[شماره صفحه واقعی : 251]

ص: 1975

وایضا فلمّا جوزّ وجود المکنی عنها بدون التخییلیه کما فی انبت الربیع البقل ووجود التخییلیه بدونها کما فی اظفار المنیه الشبیهه بالسبع فلا جهه لقوله ان المکنی عنها لا تنفک عن التخییلیه (والّا) ای وان لم تقدر التبعیه الّتی جعلها السکاکی قرینه المکنی عنها حقیقه بل قدرها مجاز (فتکون) التبعیه کنطقت الحال مثلا (استعاره) ضروره انه مجاز علاقته المشابهه والاستعاره فی الفعل لا تکون الا تبعیه فلم یکن ما ذهب الیه السکاکی من رد التبعیه الی المکنی عنها (مغنیا عما ذکره غیره) من تقسیم الاستعاره الی التبعیه وغیرها لانه اضطر آخر الامر الی القول بالاستعاره التبعیه.

وقد یجاب بان کل مجاز تکون علاقته المشابهه لا یجب ان یکون استعاره لجواز ان یکون له علاقه اخری باعتبارها وقع الاستعمال کما بین النطق والدلاله فانها لازمه للنطق بل انما یکون استعاره اذا کان الاستعمال باعتبار علاقته المشابهه وقصد المبالغه فی التشبیه ، وفیه نظر لان السکاکی قد صرح بان نطقت ههنا امر مقدّر وهمی کاظفار المنیّه المستعاره للصوره الوهمیه الشبیهه بالاظفار المحققه ولو کان مجازا مرسلا عن الدلاله لکان امرا محققا عقلیا علی ان هذا لا یجری فی جمیع الامثله.

ولو سلم فحینئذ یعود الاعتراض الاول وهو وجود المکنی عنها بدون التخییلیه.

ویمکن الجواب بان المراد بعدم انفکاک الاستعاره بالکنایه عن التخییلیه ان التخییلیه لا توجد بدونها فیما شاع من کلام الفصحاء اذ لا نزاع فی عدم شیوع مثل اظفار المنیه الشبیهه بالسبع.

وانما الکلام فی الصحه ، واما وجود الاستعاره بالکنایه بدون التخییلیه فشائع علی ما قرره صاحب الکشاف فی قوله تعالی (الَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللهِ) ، وصاحب المفتاح فی مثل انبت الربیع البقل ، فصار الحاصل من مذهبه ان قرینه الاستعاره بالکنایه قد تکون استعاره تخییلیه مثل اظفار المنیه ونطقت الحال وقد تکون استعاره تحقیقیه علی ما ذکر فی قوله تعالی (یا أَرْضُ ابْلَعِی ماءَکِ) ان البلع استعاره عن غور الماء فی الارض والماء استعاره بالکنایه عن الغذاء ، وقد تکون حقیقه کما فی انبت الربیع.

[شماره صفحه واقعی : 252]

ص: 1976

فصل : فی شرائط حسن الاستعاره

(وحسن کل من) الاستعاره (التحقیقیه والتمثیل) علی سبیل الاستعاره (برعایه جهات حسن التشبیه) کان یکون وجه الشبه شاملا للطرفین والتشبیه وافیا بافاده ما علّق به من الغرض ونحو ذلک (وان لا یشم رائحته لفظا) ای وبان لا یشم شیء من التحقیقیه والتمثیل رائحه التشبیه من جهه اللفظ لان ذلک یبطل الغرض من الاستعاره اعنی ادعاء دخول المشبه فی جنس المشبه به لما فی التشبیه من الدلاله علی ان المشبه به اقوی فی وجه الشبه.

(ولذلک) ای ولان شرط حسنه ان لا یشم رائحه التشبیه لفظا (یوصی ان یکون الشبه) ای ما به المشابهه (بین الطرفین جلیّا) بنفسه او بواسطه عرف او اصطلاح خاص (لئلا تصیر) الاستعاره (الغازا) وتعمیه ان روعی شرائط الحسن ولم تشم رائحه التشبیه وان لم یراع فات الحسن یقال اللغزفی کلامه اذا عمی مراده ومنه اللغز وجمعه الغاز مثل رطب وارطاب (کما لو قیل) فی التحقیقیه (رأیت اسدا وارید انسان ابخر) فوجه الشبه بین الطرفین خفی (و) فی التمثیل (رأیت ابلا مائه لا تجد فیها راحله وارید الناس) من قوله علیه السلام الناس کابل مائه لا تجد فیها راحله ، وفی الفائق الراحله البعیر الذی یرتحله الرجل جملا کان او ناقه یعنی ان المرضیّ المنتخب من الناس فی عزه وجوده کالنجیبه المنتخبه التی لا توجد فی کثیر من الابل.

(وبهذا ظهر ان التشبیه اعم محلا) اذ کل ما یتأتی فیه الاستعاره یتأتی فیه التشبیه من غیر عکس لجواز ان یکون وجه الشبه غیر جعلی فتصیر الاستعاره الغازا کما فی المثالین المذکورین ، فان قیل قد سبق ان حسن الاستعاره برعایه جهات حسن التشبیه ومن جملتها ان یکون وجه الشبه بعیدا غیر مبتذل فاشتراط جلائه فی الاستعاره ینافی ذلک.

قلنا الجلاء والخفاء مما یقبل الشده والضعف فیجب ان یکون من الجلاء بحیث

[شماره صفحه واقعی : 253]

ص: 1977

لا یصیر مبتذلا ومن الغرابه بحیث لا یصیر الغازا.

(ویتصل به) ای بما ذکرنا من انه اذا خفی التشبیه لم تحسن الاستعاره ویتعین التشبیه (انه اذا قوی الشبه بین الطرفین حتی اتحدا کالعلم والنور والشبهه والظلمه لم یحسن التشبیه وتعینت الاستعاره) لئلا یصیر کتشبیه الشیء بنفسه.

فاذا فهمت مسئله تقول حصل فی قلبی نور ولا تقول علم کالنور ، واذا وقعت فی شبهه تقول وقعت فی ظلمه ولا تقول فی شبهه کالظلمه (و) الاستعاره (المکنی عنها کالتحقیقیه) فی ان حسنها برعایه جهات حسن التشبیه لانها تشبیه مضمر (و) الاستعاره (التخییلیه حسنها بحسب حسن المکنی عنها) لما بیّنا لانها لا تکون الا تابعه للمکنی عنها ولیس لها فی نفسها تشبیه بل هی حقیقه فحسنها تابع لحسن متبوعها.

[شماره صفحه واقعی : 254]

ص: 1978

فصل : فی بیان معنی آخر یطلق علیه لفظ المجاز علی سبیل الاشتراک أو التشابه

(وقد یطلق المجاز علی کلمه تغیّر حکم اعرابها) ای حکمها الذی هو الاعراب علی ان الاضافه للبیان ای تغیّر اعرابها من نوع الی نوع آخر (بحذف لفظ او زیاده لفظ) فالاول (کقوله تعالی (وَجاءَ رَبُّکَ) ، وقوله تعالی (وَسْئَلِ الْقَرْیَهَ) و) الثانی مثل (قوله تعالی (لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ) ای) جاء (امر ربک) لاستحاله المجیء علی الله تعالی (و) اسئل (اهل القریه) للقطع.

بان المقصود ههنا سؤال اهل القریه وان جعلت القریه مجازا عن اهلها لم یکن من هذا القبیل (ولیس مثله شیء) لان المقصود نفی ان یکون شیء مثل الله تعالی لا نفی ان یکون شیء مثل مثله فالحکم الاصلی لربک والقریه هو الجر.

وقد تغیّر فی الاول الی الرفع وفی الثانی الی النصب بسبب حذف المضاف والحکم الاصلی فی مثله هو النصب لانه خبر لیس وقد تغیر الی الجر بسبب زیاده الکاف فکما وصفت الکلمه بالمجاز باعتبار نقلها عن معناها الاصلی کذلک وصفت به باعتبار نقلها عن اعرابها الاصلی.

وظاهر عباره المفتاح ان الموصوف بهذا النوع من المجاز هو نفس الاعراب. وما ذکره المصنف اقرب ، والقول بزیاده الکاف فی نحو قوله تعالی (لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ) اخذ بالظاهر ویحتمل ان لا تکون زائده بل تکون نفیا للمثل بطریق الکنایه التی هی ابلغ لان الله تعالی موجود فاذا نفی مثل مثله لزم نفی مثله ضروره انه لو کان له مثل لکان هو اعنی الله تعالی مثل مثله فلم یصح نفی مثل مثله کما تقول لیس لاخی زید اخ ای لیس لزید اخ نفیا للملزوم بنفی لازمه والله اعلم.

[شماره صفحه واقعی : 255]

ص: 1979

[شماره صفحه واقعی : 256]

ص: 1980

الکنایه
اشاره

الکنایه فی اللغه مصدر کنیت بکذا عن کذا او کنوت اذا ترکت التصریح به.

وفی الاصطلاح (لفظ ارید به لازم معناه مع جواز ارادته معه) ای اراده ذلک المعنی مع لازمه کلفظ طویل النجاد والمراد به طول القامه مع جواز ان یراد حقیقه طول النجاد ایضا.

(فظهر انه تخالف المجاز من جهه اراده المعنی) الحقیقی (مع اراده لازمه) کاراده طول القامه بخلاف المجاز فانه لا یجوز فیه اراده المعنی الحقیقی للزوم القرینه المانعه عن اراده المعنی الحقیقی.

وقوله من جهه اراده المعنی لیوافق ما ذکره فی تعریف الکنایه ولان الکنایه کثیرا ما تخلو عن اراده المعنی الحقیقی للقطع بصحه قولنا فلان طویل النجاد وجبان الکلب ومهزوم الفصیل وان لم یکن له نجاد ولا کلب ولا فصیل.

ومثل هذا فی الکلام اکثر من ان یحصی.

وههنا بحث لا بد من التنبیه علیه وهو ان المراد بجواز اراده المعنی الحقیقی فی الکنایه هو ان الکنایه من حیث انها کنایه لا تنافی ذلک کما ان المجاز ینافیه.

لکن قد یمتنع ذلک فی الکنایه بواسطه خصوص الماده کما ذکر صاحب الکشاف فی قوله تعالی (لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ) انه من باب الکنایه کما فی قولهم مثلک لا یبخل لانهم اذا نفوه عمن یماثله وعمن یکون علی اخص اوصاف فقد نفوه عنه کما یقولون بلغت اترابه یریدون بلوغه فقولنا لیس کمثله شیء عبارتان متعاقبتان علی معنی واحد وهو نفی المماثله عن ذاته مع انه لا فرق بینهما الا ما تعطیه الکنایه من المبالغه.

ولا یخفی ههنا امتناع اراده الحقیقه وهو نفی المماثله عمن هو مماثل له وعمن یکون علی اخص اوصافه (وفرّق) بین الکنایه والمجاز (بان الانتقال فیها) ای فی

[شماره صفحه واقعی : 257]

ص: 1981

الکنایه (من اللازم) الی الملزوم کالانتقال من طول النجاد الی طول القامه.

(وفیه) ای فی المجاز الانتقال (من الملزوم) الی اللازم کالانتقال من الغیث الی النبت ومن الاسد الی الشجاعه (وردّ) هذا الفرق (بان اللازم ما لم یکن ملزوما) بنفسه او بانضمام قرینه الیه (لم ینتقل منه) الی الملزوم لان اللازم من حیث انه لازم یجوز ان یکون اعم ولا دلاله للعام علی الخاص (وحینئذ) ای واذا کان اللازم ملزوما (یکون الانتقال من الملزوم الی اللازم) کما فی المجاز فلا یتحقق الفرق.

والسکاکی ایضا معترف بان اللازم ما لم یکن ملزوما امتنع الانتقال منه ، وما یقال ان مراده ان اللزوم من الطرفین من خواص الکنایه دون المجاز او شرط لها دونه فمما لا دلیل علیه.

وقد یجاب بان مراده باللازم ما یکون وجوده علی سبیل التبعیه کطول النجاد التابع لطول القامه.

ولهذا جوز کون الکلام اخص کالضاحک بالفعل للانسان فالکنایه ان یذکر من المتلازمین ما هو تابع وردیف ویراد به ما هو متبوع ومردوف والمجاز بالعکس.

وفیه نظر ولا یخفی علیک ان لیس المراد باللزوم ههنا امتناع الانفکاک. (وهی) ای الکنایه (ثلاثه اقسام الاولی :) تأنیثها باعتبار کونها عباره عن الکنایه (المطلوب بها غیر صفه ولا نسبه فمنها) ای فمن الاولی (ما هی معنی واحد) مثل ان یتفق فی صفه من الصفات اختصاص بموصوف معین عارض فتذکر تلک الصفه لیتوصل بها الی ذلک الموصوف (کقوله) الضاربین بکل ابیض مخذم.

(والطاعنین مجامع الاضغان) المخذم القاطع والضغن الحقد ومجامع الاضغان معنی واحد کنایه عن القلوب.

(ومنها ما هو مجموع معان) بان تؤخذ صفه فتضم الی لازم آخر وآخر لتصیر جملتها مختصه بموصوف فیتوصل بذکرها الیه (کقولنا کنایه عن الانسان حی مستوی القامه عریض الاظفار) ویسمّی هذا خاصه مرکبه (وشرطهما) ای وشرط هاتین الکنایتین (الاختصاص بالمکنی عنه) لیحصل الانتقال.

[شماره صفحه واقعی : 258]

ص: 1982

وجعل السکاکی الاولی منهما اعنی ما هی معنی واحد قریبه بمعنی سهوله المأخوذ والانتقال فیها لبساطتها واستغنائها عن ضم لازم الی آخر وتلفیق بینهما والثانیه بعیده بخلاف ذلک وهذه غیر البعیده بالمعنی الذی سیجیء.

(الثانیه) من اقسام الکنایه (المطلوب بها صفه) من الصفات کالجود والکرم ونحو ذلک وهی ضربان قریبه وبعیده (فان لم یکن الانتقال) من الکنایه الی المطلوب بواسطه قریبه والقریبه قسمان (واضحه) یحصل الانتقال منها بسهوله (کقولهم کنایه عن طول القامه طویل نجاده وطویل النجاد والاولی) ای طویل نجاده کنایه (ساذجه) لا یشوبها شیء من التصریح (وفی الثانیه) ای طویل النجاد (تصریح ما لتضمن الصفه) ای طویل (الضمیر) الراجع الی الموصوف ضروره احتیاجها الی مرفوع مسند الیه فیشتمل علی نوع تصریح بثبوت الطول له.

والدلیل علی تضمنه الضمیر انک تقول هند طویله النجاد والزیدان طویلا النجاد والزیدون طوال النجاد فتؤنث وتثنی وتجمع الصفه البته لاسنادها الی ضمیر الموصوف بخلاف هند طویل نجادها والزیدان طویل نجادهما والزیدون طویل نجادهم.

وانما جعلنا الصفه المضافه کنایه مشتمله علی نوع تصریح ولم نجعلها تصریحا للقطع بان الصفه فی المعنی صفه للمضاف الیه واعتبار الضمیر رعایه لامر لفظی وهو امتناع خلو الصفه عن معمول مرفوع بها (او خفیّه) عطف علی واضحه.

وخفاؤها بان یتوقف الانتقال منها علی تأمل واعمال رویّه (کقولهم کنایه عن الابله عریض القفاء) فان عرض القفاء وعظم الرأس بالافراط مما یستدل به علی البلاهه فهو ملزوم لها بحسب الاعتقاد.

لکن فی الانتقال منه الی البلاهه نوع خفاء لا یطّلع علیه کل احد.

ولیس الخفاء بسبب کثره الوسائط والانتقالات حتی یکون بعیده (وان کان الانتقال) من الکنایه الی المطلوب بها (بواسطه فبعیده کقولهم کثیر الرماد کنایه عن المضیاف فانه ینتقل من کثره الرماد الی کثره احراق الحطب تحت القدر

[شماره صفحه واقعی : 259]

ص: 1983

ومنها) ای ومن کثره الاحراق (الی کثره الطبائح ومنها الی کثره الاکله) جمع آکل (ومنها الی کثره الضیفان) بکسر الضاد جمع ضیف (ومنها الی المقصود) وهو المضیاف وبحسب قله الوسائط وکثرتها تختلف الدلاله علی المقصود وضوحا وخفاء.

(الثالثه) من اقسام الکنایه (المطلوب بها نسبه) ای اثبات امر لاخر او نفیه عنه وهو المراد بالاختصاص فی هذا المقام (کقوله ان السماحه والمرؤه) هی کمال الرجولیّه (والندی فی قبه ضربت علی ابن الحشرج. فانه اراد ان یثبت اختصاص ابن الحشرج بهذه الصفات) ای ثبوتها له (فترک التصریح) باختصاصه بها (بان یقول انه مختص بها او نحوه) مجرور عطفا علی ان یقول او منصوب عطفا علی انه مختص بها مثل ان یقول ثبتت سماحه ابن الحشرج او حصلت السماحه له ، او ابن الحشرج سمح ، کذا فی المفتاح.

وبه یعرف ان لیس المراد بالاختصاص ههنا الحصر (الی الکنایه) ای ترک التصریح ومال الی الکنایه (بان جعلها) ای تلک الصفات (فی قبّه) تنبیها علی ان محلها ذو قبّه وهی تکون فوق الخیمه یتخذها الرؤساء (مضروبه علیه) ای علی ابن الحشرج فافاد اثبات الصفات المذکوره له لانه اذا اثبت الامر فی مکان الرجل وحیزه فقد اثبت له (ونحوه) ای مثل البیت المذکور فی کون الکنایه لنسبه الصفه الی الموصوف بان تجعل فیما یحیط به ویشتمل علیه (قولهم المجد بین ثوبیه والکرم بین بردیه) حیث لم یصرح بثبوت المجد والکرم له بل کنّی عن ذلک بکونهما بین بردیه وبین ثوبیه.

فان قلت ههنا قسم رابع وهو ان یکون المطلوب بها صفه ونسبه معا کقولنا کثیر الرماد فی ساحه زید.

قلت لیس هذا کنایه واحده بل کنایتان احدهما المطلوب بها نفس الصفه وهی کثره الرماد کنایه عن المضیافیّه والثانیه المطلوب بها نسبه المضیّافیه الی زید وهو جعلها فی ساحته لیفید اثباتها له (والموصوف فی هذین القسمین) یعنی الثانی والثالث (قد یکون) مذکورا کما مر (و) قد یکون (غیر مذکور کما یقال فی عرض من یؤذی

[شماره صفحه واقعی : 260]

ص: 1984

المسلمین المسلم من سلم المسلمون من لسانه ویده) فانه کنایه عن نفی صفه الاسلام عن المؤذی وهو غیر مذکور فی الکلام.

واما القسم الاول وهو ما یکون المطلوب بالکنایه نفس الصفه وتکون النسبه مصرحا بها فلا یخفی ان الموصوف فیها یکون مذکورا لا محاله لفظا او تقدیرا. وقوله فی عرض من یؤذی معناه فی التعریض به یقال نظرت الیه من عرض بالضم ای من جانب وناحیه.

قال (السکاکی الکنایه تتفاوت الی تعریض وتلویح ورمز وایماء واشاره) وانما قال تتفاوت ولم یقل تنقسم لان التعریض وامثاله مما ذکر لیس من اقسام الکنایه فقط بل هو اعم کذا فی شرح المفتاح.

وفیه نظر والاقرب انه انما قال ذلک لان هذه الاقسام قد تتداخل ویختلف باختلاف الاعتبارات من الوضوح والخفاء وقله الوسائط وکثرتها (والمناسب للعریضه التعریض) ای الکنایه اذا کانت عرضیه مسوقه لاجل موصوف غیر مذکور کان المناسب ان یطلق علیها اسم التعریض لانه اماله الکلام الی عرض یدل علی المقصود یقال عرضت لفلان وبفلان اذا قلت قولا لغیره وانت تعنیه فکأنک اشرت به الی جانب وتریذ به جانبا آخر (و) المناسب (لغیرها) ای لغیر العرضیه (ان کثرت الوسائط) بین اللازم والملزوم کما فی کثیر الرماد وجبان الکلب ومهزول الفصیل (التلویح) لان التلویح هو ان تشیر الی غیرک من بعید.

(و) المناسب لغیرها (ان قلّت) الوسائط (مع خفاء) فی الملزوم کعریض القفاء وعریض الوساده (الرمز) لان الرمز هو ان تشیر الی قریب منک علی سبیل الخفیه لان حقیقته الاشاره بالشفه او الحاجب (و) المناسب لغیرها ان قلّت الوسائط (بلا خفاء) کما فی قوله او ما رأیت المجد القی رحله فی آل طلحه ثم لم یتحوّل (الایماء والاشاره. ثم قال) السکاکی (والتعریض قد یکون مجازا کقولک آذیتنی فستعرف وانت ترید) بتاء الخطاب (انسانا مع المخاطب دونه) ای لا ترید المخاطب لیکون اللفظ مستعملا فی غیر ما وضع له فقط فیکون مجازا (وان اردتهما) ای اردت

[شماره صفحه واقعی : 261]

ص: 1985

المخاطب وانسانا آخر معه جمیعا (کان کنایه) لانک اردت باللفظ المعنی الاصلی وغیره معا والمجاز ینافی اراده المعنی الاصلی (ولا بد فیهما) ای فی الصورتین (من قرینه) داله علی ان المراد فی الصوره الاولی هو الانسان الذی مع المخاطب وحده لیکون مجازا وفی الثانیه کلاهما جمیعا لیکون کنایه ، وتحقیق ذلک ان قولک آذیتنی فستعرف کلام دال علی تهدید المخاطب بسبب الایذاء ویلزم منه تهدید کل من صدر عنه الایذاء فان استعملته واردت به تهدید المخاطب وغیره من المؤذین کان کنایه وان اردت به تهدید غیر المخاطب بسبب الایذاء لعلاقه اشتراکه للمخاطب فی الایذاء اما تحقیقا واما فرضا وتقدیرا مع قرینه داله علی عدم اراده المخاطب کان مجازا.

[شماره صفحه واقعی : 262]

ص: 1986

فصل : أطبق البلغاء علی أن المجاز و الکنایه أبلغ من الحقیقه و التصریح

(لان الانتقال فیهما من الملزوم الی اللازم فهو کدعوی الشیء ببینه) فان وجود الملزوم یقتضی وجود اللازم لامتناع انفکاک الملزوم عن لازمه (و) اطبقوا ایضا علی (ان الاستعاره ابلغ من التشبیه لانها نوع من المجاز) وقد علم ان المجاز ابلغ من الحقیقه.

ولیس معنی کون المجاز والکنایه ابلغ ان شیئا منهما یوجب ان یحصل فی الواقع زیاده فی المعنی لا توجد فی الحقیقه والتصریح بل المراد انه یفید زیاده تأکید للاثبات ویفهم من الاستعاره ان الوصف فی المشبه بالغ حد الکمال کما فی المشبه به ولیس بقاصر فیه کما یفهم من التشبیه والمعنی لا یتغیر حاله فی نفسه بان یعبر عنه بعباره ابلغ.

وهذا مراد الشیخ عبد القاهر بقوله لیست مزیه قولنا رأیت اسدا علی قولنا رأیت رجلا هو والاسد سواء فی الشجاعه ان الاول افاد زیاده فی مساواته للاسد فی الشجاعه لم یفدها الثانی بل الفضیله وهی ان الاول افاد تأکیدا لاثبات تلک المساواه له لم یفده الثانی والله اعلم.

کمل القسم الثانی والحمد لله علی جزیل نواله والصلاه والسلام علی سیدنا محمد وآله واصحابه اجمعین.

[شماره صفحه واقعی : 263]

ص: 1987

[شماره صفحه واقعی : 264]

ص: 1988

الفن الثالث : فی البدیع

اشاره

(وهو علم یعرف به وجوه تحسین الکلام) ای یتصور به معانیها ویعلّم اعدادها وتفاصیلها بقدر الطاعه.

والمراد بالوجوه ما مر فی قوله وتتبعها وجوه اخر تورث الکلام حسنا وقبولا.

وقوله (بعد رعایه المطابقه) ای مطابقه الکلام لمقتضی الحال (و) رعایه (وضوح الدلاله) ای الخلو عن التعقید المعنوی اشاره الی ان هذه الوجوه انما تعد محسّنه للکلام بعد رعایه الامرین والا لکان کتعلیق الدرر علی اعناق الخنازیر والظرف اعنی قوله بعد رعایه متعلق بقوله تحسین الکلام.

(وهی) ای وجوه تحسین الکلام (ضربان معنوی) ای راجع الی تحسین المعنی اولا وبالذات وان کان قد یفید بعضها تحسین اللفظ ایضا (ولفظی) ای راجع الی تحسین اللفظ کذلک (اما المعنوی) قدّمه لان المقصود الاصلی والغرض الاولی هو المعانی والالفاظ توابع وقوالب لها (فمنه المطابقه وتسمی الطباق والتضاد ایضا.

وهی الجمع بین المتضادین ای معنیین متقابلین فی الجمله) ای یکون بینهما تقابل وتناف ولو فی بعض الصور سواء کان التقابل حقیقیا او اعتباریا وسواء کان تقابل التضاد او تقابل الایجاب والسلب او تقابل العدم والملکه او تقابل التضائف او ما یشبه شیئا من ذلک (ویکون) ذلک الجمع (بلفظین من نوع) واحد من انواع الکلمه (اسمین نحو (وَتَحْسَبُهُمْ أَیْقاظاً وَهُمْ رُقُودٌ) او فعلین نحو (یُحْیِی وَیُمِیتُ) او حرفین نحو (لَها ما کَسَبَتْ وَعَلَیْها مَا اکْتَسَبَتْ)).

فان فی اللام معنی الانتفاع وفی علی معنی التضرر ای لا ینتفع بطاعتها ولا یتضرر بمعصیتها غیرها (او من نوعین نحو (أَوَمَنْ کانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْناهُ)) فانه قد اعتبر فی الاحیاء معنی الحیاه وفی الاماته معنی الموت والموت والحیاه مما یتقابلان وقد دل علی الاول بالاسم وعلی الثانی بالفعل (وهو) ای الطباق (ضربان طباق الایجاب

[شماره صفحه واقعی : 265]

ص: 1989

کما مر وطباق السلب وهو ان یجمع بین فعلی مصدر احدهما مثبت والاخر منفی او احدهما امر والاخر نهی فالاول (نحو قوله تعالی (وَلکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ) یعلمون) ظاهرا من الحیاه الدنیا.

(و) الثانی (نحو قوله تعالی (فَلا تَخْشَوُا النَّاسَ وَاخْشَوْنِ ،) ومن الطباق) ما سماه بعضهم تدبیجا من دبّج المطر الارض اذا زیّنها وفسره بان یذکر فی معنی من المدح او غیره الوان لقصد الکنایه او التوریه واراد بالالوان ما فوق الواحد بقرینه الامثله فتدبیج الکنایه (نحو قوله تردّی) من تردّیت الثوب اخذته رداء (ثیاب الموت حمرا فما اتی لها) ای لتلک الثیاب (اللیل الا وهی من سندس خضر) یعنی ارتدی الثیاب الملطخه بالدم فلم ینقض یوم قتله ولم یدخل فی لیله الا وقد صارت الثیاب من سندس خضر من ثیاب الجنه فقد جمع بین الحمره والخضره وقصد بالاول الکنایه عن القتل وبالثانی الکنایه عن دخول الجنه.

وتدبیج التوریه کقول الحریری فمذ أغبّر العیش الاخضر ، وازورّ المحبوب الاصفر ، اسودّ یومی الابیض وابیّض فودی الاسود ، حتی رثی لی العدو الازرق ، فیاحبذا الموت الاحمر.

فالمعنی القریب للمحبوب الاصفر هو الانسان الذی له صفره والبعید هو الذهب وهو المراد ههنا فیکون توریه وجمع الالوان لقصد التوریه لا یقتضی ان یکون فی کل لون توریه کما توهمه بعض (ویلحق به) ای بالطباق شیئان احدهما الجمع بین معنیین یتعلق احدهما بما یقابل الاخر نوع تعلق مثل السببیه واللزوم (نحو قوله تعالی (أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ).

فان الرحمه وان لم تکن مقابله للشده لکنها مسببیه عن اللین) الذی هو ضد الشده.

(و) الثانی الجمع بین معنیین غیر متقابلین عبّر عنهما بلفظین یتقابل معناهما الحقیقی (نحو قوله لا تعجبی یا سلم من رجل) یعنی نفسه ضحک المشیب برأسه) ای ظهر ظهورا تاما (فبکی) ذلک الرجل فظهور الشیب لا یقابل البکاء الا انه قد

[شماره صفحه واقعی : 266]

ص: 1990

عبر عنه بالضحک الذی معناه الحقیقی مقابل للبکاء.

(ویسمی الثانی ایهام التضاد) لان المعنیین قد ذکرا بلفظین یوهمان التضاد نظرا الی الظاهر (ودخل فیه) ای فی الطباق بالتفسیر الذی سبق ما یختص باسم المقابله وان جعله السکاکی وغیره قسما برأسه من المحسنات المعنویه (وهی ان یؤتی بمعنیین) متوافقین (او اکثر ثم) یؤتی (بما یقابل ذلک) المذکور من المعنیین المتوافقین او المعانی المتوافقه (علی الترتیب) فیدخل فی الطباق لانه جمع بین معنیین متقابلین فی الجمله.

(والمراد بالتوافق خلاف التقابل) حتی لا یشترط ان یکونا متناسبین او متماثلین فمقابله الاثنین بالاثنین (نحو (فَلْیَضْحَکُوا قَلِیلاً وَلْیَبْکُوا کَثِیراً)) اتی بالضحک والقله المتوافقین ثم بالبکاء والکثره المتقابلین لهما (و) مقابله الثلاثه بالثلاثه (نحو قوله ما احسن الدین والدنیا اذا اجتمعا ، واقبح الکفر والافلاس بالرجل) اتی بالحسن والدین والغنی ثم بما یقابلها من القبح والکفر والا فلاس علی الترتیب (و) مقابله الاربعه بالاربعه (نحو (فَأَمَّا مَنْ أَعْطی وَاتَّقی ، وَصَدَّقَ بِالْحُسْنی ، فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْری ، وَأَمَّا مَنْ بَخِلَ وَاسْتَغْنی ، وَکَذَّبَ بِالْحُسْنی ، فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْعُسْری) ،) والتقابل بین الجمیع ظاهرا لا بین الاتقاء والاستغناء فبینه بقوله.

(والمراد باستغنی انه زهد فیما عند الله تعالی کانه استغنی عنه) ای اعرض عما عند الله تعالی (فلم یتق او) المراد باستغنی (استغنی بشهوات الدنیا عن نعیم الجنه فلم یتق) فیکون الاستغناء مستتبعا لعدم الاتقاء وهو مقابل للاتقاء فیکون هذا من قبیل قوله تعالی (أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ ،)

(وزاد السکاکی) فی تعریف المقابله قیدا آخر حیث قال هی ان تجمع بین شیئین متوافقین او اکثر وضدیهما (واذا شرط ههنا) ای فیما بین المتوافقین او المتوافقات (امر شرط ثمه) ای فیما بین ضدیهما او اضدادها (ضده) ای ضد ذلک الامر (کهاتین الایتین فانه لما جعل التیسیر مشترکا بین الاعطاء والاتقاء والتصدیق جعل ضده) ای ضد التیسیر وهو التعسیر المعبر عنه بقوله (فَسَنُیَسِّرُهُ

[شماره صفحه واقعی : 267]

ص: 1991

لِلْعُسْری) (مشترکا بین اضدادها) وهی البخل والاستغناء والتکذیب ، فعلی هذا لا یکون قوله ما احسن الدین الی آخره من المقابله لانه اشترط فی الدین والدنیا الاجتماع ولم یشترط فی الکفر والافلاس ضده.

(ومنه) ای من المعنوی (مراعاه النظیر ویسمی التناسب والتوفیق) والائتلاف والتلفیق (ایضا وهی جمع امر وما یناسبه لا بالتضاد) والمناسبه بالتضاد ان یکون کل منهما متقابلا للاخر ، وبهذا القید یخرج الطباق.

وذلک قد یکون بالجمع بین الامرین (نحو (الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ بِحُسْبانٍ)) جمعا بین امرین (و) نحو (قوله) فی صفه الابل (کالقسیّ) جمع قوس (المعطفات) ای المنحنیات (بل الاسهم) جمع سهم (مبریه) ای منحوته (بل الاوتار) جمع وتر جمع بین ثلاثه امور (ومنها) ای من مراعاه النظیر ما یسمیه بعضهم تشابه الاطراف وهو ان یختم الکلام بما یناسب ابتدائه فی المعنی نحو (لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَهُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ وَهُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ) فان اللطیف یناسب کونه غیر مدرک بالابصار والخبیر یناسب کونه مدرکا بالابصار لان المدرک للشیء یکون خبیرا له عالما به.

(ویلحق بها) ای بمراعاه النظیر ان تجمع بین معنیین غیر متناسبین بلفظین یکون لهما معنیان متناسبان وان لم یکونا مقصودین ههنا (نحو (الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ بِحُسْبانٍ وَالنَّجْمُ)) ای والنبات الذی ینجم ای یظهر من الارض لا ساق له کالبقول (وَالشَّجَرُ) الذی له ساق (یَسْجُدانِ) ای ینقادان لله تعالی فیما خلقا له ، فالنجم بهذا المعنی وان لم یکون مناسبا للشمس والقمر لکنه قد یکون بمعنی الکوکب وهو مناسب لهما (ویسمی ایهام التناسب) لمثل ما مر فی ایهام التضاد.

(ومنه) ای من المعنوی (الارصاد) وهو فی اللغه نصب الرقیب فی الطریق (ویسمیه بعضهم التسهیم) یقال برد مسهم فیه خطوط مستویه (وهو ان یجعل قبل العجز من الفقره) وهی فی النثر بمنزله البیت من النظم ، فقوله وهو یطبع الاسجاع بجواهر لفظه فقره ویقرع الاسماع بزواجر وعظه فقره اخری ، والفقره فی الاصل حلی یصاغ علی شکل فقره الظهر (او) من (البیت ما یدل علیه) ای علی العجز

[شماره صفحه واقعی : 268]

ص: 1992

وهو آخر کلمه من الفقره او البیت (اذا عرف الرویّ) فقوله ما یدل فاعل یجعل وقوله اذا عرف متعلق بقوله یدل والرویّ الحرف الذی یبنی علیه او آخر الابیات او الفقره ویجب تکرره فی کل منهما.

وقید بقوله اذا عرف الرویّ لان من الارصاد ما لا یعرف فیه العجز لعدم معرفه حرف الرویّ کما فی قوله تعالی (وَما کانَ النَّاسُ إِلَّا أُمَّهً واحِدَهً فَاخْتَلَفُوا وَلَوْ لا کَلِمَهٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ فِیما فِیهِ یَخْتَلِفُونَ) فلو لم یعرف ان حرف الروی هو النون لربما توهم ان العجز فیما هم فیه اختلفوا او اختلفوا فیه فالارصاد فی الفقره (نحو (وَما کانَ اللهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَلکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ)) وفی البیت (نحو قوله اذا لم تستطع شیئا فدعه ، وجاوزه الی ما تستطیع.

ومنه) ای ومن المعنوی (المشارکه ، وهی ذکر الشیء بلفظ غیره لوقوعه) ای ذلک الشیء (فی صحبته) ای ذلک الغیر (تحقیقا او تقدیرا) ای وقوعا محققا او مقدرا (فالاول نحو قوله قالوا اقترح شیئا) من اقترحت علیه شیئا اذا سألته ایاه من غیر رویّه وطلبته علی سبیل التکلیف والتحکم وجعله من اقترح الشیء ابتدعه غیر مناسب علی ما لا یخفی (تجد) مجزوم علی انه جواب الامر من الاجاده وهی تحسین الشیء (لک طبخه ، قلت اطبخوا لی جبّه وقمیصا) ای خیطوا وذکر خیاطه الجبّه بلفظ الطبخ لوقوعها فی صحبه طبخ الطعام (ونحوه (تَعْلَمُ ما فِی نَفْسِی وَلا أَعْلَمُ ما فِی نَفْسِکَ)) حیث اطلق النفس علی ذات الله تعالی لوقوعه فی صحبه نفسی.

(والثانی) وهو ما یکون وقوعه فی صحبه الغیر تقدیرا (نحو) قوله تعالی (قُولُوا آمَنَّا بِاللهِ ، وَما أُنْزِلَ إِلَیْنا) الی قوله (صِبْغَهَ اللهِ) وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللهِ صِبْغَهً وَنَحْنُ لَهُ عابِدُونَ) (وهو) ای قوله (صِبْغَهَ اللهِ) (مصدر) لانه فعله من صبغ کالجلسه من جلس وهی الحاله التی یقع علیها الصبغ (مؤکد لآمنا بالله ای تطهیر الله لان الایمان یطهّر النفوس) فیکون آمنّا مشتملا علی تطهیر الله لنفوس المؤمنین ودالا علیه فیکون صبغه الله بمعنی تطهیر الله مؤکدا لمضمون قوله (آمَنَّا بِاللهِ) ثم اشار الی وقوع تطهیر الله فی صحبه ما یعبر عنه بالصبغ تقدیرا بقوله (والاصل فیه) ای فی هذا المعنی وهو ذکر

[شماره صفحه واقعی : 269]

ص: 1993

التطهیر بلفظ الصبغ (ان النصاری کانوا یغمسون اولادهم فی ماء اصفر یسمونه المعمودیه ویقولون انه) ای الغمس فی ذلک الماء (تطهیر لهم) فاذا فعل الواحد منهم بولده ذلک قال الآن صار نصرانیا حقا فامر المسلمون بان یقولوا للنصاری قولا آمنا بالله وصبغنا الله بالایمان صبغه لا مثل صبغتنا وطهّرنا به تطهیرا لا مثل تطهیرنا.

هذا اذا کان الخطاب فی قوله (قُولُوا آمَنَّا بِاللهِ) للکافرین وان کان الخطاب للمسلمین فالمعنی ان المسلمین امروا بان یقولوا صبغنا الله بالایمان صبغه ولم یصبغ صبغتکم ایها النصاری (فعبر عن الایمان بالله بصبغه الله للمشارکه) لوقوعه فی صحبه صبغه النصاری تقدیرا (بهذه القرینه) الحالیه التی هی سبب النزول من غمس النصاری اولادهم فی الماء الاصفر وان لم یذکره ذلک لفظا.

(ومنه) ای ومن المعنوی (المزاوجه ، وهی ان تزاوج) ای توقع المزاوجه علی ان الفعل مسند الی ضمیر المصدر او الی الظرف اعنی قوله (بین معنیین فی الشرط والجزاء) والمعنی بجعل معنیان واقعان فی الشرط والجزاء مزدوجین فی ان یرتب علی کل منهما معنی رتب علی الاخر (کقوله اذا ما نهی الناهی) ومنعنی عن حبها (فلجّ بی الهوی) لزمنی (اصاخت الی الواشی) ای استمعت الی النمام الذی یشی حدیثه ویزیّنه وصدقته فیما افتری علی (فلج بها الهجر) زواج بین نهی الناهی واصاختها الی الواشی الواقعین فی الشرط والجزاء فی ان رتب علیهما لجاج شیء.

وقد یتوهم من ظاهر العباره ان المزاوجه هی ان نجمع بین معنیین فی الشرط ومعنیین فی الجزاء کما جمع فی الشرط بین نهی الناهی ولجاج الهوی وفی الجزاء بین اصاختها الی الواشی ولجاج الهجر وهو فاسد اذ لا قائل بالمزاوجه فی مثل قولنا اذا جاءنی زید فسلم علّی اجلسته فانعمت علیه.

وما ذکرنا هو المأخوذ من کلام السلف.

(ومنه) ای من المعنوی (العکس) والتبدیل (وهو ان یقدم جزء من الکلام علی جزء) آخر (ثم یؤخر) ذلک المقدم عن الجزء المؤخر اولا ، والعباره الصریحه ما ذکره بعضهم وهو ان تقدم فی الکلام جزءا ثم تعکس فتقدم ما اخّرت وتؤخر ما قدّمت.

[شماره صفحه واقعی : 270]

ص: 1994

وظاهر عباره المصنف صادق علی نحو عادات السادات اشرف العاده وهو لیس من العکس (ویقع) العکس (علی وجوه منها ان یقع بین احد طرفی جمله وبین ما اضیف الیه ذلک الطرف نحو عادات السادات سادات العادات) فالعادات احد طرفی الکلام والسادات مضاف الیه لذلک الطرف.

وقد وقع العکس بینهما بان قدم اولا العادات علی السادات ثم السادات علی العادات.

(ومنها) ای من الوجوه (ان یقع بین متعلقی فعلین فی جملتین نحو (یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَیُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ)) فالحی والمیت متعلقان بیخرج وقد قدّم اولا الحی علی المیت وثانیا المیت علی الحی.

(ومنها) ای من الوجوه (ان یقع بین لفظین فی طرفی جملتین نحو (لا هُنَّ حِلٌّ لَهُمْ وَلا هُمْ یَحِلُّونَ لَهُنَ)) قدم اولاهن علی هم وثانیاهم علی هن وهما لفظان وقع احدهما فی جانب المسند الیه والآخر فی جانب المسند.

(ومنه) ای من المعنوی (الرجوع ، وهو العود الی الکلام السابق بالنقض) ای بنقضه وابطاله (لنکته کقوله قف بالدیار التی لم یعفها القدم) ای لم یبلها تطاول الزمان وتقادم العهد ثم عاد الی ذلک الکلام ونقضه بقوله (بلی وغیّرها الاریاح والدیم) ای الریاح والامطار والنکته اظهار التحیر والتدّ له کانه اخبر اولا بمالا تحقق له ثم افاق بعض الافاقه فنقض الکلام السابق قائلا بلی عفاها القدم وغیرها الاریاح والدیم (ومنه) ای ومن المعنوی (التوریه وتسمی الایهام ایضا ، وهو ان یطلق لفظ له معنیان قریب وبعید ویراد به البعید) اعتمادا علی قرینه خفیّه (وهی ضربان) الاولی (مجرده وهی) التوریه (التی لا تجامع شیئا مما یلائم) المعنی (القریب نحو (الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی)) فانه اراد باستوی معناه البعید وهو استولی ولم یقرن به شیء مما یلائم المعنی القریب الذی هو الاستقرار (و) الثانیه (مرشحه) وهی التی تجامع شیئا مما یلائم المعنی القریب (نحو (وَالسَّماءَ بَنَیْناها بِأَیْدٍ) اراد بالایدی معناه البعید وهو القدره وقد قرن لها ما یلائم المعنی القریب الذی هو

[شماره صفحه واقعی : 271]

ص: 1995

الجاریه المخصوصه وهو قوله (بَنَیْناها) اذ البناء یلائم الید وهذا مبنی علی ما اشتهر بین اهل الظاهر من المفسرین والا فالتحقیق ان هذا تمثیل وتصویر لعظمته وتوقیف علی کنه جلاله من غیر ان یتمحّل للمفردات حقیقه او مجازا (ومنه) ای ومن المعنوی (الاستخدام وهو ان یراد بلفظ له معنیان احدهما ثم یراد بضمیره) ای بالضمیر العائد الی ذلک اللفظ (معناه الاخر او یراد باحد ضمیریه احدهما) ای احد المعنیین ثم یراد بالاخری معناه الاخر ویجوز فی کلیهما ان یکونا حقیقیین وان یکونا مجازیین او ان یکونا مختلفین (فالاول) وهو ان یراد باللفظ احد المعنیین وبضمیره معناه الاخر (کقوله اذا نزل السماء بارض قوم ، رعیناه وان کانوا غضابا) جمع غضبان اراد بالسماء الغیث وبالضمیر الراجع الیه فی رعیناه ، النبت وکلا المعنیین مجازی (والثانی) وهو ان یراد باحد ضمیریه احد المعنیین وبالضمیر الاخر معناه الاخر (کقوله فسقی الغضا والساکنیه وان هم ، شبّوه بین جوانحی وضلوعی) اراد باحد ضمیری الغضا اعنی المجرور فی الساکنیه المکان الذی فیه شجره الغضا وبالاخر اعنی المنصوب فی شبوه النار الحاصله من شجره الغضا وکلاهما مجازی (ومنه) ای من المعنوی (اللف والنشر ، وهو ذکر متعدد علی التفصیل او الاجمال ثم) ذکر (ما لکل واحد من آحاد هذا المتعدد من غیر تعیین ثقه) ای الذکر بدون التعیین لاجل الوثوق (بان السامع یرده الیه) ای یرد ما لکل من آحاد هذا المتعدد الی ما هو له لعلمه بذلک بالقرائن اللفظیه او المعنویه (فالاول) وهو ان یکون ذکر المتعدد علی التفصیل (ضربان لان النشر اما علی ترتیب اللف) بان یکون الاول من المتعدد فی النشر للاول من المتعدد فی اللف والثانی للثانی وهکذا الی الاخر (نحو (وَمِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَالنَّهارَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ)) ذکر اللیل والنهار علی التفصیل ثم ذکر ما للیل وهو السکون فیه وما للنهار وهو الابتغاء من فضل الله فیه علی الترتیب.

فان قیل عدم التعیین فی الایه ممنوع فان المجرور من فیه عائد الی اللیل لا محاله.

[شماره صفحه واقعی : 272]

ص: 1996

قلنا نعم ولکن باعتبار احتمال ان یعود الی کل من اللیل والنهار یتحقق عدم التعیین (واما علی غیر ترتیبه) ای ترتیب اللف سواء کان معکوس الترتیب (کقوله کیف اسلو وانت حقف) وهو البقاء من الرمل (وغصن ، وغزال لحظا وقد اوردفا) فاللحظ للغزال والقد للغصن والردف للحقف او مختلطا کقولک هو شمس واسد وبحر جودا وبهاءا وشجاعه.

(والثانی) وهو ان یکون ذکر المتعدد علی الاجمال (نحو قوله تعالی (وَقالُوا لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّهَ إِلَّا مَنْ کانَ هُوداً أَوْ نَصاری)) فان الضمیر فی قالوا للیهود والنصاری فذکر الفریقان علی وجه الاجمال بالضمیر العائد الیهما ثم ذکر ما لکل منهما (ای قالت الیهود لن یدخل الجنه الا من کان هودا وقالت النصاری لن یدخل الجنه الا من کان نصاری فلفّ) بین الفریقین او القولین اجمالا (لعدم الالتباس) والثقه بان السامع یردّ الی کل فریق او کل قول مقوله (للعلم) بتضلیل کل فریق صاحبه واعتقاده ان داخل الجنه هو لا صاحبه.

ولا یتصور فی هذا الضرب الترتیب وعدمه.

ومن غریب اللف والنشر ان یذکر متعددان او اکثر ثم یذکر فی نشر واحد ما یکون لکل من آحاد کل المتعددین کما تقول الراحه والتعب فی العدل والظلم قد سد من ابوابها ما کان مفتوحا وفتح من طرقها ما کان مسدودا.

(ومنه) ای ومن المعنوی (الجمع) وهو ان یجمع بین متعدد اثنین او اکثر (فی حکم واحد کقوله تعالی (الْمالُ وَالْبَنُونَ زِینَهُ الْحَیاهِ الدُّنْیا) ونحو قوله) ای قول ابی العتاهیه ، علمت یا مجاشع بن مسعده (ان الشباب والفراغ والجده) ای الاستغناء (مفسده) ای داعیه الی الفساد (للمرء ایّ مفسده.

ومنه) ای ومن المعنوی (التفریق وهو ایقاع تباین بین امرین من نوع فی المدح او غیره کقوله ما نوال الغمام وقت ربیع کنوال الامیر یوم سخاء فنوال الامیر بدره عین) هی عشره آلاف درهم (ونوال الغمام قطره ماء) اوقع التباین بین النوالین.

[شماره صفحه واقعی : 273]

ص: 1997

(ومنه) ای ومن المعنوی (التقسیم وهو ذکر متعدد ثم اضافه ما لکل الیه علی التعیین) وبهذا القید یخرج اللف والنشر وقد اهمله السکاکی فتوهم بعضهم ان التقسیم عنده اعم من اللف والنشر.

اقول ان ذکر الاضافه مغن عن هذا القید اذ لیس فی اللف والنشر اضافه ما لکل الیه بل یذکر فیه ما لکل الیه حتی یضیفه السامع الیه ویرده (کقوله) ای قول المتلمّس (ولا یقیم علی ضیم) ای ظلم (یراد به) الضمیر عائد الی المستثنی منه المقدر العام (الا الاذلان) فی الظاهر فاعل لا یقیم وفی التحقیق یدل ای لا یقیم احد علی ظلم یقصد به الاهذان (عیر الحی) وهو الحمار (والوتد هذا) ای عیر الحی (علی الخسف) ای الذل (مربوط برمته) هی قطعه حبل بالیه (وذا) ای الوتد (یشجّ) ای یدق ویشق رأسه (فلا یرثی) ای فلا یرق ولا یرحم (له احد) ذکر العیر والوتد ثم اضاف الی الاول الربط علی الخسف والی الثانی الشج علی التعیین.

وقیل لا تعیین لان هذا وذا متساویان فی الاشاره الی القریب فکل منهما یحتمل ان یکون اشاره الی العیر والی الوتد فالبیت من اللف والنشر دون التقسیم.

وفیه نظر لانا لا نسلم التساوی بل فی حرف التشبیه ایماء الی ان القرب فیه اقل بحیث یحتاج الی تنبیه ما بخلاف المجرد عنها فهذا للقریب اعنی العیر وذا للاقرب اعنی الوتد.

وامثال هذه الاعتبارات لا ینبغی ان تهمل فی عبارات البلغاء بل لیست البلاغه الا رعایه امثال ذلک.

(ومنه) ای ومن المعنوی (الجمع مع التفریق وهو ان یدخل شیئان فی معنی ویفرق بین جهتی الادخال کقوله فوجهک کالنار فی ضوئها ، وقلبی کالنار فی حرها) ادخل قلبه ووجه الحبیب فی کونهما کالنار ثم فرق بینهما بان وجه الشبه فی الوجه الضوء واللمعان وفی القلب الحراره والاحتراق.

(ومنه) ای ومن المعنوی (الجمع مع التقسیم ، وهو جمع متعدد تحت حکم

[شماره صفحه واقعی : 274]

ص: 1998

ثم تقسیمه او العکس) ای من تقسیم متعدد ثم جمعه تحت حکم (فالاول) ای الجمع ثم التقسیم (کقوله حتی اقام) ای الممدوح ولتضمین الاقامه معنی التسلیط عدّاها بعلی فقال (علی ارباض) جمع ربض وهو ما حول المدینه (خرشنه) وهی بلده من بلاد الروم (تشقی به الروم والصلبان) جمع صلیب النصاری (والبیع) جمع بیعه وهی معبدهم وحتی متعلق بالفعل فی البیت السابق اعنی قاد المقانب ای العساکر جمع فی هذا البیت شقاء الروم بالممدوح ثم قسم فقال (للسبی ما نکحوا والقتل ما ولدوا) ذکر ما دون من اهانه وقله المبالات بهم کانهم من غیر ذوی العقول وملایمه بقوله (والنهب ما جمعوا والنار ما زرعوا والثانی) ای التقسیم ثم الجمع (کقوله قوم اذا حاربوا ضرّ واعدوهم ، او حاولوا) ای طلبوا (النفع فی اشیاعهم) ای اتباعهم وانصارهم (نفعوا سجیّه) او غریزه وخلق (وتلک) الخصله (منهم غیر محدثه ان الخلائق) جمع خلیقه والطبیعه وهی الخلق (فاعلم شرّها البدع) جمع بدعه وهی المبتدعات والمحدثات قسم فی الاول صفه الممدوحین الی ضرر الاعداء ونفع الاولیاء ثم جمعها فی الثانی تحت کونها سجیه.

(ومنه) ای ومن المعنوی (الجمع مع التفریق والتقسیم).

وتفسیره ظاهر مما سبق فلم یتعرض له (کقوله تعالی (یَوْمَ یَأْتِ)) یعنی یأتی الله ای امره او یأتی الیوم ای هو له والظرف منصوب باضمار اذکروا بقوله (لا تَکَلَّمُ نَفْسٌ) ای بما ینتفع من جواب او شفاعه (إِلَّا بِإِذْنِهِ).

فَمِنْهُمْ) ای من اهل الموقف (شَقِیٌّ) مقضی له بالنار (وَسَعِیدٌ) مقضی له بالجنه (فَأَمَّا الَّذِینَ شَقُوا فَفِی النَّارِ لَهُمْ فِیها زَفِیرٌ) ای اخراج النفس بشده (وَشَهِیقٌ) رده بشده (خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَالْأَرْضُ) ای سموات الاخره وارضها.

وهذه العباره کنایه عن التأبید ونفی الانقطاع (إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ) ای الا وقت مشیئه الله تعالی (إِنَّ رَبَّکَ فَعَّالٌ لِما یُرِیدُ) من تخلید البعض کالکفار واخراج البعض کالفساق (وَأَمَّا الَّذِینَ سُعِدُوا فَفِی الْجَنَّهِ خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَالْأَرْضُ

[شماره صفحه واقعی : 275]

ص: 1999

إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ عَطاءً غَیْرَ مَجْذُوذٍ) ای غیر مقطوع بل ممتد الی غیر النهایه ومعنی الاستثناء فی الاول ان بعض الاشقیاء لا یخلدون فی النار کالعصاه من المؤمنین الذین شقوا بالعصیان.

وفی الثانی ان بعض السعداء لا یخلّدون فی الجنه بل یفارقونها ابتداء یعنی ایام عذابهم کالفساق من المؤمنین الذی سعدوا بالایمان والتأبید من مبدأ معین فکما ینتقض باعتبار الانتهاء فکذلک باعتبار الابتداء.

فقد جمع الانفس بقوله (لا تَکَلَّمُ نَفْسٌ) ثم فرق بینهم بان بعضهم شقی وبعضهم سعید بقوله (فَمِنْهُمْ شَقِیٌّ وَسَعِیدٌ) ثم قسم بان اضاف الی الاشقیاء ما لهم من عذاب النار والی السعداء ما لهم من نعیم الجنه بقوله (فَأَمَّا الَّذِینَ شَقُوا) الی آخر الایه.

(وقد یطلق التقسیم علی امرین آخرین احدهما ان یذکر احوال الشییء مضافا الی کل من تلک الاحوال) ما یلیق به کقوله سأطلب حقی بالقناء والمشایخ ، کانهم من طول ما التثموا مرد (ثقال) ای لشده وطائهم علی الاعداء (اذا لاقوا) ای حاربوا الاعداء (خفاف) ای مسرعین الی الاجابه (اذا دعوا) الی کفایه مهمّ ودفاع ملمّ (کثیر اذا شدّوا) لقیام واحد مقام الجماعه (قلیل اذا عدّوا ،) ذکر احوال المشایخ واضاف الی کل حال ما یناسبها بان اضاف الی الثقل حال الملاقاه والی الخفه حال الدعاء وهکذا الی الاخر (والثانی استیفاء اقسام الشییء کقوله تعالی (یَهَبُ لِمَنْ یَشاءُ إِناثاً وَیَهَبُ لِمَنْ یَشاءُ الذُّکُورَ) او یزوجهم ذکرانا واناثا ویجعل من یشاء عقیما) فان الانسان اما ان لا یکون له ولد او یکون له ولد ذکرا او انثی او ذکر وانثی وقد استوفی فی الایه جمیع الاقسام.

(ومنه) ای ومن المعنوی (التجرید وهو ان ینتزع من امر ذی صفه) امر (آخر مثله فیها) ای مماثل لذلک الامر ذی الصفه فی تلک الصفه (مبالغه) ای لاجل المبالغه وذلک (لکمالها) ای تلک الصفه (فیه) ای فی ذلک الامر حتی کانه بلغ من الاتصاف بتلک الصفه الی حیث یصح ان ینتزع منه موصوف آخر بتلک الصفه.

(وهو) ای التجرید (اقسام منها) ای ما یکون بمن التجریدیه (نحو قولهم

[شماره صفحه واقعی : 276]

ص: 2000

لی من فلان صدیق حمیم) ای قریب یهتم لامره. (ای بلغ فلان من الصداقه حدّا صح معه) ای مع ذلک الحد (ان یستخلص معه) ای من فلان صدیق. (آخر مثله فیها) ای فی الصداقه.

(ومنها) ما یکون بالباء التجریدیه الداخله علی المنتزع منه (نحو قولهم لئن سألت فلانا لتسألن به البحر) بالغ فی اتصافه بالسماحه حتی انتزع منه بحرا فی السماحه.

(ومنها) ما یکون بدخول باء المعیه فی المنتزع (نحو قوله وشوهاء) ای فرس قبیح المنظر لسعه اشداقها او لما اصابها من شدائد الحرب (تعدوا) ای تسرع (بی الی صارخ الوغی ،) ای مستغیث فی الحرب (بمستلئم) ای لابس لامه وهی الدرع والباء للملابسه والمصاحبه (مثل الفتیق) هو الفحل المکرم (المرّحل) من رحّل البعیر اشخصه من مکانه وارسله ای تعدو بی ومعی من نفسی مستعد للحرب بالغ فی استعداده للحرب حتی انتزع منه مستعدا آخر.

(ومنها) ای ما یکون بدخول فی فی المنتزع منه (نحو قوله تعالی (لَهُمْ فِیها دارُ الْخُلْدِ) ای فی جهنم وهی دار الخلد) لکنه انتزع منه دارا اخری وجعلها معده فی جهنم لاجل الکفار تهویلا لامرها ومبالغه فی اتصافها بالشده.

(ومنها) ما یکون بدون توسط حرف (نحو قوله فلئن بقیت لارحلن بغزوه ، تحوی) ای تجمع (الغنائم او یموت) منصوب باضمار ان ای الا ان یموت (کریم) یعنی نفسه انتزع من نفسه کریما مبالغه فی کرمه ، فان قیل هذا من قبیل الالتفات من التکلم الی الغیبه ، قلنا لا ینافی التجرید علی ما ذکرنا.

(وقیل تقدیره او یموت منی کریم) فیکون من قبیل لی من فلان صدیق حمیم ولا یکون قسما آخر.

(وفیه نظر) لحصول التجرید تمام المعنی بدون هذا التقدیر.

(ومنها) ما یکون بطریق الکنایه (نحو قوله یا خیر من یرکب المطیّ ولا یشرب کاسا بکف من بخلا) ای تشرب الکاس بکف الجواد انتزع منه جواد یشرب

[شماره صفحه واقعی : 277]

ص: 2001

هو بکفّه علی طریق الکنایه لانّه اذا نفی عنه الشرب بکف البخیل فقد ثبت له الشرب بکف کریم ومعلوم انه یشرب بکفه فهو ذلک الکریم ، وقد خفی هذا علی بعضهم فزعم ان الخطاب ان کان لنفسه فهو تجرید والا فلیس من التجرید فی شییء بل کنایه عن کون الممدوح غیر بخیل ، واقول الکنایه لا ینافی التجرید علی ما قررناه ولو کان الخطاب لنفسه لم یکن قسما بنفسه بل داخل فی قوله (ومنها مخاطبه الانسان نفسه) وبیان التجرید فی ذلک انه ینتزع من نفسه شخصا آخر مثله فی الصفه التی سبق لها الکلام ثم یخاطبه (کقوله لا خیل عندک تهدیها ولا مال فلیسعد النطق ان لم یسعد الحال) ای الغنی فکانه انتزع من نفسه شخصا آخر مثله فی فقد الخیل والمال وخاطبه.

(ومنه) ای ومن المعنوی (المبالغه المقبوله) لان المردوده لا تکون من المحسنات ، وفی هذا اشاره الی الرد علی من زعم ان المبالغه مقبوله مطلقا وعلی من زعم انها مردوده مطلقا ، ثم انه فسر مطلق المبالغه وبین اقسامها والمقبوله منها والمردوده منها فقال (والمبالغه) مطلقا (ان یدعی لوصف بلوغه فی الشده او الضعف حدا مستحیلا او مستبعدا) وانما یدعی ذلک (لئلا یظن انه) ای ذلک الوصف (غیر متناه فیه) ای فی الشده او الضعف ، وتذکیر الضمیر وافراده باعتبار عوده الی احد الامرین (وتنحصر) المبالغه (فی التبلیغ والاغراق والغلوّ) لا بمجرد الاستقراء بل بالدلیل القطعی.

وذلک (لان المدعی ان کان ممکنا عقلا وعاده فتبلیغ کقوله فعادی) یعنی الفرس (عداءا) هو الموالاه بین الصیدین یصرع احدهما الی اثر الاخر فی طلق واحد (بین ثور) یعنی الذکر من بقر الوحش (ونعجه) یعنی الانثی منها (دراکا) ای متتابعا (فلم ینضح بماء فیغسل) مجزوم معطوف علی ینضح ای لم یعرق فلم یغسل.

ادعی ان فرسه ادرک ثورا ونعجه فی مضمار واحد ولم یعرق ، وهذا ممکن عقلا وعاده (وان کان ممکنا عقلا لا عاده فاغراق کقوله ونکرم جارنا ما دام فینا ، ونتبعه) من الاتباع ای نرسل (الکرامه) علی اثره (حیث مالا) ای سار وهذا ممکن

[شماره صفحه واقعی : 278]

ص: 2002

عقلا وممتنع عاده (وهما) ای التبلیغ والاغراق (مقبولان والا) ای وان لم یکن ممکنا لا عقلا ولا عاده لامتناع ان یکون ممکنا عاده ممتنعا عقلا اذ کل ممکن عاده ممکن عقلا ولا ینعکس (فغلو کقوله واخفت اهل الشرک حتی انه) الضمیر للشأن (لتخافک النطف التی لم تخلق) فان خوف النطفه الغیر المخلوقه ممتنع عقلا وعاده والمقبول منه) ای من الغلو (اصناف منها ما ادخل علیه ما یقربه الی الصحه نحو) لفظه ((یَکادُ) فی قوله تعالی (یَکادُ زَیْتُها یُضِیءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ ،) ومنها ما تضمن نوعا حسنا من التخییل کقوله عقدت سنابکها) ای حوافر الجیاد (علیها) یعنی فوق رؤسها (عثیرا) بکسر العین ای غبارا.

ومن لطائف العلامه فی شرح المفتاح العثیر الغبار ولا تفتح فیه العین.

والطف من ذلک ما سمعت ان بعض البّغالین کان یسوق بغلته فی سوق بغداد وکان بعض عدول دار القضاء حاضرا فضرطت البغله فقال البغال علی ما هو دأبهم بحلیه العدل بکسر العین یعنی احد شقی الوقر فقال بعض الظرفاء علی الفور افتح العین فان المولی حاضر.

ومن هذا القبیل ما وقع لی فی قصیده علا : فاصبح یدعوه الوری ملکا ، وریثما فتحوا عینا غدا ملکا.

ومما یناسب هذا المقام ان بعض اصحابی ممن الغالب علی لهجتهم اماله الحرکات نحو الفتحه اتانی بکتاب فقلت لمن هو فقال لمولانا عمر بفتح العین فضحک الحاضرون فنظر الی کالمتعرف عن سبب ضحکهم المسترشد بطریق الصواب فرمزت الیه بعض الجفن وضم العین فتفطن للمقصود واستظرف الحاضرون ذلک (لو تبتغی) ای تلک الجیاد (عنقا) هو نوع من السیر (علیه) ای علی ذلک العثیر (لا مکنا) ای العنق ادعی ان تراکم الغبار المرتفع من سنابک الخیل فوق رؤسها بحیث صار ارضا یمکن سیرها علیه.

وهذا ممتنع عقلا وعاده لکنه تخییل حسن (وقد اجتمعا) ای ادخال ما یقربه الی الصحه وتضمن التخییل الحسن (فی قوله یخیل لی ان سمر الشهب فی الدجی ،

[شماره صفحه واقعی : 279]

ص: 2003

وشدّت باهدابی الیهن اجفانی) ای یوقع فی خیالی ان الشهب محکمه بالمسامیر لا تزول عن مکانها وان اجفان عینی قد شدت باهدابها الی الشهب لطول ذلک اللیل وغایه سهری فیه.

وهذا تخییل حسن ولفظ یخیل یقربه من الصحه ویزیده حسنا (ومنها ما اخرج مخرج الهزل والخلاعه کقوله اسکر بالامس ان عزمت علی الشرب غدا ان ذا من العجب) (ومنه) ای ومن المعنوی (المذهب الکلامی وهو ایراد حجه للمطلوب علی طریقه اهل الکلام) وهو ان تکون بعد تسلیم المقدمات مستلزمه للمطلوب (نحو (لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَهٌ إِلَّا اللهُ لَفَسَدَتا)) واللازم وهو فساد السموات والارض باطل لان المراد به خروجهما عن النظام الذی هما علیه فکذا الملزوم وهو تعدد الالهه وهذه الملازمه من المشهورات الصادقه التی یکتفی بها فی الخطابیات دون القطعیات المعتبره فی البرهانیات (وقوله حلفت فلم اترک لنفسک ریبه) ای شکا (ولیس وراء الله للمرء مطلب) ای هو اعظم المطالب والحلف به اعلی الاحلاف فکیف یحلف به کاذبا (لئن کنت) اللام لتوطئه القسم (قد بلغت عنی جنایه ، لمبلغک) اللام جواب القسم (الواشی اغشّ) من غش اذا خان (واکذب ولکننی کنت امرءا لی جانب.

من الارض فیه ای فی ذلک الجانب (مستراد) ای موضع طلب الرزق من راد الکلاء وارتاده (ومذهب) ای موضع ذهاب للحاجات (ملوک) ای فی ذلک الجانب ملوک (واخوان اذا ما مدحتهم احکّم فی اموالهم) ای اتصرف فیها کیف شئت (واقرب) عندهم واصیر رفیع المرتبه (کفعلک) ای کما تفعله انت (فی قوم ازاک اصطنعتهم) ای واحسنت الیهم (فلم ترهم فی مدحهم لک اذنبوا) ای لا تعاتبنی علی مدح آل جفنه المحسنین الی والمنعمین علی کما لا تعاتب قوما احسنت الیهم فمدحوک ان مدح اولئک لا یعد ذنبا کذلک مدحی لمن احسن الی.

وهذه الحجه علی طریق التمثیل الذی یسمیه الفقهاء قیاسا.

ویمکن رده الی صوره قیاس استثنائی ای لو کان مدحی لال جفنه ذنبا لکان مدح ذلک القوم لک ایضا ذنبا واللازم باطل فکذا الملزوم (منه) ای ومن المعنوی

[شماره صفحه واقعی : 280]

ص: 2004

(حسن التعلیل وهو ان یدعی لوصف عله مناسبه له باعتبار لطیف) ای بان ینظر نظرا یشتمل علی لطف ودقه (غیر حقیقی) ای لا یکون ما اعتبر عله له فی الواقع کما اذا قلت قتل فلان اعادیه لدفع ضررهم فانه لیس فی شیء من حسن التعلیل وما قیل من ان هذا الوصف اعنی غیر حقیقی لیس بمفید لان الاعتبار لا یکون الا غیر حقیقی فغلط ومنشأه ما سمع ان ارباب المعقول یطلقون الاعتباری علی ما یقابل الحقیقی.

ولو کان الامر کما توهم لوجب ان یکون جمیع اعتبارات العقل غیر مطابق للواقع (وهو اربعه اضرب لان الصفه) التی ادعی لها عله مناسبه (اما ثابته قصد بیان علتها او غیر ثابته ارید اثباتها والاولی اما ان لا یظهر لها فی العاده عله) وان کانت لا تخلو فی الواقع عن عله (کقوله لم یحک) ای لم یشابه (نائلک) ای عطائک (السحاب وانما حمّت به) ای صارت محمومه بسبب نائلک وتفوقه علیها (فصبیبها الرحضاء) ای فالمصبوب من السحاب ، هو عرق الحمی فنزول المطر من السحاب صفه ثابته لا یظهر لها فی العاده عله.

وقد علّله بانه عرق حماها الحادثه بسبب عطاء الممدوح (او یظهر لها) ای لتلک الصفه (عله غیر) العله (المذکوره) لتکون المذکوره غیر حقیقیه فتکون من حسن التعلیل (کقوله ما به قتل اعادیه ولکن یتقی اخلاف ما ترجو الذئاب فان قتل الاعداء فی العاده لدفع مضرتهم) وصفوه المملکه عن منازعتهم (لا لما ذکره) من ان طبیعه الکرم قد غلبت علیه ومحبه صدق رجاء الراجین بعثته علی قتل اعادیه لما علم من انه اذا توجه الی الحرب صارت الذئاب ترجوا اتساع الرزق علیها بلحوم من یقتل من الاعادی.

وهذا مع انه وصف بکمال الجود وصف بکماله الشجاعه حتی ظهر ذلک للحیوانات العجم.

(والثانیه) ای الصفه الغیر الثابته التی ارید اثباتها (اما ممکنه کقوله یا واشیا حسنت فینا اسائته ، نجّی حذارک) ای حذاری ایاک (انسانی) ای انسان

[شماره صفحه واقعی : 281]

ص: 2005

عینی (من الغرق فان استحسان اسائه الواشی ممکن لکن لما خالف) ای الشاعر (للناس فیه) اذ لا یستحسنه الناس (عقبّه) ای عقب الشاعر استحسان اسائه الواشی (بان حذاره منه) ای من الواشی (نجی انسانه من الغرق فی الدموع) حیث ترک البکاء خوفا منه (او غیر ممکنه کقوله لو لم تکن نیّه الجوزاء خدمته ، لما رأیت علیها عقد منتطق) من انتطق ای شد النطاق.

وحول الجوزاء کواکب یقال لها نطاق الجوزاء فنیه الجوزاء خدمه الممدوح صفه غیر ممکنه الممدوح صفه غیر ممکنه قصد اثباتها کذا فی الایضاح.

وفیه بحث لان مفهوم هذا الکلام هو ان نیه الجوزاء خدمه الممدوح عله لرؤیه عقد النطاق علیها اعنی لرؤیه حاله شبیهه بانتطاق المنتطق کما یقال لو لم تجئنی لم اکرمک یعنی ان عله الاکرام هی المجیء وهذه صفه ثابته قصد تعلیلها بنیه الخدمه الممدوح فیکون من الضرب الاول وهو الصفه الثابته التی قصد علتها.

وما قیل من انه اراد ان الانتطاق صفه ممتنعه الثبوت للجوزاء وقد اثبتها الشاعر وعلّلها بنیه الجوزاء خدمه الممدوح فهو مع انه مخالف بصریح کلام المصنف فی الایضاح لیس بشیء لان حدیث انتطاق الجوزاء اعنی الحاله الشبیهه بذلک ثابت بل محسوس.

والاقرب ان یجعل لو ههنا مثلها فی قوله تعالی (لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَهٌ إِلَّا اللهُ لَفَسَدَتا) اعنی الاستدلال بانتفاء الثانی علی انتفاء الاول فیکون الانتطاق عله لکون نیه الجوزاء خدمه الممدوح ای دلیلا علیه وعله للعلم مع انه وصف غیر ممکن (والحق به) ای بحسن التعلیل (ما بنی علی الشک) ولم یجعل منه لان فیه ادعاء واصرارا والشک ینافیه (کقوله کأن السحاب الغرّ) جمع الاغر والمراد السحاب الماطره الغریزه الماء (غیّبن تحتها) ای تحت الربا (حبیبا فما ترقا) الاصل ترقاء بالهمزه فخففت ای ما تسکن (لهن مدامع) علل علی سبیل الشک نزول المطر من السحاب بانها غیبت حبیبا تحت تلک الربا فهی تبکی علیها.

(ومنه) ای ومن المعنوی (التفریع وهو ان یثبت لمتعلق امر حکم بعد اثباته)

[شماره صفحه واقعی : 282]

ص: 2006

ای اثباته ذلک الحکم (لمتعلق له آخر) علی وجه یشعر بالتفریع والتعقیب وهو احتراز عن نحو غلام زید راکب وابوه راکب (کقوله احلامکم لسقام الجهل شافیه ، کما دماؤکم تشفی من الکلب) هو بفتح اللام شبه جنون یحدث للانسان من عضّ الکلب اذ لا دواء له انجع من شرب دم ملک کما قال الحماسی بنات مکارم واساه کلم ، دماؤکم من الکلب الشفاء ففرّع علی وصفهم بشفاء احلامهم من داء الجهل وصفهم بشفاء دمائهم من داء الکلب یعنی انهم ملوک واشراف وارباب العقول الراجحه.

(ومنه) ای ومن المعنوی (تأکید المدح بما یشبه الذم وهو ضربان افضلهما) ان یستثنی من صفه ذم منفیه عن الشیء صفه مدح) لذلک الشیء (بتقدیر دخولها فیها) دخول صفه المدح فی صفه الذم (کقوله ولا عیب فیهم غیر ان سیوفهم ، بهن فلول) جمع فلّ وهو الکسر فی حد السیف (من قراع الکتائب) ای مضاربه الجیوش (ای ان کان فلول السیف من القرع عیبا فاثبت شیئا منه) ای من العیب (علی تقدیر کونه منه) ای کون فلول السیف من العیب.

(وهو) ای هذا التقدیر وهو کون الفلول من العیب (محال) لانه کنایه عن کمال الشجاعه (فهو) ای اثبات شیء من العیب علی هذا التقدیر (فی المعنی تعلیق بالمحال) کما یقال حتی یبیض الفار وحتی یلج الجمل فی سم الخیاط (فالتأکید فیه) ای فی هذا الضرب (من جهه انه کدعوی الشیء ببینه) لانه علق نقیض المدعی وهو اثبات شیء من العیب بالمحال والمعلق بالمحال محال فعدم العیب محقق.

(و) من جهه (ان الاصل فی) مطلق (الاستثناء) هو (الاتصال) ای کون المستثنی منه بحیث یدخل فیه المستثنی علی تقدیر السکوت عنه.

وذلک لما تقرر فی موضعه من ان الاستثناء المنقطع مجاز واذا کان الاصل فی الاستثناء الاتصال (فذکر اداته قبل ذکر ما بعدها) یعنی المستثنی (یوهم اخراج شیء) وهو المستثنی (مما قبلها) ای مما قبل الاداه وهو المستثنی منه (فاذا ولیها) ای الاداه (صفه مدح) وتحول الاستثناء من الاتصال الی الانقطاع (جاء التأکید لما فیه من المدح علی المدح والاشعار بانه لم یجد فیه صفه ذم حتی یستثنیها فاضطر إلی استثناء

[شماره صفحه واقعی : 283]

ص: 2007

صفه مدح وتحویل الاستثناء إلی الانقطاع.

(و) الضرب (الثانی) من تأکید المدح بما یشبه الذم (ان یثبت لشیء اداه الاستثناء) ای یذکر عقیب اثبات صفه المدح لذلک الشیء اداه استثناء (تلیها صفه مدح اخری له) ای لذلک الشیء (نحو انا افصح العرب بیدانی من قریش) بید بمعنی غیر وهو اداه الاستثناء (واصل الاستثناء فیه) ای فی هذا الضرب (ایضا ان یکون منقطعا) کما ان الاستثناء فی الضرب الاول منقطع لعدم دخول المستثنی فی المستثنی منه.

وهذا لا ینافی کون الاصل فی مطلق الاستثناء هو الاتصال (لکنه) ای الاستثناء المنقطع فی هذا الضرب (لم یقدر متصلا) کما قدر فی الضرب الاول اذ لیس هنا صفه ذم منفیه عامه یمکن تقدیر دخول صفه المدح فیها.

واذا لم یکن تقدیر الاستثناء متصلا فی هذا الضرب (فلا یفید التأکید الا من الوجه الثانی) وهو ان ذکر اداه الاستثناء قبل ذکر المستثنی یوهم اخراج شیء مما قبلها من حیث ان الاصل فی مطلق الاستثناء هو الاتصال فاذا ذکر بعد الاداه صفه مدح اخری جاء التأکید ولا یفید التأکید من الوجه الاول وهو دعوی الشیء ببینه لانه مبنی علی التعلیق بالمحال المبنی علی تقدیر الاستثناء متصلا (ولهذا) ای ولکون التأکید فی هذا الضرب من الوجه الثانی فقط (کان) الضرب (الاول) المفید للتأکید من وجهین (افضل ومنه) ای ومن تأکید المدح بما یشبه الذم (ضرب اخر) وهو ان یؤتی بمستثنی فیه معنی المدح معمولا لفعل فیه معنی الذم نحو قوله تعالی (وَما تَنْقِمُ مِنَّا إِلَّا أَنْ آمَنَّا بِآیاتِ رَبِّنا) ای ما تعیب منا الا اصل المناقب والمفاخر کلها وهو الایمان.

یقال نقم منه وانتقم اذا عابه وکرهه وهو کالضرب الاول فی افاده التأکید من وجهین (والاستدراک) المفهوم من لفظ لکن (فی هذا الباب) ای باب تأکید المدح بما

[شماره صفحه واقعی : 284]

ص: 2008

یشبه الذم (کالاستثناء) کما فی قوله

هو البدر الا انه البحر زاخرا***سوی انه الضرغام لکنه الوبل

فقوله الا وسوی استثناء مثل قوله ع بیدانی من قریش ، وقوله لکنه استدراک یفید فائده الاستثناء المنقطع فی هذا الضرب لان الا فی الاستثناء المنقطع بمعنی لکن (ومنه) ای ومن المعنوی (تأکید الذم بما یشبه المدح وهو ضربان احدهما ان یستثنی من صفه مدح منفیه عن الشیء صفه ذم له بتقدیر دخولها) ای صفه الذم (فیها) ای فی صفه المدح (کقولک فلان لا خیر فیه الا انه یسیء الی من احسن الیه وثانیهما ان یثبت للشیء صفه ذم وتعقّب باداه استثناء یلیها صفه ذم اخری له) ای لذلک الشیء (کقولک فلان فاسق الا انه جاهل ،) فالضرب الاول یفید التأکید من وجهین والثانی من وجه واحد (وتحقیقها علی قیاس ما مر) فی تأکید المدح بما یشبه الذم (ومنه) ای ومن المعنوی (الاستتباع وهو المدح بشیء علی وجه یستتبع المدح بشیء آخر کقوله :

نهبت من الاعمار ما لو حویته***لهنئت الدنیا بانک خالد

مدحه بالنهایه فی الشجاعه) حیث جعل کثره قتلاه بحیث یخلّد لو ورث اعمارهم (علی وجه استتبع مدحه بکونه سببا لصلاح الدنیا ونظامها) اذ لا تهنئه لاحد بشیء لا فائده له فیه.

قال علی بن عیسی الربعی (وفیه) ای فی البیت وجهان آخران من المدح احدهما (انه نهب الاعمار دون الاموال) کما هو مقتضی علو الهمه وذلک مفهوم من تخصیص الاعمار بالذکر والاعراض عن الاموال مع ان النهب بها الیق وهم یعتبرون ذلک فی المحاورات والخطابیات وان لم یعتبره ائمه الاصول (و) الثانی (انه لم یکن ظالما فی قتلهم) والا لما کان للدنیا سرور بخلوده.

(ومنه) ای ومن المعنوی (الادماج) فقال ادمج الشیء فی ثوبه اذا لفّه فیه (وهو ان یضمن کلام سیق لمعنی) مدحا کان او غیره (معنی اخر) هو منصوب علی انه مفعول ثان لیضمن وقد اسند الی المفعول الاول (فهو) لشموله المدح وغیره (اعم

[شماره صفحه واقعی : 285]

ص: 2009

من الاستتباع) لاختصاصه بالمدح (کقوله اقلّب فیه) ای فی ذلک اللیل (اجفانی کانی ، اعدبها علی الدهر الذنوبا ، فانه ضمن وصف اللیل بالطول لشکایه الدهر ومنه) ای ومن المعنوی (التوجیه) ویسمی محتمل الضدین (وهو ایراد الکلام محتملا لوجهین مختلفین) ای متبائنین متضادین کالمدح والذم مثلا ولا یکفی مجرد احتمال معنیین متغایرین (کقول من قال لا عور لیت عینیه سواء) یحتمل تمنی صحه العین العوراء فیکون دعاء له والعکس فیکون دعاء علیه.

قال (السکاکی ومنه) ای ومن التوجیه (متشابهات القرآن باعتبار) وهو احتمالها لوجهین مختلفین وتفارقه باعتبار آخر ، وهو عدم استواء الاحتمالین لان احد المعنیین فی المتشابهات قریب والاخر بعید ولما ذکر السکاکی نفسه من ان اکثر متشابهات القرآن من قبیل التوریه والایهام ویجوز ان یکون وجه المفارقه هو ان المعنیین فی المتشابهات لا یجب تضادهما.

(ومنه) ای ومن المعنوی (الهزل الذی یراد به الجد کقوله اذا ما تمیمی اتاک مفاخرا ، فقل عد عن ذا کیف اکلک للضب) (ومنه) ای ومن المعنوی (تجاهل العارف وهو کما سماه السکاکی سوق المعلوم مساق غیره لنکته) وقال لا احب تسمیته بالتجاهل لو روده فی کلام الله تعالی (کالتوبیخ فی قول الخارجیه ایا شجر الخابور) هو من دیار بکر (مالک مورقا) ای ناضرا ذا ورق (کانک لم تجزع علی ابن ظریف.

والمبالغه فی المدح کقوله المع برق سری ام ضوء مصباح ، ام ابتسامتها بالمنظر الضاحی) ای اظن (او) المبالغه (فی الذم کقوله وما ادری وسوف اخال ادری) ای اظن وکسر همزه المتکلم فیه هو الافصح وبنو اسد تقول اخال بالفتح وهو القیاس (قوم آل حصن ام نساء) فیه دلاله علی ان القوم هم الرجال خاصه (والتدله) ای وکالتحیر والتدهش (فی الحب فی قوله «تالله یا ظبیات القاع) وهو المستوی من الارض (قلن لنا ، لیلا منکن ام لیلی من البشر) وفی اضافه لیلی الی نفسه اولا والتصریح باسمها ثانیا استلذاذ.

وهذه انموذج من نکات التجاهل وهی اکثر من ان یضبطها القلم (ومنه) ای

[شماره صفحه واقعی : 286]

ص: 2010

ومن المعنوی (القول بالموجب وهو ضربان احدهما ان تقع صفه فی کلام الغیر کنایه عن شیء اثبت له) ای لذلک الشیء (حکم فتثبتها لغیره) ای فتثبت انت فی کلامک تلک الصفه لغیر ذلک الشیء (من غیر تعرض لثبوته له) ای لثبوت ذلک الحکم لذلک الغیر (او نفیه عنه نحو قوله تعالی (یَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنا إِلَی الْمَدِینَهِ لَیُخْرِجَنَّ (الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ وَلِلَّهِ الْعِزَّهُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِینَ)) فالاعزّ صفه وقعت فی کلام المنافقین کنایه عن فریقهم والاذل کنایه عن المؤمنین وقد اثبت المنافقون لفریقهم اخراج المؤمنین من المدینه ، فاثبت الله تعالی فی الرد علیهم صفه العزه لغیر فریقهم وهو الله تعالی ورسوله والمؤمنون ولم یتعرض لثبوت ذلک الحکم الذی وهو الاخراج للموصوفین بالعزه اعنی الله تعالی ورسوله والمؤمنین ولا لنفیه عنهم.

(والثانی حمل لفظ وقع فی کلام الغیر علی خلاف مراده) حال کون خلاف مراده (مما یحتمله) ذلک اللفظ (بذکر متعلقه) ای انما یحمل علی خلاف مراده بان یذکر متعلق ذلک اللفظ (کقوله

قلت ثقّلت اذا اتیت مرارا***قال ثقّلت کاهلی بالایادی

فلفظ ثقلت وقع فی کلام الغیر بمعنی حملتک المؤنه فحمله علی تثقیل عاتقه بالایادی والمنن بان ذکر متعلقه اعنی قوله کاهلی بالایادی.

(ومنه) ای ومن المعنوی (الاطراد وهو ان تأتی باسماء الممدوح او غیره) واسماء (آبائه علی ترتیب الولاده من غیر تکلف) فی السبک (کقوله ان یقتلوک فقد ثللت عروشهم ، بعتیبه بن الحارث بن شهاب) یقال للقوم اذا ذهب عزهم وتضعضع حالهم قد ثل عرشهم یعنی ان تبحجوا بقتلک وفرحوا به فقد اثرت فی عزّهم وهدمت اساس مجدهم بقتل رئیسهم.

فان قیل هذا من تتابع الاضافات فکیف یعد من المحسنات.

قلنا قد تقرر ان تتابع الاضافات اذا سلم من الاستکراه ملح ولطف والبیت من هذا القبیل کقوله علیه السلام الکریم ابن الکریم ابن الکریم ابن الکریم الحدیث ، هذا تمام ما ذکر من الضرب المعنوی (واما) الضرب (اللفظی) من الوجوه

[شماره صفحه واقعی : 287]

ص: 2011

المحسنه للکلام.

(فمنه الجناس بین اللفظین وهو تشابههما فی اللفظ) ای فی التلفظ فیخرج التشابه فی المعنی نحو اسد وسبع او فی مجرد عدد الحروف نحو ضرب وعلم او فی مجرد الوزن نحو ضرب وقتل (والتام منه) ای من الجناس (ان یتفقا) ای اللفظان (فی انواع الحروف) فکل من الحروف التسعه والعشرین نوع وبهذا یخرج نحو یفرح ویمرح (و) فی (اعدادها) وبه یخرج نحو الساق والمساق (و) فی هیئاتها) وبه یخرج نحو البرد والبرد بالفتح والضم فان هیئه الکلمه هی کیفیه حاصله لها باعتبار الحرکات والسکنات فنحو ضرب وقتل علی هیئه واحده مع اختلاف الحروف بخلاف ضرب وضرب مبنیین للفاعل والمفعول فانهما علی هیئتین مع اتحاد الحروف.

(و) فی (ترتیبها) ای تقدیم بعض الحروف علی بعض وتأخیره عنه وبه یخرج نحو الفتح والحتف (فان کانا) ای اللفظان المتفقان فی جمیع ما ذکره (من نوع) واحد من انواع الکلمه (کاسمین) او فعلین او حرفین (یسمی متماثلا) جریا علی اصطلاح المتکلمین من ان التماثل هو الاتحاد فی النوع (نحو (وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَهُ)) ای القیامه (یُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ ما لَبِثُوا غَیْرَ ساعَهٍ) من ساعات الایام (وان کانا من النوعین) اسم وفعل او اسم وحرف او فعل وحرف (یسمی مستوفی کقوله

ما مات من کرم الزمان فانه***یحیی لدی یحیی بن عبد الله)

لانه کریم یحیی من اسم الکرم (وایضا) لجناس التام تقسیم آخر وهو انه (ان کان احد لفظیه مرکبا) والاخر مفردا (سمی جناس الترکیب) وحینئذ (فان اتفقا) ای اللفظان المفرد والمرکب (فی الخط خص) هذا النوع من جناس الترکیب (باسم المتشابه) لاتفاق اللفظین فی الکتابه (کقوله اذا ملک لم یکن ذاهبه) ای صاحب هبه وعطاء (فدعه) ای اترکه (فدولته ذاهبه) ای غیر باقیه (والا) ای وان لم یتفق اللفظان المفرد والمرکب فی الخط (خص) هذا النوع من جناس الترکیب (باسم المفروق) لافتراق اللفظین فی صوره الکتابه (کقوله :

[شماره صفحه واقعی : 288]

ص: 2012

کلکم قد اخذ الجام ولا جام لنا***ما الذی ضر مدیر الجام لو جاملنا)

ای عاملنا بالجمیل هذا اذا لم یکن اللفظ المرکب مرکبا من کلمه وبعض کلمه والاخص باسم المرفوّ کقولک اهذا مصاب ام طعم صاب (وان اختلفا) عطف علی قوله والتام منه ان یتفقا او علی محذوف ای هذا ان اتفقا فیما ذکر وان اختلفا ای لفظا المتجانسین (فی هیئات الحروف فقط) ای واتفقا فی النوع والعدد والترتیب (یسمی) التجنیس (محرّفا) لانحراف احدی الهیئتین عن الهیئه الاخری والاختلاف قد یکون بالحرکه (کقولهم جبّه البرد جنّه البرد) یعنی لفظ البرد والبرد بالضم والفتح (ونحوه) فی ان الاختلاف فی الهیئه فقط قولهم (الجاهل اما مفرط او مفرّط) لان الحرف المشدد لما کان یرتفع اللسان عنهما دفعه واحده کحرف واحد عد حرفا واحدا وجعل التجنیس مما لا اختلاف فیه فی الهیئه فقط.

ولذا قال (والحرف المشدد) فی هذا الباب (فی حکم المخفف) واختلاف الهیئه فی مفرط ومفرط باعتبار ان الفاء من احدهما ساکن ومن الاخر مفتوح.

(و) قد یکون الاختلاف فیه فی الحرکه والسکون جمیعا (کقولهم البدعه شرک الشرک) فان الشین من الاول مفتوح ومن الثانی مکسور والراء من الاول مفتوح ومن الثانی ساکن (وان اختلفا) ای لفظا المتجانسین (فی اعدادها) ای اعداد الحروف بان یکون فی احد اللفظین حرف زائد او اکثر اذا سقط حصل الجناس التام (سمی الجناس ناقصا) لنقصان احد اللفظین عن الاخر (وذلک) الاختلاف (اما بحرف) واحد (فی الاول مثل (وَالْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ إِلی رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ الْمَساقُ)) بزیاده المیم (او فی الوسط نحو جدی جهدی) بزیاده الهاء وقد سبق ان المشدّد بحکم المخفّف او فی الاخر کقوله یمدون من اید عواص عواصم) بزیاده المیم ولا اعتبار بالتنوین وقوله من اید فی موضع مفعول یمدون علی زیاده من کما هو مذهب الاخفش او علی کونها للبعیض کما فی قولهم هز من عطفه وحرف من نشاطه او علی انه صفه محذوف ای یمدون سواعد من اید عواص جمع عاصیه من عصاه ضربه بالعصا

[شماره صفحه واقعی : 289]

ص: 2013

وعواصم من عصمه حفظه وحماه وتمامه تصول باسیاف قواض قواضب ای یمدون ایدیا ضاربات للاعداء حامیات للاولیاء صائلات علی الاقران بسیوف حاکمه بالقتل قاطعه.

(وربما سمی) هذا القسم الذی یکون الزیاده فیه فی الاخر (مطرّفا واما باکثر) من حرف واحد وهو عطف علی قوله اما بحرف ولم یذکر من هذا الضرب الا ما تکون الزیاده فی الاخر (کقولها) ای الخنساء (ان البکاء هو الشفاء من الجوی) ای حرقه القلب (بین الجوانح) بزیاده النون والحاء (وربما سمی هذا) النوع (مذیلا وان اختلفا) ای لفظا المتجانسین (فی انواعها) ای انواع الحروف (فیشترط ان لا یقع) الاختلاف (باکثر من حرف) واحد والا لبعد بینهما التشابه ولم یبق التجانس کلفظی نصر ونکل (ثم الحرفان) اللذان وقع بینهما الاختلاف (ان کانا متقاربین فی المخرج (سمی) الجناس (مضارعا وهو) ثلثه اضرب لان الحرف الاجنبی (اما فی الاول نحو بینی وبین کنّی لیل دامس وطریق طامس او فی الوسط نحو قوله تعالی (وَهُمْ یَنْهَوْنَ عَنْهُ وَیَنْأَوْنَ عَنْهُ) او فی الاخر نحو الخیل معقود بنواصیها الخیر).

ولا یخفی تقارب الدال والطاء وکذا الهاء والهمزه وکذا اللام والراء (والا) ای وان لم یکن الحرفان متقاربین (سمی لاحقا وهو ایضا اما فی الاول نحو (وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَهٍ لُمَزَهٍ)) الهمزه الکسر واللمزه الطعن وشاع استعمالهما فی الکسر من اعراض الناس والطعن فیها وبناء فعله یدل علی الاعتیاد (او فی الوسط نحو (ذلِکُمْ بِما کُنْتُمْ تَفْرَحُونَ) فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَبِما کُنْتُمْ تَمْرَحُونَ) وفی عدم تقارب الفاء والمیم نظر فانهما شفویتان وان ارید بالتقارب ان یکونا بحیث یدغم احدهما فی الاخر فالهاء والهمزه لیستا کذلک (او فی الاخر نحو قوله تعالی (وَإِذا جاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ) وان اختلفا) ای لفظا المتجانسین (فی ترتیبها) ای ترتیب الحروف بان یتحد النوع والعدد والهیئه لکن قدم فی احد اللفظین بعض الحروف واخّر فی اللفظ الاخر.

(سمی) هذا النوع (تجنیس القلب نحو حسامه فتح لاولیائه حتف لاعدائه ویسمی قلب کل) لانعکاس ترتیب الحروف کلها (ونحو اللهم استر

[شماره صفحه واقعی : 290]

ص: 2014

عوراتنا وآمن روعاتنا ویسمی قلب بعض) اذ لم یقع الانعکاس الا بین بعض حروف الکلمه (فاذا وقع احدهما) ای احد اللفظین المتنجانسین تجانس القلب (فی اول البیت و) اللف (الاخر فی آخره سمی) تجنیس القلب حینئذ (مقلوبا مجنحا) لان اللفظین بمنزله جناحین للبیت کقوله لاح انوار الهدی من کفه فی کل حال.

(واذا ولی احد المتجانسین) ای تجانس سواء کان جناس القلب او غیره ولذا ذکره باسمه الظاهر دون المضمر المتجانس (الاخر سمی) الجناس (مزدوجا ومکررا ومرددا نحو (وَجِئْتُکَ مِنْ سَبَإٍ بِنَبَإٍ یَقِینٍ)) هذا من التجنیس اللاحق وامثله الاخر ظاهره مما سبق (ویلحق بالجناس شیئان احدهما ان یجمع اللفظین الاشتقاق وهو توافق الکلمتین فی الحروف الاصول مع الاتفاق فی اصل المعنی (نحو قوله تعالی (فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ الْقَیِّمِ)) فانهما مشتقان من قام یقوم.

(والثانی ان یجمعهما) ای اللفظین (المشابهه وهی ما یشبه) ای اتفاق یشبه (الاشتقاق) ولیس باشتقاق فلفظه ما موصوله او موصوفه ، وزعم بعضهم انها مصدریه ای اشباه اللفظین الاشتقاق وهو غلط لفظا ومعنا اما لفظا فلانه جعل الضمیر المفرد فی «یشبه» الی اللفظین وهو لا یصح الا بتأویل بعید فلا یصح عند الاستغناء عنه.

واما معنا فلان اللفظین لا یشبهان الاشتقاق بل توافقهما قد یشبه الاشتقاق بان یکون فی کل منهما جمیع ما یکون فی آخر من الحروف او اکثرها ولکن لا یرجعان الی اصل واحد کما فی الاشتقاق (نحو قوله تعالی (قالَ إِنِّی لِعَمَلِکُمْ مِنَ الْقالِینَ)) فالاول من القول والثانی من القلی.

وقد یتوهم ان المراد بما یشبه الاشتقاق هو الاشتقاق الکبیر وهذا ایضا غلط لان الاشتقاق الکبیر هو الاتفاق فی الحروف الاصول دون الترتیب مثل القمر والرقم والمرق ، وقد مثلوا فی هذا المقام بقوله تعالی (اثَّاقَلْتُمْ إِلَی الْأَرْضِ أَرَضِیتُمْ بِالْحَیاهِ الدُّنْیا ،) ولا یخفی ان الارض مع ارضیتم لیس کذلک.

(ومنه) ای ومن اللفظی (رد العجز علی الصدر وهو فی النثر ان یجعل احد اللفظین المکررین) ای المتفقین فی اللفظ والمعنی (او المتجانسین) او المتشابهین فی

[شماره صفحه واقعی : 291]

ص: 2015

اللفظ دون المعنی (او الملحقین بهما) ای بالمتجانسین الذی یجمعهما الاشتقاق او شبه الاشتقاق (فی اول الفقره) وقد عرفت معناها (و) اللفظ (الاخر فی آخرها) ای آخر الفقره فتکون الاقسام اربعه (نحو قوله تعالی (وَتَخْشَی النَّاسَ وَاللهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشاهُ)) فی المکررین (ونحو سائل اللئیم یرجع ودمعه سائل) فی المتجانسین (ونحو قوله تعالی (اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفَّاراً)) فی الملحقین اشتقاقا (ونحو (قالَ إِنِّی لِعَمَلِکُمْ مِنَ الْقالِینَ)) فی الملحقین یشبه الاتشقاق (و) هو (فی النظم ان یکون احدهما) ای احد اللفظین المکررین او المتجانسین او الملحقین بهما اشتقاقا او شبه الاشتقاق (فی آخر البیت و) اللفظ (الاخر فی صدر المصراع الاول او حشوه او آخره او صدر) المصراع (الثانی) فتصیر الاقسام سته عشره حاصله من ضرب اربعه فی اربعه.

والمصنف اورد ثلثه عشر مثالا واهمل ثلاثا (کقوله سریع الی ابن العم یلطم وجهه ، ولیس الی داعی الندی بسریع) فیما یکون المکرر الاخر فی صدر المصراع الاول (وقوله :

تمتع من شمیم عرار نجد***فما بعد العشیه من عرار)

فیما یکون المکرر الاخر فی حشو المصراع الاول.

ومعنی البیت استمتع بشمیم عرار نجد وهی ورده ناعمه صفراء طیبه الرائحه فانا نعدمه اذا امسینا لخروجنا من ارض نجد ومنابته (وقوله «ومن کان بالبیض الکواعب) جمع کاعب وهی الجاریه حین تبدو ثدیها للنهود (مغرما) مولعا (فما زلت بالبیض القواضب) ای السیوف القواطع (مغرما) فیما یکون المکرر الاخر فی آخر المصراع الاول (وقوله وان لم یکن الا معرّج ساعه) هو خبر کان واسمه ضمیر یعود الی الامام المدلول علیه فی بیت السابق وهو الما علی الدار التی لو وجدتها بها اهلها ما کان وحشا مقیلها (قلیلا) صفه مؤکده لفهم القله من اضافه التعریج الی الساعه او صفه مقیده ای الا تعریجا قلیلا فی ساعه (فانی نافع لی قلیلها) مرفوع بانه فاعل نافع والضمیر للساعه والمعنی قلیل من التعریج فی الساعه ینفعنی ویشفی غلیل وجدی ، وهذا فیما یکون المکرر الاخر فی صدر المصراع الثانی (وقوله دعانی) ای

[شماره صفحه واقعی : 292]

ص: 2016

اترکانی (من ملامکما سفاها) ای خفه وقله عقل (فداعی الشوق قبلکما دعانی) من الدعاء وهذا فیما یکون المتجانس الاخر فی صدر المصراع الاول (وقوله واذا البلابل) جمع بلبل وهو طائر معروف (افصحت بلغاتها ، فانف البلابل) جمع بلبال وهو الحزن (باحتساء بلابل) جمع بلبله بالضم وهو ابریق فیه الخمر.

وهذا فیما یکون المتجانس الاخر اعنی البلابل الاول فی حشو المصراع الاول لا صدره لان صدره هو قوله واذا (وقوله فمشعوف بآیات المثانی ،) (ای القرآن) (ومفتون برنات المثانی) ای بنغمات اوتار المزامیر التی ضم طاق منها الی طاق.

وهذا فیما یکون المتجانس الاخر فی آخر المصراع الاول (وقوله املتهم ثم أملّتهم فلاح) ای ظهر (لی ان لیس فیهم فلاح) ای فوز ونجاه وهذا فیما یکون المتجانس الاخر فی صدر المصراع الثانی (وقوله ضرائب) جمع ضربیه وهی الطبیعه التی ضربت للرجل وطبع علیها (ابدعتها فی السماح ، فلسنا نری لک فیها ضریبا) ای مثلا واصله المثل فی ضرب القداح.

وهذا فیما یکون الملحق الاخر بالمتجانسین اشتقاقا فی صدر المصراع الاول (وقوله اذ المرء لم یخزن علیه لسانه ، فلیس علی شیء سواه بخزّان) ای اذا لم یحفظ المرء لسانه علی نفسه مما یعود ضرره الیه فلا یحفظه علی غیره مما لا ضرر له فیه ، وهذا فیما یکون الملحق الاخر اشتقاقا فی حشو المصراع الاول (وقوله لو اختصرتم من الاحسان زرتکم ، والعذب) من الماء (یهجر للافراط فی الخصر) ای فی البروده یعنی ان بعدی عنکم لکثره انعامکم علی.

وقد توهم بعضهم ان هذا المثال مکرر حیث کان اللفظ الاخر فی حشو المصراع الاول کما فی البیت الذی قبله ولم یعرف ان اللفظین فی البیت السابق مما یجمعهما الاشتقاق وفی هذا البیت مما یجمعهما شبه الاشتقاق والمصنف لم یذکر من هذا القسم الا هذا المثال واهمل الثلاثه الباقیه وقد اوردتها فی الشرح (وقوله :

فدع الوعید فما وعیدک ضائری***اطنین اجنحه الذباب یضیر)

وهذا فیما یکون الملحق الاخر اشتقاقا وهو ضائری فی اخر المصراع الاول

[شماره صفحه واقعی : 293]

ص: 2017

(وفی قوله وقد کانت البیض القواضب فی الوغی) ای السیوف القواع فی الحرب (بواتر) ای قواطع بحسن استعمال ایاها (فهی الان من بعده بتر) جمع ابتر اذ لم یبق من بعده من یستعملها استعماله.

وهذا فیما یکون الملحق الاخر اشتقاقا فی صدر المصراع الثانی.

(ومنه) ای ومن اللفظی (السجع قیل وهو تواطؤ الفاصلتین من النثر علی حرف واحد) فی الاخر (وهو معنی قول السکاکی هو) ای السجع (فی النثر کالقافیه فی الشعر) یعنی ان هذا مقصود کلام السکاکی ومحصوله والا فالسجع علی التفسیر المذکور بمعنی المصدر اعنی توافق الفاصلتین فی الحرف الاخیر.

وعلی کلام السکاکی هو نفس اللفظ المتواطی الاخر فی اواخر الفقر ولذا ذکره السکاکی بلفظ الجمع وقال انها فی النثر کالقوافی فی الشعر وذلک لان القافیه لفظ فی آخر البیت اما الکلمه نفسها او الحرف الاخیر منها او غیر ذلک علی تفصیل المذاهب ولیست عباره عن تواطئ الکلمتین من اواخر الابیات علی حرف واحد.

فالحاصل ان السجع قد یطلق علی الکلمه الاخیره من الفقره باعتبار توافقها للکلمه الاخیره من الفقره الاخری وقد یطلق علی نفس توافقها ومرجع المعنیین واحد (وهو) ای السجع ثلاثه اضرب (مطرّف ان اختلفا) ای الفاصلتین (فی الوزن نحو (ما لَکُمْ لا تَرْجُونَ لِلَّهِ وَقاراً وَقَدْ خَلَقَکُمْ أَطْواراً)) فان الوقار والاطوال مختلفان وزنا (والا) ای وان لم یختلفا فی الوزن (فان کان ما فی احدی القرینتین) من الالفاظ (او) کان (اکثره) ای اکثر ما فی احد لقرینتین (مثل ما یقابله) من القرینه الاخری (فی الوزن والتقفیه) ای التوافق علی الحرف الاخیر (فترصیع نحو فهو یطبع الاسجاع بجواهر لفظه ویقرع الاسماع بزواجر وعظه) فجمیع ما فی القرینه الثانیه یوافق لما یقابله من القرینه الاولی.

واما لفظه فهو فلا یقابله شیء من الثانیه ، ولو قال بدل الاسماع الاذان کان مثالا لما یکون اکثر ما فی الثانیه موافقا لما یقابله فی الاولی (والا فهو متواز) ای وان لم یکن جمیع ما فی القرینه ولا اکثر مثل ما یقابله من الاخری فهو السجع المتوازی

[شماره صفحه واقعی : 294]

ص: 2018

(نحو (فِیها سُرُرٌ مَرْفُوعَهٌ وَأَکْوابٌ مَوْضُوعَهٌ)) لاختلاف سرر واکواب فی الوزن والتقفیه جمیعا.

وقد یختلف الوزن فقط نحو (وَالْمُرْسَلاتِ عُرْفاً) ، فَالْعاصِفاتِ عَصْفاً ،

وقد تختلف التقفیه فقط کقولنا ، حصل الناطق والصامت ، وهلک الحاسد والشامت.

(قیل واحسن السجع ما تساوت قرائته نحو (فِی سِدْرٍ مَخْضُودٍ وَطَلْحٍ مَنْضُودٍ وَظِلٍّ مَمْدُودٍ) ثم) ای بعد ان لا تتساوی قرائنه فالاحسن (ما طالت قرینته الثانیه نحو (وَالنَّجْمِ) إِذا هَوی ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَما غَوی او) قرینته (الثالثه نحو (خُذُوهُ فَغُلُّوهُ ثُمَّ الْجَحِیمَ صَلُّوهُ)) من التصلیه (ولا یحسن ان یؤتی قرینه) بعد قرینه اخری.

(اقصر منها) قصرا (کثیرا) لان السجع قد استوفی امده فی الاول بطوله فاذا جاء الثانی اقصر منه کثیرا یبقی الانسان عند سماعه کمن یرید الانتهاء الی غایه فیعثر دونها ، وانما قال کثیرا احترازا عن نحو قوله تعالی (أَلَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِأَصْحابِ الْفِیلِ أَلَمْ یَجْعَلْ کَیْدَهُمْ فِی تَضْلِیلٍ) (والاسجاع مبنیه علی سکون الاعجاز) ای اواخر فواصل القرائن اذ لا یتم التواطؤ والتزاوج فی جمیع الصور الا بالوقف والسکون (کقولهم ما ابعد ما فات واقرب ما هو آت) ای اذ لو لم یعتبر السکون لفات السجع لان التاء من فات مفتوح ومن آت منون مکسور (قیل ولا یقال فی القرآن اسجاع) رعایه للادب وتعظیما له اذ السجع فی الاصل هدیر الحمام ونحوه.

وقیل لعدم الاذن الشرعی ، وفیه نظر اذ لم یقل احد بتوقف امثال هذا علی اذن الشارع وانما الکلام فی اسماء الله تعالی.

(بل یقال) للاسجاع فی القرآن اعنی الکلمه الاخیره من الفقره (فواصل ،

وقیل السجع غیر مختص بالنثر ومثله من النظم (قوله تجّلی به رشدی واثرت) ای صارت ذات ثروه (به یدی وفاض به ثمدی) هو بالکسر الماء القلیل.

والمراد ههنا المال القلیل (واوری) ای صار ذاوری (به زندی) فاما اوری بضم الهمزه وکسر الراء علی انه المتکلم المضارع من اوریت الزند اخرجت ناره فغلط

[شماره صفحه واقعی : 295]

ص: 2019

وتصحیف ومع ذلک یأباه الطبع (ومن السجع علی هذا القول) ای القول بعدم اختصاصه بالنثر (ما یسمی التشطیر ، وهو جعل کل من شطری البیت سجعه مخالفه لاختها) ای للسجعه التی فی الشطر الاخر ، وقوله سجعه فی موضع المصدر ای مسجوعا سجعه لان الشطر نفسه لیس بسجعه او هو مجاز تسمیه للکل باسم جزئه (کقوله تدبیر معتصم بالله منتقم ، لله مرتغب فی الله) ای راغب فیما یقرّبه من رضوانه (مرتقب) ای منتظر ثوابه او خائف عقابه ، فالشطر الاول سجعه مبنیه علی المیم والثانیه سجعه مبنیه علی الباء.

(ومنه) ای ومن اللفظی (الموازنه وهی تساوی الفاصلتین) ای الکلمتین الاخیرتین من الفقرتین او من المصراعین (فی الوزن دون التقفیه نحو (وَنَمارِقُ مَصْفُوفَهٌ وَزَرابِیُّ مَبْثُوثَهٌ)) فان مصفوفه ومبثوثه متساویان فی الوزن لا فی التقفیه اذ الاولی علی الفاء والثانیه علی الثاء لا عبره بتاء التأنیث فی القافیه علی ما بیّن فی موضع.

وظاهر قوله دون التقفیه انه یجب فی الموازنه عدم التساوی فی التقفیه حتی لا یکون نحو (فِیها سُرُرٌ مَرْفُوعَهٌ ، وَأَکْوابٌ مَوْضُوعَهٌ) ، من الموازنه ویکون بین الموازنه والسجع مباینه الا علی رأی ابن الاثیر فانه یشترط فی السجع التساوی فی الوزن والتقفیه ویشترط فی الموازنه التساوی فی الوزن دون الحرف الاخیر فنحو شدید وقریب لیس بسجع وهو اخص من الموازنه واذا تساوی الفاصلتان فی الوزن دون التقفیه (فان کان ما فی احدی القرینتین) من الالفاظ (او اکثره مثل ما یقابله من) القرینه (الاخری فی الوزن) سواء کان یماثله فی التقفیه او لا (خصّ) هذا النوع من الموازنه (باسم المماثله) وهی لا تختص بالنثر کما توهمه البعض من ظاهر قولهم تساوی الفاصلتین ولا بالنظم علی ما ذهب الیه البعض بل تجری فی القبیلتین فلذلک او رد مثالین نحو قوله تعالی (وَآتَیْناهُمَا الْکِتابَ الْمُسْتَبِینَ وَهَدَیْناهُمَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ) وقوله مها الوحش) جمع مهاه وهی البقره الوحشیه (الا ان هاتا) ای هذه النساء (او انس ، قنا الخط الا ان تلک) لقناه (ذوابل) وهذه النساء نواضر ، والمثالان مما یکون

[شماره صفحه واقعی : 296]

ص: 2020

اکثر ما فی احدی القرینتین مثل ما یقابله من الاخری لعدم تماثل آتیناهما وهدیناهما وزنا وکذا هاتا وتلک.

ومثال الجمیع قول ابی تمام ، فاحجم لما لم یجد فیک مطمعا ، واقدم لما لم یجد عنک مهربا.

وقد کثر ذلک فی الشعر الفارسی واکثر مدائح ابی الفرج الرومی من شعراء العجم علی المماثله وقد اقتفی الا نوری اثره فی ذلک.

(ومنه) ای ومن اللفظی (القلب) وهو ان یکون الکلام بحیث لو عکسته بدأت بحرفه الاخیر الحرف الاول کان الحاصل بعینه هو هذا الکلام ویجری فی النثر والنظم (کقوله

مودّته تدوم لکل هول***و هل کل مودته تدوم)

فی مجموع البیت.

وقد یکون ذلک فی المصراع کقوله ارانا الاله هلالا ارانا (وفی التنزیل (کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ* وَرَبَّکَ فَکَبِّرْ)) والحرف المشدد فی حکم المخفف لان المعتبر هو الحرف المکتوبه.

وقد یکون ذلک فی المفرد نحو سلس ومغایره القلب بهذا المعنی لتجنیس القلب ظاهر فان المقلوب ههنا یجب ان یکون عین اللفظ الذی ذکر بخلافه ثمه ویجب ثمه ذکر اللفظین جمیعا بخلافه ههنا.

(ومنه) ای ومن اللفظی (التشریع) ویسمی التشریح وذا القافیتین ایضا (وهو بناء البیت علی قافیتین یصح المعنی عند الوقوف علی کل منهما لان التشریع هو ان یبنی الشارع ابیات القصیده ذات قافیتین علی بحرین او ضربین من بحر واحد فعلی ای القافیتین وقفت کان شعرا مستقیما ، قلنا القافیه انما هی آخر البیت فالبناء علی قافیتین لا یتصور الا اذا کان البیت بحیث یصح الوزن ویحصل الشعر عند الوقوف علی کل منهما والا لم تکن الاولی قافیه (کقوله یا خاطب الدنیا) من خطب المرأه (الدنیّه) ای الخسیسه (انها ، شرک الردی) ای حباله الهلاک

[شماره صفحه واقعی : 297]

ص: 2021

(وقراره الاکدار) ای مقرّ الکدورات.

فان وقفت علی الردی فالبیت من الضرب الثامن الطویل الکامل وان وقفت علی الاکدار فهو من الضرب الثانی منه ، والقافیه عند الخلیل من آخر حرف فی البیت الی اول ساکن یلیه مع الحرکه التی قبل ذلک الساکن ، فالقافیه الاولی من هذا البیت هو لفظ الردی مع حرکه الکاف من شرک والقافیه الثانیه هی من حرکه الدال من الاکدار الی الاخر وقد یکون البناء علی اکثر من قافیتین وهو قلیل متکلف ، ومن لطیف ذی القافیتین نوع یوجد فی الشعر الفارسی وهو ان تکون الالفاظ الباقیه بعد القوافی الاول بحیث اذا جمعت کانت شعرا مستقیم المعنی.

(ومنه) ای ومن اللفظی (لزوم ما لا یلزم) ویقال له الالزام والتضمین والتشدید والاعنات ایضا (وهو ان یجیء قبل حرف الروی) وهو الحرف الذی تبنی علیه القصیده وتنسب الیه فیقال قصیده لامیه او میمیه مثلا من رویت الحبل اذا فتلته لانه یجمع بین الابیات کما ان الفتل یجمع بین قوی الحبل او من رویت علی البعیر اذا شددت علیه الرواء وهو الحبل الذی یجمع به الاحمال (او ما فی معناه) ای قبل الحرف الذی هو فی معنی الروی (من الفاصله) یعنی الحرف الذی وقع فی فواصل الفقر موقع حرف الروی فی قوافی الابیات.

وفاعل یجیء هو قوله (ما لیس بلازم فی السجع) یعنی ان یؤتی قبله بشیء لو جعل القوافی او الفواصل اسجاعا لم یحتج الی الاتیان بذلک الشیء ویتم السجع بدونه.

فمن زعم انه کان ینبغی ان یقول ما لیس بلازم فی السجع ای القافیه لیوافق قوله قبل حرف الروی او ما فی معناه فهو لم یعرف معنی هذا الکلام.

ثم لا یخفی ان المراد بقوله یجیء قبل کذا ما لیس بلازم فی السجع ان یکون ذلک فی بیتین او اکثر او فاصلتین او اکثر والا ففی کل بیت او فاصله یجیء قبل حرف الروی او ما فی معناه ما لیس بلازم فی السجع کقوله :

قفا نبک من ذکری حبیب و منزل***بسقط اللوی بین الدخول فحومل

[شماره صفحه واقعی : 298]

ص: 2022

قد جاء قبل اللام میم مفتوحه وهو لیس بالزم فی السجع.

وقوله قبل حرف الروی او ما فی معناه اشاره الی انه یجری فی النثر والنظم (نحو (فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلا تَقْهَرْ وَأَمَّا السَّائِلَ فَلا تَنْهَرْ)) فالراء بمنزله حرف الروی ومجیء الهاء قبلها فی الفاصلتین لزوم ما یلزم لصحه السجع بدونها نحو (فَلا تَنْهَرْ) ولا تسخر (وقوله ساشکر عمرا ان تراخت منیتی ، ایادی) بدل من عمرا (ایادی لم تمنن وان هی جلّت ،) ای لم تقطع او لم تخلط بمنه وان عظمت وکثرت

(فتی غیر محجوب الغنی عن صدیقه***و لا مظهر الشکوی اذ النعل زلّت)

زله القدم والنعل کنایه عن نزول الشر والمحنه (رای خلّتی) ای فقری (من حیث یخفی مکانها) لانی کنت استرها عنه بالتجمل (فکانت) ای خلّتی (قذی عینیه حتی تجلت) ای انکشفت وزالت باصلاحه ایاها بایادیه یعنی من حسن اهتمامه جعله کالداء الملازم لاشرف اعضائه حتی تلافاه بالاصلاح ، فحرف الروی هو التاء وقد جیء قبله بلام مشدده مفتوحه وهو لیس بلازم فی السجع لصحه السجع بدونها نحو جلّت ومدّت ومنّت وانشقت ونحو ذلک (واصل الحسن فی ذلک کله) ای فی جمیع ما ذکر من المحسنات اللفظیه (ان تکون الالفاظ تابعه للمعانی دون العکس) ای ان لا یکون المعانی توابع للالفاظ بان یؤتی بالالفاظ متکلمه مصنوعه فیتبعها المعنی کیف ما کان کما فعله بعض المتأخرین الذین لهم شعف بایراد المحسنات اللفظیه فیجعلون الکلام کانه غیر مسوق لافاده المعنی ولا یبالون بخفاء الدلالات ورکاکه المعنی فیصیر کغمد من ذهب علی سیف من خشب.

بل الوجه ان تترک المعانی علی سجیتها فتطلب لانفسها لفظا تلیق بها ، وعند هذا تظهر البلاغه والبراعه ویتمیز الکامل من القاصر ، وحین رتب الحریری مع کمال فضله فی دیوان الانشاء عجز فقال ابن الخشاب هو رجل مقاماتی وذلک لان کتابه

[شماره صفحه واقعی : 299]

ص: 2023

حکایه تجری علی حسب ارادته ومعانیه تتبع ما اختاره من الالفاظ الموضوعه فاین هذا من کتاب امر به فی قضیه وما احسن ما قیل فی الترجیح بین الصاحب والصابی ان الصاحب کان یکتب کما یرید والصابی کان یکتب کما یؤمر وبین الحالتین بون بعید ولهذا قال قاضی قم حین کتب الیه الصاحب.

ایها القاضی بقم ، قد عزلناک فقم والله ما عزلتنی الا هذه السجعه.

[شماره صفحه واقعی : 300]

ص: 2024

خاتمه الفن الثالث
اشاره

(فی السرقات الشعریه وما یتصل بها) مثل الاقتباس والتضمین والعقد والحل والتلمیح (وغیر ذلک) مثل القول فی الابتداء والتخلّص والانتهاء.

وانما قلنا ان الخاتمه من الفن الثالث دون ان نجعلها خاتمه للکتاب خارجه عن الفنون الثلاثه کما توهّمه غیرنا لان المصنف قال فی الایضاح فی آخر بحث المحسنات اللفظیه.

هذا ما تیسر لی باذن الله جمعه وتحریره من اصول الفن الثالث وبقیت اشیاء یذکرها فی علم البدیع بعض المصنفین وهو قسمان.

احدهما ما یجب ترک التعرض له لعدم کونه راجعا الی تحسین الکلام او لعدم الفائده فی ذکره لکونه داخلا فیما سبق من الابواب والثانی مما لا بأس بذکره لاشتماله علی فائده مع عدم دخوله فیما سبق مثل القول فی السرقات الشعریه وما یتصل بها (اتفاق القائلین) علی لفظ التثنیه (ان کان فی الغرض علی العموم کالوصف بالشجاعه والسخاء) وحسن الوجه والبهاء ونحو ذلک (فلا یعدّ) هذا الاتفاق (سرقه) ولا استعانه ولا اخذا ونحو ذلک مما یؤدی هذا المعنی (لتقرره) ای لتقرر هذا الغرض العام فی (العقول والعادات) فیشترک فیه الفصیح والاعجم والشاعر والمفحم (وان کان) اتفاق القائلین (فی وجه الدلاله) ای طریق الدلاله علی الغرض (کالتشبیه والمجاز والکنایه وکذکر هیئات تدل علی الصفه لاختصاصها بمن هی له) ای لاختصاص تلک الهیئات بمن ثبت تلک الصفه له (کوصف الجواد بالتهلل عند ورود العفاه) ای السائلین جمع عافی (و) کوصف (البخیل بالعبوس) عند ذلک (مع سعه ذات الید ای المال.

واما العبوس عند ذلک مع قله ذات الید فمن اوصاف الاسخیاء (فان اشترک الناس فی معرفته) ای فی معرفه وجه الدلاله (لاستقراره فیهما) ای فی العقول

[شماره صفحه واقعی : 301]

ص: 2025

والعادات (کتشبیه الشجاع بالاسد والجواد بالبحر فهو کالاول) ای فالاتفاق فی هذا النوع من وجه الدلاله کالاتفاق فی الغرض العام فی انه لا یعد سرقه ولا اخذا (والا) ای وان لم یشترک الناس فی معرفته (جاز ان یدعی فیه) ای فی هذا النوع من وجه الدلاله (السبق والزیاده) بان یحکم بین القائلین فیه بالتفاضل وان احدهما فیه اکمل من الاخر وان الثانی زاد علی الاول او نقص عنه.

(وهو) ای ما لا یشترک الناس فی معرفته من وجه الدلاله علی الغرض (ضربان) احدهما (خاصی فی نفسه غریب) لا ینال الا بفکر (و) الاخر (عامی تصرف فیه بما اخرجه من الابتذال الی الغرابه کما مر) فی باب التشبیه والاستعاره من تقسیمهما الی الغریب الخاصی والمبتذل العامی الباقی علی ابتذاله والمتصرف فیه بما یخرجه الی الغرابه (فالاخذ والسرقه) ای ما یسمی بهذین الاسمین (نوعان ظاهر وغیر ظاهر.

اما الظاهر فهو ان یؤخذ المعنی کله اما) حال کونه (مع اللفظ کله او بعضه او) حال کونه (وحده) من غیر اخذ شیء من اللفظ (فان اخذ اللفظ کله من غیر تغییر لنظمه) ای لکیفیه الترتیب والتألیف الواقع بین المفردات (فهو مذموم لانه سرقه محضه ویسمی نسخا وانتحالا کما حکی عن عبد الله بن الزبیر انه فعل ذلک بقول معن ابن اوس اذا انت لم تنصف اخاک) ای لم تعطه النصفه ولم توفه حقوقه (وجدته ، علی طرف الهجران) ای هاجرا لک متبدّلا بک وباخوتک (ان کان یعقل ویرکب حد السیف) ای یتحمل الشدائد تؤثر فیه تأثیر السیوف وتقطعه وتقطیعها (من ان تضیمه ،) ای بدلا من ان تظلمه (اذا لم یکن عن شفره السیف) ای عن رکوب حد السیف وتحمل المشاق (مزحل) ای مبعد.

فقد حکی ان عبد الله بن الزبیر دخل علی معاویه فأنشده هذین البیتین فقال له معاویه لقد شعرت بعدی یا ابا بکر ولم یفارق عبد الله المجلس حتی دخل معن بن اوس المزنیّ فانشد قصیدته التی اولها :

لعمرک ما ادری و انی لاوجل***علی اینا تغدو المنیه اوّل

[شماره صفحه واقعی : 302]

ص: 2026

حتی اتمها وفیها هذان البیتان فاقبل معاویه علی عبد الله بن الزبیر وقال الم تخبرنی انهما لک فقال اللفظ له والمعنی له وبعد فهو اخی من الرضاعه وانا احق بشعره.

(وفی معناه) ای فی معنی ما لم یغیّر فیه النظم (ان یبدل بالکلمات کلها او بعضها ما یرادفها) یعنی انه ایضا مذموم وسرقه محضه کما یقال فی قول الحطیه :

دع المکارم لا ترحل لبغیتها***و اقعد فانک انت الطاعم الکاسی

ذر الماثر لا تذهب بمطلبها***و اجلس فانک انت الآکل اللابس

کما قال امریء القیس :

وقوفا بها صحبی علیّ مطیهم ***یقولون لا تهلک اسی وتجمل

فاورده طرفه فی دالیّته الا انه اقام تجلد مقام تجمل (وان کان) اخذ اللفظ کله (مع تغییر لنظمه) ای نظم اللفظ (او اخذ بعض اللفظ) لا کله (سمیّ) هذا الاخذ (اغاره ومسخا) ولا یخلو اما ان یکون الثانی ابلغ من الاول او دونه او مثله (فان کان الثانی ابلغ) من الاول (لاختصاصه بفضیله) لا توجد فی الاول کحسن السبک او الاختصار او الایضاح او زیاده معنی (فممدوح) ای فالثانی مقبول کقول بشار من راقب الناس) ای حاذرهم (لم یظفر بحاجه وفاز بالطیبات الفاتک اللهج) ای الشجاع القتال الحریص علی القتل (وقول سلم) الخاسر بعده (من راقب الناس مات غما) ای حزنا وهو مفعول له او تمییز (وفاز باللذه الجسور) ای الشدید الجرئه فبیت سلم اجود سبکا واخصر لفظا (وان کان) الثانی (دونه) ای دون الاول فی البلاغه لفوات فضیله توجد فی الاول (فهو) ای الثانی (مذموم کقول ابی تمام) فی مرثیه محمد بن حمید

( هیهات لا یأتی الزمان بمثله***ان الزمان بمثله لبخیل)

وقول ابی الطیب اعدی الزمان سخاؤه) یعنی لعلم الزمان منه السخاء وسری سخاؤه الی الزمان (فسخا به) واخرجه من العدم الی الوجود ولو لاسخاؤه الذی استفاده منه لبخل به علی اهل الدنیا واستبقی لنفسه کذا ذکره ابن جنی وقال ابن

[شماره صفحه واقعی : 303]

ص: 2027

فورجه هذا تأویل فاسد لان سخاء غیر موجود لا یوصف بالعدوی وانما المراد سخا به علی وکان بخیلا به علی فلما اعداه سخاؤه اسعدنی بضمی الیه وهدایتی له لما اعداه سخاؤه (ولقد یکون به الزمان بخیلا) فالمصراع الثانی مأخوذ من المصراع الثانی لابی تمام علی کل من تفسیری ابن جنی وابن فورجه اذ لا یشترط فی هذا النوع من الاخذ عدم تغایر المعنیین اصلا کما توهمه البعض والا لم یکن مأخوذا منه علی تأویل ابن جنی ایضا لان ابا تمام علق البخل بمثل المرثی وابا الطیب بنفس الممدوح هذا ولکن مصراع ابی تمام اجود سبکا لان قول ابی الطیب.

ولقد یکون بلفظ المضارع لم یقع موقعه اذا المعنی علی المضی.

فان قیل المراد فقد یکون الزمان بخیلا بهلاکه ای لا یسمح بهلاکه قط لعلمه بانه سبب صلاح العالم والزمان وان سخا بوجوده وبذله للغیر لکن اعدامه وافناؤه باق بعد فی تصرفه.

قلنا هذا تقدیر لا قرینه علیه وبعد صحته فمصراع ابی تمام اجود لاستغنائه عن مثل هذا التکلف (وان کان) الثانی (مثله) ای مثل الاول (فابعد) ای فالثانی ابعد (من الذم والفضل للاول کقول ابی تمام لو حار) ای تحیر فی التوصل الی اهلاک النفوس (مرتاد المنیه) ای الطالب الذی هو المنیه علی انها اضافه بیان (لم یجد ، الا الفراق علی النفوس دلیلا وقول ابی الطیب لو لا مفارقه الاحباب ما وجدت ، لها المنایا الی ارواحنا سبلا) الضمیر فی لها لمنیه وهو قال من سبلا او المنایا فاعل وجدت وروی ید المنایا فقد اخذ المعنی کله مع لفظ المنیه والفراق والوجدان وبدل النفوس بالارواح وان اخذ المعنی وحده سمی) هذا الاخذ (الماما) من الّم اذا قصد واصله من الم بالمنزل اذا نزل به (وسلخا) وهو کشط الجلد عن الشاه ونحوها فکأنه کشط عن المعنی جلد او البسه جلدا آخر فان اللفظ للمعنی بمنزله اللباس (وهو ثلاثه اقسام کذلک) ای مثل ما یسمی اغاره ومسخا لان الثانی اما ابلغ من الاول او دونه او مثله (اولها) ای اول الاقسام وهو ان یکون الثانی ابلغ من الاول (کقول ابی تمام هو) الضمیر للشان (الصنع) ای الاحسان والصنع مبتدأ خبره الجمله الشرطیه اعنی قوله

[شماره صفحه واقعی : 304]

ص: 2028

(إن تعجل فخیر وان ترث ،) ای تبطأ (فالریث فی بعض المواضع أنفع) والاحسن ان یکون هو فیه عائدا الی حاضر فی الذهن وهو مبتدأ خبره الصنع والشرطیه ابتداء کلام ، وهذا کقول ابی العلاء هو الهجر حتی ما یلم خیال ، وبعض صدود الزائرین وصال ، وهذا نوع من الاعراب لطیف لا یکاد یتنبهه الا الاذهان الراقیه من ائمه العرب (وقول ابی الطیب ومن الخیر بطوء سیبک) ای تأخر عطائک (عنّی ، اسرع السحب فی المسیر الجهام) ای السحاب الذی لا ماء فیه.

واما ما فیه ماء فیکون بطیئا ثقیل المشی فکذا حال العطاء ففی بیت ابی الطیب زیاده بیان لاشتماله علی ضرب المثل بالسحاب (وثانیها) ای ثانی الاقسام وهو ان یکون الثانی دون الاول (کقول البحتری واذ تألق) ای لمع (فی الندی) ای فی المجلس (کلامه المصقول) المنقح (خلت) ای حسبت (لسانه من عضبه) ای سیفه القاطع وقول ابی الطیب :

کأنّ السنهم فی النطق قد جعلت***علی رماحهم فی الطعن خرصانا

جمع خرص بالضم والکسر هو السنان یعنی ان السنهم عند النطق فی المضاء والنفاذ تشابه اسنتهم عند الطعن فکأن السنهم جعلت اسنه علی رماحهم فبیت البحتری ابلغ لما فی لفظی تألق والمصقول من الاستعاره التخییلیه فان التألق والصقاله للکلام بمنزله الاظفار للمنیه ولزم من ذلک تشبیه کلامه بالسیف هو استعاره بالکنایه.

(وثالثها) ای ثالث الاقسام وهو ان یکون الثانی مثل الاول (کقول الاعرابی) ابی زیاد (ولم یک اکثر الفتیان مالا ، ولکن ارحبهم ذراعا) ای اسخاهم ، یقال فلان رحب الباع والذراع ورحبتهما ای سخی (وقول الشجع لیس) ای الممدوح یعنی جعفر بن یحیی (باوسعهم) الضمیر للملوک (فی الغنی ولکن معروفه) ای احسانه (اوسع) فالبیتان متماثلان هذا ولکن لا یعجبنی معروفه اوسع (واما غیر الظاهر فمنه ان یتشابه المعنیان) ای معنی البیت الاول ومعنی البیت الثانی (کقول جریر فلا یمنعک من ارب) ای حاجه (لحاهم) جمع لحیه یعنی کونهم فی صوره (الرجال

[شماره صفحه واقعی : 305]

ص: 2029

سواء ذو العمامه والخمار) یعنی ان الرجال منهم والنساء سواء فی الضعف.

(و قول ابی الطیب :

و من فی کفه منهم قناه***کمن فی کفه منهم خضاب)

واعلم انه یجوز فی تشابه المعنیین اختلاف البیتین نسیبا ومدیحا وهجاء وافتخارا او نحو ذلک.

فان الشاعر الحاذق اذا قصد الی المعنی المختلس لینظمه احتال فی اخفائه فغیر لفظه وصرفه عن نوعه ووزنه وقافیته والی هذا اشار بقوله.

(ومنه) ای من غیر الظاهر (ان ینقل المعنی الی محل آخر کقول البحتری سلبوا) ای ثیابهم (واشرقت الدماء علیهم ، محمره فکانهم لم یسلبوا) لان الدماء المشرقه کانت بمنزله الثیاب لهم (وقول ابی الطیب یبس النجیع علیه) ای علی السیف (وهو مجرد عن غمده فکأنما هو مغمد) لان الدم الیابس بمنزله غمد له فنقل المعنی من القتلی والجرحی الی السیف.

(ومنه) ای من غیر الظاهر (ان یکون معنی الثانی اشمل) من معنی الاول (کقول جریر اذا غضبت علیک بنو تمیم ، وجدت الناس کلهم غضابا) لانهم یقومون مقام کلهم (وقول ابی نؤاس

لیس من الله بمستنکر***ان یجمع العالم فی واحد)

فانه یشمل الناس وغیرهم فهو اشمل من معنی بیت جریر.

(ومنه) ای من غیر الظاهر (القلب وهو ان یکون معنی الثانی نقیض معنی الاول کقول ابی الشیص

جد الملامه فی هواک لذیذه***حبا لذکرک فلیلمنی اللّوم

وقول ابی الطیبءاحبّه) الاستفهام للانکار باعتبار القید الذی هو الحال اعنی قوله (واحبّ فیه ملامه ،) کما یقال اتصلی وانت محدث علی تجویز واو الحال فی المضارع المثبت کما هو رای البعض او علی حذف المبتدا ای وانا احب.

ویجوز ان یکون الواو للعطف والانکار راجع الی الجمع بین الامرین اعنی محبته

[شماره صفحه واقعی : 306]

ص: 2030

ومحبه الملامه فیه (ان الملامه فیه من اعدائه) وما یصدر عن عدو المحبوب یکون مبغوضا لا محبوبا وهذا نقیض معنی بیت ابی الشیص لکن کل منهما باعتبار آخر ولهذا قالوا الاحسن فی هذا النوع ان یبین السبب.

(ومنه) ای من غیر الظاهر (ان یؤخذ بعض المعنی ویضاف الیه ما یحسّنه کقول الافوه فتری الطیر علی آثارنا ، رای عین) یعنی عیانا (ثقه) حال ای واثقه او مفعول له مما یتضمنه قوله علی آثارنا ای کائنه علی آثارنا لوثوقها (ان ستمار) ای ستطعم من لحوم من نقتلهم (وقول ابی تمام وقد ظلّلت) ای القی علیها الظل وصارت ذوات ظل (عقبان اعلامه ضحی ، بعقبان طیر فی الدماء نواهل) من نهل اذا روی نقیض عطش (اقامت) ای عقبان الطیر (مع الرایات) ای لاعلام وثوقا بانها ستطعم لحوم القتلی (حتی کلها من الجیش الا انها لم تقاتل ، (فان ابا تمام لم یلم بشیء من معنی قول الافوه رای عین) الدال علی قرب الطیر من الجیش بحیث تری عیانا لا تخیّلا.

وهذا مما یؤکد شجاعتهم وقتلهم الاعادی (ولا) بشیء من معنی (قوله ثقه ان ستمار) الدال علی وثوق الطیر بالمبره لاعتیادها بذلک وهذا ایضا مما یؤکد المقصود قیل ان قول ابی تمام وقد ظلّلت المام بمعنی قوله رای عین لان وقوع الظل علی الرایات مشعر بقربها من الجیش.

وفیه نظر اذ قد یقع ظل الطیر علی الرایه وهو فی جو السماء بحیث لا یری اصلا.

نعم لو قیل ان قوله حتی کانها من الجیش المام بمعنی قوله رای عین فانما تکون من الجیش اذا کانت قریبا منهم مختلطا بهم لم یبعد عن الصواب (لکن زاد) ابو تمام (علیه) ای علی الافوه زیادات محسنه للمعنی المأخوذ من الافوه اعنی تسایر الطیر علی آثارهم (بقوله الا انها لم تقاتل وبقوله فی الدماء نواهل وباقامتها مع الرایات حتی کانها من الجیش وبها) ای وباقامتها مع الرایات حتی کانها من الجیش (تیم حسن الاول) یعنی قوله الا انها لم تقاتل لانه لا یحسن الاستدراک الذی

[شماره صفحه واقعی : 307]

ص: 2031

هو قوله الا انها لم تقاتل ذلک الحسن الا بعد ان یجعل الطیر مقیمه مع الرایات معدوده فی عداد الجیش حتی یتوهم انها ایضا من المقاتله ، هذا هو المفهوم من الایضاح.

وقد قیل معنی قوله وبها ای بهذه الزیادات الثلاث یتم حسن معنی البیت الاول (واکثر هذه الانواع) المذکوره لغیر الظاهر (ونحوها مقبوله) لما فیها من نوع تصرف.

(ومنها) ای من هذه الانواع (ما یخرجه حسن التصرف من قبیل الاتباع الی حیز الابتداع وکل ما کان اشد خفاء) بحیث لا یعرف کونه مأخوذا من الاول الا بعد مزید تأمل (کان اقرب الی القبول) لکونه ابعد عن الاتباع وادخل فی الابتداع (هذا) ای الذی ذکر فی الظاهر وغیره من ادعاء سبق احدهما واخذ الثانی منه وکونه مقبولا او مردودا وتسمیه کل بالاسامی المذکوره (کله) انما یکون (اذا علم ان الثانی اخذ من الاول) بان یعلم انه کان یحفظ قول الاول حین نظم او بان یخبر هو عن نفسه انه اخذ منه والا فلا یحکم بشیء من ذلک (لجواز ان یکون الاتفاق) فی اللفظ والمعنی جمیعا او فی المعنی وحده (من قبیل توارد الخواطر) ای مجیئه (علی سبیل الاتفاق من غیر قصد الی الاخذ) کما یحکی عن ابن میّاده انه انشد لنفسه ، مفید ومتلاف اذا ما اتیته ، تهلل واهتز اهتزاز المهنّد فقیل له این یذهب بک هذا للحطیئه ، فقال الان علمت انی شاعر اذا وافقته علی قوله ولم اسمعه (فاذا لم یعلم) ان الثانی اخذ من الاول.

(قیل قال فلان کذا وقد سبقه الیه فلان فقال کذا) لیغتنم بذلک فضیله الصدق ویسلم من دعوی علم الغیب ونسبه النقص الی الغیر (ومما یتصل بهذا) ای بالقول فی السرقات (القول فی الاقتباس والتضمین والعقد والحل والتلمیح) بتقدیم اللام علی المیم من لمحه اذا ابصره وذلک لان فی کل منها اخذ شیء من الاخر (اما الاقتباس فهو ان یضمّن الکلام) نظما کان او نثرا (شیئا من القرآن او الحدیث لا علی انه منه) ای لا علی طریقه ان ذلک الشیء من القرآن او الحدیث یعنی علی وجه لا یکون فیه اشعار بانه منه کما یقال فی اثناء الکلام قال الله تعالی کذا وقال

[شماره صفحه واقعی : 308]

ص: 2032

النبی علیه السلام کذا ونحو ذلک فانه لا یکون اقتباسا.

ومثل للاقتباس باربعه امثله لانه اما من القرآن او الحدیث وکل منهما اما فی النثر او فی النظم.

فالاول (کقول الحریری فلم یکن الا کلمح البصر او هو اقرب حتی انشد واغرب ،).

والثانی مثل (قول الاخر ان کنت ازمعت) ای عزمت (علی هجرنا ، من غیر ما جرم فصبر جمیل ، وان تبدّلت بنا غیرنا ، فحسبنا الله ونعم الوکیل و) الثالث مثل (قول الحریری قلنا شاهت الوجوه) ای قبحت وهو لفظ الحدیث علی ما روی انه لما اشتد الحرب یوم حنین اخذ النبی صلّی الله تعالی علیه وسلم کفا من الحصاء فرمی به وجوه المشرکین وقال شاهت الوجوه (وقبح) علی المبنی للمفعول ای لعن من قبحه الله بالفتح ای ابعده عن الخیر (اللکع) ای لعن اللئیم.

(و) الرابع مثل (قول ابن عباد قال) ای الحبیب (لی ان رقیبی سیء الخلق فداره ،) من المداراه وهی الملاطفه والمجامله وضمیر المفعول للرقیب (قلت دعنی وجهک الجنه حفت بالمکاره) اقتباسا من قوله علیه السلام حفت الجنه بالمکاره وحفت النار بالشهوات ای احیطت یعنی لابد لطالب جنه وجهک من تحمل مکاره الرقیب کما انه لا بد لطالب الجنه من مشاق التکالیف.

(وهو) ای الاقتباس (ضربان) احدهما (ما لم ینقل فیه المقتبس عن معناه الاصلی کما تقدم) من الامثله (و) الثانی (خلافه) ای ما نقل فیه المقتبس عن معناه الاصلی (کقول ابن الرومی لئن اخطأت فی مدحک ما اخطأت فی منعی ، لقد انزلت حاجاتی بواد غیر ذی زرع) هذا مقتبس من قوله تعالی (رَبَّنا إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ) لکن معناه فی القرآن واد لا ماء فیه ولا نبات وقد نقله ابن الرومی الی جناب لا خیر فیه ولا نفع (ولا بأس بتغییر یسیر) فی اللفظ المقتبس (للوزن او غیره کقوله) ای کقول بعض المغاربه (قد

[شماره صفحه واقعی : 309]

ص: 2033

کان) ای وقع (ما خفت ان یکونا ، انا الی الله راجعونا) وفی القرآن (إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ) (واما التضمین فهو ان یضمن الشعر شیئا من شعر الغیر) بیتا کان او ما فوقه او مصراعا او مادونه (مع التنبیه علیه) ای علی انه من شعر الغیر (ان لم یکن ذلک مشهورا عند البلغاء).

وبهذا یتمیز عن الاخذ والسرقه (کقوله) ای کقول الحریری یحکم ما قاله الغلام الذی عرضه ابو زید للبیع (علی انی سأنشد عند بیعی ، اضاعونی وای فتی اضاعوا) المصراع الثانی للعرجی ، ونمامه لیوم کریهه وسداد ثغر اللام فی لیوم لام التوقیت والکریهه من اسماء الحرب وسداد الثغر بکسر السین لا غیر سدّه بالخیر والرجال والثغر موضع للمخافه من فروج البلدان ای اضاعونی فی وقت الحرب وزمان سد الثغور ولم یراعوا حقی احوج ما کانوا الی وای فتی ای کاملا من الفتیان اضاعوا.

وفیه تندیم وتخطئه لهم وتضمین المصراع بدون التنبیه لشهرته کقول الشاعر قد قلت لما اطلعت وجناته ، حول الشقیق الغض روضه آس ، اعذاره الساری العجول توقفا ، ما فی وقوفک ساعه من بأس المصراع الاخیر لابی تمام (واحسنه) ای احسن التضمین (مازاد علی الاصل) ای شعر الشاعر الاول (بنکته) لا توجد فیه (کالتوریه) ای الایهام (والتشبیه فی قوله اذا الوهم ابدی) ای اظهر (لی لماها) ای سمره شفتیها (وثغرها ، تذکرت ما بین العذیب وبارق ویذکرنی) من الاذکار (من قدّها ومدامعی ، مجرّ عوالینا ومجری السوابق) انتصب مجر علی انه مفعول ثان لیذکرنی وفاعله ضمیر یعود الی الوهم.

وقوله تذکرت ما بین العذیب وبارق ، مجر عوالینا ومجری السوابق مطلع قصیده لابی الطیب ، والعذیب وباریق موضعان وما بین ظرف للتذکر او للمجر والمجری قدم اتساعا فی تقدیم الظرف علی عامله المصدر او ما بین مفعول تذکرت ومجر بدل عنه والمعنی انهم کانوا نزولا بین هذین الموضعین وکانوا یجرون الرماح عند مطارده الفرسان ویسابقون علی الخیل.

[شماره صفحه واقعی : 310]

ص: 2034

فالشاعر الثانی اراد بالعذیب تصغیر العذب یعنی به شفه الحبیبه ویبارق ثغرها الشبیهه بالبرق وبما بینهما ریقها.

وهذا توریه وشبه تبختر قدها بتمایل الرمح وتتابع دموعه بجریان الخیل السوابق (ولا یضر) فی التضمین (التغییر الیسیر) لما قصد تضمینه لیدخل فی معنی الکلام کقول الشاعر فی یهودی به داء الثعلب اقول لمعشر غلطوا وغضوا ، من الشبخ الرشید وانکروه ، هو ابن جلا وطلّاع الثنایا ، متی یضع العمامه یعرفوا ، البیت لسحیم بن وشیل واصله اما ان جلا علی طریقه التکلم فغیره الی طریقه الغیبه لیدخل فی المقصود.

(وربما سمعی تضمین البیت فیما زاد علی البیت استعانه وتضمین المصراع فما دونه ایداعا) کانه اودع شعره شیئا قلیلا من شعر الغیر (ورفوا) کانه رفا خرق شعره بشیء من شعر الغیر.

(واما العقد فهو ان ینظم نثرا) قرآنا کان او حدیثا او مثلا او غیر ذلک (لا علی طریق الاقتباس) یعنی ان کان النثر قرآنا او حدیثا فنظمه انما یکون عقدا اذا غیر تغییرا کثیرا او اشیر الی انه من القرآن او الحدیث وان کان غیر القرآن او الحدیث فنظمه عقد کیف ما کان اذ لا دخل فیه للاقتباس.

(کقوله ما بال من اوله نطفه ، وجیفه آخره یفخر) الجمله حال ای ما باله مفتخرا (عقد قول) علی رضی الله عنه وما لابن آدم الفخر وانما اوّله نطفه وآخره جیفه (واما الحل فهو ان ینثر نظما) وانما یکون مقبولا اذا کان سبکه مختارا لا یتقاصر عن سبک النظم وان یکون حسن الموقع غیر قلق (کقول بعض المغاربه فانه لما قبحت فعلاته وحنظلت نخلاته) ای صارت ثمار نخلاته کالحنظل فی المراره (لم یزل سوء الظن یقتاده) ای یقوده الی تخیلات فاسده وتوهمات باطله (ویصدق) هو (توهمه الذی یعتاده) من الاعتیاد (حل قول ابی الطیب

اذا ساء فعل المرء سائت ظنونه***و صدّق ما یعتاده من توهم

یشکو سیف الدوله واستماعه لقول اعدائه.

[شماره صفحه واقعی : 311]

ص: 2035

(واما التلمیح) صح بتقدیم اللام علی المیم من لمحه اذا ابصره ونظر الیه وکثیرا ما تسمعهم یقولون لمح فلان هذا البیت فقال کذا وفی هذا البیت تلمیح الی قول فلان واما التلمیح بتقدیم المیم علی اللام بمعنی الاتیان بالشیء الملیح کما مر فی التشبیه والاستعاره فهو ههنا غلط محض وان اخذ مذهبا (فهو ان یشار) فی فحوی الکلام (الی قصه او شعر) او مثل سائر (من غیر ذکره) ای ذکر کل واحد من القصه او الشعر وکذا المثل فالتلمیح اما فی النظم او فی النثر والمشار الیه فی کل منهما اما ان یکون قصه او شعرا او مثلا تصیر سته اقسام والمذکور فی الکتاب مثل التلمیح فی النظم الی القصه والشعر (کقوله فو الله ما ادری أحلام نائم ، المت بنا ام کان فی الرکب یوشع) وصف لحوقه بالاحبه المرتحلین وطلوع شمس وجه الحبیب من جانب الخدر فی ظلمه اللیل.

ثم استعظم ذلک واستغرب وتجاهل تحیرا وتدّلها وقال ا هذا حلم اراه فی النوم ، ام کان فی الرکب یوشع ، النبی صلّی الله علیه وآله وسلم.

فرد الشمس (اشاره الی قصه یوشع علیه السلام واستیقافه الشمس) علی ما روی من انه قاتل الجبارین یوم الجمعه فلما ادبرت الشمس خاف ان تغیب قبل ان یفرغ منهم ویدخل السبت فلا یحل له قتالهم فیه فدعا الله تعالی فرد له الشمس حتی فرغ من قتالهم (وکقوله لعمرو) واللام للابتداء وهو مبتدأ (مع الرمضاء) ای الارض الحاره التی ترمض فیها القدم ای تحترق حال من الضمیر فی ارقّ (والنار) مرفوع معطوف تعلی عمروا او مجرور معطوف علی الرمضاء (تلتظی) حال منها وما قیل انها صله علی حذف الموصول ای النار التی تلتظی تعسف لا حاجه الیه (ارقّ) خبر المبتدأ من رق له اذا رحمه.

(واخفی) من خفی علیه تلطف وتشقّق (منک فی ساعه الکرب ، اشار الی البیت المشهور) وهو قوله (المستجیر) ای المستغیث (بعمر وعند کربته) الضمیر للموصول ای الذی یستغیث عند کربته بعمرو (کالمستجیر من الرمضاء بالنار) وعمرو هو جساس بن مره وذلک لانه لما رمی کلیبا ووقف فوق رأسه قال له کلیب یا

[شماره صفحه واقعی : 312]

ص: 2036

عمرو اغثنی بشربه ماء فاجهز علیه فقیل المستجیر بعمرو البیت.

[شماره صفحه واقعی : 313]

ص: 2037

[شماره صفحه واقعی : 314]

ص: 2038

فصل : من الخاتمه فی حسن الابتداء و التخلص و الانتهاء

(ینبغی للمتکلم) شاعرا کان او کاتبا (ان یتأنق) ای یتبع الانق والاحسن یقال تأنق فی الروضه اذا وقع فیها متتبعا لما یونقه ای یعجبه (فی ثلاثه مواضع من کلامه حتی تکون) تلک المواضع الثلاثه اعذب لفظا) بان تکون فی غایه البعد عن التنافر والثقل (واحسن سبکا) بان تکون فی غایه البعد عن التعقید والتقدیم والتأخیر الملبس وان تکون الالفاظ متقاربه فی الجزله والمتانه والرقه والسلاسه وتکون المعانی مناسبه لا لفظها من غیر ان تکتسی اللفظ الشریف المعنی السخیف او علی العکس بل یصاغان صیاغه تناسب وتلاؤم (واصح معنی) بان یسلم من التناقض والامتناع والابتذال ومخالفه العرف ونحو ذلک.

(احدها الابتداء) لانه اول ما یقرع السمع فان کان عذبا حسن السبک صحیح المعنی اقبل السامع علی الکلام فوعی جمیعه والا عرض عنه وان کان الباقی فی غایه الحسن فالابتداء الحسن فی تذکار الاحبه والمنازل (کقوله

قفانبک من ذکری حبیب و منزل***بسقط اللوی بین الدخول فحومل)

السقط منقطع الرمل حیث یدقه واللوی رمل معوج ملتوی والدخول وحومل موضعان والمعنی بین اجزاء الدخول (و) فی وصف الدال (کقوله :

قصر علیه تحیه و سلام***خلعت علیه جمالها الایام)

خلع علیه ای نزع ثوبه وطرحه علیه.

(و) ینبغی (ان یجتنب فی المدیح مما یتطیر به) ای یتشأم به (کقوله موعدا حبابک بالفرقه غد) ، مطلع قصیده لابن مقاتل الضریر أنشدها للداعی العلوی فقال له الداعی موعد أحبابک یا اعمی ولک المثل السوء (واحسنه) ای أحسن الابتدا (ما ناسب المقصود) بأن یشتمل علی إشاره إلی ما سبق الکلام لأجله ،

[شماره صفحه واقعی : 315]

ص: 2039

(ویسمی) کون الإبتداء مناسبا للمقصود (براعه الاستهلال) من برع الرّجل : إذا فاق أصحابه فی العلم أو غیره (کقوله فی التهنئه : بشری فقد أنجز الاقبال ما وعدا) وکوکب المجد فی افق العلی صعدا مطلع قصیده لأبی محمّد الخازن یهنّئ الصاحب بولد لا بنته.

(وقوله فی المرثیه هی الدنیا تقول بملء فیها حذار حذار) ای احذر (من بطشی) ای أخذی الشدید (وفتکی) أی قتلی فجأه مطلع قصیده لأبی الفرج الساوی یرثی فخر الدوله (وثانیها) أی ثانی المواضع التی ینبغی للمتکلّم أن یتأنق فیها (التخلص) أی الخروج (مما شببّ الکلام به) أی ابتدأ وافتتح قال الإمام الواحدی رحمه الله معنی التشبیب ذکر أیّام الشباب واللهو والغزل وذلک یکون فی ابتداء قصائد الشعر فسمی ابتداء کل امر تشبیبا وان لم یکن فی ذکر الشباب (من تشبیب) الی وصف للجمال (وغیره) کالأدب والافتخار والشکایه وغیر ذلک (الی المقصود مع رعایه الملائمه بینهما) ای بین ما شبب به الکلام وبین المقصود واحترز بهذا عن الاقتضاب وأراد بقوله التخلّص معناه اللغوی وإلا فالتخلّص فی العرف هو الانتقال مما افتتح به الکلام إلی المقصود مع رعایه المناسبه.

وإنّما ینبغی أن یتأنّق فی التخلص لأنّ السامع یکون مترقبا الانتقال من الافتتاح إلی المقصود کیف یکون ، فان کان حسنا متلائم الطرفین حرّک من نشاطه وأعان علی اصغاء ما بعده وإلا فبالعکس فالتخلّص الحسن. (کقوله یقول فی قومس) اسم موضع قومی وقد اخذت منا السری ای اثر فینا السیر باللیل ونقصّ من قوانا (وخطی المهریه) عطف علی السری لا علی المجرور فی منا کما سبق إلی بعض الأوهام وهی جمع خطوه وأراد بالمهریه الابل المنسوبه الی مهر ابن حیدان أبی قبیله (القود) أی الطویله الظهور والاعناق جمع اقود ای اثرت فینا مزاوله السری ومسایره المطایا بالخطی ومفعول یقول هو قوله (امطلع الشمس تبغی) أی تطلب (ان تؤم) أی تقصد (بنا فقلت کلا) ردع للقوم وتنبیه (ولکن مطلع الجود وقد ینتقل منه) او مما شبب به الکلام (الی ما لا یلائمه ویسمی) ذلک الانتقال (الاقتضاب)

[شماره صفحه واقعی : 316]

ص: 2040

وهو فی اللغه الاقتطاع والارتجال (وهو) أی الاقتضاب (مذهب العرب الجاهلیه ومن یلیهم من المخضرمین) بالخاء والضاد المعجمتین أی الذین أدرکوا الجاهلیّه والاسلام مثل لبید. قال فی الأساس ناقه مخضرمه أی جذع نصف اذنها ومنه المخضرم الذی أدرک الجاهلیه والاسلام کأنما قطع نصفه حیث کان فی الجاهلیه (کقوله لو رأی الله ان فی الشیب خیرا ، جاورته الابرار فی الخلد شیبا) جمع أشیب وهو حال من الابرار ، ثمّ انتقل من هذا الکلام إلی ما لا یلائمه فقال :

(کل یوم تبدی) أی تظهر (صروف اللیالی ، خلقا من أبی سعید غریبا) ثمّ کون الاقتضاب مذهب العرب والمخضرّمین أی دأبهم وطریقتهم لا ینافی أن یسلکه الاسلامیون ویتبعونهم فی ذلک فانّ البیتین المذکورین لأبی تمام وهو من الشعراء الإسلامیه فی الدوله العباسیّه ، وهذا المعنی مع وضوحه قد خفی علی بعضهم حتی اعترض علی المصنف بأن أبا تمام لم یدرک الجاهلیّه فکیف یکون من المخضرّمین.

(ومنه) أی من الاقتضاب (ما یقرب من التخلص) فی أنّه یشوبه شییء من المناسبه (کقولک بعد حمد الله اما بعد) فانّه کان کذا وکذا فهو اقتضاب من جهه الانتقال من الحمد والثناء إلی کلام آخر من غیر رعایه ملائمه بینهما لکنه یشبه التخلّص حیث لم یأت بالکلام الآخر فجأه من غیر قصد إلی ارتباط وتعلیق بما قبله بل قصد نوع من الربط علی معنی مهما یکون من شییء بعد الحمد والثناء فانّه کان کذا وکذا (قیل وهو) أی قولهم بعد حمد الله أما بعد.

هو (فصل الخطاب) قال ابن الأثیر والذی اجمع علیه المحققون من علماء البیان ان فصل الخطاب هو اما بعد لأنّ المتکلّم یفتتح کلامه فی کلّ امر ذی شأن بذکر الله وتحمیده فاذا أراد أن یخرج منه إلی الغرض المسوق له فصلّ بینه وبین ذکر الله تعالی بقوله اما بعد ، وقیل فصل الخطاب معناه الفاصل من الخطاب أی الذی یفصل بین الحق والباطل علی أنّ المصدر بمعنی الفاعل ، وقیل المفصول من الخطاب وهو الذی یتبینه من یخاطب به أی یعلمه بیّنا لا یلتبس علیه فهو بمعنی المفعول.

(وکقوله) تعالی عطف علی قوله کقولک بعد حمد الله یعنی من الاقتضاب

[شماره صفحه واقعی : 317]

ص: 2041

القریب من التخلّص ما یکون بلفظ هذا کما فی قوله تعالی بعد ذکر اهل الجنه (هذا وَإِنَّ لِلطَّاغِینَ لَشَرَّ مَآبٍ) فهو اقتضاب فیه نوع مناسبه وارتباط لأنّ الواو للحال ولفظ هذا اما خبر مبتدأ محذوف (ای الامر هذا) والحال کذا (او) مبتدأ محذوف الخبر ای (هذا کما ذکر) وقد یکون الخبر مذکورا (مثل قوله تعالی) بعد ما ذکر جمعا من الانبیاء علیهم السلام وأراد أن یذکر بعد ذالک الجنه واهلها (هذا ذِکْرٌ وَإِنَّ لِلْمُتَّقِینَ لَحُسْنَ مَآبٍ) باثبات الخبر اعنی قوله ذکر وهذا مشعر بأنه فی مثل قوله تعالی (هذا وَإِنَّ لِلطَّاغِینَ) مبتدأ محذوف الخبر ، قال ابن الاثیر لفظ هذا فی هذا المقام من الفصل الذی هو احسن من الوصل وهی علاقه وکیده بین الخروج من کلام إلی کلام آخر ، (ومنه) أی من الاقتضاب القریب من التخلّص (قول الکاتب) هو مقابل للشاعر عند الانتقال من حدیث إلی آخر (هذا باب) فان فیه نوع ارتباط حیث لم یبتدئ الحدیث الآخر بغته.

(وثالثها) ای ثالث المواضع التی ینبغی للمتکلم أن یتأنّق فیها (الانتهاء) لانّه آخر ما یعیه السمع ویرتسم فی النفس فان کان حسنا مختارا تلقاء السمع واستلذه حتی جبر ما وقع فیما سبقه من التقصیر وإلا لکان علی العکس حتّی ربما أنساه المحاسن المورده فیما سبق فالانتهاء الحسن (کقوله وانی جدیر) ای خلیق (اذ بلغتک بالمنی) أی جدیر بالفوز بالامانی (وانت بما املت منک جدیر ، فان تولنی) ای تعطنی (منک الجمیل فاهله) أی فأنت أهل لاعطاء ذلک الجمیل (والا فانی عاذر) ایاک عمّا صدر عنی من الابرام (وشکور) لما صدر عنک من الاصغاء إلی المدیح أو من العطایا السالفه.

(واحسنه) أی أحسن الانتهاء (ما اذن بانتهاء الکلام) حتی لا یبقی للنفس تشوّق إلی ما وراءه (کقوله بقیت بقاء الدهر یا کهف اهله ، وهذا دعاء للبریه شامل) لأن بقاءک سبب لنظام امرهم وصلاح حالهم ، وهذه المواضع الثلاثه مما یبالغ المتأخرون فی التأنق فیها واما المتقدمون فقد قلّت عنایتهم بذلک (وجمیع فواتح السور وخواتمها وارده علی أحسن الوجوه وأکملها) من البلاغه لما فیها من التفنن

[شماره صفحه واقعی : 318]

ص: 2042

وأنواع الاشاره وکونها بین أدعیه ووصایا ومواعظ وتحمیدات وغیر ذلک مما وقع موقعه وأصاب نحره بحیث تقصر عن کنه وصفه العباره وکیف لا وکلام الله سبحانه وتعالی فی الرتبه العلیا من البلاغه والغایه القصوی من الفصاحه ، ولما کان هذا المعنی مما قد یخفی علی بعض الأذهان لما فی بعض الفواتح والخواتم من ذکر الاهوال والافزاع وأحوال الکفار وأمثال ذلک اشار إلی إزاله هذا الخفاء بقوله (یظهر ذلک بالتامل مع التذکر لما تقدم) من الاصول والقواعد المذکوره فی الفنون الثلاثه التی لا یمکن الاطلاع علی تفاصیلها وتفاریقها الا لعلّام الغیوب فانه یظهر بتذکّرها ان کلا من ذلک وقع موقعه بالنظر إلی مقتضیات الاحوال وان کلا من السور بالنسبه إلی المعنی الذی یتضمنه مشتمله علی لطف الفاتحه ومنطویه علی حسن الخاتمه

ختم الله تعالی لنا بالحسن ویسر لنا الفوز بالذخر الاسنی بحق النبی وآله الأکرمین والحمد لله ربّ العالمین.

[شماره صفحه واقعی : 319]

ص: 2043

[شماره صفحه واقعی : 320]

ص: 2044

فهرس الکتاب

خطبه الکتاب................................................................... 9

مقدمه الکتاب................................................................. 11

الفصاحه فی المفرد.............................................................. 13

الفصاحه فی الکلام............................................................. 17

الفصاحه فی المتکلم............................................................ 21

البلاغه فی المتکلم.............................................................. 23

علم المعانی.................................................................... 27

الصدق والکذب............................................................... 31

احوال الاسناد الخبری........................................................... 33

الاسناد الحقیقی................................................................ 37

احوال المسند الیه............................................................... 49

تقدیم المسند الیه............................................................... 63

احوال المسند.................................................................. 83

التغلیب....................................................................... 91

احوال متعلقات الفعل......................................................... 105

القصر....................................................................... 115

الانشاء...................................................................... 129

الفصل والوصل............................................................... 145

الایجاز...................................................................... 169

الاطناب..................................................................... 177

المساوات.................................................................... 181

علم البیان................................................................... 183

التشبیه...................................................................... 189

[شماره صفحه واقعی : 321]

ص: 2045

الحقیقه...................................................................... 215

المجاز........................................................................ 219

المجاز المرسل.................................................................. 221

الاستعاره.................................................................... 223

فی بیان الاستعاره بالکنایه..................................................... 241

فی الحقیقه والمجاز والاستعاره.................................................... 243

تقسیم المجاز اللغوی........................................................... 245

تعریف الاستعاره.............................................................. 247

شرائط حسن الاستعاره........................................................ 253

الکنایه...................................................................... 257

تقسیم الکنایه الی ثلاثه اقسام.................................................. 259

فی کون المجاز والکنایه افضل................................................... 263

تقسیم وجوه التحسین الی معنوی ولفظی........................................ 265

انطباق والتضاد............................................................... 267

المزاوجه...................................................................... 269

التوریه والایهام............................................................... 271

الاستخدام................................................................... 273

الجمع مع التفریق والتقسیم..................................................... 275

التجرید...................................................................... 277

المبالغه المقبوله................................................................ 279

حسن التعلیق................................................................ 281

تأکید المدح.................................................................. 283

الاستتباع.................................................................... 285

الاطراد...................................................................... 287

الجناس...................................................................... 289

ردّ العجز علی الصدر......................................................... 291

[شماره صفحه واقعی : 322]

ص: 2046

السجع والتشطیر............................................................. 293

لقلب والتشریع............................................................... 297

لزوم ما یلزم.................................................................. 299

السرقات الشعریه............................................................. 301

الاقتباس والتضمین............................................................ 307

التلمیح...................................................................... 313

خاتمه الکتاب................................................................ 315

الفهرس 321

[شماره صفحه واقعی : 323]

ص: 2047

عقاید

کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد

اشاره

سرشناسه : علامه حلی، حسن بن یوسف، 648 - 726ق.

عنوان و نام پدیدآور : کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد/ تالیف العلامه الحلی؛ صححه و قدم له و علق علیه حسن حسن زاده الاملی.

مشخصات نشر : قم : جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه بقم،موسسه النشر الاسلامی، 1430ق.= 1388.

مشخصات ظاهری : 592 ص.

موضوع : کلام شیعه امامیه -- قرن 7ق.

رده بندی کنگره : BP210/ن6ت30216 1388

رده بندی دیویی : 297/4172

شماره کتابشناسی ملی : 3003895

توضیح : «کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد»، توسط علامه حلی رحمه الله علیه ، به زبان عربی و در موضوع کلام اسلامی، به انگیزه حل مشکلات و باز کردن پیچیدگی های عبارات تجرید الاعتقاد خواجه نصیر الدین طوسی رحمه الله ، تالیف شده است.کتاب، در شش مقصد تدوین یافته و هر مقصد، دارای فصول و مسائل مختلفی است.

فاضل قوشچی ، در اهمیت این کتاب، می گوید: اگر کشف المراد علامه (حلی) نبود، ما نظریات خواجه طوسی را درک نمی کردیم.

ص: 1

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 1]

ص: 2048

[شماره صفحه واقعی : 2]

ص: 2049

مقدمه الناشر

الحمد لله رب العالمین، والصلاه والسلام علی أشرف أنبیائه وخاتم رسله محمد وعترته المنتجبین.

لا شک فی أن علم الکلام من أمهات العلوم وأشرفها وذلک باعتبار موضوعه وما یبحث فیه من المسائل کمعرفه الخالق وصفاته الجلالیه والجمالیه والمعاد وسائر أصول الدین التی لا بد للإنسان أن یؤمن بها عن معرفه وإیقان وإذعان، ولا یجوز له التقلید فیها.

ولأهمیه هذا العلم وعظمته وجلاله موضوعه وأبحاثه ألفت الکتب وصرفت فیه جهود أکابر العلماء وأساطین الفن. ویعتبر المحقق البارع الخواجه نصیر الدین الطوسی قدس الله روحه الزکیه من أول مروجی هذا العلم، حیث ألف کتاب تجرید الاعتقاد وهو کتاب دقیق متقن، ولهذا نری أن مثل العلامه علی الإطلاق - یعنی الحسن بن یوسف بن المطهر الحلی رضوان الله تعالی علیه صاحب العلوم العقلیه والنقلیه - قد أقدم علی شرحه وتوضیح مرامه وسماه ب (کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد) ولله دره علی شرحه، وحقا کما قیل (ولولا شرحه لما شرح هذا المتن). فعظمه هذا الکتاب تعرف من شخصیه الماتن والشارح، وبما أنه من الکتب الدراسیه فی الحوزات العلمیه ومحط أنظار أهل العلم والفضل

[شماره صفحه واقعی : 3]

ص: 2050

فلا بد أن یکون سالما من الأغلاط وخالیا من التشویهات والأوهام التی حصلت فیه إثر مرور الأزمنه المتمادیه.

لذلک قام المحقق الکبیر سماحه الأستاذ آیه الله الشیخ حسن حسن زاده الآملی أدام الله أیام إفاضاته بجهود کثیره وطاقات مشکوره، وبذل وقته الشریف فی مقابله الکتاب لنسخ خطیه قیمه عزیزه الوجود، وعلق علیه بتعلیقات أنیقه أزاح عنه التشویشات وأنار بقلمه المبهمات.

وبما أن المؤسسه رغبت - کعادتها - أن تقدم خدمه لطلبه العلم والحوزات العلمیه فی هذا المجال قامت بإعاده طبع هذا الکتاب بحله جدیده وذلک بإدخال بعض التعدیلات فی تشکیله الکتاب، فأدرجت التعلیقات فی ذیل الموارد المعلق علیها تسهیلا للمطالع وتسریعا للمراجع بعد أن کانت فی الطبعات السابقه ملحقه بآخر الکتاب، مضافا إلی تدارک ما فات من الأغلاط المطبعیه، فأضحی وبحمد الله متینا ونافعا، شاکرین للمحقق الأستاذ الآملی مساعیه المبارکه، وسائلین الله له ولنا مزیدا من التوفیق فی بث المعارف الإسلامیه وإیصالها إلی النفوس التواقه للاستزاده منها والاستضاءه بنورها إنه خیر موفق ومعین، وآخر دعوانا أن الحمد لله رب العالمین.

مؤسسه النشر الإسلامی

التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه

[شماره صفحه واقعی : 4]

ص: 2051

المقدمه

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لمن لا نفاد لکلماته، والصلاه علی من شرف الصلاه بالصلاه علیه وآله تراجم آیاته.

وبعد، فمما هو مشهود ذوی البصائر والأبصار ولا یعتریه امتراء ولا إنکار أن کتاب (تجرید الاعتقاد) من مصنفات سلطان المحققین الخواجه نصیر الدین الطوسی رضوان الله تعالی علیه أم الکتب الکلامیه وإمامها، وقد احتوی أصول مسائلها علی أجمل ترتیب وأحسن نظام لم یسبقه أحد قبله، ولم ینسج من جاء بعده علی منواله بل کلهم عیاله.

وأن (کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد) من مؤلفات العلامه علی الإطلاق، أدل شرح علیه کما هو أول شرح علیه، وقد أنصف الفاضل الشارح القوشجی فی قوله وأجاد: لولا کشف المراد لما فهمنا مراد تجرید الاعتقاد.

هذا الذی نقلنا عن القوشجی هو من مسموعاتنا، ولکن مؤلف الذریعه إلی تصانیف الشیعه قال فی عنوان تجرید الکلام (ج 3 ص 352) ما هذا لفظه: وعلیه حواش لا تحصی وشروح کثیره، فأول الشروح شرح تلمیذ المصنف آیه الله العلامه الحلی المتوفی سنه 726 ه- - إلی أن قال رضوان الله تعالی علیه: - الثالث شرح الشیخ شمس الدین محمود بن عبد الرحمن أحمد العامی الأصفهانی المتوفی

[شماره صفحه واقعی : 5]

ص: 2052

سنه 746 ه-، قال فی أوله: إن العلامه الحلی هو أول من شرحه، ولولا شرحه لما شرح هذا المتن، إنتهی فراجع.

وأقول: لنا نسختان من هذا الشرح للأصفهانی إحداهما کامله وتاریخ کتابتها 890 ه-، والأخری عادمه من أولها عده أوراق وتاریخ کتابتها 816 ه-، وما وجدنا العباره المذکوره فی أوله ولعلها من کلام الشیخ شمس الدین محمد الإسفراینی البیهقی فی شرحه علیه.

ثم إن ما حدی المحقق الطوسی علی تحریر تجرید الاعتقاد یعلم بما أبانه هو نفسه فی فاتحه نقد المحصل حیث قال قدس سره العزیز:

فإن أساس العلوم الدینیه علم أصول الدین الذی یحوم سائله حول الیقین ولا یتم بدونه الخوض فی سائرها کأصول الفقه وفروعه، فإن الشروع فی جمیعها یحتاج إلی تقدیم شروعه حتی لا یکون الخائض فیها وإن کان مقلدا لأصولها کبان علی غیر أساس، وإذا سئل عما هو علیه لم یقدر علی إیراد حجه أو قیاس.

وفی هذا الزمان لما انصرفت الهمم عن تحصیل الحق بالتحقیق، وزلت الأقدام عن سواء الطریق، بحیث لا یوجد راغب فی العلوم ولا خاطب للفضیله، وصارت الطباع کأنها مجبوله علی الجهل والرذیله، اللهم إلا بقیه یرمون فیما یرومون رمیه رام فی لیله ظلماء، ویخبطون فیما ینحون نحوه خبط عشواء، ولم تبق فی الکتب التی یتداولونها من علم الأصول عیان ولا خبر، ولا من تمهید القواعد الحقیقیه عین ولا أثر، سوی کتاب المحصل الذی اسمه غیر مطابق لمعناه، وبیانه غیر موصل إلی دعواه، وهم یحسبون أنه فی ذلک العلم کاف وعن أمراض الجهل والتقلید شاف. والحق أن فیه من الغث والسمین ما لا یحصی، والمعتمد علیه فی إصابه الیقین بطائل لا یحظی، بل یجعل طالب الحق بنظره فیه کعطشان یصل إلی السراب، ویصیر المتحیر فی الطرق المختلفه آیسا عن الظفر بالصواب، رأیت أن أکشف القناع عن وجوه أبکار مخدراته وأبین الخلل فی مکامن شبهاته، وأدل علی غثه وسمینه، وأبین ما یجب أن یبحث عنه من شکه ویقینه. وإن کان قد

[شماره صفحه واقعی : 6]

ص: 2053

اجتهد قوم من الأفاضل فی إیضاحه وشرحه، وقوم فی نقض قواعده وجرحه، ولم یجر أکثرهم علی قاعده الأنصاف ولم تخل بیاناتهم عن المیل والاعتساف.. الخ.

فکلماته المنبئه عما جری علی الناس من الزیغ والالتباس حتی اعتنوا علی غیر المحصل وبنوا کبان علی غیر أساس، تدلک علی أن التجرید حرر بعد النقد نسخا للمحصل لتحصیل الحق بالتحقیق وإزهاق الباطل بالحقیق ووزان التجرید إلی المحصل وزان شرحه علی کتاب إشارات الشیخ إلی شرحه علیه، فقد قال فی أوله بما فعله بشرحه علیه ما هذا لفظه: فهو بتلک المساعی لم یزده إلا قدحا، ولذلک سمی بعض الظرفاء شرحه جرحا.

والکتابان الکشف وشرح الخواجه علی الإشارات قد تناولتهما أیادی أرباب العلوم العقلیه فی الأکناف، وتداولتهما ألسنه أصحاب التحصیل فی الأطراف من زمن تألیفهما إلی الآن، وقد خلی أکثر من سبعه قرون، وهما سناما الکتب الدرسیه من الکلامیه والحکمه المشائیه. ولم یأت أحد بعدهما مع طول العهد بتألیف یضاهیهما بل الکل یباهی بتعلیمهما وتعلمهما، اللهم إلا بالتعلیق الإیضاحی علی طائفه من مسائلهما، أو الشرح التفصیلی علیهما.

ثم لا یعجبنی أن أصف لک ما کابدته طول مدد مدیده فی عمل هذا الکتاب القیم حتی استقام علی هذا النهج القویم. فکأنک تظن بالنظره الأولی أنه تألیف جدید عرضناه علیک، ولکنه (کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد) للعلمین الآیتین علی الإطلاق المحقق الطوسی والعلامه الحلی رضوان الله تعالی علیهما، وقد قیض الله سبحانه لنا وأنفذ إنقاذه من دیاجیر تحریفات مظلمه مشوهه موحشه ینبئک عنها عرضه علی ما طبع منه من قبل أی طبع کان.

ولما کان شهره الکتاب وعظم شأنه وجلاله قدر ماتنه وشارحه المشتهرین فی الآفاق قد أغنتنا عن الوصف والتعریف فإنما الحری بنا إراءه ما جری علی الکتاب وعمل فیه من جدد التصحیح بعون الهادی إلی الصواب، وهو ما یلی:

أولا: أن أستاذنا العلامه الشعرانی قدس سره الشریف کان شدید الاعتناء

[شماره صفحه واقعی : 7]

ص: 2054

بالتجرید وکشف المراد، فقد شرح آخر الأمر التجرید بالفارسیه شرحا مجدیا کثیر الجدوی جدا، وهو مطبوع مستفاد.

ولا أنسی إیصاءه لنا غیر مره فی تضاعیف کلماته السامیه فی حضرته العالیه بالعنایه بذلک الکتاب المستطاب - أعنی (کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد) - فقد اقتفینا أثره وأخذنا فی سالف الزمان حین اشتغالنا فی مدرسه المروی بطهران علی واقفها التحیه والرضوان، وقد مضی إلی الآن أکثر من خمس وعشرین سنه، فی تدریسه وتصحیحه والتعلیق علیه، فقد صححناه بقدر الإمکان وعلقنا علیه تعلیقات وحواش من بدوه إلی ختمه، وقد استنسخها غیر واحد من الفضلاء بعد الاطلاع علیها والإقبال إلیها.

وثانیا: کلما مست الحاجه فی آونه دروسنا أو أثناء تألیفاتنا الحکمیه والکلامیه بل الریاضیه إلیه فحصنا مطالب البحث علی التحقیق وزدنا علیها إضافات مما یلیق وتصحیحات بما هو جدیر وحقیق.

وثالثا: قد حصلت لنا بتوفیق الله سبحانه مره بعد أخری عده نسخ مخطوطه عتیقه وغیر عتیقه من التجرید وشروحه من کشف المراد وشرح الإصبهانی وشرح القوشجی والشوارق وغیرها، فقد استفدنا منها لتصحیح الکتاب متنا وشرحا.

ولکن لم یکن الکتاب بعد خالیا من الأغلاط والتحریف. وأما النسخ المطبوعه منه فکلها غیر صالحه للاعتماد، وقد طبع بعضها من بعض بالتقلید، إلا أن بعضها أقل أغلاطا من الآخر من حیث الأغلاط المطبعیه وهو کما تری.

ورابعا: قد بلغ التصحیح کماله وطلع کالبدر المنیر جماله بما أقدمت مؤسسه النشر الإسلامی فی دار العلم قم - زادها الله تعالی توفیقا فی إحیاء آثار الغابرین لنشر المعارف الإلهیه - إلی طبع هذا السفر الکریم وإعاده نشره علی الوجه الوجیه والنهج القویم، فقد بذلت جهدها لإنجازه وإنفاذه فهیأت عده نسخ نفیسه عتیقه جدا من خزائنها القیمه من المکاتب العامه ثم فوضت ذلک الخطیر إلی هذا الحقیر فأصبح علی وجه نرجو الله سبحانه أن یجعله مشکورا.

[شماره صفحه واقعی : 8]

ص: 2055

وتلک النسخ الآتی وصفها غیر واحده منها مصححه قراءه وقبالا، وتنمیق بعضها یحاکی عهد التألیف والآخر ینادی قرب العهد منه، وکلها لسان واحد ناص علی أن الکتاب متنا وشرحا قد ناله صرف الدهر، فکأنما فعل به ما فعل بالکلام العجمی فی تضاعیف العربی بقولهم عجمی فالعب به ما شئت.

فتبین لنا أولا أن ما جری فی سالف الأیام علی کشف المراد للطبعه الأولی ثم علی منوالها تبعتها طبعات أخری هو أن نسخه من التجرید کانت عباراتها الوجیزه قد قیدت بکلمات وجمل کأنهما مأخوذتان من کشف المراد للتبیین والإیضاح فظن بها أنها نسخه أصیله فجعلوها متنا، فلیس المتن فی المطبوع من کشف المراد - أی طبع کان - متنا ناصعا، بل الدخیل فیه لیس بأقل من الأصیل حتی أن المتن الذی آثره الأستاذ العلامه الشعرانی روحی فداه فی شرحه علیه ففی مواضع منه کلام ودغدغه.

وثانیا: أن کشف المراد لما کان إلی الآن - وقد خلت من تألیفه قرون - کتابا متداولا للدراسه عند محصلی العلوم فکثرت علیه تعلیقات للشرح والإیضاح إما بإیجاز وهو أکثر، وإما بإطناب وهو قلیل، أدرج الحشو فی الکشف فطبع الخلیط مع الصریح. ومما یشهد بذلک أن کل نسخه لاحقه منه تحوی زوائد تخلو عنها سابقتها، علی أن سیاق العبارات وحده حاکم علی الزیادات.

وثالثا: قد حرفوا کثیرا من الأقاویل عن فحاویها، وعرفوا بإزائها الأباطیل فی مجاریها کأن الناظر یظن فی تمادی المس أن الکتاب قد أصابه دس. کما أنک تری عباره الماتن فی مطاعن الثانی هکذا: وقضی فی الحد بمائه قضیب، والصواب: وقضی فی الجد مائه قضیه، أی قضی فی میراث الجد بمائه حکم مختلفه، یعنی أنه کان یتلون فی الأحکام.

وتری عباره الشارح فی المقام هکذا: أقول هذه مطاعن أخر وهو أن عمر لم یکن عارفا بأحکام الشریعه، فقضی فی الحد بمائه قضیب، وروی تسعین قضیبا، وهو یدل علی قله معرفته بالأحکام الظاهره.

[شماره صفحه واقعی : 9]

ص: 2056

والصواب: أقول هذه مطاعن أخر، وهو أن عمر غیر عارف بأحکام الشریعه فقضی فی الجد بمائه قضیه، وروی تسعین قضیه، وهذا یدل علی قله معرفته بالأحکام الظاهره.

وقد قال علم الهدی فی الشافی (ص 256 ط 1) فی عد مطاعن الثانی عن الکتاب المغنی للقاضی عبد الجبار: قال صاحب الکتاب (یعنی به القاضی المذکور فی الکتاب المغنی) وأحد ما نقموا علیه أنه کان یتلون فی الأحکام حتی روی عنه أنه قضی فی الجد بسبعین قضیه، وروی مائه قضیه.. الخ. وفی تلخیص الشافی لشیخ الطائفه (ص 438 ط 1) ومما طعنوا علیه أنه کان یتلون فی الأحکام حتی روی أنه قضی فی الجد سبعین قضیه، وروی مائه قضیه.. الخ. والمحقق الطوسی فی إمامه التجرید ناظر إلی الشافی وتلخیصه کما یعلم بعرضه علیهما. وعلم الهدی وشیخ الطائفه من سلسله مشایخه لأنه قرأ المنقول علی والده محمد بن الحسن وهو تلمیذ فضل الله الراوندی وهو تلمیذ السید المرتضی علم الهدی والشیخ الطوسی.

ورابعا: قد وجدنا من أسالیب عبارات بعض النسخ سیما فی فصول الإمامه منه أن الکاتب کان من العامه وکلما کان مثلا ذکر اسم النبی صلی الله علیه وآله وسلم کان یکتب الکاتب بعده ذکر الصلوات علی ما هو المتعارف بینهم، ثم رأینا نسخا أخری کان ذکر الصلوات فیها بحیث اشتهر بین الإمامیه أی صلی الله علیه وآله وسلم وهکذا الکلام فی ذکر الوصی وسائر الأوصیاء علیهم السلام وفی غیر الوصی فتدبر.

إعلم أنا لم نکتف باقتفاء السیره من جعل نسخه أصلا وإماما ونقل اختلافات النسخ الأخری فی ذیل الصفحات، وهذا الدأب وإن لم یکن فیه بأس ولکن رأینا الأحری منه أنه کلما أقبل أمر الاختلاف أن یرد إلی مآخذه الأصیله التی یعلم بها ما یحسم به ماده الاختلاف، لأن کل فن له اصطلاحات خاصه یجب مراعاتها، فمن زاغ عنها فقد أزاغ.

نماذج فی ذلک:

[شماره صفحه واقعی : 10]

ص: 2057

ألف: فی المسأله السابعه والثلاثین من الفصل الأول من المقصد الأول فی تصور العدم کانت العباره فی النسخ المطبوعه من الکتاب هکذا: ویمکنه أن یقیسه إلی جمیع الماهیات فیمکنه أن یلحظه باعتبار نفسه، فیتصور الذهن عدم نفسه، وکذلک یمکنه أن یلحظ نفس العدم.

والصواب: ویمکنه أن ینسبه إلی جمیع الماهیات فیمکنه أن یلحظه باعتبار نفسه فیتصور عدم الذهن نفسه، وکذلک یمکنه أن یلحقه نفس العدم. (ص 101).

قوله (وکذلک یمکنه أن یلحقه نفس العدم) أی وکذلک یمکن الذهن أن یلحق العدم نفس العدم، فیکون یلحق من الإلحاق وکل واحد من العدم ونفس العدم منصوب علی المفعولیه.

ب: فی المسأله الثالثه والأربعین من ذلک الفصل فی أن الحکم بحاجه الممکن إلی المؤثر ضروری، کانت العباره هکذا: وتقریر السؤال أن الممکن لو افتقر إلی المؤثر لکانت مؤثریه المؤثر لکونها وصفا محتاجا إلی الموصوف ممکنا محتاجا إلی المؤثر فی ذلک إن کانت وصفا ثبوتیا فی الذهن. (ص 114).

والصواب: وتقریر السؤال أن الممکن لو افتقر إلی المؤثر لکانت مؤثریه المؤثر فی ذلک الأثر إن کانت وصفا ثبوتیا فی ذلک.

والعباره الباقیه تعلیقه أدرجت فی الکتاب، ثم حرفت عباره الکتاب کی یستقیم ربط بعضها مع بعض، کما أن السیاق ینادی بذلک أیضا.

ج: فی المسأله العاشره من ثانی ذلک المقصد فی أقسام الواحد، کانت العباره عند قول الماتن والوحده فی الوصف العرضی.. الخ هکذا: أقول فإن الوصف العرضی. (ص 153).

والصواب: أقول الوحده فی الوصف العرضی والذاتی تتغایر أسماؤها بتغایر المضاف إلیه فإن الوصف العرضی.

فقد أسقط من الکتاب سطر کامل.

د: فی أول المسأله الثانیه من ثانی المقصد الثانی، قد أدرجت تعلیقه فی

[شماره صفحه واقعی : 11]

ص: 2058

الشرح تنتهی إلی صفحه کامله من الکتاب فراجع (ص 241) وهکذا فی شرح قوله (والهواء حار رطب.. الخ). قد أدرجت تعلیقه فی عباره الشرح تنتهی إلی نصف صفحه (ص 246).

ه: وفی آخر تلک المسأله (ص 248) فی طبقات الأرض کانت العباره هکذا: الخامس فی طبقاتها وهی ثلاث: طبقه هی أرض محضه وهی المرکز وما یقاربه، وطبقه طینیه، وطبقه مخلوطه بغیرها، بعضها منکشف هو البر، وبعضها أحاط به البحر.

والصواب: الخامس فی طبقاتها وهی ثلاث: طبقه هی أرض محضه وهی المرکز وما یقاربه، وطبقه طینیه، وطبقه بعضها منکشف هو البر، وبعضها أحاط به البحر. کما فی النسخ الأصلیه المعتبره الآتی ذکرها.

عباره الشیخ قدس سره فی الشفاء کذلک: فیشبه لذلک أن تکون الأرض ثلاث طبقات: طبقه تمیل إلی محوضه الأرضیه، وتغشیها طبقه مختلطه من الأرضیه والمائیه وهو طین، وطبقه منکشفه عن الماء جفف وجهها الشمس وهو البر والجبل وما لیس بمنکشف فقد ساح علیه البحر. (ج 1 ص 227 ط 1).

وعباره القاضی زاده الرومی فی شرحه علی الملخص فی الهیأه للجغمینی هکذا: وهی - یعنی بها العناصر - تسع طبقات فی المشهور عند الجمهور کالأفلاک:

طبقه الأرض الصرفه المحیطه بالمرکز، ثم طبقه الطینیه، ثم طبقه الأرض المخالطه التی تتکون فیها المعادن وکثیر من النباتات والحیوانات، ثم طبقه الماء، ثم طبقه الهواء المجاور للأرض والماء.. الخ. (ص 18 من طبع الشیخ أحمد الشیرازی).

و: فی المسأله الثالثه عشره من رابع المقصد الثانی فی أنواع الإحساس، کانت عباره الماتن فی البصر هکذا: ومنه البصر، وهی قوه مودعه فی العصبتین المجوفتین اللتین تتلاقیان وتتفارقان إلی العینین بعد تلاقیهما بتلک، ویتعلق بالذات بالضوء واللون. (ص 292).

والصواب: ومنه البصر، ویتعلق بالذات بالضوء واللون.

[شماره صفحه واقعی : 12]

ص: 2059

والعبارات الباقیه زیاده أدرجت فی المتن.

ز: المسأله الثالثه من مسائل المضاف فی أن الإضافه لیست ثابته فی الأعیان (ص 258)، یعلم ما فیها من وجوه التحریف بمقابلتها مع النسخ الرائجه المطبوعه ولمزید الاستبصار والاطمئنان راجع الشفاء (ج 2 ص 108 ط 1).

ح: فی المسأله السابعه من المقصد الثالث فی نبوه نبینا صلی الله علیه وآله وسلم (ص 480)، تری تحریفات کثیره یطول بذکرها الکلام، فلیعلم أن راعی الغنم هو أهبان بن أوس. وفی منتهی الأرب: أهبان کعثمان صحابی بوده است. وفی الخصائص الکبری للسیوطی: أهبان بن أوس (ج 2 ص 268 من طبع مصر، و ج 2 ص 61 من طبع حیدرآباد) وفی أسد الغابه أیضا (ج 1 ص 161).

وکذلک العنسی بالعین المهمله المفتوحه والنون الساکنه، ففی الخصائص للسیوطی: الأسود العنسی (ج 2 ص 116 من طبع مصر) وکذلک العنسی من الأنساب للسمعانی.

ط: فی المسأله السادسه من المقصد الخامس فی مطاعن الأول (ص 507) عند قوله (ولقوله إن له شیطانا یعتریه) کانت عباره الشارح العلامه هکذا: أقول هذا دلیل آخر علی عدم صلاحیته للإمامه وهو قوله (إن لی شیطانا یعترینی) وهذا یدل علی اعتراض الشیطان له.. الخ.

والصواب: أقول هذا دلیل آخر علی عدم صلاحیته للإمامه وهو ما روی عنه أنه قال مختارا: ولیتکم ولست بخیرکم، فإن استقمت فاتبعونی، وإن اعوججت فقومونی، فإن لی شیطانا عند غضبی یعترینی، فإذا رأیتمونی مغضبا فاجتنبونی لئلا أؤثر فی أشعارکم وأبشارکم. وهذا یدل علی اعتراض الشیطان له.. الخ.

وهذه الزیاده موجوده فی النسخ المخطوطه وإنما أسقطت من النسخ المطبوعه، ونحو هذا الدس علی الکتاب کثیر، وإنما التعرض بها ینجر إلی الإسهاب وراجع فی ذلک تلخیص الشافی المذکور أیضا. (ص 415 ط 1).

إعلم أن هذا الکتاب الکریم - أعنی کشف المراد - مع عظم شأنه فی الکلام

[شماره صفحه واقعی : 13]

ص: 2060

وإفصاحه عن حق المرام، وکانت دراسته طول قرون سائره بین الأعلام، ودائره بین طالبی الأیقان من أهل الاسلام، کأنه کاد أن یکون منسیا، وینحی عن الکتب الدرسیه منحیا ومرمیا، مع أنک لا تجد کتابا آخر فی الکلام کان له بدیلا، فأقول لک قاطعا: لیس هذا إلا لمکان فصول الإمامه فیه وقد توازرت أیاد وازره بأفواه منکره وآراء فائله علی إنسائه فتبصر.

وأنت تری مؤلف الشرح القدیم العامی الإصبهانی یصف التجرید أولا ثم یعزی المحقق الطوسی إلی العدول عن سمت الاستقامه فی مباحث الإمامه، وهذا ما أتی به فی أول کتابه بألفاظه: وقد صنف فیه - یعنی فی علم أصول الدین - مصنفات شریفه ومختصرات لطیفه من جملتها المختصر الموسوم بالتجرید المنسوب إلی المولی الأمام المحقق العلامه النحریر المدقق الحبر الفاخر والبحر الزاخر، المکمل علوم الأولین أفضل المتقدمین والمتأخرین سلطان الحکماء المتألهین نصیر المله والحق والدین مطاع الملوک والسلاطین محمد الطوسی کساه الله جلابیب رضوانه وأسکنه أعلی غرف جنانه، وهو صغیر الحجم غزیر العلم. یحتوی من الرقائق الأصولیه علی أسناها، وینطوی من الحقائق العلمیه علی أجلاها، یشتمل علی بدائع شریفه وغرائب لطیفه، لکن لغایه الإیجاز نازل منزله الألغاز فأشار إلی من طاعته فرض بأن أشرح له شرحا أحرر معاقده وأقرر قواعده وأشیر إلی أجوبه ما أورد فیه من الشبهات خصوصا علی مباحث الإمامه، فإنه قد عدل فیها عن سمت الاستقامه وسمیته بتسدید العقائد فی شرح تجرید القواعد. إنتهی ما أردنا من نقل کلامه ملخصا.

ثم إن الکتاب بشهاده جمیع نسخه والتذکره الرجالیه موسوم بتجرید الاعتقاد، فما تری من تسمیه شرحه بتسدید العقائد فی شرح تجرید القواعد، وما أوجب العدول عن الاعتقاد بالقواعد فاحدس أن تحذلق فئه نکراء واقتفاء أغمار عمیاء دار فیما أشرنا إلیه من الإنساء. ولکن الله متم نوره ویهدی من یشاء. نعم قد نقل فی الذریعه (ج 3 ص 354) أنه سماه: تسدید القواعد فی شرح تجرید

[شماره صفحه واقعی : 14]

ص: 2061

العقائد، وسیأتی کلامنا فیه أیضا والله تعالی نسأل العصمه والسداد.

ی: عباره الشارح العلامه فی مطاعن الثالث حیث یقول: واستعمل الولید بن عقبه حتی ظهر منه شرب الخمر وصلی بالناس وهو سکران (ص 515) قد حرفت فی بعض النسخ بالولید بن عتبه. والولید بن عقبه - بالقاف - هو الولید بن عقبه بن أبی معیط بالتصغیر وهو ممن أخبر النبی صلی الله علیه وآله وسلم أنه من أهل النار، فراجع مروج الذهب للمسعودی (ج 2 ص 343 ط مصر) وهو الذی ولاه عثمان أمور المسلمین. وأما الولید بن عتبه - بالتاء - فهو الولید بن عتبه بن ربیعه قتله أمیر المؤمنین علی علیه السلام فی غزاه بدر، فراجع سیره ابن کثیر (ج 2 ص 413 ط مصر).

یا: فی عبارات الشارح العلامه فی إخبار أمیر المؤمنین علیه السلام بالغیب کإخباره بقتل ذی الثدیه (ص 531) تحریفات عجیبه تعلم بمقابله هذه النسخه مع ما طبع من قبل، أی طبع کان، وراجع فی ذلک مروج الذهب للمسعودی (ج 2 ص 417 ط مصر) أو مآخذ أخری أصیله.

یب: عبارات الشارح العلامه فی خبر الطائر والمنزله والغدیر (ص 535) محرفه جدا یعلم بالمقابله، وهکذا فی مواضع أخری کثیره ینجر التعرض بها إلی الإسهاب والخروج عن مقدمه الکتاب، وغرضنا کما قلنا أولا هو إراءه نماذج فیما جری علی ذلک الکتاب المستطاب.

نسخ الکتاب:

وأما النسخ التی هی أصول مصادر تصحیح الکتاب ومآخذه فهی ما یلی:

1 - نسخه فریده مصوره من أصلها المحفوظ فی خزانه مکتبه المجلس بطهران، وهذه النسخه النفیسه القیمه هی أقدم الأصول المعتبره التی آثرناها واعتمدنا علیها فی تصحیح کشف المراد، وقد نال عده مواضع منها صرف الدهر فکتبت ثانیا، منها صحیفه آخر الکتاب حیث نمقت کره أخری وتنتهی بهذه

[شماره صفحه واقعی : 15]

ص: 2062

العبارات: قد عمرت وأتممت وفتنت من نسخه العالم الأستاذ العالم الربانی مولانا محمد باقر المجلسی طالبا لوجه الله الغنی فی أوان أتوطن فی المدرسه السلیمانیه وأشتغل مع تشتت الحال وتراکم الأشغال فی سنه تسع وتسعین بعد ألف من الهجره.. الخ. والنسخه وإن کانت بتراء ولا تاریخ لکتابتها الأولی، لکن أسلوبها لسان ناص علی أنها باقیه من عهد تألیفها وقد صینت من حوادث الدهور. وحرف (م) جعلناه علامه لها، أی النسخه المؤثره. وتضاعیفها حاکیه علی أن کاتبها الأول لم یکن من الإمامیه. والنسخه علی رغم قدمها لم تکن مقروه علی نسخه مصححه ولا قوبلت بها ولا یری فیها أثر الإجازه فی القراءه علی الوجوه المأثوره من السلف الصالح، ولذا لا تخلو من الإسقاط والأغلاط. والعجب أن رسم خطها علی الرسم الدارج الآن فی مملکه تونس، کما أن رسم القرآن الکریم المطبوع التونسی یضاهی رسمها ویحاکیه.

2 - نسخه عتیقه فریده من تجرید الاعتقاد فقط، وهی أقدم نسخه رأیناها من تجرید الاعتقاد حتی تفوه بأنها من خط المحقق الطوسی قدس سره لما کتب فی آخرها هکذا: خط خواجه نصیر. ولکن النسخه قوبلت وصححت بعد الکتابه ثانیا وبلغ تصحیحها ومقابلتها إلی قریب من النصف ولم یتم، وتوجد فی نصفه الثانی أغلاط وأسقاط أیضا، فحصل لنا القطع بأنها لیست من خطه ولکنها کالأولی باقیه من عهد تألیفها أو قریبه العهد منه، وهی ومتن الأولی متطابقتان إلا نادرا، ولذا کانت النسخه فی تصحیح المتن عونا جدا بل الحق أن تصحیح تجرید الاعتقاد بتلک النسخه بلغ کماله. والأسف أنها - مع کونها کامله - فاقده للتاریخ، وقد بقی أثر من خط فی آخر الصفحه بعد تمام النسخه قد محی أکثره وکأنما أصابه ماء وکتب فی جانبه الأیمن هذه العباره: (خط خواجه نصیر) فلا یبعد أن تکون هذه العباره - أعنی خط خواجه نصیر - ناظره إلیه وقد أمضاه کما کان من سیره السلف، أو الخط الآخر من هذه النسخه وهو خط الخواجه قدس سره أمضاه بذلک کما هو

[شماره صفحه واقعی : 16]

ص: 2063

أیضا کان من دأب علمائنا الغابرین، ولنا نسخه من کتاب مصائب النواصب فی الرد علی کتاب النواقض لبعض العامه مما صنفه الشهید القاضی نور الله الحسینی المرعشی الشوشتری رفع الله درجاته وآخرها ثلاثه أسطر ونصف من خطه الشریف.

وکیف کان فالنسخه مصوره من أصلها المحفوظ فی مکتبه المجلس بطهران.

وحرف (ت) علامه لها، أی تجرید الاعتقاد. والنسخه مکتوبه بخط واحد علی کمالها، ومزدانه بتعلیقات موجزه مفیده علیها.

3 - نسخه مصوره من أصلها المصون فی المکتبه المرکزیه بطهران تحت رقم 1865، تاریخ کتابتها 851 ه-. ق وهی نسخه کامله مصححه مقروه مزدانه بعلامه القراءه من البدء إلی الختم بهذه العباره: (بلغت قراءه أبقاه الله تعالی) إلا أن رسم خطها لیس بحسن بل نازل ردئ جدا وإنما یمکن قراءه أکثر مواضعها بالعرض علی نسخ أخری وتتم النسخه بما کتبه کاتبها هکذا: وفرغ من کماله أضعف العباد وأحوجهم إلی رحمه الله محمد بن علی بن ناصر العینعانی عفا الله عنه وعمن نظر فیه ودعا له بالمغفره ولسائر المؤمنین، وذلک فی سلخ شهر رمضان المعظم من شهور سنه 851، إحدی وخمسین وثمانمائه هجریه نبویه علی هاجرها أفضل الصلاه والسلام، أیها الناظرون فی رسم خطی أعذرونی.. الخ. والنسخه مکتوبه بخط واحد، مصونه علی هیئتها الأولی من غیر عروض عارض علیها. وجعلنا حرف (ص) علامه لها تدل علی صحتها. وهذه النسخه الکریمه القیمه تطابق الأولیین متنا وشرحا وقلما یوجد اختلاف.

4 - نسخه مصوره من أصلها المحفوظ فی خزانه مکتبه آیه الله المرعشی دامت برکاته الوافره فی دار العلم قم صینت فی حصن والیها وولیها بقیه الله قائم آل محمد أرواحنا فداه تحت رقم 727، وهذه الصحیفه الثمینه مزدانه من بدئها إلی ختمها بعلامه القراءه بهذه العباره (بلغت قراءه أبقاه الله) وفی موضع (أعز الله

[شماره صفحه واقعی : 17]

ص: 2064

نصره) وفی آخر (أیده الله) وفی آخر (أدام الله بقاءه) وفی آخر (بلغ) فقط وتاریخ کتابتها 731 ه-. ق. وعباره الکاتب فی آخرها هکذا: فرغت من تسویده یوم السبت وقت الظهر لخمس بقین من شهر ربیع الآخر سنه إحدی وثلاثین وسبع مائه. ولفظه (ق) جعلناها علامه لها.

ومن محاسن هذه النسخه أن کل کلمه کررت فی العباره کتبت فوق الثانیه منها لفظه (صح) حتی لا تتوهم أن الثانیه زائده، مثلا فی آخر المسأله الثالثه من أول الکتاب یقول الشارح العلامه: وتقریر الجواب أن نقول الوجود قائم بالماهیه من حیث هی هی لا باعتبار کونها موجوده ولا باعتبار کونها معدومه، فمکتوبه فوق کلمه (هی) الثانیه لفظه (صح). ونظائره فی الکتاب کثیره، وهذه السیره الحسنه کانت جاریه معمولا بها بین علمائنا السلف فی قراءه الروایات وصحف الأدعیه المأثوره عن وسائط الفیض الإلهی صلوات الله علیهم، حیث إن کل کلمه کانت قراءتها مرویه علی وجهین کانوا یعربونها مشکوله علی الوجهین ثم یکتبون فوقها لفظه (معا) تدل علی روایه القراءتین معا، کما لا یخفی علی العارف بها.

لکن الأسف أن النسخه قد ناولتها أیادی الآفات فسقطت منها مواضع کثیره ثم کتبت وکملت ثانیا لا تضاهی الأول بوجه، وأواسطها ساقطه تنتهی إلی خمسین صفحه من تلک النسخه وبقیت کما کانت علی حالها ولم تکمل بعد.

ومما ینبغی أن یشار إلیه فی المقام أن سائر النسخ فی المسأله الأولی من ثانی المقصد الثانی فی البحث عن الأجسام الفلکیه تحوز زیاده، وهذه النسخه خالیه عنها، ولیس الخلو بإصابه آفه أو إزاله مزیل بل النسخه من أصلها هکذا. ولا یبعد أن کانت الزیاده حاشیه أدرجت فی الشرح وزادت فی النسخ الأخری، وکم لها من نظیر فی هذا الکتاب، ولکن لما کانت النسخه بذلک الخلو متفرده لم نسقطها وأبقیناها علی وزان سائر النسخ. وعباره هذه النسخه فی المقام هی هکذا:

[شماره صفحه واقعی : 18]

ص: 2065

قال: خالیه من الکیفیات الفعلیه والانفعالیه ولوازمها.

أقول: هذا حکم آخر للأفلاک، وهو أنها غیر متصفه بالکیفیات الفعلیه - أعنی الحراره والبروده وما ینسب إلیهما - ولا الکیفیات الانفعالیه - أعنی الرطوبه والیبوسه وما ینسب إلیهما - وغیر متصفه بلوازمها - أعنی الثقل والخفه - قال شفافه. أقول: استدلوا علی شفافیه الأفلاک بوجهین.. الخ. وأما العبارات الباقیه کما تراها فی الکتاب فتلک النسخه عاریه عنها.

واعلم أن هذه النسخ الأربع هی الأصول الأولیه لنا فی تصحیح الکتاب.

وکل واحده منها وإن کانت لا تخلو من أسقاط وأغلاط لکنها معا تعطی نسخه کامله منقحه غایه التنقیح ألا وهی هذه الطبعه التی بین یدیک.

5 - نسخه مصوره من أصلها المحفوظ فی مکتبه المجلس بطهران أیضا تحت رقم 530 / 14310 مکتوبه بعده خطوط قدیمه وحدیثه تدل علی أنها قد تداولتها أیادی الآفات، علی أن ما صینت منها عاریه عن إجازه القراءه ونحوها، والظاهر أن تاریخ کتابتها من القرن السابع أو الثامن. وفی ظهر صحیفته الأولی مکتوبه تاره هکذا: فی نوبه المفتقر إلی الله الواحد عبده إبراهیم بن راشد بن یوسف بن محمد سنه خمس وخمسین وتسعمائه.

وأخری هکذا: من عواری الزمان عند العبد المذنب الجانی حیدر علی بن عزیز الله المجلسی الأصفهانی. ثم مختوم بخاتمه ونقشه: عبده حیدر علی. وجعلنا حرف (د) علامه لها.

6 - نسخه مصوره من أصلها المحفوظ فی الشعبه الإلهیه من جامعه المشهد الرضوی علیه السلام تحت رقم 452. والنسخه کامله مکتوبه بخط واحد، مزدانه بتعلیقات، وتاریخ کتابتها 1089 ه-. ق. وآخرها مکتوبه هکذا: وقع الفراغ من تحریر هذا الکتاب فی أواخر شهر محرم الحرام سنه سبعین وسبعمائه 770 علی ید أضعف عباد الله علی بن الحسن. کذا فی نسخه کتبت هذه النسخه منها.

[شماره صفحه واقعی : 19]

ص: 2066

وبعد عباره الفوق کتب کاتب هذه النسخه فی ذیل الصفحه هکذا: هو الموفق قد شرف بتکتیب هذه النسخه الشریفه - إلی قوله: - فی شهور سنه تسع وثمانین بعد الألف هجریه.. الخ. وحرف (ش) علامه لها.

والنسخه أیضا عاریه عن إجازه القراءه ونحوها، إلا أن فی آخرها مکتوبه فی هامشها الوحشی: بلغ قبالا. وصوره رسم هذه الجمله - أعنی بلغ قبالا - تضاهی رسم خط الکتاب، بل الکاتب واحد ولا دغدغه فیه. والنسخه متفرده بحسن الخط.

7 - نسخه مصوره من أصلها المصون فی المکتبه المرکزیه بطهران تحت رقم 1869، وتاریخ کتابتها 1093 ه-. ق. والنسخه مکتوبه بخط واحد وعلیها تعلیقات. ویتم آخرها بما حرره الکاتب بقوله هکذا: وقد وفق الله سبحانه وتعالی العبد الحقیر الجانی علی بن أحمد بن سلیمان البلادی البحرانی لنفسه ولمن شاء الله من بعده فی مده آخرها الیوم الثانی والعشرین فی شهر جمادی الآخر من السنه الثالثه والتسعین وألف وصلعم.

والنسخه عاریه أیضا عن إجازه القراءه ونحوها. وحرف (ز) علامه لها.

إعلم أن هذه النسخ الثلاث وإن لم تکن فی رتبه الأربع الأولی ولکنها کانت کالمتممه فی تصحیح الکتاب واستفدنا منها کثیرا.

ثم تلی النسخ المذکوره عده نسخ أخری مخطوطه مما یتعلق بالراقم، من تجرید الاعتقاد وکشف المراد وشرح الإصبهانی المعروف بالشرح القدیم والمسمی بتسدید العقائد فی شرح تجرید القواعد وشرح القوشجی المعروف بالشرح الجدید وشرح اللاهیجی المسمی بشوارق الإلهام، وقد راجعناها فی مواضع اللزوم، وهکذا کثیر من الکتب الحکمیه والکلامیه کالشفاء والأسفار والمواقف وشرح المقاصد وغیرها مما استفدنا منها فی مواضع الحاجه لتصحیح الکتاب.

[شماره صفحه واقعی : 20]

ص: 2067

تبصره:

قال محی آثار الإمامیه مؤلف الذریعه رضوان الله تعالی علیه فی الجزء الثالث منه فی عنوان تجرید الکلام ما هذا لفظه:

تجرید الکلام فی تحریر عقائد الاسلام لسلطان الحکماء والمتکلمین خواجه نصیر الدین محمد بن محمد بن الحسن الطوسی المتوفی سنه 672 هو أجل کتاب فی تحریر عقائد الإمامیه، أوله: أما بعد حمد واجب الوجود علی نعمائه.. فإنی مجیب إلی ما سئلت من تحریر مسائل الکلام وترتیبها علی أبلغ نظام - إلی قوله: - وسمیته بتحریر العقائد ورتبته علی سته مقاصد. فیظهر منه أنه سماه تحریر العقائد لکنه اشتهر بالتجرید.. الخ. (ج 3 ص 352).

أقول: ما أدی إلیه نظره الشریف من تسمیه الکتاب بتحریر العقائد، وإن کان یؤیده عمل السلف والخلف من تألیف الکتاب باسم التحریر کتحریر الأحکام الشرعیه علی مذاهب الإمامیه للشارح العلامه وسیما عده تحریرات أصول ریاضیه من الأولیات کتحریر أصول إقلیدس والمتوسطات کتحریر اکرمانا لاؤس إلی النهایات کتحریر المجسطی، ولکن النسخ المذکوره الأصلیه کلها ناصه من غیر التباس علی قوله: وسمیته بتجرید الاعتقاد، أو: وسمته بتجرید الاعتقاد، حتی أن النسخه الأولی بل أکثر النسخ صریحه علی التجرید فی قوله أولا: فإنی مجیب إلی ما سئلت من تجرید مسائل الکلام. علی أن تسمیه العلامه شرحه بکشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد وهو تلمیذه، وکذلک کلام الخواجه تسجیعا: وسمیته بتجرید الاعتقاد والله أسأل العصمه والسداد وأن یجعله ذخرا لیوم المعاد، وکذلک تسمیه شمس الدین الإسفراینی شرحه بتعرید الاعتماد فی شرح تجرید الاعتقاد کلها ینادی بأن الکتاب موسوم بتجرید الاعتقاد، لا تجرید العقائد أو القواعد کما فی نسخه من الشرح القدیم متعلقه بنا.

[شماره صفحه واقعی : 21]

ص: 2068

ولیکن هذا آخر ما رأینا تقدیمه فی المقدمه، وکان شروعنا فی التصحیح الجدید فی السادس عشر من شهر الله المبارک من شهور سنه 1403 من الهجره النبویه علی هاجرها آلاف التحیه والثناء، وقد حصل الفراغ منه فی غره شعبان المعظم من سنه 1404 ه-. ق. دعواهم فیها سبحانک اللهم وتحیتهم فیها سلام وآخر دعواهم أن الحمد لله رب العالمین. الخامس من شهر الله المبارک من عام 1404 ه-. ق المصادف ل 15 / 3 / 1363 ه-. ش.

قم

حسن حسن زاده الآملی

[شماره صفحه واقعی : 22]

ص: 2069

مقدمه الشارح

بسم الله الرحمن الرحیم(1)

الحمد لله القاهر سلطانه العظیم شأنه الواضح برهانه العام إحسانه (2) الذی أید العباد بمعرفته وهداهم إلی حجته لیفوزوا بجزیل الثواب العظیم المخلد، ویخلصوا من العقاب الألیم السرمد، وصلی الله علی أکمل نفس إنسانیه وأزکی طینه عنصریه محمد المصطفی، وعلی عترته الأبرار وذریته الأخیار وسلم تسلیما.

أما بعد، فإن کمال الانسان أنما هو بحصول المعارف الإلهیه، وإدراک الکمالات الربانیه، إذ بصفه العلم یمتاز عن عجم الحیوانات، ویفضل علی الجمادات، ولا معلوم أشرف من واجب الوجود تعالی، فالعلم به أکمل من کل

[شماره صفحه واقعی : 23]

ص: 2070


1- بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله مفیض الکلم والحکم، وصلی الله علی الاسم الأعظم سید ولد آدم، وآله المصطفین علی العرب والعجم. وبعد، فیقول العبد الحسن بن عبد الله الطبری الآملی (المدعو بحسن زاده آملی): هذه نبذه من تعلیقاتنا علی (کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد) مما أفاضها رب ن والقلم علینا وهدانا إلیها حینما قیض لنا تدریس معانیه والتحقیق حول مبانیه، وهو سبحانه ولی التوفیق وبیده أزمه التحقیق. ونشیر فی أثنائها إلی بعض ما فی النسخ من اختلاف العبارات التی ینبغی أن یعتنی بها.
2- کما فی (م) وفی (ص): الغامر إحسانه، والظن المتاخم بالعلم فی رسم خطوط النسخ أن أسلوب رسم الخط أوجب توهم تبدیل العام بالغامر. وقوله: وطلب الحق بالتعیین، وفی عده نسخ: وطلب الحق بالیقین. وقوله: سالکا جدد التدقیق، وفی نسخ: سالکا جدد التوفیق.

مقصود، وإنما یتم بعلم الکلام فإنه المتکفل بحصول هذا المرام، فوجب علی کل مکلف من أشخاص الناس الاجتهاد فی إزاله الالتباس بالنظر الصحیح فی البراهین، وطلب الحق بالتعیین، ووجب علی کل عارف من العلماء إرشاد المتعلمین وتسلیک الناظرین، وقد کنا صرفنا مده من العمر فی وضع کتب متعدده فی هذه العلوم الجلیله وإحراز هذه الفضیله، والآن حیث وفقنا الله تعالی للاستفاده من مولانا الأفضل العالم الأکمل نصیر المله والحق والدین محمد بن محمد بن الحسن الطوسی قدس الله تعالی روحه الزکیه فی العلوم الإلهیه والمعارف العقلیه، ووجدناه راکبا نهج التحقیق سالکا جدد التدقیق، معرضا عن سبیل المغالبه، تارکا طریق المغالطه تتبعنا مطارح أقدامه فی نقضه وإبرامه، ولما عرج إلی جوار الرحمن ونزل بساحه الرضوان، وجدنا کتابه الموسوم بتجرید الاعتقاد قد بلغ فیه أقصی المراد، وجمع جل مسائل الکلام علی أبلغ نظام، کما ذکر فی خطبته وأشار فی دیباجته، إلا أنه أوجز ألفاظه فی الغایه وبلغ فی إیراد المعانی إلی طرف النهایه، حتی کل عن إدراکه المحصلون، وعجز عن فهم معانیه الطالبون، فوضعنا هذا الکتاب الموسوم بکشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد موضحا لما استبهم من معضلاته، وکاشفا عن مشکلاته، راجیا من الله تعالی جزیل الثواب وحسن المآب إنه أکرم المسؤولین (1)، علیه نتوکل وبه نستعین.

قال: بسم الله الرحمن الرحیم أما بعد حمد واجب الوجود علی نعمائه والصلاه علی سید أنبیائه محمد المصطفی وعلی أکرم أمنائه (2) فإنی مجیب إلی ما سئلت من تحریر مسائل الکلام (3) وترتیبها علی أبلغ نظام مشیرا إلی غرر فوائد

[شماره صفحه واقعی : 24]

ص: 2071


1- وفی (م) وحدها: أکرم مسؤول، بالأفراد.
2- أی علی علی أکرم أمنائه، ولا یعاد الجار فی المعطوف علی المجرور الظاهر، ویؤیده ما یوجد فی بعض النسخ من التصریح باسم النبی صلی الله علیه وآله وسلم.
3- کما فی (ص ق د ت) والنسخ الباقیه: من تجرید مسائل الکلام. واعلم أنه حکی عن مالک وأحمد بن حنبل بل الشافعی وجمیع أصحاب الحدیث، النهی عن علم الکلام، وقالوا: إنه بدعه. فکان هذا العلم فی الصدر الأول عند المتشرعین بمنزله الفلسفه فی العصر الأخیر، وقد أفرط فی ذلک کثیر ممن تأخر کابن حزم وابن تیمیه والمتعصبین لمذهب السلف من بعده، حتی أنهم ینکرون التلفظ بمصطلحات علم الکلام کالجسم والجوهر والعرض والتحیز والمکان وأمثال ذلک. والحق أن تقیید فکر الانسان بغل الجمود خلاف فطره الله تعالی التی خلق الناس علیها. وکما لم یتوقف النحو والعروض والأدب، بل اصطلاح المحدثین والقراء علی ما کان علیه السلف بل زاد وتفنن وتفرق کذلک اصطلاح الکلام والأصول. قالوا: لم یبحث السلف عن الصفات وأنه عین ذاته أو غیره، ولم یتکلموا فی أنه تعالی جسم أو جوهر أو متحیز أو عله تامه أو ناقصه، ولیس فی کلامهم هیولی وصوره ولا نفس وأمثال ذلک. نقول: کما أنهم لم یبحثوا عن أسناد الحدیث أنه مسلسل أو مرفوع أو مقطوع أو مرسل، ولم یتکلموا فی موانع صرف الاسم أنها تسع، ولم یتکلموا فی تواتر القراءات والاکتفاء بالسبع أو العشر، بل لم نر لفظ التجوید فی کلام السلف، ولا أقسام الوقف التام والکافی، فإذا جازت زیاده الاصطلاح فی ذلک جاز فی الکلام والأصول، إلا أن یقال: إن ذاک سهل نفهمه، والکلام أو الأصول دقیق لا نفهمه، فالإیراد علی قصور الفهم لا علی المعنی. ولم نر فی أمه ولا طائفه من یجوز أن یجتمع سفهاؤهم ویمنعوا عقلاءهم عن التدبر فی أمور لا یفهمونها، ولم یوجب أحد أن یکون الکلام والفکر منحصرا فیما یفهمه جمیع الناس من العامه والخاصه لأن فی ذلک إبطالا لجمیع العلوم. ونظیر ذلک الأخباریون منا، فإنهم یستبشعون اصطلاحات الأصول کالاستصحاب وأصل البراءه، ولا یستبشعون المناوله والوجاده والمدابجه فی اصطلاح المحدثین مع أنها لم تکن معهوده بین أصحاب الأئمه علیهم السلام. هذا ما أفاده الأستاذ العلامه الشعرانی قدس سره فی تعلیقته علی شرح الکافی للمولی صالح المازندانی (ج 3 ص 198 ط 1).

الاعتقاد ونکت مسائل الاجتهاد، مما قادنی الدلیل إلیه وقوی اعتقادی علیه وسمیته (1) بتجرید الاعتقاد، والله أسأل العصمه والسداد وأن یجعله ذخرا لیوم المعاد، ورتبته علی مقاصد:

[شماره صفحه واقعی : 25]

ص: 2072


1- وفی (م): ووسمته، قد تقدم کلامنا حول التجرید فی تبصره آخر المقدمه فراجع. ثم یعاضد ما حققناه هناک تسمیته کتابه فی المنطق بالتجرید وکلامه فی أوله: وبعد فإنا أردنا أن نجرد أصول المنطق، وکذا تسمیه الشارح العلامه شرحه علیه بالجوهر النضید فی شرح کتاب التجرید.

[شماره صفحه واقعی : 26]

ص: 2073

المقصد الأول : فی الأمور العامه

اشاره

(1)

وفیه فصول:

[شماره صفحه واقعی : 27]

ص: 2074


1- أی فی ما لا یختص بقسم من أقسام الموجودات سواء کانت شامله لجمیعها کالوجود والوحده، أو لا کالإمکان الخاص والوجوب بالغیر، فإن الأولین شاملان للواجب والجوهر والعرض، والأخیرین للأخیرین، وبحثها المستوفی یطلب فی المطولات کالفصل الأول من أولی الأسفار.

[شماره صفحه واقعی : 28]

ص: 2075

الفصل الأول : فی الوجود و العدم
اشاره

وتحدیدهما بالثابت العین والمنفی العین أو الذی یمکن أن یخبر عنه ونقیضه (1) أو بغیر ذلک یشتمل علی دور ظاهر.

1- المسأله الأولی : فی أن الوجود والعدم لا یمکن تحدیدهما

أقول: فی هذا الفصل مسائل مهمه جلیله، هذه أولاها وهی أن الوجود والعدم لا یمکن تحدیدهما. وأعلم أن جماعه من المتکلمین والحکماء حدوا الوجود والعدم، أما المتکلمون فقالوا: الموجود هو الثابت العین، والمعدوم هو المنفی العین.

والحکماء قالوا: الموجود هو الذی یمکن أن یخبر عنه، والمعدوم هو الذی لا یمکن أن یخبر عنه، إلی غیر ذلک من حدود فاسده لا فائده فی ذکرها، وهذه الحدود کلها باطله لاشتمالها علی الدور، فإن الثابت مرادف للموجود، والمنفی للمعدوم، ولفظه (الذی) إنما یشار بها إلی متحقق ثابت، فیؤخذ الوجود فی حد نفسه.

قال: بل المراد تعریف اللفظ إذ لا شئ أعرف من الوجود (2).

[شماره صفحه واقعی : 29]

ص: 2076


1- أی نقیض الذی یمکن أن یخبر عنه، وذلک النقیض هو الذی لا یمکن أن یخبر عنه. وهو تعریف للمعدوم. وقوله: أو بغیر ذلک، مثل قولهم: الموجود هو الذی یکون فاعلا أو منفعلا، أو الذی ینقسم إلی الفاعل والمنفعل، أو ینقسم إلی الحادث والقدیم، والمعدوم علی خلافها.
2- لا شئ أعرف من الوجود إذ لا معنی أعم منه، والأعم لکون شروطه ومعانداته أقل یناسب جوهر النفس الناطقه البسیطه، کما أن کل قوه مدرکه تجانس مدرکها، وحکم المجانسه بین الغذاء والمغتذی سار فی کل واحده منهما، لذا قال الشیخ فی إلهیات الشفاء (ج 2 ص 75 ط 1): یشبه أن تکون الکثره أعرف عند تخیلنا، والوحده أعرف عند عقولنا. وفی الحکمه المنظومه للمتأله السبزواری (ص 103): وسر أعرفیه الأعمسنخیه لذاتک الأتم ووحده عند العقول أعرفوکثره عند الخیال أکشف واعلم أن التعبیر عن متن الأعیان وحقیقه الحقائق وجوهر الجواهر عسیر جدا، والتعبیر عنه بالوجود تعبیر عن الشئ بأخص أوصافه الذی هو أعم المفهومات، إذ لو وجد لفظ یکون ذا مفهوم محصل أشمل من ذلک وأبین لکان أقرب إلیه وأخص به، وکان ذلک هو الصالح لأن یعبر به عنه. ولما لم یکن بین الألفاظ المتداوله لفظ أحق من الوجود إذ معناه أعم المفهومات حیطه وشمولا وأبینها تصورا وأقدمها تعقلا وحصولا، اختاروه وعبروا به عنه. ویعبرون عنه بالحق أیضا فالوجود هو الحق، وإن شئت قلت: الوجود من حیث هو هو، هو الحق سبحانه، والوجود الذهنی والخارجی والأسمائی ظلاله. فالوجود هو عین کل شئ فی الظهور، ما هو عین الأشیاء فی ذواتها، سبحانه وتعالی بل هو هو، والأشیاء أشیاء، فتدبر. والخوض غیر حری بالمقام. وینبغی ها هنا الفرق بین المفهوم والعین، والتوجه إلی عدم المناسبه بین المتناهی وغیر المتناهی. والمطلق ومقیده، وإن کان کل واحد من المطلق والمقید مرآه للآخر بوجه، فافهم.

أقول: لما أبطل تحدید الوجود والعدم، أشار إلی وجه الاعتذار للقدماء من الحکماء والمتکلمین فی تحدیدهم له، فقال: إنهم أرادوا بذلک تعریف لفظ الوجود، ومثل هذا التعریف سائغ فی المعلومات الضروریه، إذ هو بمنزله تبدیل لفظ بلفظ أوضح منه (1)، وإن لم تستفد منه صوره غیر ما هو معلوم عند التحدید، وإنما کان کذلک لأنه لا شئ أعرف من الوجود، إذ لا معنی أعم منه.

قال: والاستدلال (2) بتوقف التصدیق بالتنافی علیه، أو بتوقف الشئ علی

[شماره صفحه واقعی : 30]

ص: 2077


1- أی لا یکون تعریفا معنویا، کما یأتی فی المسأله السابعه من الفصل الثانی من هذا المقصد. والماتن والشارح ناظران فی المقام إلی الفصل الخامس من المقاله الأولی من إلهیات الشفاء (ج 2 ط 1 ص 27) فراجع.
2- مبتدأ وخبره باطل وبالتنافی علیه، أی بالتنافی بین الوجود والعدم، وعلیه صله للتوقف کتالیه، والضمیر راجع إلی الوجود أی علی تصور الوجود.

نفسه، أو عدم ترکیب الوجود مع فرضه أو إبطال الرسم باطل.

أقول: ذکر فخر الدین (1) فی إبطال تعریف الوجود وجهین، والمصنف رحمه الله لم یرتض بهما، ونحن نقررهما ونذکر ما یمکن أن یکون وجه الخلل فیهما.

الأول: أن التصدیق بالتنافی بین الوجود والعدم بدیهی، إذ کل عاقل علی الإطلاق یعلم بالضروره أنه لا یمکن اجتماع وجوده وعدمه، والتصدیق متوقف علی التصور، وما یتوقف علیه البدیهی أولی بأن یکون بدیهیا فیکون تصور الوجود والعدم بدیهیا.

الثانی: أن تعریف الوجود (2) لا یجوز أن یکون بنفسه وإلا دار، ولا بأجزائه

[شماره صفحه واقعی : 31]

ص: 2078


1- ویقال له الإمام فخر الدین الرازی، وفی تاریخ ابن خلکان هو أبو عبد الله محمد بن عمر الطبرستانی الرازی المولد الملقب فخر الدین المعروف بابن الخطیب الفقیه الشافعی له التصانیف المفیده فی علوم عدیده، توفی سنه 606 ه- (ج 2 ص 48 ط 1).
2- تقریره علی ما فی شرح المقاصد أن الوجود معلوم بحقیقته، وحصول العلم به إما بالضروره، أو الاکتساب، وطریق الاکتساب إما بالحد أو الرسم. والوجود یمتنع اکتسابه أما بالحد فلأنه أنما یکون للمرکب والوجود لیس بمرکب، وإلا فأجزاؤه إما وجودات أو غیرها. فإن کانت وجودات لزم تقدم الشئ علی نفسه ومساواه الجزء للکل فی تمام ماهیته، وکلاهما محالان. أما الأول فظاهر، وأما الثانی فلأن الجزء داخل فی ماهیه الکل ولیس بداخل فی نفسه. وهذا اللزوم بناء علی أن الوجود المطلق الذی فرض الترکیب فیه لیس خارجا عن الوجودات الخاصه، بل إما نفس ماهیتها لیلزم الثانی، أو مقوم لها لیلزم الأول، وإلا فیجوز أن تکون الأجزاء وجودات خاصه هی نفس الماهیات، أو زائده علیها، والمطلق خارج عنها، فلا یلزم شئ من المحالین. وإن لم تکن الأجزاء وجودات، فأما أن یحصل عند اجتماعها أمر زائد یکون هو الوجود، أو لا یحصل. فإن لم یحصل کان الوجود محض ما لیس بوجود وهو محال، وإن حصل لم یکن الترکیب فی الوجود الذی هو نفس ذلک الزائد العارض بل فی معروضه هف، إلی أن قال: وأما بالرسم فلما ثبت فی موضعه من أنه إنما یفید بعد العلم باختصاص الخارج بالمرسوم، وهذا متوقف علی العلم به وهو دور، وبما عداه مفصلا وهو محال.. الخ. أقول: ما أتی به الشارح المذکور أولی من تقریر ما فی الکتاب، لأن الکلام فی ترکیب الوجود لیس معنونا فیه، وإن کان یستفاد منه بدقه النظر أن البحث ینجر إلی أن الترکیب فی قابل الوجود أو فاعله لا فیه.

لأن تلک الأجزاء إن کانت وجودات لزم تعریف الشئ بنفسه، وإن لم تکن وجودات فعند اجتماعها إن لم یحصل أمر زائد، کان الوجود محض ما لیس بوجود هذا خلف، وإن حصل أمر زائد هو الوجود، کان الترکیب فی قابل الوجود أو فاعله لا فیه (1)، ولا بالأمور الخارجه عنه (2)، لأن الخارجی أنما یصلح للتعریف لو کان مساویا للمعرف، لأن الأعم لا یفید التمییز الذی هو أقل مراتب التعریف، والأخص أخفی، وقد حذر فی المنطق عن التعریف به، لکن العلم بالمساواه یتوقف علی العلم بالماهیه فیلزم الدور.

وهذان الوجهان باطلان، أما الأول فلأن التصدیق البدیهی لا یجب أن تکون تصوراته بدیهیه، لما ثبت فی المنطق من جواز توقف البدیهی من التصدیقات علی التصور الکسبی، سلمنا لکن جاز أن یکون التصور للمفردات ناقصا، أی یکون معلوما، باعتبار ما من الاعتبارات، وذلک یکفی فی باب التصدیقات، ویکون المراد من الحد حصول کمال التصور.

وأما الثانی فلأن ما ذکره فی نفی ترکیب الوجود عائد فی کل ماهیه مرکبه علی الاطلاق (3) وهو باطل بالضروره، سلمنا لکن جاز التعریف (4) بالخارجی، وشرطه المساواه فی نفس الأمر لا العلم بالمساواه، فالناظر فی اکتساب الماهیه إذا عرض علی ذهنه (5) عوارضها فاستفاد من بعضها، تصور تلک الماهیه علم بعد ذلک

[شماره صفحه واقعی : 32]

ص: 2079


1- قابل الوجود هو الأجزاء التی هی معروضات الوجود، والتعبیر بالفاعل أو القابل باعتبارین ظاهرین. قوله: لا فیه، أی لا فی الوجود لأن الوجود حینئذ هو الأمر الزائد العارض علی معروضاته وهی الأجزاء، وذلک الزائد واحد لیس بمرکب.
2- بیان لإبطال الرسم، عطف علی قوله: بنفسه وإلا دار، أی ولا بالأمور الخارجه عن الوجود.
3- مثلا أن یقال: أجزاء البیت إما بیوت وهو محال، وإما غیر بیوت وحینئذ إما أن یحصل عند اجتماعها أمر زائد هو البیت فلا یکون الترکیب فی البیت هف، أو لا یحصل فیکون البیت محض ما لیس ببیت.
4- جواب لإبطال الرسم، أی إنا نختار اکتسابه بالرسم ولا ضیر فیه.
5- وفی (م، ص) إذا أعرض علی ذهنه.

أن ذلک العارض مساو لها، ثم یفید غیره تصورها (1) بذکر ذلک العارض ولا دور فی ذلک، سلمنا لکن العلم بالمساواه لا یستلزم العلم بالماهیه من کل وجه، بل من بعض الوجوه علی ما قدمناه (2)، ویکون الاکتساب لکمال التصور، فلا دور حینئذ.

2- المسأله الثانیه : فی أن الوجود مشترک

قال: وتردد الذهن حال الجزم بمطلق الوجود واتحاد مفهوم نقیضه وقبوله القسمه یعطی اشتراکه (3).

أقول: لما فرغ من البحث عن ماهیه الوجود، شرع فی البحث عن أحکامه،

[شماره صفحه واقعی : 33]

ص: 2080


1- أی یفید الناظر، فالکلمتان منصوبتان علی المفعولیه.
2- وهو قوله: جاز أن یکون التصور للمفردات ناقصا.. الخ.
3- أی کل واحد من هذه الوجوه الثلاثه یعطی الاشتراک. وفی (ت): یعطی الشرکه، والشرح مطابق للأول. وفی منظومه الحکیم السبزواری: یعطی اشتراکه صلوح المقسم، واعلم أن جمهور المحققین من الحکماء والمتکلمین أجمعوا علی أن للوجود مفهوما واحدا مشترکا بین الوجودات، ولکن خالفهم فی هذا الحکم أبو الحسن الأشعری وأبو الحسین البصری حیث ذهبا إلی أن وجود کل شئ عین ماهیته، ولا اشتراک إلا فی لفظ الوجود حذرا من المشابهه والسنخیه بین العله والمعلول. واستدل الجمهور بوجوه ثلاثه أشار إلیها المصنف، والحق أن کون الوجود مشترکا بین الماهیات فهو قریب من الأولیات، والقول بکون اشتراک الوجود لفظیا بمعنی أن المفهوم من الوجود المضاف إلی الانسان غیر مفهوم الوجود المضاف إلی الفرس، ولا اشتراک بینهم فی مفهوم الکون أی الوجود مکابره ومخالفه لبدیهه العقل. ثم إن توهم المشابهه والسنخیه بین العله والمعلول وهم، لأن تلک السنخیه کسنخیه الشئ والفئ من شرائط العلیه والمعلولیه، علی أن الأمر عند النظر التام فوق التفوه بالعلیه والمعلولیه لأن الکل فیضه، سبحان الله عما یصفون، إلا عباد الله المخلصین. ثم القول بأن وجود کل ماهیه عباره عن نفس حقیقتها، أخص من الاشتراک اللفظی، لاحتمال الاشتراک أن یکون الوجود فی کل ماهیه أمرا زائدا علی الماهیه مختصا بها لأنفسها.

فبدأ باشتراکه، واستدل علیه بوجوه ثلاثه، ذکرها الحکماء والمتکلمون.

الأول: إنا قد نجزم بوجود ماهیه، ونتردد فی خصوصیاتها مع بقاء الجزم بالوجود، فإنا إذا شاهدنا أثرا حکمنا بوجود مؤثره، فإذا اعتقدنا أنه ممکن، ثم زال اعتقادنا بإمکانه، وتجدد اعتقادنا بوجوبه، لم یزل الحکم الأول، فبقاء الاعتقاد بالوجود عند زوال اعتقاد الخصوصیات یدل علی الاشتراک.

الثانی: أن مفهوم السلب واحد لا تعدد فیه ولا امتیاز، فیکون مفهوم نقیضه الذی هو الوجود واحدا، وإلا لم ینحصر التقسیم بین السلب والإیجاب (1).

الثالث: أن مفهوم الوجود قابل للتقسیم بین الماهیات، فیکون مشترکا بینها، أما المقدمه الأولی فلأنا نقسمه إلی الواجب والممکن، والجوهر والعرض، والذهنی والخارجی، والعقل یقبل هذه القسمه، وأما المقدمه الثانیه فلأن القسمه عباره عن ذکر جزیئات الکلی الصادق علیها بفصول متعانده أو ما یشابه الفصول، ولهذا لا یقبل العقل قسمه الحیوان إلی الانسان والحجر لما لم یکن صادقا علیهما، ویقبل قسمته إلی الانسان والفرس.

3- المسأله الثالثه : فی أن الوجود زائد علی الماهیات

قال: فیغایر (2) الماهیه وإلا اتحدت الماهیات أو لم تنحصر أجزاؤها.

أقول: هذه المسأله فرع علی المسأله الأولی، واعلم إن الناس اختلفوا فی أن

[شماره صفحه واقعی : 34]

ص: 2081


1- وذلک مراد من قال وإلا ارتفع النقیضان، وذلک لأنه لو کان أحد طرفی التناقض مفهوما واحدا والطرف الآخر مفهومات متعدده کل منها نقیض للطرف الأول لأمکن خلو الموضوع عنهما بأن یکون واحدا آخر من تلک المفهومات، مثلا لو فرضنا أن الحمره والصفره نقیضان للبیاض کالسواد، لم یکن فی الحمره الصفره والبیاض وهو ارتفاع النقیضین.
2- أی فیغایر الوجود الماهیه، وإلا اتحدت الماهیات إن کان الوجود عینها، أو لم تنحصر أجزاؤها إن کان جزء لها.

الوجود هل هو نفس الماهیه، أو زائد علیها؟ فقال أبو الحسن الأشعری وأبو الحسین البصری وجماعه تبعوهما: إن وجود کل ماهیه نفس تلک الماهیه (1).

وقال جماعه من المتکلمین والحکماء: إن وجود کل ماهیه مغایر لها إلا واجب الوجود تعالی، فإن أکثر الحکماء قالوا: إن وجوده نفس حقیقته، وسیأتی تحقیق کلامهم فیه.

وقد استدل الحکماء علی الزیاده بوجوه: الأول: أن الوجود مشترک علی ما تقدم، فإما أن یکون نفس الماهیه أو جزءا منها، أو خارجا عنها. والأول باطل وإلا لزم اتحاد الماهیات فی خصوصیاتها لما تبین من اشتراکه. والثانی باطل وإلا لم تنحصر أجزاء الماهیه، بل تکون کل ماهیه علی الاطلاق مرکبه من أجزاء لا تتناهی، واللازم باطل، فالملزوم مثله، بیان الشرطیه أن الوجود إذا کان جزءا من کل ماهیه، فإنه یکون جزءا مشترکا بینها، ویکون کمال الجزء المشترک، فیکون جنسا فتفتقر کل ماهیه إلی فصل یفصلها عما یساویها فیه، لکن کل فصل فإنه یکون موجودا، لاستحاله انفصال الموجودات بالأمور العدمیه، فیفتقر الفصل إلی فصل آخر، هو جزء منه ویکون جزءا من الماهیه، لأن جزء الجزء جزء أیضا، فإن کان موجودا افتقر إلی فصل آخر ویتسلسل، فتکون للماهیه أجزاء لا تتناهی.

وأما استحاله التالی فلوجوه: أحدها: أن وجود ما لا یتناهی محال علی ما یأتی.

الثانی: یلزم منه ترکب واجب الوجود تعالی، لأنه موجود فیکون ممکنا هذا خلف.

الثالث: یلزم منه انتفاء الحقائق (2) أصلا، لأنه یلزم منه ترکب الماهیات

[شماره صفحه واقعی : 35]

ص: 2082


1- فالماهیات بأسرها متخالفه، وکذلک الوجود لأنه عینها فی کل مرتبه، ولذا قالوا باشتراکه اللفظی حذرا من المشابهه والسنخیه بین العله ومعلولها، وقد دریت ما فیه.
2- أی لو کان الوجود جزءا من الماهیه ولم یکن زائدا علیها للزم أن لا یتحقق شئ من الحقائق، لأن المرکب یتحصل بالبسیط، فإذا انتفی البسیط انتفی المرکب.

البسیطه، فلا یکون البسیط متحققا فلا یکون المرکب متحققا، وهذا کله ظاهر البطلان.

قال: ولانفکاکهما تعقلا (1).

أقول: هذا هو الوجه الثانی الدال علی زیاده الوجود، وتقریره إنا قد نعقل الماهیه ونشک فی وجودها الذهنی والخارجی والمعقول مغایر للمشکوک فیه، وکذلک قد نعقل وجودا مطلقا ونجهل خصوصیه الماهیه فیکون مغایرا لها.

لا یقال: إنا قد نتشکک فی ثبوت الوجود فیلزم أن یکون ثبوته زائدا علیه ویتسلسل.

لأنا نقول: التشکک لیس فی ثبوت وجود للوجود، بل فی ثبوت الوجود نفسه للماهیه، وذلک هو المطلوب.

قال: وتحقق الامکان الخاص.

أقول: هذا وجه ثالث یدل علی الزیاده، وتقریره أن ممکن الوجود متحقق بالضروره، والإمکان أنما یتحقق علی تقدیر الزیاده (2). لأن الوجود لو کان نفس الماهیه أو جزءها، لم تعقل منفکه عنه، فلا یجوز علیها العدم حینئذ وإلا لزم جواز اجتماع النقیضین وهو محال، وانتفاء جواز العدم یستلزم الوجوب فینتفی الإمکان حینئذ للمنافاه بین الامکان الخاص والوجوب الذاتی، ولأن الإمکان نسبه (3) بین الماهیه والوجود، والنسبه لا تتعقل إلا بین شیئین.

قال: وفائده الحمل.

أقول: هذا وجه رابع یدل علی المغایره بین الماهیه والوجود، وتقریره أنا نحمل الوجود علی الماهیه فنقول ماهیه موجوده فنستفید منه فائده معقوله لم

[شماره صفحه واقعی : 36]

ص: 2083


1- أی لانفکاک الوجود والماهیه، وقد ذکره الفارابی فی الفص الأول من فصوصه، وفی شرحنا علیه فی المقام مطالب عسی أن تنفعک.
2- أی علی تقدیر زیاده الوجود علی الماهیه.
3- النسبه إنما تتحقق بین المتغایرین، والامکان عباره عن تساوی نسبه الماهیه إلی الوجود والعدم، فلو کان الوجود نفس الماهیه أو جزء منها لم تتصور نسبه فرضا عن تساویها.

تکن حاصله لنا قبل الحمل، وإنما تتحقق هذه الفائده علی تقدیر (1) المغایره، إذ لو کان الوجود نفس الماهیه لکان قولنا ماهیه موجوده (2) بمنزله قولنا: ماهیه ماهیه أو موجوده موجوده، والتالی باطل فالمقدم مثله.

قال: والحاجه إلی الاستدلال.

أقول: هذا وجه خامس یدل علی أن الوجود لیس هو نفس الماهیه ولا جزء منها، وتقریره أنا نفتقر فی نسبه الوجود إلی الماهیه إلی الدلیل فی کثیر من الماهیات، ولو کان الوجود نفس الماهیه أو جزءها لم نحتج إلی الدلیل، لافتقار الدلیل إلی المغایره بین الموضوع والمحمول، والتشکک فی النسب الممتنع تحققه (3) فی الذاتی.

قال: وانتفاء التناقض.

أقول: هذا وجه سادس یدل علی الزیاده وتقریره أنا قد نسلب الوجود عن الماهیه فنقول: ماهیه معدومه، ولو کان الوجود نفس الماهیه لزم التناقض، ولو کان جزء منها لزم التناقض أیضا، لأن تحقق الماهیه یستدعی تحقق أجزائها التی من جملتها الوجود، فیستحیل سلبه عنها، وإلا لزم اجتماع النقیضین فتحقق انتفاء التناقض یدل علی الزیاده.

قال: وترکب الواجب (4).

[شماره صفحه واقعی : 37]

ص: 2084


1- وسیأتی البحث عن الحمل فی المسأله الثامنه والثلاثین من هذا الفصل حیث یقول: والحمل یستدعی اتحاد الطرفین من وجه وتغایرهما من آخر، ثم إن الوجهین الرابع والسادس علی فرض کون الوجود عین الماهیه، والخامس والسابع علی فرض کونه جزء منها.
2- وکذلک لو قلنا مثلا سواد موجود لکان بمنزله سواد سواد وموجود موجود ولیس کذلک، وهکذا فی غیرهما.
3- کما فی (م). والباقیه بعضها التشکک فی النسبه، وبعضها التشکیک فی النسبه، کیف کان هو عطف علی المغایره، والممتنع صفه للتشکک، وتحققه فاعله.
4- مجرور معطوف علی التناقض أی انتفاء ترکب الوجود.

أقول: هذا وجه سابع وهو أن ترکب الواجب منتف، وإنما یتحقق (1) لو کان الوجود زائدا علی الماهیه، لأنه یستحیل أن یکون نفس الماهیه لما تقدم، فلو کان جزءا منها لزم أن یکون الواجب مرکبا وهو محال.

قال: وقیامه بالماهیه من حیث هی.

أقول: هذا جواب عن استدلال الخصم علی أن الوجود نفس الماهیه وتقریر استدلالهم أنه لو کان زائدا علی الماهیه لکان صفه قائمه بها، لاستحاله أن یکون جوهرا قائما بنفسه مستغنیا عن الماهیه واستحاله قیام الصفه بغیر موصوفها، وإذا کان کذلک فإما أن یقوم بالماهیه حال وجودها أو حال عدمها، والقسمان باطلان، أما الأول: فلأن الوجود الذی هو شرط فی قیام هذا الوجود بالماهیه، إما أن یکون هو هذا الوجود فیلزم اشتراط الشئ بنفسه، أو یکون مغایرا له فیلزم قیام الوجودات المتعدده بالماهیه الواحده، ولأنا ننقل البحث إلی الوجود الذی هو شرط.

وأما الثانی: فلأنه یلزم قیام الصفه الوجودیه بالمحل المعدوم (2) وهو باطل، وإذا بطل القسمان انتفت الزیاده.

وتقریر الجواب أن نقول: الوجود قائم بالماهیه من حیث هی هی (3)، لا

[شماره صفحه واقعی : 38]

ص: 2085


1- أی إنما یتحقق انتفاء الترکب لو کان الوجود زائدا علی الماهیه لأنه یستحیل أن یکون نفس الماهیه واتحدت الماهیه، فلو کان جزء لزم أن یکون الواجب مرکبا لأنه حینئذ مشترک بین الواجب والممکن، فیلزم ترکب الواجب، إذ کل ما له جزء فله جزء آخر بالضروره، کما مر وهو معنی الترکیب.
2- ویلزم اجتماع النقیضین أیضا.
3- سیأتی قوله فی المسأله الخامسه: ولیس الوجود معنی به.. الخ، وهو یجدیک فی المقام، وکذلک قوله فی المسأله الثامنه والثلاثین: وإثبات الوجود للماهیه لا یستدعی وجودها أولا. وکذلک قوله فی المسأله الثانیه والأربعین: والحکم علی الممکن بإمکان الوجود حکم علی الماهیه لا باعتبار العدم والوجود. واعلم أنه لیس للماهیه ثبوت فی الخارج دون وجودها، أی ثبوت منفک عن الوجود فی الخارج ثم الوجود یحل فیها کما ظن وهو ظن فاسد لأن کون الماهیه هو وجودها والماهیه لا تتجرد عن الوجود إلا فی العقل لا بأن تکون فی العقل منفکه عن الوجود فإن تخلیتها عنه عین تحلیتها به، والکون فی العقل أیضا وجود عقلی کما أن الکون فی الخارج وجود خارجی، بل بأن العقل من شأنه أن یلاحظها وحدها من غیر ملاحظه الوجود وعدم اعتبار الشئ لیس باعتبار لعدمه، فإذن اتصاف الماهیه بالوجود أمر عقلی لیس کاتصاف الجسم بالبیاض، فإن الماهیه لیس لها وجود منفرد ولعارضها المسمی بالوجود وجود آخر حتی یجتمعا اجتماع القابل والمقبول، بل الماهیه إذا کانت فکونها هو وجودها.

باعتبار کونها معدومه أو موجوده، فالحصر ممنوع.

قال: فزیادته فی التصور (1).

أقول: هذا نتیجه ما تقدم، وهو أن قیام الوجود بالماهیه من حیث هی هی أنما یعقل فی الذهن والتصور لا فی الوجود الخارجی لاستحاله تحقق (2) ماهیه من الماهیات فی الأعیان منفکه عن الوجود، فکیف تتحقق الزیاده فی الخارج والقیام بالماهیه فیه، بل وجود الماهیه زائد علیها فی نفس الأمر والتصور لا فی الأعیان ولیس قیام الوجود بالماهیه کقیام السواد بالمحل.

4- المسأله الرابعه : فی انقسام الوجود إلی الذهنی و الخارجی

قال: وهو ینقسم إلی الذهنی والخارجی وإلا بطلت الحقیقه.

أقول: اختلف العقلاء هاهنا، فجماعه منهم نفوا الوجود الذهنی وحصروا الوجود فی الخارجی، والمحققون منهم أثبتوه وقسموا الوجود إلیه وإلی الخارجی قسمه معنویه. واستدل المصنف رحمه الله علیه بأن القضیه الحقیقیه صادقه قطعا، لأنا نحکم بالأحکام الإیجابیه علی موضوعات معدومه فی الأعیان، وتحقق الصفه یستدعی تحقق الموصوف، وإذ لیس ثابتا فی الأعیان فهو متحقق فی الأذهان.

واعلم أن القضیه تطلق (3) علی الحقیقیه وهی التی یؤخذ موضوعها من حیث

[شماره صفحه واقعی : 39]

ص: 2086


1- لم لم یقل فی الذهن؟ فراجع تعلیقه المتأله السبزواری علی الغرر (ط 1 - ص 13).
2- کما فی (م د) والباقیه: ماهیه ما من الماهیات منفکه عن الوجود، وفی بعض النسخ: منفرده عن الوجود.
3- الحکم فی الحقیقیه لیس مقصورا علی ما له وجود فی الخارج فقط، بل علی کل ما قدر وجوده سواء کان موجودا فی الخارج أو معدوما فیه، فإن لم یکن موجودا فیه فالحکم فیه علی أفراده المقدره الوجود کقولنا: کل عنقاء طائر، وإن کان موجودا فالحکم فیه لیس مقصورا علی أفراده الموجوده، بل علیها وعلی أفراده المقدره الوجود أیضا کقولنا: کل انسان حیوان. وأما الخارجیه فالحکم فیها علی الموجود فی الخارج سواء کان اتصافه فی الخارج حال الحکم أو قبله أو بعده، فهی تستدعی وجود الموضوع فی الخارج والحکم فیها مقصور علی الأفراد الخارجیه. ثم فی المقام بحث منطقی حول موضوع القضایا یطلب فی محله.

هو هو لا باعتبار الوجود الخارجی، بل باعتبار ما صدق علیه الموضوع بالفعل.

وتطلق علی الخارجیه، وهی التی یؤخذ موضوعها باعتبار الخارج، وهو مذهب سخیف قد أبطل فی المنطق، فتحقق الحقیقیه یدل علی الثبوت الذهنی کما ذکرناه.

قال: والموجود فی الذهن أنما هو الصوره المخالفه فی کثیر من اللوازم.

أقول: هذا جواب عن استدلال من نفی الوجود الذهنی وتقریر استدلالهم، أنه لو حلت الماهیه فی الأذهان لزم أن یکون الذهن حارا باردا أسود أبیض، فیلزم مع اتصاف الذهن بهذه الأشیاء المنفیه عنه اجتماع الضدین.

والجواب أن الحاصل فی الذهن لیس هو ماهیه الحراره والسواد، بل صورتها ومثالها (1) المخالفه للماهیه فی لوازمها وأحکامها، فالحراره الخارجیه تستلزم السخونه وصورتها لا تستلزمها، والتضاد أنما هو بین الماهیات لا بین صورها وأمثلتها.

5- المسأله الخامسه : فی أن الوجود لیس هو معنی زائدا علی الحصول العینی

قال: ولیس الوجود معنی به تحصل الماهیه فی العین بل الحصول.

أقول: قد ذهب قوم غیر محققین إلی أن الوجود معنی قائم بالماهیه یقتضی

[شماره صفحه واقعی : 40]

ص: 2087


1- کما فی (م) والباقیه: بل صورتهما ومثالهما علی التثنیه.

حصول الماهیه فی الأعیان، وهذا مذهب سخیف یشهد العقل ببطلانه، لأن قیام ذلک المعنی بالماهیه فی الأعیان یستدعی تحقق الماهیه فی الخارج، فلو کان حصولها فی الخارج مستندا إلی ذلک المعنی لزم الدور المحال، بل الوجود هو نفس تحقق الماهیه فی الأعیان، لیس ما به تکون الماهیه فی الأعیان.

6- المسأله السادسه : فی أن الوجود لا تزاید فیه و لا اشتداد

قال: ولا تزاید فیه ولا اشتداد (1)

[شماره صفحه واقعی : 41]

ص: 2088


1- التزاید فی المقدار، والاشتداد فی الکیف. معنی الاشتداد هو اعتبار المحل الثابت إلی حال فیه غیر قار یتبدل نوعیته إذا قیس ما یوجد منها فی آن ما إلی ما یوجد فی آن آخر، بحیث یکون ما یوجد فی کل آن متوسطا بین ما یوجد فی آنین یحیطان بذلک الآن ویتجدد جمیعها علی ذلک المحل المتقوم دونها من حیث هو متوجه بتلک التجددات إلی غایه ما. ومعنی الضعف هو ذلک المعنی بعینه إلا أنه یؤخذ من حیث هو منصرف بها عن تلک الغایه. فالآخذ فی الشده والضعف هو المحل لا الحال المتجدد المتصرم، ولا شک أن مثل هذا الحال یکون عرضا لتقوم المحل دون کل واحد من تلک الهویات. وأما الحال الذی یتبدل هویه المحل المتقوم بتبدله فلا یتصور فیه اشتداد ولا ضعف لامتناع تبدلها علی شئ واحد متقوم یکون هو هو فی الحالتین، ولامتناع وجود حاله متوسطه بین کون الشئ هو وبین کونه لیس هو. هذا ما حرره الماتن فی شرحه علی الإشارات، وقال الشارح ببیان أخصر فی الجوهر النضید: إن معنی الاشتداد هو اعتبار المحل الواحد الثابت إلی حال فیه غیر قار یتبدل نوعیته ویوجد فی کل آن نوع من تلک الأنواع من غیر أن یبقی آنین بحیث یکون فی کل آن متوسطا بین ما یوجد فی ذلک الآن وما یکون قبله وبعده، وهذا لا یعقل إلا فی العرض، إنتهی. إذا دریت ذلک فاعلم أن الماهیه لا یتصور کونها متقومه وموجوده من دون الوجود حتی یتصور توارد الوجود علیها، کما لا یمکن أن تتحرک الهیولی فی الصوره، إذ لیس لها تقوم بدون الصوره حتی یمکن توارد الصور علیها، فلا تزاید فی الوجود ولا اشتداد لأن التزاید فی الوجود هو حرکه الماهیه متوجهه من وجود ناقص إلی وجود أزید منه، وعکس ذلک هو النقص أی حرکتها من زائد إلی أنقص منه. والاشتداد فی الوجود هو حرکه الماهیه من وجود ضعیف إلی وجود أشد منه، وعکسه هو الضعف، وقد علمت أن الماهیه لیست متقومه بذاتها فی الخارج بدون الوجود. ثم بما ذکرنا قد دریت مراد الشارح من قوله وهذا الدلیل ینفی قبول الأعراض کلها للاشتداد والنقص، وفی (م): للاشتداد والضعف، وفی عده نسخ: للاشتداد والتنقص.

أقول: ذهب قوم إلی أن الوجود قابل للزیاده والنقصان، وفیه نظر لأن الزیاده إن کانت وجودا لزم اجتماع المثلین، وإلا لزم اجتماع النقیضین، وأما نفی الاشتداد فهو مذهب أکثر المحققین قال بعضهم لأنه بعد الاشتداد إن لم یحدث شئ آخر لم یکن الاشتداد إشتدادا، بل هو باق کما کان، وإن حدث فالحادث إن کان غیر الحاصل فلیس إشتدادا للموجود الواحد، بل یرجع إلی أنه حدث شئ آخر معه، وإلا فلا اشتداد، وکذا البحث فی جانب النقصان، وهذا الدلیل ینفی قبول الأعراض کلها للاشتداد والضعف.

7- المسأله السابعه : فی أن الوجود خیر و العدم شر

قال: وهو خیر محض.

أقول: إذا تأملنا کل ما یقال له خیر وجدناه وجودا، وإذا تأملنا ما یقال له شر وجدناه عدما، ألا تری القتل فإن العقلاء حکموا بکونه شرا، وإذا تأملناه وجدنا شریته باعتبار ما یتضمن من العدم، فإنه لیس شرا من حیث قدره القادر علیه، فإن القدره کمال الانسان، ولا من حیث إن الآله قاطعه (1) فإنها أیضا کمال لها، ولا من حیث حرکه أعضاء القاتل، ولا من حیث قبول العضو المنقطع للتقطیع، بل من حیث هو إزاله کمال الحیاه عن الشخص، فلیس الشر إلا هذا العدم وباقی القیود الوجودیه خیرات، فحکموا بأن الوجود خیر محض والعدم شر محض، ولهذا کان واجب الوجود تعالی أبلغ فی الخیریه والکمال من کل موجود، لبراءته عن القوه والاستعداد وتفاوت غیره من الوجودات فیه (2) باعتبار القرب من العدم والبعد عنه.

[شماره صفحه واقعی : 42]

ص: 2089


1- وفی عده نسخ: الآله قطاعه فإنها.
2- أی فی الخیریه والکمال.
8- المسأله الثامنه : فی أن الوجود لا ضد له

قال: ولا ضد له.

أقول: الضد ذات (1) وجودیه تقابل ذاتا أخری فی الوجود، ولما استحال أن یکون الوجود ذاتا وأن یکون له وجود آخر استحال أن یکون ضدا لغیره، ولأنه عارض لجمیع المعقولات، لأن کل معقول إما خارجی فیعرض له الوجود الخارجی، أو ذهنی فیعرض له الذهنی، ولا شئ من أحد الضدین بعارض لصاحبه، ومقابلته للعدم لیس تقابل الضدین علی ما یأتی تحقیقه فی نفی المعدوم، بل تقابل السلب والإیجاب إن أخذا مطلقین، وإلا تقابل العدم والملکه.

9- المسأله التاسعه : فی أنه لا مثل للوجود

قال: ولا مثل.

أقول: المثلان ذاتان وجودیتان یسد کل واحد منهما مسد صاحبه، ویکون المعقول منهما شیئا واحدا بحیث إذا سبق أحدهما إلی الذهن ثم لحقه الآخر لم یکتسب العقل من الحاصل ثانیا غیر ما اکتسبه أولا، والوجود لیس بذات فلا

[شماره صفحه واقعی : 43]

ص: 2090


1- أی ماهیه وأمر، وجمله القول فی ذلک أن کل واحد من الضد والمثل والمخالف یقال لما له ماهیه ویکون مشارکا لغیره فی الموضوع ولا یجتمعان فیه، والوجود لیس بماهیه بل هو تحقق الماهیه وکونها. ثم إن الوجود الحق الصمدی لا جوف له حتی یکون له ثان ضده أو مثله أو نده، والتقابل بأقسامه إنما یتحقق فی شؤونه المسماه بالوجودات الخاصه باعتبار تخصصها بالمعانی والماهیات التی هی غیر حقیقه الوجود. ویأتی البحث عن ذلک فی المقصد الثالث عند قوله: وجوب الوجود یدل علی سرمدیته ونفی الزائد والشریک والمثل.

یماثل شیئا آخر وأیضا فلیس هاهنا معقول یساویه فی التعقل علی معنی ما ذکرناه إذ کل معقول مغایر لمعقول الوجود.

لا یقال: إن کلیه وجزءیه متساویان فی التعقل، فکان له مثل وهو الجزئی.

لأنا نقول: إنهما لیسا بمتساویین فی المعقولیه، وإن کان أحد جزئی الجزئی هو الکلی. لکن الاتحاد لیس تماثلا، وأیضا فإنه عارض لکل المعقولات علی ما قررناه أولا، ولا شئ من المثلین بعارض لصاحبه.

10- المسأله العاشره : فی أنه مخالف لغیره من المعقولات و عدم منافاته لها

قال: فتحققت مخالفته للمعقولات.

أقول: لما انتفت نسبه التضاد والتماثل بینه وبین غیره من المعقولات، وجبت المخالفه بینهما، إذ القسمه حاصره فی کل معقولین بین التماثل والاختلاف، وقد انتفی التماثل فوجب الاختلاف، ولهذا جعله نتیجه لما سبق.

قال: ولا ینافیها.

أقول: المتنافیان لا یمکن اجتماعهما، وقد بینا أن کل معقول علی الاطلاق فإنه یمکن عروض مطلق الوجود له واجتماعه معه وصدقه علیه، فکیف ینافیه.

لا یقال: العدم أمر معقول، وقد قضی العقل بمنافاته له، فکیف یصح قوله علی الاطلاق أنه لا ینافیها؟

لأنا نقول: نمنع أولا کون العدم المطلق معقولا والعدم الخاص له حظ من الوجود، ولهذا افتقر إلی موضوع خاص کافتقار الملکه إلیه، سلمنا لکن نمنع استحاله عروض الوجود المطلق للعدم المعقول فإن العدم المعقول ثابت فی الذهن فیکون داخلا تحت مطلق الثابت فیصدق علیه مطلق الثابت ومنافاته للوجود المطلق لا باعتبار صدق مطلق الثبوت علیه، بل من حیث أخذ مقابلا له ولا امتناع

[شماره صفحه واقعی : 44]

ص: 2091

فی عروض أحد المتقابلین للآخر (1) إذا أخذا لا باعتبار التقابل کالکلیه والجزئیه (2) فإنهما قد یصدق أحدهما علی الآخر باعتبار مغایر لا باعتبار تقابلهما، وهذا فیه دقه.

11- المسأله الحادیه عشره : فی تلازم الشیئیه و الوجود

قال: ویساوق الشیئیه (3) فلا تتحقق بدونه والمنازع مکابر مقتضی عقله.

[شماره صفحه واقعی : 45]

ص: 2092


1- وسیأتی البحث عنه فی المسأله الرابعه عشره عند قوله ثم الوجود قد یؤخذ علی الاطلاق.. الخ.
2- یعنی بالجزئیه الإضافی غیر الحقیقی والمتن مطابق لنسختی (م ص) وفی (ق ش): باعتبار مغایر لاعتبار تقابلهما.
3- أی یلازم الوجود المطلق الشیئیه کما فسر الشارح، وسیأتی فی المسأله الثامنه عشره أن الشیئیه من المعقولات الثانیه، وفی المسأله السادسه والثلاثین أن الوجود من المعقولات الثانیه فتبصر. وإنما عبر بالمساوقه إشاره إلی تغایر الوجود والشئ مفهوما وتلازمهما خارجا، وسیأتیک فی السادسه من ثانی هذا المقصد ما یعینک فی المساوقه بمعنی التلازم. ثم إن القول بالثبوت إن کان اصطلاح القوم علی أن یسمی الصوره العلمیه ثبوتا، والخارجیه وجودا فلا مشاحه فیه، وإلا فالمنازع مکابر مقتضی عقله، والواسطه بین الموجود والمعدوم فی الخارج فی غایه السخافه. واعلم أن الداعی لهم علی هذا القول أمران: الأول: وهو الأهم فی نظرهم تصحیح مسأله العلم الأزلی، إذ قالوا: لو لم یکن فی الأزل وجود الأشیاء ولا ماهیتها امتنع العلم ولو کان وجودها فیه لزم قدمها فبقی أن یکون الممتنع لزوم موجود قدیم سوی الله لا ثابت قدیم علی أنه وجب قدم علمه تعالی کصفاته الأخری. والثانی: تصحیح الإمکان للماهیات لأنها فی حال الوجود محفوفه بالضرورتین فلا بد أن تکون الماهیه ثابته قبل الوجود لیصح الإمکان. وأقول: إن الماهیات فی اصطلاح الحکیم هی الأعیان الثابته فی اصطلاح العارف وهی الصور العلمیه بوجودها الأحدی الذی هو عین الذات الصمدیه، ویتراءی من أقوال هذا الفریق القائلین بالفرق بین الثبوت والوجود کما أشرنا إلیه، أن الوجود هو العین المقابل للعلم، وإلا فالأمران کل واحد منهما وهم، ومسأله العلم أشرف من هذه الآراء الفائله وبمعزل عنها بمراحل، کما سنشیر إلیها فی محلها. ثم یکفی فی إمکان الماهیات سلب الضرورتین عن مرتبه ذاتها عند العقل وانفکاکها عن الوجود بالتعمل العقلی، وإن کان تخلیتها عن الوجود عین تحلیتها به. ویؤید ما أشرنا إلیه من أن الفرق المذکور مجرد اصطلاحهم علی ذلک ما قاله الشارح القوشجی فی المقام من أن المعتزله ذهبت إلی أن المعدوم الممکن شئ وثابت علی معنی أن الماهیه یجوز تقررها فی الخارج منفکه عن الوجود، خلافا لسائر المتکلمین والحکماء مع اتفاقهم علی أن الممتنع ویخصه المعتزلی باسم المنفی، لیس بشئ، فهم یجعلون الثبوت مقابلا للنفی أعم من الوجود والعدم أعم من النفی. ولعلهم إنما وقعوا فیه بما وقع الحکماء فی إثبات الوجود الذهنی، وهو أنا نحکم حکما إیجابیا بأمور ثبوتیه علی ما لیس بموجود فی الخارج، ومعنی الایجاب الحکم بثبوت أمر لأمر وثبوت شئ لشئ فرع ثبوت المثبت له، فللمثبت له ثبوت وهو معدوم فالمعدوم ثابت. فثبوت الماهیات علی وجهین: أحدهما ثبوتها فی حد ذاتها بحیث لا یترتب علیها آثارها المطلوبه منها، والمعدوم ثابت بهذا الوجه من الثبوت، والآخر ثبوتها بحیث یترتب علیها الآثار ویظهر منها الأحکام. فهم یوافقون الحکماء فی أن ثبوت الماهیات وتحققها علی وجهین، لکنهم ینسبون الوجهین إلی الخارج ویخصون الوجه الأخیر من الثبوت باسم الوجود. والحکماء یسمون کلا وجهی الثبوت وجودا، ویقولون: إن الوجه الأول من الثبوت لا یتصور إلا فی قوه مدرکه ویسمونه بالوجود الذهنی. إنتهی ما أردنا من نقل کلامه فی المقام، فتدبر فی قوله: ولعلهم إنما وقعوا فیه.. الخ، حتی یظهر لک وجه التأیید.

أقول: اختلف الناس فی هذا المقام، فالمحققون کافه من الحکماء والمتکلمین اتفقوا علی مساوقه الوجود الشیئیه وتلازمهما حتی أن کل شئ علی الإطلاق فهو موجود علی الإطلاق، وکل ما لیس بموجود فهو منتف ولیس بشئ، وبالجمله لم یثبتوا للمعدوم ذاتا متحققه، فالمعدوم الخارجی لا ذات له فی الخارج، والذهنی لا ذات له ذهنا.

وقال جماعه من المتکلمین (1): إن للمعدوم الخارجی ذاتا ثابته فی الأعیان متحققه فی نفسها لیست ذهنیه لا غیر، وهؤلاء یکابرون فی الضروره فإن العقل قاض بأنه لا واسطه بین الموجود والمعدوم فإن الثبوت هو الوجود.

[شماره صفحه واقعی : 46]

ص: 2093


1- إنما قال جماعه: لأن أبا الحسین البصری وأبا هذیل العلاف والکعبی ومن تبعهم من البغدادیین خالفوهم وقالوا بالمساوقه.

قال: وکیف تتحقق بدونه مع إثبات القدره وانتفاء الاتصاف (1).

أقول: لما استبعد مقاله هؤلاء القوم ونسبهم إلی الجهل (2)، شرع فی الاستدلال علی بطلان قولهم واعلم أن هؤلاء یذهبون إلی أن القدره لا تأثیر لها فی الذوات (3) أنفسها، لأنها ثابته فی العدم، مستغنیه عن المؤثر فی جعلها ذواتا ولا فی الوجود لأنه عندهم حال (4)، والحال غیر مقدوره، وقد ثبت فی نفس الأمر أن اتصاف الماهیه بالصفه غیر ثابت فی الأعیان، بل هو أمر اعتباری، وإلا لزم التسلسل، لأن ذلک الاتصاف لو کان ثابتا لکان مشارکا لغیره من الموجودات فی الثبوت، وممتازا عنها بخصوصیه، وما به الاشتراک مغایر لما به الامتیاز، فیکون اتصاف ذلک الاتصاف بالثبوت أمرا زائدا علیه، ویلزم التسلسل.

إذا ثبت هذا فاعلم أن المصنف رحمه الله تسلم مذهبهم، وما ثبت فی نفس الأمر وألزمهم المحال، وتقریره: أن الماهیات لو کانت ثابته فی العدم لاستغنت الممکنات فی وجودها عن المؤثر، فانتفت القدره أصلا ورأسا، والتالی باطل.

فالمقدم مثله بیان الشرطیه، أن القدره حینئذ لا تأثیر لها فی الذوات، ولا فی الوجود علی مذهبهم، ولا فی اتصاف الماهیه بالوجود علی ما ثبت فی نفس الأمر، وذلک یستلزم نفی التأثیر أصلا. وأما بطلان التالی فبالإتفاق والبرهان دل علیه علی ما یأتی. فلهذا استبعد المصنف رحمه الله هذه المقاله مع إثبات القدره المؤثره، والقول بکون الاتصاف أمرا ذهنیا، وأنه منتف فی الخارج.

قال: وانحصار الموجود مع عدم تعقل الزائد.

أقول: هذا برهان آخر دال علی انتفاء الماهیات فی العدم، وتقریره أن

[شماره صفحه واقعی : 47]

ص: 2094


1- أی اتصاف الماهیه بالوجود.
2- کما فی (م) وذلک لأن المکابر فی الضروره جاهل، وفی نسخ أخری: نسبهم إلی المکابره.
3- أی فی الماهیات.
4- یسمون المعانی الانتزاعیه والصفات الاعتباریه نفس الأمریه حالا، وسیأتی بیانه فی المسأله الثانیه عشره.

مذهبهم: أن کل ماهیه نوعیه فإنه یثبت من أشخاصها فی العدم ما لا یتناهی، کالسواد والبیاض والجواهر وغیرها من الحقائق، فألزمهم المصنف المحال، وهو القول بعدم انحصار الموجودات، لأن تلک الماهیات ثابته، وهی غیر محصوره فی عدد متناه. والثبوت هو الوجود لانتفاء تعقل أمر زائد علی الکون فی الأعیان، فلزمهم القول بوجود ما لا یتناهی من الماهیات، وهو عندهم باطل (1). فإن جعلوا الوجود أمرا مغایرا للکون فی الأعیان، کان نزاعا فی عباره وقولا بإثبات ما لا یعقل، مع أنا نکتفی فی إبانه محالیه قولهم بالثبوت الذی هو الکون (2) فی الأعیان، وهم یسلمونه لنا. والبراهین الداله علی استحاله ما لا یتناهی، کما تدل علی استحالته فی الوجود تدل علی استحالته فی الثبوت، إذ دلالتها أنما هی علی انحصار الکائن فی الأعیان. وقول المصنف رحمه الله (وانحصار الموجود) عطف علی الانتفاء، أی وکیف تتحقق الشیئیه بدون الوجود مع إثبات القدره وانتفاء الاتصاف، ومع انحصار الموجود مع عدم تعقل الزائد هکذا ینبغی أن یفهم کلامه ها هنا.

قال: ولو اقتضی التمیز الثبوت عینا لزم منه محالات.

أقول: لما أبطل مذهب المثبتین، شرع فی إبطال حججهم، ولهم حجتان ردیتان ذکرهما المصنف وأبطلهما، (أما الحجه الأولی) فتقریرها: أن کل معدوم متمیز وکل متمیز ثابت فکل معدوم ثابت.

أما المقدمه الأولی فیدل علیها أمور ثلاثه:

أحدها: أن المعدوم معلوم، والمعلوم متمیز.

الثانی: أن المعدوم مراد، فإنا نرید اللذات، ونکره الآلام، فلا بد وأن یتمیز المراد عن المکروه.

[شماره صفحه واقعی : 48]

ص: 2095


1- أی وجود ما لا یتناهی عندهم باطل، وذلک لأنهم اتفقوا علی أن الموجودات منحصره متناهیه. ودلیلهم علی ذلک إجراء براهین امتناع التسلسل مطلقا من غیر اشتراط الاجتماع والترتیب، کما سیأتی البحث عنه فی محله.
2- صله لقوله: نکتفی.

الثالث: أن المعدوم مقدور، وکل مقدور متمیز، فإنا نمیز بین الحرکه یمنه ویسره، وبین الحرکه إلی السماء، ونحکم بقدرتنا علی إحدی الحرکتین دون الأخری، فلولا تمیز کل واحده منهما عن الأخری، لاستحال هذا الحکم.

وأما المقدمه الثانیه فلأن التمیز صفه ثابته للمتمیز، وثبوت الصفه یستدعی ثبوت الموصوف لأنه فرع علیه.

والجواب: أن التمیز لا یستدعی الثبوت عینا، وإلا لزم منه محالات:

أحدها (1): أن المعلوم قد یکون مستحیل الوجود لذاته، کشریک الباری تعالی، واجتماع الضدین وغیرهما، ویتمیز أحدهما عن الآخر. فلو اقتضی التمیز الثبوت العینی لزم ثبوت المستحیلات، مع أنهم وافقونا علی انتفاء المستحیل.

الثانی: أن المعلوم قد یکون مرکبا (2) ووجودا، ولیس بثابت فی العدم اتفاقا.

الثالث: أن المقدوریه لو استدعت الثبوت لانتفت، إذ لا قدره علی الثابت (3) وکذا المرادیه.

قال: والإمکان اعتباری یعرض لما وافقونا علی انتفائه.

أقول: هذه الحجه الثانیه لهم علی ثبوت المعدوم، وهو أنهم قالوا: إن المعدوم ممکن (4)، وإمکانه لیس أمرا عدمیا، وإلا لم یبق فرق بین نفی الإمکان وبین

[شماره صفحه واقعی : 49]

ص: 2096


1- هکذا فی النسخ کلها، والصواب: إحداها.. الثانیه.. الثالثه.
2- یعنی به المرکبات الخیالیه کجبل من الیاقوت وبحر من الزیبق، وفی بعض النسخ مرکبا خیالیا، ولکن الصواب أن خیالیا تعلیقه أدرجت فی الکتاب. ثم إن النسخ کلها متفقه علی قوله: (ولیس بثابت فی العدم اتفاقا)، وفی المطبوعه لیس بثابت فی العین اتفاقا، وکان العدم بدل بالعین من ظاهر قوله: ولو اقتضی التمییز الثبوت عینا. والصواب هو العدم، لأن المثبتین قائلون بثبوت المعدومات فی العدم، وقد تقدم کلام الشارح العلامه آنفا: هذا برهان آخر دال علی انتفاء الماهیات فی العدم. بل وسیأتی تصریح المحقق الطوسی فی ذلک فی أول المسأله الثالثه عشره.
3- وقد مرت الإشاره إلیه فی قوله: وکیف تتحقق الشیئیه.. الخ.
4- یعنی به المعدوم الممکن الذی سموه ثابتا لا المعدوم الممتنع المسمی عندهم بالمنفی.

الإمکان المنفی، فیکون أمرا ثبوتیا ولیس جوهرا قائما بذاته، فلا بد له من محل ثبوتی هو الممکن لاستحاله قیام الصفه بغیر موصوفها، فیکون الممکن العدمی ثابتا وهو المطلوب.

وأجاب المصنف عنه: بأن الإمکان أمر اعتباری لیس شیئا خارجیا، وإلا لزم التسلسل. وأن یکون الثبوتی حالا فی محل عدمی (1) وهو باطل قطعا. وأیضا فإن الإمکان یعرض للممکنات العدمیه کالمرکبات: وهم وافقونا علی انتفائها خارجا، فیبطل قولهم کل ممکن ثابت.

12- المسأله الثانیه عشره : فی نفی الحال

قال: وهو یرادف الثبوت، والعدم النفی، فلا واسطه.

أقول: ذهب أبو هاشم (2) وأتباعه من المعتزله والقاضی والجوینی من

[شماره صفحه واقعی : 50]

ص: 2097


1- لأن الثابت عندهم لیس بثابت عند المصنف، فأبطل قولهم بالواسطه. وقوله: کالممکنات العدمیه، یعنی بها المنفی عندهم وهو العدم الممتنع. وقوله: کالمرکبات، یعنی بها المرکبات الخیالیه کما مضت الإشاره إلیها آنفا.
2- هو أبو هاشم عبد السلام بن أبی علی محمد الجبائی، کان هو وأبوه من کبار المعتزله، ولد أبو هاشم سنه 247 من الهجره، وتوفی سنه 321 ببغداد، والجبائی بضم الجیم وتشدید الباء الموحده وهذه النسبه إلی قریه من قری البصره (تاریخ ابن خلکان ج 1 ط 1 ص 317). والقاضی هو أبو بکر محمد بن الطبیب المعروف بالباقلانی البصری المتکلم المشهور، کان علی مذهب الشیخ ابن الحسن الأشعری وناصرا طریقته، توفی ببغداد سنه 403 ه- (تاریخ ابن خلکان ج 2 ط 1 ص 56). والجوینی هو أبو المعالی عبد الملک بن عبد الله الجوینی الشافعی الملقب ضیاء الدین المعروف بإمام الحرمین، مات سنه 478 ه- (تاریخ ابن خلکان ج 1 ص 312 ط 1). وفی معجم یاقوت: جوین (کزبیر) اسم کوره جلیله نزهه علی طریق القوافل من بسطام إلی نیسابور، یسمیها أهل خراسان کویان فعربت فقیل: جوین.. ینسب إلی جوین خلق کثیر من الأئمه والعلماء منهم الإمام حقا أبو المعالی عبد الملک بن أبی محمد عبد الله بن یوسف بن عبد الله بن یوسف الجوینی إمام الحرمین، أشهر من علم فی رأسه نار - إلی أن قال - ومات بنیسابور فی شهر ربیع الآخر سنه 478 ه-.

الأشاعره إلی أن هاهنا واسطه بین الموجود والمعدوم، وهی ثابته وسموها الحال (1)، وحدوها بأنها صفه لموجود لا توصف بالوجود والعدم، فیکون الثابت

[شماره صفحه واقعی : 51]

ص: 2098


1- قال ابن الحزم فی الفصل: وأما الأحوال التی ادعتها الأشعریه فإنهم قالوا إن ها هنا أحوالا لیست حقا ولا باطلا ولا هی مخلوقه ولا غیر مخلوقه ولا هی موجوده ولا معدومه ولا هی معلومه ولا هی مجهوله ولا هی أشیاء ولا هی لا أشیاء، إنتهی. واعلم أن القائلین بالأحوال جعلوها واسطه بین الأعیان الموجوده فی الخارج بالاستقلال وبین الصور العلمیه التی لا توصف بأنها مجعوله، لأنها من حیث هی صور علمیه معدومه فی الخارج، فالأحوال لکونها صفات للأعیان المجعوله فی الخارج ولیست ذوات مستقله وأعیانا جوهریه، بل لها وجود تبعی لا تکون موجوده ولا معدومه، أی لا تکون موجوده جوهریه مستقله خارجیه، ولا هی معدومه لأنها موجوده بالتبع. وهذا صرف اصطلاح، فالتشنیع غیر وارد علیهم، کیف والأوحدی من أساطین التحقیق الذین لا یرون إلا الوجود الصمدی والحق الأحدی، قائلون بأن الأعیان من حیث أنها صور علمیه أعیان ثابته، أی لا توصف بأنها مجعوله لأنها حینئذ معدومه فی الخارج والمجعول لا یکون إلا موجودا کما لا توصف الصور العلمیه والخیالیه التی فی أذهاننا بأنها مجعوله ما لم توجد فی الخارج، ولو کانت کذلک لکانت الممتنعات أیضا مجعوله، لأنها صور علمیه فالجعل أنما یتعلق بها بالنسبه إلی الخارج ولیس جعلها إلا إیجادها فی الخارج، کما فی التنبیه الأول من الفصل الثالث من فصول شرح القیصری علی فصوص الحکم (ص 20 ط 1). بل صاحب فصوص الحکم یبحث فی الفص الزکراوی منه عن الأحکام التی هی حاکمه حقیقه فی الموصوفین بها علی غیرهم، وتلک الأحکام کالمناصب التی فی أصحابها، فما داموا منصوبین ومتصفین بها کانوا حاکمین کالسلطان والقاضی والوزیر وغیرهم، ففی الحقیقه تلک الأحکام حاکمه لا أنفس هؤلاء، وتلک الأحکام هی معان قائمه فی محالها وهی واسطه بین الوجود والعدم. بذلک الوجه الذی أشرنا إلیه وإنما سمیت حالا، إذ بها یتحول الذات فیقول صاحب الفصوص فی تلک الأحکام التی هی أحوال ما هذا لفظه: والحکم لا یتصف بالخلق لأنه أمر توجبه المعانی لذواتها، فالأحوال لا موجوده ولا معدومه، أی لا عین لها فی الوجود لأنها نسب، ولا معدومه فی الحکم لأن الذی قام به العلم یسمی عالما وهو الحال، فعالم ذات موصوفه بالعلم، فما هو عین الذات ولا عین العلم وما ثم إلا علم وذات قام بها هذا العلم، وکونه عالما حال لهذه الذات باتصافها بهذا المعنی، فحدثت نسبه العلم إلیه وهو المسمی عالما. وقال الشارح المذکور: (فالأحوال والأحکام کلها لا موجوده فی الأعیان بمعنی أن لها أعیانا فی الخارج ولا معدومه بمعنی أنها معدومه الأثر فی الخارج) - إلی قوله: - (وهذا هو المسمی بالحال فی مذهب المعتزله الذی هو واسطه بین الوجود والعدم) (ص 408 ط 1). فعلی ما حققنا یظهر لک مفاد کلامهم المنقول فی الشوارق حیث قال: (ذهب أبو هاشم وأتباعه من المعتزله وإمام الحرمین والقاضی أبو بکر من الأشاعره إلی أن المعلوم إن لم یکن له ثبوت فی الخارج فهو المعدوم، وإن کان له ثبوت فی الخارج، فأما باستقلاله وباعتبار ذاته فهو الموجود وأما باعتبار التبعیه لغیره فهو حال، فالحال واسطه بین الموجود والمعدوم لأنه عباره عن صفه للموجود لا تکون موجوده ولا معدومه، مثل العالمیه والقادریه ونحو ذلک. والمراد بالصفه ما لا یعلم ولا یخبر عنه بالاستقلال بل بتبعیه الغیر والذات تخالفها وهی لا تکون إلا موجوده أو معدومه بل لا معنی للموجود إلا ذات لها صفه الوجود، والصفه لا تکون ذاتا فلا تکون موجوده، فلذا قیدوا بالصفه، وإذا کانت صفه للموجود لا تکون معدومه أیضا لکونها ثابته فی الجمله، فهی واسطه بین الموجود والمعدوم) إنتهی. فقول الشارح: وهذا المذهب باطل بالضروره، أو قول الماتن: فلا واسطه، فمما ینبغی التأمل فیه جدا. ومما هو أصدق شاهد علی التحقیق الذی تفردنا به فی المقام أن الکون فی اصطلاح أهل التوحید القائلین بالوحده الشخصیه فی الوجود الحق اللا بشرط الاطلاقی الصمدی، هو عباره عن وجود العالم من حیث هو عالم، أی من حیث التعین والماهیه لا من حیث أنه حق، أی لا من حیث الوجود، وإن کان الکون مرادفا للوجود المطلق عند أهل النظر. نعم، لو ذهب القائل بالثبوت إلی الثبوت فی الخارج فهو خطأ بلا کلام، کما ذهب إلیه المعتزلی علی ما صرح به القیصری فی فصول شرحه علی فصوص الحکم (ص 21 ط 1).

أعم من الموجود، والمعدوم أعم من المنفی.

وهذا المذهب باطل بالضروره، فإن العقل قاض بأنه لا واسطه بین الوجود والعدم، وأن الثبوت والوجود مترادفان، وکذا العدم والنفی مترادفان، ولا شئ أظهر عند العقل من هذه القضیه، فلا یجوز الاستدلال علیها.

قال: والوجود لا ترد علیه القسمه والکلی ثابت ذهنا ویجوز قیام العرض بالعرض.

أقول: لما أبطل مذهبهم أشار إلی بطلان ما احتجوا به، وهو وجهان: الأول:

[شماره صفحه واقعی : 52]

ص: 2099

قالوا قد تبین أن الوجود زائد علی الماهیه، فإما أن یکون موجودا أو معدوما، أو لا موجودا ولا معدوما، والأولان باطلان، أما الأول فلأنه یلزم التسلسل، وأما الثانی فلأنه یلزم منه اتصاف الشئ بنقیضه، فبقی الثالث.

والجواب: أن الوجود غیر قابل لهذه القسمه لاستحاله انقسام الشئ إلی نفسه وإلی غیره، فکما لا یقال السواد إما أن یکون سوادا أو بیاضا، کذلک لا یقال الوجود إما أن یکون موجودا أو لا یکون، ولأن المنقسم إلی الشیئین أعم منهما، ویستحیل أن یکون الشئ أعم من نفسه.

الوجه الثانی: أن اللونیه أمر ثابت مشترک بین السواد والبیاض، فیکون کل واحد من السواد والبیاض ممتازا عن الآخر بأمر زائد علی ما به الاشتراک، ثم الوجهان إن کانا موجودین (1)، لزم قیام العرض بالعرض، وإن کانا معدومین لزم أن یکون السواد أمرا عدمیا وکذلک البیاض، وهو باطل بالضروره فثبتت الواسطه.

والجواب من وجهین: الأول: أن الکلی ثابت فی الذهن فلا ترد علیه هذه القسمه.

الثانی: إن العرض قد یقوم بالعرض علی ما یأتی (2). وأیضا فإن قیام الجنس بالفصل لیس هو قیام عرض بعرض.

قال: ونوقضوا بالحال نفسها.

أقول: إعلم أن نفاه الأحوال قالوا: وجدنا ملخص أدله مثبتی الحال یرجع إلی أن هاهنا حقائق تشترک فی بعض ذاتیاتها، وتختلف فی البعض الآخر، وما به الاشتراک مغایر لما به الامتیاز، ثم قالوا: وذلک لیس بموجود ولا معدوم، فوجب القول بالحال. وهذا ینتقض علیهم بالحال نفسها، فإن الأحوال عندهم متعدده

[شماره صفحه واقعی : 53]

ص: 2100


1- باتفاق النسخ کلها. فالمراد بالوجهین الأمران المذکوران فی الوجه الثانی، ولذا بدل فی المطبوعه الوجهان بالأمرین.
2- وذلک کالسرعه العارضه للحرکه العارضه للجسم، ویأتی فی المسأله الخامسه من الفصل الأول من المقصد الثانی.

متکثره فلها جهتا اشتراک، هی مطلق الحالیه، وامتیاز هی خصوصیات تلک الأحوال وجهه الاشتراک مغایره لجهه الامتیاز فیلزم أن تکون للحال حال أخری ویتسلسل.

قال: والعذر بعدم قبول التماثل والاختلاف والتزام التسلسل باطل.

أقول: اعتذر المثبتون عن إلزام النفاه بوجهین:

الأول: أن الحال لا توصف بالتماثل والاختلاف.

الثانی: القول بالتزام التسلسل.

والعذران باطلان، أما الأول فلأن کل معقول إذا نسب إلی معقول آخر، فإما أن یتحدا فی المعقولیه ویکون المتصور من أحدهما هو المتصور من الآخر، وإنما یتمیزان (1) بعوارض لاحقه لهما، وهما المثلان، أو لا یکون کذلک وهما المختلفان، فلا یتصور نفیهما.

وأما الثانی فلأنه یبطل الاستدلال بوجود الصانع تعالی، وبراهین إبطال التسلسل آتیه هاهنا.

أجاب بعض المتأخرین بأن المختلفین إذا اشترکا فی أمر ثبوتی، لزم ثبوت أمرین بهما یقع الاختلاف والتماثل، أما إذا اتحدا فی أمر سلبی فلا یلزم ذلک، والأحوال وإن اشترکت فی الحالیه کالسوادیه والبیاضیه، إلا أن ذلک المشترک أمر سلبی، فلا یلزم التسلسل، وهو غیر مرضی عندهم، لأن الأحوال عندهم ثابته.

13- المسأله الثالثه عشره : فی التفریع علی القول بثبوت المعدوم و الأحوال

قال: فبطل ما فرعوا علیهما من تحقق الذوات الغیر المتناهیه فی العدم،

[شماره صفحه واقعی : 54]

ص: 2101


1- کما فی (م). والنسخ الأخری: وإنما یتعددان. وقوله: فلا یتصور نفیهما، أی نفی التماثل والاختلاف فی الحال.

وانتفاء تأثیر المؤثر فیها وتباینها، واختلافهم فی إثبات صفه الجنس وما یتبعها فی الوجود، ومغایره التحیز للجوهریه، وإثبات صفه المعدوم بکونه معدوما، وإمکان وصفه بالجسمیه، ووقوع الشک فی إثبات الصانع بعد اتصافه بالقدره والعلم والحیاه.

أقول: لما أبطل مذاهب القائلین بثبوت المعدوم والحال، أبطل ما فرعوا علیهما، وقد ذکر من فروع إثبات الذوات فی العدم أحکاما اختلفوا فی بعضها:

الأول: اتفقوا علی أن تلک الذوات غیر متناهیه فی العدم، فلکل نوع عدد غیر متناه، وأن تلک الأعداد متباینه بأشخاصها (1).

الثانی: أن الفاعل لا تأثیر له فی جعل الجوهر جوهرا والعرض عرضا، وإنما تأثیر الفاعل فی جعل تلک الذوات موجوده، لأن تلک الذوات ثابته فی العدم لم تزل، والمؤثر إنما یؤثر علی طریقه الأحداث. وقد صار إلی هذا الحکم جماعه من الحکماء قالوا: لأن کل ما بالفاعل ینتفی بانتفاء الفاعل، فلو کان الجوهر جوهرا بالفاعل لانتفی بانتفائه، لکن انتفاء الجوهر عن ذاته یستلزم التناقض.

الحکم الثالث: اتفقوا علی انتفاء التباین فی الذوات، بل جعلوا الذوات کلها متساویه فی کونها ذواتا، وإنما تختلف بصفات عارضه لها.

وهذا المذهب باطل، لأن الصفات إن کانت لازمه کان اختلافها دلیلا علی اختلاف الملزومات، وإلا جاز أن ینقلب السواد جوهرا وبالعکس، وذلک باطل بالضروره.

الرابع: اختلفوا فی صفات الأجناس (2)، هل هی ثابته فی العدم أم لا؟

[شماره صفحه واقعی : 55]

ص: 2102


1- وفی بعض النسخ متناهیه بأشخاصها، والقوشجی فسر علی هذا الوجه ولکن الصواب هو الوجه الأول المختار.
2- ذهب الشحام إلی اتصاف الذوات المعدومه فی حال العدم بصفات الأجناس وغیرها أیضا حتی التزم رجلا معدوما رکب علی فرس معدوم رکوبا معدوما وبیده سیف معدوم یحرکه بحرکات معدومه وعلی رأسه قلنسوه معدومه ذات ألوان معدومه.

والمراد بصفات الأجناس ما یقع بها الاختلاف والتماثل کصفه الجوهریه فی الجوهر والسوادیه فی السواد إلی غیر ذلک من الصفات، فذهب ابن عیاش إلی عراء تلک الماهیات عن الصفات فی العدم، وأما الجبائیان (1) وعبد الجبار وابن متویه (2) فإنهم قالوا: صفات الجوهر إما أن تکون عائده إلی الجمله کالحییه (3) وما یشترط بها، وإما أن تکون عائده إلی الأفراد وهی أربعه:

إحداهما: الصفه الحاصله حالتی الوجود والعدم وهی الجوهریه.

والثانیه: الوجود وهی الصفه الحاصله بالفاعل.

والثالثه: التحیز وهی الصفه التابعه للحدوث الصادره عن صفه الجوهریه بشرط الوجود.

والرابعه: الحصول فی الحیز وهی الصفه المعلله بالمعنی، ولیس له صفه زائده علی هذه الأربع فلیس له بکونه أسود أو أبیض صفات. وأما الأعراض فلا صفات لها عائده إلی الجمله، بل لها ثلاث صفات راجعه إلی الأفراد: إحداها: الصفه الحاصله حالتی الوجود والعدم وهی صفه الجنس. الثانیه: الصفه الصادره عنها بشرط الوجود. الثالثه: صفه الوجود.

الخامس: ذهب أبو یعقوب الشحام وأبو عبد الله البصری وأبو إسحاق بن عیاش (4) إلی أن الجوهریه هی التحیز، ثم قال الشحام والبصری: إن الذات

[شماره صفحه واقعی : 56]

ص: 2103


1- هما أبو علی محمد بن عبد الوهاب الجبائی المتوفی سنه 303 ه- (تاریخ ابن خلکان ج 2 ص 56 ط 1) وابنه أبو هاشم المذکور آنفا.
2- وفی (م): ابن مستویه، والصواب هو الأول وکأن کاتب الثانی قصد المطایبه والمزاح.
3- وفی (م): إلی الجمل، وفی (ص ق ش ز د) کما اخترناه فی الکتاب، وفی بعض النسخ کالحیاه. والجمل جمع الجمله أی مجموع ما یترکب منه البنیه، وما یشترط بالحیاه کالعلم والقدره لأن الحیاه أمام الأئمه من الأسماء وأم الأمهات من الصفات، فالحیاه عائده إلی مجموع ما یترکب منه البنیه وتتصف أجزاؤه بها أیضا، وإذا تفرقت الأجزاء وانتفت البنیه انتفت الحیاه عنها بخلاف باقی الصفات المعدوده فی الکتاب.
4- ابن عیاش هذا هو غیر أبی بکر بن عیاش الراوی عن العاصم القارئ المعروف بابن عیاش أیضا، وهو أیضا غیر أحمد بن محمد بن عبید الله بن الحسن بن عیاش الجوهری المعروف بابن عیاش أیضا. بل هو الذی قال ابن الندیم فی الفهرست: ومن المعتزله ممن لا نعرف من أمره غیر ذکره أبو إسحاق إبراهیم بن محمد بن عیاش.

موصوفه بالتحیز کما توصف بالجوهریه، ثم اختلفا فقال الشحام: إن الجوهر حال عدمه حاصل فی الحیز، وقال البصری: شرط الحصول فی الحیز الوجود، فهو حال العدم موصوف بالتحیز لا الحصول فی الحیز، وزعم ابن عیاش أنه حال العدم غیر موصوف بأحدهما ولا بغیرهما.

السادس: اتفق المثبتون إلا أبا عبد الله البصری علی أن المعدوم لا صفه له (1) بکونه معدوما، والبصری أثبت له صفه بذلک.

السابع: اتفقوا إلا أبا الحسین الخیاط علی أن الذوات المعدومه لا توصف بکونها أجساما وجوزه الخیاط.

الثامن: اتفقوا علی أن من علم أن للعالم صانعا قادرا حکیما مرسلا للرسل قد یشک فی أنه هل هو موجود أم لا، ویحتاج فی ذلک إلی دلیل بناء منهم علی جواز اتصاف المعدوم بالصفات المتغایره والعقلاء کافه منعوا من ذلک، وأوجبوا وجود الموصوف بالصفه الموجوده لأن ثبوت الشئ لغیره فرع علی ثبوت ذلک الغیر فی نفسه.

قال: وقسمه الحال (2) إلی المعلل وغیره وتعلیل الاختلاف بها وغیر ذلک مما لا فائده بذکره (3).

أقول: لما ذکر تفاریع القول بثبوت المعدوم شرع فی تفاریع القول بثبوت

[شماره صفحه واقعی : 57]

ص: 2104


1- یعنی أن المعدومیه هل هی صفه ثابته للمعدوم ویتصف المعدوم بها فی العدم کما ذهب إلیه البصری أم لا کما ذهب إلیه جمهورهم.
2- مجرور عطفا علی قوله المتقدم: تحقق الذوات، أی فبطل ما فرعوا علیهما من تحقق الذوات غیر المتناهیه فی العدم، ومن قسمه الحال إلی المعلل وغیره.
3- کالصفات العائده إلی الجمله والأفراد فی الجواهر والأعراض مما قد تقدم الکلام فیه.

الحال وذکر منها فرعین: الأول: قسمه الحال إلی المعلل وغیره، قالوا: ثبوت الحال للشئ إما أن یکون معللا بموجود قائم بذلک الشئ کالعالمیه المعلله بالعلم، أو لا یکون کذلک کسوادیه السواد، فقسموا الحال إلی المعلل وغیره.

الثانی: اتفقوا علی أن الذوات کلها متساویه فی الماهیه، وإنما تختلف بأحوال تنضاف إلیها.

واتفق أکثر العقلاء علی بطلان هذا لوجوب استواء المتماثلین فی اللوازم، فیجوز علی القدیم الانقلاب إلی المحدث وبالعکس، ولأن التخصیص لا بد له من مرجح ولیس ذاتا وإلا تسلسل، ولا صفه ذات وإلا تسلسل.

14- المسأله الرابعه عشره : فی الوجود المطلق و الخاص

قال: ثم الوجود قد یؤخذ علی الإطلاق فیقابله عدم مثله، وقد یجتمعان لا باعتبار التقابل ویعقلان معا، وقد یؤخذ مقیدا فیقابله مثله (1).

أقول: إعلم أن الوجود عباره عن الکون فی الأعیان (2)، ثم هذا الکون فی الأعیان قد یؤخذ عارضا لماهیه ما فیتخصص الوجود حینئذ، وقد یؤخذ مجردا (3) من غیر التفات إلی ماهیه خاصه فیکون وجودا مطلقا، إذا عرفت هذا

[شماره صفحه واقعی : 58]

ص: 2105


1- باتفاق النسخ کلها، أی فیقابله عدم مثله فحذف العدم هنا بقرینه قوله: فی المطلق.
2- أی باعتبار أنه وجه من وجوه الوجود الحق المطلق الصمدی وشأن من شؤونه المنفطره منه، کما أنک تبحث عن عین انسان وقواه أو أنوار أغصان مثلا وهی منفطره من أصولها وهو سبحانه وتعالی فاطر السماوات والأرض.
3- ینبغی فی المقام التدبر التام فی الفرق بین العین والمفهوم، والعین هو الحق الصمدی الذی هو الأول والآخر والظاهر والباطن لا یحیطون به علما والمفهوم وعاؤه الذهن، ثم إن تمیز المحیط عن المحاط إنما هو بالتعین الإحاطی لا بالتعین التقابلی، والمبحوث عنه فی الکتاب هو مفهوم الوجود المطلق، فافهم.

فالوجود العام یقابله عدم مطلق غیر متخصص بماهیه خاصه، وهذا الوجود المطلق والعدم المطلق قد یجتمعان علی الصدق فإن المعدوم فی الخارج الموجود فی الذهن یصدق علیه أنه معدوم مطلقا وأنه موجود مطلقا (1). نعم إذا نظر إلی وحده الاعتبار امتنع اجتماعهما فی الصدق علی شئ واحد، وإنما یجتمعان إذا أخذا لا باعتبار التقابل (2)، ولهذا کان المعدوم مطلقا متصورا للحکم علیه بالمقابله للموجود المطلق وکل متصور ثابت فی الذهن، والثابت فی الذهن أحد أقسام مطلق الثابت، فیکون الثابت المطلق صادقا علی المعدوم مطلقا لا باعتبار التقابل، وهذا الوجود المطلق والعدم المطلق أمران معقولان، وإن کان قد نازع (3) قوم فی أن المعدوم مطلقا متصور.

وأما الوجود الخاص وهو وجود الملکات المتخصص (4) باعتبار تخصصها فإنه یکون مقیدا کوجود الانسان مثلا المقید بقید الانسان وغیره من الماهیات، فإنه یقابله عدم مثله خاص.

15- المسأله الخامسه عشره : فی أن عدم الملکه یفتقر إلی الموضوع

قال: ویفتقر (5) إلی الموضوع کافتقار ملکته.

[شماره صفحه واقعی : 59]

ص: 2106


1- أی معدوم باعتباره فی الخارج بالحمل الأولی الذاتی، وموجود باعتباره فی الذهن بالحمل الشائع الصناعی.
2- وذلک کالکلیه والجزئیه، أی الجزئی الإضافی غیر الحقیقی کما تقدم فی المسأله العاشره.
3- سیأتی فی المسأله السابعه والثلاثین (ص 101) أن الذهن یتصور العدم المطلق.
4- صفه للوجود، أی الوجود متخصص باعتبار تخصص تلک الملکات، وفی (م ز) باعتبار تخصیص تلک الملکات الوجود، فیصیر الوجود متخصصا بها وهو الوجود الخاص المأخوذ فی قبال الوجود المطلق.
5- أی ذلک العدم المقید وهو عدم الملکه، وکذلک ضمیر ملکته.

أقول: عدم الملکه لیس عدما مطلقا، بل له حظ ما من الوجود، ویفتقر إلی الموضوع کافتقار الملکه إلیه، فإنه عباره عن عدم شئ عن شئ آخر مع إمکان اتصاف الموضوع بذلک الشئ کالعمی فإنه عدم البصر لا مطلقا ولکن عن شئ من شأنه أن یکون بصیرا فهو یفتقر إلی الموضوع الخاص المستعد للملکه کما تفتقر الملکه إلیه، ولهذا لما امتنع البصر علی الحائط لعدم استعداده امتنع العمی علیه.

قال: ویؤخذ الموضوع شخصیا ونوعیا وجنسیا.

أقول: لما فسر عدم الملکه بأنه عدم شئ عن موضوع من شأنه أن یکون له وجب علیه أن یبین الموضوع، وقد اختلف الناس فی ذلک، فذهب قوم إلی أن ذلک الموضوع موضوع شخصی فعدم اللحیه عن الأمرد عدم ملکه وعدمها عن الأثط (1) لیس عدم الملکه.

وقوم جعلوه أعم من ذلک بحیث یدخل فیه الموضوع النوعی، فعدم اللحیه عن الأثط إیجاب وعدم ملکه وعدمها عن الحیوان لیس عدم ملکه (2).

وقوم جعلوه أعم من ذلک بحیث یدخل فیه الموضوع الجنسی أیضا، ولا مشاحه فی ذلک لعدم فائدته.

16- المسأله السادسه عشره : فی أن الوجود بسیط

قال: ولا جنس له بل هو بسیط فلا فصل له (3).

[شماره صفحه واقعی : 60]

ص: 2107


1- فی منتهی الإرب: رجل أثط مرد کوسه لغت عامی است، ثط بر وزن خط کوسه راگویند.
2- مطابق لنسخ (م ص ق ز) والثلاث الأولی أصحها وأقدمها، وأسلوب البحث یقتضی ذلک أیضا. وفی (د): وعدمها عن الحیوانات، وهی تؤیدها، وفی (ش) وحدها: وعدمها عن الحمار. وله وجه أیضا.
3- کما یأتی فی المسأله الرابعه من الفصل الثانی أن ما لا جنس له فلا فصل له.

أقول: قد بینا أن الوجود عارض لجمیع المعقولات فلا معقول أعم منه فلا جنس له فلا فصل له، لأن الفصل هو الممیز لبعض أفراد الجنس عن البعض، فإذا انتفت الجنسیه انتفت الفصلیه بل هو بسیط.

لا یقال: لم لا یجوز (1) أن یکون مرکبا لا من الأجناس والفصول کترکب العدد من الآحاد؟ لأنا نقول: تلک الأجزاء إما أن تکون موجوده أو لا تکون کذلک، وعلی التقدیر الأول تکون طبیعه الجزء والمرکب واحده فلا یقع الامتیاز إلا بالمقدار وهو منتف، وعلی التقدیر الثانی لا یکون الوجود عارضا لجمیع المعقولات مع فرضنا إیاه کذلک هذا خلف.

17- المسأله السابعه عشره : فی مقولیته علی ما تحته من الجزئیات

قال: ویتکثر بتکثر الموضوعات (2) ویقال بالتشکیک علی عوارضها.

أقول: الوجود طبیعه معقوله کلیه واحده غیر متکثره، فإذا اعتبر عروضه

[شماره صفحه واقعی : 61]

ص: 2108


1- یعنی ما قلتم من أن الوجود بسیط حیث لا جنس له فلا فصل له، لأن ما لا جنس له لا فصل له ممنوع، وذلک لجواز أن یکون الموجود مرکبا من أجزاء لا تکون جنسا له ولا فصلا له ترکب العدد من الآحاد مثلا أن العشره مرکبه من الآحاد ولیس بعض تلک الآحاد جنسا لبعض آخر ولا فصلا له.
2- وهذه المسأله وأترابها، موضوعها مفهوم الوجود المطلق کما صرح به الشارح فی قوله: الوجود طبیعه معقوله کلیه واحده غیر متکثره. وحقیقه الأمر أشمخ من ذلک بمراحل إلا أن أمثال هذه المباحث أظلالها وحکایات لها ومجدیه النفس فی الاعتلاء إلیها. ثم إن هذا التشکیک هو ما تفوه به المشاء وإن کان یمکن بین ما فی الکتاب وبین قولهم بیان وجوه من الفرق، ولکن نظرهما ینتهی إلی وجود منزه عن الماهیه هو فوق التمام وما سواه زوج ترکیبی من الوجود والماهیه، فینجر الکلام إلی تنزیه هو عین التشبیه، وهو سبحانه منزه عن هذا التنزیه أیضا. وتفصیل هذه المباحث وتحقیق الحق فیها یطلب فی رسالتنا الفارسیه الموسومه ب (وحدت از دیدگاه عارف وحکیم) وسیأتی البحث عنه فی المسأله السادسه والثلاثین أیضا.

للماهیات یتکثر بحسب تکثرها لاستحاله عروض العرض الشخصی لماهیات متعدده وتکون طبیعته متحققه فی کل واحده من عوارض تلک الماهیات، أعنی أن طبیعه الوجود متحققه فی وجود الانسان ووجود الفرس وغیرهما من وجودات الحقائق، ویصدق علیها صدق الکلی علی جزئیاته، وعلی تلک الماهیات صدق العارض علی معروضاته، ویقال علی تلک الوجودات العارضه للماهیات بالتشکیک وذلک أن الکلی إن کان صدقه علی أفراده علی السواء کان متواطیا وإن کان لا علی السواء، بل یکون بعض تلک الأفراد أولی بالکلی من الآخر أو أقدم منه أو یوجد الکلی فی ذلک البعض أشد منه فی الآخر کان مشککا والوجود من حیث هو (1) بالنسبه إلی کل وجود خاص کذلک، لأن وجود العله أولی بطبیعه الوجود من المعلول، والوجود فی العله سابق علی الوجود فی المعلول وأشد عند بعضهم فیکون مشککا.

قال: فلیس جزء من غیره مطلقا.

أقول: هذا نتیجه ما تقدم وذلک لأن المقول بالتشکیک لا یکون جزء مما یقال علیه ولا نفس حقیقته لامتناع التفاوت فی الماهیه وأجزائها علی ما یأتی فیکون البته عارضا لغیره فلا یکون جزء من غیره علی الإطلاق، أما بالنسبه إلی الماهیات فلأنه عارض لها علی ما تقدم من امتناع کونه جزء من غیره وأنه زائد علی الحقائق، وأما بالنسبه إلی وجوداتها فلأنه مقول علیها بالتشکیک، فلهذا قال رحمه الله: مطلقا.

18- المسأله الثامنه عشره : فی الشیئیه

قال: والشیئیه من المعقولات الثانیه (2) ولیست متأصله فی الوجود فلا شئ

[شماره صفحه واقعی : 62]

ص: 2109


1- باتفاق النسخ کلها، أی الوجود المطلق.
2- لعل التنصیص بأن الشیئیه من المعقولات الثانیه لدفع التوهم بأنها جنس الأجناس کما توهمه بعض الناس حتی ذهب بعض من قارب عصرنا إلی ذلک الوهم. أو الظاهر أن البحث عنها فی المقام ناظر إلی قوله فی المسأله الحادیه عشره: أن الوجود یساوق الشیئیه فلا تتحقق بدونه فهاهنا صرح بأن الشیئیه من المعقولات الثانیه، وفی المسأله السادسه والثلاثین: بأن الوجود من المعقولات الثانیه ثم عد عده أخری منها. والمراد بالوجود هو الوجود المطلق، فتبصر. واعلم إن المعقول الثانی عند الحکیم أعم منه عند المنطقی، بیان ذلک أن ما یعرض لشئ فهناک ینتزع أمران: عروض واتصاف، أما العروض فمن العارض، وأما الاتصاف فمن الموضوع، مثلا إذا عرض بیاض جسما عرض ذلک البیاض الجسم واتصف الجسم به بأن صار أبیض، وعروض الشئ فی بادئ الرأی یتصور بأحد الوجوه الأربعه: الأول: أن یکون العروض والاتصاف کلاهما فی الخارج کعروض بیاض لجسم واتصاف الجسم بذلک البیاض. والثانی: أن یکون کلاهما فی الذهن کالکلیه والجزئیه والذاتیه والعرضیه والجنسیه والفصلیه والموضوعیه والمحمولیه والقیاس والقضیه والمعرف وغیرها من المعانی التی جعلت موضوعا للمنطق علی أحد القولین. والثالث: أن یکون الاتصاف فی الخارج والعروض فی الذهن کالشیئیه والإمکان والجوهریه والعرضیه. والرابع عکس الثالث: بأن یکون الاتصاف فی الذهن والعروض فی الخارج. والأول عند کلا الفریقین لیس من المعقولات الثانیه بلا خلاف، والثانی عندهما من المعقولات الثانیه کذلک، والثالث عند الحکیم منها وعند المنطقی لیس منها، والرابع لا تحقق له، فالشیئیه من المعقولات الثانیه عند الحکیم. وإنما سمیت تلک المعقولات بالثانیه لأنها مستنده إلی معقولات أولی متقدمه منها، وذلک لأنه یتصور الانسان أولا مثلا ثم تعرضه الکلیه، فلما کانت تلک المعقولات متأخره عن معقولات أخر سمیت بالمعقولات الثانیه. والمراد بالثانیه ما لیست بالأولی أعم من أن تعرض معقولا أولا أو ثانیا. وقد أشبعنا البحث عنها فی تعلیقاتنا علی اللآلی المنظومه فی المنطق للمتأله السبزواری.

مطلقا ثابت بل هی تعرض لخصوصیات الماهیات.

أقول: قال أبو علی بن سینا (1): الوجود إما ذهنی وإما خارجی، والمشترک

[شماره صفحه واقعی : 63]

ص: 2110


1- الحسین بن عبد الله بن سینا الشیخ الرئیس الحکیم المشهور، اسم أمه (ستاره) کان أبوه من أهل بلخ وانتقل منها إلی بخاری وتوفی سنه 428 بهمدان (تاریخ ابن خلکان ج 1 ط 1 ص 168).

بینهما هو الشیئیه فإن أراد حمل الشیئیه علی القدر المشترک وصدقها علیه فهو صواب وإلا فهو ممنوع، إذا عرفت هذا فنقول: الشیئیه والذاتیه والجزئیه وأشباهها من المعقولات الثانیه التی تعرض للمعقولات الأولی، لأنها لا تعقل إلا عارضه لغیرها من الماهیات ولیست متأصله فی الوجود کتأصل الحیوانیه والانسانیه فیه، بل هی تابعه لغیرها فی الوجود ولیس یمکن وجود شیئیه مطلقه فلا شئ مطلقا ثابت، إنما الثبوت یعرض للماهیات المخصوصه الشخصیه.

19- المسأله التاسعه عشره : فی تمایز الإعدام

قال: وقد یتمایز الإعدام ولهذا استند عدم المعلول إلی عدم العله لا غیر، ونافی (1) عدم الشرط وجود المشروط وصحح عدم الضد وجود الآخر بخلاف باقی الإعدام.

أقول: لا شک فی أن الملکات متمایزه، وأما العدمات فقد منع قوم من تمایزها بناء علی أن التمیز أنما یکون للثابت خارجا وهو خطأ فإنها تتمایز بتمایز ملکاتها، واستدل المصنف رحمه الله علیه بوجوه ثلاثه:

الأول: أن عدم المعلول یستند إلی عدم العله ولا یستند إلی عدم غیرها فلولا امتیاز عدم العله من عدم غیرها لم یکن عدم المعلول مستندا إلیه دون غیره، وأیضا فإنا نحکم بأن عدم المعلول لعدم علته ولا یجوز العکس، فلولا تمایزهما لما کان کذلک.

الثانی: أن عدم الشرط ینافی وجود المشروط لاستحاله الجمع بینهما، لأن المشروط لا یوجد إلا مع شرطه، وإلا لم یکن الشرط شرطا وعدم غیره لا

[شماره صفحه واقعی : 64]

ص: 2111


1- فعل ماض من المنافاه، عطف علی استند، وعدم الشرط مرفوع علی الفاعلیه، ووجود المشروط منصوب علی المفعولیه، وعلی هذا المنوال الجمله التالیه.

ینافیه (1) فلولا الامتیاز لم یکن کذلک.

الثالث: أن عدم الضد عن المحل یصحح وجود الضد الآخر فیه لانتفاء صحه وجود الضد الطارئ مع وجود الضد الباقی، وعدم غیره لا یصحح ذلک فلا بد من التمایز.

قال: ثم العدم قد یعرض لنفسه فیصدق النوعیه والتقابل علیه باعتبارین.

أقول: العدم قد یفرض عارضا لغیره وقد یلحظ لا باعتبار عروضه للغیر فیکون أمرا معقولا قائما برأسه ویکون له تحقق فی الذهن، ثم إن العقل یمکنه فرض عدمه (2) لأن الذهن یمکنه إلحاق الوجود والعدم بجمیع المعقولات حتی بنفسه، فإذا اعتبر العقل للعدم ماهیه معقوله وفرضها معدومه کان العدم عارضا لنفسه ویکون العدم العارض للعدم مقابلا لمطلق العدم باعتبار کونه رافعا له وعدما له ونوعا منه، باعتبار أن العدم المعروض أخذ مطلقا علی وجه یعم العارض له ولغیره، فیصدق نوعیه العدم العارض للمعروض والتقابل بینهما باعتبارین.

قال: وعدم المعلول لیس عله لعدم العله فی الخارج وإن جاز فی الذهن علی أنه برهان إنی وبالعکس لمی.

أقول: لما بین أن الإعدام متمایزه بأن عدم المعلول مستند إلی عدم العله ذکر ما یصلح جوابا لتوهم من یعکس القول ویجعل عدم المعلول عله لعدم العله فأزال هذا الوهم وقال: إن عدم المعلول لیس عله بل الأمر بالعکس علی ما یأتی (3)، ثم قید النفی بالخارج لأن عدم المعلول قد یکون عله لعدم العله فی الذهن کما فی برهان إن بأن یکون عدم المعلول أظهر عند العقل من عدم العله فیستدل العقل

[شماره صفحه واقعی : 65]

ص: 2112


1- ای عدم غیر الشرط لا ینافی المشروط.
2- ضمیر عدمه راجع إلی العدم الذی لوحظ لا باعتبار عروضه، أعنی العدم المطلق الذی یکون معروضا للعدم العارض له.
3- یأتی فی المسأله الثالثه والأربعین من هذا الفصل، وفی المسأله السادسه عشره من الفصل الثالث.

علیه ویکون عله له باعتبار التعقل لا باعتبار الخارج، ولا یفید العلیه فی نفس الأمر بل فی الذهن، ولهذا سمی إنیا لأنه لا یفید إلا الوجود (1)، أما الاستدلال بعدم العله علی عدم المعلول فهو برهان لمی مطابق للأمر نفسه.

20- المسأله العشرون : فی أن عدم الأخص أعم من عدم الأعم

قال: والأشیاء المترتبه فی العموم والخصوص وجودا تتعاکس عدما.

أقول: إذا فرض أمران أحدهما أعم من الآخر کالحیوان والانسان، ونسب عدم أحدهما إلی الآخر بالعموم والخصوص وجد عدم الأخص أعم من عدم الأعم فإن الحیوان یشمل الانسان وغیره، فغیر الانسان لا یصدق علیه أنه انسان بل یصدق علیه عدمه ولا یصدق علیه عدم الحیوان لأنه أحد أنواعه، ویصدق أیضا عدم الانسان علی ما لیس بحیوان وهو ظاهر، فعدم الحیوان لا یشمل أفراد عدم الانسان وعدم الانسان شامل لأفراد ما لیس بحیوان فیکون عدم الأخص أعم من عدم الأعم، فإذا ترتب شیئان فی العموم والخصوص وجودا ترتبا فی العکس عدما، بأن یصیر الأخص أعم فی طرف العدم.

21- المسأله الحادیه و العشرون : فی قسمه الوجود و العدم إلی المحتاج و الغنی

قال: وقسمه کل منهما إلی الاحتیاج والغنی حقیقه.

أقول: کل واحد من الوجود والعدم إما أن یکون محتاجا إلی الغیر وإما أن یکون مستغنیا عنه، والأول ممکن والثانی واجب أو ممتنع، وهذه القسمه حقیقیه تمنع الجمع لاستحاله کون المستغنی عن الغیر محتاجا إلیه وبالعکس، وأما منع

[شماره صفحه واقعی : 66]

ص: 2113


1- باتفاق النسخ کلها، أی الوجود فی الذهن.

الخلو فلأنه لا قسم ثالث لهما، فقد ظهر أن هذه القسمه حقیقیه (1).

22- المسأله الثانیه و العشرون : فی الوجوب و الامکان و الامتناع

قال: وإذا حمل الوجود أو جعل رابطه ثبتت مواد ثلاث فی أنفسها جهات فی التعقل داله علی وثاقه الربط وضعفه هی الوجوب والامتناع والامکان.

أقول: الوجود قد یکون محمولا بنفسه کقولنا: الانسان موجود، وقد یکون رابطه بین الموضوع والمحمول کقولنا: الانسان یوجد حیوانا، وعلی کلا التقدیرین لا بد لهذه النسبه، أعنی نسبه المحمول فیهما إلی الموضوع من کیفیه هی الوجوب والامکان والامتناع، وتلک الکیفیه تسمی ماده وجهه باعتبارین، فإنا إن أخذنا الکیفیه فی نفس الأمر سمیت ماده، وإن أخذناها عند العقل وما تدل علیه العبارات سمیت جهه، وقد تتحدان کقولنا: الانسان یجب أن یکون حیوانا، وقد تتغایران کقولنا: الانسان یمکن أن یکون حیوانا، فالماده ضروریه لأن کیفیه نسبه الحیوانیه إلی الانسانیه هی الوجوب، وأما الجهه فهی ممکنه وهذه الکیفیات تدل علی وثاقه الربط وضعفه، فإن الوجوب یدل علی وثاقه الربط فی طرف الثبوت والامتناع علی وثاقته فی طرف العدم والامکان علی ضعف الربط.

قال: وکذلک العدم.

[شماره صفحه واقعی : 67]

ص: 2114


1- أی منفصله حقیقیه دائره بین الاثبات والنفی، وفی بعض النسخ منفصله حقیقیه ولکن الزیاده أدرجت فی عباره الکتاب. وعباره الشرح کما فی (م)، جاءت هکذا: وهذه القسمه حقیقیه تمنع الجمع لاستحاله کون المستغنی.. الخ. والنسخ الأخری کلها کانت هکذا: وهذه القسمه حقیقیه أی تمنع الجمع والخلو، أما منع الجمع فلاستحاله.. الخ، ونظیر ما فی هذه النسخ یأتی فی المسأله الرابعه والعشرین ومواضع أخری، ولکن العباره فی المقام هی ما اخترناها، ولا یبعد أن تصرف فیها بقرینه تلک المواضع، والخطب سهل.

أقول: إذا جعل العدم محمولا أو رابطه کقولنا: الانسان معدوم أو معدوم عنه الکتابه، تکثرت الجهات التی عند العقل (1) والمواد فی نفس الأمر.

23- المسأله الثالثه و العشرون : فی أن هذه القضایا الثلاث لا یمکن تعریفها

قال: والبحث فی تعریفها کالوجود.

أقول: إن جماعه من العلماء أخطأوا هاهنا حیث عرفوا الواجب والممکن والممتنع لأن هذه الأشیاء معلومه للعقلاء لا تحتاج إلی اکتساب، نعم قد یذکر فی تعریف ألفاظها ما یکون شارحا لها لا علی أنه حد حقیقی بل لفظی، ومع ذلک فتعریفاتهم دوریه لأنهم عرفوا الواجب بأنه الذی یستحیل عدمه أو الذی لا یمکن عدمه، ثم عرفوا المستحیل بأنه الذی لا یمکن وجوده أو الذی یجب عدمه، ثم عرفوا الممکن بأنه الذی لا یجب وجوده ولا یجب عدمه أو الذی لا یستحیل وجوده ولا عدمه فقد أخذ کل واحد منها فی تعریف الآخر، وهو دور ظاهر.

24- المسأله الرابعه و العشرون : فی القسمه إلی هذه الثلاث

قال: وقد تؤخذ (2) ذاتیه فتکون القسمه حقیقیه لا یمکن انقلابها.

أقول: إذا أخذنا الوجوب والامتناع والامکان علی أنها ذاتیه لا بالنظر إلی الغیر کانت المعقولات منقسمه إلیها قسمه حقیقیه، أی تمنع الجمع والخلو، وذلک

[شماره صفحه واقعی : 68]

ص: 2115


1- حرف التعریف فی الجهات للعهد ناظر إلی قوله المقدم: جهات فی التعقل فی الوجود. والمختار مطابق لنسخه (م)، والنسخ الأخری: الکتابه حدثت الجهات الثلاث عند التعقل.
2- أی تلک الثلاثه من الوجوب والامکان والامتناع، وقرئ أیضا: وقد یؤخذ، أی کل واحد منها. وقوله: لا یمکن انقلابها، بدل من قوله: فتکون القسمه حقیقیه، کقوله الآتی: یمکن انقلابها، بدل من قوله: فالقسمه مانعه الجمع بینهما.

لأن کل معقول علی الإطلاق إما أن یکون واجب الوجود لذاته أو ممتنع الوجود لذاته أو ممکن الوجود لذاته، لا یخلو عنها ولا یجتمع اثنان منها فی واحد، لاستحاله أن یکون شئ واحد واجبا لذاته ممتنعا لذاته أو ممکنا لذاته، أو یکون ممتنعا لذاته ممکنا لذاته، فالقسمه حینئذ حقیقیه.

واعلم أن القسمه الحقیقیه قد تکون لکلی (1) بفصول أو لوازم تمیزه وتفصله إلی الأقسام المندرجه تحته، وقد تکون بعوارض مفارقه والقسمه الأولی لا یمکن انقلابها ولا یصیر أحد القسمین معروضا لممیز الآخر الذی به وقعت القسمه کقولنا: الحیوان إما ناطق أو صامت، فإن الحیوان بالناطق والصامت قد انقسم إلی طبیعتین ویستحیل انقلاب هذه القسمه، بمعنی أن الحیوان الذی هو ناطق یستحیل زوال النطق عنه وعروض الصمت له، وکذا الحیوان الذی هو صامت. وأما القسمه الثانیه فإنه یمکن انقلابها ویصیر أحد القسمین معروضا لممیز الآخر الذی به وقعت القسمه: کقولنا: الحیوان إما متحرک أو ساکن، فإن کل واحد من قسمی المتحرک والساکن قد یتصف بعارض الآخر فینقلب المتحرک ساکنا وبالعکس، وقسمه المعقول بالوجوب الذاتی والامتناع الذاتی والامکان الذاتی من قبیل القسم الأول لاستحاله انقلاب الواجب لذاته ممتنعا لذاته أو ممکنا لذاته، وکذا الباقیان.

قال: وقد یؤخذ الأولان (2) باعتبار بالغیر، فالقسمه مانعه الجمع بینهما یمکن انقلابها، ومانعه الخلو بین الثلاثه فی الممکنات.

أقول: إذا أخذنا الواجب والممتنع باعتبار الغیر لا بالنظر إلی الذات انقسم المعقول إلیهما علی سبیل منع الجمع لا الخلو، وذلک لأن المعقول حینئذ إما أن یکون واجبا لغیره أو ممتنعا لغیره علی سبیل منع الجمع لا الخلو لامتناع الجمع بین الوجوب بالغیر والامتناع بالغیر، وإمکان الخلو عنهما لا بالنظر إلی وجود

[شماره صفحه واقعی : 69]

ص: 2116


1- کما فی (م) والنسخ الأخری: قد تکون للکلی.
2- أی الوجوب والامتناع، علی ما فی عباره المتن.

العله ولا عدمها (1). وهذه القسمه یمکن انقلابها لأن واجب الوجود بالغیر قد یعرضه عدم علته فیکون ممتنع الوجود بالغیر فینقلب أحدهما إلی الآخر، وإذا لحظنا الإمکان الذاتی فی هذه القسمه فی الممکنات انقلبت مانعه الخلو لا الجمع لعدم خلو کل معقول ممکن عن الوجوب الغیر والامتناع بالغیر والإمکان الذاتی، ویجوز الجمع بینها، فإن الممکن (2) الذاتی واجب أو ممتنع بالغیر.

25- المسأله الخامسه و العشرون : فی أقسام الضروره و الإمکان

قال: ویشترک الوجوب والامتناع فی اسم الضروره وإن اختلفا بالسلب والإیجاب.

أقول: الضروره تطلق علی الوجوب والامتناع وتشملهما، فإن کل واحد من الوجوب والامتناع یقال له ضروری، لکنهما یختلفان بالسلب والإیجاب، فالوجوب ضروره الوجود والامتناع ضروره السلب، واسم الضروره شامل لهما.

قال: وکل منهما یصدق علی الآخر إذا تقابلا فی المضاف إلیه.

أقول: کل واحد من الوجوب والامتناع یصدق علی الآخر، فإن وجوب الوجود یصدق علیه امتناع العدم ویستلزمه، وبالعکس، وکذلک امتناع الوجود یصدق علیه وجوب العدم ویستلزمه، فالوجوب والامتناع کل واحد منهما یصدق علیه الآخر إذا تقابلا فی المضاف إلیه، یعنی بالمضاف إلیه الوجود أو العدم اللذین یضاف الوجود والامتناع إلیهما.

وإنما اشترطنا تقابل المضاف إلیه لأنه یستحیل صدقهما علی مضاف واحد (3)، فإن وجوب الوجود لا یصدق علیه امتناع الوجود وبالعکس ولا وجوب العدم یصدق علیه امتناع العدم بل إنما یصدق کل واحد منهما علی صاحبه

[شماره صفحه واقعی : 70]

ص: 2117


1- أی بل بالنظر إلی نفس الماهیه التی من حیث هی لیست إلا هی.
2- وسیأتی فی المسأله السابعه والعشرین أن معروض ما بالغیر منهما ممکن.
3- باتفاق النسخ کلها.

مع التقابل، کما قلنا: وجوب الوجود یصدق علیه امتناع العدم، فالوجوب أضیف إلی الوجود والامتناع إلی العدم والوجود والعدم متقابلان.

قال: وقد یؤخذ الإمکان بمعنی سلب الضروره عن أحد الطرفین (1) فیعم الأخری والخاص.

أقول: القسمه العقلیه ثلاثه (2): واجب وممتنع وممکن لیس بواجب ولا ممتنع، هذا بحسب اصطلاح الخاصه (3). وقد یؤخذ الإمکان علی معنی أعم من ذلک وهو سلب الضروره عن أحد الطرفین، أعنی طرفی الوجود والعدم لا عنهما معا بل عن الطرف المقابل للحکم حتی یکون ممکن الوجود هو ما لیس بممتنع ویکون قد رفعنا فیه ضروره العدم (4) وممکن العدم هو ما لیس بواجب ویکون قد رفعنا فیه ضروره الوجود، فإذا أخذ بهذا المعنی کان أعم من الأول ومن الضروره الأخری التی لا تقابله، فإن رفع إحدی الضرورتین یشمل ثبوت الأخری والامکان الخاص.

قال: وقد یؤخذ بالنسبه إلی الاستقبال.

[شماره صفحه واقعی : 71]

ص: 2118


1- أی الطرف المخالف فیعم الأخری، أی ضروره الجانب الموافق والامکان الخاص. وقد اتفقت النسخ علی نقل قوله: فیعم الأخری والخاص، بهذه الصوره التی اخترناها.
2- هکذا رویت العباره فی النسخ کلها، ولعل تأنیث العدد بلحاظ الواجب والممتنع والممکن، وإلا فالصواب أن یقال: القسمه العقلیه ثلاث.
3- أی الإمکان بهذا المعنی.
4- فإن کان وجوده ضروریا فیشمل الواجب، وإن کان وجوده کعدمه غیر ضروری فیشمل الإمکان الخاص، فالمراد من الضروره الأخری التی لا تقابله هو ضروره الجانب الموافق، لأن الضروره التی تقابله هی ضروره العدم، وذلک لأن الإمکان بمعنی العام الوجودی فهو یسلب ضروره العدم فلا محاله تقابله ضروره العدم. فممکن الوجود بالامکان العام أعم من الواجب وممکن الوجود بالامکان الخاصی، وکذلک ممکن العدم بالامکان العام أعم من الممتنع وممکن العدم بالامکان الخاصی. وقوله: إذا أخذ بهذا المعنی، أی إذا أخذ الإمکان بهذا المعنی. وقوله: والامکان الخاص منصوب معطوف علی ثبوت الأخری. والعباره موافقه لنسخ (م ص ق د) والثلاث الأول أصحها وأقدمها، وفی (ز): فإن رفع الضرورتین یستلزم ثبوت الأخری، وفی (ش): لا یستلزم، وهذه لیست بصواب لأن نفیها منفی.

أقول: قد یؤخذ الإمکان لا بالنظر إلی ما فی الحال، بل بالنظر إلی الاستقبال حتی یکون ممکن الوجود هو الذی یجوز وجوده فی الاستقبال (1) من غیر التفات إلی ما فی الحال، وهذا الإمکان أحق الإمکانات باسم الإمکان.

قال: ولا یشترط العدم فی الحال وإلا اجتمع النقیضان.

أقول: هذا الإمکان (2) لا یشترط عدمه فی الحال علی المذهب الحق. وذهب بعضهم إلی الاشتراط فقال: لأنه لو کان موجودا فی الحال لکان واجبا فلا یکون ممکنا وهو خطأ، لأن الوجود (3) إن أخرجه إلی الوجوب أخرجه العدم إلی الامتناع. وأیضا إذا اشترط فی إمکان الوجود فی المستقبل العدم فی الحال اشترط فی إمکان العدم الوجود فی الحال، لکن ممکن الوجود هو بعینه ممکن العدم، فیلزم اشتراط وجوده وعدمه فی الحال هذا خلف، وإلیه أشار بقوله: وإلا اجتمع النقیضان. وأیضا العدم فی الحال لا ینافی الوجود فی المستقبل وإمکانه فی الحال، فالأولی أن لا ینافی (4) إمکانه فی المستقبل.

26- المسأله السادسه و العشرون : فی أن الوجوب و الامکان و الامتناع لیست ثابته فی الأعیان

قال: والثلاثه اعتباریه لصدقها علی المعدوم واستحاله التسلسل.

[شماره صفحه واقعی : 72]

ص: 2119


1- سیشیر الشارح إلیه فی المسأله السادسه والعشرین، ویأتی تفصیله فی المسأله الثانیه والثلاثین.
2- کما فی (م) وهی أقدم النسخ، وأما النسخ الأخری فهکذا: ذهب قوم غیر محققین إلی أن الممکن الاستقبالی شرطه العدم فی الحال، قالوا: لأنه لو کان.. الخ.
3- قال الشیخ فی منطق الإشارات (ص 49 ط 1): ومن یشترط فی هذا - یعنی به الإمکان الاستقبالی - أن یکون معدوما فی الحال، فیشترط ما لا ینبغی وذلک لأنه یحسب أنه إذا جعله موجودا أخرجه إلی ضروره الوجود، ولا یعلم أنه إذا لم یجعله موجودا بل فرضه معدوما فقد أخرجه إلی ضروره العدم، فإن لم یضر هذا لم یضر ذاک.
4- کما فی (م) وفی (ص ق د): فأولی أن لا ینافی، وفی (ش) وحدها: فبالأولی أن لا ینافی.

أقول: هذه الجهات الثلاث أعنی الوجوب والامکان والامتناع أمور اعتباریه یعتبرها العقل عند نسبه الوجود إلی الماهیه، ولیس لها تحقق فی الأعیان لوجوه:

منها ما هو مشترک ومنها ما هو مختص بکل واحد، أما المشترک فأمران:

الأول: أن هذه الأمور تصدق علی المعلوم، فإن الممتنع یصدق علیه أنه مستحیل الوجود وأنه واجب العدم، والممکن قبل وجوده یصدق علیه أنه ممکن وهو معدوم، وإذا اتصف المعدوم بها کانت عدمیه لاستحاله اتصاف العدمی بالثبوتی.

الثانی: یلزم التسلسل لأن کل متحقق فله وجود یشارک به غیره من الموجودات ویختص بنفس ماهیته وما به الاشتراک مغایر لما به الامتیاز، فوجوده غیر ماهیته، فاتصاف ماهیته بوجوده لا یخلو عن أحد هذه الأمور الثلاثه، فلو کانت هذه الأمور ثبوتیه لزم اتصافها بأحد الثلاثه ویتسلسل، وهو محال.

قال: ولو کان الوجوب ثبوتیا لزم إمکان الواجب.

أقول: لما ذکر الأدله الشامله فی الدلاله علی أن هذه الأمور لیست ثبوتیه فی الأعیان شرع فی الدلاله علی کل واحد من الثلاثه، فبدأ بالوجوب الذی هو أقربها إلی الوجود إذ هو تأکده (1)، فبین أنه لیس ثبوتیا، والدلیل علیه أنه لو کان موجودا لکان ممکنا وبالتالی باطل فالمقدم مثله بیان الشرطیه أنه صفه للغیر والصفه مفتقره إلی الموصوف فالوجوب مفتقر إلی ذات الواجب فیکون الوجوب ممکنا. وأما بطلان التالی فلأنه لو کان الوجوب ممکنا لکان الواجب ممکنا، لأن الواجب أنما هو واجب بهذا الوجوب الممکن، والوجوب الممکن یمکن زواله فیخرج الواجب عن کونه واجبا فیکون ممکنا هذا محال.

قال: ولو کان الامتناع ثبوتیا لزم إمکان الممتنع.

[شماره صفحه واقعی : 73]

ص: 2120


1- علی صیغه المصدر من باب التفعل أی الوجوب هو تأکده الوجود، کما یأتی فی المسأله الحادیه والثلاثین أن الوجوب تأکد الوجود وقوته، والامکان ضعف فیه.

أقول: هذا حکم ضروری وهو أن الامتناع أمر عدمی، وقد نبه هاهنا علی طریق التنبیه لا الاستدلال، فإن الامتناع لو کان ثبوتیا لزم إمکان الممتنع، لأن ثبوت الامتناع یستدعی ثبوت موصوفه - أعنی الممتنع - فیکون الممتنع ممکنا (1) هذا خلف.

قال: ولو کان الإمکان ثبوتیا لزم سبق وجود کل ممکن علی إمکانه.

أقول: اختلف الناس فی أن الإمکان الخاص هل هو ثبوتی أم لا؟ وتحریر القول فیه أن الإمکان قد یؤخذ بالنسبه إلی الماهیه نفسها لا بالقیاس إلی الوجود وهو الإمکان الراجع إلی الماهیه، وقد یؤخذ بالنسبه إلی الوجود من حیث القرب والبعد من طرف العدم إلیه وهو الإمکان الاستعدادی. أما الأول: فالمحققون کافه علی أنه أمر اعتباری لا تحقق له عینا، وأما الثانی: فالأوائل قالوا: إنه من باب الکیف، وهو قابل للشده والضعف، والحق یأباه (2)، والدلیل علی عدمه فی الخارج أنه لو کان ثابتا مع أنه إضافه بین أمرین أو ذو إضافه لزم ثبوت مضافیه اللذین هما الماهیه والوجود، فیلزم تأخره عن الوجود فی الرتبه هذا خلف.

قال: والفرق بین نفی الإمکان والامکان المنفی لا یستلزم ثبوته (3).

[شماره صفحه واقعی : 74]

ص: 2121


1- کما فی (م) والنسخ الأخری: فیکون الممتنع ثابتا، والأول هو الحق کما قال فی المتن: لزم إمکان الممتنع، والغور فی أسلوب الدلیل أیضا یحکم بذلک.
2- أقول: والحق یأباه لأن الإمکان الاستعدادی صفه حقیقیه وجودیه کامنه فی المرکبات قابله للشده والضعف والزیاده والنقصان، بل ویعدم ویوجد بخلاف الإمکان الذاتی للممکنات المتصور فی العقل لا یمکن زواله عنها، کما یأتی بیان الفرق بینهما فی المسأله الثانیه والثلاثین، والشارح أنکره هاهنا وأقر به هناک. وأما قوله هاهنا: (والدلیل علی عدمه.. الخ) فالحق أن الاستعداد أمر وجودی وهو غیر إمکانه، کما أفاده المتأله السبزواری بقوله: قد یوصف الإمکان باستعدادیوهو بعرفهم سوی استعداد والامکان الاستعدادی دال علی وحده الصنع والتدبیر فی العالم الکیانی علی نظامه بالعلم العنائی الربانی.
3- راجع الأسفار (ط 1 - ج 1 - ص 32 و 42) فإنه فی قوله: (فی بعض المسطورات الکلامیه) ناظر إلی هذا المقام من هذا الکتاب.

أقول: هذا جواب عن استدلال الشیخ أبی علی بن سینا علی ثبوت الإمکان، فإنه قال: لو کان الإمکان عدمیا لما بقی فرق بین نفی الإمکان والامکان المنفی لعدم التمایز فی العدمات، والجواب المنع من الملازمه فإن الفرق واقع ولا یستدعی الفرق الثبوت کما فی الامتناع.

27- المسأله السابعه و العشرون : فی الوجوب و الامکان و الامتناع المطلقه

قال: والوجوب شامل للذاتی وغیره وکذا الامتناع.

أقول: الوجوب قد یکون ذاتیا وهو المستند إلی نفس الماهیه من غیر التفات إلی غیرها، وقد یکون بالغیر وهو الذی یحصل باعتبار حصول الغیر والنظر إلیه، فإن المعلول لولا النظر إلی علته لم یکن واجبا بها، فالوجوب المطلق قد انقسم إلی ما بالذات وإلی ما بالغیر وهو شامل لهما، وکذا الامتناع شامل للامتناع الذاتی وللعارض باعتبار الغیر، ولیس عموم الوجوب عموم الجنسیه وإلا ترکب الوجوب الذاتی بل عموم عارض ذهنی لمعروض ذهنی.

قال: ومعروض ما بالغیر منهما ممکن.

أقول: الذات التی یصدق علیها أنها واجبه بالغیر أو ممتنعه بالغیر فإنها تکون ممکنه بالذات، لأن الممکن الذاتی هو الذی یعتوره الوجوب والامتناع ولا یمکن أن یکون الواجب بالغیر واجبا بالذات ولا ممتنعا بالذات، وکذا الممتنع بالغیر فقد ظهر أن معروض ما بالغیر من الوجوب والامتناع ممکن بالذات.

قال: ولا ممکن بالغیر لما تقدم (1) فی القسمه الحقیقیه.

أقول: لا یمکن أن یکون هاهنا ممکن بالغیر کما أمکن واجب وممتنع بالغیر، لأنه لو کان کذلک لکان المعروض للامکان بالغیر إما واجبا لذاته أو ممتنعا لذاته،

[شماره صفحه واقعی : 75]

ص: 2122


1- تقدم فی المسأله الحادیه والعشرین.

وکل ممکن بالغیر ممکن بالذات فیکون ذلک المعروض تاره واجبا لذاته وتاره ممکنا، فیلزم انقلاب القسمه الحقیقیه التی فرضنا أنها لا تنقلب هذا خلف.

28- المسأله الثامنه و العشرون : فی عروض الإمکان و قسیمیه للماهیه

قال: وعروض الإمکان عند عدم اعتبار الوجود والعدم بالنظر إلی الماهیه وعلتها.

أقول: الإمکان إنما یعرض للماهیه من حیث هی هی، لا باعتبار وجودها ولا باعتبار عدمها ولا باعتبار وجود علتها ولا باعتبار عدم علتها، بل إنما یعرض لها عند عدم اعتبار الوجود والعدم بالنظر إلی الماهیه نفسها، وعند عدم اعتبار الوجود والعدم بالنظر إلی عله الممکن، فإن الماهیه إذا أخذت موجوده کانت واجبه ما دامت موجوده، وکذا إذا أخذت معدومه تکون ممتنعه ما دامت معدومه، وإذا أخذت باعتبار وجود علتها کانت واجبه ما دامت العله موجوده، وإذا أخذت باعتبار عدم علتها کانت ممتنعه ما دامت العله معدومه.

قال: وعند اعتبارهما بالنظر إلیهما یثبت ما بالغیر.

أقول: إذا اعتبرنا الوجود والعدم بالنظر إلی الماهیه أو إلی علتها ثبت الوجوب بالغیر والامتناع بالغیر، وهو ظاهر مما تقدم.

قال: ولا منافاه بین الإمکان والغیری (1).

أقول: قد بینا أن الممکن باعتبار وجوده أو وجود علته یکون واجبا، وباعتبار عدمه أو عدم علته یکون ممتنعا، لکن الوجوب والامتناع لیسا ذاتیین، بل باعتبار الغیر ومعروضهما الممکن فلا منافاه بینهما وبین الإمکان.

[شماره صفحه واقعی : 76]

ص: 2123


1- أی بین الإمکان والوجوب بالغیر والامتناع بالغیر، إذ لا معنی للامکان بالغیر کما تقدم، والمتن مطابق للنسخ کلها.

قال: وکل ممکن العروض ذاتی ولا عکس.

أقول: الممکن قد یکون ممکن الثبوت فی نفسه وقد یکون ممکن الثبوت لشئ آخر، وکل ممکن الثبوت لشئ آخر - أعنی ممکن العروض - فهو ممکن ذاتی، أی یکون فی نفسه ممکن الثبوت لأن إمکان ثبوت الشئ لغیره فرع علی إمکانه فی نفسه ولا ینعکس، فقد یکون الشئ ممکن الثبوت فی نفسه وممتنع الثبوت لغیره کالمفارقات، أو واجب الثبوت لغیره کالأعراض والصفات.

29- المسأله التاسعه و العشرون : فی عله الاحتیاج إلی المؤثر

قال: وإذا لحظ الذهن (1) الممکن موجودا طلب العله وإن لم یتصور غیره وقد

[شماره صفحه واقعی : 77]

ص: 2124


1- الکلام فی أن عله احتیاج الأثر إلی مؤثره هی الإمکان لا غیر، وهذا هو القول القویم والحکم الحکیم لا یعتریه ریب ولا یشوبه عیب، فالممکن فی بقائه محتاج إلی مؤثره کما أنه فی حدوثه مفتاق إلیه علی سواء، والعله الموجده هی المبقیه بلا مراء. والرأی الآخر بأنها الحدوث أو الإمکان مع الحدوث شطرا أو شرطا فائل جدا. ثم الحدوث علی رأیهم ذلک هو الحدوث الزمانی وهما منهم أن الحدوث لو لم یکن زمانیا لزم منه القول بقدم العالم واستغنائه عن المؤثر، لأن العالم قدیم وکل قدیم مستغن عن المؤثر فالعالم مستغن عن المؤثر، والأوسط لم یکرر فی القیاس. لأن الحکیم القائل بقدمه یعنی به الزمانی لا الذاتی والقدیم المستغنی عن المؤثر هو الذاتی لا الزمانی. والمصنف شنع علیهم بأن الحدوث لیس عله الاحتیاج حتی لو قلنا بقدم العالم لم یستغن عن المؤثر، لأن عله الاحتیاج هو الإمکان وهذا الفقر لا یفارق الممکن أینما کان وأیما کان، کما قال فی المسأله الرابعه والأربعین: والممکن الباقی مفتقر إلی المؤثر لوجود علته والمؤثر یفید البقاء بعد الإحداث، ولهذا جاز استناد القدیم الممکن إلی المؤثر الموجب لو أمکن ولا یمکن استناده إلی المختار. ثم إن الحدوث لا یکون زمانیا فقط، بل الحدوث الذاتی متحقق کما یأتی فی المسأله الرابعه والثلاثین، والحدوث الذاتی لا ینافی القدم الزمانی علی أن الأمر الحری بالمقام فوق أمثال هذه المسائل بدرجات وهو سبحانه رفیع الدرجات ذو المعارج. وسیأتی قوله فی المسأله الخامسه والأربعین بأنه لا قدیم سوی الله، فالقدیم الذاتی لیس إلا الله، والقدیم الذاتی هو الوجود الأحدی والحق الصمدی، أی هو الأول والآخر والظاهر والباطن. والتوحید الصمدی یطرد کثیرا من المسائل الکلامیه بل المشائیه أیضا. ثم اعلم أن أکثر ما احتج به أئمتنا علیهم السلام علی الزنادقه لا یشتمل التمسک بالحدوث، ینبئک الجوامع الروائیه، وذلک لأن إثبات الواجب تعالی لا یتوقف علی إثبات الحدوث للعالم، فتبصر. وسیأتی تمام الکلام فی مسألتی الرابعه والأربعین والخامسه والأربعین من هذا الفصل وفی أول الفصل الثالث من هذا المقصد.

یتصور وجود الحادث فلا یطلبها، ثم الحدوث کیفیه الوجود فلیس عله لما یتقدم علیه بمراتب.

أقول: اختلف الناس هنا فی عله احتیاج الأثر إلی مؤثره، فقال جمهور العقلاء: إنها الإمکان لا غیر، وقال آخرون: إنها الحدوث لا غیر، وقال آخرون:

هما معا. والحق الأول لوجهین:

الأول: العقل إذا لحظ الماهیه الممکنه وأراد حمل الوجود أو العدم علیها افتقر فی ذلک إلی العله وإن لم ینظر شیئا آخر سوی الإمکان والتساوی، إذ حکم العقل بالتساوی الذاتی کاف فی الحکم بامتناع الرجحان الذاتی فاحتاج إلی العله من حیث هو ممکن وإن لم یلحظ غیره، ولو فرضنا حادثا وجب وجوده وإن کان فرضا محالا فإن العقل یحکم بعدم احتیاجه إلی المؤثر، فعلم أن عله الحاجه أنما هی الإمکان لا غیر.

الثانی: أن الحدوث کیفیه للوجود فیتأخر عنه تأخرا ذاتیا والوجود متأخر عن الایجاد والایجاد متأخر عن الاحتیاج والاحتیاج متأخر عن عله الاحتیاج، فلو کان الحدوث عله الحاجه لزم تقدم الشئ علی نفسه بمراتب وهو محال.

30- المسأله الثلاثون : فی أن الممکن محتاج إلی المؤثر

قال: والحکم باحتیاج الممکن ضروری.

[شماره صفحه واقعی : 78]

ص: 2125

أقول: اختلف الناس هنا، فقال قوم: إن هذا الحکم ضروری، أعنی أن احتیاج الممکن لا یحتاج إلی برهان فإن کل من تصور تساوی طرفی الممکن جزم بالضروره أن أحدهما لا یترجح من حیث هو متساو أعنی من حیث ذاته، بل من حیث إن المرجح ثابت، وهذا الحکم قطعی لا یقع فیه شک.

وقال آخرون: إنه استدلالی، وهو خطأ وسبب غلطهم أنهم لم یتصوروا الممکن علی ما هو علیه.

31- المسأله الحادیه و الثلاثون : فی وجوب الممکن المستفاد من الفاعل

قال: ولا تتصور الأولویه (1) لأحد الطرفین بالنظر إلی ذاته.

أقول: قد بینا أن الممکن من حیث هو هو لا باعتبار وجود علته أو عدمها، فإن وجوده وعدمه متساویان بالنسبه إلیه، وإنما یحصل الترجیح من الفاعل الخارجی، فإذا لا یمکن أن تتصور أولویه لأحد الطرفین علی الآخر بالنظر إلی ذاته.

قال: ولا تکفی الخارجیه لأن فرضها لا یحیل المقابل فلا بد من الانتهاء إلی الوجوب.

أقول: أولویه أحد الطرفین بالنظر إلی وجود العله أو عدمها هی الأولویه الخارجیه، فإن کانت العله مستجمعه لجمیع الشرائط منتفیا عنها جمیع الموانع کانت الأولویه وجوبا وإلا کانت أولویه یجوز معها وقوع الطرف الآخر، وهذه الأولویه

[شماره صفحه واقعی : 79]

ص: 2126


1- سواء کانت الأولویه ذاتیه أی بالنظر إلی ذات الممکن، أو خارجیه. فعلی رد الأول قال: ولا یتصور الأولویه لأحد الطرفین بالنظر إلی ذاته أی بالنظر إلی الممکن من حیث هو هو، لأن وجوده وعدمه بالنسبه إلیه متساویان فلا یکون أحدهما أولی له من الآخر. وعلی رد الثانی قال: ولا تکفی الخارجیه لأن الممکن ما لم یجب وجوده من العله ولم یطرد جمیع أنحاء العدم منه لم یوجد فلا بد من الانتهاء إلی الوجوب أی إلی مرجح یجب به وجوده، وکذا ما لم یجب عدمه من العله لم یعدم.

الخارجیه لا تکفی فی وجود الممکن أو عدمه، لأن فرضها لا یحیل المقابل.

وبیان ذلک: أنا إذا فرضنا هذه الأولویه متحققه ثابته فإما أن یمکن معها وجود الطرف الآخر المقابل لطرف الأولویه أو لا یمکن، والثانی یقتضی أن تکون الأولویه وجوبا، والأول یلزم منه المحال وهو ترجیح أحد طرفی الممکن المتساوی علی الآخر لا لمرجح، لأنا إذا فرضنا الأولویه ثابته یمکن معها وجود الطرف الراجح والمرجوح، فتخصیص أحد الوقتین (1) بالوقوع دون الثانی ترجیح من غیر مرجح وهو محال، فقد ظهر أن الأولویه لا تکفی فی الترجیح بل لا بد من الوجوب، وأن کل ممکن علی الإطلاق لا یمکن وجوده إلا إذا وجب، فلا بد من الانتهاء إلی الوجوب.

قال: وهو سابق (2) ویلحقه وجوب آخر لا یخلو عنه قضیه فعلیه.

أقول: کل ممکن موجود أو معدوم فإنه محفوف بوجوبین: أحدهما: الوجوب السابق سبقا ذاتیا الذی استدللنا علی تحققه. والثانی: الوجوب اللاحق وهو المتأخر عن تحقق القضیه، فإن الحکم بوجود المشی للانسان یکون واجبا ما دام المشی موجودا له، وهذه الضروره تسمی ضروره بحسب المحمول ولا یخلو عنها قضیه فعلیه.

قال: والامکان لازم (3) وإلا تجب الماهیه أو تمتنع.

أقول: الإمکان للممکن واجب، لأنه لولا ذلک لأمکن زواله وحینئذ تبقی الماهیه واجبه أو ممتنعه، وقد بینا امتناعه فیما سلف.

[شماره صفحه واقعی : 80]

ص: 2127


1- کما فی (م ص ز ق د) وفی (ش) وحدها: أحد الطرفین.
2- أی هذا الوجوب هو وجوب سابق لأنه وجب أولا من علته فوقع سبقا ذاتیا لا زمانیا الذی استدللنا علی تحققه بأن الممکن ما لم یجب وجوده أو عدمه عن العله لم یقع، وبعباره أخری استدل علی تحققه بأنه لا بد من الانتهاء إلی الوجوب.
3- أی لازم لماهیه الممکن وإلا لزم انقلاب الممکن إلی الوجوب أو الامتناع، لأن المواد ثلاث فعند انفکاکه عنها تبقی إحدی الأخریین، وقد بین امتناعه فی المسأله الرابعه والعشرین.

قال: ووجوب الفعلیات (1) یقارنه جواز العدم فلیس بلازم.

أقول: یرید أن یبین أن الوجوب اللاحق وهو الذی ذکر أنه لا یخلو عنه قضیه فعلیه، ولهذا سماه وجوب الفعلیات یقارن جواز العدم وذلک لأن الوجود لا یخرجه عن الإمکان الذاتی بل هو باق علی طبیعه الإمکان لأن وجوبه بشرط لا مطلقا (2)، فلهذا حکم بجواز مقارنه وجوب الوجود لجواز العدم، وهذا الوجوب لیس بلازم بل ینفک عن الماهیه عند فرض عدم العله.

قال: ونسبه الوجوب إلی الإمکان نسبه تمام إلی نقص.

أقول: الوجوب هو تأکد الوجود وقوته والامکان ضعف فیه، فنسبه الوجوب إلی الإمکان نسبه تمام إلی نقص، لأن الوجوب تمام الوجود والإمکان نقص له.

32- المسأله الثانیه و الثلاثون : فی الإمکان الاستعدادی

قال: والاستعدادی قابل للشده والضعف ویعدم ویوجد للمرکبات (3) وهو غیر الإمکان الذاتی.

أقول: الإمکان إما أن یلحظ باعتبار الماهیه نفسها وهو الإمکان الذاتی، وإما أن یلحظ باعتبار قربها من الوجود وبعدها عنه وهو الإمکان الاستعدادی، وهذا الإمکان قابل للشده والضعف والزیاده والنقصان، فإن استعداد النطفه للانسانیه أضعف وأبعد من استعداد العلقه لها، وکذا استعداد النطفه للکتابه أبعد وأضعف من استعداد الانسانیه لها، فهذا هو الإمکان الاستعدادی الحاصل لکل ماهیه سبق

[شماره صفحه واقعی : 81]

ص: 2128


1- أی الوجوب اللاحق فی الممکنات.
2- أی ذلک الوجوب اللاحق لا یکون للممکن مطلقا بل بشرط وهو وجوب وجود العله والامکان حال للماهیه وصفه لها من حیث هی لا بشرط.
3- کما فی (م ت ش) والنسخ الأخری: ویوجد للممکنات، ولکن الصواب هو ما فی النسخ الأولی کما قد اخترناه.

عدمها وجودها، وهذا الإمکان الاستعدادی یعدم ویوجد بعد عدمه للمرکبات، فإن الماء بعد تسخنه یستعد لصیرورته هواء بعد أن لم یکن، فقد تجدد له هذا الاستعداد، ثم إذا برد زال ذلک الاستعداد. وأما الإمکان الذاتی فقد بینا أنه لا یمکن زواله (1) عن الممکن فتغایرا (2).

33- المسأله الثالثه و الثلاثون : فی القدم و الحدوث

قال: والموجود إن أخذ (3) غیر مسبوق بالغیر أو بالعدم فقدیم وإلا فحادث.

أقول: هذه قسمه للموجود إلی القدیم والحادث، وذلک لأن الموجود إما أن یسبقه الغیر أو لا یسبقه الغیر، فالأول هو الحادث والثانی هو القدیم، وقد یقال: إن القدیم هو الذی لا یسبقه العدم والحادث هو الذی یسبقه العدم.

قال: والسبق ومقابلاه (4) إما بالعلیه أو بالطبع أو بالزمان أو بالرتبه الحسیه أو العقلیه أو بالشرف أو بالذات، والحصر استقرائی (5) أقول: لما ذکر أن القدیم هو الذی لا یسبقه الغیر أو العدم علی اختلاف التفسیرین، والمحدث هو الذی یسبقه الغیر أو العدم، وجب علیه أن یبین أقسام التقدم والسبق ومقابلیه أعنی التأخر والمعیه.

[شماره صفحه واقعی : 82]

ص: 2129


1- بین فی المسأله الرابعه والعشرین.
2- أی تغایر الإمکان الاستعدادی والإمکان الذاتی.
3- وفی (ص م ت ق ز د): والوجود إن أخذ، وفی (ش) وحدها: والموجود إن أخذ، کما فی الشرح باتفاق النسخ کلها: هذه قسمه للموجود.
4- مقابلا السبق هما التأخر والمعیه.
5- وإن کان دائرا بین الأثبات والنفی کقولهم المتقدم إن احتاج إلیه المتأخر فإن کان عله تامه له فهو بالعلیه وإلا فبالطبع، وإن لم یحتج فإن لم یمکن اجتماعهما فی الوجود فبالزمان، وإن أمکن فإن اعتبر بینهما ترتب فبالرتبه وإلا فبالشرف، ولکن هذا الدوران لیس بحقیقی، بل عبروا تلک الأقسام علی شهرتها بهذه الصوره الدائره بینهما.

وقد ذکر الحکماء أن أقسام التقدم خمسه:

الأول: التقدم بالعلیه وهو کتقدم حرکه الإصبع علی حرکه الخاتم، ولهذا فإنه لولا حرکه الید لم تحصل حرکه الخاتم، فهذا الترتیب العقلی هو تقدم بالعلیه.

الثانی: التقدم بالطبع وهو (1) أن یکون المتقدم له حظ فی التأثیر فی المتأخر ولا یکون هو کمال المؤثر (2) وهو کتقدم الواحد علی الاثنین، والفرق بینه وبین الأول أن المتقدم هناک کان کافیا فی وجود المتأخر والمتقدم هنا لا یکفی فی وجوده.

الثالث: التقدم بالزمان وهو أن یکون المتقدم موجودا فی زمان متقدم علی زمان المتأخر کالأب والابن.

الرابع: التقدم بالرتبه وهی إما حسیه کتقدم الأمام علی المأموم، أو عقلیه کتقدم الجنس علی النوع إن جعل المبدأ الأعم (3).

[شماره صفحه واقعی : 83]

ص: 2130


1- قال الشیخ فی قاطیغوریاس الشفاء: الأقدم عند الطبع هی الأشیاء التی إذا رفعت ارتفعت ما بعدها من غیر عکس، وکذا فسر التقدم بالطبع فی الفصل الأول من المقاله الرابعه من إلهیات الشفاء (ج 2 ط 1 ص 465).
2- أی لیس عله تامه.
3- یعنی إن أخذنا من جنس الأجناس إلی السافل وجعلناه مبدأ یکون کل جنس قریب بالمبدأ متقدما بالرتبه علی نوعه، وإن جعلنا النوع السافل مبدأ فبالعکس. والمصنف قد ذکر فی منطق التجرید الأقسام الخمسه من السبق علی ما ذهب إلیه الأوائل کما فی منطق أرسطو وفصوص الفارابی وذکر السبق بالذات للمتقدم بالعله، ولم یعتن بما مال إلیه المتکلمون حیث جعلوا السابق غیر المجامع مع المسبوق علی قسمین: قسم یعرضه بسبب الزمان ویسمونه السبق الزمانی، وقسم یعرضه لذاته ویسمونه السبق بالذات کسبق أجزاء الزمان بعضها علی بعض، وعللوا بأن هذا السبق الذاتی لیس بأحد الوجوه الخمسه علی الوتیره التی فی الشرح، بل جعل السبق بالزمان شاملا لکلیهما کما أعرب ضمیره فی أساس الاقتباس حیث قال: تقدم وتأخر برپنج معنی إطلاق کنند أول بزمان مانند تقدم دی برامروز وپدر برپسر وقدیم بر حادث، وتأخر امروز از دی وپسر از پدر وحادث از قدیم وأین بالذات بود مانند تقدم دی برامروز، یالغیره مانند دیگر مثالها الخ. یعنی أن تقدم أمس علی الیوم تقدم بالزمان ولا یلزم أن یکون للزمان زمان حتی یتسلسل وإنما یلزم ذلک إذا کان هذا التقدم بزمان زائد علی المتقدم والمتأخر بهذا التقدم نفس الزمان ویکون عروض التقدم والتأخر لهما لذاتیهما ولغیر أجزاء الزمان بسبب أجزاء الزمان فتحقق أن التقدم الذاتی الذی زاده المتکلمون غیر ثابت.

الخامس: التقدم بالشرف کتقدم العالم علی المتعلم وکذا أصناف التأخر والمعیه (1).

ثم المتکلمون زادوا قسما آخر للتقدم وسموه التقدم الذاتی وتمثلوا فیه بتقدم أمس علی الیوم فإنه لیس تقدما بالعلیه ولا بالطبع ولا بالزمان وإلا لاحتاج الزمان إلی زمان آخر وتسلسل، وظاهر أنه لیس بالرتبه ولا بالشرف فهو خارج عن هذه الأقسام، وهذا الحصر استقرائی (2) لا برهانی إذ لم یقم برهان علی انحصار التقدم فی هذه الأنواع، والقسمه إنما تنحصر إذا ترددت بین النفی والإثبات.

34- المسأله الرابعه و الثلاثون : فی أن التقدم مقول بالتشکیک

قال: ومقولیته بالتشکیک وتنحفظ الإضافه بین المضافین فی أنواعه.

[شماره صفحه واقعی : 84]

ص: 2131


1- والماتن فی متن منطق التجرید بعد عد أقسام التقدم والتأخر الخمسه قال وکذلک المع (ص 28 ط 1) وقال الشارح فی الشرح: وإذا عرفت أصناف المتقدم فاعرف منها أصناف المتأخر وهو ظاهر وکذا أصناف المعیه إلا فی المعیه بالعلیه لاستحاله اجتماع علتین مستقلتین علی معلول واحد، والمصنف أطلق ذلک ولیس بجید، إنتهی. والعجب أنه أطلق فی هذا المقام حیث قال: وکذا أصناف التأخر والمعیه فإطلاقه لیس بجید، والحق کما فی الشوارق (ص 91 ج 1 ط 1) حیث قال: وأما أقسام المعیه فلا خفاء فی المعیه الرتبیه کمفهومین متساویین وکمتحاذیین، ولا فی المعیه بالطبع کعلتین ناقصتین لمعلول واحد، وکمعلولین مشروطین بشرط واحد، ولا بالعلیه کعلتین مستقلتین لمعلول واحد نوعی.. الخ. یعنی أن استحاله اجتماع علتین مستقلتین علی معلول واحد یجری فی المعلول الواحد الشخصی وأما فی النوعی فلا استحاله فیها.
2- راجع فی ذلک الفصل الأول من رابعه آلهیات الشفاء، والی الشوارق فی المقام والحکمه المنظومه (ص 81) فی أقسام السبق.

أقول: اختلف الحکماء هنا، فقال قوم: إن التقدم مقول علی أنواعه الخمسه بالاشتراک البحت (1) وهو خطأ فإن کل واحد من التقدم بالعلیه والطبع قد شارک الآخر فی معنی التقدم، وهو أن کل واحد من المتقدم وجد له ما للمتأخر دون العکس.

وقال آخرون: إنه مقول بالتشکیک لأن الأصناف تشترک فی أن المتقدم بما هو متقدم له شئ لیس للمتأخر ولا شئ للمتأخر إلا وهو موجود للمتقدم، وهذا المعنی المشترک یقال لا بمعنی واحد فإن المتقدم بالعلیه یوجد له التقدم قبل التقدم بالطبع والتقدم بالطبع قبل سائر أصناف التقدم، وفی هذا بحث ذکرناه فی کتاب الأسرار (2).

[شماره صفحه واقعی : 85]

ص: 2132


1- أی صرف الاشتراک اللفظی.
2- لم یحضرنی هذا الکتاب، ولعل ذلک البحث هو بعض ما نشیر إلیه فی المقام فاعلم إن الشیخ قال فی الفصل الأول من المقاله الرابعه من آلهیات الشفاء (ص 464 ط 1): إن التقدم والتأخر إن کان مقولا علی وجوه کثیره فإنها یکاد أن یجتمع علی سبیل التشکیک فی شئ، وهو أن یکون للمتقدم من حیث هو متقدم شئ لیس للمتأخر ویکون لا شئ للمتأخر إلا للمتقدم. وأورد علیه المولی صدرا فی تعلیقاته علی الشفاء (ص 154) بقوله: إن هذا منقوض بالمتقدم الذی بطل وجوده عند وجود المتأخر، إذ لا شک أنه متقدم بالزمان، ثم الذی للمتأخر بالزمان لیس موجودا للمتقدم عند وجود المتأخر، ولا أیضا کان موجودا له، کما أن ما للمتقدم من الزمان ما وجد للمتأخر أصلا بل کل جزء من أجزاء الزمان مختص بهویه لا توجد فی غیره. قال: ویمکن الجواب بأن ملاک التقدم فی کل قسم من الأقسام شئ من نوع ما فیه التقدم أو من جنسه، فملاک التقدم فی المتقدم بالزمان نفس طبیعه الزمان، ولا شک أن هذه الطبیعه تکون متحققه فیما هو متقدم حین ما لیست متحققه فیما هو متأخر، ولا یتحقق فی المتأخر إلا وقد تحققت فی المتقدم، ولیس الغرض هاهنا تعریف القدر المشترک لیلزم الدور بإیراد لفظ التقدم والتأخر بل التنبیه علی القدر المشترک. وأقول: کأن هذا الجواب منه لیس بسدید، لأن الشیخ قال: أن یکون للمتقدم من حیث هو متقدم شئ لیس للمتأخر، وهو یقول: إن هذه الطبیعه تکون متحققه فیما هو متقدم حین ما لیست متحققه فیما هو متأخر، وأین معنی أحدهما من الآخر، فتأمل. ثم قال: إن قوله - یعنی قول الشیخ فی الشفاء - علی الإطلاق ویکون لا شئ للمتأخر إلا وقد وجد للمتقدم لیس بسدید، فقد یوجد کثیر من المعانی للمتأخر ولا یوجد مثلها للمتقدم کالجوهریه والجسمیه فی المبدعات والکائنات المتأخر وجودهما عن الأول تعالی، فکان ینبغی أن یقید ذلک بما یکون من جنس ما فیه التقدم وکأنه المراد وإن لم یصرح فی اللفظ، إنتهی ما أردنا من نقل کلامه. وقال المولی أولیاء فی تعلیقته علی الشفاء: قوله: وهو أن یکون للمتقدم.. الخ، فإن المتقدم بالزمان مثلا له مضی زمان أکثر منه للمتأخر وکذا المتقدم بالرتبه فإن له وصولا إلی المبدأ لیس للمتأخر، وقس علی هذا قوله: ولا شئ للمتأخر، أی من هذا المعنی الذی یکون التقدم والتأخر باعتباره فلا یرد ما ذکر البعض أنه قد یوجد کثیر من المعانی للمتأخر ولا یوجد مثلها للمتقدم کالجوهریه والجسمیه فی المبدعات والکائنات المتأخر وجودهما عن الأول تعالی، إنتهی. أقول: مفاد قوله أی من هذا المعنی الذی یکون التقدم والتأخر باعتباره، ومفاد قول صدر المتألهین فکان ینبغی أن یقید ذلک بما یکون من جنس ما فیه التقدم واحد، فلا یرد قوله فلا یرد ما ذکر البعض. واعلم أن البحث عن أقسام السبق وکثیر من مسائله ذکرناه فی شرحنا علی فصوص الفارابی بالفارسیه، فراجع الفص التاسع والستین من ذلک الشرح.

وإذا ثبت أنه مقول بالتشکیک بمعنی أن بعض أنواع التقدم أولی بالتقدم من بعض، فاعلم إنا إذا فرضنا (أ) متقدما علی (ب) بالعلیه و (ج) متقدما علی (د) بالطبع کان تقدم (أ) علی (ب) أولی من تقدم (ج) علی (د)، وحینئذ (ب) أحد المضافین أولی (1) بتأخره عن الألف المضاف الآخر من تأخر (د) عن (ج) فانحفظت الإضافه بین المضافین فی الأولویه وهو أحد أنواع التشکیک.

وکذلک لو فرضنا تقدم (أ) علی (ب) أشد من تقدم (ج) علی (د) کان تأخر (ب) عن (أ) أشد من تأخر (د) عن (ج)، وهذا نوع ثان للتشکیک.

وکذا لو فرضنا تقدم (أ) علی (ب) قبل تقدم (ج) علی (د) کان تأخر (ب) عن (أ) قبل تأخر (د) عن (ج)، وهذا هو النوع الثالث وهذا معنی قوله: وتنحفظ الإضافه بین المضافین فی أنواعه.

[شماره صفحه واقعی : 86]

ص: 2133


1- خبر ل (ب).

قال: وحیث وجد التفاوت امتنع جنسیته.

أقول: لما بین أن التقدم مقول علی ما تحته من أصناف التقدمات بالتشکیک ظهر أنه لیس جنسا لما تحته، وأن مقولیته علی ما تحته قول العارض علی معروضه لا قول الجنس علی أنواعه، لامتناع وقوع التفاوت فی أجزاء الماهیه.

قال: والتقدم دائما بعارض زمانی أو مکانی أو غیرهما.

أقول: إذا نظر إلی الماهیه من حیث هی هی لم تکن متقدمه علی غیرها ولا متأخره، وإنما یعرض لها التقدم والتأخر باعتبار أمر خارج عنها إما زمانی کما فی التقدم الزمانی (1) أو مکانی کما فی التقدم المکانی أو مغایر کما فی تقدم العله علی معلولها باعتبار التأثیر والتأثر وکما فی تقدم العالم علی المتعلم باعتبار الشرف وغیر ذلک من أصناف التقدمات.

قال: والقدم والحدوث الحقیقیان (2) لا یعتبر فیهما الزمان وإلا تسلسل.

أقول: القدم والحدوث قد یکونان حقیقیین وقد لا یکونان حقیقیین بل

[شماره صفحه واقعی : 87]

ص: 2134


1- سواء کان التقدم بزمان زائد علی المتقدم والمتأخر، أو بنفس الزمان کما تقدم، فلا یرد ما تفوه بأن الإشکال فی القسم السادس أی التقدم بالذات علی ما ذهب إلیه المتکلمون، فإن عروض التقدم لبعض أجزاء الزمان المفروضه إنما هو لذاته لا لأمر خارج. ثم إن قول الماتن کما اخترناه موافق لجمیع النسخ بلا استثناء، وأما قول الشارح فقد روی فی غیر (م ص) هکذا: إما زمان کما فی التقدم الزمانی أو مکان کما فی التقدم المکانی.
2- ناظر إلی الذاتیین منهما وأعرب ضمیره فی قوله الآتی: والحدوث الذاتی متحقق والحدوث الذاتی لا ینافی دوام الفیض أزلا وأبدا، فافهم. وکلامه هذا رد علی من أنکر الحدوث الذاتی ولم یعقل سوی الحدوث الزمانی. والشیخ الرئیس فی الفصل الثانی عشر من النمط الخامس من الإشارات نقل مذاهب المتکلمین فی حدوث العالم من جملتها أن من هؤلاء من قال: إن العالم وجد حین کان أصلح لوجوده، ومنهم من قال: لم یکن وجوده إلا حین وجد، ومنهم من قال: لا یتعلق وجوده بحین ولا بشئ آخر بل بالفاعل ولا یسأل عن لم، ثم قال الشیخ: فهؤلاء هؤلاء. والنسخ کلها جاءت: والقدم بالواو، کما اخترناه وفی (ت) وحدها: فالقدم بالفاء.

یقالان علی ما یقالان علیه علی سبیل المجاز، فالقدم والحدوث الحقیقیان وهما ما فسرناهما به من أن القدیم هو الذی لا یسبقه الغیر والمحدث هو المسبوق بالغیر، وهما بهذا الاعتبار لا یفتقران إلی الزمان لأن الزمان إن کان قدیما أو حادثا بهذا المعنی افتقر إلی زمان آخر وتسلسل، وأما القدم والحدوث بالمجاز فإنهما لا یتحققان بدون الزمان وذلک لأن القدیم یقال بالمجاز لما یستطال زمان وجوده فی جانب الماضی، والمحدث لما لا یستطال زمانه.

قال: والحدوث الذاتی متحقق.

أقول: قد بینا أن أصناف التقدم والتأخر خمسه أو سته، ومن جملتها التقدم والتأخر بالطبع (1)، فالحدوث الذاتی هو الذی یکون الوجود فیه متأخرا عن العدم بالذات، وبیانه: أن الممکن یستحق من ذاته عدم استحقاق الوجود والعدم ویستحق من غیره استحقاق أحدهما وما بالذات أسبق مما بالغیر فاللااستحقاقیه - أعنی التأخر الذاتی - متقدم علی الاستحقاقیه وذلک هو معنی الحدوث الذاتی.

قال: والقدم والحدوث اعتباران عقلیان ینقطعان بانقطاع الاعتبار.

أقول: ذهب المحققون إلی أن القدم والحدوث لیسا من المعانی المتحققه فی الأعیان، وذهب عبد الله بن سعید من الأشعریه إلی أنهما وصفان زائدان علی الوجود، والحق خلاف ذلک وأنهما اعتباران عقلیان یعتبرهما الذهن عند مقایسه سبق الغیر إلیه وعدمه، لأنهما لو کانا ثبوتیین لزم التسلسل، لأن الموجود من کل واحد منهما إما أن یکون قدیما أو حادثا، فیکون للقدم قدم آخر وکذا الحدوث هذا خلف، بل هما عقلیان یعتبرهما العقل وینقطعان بانقطاع الاعتبار العقلی.

وهذا جواب عن سؤال مقدر وهو أن یقال: إذا کان القدم والحدوث أمرین ثبوتیین فی العقل أمکن عروض القدم والحدوث لهما ویعود المحذور من التسلسل، وتقریر الجواب أنهما اعتباران عقلیان ینقطعان بانقطاع الاعتبار فلا یلزم التسلسل.

[شماره صفحه واقعی : 88]

ص: 2135


1- فاللااستحقاقیه متقدمه بالطبع علی الاستحقاقیه فی الممکنات.

قال: وتصدق الحقیقیه منهما.

أقول: الموجود لا یخلو عن القدم والحدوث لأنه لا یخلو من أن یکون مسبوقا بغیره أو لا، والأول حادث والثانی قدیم، ولا یجتمعان فی شئ واحد لاستحاله اجتماع النقیضین، فإذن لا یجتمعان ولا یرتفعان فتترکب المنفصله الحقیقیه منهما.

35- المسأله الخامسه و الثلاثون : فی خواص الواجب

قال: ومن الوجوب الذاتی والغیری (1).

أقول: هذه إحدی الخواص وهو أن الشئ الواحد إذا کان واجبا لذاته استحال أن یکون واجبا بغیره، إذا عرفت هذا فنقول: المنفصله الحقیقیه التی تمنع الجمع والخلو صادقه علی الموجود إذا أخذ جزءاها الوجوب بالذات والوجوب بالغیر، بأن یقال: الموجود إما واجب لذاته أو واجب بغیره لامتناع صدقهما علی شئ واحد وکذبهما علیه، وذلک لأن الموجود إما مستغن عن الغیر أو محتاج إلیه ولا واسطه بینهما، والأول واجب بالذات والثانی واجب بالغیر.

وإنما امتنع الجمع بینهما لأنه لو کان شئ واحد واجبا بذاته وبغیره معا لزم المحال، لأن الواجب بغیره یرتفع بارتفاع غیره، والواجب بالذات لا یرتفع بارتفاع غیره، فلو کان شئ واحد واجبا بذاته وبغیره لزم اجتماع النقیضین، وهو محال.

وإنما امتنع الخلو عنهما لأن الموجود إن کان واجبا صدق أحد الجزئین (2)

[شماره صفحه واقعی : 89]

ص: 2136


1- لا یخفی أن هذه العباره عطف علی قوله: منهما، أی تصدق القضیه المنفصله الحقیقیه من الوجوب الذاتی والغیری، فهذا الکلام تتمه المسأله الرابعه والثلاثین، والعجب أن الشارح شرحه علی هذا النهج القویم ولکن جعله أول المسأله الخامسه والثلاثین فی خواص الواجب. والحق أن قوله الآتی: ویستحیل صدق الذاتی علی المرکب، أول المسأله فی خواص الواجب کما فی الشوارق.
2- أی أحد الجزئین من القضیه المنفصله.

وإن کان ممکنا استحال وجوده إلا بعد وجوبه بالفاعل علی ما تقدم فیصدق الجزء الآخر.

قال: ویستحیل صدق الذاتی علی المرکب (1).

أقول: هذه خاصیه ثانیه للواجب الذاتی وهو أنه یستحیل أن یکون مرکبا، فلا یمکن صدق الوجوب الذاتی علی المرکب لأن کل مرکب یفتقر إلی أجزائه علی ما یأتی، وکل مفتقر ممکن، فالواجب لذاته ممکن لذاته هذا خلف.

قال بعض المتأخرین: هذه المسأله تتوقف علی الوحدانیه لأنه لو قال قائل:

یجوز أن یکون کل واحد من أجزاء المرکب واجبا لذاته ویکون المجموع مستغنیا عن الغیر، أجبنا بأن الواجب لذاته یستحیل أن یکون متعددا.

والحق أنه لا افتقار فی هذه المسأله إلی الوحدانیه لأن هذا المرکب یستحیل أن یکون واجبا لذاته لافتقاره إلی أجزائه الواجبه، وکل مفتقر ممکن، فیکون المرکب ممکنا فلا یکون واجبا، وهذا لا یتوقف علی الوحدانیه.

قال: ولا یکون الذاتی جزءا من غیره.

أقول: هذه خاصیه ثالثه للواجب ظاهره (2) وهی أن الواجب لذاته لا یترکب عنه غیره وهو ظاهر، لأن الترکب إما حسی وهو إنما یکون بانفعال کالمزاج، أو عقلی کترکب الماهیه من الأجناس والفصول، والکل ظاهر الاستحاله.

36- المسأله السادسه و الثلاثون : فی أن وجود واجب الوجود و وجوبه نفس حقیقته

قال: ولا یزید وجوده ونسبته علیه وإلا لکان ممکنا (3).

[شماره صفحه واقعی : 90]

ص: 2137


1- البحث عن خواص الواجب أی لوازم وجوب الوجود لأن الوجود والحق والواجب وجوهر الجواهر وحقیقه الحقائق ونظائرها بمعنی واحد کما أومأنا إلیه، فالمفاهیم متعدده والعین واحده.
2- باتفاق النسخ کلها، والمراد بالواجب هو الواجب الذاتی کما هو ظاهر.
3- متعلق بالجمیع، أی لکل واحد من الأحکام التی هی خواص الواجب، أی یستحیل صدق الذاتی علی المرکب وإلا لکان ممکنا، وهکذا فی الخاصتین بعدها.

أقول: هذه المسأله تشتمل علی بحثین: البحث الأول: فی أن وجود واجب الوجود لذاته نفس حقیقته، وتقریره أن نقول: لو کان وجود (1) واجب الوجود لذاته زائدا علی حقیقته لکان صفه لها فیکون ممکنا فیفتقر إلی عله، فتلک العله إما أن تکون نفس حقیقته أو شیئا خارجا عن حقیقته، والقسمان باطلان، أما الأول فلأن تلک الحقیقه إما أن تؤثر فیه وهی موجوده أو تؤثر فیه وهی معدومه، فإن أثرت فیه وهی موجوده فإن کانت موجوده بهذا الوجود لزم تقدم الشئ علی نفسه وهو محال، وإن کان بغیر هذا الوجود عاد البحث إلیه ویلزم وجود الماهیه مرتین والجمیع باطل، وإن أثرت فیه وهی معدومه کان المعدوم مؤثرا فی الموجود وهو باطل بالضروره.

وأما الثانی فلأنه یلزم منه افتقار واجب الوجود فی وجوده إلی غیره فیکون ممکنا وهو محال، وهذا دلیل قاطع علی هذا المطلوب.

البحث الثانی: فی أن الوجوب نفس حقیقته، وقد تقدم بیان ذلک فیما سلف.

قال: والوجود المعلوم (2) هو المقول بالتشکیک أما الخاص به فلا.

أقول: هذا جواب من استدل علی زیاده الوجود فی حق واجب الوجود، وتقریر الدلیل أن نقول: ماهیته تعالی غیر معلومه للبشر علی ما یأتی، والوجود معلوم ینتج من الشکل الثانی أن الماهیه غیر الوجود.

[شماره صفحه واقعی : 91]

ص: 2138


1- الکلام فی أن واجب الوجود إنیه محضه، فالحری بالتوحید أن تعلم أن الوجود یساوق الحق والحق سبحانه هو الوجود الواجب وما سواه مرزوق بهذا الرزق ولولاه لما کان ما کان. قال مولانا سید الساجدین علیه السلام فی الدعاء الثانی والخمسین من الصحیفه: (أو کیف یستطیع أن یهرب منک من لا حیاه له إلا برزقک). والممکن فی حدوثه وبقائه مفتاق بهذا الرزق، وبدونه لا اسم له ولا رسم، وحیث إنه تعالی وجود صمدی فهو الواحد الجمیع، أی هو الأول والآخر والظاهر والباطن، فافهم.
2- یعنی مفهوم الوجود المطلق العام، والخاص به هو الوجود الواجب.

وتقریر الجواب عنه أن نقول: إنا قد بینا أن الوجود مقول بالتشکیک (1) علی ما تحته والمقول علی أشیاء بالتشکیک یمتنع أن یکون نفس الحقیقه أو جزءا منها، بل یکون دائما خارجا عنها لازما لها کالبیاض المقول علی بیاض الثلج وبیاض العاج لا علی السواء فهو لیس بماهیه ولا جزء ماهیه لهما، بل هو لازم من خارج، وذلک لأن بین طرفی التضاد الواقع فی الألوان أنواعا من الألوان لا نهایه لها بالقوه ولا أسامی لها بالتفصیل یقع علی کل جمله منها اسم واحد بمعنی واحد کالبیاض والحمره والسواد بالتشکیک، ویکون ذلک المعنی لازما لتلک الجمله غیر مقوم، فکذلک الوجود فی وقوعه علی وجود الواجب وعلی وجودات الممکنات المختلفه بالهویات التی لا أسماء لها بالتفصیل، فإنه یقع علیها وقوع لازم خارجی غیر مقوم، فالوجود یقع علی ما تحته بمعنی واحد، ولا یلزم من ذلک تساوی ملزوماته التی هی وجود الواجب ووجودات الممکنات فی الحقیقه، لأن مختلفات الحقیقه قد تشترک فی لازم واحد، فالحقیقه التی لا تدرکها العقول هی الوجود الخاص المخالف لسائر الوجودات بالهویه، الذی هو المبدأ الأول والوجود المعقول هو الوجود العام اللازم لذلک الوجود وسائر الوجودات وهو أولی التصور، وإدراک اللازم لا یقتضی إدراک الملزوم بالحقیقه وإلا لوجب من إدراک الوجود إدراک جمیع الوجودات الخاصه، وکون حقیقته تعالی غیر مدرکه وکون الوجود مدرکا یقتضی المغایره بین حقیقته تعالی والوجود المطلق لا الوجود الخاص به تعالی، وهذا التحقیق مما نبه (2) علیه بهمنیار فی التحصیل،

[شماره صفحه واقعی : 92]

ص: 2139


1- قد بین فی المسأله الرابعه والثلاثین.
2- نبه علیه فی الفصل الأول من المقاله الأولی من الکتاب الثانی من التحصیل بقوله: ثم اعلم أن الوجود یحمل علی ما تحته حمل التشکیک لا حمل التواطؤ ومعنی ذلک.. الخ (ص 281 ط 1). والمصنف حرره فی الفصل السابع عشر من النمط الرابع من الإشارات ردا علی وهم الفخر الرازی حیث زعم أن الوجود شئ واحد فی الواجب والممکن علی السواء بالتواطؤ، وبیان هذا التشکیک أن مختلفات الحقیقه - أی الواجب والممکنات - قد تشترک فی لازم واحد وهو الوجود المحمول علیها، فالوجود بمعنی واحد فی الجمیع ولکن لا علی السواء بل علی الاختلاف. ذهب المتأخرون من المشاء إلی أن الوجودات العینیه حقائق متباینه بتمام ذواتها البسیطه لا بالفصول لیلزم الترکیب فی الوجود ویکون الوجود المطلق جنسا، ولا بالمصنفات والمشخصات لیلزم الترکیب فی الوجود أیضا ویکون الوجود المطلق نوعا، بل المطلق عرضی لازم لها بمعنی أنه خارج محمول أی محمول من صمیمه لا أنه عرضی بمعنی المحمول بالضمیمه، لأن العارض والمعروض فی المحمول بالضمیمه شیئان والمعروض - أی المحمول - سابق علی العارض أی الحامل. وحمل الوجود المطلق علی أعیان الوجودات المتباینه حمل اللازم علی الملزومات المتعدده المتباینه وهذا الحمل علی سبیل التشکیک أی إطلاق الوجود المطلق العام اللازم علی ملزوم وهو الوجود الواجب أولی وأقدم علی ملزوم آخر کالعقل الأول مثلا وعلی هذا القیاس، وفی هذه الملزومات ملزوم واحد فقط له تأکد وجودی وتوحد کذلک هو إنیه محضه ووجود صرف وهو ذات الواجب وما سواه زوج ترکیبی من الوجود والماهیه، ولا منافاه بین أن یکون لازم واحد بمعنی واحد یطلق علی ملزومات متباینه علی سبیل التشکیک، فالوجود المطلق العام العارض اللازم هو معروض التشکیک، کما أن الوجودات العینیه معروضاته فهی معروضات ذلک المعروض. وقد أومأنا من قبل إلی أن التوحید أشمخ من ظاهر هذا الزعم، وهو تنزیه فی عین التشبیه والتوحید الصمدی منزه عن هذا التنزیه، فعلی هذا الزعم قالوا فی علم الباری بالجزئیات أنه عالم بها علی النحو الکلی، ووقعوا فی صدور الکثره عن الواحد الحقیقی وفی ربطها به وفی مسائل أخری فی خبط عظیم إلا أن یصحح آراؤهم بمعاونه کلماتهم الأخری علی غیر ما اشتهر منهم ولا ضیر کما أشرنا إلی طائفه منها فی شرحنا علی فصوص الفارابی، ولا یعجبنی بنی إسناد تلک الآراء الفائله بظاهرها إلیهم، ولا أعتقده فیهم بذلک الاسترسال والاطلاق.

وقرره المصنف رحمه الله فی شرح الإشارات.

قال: ولیس طبیعه نوعیه (1) علی ما سلف فجاز اختلاف جزئیاته فی العروض وعدمه.

[شماره صفحه واقعی : 93]

ص: 2140


1- کما ذهب الفخر الرازی إلی أن الوجود طبیعه نوعیه، فراجع شرحه علی الفصل السابع عشر من النمط الرابع من الإشارات (ص 303 ط مصر). قال شارح المقاصد سعد الدین التفتازانی: والعجب أن الإمام قد اطلع من کلام الفارابی وابن سینا علی أن مرادهم أن حقیقه الواجب وجود مجرد هی محض الواجبیه لا اشتراک فیه أصلا، والوجود العام المشترک المعلوم لازم له غیر مقوم، بل صرح فی بعض کتبه بأن الوجود مقول علی الوجودات بالتشکیک، ثم استمر علی شبهته التی زعم أنها من المتانه بحیث لا یمکن توجیه شک مخیل علیها وهی أن الوجود إن اقتضی العروض أو اللا عروض تساوی الواجب والممکن فی ذلک، وإن لم یقتض شیئا منهما کان وجوب الواجب من الغیر. وجمله الأمر أنه لم یفرق بین التساوی فی المفهوم والتساوی فی الحقیقه، فذهب إلی أنه لا بد من أحد الأمرین: إما کون اشتراک الوجود لفظیا، أو کون الوجودات متساویه فی اللوازم . (ص 66 و 67 ط 1). وقد لخص المحقق نصیر الدین الطوسی کلام الفخر الرازی فی شرح الفصل المذکور من رابع الإشارات بقوله: والفاضل الشارح قد اضطرب فی هذا الموضع اضطرابا ظن بسببه أن عقول العقلاء وأفهام الحکماء بأسرها مضطربه، وذلک لأنه استدل علی أن الوجود لا یقع علی الموجودات بالاشتراک اللفظی بدلائل کثیره استفادها منهم، وحکم بعد ذلک بأن الوجود شئ واحد فی الجمیع علی السواء حتی صرح بأن وجود الواجب مساو لوجود الممکنات تعالی عن ذلک، ثم إنه لما رأی وجود الممکنات أمرا عارضا لماهیاتها وکان قد حکم بأن وجود الواجب مساو لوجود الممکنات حکم بأن وجود الواجب أیضا عارض لماهیته، فماهیته غیر وجوده تعالی عن ذلک علوا کبیرا، وظن أنه إن لم یجعل وجود الواجب عارضا لماهیته لزمه إما کون ذلک الوجود مساویا للوجودات المعلوله، وإما وقوع الوجود علی وجود الواجب ووجود غیره بالاشتراک اللفظی، ومنشأ هذا الغلط هو الجهل بمعنی الوقوع بالتشکیک.. الخ. ثم أخذ فی بیان إطلاق الوجود علی الموجودات بالتشکیک علی الوجه المحقق عند المشاء، وقد حررناه آنفا مع مزید إیضاح منا. وقد دریت أن الخطب أرفع مما ذهب إلیه المشاء بمراحل فضلا عما توهم الفخر الرازی، ثم لنا فی المقام حول کلمات الفخر وتحقیقات المحقق المذکور فی شرحه علی الإشارات مطالب مجدیه لعلها تنجدک فی هذه المباحث.

أقول: هذا جواب عن استدلال ثان استدل به الذاهبون إلی أن وجوده تعالی زائد علی حقیقته، وتقریر الدلیل أن الوجود طبیعه واحده نوعیه لما بیناه من اشتراکه، والطبائع النوعیه تتفق فی لوازمها، وقد بنی الحکماء علی هذه القاعده مطالب کثیره کامتناع الخلاء ووجود الهیولی للأفلاک وغیر ذلک من مباحثهم، فنقول:

طبیعه الوجود إن اقتضت العروض وجب أن یکون وجود واجب الوجود عارضا لماهیه مغایره له، وإن اقتضت اللا عروض کانت وجودات الممکنات غیر عارضه لماهیاتها، فأما أن لا تکون موجوده أو یکون وجودها نفس حقائقها، والقسمان باطلان، وإن لم تقتض واحدا منهما لم تتصف بأحدهما إلا بأمر خارج عن طبیعه

[شماره صفحه واقعی : 94]

ص: 2141

الوجود، فیکون تجرد واجب الوجود محتاجا إلی المؤثر هذا خلف.

وتقریر الجواب أن الوجود لیس طبیعه نوعیه علی ما حققناه، بل هو مقول بالتشکیک (1) علی ما تقدم، والمقول علی أشیاء بالتشکیک لا یتساوی اقتضاؤه، فإن النور یقتضی بعض جزئیاته أبصار الأعشی بخلاف سائر الأنوار والحراره، کذلک فإن الحراره الغریزیه تقتضی استعداد الحیاه بخلاف سائر الحرارات، فکذلک الوجود.

قال: وتأثیر الماهیه من حیث هی فی الوجود غیر معقول.

أقول: لما أبطل استدلالاتهم شرع فی إبطال الاعتراض الوارد علی دلیله، وقد ذکر هاهنا أمرین: أحدهما: أنهم قالوا: لا نسلم انحصار أحوال الماهیه حاله التأثیر فی الوجود والعدم (2)، بل جاز أن تکون الماهیه من حیث هی هی مؤثره فی الوجود، فلا یلزم التسلسل ولا تأثیر المعدوم فی الموجود. والجواب أن الماهیه من حیث هی هی (3) یجوز أن تقتضی صفات لها علی سبیل العلیه

[شماره صفحه واقعی : 95]

ص: 2142


1- وصدقه علی أفراده صدق عرضی کما دریت. واعلم أن الشیخ فی الفصل الثالث من سادسه إلهیات الشفاء ناظر إلی هذا التحقیق فی تشکیک الوجود علی ممشی المشاء، حیث یقول: ثم الوجود بما هو وجود لا یختلف فی الشده والضعف، ولا یقبل الأقل والأنقص، وإنما یختلف فی ثلاثه أحکام وهی التقدم والتأخر والاستغناء والحاجه والوجوب والإمکان، إلی آخر ما أفاد (ص 534 ج 2 ط 1).
2- متعلق بالانحصار.
3- ناظر إلی کلام الشیخ فی الفصل السابع عشر من النمط الرابع من الإشارات حیث یقول: قد یجوز أن تکون ماهیه الشئ سببا لصفه من صفاته، وأن تکون صفه له سببا لصفه أخری مثل الفصل للخاصه، ولکن لا یجوز أن تکون الصفه التی هی الوجود للشئ إنما هی بسبب ماهیته التی لیست هی الوجود أو بسبب صفه أخری، لأن السبب متقدم فی الوجود ولا متقدم بالوجود قبل الوجود، إنتهی. وأقول: الماهیه توجد بسبب الوجود والسنخیه بین العله ومعلولها توجب أن یکون معلول الماهیه من سنخها فی وعاء الذهن، مثلا کون الأثنینیه سببا لزوجیه الاثنین، وأنی للماهیه أن توجب صفه الوجود وتکون سببا له وهی حد ینتزع من شأن من شؤون الوجود الأحدی الصمدی، والسبب متقدم فی الوجود ولا متقدم بالوجود قبل الوجود. واعلم أن هذا الفصل من الإشارات وما حققه المحقق الطوسی فی أمر الوجود ورد الشبهات الفخریه فی المقام هو الأصل فیما أتی به المولی صدرا فی الفصل الثالث من المنهج الثانی من المرحله الأولی من الأسفار من أن واجب الوجود إنیته ماهیته. ثم یستشم من کلام المحقق الطوسی فی هذا المقام من التجرید أنه صنف التجرید بعد شرحه علی الإشارات.

والمعلولیه إلا الوجود فإنه یمتنع أن تؤثر فیه من حیث هی هی، لأن الوجود لا یکون معلولا لغیر الموجود بالضروره فیلزم المحاذیر المذکوره، والضروره فرقت بین الوجود وسائر الصفات.

قال: والنقض بالقابل (1) ظاهر البطلان.

أقول: هذا جواب عن السؤال الثانی، وتقریره أنهم قالوا: إن العله القابلیه للوجود لا یجوز أن یکون باعتبار الوجود، فإن الممکن المعدوم لو لم یقبل الوجود إلا بشرط الوجود لزم تقدم الشئ علی نفسه أو تعددت الوجودات للماهیه الواحده، والکل محال، وإذا کان کذلک فلم لا یعقل مثله فی العله الفاعلیه؟

والجواب أن هذا إنما یتم لو قلنا إن الوجود عارض للماهیه عروض السواد للجسم وأن للماهیه ثبوتا فی الخارج دون وجودها، ثم إن الوجود یحل فیها ونحن لا نقول کذلک، بل کون الماهیه هو وجودها (2) وإنما تتجرد عن الوجود فی العقل لا بمعنی أنها تکون فی العقل منفکه عن الوجود، لأن الحصول فی العقل نوع من الوجود، بل بمعنی أن العقل یلاحظها منفرده، فاتصاف الماهیه بالوجود أمر عقلی، إذ لیس للماهیه وجود منفرد ولعارضها المسمی بالوجود وجود آخر ویجتمعان اجتماع المقبول والقابل، بل الماهیه إذا کانت فکونها وجودها، والحاصل من هذا أن الماهیه إنما تکون قابله للوجود عند وجودها فی العقل فقط،

[شماره صفحه واقعی : 96]

ص: 2143


1- جواب عن اعتراض الفخر الرازی بالنقض.
2- سیأتی هذا البحث فی المسأله الثامنه والثلاثین حیث یقول: وإثبات الوجود للماهیه لا یستدعی وجودها أولا.

ولا یمکن أن تکون فاعله لصفه خارجیه عند وجودها فی العقل فقط.

قال: والوجود من المحمولات العقلیه (1) لامتناع استغنائه عن المحل وحصوله فیه.

أقول: الوجود لیس من الأمور العینیه بل هو من المحمولات العقلیه الصرفه، وتقریره أنه لو کان ثابتا فی الأعیان لم یخل إما أن یکون نفس الماهیات الصادق علیها أو مغایرا لها، والقسمان باطلان، أما الأول فلما تقدم من أنه زائد علی الماهیه ومشترک بین المختلفات فلا یکون نفسها.

وأما الثانی فإما أن یکون جوهرا أو عرضا، والأول باطل وإلا لم یکن صفه لغیره، والثانی باطل لأن کل عرض فهو حاصل فی المحل، وحصوله فی المحل نوع من الوجود، فیکون للوجود وجود هذا خلف، ویلزم تأخره عن محله وتقدمه علیه هذا خلف.

قال: وهو من المعقولات الثانیه.

أقول: الوجود کالشیئیه فی أنها من المعقولات الثانیه، إذ لیس الوجود ماهیه خارجیه علی ما بیناه، بل هو أمر عقلی یعرض للماهیات وهو من المعقولات الثانیه المستنده إلی المعقولات الأولی، ولیس فی الموجودات شئ هو وجود أو شئ، بل الموجود إما الانسان أو الحجر أو غیرهما، ثم یلزم من معقولیه ذلک أن یکون موجودا.

قال: وکذلک العدم.

أقول: یعنی به أن العدم من المعقولات الثانیه العارضه للمعقولات الأولی کما

[شماره صفحه واقعی : 97]

ص: 2144


1- أی مفهوم الوجود المطلق المحمول علی الماهیات من الصفات العقلیه الاعتباریه الموجوده فی العقل فقط، لیست بصفه عینیه خارجیه فذلک الوجود المطلق المحمول من المعقولات الثانیه، وأما الوجود المطلق الواجبی الحق الصمدی فهو الأول والآخر والظاهر والباطن سبحان الله عما یصفون إلا عباد الله المخلصین.

قلنا فی الوجود، إذ لیس فی الأعیان ماهیه هی عدم مطلق فهو دائما عارض لغیره.

قال: وجهاتهما.

أقول: یعنی به أن جهات الوجود والعدم من الوجوب والإمکان والامتناع الذاتیه والمشروطه من المعقولات الثانیه أیضا کما تقدم من أنها أمور اعتباریه لا تحقق لها فی الخارج، وقد سبق البحث فیه.

قال: والماهیه.

أقول: الماهیه أیضا من المعقولات الثانیه فإن الماهیه تصدق علی الحقیقه باعتبار ذاتها لا من حیث إنها موجوده أو معقوله، وإن کان ما یصدق علیه الماهیه من المعقولات الأولی (1)، ولیس البحث فیه بل فی الماهیه أعنی العارض فإن کون الانسان ماهیه أمر زائد علی حقیقه الانسانیه.

قال: والکلیه والجزئیه.

أقول: هذان أیضا من المعقولات الثانیه العارضه للمعقولات الأولی، فإن الماهیه من حیث هی هی وإن کانت لا تخلو عنهما إلا أنها مغایره لهما، وهما یصدقان علیها صدق العارض علی معروضه، فإن الانسانیه لو کانت لذاتها کلیه لم تصدق جزئیه وبالعکس، فالانسانیه لیست من حیث هی هی کلیه ولا جزئیه، بل إنما تصدق علیه الکلیه عند اعتبار صدق الحقیقه علی أفراد متوهمه أو متحققه، والجزئیه أنما تصدق علیها عند اعتبار أمور أخر مخصصه لتلک الحقیقه ببعض الأفراد فهما من المعقولات الثانیه.

قال: والذاتیه والعرضیه.

[شماره صفحه واقعی : 98]

ص: 2145


1- یعنی کما أن الأفراد الخارجیه کزید وعمرو وبکر مصادیق حقیقیه للانسان کذلک الماهیات الذهنیه کماهیات الانسان والبقر والغنم مصادیق ذهنیه للماهیه، فالماهیه صادقه علی کل واحده منها، فالماهیه من المعقولات الثانیه العارضه علی الأولی ومصادیقها أفراد ذهنیه لیست بخارجیه.

أقول: هذان أیضا من المعقولات الثانیه العارضه للمعقولات الأولی فإنه لیس فی الأعیان ذاتیه ولا عرضیه ولیس لهما تأصل فی الوجود، وقد یکون الذاتی لشئ عرضیا لغیره فهما اعتباران عقلیان عارضان لماهیات متحققه فی أنفسها فهی من المعقولات الثانیه.

قال: والجنسیه والفصلیه والنوعیه.

أقول: هذه أیضا أمور اعتباریه عقلیه صرفه من المعقولات الثانیه العارضه للمعقولات الأولی، فإن کون الانسان نوعا أمر مغایر لحقیقه الانسانیه عارض لها وإلا لامتنع صدق الانسانیه علی زید، وکذلک الجنسیه للحیوان مثلا أمر عارض له مغایر لحقیقته وکذلک الفصلیه للناطق، وهذا کله ظاهر.

37- المسأله السابعه و الثلاثون : فی تصور العدم

(1)

قال: وللعقل أن یعتبر النقیضین ویحکم بینهما بالتناقض ولا استحاله فیه.

أقول: العقل یحکم بالمناقضه بین السلب والإیجاب فلا بد وأن یعتبرهما معا، لأن التناقض من قبیل النسب والإضافات لا یمکن تصوره إلا بعد تصور معروضیه، فیکون متصورا للسلب والإیجاب معا ولا استحاله فی اجتماعهما فی الذهن دفعه، لأن التناقض لیس بالقیاس إلی الذهن بل بالقیاس إلی الذهن بل بالقیاس إلی ما فی نفس الأمر فیتصور صوره ما ویحکم علیها بأنه لیس لها فی الخارج ما یطابقها، ثم یتصور صوره أخری فیحکم علیها بأن لها فی الخارج

[شماره صفحه واقعی : 99]

ص: 2146


1- الوجود باعتبار عمومه وانبساطه وإحاطته وسعه رحمته یعرض مفهوم عدم المطلق والمضاف کالعمی فی الذهن عند تصورهما، ولذلک العروض یحکم العقل علیهما بالامتیاز بینهما، وامتناع أحدهما أی العدم المطلق لا یمکن تحققه، وإمکان الآخر أی العدم المضاف الممکن تحققه وذلک لأن کل ما هو ممکن وجوده کالبصر یمکن عدمه وهو العمی، وکذلک یحکم علی العدمین بغیر ذلک من الأحکام ویمیز أحدهما من الآخر.

ما یطابقها ثم یحکم علی إحداهما بمقابله الأخری لا من حیث إنهما حاضرتان فی العقل بل من حیث إن إحداهما استندت إلی الخارج دون الأخری، وقد یتصور الذهن صوره ما ویتصور سلبها لأنه ممیز علی ما تقدم (1)، ویحکم علی

[شماره صفحه واقعی : 100]

ص: 2147


1- تقدم فی المسأله التاسعه عشره حیث قال: وقد یتمایز الإعدام.. الخ، ثم التحقیق فی المقام أن یقال بالوجود - أی بالوجود الصمدی الذی هو متن الأعیان وحقیقه الحقائق وجوهر الجواهر - یتحقق الضدان ویتقوم المثلان، بل هو الذی یظهر بصوره الضدین وغیرهما ویلزم منه الجمع بین النقیضین لأن کلا من الضدین یستلزم سلب الآخر، فالضدان یؤولان إلی النقیضین من هذا السلب، مثلا إن الألم والراحه ضدان لیسا بنقیضین، ولما کان کل منهما یستلزم عدم الآخر یطلق اسم النقیضین علیهما أیضا، کأنه یقال الراحه وعدمها والألم وعدمه، واختلاف الجهتین إنما هو باعتبار العقل للمفهومین أو الماهیتین، وأما فی الوجود فتتحد الجهات کلها فإن الظهور والبطون وجمیع الصفات الوجودیه المتقابله مستهلکه فی عین الوجود فلا مغایره إلا فی اعتبار العقل، والصفات السلبیه مع کونها عائده إلی العدم مفهوما وذلک العدم هو سلب الإمکان والنقص، أیضا راجعه إلی الوجود من وجه وذلک الوجه هو إما تأکد الوجود وتوحده الصمدی، وإما انبساط الوجود إلی العدم لأن الأعدام المتمایزه بعضها عن البعض تمایزها أیضا باعتبار وجوداتها فی ذهن المعتبر لها أو باعتبار وجود ملکاتها لا أن لها ذوات متمایزه بذاوتها، فکل من الجهات المتغایره من حیث وجودها العقلی عین باقیها، لأن الصفات الکمالیه من الحیاه والعلم والإراده والقدره وغیرها تدور مع الوجود حیثما دار ولا تنفک عنه تحققا بل هو عینها، فکل واحده منها عین باقیها بوجودها الأحدی، فافهم. ثم نقول: ولکون الضدین مجتمعین فی عین الوجود یجتمعان أیضا فی العقل، إذ لولا وجودهما فیه لما اجتمعا فیه، وعدم اجتماعهما فی الوجود الخارجی الذی هو نوع من أنواع الوجود المطلق لا ینافی اجتماعهما فی الوجود من حیث هو هو، فتدبر. فالوجود الحق المطلق - أی المطلق عن الإطلاق والتقیید علی ما ذهب إلیه المحققون من أهل التوحید - حقیقه واحده ذات شؤون وشجون ولکل شأن حکم لا یتجافی عنه من حیث إن ذلک الحکم حکم ذلک الشأن وإن کان کل رقیقه محاکیه عن حقیقتها وکل حقیقه هی واجده کمال رقائقها مع ما هی علیها من الزیاده، فالوجود المطلق الحق منصبغ بتلک الأحکام فی عز وحدته وغناه الذاتی، والانصباغ فی الحقیقه هو الاتصاف الوجودی الأحدی، ولذا قال بعض مشایخ التوحید: بأن الله لا یعرف إلا بجمعه بین الأضداد فی الحکم علیها بها. واعلم أن نهایه کمال کل صفه هی أن لا یتطرق إلیها زوال وفتور بعروض مقابلها، بل انتظم معه والتأم بحیث یزید قوه وسلطانا وسعه، وقد جاء فی الآیات القرآنیه والمأثورات الروائیه اتصافه سبحانه بالأسماء والصفات المتقابله کالأول والآخر، والظاهر والباطن، واللطیف والقهار، والنافع والضار، والقابض والباسط، والخافض والرافع، والهادی والمضل، والمعز والمذل ونظائرها.

الصورتین بالتناقض لا باعتبار حضورهما فی الذهن بل بالاعتبار الذی ذکرناه.

قال: وأن یتصور عدم جمیع الأشیاء (1) حتی عدم نفسه وعدم العدم بأن یتمثل فی الذهن ویرفعه وهو ثابت باعتبار، قسیم باعتبار، ولا یصح الحکم علیه من حیث هو لیس بثابت ولا تناقض.

أقول: الذهن یمکنه أن یتصور جمیع المعقولات وجودیه کانت أو عدمیه، ویمکنه أن یلحظ عدم جمیع الأشیاء لأنه یتصور العدم المطلق، ویمکنه أن ینسبه إلی جمیع الماهیات فیمکنه أن یلحظه باعتبار نفسه فیتصور عدم الذهن نفسه، وکذلک یمکنه أن یلحقه نفس العدم (2) بمعنی أن الذهن یتخیل للعدم صوره ما معقوله متمیزه عن صوره الوجود ویتصور رفعها ویکون ثابتا باعتبار تصوره، لأن رفع الثبوت الشامل للثبوت الخارجی والذهنی تصور ما لیس بثابت ولا متصور أصلا وهو ثابت باعتبار تصوره وقسیم لمطلق الثابت باعتبار أنه سلبه ولا استبعاد

[شماره صفحه واقعی : 101]

ص: 2148


1- قد اتفقت النسخ کلها علی صوره العباره فی قوله: وعدم العدم بأن یتمثل فی الذهن، ثم قوله هذا جواب عن الشبهه المشهوره وهی لزوم اجتماع النقیضین فی قولنا: المعدوم المطلق یمتنع الحکم علیه. بیان اللزوم أن موضوع هذه القضیه وهو المعدوم المطلق قد حکم علیه بامتناع الحکم علیه، فالمعدوم المطلق فی القضیه موصوف بصحه الحکم علیه، کما أنه موصوف بنقیضها الذی هو عدم صحه الحکم علیه فلزم اجتماع النقیضین، فأجاب بأن المعدوم المطلق ثابت باعتبار وغیر ثابت باعتبار، فصحه الحکم علیه باعتبار أنه ثابت متصور، وامتناع الحکم علیه باعتبار أنه غیر ثابت فلا تناقض. وفی بعض النسخ (یصح) مکان (لا یصح) ولکنه لا یصح بلا کلام.
2- من الالحاق أی یمکن الذهن أن یلحق العدم نفس العدم، فالعدم ونفس العدم منصوبان علی المفعولیه.

فی ذلک، فإنا نقول: الموجود إما ثابت فی الذهن أو غیر ثابت فی الذهن، فاللاوجود قسیم للوجود ومن حیث له مفهوم قسم من الثابت، والحکم علی رفع الثبوت المطلق من حیث إنه متصور لا من حیث إنه لیس بثابت ولا یکون تناقضا لاختلاف الموضوعین.

قال: ولهذا نقسم الموجود إلی ثابت فی الذهن وغیر ثابت فیه ونحکم بینهما بالتمایز وهو لا یستدعی (1) الهویه لکل من المتمایزین، ولو فرض له هویه (2) لکان حکمها حکم الثابت.

أقول: هذا استدلال علی أن الذهن له أن یتصور عدم جمیع الأشیاء، وبیانه أنا نقسم الموجود إلی ثابت فی الذهن وغیر ثابت فیه، ونحکم بامتیاز أحدهما عن الآخر ومقابلته له، والحکم علی شئ یستدعی تصوره وثبوته فی الذهن، فیجب أن یکون ما لیس بثابت فی الذهن ثابتا فیه، فقد تصور الذهن سلب ما وجد فیه باعتبارین علی ما حققناه، فإن ما لیس بثابت فی الذهن ثابت فیه من حیث إنه متصور، وغیر ثابت فیه من حیث إنه سلب لما فی الذهن.

لا یقال: امتیاز أحد الشیئین عن الآخر یستدعی أن یکون لکل من الممتازین هویه مغایره لهویه الآخر حتی یحکم بینهما بالامتیاز، فلو کان العدم ممتازا عن الوجود لکان له هویه متمیزه عنه، لکن ذلک محال لأن العقل یمکنه رفع کل هویه، فیکون رفع هویه العدم قسیما للعدم وقسما منه وهذا محال.

لأنا نقول: لا نسلم وجوب الهویه لکل من الممتازین، فإنا نحکم بامتیاز الهویه عن اللاهویه ولیس اللاهویه هویه سلمنا ثبوت الهویه لکل ممتازین لکن هویه العدم داخله باعتبار الهویه فی قسم الهویه وباعتبار ما فرض أنها لا هویه یکون مقابله للهویه وقسیما لها، ولا امتناع فی کون الشئ قسما من الشئ

[شماره صفحه واقعی : 102]

ص: 2149


1- أی الحکم بامتیاز أحد الشیئین عن الآخر لا یستدعی.
2- الضمیر المخفوض راجع إلی قوله: غیر ثابت، أی لو فرض لما لیس بثابت هویه.

وقسیما له باعتبارین علی ما تقدم تحقیقه فی باب الثبوت.

قال: وإذا حکم الذهن علی الأمور الخارجیه بمثلها وجب التطابق فی صحیحه وإلا فلا، ویکون صحیحه باعتبار مطابقته لما فی نفس الأمر لإمکان تصور الکواذب.

أقول: الأحکام الذهنیه قد تؤخذ بالقیاس إلی ما فی الخارج، وقد تؤخذ لا بهذا الاعتبار، فإذا حکم الذهن علی الأشیاء الخارجیه بأشیاء خارجیه مثلها کقولنا: الانسان حیوان فی الخارج، وجب أن یکون مطابقا (1) لما فی الخارج حتی یکون حکم الذهن حقا وإلا لکان باطلا، وإن حکم علی أشیاء خارجیه بأمور معقوله کقولنا: الانسان ممکن، أو حکم علی الأمور الذهنیه بأحکام ذهنیه کقولنا: الإمکان مقابل للامتناع، لم تجب مطابقته لما فی الخارج، إذ لیس فی الخارج إمکان وامتناع متقابلان ولا فی الخارج انسان ممکن.

إذا تقرر هذا فنقول: الحکم الصحیح فی هذین القسمین لا یمکن أن یکون باعتبار مطابقته لما فی الخارج لما تقدم من أن الحکم لیس مأخوذا بالقیاس إلی الخارج ولا باعتبار مطابقته لما فی الذهن، لأن الذهن قد یتصور الکواذب، فإنا قد نتصور کون الانسان واجبا مع أنه ممکن، فلو کان صدق الحکم باعتبار مطابقته لما فی الذهن لکان الحکم بوجوب الانسان صادقا، لأن له صوره ذهنیه مطابقه لهذا الحکم، بل یکون باعتبار مطابقته لما فی نفس الأمر.

وقد کان فی بعض أوقات استفادتی منه (2) رحمه الله جرت هذه النکته وسألته عن

[شماره صفحه واقعی : 103]

ص: 2150


1- أی وجب أن یکون الحکم مطابقا، المستفاد من قوله: فإذا حکم الذهن، وکذا قوله الآتی: لم تجب مطابقته، الضمیر راجع إلی الحکم. وسیصرح فیه بقوله: الحکم الصحیح فی هذین القسمین لا یمکن أن یکون باعتبار مطابقته لما فی الخارج. وقوله: حتی یکون حکم الذهن حقا، مطابق لنسخه (م) والنسخ الأخری: حتی یکون حکم الذهن صحیحا وقوله: وإلا لکان باطلا یؤید الأول، وقوله: الحکم الصحیح فی هذین القسمین الثانی.
2- أقول: قد صنفنا رساله فی نفس الأمر وقد أوجب تصنیفها کلامه هذا من سؤاله وجواب المحقق الطوسی إیاه، فلا بأس بالرجوع إلیها فی المقام لعلها تجدیک مطالب حول ذلک الموضوع الشریف والله سبحانه ولی الأمر.

معنی قولهم: إن الصادق فی الأحکام الذهنیه هو باعتبار مطابقته لما فی نفس الأمر والمعقول من نفس الأمر إما الثبوت الذهنی أو الخارجی، وقد منع کل منهما هاهنا.

فقال رحمه الله: المراد بنفس الأمر هو العقل الفعال، فکل صوره أو حکم ثابت فی الذهن مطابق للصور المنتقشه فی العقل الفعال فهو صادق وإلا فهو کاذب.

فأوردت علیه أن الحکماء یلزمهم القول بانتقاش الصور الکاذبه فی العقل الفعال، لأنهم استدلوا علی ثبوته بالفرق بین النسیان والسهو، فإن السهو هو زوال الصوره المعقوله عن الجوهر العاقل وارتسامها فی الحافظ لها، والنسیان هو زوالها عنهما معا، وهذا یتأتی فی الصور المحسوسه، أما المعقوله فإن سبب النسیان هو زوال الاستعداد بزوال المفید للعلم فی باب التصورات والتصدیقات، وهاتان الحالتان قد تعرضان فی الأحکام الکاذبه فلم یأت فیه بمقنع، وهذا البحث لیس من هذا المقام وإنما انجر الکلام إلیه وهو بحث شریف لا یوجد فی الکتب.

38- المسأله الثامنه و الثلاثون : فی کیفیه حمل الوجود و العدم علی الماهیات

قال: ثم الوجود والعدم قد یحملان وقد یربط بهما المحمولات.

أقول: إعلم أن الوجود والعدم قد یحملان علی الماهیه کما یقال: الانسان معدوم، الانسان موجود، وقد یجعلان رابطه کقولنا: الانسان یوجد کاتبا، الانسان تعدم عنه الکتابه، فهاهنا المحمول هو الکتابه والوجود والعدم رابطتان إحداهما رابطه الثبوت والوصل والأخری رابطه السلب والفصل.

قال: والحمل یستدعی اتحاد الطرفین من وجه (1) وتغایرهما من آخر، وجهه

[شماره صفحه واقعی : 104]

ص: 2151


1- أی یستدعی مناسبه ما بینهما ومغایره ما بینهما، فالمناسبه تفید الحمل والمغایره الإفاده. ثم الحمل هو الاتحاد والاتحاد بین الموضوع والمحمول إما بتنزل الموضوع إلی مقام المحمول حتی یتحدا، أو بتصعد المحمول إلی مقام الموضوع. وبالجمله الحمل هو الاتحاد وهو یقتضی اثنینیه ما ووحده ما واتحاد الطرفین بحسب الذات والوجود، وتغایرهما بحسب المفهوم أی المتغایران مفهوما متحدان ذاتا. وإن شئت قلت فی تعریف الحمل: إن الحمل المفید هو أن المتغایرین مفهوما متحدان ذاتا، أو أن الحمل هو الحکم باتحاد المتغایرین مطلقا سواء کان بحسب المفهوم أو بحسب الاعتبار.

الاتحاد قد تکون أحدهما وقد تکون ثالثا.

أقول: لما ذکر أن الوجود والعدم قد یحملان وقد یکونان رابطه بین الموضوع والمحمول شرع فی تحقیق معنی الحمل، وتقریره أنا إذا حملنا وصفا علی موصوف فلسنا نعنی به أن ذات الموضوع هی ذات المحمول بعینها، فإنه لا یبقی حمل ولا وضع إلا فی الألفاظ المترادفه وهو باطل، ولأن قولنا: الانسان حیوان، حمل صادق ولیس الانسان والحیوان مترادفین، ولا نعنی به أن ذات الموضوع مباینه لذات المحمول، فإن الشیئین المتباینین کالانسان والفرس یمتنع حمل أحدهما علی الآخر، بل نعنی به أن الموضوع والمحمول بینهما اتحاد من وجه وتغایر من وجه، فإذا قلنا: الضاحک کاتب، عنینا به أن الشئ الذی یقال له الضاحک هو الشئ الذی یقال له الکاتب، فجهه الاتحاد هی الشئ وجهه التغایر هی الضحک والکتابه.

إذا عرفت هذا فاعلم إن جهه الاتحاد قد تکون أمرا مغایرا للموضوع والمحمول کما فی هذا المثال، فإن الشئ الذی یقال له ضاحک وکاتب هو الانسان وهو غیر الموضوع والمحمول، وقد تکون أحدهما کقولنا: الانسان ضاحک والضاحک انسان.

قال: والتغایر لا یستدعی (1) قیام أحدهما بالآخر، ولا اعتبار عدم القائم فی

[شماره صفحه واقعی : 105]

ص: 2152


1- جواب شک یورد علی الحمل الإیجابی مطلقا، تقریره کما فی الشوارق أن الحمل محال وإلا وجب التغایر لیفید، فإذا وجب وجب أن یکون أحدهما قائما بالآخر، إذ مع التغایر لولاه لم یکن بینهما مناسبه بل کان کل منهما أجنبیا عن الآخر، فلولا القیام لم یکن حمل أحدهما علیه أولی من حمل الآخر علیه، وإذا وجب قیام أحدهما بالآخر یجب أن لا یتصف به فی نفسه وإلا اجتمع المثلان فیلزم قیام الشئ بما لیس بمتصف به، وهو جمع للنقیضین. وتقریر الجواب منع استدعاء الحمل القیام مطلقا لصحه قولنا: کل انسان ناطق، مع عدم تصور القیام بین الکل والجزء، والأجنبیه إنما تلزم لو لم یکن مع عدم القیام اتحاد بالذات، ولو سلم فلا نسلم استدعاء اعتبار عدم ما هو قائم فی قیامه بالآخر، بل الذی یستدعیه لئلا یلزم اجتماع المثلین هو عدم اعتبار القائم، وأین هو من اعتبار عدمه لیلزم اجتماع النقیضین.

القیام لو استدعاه.

أقول: لما ذکر أن المحمول مغایر للموضوع من وجه صدق علیه مطلق التغایر وصدق التغایر لا یستدعی قیام أحدهما بالآخر قیام العرض بمحله، فإنا نقول:

الانسان حیوان ولیست الحیوانیه قائمه بالانسانیه، ثم لو فرضنا أن التغایر مع الحمل یقتضی قیام أحدهما بالآخر لکن لا یلزم من کون المحمول قائما بالموضوع کون الموضوع فی نفسه مأخوذا باعتبار عدم القائم، فإنه حینئذ اعتبار زائد علی نفس المحمول والموضوع لا یستدعی مجرد القیام (1).

قال: وإثبات الوجود للماهیه لا یستدعی وجودها أولا.

أقول: إن الحکماء اتفقوا علی أن الموصوف بالصفه الثبوتیه یجب أن یکون ثابتا، وقد أورد علی هذا أن الوجود ثابت للماهیه فیجب أن تکون الماهیه ثابته (2) أولا حتی یتحقق لها ثبوت آخر ویتسلسل.

[شماره صفحه واقعی : 106]

ص: 2153


1- مطابق لما فی (م) والنسخ الباقیه: والموضوع لا یستدعیه مجرد القیام، وفی بعضها بمجرد القیام.
2- لأن ثبوت شئ لشئ فرع ثبوت المثبت له، وتفصی الفخر الرازی عن هذا الایراد بتخصص القاعده الفرعیه بالاستثناء، والدوانی بتبدیل الفرعیه بالاستلزام لأن ثبوت الشئ أی المثبت له فی الفرعیه یجب أن یکون مقدما، ولکنه فی الاستلزام یتحقق مع المقارنه أیضا، فالاستلزام غیر مستدع لتقدم ثبوت المثبت له علی الثابت بخلاف الفرعیه، والسید المدقق تفصی بإنکار ثبوت الوجود لا ذهنا ولا عینا، والمحققون من أساطین الحکماء کالشیخ فی التعلیقات وصدر المتألهین فی الأسفار بأن الوجود نفس ثبوت الماهیه لا ثبوت شئ للماهیه حتی یکون فرع ثبوت الماهیه.

والجواب ما تقدم فیما حققناه أولا من أن الوجود لیس عروضه للماهیات عروض السواد للمحل، بل زیادته أنما هی فی التصور والتعقل لا فی الوجود الخارجی.

قال: وسلبه عنها لا یقتضی تمیزها وثبوتها، بل نفیها لا إثبات نفیها، وثبوتها فی الذهن وإن کان لازما لکنه لیس شرطا.

أقول: سلب الوجود عن الماهیه لا یقتضی أن تکون الماهیه متمیزه عن غیرها وثابته فی نفسها، فإن التمیز صفه غیر الماهیه وکذلک الثبوت والمسلوب عنه هو نفس الماهیه لیس الماهیه مع غیرها، بل سلب الوجود یقتضی نفی الماهیه لا بمعنی أن تکون الماهیه متحققه ویثبت لها النفی.

لا یقال: المسلوب عنه الوجود موجود فی الذهن، فالسلب یقتضی الثبوت.

لأنا نقول: إنا لا نرید بذلک (1) أنه مسلوب عنه الوجود عند کونه موجودا فی الذهن، فإن کونه موجودا فی الذهن صفه مغایره له والمسلوب عنه هو الموصوف فقط لا باعتبار کونه موصوفا بهذه الصفه أو غیرها وإن کان بحیث تلزمه هذه الصفه أو غیرها.

قال: والحمل والوضع (2) من المعقولات الثانیه یقالان بالتشکیک، ولیست الموصوفیه ثبوتیه وإلا تسلسل.

أقول: الحمل والوضع من الأمور المعقوله، ولیس فی الخارج حمل ولا وضع بل الثابت فی الخارج هو الانسان والکتابه وأما صدق الکاتب علی الانسان فهو أمر عقلی، ولهذا حکمنا بأن الحمل والوضع من المعقولات الثانیه ویقالان بالتشکیک، فإن استحقاق بعض المعانی للحمل أولی من البعض الآخر وکذا الوضع،

[شماره صفحه واقعی : 107]

ص: 2154


1- والحاصل الفرق بین الحینیه والمشروطه.
2- أی کون الشئ محمولا وموضوعا.

فإذا قلنا: الجسم أسود، فقد حکمنا علی الجسم بأنه موصوف بالسواد والموصوفیه أمر اعتباری ذهنی لا خارجی حقیقی، لأن الموصوفیه لو کانت وجودیه لزم التسلسل، وبیان الملازمه أنها لو کانت خارجیه لکانت عرضا قائما بالمحل، فاتصاف محلها بها یستدعی موصوفیه أخری فننقل الکلام إلیها ویتسلسل.

39- المسأله التاسعه و الثلاثون : فی انقسام الوجود إلی ما بالذات و الی ما بالعرض

قال: ثم الوجود قد یکون بالذات وقد یکون بالعرض.

أقول: الموجود إما أن یکون له حصول مستقل فی الأعیان أو لا یکون، والأول هو الموجود بالذات سواء کان جوهرا أو عرضا، فإن العرض وإن کان لا یوجد إلا بمحله لکنه موجود حقیقه، فإن وجود العرض لیس هو بعینه وجود المحل، إذ قد یوجد المحل بدون العرض ثم یوجد ذلک العرض فیه کالجسم إذا حل فیه السواد بعد أن لم یکن. والثانی هو الموجود بالعرض کأعدام الملکات والأمور الاعتباریه الذهنیه التی لا تحقق لها فی الأعیان، ویقال إنها موجوده فی الأعیان بالعرض.

قال: وأما الوجود فی الکتابه (1) والعباره فمجازی.

أقول: للشئ وجود فی الأعیان ووجود فی الأذهان وقد سبق البحث فیهما، ووجود فی العباره ووجود فی الکتابه، والذهن یدل علی ما فی العین والعباره تدل علی الأمر الذهنی والکتابه تدل علی العباره، لکن الوجودان (2) الأولان حقیقیان والباقیان مجازیان، إذ لا یحکم العقل بأن الشئ موجود فی اللفظ والکتابه، لکن لما دل علیه حکم علی سبیل المجاز أنه موجود فیهما.

[شماره صفحه واقعی : 108]

ص: 2155


1- کما فی (ت، ق) وفی غیرهما: أما الموجود فی الکتابه.
2- هکذا کانت العباره فی جمیع النسخ المعتبره، فلفظه (لکن) مخففه ملغاه عن العمل.
40- المسأله الأربعون : فی أن المعدوم لا یعاد

قال: والمعدوم لا یعاد لامتناع الإشاره إلیه، فلا یصح الحکم علیه بصحه العود.

أقول: ذهب جماعه من الحکماء والمتکلمین إلی أن المعدوم لا یعاد، وذهب آخرون منهم إلی أنه ممکن أن یعاد، والحق الأول. واستدل المصنف رحمه الله علیه بوجوه: الأول: أن المعدوم لا تبقی له هویه ولا یتمیز عن غیره، فلا یصح أن یحکم علیه بحکم ما من الأحکام فلا یمکن الحکم علیه بصحه العود، وهذا ینتقض بامتناع الحکم علیه بامتناع العود فإنه حکم ما، والتحقیق هنا أن الحکم یستدعی الحضور الذهنی لا الوجود الخارجی.

قال: ولو أعید تخلل العدم بین الشئ ونفسه.

أقول: هذا هو الوجه الثانی من الوجوه الداله علی امتناع إعاده المعدوم، وتقریره أن الشئ بعد عدمه نفی محض وعدم صرف وإعادته أنما تکون بوجود عینه الذی هو المبتدأ بعینه فی الحقیقه فیلزم تخلل العدم بین الشئ ونفسه، وتخلل النفی بین الشئ الواحد ونفسه غیر معقول.

قال: ولم یبق فرق بینه وبین المبتدأ.

أقول: هذا هو الوجه الثالث، وتقریره أن المعدوم لو أعید لم یبق فرق بینه وبین المبتدأ، فإنا إذا فرضنا سوادین أحدهما معاد والآخر مبتدأ وجدا معا لم یقع بینهما افتراق فی الماهیه ولا المحل ولا غیر ذلک من الممیزات إلا کون أحدهما (1) کان موجودا ثم عدم والآخر لم یسبق عدمه وجوده، لکن هذا الفرق باطل لامتناع تحقق الماهیه فی العدم، فلا یمکن الحکم علیها بأنها هی هی حاله العدم، وإذا لم

[شماره صفحه واقعی : 109]

ص: 2156


1- وفی (ش) وحدها: إلا أن أحدهما، والنسخ الأخری کلها والثلاث الأول منها هی أقدم النسخ وأصحها: إلا کون أحدهما کان موجودا، والظاهر أن ما فی (ش) تصرف من غیر ضروره.

یبق فرق بینهما لم یکن أحدهما أولی من الآخر بالإعاده أو الابتداء.

قال: وصدق المتقابلان علیه دفعه.

أقول: هذا وجه رابع، وهو أنه لو أعید المعدوم لصدق المتقابلان علی الشئ الواحد دفعه واحده والتالی باطل فالمقدم مثله، بیان الشرطیه أنه لو أعید لأعید مع جمیع مشخصاته، ومن بعض المشخصات الزمان، فیلزم جواز الإعاده علی الزمان فیکون مبتدأ معادا وهو محال، لأنهما متقابلان لا یصدقان علی ذات واحده.

قال: ویلزم التسلسل فی الزمان.

أقول: هذا دلیل علی امتناع إعاده الزمان، وتقریره أنه لو أعید الزمان لکان وجوده ثانیا مغایرا لوجوده أولا، والمغایره لیست بالماهیه ولا بالوجود وصفات الوجود بل بالقبلیه والبعدیه لا غیر، فیکون للزمان زمان آخر یوجد فیه تاره ویعدم أخری، وذلک یستلزم التسلسل.

قال: والحکم بامتناع العود لأمر لازم للماهیه.

أقول: هذا جواب عن استدلال من ذهب إلی إمکان إعاده المعدوم، وتقریر الدلیل أن الشئ بعد العدم إن استحال وجوده لماهیته أو لشئ من لوازمها وجب امتناع مثله الذی هو الوجود المبتدأ، وإن کان لأمر غیر لازم بل لعارض فعند زوال ذلک العارض یزول الامتناع.

وتقریر الجواب أن الشئ بعد العدم ممتنع الوجود المقید ببعدیه العدم، وذلک الامتناع لازم للماهیه الموصوفه بالعدم بعد الوجود.

41- المسأله الحادیه و الأربعون : فی قسمه الموجود إلی الواجب و الممکن

قال: وقسمه الموجود إلی الواجب والممکن ضروریه وردت علی الوجود (1)

[شماره صفحه واقعی : 110]

ص: 2157


1- أی وردت القسمه وذلک لأن مورد القسمه فی کل تقسیم لا یقید بشئ من القیود ولا بعدمه بل یؤخذ مطلقا وإلا لزم تقسیم الشئ إلی نفسه والی غیره، وفی (م ق): وردت علی الموجود.

من حیث هو قابل للتقیید وعدمه.

أقول: العقل یحکم حکما ضروریا بأن الموجود إما أن یکون مستغنیا عن غیره أو یکون محتاجا، والأول واجب والثانی ممکن، وهذه قسمه ضروریه لا یفتقر فیها إلی برهان، ولیست القسمه وارده علی مطلق الوجود من حیث هو وجود مطلق، فإن الشئ من حیث هو ذلک الشئ یستحیل أن ینقسم إلی متباینین هما غیر ذلک الشئ، وإذا اعتبرت قسمته فلا یؤخذ مع هذه الحیثیه بل یؤخذ الشئ بلا تقید بشرط مع تجویز التقیید ویقسم فتنضاف إلی مفهومه مفهومات أخر، ویصیر مفهومه مع کل واحد من تلک المفهومات قسما.

42- المسأله الثانیه و الأربعون : فی البحث عن الإمکان

قال: والحکم علی الممکن بإمکان الوجود حکم علی الماهیه لا باعتبار العدم والوجود.

أقول: الذهن إذا حکم بأمر علی أمر فقد یلاحظ الوجود أو العدم للمحکوم علیه وهو الحکم بأحدهما أو بما یشترط فیه أحدهما، وقد لا یلاحظ أحدهما کالحکم بالامکان فإن الذهن إذا حکم علی الممکن بإمکان الوجود أو العدم فإنه لا یحکم علیه باعتبار کونه موجودا لأنه بذلک الاعتبار یکون واجبا، ولا باعتبار کونه معدوما فإنه بذلک الاعتبار یکون ممتنعا، وإنما یتحقق الإمکان للممکن من حیث هو هو لا باعتبار الوجود ولا باعتبار العدم.

وبهذا التحقیق یندفع السؤال الذی یهول به قوم وهو أن المحکوم علیه بالامکان إما أن یکون موجودا أو معدوما فإن کان موجودا استحال الحکم علیه بالامکان، لأن الموجود لا یقبل العدم لاستحاله الجمع بین الوجود والعدم، وإذا

[شماره صفحه واقعی : 111]

ص: 2158

امتنع حصول العدم امتنع حصول إمکان الوجود والعدم، وإن کان معدوما استحال علیه قبول الوجود کما تقدم، وإذا استحال مجامعه الإمکان لوصفی الوجود والعدم واستحال انفکاک الماهیه عنهما استحال الحکم علی الماهیه بالامکان.

وذلک لأن القسمه (1) فی قولهم المحکوم علیه بالامکان إما أن یکون موجودا أو معدوما لیست بحاصره، لأن المفهوم منه أن المحکوم علیه بالامکان إما أن یحکم علیه مع اعتبار الوجود أو مع اعتبار العدم، ویعوزه قسم آخر وهو أن یحکم علیه لا مع اعتبار أحدهما. وقولهم الموجود حال الوجود لا یقبل العدم وکذا المعدوم صحیح، لکن الموجود یقبل العدم فی غیر حال الوجود وکذا المعدوم، ولیس حال الماهیه إما حال الوجود أو حال العدم لأنهما حالان تحصلان عند اعتبار الماهیه مع الغیر، أما عند اعتبارها لا مع الغیر فإنها تقبل أحدهما لا بعینه، وهذا الامتناع امتناع لاحق بشرط المحمول.

قال: ثم الإمکان قد یکون آله فی التعقل، وقد یکون معقولا باعتبار ذاته.

أقول: کون الشئ معقولا ینظر فیه العقل ویعتبر فیه وجوده ولا وجوده غیر (2) کونه آله للتعقل، ولا ینظر فیه حیث ینظر فیما هو آله لتعقله بل إنما ینظر به مثلا العاقل یعقل السماء بصوره فی عقله ویکون معقوله السماء، لا ینظر حینئذ فی الصوره التی بها یعقل السماء ولا یحکم علیها بحکم، بل یعقل أن المعقول بتلک الصوره هو السماء وهو جوهر، ثم إذا نظر فی تلک الصوره وجعلها معقولا منظورا إلیها لا آله فی النظر إلی غیرها وجدها عرضا موجودا فی محل هو عقله.

إذا ثبت هذا فنقول: الإمکان کآله للعاقل بها یعرف حال الممکن فی أن وجوده علی أی أنحاء العروض یعرض للماهیه، ولا ینظر فی کون الإمکان موجودا أو معدوما أو جوهرا أو عرضا أو واجبا أو ممکنا، ثم إذا نظر فی وجوده أو إمکانه أو وجوبه أو جوهریته أو عرضیته لم یکن بذلک الاعتبار إمکانا لشئ،

[شماره صفحه واقعی : 112]

ص: 2159


1- إشاره إلی دفع السؤال بهذا التحقیق.
2- خبر لقوله: کون الشئ.

بل کان عرضا فی محل هو العقل وممکنا فی ذاته ووجوده غیر ماهیته، فالإمکان من حیث هو إمکان لا یوصف بکونه موجودا أو غیر موجود أو ممکنا أو غیر ممکن، وإذا وصف بشئ من ذلک لا یکون حینئذ إمکانا بل یکون له إمکان آخر یعتبره العقل والامکان أمر عقلی، فمهما اعتبر العقل للامکان ماهیه ووجودا حصل فیه إمکان إمکان ولا یتسلسل، بل ینقطع عند انقطاع الاعتبار. وهکذا حکم جمیع الاعتبارات العقلیه من الوجوب والشیئیه والحدوث وغیرها من ثوانی المعقولات.

قال: وحکم الذهن (1) علی الممکن بالامکان اعتبار عقلی، فیجب أن تعتبر مطابقته لما فی العقل.

أقول: قد تقدم مواضع اعتبار المطابقه وعدمها، والامکان إذا اعتبر فیه المطابقه فیجب أن یکون مطابقا لما فی العقل لأنه اعتبار عقلی علی ما تقدم.

43- المسأله الثالثه و الأربعون : فی أن الحکم بحاجه الممکن إلی المؤثر ضروری

قال: والحکم بحاجه الممکن ضروری (2) وخفاء التصدیق لخفاء التصور غیر قادح.

[شماره صفحه واقعی : 113]

ص: 2160


1- قد تقدم تحقیقه فی بیان نفس الأمر فی المسأله السابعه والثلاثین. وهذا الکلام جواب عن استدلال من یقول: بأن الإمکان موجود فی الخارج بأن حکم الذهن علی الممکن بالامکان إن لم یکن مطابقا للخارج کان جهلا وکان الذهن قد حکم بالامکان علی ما لیس بممکن، وإن کان مطابقا للخارج کان الإمکان موجودا فیه. والجواب أن الإمکان أمر عقلی وقد تقدم أن صحه الحکم بالأمور العقلیه باعتبار مطابقته لما فی نفس الأمر وهو أعم مما فی الخارج ومما فی العقل فقد یکون صحه الحکم بمطابقته لما فی العقل والحکم بالامکان من هذا القبیل.
2- قال قدس سره فی شرحه علی الفصل العاشر من النمط الخامس من الإشارات: الممکن یفتقر فی ترجح أحد طرفی وجوده وعدمه علی الآخر إلی عله مرجحه لذلک الطرف، وهذا حکم أولی وإن کان قد یمکن للعقل أن یذهل عنه ویفزع إلی ضروب من البیان کما یفزع إلی التمثیل بکفتی المیزان المتساویین اللتین لا یمکن أن تترجح إحداهما علی الأخری من غیر شئ آخر ینضاف إلیها والی غیر ذلک مما یجری مجراه ویذکر فی هذا الموضع، إنتهی. وقد تقدم أیضا فی المسأله الثلاثین من هذا الکتاب أن الحکم باحتیاج الممکن ضروری.

أقول: کل عاقل إذا تصور الممکن ما هو والاحتیاج إلی المؤثر حکم بنسبه أحدهما إلی الآخر حکما ضروریا لا یحتاج معه إلی برهان وخفاء هذا التصدیق عند بعض العقلاء لا یقدح فی ضروریته، لأن الخفاء فی الحکم یسند إلی خفاء التصور لا لخفائه فی نفسه، ولهذا إذا مثل للمتشکک فی هذه القضیه حال الوجود والعدم بالنسبه إلی الماهیه بحال کفتی المیزان وأنهما کما یستحیل ترجح إحدی الکفتین علی الأخری بغیر مرجح، کذلک الممکن المتساوی الطرفین حکم بالحاجه إلی المؤثر.

قال: والمؤثریه اعتبار عقلی (1).

أقول: هذا جواب عن سؤال أورده بعض المغالطین علی احتیاج الممکن إلی المؤثر.

وتقریر السؤال: أن الممکن لو افتقر إلی المؤثر لکانت مؤثریه المؤثر فی ذلک الأثر إن کانت وصفا ثبوتیا فی الذهن من غیر مطابقه الخارج لزم الجهل، ولأنها ثابته قبل الذهن ویستحیل قیام صفه الشئ بغیره، وإن کانت بمطابقه الخارج أو

[شماره صفحه واقعی : 114]

ص: 2161


1- أقول: القول الأقوم الأحکم فی المقام أن الجعل أنما یتعلق بالوجود من حیث التعین لا من حیث ذاته وحقیقته، لأن الإمکان أنما یتعلق بالوجود من حیث التعین لا من حیث الحقیقه، فالتحقیق الأتم أن الماهیه کما أنها لیست مجعوله بمعنی أن الجاعل لم یجعل الماهیه ماهیه کذلک الوجود لیس مجعولا بمعنی أن الجاعل لم یجعل الوجود وجودا بل الوجود وجود أزلا وأبدا وموجود أزلا وأبدا، والماهیه ماهیه أزلا وأبدا وغیر موجوده ولا معدومه أزلا وأبدا وإنما تأثیر الفاعل فی خصوصیه الوجود وتعینه لا غیر. وبعباره أخری الممکن هو الوجود المتعین، فإمکانه من حیث تعینه، ووجوبه من حیث حقیقته فوجود الممکنات عباره عن تعین الوجود الحقیقی فی مرتبه من مراتب ظهوره بسبب تلبسه بأحکام الأعیان الثابته وآثارها، وتلک الأعیان هی حقائق الممکنات. والایجاد عباره عن تجلیه فإنه فی الماهیات الممکنه الغیر المجعوله التی کانت مرایا لظهوره، فافهم.

کانت ثابته فی الخارج مغایره للمؤثر والأثر لأنها نسبه بینهما لزم التسلسل وهو محال، وبتقدیر تسلیمه فهو غیر معقول لأن التسلسل أنما یعقل لو فرضنا أمورا متتالیه إلی غیر النهایه، وذلک یستدعی کون کل واحد منها متلوا بصاحبه، وإنما یکون متلوا بصاحبه لو لم یکن بینه وبین متلوه غیره، لکن ذلک محال لأن تأثیر المتلو فی التالی متوسط بینهما وقد کان لا متوسط هذا خلف، ولیست المؤثریه عدمیه لأنها نقیض اللا مؤثریه المحموله علی المعدوم، والمحمول علی المعدوم عدم، ونقیض العدم ثبوت، فالمؤثریه ثبوتیه.

وتقریر الجواب: أن المؤثریه أمر إضافی یثبت فی العقل عند تعقل صدور الأثر عن المؤثر فإن تعقل ذلک یقتضی ثبوت أمر فی العقل هو المؤثریه کما فی سائر الإضافات، وعدم مطابقته للخارج لا یقتضی کونه جهلا لأن الجهل یلزم لو حکم بثبوته فی الخارج ولم یثبت فی الخارج.

وقوله: والمؤثریه صفه قبل الذهن وصفه الشئ یستحیل قیامها بغیره، فجوابه أن کون الشئ بحیث لو عقله عاقل حصل فی عقله إضافه لذلک الشئ إلی غیره هو الحاصل قبل الأذهان لا الذی یحصل فی العقل فإن ذلک یستحیل وجوده قبل وجود العقل.

قال: والمؤثر یؤثر فی الأثر لا من حیث هو موجود ولا من حیث هو معدوم.

أقول: هذا جواب عن سؤال آخر لهم، وتقریر السؤال أن المؤثر إما أن یؤثر فی الأثر حال وجوده أو حال عدمه، والقسمان باطلان، فالتأثیر باطل. أما بطلان الأول فلاستلزامه تحصیل الحاصل، وأما بطلان الثانی فلأن حال العدم لا أثر فلا تأثیر لأن التأثیر إن کان عین حصول الأثر عن المؤثر فحیث لا أثر فلا تأثیر وإن کان مغایرا، فالکلام فیه کالکلام فی الأول.

وتقریر الجواب: أن نقول: إن أردت بحال وجود الأثر زمان وجوده فلیس بمستحیل أن یؤثر المؤثر فی الأثر فی زمان وجود الأثر، لأن العله مع المعلول

[شماره صفحه واقعی : 115]

ص: 2162

تکون بهذه الصفه، وإن أردت به مقارنه المؤثر للأثر الذاتیه فذلک مستحیل (1)، وإنما یؤثر فیه لا من حیث هو موجود ولا من حیث هو معدوم.

قال: وتأثیره فی الماهیه ویلحقه وجوب لاحق.

أقول: هذا جواب عن سؤال ثالث لهم، وتقریره أن المؤثر إما أن یؤثر فی الماهیه أو فی الوجود أو فی اتصاف الماهیه بالوجود، والأقسام بأسرها باطله فالتأثیر باطل.

أما الأول: فلأن کل ما بالغیر یرتفع بارتفاعه لکن ذلک محال، لأن صیروره الماهیه غیر ماهیه محال، لأن موضوع القضیه یجب أن یتحقق حال ثبوت محمولها ولا تحقق للماهیه حال الحکم علیها بالعدم.

وأما الثانی: فلأنه یلزم ارتفاع الوجود عند ارتفاع المؤثر ویلزم ما تقدم من المحال.

وأما الثالث: فلأن الموصوفیه لیست ثبوتیه وإلا لزم التسلسل فلا تکون أثرا سلمنا لکن المؤثر یؤثر فی ماهیتها أو فی وجودها أو فی اتصاف ماهیتها بوجودها ویعود المحال.

وتقریر الجواب: أن المؤثر یؤثر فی الماهیه، وعند فرض الماهیه یجب تحققها وجوبا لاحقا بسبب الفرض مترتبا علی الفرض، ومع ذلک الوجوب یمتنع تأثیر المؤثر فیه فإنه یکون إیجادا لما فرض موجودا أما قبل فرضه ماهیه فیمکن أن یوجدها المؤثر علی سبیل الوجوب ویکون ذلک الوجوب سابقا علی وجوده، والفرق بین الوجوبین ظاهر ذکر فی المنطق، والغلط هنا نشأ من قبل اشتراک لفظ الوجوب لدلالته علی المعنیین بالشرکه اللفظیه، وقولنا عدمت الماهیه معناه أن الماهیه الحاصله فی زمان لیست تحصل فی زمان بعده ویکون ذلک حملا لغیر الحاصل علی المتصور منه لا علی الموجود الخارجی، لأن الوضع والحمل من

[شماره صفحه واقعی : 116]

ص: 2163


1- باتفاق النسخ کلها، فالذاتیه صفه للمضاف فی (مقارنه المؤثر)، أو للموصوف المحذوف أی المقارنه الذاتیه.

ثوانی المعقولات علی ما مر ولا یکونان فی الخارج، وکذا البحث فی حصول الوجود من موجده ومن یجعل تأثیر المؤثر فی جعل الماهیه موصوفه بالوجود وهم القائلون بثبوت المعدوم لم یتعلق ذلک بموصوفیه الماهیه بالوجود، لأن ذلک أمر إضافی یحصل بعد اتصافها به، والمراد من تأثیر المؤثر هو ضم الماهیه إلی الوجود، ولا یلزم من ذلک ما ذکروه من المحال.

قال: وعدم الممکن یستند إلی عدم علته علی ما مر.

أقول: هذا جواب عن سؤال آخر، وتقریره أن یقال: إن الممکن لو افتقر فی طرف الوجود إلی المؤثر لافتقر فی طرف العدم لتساویهما بالنسبه إلیه، والتالی باطل، لأن المؤثر لا بد له من أثر والعدم نفی محض، فیستحیل استناده إلی المؤثر، ولأنه نفی محض فلا تعدد فیه ولا امتیاز.

وتقریر الجواب: أن عدم الممکن المتساوی لیس نفیا محضا بل هو عدم ملکه، وتساوی طرفی وجوده وعدمه أنما یکون فی العقل، والمرجح لطرف الوجود یکون موجودا فی الخارج، وأما فی العدم فلا یکون إلا عقلیا، وعدم العله لیس بنفی محض وهو یکفی فی الترجیح العقلی ولامتیازه عن عدم المعلول فی العقل یجوز أن یعلل هذا العدم بذلک العدم فی العقل.

44- المسأله الرابعه و الأربعون : فی أن الممکن الباقی محتاج إلی المؤثر

قال: والممکن الباقی مفتقر إلی المؤثر لوجود علته.

أقول: ذهب جمهور الحکماء والمتأخرین من المتکلمین إلی أن الممکن الباقی محتاج إلی المؤثر، وبالجمله کل من قال بأن الإمکان (1) عله تامه فی

[شماره صفحه واقعی : 117]

ص: 2164


1- جمهور العقلاء مالوا إلی أن عله احتیاج الأثر إلی مؤثره هی الإمکان لا غیر، وقال آخرون: إنها الحدوث لا غیر، وقال آخرون: هما معا. والشارح أشار إلی قول جمهور العقلاء بقوله: وبالجمله کل من قال.. الخ. وأما الفرقتان الأخریان فذهبتا إلی أن الممکن حال بقائه مستغن عن المؤثر، إذ لا حدوث حال البقاء فلا حاجه. وشنع علیهما الشیخ فی النمط الخامس من الإشارات حاکیا کلامهم بقوله: وقد یقولون إنه إذا أوجد فقد زالت الحاجه إلی الفاعل حتی أنه لو فقد الفاعل جاز أن یبقی المفعول موجودا، کما یشاهدونه من فقدان البناء وقوام البناء وحتی أن کثیرا منهم لا یتحاشی أن یقول: لو جاز علی الباری تعالی العدم لما ضر عدمه وجود العالم، لأن العالم عنده إنما احتاج إلی الباری تعالی فی أن أوجده، أی أخرجه من العدم إلی الوجود حتی کان بذلک فاعلا، فإذ قد فعل وحصل له الوجود عن العدم فکیف یخرج بعد ذلک إلی الوجود عن العدم حتی یحتاج إلی الفاعل؟ وقالوا: لو کان یفتقر إلی الباری تعالی من حیث هو موجود لکان کل موجود مفتقرا إلی موجود آخر والباری أیضا موجود وکذلک إلی غیر النهایه. ثم أخذ الشیخ فی الرد علیهم فراجع الإشارات، وقال فی حقهم: فهؤلاء هؤلاء، یعنی أنهم علماء العوام وعوام العلماء. وقد تقدم الکلام فی ذلک أیضا فی المسأله التاسعه والعشرین.

احتیاج الأثر إلی المؤثر حکم بأن الممکن الباقی مفتقر إلی المؤثر، والدلیل علیه أن عله الحاجه إنما هی الإمکان وهو لازم للماهیه ضروری اللزوم، فهی أبدا محتاجه إلی المؤثر، لأن وجود العله یستلزم وجود المعلول.

قال: والمؤثر یفید البقاء بعد الإحداث (1).

أقول: لما حکم باحتیاج الممکن الباقی إلی المؤثر شرع فی تحقیق الحال فیه، وأن الصادر عن المؤثر ما هو حال البقاء، وذلک لأن الشبهه دخلت علی القائلین باستغناء الباقی عن المؤثر بسبب أن المؤثر لا تأثیر له حال البقاء لأنه إما أن یؤثر فی الوجود الذی کان حاصلا وهو محال لأن تحصیل الحاصل محال، أو فی أمر جدید فیکون المؤثر مؤثرا فی الجدید لا فی الباقی.

والتحقیق: أن قولهم: المؤثر حال البقاء إما أن یکون له فی الأثر تأثیر أو لا، یشتمل علی غلط (2) فإن المؤثر فی البقاء لا یکون له أثر البقاء حال البقاء

[شماره صفحه واقعی : 118]

ص: 2165


1- سیأتی البحث عنه فی المسأله الثالثه من الفصل الثالث من هذا المقصد.
2- أی أن قولهم یشتمل علی غلط.

وتحصیل الحاصل أنما لزم منه. والحق أن المؤثر یفید البقاء بعد الإحداث، وتأثیره بعد الإحداث فی أمر جدید هو البقاء فإنه غیر الإحداث فهو مؤثر فی أمر جدید صار به باقیا لا فی الذی کان باقیا (1).

قال: فلهذا جاز استناد القدیم الممکن إلی المؤثر الموجب (2) لو أمکن (3)، ولا

[شماره صفحه واقعی : 119]

ص: 2166


1- جمله الأمر أن المؤثر جعله متصفا بالبقاء والممکن کما فی اتصافه بالوجود محتاج إلی المؤثر کذلک فی البقاء، وحاجته إلیه فی البقاء کحاجته إلیه فی الحدوث، لأن الممکن فی ذاته لم یقتض شیئا منهما لاستواء نسبه ذاته إلی طرفی وجوده وعدمه فی الحدوث، وکذلک اتصافه به فی الزمان الثانی وما بعده من الأزمنه فی البقاء.
2- الموجب بالفتح المضطر.
3- أی لو أمکن القدیم الممکن، وکلمه (لو) للامتناع نحو قوله تعالی: لو کان فیهما آلهه إلا الله لفسدتا، أو لو أمکن مؤثر قدیم موجب بالذات، ولکن الوجه الأول أولی بل المتعین کما یقتضیه سیاق البحث، والکلام من أن کل ممکن حادث. وإنما لم یمکن القدیم الممکن لأن الفاعل المختار علی زعمهم هو الذی یفعل بواسطه القصد والاختیار.. إلی آخر ما قاله الشارح، یعنی ولما قلنا من أن الممکن الباقی مفتقر إلی المؤثر لوجود علته، والمؤثر یفید البقاء بعد الإحداث جاز استناد القدیم الممکن إلی المؤثر لأنه ممکن باق فیحتاج إلی المؤثر فی بقائه فقط لا فی الحدوث لأنه القدیم الممکن، فلیس له حال حدوث کما للحادث الباقی المحتاج إلی المؤثر فی حدوثه وبقائه کلیهما. أقول: الفلاسفه الطبیعیه کانوا قائلین بأن واجب الوجود بالذات هو الأصول الأزلیه، أی الأجزاء التی لا تتجزأ الموسومه بالأتم وهی ماده هذه المحسوسات وعنصرها، أی أن هذه المحسوسات معلوله کائنه منها. والی تلک الأصول أشار برهان الموحدین أمیر المؤمنین علیه السلام فی الخطبه الواحده والستین والمائه من نهج البلاغه بقوله: لم یخلق الأشیاء من أصول أزلیه ولا من أوائل أبدیه بل خلق ما خلق فأقام حده وصور ما صور فأحسن صورته.. الخ. وفی المقام مذاهب أخری نقلها الشیخ الرئیس فی الفصل الثانی عشر من النمط الخامس من الإشارات والماتن المحقق الطوسی فی شرحه علیه من القائلین بالمبادئ الاسطقسیه وغیرها. وهؤلاء قائلون بأن الماده أو الاسطقس عله موجبه، أی مضطره تکونت هذه المحسوسات منها بلا إراده واختیار، وبیان الایجاب هو علی النحو الذی نقله عنهم الشیخ الرئیس فی الفصل الثالث عشر من المقاله الأولی من طبیعیات الشفاء (ص 26 ج 1 ط 1) حیث قال: إنهم یرون أن مبادئ الکل هی أجرام صغار لا تتجزأ لصلابتها ولعدمها الخلاء، وأنها غیر متناهیه بالعدد ومبثوثه فی خلاء غیر متناهی القدر، وأن جوهرها فی طباعها متشاکل وبأشکالها مختلف، وأنها دائمه الحرکه فی الخلاء فیتفق أن یتصادم منها جمله فیجتمع علی هیئه فیکون منه عالم، وأن فی الوجود عوالم مثل هذا العالم غیر متناهیه بالعدد مترتبه فی خلاء غیر متناه، ومع ذلک فیری أن الأمور الجزئیه من الحیوانات والنباتات کائنه لا بحسب الاتفاق. وفرقه أخری لم تقدم علی أن یجعل العالم بکلیته کائنا بالاتفاق، ولکنها جعلت الکائنات متکونه عن المبادئ الاسطقسیه بالاتفاق، فما اتفق أن کان هیئه اجتماعه علی نمط یصلح للبقاء والنسل بقی ونسل، وما اتفق أن لم یکن کذلک لم ینسل، وأنه قد کان فی ابتداء النشور بما یتولد حیوانات مختلطه الأعضاء من أنواع مختلفه وکأن یکون حیوان نصفه أیل ونصفه عنز، وأن أعضاء الحیوان لیست هی علی ما هی علیه من المقادیر والخلق والکیفیات لأغراض بل اتفقت کذلک مثلا قالوا: لیست الثنایا حاده لتقطع ولا الأضراس عریضه لتطحن، بل اتفق أن کانت الماده تجتمع علی هذه الصوره، واتفق أن کانت هذه الصوره نافعه فی مصالح البقاء فاستفاد الشخص بذلک بقاء، وربما اتفق له من آلات النسل نسلا لا لیستحفظ به النوع بل اتفاقیا. إنتهی ما أردنا من نقل ما فی الشفاء. بیان: قوله ولعدم الخلاء، أی لیس لها خلاء وتجویف. قوله فی طباعها متشاکل، أی من نوع واحد. قوله کائنه لا بحسب الاتفاق، أی کائنه بحسب الطبیعه. قوله نصفه أیل ونصفه عنز، أیل بالفتح والتشدید علی وزن المیت، وفی الصحاح الأیل الذکر من الأوعال وهو الذی یسمیه بالفارسیه (گوزن) وعنز بالفتح والسکون یقال بالفارسیه (بز کوهی)، فلنرجع إلی ما کنا فیه: والغرض أن هؤلاء وأترابهم من الفرق الطبیعیه قائلون بالإیجاب والاضطرار، لأن تلک المبادئ لا حیاه لها ولا شعور وعلم وإراده، واتفق أن تکونت منها هذه المحسوسات، وأما الفیلسوف الإلهی فقائل بالمبدأ الحی العالم القادر المرید السمیع البصیر المختار فی جمیع أفعاله وهو دائم الفضل علی البریه، وحاشاهم عن التفوه بالایجاب والاضطرار وعدم الاختیار فی المبدأ سبحانه وتعالی. ثم إن هذین العلمین یقولان ذلک ولا یمکن استناد القدیم الممکن إلی المختار، وهذا یفسره ویعلله بقوله: لأن المختار هو الذی یفعل بواسطه القصد والاختیار، والقصد أنما یتوجه فی التحصیل إلی شئ معدوم، لأن القصد إلی تحصیل الحاصل محال، وکل معدوم یجدد فهو حادث. وتفوها بحدوث العالم بدلیل کونه مختارا، وبأن القول بقدمه یوجب أن یکون موجبا مضطرا. والمحقق الطوسی فی رسالته الموسومه بتذکره آغاز وانجام قد أفاد فی التوحید الصمدی الذی هو الأول والآخر والظاهر والباطن الفیاض علی الإطلاق أزلا وأبدا علی ما یراه الموحدون الشامخون فی معارف الحکمه المتعالیه حقائق داله علی توغله فی توحد الوجود الحق الصمدی الأزلی فی ذاته وجمیع صفاته وأفعاله، وقد بینا وأوضحنا کلماته الشریفه فی تعلیقاتنا علی آغاز وانجام علی التفصیل والاستیفاء معاضده بمنطق الوحی فارجع إلیها. وکان بعض مشایخنا یقول: کان المحقق الطوسی فی التجرید جالسا علی کرسی الکلام فتکلم علی دأبهم وهدیهم. ثم قد یأتی کلامه فی الایجاب أیضا فی المسأله الأولی من الفصل الأول من المقصد الثالث فی صفاته تعالی حیث یقول: وجود العالم بعد عدمه ینفی الایجاب.

[شماره صفحه واقعی : 120]

ص: 2167

یمکن استناده إلی المختار.

أقول: هذا نتیجه ما تقدم من أن الممکن الباقی إذا ثبت أنه محتاج إلی المؤثر ثبت جواز استناد القدیم الممکن إلی المؤثر الموجب، أما استناده إلی المختار فغیر ممکن لأن المختار هو الذی یفعل بواسطه القصد والاختیار، والقصد أنما یتوجه فی التحصیل إلی شئ معدوم، لأن القصد إلی تحصیل الحاصل محال، وکل معدوم تجدد فهو حادث.

45- المسأله الخامسه و الأربعون : فی نفی قدیم ثان

قال: ولا قدیم سوی الله تعالی (1) لما یأتی.

أقول: قد خالف فی هذا جماعه کثیره، أما الفلاسفه فظاهر (2) لقولهم بقدم العالم.

[شماره صفحه واقعی : 121]

ص: 2168


1- قدمه سبحانه یساوق قدم فیضه.
2- فقد دریت حق القول وتحقیقه فی ذلک، والإیجاد وإن کان بحسب کل یوم فی شأن وتجلیه علی الدوام بالاسمین الشریفین القابض والباسط وسائر أسمائه الحسنی متجددا آنا فآنا بتجلیات غیر متناهیه خلقیه، ولکن الوجود الحق قدیم واجب بذاته حی علیم أزلی أبدی متصف بجمیع الصفات الکمالیه بوجوده الأحدی، فالوجود غیر مجعول مطلقا کما أنه غیر قابل للعدم مطلقا لاستحاله انفکاک الشئ عن نفسه وانقلابه إلی غیره. والآراء الأخری کلها قابله لمحمل صحیح بحیث لا تنافی ذلک التوحید الصمدی بمعناه الأرفع الأشمخ.

وأما المسلمون (1)، فالأشاعره أثبتوا ذاته تعالی وصفاته فی الأزل کالقدره والعلم والحیاه والوجود والبقاء وغیر ذلک من الصفات علی ما یأتی.

وأبو هاشم أثبت أحوالا خمسا فإنه علل القادریه والعالمیه والحییه والموجودیه بحاله خامسه (2) هی الإلهیه.

وأما الحرنانیون فقد أثبتوا خمسه من القدماء، اثنان حیان فاعلان هما الباری تعالی والنفس (3) وواحد منفعل غیر حی هو الهیولی واثنان لا حیان ولا فاعلان ولا منفعلان هما الدهر والخلاء. أما قدمه تعالی فظاهر، وأما النفس والهیولی فلاستحاله ترکبهما عن الماده وکل حادث مرکب، وأما الزمان (4) فلاستحاله التسلسل اللازم علی تقدیر عدمه، وأما الخلاء فرفعه غیر معقول. واختار ابن زکریا الرازی الطبیب هذا المذهب وصنف کتابا موسوما بالقول فی القدماء الخمسه. وکل هذه المذاهب باطله (5)، لأن کل ما سوی الله تعالی ممکن وکل ممکن حادث وسیأتی تقریرهما.

[شماره صفحه واقعی : 122]

ص: 2169


1- کما فی النسخ الأربع الأولی. وفی بعض النسخ: وأما المتکلمون.
2- متعلق بفعل علل.
3- أی النفس التی هی مبدأ الحیاه من النفس الانسانیه والفلکیه.
4- أی الدهر.
5- ینبغی التأمل فیه، والقول بالحال والثبوت فقد علمت تحقیق الحق فی ذلک، والکتب المدونه فی الملل والنحل کالفصل لابن حزم الأندلسی، والملل والنحل لمحمد الشهرستانی وغیرهما فی المذاهب والآراء والفرق أکثرها مما استفادوها من ظواهر بعض عباراتهم واخترعوا منها مذهبا أو رأیا وأسندوهما إلی قائلیها ولا یرتضی غالبا صاحب القول بهما حیث إنه لم یعن ما استفید من کلامه، ولم یصل مؤلف الملل والنحل إلی مغزی کلامه ولب مراده، ولنا علی ما قلنا شواهد عدیده کثیره نقل شرذمه منها ینجر إلی الإسهاب ویوجب تألیف کتاب عجاب. وینبغی لنا تصنیف مصنف فی الجمع بین الآراء کما صنفه الفارابی فی الجمع بین الرأیین، لعل الله یحدث بعد ذلک أمرا، وبالجمله أن أهل التحقیق فی التوحید - أعنی المتألهین فی التوحید - قائلون بأن الحق سبحانه لیس له سوی فضلا عن أن یکون قدیما أو حادثا، بل لیس الوجود إلا الحق وآیاته.
46- المسأله السادسه و الأربعون : فی عدم وجوب الماده و المده للحادث

قال: ولا یفتقر الحادث إلی المده والماده (1) وإلا لزم التسلسل.

أقول: ذهبت الفلاسفه إلی أن کل حادث مسبوق بماده ومده، لأن کل حادث ممکن وإمکانه سابق علیه وهو عرض لا بد له من محل ولیس المعدوم لانتفائه فهو ثبوتی هو الماده، ولأن کل حادث یسبقه عدمه سبقا لا یجامعه المتأخر، فالسبق بالزمان یستدعی ثبوته، وهذان الدلیلان باطلان لأنه یلزم منهما التسلسل، لأن الماده ممکنه فمحل إمکانها مغایر لها فیکون لها ماده أخری علی أنا قد بینا إن الإمکان عدمی، لأنه لو کان ثبوتیا لکان ممکنا فیکون له إمکان ویلزم التسلسل، والزمان یتقدم أجزاؤه بعضها علی بعض هذا النوع من التقدم فیکون للزمان زمان هذا خلف.

أجابوا عن الأول: بأن الإمکان لفظ مشترک بین معنیین: الأول: ما یقابل

[شماره صفحه واقعی : 123]

ص: 2170


1- الماده ما یکون موضوعا للحادث إن کان الحادث عرضا، أو هیولاه إن کان الحادث صوره، أو کان متعلقه إن کان الحادث نفسا، وبالجمله أن الحادث محتاج إلی محل سابق. وقوله: لأن کل حادث ممکن، دلیل لمسبوقیته بماده. وقوله: ولأن کل حادث یسبقه، دلیل لمسبوقیته بمده. وقوله: هذا النوع من التقدم، منصوب مفعول مطلق نوعی لیتقدم. وقوله: لفظ مشترک بین معنیین، کما بین فی المسأله الثانیه والثلاثین حیث قال: والاستعدادی قابل للشده والضعف.. الخ. واعلم أن الحادث ینقسم إلی الحادث الذاتی وإلی الحادث الزمانی، والثانی یحتاج إلی الماده والمده دون الأول لأن العقول عند الإلهیین من الفلاسفه حادثه بالحدوث الذاتی کغیرها من الحادثات الزمانیه ولکنها غیر متصفه بالحدوث الزمانی، فکل ما حادث بالزمانی حادث بالذاتی أیضا ولا عکس کلیا، والحدوث الذاتی یصدق علی القدیم الممکن الغیر المفتقر إلی المده والماده، والمفتقر إلیهما مسبوق بالامکان الاستعدادی. والتسلسل التعاقبی فی المقام غیر ضار لدوام الفیض وقدمه. والتحقیق موکول إلی البحث عن حق التوحید الذی هو توحید الوجود الحق الصمدی ذی المعارج.

الامتناع وهو صفه عقلیه یوصف بها کل ما عدا الواجب والممتنع من المتصورات ولا یلزم من اتصاف الماهیه بها کونها مادیه. والثانی: الاستعداد وهو موجود معدود فی نوع من أنواع جنس الکیف، وإذا کان موجودا وعرضا وغیر باق بعد الخروج إلی الفعل فیحتاج لا محاله قبل الخروج إلی محل وهو الماده.

وعن الثانی: أن القبلیه والبعدیه تلحقان الزمان لذاته فلا یفتقر إلی زمان آخر.

قلنا: أما الأول فباطل، لأن ذلک العرض حادث فیتوقف علی استعداد له ویعود البحث فی التسلسل، وأما الثانی فکذلک لأن أجزاء الزمان لو کانت تتقدم بعضها علی البعض لذاتها وتتأخر کذلک کانت أجزاء الزمان مختلفه بالحقیقه، فکان الزمان مرکبا من الآنات وهو عندکم باطل.

47- المسأله السابعه و الأربعون : فی أن القدیم لا یجوز علیه العدم

قال: والقدیم علیه العدم لوجوبه بالذات أو لاستناده إلیه.

أقول: القدیم إن کان عدما جاز علیه العدم کعدم العالم وإن کان العدم لا یسمی قدیما (1)، وإن کان وجودا استحال عدمه لأنه إما أن یکون واجب الوجود فیستحیل عدمه، أو ممکن الوجود فمؤثره لا یجوز أن یکون مختارا لأن کل أثر لمختار حادث فیکون موجبا، فإن کان واجبا استحال عدمه فاستحال عدم معلوله، وإن کان ممکنا تسلسل.

قال:

[شماره صفحه واقعی : 124]

ص: 2171


1- قد یوصف العدم بالقدم والحدوث، فیقال: العدم الغیر المسبوق بالوجود قدیم والمسبوق حادث.
الفصل الثانی : فی الماهیه و لواحقها
اشاره

(1)

وهی مشتقه عما هو وهو ما به یجاب (2) عن السؤال بما هو وتطلق غالبا علی الأمر المتعقل، والذات والحقیقه علیها (3) مع اعتبار الوجود، والکل من ثوانی المعقولات.

أقول: فی هذا الفصل مباحث شریفه جلیله نحن نذکرها فی مسائل:

1- المسأله الأولی : فی الماهیه و الحقیقه و الذات

أما الماهیه فهی لفظه مأخوذه عن (ما هو) وهو ما به یجاب عن السؤال بما

[شماره صفحه واقعی : 125]

ص: 2172


1- قال المصنف فی شرح الفصل الخامس من سابع الإشارات فی اشتقاق لفظ الماهیه ومعناه: إن ماهیه الشئ هی ما یحصل فی العقل من ذلک الشئ نفسه دون عوارضه الخارجه، ولذلک اشتقت لفظه الماهیه من لفظ ما هو، فإن الجواب عنها یکون بها، إنتهی. یعنی أن الجواب عن لفظه ما هو یکون بالماهیه. وقوله: لواحقها، یعنی بها عوارضها من الوحده والکثره والکلیه والجزئیه والوجود والعدم وغیرها.
2- أی الماهیه، وتذکیر الضمیر باعتبار الخبر کقوله تعالی (ولما رأی الشمس بازغه قال هذا ربی).
3- أی تطلق الذات والحقیقه علی الماهیه مع اعتبار الوجود الخارجی، فلا یقال مثلا ذات العنقاء وحقیقتها بل یقال ماهیه العنقاء. وقد یستعمل هذه الألفاظ الثلاثه أی الماهیه والذات والحقیقه بلا اعتبار فرق بینها.

هو، فإنک إذا قلت: ما هو الانسان، فقد سألت عن حقیقته وماهیته، فإذا قلت:

حیوان ناطق، کان هذا الجواب هو ماهیه الانسان، وهذه اللفظه - أعنی الماهیه - أنما تطلق فی الغالب من الاستعمال علی الأمر المعقول، وإذا لحظ مع ذلک الوجود قیل له حقیقه وذات، والماهیه والحقیقه والذات من المعقولات الثانیه العارضه للمعقولات الأولی، فإن حقیقه الانسان - أعنی الحیوان الناطق - معروضه لکونها ماهیه وذاتا وحقیقه، وهذه عوارض لها.

قال: وحقیقه کل شئ واحده مغایره (1) لما یعرض لها من الاعتبارات وإلا لم تصدق علی ما ینافیها.

أقول: کل شئ له حقیقه هو بها ما هو، فالإنسانیه من حیث هی إنسانیه حقیقه وهی مغایره لجمیع ما یعرض لها من الاعتبارات، فإن الانسانیه من حیث هی إنسانیه لا یدخل فی مفهومها الوجود والعدم ولا الوحده والکثره ولا الکلیه والجزئیه ولا غیر ذلک من الاعتبارات اللاحقه بها، لأن الوحده مثلا لو دخلت فی مفهوم الانسانیه لم تصدق الانسانیه علی ما ینافی الوحده، لکنها تصدق علیه لصدقها علی الکثره، وکذلک القول فی الکثره وکذا الوجود والعدم والکلیه والجزئیه وغیرها، فهی إذن مغایره لهذه الاعتبارات وقابله لها قبول الماده للصور المختلفه والأعراض المتضاده.

قال: وتکون الماهیه مع کل عارض مقابله لها مع ضده.

أقول: إذا أخذت الماهیه مع قید الوحده مثلا صارت واحده، وإذا أخذت مع قید الکثره صارت کثیره، فالواحدیه أمر مضموم إلیها مغایر لها تصیر بها الماهیه واحده وتقابل باعتبارها الماهیه باعتبار القید الآخر، فإن الانسان الواحد مقابل للانسان الکثیر باعتبار العارضین لا باعتبار الماهیه نفسها.

قال: وهی من حیث هی لیست إلا هی ولو سئل بطرفی النقیض فالجواب السلب لکل شئ قبل الحیثیه لا بعدها.

[شماره صفحه واقعی : 126]

ص: 2173


1- قوله: واحده مغایره، باتفاق (م ص ق ز د).

أقول: الانسانیه من حیث هی هی لیست إلا الانسانیه، وجمیع ما یعرض لها من الاعتبارات مغایر لها کالوحده والکثره علی ما تقدم، إذا عرفت هذا فإذا سئلنا عن الانسان بطرفی النقیض فقیل مثلا: هل الانسان ألف أم لیس؟ کان الجواب دائما بالسلب علی أن یکون قبل من حیث لا بعد من حیث، فنقول: الانسان لیس من حیث هو انسان ألفا، ولا نقول: الانسان من حیث هو انسان لیس ألفا (1). ولو قیل: الانسانیه التی فی زید لا تغایر التی فی عمرو من حیث هی إنسانیه لم یلزم منه أن تقول: فإذن تلک الوحده بالعدد، لأن قولنا: من حیث هی إنسانیه، أسقط جمیع الاعتبارات، وقید الوحده زائد فیجب حذفه.

2- المسأله الثانیه : فی أقسام الکلی

قال: وقد تؤخذ الماهیه محذوفا عنها ما عداها بحیث لو انضم إلیها شئ لکان زائدا ولا تکون مقوله علی ذلک المجموع وهو الماهیه (2) بشرط لا شئ ولا توجد إلا فی الأذهان.

أقول: الماهیه کالحیوان مثلا قد تؤخذ محذوفا عنها جمیع ما عداها بحیث لو انضم إلیها شئ لکان ذلک الشئ زائدا علی تلک الماهیه، ولا تکون الماهیه صادقه علی ذلک المجموع وهو الماهیه بشرط لا شئ، وهذا لا یوجد إلا فی الأذهان لا فی الخارج، لأن کل موجود فی الخارج مشخص، وکل مشخص

[شماره صفحه واقعی : 127]

ص: 2174


1- بل الانسان لیس هو من حیث هو انسان بألف ولا غیر ألف، لأن الماهیه من حیث هی هی لیست إلا هی، وقضیه الانسان من حیث هو انسان لیس ألفا فی حکم الایجاب العدولی، ومعناه الانسان من حیث هو لا ألف، أی هو شئ وذلک الشئ هو لا ألف، وهذا لیس بصحیح لأنه لیس إلا نفسه، والألف واللا ألف مغایران له وهو کما أنه لیس بألف، لیس بلا ألف وعباره المقام مطابقه للنسخ کلها.
2- بإطباق النسخ کلها: وهو الماهیه، بتذکیر الضمیر، وکذلک فی الشرح.

فلیس بمتجرد عن الاعتبارات.

قال: وقد تؤخذ لا بشرط شئ وهو کلی طبیعی موجود فی الخارج، وهو جزء من الأشخاص وصادق علی المجموع الحاصل منه ومما یضاف إلیه.

أقول: هذا اعتبار آخر للماهیه معقول، وهو أن تؤخذ الماهیه من حیث هی هی لا باعتبار التجرد ولا باعتبار عدمه، کما یؤخذ الحیوان من حیث هو هو لا باعتبار تجرده عن الاعتبارات، بل مع تجویز أن یقارنه غیره مما یدخل فی حقیقته، وهذا هو الحیوان لا بشرط شئ وهو الکلی الطبیعی، لأنه نفس الطبائع الأشیاء وحقائقها وهذا الکلی موجود فی الخارج، فإن الحیوان المقید موجود فی الخارج وکل موجود فی الخارج فإن أجزاءه موجوده فی الخارج، فالحیوان من حیث هو هو الذی هو جزء من هذا الحیوان موجود، وهذا الحیوان جزء من الأشخاص الموجوده وهو صادق علی المجموع المرکب منه ومن قید الخصوصیه المضاف إلیه.

قال: والکلیه العارضه للماهیه یقال لها کلی منطقی وللمرکب منهما عقلی وهما ذهنیان، فهذه اعتبارات ثلاثه ینبغی تحصیلها فی کل ماهیه معقوله.

أقول: هذان اعتباران آخران للکلی (أحدهما) الکلیه العارضه لها وهو الکلی المنطقی لأن المنطقی یبحث عنه. (والثانی) العقلی وهو المرکب من الماهیه ومن الکلیه العارضه لها، فإن هذا اعتبار آخر مغایر للأولین، وهذان الکلیان عقلیان لا وجود لهما فی الخارج، أما المنطقی فلأنه لا یتحقق إلا عارضا لغیره، إذ الکلیه من ثوانی المعقولات لیست متأصله فی الوجود، إذ لیس فی الخارج شئ هو کلی مجرد، فالکلیه إذا عارضه لغیرها وکل معروض للکلی من حیث هو معروض له فهو ذهنی، إذ کل موجود فی الخارج شخصی وکل شخصی فلیس بکلی فالکلی ذهنی وکذا الکلی العقلی لهذا فهذه اعتبارات ثلاثه فی کل معقول ینبغی تحصیلها (أحدها) الکلی الطبیعی وهو نفس الماهیه (والثانی) الکلی المنطقی وهو العارض لها (والثالث) العقلی وهو المرکب منهما.

[شماره صفحه واقعی : 128]

ص: 2175

3- المسأله الثالثه : فی انقسام الماهیه إلی البسیط و المرکب

(1)

قال: والماهیه منها بسیط وهو ما لا جزء له، ومنها مرکب وهو ما له جزء، وهما موجودان ضروره.

أقول: الماهیه إما أن یکون لها جزء تتقوم منه ومن غیره، وإما أن لا تکون کذلک. والأول هو المرکب کالانسان المتقوم من الحیوان والنطق، والثانی هو البسیط کالجوهر الذی لا جزء له، وهذان القسمان موجودان بالضروره فإنا نعلم بالضروره وجود المرکبات کالجسم والانسان والفرس وغیرها من الحقائق المرکبه، ووجود المرکب یستلزم وجود أجزائه، فالبسائط موجوده بالضروره.

قال: ووصفاهما اعتباریان متنافیان وقد یتضایفان فیتعاکسان فی العموم والخصوص مع اعتبارهما بما مضی (2).

[شماره صفحه واقعی : 129]

ص: 2176


1- عبارات المتن والشرح موافقه للنسخ کلها.
2- من البسیط والمرکب الحقیقین المستفادین من قوله قدس سره والماهیه منها بسیط وهو ما لا جزء له، ومنها مرکب وهو ما له جزء. واعلم أن البسیط یطلق بالاشتراک اللفظی علی عده معان، فیقال: إنه سبحانه بسیط کما أنه دائر فی ألسنه الحکماء أن بسیط الحقیقه کل الأشیاء، أی أنه تعالی صمد لا جوف له، وکثیرا ما یعبرون عن هذا المعنی بأنه تعالی غیر متناه کما یعبرون عنه بوحده الوجود أیضا. فالکلمات الأربع - أعنی قولهم بسیط الحقیقه کل الأشیاء والصمد وغیر المتناهی ووحده الوجود - معناها واحد. وعلی هذا المعنی من البساطه قال صاحب المنظومه فی الحکمه: غرر فی بساطته تعالی (ص 150). ویقال للمفارقات النوریه: عقول بسیطه، وإطلاق البسیط علیها باعتبار کلیتها أی سعه وجودها أیضا. قال الشیخ فی الفصل الرابع من المقاله الخامسه من نفس الشفاء: إن الأشیاء المرکبه والأشیاء البسیطه التی هی قائمه فی المرکب یجوز أن یجتمع فیها فعل أن یبقی وقوه أن یفسد، وفی الأشیاء البسیطه المفارقه الذات لا یجوز أن یجتمع هذان الأمران (ص 355 ج 1 ط 1). ویطلق البسیط علی الملکه العلمیه أیضا، فیقال: إن حقیقه کل شئ مندمج فی بسیطه کاندماج العلوم التفصیلیه فی الملکه البسیطه، وتلک الملکه البسیطه یقال لها: القوه العقلیه المطلقه والعلم البسیط أیضا فراجع الفصل السادس من خامسه نفس الشفاء (ص 359)، وأطلق فی ذلک الفصل العقل البسیط علی الملکه أیضا، وعلی منواله قال المتأله السبزواری فی تعلیقه علی آخر الفصل السابع من الطرف الأول من المسلک الخامس من الأسفار: سواء کان فیاض العقول التفصیلیه هو العقل البسیط الذی هو الملکه أو باطن ذات النفس أو العقل الفعال (ج 3 ص 321 ط 2)، ویعبر عن هذا العلم البسیط بالعقل البسیط الاجمالی، فراجع الموضع المذکور أخیرا من الشفاء والأسفار (ص 293 ج 1 ط 1) حیث یقول: إثبات هذا العقل البسیط لا یمکن إلا بالقول باتحاد العاقل بالمعقولات. ویطلق خصوصا علی المعلول الأول أی العقل الأول البسیط، وهذا الوجه مندرج فی الإطلاق السابق. ویطلق البسیط علی العناصر الأولیه للمرکبات الطبیعیه کثیرا. ویطلق علی السطح أیضا کما قال الشیخ فی الفصل الثامن والعشرین من النمط الأول من الإشارات: الجسم ینتهی ببسیطه وهو قطعه، والبسیط ینتهی بخطه وهو قطعه.. الخ. ویطلق علی عضو الحیوان بالنسبه إلی بدنه المرکب من الأعضاء، وإن کان کل عضو منه مرکب من البسائط، کما فی المباحث المشرقیه للفخر الرازی (ج 2 ص 232 ط حیدر آباد) وفی الأسفار (ج 4 ط 1 ص 9) من أن مزاج العضو البسیط مشابه لمزاج جزئه. ویطلق علی العرض المقابل للجوهر أیضا کالسطح والنقطه وغیرهما من البسائط العرضیه، فما قدمنا من إطلاقه علی السطح داخل فی هذا الوجه أیضا. ویقال فی الفن الریاضی للعدد الأول البسیط أیضا فی قبال العدد المرکب، ففی صدر المقاله السابعه من أصول إقلیدس بتحریر المحقق الطوسی العدد الأول هو الذی لا یعده غیر الواحد، والمرکب هو الذی یعده آخر. ویطلق کثیرا فی زبر المتقدمین علی النفوس الناطقه الانسانیه، ففی آخر الفصل الرابع من المقاله التاسعه من إلهیات الشفاء حیث قال: ومما لا نشک فیه أن هاهنا عقولا بسیطه مفارقه تحدث مع حدوث أبدان الناس ولا تفسد بل تبقی.. الخ (ج 2 ط 1 ص 269)، وکذلک یطلق فی العلوم الأدبیه وغیرها علی الحروف والکلمات وغیرهما.

أقول: یعنی أن وصف البساطه والترکیب اعتباریان عقلیان عارضان لغیرهما من الماهیات، إذ لا موجود هو بسیط أو مرکب محض، فالبساطه والترکیب لا یعقلان إلا عارضان فهما من ثوانی المعقولات، ولو کانا موجودین لزم التسلسل.

[شماره صفحه واقعی : 130]

ص: 2177

إذا عرفت هذا فإنهما متنافیان، إذ لا یصدق علی شئ أنه بسیط ومرکب وإلا لزم اجتماع النقیضین فیه وهو محال.

وقد یتضایفان أعنی یؤخذ البسیط بسیطا بالنسبه إلی مرکب مخصوص فیکون بساطته باعتبار کونه جزءا من ذلک المرکب لا أنه لا جزء له هو المرکب المخصوص (1)، ویکون المرکب مرکبا باعتبار القیاس إلیه فیتحقق الإضافه بینهما، وهذا کالحیوان فإنه بسیط بالنسبه إلی الانسان علی معنی أنه جزء منه فیکون أبسط منه، وإذا أخذا باعتبار التضایف تعاکسا مع اعتبارهما الأول أعنی (2) الحقیقی عموما وخصوصا، وذلک لأنهما بالمعنی الحقیقی متنافیان، لأن البسیط لا یصدق علیه أنه مرکب بذلک المعنی، وإذا أخذا بالمعنی الإضافی جوزنا أن یکون البسیط مرکبا، لأن بساطته لیست باعتبار نفسه بل باعتبار کونه جزءا من غیره، وإذا جاز کون البسیط بهذا المعنی مرکبا کان أعم من البسیط بالمعنی الأول، فیکون المرکب بهذا المعنی أخص منه بالمعنی الأول فقد تعاکسا (3) أعنی البسیط

[شماره صفحه واقعی : 131]

ص: 2178


1- کما فی (ش)، والضمیر فی أنه وفی له راجع إلی البسیط، وضمیر هو راجع إلی ذلک المرکب، وقد جاءت العباره علی وجوه، ففی (م): من ذلک المرکب لأنه - وله خ - لا جزء له هو المرکب المخصوص. وفی (ص ز ق د): من ذلک المرکب وأنه لا جزء له وهو المرکب المخصوص. وفی أخری: من ذلک المرکب وإن کان له جزء آخر کما للمرکب المخصوص. والأخیر أوضح الوجوه معنی، والأول أمتنها لفظا ومعنی فقد اخترناه، وفی غیره یحتمل التحریف والتصحیح القیاسی، علی أن غیر الطرفین لا یخلو عن تکلف ثخین.
2- بیان لقول المصنف بما مضی.
3- أی صارت النسبه بین البسیط الإضافی والبسیط الحقیقی علی عکس النسبه بین المرکب الإضافی والمرکب الحقیقی، لأن البسیط الإضافی أعم مطلقا من البسیط الحقیقی، والمرکب الإضافی أخص مطلقا من المرکب الحقیقی، فلا یخفی أن هذه النسبه عکس النسبه بین البسیطین، أما الأول فلأن کل ما لا جزء له یصدق علیه أنه جزء لما ترکب منه ومن غیره، ولیس کل ما هو جزء لغیره یصدق علیه أنه لا جزء له لجواز أن یکون جزء شئ ذا أجزاء، وأما الثانی فلأن کل مرکب إضافی مرکب حقیقی، ولیس کل مرکب حقیقی مرکبا إضافیا لجواز أن لا یعتبر إضافته إلی جزء.

والمرکب فی العموم والخصوص باختلاف الاعتبار.

قال: وکما تتحقق الحاجه (1) فی المرکب فکذا فی البسیط.

أقول: الحاجه تعرض للبسیط وللمرکب معا، فإن کل واحد منهما ممکن وکل

[شماره صفحه واقعی : 132]

ص: 2179


1- قال الشارح القوشجی: اختلفوا فی أن الماهیات الممکنه هل هی مجعوله بجعل جاعل أم لا؟ علی أقوال ثلاثه: الأول: ما اختاره المصنف وهو أنها کلها مجعوله بجعل الجاعل سواء کانت مرکبه أو بسیطه. الثانی: أنها غیر مجعوله مطلقا مرکبه کانت أو بسیطه. الثالث: أن المرکبه مجعوله بخلاف البسیطه، إنتهی. أقول: المستفاد من کلامه فی النمط الرابع من الإشارات ومن کلماته الأخری ومما مضی منه فی الکتاب، عدم اعتقاده فی مجعولیه الماهیات برأسها أصاله ومراده من تحقق الحاجه فی المرکب والبسیط باعتبار صیرورتها موجوده بتبعیه الوجود بضرب من الاعتبار الذهنی فی تغایرهما. ومن ذهب إلی أنها غیر مجعوله مطلقا ناظر إلی جعلها بالأصاله، فالقولان واحد. والقول الثالث ناظر إلی أن البسائط کالأعراض مجعوله بجعل الماهیات الموجوده فی الخارج فهی موجوده بالتبع أیضا، فإن جعل زید فی الخارج هو جعله متکمما بکم کذا ومتلونا بلون کذا وهکذا، لا أن الجعل مره یتعلق بالماهیات وأخری بأعراضها، فالأقوال ناظره إلی أمر فارد ولا تنازع بینها. واعلم أنه یصدق قولنا: الماهیه لیست بموجوده، ولا یصدق قولنا: الوجود لیس بموجود، وذلک لأن الوجود لیس بمجعول بل هو الحق المتحقق فی عظموت جلاله وجبروت کبریائه، والماهیات أوعیه تحققها هی الأذهان لا غیر وإنما تنتزع وتعتبر من حدود أطواره وشؤونه وآیاته، وتلک الحدود تعتبر بما یلینا لا بما یلیه لأنها بما یلیه لا حد لها لقیامها بها، کأمواج البحر مثلا تعتبر حدودها بما یلینا لا بما یلی البحر لأنها لا حدود لها من تلک الجهه، فافهم. والفیلسوف الإلهی یبحث عن أجزاء الجسم فیجده مؤلفا من الهیولی والصوره، فینتقل من ازدواجهما إلی أصل مفارق یقیم أحدهما بالآخر، فیثبت من هذا الطریق خالقا مدبرا قیوما قائما علی الأجسام، أو یجده مؤلفا من أجزاء صغار صلبه لا تتجزأ فینتقل من تألیفها إلی جامع لها مدبر فیها تدبیرا إرادیا، فیثبت بهذا الطریق موجودا واجبا بذاته خالقا مریدا متصفا بجمیع الکمالات الغیر المتناهیه، أو یبحث عن الممکن بأنه زوج ترکیب من الوجود والماهیه فینتقل من ازدواجهما إلی جاعل الماهیه موجوده وهو الله سبحانه. والعارف ینظر بنور برهان الصدیقین علی وجهه الأتم أنه سبحانه هو الأول والآخر والظاهر والباطن، فیحتاج فی إثبات العالم إلی دلیل، فالماهیات فی منظره الأعلی کسراب بقیعه یحسبه الظمآن ماء حتی إذا جاءه لم یجده شیئا ووجد الله عنده فوفاه حسابه.

ممکن علی الإطلاق فإنه محتاج إلی السبب، فالحاجه ثابته فی کل واحد منهما.

وقد منع بعض الناس احتیاج البسیط إلی المؤثر، لأن عله الحاجه أنما هی الإمکان وهو أمر نسبی أنما یعرض لمنتسبین، فما لم تتحقق الاثنینیه لم تتحقق الحاجه، ولا اثنینیه فی البسیط فلا احتیاج له.

والجواب: أن الإمکان أمر عقلی یعرض لمنتسبین عقلیین هما الماهیه والوجود وتتحقق باعتباره الحاجه لکل واحد منهما إلی المؤثر.

قال: وهما قد یقومان بأنفسهما (1) وقد یفتقران إلی المحل.

أقول: کل واحد من البسیط والمرکب قد یکون قائما بنفسه کالجوهر والحیوان، وقد یکون مفتقرا إلی المحل کالکیف والسواد وهما ظاهران، إذا عرفت هذا فالمرکب من الأول لا بد وأن یکون أحد أجزائه قائما بنفسه والآخر قائما به، والمرکب من الثانی لا بد وأن یکون جمیع أجزائه محتاجا إلی المحل، إما إلی ماحل فیه المرکب أو البعض إلیه والباقی إلی ذلک البعض.

قال: والمرکب أنما یترکب عما یتقدمه وجودا وعدما بالقیاس إلی الذهن والخارج وهو عله الغنی عن السبب (2) فباعتبار الذهن بین وباعتبار الخارج غنی، فتحصل خواص ثلاث، واحده متعاکسه واثنتان أعم.

أقول: المرکب هو الذی تلتئم ماهیته عن عده أمور، فبالضروره یکون تحققه متوقفا علی تحقق تلک الأمور، والمتوقف علی الغیر متأخر عنه فالمرکب متأخر عن تلک الأمور فیتأخر عن کل واحد منها، فکل واحد منها موصوف بالتقدم فی

[شماره صفحه واقعی : 133]

ص: 2180


1- أنت بما قدمنا من معانی البسیط تدری أن بعض البسائط کالجوهر قائم بنفسه، وبعضه کالکیف مفتقر إلی المحل، ثم أن الحیوان والسواد فی الشرح مثالان للمرکب، أما الحیوان فظاهر، وأما السواد فباعتبار أن اللون جنس له وقابض نور البصر فصل له. وقوله: لا بد وأن یکون أحد أجزائه قائما بنفسه، کالناطق فی الحیوان.
2- أی تقدم الأجزاء علی الماهیه المرکبه، فالضمیر راجع إلی المصدر المستفاد من قوله: عما یتقدم.

طرف الوجود، ثم إذا عدم أحدها لم تلتئم تلک الأمور فلا تحصل الماهیه، فیکون عدم أی جزء کان من تلک الأمور عله لعدم المرکب، والعله متقدمه علی المعلول، فکل واحد من تلک الأمور موصوف بالتقدم فی طرف العدم أیضا، فقد ظهر أن جزء الحقیقه (1) متقدم علیها فی الوجود والعدم، ثم إن الذهن مطابق للخارج فیجب أن یحکم بالتقدم فی الوجود الذهنی والعدم الذهنی فقد تحقق أن المرکب أنما یترکب عما یتقدمه وجودا وعدما بالقیاس إلی الذهن والخارج.

إذا عرفت هذا فنقول: هذا التقدم (2) الذی هو من خواص الجزء یستلزم استغناء الجزء عن السبب الجدید (3)، لسنا نقول: إنه یکون مستغنیا عن مطلق السبب، فإن فاعل الجزء هو فاعل الکل (4)، وذلک لأن المتقدم لا یعقل احتیاجه إلی عله متأخره عن المتأخر عنه، بل ولا خارجه عن عله المرکب، فإن عله کل جزء داخله فی عله الکل، فإذا اعتبر هذا التقدم بالنسبه إلی الذهن فهو البین، وإذا اعتبر بالنسبه إلی الخارج فهو الغنی عن السبب، وهذه الخاصه أعم من الخاصه الأولی لأن الأولی هی الحصول الموصوف بالتقدم (5) والثانیه هی الحصول المطلق (6)، ولهذا قیل: لا یلزم من کون الوصف بین الثبوت للشئ وکونه غنیا عن

[شماره صفحه واقعی : 134]

ص: 2181


1- قد مضی فی المسأله الأولی من هذا الفصل أن الذات والحقیقه تطلقان علی الماهیه مع اعتبار الوجود الخارجی.
2- بیان لمرجع الضمیر فی قول المصنف وهو عله الغناء المستفاد من قوله: عما یتقدم، کما تقدم.
3- لا عن السبب مطلقا فإن السبب الأول الذی للکل سبب له أیضا، فقوله: ولسنا نقول.. الخ جمله بیانیه.
4- الظاهر أنه لو قال: فإن فاعل الکل هو فاعل الجزء، لکان أنسب.
5- وهو هو لا یکون إلا جزءا، لأن غیر الجزء لا یتصف بالتقدم علی الکل فهو ذاتی لا غیر.
6- أعم من أن یکون جزءا أم لا، بأن یکون عرضا لازما فلا یلزم من أن یکون ذاتیا لا غیر، وإن امتنع رفع هذا اللازم فی الذهن فإنه لا یلزم أن یکون کل ما امتنع رفعه فی الذهن ذاتیا مقوما، کما ذهب إلیه قوم من المنطقیین، والشیخ ردهم فی منطق الإشارات فی ضمن قوله إشاره إلی العرضی اللازم (ص 19 ط 1). فإنما کان هذه الخاصه أعم من الخاصه الأولی، لأن کل ما هو متقدم علی الکل مستغن عن سبب جدید، ولیس کل ما هو مستغن عن سبب جدید فهو متقدم.

السبب الجدید کونه جزءا.

فقد حصل لکل ذاتی علی الإطلاق خواص ثلاث: الأولی: وجوب تقدمه فی الوجودین والعدمین وهذه متعاکسه علیه. الثانیه: استغناؤه عن السبب الجدید.

الثالثه: امتناع رفعه عما هو ذاتی له، وهاتان الخاصتان إضافیتان أعم منه (1) لمشارکه بعض اللوازم له فی ذلک.

4- المسأله الرابعه : فی أحکام الجزء

قال: ولا بد من حاجه ما (2) لبعض الأجزاء إلی البعض، ولا یمکن شمولها باعتبار واحد.

أقول: کل مرکب علی الإطلاق فإنه یترکب من جزئین فصاعدا، ولا بد من أن یکون لأحد الأجزاء حاجه إلی جزء آخر مغایر له، فإنه لو استغنی کل جزء عن باقی الأجزاء لم تحصل منها حقیقه واحده کما لا تحصل من الانسان الموضوع فوق الحجر مع الحجر حقیقه متحده، فلا بد لکل مرکب (3) علی الإطلاق من حاجه لبعض أجزائه إلی بعض.

ثم المحتاج قد یکون هو الجزء الصوری لا غیر کالهیئه الاجتماعیه فی العسکر والبلده فی البیوت والعشریه فی العدد والمعجون عن اجتماع الأدویه.

وقد یکون هو الجزء المادی کالهیولی فی الجسم، ولا یمکن شمول الحاجه بأن یکون الجزء المادی محتاجا إلی الصوری والصوری محتاجا إلی المادی إذا

[شماره صفحه واقعی : 135]

ص: 2182


1- أی من الأول وهو وجوب تقدمه.. الخ، لمشارکه بعض اللوازم له أی للأول فی ذلک أی فی کل واحد من الاستغناء وامتناع الرفع.
2- أی لا بد فی المرکب من حاجه ما.
3- کما فی (م)، والباقیه فی کل مرکب.

أخذت الحاجه باعتبار واحد لأنه یلزم الدور المحال.

وقد تشمل الحاجه الجزئین معا لا باعتبار واحد، کالماده المحتاجه (1) فی وجودها إلی الصوره والصوره المحتاجه فی تشخصها إلی الماده.

قال: وهی قد تتمیز فی الخارج وقد تتمیز فی الذهن.

أقول: أجزاء الماهیه (2) لا بد وأن تکون متمایزه، ثم التمایز قد یکون خارجیا کامتیاز النفس والبدن اللذین هما جزءا الانسان، وقد یکون ذهنیا کامتیاز جنس السواد عن فصله، فإنه لو کان خارجیا لم یخل إما أن یکون کل واحد منهما محسوسا أو لا، والأول باطل لأنه إن ماثل السواد استحال جعله مقوما لعدم الأولویه ولزوم کون الشئ مقوما لنفسه، وإن خالفه فإذا انضاف الفصل إلی الجنس فأما أن لا تحدث هیئه أخری فیکون المحسوس هو اللونیه المطلقه فالسوادیه المحسوسه هی اللونیه المطلقه هذا خلف، أو تحدث هیئه أخری فلا یکون الاحساس بمحسوس واحد بل بمحسوسین هذا خلف، والثانی باطل (3) لأنه لم تحصل عند الاجتماع هیئه أخری کان السواد غیر محسوس، وإن حدث کان الحادث هو السواد وهو معلول الجزئین وهو خارج عنهما، فیکون الترکیب فی قابل السواد أو فاعله (4) لا فیه هذا خلف.

قال: وإذا اعتبر عروض العموم ومضائفه (5) فقد تتباین وقد تتداخل.

أقول: هذه القسمه باعتبار عروض العموم ومضائفه أعنی الخصوص

[شماره صفحه واقعی : 136]

ص: 2183


1- کما قیل بالفارسیه: هیولی در بقاء محتاج صورتتشخص کرد صورت را گرفتار
2- بیان لمرجع الضمیر وهو هی.
3- وهو (أو لا) مقابل المحسوس فی قوله: إما أن یکون کل واحد منهما محسوسا أو لا.
4- قد مضی نظیر ذلک الاحتجاج فی الوجود فی المسأله الأولی من الکتاب. وفی (م): فی قابل السواد وفاعله، وأما النسخ الأخری فکما اخترناه.
5- علی صیغه اسم الفاعل.

للأجزاء (1) فإنا إذا اعتبرنا عروضهما (2) للأجزاء حدثت هذه القسمه، وذلک لأن أجزاء الماهیه إما أن یکون بعضها أعم من البعض (3) فتسمی المتداخله أو لا تکون فتسمی المتباینه (4).

والمتداخله قد یکون العام عاما مطلقا إما متقوما بالخاص وموصوفا به کالجنس ومضائفه الفصل، أو صفه له (5) کالموجود المقول علی المقولات العشر، أو مقوما للخاص کالنوع الأخیر المقوم لخواصه المطلقه، وقد یکون مضافا (6) کالحیوان والأبیض.

والمتباینه ما یترکب عن الشئ وإحدی علله أو معلولاته أو غیرهما إما بعضها عدمی کالأول (7) أو کلها وجودیه حقیقیه متشابهه کالآحاد فی العدد، أو مختلفه إما معقوله کالماده والصوره والعفه والحکمه فی العداله، أو محسوسه کاللون والشکل فی الخلقه والسواد والبیاض فی البلقه، أو بعضها إضافی کالسریر المعتبر فی تحققه نوع نسبه، أو کلها کذلک کالأقرب والأبعد، فهذه أصناف المرکبات.

قال: وقد تؤخذ مواد وقد تؤخذ محموله.

أقول: أجزاء الماهیه قد ینظر إلیها باعتبار کونها مواد فتکون أجزاءا حقیقیه، ولا تحمل علی المرکب حمل هو هو لاستحاله کون الکل هو الجزء، وقد ینظر إلیها

[شماره صفحه واقعی : 137]

ص: 2184


1- صله للعروض، ولم یأت به المصنف لدلاله العروض والمقام علیها.
2- واعتبرنا عدم عروضهما لها أیضا لیتحقق التباین، والضمیر راجع إلی العموم والخصوص المعبر بالمضائف فی المتن.
3- أعم مطلقا أو من وجه.
4- وأما المتساویه فهی خارجه عن هذه القسمه، لأن ترکب الماهیه الحقیقیه من أمرین متساویین ممتنع عند المصنف، لما یأتی من قوله قدس سره: وما لا جنس له فلا فصل له.
5- أی للخاص.
6- عطف علی قد یکون أی وقد یکون العام عاما مضافا.
7- یعنی کالعدد الأول، والعدد الأول مقابل العدد المرکب، والأول کالخمسه والسبعه، والمرکب کالسته والثمانیه کما فی صدر سابعه الأصول العدد الأول هو الذی لا یعده غیر الواحد، والمرکب هو الذی یعده آخر.

باعتبار کونها محموله صادقه علی المرکب.

مثاله الحیوان قد یؤخذ مع الناطق فیکون هو الانسان نفسه، وقد یؤخذ بشرط التجرد والخلو عن الناطق وهو الماهیه بشرط لا شئ کما تقدم تحقیقه (1)، فیستحیل حمله علی المجموع المرکب منه ومن غیره، وإذا أخذ من حیث هو هو مع قطع النظر عن القیدین کان محمولا.

قال: فتعرض لها الجنسیه والفصلیه.

أقول: إذا اعتبرنا حمل الجزء علی الماهیه حصلت الجنسیه والفصلیه، لأن الجنس هو الجزء المشترک والفصل هو الجزء الممیز والجزء المحمول یکون أحدهما قطعا، فإذا أخذ الجزء محمولا حصلت الجنسیه أعنی مقولیه ذلک الجزء علی کثیرین، أو الفصلیه أعنی تمیز الجزئیه، فجزء الماهیه إما جنس أو فصل، والجنس هو الکلی المقول علی کثیرین مختلفین بالحقائق فی جواب ما هو، والفصل هو المقول علی الشئ فی جواب أی شئ هو فی جوهره.

قال: وجعلاهما واحد (2).

أقول: یعنی به جعل الجنس والفصل، ولم یکونا مذکورین صریحا بل أعاد الضمیر إلیهما لکونهما فی حکم المصرح بهما. وإنما کان جعلاهما واحدا لأن الفاعل لم یفعل حیوانا مطلقا، ثم یمیزه بانضمام الفصل إلیه فإن المطلق لا وجود له بل جعل الحیوان هو بعینه جعل الناطق، واعتبر هذا فی اللونیه فإنها لو کان لها وجود مستقل فهی هیئه أما فی السواد فیوجد السواد لا بها هذا خلف، أو فی محله فالسواد عرضان لون وفصله لا واحد هذا خلف، فجعله لونا هو بعینه جعله سوادا.

قال: والجنس هاهنا کالماده، وهو معلول والآخر صوره وهو عله (3).

[شماره صفحه واقعی : 138]

ص: 2185


1- تقدم فی المسأله الثانیه من هذا الفصل.
2- وسیأتی أیضا البحث عنه فی آخر هذا الفصل حیث یقول: وجعل الجنس والفصل واحد.
3- الجنس من المعقولات الثانیه، والطبیعه الجنسیه أمر مبهم فی العقل، بمعنی أنه مأخوذ لا بشرط متردد بین أشیاء کثیره، هی عین کل واحده منها فی الخارج بمعنی أنها جزء حقیقتها غیر منطبقه علی تمام حقیقه واحده منها، فإذا انضم إلیها الفصل زال عنها الابهام والتردد وتعینت وهی مع انضمامه منطبقه علی تمام حقیقتها فیحصل النوع. فالفصل عله لصفه الجنس فی الذهن وهی التعین أی زوال الابهام والتردد فیه لا أنه عله لوجود الجنس فی الذهن أو فی الخارج وإلا لوجب أن لا یعقل الجنس إلا مع علته وهو فصل ما علی الأول، ووجب أن تغایرا فی الوجود ویمتنع الحمل بالمواطاه علی الثانی. وإلی هذا التحقیق یشیر القطب فی شرح المطالع (ص 92 ط 1) حیث قال بعد نقل کلام الشیخ من أن الفصل عله لحصه النوع، بهذه العباره: لیس مراده أن الفصل عله لوجود الجنس وإلا لکان إما عله له فی الخارج فیتقدم علیه فی الوجود وهو محال لاتحادهما فی الجعل والوجود، وإما عله له فی الذهن وهو أیضا محال وإلا لم یعقل الجنس دون فصل، بل المراد أن الصوره الجنسیه مبهمه فی العقل یصلح أن یکون أشیاء کثیره هی عین کل واحد منها فی الوجود غیر محصله فی نفسها لا یطابق تمام ماهیاتها المحصله، وإذا انضاف إلیها الصوره الفصلیه عینها وحصلها أی جعلها مطابقه للماهیه التامه فهی عله لرفع الابهام والتحصیل.

أقول: الجنس إذا نسب مع فصله إلی الماده والصوره وجد الجنس أشبه بالماده من الفصل (1) والفصل أشبه بالصوره منه، وهذا الجنس هو المعلول والفصل هو العله، وذلک لأن للفصل نسبه إلی الجنس المطلق وهی نسبه التقسیم، وإلی النوع - أعنی الجنس المقید بالفصل - وهی التقویم، وإلی حصه النوع من الجنس وهی نسبه العلیه، وذلک لأن الشیخ أبا علی ادعی (2) أن الفصل عله لحصه النوع من

[شماره صفحه واقعی : 139]

ص: 2186


1- بیان لتخلل الکاف فی قوله: والجنس هاهنا کالماده، یعنی کما أن الهیولی لا تحصل لها فی الخارج إلا بالصوره کذلک الجنس لا تحصل لها فی الخارج إلا بالفصل. وإنما یکونان کالماده والصوره لأنهما أجزاء خارجیه للجسم وهما أمور ذهنیه من المعقولات الثانیه، والعباره نقلت فی (م ق د) هکذا: والجنس هاهنا کالماده، وفی (ص): والجنس هنا کالماده.
2- قال الشیخ فی منطق الإشارات (ص 29 ط 1): وکل فصل فإنه بالقیاس إلی النوع الذی هو فصله مقوم، وبالقیاس إلی جنس ذلک النوع مقسم. وقال المحقق الماتن فی شرحه علیه: یرید أن الفصل الذی یتحصل به الجنس نوعا أنما یکون له اعتباران: أحدهما: بقیاسه إلی الجنس المتحصل به، والثانی: بقیاسه إلی النوع المتحصل منه. والأول هو التقسیم فإن الناطق یقسم الحیوان إلی الانسان وغیره. والثانی هو التقویم فإنه یقوم الانسان لکونه ذاتیا له. وأما قولهم: الفصل مقوم لحصه من الجنس فذلک التقویم غیر ما نحن فیه فإنه بمعنی کونه سببا لوجود الحصه لا بمعنی کونه جزءا منه. وقال القطب فی تعلیقته علیه علی منوال کلامه توضیحا: وللفصل ثلاث نسب: نسبه إلی الجنس بالتقسیم، ونسبه إلی النوع بالتقویم، ونسبه إلی الحصه بالتقویم أیضا لکن بمعنی آخر فإنه مقوم للنوع، بمعنی أنه مقوم لماهیته ذاتی له، ومقوم للحصه لا بمعنی أنه مقوم لماهیته بل بمعنی أنه مقوم لوجوده فإنه إذا قارن الجنس تحصص فهو عله لوجود الجنس لا مطلقا بل للقدر الذی هو حصه النوع.

الجنس لأنه قد تقدم أنه لا بد من احتیاج بعض الأجزاء إلی البعض، فالجزء المحتاج من النوع إن کان هو الجنس فهو المطلوب وإن کان هو الفصل کان الجنس مساویا للفصل، ویلزم وجود الفصل أینما یوجد الجنس لأنه عله فلا یکون الجنس أعم هذا خلف.

قال: وما لا جنس له فلا فصل له.

أقول: الفصل هو الجزء الممیز للشئ عما یشارکه فی الجنس علی ما تقدم، فإذا لم یکن للشئ جنس لم یکن له فصل، هذا هو التحقیق فی هذا المقام.

وقد ذهب قوم غیر محققین إلی أن الفصل هو الممیز فی الوجود، وجوزوا ترکیب الشئ من أمرین متساویین کالجنس العالی (1) والفصل الأخیر، وکل من

[شماره صفحه واقعی : 140]

ص: 2187


1- أی ذلک الشئ هو کالجنس العالی وکالفصل الأخیر، لأنهما لو کانا مرکبین من الجنس والفصل یلزم المحال الذی یذکره الشارح بعید هذا فی ضمن قول المصنف ویجب تناهیهما، فکل من الجنس العالی والفصل الأخیر مثال للشئ لا للأمرین المتساویین بأن یکون ذانک الأمران المتساویان هما الجنس العالی والفصل الأخیر لوضوح بطلان هذا الکلام، فلا تغفل. ثم قوله: ولو جعل کل منهما - إلی آخره - موافق لنسختی (ش د) ووجهه ظاهر. وفی (م): لزم التسلسل ولم یکن جعل کل واحد منهما فصلا للمرکب، ولم یکن المرکب فصلا لکل منهما لتساوی نسبته ونسبتهما إلی الوجود، وهی أقدم النسخ وأصحها غالبا، ومعنی العباره ظاهر، وهی فی النسخ مضطربه أشد من اضطراب المضطربه. وهی فی (ش د) هکذا: لزم التسلسل ولو جعل کل منهما فصلا للمرکب ولم یکن المرکب فصلا لکل منهما لزم الترجیح من غیر مرجح لتساوی نسبته ونسبتهما إلی الوجود. والظاهر أن هذا تحریر آخر من غیر الشارح العلامه. وفی (ز): لزم التسلسل ولم یجعل کل منهما فصلا للمرکب ولم یکن المرکب فصلا لکل منهما لتساوی نسبته ونسبتهما إلی الوجود. وفی (ق): لزم التسلسل ولم جعل کل منهما - ثم إلی آخر مثل ما فی (ز) - ونسخه (د) کانت نحو ما فی (ز) ثم صحح مثل ما فی (ش).

الأمرین لیس جنسا فیکون فصلا یتمیز به المرکب عما یشارکه فی الوجود.

وهذا خطأ، لأن الأشیاء المختلفه لا تفتقر فی تمایزها عما یشارکها فی الوجود وغیره من العوارض إلی أمر مغایر لذواتها، فإن کل واحد من الجزئین المتساویین کما یمتاز بنفسه عما یشارکه فی الوجود کذلک المرکب منهما، ولو افتقر کل مشارک فی الوجود أو فی غیره من الأعراض إلی فصل لزم التسلسل، ولم یکن جعل کل واحد منهما فصلا للمرکب، ولم یکن المرکب فصلا لکل منهما لتساوی نسبته ونسبتهما إلی الوجود.

قال: وکل فصل تام فهو واحد.

أقول: الفصل منه ما هو تام وهو کمال الجزء الممیز، ومنه غیر تام وهو الممیز الذاتی مطلقا. والأول لا یکون إلا واحدا لأنه لو تعدد لزم امتیاز المرکب بکل واحد منهما فیستغنی عن الآخر فی التمیز فلا یکون فصلا، ولأن الفصل عله للحصه فیلزم تعدد العلل علی المعلول الواحد وهو محال. أما الفصل الناقص وهو جزء الفصل فإنه یکون متعددا.

قال: ولا یمکن وجود جنسین فی مرتبه واحده لماهیه واحده.

أقول: الجنس للماهیه قد یکون واحدا کالجسم الذی له جنس واحد هو الجوهر، وقد یکون کثیرا کالحیوان الذی له أجناس کثیره، لکن هذه الکثره لا یمکن أن تکون فی مرتبه واحده بل یجب أن تکون مترتبه فی العموم والخصوص، فلا یمکن وجود جنسین فی مرتبه واحده لنوع واحد لأن فصلهما إن کان واحدا کان جعل الجنسین جعلا واحدا وهو محال، وأن تغایر لم یکن النوع الواحد نوعا واحدا بل نوعین هذا خلف.

قال: ولا ترکیب عقلی إلا منهما.

[شماره صفحه واقعی : 141]

ص: 2188

أقول: الترکیب قد یکون عقلیا وقد یکون خارجیا کترکیب العشره من الآحاد، والترکیب العقلی لا یکون إلا من الجنس والفصل، لأن الجزء إما أن یکون مختصا بالمرکب أو مشترکا، والأول هو الفصل القریب، والثانی إما أن یکون تمام المشترک أو جزءا منه، والأول هو الجنس، والثانی إما أن یکون مساویا له أو أعم منه، والأول یلزم منه کونه (1) فصلا للجنس فیکون فصلا مطلقا وهو المطلوب.

والثانی إما أن یکون تمام المشترک أو لا یکون، والأول جنس والثانی فصل جنس وإلا لزم التسلسل وهو محال، فقد ثبت أن کل جزء محمول إما أن یکون جنسا أو فصلا وهو المطلوب.

قال: ویجب تناهیهما.

أقول: الجنس والفصل قد یترتبان فی العموم والخصوص کالحیوانیه والجسمیه وقد لا یترتبان، والمترتبه یجب تناهیها فی الطرفین فإنه لولا تناهی الأجناس (2) لم تتناه الفصول التی هی العلل، فیلزم وجود علل ومعلولات لا نهایه لها وهو محال.

قال: وقد یکون منهما عقلی وطبیعی ومنطقی کجنسیهما.

أقول: یعنی أن من الأجناس ما هو عقلی وهو الحیوانیه مع قید الجنسیه، ومنها ما هو طبیعی وهو الحیوان من حیث هو هو لا باعتبار الجنسیه ولا باعتبار عدمها، ومنها ما هو منطقی وهی الجنسیه العارضه للحیوانیه، وهذه الثلاثه أیضا قد تحصل فی الفصل، وذلک کما أن جنسیهما یعنی جنس الجنس وجنس الفصل وهو الکلی

[شماره صفحه واقعی : 142]

ص: 2189


1- أی ما یکون مساویا له یلزم منه أن یکون فصلا للجنس. وسیأتی زیاده بیان وتوضیح فی کون المساوی فصلا فی قوله بعید هذا: وإذا نسبا إلی ما یضافان إلیه.. الخ.
2- علی أنه لزم من ذلک ترکب الماهیه من أجزاء غیر متناهیه فلزم منه عدم تحصل الأشخاص أیضا وقد جمعهما الشارح فی الجوهر النضید بقوله: وإنما وجب انتهاء الأجناس فی التصاعد لأنه لولا ذلک لزم ترکب الماهیه من أجزاء غیر متناهیه ویلزم وجود علل ومعلولات لا یتناهی وهو محال (ص 14 ط 1).

من حیث هو کلی قد انقسم إلی هذه الثلاثه کذلک هذان - أعنی الجنس والفصل - ینقسمان إلیها.

قال: ومنهما عوال وسوافل ومتوسطات.

أقول: الجنس قد یکون عالیا وهو الجنس الذی لیس فوقه جنس آخر کالجوهر ویسمی جنس الأجناس، وقد یکون سافلا وهو الجنس الأخیر الذی لا جنس تحته کالحیوان وقد یکون متوسطا وهو الذی فوقه جنس وتحته جنس کالجسم. والفصل أیضا قد یکون عالیا وهو فصل الجنس العالی، وقد یکون سافلا وهو فصل النوع السافل، وقد یکون متوسطا وهو فصل الجنس السافل والمتوسط.

قال: ومن الجنس ما هو مفرد (1) وهو الذی لا جنس له ولیس تحته جنس، وهما إضافیان وقد یجتمعان مع التقابل.

أقول: من أقسام الجنس المفرد وهو الذی لا جنس فوقه ولا تحته ویذکر فی مثاله العقل بشرط أن لا یکون الجوهر جنسا وأن یکون صدقه (2) علی أفراده صدق الجنس علی أنواعه.

إذا عرفت هذا فالجنس والفصل إضافیان وکذا باقی المقولات الخمس أعنی النوع والخاصه والعرض العام، فإن الجنس لیس جنسا لکل شئ بل لنوعه، وکذا الفصل وسائرها وقد یجتمع الجنس والفصل فی شئ واحد مع تقابلهما لأن الجنس مشترک والفصل خاص وذلک کالإدراک الذی هو جنس للسمع والبصر وباقی الحواس وفصل للحیوان بل قد تجتمع الخمس (3) فی شئ واحد لا باعتبار

[شماره صفحه واقعی : 143]

ص: 2190


1- کما فی (م) وحدها، والنسخ الأخری کلها: وفی الجنس ما هو مفرد. والشرح یناسب الأول حیث قال: من أقسام الجنس المفرد. وباقی المتن کان باتفاق النسخ کلها.
2- أی صدق العقل علی أفراده صدق الجنس علی أنواعه لا صدق النوع علی أفراده حتی یصیر الجوهر جنسا للعقل.
3- قال الشیخ فی منطق الإشارات: وقد یکون الشئ بالقیاس إلی کلی خاصه، وبالقیاس إلی ما هو أخص منه عرضا عاما، فإن المشی والأکل من خواص الحیوان ومن الأعراض العامه وفی (ق): لزم التسلسل ولم جعل کل منهما - ثم إلی آخر مثل ما فی (ز) - ونسخه (د) کانت نحو ما فی (ز) ثم صحح مثل ما فی (ش).

واحد لتقابلها، فإن الجنس لشئ یستحیل أن یکون فصلا لذلک الشئ أو نوعا له أو خاصه أو عرضا بالقیاس إلیه.

قال: ولا یمکن أخذ الجنس بالنسبه إلی الفصل.

أقول: لا یمکن أن یؤخذ الجنس بالنسبه إلی الفصل فیکون الجنس جنسا له کما هو جنس للنوع وإلا لم یکن فصلا (1) لاحتیاجه إلی فصل یفصله عن غیره، فالوجه الذی به احتاج النوع إلیه هو بعینه محتاج إلی آخر، فلیس الجنس جنسا للفصل بل عرضا عاما بالنسبه إلیه وإنما هو جنس باعتبار النوع.

قال: وإذا نسبا إلی ما یضافان إلیه کان الجنس أعم والفصل مساویا.

أقول: إذا نسبنا الجنس والفصل إلی ما یضافان إلیه أعنی النوع کان الجنس أعم من المضاف إلیه أعنی النوع، لوجوب شرکه الکثیرین المختلفین فی الحقائق فی الجنس دون النوع، وأما الفصل فإنه یکون مساویا للنوع الذی یضاف الفصل إلیه بأنه فصل ولا یجوز أن یکون أعم من النوع لاستحاله استفاده التمیز من الأعم.

5- المسأله الخامسه : فی التشخص

قال: والتشخص من الأمور الاعتباریه (2) فإذا نظر إلیه من حیث هو أمر عقلی

[شماره صفحه واقعی : 144]

ص: 2191


1- لأن الجنس حینئذ یصیر مقوما للفصل أی یکون جزء لماهیته. وأیضا لزم اعتبار جزء واحد فی الماهیه مرتین وأنه باطل قطعا.
2- أی من الاعتباریات التی لها نفسیه وواقعیه، لا کالاعتباریات التی لا نفسیه لها کما تحقق فی البحث عن نفس الأمر، ولا یلزم من کونه ذا نفسیه أن یکون صفه زائده علی الذات المتشخصه کما أن زیدا موجود جزئی خارجی مثلا ولیس صفه الجزئیه صفه زائده علی ذاته وهذا هو المراد من أن التشخص أمر اعتباری لا وجود له فی الخارج. ثم لا یخفی علیک أن التشخص أمر زائد علی الماهیه فی کل واحد من أشخاص تلک الماهیه لأن هذه الماهیه النوعیه من حیث هی هی نفس تصورها غیر مانع من صدقها علی کثیرین، وأما الشخص فنفس تصوره مانع من الشرکه ففی الشخص أمر زائد علی الماهیه وهو التشخص. نعم إن هاهنا دقیقه فی أمر الجزئی الذهنی وهی أن الصوره العلمیه وإن کانت مثالیه جزئیه کصوره الشمس مثلا فهی من تلک الحیثیه قابله للصدق علی الکثیرین من أمثالها أی الصوره العلمیه کلیه مطلقا، وقد تحقق البحث عن ذلک فی الحکمه المتعالیه وإلهیات الشفاء، فتدبر.

وجد مشارکا لغیره من التشخصات فیه (1) ولا یتسلسل بل ینقطع بانقطاع الاعتبار.

أقول: التشخص من ثوانی المعقولات ومن الأمور الاعتباریه لا من العینیه (2) وإلا لزم التسلسل، ثم إذا نظر إلیه من حیث هو أمر عقلی کان مشارکا لغیره من التشخصات فی التشخص ولا یتسلسل ذلک بل ینقطع بانقطاع الاعتبار.

وهذا کأنه جواب عن سؤال مقدر وهو أن التشخص لیس من الأمور العینیه وإلا لزم التسلسل، لأن أفراد التشخصات قد اشترکت فی مطلق التشخص فیحتاج إلی تشخص آخر (3) مغایر لما وقع به الاشتراک، ولا یجوز أن یکون عدمیا لأفادته الامتیاز ولأنه یلزم أن تکون الماهیه المتشخصه (4) عدمیه لعدم أحد جزئیها.

والجواب أنه أمر اعتباری عقلی ینقطع بانقطاع الاعتبار.

قال: أما ما به التشخص فقد یکون نفس الماهیه فلا تکثر وقد یستند إلی الماده المتشخصه بالأعراض الخاصه الحاله فیها.

أقول: لما حقق أن التشخص من الأمور الاعتباریه لا العینیه شرع فی البحث عن عله التشخص، واعلم أنه قد یکون نفس الماهیه المتشخصه وقد یکون غیرها.

(أما الأول) فلا یمکن أن یتکثر نوعه فی الخارج فلا یوجد منه البته إلا شخص

[شماره صفحه واقعی : 145]

ص: 2192


1- ضمیر فیه راجع إلی التشخص والظرف متعلق بقوله: مشارکا.
2- أی الخارجیه.
3- وفی (م، ق) إلی مخصص آخر.
4- ففیهما الماهیه المشخصه.

واحد، لأن الماهیه عله لذلک التشخص، فلو وجدت مع غیره انفکت العله عن المعلول هذا خلف.

(وأما الثانی) فلا بد له من ماده قابله لا تکثر فیها (1) وتلک الماده تتشخص بانضمام أعراض خاصه إلیها تحل فیها مثل الکم المعین والکیف المعین والوضع المعین، وباعتبار تشخص تلک الماده تتشخص هذه الماهیه الحاله فیها.

قال: ولا یحصل التشخص بانضمام کلی عقلی إلی مثله (2).

أقول: إذا قید الکلی العقلی بالکلی العقلی لا یحصل الجزئیه، فإنا إذا قلنا لزید أنه انسان ففیه شرکه، فإذا قلنا العالم الزاهد ابن فلان الذی تکلم یوم کذا فی موضع کذا لم یزل احتمال الشرکه فلا یکون جزئیا. وإنما قید بالعقلی لأنه لیس فی الخارج شرکه ولا کلیه.

قال: والتمیز یغایر التشخص ویجوز امتیاز کل من الشیئین بالآخر.

أقول: التشخص للشئ أنما هو فی نفسه، وامتیازه أنما هو له باعتبار القیاس إلی ما یشارکه فی معنی کلی بحیث لو لم یشارکه غیره لما احتاج إلی ممیز زائد علی حقیقته مع أنه متشخص، فالتمیز والتشخص متغایران ویجوز أن یمتاز کل واحد من الشیئین بصاحبه لا بامتیازه فلا دور.

قال: والمتشخص قد لا تعتبر مشارکته (3) والکلی قد یکون إضافیا فیتمیز والشخص المندرج تحت عام متمیز.

[شماره صفحه واقعی : 146]

ص: 2193


1- کما فی (م) والنسخ الأخری: قابله للتکثر وتلک الماده.. الخ.
2- کلمه الکلی تطلق باشتراک اللفظ علی معانی عدیده جمعناها فی کتابنا ألف نکته ونکته والنکته الرابعه والتسعین والثلاثمائه منها فی ذلک الإطلاق. والقید بالعقلی إما للاحتراز علی الطبیعی المقابل للطبیعی والمنطقی، أو المراد منه ما یحصل فی العقل ولکل منهما وجه کما فی الشوارق علی التفصیل. وقال القوشجی: ولم یظهر لی بعد فائده تقیید الکلی بالعقلی.
3- والکلی قد یکون إضافیا فیتمیز، فلا تشخص. والشخص المندرج تحت عام متمیز، فاجتمع التشخص والتمیز.

أقول: لما ذکر أن التشخص والتمیز متغایران انتفی العموم المطلق بینهما، وذلک لأن کل واحد منهما یصدق بدون الآخر ویصدقان معا علی شئ ثالث وکل شیئین هذا شأنهما فبینهما عموم من وجه أما صدق التشخص بدون التمیز ففی الشخص الذی لا تعتبر مشارکته لغیره وإن کان لا بد له من المشارکه فی نفس الأمر ولو فی الأعراض العامه.

وأما صدق التمیز بدون التشخص ففی الکلی إذا کان جزئیا إضافیا یندرج تحت کلی آخر فإنه یکون ممتازا عن غیره ولیس بمتشخص.

وأما صدقهما علی شئ واحد ففی التشخص المندرج تحت غیره إذا اعتبر اندراجه فإنه متشخص ومتمیز.

6- المسأله السادسه : فی البحث عن الوحده و الکثره

قال: والتشخص یغایر الوحده.

أقول: الوحده عباره عن کون المعقول غیر قابل للقسمه من حیث هو واحد، وهو مغایر للتشخص لأن الوحده قد تصدق علی الکلی غیر المتشخص، وعلی الکثره نفسها من دون صدق التشخص علیهما.

قال: وهی تغایر الوجود لصدقه علی الکثیر من حیث هو کثیر بخلاف الوحده، وتساوقه.

أقول: قد ظن قوم أن الوجود والوحده عبارتان عن شئ واحد لصدقهما علی جمیع الأشیاء وهو خطأ، فإنه لا یلزم من الملازمه الاتحاد. ثم الدلیل علی تغایرهما أن الکثیر من حیث إنه کثیر یصدق علیه أنه موجود ولیس بواحد، فالموجود غیر الواحد من الشکل الثالث.

نعم، الوحده تساوق الوجود وتلازمه، فکل موجود فهو واحد والکثره یصدق علیها الواحد لا من حیث هی کثره علی معنی أن الوحده تصدق علی العارض

[شماره صفحه واقعی : 147]

ص: 2194

أعنی الکثره لا علی ما عرضت له الکثره، وکذلک کل واحد فهو موجود إما فی الأعیان أو فی الأذهان فهما متلازمان.

7- المسأله السابعه : فی أن الوحده غنیه عن التعریف

قال: ولا یمکن تعریفها إلا باعتبار اللفظ.

أقول: الوحده والکثره من المتصورات البدیهیه فلا یحتاج فی تصورهما إلی اکتساب، فلا یمکن تعریفهما إلا باعتبار اللفظ بمعنی أن یبدل لفظ بلفظ آخر أوضح منه، لا أنه تعریف معنوی (1).

قال: وهی والکثره عند العقل والخیال تستویان فی کون کل منهما أعرف بالاقتسام.

أقول: الوحده والکثره عند العقل والخیال تستویان فی کون کل منهما أعرف من صاحبتها بالاقتسام، فإن الوحده أعرف (2) عند العقل والکثره أعرف عند الخیال لأن الخیال یدرک الکثره أولا ثم العقل ینزع منها أمرا واحدا، والعقل یدرک أعم الأمور أولا وهو الواحد ثم یأخذ بعد ذلک فی التفصیل، فقد ظهر أن الکثره والوحده مستویتان فی کون کل واحده منهما أعرف من صاحبتها لکن بالاقتسام فإن الکثره أعرف عند الخیال والوحده أعرف عند العقل، فقد اقتسم العقل

[شماره صفحه واقعی : 148]

ص: 2195


1- کما تقدم البحث عنه مفصلا فی المسأله الأولی من صدر الکتاب.
2- فی أول الفصل الثالث من ثالثه إلهیات الشفاء (ص 339 ط 1): یشبه أن تکون الکثره أعرف عند تخیلنا والوحده أعرف عند عقولنا. ویشبه أن تکون الوحده والکثره من الأمور التی نتصورها بدیا لکن الکثره نتخیلها أولا والوحده نعقلها أولا والوحده نعقلها من غیر مبدأ لتصورها عقلی بل إن کان ولا بد فخیالی. وفی الحکمه المنظومه (ص 103). وسر أعرفیه الأعمسنخیه لذاتک الأتم ووحده عند العقول أعرفوکثره عند الخیال أکشف

والخیال وصف الأعرفیه لهما، فإذا حاولنا تعریف الوحده عند الخیال عرفناها بالکثره، وإذا حاولنا تعریف الکثره عند العقل عرفناها بالوحده.

8- المسأله الثامنه : فی أن الوحده لیست ثابته فی الأعیان

(1)

قال: ولیست الوحده أمرا عینیا بل هی من ثوانی المعقولات وکذا الکثره.

أقول: الوحده إن کانت سلبیه لم تکن سلب أی شئ کان بل سلب مقابلها أعنی الکثره، فالکثره إن کانت عدمیه کانت الوحده عدما للعدم فتکون ثبوتیه (2)، وإن کانت وجودیه (3) کان مجموع العدمات (4) أمرا وجودیا وهو محال، وإن کانت ثبوتیه (5) فإن کانت ثابته فی الخارج لزم التسلسل وإن کانت ثابته فی الذهن فهو المطلوب، فإذن الوحده أمر عقلی اعتباری یحصل فی العقل عند فرض عدم انقسام الملحوق وهی من المعقولات الثانیه العارضه للمعقولات الأولی، وکذا الکثره لأنه لا یمکن أن تتصور وحده أو کثره قائمه بنفسها بل إنما تتصور عارضه لغیرها.

9- المسأله التاسعه : فی التقابل بین الوحده و الکثره

قال: وتقابلهما لإضافه العلیه (6) والمعلولیه والمکیالیه والمکیلیه لا لتقابل

[شماره صفحه واقعی : 149]

ص: 2196


1- وفی الأسفار: (ولا تصغ إلی من یقول الوحده من الاعتبارات..) (ط 1 ج 1 ص 131).
2- أی الوحده.
3- أی الکثره، فالجمله عطف علی قوله: إن کانت عدمیه، لأن الوجود مقابل العدم.
4- أی مجموع الوحدات السلبیه لأن الکلام فی أن تکون الوحده سلبیا فلا تغفل.
5- أی الوحده، فالجمله عطف علی قوله: إن کانت سلبیه، لأن الثبوت مقابل السلب.
6- أقسام التقابل غیر جاریه بین الوحده والکثره وإنما التقابل بینهما بالعرض والشیخ قد بحث عن تقابل الوحده والکثره فی سادس ثالثه إلهیات الشفاء (ص 88 - 92 ط 1) علی التفصیل وبعد البیان فی عدم أصناف التقابل فیهما قال: فبالحری أن تجزم أن لا تقابل بینهما فی ذاتیهما ولکن یلحقهما تقابل وهو أن الوحده من حیث هی مکیال تقابل الکثره من حیث هی مکیل، ولیس کون الشئ وحده وکونه مکیلا شیئا واحدا بل بینهما فرق، والوحده یعرض لها أن تکون مکیالا کما أنها یعرض لها أن تکون عله، الخ. ومعنی کون الوحده مکیالا للکثره أنها تفنیها مره بعد أخری کما أن العاد فی الکم المنفصل، والمقدر فی الکم المتصل کذلک إلا أن الواحد لا یکون عادا وإن کان مفنیا کما حقق فی العلوم الریاضیه. وستعلم أصناف التقابل فی المسأله الحادیه عشره من هذا الفصل.

جوهری بینهما.

أقول: إن الوحده وإن کانت تعرض لجمیع الأشیاء حتی الکثره نفسها لکنها لا تجامع الکثره فی موضوع واحد بالقیاس إلی شئ واحد، فإن موضوع الکثره من حیث صدق الکثره علیه لا یمکن صدق الوحده علیه فبینهما تقابل قطعا.

إذا عرفت هذا فنقول: إنک ستعلم أن أصناف التقابل أربعه: إما تقابل السلب والإیجاب أو العدم والملکه أو التضایف أو التضاد، ولیس بین الوحده والکثره تقابل جوهری أی ذاتی یستند إلی ذاتیهما بوجه من الوجوه الأربعه، لأن الوحده مقومه للکثره ومبدأ لها، وهما ثبوتیتان فلیستا بسلب وإیجاب، ولا عدم وملکه، ولا متضایفتین لأن المقوم متقدم والمضایف مصاحب، ولا متضادتین لامتناع تقوم أحد الضدین بالآخر فلم یبق بینهما إلا تقابل عرضی وهو باعتبار عروض العلیه والمعلولیه والمکیالیه والمکیلیه العارضتین لهما، فإن الوحده عله للکثره ومکیال لها والکثره معلوله ومکیله، فبینهما هذا النوع من التضایف فکان التقابل عرضیا لا ذاتیا.

10- المسأله العاشره : فی أقسام الواحد

(1)

قال: ثم معروضهما قد یکون واحدا فله جهتان بالضروره، فجهه الوحده إن

[شماره صفحه واقعی : 150]

ص: 2197


1- باتفاق النسخ کلها.

لم تقوم جهه الکثره ولا تعرض لها فالوحده عرضیه، وإن عرضت کانت موضوعا أو محمولات عارضه لموضوع أو بالعکس، وإن قومت فوحده جنسیه أو نوعیه أو فصلیه، وقد یتغایر (1) فموضوع مجرد عدم الانقسام لا غیر وحده بقول مطلق (2) وإلا نقطه إن کان له مفهوم زائد ذو وضع، أو مفارق إن لم یکن ذا وضع، هذا إن لم یقبل القسمه وإلا فهو مقدار أو جسم بسیط أو مرکب.

أقول: قد بینا أن الوحده والکثره من المعقولات الثانیه (3) العارضه للمعقولات الأولی، إذا عرفت هذا فموضوعهما أعنی المعروض إما أن یکون واحدا أو کثیرا، فإن کان واحدا کانت جهه وحدته غیر جهه کثرته (4) بالضروره لاستحاله کون الشئ الواحد بالاعتبار الواحد واحدا وکثیرا، وإذا ثبت أنه ذو جهتین فإما أن تکون جهه الوحده مقومه لجهه الکثره أو لا، فإن لم تکن مقومه فإما أن تکون عارضه لها أو لا، فإن لم تکن عارضه فهی الوحده بالعرض کما تقول نسبه الملک إلی المدینه کنسبه الرائس (5) إلی السفینه، وکذلک حال النفس إلی البدن (6) کحال الملک إلی المدینه فإنه لیس هناک نسبه واحده ولا حاله واحده

[شماره صفحه واقعی : 151]

ص: 2198


1- عطف علی قوله قد یکون واحدا، أی وقد یتغایر معروضهما.
2- وفی بعض النسخ وحده شخصیه بقول مطلق، أی وحده هی شخص من أشخاص مفهوم الوحده، فإن مفهوم الوحده واحد من حیث الذات کثیر من حیث الأفراد فهو غیر داخل فی المقسم. والمراد بقول مطلق أنها وحده من غیر إضافه إلی شئ، بأن یقال مثلا وحده النقطه أو وحده العقل وغیر ذلک.
3- بینه فی المسأله الثامنه قبیل ذلک.
4- وذلک کأفراد الانسان مثلا فإنها کثیره من حیث أشخاصها وواحده من حیث إنها انسان.
5- کما فی (م) والباقیه: کنسبه الربان، الربان بالباء الموحده کرمان هو الفلاح ویقال له الملاح أیضا وهو بالفارسیه ناخدا. وفی منتهی الإرب: ربان کرمان مهتر کشتیبان که کشتی راند.
6- التحقیق أن حال النفس إلی البدن أرفع من نحو هذا القول، فإن البدن من حیث هو بدن مرتبه نازله للنفس والإنسان الواحد الشخصی له مرتبه طبیعیه ومرتبه مثالیه ومرتبه عقلیه ومرتبه لاهوتیه (ما لکم لا ترجون لله وقارا × وقد خلقکم أطوارا). ثم مراد الشارح أن التدبیر وهو جهه الوحده بین النسبتین لیس مقوما ولا عارضا لأنه غیر محمول علیهما، إذ المدبر هو النفس والملک لا نسبتاهما.

بل هما نسبتان وحالتان، فالوحده بینهما عرضیه (1).

وإن کانت الوحده عارضه للکثره فأقسامه ثلاثه: أحدها: أن تکون موضوعا کما تقول، الانسان هو الکاتب، فإن جهه الوحده هنا هی الانسانیه وهی موضوع.

الثانی: أن تکون محمولات عرضت لموضوع واحد کقولنا: الکاتب هو الضاحک، فإن جهه الوحده ما هو موضوع لهما أعنی الانسان. الثالث: أن تکون موضوعات لمحمول واحد کقولنا: القطن هو الثلج (2)، فإن جهه الوحده هی صفه لهما أعنی البیاض.

وأما إن کانت جهه الوحده مقومه لجهه الکثره فهی جنس إن کانت مقوله علی کثره مختلفه (3) بالحقائق فی جواب ما هو، ونوع إن کانت الحقائق متفقه (4)، وفصل إن کانت مقوله (5) فی جواب أی ما هو فی جوهره.

وإن کان موضوعهما کثیرا أعنی یکون موضوع الوحده شخصا واحدا فإما أن یکون ذلک الموضوع هو موضوع مجرد عدم الانقسام لا غیر أعنی أن یکون وجود ذلک الشخص هو أنه شئ غیر منقسم ولیس له مفهوم وراء ذلک وهو الوحده نفسها (6)، أو یکون له مفهوم آخر فإن کان ذا وضع فهو النقطه وإلا فهو العقل والنفس.

هذا إن لم یقبل القسمه، وإن کان الموضوع للوحده قابلا للقسمه فإما أن تکون أجزاؤه مساویه لکله أو لا، والأول هو المقدار إن کان قبوله للانقسام لذاته وإلا فهو الجسم البسیط، والثانی الأجسام المرکبه.

[شماره صفحه واقعی : 152]

ص: 2199


1- کما فی (م) والنسخ الأخری: فالوحده فیهما عرضیه.
2- فإنهما کثیر بذاتهما وواحد من حیث أنهما أبیض، فالأبیض جهه الوحده وهو عارض ذاتی للقطن والثلج اللذین هما جهتا الکثره.
3- کوحده الانسان والفرس من حیث إنهما حیوان.
4- کوحده زید وعمرو من حیث إنهما انسان.
5- کوحده زید وعمرو من حیث إنهما ناطق.
6- کما سیأتی فی آخر هذه المسأله من أن الوحده قد تعرض لذاتها.

قال: وبعض هذه أولی من بعض بالوحده.

أقول: الواحد من المعانی المقول علی ما تحته بالتشکیک فإن بعض أفراده أولی باسمه من بعض، فإن نفس الوحده الحقیقیه أولی بالواحد من العرضیه، والواحد بالشخص أولی به من الواحد بالنوع، وهو أولی به من الواحد بالجنس، والوحده من أقسام الواحد أولی به من غیرها وهذا ظاهر.

قال: والهو هو علی هذا النحو (1).

أقول: الهو هو أن یکون للکثیر من وجه وحده من وجه، فقیاس الهو هو قیاس الوحده، فکما یقال: الوحده إما فی وصف عرضی أو ذاتی کذلک الهو هو، وبالجمله أقسام الوحده هی أقسام الهو هو لکن مع الکثره فلا یعرض (2) للشخص الواحد بخلاف الوحده.

قال: والوحده فی الوصف (3) العرضی والذاتی تتغایر أسماؤها بتغایر المضاف إلیه.

أقول: الوحده فی الوصف العرضی والذاتی تتغایر أسماؤها بتغایر المضاف إلیه، فإن الوصف العرضی وهو المضاف إلیه الوحده إن کان کیفا سمی مشابهه، وإن کان فی الکم سمی مساواه، وإن کان فی الإضافه سمی مناسبه، وإن کان فی الخاصه سمی مشاکله، وإن کان فی اتحاد الأطراف سمی مطابقه، وإن کان فی اتحاد وضع الأجزاء سمی موازاه، وباقی الأعراض لیس لها أسماء خاصه.

[شماره صفحه واقعی : 153]

ص: 2200


1- الهو هو لفظ مرکب جعل اسما فعرف باللام والمراد به الحمل الإیجابی بالمواطاه.
2- ضمیر الفعل راجع إلی الهو هو أی لا یعرض الهو هو للشخص الواحد بخلاف الوحده.
3- المتن والشرح مطابقان للنسخ کلها، وما فی المطبوعه قد سقط منها سطر. والمراد من قوله هذا أن الشیئین المتغایرین إن اتحدا فی الوصف العرضی کالثلج والعاج فی البیاض، أو اتحدا فی الوصف الذاتی کالانسان والفرس فی الحیوانیه، فإن أسماء الوحده تتغایر بتغیر المضاف إلیه الوحده لأن الوحده تضاف إلی ذلک الوصف کوحده البیاض فی الأولین، ووحده الحیوانیه فی الأخیرین، وغیرهما.

وأما الوصف الذاتی الذی تضاف إلیه الوحده أیضا إن کان فی الجنس سمی مجانسه وإن کان فی النوع سمی مماثله.

قال: والاتحاد محال فالهو هو یستدعی جهتی تغایر واتحاد علی ما سلف (1).

أقول: اتحاد الاثنین غیر معقول لأنهما بعد الاتحاد إن بقیا فهما اثنان وإن عدما فلا اتحاد، وإن عدم أحدهما دون الآخر فلا اتحاد لاستحاله اتحاد المعدوم بالموجود، ولیس قولنا: هو هو اتحادا مطلقا بل معناه أن الشیئین یتحدان من وجه ویتغایران من وجه، بمعنی أن الشئ الذی یقال له أحدهما یقال له الآخر.

قال: والوحده مبدأ العدد المتقوم بها لا غیر (2).

[شماره صفحه واقعی : 154]

ص: 2201


1- سلف فی المسأله الثامنه والثلاثین من الفصل الأول.
2- أقول العدد إن عرف بأنه کمیه تطلق علی الواحد وما تألف منه قیل فیدخل الواحد فیه، وإن عرف بأنه نصف مجموع حاشیتیه - کالأربعه مثلا حیث إن حاشیتها التحتانیه ثلاثه، والفوقانیه خمسه فالمجموع من الحاشیتین ثمانیه فالأربعه نصف مجموع هاتین الحاشیتین منها - قیل: فیخرج الواحد منه. وعرف أیضا بأنه کمیه تحصل من الواحد بالتکریر أو بالتجزیه حتی یشمل التعریف الکسور أیضا فهذا التعریف عندهم هو الجامع دون الأولین. ویرد علی الأول بأن العدد کم منفصل والکم یقبل الانقسام، والوحده لا تقبله. وعلی الثانی بأن الواحد أیضا نصف مجموع حاشیتیه لأن الحاشیه أعم من الصحیح والکسر والواحد حاشیته التحتانیه نصف، والفوقانیه واحد ونصف إذ الحاشیه التحتانیه لکل عدد تنقص عنه بمقدار زیاده الفوقانیه والمجموع من النصف والواحد والنصف اثنان فالواحد نصف مجموع حاشیتیه، فتأمل. فالحق کما قال العلامه البهائی فی أول خلاصه الحساب: إن الواحد لیس بعدد وإن تألف منه الأعداد، کما أن الجوهر الفرد عند مثبتیه لیس بجسم وإن تألفت منه الأجسام، وذلک لما قلنا إن العدد لکونه کما یقبل الانقسام والوحده لا تقبله. وفی الشفاء لم تکن الوحده غیر عدد لأنها لا انفصال فیها إلی وحدات (ج 2 ط 1 ص 441). تبصره: قال مولانا الإمام سید الساجدین علیه السلام فی دعائه متفزعا إلی الله تعالی من الصحیفه الکامله: لک یا إلهی وحدانیه العدد. ولا یخفی علی البصیر لطائف کلامه ودقائق أسراره، ولعل ما فی الفص الإدریسی من فصوص الحکم، وما فی أوائل المرحله الخامسه من الأسفار فی بعض أحکام الوحده والکثره (ص 134 ج 1 ط 1) وما فی علم الیقین للفیض فی الوحده والعدد وخواصه (ص 260 من الطبع الرحلی) وکذلک بعض رسائلنا کلقاء الله تعالی والوحده فی نظر العارف والحکیم یفیدک فی ذلک إفاده تامه إن أخذت الفطانه بیدک.

أقول: هاهنا بحثان: الأول: الوحده مبدأ العدد فإن العدد إنما یحصل منها ومن فرض غیرها من نوعها، فإنک إذا عقلت وحده مع وحده عقلت اثنینیه، ونبه بهذا أیضا علی أنها لیست عددا.

الثانی: العدد أنما یتقوم بالوحدات لا غیر، فلیست العشره متقومه بخمسه وخمسه ولا بسته وأربعه ولا بسبعه وثلاثه ولا بثمانیه واثنین بل بالواحد عشر مرات، وکذلک کل عدد فإن قوامه من الوحدات التی تبلغ جملتها ذلک النوع وتکون کل واحده من تلک الوحدات جزءا من ماهیته فإنه لیس ترکب العشره من الخمستین أولی من ترکبها من السته والأربعه وغیرها من أنواع الأعداد التی تحتها، ولا یمکن أن یکون الکل مقوما لحصول الاکتفاء بنوع واحد من الترکیب، وإلی هذا أشار أرسطو (1) بقوله: لا تحسبن أن سته ثلاثتان بل سته مره واحده.

قال: وإذا أضیف إلیها مثلها حصلت الاثنینیه وهی نوع من العدد ثم تحصل أنواع لا تتناهی بتزاید واحد واحد مختلفه الحقائق هی أنواع العدد.

أقول: إذا أضیف إلی الوحده وحده أخری حصلت الاثنینیه وهی نوع من العدد - وقد ذهب قوم غیر محققین إلی أن الاثنین لیس من العدد لأنه الزوج الأول، فلا یکون نوعا من العدد کالواحد الذی هو الفرد الأول. وهذا خطأ لأن خواص العدد موجوده فیه (2) وتمثیله بالواحد لا یفید الیقین ولا الظن - فإذا انضم إلیهما واحد آخر حصلت الثلاثه وهی نوع آخر من العدد، فإذا انضم آخر حصلت الأربعه وهی نوع آخر مخالف للأول، وعلی هذا کلما زاد العدد واحدا حصل نوع

[شماره صفحه واقعی : 155]

ص: 2202


1- قاله الشیخ فی الخامس من ثالثه إلهیات الشفاء بعد البحث عن حد العدد: ولهذا ما قال الفیلسوف المقدم لا تحسبن أن سته ثلاثه وثلاثه بل هو سته مره واحده (ص 340 ط 1).
2- من خواصه أنه کم منفصل والاثنان کذلک، وأنه نصف مجموع حاشیتیه والاثنان کذلک لأن حاشیته الفوقانیه ثلاث والتحتانیه واحده ومجموعهما أربعه والاثنان نصفها، وأن الاثنین صحیح وجذر للأربعه، وأنه مضعف واحده، وأنه تام، وأنه منطق.

آخر من العدد، وهذه الأعداد أنواع مختلفه فی الحقیقه لاختلافها فی لوازمها کالصمم والمنطقیه (1) وأشباههما ولما کان التزاید غیر متناه بل کل مرتبه یفرضها العقل یمکنه أن یزید علیها واحدا فیحصل عدد آخر مخالف لما تقدمه بالنوع کانت أنواع العدد غیر متناهیه.

قال: وکل واحد منها أمر اعتباری یحکم به العقل علی الحقائق إذا انضم بعضها إلی بعض فی العقل انضماما بحسبه.

أقول: کل واحد من أنواع العدد أمر اعتباری لیس بثابت فی الأعیان بل فی الأذهان یحکم به العقل علی الحقائق کأفراد الانسان أو الفرس (2) أو الحجر أو غیرها إذا انضم بعض تلک الأفراد إلی البعض سواء اتحدت فی الماهیه أو اختلفت فیها، بل یؤخذ مجرد الانضمام فی العقل انضماما بحسب ذلک النوع من العدد، فإنه إذا انضم واحد إلی واحد حصل اثنان ولو انضمت حقیقه مع حقیقه مع ثالثه حصلت الثلاثه وهکذا.

وإنما لم یکن العدد ثابتا فی الخارج لأنه لو کان کذلک لکان عرضا قائما بالمحل لاستحاله جوهریته واستقلاله فی القیام بنفسه لأنه لا یعقل إلا عارضا لغیره فذلک الغیر إما أن تکون له وحده باعتبارها یحل فیه العرض الواحد أو لا

[شماره صفحه واقعی : 156]

ص: 2203


1- إعلم أن العدد إما مطلق أو مضاف، والأول یسمی الصحیح لأنه غیر مضاف إلی غیره، والثانی یقابله لأن الجزء یضاف إلی ما فرض واحدا له ولذلک سمی کسرا. والمطلق إن کان له أحد الکسور التسعه أو جذر فمنطق - بالفتح - وإلا فأصم. والجذر هو العدد المضروب فی نفسه کالثلاثه فإنها إذا ضربت فی نفسه حصلت منه تسعه فیسمی الثلاثه جذرا والتسعه مجذورا. وإنما سمی منطقا لنطقه بکسره أو جذره، وأصم لعدم نطقه بأحدهما. والمنطق إن ساوی أجزاؤه فتام کالسته فإن لها نصفا وثلثا وسدسا أی الثلاثه والاثنان والواحد ومجموعها سته، وسمی تاما لتمامیه عدده بالنسبه إلی أجزائه. وإن زاد علیها فناقص کالثمانیه فإن لها نصفا وربعا وثمنا ومجتمعها سبعه، سمی ناقصا لنقصان أجزائه منه. وإن نقص عنها فزائد کالاثنی عشر فإن له نصفا وربعا وثلثا وسدسا ومجموعها خمسه عشر، سمی زائدا لزیاده أجزائه عنه.
2- تمثیل للحقائق.

یکون، فإن کان الأول فتلک الوحده إن وجدت فی الآحاد لزم قیام العرض الواحد بالمحال المتعدده، وإن قام بکل واحد وحده علی حدته لم یکن لذلک المجموع وحده باعتبارها یکون محلا للعدد وقد فرض خلافه، وإن کان الثانی فالعدد إما أن یکون موجودا فی کل واحد من الأجزاء أو فی أحدها، وعلی التقدیرین یکون الواحد عددا هذا خلف.

قال: والوحده قد تعرض لذاتها ومقابلها وتنقطع بانقطاع الاعتبار.

أقول: قد بینا (1) أن الوحده والکثره من ثوانی المعقولات، فالوحده تعرض لکل شئ یفرض العقل فیه عدم الانقسام حتی أنها تعرض لنفس الوحده فیقال وحده واحده، لکن تنقطع بانقطاع الاعتبار وتعرض الوحده أیضا لما یقابلها فیقال کثره واحده.

قال: وقد تعرض لها شرکه فتتخصص بالمشهوری وکذا المقابل.

أقول: الذی یفهم من هذا الکلام (2) أن الوحده قد تعرض لها الشرکه مع غیرها من الوحدات فی مفهوم عدم الانقسام أعنی مفهوم مطلق الوحده، وذلک إذا أخذت الوحدات متخصصه بموضوعاتها، فإن وحده زید تشارک وحده عمرو فی مفهوم کونها وحده، وحینئذ تتخصص کل وحده عن الأخری بما تضاف إلیه، فإن وحده زید تتخصص عن وحده عمرو بإضافتها إلی زید، وزید هو المضاف المشهوری لأنه واحد بالوحده، والوحده مضاف حقیقی فإن الوحده وحده للواحد والواحد واحد بالوحده، وذات الواحد مضاف مشهوری أعنی ذات زید وعمرو وغیرهما، فإذا أخذت الوحده مضافه إلی زید تخصصت وامتازت عن وحده عمرو.

وکذلک مقابل الوحده أعنی الکثره فإن عشریه الأناسی (3) مساویه لعشریه

[شماره صفحه واقعی : 157]

ص: 2204


1- بینه فی ثامنه هذا الفصل.
2- قال فی الشوارق: هذا أحسن ما قیل فی توجیه المتن (ص 178 ط 1 ج 1).
3- إنس بالکسر مردم، أنسی بالتحریک وإنسی یکی، أناسی بالتشدید والتخفیف وأناسیه وأناس جمع (منتهی الإرب).

الأفراس فی مفهوم العشریه والکثره، وإنما تتمایزان بالمضاف إلیه - أعنی الأناسی والأفراس - وهما المضافان المشهوریان.

وقد یمکن أن یفهم من هذا الکلام أن مجرد الوحده - أعنی نفس عدم الانقسام - أمر مشترک بین کل ما یطلق علیه الواحد فلیس واحدا حقیقیا، أما الذات التی یصدق علیها أنها واحده - أعنی المشهوری - فإنها ممتازه عن غیرها فهی أحق باسم الواحد فیخصص المشهوری بالواحد الحقیقی وکذا البحث فی الکثره، والأول أنسب.

قال: وتضاف إلی موضوعها (1) باعتبارین وإلی مقابلها بثالث وکذا المقابل.

أقول: أقرب ما یمکن أن یفسر به هذا الکلام أن الوحده وحده للواحد أعنی الموضوع لها الذی تقوم الوحده به فلها إضافه بهذا الاعتبار وهی عرض قائم بالموضوع فلها إضافه الحلول، وهاتان إضافتان عرضتا لها بالنسبه إلی موضوعها وتعرض لها إضافه ثالثه بالنسبه إلی ما یقابلها أعنی الکثره وهی نسبه التقابل.

ومثل هذا النسب الثلاث تعرض لمقابل الوحده أعنی الکثره.

11- المسأله الحادیه عشره : فی البحث عن التقابل

قال: ویعرض له ما یستحیل عروضه لها من التقابل.

أقول: یعنی به أن المقابل للوحده - أعنی الکثره - یعرض له ما یستحیل عروضه للوحده وهو التقابل، فإن التقابل لا یمکن أن یعرض للواحد وإنما یعرض للکثیر من حیث هو کثیر، ومفهوم التقابل هو عدم الاجتماع فی شئ واحد فی

[شماره صفحه واقعی : 158]

ص: 2205


1- وفی (ت) وحدها: وتضاف إلی معروضها، والنسخ الأخری کلها: وتضاف إلی موضوعها. وقد مضی فی أول هذه المسأله کلام الشارح فی تفسیر الموضوع بالمعروض حیث قال: إذا عرفت هذا فموضوعهما أعنی المعروض، بل کان عباره الماتن هناک المعروض أیضا حیث قال: ثم معروضهما قد یکون واحدا.. الخ.

زمان واحد من جهه واحده.

قال: المتنوع إلی أنواعه الأربعه (1) أعنی السلب والإیجاب وهو راجع (2) إلی القول والعقد، والعدم والملکه وهو الأول مأخوذا باعتبار خصوصیه ما، وتقابل الضدین وهما وجودیان ویتعاکس هو وما قبله فی التحقیق والمشهوریه، وتقابل التضایف.

أقول: ذکر الحکماء أن أصناف التقابل أربعه، وذلک لأن المتقابلین إما أن یکون أحدهما وجودیا والآخر عدمیا، أو یکونا وجودیین، ولا یمکن أن یکونا عدمیین لعدم التقابل بین الأمور العدمیه، إذ السلب المطلق أنما یقابله الایجاب إما مطلق أو خاص، ولا یقابله سلب مطلق لأنه نفسه، ولا سلب خاص لأنه جزئی تحته والسلب الخاص إنما یقابله إیجاب خاص، لا سلب مطلق لأنه جزئی له ولا سلب خاص لأن مقابلیهما (3) إن لم یتقابلا فظاهر أنهما لا یتقابلان، وکذلک إن

[شماره صفحه واقعی : 159]

ص: 2206


1- المتنوع مجرور صفه للتقابل، وکل واحد من السلب والإیجاب والعدم والملکه وتقابل الضدین وتقابل التضایف منصوب بقوله: أعنی. ثم الظاهر من شرح الشارح أنه جعل القول والعقد مترادفین. وفی مصنفات القوم فسر القول بالوجود اللفظی، والعقد بالوجود الذهنی فالعقد بمعنی المعتقد. ونقل صاحب الشوارق العقل باللام بدل العقد بالدال ثم فسر القول بالوجود اللفظی، والعقل بالوجود الذهنی. وفی غوص القضایا من اللآلی المنظومه: والعقد والقضیه ترادفا إذ ارتباطا واعتقادا صادفا وقال فی الشرح: والمقصود أن العقد الذی یطلق علی القضیه إما بمعنی الربط أو بمعنی الاعتقاد وکل منهما یناسب القضیه، إنتهی. ثم إطلاق القول علی القضیه سائر فی عبارات القوم وفی هذا الغوص من اللآلی أیضا: أن القضیه لقول محتمل للصدق والکذب وطار ما أخل. ثم إن النسخ کلها کانت العباره کما اخترناه إلا نسخه (ت) ففیها: فی التحقیق والمشهوری، ثم کتبت فوق المشهوری والمشهوریه خ ل.
2- والحق أن التقابل بحسب الإیجاب والسلب لا یختص بالقضایا بل جار فیهما وفی المفردات أیضا کما حقق فی أول الفصل السادس من المرحله الخامسه من الأصفار (ط 1 - ج 1 - ص 136).
3- أی مقابل السلب الخاص الأصل، ومقابل السلب الخاص المقابل له. توضیح هذا الکلام أن السلب الخاص لا یقابله سلب خاص، مثلا أن عدم الناطق لا یقابله عدم الانسان، وکذلک عدم الفرس لا یقابله عدم البقر، وذلک لأن مقابلیهما أی مقابل السلب الخاص الأصل، ومقابل السلب الخاص المقابل للأصل إن لم یتقابلا کالمثال الأول حیث إن عدم الانسان سلب خاص مقابل لسلب خاص آخر وهو عدم الناطق ومقابلاهما وهما الانسان والناطق لم یتقابلا کما لا یخفی، فالظاهر أنهما أعنی السلب الخاص الأصل والسلب الخاص المقابل له لا یتقابلان کما هو ظاهر، لأن نقیض المتساویین متساویان. وکذلک إن تقابلا - أی تقابل مقابلا السلبین الخاصیین الأصل والمقابل، کالمثال الثانی حیث إن الفرس مقابل للبقر والفرس والبقر مقابلا السلبین الخاصین - لا یتقابلان أیضا لصدقهما معا أی لصدق السلب الخاص الأصل والسلب الخاص المقابل له معا علی غیر المتقابلین، المتقابلان الفرس والبقر مثلا وغیرهما کل ما کان غیرهما مثلا یصدق علی الإبل بأنه عدم الفرس کما یصدق علیه بأنه عدم البقر الذی کان مقابلا لعدم الفرس.

تقابلا لصدقهما معا علی غیر المتقابلین، وهذا کله ظاهر.

إذا ثبت هذا فنقول: المتقابلان إما أن یؤخذا باعتبار القول والعقد، أو بحسب الحقائق أنفسها، والأول هو تقابل السلب والإیجاب کقولنا: زید کاتب، زید لیس بکاتب.

والثانی إما أن یکون أحدهما عدمیا أو یکونا وجودیین، والأول هو تقابل العدم والملکه وهو یقارب تقابل السلب والإیجاب، لکن الفرق بینهما أن السلب والإیجاب فی الأول مأخوذ باعتبار مطلق والثانی مأخوذ باعتبار شئ واحد.

واعلم أن الملکه هو وجود الشئ فی نفسه والعدم هو انتفاء تلک الملکه عن شئ من شأنه أن یکون له کالعمی والبصر.

وإن کانا وجودیین فإن عقل أحدهما بالقیاس إلی الآخر فهو تقابل التضایف کالأبوه والبنوه وإلا فهو تقابل التضاد کالسواد والبیاض.

واعلم أن تقابل التضاد یعاکس تقابل العدم والملکه فی التحقیق والمشهوریه، وذلک لأن الضدین فی المشهور (1) یطلقان علی کل وجودیین متقابلین لا یعقل

[شماره صفحه واقعی : 160]

ص: 2207


1- هذا التفسیر منه للضدین فی المشهور هاهنا لیس بسدید، والحق ما قاله فی شرحه علی منطق التجرید للمصنف الموسوم بالجوهر النضید من أن تقابل الضدین یطلق فی المشهور علی معنی وفی التحقیق علی معنی آخر. أما فی المشهور فیطلق الضدان علی کل أمرین ینسبان إلی موضوع واحد ولا یمکن أن یجتمعا فیه سواء کانا وجودیین أو أحدهما، وسواء اندرجا تحت جنس قریب أو لا کما یجعلون الذکوره ضد الأنوثه، وأما بحسب التحقیق مصطلح الحکماء فیطلق الضدان علی کل وجودیین بینهما غایه التباعد بشرط اندراجهما تحت جنس قریب یصح منهما أن یتعاقبا علی موضوع واحد وارتفاعهما معا عنه، وکذلک المصنف فی أساس الاقتباس والمتأله الشیرازی فی الأسفار وغیرهم فی غیرها من الکتب المنطقیه والحکمیه.

أحدهما بالقیاس إلی الآخر وفی التحقیق علی أخص من ذلک وهو أن یقید ما ذکر بأن یکون بینهما غایه التباعد، فالسواد والحمره ضدان بالمعنی الأول لا الثانی.

وأما تقابل العدم والملکه فیطلق العدم فیه بحسب التحقیق علی عدم شئ عن شئ وبحسب الشهره علی معنی أخص من ذلک وهو أن یقید الشئ بأن یکون نوعا أو جنسا قریبا أو بعیدا علی اختلاف التفسیر، فیقال: هو عدم شئ عما من شأنه أن یکون له بحسب نوعه أو جنسه القریب، فعدم البصر عن الحائط عدم ملکه بحسب المعنی الأول وسلب بالمعنی الثانی، فقد ظهر أن تقابل الضدین بحسب التحقیق أخص منه بحسب الشهره، وتقابل العدم والملکه بالعکس.

قال: ویندرج تحته الجنس (1) باعتبار عارض.

أقول: لما بین انقسام التقابل إلی الأنواع الأربعه حتی صار کالجنس لها (2)

[شماره صفحه واقعی : 161]

ص: 2208


1- المراد من الجنس التقابل، وضمیر تحته راجع إلی التضایف، یعنی أن التقابل مع أنه جنس لأنواعه الأربعه ومنها التضایف، فهو أحد أنواع التضایف أیضا باعتبار آخر فجنس النوع صار نوعا لنوعه ونوعه صار جنسا له، وکم له من نظیر باعتبار طرو الحیثیات علی المعانی. ثم لا یخفی علی البصیر المتدرب بأسلوب الکلام أن قول الماتن: التقابل المتنوع إلی أنواعه الأربعه صریح بأن التقابل جنس أو کالجنس لتلک الأربعه، وأن الضمیر فی أی موطن کان ینظر إلی المرجع القریب إلا أن یدل دلیل علی خلافه، فالمعنی بالجنس التقابل، والمراد بالضمیر فی تحته التضایف کما أن الشارح حمله علی هذا النمط وکذلک صاحب الشوارق إلا أن القوشجی أرجع الضمیر إلی التقابل وفسر الجنس بالتضایف، ثم قال ما قال وبعد ذلک نقل التفسیر الذی قاله الشارح ثم أورد علیه، وصاحب الشوارق أجابه وشنع علیه بأنه أخطأ فی الجواب، فراجع الکتابین حتی تجد الصواب فی البین.
2- أتی بالکاف تنبیها علی أن التقابل لیس جنسا علی الحقیقه لما تحته بوجه من الوجوه، وقد دل علیه الشیخ بقوله: وذلک لأن المتضایف ماهیته أنه معقول بالقیاس إلی غیره، ثم یلحق هذه الماهیه أن یکون مقابلا لیس أنها یتقوم بهذا فإنه لیس هذا من المعانی التی یجب أن یتقدم فی الذهن أولا حتی یتقرر فی الذهن أن الشئ ماهیته مقوله بالقیاس إلی غیره بل إذا صار الشئ متضایفا لزم فی الذهن أن یکون علی صفه التقابل، فالذاتیه بشرائطها غیر موجوده بین التقابل وبین الأشیاء التی هی کالأنواع للتقابل، إنتهی. ثم إن صاحب الشوارق بعد نقل کلام الشیخ المذکور قال: أتی الشیخ بالتضایف علی سبیل التمثیل لجریانه فی التضاد وغیره ویدل علیه قول المصنف أیضا ومقولیته علیها بالتشکیک لما سیأتی من نفی التشکیک فی الذاتیات وسواء فی ذلک الاعتباریات وغیرها، إنتهی. وقول الفخر الرازی علی ما نقله القوشجی من أنا نعقل ماهیه المتضایفین وإن لم یخطر ببالنا امتناع اجتماعهما وذلک یعرفنا عدم تقوم المتضایفین، بالتقابل مأخوذ من دلیل الشیخ کما لا یخفی. ثم إن المحقق الماتن قال فی أساس الاقتباس (ص 58 ط 1) بعباره أوضح وأوجز ما هذا لفظه: وحمل تقابل بر أین أقسام نه چون حمل اأناس بود چه ماهیت بعضی بی تعقل تقابل معقول است بل چون لوازم بود.

ذکر أن مطلق التقابل یندرج تحت أحد أنواعه أعنی التضایف، فإن التقابل من حیث هو تقابل نوع من التضایف، وذلک لأن المقابل لا یعقل إلا مقیسا إلی غیره لکن باعتبار عروض التقابل، فإن المقابل لا من هذه الحیثیه قد لا یکون مضایفا فإن ذات السواد وذات البیاض لا باعتبار التقابل لیسا من المتضایفین، فإذا اخذ السواد مقابلا للبیاض کان نوعا من المضاف المشهوری، فقد ظهر أن الجنس أعنی المقابل من حیث هو مقابل یندرج تحت التضایف باعتبار عروض التقابل ولا استبعاد فی أن یکون الشئ أخص أو مساویا من نوعه باعتبار عارض یعرض له.

قال: ومقولیته علیها بالتشکیک وأشدها فیه الثالث (1).

[شماره صفحه واقعی : 162]

ص: 2209


1- قد أصاب العباره فی سائر النسخ تحریف فاحش، حیث حرف فیها الثالث بالسلب أو السالب. الصواب الثالث بدل السلب أو السالب بلا دغدغه کما فی (ت)، أی الثالث من أنواع التقابل الأربعه فی العباره المتقدمه وهو تقابل الضدین، علی أن السلب لا یوافق شرح العلامه الحلی أیضا لأنه قال: فإن تقابل الضدین أشد فی التقابل من تقابل السلب والإیجاب، وبعد ذلک قال: وقیل إن تقابل السلب والإیجاب أشد من تقابل التضاد. ثم إن تقابل الضدین أشد لأن محلهما فی الاتصاف بأحدهما یفتقر إلی سلب الآخر ویستلزمه وهو - أی ثبوت الضد - أخص من السلب دون العکس، لأن السلب لا یستلزم الضد، فهو - أی ثبوت الضد - أشد فی العناد للآخر من سلبه، فالضدان فیهما سلب ضمی مع کونهما فی غایه الخلاف، ولذلک کان أشدها فی التقابل الثالث. وفی الأصفار (ط 1 - ج 1 - ص 135): (إعلم أن مقولیه التقابل علی أقسامه بالتشکیک، وأشدها فی بابه السلب والإیجاب).

أقول: التقابل یقال علی أصنافه الأربعه لا بالسویه بل بالتشکیک، فإن تقابل الضدین أشد فی التقابل من تقابل السلب والإیجاب، وذلک لأن ثبوت الضد یستلزم سلب الآخر وهو أخص منه دون العکس فهو أشد فی العناد للآخر من سلبه.

وقیل: إن تقابل السلب والإیجاب أشد من تقابل التضاد، لأن الخیر لذاته خیر وهو ذاتی وأنه لیس بشر وأنه عرضی، واعتقاد أنه شر یرفع العرضی وأنه لیس بخیر یرفع الذاتی، فیکون منافاه السلب أشد.

قال: ویقال للأول تناقض ویتحقق فی القضایا بشرائط ثمان.

أقول: تقابل السلب والإیجاب إن أخذ فی المفردات کقولنا: زید لا زید، فهو تقابل العدم والملکه، وإن أخذ فی القضایا سمی تناقضا کقولنا: زید کاتب، زید لیس بکاتب، وهو إنما یتحقق فی القضایا بثمان شرائط:

الأول: وحده الموضوع فیهما، فلو قلنا: زید کاتب، عمرو لیس بکاتب، لم تتناقضا وصدقتا معا.

الثانی: وحده المحمول، فلو قلنا: زید کاتب، زید لیس بنجار، لم تتناقضا وصدقتا معا.

الثالث: وحده الزمان، فلو قلنا: زید موجود الآن، زید لیس بموجود أمس، أمکن صدقهما.

الرابع: وحده المکان، فلو قلنا: زید موجود فی الدار، زید لیس بموجود فی السوق، أمکن صدقهما.

الخامس: وحده الإضافه، فلو قلنا: زید أب أی لخالد، زید لیس بأب أی لعمرو، أمکن صدقهما.

السادس: وحده الکل والجزء، فلو قلنا: الزنجی أسود أی بعضه، الزنجی لیس

[شماره صفحه واقعی : 163]

ص: 2210

بأسود أی لیس کل أجزائه کذلک، أمکن صدقهما.

السابع: وحده الشرط، فلو قلنا: الأسود قابض للبصر (1) أی بشرط السواد، الأسود لیس بقابض للبصر أی لا بشرط السواد، أمکن صدقهما.

الثامن: وحده القوه والفعل، فلو قلنا: الخمر فی الدن مسکر بالقوه، الخمر فی الدن لیس بمسکر بالفعل، لم تتناقضا وصدقتا معا.

قال: هذا فی القضایا الشخصیه، أما المحصوره فبشرط تاسع وهو الاختلاف فیه فإن الکلیه ضد (2)، والجزئیتان صادقتان.

أقول: إعلم أن القضیه إما شخصیه أو مسوره أو مهمله، وذلک لأن الموضوع إن کان شخصیا کزید سمیت القضیه شخصیه، وإن کان کلیا یصدق علی کثیرین فإما أن یتعرض للکلیه والجزئیه فیه أو لا، والأول هو القضیه المسوره کقولنا: کل انسان حیوان، بعض الانسان حیوان، لا شئ من الانسان بحجر، بعض الانسان لیس بکاتب.

والثانی هو المهمله کقولنا: الانسان ضاحک، وهذه فی قوه الجزئیه فالبحث عن الجزئیه یغنی عن البحث عنها.

إذا عرفت هذا فنقول: الشرائط الثمان کافیه فی القضیه الشخصیه، أما المحصوره فلا بد فیها من شرط تاسع وهو الاختلاف فی الکم، فإن الکلیتین متضادتان لا تصدقان، ویمکن کذبهما کقولنا: کل حیوان انسان، لا شئ من الحیوان بانسان، والجزئیتان قد تصدقان کقولنا: بعض الحیوان انسان، بعض

[شماره صفحه واقعی : 164]

ص: 2211


1- لو ذکر المثال هکذا - کما فی سائر الکتب -: الجسم مفرق للبصر بشرط کونه أبیض، ولیس بمفرق بشرط کونه أسود، لکان أولی.
2- کما فی النسخ کلها إلا نسخه (ت) ففی هامشها: فإن الکلیه ضد الکلیه وکأن تعلیقه أدرجت فی المتن، وذلک لأن الکلام فی تناقض القضایا، وصرح بأن شرطه فی المحصوره الاختلاف ومع الاختلاف لا یصدق الضدیه، فهذا قرینه بینه فی أن المراد من قوله الکلیه ضد هو أن الکلیه ضد الکلیه فلا حاجه إلی ذکرها مع بناء الرساله علی الإیجاز.

الحیوان لیس بانسان، أما الکلیه والجزئیه فلا یمکن صدقهما البته ولا کذبهما کقولنا: کل انسان حیوان، بعض الانسان لیس بحیوان، فهما المتناقضان.

قال: وفی الموجهات عاشر وهو الاختلاف فیها (1) بحیث لا یمکن اجتماعهما صدقا ولا کذبا.

أقول: لا بد فی القضایا الموجهه من الاختلاف فی الجهه بحیث لا یمکن صدقهما معا ولا کذبهما، ونعنی بالجهه کیفیه القضیه من الضروره والدوام، والإمکان والأطلاق فإنهما لو لم یختلفا فی الجهه أمکن صدقهما أو کذبهما کالممکنتین فإنهما تصدقان مع الشرائط التسع کقولنا: بعض الانسان کاتب بالإمکان، لا شئ من الانسان بکاتب بالإمکان، وکالضرورتین فإنهما تکذبان کقولنا: بعض الانسان بالضروره کاتب، لا شئ من الانسان بالضروره کاتب، ولیس مطلق الاختلاف فی الجهه کافیا فی التناقض ما لم یکن اختلافا لا یمکن اجتماعهما معه، فإن الممکنه والمطلقه المتخالفتین کما وکیفا لا تتناقضان کما قلنا فی الممکنتین، أما الممکنه والضروریه إذا اختلفتا کما وکیفا فإنهما تتناقضان وکذا المطلقه والدائمه.

قال: وإذا قید العدم بالملکه فی القضایا سمیت معدوله وهی تقابل الوجودیه (2) صدقا لا کذبا لإمکان عدم الموضوع فیصدق مقابلاهما.

أقول: لما ذکر حکما من أحکام التناقض شرع فی بیان حکم من أحکام تقابل العدم والملکه، وهو أن العدم إذا اعتبر فی القضایا سمیت القضیه معدوله وهو ما یتأخر فیها حرف السلب عن الربط کقولنا: زید هو لیس بکاتب، وهی تقابل

[شماره صفحه واقعی : 165]

ص: 2212


1- قد حرفت العباره فی سائر النسخ بهذه الصوره: وهو الاختلاف أیضا بحیث. ولکن الصواب: وهو الاختلاف فیها بحیث، کما اخترناه فی المتن موافقا لنسخه (ت) وضمیر فیها راجع إلی الجهه بقرینه الموجهات، کما فی الشرح وکما أن العباره السابقه وهو الاختلاف فیه راجع إلی الحصر بقرینه المحصوره.
2- أی الموجبه المعدوله تقابل الموجبه المحصله.

الوجودیه فی الصدق لامتناع صدق الکتابه وعدمها علی موضوع واحد فی وقت واحد من جهه واحده، ویجوز کذبهما معا عند عدم الموضوع، وإذا کذبا حینئذ صدق مقابل کل واحد منهما فیصدق مقابل الموجبه المعدوله وهی السالبه المعدوله، ومقابل الموجبه المحصله وهی السالبه المحصله لإمکان صدق السلب فی الطرفین عن الموضوع المنفی.

قال: وقد یستلزم الموضوع أحد الضدین بعینه أو لا بعینه، أو لا یستلزم شیئا منهما عند الخلو أو الاتصاف بالوسط (1).

أقول: هذه أحکام التضاد وهی أربعه: الأول أن أحد الضدین بعینه قد یکون لازما للموضوع کسواد القار، وقد لا یکون فإما أن یکون أحدهما لا بعینه لازما للموضوع کالصحه والمرض للبدن، أو لا یکون فإما أن یخلو عنهما معا کالفلک الخالی عن الحراره والبروده أو یتصف بالوسط کالفاتر (2).

قال: ولا یعقل للواحد ضدان.

أقول: هذا حکم ثان للتضاد وهو أنه لا یعرض (3) بالنسبه إلی شئ واحد إلا لواحد فلا یضاد الواحد الاثنین لأن الواحد إذا ضاد اثنین فإما بجهه واحده أو بجهتین، فإن کان بجهه واحده فهو المطلوب وهو أن ضد الواحد واحد هو ذلک القدر المشترک بینهما، وإن کان بجهتین کان ذلک وجوها من التضاد لا وجها واحدا ولیس البحث فیه.

قال: وهو منفی (4) عن الأجناس.

أقول: هذا حکم ثالث للتضاد وهو أنه منفی عن الأجناس ولا ینتقض بالخیر

[شماره صفحه واقعی : 166]

ص: 2213


1- أی أو عند الاتصاف بالوسط.
2- وهو المتوسط بین الحراره والبروده.
3- هذا الدلیل بأسره خلاصه ما ذکره الشیخ فی إلهیات الشفاء وکذا الحکمان الاتیان (ج 2 ط 1 ص 425 وص 551).
4- أی التضاد منفی عنها. وقال الشارحان صاحب الشوارق والقوشجی: إن مستند هذا الحکم والحکم الآتی وهو قوله: ومشروط فی الأنواع باتحاد الجنس، هو الاستقراء.

والشر لأنهما لیسا جنسین (1) ولا ضدین من حیث ذاتیهما بل تقابلهما من حیث الکمالیه والنقص.

قال: ومشروط فی الأنواع باتحاد الجنس.

أقول: هذا حکم رابع للتضاد العارض للأنواع وهو اندراج تلک الأنواع تحت جنس واحد أخیر ولا ینتقض بالشجاعه والتهور (2) لأن تقابلهما من حیث الفضیله والرذیله العارضتین لا من حیث ذاتیهما.

قال: وجعل الجنس والفصل واحد (3).

أقول: الجنس والفصل فی الخارج شئ واحد لأنه لا یعقل حیوانیه مطلقه موجوده بانفرادها انضمت إلیه الناطقیه فصارت انسانا بل الحیوانیه فی الخارج هی الناطقیه فوجودهما واحد، وهذه قاعده قد مضی تقریرها، والذی یخطر لنا أن الغرض بذکرها هاهنا الجواب عن إشکال یورد علی اشتراط دخول الضدین تحت جنس واحد، وتقریره أن کل واحد من الضدین قد اشتمل علی جنس وفصل والجنس لا یقع به التضاد لأنه واحد فیهما، فإن وقع التضاد فإنما یقع بالفصول لکن الفصول لا یجب اندراجها تحت جنس واحد وإلا لزم التسلسل، فلا تضاد حقیقی فی النوعین بل فی الفصلین الذین لا یجب دخولهما تحت جنس واحد.

وتقریر الجواب أن الفصل والجنس واحد فی الأعیان، وإنما یتمیزان فی العقل فجعلاهما واحد هو النوع فکان التضاد عارضا فی الحقیقه للأنواع لا للفصول الاعتباریه، لأن التضاد إنما هو فی الوجود لا فی الأمور المتعلقه، فهذا ما فهمته من هذا الکلام ولعل غیری یفهم منه غیر ذلک.

[شماره صفحه واقعی : 167]

ص: 2214


1- لأنا قد نعقل الأشیاء التی یطلق علیها الخیر أو الشر مع الذهول عن کونها خیرات أو شرورا وقد تقدم آنفا توضیح ذلک تفصیلا عن الشیخ والطوسی.
2- بأن یقال: إنهما ضدان مع کونهما تحت جنسین هما الفضیله والرذیله.
3- قد تقدم فی المسأله الرابعه من هذا الفصل أیضا حیث قال: وجعلاهما واحد، ثم إن العباره فی (م ت ص) منصوبه هکذا: وجعل الجنس والفصل واحدا بالنصب والباقیه بالرفع. والظاهر أن الرفع صواب.
الفصل الثالث : فی العله و المعلول
اشاره

قال: کل شئ یصدر عنه أمر (1) إما بالاستقلال أو الانضمام فإنه عله لذلک

[شماره صفحه واقعی : 168]

ص: 2215


1- أورد علیه المحقق الشریف بأن هذا التعریف بظاهره لا یتناول غیر الفاعلیه، إذ لا صدور من غیر الفاعلیه فالأولی أن تعرف بالاحتیاج فیقال: العله ما یحتاج إلیه أمر. قال صاحب الشوارق: إنما قال بظاهره لإمکان تأویل الصدور إلی الاحتیاج کما یشعر به أیضا قوله: فالأولی، ثم حمل الصدور علی معنی عام حتی یجری فی العلل کلها، ثم قال: لا بأس بالتعریف، لأن قوله: بالانضمام یشمل العلل الثلاث أیضا، ثم قال: أو یکون التعریف للفاعلیه ویفهم غیرها منه بالمقایسه. أقول: الأمر الأهم فی المقام هو أن یعلم أن العله والمعلول بمعناهما المتعارف فی الأذهان لا یجری علی الأول تعالی وآیاته التی هی مظاهر أسمائه التی هی شؤون ذاته الصمدیه التی لا جوف لها، وأن التمایز بین الحق سبحانه وبین الخلق لیس تمایزا تقابلیا، بل التمایز هو تمیز المحیط عن المحاط بالتعین الإحاطی والشمول الاطلاقی الذی هو الوحده بمعناها الحقیقی، بل إطلاق الوحده من باب التفخیم وهذا الإطلاق الحقیقی الإحاطی حائز للجمیع ولا یشذ عن حیطته شئ فهو الکمال الحقیقی وهو سبحانه محیط بکل شئ لأنه الحی القیوم أی القائم لذاته والمقیم لغیره لا أنه محیط علی کل شئ فقط. فیجب تلطیف السر فی معنی الصدور والتمیز بین الحق والخلق وکون العله والمعلول علی النحو المعهود المتعارف فی الأذهان السافله لیس علی ما ینبغی بعز جلاله وعظموته سبحانه وتعالی. وبالجمله، یجب الوصول إلی نیل التوحید القرآنی حتی یعلم أن البینونه بین العله ومعلولها فی المقام لیست عزلیه بل وصفیه بمعنی سلب السلوب والحدود والنواقص عنه تعالی حتی یعلم أن إطلاق العله والمعلول فی المقام علی ضرب من التوسع فی التعبیر أرفع وأشمخ من المعنی المعهود.

الأمر والأمر معلول له.

أقول: لما فرغ من البحث عن لواحق الماهیه شرع فی البحث عن العله والمعلول لأنهما من لواحق الماهیه وعوارضها وهما من الأمور العامه أیضا، ونفس اعتبار العلیه والمعلولیه من المعقولات الثانیه ومن أنواع المضاف.

وفی هذا الفصل مسائل:

1- المسأله الأولی : فی تعریف العله و المعلول

وهما وإن کانا من المتصورات القطعیه لکن قد یعرض اشتباه ما فیذکر علی سبیل التنبیه والتمییز ما یزیل ذلک الاشتباه، فإذا فرضنا صدور شئ عن غیره کان الصادر معلولا والمصدور عنه عله سواء کان الصدور علی سبیل الاستقلال کما فی العلل التامه (1)، أو علی سبیل الانضمام کجزء العله، فإن جزء العله شئ یصدر عنه أمر آخر لکن لا علی سبیل الاستقلال فهو داخل فی الحد.

2- المسأله الثانیه : فی أقسام العله

قال: وهی فاعلیه ومادیه وصوریه وغائیه.

أقول: العله هی ما یحتاج الشئ إلیه، وهی إما أن تکون جزءا من المعلول أو خارجه عنه، والأول إما أن یکون جزءا یحصل به الشئ بالفعل أو بالقوه والأول الصوره والثانی الماده، وإن کانت خارجه فإما أن تکون مؤثره أو یقف التأثیر علیها فالأول فاعل والثانی غایه.

3- المسأله الثالثه : فی أحکام العله الفاعلیه

قال: فالفاعل مبدأ التأثیر وعند وجوده بجمیع جهات التأثیر یجب وجود المعلول.

[شماره صفحه واقعی : 169]

ص: 2216


1- هکذا فی النسخ الأصیله المعتبره علی صوره الجمع، وفی بعض النسخ جاءت الکلمه بالإفراد أی العله التامه.

أقول: الفاعل هو المؤثر والغایه ما لأجله الأثر والماده والصوره جزءاه (1) وإذا وجد المؤثر بجمیع جهات التأثیر وجب وجود المعلول، لأنه لو لم یجب لجاز وجود الأثر عند وجود الجهات بأجمعها وعدمه، فتخصیص وقت الوجود به إما أن یکون لأمر زائد أو لا یکون، فإن کان الأول لم یکن المؤثر المفروض أولا تاما هذا خلف، وإن کان الثانی لزم ترجیح أحد طرفی الممکن علی الآخر لا لمرجح وهو محال.

قال: ولا تجب مقارنه العدم.

أقول: ذهب قوم إلی أن التأثیر أنما یکون لما سبق بالعدم وهو علی الإطلاق غیر سدید، بل المؤثر إن کان مختارا (2) وجب فیه ذلک لأن المختار أنما یفعل بواسطه القصد وهو أنما یتوجه إلی شئ معدوم وإن کان موجبا لم یجب فیه ذلک.

قال: ولا یجوز بقاء المعلول بعده (3) وإن جاز فی المعد.

أقول: ذهب قوم غیر محققین (4) إلی أن احتیاج الأثر إلی المؤثر أنما هو آن حدوثه، فإذا أوجد الفاعل الفعل استغنی الفعل عنه فجاز بقاؤه بعده، وتمثلوا فی ذلک بالبناء الباقی بعد البانی (5) وغیره من الآثار وهو خطأ، لأن عله الحاجه وهی الإمکان ثابته بعد الإیجاد فثبتت الحاجه والبناء لیس عله مؤثره فی وجود البناء الباقی، وإنما حرکته عله لحرکه الأحجار ووضعها علی نسبه معینه، ثم بقاء الشکل

[شماره صفحه واقعی : 170]

ص: 2217


1- أی جزءا الأثر الذی هو معلول.
2- وقد تقدم الکلام فیه فی المسأله الرابعه والأربعین من الفصل الأول.
3- أی بعد الفاعل فی قوله: فالفاعل مبدأ التأثیر.
4- وأما قول المحققین فقد تقدم فی المسأله التاسعه والعشرین من الفصل الأول من أن عله احتیاج الأثر إلی مؤثره هو الإمکان لا غیر.
5- وکذا بالابن الباقی بعد الأب وبالسخونه الباقیه بعد النار، وقالوا: لو جاز علی الباری العدم لما أضر عدمه بقاء العالم، وشنع علیهم الشیخ فی کتابی الإشارات والشفاء. أما الإشارات فقد تقدم نقل کلامه منه فی تلک المسأله المذکوره، وأما کلامه فی الشفاء فیطلب فی الثانی من سادسه الإلهیات (ص 524 ج 2 ط 1).

معلول لأمر آخر.

هذا فی العلل الفاعلیه، أما العلل المعده فإنها تعدم وإن کانت معلولاتها موجوده کالحرکه المعده للوصول والحراره.

قال: ومع وحدته یتحد المعلول (1).

[شماره صفحه واقعی : 171]

ص: 2218


1- یعنی مع وحده الفاعل الذی هو مبدأ التأثیر یتحد المعلول، ویعبرون عنه بأن الواحد لا یصدر عنه إلا الواحد. والشیخ فی الإشارات وسم هذا المطلب بالتنبیه حیث قال فی الفصل الحادی عشر من خامس الإشارات: تنبیه مفهوم أن عله ما یجب عنها - أ - غیر مفهوم أن عله ما بحیث یجب عنها - ب - الخ. وقال المحقق الماتن فی شرحه علیه: یرید بیان أن الواحد الحقیقی لا یوجب من حیث هو واحد إلا شیئا واحدا بالعدد وکان هذا الحکم قریب من الوضوح، ولذلک وسم الفصل بالتنبیه وإنما کثرت مدافعه الناس إیاه لإغفالهم معنی الوحده الحقیقیه. أقول: وللراقم فی هذا المقام من شرحه علی الإشارات تعلیقه هی العمده والأصل فی بیان صدور الواحد عن المبدأ الأول الواحد الأحدی الصمدی سبحانه وتعالی فعلیک بالغور فیها وهی ما یلی: إن هذه المسأله أی الواحد الأحدی لا یصدر عنه إلا واحد من أمهات المسائل الفلسفیه وقد تعاضد العقل والنقل فیها فإنه تحقق عن الشرع أول ما خلق الله العقل، ثم إن لهذه المسأله الرصینه شأنا آخر أجل وأدق مما ذکر فی هذا الکتاب وأترابه، وقد برهن فی الحکمه المتعالیه والصحف العرفانیه، والوصول إلی إدراک حقیقته یحتاج إلی تلطیف سر وتدقیق فکر وتجرید نظر. وذلک الشأن هو الفرق بین أول ما صدر وبین أول ما خلق، فإن أول ما خلق هو العقل والخلق هو التقدیر فالعقل هو تعین تقدیری من التعینات التقدیریه، وهذا التعین شأن من شؤون الصادر الأول ونقش من نقوشه وکلمه من کلماته العلیا، وبتعبیر آخر علی نحو توسع فی التعبیر أن هذا التعین عارض علی ماده الممکنات وتلک الماده هو الوجود المطلق بمعنی نفس الرحمن لا الوجود المطلق الحق الأحدی المنزه عن هذا الإطلاق. والصادر الأول هو الوجود المنبسط الساری فی الممکنات ومنها العقل. فأول ما خلقه الله تعالی هو العقل، وأما أول ما صدر عنه تعالی فهو الوجود المنبسط الذی هو ماده العقل وماده جمیع الممکنات. وفی آخر نصوص الصدر القونوی: والحق سبحانه وتعالی من حیث وحده وجوده لم یصدر عنه إلا واحد لاستحاله إظهار الواحد وإیجاده من حیث کونه واحدا ما هو أکثر من واحد، لکن ذلک الواحد عندنا هو الوجود العام المفاض علی أعیان المکونات وما وجد منها وما لم یوجد مما سبق العلم بوجوده، وهذا الوجود مشترک بین القلم الأعلی الذی هو أول موجود المسمی أیضا بالعقل الأول وبین سائر الوجودات، الخ. فراجع فی تلک الغایه القصوی إلی المرحله السادسه من الحکمه المتعالیه أعنی الأسفار فی العله والمعلول، سیما الفصل المعنون بقوله فی الکشف عما هو البغیه القصوی. وقد شرح هذا الفصل الحکیم الإلهی آقا علی المدرس فی بدائع الحکم (ص 184)، وهکذا إلی الأسفار (ج 1 ص 193 ط 1) والی المقام الخامس من مصباح الأنس لابن الفناری فی شرح مفتاح الغیب (ص 69 ط 1) ورسالتنا الفارسیه الموسومه بوحدت از دیدگاه عارف وحکیم تجدیک فی المقام جدا، والله سبحانه ولی التوفیق.

أقول: المؤثر إن کان مختارا (1) جاز أن یتکثر أثره مع وحدته، وإن کان موجبا ذهب الأکثر إلی استحاله تکثر معلوله باعتبار واحد، وأقوی حججهم أن نسبه المؤثر إلی أحد الأثرین مغایره لنسبته إلی الآخر، فإن کانت النسبتان جزئیه (2) کان مرکبا وإلا تسلسل.

وهی عندی ضعیفه (3) لأن نسبه التأثیر والصدور تستحیل أن تکون وجودیه

[شماره صفحه واقعی : 172]

ص: 2219


1- المؤثر الأول سبحانه وتعالی مختار باتفاق المتألهین فی التوحید، والفاعل الموجب هو المبدأ الطبیعی أعنی الأصول الأزلیه المادیه التی هی أجزاء لا تتجزأ وجواهر فرده علی ما ذهب إلیه القائلون بها فی تکون صوره العالم ولم یتفوه حکیم إلهی بأن الواجب سبحانه فاعل موجب، کما لم یذهب إلی جواز صدور الکثره عن الواحد بالوحده الحقه الحقیقیه لبراءته عن الحیثیات الکثیره، ومع ذلک کله یقول بسیط الحقیقه کل الأشیاء، فافهم.
2- کلمه جزئیه علی التثنیه المضافه إلی الضمیر.
3- کذا قال رحمه الله فی کشف الفوائد فی شرح قواعد العقائد للمصنف قدس سره حیث قال الخواجه: ویکون مقدوره عند الحکماء بلا توسط شیئا واحدا والباقی بتوسط، قال الشارح: أقول: ذهب الأوائل إلی أن الله تعالی یفعل بذاته لا بتوسط شئ آخر واحدا لا أزید والباقی بتوسط ذلک الصادر عنه، لأنه تعالی واحد من کل جهه والواحد من کل جهه لا یصدر عنه شیئان، لأن مفهوم صدور الأول عنه مغایر لمفهوم صدور الثانی. وهذان المفهومان إن کانا مقومین لزم ترکیب واجب الوجود فلا یکون واجبا، وکذا إن کان أحدهما داخلا. وإن کانا خارجین کان مفهوم صدور أحدهما عنه غیر مفهوم صدور الآخر ویتسلسل. ثم قال ردا علیهم: وهذا الکلام فی غایه السقوط، لأن مفهوم الصدور اعتباری لا تحقق له فی الخارج وإلا لزم التسلسل ویلزم امتناع اتصاف البسیط بأکثر من واحد لأن مفهوم اتصافه بأحد الشیئین مغایر لمفهوم اتصافه بالآخر وامتناع سلب شیئین عن واحد (ص 44 ط 1). وکذا فی کتابه المسمی نهج المسترشدین الذی شرحه الفاضل المقداد وسمی ذلک الشرح إرشاد الطالبین حیث قال فی النهج: ویمکن استناد معلولین إلی عله بسیطه إلی آخر ما قال. والفاضل المقداد بعد ما نقل مذهب الحکماء قال علی مذهب العلامه: والجواب - یعنی الجواب عن الحکماء - من وجهین: الأول من حیث النقض وهو أنا نمنع القسمه وحصرها فإن ذلک أنما یتم علی تقدیر کون الصدورین موجودین فی الخارج، فیقال فیهما إما أن یکونا داخلین أو خارجین، إلی آخر الکلام. وأما إذا کانا مفهومین ذهنیین لا تحقق لهما فی الخارج فإنا نختار حینئذ أنهما خارجان ولا یلزم التسلسل لعدم احتیاجهما إلی العله. ثم قال: ثم المصنف - یعنی صاحب النهج - استدل علی کون الصدور أمرا اعتباریا لا وجود له فی الخارج فإنه لو کان موجودا فی الخارج لزم التسلسل واللازم باطل فکذا الملزوم. بیان الملازمه أنه لا جائز أن یکون واجبا لاستحاله تعدد الواجب، واستحاله کونه عرضا فیکون ممکنا فیکون له صدور وننقل الکلام إلی صدوره ونقول فیه کما قلنا فی الأول فیلزم التسلسل. الثانی من حیث المعارضه وهی هنا نقض إجمالی وذلک من وجهین (الأول) أنه یلزم أن لا یصدر عن ذلک البسیط شئ أصلا، وذلک لأنکم تسلمون صدور أمر واحد عن تلک العله البسیطه، وحینئذ نقول: ذلک الواحد له صدور فیکون مغایرا للعله ولذلک الواحد لکونه نسبه إلیهما فإما أن یکون داخلا فی العله أو خارجا، فمن الأول یلزم الترکیب، ومن الثانی یلزم التسلسل. (الثانی) أنه لو صح ما ذکرتم لزم أن لا یسلب من الواحد أکثر من واحد، وأن لا یتصف إلا بشئ واحد. أما الأول فلأن سلب (ا) عن (ج) مغایر لسلب (ب) عنه، لأنا نعقل أحد السلبین ونغفل عن الآخر فإما أن یکونا داخلین أو خارجین إلی آخره. وأما الثانی فلأن اتصاف (ا) ب (ب) غیر اتصافه ب (ج) وهما أیضا مغایران لما قلنا فإما أن یکونا داخلین أو خارجین - إلی آخر الکلام - ویلزم ما قلتم، إنتهی (ص 86 ط 1). أقول: إن السنخیه بین الفاعل وفعله مما لا یعتریه ریب ولا یتطرق إلیه شائبه دغدغه ویعبرون عنها بالسنخیه بین العله ومعلولها وکل فعل یصدر من فاعله علی جهه خاصه فیه وإلا یلزم صدور کل شئ عن کل شئ وظهور کل أثر عن کل شئ وهو کما تری، فإن صدر عن فاعل أثران فلا شک أن فیه جهتین صدر کل واحد منهما عن کل واحده منهما. وهذه الجهه هی الحیثیه الواقعیه المتحققه فی ذات الفاعل وهو مبدأ صدور الأثر ومنشأ ظهوره والأمر الاعتباری المحض الذی یفرض فی الذهن فرضا بلا واقع أنی له شأنیه الاصدار. فما قالوا فی صدور الکثره عن الواحد محقق فی الفاعل ذی الحیثیات النفس الأمریه لا الفاعل الصمد الذی هو الأول والآخر والظاهر والباطن. وحیث علمنا وأیقنا بأن نضد الکلمات الإلهیه علی نظم أتم وأحسن فلا یصدر من فاعلها القیوم إلا واحد هو نور مرشوش ورق منشور، ثم تصور بصور الکثره غیر المتناهیه الأشرف فالأشرف نزولا والأخس فالأخس صعودا علی وفق علمه العنائی الذی هو عین ذاته، والکثرات مرایا آیاته ومظاهر أسمائه وصفاته. ثم إن کلام الخواجه لیس إلا فی صدور الفعل عن فاعله وأما إن کان الفاعل واجب الوجود لذاته فهو غیر مصرح فی کلامه، فتأمل.

[شماره صفحه واقعی : 173]

ص: 2220

وإلا لزم التسلسل، وإذا کانت من الأمور الاعتباریه استحالت هذه القسمه علیها.

قال: ثم تعرض الکثره (1) باعتبار کثره الإضافات.

أقول: لما بین أن العله الواحده لا یصدر عنها إلا معلول واحد لزم أن تکون الموجودات بأسرها فی سلسله واحده بحیث یکون أی موجود فرضته عله لأی موجود فرضته أو معلولا له إما قریبه أو بعیده فلا یوجد شیئان یستغنی أحدهما عن الآخر والوجود یکذب هذا فأوجبوا وقوع کثره فی المعلول الأول غیر حقیقیه بل إضافیه یمکن أن یتکثر بها التأثیر، قالوا: لأن المعلول الأول بالنظر إلی ذاته ممکن وبالنظر إلی علته واجب وله ماهیه ووجود مستفاد من فاعله وهو یعقل ذاته لتجرده ویعقل مبدأه، وهذه جهات کثیره إضافیه یقع بها التکثر ولا تثلم وحدته ویصدر عنه باعتبار کل جهه شئ.

وهذا الکلام عندنا فی غایه السقوط، لأن هذه الجهات لا تصلح للتأثیر (2)

[شماره صفحه واقعی : 174]

ص: 2221


1- إشاره إلی جواب ما قاله المتکلمون من أنه لو لم یصدر عن الواحد إلا الواحد لما یصدر عن المعلول الأول إلا واحد هو الثانی، وعنه واحد هو الثالث وهلم جرا، فیکون الموجودات سلسله واحده طولیه فکیف ظهرت الکثرات العرضیه.
2- هذا الاعتراض أورده الفخر الرازی أیضا. والحق أن الفاعل فی الوجود هو الحق سبحانه وتلک الجهات هی شؤون ظهور آثاره. وما قالوه من أن العقل یعقل ذاته لتجرده ویعقل مبدأه فلیس عقلا مباینا وموجودا متمایزا عن فاعله سبحانه وإلا کان الواجب واحدا بالعدد وهو سبحانه فی السماء إله وفی الأرض إله وقیوم لهما وله ما فی السماوات والأرض بالملکیه الحقیقیه التی یعبرون عنها بالإضافه النوریه الاشراقیه. نعم لو تفوه بأن الماهیات متأصله فی تحققها، أو الموجودات حقائق متمایزه متباینه لکان الاعتراض واردا ولکن الأمر أرفع من تأصلها رأسا وأشمخ من تباینها أصلا. والحکم علی التوحید الصمدی محکم غایه الإحکام.

لأنها أمور اعتباریه ومساویه لغیرها ولا تکون شروطا فیه.

قال: وهذا الحکم ینعکس علی نفسه (1).

[شماره صفحه واقعی : 175]

ص: 2222


1- النسخ کلها علی نفسه إلا (ت) فهی: إلی نفسه. یعنی أن قولنا مع وحدته یتحد المعلول ینعکس علی نفسه أی مع وحده المعلول تتحد العله، أی کما أنه لا یصدر عن الواحد إلا الواحد کذلک لا یصدر الواحد إلا عن الواحد. واعلم أن کلا من الأصل والعکس مستدل علی حیاله فلا إشکال علی عکسه إلی نفسه فی الظاهر. وهذا مثل أن یقال علی مبنی الحکمه المتعالیه: أن کل عاقل معقول وأن کل معقول عاقل، فإنهما حکمان برهن کل واحد منهما فی محله لا أن الحکم الثانی استفید من العکس فیقال: أن الموجبه الکلیه لا تنعکس کنفسها. لا بأس بنقل کلام کامل رصین من الماتن المحقق فی الرد علی زعم الفخر الرازی تأییدا للمرام وتسدیدا للحکم المبحوث عنه فی الصدور فی المقام قال فی شرح الفصل الحادی عشر من خامس حکمه الإشارات: إن الفاضل الشارح - یعنی به الفخر الرازی - عارض به دلیل الحکماء بأن الواحد قد یسلب عنه أشیاء کثیره کقولنا: هذا الشئ لیس بحجر ولیس بشجر، وقد یوصف بأشیاء کثیره کقولنا: هذا الرجل قائم وقاعد، وقد یقبل أشیاء کثیره کالجوهر للسواد والحرکه، ولا شک فی أن مفهومات سلب تلک الأشیاء عنه واتصافه بتلک الأشیاء وقبوله لتلک الأشیاء مختلفه ویعود التقسیم المذکور حتی یلزم أن یکون الواحد لا یسلب عنه إلا واحد ولا یوصف إلا بواحد ولا یقبل إلا واحدا. وأجاب الخواجه عنه بأن سلب الشئ عن الشئ واتصاف الشئ بالشئ وقبول الشئ للشئ أمور لا تتحقق عند وجود شئ واحد لا غیر فإنه لا یلزم الشئ الواحد من حیث هو واحد بل یستدعی وجود أشیاء فوق واحده تتقدمها حتی یلزم تلک الأمور لتلک الأشیاء باعتبارات مختلفه وصدور الأشیاء الکثیره عن الأشیاء الکثیره لیس بمحال. بیانه أن السلب یفتقر إلی ثبوت موصوف وصفه والقابلیه إلی قابل ومقبول أو إلی قابل وشئ یوجد المقبول فیه واختلاف المقبول کالسواد والحرکه یفتقر إلی اختلاف حال القابل فإن الجسم یقبل السواد من حیث ینفعل عن غیره ویقبل الحرکه من حیث یکون له حال لا یمتنع خروجه عنها. وأما صدور الشئ عن الشئ أمر یکفی فی تحققه فرض شئ واحد هو العله وإلا لامتنع استناد جمیع المعلولات إلی مبدأ واحد. لا یقال: الصدور أیضا لا یتحقق إلا بعد تحقق شئ یصدر عنه وشئ صادر، لأنا نقول: الصدور یطلق علی معنیین: أحدهما: أمر إضافی یعرض للعله والمعلول من حیث یکونان معا وکلامنا لیس فیه. والثانی: کون العله بحیث یصدر عنه المعلول وهو بهذا المعنی متقدم علی المعلول ثم علی الإضافه العارضه لهما وکلامنا فیه، وهو أمر واحد إن کان المعلول واحدا. وذلک الأمر قد یکون هو ذات العله بعینها إن کانت العله عله لذاتها، وقد یکون حاله تعرض لها إن کانت عله لا لذاتها بل بحسب حاله أخری أما إذا کان المعلول فوق واحد فلا محاله یکون ذلک الأمر مختلفا ویلزم منه التکثر فی ذات العله، إنتهی. ثم إن فی المقام مباحثات أخری رأینا الذب عنها أجدر وإن شئت فراجع الأسفار (ج 7 ط 2 ص 219).

أقول: یرید بذلک أن مع وحده المعلول تتحد العله وهو عکس الحکم الأول، فلا یجتمع علی الأثر الواحد مؤثران مستقلان بالتأثیر لأنه بکل واحد منهما واجب مستغن عن الآخر فیکون حال الحاجه إلیهما مستغنیا عنهما هذا خلف.

قال: وفی الوحده النوعیه لا عکس.

أقول: إذا کانت العله واحده بالنوع کان المعلول کذلک ولا یجب من کون المعلول واحدا بالنوع کون العله کذلک فإن الأشیاء المختلفه تشترک فی لازم واحد کاشتراک الحرکه والشمس والنار فی السخونه لأن المعلول یحتاج إلی مطلق العله وتعین العله جاء من جانب العله لا المعلول.

قال: والنسبتان من ثوانی المعقولات (1) وبینهما مقابله التضایف.

[شماره صفحه واقعی : 176]

ص: 2223


1- إعلم أن صاحب الشوارق جعل قوله: والنسبتان إلی قوله: تتکافی النسبتان مسأله ثالثه فقال: هذه المسأله فی أحوال العله مطلقا سواء کانت تامه أو غیر تامه مع معلولها: فمنها: أن العلیه والمعلولیه من الأمور الغیر المتأصله فی الخارج علی ما قاله والنسبتان.. الخ. ومنها: أن بینهما مقابله التضایف، ومنها أنهما قد یجتمعان.. الخ. ومنها: أنهما أی العله والمعلوله لا یتعاکسان فیهما أی فی العلیه والمعلولیه، وهذا المعنی یقال له الدور وهذه الأحکام کلها ضروریه. ومنها: أنه لا یجوز الترتیب بینهما إلی غیر النهایه ویقال له التسلسل، وإلیه أشار بقوله: ولا یتراقی.. الخ. وقد احتج علی بطلانه بوجوه: الأول قوله لأن کل واحد.. الخ، والثانی برهان التطبیق.. الخ.

أقول: یعنی أن نسبه العلیه والمعلولیه من المعقولات الثانیه لاستحاله وجود شئ فی الأعیان هو مجرد علیه أو معلولیه وإن کان معروضهما موجودا وبینهما مقابله التضایف فإن العله عله المعلول، والمعلول معلول العله وقد نبه بقوله:

وبینهما مقابله التضایف علی امتناع کون الشئ الواحد بالنسبه إلی شئ واحد عله ومعلولا، وهو الدور المحال، لأن کونه عله یقتضی الاستغناء والتقدم وکونه معلولا یقتضی الحاجه والتأخر فیکون الشئ الواحد مستغنیا عن الشئ الواحد متقدما علیه، ومحتاجا إلیه متأخرا عنه هذا خلف.

قال: وقد یجتمعان فی الشئ الواحد بالنسبه إلی أمرین لا یتعاکسان فیهما.

أقول: قد تجتمع نسبه العلیه والمعلولیه فی الشئ الواحد بالنسبه إلی أمرین فیکون عله لأحد الشیئین ومعلولا للآخر کالعله المتوسطه فإنها معلوله العله الأولی، وعله المعلول الأخیر لکن بشرط أن لا یکون ذانک الأمران یتعاکسان فی النسبتین بأن تکون العله الأولی معلوله للمعلول الأخیر والمعلول الأخیر عله لها وإلا جاء الدور المحال.

4- المسأله الرابعه : فی إبطال التسلسل

قال: ولا یتراقی (1) معروضاهما فی سلسله واحده إلی غیر النهایه، لأن کل واحد منها (2) ممتنع الحصول بدون عله واجبه، لکن الواجب بالغیر ممتنع أیضا

[شماره صفحه واقعی : 177]

ص: 2224


1- فی نسخ (ص، ق، ش): ولا یترامی، بالمیم علی وضوح.
2- قال صاحب الشوارق: هذا إشاره منه إلی طریقه مخترعه له مشهوره عنه وهی أن الممکن لا یجب لذاته وما لا یجب لذاته لا یکون له وجود وما لم یکن له وجود لا یکون لغیره عنه وجود، فلو کانت الموجودات بأسرها ممکنه لما کان فی الوجود موجود فلا بد من واجب لذاته فقد ثبت واجب الوجود وانقطع السلسله أیضا. ثم قال: وهذه الطریقه حسنه حقه مستقیمه خفیفه المؤونه ومبناها علی مقدمه ظاهره جدا وهی أن الشئ ما لم یمتنع جمیع أنحاء عدمه لم یجب وجوده، ثم أخذ فی تقریر الطریقه ببیان مبسوط. وأقول: قوله: وهذه الطریقه حسنه حقه مستقیمه.. الخ تعریضات علی ما فی الشرح أعنی کشف المراد من قوله وفی هذا الوجه عندی نظر. ولعل وجه نظره ما قاله القوشجی فی الشرح: من یجوز ذهاب سلسله الممکنات إلی غیر النهایه یقول: کل منها یجب بغیره ویوجد بغیره ولا ینتهی إلی ما هو واجب بذاته، فدعوی أنه لا بد من وجود عله واجبه لذاتها مصادره. ثم یجب أن یعتقد أو یلاحظ فی هذه الوجوه من الأدله أن سلسله الممکنات الموجوده بالفعل معا قائمه بذاتها لا بد أن تنتهی إلی واجب قائم لذاته مقیم لغیره أی الوجود القیوم ومع التوجه إلی هذا الأصل القویم کان النظر فیه غیر مستقیم، وتعلیله بالمصادره علیل.

فیجب وجود عله لذاتها هی طرف.

أقول: لما أبطل الدور شرع فی إبطال التسلسل، وهو وجود علل ومعلولات فی سلسله واحده غیر متناهیه، ونبه علی الدعوی بقوله: ولا یتراقی معروضاهما یعنی معروض العلیه والمعلولیه فی سلسله واحده إلی غیر النهایه واحتج علیه بوجوه: الأول أن کل واحد من تلک الجمله ممکن وکل ممکن ممتنع حصوله بدون علته الواجبه فکل واحد من تلک الآحاد ممتنع حصوله بدون علته الواجبه ثم تلک العله الواجبه إن کانت واجبه لذاتها فهو المطلوب لانقطاع السلسله حینئذ، وإن کانت واجبه بغیرها کانت ممکنه لذاتها فکانت مشارکه لباقی الممکنات فی امتناع الوجود بدون العله الواجبه فیجب وجود عله واجبه لذاتها هی طرف السلسله فتکون السلسله منقطعه، وفی هذا الوجه عندی نظر.

قال: وللتطبیق بین جمله قد فصل منها آحاد متناهیه وأخری لم تفصل منها.

أقول: هذا هو الوجه الثانی من الوجوه الداله علی امتناع التسلسل وهو المسمی ببرهان التطبیق وهو دلیل مشهور، وتقریره أنا إذا أخذنا جمله العلل والمعلولات إلی ما لا یتناهی ووضعناها جمله ثم قطعنا منها جمله متناهیه ثم أطبقنا إحدی الجملتین بالأخری بحیث یکون مبدأ کل واحده من الجملتین

[شماره صفحه واقعی : 178]

ص: 2225

واحدا، فإن استمرتا إلی ما لا یتناهی کانت الجمله الناقصه مثل الزائده هذا خلف، وإن انقطعت الناقصه تناهت ویلزم تناهی الزائده لأن ما زاد علی المتناهی بمقدار متناه فهو متناه.

قال: ولأن التطبیق باعتبار النسبتین (1) بحیث یتعدد کل واحد منها باعتبارهما یوجب تناهیهما لوجوب ازدیاد إحدی النسبتین علی الأخری من حیث السبق.

أقول: هذا وجه ثالث وهو راجع إلی الثانی وهو برهان التطبیق لکن علی نحو آخر استخرجه المصنف رحمه الله مغایر للنحو الذی ذکره القدماء، وتقریره أنا إذا أخذنا العلل والمعلولات سلسله واحده غیر متناهیه فإن کل واحد من تلک السلسله عله باعتبار ومعلول باعتبار، فیصدق علیه النسبتان باعتبارین ویحصل له التعدد

[شماره صفحه واقعی : 179]

ص: 2226


1- أی نسبه العلیه ونسبه المعلولیه. واعلم أن طریق هذا البرهان أن تعزل المعلول المحض من السلسله إذا کان التسلسل فی جانب العلل کما هو ظاهر هذا الشرح وصریح الشوارق والأسفار، أو العله المحضه إذا کان التسلسل فی جانب المعلولات کما أن القوشجی أقام البرهان بهذا الوجه أیضا، ثم تجعل کلا من الآحاد التی فوقه علی الأول أو تحتها علی الثانی متعددا باعتبار وصفی العلیه والمعلولیه، فیلزم زیاده وصف العلیه علی الأول والمعلولیه علی الثانی فتنقطع السلسلتان. فقوله: من حیث السبق، أی من حیث وجوب سبق العلیه علی المعلولیه، أو بالعکس علی الوجهین المذکورین فی طریق العزل وکان الکلام فی تناهی معروضی العلیه والمعلولیه، فلا تغفل. وهذا الوجه کما أفاده الشارح راجع إلی الثانی وقد استخرجه المصنف من برهان التطبیق، ثم الظاهر من قول الشارح ولا یحتاج فی تطابقهما إلی توهم تطبیق، أنه ناظر إلی کون هذا البرهان أقل مؤونه من برهان التطبیق کما یستفاد من الشوارق حیث قال: وهذا البرهان أقل مؤونه من برهان التطبیق لأنه مستغن عن توهم تطبیق کل واحد من آحاد إحدی السلسلتین بواحد من آحاد السلسله الأخری کما احتاج إلیه برهان التطبیق وذلک لکونهما متطابقتین بلا تعمل من الوهم. وکذلک هو أتم فائده منه لأنه یجری فی المتعاقبات أیضا دون برهان التطبیق. واعلم أن العزل إن أختص بالمعلول الأخیر فقط کان المراد من إحدی النسبتین هی النسبه بالعلیه کما فی الأسفار والشوارق وکان المراد من السبق السبق بالعلیه، وإن لم یختص به کان قوله: إحدی النسبتین جاریا علی العله والمعلول کلیهما، وکذلک السبق.

باعتبار النسبتین، فإن الواحد من تلک السلسله (1) من حیث إنه عله مغایر له من حیث إنه معلول، فإذا أطبقنا کل ما صدق علیه نسبه المعلولیه علی کل ما صدق علیه نسبه العلیه واعتبرت هذه السلسله من حیث کل واحد منها عله تاره ومن حیث کل واحد منها معلول أخری کانت العلل والمعلولات المتباینات بالاعتبار متطابقتین فی الوجود ولا یحتاج فی تطابقهما إلی توهم تطبیق، ومع ذلک یجب أن تکون العلل أکثر من المعلولات من حیث إن العلل سابقه علی المعلولات فی طرف المبتدأ، فإذن المعلولات قد انقطعت قبل انقطاع العلل، والعلل الزائده علیها إنما زادت بمقدار متناه فتکون الجملتان متناهیتین.

قال: ولأن المؤثر فی المجموع إن کان بعض أجزائه کان الشئ مؤثرا فی نفسه وعلله ولأن المجموع له عله تامه وکل جزء لیس عله تامه إذ الجمله لا تجب به وکیف تجب الجمله بشئ هو محتاج إلی ما لا یتناهی من تلک الجمله.

أقول: هذا وجه (2) رابع علی إبطال التسلسل، وتقریره أنا إذا فرضنا جمله

[شماره صفحه واقعی : 180]

ص: 2227


1- دلیل لحصول التعدد.
2- هذا الوجه هو ما ذکره الشیخ فی الفصل الثانی عشر من رابع الإشارات وقد صدره بالتنبیه. وکذا ذکره فی الفصل السادس عشر من المبدأ والمعاد، وکلام الشارح هنا قریب مما ذکره الشیخ فیه فلا بأس بما أتی به فی المبدأ والمعاد توضیحا للمراد، قال: فصل فی أنه لا یمکن أن یکون لکل ممکن الوجود عله معه ممکنه إلی غیر نهایه: وقبل ذلک فإنا نقدم مقدمات، فمن ذلک أنه لا یمکن أن یکون فی زمان واحد لکل ممکن الذات علل ممکنه الذات بلا نهایه، وذلک لأن جمیعها إما أن یکون موجودا معا وإما أن لا یکون موجودا معا. فإن لم یکن موجودا معا لم یکن الغیر المتناهی فی زمان واحد ولکن واحد قبل الآخر أو بعد الآخر وهذا لا نمنعه. وأما أن یکون موجودا معا (قوله: وأما أن یکون موجودا معا.. الخ هذا المطلب الجسیم کان مرادنا فی قولنا آنفا من أنه یجب أن یلاحظ أن سلسله الممکنات الموجوده بالفعل معا.. الخ.) ولا واجب وجود فیها فلا یخلو إما أن تکون تلک الجمله بما نهی تلک الجمله واجبه الوجود بذاتها، أو ممکنه الوجود فی ذاتها. فإن کانت واجبه الوجود بذاتها وکل واحد منها ممکن الوجود یکون الواجب الوجود یتقوم بممکنات الوجود، هذا محال، وأما إن کانت ممکنه الوجود بذاتها فالجمله محتاجه فی الوجود إلی مفید الوجود. فإما أن یکون خارجا منها أو داخلا فیها. فإن کان داخلا فیها فإما أن یکون کل واحد واجب الوجود - وکان کل واحد منها ممکن الوجود - هذا خلف. وإما أن یکون ممکن الوجود فیکون هو عله للجمله ولوجود نفسه لأنه أحد الجمله. وما ذاته کافیه فی أن توجد ذاته فهو واجب الوجود، وکان لیس واجب الوجود هذا خلف. فبقی أن یکون خارجا عنها، ولا یجوز أن یکون عله ممکنه، فإنا جمعنا کل عله ممکنه الوجود فی هذه الجمله، فهی إذا خارجه عنها وواجبه الوجود بذاتها، فقد انتهت الممکنات إلی عله واجبه الوجود فلیس لکل ممکن عله ممکنه معه. إنتهی ما أفاده فی المبدأ والمعاد.

مترتبه من علل ومعلولات إلی ما لا یتناهی، فتلک الجمله من حیث هی جمله ممکنه لترکبها من الآحاد الممکنه وکل ممکن له مؤثر فلتلک الجمله مؤثر فإما أن یکون المؤثر هو نفس تلک الجمله وهو محال لاستحاله کون الشئ مؤثرا فی نفسه، وإما أن یکون خارجا عنها والخارج عن جمله الممکنات واجب فتنقطع السلسله وإما أن یکون جزءا من تلک الجمله وهذا محال وإلا لزم کون الشئ مؤثرا فی نفسه وفی علله التی لا تتناهی وذلک من أعظم المحالات. وأیضا فإن المجموع لا بد له من عله تامه وکل جزء لیس عله تامه إذ الجمله لا تجب به وکل جزء لا یصلح أن یکون عله تامه للمجموع، وکیف تجب الجمله بجزء من أجزائها وذلک الجزء محتاج إلی ما لا یتناهی من تلک الجمله.

5- المسأله الخامسه : فی متابعه المعلول للعله فی الوجود و العدم

قال: وتتکافی النسبتان فی طرفی النقیض.

أقول: الذی یفهم من هذا الکلام أن نسبه العلیه مکافئه لنسبه المعلولیه فی طرفی الوجود والعدم بالنسبه إلی معروضیهما علی معنی أن نسبه العلیه إذا صدقت

[شماره صفحه واقعی : 181]

ص: 2228

علی معروض ثبوتی کانت نسبه المعلولیه صادقه علی معروض ثبوتی وبالعکس، وإذا صدقت نسبه العلیه علی معروض عدمی صدقت نسبه المعلولیه علی معروض عدمی وبالعکس وذلک یتم بتقریر مقدمه هی أن عدم المعلول أنما یستند إلی عدم العله لا غیر، وبیانه أن عدم المعلول لا یستند إلی ذاته وإلا لکان ممتنعا لذاته هذا خلف، بل لا بد له من عله إما وجودیه أو عدمیه، والأول باطل لأن عند وجود تلک العله الوجودیه إن لم یختل شئ من أجزاء العله المقتضیه لوجود المعلول، ولا من شرائطها لزم وجود المعلول نظرا إلی تحقق علته التامه، وإن اختل شئ من ذلک لزم عدم المعلول فیکون عدم المعلول مستندا إلی ذلک العدم لا غیر.

وإذا تقررت هذه المقدمه فنقول: العله الوجودیه یجب أن یکون معلولها وجودیا لأنه لو کان عدمیا لکان مستندا إلی عدم علته علی ما قلنا لا إلی وجود هذه العله، والمعلول الوجودی یستند إلی العله الوجودیه لا العدمیه لأن تأثیر المعدوم فی الموجود غیر معقول.

6- المسأله السادسه : فی أن القابل لا یکون فاعلا

قال: والقبول والفعل متنافیان مع اتحاد النسبه لتنافی لازمیهما.

أقول: ذهب الأوائل إلی أن الشئ الواحد لا یکون قابلا وفاعلا لشئ واحد، وعبر عنه المصنف بقوله: القبول والفعل متنافیان یعنی لا یجتمعان بل یتنافیان لکن مع اتحاد النسبه یعنی أن یکون المفعول الذی تقع نسبه الفعل إلیه هو بعینه المقبول الذی تقع نسبه القبول إلیه لتنافی لازمیهما وهو الإمکان والوجوب وذلک لأن نسبه القابل إلی المقبول نسبه الإمکان (1)، ونسبه الفاعل إلی المفعول نسبه

[شماره صفحه واقعی : 182]

ص: 2229


1- کما فی (ص) وفی (م، ق، ش) نسبه إمکان. ویأتی قوله فی المسأله الأولی من الفصل الرابع من المقصد الثانی فی شرح قول الماتن: (وأدله وجوده مدخوله) علی تعریف الإمکان باتفاق النسخ کلها حیث یقول: لأن نسبه القبول نسبه الإمکان ونسبه الفاعل نسبه الوجوب.

الوجوب فلو کان الشئ الواحد مقبولا لشئ ومعلولا له أیضا لزم أن تکون نسبه ذلک الشئ إلی فاعله بالوجوب والإمکان هذا خلف.

7- المسأله السابعه : فی نسبه العله إلی المعلول

قال: وتجب المخالفه بین العله والمعلول (1) إن کان المعلول محتاجا لذاته إلی تلک العله وإلا فلا.

أقول: العله إن کان معلولها محتاجا لماهیته إلیها وجب کونها مخالفه لها لاستحاله تأثیر الشئ فی نفسه، وإن کانت عله لشخصیتها (2) کتعلیل إحدی النارین بالأخری فإن المعلول لا یجب أن یکون مخالفا للعله فی الماهیه ولا یکون أقوی منها ولا یساویها عند فوات شرط أو حضور مانع ویساویها لا مع ذلک (3)، والإحساس بسخونه الأجسام الذائبه أشد من سخونه النار لعدم الانفصال بسرعه للزوجته ولبطء حرکه الید فیه لغلظه.

8- المسأله الثامنه : فی أن مصاحب العله لیس بعله و کذا مصاحب المعلول لیس معلولا

قال: ولا یجب صدق إحدی النسبتین علی المصاحب.

أقول: یعنی به أن نسبه العلیه (4) لا یجب صدقها علی ما یصاحب العله

[شماره صفحه واقعی : 183]

ص: 2230


1- ذکره الشیخ فی ثالث من سادسه إلهیات الشفاء (ص 527 ج 2 ط 1) قال فی عنوان البحث: الفصل الثالث فی مناسبه ما بین العلل الفاعلیه ومعلولاتها، فراجع.
2- وفی (ص ق): لتشخصها.
3- أی یساوی المعلول العله لا مع فوات شرط أو حضور مانع. وقوله: والاحساس مثال لعدم التساوی عند فوات شرط أو حضور مانع.
4- وبعباره أخری لا یجوز ما مع العله عله وإلا لزم اجتماع العلتین فی مرتبه واحده، ولا أن یکون ما مع المعلول معلولا.

ویلازمها فإن مع العله شرائط کثیره ولوازم لا مدخل لها فی العلیه کحمره النار (1) فإنها لا تأثیر لها فی الاحراق وکذا ما یصاحب المعلول ویلازمه لا یجب صدق نسبه المعلولیه علیه، قال الشیخ أبو علی ابن سینا (2): إن الفلک الحاوی یصاحب عله المحوی ولا یجب أن یکون متقدما بالعلیه علی المحوی لأجل مصاحبته لعله المحوی فقد جعل ما مع القبل لیس قبلا، ثم قال: وجود الخلاء وعدم المحوی متقارنان (3)، فلو کان الحاوی عله للمحوی لکان متقدما علیه فیکون متقدما علی ما یصاحبه أعنی عدم الخلاء، فیکون عدم الخلاء (4) متأخرا عنه من حیث إنه مصاحب للمتأخر، وهذا یدل علی أن ما مع البعد یجب أن یکون بعدا، فتوهم بعضهم (5) أن الشیخ أوجب أن یکون ما مع البعد بعدا من حیث المعیه والبعدیه ولم یوجب أن یکون ما مع القبل قبلا وهذا فاسد لأنه لا فرق بین ما مع القبل وما مع البعد من حیث البعدیه والمعیه والقبلیه، والشیخ حکم فی هذه الصوره الخاصه وکل ما یساویها بأن ما مع البعد یجب أن یکون بعدا لتحقق الملازمه الطبیعیه بین عدم الخلاء ووجود المحوی بخلاف العقل والفلک (6) المتباینین بالذات والاعتبار.

[شماره صفحه واقعی : 184]

ص: 2231


1- بالحاء المهمله والمعجمه کما فی بعض النسخ مهمله.
2- راجع فی ذلک شرح الماتن علی الفصل الحادی والعشرین من النمط الأول من کتاب الإشارات قوله: یجب أن یعلم فی الجمله أن الصوره الجرمیه وما یصحبها لیس شئ منهما سببا لقوام الهیولی مطلقا.. الخ، وکذا شرحه علی الفصل الحادی والثلاثین من النمط السادس منه قوله هدایه إذا فرضنا جسما یصدر عنه فعل.. الخ.
3- وبالعکس أی وجود المحوی وعدم الخلاء متقارنان.
4- أقول وهو الصواب وما فی بعض النسخ أعنی وجود الخلاء فیکون وجود الخلاء، غلط جدا.
5- هذا البعض هو الفخر الرازی وتفصیل کلامه فی ذلک وجواب المحقق الطوسی إیاه یطلبان فی الموضعین المذکورین من الإشارات.
6- العقل هو عله المحوی فی المقام، فلا تغفل.
9- المسأله التاسعه : فی أن العناصر لیست عللا ذاتیه بعضها لبعض

قال: ولیس الشخص من العنصریات عله (1) ذاتیه لشخص آخر منها وإلا لم تتناه الأشخاص (2)، ولاستغنائه عنه بغیره.

أقول: الشخص من العناصر کهذه النار مثلا لیس عله ذاتیه لشخص آخر منها أی یکون عله لوجوده وإلا لوجدت أشخاص لا تتناهی دفعه واحده، لأن العلل الذاتیه تصاحب المعلولات.

وأیضا فإن الشخص (3) من العناصر یستغنی عن الشخص الآخر بغیره، إذ لیس شخص ما من أشخاص النار مثلا أولی بأن یکون عله لشخص آخر من بقیه أشخاص النوع بل الشخص الذی هو معلول سبیله سبیل سائر الأشخاص فی أن الشخصن الذی هو العله لیس هو أولی بالعلیه من الشخص الذی هو معلوله وما یستغنی عنه بغیره لا یکون عله بالذات، فهو إذن عله بالعرض بمعنی أنه معد.

[شماره صفحه واقعی : 185]

ص: 2232


1- وفی (ت): لشخص منها، بدون کلمه آخر، وإنما خص هذا الحکم بالعنصریات لأن الأفلاک لا یجوز فیها الکثره الإفرادیه، فإن کل نوع منها منحصر فی فرده الشخصی بخلاف العنصریات لأن کل نوع منها یجوز فیه تکثر الأفراد وتحققه.
2- أقول: بل لم تتحقق الأشخاص رأسا لأن العله الذاتیه إذا تحققت کان معلولها معها ولا ینفک عنها، والفرض أن معلولها أیضا من سنخ هذا الشخص فهو أیضا عله ذاتیه فکون الشخص العنصری عله ینجر حکمه إلی کونه مقتضیا للکثره بحسب ذاته والطبیعه التی تقتضی ذاته الکثره محال أن یوجد لها فرد فی الخارج وکأن مراده من قوله وإلا لم تتناه الأشخاص، کان هذا المعنی الذی أشرنا إلیه فتدبر، علی أن فی کون الشخص العنصری عله ذاتیه لشخص آخر مفاسد أخری.
3- تقریر القوشجی أوضح وأخصر حیث قال: إن العناصر لیس بعضها أولی بأن یکون عله ذاتیه لبعضها من غیره، بل نسبه کلها فی ذلک سواء فیستغنی ما فرضناه معلولا عما فرضناه عله بغیر ذلک المفروض هذا خلف.

قال: ولعدم تقدمه.

أقول: هذا وجه ثالث (1) علی امتناع تعلیل أحد الشخصین بالآخر، وتقریره أن العله متقدمه علی المعلول بالذات، والشخصان إذا کانا من نوع واحد استحال تقدم أحدهما علی الآخر تقدما ذاتیا، لأن التقدم الذاتی ما یبقی (2) للعله مع وجود المعلول، لأنه مقوم لها والتقدم بالزمان یبطل مع وجود المعلول لأنهما إذا اجتمعا فی زمان واحد فقد عدم تقدم ما فرض عله.

قال: ولتکافؤهما (3).

أقول: هذا دلیل رابع، وتقریره أن الماء والنار مثلا متکافئان فی أنه لیس النار أولی بأن تکون عله للماء من العکس، والمتکافئان لا یصح (4) أن یکون أحدهما عله للآخر.

قال: ولبقاء أحدهما مع عدم صاحبه.

أقول: هذا دلیل خامس، وتقریره أن ما یفرض عله من شخصیات النار فقد یعدم وما یفرض معلولا یکون باقیا بعده ویستحیل بقاء المعلول بعد علته الذاتیه وبالعکس قد یعدم (5) ما یفرض معلولا وما یفرض عله یکون باقیا بعده، ویستحیل بقاء العله (6) منفکه عن المعلول.

[شماره صفحه واقعی : 186]

ص: 2233


1- والوجه الثانی هو قوله: ولاستغنائه عنه بغیره، وقد شرحه الشارح العلامه بقوله: وأیضا فإن الشخص من العناصر.. الخ.
2- کلمه (ما) إما موصوله أو موصوفه.
3- قرره صاحب الشوارق هکذا: الرابع أن أفراد النوع الواحد متکافئه لتماثلها، فلیس بعضها أولی بالعلیه من بعض وهذا معنی قوله: ولتکافؤهما. وکذلک القوشجی فی شرحه. ولکن یرد علیهما علی هذا التقریر أن کون هذا الوجه غیر السابق فیه تأمل کما أورده بعض الأجله علی الشوارق، وأما ما قرره الشارح العلامه فلا غبار علیه ومتین غایه المتانه.
4- کما فی (م)، والباقیه: لا یصلح.
5- أتی به تحقیقا لقول الماتن: لبقاء أحدهما.
6- کما تقدم فی المسأله الثالثه من هذا الفصل قوله فی ذلک: ولا یجوز بقاء المعلول بعده وإن جاز فی المعد.
10- المسأله العاشره : فی کیفیه صدور الأفعال منا

قال: والفاعل منا یفتقر إلی تصور جزئی (1) لیتخصص الفعل ثم شوق ثم إراده (2) ثم حرکه من العضلات (3) لیقع منا الفعل.

أقول: القوه البشریه أنما تفعل أثرها مع شعور وإدارک علی الوجه النافع علما

[شماره صفحه واقعی : 187]

ص: 2234


1- لأن الرأی الکلی لا ینبعث منه شئ مخصص جزئی، وراجع فی ذلک شرحه علی الفصل التاسع والعشرین من ثالث الإشارات.
2- وتسمی الإجماع أیضا وفی (م) وحدها: ثم تشوق، مکان قوله: ثم شوق.
3- بین قدس سره حق المطلب فی المقام فی شرحه علی الفصل الخامس والعشرین من ثالث الإشارات عند قول الشیخ وأما الحرکات الاختیاریه فهی أشد نفسانیه ولها مبدأ عازم مجمع، بما هذا لفظه: إعلم أن لهذه الحرکات مبادئ أربعه مترتبه أبعدها عن الحرکات هو القوی المدرکه وهی الخیال أو الوهم فی الحیوان، والعقل العملی بتوسطهما فی الانسان. وتلیها قوه الشوق فإنها تنبعث عن القوی المدرکه، وتنشعب إلی شوق نحو طلب إنما ینبعث عن إدراک الملائمه فی الشئ اللذیذ أو النافع إدراکا مطابقا أو غیر مطابق وتسمی شهوه، وإلی شوق نحو دفع وغلبه أنما تنبعث عن إدراک منافاه فی الشئ المکروه أو الضار وتسمی غضبا. ومغایره هذه القوه للقوی المدرکه ظاهره وکما أن الرئیس فی القوی المدرکه الحیوانیه هو الوهم فالرئیس فی القوی المحرکه هو هذه القوه. ویلیها الاجماع وهو العزم الذی ینجزم بعد التردد فی الفعل والترک وهو المسمی بالإراده والکراهه. ویدل علی مغایرته للشوق کون الانسان مریدا لتناول ما لا یشتهیه، وکارها لتناول ما یشتهیه. وعند وجود هذا الاجماع یترجح أحد طرفی الفعل والترک اللذین تتساوی نسبتهما إلی القادر علیهما. وتلیها القوی المنبثه فی مبادئ العضل المحرکه للأعضاء، ویدل علی مغایرتها لسائر المبادئ کون الانسان المشتاق العازم غیر قادر علی تحریک أعضائه، وکون القادر علی ذلک غیر مشتاق ولا عازم. وهی المبادئ القریبه للحرکات وفعلها تشنیج العضل وإرسالها ویتساوی الفعل والترک بالنسبه إلیها، إنتهی. بیان: مبادئ العضل هی الأعصاب والقوی المنبثه فیها هی المبادئ القریبه للحرکات.

أو ظنا، فافتقر الفعل الصادر عنها إلی مباد أربعه تصور لذلک الفعل الجزئی، فإن التصور الکلی لا یکون سببا لفعل جزئی لأن نسبه کل کلی إلی جزئیاته واحده فإما أن یقع کلها وهو محال أو لا یقع شئ منها وهو المطلوب، فلا بد من تصور جزئی یتخصص به الفعل فیصیر جزئیا، فإذا حصل التصور بالنفع الحاصل من الأثر اشتاقت النفس إلی تحصیله فحصلت الإراده (1) الجازمه بعد التردد فتحرکت العضلات إلی الفعل فوجد.

قال: والحرکه إلی مکان (2) تتبع إراده بحسبها، وجزئیات تلک الحرکه تتبع تخیلات وإرادات جزئیه، فیکون السابق من هذه عله للسابق من تلک، المعده لحصول أخری فتتصل الإرادت فی النفس والحرکات فی المسافه إلی آخرهما.

أقول: الفاعل منا لحرکه ما من الحرکات أنما یفعلها بواسطه القصد والإراده المتعلقه بتلک المسافه، فتلک الحرکه تتبع إراده بحسبها یعنی الحرکه إلی مکان مفروض تتبع إراده متعلقه بالحرکه إلی ذلک المخصوص، وکل حرکه فعلی مسافه منقسمه تکون الحرکه فی کل مسافه من تلک المسافات جزءا من الحرکه الأولی، وکل جزء من تلک الأجزاء یتبع تخیلا خاصا وإراده جزئیه متعلقه به، فإذا تعلقت الإراده بإیجاد الجزء الأول من الحرکه ثم وجد الجزء الأول کان وصول الجسم إلی ذلک الجزء مع الإراده الکلیه المتعلقه بکمال الحرکه عله لتجدد إراده أخری

[شماره صفحه واقعی : 188]

ص: 2235


1- فإن قلت: الانسان قد یرید ولا یشتاق کما فی إراده تناول الدواء البشع، فالجواب أن المنفی هناک الشهوه لا الشوق مطلقا فإن من اعتقد النفع ینبعث من اعتقاده شوق عقلی لا محاله وإن لم یسم شهوه.
2- هذا الکلام لدفع إیراد یتوهم فی المقام وهو أن صدور الأفعال الجزئیه عن الانسان لا یتوقف علی تصورات وإرادات جزئیه، مثلا من تصور الحرکه علی مسافه ینشئ إراده متعلقه بقطع جمیع المسافه من غیر أن یتصور المتحرک الحدود الجزئیه من المسافه حتی یتعلق بها الإرادات الجزئیه. واعلم أن هذه المسأله العاشره وشرحها خلاصه ما فی آخر النمط الثالث من الإشارات وشرح الماتن علیه فراجع الفصلین الخامس والعشرین والتاسع والعشرین منه.

تتعلق بجزء آخر، فإذا وجدت تلک الإراده تعلقت بذلک الجزء فیتحرک الجسم، وعلی هذا تتصل التخیلات والإرادات فی النفس والحرکه فی الخارج فتکون کل حرکه جزئیه عله لإراده خاصه، وکل إراده خاصه عله لحرکه جزئیه من غیر دور.

11- المسأله الحادیه عشره : فی أن القوی الجسمانیه أنما تؤثر بمشارکه الوضع

قال: ویشترط فی صدق التأثیر علی المقارن الوضع (1).

أقول: یشترط فی صدق التأثیر (2) أعنی صدق کون الشئ عله علی المقارن أعنی الصور والأعراض، الوضع أعنی الإشاره الحسیه وهو کونه بحیث یشار إلیه أنه هنا أو هناک وذلک لأن القوی الجسمانیه أعنی الصور والأعراض المؤثره إنما تؤثر بواسطه الوضع علی معنی أنها تؤثر فی محلها أولا، ثم فیما یجاور محلها بواسطه تأثیرها فی محلها، ثم فیما یجاور ذلک المجاور بواسطه المجاور وهکذا،

[شماره صفحه واقعی : 189]

ص: 2236


1- کلمه علی الجاره صله للصدق. والمقارن بکسر الراء أی المقارن للماده وذلک المقارن هو الصور القائمه بالمواد والأعراض الحاله فی الأجسام، والمقارن مقابل المفارق فی اصطلاح أهل المعقول کما سیأتی فی أول المقصد الثانی. والوضع مرفوع أی یشرط الوضع. واعلم أن ما یشترط فی تأثیره الوضع مادی لا محاله لأن قوامه بمواد الأجسام فیؤثر أولا لمادته وجرمه ثم للأقرب فالأقرب منه علی وسعه، فإن النار تسخن وتضئ علی سعتها والشمس کذلک لا یکلف الله نفسا إلا وسعها، وأما ما لیس بمادی فلا یشترط به وله الإحاطه کالمجردات. ثم إن المفارق إما مجرد بذاته وفعله أو مجرد بذاته فقط، الأول العقل والثانی النفس، فالنفوس الفلکیه والانسانیه فی النشأه الأولی لیست بغنیه عن الأجرام والأجسام وإن لم تکن مادیه. وجمله الأمر أن القوی المتعلقه بالأجسام إما محتاجه فی ذاتها إلیها کالقوه الناریه والمائیه مثلا، أو محتاجه إلیها لا فی ذاتها بل فی فعلها کالنفوس مطلقا، وسیأتی البحث عن الجوهر المفارق فی أولی الأول من المقصد الثانی. ثم کان الصواب أن یجعل المسأله الحادیه عشره واللتان بعدها مسأله واحده.
2- تقریر الشارح هذه المسأله بأسرها ملخص ما قرره المصنف فی شرحه علی الفصل الخامس عشر من سادس الإشارات.

إنما تؤثر فی البعید بواسطه تأثیرها فی القریب، فإن النار لا تسخن کل شئ بل مادتها أولا ثم ما یجاورها، وهذا الحکم بین لا یحتاج إلی برهان.

12- المسأله الثانیه عشره : فی تناهی القوی الجسمانیه

قال: والتناهی بحسب المده والعده والشده التی باعتبارها (1) یصدق التناهی وعدمه الخاص علی المؤثر.

أقول: قوله والتناهی عطف علی الوضع أی یشترط فی صدق التأثیر علی المقارن - أعنی الصور والأعراض - التناهی، لأنه لا یمکن وجود قوه جسمانیه تقوی علی ما لا یتناهی.

وقبل الخوض فی الدلیل مهد قاعده فی کیفیه عروض التناهی وعدمه للقوی، وأعلم أن التناهی وعدمه الخاص به - أعنی عدم الملکه وهو عدم التناهی عما من شأنه أن یکون متناهیا - أنما یعرضان بالذات للکم إما المتصل کتناهی المقدار ولا تناهیه، أو المنفصل کتناهی العدد ولا تناهیه، ویعرضان لغیره بواسطته کالجسم ذی المقدار والعلل ذوات العدد، فإن عروض التناهی وعدمه لهما ظاهر، وأما ما یتعلق به شئ ذو مقدار أو عدد کالقوی التی یصدر عنها عمل متصل فی زمان أو أعمال متوالیه، ففرض النهایه واللانهایه فیه یکون بحسب مقدار ذلک العمل أو عدد تلک الأعمال (2) والذی بحسب مقدار ذلک العمل یکون إما مع وحده العمل واتصال زمانه (3) أو مع فرض الاتصال (4) فی العمل نفسه من غیر نظر إلی وحدته أو کثرته، فأصناف القوی ثلاثه:

[شماره صفحه واقعی : 190]

ص: 2237


1- کلمه الموصول صفه للکلمات الثلاث والضمیر راجع إلیها.
2- هذا هو الصنف الثالث الآتی ذکره.
3- هذا هو الصنف الأول.
4- هذا هو الصنف الثانی. والمراد من فرض الاتصال فی العمل أنه لا تعدد له أی المعتبر فی هذا القسم هو امتداد الزمان فقط.

الأول: قوی یفرض صدور عمل واحد منها فی أزمنه مختلفه کرماه تقطع سهامهم مسافه محدوده فی أزمنه مختلفه، وهاهنا الشده بحسب قله الزمان، فیکون ما لا یتناهی فی الشده واقعا لا فی زمان وإلا لکان الواقع فی نصفه أشد مما لا یتناهی فی الشده، وهذه قوه بحسب الشده.

والثانی: قوی یفرض صدور عمل ما منها علی الاتصال (1) فی أزمنه مختلفه کرماه تختلف أزمنه حرکات سهامهم فی الهواء، وهاهنا تکون التی زمانها أکثر أقوی من التی زمانها أقل فیقع عمل غیر المتناهیه فی زمان غیر متناه، وهذه قوه بحسب المده.

والثالث: قوی یفرض صدور أعمال متوالیه عنها مختلفه بالعدد کرماه یختلف عدد رمیهم، ولا محاله تکون التی یصدر عنها عدد أکثر أقوی من التی یصدر عنها عدد أقل، وهاهنا یقع لغیر المتناهیه عمل غیر متناهی العدد، وهذه قوه بحسب العده. فقد ظهر من هذا أن التناهی وعدمه الخاص به أنما صدقا علی المؤثر بأحد الاعتبارات الثلاثه.

[شماره صفحه واقعی : 191]

ص: 2238


1- أی من غیر اعتبار وحدته وکثرته کما فی الأول والثالث حیث اعتبر الأول فی الأول والثانی فی الثالث. بقی فی المقام کلام وهو أن الشارح جعل التناهی عطفا علی الوضع، وهذا الکلام بظاهره یقتضی توقف التأثیر علی التناهی، وفیه دغدغه کما قال الشریف: الظاهر من هذا العطف توقف تأثیر القوه الجسمانیه علی التناهی کتوقفه علی الوضع، لکن الظاهر کما هو المفهوم من کلامهم أن التأثیر متوقف علی الوضع ومستلزم للتناهی. وقال المولی إسماعیل فی تعلیقته علی الشوارق فی بیان کلامهم ومستلزم للتناهی ما هذا لفظه: أی لا یتوقف التأثیر علی التناهی وإلا یلزم تحقق تناهی الأثر قبل تحقق التأثیر وهو مستلزم لتحقق التأثیر بعد تحقق الأثر وتحقق الأثر قبل تحقق التأثیر وهو محال. لکن صاحب الشوارق سلک سبیل الشارح العلامه فقال ما هذه خلاصه مقاله: کل مقارن مؤثر ما لم یعلم تناهی أثره لم یحکم بأنه مؤثر ذلک الأثر ولو کان الأثر غیر متناه نجزم بأن المؤثر مجرد متعلق بذلک المقارن ثم شنع علی القوم بأنهم لم یتفطنوا ما ذکره فتحیروا فی العطف. ولا یخفی علیک حسن رؤیته وجوده دقته فی بیان العطف.

قال: لأن القسری یختلف باختلاف القابل ومع اتحاد المبدأ یتفاوت مقابله (1).

أقول: لما مهد قاعده فی کیفیه عروض التناهی وعدمه فی القوی شرع فی الدلیل علی مطلوبه الأول أعنی وجوب تناهی تأثیر القوی الجسمانیه.

وتقریره أن القوی الجسمانیه إما أن تکون قسریه أو طبیعیه، وکلاهما یستحیل صدور ما لا یتناهی عنهما.

أما الأول (2) فلأن صدور ما لا یتناهی بحسب الشده من الحرکات (3) عن القوتین (4) محال لما مر، وإما بحسب المده أو العده فلأنا لو فرضنا جسما متناهیا یحرک جسما آخر متناهیا من مبدأ مفروض حرکات (5) لا تتناهی بحسب المده أو العده ثم حرک بتلک القوه جسما أصغر (6) من ذلک الجسم من ذلک المبدأ فإن

[شماره صفحه واقعی : 192]

ص: 2239


1- أی مقابل المبدأ وهو الطرف الآخر فی الشرح، فیلزم التناهی بحسب التفاوت.
2- أی القسریه.
3- بیان لما فی قوله: ما لا یتناهی.
4- صله للصدور فی قوله: صدور ما لا یتناهی. والقوتان القسریه والطبیعیه. ثم إن قوله: محال لما مر، ناظر إلی قوله: فیکون ما لا یتناهی فی الشده واقعا لا فی زمان.. الخ، وإلا ما مر صریحا فی هذا المعنی شئ غیر ذکره الأصناف الثلاثه، وقوله: لا یمکن وجود قوه جسمانیه تقوی علی ما یتناهی وهو لا یقتضی حجه له فقط دونهما. نعم، إن اللاتناهی فی الشده ظاهر البطلان، ولذلک لم یشتغلوا بالاحتجاج علیه وأقاموا الحجه علی اللاتناهی بحسب المده والعده. وقال صاحب الشوارق: وأما بحسب الشده فلیس بمقصود إما لظهور بطلانه وإما لعدم فساده، وذلک إذا کان یجوز انتهاء زمان الحرکه فی القله إلی حیث لا یمکن بالامکان الوقوعی تنصیفه وتجزیته. أقول: والصواب هو ظهور بطلانه، وأما الشق الثانی فمجرد فرض غیر معتبر ولا یتوهم أحد أن تکون فی الأجسام قوه جسمانیه تقوی علی ما لا یتناهی شده، وهذا الفرض الموهوم خارج عن البحث العلمی رأسا، ولذلک لم یقم الشیخ فی الإشارات الحجه علی التناهی فی الشده، وقال الخواجه فی شرحه علیه بعد ذکر الأصناف الثلاثه - کما أتی به الشارح العلامه فی هذا الکتاب -: وکان مراد الشیخ ما یختلف فی النهایه واللانهایه بحسب المده أو العده فقط. إنتهی وإنما کان مراده ما یختلف فیهما لأن اللاتناهی فی الشده ظاهر البطلان.
5- منصوب بقوله: یحرک.
6- جاءت العباره فی غیر واحده من النسخ المطبوعه وغیرها هکذا: ثم حرکت تلک القوه جسما أصغر، بتأنیث الفعل وحذف الجاره وهی محرفه بلا دغدغه، والصحیحه ما اخترناها. وعباره الشیخ فی الإشارات هکذا: ثم فرضنا أنه یحرک أصغر من ذلک بتلک القوه. وعباره الخواجه فی شرحه علیها هکذا: إذا حرک جسم بقوته جسما آخر من مبدأ مفروض حرکات لا نهایه لها ثم فرضنا أن ذلک الجسم المحرک یحرک جسما آخر شبیها بالجسم الأول فی الطبیعه وأصغر منه بالمقدار بتلک القوه بعینها من ذلک المبدأ المفروض.. الخ. ونظائر هذا التحریف فی الکتاب کثیره جدا.

تحریکه للأصغر أکثر من تحریکه للأکبر لقله المعاوقه هنا ولکن المبدأ واحد فالتفاوت فی الطرف الآخر فیجب تناهی الناقص مع فرض عدم تناهیه هذا خلف (1).

وهاهنا سؤال صعب (2) وهو أن التفاوت فی التحریکین جاز أن یکون بحسب

[شماره صفحه واقعی : 193]

ص: 2240


1- إعلم أن المصنف الماتن سلک فی إقامه هذا البرهان مسلک الشیخ فی الإشارات وبعد تقریر الحجه فی الشرح قال: واعلم أن هذا البرهان أعم مأخذا مما استعمله الشیخ، فإن الحاصل منه أن القوه الغیر المتناهیه لو حرکت بالفرض جسمین مختلفین لوجب أن یکون تحریکها إیاهما متفاوتا ویلزم منه کونها متناهیه بالقیاس إلی أحدهما بعد أن فرضت غیر متناهیه مطلقا هذا خلف، فإذن القوه الغیر المتناهیه سواء کانت جسمانیه أو غیر جسمانیه یمتنع أن تکون مباشره لتحریک الأجسام بالقسر، والشیخ خصصه بالقوه الجسمانیه لأن غرضه فی هذا الموضع هو نفی اللا نهایه عن القوی الجسمانیه، إنتهی. أقول: إنما کان البرهان أعم مأخذا لأن القوه الغیر المتناهیه تعم الجسمانیه وغیر الجسمانیه، وقوله: سواء کانت جسمانیه أو غیر جسمانیه بیان لکونه أعم مأخذا.
2- السائل هو الفخر الرازی فی ذلک المقام، هذا السؤال والجواب وإیراد التلمیذ وجواب الشیخ والایراد علیه کلها مذکوره فی شرح الماتن المحقق الطوسی علی الفصل التاسع عشر من النمط السادس من الإشارات، وراجع فی ذلک أیضا الفصل الأخیر من المرحله الثامنه من الأسفار (ج 1 ط 1 ص 259). والسؤال کان رائجا قبل الفخر کما هو نص کلام الخواجه فی المقام حیث قال: والاعتراض المشهور الذی أورده الفاضل الشارح علیه بتجویز أن یکون التفاوت فی التحریکین بالسرعه والبطء.. الخ. ثم ما قال الشارح بعد نقل کلام الماتن من الإشارات: وفیه نظر لأن أخذ القوه بحسب الاعتبارین لا ینافی وقوع التفاوت بالاعتبار الثالث، لیس کما ینبغی لأن ذلک النظر مجرد فرض غیر معتبر فی البحث العلمی، وکما قلنا آنفا أن اللاتناهی فی الشده ظاهر البطلان ولذلک لم یشتغلوا بالاحتجاج علیه علی أن الخواجه قال: إن هذا الاعتراض أی السؤال الصعب مندفع، لأن المراد بالقوه المذکوره هاهنا هی التی لا نهایه لها باعتبار المده والعده دون الشده علی ما مر. وقوله: علی ما مر ناظر إلی ما قاله فی الفصل الخامس عشر من النمط المذکور وقال هناک: کان مراد الشیخ فی النهایه واللانهایه بحسب المده والعده فقط، وقید فقط لإخراج ما بحسب الشده وذلک کما قلنا لشده ظهور بطلانه، ولذا لم یبحثوا عنه بنظر علمی.

الشده، وأجاب المصنف قدس الله روحه عن هذا السؤال فی شرحه للإشارات بأن المراد بالقوه هاهنا هی التی لا نهایه لها بحسب المده أو العده لا الشده.

وفیه نظر لأن أخذ القوه بحسب الاعتبارین لا ینافی وقوع التفاوت بالاعتبار الثالث.

وأورد بعض تلامذه أبی علی علیه أنه لا وجود للحرکات دفعه فلا یجوز الحکم علیها بالزیاده فضلا عن کون الزیاده مقتضیه لتناهیها کما قاله الشیخ اعتراضا علی المتکلمین حیث حکموا بتناهی الحوادث لازدیادها کل یوم.

وأجاب الشیخ عنه بالفرق فإن الحوادث لیس لها کل موجود (1) حتی یحکم علیها بالتناهی وعدمه، والزیاده والنقصان بخلاف القوه هاهنا فإنها موجوده یحکم علیها بکونها قویه علی تحریک الکل أو البعض ولا شک فی أن کون القوه قویه علی تحریک الکل أعظم من کونها قویه علی تحریک الجزء فأمکن الحکم بالتناهی هاهنا لوجود المحکوم علیه وتحققه بخلاف الحوادث.

وللسائل أن یعود فیقول: التفاوت فی القوه إنما هو باعتبار التفاوت فی المقوی علیه أعنی الحرکات، فإذا لم یکن الحکم علی الحرکات بالزیاده والنقصان لم یکن الحکم علی القوه بالتفاوت.

قال: والطبیعی (2) یختلف باختلاف الفاعل لتساوی الصغیر والکبیر فی القبول، فإذا تحرکا (3) مع اتحاد المبدأ عرض التناهی.

[شماره صفحه واقعی : 194]

ص: 2241


1- أی لیس لها مجموع موجود، فکلمه (کل) مرفوعه علی أنها اسم لیس بمعنی المجموع، وموجود صفه لها. وعباره الخواجه فی شرحه علی الإشارات فی المقام هکذا: رد الشیخ علیهم بأن قال لما لم یکن لها مجموع موجود فی وقت من الأوقات.
2- منصوب بقوله: لأن، معطوف علی القسری.
3- کما فی النسخ کلها إلا نسخه (ت) ففیها: وإذا تحرکا.

أقول: هذا بیان استحاله القسم الثانی (1) وهو أن تکون القوه المؤثره فیما لا یتناهی طبیعیه. وتقریره أنه یجب أن یکون قبول الجسم العظیم للتحریک عنها مثل قبول الصغیر وإلا لکان التفاوت بسبب المانع وهو إما أن تکون الجسمیه أو لوازمها أو أمرا طبیعیا والکل محال، أو غریبا وقد فرضنا عدمه فلو حصل اختلاف لکان بسبب الفاعل فإن القوه فی العظیم أکثر من القوه فی الصغیر لانقسام

[شماره صفحه واقعی : 195]

ص: 2242


1- الخواجه قدس سره قرر البرهان فی شرحه علی الإشارات (من الفصل 20 إلی 23 من النمط السادس) بعد بیان تمهید ثلاث مقدمات أتی بها الشیخ ینبغی التدبر فیه نیلا إلی المراد. الأولی: أن الجسم من حیث هو جسم لما لم یکن مقتضیا لتحریک ولا لمنع عنه بل کان ذلک لقوه تحله فإذن کبیره وصغیره إذا فرضنا مجردین عن تلک القوه کانا متساویین فی قبول التحریک وإلا لکان الجسم من حیث هو جسم مانعا عنه. الثانیه: أن القوه الجسمانیه المسماه بالطبیعیه إذا حرکت جسمها ولا محاله یکون ذلک الجسم خالیا عن المعاوقه وإلا لم تکن الطبیعه طبیعه لذلک الجسم فلا یجوز أن یعرض بسبب کبر الجسم وصغره تفاوت فی القبول لما مر فی المقدمه الأولی، بل أن عرض تفاوت فهو بسبب القوه فإنها تختلف باختلاف محلها علی ما سیأتی فی المقدمه الثالثه وهناک یستبین أن التفاوت کما کان فی الحرکات القسریه بسبب القوابل لا غیر فهو فی الطبیعه بحسب الفواعل لا غیر. الثالثه: أن القوی الجسمانیه المتشابهه تختلف باختلاف الأجسام ویتناسب بتناسب محالها المختلفه بالکبر والصغر لأنها حاله فیها متجزیه بتجزئتها. فنقول: إنه لا یجوز أن یکون فی جسم من الأجسام قوه طبیعیه تحرک ذلک الجسم حرکات بلا نهایه، وذلک لأن قوه ذلک الجسم أکثر وأقوی من قوه بعضه لو انفرد بالمقدمه الأخیره، ولیس زیاده جسمه فی القدر تؤثر فی منع التحریک حتی تکون نسبه المحرکین والمتحرکین واحده بالمقدمه الأولی، وفی هذا القول إشاره أیضا إلی سبب الاحتیاج إلی هذه المقدمه، وذلک السبب هو أن المعاوقه لو کانت فی الکبیر أکثر منها فی الصغیر مع أن القوه فی الکبیر أیضا أقوی منها فی الصغیر لکانت نسبه المحرکین والمتحرکین واحده لکن لیس کذلک لما مر فی المقدمه الأولی، بل المتحرکان فی حکم ما لا یختلفان والمحرکان مختلفان بالمقدمه الثانیه، فإن حرکتا جسمیهما من مبدأ مفروض حرکات بغیر نهایه لزم منه تناهی الأقل. أقول: لما ثبت أن صدق التأثیر علی المقارن مشروط بالوضع والتناهی المذکورین، وأن القوی الجسمانیه مطلقا تکون مده آثارها وکذلک عدد آثارها متناهیه کما أنها بحسب الشده متناهیه فلا بد أن ینتهی الأمر إلی المفارق.

القوی الطبیعیه بانقسام محالها، فإذا حرکت قوه الکل وقوه البعض جسمیهما من مبدأ واحد مفروض فإن حرکت الصغری حرکات غیر متناهیه کانت حرکات الکبری أکثر لأنها أعظم فتکون أقوی وإلا لکان حال الشئ مع غیره کحاله لا مع غیره هذا خلف، فیقع التفاوت فی الجانب الذی حکم فیه بعدم التناهی هذا خلف، وإن تناهت حرکات الأصغر تناهت حرکات الأکبر لأن نسبه الأثر إلی الأثر کنسبه المؤثر إلی المؤثر، وهذه نسبه متناه إلی متناه فکذا الأولی.

13- المسأله الثالثه عشره : فی العله المادیه

قال: والمحل المتقوم بالحال قابل له وماده للمرکب.

أقول: المحل إما أن یتقوم بالحال أو یقوم الحال، وإلا لزم استغناء أحدهما عن الآخر فلا حلول، فالمحل المتقوم بالحال هو الهیولی والمقوم للحال هو الموضوع والهیولی باعتبار الحال تسمی قابلا، وباعتبار المرکب تسمی ماده.

قال: وقبوله ذاتی.

أقول: کون الماده قابله أمر ذاتی لها لا غریب یعرض بواسطه الغیر لأنه لولا ذلک لکان عروض ذلک القبول فی وقت حصوله یستدعی قبولا آخر ویلزم التسلسل وهو محال، فهو إذن ذاتی یعرض للماده لذاتها.

قال: وقد یحصل القرب والبعد باستعدادات یکتسبها (1) باعتبار الحال فیه.

أقول: لما ذکر أن قبول الماده لما یحل فیها ذاتی استشعر أن یعترض علیه بما یظن أنه مناقض له، وهو أن یقال: إن الماده قد تقبل شیئا ولا تقبل آخر، ثم یعرض لها قبول الآخر ویزول عنها القبول الأول، وهذا یعطی أن القبول من الأمور

[شماره صفحه واقعی : 196]

ص: 2243


1- هذا الاستعداد لیس ذاتیا بل یحصل من جهه العوارض الطاریه وبه یحصل القرب والبعد دون الاستعداد الذاتی الأول کان للماده لذاتها.

العارضه الحاصله بسبب الغیر لا من الأمور الذاتیه اللازمه لها لذاتها.

وتحقیق الجواب أن نقول: إن القبول ثابت فی کلتا الحالتین لکن القبول منه قریب ومنه بعید، فإن قبول النطفه للصوره الانسانیه بعید وقبول الجنین قریب، فإذا حصل القرب بالنظر إلی عرض من الأعراض نسب القبول إلیه وعدمه عن غیره، وفی الحقیقه إنما حصل قرب القبول بعد بعده وسبب القرب والبعد هو الأعراض والصور الحاله فی الماده، فإن الحراره إذا حلت الماده واشتدت أعدتها لقرب قبول الصوره الناریه وخلع غیرها.

14- المسأله الرابعه عشره : فی العله الصوریه

قال: وهذا الحال صوره للمرکب وجزء فاعل لمحله (1).

أقول: هذا الحال یعنی به الحال فی الماده وهو صوره للمرکب لا للماده، لأنه بالنظر إلی الماده جزء فاعل لأن الفاعل فی الماده هو المبدأ الفیاض بواسطه الصوره المطلقه.

قال: وهو واحد.

أقول: ذکر الأوائل أن الصوره المقومه للماده لا تکون فوق واحده، لأن

[شماره صفحه واقعی : 197]

ص: 2244


1- کلمه الجزء مضافه إلی الفاعل أی جزء عله لمحله، والفاعل هو معطی الوجود وذلک لأن الصوره شریکه للفاعل الذی هو المفارق علی ما سلک إلیه المشاء وبسط الکلام فیه الشیخ فی النمط الأول من الإشارات وتقدم الإشاره إلیه. قال القوشجی: واعلم أن ما نقلناه عن الحکماء فی هذا المبحث کلها من فروع الهیولی والصوره، والمصنف لما کان منکرا لهما کما سیجئ کان المناسب أن لا یذکر هذه المباحث ویذکرها علی سبیل النفی والانکار لا علی طریق الاثبات والاقرار. وقال صاحب الشوارق تعریضا له: إن هذه الأمور المتفرعه علی ثبوت الهیولی ذکرها المصنف هاهنا علی سبیل الحکایه، وبمعنی أنه علی تقدیر ثبوتها وعند القائلین بها یکون الحال هکذا فلا منافاه بینها وبین ما سیأتی من نفیه الهیولی فی هذا الکتاب.

الواحده إن استقلت بالتقویم استغنت الماده عن الأخری، وإن لم تستقل کان المجموع هو الصوره وهو واحد، فالصوره واحده.

15- المسأله الخامسه عشره : فی العله الغائیه

قال: والغایه عله بماهیتها (1) لعلیه العله الفاعلیه، معلوله فی وجودها للمعلول.

أقول: الغایه لها اعتباران یحصل لها باعتبارهما التقدم والتأخر بالنسبه إلی المعلول، وذلک لأن الفاعل إذا تصور الغایه فعل الفعل ثم حصلت الغایه بحصول الفعل، فماهیه الغایه عله لعلیه الفاعل، إذ لولا تلک الماهیه وحصولها فی علم الفاعل لما أثر ولا فعل الفعل، فإن الفاعل للبیت یتصور الاستکنان أولا فیتحرک إلی إیجاد البیت ثم یوجد الاستکنان بحصول البیت، فماهیه الاستکنان عله لعلیه الفاعل ووجوده معلول للبیت، ولا امتناع فی أن یکون الشئ الواحد متقدما ومتأخرا باعتبارین.

قال: وهی ثابته لکل قاصد (2).

[شماره صفحه واقعی : 198]

ص: 2245


1- قریب من کلام الشیخ فی الفصل السابع من رابع الإشارات فی تعریف الغایه حیث قال: والعله الغائیه التی لأجلها الشئ عله بماهیتها ومعناها لعلیه العله الفاعلیه ومعلوله لها فی وجودها.. الخ. أی الغایه بصورتها الذهنیه وحصولها فی علم الفاعل عله لعلیه العله الفاعلیه، وهی معلوله فی وجودها الخارجی للمعلول، وأرادوا بقولهم أول الفکر آخر العمل هذا المعنی. قال الشیخ فی إلهیات الشفاء: ونعنی بالغائیه العله التی لأجلها یحصل وجود شئ مبائن لها. والمبائن هو المعلول الخارجی وإنما کان مبائنا لها لأنه لا یکون حالا فیها ولا محلا لها، وللعارف الرومی فی المثنوی: ظاهرا آنشاخ أصل میوه استباطنا بهر ثمر شد شاخ هست گرنبودی میل وامید ثمرکی نشاندی باغبان بیخ شجر أول فکر آخر آمد در عملخاصه فکری کو بود وصف أزل
2- الضمیر راجع إلی الغایه، والغایه عرفت بأنها عله لعلیه الفاعلیه فلا بد أن یکون معنی هذه الجمله أن الغایه بهذا المعنی ثابته لکل فاعل یفعل بالقصد أعنی الفاعل بالقصد علی اصطلاح الحکماء، لأن الغنی التام والجواد والملک الحق لا غرض ولا غایه له مطلقا. والفاعل الذی یفعل لغایه إما أن یکون وجود تلک الغایه أولی به فیکون الفاعل مستکملا بوجود الغایه، أو أن فاعلیته یتم بتلک الغایه فیلزم أن یکون الفاعل ناقصا فی علیته ویستکمل بتلک الغایه، فالفاعل لغایه فقیر والله سبحانه هو الغنی فلیس بفاعل لغایه وغرض کما أنه لیس بعابث أفحسبتم أنما خلقناکم عبثا (المؤمنون 15). قال الخواجه فی شرحه علی الفصل السادس من النمط السادس من الإشارات: الغرض هو غایه فعل فاعل یوصف بالاختیار فهو أخص من الغایه. والقائلون بأن الباری تعالی أنما یفعل لغرض ذهبوا إلی أنه أنما یفعله لغرض یعود إلی غیره لا إلی ذاته وذلک لا ینافی کونه غنیا وجوادا، فأشار الشیخ إلی أن من یفعل لغرض فلا بد من أن یکون ذلک الفعل أحسن به من ترکه، لأن الفعل الحسن فی نفسه إن لم یکن أحسن بالفاعل لم یمکن أن یصیر غرضا له، ثم أنتج من ذلک أن الملک الحق لا غرض له مطلقا.

أقول: کل فاعل بالقصد والإراده فإنه أنما یفعل لغرض ما وغایه ما وإلا لکان عابثا علی أن العبث لا یخلو عن غایه، أما الحرکات الاسطقسیه (1) فقد أثبت الأوائل لها غایات لأن الحبه من البر إذا رمیت فی الأرض الطیبه وصادفها الماء وحر الشمس فإنها تنبت سنبله، وهذه التأدیه علی سبیل الدوام أو الکثره فیکون ذلک غایه طبیعیه. ومنع ذلک جماعه لعدم الشعور فی الطبیعه فلا یعقل لها غایه،

[شماره صفحه واقعی : 199]

ص: 2246


1- فی أقرب الموارد: الأسطقس بفتح الألف وسکون السین وفتح الطاء وکسر القاف: أعجمیه معناها الأصل وتسمی العناصر الأسطقسات (بکسر الألف) وهی الماء والأرض والهواء والنار. وفی المنجد: بفتح الألف وکسرها، وفی غیاث اللغات: بضم الأول والثالث والرابع وسکون الثانی لفظ یونانی بمعنی العنصر. أقول: الکلمه إذا کانت عجمیه تلعب بها العرب ما شاءت، وهذا المثل سائر بینهم: عجمی فالعب به ما شئت. والغرض العمده أن الشارح أراد منها الحرکات الطبیعیه مطلقا فی قبال الإرادیه سواء کانت لعناصر بسیطه أو لم تکن، کما یستفاد التعمیم من تمثیله بالبر وجعله مقابلا للفاعل بالقصد والإراده، ومن قول الماتن بعید هذا وأثبتوا للطبیعیات غایات، ومن قول الشارح هناک أما إثبات الغایات للحرکات الطبیعیه فقد تقدم. فقوله: فقد تقدم إشاره إلی ما قاله فی هذا المقام. وفی الشوارق أن الحکماء أثبتوا لکل تحریک وفعل سواء کان إرادیا أو طبیعیا غایه والمصنف خص هذا الحکم بالإرادیات.

وأجابوا بأن الشعور یفید تعیین الغایه لا تحصیلها.

قال: أما القوه الحیوانیه (1) المحرکه فغایتها الوصول إلی المنتهی وهو قد یکون (2) غایه الشوقیه وقد لا یکون، فإن لم تحصل فالحرکه باطله وإلا فهو إما خیر أو عاده (3) أو قصد ضروری أو عبث وجزاف (4).

أقول: القوه الحیوانیه لها مباد علی ما تقدم (5): أحدها: القوه المحرکه المنبثه فی العضلات، وثانیها: القوه الشوقیه، وثالثها: التخیل أو الفکر. وغایه القوه المحرکه أنما هی الوصول إلی المنتهی وقد تکون هی بعینها (6) غایه القوه الشوقیه کمن طلب مفارقه مکانه والحصول فی آخر (7) لإزاله ضجره، وقد تکون غیرها کمن یطلب غریما فی موضع معین، وفی هذا القسم إن لم تحصل غایه القوه الشوقیه سمیت الحرکه باطله بالنسبه إلیها (8)، وإن حصلت الغایتان (9) وکان المبدأ التخیل لا غیر فهو الجزاف والعبث (10). وإن کان مع طبیعه کالتنفس فهو القصد

[شماره صفحه واقعی : 200]

ص: 2247


1- قید القوه بالحیوانیه لإخراج الفلکیه وذلک لأن القوه المحرکه الفلکیه لیست غایتها الوصول إلی المنتهی بل غایتها الدوام علی الحرکه کما سیأتی.
2- أی الوصول.
3- أی تلک الحرکه والتذکیر باعتبار الخبر. وفی (ت) وحدها: وهو قد یکون غایه الشرقیه. والنسخ الأخری: غایه الشوقیه.
4- قال قدس سره فی شرحه علی الفصل الأخیر من خامس الإشارات: الجزاف لفظه معربه معناه الأخذ بکثره من غیر تقدیر، وقد یطلق بحسب الاصطلاح علی فعل یکون مبدأه شوقا تخیلیا من غیر أن یقتضیه فکر کالریاضه، أو طبیعه کالتنفس، أو مزاج کحرکات المرضی، أو عاده کاللعب باللحیه مثلا وهو باعتبار من الفاعل کما أن العبث یکون باعتبار من الغایه.
5- تقدم فی المسأله العاشره من هذا الفصل.
6- أی تکون غایه القوه المحرکه بعینها.
7- فاجتمعت الغایتان أی غایه القوه المحرکه وغایه القوه الشوقیه.
8- وأما بالنسبه إلی القوه المحرکه فالغایه حاصله ولیست بباطله، لأن غایتها هی الوصول إلی المنتهی.
9- أی غایه القوه المحرکه وغایه القوه الشوقیه.
10- الشیخ جعلهما اثنین حیث قال فی الخامس من سادسه إلهیات الشفاء فی إثبات الغایه (ج 2 ط 1 ص 541): کل نهایه ینتهی إلیها الحرکه وتکون هی بعینها الغایه المتشوقه التخییلیه ولا یکون المتشوقه بحسب الفکره، فهی التی تسمی العبث. وکل غایه لیست هی نهایه الحرکه ومبدأها تشوق تخیلی غیر فکری، فلا یخلو إما أن یکون التخییل وحده هو المبدأ لحرکه الشوق سمی ذلک الفعل جزافا ولم یسم عبثا الخ. وکذلک الخواجه فی شرحه علی الفصل الأخیر من خامس الإشارات جعلهما اثنین وقد تقدم آنفا.

الضروری، وإن کان مع خلق وملکه نفسانیه فهو العاده، وإن کان المبدأ الفکر فهو الخیر المعلوم أو المظنون.

قال: وأثبتوا للطبیعیات غایات (1) وکذا للاتفاقیات.

[شماره صفحه واقعی : 201]

ص: 2248


1- قال الشیخ فی الفصل التاسع عشر من ثامن الإشارات: إذا نظرت فی الأمور وتأملتها وجدت لکل شئ من الأشیاء الجسمانیه کمالا یخصه وعشقا إرادیا أو طبیعیا لذلک الکمال وشوقا طبیعیا أو إرادیا إلیه إذا فارقه رحمه من العنایه الأولی علی النحو الذی هو به عنایه. وقال الخواجه فی الشرح: وللشیخ رساله لطیفه فی العشق بین فیها سریانه فی جمیع الکائنات. أقول: هذه الرساله قد طبعت مع عده رسائل أخری للشیخ مترجمه بالفرنسیه أیضا، وکتبها الشیخ باسم تلمیذه أبی عبد الله المعصومی الذی قال ابن سینا فی حقه: أبو عبد الله منی بمنزله أرسطا طالیس من أفلاطون. وکذا قال الخواجه فی شرح الفصل السابع من رابع الإشارات فی البحث عن العله الغائیه ما هذا لفظه: اعترض الفاضل الشارح بأنهم یثبتون للأفعال الطبیعیه عللا غائیه والقوی الطبیعیه لا شعور لها فلا یمکن أن یقال تلک الغایات موجوده فی أذهانها، ولا أن یقال إنها موجوده فی الخارج لأن وجودها متوقف علی وجود المعلولات، فإذن تلک الغایات غیر موجوده، وغیر الموجود لا یکون عله للموجود ولا خلاص عنه إلا بأن یقال: لیس للأفعال الطبیعیه غایات. والجواب أن الطبیعه ما لم تقتض لذاتها شیئا کأین ما مثلا لا تحرک الجسم إلی حصول ذلک الشئ فکون ذلک الشئ مقتضاها أمر ثابت دال علی وجود ذلک الشئ لها بالقوه وشعور ما لها به قبل وجوده بالفعل فهو العله الغائیه لفعلها، إنتهی. أقول: الحق أن الطبائع لها غایات وکل طبیعه تحب بقاءها وتعرج إلی کمالها والکل تسعی إلی غایه الغایات ومبدأ المبادئ الله رب العالمین، ونعم ما قال صاحب الحکمه المنظومه: وکل شئ غایه مستتبعحتی فواعل هی الطبائع وفی الأسفار: أن الله تعالی قد جعل لواجب حکمته فی طبع النفوس محبه الوجود والبقاء وجعل فی جبلتها کراهه الفناء والعدم، وهذا حق لأن طبیعه الوجود خیر محض ونور صرف وبقاءه خیریه الخیر ونوریه النور (ج 4 ط 1 ص 163) بل أفاد الشیخ المعظم فی الأول من ثانیه نفس الشفاء أن حب الدوام أمر فائض من الإله علی کل شئ (ج 1 ط 1 ص 294). أقول: ومما ینادی بأعلی صوتها أن الطبیعیات أیضا لها غایات هی وحده النظام الحاکیه عن وحده الصنع والتدبیر الداله علی أن الحیاه والشعور ساریه فی الکل، وینتهی الأمر إلی أن الوجود المطلق الحق القیوم هو الأول والآخر والظاهر والباطن، وأن الخلق هو الموجود المقدر القائم به قیام الفعل بفاعله والکلام بمتکلمه، وأن ما نزل من الموجودات من الصقع الربوبی ما نزل بکلیته بل ملکوته بیده سبحانه وتعالی. وعلیک بالتدبر فیما نتلوه علیک من منطق الوحی وبیان السنه تراجمه: (الذی خلق فسوی × والذی قدر فهدی) (الأعلی 3 و 4). (قال ربنا الذی أعطی کل شئ خلقه ثم هدی) (طه 51). (وفی الأرض قطع متجاورات وجنات من أعناب وزرع ونخیل صنوان وغیر صنوان یسقی بماء واحد ونفضل بعضها علی بعض فی الأکل إن فی ذلک لآیات لقوم یعقلون) (الرعد 5). الباب السادس والثلاثون من توحید الصدوق فی الرد علی الثنویه والزنادقه بإسناده عن هشام بن الحکم قال: قلت لأبی عبد الله علیه السلام: ما الدلیل علی أن الله واحد؟ قال: اتصال التدبیر وتمام الصنع، کما قال عز وجل: لو کان فیهما آلهه إلا الله لفسدتا. وفی توحید المفضل: یا مفضل إن اسم هذا العالم بلسان الیونانیه الجاری المعروف عندهم قوسموس وتفسیره الزینه، وکذلک سمته الفلاسفه ومن ادعی الحکمه فکانوا یسمونه بهذا الاسم إلا لما رأوا فیه من التقدیر والنظام فلم یرضوا أن یسموه تقدیرا ونظاما حتی سموه زینه، لیخبروا أنه مع ما هو علیه من الصواب والاتقان علی غایه الحسن والبهاء (البحار ج 2 ط 1 ص 45).

أقول: أما إثبات الغایات للحرکات الطبیعیه فقد تقدم البحث فیه (1) وأما العلل الاتفاقیه فقد نفاها قوم (2) لأن السبب إن استجمع جهات المؤثریه لزم حصول

[شماره صفحه واقعی : 202]

ص: 2249


1- فی هذه المسأله حیث قال آنفا: أما الحرکات الاسطقسیه فقد أثبت الأوائل لها غایات.. الخ.
2- الحق أن کل ممکن فله سبب، والاتفاق فی نظام العالم منفی، وکل ما یتوهم أنه اتفاقی فهو حق وجب وجوده إلا أن العامه یسمون نادر الوجود أو الذی سببه مجهول لهم اتفاقیا والنادر له سبب، والشئ ما لم یجب وجوده لا یتحقق قط، وما لم ینف جمیع أنحاء العدم عنه لا یوجد. ونعم ما قال المتأله السبزواری فی الحکمه المنظومه (ص 122). ولیس فی الوجود الاتفاقیإذ کل ما یحدث فهو راقی لعلل بها وجوده وجبیقول الاتفاق جاهل السبب وقال فی تعلیقته علیه: قولنا ولیس فی الوجود الاتفاقی رد علی القائل بالاتفاق فیزعم لسوء ظنه أن المطر مثلا لضروره الماده کائن إذ الشمس بخرت من البحار والأراضی الرطبه فإذا ارتفع البخار ووصل إلی الزمهریر برد وصار ماءا ونزل ضروره فاتفق أن یتحقق مصالح شتی من غیر قصد، ولم یعلم هذا الجاهل أنه لا یقع شئ فی العالم ولو کان أحقر ما یتصور بدون علم الله وإرادته وقدرته المحیطه، وقد مر أن کل القوی والمبادئ مجالی مشیته وقدرته، فهب أن الشمس تبخر فمن الذی یسخرها ویدیرها ویسیرها والنفس المتعلقه بها التی تجرها إلی الجنوب والشمال وتفعل الفصول الأربعه من أمر من هو وتجلی من علیه وبنور من یستضئ. وقوله: یقول الاتفاق جاهل السبب، ناظر إلی عباره المحقق الطوسی فی شرحه علی منطق الإشارات فی الفصل المبحوث فیه عن العرضی اللازم غیر المقوم، حیث قال: لازم الشئ بحسب اللغه هو ما لا ینفک الشئ عنه، وهو إما داخل فیه أو خارج عنه، والأول هو الذاتی المقوم، والثانی هو المصاحب الدائم فإن المصاحب منه ما یصاحبه دائما، ومنه ما یصاحب وقتا ما، وسبب المصاحبه إما أن یکون بحیث یمکن أن یعلم أو لا یکون، والأول ینسب إلی اللزوم فی العرف، والثانی ینسب إلی الاتفاق، فإن الاتفاق لا یخلو عن سبب ما إلا أن الجاهل بسببه ینسبه إلی الاتفاق (ص 18 ط 1). ونحوه ما قال فی آخر شرح الفصل التاسع من النمط الثانی من الإشارات فی بیان قول الشیخ وستعلم أن الاتفاق یستند إلی أسباب غریبه: الاتفاق لیس علی ما یظن أنه لا یستند إلی سبب بل هو الذی یستند إلی سبب غریب یندر وجوده ولا یتفطن له فینسب إلی الاتفاق (ص 53 ط 1). أقول: تفصیل البحث عن ذلک یطلب فی النمطین الرابع والخامس من الإشارات، ثم یجب علیک التمییز بین الاتفاق الذی یقول به المنطقی، وبین قول الحکیم من أن ما یوجد فی الخارج لیس بإتفاقی، فالمنطقی یبحث عن اللزوم بین القضیتین وعدمها فما لم یکن بینهما لزوم یقول: إن القضیه اتفاقیه، کقولک: إذا کانت الشمس طالعه کانت الحمامه طائره. وأما الفلسفی فیحکم بأن کل واحد من طرفی القضیه فی النظام الوجودی وجب وجوده فوجد، فتبصر. واعلم أن لمولانا مبین الحقائق الإمام الصادق صلوات الله علیه فی المقام کلاما فی توحید المفضل ینبغی أن نتشرف بتبرک نقله، قال علیه السلام (البحار ج 2 ط 1 ص 46 و 47): فأما أصحاب الطبائع فقالوا: إن الطبیعه لا تفعل شیئا لغیر معنی ولا [ تتجاوز ] عما فیه تمام الشئ فی طبیعته، وزعموا أن المحنه تشهد بذلک فقیل لهم: فمن أعطی الطبیعه هذه الحکمه والوقوف علی حدود الأشیاء بلا مجاوزه لها، وهذا قد تعجز عنه العقول بعد طول التجارب؟ فإن أوجبوا للطبیعه الحکمه والقدره علی مثال هذه الأفعال فقد أقروا بما أنکروا لأن هذه هی صفات الخالق، وإن أنکروا أن یکون هذا للطبیعه فهذا وجه الخلق یهتف بأن الفعل للخالق الحکیم. وقد کان من القدماء طائفه أنکروا العمد والتدبیر فی الأشیاء، وزعموا أن کونها بالعرض والاتفاق، وکانوا مما احتجوا به هذه الإناث التی تلد غیر مجری العرف والعاده کالانسان یولد ناقصا أو زائدا إصبعا ویکون المولود مشوها مبدل الخلق، فجعلوا هذا دلیلا علی أن کون الأشیاء لیس بعمد وتقدیر بل بالعرض کیف ما اتفق أن یکون. وقد کان أرسطا طالیس رد علیهم فقال: إن الذی یکون بالعرض والاتفاق إنما هو شئ فی الفرط مره مره لأعراض تعرض للطبیعه فتزیلها عن سبیلها ولیس بمنزله الأمور الطبیعیه الجاریه علی شکل واحد جریا دائما متتابعا. وأنت یا مفضل تری أصناف الحیوان أن یجری أکثر ذلک علی مثال ومنهاج واحد کالانسان یولد وله یدان ورجلان وخمس أصابع کما علیه الجمهور من الناس. فأما ما یولد علی خلاف ذلک فإنه لعله تکون فی الرحم أو فی الماده التی ینشأ منها الجنین، کما یعرض فی الصناعات حین یتعمد الصانع الصواب فی صنعته فیعوق دون ذلک عائق فی الأداه، أو فی الآله التی یعمل فیها الشئ، فقد یحدث مثل ذلک فی أولاد الحیوان للأسباب التی وصفنا فیأتی الولد زائدا أو ناقصا أو مشوها ویسلم أکثرها فیأتی سویا لا عله فیه، فکما أن الذی یحدث فی بعض الأعمال الأعراض لعله فیه لا توجب علیها جمیعا الاهمال وعدم الصانع، کذلک ما یحدث علی بعض الأفعال الطبیعیه لعائق یدخل علیها لا یوجب أن یکون جمیعها بالعرض والاتفاق. فقول من قال فی الأشیاء أن کونها بالعرض والاتفاق من قبل أن شیئا منها یأتی علی خلاف الطبیعه یعرض له خطأ وخطل. فإن قالوا: ولم صار مثل هذا یحدث فی الأشیاء؟ قیل لهم: لیعلم أنه لیس کون الأشیاء باضطرار من الطبیعه ولا یمکن أن یکون سواه کما قال قائلون، بل هو تقدیر وعمد من خالق حکیم، إذ جعل الطبیعه تجری أکثر ذلک علی مجری ومنهاج معروف، ویزول أحیانا عن ذلک لأعراض تعرض لها فیستدل بذلک علی أنها مصرفه مدبره فقیره إلی إبداء الخالق وقدرته فی بلوغ غایتها وإتمام عملها تبارک الله أحسن الخالقین. أقول: تبجیل الإمام علیه السلام أرسطا طالیس بما نطق فیه من لسان العصمه حجه علی المتقشفین الذین لیس لهم إلا إزراء العلم وذویه بما أوهم فیهم نفوسهم الأماره بالسوء والإیذاء فهؤلاء بمعزل عن سبیل الولایه وإلا فهذا ولی الله الأعظم یبجل العلم والعالم. وکفی بأرسطا طالیس فخرا أن حجه الله علی خلقه نطق باسمه تبجیلا وارتضی سیرته السنیه المضیئه بأنه کان یسلک الناس إلی بارئهم من طریق وحده الصنع والتدبیر، ویوقظ عقولهم بأن الاتفاقی لا یکون جاریا دائما متتابعا وما هو سنه دائمه لا تبدل ولا تحول فهو تحت تدبیر الملکوت، فکأن الأصل ما هو قبل الطبیعه وفوقها وبعدها. قال العالم الأوحدی محمد الدیلمی فی محبوب القلوب (ص 14 ط 1): یروی أن عمرو بن العاص قدم من الإسکندریه علی سیدنا رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فسأله عما رأی؟ فقال: رأیت قوما یتطلسون ویجتمعون حلقا ویذکرون رجلا یقال له أرسطو طالیس لعنه الله. فقال صلوات الله وتسلیماته علیه وآله: مه یا عمرو! إن أرسطو طالیس کان نبیا فجهله قومه. قال الدیلمی: قال الفاضل الشهرزوری فی تأریخ الحکماء: هکذا سمعناه. ثم قال الدیلمی: أقول ویؤید هذه الروایه ما نقل السید الطاهر ذو المناقب والمفاخر رضی الدین علی بن طاووس قدس الله روحه فی کتابه فرج المهموم فی معرفه الحلال والحرام من علم النجوم قولا بأن ابرخس وبطلیموس کانا من الأنبیاء، وأن أکثر الحکماء کانوا کذلک وإنما التبس علی الناس أمرهم لأجل أسمائهم الیونانیه، أی لما کانت أسماؤهم موافقه لأسماء بعض حکماء یونان الذین ینسب إلیهم فساد الاعتقاد اشتبه علی الناس حالهم وظنوا أن أصحاب تلک الأسامی بأجمعهم علی نهج واحد من الاعتقاد. واعلم أن الشیخ سلک فی الشفاء مسلک وحده الصنع والتدبیر علی رد القائلین بالبخت والاتفاق أیضا. وقد أشبع البحث عن ذلک وأجاد فی الفصلین الثالث عشر والرابع عشر من المقاله الأولی منه فی الفرق القائلین بالبخت والاتفاق ونقض حججهم (ج 1 ط 1 ص 25 - 33) وهذان الفصلان من غرر فصول الشفاء جدا، ومن کلماته السامیه فی الثانی منهما: ولنمعن النظر فی مثل تکون السنبله عن البره باستمداد الماده عن الأرض، والجنین عن النطفه باستمداد الماده عن الرحم هل ذلک بالاتفاق؟ ونجده لیس بإتفاقی بل أمرا توجبه الطبیعه وتستدعیه قوه. وکذلک لنساعد أیضا علی قولهم: إن الماده التی للثنایا لا تقبل إلا هذه الصوره، لکنا نعلم أنها لم یحصل لهذه الماده هذه الصوره لأنها لا تقبل إلا هذه الصوره بل حصلت هذه الماده لهذه الصوره لأنها لا تقبل إلا هذه الصوره فإنه لیس البیت إنما رسب فیه الحجر وطفی الخشب، لأن الحجر أثقل والخشب أخف، بل هناک صنعه صانع لم یصلح لها إلا أن یکون نسب مواد ما تفعله هذه النسبه فجاء بها علی هذه النسبه، والتأمل الصادق یظهر صدق ما قلناه وهو أن البقعه الواحده إذا سقط فیها حبه بره أنبتت سنبله بره أو حبه شعیر أنبتت سنبله شعیر، ویستحیل أن یقال: إن الأجزاء الأرضیه والمائیه تتحرک بذاتها وتنفذ فی جوهر البره وتربیه فإنه سیظهر أن تحرکها عن مواضعها لیس لذاتها، والحرکات التی لذاتها معلومه فیجب أن یکون تحرکها أنما هو یجذب قوی مستکنه فی الحبات جاذبه بإذن الله. وإن کانت الأمور تجری اتفاقا فلم لا ینبت البره شعیره؟ ولم لا یتولد شجره مرکبه من تین وزیتون کما یتولد عندهم بالاتفاق عنز أیل؟ ولم لا یتکرر هذه النوادر بل یبقی الأنواع محفوظه علی أکثر؟ إلی آخر ما أفاد. وقال العارف الرومی فی المثنوی: هیچ گندم کاری و جو بر دهد***دیده ای اسبی که کره خر دهد

[شماره صفحه واقعی : 203]

ص: 2250

[شماره صفحه واقعی : 204]

ص: 2251

[شماره صفحه واقعی : 205]

ص: 2252

مسببه قطعا وإلا کان منتفیا فلا مدخل للاتفاق.

والجواب أن المؤثر قد یتوقف تأثیره علی أمور خارجه عن ذاته غیر دائمه الحصول معه، فیقال لمثل ذلک السبب من دون الشرائط أنه اتفاقی إذا کان انفکاکه مساویا أو راجحا، ولو أخذناه مع تلک الشرائط کان سببا ذاتیا.

16- المسأله السادسه عشره : فی أقسام العله

قال: والعله مطلقا قد تکون بسیطه وقد تکون مرکبه.

أقول: یعنی بالاطلاق ما یشتمل العلل الأربع أعنی المادیه والصوریه والفاعلیه والغائیه، فإن کل واحده من هذه الأربع تنقسم إلی هذه الأقسام، فالعله الفاعلیه عند المحققین قد تکون بسیطه کتحریک الواحد منا جسما ما، وقد تکون مرکبه کتحریک جماعه جسما أکبر.

ومنع بعض الناس من الترکیب فی العلل وإلا لزم نفیها، لأن کل مرکب فإن عدم کل جزء من أجزائه عله مستقله فی عدمه، فلو عدم جزء من العله المرکبه لزم

[شماره صفحه واقعی : 206]

ص: 2253

عدم العله، فإذا عدم جزء ثان لم یکن له تأثیر البته لتحقق العدم بالجزء الأول، ولأن الموصوف بالعله (1) إما کل واحد من أجزائه فیلزم تعدد العلل وانتفاء الترکیب وهو المطلوب، أو بعضها (2) وهو المطلوب أیضا مع انتفاء الأولویه، أو المجموع وهو باطل لأن کل جزء لم یکن عله فعند الاجتماع إن لم یحصل أمر لم یکن المجموع عله، وإن حصل عاد الکلام فی عله حصوله.

وهذان ضعیفان (3) لاقتضائهما انتفاء المرکبات سواء کانت عللا أم لا وهو باطل (4) بالضروره والماده المرکبه (5) کالزاج والعفص فی الحبر، والصوره المرکبه کالإنسانیه المرکبه من أشکال مختلفه (6)، والغایه المرکبه کالحرکه لشراء المتاع ولقاء الحبیب.

قال: وأیضا بالقوه أو بالفعل.

أقول: هذه المبادئ الأربعه قد تکون بالقوه فإن الخمر فاعل للإسکار فی الدن بالقوه، وقد تکون بالفعل کالخمر مع الشرب.

والماده قد تکون بالفعل کالجنین للانسانیه، وقد تکون بالقوه کالنطفه.

والصوره بالقوه کالمائیه الحاله فی الهواء بالقوه، وقد تکون بالفعل کالمائیه الحاله فی مادتها.

[شماره صفحه واقعی : 207]

ص: 2254


1- دلیل آخر.
2- عطف علی کل واحد، وکذلک قوله: أو المجموع.
3- أی الدلیلان.
4- أی ذلک الاقتضاء باطل.
5- والماده البسیطه کهیولیات البسائط العنصریه، والصوره البسیطه کصور هذه البسائط، والغایه البسیطه کوصول کل منها إلی مکانه الطبیعی، ولعلها لوضوحها لم یذکرها الشارح. عباره الشیخ فی الثانی من أولی طبیعیات الشفاء (ص 8 ط 1 ج 1) کقولنا عن الزاج والعفص کان المداد (کان الحبر - خ -)، وفی الثالث منها: والعفص والزاج للحبر.
6- أی من صور أعضائها الآلیه وإلا فالصوریه لا تکون مرکبه، وقد مضی فی آخر المسأله الرابعه عشره من هذا الفصل أن الصوره واحده. قال الشیخ فی الثانی عشر من أولی طبیعیات الشفاء: الصوره المرکبه مثل صوره الانسانیه التی تحصل من عده قوی وصور تجتمع، فتدبر.

والغایه بالقوه هی التی یمکن جعلها کذلک وبالفعل هی التی حصل منها ذلک.

قال: وکلیه أو جزئیه.

أقول: هذه العلل (1) قد تکون کلیه کالبناء مطلقا، وقد تکون جزئیه کهذا البناء وکذلک البواقی.

قال: وذاتیه أو عرضیه.

أقول: العله قد تکون ذاتیه وهی التی یستند المعلول إلیها بالحقیقه کالناریه فی الاحراق، وقد تکون عرضیه وهی أن تقتضی العله شیئا ویتبع ذلک الشئ شئ آخر کقولنا: السقمونیا مبرد، فإنه بالعرض کذلک لأنه یقتضی بالذات إزاله السخونه ویتبعها حصول البروده.

وکذلک البواقی فإن الماده الذاتیه هی محل الصوره والعرضیه هی تلک مأخوذه مع عوارض خارجه، والصوره الذاتیه هی المقومه کالإنسانیه والعرضیه هی ما یلحقها من الأعراض اللازمه أو المفارقه، والغایه الذاتیه هی المطلوبه لذاتها والعرضیه هی ما یتبع المطلوب. وقد تطلق العله العرضیه علی ما مع العله (2).

قال: وعامه أو خاصه.

أقول: العله العامه هی التی تکون جنسا للعله الحقیقیه کالصانع فی البناء والخاصه کالبانی فیه ولا یتحقق العموم والخصوص فی الصور (3).

[شماره صفحه واقعی : 208]

ص: 2255


1- قد ذکر مثالا للفاعلیه الکلیه والجزئیه فقط، وأمثله البواقی غیر خفیه.
2- أی وصف ملازم للعله کما یأتی فی المسأله الآتیه قوله: ومن العله العرضیه ما هو معد، وجعله ثانی الاعتبارین هناک.
3- قال الشیخ فی الفصل الثانی عشر من أولی طبیعیات الشفاء: الصوره الخاصه لا تخالف الجزئیه وهو مثل حد الشئ أو فصل الشئ أو خاصه الشئ. والعامه فلا تفارق الکلیه وهو مثل الجنس للخاصه: إنتهی ما أردنا من نقل کلامه. الظاهر أن مراد الشیخ من قوله: الصوره الخاصه لا تفارق الجزئیه والعامه الکلیه، هو أن الأقسام بأسرها غیر جاریه فی الصوره. وبعباره أخری أن الأقسام المذکوره وهی أن العله مطلقا بسیطه ومرکبه، وبالقوه أو بالفعل، وکلیه وجزئیه، وذاتیه وعرضیه، وعامه وخاصه، وقریبه وبعیده، ومشترکه أو خاصه، جاریه بأسرها فی غیر الصوره وأما فی الصوره فالکلیه والجزئیه والعموم والخصوص فیها واحد. والمراد من التمثیل هو أن حد الشئ أو فصل الشئ أو خاصه الشئ کما لا یوجد فی غیر هذا الشئ المخصوص فکذلک الصوره الجزئیه کصوره هذا الکرسی لا توجد إلا جزئیه. وقوله وهو مثل الجنس للخاصه، ولم یقل: للنوع، لأن الجنس بالنسبه إلی النوع لیس صوره له بل ماده، فنقول: إن قول الشارح العلامه ولا یتحقق العموم والخصوص فی الصوره، یشبه أن یکون مشیرا إلی ما قاله الشیخ من أنه لما کانت الصوره الخاصه والجزئیه وکذلک العامه والکلیه بمعنی فلا حاجه بعد ذکر أحدهما إلی ذکر الآخر، فتأمل. وقیل: إنه لا فرق بین الصوره العامه والصوره الکلیه کذلک لا فرق بین الماده العامه والکلیه، والفاعل العام والکلی، والغایه العامه والکلیه، فلا حاجه إلی اعتبار العامه بعد الکلیه. ولکن لا یبعد أن یکون مراد الشارح من عدم تحققهما فیها ما قاله بعضهم من أن الفاعل العام والغایه والماده العامتان، یصح وجود فرد مخصوص من أحدها یکون فاعلا أو ماده أو غایه لأشیاء کثیره بخلاف الصوره فإنه لا یمکن وجود فرد منها مخصوص یصلح لکونه صوره لأشیاء کثیره وإلا لزم اتحاد الاثنین، ویشبه أن یکون حمل کلامه علی هذا الوجه أولی وألزم.

قال: وقریبه أو بعیده.

أقول: العله القریبه هی التی لا واسطه بینها وبین المعلول کالمیل فی الحرکه، والبعیده هی عله العله کالقوه الشوقیه وکذا البواقی.

قال: ومشترکه أو خاصه.

أقول: المشترکه کالنجار لأبواب متعدده، والخاصه کالنجار لهذا الباب.

قال: والعدم للحادث (1) من المبادئ العرضیه.

أقول: الحادث هو الموجود بعد أن لم یکن، وهو أنما یتحقق بعد سبق عدم علته، فلما توقف تحققه علی العدم السابق أطلقوا علی العدم اسم المبدأ بالعرض ومبدئه بالذات هو الفاعل لا غیر.

قال: والفاعل فی الطرفین واحد.

[شماره صفحه واقعی : 209]

ص: 2256


1- وفی (ت): فالعدم. والباقیه: والعدم للحادث بالواو.

أقول: الفاعل فی الوجود هو بعینه الفاعل فی العدم علی ما بینا (1) أولا من أن عله العدم هی عدم العله لا غیر، والمؤثر فی طرفی المعلول هو العله لا غیر لکن مع حضورها تقتضی الوجود ومع عدمها تقتضی العدم.

قال: والموضوع کالماده.

أقول: الموضوع أیضا من العلل التی یتوقف وجود الحال علیها ونسبته إلی الحال نسبه الماده إلی الصوره فهو من جمله العلل.

17- المسأله السابعه عشره : فی أن افتقار المعلول أنما هو فی الوجود أو العدم

قال: وافتقار الأثر أنما هو فی أحد طرفیه

أقول: الأثر له ماهیه وله وجود وعدم، وافتقاره إلی المؤثر أنما هو فی أن یجعله موجودا أو معدوما، إذ التأثیر أنما یعقل فی أحد الطرفین أما الماهیه فلا یعقل التأثیر فیها، فلیس السواد سوادا بالفاعل بل وجوده وعدمه بالفاعل.

قال: وأسباب الماهیه غیر أسباب الوجود.

أقول: أسباب الماهیه باعتبار الوجود الذهنی هی الجنس والفصل وباعتبار الخارج هی الماده والصوره وأسباب الوجود هی الفاعل والغایه.

قال: ولا بد للعدم من سبب وکذا فی الحرکه.

أقول: قد بینا أن نسبه طرفی الوجود والعدم إلی الممکن واحده، فلا یعقل اتصافه بأحدهما إلا بسبب، فکما افتقر الممکن فی وجوده إلی السبب افتقر فی عدمه إلیه وإلا لکان ممتنع الوجود لذاته.

[شماره صفحه واقعی : 210]

ص: 2257


1- بین فی المسألتین الثامنه عشره والثالثه والأربعین من الفصل الأول، وسیذکره فی المسأله الآتیه أیضا.

لا یقال: الموجود منه ما هو باق (1) ومنه ما هو غیر باق کالحرکات والأصوات، والأول یفتقر عدمه إلی السبب، أما النوع الثانی فإنه یعدم لذاته.

لأنا نقول: یستحیل أن یکون العدم ذاتیا لشئ وإلا لم یوجد، والحرکه لها عله فی الوجود فإذا عدمت أو عدم أحد شروطها عدمت وکذا الأصوات، فلا فرق بین الحرکات وغیرها.

قال: ومن العلل المعده ما یؤدی إلی مثل أو خلاف أو ضد.

أقول: العلل تنقسم إلی المعد وإلی المؤثر، والمعد یعنی به ما یقرب العله إلی معلولها بعد بعدها عنه وهو قریب من الشرط.

والعله المعده إما أن تؤدی إلی ما یماثلها کالحرکه إلی المنتصف فإنها معده للحرکه إلی المنتهی ولیست فاعله لها بل الفاعل للحرکه إما الطبیعه أو النفس لکن فعل کل واحد منهما فی الحرکه إلی المنتهی بعید وعند حصول الحرکه إلی المنتصف یقرب تأثیر أحدهما فی المعلول الذی هو الحرکه إلی المنتهی، وإما أن تؤدی إلی خلافها کالحرکه المعده للسخونه، وإما أن تؤدی إلی ضد کالحرکه المعده للسکون عند الوصول إلی المنتهی.

قال: والأعداد قریب وبعید.

أقول: الأعداد منه ما هو قریب وذلک کالجنین المستعد لقبول الصوره الانسانیه، ومنه ما هو بعید کالنطفه لقبولها وکذلک العله المعده قد تکون قریبه وهی التی یحصل المعلول عقیبها وقد تکون بعیده وهی التی لا تکون کذلک، وتتفاوت العلل فی القرب والبعد علی حسب تفاوت الأعداد وهو قابل للشده والضعف.

قال: ومن العلل العرضیه ما هو معد.

أقول: قد بینا (2) أن العله العرضیه تقال باعتبارین: أحدهما: أن تؤثر العله

[شماره صفحه واقعی : 211]

ص: 2258


1- کما فی (م). والنسخ الأخری کلها: منه ما هو قار ومنه ما هو غیر قار.
2- بین فی المسأله السابقه عند قوله: وذاتیه وعرضیه. الاعتبار الأول هو قوله: وهی أن تقتضی العله شیئا، والثانی فی آخر الشرح وهو قوله: وقد تطلق العله العرضیه.. الخ. ثم عباره المتن أعنی قوله: ومن العلل العرضیه ما هو معد، موافقه لنسخه (ز). والباقیه: ومن العله العرضیه، بالأفراد.

شیئا ویتبع ذلک الشئ شئ آخر کقولنا: الحراره تقتضی الجمع بین المتماثلات فإنها لذاتها تقتضی الخفه، فما هو أخف فی المرکب یقبل السخونه أشد فینفصل عن صاحبه ویطلب الصعود فیعرض له أن یجتمع مع مماثله، والثانی أن یکون للعله وصف ملازم، فیقال له عله عرضیه والأول عله معده.

[شماره صفحه واقعی : 212]

ص: 2259

قال:

المقصد الثانی : فی الجواهر و الأعراض

اشاره

وفیه فصول:

[شماره صفحه واقعی : 213]

ص: 2260

الفصل الأول : فی الجواهر
اشاره

الممکن إما أن یکون (1) موجودا فی الموضوع وهو العرض أو لا وهو الجوهر.

أقول: لما فرغ من البحث عن الأمور الکلیه المعقوله شرع فی البحث عن الموجودات الممکنه وهی الجواهر والأعراض، وفی هذا الفصل مسائل:

1- المسأله الأولی : فی قسمه الممکنات بقول کلی

کل ممکن موجود إما أن یکون موجودا لا فی موضوع وهو الجوهر، وإما أن یکون موجودا فی موضوع وهو العرض، ونعنی بالموضوع المحل المتقوم بذاته المقوم لما یحل فیه، فإن المحل إما أن یتقوم بالحال أو یقوم الحال، إذ لا بد من حاجه أحدهما إلی الآخر، فالأول یسمی الماده والثانی یسمی الموضوع، والحال فی الأول یسمی صوره وفی الثانی یسمی عرضا، فالموضوع والماده یشترکان اشتراک أخصین تحت أعم واحد هو المحل، والصوره والعرض یشترکان اشتراک أخصین تحت أعم واحد هو الحال. والموضوع أخص من المحل، وعدم الخاص

[شماره صفحه واقعی : 214]

ص: 2261


1- حرف التعریف للعهد، وقد تقدم فی المسأله الحادیه والعشرین من الفصل الأول من المقصد الأول قوله: وقسمه کل منهما إلی الاحتیاج والغنی حقیقیه، وفی مواضع أخری أیضا.

أعم من عدم العام، فکل ما لیس فی محل فهو لیس فی موضوع ولا ینعکس، ولهذا جاز أن یکون بعض الجواهر حالا فی غیره، ولما کان تعریف العرض یشتمل علی القید الثبوتی قدمه فی القسمه علی الجوهر.

قال: وهو إما مفارق فی ذاته وفعله وهو العقل، أو فی ذاته وهو النفس، أو مقارن فإما أن یکون محلا (1) وهو الماده، أو حالا وهو الصوره، أو ما یترکب منهما وهو الجسم.

أقول: هذه قسمه الجوهر إلی أنواعه، فإن الجوهر إما أن یکون مفارقا فی ذاته وفعله للماده وهو المسمی بالعقل، أو مفارقا فی ذاته لا فعله وهو النفس الناطقه فإنها مفارقه للماده فی ذاتها ووجودها دون فعلها لاحتیاجها إلی الآله فی التأثیر، ولا یمکن أن یکون مفارقا فی فعله دون ذاته لأن الاستغناء فی التأثیر یستدعی

[شماره صفحه واقعی : 215]

ص: 2262


1- أورد القوشجی علیه بأن جعل الماده من أقسام المقارن للماده نوع حزازه، فالأولی أن یقال: أو غیر مفارق بدل قوله: أو مقارن. وکذا فی استعمال الماده قبل أن یخرج من التقسیم فالأولی تأخیر تقسیم الجواهر إلی المفارق وغیره عن تقسیمه إلی الماده والصوره. وصاحب الشوارق فسره هکذا: إما مفارق عن الوضع أو مقارن للوضع، ولا یخفی أن إیراد القوشجی لا یرد علی هذا التفسیر. ثم قال فی الشوارق تعریضا علیه: وأنت خبیر بأنه علی هذا التقدیر (یعنی علی تقدیر تفسیر المفارق بالمفارق عن الماده، والمقارن بالمقارن لها.) أیضا لا یجب أن یکون المراد من الماده هو المحل المتقوم بالحال لیرد ما ذکره فإن للماده معنی أعم منه (ذلک المعنی الأعم هو القابل الذی یکون ذا وضع.) ومن الموضوع ومن نفس الجسم ومن الأجزاء التی لا تتجزأ، ألا تری أن الطوائف کلها یطلقون لفظی الماده والمادی مع أن غیر المشائین لا یقولون بالماده بمعنی المحل المتقوم بالحال، بل تفسیر المفارق بالمفارق عن الماده هنا غیر صحیح وإلا لزم کون الجسم علی مذهب المصنف غیر مادی (وذلک لأن الجسم علی رأیه لیس مرکبا من الهیولی والصوره بل الجسم عنده هو نفس الصوره الجسمیه کما یأتی.) بل من المجردات إذ یصدق علیه المفارق بهذا المعنی، إنتهی.

الاستغناء فی الذات، وإما أن یکون مقارنا للماده فإما یکون محلا وهو الهیولی أو حالا وهو الصوره، أو ما یترکب منهما وهو الجسم، فهذه أقسام الجواهر.

قال: والموضوع والمحل یتعاکسان وجودا وعدما فی العموم والخصوص، وکذا الحال والعرض.

أقول: قد بینا أن الموضوع أخص من المحل فعدمه یکون أعم من عدم المحل، فقد تعاکس الموضوع والمحل فی العموم والخصوص باعتبار الوجود والعدم، وکذا الحال والعرض فإن العرض أخص من الحال فعدمه أعم.

قال: وبین الموضوع والعرض مباینه.

أقول: الموضوع هو المحل المتقوم بذاته المقوم لما یحل فیه والعرض لا یتقوم بذاته، فبینهما مباینه.

قال: ویصدق العرض علی المحل والحال جزئیا (1).

أقول: المحل قد یکون جوهرا وهو ظاهر، وقد یکون عرضا (2) علی خلاف بین الناس فیه فیصدق بعض المحل عرض، والحال أیضا قد یکون جوهرا کالصوره الحاله فی الماده، وقد یکون عرضا وهو ظاهر فیصدق بعض الحال

[شماره صفحه واقعی : 216]

ص: 2263


1- أی لا کلیا فإن الحرکه القائمه بالجسم محل السرعه والبطء عند المتکلم کما یأتی فی المسأله الخامسه من هذا الفصل، وأما عند الحکیم المشائی أن السرعه مثلا لیست عرضا قائما بالحرکه بل هی فصل مقوم لها. ومن المحل ما هو جوهر وکذا الحال کالماده والصوره عند المشاء، فبین المحل والعرض عموم وخصوص من وجه، فماده الاجتماع هی الحرکه فإنها عرض علی الجسم ومحل للسرعه والبطء. ومادتا الافتراق الجسم والسرعه فإن الأول محل لیس بعرض، والثانیه عرض لیس بمحل، وکذا بین المحل والحال عموم وخصوص من وجه کما لا یخفی. والحال یصح أن یکون عطفا علی المحل کما یصح أن یکون عطفا علی العرض، أی ویصدق الحال أیضا علی المحل جزئیا لا کلیا. واختار صاحب الشوارق الثانی لأن النسبه بین الحال والعرض قد مرت فیلزم التکرار.
2- کالحرکه بالنسبه إلی السرعه والبطء، والمحل أعم من الموضوع.

عرض فقد ظهر صدق العرض علی المحل والحال جزئیا.

2- المسأله الثانیه : فی أن الجوهر و العرض لیسا جنسین لما تحتهما

قال: والجوهریه والعرضیه من ثوانی المعقولات (1) لتوقف نسبه إحداهما

[شماره صفحه واقعی : 217]

ص: 2264


1- جعل المعلم الأول المعولات منحصره فی العشر: إحداها مقوله الجوهر حیث إنه جنس لأنواعه الخمسه، والتسع الباقیه الأعراض التسعه المشهوره. ولکن بعضهم کابن سهلان الساوجی صاحب البصائر، والشیخ الإشراقی وغیرهما کل أخذ مذهبا ولا یهمنا نقل تلک المذاهب. وأما ما ذهب إلیه المصنف من نفی جنسیه الجوهر والعرض لما تحتهما بأدلته الثلاثه فأورد علیها بأسرها بأن ما ذکره فی الدلیل الأول من احتیاج إثبات کثیر من الجواهر کالنفوس الناطقه والصور النوعیه، وکذا فی إثبات عرضیه کثیر من الأعراض کالمقادیر والألوان والأضواء مثلا إلی وسط أی نظر واستدلال، ولو کانا جنسین لما تحتهما لما احتجنا إلیه لأن ذاتی الشئ یکون بین الثبوت لذلک الشئ، فهو یتم لو کان الشئ متصورا بالکنه ولو تصور بالکنه لأمکن أن لا نحتاج إلی وسط أصلا. وبأن ما أتی به فی الدلیل الثانی من أنهما مقولان علی ما تحتهما من الأنواع بالتشکیک، لأن بعض أنواع الجوهر کالمجرد أولی بالجوهریه من آخر کالماده مثلا، وکذلک العرض بعضه کغیر القار أولی بالعرضیه من البعض کالقار والذاتی لا یکون مقولا بالتشکیک، فهو لا یتم لأن التشکیک ناش من الوجود فإن الجوهر من حیث الوجود أقدم وأقوم من آخر. وأما بلحاظ الجوهر فلیس فیه تقدیم وتأخیر لأن معنی الجوهر هو الموجود لا فی موضوع أنه ماهیه یلزمها فی الأعیان إذا وجدت أن یکون وجودها لا فی موضوع، لا أنه کان الموجود بالفعل، مثل ما یقال: فلان ضاحک، أی من شأنه عند التعجب أن یضحک فلا ریب أنا إذا قلنا فی شئ: موجود أو معدوم، نجد أنه ماهیه إذا وجدت فی الأعیان کانت لا فی موضوع، وأن هذا المعنی مقوم لذلک الشئ وذاتی له والجنس یدل علی طبیعه الأشیاء وماهیاتها بخلاف العرض ولو عبرنا عنه بأنه ماهیه من شأنها الوجود فی الموضوع کان هذا المعنی لا یدل علی طبیعه الأعراض وحقیقتها، فإن معنی العرض سلب القیام بنفسه ونسبته إلی شئ آخر وهذا ما یلحق ویعرض ماهیه الأعراض ولا یدل علی ماهیتها، مثلا أن العرض لا یدل علی طبیعه البیاض والسواد وغیرها بل علی أن له نسبه إلی ما هو فیه، وعلی أنه ذاتی یقتضی هذه النسبه کما أفاده الشیخ فی منطق الشفاء والنمط الرابع من الإشارات. وأما ما أتی به فی الثالث من أنا لا نعقل من الجوهر سوی المستغنی عن الموضوع، ومن العرض المحتاج إلیه وهما مفهومان إضافیان ومثل ذلک لا یمکن أن یکون إلا عرضیا، فهو فی العرض صحیح لا کلام فیه، وأما فی الجوهر فلا، وذلک لما قلنا من أنا نتصور من الجوهر ماهیه شأنها إذا وجدت فی الخارج لا یکون فی موضوع وهذا المعنی هو حقیقه الجوهر وکنهه، والاستغناء عن الموضوع المتصور من الجوهر وجه من وجوهه وعارض من عوارضه. فتبین لک أن نفی الجنسیه فی العرض صحیح إلا أن الدلیلین الأولین علیلان، والجوهر جنس والأدله الثلاثه فی نفیه مردوده.

علی وسط.

أقول: اتفق العقلاء علی أن العرض من حیث هذا المفهوم لیس جنسا لما تحته بل هو أمر عرضی، واختلفوا فی الجوهر هل هو جنس لما تحته أو عارض؟ والذی اختاره المصنف رحمه الله أنه عارض وجعل الجوهریه والعرضیه من المعقولات الثانیه، فإن کون الذات مستغنیه عن المحل أو محتاجه إلیه أمر زائد علی نفس الذات من الأمور الاعتباریه وحکم من أحکامها الذهنیه، واستدل علیه بأن الذهن یتوقف فی نسبه إحداهما إلی الذات علی وسط (1) ولهذا احتجنا إلی الاستدلال علی عرضیه الکمیات والکیفیات وجوهریه النفوس وأشباه ذلک، وجنس الشئ لا یجوز أن یتوقف ثبوته له علی البرهان، وهذا الذی ذکره رحمه الله یدل علی الزیاده لا علی کونه من المعقولات الثانیه.

قال: واختلاف الأنواع بالأولویه.

أقول: هذا دلیل ثان علی کون الجوهر عرضا عاما لجزئیاته لا جنسا لها، وذلک لأن بعض الجزئیات أولی بالجوهریه من بعض، فإن الشخصیات أولی بالجوهریه من الکلیات ولا تفاوت فی الأجناس، وهو أیضا یدل علی کون العرض عرضیا لوقوع التفاوت فیه بین جزئیاته، فإن الأعراض القاره أولی بالعرضیه من غیرها.

[شماره صفحه واقعی : 218]

ص: 2265


1- أی علی دلیل، لأن الوسط ما یقارن قولنا لأنه.

قال: والمعقول اشتراکه عرضی.

أقول: إنا نعقل بین الجسم والعقل والنفس والماده والصوره أمرا مشترکا هو الاستغناء عن المحل ولا نعقل بینها اشتراکا فی غیره وهذا القدر أمر عرضی، فالجوهریه إن جعلت عباره عن هذا الاعتبار کانت عرضا عاما، وإن جعلت عباره عن الماهیه المقتضیه لهذا الاعتبار فلیس هنا ماهیه للجسم وراء کونه جسما وکذلک البواقی، وهذه الماهیات تقتضی هذا الاعتبار وإن اختلفت مع اشتراکه، وکذلک البحث فی العرض فإنا نعقل الاشتراک بین الکم والکیف وباقی الأعراض فی الحاجه إلی المحل والعرضیه فی الوجود وهذا المعنی أمر اعتباری فلیست العرضیه جنسا.

3- المسأله الثالثه : فی نفی التضاد عن الجواهر

قال: ولا تضاد بین الجواهر ولا بینها وبین غیرها (1).

أقول: لما فرغ من تعریف الجوهر والعرض وبیان أنهما لیسا بجنسین شرع فی باقی أحکامهما فبین انتفاء الضدیه عن الجواهر علی معنی أنه لا ضد للجوهر من الجواهر ولا من غیرها، وبیانه أن الضد هو الذات الوجودیه المعاقبه لذات أخری وجودیه فی الموضوع مع کونها فی غایه البعد عنها (2) وقد بینا أن الجوهر لا موضوع له فلا یعقل فیه هذا المعنی لا بالنظر إلی جوهر آخر ولا بالنظر إلی غیره من الأعراض.

قال: والمعقول من الفناء العدم.

أقول: لما بین انتفاء الضد عن الجوهر أخذ یرد علی أبی هاشم وأتباعه حیث

[شماره صفحه واقعی : 219]

ص: 2266


1- وفی (ت) وحدها: ولا بینها وبین عرضها، وأما النسخ الأخری کلها فالعباره: ولا بینها وبین غیرها.
2- هذا هو تقابل الضدین بحسب التحقیق أی التضاد الحقیقی مقابل المشهوری، وقد تقدم الکلام فی ذلک فی الحادیه عشره من ثانی الأول.

جعلوا للجواهر أضدادا هی الفناء، فقال: إن المعقول من الفناء العدم ولیس الفناء أمرا وجودیا یضاد الجوهر لأنه إما جوهر أو عرض، والقسمان باطلان فلا تحقق له.

قال: وقد یطلق التضاد علی البعض باعتبار آخر.

أقول: إن بعض الجواهر قد یطلق علیه أنه ضد للبعض الآخر لکن یؤخذ التضاد باعتبار آخر وهو التنافی فی المحل مطلقا (1) وحینئذ یکون بعض الصور الجوهریه یضاد البعض الآخر.

4- المسأله الرابعه : فی أن وحده المحل لا تستلزم وحده الحال

قال: ووحده المحل لا تستلزم وحده الحال إلا مع التماثل بخلاف العکس.

أقول: المحل الواحد قد یحل فیه أکثر من حال واحد مع الاختلاف کالجسم الذی یحله السواد والحرکه والحراره، وکالماده التی تحل فیها الصور الجسمیه والنوعیه.

هذا مع الاختلاف، أما مع التماثل فإنه لا یجوز أن یحل المثلان محلا واحدا لاستلزامه رفع الاثنینیه لانتفاء الامتیاز بالذاتیات واللوازم لاتفاقهما فیهما، وبالعوارض لتساوی نسبتهما إلیها.

فقد ظهر أن وحده المحل لا تستلزم وحده الحال إلا مع التماثل، وأما العکس فإنه یستلزم فإن وحده الحال تستلزم وحده المحل لاستحاله حلول عرض واحد أو صوره واحده فی محلین وهو ضروری، وکلام أبی هاشم فی التألیف (2) وبعض

[شماره صفحه واقعی : 220]

ص: 2267


1- أی تقابل الضدین بحسب الشهره، وقد تقدم الفرق بین المحل والموضوع آنفا فی أول هذا المقصد.
2- إن أبا هاشم ذهب إلی أن التألیف عرض واحد قائم بجوهرین فردین وأن هذا هو الموجب لصعوبه الانفکاک بین أجزاء الجسم.

الأوائل فی الإضافات (1) خطأ.

قال: وأما الانقسام فغیر مستلزم فی الطرفین.

أقول: انقسام المحل لا یستلزم (2) انقسام الحال، فإن الوحده والنقطه والإضافات کالأبوه والبنوه أعراض قائمه بمحال منقسمه وهی غیر منقسمه، أما الوحده والنقطه فظاهر، وکذا الإضافه فإنه لا یعقل حلول نصف الأبوه أو البنوه فی نصف ذات الأب أو الأبن.

وذهب قوم إلی أن انقسام المحل یقتضی انقسام الحال لاستحاله قیامه مع وحدته بکل واحد من الأجزاء وتوزیعه علیها وانتفاء حلوله فیها، وأما الحال فإنه لا یقتضی انقسامه انقسام المحل، فإن الحراره والحرکه إذا حلا محلا واحدا لم یقتض ذلک أن یکون بعض المحل حارا غیر متحرک وبعضه متحرکا غیر حار.

واعلم أن الأعراض الساریه (3) إذا حلت محلا منقسما انقسمت بانقسامه، والأعراض المنقسمه بالمقدار لا بالحقائق إذا حلت محلا انقسم بانقسامها.

5- المسأله الخامسه : فی استحاله انتقال الأعراض

قال: والموضوع من جمله المشخصات (4).

[شماره صفحه واقعی : 221]

ص: 2268


1- أی فی الإضافات المتشابهه الأطراف کالتقارب والتجاور والأخوه ونظائرها.
2- قضیه مهمله فی قوه الجزئیه، فلا تنافی قوله الآتی: واعلم أن الأعراض الساریه.. الخ.
3- الأعراض الساریه هی التی تقبل القسمه بانقسام محالها کالسواد والبیاض، والمنقسمه بالمقدار کالخط، وهذه داخله فی الأولی بوجه، والحقائق الماهیات ولا یخفی علیک أن ماهیات المرکبات لا تقبل الانقسام باعتبار محالها فضلا عن البسائط.
4- إعلم أن هذا الحکم غیر مختص بالعرض بل شامل للصوره أیضا بالنسبه إلی الماده لکن المصنف لما ذهب إلی بساطه الجسم وعدم ترکبه من الماده والصوره کما یأتی عن قریب خص هذا الحکم بالعرض کما أفاده فی الشوارق. وقول الشارح: وإلا لکان نوعه فی شخصه، أی لکان نوعه منحصرا فی شخصه. وفی بعض النسخ: لکان نوعه منحصرا فی شخصه. والمتن مطابق لنسخ (م، ق، ش).

أقول: الحکم بامتناع انتقال الأعراض قریب من البین، والدلیل علیه أن العرض إن لم یتشخص لم یوجد، فتشخصه لیس معلول ماهیته ولا لوازمها وإلا لکان نوعه فی شخصه، ولا ما یحل فیه وإلا لاکتفی بموجده ومشخصه (1) عن موضوعه فیقوم بنفسه وهو محال، فبقی أن یکون معلول محله فیستحیل انتقاله عنه وإلا لم یکن ذلک الشخص ذلک الشخص.

قال: وقد یفتقر الحال إلی محل متوسط (2).

أقول: الحال قد یحل الموضوع من غیر واسطه کالحرکه القائمه بالجسم وقد یفتقر إلی محل متوسط فیحل فیه ثم یحل ذلک المحل فی الموضوع کالسرعه القائمه بالجسم فإنها تفتقر إلی حلولها فی الحرکه ثم تحل الحرکه فی الجسم.

6- المسأله السادسه : فی نفی الجزء الذی لا یتجزأ

قال: ولا وجود لوضعی لا یتجزأ بالاستقلال.

أقول: هذه مسأله اختلف الناس فیها، فذهب جماعه من المتکلمین والحکماء إلی أن الجسم مرکب من أجزاء لا تتجزأ فذهب بعضهم إلی تناهیها وبعضهم إلی عدمه، وذهب الباقون إلی أن الجسم بسیط فی نفسه متصل کاتصاله عند الحس لکنه یقبل الانقسام إما إلی ما یتناهی کما ذهب إلیه من لا تحقیق له، أو إلی ما لا یتناهی کما ذهب إلیه الحکماء.

وقد نفی المصنف رحمه الله الجزء الذی لا یتجزأ بقوله: لا وجود لوضعی لا یتجزأ بالاستقلال، وذلک لأن ما لا یتجزأ من ذوات الأوضاع أعنی الأشیاء المشار إلیها

[شماره صفحه واقعی : 222]

ص: 2269


1- وفی (م) وحدها: بموجده وتشخصه.
2- أی یتوسطه، وفی (م، ق): إلی محل یتوسطه. والباقیه إلی محل متوسط، کالشرح بالاتفاق.

بالحس قد توجد لا بالاستقلال کوجود النقطه فی طرف الخط أو مرکز الدائره ولا یمکن وجوده بالاستقلال، وقد استدل علیه بوجوه:

قال: لحجب المتوسط.

أقول: هذا أحد الأدله علی نفی الجزء، وتقریره أنا إذا فرضنا جوهرا متوسطا بین جوهرین فإما أن یحجبهما عن التماس أو لا، والثانی باطل وإلا لزم التداخل، والأول یوجب الانقسام لأن الطرف الملاقی لأحدهما مغایر للطرف الملاقی للآخر.

قال: ولحرکه الموضوعین (1) علی طرفی المرکب من ثلاثه.

أقول: هذا وجه ثان، وتقریره أنا إذا فرضنا خطا مرکبا من ثلاثه جواهر وعلی طرفیه جزئین ثم تحرکا علی السواء فی السرعه والبطء والابتداء فلا بد وأن یتلاقیا، وإنما یمکن بأن یکون نصف کل واحد منهما علی نصف الطرف والنصف الآخر علی نصف المتوسط فتنقسم الخمسه.

قال: أو من أربعه علی التبادل.

أقول: هذا وجه ثالث، وتقریره أنا إذا فرضنا خطا مرکبا من أربعه جواهر وفوق أحد طرفیه جزء وتحت طرفه الآخر جزء وتحرکا علی التبادل کل منهما من أول الخط إلی آخره حرکه علی السواء فی الابتداء والسرعه فإنهما لا یقطعان الخط إلا بعد المحاذاه، فموضع المحاذاه إن کان هو الثانی أو الثالث کان أحدهما قد قطع أکثر فلا بد وأن یکون بینهما وذلک یقتضی انقسام الجمیع.

قال: ویلزمهم ما یشهد الحس بکذبه من التفکک وسکون المتحرک وانتفاء الدائره.

أقول: هذه وجوه أخری تدل علی نفی الجزء.

أحدها: إن الحس یشهد بأن المتحرک علی الاستداره باق علی وضعه ونسبه

[شماره صفحه واقعی : 223]

ص: 2270


1- یعنی أنا لو فرضنا خمسه جواهر أفراد متساویه، فرکب خط من ثلاثه منها، ووضع الآخران علی فوق طرفیه ثم تحرک الموضوعان إلی الوسط، إلی آخر ما فی الشرح.

أجزائه، ومع القول بالجزء یلزم التفکک لأن الجزء القریب من المنطقه إذا تحرک جزءا فإن تحرک القریب من القطب (1) جزءا تساوی المداران وهو باطل بالضروره، وإن تحرک أقل من جزء لزم الانقسام، وإن لم یتحرک أصلا لزم التفکک.

الثانی: أن السرعه والبطء کیفیتان قائمتان بالحرکه لا باعتبار تخلل السکنات وعدمه، لأنه لو کان بسبب تخلل السکنات لزم أن یکون فضل سکنات الفرس السائر من أول النهار إلی آخره خمسین فرسخا علی حرکاته بإزاء فضل حرکات الشمس من أول النهار إلی آخره علی حرکات الفرس، لکن فضل حرکات الشمس أضعاف أضعاف حرکات الفرس فتکون سکنات الفرس أضعاف أضعاف حرکاته، لکن الحس یکذب ذلک. إذا ثبت هذا فإذا تحرک السریع جزءا فإن تحرک البطئ جزءا تساویا هذا خلف، وإن تحرک أقل لزم الانقسام وإن لم یتحرک أصلا لزم المحال. هذا ما خطر لنا الآن من تفسیر قوله رحمه الله: وسکون المتحرک.

الثالث: أن الدائره موجوده بالحس فإن کانت حقیقیه لزم إبطال الجزء لأن الدائره القطبیه (2) إن تلاقت أجزاؤها بظواهرها وبواطنها ساوت الدائره المنطقیه هذا خلف، وإن تلاقت ببواطنها خاصه لزم الانقسام، وإن لم تکن حقیقیه کان ذلک لارتفاع بعض أجزائها وانخفاض البعض الآخر، لکن المنخفض إذا ملئ بالجزء ولم یفضل کانت الدائره حینئذ ولزم ما ذکرنا وإلا لزم الانقسام.

قال: والنقطه عرض قائم بالمنقسم باعتبار التناهی.

أقول: هذا جواب عن حجه من أثبت الجزء، وتقریرها أن النقطه موجوده لأنها نهایه الخط فإن کانت جوهرا فهو المطلوب، وإن کانت عرضا فمحلها إن

[شماره صفحه واقعی : 224]

ص: 2271


1- إنما قال: القریب من القطب، لأن نقطه القطب من حیث هی قطب ساکنه لا یتصور فیها الحرکه مطلقا لا الاستداریه ولا الاستقامیه، ولو فرضت فیه حرکه استداریه لکانت نقطه أخری هی القطب وتدور هذه حولها، ثم إن العباره فی (م) کانت (من التفکیک) فی المتن والشرح کلیهما، وفی النسخ الأخری: التفکک مطلقا.
2- الدائره القطبیه فی المقام ما تلی جانب القطب وإن کانت مجاوره ومماسه للمنطقیه، فتبصر.

انقسم انقسمت، لأن الحال فی أحد الجزئین مغایر للحال فی الآخر، وإن لم ینقسم فهو المطلوب.

والجواب أنها عرض قائم بالمنقسم، ولا یلزم انقسامها لانقسام المحل لأن الحال فی المنقسم باعتبار لحوق طبیعه أخری به لا یلزم انقسامه بانقسام محله، وهاهنا النقطه حلت فی الخط المنقسم باعتبار عروض التناهی له.

قال: والحرکه لا وجود لها فی الحال ولا یلزم نفیها مطلقا (1).

أقول: هذا جواب عن حجه أخری لهم وهی أن الحرکه موجوده بالضروره وهی من الموجودات الغیر القاره فإما أن یکون لها فی الحال وجود أو لا، والثانی باطل لأن الماضی والمستقبل معدومان، فلو لم تکن فی الحال موجوده لزم نفیها مطلقا، وإذا کانت موجوده فی الحال فإن کانت منقسمه کان أحد طرفیها سابقا علی الآخر فلا یکون الحاضر کله حاضرا هذا خلف، وإن لم تکن منقسمه کانت المسافه غیر منقسمه لأنها لو انقسمت لانقسمت الحرکه لأن الحرکه فی أحد الجزئین مغایره للحرکه فی الجزء الآخر فتکون الحرکه منقسمه مع أنا فرضناها غیر منقسمه.

والجواب: أن الحرکه لا وجود لها فی الحال ولا یلزم من نفیها فی الحال نفیها مطلقا، لأن الماضی والمستقبل وإن کانا معدومین فی الحال لکن کل منهما له وجود فی حد نفسه.

قال: والآن لا تحقق له خارجا.

أقول: هذا جواب عن حجه أخری لهم وهی أن الآن موجود لانتفاء الماضی والمستقبل، فإن کان الآن منتفیا کان الزمان منتفیا مطلقا ویستحیل انقسامه وإلا لزم أن یکون الحاضر بعضه فلا یکون الآن کله آنا هذا خلف، وإذا کان موجودا

[شماره صفحه واقعی : 225]

ص: 2272


1- وفی (م) بدون کلمه (مطلقا).

فالحرکه الواقعه فیه غیر منقسمه وإلا لکان أحد طرفیها واقعا فی زمان والآخر فی زمان آخر فینقسم ما فرضناه غیر منقسم هذا خلف، ویلزم من عدم انقسام الحرکه عدم انقسام المسافه علی ما مر تقریره.

وتقریر الجواب: أن الماضی والمستقبل موجودان فی حد أنفسهما معدومان فی الآن لا مطلقا والآن لا تحقق له فی الخارج.

قال: ولو ترکبت الحرکه مما لا یتجزأ لم تکن موجوده.

أقول: لما فرغ من النقض شرع فی المعارضه فاستدل علی أن الحرکه لا تترکب مما لا یتجزأ، لأنها لو ترکبت مما لا یتجزأ لم تکن موجوده، والتالی باطل اتفاقا فکذا المقدم، بیان الشرطیه أن الجزء إذا تحرک من حیز إلی حیز فإما أن یوصف بالحرکه حال کونه فی الحیز الأول وهو باطل لأنه حینئذ لم یأخذ فی الحرکه، أو حال کونه فی الحیز الثانی وهو باطل أیضا لأن الحرکه حینئذ قد انتهت وانقطعت ولا واسطه بین الأول والثانی، وهذا المحال نشأ من إثبات الجوهر الفرد لأنه علی تقدیر عدمه تثبت الواسطه.

ویمکن أن یقرر بیان الشرطیه من وجه آخر وهو أن الحرکه إما أن تکون عباره عن المماسه الأولی أو الثانیه، وهما محالان لما مر أو مجموعهما وهو محال لانتفائه.

قال: والقائل بعدم تناهی الأجزاء یلزمه مع ما تقدم النقض بوجود المؤلف مما یتناهی ویفتقر فی التعمیم إلی التناسب.

أقول: لما فرغ من إبطال مذهب القائلین بالجوهر الفرد شرع فی إبطال مذهب القائلین بعدم تناهی الأجزاء فعلا، وقد استدل علیه بما تقدم، فإن الأدله التی ذکرناها تبطل الجوهر الفرد مطلقا سواء قیل بترکب الجسم من أفراد متناهیه منه أو غیر متناهیه.

واستدل علیه أیضا بوجوه: الأول: إنا نفرض أعدادا متناهیه من الجواهر

[شماره صفحه واقعی : 226]

ص: 2273

الأفراد ونؤلفها فی جمیع الأبعاد، فإما أن یزید مقدارها علی مقدار الواحد أو لا، والثانی باطل وإلا لم یکن تألیفها مفیدا للمقدار ولا للعدد وهو باطل قطعا، وإن زاد مقدارها علی مقدار الواحد حتی حصلت أبعاد ثلاثه حصل جسم من أجزاء متناهیه وهو یبطل قولهم: إن کل جسم متألف من أعداد غیر متناهیه، فهذا معنی لزوم النقض بوجود المؤلف مما یتناهی. وأما قوله: ویفتقر فی التعمیم إلی التناسب، فمعناه أنا إذا أردنا تعمیم القضیه بأن نحکم بأنه لا شئ من الأجسام بمؤلف من أجزاء غیر متناهیه فطریقه أن ینسب هذا المؤلف الذی ألفناه من الأجزاء المتناهیه إلی بقیه الأجسام (1) فنقول: کل جسم فإنه متناه فی المقدار فله إلی هذا المؤلف نسبه وهی نسبه متناهی المقدار إلی متناهی المقدار، لکنا نعلم أن المقدار یزید بزیاده الأجزاء وینقص بنقصانها، فنسبه المقدار إلی المقدار کنسبه الأجزاء إ لی الأجزاء، لکن نسبه المقدار إلی المقدار نسبه متناه إلی متناه فکذا نسبه الأجزاء إلی الأجزاء.

قال: ویلزم عدم لحوق السریع البطئ.

أقول: هذا هو الوجه الثانی الدال علی إبطال القول بعدم تناهی الأجزاء، وتقریره أن الجسم لو ترکب من أجزاء غیر متناهیه لم یلحق السریع البطئ، والتالی باطل بالضروره فکذا المقدم، بیان الشرطیه أن البطئ إذا قطع مسافه ثم ابتدأ السریع وتحرک فإنه مع قطع تلک المسافه یکون البطئ قد قطع شیئا آخر فإذا قطعه السریع یقطع البطئ شیئا آخر وهکذا إلی ما لا یتناهی فلا یلحق السریع البطئ.

قال: وأن لا یقطع المسافه المتناهیه فی زمان متناه.

أقول: هذا وجه ثالث قریب من الوجه الثانی، وتقریره أنا لو فرضنا الجسم یشتمل علی ما لا یتناهی من الأجزاء لزم أن لا یقطع المتحرک المسافه المتناهیه

[شماره صفحه واقعی : 227]

ص: 2274


1- أی بقیه الأجسام التی کان الفرض أنها مؤلفه من أجزاء غیر متناهیه.

فی زمان متناه، لأنه لا یمکنه قطعها إلا بعد قطع نصفها ولا یمکنه قطع نصفها إلا بعد قطع ربعها وهکذا إلی ما لا یتناهی فیکون هناک أزمنه غیر متناهیه، وقد تکلمنا علی هذه الوجوه فی کتاب الأسرار بما لم یسبقنا إلیه أحد.

قال: والضروره قضت ببطلان الطفره والتداخل.

أقول: إعلم أن القائلین بعدم تناهی الأجزاء اعتذروا عن الوجه الأول بالتداخل، فقالوا: لا یلزم من عدم تناهی الأجزاء عدم تناهی المقدار لأن الأجزاء تتداخل فیصیر جزءان وأزید فی حیز واحد وفی قدره فلا یلزم بقاء النسبه.

واعتذروا عن الوجهین الأخیرین بالطفره، فإن المتحرک إذا قطع مسافه غیر متناهیه الأجزاء فی زمان متناه فإنه یطفر بعض تلک الأجزاء ویتحرک علی البعض الآخر، وکذلک السریع یطفر بعض الأجزاء لیلحق البطئ، وهذان العذران باطلان بالضروره.

قال: والقسمه بأنواعها تحدت اثنینیه یساوی طباع کل واحد منهما (1) طباع المجموع.

أقول: یرید أن یبطل مذهب ذیمقراطیس فی هذا الموضع، وهو أن الجسم ینتهی فی القسمه الانفکاکیه إلی أجزاء قابله للقسمه الوهمیه لا الانفکاکیه.

وبیانه أن القسمه بأنواعها الثلاثه - أعنی الانفکاکیه والوهمیه والتی باختلاف الأعراض الإضافیه أو الحقیقیه - تحدث فی المقسوم اثنینیه تکون طبیعه کل واحد من القسمین مساویه لطبیعه المجموع ولطبیعه الخارج عنه، وکل واحد من القسمین لما صح علیه (2) الانفکاک عن صاحبه فکذلک کل واحد من قسمی

[شماره صفحه واقعی : 228]

ص: 2275


1- الطباع أعم من الطبیعه فیشمل الفلک أیضا، وذلک لأن الطباع یقال لمصدر الصفه الذاتیه الأولیه لکل شئ، والطبیعه قد تختص بما یصدر عنه الحرکه والسکون فیما هو فیه أولا وبالذات من غیر إراده، وقوله: فی هذا الموضع، باتفاق النسخ کلها.
2- کما فی (م ز ش ق د). وفی (ص) وحدها: کما صح علیه.

القسمین إلی ما لا یتناهی.

قال: وامتناع الانفکاک لعارض لا یقتضی الامتناع الذاتی.

أقول: بعض الأجسام قد تمتنع علیها القسمه الانفکاکیه لا بالنظر إلی ذاتها بل بالنظر إلی عارض خارج عن الحقیقه الجسمیه، إما لصغر المقسوم بحیث لا تتناوله الآله القاسمه أو صلابته أو وصول صوره تقتضی ذلک کما فی الفلک عندهم ولکن ذلک الامتناع لا یقتضی الامتناع الذاتی.

قال: فقد ثبت أن الجسم شئ واحد متصل یقبل الانقسام إلی ما لا یتناهی.

أقول: هذا نتیجه ما مضی لأنه قد بطل القول بترکب الجسم من الجواهر الأفراد سواء کانت متناهیه أو غیر متناهیه، فثبت أنه واحد فی نفسه متصل لا مفاصل له بالفعل ولا شک فی أنه یقبل الانقسام فإما أن یکون قابلا لما یتناهی من الأقسام لا غیر وهو باطل لما تقدم فی إبطال مذهب ذیمقراطیس، أو لما لا یتناهی وهو المطلوب.

7- المسأله السابعه : فی نفی الهیولی

قال: ولا یقتضی ذلک ثبوت ماده سوی الجسم لاستحاله التسلسل ووجود ما لا یتناهی.

أقول: یرید أن یبین أن الجسم البسیط لا جزء له، وقد ذهب إلی ذلک جماعه من المتکلمین وأبو البرکات البغدادی.

وقال أبو علی: إن الجسم مرکب من الهیولی والصوره، واحتج علیه بأن الجسم متصل فی نفسه وقابل للانفصال ویستحیل أن یکون القابل هو الاتصال نفسه لأن الشئ لا یقبل عدمه فلا بد للاتصال من محل یقبل الانفصال والاتصال وذلک هو الهیولی والاتصال هو الصوره فاستدرک المصنف رحمه الله ذلک وقال: إن

[شماره صفحه واقعی : 229]

ص: 2276

ذلک - أی قبول الانقسام - لا یقتضی ثبوت ماده کما قررناه فی کلام أبی علی، لأن الجسم المتصل له ماده واحده (1) فإذا قسمناه استحال أن تبقی الماده علی وحدتها اتفاقا بل یحصل لکل جزء ماده، فإن کانت ماده کل جزء حادثه بعد القسمه لزمه التسلسل لأن کل حادث عندهم لا بد له من ماده، وإن کانت موجوده قبل القسمه لزم وجود مواد لا نهایه لها بحسب ما فی الجسم من قبول الانقسامات التی لا تتناهی.

8- المسأله الثامنه : فی إثبات المکان لکل جسم

قال: ولکل جسم مکان طبیعی یطلبه عند الخروج علی أقرب الطرق.

أقول: کل جسم علی الإطلاق فإنه یفتقر إلی مکان یحل فیه لاستحاله وجود جسم مجرد عن کل الأمکنه، ولا بد وأن یکون ذلک المکان طبیعیا له لأنا إذا جردنا الجسم عن کل العوارض فإما أن لا یحل فی شئ من الأمکنه وهو محال، أو یحل فی الجمیع وهو أیضا باطل بالضروره، أو یحل فی البعض فیکون ذلک البعض طبیعیا، ولهذا إذا أخرج عن مکانه عاد إلیه وإنما یرجع إلیه علی أقرب الطرق وهو الاستقامه.

قال: فلو تعدد انتفی.

أقول: یرید أن یبین أن المکان الطبیعی واحد، لأنه لو کان لجسم واحد مکانان طبیعیان لکان إذا حصل فی أحدهما کان تارکا للثانی بالطبع وکذا بالعکس فلا یکون واحد منهما طبیعیا له، فلهذا قال: فلو تعدد - یعنی الطبیعی - انتفی ولم یکن له مکان طبیعی.

[شماره صفحه واقعی : 230]

ص: 2277


1- الماده من حیث هی لیست إلا هی فلا توصف بالوحده والکثره بذاتها بل بتبع الصوره فلا یرد الایراد.

قال: ومکان المرکب (1) مکان الغالب أو ما اتفق وجوده فیه.

أقول: المرکب أن ترکب من جوهرین (2) فإن تساویا وتمانعا وقف فی الوسط بینهما وإلا تفرقا، وإن غلب أحدهما کان مکانه مکان الغالب، وإن ترکب من ثلاثه وغلب أحدها کان مکانه مکان الغالب وإلا کان فی الوسط، وإن ترکب من أربعه متساویه حصل فی الوسط أو ما اتفق وجوده فیه وإن غلب أحدها کان فی مکانه ولا استمرار للمعتدل لسرعه انفعاله بالأمور الغریبه.

قال: وکذا الشکل والطبیعی منه الکره.

أقول: قیل فی تعریف الشکل (3): إنه ما أحاط به حد واحد أو حدود، وفی

[شماره صفحه واقعی : 231]

ص: 2278


1- ناظر إلی عباره الشیخ فی الفصل الخامس من النمط الثانی من الإشارات حیث قال: وللبسیط مکان واحد یقتضیه طبعه وللمرکب ما یقتضیه الغالب فیه إما مطلقا وإما بحسب مکانه أو ما اتفق وجوده فیه إذا تساوت المجاذبات عنه، فکل جسم له مکان واحد.
2- کالبخار فإنه أجزاء صغار مائیه کثیره مختلطه بالهواء، وکالدخان فإنه أجزاء صغار أرضیه کثیره مختلطه بالهواء، بل وکل واحد منهما مرکب من ثلاثه والجزء الثالث فیهما هی النار، ثم لو فرض تحقق المرکب من جوهرین أو من ثلاثه مع التساوی والتمانع وقف المرکب حیثما اتفق وجوده فیه. ولعل هذا المعنی هو مراد الشارح من الوسط، فتأمل. وعباره الماتن فی شرحه علی الفصل المذکور من الإشارات هکذا: المرکب إما أن یکون أحد أجزائه غالبا علی الباقیه بالاطلاق، أو لا یکون، والثانی لا یخلو إما أن تکون الأجزاء التی أمکنتها فی جهه واحده کالأرض والماء مثلا غالبه علی الأجزاء الباقیه وحینئذ یکون تلک الأجزاء معا غالبه بحسب طلب جهه المکان، أو لا یکون. فالمرکبات بحسب هذه القسمه ثلاثه أقسام: ومکان القسم الأول ما یقتضیه الغالب فی المرکب مطلقا، ومکان القسم الثانی ما یقتضیه الغالب فیه بحسب مکانه إذ لا غالب فیه مطلقا لکن فیه غالب بالاعتبار المذکور، ومکان القسم الثالث وهو الذی لا یغلب فیه جزء لا علی الإطلاق ولا مع الغیر بالاعتبار المذکور فهو ما اتفق وجوده فیه ویکون ذلک عند تساوی المجاذبات فیه عن المکان الذی اتفق وجوده فیه فإن ذلک یقتضی بقاءه ثمه کالحدیده التی تجذبها قطع متساویه من المغناطیس عن جوانبها.
3- الشکل عند المهندسین هو ما أحاط به حد أو حدود، کما فی صدر المقاله الأولی من الأصول. ولکنه عند التحقیق من الکیفیات المختصه بالکم المتصل وهو هیئه إحاطه حد أو حدود بالشئ.

التحقیق أنه من الکیفیات المختصه بالکمیات وهو هیئه إحاطه الحد الواحد أو الحدود بالجسم وهو طبیعی وقسری، لأن کل جسم متناه علی ما یأتی وکل متناه مشکل بالضروره، فإذا فرض خالیا عن جمیع العوارض لم یکن له بد من شکل فیکون طبیعیا، ولما کانت الطبیعه واحده لم تقتض أمورا مختلفه ولا شکل أبسط من الاستداره فیکون الشکل الطبیعی هو المستدیر وباقی الأشکال قسری.

9- المسأله التاسعه : فی تحقیق ماهیه المکان

قال: والمعقول من الأول البعد فإن الأمارات تساعد علیه.

أقول: الأول یعنی به المکان لأنه قد تبین أن الجسم یقتضی بطبعه شیئین:

المکان والشکل، ولما کان الشکل ظاهرا وکان طبیعیا ذکره بعقب المکان ثم عاد إلی تحقیق ماهیه المکان وقد اختلف الناس فیه، والذی علیه المحققون أمران:

أحدهما: البعد المساوی لبعد المتمکن وهذا مذهب أفلاطون.

والثانی: السطح الباطن من الجسم الحاوی المماس للسطح الظاهر من الجسم المحوی وهو مذهب أرسطو وأبی علی بن سینا.

وقد اختار المصنف الأول وهو اختیار أبی البرکات ومذهب المتکلمین قریب منه، والدلیل علی ما اختاره المصنف أن المعقول من المکان أنما هو البعد فإنا إذا فرضنا الکوز خالیا من الماء تصورنا الأبعاد التی یحیط بها جرم الکوز بحیث إذا ملئ ماء شغلها الماء بجملتها، والأمارات المشهوره فی المکان من قولهم إنه ما یتمکن المتمکن فیه ویستقر علیه ویساویه وما یوصف بالخلو والامتلاء یساعد علی أن المکان هو البعد.

قال: واعلم أن البعد منه ملاق للماده وهو الحال فی الجسم ویمانع مساویه، ومنه مفارق تحل فیه الأجسام ویلاقیها بجملتها ویداخلها بحیث ینطبق علی بعد

[شماره صفحه واقعی : 232]

ص: 2279

المتمکن ویتحد به ولا امتناع لخلوه عن الماده.

أقول: لما فرغ من بیان ماهیه المکان شرع فی الجواب عن شبهه مقدره تورد علی کون المکان بعدا، وهی أن المکان لو کان هو البعد لزم اجتماع البعدین، والتالی محال فالمقدم مثله، بیان الشرطیه أن المتمکن له بعد فإن بقیا معا لزم الاجتماع والاتحاد إذ لا یزید بعد الحاوی عند حلول المحوی، وإن عدم أحدهما کان المعدوم حالا فی الموجود أو بالعکس وهما محالان. وأما بیان استحاله التالی فضروری لما تقدم من امتناع الاتحاد، ولأن المعقول من البعد الشخصی أنما هو البعد الذی بین طرفی الحاوی، فلو تشکک العقل فی تعدده لزم السفسطه.

وتقریر الجواب أن البعد ینقسم إلی قسمین: أحدهما: بعد مقارن للماده وحال فیها وهو البعد المقارن للجسم، والثانی: مفارق للماده وهو الحاصل بین الأجسام المتباعده. والأول یمانع مساویه یعنی البعد المقارن للماده أیضا فلا یجامعه لاستحاله التداخل بین بعدین مقارنین، والثانی لا یستحیل علیه مداخله بعد مادی بل یداخله ویطابقه ویتحد به وهو محل الجسم المداخل بعده له، فلا امتناع فی هذه المداخله والاتحاد لأن هذا البعد خال عن الماده.

قال: ولو کان المکان سطحا لتضادت الأحکام.

أقول: لما بین حقیقه المکان شرع فی إبطال مذهب المخالفین القائلین بأن المکان هو السطح الباطن من الجسم الحاوی المماس للسطح الظاهر من المحوی، وتقریر البطلان أن المکان لو کان هو السطح لتضادت الأحکام الثابته للجسم الواحد، فإن الحجر الواقف فی الماء والطیر الواقف فی الهواء یفارقان سطحا بعد سطح مع کونهما ساکنین، ولو کان المکان هو السطح لکانا متحرکین لأن الحرکه هی مفارقه الجسم لمکان إلی مکان آخر، ولکانت الشمس المتحرکه الملازمه لسطحها ساکنه، فیلزم سکون المتحرک وحرکه الساکن وذلک تضاد فی الأحکام محال.

قال: ولم یعم المکان.

أقول: هذا وجه ثان دال علی بطلان القول بالسطح، وتقریره أن العقلاء

[شماره صفحه واقعی : 233]

ص: 2280

حکموا باحتیاج کل جسم إلی مکان، ولو کان المکان عباره عن السطح الحاوی لزم أحد الأمرین وهو إما عدم تناهی الأجسام حتی یکون کل جسم محاطا بغیره، أو حصول جسم لا فی مکان بأن یکون محیطا بجمیع الأجسام، والقسمان باطلان فالمقدم مثله (1).

10- المسأله العاشره : فی امتناع الخلاء

قال: وهذا المکان لا یصح علیه الخلو من شاغل وإلا لساوت حرکه ذی المعاوق حرکه عدیمه عند فرض معاوق أقل بنسبه زمانیهما.

أقول: اختلف الناس فی هذا المکان، فذهب قوم إلی جواز الخلاء وذهب آخرون إلی امتناعه وهو اختیار المصنف واستدل علیه بأن الخلاء لو کان ثابتا لکانت الحرکه مع العائق کالحرکه مع عدم العائق، والتالی باطل بالضروره فالمقدم مثله، وبیان الشرطیه أنا إذا فرضنا متحرکا یقطع مسافه ما خالیه فی ساعه ثم نفرض تلک المسافه ممتلیه فإن زمان الحرکه یکون أطول لأن الملاء الموجود فی المسافه معاوق المتحرک عن الحرکه، فلنفرضه یقطعها فی ساعتین ثم نفرض ملاء آخر أرق من الأول علی نسبه زمان الحرکه فی الخلاء إلی زمانها فی الملاء وهو النصف، فیکون معاوقته نصف المعاوقه الأولی فیتحرکها المتحرک فی ساعه لکن الملاء الرقیق معاوق أیضا فتکون الحرکه مع المعاوق کالحرکه بدونه وهو باطل.

11- المسأله الحادیه عشره : فی البحث عن الجهه

قال: والجهه طرف الامتداد الحاصل فی مأخذ الإشاره.

[شماره صفحه واقعی : 234]

ص: 2281


1- کما فی جمیع النسخ الست المعتبره بلا استثناء. وأما ما فی المطبوعه من قوله: فالملزوم مثله، فکأنه تصحیح قیاسی أوجبه قوله: لزم أحد الأمرین.

أقول: لما بحث عن المکان وکانت الجهه ملائمه (1) له حتی ظن أنهما واحد عقبه بالبحث عنها وهی علی ما فسرها جماعه من الأوائل عباره عن طرف الامتداد الحاصل فی مأخذ الإشاره وذلک لأنا نتوهم امتدادا آخذا من المشیر ومنتهیا إلی المشار إلیه فذلک المنتهی هو طرف الامتداد الحاصل فی مأخذ الإشاره.

قال: ولیست منقسمه.

أقول: لما کانت الجهه عباره عن الطرف لم تکن منقسمه لأن الطرف لو کان منقسما لم یکن الطرف کله طرفا بل متناهیه (2) فلا یکون الطرف طرفا هذا خلف، ولأن المتحرک إذا وصل إلی المنتصف لم یخل إما أن یکون متحرکا عن الجهه فلا یکون ما تخلف من الجهه أو یکون متحرکا إلیها فلا یکون المتروک من الجهه.

قال: وهی من ذوات الأوضاع المقصوده بالحرکه للحصول فیها وبالإشاره.

أقول: الجهه لیست أمرا مجردا عن المواد وعلائقها بل هی من ذوات الأوضاع التی تتناولها الإشاره الحسیه وتقصد بالحرکه وبالإشاره فتکون موجوده. وإنما قید القصد بالحرکه بقوله: للحصول فیها، لأن ما یقصد بالحرکه قد یکون موجودا کالجهه فإنها تقصد بالحرکه لأنها تقصد الحصول فیها، وقد یکون معدوما کالبیاض الذی یتحرک الجسم إلیه من السواد فإنه معدوم ولیس مقصودا بالحرکه للحصول فیه بل لتحصیله.

قال: والطبیعی منها فوق وسفل (3) وما عداهما غیر متناه.

[شماره صفحه واقعی : 235]

ص: 2282


1- باتفاق النسخ کلها.
2- کما فی (م) وهو اسم مکان، وغیرها: بل نهایته.
3- ولم یتعرض بأن محددهما ما هو، واعلم أن کثیرا منهم ذهبوا إلی أن محدد الجهات هو تاسع الأفلاک الموسوم بالأطلس ومعدل النهار وفلک الأفلاک أیضا، وبعضهم کمعاصرینا إلی أنه الأرض والبحث علی المذهب الأول یطلب فی النمط الثانی من الإشارات، وعلی الثانی فی مؤلفات المعاصرین، ولا یهمنا الورود فی البحث عن ذلک.

أقول: الجهه منها ما هو طبیعی وهو ثنتان لا غیر: الفوق والسفل، ومنها ما هو غیر طبیعی وهو ما عداهما، ونعنی بالطبیعی ما یستحیل تغیره وانتقاله عن هیئته، وبغیر الطبیعی ما یمکن تغیره فإن القدام قد یصیر خلفا وکذا الیمین قد یصیر یسارا، وأما الفوق والسفل فلا، وهذه الجهات التی لیست طبیعیه غیر متناهیه لأنها أطراف الخطوط المفروضه فی الامتداد وتلک الخطوط غیر متناهیه.

[شماره صفحه واقعی : 236]

ص: 2283

الفصل الثانی : فی الأجسام
اشاره

قال: الفصل الثانی فی الأجسام

وهی قسمان: فلکیه وعنصریه، أما الفلکیه فالکلیه منها تسعه واحد غیر مکوکب محیط بالجمیع وتحته فلک الثوابت، ثم أفلاک الکواکب السیاره السبعه، وتشتمل علی أفلاک تداویر وخارجه المراکز، والمجموع أربعه وعشرون وتشتمل علی سبعه متحیره (1) وألف ونیف وعشرین کوکبا ثوابت.

أقول: لما فرغ من البحث عن مطلق الجوهر شرع فی البحث عن جزئیاته وبدأ بالجسم لأنه أقرب إلی الحس، وفی هذا الفصل مسائل:

1- المسأله الأولی : فی البحث عن الأجسام الفلکیه

اعلم أن الأجسام تنقسم قسمین: فلکیه وعنصریه، والأفلاک إما کلیه تظهر

[شماره صفحه واقعی : 237]

ص: 2284


1- هکذا فی جمیع النسخ التی عندنا، والصواب علی سبعه سیاره بدل علی سبعه متحیره، إلا أن نسخه واحده کانت خمسه متحیره مکان سبعه متحیره ولکنها صواب بحسب الصوره لأن المتحیره خمسه، ولیست بصواب بحسب المعنی لأن تلک الأفلاک تشتمل علی سبعه سیاره وألف ونیف وعشرین کوکبا ثوابت، لا علی الخمسه المتحیره وتلک الکواکب، وإلا فأین النیران. وتصدی بعض لتصحیح العباره فقد غفل عن تحریف المعنی. والخمسه المتحیره هی الخنس الجوار الکنس.

منها حرکه واحده إما بسیطه أو مرکبه، وإما جزئیه.

أما الکلیه فتسعه واحد منها محیط بالجمیع یسمی الفلک المحیط وهو غیر مکوکب ویسمی الفلک الأطلس بهذا الاعتبار، وتحته فلک الثوابت ویسمی فلک البروج یماس المحیط بمقعره محدب هذا الفلک وتحت هذا زحل وتحته المشتری وتحته المریخ وتحته الشمس وتحته الزهره وتحته عطارد وتحته القمر یماس العالی بمقعره محدب السافل، وهذه التسعه متوافقه المراکز وموافقه للأرض فی مرکزها.

ثم إن کل فلک من هذه الأفلاک السبعه ینفصل إلی أجسام کثیره یقتضیه اختلاف حرکات ذلک الکواکب فی الطول والعرض والاستقامه والرجوع والسرعه والبطء والبعد والقرب من الأرض فاثبتوا لکل کوکب فلکا ممثلا بفلک البروج مرکزه مرکز العالم یماس بمحدبه مقعر ما فوقه وبمقعره محدب ما تحته وهو فلکه الکلی المشتمل علی سائر أفلاکه إلا القمر فإن ممثله محیط بآخر یسمی المائل.

وأثبتوا أیضا فلکا خارج المرکز عن مرکز الأرض ینفصل عن الممثل أو المائل یتماس محدباهما ومقعراهما علی نقطتین یسمی الأبعد عن الأرض أوجا والأقرب منه حضیضا.

وأثبتوا فلکا آخر یسمی فلک التدویر غیر محیط بالأرض بل هو فی ثخن الخارج المرکز یماس محدبه سطحیه علی نقطتین تسمی الأبعد ذروه والأقرب إلی الأرض حضیضا فی السبعه عدا الشمس فإنهم أثبتوا لها فلکا خارج المرکز خاصه.

وأثبتوا لعطارد فلکین خارجی المرکز یسمی أحدهما المدیر والثانی الحامل، فالمجموع مع الفلکین العظیمین أربعه وعشرون فلکا تشتمل سبعه أفلاک منها علی خمسه کواکب متحیره. وفلک البروج یحتوی علی ألف ونیف وعشرین کوکبا ثابته، وکون الثوابت فی فلک واحد غیر معلوم وکذلک انحصار الأفلاک فیما ذکروه

[شماره صفحه واقعی : 238]

ص: 2285

غیر معلوم بل یجوز أن توجد أفلاک کثیره إما وراء المحیط أو بین هذه الأفلاک.

وقول بعضهم إن أبعد بعد کل سافل مساو لأقرب قرب العالی باطل، لأن بین أبعد بعد القمر وأقرب قرب عطارد ثخن فلک جوزهر القمر.

قال: والکل بسائط.

أقول: ذهبوا إلی أن الفلک بسیط، لأن کل مرکب یتطرق إلیه الانحلال والفلک لا یتطرق إلیه الانحلال فی هذه المدد المتطاوله فیکون بسیطا، وهذا حکم واجب عندهم وممکن عندنا، لأن الأجسام عندنا حادثه یمکن تطرق التغیر إلیها والانحلال.

قال: خالیه من الکیفیات الفعلیه والانفعالیه ولوازمها.

أقول: هذا حکم آخر للأفلاک وهو أنها غیر متصفه بالکیفیات الفعلیه أعنی الحراره والبروده وما ینسب إلیهما، ولا الکیفیات الانفعالیه أعنی الرطوبه والیبوسه وما ینسب إلیهما، وغیر متصفه بلوازمها أعنی الثقل والخفه.

واستدلوا علی ذلک بأن الأفلاک (1) لو کانت حاره لکانت فی غایه الحراره،

[شماره صفحه واقعی : 239]

ص: 2286


1- هذه العباره إلی قوله: انتفی لازمهما أعنی الثقل والخفه، لا توجد فی نسخه معتبره من النسخ المخطوطه المعتبره عندنا وهی نسخه (ق) والظاهر أنها تعلیقه أدرجت فی الکتاب، ونسخه (م) قد أصابتها سوانح من أول هذا الفصل الرابع وکتبت ثانیا من النسخ الرائجه. واعلم أن المتفکرین فی خلق السماوات والأرض أثبتوا بأفهامهم الرصینه أفلاکا مجسمه لتنظیم حرکات الکواکب، ولذا قالوا: إنا لا نثبت فضلا فی الفلکیات وعند التحقیق العالم الفلکی لا یحتاج أولا إلی إثبات الفلک المجسم بل الفلک عنده هو مدار الکوکب، وفرض الفلک مجسما لسهوله التعلیم والتعلم، والبحث عن عدد الأفلاک أنما هو بحث ریاضی هیوی أدرج فی الکلام والفلسفه وقصاری ما یثبت الطبیعی فی المقام هو محدد الجهات الذی یعین الجهتین الطبیعتین وهما فوق وسفل، اللهم إلا أن یقال: إن فرض الفلک المجسم انتشأ من تعریف الفلسلفه بأنها علم بأحوال الأعیان فإن الفیلسوف تفطن باختلاف الأفلاک علی اختلاف أوضاع الکواکب وحرکاتها المختلفه، فتدبر. وقد بسطنا الکلام فی الفلک عند الطبیعی والریاضی فی الدرس الثامن عشر من کتابنا الموسوم بدروس معرفه الوقت والقبله فراجع. وما قاله الشارح العلامه من أن کون الثوابت فی فلک واحد غیر معلوم، فالصواب أن کونها فی فلک واحد من فرض العالم الهیوی لأنه لا یحتاج إلی أکثر من ذلک ولا یثبت فضلا فی الفلکیات. ومن فرض کونها فی فلک واحد ینتظم به أمر حرکاتها فإنها تتحرک فی کل سبعین سنه درجه واحده فلکیه، نعم أن للحکیم الریاضی الرصدی المولوی أبی القاسم غلام حسین ابن المولی فتح محمد الکربلائی الجینوری صاحب الزیج البهادری بیانا علی التفصیل فی حرکاتها المختلفه فی ذلک الزیج ینجر نقله وشرحه إلی الإطناب وأن شئت فراجعه (ص 565). ثم إن الشارح کأنما ناظر فی قوله المذکور إلی ما قاله الشیخ فی الفصل السادس من الفن الثانی من طبیعیات الشفاء: علی أنی لم یتبین لی بیانا واضحا أن الکواکب الثابته فی کره واحده، أو فی کرات ینطبق بعضها علی بعض إلا بإقناعات، وعسی أن یکون ذلک واضحا لغیری (ص 175 ج 1 ط 1).

والتالی باطل فالمقدم مثله، بیان الشرطیه أن الفاعل موجود فی ماده بسیطه لا عائق لها فیجب حصول کمال الأثر، وبیان بطلان التالی أن الهواء العالی أبرد من الهواء الملاصق لوجه الأرض.

وکذا لو اقتضت البروده لبلغت الغایه فیها فکان یستولی الجمود علی العناصر فما کان یتکون شئ من الحیوان.

ولقائل أن یقول: لا یلزم من اقتضاء الحراره حصول النهایه، لأن الشدید والضعیف مختلفان بالنوع ولا یلزم من اقتضاء الماهیه نوعا ما اقتضائها النوع الآخر، ولهذا کان الهواء مقتضیا للسخونه ولم یقتض البالغ منها. ولا یصح الاعتذار بأن الرطوبه مانعه عن الکمال، لأن الرطوبه أنما تمنع عن کمال السخونه إذا أخذت بمعنی البله لا بمعنی الرقه واللطافه ولا مکان أن تکون الطبیعه الفلکیه تقتضی ما یمنع عن الکمال، ولأن الرطوبه إذا منعت عن کمال الحراره کانت الطبیعه الواحده تقتضی أمرین متنافیین، إذا عرفت هذا فنقول: لما انتفت الحراره والبروده انتفی لازمهما، أعنی الثقل والخفه.

قال: شفافه.

أقول: استدلوا علی شفافیه الأفلاک بوجهین: أحدهما: أنها بسائط وهو منقوض بالقمر. والثانی: أنها لا تحجب ما ورائها عن الأبصار، فإنا نبصر الثوابت

[شماره صفحه واقعی : 240]

ص: 2287

وهی فی الفلک الثامن وهذا أیضا ظنی لا یفید الیقین لجواز أن یکون لها لون ضعیف غیر حاجب کما فی البلور.

2- المسأله الثانیه : فی البحث عن العناصر البسیطه

قال: وأما العناصر البسیطه فأربعه: کریه النار والهواء والماء والأرض، واستفید عددها من مزاوجات الکیفیات الفعلیه والانفعالیه.

أقول: لما فرغ من البحث عن الأجرام الفلکیه شرع فی البحث عن الأجسام العنصریه، وهی إما بسیطه أو مرکبه، ولما کان البسیط جزءا من المرکب وکان البحث عن الجزء متقدما علی البحث عن الکل قدم البحث عن البسائط.

وأعلم أن البسائط العنصریه أربعه، وأقربها إلی الفلک النار ثم الهواء ثم الماء ثم الأرض، ومرکزها مرکز العالم (1) لأن النار حاره فی الغایه فطلبت العلو، والهواء حار

[شماره صفحه واقعی : 241]

ص: 2288


1- هاهنا زیاده فی النسخ المطبوعه بعد قوله: ومرکزها مرکز العالم، تقرب من سته عشر سطرا ولکن النسخ المخطوطه کلها خالیه عنها، وإنما هی تعلیقه أدرجت فی الکتاب بلا ارتیاب، ولا بأس بنقلها هاهنا تتمیما للفائده وهی ما یلی: ومرکزها مرکز العالم لا غیر، بیان ذلک أن العنصریات نجد فیها قوی مهیأه نحو الفعل أی کیفیات تجعل موضوعاتها معده للتأثیر فی شئ آخر مثل الحراره والبروده والطعوم والروائح، وقوی مهیأه نحو الانفعال السریع أو البطئ أی کیفیات تجعل موضوعاتها معده للتأثر عن الغیر بحسب السرعه أو البطء مثل الرطوبه والیبوسه واللین والصلابه وغیر ذلک. ثم فتشنا فوجدناها قد تخلو عن جمیع الکیفیات الفعلیه إلا الحراره والبروده والمتوسطه التی تستبرد بالقیاس إلی الحار، وتستسخن بالقیاس إلی البارد. فإنا نجد جسما خالیا عن اللون، وجسما خالیا عن الطعم، ولم نجد جسما خالیا عن الحراره أو البروده أو المتوسطه، وکذلک فتشنا فوجدناها خالیه عن جمیع الکیفیات الانفعالیه إلا الرطوبه والیبوسه والمتوسطه بینهما، فعلم بهذا الاستقراء أن العناصر البسیطه لا تخلو عن إحدی الکیفیتین الفعلیتین أی الحراره والبروده، ولا عن إحدی الکیفیتین الانفعالیتین أی الرطوبه والیبوسه. ولما کانت الازدواجات الممکنه الثنائیه غیر زائده علی أربعه: الحراره مع الیبوسه، والحراره مع الرطوبه، والبروده مع الرطوبه، والبروده مع الیبوسه، کانت البسائط الموضوعه لتلک المزدوجات أربعه: الموضوع للحراره والیبوسه وهو النار، والموضوع للحراره والرطوبه وهو الهواء، والموضوع للبروده والرطوبه وهو الماء، والموضوع للبروده والیبوسه وهو الأرض. والدلیل علی أنها کرات هو أنها بسائط، وقد علمت أن الشکل الذی تقتضیه البساطه هو الکری، انتهت تلک الزیاده.

لا فی الغایه فطلب العلو فوق باقی العناصر، والأرض أبرد العناصر فطلبت المرکز.

وهذه الأربعه کرات منطبق بعضها علی بعض لبساطتها، ولأن خسوف القمر إذا اعتبر (1) فی وقت بعینه فی بعض البلاد لم یوجد فی البلد المخالف لذلک البلد فی الطول فی ذلک الوقت بعینه، والسائر علی خط من خطوط نصف النهار (2) إلی

[شماره صفحه واقعی : 242]

ص: 2289


1- ولذلک کانوا بخسوف القمر یحصلون مقادیر أطوال البلاد. وهذا الطریق فی تحصیل الطول قد أتی به من المتأخرین صاحب الزیج البهادری فی الباب الخامس عشر من المقاله الثالثه منه (ص 80) وأما فی أزیاج المتقدمین وصحفهم النجومیه الهیویه فکثیر ذکره، منها المجسطی الاسلامی قانون أبی ریحان البیرونی تغمده الله برحمته فإن الباب الأول من المقاله الخامسه منه فی بیان تصحیح أطوال البلدان بالخسوفات، وقد بسط القول فیه وأحسن وأجاد وأفاد وهذا الأثر القویم العظیم لم تجد له بدیلا بل عدیلا فی موضوعه. واعلم أن الطریق المذکور فی تحصیل أطوال الآفاق جار فی خسوف القمر فقط، ولا یمکن تحصیلها من کسوف الشمس لأن کسوفها لیس بانمحاء نورها واقعا بل بحیلوله القمر بینها وبین الأرض، ولذا یختلف الکسوف باختلاف الآفاق بسبب اختلاف المنظر اختلافا یتفق فی أفق أن ینکسف الشمس کلیا، وفی أفق آخر أن ینکسف جزئیا، أو لم ینکسف أصلا، بخلاف القمر فإن انخسافه انمحاء نوره واقعا لوقوعه فی ظل الأرض وعدم إمکان کسبه النور من الشمس، فمتی تحقق خسوف القمر فی أفق کانت الآفاق الأخری علی سواء فی رؤیته علی التفصیل الذی بین فی محله. ثم إن من أدله أرسطو علی کرویه الأرض ما یری من ظل الأرض علی صفحه القمر حین الخسوف، فإن الظل یری مدورا وظل الکره فقط مدور فالأرض کره. وفی المقام أدله أخری ذکرناها مع الإشاره إلی مصادرها ومأخذها فی کتابنا الموسوم بدروس معرفه الوقت والقبله فراجع الدرس السادس عشر منه بل عده مواضع أخری من سائر دروسه أیضا.
2- أقول: وبذلک الارتفاع والانخفاض حصلوا مساحه الأرض علی التفصیل الذی ذکرناه فی الدرس المذکور آنفا (ص 101 من دروس معرفه الوقت والقبله ط 1).

الجانب الشمالی یزداد علیه ارتفاع القطب الشمالی وانخفاض الجنوبی وبالعکس وهذا یدل علی کریه الأرض، والأغوار والأنجاد (1) لا تؤثر فی الکریه لصغرها بالنسبه إلیها.

وأما الماء فلأن راکب البحر إذا قرب من جبل ظهرت له قلته أولا ثم أسفله ثانیا، والبعد بینه وبین القله أکثر مما بینه وبین الأسفل، والسبب فیه منع حدبه الماء عن إبصار الأسفل وأما الباقیان فلما مر من بساطتهما وهی تقتضی الکریه.

وإنما استفید عدد هذه العناصر وانحصارها فی أربعه من مزاوجات الکیفیات الفعلیه والانفعالیه أعنی الحراره والبروده والرطوبه والیبوسه.

قال: وکل منها ینقلب إلی الملاصق، وإلی الغیر بواسطه أو بوسائط.

أقول: هذه العناصر الأربعه کل واحد منها ینقلب إلی الآخر إما ابتداءا کصیروره النار هواءا أو بواسطه واحده کصیرورتها ماءا بواسطه انقلابها هواءا ثم انقلاب الهواء ماءا، أو بوسائط کصیرورتها أرضا بواسطه انقلابها هوءا ثم ماءا ثم أرضا، والأصل فیه أن غالب الأمر انقلاب العنصر إلی ملاصقه کانقلاب النار هواءا ابتداءا، وإلی البعید بواسطه، ویدل علی انقلاب کل واحد منها إلی صاحبه ما یشاهد من صیروره النار هواءا عند الانطفاء وصیروره الهواء نارا عند إلحاح النفخ وصیروره الهواء ماءا عند حصول البرد فی الجو وانعقاد السحاب الماطر من

[شماره صفحه واقعی : 243]

ص: 2290


1- وذلک لأن تضاریس الأرض أوهادها وأنجادها لا تخرجها عن الاستداره حسا إذ لا نسبه محسوسه لها إلی جملتها کبیضه من حدید ألزقت بها حبات شعیر فلا تقدح فی کونها کرویه الشکل. بل قالوا: إن نسبه تلک التضاریس إلی کره الأرض أصغر بکثیر من نسبه الشعیر إلی البیضه إذ برهنوا أن نسبه ارتفاع أعظم الجبال إلی قطر الأرض کنسبه سبع عرض شعیره إلی کره قطرها ذراع کما بین فی محله. وبرهن المتأخرون أیضا إلی أن ارتفاع أعظم الجبال لا یتجاوز جزءا من سبعمائه جزء من نصف قطر الأرض، نعم أن المتأخرین ذهبوا إلی أن الأرض لیست بکره تامه بل شبیهه بالکره شکلها فی الحقیقه شلجمی بسبب تطامن طرفیها. والمباحث عن ذلک بطولها تطلب فی الدرس المذکور من دروس معرفه الوقت والقبله.

غیر وصول بخار إلیه، وصیروره الماء هواءا عند إسخانه، وصیروره الماء أرضا کما یعقد أهل الحیل (1) المیاه الجاریه أحجارا صلبه، وصیروره الأرض ماءا کما یتخذون میاها حاره ویحلون فیها أجسادا صلبه حجریه حتی تصیر میاها جاریه.

قال: فالنار حاره یابسه شفافه متحرکه بالتبعیه لها طبقه واحده وقوه علی إحاله المرکب إلیها.

أقول: لما فرغ من الأحکام المشترکه بین العناصر شرع فی البحث عن الکیفیات المختصه بکل عنصر عنصر وبدأ بالنار وذکر من أحکامها سته:

الأول: أنها حاره والحس یدل علی حراره النار الموجوده عندنا، وأما النار البسیطه التی هی الفلک الأثیر (2) فإنها کذلک لوجود الطبیعه خالیه عن العائق ولبساطتها فإن الحراره موجوده فی النار التی عندنا مع امتزاجها بالضد فکیف

[شماره صفحه واقعی : 244]

ص: 2291


1- أهل الحیل هم أرباب الأکسیر أی طلاب الکیمیاء، والأجساد هی الأجسام الذائبه بحسب مصطلحات أصحاب الحیل أی الفلزات. وإنما یعبرون عنها بالأجساد لا الأجسام لأن الجسد هو برزخ بین الطرفین لیس بغلاظه ما دونه، ولا بلطافه ما فوقه، کما یعبر أرباب المعقول عن التمثلات فی الخیال المتصل والمنفصل بالأجساد، وبعضهم یعبرون عن الأبدان الأخرویه مطلقا بالأجساد، وبعضهم قائلون بأن معراج الخاتم صلی الله علیه وآله کان جسدانیا. وبالجمله لما کانت الفلزات مما تکونت من العناصر وهی مرکبات معدنیه ذوات أمزجه، ولها أیضا استحالات ألطف مما هی بالفعل عبروا عنها بالأجساد فهی ذائبه بالنسبه إلی بعدها کما هی ذائبه بالنسبه إلی قبلها. والأکسیر هو الکیمیاء وأهل العصر یقولون: الشیمی، وهی کلمه فرنسیه أصلها Chimic ولها فروع لغویه کثیره وحرف C یتلفظ کثیرا بالکاف وإن کان مع حرف h بعدها یتلفظ بالشین. وما تذاب بها تلک الأجساد من الزیبق والکبریت والنوشادر وغیرها تسمی فی اصطلاح أهل الکیمیاء أرواحا، صرح بذلک ابن الفناری فی مصباح الأنس (ص 209 ط 1) والشارح العلامه ناظر فی أغلب هذه المباحث إلی کلمات الماتن فی شرحه علی کتاب الإشارات. فراجع شرحه علی الفصل العشرین من النمط الثانی منه فی المقام.
2- الأثیر هی النار الخالصه الصرفه، وقد یطلق علی الفلک أیضا بل أکثر استعماله فی الفلکیات. والشارح قد أطلق الفلک علی کره الأثیر، وقد أطلقه علیها غیره أیضا.

بالنار الصرفه.

الثانی: أنها یابسه وهو معلوم بالحس أیضا إن عنی بالیبوسه ما لا یلتصق بغیره، أما إن عنی بها ما یعسر تشکله بالأشکال القریبه فالنار لیست یابسه بهذا المعنی.

الثالث: أنها شفافه وإلا لحجبت الثوابت عن الأبصار، ولأن النار کلما کانت أقرب إلی الشفافیه کانت أقوی کما فی أصول الشعل (1).

الرابع: أنها متحرکه بالتبعیه وهو حکم ظنی لأنهم لما رأوا الشهب (2) متحرکه حکموا بحرکه کره النار ثم طلبوا العله فقالوا: إن کل جزء من الفلک تعین مکانا لجزء من النار فإذا انتقل ذلک الجزء انتقل المتمکن فیه کالساکن فی السفینه.

وهذا ضعیف، لأن الشهب لا تتحرک إلی جهه واحده بل قد یکون إلی الشمال تاره وإلی الجنوب أخری، وما ذکروه من العله فهو بعید وإلا لزم حرکه کره الهواء والماء والأرض مع أن الفلک بسیط لا جزء له، ولو فرض له أجزاء لکانت متساویه فکیف یصح اختلافها فی کون بعضها مکانا لبعض أجزاء النار البسیطه والبعض

[شماره صفحه واقعی : 245]

ص: 2292


1- ناظر إلی عباره الشیخ فی الفصل الخامس والعشرین من النمط الثانی من الإشارات قال: إعلم أن النار الساتره لما وراءها أنما یکون ذلک لها إذا علقت شیئا أرضیا ینفعل بالضوء عنها ولذلک أصول الشعل وحیث النار قویه هی شفافه لا یقع لها ظل ویقع لما فوقها ظل عن مصباح آخر.
2- الشهب والنیازک لیستا بمتحرکتین بل یظن من نحو حدوثهما أنهما متحرکتان، وبیان حدوثهما هو کما حرره الماتن فی شرحه علی الفصل المذکور أخیرا من الإشارات أن المتخلل الیابس المتصعد لاکتساب الحراره أعنی الدخان المرتفع من الأرض أنما یعلو البخار لأن الیابس أکثر حفظا للکیفیه الفعلیه وأشد إفراطا فیها لذلک، فإذا بلغ الجو الأقصی الحار بالفعل لبعده عن مجاوره الماء والأرض ومخالطه أبخرتهما وقربه من الأثیر اشتعل طرفه العالی أولا ثم ذهب الاشتعال فیه إلی آخره فرأی الاشتعال ممتدا علی سمت الدخان إلی طرفه الآخر وهو المسمی بالشهاب، فإذا استحالت الأجزاء الأرضیه نارا صرفه صارت غیر مرئیه لعدم الاستضاءه فظن أنها طفئت فلیس ذلک بطفوء. نعم أن حدوث النیازک والشهب عند القطبین یدل علی أن النار کرویه الشکل صحیحه الاستداره تحدیبا وتقعیرا، فتأمل.

الآخر مکانا للآخر.

الخامس: أنها ذات طبقه واحده وذلک لقوتها علی إحاله ما یمازجها فلا یوجد فی مکانها غیرها.

السادس: أنها قویه علی إحاله المرکب إلیها، وذلک ظاهر.

قال: والهواء حار رطب شفاف له أربع طبقات.

أقول: لما فرغ من البحث عن أحکام النار شرع فی البحث عن الهواء الملاصق لها، وذکر له أحکاما أربعه: الأول: أنه حار وذلک فیما یرجع إلی الکیفیه الفعلیه وقد وقع التشاجر فیه، فأکثر الناس ذهب إلی أنه حار لا فی الغایه لأن الماء إذا أرید جعله هواءا سخن فضل تسخین ومع استحکام التسخین ینقلب هواءا، وآخرون منعوا من ذلک لأنه لو اقتضی السخونه لطبعه لبلغ فیها الغایه لوجود العله الخالیه عن المعاوق. الثانی: أنه رطب بمعنی سهوله قبول الأشکال لا بمعنی البله وذلک ظاهر، وهذا فیما یرجع إلی الکیفیه الانفعالیه. الثالث: أنه شفاف وهو ظاهر لعدم إدراکه صرفا بالبصر. الرابع: أنه ذو طبقات أربع: الطبقه الأولی الملاصقه للأرض، الثانیه الطبقه البارده بسبب ما یخالطها من الأبخره، الثالثه الطبقه الصرفه، الرابعه الطبقه الممتزجه بشئ من النار (1).

قال: والماء بارد رطب شفاف محیط بثلاثه أرباع الأرض له طبقه واحده.

[شماره صفحه واقعی : 246]

ص: 2293


1- فی النسخ المطبوعه زیاده أسطر هاهنا وهی تعلیقه أدرجت فی المتن نأتی بها تتمیما للفائده وهی هذه: الطبقه الأولی: المجاور للأرض، المتسخن لمجاوره الأرض، المشعشعه بشعاع النیر، وهی بخاریه حاره. والبخار هو المتخلل الرطب وهو أجزاء مائیه اکتسبت حراره فتصاعدت لأجلها وخالطت الهواء الملاصق للأرض. الطبقه الثانیه: وهی الهواء المتباعد عن الأرض الذی انقطع عنه تأثیر الشعاع لبعده عن الأرض وهی بخاریه بارده، ویقال لها: الطبقه الزمهریریه، وذلک بسبب ما یخالطها من الأبخره. الطبقه الثالثه: الهواء الصرف. الطبقه الرابعه: طبقه دخانیه فإن البخار وإن صعد فی الهواء لکن الدخان یجاوزه ویعلوه لأنه أخف حرکه وأقوی نفوذا لشده الحراره، والدخان هو المتخلل الیابس. انتهت الزیاده.

أقول: ذکر للماء خمسه أحکام:

الأول: أنه بارد والحس یدل علیه لأنه مع زوال المسخنات الخارجیه یحس ببرده.

واختلفوا فالأکثر علی أن الأرض أبرد منه لأنها أکثف وأبعد عن المسخنات والحرکه الفلکیه، وقال قوم: إن الماء أبرد لأنا نحس بذلک وهو ضعیف لأن الشئ قد یکون أشد بردا فی الحس ولا یکون فی نفس الأمر کذلک کما فی جانب السخونه، ولهذا کانت السخونه فی الأجسام الذائبه کالرصاص وغیره أشد فی الحس من النار الصرفه الخالیه عن الضد لسرعه انفصال النار الصرفه عن الید لأجل لطافتها فلا یدوم أثرها کذلک هاهنا أثر الماء للطافته ینبسط علی العضو ویصل إلی عمق کل جزء منه ویلتصق به بخلاف التراب المتناثر عنه سریعا فکان الاحساس ببرد الماء أکثر.

الثانی: أنه رطب وهو ظاهر بمعنی البله، وقیل: إنه یقتضی الجمود لأنه بارد بالطبع والبرد یقتضی الجمود وإنما عرض السیلان له بسبب سخونه الأرض والهواء، ولو خلی وطبعه لاقتضی الجمود.

الثالث: أنه شفاف لأنه مع صرافته لا یحجب عن الأبصار. وقیل: إنه ملون وإلا لم یکن مرئیا ولضعف لونه لم یحجب عن الأبصار.

الرابع: أنه محیط بأکثر الأرض وهو حکم ظنی لأنهم جعلوا العناصر متعادله (1) وإلا لاستحال الأضعف وعدم عنصره، فلو لا إحاطته بثلاثه أرباع الأرض لکان أقل من الأرض وإذا کان محیطا بأکثر الأرض کان هو البحر وإلا فإما أن یکون فوق الأرض أو تحتها (2)، والثانی باطل وإلا لکان أصغر من الأرض فبقی الأول وهو البحر.

[شماره صفحه واقعی : 247]

ص: 2294


1- أی متعادله فی الحجم.
2- المراد من التحت جوفها وباطنها، ولذا کان أصغر من الأرض لأن ما فی بطن الجسم أقل منه.

الخامس: أنه ذو طبقه واحده هو البحر، وهو ظاهر.

قال: والأرض بارده یابسه ساکنه فی الوسط شفافه لها ثلاث طبقات.

أقول: ذکر للأرض أحکاما خمسه:

الأول: أنها بارده لأنها کثیفه، وقد سلف البحث فی أنها أبرد العناصر.

الثانی: أنها یابسه، وهو أیضا ظاهر.

الثالث: أنها ساکنه فی الوسط، وقد نازع فی ذلک جماعه فذهب قوم إلی أنها متحرکه إلی السفل، وآخرون إلی العلو، وآخرون بالاستداره، والحق خلاف ذلک کله وإلا لما وصل الحجر المرمی إلیها إن کانت هاویه، ولما نزل الحجر المرمی إلی فوق إن کانت صاعده، ولما سقط علی الاستقامه (1) إن کانت متحرکه علی الاستداره.

وقد أشار فی هذا الحکم إلی فائده بقوله: فی الوسط، وهو الرد علی من زعم أنها ساکنه بسبب عدم تناهیها من جانب السفل لا من حیث الطبع، وبیان بطلان هذا القول ظاهر لأن الأجسام متناهیه.

الرابع: أنها شفافه، وقد وقع فیه منازعه بین القوم فذهب جماعه إلیه لأنها بسیطه، وذهب آخرون إلی المنع لأنا نشاهد الأرض فإن کانت بسیطه فالمطلوب وإن کانت ممتزجه بغیرها کانت الأرضیه علیها أغلب فکانت الشفافیه أغلب ولیس کذلک، ثم نقضوا کبری أولئک بالقمر.

الخامس: فی طبقاتها وهی ثلاث (2): طبقه هی أرض محضه وهی المرکز

[شماره صفحه واقعی : 248]

ص: 2295


1- بل هو کذلک لا یسقط علیها علی الاستقامه علی نقطه رمی الحجر منها إلی فوق، وقریب من هذا المنهج حرکه الفاندول علی الوجه الذی انتقل به فوکوله وعمل به فی مرصد باریس وبیان تفصیله یطلب من تحفه الأفلاک (ص 27 - 30 ط 1) وغیره من کتب الفن منها کتاب السماء بالفرنسیه تألیف الفنس برژت (ص 13 - 16 ط باریس).
2- عباره الشفاء فی المقام هکذا: فیشبه لذلک أن تکون الأرض ثلاث طبقات: طبقه تمیل إلی محوضه الأرضیه، وتغشیها طبقه مختلطه من الأرضیه والمائیه وهو طین، وطبقه منکشفه عن الماء جفف وجهها الشمس وهو البر والجبل وما لیس بمنکشف فقد ساح علیه البحر (ج 1 ط 1 ص 227). وعباره الفاضل الرومی فی شرحه علی الملخص فی الهیئه للجغمینی هکذا: انحصار العناصر فی الأربعه مستفاد من ازدواجات الکیفیات الفعلیه والانفعالیه علی ما ذکر فی الطبیعی لکن التعویل علی الاستقراء، وهی تسع طبقات فی المشهور عند الجمهور کالأفلاک: طبقه الأرض الصرفه المحیطه بالمرکز، ثم الطبقه الطینیه، ثم طبقه الأرض المخالطه التی تتکون فیها المعادن وکثیر من النباتات والحیوانات، ثم طبقه الماء، ثم طبقه الهواء المجاور للأرض والماء، ثم الطبقه الزمهریریه البارده بسبب ما تخالط الهواء من الأبخره وعدم ارتقاء انعکاس الأشعه إلیها وهی منشأ السحب والرعد والبرق والصواعق، ثم طبقه الهواء الغالب القریب من الخلوص، ثم الطبقه الدخانیه التی تتلاشی فیها الأدخنه المرتفعه من السفل وتتکون فیها ذوات الأذناب والنیازک وما یشبههما من الأعمده ونحوها وربما توجد متحرکه بحرکه الفلک تشییعا له، ثم طبقه النار. ومنهم من قسم الهواء باعتبار مخالطه الأبخره وعدمها بقسمین: أحدهما: الهواء اللطیف الصافی من الأبخره لأنها تنتهی فی ارتفاعها إلی حد لا یتجاوزه وهو قریب من سبعه عشر فرسخا. وثانیهما: الهواء الکثیف المخلوط بالأبخره ویسمی کره البخار وعالم النسیم وکره اللیل والنهار إذ هی مهب الریاح والقابله للظلمه والنور، والزرقه التی یظن أنها لون السماء أنما یتخیل فیها. وبهذا الاعتبار یمکن أن یؤخذ الطبقات سبعا کالسماوات (ص 18 ط 1).

وما یقاربه، وطبقه طینیه، وطبقه بعضها منکشف هو البر وبعضها أحاط به البحر.

3- المسأله الثالثه : فی البحث عن المرکبات

قال: وأما المرکبات فهذه الأربعه أسطقساتها.

أقول: لما فرغ من البحث عن البسائط شرع فی البحث عن المرکبات وبدأ من ذلک بالبحث عن بسائطها.

واعلم أن المرکبات أنما تترکب من هذه العناصر الأربعه لأن العنصر الواحد بسیط لا یقع به التفاعل فلا بد من کثره، ولما دل الاستقراء علی انتفاء صلاحیه ما عدا الکیفیات الأربع أعنی الحراره والبروده والرطوبه والیبوسه أو ما ینسب

[شماره صفحه واقعی : 249]

ص: 2296

إلیها للفعل والانفعال وجب أن یکون التفاعل إنما هو فی هذه الأربعه وحواملها وکانت الاسطقسات هذه العناصر الأربعه لاغیر. وهذه العناصر من حیث هی أجزاء العالم تسمی أرکانا، ومن حیث إنها تترکب منه المرکبات من المعادن والنباتات تسمی أسطقسات.

قال: وهی حادثه عند تفاعل بعضها فی بعض.

أقول: المرکبات عند محققی الأوائل تحدث عند تفاعل هذه العناصر الأربعه بعضها فی بعض إلی أن تستقر الکیفیه المتوسطه المسماه بالمزاج.

وذهب أصحاب الخلیط مثل انکساغورس وأتباعه إلی نفی ذلک، وقال: إن هنا أجزاءا هی لحم وأجزاءا هی عظام وأجزاءا هی حنطه (1) وغیر ذلک من جمیع المرکبات وهی مختلطه مبثوثه فی العالم غیر متناهیه، فإذا اجتمع أجزاء من طبیعه

[شماره صفحه واقعی : 250]

ص: 2297


1- وفی غیر واحده من النسخ المعتبره أیضا: وأجزاءا هی شحمه بدل قوله: واجزاءا هی حنطه. وقد ذهب أصحاب الخلیط إلی أن ماده هذه المحسوسات أی أعیان الموجودات هی تلک الأجزاء المختلفه بالنوع کما قاله الخواجه فی شرحه علی الثانی عشر من خامس الإشارات. وقال أیضا فی شرحه علی الفصل الثالث والعشرین من ثانی الإشارات: إن انکساغورس وأصحابه القائلین بالخلیط کانوا ینکرون التغیر فی الکیفیه وفی الصوره - أی کانوا ینکرون الاستحاله والکون - ویزعمون أن الأرکان الأربعه لا یوجد شئ منها صرفا بل هی مختلطه من تلک الطبائع ومن سائر الطبائع النوعیه. وإنما تسمی بالغالب الظاهر منها ویعرض لها عند ملاقاه الغیر أن یبرز منها ما کان کامنا فیها فیغلب ویظهر للحس بعد ما کان مغلوبا غائبا عنه لا علی أنه حدث بل علی أنه برز ویکمن فیها ما کان بارزا فیصیر مغلوبا وغائبا بعد ما کان غالبا وظاهرا. وبإزائهم قوم زعموا أن الظاهر لیس علی سبیل بروز بل علی سبیل نفوذ من غیره فیه کالماء مثلا فإنه إنما یتسخن بنفوذ أجزاء ناریه فیه من النار المجاوره له. والمذهبان متقاربان فإنهما یشترکان فی أن الماء مثلا لم یستحل حارا لکن الحار نار تخالطه ویفترقان بأن أحدهما یری أن النار برزت من داخل الماء، والثانی یری أنها وردت علیه من خارجه. وإنما دعاهم إلی ذلک الحکم بامتناع کون الشئ عن لا شئ، وامتناع صیروره الشئ شیئا آخر.

واحده ظن أن تلک الطبیعه حدثت ولیس کذلک بل تلک الطبیعه کانت موجوده والحادث الترکیب لا غیر، والضروره قاضیه ببطلان هذه المقاله فإنا نشاهد تبدل ألوان وطعوم وروائح وغیر ذلک من الصفات الحادثه.

قال: فتفعل الکیفیه فی الماده فتکسر صرافه کیفیتها (1) وتحصل کیفیه متشابهه فی الکل متوسطه هی المزاج.

أقول: لما ذکر أن المرکبات أنما تحصل عند تفاعل هذه العناصر بعضها فی بعض شرع فی کیفیه هذا التفاعل، واعلم أن الحار والبارد، أو الرطب والیابس إذا اجتمعا وفعل کل منهما فی الآخر لم یخل إما أن یتقدم فعل أحدهما علی انفعاله أو یقترنا ویلزم من الأول صیروره المغلوب غالبا وهو محال، ومن الثانی کون الشئ الواحد غالبا مغلوبا دفعه واحده وهو محال فلم یبق إلا أن یکون الفاعل فی کل واحد منهما غیر المنفعل، فقیل: الفاعل هو الصوره والمنفعل هو الماده، وینتقض بالماء الحار إذا مزج بالماء البارد واعتدلا، فإن الفعل والانفعال بین الحار والبارد هناک موجود مع أنه لا صوره تقتضی الحراره فی الماء البارد.

وقیل: الفاعل هو الکیفیه والمنفعل هو الماده مثلا تفعل حراره الماء الحار فی ماده الماء البارد فتکسر البروده التی هی کیفیه الماء البارد وتحصل کیفیه متشابهه متوسطه بین الحراره والبروده هی المزاج، وهذا اختیار المصنف رحمه الله وفیه نظر لأن الماده إنما تنفعل فی الکیفیه الفاعله لا فی غیرها ویعود البحث من کون المغلوب یصیر غالبا أو اجتماع الغالبیه والمغلوبیه للشئ الواحد فی الوقت الواحد بالنسبه إلی شئ واحد وهو باطل.

قال: مع حفظ صور البسائط.

[شماره صفحه واقعی : 251]

ص: 2298


1- وفی (ت): فتکسر ما فیه کیفیتها. والباقیه کلها: فتکسر صرافه کیفیتها، کما اخترناه. والضمیر فی کیفیتها راجع إلی الاسطقسات، وإن کان راجعا إلی الماده فبالإضمار أی تکسر هذه الکیفیه صرافه کیفیه الصوره التی حاله فی الماده.

أقول: نقل الشیخ (1) فی هذا الموضوع فی کتاب الشفاء أن هنا مذهبا غریبا عجیبا وهو أن البسائط إذا اجتمعت وتفاعلت بطلت صورها النوعیه المقومه لها وحدثت صوره أخری نوعیه مناسبه لمزاج ذلک المرکب واحتجوا بأن العناصر لو بقیت علی طبائعها حتی اتصف الجزء الناری مثلا بالصوره اللحمیه أمکن أن یعرض للنار بانفرادها عارض ینتهی بها إلی أن تصیر حرارتها إلی ذلک الحد الذی حصل لها عند کونها جزءا من المرکب فتصیر النار البسیطه لحما.

وأبطله الشیخ بأن ذلک یکون کونا وفسادا لا مزاجا (2)، ولأن الکاسر باق مع الانکسار فالطبائع باقیه مع انکسار الکیفیات. ونقض ما ذکروه بوروده علیهم لأن مذهبهم أن الجزء الناری تبطل ناریته عند امتزاجه ویتصف بالصوره اللحمیه فیجوز عروض هذا العارض للنار البسیطه فإن شرطوا الترکیب کان هو جوابنا.

قال: ثم تختلف الأمزجه فی الأعداد بحسب قربها وبعدها من الاعتدال.

[شماره صفحه واقعی : 252]

ص: 2299


1- نقله فی الفصل السابع من الفن الثالث من طبیعیات الشفاء (ص 205 ج 1 ط 1). وقد ذهب صاحب الأسفار إلی ذلک المذهب الذی استغربه الشیخ فراجع الفصل الأول من الباب الثانی من کتاب النفس منه (ص 6 ج 4 ط 1)، وکذلک الفصل التاسع من الفن السادس من الجواهر والأعراض منه (ج 2 ط 1 ص 194)، وکذلک الفصل الرابع عشر من الفن السادس منه (ج 2 ص 202)، وتفصیل ذلک یطلب فی الفصل الخامس عشر من ذلک الفن (ج 2 ص 206). وخلاصه کلام الشیخ فی الشفاء وغیره من طائفه المشاء ما ذکره بهمنیار فی التحصیل من أن الجواهر العنصریه ثابته فی الممتزج بصورها متغیره فی کیفیاتها فقط وکیف لا تکون ثابته فیه والمرکب أنما هو مرکب عن أجزاء فیه مختلفه وإلا لکان بسیطا لا یقبل الأشد والأضعف. وأما کیفیاتها ولواحقها فتکون قد توسطت ونقصت عن حد الصرافه (ص 693 ط 1).
2- وفی (م ق): لا امتزاجا. ومفادهما فی المقام واحد. وعنوان الفصل فی الشفاء کان: فی إبطال مذهب محدث فی المزاج. وما فی الفصل من عبارات الشیخ تاره یناسب المزاج، وأخری الامتزاج. وتعبیر الخواجه فی شرح الإشارات والقوشجی وصاحب الشوارق فی شرح التجرید هو المزاج.

أقول: الأمزجه فی المرکبات هی المعده لقبول المرکب للصور والقوی المعدنیه والنباتیه والحیوانیه، إذ المرکبات کلها اشترکت فی طبیعه الجسمیه ثم اختلفت فی هذه القوی فبعضها اتصف بصوره حافظه لبسائطه عن التفرق جامعه لمتضادات مفرداته من غیر أن یکون مبدأ لشئ آخر وهذه هی الصور المعدنیه، وبعضها اتصف بصوره تفعل مع ما تقدم التغذیه والتنمیه والتولید لا غیر وهی النفس النباتیه، وبعضها یفعل مع ذلک الحس والحرکه الإرادیه وهی النفس الحیوانیه، فلا بد وأن یکون هذا الاختلاف بسبب اختلاف القوابل المستند إلی اختلاف الاستعداد المستفاد من اختلاف الأمزجه بسبب بعدها وقربها من الاعتدال، وکل من کان مزاجه أقرب (1) إلی الاعتدال قبل نفسا أکمل.

قال: مع عدم تناهیها بحسب الشخص وإن کان لکل نوع طرفا إفراط وتفریط وهی تسعه.

[شماره صفحه واقعی : 253]

ص: 2300


1- وأتم منه ما أفاد الخواجه فی شرحه علی الفصل الأخیر من النمط الثانی من الإشارات ونأتی بکلامه السامی تبرکا ثم نتبعه بما نشیر إلیه فی المقام لنفاسه البحث عن ذلک المطلب الأسنی، قال قدس سره: اعلم أن انکسار تضاد الکیفیات واستقرارها علی کیفیه متوسطه وحدانیه نسبه ما لها إلی مبدئها الواحد، وبسببها تستحق لأن یفیض علیها صوره أو نفسا تحفظها فکلما کان الانکسار أتم کانت النسبه أکمل والنفس الفائضه بمبدئها أشبه، إنتهی. أقول: کلامه السامی فی اعتدال المزاج حکم محکم واصل رصین فی النفس المکتفیه التی هی المرکز والقطب وما سواها من النفوس وغیرها تدور حولها، فما کان أقرب منها فهو ذو مزاج أعدل فهکذا الأقرب فالأقرب، وعلی خلافه الأبعد فالأبعد. وبهذا المطلب الأسنی تقدر أن تفهم أسرارا فی علم الانسان الکامل الإمام وما جاء فی الجوامع الروائیه من أن النفوس المکتفیه إذا شاؤوا أن یعلموا علموا، فتدبر حق التدبر. ثم اعلم أن التوحد أیضا هو ملاک تعلقنا الحقائق لأن التعقل هو التوحد والتعلق هو التفرق، والتعقل لا یتحقق مع التعلق، ولذا قال أصحاب التوحید: إن حقائق الأشیاء فی الحضره العلمیه بسیطه فلا ندرکها علی نحو تعینها فیها إلا من حیث أحدیتنا کما أفاده فی مصباح الأنس (ص 9 ط 1).

أقول: الأمزجه تختلف باختلاف صغر أجزاء البسائط وکبرها، وهذا الاختلاف بسبب الصغر والکبر غیر متناه فکانت الأمزجه لذلک غیر متناهیه بحسب الشخص وإن کان لکل نوع طرفا إفراط وتفریط فإن نوع الانسان مثلا له مزاج خاص معتدل بین طرفین هما إفراط وتفریط لکن ذلک المزاج الخاص (1) یشتمل علی ما لا یتناهی من الأمزجه الشخصیه ولا یخرج عن حد المزاج الانسانی وکذلک کل نوع.

إذا عرفت هذا فاعلم أن الأمزجه تسعه لأن البسائط إما أن تتساوی فیه وهو المعتدل، أو یغلب أحدها فإما الحار مع اعتدال الانفعالیین أو البارد معه أو الحار مع غلبه الرطب أو الیابس أو البارد معهما أو یغلب الرطب مع اعتدال الفعلیین أو الیابس معه.

قال:

[شماره صفحه واقعی : 254]

ص: 2301


1- أی ذلک المزاج الخاص النوعی.
الفصل الثالث : فی بقیه أحکام الأجسام
اشاره

وتشترک الأجسام فی وجوب التناهی لوجوب اتصاف ما فرض له ضده به عند مقایسته بمثله مع فرض نقصانه عنه.

أقول: لما فرغ عن البحث فی الأجسام شرع فی البحث عن باقی أحکامها إذ قد کان سبق البحث عن بعض أحکامها، وهذا الفصل یشتمل علی مسائل:

1- المسأله الأولی : فی تناهی الأجسام

(1)

وقد اتفق أکثر العقلاء علی ذلک وإنما خالف فیه حکماء الهند، واستدل المصنف رحمه الله علی ذلک بوجهین: الأول برهان التطبیق، وتقریره أن الأبعاد لو کانت

[شماره صفحه واقعی : 255]

ص: 2302


1- أقول: أما تناهی الأبعاد الجزئیه أی الأجسام الجزئیه فهو قریب من الأولیات کتناهی کره الأرض وغیرها من العناصر والکواکب، وأما تناهی الأبعاد بمعنی أن العالم الجسمانی ینتهی فی جمیع الجهات إلی محدب محدد الجهات وبعده لا خلاء ولا ملاء فدون إثباته خرط القتاد. والأدله التی ذکروها کلها مدخوله. وتلک الأدله هی البرهان السلمی، والترسی، وبرهان التطبیق، والبرهان الذی أقامه السید السمرقندی، والبرهان اللام الفی، والذی أقامه صاحب التلویحات، وبرهان التخلیص، وبرهان المسامته. وقد حررتها وبینت وجوه عدم تمامیتها فی المدعی فی کتابنا الموسوم بألف نکته ونکته فاطلبها من النکته الثالثه والثمانین والستمائه منه.

غیر متناهیه لأمکننا أن نفرض خطین غیر متناهیین مبدأهما واحد ثم نفصل من أحدهما قطعه ثم نطبق أحد الخطین علی الآخر بأن نجعل أول أحدهما مقابلا لأول الآخر، وثانی الأول مقابلا لثانی الثانی والثالث للثالث وهکذا إلی ما لا یتناهی، فإن استمرا کذلک کان الناقص مثل الزائد وهو محال بالضروره، وإن انقطع الناقص انقطع الزائد لأن الزائد إنما زاد بمقدار متناه هو القدر المقطوع والزائد علی المتناهی بمقدار متناه یکون متناهیا، فالخطان متناهیان وهو المطلوب.

إذا عرفت هذا فلنرجع إلی تتبع ألفاظ الکتاب، فقوله: وتشترک الأجسام فی وجوب التناهی، إشاره إلی الدعوی مع التنبیه علی کون هذا الحکم واجبا لکل جسم.

وقوله: لوجوب اتصاف ما فرض له ضده به، معناه لوجوب اتصاف الخط الناقص الذی فرض له ضد التناهی لأنا فرضنا الخطین غیر متناهیین بالتناهی (1).

وقوله: عند مقایسته بمثله، معناه عند مقایسه الخط الناقص بالخط الکامل المماثل له فی عدم التناهی. ومعنی المقایسه هنا مقابله کل جزء من الناقص بجزء من الکامل.

وقوله: مع فرض نقصانه عنه، یعنی مع فرض قطع شئ من الخط الناقص حتی صار ناقصا، فهذا ما خطر لنا فی معنی هذا الکلام.

قال: ولحفظ النسبه بین ضلعی الزاویه وما اشتملا علیه مع وجوب اتصاف الثانی به.

أقول: هذا هو الدلیل الثانی علی تناهی الأبعاد، وتقریره أنا إذا فرضنا زاویه خرج ضلعاها إلی ما لا یتناهی علی الاستقامه فإن النسبه بین زیاده الضلعین

[شماره صفحه واقعی : 256]

ص: 2303


1- صله لقوله: اتصاف الخط، وهو بیان به فی قول الماتن.

وزیاده الأبعاد التی اشتمل الضلعان علیها محفوظه بحیث کلما زاد الضلعان زادت الأبعاد علی نسبه واحده، فإذا استمرت زیاده الضلعین إلی ما لا یتناهی استمرت زیاده البعد بینهما إلی ما لا یتناهی مع وجوب اتصاف الثانی أعنی البعد بینهما بالتناهی لامتناع انحصار ما لا یتناهی بین حاصرین.

2- المسأله الثانیه : فی أن الأجسام متماثله

قال: واتحاد الحد وانتفاء القسمه فیه یدل علی الوحده.

أقول: ذهب الجمهور من الحکماء والمتکلمین إلی أن الأجسام متماثله فی حقیقه الجسمیه وإن اختلفت بصفات وعوارض، وذهب النظام إلی أنها مختلفه لاختلاف خواصها وهو باطل لأن ذلک یدل علی اختلاف الأنواع لا علی اختلاف المفهوم من الجسم من حیث هو جسم.

وقد استدل المصنف رحمه الله علی قوله بأن الجسم من حیث هو جسم یحد بحد واحد عند الجمیع، أما عند الأوائل فإن حده الجوهر القابل للأبعاد، وأما المتکلمون فإنهم یحدونه بأنه الطویل العریض العمیق وهذا الحد الواحد لا قسمه فیه، فالمحدود واحد لاستحاله اجتماع المختلفات فی حد واحد من غیر قسمه بل متی جمعت المختلفات فی حد واحد وقع فیه التقسیم ضروره، کقولنا: الحیوان إما ناطق أو صاهل، ویراد بهما الانسان والفرس.

3- المسأله الثالثه : فی أن الأجسام باقیه

قال: والضروره قضت ببقائها.

أقول: المشهور عند العقلاء ذلک، ونقل عن النظام خلافه بناء منه علی امتناع

[شماره صفحه واقعی : 257]

ص: 2304

استناد العدم إلی الفاعل وأنه لا ضد للأجسام مع وجوب فنائها یوم القیامه، فالتزم بعدم بقائها وأنها تتجدد حالا فحالا کالأعراض غیر القاره، والمحققون علی خلاف ذلک واعتمادهم علی الضروره فیه.

وقیل: إن النظام (1) ذهب إلی احتیاج الجسم حال بقائه إلی المؤثر، فتوهم الناقل أنه کان یقول بعدم بقاء الأجسام.

4- المسأله الرابعه : فی أن الأجسام یجوز خلوها عن الطعوم و الروائح و الألوان

قال: ویجوز خلوها عن الکیفیات المذوقه والمرئیه والمشومه کالهواء.

أقول: ذهب المعتزله إلی جواز خلو الأجسام عن الطعوم والروائح والألوان،

[شماره صفحه واقعی : 258]

ص: 2305


1- أقول: ذهب النظام إلی أن الأجسام متجدده آنا فآنا کالأعراض کما فی شرح المواقف (ص 447 ط قسطنطنیه). فقد تفوه النظام بالقول الحق أعنی القول بحرکه الجوهر لأن الأعراض هی المرتبه النازله للجوهر فإذا کانت متجدده آنا فآنا کانت موضوعاتها متجدده أیضا وهذه حجه من حجج إثبات الحرکه فی الجوهر، کما قال الحکیم السبزواری فی الحکمه المنظومه. وجوهریه لدینا واقعهإذ کانت الأعراض کلا تابعه فالأجسام لیست بباقیه بالبرهان فهی متجدده آنا فآنا فلا بد لها من جامع حافظ یجمع أجزاءها ویحفظ صورها علی الاتصال والدوام کما یقوله القائل بتجدد الأمثال أیضا، وذلک الجامع الحافظ لیس إلا أصلا مفارقا ولولاه لاضمحلت الأجسام وتفرقت الصور والهیئات لاقتضاء الحرکه ذلک. وادعاء الضروره فی بقائها لیس إلا من شهاده الحس باستمرار الأجسام ولا یصلح الحس وشهادته بالبقاء للتعویل علیه والوثوق به. وقال الآمدی کما فی شرح المواقف: نحن نعلم بالضروره العقلیه أن ما شاهدناه بالأمس من الجبال الراسیات والأرضین والسماوات هو عین ما نشاهده الیوم، وکذا نعلم بالاضطرار أن من فاتحناه بالکلام هو عین من ختمناه معه، وأن أولادنا ورفقاءنا الآن هم الذین کانوا معنا من قبل، إنتهی. وأقول: التعبیر بالضروره العقلیه محض ادعاء، والحق أن یقال: نحن نعلم بالضروره الحسیه.

ومنعت الأشعریه منه، أما المعتزله فاحتجوا بمشاهده بعض الأجسام کذلک کالهواء، واحتجت الأشعریه بقیاس اللون علی الکون وبما قبل الاتصاف علی ما بعده، وهما ضعیفان لأن القیاس المشتمل علی الجامع لا یفید الیقین فکیف الخالی عنه مع قیام الفرق، فإن الکون لا یعقل خلو متحیز عنه بالضروره بخلاف اللون فإنه یمکن أن یتصور الجسم خالیا عنه، وأما امتناع الخلو عنها بعد الاتصاف فممنوع ولو سلم لظهر الفرق أیضا لأن الخلو بعد الاتصاف أنما امتنع لافتقار الزائل بعد الاتصاف إلی طریان الضد بخلاف ما قبل الاتصاف لعدم الحاجه إلیه.

5- المسأله الخامسه : فی أن الأجسام یجوز رؤیتها

قال: ویجوز رؤیتها بشرط الضوء واللون وهو ضروری.

أقول: ذهب الأوائل إلی أن الأجسام مرئیه لکن لا بالذات بل بالعرض، فإنها لو کانت مرئیه بالذات لرؤی الهواء والتالی باطل فالمقدم مثله، وإنما یمکن رؤیتها بتوسط الضوء واللون وهذا حکم ضروری یشهد به الحس وجمهور العقلاء علی ذلک ولم أعرف فیه مخالفا.

6- المسأله السادسه : فی أن الأجسام حادثه

قال: والأجسام کلها حادثه لعدم انفکاکها من جزئیات متناهیه حادثه فإنها لا تخلو عن الحرکه والسکون وکل منهما حادث وهو ظاهر.

أقول: هذه المسأله من أجل المسائل وأشرفها فی هذا الکتاب وهی المعرکه العظیمه بین الأوائل والمتکلمین، وقد اضطربت أنظار العقلاء فیها وعلیها مبنی

[شماره صفحه واقعی : 259]

ص: 2306

القواعد الاسلامیه (1) وقد اختلف الناس فیها، فذهب المسلمون والنصاری والیهود والمجوس إلی أن الأجسام محدثه، وذهب جمهور الحکماء إلی أنها قدیمه، وتفصیل قولهم فی ذلک ذکرناه فی کتاب المناهج.

إذا عرفت هذا فنقول: الدلیل علی أن الأجسام حادثه أنها لا تخلو عن أمور متناهیه حادثه، وکل ما لم یخل عن أمور متناهیه حادثه فهو حادث، فالأجسام حادثه أما الصغری فلأن الأجسام لا تخلو عن الحرکه والسکون وهی أمور حادثه متناهیه، أما بیان عدم انفکاک الجسم عنهما فضروری لأن الجسم لا یعقل موجودا فی الخارج منفکا عن المکان فإن کان لابثا فیه فهو الساکن، وإن کان منتقلا عنه فهو المتحرک. وأما بیان حدوثهما فظاهر لأن الحرکه هی حصول الجسم فی الحیز بعد أن کان فی حیز آخر، والسکون هو الحصول فی الحیز بعد إن کان فی ذلک الحیز، فماهیه کل واحد منهما تستدعی المسبوقیه بالغیر والأزلی غیر مسبوق بالغیر فماهیه کل واحد منهما لیست قدیمه.

وأیضا فإن کل واحد منهما یجوز علیه العدم، والقدیم لا یجوز علیه العدم أما الصغری فلأن کل متحرک علی الإطلاق فإن کل جزء من حرکته یعدم ویوجد عقیبه جزء آخر منها، وکل ساکن فإنه إما بسیط أو مرکب، وکل بسیط ساکن یمکن علیه الحرکه لتساوی الجانب الملاقی منه لغیره من الأجسام والجانب الذی لا یلاقیه فی قبول الملاقاه فأمکن علی غیر الملاقی الملاقاه کما أمکنت علی

[شماره صفحه واقعی : 260]

ص: 2307


1- أی وهو مبنی قواعد جمیع الأدیان الإلهیه لأن الدین عند الله الاسلام، ولا شک فی حدوثها آنا فآنا لأنه سبحانه وتعالی دائم الفضل علی ما سواه بشؤون جمیع أسمائه الحسنی وصفاته العلیا کما أخبر عن نفسه بأنه کل یوم هو فی شأن، فلا تعطیل فی اسم من أسمائه أزلا وأبدا لأنه الحق الأحدی الصمدی الغنی المغنی، فلا حاله انتظار له فی فعل من أفعاله وإیفاء حکم اسم من أسمائه المنتشأه من ذاته بل الأسماء عین المسمی کما أنها غیره وکل یوم هو فی شأن، وإذا کان هو فی شأن فأسماؤه غیر المتناهیه أزلا وأبدا فی شؤونهم. الحمد لله الذی هدانا لهذا وما کنا لنهتدی لولا أن هدانا الله.

الملاقی لکن ذلک أنما یکون بواسطه الحرکه فکانت الحرکه جائزه علیه، وأما المرکب فإنه مرکب من البسائط، ونسوق الدلیل الذی ذکرناه فی البسیط إلی کل جزء من أجزاء المرکب، وأما الکبری فلأن القدیم إن کان واجب الوجود لذاته استحال عدمه، وإن کان جائز الوجود استند إلی عله موجبه لاستحاله صدور القدیم عن المختار لأن المختار أنما یفعل بواسطه القصد والداعی والقصد أنما یتوجه إلی إیجاد المعدوم فکل أثر لمختار حادث، فلو کان القدیم أثرا لمؤثر لکان ذلک المؤثر موجبا، فإن کان واجبا لذاته استحال عدمه فاستحال عدم معلوله، وإن کان ممکنا نقلنا الکلام إلیه فإما أن یتسلسل وهو محال أو ینتهی إلی مؤثر موجب یستحیل عدمه فیستحیل عدم معلوله، فقد ظهر أن القدیم یستحیل علیه العدم، وقد بینا جواز العدم علی الحرکه والسکون فیستحیل قدمهما.

قال: وأما تناهی جزئیاتها (1) فلأن وجود ما لا یتناهی محال للتطبیق، ولوصف کل حادث بالإضافتین المتقابلتین ویجب زیاده المتصف بإحداهما من حیث هو کذلک علی المتصف بالأخری فینقطع الناقص والزائد أیضا.

[شماره صفحه واقعی : 261]

ص: 2308


1- کما فی (ت، ق، ز) والضمیر راجع إلی الأجسام وذلک لأن المصنف بین حدوث الأجسام من جهه عدم انفکاکها من جزئیات متصفه بوصفین: أحدهما کونها متناهیه، وثانیهما کونها حادثه. فما لم یتبین تناهی الجزئیات وحدوثها لم یتبین حدوث الأجسام فأخذ المصنف فی بیانهما فبدأ بحدوث الجزئیات مع أن ترتیب العباره یوجب تقدیم بیان تناهیها لأن الحدوث مأخوذ فی بیان التناهی، فقال: فإنها - یعنی الجزئیات - لا تخلو من الحرکه والسکون وکل منهما حادث. ثم تصدی لبیان تناهی الجزئیات فقال: وأما تناهی جزئیاتها.. الخ. فکان ینبغی فی الشرح أن یقال: لما بین حدوث الجزئیات شرع الآن فی بیان تناهیها، إلا أن الشارح قرأ جزئیاتها علی التثنیه فأرجع الضمیر إلی الحرکه والسکون والنساخ کتبوا المتن علی منواله علی صوره التثنیه وهو کما تری. ثم المراد من قوله: فیجب زیاده المتصف بإحداهما، هو الذی اتصف بالإضافتین أی السبوق واللحوق أو العلیه والمعلولیه کلیهما، والناقص هو الذی اتصف بالسبق مثلا وحده، والزائد ما اتصف بالسبق واللحوق معا.

أقول: لما بین حدوث الحرکه والسکون شرع الآن فی بیان تناهیهما لأن بیان حدوثهما غیر کاف فی الدلاله، وهذا المقام هو المعرکه بین الحکماء والمتکلمین، فإن المتکلمین یمنعون من اتصاف الجسم بحرکات لا تتناهی، والأوائل جوزوا ذلک.

والمتکلمون استدلوا علی قولهم بوجوه: أحدها: أن کل فرد حادث فالمجموع کذلک، وهو ضعیف إذ لا یلزم من حدوث کل فرد حدوث المجموع.

الثانی: إنها قابله للزیاده والنقصان فتکون متناهیه، وهو ضعیف بمعلومات الله تعالی ومقدوراته، فإن الأولی أزید من الثانیه (1) ولا یلزم تناهیهما.

الثالث: التطبیق وهو (2) أن تؤخذ جمله الحرکات من الآن إلی الأزل جمله، ومن زمان الطوفان إلی الأزل جمله أخری ثم تطبق إحدی الجملتین بالأخری فإن استمرا إلی ما لا یتناهی کان الزائد مثل الناقص هذا خلف، وإن انقطع الناقص تناهی وتناهی الزائد لأنه إنما زاد بمقدار متناه والزائد علی المتناهی بمقدار متناه

[شماره صفحه واقعی : 262]

ص: 2309


1- الحق أن معلوماته تعالی ومقدوراته غیر متناهیتین بالفعل لأنه صمد غیر متناه فکذلک معلوماته ومقدوراته فلا تجری النسبه فیهما فلا تتطرق الزیاده والنقصان فیهما، فتبصر.
2- أقول: الأمر المهم فی التناهی هو أن جمیع أعیان الموجودات المتحققه فی الخارج مستنده فی وجوداتها إلی الغنی الواجب بالذات بالفعل وهذا معنی انتهاؤها واستنادها الوجودی إلی الواجب کان علی وزان قوله سبحانه لکلیمه: أنا بدک اللازم یا موسی. والحرکات الماضیه لیست عللا فاعلیه لوجودها والأمر أرفع من المباحث العادیه. قالت المتکلمه: إن دوام الشئ مع الشئ یقتضی مساواتهما وعدم أولویه أحدهما بالعلیه وهو ممنوع فإن الشعاع المحسوس من النیر لا النیر منه وهو معه یدوم بدوامه، وکذا حرکه الخاتم مع حرکه الإصبع فلأن یدوم أثر أقوی المؤثرات وما له کل التأثیر فی الحقیقه کان أولی، والخلو عن التأثیر تعطیل. ثم کون الحرکات دائمه أزلیه لا یلزم منه أن یکون کل حادث متوقفا علی حصول ما لا یتناهی فیقال: إن کل ما کان کذلک فلا یحصل، وذلک أعنی عدم اللزوم لأن المتوقف علی غیر المتناهی وجودا یلزم منه عدم حصوله، لا علی غیر المتناهی إعدادا له. والأهم من ذلک الأمر هو النیل بمعنی توحیده سبحانه. ورأینا التعرض بواحده واحده من شبههم والرد علیها موجبا للإسهاب فالأعراض عنها أنسب بالتعلیقه علی الکتاب.

یکون متناهیا.

الرابع: أن کل حادث یوصف بإضافتین متقابلتین هما السابقیه والمسبوقیه، لأن کل واحد من الحوادث غیر المتناهیه یکون سابقا علی ما بعده ولاحقا لما قبله، والسبق واللحوق إضافتان متقابلتان وإنما صح اتصافه بهما لأنهما أخذا بالنسبه إلی شیئین.

إذا عرفت هذا فنقول: إذا اعتبرنا الحوادث الماضیه المبتدئه من الآن تاره من حیث إن کل واحد منها سابق، وتاره من حیث هو بعینه لاحق، کانت السوابق واللواحق المتبائنتان بالاعتبار متطابقتین فی الوجود ولا یحتاج فی تطابقهما إلی توهم تطبیق، ومع ذلک یجب کون السوابق أکثر من اللواحق فی الجانب الذی وقع فیه النزاع، وإلی هذا أشار بقوله: ویجب زیاده المتصف بإحداهما، أعنی بإحدی الإضافتین وهو إضافه السبق علی المتصف بالأخری أعنی إضافه اللحوق، فإذن اللواحق منقطعه فی الماضی قبل انقطاع السوابق فتکون متناهیه، والسوابق أیضا تکون متناهیه لأنها زادت بمقدار متناه، وهذا الوجه الأخیر استنبطه المصنف رحمه الله ولم نعثر علیه فی کلام القدماء.

قال: والضروره قضت بحدوث ما لا ینفک عن حوادث متناهیه.

أقول: لما بین أن الأجسام لا تنفک عن الحرکه والسکون وبین حدوثهما وتناهیهما وجب القول بحدوث الأجسام لأن الضروره قضت بحدوث ما لا ینفک عن حوادث متناهیه.

قال: فالأجسام حادثه ولما استحال قیام الأعراض إلا بها ثبت حدوثها.

أقول: هذا نتیجه ما ذکر من الدلیل وهو القول بحدوث الأجسام، وأما الأعراض فإنه یستحیل قیامها بأنفسها وتفتقر فی الوجود إلی محل تحل فیه وهی إما جسمانیه أو غیر جسمانیه والکل حادث، أما الجسمانیه فلامتناع قیامها بغیر الأجسام وإذا کان الشرط حادثا کان المشروط کذلک بالضروره، وأما غیر

[شماره صفحه واقعی : 263]

ص: 2310

الجسمانیه فبالدلیل الدال علی حدوث کل ما سوی الله تعالی. والمصنف رحمه الله إنما قصد الأعراض الجسمانیه لقوله: لما استحال قیام الأعراض إلا بها ثبت حدوثها.

قال: والحدوث اختص بوقته إذ لا وقت قبله، والمختار یرجح أحد مقدوریه لا لأمر عند بعضهم (1).

أقول: لما بین حدوث العالم شرع فی الجواب عن شبه الفلاسفه، وأقوی شبههم ثلاثه أجاب المصنف رحمه الله عنها فی هذا الکتاب.

الشبهه الأولی وهی أعظمها قالوا: المؤثر التام فی العالم إما أن یکون أزلیا أو حادثا، فإن کان أزلیا لزم قدم العالم لأن عند وجود المؤثر التام یجب وجود الأثر، لأنه لو تأخر عنه ثم وجد لم یخل إما أن یکون لتجدد أمر أو لا، والأول یستلزم کون ما فرضناه مؤثرا تاما لیس بتام هذا خلف، والثانی یستلزم ترجیح أحد طرفی الممکن لا لمرجح لأن اختصاص وجود الأثر بالوقت الذی وجد فیه دون ما قبله وما بعده مع حصول المؤثر التام یکون ترجیحا من غیر مرجح.

وإن کان المؤثر فی العالم حادثا نقلنا الکلام إلی عله حدوثه ویلزم التسلسل أو الانتهاء إلی المؤثر القدیم وهو محال لتخلف الأثر عنه، وهذا المحال أنما نشأ من فرض حدوث العالم.

وقد أجاب المتکلمون عن هذه الشبهه بوجوه: أحدها: أن المؤثر التام قدیم لکن الحدوث اختص بوقت الإحداث لانتفاء وقت قبله، فالأوقات التی یطلب فیها الترجیح معدومه ولا یتمایز إلا فی الوهم، وأحکام الوهم فی مثل ذلک غیر مقبوله بل الزمان یبتدأ وجوده مع أول وجود العالم ولم یمکن وقوع ابتداء سائر

[شماره صفحه واقعی : 264]

ص: 2311


1- کما فی (ت، ق، ش، ز، د) وذلک الأمر هو الداعی والمرجح. وفی بعض النسخ: أحد مقدوریه بلا داع ومرجح عند بعضهم والمظنون أن تفسیر الأمر جعل موضعه فی المتن. وفی (ص): أحد مقدوریه لا لمرجح عند بعضهم، وفی هامشه لا لأمر - خ ل. وقوله: لأن عند وجود المؤثر التام یجب وجود الأثر، باتفاق النسخ کلها.

الموجودات قبل ابتداء وجود الزمان أصلا.

الثانی: أن المؤثر التام أنما یجب وجود أثره معه لو کان موجبا، أما إذا کان مختارا فلا لأن المختار یرجح أحد مقدوریه علی الآخر لا لمرجح، فالعالم قبل وجوده کان ممکن الوجود وکذا بعد وجوده لکن المؤثر المختار أراد إیجاده وقت وجوده دون ما قبله وما بعده لا لأمر.

الثالث: أنه لم لا یجوز اختصاص بعض الأوقات بمصلحه تقتضی وجود العالم فیه بها دون ما قبل ذلک الوقت وبعده، فالمؤثر التام وإن کان حاصلا فی الأزل لکن لا یجب وجود العالم فیه تحصیلا لتلک المصلحه.

الرابع: أن الله تعالی علم وجود العالم وقت وجوده وخلاف علمه محال، فلم یمکن وجوده قبل وقت وجوده.

الخامس: أن الله تعالی أراد إیجاد العالم وقت وجوده والإراده مخصصه لذاتها.

السادس: أن العالم محدث لما تقدم فیستحیل وجوده فی الأزل لأن المحدث هو ما سبقه العدم والأزل ما لم یسبقه العدم والجمع بینهما محال، ثم عارضوهم بالحادث الیومی فإنه معلول إما لقدیم فیلزمه قدمه أو لحادث فیتسلسل.

قال: والماده منفیه.

أقول: هذا جواب عن الشبهه الثانیه، وتقریرها أنهم قالوا: کل حادث فهو مسبوق بإمکان وجوده وذلک الإمکان لیس أمرا عدمیا وإلا فلا فرق بین نفی الإمکان والامکان المنفی، ولا قدره القادر لأنا نعللها به فهو مغایر، ولیس جوهرا لأنه نسبه وإضافه فهو عرض فمحله یکون سابقا علیه وهو الماده، فتلک الماده إن کانت قدیمه ویستحیل انفکاکها عن الصوره لزم قدم الصوره فیلزم قدم الجسم وإن کانت حادثه تسلسل.

والجواب قد بینا أن الماده منفیه وقد سلف تحقیقه.

[شماره صفحه واقعی : 265]

ص: 2312

قال: والقبلیه لا تستدعی الزمان وقد سبق تحقیقه.

أقول: هذا جواب عن الشبهه الثالثه، وتقریرها أنهم قالوا: کل حادث فإن عدمه سابق علی وجوده، وأقسام السبق منفیه هنا إلا الزمانی، فکل حادث یستدعی سابقه الزمان علیه فالزمان إن کان حادثا لزم أن یکون زمانیا وهو محال، وإن کان قدیما وهو مقدار الحرکه لزم قدمها لکن الحرکه صفه للجسم فیلزم قدمه.

والجواب ما تقدم من أن السبق لا یستدعی الزمان وإلا لزم التسلسل.

قال:

[شماره صفحه واقعی : 266]

ص: 2313

الفصل الرابع : فی الجواهر المجرده
اشاره

أما العقل فلم یثبت دلیل علی امتناعه (1).

أقول: لما فرغ من البحث عن الجواهر المقارنه شرع فی البحث عن الجواهر المجرده ولبعدها عن الحس أخرها عن البحث عن المقارنات وفی هذا الفصل مسائل:

1- المسأله الأولی : فی العقول المجرده

(واعلم) أن جماعه من المتکلمین نفوا هذه الجواهر واحتجوا بأنه لو کان هاهنا موجود لیس بجسم ولا جسمانی لکان مشارکا لواجب الوجود فی هذا الوصف فیکون مشارکا له فی ذاته. وهذا الکلام سخیف لأن الاشتراک فی الصفات السلبیه لا یقتضی الاشتراک فی الذوات فإن کل بسیطین یشترکان فی سلب ما عداهما عنهما مع انتفاء الشرکه بینهما فی الذات، بل الاشتراک فی الصفات الثبوتیه لا یقتضی اشتراک الذوات لأن الأشیاء المختلفه قد یلزمها لازم واحد فإذا ثبت ذلک لم یلزم من کون هذه الجواهر المجرده مشارکه للواجب تعالی فی

[شماره صفحه واقعی : 267]

ص: 2314


1- بل الأدله الرصینه العقلیه والنقلیه قائمه علی تحققه وجودا.

وصف التجرد وهو سلبی مشارکتها له فی الحقیقه فلهذا لم یجزم المصنف رحمه الله بنفی هذه الجواهر المجرده.

قال: وأدله وجوده مدخوله کقولهم: الواحد لا یصدر عنه أمران، ولا سبق لمشروط باللاحق فی تأثیره أو وجوده، ولا لما انتفت صلاحیه التأثیر عنه لأن المؤثر هنا مختار.

أقول: لما بین انتفاء الجزم بعدم الجوهر المجرد الذی هو العقل شرع فی بیان انتفاء الجزم بثبوته وذلک ببیان ضعف أدله المثبتین.

واعلم أن أکثر الفلاسفه ذهبوا إلی أن المعلول الأول هو العقل الأول (1) وهو موجود مجرد عن الأجسام والمواد فی ذاته وتأثیره معا، ثم إن ذلک العقل یصدر عنه عقل وفلک لتکثیره باعتبار کثره جهاته الحاصله من ذاته ومن فاعله، ثم یصدر عن العقل الثانی عقل ثالث وفلک ثان وهکذا إلی أن ینتهی إلی العقل الأخیر وهو المسمی بالعقل الفعال، وإلی الفلک الأخیر التاسع وهو فلک القمر.

واستدلوا علی إثبات الجواهر المجرده التی هی العقول بوجوه:

الأول: قالوا: إن الله تعالی واحد فلا یکون عله للمتکثر فیکون الصادر عنه واحدا فلا یخلو إما أن یکون جسما أو ماده أو صوره أو نفسا أو عرضا أو عقلا، والأقسام کلها باطله سوی الأخیر.

أما الأول فلأن کل جسم مرکب من الماده والصوره، وقد بینا أن المعلول الأول یکون واحدا وإلی هذا القسم أشار بقوله: الواحد لا یصدر عنه أمران.

وأما الثانی: فلأن الماده هی الجوهر القابل فلا تصلح للفاعلیه، لأن نسبه

[شماره صفحه واقعی : 268]

ص: 2315


1- المعلول هو المخلوق وقد اعتبر فی الخلق التقدیر فینبغی أن یفرق ویمیز فی هذا المقام بین أول ما صدر وبین أول ما خلق. أما الصادر الأول فهو نور مرشوش ورق منشور علیها جمیع الکلمات النوریه الخلقیه من العقل الأول إلی آخر الخلق. والبحث عن ذلک بالتفصیل والاستیفاء موکول إلی محله. ولعل ما فی رسالتنا الفارسیه الموسومه بالوحده فی نظر الحکیم والعارف یجدیک فی المقام.

القبول نسبه الإمکان ونسبه الفاعل نسبه الوجوب، ویستحیل أن تکون نسبه الشئ الواحد إلی الواحد نسبه إمکان ووجوب، فإذا لم تصلح الماده للفاعلیه لم تکن هی المعلول الأول السابق علی غیره لأن المعلول الأول یجب أن یکون عله فاعلیه لما بعده، وإلی هذا القسم أشار بقوله: ولا لما انتفت صلاحیه التأثیر عنه، أی لا سبق للماده التی لا تصلح أن تکون فاعلا وإذا لم تکن سابقه لم تکن هی المعلول الأول لما بینا أن المعلول الأول سابق علی غیره من المعلولات.

وأما الثالث فلأن الصوره مفتقره فی فاعلیتها وتأثیرها إلی الماده لأنها إنما تؤثر إذا کانت موجوده مشخصه، وإنما تکون کذلک إذا کانت مقارنه للماده فلو کانت الصوره هی المعلول الأول السابق علی غیره لکانت مستغنیه فی علیتها عن الماده وهو محال، فالحاصل أن الصوره محتاجه فی وجودها الشخصی إلی الماده فلا تکون سابقه علیها وعلی غیرها من الممکنات لاستحاله اشتراط السابق باللاحق، وإلی هذا القسم أشار بقوله: ولا سبق لمشروط، أی الصوره باللاحق أی بالماده فی وجوده.

وأما الرابع فلأن النفس أنما تفعل بواسطه البدن، فلو کانت هی المعلول الأول لکانت عله لما بعدها من الأجسام فتکون مستغنیه فی فعلها عن البدن فلا تکون نفسا بل عقلا وهو محال، فهی إذا مشروطه بأسرها (1) بالأجسام، فلو کانت سابقه علیها لکان السابق مشروطا باللاحق فی تأثیره المستند إلیه وهو محال، وإلی هذا أشار بقوله: ولا سبق لمشروط أی النفس باللاحق أی الجسم فی تأثیره.

وأما الخامس فلأن العرض محتاج فی وجوده إلی الجوهر، فلو کان المعلول الأول عرضا لکان عله للجواهر کلها فیکون السابق مشروطا فی وجوده باللاحق وهو باطل بالضروره، وإلیه أشار بقوله: ولا سبق لمشروط باللاحق فی وجوده، فالحاصل أن الصوره والعرض مشروطان بالماده والجوهر فلا یکونان سابقین

[شماره صفحه واقعی : 269]

ص: 2316


1- کما فی (م، د) وفی (ص، ق، ز، ش): مشروط تأثیرها.

علیهما، والنفس أنما تؤثر بواسطه الجسم فلا تکون متقدمه علیه تقدم العله علی المعلول وإلا استغنت فی تأثیرها عنه.

إذا عرفت هذا الدلیل فنقول: بعد تسلیم أصوله أنه إنما یلزم لو کان المؤثر موجبا، أما إذا کان مختارا فلا فإن المختار تتعدد آثاره وأفعاله، وسیأتی الدلیل علی أنه مختار.

قال: وقولهم استداره الحرکه توجب الإراده المستلزمه للتشبه بالکامل، إذ طلب الحاصل فعلا أو قوه یوجب الانقطاع، وغیر الممکن محال لتوقفه علی دوام ما أوجبنا انقطاعه، وعلی حصر أقسام الطلب، مع المنازعه فی امتناع طلب المحال.

أقول: هذا هو الوجه الثانی من الوجوه التی استدلوا بها علی إثبات العقول المجرده مع الجواب عنه.

وتقریر الدلیل أن نقول: حرکات السماوات إرادیه (1) لأنها مستدیره، وکل حرکه مستدیره إرادیه لأن الحرکه إما طبیعیه أو قسریه، والمستدیره لا تکون طبیعیه لأن المطلوب بالطبع لا یکون متروکا بالطبع، وکل جزء من المسافه فی الحرکه المستدیره فإن ترکه بعینه هو التوجه إلیه، وإذا انتفت الطبیعه انتفت القسریه لأن القسر علی خلاف الطبع وحیث لا طبع فلا قسر فثبت أنها إرادیه وکل حرکه إرادیه فإنها تستدعی مطلوبا، ولأن العبث لا یدوم وذلک المطلوب یجب أن یستکمل الطالب به وإلا لم یتوجه بالطلب نحوه، فإما أن یکون کما لا فی نفسه أو لا، والثانی محال وإلا لجاز انقطاع الحرکه لأنه لا بد وأن یظهر لذلک الطالب أن

[شماره صفحه واقعی : 270]

ص: 2317


1- قال عز من قائل: (إذ قال یوسف لأبیه یا أبت إنی رأیت أحد عشر کوکبا والشمس والقمر رأیتهم لی ساجدین (یوسف 6) والساجدون صیغه جمع لذوی العقول. وفی الدعاء الثالث والأربعین من الصحیفه الکامله السجادیه وهو دعاؤه علیه السلام إذا نظر إلی الهلال: أیها الخلق المطیع الدائب السریع المتردد فی منازل التقدیر المتصرف فی فلک التدبیر.. الخ.

ذلک المطلوب لیس بکمال فی ذاته فیترک الطلب، وإذا کان المطلوب کمالا حقیقیا فإما أن یحصل بالکلیه وهو محال وإلا لوقفت الحرکه فیجب أن یحصل علی التعاقب، ولما کانت کمالات الفلک حاضره بأسرها سوی الوضع لأنه کامل فی جوهره وباقی مقولاته غیر الوضع فإن أوضاعه الممکنه لیست حاضره بأسرها، إذ لا وضع یحصل له إلا وهناک أوضاع لا نهایه لها معدومه عنه، ولا یمکن حصولها دفعه فهی أنما تحصل علی التعاقب. ثم إن الفلک لما تصور کمال العقل وأنه لم یبق فیه شئ بالقوه إلا وقد خرج إلی الفعل اشتاق إلی التشبه به فی ذلک لیستخرج ما فیه بالقوه إلی الفعل، ولما تعذر ذلک دفعه استخرج کماله فی أوضاعه علی التعاقب فقد ظهر من هذا وجود عقل یتشبه به الفلک فی حرکته فإن کان واحدا لزم تشابه الحرکات الفلکیه فی الجهات والسرعه والبطء ولیس کذلک فیجب وجود عقول متکثره بحسب تکثر الحرکات فی الجهه (1) والسرعه والبطء.

لا یقال: لم لا یتحرک لأجل نفع السافل أو لم لا یختلف فی السرعه والبطء والجهه لذلک؟ لأنا نقول: الفلکیات أشرف من هذا العالم ویستحیل أن یفعل العالی شیئا لأجل السافل وإلا لکان مستکملا به فالکامل مستکمل بالناقص هذا خلف، فلا یمکن أن تکون الحرکه فی أصلها ولا فی هیئتها لأجل نفع السافل فهذا تقریر الدلیل.

والجواب أن هذا مبنی علی دوام الحرکه، ونحن قد بینا حدوث العالم فیجب انقطاعها فبطل هذا الدلیل من أصله. وأیضا فهذا الدلیل یتوقف علی حصر أقسام الطلب والأقسام التی ذکروها لیست حاصره، سلمنا لکن لم لا یجوز أن یکون الطلب لما یستحیل حصوله أو لما هو حاصل ولا شعور للطالب بذلک ونمنع وجوب الشعور بذلک؟ ثم نقول: لا نسلم أن الحرکه الفلکیه دوریه فلم لا یتحرک علی الاستقامه؟ سلمنا أنها دوریه فلم لا تکون قسریه قوله: انتفاء الطبع یقتضی

[شماره صفحه واقعی : 271]

ص: 2318


1- وفی (م): الحرکات والجهه، وفی غیرها: فی الجهه. وهذا هو الصواب المختار.

انتفاء القسر؟ قلنا: ممنوع فإن حرکه المحوی بالحاوی حرکه قسریه وإن کانت بالعرض وهی دوریه، سلمنا لکن الحرکه لیست مقصوده بالذات بل إنما تراد لغیرها فلم حصرتم ذلک الغیر فی استخراج الأوضاع ولم؟ لا یجوز أن تکون للفلک کمالات غیر الأوضاع معدومه کالتعقلات المتجدده؟ وأیضا فإنه علی قدر خاص فباقی أنواع الکم عنه معدومه، وکذا کثیر من أنواع الکیف فلم أوجبتم الحرکه فی الوضع للتشبه باستخراج أنواع الأوضاع ولم توجبوا استخراج باقی الأعراض من الکم والکیف؟ بل الأیون (1) عنه معدومه مع استحاله حصولها له عندکم فلم لا یجوز مثله فی الأوضاع؟ سلمنا ذلک لکن لم أوجبتم وجود عقل یتشبه به الفلک؟ ولم لا یقال: إن خروج الأوضاع کمال مقصود له (2) فیتحرک لطلبه من غیر حاجه إلی متشبه به؟ سلمنا لکن لم أحلتم نفع السافل وحدیث الاستفاده مع أنه خطابی غیر لازم؟ وبالجمله فهذا الوجه ضعیف جدا.

إذا عرفت هذا فنرجع إلی تتبع ألفاظ الکتاب، فقوله: وقولهم یقرأ بالجر عطفا علی قوله: کقولهم. وقوله: استداره الحرکه توجب الإراده، إشاره إلی ما نقلناه عنهم من أن الحرکه المستدیره لا تکون إلا إرادیه. وقوله: المستلزمه للتشبه بالکامل، إشاره إلی أن الغایه من الحرکه لیس کما لا یحصل دفعه ولا یمتنع من الحصول بل هو التشبه الحاصل علی التعاقب. وقوله: إذ طلب الحاصل فعلا أو قوه یوجب الانقطاع، إشاره إلی أن ذلک الکمال لیس حاصلا بالفعل وإلا لوقفت

[شماره صفحه واقعی : 272]

ص: 2319


1- کما فی غیر (م) وأما فی (م) - وهی أقدم النسخ - فالعباره: بل الألوان. والمراد من الأیون أمکنه الأفلاک التی هی غیر أمکنتها الفعلیه. وقال الشیخ فی التعلیقات: هذه الأوضاع والأیون کلها طبیعیه للفلک. وقال فی إلهیات الشفاء (ج 2 ط 1 ص 615): فهذه الحرکه لا تشبه سائر الحرکات إلی قوله: لأنها نفس استبقاء الأوضاع والأیون علی التعاقب.. الخ، ونحوه فی طبیعیات الشفاء (ج 1 ط 1 ص 46) فکلماته فیهما یؤید الأیون فی الکشف، بل المحقق هو الأیون لا الألوان.
2- وفی غیر واحده من النسخ المعتبره: کمال مفقود له.

الحرکه ولا بالقوه التی یمکن حصولها دفعه لذلک أیضا. وقوله وغیر الممکن محال، إشاره إلی أن الکمال إذا کان ممتنع الحصول استحال طلبه. وقوله: لتوقفه علی دوام ما أوجبنا انقطاعه، إشاره إلی بیان ضعف هذا الدلیل فإنه مبنی علی دوام الحرکه، وقد بینا وجوب انقطاعه. وقوله: وعلی حصر أقسام الطلب، إشاره إلی اعتراض ثان وهو أن نمنع حصر أقسام الطلب فی أنه إما أن یکون کما لا حاصلا أو ممتنع الحصول أو یحصل علی التعاقب. وقوله: مع المنازعه فی امتناع طلب المحال، إشاره إلی اعتراض آخر وهو أنا نمنع استحاله طلب المحال لجواز الجهل علی الطالب.

قال: وقولهم لا علیه بین المتضائفین (1) وإلا لأمکن الممتنع أو علل الأقوی بالأضعف لمنع الامتناع الذاتی.

أقول: هذا هو الوجه الثالث من الوجوه التی استدلوا بها علی إثبات العقول، وتقریره أن نقول: الأفلاک ممکنه فلها عله فهی إن کانت غیر جسم ولا جسمانی ثبت المطلوب، وإن کانت العله جسمانیه لزم الدور، وإن کانت جسما فإما أن یکون الحاوی عله للمحوی أو بالعکس، والثانی محال لأن المحوی أضعف من الحاوی فلو کان المحوی عله لزم تعلیل الأقوی الذی هو الحاوی بالأضعف الذی هو المحوی وهو محال، والأول وهو أن یکون الحاوی عله فی المحوی (2) محال أیضا، وبیانه یتوقف علی مقدمات: إحداها: أن الجسم لا یکون عله إلا بعد صیرورته شخصا معینا، وهو ظاهر لأنه إنما یؤثر إذا صار موجودا بالفعل ولا وجود لغیر الشخصی. الثانیه: أن المعلول حال فرض وجود العله یکون ممکنا وإنما یلحقه الوجوب بعد وجود العله ووجوبها. الثالثه: أن الأشیاء المتصاحبه لا تتخالف فی الوجوب والإمکان، إذا عرفت هذا فنقول: لو کان الحاوی عله

[شماره صفحه واقعی : 273]

ص: 2320


1- وفی (م): قال لا علیه بین المتضائفین. وظاهر الشرح یوافقها.
2- باتفاق النسخ کلها، وأسلوب الکلام یقتضی أن یقال: عله للمحوی.

للمحوی لکان متقدما بشخصه المعین علی وجود المحوی فیکون المحوی حینئذ ممکنا فیکون انتفاء الخلاء ممکنا لأنه مصاحب لوجود المحوی لکن الخلاء ممتنع لذاته، والجواب بعد تسلیم امتناع الخلاء لا نسلم کون الامتناع ذاتیا.

إذا عرفت هذا فنرجع إلی تتبع ألفاظ الکتاب، فنقول: قوله: لا علیه بین المتضائفین، الذی یفهم من هذا الکلام أنه لا علیه بین الحاوی والمحوی وسماهما المتضائفین لأنه أخذهما من حیث هما حاو ومحوی، وهذان الوصفان من باب المضاف. وقوله: وإلا لأمکن الممتنع، إشاره إلی ما بیناه من إمکان الخلاء الممتنع لذاته علی تقدیر کون الحاوی عله. وقوله: أو علل الأقوی بالأضعف، إشاره إلی ما بیناه من کون الضعیف عله فی القوی علی تقدیر کون المحوی عله للحاوی. وقوله: لمنع الامتناع الذاتی، إشاره إلی ما بیناه فی الجواب من المنع من کون الخلاء ممتنعا لذاته، فهذا ما فهمناه من هذا الموضع.

2- المسأله الثانیه : فی النفس الناطقه

قال: وأما النفس فهی کمال (1) أول لجسم طبیعی آلی ذی حیاه بالقوه.

أقول: هذا هو البحث عن أحد أنواع الجوهر وهو البحث عن النفس الناطقه، وقبل البحث عن أحکامها شرع فی تعریفها وقد عرفها الحکماء بأنها کمال أول لجسم طبیعی آلی ذی حیاه بالقوه، لأن الجسم إذا أخذ بمعنی الماده کانت النفس المنضمه إلیه الذی یحصل من اجتماعهما (2) نبات أو حیوان أو انسان صوره، وإذا أخذ بمعنی الجنس کانت کمالا لأن طبیعه الجنس ناقصه قبل الفصل، وقد عرفوا

[شماره صفحه واقعی : 274]

ص: 2321


1- أقول یناسب المقام الرجوع إلی رسالتنا الموسومه بعیون مسائل النفس مما برز من قلم الراقم. وهی تنشعب إلی سته وستین عینا فی کل عین تنهمر حقائق نوریه فی معرفه النفس، ونرجوا أن تکون تامه الفائده لأهل التحقیق وأن تقع موقع قبول أرباب البحث والتنقیب، والله سبحانه ولی التوفیق.
2- هکذا بإفراد الموصول بإطباق النسخ وکأن الصواب الذین علی التثنیه أی الجسم والنفس الذین یحصل من اجتماعها.. الخ (الشفاء ج 1 ط 1 ص 278).

النفس بالکمال دون الصوره لأن النفس الانسانیه غیر حاله فی البدن فلیست صوره له وهی کمال له، واعلم أن الکمال منه أول وهو الذی یتنوع به الشئ کالفصول، ومنه ثان وهو ما یعرض للنوع بعد کماله من صفاته اللازمه والعارضه، فالنفس من القسم الأول وهی کمال لجسم طبیعی غیر صناعی کالسریر وغیره، ولیست کمالا لکل طبیعی حتی البسائط بل هی کمال لجسم طبیعی آلی تصدر عنه أفعاله بواسطه الآلات ومعناه کونه ذا آلات یصدر عنه بتوسطها وغیر توسطها (1) ما یصدر من أفاعیل الحیاه التی هی التغذی والنمو والتولید والادراک والحرکه الإرادیه والنطق.

3- المسأله الثالثه : فی أن النفس الناطقه لیست هی المزاج

قال: وهی مغایره لما هی شرط فیه لاستحاله الدور.

أقول: ذهب المحققون إلی أن النفس الناطقه مغایره للمزاج، وعلیه ثلاثه أوجه (2): الأول: ما ذکر الأوائل أن النفس الناطقه شرط فی حصول المزاج، لأن المزاج أنما یحصل من اجتماع العناصر المتضاده فعله ذلک الاجتماع یجب أن تکون متقدمه علیه وکذا شرط الاجتماع وهو النفس الناطقه فلا تکون هی المزاج المتأخر عن الاجتماع لاستحاله الدور. وفی هذا الوجه نظر (3) لأنهم عللوا حدوث النفس بالاستعداد الحاصل من المزاج فکیف جعلوا الآن حدوث الاجتماع من النفس. وللشیخ هنا کلام طویل لیس هذا موضع ذکره.

[شماره صفحه واقعی : 275]

ص: 2322


1- وذلک کعلم النفس بنفسها وبآلاتها من القوی ومحالها، وإدراکها الحقائق المرسله والکلیات المطلقه.
2- باتفاق النسخ کلها، أی یستدل علیه، أو یدل علیه، أو نحوهما.
3- والماتن فی شرحه علی الفصل الخامس من نفس الإشارات أورد هذا النظر ثم أجابه علی أسلوب الحکمه المشائیه. والشارح العلامه ناظر إلی کلامه هناک فراجع العین الخامسه عشر من عیون مسائل النفس.

قال: وللممانعه فی الاقتضاء.

أقول: هذا هو الوجه الثانی، وتقریره أن المزاج یمانع النفس فی مقتضاها کما فی الرعشه، فإن مقتضی النفس الحرکه إلی جانب ومقتضی المزاج الحرکه إلی جانب آخر وتضاد الآثار یستدعی تضاد المؤثر فهاهنا الممانعه بین النفس والمزاج فی جهه الحرکه. وکذلک قد یقع بینهما الممانعه فی نفس الحرکه إما بأن تکون الحرکه نفسانیه لا یقتضیها المزاج کما فی حال حرکه الانسان علی وجه الأرض فإن مزاجه یقتضی السکون علیها ونفسه تقتضی الحرکه، أو بأن تکون طبیعیه لا تقتضیها النفس کما فی حال الهوی.

قال: ولبطلان أحدهما مع ثبوت الآخر.

أقول: هذا هو الوجه الثالث الدال علی أن النفس مغایره للمزاج، وتقریره أن الادراک أنما یکون بواسطه الانفعال فإن اللامس إذا أدرک شیئا لا بد وأن ینفعل عن الملموس (1) فلو کان اللامس هو المزاج لبطل عند انفعاله وحدثت کیفیه مزاجیه أخری، ولیس المدرک هو الکیفیه الأولی لبطلانها ووجوب بقاء المدرک عند الادراک، ولا الثانیه لأن المدرک لا بد وأن ینفعل عن المدرک والشئ لا ینفعل عن نفسه.

4- المسأله الرابعه : فی أن النفس لیست هی البدن

قال: ولما تقع الغفله عنه.

أقول: ذهب من لا تحصیل له إلی أن النفس الناطقه هی البدن، وقد أبطله المصنف بوجوه ثلاثه:

الأول: أن الانسان قد یغفل (2) عن بدنه وأعضائه وأجزائه الظاهره والباطنه

[شماره صفحه واقعی : 276]

ص: 2323


1- هکذا جاءت العباره فی جمیع النسخ وکان الصواب: فلا بد وأن ینفعل لأن فی إذا معنی الشرط.
2- إن شئت فراجع فی ذلک الدرس الرابع والخمسین من کتابنا الموسوم بدروس معرفه النفس (ص 172 ط 1) بل یجدیک ذلک الکتاب فی مسائل النفس المورده فی هذه المباحث من التجرید وشرحه غایه الجدوی.

وهو متصور لذاته ونفسه فوجب أن یغایرها، فقوله: ولما تقع الغفله عنه عطف علی قوله: لما هی شرط فیه أی والنفس مغایره لما هی شرط فیه ولما تقع الغفله عنه أعنی البدن.

قال: والمشارکه به.

أقول: هذا هو الوجه الثانی الدال علی أن النفس لیست هی البدن، وتقریره أن البدن جسم وکل جسم علی الإطلاق فإنه مشارک لغیره من الأجسام فی الجسمیه فالانسان یشارک غیره من الأجسام فی الجسمیه ویخالفه فی النفس الانسانیه وما به المشارکه غیر ما به المباینه فالنفس غیر الجسم، فقوله: والمشارکه به عطف علی قوله: الغفله عنه أی وهی مغایره لما تقع الغفله عنه والمشارکه به.

قال: والتبدل فیه.

أقول: هذا هو الوجه الثالث، وتقریره أن أعضاء البدن وأجزائه تتبدل کل وقت ویستبدل ما ذهب بغیره فإن الحراره الغریزیه تقتضی تحلیل الرطوبات البدنیه، فالبدن دائما فی التحلل والاستخلاف والهویه باقیه من أول العمر إلی آخره، والمتبدل مغایر للباقی فالنفس غیر البدن، فقوله: والتبدل فیه عطف علی قوله: والمشارکه به أی وهی مغایره لما تقع المشارکه به والتبدل فیه.

5- المسأله الخامسه : فی تجرد النفس

قال: وهی جوهر مجرد لتجرد عارضها.

أقول: اختلف الناس فی ماهیه النفس وأنها هل هی جوهر أم لا، والقائلون بأنها جوهر اختلفوا فی أنها هل هی مجرد أم لا، والمشهور عند الأوائل وجماعه

[شماره صفحه واقعی : 277]

ص: 2324

من المتکلمین کبنی نوبخت من الإمامیه والمفید منهم والغزالی والحلیمی (1) والراغب من الأشاعره أنها جوهر مجرد لیس بجسم ولا جسمانی، وهو الذی اختاره المصنف رحمه الله واستدل علی تجردها بوجوه (2):

الأول: تجرد عارضها وهو العلم، وتقریر هذا الوجه أن هاهنا معلومات مجرده عن المواد فالعلم المتعلق بها یکون لا محاله مطابقا لها فیکون مجردا لتجردها، فمحله وهو النفس یجب أن یکون مجردا لاستحاله حلول المجرد فی المادی.

قال: وعدم انقسامه.

أقول: هذا هو الوجه الثانی وهو أن العارض للنفس أعنی العلم غیر منقسم فمحله أعنی المعروض کذلک، وتقریر هذا الدلیل یتوقف علی مقدمات: إحداهما:

أن هاهنا معلومات غیر منقسمه وهو ظاهر فإن واجب الوجود غیر منقسم وکذا الحقائق البسیطه. الثانیه: أن العلم بها غیر منقسم لأنه لو انقسم لکان کل واحد من جزئیه إما أن یکون علما أو لا یکون، والثانی باطل لأنه عند الاجتماع إما أن یحصل أمر زائد أو لا، فإن کان الثانی لم یکن ما فرضناه علما بعلم هذا خلف، وإن کان الأول فذلک الزائد إما أن یکون منقسما فیعود البحث، أو لا یکون فیکون

[شماره صفحه واقعی : 278]

ص: 2325


1- هذا الرجل یذکر فی البحث عن المعاد الجسمانی من هذا الکتاب أیضا، والنسخ المطبوعه عاریه عن اسمه وغیر واحده من المخطوطه الموثوق بها واجده إیاه، وکذلک الراغب فی الموضعین لکن لم نظفر بالحلیمی فی غیر واحد من تراجم الرجال. ولعل الحلیمی هو الحکیمی وفی الفهرست لابن الندیم (ص 168 ط تجدد): أبو عبد الله محمد بن أحمد بن إبراهیم بن قریش الحکیمی. وکان أخباریا قد سمع من جماعه.. الخ.
2- قد جمعنا أدله تجردها العقلیه من مصادرها العلمیه تنتهی إلی أکثر من سبعین دلیلا عده منها ناطقه فی تجردها البرزخی، وطائفه منها فی تجردها العقلی، وبعضها فی فوق طور تجردها. ثم قوله لاستحاله حلول المجرد فی المادی، کان علی ممشی المشاء والمتکلمه والأمر أشمخ من الحلول وأرفع منه کما حقق فی الحکمه المتعالیه. وهکذا کثیر من التعبیرات الآتیه من الحال والمحل والعروض والعارض والمعروض أو القبول والقابل والمقبول ونظائرها.

العلم غیر منقسم وهو المطلوب، وإن کان کل جزء علما فإما أن یکون علما بکل ذلک المعلوم فیکون الجزء مساویا للکل هذا خلف، أو ببعضه فیکون ما فرضناه غیر منقسم منقسما هذا خلف. الثالثه: أن محل العلم غیر منقسم لأنه لو انقسم لانقسم العلم لأنه إن لم یحل فی شئ من أجزائه لم یحل فی ذلک المحل، وإن حل فإما أن یکون فی جزء غیر منقسم وهو المطلوب، أو فی أکثر من جزء فإما أن یکون الحال فی أحدهما عین الحال فی الآخر وهو محال بالضروره، أو غیره فیلزم الانقسام. الرابعه: أن کل جسم وکل جسمانی فهو منقسم لأنا قد بینا أن لا وجود لوضعی غیر منقسم وإذا ثبتت هذه المقدمات ثبت تجرد النفس. وفیه نظر للمنع (1) من المساواه مطلقا عند المساواه فی تعلق الجزء بکل المعلوم کالکل.

قال: وقوتها علی ما تعجز المقارنات عنه.

أقول: هذا هو الوجه الثالث، وتقریره أن النفوس البشریه تقوی علی ما لا تقوی علیه المقارنات للماده فلا تکون مادیه لأنها تقوی علی ما لا یتناهی لأنها تقوی علی تعقلات الأعداد غیر المتناهیه، وقد بینا أن القوه الجسمانیه لا تقوی علی ما لا یتناهی فتکون مجرده، وفیه نظر لأن التعقل (2) قبول لا فعل وقبول ما لا یتناهی للجسمانیات ممکن.

قال: ولحصول عارضها بالنسبه إلی ما یعقل محلا منقطعا.

أقول: هذا هو الوجه الرابع، وتقریره أن النفس لو حلت جسما من قلب أو دماغ لکانت دائمه التعقل له أو کانت لا تعقله البته، والتالی باطل بقسمیه فکذا

[شماره صفحه واقعی : 279]

ص: 2326


1- وفی نظره نظر لأن الحکم لم یجر علی صرف التعلق حتی یرد اعتراضه بل التعلق الذی یکون العلم بالجزء علما بکل ذلک المعلوم فیلزم علی هذا أن یکون الجزء مساویا للکل بلا کلام.
2- وفی (م): لأن التعقل قبول الفعل. والنسخ الأخری: لأن التعقل قبول لا فعل. ثم إن نظر الشارح منظور فیه، فتدبر.

المقدم، بیان الشرطیه أن القوه العاقله إذا حلت فی قلب أو دماغ لم یخل إما أن تکفی صوره ذلک المحل فی التعقل أو لا تکفی، فإن کفت لزم حصول التعقل دائما لدوام تلک الصوره للمحل، وإن لم تکف لم تعقله البته لاستحاله أن یکون تعقلها مشروطا بحصول صوره أخری لمحلها فیها وإلا لزم اجتماع المثلین وأما بطلان التالی فظاهر لأن النفس تعقل القلب والدماغ فی وقت دون وقت.

ولنرجع إلی ألفاظ الکتاب فقوله رحمه الله: ولحصول عارضها یعنی بالعارض التعقل. قوله: بالنسبه إلی ما یعقل محلا منقطعا، أی ولحصول العارض وهو التعقل بالنسبه إلی ما یعقل محلا من قلب أو دماغ حصولا منقطعا لا دائما.

قال: ولاستلزام استغناء العارض استغناء المعروض.

أقول: هذا وجه خامس یدل علی تجرد النفس العاقله، وتقریره أن النفس تستغنی فی عارضها وهو التعقل عن المحل فتکون فی ذاتها مستغنیه عنه، لأن استغناء العارض یستلزم استغناء المعروض لأن العارض محتاج إلی المعروض، فلو کان المعروض محتاجا إلی شئ لکان العارض أولی بالاحتیاج إلیه، فإذا استغنی العارض وجب استغناء المعروض.

وبیان استغناء التعقل عن المحل أن النفس تدرک ذاتها لذاتها لا لآله وکذا تدرک آلتها وتدرک إدراکها لذاتها ولآلتها، کل ذلک من غیر آله متوسطه (1) بینها وبین هذه المدرکات، فإذن هی مستغنیه فی إدراکها لذاتها ولآلتها ولإدراکها عن الآله فتکون فی ذاتها مستغنیه عن الآله أیضا، فقوله رحمه الله: ولاستلزام استغناء العارض، عنی بالعارض هنا التعقل. وقوله: استغناء المعروض، عنی به النفس التی یعرض لها التعقل.

[شماره صفحه واقعی : 280]

ص: 2327


1- کما فی (م، ش) والنسخ الأخری تتوسط، وقوله الآتی: التی یعرض لها التعقل، جاءت العباره فی (م) یحصل مکان یعرض. ولکن سیاق الکلام فی المتن والشرح بقرینه العارض والمعروض یوافق المختار.

قال: ولانتفاء التبعیه.

أقول: الذی فهمناه من هذا الکلام أن هذا وجه آخر دال علی تجرد النفس، وتقریره أن القوه المنطبعه فی الجسم تضعف بضعف ذلک الجسم الذی هو شرط فیها والنفس بالضد من ذلک فإنها حال ضعف الجسم کما فی وقت الشیخوخه تقوی وتکثر تعقلاتها، فلو کانت جسمانیه لضعفت بضعف محلها ولیس کذلک فلما انتفت تبعیه النفس للجسم فی حال ضعفه دل ذلک علی أنها لیست جسمانیه.

قال: ولحصول الضد.

أقول: هذا وجه سابع یدل علی تجرد النفس، وتقریره أن القوه الجسمانیه مع توارد الأفعال علیها وکثرتها تضعف وتکل لأنها تنفعل عنها، ولهذا فإن من نظر طویلا إلی قرص الشمس لا یدرک فی الحال غیرها إدراکا تاما والقوی النفسانیه بالضد من ذلک، فإن عند تکثر التعقلات تقوی وتزداد، فالحاصل عند کثره الأفعال هو ضد ما یحصل للقوه الجسمانیه عند کثره الأفعال، فهذا ما خطر لنا فی معنی قوله رحمه الله: ولحصول الضد.

6- المسأله السادسه : فی أن النفس البشریه متحده بالنوع

(1)

قال: ودخولها تحت حد واحد یقتضی وحدتها.

أقول: اختلف الناس فی ذلک، فذهب الأکثر إلی أن النفوس البشریه متحده بالنوع متکثره بالشخص وهو مذهب أرسطا طالیس. وذهب جماعه من القدماء إلی أنها مختلفه بالنوع، واحتج المصنف رحمه الله علی وحدتها بأنها یشملها حد واحد والأمور المختلفه یستحیل اجتماعها تحت حد واحد.

[شماره صفحه واقعی : 281]

ص: 2328


1- بل التحقیق أن النفس فی النشأه الأولی نوع وتحتها أفراد، وفی النشأه الأخری جنس وتحتها أنواع، فتبصر.

وعندی فی هذا نظر، فإن التحدید لیس لجزئیات النفس حتی یلزم ما ذکره بل لمفهوم النفس وهو المعنی الکلی، وذاک کما یحتمل أن یکون نوعا یحتمل أن یکون جنسا، فإن قال: إن حد الکلی حد لکل نفس نفس إذ لا یعقل من کل نفس سوی ما قلناه فی التحدید منعنا ذلک وألزمناه الدور لأن الأشیاء المتکثره أنما یصح جعلها (1) فی حد واحد لو کانت متحده فی الماهیه، فلو استفدنا وحدتها من الدخول فی الحد الواحد لزم الدور، والتحدید لیس راجعا إلی المفهوم من النفس بل إلی حقیقتها فی نفس الأمر وإلا لکان الحد حدا بحسب الاسم لا حدا بحسب الحقیقه.

قال: واختلاف العوارض لا یقتضی اختلافها.

أقول: هذا جواب عن شبهه من استدل علی اختلافها، وتقریر الدلیل أنهم قالوا: وجدنا النفوس البشریه تختلف فی العفه والفجور والذکاء والبلاده، ولیس ذلک من توابع المزاج لأن المزاج قد یکون واحدا والعوارض مختلفه، فإن بارد المزاج قد یکون فی غایه الذکاء وکذا حار المزاج قد یکون فی غایه البلاده وقد یتبدل والصفه النفسانیه باقیه، ولا من الأشیاء الخارجیه لأنها قد تکون بحیث تقتضی خلقا والحاصل ضده فعلمنا أنها لوازم للماهیه، وعند اختلاف اللوازم یختلف الملزوم.

والجواب أن الملزومات مختلفه، ولیست هی النفس وحدها بل النفس والعوارض المختلفه، ومجموع النفس مع العوارض إذا کان مختلفا لا یلزم أن یکون کل جزء أیضا مختلفا فهذه الحجه مغالطیه، هذا صوره ما أجاب به المصنف فی بعض کتبه عن هذه الحجه، وفی هذا نظر والأقرب فی الجواب ما ذکره هنا وهو أن هذه عوارض مفارقه غیر لازمه، فاختلافها لا یقتضی اختلاف معروضها.

[شماره صفحه واقعی : 282]

ص: 2329


1- کما فی (م). وفی غیرها: یصح جمعها.
7- المسأله السابعه : فی أن النفوس البشریه حادثه

(1)

قال: وهی حادثه وهو ظاهر علی قولنا، وعلی قول الخصم لو کانت أزلیه لزم اجتماع الضدین أو بطلان ما ثبت أو ثبوت ما یمتنع.

أقول: اختلف الناس فی ذلک، فالملیون ذهبوا إلی أنها حادثه وهو ظاهر علی قواعدهم لما ثبت من حدوث العالم وهی من جمله العالم، ولأجل ذلک قال المصنف رحمه الله: وهو ظاهر علی قولنا.

وأما الحکماء فقد اختلفوا هاهنا، فقال أرسطو: إنها حادثه. وقال أفلاطون:

إنها قدیمه (2). والمصنف رحمه الله ذکر هاهنا حجه أرسطو أیضا علی الحدوث.

وتقریر هذه الحجه أن النفوس لو کانت أزلیه لکانت إما واحده أو کثیره، والقسمان باطلان، فالقول بقدمها باطل أما الملازمه فظاهره، وأما بطلان وحدتها فلأنها لو کانت واحده أزلا فإما أن تتکثر فیما لا یزال أو لا تتکثر، والثانی باطل وإلا لزم أن یکون ما یعلمه زید یعلمه کل أحد وکذا سائر الصفات النفسانیه، لکن الحق خلاف ذلک فإنه قد یعلم زید شیئا وعمرو جاهل به، ولو اتحدت نفساهما لزم اتصاف کل واحد بالضدین. والأول باطل أیضا لأنها لو تکثرت لکانت النفسان الموجودتان الآن إما أن یقال: کانتا حاصلتین قبل الانقسام فقد کانت الکثره حاصله قبل فرض حصولها هذا خلف، وإما أن یقال: حدثتا بعد الانقسام وهو محال وإلا لزم حدوث النفسین وبطلان النفس التی کانت موجوده، وأظن أن

[شماره صفحه واقعی : 283]

ص: 2330


1- التحقیق أنها حادثه بحدوث الأبدان لا مع حدوثها.
2- والحق أن مراده من قدمها قدم مبدعها ومنشئها الذی ستعود إلیه بعد انقطاعها عن الدنیا کما فی الفصل السابع من الطرف الثانی من المسلک الخامس من الأسفار (ط 1 ج 1 ص 319) وراجع فی ذلک الدرس الثالث من کتابنا اتحاد العاقل بالمعقول (ص 42 ط 1).

قوله رحمه الله: وإلا لزم اجتماع الضدین، إشاره إلی هذه اللوازم الناشئه عن هذا القسم من المنفصله لأن القول بالوحده فیما لا یزال یستلزم اتصاف النفوس بالضدین، والقول بالکثره فیما لا یزال مع حصولها یستلزم تکثر ما فرضناه واحدا وهو جمع بین الضدین أیضا، والقول بالکثره مع تجددها یستلزم بطلان النفس الواحده وحدوث هاتین النفسین مع فرض قدمهما وهو جمع بین الضدین أیضا.

وأما بطلان کثرتها أزلا فلأن التکثر إما بالذاتیات أو باللوازم أو بالعوارض، والکل باطل. أما الأول فلما ثبت من وحدتها بالنوع، وکذا الثانی لأن کثره اللوازم تستلزم کثره الملزومات، وأظن أن قوله: أو بطلان ما ثبت، إشاره إلی هذا لأن القول بالکثره الذاتیه یستلزم بطلان وحدتها بالنوع وقد أثبتناه.

وأما الثالث فلأن اختلاف العوارض للذوات المتساویه أنما یکون عند تغایر المواد لأن نسبه العارض إلی المثلین واحده وماده النفس البدن لاستحاله الانطباع علیها وقبل البدن لا ماده وإلا لزم التناسخ وهو محال.

وأظن أن قوله: أو ثبوت ما یمتنع، إشاره إلی هذا.

8- المسأله الثامنه : فی أن لکل نفس بدنا واحدا و بالعکس

قال: وهی مع البدن علی التساوی.

أقول: هذا حکم ضروری أو قریب من الضروری، فان کل انسان یجد ذاته ذاتا واحده (1) فلو کان لبدن نفسان لکان تلک الذات ذاتین وهو محال، فیستحیل تعلق النفوس الکثیره ببدن واحد. وکذا العکس فإنه لو تعلقت نفس واحده ببدنین لزم أن یکون معلوم أحدهما معلوما للآخر وبالعکس وکذا باقی الصفات النفسانیه وهو باطل بالضروره.

[شماره صفحه واقعی : 284]

ص: 2331


1- کما قال سبحانه وتعالی: ما جعل الله لرجل من قلبین فی جوفه (الأحزاب 5).
9- المسأله التاسعه : فی أن النفس لا تفنی بفناء البدن

(1)

قال: ولا تفنی بفنائه.

أقول: اختلف الناس هاهنا، فالقائلون بجواز إعاده المعدوم جوزوا فناء النفس مع فناء البدن، والمانعون هناک منعوا هنا. أما الأوائل فقد اختلفوا أیضا والمشهور أنها لا تفنی، أما أصحابنا فإنهم استدلوا علی امتناع فنائها بأن الإعاده واجبه علی الله تعالی علی ما یأتی، ولو عدمت النفس لامتنعت إعادتها لما ثبت من امتناع إعاده المعدوم فیجب أن لا تفنی، وأما الأوائل فاستدلوا بأنها لو عدمت لکان إمکان عدمها محتاجا إلی محل مغایر لها لأن القابل یجب وجوده مع المقبول ولا یمکن وجود النفس مع العدم فذلک المحل هو الماده فتکون النفس مادیه فتکون مرکبه هذا خلف، علی أن تلک الماده یستحیل عدمها لاستحاله التسلسل.

وهذه الحجه ضعیفه لأنها مبنیه علی ثبوت الإمکان واحتیاجه إلی المحل الوجودی وهو ممنوع، سلمنا لکن ذلک ینتقض بالجواهر البسیطه فإنها ممکنه ومعنی إمکانها قبولها للعدم فتکون مادیه، سلمنا لکن لم لا یجوز القول بکون النفوس مرکبه من جوهرین مجردین أحدهما یجری مجری الماده والآخر یجری مجری الصوره، وبقاء الجوهر المادی لا یکفی فی بقاء جوهر النفس، ثم ینتقض ذلک بإمکان الحدوث فإنه قد تحقق هناک إمکان من دون ماده قابله فکذا إمکان الفساد.

10- المسأله العاشره : فی إبطال التناسخ

قال: ولا تصیر مبدأ صوره لآخر وإلا بطل (2) ما أصلناه من التعادل.

[شماره صفحه واقعی : 285]

ص: 2332


1- هذا الحکم المحکم نتیجه أدله تجردها مطلقا.
2- وفی (ت) وحدها: وإلا لبطل. والنسخ الأخری کما اخترناه.

أقول: اختلف الناس هاهنا، فذهب جماعه من العقلاء إلی جواز التناسخ (1) فی النفوس بأن تنتقل النفس التی کانت مبدأ صوره لزید مثلا إلی بدن عمرو وتصیر مبدأ صوره له، ویکون بینهما من العلاقه کما کان بین البدن الأول وبینها.

وذهب أکثر العقلاء إلی بطلان هذا المذهب، والدلیل علیه أنا قد بینا أن النفوس حادثه وعله حدوثها قدیمه فلا بد من حدوث استعداد وقت حدوثها لیتخصص ذلک الوقت بالایجاد فیه، والاستعداد أنما هو باعتبار القابل فإذا حدث وتم وجب حدوث النفس المتعلقه به، فإذا حدث بدن تعلقت به نفس تحدث عن مبادیها، فإذا انتقلت إلیه نفس أخری مستنسخه لزم اجتماع النفسین لبدن واحد، وقد بینا بطلانه ووجوب التعادل فی الأبدان والنفوس حتی لا توجد نفسان لبدن واحد وبالعکس.

11- المسأله الحادیه عشره : فی کیفیه تعقل النفس و إدراکها

(2)

قال: وتعقل بذاتها وتدرک بالآلات للامتیاز بین المختلفین وضعا من غیر إسناد.

أقول: إعلم أن التعقل هو إدراک الکلیات والادراک هو الاحساس بالأمور الجزئیه، وقد ذهب جماعه من القدماء إلی أن النفس تعقل الأمور الکلیه بذاتها من غیر احتیاج إلی آله، وتدرک الأمور الجزئیه بواسطه قوی جسمانیه هی محال الادراک، والحکم الأول ظاهر فإنا نعلم قطعا أنا ندرک الأمور الکلیه مع اختلال

[شماره صفحه واقعی : 286]

ص: 2333


1- القول الحق المحقق فی التناسخ هو ما حررناه بعون الفیاض علی الإطلاق فی کتابنا المسمی بألف نکته ونکته، فراجع النکتتین 637 و 849 منه.
2- هذه المسأله من أغمض المسائل الحکمیه، وقد حررنا البحث عنها والفحص عن مبانیها فی الدرس التاسع عشر من کتابنا الموسوم باتحاد العاقل بالمعقول.

کل عضو یتوهم آله للتعقل وقد سلف تحقیق ذلک، وأما الحکم الثانی وهو افتقارها فی الإدارک الجزئی إلی الآلات فلأنا نمیز بین الأمور المتفقه بالماهیه المختلفه بالوضع لا غیر، کما أنا نفرق بین العین الیمنی والیسری من الصوره التی نتخیلها ونمیز بینهما مع اتحادهما فی الحقیقه واختلافهما فی الوضع، فلیس الامتیاز بینهما بذاتی ولا بما یلزم الذات لفرض تساویهما بل بأمور عارضه، ثم اختصاص کل واحده منهما بعارضها لیس فی الوجود الخارجی، لأن المتخیل قد لا یکون موجودا فی الخارج فلیس الامتیاز إذن للمأخوذ عنه بل للآخذ، فإن کان محل إحداهما هو بعینه محل الأخری استحال اختصاص إحداهما بکونها یمنی والأخری بکونها یسری، لأن نسبه العارض إلیهما واحده فبقی أن یکون المحل مختلفا حتی یکون الجانب الذی تحل فیه إحداهما غیر الجانب الذی تحل فیه الأخری.

إذا عرفت هذا فقوله: وتعقل بذاتها، إشاره إلی ما ذکرناه من أن التعقل للأمور الکلیه لذات النفس من غیر آله. وقوله: وتدرک بالآلات، إشاره إلی أن إدراک الأمور الجزئیه أنما یکون بواسطه قوی جسمانیه. وقوله: للامتیاز بین المختلفین وضعا، إشاره إلی ما مثلناه من الامتیاز بین العینین. وقوله: من غیر إسناد، أی من غیر إسناد إلی الخارج.

12- المسأله الثانیه عشره : فی القوی النباتیه

قال: وللنفس قوی تشارک بها غیرها وهی الغاذیه والنامیه والمولده.

أقول: لما کان البدن آله للنفس فی أفاعیلها المنوطه به کان صلاحها بصلاحه، ولما کان البدن مرکبا من العناصر المتضاده وکان تأثیر الجزء الناری فیه الإحاله احتج فی بقائه إلی إیراد بدل ما یتحلل منه، فاقتضت حکمه الله تعالی جعل النفس

[شماره صفحه واقعی : 287]

ص: 2334

ذات قوه یمکنها بها استخلاف ما ذهب بما یأتی وذلک أنما یکون بالغذاء. ثم لما کان البدن أول خلقته محتاجا إلی زیاده فی مقداره علی ما یناسب فی أقطاره بأجسام تنضم إلیه من خارج وجب فی حکمه الله تعالی جعل النفس ذات قوه یمکنها بها تحصیل جواهر قابله للتشبه بالبدن تنضم إلیه علی تناسب فی أقطاره (1) هی النامیه. ثم لما کان البدن ینقطع ویعدم واقتضت عنایه الله تعالی الاستحفاظ بهذا النوع وجب فی حکمه الله تعالی جعل النفس ذات قوه تحیل بعض الجواهر المستعده لقبول الصوره الانسانیه إلی تلک الصوره وهی القوه المولده، فکانت النفس ذات قوی ثلاث: الغاذیه والنامیه والمولده، وهذه القوی مشترکه بین الانسان والحیوان والنبات. فالغاذیه هی التی تحیل الغذاء إلی مشابهه المغتذی لیخلف بدل ما یتحلل، والنامیه هی التی تزید فی أقطار الجسم علی التناسب الطبیعی لیبلغ إلی تمام النشوء، والمولده هی التی تفید المنی بعد استحالته فی الرحم الصور والقوی والأعراض. واعلم أن إسناد التصویر إلی هذه القوه باطل، وسیأتی بیانه (2) إن شاء الله.

قال: وأخری أخص یحصل بها الادراک إما للجزئی أو للکلی.

أقول: للنفس أیضا قوی أخص من الأولی هی الادراک إما للجزئی وهو الاحساس، وإما للکلی وهو التعقل، فالإحساس مشترک بینه وبین الحیوان خاصه فهو أخص من القوی الأولی المشترکه بینها وبین النبات، والتعقل أخص من الاحساس لأنه لا یحصل للحیوان بل للانسان.

قال: فللغاذیه الجاذبه والماسکه والهاضمه والدافعه.

أقول: القوه الغاذیه یتوقف فعلها علی أربع قوی لیتم الاغتذاء (3) وهی:

[شماره صفحه واقعی : 288]

ص: 2335


1- أی فی أبعاده الثلاثه من الطول والعرض والعمق علی تناسبه الطبیعی.
2- وهو قوله الآتی بعید هذا: والمصوره عندی باطله.
3- کما فی غیر (م) من النسخ الخمس، وأما (م) ففیها: لیتم الغذاء.

الجاذبه للغذاء، والماسکه له لتهضمه الهاضمه، والهاضمه وهی التی تحیل الغذاء الذی جذبته الجاذبه وأمسکته الماسکه إلی قوام یتهیأ لأن تجعله الغاذیه جزءا بالفعل من المغتذی، والدافعه للفضلات.

قال: وقد تتضاعف هذه لبعض الأعضاء.

أقول: قد تتضاعف هذه القوی لبعض الأعضاء کالمعده التی تجذب بقوتها غذاء کلیه البدن، والتی تمسکه هناک، والتی تغیره إلی ما یصلح لأن یصیر دما، والتی تدفعه إلی الکبد. وفیها أیضا قوه جاذبه لما تغتذی به المعده خاصه وقوه ماسکه وقوه هاضمه وقوه دافعه.

قال: والنمو مغایر للسمن.

أقول: النمو هو زیاده الجسم بسبب اتصال جسم آخر به من نوعه، وتکون الزیاده مداخله (1) فی أجزاء المزید علیه وهو مغایر للسمن وکذا الذبول مغایر للهزال، فإن الواقف فی النمو قد یسمن کالشیخ إذا صار سمینا فإن أجزاءه الأصلیه قد جفت وصلبت فلا یقوی الغذاء علی تفریقها فلا یتحقق النمو، وکذلک النامی قد یهزل.

قال: والمصوره عندی باطله (2) لاستحاله صدور هذه الأفعال المحکمه المرکبه عن قوه بسیطه لیس لها شعور أصلا.

أقول: أثبت الحکماء للنفس قوه یصدر عنها التصویر والتشکیل بشکل نوع ذی القوه، والحق ما ذهب إلیه المصنف من أن ذلک محال، لأن هذه الأشکال والصور أمور محکمه متقنه فلا تصدر عن طبیعه غیر شاعره بما یصدر عنها بل

[شماره صفحه واقعی : 289]

ص: 2336


1- جمع المدخل، والضمیر راجع إلی جسم آخر. والکلمه حرفت تاره بمداخله، وأخری بمتداخله.
2- التحقیق التام فی هذه المسأله مذکور فی العین الثانیه والثلاثین من کتابنا عیون مسائل النفس فراجع.

یجب إسنادها إلی مدبر حکیم. وأیضا فإن هذه التشکیلات أمور مرکبه، والقوه البسیطه لا تصدر عنها أشیاء کثیره بل شکلها فی محلها البسیط هو الکره، فتکون هذه المرکبات علی شکل الکرات وهو باطل بالضروره.

13- المسأله الثالثه عشره : فی أنواع الإحساس

قال: وأما قوه الإدراک للجزئی فمنه اللمس وهو قوه منبثه فی البدن کله.

أقول: لما فرغ من البحث عن الأمر العام - أعنی القوه النباتیه - شرع الآن فی البحث عما هو أخص منه وهو القوه الحیوانیه أعنی الإحساس المشترک بین الانسان وغیره من الحیوانات، وبدأ باللمس لأن باقی الحواس یراد لجلب النفع وهذا لدفع الضرر، ولما کان دفع الضرر أولی من جلب النفع لا جرم قدم البحث فیه علی غیره من القوی الحساسه. واعلم أن اللمس کیفیه قائمه بالبدن منبثه فی ظاهره أجمع یدرک بها المنافی والملائم.

قال: وفی تعدده نظر (1).

أقول: اختلف الناس فی أن اللمس هل هو قوه واحده أو قوی کثیره، فالجمهور علی أنها قوی أربع: الأولی: الحاکمه بین الحار والبارد. الثانیه:

الحاکمه بین الرطب والیابس. الثالثه: الحاکمه بین الصلب واللین. الرابعه: الحاکمه بین الخشن والأملس، لأن القوه الواحده لا یصدر عنها أکثر من أمر واحد.

قال: ومنه الذوق ویفتقر إلی توسط الرطوبه اللعابیه الخالیه عن المثل والضد.

أقول: الذوق قوه قائمه بسطح اللسان لا یکفی فیه الملامسه بل لا بد من متوسط من الرطوبه اللعابیه الخالیه عن الطعوم، لأنها إن کانت ذات طعم مماثل

[شماره صفحه واقعی : 290]

ص: 2337


1- وفی (ت) کتب فی هامشها علی صوره النسخه: وهی متعدده. وفی (د) بالعکس أعنی جعل قوله: وفی تعدده نظر، نسخه. وکأن ما فی الشرح یستشم منه صحه قوله: وهی متعدده.

للمدرک لم یتحقق الإدراک، لأن الإدراک أنما یکون بالانفعال والشئ لا ینفعل عن مماثله، وإن کانت ذات طعم مضاد لم تؤد الکیفیه علی صرافتها بصحه کما فی المرضی.

قال: ومنه الشم ویفتقر إلی وصول الهواء المنفعل أو ذی الرائحه (1) إلی الخیشوم.

أقول: الشم قوه فی الدماغ تحملها زائدتان شبیهتان بحلمتی الثدی نابتتان من مقدم الدماغ وقد فارقتا لین الدماغ قلیلا ولم تلحقهما صلابه العصب، ویفتقر إلی وصول الهواء المنفعل عن ذی الرائحه إلی الخیشوم أو وصول أجزاء من ذی الرائحه إلیه، لأنه أنما یدرک بالملاقاه.

وقد ذهب قوم إلی أن الشم أنما یکون بأن تتحلل أجزاء الجسم ذی الرائحه وتنتقل مع الهواء المتوسط إلی الحاسه، لأن الدلک والتبخیر یهیج (2) الرائحه ویذکیها.

وقال آخرون: إن الهواء المتوسط یتکیف بتلک الکیفیه لا غیر وإلا لنقص وزن الجسم ذی الرائحه مع استنشاقها، والمصنف رحمه الله قد نبه بکلامه علی تجویز الأمرین، فإن الشم قد یحصل بکل واحد منهما.

قال: ومنه السمع ویتوقف علی وصول الهواء المنضغط إلی الصماخ.

أقول: ذهب قوم إلی أن السمع أنما یحصل عند تأدی الهواء (3) المنضغط بین القارع والمقروع إلی الصماخ ولهذا تدرک الجهه، ویتأخر السماع عن الأبصار لتوقف الأول علی حرکه الهواء دون الثانی، والمصنف رحمه الله مال إلی هذا هاهنا، وفیه نظر لأن الصوت قد یسمع من وراء الجدار مع امتناع بقاء الشکل (4) علی

[شماره صفحه واقعی : 291]

ص: 2338


1- باتفاق النسخ کلها کما هو صریح الشرح أیضا. وما فی المطبوعه: (المنفعل من ذی الرائحه) فهو وهم.
2- کما فی (م)، وفی نسخه: یفیح والباقیه: یفتح.
3- النسخ کلها إلا (م) ففیها: عند بادی الهواء. وفی النسخ المطبوعه: عند تعدی الهواء.
4- أی شکل تموج الهواء وهیئه الصوت. وقوله: لهذا تدرک الجهه ویتأخر السماع عن الإبصار، استدلال علی أن الصوت له وجود فی الخارج. وفی المباحث المشرقیه للفخر الرازی لمعتقد أن یعتقد أن الصوت لا وجود له فی الخارج بل إنما یحدث فی الحس من ملامسه الهواء المتموج، وهذا باطل لأنا کما أدرکنا الصوت أدرکنا مع ذلک جهته.. الخ (ج 1 ط 1 ص 306). واعلم أن صفتی القرب والبعد فی الأصوات أمران معنویان، فإدراک النفس إیاهما تدل علی تجردها عن الأحیاز وسائر أوصاف الماده کما حررناه فی رسالتنا المصنوعه فی براهین تجردها، وجمله الأمر فی المقام ما أفادها صدر المتألهین فی الفصل الثانی من الباب الرابع من الجواهر والأعراض من الأسفار (ج 2 ط 1 ص 32) من أن التحقیق أن یقال: إن تعلق النفس بالبدن یوجب تعلقها بما اتصل به کالهواء المجاور بحیث کأنهما شئ تعلقت به النفس تعلقا ولو بالعرض، فکلما حدث فیه شئ مما یمکن للنفس إدراکه بشئ من الحواس من الهیئات والمقادیر والأبعاد بینها والجهه التی لها وغیرها فأدرکت النفس له کما هو علیه. أقول: هذا التحقیق الأنیق هو أحد البراهین علی أن النفس الناطقه تصیر بعد تکاملها الجوهری عاریه عن المواد، وهو کلام سام سامک یعقله من کان له قلب. وقد حررناه بالتقریر الأبین فی الدرس الثمانین من دروس معرفه النفس، وأما نظر الشارح العلامه ففیه أن الصوت المسموع من وراء الجدار یدل علی بقاء الشکل علی حاله.

حاله لو أمکن نفوذ الهواء.

قال: ومنه البصر (1) ویتعلق بالذات بالضوء واللون.

أقول: المبصرات إما أن یتعلق الأبصار بها أولا وبالذات أو ثانیا وبالعرض، والأول هو الضوء واللون لا غیر والثانی ما عداهما من سائر المبصرات کالشکل والحجم والمقدار والحرکه والوضع والحسن والقبح وغیر ذلک من أصناف المرئیات.

قال: وهو راجع فینا إلی تأثر الحدقه (2).

أقول: الإدراک عند جماعه من الفلاسفه والمعتزله راجع إلی تأثر الحاسه، فالإبصار بالعین معناه تأثر الحدقه وانفعالها عن الشئ المرئی، هذا فی حقنا نحن

[شماره صفحه واقعی : 292]

ص: 2339


1- فی النسخ المطبوعه زیاده کانت تعلیقه أدرجت فی المتن علی هذه الصوره ومنه البصر وهی قوه مودعه فی العصبتین المجوفتین اللتین تتلاقیان وتتفارقان إلی العینین بعد تلاقیهما بتلک ویتعلق بالذات بالضوء واللون.
2- وفی (ت) وهو راجع فیهما إلی تأثر الحدقه.

ولهذا قیده المصنف رحمه الله بقوله: فینا (1)، لأن الإدراک ثابت فی حقه تعالی ولا یتصور فیه التأثر، وذهبت الأشاعره إلی أنه معنی زائد علی تأثر الحدقه.

قال: ویجب حصوله مع شرائطه.

أقول: شروط الإدراک (2) سبعه: الأول: عدم البعد المفرط. الثانی: عدم القرب المفرط، ولهذا لا یبصر ما یلتصق بالعین. الثالث: عدم الحجاب. الرابع: عدم الصغر المفرط. الخامس: أن یکون مقابلا أو فی حکم المقابل. السادس: وقوع الضوء علی المرئی إما من ذاته أو من غیره. السابع: أن یکون المرئی کثیفا، بمعنی وجود الضوء واللون له. إذا عرفت هذا فنقول: عند المعتزله والأوائل أن عند حصول هذه الشرائط یجب الإدراک بالضروره، فإن سلیم الحاسه یشاهد الشمس إذا کانت علی خط نصف النهار بالضروره، ولو تشکک العقل فی ذلک جاز أن یکون بحضرتنا جبال شاهقه وأصوات هائله وإن کنا لا ندرکها وذلک سفسطه.

أما الأشاعره فلم یوجبوا ذلک وجوزوا حصول جمیع الشرائط مع انتفاء الإدراک، واحتجوا بأنا نری الکبیر صغیرا، والسبب فیه رؤیه بعض أجزائه دون البعض مع تساوی الجمیع فی الشرائط وهو خطأ لوقوع التفاوت بالقرب والبعد، فلهذا أدرکنا بعض الأجزاء وهی القریبه دون الباقی، ویتحقق التفاوت بخروج خطوط ثلاثه من الحدقه إلی المرئی، أحدها عمود والباقیان ضلعا مثلث قاعدته المرئی، فالعمود أقصر لأنه یوتر الحاده والضلعان أطول لأنهما یوتران القائمه.

[شماره صفحه واقعی : 293]

ص: 2340


1- أقول: بل لا یصح فینا علی الإطلاق أیضا، لأنا نبصر فی منامنا بل فی یقظتنا فی أحوالنا الأخری أبصارا أرفع وأشد مما فی یقظتنا مع أنه لا یتحقق بتأثر الحدقه، فعلی هذا اقرأ وأرقه.
2- أی الإدراک البصری ولکن الأبصار فی الرؤیا بل فی کثیر من أحوالنا حاله الیقظه أیضا لا یشترط فیه واحده من تلک الشرائط. ثم جاءت النسخ کلها هکذا: شرائط الإدراک سبعه: الأول.. الثانی.. الثالث. والصواب: شروط الإدراک سبعه: الأول.. الخ. أو شرائط الإدراک سبع: الأولی.. الثانیه.. الثالثه.. الخ.

قال: بخروج الشعاع (1).

أقول: اختلف الناس فی کیفیه الأبصار، فقال قوم: إنه بخروج شعاع متصل من العین إلی المرئی علی هیئه مخروط رأسه عند الحدقه وقاعدته عند المرئی، وهو اختیار المصنف رحمه الله. وقال أبو علی: إن الأبصار أنما یکون بانطباع صوره المرئی فی الرطوبه الجلیدیه (2). والقولان عندی باطلان، أما الأول فلأن الشعاع إما جسم أو عرض، والثانی یستحیل علیه الانتقال، والأول باطل لامتناع أن یخرج من العین علی صغرها حجم متصل منها إلی کره الثوابت، وأیضا فإن حرکه الشعاع لیست طبیعیه لعدم اختصاصها بجهه دون أخری فلا تکون قسریه وظاهر أنها لیست إرادیه، ولأن الشعاع جسم لطیف جدا فیلزم تشوشه عند هبوب الریاح فلا یحصل الأبصار للمقابل، وأما الثانی فلأنه یستحیل انطباع العظیم فی الصغیر.

قال: فإن انعکس إلی المدرک أبصر وجهه.

أقول: الشعاع إذا خرج (3) من العین واتصل بالمرئی وکان صقیلا کالمرآه انعکس عنه إلی کل ما نسبته إلی المرئی کنسبه العین إلیه، ولهذا وجب تساوی زاویتی الشعاع والانعکاس ووجب أن یشاهد بالمرآه (4) کل ما وضعه إلیها کوضع الرائی فإن انعکس الشعاع إلی الرائی نفسه أدرک وجهه، وإذا انتفت الصقاله لم

[شماره صفحه واقعی : 294]

ص: 2341


1- الأمر الأهم فی الأبصار أن تعلم أن المقصود من خروج الشعاع عند قائلیه خروج الشعاع من المرئی إلی البصر لا بالعکس کما اشتهر فی صحف المتأخرین وراجع فی ذلک العین الثلاثین من عیون مسائل النفس.
2- الرطوبه الجلیدیه هی رطوبه نیره تشبه الجلید، مستدیره غیر صحیحه الاستداره وبها یکون البصر.
3- عباره القوشجی فی المقام هکذا: الشعاع إذا وقع علی صقیل کالمرآه مثلا ینعکس منه إلی شئ آخر وضعه من ذلک الصقیل کوضعه مما خرج عنه الشعاع فزاویه الانعکاس کزاویه الشعاع علی ما ذکر فی المناظر.
4- کما فی (ز). والباقیه: فی المرآه. ولکن الأولی أنسب بکلام أصحاب الشعاع من الثانیه.

یحصل الانعکاس کالأشیاء الخشنه التی نشاهدها فإنه لا ینعکس عنها شعاع إلی غیرها لعدم الملاسه. هذا عله أصحاب الشعاع فی رؤیه الانسان وجهه بالمرآه، وأما القائلون بالانطباع فقالوا: إنه تنطبع فی المرآه صوره الرائی ثم تنطبع فی العین من تلک الصوره صوره أخری. وهو باطل لأن الصوره لو انطبعت فی المرآه لم تتغیر بتغیر وضع الرائی.

قال: وإن عرض تفرق السهمین تعدد المرئی.

أقول: هذا إشاره إلی عله الحول عند القائلین بالشعاع، والسبب فی الحول عندهم أن النور الممتد من العین علی شکل المخروط قوته فی سهم المخروط، فإذا خرج من العینین مخروطان والتقی سهماهما عند المبصر واتحدا أدرک المدرک الشئ کما هو، وإن لم یلتق السهمان عند شئ واحد بل حصل الإدراک بطرف المخروط لا بوقوع السهم علیه رأی الرائی الشئ الواحد شیئین.

أما القائلون بالانطباع فإنهم قالوا: الصوره تنطبع أولا فی الرطوبه الجلیدیه ولیس الإدراک عندها وإلا لأدرکنا الشئ الواحد شیئین، کما إذا لمسنا بالیدین کان لمسین لکن الصوره التی فی الجلیدیه تتأدی بواسطه الروح المصبوب فی العصبتین المجوفتین إلی ملتقاهما علی هیئه مخروط فیلتقی المخروطان هناک وعند الملتقی روح مدرک وحینئذ تتحد عند الروح من الصورتین صوره واحده، وإن لم ینفذ المخروطان نفوذا علی سبیل التقاطع انطبع من کل شبح ینفذ عن الجلیدیه خیال بانفراده وهو الحول.

14- المسأله الرابعه عشره : فی أنواع القوی الباطنه المتعلقه بإدراک الجزئیات

قال: ومن هذه القوی بنطاسیا الحاکمه بین المحسوسات.

[شماره صفحه واقعی : 295]

ص: 2342

أقول: أثبت الأوائل للنفس قوی جزئیه خمس باطنه: الأولی: بنطاسیا (1) وهی الحس المشترک وهو المدرک للصور الجزئیه التی تجتمع عنده مثل المحسوسات. الثانیه: خزانته وهی الخیال. الثالثه: الوهم وهو قوه تدرک المعانی الجزئیه المتعلقه بالمحسوسات کالصداقه الجزئیه والعداوه الجزئیه. الرابعه:

خزانته وهی الحافظه. الخامسه: القوه المتصرفه فی الصور الجزئیه والمعانی الجزئیه بالترکیب والتحلیل فترکب صوره انسان یطیر وجبل یاقوت، وهذه القوه تسمی متخیله إن استعملتها القوه الوهمیه، ومتفکره (2) إن استعملتها القوه الناطقه.

إذا عرفت هذا فنقول: الدلیل علی ثبوت الحس المشترک وجوه: أحدها أنا نحکم علی صاحب لون معین بطعم معین فلا بد من حضور هذین المعینین عند الحاکم، لکن الحاکم وهو النفس أنما یدرک الجزئیات بواسطه الآلات علی ما تقدم فیجب حصولهما معا فی آله واحده ولیس شئ من الحواس الظاهره لذلک فلا بد (3) من إثبات قوه باطنه هی الحس المشترک، وإلی هذا الدلیل أشار بقوله:

الحاکمه بین المحسوسات.

قال: لرؤیه القطره خطا والشعله دائره.

أقول: هذا دلیل ثان علی إثبات الحس المشترک، وتقریره أنا نری القطره النازله خطا مستقیما، والشعله التی تدار بسرعه دائره مع أنه لیس فی الخارج کذلک ولا فی القوه الباصره، لأن البصر أنما یدرک الشئ علی ما هو علیه، ولا النفس لأنها لا تدرک الجزئیات فلا بد من قوه أخری یحصل بها إدراک القطره

[شماره صفحه واقعی : 296]

ص: 2343


1- ویقال لها الخیال أیضا. والأطباء یسمونها المصوره، تفصیل البحث یطلب فی عیون مسائل النفس.
2- کما فی (ش) وفی (ق ص د ز) مفکره. المفکره صفه للقوه الناطقه من حیث إنها استعملت القوه المتصرفه، والمتفکره صفه للمتصرفه من تلک الحیثیه کالمتخیله.
3- کما فی (ص). والباقیه: کذلک فلا بد.

حال حصولها فی المکان الأول ثم إدراکها حال حصولها فی المکان الثانی، ویرتسم الحصول الثانی قبل انمحاء الصوره الأولی عن القوه الشاعره فتتصل الصورتان فی الحس المشترک فتری النقطه کالخط والشعله کالدائره.

قال: والمبرسم ما لا تحقق له (1).

أقول: هذا دلیل ثالث علی إثبات هذه القوه، وتقریره أن صاحب البرسام یشاهد صورا لا وجود لها فی الخارج وإلا لشاهدها کل ذی حس سلیم فلا بد من قوه ترتسم فیها تلک الصور حال المشاهده، وکذا النائم یشاهد صورا لا تحقق لها فی الخارج والسبب فیه ما ذکرناه، وقد بینا أن تلک القوه لا یجوز أن تکون هی النفس فلا بد من قوه جسمانیه ترتسم فیها هذه الصور.

قال: والخیال لوجوب المغایره بین القابل والحافظ.

أقول: هذه القوه الثانیه المسماه بالخیال وهی خزانه الحس المشترک الحافظه لما یزول عنه بعد غیبوبه الصور التی باعتبارها تحکم النفس بأن ما شوهد ثانیا هو الذی شوهد أولا، واستدلوا علی مغایرتها الحس المشترک بأن هذه القوه حافظه والحس المشترک قابل والحافظ مغایر للقابل لامتناع صدور الأثرین عن عله واحده، ولأن الماء فیه قوه القبول ولیس فیه قوه الحفظ فدل علی المغایره. وهذا کلام ضعیف بینا ضعفه فی کتاب الأسرار.

قال: والوهم المدرک للمعانی الجزئیه (2).

[شماره صفحه واقعی : 297]

ص: 2344


1- المبرسم علی هیئه المفعول معرب من کلمتین فارسیتین إحداهما بر بمعنی الجنب والأخری سام بمعنی المرض. وفی البرسام من بحر الجواهر للهروی قال نفیس أنه قد خالف جمهور القوم فی تعریف هذا المرض فإنهم اتفقوا علی أنه ورم فی الحجاب الحاجز نفسه وهو الحجاب المعترض الذی بین القلب والمعده. وفی بعض النسخ المخطوطه المسرسم مکان المبرسم وأصله من السرسام کالبرسام.
2- والحق أن الأمر فی الإدراک تثلیث لا تربیع، والوهم عقل ساقط، والبحث عن تحقیق هذا المطلب الأسنی یطلب فی کتابنا الموسوم بألف نکته ونکته فراجع النکته 515 منه.

أقول: هذه القوه الثالثه المدرکه للمعانی الجزئیه وتسمی الوهم وهی مغایره للنفس الناطقه لما تقدم من أن النفس لا تدرک الجزئیات لذاتها وأشار إلیه بقوله:

الجزئیه، وللحس المشترک لأن هذه القوه تدرک المعانی والحس یدرک الصور المحسوسه (1) وأشار إلیه بقوله: للمعانی، وللخیال لأن الخیال شأنه الحفظ والوهم شأنه الإدراک فتغایرا کما قلنا الحس والخیال وأشار إلیه بقوله: المدرک.

قال: والحافظه.

أقول: هذه القوه الرابعه المسماه بالحافظه وهی خزانه الوهم ودلیل إثباتها کما قلناه فی الخیال سواء. وهذه تسمی المتذکره باعتبار قوتها علی استعاده الغائبات ولهم خلاف فی أن المتذکره هی الحافظه أو غیرها.

قال: والمتخیله المرکبه للصور والمعانی بعضها مع بعض (2).

أقول: هذه القوه الخامسه المسماه بالمتخیله باعتبار استعمال الحس لها والمتفکره باعتبار استعمال العقل لها وهی التی ترکب بعض الصور مع بعض کما ترکب صوره جذع علیه رأس انسان، وترکب بعض المعانی مع بعض وترکب بعض الصور مع بعض المعانی. ویدل علی مغایرتها لما تقدم صدور هذا الفعل عنها دون غیرها من القوی لامتناع صدور أکثر من فعل واحد عن قوه واحده.

قال:

[شماره صفحه واقعی : 298]

ص: 2345


1- أی الحس المشترک یدرکها.
2- وفی بعض النسخ بعضها ببعض، ولکن الصواب هو ما اخترناه لأن الترکیب لیس بمزجی بل انضمامی، فتدبر.
الفصل الخامس : فی الأعراض
اشاره

وتنحصر فی تسعه.

أقول: لما فرغ من البحث عن الجواهر انتقل إلی البحث عن الأعراض، وفی هذا الفصل مسائل:

فی أن الأعراض منحصره فی تسعه

هذا رأی أکثر الأوائل فإنهم قسموا الموجود إلی واجب وممکن، والواجب هو الله تعالی لا غیر، والممکن إما غنی عن الموضوع وهو الجوهر أو محتاج إلیه وهو العرض (وأقسامه تسعه): الکم والکیف والأین والوضع والملک والإضافه وأن یفعل وأن ینفعل والمتی. والمتکلمون حصروه فی أحد وعشرین هی: الکون واللون والطعوم والروائح والحراره والبروده والرطوبه والیبوسه والتألیف والاعتماد والحیاه والقدره والاعتقاد والظن والنظر والإراده والکراهه والشهوه والنفره والألم واللذه. وأثبت بعضهم أعراضا أخر یأتی البحث عنها وهذه الأعراض مندرجه تحت تلک، لأن الکون هو الأین أو ما یقاربه وباقی الأعراض التی ذکروها مندرجه تحت الکیف، فلأجل هذا بحث المصنف رحمه الله عن الأعراض التسعه لدخول هذه تحتها، ومع ذلک فالأوائل لم یوجد لهم دلیل علی حصر

[شماره صفحه واقعی : 299]

ص: 2346

الأعراض فی التسعه، وبعضهم جعل أجناس الممکنات منحصره فی أربعه:

الجوهر والکم والکیف والنسبه، وبالجمله فالحصر لم یقم علیه برهان.

الکمّ
1- المسأله الثانیه : فی قسمه الکم

قال: الأول الکم فمتصله القار جسم وسطح وخط وغیره الزمان ومنفصله العدد.

أقول: الکم إما متصل أو منفصل، ونعنی بالمتصل ما یوجد فیه جزء مشترک یکون نهایه لأحد القسمین وبدایه للآخر کالجسم إذا نصف فإن موضع التنصیف حد مشترک بین النصفین هو نهایه لأحدهما وبدایه للآخر، والمنفصل ما لا یکون کذلک کالأربعه المنقسمه إلی اثنین واثنین فإنه لیس بینهما حد مشترک وکذا الثلاثه، ولا یتوهم أن الوسط نهایه لأحد القسمین وبدایه للآخر لأنه إن عد فیهما صارت الثلاثه أربعه وإن أسقط منها صارت اثنین ولا أولویه لأحدهما دون الآخر.

إذا عرفت هذا فنقول: المتصل إما قار الذات وهو الذی تجتمع أجزاؤه فی الوجود کالجسم، أو غیر قار الذات وهو الذی لا یکون کذلک کالزمان فإنه لا یمکن أن یکون أحد الزمانین مجامعا للآخر، والقار الذات إما أن ینقسم فی جهه واحده وهو الخط، أو فی جهتین وهو السطح أو فی ثلاث جهات وهو الجسم التعلیمی. وغیر قار الذات هو الزمان لا غیر. والمنفصل هو العدد خاصه لأن تقومه من الوحدات التی إذا جردت عن معروضاتها کانت أجزاء العدد لا غیر.

2- المسأله الثالثه : فی خواصه

قال: ویشملها قبول المساواه وعدمها والقسمه وإمکان وجود العاد (1).

[شماره صفحه واقعی : 300]

ص: 2347


1- والعاد یطلق علی الکم المنفصل، والمقدر علی المتصل والعدد الأول هو الذی لا یعده غیر الواحد، والمرکب هو الذی یعده عدد آخر کما فی صدر تاسعه الأصول، والظاهر أنه أراد معناه الأعم کما هو المستفاد من کلام الشارح أیضا. ثم إن أصول النسخ المعتبره التی عندنا مطبقه علی لفظه ویشملها، کما فی (ت د ص ق ش ز) وأما (م) فناقصه هنا. فالضمیر راجع إلی الجسم والسطح والخط والزمان والعدد، وفی غیرها جاءت اللفظه ویشملهما، فالضمیر راجع إلی الکمین المتصل والمنفصل.

أقول: ذکر للکم ثلاث خواص: الأولی: قبول المساواه وعدمها عدم الملکه، فإن أحد الشیئین أنما یساوی غیره أو یفارقه باعتبار مقداره لا باعتبار ذاته، فإن کل الجسم وبعضه متساویان فی الطبیعه ومتفاوتان فی المقدار.

الثانیه: قبول القسمه، وذلک لأن الماهیه أنما یعرض لها الانقسام والإثنینیه بواسطه المقدار، وهذا الانقسام قد یعنی به کون الشئ بحیث یوجد فیه شئ غیر شئ وهذا المعنی یلحق المقدار لذاته، والثانی قبول الافتراق وهو من توابع الماده عندهم علی ما سلف البحث فیه، ومرادهم هنا الأول.

الثالثه: إمکان وجود العاد، وذلک لأن المنقسم أنما ینقسم إلی آحاد هی أجزاؤه فتلک الآحاد عاده له، ولما کان الانقسام قد یکون بالفعل کما فی الکم المنفصل وقد یکون بالقوه کما فی المتصل کان اللازم لمطلق الکم هو إمکان وجود واحد عاد لا الوجود بالفعل.

قال: وهو ذاتی وعرضی.

أقول: الکم منه ما هو بالذات کالأقسام التی عددناها له، ومنه ما هو بالعرض وهو معروضها کالجسم الطبیعی أو عارضها (1) کالسواد الحال فی السطح فإنه متقدر بقدره فکمیته عرضیه لا ذاتیه، أو ما یجامعه فی المحل أو ما یتعلق بما یعرض له کقولنا: قوه متناهیه أو غیر متناهیه بسبب تناهی المقوی علیه فی العده أو المده أو الشده وعدم تناهیه.

[شماره صفحه واقعی : 301]

ص: 2348


1- وفی المطبوعه زیاده تقرب من سطر کانت تعلیقه أدرجت فی الکتاب وهی هذه: کالجسم الطبیعی الذی هو معروض للکم المتصل، وکالمعدود الذی هو معروض للکم المنفصل، أو عارضها کالسواد.
3- المسأله الرابعه : فی أحکامه

قال: ویعرض ثانی القسمین فیهما لأولهما (1).

أقول: قد بینا أن الکم إما متصل وإما منفصل، وأیضا إما ذاتی أو عرضی، والثانی من القسمین فی القسمین معا یعرض للأول منهما فإن الجسم التعلیمی یعرض له الانقسام فیحصل له التعدد فیصیر معدودا قد عرض له النوع الثانی من الکم وهو المنفصل، وکذا الزمان یقسم إلی الساعات والشهور والأیام والأعوام فیحصل له التعدد، وأیضا الزمان متصل بذاته ویعرض له التقدیر بالمسافه أیضا کما یقال زمان حرکه فرسخ فظهر معنی قوله: ویعرض ثانی القسمین فیهما لأولهما.

قال: وفی حصول المنافی وعدم الشرط دلاله علی انتفاء الضدیه.

أقول: یرید أن الکم لا تضاد فیه، والدلیل علیه وجهان: أحدهما: أن المنافی للضدیه حاصل فلا تکون الضدیه موجوده، بیانه أن أنواع الکم المنفصل یتقوم بعضها ببعض فأحد النوعین إما مقوم لصاحبه أو متقوم به ویستحیل تقوم أحد الضدین بالآخر. وأما المتصل فلأن أحد النوعین إما قابل للآخر کالسطح للخط والجسم للسطح أو مقبول له کالعکس والضد لا یکون قابلا لضده ولا مقبولا له، فحصول التقویم والقابلیه المنافیان للضدیه یقتضی انتفاء الضدیه.

الثانی: أن الشرط فی التضاد مفقود فی الکم فلا تضاد فیه، بیانه أن للتضاد شرطین أحدهما اتحاد الموضوع، الثانی أن یکون بینهما غایه التباعد، وهما منتفیان هنا أما عدم اتحاد الموضوع فی العدد فلأنه لیس لشئ من العددین

[شماره صفحه واقعی : 302]

ص: 2349


1- کما فی (ق) وفی (ز ت د ص ش): منهما لأولهما. ولکن الشرح موافق للوجه الأول لأن المراد من قوله الثانی من القسمین هو المنفصل والعرضی، والمراد من قوله: فی القسمین معا هو قسما الکم، أحدهما: إما متصل ومنفصل، وثانیهما: إما ذاتی أو عرضی.

موضوع قریب مشترک، وکذا المتصل فإن الجسم الطبیعی معروض للتعلیمی وللسطح بواسطه التعلیمی وکذا للخط بواسطه السطح، وأما عدم کونهما فی غایه التباعد فلأنه لا مقدار یوجد إلا ویمکن أن یفرض ما هو أکبر منه أو أصغر فلا غایه فی التباعد وکذا العدد.

قال: ویوصف بالزیاده والکثره ومقابلیهما دون الشده ومقابلها.

أقول: الکم بأنواعه یوصف بأن بعضا منه زائد علی بعض آخر، فإن السته أزید من الثلاثه وکذا الخط الذی طوله عشره أزید من الذی طوله خمسه، فیصدق علیه وصف الزیاده ومقابلها أعنی النقصان لأن الزائد أنما یعقل بالقیاس إلی الناقص. وکذا یوصف بالکثره والقله ویمتنع اتصافه بالشده والضعف، وبیانه ظاهر فإنه لا یعقل أن خطا أشد من خط آخر فی الخطیه، ولا ثلاثه أشد من ثلاثه أخری فی الثلاثیه. والفرق بین الکثره والشده ظاهر، وکذا بین الزیاده والشده، فإن الکثره والزیاده أنما تتحققان بالنسبه إلی أصل موجود لا یتغیر فصله بسبب الزیاده ولا حقیقته بخلاف الشده.

قال: وأنواع متصله قد تکون تعلیمیه.

أقول: الأنواع الثلاثه للکم المتصل القار الذات قد تؤخذ باعتبار ما فتسمی تعلیمیه، وقد تؤخذ باعتبار آخر، مثلا إذا أخذ المقدار باعتبار ذاته لا من حیث اقترانه بالمواد وأعراضها من الألوان وغیرها کان ذلک مقدارا تعلیمیا کالسطح التعلیمی والخط التعلیمی والجسم التعلیمی وکذا النقطه، وإنما سمیت هذه الأنواع تعلیمیه لأن علم التعالیم (1) إنما یبحث عنها مجرده عن المواد وتوابعها.

[شماره صفحه واقعی : 303]

ص: 2350


1- أی علم الریاضی سیما الهندسه، فإنهم أول ما کانوا یتعلمونه هو علم الهندسه لأنه یقوم الفکر ویعدله ویقیمه علی الوسط ویحفظه من الانحراف والشطط، وهذا العلم نعم العون لتعدیل الفکر. قال ابن خلدون فی مقدمه تاریخه ونعم ما قال: إعلم أن الهندسه تفید صاحبها إضاءه فی عقله واستقامه فی فکره لأن براهینها کلها بینه الانتظام، جلیه الترتیب لا یکاد الغلط یدخل أقیستها لترتیبها وانتظامها فیبعد الفکر بممارستها عن الخطأ، وینشأ لصاحبها عقل علی ذلک المهیع. وقد زعموا أنه کان مکتوبا علی باب أفلاطون: من لم یکن مهندسا فلا یدخلن منزلنا. وکان شیوخنا رحمهم الله یقولون: ممارسه علم الهندسه للفکر بمثابه الصابون للثوب الذی یغسل منه الأقذار وینقیه من الأوضار والأدران وإنما ذلک لما أشرنا إلیه من ترتیبه وانتظامه، إنتهی، (ص 486 ط مصر).

قال: وإن کانت تختلف بنوع ما من الاعتبار.

أقول: الظاهر من هذا الکلام أن کون الجسم تعلیمیا یفارق کون السطح والخط کذلک، وبیانه أن الجسم یمکن أن یؤخذ لا بشرط غیره، أو بشرط لا غیره وأما السطح والخط فلا یمکن أخذهما إلا بالاعتبار الأول فلهذا اختلفت الأنواع بنوع ما من الاعتبار.

قال: وتخلف الجوهریه عما یقال فی جواب ما هو فی کل واحد یعطی عرضیته.

أقول: یرید أن یبین أن هذه الأنواع بأسرها أعراض، واستدل بطریقین أحدهما عام فی الجمیع والثانی مختص بکل واحد واحد، أما العام فتقریره أن معنی الجوهریه فی حد کل واحد من السطح والخط والجسم التعلیمی والزمان والعدد غیر داخل فی جواب ما هو إذا سئل عن حقیقته فیکون خارجا عن الحقیقه فیکون کل واحد من هذه عرضا.

قال: والتبدل (1) مع بقاء الحقیقه وافتقار التناهی إلی برهان وثبوت الکره

[شماره صفحه واقعی : 304]

ص: 2351


1- الغرض أن الجسم التعلیمی والسطح والخط والزمان والعدد أعراض فلا یکون واحد منها جزءا لماهیه الجسم الطبیعی لأنه جوهر. والبرهان الأول للأول وهکذا علی الترتیب أی التبدل مع بقاء الحقیقه یعطی عرضیه الجسم التعلیمی، وافتقار التعلیمی إلی برهان یعطی عرضیه السطح - إلی قوله: - والتقوم به أی التقوم بالعرض یعطی عرضیه العدد. وفی (ت) وحدها: والتقوم به، والنسخ الأخری کلها: والتقویم به. ووجههما ظاهر. ولکن قول الشارح: وأما العدد فلأنه متقوم بالآحاد علی إطباق النسخ، ظاهر فی الأول إن لم یکن نصا صریحا علیه.

الحقیقیه والافتقار إلی عرض والتقوم به، یعطی عرضیه الجسم التعلیمی والسطح والخط والزمان والعدد.

أقول: هذا هو الوجه الدال علی عرضیه کل واحد واحد بخصوصیته، أما الجسم التعلیمی فإنه عرض لأن الجسم قد یتبدل فی کل واحد من أبعاده والحقیقه باقیه، فإن الشمعه تقبل الأشکال المختلفه مع بقاء حقیقتها، فزوال کل واحد من الأبعاد وبقاء الجسمیه یدل علی عرضیه الأبعاد أعنی الجسم التعلیمی.

وأما السطح فإنه عرض لأن ثبوته للجسم إنما هو بواسطه التناهی العارض للجسم لافتقاره إلی برهان یدل علیه مع أن أجزاء الحقیقه لا تثبت بالبرهان، وإذا کان التناهی عارضا کان ما یثبت بواسطته أولی بالعرضیه.

وأما الخط فإنه عرض لأنه غیر واجب الثبوت للجسم وما کان کذلک کان عرضا، وبیان عدم وجوبه أنه أنما یثبت للسطح بواسطه تناهیه والسطح قد لا یفرض فیه النهایه کما فی الکره الحقیقیه الساکنه فإنه لا خط فیها بالفعل.

وأما الزمان فإنه یفتقر إلی الحرکه لأنه مقدارها والمقدار مفتقر إلی المتقدر والحرکه عرض والمفتقر إلی العرض أولی بالعرضیه فالزمان عرض.

وأما العدد فلأنه متقوم بالآحاد علی ما تقدم والآحاد عرض فالعدد کذلک.

قال: ولیست الأطراف أعداما وإن اتصفت بها مع نوع من الإضافه.

أقول: ذهب جماعه من المتکلمین إلی أن السطح الذی هو طرف الجسم والخط الذی هو طرف السطح والنقطه التی هی طرف الخط اعدام صرفه لا تحقق لها فی الخارج وإلا لانقسمت لانقسام محلها، ولأن الطرف عباره عن نهایه الشئ التی هی عباره عن فنائه وعدمه، ولأن السطحین إذا التقیا عند تلاقی الأجسام إن کان بالأسر لزم التداخل وإلا فالانقسام (1)، وکذا الخط والنقطه.

[شماره صفحه واقعی : 305]

ص: 2352


1- کما فی النسخ کلها إلا (ص) ففیها: وإلا لزمه الانقسام. ولکنها تصحیح قیاسی وتصرف وهمی من غیر لزوم وضروره.

وهذه الوجوه لا تخلو من دخل، أما الأول فإنما یلزم ذلک فی الأعراض الساریه، أما غیرها فلا.

وأما الثانی فلأن النهایه لیست عدما محضا ولا فناء صرفا (1) لأن العدم لا یشار إلیه، والأطراف یشار إلیها بل هاهنا أمور ثلاثه:

أحدها: السطح وهو مقدار ذو طول وعرض قابل للإشاره موجود.

والثانی: فناء الجسم بمعنی انقطاعه فی جهه معینه من جهات الامتداد ولیس بعدم صرف بل هو عدم أحد أبعاد الجسم وهو ثخنه.

والثالث: إضافه تعرض تاره للسطح فیقال: سطح مضاف إلی ذی السطح، وتاره للفناء فیقال: نهایه لجسم ذی نهایه، والإضافه عارضه لهما متأخره عنهما، وقد یؤخذ السطح عاریا عن هذه الإضافه فیکون موضوعا لعلم الهندسه، وکذا البحث فی الخط والنقطه.

وأما الثالث فأن الجسمین (2) إذا التقیا عدم السطحان وصارا جسما واحدا إن اتصلا، وإن تماسا فالسطحان باقیان.

قال: والجنس معروض التناهی وعدمه.

أقول: یرید بالجنس الکم من حیث هو هو، فإنه جنس لنوعی المتصل والمنفصل، وهو الذی یلحقه لذاته التناهی وعدم التناهی عدم الملکه لا العدم المطلق، فإن العدم المطلق قد یصدق علی الشئ الذی سلب عنه ما باعتباره یصدق أنه متناه کالمجردات. وإنما یلحقان أعنی التناهی وعدمه العدم الخاص ما عدا الکم بواسطه الکم، فیقال للجسم أنه متناه أو غیر متناه باعتبار مقداره، ویقال للقوه ذلک باعتبار عدد الآثار (3) وامتداد زمانها وقصره، ویقال للبعد

[شماره صفحه واقعی : 306]

ص: 2353


1- وفی النسخ الست الأولی: ولا نفیا صرفا.
2- وفی عده نسخ معتبره: وعن الثالث أن الجسمین، ولکن سیاق العباره یقتضی ما اخترناه من نسخ أخری.
3- وفی (م) باعتبار عدد الآنات، ولا معنی للآنات فی المقام.

والزمان والعدد أنها متناهیه أو غیر متناهیه لا باعتبار لحوق طبیعه بها بل لذاتها.

قال: وهما اعتباریان.

أقول: یرید به أن التناهی وعدمه من الأمور الاعتباریه لا العینیه فإنه لیس فی الخارج ماهیه یقال لها أنها تناه أو عدم تناه، بل إنما یعقلان عارضین لغیرهما فی الذهن.

الکیف
اشاره

قال: الثانی الکیف ویرسم بقیود عدمیه تخصه جملتها (1) بالاجتماع.

أقول: لما فرغ من البحث عن الکم شرع فی البحث عن الکیف وهو الثانی من الأعراض التسعه، وفیه مسائل:

1- المسأله الأولی : فی رسمه

إعلم أن الأجناس العالیه لا یمکن تحدیدها لبساطتها بل ترسم بأمور أعرف منها عند العقل، والرسم أنما یتألف من خواص الشئ وعوارضه، ولما کانت العوارض قد تکون عامه وقد تکون خاصه والعام لا یفید التمیز الذی هو أقل مراتب التعریف لم تصلح العوارض العامه للتعریف إلا إذا اختصت بالاجتماع بالماهیه المرسومه، کما یقال فی تعریف الخفاش: إنه الطائر الولود، ولما لم یوجد لهذا الجنس خاصه تفید تصوره توصلوا إلی تعریفه بعوارض عدمیه کل واحد منها أعم منه لکنها باجتماعها خاصه به، فقالوا فی تعریفه: إنه هیئه قاره لا یتوقف تصورها علی تصور غیرها ولا تقتضی القسمه واللاقسمه فی محلها اقتضاء أولیا.

فقولنا: هیئه، یشمل جمیع الأعراض التسعه ویخرج عنها الجوهر.

وقولنا: قاره، یخرج عنه الحرکه وما لیس بقار من الأعراض.

وقولنا: لا یتوقف تصورها علی تصور غیرها، یخرج عنه الأعراض النسبیه.

[شماره صفحه واقعی : 307]

ص: 2354


1- وفی (م): تحصر جملتها. وفی (ت) تخص جملتها.

وقولنا: ولا تقتضی القسمه واللاقسمه فی محلها، یخرج عنه الکم والوحده والنقطه.

وقولنا: اقتضاء أولیا، لیدخل فی المحدود العلم بالأشیاء التی لا تنقسم فإنه یقتضی اللاقسمه مع أنه من الکیف لأن اقتضاءه لذلک لیس أولیا بل لوحده المعلوم.

2- المسأله الثانیه : فی أقسامه

قال: وأقسامه أربعه.

أقول: الکیف له أنواع أربعه: أحدها: الکیفیات المحسوسه کالسواد والحراره، الثانی: الکیفیات المختصه بذوات الأنفس کالعلوم والإرادات والظنون، الثالث:

الکیفیات الاستعدادیه کالصلابه واللین، الرابع: الکیفیات المختصه بالکمیات کالزوجیه والانحناء والاستقامه وغیرها.

3- المسأله الثالثه : فی البحث عن المحسوسات

قال: فالمحسوسات إما إنفعالیات أو إنفعالات.

أقول: الکیفیات المحسوسه إن کانت راسخه عسره الزوال سمیت انفعالیات لانفعال الحواس عنها أولا، وإن کانت غیر راسخه بل سریعه الزوال سمیت انفعالات وهی وإن لم تکن فی أنفسها انفعالات لکنها لقصر مدتها وسرعه زوالها منعت اسم جنسها واقتصر فی تسمیتها علی الانفعالات.

4- المسأله الرابعه : فی مغایره الکیفیات للأشکال و الأمزجه

قال: وهی مغایره للأشکال لاختلافهما فی الحمل.

[شماره صفحه واقعی : 308]

ص: 2355

أقول: ذهب قوم من القدماء إلی أن هذه الکیفیات نفس الأشکال، قالوا: لأن الأجسام تنتهی فی التحلیل إلی أجزاء صغار تقبل القسمه الوهمیه لا الانفکاکیه وتلک الأجزاء مختلفه فی الأشکال، فالتی تحیط (1) بها أربعه مثلثات تکون مفرقه لاتصال العضو فیحس منها بالحراره، والتی تحیط بها سته مربعات تکون غلیظه غیر نافذه فیحس منها بالبرد، والذی یقطع العضو إلی أجزاء صغار ویکون شدید النفوذ هو المحرق الحریف والملاقی لذلک التقطیع هو الحلو، والذی ینفصل منه شعاع مفرق للبصر هو الأبیض، والذی ینفصل منه شعاع قابض للبصر هو السواد ویحصل من اختلاطهما باقی أنواع الألوان.

والمحققون أبطلوا هذه المقاله بأن الأشکال والألوان مختلفه فی المحمولات فیحمل علی أحدهما بالایجاب ما یحمل علی الآخر بالسلب فیلزم تغایرهما بالضروره، وبیانه أن الأشکال ملموسه وغیر متضاده والألوان متضاده غیر ملموسه، وأیضا الأشکال مبصره والحراره والبروده لیستا کذلک.

قال: والمزاج لعمومها.

[شماره صفحه واقعی : 309]

ص: 2356


1- أی الأجزاء التی تحیط بها.. الخ. وقوله الآتی: والذی یقطع، وکذا والذی ینفصل أی الجزء الذی کان کذلک. وعباره النسخ مضطربه، وعباره القوشجی فی المقام موافقه للمختار، وصاحب الشوارق نقل عباره القوشجی أیضا حرفا بحرف، قال: زعم جمع من الأوائل أن هذه الکیفیات نفس الأشکال قالوا: إن الأجسام ینتهی تحلیلها إلی أجزاء صلبه قابله للانقسام الوهمی دون الانقسام الفعلی، وزعموا أن تلک الأجزاء متخالفه الأشکال فالأجزاء التی یحیط بها أربع مثلثات تکون متحده الأطراف مفرقه لاتصال العضو فتحس منها بالحراره. والأجزاء التی یحیط بها ست مربعات تکون غلیظه الأطراف غیر نافذه فی العضو فتحس منها بالبروده. وکذا الحال فی الطعوم فإن الجزء الذی یقطع العضو إلی أجزاء صغار وتکون شدیده النفوذ فیه هو الحریف، والجزء الذی یتلاقی هذا التقطیع هو الحلو. وکذا القول فی الألوان فإن الجزء الذی ینفصل منه شعاع مفرق للبصر هو الأبیض، والذی ینفصل منه شعاع جامع للبصر هو الأسود، ویتحصل من اختلاط هذین النوعین من الشعاع الألوان المتوسطه بین السواد والبیاض.

أقول: ذهب آخرون من الأوائل إلی أن الکیفیات هی الأمزجه وهو خطأ، لأن المزاج کیفیه متوسطه بین الحار والبارد یحصل من تفاعلهما والحراره والبروده من الکیفیات الملموسه فیکون المزاج منها، فاللون والطعم مما لیس بملموس یکون مغایرا للمزاج وإن کان تابعا له لکن التابع مغایر للمتبوع.

5- المسأله الخامسه : فی البحث عن الملموسات

قال: فمنها أوائل الملموسات وهی الحراره والبروده والرطوبه والیبوسه، والبواقی منتسبه إلیها.

أقول: لما کانت الکیفیات الملموسه أظهر عند الطبیعه لعمومها بالنسبه إلی کل حیوان قدم البحث عنها. واعلم أن الکیفیات الملموسه إما فعلیه أو انفعالیه أو ما ینسب إلیهما، فالفعلیه کیفیتان هما الحراره والبروده، والمنفعله اثنتان هما الرطوبه والیبوسه، ونعنی بالفعلیه ما تفعل الصوره بواسطتها فی الماده، وبالمنفعله ما تنفعل الماده باعتبارها. وإنما کانت الأولیان فعلیتین والأخریان منفعلتین وإن کانت الماده تنفعل باعتبارهما لأن الأولیین تفعلان فی الأخریین دون العکس، وأما باقی الکیفیات الملموسه کاللطافه والکثافه واللزوجه والهشاشه والجفاف والبله والثقل والخفه فإنها تابعه لهذه الأربعه.

قال: فالحراره جامعه للمتشاکلات، مفرقه للمختلفات، والبروده بالعکس.

أقول: الحراره من شأنها إحداث الخفه والمیل الصاعد ویحصل بسبب ذلک الحرکه، فإذا وردت الحراره علی المرکب وسخنته طلب الألطف الصعود قبل غیره لسرعه انفعاله فاقتضی ذلک تفریق أجزاء المرکب المختلفه، فإذا صعد الألطف جامع مشاکله، فمن هاهنا قیل: إنها تقتضی جمع المتشاکلات وتفریق المختلفات، وأما البروده فإنها بالعکس من ذلک.

[شماره صفحه واقعی : 310]

ص: 2357

قال: وهما متضادتان.

أقول: الحراره والبروده کیفیتان وجودیتان بینهما غایه التباعد فهما متضادتان، ولم یخالف فی هذا الحکم أحد من المحققین، وقد ذهب قوم غیر محققین إلی أن البروده عدم الحراره عما من شأنه أن یکون حارا، فیکون التقابل بینهما تقابل العدم والملکه وهو خطأ، لأنا ندرک من الجسم البارد کیفیه زائده علی الجسمیه المطلقه والعدم غیر مدرک، فالبروده صفه وجودیه.

قال: وتطلق الحراره علی معان أخر مخالفه للکیفیه فی الحقیقه.

أقول: لفظه الحراره تطلق علی معان: أحدها: الکیفیه المحسوسه من حراره النار، والثانی: الحراره المناسبه للحیاه وهی شرط فیها وتسمی الحراره الغریزیه (1) وهی مخالفه لتلک فی الحقیقه لأن تلک مضاده للحیاه والثانیه شرط فیها، والثالث: حراره الکواکب النیره وهی مخالفه لما تقدم.

قال: والرطوبه کیفیه تقتضی سهوله التشکل، والیبوسه بالعکس.

أقول: الرطوبه فسرها الشیخ بأنها کیفیه تقتضی سهوله التشکل والاتصال والتفرق، والجمهور یطلقون الرطوبه علی البله لا غیر فالهواء لیس برطب عندهم، وعند الشیخ أنه رطب وجعل البله هی الرطوبه الغریبه الجاریه علی ظاهر الجسم، کما أن الانتفاع هو الرطوبه الغریبه النافذه إلی باطنه والجفاف عدم البله عما من شأنه أن یبتل والیبوسه مقابله للرطوبه.

قال: وهما مغایرتان للین والصلابه.

أقول: اللین والصلابه من الکیفیات الاستعدادیه، فاللین کیفیه یکون الجسم بها مستعدا للانغمار، ویکون للشئ بها قوام غیر سیال فینفصل عن موضوعه ولا یمتد کثیرا ولا یتفرق بسهوله وإنما یکون قبوله للغمر من الرطوبه وتماسکه من

[شماره صفحه واقعی : 311]

ص: 2358


1- الغریزیه فی قبال الغریبه. ویقال للغریزیه: الروح البخاری.

الیبوسه والصلابه کیفیه تقتضی مقابل ذلک.

قال: والثقل کیفیه تقتضی حرکه الجسم إلی حیث ینطبق مرکزه علی مرکز العالم إن کان مطلقا، والخفه بالعکس، ویقالان بالإضافه باعتبارین.

أقول: لما کان الثقل والخفه من الکیفیات المحسوسه صادرتین عن الحراره والبروده بحث عنهما. واعلم أن کل واحد منهما یقال بمعنیین: حقیقی وإضافی، فالثقل الحقیقی کیفیه تقتضی حرکه الجسم إلی أسفل بحیث ینطبق مرکزه علی مرکز العالم إذا لم یعقه عائق، والخفه بالعکس وهی کیفیه تقتضی حرکه الجسم إلی فوق بحیث یطفو علی العناصر وینطبق سطحه علی سطح الفلک إن لم یعقه عائق.

وأما الإضافی فإنه یقال بمعنیین فی کل واحد منهما، فالخفیف بالإضافه یقال بمعنیین: أحدهما الذی فی طباعه أن یتحرک فی أکثر المسافه الممتده بین المرکز والمحیط حرکه إلی المحیط وقد یعرض له أن یتحرک عن المحیط ولا تتضاد هاتان الحرکتان، والثانی الذی إذا قیس إلی النار نفسها کانت النار سابقه له إلی المحیط فهو عند المحیط ثقیل وخفیف بالإضافه.

قال: والمیل طبیعی وقسری ونفسانی.

أقول: المیل هو الذی یسمیه المتکلمون اعتمادا، وینقسم بانقسام معلوله أعنی الحرکه إلی طبیعی کمیل الحجر المسکن فی الهواء والزق فی الماء، وإلی قسری کمیل الحجر إلی فوق عند قسره علی الصعود، وإلی نفسانی کمیل الحیوان إلی الحرکه حال اندفاعه الإرادی.

قال: وهو العله القریبه للحرکه، وباعتباره یصدر عن الثابت متغیر.

أقول: المیل هو العله القریبه للحرکه، وباعتبار تحققه یصدر عن الثابت شئ متغیر وذلک لأن الطبیعه أمر ثابت، وکذا القوه القسریه والنفسانیه فیستحیل صدور الحرکه المتغیره عنها فلا بد من أمر یشتد ویضعف بسبب مصادمات الموانع الخارجیه والداخلیه هو المیل یصدر عن الطبیعه ویقتضی الحرکه فیحصل

[شماره صفحه واقعی : 312]

ص: 2359

باشتداده سرعه الحرکه وشدتها وبضعفه ضد ذلک.

قال: ومختلفه متضاد.

أقول: یشیر إلی عدم إمکان اجتماع میلین مختلفین، وذلک لأن المیل یقتضی الحرکه إلی جهه والصرف عن أخری، فلو اجتمع فی الجسم میلان لاقتضی حرکته وتوجهه إلی جهتین مختلفتین وذلک غیر معقول، نعم کما یجوز أن یجتمع فی جسم واحد حرکتان مختلفتان أحداهما بالذات والأخری بالعرض، کذلک یجوز اجتماع میل ذاتی وعرضی کحجر یحمله انسان متحرک فإن الثقل موجود فیه وهو میله الذاتی حال خرق الهواء به وهو میله العرضی الذی هو للانسان ذاتی، فإذا تجدد علی ذی میل طبیعی میل قسری تقاوم السببان أعنی الطبیعه والقاسر وحدث میل القاهر منهما فإن کان القاسر غالبا أخذت الطبیعه والموانع الخارجیه فی إفنائه قلیلا قلیلا ثم تقوی الطبیعه ویأخذ المیل القسری فی النقص والطبیعه فی الزیاده إلی أن یتعادلا، فیبقی الجسم عدیم المیل ثم تأخذ الطبیعه فی الازدیاد علی التعادل فتوجد میلا مشوبا بآثار الضعف (1) ثم یشتد المیل ویزداد الضعف فلا

[شماره صفحه واقعی : 313]

ص: 2360


1- وفی (م ص): فتوجد میلا مستویا بإزاء الضعف. وعبارته الآتیه بعد بضع أسطر: فإذا فرضناه ممنوا بالمعاوقه: حرفت هکذا: محفوفا، وفی بعضها ممنوعا وفی بعضها مستوا، وفی بعضها بکلمات أخری، ونظائر هذا التحریف فی الکتاب کثیره جدا. وکذا الإضافات التی هی إلحاقات الحواشی بالکتاب، وکذا الاسقاط الأخری رأینا عدم التعرض بها أجدر وأولی واعلم أن عباره المحقق الطوسی فی شرحه علی الإشارات المطبوع الرائج موافقه لما اخترناها حیث قال فی شرح الفصل السادس من النمط الثانی: فإذا طرأ علی جسم ذی میل طبیعی بالفعل میل قسری تقاوم السببان أعنی القاسر والطبیعه فإن غلب القاسر وصارت الطبیعه مقهوره حدث میل قسری وبطل الطبیعی، ثم تأخذ الموانع الخارجیه والطبیعیه معا فی إفنائه قلیلا قلیلا وتقوی الطبیعه بحسب ذلک، ویأخذ المیل القسری فی الانتقاص وقوه الطبیعه فی الازدیاد إلی أن تقاوم الطبیعه الباقی من المیل القسری فیبقی الجسم عدیم المیل، ثم تجدد الطبیعه میلها مشوبا بآثار الضعف الباقیه فیها ویشتد المیل بزوال الضعف فیکون الأمر بین قوه الطبیعه والمیل القسری قریبا من الامتزاج الحادث بین الکیفیات المتضاده (ص 49 ط شیخ رضا).

یمکن اجتماع میلین طبیعی وقسری علی حد الصرافه بل یکون الجسم أبدا ذا حال متوسط بین المیل القسری الشدید والطبیعی الشدید.

قال: ولولا ثبوته لتساوی ذو العائق وعادمه.

أقول: هذا إشاره إلی الدلیل علی وجود المیل الطبیعی فی کل جسم (1) قابل للحرکه القسریه، وتقریره أن المتحرک إذا کان خالیا عن المعاوقه وقطع بمیله القسری مسافه ما فإنه یقطعها فی زمان، فإذا فرضناه ممنوا بالمعاوقه قطعها فی زمان أطول، فإذا فرضناه مع معاوقه أقل من الأولی علی نسبه الزمانین قطعها فی زمان مساو لزمان عدیم المعاوقه، وذلک محال قطعا لامتناع تساوی زمانی عدیم المعاوقه وواجدها.

قال: وعند آخرین هو جنس بحسب عدد الجهات ومتماثل ومختلف باعتبارها.

أقول: لما فرغ من البحث عن المیل وأحکامه علی رأی الأوائل شرع فی

[شماره صفحه واقعی : 314]

ص: 2361


1- هذا لو لم یکن القول بقوه جاذبه الأرض حاکما علیه. وقد ذهب ثابت بن قره من علماء صدر الاسلام إلی القول بتجاذب الأرض کما نص به المتأله السبزواری فی شرح الأسماء حیث قال فی شرح الفصل السادس من الجوشن الکبیر عند قوله علیه السلام: یا من استقرت الأرضون بإذنه: وقال ثابت بن قره: سببه - أی سبب میل الأجزاء الثقیله من جمیع الجوانب إلی المرکز - طلب کل جزء موضعا یکون فیه قربه من جمیع الأجزاء قربا متساویا إذ عنده میل المدره إلی السفل لیس لکونها طالبه للمرکز بالذات بل لأن الجنسیه منشأ الانضمام، فقال: لو فرض أن الأرض تقطعت وتفرقت فی جوانب العالم ثم أطلقت أجزاؤها لکان یتوجه بعضها إلی بعض ویقف حیث یتهیأ تلاقیها (ص 53 ط 1) فبما قلنا دریت أن مذهب نیوتن فی القوه الجاذبه للأرض لیس بمذهب بدیع لم یکن قبل ولم یذهب إلیه أحد وهو ممن نطق به ولیس إلا. وأکثر الآراء الغربیه الرائجه الدارجه فی أصول المسائل العلمیه کانت هکذا وما منها إلا وله أصل رصین فی الصحف الاسلامیه إلا أن الناس لغفلتهم عما فی أیدیهم یأکلون نعمهم ویشکرون الأغیار.

البحث عنه علی رأی المتکلمین وهو جنس علی رأیهم تحته سته أنواع بحسب عدد الجهات الست ثم قالوا: إن منه ما هو متماثل وهو کل ما اختص بجهه واحده لأن تساوی المعلول یستلزم تساوی العله، ومنه مختلف وهو ما تعددت جهاته.

واختلف أبو علی وأبو هاشم فی مختلفه، فقال أبو هاشم: إنه غیر متضاد لاجتماع المیلین فی الحجر الصاعد قسرا وفی الحلقه التی یتجاذبها اثنان، وقال أبو علی:

إنه متضاد.

قال: ومنه الثقل وآخرون منهم جعلوه مغایرا.

أقول: من أجناس الاعتماد عند أبی هاشم الثقل وهو الاعتماد اللازم الموجب للحرکه سفلا، وقال أبو علی (1): إن الثقل راجع إلی تزاید أجزاء الجسم فجعله مغایرا لجنس الاعتماد، وهو خطأ لأن تزاید الأجزاء الحقیقیه حاصل فی الخفیف ولا ثقل له.

قال: ومنه لازم ومفارق.

أقول: ذهب المتکلمون إلی أن الاعتماد منه ما هو لازم وهو الاعتماد نحو الفوق والسفل، ومنه ما هو مفارق وهو المختلف (2) وهو المقتضی للحرکه إلی إحدی الجهات الأربع، وإنما کان مفارقا لعدم وجوب وقوف الجسم فی إحداها أو ذهابه عنها بخلاف الجهتین.

قال: ویفتقر إلی محل لا غیر (3).

أقول: لما کان الاعتماد عرضا وکان کل عرض مفتقرا إلی محل کان الاعتماد مفتقرا إلی المحل، ولما امتنع حلول عرض فی محلین کان الاعتماد کذلک، فلأجل

[شماره صفحه واقعی : 315]

ص: 2362


1- هو أبو علی الجبائی المعتزلی.
2- کما فی (م ق) والنسخ الأخری: المجتلب. وقد تقدم ذکر المختلف فی هذه المسأله غیر مره، وسیأتی أیضا.
3- أی یحتاج الاعتماد إلی محل واحد، أما إلی محل فلکونه عرضا، وأما إلی محل واحد فلامتناع حلول عرض فی محلین، والقیاس بالتألیف وهم. ومدافعه محله أی خفظه.

هذا قال: إنه یفتقر إلی محل لا غیر. وبعض المتکلمین لما طعن فی کلیه الحکمین افتقر إلی الاستدلال علیهما هنا، واستدلوا علی الأول بأن صفه ذاته وجوب مدافعه محله لصفه ذاته، فلو انتفی المحل انتفت صفه الذات وذلک یقتضی نفی الذات، وعلی الثانی بأنه یکون مساویا للتألیف لأن الافتقار إلی أزید من محل واحد من خواص التألیف، والاشتراک فی أخص الصفات یستلزم الاشتراک فی الذات.

قال: وهو مقدور لنا.

أقول: ذهب المتکلمون إلی أن الاعتماد مقدور لنا، لأنه یقع بحسب دواعینا وینتفی بحسب صوارفنا فیکون صادرا عنا.

قال: وتتولد عنه أشیاء بعضها لذاته من غیر شرط، وبعضها بشرط، وبعضها لا لذاته.

أقول: قسم المتکلمون الاعتماد بالنسبه إلی ما یتولد عنه إلی أقسام ثلاثه، أحدها: ما یتولد عنه لذاته من غیر حاجه إلی شرط وإن کان قد یحتاج إلیه أحیانا وهو الأکوان والاعتماد فی محله وإن کان یولدهما فی غیر محله بشرط التماس.

وإنما قلنا: إنه یتولد عنه الأکوان، لأن الجسم یختص بجهه دون أخری حال حرکته فلا بد من مخصص لتلک الجهه وهو الاعتماد. وقلنا إنه یولد الاعتماد لوجود الحرکه القسریه شیئا بعد شئ، فإن المتحرک یوجد (1) فیه الاعتماد والاعتماد یولد الحرکه الأولی والاعتماد معا ثم إذا تحرک ولد الاعتماد حرکه أخری واعتمادا آخر.

وثانیها: ما یتولد عنه بشرط ولا یصح بدونه وهو الأصوات فإنها تتولد عنه

[شماره صفحه واقعی : 316]

ص: 2363


1- کما فی (د، ش) وفی نسخ أخری المحرک مکان المتحرک، ولکن الحق هو الأول، والأکوان هی الأکوان الأربعه علی اصطلاح المتکلمین وهی الحرکه والسکون والاجتماع والافتراق. وسیأتی البحث عنها فی مقوله الأین.

بشرط المصاکه لأن الصدی موجود فی غیر محل القدره وما یتعدی محل القدره لا یولده إلا الاعتماد وإذا کان ما یتعدی محل القدره یتولد عن الاعتماد فما یحل محلها أولی.

وثالثها: ما یتولد عنه لا بنفسه بل بتوسط وهو الألم والتألیف، فإن الاعتماد یولد المجاوره والتفریق، والمجاوره تولد التألیف، والتفریق یولد الألم.

6- المسأله السادسه : فی البحث عن المبصرات

قال: ومنها أوائل المبصرات وهی اللون والضوء.

أقول: من الکیفیات المحسوسه المبصرات، وقد نبه بقوله: أوائل المبصرات علی أن من المبصرات ما یتناوله الحس البصری أولا وبالذات وهو ما ذکره هنا من اللون والضوء، ومنها ما یتناوله بواسطه کغیرهما من المرئیات، فإن البصر إنما یدرکها بواسطه هذین وهذا کما قال فی الأول، ومنها أوائل الملموسات فإن فیه تنبیها علی أن هناک کیفیات تدرک باللمس بواسطه غیرها.

قال: ولکل منهما طرفان.

أقول: لکل واحد من اللون والضوء طرفان، ففی اللون السواد والبیاض وفی الضوء النور الخارق والظلمه، وما عدا هذه فإنها متوسطه بین هذه کالحمره والخضره والصفره والغبره وغیرها من الألوان وکالظل وشبهه من الأضواء.

قال: وللأول حقیقه.

أقول: ذهب من لا مزید تحصیل له إلی أن الألوان لا حقیقه لها، فإن البیاض المتخیل أنما یحصل من مخالطه الهواء للأجسام الشفافه المنقسمه إلی الأجزاء الصغار کما فی زبد الماء والثلج، والسواد المتخیل أنما یتخیل لعدم غور الجسم (1)

[شماره صفحه واقعی : 317]

ص: 2364


1- هذه هی العباره الصحیحه. والعدم بضم العین وسکون الدال المهملتین. والغور بفتح الغین المعجمه، والضوء منصوب علی المفعولیه. وقد حرفت العباره فی النسخ المطبوعه بصور مشوهه. وعباره الشیخ فی الشفاء هکذا: قالوا فأما السواد فیتخیل لعدم غور الجسم وعمقه الضوء والإشفاف معا (أول الفصل الرابع من المقاله الثالثه من نفس الشفاء، ص 313 ج 1 ط 1).

الضوء. والشیخ اضطرب کلامه فی البیاض، فتاره جعله کیفیه حقیقیه وأخری أنه غیر حقیقیه بل سبب حصوله ما ذکر. والحق أنه کیفیه حقیقیه قائمه بالجسم فی الخارج لأنه محسوس کما فی بیاض البیض المسلوق فإنه لیس لنفوذ الهواء فیه لزیاده ثقله بعد الطبخ، وبالجمله فالأمور المحسوسه غنیه عن البرهان.

قال: وطرفاه السواد والبیاض المتضادان.

أقول: طرفا اللون هما السواد والبیاض، وقیدهما بالمتضادین لأن الضدین هما اللذان بینهما غایه التباعد فلأجل ذلک ذکر هذا القید فی الطرفین، وهذا تنبیه علی أن ما عداهما متوسط بینهما ولیس نوعا قائما بانفراده کما ذهب إلیه بعض الناس من أن الألوان الحقیقیه خمسه: السواد والبیاض والحمره والصفره والخضره، ونبه بقوله: المتضادان علی امتناع اجتماعهما خلافا لبعض الناس حیث ذهب إلی أنهما یجتمعان کما فی الغبره وهو خطأ.

قال: ویتوقف علی الثانی فی الادراک لا الوجود.

أقول: ذهب أبو علی ابن سینا إلی أن الضوء شرط وجود اللون، فالأجسام الملونه حال الظلمه تعدم عنها ألوانها لأنا لا نراها فی الظلمه فإما أن یکون لعدمها وهو المراد، أو لحصول المانع وهو ما یقال من أن الظلمه کیفیه قائمه بالمظلم مانعه من الأبصار وهو باطل وإلا لمنعت من هو بعید عن النار عن مشاهده القریب منها لیلا ولیس کذلک وهو خطأ جدا، لأنا نقول: إنما لم تحصل الرؤیه لعدم الشرط وهو الضوء لا لانتفاء المرئی فی نفسه، ونبه المصنف علی ذلک بقوله: ویتوقف - أی اللون - علی الثانی - أی الضوء - فی الإدراک لا الوجود.

[شماره صفحه واقعی : 318]

ص: 2365

قال: وهما متغایران حسا.

أقول: یرید أن اللون والضوء متغایران خلافا لقوم غیر محققین ذهبوا إلی أن الضوء هو اللون، قالوا: إن الظهور المطلق هو الضوء، والخفاء المطلق هو الظلمه، والمتوسط بینهما هو الظل، والحس یدل علی المغایره.

قال: قابلان للشده والضعف، المتباینان نوعا.

أقول: کل واحد من هذین - أعنی اللون والضوء - قابل للشده والضعف وهو ظاهر محسوس، فإن البیاض فی الثلج أشد من البیاض فی العاج، وضوء الشمس أشد من ضوء القمر. إذا عرفت هذا فاعلم أن الشدید فی کل نوع یخالف الضعیف منه بالنوع، وذهب قوم إلی أن سبب الشده والضعف لیس الاختلاف بالحقیقه بل باختلاط بعض أجزاء الشدید بأجزاء الضد فیحصل الضعف وإن لم یختلط حصلت الشده، وقد بینا خطأهم فیما تقدم.

قال: ولو کان الثانی جسما لحصل ضد المحسوس.

أقول: ذهب من لا تحصیل له إلی أن الضوء جسم، وسبب غلطه ما یتوهم من کونه متحرکا بحرکه المضئ، وإنما کان ذلک باطلا لأن الحس یحکم بافتقاره إلی موضوع یقوم به ولا یمکنه تجریده عن محل یقومه، فلو کان جسما لحصل ضد هذا الحکم المحسوس وهو قیامه بنفسه واستغناؤه عن موضوع یحل فیه.

ویحتمل أن یکون قوله: لحصل ضد المحسوس، أن الضوء إذا أشرق علی الجسم ظهر وکلما ازداد إشراقا ازداد ظهورا فی الحس، فلو کان جسما لکان ساترا لما یشرق علیه فکان یحصل ضد المحسوس أعنی ضد الاشراق، ویکون کلما ازداد إشراقه ازداد ستره، لکن الحس یشهد بضد ذلک.

أو نقول: إن الحس یشهد بسرعه ظهور ما یشرق علیه الضوء، فإن الشمس إذا طلعت علی وجه الأرض أشرقت دفعه واحده، ولو کان الضوء جسما افتقر إلی زمان یقطع فیه هذه المسافه الطویله فکان یحصل ضد السرعه المحسوسه، فهذه

[شماره صفحه واقعی : 319]

ص: 2366

الاحتمالات کلها صالحه لتفسیر قوله: لحصل ضد المحسوس.

وأما سبب وهم أولئک (1) من أنه متحرک فهو خطأ، لأن الضوء یحدث عند المقابله لا أنه یتحرک من الجسم المقابل إلی غیره.

قال: بل هو عرض قائم بالمحل معد لحصول مثله فی المقابل.

أقول: لما أبطل کونه جسما ثبت کونه عرضا قائما بالمحل، إذ العرض لا یقوم بنفسه وإذا قام بالمحل حصل منه استعداد للجسم المقابل لمحله لتکیفه بمثل کیفیته کما فی الأجسام النیره الحاصل منها النور فی المقابل، وقد نبه بذلک علی أن المضئ أنما یضئ ما یقابله.

قال: وهو ذاتی وعرضی، أول وثان.

أقول: الضوء منه ذاتی ومنه عرضی، وأیضا منه ما هو أول ومنه ما هو ثان، فالذاتی یسمی ضوءا بقول مطلق وأما العرضی وهو الحاصل من المضئ لذاته فی غیره فإنه یسمی نورا، والأول من الضوء ما حصل عن المضئ لذاته، والثانی ما حصل عن المقابل له کالأرض قبل طلوع الشمس فإنها مضیئه لمقابلتها الهواء المضئ لمقابله الشمس.

قال: والظلمه عدم ملکه (2).

أقول: الظلمه عدم الضوء عما من شأنه أن یکون مضیئا، ومثل هذا العدم المقید بموضوع خاص یسمی عدم ملکه، ولیست الظلمه کیفیه وجودیه قائمه

[شماره صفحه واقعی : 320]

ص: 2367


1- باتفاق النسخ کلها وهو ناظر إلی قوله: وسبب غلطه ما یتوهم من کونه متحرکا.
2- ولکن قال الأمام سید الساجدین علیه السلام: سبحانک تسمع أنفاس الحیتان فی قعور البحار، سبحانک تعلم وزن السماوات، سبحانک تعلم وزن الأرض (الأرضین - خ ل)، سبحانک تعلم وزن الشمس والقمر، سبحانک تعلم وزن الظلمه والنور، سبحانک تعلم وزن الفئ والهواء، سبحانک تعلم وزن الریح کم هی من مثقال ذره. (الصحیفه الثانیه السجادیه مما جمعه المحدث الثقه الجلیل صاحب الوسائل الشیخ الحر العاملی رضوان الله تعالی علیه ص 277 ط 1 مصر. وکان من دعائه علیه السلام فی التسبیح).

بالمظلم کما ذهب إلیه من لا تحقیق له، لأن المبصر لا یجد فرقا بین حالتیه عند فتح العین فی الظلمه وبین تغمیضها فی عدم الإدراک، فلو کانت کیفیه وجودیه لحصل الفرق. وفی هذا نظر فإنه یدل علی انتفاء کونها کیفیه وجودیه مدرکه لا علی أنها وجودیه مطلقا (1).

7- المسأله السابعه : فی البحث عن المسموعات

قال: ومنها المسموعات وهی الأصوات الحاصله من التموج المعلول للقرع والقلع.

أقول: من الکیفیات المحسوسه الأصوات وهی المدرکه بالسمع. واعلم أن الصوت عرض قائم بالمحل، وقد ذهب قوم غیر محققین إلی أن الصوت جوهر (2) ینقطع بالحرکه وهو خطأ، لأن الجوهر یدرک باللمس والبصر والصوت لیس کذلک.

وذهب آخرون إلی أنه عباره عن التموج الحاصل فی الهواء من القلع أو القرع، وآخرون قالوا: إنه القلع أو القرع.

وهذان المذهبان باطلان، وسبب غلطهم أخذ سبب الشئ مکانه فإن الصوت معلول للتموج المعلول للقرع أو القلع ولیس هو أحدها لأنها تدرک بحس البصر بخلاف الصوت. إذا عرفت هذا فاعلم أن القلع أو القرع إذا حصل حدث تموج بین القارع والمقروع فی الهواء وانتقل ذلک التموج إلی سطح الصماخ فأدرک الصوت، ولا نعنی بذلک أن تموجا واحدا ینتقل بعینه إلی الصماخ بل یحصل تموج بعد تموج عن صدم بعد آخر کما فی تموج الماء إلی أن یصل إلی الحس.

[شماره صفحه واقعی : 321]

ص: 2368


1- وهی العباره الصحیحه اتفقت النسخ الست الأصلیه وما فی المطبوعه: (لا علی انتفاء کونها وجودیه مطلقا) مصحفه جدا، وکم لها من نظیر فی الکتاب أعرضنا عن التعرض بها خوفا للإسهاب.
2- باتفاق النسخ الست الأولی: الصوت جواهر، علی صیغه الجمع.

قال: بشرط المقاومه.

أقول: القرع أنما یحصل معه الصوت إذا حصلت المقاومه بین القارع والمقروع، فإنک لو ضربت خشبه علی وجه الماء بحیث تحصل المقاومه فإنه یحدث الصوت، ولو وضعتها علیه بسهوله لم یحصل الصوت، ولا یشترط الصلابه لحصول الصوت من الماء والهواء ولا صلابه هناک.

قال: فی الخارج.

أقول: ذهب قوم إلی أن الصوت لیس بحاصل فی الخارج بل إنما یحصل عند الصماخ، وهو ما إذا تموج الهواء وانتهی التموج إلی قرع سطح الصماخ فیحصل الصوت وهو خطأ، وإلا لم تدرک الجهه ولا البعد کما فی اللمس حیث کان إدراکه بالملاقاه. ولا یمکن أن یقال: إن إدراک الجهه أنما کان لأن القرع توجه من تلک الجهه وإدراک البعد، لأن ضعف الصوت وقوته یدل علی القرب والبعد (1) لأنا لو سددنا الأذن الیسری لأدرکنا بالیمنی جهه الصوت الحاصل من الجهه الیسری والضعف لو کان للبعد لم نفرق بین القوی البعید والضعیف القریب.

قال: ویستحیل بقاؤه لوجوب إدراک الهیئه الصوریه.

أقول: الصوت یستحیل علیه البقاء خلافا للکرامیه، والدلیل علیه أنا إذا سمعنا لفظه زید (2) أدرکنا الهیئه الصوریه أعنی ترتیب الحروف وتقدیم بعضها علی بعض، ولو کانت أجزاء الحروف باقیه لم یکن إدراک هذا الترتیب أولی من باقی الترکیبات الخمسه.

قال: ویحصل منه آخر.

أقول: الصوت أنما یحصل باعتبار التموج فی الهواء الواصل إلی سطح

[شماره صفحه واقعی : 322]

ص: 2369


1- تقدم کلامنا فیهما.
2- وفی (م): إذا وضعنا لفظه زید، والترکیبات الخمسه هی غیر کلمه زید من حروف زید وهی: یزد، دیز، زدی، دزی، یدز.

الصماخ، وقد بینا وجوده فی الخارج فإذا تأدی التموج إلی جسم کثیف مقاوم لذلک التموج رده، فحصل منه تموج آخر وحصل من ذلک التموج الآخر صوت آخر هو الصدی، والظاهر أن هذا الصدی أنما یحصل من تموج الهواء الحاصل بین الهواء المتموج المتوجه إلی المقاوم وبین ذلک المقاوم لا من الهواء المتوجه بعد صدمه للمقابل وإن کان فیه احتمال، وکلام المصنف رحمه الله محتمل لهما لأن قوله:

ویحصل منه آخر یحتمل کلا المعنیین.

قال: وتعرض له کیفیه ممیزه، تسمی باعتبارها حرفا.

قوله: تعرض للصوت کیفیه یتمیز بها عن صوت آخر مثله تمیزا فی المسموع یسمی الصوت باعتبار تلک الکیفیه حرفا وهی حروف التهجی وحصرها غیر معلوم بالبرهان.

قال: إما مصوت أو صامت، متماثل أو مختلف بالذات أو بالعرض.

أقول: تنقسم الحروف إلی قسمین (1): مصوت وصامت، فالمصوت هو حرف المد واللین أعنی الواو والألف والیاء، وهی أنما تحصل فی زمان، وإما صامت وهو ما عداها. والصامت إما متماثل کالجیم والجیم أو مختلف، والمختلف إما بالذات کالجیم والحاء أو بالعرض وهو إما أن یکون أحد الجیمین مثلا ساکنا والآخر متحرکا أو یکون أحدهما متحرکا بحرکه والآخر بضدها.

قال: وینتظم منها الکلام بأقسامه.

أقول: هذه الحروف المسموعه إذا تألفت تألیفا مخصوصا أی بحسب الوضع سمیت کلاما، فحد الکلام علی هذا هو ما انتظم من الحروف المسموعه ویدخل

[شماره صفحه واقعی : 323]

ص: 2370


1- ینبغی التوجه إلی التمیز بین الحروف المصوته أو الصامته هاهنا وبین ما فی العلم الارثماطیقی، لأن فی ذلک العلم اصطلاحا آخر فی الصامته ففیه تسمی أربعه عشر حرفا صامته تجمعها هذه الکلمات الأربع: أحد، رسص، طعکل، موهلا. وذکروا لها خواص وآثارا معجبه وراجع فی المقام الأسفار أیضا (ج 2 ط 1 ص 33).

فیه المفرد وهو الکلمه الواحده، والمؤلف التام وهو المحتمل للصدق والکذب، وغیر المحتمل لهما من الأمر والنهی والاستفهام والتعجب والنداء وغیر التام التقییدی وغیره، وإلی هذا أشار بقوله: بأقسامه.

قال: ولا یعقل غیره (1).

[شماره صفحه واقعی : 324]

ص: 2371


1- رد علی الأشاعره إعلم أنما الأوائل ذهبوا - من قوله سبحانه: (وکلم الله موسی تکلیما) ونحوه - إلی القول بأن الله متکلم والقرآن کلام الله ثم إلی أن القرآن قدیم، إجلالا للقرآن ثم اقتفاهم الأشاعره فانجر الأمر إلی أن أفتوا بأن من قال بخلق القرآن أی حدوثه فهو مبدع بل کافر. ثم لما قابلوا الاعتراضات الکثیره من أرباب العقول القائلین بأن القرآن مخلوق أی حادث تمسکوا لتثبیت اعتقادهم وإنفاذه ردا علی المعترضین علیهم بالکلام النفسی. وقالوا: إن الکلام نفسی ولفظی، والقرآن کلام قدیم بالمعنی الأول، والثانی المخلوق الحادث دال علیه وهذا متصرم الحدوث دون الأول. ثم لما واجهوا اعتراضات القول فی الکلام النفسی بأنه أی نحو من الکلام تمسکوا بأنه کلام لیس بخبر ولا أمر ولا نهی ولا یدخل فیه ماض ولا حال ولا استقبال ولا غیرها من أحکام الکلام اللفظی ولا أحکام الکلام الخیالی. وقد تمسک الفخر الرازی فی المحصل فی إثبات الکلام النفسی بقول الأخطل (ص 126 ط الآستانه): إن الکلام لفی الفؤاد وإنماجعل اللسان علی الفؤاد دلیلا وقال المصنف أعنی المحقق الطوسی فی نقد المحصل ردا علیه: الاستدلال بهذا البیت رکیک وهو یقتضی أن یقال للأخرس: متکلم، لکونه بهذه الصفه. وقال فی النقد أیضا: فقد صارت مسأله قدم الکلام إلی أن قام العلماء وقعدوا وضرب الخلفاء الأکابر لأجلها بالسوط بل بالسیف مبتنیه علی هذا البیت الذی قاله الأخطل، والأعجب تکفیرهم من یأبی القول بهذا الأمر المحال. وقد أصر الفخر فی محصله بأن کلام الله تعالی قدیم وهو إمام الأشاعره، ومرادهم من الکلام هذا هو النفسی. وقال شارح المقاصد: وعلی البحث والمناظره فی ثبوت الکلام النفسی وکونه هو القرآن ینبغی أن یحمل ما نقل من مناظره أبی حنیفه وأبی یوسف سته أشهر ثم استقر رأیهما علی أن من قال بخلق القرآن فهو کافر. وفی شرح القوشجی: الحنابله قالوا: کلامه تعالی حروف وأصوات یقومان بذاته وأنه قدیم، وقد بالغوا فیه حتی قال بعضهم جهلا: الجلد والغلاف أیضا قدیمان فضلا عن المصحف. وفی الملل والنحل للشهرستانی: قال أبو الحسن الأشعری: الباری تعالی متکلم بکلام وکلامه واحد، والعبارات والألفاظ المنزله علی لسان الملائکه إلی الأنبیاء علیهم السلام دلالات علی الکلام الأزلی والدلاله مخلوقه محدثه والمدلول قدیم أزلی، والفرق بین القراءه والمقرو والتلاوه والمتلو کالفرق بین الذکر والمذکور، فالذکر محدث والمذکور قدیم. انتهی ملخصا (ص 96 ج 1 ط مصر). فما یعنی بقوله: وکلامه واحد؟ فإن أراد علمه البسیط الأحدی القرآنی الجمعی فلم یجعل الکلام قسیم العلم، ثم ما یعنی فی قوله: والعبارات والألفاظ المنزله علی لسان الملائکه. والأمر: أرفع من هذه الأقاویل، وبعض إشاراتنا فی رسالتنا الفارسیه المسماه بالقرآن والانسان یجدیک فی المقام. وبالجمله إن أرادوا بالکلام النفسی علمه الأزلی الذاتی البسیط الأحدی القرآنی الجمعی، وباللفظی الفرقان المحدث الکتبی أو اللفظی وإلا فلا فائده فی قیل وقال.

أقول: یرید أن الکلام أنما هو المنتظم من الحروف المسموعه ولا یعقل غیره وهو ما أطبق علیه المعتزله. والأشاعره أثبتوا معنی آخر سموه الطلب والکلام (1) النفسانی غیر مؤلف من الحروف والأصوات یدل هذا الکلام علیه وهو مغایر للإراده، لأن الانسان قد یأمر بما لا یرید إظهارا لتمرد العبد عند السلطان فیحصل عذره فی ضربه، ومغایر لتخیل الحروف لأن تخیلها تابع لها ومختلف باختلافها، وهذا المعنی لا یختلف وظاهر أنه مغایر للحیاه والقدره وغیرهما من الأعراض، والمعتزله بالغوا فی إنکار هذا المعنی وادعوا الضروره فی نفیه وقالوا: الأمر أنما یعقل مع الإراده ولیس الطلب مغایرا لها (2) وحینئذ یصیر النزاع هنا لفظیا.

8- المسأله الثامنه : فی البحث عن المطعومات

قال: ومنها المطعومات التسع الحادثه من تفاعل الثلاث فی مثلها.

[شماره صفحه واقعی : 325]

ص: 2372


1- کما فی (م)، والنسخ الأخری خالیه عن الطلب إلا الثانیه منها بعد کتابته مد علی وجهه خط البطلان. ولکن ذیل الشرح یؤید ما فی نسخه (م) حیث یقول: ولیس الطلب مغایرا لها.
2- وهذا البحث عن الطلب والإراده تطرق فی أصول الفقه أیضا، وقد بسطوا الکلام فیهما فی کتبهم غایه البسط بل ألفوا فیه رسائل.

أقول: المشهور عند الأوائل أن الجسم إن کان عدیم الطعم فهو التفه، وتعد التفاهه من الطعوم التسعه، وإن کان ذا طعم لم ینفک عن أحد الطعوم الثمانیه وهی:

الحلاوه والحموضه والملوحه والحرافه والمراره والعفوصه والقبض والدسومه.

وهذه الطعوم التسعه تحصل من تفاعل ثلاث کیفیات هی: الحراره والبروده والکیفیه المعتدله فی مثلها فی العدد، أعنی ثلاث کیفیات لا مثلها فی الحقیقه وهی:

الکثافه واللطافه والکیفیه المعتدله. فإن الحار إن فعل فی الکثیف حدثت المراره، وفی اللطیف الحرافه، وفی المعتدل الملوحه. والبارد إن فعل فی الکثیف حدثت العفوصه، وفی اللطیف الحموضه، وفی المعتدل القبض. والمعتدل إن فعل فی اللطیف حدثت الدسومه، وفی الکثیف الحلاوه، وفی المعتدل التفاهه.

9- المسأله التاسعه : فی البحث عن المشمومات

قال: ومنها المشمومات ولا أسماء لأنواعها إلا من حیث الموافقه والمخالفه.

أقول: من أنواع الکیفیات المحسوسه الروائح المدرکه بحاسه الشم، ولم یوضع لأنواعها أسماء مختصه بها کما وضعوا لغیرها من الأعراض، بل میزوا بینها من حیث الموافقه والمخالفه، فیقال: رائحه طیبه ورائحه منتنه، أو من حیث إضافتها إلی المحل کرائحه المسک.

10- المسأله العاشره : فی البحث عن الکیفیات الاستعدادیه

قال: والاستعدادات المتوسطه بین طرفی النقیض.

أقول: لما فرغ من البحث عن الکیفیات المحسوسه شرع فی القسم الثانی من أقسام الکیف الأربعه وهی الکیفیات الاستعدادیه وهی ما یترجح به القابل فی

[شماره صفحه واقعی : 326]

ص: 2373

أحد جانبی قبوله وهی متوسطه بین طرفی النقیض - أعنی الوجود والعدم - وذلک لأن الرجحان لا یزال یتزاید فی أحد طرفی الوجود والعدم إلی أن ینتهی إلیهما، فذلک الرجحان القابل للشده والضعف المتوسط بین طرفی الوجود والعدم هو الکیف الاستعدادی وطرفاه الوجود والعدم، وهذا الرجحان إن کان نحو الفعل فهو القوه، وإن کان نحو الانفعال فهو اللاقوه.

11- المسأله الحادیه عشره : فی البحث عن الکیفیات النفسانیه

قال: والنفسانیه حال أو ملکه.

أقول: هذا هو القسم الثالث من أقسام الکیف وهو الکیفیات النفسانیه، ونعنی بها المختصه بذوات الأنفس وهی إما أن تکون سریعه الزوال وتسمی حالا لسرعه زوالها، وإما بطیئه الزوال وتسمی ملکه، والفرق بینهما لیس بفصول ممیزه بل بعوارض خارجیه وربما کان الشئ حالا ثم صار بعینه ملکه.

12- المسأله الثانیه عشره : فی البحث عن العلم بقول مطلق

قال: منها العلم وهو إما تصور أو تصدیق (1) جازم مطابق ثابت.

[شماره صفحه واقعی : 327]

ص: 2374


1- العلم المقسم للتصور والتصدیق هو الحصولی الارتسامی لا مطلق العلم. والبحث عن العلم علی شعوبه من أغمض المسائل الحکمیه، ولنا رساله فیه لعلها مفیده فی موضوعها. ثم عد العلم من الکیفیات فیه ما فیه لأن الکیف عرض والعرض لا یکون مؤثرا فی حقیقه الموضوع وجوهره والعلم یخرج النفس من الظلمه إلی النور ویصیر عینها وأنی للعرض هذه الشأنیه؟! بل العلم من حیث إنه یجعل وجود النفس قویا ویخرجها من الضیق إلی السعه فهو من حیث الوجود خارج عن المقولات. اللهم إلا أن یقال: مفهومه کیف نفسانی، تفصیل البحث یطلب فی رسالتنا فی العلم.

أقول: من الکیفیات النفسانیه العلم، وقسمه إلی التصور وهو عباره عن حصول صوره الشئ فی الذهن، وإلی التصدیق الجازم المطابق الثابت وهو الحکم الیقینی بنسبه أحد المتصورین إلی الآخر إیجابا أو سلبا. وإنما شرط فی التصدیق الجزم لأن الخالی منه لیس بعلم بهذا المعنی وإن کان قد یطلق علیه اسم العلم بالمجاز وأنما هو الظن، وشرط المطابقه لأن الخالی منها هو الجهل المرکب، وشرط الثبات لأن الخالی منه هو التقلید، أما الجامع لهذه الصفات فهو العلم خاصه.

قال: ولا یحد.

أقول: اختلف العقلاء فی العلم، فقال قوم: إنه لا یحد لظهوره، فإن الکیفیات الوجدانیه لظهورها لا یمکن تحدیدها لعدم انفکاکه عن تحدید الشئ بالأخفی والعلم منها، ولأن غیر العلم إنما یعلم بالعلم فلو علم العلم بغیره لزم الدور. وقال آخرون: یحد. فقال بعضهم: إنه اعتقاد أن الشئ کذا مع اعتقاد أنه لا یکون إلا کذا. وقال آخرون: إنه اعتقاد یقتضی سکون النفس، وکلاهما غیر مانعین.

قال: ویقتسمان الضروره والاکتساب.

أقول: یرید أن کل واحد من التصور والتصدیق ینقسم إلی الضروری والمکتسب، یرید بالضروری من التصور ما لا یتوقف علی طلب وکسب، ومن التصدیق ما یکفی تصور طرفیه فی الحکم بنسبه أحدهما إلی الآخر إیجابا أو سلبا، وبالمکتسب ضد ذلک فیهما.

13- المسأله الثالثه عشره : فی أن العلم یتوقف علی الانطباع

قال: ولا بد فیه من الانطباع (1).

[شماره صفحه واقعی : 328]

ص: 2375


1- بل الأمر أرفع من الانطباع. وقول الشارح: لا تحقق لها فی الخارج، کثیرا ما یراد من الخارج نفس الأمر، فالصور العلمیه المحققه لها نفسیه فی متن الحقائق الوجودیه بمراتبها ومدارجها، ثم إن استدلالهم هذا من إحدی الدلالات علی إثبات الوجود الذهنی علی مذاق القوم.

أقول: اختلف العلماء فی ذلک، فذهب جمهور الأوائل إلی أن العلم یستدعی انطباع المعلوم فی العالم وأنکره آخرون، احتج الأولون بأنا قد ندرک أشیاء لا تحقق لها فی الخارج، فلو لم تکن منطبعه فی الذهن کانت عدما صرفا ونفیا محضا فیستحیل الإضافه إلیها.

واحتج الآخرون بوجهین: الأول: أن التعقل لو کان هو حصول صوره المعقول فی العاقل لزم أن یکون الجدار المتصف بالسواد متعقلا له، والتالی باطل فکذا المقدم. الثانی: أن الذهن قد یتصور أشیاء متقدره فیلزم حصول المقدار فیه فیکون متقدرا، والجواب عنهما سیأتی.

قال: فی المحل المجرد القابل (1).

أقول: هذا إشاره إلی الجواب عن الإشکالین، وتقریره أن المحل الذی جعلناه عاقلا مجرد عن المواد کلها، والمجرد لا یتصف بالمقدار باعتبار حلول صورته فیه، فإن صوره المقدار لا یلزم أن تکون مقدارا، وأیضا هذه الصوره القائمه بالعاقل حاله فی محل قابل لها فلهذا کان عاقلا لها، أما الجسم فلیس محلا قابلا لتعقل السواد فلا یلزم أن یکون متعقلا له.

قال: وحلول المثال مغایر.

أقول: هذا إشاره إلی کیفیه حلول الصوره فی العاقل، وتقریره أن الحال فی العاقل أنما هو مثال المعقول وصورته (2) لا ذاته ونفسه، ولهذا جوزنا حصول

[شماره صفحه واقعی : 329]

ص: 2376


1- القبول والانطباع والارتسام ونظائرها رائجه فی ألسنه المشاء، والأمر کما قلنا فوق هذه العبارات، ثم إن العلم صوره عاریه عن الماده وأحکامها فوعاؤه أعم من الواهب والمتهب یجب أن یکون من سنخه، فالنفس ومخرجها من النقص والکمال لیسا من هذه النشأه الأولی الطبیعیه.
2- الصوره بمعنی ما هو الشئ بالفعل فالعلم هو إدراک النفس صوره الشئ بهذا المعنی وعطف علی المثال الصوره لیفید أن المثال بمعنی ما هو الشئ بالفعل. وراجع فی تفصیل ذلک الفصل السابع من نفس الإشارات حیث یقول الشیخ: إدراک الشئ هو أن یکون حقیقته متمثله عند المدرک یشاهدها ما به یدرک. والی بیان الخواجه فی الشرح حیث یقول: یقال تمثل کذا عند کذا إذا حضر منتصبا عنده بنفسه أو بمثاله. والی الفصل التاسع من النمط السادس منه حیث یقول: لا تجد إن طلبت مخلصا إلا أن تقول أن تمثل النظام الکلی فی العلم السابق مع وقته الواجب اللائق یفیض منه ذلک النظام علی ترتیبه.. الخ. والی الفصل التاسع من النمط الثامن منه حیث یقول: وکمال الجوهر العقل أن تتمثل فیه جلیه الحق الأول قدر ما یمکنه أن ینال منه ببهائه الذی یخصه ثم یتمثل فیه الوجود کله علی ما هو علیه مجردا عن الشوب.. الخ. ومع الغور والخوض فی تلک الکلمات الکامله تحصل أن ما شنع القوم علی المشاء بأنهم ذهبوا إلی أن ذات الأول تعالی محل الصور والارتسام لیس علی ما ینبغی، فإن التشنیع یرد علیهم لو کان المثال بمعنی الشبح والشکل ونحوهما، فتدبر.

صوره الأضداد فی النفس ولم نجوز حصول الأضداد فی محل واحد فی الخارج، فعلم أن حلول مثال الشئ وصورته مغایر لحلول ذلک الشئ، ولما کان هذا الکلام مما یستعان به علی حل ما تقدم من الشکوک ذکره عقیبه.

قال: ولا یمکن الاتحاد (1).

أقول: ذهب قوم من أوائل الحکماء إلی أن التعقل أنما یکون باتحاد صوره المعقول والعاقل وهو خطأ فاحش فإن الاتحاد محال علی ما تقدم، ویلزمه أیضا المحال من وجه آخر وهو اتحاد الذوات المعقوله.

وکذلک ذهب آخرون إلی أن التعقل یستدعی اتحاد العاقل بالعقل الفعال وهو خطأ لما تقدم ولاستلزامه تعقل کل شئ عند تعقل شئ واحد.

قال: ویختلف باختلاف المعقول.

أقول: اختلف الناس هنا، فذهب قوم إلی جواز تعلق علم واحد بمعلومین

[شماره صفحه واقعی : 330]

ص: 2377


1- بل الاتحاد محقق ولیس إلا. وکتابنا دروس اتحاد العاقل بالمعقول کافل أنحاء المباحث عنه فی المسألتین أی مسأله اتحاد صوره المعقول والعاقل، ومسأله اتحاد العاقل بالعقل الفعال.

ومنعه آخرون وهو الحق، لأنا قد بینا أن التعقل هو حصول صوره مساویه للمعلوم فی العالم، وصور الأشیاء المختلفه تختلف باختلافها فلا یمکن أن تکون صوره واحده لمختلفین فلا یتعلق علم واحد باثنین وإنما جوز ذلک من جعل العلم أمرا وراء الصوره.

قال: کالحال والاستقبال.

أقول: هذا إشاره إلی إبطال مذهب جماعه من المعتزله ذهبوا إلی أن العلم بالاستقبال علم بالحال عند حضور الاستقبال، فقالوا: إن العلم بأن الشئ سیوجد علم بوجوده إذا وجد. وإنما دعاهم إلی ذلک ما ثبت من أن الله تعالی عالم بکل معلوم، فإذا علم أن زیدا سیوجد ثم وجد فإن زال العلم الأول وتجدد علم آخر لزم کونه تعالی محلا للحوادث وإن لم یزل کان هو المطلوب. وهذا خطأ فاحش فإن العلم بأن الشئ سیوجد علم بالعدم الحالی والوجود فی ثانی الحال، والعلم بأن الشئ موجود غیر مشروط بالعدم الحالی بل هو مناف له فیستحیل اتحادهما. والوجه فی حل الشبهه المذکوره ما التزمه أبو الحسین هنا من أن الزائل هو التعلقات الحاصله بین العلم والمعلوم لا العلم نفسه، وسیأتی زیاده تحقیق فی هذا الموضع (1) إن شاء الله تعالی.

قال: ولا یعقل إلا مضافا فیقوی الإشکال مع الاتحاد.

أقول: اعلم أن العلم وإن کان من الکیفیات الحقیقیه القائمه بالنفس فإنه لا یعقل إلا مضافا إلی الغیر، فإن العلم علم بالشئ ولا یعقل تجرده عن الإضافه حتی أن بعضهم توهم أنه نفس الإضافه (2) الحاصله بین العالم والمعلوم ولم یثبت

[شماره صفحه واقعی : 331]

ص: 2378


1- کما فی (م ش ز د) وفی (ص) وحدها: فی هذا الموضوع.
2- وهو الفخر الرازی وأتباعه، قال الفخر: لست أفتی أن العلم من أی مقوله إن لم یکن من مقوله الإضافه، إنتهی. أقول: لو سئل الفخر عن علمه بنفسه فیقال له: هل العلم حاصل لنفسک بذاتها أم لا؟ فیقر بعدم الإضافه لأن بین الشئ ونفسه لا یتحقق إضافه. ثم العجب أنه کیف ذهب إلی أن أشرف البضاعه الانسانیه هو أضعف المقولات الاعتباری، وإنما ذهب فی العلم إلی الإضافه لیندفع عنه بعض الشکوک المورده علی کون الادراک صوره وتفصیل ذلک یطلب فی شرح الخواجه علی الفصل السابع من نفس الإشارات فی العلم. قال صدر المتألهین فی الفصل الحادی عشر من الطرف الأول من المسلک الخامس من الأسفار (ج 1 ط 1 ص 288) والعجب من هذا المسمی بالإمام کیف زلت قدمه فی باب العلم حتی صار الشئ الذی به کمال کل حی وفضیله کل ذی فضل والنور الذی یهتدی به الانسان إلی مبدئه ومعاده، عنده من أضعف الأعراض وأنقص الموجودات التی لا استقلال لها فی الوجود؟ أما تأمل فی قوله تعالی فی حق السعداء: (نورهم یسعی بین أیدیهم وبأیمانهم)؟ أما تدبر فی قول الله سبحانه ومن لم یجعل الله له نورا فما له من نور)؟ وفی قوله: (هل یستوی الذین یعلمون والذین لا یعلمون)؟ ألم ینظر فی معنی قول رسوله علیه وآله السلام: الإیمان نور یقذفه الله فی قلب المؤمن؟ فهذا وأمثاله کیف تکون حقیقتها حقیقه الإضافه التی لا تحصل لها خارجا وذهنا إلا بحسب تحصل حقیقه الطرفین؟!. وقال فی الفصل الرابع من القسم الثانی من الجواهر والأعراض من الأسفار (ج 2 ط 1 ص 39): قال فخر المناظرین - إلی قوله: - وأما العلم والإدراک مطلقا فلیس کما زعمه هذا النحریر - یعنی به فخر المناظرین - عباره عن إضافه محضه بین العالم ومعلومه من غیر حاجه إلی وجود صوره، وإلا فلم یکن منقسما إلی التصور والتصدیق، ولا أیضا متعلقا بالمعدوم حین عدمه، ولا أیضا حصل علم الشئ بنفسه، إذ لا إضافه بین الشئ والمعدوم، ولا بینه وبین نفسه، بل المراد بالعلم هو نفس الصوره الموجوده المجرده.. الخ.

أمرا حقیقیا مغایرا للإضافه. إذا عرفت هذا فإن الأشکال یقوی مع الاتحاد هکذا قاله المصنف رحمه الله والذی یلوح منه أن العاقل والمعقول إذا کانا شیئا واحدا کما إذا عقل نفسه توجه الإشکال علیه بأن یقال: أنتم قد جعلتم العلم صوره مساویه للمعلوم فی العالم، وهذا لا یتأتی هاهنا لاستحاله اجتماع الأمثال، ویقوی الإشکال باعتبار الإضافه إذ الإضافه أنما تعقل بین شیئین لا بین الشئ الواحد ونفسه فلا یتحقق علم الشئ بذاته.

والجواب عن الأول أن العلم أنما یستدعی الصوره لو کان العالم عالما بغیره، أما عالم ذاته فإن ذاته یکفی فی علمه من غیر احتیاج إلی صوره أخری.

وعن الثانی أن العاقل من حیث أنه عاقل مغایر له من حیث إنه معقول

[شماره صفحه واقعی : 332]

ص: 2379

فأمکن تحقق الإضافه، ولأن العالم هو الشخص والمعلوم هو الماهیه الکلیه.

وهذان ردیان، أما الأول فلأن المغایره بین العاقل من حیث إنه عاقل والمعقول من حیث إنه معقول متوقفه علی التعقل، فلو جعلنا التعقل متوقفا علی هذا النوع من التغایر دار. وأما الثانی فلأن العالم هاهنا یکون عالما بجزئه ولیس البحث فیه.

قال: وهو عرض (1) لوجود حده فیه.

أقول: ذهب المحققون إلی أن العلم عرض وأکثر الناس کذلک فی العلم بالعرض، واختلفوا فی العلم بالجوهر فالذین قالوا: إن العلم إضافه بین العالم والمعلوم، قالوا: إنه عرض أیضا. والذین قالوا: إن العلم صوره اختلفوا فقال بعضهم: إنه جوهر لأن حده صادق علیه إذ الصوره الذهنیه ماهیه إذا وجدت فی الأعیان کانت لا فی موضوع وهذا معنی الجوهر، والمحققون قالوا: إنه عرض أیضا لوجود حد العرض فیه فإنه موجود حال فی النفس لا کجزء منها وهذا معنی العرض. واستدلال القائلین بأنه جوهر خطأ، لأن الصوره الذهنیه یمتنع وجودها فی الخارج وإنما الموجود ما هی مثال له.

14- المسأله الرابعه عشره : فی أقسام العلم

قال: وهو فعلی وانفعالی وغیرهما.

أقول: العلم منه ما هو فعلی وهو المحصل للأشیاء الخارجیه کعلم واجب الوجود تعالی بمخلوقاته، وکما إذا تصورنا نقشا لم نستفد صورته من الخارج ثم أوجدنا فی الخارج ما یطابقه، ومنه انفعالی وهو المستفاد من الأعیان الخارجیه کعلمنا بالسماء والأرض وأشباههما، ومنه ما لیس أحدهما کعلم واجب الوجود

[شماره صفحه واقعی : 333]

ص: 2380


1- بل هو فوق المقوله وجودا.

تعالی بذاته.

قال: وضروری أقسامه سته، ومکتسب.

أقول: قد تقدم أن العلم إما ضروری وإما کسبی، ومضی تفسیرهما، وأقسام الضروری سته: البدیهیات وهی قضایا یحکم بها العقل لذاته لا لسبب خارجی سوی تصور طرفیها کالحکم بأن الکل أعظم من الجزء وغیره من البدیهیات.

الثانی: المشاهدات وهی إما مستفاده من حواس ظاهره کالحکم بحراره النار أو من الحواس الباطنه وهی القضایا الاعتباریه بمشاهده قوی غیر الحس الظاهر، أو بالوجدان من النفس لا باعتبار الآلات مثل شعورنا بذواتنا وبأفعالنا. الثالث:

المجربات وهی قضایا تحکم بها النفس باعتبار تکرار المشاهدات کالحکم بأن الضرب بالخشب مؤلم، وتفتقر إلی أمرین المشاهده المتکرره والقیاس الخفی وهو أنه لو کان الوقوع علی سبیل الاتفاق لم یکن دائما ولا أکثریا، والفارق بین هذه وبین الاستقراء هو القیاس. الرابع: الحدسیات وهی قضایا مبدأ الحکم بها حدس قوی من النفس یزول معه الشک کالحکم باستفاده نور القمر من الشمس، وتفتقر إلی المشاهده المتکرره والقیاس الخفی إلا أن الفارق بین هذه وبین المجربات أن السبب فی المجربات معلوم السببیه غیر معلوم الماهیه، وفی الحدسیات معلوم بالاعتبارین. الخامس: المتواترات وهی قضایا تحکم بها النفس لتوارد أخبار المخبرین علیها بحیث یزول معه الشک بعدم الاتفاق بین المخبرین والتواطؤ.

السادس: فطریه القیاس وهی قضایا تحکم بها النفس باعتبار وسط لا ینفک الذهن عنه.

قال: وواجب وممکن.

أقول: العلم ینقسم إلی واجب وهو علم واجب الوجود بذاته، وإلی ممکن وهو ما عداه، وإنما کان الأول واجبا لأنه نفس ذاته الواجبه.

[شماره صفحه واقعی : 334]

ص: 2381

قال: وهو تابع (1) بمعنی أصاله موازیه (2) فی التطابق.

أقول: إعلم أن التابع یطلق علی ما یکون متأخرا عن المتبوع، وعلی ما یکون مستفادا منه، وهما غیر مرادین فی قولنا: العلم تابع للمعلوم، فإن العلم قد یتقدم المعلوم زمانا وقد یفید وجوده کالعلم الفعلی. وإنما المراد هنا کون العلم والمعلوم متطابقین بحیث إذا تصورهما العقل حکم بأصاله المعلوم فی هیئه التطابق وأن العلم تابع له وحکایه عنه وأن ما علیه العلم فرع علی ما علیه المعلوم، وعلی هذا التقدیر یجوز تأخر المعلوم الذی هو الأصل عن تابعه فإن العقل یجوز تقدم الحکایه علی المحکی.

قال: فزال الدور.

أقول: الذی یفهم من هذا الکلام أمران: أحدهما: أن یقال: قد قسمتم العلم إلی أقسام من جملتها الفعلی الذی هو العله فی وجود المعلوم، وهاهنا جعلتم جنس العلم تابعا فلزمکم الدور، إذ تبعیه الجنس تستلزم تبعیه أنواعه. وتقریر الجواب عن هذا أن نقول: نعنی بتبعیه العلم ما قررناه من کون العلم والمعلوم متطابقین علی وجه إذا تصورهما العقل حکم بأن الأصل فی هیئه التطابق هو ما علیه المعلوم وأن

[شماره صفحه واقعی : 335]

ص: 2382


1- وبمعنی آخر العلم تابع حیث یعطی الأعیان الثابته ما یطلبه کل واحد منها باقتضاء عینه الثابت فلا دور، والبحث عنه یطلب فی عده مواضع من شرح القیصری علی فصوص الحکم (ص 17، 104، 179، 200، 270 ط 1) وفی مصباح الأنس (ص 83 ط 1).
2- کما فی (م ز). وهو الصواب علی موازاه قوله الآتی فی المسأله الرابعه عشره من الفصل الثالث من المقصد الثالث: (فلا یجوز تمکین الظالم من الظلم من دون عوض فی الحال یوازی ظلمه). باتفاق النسخ کلها، ص 354. وفی (ت): موازنه، بالنون، وفی (ش): موازنته. وفی (د): موازاته. وفی بعض النسخ: مقارنه. ویؤید المختار تعبیر الشیخ فی إلهیات الشفاء (ج 2 ط 1 ص 636) حیث قال فی کمال النفس الناطقه: فتنقلب عالما معقولا موازیا للعالم الموجود کله. وکذا قوله فی رابع النمط الخامس من الإشارات: مثل هذا الاتصال الذی یوازی الحرکات فی المقادیر.

ما علیه العلم فرع علیه (1)، ووجه الخلاص من الدور بهذا التحقیق أن العلم الفعلی محصل للمعلوم فی الخارج لا مطلقا.

الثانی: أن یقال: المتبوع یجب أن یتقدم التابع بأحد أنواع التقدم الخمسه، وهاهنا لا تقدم بالشرف ولا بالوضع لأنهما غیر معقولین فبقی أن یکون التقدم هنا بالذات أو بالعلیه أو بالزمان، وعلی هذه التقادیر الثلاثه یمتنع الحکم بتأخر المتبوع عن التابع فی الزمان ولا شک فی أن علم الله تعالی الأزلی، والعلوم السابقه علی الصور الموجوده فی الخارج متقدمه بالزمان، والمتأخر عن غیره بالزمان یمتنع أن یکون متقدما علیه بنوع ما من أنواع التقدمات بالاعتبار الذی کان به متأخرا عنه، والجواب عنه ما تقدم أیضا.

15- المسأله الخامسه عشره : فی توقف العلم علی الاستعداد

قال: ولا بد فیه من الاستعداد أما الضروری فبالحواس وأما الکسبی فبالأول.

أقول: قد بینا أن العلم إما ضروری وإما کسبی، وکلاهما حصل بعد عدمه إذ الفطره البشریه خلقت أولا عاریه عن العلوم ثم یحصل لها العلم بقسمیه، فلا بد من استعداد سابق مغایر للنفس وفاعل للعلم، فالضروری فاعله هو الله تعالی إذ القابل لا یخرج المقبول من القوه إلی الفعل بذاته وإلا لم ینفک عنه، وللقبول درجات مختلفه فی القرب والبعد. وإنما تستعد النفس للقبول علی التدریج فتنتقل من أقصی مراتب البعد إلی أدناها قلیلا قلیلا لأجل المعدات التی هی الإحساس بالحواس علی اختلافها والتمرن علیها وتکرارها مره بعد أخری، فیتم الاستعداد

[شماره صفحه واقعی : 336]

ص: 2383


1- ولکن فی (ص): هو فاعلیه المعلوم وأن فاعلیه العلم فرع علیه، وهی لا تفید معنی محصلا والظاهر أنها محرفه.

لإفاضه العلوم البدیهیه الکلیه من التصورات والتصدیقات فهی کلیات تلک المحسوسات (1).

وأما النظریه فإنها مستفاده من النفس أو من الله تعالی علی اختلاف الآراء لکن بواسطه الاستعداد بالعلوم البدیهیه، أما فی التصورات فبالحد والرسم، وأما فی التصدیقات فبالقیاسات المستنده إلی المقدمات الضروریه.

16- المسأله السادسه عشره : فی المناسبه بین العلم و الادراک

قال: وباصطلاح یفارق (2) الإدراک مفارقه الجنس النوع وباصطلاح آخر مفارقه النوعین.

أقول: إعلم أن العلم یطلق علی الإدراک للأمور الکلیه کاللون والطعم مطلقا، ویطلق الإدراک علی الحضور عند المدرک مطلقا فیکون شاملا للعلم وللإدراک الجزئی - أعنی المدرک بالحس - کهذا اللون وهذا الطعم، ولا یطلق العلم علی هذا النوع من الادراک، ولذلک لا یصفون الحیوانات العجم بالعلم وإن وصفوها بالإدراک، فیکون الفرق بین العلم والإدراک مطلقا علی هذا الاصطلاح فرق ما بین النوع والجنس النوع هو العلم والجنس هو الادراک.

وقد یطلق الإدراک باصطلاح آخر علی الاحساس لا غیر فیکون الفرق بینه وبین العلم هو الفرق ما بین النوعین الداخلین تحت الجنس وهو الإدراک مطلقا هنا.

17- المسأله السابعه عشره : فی أن العلم بالعله یستلزم العلم بالمعلول

قال: وتعلقه علی التمام بالعله یستلزم تعلقه کذلک بالمعلول.

[شماره صفحه واقعی : 337]

ص: 2384


1- کما فی (م). والباقیه: بین کلیات تلک المحسوسات.
2- کما فی (ت) والباقیه: وفی الاصطلاح یفارق.

أقول: العلم بالعله یقع باعتبارات ثلاثه، الأول: العلم بماهیه العله من حیث هی ذات وحقیقه لا باعتبار آخر، وهذا لا یستلزم العلم بالمعلول لا علی التمام ولا علی النقصان.

الثانی: العلم بها من حیث هی مستلزمه لذات أخری وهو علم ناقص بالعله فیستلزم علما ناقصا بالمعلول من حیث إنه لازم للعله لا من حیث ماهیته.

الثالث: العلم بذاتها وماهیتها ولوازمها وملزوماتها وعوارضها ومعروضاتها وما لها فی ذاتها وما لها بالقیاس إلی الغیر، وهذا هو العلم التام بالعله وهو یستلزم العلم التام بالمعلول فإن ماهیه المعلول وحقیقته لازمه لماهیه العله، وقد فرض تعلق العلم بها من حیث ذاتها ولوازمها.

18- المسأله الثامنه عشره : فی مراتب العلم

قال: ومراتبه ثلاث.

أقول: ذکر الشیخ أبو علی (1) أن للتعقل ثلاث مراتب: الأولی: أن یکون بالقوه المحضه وهو عدم التعقل عما من شأنه ذلک. الثانیه: أن یکون بالفعل التام کما إذا علم الشئ علما تفصیلیا. الثالثه: العلم بالشئ إجمالا کمن علم مسأله ثم غفل عنها ثم سئل عنها فإنه یحضر الجواب عنها فی ذهنه، ولیس ذلک بالقوه المحضه لأنه فی الوقت عالم باقتداره علی الجواب وهو یتضمن علمه بذلک الجواب ولیس علما بها علی جهه التفصیل وهو ظاهر.

19- المسأله التاسعه عشره : فی کیفیه العلم بذی السبب

قال: وذو السبب إنما یعلم به کلیا.

[شماره صفحه واقعی : 338]

ص: 2385


1- فی الفصل السادس من المقاله الخامسه من نفس الشفاء فی البحث عن العقل البسیط (ص 358 ط 1) حیث قال: فنقول إن تصور المعقولات علی وجوه ثلاثه.. الخ.

أقول: إعلم أن الشئ إذا کان ذا سبب فإنه أنما یعلم بسببه لأنه بدون السبب ممکن وإنما یجب بسببه، فإذا نظر إلیه من حیث هو هو لم یحکم العقل بوقوعه ولا بعدمه وإنما یحکم بأحدهما إذا عقل وجود السبب أو عدمه، فذو السبب إنما یحکم بوجوده أو عدمه بالنظر إلی سببه. إذا ثبت هذا فإن ذا السبب أنما یعلم کلیا لأن کونه صادرا عن الشئ تقیید له بأمر کلی أیضا، وتقیید الکلی بالکلی لا یقتضی الجزئیه.

وتحقیق هذا أنک إذا عقلت کسوفا شخصیا من جهه سببه وصفاته الکلیه التی یکون کل واحد منها نوعا مجموعا فی شخصه کان العلم به کلیا، والکسوف وإن کان شخصیا فإنه عند ذلک یصیر کلیا ویکون نوعا مجموعا فی شخص، والنوع المجموع فی شخص، له معقول کلی لا یتغیر وما یستند إلیه من صفاته وأحواله یکون مدرکا بالعقل فلا یتغیر فإنه کلما حصلت علل الشخصی وأسبابه وجب حصول ذلک الجزئی، فیقال: إن هذا الشخصی أسبابه کذا، وکلما حصلت هذه الأسباب کان هذا الشخصی أو مثله فیکون کلیا بعلله.

20- المسأله العشرون : فی تفسیر العقل

قال: والعقل غریزه یلزمها العلم بالضروریات عند سلامه الآلات.

أقول: هذا هو المحقق فی تفسیر العقل، وقد فسره قوم بأنه العلم بوجوب الواجبات واستحاله المستحیلات لامتناع انفکاک أحدهما عن الآخر، وهو ضعیف لعدم الملازمه بین التلازم والاتحاد.

قال: ویطلق علی غیره بالاشتراک.

أقول: لفظه العقل مشترکه بین قوی النفس الانسانیه وبین الموجود المجرد فی ذاته وفعله معا، ویندرج تحته عند الأوائل عقول عشره سبق البحث فیها.

[شماره صفحه واقعی : 339]

ص: 2386

أما القوی النفسانیه فیقال: عقل علمی وعقل عملی، أما العلمی فأول مراتبه الهیولانی وهو الذی من شأنه الاستعداد المحض من غیر حصول علم ضروری أو کسبی.

وثانیها العقل بالملکه وهو الذی استعد بحصول العلوم الضروریه لإدراک النظریات فصار له بتلک الأولیات ملکه الانتقال إلی النظریات، وأعلی درجات هذه المرتبه ما یسمی القوه القدسیه، وأدناها مرتبه البلید الذی تثبت أفکاره دون حصول مطالبه، وبین هاتین الدرجتین درجات متفاوته فی القرب والبعد بحسب شده الاستعداد وضعفه.

وثالثها العقل بالفعل وهو أن تکون النفس بحیث متی شاءت استحضرت العلوم النظریه المکتسبه من العلوم الضروریه لا علی أنها بالفعل موجوده.

ورابعها العقل المستفاد وهو حصول تلک النظریات بالفعل وهو آخر درجات کمال النفس فی هذه القوه.

وأما العملی فیطلق علی القوه التی باعتبارها یحصل التمییز بین الأمور الحسنه والقبیحه، وعلی المقدمات التی یستنبط بها الأمور الحسنه والقبیحه، وعلی فعل الأمور الحسنه والقبیحه.

21- المسأله الحادیه و العشرون : فی الاعتقاد و الظن و غیرهما

قال: والاعتقاد یقال لأحد قسمیه.

أقول: الاعتقاد من الأمور الضروریه، لکن اختلفوا فی أنه هل هو من قبیل العلوم أو جنس مغایر لها؟ فقال جماعه بالأول، وذهب أبو الهذیل العلاف إلی الثانی، وأبطله أبو علی الجبائی بأنه لو کان کذلک لکان إما مثلا للعلم وهو المطلوب أو ضدا فلا یجتمعان مع أنهما قد یجتمعان أو مخالفا فلا ینتفیان بالضد الواحد.

[شماره صفحه واقعی : 340]

ص: 2387

والتحقیق هنا أن نقول: إن الاعتقاد أحد قسمی العلم، وذلک لأنا قد بینا أن العلم یقال علی التصور وعلی التصدیق کأنه جنس لهما، والاعتقاد هو التصدیق وهو قسم من قسمی العلم.

قال: فیتعاکسان فی العموم والخصوص.

أقول: هذا نتیجه ما مضی، والذی نفهم منه أن الاعتقاد قد ظهر أنه أحد قسمی العلم فهو أخص منه بهذا الاعتبار، لأن العلم شامل للتصور والتصدیق الذی هو الاعتقاد، والاعتقاد باعتبار آخر أعم من العلم لأنه شامل للظن والجهل المرکب واعتقاد المقلد. فهذا ما ظهر لنا من قوله: فیتعاکسان أی الاعتقاد والعلم فی العموم والخصوص.

واعلم أن لنا فی هذا الکلام علی هذا التفسیر نظرا، وذلک لأن الاعتقاد أنما یکون قسما من العلم لو أخذ العلم التصدیقی بالاعتبار الأعم الشامل للعلم بمعنی الیقین والظن والجهل المرکب واعتقاد المقلد، وحینئذ لا یتم التعاکس لأن الاعتقاد لا یکون أعم من العلم بهذا الاعتبار فالواجب أن یراد باعتبار اصطلاحین أو ما یؤدی معناه.

قال: ویقع فیه التضاد بخلاف العلم.

أقول: إعلم أن الاعتقاد منه ما هو متماثل ومنه ما هو مختلف، والمختلف علی قسمین متضاد وغیر متضاد، وهذا ظاهر لکن وجه التضاد عند أبی علی الجبائی تعلقه بالضدین فحکم بتضاد اعتقادی الضدین، وقال به أبو هاشم أولا ثم حکم بأن تضاده أنما هو لتعلقه بالایجاب والسلب لا غیر، أما العلم فلا یقع فیه تضاد لوجوب المطابقه فیه.

قال: والسهو عدم ملکه العلم (1) وقد یفرق بینه وبین النسیان.

[شماره صفحه واقعی : 341]

ص: 2388


1- وفی (ت): والسهو عدم ملکته، والباقیه کلها کما اخترناه.

أقول: هذا هو المشهور عند الأوائل والمتکلمین، وذهب الجبائیان إلی أن السهو معنی یضاد العلم، وقد فرق الأوائل بینه وبین النسیان فقالوا: إن السهو زوال الصوره عن المدرک خاصه دون الحافظ والنسیان زوالها عنهما معا.

قال: والشک تردد الذهن بین الطرفین.

أقول: الشک هو سلب الاعتقاد وتردد الذهن بین طرفی النقیض علی التساوی ولیس معنی قائما بالنفس وهو مذهب الأوائل وأبی هاشم. وقال أبو علی: إنه معنی یضاد العلم، واختاره البلخی لتجدده بعد أن لم یکن، وهو خطأ لعدم اتحاد المتعلق الذی هو شرط فی تضاد المتعلقات.

قال: وقد یصح تعلق کل من الاعتقاد والعلم بنفسه وبالآخر فیتغایر الاعتبار لا الصور.

أقول: إعلم أن العلم والاعتقاد من قبیل النسب والإضافات یصح تعلقهما بجمیع الأشیاء حتی بأنفسهما فیصح تعلق الاعتقاد بالاعتقاد وبالعلم وکذا العلم یتعلق بنفسه وبالاعتقاد، إذا عرفت هذا فإذا تعلق العلم بنفسه وجب تعدد الاعتبار إذ العلم کان آله ینظر به، وباعتبار تعلق العلم به یصیر شیئا منظورا فیه، وکون الشئ معلوما مغایر لاعتبار کونه علما فلا بد من تغایر الاعتبار، أما الصور فلا وإلا لزم وجود صور لا تتناهی بالنسبه إلی معلوم واحد، لأن العلم بالشئ لا ینفک عن العلم بالعلم بذلک الشئ عند اعتبار المعتبرین. (واعلم) أن العلم بالعلم علم بکیفیه وهیئه للعالم یقتضی النسبه إلی معلوم ذلک العلم ولیس علما بالمعلوم کما ذهب إلیه الجبائیان.

قال: والجهل بمعنی یقابلهما وآخر (1) قسم لأحدهما.

أقول: إعلم أن الجهل یقال علی معنیین: بسیط ومرکب، فالبسیط هو عدم

[شماره صفحه واقعی : 342]

ص: 2389


1- أی بمعنی آخر. وفی (م ش ص د): وبآخر. وفی (ز): وتأخر.

العلم عما من شأنه أن یکون عالما، وبهذا المعنی یقابل العلم والاعتقاد مقابله العدم والملکه. والمرکب هو اعتقاد الشئ علی خلاف ما هو علیه وهو قسم للاعتقاد إذ الاعتقاد جنس للجهل وغیره، ویسمی الأول بسیطا نظرا إلی عدم ترکبه والثانی مرکبا لترکبه من اعتقاد وعدم مطابقه.

قال: والظن ترجیح أحد الطرفین وهو غیر اعتقاد الرجحان.

أقول: الظن ترجیح أحد الطرفین - أعنی طرف الوجود وطرف العدم - ترجیحا غیر مانع من النقیض، ولا بد من هذا القید لیخرج الاعتقاد الجازم.

واعلم أن رجحان الاعتقاد مغایر لاعتقاد الرجحان، لأن الأول ظن لا غیر والثانی قد یکون علما.

قال: ویقبل الشده والضعف وطرفاه علم وجهل.

أقول: لما کان الظن عباره عن ترجیح الاعتقاد من غیر منع النقیض وکان للترجیح مراتب داخله بین طرفی شده فی الغایه وضعف فی الغایه کان قابلا للشده والضعف، وطرفاه العلم الذی لا مرتبه بعده للرجحان والجهل البسیط الذی لا ترجیح معه البته أعنی الشک المحض.

22- المسأله الثانیه و العشرون : فی النظر و أحکامه

قال: وکسبی العلم یحصل بالنظر مع سلامه جزئیه ضروره.

أقول: قد بینا أن العلم ضربان: ضروری لا یفتقر إلی طلب وکسب، ونظری یفتقر إلیه. فالثانی هو المکتسب بالنظر وهو ترتیب أمور ذهنیه للتوصل إلی أمر مجهول، فالترتیب جنس بعید لأنه کما یقع فی الأمور الذهنیه کذلک یقع فی الأشیاء الخارجیه، فالتقیید بالأمور الذهنیه یخرج الأخیر عنه.

ثم الترتیب الخاص قد یراد لاستحصال ما لیس بحاصل، وقد لا یکون کذلک.

[شماره صفحه واقعی : 343]

ص: 2390

فالثانی لیس بنظر وهذا الحد قد اشتمل علی العلل الأربع للنظر أعنی الماده والصوره والغایه وفیه إشاره إلی الفاعل، وهذه الأمور قد تکون تصورات هی إما حدود أو رسوم یستفاد منها علم بمفرد، وقد تکون تصدیقات یکتسب بها تصدیق.

واعلم أن النظر لما کان مرکبا اشتمل بالضروره علی جزء مادی وجزء صوری، فالمادی هو المقدمات والصوری هو الترتیب بینها، فإذا سلم هذان الجزءان بأن کان الحمل والوضع والربط والجهه علی ما ینبغی وکان الترتیب علی ما ینبغی حصل العلم بالمطلوب بالضروره هذا فی التصدیقات، وکذا فی التصورات فإنه إذا کان الحد مشتملا علی جنس قریب وفصل أخیر وقدم الجنس علی الفصل حصل تصور المحدود قطعا، وإلیه أشار المصنف بقوله: مع سلامه جزئیه یعنی الجزء المادی والجزء الصوری.

واعلم أن الناس اختلفوا هنا، فقال من لا مزید تحصیل له: إن النظر لا یفید العلم لأن العلم بإفادته للعلم إن کان ضروریا لزم اشتراک العقلاء فیه، وإن کان نظریا تسلسل، ولأن النظر لو استلزم العلم لم یختلف الناس فی آرائهم لاشتراکهم فی العلوم الضروریه التی هی مبادئ النظریه. وذهب المحققون إلی أنه یفید العلم بالضروره فإنا متی اعتقدنا أن العالم ممکن وأن کل ممکن محدث حصل لنا العلم بالضروره بأن العالم محدث فخرج الجواب عن الشبهه الأولی بقوله:

ضروره، ولا یجب اشتراک العقلاء فی الضروریات فإن کثیرا من الضروریات یتشکک فیها بعض الناس إما لخفاء فی التصور أو لغیر ذلک، وخرج الجواب عن الشبهه الثانیه بقوله: مع سلامه جزئیه، وذلک لأن اختلاف الناس فی الاعتقاد أنما کان بسبب ترکهم الترتیب الصحیح وغفلتهم عن شرائط الحمل وغیر ذلک من أسباب الغلط، أما فی الجزء المادی أو الصوری فإذا سلما حصل المطلوب لکل من حصل له سلامه الجزئین.

قال: ومع فساد أحدهما قد یحصل ضده.

[شماره صفحه واقعی : 344]

ص: 2391

أقول: النظر إذا فسد إما من جهه الماده أو من جهه الصوره لم یحصل العلم، وقد یحصل ضده أعنی الجهل وقد لا یحصل، والضابط فی ذلک أن نقول: إن کان الفساد من جهه الصوره لم تلزم النتیجه الباطله وإن کان من جهه الماده لا غیر کان القیاس منتجا، فإن کانت الصغری فی الشکل الأول صادقه والکبری کاذبه فی کل واحد (1) کانت النتیجه کاذبه قطعا وإلا جاز أن تکون صادقه وأن تکون کاذبه.

وبهذا التحقیق ظهر بطلان ما یقال من أن النظر الفاسد لا یستلزم الجهل وإلا لکان المحق إذا نظر فی شبهه المبطل أفاده الجهل ولیس کذلک مع أنه معارض بالنظر الصحیح، فإن شرط اعتقاد حقیه المقدمات فی الصحیح شرطناه نحن فی الفاسد أیضا.

قال: وحصول العلم عن الصحیح واجب.

أقول: اختلف الناس هنا، فالمعتزله علی أن النظر مولد للعلم وسبب له، والأشاعره قالوا: إن الله تعالی أجری عادته بخلق العلم عقیب النظر ولیس النظر موجبا ولا سببا للعلم، واستدلوا علی ذلک بأن العلم الحادث أمر ممکن والله تعالی قادر علی کل الممکنات فاعل لها علی ما یأتی فی خلق الأعمال، فیکون العلم من فعله، والمعتزله لما أبطلوا القول باستناد الأفعال الحیوانیه إلی الله تعالی بطل عندهم هذا الاستدلال، ولما رأوا العلم یحصل عقیب النظر وبحسبه وینتفی عند انتفائه حکموا علیه بأنه سبب له کما فی سائر الأسباب. والحق أن النظر الصحیح یجب عنده حصول العلم ولا یمکن تخلفه عنه، فإنا نعلم قطعا أنه متی حصل لنا اعتقاد المقدمتین فإنه یجب حصول النتیجه، قالت الأشاعره: التذکر لا یولد العلم فکذا النظر بالقیاس علیه والجواب الفرق بینهما ظاهر.

قال: ولا حاجه إلی المعلم.

[شماره صفحه واقعی : 345]

ص: 2392


1- أی فی کل واحد من الضروب. وفی (م): فی کل واحده. ولکن الصواب ما اخترناه کما فی النسخ الأخری کلها.

أقول: ذهبت الملاحده إلی أن النظر غیر کاف فی حصول المعارف بل لا بد من معونه من المعلم للعقل لتعذر العلم بأظهر الأشیاء وأقربها من دون مرشد، وأطبق العقلاء علی خلافه لأنا متی حصلت المقدمتان لنا علی الترتیب المخصوص حصل لنا الجزم بالنتیجه سواء کان هناک معلم أو لا، وصعوبه تحصیل المعرفه بأظهر الأشیاء لا یدل علی امتناعها مطلقا من دون المعلم، وقد ألزمهم المعتزله الدور والتسلسل لتوقف العلم بصدقه علی العلم بتصدیق الله تعالی إیاه بواسطه المعجزه، فلو توقفت المعرفه بالله تعالی علیه دار، ولأن احتیاج کل عارف إلی معلم یستلزم حاجه المعلم إلی آخر ویتسلسل. وهذان الإلزامان ضعیفان، لأن الدور لازم علی تقدیر استقلال المعلم بتحصیل المعارف ولیس کذلک بل هو مرشد إلی استنباط الأحکام من الأدله التی من جملتها ما یدل علی صدقه من المقدمات والتسلسل یلزم لو وجب مساواه عقل المعلم لعقولنا، أما علی تقدیر الزیاده فلا.

قال: نعم لا بد من الجزء الصوری.

أقول: یشیر بذلک إلی ترتیب المقدمات فإنه لا بد مع حصول المقدمتین فی الذهن من ترتیب حاصل بینهما لیحصل العلم بالنتیجه وهو الجزء الصوری للنظر، إذ لولا الترتیب لحصلت العلوم الکسبیه لجیمع العقلاء ولم یقع خلل لأحد فی اعتقاده. وقیل: لا حاجه إلیه وإلا لزم التسلسل أو اشتراط الشئ بنفسه وهو سهو، فإن التسلسل یلزم لو قلنا بافتقار کل زائد إلی ترتیب ولیس کذلک بل المفتقر إلی الترتیب إنما هو الأجزاء المادیه خاصه.

قال: وشرطه عدم الغایه وضدها وحضورها.

أقول: الذی فهمناه من هذا الکلام أن شرط النظر عدم العلم بالمطلوب الذی هو غایه النظر وإلا لزم تحصیل الحاصل، ویشترط أیضا عدم ضدها أعنی الجهل المرکب لأنه باعتقاده حصول العلم له لا یطلبه فلا یتحقق النظر فی طرفه،

[شماره صفحه واقعی : 346]

ص: 2393

ویشترط أیضا حضورها (1) أعنی حضور المطلوب الذی هو الغایه، إذ الغافل عن الشئ لا یطلبه والنظر نوع من الطلب.

قال: ولوجوب ما یتوقف علیه العقلیان (2) وانتفاء ضد المطلوب علی تقدیر ثبوته کان التکلیف به عقلیا.

أقول: اختلف الناس فی وجوب النظر هل هو عقلی أو سمعی؟ فذهبت المعتزله إلی الأول والأشاعره إلی الثانی، أما المعتزله فاستدلوا علی وجوب النظر عقلا بأن معرفه الله تعالی واجبه مطلقا ولا تتم إلا بالنظر وما لا یتم الواجب المطلق إلا به فهو واجب، فهاهنا ثلاث مقدمات: إحداها: أن معرفه الله تعالی واجبه مطلقا، واستدلوا علی ذلک بوجهین: الأول: أن معرفه الله تعالی دافعه للخوف الحاصل من الاختلاف وغیره ودفع الخوف واجب عقلا، الثانی: أن شکر الله تعالی واجب لأن نعمه علی العبد کثیره، والمقدمتان ضروریتان والشکر لا یتم إلا بالمعرفه ضروره. الثانیه: أن معرفه الله تعالی لا تتم إلا بالنظر وذلک قریب من الضروره إذ المعرفه لیست ضروریه قطعا فهی کسبیه ولا کاسب سوی النظر إذ التقلید یستند إلیه وتصفیه الخاطر إن انفلت عن ترتیب المقدمات لم یحصل منها علم بالضروره. الثالثه: أن ما لا یتم الواجب المطلق إلا به فهو واجب وإلا لخرج الواجب المطلق عن کونه واجبا أو لزم تکلیف ما لا یطاق، لأن الشرط إذا لم یکن واجبا جاز ترکه، فحینئذ إما أن یجب علی المکلف المشروط أو لا، والثانی یلزم منه خروجه عن کونه واجبا مطلقا، والأول یلزم منه تکلیف ما لا یطاق، إذ وجوب المشروط حال عدم الشرط إیجاب لغیر المقدور وهو محال، فثبت أن وجوب النظر عقلی ولا یجب سمعا خاصه وإلا لم یجب، والتالی باطل فالمقدم مثله. بیان الشرطیه أن النظر إذا لم یجب إلا بالسمع لزم إفحام الأنبیاء لأن النبی إذا جاء إلی

[شماره صفحه واقعی : 347]

ص: 2394


1- وذلک لأن طلب المجهول المطلق محال، فمن یطلب شیئا فلا بد من أن یدرک منه أولا شیئا.
2- وفی (م ز): العقلیات بالجمع. والنسخ الأخری کلها بالتثنیه کما فی الشرح.

المکلف وأمره باتباعه لم یجب علی المکلف الامتثال حتی یعلم صدقه ولا یعلم صدقه إلا بالنظر، فإذا امتنع المکلف من النظر حتی یعرف وجوبه علیه لم یجز استناد الوجوب إلی النبی لعدم العلم بصدقه حینئذ ولا وجوب عقلی فینتفی الوجوب علی تقدیر الوجوب السمعی. إذا عرفت هذا فنقول: قوله: ولوجوب ما یتوقف علیه العقلیان، أشار بلفظه ما إلی المعرفه والعقلیان أشار به إلی وجوب الشکر ووجوب دفع الخوف عن النفس. وقوله: وانتفاء ضد المطلوب علی تقدیر ثبوته، یشیر به إلی انتفاء الوجوب السمعی الذی هو ضد المطلوب لأن المطلوب هو الوجوب العقلی وضده هو الوجوب السمعی. وقوله: علی تقدیر ثبوته، یعنی لو فرض الوجوب سمعیا لم یکن واجبا، فهذا ما فهمناه من کلامه فی هذا الموضع.

وأما الأشعریه فقد احتجوا بوجهین: الأول: قوله تعالی: (وما کنا معذبین حتی نبعث رسولا) نفی التعذیب بدون البعثه فلا یکون النظر واجبا قبلها. الثانی:

لو وجب النظر فإما لفائده عاجله والواقع مقابلها أو آجله وحصولها ممکن بدون النظر، فتوسط النظر عبث وکذا إن لم یکن لفائده، ثم قالوا: ما ألزمتمونا به من الافحام علی تقدیر الوجوب السمعی لازم لکم علی تقدیر الوجوب العقلی، لأن وجوب النظر وإن کان عقلیا إلا أنه کسبی، فالمکلف إذا جاءه النبی وأمره باتباعه کان له أن یمتنع حتی یعرف صدقه، ولا یعرف صدقه إلا بالنظر، والنظر لا یجب علیه بالضروره بل بالنظر، فقبل النظر لا یعرف وجوبه فله أن یقول: لا أنظر حتی أعرف وجوب النظر، وذلک یستلزم الافحام أیضا.

والجواب عن الأول التخصیص، وهو حمل نفی التعذیب المتوقف علی الرساله علی ترک التکلیف السمعی، أو تأول الرسول بالعقل جمعا بین الأدله.

وعن الثانی أن الفائده عاجله وهی زوال الخوف وآجله وهی نیل الثواب بالمعرفه الذی لا یمکن الابتداء به فی الحکمه.

وعن الثالث أن وجوب النظر وإن کان نظریا إلا أنه فطری القیاس، فکان الإلزام عائدا علی الأشاعره دون المعتزله.

[شماره صفحه واقعی : 348]

ص: 2395

قال: وملزوم العلم دلیل والظن أماره.

أقول: لما کان النظر متعلقا بما یستلزم العلم من الاعتقادات أو الظن وجب البحث عن المتعلق، فالمستلزم للعلم یسمی دلیلا والمستلزم للظن یسمی أماره، وقد یقال الدلیل علی معنی أخص من المذکور وهو الاستدلال بالمعلول علی العله.

قال: وبسائطه عقلیه ومرکبه لاستحاله الدور.

أقول: بسائط الدلیل یعنی به مقدماته فإن الدلیل لما کان مرکبا من مقدمتین کانت کل واحده من تینک المقدمتین جزءا بسیطا بالنسبه إلی الدلیل وإن کانت مرکبه فی نفس الأمر. إذا عرفت هذا فالمقدمات قد تکون عقلیه محضه وقد تکون مرکبه من عقلی وسمعی، ولا یمکن ترکبها من سمعیات محضه وإلا لزم الدور لأن السمعی المحض لیس بحجه إلا بعد معرفه صدق الرسول، وهذه المقدمه لو استفیدت بالسمع دار بل هی عقلیه محضه، فإذن إحدی مقدمات النقلیات کلها عقلیه، والضابط فی ذلک أن کل ما یتوقف علیه صدق الرسول لا یجوز إثباته بالنقل، وکل ما یتساوی طرفاه بالنسبه إلی العقل لا یجوز إثباته بالعقل وما عدا هذین یجوز إثباته بهما.

قال: وقد یفید اللفظی القطع.

أقول: قیل: إن الأدله اللفظیه لا تفید الیقین لتوقفه علی أمور کلها ظنیه وهی:

اللغه والنحو والتصریف وعدم الاشتراک والمجاز والنقل والتخصیص والاضمار والنسخ والتقدیم والتأخیر والمعارض العقلی، والحق خلاف هذا فإن کثیرا من الأدله اللفظیه تعلم دلالتها علی معانیها قطعا وانتفاء هذه المفاسد عنها.

قال: ویجب تأویله عند التعارض.

أقول: إذا تعارض دلیلان نقلیان أو دلیل عقلی ونقلی وجب تأویل النقل، أما مع تعارض النقلین فظاهر لامتناع تناقض الأدله، وأما مع تعارض العقلی والنقلی

[شماره صفحه واقعی : 349]

ص: 2396

فکذلک أیضا. وإنما خصصنا النقلی بالتأویل لامتناع العمل بهما وإلغائهما والعمل بالنقلی وإبطال العقلی لأن العقلی أصل للنقلی، فلو أبطلنا الأصل لزم إبطال الفرع أیضا، فوجب العدول إلی تأویل النقلی وإبقاء الدلیل العقلی علی مقتضاه.

قال: وهو قیاس وقسیماه.

أقول: الضمیر فی وهو عائد علی الدلیل مطلقا، واعلم أن الدلیل ینقسم إلی ثلاثه أقسام: قیاس واستقراء وتمثیل، وإلی الأخیرین أشار بقوله: وقسیماه، وذلک لأن الاستدلال إما أن یکون بالعام علی الخاص أو بالعکس أو بأحد المتساویین المندرجین تحت عام شامل لهما علی الآخر. فالأول هو أجلی الأدله وأشرفها لأفادته الیقین وهو المسمی بالقیاس أخذا من المحاذاه، کأن القائس یطلب محاذاه النتیجه للمقدمتین فی العلم، والثانی الاستقراء أخذا من قصد القری قریه فقریه، کأن المستقرئ یتبع الجزئیات، والثالث التمثیل.

قال: فالقیاس اقترانی واستثنائی.

أقول: القیاس إما أن یکون المطلوب أو نقیضه مذکورا فیه بالفعل أو بالقوه، والأول یسمی الاستثنائی والثانی الاقترانی، مثال الأول: إن کان هذا انسانا فهو حیوان لکنه انسان ینتج أنه حیوان فالنتیجه مذکوره بالفعل، أو نقول: لکنه لیس بحیوان ینتج أنه لیس بانسان، فالنقیض مذکور فی القیاس بالفعل. ومثال الثانی:

کل انسان حیوان وکل حیوان جسم، ینتج کل انسان جسم وهو مذکور فی القیاس بالقوه.

قال: فالأول باعتبار الصوره القریبه أربعه والبعیده اثنان.

أقول: الذی فهمناه من هذا الکلام أن القیاس الاقترانی له اعتباران: أحدهما بحسب مادته أعنی مقدماته، والثانی بحسب صورته أعنی الهیئه والترتیب اللاحقین به العارضین لمجموع المقدمات وهو ما یسمی باعتباره شکلا، وهو بهذا الاعتبار علی أربعه أقسام کل قسم سموه شکلا، لأن الحد الأوسط إن کان محمولا

[شماره صفحه واقعی : 350]

ص: 2397

فی الصغری موضوعا فی الکبری فهو الشکل الأول کقولنا: کل (ج ب) وکل (ب ا)، وإن کان محمولا فیهما فهو الثانی کقولنا: کل (ج ب) ولا شئ من (ا ب)، وإن کان موضوعا فیهما فهو الثالث کقولنا: کل (ج ب) وکل (ج ا)، وإن کان موضوعا فی الصغری محمولا فی الکبری فهو الرابع کقولنا: کل (ج ب) وکل (ا ج)، وهذه القسمه باعتبار الصوره القریبه. وأما بالنظر إلی الماده فله اعتباران أیضا: أحدهما باعتبار صوره کل مقدمه والثانی باعتبار مادتها، فبالاعتبار الأول وهو اعتباره بالنظر إلی الصوره البعیده ینقسم إلی قسمین: حملی وشرطی، فالحملی کما قلنا، والشرطی کقولنا: کلما کان (أب) ف (ج د) وکلما کان (ج د) ف (ه ز) ینتج کلما کان (أب) ف (ه ز) أو نقول: کلما کان (أب) ف (ج د) ولیس البته إذا کان (ه ز) ف (ج د) أو نقول: کلما کان (أب) ف (ج د) وکلما کان (أب) ف (ه ز) أو نقول: کلما کان (أب) ف (ج د) وکلما کان (ه ز) ف (أب).

قال: وباعتبار الماده القریبه خمسه والبعیده أربعه.

أقول: مقدمات القیاس هی الماده البعیده له باعتبار مقدمه مقدمه ومجموعها لا باعتبار صوره خاصه وشکل معین هی الماده القریبه، ومقدمات القیاس أربع:

مسلمات ومظنونات ومشبهات ومخیلات، هذا باعتبار الماده البعیده. وأما باعتبار الماده القریبه فأقسام القیاس خمسه: البرهان والجدل والخطابه والسفسطه والشعر.

قال: والثانی متصل فناتجه أمران وکذا غیر الحقیقی من المنفصل، ومنه ضعفه.

أقول: الثانی هو الاستثنائی وهو ضربان: الأول: أن تکون مقدمته الشرطیه متصله وینتج منه قسمان: أحدهما: استثناء عین المقدم لعین التالی، والثانی:

استثناء نقیض التالی لنقیض المقدم. والثانی: أن تکون منفصله وهو قسمان أیضا:

أحدهما أن تکون غیر حقیقیه، والثانی أن تکون حقیقیه، فغیر الحقیقیه ضربان:

[شماره صفحه واقعی : 351]

ص: 2398

مانعه الجمع وینتج قسمان منها استثناء عین المقدم لنقیض التالی واستثناء عین التالی لنقیض المقدم، ومانعه الخلو وینتج قسمان منها أیضا استثناء نقیض المقدم لعین التالی واستثناء نقیض التالی لعین المقدم. وأما الحقیقه فإنها تنتج أربع نتائج من استثناء عین المقدم لنقیض التالی وبالعکس، ومن استثناء عین التالی لنقیض المقدم وبالعکس.

قال: والأخیران یفیدان الظن، وتفاصیل هذه الأشیاء مذکوره فی غیر هذا الفن.

أقول: یرید بالأخیرین الاستقراء والتمثیل وهما یفیدان الظن لا العلم، واعلم أن تفاصیل هذه الأشیاء وبیان شرائطها مذکوره فی علم المنطق وإنما انساق الکلام إلیه هنا.

قال: والتعقل والتجرد متلازمان لاستلزام انقسام المحل انقسام الحال، فإن تشابهت (1) عرض الوضع للمجرد وإلا ترکب مما لا یتناهی.

أقول: هذه المسأله وما بعدها من تتمه مباحث التعقل، وقد ادعی هنا أن التعقل والتجرد متلازمان بمعنی أن کل عاقل مجرد وبالعکس (أما الأول) فاستدل علیه بعد ما تقدم بأن التعقل حال فی ذات العاقل فذلک المحل إما أن ینقسم أو لا، والثانی هو المراد والأول باطل لأن انقسام المحل یستدعی انقسام الحال، إذ الحال إما أن یحل بتمامه فی جزئی المحل أو فی أحد جزئیه أو لا یحل فی شئ منه، والأول یلزم منه الانقسام إن کان الحال فی أحد الجزئین غیر الحال فی الآخر أو تعدد الواحد إن اتحدا، والثانی یفید المطلوب والثالث خلاف الفرض.

فإذا ثبت ذلک فالجزءان إما أن یتشابها أو یختلفا، والأول یستلزم وجود المقدار لما فرض مجردا والثانی یستلزم وجود ما لا یتناهی من الأجزاء للصوره العقلیه

[شماره صفحه واقعی : 352]

ص: 2399


1- أی فإن تشابهت أقسام المحل المستفاده من قوله: لاستلزام انقسام المحل انقسام الحال. والمحل هو القوه العاقله فی المقام.

وذلک بحسب ما فی المحل من الانقسامات الممکنه.

قال: ولاستلزام التجرد صحه المعقولیه المستلزمه لإمکان المصاحبه.

أقول: هذا دلیل الحکم الثانی وهو أن کل مجرد عاقل، وتقریره أن کل مجرد فإنه یصح أن یکون معقولا بالضروره، إذ العائق عن التعقل أنما هو الماده لا غیر وکلما صح أن یکون معقولا وحده صح أن یکون معقولا مع غیره وهو قطعی، فإذن کل مجرد فإنه یصح أن یقارن غیره فنقول: هذه الصحه إما أن تتوقف علی ثبوت المجرد فی العقل أو لا، والأول محال لأن الثبوت فی العقل نوع من المقارنه فیلزم توقف إمکان الشئ علی وقوعه وهو باطل بالضروره والثانی هو المطلوب.

وهذا الدلیل عندی فی غایه الضعف، لأن توقف إمکان مقارنه المجرد المعقول للصوره المعقوله علی ثبوت مقارنه المجرد للعقل لا یقتضی توقف الإمکان علی الوقوع، إذ الإمکان هنا عائد إلی مقارنه المعقول للمعقول وهی غیر، والثبوت عائد إلی مقارنه المعقول للعاقل وهی غیر فلا یلزم ما ذکر من المحال.

23- المسأله الثالثه و العشرون : فی أحکام القدره

قال: ومنها القدره وتفارق الطبیعه والمزاج بمقارنه الشعور والمغایره فی التابع.

أقول: لما فرغ من البحث عن العلم شرع فی البحث عن القدره، وأشار بقوله:

ومنها أی ومن الکیفیات النفسانیه لأنها صفه قائمه بذوات الأنفس.

واعلم أن الجسم من حیث هو غیر مؤثر وإلا لتساوت الأجسام فی ذلک، وإنما یؤثر باعتبار صفه قائمه به، والصفه المؤثره إما أن تؤثر مع الشعور أو بدونه وعلی کلا التقدیرین إما أن یتشابه التأثیر أو یختلف، فالأقسام أربعه: أحدها:

الصفه المقترنه بالشعور المتفقه فی التأثیر وهی القوه الفلکیه. الثانی: المقترنه

[شماره صفحه واقعی : 353]

ص: 2400

بالشعور المختلفه فی التأثیر وهی القوه الحیوانیه أعنی القدره التی یأتی البحث عن أحکامها. الثالث: الصفه المؤثره غیر المقترنه بالشعور المتشابهه فی التأثیر وهی القوه الطبیعیه. الرابع: غیر المقترنه بالشعور المختلفه فی التأثیر وتسمی النفس النباتیه.

إذا عرفت هذا فنقول: القدره مغایره للطبیعه والمزاج، أما الأول فلوجوب اقترانها بالشعور بخلاف الطبیعه، وأما الثانی فلأن المزاج کیفیه متوسطه بین الحراره والبروده فیکون من جنسهما فتکون تابعه أعنی تأثیره من جنس تأثیرهما، وأما القدره فإن تأثیرها مضاد لتأثیرهما وإلی هذا أشار بقوله: والمغایره فی التابع.

قال: مصححه للفعل بالنسبه.

أقول: القدره صفه تقتضی صحه الفعل من الفاعل لا إیجابه، فإن القادر هو الذی یصح منه الفعل والترک معا فلو اقتضت الایجاب لزم المحال، ومعنی قوله:

بالنسبه أی باعتبار نسبه الفعل إلی الفاعل وذلک لأن الفعل صحیح فی نفسه لا یجوز أن یکون للقدره مدخل فی صحته الذاتیه لأن الإمکان للممکن واجب وأما نسبته إلی الفاعل فجاز أن یکون معللا، هذا الذی فهمناه من قوله: بالنسبه.

قال: وتعلقها بالطرفین.

أقول: هذا هو المشهور من مذهب الحکماء والمعتزله وهو أن القدره متعلقه بالضدین، وقالت الأشاعره: إنما تتعلق بطرف واحد، وهو خطأ لوقوع الفرق بین القادر والموجب.

قال: وتتقدم الفعل لتکلیف الکافر وللتنافی ولزوم أحد محالین لولاه.

أقول: هذا مذهب الحکماء والمعتزله، وقالت الأشاعره: إنها مقارنه للفعل، والضروره قاضیه ببطلان هذا فإن القاعد یمکنه القیام قطعا، والأشاعره بنوا مقالتهم علی أصل لهم سیأتی بطلانه وهو أن العرض لا یبقی.

[شماره صفحه واقعی : 354]

ص: 2401

ثم المعتزله استدلوا علی مقالتهم بوجوه ثلاثه: الأول: أن القدره لو لم تتقدم الفعل قبح تکلیف الکافر، والتالی باطل بالاجماع فالمقدم مثله، وبیان الملازمه أن تکلیف ما لا یطاق قبیح فلو لم یکن الکافر متمکنا من الإیمان حال کفره لزم تکلیف ما لا یطاق. الثانی: لو لم تکن القدره متقدمه علی الفعل لزم استغناء الفعل عن القدره مع فرض الحاجه إلیها وهو تناف ظاهر، وبیان الملازمه أن الحاجه إلی القدره أنما هی لإخراج الفعل من العدم إلی الوجود وحاله الاخراج یستغنی عن القدره وقبله لا قدره فلا حاجه إلیها مع أن الفعل إنما یخرج بالقدره، وإلی هذا أشار المصنف بقوله: وللتنافی. الثالث: لو لم تکن القدره متقدمه لزم إما حدوث قدره ا لله تعالی أو قدم الفعل، والقسمان محالان فالمقدم باطل، وإلی هذا أشار بقوله: ولزوم أحد محالین لولاه أی لولا التقدم، هذا ما خطر لنا فی تفسیر هذا الکلام.

ویمکن أن یکون قوله: وللتنافی، إشاره إلی دلیل مغایر للدلیل الثانی الذی ذکرناه وهو أن القدره لو قارنت الفعل وقد بینا أن القدره تتعلق بالضدین فیلزم حصول الضدین معا وهو تناف، فیکون قوله: ولزوم أحد محالین من تتمه هذا الکلام، وهو أن نقول: لو کانت القدره مقارنه لزم اجتماع الضدین للقدره علیهما وهو تناف، فیلزم أحد محالین إما اجتماعهما مع تضادهما وتنافیهما أو إیجاب أحدهما فیتقدم علی الآخر مع فرض المقارنه.

قال: ولا یتحد وقوع المقدور مع تعدد القادر.

أقول: لا یمکن وقوع مقدور واحد بقادرین وهو مما قد اختلف فیه، والدلیل علیه أنه لو وقع بهما لزم استغناؤه بکل واحد منهما عن کل واحد منهما حال حاجته إلیه وهو باطل بالضروره، ویمکن تعلق القادرین بمقدور واحد بأن یکون ذلک الشئ مقدورا لکل واحد منهما وإن لم یقع إلا بأحدهما، ولهذا قال: ولا یتحد وقوع المقدور، ولم یقل: ولا یتحد المقدور.

قال: ولا استبعاد فی تماثلها.

[شماره صفحه واقعی : 355]

ص: 2402

أقول: ذهب قوم من المعتزله إلی أن القدر (1) مختلفه وبنوه علی أصل لهم وهو أنه لا تجتمع قدرتان علی مقدور واحد وإلا لأمکن اتصاف ذاتین بهما فیجتمع علی المقدور الواحد قادران وهو محال، وإذا ثبت امتناع اجتماع قدرتین علی مقدور واحد ثبت اختلاف القدر لأن التماثل فی المتعلق یستلزم اتحاد المتعلق، ونحن لما جوزنا تعلق القادرین بمقدور واحد اندفع هذا الدلیل وحینئذ جاز وقوع التماثل فیها کغیرها من الأعراض.

قال: وتقابل العجز تقابل الملکه والعدم.

أقول: العجز عند الأوائل وجمهور المعتزله أنه عدم القدره عما من شأنه أن یکون قادرا فهو عدم ملکه القدره، وذهبت الأشعریه إلی أنه معنی یضاد القدره لأنه لیس جعل العجز عدما للقدره أولی من العکس، وهو خطأ فإنه لا یلزم من عدم الأولویه عندهم عدمها فی نفس الأمر ولا من عدمها فی نفس الأمر ثبوت العجز معنی.

قال: وتغایر الخلق (2) لتضاد أحکامهما والفعل.

أقول: الخلق ملکه نفسانیه تصدر بها عن النفس أفعال بسهوله من غیر سابقه فکر ورویه، وهو مغایر للقدره لتضاد أحکامهما، لأن القدره تتساوی نسبتها إلی الضدین والخلق لیس کذلک، والخلق أیضا یغایر الفعل لأنه قد یکون تکلیفا.

24- المسأله الرابعه و العشرون : فی الألم و اللذه

قال: ومنها الألم واللذه وهما نوعان من الادراک تخصصا بإضافه تختلف بالقیاس.

[شماره صفحه واقعی : 356]

ص: 2403


1- کما فی (م ص ز د) وکذا فی العباره الآتیه. وهی جمع القدره کثقبه وثقب، وغرفه وغرف.
2- وفی (ت) وحدها: وتضاد الخلق. والشرح یوافق الوجه الأول الموافق لسائر النسخ کلها.

أقول: من الکیفیات النفسانیه الألم واللذه والمرجع بهما إلی الإدراک، فهما نوعان منه تخصصا بإضافه تختلف بالقیاس، لأن اللذه عباره عن إدراک الملائم والألم عباره عن إدراک المنافی، فهما نوعان من الادراک تخصص کل واحد منهما بإضافه إلی الملائمه والمنافره، وهما أمران یختلفان بالقیاس إلی الأشخاص، إذ قد یکون الشئ ملائما لشخص ومنافرا لآخر.

قال: ولیست اللذه خروجا عن الحاله الطبیعیه لا غیر (1).

أقول: نقل عن محمد بن زکریا الطبیب (أن اللذه هی الخروج عن الحاله الطبیعیه لأنها أنما تعرض بانفعال یعرض للحاسه یقتضیه تبدل حال) وهو غیر جید فإنه أخذ ما بالعرض مکان ما بالذات، ولهذا نلتذ بصوره نشاهدها من غیر سابقه إبصار لها حتی لا تجعل اللذه عباره عن الخلاص عن ألم الشوق.

قال: وقد یستند الألم إلی التفرق.

أقول: للألم سببان: أحدهما: تفرق الاتصال فإن مقطوع الید یحس بالألم

[شماره صفحه واقعی : 357]

ص: 2404


1- کما فی (م ت د ص ش) وهذه عباره صحیحه اخترناها. وکلمه غیر کما فی المطبوعه زائده. وهذا التصحیف قد تطرق فی کتب أخری کالأسفار حیث قال: وزعم بعض الأطباء کمحمد بن زکریا الرازی أن اللذه عباره عن الخروج عن الحال الغیر الطبیعیه.. الخ (ج 2 ط 1 ص 38)، وکالمباحث المشرقیه للفخر الرازی حیث قال: زعم محمد بن زکریا أن اللذه عباره عن الخروج عن الحاله الغیر الطبیعیه، والألم عباره عن الخروج عن الحاله الطبیعیه، وسبب هذا الظن أخذ ما بالعرض مکان ما بالذات.. الخ (ج 1 ط 1 ص 387) وعباره الأسفار مأخوذه من المباحث. ولکن العباره محرفه وقد تصرف فیها من لا دربه له فی فهم أسالیب العبارات العلمیه. والعباره فی نسخه مخطوطه من المباحث عندنا هکذا: زعم محمد بن زکریا أن اللذه عباره عن الخروج عن الحاله الطبیعیه، وسبب هذا الظن أخذ ما بالعرض مکان ما بالذات.. الخ. وعباره الخواجه موافقه لها، ونسخه التجرید المنسوبه إلی خط الخواجه أیضا موافقه لما اخترناه. ثم قد نقل الفخر فی المحصل عباره الرازی هکذا: ثم قال محمد بن زکریا اللذه عباره عن الخلاص عن الألم (ص 75 ط مصر).

بسبب تفرق اتصالها عن البدن، وقد نازع فی ذلک بعض المتأخرین بأن التفرق عدمی فلا یکون عله للوجودی، وفیه نظر لأن التفرق لیس عدما محضا فجاز التعلیل به علی أن التفرق أنما کان عله بالعرض، فإن العله بالذات أنما هی سوء المزاج. الثانی: سوء المزاج المختلف (1) لأن الحمی توجب الألم ولا تفرق هناک، وإنما قلنا المختلف لأن سوء المزاج المتفق لا یقتضی التألم.

قال: وکل منهما حسی وعقلی وهو أقوی.

أقول: یرید قسمه الألم واللذه بالنسبه إلی الحس والعقل، وذلک لأن جماعه أنکروا العقلی منهما، والحق خلافه فإنا نلتذ بالمعارف وهی لذات عقلیه لا تعلق للحس بها ونتألم بفقدانها بل هذه اللذه أقوی من اللذه الحسیه، ولهذا کثیرا ما تترک اللذه الحسیه لأجل اللذه الوهمیه لا العقلیه فکیف العقلیه، وأیضا فإن الحس إنما یدرک ظواهر الأجسام ولا تعلق له بالأمور الکلیه، والعقل یدرک باطن الشئ ویمیز بین الذاتیات والعوارض ویفرق بین الجنس والفصل، فیکون إدراکه أتم فتکون اللذه فیه أقوی.

25- المسأله الخامسه و العشرون : فی الإراده و الکراهه

قال: ومنها الإراده والکراهه وهما نوعان من العلم.

أقول: من الکیفیات النفسانیه الإراده والکراهه، وهما نوعان من العلم بالمعنی الأعم، وذلک لأن الإراده عباره عن علم الحی أو اعتقاده أو ظنه بما فی الفعل من المصلحه، والکراهه علمه أو ظنه أو اعتقاده بما فیه من المفسده، هذا مذهب جماعه. وقال آخرون: إن الإراده والکراهه زائدتان علی هذا العلم

[شماره صفحه واقعی : 358]

ص: 2405


1- لأن المتفق أی المستوی صارت حراره الحمی متمکنه فیه کالمزاج له (الأسفار ج 2 ط 1 ص 38).

مترتبتان علیه، لأنا نجد من أنفسنا میلا إلی الشئ أو عنه مترتبا علی هذا العلم، وهی تفارق الشهوه فإن المریض یرید شرب الدواء ولا یشتهیه.

قال: وأحدهما لازم مع التقابل.

أقول: الذی فهمناه من هذا الکلام أن أحدهما أی إراده الشئ تستلزم کراهه ضده فإن الکراهه للضد أحدهما یعنی أحد الأمرین إما الإراده أو الکراهه لازم للإرداه للشئ مع تقابل المتعلقین أعنی الشئ والضد. وهذا حکم قد اختلف فیه فذهب الأکثر إلیه، وذهب قوم إلی أن إراده الشئ نفس کراهه الضد وهو غلط من باب أخذ ما بالعرض مکان ما بالذات.

ویحتمل أن یکون معنی قوله: وأحدهما لازم مع التقابل، أی أن أحدهما لازم للعلم قطعا إذ المعلوم إما أن یشتمل فعله علی نوع من المصلحه أو علی نوع من المفسده، فأحد الأمرین لازم لکن لا یلزمه أحدهما بعینه للتقابل بینهما بل اللازم واحد لا بعینه.

قال: ویتغایر اعتبارهما بالنسبه إلی الفاعل وغیره.

أقول: الذی یظهر لنا من هذا الکلام أن الإراده والکراهه یتغایر اعتبارهما بالنسبه إلی الفاعل بالإراده وغیره، وذلک لأن الإراده إن کانت لنفس فعل الفاعل من نفسه فهی عباره عن صفه تقتضی تخصیصه بالایجاد دون غیره مما عداه من الأفعال فی وقت خاص دون غیره من سائر الأوقات، وإن کانت لفعل الغیر فإنها لا تؤخذ بهذا المعنی.

قال: وقد تتعلقان بذاتیهما بخلاف الشهوه والنفره.

أقول: الإراده قد تراد والکراهه قد تکره، وهذا حکم ظاهر لکن الإراده المتعلقه بالإراده لیست هی الإراده المتعلقه بالفعل لأن اختلاف المتعلقات یقتضی اختلاف المتعلقات (1) أما الشهوه والنفره فلا یصح تعلقهما بذاتیهما فالشهوه لا

[شماره صفحه واقعی : 359]

ص: 2406


1- الأول بالفتح والثانی بالکسر.

تشتهی وکذلک النفره لا ینفر عنها، لأن الشهوه والنفره أنما تتعلقان بالمدرک لا بمعنی أنه یجب أن یکون موجودا، فقد تتعلق الشهوه والنفره بالمعدوم وهما غیر مدرکین.

قال: فهذه الکیفیات تفتقر إلی الحیاه وهی صفه تقتضی الحس والحرکه مشروطه باعتدال المزاج عندنا.

أقول: هذه الکیفیات النفسانیه التی ذکرها مشروطه بالحیاه وهو ظاهر، ثم فسر الحیاه بأنها صفه تقتضی الحس والحرکه، وزادها إیضاحا بقوله: مشروطه باعتدال المزاج، ثم قید ذلک بقوله: عندنا، لیخرج عنه حیاه واجب الوجود فإنها غیر مشروطه باعتدال المزاج ولا تقتضی الحس والحرکه.

قال: فلا بد من البنیه.

أقول: هذا نتیجه ما تقدم من اشتراط الحیاه باعتدال المزاج، فإن ذلک أنما یتحقق مع البنیه وهذا ظاهر، والأشاعره أنکروا ذلک وجوزوا وجود حیاه فی محل غیر منقسم بانفراده وهو ظاهر البطلان.

قال: وتفتقر إلی الروح (1).

أقول: الحیاه تفتقر إلی الروح، وهی أجسام لطیفه متکونه من بخاریه الاخلاط ساریه فی العروق تنبعث من القلب، وحاجه الحیاه إلیها ظاهره.

قال: وتقابل الموت تقابل العدم والملکه.

أقول: الموت هو عدم الحیاه عن محل وجدت فیه فهو مقابل للحیاه مقابله العدم والملکه، وذهب أبو علی الجبائی إلی أنه معنی وجودی یضاد الحیاه لقوله تعالی: الذی خلق الموت والحیاه والخلق یستدعی الایجاد وهو ضعیف، لأن

[شماره صفحه واقعی : 360]

ص: 2407


1- أی الروح البخاری وهی من صفوه الاخلاط الأربعه ولا جسم ألطف منه وهی المطیه الأولی للنفس.

الخلق هو التقدیر وذلک لا یستدعی کون المقدور وجودیا.

26- المسأله السادسه و العشرون : فی باقی الکیفیات النفسانیه

قال: ومن الکیفیات النفسانیه الصحه والمرض.

أقول: الصحه والمرض من الکیفیات النفسانیه عند الشیخ، أما الصحه فقد حدها فی الشفاء بأنها ملکه فی الجسم الحیوانی تصدر عنه لأجلها أفعاله الطبیعیه وغیرها علی المجری الطبیعی غیر مأوفه، والمرض حاله أو ملکه مقابله لتلک (1).

وهنا إشکال فإن المتضادین یدخلان تحت جنس واحد، فالصحه إن دخلت فی الحال والملکه فکذا المرض لکن أجناس المرض سوء المزاج وسوء الترکیب وتفرق الاتصال، فسوء المزاج إن کان هو الحراره الزائده مثلا فهو من الکیفیات الفعلیه لا من الحال والملکه، وإن کان هو اتصاف البدن بها فهو من مقوله أن ینفعل، وسوء الترکیب عباره عن مقدار أو عدد أو وضع أو شکل أو انسداد مجری یخل بالأفعال، ولا شئ من هذه بحال ولا ملکه وتفرق الاتصال عدمی لا یدخل تحت مقوله.

قال: والفرح والغم.

أقول: الفرح أحد الکیفیات النفسانیه وکذا الغم، والسبب المعد للفرح کون

[شماره صفحه واقعی : 361]

ص: 2408


1- أی مقابله للصحه. وفی (م) وحدها: مقابله لذلک أی مقابله لذلک الحد. والوجه الأول مطابق لعباره الشیخ کما فی نسخه عتیقه من الشفاء عندنا حیث قال فی الفصل الثانی من المقاله السابعه من قاطیغوریاس منطق الشفاء: الصحه وهی ملکه فی الجسم الحیوانی تصدر عنه لأجلها أفعاله الطبیعیه وغیرها علی المجری الطبیعی غیر مؤوفه، وسواء نسبت إلی البدن کله أو إلی عضو واحد، وسواء کانت بالحقیقه أو بحسب الحس، فإن الذی بحسب الحس رسمه بحسب الحس. والمرض حاله أو ملکه مقابله لتلک فلا تکون أفعاله من کل الوجوه کذلک بل تکون هناک آفه فی الفعل.. الخ.

حامله الذی هو الروح علی أفضل أحواله فی الکم والکیف، والفاعل تخیل الکمال (1)، وأضداد هذه أسباب للغم.

قال: والغضب والحزن والهم والخجل والحقد.

أقول: هذه أیضا من الأعراض النفسانیه، واعلم أن جمیع العوارض النفسانیه تسلتزم حرکه الروح إما إلی داخل أو خارج، والأول إن کانت کثیره فکما فی الفزع أو قلیله فکما فی الحزن، والثانی إما دفعه فکما فی الغضب أو یسیرا یسیرا فکما فی اللذه، وقد یتفق أن یتحرک إلی جهتین دفعه واحده إذا کان العارض یلزمه عارضان کالهم فإنه یوجد معه غضب وحزن فتختلف الحرکتان، وکالخجل الذی تنقبض الروح معه أولا إلی الباطن ثم یخطر بالبال انتفاء الضرر فتنبسط ثانیا، ویعتبر فی الحقد غضب ثابت وعدم سهوله الانتقام وعدم صعوبته.

27- المسأله السابعه و العشرون : فی الکیفیات المختصه بالکمیات

قال: والمختصه بالکمیه إما المتصله کالاستقامه والاستداره والانحناء والتقعیر والتقبیب والشکل والخلقه، أو المنفصله کالزوجیه والفردیه.

أقول: لما فرغ من البحث عن الکیفیات النفسانیه شرع فی الکیفیات المختصه بالکمیات، ونعنی بها الکیفیه التی تعرض للکمیه أولا وبالذات وللجسم ثانیا وبالعرض، واعلم أن الکم علی قسمین: متصل ومنفصل، أما المتصل فقد یعرض له الکیف مثل الاستقامه والاستداره والانحناء والتقعیر والتقبیب والشکل والخلقه، وأما المنفصل فقد یعرض له أیضا أنواع أخر من الکیف کالزوجیه والفردیه وغیرهما.

قال: فالمستقیم أقصر الخطوط الواصله بین نقطتین، وکما أنه موجود فکذا

[شماره صفحه واقعی : 362]

ص: 2409


1- التخیل مصدر مضاف خبر للفاعل.

الدائره.

أقول: رسم ارشمیدس الخط المستقیم بأنه أقصر خط یصل بین نقطتین لأن کل نقطتین یمکن أن یوصل بینهما بخطوط غیر مستقیمه مختلفه فی الطول والقصر وبخط واحد مستقیم هو أقصرها.

إذا عرفت هذا فنقول: الخط المستقیم موجود بالضروره، أما الدائره وهی سطح مستو یحیط به خط واحد فی داخله نقطه کل الخطوط المستقیمه الخارجه منها إلی المحیط متساویه، فقد اختلف الناس فی وجودها فالذین أثبتوا ما لا ینقسم من ذوات الأوضاع نفوها، والباقون أثبتوها وهو اختیار المصنف رحمه الله لأن الدائره المحسوسه موجوده، فإذا وصلنا بین المرکز المحسوس منها وبین المحیط بخط ثم نقلنا طرف الخط الذی عند المحیط إلی جزء آخر، فإن لم ینطبق علیه فإن کان لزیاده جزء أزلناه وإن کان لنقصان جزء ملأناه به وإن کان لنقصان أقل من جزء أو لزیاده أقل منه لزم انقسام الجوهر وإمکان العمل أیضا.

قال: والتضاد منتف عن المستقیم والمستدیر فکذا عن عارضیهما.

أقول: إنه ربما توهم بعض الناس أن الخط المستقیم یضاد الخط المستدیر للتنافی بینهما، والتحقیق خلاف هذا فإن الضدین یجب اتحاد موضوعهما والموضوع هنا لیس بواحد إذ المستقیم یستحیل أن ینقلب إلی المستدیر وبالعکس، وأیضا فإن المستقیم قد یکون وترا لقسی غیر متناهیه (1) کثره وضد

[شماره صفحه واقعی : 363]

ص: 2410


1- کما فی (م ص ز ذ ش) وفی بعض النسخ: غیر متشابهه. والوجهان یفیدان معنی صحیحا إلا أن الأول متعین ولا تکون القسی غیر المتناهیه علی وتر إلا غیر المتشابهه، وأظن أن تعلیقه أقیمت مقام غیر المتناهیه ثم بدلت الکثره بالکثیره لیستقیم المعنی. والقسی المتشابهه هی التی تقبل الزوایا المتساویه، کما یرشدک بذلک العاشر من ثانیه اکرثا وذوسیوس بتحریر المحقق الماتن: إذا کانت فی کره دوائر متوازیه ورسمت دوائر عظیمه تمر بأقطابها فإن القسی من الدوائر المتوازیه التی فیما بین الدوائر العظیمه متشابهه.

الواحد واحد لا غیر، وإذا انتفی التضاد عنهما فکذا عن عارضیهما، ویفهم منه أمران: أحدهما: أن التضاد منتف عن الاستقامه والاستداره العارضتین للخط المستقیم والمستدیر. والثانی: أن التضاد منتف عن الحرکتین الواقعتین علی الخطین المستقیم والمستدیر.

قال: والشکل هیئه إحاطه الحد أو الحدود بالجسم ومع انضمام اللون تحصل الخلقه.

أقول: ذکر القدماء أن الشکل ما أحاط به حد أو حدود، والتحقیق أنه من باب الکیف فإنه هیئه تعرض للجسم بسبب إحاطه الحد الواحد أو الحدود به کالکریه والتربیع وهو مغایر للوضع بمعنی المقوله، وإذا اعتبر الشکل واللون معا حصلت الخلقه.

المضاف
اشاره

قال: الثالث المضاف.

أقول: لما فرغ من البحث عن الکیف وأقسامه شرع فی المضاف وهو المقوله الثالثه من المقولات العشر، وهذه المقوله مع ما بعدها من المقولات کلها نسبیه وهو قسم مقابل لما تقدم من المقولات، وفی هذا القسم مسائل:

1- المسأله الأولی : فی أقسامه

قال: وهو حقیقی ومشهوری.

أقول: المضاف قد یقال لنفس الإضافه أعنی العارضه للشئ باعتبار قیاسه إلی غیره کالأبوه والبنوه، ویقال له: المضاف الحقیقی فإنه لذاته یقتضی الإضافه، وغیره أنما یقتضی الإضافه بواسطته، ویقال للذات التی عرضت لها الإضافه بالفعل کالأب والابن ویسمی المضاف المشهوری، وقد یقال للذات نفسها مضاف مشهوری باعتبار کونها معروضه للإضافه.

[شماره صفحه واقعی : 364]

ص: 2411

2- المسأله الثانیه : فی خواصه

قال: ویجب فیه الانعکاس والتکافؤ بالفعل أو القوه.

أقول: هاتان خاصتان مطلقتان للمضاف لا یشارکه فیهما غیره، إحداهما:

وجوب الانعکاس فإنه کما أن الأب أب للابن فکذا الابن ابن للأب، والمراد بالانعکاس الحکم بإضافه کل واحد منها إلی صاحبه من حیث کان مضافا إلیه کما مثلناه، فإن لم تراع هذه الحیثیه لم یجب الانعکاس کما تقول: الأب أب للانسان.

الثانیه: التکافؤ فی الوجود بالفعل أو القوه والمتقدم مصاحب للمتأخر ذهنا.

قال: ویعرض للموجودات أجمع.

أقول: المضاف الحقیقی یعرض لجمیع الموجودات، کما یقال للواجب تعالی:

قادر عالم خالق رازق، ویقال لنوع من الجواهر: إنه أب وابن وغیرهما، ویقال للخط: طویل وقصیر، وللعدد: قلیل وکثیر، وللکیف: أسخن وأبرد، وللمضاف:

کالأقرب والأبعد (1)، وللأین: أعلی وأسفل، وللمتی: أقدم وأحدث، وللوضع: أشد استقامه وانحناء، وللملک: أکسی وأعری، وللفعل: أقطع وأصرم، وللانفعال: أشد تسخنا وتقطعا.

3- المسأله الثالثه : فی أن الإضافه لیست ثابته فی الأعیان

قال: وثبوته ذهنی وإلا تسلسل ولا ینفع تعلق الإضافه بذاتها.

أقول: اختلف العقلاء هنا، فذهب قوم إلی أن الإضافه ثابته فی الأعیان، لأن فوقیه السماء لیست عدما محضا ولا أمرا ذهنیا غیر مطابق. وقال آخرون: إنها

[شماره صفحه واقعی : 365]

ص: 2412


1- باتفاق النسخ کلها.

عدمیه فی الأعیان ثابته فی الأذهان، وهو اختیار المصنف رحمه الله وأکثر المحققین.

والدلیل علیه وجوه ذکرها المصنف: أحدها أن الإضافه لو کانت ثابته فی الأعیان لزم التسلسل، لأن حلولها فی المحل إضافه أخری وحلول ذلک الحلول ثابت یستدعی محلا وحلولا وذلک یوجب التسلسل.

أجاب الشیخ أبو علی ابن سینا عن هذا (1) بأن قال: یجب أن نرجع فی حل

[شماره صفحه واقعی : 366]

ص: 2413


1- أجاب عنه الشیخ فی الفصل العاشر من ثالثه إلهیات الشفاء (ج 2 ط 1 ص 462) عباره الشیخ المنقوله فی نسخ کشف المراد تغایر عباره الشفاء فی الجمله. وقول الشارح بعد نقل کلام الشیخ: (وهذا الکلام علی طوله غیر مفید للمطلوب) یعطی أنه نقل کلامه من غیر تصرف فیه وتحریر آخر، ولکن عرضها علی الشفاء یوهم أن ما فی الکشف کأنه تحریر آخر من کلام الشیخ. کیف کان فقد نأتی هنا بعباره الشیخ من نسخه مصححه عندنا صححناها فی أثناء تدریسنا إیاها بمقابلتها علی عده نسخ مخطوطه کریمه موجوده فی مکتبتنا المحقره علی غایه الدقه والاتقان فی العمل فهی ما یلی: یجب أن نرجع فی حل هذه الشبهه إلی حد المضاف المطلق فنقول: إن المضاف هو الذی ماهیته معقوله بالقیاس إلی غیره فکل شئ فی الأعیان یکون بحیث ماهیته أنما یعقل بالقیاس إلی غیره فذلک الشئ من المضاف، لکن فی الأعیان أشیاء کثیره بهذه الصفه فالمضاف فی الأعیان موجود فإن کان للمضاف ماهیه أخری فینبغی أن یجرد ما له من المعنی المعقول بالقیاس إلی غیره فذلک المعنی هو بالحقیقه المعقول بالقیاس إلی غیره، وغیره إنما هو معقول بالقیاس إلی غیره بسبب هذا المعنی وهذا المعنی لیس معقولا بالقیاس إلی غیره بسبب شئ غیر نفسه بل هو مضاف لذاته فلیس هناک ذات وشئ هو الإضافه بل هناک مضاف بذاته لا بإضافه أخری فتنتهی من هذا الطریق الإضافات. وأما کون هذا المعنی المضاف بذاته فی هذا الموضوع فهو من حیث إنه فی هذا الموضوع ماهیه معقوله بالقیاس إلی هذا الموضوع وله وجود آخر، مثلا وهو وجود الأبوه وذلک الوجود أیضا مضاف لکن لیس ذلک هذا فلیکن هذا عارضا من المضاف لذی المضاف وکل واحد منهما مضاف لذاته إلی ما هو مضاف إلیه بلا إضافه أخری فالکون محمولا مضاف لذاته، والکون أبوه مضاف لذاته، إنتهی. أقول: إن الشارح فی البحث عن التقابل وهو المسأله الحادیه عشره من ثانی المقصد الأول قال فی تعریف التضایف ما هذا لفظه: المتقابلان إن کانا وجودیین فإن عقل أحدهما بالقیاس إلی الآخر فهو تقابل التضایف کالأبوه والبنوه.. إلی قوله فی تعریف الضدین فی المشهور: إن الضدین فی المشهور یطلقان علی کل وجودیین متقابلین لا یعقل أحدهما بالقیاس إلی الآخر.. الخ. وعلی هذا الوزن ینبغی أن یقال هاهنا فی تعریف الإضافه نحو عبارات الشیخ من یعقل، والمعقول ونظائرهما فی عباره الشفاء والشارح عدل عنها إلی مقوله ونظائرهما کما فی الکتاب.

هذه الشبهه إلی حد المضاف المطلق فنقول: المضاف هو الذی ماهیته مقوله بالقیاس إلی غیره، فکل شئ فی الأعیان یکون بحسب ماهیته (1) إنما یقال بالقیاس إلی غیره فذلک الشئ هو المضاف، لکن فی الأعیان أشیاء کثیره بهذه الصفه فالمضاف فی الأعیان موجود. ثم إن کان فی المضاف ماهیه أخری فینبغی أن یجرد ما له من المعنی المقول بالقیاس إلی غیره فذلک المعنی هو بالحقیقه المعنی المقول بالقیاس إلی غیره، وغیره أنما هو مقول بالقیاس إلی غیره بسبب هذا المعنی، وهذا المعنی لیس مقولا بالقیاس إلی غیره بسبب شئ غیر نفسه بل هو مضاف لذاته فلیس هناک ذات وشئ هو الإضافه بل هناک مضاف بذاته لا بإضافه أخری فتنتهی من هذا الطریق الإضافات. وأما کون هذا المعنی المضاف بذاته فی هذا الموضع (2) فله وجود آخر - مثلا وجود الأبوه فی الأب - أمر زائد علی ذات الأب، وذلک الموجود أمر مضاف أیضا فلیکن هذا عارضا من المضاف لذی المضاف (3) وکل واحد منهما مضاف لذاته إلی ما هو مضاف إلیه لا لإضافه أخری. فالکون محمولا مضاف لذاته، والکون أبوه مضاف لذاته.

وهذا الکلام علی طوله غیر مفید للمطلوب، لأن التسلسل الذی ألزمناه لیس من حیث إن المضاف الذی هو المقوله یکون مضافا بإضافه أخری حتی تقسم

[شماره صفحه واقعی : 367]

ص: 2414


1- کما فی (م). وفی غیرها: یکون بحیث ماهیته.
2- کما فی (م). وفی غیرها فی هذا الموضوع.
3- کما فی (م). وفی عده نسخ مخطوطه من الشفاء وکشف المراد: فلیکن هذا عارضا من المضاف لزم المضاف. وما فی (م) أمتن وأوفق بأسلوب العباره. بل ینبغی أن یقال هو متعین ولزم محرف.

الأشیاء إلی ما هو مضاف بذاته وإلی ما هو مضاف بغیره بل من حیث إن المضاف الحقیقی کالأبوه تفتقر إلی محل تتقوم به لعرضیتها وحلولها فی ذلک المحل إضافه لها إلی ذلک المحل یستدعی محلا وحلولا ویتسلسل، وإلی هذا أشار المصنف رحمه الله بقوله: ولا ینفع تعلق الإضافه بذاتها، أی تعلق الإضافه بالمضاف إلیه لذاتها لا لإضافه أخری.

قال: ولتقدم وجودها علیه (1).

أقول: هذا وجه ثان دال علی أن الإضافه لیست ثابته فی الأعیان، وتقریره أنها لو کانت ثبوتیه لشارکت الموجودات فی الوجود وامتازت عنها بخصوصیه ما، فاتصاف وجودها بتلک الخصوصیه إضافه سابقه علی وجود الإضافه فیلزم تقدم وجود الإضافه علی وجودها وهو محال، فالضمیر فی (علیه) یرجع إلی وجودها. ویحتمل عوده إلی المحل ویکون معنی الکلام أن الإضافه لو کانت موجوده لزم تقدمها علی محلها لأن وجود محلها حقیقه له، فاتصافه به نوع إضافه سابق علی وجود الإضافه، وأعاد الضمیر إلیه من غیر ذکر لفظی لظهوره.

قال: ولزم عدم التناهی فی کل مرتبه من مراتب الأعداد.

أقول: هذا وجه ثالث، وتقریره أن الإضافات لو کانت ثابته فی الأعیان لزم أن تکون کل مرتبه من مراتب الأعداد تجتمع فیه إضافات وجودیه لا تتناهی، لأن الاثنین مثلا له اعتبار بالنسبه إلی الأربعه وتعرض له بذلک الاعتبار إضافه النصفیه، وإلی السته وتعرض له بحسبه إضافه الثلثیه، وهکذا إلی ما لا یتناهی وهو محال. أما أولا فلما بینا من امتناع وجود ما لا یتناهی مطلقا، وأما ثانیا فلأن تلک الإضافات موجوده دفعه ومترتبه فی الوجود باعتبار تقدم بعض المضاف إلیه علی بعض فیلزم اجتماع أعداد لا تتناهی دفعه مترتبه وهو محال اتفاقا، وأما ثالثا

[شماره صفحه واقعی : 368]

ص: 2415


1- برفع الوجود فاعل تقدم، وتقدم فعل ماض.

فلأن وجود الإضافات یستلزم وجود المضاف إلیه فیلزم وجود ما لا یتناهی من الأعداد دفعه من ترتبها، وکل ذلک مما برهن علی استحالته.

قال: وتکثر (1) صفاته تعالی.

أقول: هذا وجه رابع، وتقریره أن الإضافات لو کانت وجودیه لزم وجود صفات الله تعالی متکثره لا تتناهی، لأن له إضافات لا تتناهی وذلک محال.

4- المسأله الرابعه : فی باقی مباحث الإضافه

قال: ویخص کل مضاف مشهوری مضاف حقیقی (2) فیعرض له الاختلاف والاتفاق إما باعتبار زائد أو لا.

أقول: المضاف المشهوری کالأب یعرض له مضاف حقیقی کالأبوه وکذا الابن تعرض له البنوه، فکل مضاف مشهوری یعرض له مضاف حقیقی ولا یمکن أن یکون مضاف حقیقی واحد عارضا لمضافین مشهوریین لامتناع قیام عرض واحد بمحلین، فإذا کان کل مضاف مشهوری یعرض له مضاف حقیقی عرض حینئذ الاختلاف فی المضاف الحقیقی کالأبوه والبنوه والاتفاق کالأخوه والجوار.

ثم إن هذا المضاف الحقیقی یعرض للمضاف المشهوری إما باعتبار زائد یحصل فیهما کالعاشق والمعشوق فإن فی العاشق هیئه مدرکه وفی المعشوق هیئه یتعلق بها الإدراک فیحصل حینئذ إضافه العشق باعتبار هذا الزائد، وقد یکون الزائد فی أحدهما إذ العالم المضاف إلی المعلوم باعتبار قیام صفه العلم به، وقد لا یکون باعتبار زائد کالمیامن والمیاسر (3) فإنهما یتضایفان لا لأجل صفه زائده

[شماره صفحه واقعی : 369]

ص: 2416


1- برفع التکثر وإضافته عطفا علی عدم التناهی، أی لزم تکثر صفاته.
2- باتفاق النسخ کلها، فمضاف حقیقی فاعل.
3- علی هیئه اسم الفاعل فیهما. وفی نسخ قد حرفا بالتیامن والتیاسر. ولا یخفی علیک وجه التحریف لأن الکلام فی المضاف المشهوری وعروض إضافه حقیقیه.

علی الإضافه، هذا خلاصه ما فهمناه من هذا الکلام.

الأین

قال: الرابع الأین وهی النسبه إلی المکان (1).

أقول: لما فرغ من البحث عن المضاف شرع فی البحث عن الأین وهی نسبه الشئ إلی مکانه بالحصول فیه وهو حقیقی وهو نسبه الشئ إلی مکانه الخاص به، وغیر حقیقی وهو نسبته إلی مکان عام کقولنا: زید فی الدار، وهذه النسبه مغایره للوجود ولکل واحد من الجسم والمکان ولا تقبل الشده والضعف.

قال: وأنواعه أربعه عند قوم هی الحرکه والسکون والاجتماع والافتراق.

أقول: أنواع الکون عند المتکلمین أربعه: الحرکه والسکون وهما حالتا الجسم بانفراده باعتبار المکان، والاجتماع والافتراق وهما حالتاه باعتبار انضمامه إلی الغیر من الأجسام.

قال: فالحرکه کمال أول لما بالقوه من حیث هو بالقوه أو حصول الجسم فی مکان بعد آخر.

أقول: هذان تعریفان للحرکه، الأول منهما للحکماء والثانی للمتکلمین.

أما التعریف الأول فاعلم أن الحرکه حال حصول الجسم فی المکان المنتقل عنه معدومه عنه ممکنه له فهی کمال للجسم، ثم إن حصوله فی المکان الثانی حینئذ معدوم عنه ممکن له فهو کمال أیضا، والجسم فی تلک الحال بالقوه فی المکان الثانی لکن الحرکه أسبق الکمالین، فالحرکه کمال أول لما بالقوه أعنی الجسم الذی هو بالقوه فی المکان الثانی. وإنما قیدنا بقولنا: من حیث هو بالقوه،

[شماره صفحه واقعی : 370]

ص: 2417


1- باتفاق النسخ کلها.

لأن الحرکه تفارق سائر الکمالات بأن جمیع الکمالات إذا حصلت خرج ذو الکمال من القوه إلی الفعل، وهذا الکمال من حیث إنه کمال یستلزم کون ذی الکمال بالقوه.

وأما الثانی فإن المتکلمین قالوا: لیست الحرکه هی الحصول فی المکان الأول، لأن الجسم لم یتحرک بعد، ولا واسطه بین الأول والثانی وإلا لم یکن ما فرضناه ثانیا بثان فهی الحصول فی المکان الثانی لا غیر.

قال: ووجودها ضروری.

أقول: اتفق أکثر العقلاء علی أن الحرکه موجوده وادعوا الضروره فی ذلک، وخالفهم جماعه من القدماء کزینون وأتباعه قالوا: إنها لیست موجوده واستدلوا علی ذلک بوجوه:

أحدها: أن الحرکه لو کانت موجوده لکانت إما منقسمه فیکون الماضی غیر المستقبل أو غیر منقسمه فیلزم ترکبها من الأجزاء التی لا تتجزأ، واللازمان باطلان.

الثانی: أن الحرکه لیست هی الحصول فی المکان الأول لأن الجسم حینئذ لم یتحرک بعد، ولا فی المکان الثانی لأن الحرکه انتهت وانقطعت، ولا المجموع لامتناع تحقق جزئیه معا فی الوجود فلا تکون موجوده.

الثالث: أن الحرکه لیست واحده فلا تکون موجوده.

وهذه الاستدلالات فی مقابله الحکم الضروری فلا تکون مسموعه.

قال: یتوقف علی المتقابلین والعلتین والمنسوب إلیه والمقدار.

أقول: وجود الحرکه یتوقف علی أمور سته: أحدها: ما منه الحرکه. والثانی:

ما إلیه الحرکه أعنی مبدأ الحرکه ومنتهاها، والظاهر أن مراده بالمتقابلین هذان لأن المبدأ والمنتهی متقابلان لا یجتمعان فی شئ واحد باعتبار واحد. الثالث: ما به الحرکه وهو السبب والعله الفاعلیه لوجودها. الرابع: ما له الحرکه أعنی الجسم المتحرک وهو العله القابلیه، وهذان هما المرادان بقوله: والعلتین. الخامس: ما فیه

[شماره صفحه واقعی : 371]

ص: 2418

الحرکه أعنی المقوله التی ینتقل الجسم فیها من نوع إلی نوع، والظاهر أنه المراد بقوله: والمنسوب إلیه، إذ المقوله تنسب الحرکه إلیها بالتبعیه (1).

السادس: الزمان الذی تقع فیه الحرکه وهو المراد بقوله: والمقدار، فإن الزمان مقدار الحرکه.

قال: فما منه وما إلیه قد یتحدان محلا وقد یتضادان ذاتا وعرضا.

أقول: ما منه وما إلیه قد یکون محلهما واحدا لکن لا باعتبار واحد کالنقطه فی الحرکه المستدیره فإنها بعینها مبدأ للحرکه المستدیره ومنتهی لها لکن باعتبارین، وقد یتغایر محلهما کالحرکات المستقیمه ثم قد یتضاد المحل فی المتکثر إما ذاتا کالحرکه من السواد إلی البیاض أو عرضا کالحرکه من الیمین إلی الشمال.

قال: ولهما اعتباران (2) متقابلان أحدهما بالنظر إلی ما یقالان له.

أقول: الذی فهمناه من هذا الکلام أن لکل واحد مما منه وما إلیه اعتبارین:

أحدهما بالقیاس إلی ما یقال له أعنی ذا المبدأ وذا المنتهی، والثانی بقیاس کل واحد إلی صاحبه. فالأول قیاس التضایف والثانی قیاس التضاد، وذلک لأن المبدأ لا یضایف المنتهی لانفکاکهما تصورا بل یضایف ذا المبدأ، فإن المبدأ مبدأ لذی المبدأ وکذا المنتهی، وأما اعتبار المبدأ إلی المنتهی فإنه مضاد له إذ لیس مضایفا، ولا سلبا وإیجابا، ولا عدما وملکه فلم یبق إلا التضاد، وهذان الاعتباران أعنی التضایف والتضاد متقابلان. (واعلم) أن هاهنا إشکالا وهو أن یقال: الضدان لا یعرضان لموضوع واحد مجتمعین فیه، والمبدأ والمنتهی قد یعرضان لجسم واحد.

[شماره صفحه واقعی : 372]

ص: 2419


1- کما فی نسخه (م) والنسخ الأخری کلها بالفیئیه.
2- العباره فی الشوارق هکذا: ولهما اعتباران متقابلان أحدهما بالنظر إلی ما یقالان له، وثانیهما اعتبار کل منهما بالنظر إلی الآخر (ص 376 ج 2 ط 1) ولکن نسخ کشف المراد کلها مطبقه علی ما نقلناه، وکأنه لم یأت بالاعتبار الآخر لدلاله أسلوب الکلام علیه.

والجواب أن الضدین قد یجتمعان فی جسم واحد إذا لم یکن الجسم موضوعا قریبا لهما، وحال المبدأ والمنتهی هنا کذلک لأن موضوعهما الأطراف فی الحرکات المستقیمه وتلک متغایره، بقی أن یقال: هذا لا یتأتی فی الحرکات المستدیره، وقد نبه المصنف رحمه الله علی ذلک بقوله: قد یتحدان محلا، فیکون وجه الخلاص عدم اجتماع الوصفین إذ حال وصفه بکونه منتهی ینتفی عنه کونه مبدأ، وفیه ما فیه.

قال: ولو اتحدت العلتان انتفی المعلول.

أقول: قد بینا أنه یرید بالعلتین هنا الفاعلیه أعنی المحرک والقابلیه أعنی المتحرک، وادعی تغایرهما علی معنی أنه لا یجوز أن یکون الشئ محرکا لنفسه بل إنما یتحرک بقوه موجوده أما فیه کالطبیعه أو خارجه عنه (1) لأنه لو تحرک لذاته لانتفت الحرکه إذ بقاء العله یستلزم بقاء المعلول، فإذا فرضنا الجسم لذاته عله للحرکه کان عله لأجزائها فیکون کل جزء منها باقیا ببقاء الجسم، لکن بقاء الجزء الأول منها یقتضی أن لا یوجد الثانی لامتناع اجتماع أجزائها فی الوجود فلا توجد الحرکه وقد فرضناها موجوده هذا خلف، وإلی نفی الحرکه أشار بقوله:

انتفی المعلول.

قال: وعم.

أقول: هذه حجه ثانیه علی أن الفاعل للحرکه لیس هو القابل أعنی نفس الجسمیه، وتقریره أن نقول: الأجسام متساویه فی الماهیه، فلو اقتضت لذاتها الحرکه لزم عمومها لکل جسم فکان کل جسم متحرکا (هف) ثم إن الجسمیه إن اقتضت الحرکه إلی جهه معینه لزم حرکه کل الأجسام إلیها وهو باطل بالضروره، وإن کان إلی جهه غیر معینه انتفت الحرکه، وأشار إلی هذا الدلیل بقوله: (وعم) أی

[شماره صفحه واقعی : 373]

ص: 2420


1- باتفاق النسخ کلها. وفی المطبوعه: أو خارجه عنه کالنفس. والظاهر أن المثال أعنی قوله: کالنفس تعلیقه أدرجت فی الکتاب.

وعم ما فرضناه معلولا وهو الحرکه إما مطلقا أو إلی جهه معینه علی ما قررنا الوجهین فیه.

قال: بخلاف الطبیعه المختلفه المستلزمه فی حال ما.

أقول: هذا جواب عن إشکال یورد علی هذین الدلیلین، وتقریره أن نقول:

الطبیعه قد تقتضی الحرکه ولا یلزم دوامها بدوام الطبیعه ولا عمومها بعمومها.

وتقریر الجواب أن نقول: الطبائع مختلفه فجاز اقتضاء بعضها الحرکه إلی جهه معینه بخلاف غیرها، وإلی هذا أشار بقوله: المختلفه.

وأیضا الطبیعه لم نقل إنها مطلقا عله للحرکه وإلا لزم المحال بل إنما تقتضیها فی حال ما وهو حال خروج الجسم عن مکانه الطبیعی، أما حال بقاء الجسم فی مکانه الطبیعی فلا تقتضی الحرکه، وإلیه أشار بقوله: المستلزمه فی حال ما.

قال: والمنسوب إلیه أربع، فإن بسائط الجواهر توجد دفعه ومرکباتها تعدم بعدم أجزائها.

أقول: یرید بالمنسوب إلیه ما توجد فیه الحرکه علی ما تقدم تفسیره، والحرکه تقع فی أربع مقولات لا غیر (1) هی: الکم والکیف والأین والوضع، ولا تقع فیما سوی ذلک أما الجوهر فقسمان: بسیط ومرکب، فالبسیط یوجد دفعه فلا تتحقق فیه حرکه، والمرکب یعدم بعدم أحد أجزائه فلا تقع فیه حرکه إذ المتحرک باق حال الحرکه والمرکب لیس بباق حال الحرکه فلا تقع فیه حرکه أیضا.

قال: والمضاف تابع.

أقول: المضاف لا تقع فیه حرکه بالذات لأنه أبدا تابع لغیره، فإن کان متبوعه قابلا للشده والضعف قبلهما هو وإلا فلا.

قال: وکذا متی.

أقول: ذکر الشیخ فی النجاه أن متی یوجد للجسم بتوسط الحرکه فکیف

[شماره صفحه واقعی : 374]

ص: 2421


1- التحقیق فی المقام یطلب فی کتابنا الفارسی الموسوم ب (گشی در حرکت).

یکون فیه حرکه فإن کل حرکه فی متی فلو کان فیه حرکه لکان لمتی متی آخر، وقال فی الشفاء: یشبه أن یکون حال متی کحال الإضافه فی أن الانتقال لا یکون فیه بل یکون فی کم أو کیف ویکون الزمان لازما لذلک التغیر فیعرض بسببه فیه التبدل.

قال: والجده دفعه.

أقول: مقوله الملک لا تتحقق فیها حرکه، لأنا قد بینا أنها عباره عن نسبه التملک فإن حصل وقع دفعه وإلا فلا حصول له فلا تعقل فیه حرکه.

قال: ولا تعقل حرکه فی مقولتی الفعل والانفعال.

أقول: هاتان المقولتان لا توجد الحرکه فیهما، لأن الانتقال من التبرد إلی التسخن إن کان بعد کمال التبرد وانتهائه لم یکن الانتقال من التبرد بل من البروده إذ التبرد قد عدم وانقطع، وإن کان قبل کماله کان الجسم فی حال واحد أعنی حال الحرکه متوجها إلی کیفیتین متضادتین هذا خلف.

قال: ففی الکم باعتبارین لدخول (1) الماء القاروره المکبوبه علیه، وتصدع الانیه عند الغلیان.

أقول: لما بین أن الحرکه تقع فی أربع مقولات وأبطل وقوعها فی الزائد شرع فی تفصیل وقوع الحرکه فی مقوله مقوله، فابتدأ بالکم وذکر أن الحرکه تقع فیه باعتبارین: أحدهما التخلخل والتکاثف، والثانی النمو والذبول.

أما الأول فالمراد به زیاده مقدار الجسم ونقصانه من غیر ورود أجزاء جسمانیه علیه، أو انفصال أجزاء منه بناء علی أن المقدار أمر زائد علی الجسم

[شماره صفحه واقعی : 375]

ص: 2422


1- کما فی (ش د ق) والنسخ الأخری بالکاف أی کدخول. وقول الشارح: (واستدل علی وقوع الحرکه بهذا الاعتبار بوجهین) موافق للام فإن اللام للاستدال والتعلیل. وإن قیل: إن الکاف تأتی للتعلیل أیضا نحو قوله تعالی (واذکروه کما هداکم). وقوله: (وتصدع) مصدر مجرور مضاف إلی الآنیه، عطفا علی الدخول.

وأن الجسم قابل للانتقال من نوع منه إلی نوع آخر علی التدریج، واستدل علی وقوع الحرکه بهذا الاعتبار بوجهین:

الأول: أن القاروره إذا کبت علی الماء فإن کان بعد المص دخلها الماء وإلا فلا، مع أن الخلاء أو الملاء فی البابین واحد (1) فلیس ذلک إلا لأن الهواء المحتقن داخل القاروره له مقدار طبیعی وبسبب المص یخرج شئ من الهواء فیکتسب الباقی لضروره الخلاء (2) مقدارا أکثر غیر طبیعی فإذا کبت القاروره علی الماء

[شماره صفحه واقعی : 376]

ص: 2423


1- کما فی (ش د ق ص). وفی (ز): مع أن الخلاء والملاء فی البابین واحد. وفی (م) مع أن الخلاء والملاء فی المائین واحد. وفی نسخه أخری مع أن الخلاء والملاء فی التأثیر واحد. وفی المطبوعه: مع أن الخلاء والماء فی البابین واحد. (المباحث المشرقیه للفخر الرازی ج 1 ص 569).
2- کما فی النسخ کلها إلا (ص) ففیها: لصیروره الخلاء، وما فی المطبوعه: لضروره امتناع الخلاء وهم، وإن کان عباره القوشجی ونحوها عباره صاحب الشوارق أیضا: ضروره امتناع الخلاء. ومعنی لضروره الخلاء أن الخلاء یوجب ذلک، أی یوجب أن یکتسب الباقی مقدارا أکثر غیر طبیعی. وعباره القوشجی فی تقریر الدلیل الأول هکذا: إن القاروره الضیقه الرأس یکب علی الماء فلا یدخلها أصلا، فإذا مصت مصا قویا وسد رأسها بالإصبع بحیث لا یتصل برأسها هواء من خارج ثم تکب علیه دخلها، وبهذا الطریق یملأون الرشاشات الطویله الأعناق الضیقه المنافذ جدا بماء الورد، وما ذلک الدخول لخلاء حدث فیها بأن یخرج المص منها بعض الهواء ویبقی مکان ذلک البعض الخارج خالیا لامتناعه علی رأیهم، بل لأن المص أخرج بعض الهواء وأحدث فی الهواء الباقی تخلخلا فکبر حجمه بحیث یشتغل مکان الخارج أیضا، ثم أوجد فی ذلک الهواء المتخلخل البرد الذی فی الماء تکاثفا فصغر حجمه وعاد بطبعه إلی مقداره الذی کان له قبل المص فدخل فیها الماء ضروره امتناع الخلاء. وفی المباحث للفخر (ج 1 ص 569): أن القاروره تمص فتکب علی الماء فیدخلها الماء فإما أن یکون قد وقع الخلاء وهو محال، وإما أن یکون الجسم الکائن فیها قد تخلخل بالقسر الحامل إیاه علی تخلیه المکان ثم کثفه برد الماء أو تکاثف بطبعه فرجع إلی حجمه الطبیعی عند زوال السبب المخلخل إیاه خارجا عن طبعه وذلک هو المطلوب. وفی الدلیل بعض شبهات أوردوها فی الکتب المطوله أشار إلی جوابها صاحب المنظومه فی الحکمه فی التعلیقه بقوله: فیتکاثف هواء القاروره ببرد الماء أو لتنافرهما أو شبه ذلک فیرجع إلی الخلف ویتبعه الماء أو المائع الآخر لمحالیه الخلاء بخلاف ما إذا کانت غیر ممصوصه (ص 243 ط 1 أعلی).

داخلها الماء فعاد الهواء إلی مقداره الطبیعی لوجود المستخلف عن الهواء الخارج بالمص.

الثانی: أن الآنیه إذا ملئت ماءا وسد رأسها سدا محکما وغلیت بالنار فإنها تنشق، ولیس ذلک لمداخله أجزاء النار لعدم الثقب فی الآنیه فبقی أن یکون ذلک لزیاده مقدار ما فیها، وعندی فی هذین الوجهین نظر وإن أفادا الظن.

قال: وحرکه أجزاء المغتذی فی جمیع الأقطار (1) علی التناسب.

أقول: هذا هو الاعتبار الثانی وهو الحرکه فی الکم باعتبار النمو، (واعلم) أن النامی یزداد جسمه بسبب اتصال جسم آخر به وتلک الزیاده لیست مطلقا بل إذا داخلت أجزاء المزید علیه وتشبهت به، فضد هذه الحاله الذبول وقد یشتبه هذا بالسمن، والفرق بینهما أن الواقف فی النمو قد یسمن کما أن المتزاید فی النمو قد یهزل، وذلک لأن الزیاده إذا أحدثت المنافذ فی الأصل ودخلت فیها وتشبهت بطبیعه الأصل واندفعت أجزاء الأصل إلی جمیع الأقطار علی نسبه واحده فی نوعه فذاک هو النمو، والشیخ قد یسمن لأن أجزاءه الأصلیه قد جفت وصلبت فلا یقوی المغتذی علی تفریقها والنفوذ فیها، فلا تتحرک أجزاؤه الأصلیه إلی الزیاده فلا یکون نامیا وإن تحرک لحمه إلی الزیاده، فیکون ذلک فی الحقیقه نموا فی اللحم لکن المسمی باسم النمو أنما هو حرکه الأعضاء الأصلیه.

قال: وفی الکیف للاستحاله المحسوسه مع الجزم ببطلان الکمون والورود (2) لتکذیب الحس لهما.

[شماره صفحه واقعی : 377]

ص: 2424


1- أی فی جمیع الأبعاد.
2- مقابل الکمون هو البروز، ووجه الورود ظاهر أیضا وفی الشرح ما یدل علیه، والنسخ کلها ببطلان الکمون والورود مکان الکمون والبروز، وفی بعضها کلمه البروز مکتوبه علی صوره خ ل. والنسخه المنسوبه إلی خط الخواجه أیضا: ببطلان الکمون والورود. وفی المباحث المشرقیه: أصحاب الکمون والظهور (ج 1 ط 1 ص 576). وعباره الخواجه فی شرحه علی الفصل الثالث والعشرین من النمط الثانی من الإشارات کانت بلفظه البروز والورود، وتقدم الکلام فیهما (ص 250).

أقول: لما فرغ من البحث عن الحرکه فی الکم شرع فی الحرکه فی الکیف أعنی الاستحاله، واستدل علی ذلک بالحس فإنه یقضی بصیروره الماء البارد حارا علی التدریج وبالعکس وکذا فی الألوان وغیرها من الکیفیات المحسوسه.

واعلم أن الآراء لم تتفق علی هذا، فإن جماعه من القدماء أنکروا الاستحاله وافترقوا فی الاعتذار عن الحراره المحسوسه فی الماء إلی قسمین: أحدهما ذهب إلی أن فی الماء أجزاء ناریه کامنه فیه فإذا ورد علیه نار من خارج برزت تلک الأجزاء وظهرت للحس، والثانی ذهب إلی أن الأجزاء الناریه ترد علیه من خارج وتداخله فیحس منه بالحراره.

والقولان باطلان فإن الحس یکذبهما، أما الأول فلأن الأجزاء الکامنه یجب الاحساس بها عند مداخله الید لجمیع أجزاء الماء وتفرقها قبل ورود الحراره علیه، ولما لم یکن کذلک دل علی بطلان الکمون.

وأما الثانی فلأنا نشاهد جبلا من کبریت تقرب منه نار صغیره فیحترق، مع أنا نعلم أنه لم یکن فی تلک النار الصغیره من الأجزاء الناریه ما یلاقی الجبل ویغلب علیه حسا.

قال: وفی الأین والوضع ظاهر.

أقول: وقوع الحرکه فی هاتین المقولتین أعنی الأین والوضع ظاهر، لکن الشیخ ادعی أنه الذی استخرج وقوع الحرکه فی الوضع، وقد وجد فی کلام أبی نصر الفارابی وقوعها فیه. (واعلم) أن الحرکه فی الوضع وإن استلزمت حرکه الأجزاء فی الأین لکن ذلک باعتبار آخر مغایر لاعتبار حرکه الجمیع فی الوضع.

قال: وتعرض لها وحده باعتبار وحده المقدار والمحل والقابل.

أقول: الحرکه منها واحده بالعدد ومنها کثیره، أما الواحده فهی الحرکه

[شماره صفحه واقعی : 378]

ص: 2425

المتصله من مبدأ المسافه إلی نهایتها، وقد بینا تعلق الحرکه بأمور سته والمقتضی لوحدتها إنما هو ثلاثه منها لا غیر: الأول: وحده الموضوع وهو أمر ضروری فی وحده کل عرض لاستحاله قیام العرض بمحلین، وإلیه أشار بقوله: والمحل.

الثانی: وحده الزمان وهو کذلک أیضا لاستحاله إعاده المعدوم بعینه، وإلیه أشار بقوله: المقدار.

الثالث: وحده المقوله التی فیها الحرکه فإن الجسم الواحد قد یتحرک فی الزمان الواحد حرکتی کیف وأین، وإلیه أشار بقوله: والقابل.

ویحتمل أن یکون القابل هو الموضوع والمحل هو المقوله، ووحده المحرک غیر شرط فإن المتحرک بقوه ما مسافه إذا تحرک بأخری قبل انقطاع فعل الأولی اتحدت الحرکه، وإذا اتحدت الأشیاء الثلاثه اتحد ما منه وما إلیه، لکن کل واحد منهما غیر کاف فإن المتحرک من مبدأ واحد قد ینتهی إلی شیئین والمنتهی إلی شئ واحد قد یتحرک من مبدأین.

قال: واختلاف المتقابلین والمنسوب إلیه یقتضی الاختلاف (1).

أقول: إذا اختلف أحد الأمور الثلاثه أعنی ما منه وما إلیه وما فیه، اختلفت الحرکه بالنوع فإن الحرکه فی الکیف تغایر الحرکه فی الأین وهذا ظاهر، وأیضا الصاعده ضد الهابطه. وأراد بالمتقابلین ما منه وما إلیه وبالمنسوب إلیه ما فیه ولا یشترط اختلاف الموضوع فإن الحجر والنار قد یتحرکان حرکه واحده بالنوع، ولا الفاعل لأن الطبیعیه والقسریه قد تصدر عنهما حرکه واحده به، ولا الزمان لعدم اختلافه، وفی هذه المباحث نظر ذکرناه فی کتاب الأسرار.

قال: وتضاد الأولین التضاد.

[شماره صفحه واقعی : 379]

ص: 2426


1- کما فی (ش ص ز د) وفی (م ق ت) ونسخ أخری: مقتض للاختلاف، ولکن الصواب هو الأول کما نص به الشارح فی بیان المتن التالی حیث یقول: أی وتضاد الأولین یقتضی التضاد.

أقول: من الحرکات ما هو متضاد وهی الداخله تحت جنس أخیر کالصاعده والهابطه، فعله تضادهما لیس تضاد المتحرک لإمکان صعود الحجر والنار، ولا تضاد المحرک لصدور الصعود عن الطبع والقسر، ولا الزمان لعدم تضاده، ولا ما فیه لاتحاد المسافه فیهما فلم یبق إلا ما منه وما إلیه، وإلیه أشار بقوله: وتضاد الأولین التضاد أی وتضاد الأولین یقتضی التضاد وعنی بالأولین ما منه وما إلیه.

ولا یمکن التضاد بالاستقامه والاستداره لأنهما غیر متضادین.

قال: ولا مدخل للمتقابلین والفاعل فی الانقسام.

أقول: الحرکه تنقسم بانقسام الزمان، فإن الحرکه فی نصف الزمان نصف الحرکه فی جمیعه مع التساوی فی السرعه والبطء، وبانقسام المتحرک فإنها عرض حال فیه والحال فی المنقسم یکون لا شک منقسما، وبانقسام ما فیه أعنی المسافه فإن الحرکه إلی منتصفها نصف الحرکه إلی منتهاها ولا مدخل للمتقابلین أعنی ما منه وما إلیه فی الانقسام ولا للفاعل، وذلک کله ظاهر.

قال: وتعرض لها کیفیه تشتد فتکون الحرکه سریعه، وتضعف فتکون بطیئه ولا تختلف بهما الماهیه.

أقول: تعرض للحرکه کیفیه واحده تشتد تاره وتضعف أخری، فتکون الحرکه باعتبار شدتها سریعه وباعتبار ضعفها بطیئه وتلک الکیفیه هی السرعه والبطء، ولا تختلف ماهیه الحرکه بهاتین الکیفیتین لوجهین: الأول: أن هذه الکیفیه واحده وإنما تختلف بالقیاس إلی غیرها فما هو سریع بالنسبه إلی شئ قد یکون بطیئا بالنسبه إلی غیره. الثانی: أنا نقسم الجنس الواحد من الحرکه إلی الصاعد والهابط مثلا ونقسمه أیضا إلی السریع والبطئ، وهاتان القسمتان لیستا مرتبتین حتی یکون عروض إحداهما للجنس بواسطه الأخری بل یعرضان أولا لذلک الجنس، وقد تبین أن الجنس الواحد لا یعرض له فصلان من غیر ترتیب بل الفصل أحدهما خاصه.

[شماره صفحه واقعی : 380]

ص: 2427

قال: وسبب البطء الممانعه الخارجیه أو الداخلیه لا تخلل السکنات وإلا لما أحس بما اتصف بالمقابل.

أقول: اعلم أن المتکلمین ذهبوا إلی أن تخلل السکنات بین أجزاء الحرکه سبب للاحساس بالبطء، والأوائل لما امتنع عندهم وجود جزء لا یتجزأ فی الحرکه امتنع إسناد البطء إلی تخلل السکنات بل أسندوه إلی الموانع الخارجیه کالملاء فی الحرکات الطبیعیه، وإلی الداخلیه کالمیول الطبیعیه فی الحرکات القسریه لأنه لو کان تخلل السکنات سبب البطء لما أحس بما اتصف بالمقابل یعنی أنه یلزم عدم الاحساس بالحرکات المتصفه بالسرعه التی هی مقابله البطء لما تقدم فی مسأله الجزء الذی لا یتجزأ.

قال: ولا اتصال لذوات الزوایا والانعطاف لوجود زمان بین آنی المیلین.

أقول: یرید أن کل حرکتین مستقیمتین مختلفتین فإن بینهما زمان سکون کما بین الصاعده والهابطه، وعبر عن ذلک بذوات الزوایا وهی الحرکه الحاصله علی خطین أحدهما متصل بالآخر علی غیر الاستقامه، والانعطاف وهی الحرکه الراجعه من المنتهی إلی المبدأ. وإنما وجب السکون بینهما لأن لکل حرکه عله تقتضی إیصال الجسم إلی المطلوب والوصول موجود آنا فعلته کذلک، وهذا الآن الذی یوجد فیه المیل المقتضی للوصول لیس هو آن المیل الذی یقتضی المفارقه لاستحاله اجتماع المیلین ولا یتصل الآنان فلا بد من فاصل هو زمان عدم المیل فیکون الجسم ساکنا فیه وهو المطلوب.

قال: والسکون حفظ النسب فهو ضد.

أقول: اختلف الناس فی تحقیق ماهیه السکون وأنها هل هی وجودیه أو عدمیه؟ فالمتکلمون علی الأول، فجعلوه عباره عن حصول الجسم فی حیز واحد أکثر من زمان واحد، والحکماء علی الثانی قالوا: إنه عدم الحرکه عما من شأنه أن یتحرک، والمصنف رحمه الله اختار قول المتکلمین وهو أنه وجودی وأن مقابلته

[شماره صفحه واقعی : 381]

ص: 2428

للحرکه تقابل الضدیه لا تقابل العدم والملکه وجعله عباره عن حفظ النسب بین الأجسام الباقیه (1) علی حالها.

قال: یقابل الحرکتین.

أقول: یمکن أن یفهم من هذا الکلام معنیان: أحدهما: إنه إشاره إلی الصحیح من الخلاف الواقع بین الأوائل من أن المقابل للحرکه هو السکون فی مبدأ الحرکه لا نهایتها، أو أن السکون مقابل للحرکه من مکان السکون وإلیه، والحق هو الأخیر لأن السکون لیس عدم حرکه خاصه وإلا لکان المتحرک إلی جهه ساکنا فی غیر تلک الجهه بل هو عدم کل حرکه ممکنه فی ذلک المکان، واحتج الأولون بأن السکون فی النهایه کمال للحرکه وکمال الشئ لا یقابله. والجواب أن السکون لیس کمالا للحرکه بل للمتحرک.

الثانی: أن السکون ضد یقابل الحرکه المستقیمه والمستدیره معا، وذلک لأنه لما بین أن السکون عباره عن حفظ النسب وکان حفظ النسب أنما یتم ببقاء الجسم فی مکانه علی وضعه وجب أن یکون السکون مقابلا للحرکه المستقیمه والمستدیره معا لانتفاء حفظ النسب فیهما.

قال: وفی غیر الأین حفظ النوع.

أقول: لما بین أن السکون عباره عن حفظ النسب وکان ذلک أنما یتحقق فی السکون فی المکان لکن لیس کل سکون فی مکان، وجب علیه أن یفسر السکون فی غیر الأین من المقولات فجعله عباره عن حفظ النوع فی المقوله، التی تقع فیها الحرکه.

قال: ویتضاد لتضاد ما فیه (2).

[شماره صفحه واقعی : 382]

ص: 2429


1- کما فی (م) والنسخ الباقیه: الأجسام الثابته. والصواب الأول کما یصرح به فی شرح المتن التالی.
2- کما فی غیر (م) وفیها: ویتضادان لتضاد ما فیه، علی التثنیه. ولعلها باعتبار السکونین أی یتضاد سکون سکونا لتضاد ما فیه.

أقول: قد یعرض فی السکون التضاد کما یعرض فی الحرکه، فإن السکون فی المکان الأعلی یضاد السکون فی المکان الأسفل فعله تضاده لیست تضاد الساکن ولا المسکن ولا الزمان لما تقدم فی الحرکه، ولا تعلق له بما منه وما إلیه فوجب أن تکون عله تضاده هو تضاد ما فیه.

قال: ومن الکون طبیعی وقسری وإرادی.

أقول: الکون یرید به هنا الجنس الشامل للحرکه والسکون کما اصطلح علیه المتکلمون، وقسمه إلی أقسام ثلاثه وذلک لأنه عباره عن حصول الجسم فی الحیز، وذلک الحصول قد بینا أنه لا یجوز استناده إلی ذات الجسم فلا بد من قوه یستند إلیها، وتلک القوه إما أن تکون مستفاده من الخارج وهی القسریه، أو لا وهی الطبیعیه إن لم تقارن الشعور، والإرادیه إن قارنته.

قال: فطبیعی الحرکه أنما یحصل عند مقارنه أمر غیر طبیعی.

أقول: الطبیعیه أمر ثابت والحرکه غیر ثابته فلا تستند إلیها لذاتها بل لا بد من اقتران الطبیعه بأمر غیر طبیعی، ویفتقر فی الرد إلیه إلی الانتقال فیکون ذلک الانتقال طبیعیا أما فی الأین فکالحجر المرمی إلی فوق، وأما فی الکیف فکالماء المسخن، وأما فی الکم فکالذابل بالمرض.

قال: لیرد الجسم إلیه فیقف.

أقول: غایه الحرکه الطبیعیه أنما هی حصول الحاله الملائمه الطبیعیه التی فرضنا زوالها حتی اقتضت الطبیعه الحرکه ورد الجسم إلیها بعد عدمها عنه، لا الهرب عن الحاله غیر الطبیعیه، قیل لعدم الاختصاص وهو ممنوع، إذ کل طریق غیر طبیعی مهروب عنه فیختص بالطبیعی، وعلی کل تقدیر فإذا حصلت الحاله الطبیعیه وقف الجسم وعدمت الحرکه الطبیعیه لزوال الشرط وهو عدم الحاله غیر الطبیعیه.

قال: فلا تکون دوریه.

أقول: هذا نتیجه ما تقدم، فإن الحرکه الطبیعیه تطلب استرداد الحاله الطبیعیه

[شماره صفحه واقعی : 383]

ص: 2430

بعد زوالها، والحرکه الدوریه تطلب بالحرکه عین ما هربت عنه فلا تکون طبیعیه وهو ظاهر.

واعلم أن الحرکه الطبیعیه قد بینا أنها أنما تصدر عن الطبیعه لا بانفرادها بل بمشارکه الأحوال الغیر الطبیعیه، ولتلک الأحوال درجات متفاوته (1) فی القرب والبعد، فإذا حرکت الطبیعه الجسم إلی نقطه معینه کانت مع حال مخصوصه غیر ملائمه، فإذا وصل الجسم إلی تلک النقطه لم تبق تلک الحاله بل حصلت حاله أخری هی الحصول فی حد آخر، فعله الحرکه الأولی التامه غیر عله الحرکه الثانیه فلا یقال: الطبیعه فی منتصف المسافه مثلا تهرب عما طلبته بالطبیعه.

قال: وقسریها مستند إلی قوه مستفاده قابله للضعف.

أقول: الحرکه القسریه إما أن تکون مع ملازمه المتحرک أو مع مفارقته، والأول لا إشکال فیه وإنما البحث فی الثانی، فالمشهور أن المحرک کما یفید المقسور حرکه کذلک یفیده قوه فاعله لتلک الحرکه قابله للضعف بسبب الأمور الخارجیه والطبیعه المقاومه، وکلما ضعفت القوه القسریه بسبب المصادمات قویت الطبیعه إلی أن تفنی تلک القوه بالکلیه.

وعندی هنا إشکال، فإن الواحد بالشخص لا یبقی حال ضعفه، فالقوه القسریه إذا عدمت عند ضعفها افتقر المتجدد منها إلی عله کافتقار الحرکه، والأقرب هنا أن نثبت فی المتحرک قسرا أمورا ثلاثه: الحرکه القسریه والمیل القسری وهو القابل للشده والضعف والقوه المستفاده من القاسر وهی باقیه لا تشتد ولا تضعف وتجدد المیول ما لم یحصل للهواء الذی یتحرک فیه المتحرک تلبد وتصلب یمنع عن النفوذ فیه فتبطل القوه القسریه بالکلیه.

قال: وطبیعی السکون یستند إلی الطبیعه مطلقا.

أقول: السکون منه طبیعی کاستقرار الأرض فی المرکز، ومنه قسری کالحجر

[شماره صفحه واقعی : 384]

ص: 2431


1- هکذا فی جمیع النسخ إلا (م) ففیها: درجات متقاربه.

الواقف فی الهواء قسرا، ومنه إرادی کسکون الحیوان بإرادته فی مکان ما.

والطبیعی من السکون ما یستند إلی الطبیعه مطلقا بخلاف الحرکه الطبیعیه المستنده إلی الطبیعه لا مطلقا بل عند مقارنه أمر غیر ملائم.

قال: وتعرض البساطه ومقابلها للحرکه خاصه.

أقول: من الحرکات ما هو بسیط کحرکه الحجر إلی أسفل، ومنها ما هو مرکب کحرکه النمله علی الرحی إذا اختلفتا فی المقصد، فإن حرکه کل من النمله والرحی وإن کانت بسیطه لکن إذا نظر إلی حرکه النمله الذاتیه باعتبار حصولها فی محل متحرک بالعرض حصل لها ترکیب، ثم إن کانت إحدی الحرکتین مساویه للأخری حدث للنمله ثبات بالنسبه إلی الأمور الثابته وإن فضلت إحداهما الأخری حصل لها حرکه بقدر فضل إحداهما علی الأخری، وهذا أنما یکون فی متحرک یتحرک بالعرض إذ یستحیل تحرک الجسم الواحد بالذات حرکتین إلی جهه أو جهتین.

قال: ولا یعلل الجنس (1) ولا أنواعه بما یقتضی الدور.

أقول: الذی خطر لنا فی تفسیر هذا الکلام الرد علی أبی هاشم حیث قال: إن حصول الجسم فی المکان معلل بمعنی وإن الحرکه معلله بمعنی، والدلیل علی بطلانه أن المعنی الذی جعل عله فی الحصول إما أن یوجد قبل الحصول أو لا، فإن کان الثانی لزم الدور، وإن کان الأول فإن اقتضی اندفاع الجسم إلی مکان ما فهو المیل وهو ثابت، وإلا لم یکن عله.

المتی

قال: الخامس المتی وهو النسبه إلی الزمان أو طرفه.

[شماره صفحه واقعی : 385]

ص: 2432


1- المراد بالجنس فی المقام الکون أی الأین کما تقدم فی کلام الشارح آنفا بیان قوله: (ومن الکون طبیعی وقسری وإرادی) من أن الکون هو الجنس، فإن الکون عند المعتزله هو الجنس لأنواعه الأربعه: الحرکه والسکون والاجتماع والافتراق.

أقول: لما فرغ من البحث عن مقوله الأین شرع فی البحث عن المتی، والمراد بها نسبه الشئ إلی الزمان أو طرفه بالحصول فیه وهو إما حقیقی وهو الذی لا یفضل عن کون الشئ کالصیام فی النهار، وإما غیر حقیقی کالصلاه فیه.

والفرق بین المتی الحقیقی والأین الحقیقی فی النسبه أن المتی الواحد قد یشترک فیه کثیرون بخلاف الأین الحقیقی.

قال: والزمان مقدار الحرکه من حیث التقدم والتأخر العارضین لها (1) باعتبار آخر.

أقول: الحرکه یعرض لها نوعان من التقدم والتأخر وتتقدر باعتبارهما، فإن الحرکه لا بد لها من مسافه تزید بزیادتها وتنقص بنقصانها ولا بد لها من زمان کذلک، ویعرض لأجزائها تقدم وتأخر باعتبار تقدم بعض أجزاء المسافه علی بعض، فإن الجزء من الحرکه الحاصل فی الحیز المتقدم من المسافه متقدم علی الحاصل فی المتأخر منها، وکذلک الحاصل فی المتقدم من الزمان متقدم علی الحاصل فی متأخره، لکن الفرق بین تقدم المسافه وتقدم الحرکه أن المتقدم من المسافه یجامع المتأخر بخلاف أجزاء الحرکه، ویحصل للحرکه عدد بالاعتبارین فالزمان هو مقدار الحرکه وعددها من حیث التقدم والتأخر العارضین لها باعتبار المسافه لا باعتبار الزمان وإلا لزم الدور، وإلی هذا أشار بقوله: باعتبار آخر، أی باعتبار آخر مغایر لاعتبار الزمان.

قال: وإنما تعرض المقوله بالذات للمتغیرات، وبالعرض لمعروضها.

أقول: هذه المقوله التی هی المتی إنما تعرض بالذات للمتغیرات کالحرکات، وإنما تعرض لغیرها بالعرض وبواسطتها، فإن ما لا یتغیر لا تعرض له هذه النسبه إلا باعتبار عروض صفات متغیره له کالأجسام التی تعرض لها الحرکات

[شماره صفحه واقعی : 386]

ص: 2433


1- کما فی (ز) وفی عده نسخ مخطوطه مصححه معتبره (م ق ص ش د): العارضان لها، وکذا فی عباره الشارح. ومتن الشوارق والقوشجی والشرح القدیم للأصفهانی والنسخه المنسوبه إلی خط الخواجه کلها: العارضان لها فالنعت مقطوع تنبیها علی أن الزمان یلحقه التقدم والتأخر لذاته.

فتلحقها هذه النسبه.

قال: ولا یفتقر وجود معروضها وعدمه إلیه.

أقول: الذی فهمناه من هذا الکلام أمران: (أحدهما) أن وجود معروض المتغیرات وعدمه لا یفتقر إلی الزمان لأنه متأخر عن المتغیرات لأنه مقدارها وهی متأخره عن المتغیرات التی هی معروضها، فلو افتقر وجود المعروض وعدمه إلیه لزم الدور.

(الثانی) أن هذه النسبه التی هی المقوله عارضه للمنتسبین اللذین أحدهما الزمان، فالزمان معروض لهذه النسبه ووجود هذا المعروض وعدمه لا یفتقران إلی الزمان وإلا لزم التسلسل.

قال: والطرف کالنقطه وعدمه فی الزمان لا علی التدریج.

أقول: الطرف یعنی به الآن فإنه طرف الزمان ووجوده فرضی علی ما اختاره المصنف رحمه الله من نفی الجوهر الفرد کوجود النقطه فی الجسم، وعدمه فی جمیع الزمان الذی بعده لا علی التدریج وذلک لأن عدم الشئ قد یکون فی آن کالأجسام وغیرها من الأعراض القاره، وقد یکون فی زمان وهذا علی قسمین:

الأول: أن یکون العدم علی التدریج کعدم الحرکه، والثانی: أن یکون لا علی التدریج کاللامماسه وکعدم الآن.

قال: وحدوث العالم یستلزم حدوثه.

أقول: قد بینا فیما تقدم أن العالم حادث والزمان من جملته فیکون حادثا بالضروره، والأوائل نازعوا فی ذلک وقد تقدم کلامهم والجواب عنه.

الوضع

قال: السادس الوضع وهو هیئه تعرض للجسم باعتبار نسبتین.

[شماره صفحه واقعی : 387]

ص: 2434

أقول: الوضع من جمله الأعراض النسبیه، واعلم أن لفظه الوضع تقال علی معان بالاشتراک: أحدها: کون الشئ بحیث یشار إلیه إشاره حسیه أنه هنا أو هناک، فالنقطه ذات وضع بهذا الاعتبار دون الوحده. وثانیها: هیئه تعرض للجسم بسبب نسبه أجزائه بعضها إلی بعض. والثالث: هیئه تعرض للجسم بسبب نسبه أجزائه بعضها إلی بعض وبسبب نسبه أجزائه إلی الأمور الخارجه عنه، وهذا هو المقوله المذکوره هنا کالقیام فإنه یفتقر إلی حصول نسبه الأجزاء ونسبه لها إلی الأمور الخارجیه مثل کون رأس القائم من فوق ورجلاه من أسفل ولولا هذه النسبه لکان الانتکاس قیاما، وإلی هذا أشار بقوله: باعتبار نسبتین، أی باعتبار نسبه الأجزاء بعضها إلی بعض وباعتبار نسبه الأجزاء إلی الأمور الخارجیه.

قال: وفیه تضاد وشده وضعف.

أقول: قد یقع فی الوضع تضاد کالقیام والانتکاس، فإنهما هیئتان وجودیتان بینهما غایه الخلاف متعاقبتان علی موضوع واحد فیکونان متضادین، وقد یقع فیه أیضا شده وضعف فإن الانتصاب والانتکاس قد یقبلان الشده والضعف.

المِلک

قال: السابع الملک وهو نسبه التملک.

أقول: قال أبو علی: إن مقوله الملک لم أحصلها إلی الآن، ویشبه أن تکون عباره عن نسبه الجسم إلی حاو له أو لبعض أجزائه کالتسلح (1) والتختم، فمنه

[شماره صفحه واقعی : 388]

ص: 2435


1- بالحاء المهمله، والمعجمه مهمله. أما عباره الشیخ فقال فی الفصل الثالث من ثانیه طبیعیات الشفاء فی بیان المقولات التی تقع الحرکه فیها: وأما مقوله الجده فإنی إلی هذه الغایه لم أتحققها، والذی یقال: إن هذه المقوله تدل علی نسبه الجسم إلی ما یشمله ویلزمه فی الانتقال، فیکون تبدل هذه النسبه علی الوجه الأول أنما هو فی السطح الحاوی وفی المکان فلا یکون فیها علی ما أظن لذاتها وأولا حرکه (ج 1 ط 1 ص 47).

ذاتی کحال الهره عند أهابها، ومنه عرضی کبدن الانسان عند قمیصه. وأما المصنف رحمه الله فإنه حصل هذه المقوله وبین أنها عباره عن نسبه التملک قال رحمه الله:

ولخفائها عبر المتقدمون عنها بعبارات مختلفه کالجده والملک وله.

الفعل و الانفعال

قال: الثامن والتاسع أن یفعل وأن ینفعل.

أقول: هاتان مقولتان ذهب الأوائل إلی أنهما ثابتان عینا وهما عباره عن تأثیر الشئ فی غیره وتأثره عنه ما دام التأثیر والتأثر موجودین، وإذا انقطعا قیل لهما: فعل وانفعال، فإن الجسم ما دام فی الاحتراق قیل له هو ذا یحترق (1) فإذا

[شماره صفحه واقعی : 389]

ص: 2436


1- هو ذا کلمه واحده معناها بالفارسیه: اینک، اکنون، آنک. وفی طبیعیات أرسطو (ص 465 ط 1 القاهره): وأما هو ذا فإنه الجزء من الزمان المستقبل القریب من الآن الحاضر غیر المنقسم، مثال ذلک أن تقول: متی تمضی؟ فیقال لک: هو ذا یمضی، أی الوقت الذی هو مزمع بالمضی فیه قد أزف. ومن الزمان السالف ما لیس ببعید من الآن، مثال ذلک أن تقول: متی تمضی؟ فیقال لک: هو ذا قد مضیت. ولسنا نقول: إن مدینه ایلیون هو ذا قد فتحت، لأن فتحها کان بعیدا جدا من الآن. أقول: فکلمه هو ذا یونانیه دخیله فی کلمات العرب لا أنها مؤلفه من کلمتین هما: هو وذا، ثم استعملت مفرده کما یظن، ونحوها کلمه هب بمعنی سلمنا الرائجه فی الصحف العربیه فإنها یونانیه أیضا دخلت فی لغه العرب من قلم المترجمین فی أوائل الاسلام، لا أنها من وهب کما یظن أیضا. وقال الشیخ فی آخر المقاله الثانیه من طبیعیات الشفاء (ج 1 ط 1 ص 81): ومن هذه الألفاظ - یعنی الألفاظ الزمانیه - قولهم: هو ذا، وهو ما یدل علی آن قریب فی المستقبل من الآن الحاضر لا یشعر بمقدار البعد بینهما قصرا شعورا یعتد به. والشیخ عقد فی الموضع المذکور من الشفاء فصلا فی بیان الألفاظ الزمانیه نحو: بغته ودفعه وقبیل ونحوها. وقال فی منطق الشفاء: شکل الکلمه التی فی المستقبل بعینه شکل الکلمه التی للحاضر فیقال: إن زیدا یمشی أی فی الحال، ویمشی أی فی الاستقبال، فإذا حاولوا زیاده البیان قالوا: إن زیدا هو ذا یمشی فأقتضی الحال، أو قالوا: سوف یمشی فاقتضی الاستقبال. وهذه الکلمه فی الروایات أیضا غیر عزیزه ففی کتاب الطب لأبی عتاب وأخیه أحمد بن العباس بن المفضل قال: حدثنی أخی المفضل قال: لدغتنی عقرب فکادت شوکته حین ضربتنی تبلغ بطنی من شده ما ضربتنی، وکان أبو الحسن العسکری علیه السلام جارنا، فصرت إلیه فقال [ أبی ]: إن ابنی عبد الله لدغته وهو ذا یتخوف علیه، فقال: أسقوه من دواء الجامع فإنه دواء الرضا علیه السلام، الحدیث. وفی الباب الحادی والعشرین من أبواب التیمم من وسائل الشیعه (ج 1 ص 189 من الطبع البهادری): عبد الله بن عاصم قال: سألت أبا عبد الله علیه السلام عن الرجل لا یجد الماء فیتیمم ویقوم فی الصلاه فجاء الغلام فقال: هو ذا الماء، فقال: إن کان لم یرکع فلینصرف ویلتوضأ وإن کان قد رکع فلیمض فی صلاته. وقال الشیخ فی الفصل الخامس من النمط الثالث من الإشارات فی إثبات أن نفس الانسان غیر الجسمیه والمزاج ما هذا لفظه: هو ذا یتحرک الحیوان بشئ غیر جسمیته.. الخ. وترجمه عبد السلام الفارسی هکذا: آنک جانور جنبش می کند بچیزی جز جسم أو. وللسید الأفخم محمد باقر المعروف بالمیر الداماد تعلیقه فی ذلک المقام من الإشارات فی بیان کلمه هو ذا، قال: هو ذا - بفتح الهاء وتسکین الواو - کلمه مفرده تستعمل للاستمرار والتأکید ومرادفها فی لغه الفرس همی، ومقابلتها فی لغه العرب بغته.. الخ. أقول: والصواب أن مرادفها فی لغه الفرس اینک واکنون وآنک، کما علمت من کلمات أرسطو والشیخ ومواضع استعمالها فی الروایه وغیرها، ثم إن قوله: تستعمل للاستمرار والتأکید ففیه ما فیه أیضا کما دریت، ولما فسرها للاستمرار والتأکید قال: إن مرادفها فی لغه الفرس همی، وقد فهمت معناها الصحیح ومرادفها کذلک.

انقطع احتراقه واستقر أطلق علیه لفظه المصدر.

قال: والحق ثبوتهما ذهنا وإلا لزم التسلسل.

أقول: المصنف رحمه الله ذهب هنا إلی ما ذهب إلیه المتکلمون، وخالف الأوائل فی ذلک وجعل هاتین المقولتین أمرین ذهنیین لا ثبوت لهما عینا وإلا لزم التسلسل.

ووجه اللزوم أن ثبوتهما یستدعی عله مؤثره فیهما، فلتلک العله نسبه التأثیر إلیهما ولهما نسبه التأثر عنها، وذلک یستدعی ثبوت نسبتین أخریین وهکذا إلی ما لا یتناهی.

[شماره صفحه واقعی : 390]

ص: 2437

المقصد الثالث : فی إثبات الصانع تعالی و صفاته و آثاره

اشاره

وفیه فصول:

[شماره صفحه واقعی : 391]

ص: 2438

الفصل الأول : فی وجوده تعالی

قال: الموجود إن کان واجبا وإلا استلزمه لاستحاله الدور والتسلسل.

أقول: یرید إثبات واجب الوجود تعالی وبیان صفاته وما یجوز علیه وما لا یجوز وبیان أفعاله وآثاره وابتدأ بإثبات وجوده لأنه الأصل فی ذلک کله، والدلیل علی وجوده أن نقول هنا موجود بالضروره فإن کان واجبا فهو المطلوب، وإن کان ممکنا افتقر إلی مؤثر موجود بالضروره فذلک المؤثر إن کان واجبا فالمطلوب، وإن کان ممکنا افتقر إلی مؤثر موجود فإن کان واجبا فالمطلوب وإن کان ممکنا تسلسل أو دار، وقد تقدم بطلانهما وهذا برهان قاطع أشیر إلیه فی الکتاب العزیز بقوله: (أو لم یکف بربک أنه علی کل شئ شهید) (1) وهو استدلال لمی.

والمتکلمون سلکوا طریقا آخر فقالوا: العالم حادث فلا بد له من محدث، فلو کان محدثا تسلسل أو دار، وإن کان قدیما ثبت المطلوب لأن القدم یستلزم الوجوب، وهذه الطریقه أنما تتمشی بالطریقه الأولی، فلهذا اختارها المصنف رحمه الله علی هذه.

[شماره صفحه واقعی : 392]

ص: 2439


1- فصلت: 53.
الفصل الثانی : فی صفاته تعالی
اشاره

وفیه مسائل:

1- المسأله الأولی : فی أنه تعالی قادر

(1)

قال: الثانی فی صفاته. وجود العالم بعد عدمه ینفی الإیجاب.

أقول: لما فرغ من البحث عن الدلاله علی وجود الصانع تعالی شرع فی الاستدلال علی صفاته تعالی وابتدأ بالقدره، والدلیل علی أنه تعالی قادر أنا قد بینا أن العالم حادث، فالمؤثر فیه إن کان موجبا لزم حدوثه أو قدم ما فرضناه حادثا أعنی العالم والتالی بقسمیه باطل، بیان الملازمه أن المؤثر الموجب یستحیل تخلف أثره عنه، وذلک یستلزم إما قدم العالم وقد فرضناه حادثا أو حدوث المؤثر ویلزم التسلسل، فظهر أن المؤثر للعالم قادر مختار.

قال: والواسطه غیر معقوله.

أقول: لما فرغ من الاستدلال علی مطلوبه شرع فی أنواع من الاعتراضات للخصم مع وجه المخلص منها، وتقریر هذا السؤال أن یقال: دلیلکم یدل علی أن

[شماره صفحه واقعی : 393]

ص: 2440


1- باتفاق النسخ کلها، بدون کلمه مختار وفی آخر البحث: فظهر أن المؤثر للعالم قادر مختار، أیضا باتفاق النسخ کلها، فأوهم ذیل البحث زیاده مختار فی العنوان کما فی المطبوعه.

مؤثر العالم مختار ولیس یدل علی أن الواجب مختار بل جاز أن یکون الواجب تعالی موجبا لذاته معلولا یؤثر (1) فی العالم علی سبیل الاختیار، وتقریر الجواب أن هذه الواسطه غیر معقوله (2) لأنا قد بینا حدوث العالم بجملته وأجزائه، والمعنی بالعالم کل موجود سوی الله تعالی، وثبوت واسطه بین ذات الله تعالی وبین ما سواه غیر معقول.

قال: ویمکن عروض الوجوب والامکان للأثر باعتبارین.

أقول: هذا جواب عن سؤال آخر، وتقریره أن المؤثر إما أن یستجمع جمیع جهات المؤثریه أو لا، فإن کان الأول کان وجود الأثر عنه واجبا وإلا لافتقر ترجیحه إلی مرجح زائد فلا تکون الجهات بأسرها موجوده هذا خلف، أو لزم الترجیح من غیر مرجح وهو باطل بالضروره، وإن لم یکن مستجمعا لجمیع الجهات استحال صدور الأثر عنه، وحینئذ لا یمکن تحقق القادر لأنه علی تقدیر حصول جمیع الجهات یمتنع الترک، وعلی تقدیر انتفاء بعضها یمتنع الفعل فلا تتحقق المکنه من الطرفین.

وتقریر الجواب أن الأثر تعرض له نسبتا الوجوب والإمکان باعتبارین فلا یتحقق الموجب ولا یلزم الترجیح من غیر مرجح، وبیانه أن فرض استجماع المؤثر جمیع ما لا بد منه فی المؤثریه هو بأن یکون المؤثر المختار مأخوذا مع قدرته التی یستوی طرفا الوجود والعدم بالنسبه إلیها ومع داعیه الذی یرجح أحد طرفیه، وحینئذ یجب الفعل بعدهما نظرا إلی وجود الداعی والقدره ولا تنافی بین

[شماره صفحه واقعی : 394]

ص: 2441


1- کما فی (م ص ش د) فقوله: معلولا، مفعول لقوله: موجبا، بالکسر علی هیئه الفاعل. وفی (ق ز): موجبا لذاته وله معلول یؤثر. فعلی هذه النسخه کان قوله: موجبا، بالفتح. ولکنها تصرف من غیر لزوم ومفادهما واحد لکن ما فی النسخ الأولی وهی أمتنها وأقدمها متعین بلا کلام.
2- وفی (م)، وحدها وهی أقدم النسخ: أو بواسطه غیر معقوله. والنسخ الأخری کلها کما فی المتن، وأسلوب کلام الخواجه فی التجرید یعطی الأول.

هذا الوجوب وبین الإمکان نظرا إلی مجرد القدره والاختیار، وهذا کما إذا فرضنا وقوع الفعل من المختار فإنه یصیر واجبا من جهه فرض الوقوع ولا ینافی الاختیار، وبهذا التحقیق یندفع جمیع المحاذیر اللازمه لأکثر المتکلمین فی قولهم القادر یرجح أحد مقدوریه علی الآخر لا لمرجح.

قال: واجتماع القدره علی المستقبل مع العدم.

أقول: هذا جواب عن سؤال آخر، وتقریره أن نقول: الأثر إما حاصل فی الحال فواجب فلا یکون مقدورا، أو معدوم فممتنع فلا قدره.

وتقریر الجواب أن الأثر معدوم حال حصول القدره ولا نقول: أن القدره حال عدم الأثر تفعل الوجود فی تلک الحال بل فی المستقبل، فیمکن اجتماع القدره علی الوجود فی المستقبل مع العدم فی الحال. لا یقال: الوجود فی الاستقبال غیر ممکن فی الحال لأنه مشروط بالاستقبال الممتنع فی الحال، وإذا کان کذلک فلا قدره علیه فی الحال وعند حصول الاستقبال یعود الکلام، لأنا نقول: القدره لا تتعلق بالوجود فی الاستقبال فی الحال بل فی الاستقبال.

قال: وانتفاء الفعل لیس فعل الضد.

أقول: هذا جواب عن سؤال آخر، وتقریره أن القادر لا یتعلق فعله بالعدم فلا یتعلق فعله بالوجود. أما بیان المقدمه الأولی فلأن الفعل یستدعی الوجود والامتیاز وهما ممتنعان فی حق المعدوم، وأما الثانیه فلأنکم قلتم القادر هو الذی یمکنه الفعل والترک وإذا انتفی إمکان الترک انتفی إمکان الفعل. وتقریر الجواب أن القادر هو الذی یمکنه أن یفعل وأن لا یفعل، ولیس لا یفعل عباره عن فعل الضد.

قال: وعمومیه العله تستلزم عمومیه الصفه.

أقول: یرید بیان أنه تعالی قادر علی کل مقدور وهو مذهب الأشاعره، وخالف أکثر الناس فی ذلک فإن الفلاسفه قالوا: إنه تعالی قادر علی شئ

[شماره صفحه واقعی : 395]

ص: 2442

واحد (1) لأن الواحد لا یتعدد أثره، وقد تقدم بطلان مقالتهم.

والمجوس ذهبوا إلی أن الخیر من الله تعالی والشر من الشیطان، لأن الله تعالی خیر محض وفاعل الشر شریر.

والمانویه ذهبوا (2) إلی أن الخیر من النور والشر من الظلمه.

والنظام قال: إن الله تعالی لا یقدر علی القبیح لأنه یدل علی الجهل أو الحاجه.

وذهب البلخی إلی أن الله لا یقدر علی مثل مقدور العبد لأنه إما طاعه أو سفه (3).

وذهب الجبائیان إلی أنه تعالی لا یقدر علی عین مقدور العبد وإلا لزم اجتماع الوجود والعدم علی تقدیر أن یرید الله إحداثه والعبد عدمه.

وهذه المقالات کلها باطله، لأن المقتضی لتعلق القدره بالمقدور أنما هو الإمکان، إذ مع الوجوب والامتناع لا تعلق والإمکان ثابت فی الجمیع فثبت الحکم وهو صحه التعلق، وإلی هذا أشار المصنف رحمه الله بقوله: عمومیه العله أی الإمکان تستلزم عمومیه الصفه، أعنی القدره علی کل مقدور.

والجواب عن شبهه المجوس أن المراد من الخیر والشریر إن کان من فعلهما فلم لا یجوز إسنادهما إلی شئ واحد، وأیضا الخیر والشر لیسا ذاتیین للشئ فجاز أن یکون الشئ خیرا بالقیاس إلی شئ وشرا بالقیاس إلی آخر، وحینئذ یصح إسنادهما إلی ذات واحده.

وعن شبهه النظام أن الإحاله حصلت بالنظر إلی الداعی، فلا تنافی الإمکان الذاتی المقتضی لصحه تعلق القادر.

[شماره صفحه واقعی : 396]

ص: 2443


1- الفیلسوف الإلهی لا یقول أن ذلک الشئ واحد عددی فلا ردع ولا بطلان.
2- قال الماتن فی نقد المحصل (ص 130 ط مصر): المجوس من الثنویه یقولون: إن فاعل الخیر یزدان، وفاعل الشر اهرمن ویعنون بهما ملکا وشیطانا، والله تعالی منزه عن فعل الخیر والشر. والمانویه یقولون: إن فاعلهما النور والظلمه. والدیصانیه یذهبون إلی مثل ذلک.. الخ فیستفاد من کلامه أن الثنویه فی الشرح کما فی المطبوعه محرفه والصواب المانویه.
3- وفی (م) إما طاعه أو سنه، والنسخ الباقیه سفه، والشارح العلامه قال فی الشرح: إن الطاعه والعبث وصفان.. الخ والعبث هو السفه.

وعن شبهه البلخی أن الطاعه والعبث وصفان لا یقتضیان الاختلاف الذاتی.

وعن شبهه الجبائیین أن العدم أنما یحصل إذا لم یوجد داع لقادر آخر إلی إیجاده.

2- المسأله الثانیه : فی أنه تعالی عالم

قال: والأحکام والتجرد (1) واستناد کل شئ إلیه دلائل العلم.

أقول: لما فرغ من بیان کونه تعالی قادرا وکیفیه قدرته شرع فی بیان کونه تعالی عالما وکیفیه علمه، واستدل علی کونه تعالی عالما بوجوه ثلاثه، الأول منها للمتکلمین والأخیران للحکماء:

الوجه الأول: أنه تعالی فعل الأفعال المحکمه وکل من کان کذلک فهو عالم، (أما المقدمه الأولی) فحسیه لأن العالم إما فلکی أو عنصری، وآثار الحکمه والإتقان فیهما ظاهره مشاهده، (وأما الثانیه) فضروریه لأن الضروره قاضیه بأن غیر العالم یستحیل منه وقوع الفعل المحکم المتقن مره بعد أخری.

الوجه الثانی: أنه تعالی مجرد وکل مجرد عالم بذاته وبغیره، أما الصغری فإنها وإن کانت ظاهره لکن بیانها یأتی فیما بعد عند الاستدلال علی کونه تعالی لیس بجسم ولا جسمانی، وأما الکبری فلأن کل مجرد فإن ذاته حاصله لذاته لا لغیره وکل مجرد حصل له مجرد فإنه عاقل لذلک المجرد، لأنا لا نعنی بالتعقل إلا الحصول فإذن کل مجرد فإنه عاقل لذاته.

وأما إن کل مجرد عالم بغیره فلأن کل مجرد أمکن أن یکون معقولا وحده وکل ما یمکن أن یکون معقولا وحده أمکن أن یکون معقولا مع غیره وکل مجرد

[شماره صفحه واقعی : 397]

ص: 2444


1- الأحکام هو إتقان الصنع ووحده التدبیر، والحکم بالأحکام محکم، وأما تجرده تعالی فتنزیه فی عین التشبیه تعالی الله عن ذلک بل هو فی السماء إله وفی الأرض إله وهو الصمد الحق العالی فی دنوه والدانی فی علوه.

یعقل مع غیره فإنه عاقل لذلک الغیر، أما ثبوت المعقولیه لکل مجرد فظاهر لأن المانع من التعقل أنما هو الماده لا غیر، وأما صحه التقارن فی المعقولیه فلأن کل معقول فإنه لا ینفک عن الأمور العامه، وأما وجوب العاقلیه (1) حینئذ فلأن إمکان مقارنه المجرد للغیر لا یتوقف علی الحضور فی العقل لأنه نوع من المقارنه فیتوقف إمکان الشئ علی ثبوته فعلا وهو باطل، وإمکان المقارنه هو إمکان التعقل، وفی هذا الوجه أبحاث مذکوره فی کتبنا العقلیه.

الوجه الثالث: أن کل موجود سواه ممکن علی ما یأتی فی باب الوحدانیه، وکل ممکن فإنه مستند إلی الواجب إما ابتداءا أو بوسائط علی ما تقدم، وقد سلف أن العلم بالعله یستلزم العلم بالمعلول، والله تعالی عالم بذاته علی ما تقدم فهو عالم بغیره.

قال: والأخیر عام.

أقول: الوجه الأخیر من الأدله الثلاثه الداله علی کونه تعالی عالما یدل علی عمومیه علمه بکل معلوم، وتقریره أن کل موجود سواه ممکن وکل ممکن مستند إلیه فیکون عالما به سواء کان جزئیا أو کلیا، وسواء کان موجودا قائما بذاته أو عرضا قائما بغیره، وسواء کان موجودا فی الأعیان أو متعقلا فی الأذهان لأن وجود الصوره فی الذهن من الممکنات أیضا فیستند إلیه، وسواء کانت الصوره الذهنیه صوره أمر وجودی أو عدمی ممکن أو ممتنع، فلا یعزب عن علمه شئ من الممکنات ولا من الممتنعات، وهذا برهان شریف قاطع.

قال: والتغایر اعتباری.

أقول: لما فرغ من الاستدلال علی کونه تعالی عالما بکل معلوم شرع فی الجواب عن الاعتراضات الوارده عن المخالفین وابتدأ باعتراض من نفی علمه

[شماره صفحه واقعی : 398]

ص: 2445


1- کما فی (م ص) وهما أصح النسخ والأولی أقدمها. وفی (ش ق ز د): وأما ثبوت العاقلیه. ولا یخفی علیک أن قوله: فإنه عاقل لذلک الغیر، یناسب الوجوب أشد مناسبه من الثبوت.

تعالی بذاته ولم یذکر الاعتراض صریحا بل أجاب عنه وحذفه للعلم به. وتقریر الاعتراض أن نقول: العلم إضافه بین العالم والمعلوم أو مستلزم للإضافه، وعلی کلا التقدیرین فلا بد من المغایره بین العالم والمعلوم ولا مغایره فی علمه بذاته.

والجواب أن المغایره قد تکون بالذات وقد تکون بنوع من الاعتبار، وهاهنا ذاته تعالی من حیث إنها عالمه مغایره لها من حیث إنها معلومه وذلک کاف فی تعلق العلم.

قال: ولا یستدعی العلم صورا مغایره للمعلومات عنده، لأن نسبه الحصول إلیه أشد من نسبه الصور المعقوله لنا.

أقول: هذا جواب عن اعتراض آخر أورده من نفی علم الله تعالی بالماهیات المغایره له، وتقریر الاعتراض أن العلم صوره مساویه للمعلوم فی العالم، فلو کان الله تعالی عالما بغیره من الماهیات لزم حصول صور تلک المعلومات فی ذاته تعالی وذلک یستلزم تکثره تعالی، وکونه قابلا وفاعلا ومحلا لآثاره، وأنه تعالی لا یوجد شیئا مما یباین ذاته بل بتوسط الأمور الحاله فیه (1) وکل ذلک باطل.

وتقریر الجواب أن العلم لا یستدعی صورا مغایره للمعلومات عنده تعالی لأن العلم هو الحصول عند المجرد علی ما تقدم، ولا ریب فی أن الأشیاء کلها حاصله له لأنه مؤثرها وموجدها، وحصول الأثر للمؤثر أشد من حصول المقبول لقابله مع أن الثانی لا یستدعی حصول صوره مغایره لذات الحاصل، فإنا إذا عقلنا ذواتنا لم نفتقر إلی صوره مغایره لذواتنا، ثم إذا أدرکنا شیئا ما بصوره

[شماره صفحه واقعی : 399]

ص: 2446


1- وفی (م): بل بتوسط الأمور الخارجیه، فالأمور الخارجیه هی تلک الصور الحاله فی الذات فهی من حیث إنها تغایر الذات خارجیه عنها، فتدبر. والنسخ الباقیه بعضها: بل یتوسط الأمور الحاله فیه، وبعضها: أو بتوسط الأمور الحاله فیه. وما اخترناه موافق لعباره الخواجه فی الفصل السابع عشر من النمط السابع من شرحه علی الإشارات (ص 192 ط الشیخ رضا) حیث قال: وبأنه تعالی لا یوجد شیئا مما یباینه بذاته بل بتوسط الأمور الحاله فیه. والشارح العلامه ناظر إلی عباراته فی ذلک المقام من شرح الإشارات، فراجع.

تحصل فی أذهاننا فإنا ندرک تلک الصوره الحاصله فی الذهن بذاتها لا باعتبار صوره أخری وإلا لزم تضاعف الصور مع أن تلک الصوره حاصله لذاتنا لا بانفرادها بل بمشارکه من المعقولات، فحصول العلم بالموجودات لواجب الوجود الذی تحصل له الأشیاء من ذاته بانفراده من غیر افتقار إلی صور لها أولی، ولما کانت ذاته سببا لکل موجود وعلمه بذاته عله لعلمه بآثاره وکانت ذاته وعلمه بذاته العلتان متغایرتین بالاعتبار متحدتین بالذات فکذا معلوله والعلم به متحدان بالذات متغایران بنوع من الاعتبار، وهذا بحث شریف أشار إلیه صاحب التحصیل وبسطه المصنف رحمه الله فی شرح الإشارات، وبهذا التحقیق یندفع جمیع المحالات لأنها لزمت باعتبار حصول صور فی ذاته تعالی عن ذلک.

قال: وتغیر الإضافات ممکن.

أقول: هذا جواب عن اعتراض الحکماء القائلین بنفی علمه تعالی بالجزئیات الزمانیه، وتقریر الاعتراض أن العلم یجب تغیره عند تغیر المعلوم وإلا لانتفت المطابقه، لکن الجزئیات الزمانیه متغیره فلو کانت معلومه لله تعالی لزم تغیر علمه تعالی، والتغیر فی علم الله تعالی محال.

وتقریر الجواب أن التغیر هنا أنما هو فی الإضافات لا فی الذات ولا فی الصفات الحقیقیه کالقدره التی تتغیر نسبتها وإضافتها إلی المقدور عند عدمه وإن لم تتغیر فی نفسها، وتغیر الإضافات جائز لأنها أمور اعتباریه لا تحقق لها فی الخارج.

قال: ویمکن اجتماع الوجوب والامکان باعتبارین.

أقول: هذا جواب عن احتجاج من نفی علمه تعالی بالمتجددات قبل وجودها، وتقریر کلامهم أن العلم لو تعلق بالمتجدد قبل تجدده لزم وجوبه وإلا لجاز أن لا یوجد، فینقلب علمه تعالی جهلا وهو محال.

[شماره صفحه واقعی : 400]

ص: 2447

والجواب إن أردتم بوجوب ما علمه تعالی (1) أنه واجب الصدور عن العلم فهو باطل، لأنه تعالی یعلم ذاته ویعلم المعدومات (2) وإن أردتم وجوب المطابقه لعلمه فهو صحیح لکن ذلک وجوب لاحق لا سابق فلا ینافی الإمکان الذاتی، وإلی هذا أشار بقوله: ویمکن اجتماع الوجوب والإمکان باعتبارین.

3- المسأله الثالثه : فی أنه تعالی حیّ

قال: وکل قادر عالم حی بالضروره.

أقول: اتفق الناس علی أنه تعالی حی واختلفوا فی تفسیره، فقال قوم: إنه عباره عن کونه تعالی لا یستحیل أن یقدر ویعلم. وقال آخرون: إنه من کان علی صفه لأجله علیها یجب أن یعلم ویقدر. والتحقیق أن صفاته تعالی إن قلنا بزیادتها علی ذاته فالحیاه صفه ثبوتیه زائده علی الذات وإلا فالمرجع بها إلی صفه سلبیه وهو الحق، وقد بینا أنه تعالی قادر عالم فیکون بالضروره حیا لأن ثبوت الصفه فرع عدم استحالتها.

4- المسأله الرابعه : فی أنه تعالی مرید

قال: وتخصیص بعض الممکنات بالایجاد فی وقت یدل علی إرادته تعالی (3).

أقول: اتفق المسلمون علی أنه تعالی مرید لکنهم اختلفوا فی معناه، فأبو الحسین جعله نفس الداعی علی معنی أن علمه تعالی بما فی الفعل من المصلحه

[شماره صفحه واقعی : 401]

ص: 2448


1- باتفاق النسخ کلها.
2- أی یعلم المتجددات قبل وجودها.
3- التحقیق هو أن العلم والإراده والشوق والمیل معنی واحد یوجد فی عوالم أربعه إنسانیه، وأن إرادته تعالی للأشیاء عین علمه بها وهما عین ذاته. (الأسفار ج 3 ط 1 ص 76 و 80) وراجع فی ذلک رسالتنا فی الجعل.

الداعیه إلی الایجاد هو المخصص والإراده. وقال النجار: إنه سلبی وهو کونه تعالی غیر مغلوب ولا مستکره وعن الکعبی أنه راجع إلی أنه عالم بأفعال نفسه وآمر بأفعال غیره. وذهبت الأشعریه والجبائیان إلی أنه صفه زائده علی العلم.

والدلیل علی ثبوت الصفه مطلقا أن الله تعالی أوجد بعض الممکنات دون بعض مع تساوی نسبتها إلی القدره، فلا بد من مخصص غیر القدره التی شأنها الایجاد مع تساوی نسبتها إلی الجمیع، وغیر العلم التابع للمعلوم وذلک المخصص هو الإراده، وأیضا بعض الممکنات یخصص بالایجاد فی وقت دون ما قبله وبعده مع التساوی فلا بد من مرجح غیر القدره والعلم.

قال: ولیست زائده علی الداعی وإلا لزم التسلسل أو تعدد القدماء.

أقول: اختلف الناس هنا، فذهبت الأشعریه إلی إثبات أمر زائد علی ذاته قدیم هو الإراده، والمعتزله اختلفوا فقال أبو الحسین: إنها نفس الداعی، وهو الذی اختاره المصنف. وقال أبو علی وأبو هاشم: إن إرادته حادثه لا فی محل.

وقالت الکرامیه: إن إرادته حادثه فی ذاته، والدلیل علی ما اختاره المصنف أن إرادته لو کانت قدیمه لزم تعدد القدماء، والتالی باطل فالمقدم مثله، ولو کانت حادثه إما فی ذاته أو لا فی محل لزم التسلسل، لأن حدوث الإراده فی وقت دون آخر یستلزم ثبوت إراده مخصصه، والکلام فیها کالکلام هنا.

5- المسأله الخامسه : فی أنه تعالی سمیع بصیر

قال: والنقل دل علی اتصافه بالإدراک والعقل علی استحاله الآلات.

أقول: اتفق المسلمون کافه علی أنه تعالی مدرک واختلفوا فی معناه، فالذی ذهب إلیه أبو الحسین أن معناه علمه تعالی بالمسموعات والمبصرات، وأثبت الأشعریه وجماعه من المعتزله صفه زائده علی العلم.

[شماره صفحه واقعی : 402]

ص: 2449

والدلیل علی ثبوت کونه تعالی سمیعا بصیرا السمع، فإن القرآن قد دل علیه وإجماع المسلمین علی ذلک. إذا عرفت هذا فنقول: السمع والبصر فی حقنا أنما یکون بآلات جسمانیه وکذا غیرهما من الادراکات، وهذا الشرط ممتنع فی حقه تعالی بالعقل فإما أن یرجع بالسمع والبصر إلی ما ذهب إلیه أبو الحسین، وإما إلی صفه زائده غیر مفتقره إلی الآلات فی حقه تعالی.

6- المسأله السادسه : فی أنه تعالی متکلم

قال: وعمومیه قدرته تدل علی ثبوت الکلام والنفسانی غیر معقول.

أقول: ذهب المسلمون کافه إلی أنه تعالی متکلم واختلفوا فی معناه، فعند المعتزله أنه تعالی أوجد حروفا وأصواتا فی أجسام جمادیه داله علی المراد، وقالت الأشاعره: إنه متکلم بمعنی أنه قام بذاته معنی غیر العلم والإراده وغیرهما من الصفات تدل علیها العبارات وهو الکلام النفسانی، وهو عندهم معنی واحد (1) لیس بأمر ولا نهی ولا خبر ولا غیر ذلک من أسالیب الکلام، والمصنف رحمه الله حینئذ استدل علی ثبوت الکلام بالمعنی الأول بما تقدم من کونه تعالی قادرا علی کل مقدور لا شک فی إمکان خلق أصوات فی أجسام تدل علی المراد، وقد اتفقت المعتزله والأشاعره علی إمکان هذا لکن الأشاعره أثبتوا معنی آخر، والمعتزله نفوا هذا المعنی لأنه غیر معقول إذ لا یعقل ثبوت معنی غیر العلم لیس بأمر ولا نهی ولا خبر ولا استخبار وهو قدیم والتصدیق موقوف علی التصور.

قال: وانتفاء القبح عنه تعالی یدل علی صدقه.

أقول: لما أثبت کونه تعالی متکلما وبین معناه شرع فی بیان کونه تعالی

[شماره صفحه واقعی : 403]

ص: 2450


1- قد تقدم البحث عن الکلام النفسی، وکونه معنی واحدا بسیطا کأنه ناظر إلی علمه الأحدی، إلا أنهم جعلوه مقابل العلم، فلا یصح بناء کلام النفسی علی العلم وتصحیحه.

صادقا، وقد اتفق المسلمون علیه لکن لا یتمشی علی أصول الأشاعره، أما المعتزله فهذا المطلب عندهم ظاهر الثبوت لأن الکذب قبیح بالضروره، والله تعالی منزه عن القبائح لأنه تعالی حکیم علی ما یأتی فلا یصدر الکذب عنه تعالی.

7- المسأله السابعه : فی أنه تعالی باق

قال: ووجوب الوجود یدل علی سرمدیته ونفی الزائد.

أقول: اتفق المثبتون للصانع تعالی علی أنه باق أبدا واختلفوا فذهب الأشعری إلی أنه باق ببقاء یقوم به. وذهب آخرون إلی أنه باق لذاته وهو الحق الذی اختاره المصنف، والدلیل علی أنه باق ما تقدم من بیان وجوب وجوده لذاته وواجب الوجود لذاته یستحیل علیه العدم وإلا لکان ممکنا. والاعتراض الذی یورد هنا - وهو أنه یجوز أن یکون واجبا لذاته فی وقت وممتنعا فی وقت آخر - یدل علی سوء فهم مورده لأن ماهیته حینئذ بالنظر إلیها مجرده عن الوقتین تکون قابله لصفتی الوجود والعدم ولا نعنی بالممکن سوی ذلک. (واعلم) أن هذا الدلیل کما یدل علی وجوب البقاء یدل علی انتفاء المعنی الذی أثبته أبو الحسن الأشعری، لأن وجوب الوجود یقتضی الاستغناء عن الغیر، فلو کان باقیا بالبقاء کان محتاجا إلیه فیکون ممکنا هذا خلف.

8- المسأله الثامنه : فی أنه تعالی واحد

قال: والشریک.

أقول: هذا عطف علی الزائد، أی ووجوب الوجود یدل علی نفی الزائد ونفی الشریک. (واعلم) أن أکثر العقلاء اتفقوا علی أنه تعالی واحد، والدلیل علی ذلک

[شماره صفحه واقعی : 404]

ص: 2451

العقل والنقل، أما العقل فما تقدم من وجوب وجوده تعالی فإنه یدل علی وحدته، لأنه لو کان هناک واجب وجود آخر لتشارکا فی مفهوم کون کل واحد منهما واجب الوجود فإما أن یتمیزا أو لا، والثانی یستلزم المطلوب وهو انتفاء الشرکه والأول یستلزم الترکیب وهو باطل وإلا لکان کل واحد منهما ممکنا، وقد فرضناه واجبا هذا خلف، وأما النقل فظاهر.

9- المسأله التاسعه : فی أنه تعالی مخالف لغیره من الماهیات

قال: والمثل.

أقول: هذا عطف علی الزائد أیضا، أی ووجوب الوجود یدل علی نفی الزائد ونفی الشریک ونفی المثل وهذا مذهب أکثر العقلاء، وخالف فیه أبو هاشم فإنه جعل ذاته مساویه لغیرها من الذوات، وإنما تخالفها بحاله توجب أحوالا أربعه وهی: الحییه والعالمیه والقادریه والموجودیه، وتلک الحاله هی صفه آلهیه، وهذا المذهب لا شک فی بطلانه فإن الأشیاء المتساویه تتشارک فی لوازمها، فلو کانت الذوات متساویه جاز انقلاب القدیم محدثا وبالعکس وذلک باطل بالضروره.

10- المسأله العاشره : فی أنه تعالی غیر مرکب

قال: والترکیب بمعانیه.

أقول: هذا عطف علی الزائد، بمعنی أن وجوب الوجود یقتضی نفی الترکیب أیضا، والدلیل علی ذلک أن کل مرکب فإنه مفتقر إلی أجزائه لتأخره وتعلیله بها وکل جزء من المرکب فإنه مغایر له وکل مفتقر إلی الغیر ممکن، فلو کان الواجب تعالی مرکبا کان ممکنا هذا خلف فوجوب الوجود یقتضی نفی الترکیب.

[شماره صفحه واقعی : 405]

ص: 2452

واعلم أن الترکیب قد یکون عقلیا وهو الترکیب من الجنس والفصل، وقد یکون خارجیا کترکیب الجسم من الماده والصوره وترکیب المقادیر من غیرها، والجمیع منفی عن الواجب تعالی لاشتراک المرکبات فی افتقارها إلی الأجزاء فلا جنس له ولا فصل له ولا غیرهما من الأجزاء العقلیه والحسیه.

11- المسأله الحادیه عشره : فی أنه تعالی لا ضد له

قال: والضد.

أقول: هذا عطف علی الزائد أیضا، فإن وجوب الوجود یقتضی نفی الضد لأن الضد یقال بحسب المشهور علی ما یعاقب غیره من الذوات علی المحل أو الموضوع مع التنافی بینهما، وواجب الوجود یستحیل علیه الحلول فلا ضد له بهذا المعنی، ویطلق أیضا علی مساو فی القوه ممانع، وقد بینا أنه تعالی لا مثل له فلا مشارک له تعالی فی القوه.

12- المسأله الثانیه عشره : فی أنه تعالی لیس بمتحیز

قال: والتحیز.

أقول: هذا عطف علی الزائد أیضا، فإن وجوب الوجود یقتضی نفی التحیز عنه تعالی، وهذا حکم متفق علیه بین أکثر العقلاء وخالف فیه المجسمه، والدلیل علی ذلک أنه لو کان متحیزا لم ینفک عن الأکوان الحادثه وکل ما لا ینفک عن الحادث (1) فهو حادث وقد سبق تقریر ذلک وکل حادث ممکن فلا یکون واجبا هذا خلف، ویلزم من نفی التحیز نفی الجسمیه.

[شماره صفحه واقعی : 406]

ص: 2453


1- بالأفراد کما فی (م). والنسخ الأخری کلها عن الحوادث، بالجمع.
13- المسأله الثالثه عشره : فی أنه تعالی لیس بحال فی غیره

قال: والحلول.

أقول: هذا عطف علی الزائد، فإن وجوب الوجود یقتضی کونه تعالی لیس حالا فی غیره، وهذا حکم متفق علیه بین أکثر العقلاء وخالف فیه بعض النصاری القائلین بأنه حل فی المسیح وبعض الصوفیه القائلین بأنه حال فی أبدان العارفین، وهذا المذهب لا شک فی سخافته لأن المعقول من الحلول قیام موجود آخر علی سبیل التبعیه بشرط امتناع قیامه بذاته، وهذا المعنی منتف فی حقه تعالی لاستلزامه الحاجه المستلزمه للإمکان.

14- المسأله الرابعه عشره : فی نفی الاتحاد عنه تعالی

قال: والاتحاد.

أقول: هذا عطف علی الزائد، فإن وجود الوجوب ینافی الاتحاد لأنا قد بینا أن وجوب الوجود یستلزم الوحده فلو اتحد بغیره لکان ذلک الغیر ممکنا فیکون الحکم الصادق علی الممکن صادقا علی المتحد به فیکون الواجب ممکنا، وأیضا فلو اتحد بغیره لکانا بعد الاتحاد إما أن یکون موجودین کما کانا فلا اتحاد وإن عدما أو عدم أحدهما فلا اتحاد أیضا ویلزم عدم الواجب فیکون ممکنا هذا خلف.

15- المسأله الخامسه عشره : فی نفی الجهه عنه تعالی

قال: والجهه.

أقول: هذا حکم من الأحکام اللازمه لوجوب الوجود وهو معطوف علی

[شماره صفحه واقعی : 407]

ص: 2454

الزائد، وقد نازع فیه جمیع المجسمه فإنهم ذهبوا إلی أنه تعالی جسم فی جهه وأصحاب أبی عبد الله بن کرام اختلفوا، فقال محمد بن الهیصم: إنه تعالی فی جهه فوق العرش لا نهایه لها والبعد بینه وبین العرش أیضا غیر متناه. وقال بعضهم: البعد متناه. وقال قوم منهم: إنه تعالی علی العرش کما تقوله المجسمه، وهذه المذاهب کلها فاسده لأن کل ذی جهه فهو مشار إلیه ومحل للأکوان الحادثه فیکون حادثا فلا یکون واجبا.

16- المسأله السادسه عشره : فی أنه تعالی لیس محلّا للحوادث

قال: وحلول الحوادث فیه.

أقول: وجوب الوجود ینافی حلول الحوادث فی ذاته تعالی وهو معطوف علی الزائد، وقد خالف فیه الکرامیه، والدلیل علی الامتناع أن حدوث الحوادث فیه تعالی یدل علی تغیره وانفعاله فی ذاته وذلک ینافی الوجوب، وأیضا فإن المقتضی للحادث إن کان ذاته کان أزلیا وإن کان غیره کان الواجب مفتقرا إلی الغیر وهو محال، ولأنه إن کان صفه کمال استحال خلو الذات عنه وإن لم یکن استحال اتصاف الذات به.

17- المسأله السابعه عشره : فی أنه تعالی غنیّ

قال: والحاجه.

أقول: وجوب الوجود ینافی الحاجه وهو معطوف علی الزائد، وهذا الحکم ظاهر فإن وجوب الوجود یستدعی الاستغناء عن الغیر فی کل شئ فهو ینافی

[شماره صفحه واقعی : 408]

ص: 2455

الحاجه، ولأنه لو افتقر إلی غیره لزم الدور، لأن ذلک الغیر محتاج إلیه لإمکانه.

(لا یقال) الدور غیر لازم لأن الواجب مستغن فی ذاته وبعض صفاته عن ذلک الغیر وبهذا الوجه یؤثر فی ذلک الغیر، فإذا احتاج فی جهه أخری إلی ذلک الغیر انتفی الدور (لأنا نقول) هذا بناء علی أن صفاته تعالی زائده علی الذات وهو باطل لما سیأتی، وأیضا فالدور لا یندفع لأن ذلک الممکن بالجهه التی یؤثر فی الواجب تعالی صفه یکون محتاجا إلیه، وحینئذ یلزم الدور المحال، ولأن افتقاره فی ذاته یستلزم إمکانه وکذا فی صفاته، لأن ذاته موقوفه علی وجود تلک الصفه أو عدمها المتوقفین علی الغیر فیکون متوقفا علی الغیر فیکون ممکنا، وهذا برهان عول علیه الشیخ ابن سینا.

18- المسأله الثامنه عشره : فی استحاله الألم و اللذه علیه تعالی

قال: والألم مطلقا واللذه المزاجیه.

أقول: هذا أیضا عطف علی الزائد، فإن وجوب الوجود یستلزم نفی اللذه والألم.

واعلم أن اللذه والألم قد یکونان من توابع المزاج، فإن اللذه من توابع اعتدال المزاج والألم من توابع سوء المزاج، وهذان المعنیان أنما یصحان فی حق الأجسام وقد ثبت بوجوب الوجود أنه تعالی یستحیل أن یکون جسما فینتفیان عنه. وقد یعنی بالألم إدراک المنافی وباللذه إدراک الملائم، فالألم بهذا المعنی منفی عنه لأن واجب الوجود لا منافی له، وأما اللذه بهذا المعنی فقد اتفق الأوائل علی ثبوتها لله تعالی لأنه مدرک لأکمل الموجودات أعنی ذاته فیکون ملتذا به، والمصنف رحمه الله کأنه قد ارتضی هذا القول، وهو مذهب ابن نوبخت وغیره من المتکلمین إلا أن إطلاق الملتذ علیه یستدعی الأذن الشرعی.

[شماره صفحه واقعی : 409]

ص: 2456

19- المسأله التاسعه عشره : فی نفی المعانی و الأحوال و الصفات الزائده فی الأعیان

قال: والمعانی والأحوال والصفات الزائده عینا.

أقول: ذهبت الأشاعره إلی أن لله تعالی معانی قائمه بذاته هی القدره والعلم وغیرهما من الصفات تقتضی القادریه والعالمیه والحییه إلی غیرها من باقی الصفات. وأبو هاشم أثبت أحوالا غیر معلومه لکن تعلم الذات علیها (1) وجماعه من المعتزله أثبتوا لله تعالی صفات زائده علی الذات، وهذه المذاهب کلها ضعیفه لأن وجوب الوجود یقتضی نفی هذه الأمور عنه لأنه تعالی یستحیل أن یتصف بصفه زائده علی ذاته سواء جعلناها معنی أو حالا أو صفه غیرهما لأن وجوب الوجود یقتضی الاستغناء عن کل شئ فلا یفتقر فی کونه قادرا إلی صفه القدره ولا فی کونه عالما إلی صفه العلم ولا غیر ذلک من المعانی والأحوال، وإنما قید الصفات بالزائده عینا لأنه تعالی موصوف بصفات الکمال لکن تلک الصفات نفس الذات فی الحقیقه وإن کانت مغایره لها بالاعتبار.

20- المسأله العشرون : فی أنه تعالی لیس بمرئی

قال: والرؤیه (2).

[شماره صفحه واقعی : 410]

ص: 2457


1- وفی (ش) علتها، أعربها بتشدید اللام والتاء المنقوطتین من فوق. وفی (د) بدون تشدید وإعجام، وفی النسخ الأخری: علیها، علی الجار والمجرور بالإعجام. وفی نسخه أخری عندنا صححت العباره وأعربت هکذا: (لکن بعلم الذات عللها) بإضافه العلم إلی الذات المجرور بالباء، وعللها علی هیئه الجمع. والصواب هو الأوسط المختار أعنی علیها علی الجار والمجرور کما فی نسختین من شرح القدیم لمؤلفه محمود بن أحمد الأصفهانی حیث قال فی المقام: ومذهب أبی هاشم أن لله تعالی أحوالا مثل العالمیه والقادریه وغیرهما، والحال لا یعلم ولکن یعلم الذات علیها، إنتهی. وکلام الفخر الرازی فی المحصل أیضا یفید هذا المعنی (ص 136 ط 1 مصر).
2- الحق أن الرؤیه بمعنی لقائه سبحانه هی غایه آمال العارفین بالله وقد ندب إلیه الشرع بأنحاء عدیده، وأما الرؤیه بمعنی الأبصار بالعین فلا تدرکه الأبصار وهو یدرک الأبصار. والراقم قد صنف فی کل واحده من المسألتین رساله علی حده لعلها وافیه فی شعوب مباحثها العقلیه والنقلیه. قال الشیخ الأجل الصدوق فی باب رؤیه کتاب التوحید ما هذا لفظه: والأخبار التی رویت فی هذا المعنی - یعنی فی الرؤیه - صحیحه وإنما ترکت إیرادها فی هذا الباب خشیه أن یقرأها جاهل بمعانیها فیکذب بها فیکفر بالله عز وجل وهو لا یعلم. والأخبار التی ذکرها أحمد بن محمد بن عیسی فی نوادره، والتی أوردها محمد بن أحمد بن یحیی فی جامعه فی معنی الرؤیه صحیحه لا یردها إلا مکذب بالحق أو جاهل به، وألفاظها ألفاظ القرآن، ولکل خبر منها معنی ینفی التشبیه والتعطیل ویثبت التوحید، وقد أمرنا الأئمه صلوات الله علیهم أن لا نکلم الناس إلا علی قدر عقولهم. ومعنی الرؤیه الوارده فی الأخبار العلم، وذلک أن الدنیا دار شکوک وارتیاب وخطرات فإذا کان یوم القیامه کشف للعباد من آیات الله وأموره فی ثوابه وعقابه ما تزول به الشکوک کوک ویعلم حقیقه قدره الله عز وجل، وتصدیق ذلک فی کتاب الله عز وجل (لقد کنت فی غفله من هذا فکشفنا عنک غطاءک فبصرک الیوم حدید). إنتهی ما أردنا من نقل کلامه - رضوان الله تعالی علیه - فی التوحید، ولکن لا یخفی علیک أن الأئمه علیهم السلام أمرونا أن نکلم الناس علی قدر عقولهم، وما أمرونا أن لا نروی أحادیثهم التی حدثوا بها. والشیخ الأکرم المفید قدس سره قال فی تصحیح الاعتقادات نقدا علیه: ولو اقتصر علی الأخبار ولم یتعاط ذکر معانیها کان أسلم له من الدخول فی باب یضیق عنه سلوکه. والمتأله السبزواری فی شرح الأسماء عند قوله علیه السلام فی الفصل الخمسین من الجوشن الکبیر: یا من یری ولا یری، حرر أقوال القوم فی الرؤیه أتم تحریر فراجعه إلیه (ص 185 ط 1).

أقول: وجوب الوجود یقتضی نفی الرؤیه أیضا، (واعلم) أن أکثر العقلاء ذهبوا إلی امتناع رؤیته تعالی، والمجسمه جوزوا رؤیته لاعتقادهم أنه تعالی جسم، ولو اعتقدوا تجرده لم تجز رؤیته عندهم، والأشاعره خالفوا العقلاء کافه هنا وزعموا أنه تعالی مع تجرده تصح رؤیته، والدلیل علی امتناع الرؤیه أن وجوب وجوده یقتضی تجرده ونفی الجهه والحیز عنه فینتفی الرؤیه عنه بالضروره، لأن کل مرئی فهو من جهه یشار إلیه بأنه هنا أو هناک، ویکون مقابلا أو فی حکم المقابل، ولما انتفی هذا المعنی عنه تعالی انتفت الرؤیه.

[شماره صفحه واقعی : 411]

ص: 2458

قال: وسؤال موسی لقومه.

أقول: لما استدل علی نفی الرؤیه شرع فی الجواب عن احتجاج الأشاعره، وقد احتجوا بوجوه أجاب المصنف عنها، الأول: أن موسی علیه السلام سأل الرؤیه ولو کانت ممتنعه لم یصح منه السؤال.

والجواب أن السؤال کان من موسی علیه السلام لقومه لیبین لهم امتناع الرؤیه لقوله تعالی: (لن نؤمن لک حتی نری الله جهره فأخذتهم الصاعقه) وقوله: (أفتهلکنا بما فعل السفهاء منا).

قال: والنظر لا یدل علی الرؤیه مع قبوله التأویل.

أقول: تقریر الوجه الثانی لهم أنه تعالی حکی عن أهل الجنه النظر إلیه فقال: (إلی ربها ناظره) والنظر المقرون بحرف (إلی) یفید الرؤیه لأنه حقیقه فی تقلیب الحدقه نحو المطلوب التماسا لرؤیته، وهذا متعذر فی حقه تعالی لانتفاء الجهه عنه فبقی المراد منه مجازه وهو الرؤیه التی هی معلول النظر الحقیقی واستعمال لفظ السبب فی المسبب من أحسن وجوه المجاز.

والجواب المنع من إراده هذا المجاز، فإن النظر وإن اقترن به حرف (إلی) لا یفید الرؤیه، ولهذا یقال: نظرت إلی الهلال فلم أره، وإذا لم یتعین هذا المعنی للإراده أمکن حمل الآیه علی غیره، وهو أن یقال: إن (إلی) واحد الآلاء ویکون معنی ناظره أی منتظره، أو نقول: إن المضاف هنا محذوف وتقدیره: إلی ثواب ربها. (لا یقال) الانتظار سبب الغم والآیه سیقت لبیان النعم، (لأنا نقول) سیاق الآیه یدل علی تقدم حال لأهل الثواب والعقاب علی استقرارهم فی الجنه والنار بقوله: (وجوه یومئذ ناضره) بدلیل قوله تعالی: (ووجوه یومئذ باسره تظن أن یفعل بها فاقره) فإن فی حال استقرار أهل النار فی النار قد فعل لها فاقره فلا یبقی للظن معنی، وإذا کان کذلک فانتظار النعمه بعد البشاره بها لا یکون سببا للغم بل سببا للفرح والسرور ونضاره الوجه، کمن یعلم وصول نفع إلیه یقینا فی وقت

[شماره صفحه واقعی : 412]

ص: 2459

فإنه یسر بذلک وإن لم یحضر الوقت کما أن انتظار العقاب بعد الانذار بوروده یوجب الغم ویقتضی بساره الوجه.

قال: وتعلیق الرؤیه (1) علی استقرار الجبل المتحرک لا یدل علی الإمکان.

أقول: هذا جواب عن الوجه الثالث للأشعریه، وتقریر احتجاجهم أن الله سبحانه وتعالی علق الرؤیه فی سؤال موسی علیه السلام علی استقرار الجبل والاستقرار ممکن، لأن کل جسم فسکونه ممکن والمعلق علی الممکن ممکن. والجواب أنه تعالی علق الرؤیه علی الاستقرار لا مطلقا بل علی استقرار الجبل حال حرکته واستقرار الجبل حال الحرکه محال فلا یدل علی إمکان المعلق.

قال: واشتراک المعلولات لا یدل علی اشتراک العلل مع منع التعلیل والحصر.

أقول: هذا جواب عن شبهه الأشاعره من طریق العقل استدلوا بها علی جواز رؤیته تعالی، وتقریرها أن الجسم والعرض قد اشترکا فی صحه الرؤیه وهذا حکم مشترک یستدعی عله مشترکه ولا مشترک بینهما إلا الحدوث أو الوجود، والحدوث لا یصلح للعلیه لأنه مرکب من قید عدمی فیکون عدمیا فلم یبق إلا الوجود فکل موجود تصح رؤیته والله تعالی موجود.

وهذا الدلیل ضعیف جدا لوجوه: الأول: المنع من رؤیه الجسم بل المرئی هو اللون والضوء لا غیر. الثانی: لا نسلم اشتراکهما فی صحه الرؤیه فإن رؤیه الجوهر مخالفه لرؤیه العرض. الثالث: لا نسلم أن الصحه ثبوتیه بل هی أمر عدمی لأن جنس صحه الرؤیه وهو الإمکان عدمی فلا یفتقر إلی العله. الرابع: لا نسلم أن المعلول المشترک یستدعی عله مشترکه فإنه یجوز اشتراک العلل المختلفه فی المعلولات المتساویه. الخامس: لا نسلم الحصر فی الحدوث والوجود وعدم العلم لا یدل علی العدم مع أنا نتبرع بذکر قسم آخر وهو الإمکان وجاز التعلیل به وإن

[شماره صفحه واقعی : 413]

ص: 2460


1- کما فی (م) وفی (ق، ص، ش، د): وتعلیق الرؤیه باستقرار المتحرک لا یدل علی الإمکان. وفی (ز): لاستقرار المتحرک. وفی (ت): والتعلیق باستقرار الجبل لا یدل علی الإمکان.

کان عدمیا لأن صحه الرؤیه عدمیه. السادس: لا نسلم أن الحدوث لا یصلح للعلیه، وقد بینا أن صحه الرؤیه عدمیه علی أنا نمنع من کون الحدوث عدمیا لأنه عباره عن الوجود المسبوق بالغیر لا المسبوق بالعدم. السابع: لم لا یجوز أن تکون العله هی الوجود بشرط الإمکان أو بشرط الحدوث، والشروط یجوز أن تکون عدمیه. الثامن: المنع من کون الوجود مشترکا لأن وجود کل شئ نفس حقیقته، ولو سلم کون الوجود الممکن مشترکا لکن وجود الله تعالی مخالف لغیره من الوجودات لأنه نفس حقیقته، ولا یلزم من کون بعض الماهیات (1) عله لشئ کون ما یخالفه عله لذلک الشئ. التاسع: المنع من وجود الحکم عند وجود المقتضی فإنه جاز وجود مانع فی حقه تعالی إما ذاته أو صفه من صفاته أو قبول الحکم یتوقف علی شرط کالمقابله هنا وهی تمتنع فی حقه تعالی فلا یلزم وجود الحکم فیه.

21- المسأله الحادیه و العشرون : فی باقی الصفات

قال: وعلی ثبوت الجود.

أقول: هذا عطف علی قوله: علی سرمدیته، أی أن وجوب الوجود یدل علی سرمدیته وعلی ثبوت الجود، واعلم أن الجود هو إفاده ما ینبغی للمستفید من غیر استعاضه منه، والله تعالی قد أفاد الوجود الذی ینبغی للممکنات من غیر أن یستعیض منها شیئا من صفه حقیقیه أو إضافیه فهو جواد، وجماعه الأوائل نفوا الغرض عن الجواد وهو باطل وسیأتی بیانه فی باب العدل.

[شماره صفحه واقعی : 414]

ص: 2461


1- أی بعض الماهیات بوجوده عله لشئ کما هو ظاهر. أو أن الکون فی الموضعین بمعنی الوجود. وفی المطبوعه: ولا یلزم من کون وجود بعض الماهیات، ولکن النسخ کلها عاریه عن الوجود والکلمه کانت تعلیقه أدرجت فی المتن.

قال: والملک.

أقول: وجوب الوجود یدل علی کونه تعالی ملکا لأنه غنی عن الغیر فی ذاته وصفاته الحقیقیه المطلقه والحقیقیه المستلزمه للإضافه وکل شئ مفتقر إلیه، لأن کل ما عداه ممکن إنما یوجد بسببه وله ذات کل شئ لأنه مملوک له مفتقر إلیه فی تحقق ذاته فیکون ملکا، لأن الملک هو المستجمع لهذه الصفات الثلاث.

قال: والتمام وفوقه.

أقول: وجوب الوجود یدل علی کونه تعالی تاما وفوق التمام، أما کونه تاما فلأنه واحد علی ما سلف، واجب من کل جهه یمتنع تغیره وانفعاله وتجدد شئ له، فکل ما من شأنه أن یکون له فهو حاصل له بالفعل، وأما کونه فوق التمام فلأن ما حصل لغیره من الکمالات فهو منه مستفاد.

قال: والحقیه.

أقول: وجوب الوجود یدل علی ثبوت الحقیه له تعالی، واعلم أن الحق یقال للثابت مطلقا والثابت دائما، ویقال علی حال القول والعقد بالنسبه إلی المقول والمعتقد إذا کان مطابقا وهو الصادق أیضا لکن باعتبار نسبه القول والعقد إلیه، والله تعالی واجب الثبوت والدوام غیر قابل للعدم والبطلان، فذاته أحق من کل حق وهو محقق کل حقیقه.

قال: والخیریه.

أقول: وجوب الوجود یدل علی ثبوت وصف الخیریه لله تعالی، لأن الخیر عباره عن الوجود والشر عباره عن عدم کمال الشئ من حیث هو مستحق له، وواجب الوجود یستحیل أن یعدم عنه شئ من الکمالات فلا یتطرق إلیه الشر بوجه من الوجوه فهو خیر محض.

قال: والحکمه.

أقول: وجوب الوجود یقتضی وصف الله تعالی بالحکمه، لأن الحکمه قد یعنی

[شماره صفحه واقعی : 415]

ص: 2462

بها معرفه الأشیاء وقد یراد بها صدور الشئ علی الوجه الأکمل، ولا عرفان أکمل من عرفانه تعالی فهو حکیم بالمعنی الأول، وأیضا فإن أفعاله تعالی فی غایه الأحکام والإتقان ونهایه الکمال فهو حکیم بالمعنی الثانی أیضا.

قال: والتجبر.

أقول: وجوب الوجود یقتضی وصفه تعالی بکونه جبارا، لأن وجوب الوجود یقتضی استناد کل شئ إلیه فهو یجبر ما بالقوه بالفعل والتکمیل کالماده بالصوره فهو جبار من حیث إنه واجب الوجود.

قال: والقهر.

أقول: وجوب الوجود یقتضی وصفه تعالی بکونه قهارا بمعنی أنه یقهر العدم بالوجود والتحصیل.

قال: والقیومیه.

أقول: وصفه تعالی بکونه واجب الوجود یقتضی وصفه بکونه قیوما بمعنی أنه قائم بذاته ومقیم لغیره، لأن وجوب الوجود یقتضی استغناءه عن غیره وهو معنی قیامه بذاته ویقتضی استناد غیره إلیه وهو المعنی بکونه مقیما لغیره.

قال: وأما الید والوجه والقدم والرحمه والکرم والرضا والتکوین فراجعه إلی ما تقدم.

أقول: ذهب أبو الحسن الأشعری إلی أن الید صفه وراء القدره، والوجه صفه مغایره للوجود، وذهب عبد الله بن سعید إلی أن القدم صفه مغایره للبقاء وأن الرحمه والکرم والرضا صفات مغایره للإراده، وأثبت جماعه من الحنفیه التکوین صفه مغایره للقدره، والتحقیق أن هذه الصفات راجعه إلی ما تقدم.

[شماره صفحه واقعی : 416]

ص: 2463

الفصل الثالث : فی أفعاله
اشاره

وفیه مسائل:

1- المسأله الأولی : فی إثبات الحسن و القبح العقلیین

قال: الثالث فی أفعاله، الفعل المتصف بالزائد إما حسن أو قبیح، والحسن أربعه.

أقول: لما فرغ من إثباته تعالی وبیان صفاته شرع فی بیان عدله وأنه تعالی حکیم لا یفعل القبیح ولا یخل بالواجب وما یتعلق بذلک من المسائل، وبدأ بقسمه الفعل إلی الحسن والقبیح وبین أن الحسن والقبح أمران عقلیان، وهذا حکم متفق علیه بین المعتزله. وأما الأشاعره فإنهم ذهبوا إلی أن الحسن والقبح أنما یستفادان من الشرع فکل ما أمر الشارع به فهو حسن وکل ما نهی عنه فهو قبیح، ولولا الشرع لم یکن حسن ولا قبح، ولو أمر الله تعالی بما نهی عنه لا نقلب القبیح إلی الحسن.

والأوائل ذهبوا إلی أن من الأشیاء ما هو حسن ومنها ما هو قبیح بالنظر إلی العقل العملی، وقد شنع أبو الحسین علی الأشاعره بأشیاء ردیه وما شنع به فهو حق إذ لا تتمشی قواعد الاسلام بارتکاب ما ذهب إلیه الأشعریه من تجویز القبائح علیه تعالی وتجویز إخلاله بالواجب، وما أدری کیف یمکنهم الجمع بین المذهبین.

واعلم: أن الفعل من التصورات الضروریه، وقد حده أبو الحسین بأنه ما

[شماره صفحه واقعی : 417]

ص: 2464

حدث عن قادر مع أنه حد القادر بأنه الذی یصح أن یفعل وأن لا یفعل فلزمه الدور، علی أن الفعل أعم من الصادر عن قادر وغیره. إذا عرفت هذا، فالفعل الحادث إما أن لا یوصف بأمر زائد علی حدوثه وهو مثل حرکه الساهی والنائم وإما أن یوصف وهو قسمان حسن وقبیح، فالحسن ما لا یتعلق بفعله ذم القبیح بخلافه، والحسن إما أن لا یکون له وصف زائد علی حسنه وهو المباح ویرسم بأنه ما لا مدح فیه علی الفعل والترک، وإما أن یکون له وصف زائد علی حسنه فإما أن یستحق المدح بفعله والذم بترکه وهو الواجب، أو یستحق المدح بفعله ولا یتعلق بترکه ذم وهو المندوب، أو یستحق المدح بترکه ولا یتعلق بفعله ذم وهو المکروه، فقد انقسم الحسن إلی الأحکام الأربعه: الواجب والمندوب والمباح والمکروه ومع القبیح تبقی الأحکام الحسنه والقبیحه خمسه.

قال: وهما عقلیان للعلم بحسن الإحسان وقبح الظلم من غیر شرع.

أقول: استدل المصنف رحمه الله علی أن الحسن والقبح أمران عقلیان بوجوه، هذا أولها وتقریره أنا نعلم بالضروره حسن بعض الأشیاء وقبح بعضها من غیر نظر إلی شرع، فإن کل عاقل یجزم بحسن الإحسان ویمدح علیه، وبقبح الإساءه والظلم ویذم علیه، وهذا حکم ضروری لا یقبل الشک ولیس مستفادا من الشرع لحکم البراهمه والملاحده به من غیر اعتراف منهم بالشرائع.

قال: ولانتفائهما مطلقا لو ثبتا شرعا.

أقول: هذا وجه ثان یدل علی أن الحسن والقبح عقلیان، وتقریره أنهما لو ثبتا شرعا لم یثبتا لا شرعا ولا عقلا، والتالی باطل إجماعا فالمقدم مثله، بیان الشرطیه أنا لو لم نعلم حسن بعض الأشیاء وقبحها عقلا لم نحکم بقبح الکذب فجاز وقوعه من الله تعالی عن ذلک علوا کبیرا، فإذا أخبرنا فی شئ أنه قبیح لم نجزم بقبحه وإذا أخبرنا فی شئ أنه حسن لم نجزم بحسنه لتجویز الکذب ولجوزنا أن یأمرنا بالقبیح وأن ینهانا عن الحسن لانتفاء حکمته تعالی علی هذا التقدیر.

[شماره صفحه واقعی : 418]

ص: 2465

قال: ولجاز التعاکس.

أقول: الذی خطر لنا فی تفسیر هذا الکلام أنه لو لم یکن الحسن والقبح عقلیین لجاز أن یقع التعاکس فی الحسن والقبح بأن یکون ما نتوهمه حسنا قبیحا وبالعکس، فکان یجوز أن یکون هناک أمم عظیمه تعتقد حسن مدح من أساء إلیهم وذم من أحسن کما حصل لنا اعتقاد عکس ذلک، ولما علم کل عاقل بطلان ذلک جزمنا باستناد هذه الأحکام إلی القضایا العقلیه لا الأوامر والنواهی الشرعیه ولا العادات.

قال: ویجوز التفاوت فی العلوم لتفاوت التصور.

أقول: لما استدل علی مذهبه من إثبات الحسن والقبح العقلیین شرع فی الجواب عن شبهه الأشاعره، وقد احتجوا بوجوه: الأول: لو کان العلم بقبح بعض الأشیاء وحسنها ضروریا لما وقع التفاوت بینه وبین العلم لزیاده الکل علی الجزء، والتالی باطل بالوجدان فالمقدم مثله، والشرطیه ظاهره لأن العلوم الضروریه لا تتفاوت. (والجواب) المنع من الملازمه فإن العلوم الضروریه قد تتفاوت لوقوع التفاوت فی التصورات، فقوله: (ویجوز التفاوت فی العلوم لتفاوت التصور) إشاره إلی هذا الجواب.

قال: وارتکاب أقل القبیحین مع إمکان المخلص (1).

أقول: هذا یصلح أن یکون جوابا عن شبهتین للأشعریه: إحداهما: قالوا: لو

[شماره صفحه واقعی : 419]

ص: 2466


1- مع إمکان التخلص کما فی (ش، ت) وفی (م، ص، ز) مع إمکان المخلص. وفی (د) مع عدم إمکان المخلص. وفی (ق) مع عدم إمکان التخلص. یعنی إذا اضطر إلی ارتکاب القبیحین ولم یمکنه الخلاص عنهما ارتکب أقل القبیحین کالمثال الثانی فی الکتاب فإنه أن یکذب غدا فالکذب قبیح، وإن لم یکذب فخلاف الوعد قبیح، لکنه یرتکب أقل القبیحین. وظاهر الشرح حیث قال: وأیضا قد یمکن التخلص عن الکذب، یوافق عدم العدم وإن کان للعدم معنی صحیح، وکذا التخلص فی المتن، ولکن قد تکرر ذکر المخلص فی الکتاب ونسخ (م ص) متفقه فیه والشرح تعبیر بعباره أخری.

کان الکذب قبیحا لکان الکذب المقتضی لتخلیص النبی من ید ظالم قبیحا، والتالی باطل لأنه یحسن تخلیص النبی فالمقدم مثله. الثانیه: قالوا: لو قال الانسان: لأکذبن غدا، فإن حسن منه الصدق بإیفاء الوعد لزم حسن الکذب، وإن قبح کان الصدق قبیحا فیحسن الکذب.

والجواب فیهما واحد، وذلک لأن تخلیص النبی أرجح من الصدق فیکون ترکه أقبح من الکذب، فیجب ارتکاب أدنی القبیحین وهو الکذب لاشتماله علی المصلحه العظیمه الراجحه علی الصدق. وأیضا یجب علیه ترک الکذب فی غد لأنه إذا کذب فی الغد فعل شیئا فیه جهتا قبح وهو العزم علی الکذب وفعله، ووجها واحدا من وجوه الحسن وهو الصدق وإذا ترک الکذب یکون قد ترک تتمه العزم والکذب وهما وجها حسن، وفعل وجها واحدا من وجوه القبح وهو الکذب. وأیضا قد یمکن التخلص عن الکذب فی الصوره الأولی بأن یفعل التوریه أو یأتی بصوره الإخبار الکذب من غیر قصد إلیه، ولأن جهه الحسن هی التخلص (1) وهی غیر منفکه عنه وجهه القبح هی الکذب وهی غیر منفکه عنه فما هو حسن لم ینقلب قبیحا وکذا ما هو قبیح لم ینقلب حسنا.

قال: والجبر باطل.

أقول: هذا جواب عن شبهه أخری لهم وهی أنهم قالوا: الجبر حق فینتفی الحسن والقبح العقلیان والملازمه ظاهره وبیان صدق المقدم ما یأتی والجواب الطعن فی الصغری وسیأتی البحث فیها.

2- المسأله الثانیه : فی أنه تعالی لا یفعل القبیح و لا یخل بالواجب

قال: واستغناؤه وعلمه یدلان علی انتفاء القبح عن أفعاله تعالی.

[شماره صفحه واقعی : 420]

ص: 2467


1- دلیل للصورتین کلتیهما وإن کان بظاهره یناسب الثانیه، فما فی (م) من قوله: ولأن جهه الحسن هی التخلیص، کان مفاده بینا مناسبا للصوره الأولی.

أقول: اختلف الناس هنا، فقالت المعتزله: إنه تعالی لا یفعل قبیحا ولا یخل بواجب، ونازع الأشعریه فی ذلک وأسندوا القبائح إلیه تعالی الله عن ذلک، والدلیل علی ما اختاره المعتزله أن له داعیا إلی فعل الحسن ولیس له صارف عنه، وله صارفا عن فعل القبیح ولیس له داع إلیه وهو قادر علی کل مقدور، ومع وجود القدره والداعی یجب الفعل، وإنما قلنا ذلک لأنه تعالی غنی یستحیل علیه الحاجه وهو عالم بحسن الحسن وقبح القبیح، ومن المعلوم بالضروره أن العالم بالقبیح الغنی عنه لا یصدر عنه وأن العالم بالحسن القادر علیه إذا خلا من جهات المفسده فإنه یوجده، وتحریره أن الفعل بالنظر إلی ذاته ممکن وواجب بالنظر إلی علته، وکل ممکن مفتقر إلی قادر فإن علته أنما تتم بواسطه القدره والداعی، فإذا وجدا فقد تم السبب، وعند تمام السبب یجب وجود الفعل. وأیضا لو جاز منه فعل القبیح أو الاخلال بالواجب لارتفع الوثوق بوعده ووعیده لإمکان تطرق الکذب علیه ولجاز منه إظهار المعجزه علی ید الکاذب وذلک یفضی إلی الشک فی صدق الأنبیاء ویمتنع الاستدلال بالمعجزه علیه.

3- المسأله الثالثه : فی أنه تعالی قادر علی القبیح

قال: مع قدرته علیه لعموم النسبه ولا ینافی الامتناع اللاحق.

أقول: ذهب العلماء کافه إلی أنه تعالی قادر علی القبیح إلا النظام، والدلیل علی ذلک أنا قد بینا عموم نسبه قدرته إلی الممکنات والقبیح منها فیکون مندرجا تحت قدرته. احتج بأن وقوعه منه یدل علی الجهل أو الحاجه وهما منفیان فی حقه تعالی. والجواب أن الامتناع هنا بالنظر إلی الحکمه فهو امتناع لاحق لا یؤثر فی الإمکان الأصلی، ولهذا عقب المصنف رحمه الله الاستدلال علی مراده بالجواب عن الشبهه التی له وإن لم یذکرها صریحا.

[شماره صفحه واقعی : 421]

ص: 2468

4- المسأله الرابعه : فی أنه یفعل لغرض

قال: ونفی الغرض یستلزم العبث ولا یلزم عوده إلیه.

أقول: اختلف الناس هنا، فذهبت المعتزله إلی أنه تعالی یفعل لغرض ولا یفعل شیئا لغیر فائده، وذهبت الأشاعره إلی أن أفعاله تعالی یستحیل تعلیلها بالأغراض والمقاصد. والدلیل علی مذهب المعتزله أن کل فعل لا یفعل لغرض فإنه عبث والعبث قبیح، والله تعالی یستحیل منه فعل القبیح. احتج المخالف بأن کل فاعل لغرض وقصد فإنه ناقص بذاته مستکمل بذلک الغرض، والله تعالی یستحیل علیه النقصان. (والجواب) النقص أنما یلزم لو عاد الغرض والنفع إلیه، أما إذا کان النفع عائدا إلی غیره فلا کما نقول: إنه تعالی یخلق العالم لنفعهم.

5- المسأله الخامسه : فی أنه تعالی یرید الطاعات و یکره المعاصی

قال: وإراده القبیح قبیحه وکذا ترک إراده الحسن وللأمر والنهی (1).

أقول: مذهب المعتزله أن الله تعالی یرید الطاعات من المؤمن والکافر سواء وقعت أو لا، ویکره المعاصی سواء وقعت أو لا. وقالت الأشاعره: کل ما هو واقع فهو مراد سواء کان طاعه أو معصیه. والدلیل علی ما ذهب إلیه المعتزله وجهان:

الأول: أنه تعالی حکیم لا یفعل القبیح علی ما تقدم، فکما أن فعل القبیح قبیح

[شماره صفحه واقعی : 422]

ص: 2469


1- کما فی (م) وهو الصواب والشرح یوافقه. والنسخ الباقیه کلها: والأمر والنهی. وعلی هذه النسخ کان معنی العباره هکذا: وکذا ترک إراده الحسن قبیح، وکذا ترک الأمر والنهی قبیح. لأنه سبحانه یجب علیه الأمر بالحسن والنهی عن القبیح، ولکن شرح العلامه ناص علی صحه النسخه الأولی.

فکذا إرادته قبیحه، وکما أن ترک الحسن قبیح فکذا إراده ترکه. الثانی: أنه تعالی أمر بالطاعات ونهی عن المعاصی والحکیم إنما یأمر بما یریده لا بما یکرهه، وینهی عما یکرهه لا عما یریده، فلو کانت الطاعه من الکافر مکروهه لله تعالی لما أمر بها، ولو کانت المعصیه مراده لله تعالی لما نهاه عنها، وکان الکافر مطیعا بکفره وعدم إیمانه لأنه فعل ما أراده الله تعالی منه وهو المعصیه وامتنع عما کرهه وذلک باطل قطعا.

قال: وبعض الأفعال مستنده إلینا والمغلوبیه غیر لازمه والعلم تابع.

أقول: لما فرغ من الاستدلال شرع فی إبطال حجج الخصم، وهی ثلاثه:

الأولی: قالوا: الله تعالی فاعل لکل موجود فتکون القبائح مستنده إلیه بإرادته. والجواب ما یأتی من کون بعض الأفعال مستنده إلینا.

الثانیه: إن الله تعالی لو أراد من الکافر الطاعه، والکافر أراد المعصیه وکان الواقع مراد الکافر لزم أن یکون الله تعالی مغلوبا، إذ من یقع مراده من المریدین هو الغالب. والجواب أن هذا غیر لازم لأن الله تعالی أنما یرید الطاعه من العبد علی سبیل الاختیار وهو أنما یتحقق بإراده المکلف، ولو أراد الله تعالی إیقاع الطاعه من الکافر مطلقا سواء کانت عن إختیار أو إجبار لوقعت.

الثالثه: قالوا: کل ما علم الله تعالی وقوعه وجب وما علم عدمه امتنع، فإذا علم عدم وقوع الطاعه من الکافر استحال إرادتها منه وإلا لکان مریدا لما یمتنع وجوده. والجواب أن العلم تابع لا یؤثر فی إمکان الفعل، وقد مر تقریر ذلک.

6- المسأله السادسه : فی أنا فاعلون

قال: والضروره قاضیه باستناد أفعالنا إلینا (1).

[شماره صفحه واقعی : 423]

ص: 2470


1- ینبغی فی المقام الفرق بین إسناد الفعل وإیجاده والموجد هو الوجود الحق سبحانه وتعالی، وأفعالنا مستنده إلینا، بحول الله وقوته أقوم وأقعد. وسلطانه لا یرفع عن ممکن ولا معنی للرفع أصلا وما تشاؤون إلا أن یشاء الله رب العالمین، فتدبر فی قوله سبحانه: وأنه هو أضحک وأبکی وأنه هو أمات وأحیا وأنه خلق الزوجین الذکر والأنثی من نطفه إذا تمنی وأن علیه النشأه الأخری وأنه هو أغنی وأقنی فالأفعال السته موجدها هو سبحانه واستنادها إلی الخلق. والمسائل والبحث عنها حول هذا المطلب تطلب فی رسالتنا المصنوعه فی رد الجبر والتفویض وإثبات أمر بین الأمرین.

أقول: اختلف العقلاء هنا، فالذی ذهب إلیه المعتزله أن العبد فاعل لأفعال نفسه، واختلفوا فقال أبو الحسین: إن العلم بذلک ضروری، وهو الحق الذی ذهب إلیه المصنف رحمه الله. وقال آخرون: إنه إستدلالی. وأما جهم بن صفوان فإنه قال: إن الله تعالی هو الموجد لأفعال العباد وإضافتها إلیهم علی سبیل المجاز، فإذا قیل:

فلان صلی وصام، کان بمنزله قولنا: طال وسمن. وقال ضرار بن عمرو والنجار وحفص الفرد (1) وأبو الحسن الأشعری: إن الله تعالی هو المحدث لها والعبد مکتسب، ولم یجعل لقدره العبد أثرا فی الفعل بل القدره والمقدور واقعان بقدره الله تعالی، وهذا الاقتران هو الکسب، وفسر القاضی الکسب بأن ذات الفعل واقعه بقدره الله تعالی، وکونه طاعه ومعصیه صفتان واقعتان بقدره العبد. وقال أبو إسحاق الإسفراینی من الأشاعره: إن الفعل واقع بمجموع القدرتین. والمصنف التجأ إلی

[شماره صفحه واقعی : 424]

ص: 2471


1- فی غیر واحد من کتب الملل والنحل: وحفص بن الفرد. والفرد بالفاء، وبالقاء تصحیف. قال الأستاذ فی شرحه علی التجرید بالفارسیه ما هذا لفظه: وحفص القرد یعنی بوزینه لقب است. أقول الظاهر أن تحریف الفرد بالقرد نشأ من تکفیر الشافعی إیاه. وفی أول المقاله الخامسه من الفن الثالث من الفهرست لابن الندیم (ص 229 ط رضا تجدد): وکان حفص الفرد من المجبره من أکابرهم نظیرا للنجار. ویکنی أبا عمرو. وکان من أهل مصر، قدم البصره فسمع بأبی الهذیل واجتمع معه وناظره فقطعه أبو الهذیل، وکان أولا معتزلیا ثم قال بخلق الأفعال وکان یکنی أبا یحیی، ثم عد کتبه. وفی لسان المیزان للعسقلانی (ص 330 ج 1 ط حیدرآباد، الترجمه رقم 1355) حفص القرد (معجمه بالقاف) مبتدع. قال النسائی صاحب کلام لا یکتب حدیثه وکفره الشافعی فی مناظرته. وفی میزان الاعتدال (1 / 564 الترجمه رقم 2143) مثل ما فی اللسان.

الضروره هاهنا فإنا نعلم بالضروره الفرق بین حرکه الحیوان اختیارا وبین حرکه الحجر الهابط، ومنشأ الفرق هو اقتران القدره فی أحد الفعلین به وعدمه فی الآخر.

قال: والوجوب للداعی (1) لا ینافی القدره کالواجب.

أقول: لما فرغ من تقریر المذهب شرع فی الجواب عن شبه الخصم، وتقریر الشبهه الأولی أن صدور الفعل من المکلف إما أن یقارن تجویز لا صدوره أو امتناع لا صدوره، والثانی یستلزم الجبر والأول إما أن یترجح منه الصدور علی لا صدوره لمرجح أو لا لمرجح، والثانی یلزم منه الترجیح لأحد طرفی الممکن من غیر مرجح وهو محال، والأول یستلزم التسلسل أو الانتهاء إلی ما یجب معه الترجیح، وهو ینافی التقدیر ویستلزم الجبر.

والجواب أن الفعل بالنظر إلی قدره العبد ممکن وواجب بالنظر إلی داعیه وذلک لا یستلزم الجبر، فإن کل قادر فإنه یجب عنه الأثر عند وجود الداعی کما فی حق الواجب تعالی فإن هذا الدلیل قائم فی حقه تعالی ووجه المخلص ما ذکرناه، علی أن هذا غیر مسموع من أکثرهم حیث جوزوا من القادر ترجیح أحد مقدوریه علی الآخر من غیر مرجح، وبه أجابوا عن الشبهه التی أوردها الفلاسفه علیهم، فما أدری لم کان الجواب مسموعا هناک ولم یکن مسموعا هاهنا.

قال: والإیجاد لا یستلزم العلم إلا مع اقتران القصد فیکفی الاجمال (2).

أقول: هذا الجواب عن شبهه أخری لهم، وتقریرها أن العبد لو کان موجدا لأفعال نفسه لکان عالما بها، والتالی باطل فالمقدم مثله، والشرطیه ظاهره. وبیان بطلان التالی أنا حال الحرکه نفعل حرکات جزئیه لا نعقلها وإنما نقصد الحرکه إلی المنتهی وإن لم نقصد جزئیات تلک الحرکه.

[شماره صفحه واقعی : 425]

ص: 2472


1- کما فی (ق ش د ز) وفی (م ت): والوجوب الداعی. وفی (ص): والوجوب والداعی. والشرح یوافق ما اخترناه وهی النسخ الأربع المذکوره.
2- کما فی (م د). والنسخ الأخری: فیکفی الاجمالی، مع الیاء.

والجواب أن الایجاد لا یستلزم العلم، فإن الفاعل قد یصدر عنه الفعل بمجرد الطبع کالاحراق الصادر عن النار من غیر علم فلا یلزم من نفی العلم نفی الایجاد، نعم الایجاد مع القصد یستلزم العلم لکن العلم الاجمالی کاف فیه وهو حاصل فی الحرکات الجزئیه بین المبدأ والمنتهی.

قال: ومع الاجتماع یقع مراده تعالی.

أقول: هذا جواب عن شبهه أخری لهم، وتقریرها أن العبد لو کان قادرا علی الفعل لزم اجتماع قادرین علی مقدور واحد، والتالی باطل فالمقدم مثله، بیان الشرطیه أنه تعالی قادر علی کل مقدور، فلو کان العبد قادرا علی شئ لاجتمعت قدرته وقدره الله تعالی علیه. وأما بطلان التالی فلأنه لو أراد الله تعالی إیجاده وأراد العبد إعدامه فإن وقع المرادان أو عدما لزم اجتماع النقیضین، وإن وقع مراد أحدهما دون الآخر لزم الترجیح من غیر مرجح.

والجواب أن نقول: یقع مراد الله تعالی لأن قدرته أقوی من قدره العبد وهذا هو المرجح، وهذا الدلیل أخذه بعض الأشاعره من الدلیل الذی استدل به المتکلمون علی الوحدانیه وهناک یتمشی لتساوی قدرتی الإلهین المفروضین، أما هنا فلا.

قال: والحدوث اعتباری.

أقول: هذا جواب عن شبهه أخری ذکرها قدماء الأشاعره وهی أن الفاعل یجب أن یخالف فعله فی الجهه التی بها یتعلق فعله وهو الحدوث، ونحن محدثون فلا یجوز أن نفعل الحدوث.

(وتقریر الجواب) أن الفاعل لا یؤثر الحدوث لأنه أمر اعتباری لیس بزائد علی الذات وإلا لزم التسلسل، وإنما یؤثر فی الماهیه وهی مغایره له.

قال: وامتناع الجسم لغیره.

[شماره صفحه واقعی : 426]

ص: 2473

أقول: هذا جواب عن شبهه أخری لهم وهی أنا لو کنا فاعلین فی الإحداث لصح منا إحداث الجسم لوجود العله المصححه للتعلق وهی الحدوث. والجواب أن الجسم یمتنع صدوره عنا لا لأجل الحدوث حتی یلزم تعمیم الامتناع بل إنما امتنع صدوره عنا لأننا أجسام والجسم لا یؤثر فی الجسم علی ما مر.

قال: وتعذر المماثله (1) فی بعض الأفعال لتعذر الإحاطه.

أقول: هذا جواب عن شبهه أخری ذکرها قدماؤهم وهی أنا لو کنا فاعلین لصح منا أن نفعل مثل ما فعلناه أولا من کل جهه لوجود القدره والعلم، والتالی باطل فالمقدم مثله، وبیان بطلان التالی أنا لا نقدر علی أن نکتب فی الزمان الثانی مثل ما کتبناه فی الزمان الأول من کل وجه بل لا بد من تفاوت بینهما فی وضع الحروف ومقادیرها.

(وتقریر الجواب) أن بعض الأفعال تصدر عنا فی الزمان الثانی مثل ما صدرت فی الزمان الأول مثل کثیر من الحرکات والأفعال، وبعضها یتعذر علینا فیه ذلک لا لأنه ممتنع ولکن لعدم الإحاطه الکلیه بما فعلناه أولا، فإن مقادیر الحروف إذا لم نضبطها لم یصدر عنا مثلها إلا علی سبیل الاتفاق.

قال: ولا نسبه فی الخیریه بین فعلنا وفعله تعالی.

أقول: هذا جواب عن شبهه أخری لهم قالوا: لو کان العبد فاعلا للإیمان لکان بعض أفعال العبد خیرا من فعله تعالی، لأن الإیمان خیر من القرده والخنازیر، والتالی باطل بالاجماع فالمقدم مثله.

والجواب أن نسبه الخیریه هنا منتفیه لأنکم إن عنیتم بأن الإیمان خیر أنه أنفع فلیس کذلک لأن الأیمان أنما هو فعل شاق مضر علی البدن لیس فیه خیر عاجل، وإن عنیتم به أنه خیر لما فیه من استحقاق المدح والثواب به بخلاف القرده والخنازیر فحینئذ لا یکون الإیمان خیرا بنفسه وإنما الخیر هو ما یؤدی إلیه

[شماره صفحه واقعی : 427]

ص: 2474


1- والحق أن الجواب الحاسم للشبهه هو التحقیق فی تجدد الأمثال وعدم تکرار التجلی.

الإیمان من فعل الله تعالی بالعبد وهو المدح والثواب، وحینئذ یکون المدح والثواب خیرا وأنفع للعبد من القرده والخنازیر لکن ذلک من فعله تعالی. (واعلم) أن هذه الشبهه رکیکه جدا، وإنما أوردها المصنف رحمه الله هنا لأن بعض الثنویه أورد هذه الشبهه علی ضرار بن عمرو فأذعن لها والتزم بالجبر لأجلها.

قال: والشکر علی مقدمات الإیمان.

أقول: هذا جواب عن شبهه أخری لهم قالوا: لو کان العبد فاعلا للإیمان لما وجب علینا شکر الله تعالی علیه، والتالی باطل بالاجماع فالمقدم مثله، والشرطیه ظاهره فإنه لا یحسن منا شکر غیرنا علی فعلنا.

والجواب أن الشکر لیس علی فعل الإیمان بل علی مقدماته من تعریفنا إیاه (1) وتمکیننا منه وحضور أسبابه والأقدار علی شرائطه.

قال: والسمع متأول ومعارض بمثله والترجیح معنا.

أقول: هذا جواب عن الشبه النقلیه بطریق إجمالی، وتقریره أنهم قالوا: قد ورد فی الکتاب العزیز ما یدل علی الجبر کقوله تعالی: (الله خالق کل شئ) (والله خلقکم وما تعملون) (ختم الله علی قلوبهم) (ومن یرد أن یضله یجعل صدره ضیقا حرجا.

والجواب أن هذه الآیات متأوله، وقد ذکر العلماء تأویلاتها فی کتبهم. وأیضا فهی معارضه بمثلها وقد صنفها (2) أصحابنا علی عشره أوجه:

أحدها: الآیات الداله علی إضافه الفعل إلی العبد کقوله تعالی: (فویل للذین یکتبون الکتاب بأیدیهم) (إن یتبعون إلا الظن) (حتی یغیروا ما بأنفسهم) (بل سولت لکم أنفسکم) (فطوعت له نفسه) (ومن یعمل سوءا یجز به) (کل نفس بما کسبت رهینه) (کل امرئ بما کسب رهین) (ما کان لی علیکم من

[شماره صفحه واقعی : 428]

ص: 2475


1- کما فی (ص). وفی (ش ز د): وتعریفنا إیاه.
2- النسخه الثانیه: وقد وضعتها، والباقیه: وقد صنفها.

سلطان إلا أن دعوتکم فاستجبتم لی) إلی آخرها.

الثانی: الآیات الداله علی مدح المؤمنین علی الإیمان وذم الکفار علی الکفر والوعد والوعید کقوله تعالی: (الیوم تجزی کل نفس بما کسبت) (الیوم تجزون بما کنتم تعملون) (وإبراهیم الذی وفی) (ولا تزر وازره وزر أخری) (لتجزی کل نفس بما تسعی) (هل تجزون إلا ما کنتم تعملون) (من جاء بالحسنه فله عشر أمثالها) (من أعرض عن ذکری) (أولئک الذین اشتروا الحیاه الدنیا) (إن الذین کفروا بعد إیمانهم).

الثالث: الآیات الداله علی تنزیه أفعاله تعالی عن مماثله أفعالنا فی التفاوت والاختلاف والظلم کقوله تعالی: (ما تری فی خلق الرحمن من تفاوت) (الذی أحسن کل شئ خلقه) والکفر لیس بحسن وکذا الظلم، (وما خلقنا السماء والأرض وما بینهما إلا بالحق) (إن الله لا یظلم مثقال ذره) (وما ربک بظلام للعبید) (وما ظلمناهم) (لا ظلم الیوم) (ولا یظلمون فتیلا).

الرابع: الآیات الداله علی ذم العباد علی الکفر والمعاصی والتوبیخ علی ذلک کقوله تعالی: (کیف تکفرون بالله) (وما منع الناس أن یؤمنوا إذ جاءهم الهدی) (وماذا علیهم لو آمنوا بالله والیوم الآخر) (ما منعک أن تسجد) (فما لهم عن التذکره معرضین) (لم تلبسون الحق بالباطل) (لم تصدون عن سبیل الله).

الخامس: الآیات الداله علی التهدید والتخییر کقوله: (فمن شاء فلیؤمن ومن شاء فلیکفر) (اعملوا ما شئتم) (لمن شاء منکم أن یتقدم أو یتأخر) (فمن شاء ذکره) (فمن شاء اتخذ إلی ربه سبیلا) (فمن شاء اتخذ إلی ربه مآبا) (سیقول الذین أشرکوا لو شاء الله ما أشرکنا ولا آباؤنا) (وقالوا لو شاء الرحمن ما عبدناهم).

السادس: الآیات الداله علی المسارعه إلی الأفعال قبل فواتها کقوله تعالی:

(وسارعوا إلی مغفره من ربکم) (أجیبوا داعی الله) (استجیبوا لله وللرسول)

[شماره صفحه واقعی : 429]

ص: 2476

(واتبعوا أحسن ما أنزل إلیکم) (وأنیبوا إلی ربکم).

السابع: الآیات التی حث الله تعالی فیها علی الاستعانه به وثبوت اللطف منه کقوله تعالی: (وإیاک نستعین) (فاستعذ بالله من الشیطان الرجیم) (استعینوا بالله) (أو لا یرون أنهم یفتنون فی کل عام مره أو مرتین ثم لا یتوبون ولا هم یذکرون) (ولولا أن یکون الناس أمه واحده) (ولو بسط الله الرزق لعباده) (فبما رحمه من الله لنت لهم) (إن الصلاه تنهی عن الفحشاء والمنکر). الثامن: الآیات الداله علی استغفار الأنبیاء (ربنا ظلمنا أنفسنا) (سبحانک إنی کنت من الظالمین) (رب إنی ظلمت نفسی) (رب إنی أعوذ بک أن أسألک ما لیس لی به علم).

التاسع: الآیات الداله علی اعتراف الکفار والعصاه بنسبه الکفر إلیهم کقوله تعالی: (ولو تری إذ الظالمون موقوفون عند ربهم - إلی قوله: - بل کنتم مجرمین) وقوله: (ما سلککم فی سقر قالوا لم نک من المصلین) (کلما القی فیها فوج). العاشر: الآیات الداله علی التحسر والندامه علی الکفر والمعصیه وطلب الرجعه کقوله: (وهم یصطرخون فیها ربنا أخرجنا منها) (رب ارجعون) (ولو تری إذ المجرمون ناکسو رؤوسهم) (أو تقول حین تری العذاب لو أن لی کره) إلی غیر ذلک من الآیات الکثیره وهی معارضه لما ذکروه (1) علی أن الترجیح معنا، لأن التکلیف إنما یتم بإضافه الأفعال إلینا وکذا الوعد والوعید والتخویف والانذار، وإنما طول المصنف رحمه الله فی هذه المسأله لأنها من المهمات.

7- المسأله السابعه : فی المتولد

قال: وحسن المدح والذم علی المتولد یقتضی العلم بإضافته إلینا.

أقول: الأفعال تنقسم إلی المباشر والمتولد والمخترع، فالأول هو الحادث

[شماره صفحه واقعی : 430]

ص: 2477


1- وفی النسخه الثانیه: بما ذکروه.

ابتداء بالقدره فی محلها. والثانی هو الحادث الذی یقع بحسب فعل آخر کالحرکه الصادره عن الاعتماد ویسمونه المسبب ویسمون الأول سببا سواء کان الثانی حادثا فی محل القدره أو فی غیر محلها. والثالث ما یفعل لا لمحل فالأول مختص بنا والثالث مختص به تعالی والثانی مشترک.

واعلم أن الناس اختلفوا فی المتولد هل یقع بنا (1) أم لا؟ فجمهور المعتزله علی أنه من فعلنا کالمباشر. وقال معمر: إنه لا فعل للعبد إلا الإراده وما عداها من الحوادث فهی واقعه بطبع المحل، والانسان عنده جزء فی القلب توجد فیه الإراده وما عداها یضیفه إلی طبع المحل. وقال آخرون: لا فعل للعبد إلا الفکر وهم بعض المعتزله. وقال أبو إسحاق النظام: إن فعل الانسان هی الحرکات الحادثه فیه بحسب دواعیه والإنسان عنده هو شئ منساب (2) فی الجمله، والإراده والاعتقادات حرکات القلب، وما یوجد منفصلا عن الجمله کالکتابه وغیرها فإنه من فعله تعالی بطبع المحل. وقال ثمامه: إن فعل الانسان هو ما یحدثه فی محل قدرته فأما ما تعدی محل القدره فهو حادث لا محدث له وفعل لا فاعل له. وقالت الأشعریه:

المتولد من فعله تعالی، والجماهیر من المعتزله التجأوا فی هذا المقام إلی الضروره فإنا نعلم استناد المتولدات إلینا کالکتابه والحرکات وغیرهما من الصنائع، ویحسن منا مدح الفاعل وذمه کما فی المباشر، والمصنف رحمه الله استدل بحسن المدح والذم علی العلم بأنا فاعلون للمتولد لا علیه، لأن الضروریات لا یجوز الاستدلال علیها، نعم یجوز الاستدلال علی کونها ضروریه إذا لم یکن هذا الحکم ضروریا، وجماعه من المعتزله ذهبوا إلی أنه کسبی واستدلوا بحسن المدح والذم علیه فلزمهم الدور لأن حسن المدح والذم مشروط بالعلم بالاستناد إلینا فلو جعلنا الاستناد إلینا مستفادا منه لزوم الدور.

[شماره صفحه واقعی : 431]

ص: 2478


1- وفی غیر واحده من النسخ: هل یقع منا.
2- وفی (ص) وحدها: هو شئ سار.

قال: والوجوب باختیار السبب لاحق.

أقول: هذا جواب عن إشکال یورد هنا وهو أن یقال: إن المتولد لا یقع بقدرتنا لأن المقدور هو الذی یصح وجوده وعدمه عن القادر، وهذا المعنی منفی فی المتولد لأن عند اختیار السبب یجب المسبب فلا یقع بالقدره المصححه.

والجواب أن الوجوب فی المسبب عند اختیار السبب وجوب لاحق کما أن الفعل یجب عند وجود القدره والداعی وعند فرض وقوعه وجوبا لاحقا لا یؤثر فی الإمکان الذاتی والقدره فکذا هنا.

قال: والذم فی إلقاء الصبی علیه لا علی الاحراق.

أقول: هذا جواب عن شبهه لهم وهی أن المدح والذم لا یدلان علی العلم باستناد المتولد إلینا، فإنا نذم علی المتولد وإن علمنا استناده إلی غیرنا، فإنا نذم من ألقی الصبی فی النار إذا احترق بها وإن کان المحرق هو الله تعالی.

والجواب أن الذم هنا علی الالقاء لا علی الاحراق، فإن الاحراق من الله تعالی عند الالقاء حسن لما یشتمل علیه من الأعواض لذلک الصبی ولما فیه من مراعاه العادات وعدم انتقاضها فی غیر زمان الأنبیاء، ووجوب الدیه حکم شرعی لا یجب تخصیصه بالفعل فإن الحافر للبئر یلزمه الدیه وإن کان الوقوع غیر مستند إلیه.

8- المسأله الثامنه : فی القضاء و القدر

قال: والقضاء والقدر (1) إن أرید بهما خلق الفعل لزم المحال أو الإلزام صح

[شماره صفحه واقعی : 432]

ص: 2479


1- القدر هو تفصیل قضائه. قال قدس سره فی شرح الفصل الواحد والعشرین من سابع الإشارات: إن القضاء عباره عن وجود جمیع الموجودات فی العالم العقلی مجتمعه ومجمله علی سبیل الابداع. والقدر عباره عن وجودها فی موادها الخارجیه بعد حصول شرائطها مفصله واحدا بعد واحد، کما جاء فی التنزیل فی قوله عز من قائل: (وإن من شئ إلا عندنا خزائنه وما ننزله إلا بقدر معلوم. وقال الشیخ - رضوان الله علیه -: ویجب أن یکون عالما بکل شئ لأن کل شئ لازم له بوسط أو غیر وسط یتأدی إلیه بعینه قدره الذی هو تفصیل قضائه الأول تأدیا واجبا إذ کان ما لا یجب لا یکون.

فی الواجب خاصه أو الأعلام صح مطلقا وقد بینه أمیر المؤمنین علیه السلام فی حدیث الأصبغ.

أقول: یطلق القضاء علی الخلق والاتمام، قال الله تعالی: (فقضاهن سبع سماوات فی یومین) أی خلقهن وأتمهن، وعلی الحکم والإیجاب کقوله تعالی:

(وقضی ربک ألا تعبدوا إلا إیاه) أی أوجب وألزم، وعلی الإعلام والإخبار کقوله تعالی: (وقضینا إلی بنی إسرائیل فی الکتاب) أی أعلمناهم وأخبرناهم، ویطلق القدر علی الخلق کقوله تعالی: (وقدر فیها أقواتها) والکتابه کقول الشاعر:

واعلم بأن ذا الجلال قد قدرفی الصحف الأولی التی کان سطر

والبیان کقوله تعالی: (إلا امرأته قدرناها من الغابرین) أی بینا وأخبرنا بذلک.

إذا ظهر هذا فنقول للأشعری: ما تعنی بقولک: إنه تعالی قضی أعمال العباد وقدرها، إن أردت به الخلق والإیجاد فقد بینا بطلانه وإن الأفعال مستنده إلینا، وإن عنی به الإلزام لم یصح إلا فی الواجب خاصه، وإن عنی به أنه تعالی بینها وکتبها وأعلم أنهم سیفعلونها فهو صحیح، لأنه تعالی قد کتب ذلک أجمع فی اللوح المحفوظ وبینه لملائکته، وهذا المعنی الأخیر هو المتعین للاجماع علی وجوب الرضا بقضاء الله تعالی وقدره ولا یجوز الرضا بالکفر وغیره من القبائح ولا ینفعهم الاعتذار بوجوب الرضا به من حیث إنه فعله تعالی وعدم الرضا به من حیث الکسب لبطلان الکسب أولا، وثانیا فلأنا نقول: إن کان کون الکفر کسبا بقضائه تعالی وقدره وجب الرضا به من حیث هو کسب وهو خلاف قولکم، وإن

[شماره صفحه واقعی : 433]

ص: 2480

لم یکن بقضاء وقدر بطل استناد الکائنات بأجمعها إلی القضاء والقدر.

واعلم أن أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب (1) صلوات الله علیه وسلامه قد بین معنی القضاء والقدر وشرحهما شرحا وافیا فی حدیث الأصبغ بن نباته لما انصرف من صفین فإنه قام إلیه شیخ فقال له: أخبرنا یا أمیر المؤمنین عن مسیرنا إلی الشام أکان بقضاء الله تعالی وقدره، فقال أمیر المؤمنین علیه السلام: والذی فلق الحبه وبرأ النسمه ما وطأنا موطئا ولا هبطنا وادیا ولا علونا تلعه إلا بقضاء وقدر، فقال له الشیخ: عند الله احتسب عنائی ما أری لی من الأجر شیئا، فقال له: مه أیها الشیخ بل عظم الله أجرکم فی مسیرکم وأنتم سائرون وفی منصرفکم وأنتم منصرفون ولم تکونوا فی شئ من حالاتکم مکرهین ولا إلیها مضطرین، فقال الشیخ: کیف والقضاء والقدر ساقانا، فقال: ویحک لعلک ظننت قضاء لازما وقدرا حتما لو کان کذلک لبطل الثواب والعقاب والوعد والوعید والأمر والنهی ولم تأت لائمه من الله لمذنب ولا محمده لمحسن ولم یکن المحسن أولی بالمدح من المسئ ولا المسئ أولی بالذم من المحسن، تلک مقاله عبده الأوثان وجنود الشیطان وشهود الزور وأهل العمی عن الصواب، وهم قدریه هذه الأمه ومجوسها، أن الله تعالی أمر تخییرا ونهی تحذیرا وکلف یسیرا لم یعص مغلوبا ولم یطع مکرها ولم یرسل الرسل عبثا ولم یخلق السماوات والأرض وما بینهما باطلا (ذلک ظن الذین کفروا فویل للذین کفروا من النار) فقال الشیخ: وما القضاء والقدر اللذان ما سرنا إلا بهما، فقال: هو الأمر من الله تعالی والحکم وتلا قوله تعالی:

[شماره صفحه واقعی : 434]

ص: 2481


1- راجع فی بیان الحدیث الوافی للفیض - قدس الله سره - فإنه قد أتی ببیان من المحقق الخواجه فی بیانه وفوائد أخری مطلوبه جدا (ص 117 ج 1 ط 1). وفیه کان المصراع الأخیر هکذا: جزاک ربک بالاحسان إحسانا. وفی نسخه: جزاک ربک عنا منه إحسانا. وللشیخ الکراجکی رضی الله عنه فی کنز الفوائد فی القضاء والقدر لطائف عذبه (ص 168 ط 1) وإن شئت فراجع الاحتجاج للطبرسی - رضوان الله علیه - (ص 109 ط 1). وفی باب الرضا بالقضاء من الوافی أیضا إشارات لطیفه فی ذلک (ص 55 ج 3 ط 1).

(وقضی ربک ألا تعبدوا إلا إیاه) فنهض الشیخ مسرورا وهو یقول:

أنت الأمام الذی نرجو بطاعتهیوم النشور من الرحمن رضوانا

أوضحت من دیننا ما کان ملتبساجزاک ربک عنا فیه إحسانا

قال أبو الحسن البصری ومحمود الخوارزمی: وجه تشبیهه علیه السلام المجبره بالمجوس من وجوه: أحدها: أن المجوس اختصوا بمقالات سخیفه واعتقادات واهیه معلومه البطلان وکذلک المجبره.

وثانیها: أن مذهب المجوس أن الله تعالی یخلق فعله ثم یتبرأ منه کما خلق إبلیس ثم انتفی منه وکذلک المجبره قالوا: إنه تعالی یفعل القبائح ثم یتبرأ منها.

وثالثها: أن المجوس قالوا: إن نکاح الأخوات والأمهات بقضاء الله وقدره وإرادته، ووافقهم المجبره حیث قالوا: إن نکاح المجوس لأخواتهم وأمهاتهم بقضاء الله وقدره وإرادته.

ورابعها: أن المجوس قالوا: إن القادر علی الخیر لا یقدر علی الشر وبالعکس، والمجبره قالوا: إن القدره موجبه للفعل غیر متقدمه علیه، فالانسان القادر علی الخیر لا یقدر علی ضده وبالعکس.

9- المسأله التاسعه : فی الهدی و الضلاله

قال: والإضلال الإشاره (1) إلی خلاف الحق وفعل الضلاله والاهلاک والهدی مقابل والأولان منفیان عنه تعالی.

أقول: یطلق الإضلال علی الإشاره إلی خلاف الحق وإلباس الحق بالباطل کما تقول: أضلنی فلان عن الطریق، إذا أشار إلی غیره وأوهم أنه هو الطریق، ویطلق علی فعل الضلاله فی الانسان کفعل الجهل فیه حتی یکون معتقدا خلاف

[شماره صفحه واقعی : 435]

ص: 2482


1- إسناد الإضلال إلیه سبحانه بالعرض، وقد قررنا بیانه فی النکته السابعه من ألف نکته ونکته.

الحق. ویطلق علی الاهلاک والبطلان کما قال تعالی: (فلن یضل أعمالهم) یعنی یبطلها. والهدی یقال لمعان ثلاثه مقابله لهذه المعانی فیقال بمعنی نصب الدلاله علی الحق کما تقول: هدانی إلی الطریق، وبمعنی فعل الهدی فی الانسان حتی یعتقد الشئ علی ما هو به، وبمعنی الإثابه کقوله تعالی: (سیهدیهم) یعنی سیثیبهم، والأولان منفیان عنه تعالی یعنی الإشاره إلی خلاف الحق وفعل الضلاله، لأنهما قبیحان والله تعالی منزه عن فعل القبیح، وأما الهدایه فالله تعالی نصب الدلاله علی الحق وفعل الهدایه الضروریه فی العقلاء ولم یفعل الإیمان فیهم لأنه کلفهم به ویثیب علی الإیمان، فمعانی الهدایه صادقه فی حقه تعالی إلا فعل ما کلف به، وإذا قیل: إنه تعالی یهدی ویضل فإن المراد به أنه یهدی المؤمنین بمعنی أنه یثیبهم ویضل العصاه بمعنی أنه یهلکهم ویعاقبهم، وقول موسی علیه السلام: إن هی إلا فتنتک فالمراد بالفتنه الشده والتکلیف الصعب، یضل بها من یشاء أی یهلک من یشاء وهم الکفار.

10- المسأله العاشره : فی أنه تعالی لا یعذب الأطفال

قال: وتعذیب غیر المکلف قبیح وکلام نوح علیه السلام مجاز والخدمه لیست عقوبه له والتبعیه فی بعض الأحکام جائزه.

أقول: ذهب بعض الحشویه إلی أن الله تعالی یعذب أطفال المشرکین ویلزم الأشاعره تجویزه والعدلیه کافه علی منعه، والدلیل علیه أنه قبیح عقلا فلا یصدر منه تعالی.

احتجوا بوجوه: الأول: قول نوح علیه السلام: (ولا یلدوا إلا فاجرا کفارا) والجواب: أنه مجاز والتقدیر أنهم یصیرون کذلک لا حال طفولیتهم. الثانی: قالوا: إنا نستخدمه لأجل کفر أبیه فقد فعلنا فیه ألما وعقوبه فلا یکون

[شماره صفحه واقعی : 436]

ص: 2483

قبیحا. والجواب أن الخدمه لیست عقوبه للطفل ولیس کل ألم ومشقه عقوبه، فإن الفصد والحجامه ألمان ولیسا عقوبه، نعم استخدامه عقوبه لأبیه وامتحان له یعوض علیه کما یعوض علی أمراضه.

الثالث: قالوا: إن حکم الطفل یتبع حکم أبیه فی الدفن ومنع التوارث والصلاه علیه ومنع التزویج. والجواب أن المنکر عقابه لأجل جرم أبیه ولیس بمنکر أن یتبع حکم أبیه فی بعض الأشیاء إذا لم یحصل له بها ألم وعقوبه ولا ألم له فی منعه من الدفن والتوارث وترک الصلاه علیه.

11- المسأله الحادیه عشره : فی حسن التکلیف و بیان ماهیته و وجه حسنه و جمله من أحکامه

قال: والتکلیف حسن (1) لاشتماله علی مصلحه لا تحصل بدونه.

أقول: التکلیف مأخوذ من الکلفه وهی المشقه، وحده إراده من تجب طاعته

[شماره صفحه واقعی : 437]

ص: 2484


1- التکلیف یتعلق فی العباده الصفاتیه لا الذاتیه، وفی مصباح الأنس فی المقام فوائد نفیسه، منها قوله: لا تکلیف فی العباده الذاتیه ولیست من نتائج الأمر إنما متعلقه الصفاتیه رأفه من الله واحتیاطا من میله بجاذب إحدی صفاته من الاعتدال الموقوف علیه الاستکمال إذ القلوب وإن کانت مفطوره علی معرفته والعباده له واللجأ إلیه فإن الشواغل والغفلات التی هی من خواص هذه النشأه تشغله عن ذکر ما یجب استحضاره فاحتاج إلی التذکیر لا جرم أمره بها وإلیه الإشاره بقوله علیه وآله السلام: کل مولود یولد علی الفطره، الحدیث (ص 149 ط 1). ثم إن کلامه والتکلیف حسن، رد علی أصحاب المعارف یشابه قولهم قول البراهمه الآتی رد عقیدتهم فی البحث عن حسن البعثه. قال الطبرسی فی مجمع البیان فی تفسیر قوله سبحانه: (ولو أنهم آمنوا واتقوا لمثوبه من عند الله خیر لو کانوا یعلمون) (البقره 103) وفی هذه الآیه دلاله علی بطلان قول أصحاب المعارف لأنه نفی ذلک العلم عنهم. وفی نسخه مخطوطه مصححه من المجمع عندنا فسر أصحاب المعارف فی هامشها هکذا: الظاهر أن المراد بأصحاب المعارف الذین یقولون لا حاجه بنا إلی بعثه الأنبیاء لأن عقولنا مستقله بما یحتاج إلیه فی المعاش والمعاد.

علی جهه الابتداء ما فیه مشقه بشرط الإعلام ویدخل تحت واجب الطاعه الواجب تعالی والنبی علیه السلام والإمام والسید والوالد والمنعم ویخرج البواقی.

وشرطنا الابتداء لأن إراده هؤلاء أنما تکون تکلیفا إذا لم یسبقه غیره إلی إراده ما أراده، ولهذا لا یسمی الوالد مکلفا بأمر الصلاه ولده لسبق إراده الله تعالی لها منه.

والمشقه لا بد من اعتبارها لیتحقق المحدود، إذ التکلیف مأخوذ من الکلفه.

وشرطنا الإعلام لأن المکلف إذا لم یعلم إراده المکلف بالفعل لم یکن مکلفا.

إذا عرفت هذا فنقول: التکلیف حسن لأن الله تعالی فعله والله تعالی لا یفعل القبیح، ووجه حسنه اشتماله علی مصلحه لا تحصل بدونه وهی التعریض لمنافع عظیمه لا تحصل بدون التکلیف، لأن التکلیف إن لم یکن لغرض کان عبثا وهو محال، وإن کان لغرض فإن کان عائدا إلیه تعالی لزم المحال، وإن کان إلی غیره فإن کان إلی غیر المکلف کان قبیحا، وإن کان إلی المکلف فإن کان حصوله ممکنا بدون التکلیف لزم العبث، وإن لم یمکن فإن کان لنفع انتقض بتکلیف من علم الله کفره وإن کان للتعریض فهو المطلوب.

إذا عرفت هذا فنقول: الغرض من التکلیف هو التعریض لمنفعه عظیمه لأنه تعریض للثواب، وللثواب منافع عظیمه خالصه دائمه واصله مع التعظیم والمدح، ولا شک أن التعظیم أنما یحسن للمستحق له، ولهذا یقبح منا تعظیم الأطفال والأرذال کتعظیم العلماء، وإنما یستحق التعظیم بواسطه الأفعال الحسنه وهی الطاعات، ومعنی قولنا: إن التکلیف تعریض للثواب، أن المکلف جعل المکلف علی الصفات التی تمکنه الوصول إلی الثواب وبعثه علی ما به یصل إلیه وعلم أنه سیوصله إلیه إذا فعل ما کلفه.

قال: بخلاف الجرح ثم التداوی، والمعاوضات والشکر باطل.

أقول: هذه إیرادات علی ما اختاره المصنف: الأول: أن التکلیف للنفع یتنزل

[شماره صفحه واقعی : 438]

ص: 2485

منزله من جرح غیره ثم داراه طلبا للدواء (1) وکما أن ذلک قبیح فکذا التکلیف.

الثانی: أن التکلیف طلبا للنفع یتنزل منزله المعاوضات کالبیوع والإجارات وغیرها، ولا شک أن المعاوضات تفتقر إلی رضا المتعاوضین حتی أن من عاوض بغیر إذن صاحبه فعل قبیحا والتکلیف عندکم لا یشترط فیه رضا المکلف.

الثالث: لم لا یجوز أن یکون التکلیف شکرا للنعم السابقه؟

والجواب عن الأول بالفرق من وجهین: أحدهما: أن الجرح مضره والتکلیف نفسه لیس بمضره وإنما المشقه فی الأفعال التی یتناولها التکلیف. الثانی: أن الجرح والتداوی إنزال مضره لا غرض فیه إلا التخلص من تلک المضره بخلاف التکلیف.

وعن الثانی أن المراضاه تعتبر فی المعاوضات لاختلاف أغراض الناس فی التعامل جنسا ووصفا، أما إذا لم یکن هناک معاوضه وبلغ النفع حدا یکون غایه ما یطلبه العقلاء لم یختلف العقلاء فی اختیار المشقه بسببه حتی أن العقلاء یسفهون الممتنع منه.

وعن الثالث أن الشکر لا یشترط فیه المشقه، والله تعالی قادر علی إزاله صفه المشقه عن هذه الأفعال، فلو کان التکلیف شکرا لزم العبث فی صفه المشقه ولأن طلب الفعل الشاق شکرا یخرج النعمه عن کونها نعمه.

قال: ولأن النوع محتاج إلی التعاضد المستلزم للسنه النافع استعمالها فی الریاضه وإدامه النظر فی الأمور العالیه، وتذکر الإنذارات المستلزمه لإقامه العدل مع زیاده الأجر والثواب.

أقول: لما ذکر المصنف رحمه الله حسن التکلیف علی رأی المتکلمین شرع فی طریق الاسلامیین من الفلاسفه فبدأ بذکر الحاجه إلی التکلیف، ثم ذکر منافعه الدنیویه والأخرویه، وتحقیقه أن نقول: إن الله خلق الانسان مدنیا بالطبع (2) لا

[شماره صفحه واقعی : 439]

ص: 2486


1- کما فی النسخه الثالثه وهی الصحیحه، والباقیه کلها داواه بالواو وهی علیله.
2- ناظر إلی کلمات الشیخ فی الفصل الرابع من النمط التاسع من الإشارات فی إثبات النبوه حیث قال: إشاره لما لم یکن الانسان بحیث یستقل وحده بأمر نفسه.. الخ، بل الشیخ ناظر فی هذا الفصل إلی کلام الشیخ الیونانی زینون الکبیر تلمیذ ارسطا طالیس فی الفصل الرابع من رسالته فی المبدأ والمعاد وقد حررها المعلم الثانی أبو نصر الفارابی أتم تحریر وقد طبعت مع عده رسائل أخری للفارابی فی حیدرآباد الدکن. قال زینون: النبی یضع السنن والشرائع ویأخذ الأمه بالترغیب والترهیب یعرفهم أن لهم إلها مجازیا لهم علی أفعالهم، یثیب الخیر ویعاقب علی الشر ولا یکلفهم بعلم ما لا یحتملونه فإن هذه الرتبه التی هی رتبه العلم أعلی من أن یصل إلیها کل أحد. قال معلمی أرسطا طالیس حکایه عن معلمه أفلاطن: إن شاهق المعرفه أشمخ من أن یطیر إلیه کل طائر وسرادق البصیره أحجب من أن یحوم حوله کل سائر.

کغیره من الحیوانات، لا یمکن أن تبقی أشخاصه ولا تحصل لهم کمالاتهم إلا بالتعاضد والتعاون، لأن الأغذیه والملبوسات أمور صناعیه یحتاج کل منهم إلی صاحبه فی عمل یستعیضه عن عمله له حتی یتم کمال ما یحتاج إلیه واجتماعهم مع تباین شهواتهم وتغایر أمزجتهم واختلاف قواهم المقتضیه للأفعال الصادره عنهم مظنه التنازع والفساد ووقوع الفتن، فوجب وضع قانون وسنه عادله یتعادلون بها فیما بینهم، ثم تلک السنه لو استند وضعها إلیهم لزم المحذور فوجب استنادها إلی شخص متمیز عنهم بکمال قواه واستحقاقه للانقیاد إلیه والطاعه له، وذلک أنما یکون بمعجزات تدل علی أنها من عند الله تعالی، ثم من المعلوم تفاوت أشخاص الناس فی قبول الخیر والشر والرذائل والنقصان والفضائل بحسب اختلاف أمزجتهم وهیئات نفوسهم، فوجب أن یکون هذا الشارع مؤیدا لا یعجز عن أحکام شریعته فی جمهور الناس، بعضهم بالبرهان وبعضهم بالوعظ وبعضهم بتألیف القلب وبعضهم بالزجر والقتال، ولما کان النبی لا یتفق فی کل زمان وجب أن تبقی السنن المشروعه إلی وقت اضمحلالها واقتضاء الحکمه الإلهیه تجدید غیرها، ففرضت علیهم العبادات المذکره لصاحب الشرع وکررت علیهم حتی یستحکم التذکیر بالتکریر، فیحصل لهم من تلقی الأوامر والنواهی الإلهیه منافع ثلاث: إحداها: ریاضه النفس باعتبار الإمساک عن الشهوات ومنعها

[شماره صفحه واقعی : 440]

ص: 2487

عن القوه الغضبیه المکدره لصفاء القوه العقلیه. الثانیه: تعوید النفس النظر فی الأمور الإلهیه والمطالب العالیه وأحوال المعاد والتفکر فی ملکوت الله تعالی وکیفیه صفاته وأسمائه وتحقق فیضان الموجودات عنه تعالی متسلسله فی الترتیب الذی اقتضته الحکمه الإلهیه بالبراهین القطعیه الخالیه عن المغالطه.

والثالثه: تذکرهم ما وعدهم الشارع من الخیر والشر الأخرویین بحیث ینحفظ النظام المقتضی للتعادل والترافد، ثم زاد الله تعالی لمستعملی الشرائع الأجر والثواب فی الآخره فهذه مصالح التکلیف عند الأوائل.

قال: وواجب لزجره عن القبائح.

أقول: هذا مذهب المعتزله وأنکرت الأشاعره ذلک، والدلیل علی وجوب التکلیف أنه لو لم یکلف الله تعالی من کملت شرائط التکلیف فیه لکان مغریا بالقبیح، والتالی باطل لقبحه فالمقدم مثله، بیان الشرطیه أن الله تعالی إذا أکمل عقل الانسان وجعل فیه میلا إلی القبیح وشهوه له ونفورا عن الحسن فلو لم یقرر فی عقله وجوب الواجب وقبح القبیح والمؤاخذه علی الاخلال بالواجب وفعل القبیح لکان وقوع القبیح من المکلف دائما، وإلی هذا أشار بقوله: لزجره عن القبائح، أی لزجر التکلیف عن القبائح.

قال: وشرائط حسنه انتفاء المفسده وتقدمه وإمکان متعلقه وثبوت صفه زائده علی حسنه وعلم المکلف بصفات الفعل وقدر المستحق وقدرته علیه وامتناع القبیح علیه وقدره المکلف علی الفعل وعلمه به أو إمکانه وإمکان الآله.

أقول: لما ذکر أن التکلیف حسن شرع فی بیان ما یشترط فی حسن التکلیف، وقد ذکر أمورا لا یحسن التکلیف بدونها منها ما یرجع إلی نفس التکلیف، ومنها ما یرجع إلی متعلق التکلیف أعنی الفعل والمکلف والمکلف.

أما ما یرجع إلی التکلیف فأمران: أحدهما: انتفاء المفسده فیه بأن لا یکون مفسده لنفس المکلف به فی فعل آخر داخل فی تکلیفه أو مفسده لمکلف آخر.

[شماره صفحه واقعی : 441]

ص: 2488

والثانی: أن یکون متقدما علی الفعل قدرا یتمکن المکلف فیه من الاستدلال به فیفعل الفعل فی الوقت الذی یجب إیقاعه فیه.

وأما ما یرجع إلی الفعل فأمران: أحدهما: إمکان وجوده. والثانی: کون الفعل قد اشتمل علی صفه زائده علی حسنه بأن یکون واجبا أو مندوبا، وإن کان التکلیف ترک فعل فإما أن یکون الفعل قبیحا أو یکون الإخلال به أولی من فعله.

وأما ما یرجع إلی المکلف فأن یکون عالما بصفات الفعل لئلا یکلف إیجاد القبیح وترک الواجب، وأن یکون عالما بقدر ما یستحق علی الفعل من الثواب لئلا یخل ببعضه، وأن یکون القبیح ممتنعا علیه لئلا یخل بالواجب فلا یوصل الثواب إلی مستحقه.

وأما ما یرجع إلی المکلف فأن یکون قادرا علی الفعل وأن یکون عالما به أو متمکنا من العلم به وإمکان الآله أو حصولها إن کان الفعل ذا آله.

قال: ومتعلقه إما علم إما عقلی أو سمعی وإما ظن وإما عمل.

أقول: متعلق التکلیف قد یکون علما وقد یکون عملا، أما العلم فقد یکون عقلیا محضا نحو العلم بوجود الله تعالی وکونه قادرا عالما إلی غیر ذلک من المسائل التی (1) یتوقف السمع علیها، وقد یکون سمعیا نحو التکالیف السمعیه.

وأما الظن فنحو کثیر من الأمور الشرعیه کظن القبله وغیرها. وأما العمل فقد یکون عقلیا کرد الودیعه وشکر المنعم وبر الوالدین وقبح الظلم والکذب وحسن التفضل والعفو، وقد یکون سمعیا کالصلاه وغیرها، وهذه الأفعال تنقسم إلی الواجب والمندوب والحرام والمکروه.

قال: وهو منقطع للاجماع ولإیصال الثواب.

أقول: یرید أن التکلیف منقطع، ویدل علیه الاجماع والمعقول، أما الاجماع فظاهر إذ الاتفاق بین المسلمین وغیرهم واقع علی أن التکلیف منقطع، وأما

[شماره صفحه واقعی : 442]

ص: 2489


1- وفی عده نسخ: إلی غیر ذلک من الصفات التی.

المعقول فنقول: لو کان التکلیف دائما لم یمکن إیصال الثواب إلی المطیع، والتالی باطل قطعا فالمقدم مثله، بیان الشرطیه أن التکلیف مشروط بالمشقه، والثواب مشروط بخلوصه عن الأکدار والمشاق، والجمع بینهما محال ولا بد من تراخ بین التکلیف والثواب وإلا لزم الالجاء.

قال: وعله حسنه عامه.

أقول: لما بین أولا حسن التکلیف مطلقا شرع فی بیان حسنه فی حق الکافر، والدلیل علیه أن العله فی حسن التکلیف وهی التعریض للثواب عامه فی حق المؤمن والکافر فکان التکلیف حسنا فیهما وهو ظاهر.

قال: وضرر الکافر من اختیاره.

أقول: هذا جواب عن سؤال مقدر، وتقریره أن تکلیف الکافر ضرر محض لا مصلحه فیه فلا یکون حسنا، بیان المقدمه الأولی أن التکلیف نوع مشقه فی العاجل وحصل العقاب بترکه وهو ضرر عظیم فانتفت المصلحه فیه إذ لا ثواب له فکان قبیحا قطعا.

والجواب: أن التکلیف نفسه لیس بضرر ولا یستلزم من حیث هو تکلیف ضررا وإلا لکان تکلیف المؤمن کذلک، بل الضرر أنما نشأ من سوء اختیار الکافر لنفسه.

قال: وهو مفسده لا من حیث التکلیف بخلاف ما شرطناه.

أقول: الذی یخطر لنا فی تحلیل هذا الکلام أنه جواب عن سؤال مقدر أیضا وهو أن یقال: إنکم شرطتم فی التکلیف أن لا یکون مفسده للمکلف ولا لغیره، وهذا التکلیف یستلزم الضرر بالمکلف فیکون قبیحا، کما أن تکلیف زید لو استلزم مفسده راجعه إلی عمرو کان قبیحا.

والجواب: أن الضرر هنا مفسده لا من حیث التکلیف بل من حیث اختیار المکلف علی ما تقدم بخلاف ما شرطناه أعنی انتفاء المفسده اللازمه للتکلیف.

[شماره صفحه واقعی : 443]

ص: 2490

قال: والفائده ثابته.

أقول: هذا جواب عن سؤال مقدر، وتقریره أن تکلیف الکافر لا فائده فیه، لأن الفائده من التکلیف هی الثواب ولا ثواب له فلا فائده فی تکلیفه فکان عبثا.

والجواب لا نسلم أن الفائده هی الثواب بل التعریض له وهو حاصل فی حقه کالمؤمن.

12- المسأله الثانیه عشره : فی اللطف و ماهیته و أحکامه

قال: واللطف واجب لتحصیل الغرض به (1).

أقول: اللطف هو ما یکون المکلف معه أقرب إلی فعل الطاعه وأبعد من فعل المعصیه ولم یکن له حظ فی التمکین ولم یبلغ حد الالجاء.

واحترزنا بقولنا: ولم یکن له حظ فی التمکین عن الآله، فإن لها حظا فی التمکین ولیست لطفا.

وقولنا: ولم یبلغ حد الالجاء، لأن الالجاء ینافی التکلیف واللطف لا ینافیه.

هذا اللطف المقرب.

وقد یکون اللطف محصلا وهو ما یحصل عنده الطاعه من المکلف علی سبیل الاختیار، ولولاه لم یطع مع تمکنه فی الحالین، وهذا بخلاف التکلیف الذی یطیع عنده لأن اللطف أمر زائد علی التکلیف فهو من دون اللطف یتمکن بالتکلیف من أن یطیع أو لا یطیع، ولیس کذلک التکلیف لأن عنده یتمکن من أن یطیع وبدونه لا یتمکن من أن یطیع أو لا یطیع، فلم یلزم أن یکون التکلیف الذی یطیع عنده لطفا.

إذا عرفت هذا فنقول: اللطف واجب خلافا للأشعریه، والدلیل علی وجوبه أنه یحصل غرض المکلف فیکون واجبا وإلا لزم نقض الغرض، بیان الملازمه أن

[شماره صفحه واقعی : 444]

ص: 2491


1- کما فی (م ص ز ق). والباقیه: لیحصل الغرض به.

المکلف إذا علم أن المکلف لا یطیع إلا باللطف، فلو کلفه من دونه کان ناقضا لغرضه کمن دعا غیره إلی طعام وهو یعلم أنه لا یجیبه إلا إذا فعل معه نوعا من التأدب، فإذا لم یفعل الداعی ذلک النوع من التأدب کان ناقضا لغرضه، فوجوب اللطف یستلزم تحصیل الغرض.

قال: فإن کان من فعله تعالی وجب علیه وإن کان من المکلف وجب أن یشعره به ویوجبه وإن کان من غیرهما شرط فی التکلیف العلم بالفعل.

أقول: لما ذکر وجوب اللطف شرع فی بیان أقسامه وهو ثلاثه: الأول: أن یکون من فعل الله تعالی، فهذا یجب علی الله تعالی فعله لما تقدم. الثانی: أن یکون من فعل المکلف، فهذا یجب علی الله تعالی أن یعرفه إیاه ویشعره به ویوجبه علیه.

الثالث: أن یکون من فعل غیرهما، فهذا ما یشترط فی التکلیف بالملطوف فیه العلم بأن ذلک الغیر یفعل اللطف.

قال: ووجوه القبح منتفیه والکافر لا یخلو من لطف والأخبار بالسعاده والشقاوه لیس مفسده.

أقول: لما ذکر أقسام اللطف شرع فی الاعتراضات علی وجوبه مع الجواب عنها، وقد أورد من شبهات الأشاعره ثلاثه:

الأولی: قالوا: اللطف أنما یجب إذا خلا من جهات المفسده لأن جهات المصلحه لا تکفی فی الوجوب ما لم تنتف جهات المفسده، فلم لا یجوز أن یکون اللطف الذی توجبونه مشتملا علی جهه قبح لا تعلمونه فلا یکون واجبا. وتقریر الجواب أن جهات القبح معلومه لنا لأنا مکلفون بترکها ولیس هنا وجه قبح ولیس ذلک استدلالا بعدم العلم علی العلم بالعدم.

الثانیه: أن الکافر إما أن یکلف مع وجود اللطف أو مع عدمه، والأول باطل وإلا لم یکن لطفا لأن معنی اللطف هو ما حصل الملطوف فیه عنده، والثانی إما أن یکون عدمه لعدم القدره علیه فیلزم تعجیز الله تعالی وهو باطل، أو مع وجودها

[شماره صفحه واقعی : 445]

ص: 2492

فیلزم الاخلال بالواجب. والجواب أن اللطف لیس معناه هو ما حصل الملطوف فیه فإن اللطف لطف فی نفسه سواء حصل الملطوف فیه أو لا بل کونه لطفا من حیث إنه یقرب إلی الملطوف فیه ویرجح وجوده علی عدمه، وامتناع ترجیحه أنما یکون لمعارض أقوی هو سوء اختیار المکلف فیکون اللطف فی حقه مرجوحا.

ویمکن أن یکون ذلک جوابا عن سؤال آخر لهم، وتقریره أن اللطف لو کان واجبا لم تقع معصیه من مکلف أصلا لأنه تعالی قادر علی کل شئ، فإذا قدر علی اللطف لکل مکلف فی کل فعل لم تقع معصیه لأنه تعالی لا یخل بالواجب لکن الکفر والمعاصی موجوده. وتقریر الجواب أن نقول: إنما یصح أن یقال: یجب أن یلطف للمکلف إذا کان له لطف یصلح عنده ولا استبعاد فی أن یکون بعض المکلفین لا لطف له سوی العلم بالمکلف والثواب مع الطاعه والعقاب مع المعصیه والکافر له هذا اللطف.

الثالثه: أن الأخبار بأن المکلف من أهل الجنه أو من أهل النار مفسده لأنه إغراء بالمعاصی وقد فعله تعالی وهو ینافی اللطف. والجواب أن الأخبار بالجنه لیس إغراء مطلقا لجواز أن یقترن به من الألطاف ما یمتنع عنده من الإقدام علی المعصیه وإذا انتفی کونه إغراء علی هذا التقدیر بطل قولهم إنه مفسده علی الإطلاق وأما الأخبار بالنار فلیس مفسده أیضا لأن الأخبار إن کان للجاهل کأبی لهب انتفت المفسده فیه لأنه لا یعلم صدق إخباره تعالی فلا یدعوه ذلک إلی الإصرار علی الکفر، وإن کان عارفا کإبلیس لم یکن إخباره تعالی بعاقبته (1) داعیا إلی الاصرار علی الکفر لأنه یعلم أنه بإصراره علیه یزداد عقابه فلا یصیر مغریا علیه.

قال: ویقبح منه تعالی التعذیب مع منعه دون الذم.

أقول: المکلف إذا منع المکلف من اللطف قبح منه عقابه لأنه بمنزله الأمر بالمعصیه والملجئ إلیها، کما قال الله تعالی: (ولو أنا أهلکناهم بعذاب من قبله

[شماره صفحه واقعی : 446]

ص: 2493


1- وفی (ص ش): إخباره تعالی بمعاقبته.

لقالوا ربنا لولا أرسلت إلینا رسولا) فأخبر أنهم لو منعهم (1) اللطف فی بعثه الرسول لکان لهم أن یسألوا بهذا السؤال ولا یکون لهم هذا السؤال إلا مع قبح إهلاکهم من دون البعثه ولا یقبح ذمه لأن الذم حق مستحق علی القبیح غیر مختص بالمکلف بخلاف العقاب المستحق للمکلف، ولهذا لو بعث الانسان غیره علی فعل القبیح ففعله لم یسقط حق الباعث من الذم کما أن لإبلیس ذم أهل النار وإن کان هو الباعث علی المعاصی.

قال: ولا بد من المناسبه وإلا ترجح بلا مرجح بالنسبه إلی المنتسبین.

أقول: لما فرغ من الاعتراضات علی وجوب اللطف شرع فی ذکر أحکامه وقد ذکر منها خمسه: الأول: أنه لا بد وأن یکون بین اللطف والملطوف فیه مناسبه، والمراد بالمناسبه هنا کون اللطف بحیث یکون حصوله داعیا إلی حصول الملطوف فیه، وهذا ظاهر لأنه لولا ذلک لم یکن کونه لطفا أولی من کون غیره لطفا فیلزم الترجیح من غیر مرجح، ولم یکن کونه لطفا فی هذا الفعل أولی من کونه لطفا فی غیره من الأفعال وهو ترجیح من غیر مرجح أیضا، وإلی هذین أشار بقوله: وإلا ترجح بلا مرجح بالنسبه إلی المنتسبین، وعنی بالمنتسبین اللطف والملطوف فیه، هذا ما فهمناه من هذا الکلام.

قال: ولا یبلغ الإلجاء.

أقول: هذا الحکم الثانی من أحکام اللطف وهو أن لا یبلغ فی الدعاء إلی الملطوف فیه إلی حد الالجاء، لأن الفعل الملجئ إلی فعل آخر یشبه اللطف فی کون کل منهما داعیا إلی الفعل غیر أن المتکلمین لا یسمون الملجئ إلی الفعل لطفا، فلهذا شرطنا فی اللطف زوال الالجاء عنه إلی الفعل.

قال: ویعلم الملکف اللطف إجمالا أو تفصیلا.

[شماره صفحه واقعی : 447]

ص: 2494


1- کما فی (م ص). والباقیه: فأخبر أنه لو منعهم.

أقول: هذا هو الحکم الثالث من أحکام اللطف وهو وجوب کونه معلوما للمکلف إما بالاجمال أو بالتفصیل، لأنه إذا لم یعلمه ولم یعلم الملطوف فیه ولم یعلم المناسبه بینهما لم یکن داعیا له إلی الفعل الملطوف فیه (1) فإن کان العلم الاجمالی کافیا فی الدعاء إلی الفعل لم یجب التفصیل کما یعلم علی الجمله کون الألم الواصل إلی البهیمه لطفا لنا وإن کان اللطف لا یتم إلا بالتفصیل وجب حصوله ویکفی العلم الاجمالی فی المناسبه التی بین اللطف والملطوف فیه.

قال: ویزید اللطف علی جهه الحسن.

أقول: هذا هو الحکم الرابع وهو کون اللطف مشتملا علی صفه زائده علی الحسن من کونه واجبا کالفرائض أو مندوبا کالنوافل هذا فیما هو من فعلنا، وأما ما کان من فعله تعالی فقد بینا وجوبه فی حکمته.

قال: ویدخله التخییر.

أقول: هذا هو الحکم الخامس وهو أن اللطف لا یجب أن یکون معینا بل یجوز أن یدخله التخییر بأن یکون کل واحد من الفعلین قد اشتمل علی جهه من المصلحه المطلوبه من الآخر فیقوم مقامه ویسد مسده، أما فی حقنا فکما فی الکفارات الثلاث، وأما فی حقه تعالی فلجواز أن یخلق لزید ولدا یکون لطفا له وإن کان یجوز حصول اللطفیه بخلق ولد غیر ذلک الولد من أجزاء غیر أجزاء الولد الأول وعلی صوره غیر صورته، وحینئذ لا یجب أحد الفعلین بعینه بل یکون حکمه حکم الواجب المخیر.

قال: بشرط حسن البدلین (2).

أقول: لما ذکر أن اللطف یجوز أن یدخله التخییر نبه علی شرط کل واحد من

[شماره صفحه واقعی : 448]

ص: 2495


1- کما فی (م) والباقیه: إلی فعل الملطوف فیه.
2- کما فی جمیع النسخ التی عندنا، وکذا فی شرح القوشجی وشرح القدیم، ولکن فی (ت): بشرط حسن التذکیر. والظاهر أن التذکیر تحریف البدلین فإنه لا معنی للتذکیر.

البدلین أعنی اللطف وبدله، وأطلق علی کل واحد منهما اسم البدل بالنظر إلی صاحبه، إذ لیس أحدهما بالأصاله أولی من الآخر، وذلک الشرط کون کل واحد منهما حسنا لیس فیه وجه قبح، وهذا مما لم تتفق الآراء علیه فإن جماعه من العدلیه ذهبوا إلی تجویز کون القبیح کالظلم منا لطفا قائما مقام إمراض الله تعالی.

واستدلوا بأن وجه کون الألم من فعله تعالی لطفا هو حصول المشاق وتذکر العقاب وذلک حاصل بالظلم منا فجاز أن یقوم مقامه. وهذا لیس بجید لأن کونه لطفا جهه وجوب والقبیح لیس له جهه وجوب واللطف إنما هو فی علم المظلوم بالظلم لا فی نفس الظلم، کما نقول: إن العلم بحسن ذبح البهیمه لطف لنا وإن لم یکن الذبح نفسه لطفا.

13- المسأله الثالثه عشره : فی الألم و وجه حسنه

قال: وبعض الألم قبیح یصدر منا خاصه وبعضه حسن یصدر منه تعالی ومنا وحسنه إما لاستحقاقه أو لاشتماله علی النفع أو دفع الضرر الزائدین أو لکونه عادیا أو علی وجه الدفع.

أقول: فی هذا الکلام مباحث: الأول: فی مناسبه هذا البحث وما بعده لما قبله.

إعلم أنا قد بینا وجوب الألطاف والمصالح وهی ضربان: مصالح فی الدین ومصالح فی الدنیا أعنی المنافع الدنیاویه، ومصالح الدین إما مضار أو منافع، والمضار منها آلام وأمراض وغیرها کالآجال والغلاء، والمنافع الصحه والسعه فی الرزق والرخص، فلأجل هذا بحث المصنف رحمه الله عقیب اللطف عن هذه الأشیاء، ولما کانت الآلام تستلزم الأعواض وجب البحث عنها أیضا.

البحث الثانی: اختلف الناس فی قبح الألم وحسنه، فذهبت الثنویه إلی قبح جمیع الآلام، وذهبت المجبره إلی حسن جمیعها من الله تعالی، وذهبت البکریه وأهل التناسخ والعدلیه إلی حسن بعضها وقبح الباقی.

[شماره صفحه واقعی : 449]

ص: 2496

البحث الثالث: فی عله الحسن، اختلف القائلون بحسن بعض الألم فی وجه الحسن، فقال أهل التناسخ: إن عله الحسن هی الاستحقاق لا غیر لأن النفوس البشریه إذا کانت فی أبدان قبل هذه الأبدان وفعلت ذنوبا استحقت الألم علیها، وهذا أیضا قول البکریه. وقالت المعتزله: إنه یحسن عند شروط: أحدها: أن یکون مستحقا، وثانیها: أن یکون فیها نفع عظیم یوفی علیها، وثالثها: أن یکون فیها دفع ضرر أعظم منها، ورابعها: أن یکون مفعولا علی مجری العاده کما یفعله الله تعالی بالحی إذا ألقیناه فی النار، وخامسها: أن یکون مفعولا علی سبیل الدفع عن النفس کما إذا آلمنا (1) من یقصد قتلنا، لأنا متی علمنا اشتمال الألم علی أحد هذه الوجوه حکمنا بحسنه قطعا.

قال: ولا بد فی المشتمل علی النفع من اللطف.

أقول: هذا شرط لحسن الألم المبتدأ الذی یفعله الله تعالی لاشتماله علی نفع المتألم وهو کونه مشتملا علی اللطف إما للمتألم أو لغیره، لأن خلو الألم عن النفع الزائد الذی یختار المولم معه الألم یستلزم الظلم وخلوه عن اللطف یستلزم العبث وهما قبیحان فلا بد من هذین الاعتبارین فی هذا النوع من الألم، وهنا اختلف الشیخان فقال أبو علی: إن عله قبح الألم کونه ظلما لا غیر فلم یشترط هذا الشرط. وقال أبو هاشم: إنه یقبح لکونه ظلما أو لکونه عبثا فأوجب فی الأمراض التی یفعلها الله تعالی فی الصبیان مع الأعواض الزائده اشتمالها علی اللطف لمکلف آخر، ولهذا یقبح منا تخلیص الغریق بشرط کسر یده واستیجار من ینزح ماء البئر ویقذفه فیها لغیر غرض مع توفیه الأجره، ویمکن الجواب هنا لأبی علی بما ذکرناه فی کتاب نهایه المرام (2).

قال: ویجوز فی المستحق کونه عقابا.

[شماره صفحه واقعی : 450]

ص: 2497


1- من الإیلام.
2- کتاب نهایه المرام فی علم الکلام للعلامه، نسخه منه موجوده فی مکتبه المجلس.

أقول: هذا مذهب أبی الحسین البصری فإنه جوز أن تقع الأمراض (1) فی الکفار والفساق عقابا للکافر والفاسق، لأنه ألم واصل إلی المستحق فأمکن أن یکون عقابا ویکون تعجیله قد اشتمل علی مصلحه لبعض المکلفین کما فی الحدود. ومنع قاضی القضاه من ذلک وجزم بکون أمراضهم محنا لا عقوبات لأنه یجب علیهم الرضا والصبر علیها والتسلیم وترک الجزع ولا یلزمهم ذلک فی العقاب.

والجواب المنع من عدم اللزوم فی العقاب لأن الرضا یطلق علی معنیین:

أحدهما: الاعتقاد لحسن الفعل وهو مشترک بین العقاب والمحنه، والثانی: موافقه الفعل للشهوه وهذا غیر مقدور للعبد (2) فلا یجب فی المحنه ولا فی العقاب، وإذا کان الرضا بالمعنی الأول واجبا فی العقاب فکذلک الصبر علی ذلک الاعتقاد واجب بأن لا یظهر خلاف الرضا وهو الجزع، ویجب أیضا التسلیم بأن یعتقد أنه لو تمکن من دفع المرض الذی هو مصلحه له لا یدفعه ولا یمتنع منه.

قال: ولا یکفی اللطف فی ألم المکلف فی الحسن.

أقول: هذا مذهب الشیخین وقاضی القضاه، وجوز بعض المشایخ إدخال الألم علی المکلف إذا اشتمل علی اللطف والاعتبار وإن لم یحصل فی مقابلته عوض، لأن الألم کما یحسن لنفع یقابله فکذا یحسن لما یؤدی إلیه الألم، ولهذا حسن منا تحمل مشاق السفر لربح یقابل السلعه ولا یقابل مشاق السفر، ولما کان مشاق السفر عله فی حصول الربح المقابل للسلعه فکذا الألم الذی هو لطف لولاه لما حصل الثواب المقابل للطاعه فحسن فعله وإن خلی عن العوض لأدائه إلی النفع.

وحجه الأوائل أن الألم غیر المستحق لولا اشتماله علی النفع أو دفع الضرر کان قبیحا والطاعه المفعوله لأجل الألم لیست بنفع والثواب المستحق علیها یقابل

[شماره صفحه واقعی : 451]

ص: 2498


1- کذا فی جمیع النسخ التی عندنا إلا فی (م) ففیها: تقع الآلام.
2- کذا فی (م) والباقیه: بدون للعبد.

الطاعه دون الألم فیبقی الألم مجردا عن النفع وذلک قبیح.

قال: ولا یحسن مع اشتمال اللذه علی لطفیته (1).

أقول: هذا مذهب أبی الحسین البصری خلافا لأبی هاشم، وتقریر مذهب أبی هاشم أنا لو فرضنا اشتمال اللذه علی اللطف الذی اشتمل علیه الألم هل یحسن منه تعالی فعل الألم بالحی لأجل لطف الغیر مع العوض الزائد الذی یختاره المتألم لو عرض علیه؟ قال أبو هاشم: نعم لأن الألم المشتمل علی المنفعه الموفیه فی حکم المنفعه عند العقلاء، ولهذا لا یعد العقلاء مشاق السفر الموصله إلی الأرباح مضارا، وإذا کان الألم فی حکم المنفعه صار حصول اللطف فی تقدیر منفعتین فیتخیر الحکیم فی أیهما شاء. وأبو الحسین منع ذلک لأن الألم أنما یصیر فی حکم المنفعه إذا لم یکن طریق لتلک المنفعه إلا ذلک الألم، ولو أمکن الوصول إلی تلک المنفعه بدون ذلک الألم کان ذلک الألم ضررا وعبثا، ولهذا یعد العقلاء السفر ضررا مع حصول الربح بدونه.

قال: ولا یشترط فی الحسن اختیار المتألم بالفعل.

أقول: لا یشترط فی حسن الألم المفعول ابتداء من الله تعالی اختیار المتألم للعوض الزائد علیه بالفعل، لأن اعتبار الاختیار أنما یکون فی النفع الذی یتفاوت فیه اختیار المتألمین، فأما النفع البالغ إلی حد لا یجوز اختلاف الاختیار فیه فإنه یحسن وإن لم یحصل الاختیار بالفعل وهذا هو العوض المستحق علیه تعالی.

14- المسأله الرابعه عشره : فی الأعواض

قال: والعوض نفع مستحق خال عن تعظیم وإجلال.

[شماره صفحه واقعی : 452]

ص: 2499


1- کما فی (ت، م، ص، ق، ز، د، ش) أی باتفاق النسخ کلها.

أقول: لما ذکر حسن الألم المبتدأ مع تعقبه بالعوض الزائد وجب علیه البحث عن العوض وأحکامه وبدأ بتحدیده، فالنفع جنس للمتفضل به وللمستحق وقید المستحق فصل یمیزه عن النفع المتفضل به وقید الخلو عن التعظیم والاجلال یخرج به الثواب.

قال: ویستحق علیه تعالی بإنزال الآلام وتفویت المنافع لمصلحه الغیر وإنزال الغموم سواء استندت إلی علم ضروری أو مکتسب أو ظن لا ما تستند إلی فعل العبد وأمر عباده بالمضار أو إباحته وتمکین غیر العاقل.

أقول: هذه الوجوه التی یستحق بها العوض علی الله تعالی: الأول: إنزال الآلام بالعبد کالمرض وغیره، وقد سبق بیان وجوب العوض به (1) من حیث اشتماله علی الظلم لو لم یجب العوض.

الثانی: تفویت المنافع إذا کانت منه تعالی لمصلحه الغیر، لأنه لا فرق بین تفویت المنافع وإنزال المضار، فلو أمات الله تعالی ابنا لزید وکان فی معلومه تعالی أنه لو عاش لانتفع به زید لاستحق علیه تعالی العوض عما فاته من منافع ولده، ولو کان فی معلومه تعالی عدم انتفاعه به لأنه یموت قبل الانتفاع به لم یستحق به عوضا لعدم تفویته المنفعه منه تعالی. وکذلک لو أهلک ماله استحق العوض بذلک سواء شعر بهلاک ماله أو لم یشعر، لأن تفویت المنفعه کإنزال الألم ولو آلمه ولم یشعر به لاستحق العوض، فکذا إذا فوت علیه منفعه لم یشعر بها، وعندی فی هذا الوجه نظر.

الثالث: إنزال الغموم بأن یفعل الله تعالی أسباب الغم، لأن الغم یجری مجری الضرر فی العقل سواء کان الغم علما ضروریا بنزول مصیبه أو وصول ألم، أو کان ظنا بأن یغتم عند أماره لوصول مضره أو فوات منفعه، أو کان علما مکتسبا لأن الله

[شماره صفحه واقعی : 453]

ص: 2500


1- أی العوض بإنزال الآلام بالعبد. وفی (م): العوض بها، فالضمیر راجع إلی الآلام، ولکن الأول أنسب بأسلوب الکلام.

تعالی هو الناصب للدلیل والباعث علی النظر فیه وکذا هو الناصب لأماره الظن فلما کان سبب الغم منه تعالی کان العوض علیه، وأما الغم الحاصل من العبد نفسه من غیر سبب منه تعالی نحو أن یبحث العبد فیعتقد جهلا نزول ضرر به أو فوات منفعه فإنه لا عوض فیه علیه تعالی، ولو فعل به تعالی فعلا لو شعر به لاغتم نحو أن یهلک له مالا وهو لا یشعر به إلی أن یموت فإنه لا یستحق العوض علیه تعالی لأنه إذا لم یشعر به لم یغتم به.

الرابع: أمر الله تعالی عباده بإیلام الحیوان أو أباحه سواء کان الأمر للایجاب کالذبح فی الهدی والکفاره والنذر أو للندب کالضحایا، فإن العوض فی ذلک کله علی الله تعالی لاستلزام الأمر والإباحه الحسن والألم أنما یحسن إذا اشتمل علی المنافع العظیمه البالغه فی العظم حدا یحسن الألم لأجله.

الخامس: تمکین غیر العاقل مثل سباع الوحش وسباع الطیر والهوام، وقد اختلف أهل العدل هنا علی أربعه أقوال: فذهب بعضهم إلی أن العوض علی الله تعالی مطلقا ویعزی هذا القول إلی أبی علی الجبائی. وقال آخرون: إن العوض علی فاعل الألم وهو قول یحکی عن أبی علی أیضا (1). وقال آخرون: لا عوض هنا علی الله تعالی ولا علی الحیوان. وقال قاضی القضاه: إن کان الحیوان ملجأ إلی الإیلام کان العوض علیه تعالی وإن لم یکن ملجأ کان العوض علی الحیوان نفسه.

احتج الأولون بأنه تعالی مکنه وجعل فیه میلا شدیدا إلی الإیلام مع إمکان عدم المیل ولم یجعل له عقلا یمیز به حسن الألم من قبحه ولم یزجره بشئ من أسباب الزجر مع إمکان ذلک کله، فکان ذلک بمنزله الإغراء فلولا تکفله تعالی بالعوض لقبح منه ذلک.

[شماره صفحه واقعی : 454]

ص: 2501


1- کذا فی جمیع النسخ، وفی (م) یحیی مکان یحکی، ولم نجد یحیی هذا فی تراجم الرجال مع طول فحصنا.

واحتج الآخرون بقوله علیه السلام: إن الله تعالی ینتصف للجماء من القرناء.

واحتج النافون للعوض بقوله علیه السلام: جرح العجماء جبار.

واحتج القاضی بأن التمکین لا یقتضی انتقال العوض من الفاعل إلی الممکن وإلا لوجب عوض القتل علی صانع السیف بخلاف الإلجاء المقتضی لاستناد الفعل فی الحقیقه إلی الملجئ، ولهذا یحسن ذمه دون الملجأ، وبأن العوض لو کان علیه تعالی لما حسن منعها عن الأکل.

والجواب عن الأول أنه لا دلاله فی الحدیث علی أنه تعالی ینتصف للجماء بأن ینقل أعواض القرناء إلیها وهو یصدق بتعویض الله تعالی إیاها کما أن السید إذا غرم ما أتلفه عبده یقال: قد أنصف المظلوم من عبده، مع أنه یحتمل المجاز بتشبیه الظالم لتمکنه من الظلم بالقرناء والمظلوم بالجماء لضعفه.

وعن الثانی أن المراد انتفاء القصاص.

وعن الثالث بالفرق، فإن القاتل ممنوع من القتل وعنده اعتقاد عقلی یمنعه عن الأقدام علیه، فلهذا لم نقل بوجوب العوض علی صانع السیف بخلاف السبع.

وعن الرابع أنه قد یحسن المنع عن الأکل إذا (1) کان لذلک المنع وجه حسن، کما أنه یحسن منا منع الصبیان عن شرب الخمر ومنع المعاقب عن العقاب.

قال: بخلاف الاحراق (2) عند الألقاء فی النار والقتل عند شهاده الزور.

أقول: إذا طرحنا صبیا فی النار فاحترق فإن الفاعل للألم هو الله تعالی والعوض علینا نحن، لأن فعل الألم واجب فی الحکمه من حیث إجراء العاده والله تعالی قد منعنا من طرحه ونهانا عنه، فصار الطارح کأنه الموصل إلیه الألم فلهذا کان العوض علینا دونه تعالی. وکذلک إذا شهد عند الأمام شاهدا زور بالقتل فإن العوض علی الشهود وإن کان الله تعالی قد أوجب القتل والأمام تولاه ولیس

[شماره صفحه واقعی : 455]

ص: 2502


1- کذا فی (م). والباقیه: قد یحسن المنع منا عن الحسن إذا.
2- بخلاف الأحرار (م).

علیهما عوض لأنهما أوجبا بشهادتهما علی الإمام إیصال الألم إلیه من جهه الشرع فصار کأنهما فعلاه. (لا یقال) هذا یوجب العوض (1) علیه تعالی لأنه هو الموجب علی الإمام قتله. (لأنا نقول) قبول الشاهدین عاده شرعیه یجب إجراؤها علی قانونها کالعادات الحسیات، فکما وجب العوض علی الملقی للطفل فی النار قضاء لحق العاده الحسیه کذلک وجب العوض هنا علی الشاهدین قضاء لحق العاده الشرعیه، والمناط هو الحکمه المقتضیه لاستمرار العادات.

قال: والانتصاف علیه تعالی واجب عقلا وسمعا.

أقول: اختلف أهل العدل فی ذلک، فذهب قوم منهم إلی أن الانتصاف للمظلوم من الظالم واجب علی الله تعالی عقلا لأنه هو المدبر لعباده فنظره کنظر الوالد لولده، فکما یجب علی الوالد الانتصاف کذلک یجب علیه تعالی قیاسا للغائب علی الشاهد. وقال آخرون منهم: إنه یجب سمعا لأن الوالد یجب علیه تدبیر أولاده وتأدیبهم أما الانتصاف بأخذ الأرش من الظالم ودفعه إلی المظلوم فلا نسلم وجوبه عقلا بل یحسن منا ترکهم إلی أن تکمل عقولهم لینتصف بعضهم من بعض، والمصنف رحمه الله اختار وجوبه عقلا وسمعا أما من حیث العقل فلأن ترک الانتصاف منه تعالی یستدعی ضیاع حق المظلوم لأنه تعالی مکن الظالم وخلی بینه وبین المظلوم مع قدرته تعالی علی منعه ولم یمکن المظلوم من الانتصاف، فلولا تکلفه تعالی بالانتصاف لضاع حق المظلوم وذلک قبیح عقلا. وأما من حیث السمع فلورود القرآن بأنه تعالی یقضی بین عباده ولوصف المسلمین له تعالی بأنه الطالب أی الذی یطلب حق الغیر من الغیر.

قال: فلا یجوز تمکین الظالم من الظلم من دون عوض فی الحال یوازی ظلمه.

[شماره صفحه واقعی : 456]

ص: 2503


1- کما فی (م) وفی عده نسخ: هلا وجب العوض.

أقول: هذا تفریع علی وجوب الانتصاف وهو أنه هل یجوز تمکین الله (1) تعالی من الظلم من لا عوض له فی الحال یوازی ظلمه فمنع منه المصنف رحمه الله وقد اختلف أهل العدل هنا، فقال أبو هاشم والکعبی: إنه یجوز، لکنهما اختلفا فقال الکعبی: یجوز أن یخرج من الدنیا ولا عوض له یوازی ظلمه، وقال: إن الله تعالی یتفضل علیه بالعوض المستحق علیه ویدفعه إلی المظلوم. وقال أبو هاشم: لا یجوز بل یجب التبقیه لأن الانتصاف واجب والتفضل لیس بواجب فلا یجوز تعلیق الواجب بالجائز. قال السید المرتضی: إن التبقیه تفضل أیضا فلا یجوز تعلیق الانتصاف بها، فلهذا وجب العوض فی الحال واختاره المصنف رحمه الله لما ذکرناه.

قال: فإن کان المظلوم من أهل الجنه فرق الله تعالی (2) أعواضه علی الأوقات أو تفضل علیه بمثلها وإن کان من أهل العقاب أسقط بها جزءا من عقابه بحیث لا یظهر له التخفیف بأن یفرق الناقص علی الأوقات.

أقول: لما بین وجوب الانتصاف ذکر کیفیه إیصال العوض إلی مستحقه.

(واعلم) أن المستحق للعوض إما أن یکون مستحقا للجنه أو للنار فإن کان مستحقا للجنه فإن قلنا: إن العوض دائم فلا بحث، وإن قلنا: إنه منقطع توجه الإشکال بأن یقال: لو أوصل العوض إلیه ثم انقطع عنه حصل له الألم بانقطاعه.

والجواب من وجهین: الأول: أنه یوصل إلیه عوضه متفرقا علی الأوقات بحیث لا یبین له انقطاعه فلا یحصل له الألم. الثانی: أن یتفضل الله تعالی علیه بعد انقطاعه بمثله دائما فلا یحصل الألم، وإن کان مستحقا للعقاب جعل الله تعالی عوضه جزءا من عقابه بمعنی أنه یسقط من عقابه بإزاء ما یستحقه من الأعواض،

[شماره صفحه واقعی : 457]

ص: 2504


1- کما فی (م). والنسخ الأخری: هل یجوز أن یمکن الله.
2- کما فی النسخ کلها إلا (ت) ففیها: عرف الله تعالی. وکان الشرح علی الأولی أعنی فرق أنسب من الثانیه.

إذ لا فرق فی العقل بین إیصال النفع ودفع الضرر فی الإیثار، فإذا خفف عقابه وکانت آلامه عظیمه علم أن آلامه بعد إسقاط ذلک القدر من العقاب أشد ولا یظهر له أنه کان فی راحه، أو نقول: إنه تعالی ینقص من آلامه ما یستحقه من أعواضه متفرقا علی الأوقات بحیث لا یظهر له الخفه من قبل.

قال: ولا یجب دوامه لحسن الزائد بما یختار معه الألم وإن کان منقطعا ولا یجب حصوله فی الدنیا لاحتمال مصلحه التأخیر، والألم علی القطع ممنوع مع أنه غیر محل النزاع.

أقول: لما ذکر وجوب العوض شرع فی بیان أحکامه، وقد اختلف الشیخان هنا فقال أبو علی الجبائی: إنه یجب دوامه. وقال أبو هاشم: لا یجب، واختاره المصنف رحمه الله، والدلیل علیه أن العوض أنما حسن لاشتماله علی النفع الزائد علی الألم أضعافا یختار معه المولم ألمه، ومثل هذا یتحقق فی المنقطع فکان وجه الحسن فیه ثابتا فلا تجب إدامته.

وقد احتج أبو علی بوجهین أشار المصنف إلی الجواب عنهما: الأول: أنه لو کان العوض منقطعا لوجب إیصاله فی الدنیا، لأن تأخیر الواجب بعد وجوبه وانتفاء الموانع منع للواجب، وإنما قلنا بانتفاء الموانع لأن المانع هو الدوام مع انقطاع الحیاه المانع من دوامه. (والجواب) لا نسلم أن المانع من تقدمه فی الدنیا إنما هو انقطاع الحیاه لجواز أن یکون فی تأخیره مصلحه خفیه.

الثانی: لو کان العوض منقطعا لزم دوامه والتالی لا یجامع المقدم، بیان الملازمه أنه بانقطاعه یتألم صاحب العوض والألم یستلزم العوض فیلزم من انقطاعه دوامه.

والجواب من وجهین: الأول: یجوز انقطاعه من غیر أن یشعر صاحبه بانقطاعه إما لإیصاله إلیه علی التدریج فی الأوقات بحیث لا یشعر بانتفائه لکثره غیره من منافعه، أو بأن یجعله ساهیا ثم یقطعه فلا یتألم حینئذ. الثانی: أنه غیر

[شماره صفحه واقعی : 458]

ص: 2505

محل النزاع لأن البحث فی العوض المستحق علی الألم هل یجب إدامته، ولیس البحث فی استلزام الألم الحاصل بالانقطاع لعوض آخر وهکذا دائما.

قال: ولا یجب إشعار صاحبه بإیصاله عوضا.

أقول: هذا حکم آخر للعوض یفارق به الثواب وهو أنه لا یجب إشعار مستحقه بتوفیته عوضا له بخلاف الثواب، إذ یجب فی الثواب مقارنه التعظیم ولا فائده فیه إلا مع العلم به، أما هنا فلأنه منافع وملاذ وقد ینتفع ویلتذ من لا یعلم ذلک، فما یجب إیصاله إلی المثاب فی الآخره من الأعواض یجب أن یکون عالما به من حیث إنه مثاب لا من حیث إنه معوض، وحینئذ أمکن أن یوفیه الله تعالی فی الدنیا علی بعض المعوضین غیر المکلفین وأن ینتصف لبعضهم من بعض فی الدنیا فلا تجب إعادتهم فی الآخره.

قال: ولا یتعین منافعه.

أقول: هذا حکم ثالث للعوض وهو أنه لا یتعین منافعه، بمعنی أنه لا یجب إیصاله فی منفعه معینه دون أخری بل یصلح توفیته بکل ما یحصل فیه شهوه المعوض، وهذا بخلاف الثواب لأنه یجب أن یکون من جنس ما ألفه المکلف من ملاذه کالأکل والشرب واللبس والمنکح لأنه رغب به فی تحمل المشاق، بخلاف العوض فإنا قد بینا أنه یصح إیصاله إلیه وإن لم یعلم أنه عوض عما وصل إلیه من الألم فصح إیصاله إلیه بکل منفعه.

قال: ولا یصح إسقاطه.

أقول: هذا حکم آخر للعوض وهو أنه لا یصح إسقاطه ولا هبته ممن وجب علیه فی الدنیا ولا فی الآخره سواء کان العوض علیه تعالی أو علینا، هذا قول أبی هاشم وقاضی القضاه. وجزم أبو الحسین بصحه إسقاط العوض علینا إذا استحل الظالم من المظلوم وجعله فی حل بخلاف العوض علیه تعالی فإنه لا یسقط لأن إسقاطه عنه تعالی عبث لعدم انتفاعه به.

[شماره صفحه واقعی : 459]

ص: 2506

واحتج القاضی بأن مستحق العوض لا یقدر علی استیفائه ولا علی المطالبه به. ولا یعرف مقداره ولا صفته فصار کالصبی المولی علیه لا یصح له إسقاط حقه عن غریمه.

والوجه عندی (1) جواز ذلک لأنه حقه وفی هبته نفع للموهوب، ویمکن نقل هذا الحق إلیه فکان جائزا. والحمل علی الصبی غیر تام لأن الشرع منع الصبی من التصرف فی ماله لمصلحه شرعیه حتی أنا لولا الشرع لجوزنا من الصبی الممیز إذا علم دینه، وأن هبته (2) إحسان إلی الغیر وآثر هذا الإحسان لانتفاء الضرر عنه مع اشتماله علی الاختیار فی الهبه لأنه کالبالغ لکن الشرع فرق بینهما، وعلی هذا لو کان العوض مستحقا علیه تعالی أمکن هبته مستحقه لغیره من العباد لما ذکرنا من أنه حقه، وفی هبته انتفاع الموهوب وإمکان نقل هذا الحق، أما الثواب المستحق علیه تعالی فلا یصح منا هبته لغیرنا لأنه مستحق بالمدح فلا یصح نقله إلی من لا یستحقه.

قال: والعوض علیه تعالی یجب تزایده إلی حد الرضا عند کل عاقل وعلینا یجب مساواته.

أقول: هذا حکم آخر للعوض وهو أنه إما أن یکون علینا أو علیه تعالی، أما العوض الواجب علیه تعالی فإنه یجب أن یکون زائدا عن الألم الحاصل بفعله أو بأمره أو بإباحته أو بتمکینه لغیر العاقل زیاده تنتهی إلی حد الرضا من کل عاقل بذلک العوض فی مقابله ذلک الألم لو فعل به، لأنه لولا ذلک لزم الظلم، أما مع مثل هذا العوض فإنه یصیر کأنه لم یفعل، وأما العوض علینا فإنه یجب مساواته لما

[شماره صفحه واقعی : 460]

ص: 2507


1- هو کلام الشارح العلامه خالف المصنف وأبا هاشم وقاضی القضاه فی عدم صحه إسقاط العوض علینا، واختار رأی أبی الحسین فی صحه إسقاط العوض علینا، ثم صرح بالفرق بین العوض والثواب بأن الأول یصح إسقاطه علینا دون الثانی، فتبصر.
2- باتفاق النسخ کلها إلا (ز) ففیها: من الصبی الممیز إذا علم دینه بأن هبته.. الخ، ثم الظاهر أن دینه فتح الدال.

فعله من الألم أو فوته من المنفعه، لأن الزائد علی ما یستحق علیه من الضمان یکون ظلما، ولا یخرج ما فعلناه بالضمان عن کونه ظلما قبیحا فلا یلزم أن یبلغ الحد الذی شرطناه فی الآلام الصادره منه تعالی.

15- المسأله الخامسه عشره : فی الآجال

قال: وأجل الحیوان (1) الوقت الذی علم الله تعالی بطلان حیاته فیه.

أقول: لما فرغ من البحث عن الأعواض انتقل إلی البحث عن الآجال، وإنما بحث عنه المتکلمون لأنهم بحثوا عن المصالح والألطاف، وجاز أن یکون موت انسان فی وقت مخصوص لطفا لغیره من المکلفین فبحثوا عنه بعد بحثهم عن المصالح. (واعلم) أن الأجل هو الوقت، ونعنی بالوقت هو الحادث أو ما یقدر تقدیر الحادث، کما یقال: جاء زید عند طلوع الشمس، فإن طلوع الشمس أمر حادث معلوم لکل أحد فجعل وقتا لغیره، ولو فرض جهاله طلوع الشمس وعلم مجئ زید لبعض الناس صح أن یقال: طلعت الشمس عند مجئ زید. إذا عرفت هذا فأجل الحیوان هو الوقت الذی علم الله تعالی بطلان حیاه ذلک الحیوان فیه، وأجل الدین هو الوقت الذی جعله الغریمان محلا له.

قال: والمقتول یجوز فیه الأمران لولاه.

أقول: اختلف الناس فی المقتول لو لم یقتل، فقالت المجبره: إنه کان یموت قطعا، وهو قول أبی الهذیل العلاف. وقال بعض البغدادیین: إنه کان یعیش قطعا.

وقال أکثر المحققین: إنه کان یجوز أن یعیش ویجوز أن یموت. ثم اختلفوا فقال قوم منهم: إن من کان المعلوم منه البقاء لو لم یقتل له أجلان. وقال الجبائیان

[شماره صفحه واقعی : 461]

ص: 2508


1- وفی (ت): وأجل الحیوان الموقت الذی علی الله تعالی بطلان حیاته فیه. والشرح یوافق الأول. وکلمه علی فی (ت) تحریف علم لأن رسم الخط القدیم کان علم قریبا من علی.

وأصحابهما وأبو الحسین البصری: إن أجله هو الوقت الذی قتل فیه ولیس له أجل آخر لو لم یقتل فما کان یعیش إلیه لیس بأجل له الآن حقیقی بل تقدیری.

واحتج الموجبون لموته بأنه لولاه لزم خلاف معلوم الله تعالی وهو محال.

واحتج الموجبون لحیاته بأنه لو مات لکان الذابح غنم غیره محسنا إلیه، ولما وجب القود لأنه لم یفوت حیاته.

والجواب عن الأول ما تقدم من أن العلم لا یؤثر فی المعلوم، وعن الثانی بمنع الملازمه إذ لو ماتت الغنم استحق مالکها عوضا زائدا علی الله تعالی فبذبحه فوت علیه الأعواض الزائده، والقود من حیث مخالفه الشارع إذ قتله حرام علیه وإن علم موته، ولهذا لو أخبر الصادق بموت زید لم یجز لأحد قتله.

قال: ویجوز أن یکون الأجل لطفا للغیر لا للمکلف.

أقول: لا استبعاد فی أن یکون أجل الانسان لطفا لغیره من المکلفین ولا یمکن أن یکون لطفا للمکلف نفسه، لأن الأجل یطلق علی عمره وحیاته، ویطلق علی أجل موته. (أما الأول) فلیس بلطف لأنه تمکین له من التکلیف واللطف زائد علی التمکین، (وأما الثانی) فهو قطع التکلیف فلا یصح أن یکلف بعده فیکون لطفا له فیما یکلفه من بعد واللطف لا یصح أن یکون لطفا فیما مضی.

16- المسأله السادسه عشره : فی الأرزاق

قال: والرزق ما صح الانتفاع به ولم یکن لأحد منعه منه.

أقول: الرزق عند المجبره ما أکل سواء کان حراما أو حلالا، وعند المعتزله أنه ما صح الانتفاع به ولم یکن لأحد منع المنتفع به لقوله تعالی: (وأنفقوا مما رزقناکم) والله تعالی لا یأمر بالإنفاق من الحرام، قالوا: ولا یوصف الطعام المباح فی الضیافه أنه رزقه ما لم یستهلکه لأن للمبیح منعه قبل استهلاکه بالمضغ والبلع،

[شماره صفحه واقعی : 462]

ص: 2509

وکذا طعام البهیمه لیس رزقا لها قبل أن تستهلکه لأن للمالک منعها منه إلا إذا وجب رزقها علیه والغاصب إذا استهلک الطعام المغصوب بالأکل لا یوصف بأنه رزقه لأن الله تعالی منعه من الانتفاع به بعد مضغه وبلعه، لأن تصرفاته أجمع محرمه بخلاف من أبیح له الطعام لأنه بعد المضغ والبلع لا یحسن من أحد تفویته الانتفاع به لأنه معدود فیما تقدم من الأسباب المؤدیه إلی الانتفاع به. ولیس الرزق هو الملک لأن البهیمه مرزوقه ولیست مالکه والله تعالی مالک، ولا یقال: إن الأشیاء رزق له تعالی والولد والعلم رزق لنا ولیسا ملکا لنا، فحینئذ الأرزاق کلها من قبله تعالی لأنه خالق جمیع ما ینتفع به وهو الممکن من الانتفاع والتوصل إلی اکتساب الرزق وهو الذی یجعل العبد أخص بالانتفاع به بعد الحیازه أو غیرها من الأسباب الموصله إلیه، ویحظر علی غیره منعه من الانتفاع وهو خالق الشهوه التی بها یتمکن من الانتفاع.

قال: والسعی فی تحصیله قد یجب ویستحب ویباح ویحرم (1).

أقول: ذهب جمهور العقلاء إلی أن طلب الرزق سائغ، وخالف فیه بعض الصوفیه لاختلاط الحرام بالحلال بحیث لا یتمیز، وما هذا سبیله یجب الصدقه به فیجب علی الغنی دفع ما فی یده إلی الفقیر بحیث یصیر فقیرا لیحل له أخذ الأموال الممتزجه بالحرام ولأن فی ذلک مساعده للظالمین بأخذ العشور والخراجات ومساعده الظالم محرمه. والحق ما قلناه ویدل علیه المعقول والمنقول، أما المعقول فلأنه دافع للضرر فیکون واجبا. وأما المنقول فقوله تعالی: (وابتغوا من فضل الله) إلی غیرها من الآیات، وقوله علیه السلام: (سافروا تغنموا) أمر بالسفر لأجل الغنیمه.

والجواب عن الأول بالمنع من عدم التمیز، إذ الشارع میز الحلال من الحرام

[شماره صفحه واقعی : 463]

ص: 2510


1- کذا فی النسخ کلها إلا فی (م) ففیها: ویباح ویکره ویحرم. والشرح علی وزان النسخ الأولی.

بظاهر الید ولأن تحریم التکسب من هذه الحیثیه یقتضی تحریم التناول واللازم باطل اتفاقا (1)، وعن الثانی أن المکتسب غرضه الانتفاع بزراعته أو تجارته لا تقویه الظلمه (2). (إذا عرفت هذا) فالسعی فی طلب الرزق قد یجب مع الحاجه، وقد یستحب إذا طلب التوسعه علیه وعلی عیاله، وقد یباح مع الغنی عنه، وقد یحرم مع منعه عن الواجب.

17- المسأله السابعه عشره : فی الأسعار

قال: والسعر تقدیر العوض الذی یباع به الشئ وهو رخص وغلاء ولا بد من اعتبار العاده واتحاد الوقت والمکان ویستند (3) إلیه تعالی وإلینا أیضا.

أقول: السعر هو تقدیر العوض الذی یباع به الشئ ولیس هو الثمن ولا المثمن وهو ینقسم إلی رخص وغلاء، فالرخص هو السعر المنحط عما جرت به العاده مع اتحاد الوقت والمکان، والغلاء زیاده السعر عما جرت به العاده مع اتحاد الوقت والمکان. وإنما اعتبرنا الزمان والمکان لأنه لا یقال: إن الثلج قد رخص سعره فی الشتاء عند نزول الثلج لأنه لیس أوان بیعه، ویجوز أن یقال:

رخص فی الصیف إذا نقص سعره عما جرت به عادته فی ذلک الوقت، ولا یقال:

رخص سعره فی الجبال التی یدوم نزوله فیها لأنها لیست مکان بیعه، ویجوز أن یقال: رخص سعره فی البلاد التی اعتید بیعه فیها.

[شماره صفحه واقعی : 464]

ص: 2511


1- باتفاق النسخ کلها.
2- وفی (ش): لا معونه الظلمه. وفی (د): لا معونه، نسخه. والنسخ الأخری هی ما اخترناه فی الکتاب.
3- أی السعر، وإن شئت قلت: کل واحد من الرخص والغلاء. وفی (ش ق د): ویستندان، أی الرخص والغلاء، والمال واحد. وفی (م ص ز ت): ویستند. وظاهر الشرح یوافق الوجهین، والنسخ الثانیه أمتن من الأولی غالبا کما اخترناه.

(واعلم) أن کل واحد من الرخص والغلاء قد یکون من قبله تعالی، بأن یقلل جنس المتاع المعین ویکثر رغبه الناس إلیه فیحصل الغلاء لمصلحه المکلفین، وقد یکثر جنس ذلک المتاع ویقلل رغبه الناس إلیه تفضلا منه تعالی وإنعاما أو لمصلحه دینیه فیحصل الرخص، وقد یحصلان من قبلنا بأن یحمل السلطان الناس علی بیع تلک السلعه بسعر غال ظلما منه أو لاحتکار الناس أو لمنع الطریق خوف الظلمه أو لغیر ذلک من الأسباب المستنده إلینا فیحصل الغلاء، وقد یحمل السلطان الناس علی بیع السلعه برخص ظلما منه أو یحملهم علی بیع ما فی أیدیهم من جنس ذلک المتاع فیحصل الرخص.

18- المسأله الثامنه عشره : فی الأصلح

قال: والأصلح قد یجب لوجود الداعی وانتفاء الصارف.

أقول: اختلف الناس هنا، فقال الشیخان أبو علی وأبو هاشم وأصحابهما: إن الأصلح لیس بواجب علی الله تعالی. وقال البلخی: إنه واجب، وهو مذهب البغدادیین وجماعه من البصریین. وقال أبو الحسین البصری: إنه یجب فی حال دون حال، وهو اختیار المصنف رحمه الله. وتحریر صوره النزاع أن الله تعالی إذا علم لم انتفاع زید بإیجاد قدر من المال له وانتفاء الضرر به فی الدین عنه وعن غیره من المکلفین هل یجب إیجاد ذلک القدر له أم لا؟ احتج الموجبون بأن لله تعالی داعیا إلی إیجاده ولیس له صارف عنه، فیجب ثبوته لأن مع ثبوت القدره ووجود الداعی وانتفاء الصارف یجب الفعل. وبیان تحقق الداعی أنه إحسان خال عن جهات المفسده، وبیان انتفاء الصارف أن المفاسد منتفیه ولا مشقه فیه.

واحتج النفاه بأن وجوبه یؤدی إلی المحال فیکون محالا، بیان الملازمه أنا لو فرضنا انتفاء المفسده فی الزائد علی ذلک القدر وثبوت المصلحه فإن وجب

[شماره صفحه واقعی : 465]

ص: 2512

إیجاده لزم وقوع ما لا نهایه له، لأنا نفرض ذلک فی کل زائد، وإن لم یجب ثبت المطلوب.

قال أبو الحسین: إذا کان ذلک القدر مصلحه خالیه عن المفسده وکان الزائد علیه مفسده وجب علیه أن یعطیه ذلک القدر لوجود الداعی وانتفاء الصارف، وإذا لم یکن فی الزائد مفسده إلی غیر النهایه فإنه تعالی قد یفعل ذلک القدر وقد لا یفعله، لأن من دعاه الداعی إلی الفعل وکان ذلک الداعی حاصلا فی فعل ما یشق فإن ذلک یجری مجری الصارف عنه فیصیر الداعی مترددا بین الداعی والصارف فلا یجب الفعل ولا الترک، وتمثل بأن من دعاه الداعی علی دفع درهم إلی فقیر ولم یظهر له ضرر فی دفعه فإنه یدفعه إلیه، فإن حضره من الفقراء جماعه یکون الدفع إلیهم مساویا للدفع إلی الأول ویشق علیه الدفع إلیهم لحصول الضرر فإنه قد یدفع الدرهم إلی الفقیر منهم وقد لا یدفعه، فإذا کان حصول الداعی فیما یشق یقتضی تجویز العدم فحصوله فیما یستحیل وجوده أولی لانتفاء الفعل معه، فلهذا قال: قد یجب الأصلح فی بعض الأحوال دون بعض. وللنفاه وجوه أخر ذکرناها فی کتاب نهایه المرام علی الاستقصاء.

[شماره صفحه واقعی : 466]

ص: 2513

قال:

المقصد الرابع : فی النبوه

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 467]

ص: 2514

البعثه حسنه لاشتمالها علی فوائد کمعاضده العقل فیما یدل علیه واستفاده الحکم فیما لا یدل وإزاله الخوف واستفاده الحسن والقبح والنافع والضار (1) وحفظ النوع الانسانی وتکمیل أشخاصه بحسب استعداداتهم المختلفه وتعلیمهم الصنائع الخفیه والأخلاق والسیاسات والأخبار بالعقاب والثواب فیحصل اللطف للمکلف.

أقول: فی هذا المقصد مسائل:

1- المسأله الأولی : فی حسن البعثه

اختلف الناس فی ذلک، فذهب المسلمون کافه وجمیع أرباب الملل وجماعه من الفلاسفه إلی ذلک ومنعت البراهمه منه، والدلیل علی حسن البعثه أنها قد اشتملت علی فوائد وخلت عن المفاسد فکانت حسنه قطعا، وقد ذکر المصنف رحمه الله جمله من فوائد البعثه:

منها: أن یعتضد العقل بالنقل فیما یدل العقل علیه من الأحکام کوحده الصانع وغیرها، وأن یستفاد الحکم من البعثه فیما لا یدل العقل علیه کالشرائع وغیرها من

[شماره صفحه واقعی : 468]

ص: 2515


1- کما فی (ق ش د ز ت) وفی (م ص): والمنافع والمضار. ونسخ الشرح القدیم موافقه للأولی.

مسائل الأصول.

ومنها: إزاله الخوف الحاصل للمکلف عند تصرفاته، إذ قد علم بالدلیل العقلی أنه مملوک لغیره وأن التصرف فی ملک الغیر بغیر إذنه قبیح، فلولا البعثه لما علم حسن التصرفات فیحصل الخوف بالتصرف وبعدمه، إذ یجوز العقل طلب المالک من العبد فعلا لا سبیل إلی فعله إلا بالبعثه فیحصل الخوف.

ومنها: أن بعض الأفعال حسنه وبعضها قبیحه، ثم الحسنه منها ما یستقل العقل بمعرفه حسنه ومنها ما لا یستقل وکذا القبیحه ومع البعثه یحصل معرفه الحسن والقبح اللذین لا یستقل العقل بمعرفتهما.

ومنها: أن بعض الأشیاء نافعه لنا مثل کثیر من الأغذیه والأدویه وبعضها ضار لنا مثل کثیر من السموم والحشائش والعقل لا یدرک ذلک کله، وفی البعثه تحصل هذه الفائده العظیمه.

ومنها: أن النوع الانسانی خلق لا کغیره من الحیوانات فإنه مدنی بالطبع یحتاج إلی أمور کثیره فی معاشه لا یتم نظامه إلا بها وهو عاجز عن فعل الأکثر منها إلا بمشارکه ومعاونه والتغلب موجود فی الطبائع البشریه بحیث یحصل التنافر المضاد لحکمه الاجتماع فلا بد من جامع یقهرهم علی الاجتماع وهو السنه والشرع، ولا بد للسنه من شارع یسنه ویقرر ضوابطها ولا بد وأن یتمیز ذلک الشخص من غیره من بنی نوعه لعدم الأولویه، وذلک المائز لا یجوز أن یکون مما یحصل من بنی النوع لوقوع التنافر فی التخصیص فلا بد وأن یتمیز من قبل الله تعالی بمعجزه ینقاد البشر إلی تصدیق مدعیها ویخوفهم من مخالفته ویعدهم علی متابعته بحیث یتم النظام ویستقر حفظ النوع الإنسانی علی کماله الممکن له.

ومنها: أن أشخاص البشر متفاوته فی إدراک الکمالات وتحصیل المعارف واقتناء الفضائل، فبعضهم مستغن عن معاون لقوه نفسه وکمال إدراکه وشده استعداده للاتصال بالأمور العالیه، وبعضهم عاجز عن ذلک بالکلیه، وبعضهم متوسط الحال وتتفاوت مراتب الکمال فی هذه المرتبه بحسب قربها من أحد

[شماره صفحه واقعی : 469]

ص: 2516

الطرفین وبعدها عن الآخر، وفائده النبی تکمیل الناقص من أشخاص النوع بحسب استعداداتهم المختلفه فی الزیاده والنقصان.

ومنها: أن النوع الإنسانی محتاج إلی آلات وأشیاء نافعه فی بقائه کالثیاب والمساکن وغیرها وذلک مما یحتاج فی تحصیله إلی معرفه عمله والقوه البشریه عاجزه عنه، ففائده النبی فی ذلک تعلیم هذه الصنائع النافعه الخفیه.

ومنها: أن مراتب الأخلاق وتفاوتها معلوم یفتقر فیه إلی مکمل بتعلیم الأخلاق والسیاسات بحیث تنتظم أمور الانسان بحسب بلده ومنزله.

ومنها: أن الأنبیاء یعرفون الثواب والعقاب علی الطاعه وترکها فیحصل للمکلف اللطف ببعثتهم فتجب بعثتهم لهذه الفوائد.

قال: وشبهه البراهمه باطله بما تقدم.

أقول: احتجت البراهمه علی انتفاء البعثه بأن الرسول إما أن یأتی بما یوافق العقول أو بما یخالفها، فإن جاء بما یوافق العقول لم یکن إلیه حاجه ولا فائده فیه، وإن جاء بما یخالف العقول وجب رد قوله. وهذه الشبهه باطله بما تقدم فی أول الفوائد وذلک أن نقول: لم لا یجوز أن یأتوا بما یوافق العقول وتکون الفائده فیه التأکید لدلیل العقل؟ أو نقول: لم لا یجوز أن یأتوا بما لا تقتضیه العقول ولا تهتدی إلیه وإن لم یکن مخالفا للعقول؟ بمعنی أنهم لا یأتون بما یقتضی العقل نقیضه مثل کثیر من الشرائع والعبادات التی لا یهتدی العقل إلی تفصیلها.

2- المسأله الثانیه : فی وجوب البعثه

قال: وهی واجبه لاشتمالها علی اللطف فی التکالیف العقلیه.

أقول: اختلف الناس هنا، فقالت المعتزله: إن البعثه واجبه. وقالت الأشعریه:

إنها غیر واجبه. احتجت المعتزله بأن التکالیف السمعیه ألطاف فی التکالیف العقلیه

[شماره صفحه واقعی : 470]

ص: 2517

واللطف واجب فالتکلیف السمعی واجب، ولا تمکن معرفته إلا من جهه النبی فیکون وجود النبی واجبا لأن ما لا یتم الواجب إلا به فهو واجب. واستدلوا علی کون التکلیف السمعی لطفا فی العقلی بأن الانسان إذا کان مواظبا علی فعل الواجبات السمعیه وترک المناهی الشرعیه کان من فعل الواجبات العقلیه والانتهاء عن المناهی العقلیه أقرب، وهذا معلوم بالضروره لکل عاقل، وقد بینا فیما تقدم أن اللطف واجب.

3- المسأله الثالثه : فی وجوب العصمه

قال: ویجب فی النبی العصمه (1) لیحصل الوثوق فیحصل الغرض ولوجوب متابعته وضدها والإنکار علیه (2).

أقول: اختلف الناس هنا، فجماعه المعتزله جوزوا الصغائر علی الأنبیاء إما علی سبیل السهو کما ذهب إلیه بعضهم، أو علی سبیل التأویل کما ذهب إلیه قوم منهم، أو لأنها تقع محبطه بکثره ثوابهم. وذهبت الأشعریه والحشویه إلی أنه یجوز علیهم الصغائر والکبائر إلا الکفر والکذب. وقالت الإمامیه: إنه تجب عصمتهم عن الذنوب کلها صغیرها وکبیرها والدلیل علیه وجوه: أحدها: إن الغرض من بعثه الأنبیاء علیهم السلام أنما یحصل بالعصمه فتجب العصمه تحصیلا للغرض.

وبیان ذلک أن المبعوث إلیهم لو جوزوا الکذب علی الأنبیاء والمعصیه جوزوا فی

[شماره صفحه واقعی : 471]

ص: 2518


1- الحق أن السفیر الإلهی مؤید بروح القدس، معصوم فی جمیع أحواله وأطواره وشؤونه قبل البعثه أو بعدها، فالنبی معصوم فی تلقی الوحی وحفظه وإبلاغه کما أنه معصوم فی أفعاله مطلقا بالأدله العقلیه والنقلیه فمن أسند إلیه الخطأ فهو مخطئ، ومن أسند إلیه السهو فهو أولی به. ونقل الروایات والأخبار بل الآیات القرآنیه فی ذلک یؤدی إلی الإسهاب وتنزیه الأنبیاء لعلم الهدی السید المرتضی أغنانا عن ورود البحث عن هذه المسائل.
2- وفی (ق د): للانکار علیه. والباقیه کلها: والانکار علیه.

أمرهم ونهیهم وأفعالهم التی أمروهم باتباعهم فیها ذلک، وحینئذ لا ینقادون إلی امتثال أوامرهم وذلک نقض للغرض من البعثه. الثانی: أن النبی تجب متابعته فإذا فعل معصیه فإما أن تجب متابعته أو لا، والثانی باطل لانتفاء فائده البعثه والأول باطل لأن المعصیه لا یجوز فعلها، وأشار بقوله: لوجوب متابعته وضدها، إلی هذا الدلیل لأنه بالنظر إلی کونه نبیا تجب متابعته، وبالنظر إلی کون الفعل معصیه لا یجوز اتباعه. الثالث: أنه إذا فعل معصیه وجب الانکار علیه لعموم وجوب النهی عن المنکر وذلک یستلزم إیذاءه وهو منهی عنه، وکل ذلک محال.

قال: وکمال العقل والذکاء والفطنه وقوه الرأی وعدم السهو وکلما ینفر عنه من دناءه الآباء وعهر الأمهات والفظاظه والغلظه والابنه وشبهها والأکل علی الطریق وشبهه.

أقول: یجب أن یکون فی النبی هذه الصفات التی ذکرها، وقوله: وکمال العقل، عطف علی العصمه أی ویجب فی النبی کمال العقل وذلک ظاهر، وأن یکون فی غایه الذکاء والفطنه وقوه الرأی بحیث لا یکون ضعیف الرأی مترددا فی الأمور متحیرا، لأن ذلک من أعظم المنفرات عنه، وأن لا یصح علیه السهو لئلا یسهو عن بعض ما أمر بتبلیغه، وأن یکون منزها عن دناءه الآباء وعهر الأمهات لأن ذلک منفر عنه، وأن یکون منزها عن الفظاظه والغلظه لئلا یحصل النفره عنه، وأن یکون منزها عن الأمراض المنفره (1) نحو الابنه وسلس الریح والجذام والبرص وعن

[شماره صفحه واقعی : 472]

ص: 2519


1- فی خصال الصدوق وخامس البحار فی کتاب النبوه (ص 204 ط 1). فی خبر القطان عن السکری عن الجوهری عن ابن عماره عن أبیه عن جعفر بن محمد عن أبیه علیه السلام قال: إن أیوب علیه السلام ابتلی سبع سنین من غیر ذنب (بغیر ذنب - خ ل) وإن الأنبیاء علیهم السلام لا یذنبون لأنهم معصومون مطهرون لا یذنبون ولا یزیغون ولا یرتکبون ذنبا لا صغیرا ولا کبیرا، وقال: إن أیوب علیه السلام من جمیع ما ابتلی به لم تنتئن له رائحه ولا قبحت له صوره ولا خرجت منه مده من دم ولا قیح ولا استقذره أحد رآه ولا استوحش منه أحد شاهده ولا تدود شئ من جسده، وهکذا یصنع الله عز وجل بجمیع من یبتلیه من أنبیائه وأولیائه المکرمین علیه، وإنما اجتنبه الناس لفقره وضعفه فی ظاهر أمره لجهلهم بما له عند ربه تعالی من التأیید والفرج. وقد قال النبی صلی الله علیه وآله وسلم: أعظم الناس بلاء الأنبیاء ثم الأمثل فالأمثل، وإنما ابتلاه الله عز وجل بالبلاء العظیم الذی یهون معه علی جمیع الناس لئلا یدعوا له الربوبیه إذا شاهدوا ما أراد الله أن یوصله إلیه من عظائم نعمه تعالی متی شاهدوه ولیستدلوا بذلک علی أن الثواب من الله تعالی علی ضربین: استحقاق واختصاص، ولئلا یحتقروا ضعیفا لضعفه ولا فقیرا لفقره ولا مریضا لمرضه ولیعلموا أنه یسقم من یشاء ویشفی من یشاء متی شاء کیف شاء بأی سبب شاء ویجعل ذلک عبره لمن شاء وشقاوه لمن شاء وسعاده لمن شاء، وهو عز وجل فی جمیع ذلک عدل فی قضائه وحکیم فی أفعاله لا یفعل بعباده إلا الأصلح لهم ولا قوه لهم إلا به، إنتهی. قوله صلی الله علیه وسلم: أعظم الناس بلاء الأنبیاء. ومن ذلک العظم الضر بالضم قال عز من قائل: (وأیوب إذ نادی ربه أنی مسنی الضر وأنت أرحم الراحمین) إذ الضر بالفتح الضر فی کل شئ، وبالضم الضرر فی النفس، ذکره فی الکشاف. قال علم الهدی فی تنزیه الأنبیاء: فإن قیل أفتصحون ما روی من أن الجذام أصابه حتی تساقطت أعضاؤه؟ قلنا: أما العلل المستقذره التی تنفر من رآها وتوحشه کالبرص والجذام فلا یجوز شئ منها علی الأنبیاء علیهم السلام لأن النفور لیس بواقف علی الأمور القبیحه بل قد یکون من الحسن والقبح معا ولیس ینکر أن یکون أمراض أیوب علیه السلام وأوجاعه ومحنه فی جسمه ثم فی أهله وماله بلغت مبلغا عظیما تزید فی الغم والألم علی ما ینال المجذوم ولیس ینکر تزاید الألم فیه علیه السلام وإنما ینکر ما اقتضی التنفیر. قال فی مجمع البیان عند قوله سبحانه: (فبما رحمه من الله لنت لهم ولو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک فاعف عنهم واستغفر لهم وشاورهم فی الأمر فإذا عزمت فتوکل علی الله إن الله یحب المتوکلین) (آل عمران 159). فی هذه الآیه دلاله علی اختصاص نبینا بمکارم الأخلاق ومحاسن الأفعال، ومن عجیب أمره صلی الله علیه وسلم أنه کان أجمع الناس لدواعی الترفع ثم کان أدناهم إلی التواضع وذلک أنه کان أوسط الناس نسبا وأوفرهم حسبا وأسخاهم وأشجعهم وأزکاهم وأفصحهم، وهذه کلها من دواعی الترفع. ثم کان من تواضعه أنه کان یرقع الثوب ویخصف النعل ویرکب الحمار ویعلف الناضح ویجیب دعوه المملوک ویجلس فی الأرض ویأکل علی الأرض وکان یدعو إلی الله من غیر زئر وکهر ولا زجر. ولقد أحسن من مدحه فی قوله: فما حملت من ناقه فوق ظهرهاأبر وأوفی ذمه من محمد إلی أن قال رحمه الله: وفیها أیضا دلاله علی ما نقوله فی اللطف لأنه سبحانه نبه علی أنه لولا رحمته لم یقع اللین والتواضع ولو لم یکن کذلک لما أجابوه فبین أن الأمور المنفره منفیه عنه وعن سائر الأنبیاء ومن یجری مجراهم فی أنه حجه علی الخلق، وهذا یوجب تنزیههم أیضا عن الکبائر لأن التنفیر فی ذلک أکثر.

[شماره صفحه واقعی : 473]

ص: 2520

کثیر من المباحات الصارفه عن القبول منه القادحه فی تعظیمه نحو الأکل علی الطریق (1) وغیر ذلک لأن ذلک کله مما ینفر عنه فیکون منافیا للغرض من البعثه.

4- المسأله الرابعه : فی الطریق إلی معرفه صدق النبی

قال: وطریق معرفه صدقه (2) ظهور المعجز علی یده وهو ثبوت (3) ما لیس بمعتاد أو نفی ما هو معتاد مع خرق العاده ومطابقه الدعوی.

أقول: لما ذکر صفات النبی وجب علیه ذکر بیان معرفه صدقه وهو شئ واحد وهو ظهور المعجز علی یده، ونعنی بالمعجز ثبوت ما لیس بمعتاد أو نفی ما هو معتاد مع خرق العاده ومطابقه الدعوی، لأن الثبوت والنفی سواء فی الإعجاز فإنه لا فرق بین قلب العصا حیه وبین منع القادر علی رفع أصغر الأشیاء. وشرطنا

[شماره صفحه واقعی : 474]

ص: 2521


1- فی الکافی عن الصادق علیه السلام قال: خرج رسول الله صلی الله علیه وسلم قبل الغداه ومعه کسره قد غمسها فی اللبن وهو یأکل ویمشی وبلال یقیم الصلاه. وفیه عن أمیر المؤمنین علیه السلام: لا بأس أن یأکل الرجل وهو یمشی وکان رسول الله صلی الله علیه وسلم یفعل ذلک. نقله الشیخ بهاء الدین رحمه الله فی الکشکول (ص 571 ط 1) فتدبر فی الروایتین فإن فی الأولی ناصا علی أنه خرج قبل الغداه فهی تقید الثانیه علی وجه لا ینافی التنافر العقلی.
2- الحق أنه نفسه دلیل لنفسه کما أن الدلیل دلیل لنفسه أی دلیل کل أمر فإنما هو دلیل لنفسه. کما أن الوحی إذا أنزل إلیه وجبرئیل نزل به علی قلبه أدرک النبوه بنفسه وصدقها بذاته إدراکا ما اعتراه وسوسه، وتصدیقا ما اعتوره دغدغه بل هو علی بینه من ربه رأی نبوته علی بصیره أشد من رؤیه الشمس البازغه علی بصر.
3- المعجز أمر خارق للعاده مقرون بالتحدی مع عدم المعارضه.

خرق العاده لأن فعل المعتاد أو نفیه لا یدل علی الصدق، وقلنا مع مطابقه الدعوی لأن من یدعی النبوه ویسند معجزته إلی إبراء الأعمی فیحصل له الصمم مع عدم برء العمی (1) لا یکون صادقا.

ولا بد فی المعجز من شروط: أحدها: أن یعجز عن مثله أو ما یقاربه الأمه المبعوث إلیها. الثانی: أن یکون من قبل الله تعالی أو بأمره. الثالث: أن یکون فی زمان التکلیف، لأن العاده تنتقض عند أشراط الساعه. الرابع: أن یحدث عقیب دعوی المدعی للنبوه أو جاریا مجری ذلک، ونعنی بالجاری مجری ذلک أن یظهر دعوی النبی فی زمانه وأنه لا مدعی للنبوه غیره ثم یظهر المعجز بعد أن ظهر معجز آخر عقیب دعواه فیکون ظهور الثانی کالمتعقب لدعواه لأنه یعلم تعلقه بدعواه وأنه لأجله ظهر کالذی ظهر عقیب دعواه. الخامس: أن یکون خارقا للعاده.

5- المسأله الخامسه : فی الکرامات

قال: وقصه مریم (2) وغیرها تعطی جواز ظهوره علی الصالحین.

قال: اختلف الناس هنا، فذهب جماعه من المعتزله إلی المنع من إظهار

[شماره صفحه واقعی : 475]

ص: 2522


1- کما فی (م) والنسخ الأخری: مع عدم برء عماه.
2- حکم حکیم وکلام کامل رصین لأن النفوس الانسانیه مجبوله ومفطوره علی الاعتلاء إلی مقاماتها الشامخه التی تعطی المفاتیح وتصرف فی ماده الکائنات بإذن الله سبحانه، والأنبیاء والأوصیاء دعوا ما سواهم من النفوس الانسانیه إلی الارتقاء إلی معارجهم کما ینادیک بذلک القرآن الفرقان بقوله السلام الصدق تعالوا، فلولا هذه الشأنیه لهم لما وقعوا فی محل الخطاب بذلک الأمر المستطاب، وهم علیهم السلام معصومون فی جمیع شؤون أحوالهم، فحاشاهم أن یدعوا الذین لیسوا بمستحقین لذلک الخطاب وقابلین له فإن هذا من أعمال الجهال قال تعالی شأنه: (قالوا أتتخذنا هزوا قال أعوذ بالله أن أکون من الجاهلین) (البقره 68) نعم یجب الفرق فی المقام بین النبوه الإنبائیه والنبوه التشریعیه علی ما حررناهما فی سائر رسائلنا، والإشارات القرآنیه والمأثورات المتظافره معاضده علی أفصح لسان وأنطق بیان فی ذلک.

المعجز علی الصالحین کرامه لهم ومن إظهاره علی العکس علی الکذابین إظهارا لکذبهم، وجوزه أبو الحسین منهم وجماعه أخری من المعتزله والأشاعره وهو الحق، واستدل المصنف رحمه الله بقصه مریم فإنها تدل علی ظهور معجزات علیها وغیرها مثل قصه آصف وکالأخبار المتواتره المنقوله عن علی علیه السلام وغیره من الأئمه، وحمل المانعون قصه مریم علی الإرهاص لعیسی علیه السلام (1) وقصه آصف علی أنه معجز لسلیمان علیه السلام مع بلقیس کأنه یقول: إن بعض اتباعی یقدر علی هذا مع عجزکم عنه، ولهذا أسلمت بعد الوقوف علی معجزاته، وقصه علی علیه السلام علی تکمله معجزات النبی علیه السلام.

قال: ولا یلزم خروجه عن الأعجاز ولا التنفیر ولا عدم التمیز ولا إبطال دلالته ولا العمومیه.

أقول: هذه وجوه استدل بها المانعون من المعتزله: الأول: قالوا: لو جاز ظهور المعجزه علی غیر الأنبیاء إکراما لهم لجاز ظهورها علیهم وإن لم یعلم بها غیرهم، لأن الغرض هو سرورهم، وإذا جاز ذلک بلغت فی الکثره إلی خروجها عن الإعجاز. والجواب المنع من الملازمه، لأن خروجها عن حد الإعجاز وجه قبح ونحن أنما نجوز ظهور المعجزه إذا خلا عن جهات القبح فنجوز ظهورها ما لم تبلغ فی الکثره إلی حد خروجها عن الإعجاز.

الثانی: قالوا: لو جاز ظهور المعجزه علی غیر النبی لزم التنفیر عن الأنبیاء، إذ عله وجوب طاعتهم ظهور المعجزه علیهم، فإذا شارکهم فی ذلک من لا تجب طاعته هان موقعه، ولهذا لو أکرم (2) الرئیس بنوع ما کل أحد هان موقع ذلک النوع

[شماره صفحه واقعی : 476]

ص: 2523


1- الرهص بالکسر العرق الأسفل من الحائط، یقال: رهصت الحائط بما یقیمه، قاله الجوهری فی الصحاح. وفی منتهی الإرب: رهص بالکسر چینه بن دیوار. والإرهاص إحداث معجزات تدل علی بعثته وکأنه تأسیس لقاعده نبوته فکأنه العرق الأسفل من الحائط یقال له الرهص بالنسبه إلی ما یبنی علیه ویأتی بعده.
2- أی هان موقع الإعجاز. والنسخ کلها متفقه علی ما اخترناه، وضمیر موقعهم کما فی المطبوعه من قبل راجع إلی الأنبیاء.

لمن یستحق الاکرام. والجواب بمنع انحطاط مرتبه الإعجاز کما لو ظهر علی نبی آخر فإنه لو لم یظهر إلا علی نبی واحد لکان موقعه أعظم، فکما لا تلزم الإهانه مع ظهوره علی جماعه من الأنبیاء کذا لا تلزم الإهانه مع ظهوره علی الصالحین.

الثالث: احتجاج أبی هاشم قال: المعجز یدل بطریق الإبانه والتخصیص، وفسره قاضی القضاه بأن المعجز یدل علی تمیز النبی عن غیره، إذ الأمه مشارکون له فی الانسانیه ولوازمها فلولا المعجز لما تمیز عنهم فلو شارکه غیره فیه لم یحصل الامتیاز. والجواب أن امتیاز النبی یحصل بالمعجز واقتران دعوی النبوه، وهذا شئ یختص به دون غیره ولا یلزم من مشارکه غیره له فی المعجزه مشارکته له فی کل شئ.

الرابع: لو جاز إظهار المعجز علی غیر النبی لبطلت دلالته علی صدق مدعی النبوه، والتالی باطل فالمقدم مثله، بیان الملازمه أن ثبوت المعجز فی غیر صوره النبوه ینفی اختصاصه بها، وحینئذ لا یظهر الفرق بین مدعی النبوه وغیرها فی المعجز فبطلت دلالته، إذ لا دلاله للعام علی الخاص. (والجواب) المنع من الملازمه، لأن المعجز مع الدعوی مختص بالنبی، فإذا ظهرت المعجزه علی شخص فإما أن یدعی النبوه أو لا، فإن ادعاها علمنا صدقه إذ اظهار المعجزه علی ید الکاذب قبیح عقلا، وإن لم یدع النبوه لم یحکم بنبوته. والحاصل أن المعجزه لا تدل علی النبوه ابتداء بل تدل علی صدق الدعوی، فإن تضمنت الدعوی النبوه دلت المعجزه علی تصدیق المدعی فی دعواه ویستلزم ذلک ثبوت النبوه.

الخامس: قالوا: لو جاز إظهار المعجز علی صادق لیس بنبی لجاز إظهاره علی کل صادق، فجاز إظهار المعجز علی المخبر بالجوع والشبع وغیرهما.

والجواب لا یلزم (1) العمومیه أی لا یلزم إظهار المعجز علی کل صادق إذ نحن أنما نجوز إظهاره علی مدعی النبوه أو الصلاح إکراما له وتعظیما، وذلک لا یحصل

[شماره صفحه واقعی : 477]

ص: 2524


1- النسخ کلها متفقه علی ما اخترناه فی المقام.

لکل مخبر بصدق.

قال: ومعجزاته علیه السلام قبل النبوه تعطی الإرهاص.

أقول: اختلف الناس هنا، فالذین منعوا الکرامات منعوا من إظهار المعجزه علی سبیل الارهاص إلا جماعه منهم وجوزه الباقون، واستدل المصنف رحمه الله علی تجویزه بوقوع معجزات الرسول صلی الله علیه وآله قبل النبوه کما نقل من انشقاق إیوان کسری، وغور ماء بحیره ساوا (1)، وانطفاء نار فارس وقصه أصحاب الفیل والغمام الذی کان یظله عن الشمس وتسلیم الأحجار علیه، وغیر ذلک مما ثبت له علیه السلام قبل النبوه.

قال: وقصه مسیلمه وفرعون إبراهیم تعطی جواز إظهار المعجزه علی العکس.

أقول: اختلف الناس هنا، فالذین منعوا الکرامات منعوا من إظهار المعجزه علی ید الکاذبین علی العکس من دعواهم إظهارا لکذبهم، واستدل المصنف رحمه الله بالوقوع علی الجواز کما نقل عن مسیلمه الکذاب لما ادعی النبوه، فقیل له: إن رسول الله صلی الله علیه وآله دعا لأعور فرد الله عینه الذاهبه، فدعا لأعور فذهبت عینه الصحیحه. وکما نقل أن إبراهیم علیه السلام لما جعل الله تعالی علیه النار بردا وسلاما قال نمرود عند ذلک (2): إنما صارت کذلک هیبه منی فجاءته نار فی تلک الحال فأحرقت لحیته.

لا یقال: یکفی فی التکذیب ترک المعجز عقیب دعواهم فیبقی إظهار المعجز علی العکس خرقا للعاده من غیر فائده فیکون عبثا، لأنا نقول: قد یتضمن

[شماره صفحه واقعی : 478]

ص: 2525


1- البحیره تصغیر البحر یعنی بها دریاچه ساوه، وهی معروفه فی زماننا ببحیره قم.
2- کما فی النسخ کلها إلا (ق) ففیها: قال عمه عند ذلک. ولکن کلام الخواجه حیث قال: وفرعون إبراهیم، یعطی الأول. نعم جاءت العباره فی (ق ت) بالواو بعد فرعون، أی: وفرعون وإبراهیم. فعلی هذا الوجه یمکن أن یقال: وقصه عم إبراهیم، فکان فرعون هو فرعون موسی کما یقال فی قصه فرعون موسی إنه قال انفلق البحر هیبه منی فأدرکه الغرق. ولکن الصواب هو الإضافه أی: فرعون إبراهیم، کما فی (م ص د ش ز) علی أن الشارح لم یشر إلی فرعون موسی أصلا.

المصلحه إظهاره علی العکس إظهارا لتکذیبه فی الحال بحیث یزول الشک لتجویز أن یقال: تأخیر المعجز عقیب الدعوی قد یکون لمصلحه ثم یوجد بعد وقت آخر فلا یحصل الجزم التام بالتکذیب.

6- المسأله السادسه : فی وجوب البعثه فی کل وقت

قال: ودلیل الوجوب یعطی العمومیه.

أقول: اختلف الناس هنا، فقال جماعه من المعتزله: إن البعثه لا تجب فی کل وقت بل فی حال دون حال وهو ما إذا کانت المصلحه فی البعثه. وقال علماء الإمامیه: إنه تجب البعثه فی کل وقت بحیث لا یجوز خلو زمان من شرع نبی.

وقالت الأشاعره: لا تجب البعثه فی کل وقت لأنهم ینکرون الحسن والقبح العقلیین، وقد مضی البحث معهم. واستدل المصنف رحمه الله علی وجوب البعثه فی کل وقت بأن دلیل الوجوب یعطی العمومیه، أی دلیل وجوب البعثه یعطی عمومیه الوجوب فی کل وقت لأن فی بعثته زجرا عن القبائح وحثا علی الطاعه فتکون لطفا، ولأن فیه تنبیه الغافل وإزاله الاختلاف ودفع الهرج والمرج، وکل ذلک من المصالح الواجبه التی لا تتم إلا بالبعثه فتکون واجبه فی کل وقت.

قال: ولا تجب الشریعه.

أقول: اختلف الشیخان هنا، فقال أبو علی: تجوز بعثه نبی لتأکید ما فی العقول ولا یجب أن تکون له شریعه. وقال أبو هاشم وأصحابه: لا یجوز أن یبعث إلا بشریعه لأن العقل کاف فی العلم بالعقلیات فالبعثه تکون عبثا. والجواب یجوز أن تکون البعثه قد اشتملت علی نوع من المصلحه بأن یکون العلم بنبوته ودعائه إیاهم إلی ما فی العقول مصلحه لهم فلا تکون البعثه عبثا ویجب علیهم النظر فی

[شماره صفحه واقعی : 479]

ص: 2526

معجزته (1) فیحصل لهم مصلحه لا تحصل بدون البعثه. واحتج أبو علی بأنه یجوز بعثه نبی بعد نبی بشریعه واحده وکذا تجوز بعثه نبی بمقتضی ما فی العقول.

7- المسأله السابعه : فی نبوه نبینا محمد صلی الله علیه و آله

قال: وظهور معجزه القرآن وغیره مع اقتران دعوه نبینا محمد صلی الله علیه وآله یدل علی نبوته، والتحدی (2) مع الامتناع وتوفر الدواعی یدل علی الإعجاز، والمنقول معناه متواترا من المعجزات یعضده.

أقول: لما فرغ من البحث فی النبوه مطلقا شرع فی إثبات نبوه نبینا محمد علیه السلام، والدلیل علیه أنه ظهرت المعجزه علی یده وادعی النبوه فیکون صادقا، أما ظهور المعجزه علی یده فلوجهین: الأول: أن القرآن معجز (3) وقد ظهر

[شماره صفحه واقعی : 480]

ص: 2527


1- کما فی (ص). والباقیه: النظر فی معجزتهم.
2- قال الجوهری فی الصحاح: تحدیت فلانا إذا ماریته فی فعل ونازعته الغلبه.
3- لا یخفی علیک أن معجزات السفراء الإلهیه علی قسمین: قولی وفعلی، والقولی أقوی الحجتین علی حجیتهم، وقد استوفینا البحث عن ذلک فی رسالتنا نهج الولایه (ص 195 - 202 ط 1 من 11 رساله فارسی)، فإن شئت فراجعه. ثم إن من معجزاته الفعلیه الباقیه إلی الآن قبله المدینه الطیبه زادها الله تعالی شرفا بیان ذلک یطلب فی الدرس السادس والخمسین من کتابنا دروس معرفه الوقت والقبله (ص 365 - 384 ط 1). ثم إن معجزته الفعلیه الأخری هی بناء جدار مسجده کان یعلم المسلمون من ظله وقت زوال کل یوم فی غایه الاستواء والتعدیل علی أساس رصین علمی بنی بنور الله صار دلیلا لمهره الفنون الریاضیه علی استنباط الشکلین الظلی والمغنی منه، کما أن نفس بناء الجدار علی ذلک الوجه صار دلیلا للمراصد الکبار لاستعلام الظهر الحقیقی معتقدین بأنه أوثق الطرق وأحسنها وأتقنها لذلک والبحث علی الاستقصاء عن ذلک یطلب أیضا من الدرس الثانی والسبعین من کتابنا المذکور. وقد حررناه بالفارسیه فی رسالتنا (قرآن وإنسان) وفی النکته المائه من ألف نکته ونکته.

علی یده، أما إعجاز القرآن فلأنه تحدی (1) به فصحاء العرب لقوله تعالی: (فأتوا بسوره من مثله) (فأتوا بعشر سور مثله مفتریات) (قل لئن اجتمعت الأنس والجن علی أن یأتوا بمثل هذا القرآن لا یأتون بمثله ولو کان بعضهم لبعض ظهیرا)، والتحدی مع امتناعهم عن الإتیان بمثله مع توفر الدواعی علیه إظهارا لفضلهم وإبطالا لدعواه وسلامه (2) من القتل یدل علی عجزهم وعدم قدرتهم علی المعارضه. وأما ظهوره علی یده فبالتواتر.

الثانی: أنه نقل عنه معجزات کثیره کنبوع الماء (3) من بین أصابعه صلی الله علیه وآله حتی اکتفی الخلق الکثیر من الماء القلیل بعد رجوعه من غزاه تبوک.

وکعود ماء بئر الحدیبیه لما استقاه أصحابه بالکلیه وتنشف البئر فدفع سهمه إلی البراء بن عازب فأمره بالنزول وغرزه فی البئر فغرزه فکثر الماء فی الحال حتی خیف علی البراء بن عازب من الغرق.

ونقل عنه علیه السلام فی بئر قوم شکوا إلیه ذهاب مائها فی الصیف فتفل فیها حتی انفجر الماء الزلال منها فبلغ أهل الیمامه ذلک فسألوا مسیلمه لما قل ماء بئرهم ذلک فتفل فیها فذهب الماء أجمع.

ولما نزل قوله تعالی: وأنذر عشیرتک الأقربین قال لعلی علیه السلام: شق فخذ شاه وجئنی بعس من لبن وادع لی من بنی أبیک بنی هاشم، ففعل علی علیه السلام ذلک ودعاهم وکانوا أربعین رجلا فأکلوا حتی شبعوا ما یری فیه إلا أثر أصابعهم وشربوا من العس حتی اکتفوا واللبن علی حاله، فلما أراد أن یدعوهم إلی الاسلام قال أبو لهب: کاد أن یسحرکم محمد، فقاموا قبل أن یدعوهم إلی الله تعالی، فقال

[شماره صفحه واقعی : 481]

ص: 2528


1- کأنه تحدی أولا بمثل القرآن، ثم خفف فتحدی بعشر سور، ثم خفف فتحدی بسوره من مثله ولو کانت مثل الکوثر.
2- بالإضافه باتفاق النسخ کلها، أی مع سلامته صلی الله علیه وسلم من القتل.
3- وفی (م): کنبع الماء. والنبوع والنبع بمعنی. وما فی المطبوعه من قوله: (کینبوع الماء) فهو محرف کنبوع الماء.

لعلی علیه السلام: افعل مثل ما فعلت، ففعل فی الیوم الثانی کالأول فلما أراد أن یدعوهم عاد أبو لهب إلی کلامه، فقال لعلی علیه السلام: افعل مثل ما فعلت، ففعل مثله فی الیوم الثالث فبایع علیا علیه السلام (1) علی الخلافه بعده ومتابعته.

وذبح له جابر بن عبد الله عناقا یوم الخندق وخبز له صاع شعیر ثم دعاه علیه السلام فقال أنا وأصحابی، فقال: نعم، ثم جاء إلی امرأته وأخبرها بذلک فقالت له: أأنت قلت امض وأصحابک؟ فقال: لا بل هو لما قال أنا وأصحابی قلت نعم، فقالت: هو أعرف بما قال، فلما جاء علیه السلام قال: ما عندکم، قال جابر: ما عندنا إلا عناق فی التنور وصاع من شعیر خبزناه فقال له علیه السلام: أقعد أصحابی عشره عشره، ففعل فأکلوا کلهم.

وسبح الحصی فی یده علیه السلام وشهد الذئب له بالرساله: فإن أهبان بن أوس (2) کان یرعی غنما له فجاء ذئب فأخذ شاه منها فسعی نحوه فقال له الذئب: أتعجب من أخذی شاه، هذا محمد یدعو إلی الحق فلا تجیبونه، فجاء إلی النبی وأسلم وکان یدعی مکلم الذئب.

وتفل فی عین علی علیه السلام لما رمدت فلم ترمد بعد ذلک أبدا، ودعا له بأن یصرف الله تعالی عنه الحر والبرد، فکان لباسه فی الصیف والشتاء واحدا. وانشق له القمر. ودعا الشجره فأجابته وجاءته تخد الأرض من غیر جاذب ولا دافع ثم رجعت إلی مکانها. وکان یخطب عند الجذع فاتخذ له منبرا فانتقل إلیه فحن الجذع إلیه حنین الناقه إلی ولدها فالتزمه فسکن.

وأخبر بالغیوب فی مواضع کثیره کما أخبر بقتل الحسین علیه السلام وموضع الفتک به فقتل فی ذلک الموضع. وأخبر بقتل ثابت بن قیس بن الشماس فقتل بعده علیه السلام.

وأخبر أصحابه بفتح مصر وأوصاهم بالقبط خیرا فإن لهم ذمه ورحما. وأخبرهم

[شماره صفحه واقعی : 482]

ص: 2529


1- باتفاق النسخ کلها.
2- أهبان بضم الأول کعثمان صحابی. فی الخصائص الکبری للسیوطی: أهبان بن أوس (ج 2 مصر ص 268 و ط حیدرآباد الدکن ج 2 ص 61) وفی أسد الغابه: ج 1 ص 161 ط مصر.

بادعاء مسیلمه النبوه بالیمامه وادعاء العنسی (1) النبوه بصنعاء وأنهما سیقتلان فقتل فیروز الدیلمی العنسی قرب وفاه النبی صلی الله علیه وآله، وقتل خالد بن الولید مسیلمه.

وأخبر علیا علیه السلام بخبر ذی الثدیه وسیأتی. ودعا علی عتبه بن أبی لهب لما تلا علیه السلام والنجم فقال عتبه: کفرت برب النجم، بتسلیط کلب الله علیه فخرج عتبه إلی الشام فخرج الأسد فارتعدت فرائصه فقال له أصحابه: من أی شئ ترتعد، فقال: إن محمدا دعا علی فوالله ما أظلت السماء علی ذی لهجه أصدق من محمد فأحاط القوم بأنفسهم (2) ومتاعهم علیه فجاء الأسد فلحس (3) رؤوسهم واحدا واحدا حتی إنتهی إلیه فضغمه ضغمه ففزع منه ومات. وأخبر بموت النجاشی (4) وقتل زید ابن حارثه بموته فأخبر علیه السلام بقتله فی المدینه، وأن جعفرا أخذ الرایه ثم قال: قتل جعفر، ثم توقف وقفه ثم قال: وأخذ الرایه عبد الله بن رواحه، ثم قال: وقتل عبد الله ابن رواحه، وقام علیه السلام إلی بیت جعفر واستخرج ولده ودمعت عیناه ونعی جعفرا إلی أهله ثم ظهر الأمر کما أخبر علیه السلام. وقال لعمار: تقتلک الفئه الباغیه، فقتله أصحاب معاویه ولاشتهار هذا الخبر لم یتمکن معاویه من دفعه واحتال علی العوام، فقال: قتله من جاء به، فعارضه ابن عباس وقال: لم یقتل الکفار إذن حمزه وإنما قتله رسول الله لأنه هو الذی جاء به إلیهم حتی قتلوه. وقال لعلی علیه السلام:

ستقاتل بعدی الناکثین والقاسطین والمارقین، فالناکثون طلحه وزبیر لأنهما بایعاه ونکثا، والقاسطون هم الظالمون وهم معاویه وأصحابه لأنهم ظلمه بغاه،

[شماره صفحه واقعی : 483]

ص: 2530


1- بالعین المهمله والنون الساکنه، الأسود العنسی فی الخصائص الکبری ج 2 ص 116 ط مصر. والعنسی من الأنساب للسمعانی.
2- فی الخصائص الکبری للسیوطی فحاطوا أنفسهم بمتاعهم ووسطوه بینهم (ج 1 ط مصر ص 369). والکلب هو الحیوان المفترس فیشمل الأسد والذئب ونحوها.
3- کما فی (م) والنسخ الأخری: یهمش مکان فلحس.
4- ثم جمع المسلمین فی البقیع فصلی علی جنازه النجاشی عن بعد، وقد کان النجاشی قد آوی المسلمین فی الحبشه وأن الله لا یضیع أجر من أحسن عملا.

والمارقون هم الخارجون عن المله وهم الخوارج. وهذه المعجزات بعض ما نقل واقتصرنا علی هذا القدر لکثرتها وبلوغ الغرض بهذه، وقد أوردنا معجزات أخری منقوله فی کتاب نهایه المرام.

قال: وإعجاز القرآن قیل لفصاحته، وقیل لأسلوبه وفصاحته، وقیل للصرفه (1). والکل محتمل.

[شماره صفحه واقعی : 484]

ص: 2531


1- قال فی نقد المحصل: إعجاز القرآن علی قول قدماء المتکلمین وبعض المحدثین فی فصاحته. وعلی قول بعض المتأخرین فی صرف عقول الفصحاء القادرین علی المعارضه عن إیراد المعارضه. قالوا: کل أهل صناعه اختلفوا فی تجوید تلک الصناعه فلا محاله یکون فیهم واحد لا یبلغ غیره شأوه، وعجز الباقون عن معارضته ولا یکون ذلک معجزا له لأن ذلک لا یکون خرقا للعاده لکن صرف عقول أقرانه القادرین علی معارضته عن معارضته یکون خرقا للعاده فذلک هو المعجز. والاستدلال بالأخلاق والأفعال أیضا قوی وهو معنی قوله تعالی: ویتلوه شاهد منه فإن ذلک یشهد علی صدقه فی دعواه وهو صادر منه، إنتهی کلامه. وقال یاقوت فی معجم الأدباء: قرأت بخط عبد الله بن محمد بن سعید بن سنان الخفاجی فی کتاب له ألفه فی الصرفه زعم فیه أن القرآن لم یخرق العاده بالفصاحه حتی صار معجزه للنبی صلی الله علیه وآله وأن کل فصیح بلیغ قادر علی الإتیان بمثله إلا أنهم صرفوا عن ذلک لا أن یکون القرآن فی نفسه معجز الفصاحه، وهو مذهب لجماعه من المتکلمین والرافضه منهم بشر المریسی والمرتضی أبو القاسم قال فی تضاعیفه: وقد حمل جماعه من الأدباء قول أصحاب هذا الرأی علی أنه لا یمکن أحد من المعارضه بعد زمان التحدی علی أن ینظموا علی أسلوب القرآن وأظهر ذلک قوم وأخفاه آخرون، إنتهی. فزعم أصحاب الصرفه أن الله تعالی صرف القوی البشریه عن المعارضه ولذلک عجزوا ولولا صرفه تعالی لهم لاستطاعوا أن یأتوا بمثله. والحق أن القرآن معجز فی بلاغته وأسلوبه وکماله اللفظی والمعنوی فی جمیع جهاته ولیس إعجازه منحصرا فی البلاغه والأدیب ینظر إلیه من حیث صناعته، فیقول من هذه الجهه معجز، وکل ذی فن فی الفنون یخبر عنه بحسب فنه ویظهر العجز عن الاتیان بمثله کذلک. وعلی القول بالصرفه أیضا إعجازه تام بل یمکن التفوه بالأولویه وذلک لأنهم عاجزون عن إتیان ما هو کان مقدورا لهم فبصرفه سبحانه إیاهم عجزوا عن ذلک فکل من اهتم عن الإتیان بمثله یصرفه الله تعالی عن ذلک. ثم لما کان الشریف المرتضی من أعاظم الإمامیه قائلا بالصرفه أسندوا القول بالصرفه إلیهم وإلا لم یذهب الإمامیه - أنار الله برهانهم - علی الإطلاق إلی الصرفه. ثم لما کان الشریف المرتضی من أعاظم الإمامیه قائلا بالصرفه أسندوا القول بالصرفه إلیهم وإلا لم یذهب الإمامیه - أنار الله برهانهم - علی الإطلاق إلی الصرفه.

أقول: اختلف الناس هنا، فقال الجبائیان: إن سبب إعجاز القرآن فصاحته.

وقال الجوینی: هو الفصاحه والأسلوب معا (1)، وعنی بالأسلوب الفن والضرب.

وقال النظام والمرتضی: هو الصرفه، بمعنی أن الله تعالی صرف العرب ومنعهم عن المعارضه. واحتج الأولون بأن المنقول عن العرب أنهم کانوا یستعظمون فصاحته، ولهذا أراد النابغه الاسلام لما سمع القرآن وعرف فصاحته فرده أبو جهل وقال له: یحرم علیک الأطیبین (2)، وأخبر الله تعالی عنهما بذلک بقوله: (انه فکر وقدر فقتل کیف قدر ثم قتل کیف قدر ثم نظر) إلی آخر الآیه، ولأن الصرفه لو کانت (3) سببا فی إعجازه لوجب أن یکون فی غایه الرکاکه، لأن الصرفه عن الرکیک أبلغ فی الإعجاز، والتالی باطل بالضروره. واحتج السید المرتضی بأن العرب کانوا قادرین علی الألفاظ المفرده وعلی الترکیب، وإنما منعوا عن الإتیان بمثله تعجیزا لهم عما کانوا قادرین علیه، وکل هذه الأقسام محتمله.

قال: والنسخ تابع للمصالح.

أقول: هذا إشاره إلی الرد علی الیهود حیث قالوا بدوام شرع موسی علیه السلام، قالوا: لأن النسخ باطل، إذ المنسوخ إن کان مصلحه قبح النهی عنه وإن کان مفسده قبح الأمر به، وإذا بطل النسخ لزم القول بدوام شرع موسی علیه السلام. وتقریر الجواب أن نقول: الأحکام منوطه بالمصالح والمصالح تتغیر بتغیر الأوقات وتختلف باختلاف المکلفین فجاز أن یکون الحکم المعین مصلحه لقوم فی زمان فیؤمر به،

[شماره صفحه واقعی : 485]

ص: 2532


1- هکذا نقلت العباره بإطباق جمیع النسخ التی عندنا. وما فی المطبوعه: وقال أهل الحق هو الفصاحه والأسلوب معا، یعد من تحریفات الکتاب.
2- کما فی (م ص) والنسخ الأخری: فصده. وفی صحاح الجوهری: الأطیبان الأکل والجماع.
3- هکذا کانت العباره فی جمیع النسخ وسیاق العباره یقتضی أن یقال: وبأن الصرفه لو کانت بالباء الجاره لا اللام، أی واحتج الأولون بأن المنقول عن العرب.. وبأن الصرفه لو کانت..

ومفسده لقوم فی زمان آخر فینهی عنه.

قال: وقد وقع حیث حرم علی نوح بعض ما أحل لمن تقدمه وأوجب الختان بعد تأخیره وحرم الجمع بین الأختین وغیر ذلک من الأحکام (1).

أقول: هذا تأکید لأبطال قول الیهود المانعین من النسخ فإنه بین أولا جواز وقوعه، وهاهنا بین وقوعه فی شرعهم وذلک فی مواضع منها: أنه جاء فی التوراه أن الله تعالی قال لآدم وحواء علیهما السلام: قد أبحت لکما کل ما دب علی وجه الأرض فکانت له نفس حیه، وورد فیها أنه قال لنوح علیه السلام: خذ معک من الحیوان الحلال کذا ومن الحیوان الحرام کذا فحرم علی نوح علیه السلام بعض ما أباحه لآدم علیه السلام. ومنها:

أنه أباح نوحا علیه السلام تأخیر الختان (2) إلی وقت الکبر وحرمه علی غیره من الأنبیاء، وأباح إبراهیم علیه السلام تأخیر ختان ولده إسماعیل علیه السلام إلی حال کبره وحرم علی موسی علیه السلام تأخیر الختان عن سبعه أیام. ومنها: أنه أباح آدم علیه السلام الجمع بین الأختین وحرمه علی موسی علیه السلام.

قال: وخبرهم عن موسی علیه السلام بالتأبید مختلق (3) ومع تسلیمه لا یدل علی المراد قطعا.

أقول: إن جماعه الیهود جوزوا وقوع النسخ عقلا ومنعوا من نسخ شریعه موسی علیه السلام وتمسکوا بما روی عن موسی علیه السلام أنه قال: تمسکوا بالسبت أبدا، والتأبید یدل علی الدوام ودوام الشرع بالسبت ینفی القول بنبوه محمد صلی الله علیه وآله، والجواب من وجوه: الأول: أن هذا الحدیث مختلق ونسب إلی ابن الراوندی (4).

[شماره صفحه واقعی : 486]

ص: 2533


1- هکذا نقلت العباره باتفاق جمیع النسخ.
2- باتفاق النسخ کلها.
3- کما فی (م، ص، ق، ز) وفی (ت): مختل. وفی (د، ش) مختلف. والشرح یوافق الأول.
4- فی جمیع النسخ المعتبره عندنا ابن الروندی، بلا الف. ولکن الصحیح مع الألف، ولعل رسم الخط کان بدونه نحو إسماعیل وإسحق. وابن الراوندی هو أحمد بن یحیی المروزی معروف مذکور فی التراجم والفهارس. ففی تاریخ ابن خلکان: أبو الحسین أحمد بن یحیی ابن إسحاق الراوندی العالم المشهور له مقام فی علم الکلام وکان من الفضلاء فی عصره وله من الکتب المصنفه نحو من مائه وأربعه عشر کتابا - إلی قوله: ونسبته إلی راوند بفتح الراء والواو وبینهما ألف وسکون النون وبعدها دال مهمله وهی قریه من قری قاسان بنواحی أصفهان، وراوند أیضا ناحیه ظاهر نیسابور - توفی سنه خمس وأربعین ومائتین (ج 1 ط 1 ص 28).

الثانی: لو سلمنا نقله لکن الیهود انقطع تواترهم لأن بخت نصر استأصلهم وأفناهم حتی لم یبق منهم من یوثق بنقله. الثالث: أن لفظه التأبید لا تدل علی الدوام قطعا فإنها قد وردت فی التوراه لغیر الدوام، کما فی العبد أنه یستخدم ست سنین ثم یعرض علیه العتق فی السابعه فإن أبی العتق ثقبت أذنه واستخدم أبدا، وفی موضع آخر یستخدم خمسین سنه. وأمروا فی البقره التی کلفوا بذبحها أن یکون لهم ذلک سنه أبدا ثم انقطع تعبدهم بها. وفی التوراه قربوا إلی کل یوم خروفین خروف غدوه وخروف عشیه بین المغارب قربانا دائما لاحقا بکم وانقطع تعبدهم به، وإذا کان التأبید فی هذه الصور لا یدل علی الدوام انتفت دلالته هنا قطعا، أقصی ما فی الباب أنه یدل ظاهرا لکن ظواهر الألفاظ قد تترک لوجود الأدله المعارضه لها.

قال: والسمع دل علی عموم نبوته صلی الله علیه وآله.

أقول: ذهب قوم من النصاری إلی أن محمدا صلی الله علیه وآله مبعوث إلی العرب خاصه، والسمع یکذب قولهم هذا قال الله تعالی: (لأنذرکم ومن بلغ) وقال تعالی: (وما أرسلناک إلا کافه للناس) وسوره الجن (1) تدل علی بعثه علیه السلام إلیهم، وقال علیه السلام:

(بعثت إلی الأسود والأحمر). لا یقال: کیف یصح إرساله إلی من لا یفهم خطابه وقد قال تعالی: (وما أرسلنا من رسول إلا بلسان قومه)؟ لأنا نقول: لا استبعاد

[شماره صفحه واقعی : 487]

ص: 2534


1- بل وسور أخری أیضا والبحث عن ذلک یطلب فی المجلد الثالث من کتابنا تکمله منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه (ص 286 - 295). والجن من ذوی العقول ولهم استنباط عقلی فی الأمور کما تری أنهم قالوا: إنا سمعنا قرآنا عجبا یهدی إلی الرشد فآمنا به. والآیه فی سوره الجن. والفاء فی فآمنا به للنتیجه أی القرآن یهدی إلی الرشد وما یهدی إلی الرشد یجب أن یؤمن به فآمنا به. علی أن وصفهم القرآن بالعجب والهدایه إلی الرشد فرع التمییز العقلانی، ولکنهم فی القوه العاقله دون الانسان والانسان الکامل الإلهی فی کل عصر وزمان إما خائفا مغمورا أو ظاهرا مشهورا، فکما هو إمام الإنس وهو إمام الجن أیضا بل هو قطب عالم الإمکان مطلقا کبقیه الله وتتمه النبوه مولانا المنتظر القائم فی هذا العصر المحمدی.

فی ذلک بأن یترجم خطابه لمن لا یفهم لغته مترجم، ولیس فی الآیه أنه تعالی ما أرسل رسولا إلا إلی من یفهم لسانه وإنما أخبر بأنه ما أرسله إلا بلسان قومه.

وجوز قاضی القضاه فی یأجوج ومأجوج احتمالین: أحدهما: أن لا یکونوا مکلفین أصلا وإن کانوا مفسدین فی الأرض کالبهائم المفسده فی الأرض.

والثانی: أن یکونوا مکلفین وقد بلغتهم دعوته علیه السلام بأن یقربوا من الأمکنه التی یسمعون فیها کلام من هو وراء السد. وجوز بعض الناس أن یکون فی بعض البقاع من لم تبلغه دعوته علیه السلام فلا یکون مکلفا بشریعته.

وعندی أن المراد بذلک إن کان عدم تکلیفهم مطلقا سواء بلغتهم بعد ذلک الدعوه أم لا فهو باطل قطعا لما بینا من عموم نبوته علیه السلام، وإن کان المراد أنهم غیر مکلفین ما داموا غیر عالمین فإذا بلغتهم الدعوه صاروا مکلفین بها فهو حق.

قال: وهو أفضل من الملائکه (1) وکذا غیره من الأنبیاء علیهم السلام لوجود المضاد للقوه العقلیه وقهره علی الانقیاد علیها.

أقول: اختلف الناس هنا، فذهب أکثر المسلمین إلی أن الأنبیاء علیهم السلام أفضل من الملائکه علیهم السلام. وذهب آخرون منهم وجماعه الأوائل إلی أن الملائکه أفضل، واستدل الأولون بوجوه ذکر المصنف رحمه الله منها وجها للاکتفاء به وهو أن الأنبیاء قد وجد فیهم القوه الشهویه والغضبیه وسائر القوی الجسمانیه کالخیالیه والوهمیه وغیرهما وأکثر أحکام هذه القوی تضاد حکم القوه العقلیه وتمانعها حتی أن أکثر الناس یلتجئ إلی قوه الشهوه والغضب والوهم ویترک مقتضی القوه العقلیه، والأنبیاء علیهم السلام یقهرون قوی طبائعهم ویفعلون بحسب مقتضی قواهم العقلیه ویعرضون عن القوی الشهوانیه وغیرها من القوی الجسمانیه فتکون عباداتهم وأفعالهم أشق من عبادات الملائکه حیث خلوا عن هذه القوی، وإذا کانت عباداتهم أشق کانوا أفضل لقوله علیه السلام: أفضل الأعمال أحمزها. وهاهنا وجوه أخری من الطرفین ذکرناها فی کتاب نهایه المرام.

[شماره صفحه واقعی : 488]

ص: 2535


1- الفص العیسوی من فصوص الحکم: (فالانسان فی الرتبه فوق الملائکه..) وقال القیصری فی الشرح: (قال فی الفتوحات: إنی رأیت رسول الله صلی الله علیه وآله فسألته أن الانسان أفضل أم الملائکه..) (ط 1 ص 336).

قال:

المقصد الخامس : فی الإمامه

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 489]

ص: 2536

الإمام لطف فیجب نصبه علی الله تعالی تحصیلا للغرض.

أقول: فی هذا المقصد مسائل:

1- المسأله الأولی : فی أن نصب الإمام واجب علی الله تعالی

اختلف الناس هنا فذهب الأصم من المعتزله وجماعه من الخوارج إلی نفی وجوب نصب الإمام، وذهب الباقون إلی الوجوب لکن اختلفوا، فالجبائیان وأصحاب الحدیث والأشعریه قالوا: إنه واجب سمعا لا عقلا. وقال أبو الحسین البصری والبغدادیون والإمامیه: إنه واجب عقلا، ثم اختلفوا فقالت الإمامیه: إن نصبه واجب علی الله تعالی. وقال أبو الحسین والبغدادیون: إنه واجب علی العقلاء. واستدل المصنف رحمه الله علی وجوب نصب الإمام علی الله تعالی بأن الإمام لطف واللطف واجب، أما الصغری فمعلومه للعقلاء إذ العلم الضروری حاصل بأن العقلاء متی کان لهم رئیس یمنعهم عن التغالب والتهاوش (1) ویصدهم عن المعاصی ویعدهم علی فعل الطاعات ویبعثهم علی التناصف والتعادل، کانوا إلی الصلاح أقرب ومن الفساد أبعد، وهذا أمر ضروری لا یشک فیه العاقل، وأما الکبری فقد تقدم بیانها.

قال: والمفاسد معلومه الانتفاء وانحصار اللطف فیه معلوم للعقلاء ووجوده

[شماره صفحه واقعی : 490]

ص: 2537


1- بالواو کما فی (ق، ص، ش، ز) والتهارش بالراء کما فی (م، د) والوجه الأول أنسب بل هو المتعین.

لطف وتصرفه آخر وعدمه منا (1).

أقول: هذه اعتراضات علی دلیل أصحابنا مع الإشاره إلی الجواب عنها:

الأول: قال المخالف: کون الإمامه قد اشتملت علی وجه اللطف لا یکفی فی وجوبها علی الله تعالی بخلاف المعرفه التی کفی وجه الوجوب فیه علینا لانتفاء المفاسد فی ظننا، أما فی حقه تعالی فلا یکفی وجه الوجوب ما لم یعلم انتفاء المفاسد ولا یکفی الظن بانتفائها، فلم لا یجوز اشتمال الإمامه علی مفسده لا نعلمها فلا تکون واجبه علی الله تعالی؟ (والجواب) أن المفاسد معلومه الانتفاء عن الإمامه، لأن المفاسد محصوره معلومه یجب علینا اجتنابها أجمع، وإنما یجب علینا اجتنابها إذا علمناها لأن التکلیف بغیر المعلوم محال، وتلک الوجوه منتفیه عن الإمامه فیبقی وجه اللطف خالیا عن المفسده فیجب علیه تعالی، ولأن المفسده لو کانت لازمه للإمامه لم تنفک عنها، والتالی باطل قطعا، ولقوله تعالی:

(إنی جاعلک للناس إماما) وإن کانت مفارقه جاز انفکاکها عنها فیجب علی تقدیر الانفکاک.

الثانی: قالوا: الإمامه أنما تجب لو انحصر اللطف فیها، فلم لا یجوز أن یکون هناک لطف آخر یقوم مقام الإمامه فلا تتعین الإمامه للطفیه فلا یجب علی التعیین؟

(والجواب) أن انحصار اللطف الذی ذکرناه فی الإمامه معلوم للعقلاء ولهذا یلتجئ العقلاء فی کل زمان وکل صقع إلی نصب الرؤساء دفعا للمفاسد الناشئه من الاختلاف.

الثالث: قالوا: الإمام إنما یکون لطفا إذا کان متصرفا بالأمر والنهی، وأنتم لا

[شماره صفحه واقعی : 491]

ص: 2538


1- هکذا جاءت العباره فی جمیع النسخ إطباقا. قوله: وتصرفه آخر، أی تصرفه لطف آخر. وزیاده لطف فی العباره لیست بمنقوله فی نسخه من تلک النسخ المصححه المعتبره عندنا. وقوله: وعدمه منا، أی وعدم تصرفه منا وذلک بأن یکون غائبا ولکن عدمه هذا منا. ورسائلنا الأربع: الإمامه بالعربیه والثلاث الأخری بالفارسیه: نهج الولایه، انسان کامل ازدیدگاه نهج البلاغه، انسان وقرآن، لعلها تجدیک فی المقام.

تقولون بذلک فما تعتقدونه لطفا لا تقولون بوجوبه وما تقولون بوجوبه لیس بلطف.

(والجواب) أن وجود الإمام نفسه لطف لوجوه: أحدها: أنه یحفظ الشرائع ویحرسها عن الزیاده والنقصان. وثانیها: أن اعتقاد المکلفین لوجود الإمام وتجویز إنفاذ حکمه علیهم فی کل وقت سبب لردعهم عن الفساد ولقربهم إلی الصلاح، وهذا معلوم بالضروره. وثالثها: أن تصرفه لا شک أنه لطف ولا یتم إلا بوجوده فیکون وجوده نفسه لطفا وتصرفه لطفا آخر.

والتحقیق أن نقول: لطف الإمامه یتم بأمور: (منها) ما یجب علی الله تعالی وهو خلق الإمام وتمکینه بالقدره والعلم والنص علیه باسمه ونسبه، وهذا قد فعله الله تعالی. (ومنها) ما یجب علی الإمام وهو تحمله للإمامه وقبوله لها، وهذا قد فعله الإمام. (ومنها) ما یجب علی الرعیه وهو مساعدته والنصره له وقبول أوامره وامتثال قوله، وهذا لم تفعله الرعیه فکان منع اللطف الکامل منهم لا من الله تعالی ولا من الإمام.

2- المسأله الثانیه : فی أن الإمام یجب أن یکون معصوما

قال: وامتناع التسلسل یوجب عصمته ولأنه حافظ للشرع ولوجوب الانکار علیه لو أقدم علی المعصیه فیضاد أمر الطاعه ویفوت الغرض من نصبه ولانحطاط درجته عن أقل العوام.

أقول: ذهبت الإمامیه والإسماعیلیه إلی أن الإمام یجب أن یکون معصوما وخالف فیه جمیع الفرق، والدلیل علی ذلک وجوه:

الأول: أن الإمام لو لم یکن معصوما لزم التسلسل، والتالی باطل فالمقدم مثله، بیان الشرطیه أن المقتضی لوجوب نصب الإمام هو تجویز الخطأ علی الرعیه، فلو کان هذا المقتضی ثابتا فی حق الإمام وجب أن یکون له إمام آخر ویتسلسل أو ینتهی إلی إمام لا یجوز علیه الخطأ فیکون هو الإمام الأصلی.

[شماره صفحه واقعی : 492]

ص: 2539

الثانی: أن الإمام حافظ للشرع فیجب أن یکون معصوما، أما المقدمه الأولی فلأن الحافظ للشرع لیس هو الکتاب لعدم إحاطته (1) بجمیع الأحکام التفصیلیه ولا السنه لذلک أیضا ولا إجماع الأمه، لأن کل واحد منهم علی تقدیر عدم المعصوم فیهم یجوز علیه الخطأ فالمجموع کذلک، ولأن إجماعهم لیس لدلاله وإلا لاشتهرت ولا لأماره إذ یمتنع اتفاق الناس فی سائر البقاع علی الأماره الواحده، کما نعلم بالضروره عدم اتفاقهم علی أکل طعام معین فی وقت واحد، أو لا لهما (2) فیکون باطلا، ولا القیاس لبطلان القول به علی ما ظهر فی أصول الفقه وعلی تقدیر تسلیمه فلیس بحافظ للشرع بالاجماع، ولا البراءه الأصلیه لأنه لو وجب المصیر إلیها لما وجب بعثه الأنبیاء وللاجماع علی عدم حفظها للشرع فلم یبق إلا الإمام فلو جاز الخطأ علیه لم یبق وثوق بما تعبدنا الله تعالی به وما کلفناه، وذلک مناقض للغرض من التکلیف وهو الانقیاد إلی مراد الله (3) تعالی.

الثالث: أنه لو وقع منه الخطأ لوجب الانکار علیه وذلک یضاد أمر الطاعه له بقوله تعالی: أطیعوا الله وأطیعوا الرسول وأولی الأمر منکم.

الرابع: لو وقع منه المعصیه لزم نقض الغرض من نصب الإمام، والتالی باطل فالمقدم مثله، بیان الشرطیه أن الغرض من إقامته (4) انقیاد الأمه له وامتثال أوامره واتباعه فیما یفعله، فلو وقعت المعصیه منه لم یجب شئ من ذلک وهو مناف لنصبه.

[شماره صفحه واقعی : 493]

ص: 2540


1- بل الحق أنه نور وتبیان لکل شئ کما نطق به لسانه الصدق ونزلنا علیک الکتاب تبیانا لکل شئ (النحل 90) والصواب فیه ما قاله الوصی علیه السلام فی الخطبه 123 من النهج: وهذا القرآن إنما هو خط مسطور بین الدفتین لا ینطق بلسان ولا بد له من ترجمان وإنما ینطق عنه الرجال.
2- باتفاق النسخ کلها، والضمیر راجع إلی الدلاله والأماره.
3- کما فی (م، ق، ش، د) وفی (ص، ز): إلی أمر الله.
4- هکذا جاءت العباره فی النسخ الثلاث الأولی أی (م، ص، ق) وهی توافق قوله: ویفوت الغرض من نصبه فإن نصبه هو إقامته. وفی (ش، د، ز): من إمامته.

الخامس: أنه لو وقع منه المعصیه لزم أن یکون أقل درجه من العوام، لأن عقله أشد ومعرفته بالله تعالی وثوابه وعقابه أکثر، فلو وقع منه المعصیه کان أقل حالا من رعیته، وکل ذلک باطل قطعا.

قال: ولا تنافی العصمه القدره.

أقول: اختلف القائلون بالعصمه فی أن المعصوم هل یتمکن من فعل المعصیه أم لا؟ فذهب قوم منهم إلی عدم تمکنه من ذلک، وذهب آخرون إلی تمکنه منها.

أما الأولون فمنهم من قال: إن المعصوم مختص فی بدنه أو نفسه بخاصیه تقتضی امتناع إقدامه علی المعصیه، ومنهم من قال: إن العصمه هو القدره علی الطاعه وعدم القدره علی المعصیه، وهو قول أبی الحسین البصری. وأما الآخرون الذین لم یسلبوا القدره فمنهم من فسرها بأنه الأمر الذی یفعله الله تعالی بالعبد من الألطاف المقربه إلی الطاعات التی یعلم معها أنه لا یقدم علی المعصیه بشرط أن لا ینتهی ذلک الأمر إلی الالجاء، ومنهم من فسرها بأنها ملکه نفسانیه لا یصدر عن صاحبها معها المعاصی. وآخرون قالوا: العصمه لطف یفعله الله تعالی بصاحبها لا یکون له معه داع إلی ترک الطاعه وارتکاب المعصیه، وأسباب هذا اللطف أمور أربعه: أحدها: أن یکون لنفسه أو لبدنه خاصیه تقتضی ملکه مانعه من الفجور وهذه الملکه مغایره للفعل. الثانی: أن یحصل له علم بمثالب المعاصی ومناقب الطاعات. الثالث: تأکید هذه العلوم بتتابع الوحی والإلهام من الله تعالی. الرابع: مؤاخذته علی ترک الأولی بحیث یعلم أنه لا یترک مهملا بل یضیق علیه الأمر فی غیر الواجب من الأمور الحسنه.

فإذا اجتمعت هذه الأمور کان الانسان معصوما (1) والمصنف رحمه الله اختار المذهب الثانی وهو أن العصمه لا تنافی القدره بل المعصوم قادر علی فعل

[شماره صفحه واقعی : 494]

ص: 2541


1- وفی نسخه (م) وحدها کان الإمام معصوما، والنسخ الأخری کلها کان الانسان معصوما والانسان أنسب بأسلوب الکلام من الإمام.

المعصیه وإلا لما استحق المدح علی ترک المعصیه ولا الثواب ولبطل الثواب والعقاب فی حقه فکان خارجا عن التکلیف، وذلک باطل بالاجماع وبالنقل فی قوله تعالی: (قل إنما أنا بشر مثلکم یوحی إلی).

3- المسأله الثالثه : فی أن الإمام یجب أن یکون أفضل من غیره

قال: وقبح تقدیم المفضول معلوم ولا ترجیح فی المساوئ (1).

أقول: الإمام یجب أن یکون أفضل من رعیته لأنه إما أن یکون مساویا لهم أو أنقص منهم أو أفضل. والثالث هو المطلوب، والأول محال لأنه مع التساوی یستحیل ترجیحه علی غیره بالإمامه، والثانی أیضا محال لأن المفضول یقبح عقلا تقدیمه علی الفاضل، ویدل علیه أیضا قوله تعالی: (أفمن یهدی إلی الحق أحق أن یتبع أمن لا یهدی إلا أن یهدی فما لکم کیف تحکمون) ویدخل تحت هذا الحکم کون الإمام أفضل فی العلم والدین والکرم والشجاعه وجمیع الفضائل النفسانیه والبدنیه.

4- المسأله الرابعه : فی وجوب النص علی الإمام

قال: والعصمه تقتضی النص وسیرته علیه السلام.

أقول: ذهبت الإمامیه خاصه إلی أن الإمام یجب أن یکون منصوصا علیه.

وقالت العباسیه: إن الطریق إلی تعیین الإمام النص أو المیراث. وقالت الزیدیه:

تعیین الإمام بالنص أو بالدعوه إلی نفسه. وقال باقی المسلمین: الطریق أنما هو

[شماره صفحه واقعی : 495]

ص: 2542


1- کما فی (ص، ق، ش، ز، د) وفی (ت): وإلا یرجح فی التساوی. وفی (م) ولا ترجیح المتساوی، ولکل وجهه هو مولیها.

النص أو اختیار أهل الحل والعقد.

والدلیل علی ما ذهبنا إلیه وجهان: الأول: أنا قد بینا أنه یجب أن یکون الإمام معصوما والعصمه أمر خفی لا یعلمها إلا الله تعالی، فیجب أن یکون نصبه من قبله تعالی لأنه العالم بالشرط دون غیره. الثانی: إن النبی صلی الله علیه وآله کان أشفق علی الناس من الوالد علی ولده حتی أنه علیه السلام أرشدهم إلی أشیاء لا نسبه لها إلی الخلیفه بعده کما أرشدهم فی قضاء الحاجه إلی أمور کثیره مندوبه وغیرها من الوقائع، وکان علیه السلام إذا سافر عن المدینه یوما أو یومین استخلف فیها من یقوم بأمر المسلمین، ومن هذه حاله کیف ینسب إلیه إهمال أمته وعدم إرشادهم فی أجل الأشیاء (1) وأسناها وأعظمها قدرا وأکثرها فائده وأشدهم حاجه إلیها، وهو المتولی لأمورهم بعده فوجب من سیرته علیه السلام نصب إمام بعده والنص علیه وتعریفهم إیاه، وهذا برهان لمی.

5- المسأله الخامسه : فی أن الإمام بعد النبی علیه السلام

بلا فصل علی بن أبی طالب علیه السلام

قال: وهما مختصان بعلی علیه السلام (2).

[شماره صفحه واقعی : 496]

ص: 2543


1- وفی (م)، إلی أجل الأشیاء، والنسخ الأخری کلها هی ما اخترناه.
2- قال ابن أبی الحدید شارح نهج البلاغه المتوفی 665 فی ضمن شرح الخطبه الخامسه والثمانین من نهج البلاغه حیث قال الوصی علیه السلام: (بل کیف تعمهون وبینکم عتره نبیکم وهم أزمه الحق وأعلام الدین وألسنه الصدق فأنزلوهم بأحسن منازل القرآن وردوهم ورود الهیم العطاش) ما هذا نصه (ج 1 ص 341 من الطبع الحجری): فأنزلوهم بأحسن منازل القرآن تحته سر عظیم وذلک أنه أمر المکلفین بأن یجروا العتره فی إجلالها وإعظامها والانقیاد لها والطاعه لأوامرها مجری القرآن. ثم قال: فإن قلت: فهذا القول منه یشعر بأن العتره معصومه فما قول أصحابکم فی ذلک؟ قلت: نص أبو محمد بن متویه رحمه الله فی کتاب الکفایه علی أن علیا معصوم، وأدله النصوص قد دلت علی عصمته وأن ذلک أمر اختص هو به دون غیره من الصحابه. هذا ما حکاه الشارح المذکور فی شرحه علی النهج، وأقول: لو تفوه ابن متویه بخلاف ذلک لکان خلافا، أن الأمیر علیه السلام بتعبیر الشیخ الرئیس فی رسالته المعراجیه: کان بین الخلق مثل المعقول بین المحسوس، وبتعبیر الشیخ الأکبر فی الباب السادس من فتوحاته المکیه: إمام العالم وسر الأنبیاء أجمعین (ج 1 ص 132 ط بولاق). ثم لنا فی بیان کلام الوصی صلوات الله علیه فی إنزال العتره بأحسن منازل القرآن تقریر رفیع فی عصمتهم فی رسالتنا نهج الولایه فارجع إلیها (ص 205 - 208، 11 رساله ط 1).

أقول: العصمه والنص مختصان بعلی علیه السلام، إذ الأمه بین قائلین أحدهما لم یشترطهما والثانی المشترطون، وقد بینا بطلان قول الأولین (1) فانحصر الحق فی قول الفریق الثانی، وکل من اشترطهما قال: إن الإمام هو علی علیه السلام.

قال: والنص الجلی (2) فی قوله سلموا علیه بإمره المؤمنین وأنت الخلیفه من بعدی وغیرهما.

أقول: هذا دلیل ثان علی أن الإمام هو علی علیه السلام، وهو النص الجلی من رسول الله صلی الله علیه وآله فی مواضع تواترت بها الإمامیه ونقلها غیرهم (3) نقلا شائعا ذائعا:

(منها) لما نزل (4) قوله تعالی: وأنذر عشیرتک الأقربین أمر رسول الله صلی الله علیه وآله

[شماره صفحه واقعی : 497]

ص: 2544


1- کما فی (م)، والباقیه: بطلان قول الأوائل.
2- کما فی (م ت ش ص) وهو الصحیح. والنسخ الأخری: وللنص الجلی. وکلامه هذا أعنی النص الجلی ذکر مورد لقوله آنفا: والعصمه تقتضی النص.
3- بل أقول: إن الجوامع الروائیه لأهل السنه وحدها کافیه فی إثبات المذهب الحقه الإمامیه.
4- فی مجمع البیان: وقد فعل ذلک النبی صلی الله علیه وآله واشتهرت القصه بذلک عند الخاص والعام، وفی الخبر المأثور عن البراء بن عازب أنه قال: لما نزلت هذه الآیه جمع رسول الله صلی الله علیه وآله بنی عبد المطلب وهم یومئذ أربعون رجلا، الرجل منهم یأکل المسنه ویشرب العس، فأمر علیا برجل شاه فأدمها، ثم قال: ادنوا بسم الله، فدنا القوم عشره عشره فأکلوا حتی صدروا، ثم دعا بقعب من لبن فجرع منه جرعه، ثم قال: هلموا اشربوا بسم الله فشربوا حتی رووا، فبدرهم أبو لهب فقال: هذا ما سحرکم به الرجل، فسکت صلی الله علیه وآله یومئذ ولم یتکلم. ثم دعاهم من الغد علی مثل ذلک من الطعام والشراب، ثم أنذرهم رسول الله صلی الله علیه وآله فقال: یا بنی عبد المطلب إنی أنا النذیر إلیکم من الله عز وجل والبشیر فأسلموا وأطیعونی تهتدوا، ثم قال: من یواخینی ویوازرنی ویکون ولیی ووصیی بعدی وخلیفتی فی أهلی ویقضی دینی؟ فسکت القوم، ویقول علی: أنا، فقال فی المره الثالثه: أنت. فقام القوم وهم یقولون لأبی طالب: أطع ابنک فقد أمر علیک. أورده الثعلبی فی تفسیره. وروی عن أبی رافع هذه القصه وأنه جمعهم فی الشعب فصنع لهم رجل شاه فأکلوا حتی تضلعوا، وسقاهم عسا فشربوا کلهم حتی رووا. ثم قال: إن الله أمرنی أن أنذر عشیرتک الأقربین، وأنتم عشیرتی ورهطی، وإن الله لم یبعث نبیا إلا جعل له من أهله أخا ووزیرا ووارثا ووصیا وخلیفه فی أهله، فأیکم یقوم فیبایعنی علی أنه أخی ووارثی ووزیری ووصیی ویکون منی بمنزله هارون من موسی إلا أنه لا نبی بعدی؟ فسکت القوم، فقال: لیقومن قائمکم أو لیکونن فی غیرکم ثم لتندمن، ثم أعاد الکلام ثلاث مرات، فقام علی فبایعه فأجابه، ثم قال: أدن منی فدنا منه ففتح فاه ومج فی فیه من ریقه وتفل بین کتفیه وثدییه. فقال أبو لهب: بئس ما حبوت به ابن عمک أن أجابک فملأت فاه ووجهه بزاقا، فقال النبی صلی الله علیه وآله: ملأته حکمه وعلما. هذا ما أردنا نقله من المجمع.

أبا طالب أن یصنع له طعاما، وجمع بنی عبد المطلب فقال لهم: أیکم یوازرنی ویعیننی فیکون أخی وخلیفتی ووصیی من بعدی، فقال علی علیه السلام: أنا أبایعک وأوازرک، فقال علیه السلام: هذا أخی ووصیی وخلیفتی من بعدی ووارثی فاسمعوا له وأطیعوا، وبقوله صلوات الله علیه: أنت أخی ووصیی وخلیفتی من بعدی وقاضی دینی. (ومنها) لما آخی بین الصحابه ولم یتخلف سوی علی علیه السلام فقال:

یا رسول الله آخیت بین الصحابه دونی، فقال له علیه السلام: ألم ترض أن تکون أخی وخلیفتی من بعدی، وآخی بینه وبینه. (ومنها) أن رسول الله صلی الله علیه وآله تقدم إلی الصحابه بأن یسلموا علیه بإمره المؤمنین، وقال له: أنت سید المسلمین وإمام المتقین وقائد الغر المحجلین، وقال فیه: هذا ولی کل مؤمن ومؤمنه، والنصوص فی ذلک کثیره أکثر من أن تحصی ذکرها المخالف والمؤالف إلی أن بلغ مجموعها التواتر.

قال: ولقوله تعالی: (إنما ولیکم الله ورسوله) الآیه، وإنما اجتمعت الأوصاف فی علی علیه السلام.

أقول: هذا دلیل آخر علی إمامه علی علیه السلام وهو قوله تعالی: (إنما ولیکم الله

[شماره صفحه واقعی : 498]

ص: 2545

ورسوله والذین آمنوا الذین یقیمون الصلاه ویؤتون الزکاه وهم راکعون والاستدلال بهذه الآیه یتوقف علی مقدمات، إحداها: أن لفظه (إنما) للحصر ویدل علیه المنقول والمعقول. أما المنقول فلإجماع أهل العربیه علیه، وأما المعقول فلأن لفظه (إن) للاثبات و (ما) للنفی قبل الترکیب فیکون کذلک بعد الترکیب عملا بالاستصحاب وللاجماع علی هذه الدلاله (1) ولا یصح تواردهما علی معنی واحد ولا صرف الاثبات إلی غیر المذکور والنفی إلی المذکور للاجماع فبقی العکس وهو صرف الاثبات إلی المذکور والنفی إلی غیره وهو معنی الحصر.

الثانیه: إن الولی یفید الأولی بالتصرف، والدلیل علیه نقل أهل اللغه واستعمالهم کقولهم: السلطان ولی من لا ولی له، وکقولهم: ولی الدم وولی المیت، وکقوله علیه السلام:

أیما امرأه نکحت بغیر إذن ولیها فنکاحها باطل. الثالثه: إن المراد بذلک بعض المؤمنین لأنه تعالی وصفهم بوصف مختص ببعضهم، ولأنه لولا ذلک لزم اتحاد الولی والمتولی (2).

وإذ قد تمهدت هذه المقدمات فنقول: المراد بهذه الآیه هو علی علیه السلام للاجماع الحاصل علی أن من خصص بها بعض المؤمنین قال إنه علی علیه السلام، فصرفها إلی غیره خرق الإجماع، ولأنه علیه السلام إما کل المراد أو بعضه للاجماع، وقد بینا عدم العمومیه فیکون هو کل المراد، ولأن المفسرین اتفقوا علی أن المراد بهذه الآیه علی علیه السلام لأنه لما تصدق بخاتمه حاله رکوعه نزلت هذه الآیه فیه، ولا خلاف فی ذلک.

قال: ولحدیث الغدیر المتواتر.

أقول: هذا دلیل آخر علی إمامه علی علیه السلام، وتقریره أن النبی صلی الله علیه وآله قال فی غدیر خم وقد رجع من حجه الوداع: معاشر المسلمین ألست أولی بکم من

[شماره صفحه واقعی : 499]

ص: 2546


1- وفی (ق) وحدها: وللاجماع علی بقاء الدلاله.
2- کما فی (م ق ش د) وفی (ص ز) اتحاد الولی والمولی. وفی المطبوعه: اتحاد الولی والمولی علیه.

أنفسکم، قالوا: بلی، قال صلی الله علیه وآله: من کنت مولاه فعلی مولاه اللهم وال من والاه وعاد من عاداه وانصر من نصره واخذل من خذله. وقد نقل المسلمون کافه هذا الحدیث نقلا متواترا لکنهم اختلفوا فی دلالته علی الإمامه، ووجه الاستدلال به أن لفظه (مولی) تفید الأولی لأن مقدمه الحدیث تدل علیه ولأن عرف اللغه یقتضیه وکذا الاستعمال لقوله تعالی: (النار هی مولاکم) أی أولی بهم، وقول الأخطل:

(فأصبحت مولاها من الناس کلهم)، وقولهم مولی العبد أی الأولی بتدبیره والتصرف فیه ولأنها مشترکه بین معان غیر مراده هنا إلا الأولی، ولأنه إما کل المراد أو بعضه ولا یجوز خروجه عن الإراده لأنه حقیقه فیه ولم یثبت إراده غیره.

قال: ولحدیث المنزله المتواتر.

أقول: هذا دلیل آخر علی إمامه علی علیه السلام، وتقریره أن النبی صلی الله علیه وآله قال: (أنت منی بمنزله هارون من موسی إلا أنه لا نبی بعدی) وتواتر المسلمون بنقل هذا الحدیث لکنهم اختلفوا فی دلالته علی الإمامه، وتقریر الاستدلال به أن علیا علیه السلام له جمیع منازل هارون من موسی بالنسبه إلی النبی صلی الله علیه وآله لأن الوحده منفیه هنا للاستثناء المشروط بالکثره وغیر العموم لیس بمراد للاستثناء المخرج ما لولاه لوجب دخوله کالعدد، والأصل عدم الاشتراک ولانتفاء القائل بالکثره من دون العموم ولعدم فهم المراد من خطاب الحکیم لولاه ومن جمله منازله الخلافه بعده لو عاش لثبوتها له فی حیاته.

قال: ولاستخلافه علی المدینه (1) فیعم للاجماع.

أقول: هذا دلیل آخر علی إمامته علیه السلام، وتقریره أن النبی صلی الله علیه وآله استخلفه علی المدینه وأرجف المنافقون بأمیر المؤمنین علیه السلام فخرج إلی النبی وقال: یا رسول الله

[شماره صفحه واقعی : 500]

ص: 2547


1- أقول: ولاستخلافه علی مکه المکرمه لیله المبیت، وللمواخاه بینهما حیث أخذ رسول الله صلی الله علیه وآله بیده وقال: هذا أخی. حینما قرن کل شبه إلی شبهه کما هو مقتضی المواخاه ویوم المواخاه یوم مشهور. والبحث عن ذلک الیوم المشهود یطلب علی الاستقصاء فی شرحنا علی نهج البلاغه.

إن المنافقین زعموا أنک خلفتنی استثقالا وتحرزا منی، فقال علیه السلام: (کذبوا إنما خلفتک لما ترکت ورائی فارجع فاخلفنی أفلا ترضی یا علی أن تکون منی بمنزله هارون من موسی إلا أنه لا نبی بعدی) وإذا کان خلیفته علی المدینه فی تلک الحال ولم یعزله قبل موته ولا بعده استمرت ولایته علیها فلا یکون غیره خلیفه علیها، وإذا انتفت خلافه غیره علیها انتفت خلافته علی غیرها للاجماع فثبت الخلافه له علیه السلام. (لا یقال) قد استخلف النبی صلی الله علیه وآله جماعه علی المدینه وعلی غیرها ومع ذلک فلیسوا أئمه عندکم، لأنا نقول: إن بعضهم عزله علیه السلام والباقون لم یقل أحد بإمامتهم.

قال: ولقوله علیه السلام: أنت أخی ووصیی وخلیفتی من بعدی (1) وقاضی دینی بکسر الدال.

أقول: هذا دلیل آخر علی إمامه علی علیه السلام، وتقریره أن النبی صلی الله علیه وآله قال: أنت أخی ووصیی وخلیفتی من بعدی وقاضی دینی بکسر الدال، وهذا نص صریح علی الولایه والخلافه علی ما تقدم.

قال: ولأنه أفضل وإمامه المفضول قبیحه عقلا.

أقول: هذا دلیل آخر علی إمامه علی علیه السلام، وتقریره أنه أفضل من غیره علی ما یأتی فیکون هو الإمام، لأن تقدیم المفضول علی الفاضل قبیح عقلا وللسمع علی ما تقدم.

[شماره صفحه واقعی : 501]

ص: 2548


1- أقول: کان علیه السلام فی صدر الاسلام معروفا بالوصی، وغیر واحد من سنام الصحابه وکبار التابعین وصفوه فی أشعارهم ومقالاتهم بالوصی، وقد جمعنا أشعار جمع منهم مع ذکر مأخذها فی المجلد الثانی من تکمله المنهاج فی شرح النهج (ص 19 - 29) وفی عده مواضع أخری منها، إلا - کما جری الحق علی لسان الفخر الرازی فی تفسیره الکبیر (ج 1 ص 160 ط استانبول) - أن الدوله لما وصلت إلی بنی أمیه بالغوا سعیا فی إبطال آثار علی علیه السلام.

قال: ولظهور المعجزه علی یده کقلع باب خیبر (1) ومخاطبه الثعبان ورفع الصخره العظیمه عن القلیب (2) ومحاربه الجن ورد الشمس وغیر ذلک وادعی الإمامه فیکون صادقا.

أقول: هذا دلیل آخر علی إمامه أمیر المؤمنین علیه السلام، وتقریره أنه قد ظهر علی یده معجزات کثیره وادعی الإمامه له دون غیره فیکون صادقا، أما المقدمه الأولی فلما تواتر عنه أنه فتح باب خیبر وعجز عن إعادته سبعون رجلا من أشد الناس قوه وخاطبه الثعبان علی منبر الکوفه فسئل عنه فقال: إنه من حکام الجن أشکل علیه مسأله أجبته عنها.

[شماره صفحه واقعی : 502]

ص: 2549


1- والسر العظیم لأهل السر فی هذا القلع أن أعضاءه لم تحس بباب خیبر. هذا هو تعالی النفس الناطقه حیث تتصرف فی ماده الکائنات بلا إعمال آلات وأدوات جسمانیه، وتصیر أعیان الأکوان بمنزله أعضائه وجوارحه یتصرف فیها بإذن الله تعالی. روی عماد الدین الطبری وهو من أعلام القرن السادس الهجری فی کتابه القیم بشاره المصطفی لشیعه المرتضی مسندا، أنه علیه السلام قال: والله ما قلعت باب خیبر وقذفت به أربعین ذراعا لم تحس به أعضائی بقوه جسدیه ولا حرکه غذائیه ولکن أیدت بقوه ملکوتیه ونفس بنور ربها مضیئه (مستضیئه - خ ل) (ص 235 ط النجف). وذلک هو السعاده التی بحثوا عنها فی الصحف العلمیه فی بیان ارتقاء النفس الناطقه الانسانیه. قال الفارابی فی المدینه الفاضله (ص 66 ط مصر): وذلک هو السعاده وهی أن تصیر نفس الانسان من الکمال فی الوجود إلی حیث لا تحتاج فی قوامها إلی ماده، وذلک أن تصیر فی جمله الأشیاء البریئه عن الأجسام وفی جمله الجواهر المفارقه للمواد.. الخ. ونعم ما أفاد العارف الرومی فی أول ثالث المثنوی: أین چراغ شمس کو روشن بود***نزفتیله پنبه وروغن بود سقف گردون کوچنین دائم بود***نزطناب واستنی قائم بود قوت جبرئیل از مطبخ نبود***بود از دیدار خلاق ودود همچنین این قوت ابدال حق***هم زحق دان نزطعام واز طبق جسمشان را هم زنور اسرشته اند***تا ز روح و از ملک بگذشته اند
2- قد ورد هذا الأمر فی موضعین من شرحنا علی النهج مع بیانه وإشارات إلی لطائف نوریه، الأول فی أول التکمله (ص 362 ط 1) والآخر فی الثانی منها (ص 24 ط 1).

ولما توجه إلی صفین أصابهم عطش عظیم فأمرهم فحفروا بئرا قریبا من دیر، فوجدوا صخره عظیمه عجزوا عن قلعها فنزل علیه السلام فاقتلعها ودحا بها مسافه بعیده فظهر الماء فشربوا، ثم أعادها فنزل صاحب الدیر وأسلم فسئل عن ذلک فقال: بنی هذا الدیر علی قالع هذه الصخره ومضی من قبلی ولم یدرکوه واستشهد معه علیه السلام فی الشام وحارب الجن وقتل منهم جماعه کثیره لما أرادوا وقوع الضرر بالنبی صلی الله علیه وآله حیث سار إلی بنی المصطلق وردت له الشمس مرتین، وغیر ذلک من الوقائع المشهوره الداله علی صدق فاعلها. وأما المقدمه الثانیه فظاهره منقوله بالتواتر إذ لا یشک أحد فی أنه علیه السلام ادعی الإمامه بعد رسول الله صلی الله علیه وآله.

قال: ولسبق کفر غیره فلا یصلح للإمامه فتعین هو علیه السلام.

أقول: هذا دلیل آخر علی إمامه علی علیه السلام وهو أن غیره ممن ادعی لهم الإمامه کالعباس وأبی بکر کانا کافرین قبل ظهور النبی صلی الله علیه وآله، فلا یصلحان للإمامه لقوله تعالی: (لا ینال عهدی الظالمین) والمراد بالعهد هنا عهد الإمامه لأنه جواب دعاء إبراهیم علیه السلام.

قال: ولقوله تعالی: (وکونوا مع الصادقین).

أقول: هذا دلیل آخر علی إمامه علی علیه السلام وهو قوله تعالی: (یا أیها الذین آمنوا اتقوا الله وکونوا مع الصادقین) أمر تعالی بالکون مع الصادقین أی المعلوم منهم الصدق ولا یتحقق ذلک إلا فی حق المعصوم، إذ غیره لا یعلم صدقه ولا معصوم غیر علی علیه السلام بالاجماع.

قال: ولقوله تعالی: (وأولی الأمر منکم).

أقول: هذا دلیل آخر علی إمامه علی علیه السلام وهو قوله تعالی: (یا أیها الذین آمنوا أطیعوا الله وأطیعوا الرسول وأولی الأمر منکم) أمر بالاتباع والطاعه لأولی الأمر، والمراد منه المعصوم إذ غیره لا أولویه له تقضی وجوب طاعته ولا معصوم غیر علی علیه السلام بالاجماع.

[شماره صفحه واقعی : 503]

ص: 2550

6- المسأله السادسه : فی الأدله الداله علی عدم إمامه غیر علی علیه السلام

قال: ولأن الجماعه غیر علی علیه السلام غیر صالح للإمامه لظلمهم بتقدم کفرهم.

أقول: هذه أدله تدل علی أن غیر علی علیه السلام لا یصلح للإمامه: الأول: أن أبا بکر وعمر وعثمان قبل ظهور النبی صلی الله علیه وآله کانوا کفره فلا ینالوا عهد الإمامه للآیه وقد تقدمت.

قال: وخالف أبو بکر کتاب الله تعالی فی منع إرث رسول الله صلی الله علیه وآله بخبر رواه هو.

أقول: هذا دلیل آخر علی عدم صلاحیه أبی بکر للإمامه، وتقریره أنه خالف کتاب الله تعالی فی منع إرث رسول الله صلی الله علیه وآله ولم یورث فاطمه علیها السلام واستند إلی خبر رواه هو عن النبی فی قوله: (نحن معاشر الأنبیاء لا نورث ما ترکناه صدقه) وعموم الکتاب یدل علی خلاف ذلک، وأیضا قوله تعالی: (وورث سلیمان داود) وقوله فی قصه زکریا: (یرثنی ویرث من آل یعقوب) ینافی هذا الخبر، وقالت له فاطمه علیها السلام: أترث أباک ولا أرث أبی لقد جئت شیئا فریا. ومع ذلک فهو خبر واحد لم نعرف أحدا من الصحابه وافقه علی نقله فکیف یعارض الکتاب المتواتر وکیف بین رسول الله صلی الله علیه وآله هذا الحکم لغیر ورثته وأخفاه عن ورثته، ولو کان هذا الحدیث صحیحا عند أهله لم یمسک أمیر المؤمنین علیه السلام سیف رسول الله صلی الله علیه وآله وبغلته وعمامته (1) ونازع العباس علیا علیه السلام بعد موت فاطمه علیها السلام، ولو کان هذا

[شماره صفحه واقعی : 504]

ص: 2551


1- کما فی (ص ق ز) والنسخ الثلاث سیما الأولین منها مصححه بالقراءه والإجازه. وفی (م ش د): ونعلیه وعمامته. وهذه الثلاث عاریه عن علامه التصحیح والقراءه والإجازه. وقال فی ناسخ التواریخ: چگونه أبو بکر آلات ودابه وبعضی أشیاء را.. الخ (ج 2 ط 1 ص 100) والظاهر أن الدابه ترجمه البغله بل صریح البخاری: ما ترک رسول الله صلی الله علیه وآله.. إلا بغلته البیضاء التی کان یرکبها.. الخ (سیره ابن کثیر، ج 4 ص 560 ط مصر). وفی الکافی والتهذیب بإسنادهما عن حمزه بن حمران قال: قلت لأبی عبد الله علیه السلام: من ورث رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم؟ فقال فاطمه ورثته متاع البیت والخرثی وکل ما کان له. وفی الفقیه بإسناده عن الفضیل بن یسار قال: سمعت أبا جعفر علیه السلام یقول: لا والله ما ورث رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم العباس ولا علی ولا ورثه إلا فاطمه علیها السلام وما کان أخذ علی علیه السلام السلاح وغیره إلا أنه قضی عنه دینه. ثم قال وأولو الأرحام بعضهم أولی ببعض فی کتاب الله. الخرثی بالضم أثاث البیت وأسقاطه، والخبر الأخیر رد لما زعمته العامه أن وارثه صلی الله علیه وآله وسلم کان مع فاطمه علیها السلام عمه العباس بناء علی ما یرونه من التعصیب. وعندنا أنه لولا فاطمه علیها السلام لکان وارثه أمیر المؤمنین صلوات الله علیه لأنه کان ابن عمه أخی أبیه لأبیه وأمه دون العباس، لأنه کان أخا أبیه لأبیه دون أمه. هذا ما أفاده الفیض فی الوافی (ج 13 ص 115).

الحدیث معروفا عندهم لم یجز لهم ذلک، وروی أن فاطمه علیها السلام قالت: یا أبا بکر أنت ورثت رسول الله أم ورثه أهله، قال: بل ورثه أهله، فقالت: ما بال سهم رسول الله صلی الله علیه وآله، فقال: سمعت رسول الله صلی الله علیه وآله یقول: إن الله إذا أطعم نبیا طعمه کانت لولی الأمر بعده، وذلک یدل علی أنه لا أصل لهذا الخبر.

قال: ومنع فاطمه علیها السلام فدکا مع ادعاء النحله لها وشهد علی علیه السلام (1) وأم أیمن وصدق الأزواج فی ادعاء الحجره لهن ولهذا ردها عمر بن عبد العزیز.

أقول: هذا دلیل آخر علی الطعن فی أبی بکر وعدم صلاحیته للإمامه وهو أنه أظهر التعصب علی أمیر المؤمنین علیه السلام وعلی فاطمه بنت رسول الله صلی الله علیه وآله لأنها ادعت فدکا، وذکرت أن النبی علیه السلام أنحلها إیاها فلم یصدقها فی قولها مع أنها معصومه ومع علمه بأنها من أهل الجنه واستشهدت علیا علیه السلام وأم أیمن فقال:

رجل مع رجل أو امرأه مع امرأه (2) وصدق أزواج النبی علیه السلام فی ادعاء أن الحجره لهن ولم یجعل الحجره صدقه، ولما عرف عمر بن عبد العزیز کون فاطمه علیها السلام مظلومه رد علی أولادها فدکا، ومع ذلک فإن فاطمه علیها السلام کان ینبغی لأبی بکر إنحالها فدکا ابتداء لو لم تدعه أو یعطیها إیاها بالمیراث.

[شماره صفحه واقعی : 505]

ص: 2552


1- کما فی (ص ق ش د) وفی غیرها بدون لها.
2- النسخ المطبوعه عاریه عنه، وهو مذکور فی النسخ التی عندنا کلها متفقه، إلا أن فی (م، ص) فقال، بالفاء، والباقیه: وقال، بالواو.

قال: وأوصت أن لا یصلی علیها أبو بکر فدفنت لیلا.

أقول: هذا وجه آخر یدل علی الطعن فی أبی بکر وهو أن فاطمه علیها السلام لما حضرتها الوفاه أوصت أن لا یصلی علیها أبو بکر غیظا علیه ومنعا له عن ثواب الصلاه علیها فدفنت لیلا، ولم یعلم أبو بکر بذلک وأخفی قبرها لئلا یصلی علی القبر (1) ولم یعلم بقبرها إلی الآن.

قال: ولقوله: أقیلونی فلست بخیرکم وعلی فیکم.

أقول: هذا وجه آخر فی الطعن علی أبی بکر وهو أنه قال یوم السقیفه:

أقیلونی فلست بخیرکم وعلی فیکم، وهذا الأخبار إن کان (2) حقا لم یصلح للإمامه لاعترافه بعدم الصلاحیه مع وجود علی علیه السلام وإن لم یکن حقا فعدم صلاحیته للإمامه حینئذ أظهر.

قال: ولقوله: إن له شیطانا یعتریه.

[شماره صفحه واقعی : 506]

ص: 2553


1- وفی (م) حتی لا یصلی علیها. وفی (ص) ولم یعلم قبرها إلی الآن. والنسخ الأخری موافقه لما نقلناه.
2- الأخبار بالکسر أی إخبار أبی بکر من نفسه بأنه لیس بخیر من علی علیه السلام إن کان حقا أی صدقا ومطابقا للواقع فلاعترافه بعدم الصلاحیه للإمامه لم یصلح لها، وإن لم یکن حقا وصدقا فعدم صلاحیته للإمامه حینئذ أظهر لأن إخباره لم یکن حقا ومطابقا للواقع فهو کاذب فی إخباره من نفسه والکاذب لعدم عصمته لا یصلح للإمامه علی الأمه. هذا هو قول أبی بکر فی أوله، ومثله قول عمر فی آخره کما رواه البخاری فی مقتل عمر بن الخطاب من جامعه أنه قال لعبد الله: انطلق إلی عائشه أم المؤمنین فقل یقرأ علیک عمر السلام ولا تقل أمیر المؤمنین فإنی لست الیوم للمؤمنین أمیرا البته. فأقر عمر بأنه بعد ضربه أبی لؤلؤه إیاه لیس بأمیر المؤمنین فیکون کغیره من آحاد الناس. فهذا الأخبار إن کان کذبا فعدم صلاحیته للإمامه أظهر وأهل السنه یدعون إجماعهم علی تقدمه وفضله وعدله وعلمه وصدقه واجتهاده ووصوله إلی حقائق الأحکام واتصاله بروح النبی صلی الله علیه وسلم. وإن کان صدقا فکیف یصح له تأسیس الشوری وتعیین أمر الخلافه فی سته نفر وحکمه بقتل جماعه وهو تصرف فی أهم أمور المؤمنین وجرأه علی خراب الدین.

أقول: هذا دلیل آخر (1) علی عدم صلاحیته للإمامه وهو ما روی عنه أنه قال مختارا: ولیتکم ولست بخیرکم فإن استقمت فاتبعونی، وإن اعوججت فقومونی، فإن لی شیطانا عند غضبی یعترینی، فإذا رأیتمونی مغضبا فاجتنبونی لئلا أوثر فی أشعارکم وأبشارکم. وهذا یدل علی اعتراض الشیطان (2) له فی کثیر من الأحکام

[شماره صفحه واقعی : 507]

ص: 2554


1- سقطت العباره فی النسخ المطبوعه من قبل، عباره الشرح تقرب من أربعه أسطر الکتاب وأکملناها من عباره النسخه الأولی. وراجع فی بیان تفصیل هذا الدلیل (الشافی) لعلم الهدی الشریف المرتضی، أو تلخیصه لشیخ الطائفه محمد الطوسی - قدس سرهما القدوسی -. (ص 415 ط 1) فإن العلمین المحقق والعلامه فی إمامه التجرید ناظران کثیرا إلیهما، وإن کانت تلک المطاعن بلغت الأسماع وملأت الأصقاع. واعلم أن العلامه أبا الریحان البیرونی المتوفی فی سنه أربعین وأربعمائه من الهجره فی البحث عن الفئ والظل من رسالته الکریمه الموسومه بإفراد المقال فی أمر الظلال أفاد فی معنی ما ورد من الخبر أن السلطان ظل الله فی أرضه بقوله (ص 8 ط حیدرآباد الدکن): .. وإلیه یرجع ما روی عن أبی الدرداء أنه قال: (إن شئتم لأقسمن لکم إن أحب عباد الله إلی الله الذین یرعون الشمس والقمر والنجوم والأظله لذکر الله) یعنی الفئ فإنه بفضل التفکر فی خلق السماوات والأرض واستعماله فی التوحید وفی أوقات العباده. وأما ما ورد فی الخبر أن السلطان ظل الله فی أرضه فمعناه متجه علی الذی یکون حجه لا علی المتسلط بالغلبه، وکیف یتوجه إلیه مع ما ورد (أن لا طاعه للمخلوق فی معصیه الخالق) وإنما قصر الخبر علی من یتقبل فعله تعالی فی إبقاء العالم علی نظام التعادل وحملهم علی مناهج المصلحه حتی تشابه بفعله ظل الشخص یتحرک بحرکته ویسکن بسکونه إلا أن یسهو بما فی جبلته، کما قال أبو بکر الصدیق فی قوته الغضبیه: (إن لی شیطانا یعترینی فإذا مال بی فقومونی). فأما من یبعث فی الأرض قصدا ویخرب البلاد عمدا ویخالف فعل الله مضرا فتعالی الله عن أن یکون مثله ظله أو حجه علی خلقه من عنده، إنتهی. وقد أفاد وأجاد ویا لیته کان یورد البحث عن المقوم أیضا بأن مقوم من یعتریه الشیطان هل یعتریه الشیطان أیضا أم یجب أن یکون معصوما من ذلک الاعتراء الخبیث، أی یکون ممن لیس للشیطان علیه سبیل.
2- جاءت العباره منقوله فی جمیع النسخ: علی اعتراض الشیطان. وهی عباره أخری عن اعتراء الشیطان وفی النسخ المطبوعه هاهنا سقط یقرب من ثلاثه أسطر وما اخترناه موافق لنسختی (م ص) وراجع فی ذلک الشافی لعلم الهدی (ص 415 و 416 ط 1).

ومثل هذا لا یصلح للإمامه.

قال: ولقول عمر: کانت بیعه أبی بکر فلته وقی الله (1) شرها فمن عاد إلی مثلها فاقتلوه.

أقول: هذا دلیل آخر یدل علی الطعن فیه، لأن عمر کان إماما عندهم وقال فی حقه: کانت بیعه أبی بکر فلته وقی الله المسلمین شرها فمن عاد إلی مثلها فاقتلوه، فبین عمر أن بیعته کانت خطأ علی غیر الصواب وأن مثلها مما یجب فیه المقاتله، وهذا من أعظم ما یکون من الذم والتخطئه.

قال: وشک عند موته فی استحقاقه للإمامه.

أقول: هذا وجه آخر یدل علی عدم إمامه أبی بکر وهو أنه قال لما حضرته الوفاه: لیتنی کنت سألت رسول الله هل للأنصار فی هذا الأمر حق؟ وقال أیضا:

لیتنی کنت فی ظل بنی ساعده ضربت یدی علی ید أحد الرجلین فکان هو الأمیر وکنت الوزیر، وهذا کله یدل علی تشککه فی استحقاقه للإمامه واضطراب أمره فیها وأنه کان یری أن غیره أولی بها منه.

قال: وخالف الرسول صلی الله علیه وآله فی الاستخلاف عندهم وفی تولیه من عزله صلی الله علیه وآله.

أقول: هذا طعن آخر فی أبی بکر وهو أنه خالف الرسول علیه السلام فی الاستخلاف عندهم، لأنهم زعموا أن النبی صلی الله علیه وآله لم یستخلف أحدا فباستخلافه یکون مخالفا للنبی صلی الله علیه وسلم عندهم، ومخالفه النبی صلی الله علیه وسلم توجب الطعن. وأیضا فإنه خالف النبی صلی الله علیه وسلم فی استخلاف من عزله النبی علیه السلام، لأنه استخلف عمر بن الخطاب، وقد کان النبی لم یوله عملا سوی أنه بعثه فی خیبر فرجع منهزما، وولاه

[شماره صفحه واقعی : 508]

ص: 2555


1- وفی (ت) وحدها: فوقی الله. وفی قوله الآتی: فی استحقاقه للإمامه، وفی (ت) وحدها أیضا: فی استحقاقه الإمامه. وقوله الآتی: وخالف الرسول صلی الله علیه وسلم فی الاستخلاف عندهم باتفاق النسخ السبع کلها. وفی المطبوعه: وخالف الرسول فی الاختلاف عندهم. وفی قوله الآتی: مع علمهم بقصد البعد، باتفاق النسخ کلها.

أمر الصدقات فشکاه العباس إلی النبی صلی الله علیه وآله فعزله وأنکرت الصحابه علی أبی بکر ذلک حتی قال له طلحه: ولیت علینا فظا غلیظا.

قال: وفی التخلف عن جیش أسامه مع علمهم بقصد البعد وولی أسامه علیهم فهو أفضل وعلی علیه السلام لم یول علیه أحدا وهو أفضل من أسامه.

أقول: هذا دلیل آخر علی الطعن فی أبی بکر وهو أنه خالف النبی صلی الله علیه وآله حیث أمره هو وعمر بن الخطاب وعثمان فی تنفیذ جیش أسامه (1) لأنه صلی الله علیه وآله قال فی مرضه حالا بعد حال نفذوا جیش أسامه، وکان الثلاثه فی جیشه وفی جمله من یجب علیه النفوذ معه فلم یفعلوا ذلک مع أنهم عرفوا قصد النبی صلی الله علیه وآله، لأن غرضه بالتنفیذ من المدینه بعد الثلاثه عنها بحیث لا یتوثبوا علی الإمامه (2) بعد موت النبی صلی الله علیه وآله ولهذا جعل الثلاثه فی الجیش ولم یجعل علیا علیه السلام معه، وجعل النبی صلی الله علیه وآله أسامه أمیر الجیش وکان فیه أبو بکر وعمر وعثمان، فهو أفضل منهم وعلی علیه السلام أفضل من أسامه، ولم یول علیه أحدا فیکون هو علیه السلام أفضل الناس کافه.

قال: ولم یتول (3) عملا فی زمانه وأعطاه سوره براءه فنزل جبرئیل فأمره برده وأخذ السوره منه وأن لا یقرأها إلا هو أو أحد من أهل بیته فبعث بها علیا علیه السلام.

أقول: هذا طعن آخر علی أبی بکر وهو أنه لم یوله النبی صلی الله علیه وآله عملا فی حیاته أصلا سوی أنه أعطاه سوره براءه وأمره بالحج بالناس فلما مضی بعض الطریق نزل جبرئیل علیه السلام علی النبی وأمره برده وأخذ السوره منه وأن لا یقرأها إلا هو علیه السلام أو أحد من أهل بیته فبعث بها علیا علیه السلام وولاه الحج بالناس، وهذا یدل علی أن أبا بکر لم یکن أهلا لأماره الحج فکیف یکون أهلا للإمامه بعده ولأن من

[شماره صفحه واقعی : 509]

ص: 2556


1- باتفاق النسخ کلها.
2- فی (م) بحیث لا یتفشوا علی الإمامه. وفی (د): بحیث لا یتوثقوا علی الإمامه. وهذه تحریف لا یتوثبوا.
3- عباره المتن هی ما فی (م، ص) بلا اختلاف إلا أن العباره فی (م) جاءت: فنزل جبرئیل فأمر برده. وفی (ق ش ت ز د): إلا هو أو أحد من أهله.

لا یؤمن علی أداء سوره فی حیاته علیه السلام کیف یؤمن علی الإمامه بعد النبی صلی الله علیه وآله وسلم.

قال: ولم یکن عارفا بالأحکام حتی قطع یسار سارق وأحرق بالنار ولن یعرف الکلاله ولا میراث الجده واضطرب فی أحکامه ولم یحد خالدا ولا اقتص منه.

أقول: هذا طعن آخر فی أبی بکر وهو أنه لم یکن عارفا بالأحکام فلا یجوز نصبه للإمامه، أما المقدمه الثانیه فقد مرت، وأما الأولی فلأنه قطع سارقا من یساره وهو خلاف الشرع وأحرق الفجائه السلمی بالنار وقد نهی النبی صلی الله علیه وسلم عن ذلک وقال: لا یعذب بالنار إلا رب النار. وسئل عن الکلاله فلم یعرف ما یقول فیها ثم قال: أقول فیها برأیی فإن کان صوابا فمن الله وإن کان خطأ فمنی ومن الشیطان، والحکم بالرأی باطل. وسألته جده عن میراثها فقال: لا أجد لک شیئا فی کتاب الله ولا سنه نبیه ارجعی حتی أسأل (1) فأخبره المغیره بن شعبه ومحمد بن مسلمه أن النبی صلی الله علیه وآله أعطاها السدس. واضطرب فی کثیر من الأحکام وکان یستفتی الصحابه فیها، وذلک یدل علی قصور علمه وقله معرفته. وقتل خالد بن الولید (2) مالک بن نویره وواقع امرأته لیله قتله وضاجعها فلم یحده علی الزنا ولا

[شماره صفحه واقعی : 510]

ص: 2557


1- فی النسخه الأولی أعنی (م) وکذا فی النسخه الرابعه وهی (ق) بإضافه الجلاله، أی ارجعی حتی أسال الله فأخبره المغیره بن شعبه.. الخ. فهذه الإضافه ناصه علی أن کاتب النسختین کان من محبیه أضاف الجلاله رفعا لنقص ممدوحه وترفیعا لمقامه ولم یرزق المحب المسکین فهم عباره الکتاب بأن المغیره بن شعبه ومحمد بن مسلمه أخبراه بذلک، علی أین هو والتفوه بذلک. المغیره بن شعبه بن أبی عامر بضم المیم وکسر الغین المعجمه کان موصوفا بالدهاء، مذکور فی رقم 5064 من أسد الغابه فی معرفه الصحابه لابن الأثیر (ص 247 ج 5 ط دار الشعب بالقاهره). ومحمد بن مسلمه، هو محمد بن مسلمه بن خالد بفتح المیم واللام وسکون ما بینهما أخو محمود بن مسلمه الأنصاری، وهو مذکور فی رقم 4761 من أسد الغابه (ص 112 ج 5). وفی نسخ کشف المراد قد حرف محمد بن مسلمه تاره بمحمد بن سلمه وأخری بمحمد بن مسلم.
2- فی (م ص): وواقع امرأته. وفی غیرهما: وتزوج امرأته. وفی تلخیص الشافی (ص 422 ط 1) إن خالدا قتل مالک بن نویره وهو علی ظاهر الاسلام، وضاجع امرأته من لیلته، وترک إقامه الحد علیه وزعم أنه سیف من سیوف الله سله الله علی أعدائه.

قتله بالقصاص، وأشار علیه عمر (1) بقتله وعزله فقال: لا أغمد سیفا شهره الله علی الکفار.

قال: ودفن فی بیت (2) رسول الله صلی الله علیه وآله وقد نهی الله تعالی دخوله فی حیاته بغیر إذن وبعث إلی بیت أمیر المؤمنین علیه السلام لما امتنع من البیعه فأضرم فیه النار وفیه فاطمه والحسن والحسین وجماعه من بنی هاشم ورد علیه الحسنان لما بویع وندم علی کشف بیت فاطمه علیها السلام.

أقول: هذه مطاعن أخر فی أبی بکر وهو أنه دفن فی بیت رسول الله صلی الله علیه وآله وقد نهی الله تعالی عن الدخول إلیه بغیر إذن النبی صلی الله علیه وآله حال حیاته فکیف بعد موته، وبعث إلی بیت أمیر المؤمنین علیه السلام لما امتنع من البیعه فأضرم فیه النار وفیه فاطمه والحسن والحسین وجماعه من بنی هاشم وأخرجوا علیا علیه السلام کرها وکان معه الزبیر فی البیت فکسروا سیفه وأخرجوه من الدار (3) وضربت فاطمه علیها السلام فألقت جنینا اسمه محسن ولما بویع أبو بکر صعد المنبر فجاءه الحسنان علیهما السلام مع جماعه من بنی هاشم وغیرهم وأنکروا علیه وقال له الحسن والحسین علیهما السلام: هذا مقام جدنا لست له أهلا، ولما حضرته الوفاه قال: لیتنی ترکت بیت فاطمه لم أکشفه، وهذا یدل علی خطائه فی ذلک (4).

قال: وأمر عمر برجم امرأه حامل وأخری مجنونه فنهاه علی علیه السلام فقال: لولا

[شماره صفحه واقعی : 511]

ص: 2558


1- أی أمره ودله علیه لأن الإشاره إذا کانت صلتها علی تفید هذا المعنی. واعلم أن مطاعن أبی بکر مذکوره أیضا فی شرح ابن أبی الحدید علی نهج البلاغه فراجع الجزء السابع عشر من ذلک الشرح (ص 336 - 349 ج 2 من الطبع الحجری سنه 1304).
2- المتن والشرح کلاهما موافقان لنسختی (م، ص) وهما أصح النسخ، وأولاهما أقدمها.
3- کما فی (م، ص) وفی (ش، ق، د، ز): فکسروا سیفه وأخرجوا من الدار من أخرجوا.
4- بل علی..

علی لهلک عمر.

أقول: هذا طعن علی عمر یمتنع معه الإمامه له وهو أن عمر أتی إلیه بامرأه قد زنت وهی حامل فأمر برجمها، فقال له علی علیه السلام: إن کان لک علیها سبیل فلیس لک علی حملها سبیل فأمسک، وقال: لولا علی لهلک عمر. وأتی إلیه بامرأه مجنونه قد زنت فأمر برجمها، فقال له علی علیه السلام: إن القلم مرفوع عن المجنون حتی یفیق فأمسک، وقال: لولا علی لهلک عمر. ومن یخفی علیه هذه الأمور الظاهره فی الشریعه کیف یستحق الإمامه؟!

قال: وتشکک فی موت النبی صلی الله علیه وسلم حتی تلا علیه أبو بکر (1): (إنک میت وإنهم میتون فقال: کأنی لم أسمع هذه الآیه.

أقول: هذا طعن آخر وهو أن عمر لم یکن حافظا للکتاب العزیز ولم یکن متدبرا لآیاته فلا یستحق الإمامه، وذلک أنه قال عند موت النبی صلی الله علیه وسلم: والله ما مات محمد حتی یقطع أیدی رجال وأرجلهم، فلما نبهه أبو بکر بقوله تعالی: (إنک میت وإنهم میتون) وبقوله (أفإن مات أو قتل انقلبتم علی أعقابکم قال: کأنی ما سمعت بهذه الآیه وقد أیقنت بوفاته.

قال: وقال: کل أفقه (2) من عمر حتی المخدرات، لما منع من المغالاه فی الصداق.

أقول: هذا طعن آخر وهو أن عمر قال یوما فی خطبته: من غالی فی صداق ابنته جعلته فی بیت المال، فقالت له امرأه: کیف تمنعنا ما أحله الله لنا فی کتابه بقوله: وآتیتم إحداهن قنطارا الآیه، فقال عمر: کل أفقه من عمر حتی المخدرات فی البیوت (3) ومن یشتبه علیه مثل هذا الحکم الظاهر لا یصلح للإمامه.

قال: وأعطی أزواج النبی صلی الله علیه وآله واقترض ومنع أهل البیت علیهم السلام من خمسهم.

[شماره صفحه واقعی : 512]

ص: 2559


1- وفی (ت): حتی علمه أبو بکر. وفی الشرح: فلما نبهه أبو بکر.
2- المتن والشرح متطابقان للنسخ کلها.
3- باتفاق النسخ کلها.

أقول: هذا طعن آخر وهو أن عمر کان یعطی أزواج النبی صلی الله علیه وسلم بیت المال حتی کان یعطی عائشه وحفصه عشره آلاف درهم کل سنه وأخذ من بیت المال ثمانین ألف درهم فأنکروا علیه ذلک فقال: أخذته علی جهه القرض ومنع أهل البیت علیهم السلام الخمس الذی أوجبه الله تعالی لهم فی الکتاب العزیز.

قال: وقضی فی الجد مائه قضیه (1) وفضل فی القسمه ومنع المتعتین.

أقول: هذه مطاعن أخر وهو أن عمر غیر عارف بأحکام الشریعه (2) فقضی فی الجد بمائه قضیه وروی تسعین قضیه، وهذا یدل علی قله معرفته بالأحکام الظاهره. وأیضا فضل فی القسمه والعطاء والواجب التسویه. وقال: (متعتان کانتا علی عهد رسول الله أنا أنهی عنهما وأعاقب علیهما) مع أن النبی صلی الله علیه وسلم تأسف علی فوات المتعه ولو لم تکن أفضل من غیرها من أنواع الحج لما فعل النبی علیه السلام سلام ذلک، وجماعه کانوا قد ولدوا من المتعه فی زمن رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم وبعد وفاته ولو لم تکن سائغه لم یقع منهم ذلک.

قال: وحکم فی الشوری بضد الصواب.

أقول: هذا طعن آخر وهو أن عمر خالف رسول الله صلی الله علیه وسلم عندهم حیث لم یفوض الأمر إلی اختیار الناس، وخالف أبا بکر حیث لم ینص علی إمام بعده ثم

[شماره صفحه واقعی : 513]

ص: 2560


1- أی قضی فی میراث الجد بمائه حکم مختلفه فکان یتلون ولم یدر الصواب، والعباره المذکوره قد حرفت فی النسخ المطبوعه بل وفی غیر واحده من المخطوطه أیضا تحریفا فاحشا بهذه العباره: وقضی فی الحد بمائه قضیب، ثم علی وزانها حرفت عبارات الشرح أیضا. ففی تلخیص الشافی: ومما طعنوا علیه أنه کان یتلون فی الأحکام حتی روی أنه قضی فی الجد سبعین قضیه وروی مائه قضیه (ص 438 ط 1). وکذا فی شرح ابن أبی الحدید علی النهج فی مطاعنه قال: الطعن السابع أنه کان یتلون فی الأحکام حتی روی أنه قضی فی الجد بسبعین قضیه وروی مائه قضیه، ومطاعنه مذکوره فی الجزء الثانی عشر من ذلک الشرح (ص 80 - 99 ج 2 من الطبع المذکور آنفا).
2- کما فی النسخ کلها إلا نسخه (ص) ففیها: وهو أنه لم یکن عارفا بأحکام الشریعه.

إنه طعن فی کل واحد ممن اختاره للشوری وأظهر کراهیه أن یتقلد أمر المسلمین میتا کما تقلده حیا، ثم تقلده وجعل الإمامه فی سته نفر ثم ناقض نفسه فجعلها فی أربعه بعد السته ثم فی ثلاثه ثم فی واحد فجعل إلی عبد الرحمن بن عوف الاختیار بعد أن وصفه بالضعف، ثم قال: (إن اجتمع علی وعثمان فالأمر کما قالاه وإن صاروا ثلاثه ثلاثه فالقول للذین فیهم عبد الرحمن) لعلمه بعدم الاجتماع من علی وعثمان وعلمه بأن عبد الرحمن لا یعدل بها عن أخیه عثمان ابن عمه (1) ثم أمر بضرب أعناقهم إن تأخروا عن البیعه ثلاثه أیام، وأمر بقتل من خالف الأربعه منهم أو الذین فیهم عبد الرحمن، وکیف یسوغ له قتل علی علیه السلام وعثمان وغیرهما

[شماره صفحه واقعی : 514]

ص: 2561


1- وفی شرح ابن أبی الحدید علی النهج: لعلمه بأن علیا وعثمان لا یجتمعان، وأن عبد الرحمن لا یکاد یعدل بالأمر عن ختنه وابن عمه (الجزء الثانی عشر ص 92 ج 2 ط 1). وفی الشافی: لعلمه بأن عبد الرحمن لا یعدل بالأمر عن أخیه وابن عمه (ص 439 ط 1). وفی (م): لا یعدل بها عن زوج أخته عثمان ابن عمه. وفی أول کتاب عثمان من وقائع الأقالیم السبعه من ناسخ التواریخ.. أهل شوری از نزد عمر بیرون شدند هرکس طریق سرای خویش گرفت، عباس بن عبد المطلب با علی علیه السلام می رفت، پس علی باعباس فرمود: سوگند باخدای که اینکار از ما بیرون شد، عباس گفت: از کجا گویی؟ فرمود: مگر ندانستی سخن عمر راکه گفت از آنسوی روید که عبد الرحمن می رود؟ عبد الرحمن پسر عم عثمان است وبا أو سمت مصاهرت دارد چه أم کلثوم دختر عقبه ابن أبی معیط که بشرط زنی در سرای عبد الرحمن است با عثمان از جانب مادر خواهر است، وأروی دختر کریز مادر عثمان ومادر أم کلثوم است، وبزیادت رسول خدای میان عثمان وعبد الرحمن عقد مواخات بست لاجرم أو هرگز جانب عثمان را فرونگذارد ونگران أو باشد (ج 2 ط 1 ص 444 و 445). وفی أسد الغابه: عثمان بن عفان بن أبی العاص، أمه أروی بنت کریز بن ربیعه بن حبیب بن عبد شمس، وأم أروی: البیضاء بنت عبد المطلب عمه رسول الله صلی الله علیه وآله. فما فی (م) لا یستقیم لأن عبد الرحمن کان زوج أخت عثمان من قبل أمه لا بالعکس، وأما کون عثمان ختن عبد الرحمن فلأن الختن یطلق علی کل من کان من قبل المرأه کما فی صحاح الجوهری، فلا بأس بما فی نسخه شرح النهج لابن أبی الحدید، وأما کونه أخاه فلأن رسول الله صلی الله علیه وسلم آخی بینهما.

وهما من أکابر المسلمین.

قال: وخرق کتاب فاطمه علیها السلام.

أقول: هذا طعن آخر وهو أن فاطمه علیها السلام لما طالت المنازعه بینها وبین أبی بکر رد أبو بکر علیها فدکا وکتب لها بذلک کتابا، فخرجت والکتاب فی یدها فلقیها عمر فسألها عن شأنها فقصت قصتها، فأخذ منها الکتاب وخرقه فدعت علیه ودخل علی أبی بکر وعاتبه علی ذلک فاتفقا علی منعها عن فدک.

قال: وولی عثمان من ظهر فسقه حتی أحدثوا فی أمر المسلمین ما أحدثوا.

أقول: هذا طعن علی عثمان وهو أنه ولی أمور المسلمین من ظهر منه الفسق والخیانه وقسم الولایات بین أقاربه، وقد کان عمر حذره وقال له: إذا ولیت هذا الأمر فلا تسلط آل أبی معیط علی رقاب المسلمین، وصدق عمر فیه فی قوله أنه کلف بأقاربه واستعمل الولید بن عقبه (1) حتی ظهر منه شرب الخمر وصلی بالناس وهو سکران. واستعمل سعید بن العاص علی الکوفه فظهر منه ما أخرجه به أهل الکوفه عنها. وولی عبد الله بن أبی سرح مصر حتی تظلم منه أهلها وکاتب ابن أبی سرح أن یستمر علی ولایته سرا بخلاف ما کتب إلیه جهرا وأمره بقتل محمد بن أبی بکر وولی معاویه الشام فأحدث من الفتن ما أحدث.

قال: وآثر أهله بالأموال.

أقول: هذا طعن آخر علی عثمان هو أنه کان یؤثر أهل بیته وأقاربه بالأموال العظیمه من بیت مال المسلمین، فإنه دفع إلی أربعه نفر من قریش أربعمائه ألف

[شماره صفحه واقعی : 515]

ص: 2562


1- الولید بن عقبه بالقاف ابن أبی معیط بالتصغیر، وعتبه بالتاء محرفه وتقدم بیان التحریف فی المقدمه عند ذکر نماذج التحریف فی رقم ی. ثم إن مطاعن عثمان مذکوره فی الجزء الثالث من شرح ابن أبی الحدید علی النهج (ص 129 - 142 ج 1 من الطبع المذکور). والمجلد الثانی من تکمله منهاج البراعه قد تصدی لعرض کثیر منها مع ذکر مصادرها وإشارات تاریخیه ودینیه فی ذلک.

دینار حیث زوجهم ببناته، ودفع إلی مروان (1) ألف ألف درهم حین فتح أفریقیه ومن قبله کان یعطی بقدر الاستحقاق ولا یتخطی الأجانب إلی الأقارب.

قال: وحمی لنفسه.

أقول: هذا طعن آخر وهو أن عثمان حمی الحمی لنفسه عن المسلمین ومنعهم عنه، وذلک مناف للشرع لأن النبی صلی الله علیه وسلم جعل الناس فی الماء والکلاء والنار شرعا سواء.

قال: ووقع منه أشیاء منکره فی حق الصحابه فضرب ابن مسعود حتی مات وأحرق مصحفه وضرب عمارا حتی أصابه فتق وضرب أبا ذر ونفاه إلی الربذه.

أقول: هذا طعن آخر وهو أن عثمان ارتکب من الصحابه ما لا یجوز وفعل بهم ما لا یحل، فضرب ابن مسعود حتی مات عند إحراقه المصاحف وأحرق مصحفه وأنکر علیه قراءته، وقد قال صلی الله علیه وآله: من أراد أن یقرأ القرآن غضا فلیقرأ بقراءه ابن مسعود (2)، وکان ابن مسعود یطعن فی عثمان ویکفره. وضرب عمار ابن یاسر حتی صار به فتق وکان یطعن فی عثمان وکان یقول: قتلناه کافرا.

واستحضر أبا ذر من الشام لهوی معاویه وضربه ونفاه إلی الربذه مع أن النبی صلی الله علیه وسلم کان مقربا لهؤلاء الصحابه وشاکرا لهم.

قال: وأسقط القود (3) عن ابن عمر والحد عن الولید مع وجوبهما.

أقول: هذا طعن آخر وهو أن عثمان کان یترک الحدود ویعطلها ولا یقیمها لأجل هوی نفسه، ومثل هذا لا یصلح للإمامه فإنه لم یقتل عبد الله بن عمر لما قتل الهرمزان بعد إسلامه، ولما ولی أمیر المؤمنین علیه السلام طلبه لإقامه القصاص علیه

[شماره صفحه واقعی : 516]

ص: 2563


1- کما فی (م) وفی النسخ الأخری: دفع إلی مروان ألف ألف لأجل فتح أفریقیه.
2- وفی النسخ الأخری غیر (ص): فلیقرأ بقراءه ابن أم عبد. وفی (ص): فلیقرأ بقراءه ابن أم عبد یعنی ابن مسعود.
3- المتن والشرح موافقان للنسخ کلها إلا فی (ش ز) ففیهما: لا تبطل حدود الله وأنا حاضر.

فلحق بمعاویه، ولما وجب علی الولید بن عقبه حد الشرب أراد أن یسقطه عنه فحده علی علیه السلام وقال: لا یبطل حد الله وأنا حاضر.

قال: وخذله الصحابه حتی قتل، وقال أمیر المؤمنین علیه السلام: الله قتله ولم یدفن إلا بعد ثلاثه أیام (1) وعابوا غیبته عن بدر وأحد والبیعه.

أقول: هذه مطاعن أخر فی عثمان وهو أن الصحابه خذلوه حتی قتل وقد کان یمکنهم الدفع عنه، فلولا علمهم باستحقاقه لذلک وإلا لما ساغ لهم التأخر (2) عن نصرته. وقال أمیر المؤمنین علیه السلام: الله قتله، وترکوه بعد القتل ثلاثه أیام ولم یدفنوه، وذلک یدل علی شده غیظهم علیه وأفراطهم فی الحنق لما أصابهم من ضرره وظلمه وعابت الصحابه علیه غیبته عن بدر وأحد ولم یشهد بیعه الرضوان.

7- المسأله السابعه : فی أن علیا علیه السلام أفضل من الصحابه

قال: وعلی علیه السلام أفضل لکثره جهاده وعظم بلائه فی وقائع النبی صلی الله علیه وسلم بأجمعها ولم یبلغ أحد درجته فی غزاه بدر وأحد ویوم الأحزاب وخیبر وحنین وغیرها.

أقول: اختلف الناس هنا، فقال عمر وعثمان وابن عمر وأبو هریره من الصحابه: إن أبا بکر أفضل من علی علیه السلام، وبه قال من التابعین الحسن البصری وعمرو بن عبید وهو اختیار النظام وأبی عثمان الجاحظ. وقال الزبیر وسلمان والمقداد وجابر بن عبد الله وعمار وأبو ذر وحذیفه من الصحابه: إن علیا علیه السلام

[شماره صفحه واقعی : 517]

ص: 2564


1- کما فی (ص). والنسخ الأخری کلها: بعد ثلاث وعابوا. وفی الإمامه والسیاسه للدینوری: ثم احتملوه علی باب لیلا وانطلقوا مسرعین ویسمع من وقع رأسه علی اللوح طق طق (ج 1 ص 45 ط مصر).
2- باتفاق النسخ کلها، أی فلولا علمهم باستحقاقه لذلک من الخذلان والقتل لما خذلوه حتی قتل، وإلا لما ساغ لهم التأخر عن نصرته.

أفضل، وبه قال فی التابعین عطاء ومجاهد وسلمه بن کهیل وهو اختیار البغدادیین کافه (1) والشیعه بأجمعهم وأبی عبد الله البصری. وتوقف الجبائیان وقاضی

[شماره صفحه واقعی : 518]

ص: 2565


1- کذا فی جمیع النسخ إلا نسخه (م) وکذا فی ابتداء شرح ابن أبی الحدید علی النهج حیث قال: وقال البغدادیون قاطبه قدماؤهم ومؤخروهم کأبی سهل بشر بن المعمر، وأبی موسی عیسی بن صبیح، وأبی عبد الله جعفر بن مبشر، وأبی جعفر الإسکافی، وأبی الحسین الخیاط، وأبی القاسم عبد الله بن محمود البلخی وتلامذته: إن علیا علیه السلام أفضل من أبی بکر.. الخ (ص 3 ط 1 ج 1 الحجری). وقال فی انتهاء شرحه علیه عند قوله علیه السلام: یهلک فی رجلان محب مطر وباهت مفتر، ما هذا لفظه (ص 491 ج 2 من الطبع الحجری): والحاصل أنا لم نجعل بینه علیه السلام وبین النبی صلی الله علیه وسلم إلا رتبه النبوه وأعطینا کل ما عدا ذلک من الفضل المشترک بینه وبینه - إلی أن قال - والقول بالتفضیل قول قدیم قد قال به کثیر من الصحابه والتابعین، فمن الصحابه عمار والمقداد وأبو ذر وسلمان وجابر بن عبد الله وأبی بن کعب وحذیفه وبریده وأبو أیوب وسهل بن حنیف وعثمان بن حنیف وأبو الهیثم بن التیهان وخزیمه بن ثابت وأبو الطفیل عامر بن واثله والعباس بن عبد المطلب وبنوه وبنو هاشم کافه وبنو المطلب کافه، وکان من بنی أمیه قوم یقولون بذلک منهم خالد بن سعید بن العاص ومنهم عمر بن عبد العزیز - إلی أن قال: - فأما من قال بتفضیله علی الناس کافه من التابعین فخلق کثیر کأویس القرنی وزید بن صوحان وصعصعه أخیه وجندب الخیر وعبیده السلمانی وغیرهم ممن لا یحصی کثره ولم تکن لفظه الشیعه تعرف فی ذلک العصر إلا لمن قال بتفضیله ولم تکن مقاله الإمامیه ومن نحا نحوها من الطاعنین فی إمامه السلف مشهوره حینئذ علی هذا النحو من الاشتهار فکان القائلون بالتفضیل هم المسمون الشیعه وجمیع ما ورد من الآثار والأخبار فی فضل الشیعه وأنهم موعودون بالجنه فهؤلاء هم المعینون به دون غیرهم. قال: ولذلک قال أصحابنا المعتزله فی کتبهم وتصانیفهم نحن الشیعه حقا فهذا القول هو أقرب إلی السلامه وأشبه بالحق من القول المقتسمین طرفی الافراط والتفریط إن شاء الله، إنتهی کلام ابن أبی الحدید. وفی نسخه (م) وحدها: وهو اختیار البغدادیین من المعتزله کافه. أقول: ومن المعتقدین بأن علیا أمیر المؤمنین علیه السلام أفضل من أبی بکر وغیره، الشیخ العارف مجدود بن آدم السنائی الغزنوی حیث قال فی قصیدته النونیه فی ذلک (ص 100 من الطبع الحجری من دیوانه): کار عاقل نیست در دل مهر دلبر داشتن***جان نگین مهر مهرشاخ بی برداشتن تا دل عیسی مریم باشد اندربند تو***کی روا باشد دل اندر سم هر خر داشتن یوسف مصری نشسته باتو در هر انجمن***زشت باشد چشم را در نقش آذر داشتن احمد مرسل نشسته کی روا دارد خرد***دل أسیر سیرت بوجهل کافر داشتن بحر پر کشتی است لیکن جمله در گرداب خوف***بی سفینه نوح نتوان چشم معبر داشتن گر نجات دین و دل خواهی همی تا چند از أین***خویشتن چون دائره بی پا و بی سرداشتن من سلامت خانه نوح نبی بنمایمت***تاتوانی خویشتن را ایمن از شر داشتن شو مدینه علم را درجوی پس در وی خرام***تا کی آخر خویشتن چون حلقه بر در داشتن چون همی دانی که شهر علم را حیدر دراست***خوب نبود جز که حیدر میر و مهتر داشتن کی روا باشد به ناموس وحیل درراه دین***دیو را برمسند قاضی أکبر داشتن من چه گویم توچه دانی مختصر عقلی بود***قدرخاک افزون تر از گوگرد احمر داشتن از تو خود چون می پسندد عقل نابینای تو***پارگین را قابل تسنیم وکوثر داشتن مرمرا باور نکو ناید زروی اعتقاد***حق زهرا بردن و دین پیمبر داشتن آن که اورا برسر حیدر همی خوانی أمیر***کافرم گرمی تواند کفش قنبر داشتن تا سلیمان وار باشد حیدر اندر صدر ملک***زشت باشد دیو را برتارک أفسر داشتن خضر فرّخ پی دلیلی را میان بسته چوکلک***جاهلی باشد ستور لنگ رهبر داشتن چون درخت دین بباغ شرع هم حیدر نشاند***باغبانی زشت باشد جز که حیدر داشتن از گذشت مصطفی مجتبی جز مرتضی***عالم دین را نیارد کس معمّر داشتن هشت بستانرا کجا هرگز توانی یافتن***جز به حب حیدر و شبیر و شبّر داشتن گر همی مؤمن شماری خویشتن را بایدت***مهر زرّ جعفری بر دین جعفر داشتن إلی آخر أبیات القصیده وهی کثیره وفی دیوانه مسطوره، وسبب انشائه هذه القصیده هو أن السلطان سنجر بعد وفاه أبیه ملکشاه کتب الیه وطلب منه معرفه الدین الحق الإلهی فأنشأها وأرسلها الیه وقال فیها مخاطبا له: از پس سلطان ملکشه چون نمی داری روا***تاج وتخت پادشاهی جزکه سنجر داشتن از پس سلطان دین پس چون رواداری همی***جزعلی وعترتش محراب ومنبر داشتن وراجع فی ذلک المجلس السادس من مجالس المؤمنین للقاضی السعید نور الله الشهید نور الله نفسه ورمسه (ص 294 ط الحجری). ثم إن لهذا المتمسک بذیل ولایه الوصی مذهبا آخر تفرد به وهو أنه لا یقول بذلک التفضیل أبدا ولا یتفوه به قط، وذلک لأن التفضیل شرطه مشارکه الطرفین فی صفات الفضیله وتجانسهما فی جمیع المقایسات إلا أن أحدهما فی تلک الصفات أفضل من الآخر کما ینبئک عن هذه الدقیقه قوله علت کلمته: تلک الرسل فضلنا بعضهم علی بعض (البقره 254) وقوله: ولقد فضلنا بعض النبیین علی بعض (الإسراء 22) ونحوهما من آیات أخری، فحیث إن التشارک والتجانس شرط فی المقایسه فلا یقاس الخط بالنقطه، ولا السطح بالخط، ولا الجسم بالسطح، ولا النور بالظلمه، ولا العلم بالجهل، ولا الحق بالباطل، ولا المعصوم بغیر المعصوم. ولست أدری أی مشارکه بین الوصی أمیر المؤمنین علی علیه السلام وبین الثلاثه فی العصمه التی اختص هو بها دون غیره من الصحابه؟! وأی مجانسه بینه وبینها فی الفضائل القرآنیه والحقائق العقلیه الملکوتیه وقد کان علیه السلام بین الصحابه المعقول بین المحسوس، وعدل النبی إلا درجه النبوه، وما سبقه الأولون إلا بفضل النبوه ولا یدرکه الآخرون. وأین الذره من المجره، والحصباء من الشعری، ونار الحباحب من نور البیضاء حتی یتفوه بذلک التفضیل؟! أرأیت هل تجوز التفوه بتفضیل رسول الله صلی الله علیه وآله علی أبی بکر بأن تقول: کان هو أفضل من أبی بکر کما تجوز القول بأنه علیه السلام أفضل الأنبیاء والمرسلین. وإنما منزله الذی کان عدله إلا بفضل النبوه، هی هکذا بلا دغدغه ولا مراء. فشرط المناسبه فی المقایسه یوجب مقایسته علیه السلام مع سائر الأنبیاء وقاطبه الأوصیاء والأولیاء الکاملین لا مع آحاد الرعیه وغاغه الناس، ألا تری أن رسول الله صلی الله علیه وسلم لما وآخی بین الصحابه وقرن کل شخص إلی مماثله فی الشرف والفضیله وآخاه علیه السلام من دون الصحابه. وأنه صلی الله علیه وسلم قال: من أحب أن ینظر إلی آدم فی علمه، والی نوح فی تقواه، والی إبراهیم فی حلمه، والی موسی فی هیبته، والی عیسی فی عبادته فلینظر إلی علی بن أبی طالب، رواه البیهقی عن النبی صلی الله علیه وآله فالوصی علیه السلام کان مساویا للأنبیاء المتقدمین.

[شماره صفحه واقعی : 519]

ص: 2566

القضاه: قال أبو علی الجبائی: إن صح خبر الطائر فعلی أفضل، ونحن نقول: إن الفضائل إما نفسانیه أو بدنیه وعلی علیه السلام کان أکمل وأفضل من باقی الصحابه فیهما، والدلیل علی ذلک وجوه ذکرها المصنف رحمه الله: الأول إن علیا علیه السلام کان أکثر جهادا وأعظم بلاء فی غزوات النبی صلی الله علیه وسلم بأجمعها ولم یبلغ أحد درجته فی ذلک: منها فی غزاه بدر وهی أول حرب امتحن بها المؤمنون لقلتهم وکثره المشرکین، فقتل علی علیه السلام الولید بن عتبه بن ربیعه وشیبه بن ربیعه (1) ثم العاص بن سعید بن العاص

[شماره صفحه واقعی : 520]

ص: 2567


1- ولکن الروایه جاءت فی السیره لابن کثیر هکذا.. فحمی عند ذلک عتبه بن ربیعه، وأراد أن یظهر شجاعته، فبرز بین أخیه شیبه وابنه الولید، فلما توسطوا بین الصفین دعوا إلی البراز - إلی أن قال: - فقال النبی صلی الله علیه وآله: (قم یا عبیده بن الحارث، وقم یا حمزه، وقم یا علی) - إلی قوله: - فبارز عبیده - وکان أسن القوم - عتبه، وبارز حمزه شیبه، وبارز علی الولید بن عتبه، فأما حمزه فلم یمهل شیبه أن قتله، وأما علی فلم یمهل الولید أن قتله، واختلف عبیده وعتبه بینهما بضربتین، کلاهما أثبت صاحبه، وکر حمزه وعلی بأسیافهما علی عتبه فدففا علیه، واحتملا صاحبهما فحازاه إلی أصحابهما (ج 2 ص 413 ط مصر). والغرض من النقل أن قاتل شیبه بن ربیعه کان حمزه علیه السلام لا أمیر المؤمنین علی علیه السلام فإنه کان قاتل ابن أخیه الولید بن عتبه.

ثم حنظله بن أبی سفیان ثم طعیمه بن عدی ثم نوفل بن خویلد وکان شجاعا وسأل النبی صلی الله علیه وسلم أن یکفیه أمره فقتله علی علیه السلام ولم یزل یقاتل حتی قتل نصف المشرکین المقتولین (1) والباقی من المسلمین وثلاثه آلاف من الملائکه مسومین قتلوا النصف الآخر ومع ذلک کانت الرایه فی ید علی علیه السلام.

ومنها فی غزاه أحد جمع له الرسول صلی الله علیه وآله بین اللواء والرایه وکانت رایه المشرکین مع طلحه بن أبی طلحه وکان یسمی کبش الکتیبه فقتله علی علیه السلام فأخذ الرایه غیره فقتله علیه السلام ولم یزل یقتل واحدا بعد واحد حتی قتل تسعه نفر فانهزم المشرکون واشتغل المسلمون بالغنائم فحمل خالد بن الولید بأصحابه (2) علی النبی صلی الله علیه وسلم فضربوه بالسیوف والرماح والحجر حتی غشی علیه فانهزم الناس

[شماره صفحه واقعی : 521]

ص: 2568


1- کما فی (ص) وحدها وهو الصواب والنسخ الأخری عاریه عن الوصف أعنی المقتولین. قال الیعقوبی فی تاریخه (ص 33 ج 22 ط النجف) فی نقل وقعه بدر العظمی: وأقبلت قریش مستعده لقتال رسول الله صلی الله علیه وسلم وعدتهم ألف رجل، وقیل: تسعمائه وخمسون، إنتهی. وفی السیره النبویه لابن هشام (ص 706 ج 1 ط مصر): جمیع من شهد بدرا من المسلمین ثلاث مائه رجل وأربعه عشر رجلا - إلی أن قال (ص 714): - إن قتلی بدر من المشرکین کانوا سبعین رجلا، والأسری کذلک، وهو قول ابن عباس وسعید بن المسیب. وفی کتاب الله تبارک وتعالی: أو لما أصابتکم مصیبه قد أصبتم مثلیها یقوله لأصحاب أحد - وکان من استشهد منهم سبعین رجلا - یقول: قد أصبتم یوم بدر مثلی من استشهد منکم یوم أحد، سبعین قتیلا وسبعین أسیرا، وأنشدنی أبو زید الأنصاری لکعب بن مالک: فأقام بالعطن المعطن منهمسبعون، عتبه منهم والأسود یعنی قتلی بدر، إنتهی باختصار. والغرض من النقل أن الصحیح هو ما اخترناه من (ص)، وعباره النسخ الخالیه عن الوصف المذکور لا توافق الواقع.
2- وفی (م ص): وأصحابه.

عنه سوی علی علیه السلام فنظر إلیه النبی صلی الله علیه وسلم بعد إفاقته وقال له اکفنی هؤلاء فهزمهم عنه وکان أکثر المقتولین منه علیه السلام.

ومنها یوم الأحزاب وقد بالغ فی قتل المشرکین وقتل عمرو بن عبد ود وکان بطل المشرکین ودعا إلی البراز مرارا فامتنع عنه المسلمون وعلی علیه السلام یروم مبارزته والنبی صلی الله علیه وسلم یمنعه من ذلک لینظر صنع المسلمین، فلما رأی امتناعهم أذن له وعممه بعمامته ودعا له، قال حذیفه: لما دعا عمرو إلی المبارزه أحجم المسلمون عنه کافه ما خلا علیا علیه السلام فإنه برز إلیه فقتله الله علی یدیه والذی نفس حذیفه بیده لعمله فی ذلک الیوم أعظم أجرا من عمل أصحاب محمد صلی الله علیه وسلم إلی یوم القیامه وکان الفتح فی ذلک الیوم علی یدی علی علیه السلام، وقال النبی صلی الله علیه وسلم:

لضربه علی خیر من عباده الثقلین.

ومنها فی غزاه خیبر واشتهار جهاده فیها غیر خفی وفتح الله تعالی علی یدیه، فإن النبی صلی الله علیه وسلم حصر حصنهم بضعه عشر یوما وکانت الرایه بید علی علیه السلام فأصابه رمد فسلم النبی صلی الله علیه وآله وسلم الرایه إلی أبی بکر مع جماعه فرجعوا منهزمین خائفین فدفعها الغد إلی عمر ففعل مثل ذلک فقال علیه السلام: لأسلمن الرایه غدا إلی رجل یحبه الله ورسوله ویحب الله ورسوله، کرار غیر فرار لا یرجع حتی یفتح علی یده، فلما أصبح قال: إئتونی بعلی، فقیل: به رمد، فتفل فی عینه (1) ودفع الرایه إلیه فقتل مرحبا فانهزم أصحابه وغلقوا الأبواب ففتح علی علیه السلام الباب واقتلعه وجعله جسرا علی الخندق وعبروا وظفروا، فلما انصرفوا أخذه بیمینه ودحاه أذرعا وکان یغلقه عشرون وعجز المسلمون عن نقله حتی نقله سبعون رجلا وقال علیه السلام: (والله ما قلعت باب خیبر بقوه جسمانیه ولکن قلعته بقوه ربانیه).

ومنها فی غزاه حنین وقد سار النبی صلی الله علیه وسلم فی عشره آلاف فارس من المسلمین فتعجب أبو بکر من کثرتهم وقال: لن نغلب الیوم من قله (2) فانهزموا

[شماره صفحه واقعی : 522]

ص: 2569


1- کما فی (ش م ز د) وفی (ق ص): فی عینیه.
2- کما فی أول باب غزاه حنین من سادس البحار ط 1: إن بعضهم حین رأی المسلمین لن نغلب الیوم من قله. وکذا فی (م ص ز د) وفی (ش) وحدها: لن نغلب القوم من قله.

بأجمعهم ولم یبق مع النبی صلی الله علیه وسلم سوی تسعه نفر علی علیه السلام والعباس وابنه الفضل وأبو سفیان بن الحرث ونوفل بن الحرث وربیعه بن الحرث وعبد الله بن الزبیر وعتبه ومعتب ابنا أبی لهب، فخرج أبو جرول فقتله علی علیه السلام فانهزم المشرکون وأقبل المسلمون بعد نداء النبی صلی الله علیه وسلم وصافوا العدو فقتل علی علیه السلام أربعین وانهزم الباقون وغنمهم المسلمون، وغیر ذلک من الوقائع المأثوره والغزوات المشهوره التی نقلها أرباب السیر وکانت الفضیله فی ذلک بأجمعه (1) لعلی علیه السلام وإذا کان أکثر جهادا کان أفضل من غیره وأکثر ثوابا.

قال: ولأنه أعلم (2) لقوه حدسه وملازمته للرسول صلی الله علیه وآله ورجعت الصحابه إلیه فی أکثر الوقائع بعد غلطهم، وقال النبی صلی الله علیه وآله: أقضاکم علی، واستند الفضلاء فی جمیع العلوم إلیه وأخبر هو علیه السلام بذلک.

أقول: هذا هو الوجه الثانی فی بیان أن علیا علیه السلام أفضل من غیره، وهو أنه علیه السلام أعلم من غیره فیکون أفضل، أما المقدمه الأولی فیدل علیها وجوه:

الأول: أنه علیه السلام کان شدید الذکاء فی غایه قوه الحدس، ونشأ فی حجر رسول الله صلی الله علیه وسلم ملازما له مستفیدا منه والرسول صلی الله علیه وسلم کان أکمل الناس وأفضلهم، ومع حصول القبول التام والمؤثر الکامل یکون الفعل أقوی وأتم وبالخصوص وقد مارس المعارف الإلهیه من صغره، وقد قیل: إن العلم فی الصغر کالنقش فی الحجر وهذا برهان لمی.

الثانی: أن الصحابه کانت تشتبه الأحکام علیهم وربما أفتی بعضهم بالغلط وکانوا یراجعونه فی ذلک، ولم ینقل أنه علیه السلام راجع أحدا منهم فی شئ البته، وذلک یدل علی أنه أفضل من الجماعه فإنه نقل عن أبی بکر أن بعض الیهود لقیه

[شماره صفحه واقعی : 523]

ص: 2570


1- کما فی (م) والنسخ الأخری کلها: وکانت الفضیله بأجمعها فی ذلک.
2- المتن مطابق للنسخ کلها إلا أن العباره فی (م) جاءت: (وشده ملازمته للنبی) مکان (شده ملازمته للرسول).

فقال له: أین الله تعالی، فقال: علی العرش، فقال الیهودی: خلت الأرض منه حیث اختص ببعض الأمکنه، فانصرف الیهودی مستهزئ بالاسلام فلقیه علی علیه السلام فقال له: إن الله أین الأین فلا أین له.. إلی آخر الحدیث، فأسلم علی یده، وسئل عن الکلاله والأب فلم یعرف ما یقول حتی أوضح علی علیه السلام الجواب. وسئل عمر عن أحکام کثیره (1) فحکم فیها بضد الصواب فراجعه فیها علی علیه السلام فرجع إلی قوله، کما نقل عنه من إسقاط حد الشرب عن قدامه لما تلی علیه قوله تعالی: (لیس علی الذین آمنوا وعملوا الصالحات جناح فیما طعموا) فقال علی علیه السلام:

الذین آمنوا وعملوا الصالحات لا یستحلون محرما، وأمره برده واستتابته فإن تاب فاجلده وإلا فأقتله، فتاب ولم یدر عمر کم یحده (2) فأمره علیه السلام بحده ثمانین.

وأمر عمر برجم مجنونه زنت فرده علیه السلام بقوله: رفع القلم عن المجنون حتی یفیق، فقال: لولا علی لهلک عمر. وولدت امرأه لسته أشهر فأمر عمر برجمها، فقال له علیه السلام: إن أقل الحمل سته أشهر بقوله تعالی: (وفصاله فی عامین) وقوله تعالی:

(وحمله وفصاله ثلاثون شهرا و) أمر عمر برجم حامل فقال له علی علیه السلام: إن کان لک سبیل علیها فلیس لک علی ما فی بطنها سبیل، فامتنع، وغیر ذلک من الوقائع الشهیره (3).

الثالث: قال رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فی حقه: أقضاکم علی، والقضاء یستلزم العلم فیکون أفضل منهم.

الرابع: استناد العلماء بأسرهم إلیه، فإن النحو مستند إلیه وکذا أصول المعارف الإلهیه وعلم الأصول (4) فإن أبا الحسن الأشعری تلمیذ أبی علی الجبائی من

[شماره صفحه واقعی : 524]

ص: 2571


1- وفی (م) فقط: عن أشیاء کثیره.
2- کما فی النسخ کلها، وأما ما فی المطبوعه من زیاده (وقال علیه السلام) بعد (واستتابته) فیشبه أن تکون تعلیقه أدرجت فی الکتاب.
3- کما فی (م ص) وفی غیرهما: من الوقائع الکثیره.
4- وفی (ص) وحدها: وکذا أصول الفقه وعلم أصول المعارف الإلهیه.

المعتزله وکافه المعتزله ینتسبون إلیه ویدعون أخذ معارفهم منه، وأهل التفسیر رجعوا إلی ابن عباس فیه وهو تلمیذ علی علیه السلام والفقهاء ینتسبون إلیه والخوارج مع بعدهم عنه (1) ینتسبون إلی أکابرهم وهم تلامذه علی علیه السلام.

الخامس: أنه علیه السلام أخبر بذلک فی عده مواضع کقوله: سلونی (2) عن طرق السماء فإنی أعرف بها من طرق الأرض، وقال: والله لو کسرت لی الوساده لحکمت بین أهل التوراه بتوراتهم وبین أهل الزبور بزبورهم وبین أهل الإنجیل بإنجیلهم وبین أهل الفرقان بفرقانهم.

وذلک یدل علی کمال معرفته بجمیع هذه الشرائع، وبالجمله فلم ینقل عن أحد من الصحابه ولا عن غیرهم ما نقل عنه من أصول العلم.

قال: ولقوله تعالی: (وأنفسنا)

أقول: هذا هو الوجه الثالث الدال علی أنه علیه السلام أفضل من غیره، وهو قوله تعالی: (فقل تعالوا ندع أبناءنا وأبناءکم ونساءنا ونساءکم وأنفسنا وأنفسکم)، واتفق المفسرون کافه علی أن الأبناء إشاره إلی الحسن والحسین علیهما السلام والنساء إشاره إلی فاطمه علیها السلام والأنفس إشاره إلی علی علیه السلام، ولا یمکن أن یقال: إن نفسیهما واحده فلم یبق المراد من ذلک إلا المساوی (3) ولا شک فی أن رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم أفضل الناس فمساویه کذلک أیضا.

قال: ولکثره سخائه علی غیره.

أقول: هذا وجه رابع یدل علی أن علیا علیه السلام أفضل من غیره وهو أنه کان أسخی الناس بعد رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم حتی أنه جاد بقوته وقوت عیاله وبات طاویا هو وإیاهم ثلاثه أیام (4) حتی أنزل الله تعالی فی حقهم (ویطعمون الطعام علی

[شماره صفحه واقعی : 525]

ص: 2572


1- وفی (م) مع بعد عنهم.
2- کما فی (ش). والنسخ الأخری کلها: اسألونی. وفی (ق) کتبت فوق اسألونی، لفظه بخطه.
3- وفی (م) وحدها: إلا التساوی.
4- کذا فی جمیع النسخ بالاتفاق.

حبه مسکینا ویتیما وأسیرا) وتصدق مره أخری بجمیع ما یملکه وقد کان حینئذ یملک أربعه دراهم لا غیر فتصدق بدرهم لیلا وبدرهم نهارا وبدرهم سرا وبدرهم علانیه فأنزل الله تعالی فی حقه (الذین ینفقون أموالهم باللیل والنهار سرا وعلانیه) وکان یعمل بالأجره ویتصدق بها ویشد علی بطنه الحجر من شده الجوع، وشهد له بذلک أعداؤه فضلا عن أولیائه، قال معاویه: لو ملک علی بیتا من تبر وبیتا من تبن لأنفد تبره قبل تبنه ولم یخلف شیئا أصلا، وقال: یا بیضاء ویا صفراء غری غیری، وکان یکنس بیوت الأموال ویصلی فیها مع أن الدنیا کانت بیده.

قال: وکان أزهد الناس بعد النبی صلی الله علیه وآله وسلم.

أقول: هذا هو الوجه الخامس، وتقریره أن علیا علیه السلام کان أزهد الناس بعد رسول الله صلی الله علیه وسلم فیکون أفضل من غیره، بیان المقدمه الأولی ما نقل بالتواتر عنه أنه علیه السلام کان سید الأبدال والیه تشد الرحال فی معرفه الزهد والتسلیک فیه وترتیب أحوال الریاضیات وذکر مقامات العارفین، وکان أخشن الناس مأکلا وملبسا ولم یشبع من طعام قط، قال عبید الله بن أبی رافع: دخلت علیه یوما فقدم جرابا مختوما فوجدنا فیه خبز شعیر یابسا مرضوضا فأکل منه، فقلت یا أمیر المؤمنین: کیف تختمه، فقال: خفت هذین الولدین یلتانه بزیت أو سمن.

وهذا شئ اختص به علی علیه السلام لم یشارکه فیه غیره ولم ینل أحد بعض درجته، وکان نعلاه من لیف ویرقع قمیصه بجلد تاره وبلیف أخری، وقل أن یأتدم فإن فعل فبالملح أو بالخل فإن ترقی فبنبات الأرض فإن ترقی فبلبن، وکان لا یأکل اللحم إلا قلیلا ویقول: لا تجعلوا بطونکم مقابر الحیوان، وطلق الدنیا ثلاثا، والمقدمه الثانیه ظاهره.

قال: وأعبدهم.

أقول: هذا وجه سادس، وتقریره أن علیا علیه السلام کان أعبد الناس بعد رسول الله صلی الله علیه وسلم، ومنه تعلم الناس صلاه اللیل واستفادوا منه ترتیب النوافل

[شماره صفحه واقعی : 526]

ص: 2573

والدعوات، وکانت جبهته کثفنه البعیر (1) لطول سجوده، وکان یحافظ علی النافله حتی أنه بسط له بین الصفین نطع لیله الهریر فصلی علیه السلام النافله والسهام تقع بین یدیه وإلی جوانبه، وکانوا یستخرجون النصول (2) من جسده وقت الصلاه لالتفاته بالکلیه إلی الله تعالی حتی لا یبقی له التفات إلی غیره.

[شماره صفحه واقعی : 527]

ص: 2574


1- فی (ص) وحدها: کرکبه البعیر، والنسخ الأخری کلها: کثفنه البعیر.
2- قال السید الجزائری فی الأنوار النعمانیه (ص 300 ط الحاج موسی): نور فی الحب ودرجاته - إلی قوله: - العشق هو الافراط فی المحبه، واشتقاقه من العشقه وهی نبت یلتف علی الشجره من أصلها إلی فرعها فهو محیط بها کما أن العشق محیط بمجامع القلب. وأما اشتغال النفس بهذه المرتبه عن قواها الشهوانیه وعن النوم فإنما جاء من فرط نار المحبه الکامنه فی القلب، الشاغله له عما عداه حتی أنه فی هذه الحاله ربما شغل قلبه وحسه عن آلام البدن وأوجاعها. وهذه الحاله قد کانت فی الحب الحقیقی وذلک أن أمیر المؤمنین علیه السلام لما کانت النصال تلج فی بدنه الشریف من الحروب کان الجراح یخرجها منه إذا اشتغل بالصلاه لعدم إحساسه بها ذلک الوقت لاشتغال قلبه بعالم القدس وملک الجبروت، إنتهی باختصار. وقد أجاد العارف الجامی فی المقام نظما حیث قال: شیر خدا شاه ولایت علی***صیقلی شرک خفی وجلی روز أحد چون صف هیجا گرفت***تیر مخالف به تنش جا گرفت غنچه پیکان بگل او نهفت***صد گل محنت زگل او شکفت روی عبادت سوی محراب کرد***پشت بدرد سراصحاب کرد خنجر الماس چو بنداختند***چاک بتن چون گلشن انداختند غرقه بخون غنچه زنگارگون***آمد از آن گلشن احسان برون گل گل خونش بمصلی چکید***گشت چو فارغ زنماز آن بدید این همه گل چیست ته پای من***ساخته گلزار مصلای من صورت حالش چونمودند باز***گفت که سوگند به دانای راز کز ألم تیغ ندارم خبر***گرچه زمن نیست خبر دارتر طایر من سدره نشین شد چه باک***گر شودم تن چو قفس چاک چاک جامی از آلایش تن پاک شو***در قدم پاک روان خاک شو شاید از آن خاک بگردی رسی***گرد شکافی و بمردی رسی

قال: وأحلمهم.

أقول: هذا وجه سابع وهو أن علیا علیه السلام کان أحلم الناس بعد رسول الله صلی الله علیه وسلم لم یقابل أحدا بإسائته، فعفی عن مروان بن الحکم یوم الجمل وکان شدید العداوه له علیه السلام، وعفا عن عبد الله بن الزبیر لما استأسره (1) یوم الجمل وکان یشتمه علیه السلام ظاهرا، وقال علیه السلام: لم یزل الزبیر رجلا منا أهل البیت حتی شبه عبد الله، وعفا عن سعید بن العاص وکان عدوا له علیه السلام، وأکرم عائشه وبعثها إلی المدینه مع عشرین مرأه عقیب حربها له، وصفح عن أهل البصره مع محاربتهم له، ولما حارب معاویه سبق أصحاب معاویه إلی الشریعه فمنعوه من الماء فلما اشتد العطش بأصحابه حمل علیهم وفرقهم وملک الشریعه فأراد أصحابه أن یفعلوا بهم کذلک فنهاهم عن ذلک، وقال: افسحوا بعض الشریعه (2) ففی حد السیف ما یغنی عن ذلک.

قال: وأشرفهم خلقا.

أقول: هذا وجه ثامن، وتقریره أن علیا علیه السلام کان أشرف الناس خلقا وأطلقهم وجها حتی نسبه عمر إلی الدعابه مع شده بأسه وهیبته، قال صعصعه بن صوحان:

کان فینا کأحدنا لین جانب وشده تواضع وسهوله قیاد، وکنا نهابه مهابه الأسیر المربوط للسیاف الواقف علی رأسه. وقال معاویه لقیس بن سعد: رحم الله أبا حسن فلقد کان هشا بشا ذا فکاهه، فقال قیس: أما والله لقد کان مع تلک الفکاهه والطلاقه أهیب من ذی لبدتین قد مسه الطوی، تلک هیبه التقوی لیس کما یهابک طغام الشام فیکون أفضل من غیره حیث جمع بین المتضادات من حسن الخلق وطلاقه الوجه وعظم شجاعته وشده بأسه وکثره حروبه.

قال: وأقدمهم إیمانا.

أقول: هذا وجه تاسع، وتقریره أن علیا علیه السلام کان أقدم الناس إیمانا، روی

[شماره صفحه واقعی : 528]

ص: 2575


1- کما فی النسخ کلها إلا نسخه (م) ففیها: لما استأمره.
2- کما فی (م) وفی غیرها: افسحوا لهم عن بعض الشریعه.

سلمان الفارسی عن النبی صلی الله علیه وسلم أنه قال: أولکم ورودا علی الحوض أولکم إسلاما علی بن أبی طالب علیه السلام (1). وقال أنس: بعث النبی یوم الاثنین وأسلم علی یوم الثلاثاء. وقال رسول الله صلی الله علیه وسلم لفاطمه علیها السلام: زوجتک أقدمهم إسلاما وأکثرهم علما. وقال علیه السلام یوما علی المنبر: أنا الصدیق الأکبر وأنا الفاروق الأعظم آمنت قبل أن آمن أبو بکر وأسلمت قبل أن أسلم، وکان ذلک بمحضر من الصحابه ولم ینکر علیه أحد. وروی عبد الله بن الحسن قال: کان أمیر المؤمنین علیه السلام یقول: أنا أول من صلی وأول من آمن بالله ورسوله ولم یسبقنی بالصلاه إلا نبی الله، ولأنه علیه السلام کان فی منزل رسول الله صلی الله علیه وسلم شدید الاختصاص به عظیم الامتثال لأوامره لم یخالفه قط، وأبو بکر کان بعیدا عنه مجانبا له فیبعد عرض الاسلام علیه قبل عرضه علی علی علیه السلام وبالخصوص وقد نزل قوله تعالی: (وأنذر عشیرتک الأقربین.

(لا یقال) إن إسلامه علیه السلام کان قبل البلوغ فلا اعتبار به. (لأنا نقول) المقدمتان ممنوعتان. (أما الأول) فلأن سن علی علیه السلام کان ستا وستین سنه أو خمسا وستین والنبی صلی الله علیه وسلم بقی بعد الوحی ثلاثا وعشرین سنه وعلی علیه السلام بقی بعد النبی نحوا من ثلاثین سنه فیکون سن علی علیه السلام وقت نزول الوحی فیما بین اثنتی عشره سنه وبین ثلاث عشره سنه، والبلوغ فی هذا الوقت ممکن فیکون واقعا لقوله صلی الله علیه وسلم: زوجتک أقدمهم إسلاما وأکثرهم علما. (وأما الثانیه) فلأن الصبی قد یکون رشیدا (2) کامل العقل قبل سن البلوغ فیکون مکلفا، ولهذا حکم أبو حنیفه بصحه إسلام الصبی وإذا کان کذلک دل علی کمال الصبی، (أما الأول) فلأن الطباع فی الصبیان مجبوله علی حب الأبوین والمیل إلیهما، فإعراض الصبی

[شماره صفحه واقعی : 529]

ص: 2576


1- هکذا روی باتفاق النسخ کلها.
2- قال عز من قائل: (وآتیناه الحکم صبیا) و (کیف نکلم من کان فی المهد صبیا) (مریم 12، 29).

عنهما والتوجه إلی الله تعالی یدل علی قوه کماله، (وأما ثانیا) فلأن طبائع الصبیان منافیه للنظر فی الأمور العقلیه والتکالیف الإلهیه وملائمه للعب واللهو، فإعراض الصبی عما یلائم طباعه إلی ما ینافره یدل علی عظم منزلته فی الکمال، فثبت بذلک أن علیا علیه السلام کان أقدمهم إیمانا فیکون أفضل لقوله تعالی: (والسابقون السابقون أولئک المقربون).

قال: وأفصحهم (1).

أقول: هذا دلیل عاشر، وتقریره أن علیا علیه السلام کان أبلغ الناس فی الفصاحه وأعظمهم منزله فیها بعد رسول الله صلی الله علیه وسلم حتی قال البلغاء کافه: إن کلامه دون کلام الخالق وفوق کلام المخلوق، ومنه تعلم الناس أصناف البلاغه حتی قال معاویه: ما سن الفصاحه لقریش غیره. وقال ابن نباته (2): حفظت من خطبه مائه خطبه. وقال عبد الحمید بن یحیی: حفظت سبعین خطبه من خطبه.

قال: وأسدهم رأیا.

أقول: هذا دلیل حادی عشر، وتقریره أن علیا علیه السلام کان أسد الناس رأیا بعد رسول الله صلی الله علیه وسلم وأجودهم تدبیرا وأعرفهم بمزایا الأمور (3) ومواقعها، وهو الذی

[شماره صفحه واقعی : 530]

ص: 2577


1- باتفاق النسخ کلها. وما فی المطبوعه: وأفصحهم لسانا، زیاده من النساخ، أو هو تصحیح قیاسی.
2- فی وفیات الأعیان لابن خلکان: أبو یحیی عبد الرحیم بن نباته صاحب الخطب المشهوره، کان إماما فی علوم الأدب، قال: حفظت من الخطابه کنزا لا یزیده الأنفاق إلا سعه وکثره، حفظت مائه فصل من مواعظ علی بن أبی طالب علیه السلام. وفیه أیضا: أبو غالب عبد الحمید الکاتب البلیغ المشهور کان کاتب مروان بن حکم الأموی آخر ملوک بنی أمیه، وبه یضرب المثل فی البلاغه حتی قیل: فتحت الرسائل بعبد الحمید وختمت بابن العمید. وکان فی الکتابه وفی کل فن من العلم والأدب إماما، قال: حفظت سبعین خطبه من خطب الأصلع ففاضت ثم فاضت. أقول: یعنی بالأصلع أمیر المؤمنین علیا علیه السلام.
3- وفی (ق) وحدها: وأعرفهم تمییزا بالأمور. والنسخ الأخری کلها کما فی الکتاب.

أشار علی عمر بالتخلف عن حرب الروم والفرس وبعث نوابه، وأشار علی عثمان بما فیه صلاحه وصلاح المسلمین فخالفه حتی قتل فیکون أفضل من غیره.

قال: وأکثرهم حرصا علی إقامه حدود الله تعالی.

أقول: هذا وجه ثانی عشر، وتقریره أن علیا علیه السلام کان أکثر الناس حرصا علی إقامه حدود الله تعالی، لم یراقب فی ذلک أحدا ولم یلتفت إلی قرابه بل کان شدید السیاسه (1) خشنا فی ذات الله تعالی، لم یراقب ابن عمه ولا أخاه، ونقض دار مصقله بن هبیره ودار جریر بن عبد الله البجلی وصلب جماعه وقطع آخرین، ولم یساوه فی ذلک أحد من الصحابه فیکون أفضل من غیره.

قال: وأحفظهم للکتاب العزیز.

أقول: هذا وجه ثالث عشر وهو أن علیا علیه السلام کان یحفظ کتاب الله تعالی علی عهد رسول الله صلی الله علیه وسلم ولم یکن أحد یحفظه وهو أول من جمعه، ونقل الجمهور أنه تأخر عن البیعه بسبب اشتغاله بجمع القرآن العظیم، وأئمه القراء یسندون قراءاتهم إلیه کأبی عمرو بن أبی العلاء وعاصم وغیرهما لأنهم یرجعون إلی أبی عبد الرحمن السلمی وهو تلمیذه علیه السلام فیکون أفضل من غیره.

قال: ولإخباره بالغیب.

أقول: هذا وجه رابع عشر، وتقریره أن علیا علیه السلام أخبر بالغیب فی مواضع کثیره، ولم تحصل هذه المرتبه لأحد من الصحابه فیکون أفضل منهم قطعا، وذلک کإخباره بقتل ذی الثدیه ولما لم یجده أصحابه بین القتلی قال: والله ما کذبت ولا کذبت، فاعتبرهم علیه السلام حتی وجده وشق قمیصه (2) ووجد علی کتفه سلعه کثدی المرأه علیها شعرات تنحدر (3) کتفه مع جذبها وترجع مع ترکها.

[شماره صفحه واقعی : 531]

ص: 2578


1- کما فی النسخ کلها إلا (م) ففیها: بل کان شدید الشوکه.
2- وفی (ص): وفتق قمیصه.
3- هذه العباره الصحیحه قد حرفت فی النسخ المطبوعه وغیرها بوجوه مشوهه. وراجع فی أمر ذی الثدیه المجلد الثانی من مروج الذهب للمسعودی (ص 417 ط مصر).

وقال له أصحابه: إن أهل النهروان قد عبروا، فقال علیه السلام: لم یعبروا، فأخبروه مره ثانیه فقال: لم یعبروا، فقال جندب بن عبد الله الأزدی فی نفسه: إن وجدت القوم قد عبروا کنت أول من یقاتله فلما وصلنا النهر لم نجدهم عبروا، فقال علیه السلام:

یا أخا الأزد أتبین لک الأمر، وذلک یدل علی اطلاعه علی ما فی ضمیره.

وأخبر علیه السلام بقتل نفسه فی شهر رمضان وبولایه الحجاج وانتقامه وبقطع ید جویریه بن مسهر ورجله وصلبه علی جذع ففعل به ذلک فی أیام معاویه، وبصلب میثم التمار علی باب عمرو بن حریث عاشر عشره وأراه النخله التی یصلب علی جذعها فکان کما قال، وبذبح قنبر فذبحه الحجاج.

وقیل له: قد مات خالد بن عرفطه بوادی القری، فقال: لم یمت ولا یموت حتی یقود جیش ضلاله صاحب رایته حبیب بن جماز، فقام رجل من تحت المنبر فقال: والله إنی لک لمحب وأنا حبیب، قال: إیاک أن تحملها ولتحملنها فتدخل بها من هذا الباب، وأومأ إلی باب الفیل فلما بعث ابن زیاد عمر بن سعد إلی قتال الحسین علیه السلام جعل علی مقدمته خالدا وحبیب صاحب رایته فسار بها حتی دخل المسجد من باب الفیل. وقال علیه السلام یوما علی المنبر: سلونی قبل أن تفقدونی فوالله لا تسألونی عن فئه تضل (1) مائه وتهدی مائه إلا نبأتکم بناعقها وسائقها إلی یوم القیامه، فقام إلیه رجل فقال: أخبرنی کم فی رأسی ولحیتی من طاقه شعر، فقال أمیر المؤمنین علیه السلام: لقد حدثنی خلیلی بما سألت عنه وأن علی کل طاقه شعر فی رأسک ملکا یلعنک وعلی کل طاقه شعر فی لحیتک شیطانا یستفزک وأن فی بیتک لسخلا یقتل ابن بنت رسول الله صلی الله علیه وسلم، فلما کان من أمر الحسین علیه السلام ما کان تولی قتله، والأحادیث فی ذلک أکثر من أن تحصی نقلها المخالف والمؤالف.

قال: واستجابه دعائه.

[شماره صفحه واقعی : 532]

ص: 2579


1- کما فی النسخ کلها إلا نسخه (م) ففیها: عن فتنه تضل.

أقول: هذا وجه خامس عشر، وتقریره أن علیا علیه السلام کان مستجاب الدعوه سریعا دون غیره من الصحابه فیکون أفضل منهم، وتقریر المقدمه الأولی ما نقل بالتواتر عنه علیه السلام فی ذلک کما دعا علی بسر بن أرطأه فقال: (اللهم إن بسرا باع دینه بالدنیا فاسلبه عقله ولا تبق له من دینه ما یستوجب به علیک رحمتک) فاختلط عقله. واتهم العیزار برفع أخباره إلی معاویه فأنکر فقال له علیه السلام: إن کنت کاذبا فأعمی الله بصرک فعمی قبل أسبوع. واستشهد جماعه من الصحابه عن حدیث الغدیر فشهد له اثنا عشر رجلا من الأنصار وسکت أنس بن مالک فقال له:

یا أنس ما یمنعک أن تشهد وقد سمعت ما سمعوا؟ فقال: یا أمیر المؤمنین کبرت ونسیت، فقال: اللهم إن کان کاذبا فاضربه ببیاض الوضح لا تواریه العمامه (1) فصار أبرص. وکتم زید بن أرقم فذهب بصره وغیر ذلک من الوقائع المشهوره.

قال: وظهور المعجزات عنه.

أقول: هذا وجه سادس عشر، وتقریره أنه علیه السلام ظهرت عنه معجزات کثیره وقد تقدم ذکر بعضها ولم یحصل لغیره من الصحابه ذلک فیکون أفضل منهم.

قال: واختصاصه بالقرابه.

أقول: هذا وجه سابع عشر، وتقریره أن علیا علیه السلام کان أقرب الناس نسبا إلی رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فیکون أفضل من غیره، ولأنه کان هاشمیا فیکون أفضل لقوله صلی الله علیه وآله وسلم: إن الله اصطفی من ولد إسماعیل قریشا ومن قریش هاشما.

قال: والأخوه.

أقول: هذا وجه ثامن عشر، وهو أن النبی صلی الله علیه وآله وسلم لما وآخی بین الصحابه وقرن کل شخص إلی مماثله فی الشرف والفضیله رأی علیا علیه السلام متکدرا فسأله عن سبب ذلک فقال: إنک آخیت بین الصحابه وجعلتنی منفردا، فقال له

[شماره صفحه واقعی : 533]

ص: 2580


1- الوضح بفتحتین: البرص، أی فاضربه ببیاض البرص لا تواریه العمامه.

رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم: ما أخرتک إلا لنفسی ألا ترضی أن تکون أخی ووصیی وخلیفتی من بعدی؟ فقال: بلی یا رسول الله، فواخاه من دون الصحابه فیکون أفضل منهم.

قال: ووجوب المحبه.

أقول: هذا وجه تاسع عشر، وتقریره أن علیا علیه السلام کان محبته ومودته واجبه دون غیره من الصحابه فیکون أفضل منهم قطعا، وبیان المقدمه الأولی أنه کان من اولی القربی فتکون مودته واجبه لقوله تعالی: (قل لا أسألکم علیه أجرا إلا الموده فی القربی).

قال: والنصره.

أقول: هذا وجه عشرون، وتقریره أن علیا علیه السلام اختص بفضیله النصره لرسول الله صلی الله علیه وآله وسلم دون غیره من الصحابه فیکون أفضل منهم، بیان المقدمه الأولی قوله تعالی: (فإن الله هو مولاه وجبریل وصالح المؤمنین) وقد اتفق المفسرون علی أن المراد بصالح المؤمنین هو علی علیه السلام، والمولی هنا هو الناصر لأنه القدر المشترک بین الله تعالی وجبرئیل وجعله ثالثهم وحصر المولی فی الثلاثه بلفظه (هو) فی قوله تعالی: (فإن الله هو مولاه).

قال: ومساواه الأنبیاء.

أقول: هذا وجه حادی وعشرون، وتقریره أن علیا علیه السلام کان مساویا للأنبیاء المتقدمین فیکون أفضل من غیره من الصحابه بالضروره، لأن المساوی للأفضل أفضل، بیان المقدمه الأولی ما رواه البیهقی عن النبی صلی الله علیه وآله وسلم أنه قال: من أحب أن ینظر (1) إلی آدم فی علمه وإلی نوح فی تقواه وإلی إبراهیم فی حلمه وإلی موسی فی هیبته وإلی عیسی فی عبادته فلینظر إلی علی بن أبی طالب.

[شماره صفحه واقعی : 534]

ص: 2581


1- کما رووا فی جوامعهم الروائیه عن النبی صلی الله علیه وآله وسلم أنه قال: من أراد أن ینظر إلی میت یمشی علی وجه الأرض فلینظر إلی أبی بکر.

قال: وخبر الطائر والمنزله والغدیر وغیرها.

أقول: هذا وجه ثانی وعشرون، وتقریره أن النبی صلی الله علیه وآله وسلم أخبر فی مواضع کثیره ببیان فضله وزیاده کماله علی غیره ونص علی إمامته:

(منها) ما ورد فی خبر الطائر وهو أنه قال: اللهم ائتنی بأحب خلقک إلیک یأکل معی من هذا الطائر، فجاء علی بن أبی طالب علیه السلام فأکل معه، وفی روایه:

اللهم أدخل إلی أحب أهل الأرض إلیک، رواه أنس وسعد بن أبی وقاص وأبو رافع مولی رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم وابن عباس، وعول أبو جعفر الإسکافی وأبو عبد الله البصری علی هذا الحدیث فی أنه علیه السلام أفضل من غیره وادعی أبو عبد الله شهره هذا الحدیث وظهوره بین الصحابه ولم ینکره أحد منهم فیکون متواترا.

(ومنها) خبر المنزله وهو قوله صلی الله علیه وآله وسلم: أنت منی بمنزله هارون من موسی إلا أنه لا نبی بعدی، وقد کان هارون أفضل أهل زمانه عند أخیه فکذا علی علیه السلام عند محمد صلی الله علیه وآله وسلم.

(ومنها) خبر الغدیر وهو قوله صلی الله علیه وآله لما خطب الناس بغدیر خم فی عوده من حجه الوداع: معاشر المسلمین ألست أولی منکم بأنفسکم؟ قالوا: بلی یا رسول الله، فأخذ بید علی علیه السلام وقال: من کنت مولاه فهذا علی مولاه اللهم وال من والاه وعاد من عاداه وانصر من نصره وأخذل من خذله وأدر الحق مع علی کیف ما دار، وقد بینا أن المراد بالمولی هاهنا الأولی بالتصرف، وإذا کان علی علیه السلام أولی من کل أحد بالتصرف فی نفسه کان أفضل منهم قطعا. اعترض بعضهم علی هذا بجواز أن یکون المراد به الولاء لأنه وقع مشاجره بین أمیر المؤمنین علیه السلام وبین زید بن حارثه فقال له علی علیه السلام: أنت مولای، فقال زید: أنا مولی رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم ولست بمولاک، فبلغ ذلک رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فقال: من کنت مولاه فعلی مولاه.

والجواب من وجوه: الأول: ما ذکره أبو عبد الله البصری وهو أنه لا اختصاص لعلی علیه السلام بالولاء دون غیره من أقارب النبی صلی الله علیه وآله وسلم فلا یجوز حمله علی هذا المعنی. الثانی: ما ذکره أبو عبد الله أیضا وهو أن عمر قال له بعد هذا الحدیث: هنیئا

[شماره صفحه واقعی : 535]

ص: 2582

لک أصبحت مولای ومولی کل مؤمن ومؤمنه، وقالت عائشه والأنصار بعد ذلک: یا مولانا فلا یجوز حمله علی الولاء. الثالث: أن مقدمه الحدیث تنفی هذا المعنی وهو قوله علیه السلام: ألست أولی منکم بأنفسکم.

(ومنها) قول رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فی ذی الثدیه: یقتله خیر الخلق والخلیفه، وفی روایه أخری: یقتله خیر هذه الأمه. وقال لفاطمه علیها السلام: إن الله اطلع علی أهل الأرض فاختار منهم أباک فاتخذه نبیا ثم اطلع ثانیه فاختار منهم بعلک فأمرنی أن أنکحک إیاه وأن أتخذه وصیا، وقالت عائشه: کنت عند النبی صلی الله علیه وآله وسلم فأقبل علی علیه السلام فقال: هذا سید العرب، قالت: قلت: بأبی أنت وأمی ألست أنت سید العرب، فقال: أنا سید العالمین وهذا سید العرب. وعن أنس أن النبی صلی الله علیه وآله وسلم قال لعلی علیه السلام: أنت أخی ووزیری وخیر من أترکه بعدی تقضی دینی وتنجز موعدی.

وسأل رجل عائشه عن مسیرها فقالت: کان قدرا من الله، فسألها عن علی علیه السلام فقالت: لقد سألتنی عن أحب الناس إلی رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم وزوج أحب الناس إلیه وقال لفاطمه علیها السلام: أما ترضین أنی زوجتک خیر أمتی؟. وعن سلمان أنه قال رسول الله: خیر من أترک بعدی علی بن أبی طالب. وعن عبد الله بن مسعود قال:

قال رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم: علی خیر البشر فمن أبی فقد کفر. وعن أبی سعید الخدری قال: قال رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم: أفضل أمتی علی بن أبی طالب.

قال: ولانتفاء سبق کفره.

أقول: هذا وجه ثالث وعشرون، وتقریره أن علیا علیه السلام لم یکفر بالله تعالی أصلا بل من حین بلوغه کان مؤمنا موحدا، بخلاف باقی الصحابه فإنهم کانوا فی زمن الجاهلیه کفره، ولا ریب فی فضل من لم یزل موحدا علی من سبق کفره علی إیمانه.

قال: ولکثره الانتفاع به.

أقول: هذا وجه رابع وعشرون، وتقریره أن علیا علیه السلام انتفع به المسلمون أکثر

[شماره صفحه واقعی : 536]

ص: 2583

من نفعهم بغیره فیکون ثوابه أکثر وفضله أعظم، بیان المقدمه الأولی ما تقدم من کثره حروبه وشده بلائه فی الاسلام وفتح الله البلاد علی یدیه وقوه شوکه الاسلام به حتی قال رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم یوم الأحزاب: لضربه علی خیر من عباده الثقلین، وبلغ فی الزهد مرتبه لم یلحقها أحد بعده واستفاد الناس منه طرائق الریاضه والترک للدنیا والانقطاع إلی الله تعالی، وکذا فی السخاوه وحسن الخلق والعباده والتهجد، وأما العلم فظاهر استناد کافه العلماء إلیه واستفادتهم منه وعاش بعد أبی بکر زمانا طویلا یفید الناس الکمالات النفسانیه والبدنیه وابتلی بما لم یحصل لغیره من المشاق.

قال: وتمیزه بالکمالات النفسانیه والبدنیه والخارجیه.

أقول: هذا وجه خامس وعشرون، وتقریره أن الکمالات إما نفسانیه وإما بدنیه وإما خارجیه، أما الکمالات النفسانیه والبدنیه فقد بینا بلوغه فیها إلی الغایه إذ کان العلم والزهد والشجاعه والسخاء وحسن الخلق والعفه فیه أبلغ من غیره بل لا یجاریه فی واحد منها أحد، وبلغ فی القوه البدنیه والشده مبلغا لا یساویه أحد حتی قیل: إنه علیه السلام کان یقط الهام قط الأقلام لم یخط فی ضربه قط ولم یحتج إلی المعاوده، وقلع باب خیبر وقد عجز عن نقلها سبعون رجلا من أشد الناس قوه مع أنه علیه السلام کان قلیل الغذاء جدا بأخشن مأکل وملبس کثیر الصوم مداوم العباده.

وأما الخارجیه فمنها: النسب الشریف الذی لا یساویه أحد فی القرب من رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فإنه کان أقرب الناس إلیه، فإن العباس کان عم رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم من الأب خاصه وعلی علیه السلام کان ابن عمه من الأب والأم ومع ذلک فإنه کان هاشمیا من الأب والأم لأنه علی بن أبی طالب بن عبد المطلب بن هاشم وأمه فاطمه بنت أسد بن هاشم.

ومنها: المصاهره ولم یحصل لأحد ما حصل له منها فإنه زوج سیده نساء العالمین، وعثمان وإن شارکه فی کونه ختنا لرسول الله صلی الله علیه وآله وسلم إلا أن فاطمه علیها السلام

[شماره صفحه واقعی : 537]

ص: 2584

أشرف بناته، وکان لها من المنزله والقرب من قلب الرسول صلی الله علیه وآله وسلم مبلغ عظیم وکان یعظمها حتی أنه کان إذا جاءت إلیه نهض لها قائما ولم یفعل ذلک بأحد من النساء (1)، وقال رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم: سیده نساء العالمین فی الجنه أربع وعد منهن فاطمه علیها السلام.

ومنها: الأولاد ولم یحصل لأحد من المسلمین مثل أولاده فی الشرف والکمال، فإن الحسن والحسین علیهما السلام إمامان سیدا شباب أهل الجنه، وکان حب رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم لهما فی الغایه حتی أنه صلی الله علیه وآله وسلم کان یتطأطأ لهما لیرکباه ویبعبع لهما ثم أولد کل واحد منهما علیهما السلام أولادا بلغوا فی الشرف إلی الغایه فالحسن علیه السلام أولد مثل الحسن المثنی والمثلث وعبد الله بن الحسن المثنی والنفس الزکیه وغیرهم وأولد الحسین علیه السلام مثل زین العابدین والباقر والصادق والکاظم والرضا والجواد والهادی والعسکری والحجه، وقد نشروا من العلم والفضل والزهد والانقطاع والترک شیئا عظیما حتی أن الفضلاء من المشایخ کانوا یفتخرون بخدمتهم علیهم السلام فأبو یزید البسطامی کان یفتخر بأنه یسقی الماء (2) لدار جعفر الصادق علیه السلام، ومعروف الکرخی أسلم علی یدی الرضا علیه السلام وکان بواب داره إلی أن مات، وکان أکثر الفضلاء یفتخرون بالانتساب إلیهم فی العلم فإن مالکا کان إذا سئل فی الدرب عن مسأله لم یجب السائل فقیل له فی ذلک فقال: إنی أخذت العلم من جعفر بن محمد الصادق علیهما السلام وکنت إذا أتیت إلیه لأستفید منه نهض ولبس أفخر ثیابه وتطیب وجلس فی أعلی منزله وحمد الله تعالی وأفادنی شیئا.

واستفاده أبی حنیفه من الصادق علیه السلام ظاهره غنیه عن البرهان، وهذه الفضائل لم تحصل لأحد من الصحابه فیکون علی علیه السلام أفضل منهم.

[شماره صفحه واقعی : 538]

ص: 2585


1- یستوی فی الأحد الواحد والجمع والمؤنث. قال تعالی: (لستن کأحد من النساء) وقال تعالی: (فما منکم من أحد عنه حاجزین).
2- کما فی (م) والنسخ الأخری: یستقی الماء.
8- المسأله الثامنه : فی إمامه باقی الأئمه الاثنی عشر علیهم السلام

قال: والنقل المتواتر دل علی الأحد عشر ولوجوب العصمه وانتفائها عن غیرهم ووجود الکمالات فیهم.

أقول: لما بین أن الإمام بعد رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم هو علی بن أبی طالب علیه السلام شرع فی إمامه الأئمه الأحد عشر وهم الحسن بن علی ثم أخوه الحسین ثم علی بن الحسین زین العابدین ثم محمد بن علی الباقر ثم جعفر بن محمد الصادق ثم موسی بن جعفر الکاظم ثم ولده علی الرضا ثم ولده محمد الجواد ثم ولده علی الهادی ثم ولده الحسن العسکری ثم الإمام المنتظر.

واستدل علی ذلک بوجوه ثلاثه: الأول: النقل المتواتر من الشیعه خلفا عن سلف فإنه یدل علی إمامه کل واحد من هؤلاء بالتنصیص، وقد نقل المخالفون ذلک من طرق متعدده تاره علی الإجمال وأخری علی التفصیل، کما روی عن رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم متواترا أنه قال للحسین علیه السلام: هذا ابنی إمام ابن إمام أخو إمام أبو أئمه تسعه تاسعهم قائمهم، وغیر ذلک من الأخبار. وروی عن مسروق وقال:

بینا نحن عند عبد الله بن مسعود إذ قال له شاب: هل عهد إلیکم نبیکم صلی الله علیه وآله وسلم کم یکون من بعده خلیفه، قال: إنک لحدیث السن وإن هذا شئ ما سألنی أحد عنه نعم عهد إلینا نبینا صلی الله علیه وآله وسلم أن یکون بعده اثنا عشر خلیفه عدد نقباء بنی إسرائیل.

الوجه الثانی: قد بینا أن الإمام یجب أن یکون معصوما وغیر هؤلاء لیسوا معصومین إجماعا، فتعینت العصمه لهم وإلا لزم خلو الزمان عن المعصوم، وقد بینا استحالته.

الوجه الثالث: أن الکمالات النفسانیه والبدنیه بأجمعها موجوده فی کل واحد منهم، وکل واحد منهم کما هو کامل فی نفسه کذا هو مکمل لغیره، وذلک یدل علی

[شماره صفحه واقعی : 539]

ص: 2586

استحقاقه الریاسه العامه لأنه أفضل من کل أحد فی زمانه ویقبح عقلا تقدیم المفضول علی الفاضل فیجب أن یکون کل واحد منهم إماما، وهذا برهان لمی.

9- المسأله التاسعه : فی أحکام المخالفین

قال: ومحاربوا علی علیه السلام کفره ومخالفوه فسقه.

أقول: المحارب لعلی علیه السلام کافر لقول النبی صلی الله علیه وآله وسلم: حربک یا علی حربی، ولا شک فی کفر من حارب النبی صلی الله علیه وآله وسلم. وأما مخالفوه فی الإمامه فقد اختلف قول علمائنا فیهم، فمنهم من حکم بکفرهم لأنهم دفعوا ما علم ثبوته من الدین ضروره وهو النص الجلی الدال علی إمامته مع تواتره، وذهب آخرون إلی أنهم فسقه وهو الأقوی.

ثم اختلف هؤلاء علی أقوال ثلاثه: أحدها: أنهم مخلدون فی النار لعدم استحقاقهم الجنه. الثانی: قال بعضهم: إنهم یخرجون من النار إلی الجنه. الثالث: ما ارتضاه ابن نوبخت وجماعه من علمائنا أنهم یخرجون من النار لعدم الکفر الموجب للخلود ولا یدخلون الجنه لعدم الأیمان المقتضی لاستحقاق الثواب.

[شماره صفحه واقعی : 540]

ص: 2587

قال:

المقصد السادس : فی المعاد و الوعد و الوعید و ما یتصل بذلک

اشاره

(1)

[شماره صفحه واقعی : 541]

ص: 2588


1- قد ذکرنا فیه أصولا وأمهات وإشارات لطیفه فی تعلیقاتنا علی رسالته الفارسیه الموسومه بتذکره آغاز وانجام، فراجع ولا حاجه إلی نقلها هاهنا.

حکم المثلین واحد والسمع دل علی إمکان المماثل (1)

أقول: فی هذا المقصد مسائل:

1- المسأله الأولی : فی إمکان خلق عالم آخر

وأعلم أن إیجاب المعاد یتوقف علی هذه المسأله ولأجل ذلک صدرها فی أول المقصد، وقد اختلف الناس فی ذلک وأطبق الملیون علیه وخالف فیه الأوائل واحتج الملیون بالعقل والسمع، أما العقل فنقول: العالم المماثل لهذا العالم ممکن الوجود لأن هذا العالم ممکن الوجود وحکم المثلین واحد، فلما کان هذا العالم ممکنا وجب الحکم علی الآخر بالإمکان، وإلی هذا البرهان أشار بقوله: حکم المثلین واحد. وأما السمع فقوله تعالی: (أولیس الذی خلق السماوات والأرض بقادر علی أن یخلق مثلهم بلی وهو الخلاق العلیم).

قال: والکریه ووجوب الخلاء واختلاف المتفقات ممنوعه.

أقول: هذا إشاره إلی ما احتج الأوائل به علی امتناع خلق عالم آخر، وتقریره من وجهین: الأول: أنه لو وجد عالم آخر لکان کره لأنه الشکل الطبیعی فإن تلاقت الکرتان أو تباینتا لزم الخلاء. والجواب لا نسلم وجوب الکریه فی

[شماره صفحه واقعی : 542]

ص: 2589


1- وفی (م ت ز): إمکان التماثل.

العالم الثانی، سلمنا لکن لا نسلم وجوب الخلاء لإمکان ارتسام الثانی فی ثخن بعض الأفلاک أو إحاطه المحیط (1) بالعالمین. الثانی: لو وجد عالم آخر فیه نار وأرض وغیرهما فإن طلبت أمکنه هذه العناصر لزم قسرها دائما وإلا اختلف المتفقات فی الطباع فی مقتضاها، (والجواب) لم لا یجوز أن یکون العالم الآخر مخالفا لهذا العالم فی الحقیقه؟ سلمنا لکن لم لا یجوز أن یکون المکانان طبیعیین لهما؟ فهذا ما خطر لنا فی تطبیق کلام المصنف - رحمه الله علیه -.

2- المسأله الثانیه : فی صحه العدم علی العالم

قال: والإمکان یعطی جواز العدم.

أقول: اختلف الناس فی أن العالم هل یصح عدمه أم لا؟ فذهب الملیون أجمع إلی ذلک إلا من شذ ومنع منه القدماء واختلفوا فذهب قوم منهم إلی أن الامتناع ذاتی وجعلوا العالم واجب الوجود، ونحن قد بینا خطأهم وبرهنا علی حدوثه فیکون ممکنا بالضروره، وذهب آخرون إلی أن الامتناع باعتبار الغیر وذلک أن العالم معلول عله واجب الوجود فلا یمکن عدمه إلا بعدم علته ویستحیل عدم واجب الوجود، ونحن قد بینا خطأهم فی ذلک وبرهنا علی أن المؤثر فی العالم قادر مختار، وذهبت الکرامیه والجاحظ إلی استحاله عدم العالم بعد وجوده بعد اعترافهم بالحدوث، لأن الأجسام باقیه فلا تفنی بذاتها ولا بالفاعل لأن شأنه الإیجاد لا الأعدام، إذ لا فرق فی العقل بین نفی الفعل وبین فعل العدم ولا ضد للأجسام لأنه بعد وجوده لیس إعدامه للباقی أولی من عدمه به لوقوع التضاد من الطرفین، وأولویه الحادث بالتعلق بالسبب مشترکه وبکثرته باطله لامتناع اجتماع المثلین، وباسلتزام الجمع بین النقیضین باطله لانتفائه علی تقدیر القول

[شماره صفحه واقعی : 543]

ص: 2590


1- باتفاق النسخ کلها. وقوله: فی مقتضاها، کما فی (م) والنسخ الأخری: فی مقتضیاتها.

بعدم دخول الحادث فی الوجود ولا بانتفاء الشرط لعود الکلام علیه وهو خطأ، فإن الإعدام یستند إلی الفاعل کما یستند الوجود إلیه والامتیاز واقع بین نفی الفعل وفعل العدم، سلمنا لکن لم لا یجوز أن یعدم بوجود الضد ویکون الضد أولی بإعدامه وإن کان سبب الأولویه مجهولا؟ سلمنا لکن لم لا یجوز اشتراط الجواهر بأعراض غیر باقیه یوجدها الله تعالی حالا فحالا، فإذا لم یجدد العرض انتفت الجواهر؟ ودلیل المصنف رحمه الله علی مطلوبه من صحه العدم حجه علی الجمیع وهو أنا بینا أن العالم ممکن الوجود فیستحیل انقلابه إلی الامتناع أو الوجوب فیجوز عدمه کما جاز وجوده.

3- المسأله الثالثه : فی وقوع العدم و کیفیته

قال: والسمع دل علیه.

أقول: یدل علی وقوع العدم السمع وهو قوله تعالی: (هو الأول والآخر) وقوله تعالی: (کل شئ هالم إلا وجهه) وقال تعالی: (کل من علیها فإن) وقد وقع الاجماع علی الفناء وإنما الخلاف فی کیفیته علی ما یأتی.

قال: ویتأول فی المکلف (1) بالتفریق کما فی قصه إبراهیم علیه السلام.

أقول: المحققون علی امتناع إعاده المعدوم وسیأتی البرهان علی وجوب المعاد، وهاهنا قد بین أنه تعالی یعدم العالم وذلک ظاهر المناقضه فبین المصنف مراده من الإعدام، أما فی غیر المکلفین وهم من لا یجب إعادته فلا اعتبار به إذ لا یجب إعادته فجاز إعدامه بالکلیه ولا یعاد، وأما المکلف الذی یجب إعادته فقد تأول المصنف رحمه الله معنی إعدامه بتفریق أجزائه ولا امتناع فی ذلک، فإن المکلف

[شماره صفحه واقعی : 544]

ص: 2591


1- فی (ت م): ویتناول فی المکلف. والنسخ الأخری کلها بالاتفاق: ویتأول فی المکلف بالتفریق.

بعد تفریق أجزائه یصدق علیه أنه هالک بمعنی أنه غیر منتفع به، أو یقال: إنه هالک بالنظر إلی ذاته، إذ هو ممکن وکل ممکن فإنه بالنظر إلی ذاته لا یجب له الوجود فلا یوجد، إذ لا وجود إلا للواجب بذاته أو بغیره فهو هالک بالنظر إلی ذاته، فإذا فرق أجزاءه کان هو العدم فإذا أراد الله تعالی إعادته جمع تلک الأجزاء وألفها کما کانت فذلک هو المعاد، ویدل علی هذا التأویل قوله تعالی فی سؤال إبراهیم علیه السلام عن کیفیه الإحیاء للأجزاء فی الآخره، لأنه تعالی لا یحیی الموتی فی دار التکلیف وإنما الإحیاء یقع فی الآخره، فسأل علیه السلام عن کیفیه ذلک الإحیاء وهو یشتمل علی السؤال عن جمیع المقدمات التی یفعلها الله تعالی حتی یهیئهم ویعدهم لنفخ الروح، فأمره الله تعالی بأخذ أربعه من الطیر وتقطیعها وتفریق أجزائها ومزج بعض الأجزاء ببعض ثم یفرقها ویضعها علی الجبال ثم یدعوها، فلما دعاها میز الله تعالی أجزاء کل طیر عن الآخر وجمع أجزاء کل طیر وفرقها عن أجزاء الآخر حتی کملت البنیه التی کانت علیها أولا ثم أحیاها الله تعالی ولم یعدم تلک الأجزاء فکذا فی المکلف، هذا ما فهمناه من قوله: کما فی قصه إبراهیم علیه السلام، فهذا هو کیفیه الإعدام.

قال: وإثبات (1) الفناء غیر معقول لأنه إن قام بذاته لم یکن ضدا وکذا إن قام بالجوهر.

أقول: لما ذکر المذهب الحق فی کیفیه الإعدام شرع فی إبطال مذهب المخالفین فی ذلک. واعلم أن من جمله من خالف فی کیفیه الإعدام جماعه من المعتزله ذهبوا إلی أن الإعدام لیس هو التفریق بل الخروج عن الوجود بأن یخلق الله تعالی للجواهر (2) ضدا هو الفناء، وقد اختلفوا فیه علی ثلاثه أقوال: أحدها:

[شماره صفحه واقعی : 545]

ص: 2592


1- فی (م) وحدها: وامتیاز الفناء. والنسخ الأخری کلها: وإثبات الفناء کذلک فی متون شرح القدیم للأصفهانی وشروح أخری: وإثبات الفناء. وکل واحد منهما صواب یفید معنی فاردا.
2- باتفاق النسخ علی هیأه الجمع.

قال ابن الأخشید: إن الفناء لیس بمتحیز ولا قائم بالمتحیز (1) إلا أنه یکون حاصلا فی جهه معینه، فإذا أحدثه الله تعالی فیها عدمت الجواهر بأسرها. الثانی:

قال ابن شبیب: إن الله یحدث فی کل جوهر فناءا ثم ذلک الفناء یقتضی عدم الجوهر فی الزمان الثانی فیجعله قائما بالمحل. الثالث: قال أبو علی وأبو هاشم ومن تابعهما: إن الفناء یحدث لا فی محل فیفنی الجواهر کلها حال حدوثه، ثم اختلفوا فذهب أبو هاشم وقاضی القضاه إلی أن الفناء الواحد کاف فی عدم کل الجواهر، وذهب أبو علی وأصحابه إلی أن لکل جوهر فناءا مضادا له لا یکفی ذلک الفناء فی عدم غیره. فإذا عرفت هذا فنقول: القول بالفناء علی کل تقدیر فرضوه باطل (2) لأن الفناء إن قام بذاته کان جوهرا، إذ معنی الجوهر ذلک فلا یکون ضدا للجوهر وإن کان غیر قائم بذاته کان عرضا إذ هو معناه فیکون حالا فی الجوهر إما ابتداء أو بواسطه، وعلی کلا التقدیرین فیستحیل أن یکون منافیا للجواهر.

قال: ولانتفاء الأولویه (3).

أقول: یفهم من هذا الکلام أمران: أحدهما: إقامه دلیل ثان علی امتناع قیام الفناء بالجوهر، وتقریره أن نقول: لو کان الفناء قائما بالجوهر لکان عرضا حالا فیه ولم یکن اقتضاؤه لنفی محله أولی من اقتضاء محله لنفیه بل کان انتفاء هذا الحال بالمحل أولی، إذ منع الضد دخول الضد الآخر فی الوجود مع إمکان إعدامه له أولی من اعدام المتجدد للضد الباقی وبالخصوص إذا کان محلا له. الثانی: إقامه دلیل ثان علی انتفاء الفناء، وتقریره أن نقول: لو کان الفناء ضدا للجواهر لم یکن إعدامه للجوهر الباقی أولی من اعدام الجوهر الباقی له بمعنی منعه عن الدخول

[شماره صفحه واقعی : 546]

ص: 2593


1- وفی (م) فقط: ولا حال فی المتحیز: والنسخ الأخری کلها: ولا قائم بالمتحیز.
2- باتفاق النسخ کلها إلا (ش) ففیها: کان فی ضده، أصلا، وفرضوه نسخه بدل فی ضده.
3- وفی (م) وحدها: وانتفاء الأولویه، بدون الجاره، والنسخ الأخری کلها معها کما فی الکتاب.

فی الوجود بل هو أولی لما تقدم.

قال: ولاستلزامه انقلاب الحقائق أو التسلسل.

أقول: القول بالفناء یستلزم أحد أمرین محالین: أحدهما: انقلاب الحقائق، والثانی: التسلسل، وکل مستلزم للمحال فإنه محال قطعا، أما استحاله الأمرین فظاهر، وأما بیان الملازمه فلأن الفناء إما أن یکون واجب الوجود بذاته أو ممکن الوجود، والقسمان باطلان. أما الأول فلأنه قد کان معدوما وإلا لم توجد الجواهر ثم صار موجودا وذلک یعطی إمکانه، وأما الثانی فلأنه یصح علیه العدم وإلا لم یکن ممکنا، فعدمه إن کان لذاته کان ممتنعا بعد أن کان ممکنا، وذلک یستلزم انقلاب الحقائق وإن کان بسبب الفاعل بطل أصل دلیلکم، وإن کان بوجود ضد آخر لزم التسلسل، هذا ما خطر لنا فی معنی هذا الکلام.

قال: وإثبات بقاء لا فی محل یستلزم الترجیح من غیر مرجح أو اجتماع النقیضین.

أقول: ذهب قوم منهم ابن شبیب إلی أن الجوهر باق ببقاء موجود لا فی محل، فإذا انتفی ذلک البقاء انتفی ذلک الجوهر، والمصنف رحمه الله أحال هذا المذهب أیضا باستلزامه المحال، وذکر أن القول بذلک یستلزم أمرین: أحدهما: الترجیح من غیر مرجح، والثانی: اجتماع النقیضین.

والذی یخطر لنا فی تفسیر ذلک أمران: أحدهما: أن یقال: البقاء إما جوهر أو عرض، والقسمان باطلان فالقول به باطل، أما الأول فلأنه لو کان جوهرا لم یکن جعله شرطا لجوهر آخر أولی من العکس، فإما أن یکون کل واحد منهما شرطا لصاحبه وهو دور، أو لا یکون أحدهما شرطا للآخر وهو المطلوب. وأما الثانی فلأنه لو کان عرضا قائما بذاته لزم اجتماع النقیضین، إذ العرض هو الموجود فی المحل، فلو کان البقاء قائما لا فی محل مع کونه عرضا لزم ما ذکرناه.

الثانی: أن یقال: البقاء إما واجب لذاته أو ممکن لذاته، والقسمان باطلان، أما

[شماره صفحه واقعی : 547]

ص: 2594

الأول فلأن وجوده بعد العدم یستلزم جواز عدمه والوجوب یستلزم عدم جوازه وذلک جمع بین النقیضین، وأما الثانی فلأن عدمه فی وقت دون آخر ترجیح من غیر مرجح لاستحاله استناده إلی ذاته وإلا لکان ممتنع الوجود مع إمکانه وذلک جمع بین النقیضین، ولا إلی الفاعل ولا إلی الضد وإلا لجاز مثله فی الجواهر، فالقول بذلک هنا مع استحالته فی الجواهر ترجیح من غیر مرجح، ولا إلی انتفاء الشرط وإلا لزم أن یکون للبقاء بقاء آخر فلیس أحدهما بکونه صفه للآخر أولی من العکس وذلک ترجیح من غیر مرجح.

قال: وإثباته فی المحل یستلزم توقف الشئ علی نفسه إما ابتداء أو بواسطه.

أقول: ذهب جماعه من الأشاعره والکعبی إلی أن الجواهر تبقی ببقاء قائم بها، فإذا أراد الله تعالی إعدامها لم یفعل البقاء فانتفت الجواهر، والمصنف رحمه الله أبطل ذلک باستلزامه توقف الشئ علی نفسه إما ابتداء أو بواسطه. وتقریره أن حصول البقاء فی المحل یتوقف علی وجود المحل فی الزمان الثانی، لکن حصوله فی الزمان الثانی إما أن یکون هو البقاء أو معلوله، ویستلزم من الأول توقف الشئ علی نفسه ابتداء ومن الثانی توقفه علی معلوله المتوقف علیه، وذلک یقتضی توقف الشئ علی نفسه بواسطه، فهذا ما یمکن حمل کلامه علیه.

4- المسأله الرابعه : فی وجوب المعاد الجسمانی

قال: ووجوب إیفاء الوعد والحکمه یقتضی وجوب البعث، والضروره قاضیه بثبوت الجسمانی من دین النبی صلی الله علیه وآله وسلم مع إمکانه.

أقول: اختلف الناس هنا، فذهب الأوائل إلی نفی المعاد الجسمانی وأطبق الملیون علیه، واستدل المصنف رحمه الله علی وجوب المعاد مطلقا بوجهین: الأول: أن

[شماره صفحه واقعی : 548]

ص: 2595

الله تعالی وعد بالثواب وتوعد بالعقاب مع مشاهده الموت للمکلفین، فوجب القول بعودهم لیحصل الوفاء بوعده ووعیده. الثانی: أن الله تعالی قد کلف وفعل الألم، وذلک یستلزم الثواب والعوض وإلا لکان ظالما تعالی الله عن ذلک علوا کبیرا، فإنا قد بینا حکمته تعالی ولا ریب فی أن الثواب والعوض أنما یصلان إلی المکلف فی الآخره لانتفائهما فی الدنیا. واستدل علی ثبوت المعاد الجسمانی بأنه معلوم بالضروره من دین محمد (1) صلی الله علیه وآله وسلم، والقرآن دل علیه فی آیات کثیره بالنص مع أنه ممکن فیجب المصیر إلیه، وإنما قلنا بأنه ممکن لأن المراد من الإعاده جمع الأجزاء المتفرقه وذلک جائز بالضروره.

قال: ولا تجب إعاده فواضل المکلف.

أقول: اختلف الناس فی المکلف ما هو علی مذاهب عرفت منها قول من یعتقد أن المکلف هو النفس المجرده وهو مذهب الأوائل والنصاری والتناسخیه والغزالی والحلیمی والراغب من الأشاعره وابن الهیصم (2) من الکرامیه وجماعه من الإمامیه والصوفیه. (ومنها) قول جماعه من المحققین أن المکلف هو أجزاء أصلیه فی هذا البدن لا یتطرق إلیها الزیاده والنقصان، وإنما تقعان فی أجزاء المضافه إلیها.

إذا عرفت هذا فنقول: الواجب فی المعاد هو إعاده تلک الأجزاء الأصلیه أو النفس المجرده مع الأجزاء الأصلیه، أما الأجسام المتصله بتلک الأجزاء فلا تجب إعادتها بعینها، وغرض المصنف رحمه الله بهذا الکلام الجواب عن اعتراضات الفلاسفه علی المعاد الجسمانی وتقریر قولهم إن انسانا لو أکل آخر أو اغتذی (3) بأجزائه فإن أعیدت أجزاء الغذاء إلی الأول عدم الثانی وإن أعیدت إلی الثانی عدم الأول.

[شماره صفحه واقعی : 549]

ص: 2596


1- فی (م) والنسخ الأخری: بأنه أمر معلوم بالضروره فی دین النبی.
2- بالصاد المهمله هو محمد بن الهیصم الکرامی. وما فی المطبوعه من الثاء المثلثه فمحرف.
3- کما فی (م)، والنسخ الأخری: لو أکل آخر واغتذی.

وأیضا إما أن یعید الله تعالی جمیع الأجزاء البدنیه الحاصله من أول العمر إلی آخره أو القدر الحاصل له عند موته، والقسمان باطلان. أما الأول فلأن البدن دائما فی التحلل والاستخلاف، فلو أعید البدن مع جمیع الأجزاء منه لزم عظمه فی الغایه ولأنه قد یتحلل منه أجزاء تصیر أجساما غذائیه ثم یأکلها ذلک الانسان بعینه حتی تصیر أجزاء من عضو آخر غیر العضو الذی کانت أجزاء له أولا، فإذا أعیدت أجزاء کل عضو إلی عضوه لزم جعل ذلک الجزء جزءا من العضوین وهو محال، وأما الثانی فلأنه قد یطیع العبد حال ترکبه من أجزاء بعینها ثم تتحلل تلک الأجزاء ویعصی فی أجزاء أخری فإذا أعید فی تلک الأجزاء بعینها وأثابها علی الطاعه لزم إیصال الحق إلی غیر مستحقه. وتقریر الجواب واحد وهو أن لکل مکلف أجزاءا أصلیه لا یمکن أن تصیر جزءا من غیرها بل تکون فواضل من غیره لو اغتذی بها (1) فإذا أعیدت جعلت أجزاء أصلیه لما کانت أصلیه له أولا، وتلک الأجزاء هی التی تعاد وهی باقیه من أول العمر إلی آخره.

قال: وعدم انخراق الأفلاک وحصول الجنه فوقها ودوام الحیاه مع الاحتراق وتولد البدن من غیر التوالد وتناهی القوی الجسمانیه استبعادات.

أقول: احتج الأوائل علی امتناع المعاد الجسمانی بوجوه: أحدها: أن السمع قد دل علی انتثار الکواکب وانخراق الأفلاک وذلک محال. الثانی: أن حصول الجنه فوق الأفلاک کما ذهب إلیه المسلمون یقتضی عدم الکریه. الثالث: أن بقاء الحیاه مع دوام الاحتراق فی النار محال. الرابع: أن تولد الأشخاص وقت الإعاده من غیر توالد الأبوین باطل. الخامس: أن القوی الجسمانیه متناهیه والقول بدوام نعیم أهل الجنه قول بعدم التناهی.

والجواب عن الکل واحد وهو أن هذه استبعادات، أما الأفلاک فلأنها حادثه

[شماره صفحه واقعی : 550]

ص: 2597


1- وفی (م) وحدها: ولو أعید بها. والنسخ الأخری کلها متفقه علی ما فی الکتاب، ولا یفید ما فی (م) معنی صحیحا.

علی ما تقرر أولا فیمکن انخراقها کما یمکن عدمها، فکذا حصول الجنه فوق الأفلاک، ودوام الاحتراق مع بقاء الجسم ممکن ولأنه تعالی قادر علی کل مقدور فیمکن استحاله الجسم إلی أجزاء ناریه ثم یعیدها الله تعالی هکذا دائما، والتولد ممکن کما فی آدم علیه السلام، والقوی الجسمانیه قد لا یتناهی أثرها إذا کانت واسطه فی التأثیر.

5- المسأله الخامسه : فی الثواب و العقاب

قال: ویستحق الثواب (1) والمدح بفعل الواجب والمندوب وفعل ضد القبیح والاخلال به بشرط فعل الواجب لوجوبه أو لوجه وجوبه والمندوب کذلک والضد لأنه ترک القبیح والاخلال به لأنه إخلال لأن المشقه من غیر عوض ظلم ولو أمکن الابتداء به کان عبثا.

أقول: المدح قول ینبئ عن ارتفاع حال الغیر مع القصد إلی الرفع منه، والثواب هو النفع المستحق المقارن للتعظیم والاجلال، والذم قول ینبئ عن اتضاع حال الغیر مع قصده، والعقاب هو الضرر المستحق المقارن للاستخفاف والإهانه. والمدح والثواب یستحقان بفعل الواجب وفعل المندوب وفعل ضد القبیح وهو الترک له علی ما ذهب من یثبت الترک ضدا (2) والاخلال بالقبیح. ومنع

[شماره صفحه واقعی : 551]

ص: 2598


1- المتن موافق للنسخ کلها.
2- أی ضدا للفعل. وفی النسخ الأخری علی مذهب من یثبت. إلا أن نسخه (م) متفرده بزیاده به بعد الاخلال الأول، وهو الحق المطابق للشرح بل المتن أیضا وقد جاء فی هامش (ش) بعد لفظه (کان) فی المتن کلمه التکلیف بدون بیان أنه من الأصل أو نسخه. وبالجمله عباره المتن علی ما اخترناه لا ریب فی صحتها، بیانها: أنه ذکر استحقاق الثواب والمدح بإزاء الأفعال الأربعه وهی: فعل الواجب، وفعل المندوب، وفعل ضد القبیح، وفعل الاخلال بالقبیح. ثم قال: إن الاستحقاق المذکور بإزاء تلک الأفعال مشروط بشرط. وذکر الشرط فی قبال تلک الأفعال علی الترتیب بقوله: بشرط فعل الواجب لوجوبه أو لوجه وجوبه. والمندوب کذلک أی بشرط فعل المندوب لندبه أو لوجه ندبه. والضد لأنه ترک القبیح أی بشرط فعل ضد القبیح لأنه ترک القبیح. والاخلال به لأنه إخلال به أی بشرط فعل الاخلال بالقبیح لأنه إخلال به. ثم علل الاستحقاق بقوله: لأن المشقه من غیر عوض ظلم. ثم قال: إن الابتداء بذلک العوض أی الاستحقاق عبث فیجب أن یکون بإزاء تلک الأفعال أی بإزاء التکلیف.

أبو علی وجماعه من المعتزله استحقاق المدح والثواب بالاخلال بالقبیح وصارا إلی ذلک لأن المکلف یمتنع خلوه من الأخذ والترک الذی هو فعل الضد، والحق ما ذکره المصنف رحمه الله فإن العقلاء یستحسنون ذم المخل بالواجب وإن لم یتصوروا منه فعلا کما یستحسنون ذمه علی فعل القبیح.

واعلم أنه یشترط فی استحقاق الفاعل المدح والثواب إیقاع الواجب لوجوبه أو لوجه وجوبه، وکذا المندوب یفعله لندبه أو لوجه ندبه، وکذا فی ترک القبیح یترکه لکونه ترک قبیح أو لوجه ذلک والاخلال بالقبیح لکونه إخلالا بالقبیح فإنه لو فعل الواجب أو المندوب لا لما ذکرناه لم یستحق مدحا ولا ثوابا علیهما، وکذا لو ترک القبیح لغرض آخر من لذه أو غیرها لم یستحق المدح والثواب.

والدلیل علی استحقاق الثواب بفعل الطاعه أنها مشقه قد ألزمها الله تعالی المکلف، فإن لم یکن لغرض کان عبثا وظلما وهو قبیح لا یصدر عن الحکیم، وإن کان لغرض فأما الإضرار وهو ظلم وأما النفع وهو إما أن یصح الابتداء به أو لا، والأول باطل وإلا لزم العبث فی التکلیف، والثانی هو المطلوب وذلک النفع هو المستحق بالطاعه المقارن للتعظیم والاجلال فإنه یقبح الابتداء بذلک لأن تعظیم من لا یستحقه قبیح.

قال: وکذا یستحق العقاب والذم بفعل القبیح والاخلال بالواجب لاشتماله علی اللطف وللسمع (1).

أقول: کما أن الطاعه سبب لاستحقاق الثواب فکذا المعصیه وهی فعل القبیح

[شماره صفحه واقعی : 552]

ص: 2599


1- باتفاق النسخ کلها.

وترک الواجب سبب لاستیجاب العقاب (1) لوجهین: أحدهما: عقلی کما ذهب إلیه جماعه من العدلیه، وتقریره أن العقاب لطف واللطف واجب، أما الصغری فلأن المکلف إذا عرف أن مع المعصیه یستحق العقاب (2) فإنه یبعد عن فعلها ویقرب إلی فعل ضدها وهو معلوم قطعا، وأما الکبری فقد تقدمت. الثانی: سمعی وهو الذی ذهب إلیه باقی العدلیه، وهو متواتر معلوم من دین النبی صلی الله علیه وآله وسلم.

إذا عرفت هذا فنقول: ذهب جماعه إلی أن الاخلال بالواجب لا یقتضی استحقاق ذم ولا عقاب، بل المقتضی لذلک هو فعل القبیح أو ضد فعل الواجب وهو ترکه، وقد تقدم بیان ذلک.

قال: ولا استبعاد فی اجتماع الاستحقاقین باعتبارین.

أقول: هذا جواب عن حجه من منع من کون الإخلال بالواجب سببا لاستحقاق الذم، وتقریره أنه لو کان ذلک سببا والاخلال بالقبیح سبب للمدح لکان المکلف إذا خلا من الأمرین مستحقا للذم والمدح. والجواب لا استبعاد فی اجتماع الاستحقاقین باعتبارین فیذم علی أحدهما ویمدح علی الآخر، کما إذا فعل طاعه ببعض أعضائه ومعصیه بالبعض الآخر.

قال: وإیجاب المشقه فی شکر النعمه قبیح (3).

أقول: ذهب أبو القاسم البلخی إلی أن هذه التکالیف وجبت شکرا للنعمه فلا تستلزم وجوب الثواب ولا یستحق بفعلها نفع وإنما الثواب تفضل من الله تعالی، وذهب جماعه من العدلیه إلی خلاف هذا القول، واحتج المصنف رحمه الله علی إبطاله بأنه یقبح عند العقلاء أن ینعم الانسان علی غیره ثم یکلفه ویوجب علیه شکره

[شماره صفحه واقعی : 553]

ص: 2600


1- کما فی (م) وفی (ص ش ز د): وهی فعل القبیح أو الاخلال بالواجب سبب لاستحقاق العقاب.
2- هکذا کانت العباره فی النسخ کلها إلا (ص) ففیها (أن بالمعصیه) کیف ما کان اسم أن یجب أن یکون هو الشأن.
3- باتفاق النسخ کلها.

ومدحته علی تلک النعمه من غیر إیصال ثواب إلیه ویعدون ذلک نقصا فی المنعم وینسبون إلی الریاء، وذلک قبیح لا یصدر من الحکیم فوجب القول باستحقاق الثواب.

قال: ولقضاء العقل به مع الجهل.

أقول: هذا دلیل ثان علی إبطال قول البلخی، وتقریره أن العقلاء بأسرهم یجزمون بوجوب شکر المنعم، وإذا کان وجوب الشکر معلوما بالعقل مع أن العقل لا یدرک التکالیف الشرعیه وجب القول بکونها لیست شکرا.

قال: ویشترط فی استحقاق الثواب (1) کون الفعل أو الاخلال به شاقا لا رفع الندم علی فعله ولا انتفاء النفع العاجل إذا فعل للوجه.

أقول: یشترط فی استحقاق الثواب کون الفعل المکلف به الواجب أو المندوب شاقا وکون الاخلال بالقبیح شاقا، إذ المقتضی لاستحقاق الثواب هو المشقه فإذا انتفت انتفی المقتضی للاستحقاق، ولا یشترط رفع الندم علی فعل الطاعه فإن الطاعه سبب لاستحقاق الثواب، وقد وجدت منفکه عنه لأنه فی حال الفعل یستحیل أن یکون نادما علیه. نعم نفی الندم شرط فی بقاء استحقاق الثواب، وکذا لا یشترط فی الثواب عدم النفع العاجل إذا أوقعه المکلف لوجه الوجوب أو للوجوب أو لوجه الندب أو للندب.

6- المسأله السادسه : فی صفات الثواب و العقاب

قال: ویجب اقتران الثواب بالتعظیم والعقاب بالإهانه للعلم الضروری

[شماره صفحه واقعی : 554]

ص: 2601


1- المتن توافقه النسخ کلها والزیادات فی المطبوعه تعلیقات أدرجت فی المتن. قوله: لا رفع الندم علی فعله أی یشترط فی استحقاق الثواب ما قلنا لا رفع الندم ولا انتفاء النفع العاجل أی لا یشترط ذاک ولا ذلک کما فی الشرح.

باستحقاقهما مع فعل موجبهما.

أقول: ذهبت المعتزله إلی أن الثواب نفع عظیم مستحق یقارنه التعظیم، والعقاب ضرر عظیم مستحق یقارنه الإهانه، واحتجوا علی وجوب اقتران التعظیم بالثواب واقتران الإهانه بالعقاب بأنا نعلم بالضروره أن فاعل الفعل الشاق (1) المکلف به فإنه یستحق التعظیم والمدح، وکذلک من فعل القبیح فإنه یستحق الإهانه والاستخفاف.

قال: ویجب دوامهما لاشتماله علی اللطفیه (2) ولدوام المدح والذم ولحصول نقیضیهما لولاه.

أقول: ذهب المعتزله إلی أن الثواب والعقاب دائمان، واختلف فی العلم بدوامهما هل هو عقلی أو سمعی؟ فذهبت المعتزله إلی أنه عقلی، وذهبت المرجئه إلی أنه سمعی.

واحتج المصنف رحمه الله علی دوامهما بوجوه: أحدها: أن العلم بدوام الثواب والعقاب یبعث العبد علی فعل الطاعه ویبعده عن المعصیه وذلک ضروری، وإذا کان کذلک کان لطفا واللطف واجب علی ما مر. الثانی: أن المدح والذم دائمان، إذ لا وقت إلا ویحسن مدح المطیع وذم العاصی إذا لم یظهر منه ندم علی ما فعل، وهما معلولا الطاعه والمعصیه فیجب کون الطاعه والمعصیه فی حکم الدائمتین، فیجب دوام الثواب والعقاب لأن دوام أحد المعلولین یستلزم دوام المعلول الآخر، لأن العله تکون دائمه أو فی حکم الدائمه. الثالث: أن الثواب لو کان منقطعا لحصل لصاحبه الألم بانقطاعه، ولو کان العقاب منقطعا لحصل لصاحبه السرور (3) بانقطاعه، وذلک ینافی الثواب والعقاب لأنهما خالصان عن الشوائب، هذا ما

[شماره صفحه واقعی : 555]

ص: 2602


1- کما فی (م)، والنسخ الأخری کلها: إن من فعل الفعل الشاق.
2- باتفاق النسخ کلها.
3- کما فی النسخ کلها إلا (م) ففیها: لحصل له السرور.

فهمناه من کلام المصنف رحمه الله. وقوله: لحصول نقیضیهما، یعنی نقیضی الثواب والعقاب، لولاه أی لولا الدوام.

قال: ویجب خلوصهما وإلا لکان الثواب أنقص حالا من العوض والتفضل علی تقدیر حصوله فیهما وهو أدخل فی باب الزجر.

أقول: یجب خلوص الثواب والعقاب عن الشوائب، أما الثواب فلأنه لولا ذلک لکان العوض والتفضل أکمل منه لأنه یجوز خلوصهما عن الشوائب وحینئذ یکون الثواب أنقص درجه وأنه غیر جائز، وأما العقاب فلأنه أعظم فی الزجر (1) فیکون لطفا.

قال: وکل ذی مرتبه فی الجنه (2) لا یطلب الأزید ویبلغ سرورهم بالشکر إلی حد انتفاء المشقه وغناؤهم بالثواب ینفی مشقه ترک القبائح وأهل النار یلجأون إلی ترک القبیح.

أقول: لما ذکر أن الثواب خالص عن الشوائب ورد علیه أن أهل الجنه یتفاوتون فی الدرجات، فالأنقص إذا شاهد من هو أعظم ثوابا حصل له الغم بنقص درجته عنه وبعدم اجتهاده فی العباده وأیضا، فإنه یجب علیهم الشکر لنعم الله تعالی والاخلال بالقبائح وفی ذلک مشقه. والجواب عن الأول أن شهوه کل

[شماره صفحه واقعی : 556]

ص: 2603


1- باتفاق النسخ کلها. وفی المطبوعه فلأنه أدخل فی الزجر. وهذا تحریف سنح من ظاهر قول الماتن: (وهو أدخل فی باب الزجر). والصواب أعظم، وهو تفسیر أدخل. یعنی یجب خلوص الثواب من شوائب الألم أی یجب أن لا یکون مشوبا بألم من مثل الحزن والغم والخوف ونحوها، وکذا یجب خلوص العقاب من شوائب اللذه أی یجب أن لا یکون مشوبا باللذه.
2- وذلک لأن الدرجات هنالک لیست إلا مراتب الأعمال الصالحه والحقائق الایقانیه النوریه المکسوبه هاهنا. وعن مولانا إمام الملک والملکوت الصادق علیه السلام: لا تقولن الجنه واحده إن الله یقول: ومن دونهما جنتان، ولا تقولن درجه واحده إن الله یقول: درجات بعضها فوق بعض، إنما تفاضل القوم بالأعمال، رواه فی الصافی فی سوره الرحمن فی تفسیر قوله سبحانه: (ومن دونهما جنتان).

مکلف مقصوره علی ما حصل له ولا یغتم بفقد الأزید لعدم اشتهائه له، وعن الثانی أنه یبلغ سرورهم بالشکر علی النعمه إلی حد تنتفی المشقه معه. وأما الاخلال بالقبائح فإنه لا مشقه علیهم فیها لأنه تعالی یغنیهم بالثواب ومنافعه عن فعل القبیح فلا تحصل لهم مشقه، أما أهل النار فإنهم یلجأون إلی فعل ما یجب علیهم وترک القبائح فلا تصدر عنهم، ولیس ذلک تکلیفا لأنه بالغ حد الالجاء ویحصل من ذلک نوع من العقاب أیضا.

قال: ویجوز توقف الثواب علی شرط وإلا لأثیب العارف بالله تعالی خاصه.

أقول: ذهب جماعه إلی أن الثواب یجوز أن یکون موقوفا علی شرط ومنعه آخرون، والأول هو الحق، والدلیل علیه أنه لولا ذلک لکان العارف بالله تعالی وحده مثابا مع عدم نظره فی المعجزه وعدم تصدیقه بالنبی صلی الله علیه وآله وسلم، والتالی باطل إجماعا فکذا المقدم، بیان الشرطیه أن المعرفه طاعه مستقله بنفسها فلو لم یتوقف الثواب علیها علی شرط لوجبت إثابه من لم یصدق بالنبی صلی الله علیه وآله وسلم حیث لم ینظر فی معجزته.

قال: وهو مشروط بالموافاه (1) لقوله تعالی: (لئن أشرکت لیحبطن عملک)

[شماره صفحه واقعی : 557]

ص: 2604


1- أی الثواب مشروط بأن عامل الخیر یوافی إیمانه الموت أی یدوم إیمانه إلی حال الموت ویوافی بالطاعه سلیمه إلی الموت. قال فی تفسیر المجمع عند قوله سبحانه: (وإذ قلنا للملائکه اسجدوا لآدم فسجدوا إلا إبلیس أبی واستکبر وکان من الکافرین) (البقره 34): وأما قوله تعالی: (وکان من الکافرین) قیل: معناه کان کافرا فی الأصل، وهذا القول یوافق مذهبنا فی الموافاه. وفی نسخه مخطوطه مصححه من المجمع عندنا مزدانه بتعلیقات عتیقه، جاءت عباره التعلیقه فی المقام هکذا: اختلف المعتزله فی اشتراط الموافاه فی الثواب والعقاب فقال بهما مشائخ بغداد وأنکره الباقون. والقائلون بالموافاه اختلفوا فمنهم من قال: لا یثبت الاستحقاق بهما إلا فی الآخره وهو إذا وافی العبد بالطاعه سلیمه إلی دار الآخره. ومنهم من قال: یثبت فی حال الموت وهو إذا وافی العبد بها إلی الموت. ومنهم من قال: بل فی حال الطاعه أو المعصیه بشرط الموافاه وهو إذا کان معلوم الحکم منه أنه لا محبط الطاعه إلی حاله الموت. احتج المشترطون بأن ثواب الأیمان دائم فلو لم یتوقف علی الموافاه لکان المرتد إما أن یستحق العقاب الدائم مع استحقاق دوام الثواب، أو یکون أحدهما زائلا بالآخر وهو المطلوب. واعلم أن استحقاق الثواب یتوقف علی الاستمرار علی الإیمان وعلامه ذلک الموافاه.

وقوله تعالی: (ومن یرتدد منکم عن دینه).

أقول: اختلف المعتزله علی أربعه أقوال: فقال بعضهم: إن الثواب والعقاب یستحقان فی وقت وجود الطاعه والمعصیه وأبطلوا القول بالموافاه. وقال آخرون:

إنهما یستحقان فی الدار الآخره. وقال آخرون: إنهما یستحقان حال الاخترام.

وقال آخرون: إنهما یستحقان فی الحال بشرط الموافاه، فإن کان فی علم الله تعالی أنه یوافی الطاعه سلیمه إلی حال الموت أو الآخره استحق بها الثواب فی الحال وکذا المعصیه وإن کان فی علمه تعالی أنه یحبط الطاعه أو یتوب من المعصیه قبل الموافاه لم یستحق الثواب ولا العقاب بهما، واستدل المصنف رحمه الله علی القول بالموافاه بقوله تعالی: (لئن أشرکت لیحبطن عملک) وبقوله تعالی:

(ومن یرتدد منکم عن دینه فیمت وهو کافر فأولئک حبطت أعمالهم) وتقریره أن نقول (1): إما أن یکون المراد بالاحباط هنا کون العمل باطلا فی أصله أو أن

[شماره صفحه واقعی : 558]

ص: 2605


1- العباره قد حرفت فی النسخ المطبوعه والمخطوطه تحریفا فاحشا، ومختارنا مطابق لما فی نسخه (م) وهو الحق محققا. فنقول فی بیانه علی وزان کلام الشارح العلامه فی تقریر هذا المطلب القویم الأصیل: إن الثواب مشروط بالموافاه علی ما تقدم منا تفسیرها آنفا، وذلک بالکریمتین اللتین استدل بهما المحقق الطوسی علی الموافاه، فإن المراد بالاحباط والحبط فیهما یتصور علی وجوه ثلاثه: أحدها: أن یکون العمل باطلا فی أصله. وثانیها: أن الثواب یسقط بعد ثبوته. وثالثها: أن الکفر أی الشرک والارتداد أبطله، أی لم یتحقق الموافاه. والوجه الأول باطل بدلیلین: الأول: أن الله سبحانه علق بطلان العمل بالشرک المتجدد حیث قال: لئن أشرکت لیحبطن عملک، وقال: ومن یرتدد منکم.. الآیه. الدلیل الثانی: أن قوله سبحانه فی الآیتین شرط وجزاء، والشرط والجزاء أنما یقعان فی المستقبل، فبالأول أی الشرط یبطل الثانی أی الجزاء، یعنی إذا سنح الشرک والارتداد یحبط الأعمال فلا یکون العمل باطلا فی أصله. والوجه الثانی باطل لأنه إحباط کما یأتی فی المسأله الآتیه. فإذا بطل الوجهان الأولان تعین الوجه الثالث وهو صحه القول بالموافاه. فبما بینا دریت أن المراد من قوله: وبالأول یبطل الثانی، هو الشرط والجزاء، وقد توهم بعضهم أن المراد بهما هو الوجه الأول والثانی. ثم أوجب هذا الوهم السوء تبدیل الثانی بالثالث وإسقاط قوله فتعین الثالث. والصوره المحرفه هکذا: والأولان باطلان أما الأول لأنه علق بطلانه بالشرک ولأنه شرط وجزاؤهما أنما یقعان فی المستقبل وبالأول یبطل الثانی وأما الثالث فلما یأتی من بطلان التحابط.

الثواب یسقط بعد ثبوته أو أن الکفر أبطله، والأولان باطلان. أما الأول فلأنه علق بطلانه بالشرک المتجدد ولأنه شرط وجزاء وهما أنما یقعان فی المستقبل وبالأول یبطل الثانی، وأما الثانی فلما یأتی من بطلان التحابط فتعین الثالث.

7- المسأله السابعه : فی الإحباط و التکفیر

قال: والاحباط باطل (1) لاستلزامه الظلم ولقوله تعالی: (فمن یعمل مثقال

[شماره صفحه واقعی : 559]

ص: 2606


1- وهو فی الحقیقه الکشف عن عدم الیقین فی الإیمان، وعدم الاخلاص فی العباده کالمرائی فیری لا ثواب له لأنه عمل لغیر وجه الله واقعا کما قال سبحانه: (کالذی ینفق ماله رئاء الناس ولا یؤمن بالله والیوم الآخر فمثله کمثل صفوان علیه تراب فأصابه وابل فترکه صلدا لا یقدرون علی شئ مما کسبوا) (البقره 264). وقال عز من قائل: (ألا لله الدین الخالص) (الزمر 3) والروایات فی بطلان عمل المرائی أیضا داله علی ذلک، ولیس هاهنا إحباط بمعناه الحقیقی. قال الطبرسی فی المجمع فی تفسیر قوله تعالی: (وقلنا یا آدم اسکن أنت وزوجک الجنه) الآیه (البقره 35): وإنما قلنا لا یجوز مواقعه الکبائر علی الأنبیاء علیهم السلام من حیث أن القبیح یستحق فاعله به الذم والعقاب لأن المعاصی عندنا کلها کبائر وإنما تسمی صغیره بإضافتها إلی ما هو أکبر عقابا منها لأن الاحباط قد دل الدلیل عندنا علی بطلانه وإذا بطل ذلک فلا معصیه إلا ویستحق فاعلها الذم والعقاب وإذا کان الذم والعقاب منفیین عن الأنبیاء علیهم السلام وجب أن ینتفی عنهم سائر الذنوب.. الخ. وقال فیه عند کلامه سبحانه: قل أتحاجوننا فی الله وهو ربنا وربکم ولنا أعمالنا ولکم أعمالکم ونحن له مخلصون (البقره 139): فصل فی ذکر الاخلاص: روی عن حذیفه بن الیمان قال: سألت النبی صلی الله علیه وآله وسلم عن الاخلاص ما هو؟ قال: سألت جبرئیل علیه السلام عن ذلک قال: سألت رب العزه عن ذلک فقال: هو سر من سری استودعته قلب من أحببته من عبادی. وروی عن ابن إدریس الخولانی عن النبی صلی الله علیه وآله وسلم قال: إن لکل حق حقیقه وما بلغ عبد حقیقه الاخلاص حتی لا یحب أن یحمد علی شئ من عمل الله. وقال سعید بن جبیر: الاخلاص أن یخلص العبد دینه وعمله لله ولا یشرک به فی دینه ولا یرائی بعمله أحدا. وقیل: الاخلاص أن تستوی أعمال العبد فی الظاهر والباطن. وقیل: هو ما استتر من الخلائق واستصفی من العلائق. وقیل: هو أن یکتم حسناته کما یکتم سیئاته.

ذره خیرا یره).

أقول: اختلف الناس هنا، فقال جماعه من المعتزله بالاحباط والتکفیر، ومعناهما أن المکلف یسقط ثوابه المتقدم بالمعصیه المتأخره أو تکفر ذنوبه المتقدمه بطاعته المتأخره ونفاهما المحققون، ثم القائلون بهما اختلفوا فقال أبو علی: إن المتأخر یسقط المتقدم ویبقی علی حاله. وقال أبو هاشم: إنه ینتفی الأقل بالأکثر وینتفی من الأکثر بالأقل ما ساواه ویبقی الزائد مستحقا وهذا هو الموازنه، ویدل علی بطلان الاحباط أنه یستلزم الظلم لأن من أساء وأطاع وکانت إساءته أکثر یکون بمنزله من لم یحسن وإن کان إحسانه أکثر یکون بمنزله من لم یسئ وإن تساویا یکون مساویا لمن لم یصدر عنه أحدهما ولیس کذلک عند العقلاء، ولقوله تعالی: (فمن یعمل مثقال ذره خیرا یره ومن یعمل مثقال ذره شرا یره) والایفاء بوعده ووعیده واجب.

قال: ولعدم الأولویه إذا کان الآخر ضعفا (1) وحصول المتناقضین مع التساوی.

[شماره صفحه واقعی : 560]

ص: 2607


1- الضعف بالکسر فالسکون وما فی بعض النسخ: (ضعیفا) فمحرف بلا حرف. وفی (ت) بعد قوله ضعفا: وحصولها لمتناقضین والنسخ الأخری کما اخترناه وحصول المتناقضین مجرور معطوف علی عدم الأولویه. ونسخه (م) قد نقصت منها عده صفحات من هذه المسأله إلی المسأله الخامسه عشره. الکلام فی رد قول أبی هاشم بالموازنه وقد دریت أنه ذهب إلی أنه ینتفی الأقل بالأکثر، وینتفی من الأکثر بالأقل ما ساواه ویبقی الزائد مستحقا، فالمحقق أتی بدلیلین فی إبطال قوله أحدهما بعدم الأولویه علی فرض أحد من الثواب والعقاب ضعفا للآخر کما مثل الشارح العلامه بقوله: إذا فرضنا استحق المکلف خمسه أجزاء من الثواب وعشره أجزاء من العقاب. والثانی حصول المتناقضین أی جمعهما علی فرض تساوی الثواب والعقاب کما مثل فی الشرح بقوله: ولو فرضنا أنه فعل خمسه أجزاء من الثواب وخمسه أجزاء من العقاب. وتقریر الشارح فی بیان الدلیلین خال عن التکلف جار علی أسلوبه الطبیعی. والأستاذ العلامه الشعرانی عدل من الضعف إلی الضعیف ففسر العباره بما لیس بمراد وقد تکلف بما استفاد، وأسند بیان الشارح إلی التکلف وعدم السداد.

أقول: هذا دلیل علی إبطال قول أبی هاشم بالموازنه، وتقریره أنا إذا فرضنا أنه استحق المکلف خمسه أجزاء من الثواب وعشره أجزاء من العقاب، فلیس إسقاط إحدی الخمستین من العقاب بالخمسه من الثواب أولی من الأخری، فإما أن یسقطا معا وهو خلاف مذهبه أو لا یسقط شئ منهما وهو المطلوب، ولو فرضنا أنه فعل خمسه أجزاء من الثواب وخمسه أجزاء من العقاب فإن تقدم إسقاط أحدهما للآخر لم یسقط الباقی بالمعدوم لاستحاله صیروره المغلوب والمعدوم غالبا ومؤثرا، وإن تقارنا لزم وجودهما معا لأن وجود کل منهما نفی وجود الآخر فیلزم وجودهما حال عدمهما، وذلک جمع بین المتناقضین.

8- المسأله الثامنه : فی انقطاع عذاب أصحاب الکبائر

قال: والکافر مخلد (1) وعذاب صاحب الکبیره منقطع لاستحقاقه الثواب بإیمانه ولقبحه عند العقلاء.

أقول: أجمع المسلمون کافه علی أن عذاب الکافر مؤبد لا ینقطع، واختلفوا

[شماره صفحه واقعی : 561]

ص: 2608


1- فإنه بإبطال نفسه وجعلها بتراء صار من سنخ الجحیم فلا ترد النعیم، کما لو کان فی هذه النشأه مخلدا فأزال مره بصره بسوء عمله آنا ما، فإنه فی هذه النشأه أعمی مخلدا فلا یسمع منه أن یقول إن سوء عملی کان آنا ما فلماذا کنت أعمی بالخلود المؤبد.

فی أصحاب الکبائر من المسلمین فالوعیدیه علی أنه کذلک، وذهبت الإمامیه وطائفه کثیره من المعتزله والأشاعره إلی أن عذابه منقطع، وینبغی أن یعرف هنا الصغیر والکبیر من الذنب (1) أما الصغیر فیقال علی وجوه:

(منها): ما یقال بالإضافه إلی الطاعه، فیقال: هذه المعصیه صغیره فی مقابله الطاعه أو هی أصغر من هذه الطاعه، باعتبار أن عقابها ینقص فی کل وقت عن ثواب تلک الطاعه فی کل وقت، وإنما شرطنا عموم الوقت لأنه متی اختلف الحال فی ذلک بأن یزید تاره ثواب الطاعه عن عقاب المعصیه وتاره ینقص لم نقل إن تلک صغیره بالإضافه إلی تلک الطاعه علی الإطلاق، بل تقید بالحاله التی یکون عقابها أقل من ثواب الطاعه وحصول الاختلاف بما یقترن بالطاعه والمعصیه، فإن الإنفاق فی سبیل الله مختلف کما قال تعالی: (لا یستوی منکم من أنفق من قبل الفتح).

(ومنها) أن یقال بالنسبه إلی معصیه أخری، فیقال: هذه المعصیه أصغر من تلک، بمعنی أن عقاب هذه ینقص فی کل وقت عن عقاب الأخری.

(ومنها) أن یقال بالإضافه إلی ثواب فاعلها، بمعنی أن عقابها ینقص فی کل وقت عن ثواب فاعلها فی کل وقت، هذا هو الذی یطلقه العلماء علیه، والکبیر یقال علی وجوه مقابله لهذه الوجوه.

إذا عرفت هذا فنقول: الحق أن عقاب أصحاب الکبائر منقطع، والدلیل علیه وجهان: الأول: أنه یستحق الثواب بإیمانه لقوله تعالی: (فمن یعمل مثقال ذره خیرا یره) والإیمان أعظم أفعال الخیر، فإذا استحق العقاب بالمعصیه فإما أن یقدم الثواب علی العقاب وهو باطل بالاجماع لأن الثواب المستحق بالإیمان دائم علی ما تقدم أو بالعکس وهو المراد والجمع محال. الثانی: یلزم أن یکون من عبد الله

[شماره صفحه واقعی : 562]

ص: 2609


1- قد تقدم آنفا عن المجمع أن المعاصی عندنا کلها کبائر وإنما تسمی صغیره بإضافتها إلی ما هو أکبر عقابا منها، فلا تنظر إلی الذنب أنه محقر بل انظر إلی من عصیته.

تعالی مده عمره بأنواع القربات إلیه ثم عصی فی آخر عمره معصیه واحده مع بقاء إیمانه مخلدا فی النار کمن أشرک بالله تعالی مده عمره، وذلک محال لقبحه عند العقلاء.

قال: والسمعیات متأوله ودوام العقاب مختص بالکافر.

أقول: هذا إشاره إلی الجواب عن حجج الوعیدیه واحتجوا بالنقل والعقل.

(أما النقل) فالآیات الداله علی خلودهم کقوله تعالی: (ومن یعص الله ورسوله ویتعد حدوده یدخله نارا خالدا فیها) وقوله تعالی: (ومن یقتل مؤمنا متعمدا فجزاؤه جهنم خالدا فیها) إلی غیر ذلک من الآیات. (وأما العقل) فما تقدم من أن العقاب والثواب یجب دوامهما. (والجواب) عن السمع التأویل إما بمنع العموم والتخصیص بالکفار وإما بتأویل الخلود بالبقاء المتطاول وإن لم یکن دائما، وعن العقل بأن دوام العقاب أنما هو فی حق الکافر أما غیره فلا.

9- المسأله التاسعه : فی جواز العفو

قال: والعفو واقع لأنه حقه تعالی فجاز إسقاطه ولا ضرر علیه فی ترکه مع ضرر النازل به فحسن إسقاطه ولأنه إحسان.

أقول: ذهب جماعه من معتزله بغداد إلی أن العفو جائز عقلا غیر جائز سمعا، وذهب البصریون إلی جوازه سمعا وهو الحق، واستدل علیه المصنف رحمه الله بوجوه (1)، الأول أن العقاب حق لله تعالی فجاز ترکه والمقدمتان ظاهرتان.

[شماره صفحه واقعی : 563]

ص: 2610


1- بوجوه، کما فی (ص). وفی (ق ش ز د): بوجوه ثلاثه. وعباره المتن أیضا جاءت فی غیر (ت): ولأنه إحسان، بالواو، وأما نسخه (ت) ففیها: فحسن إسقاطه لأنه إحسان بدون الواو. ونسخه (م) هاهنا ساقطه وقد کتبت ثانیه وکانت هی أقدم النسخ. فالوجوه محموله علی أقل الجمع، ولکن الشارح القوشجی فی شرحه بعد بیان الوجهین قال: الثالث العفو إحسان والاحسان علی الله تعالی واجب، وکلامه هذا بیان لقول المحقق الطوسی ولأنه إحسان کما هو ظاهر. وظنی أن کلام الشارح العلامه فی الوجه الثالث سقط عن قلم النساخ وقد رأیت نظیره فی الکتاب، فیجب أن یضاف إلیه نحو قول القوشجی بأن یقال: الثالث العفو إحسان والاحسان علی الله تعالی واجب، بیانا لقوله: ولأنه إحسان.

الثانی: أن العقاب ضرر بالمکلف ولا ضرر فی ترکه علی مستحقه وکل ما کان کذلک کان ترکه حسنا، أما أنه ضرر بالمکلف فضروری وأما عدم الضرر فی ترکه فقطعی لأنه تعالی غنی بذاته عن کل شئ وأما إن ترک مثل هذا حسن فضروری.

قال: وللسمع.

أقول: هذا دلیل الوقوع سمعا وهو الآیات الداله علی العفو کقوله تعالی: (إن الله لا یغفر أن یشرک به ویغفر ما دون ذلک لمن یشاء) فإما أن یکون هذان الحکمان مع التوبه أو بدونها، والأول باطل لأن الشرک یغفر مع التوبه فتعین الثانی، (وأیضا) المعصیه مع التوبه یجب غفرانها ولیس المراد فی الآیه المعصیه التی یجب غفرانها، لأن الواجب لا یعلق بالمشیئه فما کان یحسن قوله لمن یشاء فوجب عود الآیه إلی معصیه لا یجب غفرانها کقوله تعالی: وإن ربک لذو مغفره للناس علی ظلمهم و (علی) تدل علی الحال أو الغرض کما یقال: ضربت زیدا علی عصیانه، أی لأجل عصیانه وهو غیر مراد هنا قطعا فتعین الأول. (وأیضا) فالله تعالی قد نطق فی کتابه العزیز بأنه عفو غفور، وأجمع المسلمون علیه ولا معنی له إلا إسقاط العقاب عن العاصی.

10- المسأله العاشره : فی الشفاعه

(1)

قال: والاجماع علی الشفاعه فقیل لزیاده المنافع ویبطل بنا فی حقه صلی الله علیه وآله.

[شماره صفحه واقعی : 564]

ص: 2611


1- المحقق فی الشفاعه أن المؤمن یکسبها فی هذه النشأه باتباع سیره الشفیع فما حرثه فی مزرعه نفسه هاهنا یری نتیجته فی نشأته الأخری التی هی یوم حصاده والنتیجه فی طول العمل بل الجزاء نفس العمل، فافهم.

أقول: اتفقت العلماء علی ثبوت الشفاعه للنبی صلی الله علیه وآله، ویدل علیه قوله تعالی: (عسی أن یبعثک ربک مقاما محمودا) قیل: إنه الشفاعه، واختلفوا فقالت الوعیدیه: إنها عباره عن طلب زیاده المنافع للمؤمنین المستحقین للثواب، وذهبت التفضلیه إلی أن الشفاعه للفساق من هذه الأمه فی إسقاط عقابهم وهو الحق، وأبطل المصنف الأول بأن الشفاعه لو کانت فی زیاده المنافع لا غیر لکنا شافعین فی النبی صلی الله علیه وآله حیث نطلب له من الله تعالی علو الدرجات، والتالی باطل قطعا لأن الشافع أعلی من المشفوع فیه فالمقدم مثله.

قال: ونفی المطاع لا یسلتزم نفی المجاب وباقی السمعیات متأوله بالکفار (1).

أقول: هذا إشاره إلی جواب من استدل علی أن الشفاعه أنما هی فی زیاده المنافع، وقد استدلوا بوجوه: الأول: قوله تعالی: (ما للظالمین من حمیم ولا شفیع یطاع) نفی الله تعالی قبول الشفاعه عن الظالم والفاسق ظالم. (والجواب) أنه تعالی نفی الشفیع المطاع ونحن نقول به لأنه لیس فی الآخره شفیع یطاع لأن المطاع فوق المطیع والله تعالی فوق کل موجود ولا أحد فوقه، ولا یلزم من نفی الشفیع المطاع نفی الشفیع المجاب، سلمنا لکن لم لا یجوز أن یکون المراد بالظالمین هنا الکفار جمعا بین الأدله؟ الثانی: قوله تعالی: (وما للظالمین من أنصار) ولو شفع علیه السلام فی الفاسق لکان ناصرا له. الثالث: قوله تعالی: (ولا تنفعها شفاعه) (یوما لا تجزی نفس عن نفس شیئا) (فما تنفعهم شفاعه الشافعین) والجواب عن هذه الآیات کلها أنها مختصه بالکفار جمعا بین الأدله. الرابع: قوله تعالی: (ولا یشفعون إلا لمن ارتضی) نفی شفاعه الملائکه عن غیر المرتضی لله تعالی والفاسق غیر مرتضی (2) والجواب لا نسلم أن الفاسق غیر مرتضی بل هو

[شماره صفحه واقعی : 565]

ص: 2612


1- فی الکفار، کما فی (ت)، والنسخ الأخری: متأوله بالکفار.
2- وفی نسخه (ق) کتبت فوق غیر مرتضی هذه اللفظه: بخطه. یعنی أن غیر مرتضی بخط الشارح العلامه.

مرتضی لله تعالی فی إیمانه.

قال: وقیل فی إسقاط المضار والحق صدق الشفاعه فیهما وثبوت الثانی له صلی الله علیه وآله بقوله: ادخرت شفاعتی لأهل الکبائر من أمتی.

أقول: هذا هو المذهب الثانی الذی حکیناه أولا وهو أن الشفاعه فی إسقاط المضار، ثم بین المصنف رحمه الله أنها تطلق علی المعنیین معا، کما یقال: شفع فلان فی فلان إذا طلب له زیاده منافع أو إسقاط مضار وذلک متعارف عند العقلاء، ثم بین أن الشفاعه بالمعنی الثانی - أعنی إسقاط المضار - ثابته للنبی صلی الله علیه وآله وسلم: ادخرت شفاعتی لأهل الکبائر من أمتی، وذلک حدیث مشهور.

11- المسأله الحادیه عشره : فی وجوب التوبه

قال: والتوبه واجبه (1) لدفعها الضرر ولوجوب الندم علی کل قبیح أو إخلال بواجب.

أقول: التوبه هی الندم علی المعصیه لکونها معصیه والعزم علی ترک المعاوده فی المستقبل لأن ترک العزم یکشف عن نفی الندم، وهی واجبه بالاجماع لکن اختلفوا فذهب جماعه من المعتزله إلی أنها تجب من الکبائر المعلوم کونها کبائر أو المظنون فیها ذلک ولا یجب من الصغائر المعلوم منها أنها صغائر. وقال آخرون: إنها لا تجب من ذنوب تاب عنها من قبل. وقال آخرون: إنها تجب من کل صغیر وکبیر من المعاصی أو الاخلال بالواجب سواء تاب عنها قبل أو لم یتب.

وقد استدل المصنف علی وجوبها بأمرین: الأول: أنها دافعه للضرر الذی هو العقاب أو الخوف منه ودفع الضرر واجب. الثانی: أنا نعلم قطعا وجوب الندم علی

[شماره صفحه واقعی : 566]

ص: 2613


1- قد بحثنا عن وجوب التوبه علی الاستقصاء فی ثلاثه عشر مبحثا فی المجلد الأول من تکمله المنهاج (ص 171 - 209 ج 1 ط 1) فراجع.

فعل القبیح أو الاخلال بالواجب. إذا عرفت هذا فنقول: إنها تجب عن کل ذنب لأنها تجب من المعصیه لکونها معصیه ومن الاخلال بواجب لکونه کذلک، وهذا عام فی کل ذنب وإخلال بواجب.

قال: ویندم علی القبیح لقبحه وإلا انتفت وخوف النار إن کان الغایه فکذلک وکذا الاخلال.

أقول: یجب علی التائب أن یندم علی القبیح لقبحه وأن یعزم علی ترک المعاوده إلیه، إذ لولا ذلک انتفت التوبه کمن یتوب عن المعصیه حفظا لسلامه بدنه أو لعرضه بحیث لا ینثلم عند الناس، فإن مثل هذا لا یعد توبه لانتفاء الندم فیه.

وأما التائب خوفا من النار فإن کان الخوف من النار هو الغایه فی توبته بمعنی أنه لولا خوف النار لم یتب فکذلک أی لا یصح منه التوبه لأنها لیست توبه عن القبیح لقبحه، فجری مجری طالب سلامه البدن وإن لم یکن هو الغایه بأن یندم علیه لأنه قبیح وفیه عقاب النار ولولا القبح لما ندم علیه وإن کان فیه خوف النار صحت توبته، وکذا الاخلال بالواجب إن ندم علیه لأنه إخلال بواجب وعزم علی فعل الواجب فی المستقبل لأجل کونه إخلالا بواجب، فهی توبه صحیحه وإن کان خوفا من النار أو من فوات الجنه، فإن کان هو الغایه لم تصح توبته وإلا کانت صحیحه، ولهذا إن المسئ لو اعتذر إلی المظلوم لا لأجل إساءته بل لخوفه من عقوبه السلطان لم یقبل العقلاء عذره.

قال: فلا تصح من البعض ولا یتم القیاس علی الواجب.

أقول: اختلف شیوخ المعتزله فذهب أبو هاشم إلی أن التوبه لا تصح من قبیح دون قبیح، وذهب أبو علی إلی جواز ذلک، والمصنف رحمه الله استدل علی مذهب أبی هاشم بأنا قد بینا أنه یجب أن یندم علی القبیح لقبحه ولولا ذلک لم تکن مقبوله علی ما تقدم والقبح حاصل فی الجمیع، فلو تاب من قبیح دون قبیح کشف ذلک عن کونه تائبا عنه لا لقبحه.

[شماره صفحه واقعی : 567]

ص: 2614

واحتج أبو علی بأنه لو لم تصح التوبه عن قبیح دون قبیح لم یصح الاتیان بواجب دون واجب، والتالی باطل فالمقدم مثله، بیان الشرطیه أنه کما یجب علیه ترک القبیح لقبحه کذا یجب علیه فعل الواجب لوجوبه، فلو لزم من اشتراک القبائح فی القبح عدم صحه التوبه من بعض القبائح دون بعض لزم من اشتراک الواجبات فی الوجوب عدم صحه الاتیان بواجب دون آخر. وأما بطلان التالی فبالاجماع، إذ لا خلاف فی صحه صلاه من أخل بالصوم. وأجاب أبو هاشم بالفرق بین ترک القبیح لقبحه وفعل الواجب لوجوبه بالتعمیم فی الأول دون الثانی، فإن من قال: لا آکل الرمانه لحموضتها، فإنه لا یقدم علی أکل کل حامض لاتحاد الجهه فی المنع، ولو أکل الرمانه لحموضتها لم یلزم أن یتناول کل رمانه حامضه فافترقا، وإلیه أشار المصنف رحمه الله بقوله: ولا یتم القیاس علی الواجب، أی لا یتم قیاس ترک القبیح لقبحه علی فعل الواجب لوجوبه.

قال: ولو اعتقد فیه الحسن صحت.

أقول: قد تصح التوبه من قبیح دون قبیح إذا اعتقد التائب فی بعض القبائح أنها حسنه وتاب عما یعتقده قبیحا، فإنه یقبل توبته لحصول الشرط فیه وهو ندمه علی القبیح لقبحه، ولهذا إذا تاب الخارجی عن الزنا فإنه یقبل توبته وإن کان اعتقاده قبیحا، لأنه لا یعتقده کذلک فیصدق فی حقه أنه تاب عن القبیح لقبحه.

قال: وکذا المستحقر (1).

أقول: إذا کان هناک فعلان: أحدهما عظیم القبح والآخر صغیره وهو مستحقر بالنسبه إلیه حتی لا یکون معتدا به، ویکون وجوده بالنسبه إلی العظیم کعدمه حتی تاب فاعل القبیح من العظیم فإنه تقبل توبته، مثال ذلک: إن الانسان إذا قتل ولد غیره وکسر له قلما ثم تاب وأظهر الندم علی قتل الولد دون کسر القلم فإنه تقبل

[شماره صفحه واقعی : 568]

ص: 2615


1- وفی (ت) فقط: وکذا المستخف. وقوله فی آخر الشرح: فکذا الندم، کما فی (ص) والنسخ الأخری: وکذا العزم.

توبته ولا یعتد العقلاء بکسر القلم وإن کان لا بد من أن یندم علی جمیع إساءته، وکما أن کسر القلم حال قتل الولد لا یعد إساءه فکذا الندم.

قال: والتحقیق (1) أن ترجیح الداعی إلی الندم عن البعض یبعث علیه وإن اشترک الداعی فی الندم علی القبیح کما فی الدواعی إلی الفعل، ولو اشترک الترجیح اشترک وقوع الندم وبه یتأول کلام أمیر المؤمنین وأولاده علیهم السلام وإلا لزم الحکم ببقاء الکفر علی التائب منه المقیم علی صغیره.

أقول: لما شرع فی تقریر کلام أبی هاشم ذکر التحقیق فی هذا المقام، وتقریره أن نقول: الحق أنه تجوز التوبه عن قبیح دون قبیح، لأن الأفعال تقع بحسب الدواعی وتنتفی بحسب الصوارف، فإذا ترجح الداعی وقع الفعل.

إذا عرفت هذا فنقول: یجوز أن یرجح فاعل القبائح دواعیه إلی الندم علی بعض القبائح دون بعض، وإن کانت القبائح مشترکه فی أن الداعی یدعو إلی الندم علیها، وذلک بأن تقترن ببعض القبائح قرائن زائده کعظم الذنب أو کثره الزواجر عنه أو الشناع عند العقلاء عند فعله، ولا تقترن هذه القرائن ببعض القبائح فلا یندم علیها، وهذا فی دواعی الفعل فإن الأفعال الکثیره قد تشترک فی الدواعی ثم یؤثر صاحب الدواعی بعض تلک الأفعال علی بعض بأن یترجح دواعیه إلی ذلک الفعل بما یقترن به من زیاده الدواعی، فلا استبعاد فی کون قبح الفعل داعیا إلی الندم، ثم تقترن ببعض القبائح زیاده الدواعی إلی الندم علیه فیترجح لأجلها الداعی إلی الندم علی ذلک البعض، ولو اشترکت القبائح فی قوه الدواعی اشترکت فی وقوع الندم ولم یصح الندم علی البعض دون الآخر.

وعلی هذا ینبغی أن یحمل کلام أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیه السلام وکلام أولاده کالرضا وغیره علیهم السلام حیث نقل عنهم نفی تصحیح التوبه عن بعض القبائح

[شماره صفحه واقعی : 569]

ص: 2616


1- المتن موافق للنسخ کلها إلا نسخه (ص) ففیها: وبهذا یتأول، مکان وبه یتأول. وما فی المطبوعه حواش إیضاحیه أدرجت فی المتن.

دون بعض، لأنه لولا ذلک لزم خرق الاجماع، والتالی باطل فالمقدم مثله، بیان الملازمه أن الکافر إذا تاب عن کفره وأسلم وهو مقیم علی الکذب إما أن یحکم بإسلامه وتقبل توبته عن الکفر أو لا، والثانی خرق الاجماع لاتفاق المسلمین علی إجراء أحکام المسلمین علیه، والأول هو المطلوب وقد التزم أبو هاشم استحقاقه عقاب الکفر وعدم قبول توبته وإسلامه لکن یمنع إطلاق الاسم علیه (1).

12- المسأله الثانیه عشره : فی أقسام التوبه

قال: والذنب إن کان فی حقه تعالی من فعل قبیح کفی فیه الندم والعزم وفی الاخلال بالواجب اختلف حکمه من بقائه وقضائه وعدمهما، وإن کان فی حق آدمی استتبع إیصاله إن کان ظلما أو العزم علیه مع التعذر أو الارشاد إن کان إضلالا ولیس ذلک أجزاء (2).

أقول: التوبه إما أن تکون من ذنب یتعلق به تعالی خاصه أو یتعلق به حق

[شماره صفحه واقعی : 570]

ص: 2617


1- کما فی (ص ش) أی یمنع أبو هاشم إطلاق اسم الکافر علی الکافر الذی تاب عن کفره وأسلم وهو مقیم علی الکذب مثلا. وفی (ق) لکن لا یمتنع إطلاق اسم الاسلام علیه. وفی (ز د): لکن یمتنع إطلاق اسم الاسلام علیه. والصواب هو الأول، لفظا ومعنی، والثانی معنی فقط. وقد سقطت کلمه لا فی العباره فی الثالث.
2- علی صیغه الجمع. وفی بعض النسخ: أجرا، وفی بعضها: جزاء. ولکنهما محرفان. وهذا رد علی المعتزله لأنهم ذهبوا إلی أن رد المظالم شرط فی صحه التوبه فقالوا: لا تصح التوبه عن مظلمه دون الخروج عن تلک المظلمه. وذهب أصحابنا الإمامیه ووافقهم الأشعریه إلی أن ذلک واجب برأسه لا مدخل له فی الندم علی ذنب آخر. قال الشیخ البهائی فی کتاب الأربعین: إعلم أن الاتیان بما یستتبعه الذنوب من قضاء الفوائت وأداء الحقوق والتمکین من القصاص والحد ونحو ذلک لیس شرطا فی صحه التوبه بل هذه واجبات برأسها والتوبه صحیحه بدونها وبها تصیر أکمل وأتم، إنتهی. وراجع فی ذلک شرح الروضه الحادیه والثلاثین من ریاض السالکین فی شرح صحیفه سید الساجدین علیه الصلاه والسلام (ص 329 ط 1) وکذلک شرحنا علی النهج المذکور آنفا.

الآدمی، والأول إما أن تکون عن فعل قبیح کشرب الخمر والزنا أو إخلال بواجب کترک الصلاه والزکاه. (فالأول) یکفی فی التوبه منه الندم علیه والعزم علی ترک العود إلیه، (وأما الثانی) فتختلف أحکامه بحسب القوانین الشرعیه فمنه ما لا بد مع التوبه منه من فعله أداءا کالزکاه، ومنه ما یجب معه القضاء کالصلاه الیومیه، ومنه ما یسقطان عنه کالعیدین (1) وهذا الأخیر یکفی فیه الندم والعزم علی ترک المعاوده کما فی فعل القبیح.

وأما ما یتعلق به حق الآدمی فیجب فیه الخروج إلیهم منه، فإن کان أخذ مال وجب رده علی مالکه أو علی ورثته إن مات ولو لم یتمکن من ذلک وجب العزم علیه، وکذا إن کان حد قذف وإن کان قصاصا وجب الخروج إلیهم منه بأن یسلم نفسه إلی أولیاء المقتول، فإما أن یقتلوه أو یعفوا عنه بالدیه أو بدونها، وإن کان فی بعض الأعضاء وجب تسلیم نفسه لیقتص منه فی ذلک العضو إلی المستحق من المجنی علیه أو الورثه، وإن کان إضلالا وجب إرشاد من أضله ورجوعه عما اعتقده (2) بسببه من الباطل إن أمکن ذلک.

واعلم أن هذه التوابع لیست أجزاء من التوبه فإن العقاب یسقط بالتوبه، ثم إن قام المکلف بالتبعات کان ذلک إتماما للتوبه من جهه المعنی، لأن ترک التبعات لا یمنع من سقوط العقاب بالتوبه عما تاب منه بل یسقط العقاب ویکون ترک القیام بالتبعات بمنزله ذنوب مستأنفه تلزمه التوبه منها، نعم التائب إذا فعل التبعات بعد إظهار توبته کان ذلک دلاله علی صدق الندم، وإن لم یقم بها أمکن جعله دلاله علی عدم صحه الندم.

قال: ویجب الاعتذار إلی المغتاب مع بلوغه.

أقول: المغتاب إما أن یکون قد بلغه اغتیابه أو لا، ویلزم علی الفاعل للغیبه فی الأول الاعتذار منه إلیه لأنه أوصل إلیه ضرر الغم فوجب علیه الاعتذار منه

[شماره صفحه واقعی : 571]

ص: 2618


1- باتفاق النسخ کلها.
2- باتفاق النسخ کلها.

والندم علیه، وفی الثانی لا یلزمه الاعتذار ولا الاستحلال منه لأنه لم یفعل به ألما، وفی کلا القسمین یجب الندم لله تعالی لمخالفته النهی والعزم علی ترک المعاوده.

قال: وفی إیجاب التفصیل مع الذکر إشکال.

أقول: ذهب قاضی القضاه إلی أن التائب إن کان عالما بذنوبه علی التفصیل وجب علیه التوبه عن کل واحد منها مفصلا، وإن کان یعلمها علی الاجمال وجب علیه التوبه کذلک مجملا، وإن کان یعلم بعضها علی التفصیل وبعضها علی الاجمال وجب علیه التوبه عن المفصل بالتفصیل وعن المجمل بالاجمال، واستشکل المصنف رحمه الله إیجاب التفصیل مع الذکر لإمکان الاجزاء بالندم علی کل قبیح وقع منه وإن لم یذکره مفصلا.

قال: وفی وجوب التجدید إشکال (1).

أقول: إذا تاب المکلف عن معصیه ثم ذکرها هل یجب علیه تجدید التوبه؟

قال أبو علی: نعم بناء علی أن المکلف القادر بقدره لا ینفک عن الضدین إما الفعل أو الترک، فعند ذکر المعصیه إما أن یکون نادما علیها أو مصرا علیها، والثانی قبیح فیجب الأول. وقال أبو هاشم: لا یجب لجواز خلو القادر بقدره عنهما.

قال: وکذا المعلول مع العله.

أقول: إذا فعل المکلف العله قبل وجود المعلول هل یجب علیه الندم علی المعلول أو علی العله أو علیهما، مثاله الرامی إذا رمی قبل الإصابه؟ قال الشیوخ:

[شماره صفحه واقعی : 572]

ص: 2619


1- أقول: لا کلام فی أن التوبه تکون من الذنب فمتی عمل ذنبا وتاب عنه ثم تذکر ذلک الذنب لا یکون صرف تذکره ذنبا بالاتفاق فلم یفعل قبیحا ولم یترک ذنبا حتی یتوب عنه، فما قال أبو علی فهو بمعزل عن التحقیق، علی أنا نعلم - کما قاله الآمدی - بالضروره أن الصحابه ومن أسلم بعد کفره کانوا یتذکرون ما کانوا علیه فی الجاهلیه من الکفر ولم یجب علیهم تجدید الاسلام ولا أمروا بذلک وکذلک فی کل ذنب وقعت التوبه عنه.

یجب الندم علی الإصابه لأنها هی القبیح وقد صارت فی حکم الموجود لوجوب حصوله عند حصول السبب. وقال القاضی: یجب علیه ندمان: أحدهما علی الرمی لأنه قبیح، والثانی علی کونه مولدا للقبیح، ولا یجوز أن یندم علی المعلول لأن الندم علی القبیح أنما هو لقبحه، وقبل وجوده لا قبح.

قال: ووجوب سقوط العقاب بها.

أقول: المصنف رحمه الله استشکل وجوب سقوط العقاب بها. (واعلم) أن الناس اتفقوا علی سقوط العقاب بالتوبه، واختلفوا فقالت المعتزله: إنه یجب سقوط العقاب بها. وقالت المرجئه: إن الله تعالی یتفضل علیه بإسقاط العقاب لا علی جهه الوجوب.

احتجت المعتزله بوجهین: الأول: أنه لو لم یجب إسقاط العقاب لم یحسن تکلیف العاصی، والتالی باطل إجماعا فالمقدم مثله، بیان الشرطیه أن التکلیف إنما یحسن للتعریض للنفع وبوجود (1) العقاب قطعا لا یحصل الثواب وبغیر التوبه لا یسقط العقاب فلا یبقی للعاصی طریق إلی إسقاط العقاب عنه، ویستحیل اجتماع الثواب والعقاب فیکون التکلیف قبیحا. الثانی: أن من أساء إلی غیره واعتذر إلیه بأنواع الاعتذارات وعرف منه الاقلاع عن تلک الإساءه بالکلیه فإن العقلاء یذمون المظلوم إذا ذمه بعد ذلک.

(والجواب عن الأول) لا نسلم انحصار سقوط العقاب فی التوبه لجواز سقوطه بالعفو أو بزیاده الثواب، سلمنا لکن نمنع عدم اجتماع الاستحقاقین لأن عقاب الفاسق عندنا منقطع، (وعن الثانی) بالمنع من قبح الذم، سلمنا لکن نمنع المساواه بین الشاهد والغائب، وأما المرجئه فقد احتجوا بأنه لو وجب سقوط العقاب لکان إما لوجوب قبولها أو لکثره ثوابها، والقسمان باطلان. أما الأول فلأن من أساء إلی غیره بأنواع الإساءات وأعظمها کقتل الأولاد ونهب الأموال ثم اعتذر إلیه فإنه لا یجب قبول عذره، وأما الثانی فلما بینا من إبطال التحابط.

[شماره صفحه واقعی : 573]

ص: 2620


1- اتفاق النسخ کلها علی الوجود بالدال.
13- المسأله الثالثه عشره : فی باقی المباحث المتعلقه بالتوبه

قال: والعقاب یسقط بها لا بکثره ثوابها لأنها قد تقع محبطه ولولاه لا یبقی الفرق بین التقدم والتأخر ولا اختصاص ولا تقبل فی الآخره لانتفاء الشرط.

أقول: اختلف الناس هنا، فقال قوم: إن التوبه تسقط العقاب بذاتها لا علی معنی أنها لذاتها تؤثر فی إسقاط العقاب، بل علی معنی أنها إذا وقعت علی شروطها والصفه التی بها تؤثر فی إسقاط العقاب أسقطت العقاب من غیر اعتبار أمر زائد. وقال آخرون: إنها تسقط العقاب لکثره ثوابها، واستدل المصنف رحمه الله علی الأول بوجوه: الأول: إن التوبه قد تقع محبطه بغیر ثواب کتوبه الخارجی من الزنا فإنه یسقط بها عقابه من الزنا ولا ثواب لها. الثانی: أنه لو أسقطت العقاب بکثره ثوابها لم یبق فرق بین تقدم التوبه علی المعصیه وتأخرها عنها کغیرها من الطاعات التی تسقط العقاب بکثره ثوابها، ولو صح ذلک لکان التائب عن المعاصی إذا کفر أو فسق أسقط عنه العقاب. الثالث: لو أسقطت العقاب لعظم ثوابها لما اختص بها بعض الذنوب عن بعض فلم یکن إسقاطها لما هی توبه عنه بأولی من غیره، لأن الثواب لا اختصاص له ببعض العقاب دون بعض.

ثم إن المصنف رحمه الله أجاب عن حجه المخالف، وتقریرها أن التوبه لو أسقطت العقاب لذاتها لأسقطته فی حال المعاینه فی الدار الآخره. (والجواب) أنها أنما تؤثر فی الاسقاط إذا وقعت علی وجهها وهی أن تقع ندما علی القبیح لقبحه وفی الآخره یقع الالجاء فلا یکون الندم للقبح.

14- المسأله الرابعه عشره : فی عذاب القبر و المیزان و الصراط

قال: وعذاب القبر واقع (1) لإمکانه وتواتر السمع بوقوعه.

[شماره صفحه واقعی : 574]

ص: 2621


1- راجع فی بیانه شرح الحدیث التاسع والثلاثین من کتاب الأربعین للعلامه البهائی، وفی بیانه علی الاستقصاء کتبنا دروس اتحاد العاقل بمعقوله، وشرحنا علی فصوص الحکم الموسوم بنصوص الحکم علی فصوص الحکم، وتعلیقاتنا علی رساله آغاز وانجام للمحقق الطوسی.

أقول: نقل عن ضرار أنه أنکر عذاب القبر والاجماع علی خلافه، وقد استدل المصنف رحمه الله بإمکانه عقلا فإنه لا استبعاد فی أن یعجل الله تعالی العقاب فی دار التکلیف علی وجه لا یمتنع مع التکلیف کما فی قطع ید السارق کما قال تعالی: (فاقطعوا أیدیهما جزاء بما کسبا) وقال فی قطاع الطریق: (ذلک لهم خزی فی الدنیا) وقال تعالی: (ونحن نتربص بکم أن یصیبکم الله بعذاب من عنده) وحکی تعالی فی کتابه إهلاک الفرق الذین کفروا به، وإذا کان ممکنا والله تعالی قادر علی کل ممکن، وقد أخبر الله تعالی بوقوعه فی قوله: (کیف تکفرون بالله وکنتم أمواتا فأحیاکم ثم یمیتکم ثم یحییکم ثم إلیه ترجعون) فذکر الرجوع بعد إحیائین، وإنما یکون بإحیاء ثالث وقال تعالی: (قالوا ربنا أمتنا اثنتین وأحییتنا اثنتین فاعترفنا بذنوبنا) فذکر موتتین إحداهما فی الدنیا والأخری فی القبر، وذکر إحیائین أحدهما فی الدنیا والآخر فی القبر ولم یذکر الثالث لأنه معلوم وقع فیه الکلام وغیر الحی لا یتکلم، وقیل: إنما أخبروا عن الإحیائین اللذین عرفوا الله تعالی فیهما ضروره فأحدهما فی القبر والآخر فی الآخره، ولهذا عقب بقوله: (فاعترفنا بذنوبنا) وقال تعالی فی حق آل فرعون: (النار یعرضون علیها غدوا وعشیا ویوم تقوم الساعه) وهذا نص فی الباب.

قال: وسائر السمعیات من المیزان والصراط والحساب وتطایر الکتب (1) ممکنه دل السمع علی ثبوتها فیجب التصدیق بها.

أقول: أحوال القیامه من المیزان والصراط والحساب وتطایر الکتب أمور ممکنه، وقد أخبر الله تعالی بوقوعها فیجب التصدیق بها، لکن اختلفوا فی کیفیه المیزان، فقال شیوخ المعتزله: إنه یوضع میزان حقیقی له کفتان یوزن به ما یتبین

[شماره صفحه واقعی : 575]

ص: 2622


1- وفی (ص ت) والصراط وتطائر الکتب، بدون لفظه الحساب.

من حال المکلفین فی ذلک الوقت لأهل الموقف، إما بأن یوضع کتاب الطاعات فی کفه الخیر ویوضع کتاب المعاصی فی کفه الشر، ویجعل رجحان أحدهما دلیلا علی إحدی الحالتین، أو بنحو من ذلک لورود المیزان سمعا والأصل فی الکلام الحقیقه مع إمکانها. وقال عباد وجماعه من البصریین وآخرون من البغدادیین:

المراد بالموازین العدل دون الحقیقه، وأما الصراط فقد قیل إن فی الآخره طریقین: إحداهما إلی الجنه (1) یهدی الله تعالی أهل الجنه إلیها، والأخری إلی النار یهدی الله تعالی أهل النار إلیها، کما قال تعالی فی أهل الجنه: (سیهدیهم ویصلح بالهم ویدخلهم الجنه عرفها لهم) وقال فی أهل النار: (فاهدوهم إلی صراط الجحیم) وقیل: إن هناک طریقا واحدا علی جهنم یکلف الجمیع المرور علیه، ویکون أدق من الشعر وأحد من السیف، فأهل الجنه یمرون علیه لا یلحقهم خوف ولا غم والکفار یمرون علیه عقوبه لهم وزیاده فی خوفهم، فإذا بلغ کل واحد إلی مستقره من النار سقط من ذلک الصراط.

قال: والسمع دل علی أن الجنه والنار مخلوقتان الآن والمعارضات متأوله.

أقول: اختلف الناس فی أن الجنه والنار هل هما مخلوقتان الآن أم لا؟

فذهب جماعه إلی الأول وهو قول أبی علی، وذهب أبو هاشم والقاضی إلی أنهما غیر مخلوقتین. احتج الأولون بقوله تعالی: (أعدت للمتقین)، (أعدت للکافرین)، (یا آدم اسکن أنت وزوجک الجنه)، (عندها جنه المأوی) وجنه المأوی هی دار الثواب فدل علی أنها مخلوقه الآن فی السماء.

احتج أبو هاشم بقوله تعالی: (کل شئ هالک إلا وجهه) فلو کانت الجنه مخلوقه الآن لوجب هلاکها، والتالی باطل لقوله تعالی: (أکلها دائم) والجواب دوام الأکل إشاره إلی دوام المأکول بالنوع بمعنی دوام خلق مثله (2) وأکل الجنه

[شماره صفحه واقعی : 576]

ص: 2623


1- لأن الطریق یذکر ویؤنث.
2- کما فی النسخ کلها إلا نسخه (ش) ففیها: خلف مثله، بالفاء.

یفنی بالأکل إلا أنه تعالی یخلق مثله، والهلاک هو الخروج عن الانتفاع ولا ریب أن مع فناء المکلفین یخرج الجنه عن حد الانتفاع فتبقی هالکه بهذا المعنی.

15- المسأله الخامسه عشره : فی الأسماء و الأحکام

(1)

قال: والإیمان التصدیق بالقلب واللسان ولا یکفی الأول لقوله تعالی:

(واستیقنتها أنفسهم) ونحوه ولا الثانی لقوله: (قل لم تؤمنوا).

أقول: اختلف الناس فی الإیمان علی وجوه کثیره لیس هذا موضع ذکرها، والذی اختاره المصنف رحمه الله أنه عباره عن التصدیق بالقلب واللسان معا ولا یکفی أحدهما فیه، أما التصدیق القلبی فإنه غیر کاف لقوله تعالی: (وجحدوا بها واستیقنتها أنفسهم) وقوله تعالی: (فلما جاءهم ما عرفوا کفروا به) فأثبت لهم المعرفه والکفر، وأما التصدیق اللسانی فإنه غیر کاف أیضا لقوله تعالی: (قالت الأعراب آمنا قل لم تؤمنوا ولکن قولوا أسلمنا) ولا شک فی أن أولئک الأعراب صدقوا بألسنتهم.

قال: والکفر عدم الأیمان إما مع الضد أو بدونه والفسق الخروج عن طاعه الله تعالی مع الأیمان والنفاق إظهار الأیمان وإخفاء الکفر.

أقول: الکفر فی اللغه هو التغطیه، وفی العرف الشرعی هو عدم الأیمان، إما مع الضد بأن یعتقد فساد ما هو شرط فی الأیمان أو بدون الضد کالشاک الخالی من الاعتقاد الصحیح والباطل. والفسق لغه الخروج مطلقا وفی الشرع عباره عن الخروج عن طاعه الله تعالی فیما دون الکفر، والنفاق فی اللغه هو إظهار خلاف الباطن وفی الشرع إظهار الأیمان وإبطان الکفر.

قال: والفاسق مؤمن لوجود حده فیه.

[شماره صفحه واقعی : 577]

ص: 2624


1- باتفاق النسخ کلها إلا نسخه (ز) ففیها: فی الإیمان والأحکام. فبدل الأسماء بالإیمان، أی فی أسماء المؤمن والمسلم والکافر والفاسق والمنافق وأحکامها.

أقول: اختلف الناس هاهنا، فقالت المعتزله: إن الفاسق لا مؤمن ولا کافر، وأثبتوا منزله بین المنزلتین. وقال الحسن البصری: إنه منافق. وقالت الزیدیه: إنه کافر نعمه. وقالت الخوارج: إنه کافر. والحق ما ذهب إلیه المصنف وهو مذهب الإمامیه والمرجئه وأصحاب الحدیث وجماعه الأشعریه، والدلیل علیه أن حد المؤمن وهو المصدق بقلبه ولسانه فی جمیع ما جاء به النبی صلی الله علیه وآله وسلم موجود فیه فیکون مؤمنا.

16- المسأله السادسه عشره : فی الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر

قال: والأمر بالمعروف الواجب واجب وکذا النهی عن المنکر، والمندوب (1) مندوب سمعا وإلا لزم خلاف الواقع أو الاخلال بحکمته تعالی.

أقول: الأمر بالمعروف هو القول الدال علی الحمل علی الطاعه (2) أو نفس الحمل علی الطاعه أو إراده وقوعها من المأمور، والنهی عن المنکر هو المنع من فعل المعاصی أو القول المقتضی لذلک أو کراهه وقوعها، وإنما قلنا ذلک للاجماع علی أنهما یجبان بالید واللسان والقلب، والأخیر یجب مطلقا بخلاف الأولین فإنهما مشروطان بما یأتی.

وهل یجبان سمعا أو عقلا؟ اختلف الناس فی ذلک، فذهب قوم إلی أنهما یجبان سمعا للقرآن والسنه والاجماع، وآخرون ذهبوا إلی وجوبهما عقلا، واستدل المصنف علی إبطال الثانی بأنهما لو وجبا عقلا لزم أحد الأمرین وهو إما خلاف الواقع أو الاخلال بحکمه الله تعالی، والتالی بقسمیه باطل فالمقدم مثله، بیان الشرطیه (3) أنهما لو وجبا عقلا لوجبا علی الله تعالی، فإن کل واجب عقلی یجب علی کل من حصل فی حقه وجه الوجوب، ولو وجبا علیه تعالی لکان إما

[شماره صفحه واقعی : 578]

ص: 2625


1- مجرور معطوف علی الواجب صفه للمعروف أی الأمر بالمعروف المندوب، وفی (ص ز ش د ق): وبالمندوب.
2- وفی (م) وحدها بدون (علی الحمل).
3- کما فی (ص م) وفی غیرهما: بیان الملازمه.

فاعلا لهما فکان یلزم وقوع المعروف قطعا لأنه تعالی یحمل المکلفین علیه وانتفاء المنکر قطعا لأنه تعالی یمنع المکلفین منه، وإما غیر فاعل لهما فیکون مخلا بالواجب وذلک محال لما ثبت من حکمته تعالی.

قال: وشروطهما علم فاعلهما بالوجه وتجویز التأثیر وانتفاء المفسده.

أقول: شروط الأمر بالمعروف والنهی عن المنکر ثلاثه: الأول: أن یعرف الأمر والناهی وجه الفعل، فیعرف أن المعروف معروف وأن المنکر منکر وإلا لأمر بالمنکر ونهی عن المعروف. الثانی: تجویز التأثیر، فلو عرف أن أمره ونهیه لا یؤثران لم یجبا. الثالث: انتفاء المفسده فلو عرف أو غلب علی ظنه حصول مفسده له أو لبعض إخوانه فی أمره ونهیه سقط وجوبهما دفعا للضرر. فهذا ما حصل لنا من شرح هذا الکتاب ونحن نسأل الله تعالی أن یجعله ذخرا لنا یوم المعاد (1) وأن یوفقنا للرشاد بمنه وکرمه، والحمد لله وحده.

[شماره صفحه واقعی : 579]

ص: 2626


1- وفی (ص) وحدها: ذخرا لیوم المعاد، نحو قول الخواجه فی صدر الکتاب. قال الطبرسی فی مجمع البیان فی تفسیر الآیه (ولتکن منکم أمه یدعون إلی الخیر ویأمرون بالمعروف وینهون عن المنکر وأولئک هم المفلحون) (آل عمران 104): فی هذه الآیه دلاله علی وجوب الأمر بالمعروف والنهی عن المنکر وعظم موقعهما ومحلهما من الدین لأنه تعالی علق الفلاح بهما، وأکثر المتکلمین علی أنهما من فروض الکفایات. ومنهم من قال: إنهما من فروض الأعیان واختاره الشیخ أبو جعفر رحمه الله. والصحیح أن ذلک أنما یجب بالسمع ولیس فی العقل ما یدل علی وجوبه إلا إذا کان علی سبیل دفع الضرر. وقال أبو علی الجبائی: یجب عقلا والسمع یؤکده.. الخ. أقول: فلیتدبر فی ذلک فی قوله عز من قائل: بسم الله الرحمن الرحیم والعصر إن الانسان لفی خسر إلا الذین آمنوا وعملوا الصالحات وتواصوا بالحق وتواصوا بالصبر جعلنا الله وإیاکم من العاملین به إنه ولی التوفیق. وإلی هنا ختمت تعلیقاتنا علی تجرید الاعتقاد وشرحه کشف المراد بعون الفیاض علی الإطلاق، وقد فرغنا من تسویدها صبیحه الأحد ثامن شهر الله المبارک من سنه 1406 ه- ق الموافق 28 / 2 / 1365 ه- ش فی دار العلم قم، دعواهم فیها سبحانک اللهم وتحیتهم فیها سلام وآخر دعواهم أن الحمد لله رب العالمین. وأنا العبد حسن حسن زاده الآملی.

[شماره صفحه واقعی : 580]

ص: 2627

محتویات الکتاب

[شماره صفحه واقعی : 581]

ص: 2628

[شماره صفحه واقعی : 582]

ص: 2629

[شماره صفحه واقعی : 583]

ص: 2630

[شماره صفحه واقعی : 584]

ص: 2631

[شماره صفحه واقعی : 585]

ص: 2632

[شماره صفحه واقعی : 586]

ص: 2633

[شماره صفحه واقعی : 587]

ص: 2634

[شماره صفحه واقعی : 588]

ص: 2635

[شماره صفحه واقعی : 589]

ص: 2636

[شماره صفحه واقعی : 590]

ص: 2637

[شماره صفحه واقعی : 591]

ص: 2638

[شماره صفحه واقعی : 592]

ص: 2639

تفسیر

برگزیده تفسیر نمونه جلد دوم

مشخصات کتاب

عنوان و نام پدیدآور : برگزیده تفسیر نمونه/ مکارم شیرازی، تنظیم احمد-علی بابایی

مشخصات نشر : تهران : دارالکتب اسلامیه، 1386

مشخصات ظاهری : 5 جلد.

شماره کتابشناسی ملی : 1096055

توضیح : «برگزیده تفسیر نمونه»، چکیده تفسیر نمونه است که به اهتمام آقای احمد علی بابایی، در پنج جلد و در حدود سه هزار صفحه و طی سه سال کار فراهم آمده است

حجم کتاب «برگزیده تفسیر نمونه»، در حدود یک پنجم اصل آن است و مشتمل بر متن و ترجمه آیات و تفسیر فشرده ای از آن ها می باشد.

جلد اول: تفسیر سوره «فاتحه الکتاب» تا «انعام» است.

جلد دوم: تفسیر سوره «اعراف» تا «اسراء»( جزء پانزدهم قرآن مجید)

جلد سوم: تفسیر سوره «کهف» تا «احزاب»

جلد چهارم:تفسیر سوره «سبأ» تا «نجم»

جلد پنجم: تفسیر سوره «قمر» تا «ناس»( در حدود سه جزء قرآن)

ص: 1

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 1]

ص: 2640

[شماره صفحه واقعی : 2]

ص: 2641

[شماره صفحه واقعی : 3]

ص: 2642

[شماره صفحه واقعی : 4]

ص: 2643

[شماره صفحه واقعی : 5]

ص: 2644

[شماره صفحه واقعی : 6]

ص: 2645

[شماره صفحه واقعی : 7]

ص: 2646

[شماره صفحه واقعی : 8]

ص: 2647

[شماره صفحه واقعی : 9]

ص: 2648

[شماره صفحه واقعی : 10]

ص: 2649

[شماره صفحه واقعی : 11]

ص: 2650

[شماره صفحه واقعی : 12]

ص: 2651

[شماره صفحه واقعی : 13]

ص: 2652

[شماره صفحه واقعی : 14]

ص: 2653

[شماره صفحه واقعی : 15]

ص: 2654

[شماره صفحه واقعی : 16]

ص: 2655

[شماره صفحه واقعی : 17]

ص: 2656

[شماره صفحه واقعی : 18]

ص: 2657

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

پیشگفتار گزیده تفسیر نمونه

بزرگترین سرمایه ما مسلمانان قرآن مجید است. معارف، احکام، برنامه زندگی، سیاست اسلامی، راه به سوی قرب خدا، همه و همه را در این کتاب بزرگ آسمانی می یابیم.

بنابر این، وظیفه هر مسلمان این است که با این کتاب بزرگ دینی خود روز به روز آشناتر شود این از یکسو.

از سوی دیگر آوازه اسلام که بر اثر بیداری مسلمین در عصر ما، و بخصوص بعد از انقلاب اسلامی در سراسر جهان پیچیده است، حس کنجکاوی مردم غیر مسلمان جهان را برای آشنایی بیشتر به این کتاب آسمانی برانگیخته است، به همین دلیل در حال حاضر از همه جا تقاضای ترجمه و تفسیر قرآن به زبانهای زنده دنیا می رسد، هر چند متأسفانه جوابگویی کافی برای این تقاضاها نیست، ولی به هر حال باید تلاش کرد و خود را آماده برای پاسخگویی به این تقاضاهای مطلوب کنیم.

خوشبختانه حضور قرآن در زندگی مسلمانان جهان و بخصوص در محیط کشور ما روز به روز افزایش پیدا می کند، قاریان بزرگ، حافظان ارجمند، مفسران آگاه

[شماره صفحه واقعی : 19]

ص: 2658

در جامعه امروز ما بحمد اللّه کم نیستند، رشته تخصصی تفسیر در حوزه علمیه قم به صورت یکی از رشته های تخصصی مهم درآمده و متقاضیان بسیاری دارد، درس تفسیر نیز از دروس رسمی حوزه ها و از مواد امتحانی است، و در همین راستا «تفسیر نمونه» نوشته شد، که تفسیری است سلیس و روان و در عین حال پر محتوا و ناظر به مسائل روز و نیازهای زمان، و شاید یکی از دلایل گسترش سریع آن همین اقبال عمومی مردم به قرآن مجید است.

گرچه برای تهیه این تفسیر به اتفاق گروهی از فضلای گرامی حوزه علمیه قم (دانشمندان و حجج اسلام آقایان: محمد رضا آشتیانی- محمد جعفر امامی- داود الهامی- اسد اللّه ایمانی- عبد الرسول حسنی- سید حسن شجاعی- سید نور اللّه طباطبائی- محمود عبد اللهی- محسن قرائتی و محمد محمدی اشتهاردی) در مدت پانزده سال زحمات زیادی کشیده شد، ولی با توجه به استقبال فوق العاده ای که از سوی تمام قشرها و حتی برادران اهل تسنن از آن به عمل آمد، تمام خستگی تهیه آن برطرف گشت و این امید در دل دوستان بوجود آمد که ان شاء اللّه اثری است مقبول در پیشگاه خدا.

متن فارسی این تفسیر دهها بار چاپ و منتشر شده، و ترجمه کامل آن به زبان «اردو» در (27) جلد نیز بارها به چاپ رسیده است، و ترجمه کامل آن به زبان «عربی» نیز به نام تفسیر «الأمثل» اخیرا در بیروت به چاپ رسید و در نقاط مختلف کشورهای اسلامی انتشار یافت.

ترجمه آن به زبان «انگلیسی» هم اکنون در دست تهیه است که امیدواریم آن هم به زودی در افق مطبوعات اسلامی ظاهر گردد.

بعد از انتشار تفسیر نمونه گروه کثیری خواهان نشر «خلاصه» آن شدند.

چرا که مایل بودند بتوانند در وقت کوتاهتر و با هزینه کمتر به محتوای اجمالی آیات، و شرح فشرده ای آشنا شوند، و در بعضی از کلاسهای درسی که تفسیر قرآن مورد توجه است به عنوان متن درسی از آن بهره گیری شود.

[شماره صفحه واقعی : 20]

ص: 2659

این درخواست مکرّر، ما را بر آن داشت که به فکر تلخیص تمام دوره (27) جلدی تفسیر نمونه، در پنج جلد بیفتیم ولی این کار آسانی نبود، مدتی در باره آن مطالعه و برنامه ریزی شد و بررسیهای لازم به عمل آمد تا این که فاضل محترم جناب مستطاب آقای احمد- علی بابایی که سابقه فعالیت و پشتکار و حسن سلیقه ایشان در تهیه «فهرست موضوعی تفسیر نمونه» بر ما روشن و مسلّم بود عهده دار انجام این مهمّ گردید و در مدت دو سال کار مستمر شبانه روزی این مهمّ به وسیله ایشان انجام گردید.

اینجانب نیز با فکر قاصر خود کرارا بر نوشته های ایشان نظارت کردم و در مواردی که نیاز به راهنمایی بود به اندازه توانایی مسائل لازم را تذکر دادم، و در مجموع فکر می کنم بحمد اللّه اثری ارزنده و پربار به وجود آمده که هم قرآن با ترجمه سلیس را در بر دارد و هم تفسیر فشرده و گویایی، برای کسانی که می خواهند با یک مراجعه سریع از تفسیر آیات آگاه شوند، می باشد.

و نام آن برگزیده تفسیر نمونه نهاده شد.

و من به نوبه خود از زحمات بی دریغ ایشان تشکر و قدردانی می کنم، امیدوارم این خلاصه و فشرده که گزیده ای است از قسمتهای حساس، و حدیث مجملی از آن مفصل، نیز مورد قبول اهل نظر و عموم قشرهای علاقه مند به قرآن گردد و ذخیره ای برای همه ما در «یوم الجزاء» باشد.

قم- حوزه علمیه ناصر مکارم شیرازی 13 رجب 1414 روز میلاد مسعود امیر مؤمنان حضرت علی علیه السّلام مطابق با 6/ 10/ 1372

[شماره صفحه واقعی : 21]

ص: 2660

[شماره صفحه واقعی : 22]

ص: 2661

ادامه جزء هشتم

سوره اعراف [7]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و 206 آیه دارد

محتوای سوره

در آغاز اشاره کوتاه و گویایی به مسأله «مبدء و معاد» کرده سپس برای احیای شخصیت انسان، داستان آفرینش آدم را با اهمیت فراوان شرح می دهد. بعد پیمانهایی را که خدا از فرزندان آدم در مسیر هدایت و صلاح گرفته یک یک برمی شمرد.

سپس برای نشان دادن شکست و ناکامی اقوامی که از مسیر توحید و عدالت و پرهیزکاری منحرف می شوند، و هم برای نشان دادن پیروزی مؤمنان راستین، سرگذشت بسیاری از اقوام پیشین و انبیای گذشته مانند «نوح» و «لوط» و «شعیب» را بیان کرده، و با سرگذشت مشروح بنی اسرائیل و مبارزه «موسی» با فرعون این بخش را پایان می دهد.

در آخر سوره بار دیگر به مسأله مبدء و معاد باز می گردد و انجام و آغاز را بدین وسیله تکمیل می کند.

فضیلت تلاوت این سوره

از امام صادق علیه السّلام نقل شده که فرمود: «هر کس سوره اعراف را در هر ماه بخواند در روز قیامت، از کسانی خواهد بود که نه ترسی بر آنهاست و نه غمی دارند (من الّذین فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ) و اگر در هر جمعه بخواند، در روز قیامت از کسانی می باشد که بدون حساب به بهشت می رود».

و نیز فرمود: «در این سوره آیات محکمه ای است، «قرائت» و «تلاوت»

[شماره صفحه واقعی : 23]

ص: 2662

و «قیام به آنها» را فراموش نکنید، زیرا اینها روز رستاخیز در پیشگاه خدا برای کسانی که آنها را خوانده اند گواهی می دهند».

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره الأعراف(7): آیه 1

(آیه 1)- در آغاز این سوره بار دیگر به «حروف مقطّعه» برخورد می کنیم که در اینجا چهار حرف: «الف، لام، میم و صاد» است (المص).

ممکن است، یکی از اهداف این حروف، جلب توجه شنوندگان، و دعوت آنها به سکوت و استماع بوده باشد، زیرا ذکر این حروف در آغاز سخن، مطلب عجیب و نوظهوری در نظر عرب بود، و حس کنجکاوی آنها را برمی انگیخت، و در نتیجه به دنباله آن نیز گوش فرا می دادند.

سوره الأعراف(7): آیه 2

(آیه 2)- در این آیه می فرماید: «این کتابی است که بر تو نازل شده است، و نباید از ناحیه آن هیچ گونه نگرانی و ناراحتی به خود راه دهی» (کِتابٌ أُنْزِلَ إِلَیْکَ فَلا یَکُنْ فِی صَدْرِکَ حَرَجٌ مِنْهُ).

جمله فوق به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دلداری می دهد، که چون این آیات از ناحیه خداست، نباید هیچ گونه نگرانی به خود راه دهد، نه نگرانی از جهت عکس العملی که دشمنان لجوج و سرسخت در برابر آن نشان خواهند داد، و نه نگرانی از ناحیه نتیجه و برداشتی که از تبلیغ این رسالت انتظار می رود.

و در جمله بعد اضافه می کند: «هدف از نزول این کتاب انذار و بیم دادن مردم (از عواقب شوم افکار و اعمالشان است) و همچنین تذکر و یادآوری برای مؤمنان راستین» (لِتُنْذِرَ بِهِ وَ ذِکْری لِلْمُؤْمِنِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 3

(آیه 3)- سپس روی سخن را به عموم مردم کرده، می گوید: «از آنچه از طرف پروردگارتان بر شما نازل شده است، پیروی کنید» (اتَّبِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ). و به این ترتیب، سخن از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و مأموریت و رسالت او شروع می شود و به وظیفه مردم منتهی می گردد.

و برای تأکید اضافه می کند: «از فرمان غیر خداوند پیروی نکنید و از انتخاب

[شماره صفحه واقعی : 24]

ص: 2663

ولیّ و سرپرستی جز او خودداری نمایید» (وَ لا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ).

اما چون آنها که به تمام معنی در برابر حق تسلیمند و از تذکرات، متذکر می گردند کمند، در پایان آیه می گوید: «کمتر متذکر می شوید» (قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ).

از این آیه ضمنا استفاده می شود که انسان بر سر دو راهی است، یا پذیرش ولایت و رهبری خداوند، و یا داخل شدن در (ولایت) دیگران، اگر مسیر اول را قبول کند، (ولیّ) او تنها خداست، اما اگر تحت ولایت دیگران قرار گیرد، هر روز باید بار کسی را بر دوش گیرد و ارباب تازه ای انتخاب کند.

سوره الأعراف(7): آیه 4

(آیه 4)- اقوامی که نابود شدند! این آیه و آیه بعد در واقع «فهرستی» است، اجمالی از سرگذشت اقوام متعددی همچون قوم نوح و فرعون و عاد و ثمود و لوط که بعدا خواهد آمد.

قرآن در اینجا به آنهایی که از تعلیمات انبیاء سرپیچی می کنند و به جای اصلاح خویش و دیگران بذر فساد می پاشند، شدیدا اخطار می کند که نگاهی به زندگانی اقوام پیشین بیفکنید و ببینید «چقدر از شهرها و آبادیها را ویران کردیم» و مردم فاسد آنها را به نابودی کشانیدیم! (وَ کَمْ مِنْ قَرْیَهٍ أَهْلَکْناها).

سپس چگونگی هلاکت آنها را چنین تشریح می کند: «عذاب دردناک ما، در دل شب (در ساعاتی که در آرامش فرو رفته بودند) یا در وسط روز، به هنگامی که پس از فعالیتهای روزانه به استراحت پرداخته بودند به سراغ آنها آمد» (فَجاءَها بَأْسُنا بَیاتاً أَوْ هُمْ قائِلُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 5

(آیه 5)- در این آیه سخن را چنین ادامه می دهد: «آنها به هنگامی که در گرداب بلا گرفتار می شدند و توفان مجازات، زندگیشان را درهم می کوبید (از مرکب غرور و نخوت پیاده شده) فریاد می زدند: ما ستمگر بودیم» و اعتراف می کردند که ظلم و ستمهایشان دامانشان را گرفته است! (فَما کانَ دَعْواهُمْ إِذْ جاءَهُمْ بَأْسُنا إِلَّا أَنْ قالُوا إِنَّا کُنَّا ظالِمِینَ).

ولی اعترافی که سودی به حال آنها نداشت، زیرا یک نوع اعتراف «اجباری و اضطراری» بود که حتی مغرورترین افراد خود را از آن ناگزیر می بینند، و کمترین

[شماره صفحه واقعی : 25]

ص: 2664

نشانه ای از انقلاب روحی در آن نیست.

قابل ذکر است که این گونه آیات اخطارهای کوبنده ای است برای امروز و برای فردا، برای ما و همه اقوام آینده، زیرا در سنّت و قانون الهی تبعیض مفهوم ندارد.

هم اکنون، انسان صنعتی با تمام قدرتی که پیدا کرده است، در مقابل یک زلزله، یک توفان، یک باران شدید و مانند اینها به همان اندازه ضعیف و ناتوان است که انسانهای قبل از تاریخ ناتوان بودند، بنابراین همان عواقب شوم و دردناکی که ستمکاران اقوام گذشته و انسانهای مست غرور و شهوت و افراد سرکش و آلوده پیدا کردند، از انسانهای امروز دور نیست.

سوره الأعراف(7): آیه 6.

(آیه 6)- بازپرسی عمومی! در آیه قبل سخن از مجازات دنیوی ستمکاران در میان بود، در این آیه و سه آیه بعد از مجازات اخروی آنها بحث می کند و به این ترتیب پیوندی روشن دارند.

نخست به عنوان یک قانون عمومی می فرماید: «از تمام کسانی که پیامبران به سوی آنها فرستاده شدند، بطور قطع در روز قیامت سؤال می کنیم» (فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذِینَ أُرْسِلَ إِلَیْهِمْ).

نه تنها از آنها سؤال می کنیم «از پیامبرانشان نیز می پرسیم» که رسالت خویش را چگونه انجام دادند (وَ لَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلِینَ).

بنابراین، هم رهبران مسؤولند و هم پیروان، هم پیشوایان و هم تابعان، منتها چگونگی مسؤولیتهای این دو گروه متفاوت است.

سوره الأعراف(7): آیه 7.

(آیه 7)- در این آیه برای این که کسی تصور نکند که سؤال از امتها و پیامبرانشان دلیل بر این است که چیزی از علم خدا مخفی می ماند، با صراحت و تأکید آمیخته با قسم می گوید: «ما با علم و دانش خویش تمام اعمالشان را برای آنها شرح می دهیم، زیرا ما هرگز از آنها غایب نبودیم» همه جا با آنها بودیم و در هر حال همراهشان (فَلَنَقُصَّنَّ عَلَیْهِمْ بِعِلْمٍ وَ ما کُنَّا غائِبِینَ).

سؤال برای چیست؟ ما می دانیم خدا همه چیز را می داند و اصولا در

[شماره صفحه واقعی : 26]

ص: 2665

همه جا حاضر و ناظر است. با این حال چه نیازی به سؤال دارد که انبیاء و امتها را عموما و بدون استثناء مورد بازپرسی قرار دهد؟! پاسخ این که: اگر سؤال برای استعلام و درک واقعیت چیزی باشد، در مورد کسی که عالم است معنی ندارد ولی اگر منظور توجه دادن خود شخص و اتمام حجت به او و امثال آن بوده باشد، هیچ مانعی ندارد، درست مثل این که ما به شخص فراموشکاری خدمتهای زیاد کرده ایم، و او به جای خدمت مرتکب خیانتهایی شده و همه این مسائل پیش ما روشن است، او را مورد بازپرسی قرار داده و می گوییم آیا ما این همه به تو خدمت نکردیم؟ و آیا تو حق این خدمات را ادا کردی؟ این سؤال برای کسب علم نیست بلکه برای تفهیم طرف است.

سوره الأعراف(7): آیه 8.

(آیه 8)- در این آیه برای تکمیل بحث رستاخیز، اشاره به مسأله «سنجش اعمال» می کند که نظیر آن در سوره های دیگر قرآن از جمله در سوره مؤمنون آیه 102 و 103 و سوره قارعه آیه 6 و 8 آمده است.

نخست می گوید: «مسأله توزین اعمال در آن روز حق است» (وَ الْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ).

آنچه مسلم است این است که در روز رستاخیز اعمال انسان با وسیله خاصی سنجیده می شود نه با ترازوهایی همانند ترازوهای دنیا، و چه بسا آن وسیله همان وجود انبیاء و امامان و افراد صالح بوده باشد، و در روایاتی که از طرق اهل بیت علیهم السّلام به ما رسیده است این مطلب به خوبی دیده می شود.

حتی در این جهان نیز دوستان خدا مقیاس سنجشند، ولی از آنجا که بسیاری از حقایق در این عالم در پرده ابهام می ماند و در روز قیامت که- به مقتضای وَ بَرَزُوا لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ (ابراهیم/ 48)- روز بروز و ظهور است این واقعیتها آشکار می گردد.

در پایان آیه می فرماید: «کسانی که میزانهای (عمل) آنها سنگین است، همان رستگارانند» (فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 9.

(آیه 9)- «و کسانی که میزانهای (عمل) آنها سبک است، افرادی هستند

[شماره صفحه واقعی : 27]

ص: 2666

که سرمایه وجود خود را، به خاطر ظلم و ستمی که نسبت به آیات ما می کردند، از دست داده اند» (وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ فَأُولئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ بِما کانُوا بِآیاتِنا یَظْلِمُونَ).

بدیهی است منظور از سبکی و سنگینی میزان اعمال، سبکی و سنگینی خود میزان نیست بلکه ارزش و وزن چیزهایی است که با میزان سنجیده می شود.

تعبیر «ظلم به آیات» اشاره به این است که این گونه اشخاص نه تنها به خود ستم می کنند، بلکه به برنامه های هدایت الهی نیز ستم کرده اند، زیرا این برنامه ها می بایست وسیله هدایت و نجات گردد، و اگر به آن بی اعتنایی شد و این اثر از آنها به دست نیامد، به آنها ستم شده است.

سوره الأعراف(7): آیه 10.

(آیه 10)- مقام با عظمت انسان در جهان هستی! به دنبال آیاتی که اشاره به مبدء و معاد در آنها شده بود در این آیه و آیات بعد، «انسان» و عظمت و اهمیت مقام او و چگونگی آفرینش او و افتخاراتی که خداوند به او داده، مورد بحث قرار داده، می فرماید: «ما مالکیت و حکومت، و تسلط شما را بر زمین، مقرر داشتیم» (وَ لَقَدْ مَکَّنَّاکُمْ فِی الْأَرْضِ).

«و انواع وسایل زندگی را برای شما در آن قرار دادیم» (وَ جَعَلْنا لَکُمْ فِیها مَعایِشَ). «اما با این حال کمتر شکر این همه نعمت و موهبت را به جای می آورید» (قَلِیلًا ما تَشْکُرُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 11.

(آیه 11)- ماجرای سرکشی و عصیان ابلیس! در هفت سوره از سوره های قرآن اشاره به آفرینش انسان و چگونگی خلقت او شده است.

در آیه مورد بحث، خداوند می گوید: «ما شما را آفریدیم، و سپس صورت بندی کردیم، بعد از آن به فرشتگان (و از جمله ابلیس که در صف آنها قرار داشت اگرچه جزء آنها نبود) فرمان دادیم، برای آدم (جدّ نخستین شما) سجده کنند» (وَ لَقَدْ خَلَقْناکُمْ ثُمَّ صَوَّرْناکُمْ ثُمَّ قُلْنا لِلْمَلائِکَهِ اسْجُدُوا لِآدَمَ).

«همگی (این فرمان را به جان و دل پذیرفتند و) برای آدم سجده کردند، مگر ابلیس که از سجده کنندگان نبود» (فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ لَمْ یَکُنْ مِنَ السَّاجِدِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 28]

ص: 2667

سجده فرشتگان برای آدم به معنی «سجده پرستش» نبوده است، زیرا پرستش مخصوص خداست، بلکه سجده در اینجا به معنی خضوع و تواضع است.

سوره الأعراف(7): آیه 12.

(آیه 12)- در این آیه می گوید: خداوند «ابلیس» را به خاطر سرکشی و طغیانگری مؤاخذه کرد، فرمود: «در آن هنگام که به تو فرمان دادم، چه چیز تو را مانع شد که سجده کنی؟» (قالَ ما مَنَعَکَ أَلَّا تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُکَ).

او در پاسخ به یک عذر ناموجه متوسل گردید، «گفت: من از او بهترم، به دلیل این که مرا از آتش آفریده ای و او را از خاک و گل»! (قالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ).

گویا چنین می پنداشت که آتش برتر از خاک است، و این یکی از بزرگترین اشتباهات ابلیس بود، شاید هم اشتباه نمی کرد و به خاطر تکبر و خودپسندی دروغ می گفت.

اما امتیاز آدم در این نبود که از خاک است، بلکه امتیاز اصلی او همان «روح انسانیت» و مقام خلافت و نمایندگی پروردگار بوده است.

در اینجا یک سؤال باقی می ماند، و آن این که چگونه شیطان، با خدا سخن گفت، مگر وحی بر او نازل می شده است؟

پاسخ این سؤال این است که: هیچ مانعی ندارد که خداوند با شخص دیگری نه به عنوان وحی و رسالت، بلکه از طریق الهام درونی، یا به وسیله بعضی از فرشتگان سخن بگوید، خواه این شخص از صالحان و پاکان باشد، همانند مریم و مادر موسی یا از ناصالحان باشد مانند شیطان!

سوره الأعراف(7): آیه 13.

(آیه 13)- از آنجا که امتناع شیطان از سجده کردن، برای آدم علیه السلام یک امتناع ساده و معمولی نبود و نه یک گناه عادی محسوب می شد، بلکه یک سرکشی و تمرّد آمیخته به اعتراض و انکار مقام پروردگار بود. به این جهت، مخالفت او سر از کفر و انکار علم و حکمت خدا درآورد و به همین جهت، می بایست تمام مقامها و موقعیتهای خویش را در درگاه الهی از دست بدهد، به همین سبب خداوند او را از آن مقام برجسته و موقعیتی که در صفوف فرشتگان پیدا کرده بود بیرون کرد و به او

[شماره صفحه واقعی : 29]

ص: 2668

«فرمود: از این مقام و مرتبه، فرود آی» (قالَ فَاهْبِطْ مِنْها).

سپس سر چشمه این سقوط و تنزّل را با این جمله، برای او شرح می دهد که: «تو حق نداری در این مقام و مرتبه، راه تکبر، پیش گیری» (فَما یَکُونُ لَکَ أَنْ تَتَکَبَّرَ فِیها).

و باز به عنوان تأکید بیشتر، اضافه می فرماید: «بیرون رو که از افراد پست و ذلیل هستی» (فَاخْرُجْ إِنَّکَ مِنَ الصَّاغِرِینَ). یعنی، نه تنها با این عمل بزرگ نشدی، بلکه به عکس به خواری و پستی گراییدی.

از این جمله به خوبی روشن می شود که تمام بدبختی شیطان، مولود تکبر او بود.

از امام صادق علیه السّلام نیز نقل شده که فرمود: «اصول و ریشه های کفر و عصیان، سه چیز است. حرص و تکبر و حسد، اما حرص سبب شد که آدم از درخت ممنوع بخورد، و تکبر سبب شد که ابلیس از فرمان خدا سرپیچی کند، و حسد سبب شد که یکی از فرزندان آدم دیگری را به قتل رساند»!

سوره الأعراف(7): آیه 14.

(آیه 14)- اما داستان شیطان به همین جا پایان نیافت، او به هنگامی که خود را مطرود دستگاه خداوند دید، طغیان و لجاجت را بیشتر کرد و به جای توبه و بازگشت به سوی خدا و اعتراف به اشتباه، تنها چیزی که از خدا تقاضا کرد این بود که گفت: «خدایا! مرا تا پایان دنیا مهلت ده، و زنده بگذار» (قالَ أَنْظِرْنِی إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 15.

(آیه 15)- این تقاضای او به اجابت رسید و خداوند «فرمود: تو از مهلت داده شدگانی» (قالَ إِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 16.

(آیه 16)- ولی او نمی خواست برای جبران گذشته زنده بماند و عمر طولانی کند، بلکه هدف خود را از این عمر طولانی چنین «بیان کرد: اکنون که مرا گمراه ساختی! بر سر راه مستقیم تو کمین می کنم و آنها را از راه به در می برم» (قالَ فَبِما أَغْوَیْتَنِی لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَکَ الْمُسْتَقِیمَ). تا همانطور که من گمراه شدم، آنها نیز به گمراهی بیفتند!

سوره الأعراف(7): آیه 17.

(آیه 17)- سپس شیطان، برای تأیید و تکمیل گفتار خود، اضافه کرد که نه

[شماره صفحه واقعی : 30]

ص: 2669

تنها بر سر راه آنها کمین می کنم بلکه «از پیش رو، و از پشت سر، و از طرف راست، و از طرف چپ (از چهار طرف) به سراغ آنها می روم، و اکثر آنها را شکرگزار نخواهی یافت» (ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شاکِرِینَ).

در روایتی که از امام باقر علیه السّلام نقل شده، تفسیر عمیقی برای این چهار جهت دیده می شود، آنجا که می فرماید: «منظور از آمدن شیطان به سراغ انسان از «پیش رو» این است که آخرت و جهانی را که در پیش دارد در نظر او سبک و ساده جلوه می دهد، و منظور از «پشت سر» این است که آنها را به گردآوری اموال و تجمع ثروت و بخل از پرداخت حقوق واجب به خاطر فرزندان و وارثان دعوت می کند، و منظور از «طرف راست» این است که امور معنوی را به وسیله شبهات و ایجاد شک و تردید، ضایع می سازد، و منظور از «طرف چپ» این است که لذات مادی و شهوات را در نظر آنها جلوه می دهد.

سوره الأعراف(7): آیه 18.

(آیه 18)- در این آیه بار دیگر فرمان بیرون رفتن ابلیس از حریم قرب خدا و مقام و منزلت رفیع صادر می شود، با این تفاوت که در اینجا حکم طرد او به صورت تحقیرآمیز و شدیدتر صادر شده است و شاید به خاطر لجاجتی بود که شیطان در مورد اصرار در وسوسه افراد انسان به خرج داد و گناه بزرگ دیگری بر گناه خود افزود به او فرمود: «از این مقام با بدترین ننگ و عار بیرون رو و باخواری و ذلت فرود آی»! (قالَ اخْرُجْ مِنْها مَذْؤُماً مَدْحُوراً).

«و سوگند یاد می کنم که هر کس از تو پیروی کند، جهنم را از تو و آنها پر سازم» (لَمَنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْکُمْ أَجْمَعِینَ).

سؤال: بعد از آنکه شیطان مرتکب چنان گناه بزرگی شد، چرا خداوند تقاضای او را مبنی بر ادامه حیات او پذیرفت؟

پاسخ اینکه: ادامه حیات او به عنوان وجود یک نقطه منفی برای تقویت نقاط مثبت نه تنها ضرر نداشت، بلکه مؤثر نیز بود، حتی قطع نظر از وجود شیطان، در درون خود ما، غرایز مختلفی وجود دارد، که چون در برابر نیروهای عقلانی

[شماره صفحه واقعی : 31]

ص: 2670

و روحانی قرار گیرند، یک میدان تضاد را تشکیل می دهند که در این میدان پیشرفت و تکامل و پرورش وجود انسان صورت می گیرد.

باید توجه داشت که خداوند اگرچه شیطان را در انجام وسوسه هایش آزاد گذاشته ولی انسان را در برابر او بی دفاع قرار نداده است، زیرا نیروی عقل و خرد به او بخشیده که می تواند سدّ نیرومندی در مقابل وسوسه های شیطان به وجود آورد.

و از سوی دیگر فطرت پاک و عشق به تکامل را در درون وجود انسان به عنوان یک عامل سعادت قرار داده و از سوی سوم فرشتگانی که الهام بخش نیکیها هستند، به کمک انسانهایی که می خواهند از وسوسه های شیطان برکنار بمانند می فرستد.

سوره الأعراف(7): آیه 19.

(آیه 19)- وسوسه های شیطانی در لباسهای دلپذیر! از این به بعد فصل دیگری از سرگذشت آدم را بیان می کند، نخست خداوند به آدم و همسرش دستور می دهد که: «و ای آدم! تو و همسرت (حوّا) در بهشت سکونت اختیار کنید» (وَ یا آدَمُ اسْکُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُکَ الْجَنَّهَ).

از این جمله چنین استفاده می شود که آدم و حوّا در بدو خلقت در بهشت نبودند سپس به سوی بهشت راهنمایی شدند.

در این هنگام، نخستین تکلیف و امر و نهی پروردگار به این صورت، صادر شد: «شما از هر نقطه ای و از هر درختی از درختان بهشت که می خواهید تناول کنید، اما به این درخت معین نزدیک نشوید که از ستمگران خواهید بود» (فَکُلا مِنْ حَیْثُ شِئْتُما وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَهَ فَتَکُونا مِنَ الظَّالِمِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 20.

(آیه 20)- سپس شیطان که بر اثر سجده نکردن رانده درگاه خدا شده بود و تصمیم قاطع داشت تا آنجا که می تواند از آدم و فرزندانش انتقام بگیرد «به وسوسه کردن آنان مشغول شد، تا لباسهای اطاعت و بندگی خدا را از تن آنان بیرون کند، و عورت آنها را که پنهان بود آشکار سازد» (فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّیْطانُ لِیُبْدِیَ لَهُما ما وُورِیَ عَنْهُما مِنْ سَوْآتِهِما).

و برای رسیدن به این هدف، از عشق و علاقه ذاتی انسان به تکامل و ترقی

[شماره صفحه واقعی : 32]

ص: 2671

و «زندگی جاویدان»، استفاده کرد.

لذا نخست به آدم و همسرش گفت: «خداوند شما را از این جهت نهی نکرده جز این که اگر از آن بخورید یا فرشته خواهید شد و یا عمر جاویدان پیدا می کنید» (وَ قالَ ما نَهاکُما رَبُّکُما عَنْ هذِهِ الشَّجَرَهِ إِلَّا أَنْ تَکُونا مَلَکَیْنِ أَوْ تَکُونا مِنَ الْخالِدِینَ).

و به این ترتیب، فرمان خدا را در نظر آنان به گونه دیگری جلوه داد.

سوره الأعراف(7): آیه 21.

(آیه 21)- آدم با شنیدن این سخن در فکر فرو رفت، اما شیطان برای این که پنجه های وسوسه خود را بیشتر و محکمتر در جان آدم و حوّا فرو برد «سوگندهای شدیدی برای آنها یاد کرد، که من خیرخواه شما هستم»! (وَ قاسَمَهُما إِنِّی لَکُما لَمِنَ النَّاصِحِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 22.
اشاره

(آیه 22)- آدم که هنوز تجربه کافی در زندگی نداشت، و گرفتار دامهای شیطان و خدعه و دروغ و نیرنگ نشده بود، سر انجام تسلیم فریب شیطان شد، و به این ترتیب «شیطان» آنها را با فریب (از مقامشان) فرود آورد» (فَدَلَّاهُما بِغُرُورٍ).

«همین که آدم و همسرش از آن درخت ممنوع چشیدند، بلافاصله لباسهایشان از تنشان فرو ریخت اندامشان (عورتشان) آشکار گشت» (فَلَمَّا ذاقَا الشَّجَرَهَ بَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما).

و در حقیقت از لباس بهشتی که لباس کرامت و احترام خدا بود برهنه شدند.

قرآن سپس می گوید: هنگامی که آدم و حوّا چنین دیدند «بلافاصله از برگهای درختان بهشتی برای پوشیدن اندام خود، استفاده کردند» (وَ طَفِقا یَخْصِفانِ عَلَیْهِما مِنْ وَرَقِ الْجَنَّهِ). «و در این موقع از طرف خداوند ندا رسید که مگر من شما را از آن درخت نهی نکردم، مگر به شما نگفتم که شیطان دشمن آشکار و سرسخت شماست» چرا فرمان مرا به دست فراموشی سپردید و در این گرداب سقوط کردید؟» (وَ ناداهُما رَبُّهُما أَ لَمْ أَنْهَکُما عَنْ تِلْکُمَا الشَّجَرَهِ وَ أَقُلْ لَکُما إِنَّ الشَّیْطانَ لَکُما عَدُوٌّ مُبِینٌ).

از مقایسه تعبیر این آیه با نخستین آیه ای که به آدم و حوّا اجازه سکونت در

[شماره صفحه واقعی : 33]

ص: 2672

بهشت را می داد به خوبی استفاده می شود که آنها پس از این نافرمانی، چه اندازه از مقام قرب پروردگار دور شدند.

1- شجره ممنوعه چه درختی بوده است؟

در منابع اسلامی دو نوع تفسیر برای آن آمده است، یکی تفسیر «مادی» که طبق معروف در روایات، «گندم» بوده است و دیگری تفسیر «معنوی» که در روایات از آن تعبیر به «شجره حسد» شده است، زیرا طبق این روایات، آدم پس از ملاحظه مقام و موقعیت خود چنین تصور کرد که مقامی بالاتر از مقام او وجود نخواهد داشت، ولی خداوند او را به مقام جمعی از اولیا از فرزندان او (پیامبر اسلام و خاندانش) آشنا ساخت، او حالتی شبیه به حسد پیدا کرد، و همین شجره ممنوعه بود که آدم مأمور بود به آن نزدیک نشود.

در حقیقت طبق این روایات، آدم از دو درخت تناول کرد که یکی از مقام او پایین تر بود و او را به سوی جهان ماده می کشید و آن گندم بود، و دیگری درخت معنوی مقام جمعی از اولیاء خدا بود که از مقام و موقعیت او بالاتر قرار داشت و چون از دو جنبه از حدّ خود تجاوز کرد به آن سرنوشت گرفتار شد.

اما باید توجه داشت که این حسد از نوع حسد حرام نبوده و تنها یک احساس نفسانی بوده است، بی آنکه کمترین گامی بر طبق آن بردارد.

2- آیا آدم گناه کرد؟

مدارک اسلامی به ما می گوید: هیچ پیامبری مرتکب گناه نمی شود، و مقام پیشوایی خلق به شخص گناهکار، واگذار نخواهد شد، و می دانیم که آدم از پیامبران الهی بود، بنابراین آنچه در پاره ای از تعبیرات در باره پیامبران در قرآن آمده است که نسبت عصیان به آنها داده شده، همگی به معنی «عصیان نسبی» و «ترک اولی» است، نه گناه مطلق.

توضیح این که: گناه بر دو گونه است، «گناه مطلق» و «گناه نسبی»، گناه مطلق همان مخالفت نهی تحریمی و مخالفت با فرمان قطعی خداوند است و هرگونه ترک واجب و انجام حرام را شامل می شود.

اما «گناه نسبی» آن است که عمل غیر حرامی از شخص بزرگی سر زند، که با

[شماره صفحه واقعی : 34]

ص: 2673

توجه به مقام و موقعیتش شایسته او نباشد.

فی المثل نمازی که ممکن است از یک فرد عادی، نماز ممتازی باشد برای اولیاء حق، گناه محسوب شود.

سایر اعمال آنها غیر از عبادات نیز چنین است، و با توجه به موقعیت آنها سنجیده می شود، به همین دلیل اگر یک «ترک اولی» از آنها سر زند، مورد عتاب و سرزنش پروردگار قرار می گیرند- منظور از ترک اولی این است که انسان کار بهتر را رها کند و سراغ کار خوب یا مباحی برود.

نهی آدم از «شجره ممنوعه» نیز یک نهی تحریمی نبود بلکه با توجه به موقعیت آدم با اهمیت تلقی شد و مخالفت با این نهی- هر چند نهی کراهتی بود- موجب چنان مؤاخذه و مجازاتی از طرف خداوند گردید.

سوره الأعراف(7): آیه 23.

(آیه 23)- بازگشت آدم به سوی خدا! سر انجام هنگامی که آدم و حوّا، به نقشه شیطانی ابلیس واقف شدند و نتیجه کار خلاف خود را دیدند به فکر جبران گذشته افتادند و نخستین گام را اعتراف به ظلم و ستم بر خویشتن، در پیشگاه خدا قرار دادند و «گفتند: پروردگار! ما بر خویشتن ستم کردیم» (قالا رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا).

«و اگر ما را نیامرزی و رحمت خود را شامل حال ما نکنی، از زیانکاران خواهیم بود» (وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 24.

(آیه 24)- گرچه توبه خالصانه آدم و همسرش در پیشگاه خدا پذیرفته شد ولی به هر حال اثر وضعی آن عمل، دامانشان را گرفت، و دستور خارج شدن از بهشت از سوی خداوند به آنها داده شد، «فرمود: فرود آیید در حالی که شما با یکدیگر (انسان و شیطان) دشمن خواهید بود» (قالَ اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ).

«و زمین تا مدت معینی قرارگاه و وسیله بهره گیری شما خواهد بود» (وَ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ).

سوره الأعراف(7): آیه 25.

(آیه 25)- و «نیز به آنها گوشزد کرد، که هم در زمین زندگی می کنید و هم در آن می میرید، و از همان برای حساب در روز رستاخیز، برانگیخته خواهید شد» (قالَ

[شماره صفحه واقعی : 35]

ص: 2674

فِیها تَحْیَوْنَ وَ فِیها تَمُوتُونَ وَ مِنْها تُخْرَجُونَ)

سوره الأعراف(7): آیه 26.
اشاره

(آیه 26)- اخطار به همه فرزندان آدم! خداوند از این جا به بعد یک سلسله دستورات و برنامه های سازنده، برای همه فرزندان آدم، بیان می کند، که در حقیقت دنباله ای است از برنامه های آدم در بهشت.

نخست به همان مسأله لباس و پوشانیدن بدن که در سرگذشت آدم نقش مهمی داشت اشاره کرده، می فرماید: «ای فرزندان آدم! ما لباسی بر شما فرو فرستادیم، که (اندام شما را می پوشاند و) زشتیهای بدنتان را پنهان می سازد» (یا بَنِی آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً یُوارِی سَوْآتِکُمْ).

ولی فایده این لباس که برای شما فرستاده ایم، تنها پوشانیدن تن و مستور ساختن زشتیها نیست بلکه «مایه زینت شماست» (وَ رِیشاً). لباس تجمل و زینت که اندام شما را زیباتر از آنچه هست نشان می دهد.

به دنبال این جمله که در باره لباس ظاهری سخن گفته است، قرآن بحث را به لباس معنوی کشانده و آن چنان که سیره قرآن در بسیاری از موارد است، هر دو جنبه را به هم می آمیزد و می گوید: «لباس پرهیزکاری و تقوا از آن هم بهتر است» (وَ لِباسُ التَّقْوی ذلِکَ خَیْرٌ).

تشبیه تقوی و پرهیزکاری به لباس، تشبیه بسیار رسا و گویایی است، زیرا همانطور که لباس هم بدن انسان را از سرما و گرما حفظ می کند، و هم سپری است در برابر بسیاری از خطرها، و هم عیوب جسمانی را می پوشاند و هم زینتی است برای انسان، روح تقوی و پرهیزکاری نیز علاوه بر پوشانیدن بشر از زشتی گناهان و حفظ از بسیاری از خطرات فردی و اجتماعی، زینت بسیار بزرگی برای او محسوب می شود زینتی است چشمگیر که بر شخصیت او می افزاید.

منظور از لباس تقوا همان «روح تقوا و پرهیزکاری» است، که جان انسان را حفظ می کند و معنی «حیاء» و «عمل صالح» و امثال آن در آن جمع است.

در پایان آیه می فرماید: «این (لباسهایی که خدا برای شما قرار داده اعم از لباس مادی و معنوی، لباس جسمانی و لباس تقوا) همگی از آیات و نشانه های خداست

[شماره صفحه واقعی : 36]

ص: 2675

تا بندگان متذکر نعمتهای پروردگار شوند» (ذلِکَ مِنْ آیاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ).

لباس در گذشته و حال-

تا آنجا که تاریخ نشان می دهد همیشه انسان لباس می پوشیده است، ولی وسایل تولید لباس در عصر ما به قدری متنوع شده و توسعه یافته است که با گذشته اصلا قابل مقایسه نیست.

و متأسفانه، جنبه های فرعی و حتی نامطلوب و زننده لباس چنان گسترش یافته که فلسفه اصلی لباس را دارد تحت الشعاع خود قرار می دهد.

لباس عاملی شده برای انواع تجمل پرستیها، توسعه فساد، تحریک شهوات، خودنمایی و تکبر و اسراف و تبذیر و امثال آن، حتی گاه لباسهایی در میان جمعی از مردم بخصوص «جوانان غربزده» دیده می شود که جنبه جنون آمیز آن بر جنبه عقلانیش برتری دارد و به همه چیز شباهت دارد جز به لباس.

مسأله مدپرستی در لباس نه تنها ثروتهای زیادی را به کام خود فرو می کشد، بلکه قسمت مهمی از وقتها و نیروهای انسانی را نیز بر باد می دهد.

سوره الأعراف(7): آیه 27.

(آیه 27)- در این آیه خداوند به همه افراد بشر و فرزندان آدم، هشدار می دهد که مراقب فریبکاری شیطان باشند زیرا شیطان سابقه دشمنی خود را با پدر و مادر آنها نشان داده و همانطور که لباس بهشتی را بر اثر وسوسه ها از اندام آنان بیرون کرد، ممکن است لباس تقوا را از اندام ایشان بیرون نماید، لذا می گوید: «ای فرزندان آدم! شیطان شما را نفریبد، آن چنانکه پدر و مادر شما را از بهشت بیرون ساخت و لباس آنان را از اندامشان بیرون کرد، تا عورتشان را به آنها نشان دهد» (یا بَنِی آدَمَ لا یَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطانُ کَما أَخْرَجَ أَبَوَیْکُمْ مِنَ الْجَنَّهِ یَنْزِعُ عَنْهُما لِباسَهُما لِیُرِیَهُما سَوْآتِهِما).

سپس تأکید می کند که حساب شیطان و همکارانش از سایر دشمنان جداست، «او و همکارانش شما را می بینند در حالی که شما آنها را مشاهده نمی کنید» و از چنین دشمنی باید سخت برحذر بود! (إِنَّهُ یَراکُمْ هُوَ وَ قَبِیلُهُ مِنْ حَیْثُ لا تَرَوْنَهُمْ).

و در پایان آیه جمله ای بیان می کند که در حقیقت پاسخی است به یک ایراد

[شماره صفحه واقعی : 37]

ص: 2676

مهم و آن این که اگر کسی بگوید: چگونه خداوند دادگر و مهربان دشمنی را با این قدرت بر انسان مسلط ساخته، دشمنی که هیچ گونه موازنه قوا با او ندارد، به هر کجا بخواهد می رود، بدون این که کسی حضورش را احساس کند، حتی طبق بعضی از روایات در درون وجود انسان همچون جریان خون در رگها حرکت می کند! آیا این با عدالت پروردگار سازگار است؟

آیه در پاسخ این سؤال احتمالی، می گوید: «ما شیاطین را اولیاء و سرپرستان افراد بی ایمان قرار دادیم» (إِنَّا جَعَلْنَا الشَّیاطِینَ أَوْلِیاءَ لِلَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ).

یعنی، تنها پس از موافقت خود انسان است که شیطان می تواند از مرزهای روح او بگذرد.

سوره الأعراف(7): آیه 28.

(آیه 28)- در این آیه اشاره به یکی از وسوسه های مهم شیطانی می کند که بر زبان جمعی از انسانهای شیطان صفت نیز جاری می شود و آن این که: «هنگامی که عمل زشت و قبیحی را انجام می دهند (اگر از دلیل آن سؤال شود، در پاسخ) می گویند: این راه و رسمی است که نیاکان خود را بر آن یافته ایم خداوند هم ما را به آن دستور داده است» (وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَهً قالُوا وَجَدْنا عَلَیْها آباءَنا وَ اللَّهُ أَمَرَنا بِها).

جالب این که قرآن در پاسخ آنها اعتنایی به دلیل اول یعنی پیروی کورکورانه از نیاکان نمی کند و تنها به پاسخ دلیل دوم قناعت کرده، می گوید: «بگو: خداوند هرگز به کارهای زشت و قبیح فرمان نمی دهد» زیرا حکم او از فرمان عقل جدا نیست (قُلْ إِنَّ اللَّهَ لا یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ).

سپس با این جمله آیه ختم می شود که: «آیا به خدا نسبتهایی می دهید که نمی دانید» (أَ تَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ).

منظور از «فاحِشَهً» در اینجا هر گونه کار زشت و قبیحی است که مسأله «طواف عریان» و «پیروی از پیشوایان ظلم و ستم» از مصادیق روشن آن محسوب می گردد.

سوره الأعراف(7): آیه 29.

(آیه 29)- در این آیه به اصول دستورات پروردگار در زمینه وظایف عملی در یک جمله کوتاه اشاره، شده و سپس اصول عقاید دینی یعنی، مبدء و معاد را بطور

[شماره صفحه واقعی : 38]

ص: 2677

فشرده بیان می کند نخست می گوید: ای پیامبر! «به آنان بگو: پروردگار من به عدالت دستور داده است» (قُلْ أَمَرَ رَبِّی بِالْقِسْطِ).

سپس دستور به یکتاپرستی و مبارزه با هرگونه شرک داده، می فرماید: «توجه قلب خویش را در هر عبادتی به او کنید» و از ذات پاک او به سوی دیگر منحرف نشوید (وَ أَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ).

«او را بخوانید و دین و آیین خود را خالص و مخصوص او قرار دهید» (وَ ادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ).

پس از تحکیم پایه توحید، توجه به مسأله معاد و رستاخیز کرده، می گوید:

«همان گونه که شما را در آغاز آفرید، دگر بار در قیامت باز می گردید» (کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ).

آیه فوق یکی از کوتاهترین و جالبترین تعبیرات را در زمینه معاد جسمانی بازگو می کند، و می گوید: نگاهی به آغاز آفرینش خود کنید ببینید همین جسم شما که از مقدار زیادی آب و مقدار کمتری مواد مختلف، فلزات و شبه فلزات ترکیب شده است در آغاز کجا بود؟ آبهایی که در ساختمان جسم شما به کار رفته هر قطره ای از آن احتمالا در یکی از اقیانوسهای روی زمین سرگردان بود و سپس تبخیر گردید و تبدیل به ابرها و به شکل قطرات باران بر زمینها فرو ریختند، و ذراتی که هم اکنون از مواد جامد زمین در ساختمان جسم شما به کار رفته، روزی به صورت دانه گندم یا میوه درخت، یا سبزیهای مختلف بود که از نقاط پراکنده زمین گردآوری شد.

بنابراین چه جای تعجب که پس از متلاشی شدن و بازگشت به حال نخستین، باز همان ذرات جمع آوری گردد و به هم پیوندند و اندام نخستین را تشکیل دهند؟

و اگر چنین چیزی محال بود چرا در آغاز آفرینش انجام شد؟ بنابراین «همان گونه که در آغاز، خدا شما را آفریده است در روز رستاخیز نیز باز می گرداند».

سوره الأعراف(7): آیه 30.

(آیه 30)- در این آیه چگونگی عکس العملهای مردم را در برابر این دعوت (دعوت به سوی نیکیها و توحید و معاد) بیان کرده، می گوید: «جمعی را هدایت کرده و جمعی (که شایستگی نداشته اند) گمراهی بر آنها مسلّم شده است» (فَرِیقاً

[شماره صفحه واقعی : 39]

ص: 2678

هَدی وَ فَرِیقاً حَقَّ عَلَیْهِمُ الضَّلالَهُ)

و برای این که کسی تصور نکند بدون جهت خداوند، طایفه ای را هدایت می کند و جمع دیگری را گمراه، در جمله بعد اضافه می کند: «گروه گمراهان همانها بودند که شیاطین را اولیای خود انتخاب کرده بودند، و به جای ولایت پروردگار ولایت شیطان را پذیرفتند» (إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّیاطِینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ اللَّهِ).

و عجب این که با تمام گمراهی و انحراف «چنین می پنداشتند که هدایت یافتگان واقعی آنها هستند» (وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ).

این حالت مخصوص کسانی است که در طغیان و گناه فرو روند و در این حال درهای هدایت بکلی به روی آنها مسدود خواهد شد، و این همان چیزی است که خودشان برای خویشتن فراهم ساخته اند.

سوره الأعراف(7): آیه 31.

(آیه 31)- در این آیه به عنوان یک قانون همیشگی که شامل تمام اعصار و قرون می شود دستور می دهد که، «ای فرزندان آدم! زینت خود را به هنگام رفتن به مسجد با خود داشته باشید» (یا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ).

این جمله می تواند هم اشاره به «زینتهای جسمانی» باشد که شامل پوشیدن لباسهای مرتب و پاک و تمیز، و شانه زدن موها، و به کار بردن عطر و مانند آن می شود، و هم شامل «زینتهای معنوی»، یعنی صفات انسانی و ملکات اخلاقی و پاکی نیت و اخلاص.

در جمله بعد اشاره به مواهب دیگر یعنی خوردنیها و آشامیدنیهای پاک و پاکیزه می کند، می گوید از آنها «بخورید و بنوشید» (وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا).

اما چون طبع زیاده طلب انسان، ممکن است از این دو دستور سوء استفاده کند و به جای استفاده عاقلانه و اعتدال آمیز از پوشش و تغذیه صحیح، راه تجمل پرستی و اسراف و تبذیر را پیش گیرد، بلافاصله اضافه می کند: «ولی اسراف نکنید که خدا مسرفان را دوست نمی دارد» (وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ).

کلمه «اسراف» کلمه بسیار جامعی است که هرگونه زیاده روی در کمیت و کیفیت و بیهوده گرایی و اتلاف و مانند آن را شامل می شود.

[شماره صفحه واقعی : 40]

ص: 2679

جمله کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید، در آیه فوق آمده، گرچه بسیار ساده به نظر می رسد، اما امروز ثابت شده است که یکی از مهمترین دستورات بهداشتی همین است، زیرا تحقیقات دانشمندان به این نتیجه رسیده که سر چشمه بسیاری از بیماریها، غذاهای اضافی است که به صورت جذب نشده در بدن انسان باقی می ماند، این مواد اضافی هم بار سنگینی است برای قلب و سایر دستگاههای بدن و هم منبع آماده ای است برای انواع عفونتها و بیماریها! عامل اصلی تشکیل این مواد مزاحم، اسراف و زیاده روی در تغذیه و به اصطلاح «پرخوری» است، و راهی برای جلوگیری از آن جز رعایت اعتدال در غذا نیست، کسانی که این دستور را ساده فکر می کنند خوب است در زندگی خود آن را بیازمایند تا اهمیت رعایت این دستور را در سلامت جسم و تن خود ببینند.

سوره الأعراف(7): آیه 32.

(آیه 32)- در این آیه با لحن تندتری به پاسخ آنها که گمان می برند، تحریم زینتها و پرهیز از غذاها و روزیهای پاک و حلال، نشانه زهد و پارسایی و مایه قرب به پروردگار است پرداخته، می گوید: ای پیامبر! «بگو: چه کسی زینتهای الهی را که برای بندگانش آفریده و همچنین مواهب و روزیهای پاکیزه را تحریم کرده است» (قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اللَّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ).

سپس برای تأکید اضافه می کند: به آنها «بگو: این نعمتها و موهبتها برای افراد با ایمان در این زندگی دنیا آفریده شده (اگرچه دیگران نیز بدون داشتن شایستگی از آن استفاده می کنند) ولی در روز قیامت و زندگی عالیتر (که صفوف کاملا از هم مشخص می شوند) اینها همه در اختیار افراد با ایمان و درستکار قرار می گیرد» و دیگران بکلی از آن محروم می شوند! (قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا خالِصَهً یَوْمَ الْقِیامَهِ).

در پایان آیه به عنوان تأکید می گوید: «این چنین آیات و احکام خود را برای جمعیتی که آگاهند و می فهمند تشریح می کنیم» (کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ).

در مورد استفاده از انواع زینتها، اسلام مانند تمام موارد، حدّ اعتدال را

[شماره صفحه واقعی : 41]

ص: 2680

انتخاب کرده است و استفاده کردن از زیباییهای طبیعت، لباسهای زیبا و متناسب، به کار بردن انواع عطرها، و امثال آن، نه تنها مجاز شمرده شده بلکه به آن توصیه و سفارش نیز شده است.

سوره الأعراف(7): آیه 33.

(آیه 33)- محرمات الهی! بارها دیده ایم که قرآن مجید هرگاه سخن از امر مباح یا لازمی به میان می آورد، بلافاصله از نقطه مقابل آن یعنی زشتیها و محرمات سخن می گوید، تا هر دو بحث، یکدیگر را تکمیل کنند، در اینجا نیز به دنبال اجازه استفاده از مواهب الهی و زینتها و نفی تحریم آنها، سخن از محرمات به میان آورده و بطور عموم، و سپس بطور خصوص انگشت روی چند نقطه مهم می گذارد.

در آغاز از تحریم فواحش سخن می گوید، می فرماید: ای پیامبر! «بگو:

پروردگار من تنها اعمال زشت و قبیح را حرام کرده است، اعم از این که آشکار باشد یا پنهان» (قُلْ إِنَّما حَرَّمَ رَبِّیَ الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ).

سپس موضوع را تعمیم داده، می گوید: «و (همچنین) گناه و ستم به ناحق را» (وَ الْإِثْمَ).

بار دیگر انگشت روی چند قسمت از بزرگترین گناهان گذاشته، می گوید:

«و هرگونه ستم و تجاوز به ناحق به حقوق دیگران» (وَ الْبَغْیَ بِغَیْرِ الْحَقِّ).

سپس اشاره به مسأله شرک کرده، می گوید: و نیز پروردگار من، حرام کرده «این که چیزی را که خداوند دلیلی برای آن نازل نکرده، شریک او قرار دهید» (وَ أَنْ تُشْرِکُوا بِاللَّهِ ما لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطاناً).

آخرین چیزی را که به عنوان محرمات روی آن تکیه می کند، نسبت دادن چیزی به خدا بدون علم و آگاهی است، می فرماید: «و این که به خدا مطلبی نسبت دهید که نمی دانید» (وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 34.

(آیه 34)- هر جمعیتی سر انجامی دارد! در این آیه خداوند به یکی از قوانین آفرینش یعنی فنا و نیستی ملتها، اشاره می کند و بحثهای مربوط به زندگی فرزندان آدم در روی زمین و سر انجام و سرنوشت گنهکاران که در آیات قبل گفته شد با این بحث روشنتر می شود نخست می گوید: «برای هر امتی زمان و مدت معینی

[شماره صفحه واقعی : 42]

ص: 2681

وجود دارد» (وَ لِکُلِّ أُمَّهٍ أَجَلٌ).

«و به هنگامی که این اجل فرا رسد، نه لحظه ای تأخیر خواهند کرد و نه لحظه ای بر آن پیشی می گیرند» (فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَهً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ).

یعنی، ملتهای جهان همانند افراد، دارای مرگ و حیاتند، ملتهایی از صفحه زمین برچیده می شوند، و به جای آنها ملتهای دیگری قرار می گیرند، قانون مرگ و حیات مخصوص افراد انسان نیست، بلکه اقوام و جمعیتها و جامعه ها را نیز در بر می گیرد با این تفاوت که مرگ ملتها غالبا بر اثر انحراف از مسیر حق و عدالت و روی آوردن به ظلم و ستم و غرق شدن در دریای شهوات و فرو رفتن در امواج تجمل پرستی و تن پروری می باشد.

هنگامی که ملتهای جهان در چنین مسیرهایی گام بگذارند، و از قوانین مسلم آفرینش منحرف گردند، سرمایه های هستی خود را یکی پس از دیگری از دست خواهند داد و سر انجام سقوط می کنند.

سوره الأعراف(7): آیه 35.

(آیه 35)- دستور دیگری به همه فرزندان آدم! بار دیگر خداوند فرزندان آدم را مخاطب ساخته، می گوید: «ای فرزندان آدم! اگر رسولانی از خودتان (از طرف من) به سوی شما آمدند که آیات مرا به شما عرضه می دارند (از آنها پیروی کنید) زیرا آنها که پرهیزکاری پیشه کنند و در اصلاح خویشتن و دیگران بکوشند نه وحشتی از مجازات الهی خواهند داشت و نه اندوه و غمی» (یا بَنِی آدَمَ إِمَّا یَأْتِیَنَّکُمْ رُسُلٌ مِنْکُمْ یَقُصُّونَ عَلَیْکُمْ آیاتِی فَمَنِ اتَّقی وَ أَصْلَحَ فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 36.

(آیه 36)- و در این آیه اضافه می کند: «اما آنها که آیات ما را تکذیب کنند و در برابر آن تکبر ورزند آنها اصحاب دوزخند و جاودانه در آن خواهند ماند» (وَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ اسْتَکْبَرُوا عَنْها أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 37.

(آیه 37)- از این آیه به بعد قسمتهای مختلف از سرنوشت شومی که در انتظار افترا گویان و تکذیب کنندگان آیات خداست، بیان شده، نخست می گوید:

«چه کسی ستمکارتر است از آنها که بر خدا دروغ می بندند و یا آیات او را تکذیب

[شماره صفحه واقعی : 43]

ص: 2682

می کنند»؟ (فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً أَوْ کَذَّبَ بِآیاتِهِ).

سپس وضع آنها را به هنگام مرگ چنین توصیف می کند: «آنان چند روزی بهره خود را از آنچه برایشان مقدر شده است می برند و از نعمتهای مختلف سهم خود را می گیرند، تا (پیمانه عمرشان لبریز گردد و به اجل نهایی برسد) در این هنگام فرشتگان ما که مأمور گرفتن ارواحند به سراغ آنها می آیند تا جانشان را بگیرند» (أُولئِکَ یَنالُهُمْ نَصِیبُهُمْ مِنَ الْکِتابِ حَتَّی إِذا جاءَتْهُمْ رُسُلُنا یَتَوَفَّوْنَهُمْ).

به هر حال از لحظه مرگ مجازاتهای آنها شروع می شود، نخستین بار با توبیخ و سرزنش فرشتگان پروردگار که مأمور گرفتن جانشان هستند رو برو می شوند، «آنها می پرسند کجا هستند معبودهایی که غیر از خدا می پرستیدید» و یک عمر از آنها دم می زدید و همه چیز خود را نابخردانه در پای آنها می ریختید؟ (قالُوا أَیْنَ ما کُنْتُمْ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ).

آنها چون دست خود را از همه چیز کوتاه می بینند و پندارهایی را که در باره معبودهای ساختگی داشتند همچون نقش برآب مشاهده می کنند، در پاسخ می گویند: «آنها همه گم شدند و از ما دور گشتند» (قالُوا ضَلُّوا عَنَّا).

اثری از آنها نمی بینیم و هیچ گونه قدرتی بر دفاع از ما ندارند، و تمام عبادات ما برای آنها بیهوده بود، «و به این ترتیب خودشان بر ضدّ خود گواهی می دهند که کافر بودند» (وَ شَهِدُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ أَنَّهُمْ کانُوا کافِرِینَ).

در حالی که راه بازگشت به روی آنها بسته است و این نخستین تازیانه آتشین مجازات الهی است که بر روح آنها نواخته می شود.

سوره الأعراف(7): آیه 38.

(آیه 38)- درگیری پیشوایان و پیروان گمراه در دوزخ! در آیات گذشته صحنه ای که به هنگام مرگ و بازپرسی فرشتگان قبض ارواح رخ می دهد ترسیم شده بود و در اینجا صحنه برخورد گروههای اغوا کننده و اغوا شونده را در قیامت شرح می دهد: «در روز رستاخیز خداوند به آنها می گوید در صف گروههای مشابه خود از جن و انس که پیش از شما بودند، قرار گیرید و در آتش داخل شوید» (قالَ ادْخُلُوا فِی أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ فِی النَّارِ).

[شماره صفحه واقعی : 44]

ص: 2683

هنگامی که همگی در آتش داخل شدند برخوردشان با هم مسلکهایشان شروع می شود، برخوردی عجیب و عبرت انگیز، «هر دسته ای که وارد دوزخ می شوند به دیگری لعن و نفرین می کند» و او را مسؤول بدبختی خویش می داند (کُلَّما دَخَلَتْ أُمَّهٌ لَعَنَتْ أُخْتَها).

مطلب به همین جا پایان نمی پذیرد، «هنگامی که همگی با ذلت و خواری در محیط شرر بار دوزخ قرار می گیرند (شکایت آنها به پیشگاه پروردگار از یکدیگر شروع می شود) نخست فریب خوردگان عرضه می دارند: پروردگارا! این اغواگران بودند که ما را گمراه ساختند، خدایا عذاب و کیفر آنها را مضاعف کن» کیفری به خاطر گمراهیشان، و کیفری به خاطر گمراه کردن ما (حَتَّی إِذَا ادَّارَکُوا فِیها جَمِیعاً قالَتْ أُخْراهُمْ لِأُولاهُمْ رَبَّنا هؤُلاءِ أَضَلُّونا فَآتِهِمْ عَذاباً ضِعْفاً مِنَ النَّارِ).

ولی عجیب این است که خداوند در پاسخ آنها «می فرماید: برای هر کدام (از شما) عذاب مضاعف است ولی نمی دانید!» چرا که پیروان اگر گرد پیشوایان گمراه را نگرفته بودند، قدرتی بر اغوای مردم نداشتند (قالَ لِکُلٍّ ضِعْفٌ وَ لکِنْ لا تَعْلَمُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 39.

(آیه 39)- در این آیه پاسخ پیشوایان گمراه را چنین نقل می کند که: «آنها به پیروان خود می گویند شما هیچ تفاوت و برتری بر ما ندارید، (یعنی اگر ما گفتیم شما تأیید کردید و اگر گام برداشتیم کمک نمودید و اگر ستم نمودیم شما یار و مددکار ما بودید) بنابراین شما هم در مقابل اعمالتان عذاب دردناک الهی را بچشید» (قالَتْ أُولاهُمْ لِأُخْراهُمْ فَما کانَ لَکُمْ عَلَیْنا مِنْ فَضْلٍ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْسِبُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 40.

(آیه 40)- بار دیگر قرآن به سراغ سرنوشت افراد متکبر و لجوج یعنی آنها که زیر بار آیات پروردگار نمی روند و در برابر حق تسلیم نیستند رفته، می گوید:

«کسانی که آیات ما را تکذیب کنند و در برابر آن تکبر ورزند درهای آسمان به روی آنان گشوده نمی شود» (إِنَّ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ اسْتَکْبَرُوا عَنْها لا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوابُ السَّماءِ).

در حدیثی از امام باقر علیه السّلام چنین می خوانیم: «اما مؤمنان، اعمال و ارواحشان

[شماره صفحه واقعی : 45]

ص: 2684

به سوی آسمانها برده می شود و درهای آسمان به روی آنها گشوده خواهد شد، اما کافر روح و عملش را بالا می برند تا به آسمان برسد در این هنگام کسی صدا می زند آن را به سوی سجّین (دوزخ) پایین ببرید».

سپس اضافه می کند: «آنها وارد بهشت نخواهند شد، تا زمانی که شتر از سوراخ سوزن بگذرد»! (وَ لا یَدْخُلُونَ الْجَنَّهَ حَتَّی یَلِجَ الْجَمَلُ فِی سَمِّ الْخِیاطِ).

این تعبیر کنایه لطیفی از محال بودن این امر است، که راهی برای ورود افراد بی ایمان متکبر در بهشت مطلقا موجود نیست! در پایان آیه برای تأکید و توضیح بیشتر اضافه می کند، «و این چنین گنهکاران را کیفر می دهیم» (وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُجْرِمِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 41.

(آیه 41)- در این آیه، به قسمتی دیگر از مجازات دردناک آنها اشاره کرده، می گوید: «برای این گونه افراد، بسترهایی از جهنم و آتش سوزان است و روی آنها پوششهایی از همان آتش سوزان قرار دارد» (لَهُمْ مِنْ جَهَنَّمَ مِهادٌ وَ مِنْ فَوْقِهِمْ غَواشٍ).

و باز برای تأکید اضافه می کند: «این چنین ظالمان و ستمگران را کیفر می دهیم» (وَ کَذلِکَ نَجْزِی الظَّالِمِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 42.

(آیه 42)- آرامش کامل و سعادت جاویدان! در آیات گذشته بحث از سرنوشت منکران آیات خدا و متکبران و ظالمان بود، در اینجا آینده روشن افراد با ایمان را چنین شرح می دهد: «کسانی که ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند، ...

اهل بهشتند و جاودانه در آن خواهند ماند» (وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ ...

أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّهِ هُمْ فِیها خالِدُونَ).

ولی در میان این جمله یک جمله معترضه که اشاره به پاسخ بسیاری از سؤالات است بیان کرده، می گوید: «ما هیچ کس را جز به اندازه توانائیش تکلیف نمی کنیم» (لا نُکَلِّفُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها)

.اشاره به این که کسی تصور نکند که قرار گرفتن در صف افراد با ایمان و انجام عمل صالح در دسترس همه کس نیست، زیرا تکالیف پروردگار به اندازه قدرت

[شماره صفحه واقعی : 46]

ص: 2685

افراد است.

این آیه مانند بسیاری دیگر از آیات قرآن، وسیله نجات و سعادت جاویدان را منحصرا ایمان و عمل شایسته معرفی می کند و به این ترتیب به عقیده خرافی مسیحیان امروز که وسیله نجات را قربانی شدن مسیح در برابر گناهان بشریت می دانند، خط بطلان می کشد، اصرار قرآن روی مسأله ایمان و عمل صالح در آیات مختلف برای کوبیدن این طرز تفکر و مانند آن است.

سوره الأعراف(7): آیه 43.

(آیه 43)- در این آیه به یکی از مهمترین نعمتهایی که خدا به بهشتیان ارزانی می دارد و مایه آرامش روح و جان آنهاست اشاره کرده، می گوید: «کینه ها و حسدها و دشمنیها را از دل آنها برمی کنیم» (وَ نَزَعْنا ما فِی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ).

در حقیقت یکی از بزرگترین ناراحتیهای انسانها در زندگی دنیا که سر چشمه پیکارهای وسیع اجتماعی می شود و علاوه بر خسارتهای سنگین جانی و مالی آرامش روح را بکلی بر هم می زند، همین «کینه توزی» و «حسد» است.

بهشتیان بکلی از بدبختیهای ناشی از این گونه صفات و عواقب آن برکنارند، آنها با هم در نهایت دوستی و محبت و صفا و صمیمیت و آرامش زندگی می کنند، و همه از وضع خود راضیند.

قرآن پس از ذکر این نعمت روحانی، اشاره به نعمت مادی و جسمانی آنها کرده، می گوید: «از زیر قصرهای آنها نهرهای آب جریان دارد» (تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ).

سپس رضایت و خشنودی کامل و همه جانبه اهل بهشت را با این جمله منعکس می کند که آنها «می گویند: حمد و سپاس مخصوص خداوندی است که ما را به این همه نعمت رهنمون شد و اگر خدا ما را راهنمایی نمی کرد، هرگز، هدایت نمی یافتیم» (وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما کُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّهُ).

این توفیق او بود که دست ما را گرفت و از گذرگاههای زندگی عبور داد و به سر منزل سعادت رسانید. «مسلما فرستادگان پروردگار ما، حق را آوردند!» آنها راست می گفتند و ما با چشم خود درستی گفتارشان را هم اکنون می بینیم (لَقَدْ

[شماره صفحه واقعی : 47]

ص: 2686

جاءَتْ رُسُلُ رَبِّنا بِالْحَقِّ)

.«در این هنگام ندایی برمی خیزد، و این جمله را در گوش جان آنها سر می دهد که این بهشت را به خاطر اعمال پاکتان به ارث بردید» (وَ نُودُوا أَنْ تِلْکُمُ الْجَنَّهُ أُورِثْتُمُوها بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 44.

(آیه 44)- از این آیه استفاده می شود که بهشتیان و دوزخیان از جایگاه خود می توانند با یکدیگر سخن بگویند نخست می گوید: «بهشتیان، دوزخیان را مخاطب ساخته و صدا می زنند که ما وعده پروردگار خویش را حق یافتیم، آیا شما هم به آنچه خدا به وسیله فرستادگانش وعده داده بود، رسیدید؟» (وَ نادی أَصْحابُ الْجَنَّهِ أَصْحابَ النَّارِ أَنْ قَدْ وَجَدْنا ما وَعَدَنا رَبُّنا حَقًّا فَهَلْ وَجَدْتُمْ ما وَعَدَ رَبُّکُمْ حَقًّا).

در پاسخ «می گویند: آری» همه را عین حقیقت دیدیم (قالُوا نَعَمْ).

سپس اضافه می کند: «در این هنگام ندا دهنده ای در میان آنها ندا در می دهد (آنچنان که صدای او به گوش همگان می رسد) که: لعنت خدا بر ستمگران باد» (فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ أَنْ لَعْنَهُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 45.

(آیه 45)- سپس ستمگران را چنین معرفی می کند: «همانها که مردم را از راه راست باز می داشتند (و با تبلیغات مسموم و زهرآگین خود، ایجاد شک و تردید در ریشه های عقاید مردم می کردند) و جاده مستقیم الهی را کج و معوج نشان می دادند، و به سرای دیگر نیز ایمان نداشتند» (الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ یَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَهِ کافِرُونَ).

این مؤذّن در روایات اسلامی، غالبا به امیر مؤمنان علی علیه السّلام تفسیر شده است.

حاکم «ابو القاسم حسکانی» که از دانشمندان اهل سنّت است به سند خود از «محمّد بن حنفیه» از «علی» علیه السّلام نقل می کند که فرمود: انا ذلک المؤذّن: «آن که این ندا را سر می دهد منم» و همچنین به سند خود از ابن عباس نقل می کند که علی علیه السّلام در قرآن نامهایی دارد که مردم آنها را نمی دانند، از جمله «مؤذّن» در آیه شریفه فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ علی علیه السّلام است که این ندا را سر می دهد و می گوید: الا لعنه اللّه علی الّذین

[شماره صفحه واقعی : 48]

ص: 2687

کذّبوا بولایتی و استخفّوا بحقّی «لعنت خدا بر آنها باد که ولایت مرا تکذیب کردند و حق مرا کوچک شمردند».

سوره الأعراف(7): آیه 46.

(آیه 46)- اعراف گذرگاه مهمی به سوی بهشت! در تعقیب بیان سرگذشت بهشتیان و دوزخیان این آیه و سه آیه بعد از آن در باره «اعراف» که منطقه ای است حد فاصل میان بهشت و دوزخ، با ویژگیهایی که دارد سخن می گوید.

نخست به حجابی که در میان بهشتیان و دوزخیان کشیده شده است اشاره کرده، می گوید: «میان این دو گروه حجابی قرار دارد» (وَ بَیْنَهُما حِجابٌ).

از آیات بعد چنین استفاده می شود که حجاب مزبور همان «اعراف» است که مکان مرتفعی است در میان این دو گروه، که مانع از مشاهده یکدیگر می شود، البته کسانی که بر اعراف یعنی قسمتهای بالای این مانع مرتفع قرار دارند، هر دو گروه را می توانند ببینند.

سپس قرآن می گوید: «بر اعراف مردانی قرار دارند که هر یک از جهنمیان و دوزخیان را (در جایگاه خود می بینند و) از سیمایشان آنها را می شناسند» (وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلًّا بِسِیماهُمْ).

سپس می گوید: مردانی که بر اعراف قرار دارند «بهشتیان را صدا می زنند و می گویند: درود بر شما باد، اما خودشان وارد بهشت نشده اند، اگرچه بسیار تمایل دارند» (وَ نادَوْا أَصْحابَ الْجَنَّهِ أَنْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ لَمْ یَدْخُلُوها وَ هُمْ یَطْمَعُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 47.

(آیه 47)- «اما به هنگامی که به سوی دیگر نگاه می کنند و دوزخیان را در دوزخ می بینند (به درگاه خدا راز و نیاز می کنند و) می گویند: پروردگارا! ما را با جمعیت ستمگران قرار مده» (وَ إِذا صُرِفَتْ أَبْصارُهُمْ تِلْقاءَ أَصْحابِ النَّارِ قالُوا رَبَّنا لا تَجْعَلْنا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 48.

(آیه 48)- در این آیه اضافه می کند که: «و اصحاب اعراف مردانی از دوزخیان را که از چهره و سیمایشان می شناسند صدا می زنند (و مورد ملامت و سرزنش قرار می دهند که دیدید عاقبت) گردآوری اموال و نفرت در دنیا و تکبر ورزیدن از قبول حقّ، به شما سودی نداد» چه شد آن مالها؟ و کجا رفتند آن

[شماره صفحه واقعی : 49]

ص: 2688

نفرات؟ و چه نتیجه ای گرفتید از آن همه کبر و خودپرستی؟ (وَ نادی أَصْحابُ الْأَعْرافِ رِجالًا یَعْرِفُونَهُمْ بِسِیماهُمْ قالُوا ما أَغْنی عَنْکُمْ جَمْعُکُمْ وَ ما کُنْتُمْ تَسْتَکْبِرُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 49.
اشاره

(آیه 49)- بار دیگر با همان زبان ملامت و سرزنش در حالی که اشاره به جمعی از ضعفای مؤمنان که بر اعراف قرار گرفته اند می کنند، می گویند: «آیا اینها همان کسانی هستند که شما سوگند یاد کردید هیچ گاه خداوند آنان را مشمول رحمت خود قرار نخواهد داد» (أَ هؤُلاءِ الَّذِینَ أَقْسَمْتُمْ لا یَنالُهُمُ اللَّهُ بِرَحْمَهٍ).

سر انجام رحمت الهی شامل حال این دسته از ضعفای مؤمنان شده و به آنها خطاب می شود که: «وارد بهشت شوید نه ترسی بر شماست و نه در آنجا غم و اندوهی دارید» (ادْخُلُوا الْجَنَّهَ لا خَوْفٌ عَلَیْکُمْ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ).

«اصحاب اعراف» چه کسانی هستند؟

از مجموع آیات و روایات چنین استفاده می شود که «اعراف» گذرگاه سخت و صعب العبوری بر سر راه بهشت سعادت جاویدان است، طبیعی است که افراد نیرومند و قوی یعنی صالحان و پاکان با سرعت از این گذرگاه عبور می کنند اما افرادی که خوبی و بدی را به هم آمیختند در این مسیر وا می مانند.

همچنین طبیعی است که سرپرستان جمعیت و پیشوایان قوم در گذرگاههای سخت همانند فرماندهانی که در این گونه موارد در آخر لشکر راه می روند تا همه سپاهیان بگذرند، در آنجا توقف می کنند تا به کمک ضعفای مؤمنان بشتابند و آنها که شایستگی نجات را دارند در پرتو امدادشان رهایی یابند.

بنابراین در اعراف، دو گروه وجود دارند، ضعیفان و آلودگانی که در رحمتند و پیشوایان بزرگ (یعنی انبیاء، امامان و صالحان) که در همه حال یار و یاور ضعیفانند.

سوره الأعراف(7): آیه 50.

(آیه 50)- نعمتهای بهشتی بر دوزخیان حرام است! پس از آن که بهشتیان و دوزخیان هر کدام در محل مناسب خود مستقر شدند گفتگوهایی در میان آنها رد و بدل می شود که نتیجه آن مجازات و کیفری است روحانی و معنوی برای دوزخیان، نخست می فرماید: «دوزخیان، بهشتیان را صدا می زنند که (محبت کنید)

[شماره صفحه واقعی : 50]

ص: 2689

و مقداری آب یا از آنچه خدا به شما روزی داده، به ما ببخشید» تا عطش سوزان خود را تسکین دهیم و از آلام خود بکاهیم (وَ نادی أَصْحابُ النَّارِ أَصْحابَ الْجَنَّهِ أَنْ أَفِیضُوا عَلَیْنا مِنَ الْماءِ أَوْ مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ).

ولی بلافاصله بهشتیان دست ردّ بر سینه آنها زده، و «می گویند: خداوند اینها را بر کافران تحریم کرده است» (قالُوا إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَهُما عَلَی الْکافِرِینَ).

1- جمله «مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ» (از آنچه خدا به شما روزی داده) که تعبیری است سر بسته و توأم با یک نوع ابهام نشان می دهد که حتی دوزخیان نمی توانند از ماهیت و انواع نعمتهای بهشتی آگاه شوند.

2- جمله «إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَهُما عَلَی الْکافِرِینَ» (خداوند آنها را بر کافران حرام کرده) اشاره به این است که بهشتیان مضایقه ای از بخشیدن این نعمتها ندارند زیرا نه چیزی از آنها کم می شود و نه در درون سینه، کینه ای نسبت به کسی دارند، ولی وضع دوزخیان آنچنان است که نمی توانند از نعمتهای بهشتی بهره گیرند، این تحریم در حقیقت یک نوع «تحریم تکوینی» است، همانند محرومیت بسیاری از بیماران از غذاهای لذیذ و رنگارنگ.

سوره الأعراف(7): آیه 51.

(آیه 51)- در این آیه سبب محرومیت آنها را تشریح می کند و با ذکر صفات دوزخیان روشن می سازد که این سرنوشت شوم را خودشان برای خویشتن فراهم ساخته اند نخست می گوید: «آنها کسانی هستند که دین و مذهب خود را به سرگرمی و بازی گرفتند» (الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَهُمْ لَهْواً وَ لَعِباً).

«و زندگی دنیا آنها را فریب داد و مغرور ساخت» (وَ غَرَّتْهُمُ الْحَیاهُ الدُّنْیا).

این امور سبب شد که آنها در لجنزار شهوات فرو روند و همه چیز حتی رستاخیز را به دست فراموشی بسپارند و گفتار پیامبران و آیات الهی را انکار کنند، لذا به دنبال آن اضافه می کند: «پس امروز هم ما آنها را فراموش خواهیم کرد همان گونه که آنها لقای چنین روزی را فراموش کردند و همان گونه که آیات ما را انکار نمودند» (فَالْیَوْمَ نَنْساهُمْ کَما نَسُوا لِقاءَ یَوْمِهِمْ هذا وَ ما کانُوا بِآیاتِنا یَجْحَدُونَ).

ضمنا از این آیه استفاده می شود که نخستین مرحله گمراهی و انحراف آن

[شماره صفحه واقعی : 51]

ص: 2690

است که انسان مسائل سرنوشت ساز خود را جدّی نگیرد و با آنها به عنوان یک سرگرمی و بازیچه رفتار کند.

سوره الأعراف(7): آیه 52

(آیه 52)- این آیه اشاره به این است که محرومیت کفار و سرنوشت شومشان نتیجه کوتاهیها و تقصیرات خودشان است و گر نه از ناحیه خداوند هیچ گونه کوتاهی در هدایت و رهبری و ابلاغ آیات و بیان درسهای تربیتی نشده است لذا می گوید: ما در هدایت و راهنمایی آنها چیزی فروگذار نکردیم «کتابی برای آنها فرستادیم که تمام اسرار و رموز آن را با آگاهی کامل تشریح کردیم» (وَ لَقَدْ جِئْناهُمْ بِکِتابٍ فَصَّلْناهُ عَلی عِلْمٍ).

«کتابی که مایه هدایت و موجب رحمت برای ایمان آورندگان بود» اگرچه افراد لجوج و خودخواه از آن بی بهره می مانند (هُدیً وَ رَحْمَهً لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 53

(آیه 53)- و در این آیه اشاره به طرز تفکر غلط تبهکاران و منحرفان در زمینه هدایتهای الهی کرده، می گوید: «آیا آنها جز انتظار تأویل آیات (و فرا رسیدن تهدیدهای الهی) دارند»؟ (هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا تَأْوِیلَهُ).

اما چه انتظار نابجایی، زیرا هنگامی که نتایج و سر انجام این وعده های الهی را مشاهده کنند، کار از کار گذشته و راهی برای بازگشت باقی نمانده است «آن روز که تأویل آنها فرا رسد، کسانی که قبلا آن را فراموش کرده بودند می گویند: فرستادگان پروردگار ما حق را آوردند» و گفتار آنها نیز همه حق بود (یَوْمَ یَأْتِی تَأْوِیلُهُ یَقُولُ الَّذِینَ نَسُوهُ مِنْ قَبْلُ قَدْ جاءَتْ رُسُلُ رَبِّنا بِالْحَقِّ).

اما در این هنگام در وحشت و اضطراب فرو می روند، و به فکر چاره جویی می افتند و می گویند: «آیا (امروز) شفیعانی یافت می شوند که برای ما شفاعت کنند»؟ (فَهَلْ لَنا مِنْ شُفَعاءَ فَیَشْفَعُوا لَنا).

و «یا (اگر شفیعانی برای ما در کار نیست و اصولا شایسته شفاعت نیستیم) آیا ممکن است به عقب باز گردیم و اعمالی غیر آنچه انجام دادیم انجام دهیم» و تسلیم حق و حقیقت باشیم (أَوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَیْرَ الَّذِی کُنَّا نَعْمَلُ).

ولی افسوس! این بیداری بسیار دیر است، نه راه بازگشتی وجود دارد و نه

[شماره صفحه واقعی : 52]

ص: 2691

شایستگی شفاعت دارند، زیرا «آنها سرمایه های وجود خود را از دست داده و گرفتار خسران و زیانی شده اند که تمام وجودشان را در بر می گیرد» (قَدْ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ).

و بر آنها ثابت می شود که بتها و معبودهای ساختگی آنان در آنجا هیچ گونه نقشی ندارد «و معبودهایی را که به دروغ ساخته بودند همگی از نظرشان گم می شوند» (وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ).

از این آیه استفاده می شود که انسان در اعمال خود مختار و آزاد است و الّا تقاضای بازگشت به دنیا نمی کرد تا اعمال بد خود را جبران کند. و نیز استفاده می شود که جهان دیگر جای انجام عمل و کسب فضیلت و نجات نیست.

سوره الأعراف(7): آیه 54
اشاره

(آیه 54)- این آیه معبود حقیقی و واقعی را با ذکر صفات خاصش معرفی می کند، تا آنها که حقیقت جو هستند قبل از فرا رسیدن رستاخیز در همین جهان او را به روشنی بشناسند، نخست می گوید: «معبود و پروردگار شما آن کس است که آسمانها و زمین را در شش روز آفرید» (إِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّهِ أَیَّامٍ). یعنی «معبود» کسی جز «آفریدگار» نمی تواند باشد.

آیا جهان در شش روز آفریده شده؟

با توجه به مفهوم وسیع کلمه «ایّام» (روزها) و معادل آن در زبانهای دیگر، پاسخ این سؤال روشن است، زیرا بسیار می شود که «ایّام» به معنی «دورانها» به کار می رود.

بنابراین خداوند مجموعه زمین و آسمان را در شش دوران متوالی آفریده است، هر چند این دورانها گاهی به میلیونها یا میلیاردها سال بالغ شده است و علم امروز هیچ گونه مطلبی را که مخالف این موضوع باشد بیان نکرده است.

سپس قرآن می گوید: «خداوند پس از آفرینش آسمان و زمین، زمام رهبری آنها را به دست گرفت» (ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ).

یعنی، نه تنها آفرینش از اوست بلکه اداره و رهبری جهان نیز با او می باشد.

و این پاسخی است به آنها که جهان را در آفرینش نیازمند به خدا می دانند نه

[شماره صفحه واقعی : 53]

ص: 2692

در بقا و ادامه هستی.

«عرش» چیست؟

عرش در لغت معانی متعددی دارد از جمله: به معنی سقف یا چیزی است که دارای سقف بوده باشد، و گاهی به معنی تختهای بلند همانند تخت سلاطین نیز آمده است.

ولی هنگامی که در مورد خداوند به کار می رود و گفته می شود «عرش خدا» منظور از آن مجموعه جهان هستی است که در حقیقت تخت حکومت پروردگار محسوب می شود.

بنابراین در آیه مورد بحث جمله «اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ» کنایه از احاطه کامل پروردگار و تسلط او بر تدبیر امور آسمانها و زمین بعد از خلقت آنهاست.

سپس می فرماید: «اوست که شب را همچون پوششی بر روز می افکند و روشنایی روز را با پرده های ظلمانی شب می پوشاند» (یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهارَ).

بعد از آن اضافه می کند: «شب با سرعت به دنبال روز در حرکت است» (یَطْلُبُهُ حَثِیثاً). همانند طلبکاری که با سرعت به دنبال بدهکار می دود.

سپس می افزاید: «اوست که خورشید و ماه و ستارگان را آفریده است، در حالی که همه سر بر فرمان او هستند» (وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ مُسَخَّراتٍ بِأَمْرِهِ).

پس از ذکر آفرینش جهان هستی و نظام شب و روز و آفرینش ماه و خورشید و ستارگان به عنوان تأکید می گوید: «آگاه باشید آفرینش و اداره امور جهان هستی تنها به دست اوست» (أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ).

منظور از «الْخَلْقُ» آفرینش نخستین، و منظور از «الْأَمْرُ» قوانین و نظاماتی است که به فرمان پروردگار بر عالم هستی حکومت می کند و آنها را در مسیر خود رهبری می نماید.

به عبارت دیگر: همان طور که جهان در حدوثش نیازمند به اوست در تدبیر و ادامه حیات و اداره اش نیز وابسته به او می باشد، و اگر لحظه ای لطف خدا از آن گرفته شود نظامش بکلی از هم گسسته و نابود می گردد.

و در پایان آیه می فرماید: «پر برکت است خداوندی که پروردگار عالمیان

[شماره صفحه واقعی : 54]

ص: 2693

است» (تَبارَکَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ).

این جمله بعد از ذکر آفرینش و تدبیر جهان هستی یک نوع ستایش از مقام مقدس پروردگار است که وجودی مبارک، ازلی، ابدی و سر چشمه همه برکات و نیکیها و خیر مستمر می باشد.

سوره الأعراف(7): آیه 55

(آیه 55)- شرایط اجابت دعا: آیه قبل با ذکر دلایل روشن این حقیقت را اثبات کرد که شایسته عبودیت و بندگی تنها خداست و به دنبال آن در اینجا دستور می دهد که «دعا و نیایش» که جان و روح عبادت است باید در برابر خدا انجام گیرد، نخست می گوید: «پروردگار خود را از روی تضرّع و در پنهانی بخوانید» (ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَهً).

این که در آیه فوق دستور داده شده که خدا را در «خفیّه» و پنهانی بخوانید برای این است که از «ریا» دورتر، و به اخلاص نزدیکتر، و توأم با تمرکز فکر و حضور قلب باشد.

و در پایان آیه می فرماید: «او (خداوند) تجاوزکاران را دوست نمی دارد» (إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ).

و این جمله معنی وسیعی دارد که هرگونه تجاوز را، اعم از فریاد کشیدن به هنگام دعا، و یا تظاهر و ریاکاری، و یا توجه به غیر خدا را به هنگام دعا، شامل می شود.

سوره الأعراف(7): آیه 56

(آیه 56)- در این آیه اشاره به حکمی شده است که در واقع یکی از شرایط تأثیر دعا است، می فرماید: «در روی زمین فساد مکنید بعد از آن که اصلاح شده است» (وَ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها). بنابراین هیچ گاه دعای افراد مفسد و تبهکار به جایی نخواهد رسید.

در روایتی از امام باقر علیه السّلام می خوانیم: «زمین فاسد بود و خداوند به وسیله پیامبر اسلام آن را اصلاح کرد».

باز دیگر به مسأله دعا می پردازد و یکی دیگر از شرایط آن را بازگو می کند، می گوید: «و خدا را با ترس و امید بخوانید» (وَ ادْعُوهُ خَوْفاً وَ طَمَعاً).

[شماره صفحه واقعی : 55]

ص: 2694

نه آن چنان از اعمال خود راضی باشید که گمان کنید هیچ نقطه تاریکی در زندگی شما نیست که این خود عامل عقبگرد و سقوط است، و نه آن چنان مأیوس باشید که خود را شایسته عفو خدا و اجابت دعا ندانید، بلکه با دو بال «بیم» و «امید» به سوی او پرواز کنید، امید به رحمتش و بیم از مسؤولیتها و لغزشهای خود.

و در پایان آیه برای تأکید بیشتر روی اسباب امیدواری به رحمت خدا، می گوید: «رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است» (إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ).

در این دو آیه اشاره به پنج قسمت از شرایط قبولی دعا شده است: نخست این که از روی تضرع و در پنهانی باشد، دیگر این که از حدّ اعتدال تجاوز نکند، سوم این که با تولید فساد و تبهکاری همراه نگردد، چهارم این که توأم با بیم و امید متوازن باشد، پنجم این که با نیکوکاری توأم گردد.

سوره الأعراف(7): آیه 57

(آیه 57)- در آیات گذشته اشاره های مکرر به مسأله «مبدء» یعنی توحید و شناسایی پروردگار از روی اسرار جهان آفرینش شد، و در این آیه اشاره به مسأله «معاد» و رستاخیز می شود، تا این دو بحث یکدیگر را تکمیل کنند، و این سیره قرآن است که در بسیاری از موارد «مبدء» و «معاد» را با هم قرین می سازد، نخست می گوید: «او کسی است که بادها را پیشاپیش باران رحمتش همچون بشارت دهنده ای (که از قدوم مسافر عزیزی خبر می دهد) می فرستد» (وَ هُوَ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ).

«بادهایی که از اقیانوسها برخاسته و ابرهای سنگین بار و پر آب را با خود حمل می کند» (حَتَّی إِذا أَقَلَّتْ سَحاباً ثِقالًا).

«در این موقع آنها را به سوی سرزمینهای مرده و خشک و سوزان می رانیم» و مأموریت آبیاری این تشنگان را به عهده آنها می نهیم (سُقْناهُ لِبَلَدٍ مَیِّتٍ).

«و به وسیله آن، آب حیات بخش را در همه جا فرو می فرستیم» (فَأَنْزَلْنا بِهِ الْماءَ). «سپس به کمک این آب انواع میوه ها را از خاک تیره بیرون می آوریم»

[شماره صفحه واقعی : 56]

ص: 2695

(فَأَخْرَجْنا بِهِ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ).

و به دنبال آن اضافه می کند: «این چنین مردگان را از زمین بیرون می آوریم» و لباس حیات را در اندامشان می پوشانیم (کَذلِکَ نُخْرِجُ الْمَوْتی ).

این مثال را برای آن آوردیم که نمونه معاد را در این دنیا که همه سال در برابر چشم شما تکرار می شود به شما نشان دهیم «تا شاید متذکر گردید» (لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 58

(آیه 58)- در این آیه برای این که گمان نشود یکنواخت بودن باران دلیل آن است که همه سرزمینها یکسان زنده شوند، و برای این که روشن گردد، استعدادها و آمادگیهای متفاوت سبب استفاده های مختلف از مواهب الهی می شود، می گوید:

«سرزمین شیرین و پاکیزه گیاهان پربرکت و مفید و سودمند به اذن پروردگار، از آن می روید» (وَ الْبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ).

«اما زمینهای شوره زار و خبیث و زشت، چیزی جز گیاهان ناچیز و کم ارزش نمی رویاند» (وَ الَّذِی خَبُثَ لا یَخْرُجُ إِلَّا نَکِداً).

و در پایان آیه می فرماید: «این چنین آیات را برای کسانی که شکرگزارند (و از آن استفاده می کنند و راه هدایت را می پویند) بیان می کنیم» (کَذلِکَ نُصَرِّفُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَشْکُرُونَ).

آیه فوق در حقیقت اشاره به یک مسأله مهم است و آن این که تنها «فاعلیت فاعل» برای به ثمر رسیدن یک موضوع، کافی نیست بلکه استعداد و «قابلیت قابل» نیز شرط است.

سوره الأعراف(7): آیه 59

(آیه 59)- رسالت نوح نخستین پیامبر اولوا العزم: سرگذشت نوح در سوره های مختلفی از قرآن مانند سوره هود، انبیاء، مؤمنون، شعراء و نوح مشروحا آمده است، اما در اینجا تنها فهرستی از آن در شش آیه آمده، نخست می فرماید: «ما نوح را به سوی قومش فرستادیم» (لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً إِلی قَوْمِهِ).

نخستین چیزی که او به آنها یادآور شد، همان توجه به حقیقت توحید و نفی هرگونه بت پرستی بود، «پس به آنها گفت: ای قوم من! خدا را بپرستید که هیچ

[شماره صفحه واقعی : 57]

ص: 2696

معبودی جز او برای شما نیست» (فَقالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ).

نوح پس از بیدار کردن فطرتهای خفته، آنان را از سر انجام بت پرستی بر حذر داشته و گفت: «من از عذاب روزی بزرگ بر شما می ترسم» (إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ).

منظور از مجازات «روز بزرگ» ممکن است همان توفان معروف نوح یا مجازات الهی در روز رستاخیز باشد.

سوره الأعراف(7): آیه 60

(آیه 60)- ولی قوم نوح به جای این که از دعوت اصلاحی این پیامبر بزرگ که توأم با نهایت خیرخواهی بود استقبال کنند، به آیین توحید بپیوندند و دست از ستم و فساد بردارند «جمعی از اشراف و ثروتمندان قوم او (که منافع خود را با بیداری مردم در خطر می دیدند، و مذهب او را مانعی بر سر راه هوسرانیها و هوسبازیهای خویش مشاهده می کردند) صریحا در جواب نوح گفتند: ما تو را در گمراهی آشکار می بینیم» (قالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِهِ إِنَّا لَنَراکَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ).

سوره الأعراف(7): آیه 61

(آیه 61)- «نوح» در برابر توهین و خشونت آنها با همان لحن آرام و متین و محبت آمیز خود در پاسخ آنها «گفت: (من نه تنها گمراه نیستم بلکه) هیچ گونه نشانه ای از گمراهی در من وجود ندارد، ولی من فرستاده پروردگار جهانیانم» (قالَ یا قَوْمِ لَیْسَ بِی ضَلالَهٌ وَ لکِنِّی رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ).

اشاره به این که خدایان پراکنده ای که شما قائل شده اید همه بی اساس است، پروردگار و ربّ همه جهانیان تنها خداوند یگانه یکتاست که خالق همه آنها می باشد.

سوره الأعراف(7): آیه 62

(آیه 62)- هدف من این است که رسالت پروردگار را انجام داده و دستورات او را به شما برسانم» (أُبَلِّغُکُمْ رِسالاتِ رَبِّی).

«و در این راه از هیچ گونه خیرخواهی فروگذاری نمی کنم» (وَ أَنْصَحُ لَکُمْ).

و در پایان اضافه می کند: «من چیزهایی از خداوند می دانم که شما نمی دانید» (وَ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ).

این جمله ممکن است جنبه تهدید در برابر مخالفتهای آنها داشته باشد که من مجازاتهای دردناکی از خداوند در برابر تبهکاران سراغ دارم که شما هنوز

[شماره صفحه واقعی : 58]

ص: 2697

از آن بی خبرید، و یا اشاره به لطف و رحمت پروردگار باشد که اگر در مسیر اطاعتش گام بگذارید برکات و پاداشهایی از او سراغ دارم که شما به عظمت و وسعت آن واقف نیستید.

سوره الأعراف(7): آیه 63

(آیه 63)- در این آیه گفتار دیگری را از نوح می خوانیم که در برابر اظهار تعجب قوم خود از این که چگونه ممکن است انسانی عهده دار رسالت پروردگار گردد، بیان کرده است: «آیا تعجب کرده اید که انسانی مأمور ابلاغ رسالت پروردگار گردد و دستورات بیدار کننده او بر این انسان نازل شود تا شما را از عواقب سوء اعمالتان برحذر دارد و به آیین پرهیزکاری دعوت کند و تا مشمول رحمت الهی شوید» (أَ وَ عَجِبْتُمْ أَنْ جاءَکُمْ ذِکْرٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَلی رَجُلٍ مِنْکُمْ لِیُنْذِرَکُمْ وَ لِتَتَّقُوا وَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ).

یعنی، این موضوع چه جای تعجب است؟ زیرا یک انسان شایسته، استعداد انجام این رسالت را بهتر از هر موجود دیگر دارد.

سوره الأعراف(7): آیه 64

(آیه 64)- ولی به جای این که دعوت چنین رهبر دلسوز و خیرخواه و آگاهی را بپذیرند، «همه گفته های او را تکذیب کردند (و در برابر دعوتش سر تسلیم فرود نیاوردند، هر چه نوح بیشتر تبلیغ می کرد، آنها بر لجاجت و سرسختی خود می افزودند) و همین سبب شد که ما نوح و آنها که با او در کشتی بودند نجات داده و تکذیب کنندگان به آیاتش را گرفتار غرقاب ساخته و هلاک کنیم» (فَکَذَّبُوهُ فَأَنْجَیْناهُ وَ الَّذِینَ مَعَهُ فِی الْفُلْکِ وَ أَغْرَقْنَا الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا).

در پایان آیه، دلیل این کیفر سخت را چنین بیان می کند که «آنها جمعیت نابینایی بودند» یعنی مردمی بودند کور دل و کورباطن که از مشاهده چهره حقیقت محروم بودند (إِنَّهُمْ کانُوا قَوْماً عَمِینَ).

و این کوردلی نتیجه اعمال شوم و لجاجتهای مستمر خودشان بود، زیرا چشم پوشی مستمر از حقایق، تدریجا چشم تیزبین عقل را ضعیف کرده و سر انجام نابینا می کند.

سوره الأعراف(7): آیه 65

(آیه 65)- گوشه ای از سرگذشت قوم هود: در تعقیب ذکر رسالت نوح

[شماره صفحه واقعی : 59]

ص: 2698

و درسهای عبرتی که در آن نهفته بود، به سرگذشت یکی دیگر از پیامبران بزرگ یعنی هود و درگیریهای او با قوم و ملتش می پردازد، نخست می فرماید: «ما به سوی جمعیت عاد، برادرشان هود را فرستادیم» (وَ إِلی عادٍ أَخاهُمْ هُوداً).

قوم «عاد» مردمی بودند که در سرزمین «یمن» زندگی می کردند، از نظر قدرت جسمانی و ثروت ملتی نیرومند و قوی بودند، ولی انحرافات عقیده ای مخصوصا بت پرستی و مفاسد اخلاقی در میان آنها غوغا می کرد.

سپس می گوید: هود دعوت خود را از مسأله توحید و مبارزه با شرک و بت پرستی شروع کرد و «به آنها گفت: ای قوم من! خداوند یگانه را بپرستید که هیچ معبودی برای شما غیر او نیست، آیا پرهیزگاری را پیشه نمی کنید»! (قالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ أَ فَلا تَتَّقُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 66

(آیه 66)- ولی ثروتمندان از خود راضی (الْمَلَأُ) یعنی کسانی که ظاهر آنها چشم پرکن بود، به هود همان گفتند: که قوم نوح به نوح گفته بودند، بلکه نسبت سفاهت نیز به او دادند، «اشراف کافر قوم او گفتند ما تو را در سفاهت و سبک مغزی می بینیم و گمان می کنیم تو از دروغگویان باشی»! (قالَ الْمَلَأُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ إِنَّا لَنَراکَ فِی سَفاهَهٍ وَ إِنَّا لَنَظُنُّکَ مِنَ الْکاذِبِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 67

(آیه 67)- اما هود با وقار و ادبی که مخصوص پیامبران و رهبران راستین و پاک است، بی آنکه از گفته آنان عصبانی و یا دلسرد و مأیوس گردد، «گفت: ای جمعیت من! هیچ گونه سفاهتی در من نیست و وضع رفتار و گفتار من بهترین دلیل بر سرمایه های عقلانی من است، من فرستاده پروردگار جهانیانم» (قالَ یا قَوْمِ لَیْسَ بِی سَفاهَهٌ وَ لکِنِّی رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 68

(آیه 68)- هود اضافه کرد: «رسالتهای پروردگارم را به شما ابلاغ می کنم و من خیرخواه امینی برای شما هستم» (أُبَلِّغُکُمْ رِسالاتِ رَبِّی وَ أَنَا لَکُمْ ناصِحٌ أَمِینٌ).

سوره الأعراف(7): آیه 69

(آیه 69)- سپس هود در برابر افرادی که از بعثت یک انسان به عنوان پیامبر در تعجب بودند به همان مطلبی اشاره می کند که نوح پیامبر نیز به قوم خود گفته بود

[شماره صفحه واقعی : 60]

ص: 2699

و آن این که: «آیا تعجب می کنید که از طرف پروردگار به فردی از شما وحی شود، تا شما را از کیفرهایی که به خاطر اعمالتان در پیش دارید بیم دهد!» (أَ وَ عَجِبْتُمْ أَنْ جاءَکُمْ ذِکْرٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَلی رَجُلٍ مِنْکُمْ لِیُنْذِرَکُمْ).

سپس برای تحریک عواطف خفته آنها و برانگیختن حس شکرگزاری در درون جانشان قسمتی از نعمتهای پروردگار را، برای آنان شرح می دهد، می گوید:

«به خاطر بیاورید که خداوند شما را جانشینان قوم نوح قرار داد» (وَ اذْکُرُوا إِذْ جَعَلَکُمْ خُلَفاءَ مِنْ بَعْدِ قَوْمِ نُوحٍ). و هنگامی که آنها بر اثر طغیانشان به وسیله توفان نابود شدند، سرزمینهای وسیع و گسترده آنان را با تمام نعمتهایی که داشتند در اختیار شما قرار داد.

به علاوه «و شما را از جهت خلقت (جسمانی) گسترش (و قدرت) داد» (وَ زادَکُمْ فِی الْخَلْقِ بَصْطَهً).

سوره الأعراف(7): آیه 70

(آیه 70)- اما در مقابل این اندرزها و راهنماییهای منطقی و یادآوری نعمتهای الهی آنها که منافع مادی خود را در خطر می دیدند و قبول دعوت او را مانع هوسبازیهای خویش می دانستند، در مقام مخالفت برآمده و «گفتند: آیا به سراغ ما آمده ای که تنها خدای یگانه را بپرستیم، و آنچه را پدران ما می پرستیدند، رها کنیم»؟ نه هرگز چنین چیزی، ممکن نیست (قالُوا أَ جِئْتَنا لِنَعْبُدَ اللَّهَ وَحْدَهُ وَ نَذَرَ ما کانَ یَعْبُدُ آباؤُنا).

و سر انجام برای این که امید «هود» را بکلی از خود قطع کنند و به اصطلاح حرف آخر را به او زده باشند گفتند: «اگر راست می گویی (و عذابها و مجازاتهایی را که به ما وعده می دهی حقیقت دارد) هر چه زودتر آنها را به سراغ ما بفرست و ما را محو و نابود کن»! (فَأْتِنا بِما تَعِدُنا إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ).

یعنی ما کمترین واهمه ای از تهدیدهای تو نداریم.

سوره الأعراف(7): آیه 71

(آیه 71)- هنگامی که سخن به اینجا رسید و آخرین حرف خود را که نشانه امتناع کامل از قبول دعوت هود بود زدند و او بکلی از هدایت آنان مأیوس شد، «به آنها گفت: اکنون که چنین است بدانید عذاب و کیفر خشم خدا بر شما مسلّما واقع

[شماره صفحه واقعی : 61]

ص: 2700

خواهد شد» (قالَ قَدْ وَقَعَ عَلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ رِجْسٌ وَ غَضَبٌ).

سپس برای این که گفتار آنها در باره بتها بدون پاسخ نماند، اضافه می کند: «آیا شما با من در مورد چیزهایی که از الوهیت جز نامی بی اثر ندارند و شما و پدرانتان اسم خدا بر آنها گذارده اید و به دروغ آثار و خاصیتهایی برای آنها قائل شده اید، به مجادله برخاسته اید، در حالی که هیچ گونه فرمان و حجتی خدا در این باره نازل نکرده است» (أَ تُجادِلُونَنِی فِی أَسْماءٍ سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ ما نَزَّلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ).

سپس گفت: «اکنون که چنین است شما در انتظار بمانید من هم با شما انتظار می کشم» (فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِینَ). شما در این انتظار باشید که بتها یاریتان کنند و من در انتظارم که عذاب دردناک الهی بر شما فرود آید آینده نشان خواهد داد کدامیک از این دو انتظار به حقیقت نزدیکتر خواهد بود.

سوره الأعراف(7): آیه 72

(آیه 72)- در این آیه سر انجام کار این قوم لجوج در عبارت کوتاهی چنین بیان شده است: «ما هود و کسانی را که با او بودند به لطف و رحمت خود، رهایی بخشیدیم، و ریشه کسانی که آیات ما را تکذیب کردند و حاضر نبودند در برابر حق تسلیم شوند، قطع و نابود ساختیم» (فَأَنْجَیْناهُ وَ الَّذِینَ مَعَهُ بِرَحْمَهٍ مِنَّا وَ قَطَعْنا دابِرَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ ما کانُوا مُؤْمِنِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 73

(آیه 73)- سرگذشت عبرت انگیز قوم ثمود! از این به بعد به قیام «صالح» پیامبر بزرگ خدا در میان قوم «ثمود» که در یک منطقه کوهستانی میان حجاز و شام زندگی می کردند اشاره شده، نخست می گوید: «ما به سوی قوم ثمود برادرشان صالح را فرستادیم» (وَ إِلی ثَمُودَ أَخاهُمْ صالِحاً).

پیامبر آنان صالح نیز همانند سایر پیامبران، نخستین گام را در راه هدایت آنها از مسأله توحید و یکتاپرستی برداشت و به آنها «گفت: ای قوم من! خداوند یگانه را پرستش کنید که معبودی جز او ندارید» (قالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ).

سپس اضافه نمود: من بدون دلیل چیزی نمی گویم، «بیّنه و دلیل روشن از

[شماره صفحه واقعی : 62]

ص: 2701

طرف پروردگارتان برای شما آمده است و این همان شتری است که خداوند برای شما معجزه قرار داده است» (قَدْ جاءَتْکُمْ بَیِّنَهٌ مِنْ رَبِّکُمْ هذِهِ ناقَهُ اللَّهِ لَکُمْ آیَهً).

سپس به آنها می گوید: «او را به حال خود واگذارید و بگذارید در زمین خدا به چرا بپردازد، و به او آزار مرسانید که عذاب دردناکی شما را فرا خواهد گرفت» (فَذَرُوها تَأْکُلْ فِی أَرْضِ اللَّهِ وَ لا تَمَسُّوها بِسُوءٍ فَیَأْخُذَکُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ).

سوره الأعراف(7): آیه 74

(آیه 74)- در این آیه می گوید: «به خاطر داشته باشید که خداوند شما را جانشینان در روی زمین بعد از قوم عاد قرار داد، و در آن مستقر ساخت» (وَ اذْکُرُوا إِذْ جَعَلَکُمْ خُلَفاءَ مِنْ بَعْدِ عادٍ وَ بَوَّأَکُمْ فِی الْأَرْضِ).

یعنی از یک سو نعمتهای فراوان الهی را فراموش نکنید و از سوی دیگر توجه داشته باشید که پیش از شما اقوام طغیانگری مانند قوم عاد بودند که بر اثر مخالفتهایشان به عذاب الهی گرفتار شدند و نابود گردیدند.

سپس روی بعضی از نعمتها و امکانات خداداد قوم ثمود تکیه کرده، می گوید: شما در سرزمینی زندگی دارید که هم دشتهای مسطح با خاکهای مساعد و آماده که «در دشتهایش قصرها برای خود بنا می کنید و در کوهها برای خود خانه ها می تراشید» (تَتَّخِذُونَ مِنْ سُهُولِها قُصُوراً وَ تَنْحِتُونَ الْجِبالَ بُیُوتاً).

و در پایان آیه می گوید: «این همه نعمتهای فراوان خدا را یادآور شوید و در زمین فساد نکنید و کفران نعمت ننمایید» (فَاذْکُرُوا آلاءَ اللَّهِ وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 75

(آیه 75)- باز ملاحظه می کنیم که جمعیت اشراف و ثروتمندان خوش ظاهر و بد باطن سر رشته مخالفت با این پیامبر بزرگ الهی را به دست گرفتند و همان طور که قرآن می گوید: «این جمعیت اشرافی و متکبر از قوم صالح به افرادی از مستضعفان که ایمان آورده بودند گفتند: آیا به راستی شما می دانید که صالح از طرف خداوند برای راهنمایی ما فرستاده شده است» (قالَ الْمَلَأُ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا مِنْ قَوْمِهِ لِلَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِمَنْ آمَنَ مِنْهُمْ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ صالِحاً مُرْسَلٌ مِنْ رَبِّهِ).

ولی به زودی با پاسخ قاطع آنان که حکایت از تصمیم و اراده قوی می کرد

[شماره صفحه واقعی : 63]

ص: 2702

رو برو شدند و این پاسخ را از آنان شنیدند که «گفتند: ما نه تنها می دانیم صالح فرستاده خداست بلکه) ما به آنچه او مأموریت دارد، و دعوت به سوی آن می کند، ایمان آورده ایم» (قالُوا إِنَّا بِما أُرْسِلَ بِهِ مُؤْمِنُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 76

(آیه 76)- «این مغروران متکبر (دست از کار خود برنداشته و مجددا برای تضعیف روحیه جمعیت مؤمنان) گفتند: ما به آنچه شما ایمان آورده اید کافریم» (قالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا بِالَّذِی آمَنْتُمْ بِهِ کافِرُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 77

(آیه 77)- هنگامی که ثروتمندان متکبر و خودخواه از ایجاد تزلزل در پایه های ایمان توده های مردم با ایمان مأیوس شدند، و از سوی دیگر می دیدند با وجود «ناقه» که معجزه صالح محسوب می شد، سمپاشیهای آنها به جایی نمی رسد، تصمیم به نابود کردن ناقه گرفتند، و قبل از هر چیز «آن را پی کردند و کشتند و از فرمان خدا سر برتافتند» (فَعَقَرُوا النَّاقَهَ وَ عَتَوْا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ).

و به این نیز قناعت نکردند بلکه به سراغ صالح آمدند و صریحا به او «گفتند:

ای صالح! اگر تو فرستاده خدا هستی هر چه زودتر عذاب الهی را به سراغ ما بفرست» (وَ قالُوا یا صالِحُ ائْتِنا بِما تَعِدُنا إِنْ کُنْتَ مِنَ الْمُرْسَلِینَ).

این سخن در حقیقت برپا ساختن یک نوع جنگ اعصاب در مقابل صالح و برای تضعیف روحیه «صالح» و مؤمنان بود.

سوره الأعراف(7): آیه 78
اشاره

(آیه 78)- هنگامی که آنها ستیزه جویی و طغیانگری را به آخر رساندند و آخرین بارقه آمادگی ایمان را در وجود خود خاموش ساختند، مجازات الهی که طبق قانون انتخاب اصلح و از میان بردن موجودات فاسد و مفسد صورت می گیرد به سراغ آنها آمد و «آن چنان زمین لرزه ای قصرها و خانه های مستحکمشان را تکان داد و فرو ریخت (و زندگی پرزرق و برق آنها را در هم کوبید) که صبحگاهان تنها جسم بی جان آنها در خانه هایشان باقی مانده بود» (فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَهُ فَأَصْبَحُوا فِی دارِهِمْ جاثِمِینَ).

قوم ثمود به چه وسیله نابود شدند؟

از آیه فوق استفاده می شود که

[شماره صفحه واقعی : 64]

ص: 2703

وسیله نابودی این قوم سرکش، زلزله بود، اما از آیه 13 سوره فصلت بر می آید که صاعقه آنها را نابود کرد، و در آیه 5 سوره حاقه می خوانیم به وسیله یک عامل ویرانگر (طاغیه) از میان رفتند. باید بگوییم این هر سه عامل به یک چیز بازگشت می کنند، یعنی نخست صاعقه تولید می شود و به دنبال آن زمین لرزه به وجود می آید، و اما «طاغیه» به معنی موجودی است که از حد خود تجاوز کند و این هم، با زلزله سازگار است و هم با صاعقه، بنابراین تضادی در میان آیات نیست.

سوره الأعراف(7): آیه 79

(آیه 79)- در این آیه می گوید: «بعد از این جریان صالح از آنها روی برتافت و به آنها گفت: من حق رسالت پروردگارم را ادا کردم و آنچه گفتنی بود به شما گفتم و از نصیحت و خیرخواهی کوتاهی نکردم، لکن شما خیرخواهان را دوست ندارید» (فَتَوَلَّی عَنْهُمْ وَ قالَ یا قَوْمِ لَقَدْ أَبْلَغْتُکُمْ رِسالَهَ رَبِّی وَ نَصَحْتُ لَکُمْ وَ لکِنْ لا تُحِبُّونَ النَّاصِحِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 80

(آیه 80)- سرنوشت دردناک قوم لوط: قرآن، صحنه عبرت انگیز دیگری از سرگذشت پیامبران را بازگو می کند و هدف آیات پیشین را تعقیب و تکمیل می نماید، و آن سرگذشت پیامبر بزرگ خدا «لوط» و قوم اوست.

نخست می گوید: «به خاطر بیاورید لوط پیامبر را هنگامی که به قوم خود گفت: آیا شما عمل زشت و ننگینی انجام می دهید که احدی از جهانیان تاکنون مرتکب آن نشده است»؟ (وَ لُوطاً إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ أَ تَأْتُونَ الْفاحِشَهَ ما سَبَقَکُمْ بِها مِنْ أَحَدٍ مِنَ الْعالَمِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 81

(آیه 81)- در این آیه گناهی را که در آیه قبل بطور سر بسته ذکر شده بود، تشریح می کند و می گوید: «شما از روی شهوت به سراغ مردان می روید، و از زنان صرف نظر می کنید» (إِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجالَ شَهْوَهً مِنْ دُونِ النِّساءِ).

چه انحرافی از این بدتر و بالاتر که وسیله تولید نسل را که آمیزش زن و مرد است و خداوند آن را بطور غریزی در هر انسانی قرار داده، رها کنند، و سراغ «جنس موافق» بروند کاری که اصولا برخلاف فطرت و ساختمان طبیعی جسم و روح انسان و غریزه تحریف نایافته اوست. و در پایان آیه به عنوان تأکید می گوید: «بلکه

[شماره صفحه واقعی : 65]

ص: 2704

شما جمعیت اسراف کارید» (بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ). یعنی از حدود الهی قدم بیرون گذارده و در سنگلاخ انحراف و تجاوز از مرز فطرت سرگردان شده اید.

سوره الأعراف(7): آیه 82

(آیه 82)- در این آیه اشاره به جواب لجوجانه و غیر منطقی قوم لوط کرده، می گوید: «از آنها هیچ گونه جوابی در برابر دعوت این پیامبر خیرخواه و دلسوز و مصلح نداشتند جز این که با خشم و عصبانیت گفتند: لوط و پیروان او را از شهر خود بیرون کنید (گناهشان چیست؟ گناهشان این است) که مردمی پاکند و گناه نمی کنند»! و نه تنها با ما هم صدا نمی شوند، بلکه مزاحم ما نیز هستند! (وَ ما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قالُوا أَخْرِجُوهُمْ مِنْ قَرْیَتِکُمْ إِنَّهُمْ أُناسٌ یَتَطَهَّرُونَ).

این احتمال نیز در تفسیر جمله «إِنَّهُمْ أُناسٌ یَتَطَهَّرُونَ» وجود دارد، که قوم لوط می خواستند این پیامبر و پیروانش را متهم به تظاهر و ریاکاری کنند.

سوره الأعراف(7): آیه 83

(آیه 83)- با توجه به آنچه در سه آیه فوق بیان شد، هر داور منصفی می تواند حکم محکومیت چنین قوم و ملتی را صادر کند.

لذا در این آیه خداوند می فرماید: «چون کار به اینجا رسید ما لوط و پیروان واقعی و خاندانش را که پاکدامن بودند، نجات بخشیدیم جز همسرش که او را در میان قوم تبهکار رها ساختیم» زیرا او هم از نظر عقیده و آیین و مذهب با آنان هماهنگ بود (فَأَنْجَیْناهُ وَ أَهْلَهُ إِلَّا امْرَأَتَهُ کانَتْ مِنَ الْغابِرِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 84

(آیه 84)- در این آیه اشاره بسیار کوتاه و پرمعنی به مجازات شدید و وحشتناک این قوم کرده، می گوید: «ما بارانی بر آنها فرستادیم» اما چه بارانی؟! بارانی از سنگ که آنها را در هم می کوبید و نابود می کرد (وَ أَمْطَرْنا عَلَیْهِمْ مَطَراً).

«اکنون تماشا کن ببین سر انجام کار مجرمان به کجا کشید» (فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الْمُجْرِمِینَ).

گرچه روی سخن در اینجا به پیامبر است اما پیداست که هدف عبرت گرفتن همه افراد با ایمان می باشد.

سوره الأعراف(7): آیه 85

(آیه 85)- رسالت شعیب در مدین: شعیب که نسبش طبق تواریخ با چندین واسطه به «ابراهیم» می رسید، به سوی اهل مدین مبعوث گردید، «مدین» از

[شماره صفحه واقعی : 66]

ص: 2705

شهرهای شام بود و مردمی تجارت پیشه و مرفّه داشت، که در میان آنها بت پرستی و همچنین تقلب و کم فروشی در معامله کاملا رایج بود- شرح درگیری این پیامبر بزرگ با اهل «مدین» در سوره های متعددی از قرآن مخصوصا سوره «هود» و «شعرا» آمده است.

در این آیه خداوند می فرماید: «ما به سوی مردم مدین، برادر آنها شعیب را فرستادیم» (وَ إِلی مَدْیَنَ أَخاهُمْ شُعَیْباً).

سپس اضافه می کند که شعیب دعوت خود را همانند پیامبران دیگر از مسأله توحید شروع کرد و «صدا زد ای قوم من! خداوند یگانه را بپرستید که هیچ معبودی جز او برای شما نیست» (قالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ).

و گفت این حکم علاوه بر این که فرمان عقل است به وسیله «دلایل روشنی که از طرف خداوند برای شما آمده» نیز اثبات شده است (قَدْ جاءَتْکُمْ بَیِّنَهٌ مِنْ رَبِّکُمْ).

پس از دعوت به توحید، به مبارزه با مفاسد اجتماعی و اخلاقی و اقتصادی آنها برخاسته نخست آنان را که آلوده کم فروشی و تقلب و تزویر در معامله بودند از این کار باز می دارد و می گوید: اکنون که راه خدا برای شما آشکار شده «حق پیمانه و وزن را ادا کنید و از حقوق مردم چیزی کم نگذارید» (فَأَوْفُوا الْکَیْلَ وَ الْمِیزانَ وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیاءَهُمْ).

سپس به یکی دیگر از کارهای خلاف آنها اشاره کرده، می گوید: «در روی زمین بعد از آن که (در پرتو ایمان و کوششهای انبیاء) اصلاح شده است، فساد نکنید» (وَ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها).

مسلم است که از تولید فساد، اعم از فساد اخلاقی یا بی ایمانی یا ناامنی، هیچ کس بهره ای نمی گیرد، لذا در آخر آیه اضافه می کند: «این به سود شماست اگر ایمان داشته باشید» (ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 86

(آیه 86)- در این آیه به چهارمین نصیحت شعیب، اشاره شده است، آنجا که می گوید: «شما بر سر راه مردم با ایمان ننشینید و آنها را تهدید نکنید و مانع راه

[شماره صفحه واقعی : 67]

ص: 2706

خدا نشوید و با القای شبهات راه مستقیم حق را در نظر آنها کج و معوج نشان ندهید» (وَ لا تَقْعُدُوا بِکُلِّ صِراطٍ تُوعِدُونَ وَ تَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ تَبْغُونَها عِوَجاً).

و در پایان آیه پنجمین نصیحت شعیب که یادآوری نعمتهای پروردگار برای تحریک حسّ شکرگزاری آنهاست آمده: «و به خاطر بیاورید هنگامی که افراد کمی بودید سپس خداوند جمعیت شما را زیاد کرد و نیروی انسانی شما را فزونتر ساخت» (وَ اذْکُرُوا إِذْ کُنْتُمْ قَلِیلًا فَکَثَّرَکُمْ).

از جمله فوق استفاده می شود که در اکثر موارد کثرت نفرات، می تواند سر چشمه قدرت و عظمت و پیشرفت جامعه باشد.

«و نیز خوب بنگرید که سر انجام کار مفسدان به کجا منتهی شد» و به دنبال آنها گام برندارید (وَ انْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الْمُفْسِدِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 87

(آیه 87)- در این آیه که در واقع پاسخی است به بعضی از گفته های مؤمنان و کافران، شعیب می گوید: «اگر طایفه ای از شما به آنچه من مبعوث شده ام ایمان آورده و جمعیت دیگری ایمان نیاورده اند (نباید موجب غرور کافران و یأس مؤمنان گردد) شما صبر کنید تا خداوند میان ما حکم کند که او بهترین حاکمان است» (وَ إِنْ کانَ طائِفَهٌ مِنْکُمْ آمَنُوا بِالَّذِی أُرْسِلْتُ بِهِ وَ طائِفَهٌ لَمْ یُؤْمِنُوا فَاصْبِرُوا حَتَّی یَحْکُمَ اللَّهُ بَیْنَنا وَ هُوَ خَیْرُ الْحاکِمِینَ). یعنی، آینده نشان خواهد داد، چه کسانی بر حق بوده اند و چه کسانی بر باطل.

آغاز جزء نهم قرآن مجید

ادامه سوره اعراف
سوره الأعراف(7): آیه 88

(آیه 88)- در این آیه و آیه بعد عکس العمل قوم مستکبر شعیب در برابر سخنان منطقی این پیامبر بزرگ بیان شده است.

قرآن می گوید: «اشراف زورمند و متکبر قوم شعیب به او گفتند سوگند یاد می کنیم که قطعا، هم خودت و هم کسانی را که به تو ایمان آورده اند، از محیط خود بیرون خواهیم راند، مگر این که هر چه زودتر به آیین ما باز گردید»(1) (قالَ الْمَلَأُ

[شماره صفحه واقعی : 68]

ص: 2707


1- البته مخالفان تهدیدهای دیگری نیز داشته اند که در سایر آیات مربوط به شعیب بحث خواهد شد.

الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا مِنْ قَوْمِهِ لَنُخْرِجَنَّکَ یا شُعَیْبُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَکَ مِنْ قَرْیَتِنا أَوْ لَتَعُودُنَّ فِی مِلَّتِنا)

»

پاسخی که شعیب در برابر این همه تهدید و خشونت به آنها داد خیلی ساده و ملایم و منطقی بود، «گفت: آیا (می خواهید ما را به آیین خودتان بازگردانید) اگر چه مایل نباشیم» (قالَ أَ وَ لَوْ کُنَّا کارِهِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 89

(آیه 89)- در این آیه شعیب چنین ادامه می دهد: «اگر ما به آیین بت پرستی شما باز گردیم، و بعد از آن که خدا ما را نجات داده خود را به این پرتگاه بیفکنیم، بر خدا افترا بسته ایم» (قَدِ افْتَرَیْنا عَلَی اللَّهِ کَذِباً إِنْ عُدْنا فِی مِلَّتِکُمْ بَعْدَ إِذْ نَجَّانَا اللَّهُ مِنْها).

سپس اضافه می کند: «ممکن نیست ما به آیین شما بازگردیم مگر این که خدا بخواهد» (وَ ما یَکُونُ لَنا أَنْ نَعُودَ فِیها إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ رَبُّنا).

و بلافاصله اضافه می کند که خداوند نیز چنین دستوری نخواهد داد، «چرا که او از همه چیز آگاه است و به همه چیز احاطه علمی دارد» (وَسِعَ رَبُّنا کُلَّ شَیْ ءٍ عِلْماً).

بنابراین هرگز ممکن نیست او از دستوری که داده باز گردد، زیرا کسی که از دستورش برمی گردد، که علمش محدود باشد و اشتباه کند و از دستور خود پشیمان گردد، اما آن کس که احاطه علمی به همه چیز دارد، تجدید نظر برای او ممکن نیست.

سپس برای این که به آنها حالی کند از تهدیدشان هراسی ندارد و محکم بر جای خود ایستاده است، می گوید: «توکل و تکیه ما تنها به خداست» (عَلَی اللَّهِ تَوَکَّلْنا).

و سر انجام برای این که حسن نیت خود را ثابت کند و چهره حقیقت طلبی و مسالمت جویی خویش را آشکار سازد، تا دشمنانش او را متهم به ماجراجویی و غوغا طلبی نکنند، می گوید: «پروردگارا! میان ما و جمعیت ما به حق حکم

[شماره صفحه واقعی : 69]

ص: 2708

و داوری کن، و مشکلات و گرفتاریهای ما را برطرف ساز، و درهای رحمتت را به سوی ما بگشا که بهترین گشایندگانی» (رَبَّنَا افْتَحْ بَیْنَنا وَ بَیْنَ قَوْمِنا بِالْحَقِّ وَ أَنْتَ خَیْرُ الْفاتِحِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 90

(آیه 90)- در این آیه از تبلیغاتی که مخالفان شعیب در برابر تابعان او می کردند سخن به میان آورده، می گوید: «اشراف و متکبران خودخواهی که از قوم شعیب راه کفر را پیش گرفته بودند (به کسانی که احتمال می دادند تحت تأثیر دعوت شعیب واقع شوند) می گفتند: اگر از شعیب پیروی کنید بطور مسلّم از زیانکاران خواهید بود» (وَ قالَ الْمَلَأُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ لَئِنِ اتَّبَعْتُمْ شُعَیْباً إِنَّکُمْ إِذاً لَخاسِرُونَ).

و منظورشان همان خسارتهای مادی بود که دامنگیر مؤمنان به دعوت شعیب می شد، زیرا آنها مسلما بازگشت به آیین بت پرستی نمی کردند، و بنابراین می بایست به زور از آن شهر و دیار اخراج شوند و املاک و خانه های خود را بگذارند و بروند.

سوره الأعراف(7): آیه 91

(آیه 91)- هنگامی که کارشان به اینجا رسید و علاوه بر گمراهی خویش در گمراه ساختن دیگران نیز اصرار ورزیدند، و هیچ گونه امیدی به ایمان آوردن آنها نبود، مجازات الهی به حکم قانون قطع ریشه فساد به سراغ آنها آمد، «پس زلزله سخت و وحشتناکی آنها را فراگرفت، آنچنان که صبحگاهان همگی به صورت اجساد بی جانی در درون خانه هایشان افتاده بودند» (فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَهُ فَأَصْبَحُوا فِی دارِهِمْ جاثِمِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 92

(آیه 92)- سپس ابعاد وحشتناک این زلزله عجیب را با این جمله تشریح کرده، می گوید: «آنها که شعیب را تکذیب کردند، آنچنان نابود شدند که گویا هرگز در این خانه ها سکنی نداشتند»! (الَّذِینَ کَذَّبُوا شُعَیْباً کَأَنْ لَمْ یَغْنَوْا فِیهَا).

و در پایان آیه می فرماید: «آنها که شعیب را تکذیب کردند، زیانکار بودند» نه مؤمنان (الَّذِینَ کَذَّبُوا شُعَیْباً کانُوا هُمُ الْخاسِرِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 93

(آیه 93)- در این آیه آخرین گفتار شعیب را می خوانیم که: «او از قوم گنهکار

[شماره صفحه واقعی : 70]

ص: 2709

روی برگردانید و گفت: من رسالات پروردگارم را ابلاغ کردم، و به مقدار کافی نصیحت نمودم و از هیچ گونه خیرخواهی فروگذار نکردم» (فَتَوَلَّی عَنْهُمْ وَ قالَ یا قَوْمِ لَقَدْ أَبْلَغْتُکُمْ رِسالاتِ رَبِّی وَ نَصَحْتُ لَکُمْ).

«با این حال چگونه به حال این جمعیت کافر تأسف بخورم» (فَکَیْفَ آسی عَلی قَوْمٍ کافِرِینَ).

زیرا آخرین تلاش و کوشش برای هدایت آنها به عمل آمد ولی در برابر حق سر تسلیم فرود نیاوردند، و می بایست چنین سرنوشت شومی را داشته باشند.

سوره الأعراف(7): آیه 94

(آیه 94)- اگر هشدارها مؤثر نیفتد: این آیه که بعد از ذکر سرگذشت جمعی از پیامبران بزرگ و پیش از پرداختن به سرگذشت موسی بن عمران آمده، اشاره به چند اصل کلی است که در همه ماجراها حکومت می کند، نخست می گوید: «و ما در هیچ شهر و آبادی، پیامبری نفرستادیم مگر این که اهل آن را به ناراحتیها و خسارتها گرفتار ساختیم شاید (به خود آیند، و به سوی خدا) بازگردند و تضرّع کنند»! (وَ ما أَرْسَلْنا فِی قَرْیَهٍ مِنْ نَبِیٍّ إِلَّا أَخَذْنا أَهْلَها بِالْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ یَضَّرَّعُونَ).

و این به خاطر آن است که مردم تا در ناز و نعمتند کمتر گوش شنوا و آمادگی برای پذیرش حق دارند اما هنگامی که در تنگنای مشکلات قرار می گیرند و نور فطرت و توحید آشکارتر می گردد، بی اختیار به یاد خدا می افتند و دلهایشان آماده پذیرش می گردد، ولی این بیداری که در همه یکسان است در بسیاری از افراد زود گذر و ناپایدار است و به مجرد، برطرف شدن مشکلات بار دیگر در خواب غفلت فرو می روند ولی برای جمعی نقطه عطفی در زندگی محسوب می شود و برای همیشه، به سوی حق باز می گردند.

سوره الأعراف(7): آیه 95

(آیه 95)- لذا در این آیه می گوید: هنگامی که آنها در زیر ضربات حوادث و فشار مشکلات تغییر مسیر ندادند و همچنان در گمراهی خود باقی ماندند «سپس ما مشکلات را از آنها برداشتیم و به جای آن گشایش و نعمت قرار دادیم، تا آنجا که (بار دیگر زندگانی آنها رونق گرفت و کمبودها به فزونی تبدیل شد و) مال و نفرات

[شماره صفحه واقعی : 71]

ص: 2710

آنها فراوان گردید» (ثُمَّ بَدَّلْنا مَکانَ السَّیِّئَهِ الْحَسَنَهَ حَتَّی عَفَوْا).

به هنگام برطرف شدن مشکلات، به جای این که به این حقیقت توجه کنند که «نعمت» و «نقمت» به دست خداست و رو به سوی او آورند، برای اغفال خود به این منطق متشبث شدند، که اگر برای ما مصائب و گرفتاریهایی پیش آمد، چیز تازه ای نیست «و گفتند: پدران ما نیز گرفتار چنین مصائب و مشکلاتی شدند» (وَ قالُوا قَدْ مَسَّ آباءَنَا الضَّرَّاءُ وَ السَّرَّاءُ). دنیا فراز و نشیب دارد و برای هر کس دوران راحتی و سختی بوده است، سختیها امواجی ناپایدار و زود گذرند.

در پایان، قرآن می گوید: هنگامی که کار به اینجا رسید و از عوامل تربیت کمترین بهره ای نگرفتند، بلکه بر غرور خود افزودند، «ناگاه آنها را به مجازات خود گرفتیم، در حالی که آنها هیچ خبر نداشتند و غافلگیر شدند» و به همین جهت مجازات برای آنها، سخت دردناک بود (فَأَخَذْناهُمْ بَغْتَهً وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 96

(آیه 96)- عمران و آبادی در سایه ایمان و تقوا: در این آیه و آیات بعد برای نتیجه گیری از آیات قبل می گوید: «اگر مردمی که در این آبادیها و نقاط دیگر روی زمین زندگی داشته و دارند (به جای طغیان و سرکشی و تکذیب آیات پروردگار و ظلم و فساد) ایمان می آوردند، و در پرتو آن تقوا و پرهیزکاری پیشه می کردند (نه تنها مورد خشم پروردگار و مجازات الهی واقع نمی شدند، بلکه) درهای برکات آسمان و زمین را به روی آنها می گشودیم» (وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ).

منظور از برکات زمین و آسمان نزول باران و روییدن گیاهان می باشد.

ولی متأسفانه آنها صراط مستقیم که راه سعادت و خوشبختی و رفاه و امنیت بود رها ساختند، «و پیامبران خدا را تکذیب کردند (و برنامه های اصلاحی آنها را زیر پاگذاشتند) ما هم به جرم اعمالشان، آنها را کیفر دادیم» (وَ لکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 97

(آیه 97)- در این آیه به عنوان تأکید بیشتر روی عمومیت این حکم و این که قانون فوق مخصوص اقوام پیشین نبوده بلکه امروز و آینده را نیز در بر می گیرد،

[شماره صفحه واقعی : 72]

ص: 2711

می گوید: «آیا اهل آبادیها، خود را از مجازاتهای ما در امان می دانند که شب هنگام در موقعی که در خواب خوش آرمیده اند (به صورت صاعقه ها و زلزله ها و مانند آن) بر آنها فرو ریزد» (أَ فَأَمِنَ أَهْلُ الْقُری أَنْ یَأْتِیَهُمْ بَأْسُنا بَیاتاً وَ هُمْ نائِمُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 98

(آیه 98)- «و یا این که مجازاتهای ما به هنگام روز در موقعی که غرق انواع بازیها و سرگرمیها هستند دامان اهل این آبادیها را بگیرد» (أَ وَ أَمِنَ أَهْلُ الْقُری أَنْ یَأْتِیَهُمْ بَأْسُنا ضُحًی وَ هُمْ یَلْعَبُونَ).

یعنی، آنها در همه حال در روز و شب، در خواب و بیداری، در ساعات خوشی و ناخوشی همه در دست قدرت خدا قرار دارند، و با یک فرمان می تواند همه زندگی آنها را در هم بپیچد، آری تنها در یک لحظه و بدون هیچ مقدمه ممکن است انواع بلاها بر سر این انسان بی خبر فرود آید.

سوره الأعراف(7): آیه 99

(آیه 99)- در این آیه باز به شکل دیگر و به بیان تازه ای این حقیقت را تأکید می کند و می گوید: «آیا این مجرمان از مکر الهی ایمنند؟ در حالی که هیچ کس جز زیانکاران خود را از مکر خداوند در امان نمی دانند» (أَ فَأَمِنُوا مَکْرَ اللَّهِ فَلا یَأْمَنُ مَکْرَ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْخاسِرُونَ).

منظور از «مکر الهی» آن است که خداوند، مجرمان را با نقشه های قاطع و شکست ناپذیر بدون اختیار خودشان از زندگانی مرفّه و هدفهای خوشگذرانی باز می دارد، و این اشاره به همان کیفرها و بلاهای ناگهانی و بیچاره کننده است.

سوره الأعراف(7): آیه 100

(آیه 100)- در این آیه بار دیگر برای بیدار ساختن اندیشه های خفته اقوام موجود و توجه دادن آنان به درسهای عبرتی که در زندگانی پیشینیان بوده است می گوید: «آیا کسانی که وارث روی زمین بعد از صاحبان آن می شوند، از مطالعه حال پیشینیان متنبه نشدند: که اگر ما بخواهیم می توانیم آنها را نیز به خاطر گناهانشان هلاک کنیم» و به همان سرنوشت مجرمان گذشته گرفتار سازیم (أَ وَ لَمْ یَهْدِ لِلَّذِینَ یَرِثُونَ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ أَهْلِها أَنْ لَوْ نَشاءُ أَصَبْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ).

و نیز می توانیم آنها را زنده بگذاریم، ولی به خاطر غوطه ور شدن در گناه و فساد «بر دلهایشان مهر می نهیم (درک و شعور و حس تشخیص را از آنها می گیریم)

[شماره صفحه واقعی : 73]

ص: 2712

آنچنان که هیچ حقیقتی را نشنوند» و هیچ اندرزی را نپذیرند و در زندگی حیران و سرگردان شوند (وَ نَطْبَعُ عَلی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَسْمَعُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 101

(آیه 101)- در این آیه و آیه بعد باز هم تکیه روی عبرتهایی است که از بیان سرگذشتهای اقوام پیشین گرفته می شود، ولی روی سخن در اینجا به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است اگرچه هدف در واقع همه هستند.

نخست می گوید: «اینها آبادیها و شهرها و اقوامی هستند که اخبار و سرگذشت آنها را برای تو بیان می کنیم» (تِلْکَ الْقُری نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أَنْبائِها).

سپس می گوید: چنان نبود که آنها بدون اتمام حجت، هلاک و نابود شوند، بلکه، «بطور مسلم پیامبرانشان با دلایل روشن، به سراغ آنها آمدند» و نهایت تلاش و کوشش را در هدایت آنها کردند (وَ لَقَدْ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ).

«اما آنها (در برابر تبلیغات مستمر، و دعوت پی گیر انبیاء مقاومت به خرج دادن و روی حرف خود ایستادند، و) حاضر نبودند آنچه را قبلا تکذیب کردند بپذیرند و به آن ایمان بیاورند» (فَما کانُوا لِیُؤْمِنُوا بِما کَذَّبُوا مِنْ قَبْلُ).

در جمله بعد علت این لجاجت و سرسختی را چنین بیان می کند: «این چنین خداوند بر دلهای کافران نقش بی ایمانی و انحراف را ترسیم می کند و بر قلوبشان مهر می نهد» (کَذلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلی قُلُوبِ الْکافِرِینَ).

یعنی، کسانی که در مسیرهای غلط گام بر می دارند، بر اثر تکرار و ادامه عمل، انحراف و کفر و ناپاکی آنچنان بر دلهای آنها نقش می بندد، که همچون نقش سکه ثابت می ماند و این از قبیل اثر و خاصیت عمل است که به خداوند نسبت داده شده، زیرا مسبب تمام اسباب، اوست.

سوره الأعراف(7): آیه 102

(آیه 102)- در این آیه دو قسمت دیگر از نقطه های ضعف اخلاقی این جمعیتها که سبب گمراهی و نابودی آنها گردیده، بیان شده است.

نخست می گوید آنها افراد پیمان شکن بودند: «و ما برای اکثریت آنها عهد و پیمان ثابتی نیافتیم» (وَ ما وَجَدْنا لِأَکْثَرِهِمْ مِنْ عَهْدٍ).

این عهد و پیمان ممکن است اشاره به «عهد و پیمان فطری» باشد که

[شماره صفحه واقعی : 74]

ص: 2713

خداوند به حکم آفرینش و فطرت از همه بندگان خود گرفته است.

و یا عهد و پیمانهایی که پیامبران الهی از مردم می گرفتند، بسیاری از مردم آن را می پذیرفتند و سپس می شکستند.

و یا اشاره به همه پیمانها اعم از «فطری» و «تشریعی» بوده باشد.

روح پیمان شکنی یکی از عوامل مخالفت با پیامبران و اصرار در پوییدن راه کفر و نفاق و گرفتار شدن به عواقب شوم آن است.

سپس به عامل دیگر اشاره کرده، می گوید: «اکثر آنها را فاسد و خارج از اطاعت فرمان یافتیم» (وَ إِنْ وَجَدْنا أَکْثَرَهُمْ لَفاسِقِینَ).

یعنی روح تمرّد و قانون شکنی و خروج از نظامات آفرینش و قوانین الهی یکی دیگر از عوامل ایستادگی و پافشاری آنها در کفر و بی ایمانی بود.

سوره الأعراف(7): آیه 103

(آیه 103)- خاطره درگیریهای موسی و فرعون! در این آیه و آیات فراوان دیگری که بعد از آن می آید، داستان موسی بن عمران و سرگذشت درگیریهای او با فرعون و فرعونیان و سر انجام کار آنها بیان شده است.

بطور کلی زندگی این پیامبر بزرگ یعنی موسی بن عمران را در پنج دوره می توان خلاصه کرد:

1- دوران تولد و حوادثی که بر او گذشت.

2- دوران فرار او از مصر و زندگی او در سرزمین «مدین».

3- دوران بعثت و درگیریهای فراوانی که با فرعون و دستگاه او داشت.

4- دوران نجات او و بنی اسرائیل از چنگال فرعونیان.

5- دوران درگیریهای موسی با بنی اسرائیل! در این آیه می فرماید: «بعد از اقوام گذشته (یعنی قوم نوح، هود، صالح و مانند آنها) موسی را با آیات خود به سوی فرعون و فرعونیان مبعوث کردیم» (ثُمَّ بَعَثْنا مِنْ بَعْدِهِمْ مُوسی بِآیاتِنا إِلی فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِ).

فرعون، اسم عام است که به تمام سلاطین مصر در آن زمان گفته می شد.

سپس می فرماید: «آنها نسبت به آیات الهی ظلم و ستم کردند» (فَظَلَمُوا بِها).

[شماره صفحه واقعی : 75]

ص: 2714

و در پایان اضافه می کند: «بنگر سر انجام کار مفسدان چگونه بود»؟! (فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الْمُفْسِدِینَ).

جمله فوق یک اشاره اجمالی به نابودی فرعون و قوم سرکش اوست که شرح آن بعدا خواهد آمد.

سوره الأعراف(7): آیه 104

(آیه 104)- آیه قبل اشاره بسیار کوتاهی به مجموع برنامه رسالت موسی و درگیریهای او با فرعون و عاقبت کار آنها بود، اما در آیات بعد همین موضوع بطور مشروحتر مورد بررسی قرار گرفته، نخست می گوید: «و موسی گفت: ای فرعون! من فرستاده پروردگار جهانیانم» (وَ قالَ مُوسی یا فِرْعَوْنُ إِنِّی رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ).

و این نخستین برخورد موسی با فرعون و چهره ای از درگیری «حق» و «باطل» است.

سوره الأعراف(7): آیه 105

(آیه 105)- در این آیه می خوانیم که موسی به دنبال دعوی رسالت پروردگار می گوید: اکنون که من فرستاده او هستم «سزاوار است که در باره خداوند جز حق نگویم» زیرا فرستاده خداوندی که از همه عیوب، پاک و منزه است، ممکن نیست دروغگو باشد. (حَقِیقٌ عَلی أَنْ لا أَقُولَ عَلَی اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ) سپس برای تثبیت دعوی نبوت خویش اضافه می کند: چنان نیست که این ادعا را بدون دلیل گفته باشم «من از پروردگار شما، دلیل روشن و آشکاری با خود آورده ام» (قَدْ جِئْتُکُمْ بِبَیِّنَهٍ مِنْ رَبِّکُمْ).

اکنون که چنین است «بنی اسرائیل را با من بفرست» (فَأَرْسِلْ مَعِیَ بَنِی إِسْرائِیلَ).

سوره الأعراف(7): آیه 106

(آیه 106)- فرعون با شنیدن این جمله که «من دلیل روشنی با خود دارم»، بلافاصله «گفت: اگر راست می گویی و نشانه ای از طرف خداوند با خود داری آن را بیاور» (قالَ إِنْ کُنْتَ جِئْتَ بِآیَهٍ فَأْتِ بِها إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 107

(آیه 107)- بلافاصله موسی دو معجزه بزرگ خود را که یکی مظهر «بیم» و دیگری مظهر «امید» بود، و مقام «انذار» و «بشارت» او را تکمیل می کرد، نشان داد:

[شماره صفحه واقعی : 76]

ص: 2715

نخست، «عصای خود را انداخت و به صورت اژدهای آشکاری درآمد» (فَأَلْقی عَصاهُ فَإِذا هِیَ ثُعْبانٌ مُبِینٌ).

سوره الأعراف(7): آیه 108

(آیه 108)- این آیه اشاره به دومین اعجاز موسی که جنبه امید و بشارت دارد کرده، می فرماید: «موسی دست خود را از گریبان خارج کرد، ناگهان سفید و درخشنده در برابر بینندگان بود» (وَ نَزَعَ یَدَهُ فَإِذا هِیَ بَیْضاءُ لِلنَّاظِرِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 109

(آیه 109)- مبارزه شروع می شود! از این بعد سخن از نخستین واکنشهای فرعون و دستگاه او در برابر دعوت موسی و معجزاتش به میان آمده است، می فرماید: «اطرافیان فرعون (با مشاهده اعمال خارق العاده موسی فورا وصله سحر به او بستند و) گفتند: این ساحر دانا و کهنه کار و آزموده ای است»! (قالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ إِنَّ هذا لَساحِرٌ عَلِیمٌ).

سوره الأعراف(7): آیه 110

(آیه 110)- سپس افزودند: «هدف این مرد این است که شما را از سرزمین و وطنتان بیرون براند» (یُرِیدُ أَنْ یُخْرِجَکُمْ مِنْ أَرْضِکُمْ).

یعنی، او نظری جز استعمار و استثمار و حکومت بر مردم و توسعه طلبی و غصب سرزمین دیگران ندارد و این کارهای خارق العاده و ادعای نبوت همه برای وصول به این هدف است.

و بعد گفتند: «با توجه به این اوضاع و احوال عقیده شما در باره او چیست؟» (فَما ذا تَأْمُرُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 111

(آیه 111)- به هر حال نظر همگی بر این قرار گرفت که به فرعون «گفتند: (کار) او و برادرش را به تأخیر انداز، و جمع آوری کنندگان را به همه شهرها بفرست ...»

(قالُوا أَرْجِهْ وَ أَخاهُ وَ أَرْسِلْ فِی الْمَدائِنِ حاشِرِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 112

(آیه 112)- «تا همه ساحران ورزیده و آزموده و دانا را به سوی تو فراخوانند و به محضر تو بیاورند» (یَأْتُوکَ بِکُلِّ ساحِرٍ عَلِیمٍ).

از آنجا که عجله در کشتن موسی و هارون با توجه به دو معجزه عجیبش باعث گرایش عده زیادی به او می شد و چهره «نبوت» او با چهره «مظلومیت و شهادت» آمیخته شده، جاذبه بیشتری به خود می گرفت، نخست به این فکر

[شماره صفحه واقعی : 77]

ص: 2716

افتادند که عمل او را با اعمال خارق العاده ساحران خنثی کنند و آبرویش را بریزند سپس او را به قتل برسانند تا داستان موسی و هارون برای همیشه از نظرها فراموش گردد!

سوره الأعراف(7): آیه 113

(آیه 113)- چگونه سر انجام حق پیروز شد؟ از این به بعد سخن از درگیری موسی علیه السلام با ساحران و سر انجام کار او در این مبارزه به میان آمده است.

آیه می گوید: «ساحران به دعوت فرعون به سراغ او شتافتند و نخستین چیزی که با او در میان گذاشتند این بود که آیا ما اجر و پاداش فراوانی در صورت غلبه بر دشمن خواهیم داشت» (وَ جاءَ السَّحَرَهُ فِرْعَوْنَ قالُوا إِنَّ لَنا لَأَجْراً إِنْ کُنَّا نَحْنُ الْغالِبِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 114

(آیه 114)- فرعون نیز بلافاصله وعده مساعد به آنها داد و گفت: «آری (نه تنها اجر و پاداش مادی خواهید داشت) بلکه از مقربان درگاه من نیز خواهید شد»! (قالَ نَعَمْ وَ إِنَّکُمْ لَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ).

و به این ترتیب هم وعده «مال» به آنها داد و هم وعده «مقام بزرگ».

سوره الأعراف(7): آیه 115

(آیه 115)- سر انجام موعد معینی برای مقابله موسی علیه السلام با ساحران تعیین شد و از همه مردم برای مشاهده این ماجرا دعوت به عمل آمد.

روز موعود فرا رسید و ساحران همه مقدمات کار خود را فراهم ساخته بودند، یک مشت ریسمان و عصا که درون آنها گویا مواد شیمیایی مخصوصی قرار داده شده بود تهیه کردند که در برابر تابش آفتاب به صورت گازهای سبکی در می آمد و آن طنابها و عصاهای تو خالی را به حرکت درمی آورد.

صحنه عجیبی بود، موسی علیه السلام تک و تنها- فقط برادرش با او بود- در برابر انبوه جمعیت ساحران و مردم «گفتند: ای موسی! یا (تو شروع به کار کن و وسائل سحرت را) بیفکن و یا ما آغاز می کنیم و وسائل خود را می افکنیم» (قالُوا یا مُوسی إِمَّا أَنْ تُلْقِیَ وَ إِمَّا أَنْ نَکُونَ نَحْنُ الْمُلْقِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 116

(آیه 116)- موسی با خونسردی مخصوصی در پاسخ «گفت: (شما قبلا شروع کنید) شما وسائل خود را بیفکنید»! (قالَ أَلْقُوا).

[شماره صفحه واقعی : 78]

ص: 2717

«هنگامی که ساحران طنابها و ریسمانها را به وسط میدان افکندند، مردم را چشم بندی کرده و (با اعمال و گفتارهای اغراق آمیز خود) هول و وحشتی در دل مردم افکندند و سحر عظیمی در برابر آنها انجام دادند» (فَلَمَّا أَلْقَوْا سَحَرُوا أَعْیُنَ النَّاسِ وَ اسْتَرْهَبُوهُمْ وَ جاؤُ بِسِحْرٍ عَظِیمٍ).

کلمه «سحر» به معنی خدعه و نیرنگ و شعبده و تردستی است، گاهی نیز به معنی هر چیزی که عامل و انگیزه آن نامرئی و مرموز باشد، آمده است.

سوره الأعراف(7): آیه 117

(آیه 117)- در این هنگام که همه مردم به جنب و جوش افتاده بودند و غریو شادی از هر سو بلند بود و فرعون و اطرافیانش تبسم رضایت بخشی بر لب داشتند و برق شادی از چشمانشان می درخشید، وحی الهی به سراغ موسی علیه السلام آمد و او را فرمان به انداختن عصا داد، ناگهان صحنه بکلی دگرگون شد و رنگ از چهره ها پرید و تزلزل بر ارکان فرعون و یارانش افتاد، چنانکه قرآن می گوید: «و ما وحی به موسی کردیم که عصایت را بیفکن ناگهان (به صورت اژدهایی درآمد و) با دقت و سرعت، مارهای دروغین و وسائل قلابی ساحران را جمع کرد» (وَ أَوْحَیْنا إِلی مُوسی أَنْ أَلْقِ عَصاکَ فَإِذا هِیَ تَلْقَفُ ما یَأْفِکُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 118

(آیه 118)- «در این هنگام حق آشکار شد و اعمال آنها که بی اساس و نادرست بود، باطل گردید» (فَوَقَعَ الْحَقُّ وَ بَطَلَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ).

زیرا کار موسی یک واقعیت بود و اعمال آنها یک مشت تقلب و تزویر و چشم بندی و اغفال.

و این نخستین ضربتی بود که بر پایه قدرت فرعون جبّار فرود آمد.

سوره الأعراف(7): آیه 119

(آیه 119)- در این آیه می گوید: «به این ترتیب آثار شکست در آنها نمایان شد و همگی خوار و کوچک و ناتوان شدند» (فَغُلِبُوا هُنالِکَ وَ انْقَلَبُوا صاغِرِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 120

(آیه 120)- ضربه مهمتر آنگاه واقع شد که صحنه مبارزه ساحران با موسی علیه السلام بکلی تغییر شکل داد، ناگهان «همه ساحران به زمین افتادند و برای عظمت خداوند سجده کردند» (وَ أُلْقِیَ السَّحَرَهُ ساجِدِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 121

(آیه 121)- «و فریاد زدند ما به پروردگار جهانیان ایمان آوردیم» (قالُوا آمَنَّا

[شماره صفحه واقعی : 79]

ص: 2718

بِرَبِّ الْعالَمِینَ)

سوره الأعراف(7): آیه 122

(آیه 122)- «همان پروردگار موسی و هارون» (رَبِّ مُوسی وَ هارُونَ).

و این چیزی بود که به هیچ وجه برای فرعون و دستگاه او قابل پیش بینی نبود.

سوره الأعراف(7): آیه 123

(آیه 123)- تهدیدهای بیهوده! هنگامی که ضربه تازه ای با پیروزی موسی علیه السلام بر ساحران و ایمان آوردن آنها به موسی علیه السلام بر ارکان قدرت فرعون فرود آمد، فرعون بسیار متوحش و دستپاچه شد، لذا بلافاصله دست به دو ابتکار زد:

نخست اتهامی که شاید عوام پسند هم بود به ساحران بست، سپس با شدیدترین تهدید آنها را مورد حمله قرار داد، ولی بر خلاف انتظار فرعون ساحران آنچنان مقاومتی در برابر این دو صحنه از خود نشان دادند که ضربه سومی بر پایه های قدرت لرزان او فرود آمد.

چنانکه قرآن می گوید: «فرعون به ساحران گفت: آیا پیش از این که به شما اجازه دهم به او (موسی) ایمان آوردید»؟! (قالَ فِرْعَوْنُ آمَنْتُمْ بِهِ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَکُمْ).

و این بالاترین نوع استعمار است که ملتی آنچنان برده و اسیر گردند که حتی حق فکر کردن و اندیشیدن و ایمان قلبی به کسی یا مکتبی را نداشته باشند.

این همان برنامه ای است که در «استعمار نو» نیز دنبال می شود.

سپس فرعون اضافه کرد: «این توطئه و نقشه ای است که شما در این شهر (و دیار) کشیده اید تا به وسیله آن اهل آن را بیرون کنید» (إِنَّ هذا لَمَکْرٌ مَکَرْتُمُوهُ فِی الْمَدِینَهِ لِتُخْرِجُوا مِنْها أَهْلَها).

این تهمت به قدری بی اساس و رسوا بود که جز عوام النّاس و افراد کاملا بی اطلاع نمی توانستند آن را بپذیرند.

سپس فرعون بطور سر بسته اما شدید و محکم آنها را تهدید کرد و گفت: «اما به زودی خواهید فهمید»! (فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 124

(آیه 124)- در این آیه تهدید سر بسته ای را که در جمله قبل به آن اشاره شد بطور وضوح بیان می کند، می گوید: «سوگند یاد می کنم که دستها و پاهای شما را بطور مخالف (دست راست و پای چپ و دست چپ و پای راست را) قطع می کنم

[شماره صفحه واقعی : 80]

ص: 2719

سپس همگی شما را به دار خواهم آویخت» (لَأُقَطِّعَنَّ أَیْدِیَکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ مِنْ خِلافٍ ثُمَّ لَأُصَلِّبَنَّکُمْ أَجْمَعِینَ).

برنامه فرعون در اینجا برای مبارزه با ساحرانی که به موسی علیه السلام ایمان آورده بودند، یک برنامه عمومی در مبارزات ناجوانمردانه جبّاران با طرفداران حق است که از یکسو از حربه تهمت استفاده می کنند، تا موقعیت حق طلبان را در افکار عمومی تضعیف کنند و از سوی دیگر تکیه بر زور و قدرت و تهدید به قتل و نابودی می نمایند تا اراده آنها را درهم بشکنند.

سوره الأعراف(7): آیه 125

(آیه 125)- ساحران در برابر هیچ یک از دو حربه فرعون از میدان در نرفتند، یکدل و یکجان در پاسخ او «گفتند: ما به سوی پروردگار خود باز می گردیم» (قالُوا إِنَّا إِلی رَبِّنا مُنْقَلِبُونَ).

یعنی، اگر آخرین تهدید تو عملی بشود، سر انجامش این است که ما شربت شهادت خواهیم نوشید، و این نه تنها به ما زیانی نمی رساند و از ما چیزی نمی کاهد، بلکه سعادت و افتخار بزرگی برای ما محسوب می شود.

سوره الأعراف(7): آیه 126

(آیه 126)- سپس برای این که پاسخی به تهمت فرعون داده باشند و حقیقت امر را بر انبوه مردمی که تماشاچی این صحنه بودند، روشن سازند و بی گناهی خویش را ثابت کنند، چنین گفتند: «انتقام تو از ما تنها به خاطر این است که ما به آیات پروردگار خود، هنگامی که به سراغ ما آمد، ایمان آورده ایم» (وَ ما تَنْقِمُ مِنَّا إِلَّا أَنْ آمَنَّا بِآیاتِ رَبِّنا لَمَّا جاءَتْنا).

سپس روی از فرعون برتافتند و متوجه درگاه پروردگار شدند و از او تقاضای صبر و استقامت کردند، زیرا می دانستند بدون حمایت و یاری او، توانایی مقابله با این تهدیدهای سنگین را ندارند، لذا گفتند: بار الها! صبر و استقامت بر ما فرو ریز! (و آخرین درجه شکیبایی را به ما مرحمت فرما!) و ما را مسلمان بمیران!» (رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَیْنا صَبْراً وَ تَوَفَّنا مُسْلِمِینَ).

و سر انجام چنانکه در روایات و تواریخ آمده است، آنقدر در این راه ایستادگی به خرج دادند که فرعون، تهدید خود را عملی ساخت، و بدنهای مثله

[شماره صفحه واقعی : 81]

ص: 2720

شده آنان را در کنار رود نیل بر شاخه های درختان بلند نخل آویزان نمود.

آری! اگر ایمان با آگاهی کامل توأم گردد از چنین عشقی سر بر می آورد که این گونه ایستادگیها و فداکاریها در راه آن شگفت انگیز نیست.

سوره الأعراف(7): آیه 127

(آیه 127)- باز قرآن صحنه دیگری را از گفتگوی فرعون و اطرافیانش پیرامون وضع موسی علیه السلام بیان می کند.

در این آیه می گوید: «جمعیت اشراف و اطرافیان فرعون به عنوان اعتراض به او گفتند: آیا موسی و قومش را به حال خود رها می کنی که در زمین فساد کنند، و تو و خدایانت را رها سازند»؟! (وَ قالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ أَ تَذَرُ مُوسی وَ قَوْمَهُ لِیُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ یَذَرَکَ وَ آلِهَتَکَ).

از این تعبیر استفاده می شود که فرعون بعد از شکست در برابر موسی علیه السلام مدتی او و بنی اسرائیل را آزاد گذارد و آنها نیز بیکار ننشستند و به تبلیغ آیین موسی علیه السلام پرداختند و نیز فرعون هم برای خود بتها و معبودها و خدایانی داشت.

فرعون با اخطار اطرافیان به شدت عمل در برابر بنی اسرائیل تشویق شد و در پاسخ هواخواهانش چنین «گفت: به زودی پسران آنها را به قتل می رسانیم و نابود می کنیم و زنانشان را (برای خدمت) زنده می گذاریم، و ما بر آنها تسلط کامل داریم» (قالَ سَنُقَتِّلُ أَبْناءَهُمْ وَ نَسْتَحْیِی نِساءَهُمْ وَ إِنَّا فَوْقَهُمْ قاهِرُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 128

(آیه 128)- این آیه در حقیقت، نقشه و برنامه ای است که موسی علیه السلام به بنی اسرائیل برای مقابله با تهدیدهای فرعون، پیشنهاد می کند، که اگر سه برنامه را عملی کنند، قطعا بر دشمن پیروز خواهند شد. «موسی به قوم خود گفت: از خدا یاری جویید» (قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ اسْتَعِینُوا بِاللَّهِ).

دیگر این که: «استقامت و پایداری پیشه کنید» (وَ اصْبِرُوا). و از تهدیدها و حملات دشمن نهراسید و از میدان بیرون نروید.

و برای تأکید مطلب و ذکر دلیل، به آنها گوشزد می کند که: «سراسر زمین از آن خداست (و مالک و فرمانروای مطلق اوست) و به هر کس از بندگانش بخواهد آن را منتقل می سازد» (إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ یُورِثُها مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ).

[شماره صفحه واقعی : 82]

ص: 2721

و آخرین شرط این است که تقوا را پیشه کنید، زیرا «عاقبت (نیک و پیروزمندان) برای پرهیزکاران است!» (وَ الْعاقِبَهُ لِلْمُتَّقِینَ).

این سه شرط تنها شرط پیروزی قوم بنی اسرائیل بر دشمن نبود، بلکه هر قوم و ملتی بخواهند بر دشمنانشان پیروز شوند، بدون داشتن این برنامه سه ماده ای امکان ندارد.

سوره الأعراف(7): آیه 129

(آیه 129)- این آیه شکوه و گله های بنی اسرائیل را از مشکلاتی که بعد از قیام موسی علیه السلام با آن دست به گریبان بودند، منعکس می سازد و می گوید: «آنها به موسی گفتند: پیش از آن که تو بیایی ما آزار می دیدیم اکنون هم که آمده ای باز آزار می بینیم» کی این آزارها سر خواهد آمد و گشایشی در کار ما پیدا می شود؟ (قالُوا أُوذِینا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْتِیَنا وَ مِنْ بَعْدِ ما جِئْتَنا).

گویا بنی اسرائیل مثل بسیاری از ما مردم انتظار داشتند که با قیام موسی علیه السلام یک شبه همه کارها رو به راه شود.

ولی موسی علیه السلام به آنها فهماند با این که سر انجام پیروز خواهند شد، اما راه درازی در پیش دارند، و این پیروزی طبق سنت الهی در سایه استقامت و کوشش و تلاش به دست خواهد آمد، همانطور که آیه مورد بحث می گوید: «موسی گفت امید است پروردگار شما دشمنتان را نابود کند و شما را جانشینان آنها در زمین قرار دهد» (قالَ عَسی رَبُّکُمْ أَنْ یُهْلِکَ عَدُوَّکُمْ وَ یَسْتَخْلِفَکُمْ فِی الْأَرْضِ).

و در پایان آیه می فرماید: خداوند این نعمتها را به شما خواهد داد و آزادی از دست رفته را به شما بر می گرداند، «تا ببیند چگونه عمل خواهید کرد» (فَیَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 130

(آیه 130)- مجازاتهای بیدار کننده! همانطور که در تفسیر آیه 94 از همین سوره گذشت، یک قانون کلی الهی در مورد تمام پیامبران این بوده است، که به هنگامی که با مخالفتها رو برو می شدند، خداوند برای تنبه و بیداری اقوام سرکش، آنها را گرفتار مشکلات و ناراحتیها می ساخته تا در خود احساس نیاز کنند.

در آیه مورد بحث، اشاره به همین مطلب در مورد پیروان فرعون می کند

[شماره صفحه واقعی : 83]

ص: 2722

و می گوید: «ما آل فرعون را به قحطی و خشکسالیهای متوالی و کمبود میوه ها گرفتار ساختیم، شاید متذکر گردند و بیدار شوند» (وَ لَقَدْ أَخَذْنا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِینَ وَ نَقْصٍ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 131

(آیه 131)- اما به جای این که «آل فرعون» از این درسهای الهی پند بگیرند، و از خواب خرگوشی بیدار شوند، از این موقعیت سوء استفاده کرده و جریان حوادث را به میل خود تفسیر می کردند، «پس هنگامی که نیکی به آنها می رسید (و اوضاع بر وفق مراد آنها بود، و در آرامش و راحتی بودند) می گفتند: این وضع به خاطر لیاقت ماست!» در حقیقت شایسته چنین موقعیتی بوده ایم (فَإِذا جاءَتْهُمُ الْحَسَنَهُ قالُوا لَنا هذِهِ).

«اما هنگامی که گرفتار بدی و بلا می شدند (فورا به موسی و کسانی که با او بودند، می بستند و) می گفتند: این از شرّ قدم موسی و کسان اوست» (وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَهٌ یَطَّیَّرُوا بِمُوسی وَ مَنْ مَعَهُ).

ولی قرآن در پاسخ آنها می گوید: «بدانید که سر چشمه شومیها و ناراحتیهایی که دامان آنها را می گرفت، نزد پروردگار است (خدا می خواسته است که آنها را گرفتار نتیجه شوم اعمالشان بکند) ولی اکثر آنها نمی دانند» (أَلا إِنَّما طائِرُهُمْ عِنْدَ اللَّهِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ).

شاید همیشه در میان انسانها و اقوام مختلف، فال نیک و بد رواج داشته است، این دو گرچه اثر طبیعی ندارند، ولی بدون تردید اثر روانی می توانند داشته باشند، فال نیک غالبا مایه امیدواری و حرکت است ولی فال بد موجب یأس و نومیدی و سستی و ناتوانی است.

شاید به خاطر همین موضع است که در روایات اسلامی از فال نیک نهی نشده، اما فال بد به شدت محکوم گردیده است.

سوره الأعراف(7): آیه 132

(آیه 132)- بلاهای پی درپی و رنگارنگ! در این آیه، به مرحله دیگری از بلاهای پی درپی و درسهای بیدار کننده ای که خدا به قوم فرعون داد، اشاره شده است.

نخست به عنوان مقدمه ای برای نزول این بلاها می گوید: آنها همچنان در

[شماره صفحه واقعی : 84]

ص: 2723

انکار دعوت موسی علیه السلام، مقاومت به خرج دادند، «و گفتند: هرگاه آیتی برای ما بیاوری که بخواهی ما را با آن سحر کنی، ما به تو ایمان نخواهیم آورد» (وَ قالُوا مَهْما تَأْتِنا بِهِ مِنْ آیَهٍ لِتَسْحَرَنا بِها فَما نَحْنُ لَکَ بِمُؤْمِنِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 133

(آیه 133)- ولی از آنجا که خداوند بدون اتمام حجت کافی، هیچ جمعیتی را کیفر نمی دهد در این آیه می فرماید که ما چندین بلا بر آنها نازل کردیم شاید بیدار شوند، نخست «توفان را بر آنها فرستادیم» (فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ الطُّوفانَ).

سپس «ملخ را» بر زراعتها و درختان آنها، مسلط ساختیم (وَ الْجَرادَ).

هر بار که بلایی فرا می رسید، دست به دامن موسی می زدند، تا از خدا بخواهد رفع بلا کند، بعد از طوفان و ملخ خوارگی نیز همین تقاضا را کردند، و موسی علیه السلام پذیرفت و بلا برطرف شد، ولی باز دست از لجاجت خویش برنداشتند، بار سوم «قمّل را» را بر آنها مسلط ساختیم (وَ الْقُمَّلَ).

«الْقُمَّلَ» یک نوع آفت نباتی بود که به غلات آنها افتاد، و همه را فاسد کرد.

هنگامی که امواج این بلا فرو نشست و باز ایمان نیاوردند، بار دیگر خداوند، «نسل قورباغه را» آنچنان افزایش داد که به صورت یک بلا زندگی آنها را فرا گرفت (وَ الضَّفادِعَ). ولی باز در برابر حق زانو نزدند و تسلیم نشدند.

در این هنگام خداوند «خون را» بر آنها مسلط ساخت (وَ الدَّمَ).

و در پایان می فرماید: «این آیات و معجزات آشکار و نشانه های حقانیت موسی که از هم جدا بودند را به آنها نشان دادیم، اما آنها در برابر آن تکبر ورزیدند و از قبول حق سر باز زدند و جمعیت مجرم و گنهکاری بودند» (آیاتٍ مُفَصَّلاتٍ فَاسْتَکْبَرُوا وَ کانُوا قَوْماً مُجْرِمِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 134

(آیه 134)- پیمان شکنیهای مکرّر! در این آیه واکنش فرعونیان در برابر بلاهای آموزنده و بیدار کننده پروردگار بیان شده است.

نخست می خوانیم: «هنگامی که بلا بر آنها مسلط می شد، می گفتند: ای موسی، برای ما از خدایت بخواه تا به عهدی که با تو کرده است وفا کند، و دعایت را در حق ما مستجاب نماید» (وَ لَمَّا وَقَعَ عَلَیْهِمُ الرِّجْزُ قالُوا یا مُوسَی ادْعُ لَنا رَبَّکَ

[شماره صفحه واقعی : 85]

ص: 2724

بِما عَهِدَ عِنْدَکَ)

.«اگر تو این بلا را از ما برطرف سازی، سوگند یاد می کنیم که قطعا هم خودمان به تو ایمان خواهیم آورد و هم بنی اسرائیل را آزاد ساخته و با تو می فرستیم» (لَئِنْ کَشَفْتَ عَنَّا الرِّجْزَ لَنُؤْمِنَنَّ لَکَ وَ لَنُرْسِلَنَّ مَعَکَ بَنِی إِسْرائِیلَ).

سوره الأعراف(7): آیه 135

(آیه 135)- در این آیه اشاره به پیمان شکنی آنها کرده، می گوید: «پس هنگامی که بلا را پس از مدت تعیین شده ای، که به آن می رسیدند، از آنها برمی داشتیم، پیمان خود را می شکستند» نه خودشان ایمان می آوردند و نه بنی اسرائیل را از زنجیر اسارت رها می ساختند (فَلَمَّا کَشَفْنا عَنْهُمُ الرِّجْزَ إِلی أَجَلٍ هُمْ بالِغُوهُ إِذا هُمْ یَنْکُثُونَ).

جمله «إِلی أَجَلٍ» اشاره به این است که موسی، می گفت در فلان وقت، این بلا برطرف خواهد شد، برای این که کاملا روشن شود این دگرگونی تصادفی نبوده.

سوره الأعراف(7): آیه 136

(آیه 136)- این آیه، سر انجام این همه خیره سری و سرکشی و پیمان شکنی را در دو جمله کوتاه بیان می کند، نخست به صورت سر بسته می گوید: «پس ما از آنها انتقام گرفتیم» (فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ).

سپس این انتقام را شرح می دهد و می گوید: «آنها را در دریا غرق کردیم زیرا آنها آیات ما را تکذیب کردند، و از آن غافل بودند» (فَأَغْرَقْناهُمْ فِی الْیَمِّ بِأَنَّهُمْ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ کانُوا عَنْها غافِلِینَ).

منظور از انتقام الهی آن است که خداوند جمعیت فاسد و غیر قابل اصلاح را که در نظام آفرینش حق حیات ندارند، نابود سازد.

سوره الأعراف(7): آیه 137

(آیه 137)- سر انجام دردناک قوم فرعون! پس از نابودی قوم فرعون و در هم شکستن قدرت آنها، بنی اسرائیل وارث سرزمینهای پهناور آنها شدند، آیه مورد بحث به همین معنی اشاره کرده، می گوید: «مشرقها و مغربهای پربرکت زمین را در اختیار جمعیت مستضعف و استعمار شده قرار دادیم» (وَ أَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِینَ کانُوا یُسْتَضْعَفُونَ مَشارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغارِبَهَا الَّتِی بارَکْنا فِیها).

یعنی، حکومت بنی اسرائیل بر سراسر سرزمین فراعنه گسترده شد.

[شماره صفحه واقعی : 86]

ص: 2725

سپس می گوید: «وعده نیک پروردگار تو در زمینه پیروزی بنی اسرائیل- به خاطر صبر و استقامتی که نشان دادند- تحقق یافت» (وَ تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنی عَلی بَنِی إِسْرائِیلَ بِما صَبَرُوا).

و در پایان آیه اضافه می کند که: «ما قصرهای زیبای فرعون و فرعونیان و کاخهای مجلل و بناهای پرزرق و برق و جالب آنها و همچنان باغات پرشکوهشان را نابود ساختیم» (وَ دَمَّرْنا ما کانَ یَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ وَ ما کانُوا یَعْرِشُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 138

(آیه 138)- پیشنهاد بت سازی به موسی! در اینجا به قسمت حساس دیگری از سرگذشت بنی اسرائیل که به دنبال پیروزی آنها بر فرعونیان واقع شد، اشاره شده است، نخست می گوید: «ما بنی اسرائیل را از دریا (رود عظیم نیل) عبور دادیم» (وَ جاوَزْنا بِبَنِی إِسْرائِیلَ الْبَحْرَ).

«اما در مسیر خود به قومی برخورد کردند که با خضوع و تواضع، اطراف بتهای خود را گرفته بودند» (فَأَتَوْا عَلی قَوْمٍ یَعْکُفُونَ عَلی أَصْنامٍ لَهُمْ).

افراد جاهل و بیخبر آنچنان تحت تأثیر این صحنه قرار گرفتند که بلافاصله نزد موسی آمدند و «گفتند: ای موسی! تو، هم برای ما معبودی قرار بده همانطور که آنها معبودانی دارند»! (قالُوا یا مُوسَی اجْعَلْ لَنا إِلهاً کَما لَهُمْ آلِهَهٌ).

موسی علیه السلام از این پیشنهاد جاهلانه و نابخردانه، بسیار ناراحت شد، به آنها رو کرد و «گفت: شما جمعیت جاهل و بی خبری هستید»! (قالَ إِنَّکُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ).

چرا که سر چشمه بت پرستی، جهل و نادانی بشر است.

سوره الأعراف(7): آیه 139

(آیه 139)- در این آیه می خوانیم که موسی علیه السلام برای تکمیل سخن خود به بنی اسرائیل گفت: «این جمعیت بت پرست را که می بینید، کارشان به هلاکت می انجامد و عملشان باطل و بی اساس است» (إِنَّ هؤُلاءِ مُتَبَّرٌ ما هُمْ فِیهِ وَ باطِلٌ ما کانُوا یَعْمَلُونَ).

یعنی، هم عملشان بیهوده و رنجهایشان بی نتیجه است و هم سر انجام یک قوم بت پرست و مشرک، به هلاکت و نابودی می کشد.

سوره الأعراف(7): آیه 140

(آیه 140)- و باز برای تأکید اضافه کرد: «آیا غیر از خدا معبودی برای شما

[شماره صفحه واقعی : 87]

ص: 2726

بطلبم! همان خدایی که شما را بر جهانیان (مردم عصر خود) برتری داد» (قالَ أَ غَیْرَ اللَّهِ أَبْغِیکُمْ إِلهاً وَ هُوَ فَضَّلَکُمْ عَلَی الْعالَمِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 141

(آیه 141)- در این آیه خداوند یکی از نعمتهای بزرگ خود را به بنی اسرائیل، یادآور می شود، تا با توجه به این نعمت بزرگ حسّ شکرگزاری در آنها تحریک گردد، و بدانند شایسته پرستش و خضوع و عبادت، تنها ذات پاک اوست.

نخست می گوید: «به خاطر بیاورید هنگامی که شما را از چنگال آل فرعون نجات دادیم آنها که مرتبا شما را شکنجه می دادند و مجازات می کردند» (وَ إِذْ أَنْجَیْناکُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذابِ).

سپس این عذاب و شکنجه مستمر را چنین شرح می دهد که آنها «پسران شما را به قتل می رسانیدند، و زنان و دخترانتان را (برای خدمتگزاری و بردگی) زنده نگه می داشتند» (یُقَتِّلُونَ أَبْناءَکُمْ وَ یَسْتَحْیُونَ نِساءَکُمْ).

«و در این، آزمایش بزرگی از ناحیه خداوند برای شما بود» (وَ فِی ذلِکُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیمٌ).

سوره الأعراف(7): آیه 142
اشاره

(آیه 142)- وعده گاه بزرگ! در این آیه اشاره به یکی دیگر از صحنه های زندگی بنی اسرائیل و درگیری موسی با آنها شده است و آن جریان رفتن موسی به میعادگاه پروردگار و گرفتن تورات از طریق وحی و تکلم با خدا می باشد، که به دنبال آن داستان گوساله پرستی بنی اسرائیل و انحراف از مسیر توحید ذکر شده است.

نخست می گوید: «ما با موسی علیه السلام سی شب وعده گذاشتیم، سپس با ده روز دیگر آن را کامل ساختیم، و وعده خدا با او در چهل شب پایان یافت» (وَ واعَدْنا مُوسی ثَلاثِینَ لَیْلَهً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِیقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیْلَهً).

این چهل روز از آغاز ذیقعده شروع، و به دهم ذیحجه (عید قربان) ختم گردیده است.

سپس چنین نقل می کند که: «موسی به برادرش هارون گفت: در میان قوم من جانشین من باش و در راه اصلاح آنها بکوش و هیچ گاه از طریق مفسدان پیروی مکن» (وَ قالَ مُوسی لِأَخِیهِ هارُونَ اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ

[شماره صفحه واقعی : 88]

ص: 2727

سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ)

حدیث «منزلت»

بسیاری از مفسران اهل تسنن و شیعه در ذیل آیه مورد بحث اشاره به حدیث معروف منزلت کرده اند، با این تفاوت که مفسران شیعه آن را به عنوان یکی از اسناد زنده خلافت بلافصل علی علیه السّلام گرفته، ولی بعضی از مفسران اهل تسنن ضمن عدم قبول آن، تاخت و تاز بی رحمانه و تعصب آمیزی به شیعه دارند.

متن این حدیث چنین است: عده زیادی از صحابه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در باره جریان جنگ تبوک چنین نقل کرده اند:

«پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به سوی تبوک حرکت کرد و علی علیه السّلام را به جای خود قرار داد، علی علیه السّلام عرض کرد آیا مرا در میان کودکان و زنان می گذاری (و اجازه نمی دهی با تو به میدان جهاد بیایم) پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: آیا راضی نیستی که نسبت به من همانند هارون نسبت به موسی علیه السلام باشی جز این که پیامبری بعد از من نخواهد بود».

و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله این سخن را تنها در جنگ تبوک نفرمود، بلکه در چندین مورد دیگر نیز این جمله از او شنیده شده است، از جمله این که:

1- پیامبر روزی به «امّ سلیم» فرمود: ای امّ سلیم! «علی گوشتش از گوشت من، و خونش از خون من، و او نسبت به من همانند هارون است نسبت به موسی».

2- ابن عباس می گوید: روزی عمر بن خطاب گفت: من و ابو بکر و جمعی از اصحاب پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نزد او بودیم و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله تکیه بر علی علیه السّلام کرده بود، دست بر شانه او زد سپس فرمود: «ای علی! تو نخستین مردی هستی که به خدا ایمان آوردی و نخستین کسی هستی که اسلام را پذیرفتی، تو نسبت به من همانند هارون به موسی هستی».

به هر حال اگر با بی نظری حدیث فوق را بررسی کنیم از این حدیث استفاده می شود که علی علیه السّلام تمام مناصبی را که هارون نسبت به موسی علیه السلام و در میان بنی اسرائیل داشت- به جز نبوت- داشته است.

سوره الأعراف(7): آیه 143
اشاره

(آیه 143)- تقاضای مشاهده پروردگار! در این آیه و آیات بعد صحنه

[شماره صفحه واقعی : 89]

ص: 2728

عبرت انگیز دیگری از صحنه های زندگی بنی اسرائیل نشان داده شده است، و آن این که جمعی از بنی اسرائیل با اصرار و تأکید از موسی علیه السلام خواستند که خدا را مشاهده کنند و اگر او را مشاهده نکنند، هرگز ایمان نخواهند آورد، موسی علیه السلام از میان آنها هفتاد نفر را انتخاب کرد و همراه خود به میعادگاه پروردگار برد، در آنجا تقاضای آنها را به درگاه الهی عرضه داشت، پاسخی شنید که همه چیز را برای بنی اسرائیل در این زمینه روشن کرد.

نخست می گوید: «هنگامی که موسی علیه السلام به میعادگاه ما آمد و پروردگارش با او سخن گفت، عرض کرد: پروردگارا! خود را به من نشان ده تا به تو بنگرم» (وَ لَمَّا جاءَ مُوسی لِمِیقاتِنا وَ کَلَّمَهُ رَبُّهُ قالَ رَبِّ أَرِنِی أَنْظُرْ إِلَیْکَ).

ولی به زودی این پاسخ را از پیشگاه پروردگار شنید که «گفت: هرگز مرا نخواهی دید» (قالَ لَنْ تَرانِی).

«ولی به کوه بنگر، اگر به جای خود ایستاد مرا خواهی دید»! (وَ لکِنِ انْظُرْ إِلَی الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَکانَهُ فَسَوْفَ تَرانِی).

«هنگامی که خداوند بر کوه جلوه کرد آن را محو و نابود و همسان با زمین نمود»! (فَلَمَّا تَجَلَّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکًّا).

موسی علیه السلام از مشاهده این صحنه هول انگیز چنان وحشت زده شده که «مدهوش به روی زمین افتاد» (وَ خَرَّ مُوسی صَعِقاً).

«و هنگامی که به هوش آمد، عرضه داشت: پروردگارا! منزهی تو، من به سوی تو باز می گردم و توبه می کنم و من نخستین مؤمنانم» (فَلَمَّا أَفاقَ قالَ سُبْحانَکَ تُبْتُ إِلَیْکَ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ).

آیا مشاهده خدا امکان پذیر است؟

در آیه فوق می خوانیم که خداوند به موسی علیه السلام می گوید: «به کوه بنگر اگر در جای خود باقی ماند مرا خواهی دید» آیا مفهوم این سخن این است که به راستی خداوند قابل مشاهده است؟

پاسخ این است که این تعبیر در حقیقت کنایه از محال بودن چنین موضوعی است، همانند جمله حَتَّی یَلِجَ الْجَمَلُ فِی سَمِّ الْخِیاطِ کافران در بهشت نمی روند

[شماره صفحه واقعی : 90]

ص: 2729

مگر آن که شتر از سوراخ سوزن بگذرد (اعراف/ 40) و از آنجا که معلوم بوده کوه در برابر جلوه خداوند محال است پایدار بماند، چنین تعبیری ذکر شده است.

همان گونه که قبل از آن نیز فرمود: «لَنْ تَرانِی) یعنی، هرگز مرا نخواهی دید نه در دنیا و نه در آخرت.

سوره الأعراف(7): آیه 144

(آیه 144)- الواح تورات! سر انجام در آن میعادگاه بزرگ، خداوند، شرایع و قوانین آیین خود را بر موسی علیه السلام نازل کرد. نخست به او «فرمود: ای موسی! من تو را با رسالتهای خویش، و با سخن گفتنم (با تو) بر مردم برتری دادم و برگزیدم» (قالَ یا مُوسی إِنِّی اصْطَفَیْتُکَ عَلَی النَّاسِ بِرِسالاتِی وَ بِکَلامِی).

اکنون که چنین است «آنچه را به تو دستور داده ام بگیر و در برابر این همه موهبت از شکرگزاران باش» (فَخُذْ ما آتَیْتُکَ وَ کُنْ مِنَ الشَّاکِرِینَ).

هدف آیه بیان دو امتیاز بزرگ موسی علیه السلام بر توده مردم است، یکی دریافت رسالات خدا، و دیگری گفتگوی با پروردگار که هر دو مقام رهبری او را در میان امت خویش تثبیت می کرد.

سوره الأعراف(7): آیه 145

(آیه 145)- سپس اضافه می کند که: «در الواحی که بر موسی علیه السلام نازل کردیم، از هر موضوعی پند و اندرز کافی و شرح و بیان مسائل مورد نیاز در امور دین و دنیا و فرد و اجتماع برای او نوشتیم» (وَ کَتَبْنا لَهُ فِی الْأَلْواحِ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ مَوْعِظَهً وَ تَفْصِیلًا لِکُلِّ شَیْ ءٍ).

سپس به او دستور دادیم که: «با نهایت جدّیّت و قوت اراده این فرمانها را برگیر» (فَخُذْها بِقُوَّهٍ).

«و به قوم خود نیز فرمان ده که به نیکوترین آنها عمل کنند» (وَ أْمُرْ قَوْمَکَ یَأْخُذُوا بِأَحْسَنِها).

و نیز به آنها اخطار کن که مخالفت با این فرمانها و فرار از زیر بار مسؤولیتها و وظائف، نتیجه دردناکی دارد، و پایانش دوزخ است و «به زودی جایگاه فاسقان را به شما نشان خواهم داد» (سَأُرِیکُمْ دارَ الْفاسِقِینَ).

از تعبیر «مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ مَوْعِظَهً» چنین استفاده می شود که همه مواعظ

[شماره صفحه واقعی : 91]

ص: 2730

و اندرزها و مسائل لازم در الواح موسی علیه السلام نبود، زیرا در آن زمان به مقدار استعداد مردم، احکام الهی نازل گشت، ولی هنگامی که مردم جهان به آخرین مرحله از تعلیمات انبیاء رسیدند، آخرین دستور که شامل همه نیازمندیهای مادی و معنوی مردم بود بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نازل گردید.

ظاهر جمله «سَأُرِیکُمْ دارَ الْفاسِقِینَ» (به زودی خانه فاسقان را به شما نشان می دهم) این است که منظور از آن، دوزخ می باشد، که قرارگاه کسانی است که از اطاعت فرمان خدا و انجام وظائف خویش خارج شده اند.

سوره الأعراف(7): آیه 146

(آیه 146)- سرنوشت متکبران- بحثی که از این آیه و آیه بعد آمده است در حقیقت یک نوع نتیجه گیری از آیات گذشته در زمینه سرنوشت فرعون و فرعونیان و سرکشان بنی اسرائیل است، نخست می فرماید: «به زودی کسانی را که در زمین، به غیر حق تکبر ورزیدند از آیات خود، منصرف می سازیم» (سَأَصْرِفُ عَنْ آیاتِیَ الَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ).

سپس به سه قسمت از صفات این گونه افراد «متکبر و سرکش» و چگونگی «سلب توفیق حق پذیری» از آنها اشاره کرده، می فرماید: «و آنها اگر تمام آیات و نشانه های الهی را ببینند، ایمان نمی آورند»! (وَ إِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَهٍ لا یُؤْمِنُوا بِها).

«و نیز اگر راه راست و طریق درست را مشاهده کنند، انتخاب نخواهند کرد» (وَ إِنْ یَرَوْا سَبِیلَ الرُّشْدِ لا یَتَّخِذُوهُ سَبِیلًا).

و به عکس «اگر راه منحرف و نادرست را ببینند، آن را راه خود انتخاب می کنند» (وَ إِنْ یَرَوْا سَبِیلَ الغَیِّ یَتَّخِذُوهُ سَبِیلًا).

بعد از ذکر این صفات سه گانه که همگی حکایت از انعطاف ناپذیریشان در برابر حق می باشد، اشاره به دلیل آن کرده، می گوید: «اینها همه به خاطر آن است که آیات ما را تکذیب کردند و از آن غافل بودند» (ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ کانُوا عَنْها غافِلِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 147

(آیه 147)- این آیه کیفر چنین اشخاصی را بیان کرده، می گوید: «آنها که آیات ما را تکذیب کنند و لقای رستاخیز را منکر شوند اعمالشان بکلی حبط و نابود

[شماره صفحه واقعی : 92]

ص: 2731

می گردد» (وَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ لِقاءِ الْآخِرَهِ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ).

و در پایان آیه چنین اضافه می کند: این سرنوشت برای آنها، جنبه انتقامی ندارد، این نتیجه اعمال خود آنهاست، بلکه عین اعمال آنهاست که در برابرشان مجسم شده، «آیا آنها جز اعمالی را که انجام می دادند، جزا داده می شوند»؟ (هَلْ یُجْزَوْنَ إِلَّا ما کانُوا یَعْمَلُونَ).

این آیه یکی دیگر از آیاتی است که دلیل بر تجسم اعمال، و حضور خود اعمال نیک و بد در قیامت می باشد

سوره الأعراف(7): آیه 148

(آیه 148)- آغاز گوساله پرستی یهود: در این آیات، یکی از حوادث اسفناک و در عین حال تعجب آوری بود که بعد از رفتن موسی علیه السلام به میقات در میان بنی اسرائیل رخ داد، بازگو شده است و آن جریان گوساله پرستی آنهاست که به دست شخصی به نام «سامری» و با استفاده از زیورآلات بنی اسرائیل، انجام گرفت.

نخست چنین می گوید: «قوم موسی علیه السلام بعد از رفتن او به میقات، از زینت آلات خود گوساله ای که تنها جسد بی جانی بود با صدای مخصوص گاو برای خود انتخاب کردند» (وَ اتَّخَذَ قَوْمُ مُوسی مِنْ بَعْدِهِ مِنْ حُلِیِّهِمْ عِجْلًا جَسَداً لَهُ خُوارٌ).

سپس قرآن به عنوان سرزنش آنها می گوید: «آیا آنها نمی دیدند که (آن گوساله) با آنان سخن نمی گوید و به راه راست راهنمائیشان نمی کند؟! (أَ لَمْ یَرَوْا أَنَّهُ لا یُکَلِّمُهُمْ وَ لا یَهْدِیهِمْ سَبِیلًا).

یعنی، یک معبود واقعی حد اقل باید نیک و بد را بفهمد و توانایی بر راهنمایی و هدایت پیروان خود داشته باشد، با عبادت کنندگان خویش، سخن بگوید و آنها را به راه راست هدایت کند و طریقه عبادت را به آنها بیاموزد.

آنها در حقیقت به خودشان ظلم و ستم کردند، لذا در پایان آیه می فرماید:

«گوساله را معبود خود انتخاب کردند و ظالم و ستمگر بودند» (اتَّخَذُوهُ وَ کانُوا ظالِمِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 93]

ص: 2732

سوره الأعراف(7): آیه 149

(آیه 149)- ولی با مراجعت موسی، بنی اسرائیل به اشتباه خود پی بردند «و هنگامی که حقیقت به دستشان افتاد، و دیدند گمراه شدند گفتند: اگر پروردگار ما به ما رحم نکند و ما را نبخشد بطور مسلم از زیانکاران خواهیم بود» (وَ لَمَّا سُقِطَ فِی أَیْدِیهِمْ وَ رَأَوْا أَنَّهُمْ قَدْ ضَلُّوا قالُوا لَئِنْ لَمْ یَرْحَمْنا رَبُّنا وَ یَغْفِرْ لَنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ).

چگونه گوساله طلایی صدا کرد؟ جمعی از مفسران معتقدند که سامری با اطلاعاتی که داشت، لوله های مخصوصی در درون سینه گوساله طلایی کار گذاشته بود که هوای فشرده از آن خارج می شد و از دهان گوساله، صدایی شبیه صدای گاو بیرون می آمد!

سوره الأعراف(7): آیه 150

(آیه 150)- عکس العمل شدید در برابر گوساله پرستان! در این آیه و آیه بعد ماجرای درگیری موسی علیه السلام با گوساله پرستان به هنگام بازگشت از میعادگاه، که در آیه قبل تنها اشاره ای به آن شده بود تشریح گردیده.

نخست می گوید: «هنگامی که موسی خشمناک و اندوهگین به سوی قوم خود بازگشت (و صحنه زننده و نفرت انگیز گوساله پرستی را مشاهده نمود) به آنها گفت بد جانشینانی برای من بودید و آیین مرا ضایع کردید» (وَ لَمَّا رَجَعَ مُوسی إِلی قَوْمِهِ غَضْبانَ أَسِفاً قالَ بِئْسَما خَلَفْتُمُونِی مِنْ بَعْدِی).

سپس موسی علیه السلام به آنها گفت: «آیا در فرمان پروردگار خود، عجله نمودید» (أَ عَجِلْتُمْ أَمْرَ رَبِّکُمْ).

منظور این است که شما در برابر فرمان خدا نسبت به تمدید مدت سی شب به چهل شب، عجله به خرج دادید و در قضاوت شتاب نمودید، نیامدن مرا دلیل بر مرگ و یا خلف وعده گرفتید.

موسی علیه السلام در اینجا باید خشم شدید خود را آشکار سازد، در غیر این صورت بازگشت آنها به آسانی ممکن نبود.

قرآن عکس العمل شدید موسی علیه السلام را در برابر این صحنه و در این لحظات بحرانی و توفانی چنین بازگو می کند: «موسی بی درنگ الواح تورات را از دست

[شماره صفحه واقعی : 94]

ص: 2733

خود بیفکند (و به سراغ برادرش هارون رفت) و سر و ریش او را گرفت و به سوی خود کشید»! (وَ أَلْقَی الْأَلْواحَ وَ أَخَذَ بِرَأْسِ أَخِیهِ یَجُرُّهُ إِلَیْهِ).

در حقیقت این واکنش از یک سو روشنگر حال درونی موسی علیه السلام و التهاب و بی قراری و ناراحتی شدید او در برابر بت پرستی و انحراف آنها بود، و از سوی دیگر وسیله مؤثری برای تکان دادن مغزهای خفته بنی اسرائیل و توجه دادن آنها به زشتی فوق العاده اعمالشان.

سپس قرآن می گوید: هارون برای برانگیختن عواطف موسی علیه السلام و بیان بی گناهی خود «گفت: فرزند مادرم! این جمعیت نادان مرا در ضعف و اقلیت قرار دادند آنچنان که نزدیک بود مرا به قتل برسانند (بنابراین من بی گناهم بی گناه) کاری نکن که دشمنان به شماتت من برخیزند و مرا در ردیف این جمعیت ظالم و ستمگر قرار مده» (قالَ ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی فَلا تُشْمِتْ بِیَ الْأَعْداءَ وَ لا تَجْعَلْنِی مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 151

(آیه 151)- آتش خشم موسی کمی فرو نشست و به درگاه پروردگار متوجه شد و «عرض کرد: پروردگارا! من و برادرم را بیامرز و ما را در رحمت بی پایانت داخل کن، تو مهربانترین مهربانانی» (قالَ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ لِأَخِی وَ أَدْخِلْنا فِی رَحْمَتِکَ وَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ).

تقاضای بخشش و آمرزش برای خود و برادرش نه به خاطر آن است که گناهی از آنها سرزده بلکه یک نوع خضوع به درگاه پروردگار و بازگشت به سوی او و ابراز تنفر از اعمال زشت بت پرستان و همچنین سرمشقی است برای همگان تا فکر کنند جایی که موسی و برادرش که انحرافی پیدا نکرده بودند چنین تقاضایی از پیشگاه خدا کنند، دیگران باید حساب خود را برسند.

سوره الأعراف(7): آیه 152

(آیه 152)- واکنش شدید موسی علیه السلام سر انجام کار خود را کرد، و گوساله پرستان بنی اسرائیل که اکثریت قوم را تشکیل می دادند از کار خود پشیمان شدند ولی برای این که تصور نشود تنها این ندامت و پشیمانی برای توبه آنها از چنین گناه عظیمی کافی بوده است، قرآن چنین اضافه می کند: «کسانی که گوساله را معبود خود

[شماره صفحه واقعی : 95]

ص: 2734

انتخاب کردند به زودی خشم پروردگار و ذلت درندگی این جهان به آنها خواهد رسید» (إِنَّ الَّذِینَ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ سَیَنالُهُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ ذِلَّهٌ فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا).

و نیز برای این که تصور نشود این قانون اختصاصی به آنها دارد، اضافه می کند: «همه کسانی را که افترا (بر خدا) می بندند این چنین کیفر می دهیم» (وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُفْتَرِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 153

(آیه 153)- در این آیه این موضوع را تکمیل کرده، و به صورت یک قانون کلی چنین می گوید: «اما آنها که اعمال بدی انجام دهند، سپس توبه کنند (و شرایط توبه همگی انجام گیرد) و ایمان خود را به خدا تجدید نمایند و از هرگونه شرک و نافرمانی بازگردند، پروردگار تو بعد از آن (آنها را می بخشد، او) بخشنده و مهربان است» (وَ الَّذِینَ عَمِلُوا السَّیِّئاتِ ثُمَّ تابُوا مِنْ بَعْدِها وَ آمَنُوا إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِیمٌ).

سوره الأعراف(7): آیه 154

(آیه 154)- در این آیه می گوید: «هنگامی که آتش خشم موسی فرو نشست (و آن نتیجه ای را که انتظار داشت گرفت) دست کرد و الواح تورات را از زمین برداشت، الواحی که نوشته های آن سراسر هدایت و رحمت بود (اما هدایت و رحمت) برای کسانی که احساس مسؤولیت می کردند و از خدا می ترسیدند و در برابر فرمانش تسلیم بودند» (وَ لَمَّا سَکَتَ عَنْ مُوسَی الْغَضَبُ أَخَذَ الْأَلْواحَ وَ فِی نُسْخَتِها هُدیً وَ رَحْمَهٌ لِلَّذِینَ هُمْ لِرَبِّهِمْ یَرْهَبُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 155

(آیه 155)- نمایندگان بنی اسرائیل در میعادگاه خدا! در این آیه و آیه بعد بار دیگر قرآن به جریان رفتن موسی علیه السلام به میعادگاه «طور» با جمعی از بنی اسرائیل بازگشت نموده و قسمت دیگری از همان حادثه را بازگو می کند.

نخست می گوید: «موسی علیه السلام هفتاد نفر از قوم خود را برای میعاد ما انتخاب کرد» (وَ اخْتارَ مُوسی قَوْمَهُ سَبْعِینَ رَجُلًا لِمِیقاتِنا).

ولی بنی اسرائیل چون کلام خدا را شنیدند، از موسی علیه السلام تقاضا کردند از او بخواهد خود را نشان دهد «در این هنگام زلزله عظیمی درگرفت (و جمعیت هلاک شدند و موسی علیه السلام مدهوش بر زمین افتاد، هنگامی که به هوش آمد) عرض کرد:

[شماره صفحه واقعی : 96]

ص: 2735

پروردگارا! اگر تو می خواستی می توانستی آنها و مرا پیش از این هلاک کنی» (فَلَمَّا أَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَهُ قالَ رَبِّ لَوْ شِئْتَ أَهْلَکْتَهُمْ مِنْ قَبْلُ وَ إِیَّایَ).

یعنی، من چگونه پاسخ قوم را بگویم که بر نمایندگان آنها چنین گذشته است.

سپس گفت: پروردگارا! این درخواست نابه جا تنها کار جمعی از سفهای ما بود، «آیا ما را به خاطر کار سفیهانمان هلاک می کنی؟» (أَ تُهْلِکُنا بِما فَعَلَ السُّفَهاءُ مِنَّا).

سپس موسی علیه السلام به دنبال این تضرع و تقاضا از پیشگاه خدا عرضه می دارد:

«این جز آزمایش تو چیز دیگری نیست که هر که را بخواهی (و مستحق ببینی) با آن گمراه می کنی و هر کس را بخواهی (و شایسته بدانی) هدایت می نمایی» (إِنْ هِیَ إِلَّا فِتْنَتُکَ تُضِلُّ بِها مَنْ تَشاءُ وَ تَهْدِی مَنْ تَشاءُ).

و در پایان آیه، موسی علیه السلام عرض می کند: بار الها! «تنها تو ولیّ و سرپرست مایی، ما را ببخش، و مشمول رحمت خود قرار ده، تو بهترین آمرزندگانی» (أَنْتَ وَلِیُّنا فَاغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا وَ أَنْتَ خَیْرُ الْغافِرِینَ).

از مجموع آیات و روایات استفاده می شود که سر انجام هلاک شدگان بار دیگر زندگی را از سر گرفتند و به اتفاق موسی علیه السلام به سوی بنی اسرائیل بازگشتند، و آنچه را دیده بودند برای آنها بازگو نمودند و به تبلیغ و ارشاد آن مردم بی خبر پرداختند.

سوره الأعراف(7): آیه 156

(آیه 156)- در این آیه دنباله تقاضای موسی علیه السلام از پروردگار و تکمیل مسأله توبه که در آیات قبل به آن اشاره شد چنین آمده است.

خداوندا! «در این جهان و در سرای دیگر نیکی برای ما مقرر بدار» (وَ اکْتُبْ لَنا فِی هذِهِ الدُّنْیا حَسَنَهً وَ فِی الْآخِرَهِ).

سپس دلیل این تقاضا را چنین بیان می کند: «ما به سوی تو بازگشت کرده ایم» (إِنَّا هُدْنا إِلَیْکَ). و از سخنانی که سفیهان ما گفته اند که شایسته مقام با عظمت تو نبود، پوزش طلبیده ایم.

[شماره صفحه واقعی : 97]

ص: 2736

سر انجام خداوند دعای موسی علیه السلام را به اجابت می رساند و توبه او را می پذیرد، ولی نه بدون قید و شرط، بلکه با شرایطی که در ذیل آیه آمده است، می گوید: «خداوند فرمود: عذاب و کیفرم را به هر کس بخواهم (و مستحق ببینم) می رسانم» (قالَ عَذابِی أُصِیبُ بِهِ مَنْ أَشاءُ).

سپس اضافه می کند: «اما رحمت من همه چیز را در برگرفته است» (وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ ءٍ).

ولی برای این که کسانی خیال نکنند، پذیرش توبه و یا وسعت رحمت پروردگار و عمومیت آن، بی قید و شرط و بدون حساب و کتاب است، در پایان آیه اضافه می کند: «من به زودی رحمتم را برای (کسانی که سه کار را انجام می دهند) می نویسم، آنها که تقوا پیشه می کنند، و آنها که زکات می پردازند، و آنها که به آیات ما ایمان می آورند» (فَسَأَکْتُبُها لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاهَ وَ الَّذِینَ هُمْ بِآیاتِنا یُؤْمِنُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 157
اشاره

(آیه 157)- از چنین پیامبری پیروی کنید: این آیه در حقیقت، مکمل آیه گذشته در باره صفات کسانی است که مشمول رحمت واسعه پروردگار هستند، یعنی پس از ذکر صفات سه گانه تقوا و اداء زکات و ایمان به آیات پروردگار، در این آیه صفات دیگری به عنوان توضیح برای آنها ذکر می کند و آن پیروی از پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله است، زیرا ایمان به خدا از ایمان به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و پیروی از مکتبش جدایی ناپذیر است، لذا می گوید: «کسانی مشمول این رحمت می شوند که از فرستاده پروردگار پیروی کنند» (الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ).

سپس برای این رسول، شش صفت علاوه بر مقام رسالت بیان می کند:

1- او «پیامبر خداست» (النَّبِیَّ).

«نبی» به کسی گفته می شود که پیام خدا را بیان می کند و به او، وحی نازل می شود- هر چند مأمور به دعوت و تبلیغ نباشد- اما «رسول» کسی است که علاوه بر مقام نبوت، مأمور به دعوت و تبلیغ به سوی آیین خدا و ایستادگی در این مسیر می باشد.

[شماره صفحه واقعی : 98]

ص: 2737

2- «پیامبری که درس نخوانده و از میان توده جمعیت برخاسته، از سرزمین مکه امّ القری» کانون اصلی توحید طلوع کرده است (الْأُمِّیَّ).

3- «پیامبری که صفات و علامات و نشانه ها و دلائل حقانیت او را در (کتب آسمانی پیشین) تورات و انجیل مشاهده می کنند» (الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراهِ وَ الْإِنْجِیلِ).

4- پیامبری که محتوای دعوت او با فرمان عقل کاملا سازگار است «به نیکیها و آنچه خرد آن را می شناسد و نزدش معروف است، دعوت می کند، و از بدیها و زشتیها و آنچه نزد خرد ناشناس است، نهی می نماید» (یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ).

5- محتوای دعوت او با فطرت سلیم هماهنگ است، «طیبات و آنچه را طبع سلیم می پسندد، برای آنها حلال می شمرد، و آنچه خبیث و تنفر آمیز باشد بر آنها تحریم می کند» (وَ یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّباتِ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبائِثَ).

6- او بسان مدعیان دروغین نبوت و رسالت که هدفشان به زنجیر کشیدن توده های مردم و استعمار و استثمار آنهاست، نیست نه تنها بندی بر آنها نمی گذارد، بلکه «بارها را از دوش آنان بر می دارد، و غل و زنجیرهایی را که بر دست و پا و گردنشان سنگینی می کرد، می شکند» (وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلالَ الَّتِی کانَتْ عَلَیْهِمْ).

و چون این صفات ششگانه به ضمیمه مقام رسالت که مجموعا هفت صفت می شود، روی هم رفته نشانه روشن و دلیل آشکاری بر صدق دعوت اوست اضافه می کند: «پس کسانی که به او ایمان بیاورند و مقامش را بزرگ بشمرند و او را در ابلاغ رسالتش یاری کنند، و از نور آشکاری که با او نازل شده (یعنی قرآن مجید) پیروی کنند، بدون شک چنین افرادی رستگارانند» (فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 99]

ص: 2738

نکته ها
1- پنج دلیل برای نبوت در یک آیه!

نخست این که او «امّی» بود و درس نخوانده، اما با این حال کتابی آورد که نه تنها سرنوشت مردم حجاز را دگرگون ساخت، بلکه نقطه بازگشت مهمی در تاریخ بشریت بود.

دوم این که: دلایل نبوت او با تعبیرات مختلف در کتب آسمانی پیشین وجود دارد آنچنان که انسان را به حقانیت او مطمئن می سازد.

سوم این که: محتویات دعوت او با عقل و خرد سازگار است.

چهارم: محتویات دعوت او با طبع سلیم و فطرت هماهنگ است.

پنجم: اگر او از طرف خدا نبود، حتما به خاطر منافع خویش دست به چنین کاری می زد و در این صورت نه تنها نباید غل و زنجیرها را از مردم بگشاید بلکه باید آنها را همچنان در جهل و بی خبری نگهدارد تا بهتر بتواند آنها را استثمار کند، در حالی که می بینیم او زنجیرهای گران را از دست و پای بشریت گشود.

زنجیر جهل و نادانی از طریق دعوت پی گیر و مستمر به علم و دانش.

زنجیر انواع تبعیضات و زندگی طبقاتی! و زنجیرهای دیگر، هر یک از اینها به تنهایی دلیلی است بر حقانیت دعوت او و مجموع آنها دلیلی روشنتر.

2- بشارت ظهور پیامبر در کتب عهدین

گرچه شواهد قطعی تاریخی و همچنین محتویات کتب مقدسه یهود و نصاری (تورات و انا جیل) نشان می دهد که اینها کتابهای آسمانی نازل شده بر موسی و عیسی علیهما السلام نیستند و دست تحریف به سوی آنها دراز شده است بلکه بعضی از میان رفته اند و آنچه امروز به نام کتب مقدسه در میان آنهاست مخلوطی است از زائیده های افکار بشری و قسمتی از تعلیماتی که بر موسی علیه السلام و عیسی علیه السلام نازل گردیده و در دست شاگردان بوده، ولی با این حال در همین کتب تحریف یافته عباراتی دیده می شود که اشارات قابل ملاحظه ای به ظهور این پیامبر بزرگ دارد

سوره الأعراف(7): آیه 158

(آیه 158)- دعوت جهانی پیامبر: در حدیثی از امام مجتبی علیه السّلام چنین

[شماره صفحه واقعی : 100]

ص: 2739

می خوانیم: عده ای از یهود نزد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمدند و گفتند: ای محمد تویی که گمان می بری فرستاده خدایی و همانند موسی علیه السلام بر تو وحی فرستاده می شود؟! پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کمی سکوت کرد، سپس فرمود: آری منم سیّد فرزندان آدم و به این افتخار نمی کنم، من خاتم پیامبران و پیشوای پرهیزکاران و فرستاده پروردگار جهانیانم.

آنها سؤال کردند به سوی چه کسی؟ به سوی عرب یا عجم یا ما؟

خداوند آیه مورد بحث را نازل کرد، و رسالت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را به تمام جهانیان با صراحت در ضمن آن شرح داد.

نخست به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد: «بگو: ای مردم! من فرستاده خدا به سوی همه شما هستم» (قُلْ یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعاً).

این آیه همانند آیات بسیار دیگری از قرآن مجید، دلیل روشنی بر جهانی بودن دعوت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است.

سپس خدایی را که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به سوی او دعوت می کند با سه صفت معرفی می کند: «خداوندی که حکومت آسمانها و زمین از آن اوست» (الَّذِی لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

خداوندی که «معبودی شایسته پرستش، جز او وجود ندارد» (لا إِلهَ إِلَّا هُوَ).

خداوندی که «زنده می کند و می میراند» و نظام حیات و مرگ به فرمان اوست (یُحیِی وَ یُمِیتُ).

و در پایان از همه مردم جهان دعوت می کند که «به خدا و فرستاده او پیامبر درس نخوانده و قیام کننده از میان توده های جمعیت، ایمان بیاورید» (فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ).

«پیامبری که (تنها دیگران را دعوت به این حقایق نمی کند، بلکه در درجه اول خودش به آنچه می گوید، یعنی) به خدا و سخنان او ایمان دارد» (الَّذِی یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ کَلِماتِهِ).

نه تنها آیاتی را که بر خودش نازل شده می پذیرد، بلکه تمام کتب راستین

[شماره صفحه واقعی : 101]

ص: 2740

انبیاء پیشین را نیز می پذیرد.

تمام تاریخ پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به این حقیقت گواهی می دهد، که او بیش از همه به تعلیمات خویش و آیات قرآن پای بند بود و ایمان داشت.

آری! از چنین پیامبری باید پیروی کنید، تا نور هدایت در قلب شما بتابد و در مسیر سعادت قرار گیرید، می فرماید: «و از او پیروی کنید تا هدایت یابید» (وَ اتَّبِعُوهُ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ).

اشاره به این که ایمان به تنهایی کافی نیست، بلکه در صورتی مفید خواهد بود که با پیروی عملی تکمیل گردد.

سوره الأعراف(7): آیه 159

(آیه 159)- در این آیه باز سخن پیرامون بنی اسرائیل و سرنوشت و رویدادهای تاریخ آنهاست، نخست اشاره به واقعیتی می کند که شبیه آن را در قرآن بسیار دیده ایم واقعیتی که حکایت از روح حق طلبی قرآن دارد، و آن احترام به موقعیت اقلیتهای صالح است یعنی: چنان نبود که بنی اسرائیل یکپارچه فاسد و مفسد باشند و این نژاد عموما مردمی گمراه و سرکش معرفی شوند، بلکه در برابر اکثریت مفسده جو، اقلیتی وجود داشتند صالح و ناهماهنگ با کارهای اکثریت، قرآن برای این اقلیت صالح اهمیت خاصی قائل شده است.

می گوید: «از قوم موسی علیه السلام گروهی هستند که دعوت به سوی حق می کنند و حاکم به حق و عدالتند» (وَ مِنْ قَوْمِ مُوسی أُمَّهٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ).

این آیه ممکن است اشاره به گروه کوچکی باشد که در برابر سامری و دعوت او تسلیم نشدند و همه جا حامی و طرفدار مکتب موسی علیه السلام بودند و یا گروههای صالح دیگری که بعد از موسی علیه السلام به روی کار آمدند.

سوره الأعراف(7): آیه 160

(آیه 160)- گوشه ای از نعمتهای خدا به بنی اسرائیل: در این آیه اشاره به چند قسم از نعمتهای خدا بر بنی اسرائیل می کند. نخست می گوید: «ما آنها را به دوازده گروه- که هر یک شاخه ای (از دودمان اسرائیل) بود- تقسیم کردیم» تا نظمی عادلانه و دور از برخوردهای خشونت آمیز در میانشان حکومت کند (وَ قَطَّعْناهُمُ اثْنَتَیْ عَشْرَهَ أَسْباطاً أُمَماً).

[شماره صفحه واقعی : 102]

ص: 2741

نعمت دیگر: «و هنگامی که قوم موسی (در بیابان سوزان، به سوی بیت المقدس در حرکت بودند و گرفتار عطش سوزان و تشنگی خطرناکی شدند) و از او تقاضای آب کردند، به او وحی فرستادیم که عصایت را بر سنگ بزن و او چنین کرد، ناگهان دوازده چشمه از سنگ جوشید» (وَ أَوْحَیْنا إِلی مُوسی إِذِ اسْتَسْقاهُ قَوْمُهُ أَنِ اضْرِبْ بِعَصاکَ الْحَجَرَ فَانْبَجَسَتْ مِنْهُ اثْنَتا عَشْرَهَ عَیْناً).

و آنچنان این چشمه ها در میان آنها تقسیم شد «که هر کدام به خوبی چشمه خود را می شناختند» (قَدْ عَلِمَ کُلُّ أُناسٍ مَشْرَبَهُمْ).

نعمت دیگر این که، در آن بیابان سوزان که پناهگاهی وجود نداشت «ابر را بر سر آنها سایه افکن ساختیم» (وَ ظَلَّلْنا عَلَیْهِمُ الْغَمامَ).

بالاخره چهارمین نعمت این بود که «من و سلوی را (به عنوان دو غذای لذیذ و نیروبخش) بر آنها فرو فرستادیم» (وَ أَنْزَلْنا عَلَیْهِمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوی ) (1).

و به آنها گفتیم «از غذاهای پاکیزه ای که در اختیار شما گذارده ایم بخورید» (کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُمْ). و فرمان خدا را به کار بندید.

اما آنها خوردند و کفران و ناسپاسی کردند، آنها «به ما ستم نکردند بلکه به خودشان ستم روا داشتند» (وَ ما ظَلَمُونا وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 161

(آیه 161)- در تعقیب آیات گذشته در این آیه و آیه بعد به قسمت دیگری از مواهب پروردگار به بنی اسرائیل و طغیانگری آنان در برابر این مواهب اشاره شده است، نخست می گوید: «و (به خاطر بیاورید) هنگامی را که به آنها گفته شد در این سرزمین (بیت المقدس) ساکن گردید و از نعمتهای فراوان آن، در هر نقطه و هرگونه که می خواهید بخورید» و بهره گیرید (وَ إِذْ قِیلَ لَهُمُ اسْکُنُوا هذِهِ الْقَرْیَهَ وَ کُلُوا مِنْها حَیْثُ شِئْتُمْ).

«و بگویید: خداوندا! گناهان ما را بریز و از در بیت المقدس با خضوع و تعظیم وارد شوید» (وَ قُولُوا حِطَّهٌ وَ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً).

که اگر این برنامه را انجام دهید «خطاهایی را که مرتکب شده اید می بخشیم

[شماره صفحه واقعی : 103]

ص: 2742


1- در باره «منّ» و «سلوی» ذیل آیه 57 سوره بقره بحث کردیم.

و به نیکوکاران پاداش بیشتر و بهتر خواهیم داد» (نَغْفِرْ لَکُمْ خَطِیئاتِکُمْ سَنَزِیدُ الْمُحْسِنِینَ).

«حطّه» به معنی نزول چیزی از طرف بالاست و این کلمه در واقع شعار آنها به هنگام ورود به بیت المقدس بود، یعنی «تقاضای ما ریزش گناهانمان و یا ریزش باران عفو و رحمتت بر ماست».

سوره الأعراف(7): آیه 162

(آیه 162)- ولی با این که درهای رحمت به روی آنها گشوده بود، و اگر از فرصت استفاده می کردند می توانستند، گذشته و آینده خود را اصلاح کنند «اما ستمکاران بنی اسرائیل (نه تنها استفاده نکردند بلکه) فرمان پروردگار را بر خلاف آنچه به آنها گفته شده بود عمل کردند» (فَبَدَّلَ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ قَوْلًا غَیْرَ الَّذِی قِیلَ لَهُمْ).

«سر انجام به خاطر این نافرمانی و طغیان و ظلم و ستم (بر خویشتن و بر دیگران) عذابی از آسمان بر آنها نازل کردیم» (فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِجْزاً مِنَ السَّماءِ بِما کانُوا یَظْلِمُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 163
اشاره

(آیه 163)- یک سرگذشت عبرت انگیز! در اینجا صحنه دیگری از تاریخ پرماجرای بنی اسرائیل که مربوط به جمعی از آنهاست که در ساحل دریایی زندگی می کردند، آمده است، منتها روی سخن در آن به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله است، و به او می گوید: «از قوم یهود معاصر خویش ماجرای شهری را که در کنار دریا قرار داشت سؤال کن» (وَ سْئَلْهُمْ عَنِ الْقَرْیَهِ الَّتِی کانَتْ حاضِرَهَ الْبَحْرِ).

طبق روایات این «قریه» بندری به نام «ایله» بوده که امروز به نام بندر ایلات معروف است.

و به یاد آنها بیاور «زمانی را که در روز شنبه (از قانون پروردگار) تجاوز می کردند» (إِذْ یَعْدُونَ فِی السَّبْتِ).

زیرا روز شنبه تعطیل آنها بود و وظیفه داشتند، دست از کار و کسب و صید ماهی بکشند و به مراسم عبادت آن روز بپردازند، اما آنها این دستور را زیر پا گذاردند.

[شماره صفحه واقعی : 104]

ص: 2743

سپس قرآن آنچه را در جمله قبل سر بسته بیان کرده بود، چنین شرح می دهد:

به خاطر آنها بیاور «آن هنگام را که ماهیان در روز شنبه در روی آب آشکار می شدند و در غیر روز شنبه ماهیان کمتر به سراغ آنها می آمدند» (إِذْ تَأْتِیهِمْ حِیتانُهُمْ یَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعاً وَ یَوْمَ لا یَسْبِتُونَ لا تَأْتِیهِمْ).

این موضوع خواه جنبه طبیعی داشته، و یا جنبه فوق العاده و الهی، وسیله ای بود برای امتحان و آزمایش این جمعیت، لذا قرآن می گوید: «ما این چنین آنها را به چیزی که در برابر آن مخالفت می کردند آزمایش می کردیم» (کَذلِکَ نَبْلُوهُمْ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ).

چگونه دست به گناه زدند؟

این جمعیت، قانون شکنی را به این ترتیب شروع کردند که در آغاز از طریق حیله به اصطلاح شرعی- به وسیله کندن حوضچه ها و یا انداختن قلابها- کار خود را شروع کردند، این کار، گناه را در نظر آنها کوچک و آنان را در برابر شکستن احترام روز شنبه جسور ساخت، کم کم روزهای شنبه بطور علنی و بی پروا به صید ماهی مشغول شدند و از این راه مال و ثروت فراوانی فراهم ساختند.

سوره الأعراف(7): آیه 164

(آیه 164)- این جمعیت از بنی اسرائیل در برابر این آزمایش بزرگ که با زندگی آنان کاملا آمیخته بود به سه گروه تقسیم شدند:

«گروه اول» که اکثریت را تشکیل می دادند، به مخالفت با این فرمان الهی برخاستند.

«گروه دوم» که قاعدتا اقلیت کوچکی بودند و در برابر گروه اول به وظیفه امر به معروف و نهی از منکر قیام کردند.

«گروه سوم»، ساکتان و بی طرفان بودند، که نه همگامی با گناهکاران داشتند و نه وظیفه نهی از منکر را انجام می دادند.

در آیه مورد بحث، گفتگوی این گروه را با نهی کنندگان شرح می دهد، می گوید: «و (به خاطر بیاور) هنگامی که جمعی از آنها به جمع دیگری گفتند: چرا قومی را اندرز می دهید که خداوند سر انجام آنها را هلاک می کند و یا به عذاب

[شماره صفحه واقعی : 105]

ص: 2744

دردناکی کیفر خواهد داد» (وَ إِذْ قالَتْ أُمَّهٌ مِنْهُمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْماً اللَّهُ مُهْلِکُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذاباً شَدِیداً).

«گفتند: (این اندرزها) برای اعتذار و رفع مسؤولیت در پیشگاه پروردگار شماست به علاوه شاید آنها بپذیرند و از گناه باز ایستند، و تقوا پیشه کنند»! (قالُوا مَعْذِرَهً إِلی رَبِّکُمْ وَ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ).

از جمله بالا چنین استفاده می شود که: گاهی بیان حقایق و وظایف الهی بدون احتمال تأثیر نیز واجب می شود و آن در موردی است که اگر حکم خدا گفته نشود و از گناه انتقاد نگردد کم کم به دست فراموشی سپرده می شود و بدعتها جان می گیرند و سکوت دلیل بر رضایت و موافقت محسوب می شود، در این گونه موارد لازم است حکم پروردگار آشکارا و در همه جا گفته شود هر چند اثری در گنهکاران نگذارد.

سوره الأعراف(7): آیه 165
اشاره

(آیه 165)- در این آیه می فرماید: سر انجام دنیاپرستی بر آنان غلبه کرد و فرمان خدا را به دست فراموشی سپردند «اما هنگامی که تذکراتی را که به آنها داده شده بود فراموش کردند (لحظه عذاب فرا رسید، و) نهی کنندگان از بدی را رهایی بخشیدیم و کسانی را که ستم کردند، به خاطر نافرمانیشان به عذاب شدیدی گرفتار ساختیم» (فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ أَنْجَیْنَا الَّذِینَ یَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَ أَخَذْنَا الَّذِینَ ظَلَمُوا بِعَذابٍ بَئِیسٍ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ).

چه کسانی رهایی یافتند؟

از آن سه گروه (گنهکاران، ساکتان و اندرزدهندگان) تنها گروه سوم از مجازات الهی مصون ماندند و بطوری که در روایات آمده است آنها هنگامی که دیدند اندرزهایشان مؤثر واقع نمی شود ناراحت شدند و گفتند: ما از شهر بیرون می رویم، شب هنگام به بیابان رفتند و اتفاقا در همان شب کیفر الهی دامان دو گروه دیگر را گرفت.

سوره الأعراف(7): آیه 166

(آیه 166)- در این آیه مجازات آنها را چنین شرح می دهد: «هنگامی که در برابر آنچه از آن نهی شده بودند، سرکشی کردند به آنها گفتیم به شکل میمونهای طرد شده درآیید» (فَلَمَّا عَتَوْا عَنْ ما نُهُوا عَنْهُ قُلْنا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَهً خاسِئِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 106]

ص: 2745

روشن است که امر «کُونُوا» (بوده باشید) در اینجا یک فرمان تکوینی است، یعنی آنها فورا به شکل میمون در می آمدند البته طبق روایات مسخ شدگان تنها چند روزی زنده می ماندند و سپس از دنیا می رفتند و نسلی از آنها به وجود نمی آمد.

سوره الأعراف(7): آیه 167

(آیه 167)- پراکندگی یهود! این آیه و آیه بعد اشاره به قسمتی از کیفرهای دنیوی آن جمع از یهود است که در برابر فرمانهای الهی قد علم کردند و حق و عدالت و درستی را زیر پا گذاردند.

نخست می گوید: به خاطر بیاور «زمانی که پروردگار تو اعلام داشت که بر این جمعیت گنهکار، عده ای را مسلط می کند، که بطور مداوم تا دامنه قیامت آنها را در ناراحتی و عذاب قرار دهند» (وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکَ لَیَبْعَثَنَّ عَلَیْهِمْ إِلی یَوْمِ الْقِیامَهِ مَنْ یَسُومُهُمْ سُوءَ الْعَذابِ).

از این آیه استفاده می شود که این گروه سرکش، هرگز روی آرامش کامل نخواهند دید، هر چند برای خود حکومت و دولتی تأسیس کنند.

و در پایان آیه اضافه می کند که: «پروردگار تو هم مجازاتش برای مستحقان، سریع است، و هم (نسبت به خطاکاران توبه کار) آمرزنده و مهربان است» (إِنَّ رَبَّکَ لَسَرِیعُ الْعِقابِ وَ إِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِیمٌ).

و این جمله نشان می دهد که خداوند راه بازگشت را به روی آنان بازگذارده، تا کسی گمان نبرد که سرنوشت اجباری توأم با بدبختی و کیفر و مجازات برای آنها تعیین شده است.

سوره الأعراف(7): آیه 168

(آیه 168)- در این آیه به پراکندگی یهود در جهان اشاره کرده، می گوید: «ما آنها را در زمین متفرق ساختیم به گروههای مختلفی تقسیم شدند، بعضی از آنها صالح بودند (به همین دلیل هنگامی که فرمان حق و دعوت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله را شنیدند، ایمان آوردند) و جمعی دیگر ناصالح بودند» و حق را پشت سر انداختند و برای تأمین زندگی مادی خود از هیچ کاری فروگذار نکردند (وَ قَطَّعْناهُمْ فِی الْأَرْضِ أُمَماً مِنْهُمُ الصَّالِحُونَ وَ مِنْهُمْ دُونَ ذلِکَ).

باز در این آیه این حقیقت تجلی می کند که اسلام هیچ گونه خصومتی با نژاد

[شماره صفحه واقعی : 107]

ص: 2746

یهود ندارد و به عنوان پیروان یک مکتب و یا وابستگان به یک نژاد، آنها را محکوم نمی نماید بلکه مقیاس و معیار سنجش را اعمال آنها قرار می دهد.

سپس اضافه می کند: «ما آنها را با وسائل گوناگون، نیکیها و بدیها آزمودیم شاید باز گردند» (وَ بَلَوْناهُمْ بِالْحَسَناتِ وَ السَّیِّئاتِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ).

گاهی آنها را تشویق کردیم و در رفاه و نعمت قرار دادیم، تا حس شکرگزاری در آنها برانگیخته شود و به سوی حق بازآیند، و گاهی به عکس آنها را در شدائد و سختیها و مصائب فرو بردیم، تا از مرکب غرور و خودپرستی و تکبر فرود آیند و به ناتوانی خویش پی برند، شاید بیدار شوند و به سوی خدا بازگردند، و هدف در هر دو حال مسأله تربیت و هدایت و بازگشت به سوی حق بوده است.

سوره الأعراف(7): آیه 169

(آیه 169)- در آیات گذشته سخن از نیاکان یهود بود، ولی در این آیه، بحث از فرزندان و اخلاف آنها به میان آمده است.

نخست یادآور می شود که: «پس از آنها، فرزندانی جای آنها را گرفتند که وارث کتاب (آسمانی تورات) شدند اما با این حال متاع این دنیای پست را گرفته» بر اطاعت خدا ترجیح می دهند (فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ وَرِثُوا الْکِتابَ یَأْخُذُونَ عَرَضَ هذَا الْأَدْنی ).

سپس اضافه می کند: هنگامی که آنها در کشمکش وجدان از یک سو، و منافع مادی از سوی دیگر قرار می گیرند، دست به دامن امیدهای کاذب زده، «و می گویند (ما این منفعت نقد را مشروع یا نامشروع به چنگ می آوریم، خداوند رحیم و مهربان است) و به زودی ما مورد بخشش قرار خواهیم گرفت» (وَ یَقُولُونَ سَیُغْفَرُ لَنا).

این جمله نشان می دهد که آنها بعد از انجام چنین کاری یک نوع پشیمانی زود گذر و حالت توبه ظاهری به خود می گرفتند، ولی بطوری که قرآن می گوید:

این ندامت و پشیمانی آنها به هیچ وجه ریشه نداشت به همین دلیل «اگر سود مادی دیگری همانند آن به دستشان می آمد، آن را نیز می گرفتند» (وَ إِنْ یَأْتِهِمْ عَرَضٌ مِثْلُهُ یَأْخُذُوهُ).

[شماره صفحه واقعی : 108]

ص: 2747

در هر حال این جمله اشاره به رشوه خواریهای جمعی از یهود، و تحریف آیات آسمانی به خاطر آن، و فراموش کردن احکام پروردگار به خاطر تضادّ با منافع آنها می کند.

لذا به دنبال آن می فرماید: «آیا اینها به وسیله کتاب آسمانیشان (تورات) پیمان نبسته بودند که بر خدا (دروغ نبندند و احکام او را تحریف نکنند و) جز حق چیزی نگویند؟!» (أَ لَمْ یُؤْخَذْ عَلَیْهِمْ مِیثاقُ الْکِتابِ أَنْ لا یَقُولُوا عَلَی اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ).

سپس می گوید: اگر آنها از آیات الهی آگاهی نداشتند و دست به این اعمال خلاف می زدند ممکن بود برای خودشان عذری بسازند، ولی اشکال کار این است که: «آنها کرارا محتویات تورات را دیده و فهمیده بودند» (وَ دَرَسُوا ما فِیهِ). در عین حال آن را ضایع ساختند و فرمانش را پشت سر انداختند.

سر انجام می فرماید: اینها اشتباه می کنند، و این اعمال و متاعها سودی برای آنها نخواهد داشت، بلکه «سرای آخرت برای پرهیزکاران بهتر است» (وَ الدَّارُ الْآخِرَهُ خَیْرٌ لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ).

«آیا شما حقایقی را به این روشنی درک نمی کنید» (أَ فَلا تَعْقِلُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 170

(آیه 170)- در این آیه در برابر گروه فوق اشاره به گروه دیگر می کند که آنها نه تنها از هرگونه تحریف و کتمان آیات الهی برکنار بودند، بلکه به آن تمسک جسته و موبه مو آنها را اجرا کردند، قرآن این جمعیت را «مصلحان جهان» نام نهاده و اجر و پاداش مهمی برای آنها قائل شده و در باره آنها چنین می گوید: «کسانی که تمسک به کتاب پروردگار جویند و نماز را برپا دارند (پاداش بزرگی خواهند داشت) زیرا ما پاداش مصلحان را ضایع نخواهیم ساخت» (وَ الَّذِینَ یُمَسِّکُونَ بِالْکِتابِ وَ أَقامُوا الصَّلاهَ إِنَّا لا نُضِیعُ أَجْرَ الْمُصْلِحِینَ).

آیه فوق به خوبی نشان می دهد که اصلاح واقعی در روی زمین بدون تمسک به کتب آسمانی و فرمانهای الهی امکان پذیر نمی باشد، و این تعبیر بار دیگر این حقیقت را تأکید می کند که دین و مذهب تنها یک برنامه مربوط به جهان ماوراء طبیعت و یا سرای آخرت نیست، بلکه آیینی است در متن زندگی انسانها،

[شماره صفحه واقعی : 109]

ص: 2748

و در طریق حفظ منافع تمام افراد بشر و اجرای اصول عدالت و صلح و رفاه و آسایش و بالاخره هر مفهومی که در معنی وسیع «اصلاح» جمع است.

سوره الأعراف(7): آیه 171

(آیه 171)- آخرین سخن در باره قوم یهود: این آیه آخرین آیه ای است که در این سوره پیرامون زندگی بنی اسرائیل سخن می گوید و در آن سرگذشت دیگری را به جمعیت یهود یادآوری می کند، سرگذشتی که هم درس عبرت است و هم دلیل بر سپردن یک پیمان، می گوید: به خاطر بیاورید «هنگامی که کوه را بالای سر آنها قرار دادیم، آنچنان که گویی سایبانی بر سر آنها بود» (وَ إِذْ نَتَقْنَا الْجَبَلَ فَوْقَهُمْ کَأَنَّهُ ظُلَّهٌ).

«و آنچنان که آنها گمان بردند بر سرشان سقوط خواهد کرد» (وَ ظَنُّوا أَنَّهُ واقِعٌ بِهِمْ). وحشت و اضطراب سراسر وجودشان را گرفت، و به تضرع افتادند.

در همان حال به آنها گفتیم «آنچه را از احکام به شما داده ایم با جدیت و قوت بگیرید» (خُذُوا ما آتَیْناکُمْ بِقُوَّهٍ).

«و آنچه در آن مانده است به خاطر داشته باشید تا پرهیزکار شوید» (وَ اذْکُرُوا ما فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ). از کیفر خدا بترسید و به پیمانهایی که در آن از شما گرفته ایم عمل کنید.

یعنی، تمام رسالت موسی علیه السلام و سایر انبیاء و مبارزات درگیریهای مستمر و سخت آنان، و ناراحتیها و شداید طاقت فرسایی که تن به آن دادند، همه برای آن بوده است که فرمان خدا و اصول حق و عدالت و پاکی و تقوا در میان همه بطور کامل اجرا گردد.

سوره الأعراف(7): آیه 172

(آیه 172)- پیمان نخستین و عالم ذر: این آیه اشاره ای به «توحید فطری» و وجود ایمان به خدا در اعماق روح آدمی است و به همین جهت بحثهایی را که در آیات گذشته این سوره در زمینه «توحید استدلالی» بوده است تکمیل می کند.

خداوند روی سخن را در این آیه به پیامبر کرده، نخست چنین می گوید:

به خاطر بیاور «موقعی را که پروردگارت از پشت فرزندان آدم ذرّیه آنها را برگرفت و آشکار ساخت و آنها را گواه بر خویشتن نمود (و از آنها پرسید:) آیا من پروردگار

[شماره صفحه واقعی : 110]

ص: 2749

شما نیستم؟ آنها همگی گفتند: آری! گواهی می دهیم» (وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی شَهِدْنا).

سپس اشاره به هدف نهایی این سؤال و جواب و گرفتن پیمان از فرزندان آدم در مسأله توحید نموده، می فرماید: این کار را خداوند به این جهت انجام داد «که در روز قیامت نگویید ما از این موضوع (توحید و شناسایی خدا) غافل بودیم» (أَنْ تَقُولُوا یَوْمَ الْقِیامَهِ إِنَّا کُنَّا عَنْ هذا غافِلِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 173

(آیه 173)- در این آیه اشاره به هدف دیگر این پیمان کرده، می گوید: این پیمان را به خاطر آن گرفتیم که «نگویید: پدران ما پیش از ما بت پرست بودند و ما هم فرزندانی بعد از آنها بودیم (و چاره ای جز تبعیت از آنها نداشتیم) آیا ما را به گناه افراد بیهوده کار مجازات می کنی» (أَوْ تَقُولُوا إِنَّما أَشْرَکَ آباؤُنا مِنْ قَبْلُ وَ کُنَّا ذُرِّیَّهً مِنْ بَعْدِهِمْ أَ فَتُهْلِکُنا بِما فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 174

(آیه 174)- آری «این گونه ما آیات را توضیح می دهیم و روشن می سازیم (تا بدانند نور توحید از آغاز در روح آنها بوده) شاید با توجه به این حقایق به سوی حق باز گردند» (وَ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ وَ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ).

منظور از این عالم و این پیمان همان «عالم استعدادها» و «پیمان فطرت» و تکوین و آفرینش است، به این ترتیب که به هنگام خروج فرزندان آدم به صورت «نطفه» از صلب پدران به رحم مادران که در آن هنگام ذراتی بیش نیستند خداوند استعداد و آمادگی برای حقیقت توحید به آنها داده است، هم در نهاد و فطرتشان این سرّ الهی به صورت یک حس درون ذاتی به ودیعه گذارده شده است و هم در عقل و خردشان به صورت یک حقیقت خودآگاه! بنابراین همه افراد بشر دارای روح توحیدند و سؤالی که خداوند از آنها کرده به زبان تکوین و آفرینش است و پاسخی که آنها داده اند نیز به همین زبان است.

سوره الأعراف(7): آیه 175

(آیه 175)- دانشمندی که در خدمت فراعنه در آمد: در اینجا اشاره به یکی دیگر از داستانهای بنی اسرائیل شده است.

[شماره صفحه واقعی : 111]

ص: 2750

نخست روی سخن را به پیامبر کرده، می گوید: «و بر آنها بخوان داستان آن کس را که آیات خود را به او دادیم ولی سر انجام خود را از آن تهی ساخت و گرفتار وسوسه های شیطان گشت و از گمراهان گردید» (وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ الَّذِی آتَیْناهُ آیاتِنا فَانْسَلَخَ مِنْها فَأَتْبَعَهُ الشَّیْطانُ فَکانَ مِنَ الْغاوِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 176
اشاره

(آیه 176))- در این آیه این موضوع را چنین تکمیل می کند که «و اگر می خواستیم (می توانستیم او را در همان مسیر حق به اجبار نگاه داریم) و به وسیله آن آیات و علوم، مقام والا بدهیم» (وَ لَوْ شِئْنا لَرَفَعْناهُ بِها).

ولی مسلّم است که نگاهداری اجباری افراد در مسیر حق با سنّت پروردگار که سنّت اختیار و آزادی اراده است، سازگار نیست و نشانه شخصیت و عظمت کسی نخواهد بود، لذا بلافاصله اضافه می کند:

ما او را به حال خود رها کردیم «و او به پستی گرایید و از هوای نفس پیروی کرد» (وَ لکِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَی الْأَرْضِ وَ اتَّبَعَ هَواهُ).

سپس این شخص را تشبیه به سگی می کند که همیشه زبان خود را همانند حیوانات تشنه بیرون آورده، می گوید: «او همانند سگ است که اگر به او حمله کنی دهانش باز و زبانش بیرون است و اگر او را به حال خود واگذاری باز چنین است» (فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ الْکَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ أَوْ تَتْرُکْهُ یَلْهَثْ).

او بر اثر شدت هوی پرستی و چسبیدن به لذات جهان ماده، یک حال عطش نامحدود و پایان ناپذیر به خود گرفته که همواره دنبال دنیاپرستی می رود، همچون یک «سگ هار» که بر اثر بیماری هاری حالت عطش کاذب به او دست می دهد و در هیچ حال سیراب نمی شود.

سپس اضافه می کند که: «این مثل (مخصوص به این شخص معین نیست، بلکه) مثالی است برای همه جمعیتهایی که آیات خدا را تکذیب کنند» (ذلِکَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا).

«این داستان را برای آنها بازگو کن، شاید در باره آن بیندیشند» و مسیر صحیحی را پیدا کنند (فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 112]

ص: 2751

بعلم باعورا دانشمند دنیاپرست و منحرف-

از بسیاری از روایات و کلمات مفسران می شود که منظور از این شخص مردی به نام «بلعم باعورا» بوده، که در عصر موسی زندگی می کرد و از دانشمندان و علمای مشهور بنی اسرائیل محسوب می شد، و حتی موسی از وجود او به عنوان یک مبلّغ نیرومند استفاده می کرد، و کارش در این راه آن قدر بالا گرفت که دعایش در پیشگاه خدا به اجابت می رسید، ولی بر اثر تمایل به فرعون و وعد و وعیدهای او از راه حق منحرف شد و همه مقامات خود را از دست داد، تا آنجا که در صف مخالفان موسی قرار گرفت.

سوره الأعراف(7): آیه 177

(آیه 177))- در این آیه و آیه بعد در واقع یک نتیجه کلی و عمومی از سرگذشت «بلعم» و علمای دنیاپرست گرفته، نخست می گوید: «چه بد مثلی دارند آنها که آیات ما را تکذیب و انکار کردند» و چه بد عاقبت و سرنوشتی در انتظار آنهاست (ساءَ مَثَلًا الْقَوْمُ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا).

ولی آنها به ما ظلم و ستم نمی کردند، بلکه «بر خویشتن ستم روا می داشتند» (وَ أَنْفُسَهُمْ کانُوا یَظْلِمُونَ).

چه ستمی از این بالاتر که سرمایه های معنوی علوم و دانشهای خویش را که می تواند باعث سر بلندی خود آنها و جامعه هایشان گردد در اختیار صاحبان «زر» و «زور» می گذارند و به بهای ناچیز می فروشند.

سوره الأعراف(7): آیه 178

(آیه 178))- اما به هوش باشید که رهایی از این گونه لغزشها و دامهای شیطانی، بدون توفیق و هدایت الهی ممکن نیست «آن کس را که خدا هدایت کند (و توفیق را رفیق راهش سازد) هدایت یافته واقعی اوست» (مَنْ یَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِی).

«و کسانی را که خداوند گمراه سازد (و بر اثر اعمالشان به حال خود رها سازد یا وسائل پیروزی و موفقیت را در برابر وسوسه های شیطانی آنان بگیرد) زیانکار واقعی همانها هستند» (وَ مَنْ یُضْلِلْ فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 179

(آیه 179))- نشانه های دوزخیان: در این آیه و دو آیه بعد مردم به دو گروه تقسیم شده اند و صفات هر کدام توضیح داده شده: «گروه دوزخیان و گروه بهشتیان».

[شماره صفحه واقعی : 113]

ص: 2752

نخست در باره دوزخیان با سوگند و تأکید چنین می گوید: «ما بسیاری از جن و انس را برای دوزخ آفریدیم» (وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ کَثِیراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ).

گرچه خداوند همه را پاک آفریده، ولی گروهی با اعمال خویش خود را نامزد دوزخ می کنند و سر انجامشان شوم و تاریک است و گروهی با اعمال خود، خود را نامزد بهشت می سازند و عاقبت کارشان خوشبختی و سعادت است.

سپس صفات گروه دوزخی را در سه جمله خلاصه می کند: نخست این که:

«آنها قلبهایی دارند که با آن درک و اندیشه نمی کنند» (لَهُمْ قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بِها).

دیگر این که: «چشمهای روشن و حقیقت بین دارند اما با آن چهره حقایق را نمی نگرند» و همچون نابینایان از کنار آن می گذرند (وَ لَهُمْ أَعْیُنٌ لا یُبْصِرُونَ بِها).

سوم این که: «با داشتن گوش سالم، سخنان حق را نمی شنوند» و همچون کران خود را از شنیدن حرف حق محروم می سازند (وَ لَهُمْ آذانٌ لا یَسْمَعُونَ بِها).

«اینها در حقیقت همچون چهارپایانند» (أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ). چرا که امتیاز آدمی از چهارپایان در فکر بیدار و چشم بینا و گوش شنواست که متأسفانه آنها همه را از دست داده اند «بلکه آنها از چهارپایان گمراهتر و پست تر می باشند» (بَلْ هُمْ أَضَلُّ).

چرا که چهارپایان دارای این استعدادها و امکانات نیستند، ولی آنها با داشتن عقل سالم و چشم بینا و گوش شنوا امکان همه گونه ترقی و تکامل را دارند، اما بر اثر هوی پرستی و گرایش به پستیها این استعدادها را بلااستفاده می گذارند.

«آنها افراد غافل و بیخبری هستند» و به همین جهت در بیراهه های زندگی سرگردانند (أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ).

چشمه آب حیات کنار دستشان، ولی از تشنگی فریاد می کشند، درهای سعادت در برابر رویشان باز است، اما حتی به آن نگاه نمی کنند.

سوره الأعراف(7): آیه 180

(آیه 180))- در این آیه اشاره به وضع گروه بهشتی کرده، صفات آنان را بیان می کند، نخست برای بیرون آمدن از صف دوزخیان مردم را به توجه عمیق به اسماء حسنای خدا دعوت نموده، می فرماید: «برای خدا نامهای نیکی است، خدا را به آنها بخوانید» (وَ لِلَّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنی فَادْعُوهُ بِها).

[شماره صفحه واقعی : 114]

ص: 2753

منظور از «اسماء حسنی»، صفات مختلف پروردگار است که همگی نیک و همگی «حسنی» است.

و منظور از خواندن خدا به اسماء حسنی تنها این نیست که الفاظ را بر زبان جاری کنیم و مثلا بگوییم یا عالم، یا قادر، یا ارحم الرّاحمین، بلکه در واقع این است که این صفات را در وجود خودمان به مقدار امکان پیاده کنیم، و به تعبیر دیگر متصف به اوصاف او و متخلق به اخلاقش گردیم، و نیز اگر در بعضی روایات مانند روایتی که از امام صادق علیه السّلام در تفسیر این آیه نقل شده می خوانیم: نحن و اللّه الاسماء الحسنی به خدا سوگند ما اسماء حسنای خدا هستیم، اشاره به آن است که پرتو نیرومندی از آن صفات الهی در وجود ما منعکس شده و شناخت ما به شناخت ذات پاکش کمک می کند.

سپس مردم را از این نکته برحذر می دارد که اسامی خدا را تحریف نکنند و می گوید: «آنها که اسماء خدا را تحریف کرده اند رها سازید، آنها به زودی به جزای اعمال خویش گرفتار خواهند شد» (وَ ذَرُوا الَّذِینَ یُلْحِدُونَ فِی أَسْمائِهِ سَیُجْزَوْنَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ).

منظور از الحاد در اسماء خدا این است که الفاظ و مفاهیم آن را تحریف کنیم، یا او را به اوصافی توصیف نماییم که شایسته آن نیست، همانند مسیحیان که قائل به تثلیث و خدایان سه گانه شده اند، و یا این که صفات او را بر مخلوقاتش تطبیق نماییم.

سوره الأعراف(7): آیه 181

(آیه 181))- این آیه به دو قسمت که اساسی ترین صفات گروه بهشتیان است اشاره می کند، می فرماید: «و از کسانی که آفریدیم، امت و گروهی هستند که مردم را به حق هدایت می کنند و به آن حکم می کنند» (وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّهٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ).

در واقع آنها دو برنامه ممتاز دارند، فکر، هدف، دعوت و فرهنگشان حق و به سوی حق است، و نیز عمل و برنامه ها و حکومتشان بر اساس حق و حقیقت می باشد.

[شماره صفحه واقعی : 115]

ص: 2754

سوره الأعراف(7): آیه 182

(آیه 182)- مجازات استدراج: در این آیه و آیه بعد یکی از مجازاتهای الهی که به صورت یک سنّت در باره بسیاری از گنهکاران سرکش اجرا می شود، بیان شده و آن «عذاب استدراج» است.

استدراج در دو مورد از قرآن مجید آمده است. یکی در آیه مورد بحث و دیگری در آیه 44 سوره قلم و هر دو مورد در باره انکار کنندگان آیات الهی است.

خداوند در این آیه می فرماید: «آنها که آیات ما را تکذیب و انکار کردند تدریجا، مرحله به مرحله، از راهی که نمی دانند، در دام مجازات گرفتارشان می کنیم» و زندگی آنها را درهم می پیچیم (وَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 183

(آیه 183))- در این آیه همان مطلب را به این صورت تأکید می کند: چنان نیست که با شتابزدگی چنین کسانی را فورا مجازات کنم، بلکه «به آنها مهلت و فرصت کافی (برای تنبه و بیداری) می دهم» و هنگامی که بیدار نشدند، گرفتارشان می سازم (وَ أُمْلِی لَهُمْ). زیرا کسانی شتاب و عجله می کنند که قدرت کافی ندارند و می ترسند فرصت از دستشان برود «ولی نقشه من و مجازاتهایم آنچنان قوی و حساب شده است» که هیچ کس را قدرت فرار از آن نیست (إِنَّ کَیْدِی مَتِینٌ).

این آیه به همه گنهکاران هشدار می دهد که تأخیر کیفر الهی را دلیل بر پاکی و درستی خود، و یا ضعیف و ناتوانی پروردگار، نگیرند، و ناز و نعمتهایی را که در آن غرقند، نشانه تقربشان به خدا ندانند، چه بسا این پیروزیها و نعمتهایی که به آنها می رسد مقدمه مجازات استدراجی پروردگار باشد، خدا آنها را غرق نعمت می کند و به آنها مهلت می دهد و بالا و بالاتر می برد، اما سر انجام چنان بر زمین می کوبد که اثری از آنها باقی نماند و تمام هستی و تاریخشان را درهم می پیچد.

از امام صادق علیه السّلام در تفسیر آیه فوق چنین نقل شده که فرمود: «منظور از این آیه بنده گنهکاری است که پس از انجام گناه، خداوند او را مشمول نعمتی قرار می دهد ولی او نعمت را به حساب خوبی خودش گذاشته و از استغفار در برابر گناه غافلش می سازد».

[شماره صفحه واقعی : 116]

ص: 2755

سوره الأعراف(7): آیه 184
اشاره

(آیه 184)

شأن نزول

مفسران اسلامی چنین نقل کرده اند: پیامبر صلّی اللّه علیه و آله هنگامی که در مکّه بود، شبی بر کوه صفا برآمد و مردم را به سوی توحید و یکتاپرستی دعوت نمود، مخصوصا تمامی طوائف قریش را صدا زد و آنها را از مجازات الهی برحذر داشت، تا مقدار زیادی از شب گذشت، بت پرستان مکّه گفتند: «رفیق ما دیوانه شده، از شب تا صبح نعره می کشید»! در این موقع آیه نازل شد و به آنها در این زمینه پاسخ دندانشکنی داد

تفسیر

تهمتها و بهانه ها- در این آیه نخست خداوند به گفتار بی اساس بت پرستان دائر به جنون پیامبر صلّی اللّه علیه و آله چنین پاسخ می گوید: «آیا آنها فکر و اندیشه خود را به کار نینداختند که بدانند همنشین آنها (پیامبر) هیچ گونه آثاری از جنون ندارد» (أَ وَ لَمْ یَتَفَکَّرُوا ما بِصاحِبِهِمْ مِنْ جِنَّهٍ).

بیش از چهل سال در میان آنها رفت و آمد داشته، و همواره فکر، عقل و تدبیرش را دیده اند، چگونه یکباره چنین وصله ای را به وی چسباندند، و به دنبال این جمله می گوید: «او فقط بیم دهنده آشکاری است» که جامعه خویش را از خطراتی که با آن رو برو است برحذر می دارد (إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِیرٌ مُبِینٌ).

سوره الأعراف(7): آیه 185

(آیه 185))- در این آیه برای تکمیل این بیان آنها را به مطالعه عالم هستی، آسمانها و زمین، دعوت می کند و می گوید: «آیا در حکومت آسمانها و زمین و مخلوقاتی که خدا آفریده از روی دقت و فکر نظر نیفکندند» (أَ وَ لَمْ یَنْظُرُوا فِی مَلَکُوتِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَیْ ءٍ).

تا بدانند این عالم وسیع آفرینش با این نظام حیرت انگیز بیهوده آفریده نشده و هدفی برای آن بوده است، و دعوت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در حقیقت دنباله همان هدف آفرینش، یعنی تکامل و تربیت انسان است.

سپس برای این که آنها را از خواب غفلت بیدار سازد، می فرماید: آیا در این موضوع نیز اندیشه نکردند که: ممکن است پایان زندگی آنها نزدیک شده باشد، (اگر امروز ایمان نیاورند، و دعوت این پیامبر را نپذیرند، و قرآنی را که بر او نازل شده است با این همه نشانه های روشن قبول نکنند) به کدام سخن بعد از آن ایمان

[شماره صفحه واقعی : 117]

ص: 2756

خواهند آورد»؟ (وَ أَنْ عَسی أَنْ یَکُونَ قَدِ اقْتَرَبَ أَجَلُهُمْ فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 186

(آیه 186))- سر انجام در این آیه سخن را با آنها چنین پایان می دهد که «هر کس را خداوند (به خاطر اعمال زشت و مستمرش) گمراه سازد، هیچ هدایت کننده ای ندارد، و خداوند آنها را همچنان در طغیان و سرکشی رها می سازد تا حیران و سرگردان شوند» (مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَلا هادِیَ لَهُ وَ یَذَرُهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ).

این گونه تعبیرات مخصوص به گروهی است که آن چنان در برابر حقایق، لجوج و متعصب و معاندند که گویی پرده بر چشم و گوش و قلبشان افتاده، پرده های تاریکی که نتیجه اعمال خود آنهاست، و منظور از «اضلال الهی» نیز همین است.

سوره الأعراف(7): آیه 187
اشاره

(آیه 187)-

شأن نزول

طایفه قریش به چند نفر مأموریت دادند که به نجران سفر کنند، و از دانشمندان یهود که (علاوه بر مسیحیان) در آنجا ساکن بودند مسائل پیچیده ای را سؤال کنند، و در بازگشت آنها را در برابر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله مطرح سازند (به گمان این که پیامبر از پاسخ آنها عاجز می ماند) از جمله سؤالات این بود که در چه زمانی قیامت برپا می شود، هنگامی که آنها این پرسش را از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کردند، آیه مورد بحث نازل شد و به آنها پاسخ گفت.

تفسیر

کی قیامت برپا می شود؟ با این که برای آیه شأن نزول خاصی ذکر شده در عین حال پیوند روشنی نیز با آیات قبل دارد، زیرا در آیات قبل اشاره به مسأله قیامت و لزوم آمادگی برای چنین روزی شده بود، طبعا به دنبال چنین بحثی این سؤال برای بسیاری از مردم پیش می آید که قیامت کی برپا خواهد شد، لذا قرآن می گوید: «از تو در باره ساعت (روز رستاخیز) می پرسند، که در چه زمانی وقوع می یابد»؟ (یَسْئَلُونَکَ عَنِ السَّاعَهِ أَیَّانَ مُرْساها).

سپس اضافه می کند که ای پیامبر! در پاسخ این سؤال صریحا «بگو: این علم تنها نزد پروردگار من است، و هیچ کس جز او نمی تواند وقت آن را آشکار سازد» (قُلْ إِنَّما عِلْمُها عِنْدَ رَبِّی لا یُجَلِّیها لِوَقْتِها إِلَّا هُوَ).

ولی دو نشانه سر بسته برای آن بیان می کند، نخست می گوید: «قیام ساعت در آسمانها و زمین، مسأله سنگینی است» (ثَقُلَتْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

[شماره صفحه واقعی : 118]

ص: 2757

چه حادثه ای ممکن است از این سنگین تر بوده باشد، در حالی که در آستانه قیامت، همه کرات آسمانی به هم می ریزند، آفتاب خاموش، ماه تاریک، ستارگان بی فروغ و اتمها متلاشی می گردند، و از بقایای آنها جهانی نو با طرحی تازه ریخته می شود.

دیگر اینکه قیام ساعت، بدون مقدمات تدریجی، و به شکل انقلابی، تحقق می یابد «و جز بطور ناگهانی به سراغ شما نمی آید» (لا تَأْتِیکُمْ إِلَّا بَغْتَهً).

بار دیگر می گوید: «چنان از تو سؤال می کنند که گویی تو از زمان وقوع قیامت با خبری»! (یَسْئَلُونَکَ کَأَنَّکَ حَفِیٌّ عَنْها).

بعد اضافه می کند که در جواب آنها «بگو: این علم تنها نزد خداست ولی بیشتر مردم از این حقیقت آگاهی ندارند» که چنین علمی مخصوص ذات پاک اوست، لذا پی درپی از آن می پرسند (قُلْ إِنَّما عِلْمُها عِنْدَ اللَّهِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 188
اشاره

(آیه 188))

شأن نزول:

اهل مکّه به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله گفتند: تو اگر با خدا ارتباط داری آیا پروردگار تو را از گرانی و ارزانی اجناس در آینده با خبر نمی سازد که از این طریق بتوانی آنچه به سود و منفعت است تهیه کنی و آنچه به زیان است کنار بگذاری و یا از خشکسالی، و یا پرآبی مناطق مختلف آگاه سازد تا به موقع از مناطق خشک به سرزمینهای پربرکت کوچ کنی؟! در این هنگام آیه نازل شد و به آنها پاسخ گفت.

تفسیر

اسرار نهان را فقط خدا می داند- در آیه قبل عدم آگاهی هیچ کس جز خدا نسبت به زمان قیام «قیامت» مورد بحث بود و در این آیه سخن از نفی علم غیب بطور کلی در میان است.

در نخستین جمله، به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می گوید: «به آنها بگو: من مالک و صاحب اختیار هیچ گونه سود و زیانی در باره خویش نیستم مگر آنچه را که خدا بخواهد» (قُلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی نَفْعاً وَ لا ضَرًّا إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ).

انسان در کارهای خود، قدرت و نیرویی از خویش ندارد بلکه همه قدرتها از ناحیه خداست و اوست که این تواناییها را در اختیار انسان گذاشته است.

[شماره صفحه واقعی : 119]

ص: 2758

پس از بیان این موضوع، اشاره به مسأله مهم دیگری می کند که مورد سؤال گروهی بود و آن اینکه به پیامبرش می گوید به آنها بگو: من از غیب و اسرار نهان آگاه نیستم «زیرا اگر از اسرار نهان آگاهی داشتم منافع فراوانی را برای خودم می ساختم و هیچ گونه زیانی به من نمی رسید» (وَ لَوْ کُنْتُ أَعْلَمُ الْغَیْبَ لَاسْتَکْثَرْتُ مِنَ الْخَیْرِ وَ ما مَسَّنِیَ السُّوءُ).

سپس مقام واقعی و رسالت خویش را در یک جمله کوتاه و صریح بیان کرده می گوید: «من فقط بیم دهنده و بشارت دهنده برای افرادی که ایمان می آورند هستم» (إِنْ أَنَا إِلَّا نَذِیرٌ وَ بَشِیرٌ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 189

(آیه 189))- کفران یک نعمت بزرگ! در اینجا به گوشه دیگری از حالات مشرکان و طرز تفکر آنها و پاسخ به اشتباهاتشان اشاره شده است و از آنجا که آیه قبل اشاره به توحید افعالی خدا بود، آیات بعد مکمل آنها محسوب می شود.

نخست می گوید: «او کسی است که (همه) شما را از یک فرد آفرید و همسرش را نیز از جنس او قرار داد تا در کنار او بیاساید» (هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَهٍ وَ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها لِیَسْکُنَ إِلَیْها).

این دو در کنار هم زندگی آرام بخشی داشتند، «اما هنگامی که زوج با همسر خود آمیزش جنسی کرد، باری سبک برداشت (به گونه ای که در آغاز کار این حمل برای او مشکلی ایجاد نمی کرد، و با داشتن حمل) به کارهای خود همچنان ادامه می داد» (فَلَمَّا تَغَشَّاها حَمَلَتْ حَمْلًا خَفِیفاً فَمَرَّتْ بِهِ).

اما با گذشت شب و روز، حمل او کم کم سنگین شد «و چون سنگین شد» (فَلَمَّا أَثْقَلَتْ). در این هنگام دو همسر، انتظار فرزندی را می کشیدند و آرزو داشتند خداوند فرزند صالحی به آنها مرحمت کند، لذا «متوجه درگاه خدا شدند و پروردگار خویش را چنین خواندند: بار الها! اگر به ما فرزند صالحی عطا کنی از شکرگزاران خواهیم بود» (دَعَوَا اللَّهَ رَبَّهُما لَئِنْ آتَیْتَنا صالِحاً لَنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 190

(آیه 190))- «ولی هنگامی که خداوند فرزندی سالم با تناسب اندام و شایستگی کامل به آنها داد، آنها برای خدا در این نعمت بزرگ شرکایی قائل

[شماره صفحه واقعی : 120]

ص: 2759

شدند، اما خداوند برتر و بالاتر از شرک آنهاست» (فَلَمَّا آتاهُما صالِحاً جَعَلا لَهُ شُرَکاءَ فِیما آتاهُما فَتَعالَی اللَّهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 191

(آیه 191))- به دنبال این جریان، قرآن بار دیگر فکر و عقیده بت پرستی را با بیان روشن و کوبنده ای محکوم می کند، و می گوید: «آیا اینها موجوداتی را شریک خدا قرار می دهند که قادر بر آفرینش چیزی نیستند، بلکه خودشان مخلوق اویند» (أَ یُشْرِکُونَ ما لا یَخْلُقُ شَیْئاً وَ هُمْ یُخْلَقُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 192

(آیه 192))- به علاوه «این معبودهای ساختگی (در هیچ یک از مشکلات) قادر نیستند پرستش کنندگان خود را یاری کنند، و حتی قادر نیستند خود را نیز (در برابر مشکلات) یاری دهند» (وَ لا یَسْتَطِیعُونَ لَهُمْ نَصْراً وَ لا أَنْفُسَهُمْ یَنْصُرُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 193

(آیه 193)- این معبودها آنچنان هستند که «اگر شما بخواهید آنها را هدایت کنید، از شما پیروی نخواهند کرد» و حتی عقل و شعور آن را ندارند (وَ إِنْ تَدْعُوهُمْ إِلَی الْهُدی لا یَتَّبِعُوکُمْ).

آنها که چنین هستند و ندای هادیان را نمی شنوند، چگونه می توانند دیگران را هدایت کنند؟

به هر حال «برای شما مساوی است، خواه آنها را، دعوت به سوی حق کنید و یا در برابرشان خاموش باشید» در هر دو صورت، این گروه بت پرستان لجوج، دست بردار نیستند (سَواءٌ عَلَیْکُمْ أَ دَعَوْتُمُوهُمْ أَمْ أَنْتُمْ صامِتُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 194

(آیه 194)- این آیه و آیه بعد همچنان بحثهای توحید و مبارزه با شرک را ادامه می دهد، و پرستش غیر خدا را عملی سفیهانه و دور از منطق و عقل معرفی می نماید و با چهار دلیل، منطق بت پرستان را ابطال می کند.

نخست می گوید: «آنهایی را که شما جز خدا می خوانید (و عبادت می کنید و از آنان یاری می طلبید) بندگانی همچون خود شما هستند»! (إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ عِبادٌ أَمْثالُکُمْ).

بنابراین معنی ندارد که انسان در مقابل چیزی که مثل خود او محکوم قوانین طبیعت است، به سجده بیفتد و دست نیاز به سوی او دراز کند و مقدرات

[شماره صفحه واقعی : 121]

ص: 2760

و سرنوشتش را در دست او بداند.

سپس اضافه می کند: اگر فکر می کنید آنها قدرت و شعوری دارند «آنها را بخوانید باید جواب شما را بدهند اگر راست می گویید» (فَادْعُوهُمْ فَلْیَسْتَجِیبُوا لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ).

و این دومین دلیلی است که برای ابطال منطق آنها بیان شده.

سوره الأعراف(7): آیه 195

(آیه 195)- در سومین بیان روشن می سازد که آنها حتی از بندگان خود پست تر و ناتوانترند: خوب بنگرید «آیا آنها لا اقل همانند شما پاهایی دارند که با آن راه بروند» (أَ لَهُمْ أَرْجُلٌ یَمْشُونَ بِها).

«یا دستهایی دارند که با آن چیزی را بگیرند و کاری انجام دهند» (أَمْ لَهُمْ أَیْدٍ یَبْطِشُونَ بِها). «یا چشمهایی دارند که با آن ببینند» (أَمْ لَهُمْ أَعْیُنٌ یُبْصِرُونَ بِها).

«یا گوشهایی دارند که با آن بشنوند» (أَمْ لَهُمْ آذانٌ یَسْمَعُونَ بِها).

به این ترتیب آنها به قدری ضعیفند، که حتی برای جابه جا شدن نیاز به کمک شما دارند و برای دفاع از موجودیت خود، نیازمند به حمایت هستند.

سر انجام در پایان آیه ضمن تعبیر دیگری که در حکم چهارمین استدلال است می گوید: ای پیامبر! «بگو: این معبودهایی را که شما شریک خدا قرار داده اید بر ضد من بخوانید و همگی دست به دست هم دهید و برای من تا آنجا که می توانید نقشه بکشید و در این کار هیچ گونه تأخیر روا مدارید» ببینیم با این حال کاری از همه شما ساخته است؟ (قُلِ ادْعُوا شُرَکاءَکُمْ ثُمَّ کِیدُونِ فَلا تُنْظِرُونِ).

یعنی اگر من دروغ می گویم و آنها مقربان خدا هستند و من به حریم احترامشان جسارت کرده ام، پس چرا آنها بر من غضب نمی کنند.

سوره الأعراف(7): آیه 196

(آیه 196)- معبودهای بی ارزش: در تعقیب آیه گذشت که به مشرکان می گفت: شما و بتهایتان نمی توانید کوچکترین زیانی به من برسانید، در این آیه به دلیل آن اشاره کرده، می گوید: «ولیّ و سرپرست و تکیه گاه من خدایی است که این کتاب آسمانی را بر من نازل کرده است» (إِنَّ وَلِیِّیَ اللَّهُ الَّذِی نَزَّلَ الْکِتابَ).

نه تنها من، «او همه صالحان و شایستگان را حمایت و سرپرستی می کند

[شماره صفحه واقعی : 122]

ص: 2761

و مشمول لطف و عنایتش قرار می دهد» (وَ هُوَ یَتَوَلَّی الصَّالِحِینَ).

سوره الأعراف(7): آیه 197

(آیه 197)- سپس بار دیگر به تأکید روی دلایل بطلان بت پرستی پرداخته، می گوید: «معبودهایی را که غیر از خدا می خوانید کاری از آنها ساخته نیست، نمی توانند شما را یاری کنند و نه خودشان را» (وَ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا یَسْتَطِیعُونَ نَصْرَکُمْ وَ لا أَنْفُسَهُمْ یَنْصُرُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 198

(آیه 198)- و از این بالاتر «اگر از آنها هدایت خویشتن را در مشکلات بخواهید، آنها حتی حرف شما را نمی شنوند»! (وَ إِنْ تَدْعُوهُمْ إِلَی الْهُدی لا یَسْمَعُوا).

و حتی «آنها را می بینی که (با چشمهای مصنوعیشان) گویا به تو نگاه می کنند، ولی در حقیقت نمی بینند» (وَ تَراهُمْ یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ وَ هُمْ لا یُبْصِرُونَ).

مضمون دو آیه اخیر در آیات گذشته نیز آمده بود، و این تکرار به خاطر تأکید هر چه بیشتر روی مسأله مبارزه با بت پرستی و ریشه کن کردن نفوذ آن در روح و فکر مشرکان از طریق تلقین مکرر است.

سوره الأعراف(7): آیه 199

(آیه 199)- وسوسه های شیطان: در اینجا شرایط تبلیغ و رهبری و پیشوایی مردم را به طرز بسیار جالب و فشرده بیان می کند و با آیات گذشته که اشاره به مسأله تبلیغ مشرکان داشت نیز تناسب دارد، نخست به سه قسمت از وظایف رهبران و مبلّغان به صورت خطاب به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله شده، در آغاز می گوید در طرز رفتار با مردم سختگیر مباش، عذرشان را بپذیر، و بیش از آنچه قدرت دارند از آنها مخواه و به هر حال «با آنها مدارا کن» (خُذِ الْعَفْوَ).

سپس دومین دستور را به این صورت می دهد: «مردم را به کارهای نیک و آنچه را عقل و خرد، شایسته می شناسد و خداوند آن را نیک معرفی کرده، دستور ده» (وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ).

در مرحله سوم دستور به تحمل و بردباری در برابر جاهلان داده، می گوید:

«از جاهلان روی بگردان و با آنها ستیزه مکن» (وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ).

رهبران و مبلّغان در مسیر خود با افراد متعصب، لجوج، جاهل و بی خبر،

[شماره صفحه واقعی : 123]

ص: 2762

و افرادی که سطح فکر و اخلاق آنها بسیار پایین است، رو برو می شوند، از آنها دشنام می شنوند، هدف تهمتشان قرار می گیرند، سنگ در راهشان می افکنند.

راه پیروزی بر این مشکل گلاویز شدن با جاهلان نیست، بلکه بهترین راه تحمل و حوصله، نادیده گرفتن و نشنیده گرفتن این گونه کارهاست، و تجربه نشان می دهد برای بیدار ساختن جاهلان و خاموش کردن آتش خشم و حسد و تعصبشان، این بهترین راه است.

سوره الأعراف(7): آیه 200

(آیه 200)- در این آیه دستور دیگری می دهد که در حقیقت چهارمین وظیفه رهبران و مبلغان را تشکیل می دهد و آن این که بر سر راه آنها همواره وسوسه های شیطانی در شکل مقام، مال، شهوت و امثال اینها خودنمایی می کند.

قرآن دستور می دهد که: «و هرگاه وسوسه ای از شیطان به تو رسد، به خدا پناه بر که او شنونده و داناست»! (وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ).

سوره الأعراف(7): آیه 201

(آیه 201)- در این آیه راه غلبه و پیروزی بر وسوسه های شیطان را، به این صورت بیان می کند که: «پرهیزکاران هنگامی که وسوسه های شیطانی، آنها را احاطه می کند به یاد خدا (و نعمتهای بی پایانش، به یاد عواقب شوم گناه و مجازات دردناک خدا) می افتند، در این هنگام (ابرهای تیره و تار وسوسه از طرف قلب آنها کنار می رود و) راه حق را به روشنی می بینند و انتخاب می کنند» (إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ).

اصولا هر کس در هر مرحله ای از ایمان و در هر سن و سال گهگاه گرفتار وسوسه های شیطانی می گردد، و گاه در خود احساس می کند که نیروی محرک شدیدی در درون جانش آشکار شده و او را به سوی گناه دعوت می کند، این وسوسه ها و تحریکها، مسلما در سنین جوانی بیشتر است.

تنها راه نجات از آلودگی، نخست فراهم ساختن سرمایه «تقوا» است که در آیه فوق به آن اشاره شده، و سپس «مراقبت» و سر انجام توجه به خویشتن و پناه بردن به خدا، یاد الطاف و نعمتهای او، و مجازاتهای دردناک خطاکاران است.

[شماره صفحه واقعی : 124]

ص: 2763

سوره الأعراف(7): آیه 202

(آیه 202)- در آیه گذشته مشاهده کردیم که چگونه پرهیزکاران در پرتو ذکر خدا از چنگال وسوسه های شیطانی رهایی می یابند، و این در حالی است که گناهکاران آلوده، که برادران شیطانند در دام او گرفتارند. این آیه در این باره چنین می گوید: «و (ناپرهیزکاران را) برادرانشان (از شیاطین) پیوسته در گمراهی پیش می برند، و باز نمی ایستند»! بلکه بی رحمانه حملات خود را بطور مداوم بر آنها ادامه می دهند (وَ إِخْوانُهُمْ یَمُدُّونَهُمْ فِی الغَیِّ ثُمَّ لا یُقْصِرُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 203

(آیه 203)- سپس حال جمعی از مشرکان و گنهکاران دور از منطق را شرح می دهد و می گوید هنگامی که آیات قرآن را برای آنها بخوانی آن را تکذیب می کنند «و هنگامی که آیه ای برای آنها نیاوری (و در نزول وحی تأخیر افتد) می گویند: (پس این آیات چه شد؟) چرا از پیش خود آنها را تنظیم نمی کنی»؟ مگر همه اینها وحی آسمانی نیست؟ (وَ إِذا لَمْ تَأْتِهِمْ بِآیَهٍ قالُوا لَوْ لا اجْتَبَیْتَها).

اما «به آنها بگو: من تنها از آنچه به سویم وحی می شود پیروی می کنم، و جز آنچه خدا نازل می کند، چیزی نمی گویم» (قُلْ إِنَّما أَتَّبِعُ ما یُوحی إِلَیَّ مِنْ رَبِّی).

«این قرآن و آیات نورانیش وسیله بیداری و بینایی از طرف پروردگار است» که به هر انسان آماده ای دید و روشنایی و نور می دهد (هذا بَصائِرُ مِنْ رَبِّکُمْ).

«و مایه هدایت و رحمت برای افراد با ایمان و آنها که در برابر حق تسلیمند می باشد» (وَ هُدیً وَ رَحْمَهٌ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ).

سوره الأعراف(7): آیه 204

(آیه 204)- به هنگام شنیدن تلاوت قرآن خاموش باشید: این سوره (سوره اعراف) با بیان عظمت قرآن آغاز شده، و با آن پایان می پذیرد، در این آیه دستور می دهد: «هنگامی که قرآن تلاوت می شود، با توجه، به آن گوش دهید و ساکت باشید، شاید مشمول رحمت خدا گردید» (وَ إِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ).

از ظاهر آیه استفاده می شود که این حکم، عمومی و همگانی است و مخصوص به حال معینی نیست یعنی، شایسته و مستحب است که در هر کجا و در هر حال کسی قرآن را تلاوت کند، دیگران به احترام قرآن سکوت کنند و گوش

[شماره صفحه واقعی : 125]

ص: 2764

جان فرا دهند و پیام خدا را بشنوند و در زندگی خود از آن الهام گیرند، زیرا قرآن تنها کتاب قرائت نیست، بلکه کتاب فهم و درک و سپس عمل است.

تنها موردی که این حکم الهی شکل وجوب به خود می گیرد موقع نماز جماعت است که مأموم به هنگام شنیدن قرائت امام باید سکوت کند و گوش فرا دهد.

سوره الأعراف(7): آیه 205

(آیه 205)- سپس در این آیه برای تکمیل دستور فوق به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد- و البته یک حکم عمومی است اگرچه روی سخن در آن به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله شده همانند بسیاری دیگر از تعبیرات قرآن- که: «پروردگارت را در دل خود از روی تضرع و خوف یاد کن» (وَ اذْکُرْ رَبَّکَ فِی نَفْسِکَ تَضَرُّعاً وَ خِیفَهً).

سپس اضافه می کند: «و آهسته و آرام نام او را بر زبان بیاور» (وَ دُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ).

و این کار را همواره «صبحگاهان و شامگاهان تکرار کن» (بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ).

«و هرگز از غافلان و بی خبران از یاد خدا مباش» (وَ لا تَکُنْ مِنَ الْغافِلِینَ).

یاد خدا همچون باران بهاری است که چون بر دل ببارد گلهای بیداری، توجه، احساس مسؤولیت، روشن بینی و هرگونه عمل مثبت و سازنده ای را می رویاند.

سوره الأعراف(7): آیه 206

(آیه 206)- سپس با این سخن سوره را پایان می دهد که نه تنها شما باید در همه حال به یاد خدا باشید، فرشتگان مقرب پروردگار و «آنها که در مقام قرب، نزد پروردگار تواند هیچ گاه از عبادت او تکبر نمی ورزند، و همواره تسبیح او می گویند و ذات پاکش را از آنچه شایسته مقام او نیست منزه می شمارند و در پیشگاه او سجده می نمایند» (إِنَّ الَّذِینَ عِنْدَ رَبِّکَ لا یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ وَ یُسَبِّحُونَهُ وَ لَهُ یَسْجُدُونَ).

«پایان سوره اعراف»

[شماره صفحه واقعی : 126]

ص: 2765

سوره انفال [8]
اشاره

از سوره های «مدنی» و دارای 75 آیه است

دورنما و فشرده مباحث این سوره

نخست اشاره به بخش مهمی از مسائل مالی اسلام از جمله «انفال» و «غنائم» و «خمس» که پشتوانه مهمی برای «بیت المال» محسوب می گردد، شده است.

سپس مباحث دیگری مانند: صفات و امتیازات مؤمنان واقعی، و داستان جنگ بدر، یعنی نخستین برخورد مسلّحانه مسلمانان با دشمنان.

قسمت قابل ملاحظه ای از احکام جهاد و وظائف مسلمانان در برابر حملات پی گیر دشمن و لزوم آمادگی دائمی برای جهاد، و حکم اسیران و طرز رفتار با آنها جریان هجرت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و داستان آن شب تاریخی (لیله المبیت).

وضع مشرکان و خرافات آنها قبل از اسلام چگونگی ضعف و ناتوانی مسلمانان در آغاز کار و سپس تقویت آنها در پرتو اسلام.

مبارزه و درگیری با منافقان و راه شناخت آنها و بالاخره یک سلسله مسائل اخلاقی و اجتماعی سازنده دیگر.

به همین دلیل در فضیلت تلاوت این سوره در روایتی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم که فرمود: «کسی که سوره «انفال» و «برائت» را در هر ماه بخواند، هرگز روح نفاق در وجود او وارد نخواهد شد و از پیروان حقیقی امیر مؤمنان علی علیه السّلام

[شماره صفحه واقعی : 127]

ص: 2766

خواهد بود و در روز رستاخیز از مائده های بهشتی با آنها بهره می گیرد، تا مردم از حساب خویش فارغ شوند».

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره الأنفال(8): آیه 1
اشاره

(آیه 1)-

شأن نزول

از «ابن عباس» چنین نقل شده که: پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در روز جنگ «بدر» برای تشویق جنگجویان اسلام جوایزی برای آنها تعیین کرد، هنگامی که جنگ «بدر» پایان پذیرفت، جوانان برای گرفتن پاداش افتخارآمیز خود به خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله شتافتند. در این موقع میان دو نفر از انصار مشاجره لفظی پیدا شد و راجع به غنائم جنگ با یکدیگر گفتگو کردند، آیه نازل شد و صریحا غنائم را متعلق به پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله معرفی کرد که هرگونه بخواهد با آن رفتار کند.

تفسیر

آیه پیرامون غنائم جنگی صحبت می کند و به صورت قانون کلی، یک حکم وسیع اسلامی را بیان می دارد، خطاب به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می گوید: «از تو در باره انفال سؤال می کنند» (یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْأَنْفالِ).

«بگو: انفال مخصوص خدا و پیامبر (صلّی اللّه علیه و آله) است» (قُلِ الْأَنْفالُ لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ).

بنابراین «تقوا را پیشه کنید و در میان خود اصلاح کنید و برادرانی را که با هم ستیزه کرده اند آشتی دهید» (فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَصْلِحُوا ذاتَ بَیْنِکُمْ).

«و اطاعت خدا و پیامبرش کنید، اگر ایمان دارید» (وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ).

یعنی، تنها ایمان با سخن نیست، بلکه جلوه گاه ایمان، اطاعت بی قید و شرط در همه مسائل زندگی از فرمان خدا و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است.

انفال چیست؟ مفهوم اصلی انفال نه تنها غنائم جنگی بلکه همه اموالی را که مالک خصوصی ندارد- مثل بیشه زارها، جنگلها، درّه ها و سرزمینهای موات- شامل می شود و تمام این اموال متعلق به خدا و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و قائم مقام اوست، و به تعبیر دیگر متعلق به حکومت اسلامی است و در مسیر منافع عموم مسلمین مصرف می گردد.

[شماره صفحه واقعی : 128]

ص: 2767

نکته دیگر این که در شأن نزول خواندیم در میان بعضی از مسلمانان مشاجره ای در مورد غنائم جنگی واقع شد و برای قطع این مشاجره نخست ریشه آن که مسأله غنیمت بود زده شد و بطور دربست در اختیار پیامبر صلّی اللّه علیه و آله قرار گرفت، سپس دستور اصلاح میان مسلمانان و افرادی که با هم مشاجره کردند، به دیگران داد.

اصولا «اصلاح ذات البین» و ایجاد تفاهم و زدودن کدورتها و دشمنیها و تبدیل آن به صمیمیت و دوستی، یکی از مهمترین برنامه های اسلامی است.

و در تعلیمات اسلامی به اندازه ای به این موضوع اهمیت داده شده که به عنوان یکی از برترین عبادات معرفی گردیده است.

امیر مؤمنان علی علیه السّلام در آخرین وصایایش به هنگامی که در بستر شهادت بود به فرزندانش فرمود: «من از جدّ شما پیامبر صلّی اللّه علیه و آله شنیدم که می فرمود: اصلاح رابطه میان مردم از انواع نماز و روزه مستحب هم برتر است».

سوره الأنفال(8): آیه 2

(آیه 2)- پنج صفت ویژه مؤمنان: در آیه گذشته به تناسب گفتگویی که در امر غنایم میان بعضی از مسلمانان روی داده بود سخن از تقوا و پرهیزکاری و ایمان به میان آمد، برای تکمیل این موضوع به پنج قسمت از صفات برجسته مؤمنان اشاره کرده که سه قسمت آن، جنبه معنوی و باطنی دارد و دو قسمت آن جنبه عملی و خارجی، سه قسمت اول عبارتند از «احساس مسؤولیت» و «تکامل ایمان» و «توکل» و دو قسمت دیگر عبارتند از «ارتباط با خدا» و «ارتباط و پیوند با خلق خدا».

نخست می گوید: «مؤمنان تنها کسانی هستند که هر وقت نام خدا برده شود، دلهای آنها (به خاطر درک عظمت او و احساس مسؤولیت در پیشگاهش) ترسان می گردد» (إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ).

سپس دومین صفت آنها را چنین بیان می کند: آنها همواره در مسیر تکامل پیش می روند و لحظه ای آرام ندارند «و هنگامی که آیات خدا بر آنها خوانده شود بر ایمانشان افزوده می شود» (وَ إِذا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیاتُهُ زادَتْهُمْ إِیماناً).

[شماره صفحه واقعی : 129]

ص: 2768

آنها همچنان مردگان زنده نما در جا نمی زنند و در یک حال رکود و یکنواختی مرگبار نیستند، هر روز که نو می شود فکر و ایمان و صفات آنها هم نو می شود.

سومین صفت بارز آنها این است که: «تنها بر پروردگار خویش تکیه و توکل می کنند» (وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ).

مفهوم توکل خودسازی و بلند نظری و عدم وابستگی به این و آن و ژرف نگری است، استفاده از عالم اسباب جهان طبیعت و حیات، عین توکل بر خداست، زیرا هر تأثیری در این اسباب است به خواست خدا و طبق اراده اوست.

سوره الأنفال(8): آیه 3

(آیه 3)- پس از ذکر این سه قسمت، از صفات روحانی و نفسانی مؤمنان راستین می گوید: آنها در پرتو احساس مسؤولیت و درک عظمت پروردگار و همچنین ایمان فزاینده و بلندنگری توکل، از نظر عمل دارای دو پیوند محکمند، پیوند و رابطه نیرومندی با خدا و پیوند و رابطه نیرومندی با بندگان خدا «آنها کسانی هستند که نماز را (که مظهر رابطه با خداست) برپا می دارند و از آنچه به آنها روزی داده ایم در راه بندگان خدا انفاق می کنند» (الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاهَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ).

تعبیر به «اقامه نماز» (به جای خواندن نماز) اشاره به این است که نه تنها خودشان نماز می خوانند بلکه کاری می کنند که این رابطه محکم با پروردگار همیشه و در همه جا برپا باشد.

سوره الأنفال(8): آیه 4

(آیه 4)- در این آیه موقعیت و مقام والا و پاداشهای فراوان این گونه مؤمنان راستین را بیان می کند، نخست می گوید: «مؤمنان حقیقی تنها آنها هستند» (أُولئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا).

سپس سه پاداش مهم آنها را بیان می کند: «آنها درجات مهمی نزد پروردگارشان دارند» (لَهُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ).

درجاتی که میزان و مقدار آن تعیین نشده، و همین ابهام دلالت بر فوق العادگی آن دارد.

[شماره صفحه واقعی : 130]

ص: 2769

به علاوه آنها «مشمول مغفرت (و رحمت و آمرزش) او خواهند شد» (وَ مَغْفِرَهٌ). «و روزیهای کریم (یعنی مواهب بزرگ و مستمر و همیشگی که نقص و عیبی در آن راه ندارد و حد و حسابی برای آن نیست) در انتظارشان می باشد» (وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ).

سوره الأنفال(8): آیه 5

(آیه 5)- در آیه اول این سوره خواندیم که پاره ای از مسلمانان تازه کار از چگونگی تقسیم غنائم «بدر» تا حدی ناراضی بودند، در این آیه خداوند به آنها می گوید: این تازگی ندارد که چیزی ناخوشایند شما باشد در حالی که صلاحتان در آن است، همان گونه که اصل جنگ بدر که فعلا گفتگو بر سر غنائم آن است برای بعضی ناخوشایند بود و دیدید سر انجام چه نتایج درخشانی برای مسلمانان دربرداشت.

آیه می گوید: این ناخشنودی پاره ای از افراد از طرز تقسیم غنائم بدر «همانند آن است که خداوند تو را به حق از خانه و جایگاهت در مدینه بیرون فرستاد در حالی که بعضی از مؤمنان کراهت داشتند» (کَما أَخْرَجَکَ رَبُّکَ مِنْ بَیْتِکَ بِالْحَقِّ وَ إِنَّ فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ لَکارِهُونَ).

سوره الأنفال(8): آیه 6

(آیه 6)- این گروه ظاهربین و کم حوصله در مسیر راه به سوی بدر «مرتبا با تو مجادله و گفتگو در این فرمان حق داشتند، و با این که این واقعیت را دریافته بودند» که این فرمان خداست، ولی باز دست از اعتراض خویش برنمی داشتند (یُجادِلُونَکَ فِی الْحَقِّ بَعْدَ ما تَبَیَّنَ).

و آنچنان ترس و وحشت سراسر وجود آنها را فراگرفته بود که «گویی به سوی مرگ رانده می شوند و مرگ و نابودی خویش را با چشم خود می بینند» (کَأَنَّما یُساقُونَ إِلَی الْمَوْتِ وَ هُمْ یَنْظُرُونَ).

ولی حوادث بعد نشان داد که آنها چقدر گرفتار اشتباه و ترس و وحشت بی دلیل بودند، و این جنگ چه پیروزیهای درخشانی برای مسلمانان به بار آورده، با دیدن چنین صحنه ای چرا بعد از جنگ بدر، در مورد غنائم زبان به اعتراض می گشایند.

[شماره صفحه واقعی : 131]

ص: 2770

سوره الأنفال(8): آیه 7
اشاره

(آیه 7)- غزوه بدر نخستین درگیری مسلّحانه اسلام و کفر:

چون در آیات گذشته اشاره ای به جنگ بدر شد، قرآن مجید بحث را به جنگ بدر کشانده و فرازهای حساسی از آن را تشریح می کند.

برای روشن شدن تفسیر این آیات و آیات آینده قبلا باید فشرده ای از جریان این جهاد اسلامی را از نظر بگذرانیم، تا ریزه کاریها و اشاراتی که در این آیات هست کاملا روشن گردد.

غزوه بدر از اینجا آغاز شد که «ابو سفیان» بزرگ «مکّه» در رأس یک کاروان نسبتا مهم تجارتی که از چهل نفر با 50 هزار دینار مال التجاره تشکیل می شد از شام به سوی مدینه باز می گشت، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به یاران خود دستور داد آماده حرکت شوند و به طرف این کاروان بزرگ که قسمت مهمی از سرمایه دشمن را با خود حمل می کرد بشتابند و با مصادره کردن این سرمایه، ضربه سختی بر قدرت اقتصادی و در نتیجه بر قدرت نظامی دشمن وارد کنند.

ابو سفیان از یک سو به وسیله دوستان خود در مدینه از این تصمیم پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آگاه شد و از سوی دیگر چون موقعی که این کاروان برای آوردن مال التجاره به سوی شام می رفت نیز مورد چنین تعرض احتمالی قرار گرفته بود، قاصدی را به سرعت به مکّه فرستاد، قاصد در حالی که طبق توصیه ابو سفیان بینی و گوش شتر خود را دریده و خون به طرز هیجان انگیزی از شتر می ریخت و پیراهن خود را از دو طرف پاره کرده و وارونه سوار بر شتر نشسته بود تا توجه همه مردم را به سوی خود جلب کند، وارد مکّه شد، و فریاد برآورد: «ای مردم پیروزمند! کاروان خود را دریابید، کاروان خود را دریابید»! و از آنجا که بسیاری از مردم مکّه در این کاروان سهمی داشتند مردم به سرعت بسیج شدند و حدود 950 نفر مرد جنگی که جمعی از آنها بزرگان و سرشناسان مکّه بودند با هفتصد شتر و یکصد رأس اسب به حرکت درآمدند، و فرماندهی لشکر به عهده «ابو جهل» بود.

پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله با 313 نفر که تقریبا مجموع مسلمانان مبارز اسلام را در آن روز تشکیل می دادند به نزدیکی سرزمین بدر، بین راه مکّه و مدینه رسیده بود که

[شماره صفحه واقعی : 132]

ص: 2771

خبر حرکت سپاه قریش به او رسید.

در این هنگام با یاران خود مشورت کرد که آیا به تعقیب کاروان ابو سفیان و مصادره اموال کاروان بپردازد و یا برای مقابله با سپاه آماده شود جمعی مقابله با سپاه دشمن را ترجیح دادند ولی گروهی از این کار اکراه داشتند، ولی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نظر گروه اول را پسندید، و دستور داد آماده حمله به سپاه دشمن شوند.

از طرفی جمعی از مسلمانان در وحشت و ترس فرو رفته بودند، و اصرار داشتند که مبارزه با این گروه عظیم که هیچ گونه موازنه ای با آنها ندارد صلاح نیست، ولی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با این وعده الهی آنها را دلگرم ساخت و گفت: «خداوند به من وعده داده که بر یکی از دو گروه پیروز خواهید شد، یا بر کاروان قریش یا بر لشکرشان، و وعده خداوند تخلف ناپذیر است».

سپس به مسلمانان دستور داد که در کنار چاه بدر فرود آیند.

در این گیر و دار ابو سفیان توانست خود را با قافله از منطقه خطر رهایی بخشد، و از طریق ساحل دریا (دریای احمر) از بیراهه به سوی مکّه با عجله بشتابد، و به وسیله قاصدی به لشکر پیغام فرستاد که خدا کاروان شما را رهایی بخشید، من فکر می کنم مبارزه با محمد در این شرایط لزوم ندارد ولی رئیس لشکر ابو جهل به بتهای بزرگ «لات» و «عزّی» قسم یاد کرد که ما نه تنها با آنها مبارزه می کنیم بلکه تا داخل مدینه آنها را تعقیب خواهیم کرد.

سر انجام لشکر قریش نیز وارد سرزمین بدر شد، و غلامان خود را برای آوردن آب به سوی چاه فرستادند، یاران پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آنها را گرفته و برای بازجویی به خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آوردند، حضرت از آنها پرسید شما کیستید؟ گفتند: غلامان قریشیم، فرمود: تعداد لشکر چند نفر است، گفتند: اطلاعی از این موضوع نداریم.

فرمود: هر روز چند شتر برای غذا می کشند، گفتند: نه تا ده شتر.

فرمود: جمعیت آنها از نهصد تا هزار نفر است (هر شتر خوراک یکصد مرد جنگی).

محیط، محیط رعب آور و به راستی وحشتناکی بود، لشکر قریش که با ساز

[شماره صفحه واقعی : 133]

ص: 2772

و برگ جنگی فراوان و نیرو و غذای کافی و حتی زنان خواننده و نوازنده برای تهییج یا سرگرمی لشکر قدم به میدان گذارده بودند، خود را با حریفی رو برو می دیدند که باورشان نمی آمد، با آن شرایط قدم به میدان جنگ بگذارند.

مشکل دیگری که جنگجویان از آن وحشت داشتند، وضع میدان بدر بود که از شنهای نرم که پاها در آن فرو می رفت پوشیده بود، در آن شب باران جالبی بارید، هم توانستند با آب آن وضو بسازند، خود را شستشو و صفا دهند و هم زمین زیر پای آنها سفت و محکم شد، و عجب این که این رگبار در سمت دشمن بطور شدید بود که آنها را ناراحت ساخت.

خبر تازه ای که به وسیله گزارشگران مخفی لشکر اسلام دریافت شد و بسرعت در میان مسلمانان انعکاس یافت این بود که آنها گزارش دادند، که لشکر قریش با آن همه امکانات، سخت بیمناکند گویی خداوند لشکری از وحشت در سرزمین قلب آنها فرو ریخته است.

فردا صبح لشکر کوچک اسلام با روحیه ای نیرومند در برابر دشمن صف کشیدند. قبلا پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به آنها پیشنهاد صلح کرد تا عذر و بهانه ای باقی نماند.

بعضی از سران قریش نیز مایل بودند صلح کنند، ولی باز ابو جهل مانع شد.

سر انجام آتش جنگ شعله ور گردید «حمزه» عموی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و «علی» علیه السّلام که جوانترین افراد لشکر بودند و جمعی دیگر از جنگجویان شجاع اسلام در جنگهای تن به تن که سنّت آن روز بود، ضربات شدیدی بر پیکر حریفان خود زدند و آنها را از پای درآوردند.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دست به سوی آسمان برداشت و عرض کرد: یا ربّ ان تهلک هذه العصابه، لم تعبد: «اگر این گروه کشته شوند کسی تو را پرستش نخواهد کرد».

باد بشدت به سوی لشکر قریش می وزید و مسلمانان پشت به باد به آنها حمله می کردند.

در نتیجه هفتاد نفر از سپاه دشمن که ابو جهل در میان آنها بود، کشته شدند و در میان خاک و خون غلتیدند و 70 نفر به دست مسلمانان اسیر گشتند. ولی

[شماره صفحه واقعی : 134]

ص: 2773

مسلمانان تعداد کمی کشته بیشتر نداشتند و به این ترتیب نخستین پیکار مسلحانه مسلمانان با دشمن نیرومندشان با پیروزی غیر منتظره ای پایان گرفت.

اکنون باز گردیم به تفسیر آیه

در این آیه نخست اشاره به وعده پیروزی اجمالی خداوند در جریان جنگ بدر شده، و می گوید: «به یاد بیاورید هنگامی را که خداوند به شما وعده داد که یکی از دو گروه (کاروان تجاری قریش یا لشکر آنها) در اختیار شما قرار خواهد گرفت» (وَ إِذْ یَعِدُکُمُ اللَّهُ إِحْدَی الطَّائِفَتَیْنِ أَنَّها لَکُمْ).

اما شما برای پرهیز از دردسرهای جنگ و تلفات و ناراحتیهای ناشی از آن «دوست می داشتید کاروان در اختیارتان قرار بگیرد، نه لشکر قریش» (وَ تَوَدُّونَ أَنَّ غَیْرَ ذاتِ الشَّوْکَهِ تَکُونُ لَکُمْ).

یعنی، گروهی از شما روی حس راحت طلبی یا علاقه به منافع مادی، ترجیح می دادند که با مال التجاره دشمن رو برو شوند، نه با سربازان مسلح، در حالی که پایان جنگ نشان داد، صلاح و مصلحت قطعی آنها در این بود که قدرت نظامی دشمن را درهم بکوبند، تا راه برای پیروزیهای بزرگ آینده هموار گردد.

لذا به دنبال آن می گوید: «خدا می خواهد به این وسیله حق را با کلمات خود تثبیت کند (و آیین اسلام را تقویت نماید) و ریشه کافران را قطع کند» (وَ یُرِیدُ اللَّهُ أَنْ یُحِقَّ الْحَقَّ بِکَلِماتِهِ وَ یَقْطَعَ دابِرَ الْکافِرِینَ).

این تنها درسی برای مسلمان آن روز نبود، بلکه مسلمانان امروز نیز باید از این تعلیم آسمانی الهام بگیرند، هرگز به خاطر مشکلات و ناراحتیها و زحمات طاقت فرسا از برنامه های اصولی چشم نپوشند و به سراغ برنامه های غیر اصولی و ساده و کم زحمت نروند.

سوره الأنفال(8): آیه 8

(آیه 8)- در این آیه باز هم بطور آشکارتر پرده از روی مطلب بر می دارد که هدف اصلی این برنامه (درگیری مسلمانان با لشکر دشمن در میدان بدر) این بود که حق (یعنی توحید و اسلام و عدالت و آزادی بشر از چنگال خرافات و اسارتها و مظالم) تثبیت و جای گیر شود و باطل (یعنی شرک و کفر و بی ایمانی و ظلم

[شماره صفحه واقعی : 135]

ص: 2774

و فساد) ابطال گردد و از میان برود، هر چند مجرمان کراهت داشته باشند» (لِیُحِقَّ الْحَقَّ وَ یُبْطِلَ الْباطِلَ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ).

سوره الأنفال(8): آیه 9

(آیه 9)- درسهای آموزنده در میدان بدر: نخست به یاری فرشتگان اشاره کرده، می گوید: «به خاطر بیاورید زمانی را که (از شدت وحشت و اضطراب که از کثرت نفرات دشمن و فزونی تجهیزات جنگی آنها برای شما پیش آمده بود) به خدا پناه بردید و دست حاجت به سوی او دراز کردید و از وی تقاضای کمک نمودید» (إِذْ تَسْتَغِیثُونَ رَبَّکُمْ).

در پاره ای از روایات آمده که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نیز با مسلمانها در استغاثه و یاری طلبیدن از خداوند هم صدا بود، دست خود را به سوی آسمان بلند کرده بود و عرضه می داشت: اللّهمّ انجزلی ما وعدتنی، اللّهمّ ان تهلک هذه العصابه لا تعبد فی الارض: «خداوندا! وعده ای را که به من داده ای تحقق بخش، پروردگارا! اگر این گروه مؤمنان نابود شوند پرستش تو از زمین برچیده خواهد شد» و آن قدر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به این استغاثه و دعا ادامه داد که عبا از دوشش بر زمین افتاد.

در این هنگام «خداوند تقاضای شما را پذیرفت و فرمود: من شما را با یک هزار نفر از فرشتگان که پشت سر هم فرود می آیند، کمک و یاری می کنم» (فَاسْتَجابَ لَکُمْ أَنِّی مُمِدُّکُمْ بِأَلْفٍ مِنَ الْمَلائِکَهِ مُرْدِفِینَ).

سوره الأنفال(8): آیه 10

(آیه 10)- سپس برای این که کسی خیال نکند پیروزی به دست فرشتگان و مانند آنهاست، می گوید: «خداوند این کار را قرار نداد مگر برای بشارت و اطمینان قلب شما» (وَ ما جَعَلَهُ اللَّهُ إِلَّا بُشْری وَ لِتَطْمَئِنَّ بِهِ قُلُوبُکُمْ).

«و گر نه پیروزی جز از ناحیه خداوند نیست» و مافوق همه این اسباب ظاهری و باطنی اراده و مشیت اوست (وَ مَا النَّصْرُ إِلَّا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ).

زیرا هیچ کس نمی تواند در برابر اراده او ایستادگی کند و یاری خود را جز در مورد افراد شایسته قرار نخواهد داد «چرا که خداوند توانا و حکیم است» (إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ).

سوره الأنفال(8): آیه 11

(آیه 11)- سپس دومین نعمت خود را به مؤمنان یادآور می شود، می گوید:

[شماره صفحه واقعی : 136]

ص: 2775

«به خاطر بیاورید هنگامی را که شما را در خواب سبکی فرو برد که مایه آرامش و امنیت روح و جسم شما از ناحیه خداوند گردید» (إِذْ یُغَشِّیکُمُ النُّعاسَ أَمَنَهً مِنْهُ).

و به این ترتیب مسلمانان در آن شب پراضطراب، از این نعمت بزرگی که فردای آن روز در میدان مبارزه به آنها کمک فراوانی کرد بهره گرفتند.

سومین موهبتی را که در آن میدان به شما ارزانی داشت این بود «که آبی از آسمان برای شما فرو فرستاد» (وَ یُنَزِّلُ عَلَیْکُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً).

«تا به وسیله آن شما را پاک و پاکیزه کند و پلیدی شیطان را از شما دور سازد» (لِیُطَهِّرَکُمْ بِهِ وَ یُذْهِبَ عَنْکُمْ رِجْزَ الشَّیْطانِ).

به علاوه «خدا می خواست با این نعمت دلهای شما را محکم دارد» (وَ لِیَرْبِطَ عَلی قُلُوبِکُمْ). و نیز «می خواست (در آن شن زار که پای شما فرو می رفت، و لغزنده بود) به وسیله ریزش باران گامهای شما را محکم کند» (وَ یُثَبِّتَ بِهِ الْأَقْدامَ).

سوره الأنفال(8): آیه 12

(آیه 12)- دیگر از نعمتهای پروردگار بر مجاهدان جنگ بدر، ترس و وحشتی بود که در دل دشمنان افکند و روحیه آنها را سخت متزلزل ساخت در این باره می فرماید: «به خاطر بیاور هنگامی را که پروردگار تو به فرشتگان وحی فرستاد، من با شما هستم و شما افراد با ایمان را تقویت کنید و ثابت قدم بدارید» (إِذْ یُوحِی رَبُّکَ إِلَی الْمَلائِکَهِ أَنِّی مَعَکُمْ فَثَبِّتُوا الَّذِینَ آمَنُوا).

«و به زودی در دلهای کافران ترس و وحشت می افکنم» (سَأُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُوا الرُّعْبَ).

و این راستی عجیب بود که ارتش نیرومند قریش در برابر سپاه کوچک مسلمانان آنچنان روحیه خود را باخته بود که جمعی از درگیر شدن با مسلمانان بسیار وحشت داشتند.

سپس فرمانی را که در میدان بدر به وسیله پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به مسلمانان داده بود، به یاد آنها می آورد، و آن این بود که هنگام نبرد با مشرکان از ضربه های غیر کاری بپرهیزید و نیروی خود را در آن صرف نکنید، بلکه ضربه های کاری بر پیکر دشمن فرود آرید «ضربه بر بالاتر از گردن، (بر مغزها و سرهای آنها) فرود آرید» (فَاضْرِبُوا

[شماره صفحه واقعی : 137]

ص: 2776

فَوْقَ الْأَعْناقِ)

.«و دست و پای آنها را از کار بیندازید» (وَ اضْرِبُوا مِنْهُمْ کُلَّ بَنانٍ).

سوره الأنفال(8): آیه 13

(آیه 13)- بعد از همه گفتگوها برای این که کسی این فرمانهای شدید و دستورات قاطع و کوبنده را بر خلاف آیین جوانمردی و رحم و انصاف تصور نکند، می فرماید: اینها استحقاق چنین چیزی را دارند «زیرا آنان از در عداوت و دشمنی و عصیان و گردنکشی در برابر خدا و پیامبرش درآمدند»لِکَ بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ)

.گفته می شود، «و هر کس از در مخالفت و دشمنی با خدا و پیامبرش درآید (گرفتار مجازات دردناک در دنیا و آخرت خواهد شد) زیرا خداوند (همان گونه که رحمتش وسیع و بی انتهاست) مجازاتش شدید و دردناک است»َ مَنْ یُشاقِقِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ)

سوره الأنفال(8): آیه 14

(آیه 14)- سپس برای تأکید این موضوع می گوید: «این مجازات دنیا را بچشید (مجازات ضربه های سخت در میدان جنگ و کشته شدن و اسارت و شکست و ناکامی و در انتظار مجازات سرای دیگر باشید) زیرا عذاب آتش در انتظار کافران است» (ذلِکُمْ فَذُوقُوهُ وَ أَنَّ لِلْکافِرِینَ عَذابَ النَّارِ).

سوره الأنفال(8): آیه 15

(آیه 15)- فرار از جهاد ممنوع! این آیه روی سخن را به مؤمنان کرده و یک دستور کلّی جنگی را به آنها توصیه و تأکید می کند، می گوید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! هنگامی که با کافران در میدان جهاد رو برو شدید به آنها پشت مکنید و فرار اختیار ننمایید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا زَحْفاً فَلا تُوَلُّوهُمُ الْأَدْبارَ).

سوره الأنفال(8): آیه 16

(آیه 16)- اصولا فرار از جنگ یکی از بزرگترین گناهان در اسلام محسوب می شود به همین جهت در این آیه مجازات دردناک فرار کنندگان از میدان جهاد را با ذکر استثناهای آن شرح می دهد، می فرماید: «هر کس که به هنگام مبارزه با دشمن پشت به آنها کند (مگر در صورتی که هدف کناره گیری از میدان برای انتخاب یک روش جنگی بوده باشد و یا به قصد پیوستن به گروهی از مسلمانان و حمله

[شماره صفحه واقعی : 138]

ص: 2777

مجدّد) چنین کسی گرفتار غضب پروردگار خواهد شد» (وَ مَنْ یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلی فِئَهٍ فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ).

همان گونه که مشاهده می کنیم در این آیه دو صورت از مسأله فرار، استثناء شده که در ظاهر شکل فرار دارد اما در باطن شکل مبارزه و جهاد.

و در پایان آیه می فرماید: نه تنها فرارکنندگان گرفتار خشم خدا می شوند، بلکه «جایگاه آنها دوزخ و چه بد جایگاهی است» (وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ).

در میان امتیازات فراوانی که علی علیه السّلام داشت و گاهی خودش به عنوان سرمشق برای دیگران به آن اشاره می کند همین مسأله عدم فرار از میدان جهاد است آنجا که می فرماید: «فانّی لم افرّ من الزّحف قطّ و لم یبارزنی احد الّا سقیت الارض من دمه»!: «من هیچ گاه از برابر انبوه دشمن فرار نکردم (با این که در طول عمرم در میدانهای زیاد شرکت جستم) و هیچ کس در میدان جنگ با من رو برو نشد مگر این که زمین را از خونش سیراب کردم».

سوره الأنفال(8): آیه 17

(آیه 17)- سپس برای این که مسلمانان از پیروزی بدر مغرور نشوند و تنها بر نیروی جسمانی خودشان تکیه نکنند بلکه همواره دل و جان خود را به یاد خدا و مددهای او گرم و روشن نگاه دارند می گوید: «این شما نبودید که دشمنان را در میدان بدر کشتید بلکه خداوند آنها را به قتل رساند» (فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَ لکِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ).

«و تو ای پیامبر! نیز خاک و ریگ در صورت آنها نپاشیدی بلکه خدا پاشید» (وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ رَمی ).

در دنباله آیه اشاره به نکته مهم دیگری می کند و آن این که: میدان بدر یک میدان آزمایش برای مسلمانان بود «و خدا می خواست مؤمنان را از سوی خود به وسیله این پیروزی امتحان خوبی کند» (وَ لِیُبْلِیَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْهُ بَلاءً حَسَناً).

و با این جمله آیه را تمام می کند که «خداوند هم شنوا و هم داناست» (إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ).

یعنی خدا صدای استغاثه پیامبر و مؤمنان را شنید و از صدق نیّت و اخلاص آنها آگاه و با خبر بود، و به همین دلیل همگی را مشمول لطف قرار داد و بر دشمن

[شماره صفحه واقعی : 139]

ص: 2778

پیروز ساخت، و در آینده نیز خدا بر طبق نیّات و میزان اخلاص و اندازه پایمردی و استقامت مسلمانان با آنها رفتار خواهد کرد.

سوره الأنفال(8): آیه 18

(آیه 18)- در این آیه برای تأکید و تعمیم این موضوع می فرماید: «سرنوشت مؤمنان و کافران و عاقبت کارشان همان بود که شنیدید» (ذلِکُمْ).

سپس به عنوان ذکر علت می گوید: «خداوند نقشه های کافران را (در برابر مؤمنان) ضعیف و سست می کند» تا نتوانند آسیبی به آنها و برنامه هایشان برسانند (وَ أَنَّ اللَّهَ مُوهِنُ کَیْدِ الْکافِرِینَ).

سوره الأنفال(8): آیه 19

(آیه 19)- بعد از پایان جنگ بدر آیه نازل شد و به مؤمنان چنین گفت: «اگر شما فتح و پیروزی می خواهید، پیروزی به سراغ شما آمد و اگر (از مخالفت) خودداری کنید، برای شما بهتر است و اگر بازگردید، ما هم باز خواهیم گشت» (إِنْ تَسْتَفْتِحُوا فَقَدْ جاءَکُمُ الْفَتْحُ وَ إِنْ تَنْتَهُوا فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ إِنْ تَعُودُوا نَعُدْ).

«و جمعیت شما هر چند زیاد باشد، شما را (از یاری خدا) بی نیاز نخواهد کرد و خداوند با مؤمنان است»! (وَ لَنْ تُغْنِیَ عَنْکُمْ فِئَتُکُمْ شَیْئاً وَ لَوْ کَثُرَتْ وَ أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُؤْمِنِینَ).

بنابراین که مخاطب در آیه مؤمنان باشند تفسیر آیه چنین است:

بعد از جنگ بدر- چنانکه دیدیم- میان بعضی از مسلمانان ضعیف الایمان بر سر تقسیم غنائم جنگی گفتگو واقع شد آیات آغاز سوره نازل گردید و آنها را توبیخ کرد و غنایم را دربست در اختیار پیامبر گذارد، و او هم بطور مساوی در میان مسلمانان تقسیم کرد سپس برای تعلیم و تربیت مؤمنان، حوادث جنگ بدر را به یاد آنها آورد که چگونه خداوند آنها را در برابر یک گروه نیرومند پیروز کرد.

این آیه نیز همان مطلب را دنبال می کند که اگر شما مسلمانان از خداوند تقاضای فتح و پیروزی کردید خدا دعای شما را مستجاب کرد و پیروز شدید.

و اگر از اعتراض و گفتگو در برابر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله خودداری کنید به سود شماست.

و اگر به همان روش اعتراض آمیز خود باز گردید ما هم باز می گردیم و شما را در چنگال دشمن تنها رها می سازیم، و جمعیت شما هر چند زیاد هم باشد بدون

[شماره صفحه واقعی : 140]

ص: 2779

یاری خدا کاری از پیش نخواهید برد و خداوند با مؤمنان راستین و مطیع فرمان او و پیامبرش می باشد.

سوره الأنفال(8): آیه 20

(آیه 20)- شنوندگان ناشنوا! این آیه در زمینه دعوت مسلمانان به اطاعت کامل از پیامبر اسلام در جنگ و صلح و در همه برنامه ها چنین می گوید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! اطاعت خدا و پیامبرش کنید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ).

و باز برای تأکید اضافه می کند: «هیچ گاه از اطاعت فرمان او روی گردان نشوید در حالی که سخنان او و اوامر و نواهیش را می شنوید» (وَ لا تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ أَنْتُمْ تَسْمَعُونَ).

لحن آیه نشان می دهد که بعضی از مؤمنان از وظیفه خود در این زمینه کوتاهی کرده بودند.

سوره الأنفال(8): آیه 21

(آیه 21)- در این آیه بار دیگر روی همین مسأله تکیه کرده، می گوید:

«همانند کسانی نباشید که می گفتند شنیدیم ولی در حقیقت نمی شنیدند» (وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ قالُوا سَمِعْنا وَ هُمْ لا یَسْمَعُونَ).

سوره الأنفال(8): آیه 22

(آیه 22)- از آنجا که گفتار بدون عمل و شنیدن بدون ترتیب اثر یکی از بزرگترین بلاهای جوامع انسانی و سر چشمه انواع بدبختیهاست بار دیگر در این آیه روی همین مسأله تکیه کرده و با بیان زیبای دیگر بحث را ادامه داده، می گوید:

«بدترین جنبندگان نزد خدا افرادی هستند که نه گوش شنوا دارند و نه زبان گویا، و نه عقل و درک، کر و لال و بی عقلند» (إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ).

از آنجا که قرآن کتاب عمل است نه یک کتاب تشریفاتی همه جا روی نتایج تکیه می کند، در این آیه نیز کسانی که ظاهرا گوشهای سالم دارند ولی در مسیر شنیدن آیات خدا و سخنان حق و برنامه های سعادت بخش نیستند، آنها را فاقد گوش می داند و کسانی که زبان سالمی دارند امّا مهر سکوت بر لب زده نه دفاعی از حق می کنند و نه مبارزه ای با ظلم و فساد نه ارشاد جاهل و نه امر به معروف و نه

[شماره صفحه واقعی : 141]

ص: 2780

نهی از منکر و نه دعوت به راه حق بلکه این نعمت بزرگ خدا را در مسیر بیهوده گویی یا تملق و چاپلوسی در برابر صاحبان زر و زور و یا تحریف حق و تقویت باطل به کار می گیرند همچون افراد لال و گنگ می داند و آنان که از نعمت هوش و عقل بهره مندند اما درست نمی اندیشند همچون دیوانگان می شمرد!

سوره الأنفال(8): آیه 23

(آیه 23)- در روایات آمده است که جمعی از بت پرستان لجوج نزد پیامبر آمده، گفتند: اگر جدّ بزرگ ما «قصیّ بن کلاب» را زنده کنی و گواهی به نبوت تو دهد ما همگی تسلیم خواهیم شد- آیه نازل شد و به آنها پاسخ داد.

آیه می گوید: خداوند هیچ گونه مضایقه در دعوت آنها به سوی حق ندارد اگر آنها آمادگی می داشتند و «خدا از این نظر خیر و نیکی در آنها می دید حرف حق را به هر صورت بود به گوش آنها می رسانید» (وَ لَوْ عَلِمَ اللَّهُ فِیهِمْ خَیْراً لَأَسْمَعَهُمْ). ولی آنها دروغ می گویند و بهانه می گیرند و هدفشان شانه خالی کردن از زیر بار حقّ است.

«و اگر با این حال (خداوند خواسته آنها را بپذیرد و) سخنان حق را بیش از این به گوش آنها بخواند (و یا جدّشان قصیّ بن کلاب را زنده کند و گواهی او را بشنوند) باز رو گردان می شوند و اعراض می کنند» (وَ لَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ).

این جمله ها در باره کسانی است که بارها سخنان حق را شنیده اند و آیات روح پرور قرآن به گوش آنها رسیده و محتوای عالی آن را فهمیده اند ولی باز بر اثر تعصّب و لجاجت در مقام انکار بر آمدند.

این آیه جواب دندان شکنی است برای پیروان مکتب جبر، و نشان می دهد که سر چشمه همه سعادتها از خود انسان شروع می شود.

سوره الأنفال(8): آیه 24

(آیه 24)- دعوت به سوی حیات و زندگی: در تعقیب آیات گذشته که مسلمانان را به علم و عمل و اطاعت و تسلیم دعوت می کرد در اینجا همان هدف از راه دیگری دنبال می شود.

نخست می گوید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! اجابت کنید دعوت خدا و پیامبر را به هنگامی که شما را به چیزی می خواند که شما را زنده می کند» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاکُمْ لِما یُحْیِیکُمْ).

[شماره صفحه واقعی : 142]

ص: 2781

آیه فوق با صراحت می گوید که دعوت اسلام، دعوت به سوی حیات و زندگی در تمام زمینه هاست و مردم عصر جاهلیت تنها از حیات مادی و حیوانی برخوردار بودند.

سپس می گوید: «و بدانید که خداوند میان انسان و قلب او حائل می شود، و این که همه شما نزد او در قیامت اجتماع خواهید کرد» (وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ وَ أَنَّهُ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ).

خداوند در همه جا حاضر و ناظر و به همه موجودات احاطه دارد، در عین این که با موجودات این جهان یکی نیست از آنها جدا و بیگانه هم نمی باشد، مرگ و حیات، علم و قدرت، آرامش و امنیّت، توفیق و سعادت همه در دست او و به قدرت اوست و به همین دلیل انسان نه چیزی را می تواند از او مکتوم دارد و نه کاری را بی توفیق او انجام دهد و نه سزاوار است به غیر او روی آورد و از غیر او تقاضا کند، چرا که او مالک همه چیز و محیط به تمام وجود انسان است!

سوره الأنفال(8): آیه 25

(آیه 25)- سپس اشاره به عواقب شوم عدم پذیرش دعوت حیات بخش خدا و پیامبر می کند و می گوید: «از فتنه ای بپرهیزید که تنها دامن ستمکاران شما را نمی گیرد» بلکه همه را فرا خواهد گرفت (وَ اتَّقُوا فِتْنَهً لا تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّهً).

در آیه مورد بحث «فتنه» به معنای بلاها و مصائب اجتماعی است که دامن همه را می گیرد، و مفهوم آن این است: افراد جامعه نه تنها موظفند وظایف خود را انجام دهند بلکه موظفند دیگران را هم به انجام وظیفه وا دارند زیرا اختلاف و پراکندگی و ناهماهنگی در مسائل اجتماعی موجب شکست برنامه ها خواهد شد و دود آن در چشم همه می رود.

در پایان آیه با زبان تهدیدآمیز می گوید: «بدانید خداوند مجازاتش شدید است» (وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ).

سوره الأنفال(8): آیه 26

(آیه 26)- بار دیگر قرآن دست مسلمانان را گرفته و به گذشته تاریخشان باز می گرداند و به آنها حالی می کند که در چه پایه ای بودید و اکنون در چه مرحله ای

[شماره صفحه واقعی : 143]

ص: 2782

قرار دارید تا درسی را که در آیات قبل به آنها آموخت به خوبی درک کنند.

می گوید: «به خاطر بیاورید آن زمان را که شما گروهی کوچک و ناتوان بودید و در چنگال دشمنان گرفتار، و آنها شما را به ضعف و ناتوانی کشانده بودند»! (وَ اذْکُرُوا إِذْ أَنْتُمْ قَلِیلٌ مُسْتَضْعَفُونَ فِی الْأَرْضِ).

«آن چنان که می ترسیدید مشرکان و مخالفان شما را بسرعت بربایند» (تَخافُونَ أَنْ یَتَخَطَّفَکُمُ النَّاسُ).

این تعبیر، نهایت ضعف و کمی نفرات مسلمانان را در مکّه قبل از هجرت در برابر مشرکان نیرومند و یا بعد از هجرت در مقابل قدرتهای بزرگ آن روز همانند ایران و روم آشکار می سازد.

«ولی خداوند شما را پناه داد» (فَآواکُمْ).

«و با یاری خود شما را تقویت کرد» (وَ أَیَّدَکُمْ بِنَصْرِهِ).

«و از روزیهای پاکیزه شما را بهره مند ساخت» (وَ رَزَقَکُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ).

«شاید شکر نعمت او را به جا آرید» (لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ).

سوره الأنفال(8): آیه 27
اشاره

(آیه 27)-

شأن نزول

نقل شد، که پیامبر دستور داد یهود «بنی قریظه» را محاصره کنند این محاصره 21 شب ادامه یافت لذا ناچار شدند پیشنهاد صلحی همانند صلحی که برادرانشان از طائفه «بنی نضیر» کرده بودند بکنند به این ترتیب که از سرزمین مدینه کوچ کرده و به سوی شام بروند.

پیامبر از این پیشنهاد امتناع کرد و فرمود: تنها باید حکمیّت «سعد بن معاذ» را بپذیرید آنها تقاضا کردند که پیامبر «ابو لبابه» را نزد آنها بفرستد و «ابو لبابه» با آنها سابقه دوستی داشت و خانواده و فرزندان و اموالش نزد آنها بود.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله ابو لبابه را نزد آنها فرستاد آنها با «ابو لبابه» مشورت کردند که آیا صلاح است حکمیت «سعد بن معاذ» را بپذیرند؟ ابو لبابه اشاره به گلوی خود کرد یعنی اگر بپذیرید کشته خواهید شد.

پیک وحی خدا جبرئیل این موضوع را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله خبر داد.

ابو لبابه می گوید: هنوز گام برنداشته بودم متوجه شدم که من به خدا و پیامبر

[شماره صفحه واقعی : 144]

ص: 2783

خیانت کردم- این آیه و آیه بعد در باره او نازل شد.

در این هنگام «ابو لبابه» سخت پریشان گشت بطوری که خود را با طنابی به یکی از ستونهای مسجد پیامبر بست. هفت شبانه روز گذشت نه غذا خورد و نه آب نوشید آن چنان که بی هوش به روی زمین افتاد خداوند توبه او را پذیرفت.

تفسیر

نخست خداوند روی سخن را به مؤمنان کرده و می گوید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! به خدا و پیامبر خیانت نکنید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَخُونُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ).

خیانت به خدا و پیامبر آن است که اسرار نظامی مسلمانان را در اختیار دیگران بگذارند، و یا دشمنان را در مبارزه خود تقویت کنند.

سپس می گوید: «در امانات خود نیز خیانت نکنید در حالی که می دانید» این کار گناه بزرگی است! (وَ تَخُونُوا أَماناتِکُمْ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ).

«خیانت» به معنای خودداری از پرداخت حقّی است که انسان پرداختن آن را تعهد کرده و امانت گرچه معمولا به امانتهای مالی گفته می شود ولی در منطق قرآن مفهوم وسیعی دارد که تمام شؤون زندگی اجتماعی و سیاسی و اخلاقی را در برمی گیرد.

سوره الأنفال(8): آیه 28

(آیه 28)- در این آیه به مسلمانان هشدار می دهد که مواظب باشند علاقه به امور مادی و منافع زود گذر شخصی پرده بر چشم و گوش آنها نیفکند و مرتکب خیانتهایی که سرنوشت جامعه آنها را به خطر می افکند نشوند، می گوید: «و بدانید اموال و اولاد شما وسیله آزمایش و امتحان شما هستند» (وَ اعْلَمُوا أَنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَهٌ).

باید اگر یک روز لغزشی از ما سر زد «ابو لبابه» وار در مقام جبران لغزش برآییم و حتی اموالی که سبب چنین لغزشی شده است در این راه قربانی کنیم.

و در پایان آیه به آنها که از این دو میدان امتحان پیروز بیرون می آیند بشارت می دهد که: بدانید «پاداش بزرگ نزد پروردگار است» (وَ أَنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ)

.هر قدر عشق به فرزند بزرگ جلوه کند، و هر اندازه اموالی که مورد نظر

[شماره صفحه واقعی : 145]

ص: 2784

است زیاد و مهم و جالب باشد، باز اجر و پاداش پروردگار از آنها برتر و عالی تر و بزرگتر است.

سوره الأنفال(8): آیه 29

(آیه 29)- ایمان و روشن بینی: در آیات گذشته یک سلسله دستورات حیات بخش که ضامن سعادت مادی و معنوی بود بیان شد ولی به کار بستن آنها جز در سایه تقوا میسّر نیست، لذا در این آیه به چهار نتیجه و ثمره برای تقوا و پرهیزکاری اشاره شده است، نخست می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! اگر تقوا پیشه کنید و از مخالفت فرمان خدا بپرهیزید به شما نورانیت و روشن بینی خاصی می بخشد که بتوانید حق را از باطل به خوبی تشخیص دهید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً).

لذا در حالات مردان و زنان پرهیزکار روشن بینی هایی مشاهده می کنیم که هرگز از طریق علم و دانش معمولی قابل درک نیست، آنها بسیاری از حوادث را که در لابلای آشوبهای اجتماعی ریشه آن ناشناخته است به خوبی می شناسند و چهره های منفور دشمنان حق را از پشت هزاران پرده فریبنده می بینند.

از سوی دیگر به کار افتادن نیروها و انرژیها و هدر رفتن این سرمایه ها در راه گناه موجب می شود که مردم از نظر درک و اطلاع، در سطحی پایین قرار گیرند و افکار منحطی داشته باشند هر چند در صنایع و زندگی مادی پیشروی کنند.

سپس می گوید: علاوه بر تشخیص حق از باطل نتیجه پرهیزکاری این است که «خداوند گناهان شما را می پوشاند و آثار آن را از وجود شما برمی دارد» (وَ یُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ).

به علاوه «شما را مشمول آمرزش خود قرار می دهد» (وَ یَغْفِرْ لَکُمْ).

و پاداشهای فراوان دیگری در انتظار شماست که جز خدا نمی داند زیرا «خداوند صاحب فضل و بخشش عظیم است» (وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ).

این چهار اثر، میوه های درخت تقوا و پرهیزکاری هستند و وجود رابطه طبیعی در میان تقوا و پاره ای از این آثار مانعی از آن نمی شود که همه آنها را به خدا

[شماره صفحه واقعی : 146]

ص: 2785

نسبت بدهیم.

«تکفیر سیئات» اشاره به آثار روانی و اجتماعی گناهان دارد که در پرتو تقوا و پرهیزکاری از میان می رود، و «غفران» اشاره به مسأله عفو و بخشش خداوند و رهایی از مجازات است.

سوره الأنفال(8): آیه 30
اشاره

(آیه 30)

شأن نزول

گروهی از قریش و اشراف مکّه از قبایل مختلف در «دار الندوه» (محل انعقاد جلسات مشورتی بزرگان مکّه) اجتماع کردند تا در باره خطری که از ناحیه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آنها را تهدید می کرد بیندیشند.

(می گویند) در اثناء راه پیرمرد خوش ظاهری به آنها برخورد کرد که در واقع همان شیطان بود (یا انسانی که دارای روح و فکر شیطانی) از او پرسیدند کیستی؟ گفت: پیرمردی از اهل نجد هستم خواستم خیرخواهی خود را از شما دریغ ندارم.

گفتند: بسیار خوب داخل شو! او هم همراه آنها به دار الندوه وارد شد.

یکی از حاضران رو به جمعیت کرد و گفت: در باره این مرد (اشاره به پیامبر اسلام) باید فکری کنید، زیرا به خدا سوگند بیم آن می رود که بر شما پیروز گردد. یکی پیشنهاد کرد او را «حبس» کنید تا در زندان جان بدهد ....

پیر مرد نجدی این نظر را ردّ کرد.

دیگری گفت: او را از میان خود بیرون کنید تا از دست او راحت شوید.

پیرمرد نجدی گفت: به خدا سوگند این هم عقیده درستی نیست.

«ابو جهل» گفت: من عقیده ای دارم که غیر از آن را صحیح نمی دانم! گفتند: چه عقیده ای؟ گفت: از هر قبیله ای جوانی شجاع و شمشیر زن را انتخاب می کنیم و به دست هر یک شمشیر برنده ای می دهیم تا در فرصتی مناسب دسته جمعی به او حمله کنند.

پیرمرد نجدی (با خوشحالی) گفت: به خدا رأی صحیح همین است و این پیشنهاد به اتفاق عموم پذیرفته شد.

جبرئیل فرود آمد و به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور داد که شب را در بستر خویش نخوابد.

[شماره صفحه واقعی : 147]

ص: 2786

پیامبر شبانه به سوی غار (ثور) حرکت کرد و سفارش نمود علی علیه السّلام در بستر او بخوابد- تا کسانی که از درز در مراقب بستر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بودند او را در بسترش خیال کنند و تا صبح مهلت دهند و او از منطقه خطر دور شود.

هنگامی که صبح شد و به خانه ریختند و جستجو کردند علی علیه السّلام را در بستر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دیدند و به این ترتیب خداوند نقشه های آنان را نقش بر آب کرد.

پیامبر سه روز در غار ماند- و هنگامی که دشمنان همه بیابانهای مکّه را جستجو کردند و خسته و مأیوس بازگشتند او به سوی مدینه حرکت کرد.

تفسیر

سر آغاز هجرت- این آیه اگرچه اشاره به جریان هجرت دارد ولی مسلما در مدینه نازل شده است.

نخست می گوید: «به خاطر بیاور زمانی را که مشرکان مکّه نقشه می کشیدند که تو را یا به زندان بیفکنند و یا به قتل رسانند و یا تبعید کنند» (وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ).

سپس اضافه می کند: «آنها نقشه می کشند و چاره می اندیشند، و خداوند هم چاره جویی و تدبیر می کند و خداوند بهترین چاره جویان و مدبّران است» (وَ یَمْکُرُونَ وَ یَمْکُرُ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماکِرِینَ).

آنها حد اکثر نیروی فکری و جسمانی خویش را برای نابود کردن پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله به کار بردند، و حتی یکصد شتر که در آن روز سرمایه عظیمی بود برای یافتن پیامبر جایزه تعیین کردند و افراد بسیاری کوهها و بیابانهای اطراف مکّه را زیر پاگذاردند، و حتی تا دم در غار آمدند ولی خداوند با یک وسیله بسیار ساده و کوچک- چند تار عنکبوت- همه این طرحها را نقش بر آب کرد، و با توجه به این که مسأله هجرت سر آغاز مرحله نوینی از تاریخ اسلام بلکه تاریخ بشریت بود نتیجه می گیریم که خداوند به وسیله چند تار عنکبوت مسیر تاریخ بشریت را تغییر داد! این منحصر به جریان هجرت نیست بلکه تاریخ انبیاء نشان می دهد که همواره خداوند برای درهم کوبیدن گردنکشان از ساده ترین وسائل استفاده می کرده

[شماره صفحه واقعی : 148]

ص: 2787

گاهی از وزش باد، و زمانی از انبوه پشه ها، و گاهی از پرنده کوچک ابابیل، و مانند اینها، تا ضعف و ناتوانی بشر را در برابر قدرت بی پایانش آشکار سازد، و او را از فکر طغیان و سرکشی باز دارد.

سوره الأنفال(8): آیه 31

(آیه 31)- بیهوده گویان! در آیه گذشته نمونه ای از منطق عملی «مشرکان» خرافی مکّه بیان شد، در اینجا نمونه ای از منطق فکری آنها منعکس شده است تا روشن شود که آنها نه دارای سلامت فکر بودند و نه درستی عمل، بلکه همه برنامه هایشان بی اساس و ابلهانه بود! نخست می گوید: «هنگامی که آیات ما بر آنها خوانده شود می گویند آن را شنیدیم (اما چیز مهمّی نیست) اگر بخواهیم مثل آن را می گوییم»! (وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا قالُوا قَدْ سَمِعْنا لَوْ نَشاءُ لَقُلْنا مِثْلَ هذا).

«اینها (که محتوای مهمی ندارد) همان افسانه های پیشینیان است»! (إِنْ هذا إِلَّا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ).

این سخن را در حالی می گفتند که بارها به فکر مبارزه با قرآن افتاده، و از آن عاجز گشته بودند و به خوبی می دانستند که توانایی بر معارضه با قرآن ندارند.

سوره الأنفال(8): آیه 32

(آیه 32)- در این آیه منطق عجیب دیگری را بازگو می کند، می گوید:

به خاطر بیاور «هنگامی را که (دست به دعا برمی داشتند و) می گفتند: خداوندا! اگر این (آیین و این قرآن) حق و از ناحیه توست بارانی از سنگ از آسمان بر سر ما فرود آورد»! (وَ إِذْ قالُوا اللَّهُمَّ إِنْ کانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَهً مِنَ السَّماءِ).

«یا به عذاب دردناک (دیگری) ما را گرفتار کن» (أَوِ ائْتِنا بِعَذابٍ أَلِیمٍ).

این سخن را به خاطر آن می گفتند که بر اثر شدت تعصّب و لجاجت چنان می پنداشتند که آیین اسلام صد در صد بی اساس است و گر نه کسی که احتمال حقّانیت آن را می دهد چنین نفرینی به خود نمی کند.

سوره الأنفال(8): آیه 33

(آیه 33)- در آیات گذشته دو ایراد از ناحیه مخالفان به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله شد که یکی از آنها باطل بودنش واضح بوده، لذا قرآن به پاسخ آن نپرداخته، و آن این که

[شماره صفحه واقعی : 149]

ص: 2788

گفتند: «ما اگر بخواهیم می توانیم مثل قرآن را بیاوریم».

ایراد دوم آنها این بود که اگر این آیات حق است و از طرف خداست پس باید ما را مجازات کند و بلا بر ما فرود آرد قرآن در اینجا به آنها چنین پاسخ می دهد:

«هیچ گاه خداوند آنها را مجازات نخواهد کرد در حالی که تو در میان آنها هستی» (وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ).

سپس اضافه می کند: «همچنین خداوند آنها را مجازات نخواهد کرد در حالی که استغفار کنند» و از او تقاضای عفو نمایند (وَ ما کانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ).

مفهوم آیه اختصاص به مردم عصر پیامبر ندارد بلکه یک قانون کلی در باره همه مردم است، لذا در حدیث معروفی از حضرت علی علیه السّلام می خوانیم: «در روی زمین دو وسیله امنیت از عذاب الهی بود یکی از آنها (که وجود پیامبر بود) برداشته شد. هم اکنون به دومی (یعنی استغفار) تمسک جویید سپس آیه فوق را تلاوت فرمود».

سوره الأنفال(8): آیه 34

(آیه 34)- در این آیه می گوید اینها استحقاق عذاب الهی را دارند: «چرا خداوند آنها را عذاب نکند و حال آن که مانع از رفتن مؤمنان به مسجد الحرام می شوند» (وَ ما لَهُمْ أَلَّا یُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ وَ هُمْ یَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ).

و این اشاره به زمانی است که مسلمانان در مکّه بودند و حق نداشتند آزادانه در کنار خانه خدا نماز جماعت اقامه کنند و یا اشاره به ممانعتهایی است که بعدا از انجام مراسم حجّ و عمره نسبت به مؤمنان به عمل می آوردند.

عجیب این که این مشرکان آلوده خود را صاحب اختیار و سرپرست این کانون بزرگ عبادت می پنداشتند ولی قرآن اضافه می کند: «آنها هرگز سرپرستان این مرکز مقدّس نبودند» (وَ ما کانُوا أَوْلِیاءَهُ).

«تنها کسانی حق این سرپرستی را دارند که موحّد و پرهیزکار باشند» (إِنْ أَوْلِیاؤُهُ إِلَّا الْمُتَّقُونَ).

«ولی غالب آنها از این واقعیت بی خبرند» (وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 150]

ص: 2789

گرچه این حکم در باره مسجد الحرام گفته شده است، ولی در واقع شامل همه کانونهای دینی و مساجد و مراکز مذهبی می شود که «متولیان» و «متصدیان» آنها باید از پاکترین و پرهیزکارترین و فعالترین مردم باشند که این کانونها را پاک و زنده و مرکز تعلیم و تربیت و بیداری و آگاهی قرار دهند.

سوره الأنفال(8): آیه 35

(آیه 35)- عجیبتر این که آنها مدعی بودند که نماز و عبادتی دارند و به کارهای احمقانه خود، نعره زدنها و کف زدنها در اطراف خانه خدا، نام نماز می گذاشتند، لذا قرآن اضافه می کند: «نماز آنها در کنار خانه خدا (کعبه) چیزی جز سوت کشیدن و کف زدن نبود» (وَ ما کانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَیْتِ إِلَّا مُکاءً وَ تَصْدِیَهً).

در تاریخ می خوانیم که گروهی از اعراب در زمان جاهلیت به هنگام طواف خانه کعبه لخت مادرزاد می شدند، و سوت می کشیدند و کف می زدند و نام آن را عبادت می گذاشتند.

در تعقیب این جمله می گوید اکنون که همه کارهای شما حتی نماز و عبادتتان این چنین ابلهانه و زشت و شرم آور است مستحق مجازاتید «پس بچشید عذاب الهی را به خاطر این کفرتان» (فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ).

سوره الأنفال(8): آیه 36
اشاره

(آیه 36)

شأن نزول

این آیه و آیه بعد در مورد جنگ بدر و کمکهای مالی مردم مکّه نازل شده است، زیرا هنگامی که مشرکان مکّه به وسیله قاصد ابو سفیان از جریان آگاه شدند اموال فراوانی جمع و جور کردند تا به جنگجویان خود کمک کنند، اما سر انجام شکست خوردند و کشته شدند و به سوی آتش دوزخ شتافتند و آنچه را در این راه مصرف کرده بودند مایه حسرت و اندوهشان شد.

تفسیر

مفهوم آیه یک مفهوم جامع است که تمام کمکهای مالی دشمنان حق و عدالت را برای پیشرفت مقاصد شومشان در همه زمانها در بر می گیرد.

نخست می گوید: «کافران و دشمنان حق اموالشان را انفاق می کنند تا مردم را از راه خدا باز دارند» (إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ لِیَصُدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ).

اما این صرف اموال هیچ گاه پیروزی برای آنها نمی آفریند «به زودی این اموال را انفاق می کنند اما سر انجام مایه حسرت و اندوهشان خواهد بود» (فَسَیُنْفِقُونَها ثُمَّ

[شماره صفحه واقعی : 151]

ص: 2790

تَکُونُ عَلَیْهِمْ حَسْرَهً)

. «سپس مغلوب (طرفداران حق) می شوند» (ثُمَّ یُغْلَبُونَ).

نه تنها در زندگی این جهان گرفتار حسرت و شکست می شوند بلکه در سرای دیگر نیز این «کافران دسته جمعی به سوی دوزخ می روند» (وَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلی جَهَنَّمَ یُحْشَرُونَ).

سوره الأنفال(8): آیه 37

(آیه 37)- پس از آن که در آیه قبل سه نتیجه شوم انفاقهای مالی دشمنان حق بازگو شد، در این آیه می فرماید: این حسرت و شکست و بدبختی «برای آن است که خداوند می خواهد ناپاک را از پاک (در این جهان و جهان دیگر) جدا سازد» (لِیَمِیزَ اللَّهُ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ).

این یک سنت الهی است که برای همیشه «پاک» و «ناپاک» «مخلص» و «ریاکار» «مجاهد راستین» و «دروغین» «کارهای الهی» و «شیطانی» «برنامه های انسانی» و «ضد انسانی» ناشناخته نمی مانند، بلکه سر انجام صفوف از یکدیگر مشخص می گردد، و حق جلوه خود را نشان خواهد داد.

سپس اضافه می کند: «تا خداوند ناپاکها را به یکدیگر ضمیمه کند و همه را متراکم سازد، و در یک جا در جهنم قرار دهد» (وَ یَجْعَلَ الْخَبِیثَ بَعْضَهُ عَلی بَعْضٍ فَیَرْکُمَهُ جَمِیعاً فَیَجْعَلَهُ فِی جَهَنَّمَ).

خبیث و ناپاک از هر گروه و در هر شکل و لباس سر انجام شکل واحدی خواهند داشت، و پایان کار همه آنها زیان و خسران خواهد چنانکه قرآن می گوید:

«آنها زیانکارانند» (أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ).

سوره الأنفال(8): آیه 38

(آیه 38)- می دانیم روش قرآن این است که بشارت و انذار را با هم توأم می کند یعنی همان گونه که دشمنان حق را تهدید به مجازاتهای سخت و دردناک می نماید، راه بازگشت را نیز به روی آنها باز می گذارد.

این آیه همین روش را تعقیب می کند، و به پیامبر دستور می دهد: «به افرادی که کافر شده اند بگو: اگر (از مخالفت و لجاجت و طغیان و سرکشی) باز ایستند و به سوی آیین حق باز گردند گذشته آنها بخشوده خواهد شد» (قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ یَنْتَهُوا یُغْفَرْ لَهُمْ ما قَدْ سَلَفَ).

[شماره صفحه واقعی : 152]

ص: 2791

از این آیه استفاده می شود که با قبول اسلام، گذشته هر چه باشد مورد عفو قرار می گیرد.

سپس اضافه می کند: اما «اگر (از روش نادرست خود باز نایستند) و به اعمال سابق بازگردند سنت خداوند در مورد پیشینیان در باره آنها نیز انجام می شود» (وَ إِنْ یَعُودُوا فَقَدْ مَضَتْ سُنَّتُ الْأَوَّلِینَ).

منظور از این سنّت همان سرنوشتی است که دشمنان حق در برابر انبیاء، و حتی خود مشرکان مکّه در برابر پیامبر در جنگ بدر به آن گرفتار شدند.

سوره الأنفال(8): آیه 39

(آیه 39)- از آنجا که در آیه قبل دشمنان را برای بازگشت به سوی حق دعوت کرده بود، و این دعوت ممکن بود این فکر را برای مسلمانان ایجاد کند که دیگر دوران جهاد پایان یافته و هیچ راهی جز انعطاف و نرمش در پیش نیست، برای رفع این اشتباه اضافه می کند: «با این دشمنان سرسخت مبارزه کنید و پیکار را همچنان ادامه دهید تا فتنه برچیده شود و دین یکپارچه برای خدا باشد» (وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّی لا تَکُونَ فِتْنَهٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلَّهِ).

در ذیل آیه بار دیگر در برابر شدت عمل دست دوستی و محبت را به سوی آنها دراز می کند و می گوید: «اگر از راه و روش خود دست بردارند خداوند به آنچه عمل می کنند آگاه است» و با لطف و مرحمت خاصّ خویش با آنان رفتار خواهد کرد (فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ بِما یَعْمَلُونَ بَصِیرٌ).

در تفسیرهای اهل سنت و تفاسیر مختلف شیعه از امام صادق علیه السّلام چنین نقل شده که فرمود: «تأویل و تفسیر نهایی این آیه هنوز فرا نرسیده است، و هنگامی که قائم ما قیام کند کسانی که زمان او را درک کنند تأویل این آیه را خواهند دید، به خدا سوگند که در آن موقع دین محمد صلّی اللّه علیه و آله به تمام نقاطی که شب پوشش آرام بخش خود را بر آن می افکند خواهد رسید تا در سراسر روی زمین مشرک و بت پرستی باقی نماند».

سوره الأنفال(8): آیه 40

(آیه 40)- «اما اگر باز به سرپیچی خود ادامه دهند و در برابر دعوت حق تسلیم نشوند بدانید پیروزی برای شما و شکست در انتظار آنهاست، زیرا خداوند

[شماره صفحه واقعی : 153]

ص: 2792

مولی و سرپرست شماست» (وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَوْلاکُمْ).

«او بهترین مولی و رهبر و بهترین یار و یاور است» (نِعْمَ الْمَوْلی وَ نِعْمَ النَّصِیرُ).

آغاز جزء دهم قرآن مجید

ادامه سوره انفال
سوره الأنفال(8): آیه 41
اشاره

(آیه 41)- خمس یک دستور مهم اسلامی: در آغاز این سوره دیدیم که پاره ای از مسلمانان بعد از جنگ بدر بر سر تقسیم غنائم جنگی مشاجره کردند.

این آیه در حقیقت بازگشت به همان مسأله غنائم است.

در آغاز آیه می فرماید: «و بدانید هرگونه غنیمتی نصیب شما می شود یک پنجم آن، از آن خدا و پیامبر و ذی القربی (امامان اهل بیت) و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه (از خاندان پیامبر) می باشد» (وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ).

و برای تأکید اضافه می کند: که «اگر شما به خدا و آنچه بر بنده خود در (روز جنگ بدر) روز جدایی حق از باطل، روزی که دو گروه مؤمن و کافر در مقابل هم قرار گرفتند، نازل کردیم ایمان آورده اید» باید به این دستور عمل کنید و در برابر آن تسلیم باشید (إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلی عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرْقانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ).

و در پایان آیه اشاره به قدرت نامحدود الهی کرده، می گوید: «و خدا بر همه چیز قادر است» (وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ).

یعنی با این که در میدان بدر از هر نظر شما در اقلیت قرار داشتید و دشمن ظاهرا از هر نظر برتری چشمگیری داشت خداوند قادر توانا آنها را شکست داد و شما را یاری کرد تا پیروز شدید.

این آیه گرچه در ضمن آیات جهاد وارد شده ولی مفهوم وسیعی دارد و می گوید: هر درآمدی از هر موردی عاید شما شود که یکی از آنها غنایم جنگی است خمس آن را بپردازید.

منظور از سهم خدا چیست؟

ذکر سهمی برای خدا به عنوان «للّه»

[شماره صفحه واقعی : 154]

ص: 2793

به خاطر اهمیت بیشتر روی اصل مسأله خمس و تأکید و تثبیت ولایت و حاکمیت پیامبر و رهبر حکومت اسلامی است، یعنی همان گونه که خداوند سهمی برای خویش قرار داده و خود را سزاوارتر به تصرف در آن دانسته است پیامبر و امام را نیز به همان گونه، حق ولایت و سرپرستی و تصرف داده، و گر نه سهم خدا در اختیار پیامبر قرار خواهد داشت و در مصارفی که پیامبر یا امام صلاح می داند صرف می گردد، و خداوند نیاز به سهمی ندارد

سوره الأنفال(8): آیه 42

(آیه 42)- قرآن به تناسب سخنی که از «یوم الفرقان» (روز جنگ بدر) در آیه قبل آمده بود جزئیات دیگری از این جنگ را به خاطر مسلمانان می آورد تا به اهمیت این نعمت پیروزی بیشتر واقف شوند.

نخست می گوید: «آن روز شما در طرف پایین و (نزدیک مدینه) قرار داشتید و آنها در طرف بالا و دورتر» (إِذْ أَنْتُمْ بِالْعُدْوَهِ الدُّنْیا وَ هُمْ بِالْعُدْوَهِ الْقُصْوی ).

در این میدان مسلمانان در سمت شمالی که نزدیکتر به مدینه است قرار داشتند، و دشمنان در سمت جنوبی که دورتر است.

سپس می گوید: «کاروانی را که شما در تعقیب آن بودید (کاروان تجارتی قریش و ابو سفیان) در نقطه پایین تری قرار داشت» (وَ الرَّکْبُ أَسْفَلَ مِنْکُمْ).

از همه اینها گذشته تعداد نفرات و امکانات جنگی مسلمانان در مقابل دشمن از هر نظر کمتر و ضعیفتر بود و در سطح پایین تری قرار داشتند و دشمن در سطح بالاتر، لذا قرآن اضافه می کند: «شرایط چنان بود که اگر از قبل آگاهی داشتید و می خواستید در این زمینه با یکدیگر وعده و قراردادی بگذارید حتما گرفتار اختلاف در این میعاد می شدید» (وَ لَوْ تَواعَدْتُمْ لَاخْتَلَفْتُمْ فِی الْمِیعادِ).

زیرا بسیاری از شما تحت تأثیر وضع ظاهری و موقعیت ضعیف خود در مقابل دشمن قرار می گرفتید و با چنین جنگی اصولا مخالفت می کردید.

ولی خداوند شما را در مقابل یک عمل انجام شده قرار داد «تا کاری را که می بایست انجام گیرد تحقّق بخشد» (وَ لکِنْ لِیَقْضِیَ اللَّهُ أَمْراً کانَ مَفْعُولًا).

تا در پرتو این پیروزی غیر منتظره و معجزآسا حق از باطل شناخته شود

[شماره صفحه واقعی : 155]

ص: 2794

«و آنها که گمراه می شوند با اتمام حجت باشد و آنها که راه حق را می پذیرند با آگاهی و دلیل آشکار» (لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَهٍ وَ یَحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَهٍ).

و در پایان می گوید: «خداوند شنوا و داناست» (وَ إِنَّ اللَّهَ لَسَمِیعٌ عَلِیمٌ).

فریاد استغاثه شما را شنید و از نیّاتتان با خبر بود و به همین دلیل شما را یاری کرد تا بر دشمن پیروز شدید.

سوره الأنفال(8): آیه 43

(آیه 43)- پیامبر صلّی اللّه علیه و آله قبلا صحنه ای از نبرد را در خواب دید که تعداد کمی از و دشمنان در مقابل مسلمانان حاضر شده اند، این خواب را برای مسلمانان نقل کرد و موجب تقویت روحیه و اراده آنها در پیشروی به سوی میدان بدر گردید.

در این آیه اشاره به فلسفه این موضوع و نعمتی که خداوند از این طریق به مسلمانان ارزانی داشت می کند، می گوید: «در آن زمان خداوند در خواب عدد دشمنان را به تو کم نشان داد و اگر آنها را زیاد نشان می داد مسلما به سستی می گرائیدید» (إِذْ یُرِیکَهُمُ اللَّهُ فِی مَنامِکَ قَلِیلًا وَ لَوْ أَراکَهُمْ کَثِیراً لَفَشِلْتُمْ).

و نه تنها سست می شدید بلکه «کارتان به اختلاف می کشید» و گروهی موافق رفتن به میدان و گروهی مخالف می شدید (وَ لَتَنازَعْتُمْ فِی الْأَمْرِ).

«ولی خداوند (شما را از این سستی و اختلاف کلمه و تنازع و آشفتگی با این خوابی که چهره باطنی را نشان می داد نه ظاهری را) رهایی بخشید و سالم نگهداشت» (وَ لکِنَّ اللَّهَ سَلَّمَ).

چرا که خداوند از روحیه و باطن همه شما آگاه بود «و او از آنچه در درون سینه هاست باخبر است» (إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ).

سوره الأنفال(8): آیه 44

(آیه 44)- در این آیه مرحله دیگری از مراحل جنگ بدر را یادآور می شود که با مرحله قبل تفاوت بسیار دارد، در این مرحله مسلمانان در پرتو بیانات گرم پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و توجه به وعده های الهی، و مشاهده حوادثی از قبیل باران به موقع، برای رفع تشنگی، و سفت شدن شنهای روان در میدان نبرد، روحیه تازه ای پیدا کردند آن چنان که انبوه لشکر دشمن در نظر آنها کم جلوه کرد، لذا می گوید: «و در آن هنگام خداوند آنها را به هنگام آغاز نبرد در نظر شما کم جلوه داد» (وَ إِذْ یُرِیکُمُوهُمْ

[شماره صفحه واقعی : 156]

ص: 2795

إِذِ الْتَقَیْتُمْ فِی أَعْیُنِکُمْ قَلِیلًا)

.ولی دشمن چون از روحیه و این موقعیت مسلمانان آگاه نبود به همین دلیل به ظاهر جمعیت نگاه می کرد و ناچیز در نظرش جلوه می نمود، حتی کمتر از آنچه بودند لذا می گوید: «و شما را در نظر آنها کم جلوه می داد» (وَ یُقَلِّلُکُمْ فِی أَعْیُنِهِمْ).

و این دو موضوع اثر عمیقی در پیروزی مسلمانان داشت، لذا قرآن به دنبال جمله های فوق می گوید: «همه اینها به خاطر آن بود که خداوند موضوعی را که در هر حال می بایست تحقق یابد انجام دهد» (لِیَقْضِیَ اللَّهُ أَمْراً کانَ مَفْعُولًا).

نه تنها این جنگ طبق آنچه خداوند می خواست پایان گرفت، «همه کارها و همه چیز در این عالم به فرمان و خواست او بر می گردد» و اراده او در همه چیز نفوذ دارد (وَ إِلَی اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ).

سوره الأنفال(8): آیه 45

(آیه 45)- شش دستور دیگر در زمینه جهاد! در این آیه و آیه بعد شش دستور مهم به مسلمانان داده شده است:

1- نخست می گوید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! هنگامی که گروهی از دشمنان را در برابر خود در میدان نبرد ببینید ثابت قدم باشید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا لَقِیتُمْ فِئَهً فَاثْبُتُوا)، یعنی دیگر از نشانه های بارز ایمان ثابت قدم در همه زمینه ها مخصوصا در پیکار با دشمنان حق است.

2- «خدا را فراوان یاد کنید تا رستگار و پیروز شوید» (وَ اذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیراً لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ).

شک نیست که منظور از یاد خدا تنها ذکر لفظی نیست، بلکه خدا را در درون جان حاضر دیدن است، این توجه به خدا روحیه سرباز مجاهد را تقویت می کند و در پرتو آن احساس می نماید که در میدان مبارزه تنها نیست، تکیه گاه نیرومندی دارد که هیچ قدرتی در برابر آن مقاومت نمی کند، و اگر هم کشته شود به بزرگترین سعادت، یعنی سعادت شهادت رسیده است.

سوره الأنفال(8): آیه 46

(آیه 46)- سوم: یکی دیگر از مهمترین برنامه های مبارزه، توجه به مسأله رهبری و اطاعت از دستور پیشوا و رهبر است همان دستوری که اگر انجام

[شماره صفحه واقعی : 157]

ص: 2796

نمی گرفت جنگ بدر به شکست کامل مسلمانان منتهی می شد، لذا در این آیه می گوید: «و فرمان خدا و پیامبرش را اطاعت نمایید» (وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ).

4- «و از پراکندگی و نزاع بپرهیزید تا سست نشوید» (وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا).

زیرا کشمکش و نزاع و اختلاف مجاهدان در برابر دشمن نخستین اثرش سستی و ناتوانی و ضعف در مبارزه است.

«و نتیجه این سستی و فتور از میان رفتن قدرت و قوّت و هیبت و عظمت شماست» (وَ تَذْهَبَ رِیحُکُمْ).

5- سپس دستور به استقامت در برابر دشمنان و در مقابل حوادث سخت داده، می گوید: «استقامت کنید که خداوند با استقامت کنندگان است» (وَ اصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ).

تفاوت میان ثبات قدم (دستور اول) و استقامت و صبر (دستور پنجم) از این نظر است که ثبات قدم بیشتر جنبه جسمانی و ظاهری دارد، در حالی که استقامت و صبر بیشتر جنبه های روانی باطنی را شامل می شود.

سوره الأنفال(8): آیه 47

(آیه 47)- ششم: در این آیه مسلمانان را از پیروی کارهای ابلهانه و اعمال غرورآمیز و بی محتوا و سر و صداهای توخالی و بی معنی باز می دارد، و با اشاره به جریان کار ابو جهل و طرز افکار او و ادیانش می فرماید: «و مانند کسانی نباشید که از سرزمین خود از روی غرور و هوی پرستی و خود نمایی در برابر مردم (بسوی میدان بدر) خارج شدند» (وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بَطَراً وَ رِئاءَ النَّاسِ).

«همانها که (مردم را) از راه خدا باز می داشتند» و سر انجام شکست خوردند (وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ). هم هدفشان نامقدّس بود و هم وسایل رسیدنشان به این هدف.

«خداوند به کارهایی که این گونه افراد انجام می دهند محیط است و از اعمالشان باخبر» (وَ اللَّهُ بِما یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ).

سوره الأنفال(8): آیه 48
اشاره

(آیه 48)- مشرکان و منافقان و وسوسه های شیطانی: در اینجا صحنه دیگری از جنگ بدر ترسیم شده است.

[شماره صفحه واقعی : 158]

ص: 2797

نخست می گوید: «و در آن روز شیطان اعمال آنها را در برابرشان آرایش و زینت داد» تا به کرده های خود خوشبین و دلگرم و امیدوار باشند (وَ إِذْ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ).

تزیین و آرایش شیطان این چنین است که از طریق تحریک شهوات و هوسها و صفات زشت و ناپسند انسان چهره عملش را در نظرش آن چنان جلوه می دهد که سخت مجذوب آن می شود.

«و به آنها چنین می فهماند که (با داشتن این همه نفرات و ساز و برگ جنگی) هیچ کس از مردم امروز بر شما غالب نخواهد شد» و شما ارتشی شکست ناپذیرید (وَ قالَ لا غالِبَ لَکُمُ الْیَوْمَ مِنَ النَّاسِ).

به علاوه «من نیز همسایه شما و در کنار شما هستم» و همچون یک همسایه وفادار و دلسوز به موقع لزوم از هیچ گونه حمایتی دریغ ندارم (وَ إِنِّی جارٌ لَکُمْ).

«اما به هنگامی که دو لشکر با هم درآویختند (و فرشتگان به حمایت لشکر توحید برخاستند نیروی ایمان و پایمردی مسلمانان را مشاهده کرد) به عقب باز گشت و صدا زد من از شما [مشرکان ] بیزارم» (فَلَمَّا تَراءَتِ الْفِئَتانِ نَکَصَ عَلی عَقِبَیْهِ وَ قالَ إِنِّی بَرِی ءٌ مِنْکُمْ).

و برای این عقبگرد وحشتناک خویش دو دلیل آورد: نخست این که: «گفت:

من چیزی می بینم که شما نمی بینید» (إِنِّی أَری ما لا تَرَوْنَ).

من به خوبی آثار پیروزی را در چهره های مسلمانان با ایمان می نگرم، و آثار حمایت الهی و یاری فرشتگان را در آنها مشاهده می کنم.

دیگر این که: «من از مجازات دردناک پروردگار در این صحنه می ترسم» و آن را به خوبی نزدیک می بینم» (إِنِّی أَخافُ اللَّهَ).

مجازات خداوند هم چیز ساده ای نیست که بتوان در برابرش مقاومت کرد بلکه «کیفر خداوند شدید و سخت است» (وَ اللَّهُ شَدِیدُ الْعِقابِ).

آیا شیطان از طریق وسوسه یا از طریق تشکل ظاهر شد؟

جمعی از مفسران معتقدند که شیطان به شکل انسانی مجسّم شد و در برابر آنها آشکار گردید،

[شماره صفحه واقعی : 159]

ص: 2798

در روایتی می خوانیم: قریش به هنگامی که تصمیم راسخ برای حرکت به سوی میدان بدر گرفت ابلیس در چهره «سراقه بن مالک» که از سرشناسهای قبیله بنی کنانه بود به سراغشان آمد و به آنها اطمینان داد که با شما موافق و هماهنگم و کسی بر شما غالب نخواهد شد و در میدان بدر شرکت کرد.

نظیر آن را نیز در داستان هجرت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و آمدن پیرمردی در شکل مردی از «نجد» در «دار الندوه» قبلا خواندیم.

سوره الأنفال(8): آیه 49

(آیه 49)- در این آیه اشاره به روحیه جمعی از طرفداران لشکر شرک و بت پرستی در صحنه بدر می کند و می گوید: «در آن هنگام منافقان و آنهایی که در دل آنها بیماری بود می گفتند: این مسلمانان را دینشان مغرور ساخته است» (إِذْ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ غَرَّ هؤُلاءِ دِینُهُمْ).

ولی آنها بر اثر عدم ایمان و عدم آگاهی از الطاف پروردگار و امدادهای غیبی او از این حقیقت آگاهی ندارند که: «هر کس بر خدا توکّل کند (و پس از بسیج تمام نیروهایش خود را به او بسپارد خداوند او را یاری خواهد کرد، چه این که خداوند قادری است که هیچ کس در مقابل او یارای مقاومت ندارد، و حکیمی است که ممکن نیست دوستان و مجاهدان راهش را تنها بگذارد) چرا که خداوند قدرتمند و حکیم است» (وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ).

«منافقان» و «بیمار دلان» اشاره به گروه منافقان مدینه است، یا منافقانی که در مدینه به صفوف مسلمانان پیوسته بودند و یا آنها که در مکّه ظاهرا ایمان آورده اند، ولی از هجرت به مدینه سرباز زدند و در میدان بدر به صفوف مشرکان پیوسته، و به هنگامی که کمی نفرات مسلمانان را در برابر لشکر کفر دیدند و گفتند این جمعیت مسلمانان فریب دین و آیین خود را خوردند و به این میدان گام گذاردند.

سوره الأنفال(8): آیه 50

(آیه 50)- این آیه صحنه مرگ کفار و پایان زندگی شومشان را مجسم می کند، نخست روی سخن را به پیامبر کرده، می گوید: «و اگر ببینی وضع عبرت انگیز کفار را به هنگامی که فرشتگان مرگ به صورت و پشت آنها می زنند و به آنها گویند عذاب سوزنده ای را بچشید» به حال آنان تأسف خواهی خورد (وَ لَوْ تَری

[شماره صفحه واقعی : 160]

ص: 2799

إِذْ یَتَوَفَّی الَّذِینَ کَفَرُوا الْمَلائِکَهُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِیقِ).

آیه فوق اشاره به فرشتگان مرگ، و لحظه قبض روح و مجازات دردناکی است که در این لحظه بر دشمنان حق و گنهکاران بی ایمان وارد می سازند.

سوره الأنفال(8): آیه 51

(آیه 51)- سپس می گوید به آنها گفته می شود: «این مجازات دردناک (که هم اکنون می چشید) به خاطر اموری است که دستهایتان پیش از شما فراهم ساخته و به این جهان فرستاده است» (ذلِکَ بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیکُمْ).

و در آخر آیه اضافه می کند: «خداوند هیچ گاه ظلم و ستم به بندگانش روا نمی دارد» و هرگونه مجازات و کیفری در این جهان و جهان دیگر دامان آنها را بگیرد از ناحیه خود آنهاست وَ أَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ).

سوره الأنفال(8): آیه 52

(آیه 52)- یک سنت تغییر ناپذیر: در این آیه و دو آیه بعد به یک «سنت همیشگی الهی» در باره اقوام و ملتها اشاره شده.

نخست می گوید: چگونگی حال مشرکان قریش «همانند حال نزدیکان فرعون و آنها که پیش از او بودند می باشد» (کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ).

«آنها آیات خدا را انکار کردند خداوند آنها را به گناهانشان کیفر داد» (کَفَرُوا بِآیاتِ اللَّهِ فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ).

«زیرا خداوند قوی و با قدرت است و کیفرش شدید است» (إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ شَدِیدُ الْعِقابِ).

بنابراین تنها قریش و مشرکان و بت پرستان مکّه نبودند که با انکار آیات الهی و لجاجت در برابر حق و درگیری با رهبران راستین انسانیت گرفتار کیفر گناهانشان شدند، این یک قانون جاودانی و عمومی است.

سوره الأنفال(8): آیه 53

(آیه 53)- سپس این موضوع را با ذکر ریشه اساسی مسأله، روشنتر می سازد و می گوید: «اینها همه به خاطر آن است که خداوند هر نعمت و موهبتی را به قوم و ملتی ببخشد هیچ گاه آن را دگرگون نمی سازد مگر این که خود آن جمعیت دگرگون شوند و تغییر یابند و خداوند شنوا و داناست» (ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ یَکُ مُغَیِّراً نِعْمَهً أَنْعَمَها

[شماره صفحه واقعی : 161]

ص: 2800

عَلی قَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ وَ أَنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ)

.به تعبیر دیگر فیض رحمت خدا بیکران و عمومی و همگانی است ولی به تناسب شایستگیها و لیاقتها به مردم می رسد. چنانچه نعمتهای الهی را وسیله ای برای تکامل خویش ساختند و شکر آن را که همان استفاده صحیح است به جا آوردند، نعمتش را پایدار بلکه افزون می سازد اما هنگامی که این مواهب وسیله ای برای طغیان و ظلم و ناسپاسی و آلودگی گردد در این هنگام نعمتها را می گیرد و یا آن را تبدیل به بلا و مصیبت می کند، بنابراین دگرگونیها همواره از ناحیه ماست و گر نه مواهب الهی زوال ناپذیر است.

سوره الأنفال(8): آیه 54

(آیه 54)- در تعقیب این هدف بار دیگر قرآن اشاره به حال قدرتمندانی همانند فرعونیان و گروهی دیگر از اقوام پیشین می کند و می گوید: وضع حال و عادت بت پرستان در مورد سلب نعمتها و گرفتاری در چنگال کیفرهای سخت «همچون وضع و حالت فرعونیان و اقوام پیشین بود» (کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ).

«آنها نیز آیات پروردگارشان را (که به منظور هدایت و تقویت و سعادت آنان نازل شده بود) تکذیب کرده و زیر پا گذاشتند» (کَذَّبُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ).

«ما هم به خاطر گناهانشان هلاکشان کردیم» (فَأَهْلَکْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ).

«و فرعونیان را در میان امواج غرق ساختیم» (وَ أَغْرَقْنا آلَ فِرْعَوْنَ).

«و تمام این اقوام و افرادشان ظالم و ستمگر بودند» هم نسبت به خویشتن و هم نسبت به دیگران (وَ کُلٌّ کانُوا ظالِمِینَ).

سوره الأنفال(8): آیه 55

(آیه 55)- شدت عمل در برابر پیمان شکنان: در اینجا به گروه دیگری از دشمنان اسلام که در طول تاریخ پر ماجرای پیامبر صلّی اللّه علیه و آله ضربات سختی بر مسلمین وارد کردند و سر انجام نتیجه دردناک آن را چشیدند اشاره می کند.

این گروه همان «یهود» مدینه بودند که مکرر با پیامبر صلّی اللّه علیه و آله پیمان بستند و پیمان خویش را ناجوانمردانه شکستند.

نخست آنها را بی ارزش ترین موجودات زنده این جهان معرفی کرده، می گوید: «بدترین جنبندگان نزد خدا کسانی هستند که راه کفر پیش گرفتند

[شماره صفحه واقعی : 162]

ص: 2801

و همچنان به آن ادامه می دهند و به هیچ رو ایمان نمی آورند» (إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الَّذِینَ کَفَرُوا فَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ).

سوره الأنفال(8): آیه 56

(آیه 56)- سپس می گوید «اینها همان کسانی بودند که با آنها عهد و پیمان بستی (که لااقلّ بی طرفی را رعایت کنند و در صدد آزار مسلمانان و کمک به دشمنان اسلام نباشند) ولی آنها هر بار پیمان خود را می شکستند» (الَّذِینَ عاهَدْتَ مِنْهُمْ ثُمَّ یَنْقُضُونَ عَهْدَهُمْ فِی کُلِّ مَرَّهٍ).

نه از خدا شرم می کردند «و نه از مخالفت فرمان او پرهیز داشتند» و نه از زیر پا گذاردن اصول انسانی پروا می نمودند (وَ هُمْ لا یَتَّقُونَ).

سوره الأنفال(8): آیه 57

(آیه 57)- در این آیه طرز برخورد با این گروه پیمان شکن و بی ایمان و لجوج را چنین بیان می کند که: «اگر آنها را در (میدان) جنگ بیابی (و اسلحه به دست گیرند و در برابر تو بایستند) آن چنان به آنها حمله کن که جمعیتهایی که پشت سر آنها قرار دارند (عبرت گیرند و) پراکنده شوند» (فَإِمَّا تَثْقَفَنَّهُمْ فِی الْحَرْبِ فَشَرِّدْ بِهِمْ مَنْ خَلْفَهُمْ).

این دستور به خاطر آن است که دشمنان دیگر و حتی دشمنان آینده عبرت گیرند، و از دست زدن به جنگ خودداری کنند، و همچنین آنها که با مسلمانان پیمانی دارند و یا در آینده پیمانی خواهند بست از نقض پیمان خودداری کنند «شاید همگی متذکر شوند» (لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ).

سوره الأنفال(8): آیه 58

(آیه 58)- «و اگر آنها (در برابر تو در میدان حاضر نشدند ولی قرائن و نشانه هایی از آنها ظاهر شده است که در صدد پیمان شکنی هستند و) بیم آن می رود که دست به خیانت بزنند و پیمان خود را بدون اعلام قبلی یک جانبه نقض کنند، تو پیشدستی کن، و به آنها اعلام نما که پیمانشان لغو شده است» (وَ إِمَّا تَخافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِیانَهً فَانْبِذْ إِلَیْهِمْ عَلی سَواءٍ).

مبادا بدون اعلام الغاء پیمانشان به آنها حمله کنی «زیرا خداوند خائنان و کسانی را که در پیمان خویش راه خیانت در پیش می گیرند دوست نمی دارد» (إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْخائِنِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 163]

ص: 2802

سوره الأنفال(8): آیه 59

(آیه 59)- در این آیه روی سخن را به این گروه پیمان شکن کرده به آنها هشدار داده، می گوید: «مبادا آنها که راه کفر پیش گرفته اند تصور کنند با اعمال خیانت آمیز خود پیروز شده اند» و از قلمرو قدرت و کیفر ما بیرون رفته اند (وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَبَقُوا).

«آنها هرگز ما را ناتوان نخواهند کرد» و از محیط قدرت ما بیرون نخواهند رفت (إِنَّهُمْ لا یُعْجِزُونَ).

سوره الأنفال(8): آیه 60

(آیه 60)- افزایش قدرت جنگی و هدف آن: به تناسب دستورات گذشته در زمینه جهاد اسلامی، در این آیه به یک اصل حیاتی که در عصر و زمان باید مورد توجه مسلمانان باشد اشاره می کند، و آن لزوم آمادگی رزمی کافی در برابر دشمنان است.

نخست می گوید: «در برابر دشمنان هر قدر توانایی دارید از نیرو و قدرت و اسبهای ورزیده برای میدان آماده سازید» (وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّهٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ).

یعنی در انتظار نمانید تا دشمن به شما حمله کند و آنگاه آماده مقابله شوید، بلکه از پیش باید به حدّ کافی آمادگی در برابر هجومهای احتمالی دشمن داشته باشید.

تعبیر آیه به قدری وسیع است که بر هر عصر و زمان و مکانی کاملا تطبیق می کند و اگر این دستور بزرگ اسلامی «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّهٍ» به عنوان یک شعار همگانی در همه جا تبلیغ شود و مسلمانان از کوچک و بزرگ، عالم و غیر عالم، نویسنده و گوینده، سرباز و افسر، کشاورز و بازرگان، در زندگی خود آن را به کار بندند، برای جبران عقب ماندگیشان کافی است.

سیره عملی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و پیشوایان بزرگ اسلام نیز نشان می دهد که آنها برای مقابله با دشمن از هیچ فرصتی غفلت نمی کردند، در تهیه سلاح و نفرات، تقویت روحیه سربازان، انتخاب محل اردوگاه، و انتخاب زمان مناسب برای حمله به دشمن و به کار بستن هرگونه تاکتیک جنگی، هیچ مطلب کوچک و بزرگی را از نظر دور نمی داشتند.

سپس قرآن به دنبال این دستور اشاره به هدف منطقی و انسانی این موضوع

[شماره صفحه واقعی : 164]

ص: 2803

می کند و می گوید هدف این نیست که مردم جهان و حتی ملت خود را با انواع سلاحهای مخرب و ویرانگر درو کنید، آبادیها و زمینها را به ویرانی بکشانید، سرزمینها و اموال دیگران را تصاحب کنید، اصول بردگی و استعمار را در جهان گسترش دهید، بلکه هدف این است که «با این وسایل دشمن خدا و دشمن خود را بترسانید» (تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُمْ).

زیرا غالب دشمنان گوششان بدهکار حرف حساب و منطق و اصول انسانی نیست، آنها چیزی جز منطق زور نمی فهمند! سپس اضافه می کند، علاوه بر این دشمنانی که می شناسید «دشمنان دیگری غیر از اینها نیز دارید که آنها را نمی شناسید ولی خدا می شناسد» و با افزایش آمادگی جنگی شما آنها نیز می ترسند و بر سر جای خود می نشینند (وَ آخَرِینَ مِنْ دُونِهِمْ لا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ یَعْلَمُهُمْ).

این تعبیر متضمن دستوری برای امروز مسلمانان نیز هست و آن این که تنها نباید روی دشمنان شناخته شده خود تکیه کنند و آمادگی خویش را در سر حد مبارزه با آنها محدود سازند بلکه دشمنان احتمالی و بالقوه را نیز باید در نظر بگیرند و حد اکثر نیرو و قدرت لازم را فراهم کنند.

و در پایان این آیه اشاره به موضوع مهم دیگری می کند و آن اینکه تهیه نیرو و قوه کافی و ابزار و اسلحه جنگی، و وسایل مختلف دفاعی، نیاز به سرمایه مالی دارد، لذا به مسلمانان دستور می دهد که باید با همکاری عمومی این سرمایه را فراهم سازید، و بدانید هر چه در این راه بدهید در راه خدا داده اید و هرگز گم نخواهد شد «و آنچه در راه خدا انفاق کنید به شما پس داده خواهد شد» (وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَیْ ءٍ فِی سَبِیلِ اللَّهِ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ).

و تمام آن و بیشتر از آن به شما می رسد «و هیچ گونه ستمی بر شما وارد نمی گردد» (وَ أَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ).

سوره الأنفال(8): آیه 61

(آیه 61)- این آیه که پیرامون صلح با دشمن بحث می کند این حقیقت را روشن تر می سازد، می گوید: «و اگر آنها تمایل به صلح نشان دادند تو نیز (دست آنها

[شماره صفحه واقعی : 165]

ص: 2804

را عقب نزن) و تمایل نشان ده» (وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها).

و از آنجا که به هنگام امضای پیمان صلح غالبا افراد، گرفتار تردیدها و دو دلیها می شوند به پیامبر دستور می دهد در قبول پیشنهاد صلح تردیدی به خود راه مده و چنانچه شرایط آن منطقی و عاقلانه و عادلانه باشد آن را بپذیر «و بر خدا توکل کن زیرا خداوند هم گفتگوهای شما را می شنود و هم از نیات شما آگاه است» (وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ).

سوره الأنفال(8): آیه 62

(آیه 62)- ولی با این حال به پیامبر و مسلمانان هشدار می دهد که: «اگر بخواهند تو را فریب دهند (و صلح را مقدمه ای برای ضربه غافلگیرانه ای قرار دهند یا هدفشان تأخیر جنگ برای فراهم کردن نیروی بیشتر باشد از این موضوع نگرانی به خود راه مده) زیرا خداوند کفایت کار تو را می کند و در همه حال پشتیبان توست» (وَ إِنْ یُرِیدُوا أَنْ یَخْدَعُوکَ فَإِنَّ حَسْبَکَ اللَّهُ).

سابقه زندگی تو نیز گواه بر این حقیقت است زیرا: «اوست که تو را با یاری خود و به وسیله مؤمنان پاکدل تقویت کرد» (هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ).

سوره الأنفال(8): آیه 63

(آیه 63)- به علاوه این مؤمنان مخلصی که گرد تو را گرفته اند و از هیچ گونه فداکاری مضایقه ندارند قبلا مردمی از هم پراکنده و با یکدیگر دشمن بودند خداوند نور هدایت بر آنها پاشید «و در میان دلهای آنها الفت ایجاد کرد» (وَ أَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ).

سالیان دراز در میان طایفه اوس و خزرج در مدینه جنگ و خونریزی بود و هیچ کس باور نمی کرد روزی آنها دست دوستی و محبت به سوی هم دراز کنند ولی خداوند قادر متعال این کار را در پرتو اسلام و در سایه نزول قرآن انجام داد.

سپس اضافه می کند فراهم ساختن این الفت و پیوند دلها از طرق مادی و عادی امکان پذیر نبود «اگر تمام آنچه را که در روی زمین است خرج می کردی هیچ گاه نمی توانستی در میان دلهایشان الفت ایجاد کنی» (لَوْ أَنْفَقْتَ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً ما أَلَّفْتَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ).

«ولی این خدا بود که در میان آنها به وسیله ایمان الفت ایجاد کرد» (وَ لکِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَیْنَهُمْ).

[شماره صفحه واقعی : 166]

ص: 2805

و در پایان آیه اضافه می کند: «او توانا و حکیم است» (إِنَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ).

عزّت او ایجاب می کند که هیچ کس را یارای مقاومت در مقابل او نباشد و حکمتش سبب می شود که همه کارهایش روی حساب باشد و لذا با برنامه حساب شده ای دلهای پراکنده را متحد ساخت و در اختیار پیامبرش گذاشت تا نور هدایت اسلام را به وسیله آنها در همه جهان پخش کند.

سوره الأنفال(8): آیه 64

(آیه 64)- در این آیه برای تقویت روحیه پاک پیامبر صلّی اللّه علیه و آله روی سخن را به او کرده، می گوید: «ای پیامبر! خداوند و این مؤمنانی که از تو پیروی می کنند برای حمایت تو کافی هستند» و با کمک آنها می توانی به هدف خود نائل شوی (یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ).

سوره الأنفال(8): آیه 65

(آیه 65)- منتظر برابری قوا نباشید: در این آیه و آیه بعد نیز دستورات نظامی و احکام جهاد اسلامی تعقیب می شود. نخست به رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد که «ای پیامبر! مؤمنان را به جنگ (با دشمن) تشویق کن»! (یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی الْقِتالِ).

آیه فوق اهمیت تبلیغ و تقویت هر چه بیشتر روحیه سربازان را به عنوان یک دستور اسلامی روشن می سازد.

و به دنبال آن دستور دومی می دهد و می گوید: «اگر از شما بیست نفر سرباز با استقامت باشند بر دویست نفر غلبه خواهند کرد و اگر از شما صد نفر باشند بر هزار نفر از کافران غلبه می کنند» (إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَهٌ یَغْلِبُوا أَلْفاً مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا).

و به این ترتیب مسلمانان نباید منتظر این باشند که از نظر نفرات جنگی با دشمن در یک سطح مساوی قرار گیرند بلکه حتی اگر عدد آنها یک دهم نفرات دشمن باشد باز وظیفه جهاد بر آنها فرض است.

سپس اشاره به علت این حکم کرده، می گوید: «این به خاطر آن است که دشمنان بی ایمان شما جمعیتی هستند که نمی فهمند» (بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 167]

ص: 2806

این تعلیل در آغاز عجیب و شگفت آور به نظر می رسد که چه ارتباطی میان «آگاهی» و «پیروزی» یا «عدم آگاهی» و «شکست وجود دارد؟ ولی در واقع رابطه میان این دو بسیار نزدیک و محکم است چه این که مؤمنان، راه خود را به خوبی می شناسند.

این مسیر روشن و این آگاهی، به آنان صبر و استقامت و پایمردی می بخشد.

اما افراد بی ایمان و یا بت پرستان، درست نمی دانند برای چه می جنگند؟

تنها روی یک عادت تقلید کورکورانه و یا تعصب خشک و بی منطق به دنبال این مکتب افتاده اند و این تاریکی راه و ناآگاهی از هدف اعصاب آنها را سست می کند، و توان و استقامتشان را می گیرد، و از آنها موجودی ضعیف می سازد.

سوره الأنفال(8): آیه 66

(آیه 66)- اما به دنبال دستور سنگین فوق، خداوند آن را چند درجه تخفیف می دهد و می گوید: «هم اکنون خداوند به شما تخفیف داد و دانست در میان شما افرادی ضعیف و سست هستند» (الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْکُمْ وَ عَلِمَ أَنَّ فِیکُمْ ضَعْفاً).

سپس می گوید: «در این حال اگر از شما صد نفر سرباز با استقامت باشند، بر دویست نفر غلبه می کنند و اگر هزار نفر باشند بر دو هزار نفر به فرمان خدا پیروز می شوند» (فَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَهٌ صابِرَهٌ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ أَلْفٌ یَغْلِبُوا أَلْفَیْنِ بِإِذْنِ اللَّهِ).

ولی در هر حال فراموش نکنید که «خداوند با صابران است» (وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ).

یعنی هنگامی که مسلمانان گرفتار ضعف و سستی شوند و در میان آنها افراد تازه کار و ناآزموده و ساخته نشده، بوده باشند مقیاس سنجش همان نسبت دو برابر است، ولی به هنگامی که افراد ساخته شده و ورزیده و قوی الایمان همانند بسیاری از رزمندگان بدر بوده باشند این نسبت تا ده برابر ترقی می کند.

هر یک از این دو حکم مذکور در دو آیه، مربوط به دو گروه مختلف و در شرایط متفاوت است.

سوره الأنفال(8): آیه 67

(آیه 67)- اسیران جنگی: در آیات گذشته قسمتهای مهمی از احکام جهاد

[شماره صفحه واقعی : 168]

ص: 2807

و درگیری با دشمنان بیان شد، در اینجا با ذکر قسمتی از احکام اسرای جنگی این بحث تکمیل می شود.

نخستین مطلب مهمی را که در این زمینه بیان می کند، این است که می گوید:

«هیچ پیامبری حق ندارد اسیران جنگی داشته باشد، تا به اندازه کافی جای پای خود را در زمین محکم کند و ضربه های کاری و اطمینان بخش بر پیکر دشمن وارد سازد» (ما کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَکُونَ لَهُ أَسْری حَتَّی یُثْخِنَ فِی الْأَرْضِ).

بنابراین گرفتن اسیر تنها در صورتی مجاز است که اطمینان کامل از پیروزی بر دشمن حاصل شود در غیر این صورت باید با ضربات قاطع و کوبنده و پی درپی قدرت و نیروی دشمن مهاجم را از کار بیاندازند. اما به محض حصول اطمینان از این موضوع، هدف انسانی ایجاب می کند که دست از کشتن بر دارند و به اسیر کردن قناعت کنند.

سپس آن گروه را که بر خلاف این دستور رفتار کردند مورد ملامت قرار داده و می گوید: «شما تنها به فکر جنبه های مادی هستید و متاع ناپایدار دنیا را می خواهید، در حالی که خداوند سرای جاویدان و سعادت همیشگی را برای شما می خواهد» (تُرِیدُونَ عَرَضَ الدُّنْیا وَ اللَّهُ یُرِیدُ الْآخِرَهَ).

بنابراین نباید به خاطر منافع آنی و زود گذر، منافع مستمر آینده را به خطر افکند! و در پایان آیه می فرماید: دستور فوق در واقع آمیخته ای از عزّت و پیروزی و حکمت و تدبیر است، چون از ناحیه خداوند صادر شده «و خداوند عزیز و حکیم است» (وَ اللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ).

سوره الأنفال(8): آیه 68

(آیه 68)- در این آیه بار دیگر به ملامت و توبیخ کسانی که برای تأمین منافع زود گذر مادّی مصالح مهمّ اجتماعی را به خطر افکندند، پرداخته، می گوید: «اگر فرمان سابق خدا نبود عذاب و کیفر بزرگی به خاطر اسیرانی که گرفتید به شما می رسید» (لَوْ لا کِتابٌ مِنَ اللَّهِ سَبَقَ لَمَسَّکُمْ فِیما أَخَذْتُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ).

ولی همان گونه که در آیات دیگر قرآن تصریح شده، سنّت پروردگار این است که نخست احکام را تبیین می کند سپس متخلّفین را کیفر می دهد.

[شماره صفحه واقعی : 169]

ص: 2808

سوره الأنفال(8): آیه 69

(آیه 69)- در این آیه اشاره به یکی دیگر از احکام اسیران جنگی و آن مسأله گرفتن «فداء» شده است.

بعد از پایان جنگ بدر و گرفتن اسیران جنگی گروه انصار به پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله عرض کردند ما هفتاد نفر را کشته و هفتاد نفر را اسیر کردیم و اینها از قبیله تو و اسیران تواند، آنها را به ما ببخش تا در برابر آزادی آنها «فداء» بگیریم (پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در انتظار نزول وحی آسمانی در این باره بود) آیه نازل شد و اجازه گرفتن «فداء» در مقابل آزادی اسیران داد.

به هر حال آیه مورد بحث به مسلمانان اجازه می دهد که از این غنیمت جنگی (یعنی مبلغی را که در برابر آزادی اسیران می گرفتند) استفاده کنند و می گوید: «از آنچه به غنیمت گرفته اید، حلال و پاکیزه بخورید و بهره گیرید» (فَکُلُوا مِمَّا غَنِمْتُمْ حَلالًا طَیِّباً).

این جمله ممکن است معنی وسیعی داشته باشد، و علاوه بر موضوع «فداء» سایر غنایم را نیز شامل شود.

سپس به آنها دستور می دهد که: «تقوا را پیشه کنید و از مخالفت فرمان خدا بپرهیزید» (وَ اتَّقُوا اللَّهَ).

اشاره به این که مباح بودن این گونه غنایم نباید سبب شود که هدف مجاهدین در میدان جهاد جمع غنیمت و یا گرفتن اسیر به خاطر «فداء» باشد. و اگر در گذشته چنین نیات زشتی در دل داشتند، بیرون کنند.

در پایان آیه نسبت به گذشته وعده عفو و آمرزش داده، می گوید: «خداوند آمرزنده و مهربان است» (إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

سوره الأنفال(8): آیه 70

(آیه 70)- مسأله مهمی که در مورد اسیران جنگی وجود دارد موضوع اصلاح و تربیت و هدایت آنهاست.

لذا در این آیه به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد که اسیران را با بیان دلگرم کننده ای به سوی ایمان و اصلاح روش خود دعوت و تشویق کند، می گوید: «ای پیامبر! به اسیرانی که در دست شما هستند بگو: اگر خداوند در دلهای شما خیر و نیکی بداند

[شماره صفحه واقعی : 170]

ص: 2809

بهتر از آنچه از شما گرفته شده، به شما می بخشد» (یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِمَنْ فِی أَیْدِیکُمْ مِنَ الْأَسْری إِنْ یَعْلَمِ اللَّهُ فِی قُلُوبِکُمْ خَیْراً یُؤْتِکُمْ خَیْراً مِمَّا أُخِذَ مِنْکُمْ).

منظور از کلمه «خَیْراً» در جمله اول همان ایمان و پذیرش اسلام است و منظور از آن در جمله بعد پاداشهای مادی و معنوی است که در سایه اسلام و ایمان عاید آنها می شود.

علاوه بر این پاداشها لطف دیگری نیز در باره شما کرده «و گناهانی را که در سابق و قبل از پذیرش اسلام مرتکب شدید، می بخشد، و خداوند آمرزنده و مهربان است» (وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

سوره الأنفال(8): آیه 71

(آیه 71)- و از آنجا که ممکن بود بعضی از اسیران از این برنامه سوء استفاده کنند و با اظهار اسلام به قصد خیانت و انتقامجویی در صفوف مسلمانان درآیند، در این آیه هم به آنها اخطار می کند، و هم به مسلمانان هشدار می دهد و می گوید:

«و اگر بخواهند به تو خیانت کنند چیز تازه ای نیست، آنها پیش از این هم به خدا خیانت کردند» (وَ إِنْ یُرِیدُوا خِیانَتَکَ فَقَدْ خانُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ).

چه خیانتی از این بالاتر که ندای فطرت را نشنیده گرفته و حکم عقل را پشت سر انداختند، و برای خدا شریک و شبیه قائل شدند.

ولی اینها نباید فراموش کنند که: «خداوند تو و یارانت را بر آنها پیروز کرد» (فَأَمْکَنَ مِنْهُمْ).

در آینده نیز اگر راه خیانت را بپویند به پیروزی نخواهند رسید.

خداوند از نیات آنها آگاه است و دستوراتی را که در باره اسیران داده است بر طبق حکمت می باشد، زیرا «خداوند علیم و حکیم است» (وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ).

سوره الأنفال(8): آیه 72

(آیه 72)- چهار گروه مختلف: سلسله آیات (72- 75) که آخرین فصل سوره انفال است بحثی را در باره «مهاجرین» و «انصار» و گروههای دیگر مسلمین و ارزش وجودی هر یک از آنان، مطرح کرده و بحثهای گذشته پیرامون جهاد و مجاهدان را بدین وسیله تکمیل می کند.

در این آیات سخن از پنج گروه که چهار گروه آن از مسلمانان و یک گروه از

[شماره صفحه واقعی : 171]

ص: 2810

غیر مسلمانانند به میان آمده است: آن چهار گروه عبارتند از:

1- مهاجرین نخستین.

2- انصار و یاران مدینه.

3- آنها که ایمان آوردند ولی مهاجرت نکردند.

4- آنها که بعدا ایمان آوردند و به مهاجران پیوستند.

در این آیه می گوید: «کسانی که ایمان آوردند و مهاجرت کردند و با اموال و جانهای خود در راه خدا جهاد نمودند و کسانی که پناه دادند و یاری کردند اولیاء و هم پیمان و مدافعان یکدیگرند» (إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ الَّذِینَ آوَوْا وَ نَصَرُوا أُولئِکَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ).

برای گروه نخست چهار صفت بیان کرده اول ایمان، دوم هجرت و سوم جهاد مالی و اقتصادی و چهارم جهاد با خون و جان خویش در راه خدا و در مورد «انصار» دو صفت ذکر شده نخست «ایواء» (پناه دادن) دوم یاری کردن.

در حقیقت این دو گروه در بافت جامعه اسلامی یکی به منزله «تار» و دیگری به منزله «پود» بود و هیچ کدام از دیگری بی نیاز نبود.

سپس به گروه سوم اشاره کرده، می گوید: «و آنها که ایمان آوردند و مهاجرت نکردند (و به جامعه نوین شما نپیوستند) هیچ گونه ولایت و تعهد و مسؤولیتی در برابر آنها نداریم تا اقدام به هجرت کنند» (وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یُهاجِرُوا ما لَکُمْ مِنْ وَلایَتِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ حَتَّی یُهاجِرُوا).

و در جمله بعد تنها یک نوع حمایت و مسؤولیت را استثنا کرده و آن را در باره این گروه اثبات می کند و می گوید: «هرگاه این گروه (مؤمنان غیر مهاجر) از شما به خاطر حفظ دین و آئینشان یاری بطلبند (یعنی تحت فشار شدید دشمنان قرار گیرند) بر شما لازم است که به یاری آنها بشتابید» (وَ إِنِ اسْتَنْصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ).

«مگر زمانی که مخالفان آنها جمعیتی باشند که میان شما و آنان پیمان ترک مخاصمه بسته شده» (إِلَّا عَلی قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثاقٌ).

[شماره صفحه واقعی : 172]

ص: 2811

و در پایان آیه برای رعایت حدود این مسؤولیتها و دقت در انجام این مقررات می گوید: «و خداوند به آنچه انجام می دهید بصیر و بیناست» (وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ).

همه اعمال شما را می بیند و از تلاشها و کوششها و مجاهدتها و احساس مسؤولیتها آگاه است، همچنین از بی اعتنایی و سستی و تنبلی و عدم احساس مسؤولیت در برابر این وظایف بزرگ با خبر می باشد!.

سوره الأنفال(8): آیه 73

(آیه 73)- در این آیه به نقطه مقابل جامعه اسلامی، یعنی جامعه کفر و دشمنان اسلام اشاره کرده و می گوید: «آنها که کافر شدند بعضی اولیای بعضی دیگرند» (وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ).

یعنی پیوند آنها تنها با خودشان است، و شما حق ندارید با آنها پیوندی داشته باشید، و از آنها حمایت کنید و یا آنها را به حمایت خود دعوت نمایید.

سپس به مسلمانان هشدار می دهد که: «اگر این دستور مهم را نادیده بگیرید، فتنه و فساد عظیمی در زمین و در محیط جامعه شما به وجود خواهد آمد» (إِلَّا تَفْعَلُوهُ تَکُنْ فِتْنَهٌ فِی الْأَرْضِ وَ فَسادٌ کَبِیرٌ).

چه فتنه و فسادی از این بالاتر که خطوط پیروزی شما محو می گردد و دسائس دشمنان در جامعه شما کارگر می شود.

سوره الأنفال(8): آیه 74

(آیه 74)- در این آیه بار دیگر روی اهمیت مقام مهاجران و انصار و موقعیت و تأثیر و نفوذ آنها در پیشبرد اهداف جامعه اسلامی تکیه کرده و از آنها به این گونه تقدیر می کند: «آنها که ایمان آوردند و هجرت کردند و در راه خدا جهاد نمودند و آنها که پناه دادند و یاری کردند، مؤمنان حقیقی و راستین هستند» (وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ الَّذِینَ آوَوْا وَ نَصَرُوا أُولئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا).

زیرا در روزهای سخت و دشوار و ایام غربت و تنهایی اسلام هر یک به نوعی به یاری آیین خدا و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله شتافتند.

و «آنها (به خاطر این فداکاریهای بزرگ) آمرزش و روزی شایسته ای خواهند داشت» (لَهُمْ مَغْفِرَهٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ).

[شماره صفحه واقعی : 173]

ص: 2812

هم در پیشگاه خدا و جهان دیگر از مواهب بزرگی برخوردارند و هم بهره ای شایسته از عظمت و امنیت و آرامش در این جهان خواهند داشت.

سوره الأنفال(8): آیه 75

(آیه 75)- در این آیه، به چهارمین گروه مسلمانان یعنی «مهاجران بعدی» اشاره کرده، می گوید: «آنها که بعد از این ایمان بیاورند و هجرت کنند و با شما در جهاد شرکت جویند آنها نیز از شمایند» (وَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْ بَعْدُ وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا مَعَکُمْ فَأُولئِکَ مِنْکُمْ).

یعنی جامعه اسلامی یک جامعه مدار بسته و انحصاری نیست، بلکه درهایش به سوی همه مؤمنان و مهاجران و مجاهدان آینده نیز گشوده است.

و در پایان آیه اشاره به ولایت و اولویت خویشاوندان نسبت به یکدیگر کرده، می گوید: «خویشاوندان (نیز) نسبت به یکدیگر و در احکامی که خداوند بر بندگانش مقرر داشته اولویت دارند» (وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ).

در حقیقت در آیات گذشته سخن از ولایت و اولویت عمومی مسلمانان نسبت به یکدیگر بود و در این آیه تأکید می کند که این ولایت و اولویت در مورد خویشاوندان به صورت قویتر و جامعتری است، زیرا خویشاوندان مسلمان علاوه بر ولایت ایمان و هجرت، ولایت خویشاوندی نیز دارند.

و در آخرین جمله این آیه که آخرین جمله سوره انفال است، می فرماید:

«خداوند به هر چیزی داناست» (إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ).

و تمامی احکامی را که در زمینه «انفال» و «غنائم جنگی» و «نظام جهاد» و «صلح» و «احکام اسیران جنگی» و مسائل مربوط به «هجرت» و مانند آن در این سوره نازل کرده است همه را روی حساب و برنامه دقیقی بیان نموده که با روح جامعه انسانی و عواطف بشری و مصالح همه جانبه آنها کاملا منطبق است «پایان سوره انفال»

[شماره صفحه واقعی : 174]

ص: 2813

سوره توبه [9]
اشاره

این سوره در «مدینه» نازل شده و 129 آیه است.

توجه به این نکات قبل از تفسیر سوره لازم است
1- نامهای این سوره

مفسران برای این سوره نامهای زیادی که بالغ بر ده نام می شود ذکر کرده اند، که از همه معروفتر «برائت» و «توبه» و «فاضحه» است.

2- تاریخچه نزول سوره

این سوره آخرین سوره یا از آخرین سوره هایی است که بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در مدینه نازل گردید، آغاز نزول آن را در سال نهم هجرت می دانند، و قسمتی از آن پیش از جنگ تبوک، و قسمتی به هنگام آمادگی برای جنگ، و بخش دیگری از آن پس از مراجعت از جنگ نازل شده است.

آیات آغاز این سوره که پیرامون وضع باقیمانده مشرکان بود در مراسم حج به وسیله امیر مؤمنان علی علیه السّلام به مردم ابلاغ شد.

3- محتوای سوره

قسمت مهمی از این سوره پیرامون باقیمانده مشرکان و بت پرستان و قطع رابطه با آنها، و الغاء پیمانهایی است که با مسلمانان داشتند.

قسمت مهم دیگری از این سوره از منافقان و سرنوشت آنان سخن می گوید، و به مسلمانان شدیدا هشدار می دهد و نشانه های منافقان را بر می شمرد.

بخش دیگری از این سوره پیرامون اهمیت جهاد در راه خدا و اتحاد صفوف است.

[شماره صفحه واقعی : 175]

ص: 2814

بخش مهم دیگری از این سوره به عنوان تکمیل بحثهای گذشته از انحراف اهل کتاب (یهود و نصاری) از حقیقت توحید، و انحراف دانشمندانشان از وظیفه رهبری و روشنگری سخن می گوید.

و از آنجا که جامعه اسلامی در آن روز نیازهای مختلفی پیدا کرده بود، که می بایست برطرف گردد، به همین مناسبت بحثی از زکات، و پرهیز از تراکم و کنز ثروت، و لزوم تحصیل علم، و وجوب تعلیم افراد نادان را یادآور می شود.

علاوه بر مباحث فوق، مباحث دیگری مانند داستان هجرت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله، مسأله ماههای حرام که جنگ در آن ممنوع است، موضوع گرفتن جزیه از اقلیتهای دینی و امثال آن به تناسب مطرح گردیده است.

اهمیت نکات مختلفی که در این سوره به آن اشاره شده به قدری زیاد است که از پیامبر نقل شده که فرمود: سوره برائت و توحید با هفتاد هزار صف از صفوف ملائکه بر من نازل گردید و هر کدام اهمیت این دو سوره را توصیه می کردند!

4- چرا این سوره «بسم الله» ندارد؟

پاسخ این سؤال را چگونگی شروع این سوره به ما می دهد، زیرا این سوره در واقع با اعلان جنگ به دشمنان پیمان شکن، و اظهار برائت و بیزاری و پیش گرفتن یک روش محکم و سخت در مقابل آنان آغاز شده است، و روشنگر خشم خداوند نسبت به این گروه است و با «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» که نشانه صلح و دوستی و محبت و بیان کننده صفت رحمانیت و رحیمیت خداست، تناسب ندارد.

سوره التوبه(9): آیه 1

(آیه 1)- پیمانهای مشرکان الغاء می شود! در محیط دعوت اسلام گروههای مختلفی وجود داشتند. گروهی با پیامبر صلّی اللّه علیه و آله هیچ گونه پیمانی نداشتند، و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در مقابل آنها نیز هیچ گونه تعهدی نداشت.

گروههای دیگری در «حدیبیه» و مانند آن پیمان ترک مخاصمه با رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله بسته بودند. در این میان بعضی از طوائفی که با پیامبر صلّی اللّه علیه و آله پیمان بسته بودند، یک جانبه و بدون هیچ مجوزی پیمانشان را به خاطر همکاری آشکار با دشمنان اسلام شکستند، و یا در صدد از میان بردن رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله برآمدند.

[شماره صفحه واقعی : 176]

ص: 2815

این آیه به تمام مشرکان- بت پرستان- اعلام می کند که: هرگونه پیمانی با مسلمانان داشته اند، لغو خواهد شد، می گوید: «این اعلام برائت و بیزاری خداوند و پیامبرش از مشرکانی که با آنها عهد بسته اید، می باشد» (بَراءَهٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی الَّذِینَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ).

از روایات اسلامی استفاده می شود که علی علیه السّلام مأمور شد در آن روز چهار موضوع را به مردم ابلاغ کند:

1- الغای پیمان مشرکان.

2- عدم حق شرکت آنها در مراسم حجّ در سال آینده.

3- ممنوع بودن طواف افراد عریان و برهنه که تا آن زمان در میان مشرکان رائج بود.

4- ممنوع بودن ورود مشرکان در خانه خدا.

سوره التوبه(9): آیه 2

(آیه 2)- سپس برای آنها یک مهلت چهار ماهه قائل می شود، که در این مدت بیاندیشند، و وضع خود را روشن سازند، و پس از انقضای چهار ماه یا باید دست از آیین بت پرستی بکشند و یا آماده پیکار گردند، می گوید: «چهار ماه در زمین آزادانه به هر کجا می خواهید بروید» (فَسِیحُوا فِی الْأَرْضِ أَرْبَعَهَ أَشْهُرٍ).

ولی بعد از چهار ماه وضع دگرگون خواهد شد «اما بدانید که شما نمی توانید خداوند را ناتوان سازید، و از قلمرو قدرت او بیرون روید» (وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِی اللَّهِ).

و نیز بدانید که: «خداوند کافران مشرک و بت پرست را سر انجام خوار و رسوا خواهد ساخت» (وَ أَنَّ اللَّهَ مُخْزِی الْکافِرِینَ).

سوره التوبه(9): آیه 3

(آیه 3)- آنها که پیمانشان محترم است: قرآن بار دیگر موضوع الغای پیمانهای مشرکان را با تأکید بیشتری عنوان کرده و حتی تاریخ اعلام آن را تعیین می کند و می گوید: «این اعلامی است از طرف خدا و پیامبرش به عموم مردم در روز حج اکبر (روز عید قربان) که خداوند و فرستاده او از مشرکان بیزارند» (وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ أَنَّ اللَّهَ بَرِی ءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَ رَسُولُهُ).

[شماره صفحه واقعی : 177]

ص: 2816

در حقیقت خداوند می خواهد با این اعلام عمومی در سرزمین مکّه و آن هم در آن روز بزرگ راههای بهانه جویی دشمن را ببندد و زبان بدگویان را قطع کند تا نگویند ما را غافلگیر ساختند و ناجوانمردانه به ما حمله کردند.

سپس روی سخن را به خود مشرکان کرده و از طریق تشویق و تهدید برای هدایت آنها کوشش می کند، نخست می گوید: «اگر توبه کنید (و به سوی خدا باز گردید و دست از آیین بت پرستی بردارید) به نفع شماست» (فَإِنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ).

یعنی قبول آیین توحید به نفع شما و جامعه شما و دنیا و آخرت خودتان است و اگر نیک بیندیشید همه نابسامانیهایتان در پرتو آن، سامان می یابد، نه این که سودی برای خدا و پیامبر در برداشته باشد.

بعد به مخالفان متعصب و لجوج هشدار می دهد که: «اگر (از این فرمان که ضامن سعادت خودتان است) سرپیچی کنید بدانید هرگز نمی توانید خداوند را ناتوان سازید» و از قلمرو قدرت او بیرون روید (وَ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِی اللَّهِ).

و در پایان آیه به کسانی که با سرسختی مقاومت می کنند اعلام خطر می نماید و می گوید: «کافران بت پرست را به عذاب دردناک بشارت ده» (وَ بَشِّرِ الَّذِینَ کَفَرُوا بِعَذابٍ أَلِیمٍ).

سوره التوبه(9): آیه 4

(آیه 4)- این الغای یک جانبه پیمانهای مشرکان، مخصوص کسانی بود که نشانه هایی بر آمادگی برای پیمان شکنی از آنها ظاهر شده بود، لذا در این آیه یک گروه را استثنا کرده، می گوید: «مگر آن دسته از مشرکین که با آنها پیمان بسته اید و هیچ گاه بر خلاف شرایط پیمان گام برنداشتند و کم و کسری در آن ایجاد نکردند، و نه احدی را بر ضد شما تقویت نمودند» (إِلَّا الَّذِینَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ ثُمَّ لَمْ یَنْقُصُوکُمْ شَیْئاً وَ لَمْ یُظاهِرُوا عَلَیْکُمْ أَحَداً).

«در مورد این گروه تا پایان مدت به عهد و پیمانشان وفادار باشید» (فَأَتِمُّوا إِلَیْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلی مُدَّتِهِمْ) «زیرا خداوند پرهیزکاران (و آنها را که از هرگونه پیمان شکنی و تجاوز اجتناب می کنند) دوست می دارد» (إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 178]

ص: 2817

سوره التوبه(9): آیه 5

(آیه 5)- شدت عمل توأم با نرمش: در اینجا وظیفه مسلمانان پس از پایان مدت مهلت مشرکان، یعنی چهار ماه بیان شده است و شدیدترین دستور را در باره آنها صادر کرده، می گوید: «هنگامی که ماههای حرام (مهلت چهار ماهه) پایان گیرد، بت پرستان را هر کجا یافتید به قتل برسانید» (فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ).

سپس می گوید: «آنها را بگیرید و اسیر کنید» (وَ خُذُوهُمْ).

«و آنها را در حلقه محاصره قرار دهید» (وَ احْصُرُوهُمْ).

«و در کمین آنها در هر نقطه ای بنشینید و راهها را بر آنها ببندید» (وَ اقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ).

این شدت عمل به خاطر آن است که برنامه اسلام ریشه کن ساختن بت پرستی از روی کره زمین بوده، زیرا بت پرستی مذهب و آیین نیست که محترم شمرده شود.

ولی این شدت و خشونت نه به مفهوم این است که راه بازگشت به روی آنها بسته شده باشد، بلکه در هر جا و در هر لحظه بخواهند می توانند جهت خود را تغییر دهند، لذا بلافاصله اضافه می کند: «اگر آنها توبه کنند و به سوی حق بازگردند و نماز را برپا دارند و زکات را ادا کنند، آنها را رها سازید» و مزاحمشان نشوید (فَإِنْ تابُوا وَ أَقامُوا الصَّلاهَ وَ آتَوُا الزَّکاهَ فَخَلُّوا سَبِیلَهُمْ).

«زیرا خداوند آمرزنده و مهربان است»، و کسی را که به سوی او بازگردد، از خود نمی راند (إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

سوره التوبه(9): آیه 6

(آیه 6)- سپس این موضوع را با دستور دیگری تکمیل می کند تا تردیدی باقی نمانده که هدف اسلام از این دستور تعمیم توحید و آیین حق و عدالت است، نه استعمار و استثمار و قبضه کردن اموال یا سرزمینهای دیگران، می گوید: «اگر یکی از بت پرستان از تو درخواست پناهندگی کند به او پناه ده تا سخن خدا را بشنود» (وَ إِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجارَکَ فَأَجِرْهُ حَتَّی یَسْمَعَ کَلامَ اللَّهِ).

یعنی در نهایت آرامش با او رفتار کن، و مجال اندیشه و تفکر را به او بده تا آزادانه به بررسی محتوای دعوت تو بپردازد، و اگر نور هدایت بر دل او تابید آن را بپذیرد.

[شماره صفحه واقعی : 179]

ص: 2818

بعد اضافه می کند که: «او را پس از پایان مدت مطالعه به جایگاه امن و امانش برسان» تا کسی در اثناء راه مزاحم او نگردد (ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ).

و سر انجام علت این دستور سازنده را چنین بیان می کند: «این به خاطر آن است که آنها قومی بی اطلاع و ناآگاهند» (ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَعْلَمُونَ).

بنابراین اگر درهای کسب آگاهی به روی آنها بازگردد، این امید می رود که از بت پرستی که زاییده جهل و نادانی است خارج شوند، و به راه توحید و خدا که مولود علم و دانش است گام بگذارند.

سوره التوبه(9): آیه 7

(آیه 7)- تجاوزکاران پیمان شکن! همان گونه که در آیات قبل دیدیم اسلام پیمانهای مشرکان و بت پرستان را- مگر گروه خاصی- لغو کرد، تنها چهار ماه به آنها مهلت داد تا تصمیم خود را بگیرند، در اینجا دلیل و علت این کار را بیان می کند، نخست به صورت استفهام انکاری می گوید: «چگونه ممکن است مشرکان عهد و پیمانی نزد خدا و نزد پیامبرش داشته باشند»؟! (کَیْفَ یَکُونُ لِلْمُشْرِکِینَ عَهْدٌ عِنْدَ اللَّهِ وَ عِنْدَ رَسُولِهِ).

یعنی آنها با این اعمال و این همه کارهای خلافشان نباید انتظار داشته باشند که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بطور یک جانبه به پیمانهای آنها وفادار باشد.

بعد بلافاصله یک گروه را که در اعمال خلاف و پیمان شکنی با سایر مشرکان شریک نبودند استثنا کرده، می گوید: «مگر کسانی که با آنها نزد مسجد الحرام پیمان بستید» (إِلَّا الَّذِینَ عاهَدْتُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ).

«این گروه مادام که به پیمانشان در برابر شما وفادار باشند شما هم وفادار بمانید» (فَمَا اسْتَقامُوا لَکُمْ فَاسْتَقِیمُوا لَهُمْ).

«زیرا خداوند پرهیزکاران (و آنها را که از هرگونه پیمان شکنی اجتناب می ورزند) دوست دارد» (إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ).

سوره التوبه(9): آیه 8

(آیه 8)- در این آیه موضوع فوق با صراحت و تأکید بیشتری بیان شده است، و باز به صورت استفهام انکاری می گوید: «چگونه (ممکن است عهد و پیمان آنها را محترم شمرد) در حالی که اگر آنها بر شما غالب شوند هیچ گاه نه

[شماره صفحه واقعی : 180]

ص: 2819

مراعات خویشاوندی با شما را می کنند و نه پیمان را» (کَیْفَ وَ إِنْ یَظْهَرُوا عَلَیْکُمْ لا یَرْقُبُوا فِیکُمْ إِلًّا وَ لا ذِمَّهً).

بعد قرآن اضافه می کند که هیچ گاه فریب سخنان دلنشین و الفاظ به ظاهر زیبای آنها را نخورید زیرا: «آنها می خواهند شما را با دهانها (و سخنان) خود راضی کنند، ولی دلهای آنها از این موضوع ابا دارد» (یُرْضُونَکُمْ بِأَفْواهِهِمْ وَ تَأْبی قُلُوبُهُمْ).

و در پایان آیه اشاره به ریشه اصلی این موضوع کرده، می گوید: «و بیشتر آنها فاسق و نافرمانبردارند» (وَ أَکْثَرُهُمْ فاسِقُونَ)

سوره التوبه(9): آیه 9

(آیه 9)- در این آیه یکی از نشانه های فسق و نافرمانبرداری آنها را چنین توضیح می دهد: «آنها آیات خدا را با بهای کمی معامله کردند، و به خاطر منافع زود گذر مادی و ناچیز خود، مردم را از راه خدا باز داشتند» (اشْتَرَوْا بِآیاتِ اللَّهِ ثَمَناً قَلِیلًا فَصَدُّوا عَنْ سَبِیلِهِ).

بعد می گوید: «چه عمل بدی آنها انجام می دادند» (إِنَّهُمْ ساءَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ). هم خود را از سعادت و هدایت و خوشبختی محروم می ساختند، و هم سدّ راه دیگران می شدند، و چه عملی از این بدتر!

سوره التوبه(9): آیه 10

(آیه 10)- در این آیه بار دیگر گفتار سابق را تأکید می کند که: «این مشرکان اگر دستشان برسد، در باره هیچ فرد با ایمانی کمترین ملاحظه خویشاوندی و عهد و پیمان را نخواهند کرد» (لا یَرْقُبُونَ فِی مُؤْمِنٍ إِلًّا وَ لا ذِمَّهً).

«چرا که اینها اصولا مردمی تجاوزکارند» (وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُعْتَدُونَ).

نه تنها در باره شما، در مورد هر کس که توانایی داشته باشند دست به تجاوز می زنند.

سوره التوبه(9): آیه 11

(آیه 11)- یکی از فنون فصاحت و بلاغت آن است که مطالب پر اهمیت را با تعبیرات گوناگون برای تأکید و جا افتادن مطلب تکرار کنند، و از آنجا که مسأله ضربه نهایی بر پیکر بت پرستی در محیط اسلام و برچیدن آخرین آثار آن از مسائل بسیار مهم بوده است، بار دیگر قرآن مجید مطالب گذشته را با عبارات تازه ای بیان می کند.

نخست می گوید: «اگر مشرکان توبه کنند و نماز را برپا دارند و زکات را

[شماره صفحه واقعی : 181]

ص: 2820

بپردازند برادر دینی شما هستند» (فَإِنْ تابُوا وَ أَقامُوا الصَّلاهَ وَ آتَوُا الزَّکاهَ فَإِخْوانُکُمْ فِی الدِّینِ).

و در پایان آیه اضافه می کند: «ما آیات خود را برای آنها که آگاهند شرح می دهیم» (وَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ).

سوره التوبه(9): آیه 12

(آیه 12)- «اما اگر آنها همچنان به پیمان شکنی خود ادامه دهند، و عهد خود را زیر پا بگذارند، و آیین شما را مورد مذمت قرار داده، و به تبلیغات سوء خود ادامه دهند، شما با پیشوایان این گروه کافر پیکار کنید» (وَ إِنْ نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَ طَعَنُوا فِی دِینِکُمْ فَقاتِلُوا أَئِمَّهَ الْکُفْرِ).

و سر چشمه های گمراهی و ضلالت و ظلم را ببندید.

«چرا که عهد و پیمان آنها کمترین ارزشی ندارد» (إِنَّهُمْ لا أَیْمانَ لَهُمْ).

درست است که آنها با شما پیمان ترک مخاصمه بسته اند، ولی این پیمان با نقض شدن مکرر و آمادگی برای نقض در آینده اصلا اعتبار و ارزشی نخواهد داشت.

«تا (با توجه به این شدت عمل و با توجه به این که راه بازگشت به روی آنها باز است) از کار خود پشیمان شوند و دست بردارند» (لَعَلَّهُمْ یَنْتَهُونَ).

سوره التوبه(9): آیه 13

(آیه 13)- در این آیه برای تحریک مسلمانان و دور ساختن هرگونه سستی و ترس و تردید در این امر حیاتی از روح و فکر آنها، می گوید: «چگونه شما با گروهی پیکار نمی کنید که پیمانهایشان را شکستند، و تصمیم گرفتند پیامبر را از سرزمین خود خارج کنند» (أَ لا تُقاتِلُونَ قَوْماً نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ وَ هَمُّوا بِإِخْراجِ الرَّسُولِ).

شما آغازگر مبارزه لغو پیمان نبوده اید که نگران و ناراحت باشید، بلکه «مبارزه و پیمان شکنی در آغاز از آنها شروع شده است» (وَ هُمْ بَدَؤُکُمْ أَوَّلَ مَرَّهٍ).

و اگر تردید بعضی از شما در پیکار با آنها به خاطر ترس است، این ترس کاملا بی جاست، «آیا شما از این افراد بی ایمان می ترسید، در حالی که خداوند سزاوارتر است که از او و از مخالفت فرمانش بترسید، اگر به راستی شما ایمان دارید» (أَ تَخْشَوْنَهُمْ فَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْهُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ).

سوره التوبه(9): آیه 14

(آیه 14)- در این آیه وعده پیروزی قطعی به مسلمانان می دهد و می گوید:

[شماره صفحه واقعی : 182]

ص: 2821

«با آنها پیکار کنید که خداوند آنها را به دست شما مجازات می کند» (قاتِلُوهُمْ یُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَیْدِیکُمْ).

نه فقط مجازات می کند بلکه «خوار و رسوایشان می سازد و شما را بر آنها پیروز می گرداند» (وَ یُخْزِهِمْ وَ یَنْصُرْکُمْ عَلَیْهِمْ).

و به این ترتیب «دلهای گروهی از مؤمنان را (که تحت فشار و شکنجه سخت این گروه سنگدل قرار گرفته و در این راه قربانیهایی داده بودند) شفا می دهد» و بر جراحات قلب آنها از این راه مرهم می نهد» (وَ یَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِینَ).

سوره التوبه(9): آیه 15

(آیه 15)- در این آیه اضافه می کند که: خداوند در پرتو پیروزی شما و شکست آنها «خشم دلهای مؤمنان را فرو می نشاند» (وَ یُذْهِبْ غَیْظَ قُلُوبِهِمْ).

و در پایان آیه می فرماید: «خداوند توبه هر کسی را که بخواهد (و مصلحت بداند) می پذیرد» (وَ یَتُوبُ اللَّهُ عَلی مَنْ یَشاءُ).

«و خداوند دانا و حکیم است» (وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ).

از نیات توبه کنندگان آگاه و دستورهایی را که در باره آنها و همچنین پیمان شکنان داده است حکیمانه می باشد.

جمله های اخیر بشارتی است به این که چنین افرادی در آینده به سوی مسلمانها خواهند آمد و توفیق الهی به خاطر آمادگی روحیشان شامل حال آنها خواهد بود.

سوره التوبه(9): آیه 16

(آیه 16)- در این آیه مسلمانان را از طریق دیگری تشویق به جهاد کرده، متوجه مسؤولیت سنگین خود در این قسمت می کند که نباید تصور کنید، تنها با ادعای ایمان همه چیز درست خواهد شد، بلکه صدق نیت و درستی گفتار، و واقعیت ایمان شما در مبارزه با دشمنان، آن هم یک مبارزه خالصانه و دور از هرگونه نفاق، روشن می شود.

نخست می گوید: «آیا گمان کردید شما به حال خودتان رها می شوید؟ و در میدان آزمایش قرار نخواهید گرفت، در حالی که هنوز مجاهدین شما، و همچنین کسانی که جز خدا و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و مؤمنان محرم اسراری برای خود انتخاب نکرده اند،

[شماره صفحه واقعی : 183]

ص: 2822

مشخص نشده اند»؟ (أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تُتْرَکُوا وَ لَمَّا یَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِینَ جاهَدُوا مِنْکُمْ وَ لَمْ یَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لا رَسُولِهِ وَ لَا الْمُؤْمِنِینَ وَلِیجَهً).

در حقیقت جمله فوق دو مطلب را به مسلمانان گوشزد می کند، و آن این که تنها با اظهار ایمان کارها سامان نمی یابد، و شخصیت اشخاص روشن نمی شود، بلکه با دو وسیله آزمایش، مردم آزمون می شوند.

نخست جهاد در راه خدا، و برای محو آثار شرک و بت پرستی و دوم ترک هرگونه رابطه و همکاری با منافقان و دشمنان، که اولی دشمنان خارجی را بیرون می راند و دومی دشمنان داخلی را.

و در پایان آیه به عنوان اخطار و تأکید می فرماید: «خداوند از آنچه انجام می دهید آگاه است» (وَ اللَّهُ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ).

سوره التوبه(9): آیه 17

(آیه 17)- عمران مسجد در صلاحیت همه کس نیست: از جمله موضوعاتی که بعد از لغو پیمان مشرکان و حکم جهاد با آنان ممکن بود برای بعضی مطرح گردد، این بود که چرا ما این گروه عظیم را از خود برانیم و اجازه ندهیم به مسجد الحرام برای مراسم حج قدم بگذارند، در حالی که شرکت آنان در این مراسم از هر نظر مایه آبادی است، هم آبادی بناء مسجد الحرام از طریق کمکهای مالی و هم آبادی معنوی از نظر افزایش جمعیت در اطراف خانه خدا! قرآن به این گونه افکار واهی و بی اساس پاسخ می گوید، و تصریح می کند:

«مشرکان حق ندارند مساجد خدا را آباد کنند در حالی که صریحا به کفر خود گواهی می دهند» (ما کانَ لِلْمُشْرِکِینَ أَنْ یَعْمُرُوا مَساجِدَ اللَّهِ شاهِدِینَ عَلی أَنْفُسِهِمْ بِالْکُفْرِ).

سپس به دلیل و فلسفه این حکم اشاره کرده، می گوید: «اینها (به خاطر نداشتن ایمان) اعمالشان نابود می شود و بر باد می رود» و در پیشگاه خدا کمترین وزن و قیمتی ندارد (أُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ).

و به همین دلیل «آنها جاودانه در آتش دوزخ باقی می مانند» (وَ فِی النَّارِ هُمْ خالِدُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 184]

ص: 2823

خداوند پاک و منزه است، و خانه او نیز باید پاک و پاکیزه باشد و دستهای آلودگان از خانه خدا و مساجد باید بکلی قطع گردد.

سوره التوبه(9): آیه 18
اشاره

(آیه 18)- در این آیه برای تکمیل این سخن شرایط آباد کنندگان مساجد و کانونهای پرستش و عبادت را ذکر می کند، و برای آنها پنج شرط مهم بیان می دارد و می گوید: «تنها کسانی مساجد خدا را آباد می سازند که ایمان به خدا و روز رستاخیز دارند» (إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ).

این اشاره به شرط اول و دوم است، که جنبه اعتقادی و زیر بنایی دارد.

بعد به شرطهای سوم و چهارم اشاره کرده، می گوید: «و نماز را برپا دارند و زکات را بدهند» (وَ أَقامَ الصَّلاهَ وَ آتَی الزَّکاهَ).

یعنی ایمانش به خدا و روز رستاخیز تنها در مرحله ادعا نباشد، بلکه با اعمال پاکش آن را تأیید کند، هم پیوندش با خدا محکم باشد و نماز را به درستی انجام دهد، و هم پیوندش با خلق خدا، و زکات را بپردازد.

سر انجام به آخرین شرط اشاره کرده، می گوید «و جز از خدا نترسند» (وَ لَمْ یَخْشَ إِلَّا اللَّهَ).

قلبشان مملو از عشق به خداست و تنها احساس مسؤولیت در برابر فرمان او می کنند بندگان ضعیف را کوچکتر از آن می شمرند که بتوانند در سرنوشت مسلمانان و در آبادی کانون عبادت آنان تأثیری داشته باشند.

و در پایان اضافه می کند: «این گروه که دارای چنین صفاتی هستند ممکن است هدایت شوند» (فَعَسی أُولئِکَ أَنْ یَکُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِینَ). و به هدف خود برسند و در عمران و آبادی مساجد خدا بکوشند و از نتایج بزرگ آن بهره مند شوند.

اهمیت بنای مساجد

در باره اهمیت بنای مسجد احادیث فراوانی از طرق اهل بیت علیهم السّلام و اهل سنت رسیده است.

از جمله، از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله چنین نقل شده که فرمود: «کسی که مسجدی بنا کند هر چند به اندازه لانه مرغی بوده باشد، خداوند خانه ای در بهشت برای او بنا خواهد ساخت».

[شماره صفحه واقعی : 185]

ص: 2824

ولی امروز آنچه بیشتر اهمیت دارد، عمران و آبادی معنوی مساجد است.

و باید مسجد، مرکزی برای جوانان با ایمان گردد، نه این که تنها مرکز بازنشستگان و از کار افتادگان شود.

مسجد باید کانونی برای فعالترین قشرهای اجتماع باشد، نه مرکز افراد بیکار، و بی حال و خواب آلوده ها!

سوره التوبه(9): آیه 19
اشاره

(آیه 19)

شأن نزول

در مورد نزول این آیه و سه آیه بعد نقل شده که: «شیبه» و «عباس» هر کدام بر دیگری افتخار می کرد و در این باره مشغول به سخن بودند که علی علیه السّلام از کنار آنها گذشت، و پرسید: به چه چیز افتخار می کنید؟

«عباس» گفت: امتیازی به من داده شده که احدی ندارد، و آن مسأله آب دادن به حجّاج خانه خداست.

«شبیه» گفت من تعمیر کننده مسجد الحرام (و کلیددار خانه کعبه) هستم.

علی علیه السّلام فرمود: با این که از شما حیا می کنم باید بگویم که با این سن کم افتخاری دارم که شما ندارید، آنها پرسیدند کدام افتخار؟! فرمود: من با شمشیر جهاد کردم تا شما ایمان به خدا و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آوردید.

«عباس» خشمناک برخاست و دامن کشان به سراغ پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمد (و به عنوان شکایت) گفت: آیا نمی بینی علی چگونه با من سخن می گوید؟

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: علی را صدا کنید، هنگامی که به خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمد فرمود چرا این گونه با عمویت (عباس) سخن گفتی؟

علی علیه السّلام عرض کرد: ای رسول خدا! اگر من او را ناراحت ساختم با بیان حقیقتی بوده است، در برابر گفتار حق هر کس می خواهد ناراحت شود، و هر کس می خواهد خشنود! جبرئیل نازل شد و گفت: ای محمد! پروردگارت به تو سلام می فرستد، و می گوید این آیات را بر آنها بخوان أَ جَعَلْتُمْ سِقایَهَ الْحاجِّ وَ ....

تفسیر

مقیاس افتخار و فضیلت! همان گونه که در شأن نزول خواندیم مطابق روایتی که در بسیاری از معروفترین کتب اهل سنت نقل شده این آیات

[شماره صفحه واقعی : 186]

ص: 2825

در مورد علی علیه السّلام و بیان فضائل او نازل شده، و در عین حال مکمل بحث آیات گذشته است.

آیه می گوید: «آیا سیراب کردن حاجیان خانه خدا و عمران مسجد الحرام را همانند کار کسی قرار دادید که ایمان به خدا و روز قیامت دارد و در راه خدا جهاد کرده است؟ این دو هیچ گاه در نزد خدا یکسان نیستند و خداوند جمعیت ستمکار را هدایت نمی کند» (أَ جَعَلْتُمْ سِقایَهَ الْحاجِّ وَ عِمارَهَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ).

از تواریخ چنین برمی آید که قبل از اسلام منصب «سِقایَهَ الْحاجِّ» در ردیف نصب کلیدداری خانه کعبه و از مهمترین مناصب محسوب می شد.

سوره التوبه(9): آیه 20

(آیه 20)- در این آیه به عنوان تأکید و توضیح می فرماید: «کسانی که ایمان آوردند، و هجرت نمودند، و در راه خدا با مال و جان خود جهاد کردند، اینها در پیشگاه خداوند مقامی برتر و بزرگتر دارند» (الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَهً عِنْدَ اللَّهِ).

«و اینها به افتخار بزرگی نائل شده اند» (أُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ).

سوره التوبه(9): آیه 21

(آیه 21)- در این آیه می گوید خداوند سه موهبت بزرگ در برابر این سه کار مهم (ایمان، هجرت و جهاد) به آنها می بخشد:

1- «پروردگارشان آنها را به رحمت گسترده خود بشارت می دهد» و از آن بهره مند می سازد (یُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَهٍ مِنْهُ).

2- «آنها را از رضایت و خشنودی خویش بهره مند می کند» (وَ رِضْوانٍ).

3- «و باغهایی از بهشت در اختیار آنها می گذارد که نعمتهایش دائمی و همیشگی است» (وَ جَنَّاتٍ لَهُمْ فِیها نَعِیمٌ مُقِیمٌ).

سوره التوبه(9): آیه 22

(آیه 22)- در این آیه برای تأکید بیشتر اضافه می کند: «جاودانه در آن تا ابد خواهند ماند» (خالِدِینَ فِیها أَبَداً). «زیرا نزد خداوند پاداشهای عظیم است» که در برابر اعمال بندگان به آنها می بخشد (إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ).

سوره التوبه(9): آیه 23

(آیه 23)- همه چیز فدای هدف و برای خدا! آخرین وسوسه و بهانه ای که

[شماره صفحه واقعی : 187]

ص: 2826

ممکن بود برای گروهی از مسلمانان در برابر دستور پیکار با بت پرستان پیدا شود- و طبق بعضی از تفاسیر پیدا شد- این بود که آنها فکر می کردند که از یک سو در میان مشرکان و بت پرستان، خویشاوندان و بستگان نزدیک آنها وجود دارند و اگر بنا شود با همه مشرکان پیکار کنند باید از خویشاوندان و قبیله خود چشم بپوشند! از سوی دیگر سرمایه ها و تجارت آنان تا حد زیادی در دست مشرکان بود، با آمد و شد آنها به مکّه آن را رونق می بخشیدند.

و از سوی سوم خانه های مرفّه و نسبتا آبادی در مکّه داشتند که در صورت درگیری با مشرکان ممکن بود به ویرانی بکشد.

آیه شریفه با بیان قاطعی به این گونه اشخاص پاسخ صریح می دهد، نخست می گوید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! پدران و برادران خود را در صورتی که کفر را بر ایمان مقدم دارند یار و یاور و متحد و ولی خود قرار ندهید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا آباءَکُمْ وَ إِخْوانَکُمْ أَوْلِیاءَ إِنِ اسْتَحَبُّوا الْکُفْرَ عَلَی الْإِیمانِ).

سپس به عنوان تأکید اضافه می کند: «کسانی که از شما آنها را به یاری، دوستی و ولایت برگزینند ستمگرند» (وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ).

چه ظلمی از این بالاتر که انسان با پیوند دوستی با بیگانگان و دشمنان حق، هم به خویشتن ستم کند و هم به جامعه ای که تعلق به آن دارد، و هم به فرستاده خدا!

سوره التوبه(9): آیه 24

(آیه 24)- در این آیه به خاطر اهمیت فوق العاده موضوع، همین مطلب با شرح و تأکید و تهدید بیشتری بیان می شود، روی سخن را به پیامبر کرده، می فرماید: «به آنها بگو: اگر پدران، و فرزندان و برادران و همسران و طایفه شما، و اموالی که به دست آورده اید، و تجارتی که از کساد آن بیم دارید و مساکن مرفهی که مورد رضایت و علاقه شماست، در نظرتان محبوبتر از خدا و پیامبر او و جهاد در راهش می باشد، در انتظار باشید که مجازات و کیفر شدیدی از ناحیه خدا بر شما نازل گردد» (قُلْ إِنْ کانَ آباؤُکُمْ وَ أَبْناؤُکُمْ وَ إِخْوانُکُمْ وَ أَزْواجُکُمْ وَ عَشِیرَتُکُمْ وَ أَمْوالٌ اقْتَرَفْتُمُوها وَ تِجارَهٌ تَخْشَوْنَ کَسادَها وَ مَساکِنُ تَرْضَوْنَها أَحَبَّ إِلَیْکُمْ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ جِهادٍ فِی سَبِیلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتَّی یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ).

[شماره صفحه واقعی : 188]

ص: 2827

و از آنجا که ترجیح این امور بر رضای خدا و جهاد یک نوع نافرمانبرداری و فسق آشکار است و دلباختگان زرق و برق زندگی مادی شایستگی هدایت الهی را ندارند در پایان آیه اضافه می کند: «و خداوند گروه نافرمانبردار را هدایت نمی کند» (وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقِینَ).

آنچه در آیات فوق می خوانیم مفهومش بریدن پیوندهای دوستی و محبت با خویشاوندان و نادیده گرفتن سرمایه های اقتصادی و سوق دادن به ترک عواطف انسانی نیست، بلکه منظور این است که بر سر دو راهیها نباید عشق زن و فرزند و مال و مقام و خانه و خانواده مانع از اجرای حکم خدا و گرایش به جهاد گردد و انسان را از هدف مقدسش باز دارد.

لذا اگر انسان بر سر دو راهی نباشد رعایت هر دو بر او لازم است.

آیات فوق به عنوان یک شعار، باید به تمام فرزندان و جوانان مسلمانان تعلیم گردد تا روح فداکاری و سلحشوری و ایمان در آنها زنده شود، و بتوانند دین خدا و میراثهای خود را پاسداری کنند.

سوره التوبه(9): آیه 25

(آیه 25)- انبوه جمعیت به تنهایی کاری نمی کند: در آیات گذشته دیدیم که خداوند مسلمانان را دعوت به فداکاری همه جانبه در مسیر جهاد و برانداختن ریشه شرک و بت پرستی می کند، و به آنها که عشق زن و فرزند، اقوام و خویشاوندان، و مال و ثروت آن چنان روحشان را فراگرفته که حاضر به فداکاری و جهاد نیستند، شدیدا اخطار می کند.

به دنبال آن به مسأله مهمی اشاره می کند که هر رهبری در لحظات حساس باید پیروان خود را به آن متوجه سازد، و آن این که: اگر عشق مال و فرزند گروهی از افراد ضعیف الایمان را از جهاد بزرگی که با مشرکان در پیش داشتند باز دارد، نباید گروه مؤمنان راستین از این موضوع نگرانی به خود راه دهند، برای این که خداوند نه در آن روزهایی که نفراتشان کم بود (مانند میدان جنگ بدر) آنها را تنها گذارد، و نه در آن روز که جمعیتشان چشم پر کن بود (مانند میدان جنگ حنین)، انبوه جمعیت دردی را از آنها دوا کرد، بلکه در هر حال یاری خدا و مددهای او بود که باعث پیروزیشان شد.

[شماره صفحه واقعی : 189]

ص: 2828

لذا نخست می گوید: «خداوند شما را در میدانهای بسیاری یاری کرد» (لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ فِی مَواطِنَ کَثِیرَهٍ).

عدد میدانهای نبرد اسلام و کفر در زمان پیامبر به هشتاد می رسد.

سپس اضافه می کند: «و در روز حنین شما را یاری نمود، در آن روز که فزونی جمعیتتان مایه اعجاب شما بود ولی هیچ مشکلی را برای شما حل نکرد» (وَ یَوْمَ حُنَیْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْکُمْ کَثْرَتُکُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْکُمْ شَیْئاً).

تعداد لشکر اسلام را در این جنگ دوازده هزار نفر نوشته اند که در هیچ یک از جنگهای اسلامی تا آن روز این عدد سابقه نداشت، آن چنانکه بعضی از مسلمانان مغرورانه گفتند: «لن نغلب الیوم» هیچ گاه با این همه جمعیت امروز شکست نخواهیم خورد! اما این انبوه جمعیت که گروهی از آنها از افراد تازه مسلمان و ساخته نشده بودند، موجب فرار لشکر و شکست ابتدایی شدند.

این شکست ابتدایی چنان بود که قرآن اضافه می کند: «و زمین با آن همه وسعتش بر شما تنگ شد» (وَ ضاقَتْ عَلَیْکُمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ).

«سپس پشت به دشمن کرده و فرار نمودید» (ثُمَّ وَلَّیْتُمْ مُدْبِرِینَ).

سوره التوبه(9): آیه 26

(آیه 26)- در این موقع که سپاه اسلام در اطراف سرزمین حنین پراکنده شده بود، و جز گروه کمی با پیامبر صلّی اللّه علیه و آله باقی نمانده بودند، و پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله به خاطر فرار آنها شدیدا نگران و ناراحت بود، «خداوند آرامش و اطمینان خویش را بر پیامبرش و بر مؤمنان فرستاد» (ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ).

«و هم چنین لشکریانی که شما نمی دیدید، (برای تقویت و یاریتان) فرو فرستاد» (وَ أَنْزَلَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها).

و در پایان نتیجه نهایی جنگ «حنین» را چنین بیان می کند: «خداوند افراد بی ایمان و بت پرست را کیفر داد» (وَ عَذَّبَ الَّذِینَ کَفَرُوا). گروهی کشته و گروهی اسیر و جمعی پا به فرار گذاردند آن چنان که از دسترس ارتش اسلام خارج شدند.

«و این است کیفر افراد بی ایمان»! (وَ ذلِکَ جَزاءُ الْکافِرِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 190]

ص: 2829

سوره التوبه(9): آیه 27
اشاره

(آیه 27)- ولی با این حال درهای توبه و بازگشت را به روی اسیران و فرارکنندگان از کفار باز گذارد که اگر مایل باشند به سوی خدا باز گردند و آیین حق را بپذیرند، چنانکه قرآن می گوید: «سپس خداوند بعد از این جریان توبه هر کس را بخواهد (و او را شایسته و آماده برای توبه واقعی بداند) می پذیرد» (ثُمَّ یَتُوبُ اللَّهُ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ عَلی مَنْ یَشاءُ).

«چرا که خداوند آمرزنده و مهربان است» (وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

و هیچ گاه درهای توبه را به روی کسی نمی بندد، و از رحمت گسترده خود کسی را نومید نمی سازد.

غزوه عبرت انگیز حنین

در آخر ماه رمضان یا در ماه شوال سنه هشتم هجرت بود که رؤسای طایفه «هوازن» نزد «مالک بن عوف» جمع شدند و اموال و فرزندان و زنان خود را به همراه آوردند تا به هنگام درگیری با مسلمانان هیچ کس فکر فرار در سر نپروراند و به این ترتیب وارد سرزمین «اوطاس» شدند.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله پرچم بزرگ لشکر را بست و به دست علی علیه السّلام داد. دو هزار نفر از مسلمانانی که در فتح مکّه اسلام را پذیرفته بودند به اضافه ده هزار نفر سربازان اسلام که همراه پیامبر برای فتح مکّه آمده بودند برای میدان جنگ حرکت کردند.

هنگامی که پیامبر نماز صبح را با یاران خواند فرمان داد به طرف سرزمین «حنین» سرازیر شدند، در این موقع بود که ناگهان لشکر «هوازن» از هر سو مسلمانان را زیر رگبار تیرهای خود قرار دادند. گروهی که در مقدمه لشکر قرار داشتند (و در میان آنها تازه مسلمانان مکّه بودند) فرار کردند، و این امر سبب شد که باقیمانده لشکر به وحشت بیفتند و فرار کنند.

خداوند در اینجا آنها را با دشمنان به حال خود واگذارد و موقتا دست از حمایت آنها برداشت زیرا به جمعیت انبوه خود مغرور بودند، و آثار شکست در آنان آشکار گشت.

اما علی علیه السّلام که پرچمدار لشکر بود با عده کمی در برابر دشمن ایستادند و همچنان به پیکار ادامه دادند.

[شماره صفحه واقعی : 191]

ص: 2830

در این هنگام پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به عباس که صدای بلند و رسایی داشت دستور داد فورا از تپه ای که در آن نزدیکی بود بالا رود و به مسلمانان فریاد زند:

«ای گروه مهاجران و انصار! و ای یاران سوره بقره! و ای اهل بیعت شجره! به کجا فرار می کنید؟ پیامبر صلّی اللّه علیه و آله اینجاست»! هنگامی که مسلمانان صدای عباس را شنیدند بازگشتند و گفتند: «لبّیک، لبّیک» و حمله سختی از هر جانب به سپاه دشمن کردند. آن چنان که حدود یک صد نفر از سپاه دشمن کشته شد و اموالشان به غنیمت به دست مسلمانان افتاد و گروهی نیز اسیر شدند.

پس از پایان جنگ نمایندگان و رئیس قبیله هوازن خدمت پیامبر آمدند و اسلام را پذیرفتند و پیامبر محبت زیاد به آنها کرد.

سوره التوبه(9): آیه 28

(آیه 28)- مشرکان حق ورود به مسجد الحرام را ندارند! یکی از فرمانهای چهارگانه ای که علی علیه السّلام در مراسم حج سال نهم هجرت، به مردم مکّه ابلاغ کرد این بود که از سال آینده هیچ یک از مشرکان حق ورود به مسجد الحرام و طواف خانه کعبه را ندارد، این آیه اشاره به این موضوع و فلسفه آن کرده، می گوید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! مشرکان آلوده و ناپاکند، بنابراین نباید بعد از امسال نزدیک مسجدالحرام شوند» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ فَلا یَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرامَ بَعْدَ عامِهِمْ هذا).

سپس در پاسخ افراد کوته بینی که اظهار می داشتند اگر پای مشرکان از مسجد الحرام قطع شود، کسب و کار و تجارت ما از رونق می افتد، و فقیر و بیچاره خواهیم شد، می گوید: «و اگر از فقر و احتیاج می ترسید، به زودی خداوند اگر بخواهد از فضلش شما را بی نیاز می سازد» (وَ إِنْ خِفْتُمْ عَیْلَهً فَسَوْفَ یُغْنِیکُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ إِنْ شاءَ).

همان گونه که به عالی ترین وجهی بی نیاز ساخت، و با گسترش اسلام در عصر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله سیل زائران خانه خدا به سوی مکّه به حرکت در آمد، و این موضوع تا به امروز ادامه دارد، و مکّه که در میان یک مشت کوههای خشک و سنگلاخهای

[شماره صفحه واقعی : 192]

ص: 2831

بی آب و علف است، به صورت یک شهر بسیار آباد و یک کانون مهم داد و ستد و تجارت درآمده است.

و در پایان آیه اضافه می کند: «خداوند دانا و حکیم است» (إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ حَکِیمٌ).

و هر دستوری می دهد بر طبق حکمت است و از نتائج آینده آن کاملا آگاه و با خبر می باشد.

سوره التوبه(9): آیه 29
اشاره

(آیه 29)- وظیفه ما در برابر اهل کتاب: در آیات گذشته سخن از وظیفه مسلمانان در برابر «بت پرستان» بود، این آیه و آیات آینده تکلیف مسلمین را با «اهل کتاب» روشن می سازد.

در این آیات در حقیقت اسلام برای آنها یک سلسله احکام حد وسط میان «مسلمین» و «مشرکین» قائل شده است، زیرا اهل کتاب از نظر پیروی از یک دین آسمانی شباهتی با مسلمانان دارند، ولی از جهتی نیز شبیه به مشرکان هستند، به همین دلیل اجازه کشتن آنها را نمی دهد در حالی که این اجازه را در باره بت پرستانی که مقاومت به خرج می دادند، می داد، زیرا برنامه، برنامه ریشه کن ساختن بت پرستی از روی کره زمین بوده است.

ولی در صورتی اجازه کنار آمدن با اهل کتاب را می دهد که آنها حاضر شوند به صورت یک اقلیّت سالم مذهبی با مسلمانان زندگی مسالمت آمیز داشته باشند، اسلام را محترم بشمرند و دست به تحریکات بر ضد مسلمانان و تبلیغات مخالف اسلام نزنند، و یکی دیگر از نشانه های تسلیم آنها در برابر این نوع همزیستی مسالمت آمیز آن است که «جزیه» را که یک نوع مالیات سرانه است، بپذیرند و هر ساله آن را به حکومت اسلامی بپردازند.

در غیر این صورت دستور مبارزه و پیکار با آنها را صادر می کند، دلیل این شدت عمل را در لابلای سه جمله در آیه مورد بحث روشن می سازد.

نخست می گوید: «با کسانی که ایمان به خدا و روز قیامت ندارند، پیکار کنید» (قاتِلُوا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ).

[شماره صفحه واقعی : 193]

ص: 2832

اما چگونه اهل کتاب مانند یهود و نصاری ایمان به خدا و روز رستاخیز ندارند، با این که به ظاهر می بینیم هم خدا را قبول دارند و هم معاد را، این به خاطر آن است که ایمان آنان آمیخته به خرافات و مطالب بی اساس فراوانی است.

سپس به دومین صفت آنها اشاره می کند که آنها در برابر محرّمات الهی تسلیم نیستند «و آنچه را که خدا و پیامبرش تحریم کرده، حرام نمی شمرند» (وَ لا یُحَرِّمُونَ ما حَرَّمَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ). آلودگی به شراب، ربا، خوردن گوشت خوک و ارتکاب بسیاری از بی بند و باریهای جنسی در میان آنها رواج دارد.

بالاخره به سومین صفت آنها اشاره کرده، می گوید: «آنها بطور کلی آیین حق را قبول ندارند» (وَ لا یَدِینُونَ دِینَ الْحَقِّ).

یعنی ادیان آنها از مسیر اصلی منحرف شده بسیاری از حقایق را به دست فراموشی سپرده اند و انبوهی از خرافات را به جای آن نشانیده اند.

پس از ذکر این اوصاف سه گانه که در حقیقت مجوز مبارزه با آنهاست می گوید: «این حکم در باره آنهاست که اهل کتابند» (مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ).

بعد تفاوتی را که آنها با مشرکان و بت پرستان دارند در ضمن یک جمله بیان کرده و می گوید: «این مبارزه تا زمانی خواهد بود که جزیه را با دست خود با خضوع و تسلیم بپردازند» (حَتَّی یُعْطُوا الْجِزْیَهَ عَنْ یَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ).

جزیه چیست؟

«جزیه» یک نوع مالیات سرانه اسلامی است که به افراد تعلق می گیرد، نه بر اموال و اراضی، و به تعبیر دیگر «مالیات سرانه سالانه» است.

فلسفه اصلی این مالیات این است که دفاع از موجودیت و استقلال و امنیت یک کشور وظیفه همه افراد آن کشور است، بنابراین هرگاه جمعی عملا برای انجام این وظیفه قیام کنند، و عده ای دیگر به خاطر اشتغال به کسب و کار نتوانند در صف سربازان قرار گیرند وظیفه گروه دوم این است که هزینه جنگجویان و حافظان امنیت را به صورت یک مالیات سرانه در سال بپردازند.

بنابراین جزیه تنها یک نوع کمک مالی است، که از طرف اهل کتاب در برابر مسؤولیتی که مسلمانان به منظور تأمین امنیت جان و مال آنها به عهده

[شماره صفحه واقعی : 194]

ص: 2833

می گیرند، پرداخت می گردد.

سوره التوبه(9): آیه 30

(آیه 30)- بت پرستی اهل کتاب: در آیات گذشته پس از بحث پیرامون مشرکان و لغو پیمانهای آنها و لزوم برچیده شدن آیین بت پرستی اشاره به وضع «اهل کتاب» شده بود.

در اینجا وجه شباهت اهل کتاب- مخصوصا یهود و نصاری- را با مشرکان و بت پرستان بیان می کند تا روشن شود که اگر در مورد اهل کتاب نیز تا حدودی سختگیری به عمل آمده به خاطر انحرافشان از توحید و گرایش آنها به نوعی از «شرک در عقیده» و «شرک در عبادت» است.

نخست می گوید: «یهود گفتند: عزیر پسر خداست»! (وَ قالَتِ الْیَهُودُ عُزَیْرٌ ابْنُ اللَّهِ). «و مسیحیان نیز گفتند: مسیح پسر خداست»! (وَ قالَتِ النَّصاری الْمَسِیحُ ابْنُ اللَّهِ). «این سخنی است که آنها با زبان می گویند» و حقیقتی در آن نهفته نیست (ذلِکَ قَوْلُهُمْ بِأَفْواهِهِمْ). «این گفتگوی آنها شبیه گفتار مشرکان پیشین است» که از آنان تقلید کرده اند (یُضاهِؤُنَ قَوْلَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ قَبْلُ).

«خداوند آنها را بکشد و به لعن خود گرفتار و از رحمتش دور سازد، چگونه دروغ می گویند و به انحراف کشانده می شوند» (قاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّی یُؤْفَکُونَ).

عزیر کیست؟ «عزیر» در لغت عرب همان «عزرا» در لغت یهود است که در تاریخ یهود موقعیت خاصی دارد تا آنجا که بعضی اساس ملیت و درخشش تاریخ این جمعیت را به او نسبت می دهند و در واقع او خدمت بزرگی به این آیین کرد، زیرا هنگامی که به وسیله «بخت نصّر» پادشاه «بابل» وضع یهود بکلی درهم ریخته شد، شهرهای آنها به دست سربازان افتاد و معبدشان ویران و کتاب آنها تورات سوزانده شد.

سپس هنگامی که «کوروش» پادشاه ایران «بابل» را فتح کرد، «عزرا» که یکی از بزرگان یهود در آن روز بود نزد وی آمد و برای آنها شفاعت کرد.

در این هنگام او طبق آنچه در خاطرش از گفته های پیشینیان یهود باقی مانده بود «تورات» را از نو نوشت.

[شماره صفحه واقعی : 195]

ص: 2834

به همین دلیل یهود او را یکی از نجات دهندگان و زنده کنندگان آیین خویش می دانند و به همین جهت برای او فوق العاده احترام قائلند.

این موضوع سبب شد که گروهی از یهود لقب «ابن اللّه» (فرزند خدا) را برای او انتخاب کنند.

سوره التوبه(9): آیه 31

(آیه 31)- در این آیه به شرک عملی آنان (در مقابل شرک اعتقادی) و یا به تعبیر دیگر «شرک در عبادت» اشاره کرده، می گوید: «یهود و نصاری دانشمندان و راهبان خود را، خدایان خود، در برابر پروردگار قرار دادند» (اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ).

و نیز «مسیح فرزند مریم را به الوهیت پذیرفتند» (وَ الْمَسِیحَ ابْنَ مَرْیَمَ).

شک نیست که یهود و نصاری در برابر علماء و راهبان خود سجده نمی کردند ولی از آنجا که خود را بدون قید و شرط در اطاعت آنان قرار داده بودند و حتی احکامی را که بر خلاف حکم خدا می گفتند واجب الاجرا می شمردند قرآن از این پیروی کورکورانه و غیر منطقی تعبیر به «اتخاذ رب» کرده است.

در پایان آیه روی این مسأله تأکید می کند که تمام این بشر پرستیها بدعت و از مسائل ساختگی است «هیچ گاه به آنها دستوری داده نشده جز خداوند یکتا را بپرستند» (وَ ما أُمِرُوا إِلَّا لِیَعْبُدُوا إِلهاً واحِداً).

«معبودی که هیچ کس جز او شایسته پرستش نیست» (لا إِلهَ إِلَّا هُوَ).

«معبودی که منزه است از آنچه آنها شریک وی قرار می دهند» (سُبْحانَهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ).

قرآن مجید در آیه فوق درس بسیار پرارزشی به همه پیروان خود می دهد و یکی از عالیترین مفاهیم توحید را ضمن آن خاطر نشان می سازد، و می گوید: هیچ مسلمانی حق ندارد اطاعت بی قید و شرط انسانی را بپذیرد، زیرا این کار مساوی است با پرستش او، همه اطاعتها باید در چارچوب اطاعت خدا در آید و پیروی از دستور انسانی تا آنجا مجاز است که با قوانین خدا مخالفت نداشته باشد این انسان هر کس و هر مقامی می خواهد باشد.

[شماره صفحه واقعی : 196]

ص: 2835

سوره التوبه(9): آیه 32

(آیه 32)- در این آیه تشبیه جالبی برای تلاشهای مذبوحانه و بی سرانجام یهود و نصاری و یا همه مخالفان اسلام حتی مشرکان کرده، می گوید: «اینها می خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش کنند ولی خداوند جز این نمی خواهد که این نور الهی را همچنان گسترده تر و کاملتر سازد (تا همه جهان را فراگیرد، و تمام جهانیان از پرتو آن بهره گیرند) هر چند کافران را خوشایند نباشد» (یُرِیدُونَ أَنْ یُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ یَأْبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ).

و برای مجسم کردن حقارت تلاشهای آنها تعبیری از این رساتر به نظر نمی رسد و در واقع کوششهای یک مخلوق ناتوان در برابر اراده بی پایان و قدرت بی انتهای حق غیر از این نخواهد بود.

سوره التوبه(9): آیه 33
اشاره

(آیه 33)- سر انجام در این آیه بشارت عالمگیر شدن اسلام را به مسلمانان داده و با آن، بحث آیه گذشته را دائر بر این که تلاشهای مذبوحانه دشمنان اسلام به جایی نمی رسد، تکمیل می کند و با صراحت می گوید: «او کسی است که رسول خود را با هدایت و دین حق فرستاد تا او را بر تمام ادیان پیروز و غالب گرداند، هر چند مشرکان را خوشایند نباشد» (هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ).

منظور از «هدی» دلائل روشن و براهین آشکاری است که در آیین اسلام وجود دارد و منظور از «دین حق» همین آیینی است که اصولش حق و فروعش نیز حق و بالاخره تاریخ و مدارک و اسناد و نتیجه و برداشت آن نیز همه حق است و بدون شک آیینی که هم محتوای آن حق باشد و هم دلائل و مدارک و تاریخ آن روشن، باید سر انجام بر همه آیینها پیروز گردد.

با گذشت زمان، و پیشرفت علم و دانش، و سهولت ارتباطات، واقعیتها چهره خود را از پشت پرده های تبلیغات مسموم، به در خواهد آورد و موانعی را که مخالفان حق بر سر راه آن قرار می دهند درهم کوبیده خواهد شد، و به این ترتیب آیین حق و حکومت حق همه جا را فرا خواهد گرفت هر چند دشمنان حق نخواهند و از هیچ گونه کارشکنی مضایقه نکنند، زیرا حرکت آنها حرکتی است بر خلاف

[شماره صفحه واقعی : 197]

ص: 2836

مسیر تاریخ و بر ضدّ سنن آفرینش!

قرآن و قیام مهدی (عج):

آیه فوق- که عینا و با همین الفاظ در سوره «صفّ» آیه 9 آمده است و با تفاوت مختصری در سوره «فتح» آیه 28 تکرار شده، خبر از واقعه مهمی می دهد که اهمیتش موجب این تکرار شده است- خبر از جهانی شدن اسلام و عالمگیر گشتن این آیین می دهد.

زیرا مفهوم آیه پیروزی همه جانبه اسلام بر همه ادیان جهان است، و معنی این سخن آن است که سر انجام اسلام همه کره زمین را فرا خواهد گرفت و بر همه جهان پیروز خواهد گشت.

از امام صادق علیه السّلام در تفسیر این آیه چنین نقل شده: «به خدا سوگند هنوز محتوای این آیه تحقق نیافته است و تنها زمانی تحقق می پذیرد که «قائم» خروج کند و به هنگامی که او قیام کند کسی که خدا را انکار نماید در تمام جهان باقی نخواهد ماند».

و نیز از امام باقر علیه السّلام چنین نقل شده: «و عده ای که در این آیه است به هنگام ظهور مهدی از آل محمد صلّی اللّه علیه و آله صورت می پذیرد، در آن روز هیچ کس در روی زمین نخواهد بود مگر این که اقرار به حقانیت محمد صلّی اللّه علیه و آله می کند».

سوره التوبه(9): آیه 34
اشاره

(آیه 34)- کنز ممنوع است! در آیات گذشته سخن از اعمال شرک آمیز یهود و نصاری بود که برای دانشمندان خود یک نوع الوهیت قائل بودند، در این آیه می گوید: آنها نه تنها مقام الوهیت را ندارند بلکه صلاحیت رهبری خلق را نیز دارا نیستند، بهترین گواه این سخن خلافکاریهای گوناگون آنهاست، روی سخن را به مسلمانان کرده، می گوید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! بسیاری از علمای اهل کتاب و راهبان، اموال مردم را به باطل می خورند، و خلق را از راه خالق باز می دارند» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ کَثِیراً مِنَ الْأَحْبارِ وَ الرُّهْبانِ لَیَأْکُلُونَ أَمْوالَ النَّاسِ بِالْباطِلِ وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ).

آنها به صورتهای مختلفی اموال مردم را بدون مجوز و از طریق باطل می خورند.

[شماره صفحه واقعی : 198]

ص: 2837

یکی این که: حقایق تعلیمات آیین مسیح علیه السلام و موسی علیه السلام را کتمام می کردند تا مردم به آیین جدید (آیین اسلام) نگروند و منافع آنها به خطر نیفتد و هدایایشان قطع نشود.

و دیگر این که: با گرفتن «رشوه» از مردم حق را باطل و باطل را حق می کردند و به نفع زورمندان و اقویا حکم باطل می دادند.

یکی دیگر از طرق نامشروع درآمدشان این بود که به نام «بهشت فروشی» و یا «گناه بخشی» مبالغ هنگفتی از مردم می گرفتند.

و اما جلوگیری کردنشان از راه خدا روشن است زیرا آیات الهی را تحریف می کردند و یا به خاطر حفظ منافع خویش مکتوم می داشتند.

سپس قرآن به تناسب بحث دنیاپرستی پیشوایان یهود و نصاری به ذکر یک قانون کلی در مورد ثروت اندوزان پرداخته، می گوید: «و کسانی که طلا و نقره را جمع آوری و گنجینه و پنهان می کنند و در راه خدا انفاق نمی نمایند آنها را به عذاب دردناکی بشارت ده» (وَ الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّهَ وَ لا یُنْفِقُونَها فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ).

آیه فوق صریحا ثروت اندوزی و گنجینه سازی اموال را تحریم کرده است و به مسلمانان دستور می دهد که اموال خویش را در راه خدا، و در طریق بهره گیری بندگان خدا به کار اندازند، و از اندوختن و ذخیره کردن و خارج ساختن آنها از گردش معاملات به شدت بپرهیزند، در غیر این صورت باید منتظر عذاب دردناکی باشند.

این عذاب دردناک تنها کیفر شدید روز رستاخیز نیست بلکه مجازاتهای سخت این دنیا را که بر اثر به هم خوردن موازنه اقتصادی و پیدایش اختلافات طبقاتی دامان فقیر و غنی را می گیرد نیز شامل می شود.

جمع ثروت تا چه اندازه «کنز» محسوب می شود؟

طبق بسیاری از روایات آنچه واجب است، پرداختن زکات سالانه است و نه غیر آن. بنابراین هرگاه انسان اموالی را جمع آوری کند و هر سال مرتبا مالیات اسلامی آن یعنی زکات را بپردازد مشمول آیه فوق نخواهد بود.

[شماره صفحه واقعی : 199]

ص: 2838

از جمله در حدیثی از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم: هنگامی که آیه فوق نازل شد کار بر مسلمانان مشکل گردید و گفتند: با این حکم هیچ یک از ما نمی تواند چیزی برای فرزندان خود ذخیره کند و آینده آنها را تأمین نماید ... سر انجام از پیامبر سؤال کردند، پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: «خداوند زکات را واجب نکرده است مگر به خاطر این که باقیمانده اموال شما برای شما پاک و پاکیزه باشد، لذا قانون ارث را در باره اموالی که بعد از شما می ماند قرار داده است» یعنی اگر گردآوری مال بکلی ممنوع بود قانون ارث موضوع نداشت.

ولی روایات دیگری در منابع اسلامی مشاهده می کنیم که مضمون آن با تفسیر فوق ظاهرا و در بدو نظر سازگار نیست، از جمله از علی علیه السّلام نقل شده که فرمود:

«هرچه از چهار هزار (درهم)- که ظاهرا اشاره به مخارج یک سال است- بیشتر باشد «کنز» است خواه زکاتش را بپردازند یا نه، و آنچه کمتر از آن باشد نفقه و هزینه زندگی محسوب می شود، بنابراین ثروت اندوزان را به عذاب دردناک بشارت ده».

از بررسی مجموع احادیث به ضمیمه خود آیه می توان چنین نتیجه گرفت که در شرایط عادی و معمولی یعنی در مواقعی که جامعه در وضع ناگوار و خطرناکی نیست و مردم از زندگانی عادی بهره مندند پرداختن زکات کافی است و باقیمانده کنز محسوب نمی شود.

و اما در مواقع فوق العاده و هنگامی که حفظ مصالح جامعه اسلامی ایجاب کند حکومت اسلامی می تواند محدودیتی برای جمع آوری اموال قائل شود و یا بکلی همه اندوخته ها و ذخیره های مردم را برای حفظ موجودیت جامعه اسلامی مطالبه کند.

سوره التوبه(9): آیه 35

(آیه 35)- کیفر ثروت اندوزان! در این آیه اشاره به یکی از مجازاتهای این گونه افراد در جهان دیگر کرده، می گوید: «روزی فرا خواهد رسید که (این سکّه ها) را در آتش سوزان دوزخ داغ و گداخته کرده و پیشانی و پهلو و پشتشان را با آن داغ می کنند» (یَوْمَ یُحْمی عَلَیْها فِی نارِ جَهَنَّمَ فَتُکْوی بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ).

[شماره صفحه واقعی : 200]

ص: 2839

و در همین حال فرشتگان عذاب به آنها می گویند: «این همان چیزی است که برای خودتان اندوختید و به صورت کنز در آوردید» و در راه خدا به محرومان انفاق نکردید (هذا ما کَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ).

«اکنون بچشید آنچه را برای خود اندوخته بودید» و عواقب شوم آن را دریابید (فَذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَکْنِزُونَ).

این آیه بار دیگر بر این حقیقت تأکید می کند که اعمال انسانها از بین نمی روند و همچنان باقی می مانند و همانها هستند که در جهان دیگر برابر انسان مجسم می شوند و مایه سرور و شادی و یا رنج و عذاب او می گردند.

سوره التوبه(9): آیه 36

(آیه 36)- آتش بس اجباری! از آنجا که در این سوره بحثهای مشروحی پیرامون جنگ با مشرکان آمده است در این آیه و آیه بعد اشاره به یکی از مقررات جنگ و جهاد اسلامی شده و آن احترام به ماههای حرام است.

نخست می گوید: «تعداد ماهها در نزد خدا در کتاب آفرینش از آن روز که آسمانها و زمین را آفرید دوازده ماه است» (إِنَّ عِدَّهَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً فِی کِتابِ اللَّهِ یَوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ).

از آن روز که نظام منظومه شمسی به شکل کنونی صورت گرفت سال و ماه وجود داشت، سال عبارت از یک دوره کامل گردش زمین به دور خورشید، و ماه عبارت از یک دوره کامل گردش کره ماه به دور کره زمین است که در هر سال دوازده بار تکرار می شود.

سپس اضافه می کند: «از این دوازده ماه چهار ماه، ماه حرام است» که هرگونه جنگ و نبرد در آن حرام است (مِنْها أَرْبَعَهٌ حُرُمٌ).

بعد برای تأکید می گوید: «این آیین ثابت و پابرجا و تغییر ناپذیر است» نه رسم نادرستی که در میان عرب بود که با میل و هوس خویش آنها را جابه جا می کردند (ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ).

از پاره ای از روایات استفاده می شود که تحریم جنگ در این چهار ماه علاوه بر آیین ابراهیم در آیین یهود و مسیح و سایر آیینهای آسمانی نیز بوده است.

[شماره صفحه واقعی : 201]

ص: 2840

سپس می گوید: «در این چهار ماه به خود ستم روا مدارید» با شکستن احترام آنها خویش را گرفتار کیفرهای دنیا و مجازاتهای آخرت نسازید (فَلا تَظْلِمُوا فِیهِنَّ أَنْفُسَکُمْ).

ولی از آنجا که ممکن بود تحریم جهاد در این چهار ماه وسیله ای برای سوء استفاده دشمنان بشود و آنها را در حمله کردن به مسلمین جسور کند در جمله بعد اضافه می کند: «با مشرکان بطور دسته جمعی پیکار کنید همان گونه که آنها متفقا با شما می جنگند» (وَ قاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّهً کَما یُقاتِلُونَکُمْ کَافَّهً).

یعنی با این که آنها مشرکند و بت پرست و شرک سر چشمه پراکندگی است ولی با این حال در یک صف واحد با شما می جنگند، شما که موحدید و یکتاپرست سزاوارتر هستید که وحدت کلمه را برابر دشمن حفظ کنید و در یک صف همچون یک دیوار آهنین در مقابل دشمنان بایستید.

سر انجام می گوید: «و بدانید (اگر پرهیزکار باشید و اصول تعلیمات اسلام را دقیقا اجرا کنید خداوند پیروزی شما را تضمین می کند زیرا) خدا با پرهیزکاران است» (وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ).

سوره التوبه(9): آیه 37

(آیه 37)- در این آیه اشاره به یک سنت غلط جاهلی یعنی مسأله «نسی ء» (تغییر دادن جای ماههای حرام) کرده، می گوید: «تغییر دادن ماههای حرام کفری است که بر کفر آنها افزوده می شود» (إِنَّمَا النَّسِی ءُ زِیادَهٌ فِی الْکُفْرِ).

زیرا علاوه بر شرک و «کفر اعتقادی» با زیر پا گذاشتن این دستور مرتکب کفر عملی هم می شدند.

«و با این عمل افراد بی ایمان در گمراهی بیشتر قرار می گیرند» (یُضَلُّ بِهِ الَّذِینَ کَفَرُوا).

«آنها در یک سال ماهی را حلال می شمرند، و سال دیگر همان ماه را تحریم می کنند تا به گمان خود آن را با تعداد ماههایی که خدا تعیین کرده تطبیق دهند» (یُحِلُّونَهُ عاماً وَ یُحَرِّمُونَهُ عاماً لِیُواطِؤُا عِدَّهَ ما حَرَّمَ اللَّهُ).

یعنی هرگاه یکی از ماههای حرام را حذف می کنند ماه دیگری را به جای آن

[شماره صفحه واقعی : 202]

ص: 2841

می گذارند تا عدد چهار ماه تکمیل شود! در حالی که با این عمل زشت و مسخره فلسفه تحریم ماههای حرام را بکلی از میان می بردند و حکم خدا را بازیچه هوسهای خویش می ساختند، و عجب این که از این کار خود بسیار خشنود و راضی هم بودند، زیرا «اعمال زشتشان در نظرشان جلوه کرده بود» (زُیِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمالِهِمْ).

و می گفتند: فاصله زیاد آتش بس ورزیدگی جنگی را کم می کند باید آتشی به پا کرد.

خدا نیز آن مردمی را که شایستگی هدایت ندارند به حال خود رها می کند و دست از هدایتشان می کشد زیرا: «خداوند گروه کافران را هدایت نمی کند» (وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ).

سوره التوبه(9): آیه 38
اشاره

(آیه 38)

شأن نزول:

از «ابن عباس» و دیگران نقل شده که این آیه و آیه بعد در باره جنگ «تبوک» نازل گردیده است.

در روایات اسلامی آمده است که پیامبر معمولا مقاصد جنگی و هدفهای نهایی خود را قبل از شروع جنگ برای مسلمانان روشن نمی ساخت تا اسرار نظامی اسلام به دست دشمنان نیفتد، ولی در مورد «تبوک» چون مسأله شکل دیگری داشت قبلا با صراحت اعلام نمود که ما به مبارزه با «رومیان» می رویم زیرا مبارزه با امپراتوری روم شرقی کار ساده ای نبود، و می بایست مسلمانان برای این درگیری بزرگ کاملا آماده شوند و خودسازی کنند.

به علاوه فاصله میان مدینه و سرزمین رومیان بسیار زیاد بود، و از همه گذشته فصل تابستان و گرما و برداشت محصول غلات و میوه ها بود.

همه این امور دست به دست هم داده و رفتن به سوی میدان جنگ را فوق العاده بر مسلمانان مشکل می ساخت، تا آنجا که بعضی در اجابت دعوت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله تردید و دو دلی نشان می دادند! این دو آیه نازل شد و با لحنی قاطع و کوبنده به مسلمانان هشدار داد و اعلام خطر کرد و آنها را آماده این نبرد بزرگ ساخت.

[شماره صفحه واقعی : 203]

ص: 2842

تفسیر:

همان گونه که در شأن نزول گفتیم، آیه فوق ناظر به جریان جنگ «تبوک» است.

«تبوک» منطقه ای است میان «مدینه» و «شام» که اینک مرز کشور «عربستان سعودی» محسوب می شود، و در آن روز نزدیک سرزمین امپراتوری روم شرقی که بر شامات تسلط داشت محسوب می شد. این واقعه در سال نهم هجری یعنی حدود یک سال بعد از جریان فتح مکّه روی داد.

قرآن با شدت هر چه تمامتر مردم را به جهاد دعوت می کند، گاهی به زبان تشویق، و گاهی به زبان ملامت و سرزنش، و گاهی به زبان تهدید، با آنها سخن می گوید و از هر دری برای آماده ساختن آنها وارد می شود.

نخست می گوید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! چرا هنگامی که به شما گفته می شود در راه خدا و به سوی میدان جهاد حرکت کنید سستی و سنگینی به خرج می دهید»؟ (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ما لَکُمْ إِذا قِیلَ لَکُمُ انْفِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَی الْأَرْضِ).

سپس با سخن ملامت آمیزی می گوید: «آیا به این زندگی دنیا، این زندگی پست و زود گذر و ناپایدار، به جای زندگی وسیع و جاویدان آخرت راضی شدید»؟

(أَ رَضِیتُمْ بِالْحَیاهِ الدُّنْیا مِنَ الْآخِرَهِ). «با این که فوائد و متاع زندگی دنیا در برابر زندگی آخرت یک امر ناچیز بیش نیست» (فَما مَتاعُ الْحَیاهِ الدُّنْیا فِی الْآخِرَهِ إِلَّا قَلِیلٌ).

چگونه یک انسان عاقل تن به چنین مبادله زیانباری ممکن است بدهد؟

و چگونه متاع فوق العاده گرانبها را به خاطر دستیابی به یک متاع ناچیز و کم ارزش از دست می دهد؟

سوره التوبه(9): آیه 39

(آیه 39)- سپس مسأله را از لحن ملامت آمیز بالاتر برده و شکل یک تهدید جدّی به خود می گیرد و می گوید: «اگر شما به سوی میدان جنگ حرکت نکنید خداوند به عذاب دردناکی مجازاتتان خواهد کرد» (إِلَّا تَنْفِرُوا یُعَذِّبْکُمْ عَذاباً أَلِیماً).

و اگر گمان می کنید با کنار رفتن شما و پشت کردنتان به میدان جهاد چرخ پیشرفت اسلام از کار می افتد و فروغ آیین خدا به خاموشی می گراید سخت در

[شماره صفحه واقعی : 204]

ص: 2843

اشتباهید زیرا: «خداوند گروهی غیر از شما (از افراد با ایمان و مصمّم و مطیع فرمان خود را) به جای شما قرار خواهد داد» (وَ یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ).

گروهی که از هر نظر مغایر شما هستند نه تنها شخصیتشان بلکه ایمان و اراده و شهامت و فرمانبرداریشان غیر از شماست.

بعضی از مفسران این جمله را اشاره به ایرانیان یا مردم من دانسته اند.

«و از این رهگذر هیچ گونه زیانی نمی توانید به خداوند و آیین پاک او وارد کنید» (وَ لا تَضُرُّوهُ شَیْئاً).

این یک واقعیت است، نه یک گفتگوی خیالی یا آرزوی دور و دراز، چرا که «خداوند بر هر چیز تواناست» (وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ). و هرگاه اراده پیروزی آئین پاکش را کند بدون گفتگو جامه عمل به آن خواهد پوشاند.

سوره التوبه(9): آیه 40

(آیه 40)- خداوند پیامبرش را در حساسترین لحظات تنها نگذارد! در آیات گذشته همان گونه که گفته شد روی مسأله جهاد در برابر دشمن از چند راه تأکید شده بود، از جمله این که گمان نکنید اگر شما خود را از جهاد و یاری پیامبر کنار بکشید کار او و اسلام، زمین می ماند.

آیه مورد بحث این موضوع را تعقیب کرده، می گوید: «اگر او را یاری نکنید، خداوند او را یاری کرد» و در مشکلترین ساعات، او را تنها نگذاشت (إِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ).

و آن زمانی بود که مشرکان «مکّه» توطئه خطرناکی برای نابود کردن پیامبر چیده بودند و همان گونه که در ذیل آیه 30 سوره «انفال» شرح آن گذشت. پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به فرمان خدا از این جریان آگاه شد و شبانه از مکّه به سوی مدینه حرکت کرد. دشمنان کوشش فراوانی برای یافتن پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کردند ولی مأیوس و نومید بازگشتند و پیامبر بعد از چندین شبانه روز سالم به مدینه رسید و فصل نوینی در تاریخ اسلام آغاز شد.

آیه اشاره به یکی از حساسترین لحظات این سفر تاریخی کرده، می گوید:

خداوند پیامبرش را یاری کرد «در آن هنگام که کافران او را بیرون کردند» (إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِینَ کَفَرُوا).

[شماره صفحه واقعی : 205]

ص: 2844

البته قصد کفار بیرون کردن او از «مکّه» نبود، بلکه تصمیم به کشتن او داشتند، ولی چون نتیجه کارشان بیرون رفتن پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از مکّه شد این نسبت به آنها داده شده است.

سپس می گوید: «این در حالی بود که او دومین نفر بود» (ثانِیَ اثْنَیْنِ).

اشاره به این که جز یک نفر همراه او نبود و این نهایت تنهایی او را در این سفر پر خطر نشان می دهد و همسفر او ابو بکر بود.

«به هنگامی که دو نفری به غار، (ثور) پناه بردند» (إِذْ هُما فِی الْغارِ).

«در آن موقع (ترس و وحشت، یار و همسفر پیامبر را فرا گرفت و پیامبر او را دلداری می داد) و به همسفرش می گفت: غم مخور خدا با ماست» (إِذْ یَقُولُ لِصاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا). «در این هنگام خداوند روح آرامش و اطمینان را (که در لحظات حساس و پر خطر بر پیامبرش نازل می کرد) بر او فرستاد» (فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ). «و او را با لشکرهایی که نمی توانستید آنها را مشاهده کنید، یاری کرد» (وَ أَیَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْها).

«و گفتار و هدف کافران را پایین قرار داده، (و آنها را با شکست مواجه ساخت) و سخن خدا و آیین او بالا و پیروز است» (وَ جَعَلَ کَلِمَهَ الَّذِینَ کَفَرُوا السُّفْلی وَ کَلِمَهُ اللَّهِ هِیَ الْعُلْیا).

اشاره به این که توطئه های آنها در هم شکست، آیین خرافیشان در هم پیچیده شد، و نور خدا همه جا آشکار گشت و پیروزی در تمام جهات نصیب پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله شد.

چرا چنین نشود در حالی که «خداوند هم قادر است و هم حکیم و دانا» (وَ اللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ). با حکمتش راههای پیروزی را به پیامبرش نشان می دهد و با قدرتش او را یاری می کند.

سوره التوبه(9): آیه 41

(آیه 41)- تن پروران طمّاع! گفتیم جنگ «تبوک» یک وضع استثنایی داشت، و توأم با مقدماتی کاملا مشکل و پیچیده بود، به همین جهت عده ای از افراد ضعیف الایمان و یا منافق از شرکت در این میدان تعلل می ورزیدند، در آیات

[شماره صفحه واقعی : 206]

ص: 2845

گذشته خداوند گروهی از مؤمنان را سرزنش کرد.

به دنبال این سخن بار دیگر مؤمنان را با لحنی تشویق آمیز دعوت همه جانبه به سوی جهاد می کند و مسامحه کنندگان را مورد سرزنش قرار می دهد.

نخست می گوید: «همگی به سوی میدان جهاد حرکت کنید، خواه سبکبار باشید یا سنگین بار» (انْفِرُوا خِفافاً وَ ثِقالًا).

سپس اضافه می کند: «در راه خدا با اموال و جانها جهاد کنید» (وَ جاهِدُوا بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ). یعنی جهادی همه جانبه و فراگیر.

اما برای این که باز اشتباه برای کسی پیدا نشود که این فداکاریها به سود خداوند است می گوید: «این به نفع شماست اگر بدانید» (ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ).

یعنی اگر بدانید که جهاد کلید سر بلندی و عزت و برطرف کننده ضعف و ذلت است.

و اگر بدانید که راه رسیدن به رضای خدا و سعادت جاویدان و انواع نعمتها و مواهب الهی در این نهضت مقدس عمومی و فداکاری همه جانبه است!

سوره التوبه(9): آیه 42

(آیه 42)- سپس بحث را متوجه افراد تنبل و ضعیف الایمان که برای سرباز زدن از حضور در این میدان بزرگ به انواع بهانه ها متشبث می شدند کرده، و با پیامبر صلّی اللّه علیه و آله چنین می گوید: «اگر غنیمتی آماده و سفری نزدیک بود به خاطر رسیدن به متاع دنیا دعوت تو را اجابت می کردند» و برای نشستن بر سر چنین سفره آماده ای می دویدند (لَوْ کانَ عَرَضاً قَرِیباً وَ سَفَراً قاصِداً لَاتَّبَعُوکَ).

«لکن اکنون که راه بر آنها دور و پر مشقت است سستی می ورزند و بهانه می آورند» (وَ لکِنْ بَعُدَتْ عَلَیْهِمُ الشُّقَّهُ).

عجب این که تنها به عذر و بهانه قناعت نمی کند بلکه: «به زودی نزد تو می آیند و قسم یاد می کنند که اگر ما قدرت داشتیم با شما خارج می شدیم» (وَ سَیَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَوِ اسْتَطَعْنا لَخَرَجْنا مَعَکُمْ).

و اگر می بینید ما به این میدان نمی آییم بر اثر ناتوانی و گرفتاری و عدم قدرت است.

[شماره صفحه واقعی : 207]

ص: 2846

آنها با این اعمال و این دروغها در واقع «خود را هلاک می کنند» (یُهْلِکُونَ أَنْفُسَهُمْ).

«ولی خداوند می داند آنها دروغ می گویند» (وَ اللَّهُ یَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ).

کاملا قدرت دارند اما چون سفره چرب و نرمی نیست و برنامه شاق و پردرد سری در پیش است به قسمهای دروغ متشبث می شوند.

این موضوع منحصر به جنگ «تبوک» و زمان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نبود، در هر جامعه ای گروهی «تنبل» یا «منافق و طمّاع و فرصت طلب» وجود دارند که همیشه منتظرند لحظات پیروزی و نتیجه گیری فرا رسد آنگاه خود را در صف اول جا بزنند، فریاد بکشند، گریبان چاک کنند و خود را نخستین مجاهد و برترین مبارز و دلسوزترین افراد معرفی کنند تا بدون زحمت از ثمرات پیروزی دیگران بهره گیرند! ولی همین گروه مجاهد سینه چاک و مبارز دلسوز به هنگام پیش آمدن حوادث مشکل هر کدام به سویی فرار می کنند و برای توجیه فرار خود عذرها و بهانه ها می تراشند. یکی بیمار شده، دیگری فرزندش در بستر بیماری افتاده، سومی خانواده اش گرفتار وضع حمل است، چهارمی چشمش دید کافی ندارد، پنجمی مشغول تهیه مقدمات است و همچنین ...!

ولی بر افراد بیدار و رهبران روشن لازم است که این گروه را از آغاز شناسایی کنند و اگر قابل اصلاح نیستند از صفوف خود برانند!

سوره التوبه(9): آیه 43

(آیه 43)- سعی کن منافقان را بشناسی: از لحن آیات استفاده می شود که گروهی از منافقان نزد پیامبر آمدند و پس از بیان عذرهای گوناگون و حتی سوگند خوردن، اجازه خواستند که آنها را از شرکت در میدان «تبوک» معذور دارد، و پیامبر به این عده اجازه داد.

خداوند در این آیه، پیامبرش را مورد عتاب قرار می دهد و می گوید: «خداوند تو را بخشید، چرا به آنها اجازه دادی» که از شرکت در میدان جهاد خودداری کنند؟! (عَفَا اللَّهُ عَنْکَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ).

«چرا نگذاشتی آنها که راست می گویند از آنها که دروغ می گویند شناخته

[شماره صفحه واقعی : 208]

ص: 2847

شوند و به ماهیّت آنها پی بری»؟ (حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ تَعْلَمَ الْکاذِبِینَ).

آیا عتاب و سرزنش فوق که با اعلام عفو پروردگار توأم شده دلیل بر آن است که اجازه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کار خلافی بوده، یا تنها «ترک اولی» بوده؟ ممکن است گفته شود این عتاب و خطاب مزبور جنبه کنایی داشته و حتی ترک اولی نیز در کار نباشد، بلکه منظور بیان روح منافقگری منافقان با یک بیان لطیف و کنایه آمیز بوده است.

این موضوع را با ذکر مثالی می توان روشن ساخت. فرض کنید ستمگری می خواهد به صورت فرزند شما سیلی بزند، یکی از دوستانتان دست او را می گیرد شما نه تنها از این کار ناراحت نمی شوید بلکه خوشحال نیز خواهید شد، اما برای اثبات زشتی باطن طرف به صورت عتاب آمیز به دوستتان می گویید: «چرا نگذاشتی سیلی بزند تا همه مردم این سنگدل منافق را بشناسند»؟! و هدفتان از این بیان تنها اثبات سنگدلی و نفاق اوست که در لباس عتاب و سرزنش دوست مدافع ظاهر شده است.

سوره التوبه(9): آیه 44

(آیه 44)- سپس به شرح یکی از نشانه های مؤمنان و منافقان پرداخته، می گوید: «آنها که ایمان به خدا و سرای دیگر دارند هیچ گاه از تو اجازه برای عدم شرکت در جهاد با اموال و جانها، نمی خواهند» (لا یَسْتَأْذِنُکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ أَنْ یُجاهِدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ).

بلکه هنگامی که فرمان جهاد صادر شد بدون تعلل و سستی به دنبال آن می شتابند و همان ایمان به خدا و مسؤلیتهایشان در برابر او، و ایمان به دادگاه رستاخیز آنان را به این راه دعوت می کند و راه عذرتراشی و بهانه جویی را به رویشان می بندد.

«خداوند به خوبی افراد پرهیزکار را می شناسد» و از نیت و اعمال آنها کاملا آگاه است (وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالْمُتَّقِینَ).

سوره التوبه(9): آیه 45

(آیه 45)- سپس می گوید: «تنها کسانی از تو اجازه (برای عدم شرکت در میدان جهاد) می طلبند که ایمان به خدا و روز جزا ندارند» (إِنَّما یَسْتَأْذِنُکَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ).

[شماره صفحه واقعی : 209]

ص: 2848

سپس برای تأکید عدم ایمان آنها می گوید: آنها کسانی هستند که «دلهایشان مضطرب و آمیخته با شک و تردید است»! (وَ ارْتابَتْ قُلُوبُهُمْ).

«به همین دلیل در این شک و تردید گاهی قدم به پیش می گذارند و گاهی باز می گردند و پیوسته در حیرت و سرگردانی به سر می برند» و همیشه منتظر پیدا کردن بهانه و کسب اجازه از پیامبرند (فَهُمْ فِی رَیْبِهِمْ یَتَرَدَّدُونَ).

این دو نشانه مخصوص «مؤمنان» و «منافقان» صدر اسلام و میدان جنگ «تبوک» نبود، بلکه هم امروز نیز «مؤمنان راستین» را از «مدعیان دروغین» با این دو صفت می توان شناخت، مؤمن، شجاع و مصمم است و منافق بزدل و ترسو و متحیر و عذرتراش!

سوره التوبه(9): آیه 46

(آیه 46)- عدمشان، به ز وجود! در اینجا یکی دیگر از نشانه های کذب و دروغ منافقان را بیان کرده و در حقیقت بحثی را که در آیات قبل گذشت و فرمود:

وَ اللَّهُ یَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ تکمیل می کند و می گوید: «اینها اگر (راست می گفتند و) اراده داشتند که (بسوی میدان جهاد) خارج شوند وسیله ای برای آن فراهم می ساختند» در حالی که هیچ گونه آمادگی در آنها دیده نمی شود (وَ لَوْ أَرادُوا الْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّهً).

اینها افراد تاریکدل بی ایمانی هستند که «خدا از شرکت آنها در میدان پر افتخار جهاد کراهت دارد لذا (توفیق خود را از آنها سلب کرده و) آنان را از حرکت باز داشته است و به آنها گفته شد با قاعدین [کودکان و پیران و بیماران ] بنشینید» (وَ لکِنْ کَرِهَ اللَّهُ انْبِعاثَهُمْ فَثَبَّطَهُمْ وَ قِیلَ اقْعُدُوا مَعَ الْقاعِدِینَ).

این یک فرمان تکوینی است که از باطن تاریک و آلوده آنها برخاسته و مقتضای عقیده فاسد و اعمال زشت آنها از آیه فوق به خوبی استفاده می شود که هر عمل و نیتی اقتضایی دارد که خواه ناخواه دامان انسان را می گیرد، و همه افراد شایستگی و لیاقت آن را ندارند که در کارهای بزرگ و راه خدا گام بردارند، این توفیق را خداوند نصیب کسانی می کند که پاکی نیت و آمادگی و اخلاص در آنان سراغ دارد.

[شماره صفحه واقعی : 210]

ص: 2849

سوره التوبه(9): آیه 47

(آیه 47)- در این آیه به این واقعیت اشاره می کند که عدم شرکت این گونه افراد در میدان جهاد نه تنها جای تأسف نیست بلکه شاید جای خوشحالی باشد.

در حقیقت به مسلمانان یک درس بزرگ می دهد که هیچ گاه در فکر افزودن سیاهی لشکر و کمیت و تعداد نباشند، بلکه به فکر این باشند که افراد مخلص و با ایمان را انتخاب کنند هر چند نفراتشان کم باشد.

نخست می گوید: «اگر آنها همراه شما به سوی میدان جهاد (تبوک) حرکت می کردند (نخستین اثر شومشان این بود) که چیزی جز تردید و اضطراب بر شما نمی افزودند» (لَوْ خَرَجُوا فِیکُمْ ما زادُوکُمْ إِلَّا خَبالًا).

یعنی حضور آنها با آن روحیه فاسد و توأم با تردید و نفاق و بزدلی اثری جز ایجاد تردید و شک و تولید فساد در میان سپاه اسلام ندارد.

به علاوه «آنها با سرعت کوشش می کنند در میان نفرات لشکر نفوذ کنند و به ایجاد نفاق و تفرقه و از هم گسستن پیوندهای اتحاد بپردازند» (وَ لَأَوْضَعُوا خِلالَکُمْ یَبْغُونَکُمُ الْفِتْنَهَ).

سپس به مسلمانان اخطار می کند که: مراقب باشید «افراد ضعیف الایمانی در گوشه و کنار جمعیت شما وجود دارند که زود تحت تأثیر سخنان این گروه منافق قرار می گیرند» (وَ فِیکُمْ سَمَّاعُونَ لَهُمْ). و یا این که در میان شما افرادی هستند که برای منافقان جاسوسی می کنند.

بنابراین وظیفه مسلمانان قوی الایمان آن است که مراقب این گروه ضعیف یا جاسوس باشند.

و در پایان آیه می گوید: «خداوند همه ستمگران را می شناسد» (وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ). آنها که آشکارا و آنها که پنهانی ستم به خویش یا به جامعه می کنند از دیدگاه علم او مخفی نیستند.

سوره التوبه(9): آیه 48

(آیه 48)- در این آیه به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله هشدار می دهد که این اولین بار نیست که این گروه منافق به سمپاشی و تخریب مشغول می شوند، آنها در گذشته نیز مرتکب چنین کارهایی شدند، و الآن نیز از هر فرصتی برای نیل به مقصود خود استفاده

[شماره صفحه واقعی : 211]

ص: 2850

می کند، و چنین می گوید: «این گروه منافقان قبلا هم می خواستند میان شما تفرقه و پراکندگی ایجاد کنند» (لَقَدِ ابْتَغَوُا الْفِتْنَهَ مِنْ قَبْلُ).

و این اشاره به داستان «جنگ احد» است که «عبد اللّه بن ابیّ» و یارانش از نیمه راه بازگشتند و دست از یاری پیامبر صلّی اللّه علیه و آله برداشتند، و یا اشاره به سایر مواردی است که توطئه بر ضد شخص پیامبر و یا افراد مسلمین چیدند که تاریخ اسلام، آنها را ثبت کرده است.

«و آنها کارها را برای تو دگرگون ساختند» (وَ قَلَّبُوا لَکَ الْأُمُورَ). نقشه ها کشیدند تا اوضاع مسلمانان را به هم بریزند و آنها را از جهاد باز دارند و اطراف تو خالی شود.

اما هیچ یک از این توطئه ها و تلاشها به جایی نرسید، و همه نقش بر آب شد و تیرشان به سنگ خورد.

«تا آن که حق فرا رسید و فرمان خدا آشکار گشت» (حَتَّی جاءَ الْحَقُّ وَ ظَهَرَ أَمْرُ اللَّهِ).

«در حالی که آنها از پیشرفت و پیروزی تو ناراحت بودند» (وَ هُمْ کارِهُونَ).

اما خواست و اراده بندگان در برابر اراده و مشیت پروردگار کمترین اثری نمی تواند داشته باشد، خدا می خواست تو را پیروز کند و آیینت را به سراسر جهان برساند و موانع را هر چه باشد از سر راه بر دارد و بالاخره این کار را کرد.

سوره التوبه(9): آیه 49
اشاره

(آیه 49)

شأن نزول:

هنگامی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله مسلمانان را آماده جنگ تبوک می ساخت و دعوت به حرکت می کرد یکی از رؤسای طایفه «بنی سلمه» به نام «جدّ بن قیس» که در صف منافقان بود خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمد و عرض کرد اگر اجازه دهی من در این میدان جنگ حاضر نشوم زیرا علاقه شدیدی به زنان دارم مخصوصا اگر چشمم به دختران رومی بیفتد ممکن است دل از دست بدهم و مفتون آنها شوم! پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به او اجازه داد.

در این موقع آیه نازل شد و عمل آن شخص را محکوم ساخت.

[شماره صفحه واقعی : 212]

ص: 2851

تفسیر:

منافقان بهانه تراش! شأن نزول فوق نشان می دهد که انسان هرگاه بخواهد شانه از زیر بار مسؤولیتی خالی کند از هر وسیله ای برای خود بهانه می تراشد.

به هر حال قرآن در اینجا روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کرده و در پاسخ این گونه بهانه جویان رسوا می گوید: «بعضی از آنها می گویند به ما اجازه بده (که از حضور در میدان جهاد خودداری کنیم) و ما را مفتون و فریفته (زنان و دختران زیبا روی رومی) مساز»! (وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ ائْذَنْ لِی وَ لا تَفْتِنِّی).

اصولا منافقان برای اغفال افراد با ایمان غالبا به یک سلسله موضوعات جزئی و ناچیز و گاهی مضحک متشبث می شوند تا موضوعات مهم و کلی را نادیده بگیرند.

ولی به هر حال قرآن در پاسخ او می گوید: «آگاه باشید که اینها هم اکنون در میان فتنه و گناه و مخالفت فرمان خدا سقوط کرده اند و جهنم گرداگرد کافران را احاطه کرده است» (أَلا فِی الْفِتْنَهِ سَقَطُوا وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَهٌ بِالْکافِرِینَ).

یعنی آنها به عذرهای واهی و این که ممکن است بعدا آلوده به گناه بشوند هم اکنون در دل گناه قرار دارند و جهنم گرداگرد آنها را فرا گرفته است آنها فرمان صریح خدا و پیامبرش را در باره حرکت به سوی جهاد زیر پا می گذارند مبادا به «شبهه شرعی» گرفتار شوند!

سوره التوبه(9): آیه 50

(آیه 50)- در این آیه به یکی دیگر از صفات منافقان و نشانه های آنها اشاره شده است و بحثی را که در آیات گذشته و آینده پیرامون نشانه های منافقان می باشد تکمیل می کند.

نخست می گوید: «اگر نیکی به تو رسد آنها را ناراحت می کند» (إِنْ تُصِبْکَ حَسَنَهٌ تَسُؤْهُمْ).

و این ناراحتی دلیل عداوت باطنی و فقدان ایمان آنهاست «ولی در مقابل اگر مصیبتی به تو برسد و گرفتار مشکلی شوی با خوشحالی می گویند: ما از قبل (پیش بینی چنین مسائلی را می کردیم، و) تصمیم لازم را گرفتیم» و خود را از این پرتگاه رهایی بخشیدیم! (وَ إِنْ تُصِبْکَ مُصِیبَهٌ یَقُولُوا قَدْ أَخَذْنا أَمْرَنا مِنْ قَبْلُ).

[شماره صفحه واقعی : 213]

ص: 2852

و به خانه های خود «باز می گردند در حالی که (از شکست یا مصیبت یا ناراحتی شما) خوشحالند» (وَ یَتَوَلَّوْا وَ هُمْ فَرِحُونَ).

این منافقان کوردل از هر فرصتی به نفع خود استفاده و لاف عقل و درایت می زنند که این عقل و تدبیر ما بود که موجب شد در فلان میدان شرکت نکنیم، این سخن را چنان می گویند که گویی از خوشحالی در پوست نمی گنجند!

سوره التوبه(9): آیه 51

(آیه 51)- اما تو ای پیامبر! به اینها از دو راه پاسخ گوی، پاسخی دندان شکن و منطقی، نخست «بگو: هیچ حادثه ای برای ما رخ نمی دهد مگر آنچه خداوند برای ما مقرّر داشته است همان خدایی که مولای ما» و سرپرست حکیم و مهربان ماست و جز خیر و صلاح ما را مقدر نمی دارد (قُلْ لَنْ یُصِیبَنا إِلَّا ما کَتَبَ اللَّهُ لَنا هُوَ مَوْلانا).

آری «افراد با ایمان باید تنها بر خدا توکّل کنند» (وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ).

تنها به او عشق می ورزند و از او یاری می طلبند و سر بر آستان او می سایند تکیه گاه و پناهگاهشان کسی جز او نیست.

سوره التوبه(9): آیه 52

(آیه 52)- «و تو ای پیامبر این پاسخ را نیز به آنان بگو که شما چه انتظاری را در باره ما می کشید جز این که به یکی از دو یکی و خیر و سعادت خواهیم رسید» (قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنا إِلَّا إِحْدَی الْحُسْنَیَیْنِ).

یا دشمنان را در هم می کوبیم و پیروز از میدان مبارزه باز می گردیم، و یا کشته می شویم و شربت شهادت را با افتخار می نوشیم، هر کدام پیش آید، خوش آید که مایه افتخار است و روشنی چشم ما و به هر صورت شکست در قاموس ما راه ندارد.

اما به عکس «ما در مورد شما یکی از دو بدبختی، تیره روزی و بلا و مصیبت را انتظار می کشیم، یا در این جهان و جهان دیگر به مجازات الهی گرفتار می شوید، و یا به دست ما خوار و نابود خواهید شد» (وَ نَحْنُ نَتَرَبَّصُ بِکُمْ أَنْ یُصِیبَکُمُ اللَّهُ بِعَذابٍ مِنْ عِنْدِهِ أَوْ بِأَیْدِینا).

«حال که چنین است شما انتظار بکشید، و ما هم با شما انتظار می کشیم»

[شماره صفحه واقعی : 214]

ص: 2853

(فَتَرَبَّصُوا إِنَّا مَعَکُمْ مُتَرَبِّصُونَ).

شما در انتظار خوشبختی ما باشید و ما هم در انتظار بدبختی شما نشسته ایم!

سوره التوبه(9): آیه 53

(آیه 53)- قرآن در اینجا به قسمتی دیگر از نشانه های منافقان و نتیجه و سر انجام کار آنها اشاره کرده و روشن می سازد که چگونه اعمال آنها بی روح و بی اثر است و هیچ گونه بهره ای از آن عایدشان نمی شود، و از آنجا که در میان اعمال نیک، انفاق در راه خدا و نماز (پیوند خلق با خالق) موقعیت خاصی دارد، مخصوصا انگشت روی این دو قسمت گذارده است.

نخست می گوید: ای پیامبر! «به آنها بگو: شما چه از روی اراده و اختیار در راه خدا انفاق کنید و چه از روی کراهت و اجبار (و ملاحظات شخصی و اجتماعی) در هر حال از شما پذیرفته نخواهد شد» (قُلْ أَنْفِقُوا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً لَنْ یُتَقَبَّلَ مِنْکُمْ).

سپس به دلیل آن اشاره کرده، می فرماید: «زیرا شما گروه فاسقی بودید» (إِنَّکُمْ کُنْتُمْ قَوْماً فاسِقِینَ). نیتهایتان آلوده، و اعمالتان ناپاک، و قلبتان تاریک است، و خدا تنها عملی را می پذیرد که پاک باشد و از شخصی پاک و با تقوا سر زند.

سوره التوبه(9): آیه 54

(آیه 54)- در این آیه بار دیگر دلیل عدم قبول انفاقات آنها را توضیح داده، می گوید: «و هیچ چیز مانع قبول انفاقات آنها نشده جز این که آنها به خدا و پیامبرش کافر شده اند» و هر عملی توأم با ایمان با خدا و توحید نبوده باشد در پیشگاه خدا مقبول نیست (وَ ما مَنَعَهُمْ أَنْ تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقاتُهُمْ إِلَّا أَنَّهُمْ کَفَرُوا بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ).

پس از ذکر عدم قبول انفاقهای مالی آنها به وضع عبادات آنان اشاره کرده می گوید: «آنها نماز را به جا نمی آورند مگر از روی کسالت و با ناراحتی و سنگینی» (وَ لا یَأْتُونَ الصَّلاهَ إِلَّا وَ هُمْ کُسالی ).

همان گونه که «انفاق نمی کنند مگر از روی کراهت و اجبار» (وَ لا یُنْفِقُونَ إِلَّا وَ هُمْ کارِهُونَ).

در حقیقت به دو دلیل انفاقهای آنها پذیرفته نمی شود یکی به دلیل آن که از روی کفر و عدم ایمان سر می زند، و دیگر این که از روی کراهت و اجبار است.

[شماره صفحه واقعی : 215]

ص: 2854

همچنین به دو علت نماز آنها پذیرفته نیست نخست به علت کفر، و دیگر به خاطر آنکه از روی کسالت و کراهت انجام می گیرد.

سوره التوبه(9): آیه 55

(آیه 55)- در این آیه روی سخن را به پیامبر کرده، می گوید: «فزونی اموال و اولاد آنها نباید تو را در شگفتی فرو برد» و فکر کنی که آنها با این که منافقند چگونه مشمول این همه مواهب الهی واقع شده اند (فَلا تُعْجِبْکَ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ).

چرا که اینها به ظاهر برای آنها نعمت است اما در حقیقت «خدا می خواهد به این وسیله آنان را در زندگی دنیا معذب کند، و به خاطر دلبستگی فوق العاده به این امور در حال کفر و بی ایمانی بمیرند» (إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ بِها فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ کافِرُونَ).

در واقع آنها از دو راه به وسیله این اموال و اولاد (نیروی اقتصادی و انسانی) معذب می شوند: نخست این که این گونه افراد معمولا فرزندانی ناصالح و اموالی بی برکت دارند که مایه درد و رنجشان در زندگی دنیاست، شب و روز باید برای فرزندانی که مایه ننگ و ناراحتی هستند، تلاش کنند، و برای حفظ اموالی که از طریق گناه به دست آورده اند جان بکنند، و از طرف دیگر چون به این اموال و فرزندان دلبستگی دارند و به سرای وسیع و پر نعمت آخرت و جهان پس از مرگ ایمان ندارند چشم پوشی از این همه اموال برایشان مشکل است تا آنجا که ایمانشان را روی آنها گذاشته و با کفر از دنیا می روند، و به سخت ترین وضعی جان می دهند؟

مال و فرزند اگر پاک و صالح باشد موهبت است و سعادت و مایه رفاه و آسایش و اگر ناپاک و ناصالح باشد رنج و عذاب الیم است.

سوره التوبه(9): آیه 56

(آیه 56)- نشانه دیگری از منافقان! در اینجا یکی دیگر از اعمال و حالات منافقان به روشنی ترسیم شده است می گوید: «آنها به خدا سوگند یاد می کنند که از شما هستند» (وَ یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ إِنَّهُمْ لَمِنْکُمْ).

«در حالی که نه از شما هستند (و نه در چیزی با شما موافقند) بلکه آنها گروهی هستند که فوق العاده می ترسند» و از شدت ترس کفر را پنهان کرده اظهار ایمان می کنند مبادا گرفتار شوند (وَ ما هُمْ مِنْکُمْ وَ لکِنَّهُمْ قَوْمٌ یَفْرَقُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 216]

ص: 2855

سوره التوبه(9): آیه 57

(آیه 57)- در این آیه شدت بغض و عداوت و نفرت آنها را از مؤمنان در عبارتی کوتاه اما بسیار رسا و گویا منعکس کرده، می گوید: «آنها چنان هستند که اگر پناهگاهی (همانند یک دژ محکم) بیابند، یا دسترسی به غارهایی در کوهها داشته باشند، یا بتوانند راهی در زیر زمین پیدا کنند، با سرعت هر چه بیشتر به سوی آن می شتابند» تا از شما دور شوند و بتوانند کینه و عدوات خود را آشکار سازند (لَوْ یَجِدُونَ مَلْجَأً أَوْ مَغاراتٍ أَوْ مُدَّخَلًا لَوَلَّوْا إِلَیْهِ وَ هُمْ یَجْمَحُونَ).

این یکی از رساترین تعبیراتی است که قرآن در باره ترس و وحشت منافقان و یا بغض و نفرت آنان بیان کرده که آنها اگر در کوهها و حتی زیر و روی زمین راه فراری پیدا کنند از ترس یا عداوت از شما دور می شوند ولی چون قوم و قبیله و اموال و ثروتی در محیط شما دارند مجبورند دندان بر جگر بگذارند و بمانند!

سوره التوبه(9): آیه 58
اشاره

(آیه 58)

شأن نزول:

نقل شده که: پیامبر صلّی اللّه علیه و آله مشغول تقسیم اموالی (از غنائم یا مانند آن) بود که یکی از طایفه «بنی تمیم» فرا رسید، صدا زد: ای رسول خدا! عدالت کن! پیامبر فرمود: وای بر تو اگر من عدالت نکنم چه کسی عدالت خواهد کرد؟! در این هنگام این آیه و آیه بعد نازل شد و به این گونه افراد اندرز داد.

تفسیر:

خودخواهان بی منطق: در این آیه به یکی از حالات منافقان اشاره شده و آن این که آنها هرگز راضی به حق خود نیستند.

هر کس جیب آنها را پر کند عادل است و از او راضی هستند و هر کس به خاطر رعایت عدالت حق دیگران را به آنها نبخشد ظالم و از او ناراضی می شوند.

لذا می گوید: «بعضی از آنها در تقسیم صدقات به تو عیب می گیرند» و می گویند عدالت را رعایت نکردی (وَ مِنْهُمْ مَنْ یَلْمِزُکَ فِی الصَّدَقاتِ).

اما در حقیقت چنین است که آنها به منافع خویش می نگرند «اگر سهمی به آنها داده شود راضیند و خوشحال» و تو را مجری عدالت می دانند هر چند استحقاق نداشته باشند (فَإِنْ أُعْطُوا مِنْها رَضُوا).

«و اگر چیزی از آن به آنها داده نشود خشمگین می شوند» و تو را متهم به بی عدالتی می کنند (وَ إِنْ لَمْ یُعْطَوْا مِنْها إِذا هُمْ یَسْخَطُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 217]

ص: 2856

سوره التوبه(9): آیه 59

(آیه 59)- «ولی اگر آنها (به حق خود راضی باشند و) به آنچه خدا و پیامبرش در اختیار آنها گذارده رضایت دهند و بگویند همین برای ما کافی است و اگر هم نیاز بیشتری داریم خدا و پیامبر از فضل خود به زودی به ما می بخشند ما تنها رضای خدا را می طلبیم» و از او می خواهیم که ما را از اموال مردم بی نیاز سازد، اگر آنها چنین کنند به سود آنهاست (وَ لَوْ أَنَّهُمْ رَضُوا ما آتاهُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ قالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ سَیُؤْتِینَا اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ رَسُولُهُ إِنَّا إِلَی اللَّهِ راغِبُونَ).

سوره التوبه(9): آیه 60
اشاره

(آیه 60)- مصارف زکات و ریزه کاریهای آن: در تاریخ اسلام دو دوران مشخص دیده می شود، دوران مکّه که همت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و مسلمانان در آن مصروف تعلیم و تربیت نفرات و آموزش و تبلیغ می شد، و دوران مدینه که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در آن دست به تشکیل «حکومت اسلامی» و پیاده کردن و اجرای تعلیمات اسلام، از طریق این حکومت صالح زد.

بدون شک یکی از ابتدایی و ضروری ترین مسأله، به هنگام تشکیل حکومت، تشکیل «بیت المال» است که به وسیله آن نیازهای اقتصادی حکومت برآورده شود.

به همین دلیل یکی از نخستین کارهایی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در مدینه انجام داد تشکیل بیت المال بود که یکی از منابع آن را «زکات» تشکیل می داد، و طبق مشهور این حکم در سال دوم هجرت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله تشریع شد.

به هر حال آیه مورد بحث به روشنی مصارف واقعی زکات را بیان کرده و آن را در هشت مصرف خلاصه می کند:

1- «فقرا» نخست می گوید: «صدقات و زکات برای فقیران است» (إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ).

2- «مساکین» (وَ الْمَساکِینِ).

3- «عاملان و جمع آوری کنندگان زکات» (وَ الْعامِلِینَ عَلَیْها).

این گروه در حقیقت کارمندان و کارکنانی هستند که برای جمع آوری زکات و اداره بیت المال اسلام تلاش و کوشش می کنند.

[شماره صفحه واقعی : 218]

ص: 2857

4- «و کسانی که برای جلب محبتشان اقدام می شود» (وَ الْمُؤَلَّفَهِ قُلُوبُهُمْ).

آنها کسانی هستند که انگیزه معنوی نیرومندی برای پیشبرد اهداف اسلامی ندارند، و با تشویق مالی می توان تألیف قلب، و جلب محبت آنان نمود، و در مباحث فقهی گفته شده که آیه مفهوم وسیعی دارد که کفار و غیر مسلمانان را شامل می شود.

5- «در راه آزاد ساختن بردگان» (وَ فِی الرِّقابِ).

یعنی سهمی از زکات، تخصیص به مبارزه با بردگی، و پایان دادن به این موضوع ضد انسانی، و «آزادی تدریجی بردگان» داده می شود.

6- «اداء دین بدهکاران» و آنها که بدون جرم و تقصیر زیر بار بدهکاری مانده و از ادای آن عاجز شده اند (وَ الْغارِمِینَ).

7- «و در راه خدا» (وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ).

8- «واماندگان در راه» (وَ ابْنِ السَّبِیلِ).

یعنی مسافرانی که بر اثر علّتی در راه مانده، و زاد و توشه و مرکب کافی برای رسیدن به مقصد ندارند، هر چند افراد فقیر و بی بضاعتی نیستند.

در پایان آیه به عنوان تأکید روی مصارف گذشته، می فرماید: «این فریضه الهی است» (فَرِیضَهً مِنَ اللَّهِ).

و بدون شک این فریضه، حساب شده، و کاملا دقیق، و جامع مصلحت فرد و اجتماع است، زیرا «خداوند دانا و حکیم است» (وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ).

نکته ها:
1- فرق میان «فقیر» و «مسکین»:

به نظر می رسد که «فقیر» به معنی کسی است که در زندگی خود کمبود مالی دارد، هر چند مشغول کسب و کاری باشد و هرگز از کسی سؤال نکند، اما «مسکین» کسی است که نیازش شدیدتر است و دستش از کار کوتاه است، و به همین جهت از این و آن سؤال می کند.

2- تقسیم زکات به هشت قسمت مساوی:

اکثریت قاطع فقها براینند که اصناف هشتگانه فوق مواردی است که صرف زکات در آنها مجاز است، و تقسیم کردن در آن واجب نیست.

[شماره صفحه واقعی : 219]

ص: 2858

اما چگونگی مصرف آن در این مصرف هشتگانه بستگی به ضرورتهای اجتماعی از یکسو، و نظر حکومت اسلامی از سوی دیگر دارد.

3- نقش زکات در اسلام:

با توجه به این که اسلام به عنوان یک «آیین جامع» که تمام نیازمندیهای مادی و معنوی در آن پیش بینی شده، و از همان عصر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله، با تأسیس حکومت همراه بود، و توجه خاصی به حمایت از محرومان و مبارزه با فاصله طبقاتی دارد، روشن می شود که نقش بیت المال، و زکات از مهمترین نقشهاست.

شک نیست که هر جامعه ای دارای افرادی از کار افتاده، بیمار، یتیمان بی سرپرست، معلولین، و امثال آنها می باشد که باید مورد حمایت قرار گیرند.

و نیز برای حفظ موجودیت خود در برابر هجوم دشمن، نیاز به سربازان مجاهدی دارد که هزینه آنها از طرف حکومت پرداخت می شود.

به همین دلیل در اسلام مسأله زکات که در حقیقت یک نوع «مالیات بر درآمد و تولید» و «مالیات بر ثروت راکد» محسوب می شود، از اهمیت خاصی برخوردار است، تا آنجا که در ردیف مهمترین عبادات قرار گرفته، و در بسیاری از موارد با نماز همراه ذکر شده، و حتی شرط قبولی نماز شمرده شده است!

سوره التوبه(9): آیه 61
اشاره

(آیه 61)

شأن نزول:

در مورد نزول این آیه گفته اند: این آیه در باره گروهی از منافقان نازل شده، که دور هم نشسته بودند و سخنان ناهنجار، در باره پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می گفتند، یکی از آنان گفت: این کار را نکنید، زیرا، می ترسیم به گوش محمّد برسد، و او به ما بد بگوید (و مردم را بر ضد ما بشوراند).

یکی از آنان که نامش «جلاس» بود گفت: مهم نیست، ما هر چه بخواهیم می گوییم، و اگر به گوش او رسید نزد وی می رویم، و انکار می کنیم، و او از ما می پذیرد، زیرا محمّد صلّی اللّه علیه و آله آدم خوش باور و دهن بینی است، و هر کس هر چه بگوید قبول می کند، در این هنگام آیه نازل شد و به آنها پاسخ گفت.

تفسیر:

این حسن است نه عیب! در این آیه همان گونه که از مضمون آن استفاده می شود سخن از فرد یا افرادی در میان است که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را با گفته های

[شماره صفحه واقعی : 220]

ص: 2859

خود آزار می دادند آیه می گوید: «از آنها کسانی هستند که پیامبر را آزار می دهند و می گویند: او آدم خوش باوری است»! (وَ مِنْهُمُ الَّذِینَ یُؤْذُونَ النَّبِیَّ وَ یَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ).

آنها در حقیقت یکی از نقاط قوت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را که وجود آن در یک رهبر کاملا لازم است، به عنوان نقطه ضعف نشان می دادند.

لذا قرآن بلافاصله اضافه می کند که: «به آنها بگو: اگر پیامبر گوش به سخنان شما فرا می دهد (و عذرتان را می پذیرد، و به گمان شما یک آدم گوشی است) این به نفع شماست»! (قُلْ أُذُنُ خَیْرٍ لَکُمْ).

زیرا از این طریق آبروی شما را حفظ کرده، و شخصیتتان را خرد نمی کند عواطف شما را جریحه دار نمی سازد، و برای حفظ محبت و اتحاد و وحدت شما از این طریق کوشش می کند، در حالی که اگر او فورا پرده ها را بالا می زد، و دروغگویان را رسوا می کرد، دردسر فراوانی برای شما فراهم می آمد.

سپس برای این که عیب جویان از این سخن سوء استفاده نکنند، و آن را دستاویز قرار ندهند، چنین اضافه می کند: «او به خدا و فرمانهای او ایمان دارد، و به سخنان مؤمنان راستین گوش فرا می دهد، و آن را می پذیرد و به آن ترتیب اثر می دهد» (یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ یُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِینَ).

یعنی در واقع پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دو گونه برنامه دارد: یکی برنامه حفظ ظاهر و جلوگیری از پرده دری، و دیگری در مرحله عمل، در مرحله اول به سخنان همه گوش فرا می دهد، و ظاهرا انکار نمی کند، ولی در مقام عمل تنها توجه او به فرمانهای خدا و پیشنهادها و سخنان مؤمنان راستین است، و یک رهبر واقع بین باید چنین باشد، و تأمین منافع جامعه جز از این راه ممکن نیست لذا بلافاصله می فرماید: «او رحمت برای مؤمنان شماست» (وَ رَحْمَهٌ لِلَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ).

تنها چیزی که در اینجا باقی می ماند این است که نباید آنها که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را با این سخنان خود ناراحت می کنند و از او عیب جویی می نمایند، تصور کنند که بدون مجازات خواهند ماند.

[شماره صفحه واقعی : 221]

ص: 2860

لذا در پایان آیه می فرماید: «آنها که به رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله آزار می رسانند عذابی دردناک دارند» (وَ الَّذِینَ یُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ).

سوره التوبه(9): آیه 62
اشاره

(آیه 62)

شأن نزول:

جمعی از مفسران شأن نزولی برای این آیه و آیه بعد نقل کرده اند و آن این که: هنگامی که در نکوهش تخلف کنندگان از غزوه تبوک آیاتی نازل شد یکی از منافقان گفت: به خدا سوگند این گروه نیکان و اشراف ما هستند، اگر آنچه را «محمّد» در باره آنها می گوید راست باشد، اینها از چهارپایان هم بدترند، یکی از مسلمانان این سخن را شنید و گفت: به خدا آنچه او می گوید حق است، و تو از چهارپا بدتری! این سخن به گوش پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رسید به دنبال آن مرد منافق فرستاد و از او پرسید: چرا چنین گفتی، او سوگند یاد کرد که چنین سخنی نگفته است آن مرد مؤمن، گفت: خداوندا خودت راستگو را تصدیق، و دروغگو را تکذیب فرما.

این دو آیه نازل شد و وضع آنها را مشخص ساخت.

تفسیر:

قیافه حق به جانب منافقان! یکی از نشانه های منافقان و اعمال زشت و شوم آنها که قرآن کرارا به آن اشاره کرده، این است که آنها برای پوشاندن چهره خود بسیاری از خلافکاریهای خود را انکار می کردند و با توسل به سوگندهای دروغین می خواستند مردم را فریب داده و از خود راضی کنند. در این آیه و آیه بعد قرآن مجید پرده از روی این عمل زشت برداشته و مسلمانان را آگاه می سازد که تحت تأثیر این گونه سوگندهای دروغین قرار نگیرند.

نخست می گوید: «آنها برای شما سوگند به خدا یاد می کنند تا شما را راضی کنند» (یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَکُمْ لِیُرْضُوکُمْ).

روشن است که هدف آنها از این سوگندها، بیان حقیقت نیست. بلکه می خواهند با فریب و نیرنگ چهره واقعیات را در نظرتان دگرگون جلوه دهند، و به مقاصد خود برسند. لذا قرآن می گوید: «اگر آنها راست می گویند و ایمان دارند، شایسته تر این است که خدا و پیامبرش را راضی کنند»! (وَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَحَقُّ أَنْ یُرْضُوهُ إِنْ کانُوا مُؤْمِنِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 222]

ص: 2861

سوره التوبه(9): آیه 63

(آیه 63)- در این آیه این گونه افراد منافق را شدیدا تهدید می کند، و می گوید: «مگر نمی دانند کسی که با خدا و رسولش دشمنی و مخالفت کند برای او آتش دوزخ است که جاودانه در آن می ماند» (أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّهُ مَنْ یُحادِدِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَأَنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِداً فِیها).

سپس برای تأکید اضافه می کند: «این رسوایی و ذلّت بزرگی است» (ذلِکَ الْخِزْیُ الْعَظِیمُ).

سوره التوبه(9): آیه 64
اشاره

(آیه 64)

شأن نزول:

در باره نزول این آیه و دو آیه بعد چنین نقل شده: گروهی از منافقان در یک جلسه سرّی، برای قتل پیامبر توطئه کردند که پس از مراجعت از جنگ تبوک در یکی از گردنه های سر راه به صورت ناشناس کمین کرده، شتر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را رم دهند، و حضرت را به قتل برسانند.

خداوند پیامبرش را از این نقشه آگاه ساخت، و او دستور داد جمعی از مسلمانان مراقب باشند، و آنها را متفرق سازند.

تفسیر:

برنامه خطرناک دیگری از منافقان: از این آیه چنین استفاده می شود که خداوند برای دفع خطر منافقان از پیامبر، گهگاه پرده از روی اسرار آنها برمی داشت، و آنان را به مسلمانان معرفی می کرد، تا به هوش باشند و آنها نیز دست و پای خود را جمع کنند، روی این جهت غالبا آنان در یک حالت ترس و وحشت به سر می بردند، قرآن به این وضع اشاره کرده، می گوید: «منافقان می ترسند که بر ضد آنها سوره ای نازل شود، و آنان را به آنچه در دل دارند آگاه سازد» (یَحْذَرُ الْمُنافِقُونَ أَنْ تُنَزَّلَ عَلَیْهِمْ سُورَهٌ تُنَبِّئُهُمْ بِما فِی قُلُوبِهِمْ).

ولی عجیب این که بر اثر شدت لجاجت و دشمنی باز هم دست از استهزاء و تمسخر نسبت به کارهای پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بر نمی داشتند، لذا خداوند در پایان آیه به پیامبرش می گوید: «به آنها بگو: هر چه می خواهید استهزاء کنید، اما بدانید خدا آنچه را را از آن بیم دارید آشکار می سازد» و شما را رسوا می کند! (قُلِ اسْتَهْزِؤُا إِنَّ اللَّهَ مُخْرِجٌ ما تَحْذَرُونَ).

سوره التوبه(9): آیه 65

(آیه 65)- در این آیه به یکی دیگر از برنامه های منافقان اشاره کرده،

[شماره صفحه واقعی : 223]

ص: 2862

می گوید: «اگر از آنها بپرسی (که چرا چنین سخن نادرستی را گفته اند، و یا چنین کار خلافی را انجام داده اند) می گویند: ما مزاح و شوخی می کردیم و در واقع قصد و غرضی نداشتیم»! (وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ لَیَقُولُنَّ إِنَّما کُنَّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ).

منافقان امروز و منافقان هر زمان که برنامه های یکنواختی دارند از این روش بهره برداری فراوان می کنند، حتی گاه می شود جدی ترین مطالب را در لباس مزاحها و شوخیهای ساده مطرح کنند، اگر به هدفشان رسیدند چه بهتر، و الّا با عنوان کردن شوخی و مزاح می خواهند از چنگال مجازات فرار کنند.

اما قرآن با تعبیری قاطع و کوبنده، به آنها پاسخ می گوید، و به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد که «به آنها بگو: آیا خدا، و آیات او، و رسولش، را مسخره می کنید و به شوخی می گیرید»؟! (قُلْ أَ بِاللَّهِ وَ آیاتِهِ وَ رَسُولِهِ کُنْتُمْ تَسْتَهْزِؤُنَ).

یعنی آیا با همه چیز می توان شوخی کرد، حتی با خدا و پیامبر و آیات قرآن! آیا مسأله رم دادن شتر، و سقوط پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از آن گردنه خطرناک، چیزی است که بتوان زیر نقاب شوخی آن را پوشاند؟

سوره التوبه(9): آیه 66

(آیه 66)- سپس به پیامبر دستور می دهد صریحا به این منافقان بگو: «دست از این عذرهای واهی و دروغین بردارید» (لا تَعْتَذِرُوا).

چرا که «شما بعد از ایمان راه کفر پیش گرفتید» (قَدْ کَفَرْتُمْ بَعْدَ إِیمانِکُمْ).

این تعبیر نشان می دهد که گروه بالا از آغاز در صف منافقان نبودند، بلکه در صف مؤمنان ضعیف الایمان بودند و پس از ماجرای فوق راه کفر پیش گرفتند.

سر انجام، آیه را با این جمله پایان می دهد که: «اگر ما گروهی از شما را ببخشیم گروه دیگری را به خاطر این که مجرم بودند، مجازات خواهیم کرد» (إِنْ نَعْفُ عَنْ طائِفَهٍ مِنْکُمْ نُعَذِّبْ طائِفَهً بِأَنَّهُمْ کانُوا مُجْرِمِینَ).

این که می گوید گروهی را مجازات می کنیم به خاطر جرم و گناهشان، دلیل بر آن است که «گروه مورد عفو» افرادی هستند که آثار جرم و گناه را با آب توبه از وجود خود شسته اند.

سوره التوبه(9): آیه 67

(آیه 67)- نشانه های منافقان: در این آیه اشاره به یک مطلب کلی می کند

[شماره صفحه واقعی : 224]

ص: 2863

و آن این که ممکن است روح نفاق به اشکال مختلف ظاهر شود، مخصوصا خودنمایی، روح نفاق در یک «مرد» با یک «زن» ممکن است متفاوت باشد، اما نباید فریب تغییر چهره های نفاق را در میان منافقان خورد.

لذا می گوید: «مردان منافق و زنان منافق همه از یک قماشند» (الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ).

سپس به ذکر پنج صفت از اوصاف آنان می پردازد.

اول و دوم: «آنها مردم را به منکرات تشویق، و از نیکیها باز می دارند» (یَأْمُرُونَ بِالْمُنْکَرِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ).

یعنی درست برعکس برنامه مؤمنان راستین که دائما از طریق «امر به معروف» و «نهی از منکر» در اصلاح جامعه و پیراستن آن از آلودگی و فساد کوشش دارند، منافقان دائما سعی می کنند که فساد همه جا را بگیرد، و معروف و نیکی از جامعه برچیده شود.

سوم: آنها «دستهایشان را می بندند» (وَ یَقْبِضُونَ أَیْدِیَهُمْ). نه در راه خدا انفاق می کنند، نه به کمک محرومان می شتابند، و نه خویشاوند و آشنا را کمک مالی آنها بهره می گیرند.

روشن است آنها چون ایمان به آخرت و نتایج و پاداش «انفاق» ندارند، در بذل اموال سخت بخیلند.

چهارم: تمام اعمال و گفتار و رفتارشان نشان می دهد که «آنها خدا را فراموش کرده اند (و نیز وضع زندگی آنها نشان می دهد که) خدا هم آنها را از برکات و توفیقات و مواهب خود فراموش نموده» (نَسُوا اللَّهَ فَنَسِیَهُمْ). یعنی با آنها معامله فراموشی کرده است و آثار این دو فراموشی در تمام زندگی آنان آشکار است.

پنجم: این که «منافقان فاسقند و بیرون از دایره اطاعت فرمان خدا» (إِنَّ الْمُنافِقِینَ هُمُ الْفاسِقُونَ).

آنچه در آیه فوق در باره صفات مشترک منافقان گفته شد در هر عصر و زمانی دیده می شود.

[شماره صفحه واقعی : 225]

ص: 2864

سوره التوبه(9): آیه 68

(آیه 68)- در این آیه مجازات شدید و دردناک آنها، بیان شده است، می فرماید: «خداوند مردان و زنان منافق و همه کفار و افراد بی ایمان را وعده آتش جهنم داده» (وَعَدَ اللَّهُ الْمُنافِقِینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْکُفَّارَ نارَ جَهَنَّمَ).

همان آتش سوزانی که: «جاودانه در آن خواهند ماند» (خالِدِینَ فِیها).

و «همین یک مجازات (که تمام انواع عذابها و کیفرها را در بر دارد) برای آنها کافی است» (هِیَ حَسْبُهُمْ).

و به تعبیر دیگر آنها نیاز به هیچ مجازات دیگری ندارند، زیرا در دوزخ همه نوع عذاب جسمانی و روحانی وجود دارد.

و در پایان آیه اضافه می کند: «خداوند آنها را از رحمت خود دور ساخته و عذاب همیشگی نصیبشان نموده است» (وَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ لَهُمْ عَذابٌ مُقِیمٌ).

بلکه این دوری از خداوند، خود بزرگترین عذاب و دردناکترین کیفر برای آنها محسوب می شود.

سوره التوبه(9): آیه 69

(آیه 69)- تکرار تاریخ و درس عبرت! این آیه برای بیدار ساختن این گروه از منافقان، آینه تاریخ را پیش روی آنها می گذارد، و با مقایسه زندگی آنان با منافقان و گردنکشان پیشین، عبرت انگیزترین درسها را به آنها می دهد، و می گوید: «شما همانند منافقان پیشین هستید»، و همان مسیر و برنامه و سرنوشت شوم را تعقیب می کنید (کَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ).

«همانها که از نظر نیرو از شما قویتر، و از نظر اموال و فرزندان از شما افزونتر بودند» (کانُوا أَشَدَّ مِنْکُمْ قُوَّهً وَ أَکْثَرَ أَمْوالًا وَ أَوْلاداً).

«آنها از نصیب و بهره خود در دنیا، در طریق شهوات و آلودگی و گناه و فساد و تبهکاری، بهره گرفتند، شما منافقان این امت نیز از نصیب و بهره خود همان گونه که منافقان پیشین بهره گرفته بودند، بهره برداری کردید» (فَاسْتَمْتَعُوا بِخَلاقِهِمْ فَاسْتَمْتَعْتُمْ بِخَلاقِکُمْ کَمَا اسْتَمْتَعَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ بِخَلاقِهِمْ).

سپس می گوید: «شما در کفر و نفاق و سخریه و استهزاء مؤمنان، فرو رفتید، همان گونه که آنها در این امور فرو رفتند» (وَ خُضْتُمْ کَالَّذِی خاضُوا).

[شماره صفحه واقعی : 226]

ص: 2865

سر انجام پایان کار منافقان پیشین را برای هشدار به گروه منافقان معاصر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و همه منافقان جهان، با دو جمله بیان می کند:

نخست این که: «آنها کسانی هستند که همه اعمالشان در دنیا و آخرت بر باد رفته و می رود، و هیچ نتیجه مثبتی از آن عائدشان نمی گردد» (أُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَهِ).

دیگر این که: «آنها زیانکاران حقیقی، و خسران یافتگان واقعی هستند» (وَ أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ).

آنها ممکن است استفاده های «موقت» و «محدودی» از اعمال نفاق آمیز خود ببرند، ولی اگر درست بنگریم می بینیم نه در زندگی این دنیا از این رهگذر طرفی می بندند، و نه در جهان دیگر بهره ای دارند.

سوره التوبه(9): آیه 70

(آیه 70)- در این آیه روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کرده، به عنوان استفهام انکاری چنین می گوید: «آیا این گروه منافق از سرنوشت امتهای پیشین، قوم نوح، و عاد، و ثمود، و قوم ابراهیم، و اصحاب مدین (قوم شعیب) و شهرهای ویران شده قوم لوط با خبر نشدند» (أَ لَمْ یَأْتِهِمْ نَبَأُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ وَ قَوْمِ إِبْراهِیمَ وَ أَصْحابِ مَدْیَنَ وَ الْمُؤْتَفِکاتِ).

اینها ماجراهای تکان دهنده ای است که مطالعه و بررسی آن هر انسانی را که کمترین احساس در قلب او باشد تکان می دهد.

هر چند خداوند آنها را هیچ گاه از لطف خود محروم نساخت، «و پیامبرانشان با دلایل روشن برای هدایت آنان به سویشان آمدند» (أَتَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ).

ولی آنها به هیچ یک از مواعظ و اندرزهای این مردان الهی گوش فرا ندادند و برای زحمات طاقت فرسایشان در راه روشنگری خلق خدا ارجی ننهادند.

«بنابراین هرگز خداوند به آنها ستم نکرد، این خودشان بودند که به خویشتن ستم روا داشتند»! (فَما کانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ).

سوره التوبه(9): آیه 71

(آیه 71)- نشانه های مؤمنان راستین: در آیات گذشته علائم و جهات مشترک مردان و زنان منافق در پنج قسمت مطرح گردید.

[شماره صفحه واقعی : 227]

ص: 2866

در آیه مورد بحث علائم و نشانه های مردان و زنان با ایمان بیان شده است که آن هم در پنج قسمت خلاصه می شود.

آیه از اینجا شروع می شود که می فرماید: «مردان و زنان با ایمان دوست و ولیّ و یار و یاور یکدیگرند» (وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ).

پس از بیان این اصل کلی به شرح جزئیات صفات مؤمنان می پردازد:

1- نخست می گوید: «آنها مردم را به نیکی ها دعوت می کند» (یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ).

2- «مردم را از زشتیها و بدیها و منکرات باز می دارند» (وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ).

3- آنها به عکس منافقان که خدا را فراموش کرده بودند «نماز را برپا می دارند» (وَ یُقِیمُونَ الصَّلاهَ). و به یاد خدا هستند و با یاد و ذکر او، دل را روشن، و عقل را بیدار و آگاه می دارند.

4- آنها بر خلاف منافقان که افرادی ممسک و بخیل هستند بخشی از اموال خویش را در راه خدا، و حمایت خلق خدا، و برای بازسازی جامعه، انفاق می نمایند «و زکات اموال خویش را می پردازد» (وَ یُؤْتُونَ الزَّکاهَ).

5- منافقان فاسقند و سرکش، و خارج از تحت فرمان حق، اما مؤمنان «اطاعت فرمان خدا و پیامبر او می کنند» (وَ یُطِیعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ).

در پایان این آیه اشاره به نخستین امتیاز مؤمنان از نظر نتیجه و پاداش کرده، می گوید: «خداوند آنها را به زودی مشمول رحمت خویش می گرداند» (أُولئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللَّهُ).

شک نیست که وعده رحمت به مؤمنان از طرف خداوند، از هر نظر قطعی و اطمینان بخش است، چرا که «خداوند توانا و حکیم است» (إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ).

نه بدون علت وعده می دهد، و نه هنگامی که وعده داد، از انجام آن عاجز می ماند.

سوره التوبه(9): آیه 72

(آیه 72)- این آیه قسمتی از این رحمت واسعه الهی را که شامل حال افراد با ایمان می شود، در دو جنبه «مادی» و «معنوی» شرح می دهد.

[شماره صفحه واقعی : 228]

ص: 2867

نخست می فرماید: «خداوند به مردان و زنان با ایمان باغهایی از بهشت وعده داده است که از زیر درختانش نهرها جریان دارد» (وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ).

از ویژگیهای این نعمت بزرگ این است که زوال و جدایی در آن راه ندارد و «آنان جاودانه در آن می مانند» (خالِدِینَ فِیها).

دیگر از مواهب الهی به آنها این است که خداوند «مسکنهای پاکیزه و منزلگاههای مرفّه در قلب بهشت عدن در اختیار آنها می گذارد» (وَ مَساکِنَ طَیِّبَهً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ).

از احادیث اسلامی چنین استفاده می شود که «جنّات عدن» باغهای مخصوصی است از بهشت که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و جمعی از خاصان پیروان او در آنها مستقر خواهند شد.

سپس اشاره به نعمت و پاداش معنوی آنها کرده، می فرماید: «رضایت و خشنودی خدا (که نصیب این مؤمنان راستین می شود) از همه برتر و بزرگتر است» (وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَکْبَرُ).

هیچ کس نمی تواند آن لذت معنوی و ا͘ӘǘӠروحانی را که به یک انسان به خاطر توجه رضایت و خشنودی خدا از او، دست می دهد، توصیف کند.

و در پایان آیه اشاره به تمام این نعمتهای مادی و معنوی کرده، می گوید: «این پیروزی بزرگی است» (ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ).

سوره التوبه(9): آیه 73

(آیه 73)- پیکار با کفار و منافقان: سر انجام در این آیه دستور به شدت عمل در برابر کفّار و منافقان داده، می گوید: «ای پیامبر! با کافران و منافقان جهاد کن» (یا أَیُّهَا النَّبِیُّ جاهِدِ الْکُفَّارَ وَ الْمُنافِقِینَ).

«و در برابر آنها روش سخت و خشنی در پیش گیر» (وَ اغْلُظْ عَلَیْهِمْ).

این مجازات آنها در دنیاست، و در آخرت «جایگاهشان دوزخ است که بدترین سرنوشت و جایگاه است» (وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ).

البته طرز جهاد در برابر «کفار» جهاد همه جانبه، و مخصوصا جهاد مسلحانه

[شماره صفحه واقعی : 229]

ص: 2868

است. و منظور از جهاد با منافقان انواع و اشکال دیگر مبارزه غیر از مبارزه مسلحانه است، مانند مذمت و توبیخ و تهدید و رسوا ساختن آنها، و شاید جمله «وَ اغْلُظْ عَلَیْهِمْ) اشاره به همین معنی باشد.

سوره التوبه(9): آیه 74
اشاره

(آیه 74)

شأن نزول:

در باره شأن نزول این آیه روایات مختلفی نقل شده که همه آنها نشان می دهد بعضی از منافقان، مطالب زننده ای در باره اسلام و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله گفته بودند و پس از فاش شدن اسرارشان سوگند دروغ یاد کردند که چیزی نگفته اند و همچنین توطئه ای بر ضد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله چیده بودند که خنثی گردید.

تفسیر:

توطئه خطرناک! در این آیه پرده از روی یکی دیگر از اعمال منافقان برداشته شده و آن این که: هنگامی که می بینند اسرارشان فاش شده واقعیات را انکار می کنند و حتی برای اثبات گفتار خود به قسمهای دروغین متوسل می شوند.

نخست می گوید: «منافقان سوگند یاد می کنند که چنان مطالبی را در باره پیامبر نگفته اند» (یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ ما قالُوا).

در حالی که: «اینها بطور مسلم سخنان کفرآمیزی گفته اند» (وَ لَقَدْ قالُوا کَلِمَهَ الْکُفْرِ). و به این جهت «پس از قبول و اظهار اسلام راه کفر را پیش گرفته اند» (وَ کَفَرُوا بَعْدَ إِسْلامِهِمْ).

البته آنان از آغاز مسلمان نبودند که کافر شوند بلکه تنها اظهار اسلام می کردند، بنابراین همین اسلام ظاهری و صوری را نیز با اظهار کفر درهم شکستند.

و از آن بالاتر «آنها تصمیم خطرناکی داشتند که به آن نرسیدند» (وَ هَمُّوا بِما لَمْ یَنالُوا).

و آن توطئه برای نابودی پیامبر و یا فعالیتهایی است که برای به هم ریختن سازمان جامعه اسلامی، و تولید فساد و نفاق و شکاف، انجام می دادند، که هرگز به هدف نهایی منتهی نشد.

در جمله بعد برای این که زشتی و وقاحت فعالیتهای منافقان و نمک نشناسی آنها کاملا آشکار شود اضافه می کند: آنها در واقع خلافی از پیامبر ندیده بودند و هیچ لطمه ای از ناحیه اسلام بر آنان وارد نشده بود، بلکه به عکس در پرتو

[شماره صفحه واقعی : 230]

ص: 2869

حکومت اسلام به انواع نعمتهای مادی و معنوی رسیده بودند، بنابراین «آنها در حقیقت انتقام نعمتهایی را می گرفتند خداوند و پیامبر با فضل و کرم خود تا سر حد استغنا به آنها داده بودند» (وَ ما نَقَمُوا إِلَّا أَنْ أَغْناهُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ).

سپس آنچنان که سیره قرآن است راه بازگشت را به روی آنان گشوده، می گوید: «اگر آنان توبه کنند برای آنها بهتر است» (فَإِنْ یَتُوبُوا یَکُ خَیْراً لَهُمْ).

و این نشانه واقع بینی اسلام و اهتمام به امر تربیت، و مبارزه با هرگونه سختگیری و شدت عمل نابجاست، که حتی راه آشتی و توبه را به روی منافقانی که توطئه برای نابودی پیامبر کردند و سخنان کفرآمیز و توهینهای زننده داشتند بازگذارده.

در عین حال برای این که آنها این نرمش را دلیل بر ضعف نگیرند، به آنها هشدار می دهد که: «اگر به روش خود ادامه دهند، و از توبه روی برگردانند، خداوند در دنیا و آخرت آنان را به مجازات دردناکی کیفر خواهد داد» (وَ إِنْ یَتَوَلَّوْا یُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ عَذاباً أَلِیماً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَهِ).

و اگر می پندارند کسی در برابر مجازات الهی ممکن است به کمک آنان بشتابد سخت در اشتباهند، زیرا «آنها در سراسر روی زمین نه ولی و سرپرستی خواهند داشت و نه یار و یاوری» (وَ ما لَهُمْ فِی الْأَرْضِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصِیرٍ).

سوره التوبه(9): آیه 75
اشاره

(آیه 75)

شأن نزول:

این آیه و سه آیه بعد از آن در باره یکی از انصار به نام «ثعلبه بن حاطب» نازل شده است، او که مرد فقیری بود و مرتب به مسجد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می آمد اصرار داشت که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دعا کند تا خداوند مال فراوانی به او بدهد! پیغمبر به او فرمود: «قلیل تؤدّی شکره خیر من کثیر لا تطیقه» «مقدار کمی که حقش را بتوانی ادا کنی، بهتر از مقدار زیادی است که توانایی ادا حقش را نداشته باشی».

ولی ثعلبه دست بردار نبود و سر انجام پیامبر صلّی اللّه علیه و آله برای او دعا کرد.

چیزی نگذشت که طبق روایتی پسر عموی ثروتمندی داشت از دنیا رفت و ثروت سرشاری به او رسید.

پس از مدتی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله مأمور جمع آوری زکات را نزد او فرستاد، تا زکات

[شماره صفحه واقعی : 231]

ص: 2870

اموال او را بگیرد، ولی این مرد کم ظرفیت و تازه به نوا رسیده و بخیل، از پرداخت حق الهی خودداری کرد، نه تنها خودداری کرد، بلکه به اصل تشریع این حکم نیز اعتراض نمود و گفت: این حکم برادر «جزیه» است.

به هر حال هنگامی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله سخن او را شنید فرمود: یا ویح ثعلبه! یا ویح ثعلبه! «وای بر ثعلبه! ای وای بر ثعلبه»! و در این هنگام آیات مزبور نازل شد.

تفسیر:

منافقان کم ظرفیتند! قرآن در اینجا روی یکی دیگر از صفات زشت منافقان انگشت می گذارد و آن این که: به هنگام ضعف و ناتوانی و فقر و پریشانی، چنان دم از ایمان می زنند که هیچ کس باور نمی کند آنها روزی در صف منافقان قرار گیرند.

اما همین که به نوایی برسند چنان دست و پای خود را گم کرده و غرق دنیاپرستی می شوند که همه عهد و پیمانهای خویش را با خدا به دست فراموشی می سپارند.

نخست می گوید: «بعضی از منافقان کسانی هستند که با خدا پیمان بسته اند که اگر از فضل و کرم خود به ما مرحمت کند قطعا به نیازمندان کمک می کنیم و از نیکوکاران خواهیم بود» (وَ مِنْهُمْ مَنْ عاهَدَ اللَّهَ لَئِنْ آتانا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَ لَنَکُونَنَّ مِنَ الصَّالِحِینَ).

سوره التوبه(9): آیه 76

(آیه 76)- ولی این سخن را تنها زمانی می گفتند که دستشان از همه چیز تهی بود «و به هنگامی که خداوند از فضل و رحمتش سرمایه هایی به آنان داد، بخل ورزیدند و سرپیچی کردند و رویگردان شدند» (فَلَمَّا آتاهُمْ مِنْ فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ وَ تَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ).

سوره التوبه(9): آیه 77

(آیه 77)- «این عمل و این پیمان شکنی و بخل نتیجه اش این شد که روح نفاق بطور مستمر و پایدار در دل آنان ریشه کند و تا روز قیامت و هنگامی که خدا را ملاقات می کنند ادامه یابد» (فَأَعْقَبَهُمْ نِفاقاً فِی قُلُوبِهِمْ إِلی یَوْمِ یَلْقَوْنَهُ).

این «به خاطر آن است که از عهدی که با خدا بستند تخلف کردند، و به خاطر آن است که مرتبا دروغ می گفتند» (بِما أَخْلَفُوا اللَّهَ ما وَعَدُوهُ وَ بِما کانُوا یَکْذِبُونَ).

سوره التوبه(9): آیه 78

(آیه 78)- سر انجام آنها را با این جمله مورد سرزنش و توبیخ قرار می دهد که

[شماره صفحه واقعی : 232]

ص: 2871

«آیا آنها نمی دانند خداوند اسرار درون آنها را می داند، و سخنان آهسته و در گوشی آنان را می شنود، و خداوند از همه غیوب و پنهانیها با خبر است»؟! (أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ وَ أَنَّ اللَّهَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ).

سوره التوبه(9): آیه 79
اشاره

(آیه 79)

شأن نزول:

روایات متعددی در شأن نزول این آیه و آیه بعد نقل شده، که از مجموع آنها چنین استفاده می شود که: پیامبر صلّی اللّه علیه و آله تصمیم داشت لشکر اسلام را برای مقابله با دشمن (احتمالا برای جنگ تبوک) آماده سازد، و نیاز به گرفتن کمک از مردم داشت، هنگامی که نظر خود را اظهار فرمود، کسانی که توانایی داشتند مقدار قابل ملاحظه ای به عنوان زکات یا کمک بلاعوض به ارتش اسلام تقدیم کردند.

ولی بعضی از کارگران کم درآمد مسلمان با تحمل کار اضافی و کشیدن آب در شب و تهیه مقداری خرما کمک ظاهرا ناچیزی به این برنامه بزرگ اسلامی نمودند.

ولی منافقان عیب جو به هر یک از این دو گروه ایراد می گرفتند: گروه اول را به عنوان ریاکار معرفی می کردند، و کسانی را که مقدار ظاهرا ناچیزی کمک نموده بودند به باد مسخره و استهزاء می گرفتند.

این آیه و آیه بعد نازل شد و شدیدا آنها را تهدید کرد و از عذاب خداوند بیم داد!

تفسیر:

کارشکنی منافقان: در اینجا اشاره به یکی دیگر از صفات عمومی منافقان شده است که آنها افرادی لجوج، بهانه جو، و ایرادگیر، و کارشکن هستند، هر کار مثبتی را، با وصله های نامناسبی تحقیر کرده، و بد جلوه می دهند.

قرآن مجید شدیدا این روش غیر انسانی آنها را نکوهش می کند، و مسلمانان را از آن آگاه می سازد، تا تحت تأثیر این گونه القائات سوء قرار نگیرند و هم منافقان بدانند که حنای آنان در جامعه اسلامی رنگی ندارد! نخست می فرماید: «آنها که به افراد نیکوکار مؤمنین در پرداختن صدقات و کمکهای صادقانه، عیب می گیرند، و مخصوصا آنها که افراد با ایمان تنگدست را که دسترسی جز به کمکهای مختصر ندارند، مسخره می کنند، خداوند آنان را

[شماره صفحه واقعی : 233]

ص: 2872

مسخره می کند، و عذاب دردناک در انتظار آنهاست»! (الَّذِینَ یَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّعِینَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فِی الصَّدَقاتِ وَ الَّذِینَ لا یَجِدُونَ إِلَّا جُهْدَهُمْ فَیَسْخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللَّهُ مِنْهُمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ).

منظور از جمله «سَخِرَ اللَّهُ مِنْهُمْ» (خداوند آنها را مسخره می کند) این است که مجازات استهزاء کنندگان را به آنها خواهد داد، و یا آن چنان با آنها رفتار می کند که همچون استهزاء شدگان تحقیر شوند!

سوره التوبه(9): آیه 80
اشاره

(آیه 80)- در این آیه تأکید بیشتری روی مجازات این گروه از منافقان نموده و آخرین تهدید را ذکر می کند به این ترتیب که روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نموده می گوید: «چه برای آنها استغفار کنی و چه نکنی، حتی اگر هفتاد بار برای آنها از خداوند طلب آمرزش نمایی هرگز خدا آنها را نمی بخشد» (اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّهً فَلَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ).

«چرا که آنها خدا و پیامبرش را انکار کردند و راه کفر پیش گرفتند» و همین کفر آنها را به درّه نفاق و آثار شوم آن افکند (ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کَفَرُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ).

و روشن است هدایت خدا شامل حال کسانی می شود که در طریق حق طلبی گام بر می دارند و جویای حقیقتند، ولی «خداوند افراد فاسق و گنهکار و منافق را هدایت نمی کند» (وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقِینَ).

اهمیت به کیفیت کار است نه کمیت:

این حقیقت به خوبی از آیات قرآن به دست می آید که اسلام در هیچ موردی روی «کثرت مقدار عمل» تکیه نکرده، بلکه همه جا اهمیت به «کیفیت عمل» داده است.

مهم این است که هیچ کسی از مقدار توانایی خود دریغ ندارد، سخن از بسیار و کم نیست، سخن از احساس مسؤولیت و اخلاص است.

از این موضوع این حقیقت نیز روشن می شود که در یک جامعه سالم اسلامی به هنگام بروز مشکلات، همه باید احساس مسؤولیت کنند، نباید چشمها تنها به متمکنان دوخته شود، چرا که اسلام متعلق به همه است، و همه باید در حفظ آن از جان و دل بکوشند.

[شماره صفحه واقعی : 234]

ص: 2873

سوره التوبه(9): آیه 81

(آیه 81)- باز هم کارشکنی منافقان: در این آیه نیز سخن همچنان پیرامون معرفی منافقان، به وسیله اعمال و رفتار و افکار آنهاست.

نخست می فرماید: «آنها که در (تبوک) از شرکت در جهاد تخلف جستند، و با عذرهای واهی در خانه های خود نشستند (و به گمان خود سلامت را بر خطرات میدان جنگ ترجیح دادند) از این عملی که بر ضد رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله مرتکب شدند، خوشحالند» (فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلافَ رَسُولِ اللَّهِ).

«و از این که در راه خدا با مال و جان خود جهاد کنند (و به افتخارات بزرگ مجاهدان نائل گردند) کراهت داشتند» (وَ کَرِهُوا أَنْ یُجاهِدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ).

آنها به تخلف خودشان از شرکت در میدان جهاد قناعت نکردند، بلکه با وسوسه های شیطانی کوشش داشتند، دیگران را نیز دلسرد یا منصرف سازند «و به آنها گفتند: در این گرمای سوزان تابستان به سوی میدان نبرد حرکت نکنید» (وَ قالُوا لا تَنْفِرُوا فِی الْحَرِّ).

سپس قرآن روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کرده و با لحن قاطع و کوبنده ای به آنها چنین پاسخ می گوید: «به آنها بگو: آتش سوزان دوزخ از این هم گرمتر و سوزانتر است اگر بفهمند»! (قُلْ نارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَوْ کانُوا یَفْقَهُونَ).

ولی افسوس که بر اثر ضعف ایمان، و عدم درک کافی، توجه ندارند که چه آتش سوزانی در انتظار آنهاست، آتشی که یک جرقه کوچکش از آتشهای دنیا سوزنده تر است.

سوره التوبه(9): آیه 82

(آیه 82)- در این آیه اشاره به این می کند که آنها به گمان این که پیروزی به دست آورده اند و با تخلف از جهاد و دلسرد کردن بعضی از مجاهدان به هدفی رسیده اند، قهقهه سر می دهند و بسیار می خندند، همان گونه که همه منافقان در هر عصر و زمان چنینند.

ولی قرآن به آنها اخطار می کند که «باید کم بخندند و بسیار بگریند» (فَلْیَضْحَکُوا قَلِیلًا وَ لْیَبْکُوا کَثِیراً).

گریه برای آینده تاریکی که در پیش دارند، گریه به خاطر این که همه پلهای

[شماره صفحه واقعی : 235]

ص: 2874

بازگشت را پشت سر خود ویران ساخته اند، و بالاخره گریه برای این که این همه استعداد و سرمایه عمر را از دست داده و رسوایی و تیره روزی و بدبختی برای خود خریده اند.

و در آخر آیه می فرماید: «این جزای اعمالی است که آنها انجام می دادند» (جَزاءً بِما کانُوا یَکْسِبُونَ).

سوره التوبه(9): آیه 83

(آیه 83)- در این آیه اشاره به یکی دیگر از روشهای حساب شده و خطرناک منافقان می کند و آن این که آنها به هنگامی که کار خلافی را آشکارا انجام می دهند برای تبرئه خود ظاهرا در مقام جبران بر می آیند و با این نوسانها و اعمال ضد و نقیض، چهره اصلی خود را پنهان می دارند.

آیه می گوید: «هرگاه خداوند تو را به سوی گروهی از اینها باز گرداند و از تو اجازه بخواهند که در میدان جهاد دیگری شرکت کنند، به آنها بگو، هیچ گاه با من در هیچ جهادی شرکت نخواهید کرد، و هرگز همراه من با دشمنی نخواهید جنگید»! (فَإِنْ رَجَعَکَ اللَّهُ إِلی طائِفَهٍ مِنْهُمْ فَاسْتَأْذَنُوکَ لِلْخُرُوجِ فَقُلْ لَنْ تَخْرُجُوا مَعِیَ أَبَداً وَ لَنْ تُقاتِلُوا مَعِیَ عَدُوًّا).

یعنی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله باید آنها را برای همیشه مأیوس کند و روشن سازد که دیگر کسی فریبشان را نخواهد خورد.

جمله «طائِفَهٍ مِنْهُمْ» (گروهی از ایشان) نشان می دهد که همه آنان حاضر نبودند از این طریق وارد شوند و پیشنهاد شرکت در جهاد دیگری را عرضه بدارند.

سپس دلیل عدم قبول پیشنهاد آنان را چنین بیان می کند: «شما برای نخستین بار راضی شدید که از میدان جهاد کناره گیری کنید و در خانه ها بنشینید، هم اکنون نیز به متخلفان بپیوندید، و با آنها در خانه ها بنشینید» (إِنَّکُمْ رَضِیتُمْ بِالْقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّهٍ فَاقْعُدُوا مَعَ الْخالِفِینَ).

سوره التوبه(9): آیه 84

(آیه 84)- روش محکمتر در برابر منافقان: پس از آن که منافقان با تخلف صریح از شرکت در میدان جهاد پرده ها را دریدند و کارشان بر ملا شد، خداوند به پیامبرش دستور می دهد روش صریحتر و محکمتری در برابر آنها اتخاذ کند تا برای

[شماره صفحه واقعی : 236]

ص: 2875

همیشه فکر نفاق و منافق گری از مغزهای دیگران برچیده شود.

لذا می فرماید: «بر هیچ یک از آنها (منافقان) که از دنیا می روند نماز مگزار»! (وَ لا تُصَلِّ عَلی أَحَدٍ مِنْهُمْ ماتَ أَبَداً).

«و هیچ گاه در کنار قبر او برای طلب آمرزش و استغفار نایست» (وَ لا تَقُمْ عَلی قَبْرِهِ).

در حقیقت این یک نوع مبارزه منفی، و در عین حال مؤثر، در برابر گروه منافقان است.

و این یک برنامه مبارزه حساب شده در برابر گروه منافقان در آن زمان بود که امروز هم مسلمانان باید از روشهای مشابه آن استفاده کنند.

در پایان آیه بار دیگر دلیل این دستور را روشن می سازد و می فرماید: «این حکم به خاطر آن است که آنها به خدا و پیامبرش کافر شدند» (إِنَّهُمْ کَفَرُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ).

«و در حالی که فاسق و مخالف فرمان خدا بودند از دنیا رفتند» (وَ ماتُوا وَ هُمْ فاسِقُونَ). نه از کرده خود پشیمان شدند و نه با آب توبه لکه های گناه را از دامان شستند.

سوره التوبه(9): آیه 85

(آیه 85)- در اینجا ممکن بوده است سؤالی برای ما مسلمانان مطرح شود که اگر منافقان به راستی این همه از رحمت خدا دورند پس چرا خداوند به آنها این همه محبت کرده و این همه مال و فرزند (نیروی اقتصادی و انسانی) را در اختیارشان قرار داده است.

در آیه مورد بحث روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کرده و پاسخ این سؤال را چنین می دهد: «اموال و فرزندانشان هیچ گاه نباید مایه اعجاب تو شود» (وَ لا تُعْجِبْکَ أَمْوالُهُمْ وَ أَوْلادُهُمْ).

چرا که به عکس آنچه مردم ظاهربین خیال می کنند، این اموال و فرزندان نه تنها باعث خوشوقتی آنها نیست، بلکه «خداوند می خواهد آنان را به وسیله اینها در دنیا مجازات کند، و با حال کفر جان بدهند» (إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ أَنْ یُعَذِّبَهُمْ بِها فِی الدُّنْیا

[شماره صفحه واقعی : 237]

ص: 2876

وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ کافِرُونَ).

این آیه اشاره به این واقعیت می کند که امکانات اقتصادی و نیروهای انسانی در دست افراد ناصالح نه تنها سعادت آفرین نیست، بلکه غالبا مایه دردسر و بلا و بدبختی است، زیرا چنین اشخاصی نه اموال خود را به مورد، مصرف می کنند و نه فرزندان سر به راه و با ایمان و تربیت یافته ای دارند، بلکه اموالشان مایه غفلت آنها از خدا و مسائل اساسی زندگی است و فرزندانشان هم در خدمت ظالمان و فاسدان قرار می گیرند.

منتها برای کسانی که ثروت و نیروی انسانی را اصیل می پندارند و چگونگی مصرف آن، برای آنها مطرح نیست، زندگانی این گونه اشخاص دورنمای دل انگیزی دارد، اما اگر به متن زندگیشان نزدیکتر شویم و به این حقیقت نیز توجه کنیم که چگونگی بهره برداری از این امکانات مطرح است تصدیق خواهیم کرد که هرگز افراد خوشبختی نیستند.

سوره التوبه(9): آیه 86

(آیه 86)- در این آیه و آیه بعد باز سخن در باره منافقان است. آیه می گوید:

«هنگامی که سوره ای در باره جهاد نازل می شود و از مردم دعوت می کند که به خدا ایمان بیاورید (یعنی بر ایمان خود ثابت قدم بمانند و آن را تقویت نمایند) و همراه پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله در راه او جهاد کنید، در این هنگام منافقان قدرتمند که توانایی کافی از نظر جسمی و مالی برای شرکت در میدان جنگ دارند از تو اجازه می خواهند که در میدان جهاد شرکت نکنند و می گویند بگذار ما با قاعدین (آنها که از جهاد معذورند) باشیم» (وَ إِذا أُنْزِلَتْ سُورَهٌ أَنْ آمِنُوا بِاللَّهِ وَ جاهِدُوا مَعَ رَسُولِهِ اسْتَأْذَنَکَ أُولُوا الطَّوْلِ مِنْهُمْ وَ قالُوا ذَرْنا نَکُنْ مَعَ الْقاعِدِینَ).

سوره التوبه(9): آیه 87

(آیه 87)- در این آیه قرآن آنها را با این جمله مورد ملامت و مذمت قرار می دهد که «آنها راضی شدند با متخلفان باقی بمانند» (رَضُوا بِأَنْ یَکُونُوا مَعَ الْخَوالِفِ).

بعدا اضافه می کند که «اینها بر اثر گناه و نفاق به مرحله ای رسیده اند که بر قلبهایشان مهر زده شده، به همین دلیل چیزی نمی فهمند» (وَ طُبِعَ عَلی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ

[شماره صفحه واقعی : 238]

ص: 2877

لا یَفْقَهُونَ)

سوره التوبه(9): آیه 88

(آیه 88)- در این آیه از گروهی که در نقطه مقابل این دسته قرار دارند و صفات و روحیات آنها، و همچنین سر انجام کارشان درست به عکس آنهاست، سخن به میان آمده.

آیه چنین می گوید: «اما پیامبر و آنها که با او ایمان آوردند با اموال و جانهای خود در راه خدا جهاد کردند» (لکِنِ الرَّسُولُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ).

و سر انجام کارشان این شد که «همه نیکیها برای آنهاست» و خیرات مادی و معنوی در این جهان و جهان دیگر نصیبشان است (وَ أُولئِکَ لَهُمُ الْخَیْراتُ).

«و گروه رستگاران همینها هستند» (وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ).

از این آیه به خوبی استفاده می شود که اگر «ایمان» و «جهاد» توأم گردد هر گونه خیر و برکتی را با خود همراه خواهد داشت، و جز در سایه این دو، نه راهی به سوی فلاح و رستگاری است، و نه نصیبی از خیرات و برکات مادی و معنوی.

سوره التوبه(9): آیه 89

(آیه 89)- در این آیه به قسمتی از پاداشهای اخروی این گروه اشاره کرده، می گوید: «خداوند باغهایی از بهشت برای آنان فراهم ساخته که از زیر درختانش نهرها جریان دارد» (أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ).

و تأکید می کند: این نعمت و موهبت عاریتی و فناپذیر نیست بلکه «جاودانه در آن می مانند» (خالِدِینَ فِیها). «و این پیروزی بزرگی است» (ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ).

سوره التوبه(9): آیه 90

(آیه 90)- در این آیه به تناسب بحثهای گذشته، پیرامون منافقان بهانه جو و عذر تراش اشاره به وضع دو گروه از تخلف کنندگان از جهاد شده است.

نخست می گوید: «گروهی از اعراب بادیه نشین که از شرکت در میدان جهاد واقعا معذور بودند نزد تو آمده اند تا به آنها اجازه داده شود و معاف گردند» (وَ جاءَ الْمُعَذِّرُونَ مِنَ الْأَعْرابِ لِیُؤْذَنَ لَهُمْ).

و در مقابل «کسانی که به خدا و پیامبر دروغ گفتند، بدون هیچ عذری در خانه خود نشستند» و به میدان نرفتند (وَ قَعَدَ الَّذِینَ کَذَبُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ).

[شماره صفحه واقعی : 239]

ص: 2878

در پایان آیه، گروه دوم را شدیدا تهدید کرده، می گوید: «به زودی به آن دسته از ایشان که کافر شدند عذاب دردناکی خواهد رسید» (سَیُصِیبُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ).

سوره التوبه(9): آیه 91
اشاره

(آیه 91)

شأن نزول:

چنین نقل شده که یکی از یاران با اخلاص پیامبر صلّی اللّه علیه و آله عرض کرد: ای پیامبر خدا! من پیرمردی نابینا و ناتوانم، حتی کسی که دست مرا بگیرد و به میدان جهاد بیاورد، ندارم، آیا اگر در جهاد شرکت نکنم معذورم؟

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله سکوت کرد، سپس آیه نازل شد و به این گونه افراد اجازه داد.

تفسیر:

در این آیه و دو آیه بعد برای روشن ساختن وضع همه گروهها از نظر معذور بودن یا نبودن در زمینه شرکت در جهاد تقسیم بندی مشخصی شده است.

نخست می گوید: «کسانی که ضعیف و ناتوان هستند (بر اثر پیری و یا نقص اعضا همچون فقدان بینایی) همچنین بیماران و آنها که وسیله لازم برای شرکت در میدان جهاد در اختیار ندارند بر آنها ایرادی نیست که در این برنامه واجب اسلامی شرکت نکنند» (لَیْسَ عَلَی الضُّعَفاءِ وَ لا عَلَی الْمَرْضی وَ لا عَلَی الَّذِینَ لا یَجِدُونَ ما یُنْفِقُونَ حَرَجٌ).

این سه گروه در هر قانونی معافند، و عقل و منطق نیز معاف بودن آنها را امضا می کند و مسلم است که قوانین اسلامی در هیچ مورد از منطق و عقل جدا نیست.

سپس یک شرط مهم برای حکم معافی آنها بیان کرده، می گوید «این در صورتی است که آنها از هرگونه خیرخواهی مخلصانه در باره خدا و پیامبرش دریغ ندارند» (إِذا نَصَحُوا لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ).

و با سخن و طرز رفتار خود مجاهدان را تشویق کنند و در تضعیف روحیه دشمن و فراهم آوردن مقدمات شکست آنها کوتاهی نورزند.

بعدا برای بیان دلیل این موضوع می فرماید: این گونه افراد مردان نیکوکاری هستند و «برای نیکوکاران هیچ راه ملامت و سرزنش و مجازات و مؤاخذه وجود ندارد» (ما عَلَی الْمُحْسِنِینَ مِنْ سَبِیلٍ).

و در پایان آیه خدا را با دو صفت از اوصاف بزرگش به عنوان دلیل دیگری بر

[شماره صفحه واقعی : 240]

ص: 2879

معاف بودن این گروههای سه گانه توصیف می کند و می گوید: «خداوند غفور و رحیم است» (وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

سوره التوبه(9): آیه 92
اشاره

(آیه 92)

شأن نزول:

در روایات می خوانیم که هفت نفر از فقرای انصار خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رسیدند و تقاضا کردند وسیله ای برای شرکت در جهاد در اختیارشان گذارده شود، اما چون پیامبر صلّی اللّه علیه و آله وسیله ای در اختیار نداشت، جواب منفی به آنها داد، آنها با چشمهای پر از اشک از خدمتش خارج شدند و بعدا به نام «بکّائون» مشهور گشتند.

تفسیر:

معذورانی که از عشق جهاد اشک می ریختند! در این آیه نیز به گروه چهارمی اشاره می کند که آنها هم از شرکت در جهاد معاف شدند، می گوید:

«همچنین بر آن گروه ایراد نیست که وقتی نزد تو آمدند که مرکبی برای شرکت در میدان جهاد در اختیارشان بگذاری، گفتی مرکبی در اختیار ندارم که شما را بر آن سوار کنم، ناچار از نزد تو خارج شدند در حالی که چشمهایشان اشکبار بود، و این اشک به خاطر اندوهی بود که از نداشتن وسیله برای انفاق در راه خدا سر چشمه می گرفت» (وَ لا عَلَی الَّذِینَ إِذا ما أَتَوْکَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لا أَجِدُ ما أَحْمِلُکُمْ عَلَیْهِ تَوَلَّوْا وَ أَعْیُنُهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَناً أَلَّا یَجِدُوا ما یُنْفِقُونَ).

سوره التوبه(9): آیه 93

(آیه 93)- در این آیه، حال گروه پنجم را شرح می دهد یعنی آنها که به هیچ وجه در پیشگاه خدا معذور نبوده و نخواهند بود، می فرماید: «راه مؤاخذه و مجازات تنها به روی کسانی گشوده است که از تو اجازه می خواهند در جهاد شرکت نکنند در حالی که امکانات کافی و وسائل لازم برای این کار در اختیار دارند و کاملا بی نیازند» (إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلَی الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ وَ هُمْ أَغْنِیاءُ).

سپس اضافه می کند: این ننگ برای آنها بس است که «راضی شدند با افراد ناتوان و بیمار و معلول در مدینه بمانند» و از افتخار شرکت در جهاد محروم گردند (رَضُوا بِأَنْ یَکُونُوا مَعَ الْخَوالِفِ).

و این کیفر نیز آنها را بس که خداوند قدرت تفکر و ادراک را از آنها به خاطر اعمال زشتشان گرفته «و بر دلهایشان مهر نهاده و به همین دلیل چیزی نمی دانند»

[شماره صفحه واقعی : 241]

ص: 2880

(وَ طَبَعَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَعْلَمُونَ).

از این آیه به خوبی روحیه قوی و عالی سربازان اسلام روشن می شود که چگونه افتخار جهاد و شهادت را بر هر افتخار دیگری مقدم می داشتند، و از همین جا یکی از عوامل مهم پیشرفت سریع اسلام در آن روز و عقب ماندگی امروز ما روشن می شود.

آغاز جزء یازدهم قرآن مجید

ادامه سوره توبه
سوره التوبه(9): آیه 94
اشاره

(آیه 94)

شأن نزول:

بعضی از مفسران می گویند این آیه و دو آیه بعد در باره گروهی از منافقان که تعدادشان بالغ بر هشتاد نفر می شد نازل گردید زیرا به هنگامی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از تبوک بازگشت دستور داد هیچ کس با آنها مجالست نکند و سخن نگوید و آنها که خود را در فشار شدید اجتماعی دیدند در مقام عذرخواهی برآمدند، آیه نازل شد و وضع آنها را مشخص ساخت.

تفسیر:

به عذرها و سوگندهای دروغینشان اعتنا نکنید! این سلسله از آیات همچنان پیرامون اعمال شیطانی منافقان سخن می گوید، نخست می فرماید:

«هنگامی که شما (از جنگ تبوک) به مدینه باز می گردید، منافقان به سراغ شما می آیند و عذرخواهی می کنند» (یَعْتَذِرُونَ إِلَیْکُمْ إِذا رَجَعْتُمْ إِلَیْهِمْ).

در اینجا روی سخن را به پیامبرش به عنوان رهبر مسلمین کرده، می گوید: «به منافقان بگو: عذرخواهی مکنید، ما هرگز به سخنان شما ایمان نخواهیم آورد» (قُلْ لا تَعْتَذِرُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکُمْ).

«چرا که خداوند ما را از اخبار شما آگاه ساخته» بنابراین ما از نقشه های شیطانی شما به خوبی باخبریم! (قَدْ نَبَّأَنَا اللَّهُ مِنْ أَخْبارِکُمْ).

ولی در عین حال راه بازگشت و توبه، به سوی شما باز است، «و به زودی خداوند و پیامبرش اعمال شما را می بینند» (وَ سَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ).

بعد می فرماید: همه اعمال و نیات شما امروز ثبت و بایگانی می شود، «سپس به سوی کسی که اسرار پنهان و آشکار را می داند باز می گردید، و او شما را به

[شماره صفحه واقعی : 242]

ص: 2881

اعمالتان آگاه می کند» و جزای آن را به شما خواهد داد (ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلی عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَهِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).

سوره التوبه(9): آیه 95

(آیه 95)- در این آیه بار دیگر اشاره به سوگندهای دروغین منافقان کرده، می فرماید: «آنها برای فریب شما به زودی دست به دامن قسم می زنند، و هنگامی که به سوی آنان بازگشتید سوگند به خدا یاد می کنند که از آنها صرف نظر کنید» و اگر خطایی کرده اند مشمول عفوشان سازید (سَیَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَکُمْ إِذَا انْقَلَبْتُمْ إِلَیْهِمْ لِتُعْرِضُوا عَنْهُمْ).

در حقیقت آنها از هر دری وارد می شوند، گاهی از طریق عذرخواهی می خواهند خود را بی گناه قلمداد کنند، و گاهی با اعتراف به گناه، تقاضای عفو و گذشت دارند، شاید بتوانند در دل شما نفوذ کنند.

ولی شما به هیچ وجه تحت تأثیر آنان قرار نگیرید و «از آنها روی گردانید» (فَأَعْرِضُوا عَنْهُمْ). اما به عنوان اعتراض و خشم و انکار! نه به عنوان عفو و بخشش و گذشت.

سپس به عنوان تأکید و توضیح و بیان دلیل می فرماید: «چرا که آنها موجوداتی پلیدند» و باید از چنین موجودات پلیدی صرف نظر کرد (إِنَّهُمْ رِجْسٌ).

و چون چنینند «جایگاهشان دوزخ است» (وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ).

زیرا بهشت جای نیکان و پاکان است، نه جایگاه پلیدان و آلودگان! اما «همه اینها نتیجه اعمالی است که خودشان انجام داده اند» (جَزاءً بِما کانُوا یَکْسِبُونَ).

سوره التوبه(9): آیه 96

(آیه 96)- در این آیه اشاره به یکی از سوگندهای آنها شده و آن این که:

«با اصرار و سوگند از شما می خواهند که از آنها خشنود شوید» (یَحْلِفُونَ لَکُمْ لِتَرْضَوْا عَنْهُمْ).

جالب این که در این مورد خداوند نمی فرماید: از آنها راضی نشوید، بلکه با تعبیری که بوی تهدید از آن می آید، می فرماید: «اگر هم شما از آنها راضی شوید خدا هرگز از جمعیت فاسقان راضی نخواهد شد» (فَإِنْ تَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ لا

[شماره صفحه واقعی : 243]

ص: 2882

یَرْضی عَنِ الْقَوْمِ الْفاسِقِینَ)

.شک نیست آنها از نظر دینی و اخلاقی اهمیتی برای خشنودی مسلمانان قائل نبودند، بلکه می خواستند از این راه کدورتهای قلبی آنان را بشویند تا در آینده از عکس العملهای آنان در امان بمانند.

سوره التوبه(9): آیه 97

(آیه 97)- بادیه نشینان سنگدل و با ایمان: در این آیه و دو آیه بعد به تناسب بحثهایی که در باره منافقان مدینه گذشت پیرامون حال منافقان بادیه نشین، و نشانه ها و افکار آنها، و همچنین در باره مؤمنان مخلص و راستین بادیه گفتگو شده است.

شاید به این علت که به مسلمانان هشدار دهد چنین نپندارند که منافقان تنها همان گروهی هستند که در شهرند، بلکه منافقان بادیه نشین از آنها خشن ترند.

نخست می فرماید: «اعراب بادیه نشین (به حکم دوری از تعلیم و تربیت و نشنیدن آیات الهی و سخنان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کفر و نفاقشان شدیدتر است» (الْأَعْرابُ أَشَدُّ کُفْراً وَ نِفاقاً).

«و باز به همین دلیل، به جهل و بی خبری از حدود فرمانها و احکامی که خدا بر پیامبرش نازل کرده است سزاوارترند» (وَ أَجْدَرُ أَلَّا یَعْلَمُوا حُدُودَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ).

در پایان آیه می فرماید «خداوند دانا و حکیم است» (وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ).

یعنی اگر در باره عربهای بادیه نشین چنین داوری می کند روی تناسب خاصی است که محیط آنها با این گونه صفات دارد.

سوره التوبه(9): آیه 98

(آیه 98)- اما برای این که چنین توهمی پیدا نشود که همه اعراب بادیه نشین، و یا همه بادیه نشینان، دارای چنین صفاتی هستند، در این آیه می گوید:

«گروهی از این عربهای بادیه نشین کسانی هستند که (بر اثر نفاق یا ضعف ایمان) هنگامی که چیزی را در راه خدا انفاق کنند، آن را ضرر و زیان و غرامت محسوب می دارند» نه یک موفقیت و پیروزی و تجارت پرسود (وَ مِنَ الْأَعْرابِ مَنْ یَتَّخِذُ ما یُنْفِقُ مَغْرَماً).

[شماره صفحه واقعی : 244]

ص: 2883

دیگر از صفات آنها این است که: «همواره در انتظار این هستند که بلاها و مشکلات شما را احاطه کند» و تیره روزی و ناکامی به سراغ شما بیاید (وَ یَتَرَبَّصُ بِکُمُ الدَّوائِرَ). در واقع آنها افرادی تنگ نظر و بخیل و حسودند.

سپس اضافه می کند: آنها نباید در انتظار بروز مشکلات و نزول بلاها بر شما باشند چرا که این مشکلات و ناکامیها و بدبختیها تنها به سراغ این گروه منافق بی ایمان و جاهل و نادان و تنگ نظر و حسود می رود «و حوادث دردناک برای خود آنهاست» (عَلَیْهِمْ دائِرَهُ السَّوْءِ).

سر انجام آیه را با این جمله پایان می دهد که: «خداوند شنوا و داناست» (وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ). هم سخنان آنها را می شنود و هم از نیات و مکنون ضمیر آنها آگاه است.

سوره التوبه(9): آیه 99

(آیه 99)- و در این آیه به گروه دوم یعنی مؤمنان با اخلاص بادیه نشین اشاره کرده، می گوید: «گروهی از این عربهای بادیه نشین کسانی هستند که ایمان به خدا و روز رستاخیز دارند» (وَ مِنَ الْأَعْرابِ مَنْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ).

به همین دلیل هیچ گاه انفاق در راه خدا را غرامت و زیان، نمی دانند، بلکه با توجه به پاداشهای وسیع الهی در این جهان و سرای دیگر، «این کار را وسیله نزدیکی به خدا و مایه توجه و دعای پیامبر صلّی اللّه علیه و آله» که افتخار و برکت بزرگی است می دانند (وَ یَتَّخِذُ ما یُنْفِقُ قُرُباتٍ عِنْدَ اللَّهِ وَ صَلَواتِ الرَّسُولِ).

در اینجا خداوند این طرز فکر آنها را با تأکید فراوان تصدیق می کند و می گوید: «آگاه باشید که این انفاقها بطور قطع مایه تقرب آنها در پیشگاه خداوند است» (أَلا إِنَّها قُرْبَهٌ لَهُمْ).

و به همین دلیل «خدا آنان را به زودی در رحمت خود فرو می برد» (سَیُدْخِلُهُمُ اللَّهُ فِی رَحْمَتِهِ).

و اگر لغزشهایی از آنها سرزده باشد به خاطر ایمان و اعمال پاکشان آنها را می بخشد «زیرا خداوند آمرزنده و مهربان است» (إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

[شماره صفحه واقعی : 245]

ص: 2884

سوره التوبه(9): آیه 100

(آیه 100)- پیشگامان اسلام! به دنبال آیات گذشته که بیان حال کفّار و منافقان را می نمود در این آیه اشاره به گروههای مختلف از مسلمانان راستین شده است و آنها را در سه گروه مشخص تقسیم می کند.

1- «پیشگامان نخستین از مهاجرین» (وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِینَ).

یعنی آنها که در اسلام و هجرت پیشگام بوده اند.

2- آنها که پیشگام در «نصرت و یاری پیامبر و یاران مهاجرش بودند» (وَ الْأَنْصارِ).

3- «و کسانی که به نیکی از آنها پیروی کردند» (وَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ).

و با انجام اعمال نیک، و قبول اسلام، و هجرت، و نصرت آیین پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به آنها پیوستند.

جالب توجه این که: همه متفقا گفته اند نخستین کسی که از زنان، مسلمان شد «خدیجه» همسر وفادار و فداکار پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بود، و اما از مردان، همه دانشمندان و مفسران شیعه به اتفاق گروه عظیمی از دانشمندان اهل سنت «علی» علیه السّلام را نخستین کسی می دانند که دعوت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را پاسخ گفت.

پس از ذکر این گروه سه گانه می فرماید: «هم خداوند از آنها راضی است و هم آنها از خدا راضی شده اند» (رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ).

رضایت خدا از آنها به خاطر ایمان و اعمال صالحی است که انجام داده اند، و خشنودی آنان از خدا به خاطر پاداشهای گوناگون و فوق العاده و پراهمیت است که به آنان ارزانی داشته.

با این که جمله گذشته همه مواهب و نعمتهای الهی را در بر داشت (مواهب مادی و معنوی، جسمانی و روحانی) ولی به عنوان تأکید و بیان «تفصیل» بعد از «اجمال» اضافه می کند: «و خداوند برای آنها باغهایی از بهشت فراهم ساخته که از زیر درختانش نهرها جریان دارند» (وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی تَحْتَهَا الْأَنْهارُ).

از امتیازات این نعمت آن است که جاودانی است و «همواره در آن خواهند ماند» (خالِدِینَ فِیها أَبَداً).

[شماره صفحه واقعی : 246]

ص: 2885

«و این است پیروزی بزرگ» (ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ).

چه پیروزی از این برتر که انسان احساس کند آفریدگار و معبود و مولایش از او خشنود است و کارنامه قبولی او را امضا کرده؟

سوره التوبه(9): آیه 101

(آیه 101)- بار دیگر قرآن مجید بحث را متوجه اعمال منافقان و گروههای آنها کرده، می گوید: «در میان کسانی که در اطراف شهر شما (مدینه) هستند گروهی از منافقان وجود دارند» (وَ مِمَّنْ حَوْلَکُمْ مِنَ الْأَعْرابِ مُنافِقُونَ).

یعنی باید هشیار باشید منافقان بیرون را نیز زیر نظر بگیرید و مراقب فعالیتهای خطرناک آنان باشید.

سپس اضافه می کند: «در خود مدینه و از اهل این شهر نیز گروهی هستند که نفاق را تا سر حد سرکشی و طغیان رسانده و سخت به آن پایبندند و در آن صاحب تجربه اند»! (وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَهِ مَرَدُوا عَلَی النِّفاقِ).

این تفاوت در تعبیر که در باره منافقان «داخلی» و «خارجی» در آیه فوق دیده می شود گویا اشاره به این نکته است که منافقان داخلی در کار خود مسلطتر و طبعا خطرناکترند، و مسلمانان باید شدیدا مراقب آنها باشند، هر چند که منافقان خارجی را نیز باید از نظر دور ندارند.

لذا بلافاصله بعد از آن می فرماید: «تو آنها را نمی شناسی ولی ما می شناسیم» (لا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ).

البته این اشاره به علم عادی و معمولی پیغمبر است، ولی هیچ منافات ندارد که او از طریق وحی و تعلیم الهی به اسرار آنان کاملا واقف گردد.

در پایان آیه مجازات شدید این گروه را به این صورت بیان می کند که: «ما به زودی آنها را دو بار مجازات خواهیم کرد، و پس از آن به سوی عذاب بزرگ دیگری فرستاده خواهند شد» (سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَیْنِ ثُمَّ یُرَدُّونَ إِلی عَذابٍ عَظِیمٍ).

«عذاب عظیم» اشاره به مجازاتهای روز قیامت است ولی در این که، آن دو عذاب دیگر چه نوع عذابی است به نظر می رسد که یکی از این دو عذاب همان مجازات اجتماعی آنها به خاطر رسوائیشان و کشف اسرار درونیشان می باشد

[شماره صفحه واقعی : 247]

ص: 2886

و مجازات دوم آنان همان است که در آیه 50 سوره انفال اشاره شده، آنجا که می فرماید: «هرگاه کافران را به هنگامی که فرشتگان مرگ جان آنها را می گیرند ببینی که چگونه به صورت و پشت آنها می کوبند، و مجازات می کنند، به حال آنها تأسف خواهی خورد».

سوره التوبه(9): آیه 102
اشاره

(آیه 102)

شأن نزول:

در مورد نزول این آیه روایاتی نقل شده که در بیشتر آنها به نام «ابو لبابه انصاری» برخورد می کنیم، طبق روایتی او با دو یا چند نفر دیگر از یاران پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از شرکت در جنگ «تبوک» خودداری کردند اما هنگامی که آیاتی را که در مذمت متخلفین وارد شده بود شنیدند بسیار ناراحت و پشیمان گشتند، خود را به ستونهای مسجد پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله بستند و هنگامی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بازگشت و از حال آنها خبر گرفت عرض کردند: آنها سوگند یاد کرده اند که خود را از ستون باز نکنند تا این که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله چنین کند، رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: من نیز سوگند یاد می کنم که چنین کاری نخواهم کرد مگر این که خداوند به من اجازه دهد.

آیه نازل شد و خداوند توبه آنها را پذیرفت، و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آنها را از ستون مسجد باز کرد.

آنها به شکرانه این موضوع همه اموال خود را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله تقدیم داشتند.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: هنوز دستوری در این باره بر من نازل نشده است، چیزی نگذشت که آیه بعد نازل شد و دستور داد که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله قسمتی از اموال آنها را بگیرد.

تفسیر:

توبه کاران- پس از اشاره به وضع منافقان داخل و خارج مدینه در آیه قبل در اینجا با اشاره به وضع گروهی از مسلمانان گناهکار که اقدام به توبه و جبران اعمال سوء خود کردند، می فرماید: «گروه دیگری از آنها به گناهان خود اعتراف کردند» (وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ).

«و اعمال صالح و ناصالح را به هم آویختند» (خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً).

سپس اضافه می کند: «امید می رود که خداوند توبه آنها را بپذیرد» و رحمت خویش را به آنان بازگرداند (عَسَی اللَّهُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ).

[شماره صفحه واقعی : 248]

ص: 2887

«زیرا خداوند آمرزند و مهربان است» و دارای رحمتی وسیع و گسترده (إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

سوره التوبه(9): آیه 103

(آیه 103)- زکات عامل پاکی فرد و جامعه: در این آیه به یکی از احکام مهم اسلامی یعنی مسأله زکات اشاره شده است، و به عنوان یک قانون کلّی به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد که «از اموال آنها صدقه یعنی زکات بگیر» (خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَهً).

دستور «خذ» (بگیر) دلیل روشنی است که رئیس حکومت اسلامی می تواند زکات را از مردم بگیرد، نه این که منتظر بماند که اگر مایل بودند خودشان بپردازند و اگر نبودند نه! سپس به دو قسمت از فلسفه اخلاقی و روانی و اجتماعی زکات اشاره کرده، می فرماید: «تو با این کار آنها را پاک می کنی و نموّ می دهی» (تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِمْ بِها).

آنها را از رذائل اخلاقی، از دنیا پرستی و بخل پاک می کنی، و نهال نوع دوستی و سخاوت و توجه به حقوق دیگران را در آنها پرورش می دهی.

از این گذشته، مفاسد و آلودگیهایی که در جامعه به خاطر فقر و فاصله طبقاتی و محرومیت گروهی از جامعه به وجود می آید با انجام این فریضه الهی بر می چینی، و صحنه اجتماع را از این آلودگیها پاک می سازی.

سپس اضافه می کند: هنگامی که آنها زکات می پردازند «برای آنها دعا کن و به آنها درود بفرست» (وَ صَلِّ عَلَیْهِمْ).

این نشان می دهد که حتی در برابر انجام وظائف واجب باید از مردم تشکر و تقدیر کرد، و مخصوصا از طریق معنوی و روانی آنها را تشویق نمود، همانطور که در روایات می خوانیم هنگامی که مردم زکات خود را خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می آوردند پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با جمله اللّهمّ صلّ علیهم به آنها دعا می کرد.

بعد اضافه می کند که: «این دعا و درود تو مایه آرامش خاطر آنهاست» (إِنَّ صَلاتَکَ سَکَنٌ لَهُمْ).

چرا که از پرتو این دعا رحمت الهی بر دل و جان آنها نازل می شود، آن گونه که آن را احساس کنند.

[شماره صفحه واقعی : 249]

ص: 2888

و در پایان آیه به تناسب بحثی که گذشت می گوید: «خداوند شنوا و داناست» (وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ).

هم دعای پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را می شنود، و هم از نیّات زکات دهندگان آگاه است.

سوره التوبه(9): آیه 104

(آیه 104)- از آنجا که بعضی از گنهکاران مانند متخلفان جنگ تبوک به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله اصرار داشتند که توبه آنها را بپذیرد در این آیه به این موضوع اشاره می کند که پذیرش توبه، کار پیامبر نیست.

«آیا آنها نمی دانند که تنها خداوند توبه را از بندگانش می پذیرد» (أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَهَ عَنْ عِبادِهِ).

نه تنها پذیرنده توبه اوست، بلکه «زکات و یا صدقات دیگری را (که به عنوان کفّاره گناه و تقرب به پروردگار می دهند) نیز خدا می گیرد» (وَ یَأْخُذُ الصَّدَقاتِ).

شک نیست که گیرنده زکات و صدقات یا پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و امام علیه السّلام و پیشوای مسلمین است و یا افراد مستحق، ولی از آنجا که دست پیامبر و پیشوایان راستین و افراد مستحقّ دست خداست گویی خداوند این صدقات را می گیرد.

در روایتی که از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نقل شده می خوانیم: انّ الصّدقه تقع فی ید اللّه قبل ان تصل الی ید السّائل «صدقه پیش از آن که در دست نیازمند قرار بگیرد به دست خدا می رسد»! حتی در روایتی تصریح شده که همه اعمال آدمی را فرشتگان تحویل می گیرند جز صدقه که مستقیما به دست خدا می رسد.

و در پایان آیه بار دیگر به عنوان تأکید می فرماید: «و خداوند توبه پذیر و مهربان است» (وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ).

سوره التوبه(9): آیه 105
اشاره

(آیه 105)- در این آیه بحثهای گذشته را به شکل تازه ای تأکید می کند و به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد که به همه مردم این موضوع را ابلاغ کن «و بگو اعمال و وظائف خود را انجام دهید، و بدانید هم خدا و هم رسولش و هم مؤمنان، اعمال شما را خواهند دید» (وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ).

اشاره به این که کسی تصور نکند اگر در خلوتگاه یا در میان جمع، عملی را

[شماره صفحه واقعی : 250]

ص: 2889

انجام می دهد از دیدگاه علم خدا مخفی و پنهان می ماند، بلکه علاوه بر خداوند، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و مؤمنان نیز از آن آگاهند.

این آگاهی مقدمه پاداش و یا کیفری است که در جهان دیگر در انتظار انسان است، لذا به دنبال این جمله می افزاید: «و به زودی به سوی کسی که آگاه از پنهان و آشکار است باز می گردید، و شما را به آنچه عمل کرده اید خبر می دهد» و بر طبق آن جزا خواهد داد (وَ سَتُرَدُّونَ إِلی عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَهِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).

مسأله عرض اعمال:

در میان پیروان مکتب اهل بیت علیهم السّلام با توجه به اخبار فراوانی که از امامان رسیده عقیده معروف و مشهور بر این است که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و امامان علیهم السّلام از اعمال همه امت آگاه می شوند، یعنی خداوند از طرق خاصی اعمال امت را بر آنها عرضه می دارد.

مسأله عرض اعمال اثر تربیتی فوق العاده ای در معتقدان به آن دارد، زیرا هنگامی که من بدانم علاوه بر خدا که همه جا با من است پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و پیشوایان محبوب من همه روز یا همه هفته از هر عملی که انجام می دهم، اعم از خوب و بد در هر نقطه و هر مکان آگاه می شوند، بدون شک بیشتر رعایت می کنم و مراقب اعمال خود خواهم بود.

سوره التوبه(9): آیه 106
اشاره

(آیه 106)

شأن نزول:

جمعی از مفسران گفته اند که این آیه در باره سه نفر از متخلفان جنگ تبوک به نام «هلال بن امیه» و «مراره بن ربیع» و «کعب بن مالک» نازل شده است- شرح پشیمانی و چگونگی توبه آنها در ذیل آیه 118 همین سوره به خواست خدا خواهد آمد.

تفسیر:

در این آیه اشاره به گروه دیگری از گنهکاران شده است که پایان کار آنها درست روشن نیست، نه چنانند که مستحق رحمت الهی باشند و نه چنانند که بتوان از آمرزش آنها بکلی مأیوس بود.

لذا قرآن در باره آنها می گوید: «گروه دیگری کارشان متوقف بر فرمان خداست یا آنها را مجازات می کند و یا توبه آنان را می پذیرد» (وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا یُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ).

[شماره صفحه واقعی : 251]

ص: 2890

و در پایان آیه اضافه می کند: خداوند بدون حساب با آنها رفتار نمی کند، بلکه با علم خویش و به مقتضای حکمتش با آنها رفتار خواهد نمود چرا که «خداوند دانا و حکیم است» (وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ).

سوره التوبه(9): آیه 107
اشاره

(آیه 107)

شأن نزول:

این آیه در باره گروهی دیگر از منافقان است که برای تحقق بخشیدن به نقشه های شوم خود اقدام به ساختن مسجدی در مدینه کردند که بعدا به نام مسجد «ضرار» معروف شد.

خلاصه جریان چنین است: گروهی از منافقان نزد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمدند و عرض کردند به ما اجازه ده مسجدی در میان قبیله بنی سالم (نزدیک مسجد قبا) بسازیم تا افراد ناتوان و بیمار و پیرمردان از کار افتاده در آن نماز بگزارند، و این در موقعی بود که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله عازم جنگ تبوک بود.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به آنها اجازه داد، ولی آنها اضافه کردند آیا ممکن است شخصا بیایید و در آن نماز بگزارید؟ پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود من فعلا عازم سفرم.

هنگامی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از تبوک بازگشت نزد او آمدند و گفتند اکنون تقاضا داریم به مسجد ما بیایی و در آنجا نماز بگزاری، و از خدا بخواهی ما را برکت دهد، و این در حالی بود که هنوز پیامبر صلّی اللّه علیه و آله وارد دروازه مدینه نشده بود.

در این هنگام پیک وحی خدا نازل شد و سلسله آیات (107- 110) را آورد و پرده از اسرار کار آنها برداشت.

و به دنبال آن پیامبر دستور داد مسجد مزبور را آتش زنند، و بقایای آن را ویران کنند، و جای آن را محل ریختن زباله های شهر سازند!

تفسیر:

بتخانه ای در چهره مسجد! در این آیه به وضع گروه دیگری از مخالفان اشاره کرده، می گوید: «گروهی دیگر از آنها مسجدی در مدینه اختیار کردند» که هدفهای شومی زیر این نام مقدس داشتند (وَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً).

سپس هدفهای آنها را در چهار قسمت زیر خلاصه می کند:

1- منظور آنها این بود که با این عمل «ضرر و زیانی» به مسلمانان برسانند (ضِراراً).

2- «تقویت مبانی کفر» و بازگشت دادن مردم به وضع قبل از اسلام (وَ کُفْراً).

[شماره صفحه واقعی : 252]

ص: 2891

3- «ایجاد تفرقه در میان صفوف مسلمانان» (وَ تَفْرِیقاً بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ).

زیرا با اجتماع گروهی در این مسجد، مسجد «قبا» که نزدیک آن بود و یا مسجد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله که از آن فاصله داشت از رونق می افتاد.

از این جمله، چنین بر می آید که نباید فاصله بین مساجد آن چنان باشد که روی اجتماع یکدیگر اثر بگذارند.

4- آخرین هدف آنها این بود که: «مرکز و کانونی برای کسی که با خدا و پیامبرش از پیش مبارزه کرده بود (و سوابق سوئش بر همگان روشن بود) بسازند تا از این پایگاه نفاق، برنامه های خود را عملی سازند» (وَ إِرْصاداً لِمَنْ حارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ).

ولی عجب این است که تمام این اغراض سوء و اهداف شوم را در یک لباس زیبا و ظاهر فریب پیچیده بودند «و حتی سوگند یاد می کردند که ما جز نیکی قصد و نظر دیگری نداشتیم» (وَ لَیَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنا إِلَّا الْحُسْنی ).

ولی قرآن اضافه می کند: «خداوندی (که از اسرار درون همه آگاه است و غیب و شهود برایش یکسان می باشد) گواهی می دهد که بطور مسلم آنها دروغگو هستند» (وَ اللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ).

سوره التوبه(9): آیه 108

(آیه 108)- خداوند در این آیه تأکید بیشتری روی این موضوع حیاتی کرده، به پیامبرش صریحا دستور می دهد که: «هرگز در این مسجد قیام به عبادت مکن» و نماز مگزار (لا تَقُمْ فِیهِ أَبَداً).

بلکه به جای این مسجد «شایسته تر این است که در مسجدی قیام به عبادت کنی که شالوده آن در روز نخست بر اساس تقوا گذارده شده است» (لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ).

نه این مسجدی که شالوده و اساسش از روز نخست بر کفر و نفاق و بی دینی و تفرقه بنا شده است.

سپس قرآن اضافه می کند: علاوه بر این که این مسجد از اساس بر شالوده تقوا گذارده شده، «گروهی از مردان در آن به عبادت مشغولند که دوست می دارند

[شماره صفحه واقعی : 253]

ص: 2892

خود را پاکیزه نگه دارند، و خدا پاکیزگان را دوست دارد» (فِیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ).

پاکیزگی و طهارت در اینجا معنی وسیعی دارد که هرگونه پاکسازی روحانی از آثار شرک و گناه، و جسمانی از آثار آلودگی به کثافات را شامل می شود.

سوره التوبه(9): آیه 109

(آیه 109)- در این آیه مقایسه ای میان دو گروه مؤمنان که مساجدی همچون مسجد قبا را بر پایه تقوا بنا می کنند با منافقانی که شالوده کار خود را بر کفر و نفاق و تفرقه و فساد قرار می دهند به عمل آمده است.

نخست می گوید: «آیا کسی که بنای آن مسجد را بر پایه تقوا و پرهیز از مخالفت فرمان خدا و جلب خشنودی او نهاده است بهتر است، یا کسی که شالوده آن را بر لبه پرتگاه سستی در کنار دوزخ نهاده که به زودی در آتش جهنم سقوط خواهد کرد»! (أَ فَمَنْ أَسَّسَ بُنْیانَهُ عَلی تَقْوی مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٍ خَیْرٌ أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْیانَهُ عَلی شَفا جُرُفٍ هارٍ فَانْهارَ بِهِ فِی نارِ جَهَنَّمَ).

تشبیه فوق با نهایت روشنی و وضوح بی ثباتی و سستی کار منافقان و استحکام و بقای کار اهل ایمان و برنامه های آنها را روشن می سازد.

و از آنجا که گروه منافقان هم به خویشتن ستم می کنند و هم به جامعه، در آخر آیه می فرماید: «خداوند ظالمان را هدایت نمی کند» (وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ).

سوره التوبه(9): آیه 110

(آیه 110)- در این آیه اشاره به لجاجت و سرسختی منافقان کرده، می گوید:

آنها چنان در کار خود سرسختند و در نفاق سرگردان، و در تاریکی و ظلمت کفر حیرانند که حتی «بنایی را که خودشان بر پا کردند همواره به عنوان یک عامل شک و تردید- یا یک نتیجه شک و تردید- در قلوب آنها باقی می ماند، مگر این که دلهای آنها قطعه قطعه شود و بمیرند» (لا یَزالُ بُنْیانُهُمُ الَّذِی بَنَوْا رِیبَهً فِی قُلُوبِهِمْ إِلَّا أَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ).

و در آخر آیه می گوید: «و خداوند دانا و حکیم است» (وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ).

اگر به پیامبرش دستور مبارزه و درهم کوبیدن چنین بنای ظاهرا حق به جانبی

[شماره صفحه واقعی : 254]

ص: 2893

را داد به خاطر آگاهی از نیات سوء بنا کنندگان و باطن و حقیقت این بنا بود این دستور عین حکمت و بر طبق مصلحت و صلاح حال جامعه اسلامی صادر شد نه یک قضاوت عجولانه بود و نه زاییده یک هیجان و عصبانیت.

سوره التوبه(9): آیه 111

(آیه 111)- یک تجارت بی نظیر! از آنجا که در آیات گذشته در باره متخلفان و جهاد سخن به میان آمد، در این آیه و آیه بعد مقام والای مجاهدان با ایمان، با ذکر مثال جالبی، بیان شده است.

در این مثال خداوند خود را خریدار و مؤمنان را فروشنده معرفی کرده، و می گوید: «خداوند از مؤمنان جانها و اموالشان را خریداری می کند، و در برابر این متاع، بهشت را به آنان می دهد» (إِنَّ اللَّهَ اشْتَری مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّهَ).

و از آنجا که در هر معامله در حقیقت «پنج رکن اساسی» وجود دارد، در این آیه به تمام این ارکان اشاره کرده است.

خودش را «خریدار» و مؤمنان را «فروشنده» و جانها و اموال را «متاع» و بهشت را «ثمن» (بها) برای این معامله قرار داده است.

منتها طرز پرداخت این متاع را با تعبیر لطیفی چنین بیان می کند: «آنها در راه خدا پیکار می کنند، و دشمنان حق را می کشند و یا در این راه کشته می شوند» و شربت شهادت را می نوشند (یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیَقْتُلُونَ وَ یُقْتَلُونَ).

و به دنبال آن به «اسناد» معتبر و محکم این معامله که پنجمین رکن است اشاره کرده، می فرماید: «این وعده حقی است بر عهده خداوند که در سه کتاب آسمانی تورات، انجیل و قرآن آمده است» (وَعْداً عَلَیْهِ حَقًّا فِی التَّوْراهِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الْقُرْآنِ).

سپس برای تأکید روی این معامله بزرگ اضافه می کند: «چه کسی وفادارتر به عهدش از خداست»؟ (وَ مَنْ أَوْفی بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ).

یعنی گرچه بهای این معامله فورا پرداخت نمی شود، اما خطرات نسیه را در بر ندارند! چرا که خداوند به حکم قدرت و توانایی و بی نیازی، از هر کس نسبت به عهد و پیمانش وفادارتر است.

[شماره صفحه واقعی : 255]

ص: 2894

و از همه جالبتر این که پس از انجام مراسم این معامله، همان گونه که در میان تجارت کنندگان معمول است، به طرف مقابل تبریک گفته و معامله را معامله پرسودی برای او می خواهد و می گوید: «بشارت باد بر شما به این معامله ای که انجام دادید» (فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِکُمُ الَّذِی بایَعْتُمْ بِهِ).

«و این پیروزی و رستگاری بزرگی برای همه شماست» (وَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ).

سوره التوبه(9): آیه 112

(آیه 112)- همان گونه که روش قرآن مجید است که در آیه ای سخنی را به اجمال برگزار می کند و در آیه بعد به شرح و توضیح آن می پردازد، در این آیه مؤمنان را که فروشندگان جان و مال به خدا هستند با نه صفت بارز معرفی می کند.

1- «آنها توبه کارانند» (التَّائِبُونَ). و دل و جان خود را به وسیله آب توبه از آلودگی گناه شستشو می دهند.

2- «آنها عبادت کارانند» (الْعابِدُونَ). و در پرتو راز و نیاز با خدا و پرستش ذات پاک او خودسازی می کنند».

3- «آنها (در برابر نعمتهای مادی و معنوی پروردگار) سپاس می گویند» (الْحامِدُونَ).

4- «آنها از یک کانون عبادت و پرستش به کانون دیگری رفت و آمد دارند» (السَّائِحُونَ).

و به این ترتیب برنامه های خودسازی آنان در پرتو عبادت، در محیط محدودی خلاصه نمی شود، و به افق خاصی تعلق ندارد، بلکه همه جا کانون عبودیت پروردگار و خودسازی و تربیت برای آنهاست.

5- «آنها که در برابر عظمت خدا رکوع می کنند» (الرَّاکِعُونَ).

6- «آنها که سر بر آستانش می سایند و سجده می آورند» (السَّاجِدُونَ).

7- «آنها که مردم را به نیکیها دعوت می کنند» (الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ).

8- «آنها که (تنها به وظیفه دعوت به نیکی قناعت نمی کنند بلکه) با هر گونه فساد و منکری می جنگند» (وَ النَّاهُونَ عَنِ الْمُنْکَرِ).

[شماره صفحه واقعی : 256]

ص: 2895

9- «و آنها که (پس از ادای رسالت امر به معروف و نهی از منکر، به آخرین و مهمترین وظیفه اجتماعی خود یعنی) حفظ حدود الهی، و اجرای قوانین او، و اقامه حق و عدالت قیام می کنند» (وَ الْحافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ).

پس از ذکر این صفات نه گانه، خداوند بار دیگر چنین مؤمنان راستین و تربیت یافتگان مکتب ایمان و عمل را تشویق می کند، و به پیامبرش می گوید: «این مؤمنان را بشارت ده» (وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ).

سوره التوبه(9): آیه 113
اشاره

(آیه 113)

شأن نزول:

در مورد نزول این آیه و آیه بعد نقل شده است که گروهی از مسلمانان به پیامبر اسلام می گفتند: آیا برای پدران ما که در عصر جاهلیت از دنیا رفتند طلب آمرزش نمی کنی؟ آیات مزبور نازل شد و به همه آنها اخطار کرد که هیچ کس حق ندارد برای مشرکان استغفار نماید.

تفسیر:

آیه، نخست با تعبیری رسا و قاطع پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و مؤمنان را از استغفار برای مشرکان نهی می کند و می گوید: «شایسته نیست که پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله و افراد با ایمان برای مشرکان طلب آمرزش کنند» (ما کانَ لِلنَّبِیِّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَنْ یَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِکِینَ).

سپس برای تأکید و تعمیم اضافه می کند: «حتی اگر از نزدیکانشان باشند» (وَ لَوْ کانُوا أُولِی قُرْبی ).

بعدا دلیل این موضوع را ضمن جمله ای چنین توضیح می دهد: «بعد از آن که برای مسلمانان روشن شد که مشرکان اهل دوزخند» طلب آمرزش برای آنها معنی ندارد (مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحابُ الْجَحِیمِ).

این کاری است بیهوده و آرزویی نابجا چرا که مشرک به هیچ وجه قابل آمرزش نیست.

سوره التوبه(9): آیه 114
اشاره

(آیه 114)- در این آیه به پاسخ این سؤال- که اگر این کار ممنوع است چرا ابراهیم برای «آزر» استغفار کرد؟- پرداخته می گوید: «و استغفار ابراهیم برای پدرش [عمویش آزر] به خاطر وعده ای بود که به او داد، اما هنگامی که برای او آشکار شد که وی دشمن خداست از او بیزاری جست» و برایش استغفار نکرد (وَ ما کانَ

[شماره صفحه واقعی : 257]

ص: 2896

اسْتِغْفارُ إِبْراهِیمَ لِأَبِیهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَهٍ وَعَدَها إِیَّاهُ فَلَمَّا تَبَیَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ)

.در پایان آیه اضافه می کند: «ابراهیم (کسی بود که در پیشگاه خدا خاضع و از خشم و غضب پروردگار خائف و ترسان، و مردی بزرگوار و) مهربان و بردبار بود» (إِنَّ إِبْراهِیمَ لَأَوَّاهٌ حَلِیمٌ).

هر گونه پیوندی با دشمنان باید قطع شود:

از آیات متعددی از قرآن این موضوع به خوبی استفاده می شود که هرگونه پیوند و همبستگی خویشاوندی و غیر خویشاوندی باید تحت الشعاع پیوندهای مکتبی قرار گیرد و این پیوند (ایمان به خدا و مبارزه با هرگونه شرک و بت پرستی) باید بر تمام روابط مسلمانان حاکم باشد، چرا که این پیوند یک پیوند زیر بنایی و حاکم بر همه مقدرات اجتماعی آنهاست.

سوره التوبه(9): آیه 115
اشاره

(آیه 115)

شأن نزول:

گروهی از مسلمانان قبل از نزول فرائض و واجبات چشم از جهان بسته بودند، جمعی خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمدند و در باره سرنوشت آنها اظهار نگرانی کردند، و چنین می پنداشتند که آنها شاید گرفتار مجازات الهی به خاطر عدم انجام این فرائض باشند. آیه نازل شد و این موضوع را نفی کرد.

تفسیر:

مجازات پس از تبیین- این آیه اشاره به یک قانون کلی و عمومی است، که عقل نیز آن را تأیید می کند و آن این که تکلیف و مسؤولیت همواره بعد از بیان احکام است، و این همان چیزی است که در علم اصول از آن تعبیر به قاعده «قبح عقاب بلا بیان» می شود.

لذا در آغاز می فرماید: «چنین نبوده که خداوند گروهی را پس از هدایت گمراه سازد تا این که آنچه را که باید از آن بپرهیزند برای آنها تبیین کند» (وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِلَّ قَوْماً بَعْدَ إِذْ هَداهُمْ حَتَّی یُبَیِّنَ لَهُمْ ما یَتَّقُونَ).

و در پایان آیه می فرماید: «خداوند به هر چیزی داناست» (إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ).

یعنی علم و دانایی خداوند ایجاب می کند که تا چیزی را برای بندگان بیان نکرده است، کسی را در برابر آن مسؤول نداند و مؤاخذه نکند.

[شماره صفحه واقعی : 258]

ص: 2897

سوره التوبه(9): آیه 116

(آیه 116)- در این آیه روی این مسأله تکیه و تأکید می کند که: «حکومت آسمانها و زمین برای خداست» (إِنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

و نظام حیات و مرگ نیز در کف قدرت اوست، اوست که «زنده می کند و می میراند» (یُحْیِی وَ یُمِیتُ).

و بنابراین «هیچ ولیّ و سرپرست و یاوری جز خدا ندارید» (وَ ما لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصِیرٍ).

اشاره به این که، شما نباید بر غیر او تکیه کنید، و بیگانگان از خدا را پناهگاه یا مورد علاقه خود قرار دهید، و پیوند محبت خویش را با این دشمنان خدا از طریق استغفار یا غیر آن بر قرار و محکم دارید.

سوره التوبه(9): آیه 117
اشاره

(آیه 117)

شأن نزول:

این آیه در مورد غزوه تبوک و مشکلات طاقت فرسایی که به مسلمانان در این جنگ رسید نازل شده، این مشکلات به قدری بود که گروهی تصمیم به بازگشت گرفتند اما لطف و توفیق الهی شامل حالشان شد، و همچنان پابرجا ماندند.

تفسیر:

این آیه اشاره به شمول رحمت بی پایان پروردگار نسبت به پیامبر و مهاجرین و انصار در آن لحظات حساس کرده، می گوید: «رحمت خدا شامل حال پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و مهاجران و انصار، همانها که در موقع شدت و سختی از او پیروی کردند، شد» (لَقَدْ تابَ اللَّهُ عَلَی النَّبِیِّ وَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ فِی ساعَهِ الْعُسْرَهِ).

سپس اضافه می کند: «این شمول رحمت الهی به هنگامی بود که بر اثر شدت حوادث و فشار ناراحتیها نزدیک بود دلهای گروهی از مسلمانان از جاده حق منحرف شود» و تصمیم به مراجعت از تبوک بگیرند (مِنْ بَعْدِ ما کادَ یَزِیغُ قُلُوبُ فَرِیقٍ مِنْهُمْ).

دگر بار تأکید می کند که «بعد از این ماجرا، خداوند رحمت خود را شامل حال آنها ساخت، و توبه آنها را پذیرفت، زیرا او نسبت به مؤمنان مهربان و رحیم است» (ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَؤُفٌ رَحِیمٌ).

[شماره صفحه واقعی : 259]

ص: 2898

سوره التوبه(9): آیه 118
اشاره

(آیه 118)

شأن نزول:

سه نفر از مسلمانان به نام «کعب بن مالک» و «مراره بن ربیع» و «هلال بن امیه» از شرکت در جنگ تبوک، و حرکت همراه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله سرباز زدند، ولی این به خاطر آن نبود که جزء دار و دسته منافقان باشند، بلکه به خاطر سستی و تنبلی بود، چیزی نگذشت که پشیمان شدند.

هنگامی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از صحنه تبوک به مدینه بازگشت، خدمتش رسیدند و عذرخواهی کردند، اما پیامبر صلّی اللّه علیه و آله حتی یک جمله با آنها سخن نگفت و به مسلمانان نیز دستور داد که احدی با آنها سخن نگوید.

آنها در یک محاصره عجیب اجتماعی قرار گرفتند، بطوری که فضای مدینه با تمام وسعتش چنان بر آنها تنگ شد که مجبور شدند برای نجات از این خواری و رسوایی بزرگ، شهر را ترک گویند و به کوههای اطراف مدینه پناه ببرند.

سر انجام پس از پنجاه روز توبه و تضرع به پیشگاه خداوند، توبه آنان قبول شد و آیه در این زمینه نازل گردید.

تفسیر:

زندان محاصره اجتماعی گنهکاران! نه تنها آن گروه عظیم مسلمانان را که در جهاد شرکت کرده بودند، مورد رحمت خویش قرار داد «بلکه آن سه نفر را که (از شرکت در جهاد تخلف ورزیده بودند و) جنگجویان آنها را پشت سر گذاشتند و رفتند، نیز مشمول لطف خود قرار داد» (وَ عَلَی الثَّلاثَهِ الَّذِینَ خُلِّفُوا).

اما این لطف الهی به آسانی شامل حال آنها نشد، بلکه آن به هنگامی بود که آن سه نفر در محاصره شدید اجتماعی قرار گرفتند، و مردم همگی با آنها قطع رابطه کردند، «آن چنان که زمین با همه وسعتش بر آنها تنگ شد» (حَتَّی إِذا ضاقَتْ عَلَیْهِمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ).

و سینه آنها چنان از اندوه آکنده شد که گویی «جایی در وجود خویش برای خود نمی یافتند» (وَ ضاقَتْ عَلَیْهِمْ أَنْفُسُهُمْ). تا آنجا که خود آنها نیز از یکدیگر قطع رابطه کردند.

و به این ترتیب همه راهها به روی آنها بسته شد، «و یقین پیدا کردند که پناهگاهی از خشم خدا جز از طریق بازگشت به سوی او نیست» (وَ ظَنُّوا أَنْ لا مَلْجَأَ

[شماره صفحه واقعی : 260]

ص: 2899

مِنَ اللَّهِ إِلَّا إِلَیْهِ).

«بار دیگر (رحمت خدا به سراغ آنان آمد، و) توبه و بازگشت حقیقی و خالصانه را بر آنان آسان ساخت، تا توبه کنند» (ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ لِیَتُوبُوا).

چرا که «خداوند توبه پذیر و رحیم است» (إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ).

سوره التوبه(9): آیه 119

(آیه 119)- با صادقان باشید: در آیات گذشته، سخن در باره گروهی از متخلفان در میان بود، اما در آیه مورد بحث اشاره به نقطه مقابل آنها کرده به همه مسلمانان دستور می دهد که رابطه خود را با راستگویان و آنها که بر سر پیمان خود ایستاده اند محکم بدارید.

نخست می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! از مخالفت فرمان خدا بپرهیزید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ).

و برای این که بتوانید راه پر پیچ و خم تقوا را بدون اشتباه و انحراف بپیمائید اضافه می کند: «با صادقان باشید» (وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ).

«صادقین» آنهایی هستند که تعهدات خود را در برابر ایمان به پروردگار به خوبی انجام می دهند، نه تردیدی به خود راه می دهند، نه عقب نشینی می کنند، نه از انبوه مشکلات می هراسند بلکه با انواع فداکاریها، صدق ایمان خود را ثابت می کنند.

شک نیست که این صفات مراتبی دارد که بعضی مانند امامان معصوم علیهم السّلام در قله آن قرار گرفته اند و بعضی دیگر در مرحله پایینتر.

سوره التوبه(9): آیه 120

(آیه 120)- مشکلات مجاهدان بی پاداش نمی ماند: در آیات گذشته بحثهایی پیرامون سرزنش کسانی که از غزوه تبوک خودداری کرده بودند، به میان آمد، این آیه و آیه بعد به عنوان یک قانون کلی و همگانی، بحث نهایی را روی این موضوع می کند.

نخست می گوید: «مردم مدینه و بادیه نشینانی که در اطراف این شهر (که مرکز و کانون اسلام است) زندگی می کنند حق ندارند، از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله تخلف جویند» (ما کانَ لِأَهْلِ الْمَدِینَهِ وَ مَنْ حَوْلَهُمْ مِنَ الْأَعْرابِ أَنْ یَتَخَلَّفُوا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ).

[شماره صفحه واقعی : 261]

ص: 2900

«و نه حفظ جان خود را بر حفظ جان او مقدم دارند» (وَ لا یَرْغَبُوا بِأَنْفُسِهِمْ عَنْ نَفْسِهِ). چرا که او رهبر امت، و پیامبر خدا، و رمز بقاء و حیات ملت اسلام است.

این وظیفه همه مسلمانان در تمام قرون و اعصار است که رهبران خویش را همچون جان خویش، بلکه بیشتر گرامی دارند و در حفظ آنان بکوشند و آنها را در برابر حوادث سخت تنها نگذارند، چرا که خطر برای آنها خطر برای امت است.

سپس به پاداشهای مجاهدان که در برابر هر گونه مشکلی در راه جهاد نصیبشان می شود، اشاره کرده و روی هفت قسمت از این مشکلات و پاداش آن انگشت می گذارد و می گوید: «این به خاطر آن است که هیچ گونه تشنگی به آنها نمی رسد» (ذلِکَ بِأَنَّهُمْ لا یُصِیبُهُمْ ظَمَأٌ). «و هیچ رنج و خستگی پیدا نمی کنند» (وَ لا نَصَبٌ).

«و هیچ گرسنگی در راه خدا دامن آنها را نمی گیرد» (وَ لا مَخْمَصَهٌ فِی سَبِیلِ اللَّهِ). «و در هیچ نقطه خطرناک و میدان پرمخاطره ای که موجب خشم و ناراحتی کفار است قرار نمی گیرند» (وَ لا یَطَؤُنَ مَوْطِئاً یَغِیظُ الْکُفَّارَ).

«و هیچ ضربه ای از دشمن بر آنها وارد نمی شود» (وَ لا یَنالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَیْلًا).

«مگر این که در ارتباط با آن، عمل صالحی برای آنها ثبت می شود» (إِلَّا کُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صالِحٌ).

و مسلما پاداش یک به یک آنها را از خداوند بزرگ دریافت خواهند داشت، «زیرا خدا پاداش نیکوکاران را هیچ گاه ضایع نمی کند» (إِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ).

سوره التوبه(9): آیه 121

(آیه 121)- «همچنین هیچ مال کم یا زیادی را در مسیر جهاد، انفاق نمی کنند» (وَ لا یُنْفِقُونَ نَفَقَهً صَغِیرَهً وَ لا کَبِیرَهً).

«و هیچ سرزمینی را (برای رسیدن به میدان جهاد و یا به هنگام بازگشت) زیر پا نمی گذارند، مگر این که تمام این گامها، و آن انفاقها، برای آنها ثبت می شود» (وَ لا یَقْطَعُونَ وادِیاً إِلَّا کُتِبَ لَهُمْ).

«تا سر انجام خداوند این اعمال را به عنوان بهترین اعمالشان پاداش دهد»

[شماره صفحه واقعی : 262]

ص: 2901

(لِیَجْزِیَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ).

سوره التوبه(9): آیه 122
اشاره

(آیه 122)

شأن نزول:

هنگامی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به سوی میدان جهاد حرکت می کرد، همه مسلمانان به استثنای منافقان و معذوران در خدمتش حرکت می کردند، حتی در جنگهایی که پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله شخصا شرکت نمی کرد (سریه ها) همگی به سوی میدان می رفتند و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را تنها می گذاردند.

آیه نازل شد و اعلام کرد که در غیر مورد ضرورت، شایسته نیست همه مسلمانان به سوی میدان جنگ بروند.

تفسیر:

جهاد با جهل و جهاد با دشمن- این آیه که با آیات گذشته در زمینه جهاد پیوند دارد، اشاره به واقعیتی می کند که برای مسلمانان جنبه حیاتی دارد و آن این که: گرچه جهاد بسیار پراهمیت است و تخلف از آن ننگ و گناه، ولی در مواردی که ضرورتی ایجاب نمی کند که همه مؤمنان در میدان جهاد شرکت کنند، مخصوصا در مواقعی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله شخصا در مدینه باقی مانده نباید همه به جهاد بروند بلکه لازم است هر جمعیتی از مسلمانان به دو گروه تقسیم شوند گروهی فریضه جهاد را انجام دهند، و گروه دیگری در مدینه بمانند و معارف و احکام اسلام را بیاموزند همان گونه که آیه می فرماید: «شایسته نیست مؤمنان همگی به سوی میدان جهاد کوچ کنند چرا از هر گروهی از آنان، طایفه ای کوچ نمی کند (و طایفه ای در مدینه بماند) تا در دین و معارف و احکام اسلام آگاهی یابند» (وَ ما کانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنْفِرُوا کَافَّهً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَهٍ مِنْهُمْ طائِفَهٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ).

«و به هنگامی که یاران مجاهدشان از میدان بازگشتند احکام و فرمانهای الهی را به آنها تعلیم دهند و از مخالفت آن انذارشان نمایند» (وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ).

«باشد (که این برنامه موجب شود) که آنها از مخالفت فرمان خدا بپرهیزند» و وظایف خویش را انجام دهند (لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ).

مسأله مهمی که از آیه می توان استفاده کرد، احترام و اهمیت خاصی است که اسلام برای مسأله «تعلیم» و «تعلم» قائل شده است، تا آنجا که

[شماره صفحه واقعی : 263]

ص: 2902

مسلمانان را ملزم می سازد که همه در میدان جنگ شرکت نکنند، بلکه گروهی بمانند و معارف اسلام را بیاموزند.

یعنی جهاد با جهل همانند جهاد با دشمن بر آنها فرض است، و اهمیت یکی کمتر از دیگری نیست، بلکه تا مسلمانان در مسأله جهاد با جهل، پیروز نشوند در جهاد با دشمن پیروز نخواهند شد، زیرا یک ملت جاهل همواره محکوم به شکست است.

سوره التوبه(9): آیه 123

(آیه 123)- دشمنان نزدیکتر را دریابید! به تناسب بحثهایی که تاکنون پیرامون جهاد در این سوره ذکر شده در این آیه به دو دستور دیگر در زمینه این موضوع مهم اسلام اشاره گردیده است.

نخست روی سخن را به مؤمنان کرده، می گوید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! با کفاری که به شما نزدیکترند پیکار کنید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قاتِلُوا الَّذِینَ یَلُونَکُمْ مِنَ الْکُفَّارِ).

آیه فوق گرچه از «پیکار مسلحانه»، و از «فاصله مکانی» سخن می گوید، ولی بعید نیست که روح آیه در پیکارهای منطقی و فاصله های معنوی نیز حاکم باشد، به این معنی که مسلمانان به هنگام پرداختن به مبارزه منطقی و تبلیغاتی با دشمنان، اول باید به سراغ کسانی بروند که خطرشان برای جامعه اسلامی بیشتر و نزدیکتر است، مثلا در عصر ما که خطر الحاد و مادّیگری همه جوامع را تهدید می کند، باید مبارزه با آن را مقدم بر مبارزه با مذاهب باطله قرار داد، نه این که آنها فراموش شوند، بلکه باید لبه تیز حمله متوجه گروه خطرناکتر گردد، یا مثلا مبارزه با استعمار فکری و سیاسی و اقتصادی باید در درجه اول قرار گیرد.

دومین دستوری که در زمینه جهاد، در این آیه می خوانیم، دستور شدت عمل است، آیه می گوید: «دشمنان باید در شما یک نوع خشونت احساس کنند» (وَ لْیَجِدُوا فِیکُمْ غِلْظَهً).

بنابراین تنها، وجود قدرت کافی نیست، بلکه باید در برابر دشمن نمایش قدرت داد.

[شماره صفحه واقعی : 264]

ص: 2903

و در پایان آیه به مسلمانان با این عبارت نوید پیروزی می دهد که: «بدانید خدا با پرهیزکاران است» (وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ).

این تعبیر ممکن است علاوه بر آنچه گفته شد، اشاره به این معنی نیز باشد که توسل به خشونت و شدت عمل باید توأم با تقوا باشد، و هیچ گاه از حدود انسانی تجاوز نکند.

سوره التوبه(9): آیه 124

(آیه 124)- تأثیر آیات قرآن بر دلهای آماده و آلوده: به تناسب بحثهایی که در باره منافقان و مؤمنان گذشت، در این آیه و آیه بعد اشاره به یکی از نشانه های بارز این دو گروه شده است.

نخست می گوید: «و هنگامی که سوره ای نازل می شود، بعضی از منافقان به یکدیگر می گویند: ایمان کدامیک از شما را نزول این سوره افزون ساخت»؟ (وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَهٌ فَمِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ أَیُّکُمْ زادَتْهُ هذِهِ إِیماناً).

و با این سخن می خواستند عدم تأثیر سوره های قرآن و بی اعتنایی خود را نسبت به آنها بیان کنند.

اما قرآن با لحن قاطعی به آنها پاسخ می دهد و ضمن تقسیم مردم به دو گروه، می گوید: «اما کسانی که ایمان آورده اند! نزول این آیات بر ایمانشان افزوده و آنها به فضل و رحمت الهی خوشحالند» (فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا فَزادَتْهُمْ إِیماناً وَ هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ).

سوره التوبه(9): آیه 125

(آیه 125)- «و اما آنها که در دلهایشان بیماری (نفاق و جهل و عناد و حسد) است، پلیدی تازه ای بر پلیدیشان می افزاید»! (وَ أَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَتْهُمْ رِجْساً إِلَی رِجْسِهِمْ).

چرا که در برابر هر فرمان تازه ای نافرمانی و عصیان جدیدی می کنند و در مقابل هر حقیقت لجاجت جدیدی، و این سبب تراکم عصیانها و لجاجتها، در وجودشان می شود، و چنان ریشه های این صفات زشت در روح آنان قوی می گردد «و سر انجام در حال کفر و بی ایمانی از دنیا خواهند رفت» (وَ ماتُوا وَ هُمْ کافِرُونَ).

قرآن در دو آیه بالا بر این واقعیت تأکید می کند که تنها وجود برنامه ها

[شماره صفحه واقعی : 265]

ص: 2904

و تعلیمات حیاتبخش برای سعادت یک فرد، یا یک گروه کافی نیست، بلکه آمادگی زمینه ها نیز باید به عنوان یک شرط اساسی مورد توجه قرار گیرد.

آیات قرآن مانند دانه های حیاتبخش باران است که می دانیم «در باغ، سبزه روید و در شوره زار، خس!»

سوره التوبه(9): آیه 126

(آیه 126)- در این آیه و آیه بعد نیز سخن را در باره منافقان ادامه می دهد، و آنها را مورد سرزنش و اندرز قرار داده می گوید: «آیا آنها نمی بینند که در هر سال، یک یا دو بار، مورد آزمایش قرار می گیرند»! (أَ وَ لا یَرَوْنَ أَنَّهُمْ یُفْتَنُونَ فِی کُلِّ عامٍ مَرَّهً أَوْ مَرَّتَیْنِ).

و عجب این که با این همه آزمایشهای پی درپی «از راه خلاف باز نمی ایستند و توبه نمی کنند و متذکر نمی شوند» (ثُمَّ لا یَتُوبُونَ وَ لا هُمْ یَذَّکَّرُونَ).

از تعبیر آیه چنین بر می آید که این آزمایش غیر از آزمایش عمومی است که همه مردم در زندگی خود با آن رو برو می شوند. بلکه از آزمایشهایی بوده که باید باعث بیداری این گروه گردد مثل فاش شدن اعمال سوءشان و ظاهر شدن باطنشان.

سوره التوبه(9): آیه 127

(آیه 127)- سپس اشاره به قیافه انکار آمیزی که آنها در برابر آیات الهی به خود می گرفتند کرده، می گوید: «و هنگامی که سوره ای از قرآن نازل می شود، بعضی از آنها با نظر تحقیر و انکار نسبت به آن سوره به بعض دیگر نگاه می کنند» و با حرکات چشم، مراتب نگرانی خود را ظاهر می سازند (وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَهٌ نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ).

ناراحتی و نگرانی آنها از این نظر است که مبادا نزول آن سوره، رسوایی جدیدی برایشان فراهم سازد.

و به هر حال تصمیم بر این می گیرند که از مجلس بیرون بروند، تا این نغمه های آسمانی را نشنوند، اما از این بیم دارند که به هنگام خروج کسی آنها را ببیند، لذا آهسته از یکدیگر سؤال می کنند: آیا کسی متوجه ما نیست «آیا کسی شما را می بیند»؟! (هَلْ یَراکُمْ مِنْ أَحَدٍ).

و همین که اطمینان پیدا می کنند جمعیت به سخنان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله مشغولند

[شماره صفحه واقعی : 266]

ص: 2905

و متوجه آنها نیستند «از مجلس بیرون می روند» (ثُمَّ انْصَرَفُوا).

در پایان آیه، به ذکر علت این موضوع پرداخته و می گوید: «آنها به این جهت از شنیدن کلمات خدا ناراحت می شوند که «خداوند قلوبشان را (به خاطر لجاجت و عناد و به خاطر گناهانشان) از حق منصرف ساخته (و یک حالت دشمنی و عداوت نسبت به حق پیدا کرده اند) چرا که آنها افرادی بی فکر و نفهم هستند» (صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ).

سوره التوبه(9): آیه 128

(آیه 128)- آخرین آیات قرآن مجید: این آیه و آیه بعد که آخرین آیاتی است که بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نازل شده است، و با آن سوره برائت پایان می پذیرد، در واقع اشاره ای است به تمام مسائلی که در این سوره گذشت.

نخست روی سخن را به مردم کرده، می گوید: «پیامبری از خودتان به سوی شما آمد»! (لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ).

«مِنْ أَنْفُسِکُمْ» (از خودتان) اشاره به شدت ارتباط پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با مردم است، گویی پاره ای از جان مردم و روح جامعه در شکل پیامبر صلّی اللّه علیه و آله ظاهر شده است.

پس از ذکر این صفت به چهار قسمت دیگر از صفات ممتاز پیامبر صلّی اللّه علیه و آله که در تحریک عواطف مردم و جلب احساساتشان اثر عمیق دارد اشاره کرده، نخست می گوید: «هر گونه ناراحتی و زیان و ضرری به شما برسد برای او سخت ناراحت کننده است» (عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ).

و به شدت از رنجهای شما رنج می برد.

دیگر این که: «او سخت به هدایت شما علاقه مند است» و به آن عشق می ورزد (حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ).

سپس به سومین و چهارمین صفت اشاره کرده، می گوید: «او نسبت به مؤمنان رءوف و رحیم است» (بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ).

بنابراین هرگونه دستور مشکل و طاقت فرسایی را می دهد- حتی گذشتن از بیابانهای طولانی و سوزان در فصل تابستان، با گرسنگی و تشنگی، برای مقابله با یک دشمن نیرومند در جنگ تبوک- آن هم یک نوع محبت و لطف از ناحیه او

[شماره صفحه واقعی : 267]

ص: 2906

و برای نجات شما، از چنگال ظلم و ستم و گناه و بدبختی است.

سوره التوبه(9): آیه 129

(آیه 129)- در این آیه که آخرین آیه سوره توبه است، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را دلداری می دهد که از سرکشیها و عصیانهای مردم، دلسرد و نگران نشود، می گوید: «اگر آنها روی از حق بگردانند (نگران نباش و) بگو: خداوند برای من کافی است» چرا که او بر هر چیزی تواناست (فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِیَ اللَّهُ).

«همان خداوندی که هیچ معبودی جز او نیست» و بنابراین تنها پناهگاه اوست (لا إِلهَ إِلَّا هُوَ).

آری «من تنها بر چنین معبودی تکیه کرده ام، و به او دلبسته ام و کارهایم را به او واگذارده ام» (عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ).

«و او پروردگار عرش بزرگ است» (وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ).

جایی که عرش و عالم بالا و جهان ماوراء طبیعت با آن همه عظمتی که دارد، در قبضه قدرت او، و تحت حمایت و کفالت اوست، چگونه مرا تنها می گذارد و در برابر دشمن یاری نمی کند؟ مگر قدرتی در برابر قدرتش تاب مقاومت دارد؟ و یا رحمت و عطوفتی بالاتر از رحمت و عطوفت او تصور می شود؟

«پایان سوره توبه»

[شماره صفحه واقعی : 268]

ص: 2907

سوره یونس [10]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 109 آیه است.

محتوا و فضیلت این سوره:

این سوره که به گفته بعضی از مفسران بعد از سوره اسراء و قبل از سوره هود نازل شده است روی چند مسأله اصولی و زیر بنایی تکیه می کند، که از همه مهمتر مسأله «مبدأ» و «معاد» است.

منتها نخست از مسأله وحی و مقام پیامبر صلّی اللّه علیه و آله سخن می گوید، سپس به نشانه هایی از عظمت آفرینش می پردازد، بعد مردم را به ناپایداری زندگی مادی دنیا و لزوم توجه به سرای آخرت متوجه می سازد.

و به تناسب همین مسائل قسمتهای مختلفی از زندگی پیامبران بزرگ از جمله نوح و موسی و یونس علیهم السّلام را بازگو می کند و به همین مناسبت نام سوره یونس بر آن گذارده شده است.

و بالأخره برای تکمیل بحثهای فوق در هر مورد مناسبی از بشارت و انذار، بشارت به نعمتهای بی پایان الهی برای صالحان و انذار و بیم دادن طاغیان و گردنکشان، استفاده می کند.

لذا در روایتی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم که فرمود: «کسی که سوره یونس را در هر دو یا سه ماه بخواند بیم آن نمی رود که از جاهلان و بی خبران باشد، و روز قیامت از مقربان خواهد بود».- و این به خاطر آن است که آیات هشدار دهنده و بیدار کننده در این سوره فراوان است.

[شماره صفحه واقعی : 269]

ص: 2908

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره یونس(10):آیه 1

(آیه 1)- در این سوره بار دیگر با «حروف مقطعه» قرآن رو برو می شویم که به صورت «الف- لام- راء» (الر). ذکر شده است.

به دنبال آن نخست اشاره به عظمت آیات قرآن کرده، می گوید: «آنها آیات کتاب حکیم است» (تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْحَکِیمِ).

توصیف قرآن به «حکیم» اشاره به این است که آیات قرآن دارای آن چنان استحکام و نظم و حسابی است که هرگونه باطل و خرافه و هزل را از خود دور می سازد، جز حق نمی گوید و جز به راه حق دعوت نمی کند.

سوره یونس(10):آیه 2

(آیه 2)- رسالت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله: این آیه به تناسب اشاره ای که در آیه قبل به قرآن مجید و وحی آسمانی شده، یکی از ایرادات رائج مشرکان را نسبت به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بیان می کند، همان اشکالی که بطور مکرر در قرآن مجید آمده و آن این که چرا وحی آسمانی از ناحیه خدا بر انسانی نازل شده، چرا فرشته ای مأموریت این رسالت بزرگ را به عهده نگرفته است؟! قرآن در پاسخ این گونه سؤالات می گوید: «آیا تعجبی برای مردم دارد که ما وحی به مردی از آنان فرستادیم» (أَ کانَ لِلنَّاسِ عَجَباً أَنْ أَوْحَیْنا إِلی رَجُلٍ مِنْهُمْ).

سپس به محتوای این وحی آسمانی اشاره کرده، آن را در دو چیز خلاصه می کند: نخست این که به او وحی فرستادیم که: «مردم را انذار کن و از عواقب کفر و گناه بترسان» (أَنْ أَنْذِرِ النَّاسَ).

دیگر این که: «به افراد با ایمان بشارت ده که برای آنان در پیشگاه خدا قدم صدق است» (وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ).

تعبیر «قَدَمَ صِدْقٍ» یا اشاره به آن است که ایمان «سابقه فطری» دارد و یا اشاره به مسأله معاد و نعمتهای آخرت است و یا این که قدم به معنی پیشوا و رهبر است، یعنی برای مؤمنان پیشوا و رهبری صادق فرستاده شده است. و ممکن است

[شماره صفحه واقعی : 270]

ص: 2909

بشارت به همه این امور، هدف از تعبیر فوق بوده باشد.

باز در پایان آیه به یکی از اتهاماتی که مشرکان کرارا برای پیامبر صلّی اللّه علیه و آله ذکر می کردند اشاره کرده، می گوید: «کافران گفتند این مرد ساحر آشکاری است» (قالَ الْکافِرُونَ إِنَّ هذا لَساحِرٌ مُبِینٌ).

این گونه تعبیرها که از ناحیه دشمنان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله صادر می شد خود دلیل روشنی است بر این که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کارهای خارق العاده ای داشته که افکار و دلها را به سوی خود جذب می کرده است، مخصوصا تکیه کردن روی سحر در مورد قرآن مجید خود گواه زنده ای بر جاذبه فوق العاده این کتاب آسمانی است که آنها برای اغفال مردم آن را زیر پرده سحر می پوشاندند.

سوره یونس(10):آیه 3

(آیه 3)- خداشناسی و معاد: قرآن پس از اشاره به مسأله وحی و نبوت در نخستین آیات این سوره، به سراغ دو اصل اساسی تعلیمات همه انبیاء یعنی «مبدأ» و «معاد» می رود، و این دو اصل مهم را در ضمن عباراتی کوتاه و گویا بیان می کند.

نخست می گوید: «پروردگار شما همان خداوندی است که آسمانها و زمین را در شش روز (دوران) آفرید» (إِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّهِ أَیَّامٍ).

«سپس بر تخت قدرت قرار گرفت، و به تدبیر کار جهان پرداخت» (ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ یُدَبِّرُ الْأَمْرَ).

پس از آن که روشن شد خالق و آفریدگار «اللّه» است و زمام اداره جهان هستی به دست اوست و تدبیر همه امور به فرمان او می باشد معلوم است که بتها این موجودات بی جان و عاجز و ناتوان هیچ گونه نقشی در سرنوشت انسانها نمی توانند داشته باشند لذا در جمله بعد می فرماید: «هیچ شفاعت کننده ای جز به اذن و فرمان او وجود ندارد» (ما مِنْ شَفِیعٍ إِلَّا مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ).

آری! «این چنین است «اللّه» پروردگار شما، او را پرستش کنید» نه غیر او (ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ).

«آیا با این دلیل روشن متذکر نمی شوید؟» أَ فَلا تَذَکَّرُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 271]

ص: 2910

سوره یونس(10):آیه 4

(آیه 4)- سپس در این آیه سخن از معاد می گوید و در جمله های کوتاهی هم اصل این مسأله و هم دلیل و هم هدف آن را بیان می دارد.

نخست می گوید: «بازگشت همه شما به سوی خداست» (إِلَیْهِ مَرْجِعُکُمْ جَمِیعاً).

سپس روی این مسأله مهم تأکید کرده، اضافه می کند: «این وعده قطعی خداوند است» (وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا).

بعد اشاره به دلیل آن کرده، می گوید: «خداوند آفرینش را آغاز کرد و سپس تجدید می کند» (إِنَّهُ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ).

آیات مربوط به معاد در قرآن نشان می دهد که علت عمده تردید مشرکان و مخالفان، این بوده که در امکان چنین چیزی تردید داشته اند و با تعجب سؤال می کردند آیا این استخوانهای پوسیده و خاک شده بار دیگر لباس حیات و زندگی در بر می کند و به شکل نخست باز می گردد؟ لذا قرآن می گوید: همان گونه که شما را در آغاز ایجاد کرد باز می گرداند.

سپس سخن از هدف معاد به میان می آید که این برنامه «برای آن است که خداوند افرادی را که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده اند به عدالت پاداش دهد» (لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ بِالْقِسْطِ).

بی آنکه کوچکترین اعمال آنها از نظر لطف و مرحمت او مخفی و بی اجر بماند.

«و آنها که راه کفر و انکار پوییدند (و طبعا عمل صالحی نیز نداشتند زیرا ریشه عمل خوب اعتقاد خوب است مجازات دردناک، و) نوشیدنی از آب گرم و سوزان و عذاب الیم به خاطر کفرشان در انتظارشان است» (وَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَهُمْ شَرابٌ مِنْ حَمِیمٍ وَ عَذابٌ أَلِیمٌ بِما کانُوا یَکْفُرُونَ).

سوره یونس(10):آیه 5

(آیه 5)- گوشه ای از آیات عظمت خدا: در آیات گذشته اشاره کوتاهی به مسأله مبدأ و معاد شده بود، ولی از این به بعد این دو مسأله اصولی که مهمترین پایه دعوت انبیاء بوده است بطور مشروح مورد بحث قرار می گیرد.

نخست اشاره به قسمتهایی از آیات عظمت خدا در جهان آفرینش کرده،

[شماره صفحه واقعی : 272]

ص: 2911

می گوید: «او کسی است که خورشید را ضیاء و روشنی و قمر را نور قرار داد» (هُوَ الَّذِی جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیاءً وَ الْقَمَرَ نُوراً).

خورشید با نور عالمگیرش نه تنها بستر موجودات را گرم و روشن می سازد بلکه در تربیت گیاهان و پرورش حیوانات سهم عمده و اساسی دارد و اگر روزی این اشعه حیاتبخش از کره خاکی ما قطع شود در فاصله کوتاهی تاریکی و سکوت و مرگ همه جا را فرا خواهد گرفت.

ماه با نور زیبایش چراغ شبهای تار ماست، و روشنایی ملائمش برای همه ساکنان زمین مایه آرامش و نشاط است.

سپس به یکی دیگر از آثار مفید وجود ماه اشاره کرده، می گوید: «خداوند برای آن منزل گاههایی مقدر کرد تا شماره سالها و حساب زندگی و کار خویش را بدانید» (وَ قَدَّرَهُ مَنازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسابَ).

یعنی یک تقویم بسیار دقیق و زنده طبیعی است که عالم و جاهل می توانند آن را بخوانند و حساب تاریخ کارها و امور زندگی خود را نگهدارند و این اضافه بر نوری است که ماه به ما می بخشد.

سپس اضافه می کند: این آفرینش و این گردش مهر و ماه سرسری و از بهر بازیگری نیست «خداوند آن را نیافریده است مگر به حق» (ما خَلَقَ اللَّهُ ذلِکَ إِلَّا بِالْحَقِّ).

و در پایان آیه تأکید می کند که: «خدا آیات و نشانه های خود را برای آنها که می فهمند و درک می کنند شرح می دهد» (یُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ).

اما بی خبران بی بصر چه بسیار از کنار همه این آیات و نشانه های پروردگار می گذرند و کمترین چیزی از آن درک نمی کنند.

سوره یونس(10):آیه 6

(آیه 6)- در این آیه به قسمتی دیگر از نشانه ها و دلائل وجودش در آسمان و زمین پرداخته، می گوید: «درآمد و شد شب و روز و آنچه خداوند در آسمان و زمین آفریده است نشانه هایی است برای گروه پرهیزکاران» (إِنَّ فِی اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ ما خَلَقَ اللَّهُ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَّقُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 273]

ص: 2912

یعنی تنها کسانی این آیات را درک می کنند که در پرتو تقوا و پرهیز از گناه، صفای روح و روشن بینی یافته اند اگر نور آفتاب یکنواخت و بطور مداوم بر زمین می تابید مسلما درجه حرارت در زمین به قدری بالا می رفت که قابل زندگی نبود و همچنین اگر شب بطور مستمر ادامه می یافت همه چیز از شدت سرما می خشکید ولی خداوند این دو را پشت سر یکدیگر قرار داده تا بستر حیات و زندگی را در کره زمین آماده و مهیا سازد.

سوره یونس(10):آیه 7

(آیه 7)- بهشتیان و دوزخیان: از این آیه به بعد نیز شرحی پیرامون معاد و سرنوشت مردم در جهان دیگر آمده است.

نخست می فرماید: «کسانی که امید لقای ما را ندارند و به رستاخیز معتقد نیستند و به همین دلیل تنها به زندگی دنیا خشنودند و به آن اطمینان می کنند ...» (إِنَّ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنا وَ رَضُوا بِالْحَیاهِ الدُّنْیا وَ اطْمَأَنُّوا بِها).

«و همچنین آنها که از آیات ما غافلند و در آنها اندیشه نمی کنند» تا قلبی بیدار و دلی مملو از احساس مسؤولیت پیدا کنند ... (وَ الَّذِینَ هُمْ عَنْ آیاتِنا غافِلُونَ).

سوره یونس(10):آیه 8

(آیه 8)- «این هر دو گروه جایگاهشان آتش است، به خاطر اعمالی که انجام می دهند» (أُولئِکَ مَأْواهُمُ النَّارُ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ).

در حقیقت نتیجه مستقیم عدم ایمان به معاد همان دلبستگی به این زندگی محدود و مقامهای مادی و اطمینان و اتکاء به آن است.

همچنین غفلت از آیات الهی، سر چشمه بیگانگی از خدا، و بیگانگی از خدا سر چشمه عدم احساس مسؤولیت، و آلودگی به ظلم و فساد و گناه است، و سر انجام آن چیزی جز آتش نمی تواند باشد.

سوره یونس(10):آیه 9

(آیه 9)- سپس اشاره به حال گروه دیگری می کند که نقطه مقابل این دو گروه می باشند، می گوید: «کسانی که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند، خداوند به کمک ایمانشان آنها را هدایت می کند» (إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ بِإِیمانِهِمْ).

این نور هدایت الهی که از نور ایمانشان سر چشمه می گیرد، تمام افق زندگانی

[شماره صفحه واقعی : 274]

ص: 2913

آنها را روشن می سازد، در پرتو این نور آن چنان روشن بینی پیدا می کنند که جار و جنجالهای مکتبهای مادی، و وسوسه های شیطانی، و زرق و برقهای گناه، و زر و زور، فکر آنها را نمی دزدد، و از راه به بیراهه گام نمی نهند.

این حال دنیای آنان و در جهان دیگر خداوند قصرهایی به آنها می بخشد که «از زیر آنها در باغهای بهشت نهرها جاری است» (تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ).

سوره یونس(10):آیه 10

(آیه 10)- آنها در محیطی مملو از صلح و صفا و عشق به پروردگار و انواع نعمتها به سر می برند.

هر زمان که جذبه ذات و صفات خدا وجودشان را روشن می سازد «گفتار و دعای آنها در بهشت این است که: پروردگارا! منزه و پاک از هر گونه عیب و نقصی» (دَعْواهُمْ فِیها سُبْحانَکَ اللَّهُمَّ).

و هر زمان به یکدیگر می رسند سخن از صلح و صفا می گویند: «و تحیت آنها در آنجا سلام است» (وَ تَحِیَّتُهُمْ فِیها سَلامٌ).

و سر انجام هرگاه از نعمتهای گوناگون خداوند در آنجا بهره می گیرند به شکر پرداخته «و آخرین سخنشان این است که: حمد و سپاس مخصوص پروردگار عالمیان است» (وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ).

سوره یونس(10):آیه 11

(آیه 11)- انسانهای خودرو! در این آیه نیز همچنان سخن پیرامون مسأله پاداش و کیفر بدکاران است.

نخست می گوید: «اگر خداوند مجازات مردم بدکار را سریعا و در این جهان انجام دهد و همان گونه که آنها در به دست آوردن نعمت و خیر و نیکی عجله دارند، در مجازاتشان تعجیل کند، عمر همگی به پایان می رسد و اثری از آنها باقی نمی ماند» (وَ لَوْ یُعَجِّلُ اللَّهُ لِلنَّاسِ الشَّرَّ اسْتِعْجالَهُمْ بِالْخَیْرِ لَقُضِیَ إِلَیْهِمْ أَجَلُهُمْ).

ولی از آنجا که لطف خداوند همه بندگان حتی بدکاران و کافران و مشرکان را نیز شامل می شود، در مجازاتشان عجله به خرج نمی دهد، شاید بیدار شوند و توبه

[شماره صفحه واقعی : 275]

ص: 2914

کنند، و از بیراهه به راه بازگردند.

و در پایان آیه می فرماید: مجازاتشان همین بس که «افرادی را که ایمان به رستاخیز و لقای ما ندارند به حال خود رها می کنیم تا در طغیانشان حیران و سرگردان شوند»، نه حق را از باطل بشناسند، و نه راه را از چاه (فَنَذَرُ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنا فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ).

سوره یونس(10):آیه 12

(آیه 12)- آنگاه اشاره به وجود نور توحید در فطرت و عمق روح آدمی کرده، می گوید: «هنگامی که به انسان زیانی می رسد، و دستش از همه جا کوتاه می شود، دست به سوی ما دراز می کند و ما را (در همه حال) در حالی که به پهلو خوابیده یا نشسته یا ایستاده است می خواند» (وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ الضُّرُّ دَعانا لِجَنْبِهِ أَوْ قاعِداً أَوْ قائِماً).

آری! خاصیت مشکلات و حوادث دردناک، کنار رفتن حجابها از روی فطرت پاک آدمی است، و برای مدتی، هر چند کوتاه درخشش این نور توحیدی آشکار می گردد.

سپس می گوید: اما این افراد، چنان کم ظرفیت و بی خردند که «به مجرد این که بلا و ناراحتی آنها را برطرف می سازیم، آن چنان در غفلت فرو می روند که گویا هرگز از ما تقاضایی نداشتند» و ما نیز به آنها کمکی نکردیم (فَلَمَّا کَشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ کَأَنْ لَمْ یَدْعُنا إِلی ضُرٍّ مَسَّهُ).

«آری! این چنین اعمال مسرفان در نظرشان جلوه داده شده است» (کَذلِکَ زُیِّنَ لِلْمُسْرِفِینَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ).

خداوند این خاصیت را در اعمال زشت و آلوده آفریده که هر قدر انسان به آنها بیشتر آلوده شود، بیشتر خو می گیرد و نه تنها قبح و زشتی آنها تدریجا از میان می رود بلکه کم کم به صورت عملی شایسته در نظرش مجسم می گردد! و اما چرا در آیه فوق این گونه افراد به عنوان «مسرف» (اسرافکار) معرفی شده اند؟ به خاطر این است که چه اسرافی از این بالاتر که انسان مهمترین سرمایه وجود خود یعنی عمر و سلامت و جوانی و نیروها را بیهوده در راه فساد و گناه

[شماره صفحه واقعی : 276]

ص: 2915

و عصیان و یا در مسیر به دست آوردن متاع بی ارزش و ناپایدار این دنیا به هدر دهد، و در برابر این سرمایه چیزی عاید او نشود.

سوره یونس(10):آیه 13

(آیه 13)- ستمگران پیشین و شما: در این آیه نیز اشاره به مجازاتهای افراد ستمگر و مجرم در این جهان می کند و با توجه دادن مسلمانان به تاریخ گذشته به آنها گوشزد می نماید که اگر راه آنان را بپویند به همان سرنوشت گرفتار خواهند شد.

نخست می گوید: «ما امتهای قبل از شما را هنگامی که دست به ستمگری زدند و با این که پیامبران با دلائل و معجزات روشن برای هدایت آنان آمدند هرگز به آنها ایمان نیاوردند، هلاک و نابود ساختیم» (وَ لَقَدْ أَهْلَکْنَا الْقُرُونَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَمَّا ظَلَمُوا وَ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ وَ ما کانُوا لِیُؤْمِنُوا).

و در پایان آیه می افزاید: این برنامه مخصوص جمعیت خاصی نیست «این چنین مجرمان را کیفر می دهیم» (کَذلِکَ نَجْزِی الْقَوْمَ الْمُجْرِمِینَ).

سوره یونس(10):آیه 14

(آیه 14)- در این آیه مطلب را صریحتر بیان می کند و می گوید: «سپس شما را جانشین آنها در زمین قرار دادیم تا ببینیم چگونه عمل می کنید» (ثُمَّ جَعَلْناکُمْ خَلائِفَ فِی الْأَرْضِ مِنْ بَعْدِهِمْ لِنَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ).

از جمله «وَ ما کانُوا لِیُؤْمِنُوا» (چنان نبود که ایمان بیاورند) استفاده می شود که خداوند تنها آن گروهی را به هلاکت کیفر می دهد که امیدی به ایمان آنها در آینده نیز نباشد، و به این ترتیب اقوامی که در آینده ممکن است ایمان بیاورند مشمول چنین کیفرهایی نمی شوند.

سوره یونس(10):آیه 15
اشاره

(آیه 15)

شأن نزول:

این آیه و دو آیه بعد از آن در باره چند نفر از بت پرستان نازل شده، چرا که خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمدند و گفتند: آنچه در این قرآن در باره ترک عبادت بتهای بزرگ ما، لات و عزی و منات و هبل و همچنین مذمت از آنان وارد شده برای ما قابل تحمل نیست، اگر می خواهی از تو پیروی کنیم، قرآن دیگری بیاور که این ایراد در آن نباشد! و یا حدّ اقل این گونه مطالب را در قرآن کنونی تغییر ده!

تفسیر:

این آیات نیز در تعقیب آیات گذشته پیرامون مبدأ و معاد سخن

[شماره صفحه واقعی : 277]

ص: 2916

می گوید، نخست به یکی از اشتباهات بزرگ بت پرستان اشاره کرده، می گوید:

«هنگامی که آیات آشکار و روشن ما بر آنها خوانده می شود، آنها که به رستاخیز و لقای ما ایمان ندارند می گویند: قرآن دیگری غیر از این بیاور و یا لااقل این قرآن را، تغییر ده» (وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ قالَ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیْرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ).

این بی خبران بینوا، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را برای رهبری خود نمی خواستند، بلکه او را به پیروی از خرافات و اباطیل خویش دعوت می کردند.

قرآن با صراحت آنها را از این اشتباه بزرگ در می آورد، و به پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد که به آنها «بگو: برای من ممکن نیست که از پیش خود آن را تغییر دهم» (قُلْ ما یَکُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِی).

سپس برای تأکید اضافه می کند: «من فقط پیروی از چیزی می کنم که بر من وحی می شود» (إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَّ).

نه تنها نمی توانم تغییر و تبدیلی در این وحی آسمانی بدهم، بلکه «اگر کمترین تخلفی از فرمان پروردگار بکنم، از مجازات آن روز بزرگ (رستاخیز) می ترسم» (إِنِّی أَخافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ).

سوره یونس(10):آیه 16

(آیه 16)- در این آیه به دلیل این موضوع می پردازد و می گوید به آنها بگو:

من کمترین اراده ای از خودم در باره این کتاب آسمانی ندارم «و اگر خدا می خواست این آیات را بر شما تلاوت نمی کردم و از آن آگاهتان نمی ساختم» (قُلْ لَوْ شاءَ اللَّهُ ما تَلَوْتُهُ عَلَیْکُمْ وَ لا أَدْراکُمْ بِهِ).

به دلیل این که «سالها پیش از این در میان شما زندگی کردم» (فَقَدْ لَبِثْتُ فِیکُمْ عُمُراً مِنْ قَبْلِهِ). و هرگز این گونه سخنان را از من نشنیده اید، اگر آیات از ناحیه من بود لابد در این مدت چهل سال از فکر من بر زبانم جاری می شد و حد اقل گوشه ای از آن را بعضی از من شنیده بودند.

«آیا مطلبی را به این روشنی درک نمی کنید» (أَ فَلا تَعْقِلُونَ).

سوره یونس(10):آیه 17

(آیه 17)- باز برای تأکید اضافه می کند که من به خوبی می دانم بدترین انواع

[شماره صفحه واقعی : 278]

ص: 2917

ظلم و ستم آن است که کسی بر خدا افتراء ببندد «چه کسی ستمکارتر است از کسی که دروغی را به خدا نسبت بدهد» (فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً).

بنابراین چگونه چنین گناه بزرگی را ممکن است من مرتکب بشوم.

«همچنین کار کسی که آیات الهی را تکذیب می کند» نیز بزرگترین ظلم و ستم است (أَوْ کَذَّبَ بِآیاتِهِ).

اگر شما از عظمت گناه تکذیب و انکار آیات حق بی خبرید من بی خبر نیستم، و به هر حال این کار شما جرم بزرگی است، و «مجرمان هرگز رستگار نخواهند شد» (إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الْمُجْرِمُونَ).

سوره یونس(10):آیه 18

(آیه 18)- معبودهای بی خاصیت: در این آیه نیز بحث «توحید»، از طریق نفی الوهیت بتها، تعقیب شده است، و با دلیل روشنی بی ارزش بودن بتها اثبات گردیده: «آنها غیر از خدا معبودهایی را می پرستند که نه زیانی به آنان می رساند (که از ترس زیانشان آنها را بپرستند) و نه سودی می رساند» که به خاطر سودشان مورد، عبادت قرار دهند (وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَضُرُّهُمْ وَ لا یَنْفَعُهُمْ).

سپس به ادعای واهی بت پرستان پرداخته، می گوید: «آنها می گویند: این بتها شفیعان ما در پیشگاه خدا هستند» (وَ یَقُولُونَ هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّهِ).

یعنی می توانند از طریق شفاعت، منشأ سود و زیانی شوند، هر چند مستقلا از خودشان کاری ساخته نباشد.

اعتقاد به شفاعت بتها یکی از انگیزه های بت پرستی بود.

قرآن در پاسخ این پندار می گوید: «آیا شما خداوند را به چیزی خبر می دهید که در آسمانها و زمین سراغ ندارد» (قُلْ أَ تُنَبِّئُونَ اللَّهَ بِما لا یَعْلَمُ فِی السَّماواتِ وَ لا فِی الْأَرْضِ).

کنایه از این که اگر خدا چنین شفیعانی می داشت، در هر نقطه ای از زمین و آسمان که بودند، از وجودشان آگاه بود.

و در پایان آیه برای تأکید می فرماید: «خداوند منزه، و برتر است از شریکهایی که برای او می سازند» (سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 279]

ص: 2918

سوره یونس(10):آیه 19

(آیه 19)- این آیه به تناسب بحثی که در آیه قبل در زمینه نفی شرک و بت پرستی گذشت اشاره به فطرت توحیدی همه انسانها کرده، می گوید: «در آغاز همه افراد بشر امت واحدی بودند» و جز توحید در میان آنها آیین دیگری نبود (وَ ما کانَ النَّاسُ إِلَّا أُمَّهً واحِدَهً).

این فطرت توحیدی که در ابتدا دست نخورده بود با گذشت زمان بر اثر افکار کوتاه و گرایشهای شیطانی، دستخوش دگرگونی شد، گروهی از جاده توحید منحرف شدند و به شرک روی آوردند و طبعا «جامعه انسانی به دو گروه مختلف تقسیم شد» گروهی موحد و گروهی مشرک (فَاخْتَلَفُوا).

بنابراین شرک در واقع یک نوع بدعت و انحراف از فطرت است، انحرافی که از مشتی اوهام و پندارهای بی اساس سر چشمه گرفته است.

در اینجا ممکن بود این سؤال پیش بیاید که چرا خداوند این اختلاف را از طریق مجازات سریع مشرکان بر نمی چیند.

قرآن بلافاصله برای پاسخ به این سؤال اضافه می کند: «و اگر فرمانی از طرف پروردگارت (در باره عدم مجازات سریع آنان) از قبل صادر نشده بود، در میان آنها در آنچه اختلاف داشتند داوری می شد» و سپس همگی به مجازات می رسیدند (وَ لَوْ لا کَلِمَهٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ فِیما فِیهِ یَخْتَلِفُونَ).

سوره یونس(10):آیه 20

(آیه 20)- معجزات اقتراحی: دگر بار قرآن به بهانه جوییهای مشرکان به هنگام سرباز زدن از ایمان و اسلام پرداخته، می گوید: «مشرکان چنین می گویند که چرا معجزه ای از ناحیه خداوند بر پیامبر نازل نشده است» (وَ یَقُولُونَ لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَهٌ مِنْ رَبِّهِ).

البته منظور آنها این بوده که هر وقت معجزه ای به میل خود پیشنهاد کنند فورا آن را انجام دهد! لذا بلافاصله به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله چنین دستور داده می شود که «به آنها بگو:

معجزه مخصوص خدا (و مربوط به جهان غیب و ماوراء طبیعت) است» (فَقُلْ إِنَّمَا الْغَیْبُ لِلَّهِ).

[شماره صفحه واقعی : 280]

ص: 2919

بنابراین چیزی نیست که در اختیار من باشد و من بر طبق هوسهای شما هر روز معجزه تازه ای انجام دهم، و بعدا هم با عذر و بهانه ای از ایمان آوردن خودداری کنید.

و در پایان آیه با بیانی تهدیدآمیز به آنها می گوید: «اکنون که شما دست از لجاجت برنمی دارید در انتظار باشید، من هم با شما در انتظارم» (فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِینَ).

شما در انتظار مجازات الهی باشید، و من هم در انتظار پیروزیم!

سوره یونس(10):آیه 21

(آیه 21)- در این آیه باز سخن از عقاید و کارهای مشرکان است.

نخست اشاره به یکی از نقشه های جاهلانه مشرکان کرده، می گوید:

«هنگامی که مردم (را برای بیداری و آگاهی، گرفتار مشکلات و زیانهایی می سازیم سپس آن را برطرف ساخته) طعم آرامش و رحمت خود را به آنها می چشانیم به جای این که متوجه ما شوند در این آیات و نشانه ها نیرنگ می کنند» و یا با توجیهات نادرست در مقام انکار آنها بر می آیند (وَ إِذا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَهً مِنْ بَعْدِ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُمْ إِذا لَهُمْ مَکْرٌ فِی آیاتِنا). و مثلا بلاها، و مشکلات را به عنوان غضب بتها و نعمت و آرامش را دلیل بر شفقت و محبت آنان می گیرند و یا بطور کلی همه را معلول یک مشت تصادف می شمرند اما خداوند به وسیله پیامبرش به آنها هشدار می دهد که «به آنها بگو: خدا از هر کس در چاره اندیشی و طرح نقشه های کوبنده قادرتر و سریعتر است» (قُلِ اللَّهُ أَسْرَعُ مَکْراً).

و به تعبیر دیگر او هر زمان اراده مجازات و تنبیه کسی کند بلافاصله تحقق می یابد، در حالی که دگران چنین نیستند.

سپس آنها را تهدید می کند که گمان نبرید این توطئه ها و نقشه ها فراموش می گردد، «فرستادگان ما (یعنی فرشتگان ثبت اعمال) تمام نقشه هایی را که (برای خاموش کردن نور حق) می کشید می نویسند» (إِنَّ رُسُلَنا یَکْتُبُونَ ما تَمْکُرُونَ).

و باید خود را برای پاسخگویی و مجازات، در سرای دیگر آماده کنید.

[شماره صفحه واقعی : 281]

ص: 2920

سوره یونس(10):آیه 22

(آیه 22)- در این آیه دست به اعماق فطرت بشر انداخته و توحید فطری را برای آنها تشریح می کند که چگونه انسان در مشکلات بزرگ و به هنگام خطر، همه چیز را جز خدا فراموش می نماید.

نخست می گوید: «او خدایی است که شما را در صحرا و دریا سیر می دهد» (هُوَ الَّذِی یُسَیِّرُکُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ).

«تا هنگامی که در کشتی ها قرار می گیرید و (کشتی ها) سرنشینان را به کمک بادهای موافق آرام آرام به سوی مقصد حرکت می دهند و همه شادمان و خوشحالند» (حَتَّی إِذا کُنْتُمْ فِی الْفُلْکِ وَ جَرَیْنَ بِهِمْ بِرِیحٍ طَیِّبَهٍ وَ فَرِحُوا بِها).

«اما ناگهان طوفان شدید و کوبنده ای می وزد، و امواج از هر سو به طرف آنها هجوم می آورد، آن چنان که مرگ را با چشم خود می بینند و دست از زندگانی می شویند» (جاءَتْها رِیحٌ عاصِفٌ وَ جاءَهُمُ الْمَوْجُ مِنْ کُلِّ مَکانٍ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ أُحِیطَ بِهِمْ).

درست در چنین موقعی به یاد خدا می افتند «و او را از روی اخلاص می خوانند و آیین خود را برای او از هرگونه شرک و بت پرستی خالص می کنند»! (دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ).

در این هنگام دست به دعا بر می دارند و می گویند: «خداوندا! اگر ما را از این مهلکه رهایی بخشی سپاسگزار تو خواهیم بود» نه ستم می کنیم و نه به غیر تو روی می آوریم (لَئِنْ أَنْجَیْتَنا مِنْ هذِهِ لَنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرِینَ).

با این که این بیداری موقتی، اثر تربیتی در افراد فوق العاده آلوده ندارد حجت را بر آنها تمام می کند، و دلیلی خواهد بود بر محکومیتشان.

ولی افرادی که آلودگی مختصری دارند در این گونه حوادث معمولا بیدار می شوند و مسیر خود را اصلاح می کنند.

سوره یونس(10):آیه 23

(آیه 23)- «اما هنگامی که خدا آنها را رهایی می بخشد و به ساحل نجات می رسند شروع به ظلم و ستم در زمین می کنند» (فَلَمَّا أَنْجاهُمْ إِذا هُمْ یَبْغُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ).

[شماره صفحه واقعی : 282]

ص: 2921

ولی «ای مردم (بدانید) هرگونه ظلم و ستمی مرتکب شوید و هر انحرافی از حق پیدا کنید زیانش متوجه خود شماست» (یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّما بَغْیُکُمْ عَلی أَنْفُسِکُمْ).

آخرین کاری که می توانید انجام دهید این است که «چند روزی از متاع زندگی دنیا بهره مند شوید» (مَتاعَ الْحَیاهِ الدُّنْیا).

«سپس بازگشت شما به سوی ماست» (ثُمَّ إِلَیْنا مَرْجِعُکُمْ).

«آنگاه ما شما را از آنچه انجام می دادید آگاه خواهیم ساخت» (فَنُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).

سوره یونس(10):آیه 24

(آیه 24)- دورنمای زندگی دنیا: در آیات گذشته اشاره ای به ناپایداری زندگی دنیا شده بود، در این آیه این واقعیت ضمن مثال جالبی تشریح شده تا پرده های غرور و غفلت را از مقابل دیده های غافلان و طغیانگران کنار زند.

«مثل زندگی دنیا همانند آبی است که از آسمان نازل کرده ایم» (إِنَّما مَثَلُ الْحَیاهِ الدُّنْیا کَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ).

این دانه های حیاتبخش باران بر سرزمینهای آماده می ریزند، «و به وسیله آن گیاهان گوناگونی که بعضی قابل استفاده برای انسانها، و بعضی برای حیوانات است، می رویند» (فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْأَرْضِ مِمَّا یَأْکُلُ النَّاسُ وَ الْأَنْعامُ).

این گیاهان علاوه بر خاصیتهای غذایی که برای موجودات زنده دارند سطح زمین را می پوشانند و آن را زینت می بخشند، تا آنجا که «زمین بهترین زیبایی خود را در پرتو آن پیدا کرده و تزیین می شود» (حَتَّی إِذا أَخَذَتِ الْأَرْضُ زُخْرُفَها وَ ازَّیَّنَتْ).

در این هنگام شکوفه ها، شاخساران را زینت داده و گلها می خندند، دانه های غذایی و میوه ها کم کم خود را نشان می دهند، و صحنه پرجوشی را از حیات و زندگی به تمام معنی کلمه مجسم می کنند، که دلها را پر از امید و چشمها را پر از شادی و سرور می سازند، آن چنان که «اهل زمین مطمئن می شوند، که می توانند از مواهب این گیاهان بهره گیرند» هم از میوه ها و هم از دانه های حیات بخششان (وَ ظَنَّ

[شماره صفحه واقعی : 283]

ص: 2922

أَهْلُها أَنَّهُمْ قادِرُونَ عَلَیْها)

.«اما ناگهان فرمان ما فرا می رسد (سرمای سخت و یا تگرگ شدید و یا طوفان درهم کوبنده ای بر آنها مسلط می گردد) و آنها را چنان درو می کنیم که گویا هرگز نبوده اند»! (أَتاها أَمْرُنا لَیْلًا أَوْ نَهاراً فَجَعَلْناها حَصِیداً کَأَنْ لَمْ تَغْنَ بِالْأَمْسِ).

در پایان آیه برای تأکید بیشتر می فرماید: «این چنین آیات خود را برای افرادی که تفکر می کنند تشریح می کنیم» (کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ).

سوره یونس(10):آیه 25

(آیه 25)- این آیه با یک جمله کوتاه اشاره به نقطه مقابل این گونه زندگی کرده و می فرماید: «خداوند به دار السلام، خانه صلح و سلامت و امنیت دعوت می کند» (وَ اللَّهُ یَدْعُوا إِلی دارِ السَّلامِ).

به آنجا که نه از این کشمکشهای غارتگران دنیای مادی خبری است، و نه از مزاحمتهای احمقانه ثروت اندوزان از خدا بی خبر، و نه جنگ و خونریزی و استعمار و استثمار.

سپس اضافه می کند: «خدا هر کس را بخواهد (و شایسته و لایق ببیند) به سوی راه مستقیم (همان راهی که به دار السلام و مرکز امن و امان منتهی می شود) دعوت می کند» (وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ).

سوره یونس(10):آیه 26

(آیه 26)- رو سفیدان و رو سیاهان! در آیات گذشته اشاره به سرای آخرت و روز رستاخیز شده بود، به همین مناسبت، این آیه و آیه بعد سرنوشت نیکوکاران و آلودگان به گناه را در آنجا تشریح می کند.

نخست می گوید: «کسانی که کار نیک انجام دهند پاداش نیک و زیاده بر آن دارند» (لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا الْحُسْنی وَ زِیادَهٌ).

منظور از «زِیادَهٌ» در این جمله ممکن است پاداشهای مضاعف و فراوانی باشد که گاهی ده برابر و گاهی هزاران برابر بر آن افزوده می شود.

سپس اضافه می کند: نیکوکاران در آن روز چهره های درخشانی دارند «و تاریکی و ذلت، صورت آنها را نمی پوشاند» (وَ لا یَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَ لا ذِلَّهٌ).

و در پایان آیه می فرماید: «این گروه یاران بهشتند و جاودانه در آن خواهند

[شماره صفحه واقعی : 284]

ص: 2923

ماند» (أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّهِ هُمْ فِیها خالِدُونَ).

سوره یونس(10):آیه 27

(آیه 27)- در این آیه سخن از دوزخیان به میان می آید که در نقطه مقابل گروه اولند می گوید: «کسانی که مرتکب گناهان می شوند جزای بدی به مقدار عملشان دارند» (وَ الَّذِینَ کَسَبُوا السَّیِّئاتِ جَزاءُ سَیِّئَهٍ بِمِثْلِها).

در اینجا سخنی از «زیاده» در کار نیست، چرا که در پاداش، «زیاده» فضل و رحمت است اما در کیفر، عدالت ایجاب می کند که ذره ای بیش از گناه نباشد.

ولی آنها به عکس گروه اول چهره هایی تاریک دارند «و ذلت، صورت آنها را می پوشاند» (وَ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّهٌ).

و این خاصیت و اثر عمل است که از درون جان انسان به بیرون منعکس می گردد.

به هر حال ممکن است بدکاران گمان کنند راه فرار و نجاتی خواهند داشت و یا بتها و مانند آنها می توانند برایشان شفاعت کنند اما جمله بعد صریحا می گوید:

«هیچ کس و هیچ چیز نمی تواند آنها را از مجازات الهی دور نگه دارد» (ما لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ عاصِمٍ).

تاریکی چهره های آنها به اندازه ای زیاد است که «گویی پاره هایی از شب تاریک و ظلمانی، یکی پس از دیگری بر صورت آنها افکنده شده است» (کَأَنَّما أُغْشِیَتْ وُجُوهُهُمْ قِطَعاً مِنَ اللَّیْلِ مُظْلِماً).

«آنها اصحاب آتشند و جاودانه در آن می مانند» (أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ).

سوره یونس(10):آیه 28

(آیه 28)- یک صحنه از رستاخیز بت پرستان! این آیه نیز بحثهای گذشته را در زمینه «مبدأ» و «معاد» و وضع مشرکان دنبال می کند.

نخست می گوید: به خاطر بیاورید «روزی را که همه بندگان را جمع و محشور می کنیم» (وَ یَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِیعاً).

«سپس به مشرکان می گوییم شما و معبودهایتان در جای خود باشید» تا به حسابتان رسیدگی شود (ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِینَ أَشْرَکُوا مَکانَکُمْ أَنْتُمْ وَ شُرَکاؤُکُمْ).

[شماره صفحه واقعی : 285]

ص: 2924

سپس اضافه می کند: «ما این دو گروه (معبودان و عابدان) را از یکدیگر جدا می کنیم» (فَزَیَّلْنا بَیْنَهُمْ).

و از هر کدام جداگانه سؤال می نماییم- همان گونه که در تمام دادگاهها این مسأله معمول است که از هر کس جداگانه بازپرسی به عمل می آید.

از بت پرستان سؤال می کنیم به چه دلیل این بتها را شریک خدا قرار دادید و عبادت کردید؟ و از معبودان نیز می پرسیم به چه سبب شما معبود واقع شدید و یا تن به این کار دادید؟

«در این هنگام شریکانی را که آنها ساخته بودند، به سخن می آیند و می گویند:

شما هرگز ما را پرستش نمی کردید» (وَ قالَ شُرَکاؤُهُمْ ما کُنْتُمْ إِیَّانا تَعْبُدُونَ). شما در حقیقت هوی و هوسها و اوهام و خیالات خویش را می پرستیدید.

سوره یونس(10):آیه 29

(آیه 29)- سپس برای تأکید بیشتر می گویند: «همین بس که خدا گواه میان ما و شماست که ما به هیچ وجه از عبادات شما آگاه نبودیم» (فَکَفی بِاللَّهِ شَهِیداً بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمْ إِنْ کُنَّا عَنْ عِبادَتِکُمْ لَغافِلِینَ).

سوره یونس(10):آیه 30

(آیه 30)- به هر حال همان گونه که قرآن در این آیه می گوید: «در آن هنگام هر کس اعمال خویش را که قبلا انجام داده است می آزماید» (هُنالِکَ تَبْلُوا کُلُّ نَفْسٍ ما أَسْلَفَتْ).

و نتیجه بلکه خود آن را می بیند چه عبادت کنندگان و چه معبودهای گمراهی که مردم را به عبادت خویش دعوت می کردند، چه مشرکان و چه مؤمنان از هر گروه و از هر قبیل.

«و در آن روز همگی به سوی «اللّه» که مولی و سرپرست حقیقی آنان است باز می گردند» و دادگاه محشر نشان می دهد که تنها حکومت به فرمان اوست (وَ رُدُّوا إِلَی اللَّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِّ).

«و سر انجام تمام بتها و معبودهای ساختگی که به دروغ آنها را شریک خدا قرار داده بودند، گم و نابود می شوند» (وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ).

چرا که آنجا عرصه ظهور و بروز تمام اسرار مکتوم بندگان است و هیچ حقیقتی نمی ماند مگر این که خود را آشکار می سازد.

سوره یونس(10):آیه 31

(آیه 31)- در این آیه سخن از نشانه های وجود پروردگار و شایستگی او برای

[شماره صفحه واقعی : 286]

ص: 2925

عبودیت است.

نخست می فرماید: به مشرکان و بت پرستانی که در بیراهه سرگردانند «بگو:

چه کسی شما را از آسمان و زمین روزی می دهد؟» (قُلْ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ).

البته زمین تنها به وسیله مواد غذایی خود ریشه گیاهان را تغذیه می کند و شاید به همین دلیل است که در آیه فوق سخن از ارزاق آسمان و سپس ارزاق زمین به میان آمده است (به تفاوت درجه اهمیت).

سپس به دو قسمت از مهمترین حواس انسان که بدون آن دو، کسب علم و دانش برای بشر امکان پذیر نیست اشاره کرده، می گوید: و بگو «چه کسی است که مالک و خالق گوش و چشم و قدرت دهنده این دو حس آدمی است»؟ (أَمَّنْ یَمْلِکُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ).

بعد، از دو پدیده مرگ و حیات که عجیب ترین پدیده های عالم آفرینش است سخن به میان آورده، می گوید: «و چه کسی زنده را از مرده و مرده را از زنده خارج می کند»؟ (وَ مَنْ یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ یُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ).

این همان موضوعی است که تاکنون عقل دانشمندان و علمای علوم طبیعی و زیست شناسان در آن حیران مانده است که چگونه موجود زنده از موجود بی جان به وجود آمده است؟

آیه فوق علاوه بر مرگ و حیات مادی مرگ و حیات معنوی را نیز شامل می شود، زیرا انسانهای هوشمند و پاکدامن و با ایمان را می بینیم که گاهی از پدر و مادری آلوده و بی ایمان متولد می شوند، عکس آن نیز مشاهده شده است.

بعد اضافه می کند: «و چه کسی است که امور این جهان را تدبیر می کند»؟

(وَ مَنْ یُدَبِّرُ الْأَمْرَ).

در حقیقت نخست سخن از آفرینش مواهب، سپس سخن از حافظ و نگهبان و مدبر آنهاست.

بعد از آن که قرآن این سؤالات سه گانه را مطرح می کند بلافاصله می گوید:

[شماره صفحه واقعی : 287]

ص: 2926

«آنها به زودی در پاسخ خواهند گفت: خدا» (فَسَیَقُولُونَ اللَّهُ).

از این جمله به خوبی استفاده می شود که حتی مشرکان و بت پرستان عصر جاهلیت خالق و رازق و حیاتبخش و مدبر امور جهان هستی را خدا می دانستند.

و در آخر آیه به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد: «به آنها بگو: آیا با این حال تقوا را پیشه نمی کنید» (فَقُلْ أَ فَلا تَتَّقُونَ).

سوره یونس(10):آیه 32

(آیه 32)- پس از آن که نمونه هایی از آثار عظمت و تدبیر خداوند را در آسمان و زمین بیان کرد و وجدان و عقل مخالفان را به داوری طلبید و آنها به آن معترف گردیدند، در این آیه با لحنی قاطع می فرماید: «این است اللّه، پروردگار بر حق شما»! (فَذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمُ الْحَقُّ). نه بتها، و نه سایر موجوداتی را که شریک خداوند در عبودیت قرار داده اید و در برابر آنها سجده و تعظیم می کنید.

سپس نتیجه گیری می کند: «اکنون (که حق را به روشنی شناختید) آیا بعد از حق چیزی جز ضلال و گمراهی وجود دارد»؟ (فَما ذا بَعْدَ الْحَقِّ إِلَّا الضَّلالُ).

«با این حال چگونه از عبادت و پرستش خدا روی گردان می شوید» با این که می دانید معبود حقی جز او نیست؟! (فَأَنَّی تُصْرَفُونَ).

این آیه در حقیقت یک راه منطقی روشن را برای شناخت باطل و ترک آن پیشنهاد می کند، و آن این که نخست باید از طریق وجدان و عقل برای شناخت حق گام برداشت، هنگامی که حق شناخته شد، هر چه غیر آن و مخالف آن است باطل و گمراهی است، و باید کنار گذاشته شود.

سوره یونس(10):آیه 33

(آیه 33)- در این آیه برای بیان این نکته که چرا آنها با وضوح مطلب و روشنایی حق به دنبال آن نمی روند می گوید: «این گونه فرمان خدا در باره این افراد که (از روی علم و عمد برخلاف عقل و وجدان) سر از اطاعت پیچیده اند صادر شده که آنها ایمان نیاورند» (کَذلِکَ حَقَّتْ کَلِمَهُ رَبِّکَ عَلَی الَّذِینَ فَسَقُوا أَنَّهُمْ لا یُؤْمِنُونَ).

در واقع این خاصیت اعمال نادرست و مستمر آنهاست که قلبشان را چنان تاریک و روحشان را چنان آلوده می کند که با وضوح و روشنی حق آن را نمی بینند

[شماره صفحه واقعی : 288]

ص: 2927

و به بیراهه می روند.

سوره یونس(10):آیه 34

(آیه 34)- یکی از نشانه های حق و باطل: قرآن همچنان استدلالات مربوط به مبدأ و معاد را تعقیب می کند نخست به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد «به آنها بگو: آیا هیچ یک از این معبودهایی که شما شریک خدا قرار داده اید می تواند آفرینش را ایجاد کند و سپس بازگرداند» (قُلْ هَلْ مِنْ شُرَکائِکُمْ مَنْ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ).

بعد اضافه می کند «بگو: خداوند آفرینش را آغاز کرده و سپس باز می گرداند» (قُلِ اللَّهُ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ).

«با این حال چرا از حق روی گردان (و در بیراهه سرگردان) می شوید» (فَأَنَّی تُؤْفَکُونَ).

سوره یونس(10):آیه 35

(آیه 35)- بار دیگر به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد «به آنها بگو: آیا هیچ یک از معبودهای ساختگی شما هدایت به سوی حق می کند»؟ (قُلْ هَلْ مِنْ شُرَکائِکُمْ مَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ).

زیرا معبود باید رهبر عبادت کنندگان خود باشد، آن هم رهبری به سوی حق، در حالی که معبودهای مشرکان اعم از بتهای بی جان و جاندار هیچ کدام قادر نیستند بدون هدایت الهی کسی را به سوی حق رهنمون گردند.

لذا بلافاصله اضافه می کند: «بگو تنها خداوند هدایت به سوی حق می کند» (قُلِ اللَّهُ یَهْدِی لِلْحَقِّ).

با این حال «آیا کسی که هدایت به سوی حق می کند شایسته تر برای پیروی است یا آن کس که خود هدایت نمی شود مگر آن که هدایتش کنند» (أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلَّا أَنْ یُهْدی ).

و در پایان آیه با بیانی توبیخ آمیز و سرزنش بار می گوید: «شما را چه می شود؟ چگونه قضاوت می کنید»؟ (فَما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ).

سوره یونس(10):آیه 36

(آیه 36)- و در این آیه اشاره به سر چشمه و عامل اصلی انحرافات آنها، کرده، می گوید: «اکثر آنها جز از پندار و گمان پیروی نمی کنند، در حالی که گمان و پندار هرگز انسان را بی نیاز از حق نمی کند و به حق نمی رساند» (وَ ما یَتَّبِعُ أَکْثَرُهُمْ

[شماره صفحه واقعی : 289]

ص: 2928

إِلَّا ظَنًّا إِنَّ الظَّنَّ لا یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً)

.سر انجام با لحنی تهدید آمیز نسبت به این گونه افرادی که تابع هیچ منطق و حسابی نیستند می فرماید: «خداوند به آنچه آنها انجام می دهند عالم است» (إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِما یَفْعَلُونَ).

سوره یونس(10):آیه 37

(آیه 37)- عظمت و حقانیت دعوت قرآن: در اینجا قرآن به پاسخ قسمت دیگری از سخنان ناروای مشرکان می پردازد، چرا که آنها تنها در شناخت مبدأ گرفتار انحراف نبودند، بلکه به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله نیز افترا می زدند، که قرآن را با فکر خود ساخته و به خدا نسبت داده است.

آیه می گوید: «شایسته نیست که این قرآن بدون وحی الهی به خدا نسبت داده شده باشد» (وَ ما کانَ هذَا الْقُرْآنُ أَنْ یُفْتَری مِنْ دُونِ اللَّهِ).

سپس به ذکر دلیل بر اصالت قرآن و وحی آسمانی بودنش پرداخته، می گوید:

«ولی این قرآن کتب آسمانی پیش از خود را تصدیق می کند» (وَ لکِنْ تَصْدِیقَ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ).

یعنی تمام بشارات و نشانه های حقانیتی که در کتب آسمانی پیشین آمده بر قرآن و آورنده قرآن کاملا منطبق است و این خود ثابت می کند که تهمت و افترا بر خدا نیست و واقعیت دارد.

سپس دلیل دیگری بر اصالت این وحی آسمانی ذکر کرده، می گوید: «و این قرآن شرح کتب اصیل انبیاء پیشین و بیان احکام اساسی و عقائد اصولی آنها است و به همین دلیل شکی در آن نیست که از طرف پروردگار عالمیان است» (وَ تَفْصِیلَ الْکِتابِ لا رَیْبَ فِیهِ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ).

و به تعبیر دیگر هیچ گونه تضادی با اصول برنامه انبیاء گذشته ندارد، بلکه تکامل آن تعلیمات و برنامه ها در آن دیده می شود، و اگر این قرآن مجعول بود حتما مخالف و مباین آنها بود.

سوره یونس(10):آیه 38

(آیه 38)- در این آیه دلیل سومی بر اصالت قرآن ذکر کرده، می گوید: «آنها می گویند این قرآن را پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به دروغ به خدا نسبت داده، به آنها بگو: اگر

[شماره صفحه واقعی : 290]

ص: 2929

راست می گویید شما هم مثل یک سوره آن را بیاورید، و از هر کس می توانید غیر از خدا برای همکاری دعوت کنید» ولی هرگز توانایی بر این کار را نخواهید داشت، به همین دلیل ثابت می شود که این وحی آسمانی است (أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَهٍ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ).

این آیه از جمله آیاتی است که با صراحت اعجاز قرآن را بیان می کند نه تنها همه قرآن را بلکه حتی اعجاز یک سوره را، و از همه جهانیان بدون استثناء دعوت می کند که اگر معتقدید این آیات از طرف خدا نیست همانند آن و یا لااقل همانند یک سوره آن را بیاورید.

سوره یونس(10):آیه 39

(آیه 39)- در این آیه اشاره به یکی از علل اساسی مخالفتهای مشرکان کرده، می گوید: آنها قرآن را به خاطر اشکالات و ایرادهایی انکار نمی کردند «بلکه تکذیب و انکارشان به خاطر این بود که از محتوای آن آگاهی نداشتند» (بَلْ کَذَّبُوا بِما لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ).

در حقیقت آنها هیچ گونه دلیلی بر نفی مبدأ و معاد نداشتند و تنها جهل و بی خبری ناشی از خرافات و عادت به مذهب نیاکان سدّ راهشان بود.

و یا جهل به اسرار احکام، جهل به مفهوم بعضی از آیات متشابه، و جهل به درسهای عبرت انگیزی که هدف نهایی ذکر تاریخ پیشینیان بوده است.

مجموع این جهالتها و بی خبریها، آنها را وادار به انکار و تکذیب می کرد. «در حالی که هنوز تأویل و تفسیر و واقعیت مسائل مجهول برای آنها روشن نشده بود» (وَ لَمَّا یَأْتِهِمْ تَأْوِیلُهُ).

قرآن سپس اضافه می کند که این روش نادرست، منحصر به مشرکان عصر جاهلیت نیست بلکه «اقوام گمراه گذشته نیز (به همین گرفتاری مبتلا بودند، آنها نیز بدون این که تحقیق در شناخت واقعیتها بکنند و یا انتظار برای تحقق آنها بکشند) حقایق را انکار و تکذیب می کردند» (کَذلِکَ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ).

در حالی که عقل و منطق حکم می کند که انسان چیزی را که نمی داند، هرگز انکار نکند، بلکه به جستجو و تحقیق بپردازد.

[شماره صفحه واقعی : 291]

ص: 2930

و در پایان آیه روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کرده، می گوید: «پس بنگر عاقبت کار این ستمکاران به کجا کشید» (فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الظَّالِمِینَ).

یعنی اینها نیز به همان سرنوشت گرفتار خواهند شد.

سوره یونس(10):آیه 40

(آیه 40)- در این آیه اشاره به دو گروه عظیم مشرکان کرده، می گوید: اینها همگی به این حال باقی نمی مانند بلکه «گروهی از آنان (که روح حق طلبی در وجودشان نمرده است سر انجام) به این قرآن ایمان می آورند، در حالی که گروهی دیگر (همچنان در جهل و لجاجت پافشاری کرده و) ایمان نخواهند آورد» (وَ مِنْهُمْ مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ لا یُؤْمِنُ بِهِ).

روشن است که این گروه مردم، افراد فاسد و مفسدی هستند و به همین دلیل در پایان آیه می فرماید: «پروردگار تو مفسدان را بهتر می شناسد» (وَ رَبُّکَ أَعْلَمُ بِالْمُفْسِدِینَ).

اشاره به این که افرادی که زیر بار حق نمی روند، در فاسد کردن نظام جامعه نقش مؤثری دارند.

سوره یونس(10):آیه 41

(آیه 41)- بحثی که در آیات گذشته در زمینه انکار و تکذیب لجوجانه مشرکان گذشت همچنان دنبال می شود و در این آیه طریق جدیدی برای مبارزه به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله تعلیم داده، می گوید: «اگر آنها تو را تکذیب کنند به آنان بگو عمل من برای من و عمل شما برای خودتان باشد» (وَ إِنْ کَذَّبُوکَ فَقُلْ لِی عَمَلِی وَ لَکُمْ عَمَلُکُمْ).

«شما از آنچه من انجام می دهم بیزارید، و من هم از اعمال شما بیزارم» (أَنْتُمْ بَرِیئُونَ مِمَّا أَعْمَلُ وَ أَنَا بَرِی ءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ).

این اعلام بیزاری و بی اعتنایی که توأم با اعتماد و ایمان قاطع به مکتب خویشتن است به منکران لجوج می فهماند که با عدم تسلیم در مقابل حق، خود را به محرومیت می کشانند و تنها به خویشتن ضرر می زنند.

سوره یونس(10):آیه 42

(آیه 42)- کوران و کران! در این آیه اشاره به دلیل انحراف و عدم تسلیم آنها در برابر حق کرده، می گوید: برای هدایت یک انسان تنها تعلیمات صحیح و آیات

[شماره صفحه واقعی : 292]

ص: 2931

تکان دهنده و اعجاز آمیز و دلائل روشن کافی نیست، بلکه آمادگی و استعداد پذیرش و شایستگی برای قبول حق نیز لازم است، همان گونه که برای پرورش سبزه و گل تنها بذر آماده کافی نمی باشد، زمین مستعد نیز لازم است.

لذا نخست می گوید: «گروهی از آنها گوش به سوی تو فرا می دهند» اما گویی کرند (وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُونَ إِلَیْکَ).

با این حال که آنها گوش شنوایی ندارند «آیا تو می توانی صدای خود را به گوش کران برسانی هر چند درک نکنند» (أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ وَ لَوْ کانُوا لا یَعْقِلُونَ).

سوره یونس(10):آیه 43

(آیه 43)- «و گروهی دیگر از آنان چشم به تو می دوزند و اعمال تو را می نگرند» که هر یک نشانه ای از حقانیت و صدق گفتار تو را در بر دارد، اما گویی کورند و نابینا (وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْظُرُ إِلَیْکَ).

«آیا با این حال تو می توانی این نابینایان را هدایت کنی هر چند فاقد بصیرت باشند» (أَ فَأَنْتَ تَهْدِی الْعُمْیَ وَ لَوْ کانُوا لا یُبْصِرُونَ).

سوره یونس(10):آیه 44

(آیه 44)- ولی این نارسایی فکر و ندیدن چهره حق و ناشنوایی در برابر گفتار خدا، چیزی نیست که با خود از مادر به این جهان آورده باشند، و خداوند به آنها ستمی کرده باشد، بلکه این خود آنها بوده اند که با اعمال نادرستشان و دشمنی و عصیان در برابر حق روح خود را تاریک و چشم بصیرت و گوش شنوایشان را از کار انداختند «چرا که خداوند به هیچ کس از مردم ستم نمی کند، ولی مردمند که به خویشتن ستم روا می دارند» (إِنَّ اللَّهَ لا یَظْلِمُ النَّاسَ شَیْئاً وَ لکِنَّ النَّاسَ أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ).

سوره یونس(10):آیه 45

(آیه 45)- به دنبال شرح بعضی از صفات مشرکان در آیات گذشته، در اینجا اشاره به وضع دردناکشان در قیامت کرده، می گوید: «به خاطر بیاور آن روز را که خداوند همه آنها را محشور و جمع می کند در حالی که چنان احساس می کنند که تمام عمرشان در این دنیا بیش از ساعتی از یک روز نبوده، به همان مقدار که یکدیگر را ببینند و بشناسند» (وَ یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ کَأَنْ لَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا ساعَهً مِنَ النَّهارِ یَتَعارَفُونَ بَیْنَهُمْ).

[شماره صفحه واقعی : 293]

ص: 2932

سپس اضافه می کند: در آن روز به همه آنها ثابت می شود «افرادی که روز رستاخیز و ملاقات پروردگار را تکذیب کردند، زیان بردند»، و تمام سرمایه های وجود خود را از دست دادند بی آنکه نتیجه ای بگیرند (قَدْ خَسِرَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِلِقاءِ اللَّهِ).

«و اینها (به خاطر این تکذیب و انکار و اصرار بر گناه و لجاجت) آمادگی هدایت نداشتند» (وَ ما کانُوا مُهْتَدِینَ). چرا که قلبشان تاریک و روحشان ظلمانی بود.

سوره یونس(10):آیه 46

(آیه 46)- در این آیه به عنوان تهدید کفار و تسلی خاطر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله چنین می گوید: «اگر ما قسمتی از مجازاتهایی را که به آنها وعده داده ایم به تو نشان دهیم (و در زمان حیات خود عذاب و مجازات آنها را ببینی) و یا اگر (پیش از آن که به چنین سرنوشتی گرفتار شوند) تو را از این دنیا ببریم به هر حال بازگشتشان به سوی ماست. سپس خداوند شاهد و گواه اعمالی است که انجام می دادند» (وَ إِمَّا نُرِیَنَّکَ بَعْضَ الَّذِی نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ فَإِلَیْنا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ اللَّهُ شَهِیدٌ عَلی ما یَفْعَلُونَ).

سوره یونس(10):آیه 47

(آیه 47)- در این آیه یک قانون کلی در باره همه پیامبران و از جمله پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و همه امتها از جمله امتی که در عصر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می زیسته اند بیان کرده، می گوید: «هر امتی رسول و فرستاده ای از طرف خدا دارد» (وَ لِکُلِّ أُمَّهٍ رَسُولٌ).

«هنگامی که فرستاده آنها آمد (و ابلاغ رسالت کرد و گروهی در برابر حق تسلیم شدند و پذیرفتند و گروهی به مخالفت و تکذیب برخاستند) به عدالت در میان آنها داوری می شود و به هیچ کس ستمی نمی شود»، مؤمنان و نیکان می مانند و بدان و مخالفان یا نابود می شوند و یا محکوم به شکست (فَإِذا جاءَ رَسُولُهُمْ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ).

همان گونه که در باره پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و امت معاصرش چنین شد.

بنابراین قضاوت و داوری که در این آیه به آن اشاره شده همان قضاوت تکوینی و اجرایی در این دنیاست.

[شماره صفحه واقعی : 294]

ص: 2933

سوره یونس(10):آیه 48

(آیه 48)- به دنبال تهدیدهایی که در آیات سابق راجع به عذاب و مجازات منکران حق ذکر شد در این آیه از قول آنها چنین نقل می کند که از روی استهزاء و مسخره و انکار «می گویند: این وعده ای که در مورد نزول عذاب می دهی اگر راست می گویی چه موقع است»؟! (وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ).

آنها با این تعبیر می خواستند بی اعتنایی کامل خود را به تهدیدهای پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نشان دهند.

سوره یونس(10):آیه 49

(آیه 49)- مجازات الهی در دست من نیست! در برابر این سؤال خداوند به پیامبرش دستور می دهد که از چند راه به آنها پاسخ گوید نخست این که می فرماید:

«به آنها بگو: (وقت و موعد این کار در اختیار من نیست) من مالک سود و زیانی برای خود نیستم (تا چه رسد برای شما) مگر آنچه خدا بخواهد و اراده کند» (قُلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی ضَرًّا وَ لا نَفْعاً إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ).

من تنها پیامبر و فرستاده اویم، تعیین موعد نزول عذاب، تنها به دست اوست.

این جمله در حقیقت اشاره به توحید افعالی است که در این عالم همه چیز به خدا باز می گردد، و هر کار از ناحیه اوست، اوست که با حکمتش مؤمنان را پیروزی می دهد و اوست که با عدالتش منحرفان را مجازات می کند.

بدیهی است این منافات با آن ندارد که خداوند به ما نیروها و قدرتهایی داده است که به وسیله آن مالک قسمتی از سود و زیان خویش هستیم و می توانیم در باره سرنوشت خویش تصمیم بگیریم.

سپس قرآن به پاسخ دیگری پرداخته، می گوید: «هر قوم و جمعیتی زمان و اجل معینی دارند، به هنگامی که اجل آنها فرا رسد نه ساعتی از آن تأخیر خواهند کرد و نه ساعتی پیشی خواهند گرفت» (لِکُلِّ أُمَّهٍ أَجَلٌ إِذا جاءَ أَجَلُهُمْ فَلا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَهً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ).

در واقع قرآن به مشرکان اخطار می کند که بی جهت عجله نکنند، به هنگامی که اجل آنها فرا برسد، لحظه ای این عذاب تأخیر و تقدیم نخواهد داشت.

[شماره صفحه واقعی : 295]

ص: 2934

سوره یونس(10):آیه 50

(آیه 50)- در این آیه سومین پاسخ را مطرح کرده، می گوید: «به آنها بگو: اگر عذاب پروردگار شب هنگام یا در روز به سراغ شما بیاید» امر غیر ممکنی نیست، و آیا شما می توانید این عذاب ناگهانی را از خود دفع کنید؟ (قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُهُ بَیاتاً أَوْ نَهاراً).

«با این حال مجرمان و گنهکاران در برابر چه چیز عجله می کنند» (ما ذا یَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ).

سوره یونس(10):آیه 51

(آیه 51)- و در این آیه چهارمین پاسخ را به آنها چنین می گوید: «یا این که آنگاه که واقع شد، به آن ایمان می آورید» و گمان می کنید که ایمان شما پذیرفته می شود، این خیال باطلی است (أَ ثُمَّ إِذا ما وَقَعَ آمَنْتُمْ بِهِ).

چرا که پس از نزول عذاب، درهای توبه به روی شما بسته می شود و ایمان کمترین اثری ندارد، بلکه به شما گفته می شود: «حالا ایمان می آورید، در حالی که قبلا (از روی استهزاء و انکار) برای عذاب عجله می کردید»؟ (آلْآنَ وَ قَدْ کُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ).

سوره یونس(10):آیه 52

(آیه 52)- این مجازات دنیای آنهاست، «سپس در روز رستاخیز به کسانی که ستم کردند، گفته می شود بچشید عذاب ابدی را!» (ثُمَّ قِیلَ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذابَ الْخُلْدِ).

«آیا جز بدانچه انجام دادید کیفر داده می شوید»؟ (هَلْ تُجْزَوْنَ إِلَّا بِما کُنْتُمْ تَکْسِبُونَ).

این در واقع اعمال خود شماست که دامانتان را گرفته است، همانهاست که در برابرتان مجسم شده و شما را برای همیشه آزار می دهد.

سوره یونس(10):آیه 53

(آیه 53)- در مجازات الهی تردید نکنید! در آیات گذشته سخن از کیفر و مجازات و عذاب مجرمان در این جهان و جهان دیگر بود. این آیه نیز موضوع را دنبال می کند.

نخست می گوید: مجرمان و مشرکان از روی تعجب و استفهام «از تو سؤال می کنند که آیا این وعده مجازات الهی در این جهان و جهان دیگر حق است»؟

[شماره صفحه واقعی : 296]

ص: 2935

(وَ یَسْتَنْبِئُونَکَ أَ حَقٌّ هُوَ).

خداوند به پیامبرش دستور می دهد که در برابر این سؤال با تأکید هر چه بیشتر «بگو: آری! به پروردگارم سوگند این یک واقعیت است» و هیچ شک و تردیدی در آن نیست (قُلْ إِی وَ رَبِّی إِنَّهُ لَحَقٌّ).

و اگر فکر می کنید، می توانید از چنگال مجازات الهی فرار کنید اشتباه بزرگی کرده اید، زیرا «هرگز شما نمی توانید (از آن جلوگیری کنید و) او را با قدرت خود ناتوان سازید» (وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ).

سوره یونس(10):آیه 54

(آیه 54)- در این آیه روی عظمت این مجازات مخصوصا در قیامت تکیه کرده، می گوید: آن چنان عذاب الهی وحشتناک و هول انگیز است که «اگر هر یک از ستمکاران مالک تمام ثروتهای روی زمین باشند، حاضرند همه آن را بدهند» تا از این کیفر سخت رهایی یابند (وَ لَوْ أَنَّ لِکُلِّ نَفْسٍ ظَلَمَتْ ما فِی الْأَرْضِ لَافْتَدَتْ بِهِ).

در واقع آنها حاضرند بزرگترین رشوه ای را که می توان تصور کرد، برای رهایی از چنگال عذاب الهی بدهند تا سر سوزنی از مجازاتشان کاسته شود، اما کسی از آنها نمی پذیرد.

مخصوصا بعضی از این مجازاتها جنبه معنوی دارد و آن این که: «آنها هنگامی که عذاب را ببینند (پشیمان می شوند اما) پشیمانی خود را کتمان می کنند» مبادا رسواتر شوند (وَ أَسَرُّوا النَّدامَهَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذابَ).

سپس تأکید می کند: «که با همه این احوال در میان آنها به عدالت داوری می شود، و ظلم و ستمی در باره آنان نخواهد شد» (وَ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ).

سوره یونس(10):آیه 55

(آیه 55)- سپس برای این که مردم این وعده ها و تهدیدهای الهی را به شوخی نگیرند و فکر نکنند خداوند از انجام اینها عاجز است، اضافه می کند: «آگاه باشید آنچه در آسمانها و زمین است از آن خداست» و مالکیت و حکومت او تمام جهان هستی را فرا گرفته و هیچ کس نمی تواند از کشور او بیرون رود (أَلا إِنَّ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

[شماره صفحه واقعی : 297]

ص: 2936

و نیز «آگاه باشید وعده خداوند (در مورد مجازات مجرمان) حق است هر چند بسیاری از مردم (که ناآگاهی، سایه شوم بر روانشان افکنده) این حقیقت را نمی دانند» (أَلا إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ).

سوره یونس(10):آیه 56

(آیه 56)- این آیه نیز تأکید مجددی روی همین مسأله حیاتی است که می گوید: «خداوند است که زنده می کند، و اوست که می میراند» (هُوَ یُحیِی وَ یُمِیتُ).

بنابراین هم توانایی بر مرگ و میراندن بندگان دارد و هم زنده کردن آنها برای دادگاه رستاخیز.

«و سر انجام همه شما به سوی او باز می گردید» (وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ).

و پاداش همه اعمال خویش را در آنجا خواهید یافت.

سوره یونس(10):آیه 57

(آیه 57)- قرآن رحمت بزرگ الهی! در قسمتی از آیات گذشته بحثهایی در زمینه قرآن آمده، و گوشه ای از مخالفتهای مشرکان در آن منعکس گردیده بود، در این آیه به همین مناسبت سخن از قرآن به میان آمده نخست به عنوان یک پیام همگانی و جهانی، تمام انسانها را مخاطب ساخته، می گوید: «ای مردم! از سوی پروردگارتان، موعظه و اندرزی برای شما آمده» (یا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَتْکُمْ مَوْعِظَهٌ مِنْ رَبِّکُمْ).

«و کلامی که مایه شفاء بیماری دلهاست» (وَ شِفاءٌ لِما فِی الصُّدُورِ).

«و چیزی که مایه هدایت و راهنمایی است» (وَ هُدیً).

«و رحمت برای مؤمنان است» (وَ رَحْمَهٌ لِلْمُؤْمِنِینَ).

در واقع آیه فوق چهار مرحله از مراحل تربیت و تکامل انسان را در سایه قرآن شرح می دهد.

مرحله اول: مرحله «موعظه و اندرز» است.

مرحله دوم: پاکسازی روح انسان از انواع رذائل اخلاقی است.

مرحله سوم: مرحله هدایت است که پس از پاکسازی انجام می گیرد.

و مرحله پنجم: مرحله ای است که انسان لیاقت آن را پیدا کرده است که

[شماره صفحه واقعی : 298]

ص: 2937

مشمول رحمت و نعمت پروردگار شود.

سوره یونس(10):آیه 58

(آیه 58)- در این آیه برای تکمیل این بحث و تأکید روی این نعمت بزرگ الهی یعنی قرآن مجید که از هر نعمتی برتر و بالاتر است، می فرماید: «بگو: ای پیامبر! این مردم به فضل پروردگار و به رحمت بی پایان او (و این کتاب بزرگ آسمانی که جامع همه نعمتهاست) باید خشنود بشوند» نه به حجم ثروتها و بزرگی مقامها و فزونی قوم و قبیله هاشان (قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِکَ فَلْیَفْرَحُوا).

زیرا «این سرمایه از تمام آنچه آنها برای خود گردآوری کرده اند بهتر و بالاتر است» و هیچ یک از آنها قابل مقایسه با این نیست (هُوَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ).

سوره یونس(10):آیه 59

(آیه 59)- در آیات گذشته سخن از قرآن و موعظه الهی و هدایت و رحمتی که در این کتاب آسمانی است در میان بود، و در این آیه به همین مناسبت از قوانین ساختگی و خرافی و احکام دروغین مشرکان سخن می گوید.

نخست روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کرده، می فرماید: «به آنها بگو: چرا این روزیهایی را که خداوند برای شما نازل کرده است بعضی را حرام و بعضی را حلال قرار داده اید»؟ (قُلْ أَ رَأَیْتُمْ ما أَنْزَلَ اللَّهُ لَکُمْ مِنْ رِزْقٍ فَجَعَلْتُمْ مِنْهُ حَراماً وَ حَلالًا).

و بر طبق سنن خرافی خود پاره ای از چهارپایان و همچنین قسمتی از زراعت و محصول کشاورزی خود را تحریم نموده اید.

«بگو: آیا خداوند به شما اجازه داده است (چنین قوانینی را وضع کنید) یا بر خدا افترا می بندید»؟ (قُلْ آللَّهُ أَذِنَ لَکُمْ أَمْ عَلَی اللَّهِ تَفْتَرُونَ).

سوره یونس(10):آیه 60

(آیه 60)- اکنون که مسلم شد آنها با این احکام خرافی و ساختگی خود علاوه بر محروم شدن از نعمتهای الهی تهمت و افترا به ساحت مقدس پروردگار بسته اند، اضافه می کند: «آنها که بر خدا دروغ می بندند، در باره مجازات روز قیامت چه می اندیشند»؟ آیا تأمینی برای رهایی از این کیفر دردناک به دست آورده اند؟

(وَ ما ظَنُّ الَّذِینَ یَفْتَرُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ یَوْمَ الْقِیامَهِ).

اما «خداوند فضل و رحمت گسترده ای بر مردم دارد» (إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النَّاسِ).

[شماره صفحه واقعی : 299]

ص: 2938

به همین دلیل آنها را در برابر این گونه اعمال زشتشان فورا کیفر نمی دهد.

ولی آنها به جای این که از این مهلت الهی استفاده کنند و عبرت گیرند و شکر آن را به جا آورند و به سوی خدا بازگردند «اکثر آنان (غافلند و) سپاس این نعمت بزرگ را به جا نمی آورند» (وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَشْکُرُونَ).

سوره یونس(10):آیه 61

(آیه 61)- و برای این که تصور نشود این مهلت الهی دلیل بر عدم احاطه علم پروردگار بر کارهای آنهاست، در این آیه این حقیقت را به رساترین عبارت بیان می کند که او از تمام ذرات موجودات در پهنه آسمان و زمین و جزئیات اعمال بندگان آگاه و با خبر است، و می گوید: «در هیچ حالت و کار مهمی نمی باشی، و هیچ آیه ای از قرآن را تلاوت نمی کنی، و هیچ عملی را انجام نمی دهید مگر این که ما شاهد و ناظر بر شما هستیم در آن هنگام که وارد آن عمل می شوید» (وَ ما تَکُونُ فِی شَأْنٍ وَ ما تَتْلُوا مِنْهُ مِنْ قُرْآنٍ وَ لا تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلَّا کُنَّا عَلَیْکُمْ شُهُوداً إِذْ تُفِیضُونَ فِیهِ).

سپس با تأکید بیشتر این مسأله را تعقیب کرده، می گوید: «کوچکترین چیزی در زمین و آسمان حتی به اندازه سنگینی ذره بی مقداری، از دیدگاه علم پروردگار تو مخفی و پنهان نمی ماند، و نه کوچکتر از این و نه بزرگتر از این مگر این که همه اینها در لوح محفوظ و کتاب آشکار علم خدا ثبت و ضبط است» (وَ ما یَعْزُبُ عَنْ رَبِّکَ مِنْ مِثْقالِ ذَرَّهٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ وَ لا أَصْغَرَ مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْبَرَ إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ).

در آیه فوق درس بزرگی برای همه مسلمانان بیان شده است درسی که می تواند آنها را در مسیر حق به راه اندازد و از کجرویها و انحرافات باز دارد. و آن این که: به این حقیقت توجه داشته باشیم که هر گامی بر می داریم و هر سخنی که می گوییم و هر اندیشه ای که در سر می پرورانیم، و به هر سو نگاه می کنیم، و در هر حالی هستیم، نه تنها ذات پاک خدا بلکه فرشتگان او نیز مراقب ما هستند و با تمام توجه ما را می نگرند.

بی جهت نیست که امام صادق علیه السّلام می فرماید: «پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله هر زمان این

[شماره صفحه واقعی : 300]

ص: 2939

آیه را تلاوت می کرد شدیدا گریه می نمود».

جایی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با آن همه اخلاص و بندگی و آن همه خدمت به خلق و عبادت خالق از کار خود در برابر علم خدا ترسان باشد، حال ما و دیگران معلوم است.

سوره یونس(10):آیه 62

(آیه 62)- آرامش روح در سایه ایمان! چون در آیات گذشته قسمتهایی از حالات مشرکان و افراد بی ایمان مطرح شده بود. از این به بعد شرح حال مؤمنان مخلص و مجاهد و پرهیزکار که درست در نقطه مقابل هستند بیان گردیده، آیه می گوید: «آگاه باشید که اولیای خدا نه ترسی بر آنان است و نه غمی دارند» (أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ).

منظور غمهای مادی و ترسهای دنیوی است، و گر نه دوستان خدا وجودشان از خوف او مالامال است، ترس از عدم انجام وظایف و مسؤولیتها، و اندوه بر آنچه از موفقیتها از آنان فوت شده، که این ترس و اندوه جنبه معنوی دارد و مایه تکامل وجود انسان و ترقی اوست به عکس ترس و اندوه های مادی که مایه انحطاط و تنزّل است.

اولیاء خدا کسانی هستند، که میان آنان و خدا حائل و فاصله ای نیست، حجابها از قلبشان کنار رفته، و در پرتو نور معرفت و ایمان و عمل پاک، خدا را با چشم دل چنان می بینند که هیچ گونه شک و تردیدی به دلهایشان راه نمی یابد، و به خاطر همین آشنایی با خدا ماسوای خدا در نظرشان کوچک و کم ارزش و ناپایدار و بی مقدار است.

سوره یونس(10):آیه 63

(آیه 63)- این آیه «اولیاء خدا» را معرفی کرده، می گوید: «آنها کسانی هستند که ایمان آورده اند و بطور مداوم تقوا و پرهیزکاری را پیشه خود ساخته اند» (الَّذِینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ).

سوره یونس(10):آیه 64

(آیه 64)- در این آیه روی مسأله عدم وجود ترس و غم و وحشت در اولیای حق با این عبارت تأکید می کند که: «برای آنان در زندگی دنیا و در آخرت بشارت است»َهُمُ الْبُشْری فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَهِ)

.

[شماره صفحه واقعی : 301]

ص: 2940

باز برای تأکید اضافه می کند: «سخنان پروردگار و وعده های الهی تغییر و تبدیل ندارد» و خداوند به این وعده خود نسبت به دوستانش وفا می کند تَبْدِیلَ لِکَلِماتِ اللَّهِ)

.«و این پیروزی و سعادت بزرگی است» برای هر کس که نصیبش شودلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ)

سوره یونس(10):آیه 65

(آیه 65)- و در این آیه روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله که سر سلسله اولیاء و دوستان خداست کرده و به صورت دلداری و تسلی خاطر به او می گوید: «سخنان ناموزون مخالفان و مشرکان غافل و بی خبر تو را غمگین نکند» (وَ لا یَحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ).

«چرا که تمام عزت و قدرت از آن خداست» و در برابر اراده حق از دشمنان کاری ساخته نیست (إِنَّ الْعِزَّهَ لِلَّهِ جَمِیعاً).

او از تمام نقشه های آنها باخبر است «زیرا او شنوا و داناست» (هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ).

سوره یونس(10):آیه 66

(آیه 66)- قسمتی از آیات عظمت خداوند: این آیه بار دیگر به مسأله توحید و شرک که یکی از مهمترین مباحث اسلام و مباحث این سوره است بازگشته، مشرکان را به محاکمه می کشد و ناتوانی آنها را به ثبوت می رساند.

نخست می گوید: «آگاه باشید تمام کسانی که در آسمانها و زمین هستند از آن خدا می باشند» (أَلا إِنَّ لِلَّهِ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ).

جایی که اشخاص ملک او باشند، اشیایی که در این جهان می باشند به طریق اولی از آن او هستند، بنابراین او مالک تمام عالم هستی است.

سپس اضافه می کند: «و آنها که غیر خدا را همتای او می خوانند از دلیل و منطقی پیروی نمی کنند» و هیچ سند و شاهدی بر گفتار خود ندارند (وَ ما یَتَّبِعُ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ شُرَکاءَ).

«آنها تنها از پندار (ها و گمانهای) بی اساس پیروی می کنند» (إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ).

«بلکه آنها فقط با مقیاس حدس و تخمین سخن می گویند، و دروغ

[شماره صفحه واقعی : 302]

ص: 2941

می گویند»! (وَ إِنْ هُمْ إِلَّا یَخْرُصُونَ).

اصولا راستی و صدق براساس قطع و یقین استوار است و دروغ براساس تخمینها و پندارها و شایعه ها!

سوره یونس(10):آیه 67

(آیه 67)- سپس برای تکمیل این بحث و نشان دادن راه خداشناسی، و دوری از شرک و بت پرستی، به گوشه ای از مواهب الهی که نشانه عظمت و قدرت و حکمت «اللّه» است اشاره کرده، می گوید: «او کسی است که شب را برای شما مایه آرامش قرار داد و روز را روشنی بخش» (هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ وَ النَّهارَ مُبْصِراً).

آری! «در این نظام حساب شده آیات و نشانه هایی (از توانایی آفریدگار است، اما) برای آنها که گوش شنوا دارند و حقایق را می شنوند» (إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ). آنها که می شنوند و درک می کنند، و آنها که پس از درک حقیقت، آن را به کار می بندند.

سوره یونس(10):آیه 68

(آیه 68)- این آیه نیز همچنان بحث با مشرکان را ادامه داده یکی از دروغها و تهمتهای آنها را نسبت به ساحت مقدس خداوند بازگو می کند، نخست می گوید: «آنها گفتند: خداوند برای خود فرزندی اختیار کرده است»! (قالُوا اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَداً).

این سخن را در درجه اول مسیحیان در مورد حضرت «مسیح» سپس بت پرستان عصر جاهلی در مورد «فرشتگان» که آنها را دختران خدا می پنداشتند، و یهود در مورد «عزیر» می گفتند.

قرآن از دو راه به آنها پاسخ می گوید نخست این که: «خداوند از هر عیب و نقص منزه است، و از همه چیز بی نیاز است» (سُبْحانَهُ هُوَ الْغَنِیُّ).

اشاره به این که نیاز به فرزند یا به خاطر احتیاج جسمانی به نیرو، و کمک اوست، و یا به خاطر نیاز روحی و عاطفی، از آنجا که خداوند از هر عیب و نقصی و از هر کمبود و ضعفی منزه است و ذات پاکش یک پارچه غنا و بی نیازی است ممکن نیست برای خود فرزندی انتخاب کند.

[شماره صفحه واقعی : 303]

ص: 2942

«او مالک همه موجوداتی است که در آسمانها و زمین است» (لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ).

دومین پاسخی را که قرآن به آنها می گوید این است که: هر کس ادّعایی دارد باید دلیل بر مدّعای خود اقامه کند آیا شما بر این سخن دلیلی دارید؟ نه «هیچ دلیلی نزد شما برای این مدّعا وجود ندارد» (إِنْ عِنْدَکُمْ مِنْ سُلْطانٍ بِهذا).

با این حال «آیا به خدا نسبتی می دهید که (حد اقل) از آن آگاهی ندارید» (أَ تَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ).

سوره یونس(10):آیه 69

(آیه 69)- در این آیه سر انجام شوم افترا و تهمت بر خدا را بازگو می کند روی سخن را متوجه پیامبرش کرده و می گوید: «به آنها بگو: کسانی که بر خدا افترا می بندند و دروغ می گویند هرگز روی رستگاری را نخواهند دید» (قُلْ إِنَّ الَّذِینَ یَفْتَرُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ لا یُفْلِحُونَ).

سوره یونس(10):آیه 70

(آیه 70)- فرضا که آنها بتوانند با دروغها و افتراهای خود چند صباحی به مال و منال دنیا برسند «این تنها یک متاع زود گذر این جهان است، سپس بازگشتشان به سوی ماست و ما عذاب شدید را در مقابل کفرشان به آنها می چشانیم» (مَتاعٌ فِی الدُّنْیا ثُمَّ إِلَیْنا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ نُذِیقُهُمُ الْعَذابَ الشَّدِیدَ بِما کانُوا یَکْفُرُونَ).

سوره یونس(10):آیه 71

(آیه 71)- گوشه ای از مبارزات نوح: در این آیه خداوند به پیامبرش دستور می دهد گفتاری را که با مشرکان داشت با شرح تاریخ عبرت انگیز پیشینیان تکمیل کند.

نخست سرگذشت «نوح» را عنوان کرده، می گوید: «سرگذشت نوح را بر آنها تلاوت کن، هنگامی که به قومش گفت: ای قوم من! اگر توقفم در میان شما و یادآوری کردن آیات الهی برایتان سخت و غیر قابل تحمل است» هر کار از دستتان ساخته است انجام دهید و کوتاهی نکنید (وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ نُوحٍ إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ یا قَوْمِ إِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکُمْ مَقامِی وَ تَذْکِیرِی بِآیاتِ اللَّهِ).

«چرا که من بر خدا تکیه کرده ام» و به همین دلیل از غیر او نمی ترسم و نمی هراسم! (فَعَلَی اللَّهِ تَوَکَّلْتُ).

[شماره صفحه واقعی : 304]

ص: 2943

سپس تأکید می کند: «اکنون که چنین است فکر خود را جمع کنید و از بتهای خود نیز دعوت به عمل آورید» تا در تصمیم گیری به شما کمک کنند (فَأَجْمِعُوا أَمْرَکُمْ وَ شُرَکاءَکُمْ).

«آن چنان که هیچ چیز بر شما مکتوم نماند و غم و اندوهی از این نظر بر خاطر شما نباشد»، بلکه با نهایت روشنی تصمیم خود را در باره من بگیرید (ثُمَّ لا یَکُنْ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّهً).

سپس می گوید: اگر می توانید «برخیزید، و به زندگی من پایان دهید، و لحظه ای مرا مهلت ندهید» (ثُمَّ اقْضُوا إِلَیَّ وَ لا تُنْظِرُونِ).

این یک درس است برای همه رهبران اسلامی که در برابر انبوه دشمنان هرگز نهراسند، بلکه با اتکاء و توکل بر پروردگار با قاطعیت هر چه بیشتر آنها را به میدان فرا خوانند، و قدرتشان را تحقیر کنند که این عامل مهمی برای تقویت روحی پیروان و شکست روحیه دشمنان خواهد بود.

سوره یونس(10):آیه 72

(آیه 72)- در این آیه بیان دیگری از نوح برای اثبات حقانیت خویش نقل شده، آنجا که می گوید: «اگر شما از دعوت من سرپیچی کنید (من زیانی نمی برم چرا که) من از شما اجر و پاداشی نخواستم» (فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ).

«چرا که اجر و پاداش من تنها بر خداست» (إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلَی اللَّهِ).

برای او کار می کنم و تنها از او پاداش می خواهم «و من مأمورم که از مسلمین (تسلیم شدگان در برابر فرمان خدا) باشم» (وَ أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ).

سوره یونس(10):آیه 73

(آیه 73)- در این آیه سر انجام کار دشمنان نوح و صدق پیشگوئیش را به این صورت بیان می کند: «آنها نوح را تکذیب کردند ولی ما، او و تمام کسانی را که با او در کشتی بودند نجات دادیم» (فَکَذَّبُوهُ فَنَجَّیْناهُ وَ مَنْ مَعَهُ فِی الْفُلْکِ).

نه فقط آنها را نجات دادیم بلکه: «آنها را جانشین قوم ستمگر ساختیم» (وَ جَعَلْناهُمْ خَلائِفَ).

«و کسانی را که آیات ما را انکار کرده بودند غرق نمودیم» (وَ أَغْرَقْنَا الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا).

[شماره صفحه واقعی : 305]

ص: 2944

و در پایان روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کرده، می گوید «اکنون بنگر عاقبت آن گروهی که انذار شدند (ولی تهدیدهای الهی را به چیزی نگرفتند) به کجا کشید» (فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الْمُنْذَرِینَ).

سوره یونس(10):آیه 74

(آیه 74)- رسولان بعد از نوح: پس از پایان بحث اجمالی پیرامون سرگذشت نوح، اشاره به پیامبران دیگری که بعد از نوح و قبل از موسی (مانند ابراهیم و هود و صالح و لوط و یوسف) برای هدایت مردم آمدند کرده، می گوید:

«سپس بعد از نوح رسولانی به سوی قوم و جمعیتشان فرستادیم» (ثُمَّ بَعَثْنا مِنْ بَعْدِهِ رُسُلًا إِلی قَوْمِهِمْ).

«آنها با دلائل روشن و آشکار به سوی قومشان آمدند» و مانند نوح با سلاح منطق و اعجاز و برنامه های سازنده مجهز بودند (فَجاؤُهُمْ بِالْبَیِّناتِ).

«ولی آنها که (راه عناد و لجاج را می پوییدند و) در گذشته به تکذیب پیامبران پیشین برخاسته بودند (این پیامبران را نیز تکذیب کردند و به آنها) ایمان نیاوردند» (فَما کانُوا لِیُؤْمِنُوا بِما کَذَّبُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ).

این به خاطر آن بود که بر اثر عصیان و گناه و دشمنی با حق پرده بر دلهای آنها افتاده بود «آری! این چنین بر دلهای متجاوزان مهر می زنیم» (کَذلِکَ نَطْبَعُ عَلی قُلُوبِ الْمُعْتَدِینَ).

سوره یونس(10):آیه 75

(آیه 75)- بخشی از مبارزات موسی و هارون: از اینجا به بحث پیرامون موسی و هارون و مبارزات پیگیرشان با فرعون و فرعونیان می پردازد.

آیه می گوید: «سپس بعد از رسولان پیشین، موسی و هارون را به سوی فرعون و ملأ او همراه با آیات و معجزات فرستادیم» (ثُمَّ بَعَثْنا مِنْ بَعْدِهِمْ مُوسی وَ هارُونَ إِلی فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِ بِآیاتِنا).

اما فرعون و فرعونیان از پذیرش دعوت موسی و هارون سر باز زدند، و از این که در برابر حق سر تسلیم فرود آوردند «تکبر ورزیدند» (فَاسْتَکْبَرُوا).

آنها به خاطر کبر و خود برتربینی و نداشتن روح تواضع، واقعیتهای روشن را در دعوت موسی نادیده گرفتند چرا که: «آنها گروهی مجرم بودند»

[شماره صفحه واقعی : 306]

ص: 2945

(وَ کانُوا قَوْماً مُجْرِمِینَ).

سوره یونس(10):آیه 76

(آیه 76)- در اینجا سخن از مبارزات چند مرحله ای فرعونیان با موسی و برادرش هارون است.

قرآن می گوید: «هنگامی که حق از نزد ما به سوی آنها آمد (با این که آن را از چهره اش شناختند) گفتند: این سحر آشکاری است»! (فَلَمَّا جاءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنا قالُوا إِنَّ هذا لَسِحْرٌ مُبِینٌ).

سوره یونس(10):آیه 77

(آیه 77)- اما «موسی» علیه السلام در مقام دفاع از خویش برآمد، با بیان دو دلیل پرده ها را کنار زده و دروغ و تهمت آنها را آشکار ساخت «موسی گفت: آیا در باره حق، هنگامی که به سوی شما آمد چنین می گویید؟ آیا این سحر است»؟ (قالَ مُوسی أَ تَقُولُونَ لِلْحَقِّ لَمَّا جاءَکُمْ أَ سِحْرٌ هذا).

«در حالی که ساحران هرگز رستگار (و پیروز) نمی شوند» (وَ لا یُفْلِحُ السَّاحِرُونَ).

سوره یونس(10):آیه 78

(آیه 78)- سپس سیل تهمت خود را به سوی موسی ادامه دادند، و صریحا به او «گفتند: آیا تو می خواهی ما را از راه و رسم پدران و نیاکانمان منصرف سازی»؟

(قالُوا أَ جِئْتَنا لِتَلْفِتَنا عَمَّا وَجَدْنا عَلَیْهِ آباءَنا).

در واقع بت «سنتهای نیاکان» و عظمت خیالی و افسانه ای آنها را پیش کشیدند تا افکار عامه را نسبت به موسی و هارون بدبین کنند که آنها می خواهند با مقدسات جامعه و کشور شما بازی کنند.

سپس ادامه دادند دعوت شما به دین و آیین خدا دروغی بیش نیست، اینها همه دام است، و نقشه های خائنانه برای این که در این سرزمین حکومت کنید «و ریاست در روی زمین از آن شما دو تن باشد» (وَ تَکُونَ لَکُمَا الْکِبْرِیاءُ فِی الْأَرْضِ).

در حقیقت آنها چون خودشان هر تلاش و کوششی برای حکومت ظالمانه بر مردم بود، دیگران را نیز چنین می پنداشتند و تلاشهای مصلحان و پیامبران را هم، این گونه تفسیر می کردند.

[شماره صفحه واقعی : 307]

ص: 2946

اما بدانید «ما به شما دو نفر هرگز ایمان نمی آوریم» زیرا دست شما را خوانده ایم و از نقشه های تخریبیتان آگاهیم (وَ ما نَحْنُ لَکُما بِمُؤْمِنِینَ).

و این نخستین مرحله مبارزه آنها با موسی بود.

سوره یونس(10):آیه 79

(آیه 79)- مرحله دوم مبارزه موسی: هنگامی که فرعون قسمتی از معجزات موسی مانند ید بیضاء و حمله مار عظیم را ملاحظه کرد و دید ادعای موسی بدون دلیل نیست و این دلیل کم و بیش در جمع اطرافیان او و یا دیگران اثر خواهد گذاشت، به فکر پاسخ گویی عملی افتاد، چنانکه قرآن می گوید: «فرعون صدا زد: تمام ساحران آگاه و دانشمند را نزد من آورید»، تا به وسیله آنها زحمت موسی را از خود دفع کنم (وَ قالَ فِرْعَوْنُ ائْتُونِی بِکُلِّ ساحِرٍ عَلِیمٍ).

سوره یونس(10):آیه 80

(آیه 80)- سپس «هنگامی که ساحران (در روزی که برای این مبارزه تاریخی تعیین شده بود و دعوت عمومی نیز از مردم به عمل آمده بود) گرد آمدند، موسی رو به آنها کرد و گفت: نخست شما آنچه می توانید بیفکنید، بیفکنید» (فَلَمَّا جاءَ السَّحَرَهُ قالَ لَهُمْ مُوسی أَلْقُوا ما أَنْتُمْ مُلْقُونَ).

سوره یونس(10):آیه 81

(آیه 81)- آنها آنچه را در توان داشتند بسیج کردند «و هنگامی که وسائلی را که با خود آورده بودند به وسط میدان افکندند، موسی گفت: آنچه شما آوردید سحر است که خداوند به زودی آن را ابطال می کند» (فَلَمَّا أَلْقَوْا قالَ مُوسی ما جِئْتُمْ بِهِ السِّحْرُ إِنَّ اللَّهَ سَیُبْطِلُهُ).

شما افرادی فاسد و مفسدید چرا که در خدمت یک دستگاه جبار و ظالم و طاغی هستید و علم و دانش خود را برای تقویت پایه های این حکومت خودکامه، فروخته اید، و این خود بهترین دلیل بر مفسد بودن شماست، و «خداوند عمل مفسدان را اصلاح نمی کند» (إِنَّ اللَّهَ لا یُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِدِینَ).

سوره یونس(10):آیه 82

(آیه 82)- و در این آیه می فرماید: موسی به آنها گفت در این درگیری و مبارزه مطمئنا پیروزی با ماست، چرا که «خداوند وعده داده است که حق را آشکار سازد (و به وسیله منطق کوبنده و معجزات قاهره پیامبرانش، مفسدان و باطل گرایان را رسوا کند) هر چند مجرمان (همچون فرعون و ملأش) کراهت

[شماره صفحه واقعی : 308]

ص: 2947

داشته باشند» (وَ یُحِقُّ اللَّهُ الْحَقَّ بِکَلِماتِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ).

سوره یونس(10):آیه 83

(آیه 83)- سومین مرحله مبارزه موسی با طاغوت مصر: در آغاز وضع نخستین گروه ایمان آورندگان به موسی را بیان می کند و می گوید: «بعد از این (ماجرا) هیچ گروهی به موسی ایمان نیاوردند مگر گروهی از فرزندان قوم او» (فَما آمَنَ لِمُوسی إِلَّا ذُرِّیَّهٌ مِنْ قَوْمِهِ).

این گروه کوچک و اندک که به مقتضای ظاهر کلمه «ذُرِّیَّهٌ» بیشتر از جوانان و نوجوانان تشکیل می شدند، تحت فشار شدیدی از ناحیه فرعون و اطرافیانش قرار داشتند، و هر زمان «از این بیم داشتند که دستگاه فرعونی (با فشارهای شدیدی که روی مؤمنان وارد می کرد) آنان را وادار به ترک آیین و مذهب موسی کند» (عَلی خَوْفٍ مِنْ فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِمْ أَنْ یَفْتِنَهُمْ).

چرا که «فرعون مردی بود که در آن سرزمین برتری جویی داشت» (وَ إِنَّ فِرْعَوْنَ لَعالٍ فِی الْأَرْضِ).

«و اسرافکار و تجاوزکار بود» و هیچ حد و مرزی را به رسمیت نمی شناخت (وَ إِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِینَ).

سوره یونس(10):آیه 84

(آیه 84)- به هر حال موسی برای آرامش فکر و روح آنها با لحنی محبت آمیز به آنان گفت: «ای قوم من! اگر شما به خدا ایمان آورده اید، و در گفتار خود و ایمان و اسلام خود صادقید، باید بر او توکل و تکیه کنید» و از امواج و طوفان بلا نهراسید، چرا که ایمان از توکل جدا نیست (وَ قالَ مُوسی یا قَوْمِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ فَعَلَیْهِ تَوَکَّلُوا إِنْ کُنْتُمْ مُسْلِمِینَ).

حقیقت «توکل» واگذاری کار به دیگری و انتخاب او به وکالت است.

مفهوم توکل این نیست که انسان دست از تلاش و کوشش بردارد. بلکه مفهوم آن این است که هرگاه نهایت تلاش و کوشش خود را به کار زد و نتوانست مشکل را حل کند، وحشتی به خود راه ندهد، و با اتکاء به لطف پروردگار و استمداد از ذات پاک و قدرت بی پایان او، ایستادگی به خرج دهد، و به جهاد پی گیر خود همچنان ادامه دهد.

[شماره صفحه واقعی : 309]

ص: 2948

سوره یونس(10):آیه 85

(آیه 85)- این مؤمنان راستین دعوت موسی را به توکل اجابت کردند، «و گفتند: ما تنها بر خدا توکل داریم» (فَقالُوا عَلَی اللَّهِ تَوَکَّلْنا).

سپس از ساحت مقدس خدا تقاضا کردند که از شرّ دشمنان و وسوسه ها و فشارهای آنان در امان باشند، و عرضه داشتند: «پروردگارا ما را وسیله فتنه و تحت تأثیر و نفوذ ظالمان و ستمگران قرار مده» (رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَهً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ).

سوره یونس(10):آیه 86

(آیه 86)- «پروردگارا! ما را به رحمت خود از قوم بی ایمان رهایی بخش» (وَ نَجِّنا بِرَحْمَتِکَ مِنَ الْقَوْمِ الْکافِرِینَ).

سوره یونس(10):آیه 87

(آیه 87)- مرحله چهارم، دوران سازندگی برای انقلاب: در اینجا مرحله دیگری از قیام و انقلاب موسی و هارون و بنی اسرائیل بر ضد فراعنه تشریح شده است.

نخست این که خداوند می فرماید: «ما به موسی و برادرش وحی فرستادیم که برای قوم خود خانه هایی در سرزمین مصر انتخاب کنید» (وَ أَوْحَیْنا إِلی مُوسی وَ أَخِیهِ أَنْ تَبَوَّءا لِقَوْمِکُما بِمِصْرَ بُیُوتاً).

و مخصوصا «این خانه ها را نزدیک به یکدیگر و مقابل هم بسازید» (وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَهً).

سپس به خودسازی معنوی و روحانی بپردازید «و نماز را بر پا دارید» (وَ أَقِیمُوا الصَّلاهَ). و از این طریق روان خود را پاک و قوی نمایید.

و برای این که آثار ترس و وحشت از دل آنها بیرون رود، و قدرت روحی و انقلابی را بازیابند «به مؤمنان بشارت بده» بشارت به پیروزی و لطف و رحمت خدا (وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ).

سوره یونس(10):آیه 88

(آیه 88)- سپس به یکی از علل طغیان فرعون و فرعونیان اشاره کرده، چنین می گوید: «موسی گفت: پروردگارا! تو فرعون و اطرافیانش را زینت و اموال در زندگی دنیا بخشیده ای» (وَ قالَ مُوسی رَبَّنا إِنَّکَ آتَیْتَ فِرْعَوْنَ وَ مَلَأَهُ زِینَهً وَ أَمْوالًا فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا).

[شماره صفحه واقعی : 310]

ص: 2949

«پروردگارا! سر انجام این ثروت و تجملات و عاقبت کارشان این شده که آنها بندگانت را از راه تو منحرف و گمراه می سازند» (رَبَّنا لِیُضِلُّوا عَنْ سَبِیلِکَ).

سپس موسی علیه السلام از پیشگاه خدا تقاضا می کند و می گوید: «پروردگارا! اموال آنها را محو و بی اثر ساز» تا نتوانند از آن بهره گیرند (رَبَّنَا اطْمِسْ عَلی أَمْوالِهِمْ).

بعد اضافه کرد: پروردگارا! «علاوه بر این، قدرت تفکر و اندیشه را نیز از آنان بگیر» (وَ اشْدُدْ عَلی قُلُوبِهِمْ).

چه این که با از دست دادن این دو سرمایه، آماده زوال و نیستی خواهند شد و راه ما به سوی انقلاب و وارد کردن ضربه نهایی بر آنان باز می گردد.

خداوندا! اگر من از تو در باره فرعونیان چنین می خواهم نه به خاطر روح انتقامجویی و کینه توزی است، بلکه به خاطر این است که آنها دیگر هیچ گونه آمادگی برای ایمان ندارند «و تا عذاب الیم تو فرا نرسد ایمان نمی آورند» (فَلا یُؤْمِنُوا حَتَّی یَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِیمَ).

سوره یونس(10):آیه 89

(آیه 89)- خداوند به موسی و برادرش «فرمود: (اکنون که شما آماده تربیت و سازندگی جمعیت بنی اسرائیل شده اید) دعای شما (نسبت به دشمنانتان) اجابت شد» (قالَ قَدْ أُجِیبَتْ دَعْوَتُکُما).

پس محکم در راه خود بایستید و «استقامت به خرج دهید» و از انبوه مشکلات نهراسید و در کار خود قاطع باشید (فَاسْتَقِیما).

و هرگز در برابر پیشنهادهای افراد نادان و بی خبر تسلیم نشوید «و از راه و رسم کسانی که نمی دانند، تبعیّت نکنید» بلکه کاملا آگاهانه برنامه های انقلابی خود را ادامه دهید (وَ لا تَتَّبِعانِّ سَبِیلَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ).

سوره یونس(10):آیه 90

(آیه 90)- آخرین فصل مبارزه با ستمگران: در اینجا آخرین مرحله مبارزه بنی اسرائیل با فرعونیان و سرنوشت آنها، در عباراتی کوتاه اما دقیق و روشن، ترسیم شده است.

نخست می گوید: «ما بنی اسرائیل را (به هنگام مقابله با فرعونیان در حالی که تحت فشار و تعقیب آنها قرار گرفته بودند) از دریا (شط عظیم نیل که به خاطر

[شماره صفحه واقعی : 311]

ص: 2950

عظمتش کلمه بحر بر آن اطلاق شده) عبور دادیم» (وَ جاوَزْنا بِبَنِی إِسْرائِیلَ الْبَحْرَ).

«فرعون و لشکرش برای کوبیدن بنی اسرائیل و ظلم و ستم و تجاوز بر آنان به تعقیب آنها پرداختند» اما به زودی همگی در میان طوفان امواج نیل غرق شدند (فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَ جُنُودُهُ بَغْیاً وَ عَدْواً).

این جریان ادامه یافت «تا این که غرقاب دامن فرعون را فرو گرفت و او همچون پر کاهی بر روی امواج عظیم نیل می غلتید، در این هنگام پرده های غرور و بی خبری از مقابل چشمان او کنار رفت، و نور توحید فطری درخشیدن گرفت) فریاد زد: من ایمان آوردم که معبودی جز آن کس که بنی اسرائیل به او ایمان آورده اند، وجود ندارد» (حَتَّی إِذا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ قالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِیلَ).

نه تنها با قلب خود ایمان آوردم بلکه عملا هم «در برابر چنین پروردگار توانایی تسلیمم» (وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ).

در واقع هنگامی که پیشگوییهای موسی یکی پس از دیگری به وقوع پیوست و فرعون بیش از پیش از صدق گفتار این پیامبر بزرگ آگاه شد، و قدرت نمایی او را مشاهده کرد، ناچار اظهار ایمان نمود، به امید این که همان گونه که «خدای بنی اسرائیل» آنها را از این امواج کوه پیکر رهایی بخشید، او را نیز رهایی بخشد.

ولی بدیهی است چنین ایمانی که به هنگام نزول بلا و گرفتار شدن در چنگال مرگ اظهار می شود، در واقع یک نوع ایمان اضطراری است، که هر جانی و مجرم و گنهکاری از آن دم می زند، بی آنکه ارزشی داشته باشد.

سوره یونس(10):آیه 91

(آیه 91)- به همین جهت خداوند او را مخاطب ساخت و فرمود: «اکنون ایمان می آوری در حالی که قبل از این طغیان و گردنکشی و عصیان نمودی، و در صف مفسدان فی الارض و تبهکاران قرار داشتی» (آلْآنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ).

سوره یونس(10):آیه 92

(آیه 92)- ولی، امروز بدن تو را از امواج رهایی می بخشیم تا درس عبرتی برای آیندگان باشی» برای زمامداران مستکبر و برای همه ظالمان و مفسدان، و نیز

[شماره صفحه واقعی : 312]

ص: 2951

برای گروههای مستضعف (فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ آیَهً).

و در پایان آیه می فرماید: اما با این همه آیات و نشانه های قدرت خدا و با این همه درسهای عبرت که تاریخ بشر را پر کرده است، «بسیاری از مردم از آیات و نشانه های ما غافلند» (وَ إِنَّ کَثِیراً مِنَ النَّاسِ عَنْ آیاتِنا لَغافِلُونَ).

سوره یونس(10):آیه 93

(آیه 93)- و در این آیه، پیروزی نهایی بنی اسرائیل و بازگشت به سرزمینهای مقدسه را پس از رهایی از چنگال فرعونیان چنین بیان می کند:

«ما بنی اسرائیل را در مکان صدق و راستی منزل دادیم» (وَ لَقَدْ بَوَّأْنا بَنِی إِسْرائِیلَ مُبَوَّأَ صِدْقٍ).

تعبیر به «مُبَوَّأَ صِدْقٍ» (منزلگاه راستین) می تواند اشاره به سرزمین مصر و یا اراضی شام و فلسطین باشد.

سپس قرآن اضافه می کند: «ما آنها را از روزیهای پاکیزه، بهره مند ساختیم» (وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ).

اما آنها قدر این نعمت را ندانستند و به اختلاف و نزاع با یکدیگر برخاستند «و اختلاف نکردند، مگر بعد از آن که علم و آگاهی به سراغشان آمد» (فَمَا اخْتَلَفُوا حَتَّی جاءَهُمُ الْعِلْمُ).

ولی «پروردگار تو سر انجام در روز قیامت در میان آنها در آنچه اختلاف داشتند داوری می کند» و اگر امروز مجازات اختلاف را نچشند، فردا خواهند چشید! (إِنَّ رَبَّکَ یَقْضِی بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ فِیما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ).

سوره یونس(10):آیه 94

(آیه 94)- تردید به خود راه مده! چون در آیات گذشته قسمتهایی از سرگذشتهای انبیاء و اقوام پیشین ذکر شده بود، و ممکن بود بعضی از مشرکان و منکران دعوت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در صحت آن تردید کنند، قرآن از آنها می خواهد که برای فهم صدق این گفته ها به اهل کتاب مراجعه کنند، و چگونگی را از آنها بخواهند، چرا که در کتب آنها بسیاری از این مسائل آمده است.

ولی به جای این که روی سخن را به مخالفان کند، پیامبر را مخاطب ساخته چنین می گوید: «اگر از آنچه بر تو نازل کردیم در شک و تردید هستی از کسانی که

[شماره صفحه واقعی : 313]

ص: 2952

کتب آسمانی را قبل از تو می خوانند بپرس» (فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ). تا از این طریق ثابت شود که «آنچه بر تو نازل شده حق است و از طرف پروردگار» (لَقَدْ جاءَکَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ).

«بنابراین هیچ گونه شک و تردید هرگز به خود راه مده» (فَلا تَکُونَنَّ مِنَ المُمْتَرِینَ).

سوره یونس(10):آیه 95

(آیه 95)- در این آیه اضافه می کند: اکنون که آیات پروردگار و حقانیت این دعوت بر تو آشکار شده است «در صف کسانی که آیات الهی را تکذیب کرده اند مباش که از زیانکاران خواهی شد» (وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ فَتَکُونَ مِنَ الْخاسِرِینَ).

در واقع، در آیه قبل می گوید اگر تردید داری، از آنها که آگاهی دارند بپرس، و در این آیه می گوید اکنون که عوامل تردید برطرف شد باید در برابر این آیات تسلیم باشی، و گر نه مخالفت با حق، نتیجه ای جز خسران و زیان در بر نخواهد داشت.

سوره یونس(10):آیه 96

(آیه 96)- سپس به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله اعلام می کند که در میان مخالفان تو گروهی متعصب و لجوج هستند که انتظار ایمان آنها بیهوده است، آنها از نظر فکری چنان مسخ شده اند، و آنقدر در راه باطل گام برداشته اند که وجدان بیدار انسانی را بکلی از دست داده و به موجودی نفوذناپذیر تبدیل شده اند، منتها قرآن این موضوع را با این تعبیر بیان می کند: «کسانی که فرمان پروردگارت بر آنها ثابت و مسجل شده، ایمان نخواهند آورد» (إِنَّ الَّذِینَ حَقَّتْ عَلَیْهِمْ کَلِمَتُ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ).

سوره یونس(10):آیه 97

(آیه 97)- «و حتی اگر تمام آیات و نشانه های پروردگار به سراغ آنها بیاید (ایمان نخواهند آورد) تا زمانی که عذاب الیم الهی را با چشم خود ببینند» که آن زمان ایمان برایشان اثری ندارد (وَ لَوْ جاءَتْهُمْ کُلُّ آیَهٍ حَتَّی یَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِیمَ).

سوره یونس(10):آیه 98

(آیه 98)- تنها یک گروه به موقع ایمان آوردند! در آیات گذشته در باره فرعون و فرعونیان خصوصا و دیگر اقوام پیشین عموما این نکته ذکر شده بود که آنها از ایمان به خدا در حال اختیار و سلامت سر باز زدند، ولی به هنگام قرار گرفتن

[شماره صفحه واقعی : 314]

ص: 2953

در آستانه مرگ و کیفر الهی، اظهار ایمان کردند، که برای آنها سودمند نیفتاد.

در این آیه این مسأله را به عنوان یک قانون کلی بیان می دارد و می گوید: «چرا اقوام گذشته به موقع ایمان نیاوردند تا ایمانشان سودمند باشد» (فَلَوْ لا کانَتْ قَرْیَهٌ آمَنَتْ فَنَفَعَها إِیمانُها).

سپس قوم یونس علیه السلام را استثنا کرده، می گوید: «مگر قوم یونس که چون ایمان آوردند، مجازات رسوا کننده را در زندگی این دنیا از آنها برطرف ساختیم» (إِلَّا قَوْمَ یُونُسَ لَمَّا آمَنُوا کَشَفْنا عَنْهُمْ عَذابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا). «و آنها را تا وقت معلومی (تا پایان عمرشان) بهره مند کردیم» (وَ مَتَّعْناهُمْ إِلی حِینٍ).

ماجرای ایمان آوردن قوم یونس: هنگامی که یونس از ایمان آوردن قوم خود که در سرزمین «نینوا» (در عراق) زندگی می کردند مأیوس شد، به پیشنهاد عابدی که در میان آنها می زیست نفرین کرد در حالی که عالم دانشمندی نیز در میان آن گروه بود که به یونس پیشنهاد می کرد باز هم در باره آنان دعا کند و باز هم به ارشاد بیشتر بپردازد و مأیوس نگردد.

ولی یونس پس از این ماجرا از میان قوم خود بیرون رفت، آنها موقع را غنیمت شمرده و به رهبری عالم از شهر بیرون ریختند، در حالی که دست به دعا و تضرّع برداشته و اظهار ایمان و توبه کردند.

این توبه و ایمان و بازگشت به سوی پروردگار که به موقع انجام یافته بود و با آگاهی و اخلاص توأم بود کار خود را کرد، نشانه های عذاب برطرف شد و آرامش به سوی آنها بازگشت، و هنگامی که یونس پس از ماجرای طولانیش به میان قوم خود بازگشت، او را از جان و دل پذیرا گشتند.

داستان فوق نشان می دهد که نقش یک رهبر آگاه و دلسوز در میان یک قوم و ملت، تا چه اندازه مؤثر و حیاتبخش است، در صورتی که عابدی که آگاهی کافی ندارد بیشتر روی خشنونت تکیه می کند، و منطق اسلام در مقایسه میان عبادت ناآگاهانه، و علم توأم با احساس مسؤولیت نیز از این روایت مفهوم می شود.

[شماره صفحه واقعی : 315]

ص: 2954

سوره یونس(10):آیه 99

(آیه 99)- ایمان اجباری بیهوده است! در آیات گذشته خواندیم که ایمان اضطراری به هیچ دردی نمی خورد، به همین جهت در این آیه می گوید: «اگر (ایمان اضطراری و اجباری به درد می خورد) و پروردگار تو اراده می کرد همه مردم روی زمین ایمان می آوردند» (وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لَآمَنَ مَنْ فِی الْأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعاً).

بنابراین از عدم ایمان گروهی از آنان دلگیر و ناراحت مباش، این لازمه اصل آزادی اراده و اختیار است که گروهی مؤمن و گروهی بی ایمان خواهند بود، «با این حال آیا تو می خواهی مردم را اکراه کنی که ایمان بیاورند» (أَ فَأَنْتَ تُکْرِهُ النَّاسَ حَتَّی یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ).

این آیه بار دیگر تهمت ناروایی را که دشمنان اسلام کرارا گفته و می گویند با صراحت نفی می کند، آنجا که می گویند: اسلام آیین شمشیر است و از طریق زور و اجبار بر مردم جهان تحمیل شده است.

اصولا دین و ایمان چیزی است که از درون جان بر می خیزد، نه از برون و به وسیله شمشیر، و مخصوصا پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را از اکراه و اجبار کردن مردم برای اسلام برحذر می دارد.

سوره یونس(10):آیه 100

(آیه 100)- در عین حال در این آیه این حقیقت را یادآور می شود: درست است که انسانها مختار و آزادند اما «هیچ کس نمی تواند ایمان بیاورد، جز به فرمان خدا» و توفیق و یاری و هدایت او (وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ).

و لذا آنها که در مسیر جهل و عدم تعقل گام بگذارند و حاضر به استفاده از سرمایه فکر و خرد خویش نباشند «خداوند رجس و پلیدی را بر آنها می نهد» آن چنان که موفق به ایمان نخواهند شد (وَ یَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ).

سوره یونس(10):آیه 101

(آیه 101)- تربیت و اندرز: در آیات گذشته سخن از این بود که ایمان باید جنبه اختیاری داشته باشد نه اضطراری و اجباری، به همین مناسبت در این آیه راه تحصیل ایمان اختیاری را نشان می دهد و به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می فرماید: «به آنها بگو:

درست بنگرید و ببینید در آسمان و زمین چه نظام حیرت انگیز و شگرفی است» که هر گوشه ای از آن دلیلی بر عظمت و قدرت و علم و حکمت آفریدگار است (قُلِ

[شماره صفحه واقعی : 316]

ص: 2955

انْظُرُوا ما ذا فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ)

.این جمله به روشنی مسأله جبر و سلب آزادی اراده را نفی می کند و می گوید:

ایمان نتیجه مطالعه جهان آفرینش است یعنی این کار به دست خود شماست.

سپس اضافه می کند ولی با این همه آیات و نشانه های حق باز جای تعجب نیست که گروهی ایمان نیاورند، چرا که آیات و نشانه ها و اخطارها و انذارها تنها به درد کسانی می خورد که آمادگی برای پذیرش حق دارند «اما این آیات و انذارها به حال کسانی که به خاطر لجاجت ایمان نمی آورند مفید نخواهد بود»! (وَ ما تُغْنِی الْآیاتُ وَ النُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ).

سوره یونس(10):آیه 102

(آیه 102)- سپس در این آیه با لحنی تهدید آمیز اما در لباس سؤال و استفهام می گوید: «آیا (این گروه لجوج و بی ایمان) جز این انتظار دارند که سرنوشتی همانند اقوام طغیانگر و گردنکش پیشین که گرفتار مجازات دردناک الهی شدند پیدا کنند» سرنوشتی همچون فراعنه و نمرودها و شدّادها و اعوان و انصارشان! (فَهَلْ یَنْتَظِرُونَ إِلَّا مِثْلَ أَیَّامِ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِهِمْ).

و در پایان آیه به آنها اخطار می کند و می گوید: «ای پیامبر! به آنها بگو: اکنون (که شما در چنین مسیری هستید و حاضر به تجدید نظر نیستید) شما در انتظار بمانید و من نیز با شما انتظار می کشم» (قُلْ فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِینَ).

شما در انتظار درهم شکستن دعوت حق، و ما در انتظار سرنوشت شوم و دردناکی برای شما، همچون سرنوشت اقوام مستکبر پیشین!

سوره یونس(10):آیه 103

(آیه 103)- سپس برای این که چنین توهمی پیش نیاید که خدا به هنگام مجازات تر و خشک را با هم می سوزاند، اضافه می کند: «سپس (هنگام آماده شدن مقدمات مجازات اقوام گذشته) فرستادگان خود و کسانی را که به آنها ایمان می آوردند نجات و رهایی بخشیدیم» (ثُمَّ نُنَجِّی رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا).

و در پایان می گوید: این اختصاص به اقوام گذشته و رسولان و مؤمنان پیشین نداشته است «و همین گونه، بر ما حق است که مؤمنان به تو را نیز رهایی بخشیم» (کَذلِکَ حَقًّا عَلَیْنا نُنْجِ الْمُؤْمِنِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 317]

ص: 2956

سوره یونس(10):آیه 104

(آیه 104)- قاطعیت در برابر مشرکان! این آیه و چند آیه بعد که همگی در رابطه با مسأله توحید و مبارزه با شرک و دعوت به سوی حق سخن می گوید، آخرین آیات این سوره است، و در واقع فهرست یا خلاصه ای است از بحثهای توحیدی این سوره، و تأکیدی است بر مبارزه با بت پرستی که در این سوره کرارا بیان شده است.

لحن آیات نشان می دهد که مشرکان گاهی گرفتار این توهم بودند، که ممکن است پیامبر در اعتقاد خود پیرامون بتها نرمش و انعطافی به خرج دهد، و به نوعی آنها را بپذیرد.

قرآن با قاطعیت هرچه تمامتر به این توهم بی اساس پایان می دهد، و فکر آنها را برای همیشه راحت می کند که هیچ گونه سازش و نرمشی در برابر بت معنی ندارد، و جز «اللّه» معبودی نیست، تنها «اللّه» نه یک کلمه بیشتر، نه یک کلمه کمتر.

نخست به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد که تمام مردم را مخاطب ساخته «بگو:

ای مردم! اگر شما در اعتقاد من شک و تردیدی دارید (آگاه باشید که) من کسانی را که- غیر از خدا- پرستش می کنید، هرگز نمی پرستم» (قُلْ یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فِی شَکٍّ مِنْ دِینِی فَلا أَعْبُدُ الَّذِینَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ).

تنها به نفی معبودهای آنان قناعت نمی کند بلکه برای تأکید بیشتر، تمام پرستش را برای خدا اثبات کرده، می گوید: «ولی خدایی را می پرستم که شما را می میراند» (وَ لکِنْ أَعْبُدُ اللَّهَ الَّذِی یَتَوَفَّاکُمْ).

و باز برای تأکید افزونتر می گوید: این تنها خواسته من نیست بلکه «این فرمانی است که به من داده شده است که از ایمان آورندگان (به اللّه) بوده باشم» (وَ أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ).

سوره یونس(10):آیه 105

(آیه 105)- پس از آن که اعتقاد خود را در باره نفی شرک و بت پرستی با قاطعیت بیان کرده به بیان دلیل آن می پردازد، دلیلی از فطرت، و دلیلی از عقل و خرد.

بگو: به من دستور داده شده که «روی خود را به آیین مستقیمی بدار که از

[شماره صفحه واقعی : 318]

ص: 2957

هر نظر خالص و پاک است» (وَ أَنْ أَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً).

در اینجا نیز تنها به جنبه اثبات قناعت نکرده بلکه برای تأکید، طرف مقابل آن را نفی کرده، می گوید: «و هرگز و بطور قطع از مشرکان نباش»! (وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ).

سوره یونس(10):آیه 106

(آیه 106)- پس از اشاره به بطلان شرک از طریق فطرت، اشاره به یک دلیل روشن عقلی می کند و می گوید دستور داده شده است که «غیر از خدا اشیایی را که نه سودی به تو می رساند، نه زیانی، پرستش مکن، چرا که اگر چنین کاری کردی، از ستمگران خواهی بود» هم به خویشتن ستم کرده ای و هم به جامعه ای که به آن تعلق داری (وَ لا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَنْفَعُکَ وَ لا یَضُرُّکَ فَإِنْ فَعَلْتَ فَإِنَّکَ إِذاً مِنَ الظَّالِمِینَ).

سوره یونس(10):آیه 107

(آیه 107)- در اینجا نیز تنها به جنبه نفی قناعت نمی کند، و علاوه بر جنبه نفی روی جنبه اثبات نیز تکیه کرده، می گوید: «و اگر ناراحتی و زیانی خدا به تو رساند (خواه برای مجازات باشد و یا به خاطر آزمایش) هیچ کس جز او نمی تواند آن را برطرف سازد» (وَ إِنْ یَمْسَسْکَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلا کاشِفَ لَهُ إِلَّا هُوَ).

همچنین «اگر خداوند اراده کند خیر و نیکی به تو برساند، هیچ کس توانایی ندارد که جلو فضل و رحمت او را بگیرد» (وَ إِنْ یُرِدْکَ بِخَیْرٍ فَلا رَادَّ لِفَضْلِهِ).

«او هر کس از بندگانش را اراده کند (و شایسته بداند) به نیکی می رساند» (یُصِیبُ بِهِ مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ).

چرا که آمرزش و رحمتش همگان را در بر می گیرد «و اوست غفور رحیم» (وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ).

سوره یونس(10):آیه 108

(آیه 108)- آخرین سخن! این آیه و آیه بعد که یکی اندرزی است به عموم مردم، و دیگری به خصوص پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستورهایی را که خداوند در سراسر این سوره بیان داشه است، تکمیل می کند، و با آن سوره یونس پایان می یابد.

نخست به عنوان یک دستور عمومی می فرماید: «بگو: ای مردم! از طرف پروردگارتان حق به سوی شما آمده است» (قُلْ یا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَکُمُ الْحَقُّ مِنْ

[شماره صفحه واقعی : 319]

ص: 2958

رَبِّکُمْ)

. این تعلیمات، این کتاب آسمانی، این برنامه و این پیامبر همه حق است و نشانه های حق بودنش آشکار.

و با توجه به این واقعیت «هر کس در پرتو این حق هدایت شود، به سود خود هدایت یافته، و هر کس با عدم تسلیم در برابر آن راه گمراهی را برگزیند به زیان خود گام برداشته» (فَمَنِ اهْتَدی فَإِنَّما یَهْتَدِی لِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّما یَضِلُّ عَلَیْها).

«و من مأمور و و کیل و نگاهبان شما نیستم» (وَ ما أَنَا عَلَیْکُمْ بِوَکِیلٍ).

یعنی نه وظیفه دارم که شما را به پذیرش حق مجبور کنم، چرا که اجبار در پذیرش ایمان معنی ندارد، و نه اگر نپذیرفتید می توانم شما را از مجازات الهی حفظ کنم، بلکه وظیفه من دعوت است و تبلیغ، و ارشاد و راهنمایی و رهبری!

سوره یونس(10):آیه 109

(آیه 109)- سپس وظیفه پیامبر را در دو جمله تعیین می کند، نخست اینکه «تنها از آنچه به تو وحی می شود پیروی کن» (وَ اتَّبِعْ ما یُوحی إِلَیْکَ).

مسیر راهت را خدا از طریق وحی تعیین کرده است و کمترین انحراف از آن برای تو مجاز نیست.

دیگر این که در این راه مشکلات طاقت فرسا و ناراحتیهای فراوان در برابر تو است، باید از انبوه مشکلات ترس و هراسی به خود راه ندهی، «صبر و استقامت و پایداری پیشه کن، تا خداوند حکم و فرمان خود را (برای پیروزی تو بر دشمنان) صادر کند» (وَ اصْبِرْ حَتَّی یَحْکُمَ اللَّهُ).

«چرا که او بهترین حاکمان است» فرمانش حق و حکمتش عدالت، و وعده اش تخلّف ناپذیر (وَ هُوَ خَیْرُ الْحاکِمِینَ).

«پایان سوره یونس»

[شماره صفحه واقعی : 320]

ص: 2959

سوره هود [11]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و 123 آیه است

محتوای سوره:

این سوره چهل و نهمین سوره ای است که بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نازل گردید و نیز در اواخر سالهایی بود که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در مکّه به سر می برد یعنی بعد از مرگ «ابو طالب» و «خدیجه» و طبعا در یکی از سخت ترین دورانهای زندگانی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به همین جهت در آغاز این سوره، تعبیراتی که جنبه دلداری و تسلّی نسبت به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و مؤمنان دارد دیده می شود.

قسمت عمده آیات سوره را سرگذشت پیامبران پیشین مخصوصا «نوح» که با وجود نفرات کم بر دشمنان بسیار پیروز شدند تشکیل می دهد.

و به هر حال آیات این سوره، همانند سایر سوره های مکّی، اصول معارف اسلام مخصوصا «مبارزه با شرک و بت پرستی» و توجه به «معاد و جهان پس از مرگ» و «صدق دعوت پیامبر» را تشریح می کند.

در این سوره علاوه بر حالات نوح پیامبر به سرگذشت «هود» و «صالح» و «ابراهیم» و «لوط» و «موسی» و مبارزات دامنه دارشان بر ضد شرک و کفر و انحراف و ستمگری اشاره شده.

این سوره مرا پیر کرد

- آیات این سوره به روشنی این امر را اثبات می کند که مسلمانان هرگز نباید به خاطر کثرت دشمنان میدان را خالی کنند، بلکه باید هر روز بر «استقامت» خویش بیفزایند.

[شماره صفحه واقعی : 321]

ص: 2960

به همین دلیل در حدیث معروفی می خوانیم که پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله فرمود:

شیّبتنی سوره هود «سوره هود مرا پیر کرد»! این سوره آیات تکان دهنده ای مربوط به قیامت و بازپرسی در آن دادگاه عدل الهی و آیاتی پیرامون مجازات اقوام پیشین و دستوراتی در باره مبارزه با فساد دارد که همگی مسؤولیت آفرین است، و جای تعجب نیست که اندیشه در این مسؤولیتها آدمی را پیر می کند.

تأثیر معنوی این سوره:

اما در مورد فضیلت این سوره، در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله آمده است: «کسی که این سوره را بخواند، پاداش و ثوابی به تعداد کسانی که به هود و سایر پیامبران ایمان آوردند و کسانی که آنها را انکار نمودند خواهد داشت، و روز قیامت در مقام شهدا قرار می گیرد، و حساب آسانی خواهد داشت.

روشن است که تنها تلاوت خشک و خالی این اثر را ندارد بلکه تلاوت این سوره توأم با اندیشه، و سپس عمل است که، انسان را به مؤمنان پیشین نزدیک، و از منکران پیامبران دور می سازد.

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره هود(11):آیه 1

(آیه 1)- چهار اصل مهم در دعوت انبیاء: این سوره با بیان اهمیت این کتاب بزرگ آسمانی شروع می شود، تا مردم به محتویات آن بیشتر توجه کنند.

ذکر حروف مقطعه خود دلیلی است بر اهمیت این کتاب بزرگ آسمانی که با تمام اعجاز و عظمتش از حروف مقطعه ساده ای که در اختیار همگان است همچون «الف، لام، راء» تشکیل شده است (الر).

و به دنبال این حروف مقطعه یکی از ویژگیهای قرآن مجید را با دو جمله بیان می کند، نخست این که: «کتابی است که تمام آیاتش متقن و مستحکم است» (کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ).

و «سپس شرح و تفصیل (تمام نیازمندیهای انسان در زمینه زندگی فردی

[شماره صفحه واقعی : 322]

ص: 2961

و اجتماعی، مادی و معنوی، در آن) بیان شده است» (ثُمَّ فُصِّلَتْ).

این کتاب بزرگ با این ویژگی از سوی چه کسی نازل شده است؟ «از نزد خدایی که هم حکیم است و هم آگاه» (مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ).

سوره هود(11):آیه 2

(آیه 2)- در این آیه مهمترین و اساسی ترین محتوای قرآن یعنی توحید و مبارزه با شرک را به این صورت بیان می کند: نخستین دعوت من این است که «جز خداوند یگانه یکتا را نپرستید» (أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ).

و دومین برنامه دعوتم این است که: «من برای شما از سوی او نذیر و بشیرم» (إِنَّنِی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ وَ بَشِیرٌ).

در برابر نافرمانیها و ظلم و فساد و شرک و کفر، شما را بیم می دهم، و از عکس العمل کارهایتان و مجازات الهی بر حذر می دارم، و در برابر اطاعت و پاکی و تقوا شما را بشارت به سرنوشتی سعادتبخش می دهم.

سوره هود(11):آیه 3

(آیه 3)- سومین دعوتم این است که: «از گناهان خویش استغفار کنید» و از آلودگیها خود را شستشو دهید (وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ).

و چهارمین دعوتم این است که: «به سوی او باز گردید» (ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ).

و پس از شستشوی از گناه و پاک شدن در سایه استغفار، خود را به صفات الهی بیارایید که بازگشت به سوی او چیزی جز اقتباس از صفات او نیست.

سپس نتیجه های عملی «موافقت» یا «مخالفت» با این چهار دستور را چنین بیان می کند: هرگاه به این برنامه ها جامه عمل بپوشانید خداوند «تا پایان عمر شما را از زندگانی سعادتبخش این دنیا بهره مند و متمتع می سازد» (یُمَتِّعْکُمْ مَتاعاً حَسَناً إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی).

بنابراین مذهب پیش از آن که سرای آخرت را آباد کند، آباد کننده سرای دنیاست و از آن بالاتر این که به هر کس به اندازه کارش، بهره می دهد و تفاوت مردم را در چگونگی عمل به این چهار اصل به هیچ وجه نادیده نمی گیرد، بلکه «به هر صاحب فضیلتی به اندازه فضیلتش عطا می کند» (وَ یُؤْتِ کُلَّ ذِی فَضْلٍ فَضْلَهُ).

[شماره صفحه واقعی : 323]

ص: 2962

«و اما اگر راه مخالفت را پیش گیرید، و (در برابر این دستورهای چهارگانه عقیدتی و عملی) سرپیچی کنید، من از عذاب روز بزرگی بر شما بیمناکم» همان روز که در دادگاه بزرگ عدل الهی حضور می یابید (وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ کَبِیرٍ).

سوره هود(11):آیه 4

(آیه 4)- به هر حال بدانید که هر کس باشید، و در هر مقام و منزلتی قرار گیرید، سر انجام «بازگشت همه شما به سوی خداست» (إِلَی اللَّهِ مَرْجِعُکُمْ).

و این جمله اشاره به اصل پنجمی از اصول تفصیلی قرآن یعنی مسأله معاد و رستاخیز است.

اما هیچ گاه فکر نکنید که قدرت شما در برابر قدرت خدا اهمیتی دارد، یا می توانید از فرمان او، و دادگاه عدالتش فرار کنید، و نیز تصور نکنید که او نمی تواند استخوانهای پوسیده شما را بعد از مرگ جمع آوری کند، و لباس حیات و زندگی نوینی بر آن بپوشاند «چرا که او بر همه چیز قادر و تواناست» (وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ).

سوره هود(11):آیه 5

(آیه 5)- این آیه بطور کلی اشاره به یکی از کارهای احمقانه دشمنان اسلام و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می کند که با استفاده از روش نفاق آمیز و دورکشی از حق می خواستند ماهیت خود را از نظرها پنهان سازند تا گفتار حق را نشنوند.

لذا می گوید: «آگاه باشید! آنها (سرها را به هم نزدیک ساخته و) سینه هایشان را در کنار هم قرار می دهند تا خود (و سخنان خویش) را از او (پیامبر) پنهان دارند» (أَلا إِنَّهُمْ یَثْنُونَ صُدُورَهُمْ لِیَسْتَخْفُوا مِنْهُ).

تعبیر «یَثْنُونَ» ممکن است اشاره به هرگونه «مخفی کاری» ظاهری و باطنی دشمنان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله باشد.

لذا قرآن بلافاصله اضافه می کند: «آگاه باشید آنها هنگامی که خود را در جامه هایشان پنهان می دارند پروردگار پنهان و آشکار آنان را می داند» (أَلا حِینَ یَسْتَغْشُونَ ثِیابَهُمْ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ).

«چرا که او از اسرار درون سینه ها آگاه است» (إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ).

[شماره صفحه واقعی : 324]

ص: 2963

آغاز جزء دوازدهم قرآن مجید

ادامه سوره هود
سوره هود(11):آیه 6
اشاره

(آیه 6)- همه میهمان اویند! در آیه قبل اشاره ای به وسعت علم پروردگار و احاطه او به اسرار نهان و آشکار شده بود، و این آیه در حقیقت دلیلی برای آن محسوب می شود، چرا که از روزی دادن خداوند به همه موجودات سخن می گوید، همان کاری که بدون احاطه علمی کامل به همه جهان امکان پذیر نیست! نخست می گوید: «هیچ جنبنده ای در روی زمین نیست مگر این که رزق و روزی آن بر خداست، و قرارگاه او را می داند، و از نقاطی که از قرارگاهش به آن منتقل می شود (نیز) باخبر است» و در هر جا باشد روزیش را به او می رساند (وَ ما مِنْ دَابَّهٍ فِی الْأَرْضِ إِلَّا عَلَی اللَّهِ رِزْقُها وَ یَعْلَمُ مُسْتَقَرَّها وَ مُسْتَوْدَعَها).

«تمام این حقایق (با همه حدود و مرزهایش) در کتاب مبین و لوح محفوظ علم خداوند ثبت است» (کُلٌّ فِی کِتابٍ مُبِینٍ).

تقسیم ارزاق و تلاش برای زندگی!

طرز روزی رساندن خداوند به موجودات مختلف، راستی حیرت انگیز است، از جنینی که در شکم مادر قرار گرفته تا حشرات گوناگونی که در اعماق تاریک زمین و لانه های پرپیچ و خم و در لابلای درختان و بر فراز کوهها و در قعر دره ها زندگی دارند که از دیدگاه علم او هرگز مخفی و پنهان نیستند، و همانگونه که قرآن می گوید خداوند، هم جایگاه و «آدرس اصلی» آنها را می داند و هم محل سیار آنان را، و در هر جا باشند روزیشان را به آنان حواله می کند.

جالب این که در آیات فوق به هنگام بحث از روزی خواران تعبیر به «دابّه» و جنبده شده است و این اشاره لطیفی به مسأله رابطه «انرژی» و «حرکت» است، می دانیم هر جا حرکتی وجود دارد نیازمند به ماده انرژی زا است یعنی ماده ای که منشأ حرکت گردد.

و در پاسخ این سؤال که آیا «روزی» هر کس از آغاز تا پایان عمر تعیین شده، و خواه ناخواه به او می رسد؟ باید بگوییم درست است که روزی هر کس مقدر

[شماره صفحه واقعی : 325]

ص: 2964

و ثابت است، ولی در عین حال مشروط به سعی و تلاش و کوشش می باشد، و هرگاه این شرط حاصل نشود مشروط نیز از میان خواهد رفت.

نکته مهم این است که آیات و روایات مربوط به معین بودن روزی در واقع ترمزی است روی افکار مردم حریص و دنیاپرست که برای تأمین زندگی به هر در می زنند، و هر ظلم و جنایتی را مرتکب می شوند، به گمان این که اگر چنین نکنند زندگیشان تأمین نمی شود.

آیات قرآن و احادیث اسلامی به این گونه افراد هشدار می دهد که بیهوده دست و پا نکنند، همین اندازه که آنها در طریق مشروع گام بگذارند و تلاش و کوشش کنند مطمئن باشند خداوند از این راه همه نیازمندیهای آنها را تأمین می کند.

البته بعضی از روزیها مثل نور آفتاب، باران و هوا و عقل و هوش خدادادی چه انسان به دنبال آن برود، یا نرود، به سراغ او می آیند.

ولی اگر با تلاش و کوشش خود از همین مواهب نیز بطور صحیحی نگهداری نکنیم آنها نیز از دست ما خواهد رفت، و یا بی اثر می ماند.

ولی به هر حال نکته اساسی این است که تمام تعلیمات اسلامی به ما می گوید برای تأمین زندگی بهتر چه مادی و چه معنوی، باید تلاش بیشتر کرد.

سوره هود(11):آیه 7

(آیه 7)- هدف آفرینش: در این آیه از سه نکته اساسی بحث شده است:

نخست از آفرینش جهان هستی و مخصوصا آغاز آفرینش که نشانه قدرت پروردگار و دلیل عظمت او است، می فرماید: «او کسی است که آسمانها و زمین را در شش روز آفرید» (وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّهِ أَیَّامٍ).

منظور از «روز» دوران است، خواه این دوران کوتاه باشد و خواه بسیار طولانی و حتی به مقدار میلیاردها سال- و چون در ذیل آیه 54 سوره اعراف شرح آن گذشت نیازی به تکرار نیست.

سپس اضافه می کند: «و عرش او (خداوند) بر آب قرار داشت» (وَ کانَ عَرْشُهُ عَلَی الْماءِ).

[شماره صفحه واقعی : 326]

ص: 2965

در آغاز آفرینش، جهان هستی به صورت مواد مذاب (یا گازهای فوق العاده فشرده که شکل مواد مذاب و مایع را داشت) بود.

سپس در این توده آبگونه حرکات شدید و انفجارات عظیمی رخ داد، و قسمتهایی از سطح آن پی درپی به خارج پرتاب شد، این اتصال و به هم پیوستگی به انفصال و جدایی گرایید، و کواکب و سیارات و منظومه ها یکی بعد از دیگری تشکیل یافتند.

بنابراین، جهان هستی و پایه تخت قدرت خدا نخست بر این ماده عظیم آبگونه قرار داشت.

دومین مطلبی که در این آیه به آن اشاره شده هدف آفرینش جهان هستی است، همان هدفی که قسمت عمده اش به «گل سر سبد این جهان» یعنی «انسان» باز می گردد، انسانی که باید در مسیر تعلیم و تربیت قرار گیرد و راه تکامل را بپوید و هر لحظه به خدا نزدیکتر شود، می فرماید: این آفرینش با عظمت را «به این خاطر قرار داد که شما را بیازماید تا کدامین بهتر عمل می کنید» (لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا).

سومین مطلبی که در این آیه به آن اشاره شده مسأله «معاد» است که پیوند ناگسستنی با مسأله آفرینش جهان و هدف خلقت دارد.

لذا می گوید: «اگر به آنها بگویی شما بعد از مرگ برانگیخته می شوید کافران از روی تعجب می گویند: (این باورکردنی نیست، این حقیقت و واقعیت ندارد، بلکه) این تنها یک سحر آشکار است» (وَ لَئِنْ قُلْتَ إِنَّکُمْ مَبْعُوثُونَ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ لَیَقُولَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِینٌ).

سوره هود(11):آیه 8

(آیه 8)- مؤمنان پر ظرفیت و افراد بی ایمان کم ظرفیتند! در سلسله آیات (8 تا 11) گوشه هایی از حالات روانی و نقاط ضعف اخلاقی افراد بی ایمان تشریح شده، همان نقاط ضعفی که انسان را به راههای تاریک و فساد می کشاند.

نخستین صفتی که برای آنها ذکر می کند، شوخی کردن با حقایق و مسخره نمودن مسائل سرنوشت ساز است، می فرماید: «و اگر مجازات را تا زمان محدودی

[شماره صفحه واقعی : 327]

ص: 2966

از آنها به تأخیر اندازیم (از روی استهزا) می گویند: چه چیز مانع آن شده است»! چه شد این مجازات، کجا رفت این کیفر؟ (وَ لَئِنْ أَخَّرْنا عَنْهُمُ الْعَذابَ إِلی أُمَّهٍ مَعْدُودَهٍ لَیَقُولُنَّ ما یَحْبِسُهُ).

این شیوه همه جاهلان مغرور و بی خبر است، که هر چه با تمایلات آنها سازگار نباشد، در نظرشان مسخره است.

اما قرآن با صراحت به آنها پاسخ می گوید: «آگاه باشید آن روز که (عذاب) به سراغشان آید، از آنها بازگردانده نخواهد شد» و هیچ قدرتی مانع آن نخواهد بود.

(أَلا یَوْمَ یَأْتِیهِمْ لَیْسَ مَصْرُوفاً عَنْهُمْ).

«و آنچه را مسخره می کردند بر آنان نازل می شود» و آنها را درهم می کوبد (وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ).

امت معدوده و یاران حضرت مهدی (عج): در روایات متعددی که از طرق اهل بیت علیهم السّلام به ما رسیده امت معدوده به معنی نفرات کم، و اشاره به یاران حضرت مهدی (عج) گرفته شده است، ولی همانگونه که گفتیم معنی ظاهر آیه این است که امت معدوده به معنی زمان معدود و معین است، و اتفاقا در روایتی که از امیر مؤمنان علی علیه السّلام در تفسیر آیه نقل شده «امت معدوده» همین گونه تفسیر گردیده، بنابراین روایات مزبور ممکن است اشاره به معنی دوم آیه و به اصطلاح «بطن آیه» بوده باشد.

سوره هود(11):آیه 9

(آیه 9)- یکی دیگر از نقطه های ضعف آنان، کم ظرفیتی در برابر مشکلات و ناراحتیها و قطع برکات الهی است، چنان که قرآن می گوید: «و هرگاه نعمت و رحمتی به انسان بچشانیم و سپس آن را از او برگیریم او مأیوس و نومید می شود و به کفران و ناسپاسی بر می خیزد» (وَ لَئِنْ أَذَقْنَا الْإِنْسانَ مِنَّا رَحْمَهً ثُمَّ نَزَعْناها مِنْهُ إِنَّهُ لَیَؤُسٌ کَفُورٌ).

کلمه «انسان» در این گونه آیات اشاره به انسانهای تربیت نایافته و خودرو و بی ارزش است.

سوره هود(11):آیه 10

(آیه 10)- سومین نقطه ضعف آنها این است که به هنگامی که در ناز و نعمت فرو می روند، چنان خودباختگی و غرور و تکبر بر آنها چیره می شود که همه چیز را

[شماره صفحه واقعی : 328]

ص: 2967

فراموش می کنند، چنانکه قرآن می گوید: «و اگر بعد از شدت و رنجی که به او رسیده نعمتهایی به او بچشانیم می گوید: مشکلات از من برطرف شد، و دیگر باز نخواهد گشت و غرق شادی و غفلت و فخر فروشی می شود» آنچنان که از شکر نعمتهای پروردگار غافل می گردد (وَ لَئِنْ أَذَقْناهُ نَعْماءَ بَعْدَ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّیِّئاتُ عَنِّی إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ).

سوره هود(11):آیه 11

(آیه 11)- سپس در این آیه اضافه می کند: «مگر آنها که (در سایه ایمان راستین) صبر و استقامت ورزیدند و کارهای شایسته انجام دادند» و در همه حال از اعمال صالح فروگذار نمی کنند، از تنگ نظریها و ناسپاسیها و غرور، و تکبر برکنارند (إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ).

آنها نه به هنگام وفور نعمت، مغرور می شوند و خدا را فراموش می کنند، و نه به هنگام شدت و مصیبت مأیوس می گردند و کفران می کنند.

و به همین دلیل: «برای این افراد آمرزش و پاداش بزرگی خواهد بود» (أُولئِکَ لَهُمْ مَغْفِرَهٌ وَ أَجْرٌ کَبِیرٌ).

سوره هود(11):آیه 12
اشاره

(آیه 12)

شأن نزول:

برای این آیه و دو آیه بعد دو شأن نزول نقل شده:

نخست این که گروهی از رؤسای کفار مکّه نزد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمدند و گفتند: اگر راست می گویی که پیامبر خدا هستی کوههای مکه را برای ما طلا کن! و یا فرشتگانی را بیاور که نبوت تو را تصدیق کنند! این آیه نازل شد و به آنها پاسخ گفت.

شأن نزول دیگری از امام صادق علیه السّلام نقل شده و آن این که پیامبر به علی علیه السّلام فرمود: من از خدا خواسته ام که میان من و تو برادری برقرار سازد و این درخواست قبول شد و نیز خواسته ام که تو را وصی من کند این درخواست نیز اجابت گردید، هنگامی که این سخن به گوش بعضی از مخالفان رسید (از روی عداوت و دشمنی) گفتند به خدا سوگند یک من خرما در یک مشک خشکیده از آنچه محمّد صلّی اللّه علیه و آله از خدای خود خواسته بهتر است (اگر راست می گوید) چرا از خدا نخواست فرشته ای برای یاری او بر دشمنان بفرستد و یا گنجی که او را از فقر نجات دهد.

آیات مزبور نازل شد و به آنها پاسخ داد.

[شماره صفحه واقعی : 329]

ص: 2968

تفسیر:

قرآن معجزه جاویدان- از این سلسله آیات بر می آید که گاهی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به خاطر شدت مخالفت و لجاجت دشمنان ابلاغ بعضی از آیات را به آخرین فرصت موکول می کرده است، لذا خداوند در این آیه پیامبرش را از این کار نهی می کند، می فرماید: «گویا ابلاغ بعضی از آیاتی را که بر تو وحی می شود ترک می کنی و سینه تو از آن نظر تنگ و ناراحت می شود» (فَلَعَلَّکَ تارِکٌ بَعْضَ ما یُوحی إِلَیْکَ وَ ضائِقٌ بِهِ صَدْرُکَ).

از این ناراحت می شوی که مبادا آنها معجزات اقتراحی از تو بخواهند و «بگویند چرا گنجی بر او نازل نشده، و یا چرا فرشته ای همراه او نیامده»؟ (أَنْ یَقُولُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ کَنْزٌ أَوْ جاءَ مَعَهُ مَلَکٌ).

لذا بلافاصله اضافه می کند: «تو تنها بیم دهنده و انذار کننده ای» (إِنَّما أَنْتَ نَذِیرٌ).

یعنی، خواه آنها بپذیرند، یا نپذیرند و مسخره کنند و لجاجت به خرج دهند.

و در پایان آیه می گوید: «خداوند حافظ و نگاهبان و ناظر بر هر چیز است» (وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ وَکِیلٌ).

یعنی از ایمان و کفر آنها پروا مکن و این به تو مربوط نیست. وظیفه تو ابلاغ است خداوند خودش می داند با آنها چگونه رفتار کند.

سوره هود(11):آیه 13

(آیه 13)- از آنجا که این بهانه جوییها و ایراد تراشیها به خاطر آن بود که آنها اصولا وحی الهی را منکر بودند و می گفتند: این آیات از طرف خدا نیست، اینها جمله هایی است که «محمّد» به دروغ بر خدا بسته، لذا در این آیه به پاسخ این سخن با صراحت هر چه بیشتر پرداخته، می گوید: «آنها می گویند: او (پیامبر) آنها را به خدا افترا بسته» (أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ).

«به آنها بگو: اگر راست می گویید (که اینها ساخته و پرداخته مغز بشر است) شما هم ده سوره همانند این سوره های دروغین بیاورید و از هر کس می توانید- جز خدا- برای این کار دعوت کنید» (قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیاتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 330]

ص: 2969

سوره هود(11):آیه 14

(آیه 14)- «اما اگر آنها دعوت شما مسلمانان را اجابت نکردند (و حاضر نشدند لااقل ده سوره همانند این سوره ها بیاورند) بدانید (این ضعف و ناتوانی نشانه آن است که قرآن) تنها با علم الهی نازل شده» (فَإِلَّمْ یَسْتَجِیبُوا لَکُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّما أُنْزِلَ بِعِلْمِ اللَّهِ).

«و (نیز بدانید که) هیچ معبودی جز خدا نیست» و نزول این آیات معجز نشان دلیل بر این حقیقت است (وَ أَنْ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ).

«آیا با این حال در برابر فرمان الهی شما ای مخالفان تسلیم می شوید»؟ (فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ).

آیا با این که از شما دعوت به مبارزه کردیم و عجر و ناتوانیتان در برابر این دعوت ثابت شد جای تردید می ماند که این آیات از طرف خداست.

دو آیه فوق بار دیگر اعجاز قرآن را تأکید می کند و می گوید: این یک سخن عادی نیست، بلکه وحی آسمانی است که از علم و قدرت بی پایان خداوند سر چشمه گرفته، و به همین جهت تحدی می کند و تمام جهانیان را به مبارزه می طلبد.

سوره هود(11):آیه 15

(آیه 15)- آیات گذشته با ذکر «دلایل اعجاز قرآن» حجت را بر مشرکان و منکران تمام کرد و از آنجا که پس از وضوح حق باز گروهی، تنها به خاطر حفظ منافع مادی خویش، از تسلیم خودداری می کنند در این آیه و آیه بعد اشاره به سرنوشت این گونه افراد دنیاپرست کرده، می گوید: «کسی که تنها هدفش زندگی دنیا و زرق و برق و زینت آن باشد در همین جهان نتیجه اعمالشان را بطور کامل به آنها می دهیم بی آن که چیزی از آن کم و کاست شود» (مَنْ کانَ یُرِیدُ الْحَیاهَ الدُّنْیا وَ زِینَتَها نُوَفِّ إِلَیْهِمْ أَعْمالَهُمْ فِیها وَ هُمْ فِیها لا یُبْخَسُونَ).

این آیه بیان یک سنت همیشگی الهی است که اعمال مثبت و مؤثر نتائج، آن از میان نمی رود، با این تفاوت که اگر هدف اصلی رسیدن به زندگی مادی این جهان باشد ثمره آن چیزی جز آن نخواهد بود، و اما اگر هدف خدا و جلب رضای او باشد هم در این جهان تأثیر خواهد بخشید و هم نتائج پرباری برای جهان دیگر خواهد داشت.

[شماره صفحه واقعی : 331]

ص: 2970

نمونه این موضوع را امروز در اطراف خود به روشنی می یابیم، جهان غرب با تلاش پیگیر و منظم خود اسرار بسیاری از علوم و دانشها را شکافته، و بر نیروهای مختلف طبیعت مسلط گشته و با سعی و کوشش مداوم و استقامت در مقابل مشکلات و اتحاد و همبستگی، مواهب فراوانی فراهم نموده است.

بنابراین جای گفتگو نیست که آنها نتائج اعمال و تلاشهای خود را خواهند گرفت و به پیروزیهای درخشانی نائل خواهند شد، اما از آنجا که هدفشان تنها زندگی است، اثر طبیعی این اعمال چیزی جز فراهم شدن امکانات مادی آنان نخواهد بود.

سوره هود(11):آیه 16

(آیه 16)- لذا در این آیه صریحا می گوید: «این گونه افراد در سرای دیگر بهره ای جز آتش ندارند»! (أُولئِکَ الَّذِینَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الْآخِرَهِ إِلَّا النَّارُ).

«و تمام آنچه را در این جهان انجام داده اند در جهان دیگر محو و نابود می شود» و هیچ پاداشی در برابر آن دریافت نخواهند کرد (وَ حَبِطَ ما صَنَعُوا فِیها).

«و تمام اعمالی را که برای غیر خدا انجام داده اند باطل و نابود می گردد» (وَ باطِلٌ ما کانُوا یَعْمَلُونَ).

سوره هود(11):آیه 17

(آیه 17)- در تفسیر این آیه نظرات گوناگونی وجود دارد ولی آنچه از همه روشنتر به نظر می رسد چنین است:

در آغاز آیه می گوید: «آیا کسی که دلیل روشنی از پروردگار خویش در اختیار دارد، و به دنبال آن شاهد و گواهی از سوی خدا آمده و قبل از آن کتاب موسی (تورات) به عنوان پیشوا و رحمت و بیانگر عظمت او آمده است» همانند کسی است که دارای این صفات و نشانه ها و دلائل روشن نیست (أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَهٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ وَ مِنْ قَبْلِهِ کِتابُ مُوسی إِماماً وَ رَحْمَهً).

این شخص همان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است و «بیّنه» و دلیل روشن او قرآن مجید و شاهد و گواه صدق نبوتش مؤمنان راستینی همچون علی علیه السّلام می باشند که پیش از او نشانه ها و صفاتش در تورات آمده است.

به این ترتیب از سه راه روشن حقانیت دعوتش به ثبوت رسیده است.

نخست قرآن که بینه و دلیل روشنی است در دست او.

[شماره صفحه واقعی : 332]

ص: 2971

دوم کتب آسمانی پیشین که نشانه های او را دقیقا بیان کرده، و پیروان این کتب در عصر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آنها را به خوبی می شناختند.

سوم پیروان فداکار و مؤمنان مخلص که بیانگر صدق دعوت او و گفتار او می باشند.

آیا با جود این دلائل زنده می توان او را با مدعیان دیگر قیاس کرد و یا در صدق دعوتش تردید نمود؟

سپس به دنبال این سخن اشاره به افراد حق طلب و حقیقت جو کرده و از آنها دعوت ضمنی به ایمان می کند و می گوید: «آنها به چنین پیامبری (که این همه دلیل روشن در اختیار دارد) ایمان می آورند» (أُولئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ).

و به دنبال آن سرنوشت منکران را به این صورت بیان می کند: «و هر کس از گروههای مختلف به او کافر شود موعد و میعادش آتش دوزخ است» (وَ مَنْ یَکْفُرْ بِهِ مِنَ الْأَحْزابِ فَالنَّارُ مَوْعِدُهُ).

و در پایان آیه همان گونه که سیره قرآن در بسیاری از موارد است روی سخن را به پیامبر کرده، یک درس عمومی برای همه مردم بیان می کند و می گوید: «اکنون (که چنین است و این همه شاهد و گواه بر صدق دعوت تو وجود دارد) هرگز در آنچه بر تو نازل شده تردید به خود راه مده» (فَلا تَکُ فِی مِرْیَهٍ مِنْهُ).

«چرا که این سخن حقی است از سوی پروردگار تو» (إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ).

«ولی بسیاری از مردم (بر اثر جهل و تعصب و خودخواهی) ایمان نمی آورند» (وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یُؤْمِنُونَ).

بنابراین آیه اشاره به امتیازات اسلام و مسلمین راستین و اتکای آنها بر دلائل محکم در انتخاب این مکتب است، و در نقطه مقابل سرنوشت شوم منکران مستکبر را نیز بیان کرده است.

سوره هود(11):آیه 18

(آیه 18)- زیانکارترین مردم: در تعقیب آیه قبل که سخن از قرآن و رسالت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به میان آمده، در سلسله آیات (18 تا 22) سرنوشت منکران، و نشانه ها، و پایان و عاقبت کارشان را تشریح می کند.

[شماره صفحه واقعی : 333]

ص: 2972

نخست می فرماید: «چه کسی ستمکارتر است از آن کس که بر خدا دروغ می بندد» (وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً).

یعنی نفی دعوت پیامبر راستین در واقع نفی سخنان خدا و آن را به دروغ نسبت دادن است، اصولا تکذیب پیامبر، تکذیب خداست.

سپس آینده شوم آنها را در قیامت چنین بیان می کند که: «آنها در آن روز به پیشگاه پروردگار (با تمامی اعمال و کردارشان) عرضه می شوند» و در دادگاه عدل او حضور می یابند (أُولئِکَ یُعْرَضُونَ عَلی رَبِّهِمْ).

«در این هنگام شاهدان اعمال (گواهی می دهند و) می گویند: اینها همان کسانی هستند که بر پروردگار بزرگ و مهربان و ولی نعمت خود دروغ بستند» (وَ یَقُولُ الْأَشْهادُ هؤُلاءِ الَّذِینَ کَذَبُوا عَلی رَبِّهِمْ).

سپس با صدای رسا می گویند: «ای لعنت خدا بر ستمگران باد!» (أَلا لَعْنَهُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ)

سوره هود(11):آیه 19

(آیه 19)- این آیه صفات این ظالمان را در ضمن سه جمله بیان می کند:

نخست می گوید: «آنها کسانی هستند که (مردم را با انواع وسائل) از راه خدا باز می دارند» (الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ).

این کار از طریق القاء شبهه، و زمانی از طریق تهدید، و گاهی تطمیع، و مانند آن، صورت می گیرد که هدف همه آنها یکی است و آن بازداشتن از راه خداست.

دیگر این که: «آنها مخصوصا سعی دارند راه مستقیم الهی را کج و معوج نشان دهند» (وَ یَبْغُونَها عِوَجاً). یعنی با انواع تحریفها، کم و زیاد کردن، تفسیر به رأی و مخفی ساختن حقایق چنان می کنند که این صراط مستقیم به صورت اصلیش در نظرها جلوه گر نشود، تا مردم نتوانند از این راه بروند.

و دیگر این که: «آنها به قیامت و روز رستاخیز ایمان ندارند» (وَ هُمْ بِالْآخِرَهِ هُمْ کافِرُونَ). و عدم ایمانشان به معاد سر چشمه سایر انحرافات و تبهکاریهای آنان می شود.

سوره هود(11):آیه 20

(آیه 20)- ولی در این آیه می گوید: با این همه «آنها هیچ گاه توانایی فرار در زمین را ندارند» تا از قلمرو قدرت پروردگار خارج شوند (أُولئِکَ لَمْ یَکُونُوا مُعْجِزِینَ

[شماره صفحه واقعی : 334]

ص: 2973

فِی الْأَرْضِ)

. «همچنین آنها نمی توانند ولی و حامی و پشتیبانی غیر از خدا برای خود بیابند» (وَ ما کانَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیاءَ).

سر انجام به مجازات سنگین آنها اشاره کرده، می گوید: «مجازات آنها مضاعف می گردد» (یُضاعَفُ لَهُمُ الْعَذابُ).

چرا که هم خود گمراه و گناهکار و تبهکار بودند، و هم دیگران را به این راهها می کشاندند، و به همین دلیل هم بار گناه خویش را بر دوش می کشند و هم بار گناه دیگران را بی آنکه از گناه دیگران چیزی کاسته شود.

در پایان آیه ریشه اصلی بدبختی آنها را این گونه شرح می دهد: «آنها نه گوش شنوا داشتند و نه چشم بینا»! (ما کانُوا یَسْتَطِیعُونَ السَّمْعَ وَ ما کانُوا یُبْصِرُونَ).

در حقیقت از کار انداختن این دو وسیله مؤثر برای درک حقایق سبب شد که هم خودشان به گمراهی بیفتند و هم دیگران را به گمراهی بکشانند.

سوره هود(11):آیه 21

(آیه 21)- این آیه محصول تمام تلاشها و کوششهای نادرست آنها را در یک جمله بیان می کند، می گوید: «اینها همه کسانی هستند که سرمایه وجود خود را از دست داده و ورشکست شدند» (أُولئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ)

.و این بزرگترین خسارتی است که ممکن است دامنگیر انسانی شود که موجودیت انسانی خویش را از دست داده.

سپس اضافه می کند: آنها به معبودهایی دروغین دل بسته بودند «اما سر انجام تمام این معبودهای ساختگی گم شدند و از نظرشان محو گشتند» (وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ)

سوره هود(11):آیه 22

(آیه 22)- و در این آیه حکم نهایی سرنوشت آنها را به صورت قاطعی چنین بیان می کند: «لا جرم و به ناچار آنها در سرای آخرت زیانکارترین مردمند» (لا جَرَمَ أَنَّهُمْ فِی الْآخِرَهِ هُمُ الْأَخْسَرُونَ).

چرا که تمام سرمایه های انسانی وجود خویش را از دست دادند، و با این حال، هم بار مسؤولیت خویش را بر دوش می کشند و هم بار مسؤولیت دیگران را!

سوره هود(11):آیه 23

(آیه 23)- در تعقیب آیات گذشته که حال گروهی از منکران وحی الهی را

[شماره صفحه واقعی : 335]

ص: 2974

تشریح می کرد، این آیه و آیه بعد نقطه مقابل آنها یعنی حال مؤمنان راستین را بیان می کند.

نخست می گوید: «کسانی که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند و در برابر خداوند خاضع و تسلیم و به وعده های او مطمئن بودند، اصحاب و یاران بهشتند و جاودانه در آن خواهند ماند» (إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ أَخْبَتُوا إِلی رَبِّهِمْ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّهِ هُمْ فِیها خالِدُونَ).

سوره هود(11):آیه 24

(آیه 24)- در این آیه خداوند حال این دو گروه را در ضمن یک مثال روشن و زنده بیان می کند و می گوید: «حال این دو گروه، حال نابینا و کر و بینا و شنوا است» (مَثَلُ الْفَرِیقَیْنِ کَالْأَعْمی وَ الْأَصَمِّ وَ الْبَصِیرِ وَ السَّمِیعِ).

«آیا این دو گروه همانند یکدیگرند» (هَلْ یَسْتَوِیانِ مَثَلًا).

«آیا شما متذکر نمی شوید و نمی اندیشید» (أَ فَلا تَذَکَّرُونَ).

آنها که بر اثر لجاجت و دشمنی با حق و گرفتار بودن در چنگال تعصب و خودخواهی و خودپرستی، چشم و گوش حقیقت بین را از دست داده اند هرگز نمی توانند، حقایق مربوط به عالم غیب و اثرات ایمان و لذت عبادت پروردگار و شکوه تسلیم در برابر فرمان او را درک کنند، این گونه افراد به کوران و کرانی می مانند که در تاریکی مطلق و سکوت مرگبار زندگی دارند، در حالی که مؤمنان راستین با چشم باز و گوش شنوا هر حرکتی را می بینند و هر صدایی را می شنوند و با توجه به آن راه خود را به سوی سرنوشتی سعادت آفرین می گشایند.

سوره هود(11):آیه 25

(آیه 25)- سرگذشت تکان دهنده نوح و قومش: همان گونه که در آغاز سوره بیان کردیم در این سوره، قسمتهای قابل ملاحظه ای از تاریخ انبیاء پیشین بیان شده است:

نخست از داستان «نوح» علیه السلام پیامبر اولو العزم شروع می کند و ضمن 26 آیه نقاط اساسی تاریخ او را به صورت تکان دهنده ای شرح می دهد.

در این آیه نخستین مرحله این دعوت بزرگ را بیان کرده و می گوید: «ما نوح را به سوی قومش فرستادیم، (او به آنها اعلام کرد) که من بیم دهنده آشکاری هستم»

[شماره صفحه واقعی : 336]

ص: 2975

(وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً إِلی قَوْمِهِ إِنِّی لَکُمْ نَذِیرٌ مُبِینٌ).

سوره هود(11):آیه 26

(آیه 26)- در این آیه پس از ضربه نخستین، محتوای رسالت خود را در یک جمله خلاصه می کند و می گوید: رسالت من این است «که غیر از اللّه دیگری را پرستش نکنید» (أَنْ لا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ).

و بلافاصله پشت سر آن همان مسأله انذار و اعلام خطر را تکرار می کند و می گوید: «من بر شما از عذاب روز دردناکی بیمناکم» (إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ أَلِیمٍ).

در حقیقت توحید و پرستش اللّه (خدای یگانه یکتا) ریشه و اساس و زیر بنای تمام دعوت پیامبران است.

اگر براستی همه افراد جامعه جز «اللّه» را پرستش نکنند و در مقابل انواع بتهای ساختگی اعم از بتهای برونی و درونی، خود خواهیها، هوی و هوسها، شهوتها، پول و مقام و جاه و جلال و زن و فرزند سر تعظیم فرود نیاورند، هیچ گونه نابسامانی در جوامع انسانی وجود نخواهد آمد.

سوره هود(11):آیه 27

(آیه 27)- اکنون ببینیم نخستین عکس العمل طاغوتها و خودکامگان و صاحبان زر و زور آن عصر در برابر این دعوت بزرگ و اعلام خطر آشکار چه بود؟

آنها سه پاسخ در برابر دعوت نوح دادند.

نخست «اشراف و ثروتمندان کافر فوم او (نوح) گفتند: ما تو را جز انسانی همانند خود نمی بینیم» (فَقالَ الْمَلَأُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ ما نَراکَ إِلَّا بَشَراً مِثْلَنا).

در حالی که رسالت الهی را باید فرشتگان بدوش کشند، به گمان این که مقام انسان از فرشته پایین تر است و یا درد انسان را فرشته بهتر از انسان می داند! دلیل دیگر آنها این بود که گفتند: ای نوح! «ما در اطراف تو، و در میان آنها که از تو پیروی کرده اند کسی جز یک مشت اراذل و جوانان کم سن و سال ناآگاه و بی خبر که هرگز مسائل را بررسی نکرده اند نمی بینیم» (وَ ما نَراکَ اتَّبَعَکَ إِلَّا الَّذِینَ هُمْ أَراذِلُنا بادِیَ الرَّأْیِ).

بالاخره سومین ایراد آنها این بود که می گفتند قطع نظر از این که تو انسان

[شماره صفحه واقعی : 337]

ص: 2976

هستی نه فرشته، و علاوه بر این که ایمان آورندگان به تو نشان می دهد که دعوتت محتوای صحیحی ندارد «اصولا ما هیچ گونه برتری برای شما بر خودمان نمی بینیم تا به خاطر آن از شما پیروی کنیم» (وَ ما نَری لَکُمْ عَلَیْنا مِنْ فَضْلٍ).

و به همین دلیل «ما گمان می کنیم که شما دروغگو هستید» (بَلْ نَظُنُّکُمْ کاذِبِینَ).

سوره هود(11):آیه 28

(آیه 28)- در این آیه پاسخهای منطقی نوح را در برابر این ماجراجویان بیان می کند «نوح گفت: ای قوم من! اگر من دارای دلیل و معجزه آشکاری از سوی پروردگارم باشم، و مرا در انجام این رسالت مشمول رحمت خود ساخته باشد، و این موضوع بر اثر عدم توجه بر شما مخفی مانده باشد» آیا باز هم رسالت مرا انکار می کنید (قالَ یا قَوْمِ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ کُنْتُ عَلی بَیِّنَهٍ مِنْ رَبِّی وَ آتانِی رَحْمَهً مِنْ عِنْدِهِ فَعُمِّیَتْ عَلَیْکُمْ).

و در پایان آیه می گوید: «آیا من می توانم شما را بر پذیرش این بیّنه روشن مجبور سازم در حالی که (خود شما آمادگی ندارید و) از پذیرش و حتی تفکر و اندیشه پیرامون آن کراهت دارید» (أَ نُلْزِمُکُمُوها وَ أَنْتُمْ لَها کارِهُونَ).

سوره هود(11):آیه 29

(آیه 29)- من هیچ فرد با ایمانی را طرد نمی کنم! این آیه نیز دنباله پاسخگویی به بهانه جوییهای قوم نوح است.

نخست یکی از دلائل نبوت را که نوح برای روشن ساختن قوم تاریکدل بیان کرده، بازگو می کند: «ای قوم من! در برابر این دعوت از شما مال و ثروت و اجر و پاداشی مطالبه نمی کنم» (وَ یا قَوْمِ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مالًا).

«اجر و پاداش من تنها بر خداست» (إِنْ أَجرِیَ إِلَّا عَلَی اللَّهِ).

خدایی که مرا مبعوث به نبوت ساخته و مأمور به دعوت خلق کرده است.

و این میزان و الگویی است برای شناخت رهبران راستین، از فرصت طلبان دروغین، که هر گامی را برمی دارند بطور مستقیم یا غیر مستقیم هدف مادی از آن دارند.

سپس در پاسخ آنها که اصرار داشتند نوح ایمان آورندگان فقیر و یا کم سن و سال را از خود براند با قاطعیت می گوید: «من هرگز کسانی را که ایمان آورده اند

[شماره صفحه واقعی : 338]

ص: 2977

طرد نمی کنم» (وَ ما أَنَا بِطارِدِ الَّذِینَ آمَنُوا).

«چرا که آنها با پروردگار خویش ملاقات خواهند کرد» و در سرای دیگر خصم من در برابر او خواهند بود (إِنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ).

در پایان آیه به آنها اعلام می کند که: «من شما را مردمی جاهل می دانم» (وَ لکِنِّی أَراکُمْ قَوْماً تَجْهَلُونَ).

سوره هود(11):آیه 30

(آیه 30)- در این آیه برای توضیح بیشتر به آنها می گوید: «ای قوم من! اگر این گروه با ایمان را طرد کنم چه کسی در برابر خدا (در آن دادگاه بزرگ عدالت و حتی در این جهان) مرا یاری خواهد کرد»؟! (وَ یا قَوْمِ مَنْ یَنْصُرُنِی مِنَ اللَّهِ إِنْ طَرَدْتُهُمْ).

طرد افراد صالح و مؤمن کار ساده ای نیست، آنها فردای قیامت دشمن من خواهند بود و هیچ کس نمی تواند در آنجا از من دفاع کند، و نیز ممکن است مجازات الهی در این جهان دامن مرا بگیرد «آیا اندیشه نمی کنید» تا بدانید آنچه می گویم عین حقیقت است (أَ فَلا تَذَکَّرُونَ).

سوره هود(11):آیه 31

(آیه 31)- آخرین سخنی که نوح در پاسخ ایرادهای واهی قوم به آنها می گوید این است که اگر شما خیال می کنید و انتظار دارید من امتیازی جز از طریق وحی و اعجاز بر شما داشته باشم اشتباه است، با صراحت باید بگویم که: «من نه به شما می گویم خزائن الهی در اختیار من است» و نه هر کاری بخواهم می توانم انجام دهم (وَ لا أَقُولُ لَکُمْ عِنْدِی خَزائِنُ اللَّهِ).

«و نه می گویم من فرشته ام» (وَ لا أَقُولُ إِنِّی مَلَکٌ).

این گونه ادعاهای بزرگ و دروغین مخصوص مدّعیان کاذب است، و هیچ گاه یک پیامبر راستین چنین ادّعاهایی نخواهد کرد.

در پایان آیه بار دیگر به موضوع ایمان آورندگان مستضعف پرداخته و تأکید می کند که: «من هرگز نمی توانم در باره این افرادی که در چشم شما حقیرند بگویم:

خداوند خیر و پاداش نیکی به آنها نخواهد داد» (وَ لا أَقُولُ لِلَّذِینَ تَزْدَرِی أَعْیُنُکُمْ لَنْ یُؤْتِیَهُمُ اللَّهُ خَیْراً) بلکه به عکس خیر این جهان و آن جهان مال آنهاست، هر چند دستشان از

[شماره صفحه واقعی : 339]

ص: 2978

مال و ثروت تهی است، این شما هستید که بر اثر خیالات خام، خیر را در مال و مقام یا سن و سال منحصر ساخته اید و از حقیقت و معنی بکلی بیخبرید.

و به فرض که گفته شما راست باشد و آنها اراذل و اوباش باشند «خدا از درون جان آنها و نیاتشان آگاهتر است» (اللَّهُ أَعْلَمُ بِما فِی أَنْفُسِهِمْ).

من که جز ایمان و صداقت از آنها چیزی نمی بینم، و به همین دلیل وظیفه دارم آنان را بپذیرم، من مأمور به ظاهرم و بنده شناس خداست! و اگر غیر از این کاری کنم «مسلما در این صورت از ستمکاران خواهم بود» (إِنِّی إِذاً لَمِنَ الظَّالِمِینَ).

سوره هود(11):آیه 32

(آیه 32)- حرف بس است، مجازات کو؟ به دنبال گفتگوی نوح و قومش در این آیه از زبان قوم نوح چنین نقل می کند «آنها گفتند: ای نوح این همه بحث و مجادله کردی بس است، تو بسیار با ما سخن گفتی» دیگر جایی برای بحث باقی نمانده است (قالُوا یا نُوحُ قَدْ جادَلْتَنا فَأَکْثَرْتَ جِدالَنا).

«اگر راست می گویی، همان وعده های دردناکی را که به ما می دهی در مورد عذابهای الهی تحقق بخش» (فَأْتِنا بِما تَعِدُنا إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ).

انتخاب این روش در برابر آن همه محبت و لطف پیامبران الهی و گفتارهایی که همچون آب زلال و گوارا بر دل می نشیند حکایت از نهایت لجاجت و تعصب و بی خبری می کند.

سوره هود(11):آیه 33

(آیه 33)- نوح در برابر این بی اعتنایی، لجاجت و خیره سری، با جمله کوتاهی چنین «پاسخ گفت: تنها اگر خدا اراده کند به این تهدیدها و وعده های عذاب تحقق می بخشد» (قالَ إِنَّما یَأْتِیکُمْ بِهِ اللَّهُ إِنْ شاءَ).

ولی به هر حال این از دست من خارج است و در اختیار من نیست، من فرستاده اویم، و سر بر فرمانش دارم، بنابراین مجازات و عذاب را از من مخواهید.

اما بدانید هنگامی که فرمان عذاب فرا رسد «شما نمی توانید از چنگال قدرت او بگریزید، و به مأمن و پناهگاهی فرار کنید»! (وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ).

سوره هود(11):آیه 34

(آیه 34)- سپس اضافه می کند: «اگر خداوند (به خاطر گناهان و آلودگیهای

[شماره صفحه واقعی : 340]

ص: 2979

جسمی و فکریتان) بخواهد شما را گمراه سازد، هرگز نصیحت من برای شما سودی نخواهد بخشید هر چند بخواهم شما را نصیحت کنم» (وَ لا یَنْفَعُکُمْ نُصْحِی إِنْ أَرَدْتُ أَنْ أَنْصَحَ لَکُمْ إِنْ کانَ اللَّهُ یُرِیدُ أَنْ یُغْوِیَکُمْ).

چرا که «او پروردگار شماست و به سوی او باز می گردید» و تمام هستی شما در قبضه قدرت اوست» (هُوَ رَبُّکُمْ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ).

سوره هود(11):آیه 35

(آیه 35)- در این آیه سخنی به عنوان یک جمله معترضه برای تأکید بحثهایی که در داستان نوح در آیات گذشته و آینده عنوان شده است می گوید:

«دشمنان می گویند این مطلب را او (محمد صلّی اللّه علیه و آله) از پیش خود ساخته و به خدا نسبت داده است» (أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ).

در پاسخ آنها «بگو: اگر من اینها را از پیش خود ساخته و به دروغ به خدا نسبت داده ام گناهش بر عهده من است» (قُلْ إِنِ افْتَرَیْتُهُ فَعَلَیَّ إِجْرامِی).

«ولی من از گناهان شما بیزارم» (وَ أَنَا بَرِی ءٌ مِمَّا تُجْرِمُونَ).

سوره هود(11):آیه 36

(آیه 36)- تصفیه شروع می شود! آنچه در آیات قبل گذشت مرحله دعوت و تبلیغ پی گیر و مستمر نوح علیه السلام با نهایت جدیت، و با استفاده از تمام وسائل بود.

در اینجا به مرحله دوم این مبارزه اشاره شده مرحله پایان یافتن دوران تبلیغ و آماده شدن برای تصفیه الهی! نخست می خوانیم: «به نوح وحی شد که جز افرادی که از قومت به تو ایمان آورده اند دیگر هیچ کس ایمان نخواهد آورد» (وَ أُوحِیَ إِلی نُوحٍ أَنَّهُ لَنْ یُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِکَ إِلَّا مَنْ قَدْ آمَنَ).

اشاره به این که صفوف بکلی از هم جدا شده، و دیگر دعوت برای ایمان و اصلاح سودی ندارد، و باید آماده تصفیه و انقلاب نهایی شود.

و در پایان آیه به نوح دلداری داده، می گوید: «اکنون که چنین است از کارهایی که اینها انجام می دهند به هیچ وجه اندوهناک و محزون مباش» (فَلا تَبْتَئِسْ بِما کانُوا یَفْعَلُونَ).

ضمنا از این آیه استفاده می شود که خداوند قسمتهایی از علم اسرار غیب را

[شماره صفحه واقعی : 341]

ص: 2980

در هر مورد که لازم باشد در اختیار پیامبرش می گذارد.

سوره هود(11):آیه 37

(آیه 37)- به هر حال این گروه عصیانگر و لجوج باید مجازات شوند، مجازاتی که جهان را از لوث وجود آنها پاک کند و مؤمنان را برای همیشه از چنگالشان رها سازد.

نخست می فرماید: به نوح فرمان دادیم که «کشتی بساز، در حضور ما و طبق فرمان ما» (وَ اصْنَعِ الْفُلْکَ بِأَعْیُنِنا وَ وَحْیِنا).

در پایان آیه به نوح هشدار می دهد که از این به بعد «در باره ستمگران شفاعت و تقاضای عفو مکن چرا که آنها (محکوم به عذابند و) مسلما غرق خواهند شد (وَ لا تُخاطِبْنِی فِی الَّذِینَ ظَلَمُوا إِنَّهُمْ مُغْرَقُونَ).

این جمله به خوبی می فهماند که شفاعت شرائطی دارد که اگر در کسی موجود نباشد پیامبر خدا هم حق شفاعت و تقاضای عفو در مورد او را ندارد.

سوره هود(11):آیه 38

(آیه 38)- اما چند جمله هم در باره قوم نوح بشنویم: آنها به جای این که یک لحظه با مسأله دعوت نوح بطور جدی برخورد کنند و حد اقل احتمال دهند که ممکن است این همه اصرار نوح علیه السلام و دعوتهای مکررش از وحی الهی سر چشمه گرفته و مسأله طوفان و عذاب حتمی باشد، باز همانطور که عادت همه افراد مستکبر و مغرور است به استهزاء و مسخره ادامه دادند «او مشغول ساختن کشتی بود و هر زمان که گروهی از قومش از کنار او می گذشتند (و او و یارانش را سرگرم تلاش برای آماده ساختن چوبها و میخها و وسائل کشتی سازی می دیدند) او را مسخره می کردند» (وَ یَصْنَعُ الْفُلْکَ وَ کُلَّما مَرَّ عَلَیْهِ مَلَأٌ مِنْ قَوْمِهِ سَخِرُوا مِنْهُ).

اما نوح با استقامت فوق العاده ای که زاییده ایمان است با جدیت فراوان به کار خود ادامه می داد، و بی اعتنا به گفته های بی اساس این کوردلان از خود راضی بسرعت پیشروی می کرد، و روز به روز اسکلت کشتی آماده تر و مهیاتر می شد، فقط گاهی سر بلند می کرد و این جمله کوتاه و پرمعنی را به آنها «می گفت: اگر (امروز) ما را مسخره می کنید ما نیز شما را همین گونه (در آینده نزدیکی) مسخره خواهیم کرد»! (قالَ إِنْ تَسْخَرُوا مِنَّا فَإِنَّا نَسْخَرُ مِنْکُمْ کَما تَسْخَرُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 342]

ص: 2981

آن روز که شما در میان طوفان سرگردان خواهید شد و سراسیمه به هر سو می دوید و هیچ پناهگاهی نخواهید داشت و از میان امواج فریاد می کشید و التماس می کنید که ما را نجات ده! آری آن روز مؤمنان بر افکار شما و غفلت و جهل و بی خبرتیان می خندند.

سوره هود(11):آیه 39

(آیه 39)- «پس به زودی خواهید دانست چه کسی عذاب خوار کننده به سراغ او خواهد آمد و مجازات جاودان دامنش را خواهد گرفت» (فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ یَأْتِیهِ عَذابٌ یُخْزِیهِ وَ یَحِلُّ عَلَیْهِ عَذابٌ مُقِیمٌ).

در بعضی از روایات اسلامی آمده است که مدت چهل سال قبل از ظهور طوفان یک نوع بیماری به زنان قوم نوح دست داد که دیگر از آنان بچه ای متولد نشد و این در واقع مقدمه ای برای مجازات و عذاب آنان بود.

کشتی نوح- بدون شک کشتی نوح یک کشتی ساده ای نبود و ساخت آن با وسائل آن روز به آسانی و سهولت پایان نیافت، کشتی بزرگی بود که علاوه بر مؤمنان راستین یک جفت از نسل هر حیوانی را در خود جای می داد و آذوقه فراوانی که برای مدتها زندگی انسانها و حیوانهایی که در آن جای داشتند حمل می کرد، چنین کشتی با چنان ظرفیت حتما در آن روز بی سابقه بوده است، به خصوص که این کشتی باید از دریایی به وسعت این جهان با امواجی کوه پیکر سالم بگذرد و نابود نشود، لذا در بعضی از روایات مفسرین می خوانیم که این کشتی هزار و دویست ذراع طول و ششصد ذراع عرض داشت! (هر ذراع حدود نیم متر است).

سوره هود(11):آیه 40

(آیه 40)- طوفان شروع می شود! در آیات گذشته دیدیم که چگونه نوح و مؤمنان راستین دست به ساختن کشتی نجات زدند و تن به تمام مشکلات و سخریه های اکثریت بی ایمان مغرور دادند، و خود را برای طوفان آماده ساختند:

در اینجا سومین فراز این سرگذشت یعنی چگونگی نزول عذاب را بر این قوم ستمگر به طرز گویایی تشریح می کند.

نخست می گوید: این وضع همچنان ادامه داشت «تا فرمان ما صادر شد (و طلایع عذاب آشکار گشت) و آب از درون تنور جوشیدن گرفت»! (حَتَّی إِذا جاءَ

[شماره صفحه واقعی : 343]

ص: 2982

أَمْرُنا وَ فارَ التَّنُّورُ)

.شاید قوم غافل و بی خبر جوشیدن آب را از درون تنور خانه هایشان دیدند ولی مانند همیشه از کنار این گونه اخطارهای پرمعنی الهی چشم و گوش بسته گذشتند، حتی برای یک لحظه نیز به خود اجازه تفکر ندادند که شاید حادثه ای در شرف تکوین باشد، شاید اخطارهای نوح واقعیت داشته باشد.

در این هنگام به نوح «فرمان دادیم که از هر نوعی از انواع حیوانات یک جفت (نر و ماده) بر کشتی سوار کن» تا در غرقاب، نسل آنها قطع نشود (قُلْنَا احْمِلْ فِیها مِنْ کُلٍّ زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ).

«و همچنین خاندانت را جز آنها که قبلا وعده هلاک آنها داده شده و نیز مؤمنان را بر کشتی سوار کن» (وَ أَهْلَکَ إِلَّا مَنْ سَبَقَ عَلَیْهِ الْقَوْلُ وَ مَنْ آمَنَ).

«اما جز افراد کمی به او ایمان نیاورده بودند» (وَ ما آمَنَ مَعَهُ إِلَّا قَلِیلٌ).

این آیه از یک سو اشاره به همسر بی ایمان نوح و فرزندش «کنعان» می کند که بر اثر انحراف از مسیر ایمان و همکاری با گناهکاران رابطه و پیوند خود را از نوح بریدند و حق سوار شدن بر آن کشتی نجات نداشتند.

و از سوی دیگر اشاره به این می کند که محصول سالیان بسیار دراز تلاش پیگیر نوح علیه السلام در راه تبلیغ آیین خویش چیزی جز گروهی اندک از مؤمنان نبود.

سوره هود(11):آیه 41

(آیه 41)- نوح بسرعت بستگان و یاران با ایمان خود را جمع کرد و چون لحظه طوفان و فرا رسیدن مجازاتهای کوبنده الهی نزدیک می شد «به آنها دستور داد که به نام خدا بر کشتی سوار شوید، به هنگام حرکت و توقف کشتی نام خدا را بر زبان جاری سازید و به یاد او باشید» (وَ قالَ ارْکَبُوا فِیها بِسْمِ اللَّهِ مَجْراها وَ مُرْساها).

چرا می گویم: در همه حال به یاد او باشید و از یاد و نام او مدد بگیرید؟

«برای این که پروردگار من آمرزنده مهربان است» (إِنَّ رَبِّی لَغَفُورٌ رَحِیمٌ).

به مقتضای رحمتش این وسیله نجات را در اختیار شما بندگان با ایمان قرار داده و به مقتضای آمرزشش از لغزشهای شما می گذرد.

سوره هود(11):آیه 42

(آیه 42)- سر انجام لحظه نهایی فرا رسید و فرمان مجازات این قوم سرکش

[شماره صفحه واقعی : 344]

ص: 2983

صادر شد، ابرهای تیره و تار همچون پاره های شب ظلمانی سراسر آسمان را فرا گرفت، و آنچنان روی هم متراکم گردید که نظیرش هیچ گاه دیده نشده بود، صدای غرش رعد و پرتو خیره کننده برق پی درپی در فضای آسمان پخش می شد و خبر از حادثه بسیار عظیم و وحشتناکی می داد.

باران شروع شد، قطره ها درشت و درشت تر شد. از سوی دیگر سطح آب زیر زمینی آنقدر بالا آمد که از هر گوشه ای چشمه خروشانی جوشیدن گرفت.

و به زودی سطح زمین به صورت اقیانوسی در آمد، وزش بادها امواج کوه پیکری روی این اقیانوس ترسیم می کرد و این امواج از سر و دوش هم بالا می رفتند و روی یکدیگر می غلتیدند.

«و کشتی نوح با سرنشینانش سینه امواج کوه پیکر را می شکافت و همچنان پیش می رفت» (وَ هِیَ تَجْرِی بِهِمْ فِی مَوْجٍ کَالْجِبالِ).

«نوح فرزندش را که در کناری جدا از پدر قرار گرفته بود مخاطب ساخت و فریاد زد فرزندم! با ما سوار شو و با کافران مباش» که فنا و نابودی دامنت را خواهد گرفت (وَ نادی نُوحٌ ابْنَهُ وَ کانَ فِی مَعْزِلٍ یا بُنَیَّ ارْکَبْ مَعَنا وَ لا تَکُنْ مَعَ الْکافِرِینَ).

اما متأسفانه تأثیر همنشین بد بیش از آن بود که گفتار این پدر دلسوز تأثیر مطلوب خود را ببخشد.

سوره هود(11):آیه 43
اشاره

(آیه 43)- لذا این فرزند لجوج و کوتاه فکر به گمان این که با خشم خدا می توان به مبارزه برخاست، فریاد زد (پدر برای من جوش نزن) به زودی به کوهی پناه می برم که (دست این سیلاب به دامنش هرگز نخواهد رسید و) مرا در دامان خود پناه خواهد داد» (قالَ سَآوِی إِلی جَبَلٍ یَعْصِمُنِی مِنَ الْماءِ).

نوح باز مأیوس نشد، بار دیگر به اندرز و نصیحت پرداخت، شاید فرزند کوتاه فکر از مرکب غرور و خیره سری فرود آید و راه حق پیش گیرد، به او «گفت:

فرزندم امروز هیچ قدرتی در برابر فرمان خدا پناه نخواهد داد» (قالَ لا عاصِمَ الْیَوْمَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ). «تنها نجات از آن کسی است که مشمول رحمت خدا باشد و بس» (إِلَّا مَنْ رَحِمَ).

[شماره صفحه واقعی : 345]

ص: 2984

«در این هنگام موج (ی برخاست و فرزند نوح را همچون پر کاهی از جا کند و) در میان آن دو حائل شد و او در زمره غرق شدگان قرار گرفت» (وَ حالَ بَیْنَهُمَا الْمَوْجُ فَکانَ مِنَ الْمُغْرَقِینَ).

درسهای تربیتی در طوفان نوح:
اشاره

همان گونه که می دانیم هدف اصلی قرآن از بیان سرگذشت پیشینیان بیان درسهای عبرت و نکات آموزنده و تربیتی است و در همین قسمت نکته های بسیار مهمی نهفته است که به قسمتی از آن ذیلا اشاره می شود:

1- پاکسازی روی زمین:

درست است که خداوند، «رحیم» و مهربان است ولی نباید فراموش کرد که او در عین حال، «حکیم» نیز می باشد، به مقتضای حکمتش هرگاه قوم و ملتی فاسد شوند و دعوت ناصحان و مربیان الهی در آنها اثر نکند، حق حیات برای آنها نیست، سر انجام از طریق انقلابهای اجتماعی و یا انقلابهای طبیعی، سازمان آنها در هم کوبیده و نابود می شود.

این نه منحصر به قوم نوح بوده است و نه به زمان و وقت معینی، یک سنت الهی است در همه اعصار و قرون و همه اقوام و ملتها و حتی در عصر و زمان ما! و چه بسا جنگهای جهانی اول و دوم اشکالی از این پاکسازی باشد.

2- مجازات با طوفان چرا؟

درست است که یک قوم و ملت فاسد باید نابود شوند و وسیله نابودی آنها هر چه باشد تفاوت نمی کند، ولی دقت در آیات قرآن نشان می دهد که بالاخره تناسبی میان نحوه مجازاتها و گناهان اقوام بوده و هست.

فرعون تکیه گاه قدرتش را رود «عظیم نیل» و آبهای پربرکت آن قرار داده بود و جالب این که نابودی او هم به وسیله همان شد! قوم نوح جمعیت کشاورز و دامدار بودند و چنین جمعیتی همه چیز خود را از دانه های حیاتبخش باران می داند، اما سر انجام همین باران آنها را از بین برد.

و اگر می بینیم انسانهای طغیانگر عصر ما در جنگهای جهانی اول و دوم به وسیله مدرنترین سلاحهایشان در هم کوبیده شدند، نباید مایه تعجب ما باشد چرا که همین صنایع پیشرفته بود که تکیه گاه آنها در استعمار و استثمار خلقهای

[شماره صفحه واقعی : 346]

ص: 2985

مستضعف جهان محسوب می شد!

3- پناهگاههای پوشالی:

معمولا هر کس در مشکلات زندگی به چیزی پناه می برد، گروهی به ثروتشان، گروهی به مقام و منصبشان، عده ای به قدرت جسمانیشان، و جمعی به نیروی فکریشان، ولی همان گونه که آیات فوق به ما می گوید، و تاریخ نشان داده، هیچ یک از اینها در برابر فرمان پروردگار کمترین تاب مقاومت ندارد، و همچون تارهای عنکبوت که در برابر وزش طوفان قرار گیرد بسرعت درهم می ریزد.

فرزند نادان و خیره سر نوح پیامبر علیه السلام نیز در همین اشتباه بود، گمان می کرد کوه می تواند در برابر طوفان خشم خدا به او پناه دهد، اما چه اشتباه بزرگی! حرکت یک موج کار او را ساخت و به دیار عدمش فرستاد.

4- کشتی نجات:

در روایاتی که از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله در کتب شیعه و اهل تسنن آمده است خاندان او یعنی امامان اهل بیت و حاملات مکتب اسلام به عنوان «کشتی نجات» معرفی شده اند. یعنی، هنگامی که توفانهای فکری و عقیدتی و اجتماعی در جامعه اسلامی رخ می دهد تنها راه نجات، پناه بردن به مکتب اهل بیت علیهم السّلام است.

سوره هود(11):آیه 44

(آیه 44)- پایان یک ماجرا! نوح زمام کشتی را به دست خدا سپرده امواج، کشتی را به هر سو می برد. در روایات آمده است که شش ماه تمام این کشتی سرگردان بود و نقاط مختلفی و حتی طبق پاره ای از روایات سرزمین مکه و اطراف خانه کعبه را سیر کرد.

سر انجام فرمان پایان مجازات و بازگشت زمین به حالت عادی صادر شد. این آیه چگونگی این فرمان و جزئیات و نتیجه آن را در عبارات بسیار کوتاه و مختصر و در عین حال فوق العاده رسا و زیبا در ضمن شش جمله بیان می کند و می گوید: «به زمین دستور داده شد، ای زمین آبت را در کام فرو بر»! (وَ قِیلَ یا أَرْضُ ابْلَعِی ماءَکِ).

«و (به آسمان دستور داده شد) ای آسمان دست نگهدار» (وَ یا سَماءُ أَقْلِعِی).

«و آب فرو نشست» (وَ غِیضَ الْماءُ).

[شماره صفحه واقعی : 347]

ص: 2986

«و کار پایان یافت» (وَ قُضِیَ الْأَمْرُ).

«و کشتی بر دامنه کوه جودی پهلو گرفت» (وَ اسْتَوَتْ عَلَی الْجُودِیِّ).

و آن کوه معروفی در نزدیکی «موصل» می باشد.

«و در این هنگام گفته شد: دور باد قوم ستمگر»! (وَ قِیلَ بُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ).

به گفته جمعی از دانشمندان عرب این آیه «فصیحترین و بلیغترین» آیات قرآن محسوب می شود.

شاهد گویای این سخن همان است که در روایات و تواریخ اسلامی می خوانیم که گروهی از کفار قریش، به مبارزه با قرآن برخاستند و تصمیم گرفتند آیاتی همچون آیات قرآن ابداع کنند، علاقمندانشان برای مدت چهل روز بهترین غذاها و مشروبات مورد علاقه آنان برایشان تدارک دیدند، مغز گندم خالص، گوشت گوسفند و شراب کهنه! تا با خیال راحت به ترکیب جمله هایی همانند قرآن بپردازند! اما هنگامی که به آیه فوق رسیدند، چنان آنها را تکان داد که بعضی به بعض دیگر نگاه کردند و گفتند: این سخنی است که هیچ کلامی شبیه آن نیست، و اصولا شباهت به کلام مخلوقین ندارد، این را گفتند و از تصمیم خود منصرف شدند و مأیوسانه پراکنده گشتند.

سوره هود(11):آیه 45

(آیه 45)- سرگذشت دردناک فرزند نوح: در آیات گذشته خواندیم که فرزند نوح، نصیحت و اندرز پدر را نشنید و تا آخرین نفس دست از لجاجت و خیره سری بر نداشت.

در اینجا قسمت دیگری از همین ماجرا را بیان می کند و آن این که وقتی نوح فرزند خود را در میان امواج دید، عاطفه پدری به جوش آمد و به یاد وعده الهی در باره نجات خاندانش افتاد، رو به درگاه خدا کرد «و صدا زد پروردگارا! فرزندم از خاندان من است (و تو وعده فرمودی که خاندان مرا از طوفان و هلاکت رهایی بخشی) و وعده تو در مورد نجات خاندانم حقّ است. و تو از همه حکم کنندگان برتری» و در وفای به عهد از همه ثابت تری (وَ نادی نُوحٌ رَبَّهُ فَقالَ رَبِّ إِنَّ ابْنِی مِنْ

[شماره صفحه واقعی : 348]

ص: 2987

أَهْلِی وَ إِنَّ وَعْدَکَ الْحَقُّ وَ أَنْتَ أَحْکَمُ الْحاکِمِینَ)

.این وعده اشاره به همان چیزی است که در آیه 40 همین سوره گذشت.

سوره هود(11):آیه 46

(آیه 46)- اما بلافاصله پاسخ شنید، پاسخی تکان دهنده و روشنگر از یک واقعیت بزرگ، واقعیتی که پیوند مکتبی را مافوق پیوند نسبی و خویشاوندی قرار می دهد.

«خداوند گفت: ای نوح! او از اهل تو نیست»! (قالَ یا نُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ).

«بلکه او عملی است غیر صالح» (إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ).

فرد ناشایسته ای است که بر اثر بریدن پیوند مکتبیش از تو، پیوند خانواده گیش به چیزی شمرده نمی شود.

«حال که چنین است، چیزی را که به آن علم نداری از من تقاضا مکن» (فَلا تَسْئَلْنِ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ). «من به تو موعظه می کنم تا از جاهلان نباشی» (إِنِّی أَعِظُکَ أَنْ تَکُونَ مِنَ الْجاهِلِینَ).

از امام علی بن موسی الرضا علیه السّلام نقل شده که روزی از دوستان خود پرسید:

مردم این آیه را چگونه تفسیر می کنند «إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ» یکی از حاضران عرض کرد بعضی معتقدند که معنی آن این است که فرزند نوح (کنعان) فرزند حقیقی او نبود. امام فرمود: «نه چنین نیست، او به راستی فرزند نوح بود، اما هنگامی که گناه کرد و از جاده اطاعت فرمان خدا قدم بیرون گذاشت خداوند فرزندی او را نفی کرد، همچنین کسانی که از ما باشند ولی اطاعت خدا نکنند، از ما نیستند».

سوره هود(11):آیه 47

(آیه 47)- به هر حال نوح دریافت که این تقاضا از پیشگاه پروردگار درست نبوده است و هرگز نباید نجات چنین فرزندی را مشمول وعده الهی دائر بر نجات خاندانش بداند، لذا رو به درگاه پروردگار کرد و گفت: پروردگارا! من به تو پناه می برم از اینکه چیزی از تو بخواهم که به آن آگاهی ندارم» (قالَ رَبِّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ أَنْ أَسْئَلَکَ ما لَیْسَ لِی بِهِ عِلْمٌ).

«و اگر مرا نبخشی و مشمول رحمتت قرار ندهی از زیانکاران خواهم بود»

[شماره صفحه واقعی : 349]

ص: 2988

(وَ إِلَّا تَغْفِرْ لِی وَ تَرْحَمْنِی أَکُنْ مِنَ الْخاسِرِینَ).

سوره هود(11):آیه 48

(آیه 48)- نوح به سلامت فرود آمد! در این آیه اشاره به فرود آمدن نوح از کشتی و تجدید حیات و زندگی عادی بر روی زمین شده است.

نخست می گوید: «به نوح خطاب شد که ای نوح! به سلامت و با برکت از ناحیه ما بر تو و بر آنها که با تواند فرود آی» (قِیلَ یا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلامٍ مِنَّا وَ بَرَکاتٍ عَلَیْکَ وَ عَلی أُمَمٍ مِمَّنْ مَعَکَ).

بدون شک «طوفان» همه آثار حیات را در هم کوبیده بود، و طبعا زمینهای آباد، مراتع سرسبز و باغهای خرم، همگی ویران شده بودند، و در این هنگام بیم آن می رفت که نوح و یارانش از نظر «زندگی» و «تغذیه» در مضیقه شدید قرار گیرند، اما خداوند به این گروه مؤمنان اطمینان داد که درهای برکات الهی به روی شما گشوده خواهد شد و از نظر زندگی هیچ گونه نگرانی به خود راه ندهید که محیطی «سالم» و پربرکت برای شما فراهم است.

سپس اضافه می کند: با این همه باز در آینده از نسل همین مؤمنان «امتهایی به وجود می آیند که انواع نعمتها را به آنها می بخشیم (ولی آنها در غرور و غفلت فرو می روند) سپس عذاب دردناکی از سوی ما به آنها می رسد» (وَ أُمَمٌ سَنُمَتِّعُهُمْ ثُمَّ یَمَسُّهُمْ مِنَّا عَذابٌ أَلِیمٌ).

سوره هود(11):آیه 49

(آیه 49)- در این آیه که با آن داستان نوح در این سوره پایان می گیرد، یک اشاره کلی به تمام آنچه گذشت می کند و می فرماید: «اینها همه از اخبار غیب است که به تو (ای پیامبر) وحی می کنیم» (تِلْکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیْبِ نُوحِیها إِلَیْکَ).

«هیچ گاه نه تو و نه قوم تو قبل از این از آن آگاهی نداشتید» (ما کُنْتَ تَعْلَمُها أَنْتَ وَ لا قَوْمُکَ مِنْ قَبْلِ هذا).

با توجه به آنچه در باره نوح به تو وحی شد و آن همه مشکلاتی که نوح در دعوتش با آن رو برو بود، و با این حال استقامت ورزید «تو هم صبر و استقامت کن، چرا که سر انجام پیروزی برای پرهیزکاران است» (فَاصْبِرْ إِنَّ الْعاقِبَهَ لِلْمُتَّقِینَ).

از این آیه استفاده می شود که بر خلاف آنچه برخی می پندارند، پیامبران (از

[شماره صفحه واقعی : 350]

ص: 2989

علم غیب آگاهی داشتند، منتها این آگاهی از طریق الهی و به مقداری که خدا می خواست بود، نه این که از پیش خود چیزی بدانند.

در اینجا داستان نوح را با تمام شگفتیها و عبرتهایش رها کرده و به سراغ پیامبر بزرگ دیگری یعنی هود که این سوره به نام او نامیده شده است می رویم.

سوره هود(11):آیه 50

(آیه 50)- بت شکن شجاع! نخست در مورد این ماجرا می فرماید: «ما به سوی قوم عاد برادرشان هود را فرستادیم» (وَ إِلی عادٍ أَخاهُمْ هُوداً).

در اینجا از «هود» تعبیر به برادر می کند، این تعبیر یا به خاطر آن است که عرب از تمام افراد قبیله تعبیر به برادر می کند. و یا اشاره به این است که رفتار هود مانند سایر انبیاء با قوم خود کاملا برادرانه بود، نه در شکل یک امیر و فرمانده، و یا حتی یک پدر نسبت به فرزندان، بلکه همچون یک برادر در برابر برادران دیگر بدون هر گونه امتیاز و برتری جویی.

نخستین دعوت هود، همان دعوت تمام انبیاء بود، دعوت به سوی توحید و نفی هر گونه شرک: «هود به آنها گفت: ای قوم من! خدا را پرستش کنید» (قالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ).

«چرا که هیچ اله و معبود شایسته ای جز او وجود ندارد» (ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ).

«شما (در اعتقادی که به بتها دارید در اشتباهید و) فقط تهمت می زنید» و بتها را شریک او می خوانید (إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا مُفْتَرُونَ).

این بتها نه شریک او هستند و نه منشأ خیر و شر، هیچ کاری از آنها ساخته نیست، چه افترا و تهمتی از این بالاتر که برای چنین موجودات بی ارزشی این همه مقام قائل شوید.

سوره هود(11):آیه 51

(آیه 51)- سپس حضرت هود اضافه کرد: «ای قوم من! در دعوت خودم (هیچ گونه چشمداشتی از شما ندارم) هیچ گونه پاداشی از شما نمی خواهم» (یا قَوْمِ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً). تا گمان کنید فریاد و جوش و خروش من برای رسیدن به مال و مقام است، و یا شما به خاطر سنگینی بار پاداشی که می خواهید برای من در نظر بگیرید تن به تسلیم ندهید.

[شماره صفحه واقعی : 351]

ص: 2990

«تنها اجر و پاداش من بر آن کسی است که مرا آفریده» (إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلَی الَّذِی فَطَرَنِی). به من روح و جسم بخشیده و در همه چیز مدیون او هستم همان خالق و رازق من.

اصولا من اگر گامی برای هدایت و سعادت شما بر می دارم به خاطر اطاعت فرمان اوست و بنابراین باید اجر و پاداش از او بخواهم نه از شما.

به علاوه مگر شما چیزی از خود دارید که به من بدهید هر چه شما دارید از ناحیه او است «آیا نمی فهمید»؟ (أَ فَلا تَعْقِلُونَ).

سوره هود(11):آیه 52
اشاره

(آیه 52)- سر انجام برای تشویق آنها و استفاده از تمام وسائل ممکن برای بیدار ساختن روح حق طلبی این قوم گمراه، متوسل به بیان پاداشهای مادی مشروط می شود که خداوند در اختیار مؤمنان در این جهان می گذارد، می گوید: «ای قوم من! از خدا به خاطر گناهانتان طلب بخشش کنید» (وَ یا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ).

«سپس توبه کنید و به سوی او باز گردید» (ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ).

اگر شما چنین کنید «به آسمان فرمان می دهد قطره های حیاتبخش باران را بر شما پی درپی فرو فرستد» (یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً).

تا کشت و زرع و باغهای شما به کم آبی و بی آبی تهدید نشوند و همواره سرسبز و خرم باشند. به علاوه در سایه ایمان و تقوا و پرهیز از گناه و بازگشت به سوی خدا «نیرویی بر نیروی شما می افزاید» (وَ یَزِدْکُمْ قُوَّهً إِلی قُوَّتِکُمْ).

هرگز فکر نکنید که ایمان و تقوا از نیروی شما می کاهد، نه هرگز.

بنابراین «از راه حق روی بر نتابید و در جاده گناه قدم مگذارید» (وَ لا تَتَوَلَّوْا مُجْرِمِینَ).

توحید خمیر مایه دعوت همه پیامبران-

تاریخ انبیاء نشان می دهد که همه آنها دعوت خود را از توحید و نفی شرکت و هرگونه بت پرستی آغاز کردند، و در واقع هیچ اصلاحی در جوامع انسانی بدون این دعوت میسر نیست، چرا که وحدت جامعه و همکاری و تعاون و ایثار و فداکاری همه اموری هستند که از ریشه توحید معبود سیراب می شوند.

[شماره صفحه واقعی : 352]

ص: 2991

اما شرک سر چشمه هرگونه پراکندگی و تضاد و تعارض و خودکامگی و خود محوری و انحصار طلبی است، و پیوند این مفاهیم با شرک و بت پرستی به مفهوم وسیعش چندان مخفی نیست.

سوره هود(11):آیه 53

(آیه 53)- منطق نیرومند هود! حال ببینیم این قوم سرکش و مغرور یعنی عاد در برابر برادرشان هود علیه السلام و نصایح و اندرزها و راهنماییهای او چه واکنشی نشان دادند.

«آنها گفتند: ای هود تو دلیل روشنی برای ما نیاورده ای» (قالُوا یا هُودُ ما جِئْتَنا بِبَیِّنَهٍ). «و ما هرگز به خاطر سخنان تو دست از دامن بتها و خدایانمان بر نمی داریم» (وَ ما نَحْنُ بِتارِکِی آلِهَتِنا عَنْ قَوْلِکَ).

«و ما هرگز به تو ایمان نخواهیم آورد»! (وَ ما نَحْنُ لَکَ بِمُؤْمِنِینَ).

سوره هود(11):آیه 54

(آیه 54)- و پس از این سه جمله غیر منطقی، اضافه کردند: «ما (در باره تو) فقط می گوییم: بعضی از خدایان ما به تو زیان رسانده (و عقلت را ربوده) اند» (إِنْ نَقُولُ إِلَّا اعْتَراکَ بَعْضُ آلِهَتِنا بِسُوءٍ).

بدون شک هود- همان گونه که برنامه و وظیفه تمام پیامبران است- معجزه یا معجزاتی برای اثبات حقانیت خویش به آنها عرضه داشته بود، ولی آنها به خاطر کبر و غروری که داشتند مانند سایر اقوام لجوج، معجزات را انکار کردند.

به هر حال هود می باید پاسخی دندان شکن به این قوم گمراه و لجوج بدهد، پاسخی که هم آمیخته با منطق باشد، و هم از موضع قدرت ادا شود.

قرآن می گوید: او در پاسخ آنها این چند جمله را بیان کرد:

«گفت: من خدا را به شهادت می طلبم و همه شما نیز شاهد باشید که من از این بتها و خدایانتان بیزارم» (قالَ إِنِّی أُشْهِدُ اللَّهَ وَ اشْهَدُوا أَنِّی بَرِی ءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ).

اشاره به این که اگر این بتها قدرتی دارند از آنها بخواهید مرا از میان بردارند، من که آشکارا به جنگ آنها برخاسته ام چرا مرا نابود نمی کنند؟!

سوره هود(11):آیه 55

(آیه 55)- سپس اضافه می کند: نه فقط کاری از آنها ساخته نیست، شما هم با این انبوه جمعیتتان قادر بر چیزی نیستید، «از آنچه غیر او (می پرستید) حال که

[شماره صفحه واقعی : 353]

ص: 2992

چنین است همگی دست به دست هم بدهید و هر نقشه ای را می توانید بر ضد من بکشید و لحظه ای مرا مهلت ندهید» اما بدانید کاری از دست شما ساخته نیست (مِنْ دُونِهِ فَکِیدُونِی جَمِیعاً ثُمَّ لا تُنْظِرُونِ).

سوره هود(11):آیه 56

(آیه 56)- چرا من انبوه جمعیت را به هیچ می شمرم؟ و چرا کمترین اعتنایی به قوت و قدرت شما ندارم؟ شمایی که تشنه خون من هستید و همه گونه قدرت دارید. برای این که من پشتیبانی دارم که قدرتش فوق قدرتها است «من توکل بر خدایی کردم که پروردگار من و شماست» (إِنِّی تَوَکَّلْتُ عَلَی اللَّهِ رَبِّی وَ رَبِّکُمْ).

و بعد ادامه داد نه تنها شما، «هیچ جنبنده ای در جهان نیست مگر این که در قبضه قدرت و فرمان خداست» و تا او نخواهد کاری از آنان ساخته نیست (ما مِنْ دَابَّهٍ إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِناصِیَتِها).

ولی این را نیز بدانید خدای من از آن قدرتمندانی نیست که قدرتش موجب خودکامگی و هوسبازی گردد و آن را در غیر حق به کار برد، بلکه «پروردگار من همواره بر صراط مستقیم و جاده عدل و داد می باشد» و کاری بر خلاف حکمت و صواب انجام نمی دهد (إِنَّ رَبِّی عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ).

سوره هود(11):آیه 57

(آیه 57)- سر انجام «هود» در آخرین سخن به آنها چنین می گوید: «اگر شما از راه حق روی برتابید (به من زیانی نمی رسد) چرا که من رسالت خویش را به شما ابلاغ کردم» (فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقَدْ أَبْلَغْتُکُمْ ما أُرْسِلْتُ بِهِ إِلَیْکُمْ).

اشاره به این که گمان نکنید اگر دعوت من پذیرفته نشود برای من شکست است، من انجام وظیفه کردم، انجام وظیفه، پیروزی است.

سپس همان گونه که بت پرستان او را تهدید کرده بودند، او به طرز شدیدتری آنها را به مجازات الهی تهدید می کند و می گوید: اگر شما دعوت حق را نپذیرید «خداوند به زودی (شما را نابود کرده و) گروه دیگری را جانشین شما می کند و هیچ گونه زیانی به او نمی رسانید» (وَ یَسْتَخْلِفُ رَبِّی قَوْماً غَیْرَکُمْ وَ لا تَضُرُّونَهُ شَیْئاً).

این قانون خلقت است، که هرگاه مردمی لیاقت پذیرا شدن نعمت هدایت و یا نعمتهای دیگر پروردگار را نداشته باشند، آنها را از میان برمی دارد و گروهی لایق

[شماره صفحه واقعی : 354]

ص: 2993

به جای آنان می نشاند.

این را هم بدانید که: «پروردگار من حافظ همه چیز و نگاهدارنده هرگونه حساب است» (إِنَّ رَبِّی عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ حَفِیظٌ).

نه فرصت از دست او می رود، نه موقعیت را فراموش می کند، نه پیامبران و دوستان خود را به دست نسیان می سپارد، بلکه همه چیز را می داند و بر هر چیز مسلط است.

سوره هود(11):آیه 58

(آیه 58)- لعن و نفرین ابدی بر این قوم ستمگر! در آخرین قسمت از آیات مربوط به سرگذشت قوم عاد و پیامبرشان هود، به مجازات دردناک این سرکشان اشاره کرده، نخست می گوید: «و هنگامی که فرمان ما (دایر به مجازاتشان فرا رسید) هود و کسانی را که با او ایمان آورده بودند به خاطر رحمت و لطف خاصی که به آنان داشتیم رهایی بخشید» (وَ لَمَّا جاءَ أَمْرُنا نَجَّیْنا هُوداً وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَهٍ مِنَّا).

و باز برای تأکید بیشتر می فرماید: «و ما این قوم با ایمان را از عذاب شدید و غلیظ رهایی بخشیدیم» (وَ نَجَّیْناهُمْ مِنْ عَذابٍ غَلِیظٍ).

سوره هود(11):آیه 59

(آیه 59)- در این آیه گناهان قوم عاد را در سه موضوع خلاصه می کند نخست می فرماید: «و این قوم عاد بود که آیات پروردگارشان را انکار کردند» و با لجاجت، هرگونه دلیل و مدرک روشنی را بر صدق دعوت پیامبرشان منکر شدند (وَ تِلْکَ عادٌ جَحَدُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ).

دیگر این که: آنها از نظر عمل نیز «به عصیان و سرکشی در برابر پیامبران برخاستند» (وَ عَصَوْا رُسُلَهُ).

سومین گناهشان این بود که فرمان خدا را رها کرده «و از فرمان هر جبّار عنیدی پیروی می کردند» (وَ اتَّبَعُوا أَمْرَ کُلِّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ).

چه گناهی از این گناهان بالاتر، ترک ایمان، مخالفت پیامبران و گردن نهادن به فرمان جباران عنید.

«جبّار» به کسی می گویند که از روی خشم و غضب می زند و می کشد و نابود می کند، و پیرو فرمان عقل نیست و «عَنِیدٍ» کسی است که با حق و حقیقت،

[شماره صفحه واقعی : 355]

ص: 2994

فوق العاده مخالف است و هیچ گاه زیر بار حق نمی رود.

این دو صفت، صفت بارز طاغوتها و مستکبران هر عصر و زمان است، که هرگز گوششان بدهکار حرف حق نیست، و با هر کس مخالف شدند با قساوت و بی رحمی، شکنجه می کنند و می کوبند و از میان می برند.

سوره هود(11):آیه 60

(آیه 60)- در این آیه که داستان هود و قوم عاد در آن پایان می گیرد، نتیجه اعمال زشت و نادرست آنها را چنین بیان می کند: «آنها به خاطر اعمالشان در این دنیا مورد لعن و نفرین واقع شدند، و بعد از مرگشان جز نام بد و تاریخ ننگین از آنها باقی نماند» (وَ أُتْبِعُوا فِی هذِهِ الدُّنْیا لَعْنَهً).

و در روز رستاخیز گفته می شود: «بدانید که قوم عاد پروردگارشان را انکار کردند» (وَ یَوْمَ الْقِیامَهِ أَلا إِنَّ عاداً کَفَرُوا رَبَّهُمْ).

«دور باد عاد، قوم هود از رحمت پروردگار» (أَلا بُعْداً لِعادٍ قَوْمِ هُودٍ).

با این که کلمه «عاد» برای معرفی این گروه کافی است در آیه فوق بعد از ذکر عاد، قوم هود نیز ذکر شده است که هم تأکید را می رساند و هم اشاره به این است که این گروه همان کسانی هستند که پیامبر دلسوزشان هود را آن همه ناراحت و متهم ساختند، و به همین جهت از رحمت خداوند دورند.

سوره هود(11):آیه 61

(آیه 61)- آغاز سرگذشت قوم ثمود: سرگذشت قوم عاد با تمام درسهای عبرت انگیزش بطور فشرده پایان یافت و اکنون نوبت قوم ثمود است، همان جمعیتی که طبق نقل تواریخ در سرزمین «وادی القری» در میان مدینه و شام زندگی داشتند.

باز در اینجا می بینیم که قرآن مجید هنگامی که سخن از پیامبر آنها «صالح» می گوید به عنوان «برادر» از او یاد می کند برادری دلسوز و مهربان که جز خیرخواهی هدف دیگری ندارد آیه شریفه می فرماید: «ما به سوی قوم ثمود برادرشان صالح را فرستادیم» (وَ إِلی ثَمُودَ أَخاهُمْ صالِحاً).

«گفت: ای قوم من! خدا را پرستش کنید که هیچ معبودی برای شما جز او نیست» (قالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ).

سپس برای تحریم حسن حق شناسی آنها به گوشه ای از نعمتهای مهم

[شماره صفحه واقعی : 356]

ص: 2995

پروردگار که سراسر وجودشان را فرا گرفته اشاره کرده، می گوید: «او کسی است که شما را از زمین آفرید» (هُوَ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ).

پس از اشاره به نعمت آفرینش، نعمتهای دیگری را که در زمین قرار داده به این انسانهای سرکش یادآوری می کند: او کسی است که: «عمران و آبادی زمین را به شما سپرد و قدرت و وسائل آن را در اختیارتان قرار داد» (وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فِیها).

قابل توجه این که قرآن نمی گوید خداوند زمین را آباد کرد و در اختیار شما گذاشت، بلکه می گوید عمران و آبادی زمین را به شما تفویض کرد، اشاره به این که وسائل از هر نظر آماده است، اما شما باید با کار و کوشش زمین را آباد سازید و منابع آن را به دست آورید و بدون کار و کوشش سهمی ندارید.

«اکنون که چنین است، از گناهان خود توبه کنید و به سوی خدا بازگردید که پروردگار من به بندگان خود نزدیک است و درخواست آنها را اجابت می کند» (فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ إِنَّ رَبِّی قَرِیبٌ مُجِیبٌ).

سوره هود(11):آیه 62

(آیه 62)- اکنون ببینیم مخالفان صالح در مقابل منطق زنده و حق طلبانه او چه پاسخی دادند؟

آنها برای نفوذ در صالح و یا لااقل خنثی کردن نفوذ سخنانش در توده مردم از یک عامل روانی استفاده کردند، و به تعبیر عامیانه خواستند هندوانه زیر بغلش بگذارند، و «گفتند: ای صالح! تو پیش از این مایه امید ما بودی» (قالُوا یا صالِحُ قَدْ کُنْتَ فِینا مَرْجُوًّا قَبْلَ هذا).

در مشکلات به تو پناه می بردیم و از تو مشورت می کردیم، و به عقل و هوش و درایت تو ایمان داشتیم، و در خیرخواهی و دلسوزی تو هرگز تردید به خود راه نمی دادیم.

اما متأسفانه امید ما را بر باد دادی، و با مخالفت با آیین بت پرستی و خدایان ما که راه و رسم نیاکان ما است و از افتخارات قوم ما محسوب می شود نشان دادی که نه احترامی برای بزرگان قائلی، نه به عقل و هوش ما ایمان داری، و نه مدافع سنتهای ما هستی.

[شماره صفحه واقعی : 357]

ص: 2996

«راستی تو می خواهی ما را از پرستش آنچه پدران ما می پرستیدند نهی کنی»؟ (أَ تَنْهانا أَنْ نَعْبُدَ ما یَعْبُدُ آباؤُنا).

«حقیقت این است ما نسبت به آیینی که تو به آن دعوت می کنی (یعنی آیین یکتاپرستی) در شک و تردیدیم، و نسبت به آن بدبین نیز هستیم» (وَ إِنَّنا لَفِی شَکٍّ مِمَّا تَدْعُونا إِلَیْهِ مُرِیبٍ).

سوره هود(11):آیه 63

(آیه 63)- اما این پیامبر بزرگ الهی بدون آن که از هدایت آنها مأیوس گردد، و یا این که سخنان پر تزویرشان در روح بزرگ او کمترین اثری بگذارد، با متانت خاص خودش چنین پاسخ «گفت: ای قوم من! ببینید اگر من دلیل آشکاری از پروردگارم داشته باشم، و رحمتی از جانب خود به من داده باشد» آیا می توانم رسالت الهی را ابلاغ نکنم و با انحرافات و زشتیها نجنگم؟! (قالَ یا قَوْمِ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ کُنْتُ عَلی بَیِّنَهٍ مِنْ رَبِّی وَ آتانِی مِنْهُ رَحْمَهً).

در این حال «اگر من نافرمانی او کنم، چه کسی می تواند مرا در برابر وی یاری دهد»؟ (فَمَنْ یَنْصُرُنِی مِنَ اللَّهِ إِنْ عَصَیْتُهُ).

«پس (استدلال به روش نیاکان و این گونه سخنان) شما جز اطمینان به زیانکار بودنتان چیزی بر من نمی افزاید»! (فَما تَزِیدُونَنِی غَیْرَ تَخْسِیرٍ).

سوره هود(11):آیه 64

(آیه 64)- بعد برای نشان دادن معجزه و نشانه ای بر حقانیت دعوتش از طریق کارهایی که از قدرت انسان بیرون است و تنها به قدرت پروردگار متکی است وارد شد و به آنها گفت: «ای قوم من! این ناقه پروردگار برای شما، آیت و نشانه ای است» (وَ یا قَوْمِ هذِهِ ناقَهُ اللَّهِ لَکُمْ آیَهً).

«آن را رها کنید که در زمین خدا از مراتع و علفهای بیابان بخورد» (فَذَرُوها تَأْکُلْ فِی أَرْضِ اللَّهِ).

«و هرگز آزاری به آن نرسانید که اگر چنین کنید عذاب نزدیک الهی شما را فرا خواهد گرفت» (وَ لا تَمَسُّوها بِسُوءٍ فَیَأْخُذَکُمْ عَذابٌ قَرِیبٌ).

سوره هود(11):آیه 65
اشاره

(آیه 65)- به هر حال با تمام تأکیدهایی که این پیامبر بزرگ یعنی صالح در باره آن ناقه کرده بود آنها سر انجام تصمیم گرفتند، ناقه را از بین ببرند چرا که وجود

[شماره صفحه واقعی : 358]

ص: 2997

آن با خارق عاداتی که داشت باعث بیدار شدن مردم و گرایش به صالح می شد، لذا گروهی از سرکشان قوم ثمود که نفوذ دعوت صالح را مزاحم منافع خویش می دیدند، و هرگز مایل به بیدار شدن مردم نبودند، چرا که با بیدار شدن خلق خدا پایه های استعمار و استثمارشان فرو می ریخت، توطئه ای برای از میان بردن ناقه چیدند و گروهی برای این کار مأمور شدند و سر انجام یکی از آنها بر ناقه تاخت و با ضربه یا ضرباتی که بر آن وارد کرد «آن را از پای در آوردند» (فَعَقَرُوها).

در پایان آیه می خوانیم: صالح پس از سرکشی و عصیان قوم و از میان بردن ناقه به آنها اخطار کرد و «گفت: سه روز تمام در خانه های خود از هر نعمتی می خواهید متلذذ و بهره مند شوید» و بدانید پس از این سه روز عذاب و مجازات الهی فرا خواهد رسید (فَقالَ تَمَتَّعُوا فِی دارِکُمْ ثَلاثَهَ أَیَّامٍ).

این را جدی بگیرید، دروغ نمی گویم «این یک وعده راست و حقیقی است» (ذلِکَ وَعْدٌ غَیْرُ مَکْذُوبٍ).

پیوند مکتبی-

اسلام رضایت باطنی به یک امر و پیوند مکتبی با آن را به منزله شرکت در آن می داند، امیر مؤمنان علی علیه السّلام می فرماید: «ناقه ثمود را یک نفر از پای درآورد، اما خداوند همه آن قوم سرکش را مجازات کرد، چرا که همه به آن راضی بودند».

روایات متعدد دیگری به همین مضمون و یا مانند آن از پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و ائمه اهل بیت علیهم السّلام نقل شده که اهمیت فوق العاده اسلام را به پیوند مکتبی و برنامه های هماهنگ فکری، روشن می سازد.

سوره هود(11):آیه 66

(آیه 66)- سر انجام قوم ثمود: در این آیه چگونگی نزول عذاب را بر این قوم سرکش (قوم ثمود) بعد از پایان مدت سه روز تشریح می کند: «پس هنگامی که فرمان ما (دائر به مجازات این گروه) فرا رسید صالح و کسانی را که با او ایمان آورده بودند در پرتو رحمت خویش رهایی بخشیدیم» (فَلَمَّا جاءَ أَمْرُنا نَجَّیْنا صالِحاً وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَهٍ مِنَّا).

نه تنها از عذاب جسمانی و مادی که «از رسوایی و خواری و بی آبرویی که آن

[شماره صفحه واقعی : 359]

ص: 2998

روز دامن این قوم سرکش را گرفت نیز نجاتشان دادیم» (وَ مِنْ خِزْیِ یَوْمِئِذٍ).

«چرا که پروردگارت قوی و قادر بر همه چیز و مسلط به هر کار است» (إِنَّ رَبَّکَ هُوَ الْقَوِیُّ الْعَزِیزُ). هیچ چیز برای او محال نیست، و هیچ قدرتی توانایی مقابله با اراده او را ندارد این رحمت الهی است که ایجاب می کند، بی گناهان به آتش گنهکاران نسوزند، و مؤمنان به خاطر افراد بی ایمان گرفتار نشوند.

سوره هود(11):آیه 67

(آیه 67)- «ولی ظالمان را صیحه آسمانی فرو گرفت، و آن چنان این صیحه سخت و سنگین و وحشتناک بود که بر اثر آن همگی آنان در خانه های خود به زمین افتادند و مردند» (وَ أَخَذَ الَّذِینَ ظَلَمُوا الصَّیْحَهُ فَأَصْبَحُوا فِی دِیارِهِمْ جاثِمِینَ).

سوره هود(11):آیه 68

(آیه 68)- آن چنان مردند و نابود شدند و آثارشان بر باد رفت که: «گویی هرگز در آن سرزمین ساکن نبودند» (کَأَنْ لَمْ یَغْنَوْا فِیها).

«بدانید قوم ثمود نسبت به پروردگار خود کفر ورزیدند و فرمانهای الهی را پشت سر انداختند» (أَلا إِنَّ ثَمُودَ کَفَرُوا رَبَّهُمْ).

«دور باد قوم ثمود از لطف و رحمت پروردگار و نفرین بر آنها» (أَلا بُعْداً لِثَمُودَ).

سوره هود(11):آیه 69

(آیه 69)- فرازی از زندگی بت شکن بزرگ! اکنون نوبت فرازی از زندگانی ابراهیم این قهرمان بت شکن است، البته در اینجا تنها یک قسمت از زندگانی او که مربوط به داستان قوم لوط و مجازات این گروه آلوده عصیانگر است، اشاره شده، نخست می گوید: «فرستاده های ما نزد ابراهیم آمدند در حالی که حامل بشارتی بودند» (وَ لَقَدْ جاءَتْ رُسُلُنا إِبْراهِیمَ بِالْبُشْری ).

این فرستادگان الهی همان فرشتگانی بودند که مأمور درهم کوبیدن شهرهای قوم لوط بودند، ولی قبلا برای دادن پیامی به ابراهیم علیه السلام نزد او آمدند.

در این که بشارتی که آنها حامل آن بودند چه بوده است، دو احتمال وجود دارد که جمع میان آن دو نیز بی مانع است: نخست بشارت به تولد اسماعیل و اسحاق است که بشارت بزرگی برای او محسوب می شد.

دیگر این که ابراهیم از فساد قوم لوط و عصیانگری آنها سخت ناراحت بود،

[شماره صفحه واقعی : 360]

ص: 2999

هنگامی که با خبر شد آنها چنین مأموریتی دارند، خوشحال گشت.

به هر حال: «هنگامی که رسولان بر او وارد شدند سلام کردند» (قالُوا سَلاماً).

«او هم در پاسخ به آنها سلام گفت» (قالَ سَلامٌ).

«و چیزی نگذشت که گوساله بریانی برای آنها آورد» (فَما لَبِثَ أَنْ جاءَ بِعِجْلٍ حَنِیذٍ).

از این جمله استفاده می شود که یکی از آداب مهمانداری آن است که غذا را هر چه زودتر برای او آماده کنند، چرا که میهمان وقتی از راه می رسد مخصوصا اگر مسافر باشد غالبا خسته و گرسنه است، هم نیاز به غذا دارد، و هم نیاز به استراحت، باید زودتر غذای او را آماده کنند تا بتواند استراحت کند.

سوره هود(11):آیه 70

(آیه 70)- در این هنگام واقعه عجیبی اتفاق افتاد و آن این که ابراهیم مشاهده کرد که میهمانان تازه وارد دست به سوی غذا دراز نمی کنند، اما «هنگامی که دید دست آنها به آن نمی رسد (و از آن نمی خورند کار) آنها را غیر عادی شمرد و در دل احساس ترس نمود» (فَلَمَّا رَأی أَیْدِیَهُمْ لا تَصِلُ إِلَیْهِ نَکِرَهُمْ وَ أَوْجَسَ مِنْهُمْ خِیفَهً).

این موضوع از یک رسم و عادت دیرینه سر چشمه می گرفت. زیرا اگر کسی واقعا قصد سوئی نسبت به دیگری داشته باشد سعی می کند نان و نمک او را نخورد، روی این جهت ابراهیم از کار این میهمانان، نسبت به آنها بدگمان شد و فکر کرد ممکن است قصد سوئی داشته باشند.

رسولان که به این مسأله پی برده بودند، به زودی ابراهیم را از این فکر بیرون آوردند و «به او گفتند: نترس ما به سوی قوم لوط فرستاده شده ایم» یعنی فرشته ایم و مأمور عذاب یک قوم ستمگر و فرشته غذا نمی خورد (قالُوا لا تَخَفْ إِنَّا أُرْسِلْنا إِلی قَوْمِ لُوطٍ).

سوره هود(11):آیه 71

(آیه 71)- «در این هنگام همسر ابراهیم (ساره) که در آنجا ایستاده بود خندید» (وَ امْرَأَتُهُ قائِمَهٌ فَضَحِکَتْ).

این خنده ممکن است به خاطر آن باشد که او نیز از فجایع قوم لوط

[شماره صفحه واقعی : 361]

ص: 3000

به شدت ناراحت و نگران بود و اطلاع از نزدیک شدن مجازات آنها مایه خوشحالی و سرور او گشت.

سپس اضافه می کند: «به دنبال آن به او بشارت دادیم که اسحاق از او متولد خواهد شد و پس از اسحاق، یعقوب» از اسحاق متولد می گردد، (فَبَشَّرْناها بِإِسْحاقَ وَ مِنْ وَراءِ إِسْحاقَ یَعْقُوبَ).

در حقیقت هم به او بشارت فرزند دادند، و هم «نوه»، یکی اسحاق و دیگری یعقوب که هر دو از پیامبران خدا بودند.

سوره هود(11):آیه 72

(آیه 72)- همسر ابراهیم «ساره» که با توجه به سن زیاد خود و همسرش سخت از دارا شدن فرزند مأیوس و نومید بود، با لحن بسیار تعجب آمیزی «فریاد کشید که ای وای بر من! آیا من فرزند می آورم در حالی که پیرزنم، و شوهرم نیز پیر است، این مسأله بسیار عجیبی است»!؟ (قالَتْ یا وَیْلَتی أَ أَلِدُ وَ أَنَا عَجُوزٌ وَ هذا بَعْلِی شَیْخاً إِنَّ هذا لَشَیْ ءٌ عَجِیبٌ).

سوره هود(11):آیه 73

(آیه 73)- به هر حال رسولان پروردگار فورا او را از این تعجب در آوردند، و سوابق نعمتهای فوق العاده الهی را بر این خانواده و نجات معجز آسایشان را از چنگال حوادث یادآور شدند و به او «گفتند: آیا از فرمان خداوند تعجب می کنی»؟

(قالُوا أَ تَعْجَبِینَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ).

در حالی که «رحمت خدا و برکاتش بر شما اهل بیت بوده و هست» (رَحْمَتُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُهُ عَلَیْکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ).

همان خدایی که ابراهیم را از چنگال نمرود ستمگر رهایی بخشید، و در دل آتش سالم نگاه داشت.

این رحمت و برکت الهی تنها آن روز و آن زمان نبود بلکه در این خاندان همچنان ادامه داشته و دارد، چه برکتی بالاتر از وجود پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و امامان معصوم که در این خاندان آشکار شده اند.

و در پایان آیه برای تأکید بیشتر، فرشتگان گفتند: «او (خدایی است) که حمید و مجید است» (إِنَّهُ حَمِیدٌ مَجِیدٌ).

[شماره صفحه واقعی : 362]

ص: 3001

سوره هود(11):آیه 74

(آیه 74)- «هنگامی که وحشت ابراهیم از آنها، زائل شد، و از طرفی بشارت فرزند و جانشین برومندی به او دادند، فورا به فکر قوم لوط (که آن رسولان مأمور نابودی آنها بودند) افتاد و شروع به مجادله و گفتگو در این باره با آنها کرد» (فَلَمَّا ذَهَبَ عَنْ إِبْراهِیمَ الرَّوْعُ وَ جاءَتْهُ الْبُشْری یُجادِلُنا فِی قَوْمِ لُوطٍ).

در اینجا این سؤال پیش می آید که چرا ابراهیم در باره یک قوم آلوده گنهکار به گفتگو برخاسته و با رسولان پروردگار که مأموریت آنها به فرمان خداست به مجادله پرداخته است. در حالی که این کار از شأن یک پیامبر، آن هم پیامبری به عظمت ابراهیم دور است.

سوره هود(11):آیه 75

(آیه 75)- لذا قرآن بلافاصله می گوید: «ابراهیم، بردبار، بسیار مهربان، و متوکل بر خدا و بازگشت کننده به سوی او بود» (إِنَّ إِبْراهِیمَ لَحَلِیمٌ أَوَّاهٌ مُنِیبٌ).

در واقع با این سه وصف، پاسخ سر بسته و کوتاهی به این سؤال داده شده است که: مجادله او مجادله ممدوحی بوده است، و این به خاطر آن است که برای ابراهیم روشن نبود که فرمان عذاب بطور قطع از ناحیه خداوند صادر شده، و احتمال بیدار شدن در باره آنها می رود، و به همین دلیل هنوز جایی برای شفاعت وجود دارد.

سوره هود(11):آیه 76

(آیه 76)- در این آیه می فرماید: «رسولان به زودی به ابراهیم گفتند: ای ابراهیم! از این پیشنهاد صرف نظر کن» و شفاعت را کنار بگذار که جای آن نیست (یا إِبْراهِیمُ أَعْرِضْ عَنْ هذا).

«چرا که فرمان حتمی پروردگارت فرا رسیده» (إِنَّهُ قَدْ جاءَ أَمْرُ رَبِّکَ).

«و عذاب خداوند بدون گفتگو به سراغ آنها خواهد آمد» (وَ إِنَّهُمْ آتِیهِمْ عَذابٌ غَیْرُ مَرْدُودٍ).

سوره هود(11):آیه 77

(آیه 77)- زندگی ننگین قوم لوط: در آیات سوره اعراف، اشاره به گوشه ای از سرنوشت قوم لوط شده، و تفسیر آن را در آنجا دیدیم، اما در اینجا به تناسب شرح داستانهای پیامبران و اقوام آنها، و به تناسب پیوندی که آیات گذشته با سرگذشت لوط و قومش داشت پرده از روی قسمت دیگری از زندگانی این قوم منحرف و گمراه بر می دارد، تا هدف اصلی را که نجات و سعادت کل جامعه انسانی

[شماره صفحه واقعی : 363]

ص: 3002

است از زاویه دیگری تعقیب کند.

نخست می گوید: «و هنگامی که رسولان ما به سراغ لوط آمدند او بسیار از آمدن آنها ناراحت شد و فکر و روحش پراکنده گشت و غم و اندوه تمام وجودش را فراگرفت» (وَ لَمَّا جاءَتْ رُسُلُنا لُوطاً سِی ءَ بِهِمْ وَ ضاقَ بِهِمْ ذَرْعاً).

در روایات و تفاسیر اسلامی آمده است که لوط در آن هنگام در مزرعه خود کار می کرد ناگهان، عده ای از جوانان زیبا را دید که به سراغ او می آیند و مایلند میهمان او باشند، علاقه او به پذیرایی از میهمان از یک سو، و توجه به این واقعیت که حضور این جوانان زیبا، در شهری که غرق آلودگی انحراف جنسی است، موجب انواع دردسر و احتمالا آبروریزی است، او را سخت در فشار قرار داد.

این مسائل به صورت افکاری جانفرسا از مغز او عبور کرد، و آهسته با خود «گفت: امروز روز سخت و وحشتناکی است» (وَ قالَ هذا یَوْمٌ عَصِیبٌ).

در پاره ای از روایات آمده که لوط آنقدر میهمانهای خود را معطل کرد تا شب فرا رسید شاید دور از چشم آن قوم شرور و آلوده بتواند با حفظ حیثیت و آبرو از آنان پذیرایی کند.

ولی چه می توان کرد. وقتی که انسان دشمنش در درون خانه اش باشد! همسر لوط که زن بی ایمانی بود و به این قوم گنهکار کمک می کرد، از ورود این میهمانان جوان و زیبا آگاه شد بر فراز بام رفت. نخست از طریق کف زدن، و سپس با روشن کردن آتش و برخاستن دود، گروهی از این قوم منحرف را آگاه کرد که طعمه چربی به دام افتاده!

سوره هود(11):آیه 78

(آیه 78)- در اینجا قرآن می گوید: «قوم با سرعت و حرص و ولع برای رسیدن به مقصد خود به سوی لوط آمدند» (وَ جاءَهُ قَوْمُهُ یُهْرَعُونَ إِلَیْهِ).

همان قوم و گروهی که صفحات زندگانیشان سیاه و آلوده به ننگ بود «و قبلا اعمال زشت و بدی انجام می دادند» (وَ مِنْ قَبْلُ کانُوا یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ).

لوط در این هنگام حق داشت بر خود بلرزد و از شدت ناراحتی فریاد بکشد و به آنها «گفت: ای قوم من! اینها دختران منند (و من حتی حاضرم دختران خودم

[شماره صفحه واقعی : 364]

ص: 3003

را به عقد شما درآورم اینها) برای شما پاکیزه ترند» (قالَ یا قَوْمِ هؤُلاءِ بَناتِی هُنَّ أَطْهَرُ لَکُمْ).

بیایید «و از خدا بترسید، آبروی مرا نبرید، و با قصد سوء در مورد میهمانانم مرا رسوا مسازید» (فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ لا تُخْزُونِ فِی ضَیْفِی).

ای وای «مگر در میان شما یک انسان رشید و عاقل و شایسته وجود ندارد» که شما را از این اعمال ننگین و بی شرمانه باز دارد (أَ لَیْسَ مِنْکُمْ رَجُلٌ رَشِیدٌ).

این سخن «لوط» این حقیقت را بازگو می کند که حتی وجود یک مرد رشید در میان یک قوم و قبیله برای جلوگیری از اعمال ننگینشان کافی است یعنی، اگر یک انسان عاقل و صاحب رشد فکری در میان شما بود هرگز به سوی خانه من به قصد تجاوز به میهمانانم نمی آمدید.

سوره هود(11):آیه 79

(آیه 79)- ولی این قوم تبهکار در برابر این همه بزرگواری لوط پیامبر بی شرمانه پاسخ «گفتند: تو خود به خوبی می دانی که ما را در دختران تو حقی نیست» (قالُوا لَقَدْ عَلِمْتَ ما لَنا فِی بَناتِکَ مِنْ حَقٍّ).

«و تو مسلما می دانی ما چه چیز می خواهیم»! (وَ إِنَّکَ لَتَعْلَمُ ما نُرِیدُ).

سوره هود(11):آیه 80

(آیه 80)- در اینجا بود که پیامبر بزرگوار چنان خود را در محاصره حادثه دید و ناراحت شد که فریاد زده «گفت: (افسوس!) ای کاش در برابر شما قدرتی در خود داشتم» تا از میهمانهایم دفاع کنم و شما خیره سران را در هم بکوبم (قالَ لَوْ أَنَّ لِی بِکُمْ قُوَّهً).

«یا تکیه گاه و پشتیبان محکمی (از قوم و عشیره و پیروان و هم پیمانهای قوی و نیرومند) در اختیار من بود» تا با کمک آنها بر شما منحرفان چیره شوم (أَوْ آوِی إِلی رُکْنٍ شَدِیدٍ).

سوره هود(11):آیه 81

(آیه 81)- پایان زندگی این گروه ستمکار: سر انجام هنگامی که رسولان پروردگار نگرانی شدید لوط را مشاهده کردند که در چه عذاب و شکنجه روحی گرفتار است، پرده از روی اسرار کار خود برداشتند و به او «گفتند: ای لوط ما فرستادگان پروردگار توایم (نگران مباش، و بدان که) آنها هرگز دسترسی به تو پیدا

[شماره صفحه واقعی : 365]

ص: 3004

نخواهند کرد»! (قالُوا یا لُوطُ إِنَّا رُسُلُ رَبِّکَ لَنْ یَصِلُوا إِلَیْکَ).

این آگاهی لوط از وضع میهمانان و مأموریتشان همچون آب سردی بود که بر قلب سوخته این پیامبر بزرگ ریخته شد و فهمید دوران اندوه و غم در شرف پایان است و زمان شادی و نجات از چنگال این قوم ننگین حیوان صفت فرا رسیده است! میهمانان بلافاصله این دستور را به لوط دادند که: «تو همین امشب در دل تاریکی خانواده ات را با خود بردار و از این سرزمین بیرون شو» (فَأَسْرِ بِأَهْلِکَ بِقِطْعٍ مِنَ اللَّیْلِ).

ولی مواظب باشید که «هیچ یک از شما به پشت سرش نگاه نکند» (وَ لا یَلْتَفِتْ مِنْکُمْ أَحَدٌ).

«تنها کسی که از این دستور تخلف خواهد کرد و به همان بلایی که به قوم گناهکار می رسد گرفتار خواهد شد همسر معصیت کار توست» (إِلَّا امْرَأَتَکَ إِنَّهُ مُصِیبُها ما أَصابَهُمْ).

سر انجام آخرین سخن را به لوط گفتند که: «لحظه نزول عذاب و میعاد آنها صبح است» و با نخستین شعاع صبحگاهی زندگی این قوم غروب خواهد کرد (إِنَّ مَوْعِدَهُمُ الصُّبْحُ).

اکنون برخیزید و هر چه زودتر شهر را ترک گویید «مگر صبح نزدیک نیست» (أَ لَیْسَ الصُّبْحُ بِقَرِیبٍ).

سوره هود(11):آیه 82

(آیه 82)- سر انجام لحظه عذاب فرا رسید و به انتظار لوط پیامبر پایان داد، همان گونه که قرآن می گوید: «هنگامی که فرمان ما فرا رسید آن سرزمین را زیر و رو کردیم، و بارانی از سنگ، از گلهای متحجر متراکم بر روی هم، بر سر آنها فرو ریختیم» (فَلَمَّا جاءَ أَمْرُنا جَعَلْنا عالِیَها سافِلَها وَ أَمْطَرْنا عَلَیْها حِجارَهً مِنْ سِجِّیلٍ مَنْضُودٍ).

اینها که همه چیز را وارونه کرده بودند! باید شهرشان هم واژگونه شود! نه فقط زیر و رو شود که بارانی از سنگ، آخرین آثار حیات را در آنجا در هم بکوبد.

بنابراین هر گروه منحرف و ملت ستم پیشه ای چنین سرنوشتی در انتظار اوست گاهی زیر باران سنگریزه ها و گاهی زیر ضربات بمبهای آتش زا و زمانی زیر

[شماره صفحه واقعی : 366]

ص: 3005

فشارهای اختلافات کشنده اجتماعی، و بالاخره هر کدام به شکلی و به صورتی.

سوره هود(11):آیه 83

(آیه 83)- ولی این سنگها، سنگهای معمولی نبودند بلکه «سنگهایی بودند نشاندار، نزد پروردگار تو» (مُسَوَّمَهً عِنْدَ رَبِّکَ).

اما تصور نکنید که این سنگها مخصوص قوم لوط بودند «آنها از هیچ قوم و جمعیت و گروه ستمکار و ظالمی دور نیستند» (وَ ما هِیَ مِنَ الظَّالِمِینَ بِبَعِیدٍ).

این قوم منحرف هم بر خویش ستم کردند و هم بر جامعه شان، هم سرنوشت ملتشان را به بازی گرفتند و هم ایمان و اخلاق انسانی را.

تحریم همجنس گرایی- همجنس گرایی چه در مردان باشد و چه در زنان در اسلام از گناهان بسیار بزرگ است و هر دو دارای حد شرعی است.

روایاتی که در مذمت همجنس گرایی از پیشوایان اسلام نقل شده آنقدر زیاد و تکان دهنده است که با مطالعه آن هر کس احساس می کند که زشتی این گناه به اندازه ای است که کمتر گناهی در پایه آن قرار دارد.

از جمله در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: «هر کس با نوجوانی آمیزش جنسی کند روز قیامت ناپاک وارد محشر می شود، آن چنان که تمام آبهای جهان او را پاک نخواهند کرد، و خداوند او را غضب می کند و از رحمت خویش دور می دارد و دوزخ را برای او آماده ساخته است و چه بد جایگاهی است» ... سپس فرمود: «هرگاه جنس مذکر با مذکر آمیزش کند عرش خداوند به لرزه در می آید».

سوره هود(11):آیه 84

(آیه 84)- مدین سرزمین شعیب: با پایان یافتن داستان عبرت انگیز قوم لوط نوبت به قوم «شعیب» و مردم «مدین» می رسد همان جمعیتی که راه توحید را رها کردند و در سنگلاخ شرک و بت پرستی سرگردان شدند، نه تنها بت که درهم و دینار و مال و ثروت خویش را می پرستیدند، و به خاطر آن، کسب و تجارت با رونق خویش را آلوده به تقلب و کم فروشی و خلافکاریهای دیگر می کردند.

در آغاز می گوید: «و به سوی مدین برادرشان شعیب را فرستادیم» (وَ إِلی مَدْیَنَ أَخاهُمْ شُعَیْباً).

[شماره صفحه واقعی : 367]

ص: 3006

کلمه «أَخاهُمْ» (برادرشان) به خاطر آن است که نهایت محبت پیامبران را به قوم خود بازگو کند.

«مدین» در مشرق «خلیج عقبه» قرار داشته و مردم آن از فرزندان اسماعیل بودند، و با مصر و لبنان و فلسطین تجارت داشته اند.

این پیامبر این برادر دلسوز و مهربان همان گونه که شیوه همه پیامبران در آغاز دعوت بود نخست آنها را به اساسی ترین پایه های مذهب یعنی «توحید» دعوت کرد و «گفت: ای قوم من! خداوند یگانه را بپرستید که جز او معبودی برای شما نیست» (قالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ).

آنگاه به یکی از مفاسد اقتصادی که از روح شرک و بت پرستی سر چشمه می گیرد و در آن زمان در میان اهل «مدین» سخت رایج بود اشاره کرده و گفت: «به هنگام خرید و فروش، پیمانه و وزن اشیاء را کم نکنید» (وَ لا تَنْقُصُوا الْمِکْیالَ وَ الْمِیزانَ).

این پیامبر بزرگ پس از این دستور بلافاصله اشاره به دو علت برای آن می کند:

نخست می گوید: قبول این اندرز سبب می شود که درهای خیرات به روی شما گشوده شود، پیشرفت امر تجارت، پایین آمدن سطح قیمتها، آرامش جامعه، خلاصه «من خیرخواه شما هستم» (إِنِّی أَراکُمْ بِخَیْرٍ). و مطمئنم که این اندرز نیز سر چشمه خیر و برکت برای جامعه شما خواهد بود.

این احتمال نیز در تفسیر این جمله وجود دارد که شعیب می گوید: «من شما را دارای نعمت فراوان و خیر کثیری می بینم» بنابراین دلیلی ندارد حقوق مردم را ضایع کنید.

دیگر این که: «من از آن می ترسم که (اصرار بر شرک و کفران نعمت و کم فروشی) عذاب روز فراگیر، همه شما را فرو گیرد» (وَ إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ مُحِیطٍ).

سوره هود(11):آیه 85

(آیه 85)- این آیه مجددا روی نظام اقتصادی آنها تأکید می کند و اگر قبلا شعیب قوم خود را از کم فروشی نهی کرده بود در اینجا دعوت به پرداختن حقوق مردم کرده، می گوید: «و ای قوم من! پیمانه و وزن را با قسط و عدل وفا کنید» (وَ یا

[شماره صفحه واقعی : 368]

ص: 3007

قَوْمِ أَوْفُوا الْمِکْیالَ وَ الْمِیزانَ بِالْقِسْطِ)

.و این اصل یعنی «اقامه قسط و عدل» و دادن حق هر کس به او باید بر سراسر جامعه شما حکومت کند.

سپس قدم از آن فراتر نهاده، می گوید: «و بر اشیاء (و اجناس) مردم عیب نگذارید، و از حق آنان نکاهید» (وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیاءَهُمْ).

در پایان آیه باز هم از این فراتر رفته، می گوید: «و در روی زمین به فساد نکوشید» (وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ).

دو آیه فوق این واقعیت را به خوبی منعکس می کند که بعد از مسأله اعتقاد به توحید، یک اقتصاد سالم از اهمیت ویژه ای برخوردار است، و نیز نشان می دهد که به هم ریختگی نظام اقتصادی سر چشمه فساد وسیع در جامعه خواهد بود.

سوره هود(11):آیه 86

(آیه 86)- سر انجام به آنها گوشزد کرد که افزایش ثروت- ثروتی که از راه ظلم و ستم و استثمار دیگران به دست آید- سبب بی نیازی شما نخواهد بود، بلکه «سرمایه حلالی که برای شما باقی می ماند (هر چند کم و اندک باشد) اگر ایمان به خدا و دستوراتش داشته باشید بهتر است» (بَقِیَّتُ اللَّهِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ).

سپس گفت: وظیفه من همین ابلاغ و انذار و هشدار بود که گفتم «و من مسؤول اعمال شما و موظف به اجبار کردنتان بر پذیرفتن این راه نیستم» (وَ ما أَنَا عَلَیْکُمْ بِحَفِیظٍ).

نکته: بارها گفته ایم آیات قرآن هر چند در مورد خاصی نازل شده باشد مفاهیم جامعی دارد که می تواند در اعصار و قرون بعد بر مصداقهای کلی تر و وسیع تر، تطبیق شود.

لذا در آیه مورد بحث، گرچه مخاطب قوم شعیبند، و منظور از «بَقِیَّتُ اللَّهِ» سود و سرمایه حلال و یا پاداش الهی است، ولی هر موجود نافع که از طرف خداوند برای بشر باقی مانده و مایه خیر و سعادت او گردد، «بَقِیَّتُ اللَّهِ» محسوب می شود.

و از آنجا که مهدی موعود (عج) آخرین پیشوا و بزرگترین رهبر انقلابی پس از قیام پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله است یکی از روشنترین مصادیق «بقیه اللّه» می باشد و از همه به

[شماره صفحه واقعی : 369]

ص: 3008

این لقب شایسته تر است، بخصوص که تنها باقیمانده بعد از پیامبران و امامان است و در روایات متعددی به آن اشاره شده است.

سوره هود(11):آیه 87

(آیه 87)- منطق بی اساس لجوجان: اکنون ببینیم این قوم لجوج در برابر این ندای مصلح آسمانی چه عکس العملی نشان داد.

آنها که بتها را آثار نیاکان و نشانه اصالت فرهنگ خویش می پنداشتند و از کم فروشی و تقلب در معامله سود کلانی می بردند، در برابر شعیب چنین «گفتند: ای شعیب! آیا این نمازت به تو دستور می دهد که ما آنچه را پدرانمان می پرستیدند ترک گوییم»؟! (قالُوا یا شُعَیْبُ أَ صَلاتُکَ تَأْمُرُکَ أَنْ نَتْرُکَ ما یَعْبُدُ آباؤُنا).

«و یا (آزادی خود را در اموال خویش از دست دهیم و) نتوانیم به دلخواه مان در اموالمان تصرف کنیم»؟ (أَوْ أَنْ نَفْعَلَ فِی أَمْوالِنا ما نَشؤُا).

قوم شعیب گرفتار این اشتباه بودند که هیچ کس نمی تواند کمترین محدودیتی برای تصرف در اموال نسبت به مالکین قائل شود در حالی که همیشه امور مالی باید تحت ضوابط صحیح و حساب شده ای که پیامبران الهی بر مردم عرضه کرده اند قرار گیرد و گر نه جامعه به تباهی خواهد کشید.

«تو که آدم بردبار، پرحوصله و فهمیده ای»، از تو چنین سخنانی بعید است! (إِنَّکَ لَأَنْتَ الْحَلِیمُ الرَّشِیدُ).

شاید آنها فکر می کردند نماز، این حرکات و اذکار چه اثری می تواند داشته باشد در حالی که اگر آنها درست اندیشه می کردند، این واقعیت را درمی یافتند که نماز حس مسؤولیت و تقوا و پرهیزکاری و خداترسی و حق شناسی را در انسان زنده می کند، او را به یاد خدا و به یاد دادگاه عدل او می اندازد.

و به همین دلیل او را از شرک و بت پرستی و تقلید کورکورانه نیاکان و از کم فروشی و انواع تقلب باز می دارد.

سوره هود(11):آیه 88

(آیه 88)- اما شعیب در پاسخ آنها که سخنانش را حمل بر سفاهت و دلیل بر بی خردی گرفته بودند «گفت: ای قوم من! (ای گروهی که شما از منید و من هم از شما، و آنچه را برای خود دوست می دارم برای شما هم می خواهم) هرگاه من دلیل

[شماره صفحه واقعی : 370]

ص: 3009

آشکاری از پروردگارم داشته باشم و رزق و موهبت خوبی به من داده باشد» آیا می توانم بر خلاف فرمان او رفتار کنم؟ (قالَ یا قَوْمِ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ کُنْتُ عَلی بَیِّنَهٍ مِنْ رَبِّی وَ رَزَقَنِی مِنْهُ رِزْقاً حَسَناً).

سپس این پیامبر بزرگ اضافه می کند: «من هرگز نمی خواهم چیزی که شما را از آن باز می دارم، خودم مرتکب شوم»! (وَ ما أُرِیدُ أَنْ أُخالِفَکُمْ إِلی ما أَنْهاکُمْ عَنْهُ).

به شما بگویم کم فروشی نکنید و تقلب و غش در معامله روا مدارید، اما خودم با انجام این اعمال ثروتی بیندوزم و یا شما را از پرستش بتها منع کنم اما خود در برابر آنها سر تعظیم فرود آورم، نه هرگز چنین نیست.

سر انجام به آنها می گوید: «من یک هدف بیشتر ندارم و آن اصلاح شما و جامعه شماست تا آنجا که در قدرت دارم» (إِنْ أُرِیدُ إِلَّا الْإِصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ).

اصلاح عقیده، اصلاح اخلاق، اصلاح عمل و اصلاح روابط و نظامات اجتماعی.

و برای رسیدن به این هدف «تنها از خدا توفیق می طلبم» (وَ ما تَوْفِیقِی إِلَّا بِاللَّهِ).

و به همین دلیل برای انجام رسالت خود، و رسیدن به این هدف بزرگ «تنها بر او تکیه می کنم و در همه چیز به او باز می گردم» (عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ إِلَیْهِ أُنِیبُ).

برای حل مشکلات، با تکیه بر یاری او تلاش می کنم، و برای تحمل شداید این راه، به او باز می گردم.

سوره هود(11):آیه 89

(آیه 89)- سپس آنها را متوجه یک نکته اخلاقی می کند و آن این که بسیار می شود که انسان به خاطر بغض و عداوت نسبت به کسی، و یا تعصب و لجاجت نسبت به چیزی، تمام مصالح خویش را نادیده می گیرد، و سرنوشت خود را به دست فراموشی می سپارد، به آنها می گوید: «و ای قوم من! مبادا دشمنی و عداوت با من شما را به گناه و عصیان و سرکشی وا دارد» (وَ یا قَوْمِ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شِقاقِی).

«مبادا همان بلاها و مصائب و رنجها و مجازاتهایی که به قوم نوح یا قوم هود یا قوم صالح رسید به شما هم برسد» (أَنْ یُصِیبَکُمْ مِثْلُ ما أَصابَ قَوْمَ نُوحٍ أَوْ قَوْمَ هُودٍ أَوْ قَوْمَ صالِحٍ).

[شماره صفحه واقعی : 371]

ص: 3010

«و قوم لوط (با آن بلای عظیم یعنی زیر و رو شدن شهرهایشان و سنگباران شدن) از شما چندان دور نیستند» (وَ ما قَوْمُ لُوطٍ مِنْکُمْ بِبَعِیدٍ).

نه زمان آنها از شما چندان فاصله دارد، و نه مکان زندگیشان و نه اعمال و گناهان شما از گناهان آنان دست کمی دارد.

سوره هود(11):آیه 90

(آیه 90)- و سر انجام دو دستور که در واقع نتیجه تمام تبلیغات پیشین او است به این قوم گمراه می دهد.

نخست این که: «از خداوند آمرزش بطلبید» (وَ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ).

تا از گناه پاک شوید، و از شرک و بت پرستی و خیانت در معاملات بر کنار گردید.

«و پس از پاکی از گناه به سوی او بازگردید» (ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ).

که او پاک است و باید پاک شد و به سوی او رفت.

در واقع استغفار، توقف در مسیر گناه و شستشوی خویشتن است و توبه بازگشت به سوی اوست که وجودی است بی انتها.

و بدانید گناه شما هر قدر عظیم و سنگین باشد، راه بازگشت به روی شما باز است «چرا که پروردگار من، هم رحیم است و هم دوستدار بندگان» (إِنَّ رَبِّی رَحِیمٌ وَدُودٌ).

سوره هود(11):آیه 91

(آیه 91)- تهدیدهای متقابل شعیب و قومش: شعیب این پیامبر بزرگ که به خاطر سخنان حساب شده و رسا و دلنشین به عنوان خطیب الانبیاء لقب گرفته، گفتارش را با صبر و حوصله و متانت و دلسوزی تمام ایراد کرد، اما ببینیم این قوم گمراه چگونه به او پاسخ گفتند.

آنها با چهار جمله که همگی حکایت از لجاجت و جهل و بی خبری می کرد جواب دادند. نخست این که: «گفتند: ای شعیب ما بسیاری از حرفهای تو را نمی فهمیم» (قالُوا یا شُعَیْبُ ما نَفْقَهُ کَثِیراً مِمَّا تَقُولُ).

اساسا سخنان تو سر و ته ندارد! و محتوا و منطق با ارزشی در آن نیست که ما بخواهیم پیرامون آن بیندیشیم! دیگر این که: «ما تو را در میان خود ضعیف و ناتوان می بینیم» (وَ إِنَّا لَنَراکَ

[شماره صفحه واقعی : 372]

ص: 3011

فِینا ضَعِیفاً)

.گمان مکن اگر ما حساب تو را نمی رسیم به خاطر ترس از قدرت توست، «اگر ملاحظه قوم و قبیله ات (و احترامی که برای آنها قائل هستیم) نبود (تو را به بدترین صورتی به قتل می رساندیم یعنی) تو را سنگباران می کردیم»! (وَ لَوْ لا رَهْطُکَ لَرَجَمْناکَ).

سر انجام گفتند: «تو برای ما فردی نیرومند و شکست ناپذیر نیستی» (وَ ما أَنْتَ عَلَیْنا بِعَزِیزٍ).

سوره هود(11):آیه 92

(آیه 92)- شعیب بدون این که از سخنان زننده و توهینهای آنها از جا در برود، با همان منطق شیوا و بیان رسا به آنها چنین پاسخ «گفت: ای قوم من! آیا این چند نفر قوم و قبیله من نزد شما از خداوند عزیزترند»؟ (قالَ یا قَوْمِ أَ رَهْطِی أَعَزُّ عَلَیْکُمْ مِنَ اللَّهِ).

شما که به خاطر فامیل من که به گفته خودتان به من آزار نمی رسانید چرا به خاطر «خدا» سخنانم را نمی پذیرید؟

آیا شما برای خدا احترام قائلید؟ «با این که او و فرمان او را پشت سر انداخته اید»؟ (وَ اتَّخَذْتُمُوهُ وَراءَکُمْ ظِهْرِیًّا).

و در پایان می گوید: فکر نکنید خداوند اعمال شما را نمی بیند و سخنانتان را نمی شنود، یقین بدانید که: «پروردگار من به تمام اعمالی که انجام می دهید، احاطه دارد» (إِنَّ رَبِّی بِما تَعْمَلُونَ مُحِیطٌ).

سوره هود(11):آیه 93

(آیه 93)- از آنجا که مشرکان قوم شعیب در آخر سخنان خود، او را تهدید ضمنی به سنگسار کردن نمودند، شعیب موضع خویش را در برابر تهدید آنها چنین مشخص می کند: «ای قوم من! (هر چه در قدرت دارید مضایقه ننماید و) هر کاری از دستتان ساخته است انجام دهید» (وَ یا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلی مَکانَتِکُمْ).

«من نیز کار خودم را می کنم» (إِنِّی عامِلٌ).

«اما به زودی خواهید فهمید چه کسی گرفتار عذاب خوارکننده خواهد شد (من یا شما) و چه کسی دروغگوست» من یا شما؟ (سَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ یَأْتِیهِ

[شماره صفحه واقعی : 373]

ص: 3012

عَذابٌ یُخْزِیهِ وَ مَنْ هُوَ کاذِبٌ)

.«و حال که چنین است، شما در انتظار بمانید، من هم در انتظار» (وَ ارْتَقِبُوا إِنِّی مَعَکُمْ رَقِیبٌ). شما در انتظار این باشید که بتوانید با قدرت و جمعیت و ثروت و نفوذتان بر من پیروز شوید من هم در انتظار این هستم که مجازات دردناک الهی به زودی دامان شما جمعیت گمراه را بگیرد و از صفحه گیتی براندازد!

سوره هود(11):آیه 94

(آیه 94)- پایان عمر تبهکاران مدین: سر انجام مرحله نهایی فرا رسید، چنانکه قرآن می گوید: «هنگامی که فرمان ما (دائر به مجازات این قوم گمراه و ستمکار و لجوج) فرا رسید، نخست شعیب و کسانی را که با او ایمان آورده بودند به برکت رحمت خود از آن سرزمین نجات دادیم» (وَ لَمَّا جاءَ أَمْرُنا نَجَّیْنا شُعَیْباً وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَهٍ مِنَّا).

«سپس فریاد آسمانی و صیحه عظیم مرگ آفرین، ظالمان و ستمگران را فرو گرفت» (وَ أَخَذَتِ الَّذِینَ ظَلَمُوا الصَّیْحَهُ).

و به دنبال آن می فرماید: «قوم شعیب بر اثر این صیحه آسمانی در خانه های خود به رو افتادند و مردند» و اجساد بی جانشان به عنوان درسهای عبرتی تا مدتی در آنجا بود (فَأَصْبَحُوا فِی دِیارِهِمْ جاثِمِینَ).

سوره هود(11):آیه 95

(آیه 95)- آنچنان طومار زندگی آنها در هم پیچیده شد که «گویا هرگز ساکن آن سرزمین نبودند» (کَأَنْ لَمْ یَغْنَوْا فِیها).

سر انجام همان گونه که در آخر سرگذشت قوم عاد و ثمود بیان شد، می فرماید: «دور باد سرزمین مدین از لطف و رحمت پروردگار همان گونه که قوم ثمود دور شدند» (أَلا بُعْداً لِمَدْیَنَ کَما بَعِدَتْ ثَمُودُ).

سوره هود(11):آیه 96

(آیه 96)- قهرمان مبارزه با فرعون! بعد از پایان داستان شعیب و اصحاب مدین اشاره به گوشه ای از سرگذشت «موسی بن عمران» و مبارزاتش با فرعون می کند و این هفتمین داستان پیامبران در این سوره است.

سرگذشت موسی علیه السلام از تمام پیامبران در قرآن بیشتر آمده است، زیرا در بیش از سی سوره بیش از صد بار به ماجرای موسی و فرعون و بنی اسرائیل اشاره شده است.

[شماره صفحه واقعی : 374]

ص: 3013

ویژگی سرگذشت موسی نسبت به پیامبران دیگر این است که آنها بر ضد اقوام گمراه، قیام کردند، ولی موسی علاوه بر این در برابر حکومت خودکامه ای همچون دستگاه جبار فرعون قیام نمود.

ولی باید توجه داشت که در این قسمت از سرگذشت موسی، تنها یک گوشه را می خوانیم گوشه ای که در عین کوچکی، پیام بزرگی برای همه انسانها دارد.

نخست آیه می گوید: «ما موسی را با معجزاتی که در اختیار او قرار دادیم و منطقی قوی و نیرومند فرستادیم» (وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسی بِآیاتِنا وَ سُلْطانٍ مُبِینٍ).

سوره هود(11):آیه 97

(آیه 97)- موسی را با آن معجزات کوبنده و آن منطق نیرومند «به سوی فرعون و ملأ او فرستادیم» (إِلی فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِ).

اما اطرافیان فرعون که با قیام موسی، منافع نامشروع خود را در خطر می دیدند، حاضر نشدند در برابر او و معجزات و منطقش تسلیم گردند «لذا از فرمان فرعون پیروی کردند» (فَاتَّبَعُوا أَمْرَ فِرْعَوْنَ).

«اما فرمان فرعون هرگز ضامن سعادت آنها و مایه رشد و نجات نبود» (وَ ما أَمْرُ فِرْعَوْنَ بِرَشِیدٍ).

سوره هود(11):آیه 98

(آیه 98)- از آنجا که روز رستاخیز هر قوم و ملت و گروهی با رهبر خویش، وارد محشر می شوند و پیشوایان این جهان، پیشوایان آن جهانند «فرعون (نیز که رهبر گمراهان عصر خود بود) در پیشاپیش قومش وارد این صحنه می شود» (یَقْدُمُ قَوْمَهُ یَوْمَ الْقِیامَهِ).

اما به جای این که این پیشوا پیروان خود را در آن گرمای سوزان به سوی چشمه گوارایی از آب زلال ببرد «آنها را به آتش دوزخ وارد می سازد» (فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ).

«و چه بدآبشخوری است (آتش) که بر آن وارد می شوند»! (وَ بِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُ).

همان چیزی که به جای تسکین عطش، تمام وجود انسان را می سوزاند و در عوض سیراب کردن بر تشنگیش می افزاید.

[شماره صفحه واقعی : 375]

ص: 3014

سوره هود(11):آیه 99

(آیه 99)- سپس می گوید: «آنها در این جهان به لعنت خدا محلق گشتند (و به مجازات و کیفرهای سخت او گرفتار شدند و در میان امواج خروشان غرق گردیدند) و در روز رستاخیز نیز از رحمت خدا دور خواهند بود» (وَ أُتْبِعُوا فِی هذِهِ لَعْنَهً وَ یَوْمَ الْقِیامَهِ).

نام ننگین آنها همیشه در صفحات تاریخ به عنوان یک قوم گمراه و جبار ثبت می گردد، بنابراین هم در این دنیا خسارت کردند و هم در جهان دیگر.

«و چه بد عطایی است (لعن و دوری از رحمت خدا) که نصیب آنان می شود» (بِئْسَ الرِّفْدُ الْمَرْفُودُ).

سوره هود(11):آیه 100

(آیه 100)- در آیات این سوره سرگذشت هفت قوم از اقوام پیشین و گوشه ای از تاریخ پیامبرانشان بیان شد.

در اینجا به تمام آن داستانها اشاره کرده، به صورت یک جمع بندی می فرماید: «این ماجراها گوشه ای از اخبار شهرها و آبادیهاست که ما داستانش را برای تو بازگو می کنیم» (ذلِکَ مِنْ أَنْباءِ الْقُری نَقُصُّهُ عَلَیْکَ).

همان شهرها و آبادیهایی که «قسمتی از آن هنوز برپاست، و قسمتی همچون کشتزار درو شده بکلی ویران گشته است» (مِنْها قائِمٌ وَ حَصِیدٌ).

سوره هود(11):آیه 101

(آیه 101)- «اما ما به آنها ستم نکردیم بلکه آنها خودشان به خویشتن ستم روا داشتند» (وَ ما ظَلَمْناهُمْ وَ لکِنْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ).

آنها به بتها و خدایان دروغینشان پناه بردند «و هنگامی که فرمان مجازات الهی فرا رسید، معبودانی را که غیر از خدا می خواندند آنها را یاری نکردند» (فَما أَغْنَتْ عَنْهُمْ آلِهَتُهُمُ الَّتِی یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ شَیْ ءٍ لَمَّا جاءَ أَمْرُ رَبِّکَ).

آری! این خدایان قلابی «جز بر هلاکت آنها نیفزودند» (وَ ما زادُوهُمْ غَیْرَ تَتْبِیبٍ).

سوره هود(11):آیه 102

(آیه 102)- آری «این چنین بود مجازات پروردگار تو نسبت به شهرها و آبادیهایی که ستم می کردند هنگامی که آنها را تسلیم هلاکت کرد» (وَ کَذلِکَ أَخْذُ رَبِّکَ إِذا أَخَذَ الْقُری وَ هِیَ ظالِمَهٌ).

[شماره صفحه واقعی : 376]

ص: 3015

«مسلما مجازات پروردگار دردناک و شدید است» (إِنَّ أَخْذَهُ أَلِیمٌ شَدِیدٌ).

این یک قانون عمومی الهی است، یک سنت و برنامه همیشگی است که هر قوم و ملتی دست به ظلم و ستم بیالایند و پا را از مرز فرمانهای الهی فراتر نهند و به رهبری و راهنمایی و اندرزهای پیامبران خدا اعتنا ننمایند خداوند آنها را سر انجام سخت می گیرد و در پنجه عذاب می فشارد.

سوره هود(11):آیه 103

(آیه 103)- و از آنجا که این یک قانون کلی و عمومی است بلافاصله می فرماید: «در این (سرگذشتهای عبرت انگیز و حوادث شوم و دردناکی که بر گذشتگان گذشت) علامت و نشانه ای است (برای یافتن راه حق) برای کسانی که از عذاب آخرت می ترسند» (إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَهً لِمَنْ خافَ عَذابَ الْآخِرَهِ).

چرا که دنیا در برابر سرای دیگر همه چیزش کوچک و ناچیز است حتی مجازاتها و عذابهایش و جهان دیگر از هر نظر وسیعتر می باشد، و آنها که ایمان به رستاخیز دارند با دیدن هر یک از این نمونه ها در دنیا تکان می خورند.

در پایان آیه اشاره به دو وصف از اوصاف روز قیامت کرده، می گوید: «آن روزی است که همه مردم برای آن جمع می شوند» (ذلِکَ یَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ).

«و آن روزی است که مشهود همگان است» (وَ ذلِکَ یَوْمٌ مَشْهُودٌ).

آنچنان که تمام انسانها در آن حاضر می شوند و آن را می بینند.

سوره هود(11):آیه 104

(آیه 104)- و از آنجا که ممکن است بعضی بگویند سخن از آن روز نسیه است و معلوم نیست کی فرا می رسد، لذا قرآن بلافاصله می گوید: «و ما آن (مجازات) را جز تا زمان محدودی، تأخیر نمی اندازیم» (وَ ما نُؤَخِّرُهُ إِلَّا لِأَجَلٍ مَعْدُودٍ).

آن هم برای مصلحتی که روشن است تا مردم جهان میدانهای آزمایش و پرورش را ببینند، و آخرین برنامه انبیاء پیاده شود.

سوره هود(11):آیه 105

(آیه 105)- سعادت و شقاوت! در آیات گذشته اشاره ای به مسأله قیامت و اجتماع همه مردم در آن دادگاه بزرگ شده بود. در اینجا گوشه ای از سرنوشت مردم را در آن روز بیان کرده، نخست می گوید: «هنگامی که آن روز فرا رسد هیچ کس جز به اراده پروردگار سخن نمی گوید» (یَوْمَ یَأْتِ لا تَکَلَّمُ نَفْسٌ إِلَّا بِإِذْنِهِ).

[شماره صفحه واقعی : 377]

ص: 3016

مردم در آن روز مراحل مختلفی را می پیمایند که هر مرحله ویژگیهایی دارد، در پاره ای از مراحل هیچ گونه پرسش و سؤالی از آنها نمی شود و حتی مهر بر دهانشان می نهند، فقط اعضای پیکرشان که آثار اعمال را در خود حفظ کرده اند با زبان بی زبانی سخن می گویند، اما در مراحل دیگر قفل از زبانشان برداشته می شود و به اذن خداوند به سخن می آیند و به گناهان خود اعتراف می کنند و خطاکاران یکدیگر را ملامت می نمایند بلکه سعی دارند گناه خویش را بر گردن دیگری نهند! به هر حال در پایان آیه اشاره به تقسیم همه مردم به دو گروه کرده، می گوید:

«گروهی در آنجا شقی و گروهی سعیدند، گروهی خوشبخت و گروه دیگری بدبختند» (فَمِنْهُمْ شَقِیٌّ وَ سَعِیدٌ).

این شقاوت و آن سعادت چیزی جز نتیجه اعمال و کردار و گفتار و نیات انسان در دنیا نیست.

سوره هود(11):آیه 106

(آیه 106)- سپس حالات شقاوتمندان و سعادتمندان را در عبارات فشرده و گویایی چنین شرح می دهد: «اما آنها که شقاوتمند شدند در آتش دوزخ «زفیر» و «شهیق» دارند و ناله و نعره و فریاد سر می دهند» (فَأَمَّا الَّذِینَ شَقُوا فَفِی النَّارِ لَهُمْ فِیها زَفِیرٌ وَ شَهِیقٌ).

و این هر دو صدای فریاد و ناله کسانی است که از غم و اندوه ناله سر می دهند، ناله ای که تمام وجود آنها را پر می کند و نشانه نهایت ناراحتی و شدت عذاب است.

سوره هود(11):آیه 107

(آیه 107)- و اضافه می کند: «آنها جادوانه در آتش خواهند ماند تا زمانی که آسمانها و زمین برپاست» (خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ).

«مگر آنچه پروردگارت اراده کند» (إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ).

«چرا که خداوند هر کاری را اراده کند انجام می دهد» (إِنَّ رَبَّکَ فَعَّالٌ لِما یُرِیدُ).

سوره هود(11):آیه 108
اشاره

(آیه 108)- «و اما آنها که سعادتمند شدند در بهشت جاودانه خواهند ماند، تا آسمانها و زمین برپاست» (وَ أَمَّا الَّذِینَ سُعِدُوا فَفِی الْجَنَّهِ خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ).

[شماره صفحه واقعی : 378]

ص: 3017

«مگر آنچه پروردگار تو اراده کند» (إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ).

«این بخشش و عطیه ای است که هرگز از آنان قطع نمی شود» (عَطاءً غَیْرَ مَجْذُوذٍ).

اسباب سعادت و شقاوت

- سعادت که گم شده همه انسانهاست بطور خلاصه عبارتست از فراهم بودن اسباب تکامل برای یک فرد یا یک جامعه، و نقطه مقابل آن شقاوت و بدبختی است که عبارت از نامساعد بودن شرایط پیروزی و پیشرفت و تکامل است.

ولی باید توجه داشت که پایه اصلی سعادت و شقاوت، اراده و خواست خود انسان است اوست که می تواند وسائل لازم را برای ساختن خویش و حتی جامعه اش فراهم سازد، و اوست که می تواند با عوامل بدبختی و شقاوت به مبارزه برخیزد و یا تسلیم آن شود.

در منطق انبیاء سعادت و شقاوت چیزی نیست که در درون ذات انسان باشد، و حتی نارسائیهای محیط و خانوادگی و وراثت در برابر تصمیم و اراده خود انسان، قابل تغییر و دگرگونی است، مگر این که ما اصل اراده و آزادی انسان را انکار کنیم و او را محکوم شرایط جبری بدانیم و سعادت و شقاوتش را ذاتی و یا مولود جبری محیط و مانند آن بدانیم که این نظر بطور قطع در مکتب انبیاء و همچنین مکتب عقل محکوم است.

جالب این که در روایاتی که از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و ائمه اهل بیت علیهم السّلام نقل شده، انگشت روی مسائل مختلفی به عنوان اسباب سعادت یا اسباب شقاوت گذارده شده که مطالعه آنها انسان را به طرز تفکر اسلامی در این مسأله مهم، آشنا می سازد و به جای این که برای رسیدن به سعادت و فرار از شقاوت به دنبال مسائل خرافی و پندارها و سنتهای غلط برود به دنبال واقعیات عینی و اسباب حقیقی سعادت خواهد رفت.

امام صادق علیه السّلام از جدش امیر مؤمنان علیه السّلام چنین نقل می کند: «حقیقت سعادت این است که آخرین مرحله زندگی انسان با عمل سعادتمندانه ای پایان

[شماره صفحه واقعی : 379]

ص: 3018

پذیرد و حقیقت شقاوت این است که آخرین مرحله عمر با عمل شقاوتمندانه ای خاتمه یابد».

و نیز پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله می فرماید: «چهار چیز از اسباب سعادت و چهار چیز از اسباب شقاوت است اما آن چهار چیز که از اسباب سعادت است: همسر صالح، خانه وسیع، همسایه شایسته و مرکب خوب است.

و چهار چیز که از اسباب شقاوت است: همسایه بد و همسر بد و خانه تنگ و مرکب بد است».

اگر اسبابی را که برای سعادت و شقاوت در دو حدیث بالا ذکر شده با توجه بر عینیّت همه آنها و نقش مؤثرشان در زندگی بشر با اسباب و نشانه های خرافی که حتی در عصر ما، عصر اتم و فضا گروه زیادی به آن پایبندند مقایسه کنیم به این واقعیت می رسیم که تعلیمات اسلام تا چه حد منطقی و حساب شده است.

هنوز بسیارند کسانی که نعل اسب را سبب خوشبختی، روز سیزده را سبب بدبختی. پریدن از روی آتش را در بعضی از شبهای سال سبب خوشبختی، و آواز خواندن مرغ را سبب بدبختی. پاشیدن آب را پشت سر مسافر سبب خوشبختی و رد شدن زیر نردبان را سبب بدبختی، و حتی آویزان کردن خرمهره را به خود یا به وسیله نقلیه سبب خوشبختی و عطسه را نشانه بدبختی در انجام کار مورد نظر می دانند و امثال این خرافات که در شرق و غرب در میان اقوام و ملل مختلف فراوان است.

و چه بسیار انسانهایی که بر اثر گرفتار شدن به این خرافات از فعالیت در زندگی بازمانده اند و گرفتار مصیبتهای فراوانی شده اند.

اسلام بر تمام این پندارهای خرافی قلم سرخ کشیده و سعادت و شقاوت انسان را در فعالیتهای مثبت و منفی و نقاط قوت و ضعف اخلاقی و برنامه های عملی و طرز تفکر و عقیده هر کس می داند.

سوره هود(11):آیه 109

(آیه 109)- یکی از نتائج مهمی که از شرح داستانهای اقوام پیشین گرفته می شود همین است که پیامبر و به دنبال او مؤمنان راستین از انبوه دشمنان نهراسند

[شماره صفحه واقعی : 380]

ص: 3019

و در شکست قوم بت پرست و ستمگری که با آن رو برو هستند شک و تردیدی به خود راه ندهند و به امدادهای الهی مطمئن باشند.

لذا به پیامبر خود، می فرماید: «شک و تردیدی در مورد چیزی که اینها پرستش می کنند به خود راه مده که اینها (هم از همان راهی می روند که گروهی از پیشینیان رفتند و) پرستش نمی کنند مگر همان گونه که با نیاکانشان از قبل می پرستیدند» بنابر این سرنوشتی بهتر از آنان نخواهند داشت (فَلا تَکُ فِی مِرْیَهٍ مِمَّا یَعْبُدُ هؤُلاءِ ما یَعْبُدُونَ إِلَّا کَما یَعْبُدُ آباؤُهُمْ مِنْ قَبْلُ).

و لذا بلا فاصله می گوید: «ما حتما نصیب و سهم آنها را بدون کم و کاست (از مجازات و عذاب) خواهیم داد» و چنانچه به راه حق باز گردند، نصیب آنها از پاداش ما محفوظ است (وَ إِنَّا لَمُوَفُّوهُمْ نَصِیبَهُمْ غَیْرَ مَنْقُوصٍ).

در حقیقت این آیه، این حقیقت را مجسم می کند که آنچه از سرگذشت اقوام پیشین خواندیم، اسطوره و افسانه نبود، و نیز اختصاصی به گذشتگان نداشت، سنتی است ابدی و جاودانی و در باره تمام انسانهای دیروز و امروز و فردا. گرچه به صورتهای مختلفی انجام می گیرد.

سوره هود(11):آیه 110

(آیه 110)- باز برای تسلّی خاطر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله اضافه می کند: اگر قوم تو در باره کتاب آسمانیت یعنی قرآن اختلاف و بهانه جویی می کنند، ناراحت نباش زیرا «ما به موسی کتاب آسمانی (تورات) دادیم سپس در آن اختلاف شد» بعضی پذیرفتند و بعضی منکر شدند (وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ فَاخْتُلِفَ فِیهِ).

و اگر می بینی در مجازات دشمنان تو تعجیل نمی کنیم، به خاطر این است که مصالحی از نظر تعلیم و تربیت و هدایت این قوم، چنین ایجاب می کند «و اگر (این مصلحت نبود و) برنامه ای که پروردگار تو از قبل در این زمینه مقرر فرموده ایجاب تأخیر نمی کرد، در میان آنها داوری لازم می شد و مجازات دامانشان را می گرفت» (وَ لَوْ لا کَلِمَهٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ).

«هر چند آنها (این حقیقت را هنوز باور نکردند و همچنان) نسبت به آن در شک و تردیدند شکّی آمیخته با سوء ظن و بدبینی» (وَ إِنَّهُمْ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ مُرِیبٍ).

[شماره صفحه واقعی : 381]

ص: 3020

سوره هود(11):آیه 111

(آیه 111)- در این آیه برای تأکید بیشتر اضافه می کند: «و پروردگارت هر یک از این دو گروه (مؤمنان و کافران) را به پاداش اعمالشان بطور کامل می رساند و اعمال آنها را بی کم و کاست به خودشان تحویل می دهد» (وَ إِنَّ کُلًّا لَمَّا لَیُوَفِّیَنَّهُمْ رَبُّکَ أَعْمالَهُمْ).

و این کار هیچ گونه مشکل و مشقتی برای خداوند ندارد «زیرا او (به همه چیز آگاه است و) از هر کاری که انجام می دهند با خبر می باشد» (إِنَّهُ بِما یَعْمَلُونَ خَبِیرٌ).

جالب این که می گوید: اعمالشان را به آنها می دهیم و این اشاره دیگری بر مسأله تجسم اعمال است و این که پاداش و کیفر در حقیقت اعمال خود انسان است که تغییر شکل می یابد و به او می رسد.

سوره هود(11):آیه 112
اشاره

(آیه 112)- استقامت کن استقامت! پس از ذکر سرگذشت پیامبران و اقوام پیشین و رمز موفقیت و پیروزی آنها و پس از دلداری و تقویت اراده پیامبر از این طریق در این آیه، مهمترین دستور را به پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می دهد و می گوید:

«استقامت کن همان گونه که به تو دستور داده شده است» (فَاسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ).

استقامت کن در راه تبلیغ و ارشاد، استقامت کن در طریق مبارزه و پیکار استقامت کن در انجام وظائف الهی و پیاده کردن تعلیمات قرآن.

ولی این استقامت نه به خاطر خوشایند این و آن باشد و نه از روی تظاهر و ریا، و نه برای کسب عنوان قهرمانی و نه برای بدست آوردن مقام و ثروت و کسب موفقیت و قدرت، بلکه تنها به خاطر فرمان خدا و آن گونه که به تو دستور داده شده است باید باشد.

اما این دستور تنها مربوط به تو نیست، هم تو باید استقامت کنی «و همچنین کسانی که با تو به سوی خدا آمده اند» باید استقامت کنند (وَ مَنْ تابَ مَعَکَ).

استقامتی خالی از افراط و تفریط، و زیاده و نقصان «و طغیان نکنید» (وَ لا تَطْغَوْا). یعنی، استقامتی که در آن طغیان وجود نداشته باشد.

«چرا که خداوند از اعمال شما آگاه است» (إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ).

و هیچ حرکت و سکون و سخن و برنامه ای بر او مخفی نمی ماند.

[شماره صفحه واقعی : 382]

ص: 3021

آیه ای پرمحتوا و طاقت فرسا!

در حدیث معروفی از ابن عباس چنین می خوانیم: «هیچ آیه ای شدید و مشکلتر از این آیه بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نازل نشد و لذا هنگامی که اصحاب از آن حضرت پرسیدند چرا به این زودی موهای شما سفید شده و آثار پیری نمایان، گشته، فرمود: مرا سوره هود و واقعه پیر کرد! و در روایت دیگری می خوانیم: هنگامی که آیه فوق نازل شد پیامبر فرمود:

شمّروا، شمّروا، فمارئی ضاحکا: «دامن به کمر بزنید، دامن به کمر بزنید (که وقت کار و تلاش است) و از آن پس پیامبر هرگز خندان دیده نشد»! دلیل آن هم روشن است، زیرا چهار دستور مهم در این آیه وجود دارد که هر کدام بار سنگینی بر دوش انسان می گذارد.

امروز هم مسؤولیت مهم ما مسلمانان و مخصوصا رهبران اسلامی در این چهار جمله خلاصه می شود استقامت، اخلاص، رهبری مؤمنان و عدم طغیان و تجاوز، و بدون به کار بستن این اصول، پیروزی بر دشمنانی که از هر سو از داخل و خارج ما را احاطه کرده اند و از تمام وسائل فرهنگی و سیاسی و اقتصادی و اجتماعی و نظامی بر ضد ما بهره گیری می کنند امکان پذیر نمی باشد.

سوره هود(11):آیه 113
اشاره

(آیه 113)- تکیه بر ظالمان و ستمگران: این آیه یکی از اساسی ترین برنامه های اجتماعی و سیاسی و نظامی و عقیدتی را بیان می کند، عموم مسلمانان را مخاطب ساخته، و به عنوان یک وظیفه قطعی می گوید: «به کسانی که ظلم و ستم کرده اند، تکیه نکنید» (وَ لا تَرْکَنُوا إِلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا). و اعتماد و اتکای کار شما بر اینها نباشد.

«چرا که این امر سبب می شود که عذاب آتش، دامان شما را بگیرد» (فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ).

«و غیر از خدا هیچ ولیّ و سرپرست و یاوری نخواهید داشت» (وَ ما لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیاءَ).

با این حال واضح است که هیچ کس شما را یاری نخواهد کرد «و یاری نمی شوید» (ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 383]

ص: 3022

در چه اموری نباید به ظالمان تکیه کرد؟

بدیهی است که در درجه اول نباید در ظلمها و ستمگریهایشان شرکت جست و از آنها کمک گرفت، و در درجه بعد اتکاء بر آنها در آنچه مایه ضعف و ناتوانی جامعه اسلامی و از دست دادن استقلال و خودکفایی و تبدیل شدن به یک عضو وابسته و ناتوان می گردد باید از میان برود که این گونه رکونها جز شکست و ناکامی و ضعف جوامع اسلامی، نتیجه ای نخواهد داشت.

و اما این که: فی المثل مسلمانان با جوامع غیر مسلمان، روابط تجاری یا علمی براساس حفظ منافع مسلمین و استقلال و ثبات جوامع اسلامی داشته باشند، نه داخل در مفهوم رکون به ظالمین است و نه چیزی است که از نظر اسلام ممنوع بوده باشد و در عصر خود پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و اعصار بعد همواره چنین ارتباطاتی وجود داشته است.

سوره هود(11):آیه 114
اشاره

(آیه 114)- «نماز» و «صبر»: در این آیه و آیه بعد انگشت روی دو دستور از مهمترین دستورات اسلامی که در واقع روح ایمان و پایه اسلام است گذارده شده نخست فرمان به اقامه نماز داده، می گوید: «نماز را در دو طرف روز، و در اوائل شب برپا دار» (وَ أَقِمِ الصَّلاهَ طَرَفَیِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ).

ظاهر تعبیر «طَرَفَیِ النَّهارِ» (دو طرف روز) این است که نماز صبح و مغرب را بیان می کند، که در دو طرف روز قرار گرفته و «زلف» منطبق بر نماز عشا می باشد.

سپس برای اهمیت نماز روزانه خصوصا و همه عبادات و طاعات و حسنات عموما چنین می گوید: «حسنات، سیئات را از میان می برند» (إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ).

«و این تذکر و یادآوری است برای آنها که توجه دارند» (ذلِکَ ذِکْری لِلذَّاکِرِینَ).

آیه فوق همانند قسمتی دیگر از آیات قرآن تأثیر اعمال نیک را در از میان بردن آثار سوء اعمال بد بیان می کند، کار نیک که از انگیزه الهی سر چشمه گرفته به روح آدمی لطافتی می بخشد که آثار گناه را می تواند از آن بشوید و تیرگیهای گناه را به روشنایی مبدل سازد.

[شماره صفحه واقعی : 384]

ص: 3023

اهمیت فوق العاده نماز-

در روایات متعددی که ذیل آیه فوق از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و ائمه معصومین علیهم السّلام نقل شده تعبیراتی دیده می شود که از اهمیت فوق العاده نماز در مکتب اسلام پرده بر می دارد.

از علی علیه السّلام نقل شده که می فرماید: با رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله در مسجد، در انتظار نماز بودیم که مردی برخاست و عرض کرد: ای رسول خدا! من گناهی کرده ام.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله روی از او برگرداند. هنگامی که نماز تمام شد همان مرد برخاست و سخن اول را تکرار کرد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: آیا با ما این نماز را انجام ندادی؟ و برای آن به خوبی وضو نگرفتی؟ عرض کرد: آری! فرمود: این کفاره گناه توست! نماز، انسان را در برابر گناه بیمه می کند، و نیز نماز زنگار گناه را از آیینه دل می زداید.

نماز جوانه های ملکات عالی انسانی را در اعماق جان بشر می رویاند، نماز اراده را قوی و قلب را پاک و روح را تطهیر می کند، و به این ترتیب نماز در صورتی که به صورت جسم بی روح نباشد مکتب عالی تربیت است.

سوره هود(11):آیه 115

(آیه 115)- به دنبال برنامه انسان ساز نماز و بیان تأثیری که حسنات در زدودن سیئات دارد در این آیه فرمان به «صبر» می دهد، و می گوید: «و شکیبا باش که خدا اجر نیکوکاران را ضایع نمی کند» (وَ اصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ). یعنی نیکوکاری بدون صبر و ایستادگی میسر نیست.

واژه «صبر» هرگونه شکیبایی در برابر مشکلات، مخالفتها، آزارها، هیجانها، طغیانها و مصائب گوناگون را شامل می شود.

«صبر» یک اصل کلی و اساسی است که در مواردی از قرآن همراه با نماز ذکر شده است شاید به این دلیل که نماز در انسان «حرکت» می آفریند و دستور صبر، مقاومت ایجاد می کند، و این دو یعنی «حرکت» و «مقاومت» هنگامی که دست به دست هم دهند عامل اصلی هرگونه پیروزی خواهند شد.

سوره هود(11):آیه 116

(آیه 116)- عامل تباهی جامعه ها! برای تکمیل بحثهای گذشته در این آیه و آیه بعد یک اصل اساسی اجتماعی که ضامن نجات جامعه ها از تباهی است

[شماره صفحه واقعی : 385]

ص: 3024

مطرح شده است، و آن این که در هر جامعه ای تا زمانی که گروهی از اندیشمندان متعهد و مسؤول وجود دارد که در برابر مفاسد ساکت نمی نشینند، و به مبارزه بر می خیزند، و رهبری فکری و مکتبی مردم را در اختیار دارند این جامعه به تباهی و نابودی کشیده نمی شود.

اما آن زمان که بی تفاوتی و سکوت در تمام سطوح حکمفرما شد و جامعه در برابر عوامل فساد بی دفاع ماند، فساد و به دنبال آن نابودی حتمی است.

لذا ضمن اشاره به اقوام پیشین که گرفتار انواع بلاها شدند، می گوید: «چرا در قرون و امتها و اقوام قبل از شما نیکان و پاکان قدرتمند و صاحب فکری نبودند که از فساد در روی زمین جلوگیری کنند» (فَلَوْ لا کانَ مِنَ الْقُرُونِ مِنْ قَبْلِکُمْ أُولُوا بَقِیَّهٍ یَنْهَوْنَ عَنِ الْفَسادِ فِی الْأَرْضِ).

نقش «اولوا بقیّه» در بقای جوامع آنقدر حساس است که باید گفت: بدون آنها حق حیات از آنان سلب می شود و این همان چیزی است که آیه فوق به آن اشاره دارد.

بعد به عنوان استثناء می گوید: «مگر افراد اندکی از آنان که آنها را نجات دادیم» (إِلَّا قَلِیلًا مِمَّنْ أَنْجَیْنا مِنْهُمْ).

این گروه اندک هر چند امر به معروف و نهی از منکر داشتند، اما مانند لوط و خانواده کوچکش و نوح و ایمان آورندگان محدودش و صالح و تعداد کمی که از او پیروی کرده بودند، آنچنان کم و اندک بودند که توفیق بر اصلاح کلی جامعه نیافتند.

«و به هر حال ستمگران (که اکثریت این جامعه ها را تشکیل می دادند) به دنبال ناز و نعمت و عیش و نوش رفتند و آنچنان مست باده غرور و تنعم و لذات شدند که) دست به انواع گناهان زدند» (وَ اتَّبَعَ الَّذِینَ ظَلَمُوا ما أُتْرِفُوا فِیهِ وَ کانُوا مُجْرِمِینَ).

این تنعم و تلذذ بی قید و شرط سر چشمه انواع انحرافاتی است که در طبقات مرفّه جامعه ها به وجود می آید، چرا که مستی شهوت، آنها را از پرداختن به ارزشهای اصیل انسانی و درک واقعیتهای اجتماعی باز می دارد و غرق عصیان و گناه می سازد.

[شماره صفحه واقعی : 386]

ص: 3025

سوره هود(11):آیه 117

(آیه 117)- سپس برای تأکید این واقعیت، اضافه می فرماید: این که می بینی خداوند این اقوام را به دیار عدم فرستاد به خاطر آن بود که مصلحانی در میان آنها نبودند «و چنین نبود که پروردگارت آبادیها را به ظلم و ستم نابود کند در حالی که اهلش در صدد اصلاح بوده باشند» (وَ ما کانَ رَبُّکَ لِیُهْلِکَ الْقُری بِظُلْمٍ وَ أَهْلُها مُصْلِحُونَ).

یعنی، هرگاه جامعه ای ظالم بود اما به خود آمده و در صدد اصلاح باشد چنین جامعه ای می ماند، ولی اگر ظالم بود و در مسیر اصلاح و پاکسازی نبود، نخواهد ماند.

سوره هود(11):آیه 118

(آیه 118)- در این آیه به یکی از سنن آفرینش که در واقع زیر بنای سایر مسائل مربوط به انسان است اشاره شده و آن مسأله اختلاف و تفاوت در ساختمان روح و جسم و فکر و ذوق و عشق انسانها، و مسأله آزادی اراده و اختیار است.

می فرماید: «اگر خدا می خواست، همه مردم را «امت واحده» قرار می داد (ولی خداوند چنین کاری را نکرده) و همواره انسانها با هم اختلاف دارند» (وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّهً واحِدَهً وَ لا یَزالُونَ مُخْتَلِفِینَ).

تا کسی تصور نکند تأکید و اصرار پروردگار در اطاعت فرمانش دلیل بر این است که او قادر بر این نبود که همه آنها را در مسیر ایمان و یک برنامه معین قرار دهد.

ولی نه چنین ایمانی فایده ای داشت، و نه چنان اتحاد و هماهنگی، ایمان اجباری که از روی انگیزه های غیر ارادی برخیزد، نه دلیل بر شخصیت است و نه وسیله تکامل، و نه موجب پاداش و ثواب.

اصولا ارزش و امتیاز انسان و مهمترین تفاوت او با موجودات دیگر داشتن همین موهبت آزادی اراده و اختیار است، همچنین داشتن ذوقها و سلیقه ها و اندیشه های گوناگون و متفاوت که هر کدام بخشی از جامعه را می سازد، و بعدی از ابعاد آن را تأمین می کند.

از طرفی هنگامی که آزادی اراده آمد، اختلاف در انتخاب عقیده و مکتب، طبیعی است.

[شماره صفحه واقعی : 387]

ص: 3026

سوره هود(11):آیه 119

(آیه 119)- لذا در این آیه می فرماید: مردم در پذیرش حق با هم اختلاف دارند «مگر، کسی را که پروردگارت رحم کند»! (إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ).

ولی این رحمت الهی مخصوص گروه معینی نیست، همه می توانند- به شرط این که بخواهند- از آن استفاده کنند «و (خداوند) برای همین پذیرش رحمت آنها را آفرید» (وَ لِذلِکَ خَلَقَهُمْ).

آنها که بخواهند در زیر این چتر رحمت الهی قرار بگیرند راه برای آنها باز است رحمتی که از طریق تشخیص عقل و هدایت انبیاء و کتب آسمانی به همه مردم افاضه شده است.

و هرگاه از این رحمت و موهبت استفاده کنند درهای بهشت و سعادت جاویدان به روی آنها گشوده خواهد شد.

در غیر این صورت «فرمان خدا صادر شده است که جهنم را از سرکشان و طاغیان جن و انس پر می کنم» (وَ تَمَّتْ کَلِمَهُ رَبِّکَ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّهِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ).

سوره هود(11):آیه 120

(آیه 120)- مطالعه سرگذشت پیشینیان چهار اثر دارد: در این آیه و آیات بعد که سوره هود با آن پایان می پذیرد یک نتیجه گیری کلی از مجموع بحثهای سوره بیان شده است و از آنجا که قسمت عمده این سوره داستانهای عبرت انگیز پیامبران و اقوام پیشین بود نخست نتائج گرانبهای ذکر این داستانها را در چهار موضوع خلاصه کرده، می گوید: «ما از هر یک از سرگذشتهای انبیاء برای تو بازگو کردیم تا به وسیله آن، قلبت را آرامش بخشیم» و اراده ات قوی گردد. (وَ کُلًّا نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أَنْباءِ الرُّسُلِ ما نُثَبِّتُ بِهِ فُؤادَکَ).

سپس به دومین نتیجه بزرگ بیان این داستانها اشاره کرده، می گوید: «و در این اخبار پیامبران، حقایق و واقعیتهای (مربوط به زندگی و حیات، پیروزی و شکست، عوامل موفقیت و تیره روزی) همگی برای تو آمده است» (وَ جاءَکَ فِی هذِهِ الْحَقُّ).

سومین و چهارمین اثر چشمگیر بیان این سرگذشتها آن است که: «برای مؤمنان موعظه و اندرز، تذکر و یادآوری است» (وَ مَوْعِظَهٌ وَ ذِکْری لِلْمُؤْمِنِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 388]

ص: 3027

این آیه بار دیگر تأکید می کند که تواریخ قرآن را نباید سرسری شمرد و یا به عنوان یک سرگرمی از آن برای شنوندگان استفاده کرد چرا که مجموعه ای است از بهترین درسهای زندگی در تمام زمینه ها و راهگشایی است برای همه انسانهای «امروز» و «فردا».

سوره هود(11):آیه 121

(آیه 121)- سپس به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد که تو نیز در مقابل سرسختیها و لجاجتهای دشمن همان بگو که بعضی از پیامبران پیشین به این افراد می گفتند: «به آنها که ایمان نمی آورند بگو: هر چه در قدرت دارید انجام دهید (و از هیچ کاری فروگذار نکنید) ما هم آنچه در توان داریم انجام خواهیم داد» (وَ قُلْ لِلَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ اعْمَلُوا عَلی مَکانَتِکُمْ إِنَّا عامِلُونَ).

سوره هود(11):آیه 122

(آیه 122)- «و انتظار بکشید! ما هم منتظریم»! (وَ انْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ). تا ببینیم کدامین پیروز می شوند و کدامین شکست می خورند.

شما در انتظار خام شکست ما باشید و ما در انتظار واقعی عذاب الهی برای شما هستیم که یا از دست ما خواهید کشید و یا مستقیما از طرف خدا!

سوره هود(11):آیه 123

(آیه 123)- آخرین آیه این سوره به بیان توحید (توحید علم و توحید افعال و توحید عبادت) می پردازد همان گونه که آیات آغاز این سوره از علم توحید سخن می گفت.

در حقیقت در این آیه انگشت روی سه شعبه از توحید گذاشته شده است.

نخست به توحید علمی پروردگار اشاره کرده، می گوید: «غیب آسمانها و زمین مخصوص خداست» و او است که از همه اسرار آشکار و نهان باخبر است (وَ لِلَّهِ غَیْبُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

و غیر او علمش محدود و در عین محدودیت از ناحیه تعلیم الهی است، بنابراین علم نامحدود، آن هم علم ذاتی، نسبت به تمام آنچه در پهنه زمین و آسمان قرار دارد، مخصوص ذات پاک پروردگار است.

و از سوی دیگر به توحید افعالی اشاره کرده، می گوید: زمام تمام کارها در کف قدرت اوست «و همه کارها به سوی او باز می گردد» (وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُ الْأَمْرُ کُلُّهُ).

[شماره صفحه واقعی : 389]

ص: 3028

سپس نتیجه می گیرد اکنون که آگاهی نامحدود و قدرت بی پایان، مخصوص ذات پاک اوست و بازگشت هر چیز به سوی او می باشد، بنابراین «تنها او را پرستش کن» (فَاعْبُدْهُ).

«و فقط بر او توکل نما» (وَ تَوَکَّلْ عَلَیْهِ).

و این مرحله توحید عبادت است.

و از آنچه نافرمانی و سرکشی و طغیان و گناه است، بپرهیز، چرا که:

«پروردگارت از آنچه انجام می دهید غافل نیست» (وَ ما رَبُّکَ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ).

«پایان سوره هود»

[شماره صفحه واقعی : 390]

ص: 3029

سوره یوسف [12]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 111 آیه است

محتوای سوره:
اشاره

قبل از ورود در تفسیر آیات این سوره ذکر چند امر لازم است:

1- تمام آیات این سوره جز چند آیه که در آخر آن آمده سرگذشت جالب و شیرین و عبرت انگیز پیامبر خدا یوسف علیه السلام را بیان می کند

و به همین دلیل این سوره به نام یوسف نامیده شده است و نیز به همین جهت از مجموع 27 بار ذکر نام یوسف در قرآن 25 مرتبه آن در این سوره است، و فقط دو مورد آن در سوره های دیگر (سوره غافر آیه 34 و أنعام آیه 84) می باشد.

محتوای این سوره بر خلاف سوره های دیگر قرآن همگی به هم پیوسته و بیان فرازهای مختلف یک داستان است، که در بیش از ده بخش با بیان فوق العاده گویا، جذاب، فشرده، عمیق و مهیج آمده است.

گرچه داستان پردازان بی هدف، و یا آنها که هدفهای پست و آلوده ای دارند سعی کرده اند از این سرگذشت آموزنده یک داستان عشقی محرک برای هوسبازان بسازند و چهره واقعی یوسف و سرگذشت او را مسخ کنند، و حتی در شکل یک فیلم عشقی به روی پرده سینما بیاورند ولی قرآن که همه چیزش الگو و «اسوه» است، در لابلای این داستان عالیترین درسهای عفت و خویشتن داری و تقوا و ایمان و تسلط بر نفس را، منعکس ساخته آنچنان که هر انسانی- هر چند، بارها آن را

[شماره صفحه واقعی : 391]

ص: 3030

خوانده باشد- باز به هنگام خواندنش بی اختیار تحت تأثیر جذبه های نیرومندش قرار می گیرد.

و به همین جهت قرآن نام زیبای «احسن القصص» (بهترین داستانها) را بر آن گذارده است، و در آن برای «اولو الالباب» (صاحبان مغز و اندیشه) عبرتها بیان کرده است.

2- دقت در آیات این سوره این واقعیت را برای انسان روشنتر می سازد که قرآن در تمام ابعادش معجزه است

چرا که قهرمانهایی که در داستانها معرفی می کند- قهرمانهای واقعی و نه پنداری- هر کدام در نوع خود بی نظیرند.

ابراهیم قهرمان بت شکن با آن روح بلند و سازش ناپذیر در برابر طاغوتیان.

موسی آن قهرمان تربیت یک جمعیت لجوج در برابر یک طاغوت عصیانگر.

یوسف آن قهرمان پاکی و پارسایی و تقوا، در برابر یک زن زیبای هوسباز و حیله گر.

و از این گذشته قدرت بیان وحی قرآنی در این داستان آنچنان تجلی کرده که انسان را به حیرت می اندازد، زیرا این داستان چنانکه می دانیم در پاره ای از موارد به مسائل بسیار باریک عشقی منتهی می گردد، و قرآن بی آنکه آنها را درز بگیرد، و از کنار آن بگذرد تمام این صحنه ها را با ریزه کاریهایش طوری بیان می کند که کمترین احساس منفی و نامطلوب در شنونده ایجاد نمی گردد، در متن تمام قضایا وارد می شود اما در همه جا اشعه نیرومندی از تقوا و پاکی، بحثها را احاطه کرده است.

3- داستان یوسف قبل از اسلام و بعد از آن-

بدون شک قبل از اسلام نیز داستان یوسف در میان مردم مشهور و معروف بوده است، چرا که در تورات در چهارده فصل از سفر پیدایش (از فصل 37 تا 50) این داستان مفصلا ذکر شده است.

البته مطالعه دقیق این چهارده فصل نشان می دهد که آنچه در تورات آمده تفاوتهای بسیاری با قرآن مجید دارد و مقایسه این تفاوتها نشان می دهد که تا چه حد آنچه در قرآن آمده پیراسته و خالص و خالی از هر گونه خرافه می باشد. و این که قرآن به پیامبر می گوید: «پیش از این از آن غافل بودی» اشاره به عدم آگاهی پیامبر از

[شماره صفحه واقعی : 392]

ص: 3031

واقعیت خالص این سرگذشت عبرت انگیز است.

به هر حال بعد از اسلام نیز این داستان در نوشته های مورخین شرق و غرب گاهی با شاخ و برگهای اضافی آمده است در شعر فارسی نخستین قصه یوسف و زلیخا را به فردوسی نسبت می دهند و پس از او یوسف و زلیخای شهاب الدین عمعق و مسعودی قمی است و بعد از او، یوسف و زلیخای عبد الرحمن جامی شاعر معروف قرن نهم است.

4- چرا بر خلاف سرگذشتهای سایر انبیاء داستان یوسف یک جا بیان شده است؟

یکی از ویژگیهای داستان یوسف این است که همه آن یک جا بیان شده، به خلاف سرگذشت سایر پیامبران که به صورت بخشهای جداگانه در سوره های مختلف قرآن پخش گردیده، این ویژگی به این دلیل است که تفکیک فرازهای این داستان با توجه به وضع خاصی که دارد پیوند اساسی آن را از هم می برد، و برای نتیجه گیری کامل همه باید یک جا ذکر شود.

یکی دیگر از ویژگیهای این سوره آن است که داستانهای سایر پیامبران که در قرآن آمده معمولا بیان شرح مبارزاتشان با اقوام سرکش و طغیانگر است.

اما در داستان یوسف، سخنی از این موضوع به میان نیامده است بلکه بیشتر بیانگر زندگانی خود یوسف و عبور او از کورانهای سخت زندگانی است که سر انجام به حکومتی نیرومند تبدیل می شود که در نوع خود نمونه بوده است.

5- فضیلت سوره یوسف-

در روایات اسلامی برای تلاوت این سوره فضائل مختلفی آمده است از جمله در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «هر کس سوره یوسف را در هر روز و یا هر شب بخواند، خداوند او را روز رستاخیز برمی انگیزد در حالی که زیبائیش همچون زیبایی یوسف است و هیچ گونه ناراحتی روز قیامت به او نمی رسد و از بندگان صالح خدا خواهد بود».

بارها گفته ایم روایاتی که در بیان فضیلت سوره های قرآن آمده به معنی خواندن سطحی بدون تفکر و عمل نیست بلکه تلاوتی است مقدمه تفکر، و تفکری است سر آغاز عمل.

[شماره صفحه واقعی : 393]

ص: 3032

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره یوسف(12): آیه 1

(آیه 1)- احسن القصص در برابر تو است! این سوره نیز با حروف مقطعه «الف- لام- راء» (الر) آغاز شده است که نشانه ای از عظمت قرآن و ترکیب این آیات عمیق و پرمحتوا از ساده ترین اجزاء یعنی حروف الفبا می باشد.

و شاید به همین دلیل است که بعد از ذکر حروف مقطعه بلافاصله اشاره به عظمت قرآن کرده، می گوید «اینها آیات کتاب مبین است» (تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْمُبِینِ). کتابی روشنی بخش و آشکار کننده حق از باطل و نشان دهنده صراط مستقیم و راه پیروزی و نجات.

سوره یوسف(12): آیه 2

(آیه 2)- سپس هدف نزول این آیات را چنین بیان می کند: «ما آن را قرآن عربی فرستادیم تا شما آن را به خوبی درک کنید» (إِنَّا أَنْزَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ).

هدف تنها قرائت و تلاوت و تیمن و تبرک با خواندن آیات آن نیست، بلکه هدف نهایی درک است، درک نیرومند و پرمایه که تمام وجود انسان را به سوی عمل دعوت کند.

تعبیر به «عربی بودن» که در ده مورد از قرآن تکرار شده پاسخی است به آنها که پیامبر را متهم می کردند که او این آیات را از یک فرد عجمی یاد گرفته و محتوای قرآن یک فکر و ارادتی است و از نهاد وحی نجوشیده است.

ضمنا این تعبیرات پی در پی این وظیفه را برای همه مسلمانان به وجود می آورد که همگی باید بکوشند و زبان عربی را به عنوان زبان دوم خود به صورت همگانی بیاموزند از این نظر که زبان وحی و کلید فهم حقایق اسلام است.

سوره یوسف(12): آیه 3
اشاره

(آیه 3)- سپس می فرماید: «ما نیکوترین قصه ها را از طریق وحی و فرستادن این قرآن برای تو بازگو می کنیم هر چند پیش از آن، از آن غافل بودی» (نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِما أَوْحَیْنا إِلَیْکَ هذَا الْقُرْآنَ وَ إِنْ کُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغافِلِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 394]

ص: 3033

بعضی از مفسران معتقدند که «احسن القصص» اشاره به مجموعه قرآن است. یعنی، خداوند مجموعه این قرآن که زیباترین شرح و بیان و فصیحترین و بلیغ ترین الفاظ را با عالیترین و عمیقترین معانی آمیخته که از نظر ظاهر زیبا و فوق العاده شیرین و گوارا و از نظر باطن بسیار پرمحتواست «احسن القصص» نامیده.

ولی پیوند آیات آینده که سرگذشت یوسف را بیان می کند با آیه مورد بحث آنچنان است که ذهن انسان بیشتر متوجه این معنی می شود که خداوند داستان یوسف را «احسن القصص» نامیده است.

اما بارها گفته ایم که مانعی ندارد این گونه آیات برای بیان هر دو معنی باشد، هم قرآن بطور عموم احسن القصص است و هم داستان یوسف بطور خصوص.

نقش داستان در زندگی انسانها-

با توجه به این که قسمت بسیار مهمی از قرآن به صورت سرگذشت اقوام پیشین و داستانهای گذشتگان بیان شده است، این سؤال برای بعضی پیش می آید که چرا یک کتاب تربیتی و انسان ساز این همه تاریخ و داستان دارد؟

اما توجه به چند نکته علت حقیقی این موضوع را روشن می سازد:

1- تاریخ آزمایشگاه مسائل گوناگون زندگی بشر است، و آنچه را که انسان در ذهن خود با دلائل عقلی ترسیم می کند در صفحات تاریخ به صورت عینی باز می یابد.

2- از این گذشته تاریخ و داستان جاذبه مخصوصی دارد، و انسان در تمام ادوار عمر خود از سن کودکی تا پیری تحت تأثیر این جاذبه فوق العاده است.

دلیل این موضوع شاید آن باشد که انسان قبل از آن که، عقلی باشد حسی است و بیش از آنچه به مسائل فکری می اندیشد در مسائل حسی غوطه ور است.

مسائل مختلف زندگی هر اندازه از میدان حس دور می شوند و جنبه تجرد عقلانی به خود می گیرند سنگین تر و دیر هضم تر می شوند.

[شماره صفحه واقعی : 395]

ص: 3034

و از این رو می بینیم همیشه برای جا افتادن استدلالات عقلی از مثالهای حسی استمداد می شود و گاهی ذکر یک مثال مناسب و به جا تأثیر استدلال را چندین برابر می کند و لذا دانشمندان موفق آنها هستند که تسلط بیشتری بر انتخاب بهترین مثالها دارند.

3- داستان و تاریخ برای همه کس قابل فهم و درک است. به همین دلیل کتابی که جنبه عمومی و همگانی دارد و از عرب بیابانی بی سواد نیمه وحشی گرفته تا فیلسوف بزرگ و متفکر همه باید از آن استفاده کنند حتما باید روی تاریخ و داستانها و مثالها تکیه نماید.

مجموعه این جهات نشان می دهد که قرآن در بیان این همه تاریخ و داستان بهترین راه را از نظر تعلیم و تربیت پیموده است.

سوره یوسف(12): آیه 4

(آیه 4)- بارقه امید و آغاز مشکلات: قرآن داستان یوسف را از خواب عجیب و پرمعنی او آغاز می کند، زیرا این خواب در واقع نخستین فراز زندگی پرتلاطم یوسف محسوب می شود.

او یک روز صبح هنگامی که بسیار کم سن و سال بود با هیجان و شوق به سراغ پدر آمد و پرده از روی حادثه تازه ای برداشت که در ظاهر چندان مهم نبود.

«هنگامی که یوسف به پدرش گفت: پدرم! من در خواب یازده ستاره دیدم (که از آسمان فرود آمدند) و خورشید و ماه نیز (آنها را همراهی می کردند) همگی را دیدم که در برابر من سجده می کنند» (إِذْ قالَ یُوسُفُ لِأَبِیهِ یا أَبَتِ إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَباً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ رَأَیْتُهُمْ لِی ساجِدِینَ).

ابن عباس مفسر معروف اسلامی می گوید: یوسف این خواب را در شب جمعه که مصادف شب قدر، (شعب تعیین سرنوشتها و مقدرات بود) دید.

البته روشن است که منظور از «سجده» در اینجا خضوع و تواضع می باشد و گر نه سجده به شکل سجده معمولی انسانها در مورد خورشید و ماه و ستارگان مفهوم ندارد.

[شماره صفحه واقعی : 396]

ص: 3035

سوره یوسف(12): آیه 5

(آیه 5)- این خواب هیجان انگیز و معنی دار، یعقوب پیامبر را در فکر فرو برد. خورشید و ماه و ستارگان آسمان؟ آن هم یازده ستاره؟ فرود آمدند و در برابر فرزندم یوسف سجده کردند، چقدر پرمعنی است؟ حتما خورشید و ماه، من و مادرش (یا من و خاله اش) می باشیم، و یازده ستاره، برادرانش، قدر و مقام فرزندم آنقدر بالا می رود که ستارگان آسمان و خورشید و ماه سر بر آستانش می سایند، آنقدر در پیشگاه خدا عزیز و آبرومند می شود که آسمانیان در برابرش خضوع می کنند، چه خواب پرشکوه و جالبی؟! لذا با لحن آمیخته با نگرانی و اضطراب اما توأم با خوشحالی به فرزندش چنین «گفت: فرزندم! این خوابت را برای برادرانت بازگو مکن» (قالَ یا بُنَیَّ لا تَقْصُصْ رُؤْیاکَ عَلی إِخْوَتِکَ).

«چرا که آنها برای تو نقشه های خطرناک خواهند کشید» (فَیَکِیدُوا لَکَ کَیْداً).

من می دانم «شیطان برای انسان دشمن آشکاری است» (إِنَّ الشَّیْطانَ لِلْإِنْسانِ عَدُوٌّ مُبِینٌ).

او منتظر بهانه ای است که وسوسه های خود را آغاز کند، به آتش کینه و حسد دامن زند، و حتی برادران را به جان هم اندازد.

سوره یوسف(12): آیه 6
اشاره

(آیه 6)- ولی این خواب تنها بیانگر عظمت مقام یوسف در آینده از نظر ظاهری و مادی نبود، بلکه نشان می داد که او به مقام نبوت نیز خواهد رسید، چرا که سجده آسمانیان دلیل بر بالا گرفتن مقام آسمانی اوست، و لذا پدرش یعقوب اضافه کرد: «و این چنین پروردگارت تو را برمی گزیند» (وَ کَذلِکَ یَجْتَبِیکَ رَبُّکَ).

«و از تعبیر خواب به تو تعلیم می دهد» (وَ یُعَلِّمُکَ مِنْ تَأْوِیلِ الْأَحادِیثِ).

«و نعمتش را بر تو و آل یعقوب تکمیل می کند» (وَ یُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ وَ عَلی آلِ یَعْقُوبَ).

«همان گونه که پیش از این بر پدرانت ابراهیم و اسحاق آن (نعمت) را تمام کرد» (کَما أَتَمَّها عَلی أَبَوَیْکَ مِنْ قَبْلُ إِبْراهِیمَ وَ إِسْحاقَ).

[شماره صفحه واقعی : 397]

ص: 3036

آری! «پروردگارت عالم است و از روی حکمت کار می کند» (إِنَّ رَبَّکَ عَلِیمٌ حَکِیمٌ).

از درسهایی که این بخش از آیات به ما می دهد درس حفظ اسرار است، که گاهی حتی در مقابل برادران نیز باید عملی شود، همیشه در زندگی انسان اسراری وجود دارد که اگر فاش شود ممکن است آینده او یا جامعه اش را به خطر اندازد، خویشتن داری در حفظ این اسرار یکی از نشانه های وسعت روح و قدرت اراده است.

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «اسرار تو همچون خون توست که باید تنها در عروق خودت جریان یابد».

رؤیا و خواب دیدن-

خواب و رؤیا بر چند قسم است:

1- خوابهای مربوط به گذشته زندگی و امیال و آرزوها که بخش مهمی از خوابهای انسان را تشکیل می دهد.

2- خوابهای پریشان و نامفهوم که معلول فعالیت توهّم و خیال است اگرچه ممکن است انگیزه های روانی داشته باشد.

3- خوابهایی که مربوط به آینده است و از آن گواهی می دهد.

جالب این که در روایتی از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله چنین می خوانیم: «خواب و رؤیا سه گونه است گاهی بشارتی از ناحیه خداوند است، گاه وسیله غم و اندوه از سوی شیطان، و گاه مسائلی است که انسان در فکر خود می پروراند و آن را در خواب می بیند».

روشن است که خوابهای شیطانی چیزی نیست که تعبیر داشته باشد، اما خوابهای رحمانی که جنبه بشارت دارد حتما باید خوابی باشد که از حادثه مسرت بخش در آینده پرده بردارد.

سوره یوسف(12): آیه 7

(آیه 7)- از اینجا درگیری برادران یوسف، با یوسف شروع می شود:

نخست اشاره به درسهای آموزنده فراوانی که در این داستان است کرده، می گوید: «به یقین در سرگذشت یوسف و برادرانش، نشانه هایی برای سؤال کنندگان بود» (لَقَدْ کانَ فِی یُوسُفَ وَ إِخْوَتِهِ آیاتٌ لِلسَّائِلِینَ).

چه درسی از این برتر که گروهی از افراد نیرومند با نقشه های حساب شده ای

[شماره صفحه واقعی : 398]

ص: 3037

که از حسادت سر چشمه گرفته برای نابودی یک فرد ظاهرا ضعیف و تنها، تمام کوشش خود را به کار گیرند، اما به همین کار، بدون توجه او را بر تخت قدرت بنشانند و فرمانروای کشور پهناوری کنند، و در پایان همگی در برابر او سر تعظیم فرود آورند، این نشان می دهد وقتی خدا کاری را اراده کند می تواند آن را، حتی به دست مخالفین آن کار، پیاده کند، تا روشن شود که یک انسان پاک و با ایمان تنها نیست و اگر تمام جهان به نابودی او کمر بندند تا خدا نخواهد تار مویی از سر او کم نخواهند کرد!

سوره یوسف(12): آیه 8

(آیه 8)- یعقوب دوازده پسر داشت، که دو نفر از آنها «یوسف» و «بنیامین» از یک مادر بودند، یعقوب نسبت به این دو پسر مخصوصا یوسف محبت بیشتری نشان می داد، زیرا کوچکترین فرزندان او محسوب می شدند و طبعا نیاز به حمایت و محبت بیشتری داشتند، دیگر این که، طبق بعضی از روایات مادر آنها «راحیل» از دنیا رفته بود، و به این جهت نیز به محبت بیشتری محتاج بودند، از آن گذشته مخصوصا در یوسف، آثار نبوغ و فوق العادگی نمایان بود، مجموع این جهات سبب شد که یعقوب آشکارا نسبت به آنها ابراز علاقه بیشتری کند.

برادران حسود بدون توجه به این جهات از این موضوع سخت ناراحت شدند، بخصوص که شاید بر اثر جدایی مادرها، رقابتی نیز در میانشان طبعا وجود داشت، لذا دور هم نشستند «و گفتند: یوسف و برادرش نزد پدر از ما محبوبترند، با این که ما جمعیتی نیرومند و کارساز هستیم» و زندگی پدر را به خوبی اداره می کنیم، و به همین دلیل باید علاقه او به ما بیش از این فرزندان خردسال باشد که کاری از آنها ساخته نیست (إِذْ قالُوا لَیُوسُفُ وَ أَخُوهُ أَحَبُّ إِلی أَبِینا مِنَّا وَ نَحْنُ عُصْبَهٌ).

و به این ترتیب با قضاوت یک جانبه خود پدر را محکوم ساختند و گفتند:

«بطور قطع پدر ما در گمراهی آشکاری است»! (إِنَّ أَبانا لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ).

البته منظور آنها گمراهی دینی و مذهبی نبود چرا که آیات آینده نشان می دهد آنها به بزرگی و نبوت پدر اعتقاد داشتند و تنها در زمینه طرز معاشرت به او ایراد می گرفتند.

[شماره صفحه واقعی : 399]

ص: 3038

سوره یوسف(12): آیه 9

(آیه 9)- نقشه نهایی کشیده شد: حس حسادت، سر انجام برادران را به طرح نقشه ای وادار ساخت گرد هم جمع شدند و دو پیشنهاد را مطرح کردند و گفتند: «یا یوسف را بکشید و یا او را به سرزمین دور دستی بیفکنید تا محبت پدر یکپارچه متوجه شما بشود»! (اقْتُلُوا یُوسُفَ أَوِ اطْرَحُوهُ أَرْضاً یَخْلُ لَکُمْ وَجْهُ أَبِیکُمْ).

درست است که با این کار احساس گناه و شرمندگی وجدان خواهید کرد، چرا که با برادر کوچک خود این جنایت را روا داشته اید ولی جبران این گناه ممکن است، توبه خواهید کرد «و پس از آن جمعیت صالحی خواهید شد»! (وَ تَکُونُوا مِنْ بَعْدِهِ قَوْماً صالِحِینَ).

این جمله دلیل بر آن است که آنها با این عمل احساس گناه می کردند و در اعماق دل خود کمی از خدا ترس داشتند. ولی مسأله مهم اینجاست که سخن از توبه قبل از انجام جرم در واقع یک نقشه شیطانی برای فریب وجدان و گشودن راه به سوی گناه است، و به هیچ وجه دلیل بر پشیمانی و ندامت نمی باشد.

سوره یوسف(12): آیه 10
اشاره

(آیه 10)- ولی در میان برادران یک نفر بود که از همه باهوشتر، و یا باوجدانتر بود، به همین دلیل با طرح قتل یوسف مخالفت کرد و هم با طرح تبعید او در یک سرزمین دور دست که بیم هلاکت در آن بود، و طرح سومی را ارائه نمود یکی از آنها «گفت: اگر می خواهید کاری بکنید یوسف را نکشید، بلکه او را در نهانگاه چاه بیفکنید (به گونه ای که سالم بماند) تا بعضی از راهگذاران و قافله ها او را برگیرند و با خود ببرند» و از چشم ما و پدر دور شود (قالَ قائِلٌ مِنْهُمْ لا تَقْتُلُوا یُوسُفَ وَ أَلْقُوهُ فِی غَیابَتِ الْجُبِّ یَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّیَّارَهِ إِنْ کُنْتُمْ فاعِلِینَ).

نقش ویرانگر حسد در زندگی انسانها-

درس مهم دیگری که از این داستان می آموزیم این است که چگونه حسد می تواند آدمی را تا سر حد کشتن برادر و یا تولید دردسرهای خیلی شدید برای او پیش ببرد و چگونه اگر این آتش درونی مهار نشود، هم دیگران را به آتش می کشد و هم خود انسان را.

به همین دلیل در احادیث اسلامی برای مبارزه با این صفت رذیله تعبیرات

[شماره صفحه واقعی : 400]

ص: 3039

تکان دهنده ای دیده می شود.

به عنوان نمونه: از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نقل شده که فرمود: خداوند موسی بن عمران را از حسد نهی کرد و به او فرمود: «شخص حسود نسبت به نعمتهای من بر بندگانم خشمناک است، و از قسمتهایی که میان بندگانم قائل شده ام ممانعت می کند، هر کس چنین باشد نه او از من است و نه من از اویم».

و در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «افراد با ایمان غبطه می خورند ولی حسد نمی ورزند، ولی مناق حسد می ورزد و غبطه نمی خورد».

این درس را نیز می توان از این بخش از داستان فرا گرفت که پدر و مادر در ابراز محبت نسبت به فرزندان باید فوق العاده دقت به خرج دهند.

زیرا، گاه می شود یک ابراز علاقه نسبت به یک فرزند، آنچنان عقده ای در دل فرزند دیگر ایجاد می کند که او را به همه کار وا می دارد، آنچنان شخصیت خود را در هم شکسته می بیند که برای نابود کردن شخصیت برادرش، حد و مرزی نمی شناسد.

حتی اگر نتواند عکس العملی از خود نشان بدهد از درون خود را می خورد و گاه گرفتار بیماری روانی می شود.

در احادیث اسلامی می خوانیم: روزی امام باقر علیه السّلام فرمود: من گاهی نسبت به بعضی از فرزندانم اظهار محبت می کنم و او را بر زانوی خود می نشانم و قلم گوسفند را به او میدهم و شکر در دهانش می گذارم، در حالی که می دانم حق با دیگری است، ولی این کار را به خاطر این می کنم تا بر ضد سایر فرزندانم تحریک نشود و آنچنان که برادران یوسف، به یوسف کردن نکند.

سوره یوسف(12): آیه 11

(آیه 11)- صحنه سازی شوم! برادران یوسف پس از آن که طرح نهایی را برای انداختن یوسف به چاه تصویب کردند به این فکر فرو رفتند که چگونه یوسف را از پدر جدا سازند؟ لذا طرح دیگری برای این کار ریخته و با قیافه های حق به جانب و زبانی نرم و آمیخته با یک نوع انتقاد ترحم انگیز نزد پدر آمدند و «گفتند: پدر (چرا تو هرگز یوسف را از خود دور نمی کنی و به ما نمی سپاری؟) چرا ما را نسبت

[شماره صفحه واقعی : 401]

ص: 3040

به برادرمان امین نمی دانی در حالی که ما مسلما خیرخواه او هستیم» (قالُوا یا أَبانا ما لَکَ لا تَأْمَنَّا عَلی یُوسُفَ وَ إِنَّا لَهُ لَناصِحُونَ).

سوره یوسف(12): آیه 12

(آیه 12)- بیا دست از این کار که ما را متهم می سازد بردار، به علاوه برادر ما، نوجوان است، او هم دل دارد، او هم نیاز به استفاده از هوای آزاد خارج شهر و سرگرمی مناسب دارد، زندانی کردن او در خانه صحیح نیست، «فردا او را با ما بفرست (تا به خارج شهر آید، گردش کند) از میوه های درختان بخورد و بازی و سرگرمی داشته باشد» (أَرْسِلْهُ مَعَنا غَداً یَرْتَعْ وَ یَلْعَبْ).

و اگر نگران سلامت او هستی «ما همه حافظ و نگاهبان برادرمان خواهیم بود» چرا که برادر است و با جان برابر! (وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ).

این نقشه از یک طرف پدر را در بن بست قرار می داد که اگر یوسف را به ما نسپاری دلیل بر این است که ما را متهم می کنی، و از سوی دیگر یوسف را برای استفاده از تفریح و سرگرمی و گردش در خارج شهر تحریک می کرد.

سوره یوسف(12): آیه 13

(آیه 13)- یعقوب در مقابل اظهارات برادران بدون آن که آنها را متهم به قصد سوء کند «گفت: (اول این که) من از بردن او غمگین می شوم» (قالَ إِنِّی لَیَحْزُنُنِی أَنْ تَذْهَبُوا بِهِ).

و دیگر این که در بیابانهای اطراف ممکن است گرگان خونخواری باشند «و من می ترسم گرگ فرزند دلبندم را بخورد و شما (سرگرم بازی و تفریح و کارهای خود باشید) و از او غافل بمانید» (وَ أَخافُ أَنْ یَأْکُلَهُ الذِّئْبُ وَ أَنْتُمْ عَنْهُ غافِلُونَ).

سوره یوسف(12): آیه 14

(آیه 14)- البته برادران پاسخی برای دلیل اول پدر نداشتند، زیرا غم و اندوه جدایی یوسف چیزی نبود که بتوانند آن را جبران کنند، و حتی شاید این تعبیر آتش حسد برادران را افروخته تر می ساخت.

از سوی دیگر این دلیل پدر از یک نظر پاسخی داشت که چندان نیاز به ذکر نداشت و آن این که بالاخره فرزند برای نمو و پرورش، خواه ناخواه از پدر جدا خواهد شد.

لذا اصلا به پاسخ این استدلال نپرداختند، بلکه به سراغ دلیل دوم رفتند که از

[شماره صفحه واقعی : 402]

ص: 3041

نظر آنها مهم و اساسی بود و «گفتند: با این که ما گروه نیرومندی هستیم اگر گرگ او را بخورد، ما از زیانکاران خواهیم بود» و هرگز چنین چیزی ممکن نیست (قالُوا لَئِنْ أَکَلَهُ الذِّئْبُ وَ نَحْنُ عُصْبَهٌ إِنَّا إِذاً لَخاسِرُونَ).

یعنی، مگر ما مرده ایم که بنشینیم و تماشا کنیم گرگ برادرمان را بخورد.

به هر حال به هر حیله و نیرنگی بود، مخصوصا با تحریک احساسات پاک یوسف و تشویق او برای تفریح، توانستند پدر را وادار به تسلیم کنند، و موافقت او را به هر صورت نسبت به این کار جلب نمایند.

قابل توجه این که همان گونه که برادران یوسف از علاقه انسان مخصوصا نوجوان به گردش و تفریح برای رسیدن به هدفشان سوء استفاده کردند در دنیای امروز نیز دستهای مرموز دشمنان حق و عدالت از مسأله ورزش و تفریح برای مسموم ساختن افکار نسل جوان سوء استفاده فراوان می کنند، باید به هوش بود که ابر قدرتهای گرگ صفت در لباس ورزش و تفریح، نقشه های شوم خود را میان جوانان به نام ورزش و مسابقات منطقه ای یا جهانی پیاده نکنند.

سوره یوسف(12): آیه 15

(آیه 15)- دروغ رسوا! سر انجام برادران آن شب را با خیال خوش خوابیدند که فردا نقشه آنها در باره یوسف عملی خواهد شد. تنها نگرانی آنها این بود که مبادا پدر پشیمان گردد و از گفته خود منصرف شود.

صبحگاه نزد پدر آمدند و او سفارشهای لازم را در حفظ و نگهداری یوسف تکرار کرد، آنها نیز اظهار اطاعت کردند، پیش روی پدر او را با احترام و محبت فراوان برداشتند و حرکت کردند.

می گویند: پدر تا دروازه شهر آنها را بدرقه کرد و آخرین بار یوسف را از آنها گرفت و به سینه خود چسباند، قطره های اشک از چشمش سرازیر شد، سپس یوسف را به آنها سپرد و از آنها جدا شد، اما چشم یعقوب همچنان فرزندان را بدرقه می کرد آنها نیز تا آنجا که چشم پدر کار می کرد دست از نوازش و محبت یوسف برنداشتند، اما هنگامی که مطمئن شدند پدر آنها را نمی بیند، یک مرتبه عقده آنها ترکید و تمام کینه هایی را که بر اثر حسد، سالها روی هم انباشته بودند بر سر یوسف

[شماره صفحه واقعی : 403]

ص: 3042

فرو ریختند، از اطراف شروع به زدن او کردند و او از یکی به دیگری پناه می برد، اما پناهش نمی دادند! در روایتی می خوانیم که در این طوفان بلا که یوسف اشک می ریخت و یا به هنگامی که او را می خواستند به چاه افکنند ناگهان یوسف شروع به خندیدن کرد، برادران سخت در تعجب فرو رفتند که این چه جای خنده است، اما او پرده از راز این خنده برداشت و درس بزرگی به همه آموخت و گفت: «فراموش نمی کنم روزی به شما برادران نیرومند با آن بازوان قوی و قدرت فوق العاده جسمانی نظر افکندم و خوشحال شدم، با خود گفتم کسی که این همه یار و یاور نیرومند دارد چه غمی از حوادث سخت خواهد داشت آن روز بر شما تکیه کردم و به بازوان شما دل بستم، اکنون در چنگال شما گرفتارم و از شما به شما پناه می برم، و به من پناه نمی دهید، خدا شما را بر من مسلط ساخت تا این درس را بیاموزم که به غیر او- حتی به برادران- تکیه نکنم».

به هر حال قرآن می گوید: «هنگامی که یوسف را با خود بردند و به اتفاق آرا تصمیم گرفتند که او را در مخفی گاه چاه قرار دهند» آنچه از ظلم و ستم ممکن بود برای این کار بر او روا داشتند (فَلَمَّا ذَهَبُوا بِهِ وَ أَجْمَعُوا أَنْ یَجْعَلُوهُ فِی غَیابَتِ الْجُبِّ).

سپس اضافه می کند: در این هنگام «ما به یوسف، وحی فرستادیم (و دلداریش دادیم و گفتیم غم مخور روزی فرا می رسد) که آنها را از همه این نقشه های شوم آگاه خواهی ساخت، در حالی که آنها تو را نمی شناسد» (وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِ لَتُنَبِّئَنَّهُمْ بِأَمْرِهِمْ هذا وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ).

این وحی الهی، وحی نبوت نبود بلکه الهامی بود به قلب یوسف برای این که بداند تنها نیست و حافظ و نگاهبانی دارد. این وحی نور امید بر قلب یوسف پاشید و ظلمات یأس و نومیدی را از روح و جان او بیرون کرد.

سوره یوسف(12): آیه 16

(آیه 16)- برادران یوسف نقشه ای را که برای او کشیده بودند، همان گونه که می خواستند پیاده کردند ولی بالاخره باید فکری برای بازگشت کنند که پدر باور کند.

[شماره صفحه واقعی : 404]

ص: 3043

طرحی که برای رسیدن به این هدف ریختند این بود، که درست از همان راهی که پدر از آن بیم داشت و پیش بینی می کرد وارد شوند، و ادعا کنند یوسف را گرگ خورده، و دلائل قلابی برای آن بسازند.

قرآن می گوید: «شب هنگام برادران گریه کنان به سراغ پدر رفتند» (وَ جاؤُ أَباهُمْ عِشاءً یَبْکُونَ). گریه دروغین و قلابی، و این نشان می دهد که گریه قلابی هم ممکن است و نمی توان تنها فریب چشم گریان را خورد!

سوره یوسف(12): آیه 17

(آیه 17)- پدر که بی صبرانه انتظار ورود فرزند دلبندش یوسف را می کشید سخت تکان خورد، بر خود لرزید، و جویای حال شد «آنها گفتند: پدر جان ما رفتیم و مشغول مسابقه (سواری، تیراندازی و مانند آن) شدیم و یوسف را (که کوچک بود و توانایی مسابقه را با ما نداشت) نزد اثاث خود گذاشتیم (ما آنچنان سرگرم این کار شدیم که همه چیز حتی برادرمان را فراموش کردیم) و در این هنگام گرگ بی رحم از راه رسید و او را درید»! (قالُوا یا أَبانا إِنَّا ذَهَبْنا نَسْتَبِقُ وَ تَرَکْنا یُوسُفَ عِنْدَ مَتاعِنا فَأَکَلَهُ الذِّئْبُ).

«ولی می دانیم تو هرگز سخنان ما را باور نخواهی کرد، هر چند راستگو باشیم» (وَ ما أَنْتَ بِمُؤْمِنٍ لَنا وَ لَوْ کُنَّا صادِقِینَ). چرا که خودت قبلا چنین پیش بینی را کرده بودی و این را بر بهانه، حمل خواهی کرد.

سوره یوسف(12): آیه 18
اشاره

(آیه 18)- و برای این که نشانه زنده ای نیز به دست پدر بدهند، «پیراهن او (یوسف) را با خونی دروغین (آغشته ساخته، نزد پدر) آوردند» خونی که از بزغاله یا بره یا آهو گرفته بودند (وَ جاؤُ عَلی قَمِیصِهِ بِدَمٍ کَذِبٍ).

اما از آنجا که دروغگو حافظه ندارد، برادران از این نکته غافل بودند که لااقل پیراهن یوسف را از چند جا پاره کنند تا دلیل حمله گرگ باشد، آنها پیراهن برادر را که صاف و سالم از تن او به در آورده بودند خون آلود کرده نزد پدر آوردند، پدر هوشیار پرتجربه همین که چشمش بر آن پیراهن افتاد، همه چیز را فهمید و گفت:

شما دروغ می گویید «بلکه هوسهای نفسانی شما این کار را برایتان آراسته» و این نقشه های شیطانی را کشیده است (بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنْفُسُکُمْ أَمْراً).

[شماره صفحه واقعی : 405]

ص: 3044

در بعضی از روایات می خوانیم او پیراهن را گرفت و پشت و رو کرد و صدا زد: پس چرا جای دندان و چنگال گرگ در آن نیست؟ و به روایت دیگری پیراهن را به صورت انداخت و فریاد کشید و اشک ریخت و گفت: این چه گرگ مهربانی بوده که فرزندم را خورده ولی به پیراهنش کمترین آسیبی نرسانده است، و سپس بی هوش شد و بسان یک قطعه چوب خشک به روی زمین افتاد ولی به هنگام وزش نسیم سرد سحرگاهی به صورتش به هوش آمد.

و با این که قلبش آتش گرفته بود و جانش می سوخت اما هرگز سخنی که نشانه ناشکری و یأس و نومیدی و جزع و فزع باشد بر زبان جاری نکرد، بلکه گفت:

«من صبر خواهم کرد، صبری جمیل و زیبا» شکیبایی توأم با شکرگزاری و سپاس خداوند (فَصَبْرٌ جَمِیلٌ).

قلب مردان خدا کانون عواطف است، جای تعجب نیست که در فراق فرزند، اشکهایشان همچون سیلاب جاری شود، این یک امر عاطفی است، مهم آن است که کنترل خویشتن را از دست ندهند یعنی، سخن و حرکتی برخلاف رضای خدا نگوید و نکند.

و سپس گفت: «من از خدا (در برابر آنچه شما می گویید) یاری می طلبم» (وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ عَلی ما تَصِفُونَ). از او می خواهم تلخی جام صبر را در کام من شیرین کند و به من تاب و توان بیشتر دهد تا در برابر این طوفان عظیم، خویشتن داری را از دست ندهم و زبانم به سخن نادرستی آلوده نشود.

نکته ها:
1- در برابر یک ترک اولی!

ابو حمزه ثمالی از امام سجاد علیه السّلام نقل می کند که من روز جمعه در مدینه بودم، نماز صبح را با امام سجاد علیه السّلام خواندم، هنگامی که امام از نماز و تسبیح، فراغت یافت به سوی منزل حرکت کرد و من با او بودم، زن خدمتکار را صدا زد، گفت: مواظب باش، هر سائل و نیازمندی از در خانه بگذرد، غذا به او بدهید، زیرا امروز روز جمعه است.

ابو حمزه می گوید: گفتم هر کسی که تقاضای کمک می کند، مستحق نیست!

[شماره صفحه واقعی : 406]

ص: 3045

امام فرمود: درست است، ولی من از این می ترسم که در میان آنها افراد مستحقی باشند و ما به آنها غذا ندهیم و از در خانه خود برانیم، و بر سر خانواده ما همان آید که بر سر یعقوب و آل یعقوب آمد! سپس فرمود: به همه آنها غذا بدهید (مگر نشنیده اید) برای یعقوب هر روز گوسفندی ذبح می کردند، قسمتی را به مستحقان می داد و قسمتی را خود و فرزندانش می خورد، یک روز سؤال کننده مؤمنی که روزه دار بود و نزد خدا منزلتی داشت، عبورش از آن شهر افتاد، شب جمعه بود بر در خانه یعقوب به هنگام افطار آمد و گفت: به میهمان مستمند غریب گرسنه از غذای اضافی خود کمک کنید، چند بار این سخن را تکرار کرد، آنها شنیدند و سخن او را باور نکردند، هنگامی که او مأیوس شد و تاریکی شب، همه جا را فرا گرفت برگشت، در حالی که چشمش گریان بود و از گرسنگی به خدا شکایت کرد، آن شب را گرسنه ماند و صبح همچنان روزه داشت، در حالی که شکیبا بود و خدا را سپاس می گفت، اما یعقوب و خانواده یعقوب، کاملا سیر شدند، و هنگام صبح مقداری از غذای آنها اضافه مانده بود! سپس امام اضافه فرمود: خداوند به یعقوب در همان صبح، وحی فرستاد که تو ای یعقوب بنده مرا خوار کردی و خشم مرا برافروختی، و مستوجب تأدیب و نزول مجازات بر تو و فرزندانت شدی ... ای یعقوب من دوستانم را زودتر از دشمنانم توبیخ و مجازات می کنم و این به خاطر آن است که به آنها علاقه دارم»! قابل توجه این که به دنبال این حدیث می خوانیم که ابو حمزه می گوید از امام سجاد علیه السّلام پرسیدم: یوسف چه موقع آن خواب را دید؟

امام علیه السّلام فرمود: «در همان شب».

از این حدیث به خوبی استفاده می شود که یک لغزش کوچک و یا صریحتر یک «ترک اولی» که گناه و معصیتی هم محسوب نمی شد (چرا که حال آن سائل بر یعقوب روشن نبود) از پیامبران و اولیای حق چه بسا سبب می شود که خداوند، گوشمالی دردناکی به آنها بدهد، و این نیست مگر به خاطر این که مقام والای آنان ایجاب می کند، که همواره مراقب کوچکترین گفتار و رفتار خود باشند.

[شماره صفحه واقعی : 407]

ص: 3046

2- دعای گیرای یوسف!

از امام صادق علیه السّلام نقل شده است که فرمود:

هنگامی که یوسف را به چاه افکندند، جبرئیل نزد او آمد و گفت: کودک! اینجا چه می کنی؟ در جواب گفت: برادرانم مرا در چاه انداخته اند.

گفت: دوست داری از چاه خارج شوی؟ گفت: با خداست اگر بخواهد مرا بیرون می آورد، گفت: خدای تو دستور داده این دعا را بخوان تا بیرون آیی، گفت:

کدام دعا؟ گفت: بگو اللّهمّ انّی اسئلک بانّ لک الحمد لا اله الّا انت المنّان، بدیع السّموات و الارض، ذو الجلال و الاکرام، ان تصلّی علی محمّد و آل محمّد و ان تجعل لی ممّا انا فیه فرجا و مخرجا:

«پروردگارا! من از تو تقاضا می کنم ای که حمد و ستایش برای تو است، معبودی جز تو نیست، تویی که بر بندگان نعمت می بخشی آفریننده آسمانها و زمینی، صاحب جلال و اکرامی، تقاضا می کنم که بر محمد و آلش درود بفرستی و گشایش و نجاتی از آنچه در آن هستم برای من قرار دهی».

به هر حال با فرا رسیدن یک کاروان، یوسف از چاه نجات یافت.

سوره یوسف(12): آیه 19

(آیه 19)- به سوی سرزمین مصر: یوسف در تاریکی وحشتناک چاه که با تنهایی کشنده ای همراه بود، ساعات تلخی را گذراند اما ایمان به خدا و سکینه و آرامش حاصل از ایمان، نور امید بر دل او افکند و به او تاب و توان داد که این تنهایی وحشتناک را تحمل کند و از کوره این آزمایش، پیروز به در آید.

چند روز از این ماجرا گذشت خدا می داند، به هر حال «کاروانی سر رسید» (وَ جاءَتْ سَیَّارَهٌ).

و در آن نزدیکی منزل گزید، پیداست نخستین حاجت کاروان تأمین آب است، لذا «کسی را که مأمور آب آوردن بود به سراغ آب فرستادند» (فَأَرْسَلُوا وارِدَهُمْ).

«مأمور آب، دلو خود را در چاه افکند» (فَأَدْلی دَلْوَهُ).

یوسف از قعر چاه متوجه شد که سر و صدایی از فراز چاه می آید و به دنبال آن، دلو و طناب را دید که بسرعت پایین می آید، فرصت را غنیمت شمرد و از این

[شماره صفحه واقعی : 408]

ص: 3047

عطیه الهی بهره گرفت و بی درنگ به آن چسبید.

مأمور آب احساس کرد دلوش بیش از اندازه سنگین شده، هنگامی که آن را با قوت بالا کشید، ناگهان چشمش به کودک خردسال ماه پیکری افتاد «فریاد زد: مژده باد، این کودکی است» به جای آب (قالَ یا بُشْری هذا غُلامٌ).

کم کم گروهی از کاروانیان از این امر آگاه شدند ولی برای این که دیگران باخبر نشوند و خودشان بتوانند این کودک زیبا را به عنوان یک غلام در مصر بفروشند، «این امر را به عنوان یک سرمایه نفیس از دیگران مخفی داشتند» (وَ أَسَرُّوهُ بِضاعَهً).

و گفتند: این متاعی است که صاحبان این چاه در اختیار ما گذاشته اند تا برای او در مصر بفروشیم.

و در پایان آیه می خوانیم: «و خداوند به آنچه آنها انجام می دادند آگاه بود» (وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِما یَعْمَلُونَ).

سوره یوسف(12): آیه 20

(آیه 20)- «و سر انجام یوسف را به بهای کمی- چند درهم- فروختند» (وَ شَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَراهِمَ مَعْدُودَهٍ).

و این معمول است که همیشه دزدان و یا کسانی که به سرمایه مهمی بدون زحمت دست می یابند از ترس این که مبادا دیگران بفهمند آن را فورا می فروشند، و طبیعی است که با این فوریت نمی توانند بهای مناسبی برای خود فراهم سازند.

و در پایان آیه می فرماید: «آنها نسبت به (فروختن) یوسف، بی اعتنا بودند» (وَ کانُوا فِیهِ مِنَ الزَّاهِدِینَ).

سوره یوسف(12): آیه 21

(آیه 21)- در کاخ عزیز مصر! داستان پرماجرای یوسف با برادران که منتهی به افکندن او در قعر چاه شد به هر صورت پایان پذیرفت، و فصل جدیدی در زندگانی این کودک خردسال در مصر شروع شد.

به این ترتیب که یوسف را سر انجام به مصر آوردند، و در معرض فروش گذاردند و طبق معمول چون تحفه نفیسی بود نصیب «عزیز مصر» که در حقیقت مقام وزارت یا نخست وزیری فرعون را داشت گردید.

[شماره صفحه واقعی : 409]

ص: 3048

قرآن می گوید: «و آن کسی که او را از سرزمین مصر خرید [عزیز مصر] به همسرش گفت: مقام وی را گرامی دار (و به چشم بردگان به او نگاه نکن) شاید برای ما سودمند باشد و یا او را به عنوان فرزند انتخاب کنیم» (وَ قالَ الَّذِی اشْتَراهُ مِنْ مِصْرَ لِامْرَأَتِهِ أَکْرِمِی مَثْواهُ عَسی أَنْ یَنْفَعَنا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً).

از این جمله چنین استفاده می شود که عزیز مصر فرزندی نداشت و در اشتیاق فرزند به سر می برد، هنگامی که چشمش به این کودک زیبا و برومند افتاد، دل به او بست که به جای فرزند برای او باشد.

سپس اضافه می کند: «و این چنین یوسف را، در آن سرزمین، متمکن و متنعم و صاحب اختیار ساختیم» (وَ کَذلِکَ مَکَّنَّا لِیُوسُفَ فِی الْأَرْضِ).

بعد از آن اضافه می نماید که: «و ما این کار را کردیم تا تأویل احادیث را به او تعلیم دهیم» (وَ لِنُعَلِّمَهُ مِنْ تَأْوِیلِ الْأَحادِیثِ).

منظور از «تأویل احادیث» علم تعبیر خواب است که یوسف از طریق آن می توانست به بخش مهمی از اسرار آینده آگاهی پیدا کند.

در پایان آیه می فرماید: «خداوند بر کار خود، مسلط و غالب است ولی بسیاری از مردم نمی دانند» (وَ اللَّهُ غالِبٌ عَلی أَمْرِهِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ).

سوره یوسف(12): آیه 22

(آیه 22)- یوسف در این محیط جدید که در حقیقت یکی از کانونهای مهم سیاسی مصر بود، با مسائل تازه ای رو برو شد، در یک طرف دستگاه خیره کننده کاخهای رؤیایی و ثروتهای بی کران طاغوتیان مصر را مشاهده می کرد، و در سوی دیگر منظره بازار برده فروشان در ذهن او مجسم می شد، و از مقایسه این دو با هم، رنج و درد فراوانی را که اکثریت توده مردم متحمل می شدند بر روح و فکر او سنگینی می نمود و او در این دوران دائما مشغول به خودسازی، و تهذیب نفس بود، قرآن می گوید: «و هنگامی که او به مرحله بلوغ و تکامل جسم و جان رسید (و آمادگی برای پذیرش انوار وحی پیدا کرد) ما حکم و علم به او دادیم» (وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً).

«و این چنین نیکوکاران را پاداش می دهیم» (وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 410]

ص: 3049

منظور از «حکم و علم» که در آیه بالا می فرماید ما آن را پس از رسیدن یوسف به حدّ بلوغ جسمی و روحی به او بخشیدیم، یا مقام وحی و نبوت است و یا این که منظور از «حکم»، عقل و فهم و قدرت بر داوری صحیح که خالی از هوی پرستی و اشتباه باشد و منظور از «علم»، آگاهی و دانشی است که جهلی با آن توأم نباشد، و هر چه بود این «حکم و علم» دو بهره ممتاز و پرارزش الهی بود که خدا به یوسف بر اثر پاکی و تقوا و صبر و شکیبایی و توکل داد.

چرا که خداوند به بندگان مخلصی که در میدان جهاد نفس بر هوسهای سرکش پیروز می شوند مواهبی از علوم و دانشها می بخشد که با هیچ مقیاس مادی قابل سنجش نیست.

سوره یوسف(12): آیه 23

(آیه 23)- عشق سوزان همسر عزیز مصر! یوسف با آن چهره زیبا و ملکوتیش، نه تنها عزیز مصر را مجذوب خود کرد، بلکه قلب همسر عزیز را نیز بسرعت در تسخیر خود درآورد، و عشق او پنجه در اعماق جان او افکند و با گذشت زمان، این عشق، روز به روز داغتر و سوزانتر شد، اما یوسف پاک و پرهیزکار جز به خدا نمی اندیشید و قلبش تنها در گرو «عشق خدا» بود.

امور دیگری نیز دست به دست هم داد و به عشق آتشین همسر عزیز، دامن زد.

نداشتن فرزند از یک سو، غوطه ور بودن در یک زندگی پرتجمل اشرافی از سوی دیگر، و نداشتن هیچ گونه گرفتاری در زندگی داخلی- آنچنان که معمول اشراف و متنعمان است- از سوی سوم، این زن را که از ایمان و تقوا نیز بهره ای نداشت در امواج وسوسه های شیطانی فرو برد. آنچنان که سر انجام تصمیم گرفت از او تقاضای کامجویی کند.

او از تمام وسائل و روشها برای رسیدن به مقصود خود در این راه استفاده کرد، و با خواهش و تمنا، کوشید در دل او اثر کند آنچنان که قرآن می گوید: «آن زن که یوسف در خانه او بود پی درپی از او تمنای کامجویی کرد» (وَ راوَدَتْهُ الَّتِی هُوَ فِی بَیْتِها عَنْ نَفْسِهِ).

[شماره صفحه واقعی : 411]

ص: 3050

سر انجام به نظرش رسید یک روز او را تنها در خلوتگاه خویش به دام اندازد، تمام وسائل تحریک او را فراهم نماید، جالبترین لباسها، بهترین آرایشها، خوشبوترین عطرها را به کار برد، و صحنه را آنچنان بیاراید که یوسف نیرومند را به زانو درآورد.

قرآن می گوید: «او تمام درها را محکم بست و گفت: بیا که من در اختیار توام»! (وَ غَلَّقَتِ الْأَبْوابَ وَ قالَتْ هَیْتَ لَکَ).

شاید با این عمل می خواست به یوسف بفهماند که نگران از فاش شدن نتیجه کار نباشد چرا که هیچ کس را قدرت نفوذ به پشت این درهای بسته نیست.

در این هنگام که یوسف همه جریانها را به سوی لغزش و گناه مشاهده کرد، و هیچ راهی از نظر ظاهر برای او باقی نمانده بود، در پاسخ زلیخا به این جمله قناعت کرد و «گفت: پناه می برم به خدا» (قالَ مَعاذَ اللَّهِ).

او با ذکر این جمله کوتاه، هم به یگانی خدا از نظر عقیده و هم از نظر عمل، اعتراف نمود.

سپس اضافه کرد: از همه چیز گذشته، من چگونه می توانم تسلیم چنین خواسته ای بشوم، در حالی که در خانه عزیز مصر زندگی می کنم و در کنار سفره او هستم «او صاحب نعمت من است و مقام مرا گرامی داشته است» (إِنَّهُ رَبِّی أَحْسَنَ مَثْوایَ).

آیا این ظلم و ستم و خیانت آشکار نیست؟ «مسلما ستمگران رستگار نخواهند شد» (إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الظَّالِمُونَ).

سوره یوسف(12): آیه 24
اشاره

(آیه 24)- در اینجا کار یوسف و همسر عزیز به باریکترین مرحله و حساسترین وضع می رسد، که قرآن با تعبیر پرمعنایی از آن سخن می گوید: «همسر عزیز مصر، قصد او را کرد و یوسف نیز، اگر برهان پروردگار را نمی دید، چنین قصدی می نمود»! (وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأی بُرْهانَ رَبِّهِ).

همسر عزیز تصمیم بر کامجویی از یوسف داشت و نهایت کوشش خود را در این راه به کار برد، یوسف هم به مقتضای طبع بشری و این که جوانی نوخواسته بود،

[شماره صفحه واقعی : 412]

ص: 3051

و هنوز همسری نداشت، و در برابر هیجان انگیزترین صحنه های جنسی قرار گرفته بود. هرگاه برهان پروردگار یعنی روح ایمان و تقوا و تربیت نفس و بالاخره مقام «عصمت» در این وسط حائل نمی شد! چنین تصمیمی را می گرفت.

این تفسیر در حدیثی از امام علی بن موسی الرضا علیه السّلام در عبارت بسیار فشرده و کوتاهی بیان شده است آنجا که «مأمون» خلیفه عباسی از امام می پرسد: آیا شما نمی گویید پیامبران معصومند؟ فرمود: آری، گفت: پس این آیه قرآن تفسیرش چیست؟ (وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأی بُرْهانَ رَبِّهِ.

امام فرمود: «همسر عزیز تصمیم به کامجویی از یوسف گرفت، و یوسف نیز اگر برهان پروردگارش را نمی دید، همچون همسر عزیز مصر تصمیم می گرفت، ولی او معصوم بود و معصوم هرگز قصد گناه نمی کند و به سراغ گناه هم نمی رود».

مأمون (از این پاسخ لذت برد) و گفت: آفرین بر تو ای ابو الحسن! اکنون به تفسیر بقیه آیه توجه کنید: قرآن مجید می گوید: «ما این چنین (برهان خویش را به یوسف نشان دادیم) تا بدی و فحشاء را از او دور سازیم» (کَذلِکَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَ الْفَحْشاءَ).

«چرا که او از بندگان برگزیده و با اخلاص ما بود» (إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُخْلَصِینَ).

اشاره به این که اگر ما امداد غیبی و کمک معنوی را به یاری او فرستادیم، تا از بدی و گناه رهایی یابد، بی دلیل نبود، او بنده ای بود که با آگاهی و ایمان و پرهیزکاری و عمل پاک، خود را ساخته بود.

ذکر این دلیل نشان می دهد که این گونه امدادهای غیبی که در لحظات طوفانی و بحرانی به سراغ پیامبرانی همچون یوسف می شتافته، اختصاصی به آنها نداشته، هر کس در زمره بندگان خالص خدا و «عباد اللّه المخلصین» وارد شود، او هم لایق چنین مواهبی خواهد بود.

متانت و عفت بیان-

از شگفتیهای قرآن که یکی از نشانه های اعجاز آن محسوب می شود، این است که هیچ گونه تعبیر زننده و رکیک و ناموزون و مبتذل و دور از عفت بیان، در آن وجود ندارد، و ابدا متناسب طرز تعبیرات یک فرد عادی

[شماره صفحه واقعی : 413]

ص: 3052

درس نخوانده و پرورش یافته در محیط جهل و نادانی نیست، با این که سخنان هر کس متناسب و همرنگ افکار و محیط اوست.

در میان تمام سرگذشتهایی که قرآن نقل کرده یک داستان واقعی عشقی، وجود دارد و آن داستان یوسف و همسر عزیز مصر است.

داستانی که از عشق سوزان و آتشین یک زن زیبای هوس آلود، با جوانی ماهرو و پاکدل سخن می گوید.

ولی قرآن در ترسیم صحنه های حساس این داستان به طرز شگفت انگیزی «دقت در بیان» را با «متانت و عفت» به هم آمیخته و بدون این که از ذکر وقایع چشم بپوشد و اظهار عجز کند، تمام اصول اخلاق و عفت را نیز به کار بسته است.

سوره یوسف(12): آیه 25

(آیه 25)- طشت رسوایی همسر عزیز از بام افتاد! مقاومت سرسختانه یوسف، همسر عزیز را تقریبا مأیوس کرد، ولی یوسف که در این دور مبارزه در برابر آن زن عشوه گر و هوسهای سرکش نفس، پیروز شده بود احساس کرد که اگر بیش از این در آن لغزشگاه بماند خطرناک است و باید خود را از آن محل دور سازد و لذا «با سرعت به سوی در کاخ دوید، همسر عزیز نیز بی تفاوت نماند، چنانکه آیه می گوید: «و هر دو به سوی در، دویدند (در حالی که همسر عزیز، یوسف را تعقیب می کرد) و پیراهن او را از پشت کشید و پاره کرد» (وَ اسْتَبَقَا الْبابَ وَ قَدَّتْ قَمِیصَهُ مِنْ دُبُرٍ).

ولی هر طور بود، یوسف خود را به در رسانید و در را گشود، ناگهان عزیز مصر را پشت در دیدند، بطوری که قرآن می گوید: «آن دو، آقای آن زن را دم در یافتند» (وَ أَلْفَیا سَیِّدَها لَدَی الْبابِ).

در این هنگام که همسر عزیز از یک سو خود را در آستانه رسوایی دید، و از سوی دیگر شعله انتقامجویی از درون جان او زبانه می کشید با قیافه حق به جانبی رو به سوی همسرش کرد و یوسف را با این بیان متهم ساخت، «صدا زد: کیفر کسی که نسبت به اهل و همسر تو، اراده خیانت کند، جز زندان یا عذاب الیم چه خواهد بود»؟ (قالَتْ ما جَزاءُ مَنْ أَرادَ بِأَهْلِکَ سُوءاً إِلَّا أَنْ یُسْجَنَ أَوْ عَذابٌ أَلِیمٌ).

[شماره صفحه واقعی : 414]

ص: 3053

سوره یوسف(12): آیه 26

(آیه 26)- یوسف در اینجا سکوت را به هیچ وجه جایز نشمرد و با صراحت پرده از روی راز عشق همسر عزیز برداشت و «گفت: او مرا با اصرار و التماس به سوی خود دعوت کرد» (قالَ هِیَ راوَدَتْنِی عَنْ نَفْسِی).

بدیهی است در چنین ماجرا هر کس در آغاز کار به زحمت می تواند باور کند که جوان نوخاسته برده ای بدون همسر، بی گناه باشد، و زن شوهردار ظاهرا با شخصیتی گناهکار، بنابراین شعله اتهام بیشتر دامن یوسف را می گیرد، تا همسر عزیز را! ولی از آنجا که خداوند حامی نیکان و پاکان است، اجازه نمی دهد، این جوان پارسای مجاهد با نفس، در شعله های تهمت بسوزد، لذا قرآن می گوید: «در این هنگام شاهدی از خاندان آن زن گواهی داد، که (برای پیدا کردن مجرم اصلی، از این دلیل روشن استفاده کنید) اگر پیراهن یوسف از جلو پاره شده باشد، آن زن، راست می گوید و یوسف دروغگو است» (وَ شَهِدَ شاهِدٌ مِنْ أَهْلِها إِنْ کانَ قَمِیصُهُ قُدَّ مِنْ قُبُلٍ فَصَدَقَتْ وَ هُوَ مِنَ الْکاذِبِینَ).

سوره یوسف(12): آیه 27

(آیه 27)- «و اگر پیراهنش از پشت سر پاره شده است، آن زن دروغ می گوید و یوسف راستگوست» (وَ إِنْ کانَ قَمِیصُهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ فَکَذَبَتْ وَ هُوَ مِنَ الصَّادِقِینَ).

شهادت دهنده، یکی از بستگان همسر عزیز مصر بود و کلمه «مِنْ أَهْلِها» گواه بر این است، و قاعدتا مرد حکیم و دانشمند و باهوشی بوده است و می گویند این مرد از مشاوران عزیز مصر، و در آن ساعت، همراه او بوده است.

سوره یوسف(12): آیه 28

(آیه 28)- عزیز مصر، این داوری را که بسیار حساب شده بود پسندید، و در پیراهن یوسف خیره شد، «و هنگامی که دید پیراهنش از پشت پاره شده (مخصوصا با توجه به این معنی که تا آن روز دروغی از یوسف نشنیده بود رو به همسرش کرد و) گفت: این کار از مکر و فریب شما زنان است که مکر شما زنان، عظیم است» (فَلَمَّا رَأی قَمِیصَهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ قالَ إِنَّهُ مِنْ کَیْدِکُنَّ إِنَّ کَیْدَکُنَّ عَظِیمٌ).

سوره یوسف(12): آیه 29
اشاره

(آیه 29)- در این هنگام عزیز مصر از ترس این که، این ماجرای اسف انگیز بر ملا نشود، و آبروی او در سرزمین مصر، بر باد نرود، صلاح این دید که سر و ته قضیه

[شماره صفحه واقعی : 415]

ص: 3054

را به هم آورده و بر آن سرپوش نهد، رو به یوسف کرد و گفت: «یوسف تو صرف نظر کن و دیگر از این ماجرا چیزی مگو» (یُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هذا).

سپس رو به همسرش کرد و گفت: «تو هم از گناه خود استغفار کن که از خطاکاران بودی» (وَ اسْتَغْفِرِی لِذَنْبِکِ إِنَّکِ کُنْتِ مِنَ الْخاطِئِینَ).

حمایت خدا در لحظات بحرانی-

درس بزرگ دیگری که این بخش از داستان یوسف به ما می دهد، همان حمایت وسیع پروردگار است که در بحرانی ترین حالات به یاری انسان می شتابد و به مقتضای «یجعل له مخرجا و یرزقه من حیث لا یحتسب» از طرقی که هیچ باور نمی کرد روزنه امید برای او پیدا می شود و شکاف پیراهنی سند پاکی و برائت او می گردد، همان پیراهن حادثه سازی که یک روز، برادران یوسف را در پیشگاه پدر به خاطر پاره نبودن رسوا می کند، و روز دیگر همسر هوسران عزیز مصر را به خاطر پاره بودن، و روز دیگر نور آفرین دیده های بی فروغ یعقوب است، و بوی آشنای آن، همراه نسیم صبحگاهی از مصر به کنعان سفر می کند، و پیر کنعانی را بشارت به قدوم موکب بشیر می دهد! به هر حال خداوند الطاف خفیه ای دارد که هیچ کس از عمق آن آگاه نیست، و به هنگامی که نسیم این لطف می وزد، صحنه ها چنان دگرگون می شود که برای هیچ کس حتی هوشمندترین افراد قابل پیش بینی نیست.

سوره یوسف(12): آیه 30

(آیه 30)- توطئه دیگر همسر عزیز مصر: هر چند مسأله اظهار عشق همسر عزیز، با آن داستانی که گذشت یک مسأله خصوصی بود که «عزیز» هم تأکید بر کتمانش داشت، اما از آنجا که این گونه رازها نهفته نمی ماند، مخصوصا در قصر شاهان و صاحبان زر و زور، که دیوارهای آنها گوشهای شنوایی دارد، سر انجام این راز از درون قصر به بیرون افتاد، و چنانکه قرآن می گوید: «گروهی از زنان شهر، این سخن را در میان خود گفتگو می کردند و نشر می دادند که همسر عزیز با غلامش سر و سرّی پیدا کرده و او را به سوی خود دعوت می کند» (وَ قالَ نِسْوَهٌ فِی الْمَدِینَهِ امْرَأَتُ الْعَزِیزِ تُراوِدُ فَتاها عَنْ نَفْسِهِ).

«و آنچنان عشق غلام بر او چیره شده که اعماق قلبش را تسخیر کرده است»

[شماره صفحه واقعی : 416]

ص: 3055

(قَدْ شَغَفَها حُبًّا).

و سپس او را با این جمله مورد سرزنش قرار دادند «ما او را در گمراهی آشکار می بینیم»! (إِنَّا لَنَراها فِی ضَلالٍ مُبِینٍ).

آنها که این سخن را می گفتند دسته ای از زنان اشرافی مصر بودند که در هوسرانی چیزی از همسر عزیز کم نداشتند، چون دستشان به یوسف نرسیده بود به اصطلاح جانماز آب می کشیدند و همسر عزیز را به خاطر این عشق در گمراهی آشکار می دیدند!

سوره یوسف(12): آیه 31

(آیه 31)- «هنگامی که همسر عزیز، از مکر زنان حیله گر مصر، آگاه شد (نخست ناراحت گشت، سپس چاره ای اندیشید و آن این بود که) به سراغشان فرستاد و از آنها دعوت کرد و برای آنها پشتی (گرانبها و مجلس باشکوهی) فراهم ساخت و به دست هر کدام چاقویی برای بریدن میوه داد» اما چاقوهای تیز، تیزتر از نیاز بریدن میوه ها! (فَلَمَّا سَمِعَتْ بِمَکْرِهِنَّ أَرْسَلَتْ إِلَیْهِنَّ وَ أَعْتَدَتْ لَهُنَّ مُتَّکَأً وَ آتَتْ کُلَّ واحِدَهٍ مِنْهُنَّ سِکِّیناً).

و این کار خود دلیل بر این است که او از شوهر خود، حساب نمی برد، و از رسوایی گذشته اش درسی نگرفته بود.

«در این موقع (به یوسف) گفت: وارد مجلس آنان شو»! تا زنان سرزنش گر، با دیدن جمال او، وی را در این عشقش ملامت نکنند (وَ قالَتِ اخْرُجْ عَلَیْهِنَّ).

زنان مصر که طبق بعضی از روایات ده نفر و یا بیشتر از آن بودند، هنگامی که آن قامت زیبا و چهره نورانی را دیدند، و چشمشان به صورت دلربای یوسف افتاد، صورتی همچون خورشید که از پشت ابر ناگهان ظاهر شود و چشمها را خیره کند، در آن مجلس طلوع کرد چنان واله و حیران شدند که دست از پا و ترنج از دست، نمی شناختند «هنگامی که چشمشان به او افتاد، او را بسیار بزرگ و زیبا شمردند» (فَلَمَّا رَأَیْنَهُ أَکْبَرْنَهُ).

و آنچنان از خود بی خود شدند که به جای ترنج «دستهایشان را بریدند» (وَ قَطَّعْنَ أَیْدِیَهُنَّ).

[شماره صفحه واقعی : 417]

ص: 3056

و هنگامی که دیدند، برق حیا و عفت از چشمان جذاب او می درخشد و رخسار معصومش از شدت حیا و شرم گلگون شده، «همگی فریاد برآوردند که نه، این جوان هرگز آلوده نیست، او اصلا بشر نیست، او یک فرشته بزرگوار آسمانی است» (وَ قُلْنَ حاشَ لِلَّهِ ما هذا بَشَراً إِنْ هذا إِلَّا مَلَکٌ کَرِیمٌ).

سوره یوسف(12): آیه 32

(آیه 32)- در این هنگام زنان مصر، قافیه را بکلی باختند و با دستهای مجروح که از آن خود می چکید و در حالی پریشان همچون مجسمه ای بی روح در جای خود خشک شده بودند، نشان دادند که آنها نیز دست کمی از همسر عزیز ندارند.

او از این فرصت استفاده کرد و «گفت: این است آن کسی که مرا به خاطر عشقش سرزنش می کردید» (قالَتْ فَذلِکُنَّ الَّذِی لُمْتُنَّنِی فِیهِ).

همسر عزیز که از موفقیت خود در طرحی که ریخته بود، احساس غرور و خوشحالی می کرد و عذر خود را موجه جلوه داده بود یکباره تمام پرده ها را کنار زد و با صراحت تمام به گناه خود اعتراف کرد و گفت: «آری من او را به کام گرفتن از خویش دعوت کردم ولی او خویشتن داری کرد» (وَ لَقَدْ راوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِهِ فَاسْتَعْصَمَ).

سپس بی آنکه از این آلودگی به گناه اظهار ندامت کند، و یا لااقل در برابر میهمانان کمی حفظ ظاهر نماید، با نهایت بی پروایی با لحن جدی که حاکی از اراده قطعی او بود، صریحا اعلام داشت، «و اگر او (یوسف) آنچه را که من فرمان می دهم انجام ندهد (و در برابر عشق سوزان من تسلیم نگردد) بطور قطع به زندان خواهد افتاد» (وَ لَئِنْ لَمْ یَفْعَلْ ما آمُرُهُ لَیُسْجَنَنَّ).

نه تنها به زندانش می افکنم بلکه در درون زندان نیز «مسلما خوار و ذلیل خواهد شد» (وَ لَیَکُوناً مِنَ الصَّاغِرِینَ).

سوره یوسف(12): آیه 33

(آیه 33)- بعضی در اینجا روایت شگفت آوری نقل کرده اند و آن این که گروهی از زنان مصر که در آن جلسه حضور داشتند به حمایت از همسر عزیز برخاستند و حق را به او دادند و دور یوسف را گرفتند، و هر یک برای تشویق یوسف

[شماره صفحه واقعی : 418]

ص: 3057

به تسلیم شدن یک نوع سخن گفتند: یکی گفت: ای جوان! این همه خویشتن داری و ناز برای چیست؟ چرا به این عاشق دلداده، ترحم نمی کنی؟ مگر تو این جمال دل آرای خیره کننده را نمی بینی؟

دومی گفت: گیرم که از زیبایی و عشق چیزی نمی فهمی، ولی آیا نمی دانی که او همسر عزیز مصر و زن قدرتمند این سامان است؟ فکر نمی کنی که اگر قلب او را به دست آوری، هر مقامی که بخواهی برای تو آماده است؟

سومی گفت: گیرم که نه تمایل به جمال و زیبائیش داری، و نه نیاز به مقام و مالش، ولی آیا نمی دانی که او زن انتقامجوی خطرناکی است؟

طوفان مشکلات از هر سو یوسف را احاطه کرده بود، اما او که از قبل خود را ساخته بود بی آنکه با زنان هوسباز و هوسران به گفتگو برخیزد رو به درگاه پروردگار آورد و این چنین به نیایش پرداخت: «گفت: بار الها! پروردگارا! زندان (با آن همه سختیهایش) در نظر من محبوبتر است از آنچه این زنان مرا به سوی آن می خوانند» (قالَ رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِمَّا یَدْعُونَنِی إِلَیْهِ).

سپس از آنجا که می دانست در همه حال، مخصوصا در مواقع بحرانی، جز به اتکاء لطف پروردگار راه نجاتی نیست، خودش را با این سخن به خدا سپرد و از او کمک خواست، پروردگارا! اگر کید و مکر و نقشه های خطرناک این زنان آلوده را از من باز نگردانی، قلب من به آنها متمایل می گردد و از جاهلان خواهم بود» (وَ إِلَّا تَصْرِفْ عَنِّی کَیْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَیْهِنَّ وَ أَکُنْ مِنَ الْجاهِلِینَ).

سوره یوسف(12): آیه 34

(آیه 34)- و از آنجا که وعده الهی همیشه این بوده که جهاد کنندگان مخلص را (چه با نفس و چه با دشمن) یاری بخشد، یوسف را در این حال تنها نگذاشت و لطف حق به یاریش شتافت، آنچنان که قرآن می گوید: «پروردگارش این دعای خالصانه او را اجابت کرد» (فَاسْتَجابَ لَهُ رَبُّهُ).

«و مکر و نقشه آنها را از او گرداند» (فَصَرَفَ عَنْهُ کَیْدَهُنَّ).

«چرا که او شنوا و داناست» (إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ).

[شماره صفحه واقعی : 419]

ص: 3058

هم نیایشهای بندگان را می شنود و هم از اسرار درون آنها آگاه است، و هم راه حل مشکل آنها را می داند.

سوره یوسف(12): آیه 35

(آیه 35)- زندان به جرم بی گناهی: جلسه عجیب زنان مصر با یوسف در قصر «عزیز» با آن شور و غوغا پایان یافت. بیم رسوایی و افتضاح جنسی خاندان «عزیز» در نظر توده مردم روز به روز بیشتر می شد، تنها چاره ای که برای این کار از طرف عزیز مصر و مشاورانش دیده شد این بود که یوسف را بکلی از صحنه خارج کنند، و بهترین راه برای این کار، فرستادنش به سیاه چال زندان بود، که هم او را به فراموشی می سپرد و هم در میان مردم به این تفسیر می شد که مجرم اصلی، یوسف بوده است! لذا قرآن می گوید: «بعد از آن که آنها آیات و نشانه های (پاکی یوسف) را دیدند تصمیم گرفتند که او را تا مدتی زندانی کنند» (ثُمَّ بَدا لَهُمْ مِنْ بَعْدِ ما رَأَوُا الْآیاتِ لَیَسْجُنُنَّهُ حَتَّی حِینٍ).

آری! در یک محیط آلوده، آزادی از آن آلودگان است، نه فقط آزادی که همه چیز متعلق به آنهاست، و افراد پاکدامن و با ارزشی همچون یوسف باید منزوی شوند، اما تا کی، آیا برای همیشه؟ نه، مسلما نه!

سوره یوسف(12): آیه 36

(آیه 36)- از جمله کسانی که با یوسف وارد زندان شدند، دو جوان بودند چنانکه آیه می فرماید: «و دو جوان، همراه او وارد زندان شدند» (وَ دَخَلَ مَعَهُ السِّجْنَ فَتَیانِ).

و از آنجا که وقتی انسان نتواند از طریق عادی و معمولی دسترسی به اخبار پیدا کند احساسات دیگر او به کار می افتد، تا مسیر حوادث را جستجو و پیش بینی کند خواب و رؤیا هم برای او مطلبی می شود.

از همین رو یک روز این دو جوان که گفته می شود یکی از آن دو مأمور «آبدار خانه شاه» و دیگری سرپرست غذا و آشپزخانه بود، و به علت سعایت دشمنان و اتهام به تصمیم بر مسموم نمودن شاه، به زندان افتاده بودند، نزد یوسف آمدند و هر کدام خوابی را که شب گذشته دیده بود و برایش عجیب و جالب

[شماره صفحه واقعی : 420]

ص: 3059

می نمود بازگو کرد.

«یکی از آن دو گفت: من در عالم خواب چنین دیدم که انگور را برای شراب ساختن می فشارم»! (قالَ أَحَدُهُما إِنِّی أَرانِی أَعْصِرُ خَمْراً).

«و دیگری گفت: من در خواب دیدم که مقداری نان روی سرم حمل می کنم، و پرندگان (آسمان می آیند و) از آن می خورند» (وَ قالَ الْآخَرُ إِنِّی أَرانِی أَحْمِلُ فَوْقَ رَأْسِی خُبْزاً تَأْکُلُ الطَّیْرُ مِنْهُ).

سپس اضافه کردند: «ما را از تعبیر خوابمان آگاه ساز که تو را از نیکوکاران می بینیم» (نَبِّئْنا بِتَأْوِیلِهِ إِنَّا نَراکَ مِنَ الْمُحْسِنِینَ).

سوره یوسف(12): آیه 37

(آیه 37)- به هر حال یوسف که هیچ فرصتی را برای ارشاد و راهنمایی زندانیان از دست نمی داد، مراجعه این دو زندانی را برای تعبیر خواب غنیمت شمرد و به بهانه آن، حقایق مهمّی را که راهگشای آنها و همه انسانها بود بیان داشت.

نخست برای جلب اعتماد آنها در مورد آگاهی او بر تعبیر خواب که سخت مورد توجه آن دو زندانی بود چنین «گفت: من (به زودی و) قبل از آن که جیره غذایی شما فرا رسد شما را از تعبیر خوابتان آگاه خواهم ساخت» (قالَ لا یَأْتِیکُما طَعامٌ تُرْزَقانِهِ إِلَّا نَبَّأْتُکُما بِتَأْوِیلِهِ قَبْلَ أَنْ یَأْتِیَکُما).

سپس یوسف با ایمان و خدا پرست که توحید با همه ابعادش در اعماق وجود او ریشه دوانده بود، برای این که روشن سازد چیزی جز به فرمان پروردگار تحقق نمی پذیرد چنین ادامه داد: «این علم و دانش و آگاهی من از تعبیر خواب از اموری است که پروردگارم به من آموخته است» (ذلِکُما مِمَّا عَلَّمَنِی رَبِّی).

و برای این که تصور نکنند که خداوند، بی حساب چیزی به کسی می بخشد اضافه کرد: «من آیین جمعیتی را که ایمان به خدا ندارند و نسبت به سرای آخرت کافرند، ترک کردم» و این نور ایمان و تقوا مرا شایسته چنین موهبتی ساخته است (إِنِّی تَرَکْتُ مِلَّهَ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ هُمْ بِالْآخِرَهِ هُمْ کافِرُونَ).

منظور از این قوم و جمعیت مردم بت پرست مصر یا بت پرستان کنعان است.

[شماره صفحه واقعی : 421]

ص: 3060

سوره یوسف(12): آیه 38

(آیه 38)- من باید از این گونه عقاید جدا شوم، چرا که بر خلاف فطرت پاک انسانی است، و به علاوه من در خاندانی پرورش یافته ام که خاندان وحی و نبوت است، «و من از آیین پدران و نیاکانم ابراهیم و اسحاق و یعقوب پیروی کردم» (وَ اتَّبَعْتُ مِلَّهَ آبائِی إِبْراهِیمَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ).

بعد به عنوان تأکید اضافه می کند: «برای ما شایسته نیست که چیزی را شریک خدا قرار دهیم» (ما کانَ لَنا أَنْ نُشْرِکَ بِاللَّهِ مِنْ شَیْ ءٍ). چرا که خاندان ما، خاندان توحید، خاندان ابراهیم بت شکن است.

«این از مواهب الهی بر ما و بر همه مردم است» (ذلِکَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ عَلَیْنا وَ عَلَی النَّاسِ).

«ولی (متأسفانه) اکثر مردم این مواهب الهی را شکرگزاری نمی کنند» و از راه توحید و ایمان منحرف می شوند (وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَشْکُرُونَ).

سوره یوسف(12): آیه 39

(آیه 39)- زندان یا کانون تربیت؟ هنگامی که یوسف با ذکر بحث گذشته، دلهای آن دو زندانی را آماده پذیرش حقیقت توحید کرد رو به سوی آنها نمود و چنین گفت: «ای هم زندانهای من! آیا خدایان پراکنده و معبودهای متفرق بهترند یا خداوند یگانه یکتای قهار و مسلط بر هر چیز» (یا صاحِبَیِ السِّجْنِ أَ أَرْبابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَیْرٌ أَمِ اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ).

گویی یوسف می خواهد به آنها حالی کند که چرا شما آزادی را در خواب می بینید چرا در بیداری نمی بینید؟ چرا به دامن پرستش «اللّه واحد قهار» دست نمی زنید تا بتوانید این خودکامگان ستمگر را که شما را بی گناه و به مجرد اتهام به زندان می افکنند از جامعه خود برانید.

سوره یوسف(12): آیه 40

(آیه 40)- سپس اضافه کرد: «این معبودهایی که غیر از خدا می پرستید چیزی جز یک مشت اسمهای بی مسمّا که شما و پدرانتان آنها را خدا نامیده اید، نیست» (ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ إِلَّا أَسْماءً سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ).

اینها اموری است که «خداوند دلیل و مدرکی برای آن نازل نفرموده» بلکه ساخته و پرداخته مغزهای ناتوان شماست (ما أَنْزَلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ).

[شماره صفحه واقعی : 422]

ص: 3061

بدانید «حکومت جز برای خدا نیست» (إِنِ الْحُکْمُ إِلَّا لِلَّهِ) و به همین دلیل شما نباید در برابر این بتها و طاغوتها و فراعنه سر تعظیم فرود آورید.

و باز برای تأکید بیشتر اضافه می کند: «خداوند فرمان داده جز او را نپرستید» (أَمَرَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ).

«این است آیین و دین پا بر جا و مستقیم» که هیچ گونه انحرافی در آن راه ندارد (ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ).

یعنی توحید در تمام ابعادش، در عبادت، در حکومت، در فرهنگ و در همه چیز، آیین مستقیم و پا بر جای الهی است.

«ولی (چه می توان کرد) بیشتر مردم آگاهی ندارند» (وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ).

و به خاطر این عدم آگاهی در بیراهه های شرک سرگردان می شوند و به حکومت غیر «اللّه» تن در می دهند و چه زجرها و زندانها و بدبختیها که از این رهگذر دامنشان را می گیرد.

سوره یوسف(12): آیه 41

(آیه 41)- سپس رو به سوی دو رفیق زندانی کرد و چنین گفت: «ای دوستان زندانی من! اما یکی از شما (آزاد می شود، و) ساقی شراب برای صاحب خود خواهد شد» (یا صاحِبَیِ السِّجْنِ أَمَّا أَحَدُکُما فَیَسْقِی رَبَّهُ خَمْراً).

«اما نفر دیگر به دار آویخته می شود و (آنقدر می ماند که) پرندگان آسمان از سر او می خورند»! (وَ أَمَّا الْآخَرُ فَیُصْلَبُ فَتَأْکُلُ الطَّیْرُ مِنْ رَأْسِهِ).

سپس برای تأکید گفتار خود اضافه کرد: «این امری را که شما در باره آن از من سؤال کردید و استفتاء نمودید حتمی و قطعی است» (قُضِیَ الْأَمْرُ الَّذِی فِیهِ تَسْتَفْتِیانِ).

اشاره به این که این یک تعبیر خواب ساده نیست، بلکه از یک خبر غیبی که به تعلیم الهی یافته ام مایه می گیرد، بنابراین جای تردید و گفتگو ندارد.

سوره یوسف(12): آیه 42

(آیه 42)- اما در این هنگام که احساس می کرد این دو به زودی از او جدا خواهند شد، برای این که روزنه ای به آزادی پیدا کند، و خود را از گناهی که به او

[شماره صفحه واقعی : 423]

ص: 3062

نسبت داده بودند تبرئه نماید «به یکی از آن دو رفیق زندانی که می دانست آزاد خواهد شد سفارش کرد که نزد مالک و صاحب اختیار خود (شاه) از من سخن بگو» تا تحقیق کند و بی گناهی من ثابت گردد (وَ قالَ لِلَّذِی ظَنَّ أَنَّهُ ناجٍ مِنْهُمَا اذْکُرْنِی عِنْدَ رَبِّکَ).

اما این «غلام فراموشکار» آنچنان که راه و رسم افراد کم ظرفیت است که چون به نعمتی برسند صاحب نعمت را به دست فراموشی می سپارند بکلی مسأله یوسف را فراموش کرد قرآن می گوید: «شیطان یادآوری از یوسف را نزد صاحبش از خاطر او برد» (فَأَنْساهُ الشَّیْطانُ ذِکْرَ رَبِّهِ).

و به این ترتیب، یوسف به دست فراموشی سپرده شد «و چند سال در زندان باقی ماند» (فَلَبِثَ فِی السِّجْنِ بِضْعَ سِنِینَ).

در باره سالهای زندان یوسف گفتگوست ولی مشهور این است که مجموع زندان یوسف 7 سال بوده، ولی بعضی گفته اند قبل از ماجرای خواب زندانیان 5 سال در زندان بود و بعد از آن هم هفت سال ادامه یافت. سالهایی پررنج و زحمت اما از نظر ارشاد و سازندگی پربار و پربرکت.

سوره یوسف(12): آیه 43

(آیه 43)- ماجرای خواب سلطان مصر! یوسف سالها در تنگنای زندان به صورت یک انسان فراموش شده باقی ماند، تنها کار او خودسازی، و ارشاد و راهنمایی زندانیان بود.

تا این که یک حادثه به ظاهر کوچک سرنوشت او را تغییر داد، نه تنها سرنوشت او که سرنوشت تمام ملت مصر و اطراف آن را دگرگون ساخت.

پادشاه مصر که می گویند نامش «ولید بن ریّان» بود- و عزیز مصر وزیر او محسوب می شد- خواب ظاهرا پریشانی دید، و صبحگاهان تعبیر کنندگان خواب و اطرافیان خود را حاضر ساخت و چنین «گفت: من در خواب دیدم که هفت گاو لاغر به هفت گاو چاق حمله کرد و آنها را می خورند، و نیز هفت خوشه سبز و هفت خوشه خشکیده را دیدم» که خشکیده ها بر گرد سبزها پیچیدند و آنها را از میان بردند (وَ قالَ الْمَلِکُ إِنِّی أَری سَبْعَ بَقَراتٍ سِمانٍ یَأْکُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجافٌ وَ سَبْعَ سُنْبُلاتٍ

[شماره صفحه واقعی : 424]

ص: 3063

خُضْرٍ وَ أُخَرَ یابِساتٍ)

.سپس رو به آنها کرد و گفت: «ای جمعیت اشراف! در باره خواب من نظر دهید اگر قادر به تعبیر خواب هستید» (یا أَیُّهَا الْمَلَأُ أَفْتُونِی فِی رُءْیایَ إِنْ کُنْتُمْ لِلرُّءْیا تَعْبُرُونَ).

سوره یوسف(12): آیه 44

(آیه 44)- ولی حواشی سلطان بلافاصله «اظهار داشتند که: اینها خوابهای پریشان است و ما به تعبیر این گونه خوابهای پریشان آشنا نیستیم»! (قالُوا أَضْغاثُ أَحْلامٍ وَ ما نَحْنُ بِتَأْوِیلِ الْأَحْلامِ بِعالِمِینَ).

سوره یوسف(12): آیه 45

(آیه 45)- در اینجا ساقی شاه که سالها قبل از زندان آزاد شده بود به یاد خاطره زندان و تعبیر خواب یوسف افتاد.

همچنان که آیه می گوید: «و یکی از آن دو که نجات یافته بود- و بعد از مدتی به خاطرش آمد- گفت: من شما را از تعبیر این خواب خبر می دهم، مرا (به سراغ استاد ماهر این کار که در گوشه زندان است) بفرستید» تا خبر صحیح دست اول را برای شما بیاورم (وَ قالَ الَّذِی نَجا مِنْهُما وَ ادَّکَرَ بَعْدَ أُمَّهٍ أَنَا أُنَبِّئُکُمْ بِتَأْوِیلِهِ فَأَرْسِلُونِ).

این سخن وضع مجلس را دگرگون ساخت و همگی چشمها را به ساقی دوختند سر انجام به او اجازه داده شد که هر چه زودتر دنبال این مأموریت برود.

سوره یوسف(12): آیه 46

(آیه 46)- ساقی به زندان و به سراغ دوست قدیمی خود یوسف آمد، همان دوستی که در حق او بی وفایی فراوان کرده بود اما شاید می دانست بزرگواری یوسف مانع از آن خواهد شد که سر گله باز کند.

رو به یوسف کرد و چنین گفت: «یوسف! ای مرد بسیار راستگو! در باره این خواب اظهار نظر کن که کسی در خواب دیده است که هفت گاو لاغر، هفت گاو چاق را می خورند، و هفت خوشه سبز و هفت خوشه خشکیده» که دومی بر اولی پیچیده و آن را نابوده کرده است (یُوسُفُ أَیُّهَا الصِّدِّیقُ أَفْتِنا فِی سَبْعِ بَقَراتٍ سِمانٍ یَأْکُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجافٌ وَ سَبْعِ سُنْبُلاتٍ خُضْرٍ وَ أُخَرَ یابِساتٍ).

«شاید من به سوی این مردم باز گردم، باشد که آنها از اسرار این خواب آگاه شوند» (لَعَلِّی أَرْجِعُ إِلَی النَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَعْلَمُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 425]

ص: 3064

سوره یوسف(12): آیه 47

(آیه 47)- به هر حال یوسف بی آنکه هیچ قید و شرطی قائل شود و یا پاداشی بخواهد فورا خواب را به عالی ترین صورتی تعبیر کرد، تعبیری گویا و خالی از هرگونه پرده پوشی، و توأم با راهنمایی و برنامه ریزی برای آینده تاریکی که در پیش داشتند، «او چنین گفت: هفت سال پی درپی باید با جدیت زراعت کنید (چرا که در این هفت سال بارندگی فراوان است) ولی آنچه را درو می کنید به صورت همان خوشه در انبارها ذخیره کنید، جز به مقدار کم و جیره بندی که برای خوردن نیاز دارید» (قالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنِینَ دَأَباً فَما حَصَدْتُمْ فَذَرُوهُ فِی سُنْبُلِهِ إِلَّا قَلِیلًا مِمَّا تَأْکُلُونَ).

سوره یوسف(12): آیه 48

(آیه 48)- «پس از آن، هفت سال سخت (و خشکی و قحطی) می آید، که آنچه را برای آن سالها ذخیره کرده اید، می خورند» (ثُمَّ یَأْتِی مِنْ بَعْدِ ذلِکَ سَبْعٌ شِدادٌ یَأْکُلْنَ ما قَدَّمْتُمْ لَهُنَّ).

ولی مراقب باشید در آن هفت سال خشک و قحطی نباید تمام موجودی انبارها را صرف تغذیه کنید، بلکه باید «مقدار کمی که (برای بذر) ذخیره خواهید کرد» برای زراعت سال بعد که سال خوبی خواهد بود نگهداری نمایید (إِلَّا قَلِیلًا مِمَّا تُحْصِنُونَ).

سوره یوسف(12): آیه 49

(آیه 49)- اگر با برنامه و نقشه حساب شده این هفت سال خشک و سخت را پشت سر بگذارید دیگر خطری شما را تهدید نمی کند، «سپس سالی فرا می رسد که باران فراوان نصیب مردم می شود» (ثُمَّ یَأْتِی مِنْ بَعْدِ ذلِکَ عامٌ فِیهِ یُغاثُ النَّاسُ).

«و در آن سال (نه تنها کار زراعت خوب می شود بلکه) مردم عصاره (میوه ها و دانه های روغنی را) می گیرند» و سال پربرکتی است (وَ فِیهِ یَعْصِرُونَ).

تعبیری که یوسف برای این خواب کرد چقدر حساب شده بود! در حقیقت یوسف یک معبر ساده خواب نبود، بلکه یک رهبر بود که از گوشه زندان برای آینده یک کشور برنامه ریزی می کرد و یک طرح چند ماده ای حد اقل پانزده ساله به آنها ارائه داد و این تعبیر و طراحی برای آینده موجب شد که هم مردم مصر از قحطی کشنده نجات یابند و هم یوسف از زندان و هم حکومت از دست خودکامگان!

[شماره صفحه واقعی : 426]

ص: 3065

سوره یوسف(12): آیه 50

(آیه 50)- تبرئه یوسف از هرگونه اتهام! تعبیری که یوسف برای خواب شاه مصر کرد اجمالا به او فهماند که این مرد یک غلام زندانی نیست بلکه شخص فوق العاده ای است که طی ماجرای مرموزی به زندان افتاده است لذا مشتاق دیدار او شد اما نه آنچنان که غرور و کبر سلطنت را کنار بگذارد و خود به دیدار یوسف بشتابد بلکه «پادشاه گفت: او را نزد من آورید!» (وَ قالَ الْمَلِکُ ائْتُونِی بِهِ).

«ولی هنگامی که فرستاده او نزد یوسف آمد (به جای این که دست و پای خود را گم کند که بعد از سالها در سیاه چال زندان بودن اکنون نسیم آزادی می وزد به فرستاده شاه جواب منفی داد و) گفت: (من از زندان بیرون نمی آیم) به سوی صاحبت بازگرد و از او بپرس آن زنانی که (در قصر عزیز مصر وزیر تو) دستهای خود را بریدند به چه دلیل بود»؟ (فَلَمَّا جاءَهُ الرَّسُولُ قالَ ارْجِعْ إِلی رَبِّکَ فَسْئَلْهُ ما بالُ النِّسْوَهِ اللَّاتِی قَطَّعْنَ أَیْدِیَهُنَّ).

او نمی خواست ننگ عفو شاه را بپذیرد و پس از آزادی به صورت یک مجرم یا لااقل یک متهم که مشمول عفو شاه شده است زندگی کند. او می خواست نخست بی گناهی و پاکدامنیش کاملا به ثبوت رسد، و سر بلند آزاد گردد.

سپس اضافه نمود اگر توده مردم مصر و حتی دستگاه سلطنت ندانند نقشه زندانی شدن من چگونه و به وسیله چه کسانی طرح شد «اما پروردگار من از نیرنگ و نقشه آن زنان آگاه است» (إِنَّ رَبِّی بِکَیْدِهِنَّ عَلِیمٌ).

سوره یوسف(12): آیه 51

(آیه 51)- فرستاده مخصوص به نزد شاه برگشت و پیشنهاد یوسف را بیان داشت، این پیشنهاد که با مناعت طبع و علوّ همت همراه بود او را بیشتر تحت تأثیر عظمت و بزرگی یوسف قرار داد لذا فورا به سراغ زنانی که در این ماجرا شرکت داشتند فرستاد و آنها را احضار کرد، رو به سوی آنها کرد و «گفت: بگویید ببینم در آن هنگام که شما تقاضای کامجویی از یوسف کردید جریان کار شما چه بود»؟! (قالَ ما خَطْبُکُنَّ إِذْ راوَدْتُنَّ یُوسُفَ عَنْ نَفْسِهِ).

در اینجا وجدانهای خفته آنها یک مرتبه در برابر این سؤال بیدار شد و همگی متفقا به پاکی یوسف گواهی دادند و «گفتند: منزه است خداوند ما هیچ عیب

[شماره صفحه واقعی : 427]

ص: 3066

و گناهی در یوسف سراغ نداریم» (قُلْنَ حاشَ لِلَّهِ ما عَلِمْنا عَلَیْهِ مِنْ سُوءٍ).

همسر عزیز مصر که در اینجا حاضر بود احساس کرد موقع آن فرا رسیده است که سالها شرمندگی وجدان را با شهادت قاطعش به پاکی یوسف و گنهکاری خویش جبران کند، بخصوص این که او بزرگواری بی نظیر یوسف را از پیامی که برای شاه فرستاده بود درک کرد چرا که در پیامش کمترین سخنی از وی به میان نیاورده و تنها از زنان مصر بطور سر بسته سخن گفته است.

یک مرتبه، گویی انفجاری در درونش رخ داد. قرآن می گوید: «همسر عزیز مصر فریاد زد: الآن حق آشکار شد، من پیشنهاد کامجویی به او کردم او راستگو است» و من اگر سخنی در باره او گفته ام دروغ بوده است دروغ! (قالَتِ امْرَأَهُ الْعَزِیزِ الْآنَ حَصْحَصَ الْحَقُّ أَنَا راوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِهِ وَ إِنَّهُ لَمِنَ الصَّادِقِینَ).

سوره یوسف(12): آیه 52

(آیه 52)- همسر عزیز در ادامه سخنان خود چنین گفت: «من این اعتراف صریح را به خاطر آن کردم که (یوسف) بداند در غیابش نسبت به او خیانت نکردم» (ذلِکَ لِیَعْلَمَ أَنِّی لَمْ أَخُنْهُ بِالْغَیْبِ).

چرا که من بعد از گذشتن این مدت و تجربیاتی که داشته ام فهمیده ام «خداوند نیرنگ و کید خائنان را هدایت نمی کند» (وَ أَنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی کَیْدَ الْخائِنِینَ).

آغاز جزء سیزدهم قرآن مجید

ادامه سوره یوسف
سوره یوسف(12): آیه 53

(آیه 53)- باز ادامه داد: «من هرگز نفس سرکش خویش را تبرئه نمی کنم چرا که (می دانم) این نفس اماره ما را به بدیها فرمان می دهد» (وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَهٌ بِالسُّوءِ).

«مگر آنچه پروردگارم رحم کند» و با حفظ و کمک او مصون بمانیم (إِلَّا ما رَحِمَ رَبِّی).

و در هر حال در برابر این گناه از او امید عفو و بخشش دارم «چرا که پروردگارم غفور و رحیم است» (إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَحِیمٌ).

شکست همسر عزیز مصر که نامش «زلیخا» یا «راعیل» بود در مسیر گناه

[شماره صفحه واقعی : 428]

ص: 3067

باعث تنبه او گردید، و از کردار ناهنجار خود پشیمان گشت و روی به درگاه خدا آورد.

و خوشبخت کسانی که از شکستها، پیروزی می سازند و از ناکامیها کامیابی، و از اشتباهات خود راههای صحیح زندگی را می یابند و در میان تیره بختیها نیکبختی خود را پیدا می کنند.

سوره یوسف(12): آیه 54

(آیه 54)- یوسف خزانه دار کشور مصر می شود! در شرح زندگی پرماجرای یوسف، این پیامبر بزرگ الهی به اینجا رسیدیم که سر انجام پاکدامنی او بر همه ثابت شد و حتی دشمنانش به پاکیش شهادت دادند، و ثابت شد که تنها گناه او که به خاطر آن، وی را به زندان افکندند چیزی جز پاکدامنی و تقوا و پرهیزکاری نبوده است.

در ضمن معلوم شد این زندانی بی گناه کانونی است از علم و آگاهی و هوشیاری، و استعداد مدیریت در یک سطح بسیار عالی.

در دنبال این ماجرا، قرآن می گوید: «و ملک دستور داد او را نزد من آورید، تا او را مشاور و نماینده مخصوص خود سازم» و از علم و دانش و مدیریت او برای حل مشکلاتم کمک گیرم (وَ قالَ الْمَلِکُ ائْتُونِی بِهِ أَسْتَخْلِصْهُ لِنَفْسِی).

نماینده ویژه «ملک» وارد زندان شد و به دیدار یوسف شتافت و اظهار داشت که او علاقه شدیدی به تو پیدا کرده است برخیز تا نزد او برویم.

یوسف به نزد ملک آمد و با او به گفتگو نشست «هنگامی که ملک با وی گفتگو کرد (و سخنان پرمغز و پرمایه یوسف را که از علم و هوش و درایت فوق العاده ای حکایت می کرد شنید، بیش از پیش شیفته و دلباخته او شد و) گفت:

تو امروز نزد ما دارای منزلت عالی و اختیارات وسیع هستی و مورد اعتماد و وثوق ما خواهی بود» (فَلَمَّا کَلَّمَهُ قالَ إِنَّکَ الْیَوْمَ لَدَیْنا مَکِینٌ أَمِینٌ).

سوره یوسف(12): آیه 55

(آیه 55)- تو باید امروز در این کشور، مصدر کارهای مهم باشی و بر اصلاح امور همت کنی، یوسف پیشنهاد کرد، خزانه دار کشور مصر باشد و «گفت: مرا در رأس خزانه داری این سرزمین قرار ده چرا که من هم حافظ و نگهدار خوبی هستم

[شماره صفحه واقعی : 429]

ص: 3068

و هم به اسرار این کار واقفم» (قالَ اجْعَلْنِی عَلی خَزائِنِ الْأَرْضِ إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ).

یوسف می دانست یک ریشه مهم نابسامانیهای آن جامعه مملو از ظلم و ستم در مسائل اقتصادیش نهفته است، اکنون که آنها به حکم اجبار به سراغ او آمده اند، چه بهتر که نبض اقتصاد کشور مصر، مخصوصا مسائل کشاورزی را در دست گیرد و به یاری مستضعفان بشتابد، از تبعیضها تا آنجا که قدرت دارد بکاهد، حق مظلومان را از ظالمان بگیرد، و به وضع بی سر و سامان آن کشور پهناور سامان بخشد.

ضمنا تعبیر «إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ» دلیل بر اهمیت «مدیریت» در کنار «امانت» است و نشان می دهد که پاکی و امانت به تنهایی برای پذیرش یک پست حساس اجتماعی کافی نیست بلکه علاوه بر آن آگاهی و تخصص و مدیریت نیز لازم است.

سوره یوسف(12): آیه 56

(آیه 56)- به هر حال حال، خداوند در اینجا می گوید: «و این چنین ما یوسف را بر سرزمین مصر، مسلط ساختیم که هرگونه می خواست در آن تصرف می کرد» (وَ کَذلِکَ مَکَّنَّا لِیُوسُفَ فِی الْأَرْضِ یَتَبَوَّأُ مِنْها حَیْثُ یَشاءُ).

آری «ما رحمت خویش و نعمتهای مادی و معنوی را به هر کس بخواهیم و شایسته بدانیم می بخشیم» (نُصِیبُ بِرَحْمَتِنا مَنْ نَشاءُ).

«و ما هرگز پاداش نیکوکاران را ضایع نخواهیم کرد» (وَ لا نُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ).

و اگر هم به طول انجامد سر انجام آنچه را شایسته آن بوده اند به آنها خواهیم داد که در پیشگاه ما هیچ کار نیکی به دست فراموشی سپرده نمی شود.

سوره یوسف(12): آیه 57

(آیه 57)- ولی مهم این است که تنها به پاداش دنیا قناعت نخواهیم کرد «و پاداشی که در آخرت به آنها خواهد رسید بهتر و شایسته تر است برای کسانی که ایمان آوردند و تقوا پیشه کردند» (وَ لَأَجْرُ الْآخِرَهِ خَیْرٌ لِلَّذِینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ).

سوره یوسف(12): آیه 58

(آیه 58)- پیشنهاد تازه یوسف به برادران: سر انجام همان گونه که پیش بینی می شد، هفت سال پی درپی وضع کشاورزی مصر بر اثر بارانهای پربرکت و فراوانی آب نیل کاملا رضایت بخش بود، و یوسف دستور داد مردم مقدار مورد نیاز خود را

[شماره صفحه واقعی : 430]

ص: 3069

از محصول بردارند و بقیه را به حکومت بفروشند و به این ترتیب، انبارها و مخازن از آذوقه پر شد.

این هفت سال پربرکت و وفور نعمت گذشت، و قحطی و خشکسالی چهره عبوس خود را نشان داد، و آنچنان آسمان بر زمین بخیل شد که زرع و نخیل لب تر نکردند، و مردم از نظر آذوقه در مضیقه افتادند و یوسف نیز تحت برنامه و نظم خاصی که توأم با آینده نگری بود غلّه به آنها می فروخت و نیازشان را به صورت عادلانه ای تأمین می کرد.

این خشکسالی منحصر به سرزمین مصر نبود، به کشورهای اطراف نیز سرایت کرد، و مردم «فلسطین» و سرزمین «کنعان» را که در شمال شرقی مصر قرار داشتند فرا گرفت، و «خاندان یعقوب» که در این سرزمین زندگی می کردند نیز به مشکل کمبود آذوقه گرفتار شدند، و به همین دلیل یعقوب تصمیم گرفت، فرزندان خود را به استثنای «بنیامین» که به جای یوسف نزد پدر ماند راهی مصر کند.

آنها با کاروانی که به مصر می رفت به سوی این سرزمین حرکت کردند و به گفته بعضی پس از 18 روز راهپیمایی وارد مصر شدند.

طبق تواریخ، افراد خارجی به هنگام ورود به مصر باید خود را معرفی می کردند تا مأمورین به اطلاع یوسف برسانند، هنگامی که مأمورین گزارش کاروان فلسطین را دادند، یوسف در میان درخواست کنندگان غلات نام برادران خود را دید، و آنها را شناخت و دستور داد، بدون آن که کسی بفهمد آنان برادر وی هستند احضار شوند و آن چنانکه قرآن می گوید: «و برادران یوسف آمدند و بر او وارد شدند او آنها را شناخت، ولی آنها وی را نشناختند» (وَ جاءَ إِخْوَهُ یُوسُفَ فَدَخَلُوا عَلَیْهِ فَعَرَفَهُمْ وَ هُمْ لَهُ مُنْکِرُونَ).

آنها حق داشتند یوسف را نشناسند، زیرا از یک سو سی تا چهل سال از روزی که او را در چاه انداخته بودند تا روزی که به مصر آمدند گذشته بود، و از سویی دیگر، آنها هرگز چنین احتمالی را نمی دادند که برادرشان عزیز مصر شده باشد. اصلا احتمال حیات یوسف پس از آن ماجرا در نظر آنها بسیار بعید بود.

[شماره صفحه واقعی : 431]

ص: 3070

به هر حال آنها غلّه مورد نیاز خود را خریداری کردند.

سوره یوسف(12): آیه 59

(آیه 59)- یوسف برادران را مورد لطف و محبت فراوان قرار داد، و در گفتگو را با آنها باز کرد، برادران گفتند: ما، ده برادر از فرزندان یعقوب هستیم، و او نیز فرزند زاده ابراهیم خلیل پیامبر بزرگ خداست، اگر پدر ما را می شناختی احترام بیشتری می کردی، ما پدر پیری داریم که از پیامبران الهی است، ولی اندوه عمیقی سراسر وجود او را در بر گرفته! یوسف فورا پرسید: این همه اندوه چرا؟

گفتند: او پسری داشت، که بسیار مورد علاقه اش بود و از نظر سن از ما کوچکتر بود، روزی همراه ما برای شکار و تفریح به صحرا آمد، و ما از او غافل ماندیم و گرگ او را درید! و از آن روز تاکنون، پدر برای او گریان و غمگین است.

بعضی از مفسران چنین نقل کرده اند که عادت یوسف این بود که به هر کس یک بار شتر غلّه بیشتر نمی فروخت، و چون برادران یوسف، ده نفر بودند، ده بار غلّه به آنها داد، آنها گفتند: ما پدر پیری داریم که به خاطر شدت اندوه نمی تواند مسافرت کند و برادر کوچکی که برای خدمت و انس، نزد او مانده است، سهمیه ای هم برای آن دو به ما مرحمت کن.

یوسف دستور داد و بار دیگر بر آن افزودند، سپس رو کرد به آنها و گفت: در سفر آینده برادر کوچک را به عنوان نشانه همراه خود بیاورید.

در اینجا قرآن می گوید: «و هنگامی که (یوسف) بارهای آنها را آماده ساخت به آنها گفت: آن برادری را که از پدر دارید نزد من بیاورید» (وَ لَمَّا جَهَّزَهُمْ بِجَهازِهِمْ قالَ ائْتُونِی بِأَخٍ لَکُمْ مِنْ أَبِیکُمْ).

سپس اضافه کرد: «آیا نمی بینید، حق پیمانه را ادا می کنم، و من بهترین میزبانها هستم»؟ (أَ لا تَرَوْنَ أَنِّی أُوفِی الْکَیْلَ وَ أَنَا خَیْرُ الْمُنْزِلِینَ).

سوره یوسف(12): آیه 60

(آیه 60)- و به دنبال این تشویق و اظهار محبت، آنها را با این سخن تهدید کرد که «اگر آن برادر را نزد من نیاورید، نه کیل و غلّه ای نزد من خواهید داشت، و نه اصلا به من نزدیک شوید» (فَإِنْ لَمْ تَأْتُونِی بِهِ فَلا کَیْلَ لَکُمْ عِنْدِی وَ لا تَقْرَبُونِ).

[شماره صفحه واقعی : 432]

ص: 3071

یوسف می خواست به هر ترتیبی شده «بنیامین» را نزد خود آورد، گاهی از طریق اظهار محبت و گاهی از طریق تهدید وارد می شد، ضمنا از این تعبیرات روشن می شود که خرید و فروش غلات در مصر از طریق وزن نبود بلکه به وسیله پیمانه بود و نیز روشن می شود که یوسف به تمام معنی میهمان نواز بود.

سوره یوسف(12): آیه 61

(آیه 61)- برادران در پاسخ او «گفتند: ما با پدرش گفتگو می کنیم (و سعی خواهیم کرد موافقت او را جلب کنیم) و ما این کار را خواهیم کرد» (قالُوا سَنُراوِدُ عَنْهُ أَباهُ وَ إِنَّا لَفاعِلُونَ).

آنها یقین داشتند، می توانند از این نظر در پدر نفوذ کنند و موافقتش را جلب نمایند و باید چنین باشد، جایی که آنها توانستند یوسف را با اصرار و الحاح از دست پدر در آورند چگونه نمی توانند بنیامین را از او جدا سازند؟

سوره یوسف(12): آیه 62
اشاره

(آیه 62)- در اینجا یوسف برای این که عواطف آنها را به سوی خود بیشتر جلب کند و اطمینان کافی به آنها بدهد، «به کارگزارانش گفت: وجوهی را که آنها (برادران) در برابر غلّه پرداخته اند (دور از چشم آنها) دربارهایشان بگذارید، تا به هنگامی که به خانواده خود بازگشتند (و بارها را گشودند) آن را بشناسند تا شاید بار دیگر به مصر بازگردند» (وَ قالَ لِفِتْیانِهِ اجْعَلُوا بِضاعَتَهُمْ فِی رِحالِهِمْ لَعَلَّهُمْ یَعْرِفُونَها إِذَا انْقَلَبُوا إِلی أَهْلِهِمْ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ).

چرا یوسف خود را به برادران معرفی نکرد؟

نخستین سؤالی که در ارتباط با آیات فوق پیش می آید این است که چگونه یوسف خود را به برادران معرفی نکرد، تا زودتر او را بشناسد و به سوی پدر بازگردند، و او را از غم و اندوه جانکاه فراق یوسف درآورند؟

بسیاری از مفسران به پاسخ این سؤال پرداخته اند و جوابهایی ذکر کرده اند که به نظر می رسد بهترین آنها این است که یوسف چنین اجازه ای را از طرف پروردگار نداشت، زیرا ماجرای فراق یوسف گذشته از جهات دیگر صحنه آزمایش و میدان امتحانی بود برای یعقوب و می بایست دوران این آزمایش به فرمان پروردگار به آخر برسد، و قبل از آن یوسف مجاز نبود خبر دهد.

[شماره صفحه واقعی : 433]

ص: 3072

به علاوه اگر یوسف بلافاصله خود را به برادران معرفی می کرد، ممکن بود عکس العملهای نامطلوبی داشته باشد از جمله این که آنها چنان گرفتار وحشت شوند که دیگر به سوی او بازنگردند، به خاطر این که احتمال می دادند یوسف انتقام گذشته را از آنها بگیرد.

سوره یوسف(12): آیه 63

(آیه 63)- سر انجام موافقت پدر جلب شد! برادران یوسف با دست پر و خوشحالی فراوان به کنعان بازگشتند، ولی در فکر آینده بودند که اگر پدر با فرستادن برادر کوچک (بنیامین) موافقت نکند، عزیز مصر آنها را نخواهد پذیرفت و سهمیه ای به آنها نخواهد داد.

لذا قرآن می گوید: «هنگامی که آنها به سوی پدر بازگشتند گفتند: پدر! دستور داده شده است که در آینده (سهمیه ای به ما ندهند و) کیل و پیمانه ای برای ما نکنند» (فَلَمَّا رَجَعُوا إِلی أَبِیهِمْ قالُوا یا أَبانا مُنِعَ مِنَّا الْکَیْلُ).

«اکنون که چنین است برادرمان را با ما بفرست تا بتوانیم کیل و پیمانه ای دریافت داریم» (فَأَرْسِلْ مَعَنا أَخانا نَکْتَلْ).

«و مطمئن باش که او را حفظ خواهیم کرد» (وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ).

سوره یوسف(12): آیه 64

(آیه 64)- پدر که هرگز خاطره یوسف را فراموش نمی کرد از شنیدن این سخن ناراحت و نگران شد، رو به آنها کرده «گفت: آیا من نسبت به این (برادر) به شما اطمینان کنم همان گونه که نسبت به برادرش (یوسف) در گذشته به شما اطمینان کردم» (قالَ هَلْ آمَنُکُمْ عَلَیْهِ إِلَّا کَما أَمِنْتُکُمْ عَلی أَخِیهِ مِنْ قَبْلُ).

سپس اضافه کرد: «در هر حال خداوند بهترین حافظ و ارحم الراحمین است» (فَاللَّهُ خَیْرٌ حافِظاً وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ).

سوره یوسف(12): آیه 65

(آیه 65)- سپس برادرها «هنگامی که متاع خود را گشودند دیدند سرمایه آنها، به آنها بازگردانده شده»! و تمام آنچه را به عنوان بهای غلّه، به عزیز مصر پرداخته بودند، در درون بارهاست! (وَ لَمَّا فَتَحُوا مَتاعَهُمْ وَجَدُوا بِضاعَتَهُمْ رُدَّتْ إِلَیْهِمْ).

آنها که این موضوع را سندی قاطع بر گفتار خود می یافتند، نزد پدر آمدند

[شماره صفحه واقعی : 434]

ص: 3073

«گفتند: پدر جان! ما دیگر بیش از این چه می خواهیم؟ این سرمایه ماست که به ما باز پس گردانده شده است» (قالُوا یا أَبانا ما نَبْغِی هذِهِ بِضاعَتُنا رُدَّتْ إِلَیْنا).

پدر جان! دیگر جای درنگ نیست، برادرمان را با ما بفرست «ما برای خانواده خود مواد غذایی خواهیم آورد» (وَ نَمِیرُ أَهْلَنا).

«و در حفظ برادر خواهیم کوشید» (وَ نَحْفَظُ أَخانا).

«و یک بار شتر هم (به خاطر او) خواهیم افزود» (وَ نَزْدادُ کَیْلَ بَعِیرٍ).

«و این کار (برای عزیز مصر، این مرد بزرگوار و سخاوتمندی که ما دیدیم) کار ساده و آسانی است» (ذلِکَ کَیْلٌ یَسِیرٌ).

سوره یوسف(12): آیه 66

(آیه 66)- ولی یعقوب با تمام این احوال، راضی به فرستادن فرزندش بنیامین با آنها نبود، و از طرفی اصرار آنها که با منطق روشنی همراه بود، او را وادار می کرد که در برابر این پیشنهاد تسلیم شود، سر انجام راه چاره را در این دید که نسبت به فرستادن فرزند، موافقت مشروط کند، لذا به آنها چنین «گفت: من هرگز او را با شما نخواهم فرستاد تا پیمان مؤکد الهی بدهید که او را حتما نزد من خواهید آورد مگر این که (بر اثر مرگ و یا عوامل دیگر) قدرت از شما سلب شود» (قالَ لَنْ أُرْسِلَهُ مَعَکُمْ حَتَّی تُؤْتُونِ مَوْثِقاً مِنَ اللَّهِ لَتَأْتُنَّنِی بِهِ إِلَّا أَنْ یُحاطَ بِکُمْ).

منظور از «مَوْثِقاً مِنَ اللَّهِ» (وثیقه الهی) همان عهد و پیمان و سوگندی بوده که با نام خداوند همراه است.

به هر حال برادران یوسف پیشنهاد پدر را پذیرفتند، «و هنگامی که عهد و پیمان خود را در اختیار پدر گذاشتند (یعقوب) گفت: خداوند شاهد و ناظر و حافظ آن است که ما می گوییم» (فَلَمَّا آتَوْهُ مَوْثِقَهُمْ قالَ اللَّهُ عَلی ما نَقُولُ وَکِیلٌ).

سوره یوسف(12): آیه 67

(آیه 67)- سر انجام برادران یوسف پس از جلب موافقت پدر، برادر کوچک را با خود همراه کردند و برای دومین بار آماده حرکت به سوی مصر شدند، در اینجا پدر، نصیحت و سفارشی به آنها کرد «و گفت: فرزندانم! شما از یک در وارد نشوید، بلکه از درهای مختلف وارد شوید» (وَ قالَ یا بَنِیَّ لا تَدْخُلُوا مِنْ بابٍ واحِدٍ وَ ادْخُلُوا مِنْ أَبْوابٍ مُتَفَرِّقَهٍ). تا مورد حسد و سعایت حسودان قرار نگیرید.

[شماره صفحه واقعی : 435]

ص: 3074

و اضافه کرد «من با این دستور نمی توانم حادثه ای را که از سوی خدا حتمی است از شما برطرف سازم» (وَ ما أُغْنِی عَنْکُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَیْ ءٍ).

و در پایان گفت: «حکم و فرمان از آن خداست» (إِنِ الْحُکْمُ إِلَّا لِلَّهِ).

«بر او توکل کرده ام» (عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ).

و «همه متوکلان باید بر او توکل کنند» و از او استمداد بجویند و کار خود را به او واگذارند (وَ عَلَیْهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ).

سوره یوسف(12): آیه 68

(آیه 68)- برادران حرکت کردند و پس از پیمودن راه طولانی میان کنعان و مصر، وارد سرزمین مصر شدند «و هنگامی که طبق آنچه پدر به آنها امر کرده بود (از راههای مختلف) وارد مصر شدند این کار هیچ حادثه الهی را نمی توانست از آنها دور سازد» (وَ لَمَّا دَخَلُوا مِنْ حَیْثُ أَمَرَهُمْ أَبُوهُمْ ما کانَ یُغْنِی عَنْهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَیْ ءٍ).

بلکه تنها فایده اش این بود «که حاجتی در دل یعقوب بود که از این طریق انجام می شد» (إِلَّا حاجَهً فِی نَفْسِ یَعْقُوبَ قَضاها).

اشاره به این که تنها اثرش تسکین خاطر پدر و آرامش قلب او بود، چرا که او از همه فرزندان خود دور بود، و شب و روز در فکر آنها و یوسف بود، و از گزند حوادث و حسد حسودان و بدخواهان بر آنها می ترسید، و همین اندازه که اطمینان داشت آنها دستوراتش را به کار می بندند دلخوش بود.

سپس قرآن یعقوب را با این جمله مدح و توصیف می کند که: «او از طریق تعلیمی که ما به او دادیم، علم و آگاهی داشت، در حالی که اکثر مردم نمی دانند» (وَ إِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ لِما عَلَّمْناهُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ).

سوره یوسف(12): آیه 69

(آیه 69)- طرحی برای نگهداری برادر: سر انجام برادران بر یوسف وارد شدند، و به او اعلام داشتند که دستور تو را به کار بستیم و با این که پدر در آغاز موافق فرستادن برادر کوچک، با ما نبود با اصرار او را راضی ساختیم، تا بدانی ما به گفته و عهد خود وفاداریم.

یوسف، آنها را با احترام و اکرام تمام پذیرفت، و به میهمانی خویش دعوت کرد، دستور داد هر دو نفر در کنار سفره یا طبق غذا قرار گیرند، آنها چنین

[شماره صفحه واقعی : 436]

ص: 3075

کردند، در این هنگام «بنیامین» که تنها مانده بود گریه را سر داد و گفت: اگر برادرم یوسف زنده بود، مرا با خود بر سر یک سفره می نشاند، چرا که از یک پدر و مادر بودیم.

یوسف رو به آنها کرد و گفت: مثل این که برادر کوچکتان تنها مانده است؟

من برای رفع تنهائیش او را با خودم بر سر یک سفره می نشانم! سپس دستور داد برای هر دو نفر یک اتاق خواب مهیا کردند، باز «بنیامین» تنها ماند، یوسف گفت: او را نزد من بفرستید، در این هنگام یوسف برادرش را نزد خود جای داد، اما دید او بسیار ناراحت و نگران است و دائما به یاد برادر از دسته رفته اش یوسف می باشد، در اینجا پیمانه صبر یوسف لبریز شد و پرده از روی حقیقت برداشت، چنانکه قرآن می گوید: «هنگامی که وارد بر یوسف شدند او برادرش را نزد خود جای داد و گفت: من همان برادرت یوسفم، غم مخور و اندوه به خویش راه مده و از کارهایی که اینها می کنند نگران مباش»! (وَ لَمَّا دَخَلُوا عَلی یُوسُفَ آوی إِلَیْهِ أَخاهُ قالَ إِنِّی أَنَا أَخُوکَ فَلا تَبْتَئِسْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ).

منظور از کارهای برادران که «بنیامین» را ناراحت می کرده است، بی مهری هایی است که نسبت به او و یوسف داشتند، و نقشه هایی که برای طرد آنها از خانواده کشیدند.

سوره یوسف(12): آیه 70

(آیه 70)- در این هنگام طبق بعضی از روایات، یوسف به برادرش بنیامین گفت: آیا دوست داری نزد من بمانی؟ او گفت آری ولی برادرانم هرگز راضی نخواهند شد. یوسف گفت: غصه مخور من نقشه ای می کشم که آنها ناچار شوند تو را نزد من بگذارند، «سپس هنگامی که بارهای غلات را برای برادران آماده ساخت پیمانه گران قیمت مخصوص را، درون بار برادرش بنیامین گذاشت چون برای هر کدام باری از غلّه می داد (فَلَمَّا جَهَّزَهُمْ بِجَهازِهِمْ جَعَلَ السِّقایَهَ فِی رَحْلِ أَخِیهِ).

البته این کار در خفا انجام گرفت، و شاید تنها یک نفر از مأموران، بیشتر از آن آگاه نشد، در این هنگام مأموران کیل مواد غذایی مشاهده کردند که اثری از پیمانه مخصوص و گران قیمت نیست، در حالی که قبلا در دست آنها بود: لذا همین که

[شماره صفحه واقعی : 437]

ص: 3076

قافله آماده حرکت شد، «ندا دهنده ای فریاد زد: ای اهل قافله! شما سارق هستید»! (ثُمَّ أَذَّنَ مُؤَذِّنٌ أَیَّتُهَا الْعِیرُ إِنَّکُمْ لَسارِقُونَ).

برادران یوسف که این جمله را شنیدند، سخت تکان خوردند و وحشت کردند، چرا که هرگز چنین احتمالی به ذهنشان راه نمی یافت که بعد از این همه احترام و اکرام، متهم به سرقت شوند!

سوره یوسف(12): آیه 71

(آیه 71)- لذا «رو به آنها کردند و گفتند: مگر چه چیز گم کرده اید»؟ (قالُوا وَ أَقْبَلُوا عَلَیْهِمْ ما ذا تَفْقِدُونَ).

سوره یوسف(12): آیه 72

(آیه 72)- «گفتند: ما پیمانه سلطان را گم کرده ایم» و نسبت به شما ظنین هستیم (قالُوا نَفْقِدُ صُواعَ الْمَلِکِ).

و از آنجا که پیمانه، گران قیمت و مورد علاقه ملک بوده است، «هر کس آن را بیابد و بیاورد، یک بار شتر به او جایزه خواهیم داد» (وَ لِمَنْ جاءَ بِهِ حِمْلُ بَعِیرٍ).

سپس گوینده این سخن برای تأکید بیشتر گفت: «و من شخصا این جایزه را تضمین می کنم» (وَ أَنَا بِهِ زَعِیمٌ).

سوره یوسف(12): آیه 73

(آیه 73)- برادران که سخت از شنیدن این سخن نگران و دستپاچه شدند، و نمی دانستند جریان چیست؟ رو به آنها کرده «گفتند: به خدا سوگند شما می دانید ما نیامده ایم در اینجا فساد کنیم و ما هیچ گاه سارق نبوده ایم» (قالُوا تَاللَّهِ لَقَدْ عَلِمْتُمْ ما جِئْنا لِنُفْسِدَ فِی الْأَرْضِ وَ ما کُنَّا سارِقِینَ).

سوره یوسف(12): آیه 74

(آیه 74)- در این هنگام مأموران رو به آنها کرده «گفتند: اگر شما دروغ بگویید جزایش چیست؟» (قالُوا فَما جَزاؤُهُ إِنْ کُنْتُمْ کاذِبِینَ).

سوره یوسف(12): آیه 75

(آیه 75)- و آنها در پاسخ «گفتند: جزایش این است که هر کس پیمانه ملک، در بار او پیدا شود خودش را، توقیف کنید و به جای آن بردارید» (قالُوا جَزاؤُهُ مَنْ وُجِدَ فِی رَحْلِهِ فَهُوَ جَزاؤُهُ).

«آری ما این چنین ستمکاران را کیفر می دهیم» (کَذلِکَ نَجْزِی الظَّالِمِینَ).

سوره یوسف(12): آیه 76

(آیه 76)- در این هنگام یوسف دستور داد که بارهای آنها را بگشایند و یک یک بازرسی کنند، منتها برای این که طرح و نقشه اصلی یوسف معلوم نشود،

[شماره صفحه واقعی : 438]

ص: 3077

«نخست بارهای دیگران را قبل از بار برادرش (بنیامین) بازرسی کرد و سپس پیمانه مخصوص را از بار برادرش بیرون آورد» (فَبَدَأَ بِأَوْعِیَتِهِمْ قَبْلَ وِعاءِ أَخِیهِ ثُمَّ اسْتَخْرَجَها مِنْ وِعاءِ أَخِیهِ).

همین که پیمانه در بار بنیامین پیدا شد، دهان برادران از تعجب باز ماند، گویی کوهی از غم و اندوه بر آنان فرود آمد. از یک سو برادر آنها ظاهرا مرتکب چنین سرقتی شده و مایه سرشکستگی آنهاست، و از سوی دیگر موقعیت آنها را نزد عزیز مصر به خطر می اندازد، و از همه اینها گذشته پاسخ پدر را چه بگویند؟

چگونه او باور می کند که برادران تقصیری در این زمینه نداشته اند؟

سپس قرآن چنین اضافه می کند که: «ما این گونه برای یوسف، طرح ریختیم» (کَذلِکَ کِدْنا لِیُوسُفَ). تا برادر خود را به گونه ای که برادران دیگر نتوانند مقاومت کنند نزد خود نگاه دارد.

مسأله مهم اینجاست که اگر یوسف می خواست طبق قوانین مصر با برادرش بنیامین رفتار کند می بایست او را مضروب سازد و به زندان بیفکند. لذا قبلا از برادران اعتراف گرفت که اگر شما دست به سرقت زده باشید، کیفرش نزد شما چیست؟ آنها هم طبق سنتی که داشتند پاسخ دادند که در محیط ما شخص سارق را در برابر سرقتی که کرده بر می دارند، و یوسف طبق همین برنامه با آنها رفتار کرد، چرا که یکی از طرق کیفر مجرم آن است که او را طبق قانون و سنت خودش کیفر دهند.

به همین جهت قرآن می گوید: «یوسف نمی توانست برادرش را طبق آیین ملک مصر بر دارد» و نزد خود نگهدارد (ما کانَ لِیَأْخُذَ أَخاهُ فِی دِینِ الْمَلِکِ).

سپس به عنوان یک استثناء می فرماید: «مگر این که خداوند بخواهد: (إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ).

اشاره به این که: این کاری که یوسف انجام داد و با برادران همانند سنت خودشان رفتار کرد طبق فرمان الهی بود، و نقشه ای بود برای حفظ برادر، و تکمیل آزمایش پدرش یعقوب، و آزمایش برادران دیگر!

[شماره صفحه واقعی : 439]

ص: 3078

و در پایان اضافه می کند: «ما درجات هر کس را بخواهیم بالا می بریم» (نَرْفَعُ دَرَجاتٍ مَنْ نَشاءُ). درجات کسانی که شایسته باشند و همچون یوسف از بوته امتحانات، سالم به در آیند.

«و در هر حال برتر از هر صاحب علمی عالمی است» یعنی خدا، (وَ فَوْقَ کُلِّ ذِی عِلْمٍ عَلِیمٌ).

و هم او بود که طرح این نقشه را به یوسف الهام کرده بود.

سوره یوسف(12): آیه 77

(آیه 77)- برادران سر انجام باور کردند که برادرشان «بنیامین» دست به سرقت زشت و شومی زده است، و سابقه آنها را نزد عزیز مصر بکلی خراب کرده است و لذا برای این که خود را تبرئه کنند «گفتند: اگر او [بنیامین ] دزدی کند (چیز عجیبی نیست، چرا که) برادرش (یوسف) نیز قبلا مرتکب دزدی شده است» که هر دو از یک پدر و مادرند و حساب آنها از ما که از مادر دیگری هستیم جدا است! (قالُوا إِنْ یَسْرِقْ فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُ).

یوسف از شنیدن این سخن سخت ناراحت شد و «آن را در دل مکتوم داشت، و برای آنها آشکار نساخت» (فَأَسَرَّها یُوسُفُ فِی نَفْسِهِ وَ لَمْ یُبْدِها لَهُمْ).

چرا که او می دانست آنها با این سخن، مرتکب تهمت بزرگی شده اند، ولی با پاسخ آنها نپرداخت، همین اندازه سر بسته به آنها «گفت: «شما (از دیدگاه من،) از نظر منزلت بدترین مردمید» (قالَ أَنْتُمْ شَرٌّ مَکاناً).

سپس افزود: «و خداوند از آنچه توصیف می کنید، آگاهتر است» (وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما تَصِفُونَ). ط

سوره یوسف(12): آیه 78

(آیه 78)- هنگامی که برادران دیدند برادر کوچکشان بنیامین طبق قانونی که خودشان آن را پذیرفته اند می بایست نزد عزیز مصر بماند و از سوی دیگر با پدر پیمان بسته اند که حدّ اکثر کوشش خود را در حفظ و بازگرداندن بنیامین به خرج دهند، رو به سوی یوسف که هنوز برای آنها ناشناخته بود کردند و «گفتند: ای عزیز مصر! و ای زمامدار بزرگوار، او پدری دارد پیر و سالخورده (که قدرت بر تحمل فراق او را ندارد ما طبق اصرار تو او را از پدر جدا کردیم و او از ما پیمان مؤکد گرفته

[شماره صفحه واقعی : 440]

ص: 3079

که به هر قیمتی هست، او را بازگردانیم، بیا بزرگواری کن) و یکی از ما را به جای او بگیر» (قالُوا یا أَیُّهَا الْعَزِیزُ إِنَّ لَهُ أَباً شَیْخاً کَبِیراً فَخُذْ أَحَدَنا مَکانَهُ).

«چرا که ما تو را از نیکوکاران می بینیم» (إِنَّا نَراکَ مِنَ الْمُحْسِنِینَ). و این اولین بار نیست که نسبت به ما محبت فرمودی بیا و محبت خود را با این کار تکمیل فرما.

سوره یوسف(12): آیه 79

(آیه 79)- یوسف این پیشنهاد را شدیدا نفی کرد و «گفت: پناه بر خدا (چگونه ممکن است) ما کسی را جز آن کس که متاع خود را نزد او یافته ایم بگیریم» هرگز شنیده اید آدم با انصافی، بی گناهی را به جرم دیگری مجازات کند؟ (قالَ مَعاذَ اللَّهِ أَنْ نَأْخُذَ إِلَّا مَنْ وَجَدْنا مَتاعَنا عِنْدَهُ).

«اگر چنین کنیم مسلما ظالم خواهیم بود» (إِنَّا إِذاً لَظالِمُونَ).

قابل توجه این که یوسف در این گفتار خود هیچ گونه نسبت سرقت به برادر نمی دهد بلکه از او تعبیر می کند به کسی که متاع خود را نزد او یافته ایم، و این دلیل بر آن است که او دقیقا توجه داشت که در زندگی هرگز خلاف نگوید.

سوره یوسف(12): آیه 80

(آیه 80)- برادران سر افکنده به سوی پدر بازگشتند: برادران آخرین تلاش و کوشش خود را برای نجات بنیامین کردند، ولی تمام راهها را به روی خود بسته دیدند.

لذا مأیوس شدند و تصمیم به مراجعت به کنعان و گفتن ماجرا برای پدر را گرفتند، قرآن می گوید: «هنگامی که آنها (از عزیز مصر یا از نجات برادر) مأیوس شدند به گوشه ای آمدند و خود را از دگران جدا ساختند و به نجوا و سخنان در گوشی پرداختند» (فَلَمَّا اسْتَیْأَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِیًّا).

به هر حال، «برادر بزرگتر (در آن جلسه خصوصی به آنها) گفت: مگر نمی دانید که پدرتان از شما پیمان الهی گرفته است» که بنیامین را به هر قیمتی که ممکن است بازگردانید (قالَ کَبِیرُهُمْ أَ لَمْ تَعْلَمُوا أَنَّ أَباکُمْ قَدْ أَخَذَ عَلَیْکُمْ مَوْثِقاً مِنَ اللَّهِ).

و شما همان کسانی هستید که: «پیش از این نیز در باره یوسف، کوتاهی

[شماره صفحه واقعی : 441]

ص: 3080

کردید» و سابقه خود را نزد پدر بد نمودید (وَ مِنْ قَبْلُ ما فَرَّطْتُمْ فِی یُوسُفَ).

«حال که چنین است، من از جای خود- یا از سرزمین مصر- حرکت نمی کنم (و به اصطلاح در اینجا متحصن می شوم) مگر این که پدرم به من اجازه دهد، و یا خداوند فرمانی در باره من صادر کند که او بهترین حاکمان است» (فَلَنْ أَبْرَحَ الْأَرْضَ حَتَّی یَأْذَنَ لِی أَبِی أَوْ یَحْکُمَ اللَّهُ لِی وَ هُوَ خَیْرُ الْحاکِمِینَ).

منظور از این فرمان، یا فرمان مرگ است و یا راه چاره ای است که خداوند پیش بیاورد و یا عذر موجهی که نزد پدر بطور قطع پذیرفته باشد.

سوره یوسف(12): آیه 81

(آیه 81)- سپس برادر بزرگتر به سایر برادران دستور داد که «شما به سوی پدر بازگردید و بگویید: پدر! فرزندت دست به دزدی زد»! (ارْجِعُوا إِلی أَبِیکُمْ فَقُولُوا یا أَبانا إِنَّ ابْنَکَ سَرَقَ).

«و این شهادتی را که ما می دهیم به همان مقداری است که ما آگاه شدیم» (وَ ما شَهِدْنا إِلَّا بِما عَلِمْنا).

همین اندازه ما دیدیم پیمانه ملک را از بار برادرمان خارج ساختند، که نشان می داد او مرتکب سرقت شده است، و اما باطن امر با خداست.

«و ما از غیب خبر نداشتیم» (وَ ما کُنَّا لِلْغَیْبِ حافِظِینَ).

سوره یوسف(12): آیه 82

(آیه 82)- سپس برای اینکه هرگونه سوء ظن را از پدر دور سازند و او را مطمئن کنند که جریان امر همین بوده، نه کم و نه زیاد، گفتند: «برای تحقیق بیشتر از شهری که ما در آن بودیم سؤال کن» (وَ سْئَلِ الْقَرْیَهَ الَّتِی کُنَّا فِیها).

«و همچنین از قافله ای که با آن قافله به سوی تو آمدیم» و طبعا افرادی از سرزمین کنعان و از کسانی که تو بشناسی در آن وجود دارد، می توانی حقیقت حال را بپرس (وَ الْعِیرَ الَّتِی أَقْبَلْنا فِیها).

و به هر حال «مطمئن باش که ما در گفتار خود صادقیم و جز حقیقت چیزی نمی گوییم» (وَ إِنَّا لَصادِقُونَ).

از مجموع این سخن استفاده می شود که مسأله سرقت بنیامین در مصر پیچیده بوده که کاروانی از کنعان به آن سرزمین آمده و از میان آنها یک نفر قصد

[شماره صفحه واقعی : 442]

ص: 3081

داشته است پیمانه ملک را با خود ببرد که مأموران ملک به موقع رسیده اند و پیمانه را گرفته و شخص او را بازداشت کرده اند.

سوره یوسف(12): آیه 83

(آیه 83)- برادران از مصر حرکت کردند در حالی که برادر بزرگتر و کوچکتر را در آنجا گذاردند، و با حال پریشان و نزار به کنعان بازگشتند و به خدمت پدر شتافتند، پدر که آثار غم و اندوه را در بازگشت از این سفر- به عکس سفر سابق- بر چهره های آنها مشاهده کرد فهمید آنها حامل خبر ناگواری هستند، بخصوص این که اثری از «بن یامین» و برادر بزرگتر در میان آنها نبود، و هنگامی که برادران جریان حادثه را بی کم و کاست، شرح دادند یعقوب برآشفت، رو به سوی آنها کرده «گفت:

هوسهای نفسانی شما، مسأله را در نظرتان چنین منعکس ساخته و تزیین داده است»! (قالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنْفُسُکُمْ أَمْراً).

سپس یعقوب به خویشتن بازگشت و گفت: من زمام صبر را از دست نمی دهم و «شکیبایی نیکو خالی از کفران می کنم» (فَصَبْرٌ جَمِیلٌ).

«امیدوارم خداوند همه آنها (یوسف و بن یامین و فرزند بزرگم) را به من بازگرداند» (عَسَی اللَّهُ أَنْ یَأْتِیَنِی بِهِمْ جَمِیعاً).

«چرا که او دانا و حکیم است» (إِنَّهُ هُوَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ).

از درون دل همه آگاه است و از همه حوادثی که گذشته و می گذرد با خبر به علاوه او حکیم است و هیچ کاری را بدون حساب نمی کند.

سوره یوسف(12): آیه 84

(آیه 84)- در این حال غم و اندوهی سراسر وجود یعقوب را فرا گرفت و جای خالی بن یامین همان فرزندی که مایه تسلی خاطر او بود، وی را به یاد یوسف عزیزش افکند، به یاد دورانی که این فرزند برومند با ایمان باهوش زیبا در آغوشش بود و استشمام بوی او هر لحظه زندگی و حیات تازه ای به پدر می بخشید، اما امروز نه تنها اثری از او نیست بلکه جانشین او بن یامین نیز به سرنوشت دردناک و مبهمی همانند او گرفتار شده است، «در این هنگام روی از فرزندان برتافت و گفت: وا اسفا بر یوسف»! (وَ تَوَلَّی عَنْهُمْ وَ قالَ یا أَسَفی عَلی یُوسُفَ).

این حزن و اندوه مضاعف، سیلاب اشک را، بی اختیار از چشم یعقوب

[شماره صفحه واقعی : 443]

ص: 3082

جاری می ساخت تا آن حد که «چشمان او از این اندوه سفید و نابینا شد» (وَ ابْیَضَّتْ عَیْناهُ مِنَ الْحُزْنِ).

و اما با این حال سعی می کرد، خود را کنترل کند و خشم را فرو بنشاند و سخنی برخلاف رضای حق نگوید «او مرد با حوصله و بر خشم خویش مسلّط بود» (فَهُوَ کَظِیمٌ).

سوره یوسف(12): آیه 85

(آیه 85)- برادران که از مجموع این جریانها، سخت ناراحت شده بودند، از یک سو وجدانشان به خاطر داستان یوسف معذب بود، و از سوی دیگر به خاطر بن یامین خود را در آستانه امتحان جدیدی می دیدند، و از سوی سوم نگرانی مضاعف پدر بر آنها، سخت و سنگین بود، با ناراحتی و بی حوصلگی، به پدر «گفتند: به خدا سوگند تو آنقدر یاد یوسف می کنی تا در آستانه مرگ قرار گیری یا هلاک گردی» (قالُوا تَاللَّهِ تَفْتَؤُا تَذْکُرُ یُوسُفَ حَتَّی تَکُونَ حَرَضاً أَوْ تَکُونَ مِنَ الْهالِکِینَ).

سوره یوسف(12): آیه 86

(آیه 86)- اما پیر کنعان آن پیامبر روشن ضمیر در پاسخ آنها «گفت: (من شکایتم را به شما نیاوردم که چنین می گویید) من غم و اندوهم را نزد خدا می برم و به او شکایت می آورم»الَ إِنَّما أَشْکُوا بَثِّی وَ حُزْنِی إِلَی اللَّهِ)

.«و از خدایم (لطف ها و کرامت ها و) چیزهایی سراغ دارم که شما نمی دانید»َ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ)

سوره یوسف(12): آیه 87

(آیه 87)- بکوشید و مأیوس نشوید که یأس نشانه کفر است» قحطی در مصر و اطرافش از جمله کنعان بیداد می کرد، دگر بار یعقوب فرزندان را دستور به حرکت کردن به سوی مصر و تأمین مواد غذایی می دهد، ولی این بار در سرلوحه خواسته هایش جستجو از یوسف و برادرش بن یامین را قرار می دهد و می گوید:

«فرزندانم بروید و از یوسف و برادرش جستجو کنید» (یا بَنِیَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ یُوسُفَ وَ أَخِیهِ).

و از آنجا که فرزندان تقریبا اطمینان داشتند که یوسفی در کار نمانده، و از این توصیه و تأکید پدر تعجب می کردند، یعقوب به آنها گوشزد می کند: «از رحمت

[شماره صفحه واقعی : 444]

ص: 3083

الهی هیچ گاه مأیوس نشوید» که قدرت او مافوق همه مشکلات و سختیهاست (وَ لا تَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ).

«چرا که جز کافران بی ایمان (که از قدرت خدا بی خبرند) از رحمتش مأیوس نمی شوند» (إِنَّهُ لا یَیْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْکافِرُونَ).

سوره یوسف(12): آیه 88

(آیه 88)- به هر حال فرزندان یعقوب بارها را بستند و روانه مصر شدند و این سومین مرتبه است که آنها به این سرزمین پرحادثه وارد می شوند.

در این سفر بر خلاف سفرهای گذشته یک نوع احساس شرمندگی روح آنها را آزار می دهد، چرا که سابقه آنها در مصر و نزد عزیز، سخت آسیب دیده، و شاید بعضی آنها را به عنوان «گروه سارقان کنعان» بشناسند، تنها چیزی که در میان انبوه این مشکلات و ناراحتیهای جانفرسا مایه تسلی خاطر آنهاست، همان جمله اخیر پدر است که می فرمود: از رحمت خدا مأیوس نباشید که هر مشکلی برای او سهل و آسان است.

«پس هنگامی که آنها وارد بر یوسف شدند، (با نهایت ناراحتی رو به سوی او کردند و) گفتند: ای عزیز! ما و خاندان ما را قحطی و ناراحتی و بلا فراگرفته است» (فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَیْهِ قالُوا یا أَیُّهَا الْعَزِیزُ مَسَّنا وَ أَهْلَنَا الضُّرُّ).

«و تنها متاع کم و بی ارزشی همراه آورده ایم» (وَ جِئْنا بِبِضاعَهٍ مُزْجاهٍ).

اما با این حال به کرم و بزرگواری تو تکیه کرده ایم «و انتظار داریم که پیمانه ما را بطور کامل وفا کنی» (فَأَوْفِ لَنَا الْکَیْلَ).

و در این کار «بر ما منت گذار و تصدق کن» (وَ تَصَدَّقْ عَلَیْنا).

و پاداش خود را از ما مگیر، بلکه از خدایت بگیر «چرا که خداوند کریمان و متصدقان را پاداش خیر می دهد» (إِنَّ اللَّهَ یَجْزِی الْمُتَصَدِّقِینَ).

جالب این که برادران یوسف، با این که پدر تأکید داشت در باره یوسف و برادرش به جستجو برخیزید به این گفتار چندان توجه نکردند، و نخست از عزیز مصر تقاضای مواد غذایی نمودند، شاید چندان امیدی به پیدا شدن یوسف نداشتند، و یا فکر کردند تقاضای آزاد ساختن برادر را تحت الشعاع نمایند تا تأثیر

[شماره صفحه واقعی : 445]

ص: 3084

بیشتری در عزیز مصر داشته باشد.

در روایات می خوانیم که برادران حامل نامه ای از طرف پدر برای عزیز مصر بودند که در آن نامه، یعقوب، ضمن تمجید از عدالت و دادگری و محبتهای عزیز مصر، نسبت به خاندانش، و سپس معرفی خویش و خاندان نبوتش، ناراحتیهای خود را به خاطر از دست دادن فرزندش یوسف و فرزند دیگرش بن یامین و گرفتاریهای ناشی از خشکسالی را برای عزیز مصر شرح داده بود.

و در پایان نامه از او خواسته بود که بن یامین را آزاد کند. چرا که هرگز سرقت و مانند آن در خاندان ما نبوده و نخواهد بود.

هنگامی که برادرها نامه پدر را به دست عزیز می دهند، نامه را گرفته و می بوسد و بر چشمان خویش می گذارد، و گریه می کند، آنچنان که قطرات اشک بر پیراهنش می ریزد.

سوره یوسف(12): آیه 89

(آیه 89)- در این هنگام که دوران آزمایش به سر رسیده بود و یوسف نیز سخت، بی تاب و ناراحت به نظر می رسید، برای معرفی خویش از اینجا سخن را آغاز نمود، رو به سوی برادران کرد «گفت: هیچ می دانید شما در آن هنگام که جاهل و نادان بودید به یوسف و برادرش چه کردید» (قالَ هَلْ عَلِمْتُمْ ما فَعَلْتُمْ بِیُوسُفَ وَ أَخِیهِ إِذْ أَنْتُمْ جاهِلُونَ).

عزیز مصر، گفتارش را با تبسمی پایان داد، این تبسم سبب شد دندانهای زیبای یوسف در برابر برادران کاملا آشکار شود، خوب که دقت کردند دیدند عجب شباهتی با دندانهای برادرشان یوسف دارد.

سوره یوسف(12): آیه 90

(آیه 90)- مجموع این جهات، دست به دست هم داد، از یک سو می بینند عزیز مصر، از یوسف و بلاهایی که برادران بر سر او آوردند و هیچ کس جز آنها و یوسف از آن خبر نداشت سخن می گوید.

از سوی دیگر نامه یعقوب، آنچنان او را هیجان زده می کند که گویی نزدیکترین رابطه را با او دارد.

و از سوی سوم، هر چه در قیافه و چهره او بیشتر دقت می کنند شباهت او را

[شماره صفحه واقعی : 446]

ص: 3085

با برادرشان یوسف بیشتر می بینند، اما در عین حال نمی توانند باور کنند که یوسف بر مسند عزیز مصر تکیه زده است، او کجا و اینجا کجا؟! لذا با لحنی آمیخته با تردید «گفتند: آیا تو خود یوسف هستی»؟ (قالُوا أَ إِنَّکَ لَأَنْتَ یُوسُفُ).

لحظه ها با سرعت می گذشت، ولی یوسف نگذارد این زمان، زیاد طولانی شود به ناگاه پرده از چهره حقیقت برداشت، «گفت: آری منم یوسف! و این برادرم بن یامین است»! (قالَ أَنَا یُوسُفُ وَ هذا أَخِی).

ولی برای این که شکر نعمت خدا را که این همه موهبت به او ارزانی داشته به جا آورده باشد و ضمنا درس بزرگی به برداران بدهد اضافه کرد: «خداوند بر ما منت گذارده هر کس تقوا پیشه کند و شکیبایی داشته باشد (خداوند پاداش او را خواهد داد) چرا که خدا اجر نیکوکاران را ضایع نمی کند» (قَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْنا إِنَّهُ مَنْ یَتَّقِ وَ یَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ).

سوره یوسف(12): آیه 91

(آیه 91)- در این لحظات حساس برادران که خود را سخت شرمنده می بینند نمی توانند درست به صورت یوسف نگاه کنند، آنها در انتظار این هستند که ببینند آیا گناه بزرگشان قابل اغماض و بخشش است یا نه، لذا رو به سوی برادر کرده «گفتند: به خدا سوگند خداوند تو را بر ما مقدم داشته است» و از نظر علم و حلم و عقل و حکومت، فضیلت بخشیده (قالُوا تَاللَّهِ لَقَدْ آثَرَکَ اللَّهُ عَلَیْنا).

«هر چند ما خطاکار و گنه کار بودیم» (وَ إِنْ کُنَّا لَخاطِئِینَ).

سوره یوسف(12): آیه 92

(آیه 92)- اما یوسف که حاضر نبود این حال شرمندگی برادران مخصوصا به هنگام پیروزیش ادامه یابد، بلافاصله با این جمله به آنها امنیت و آرامش خاطر داد و «گفت: امروز هیچ گونه سرزنش و توبیخی بر شما نخواهد بود» (قالَ لا تَثْرِیبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ).

فکرتان آسوده، و وجدانتان راحت باشد، و غم و اندوهی از گذشته به خود راه ندهید، سپس برای این که به آنها خاطر نشان کند که نه تنها حق او بخشوده شده است، بلکه حق الهی نیز در این زمینه با این ندامت و پشیمانی قابل بخشش است،

[شماره صفحه واقعی : 447]

ص: 3086

افزود: «خداوند شما را می بخشد، چرا که او ارحم الراحمین است» (یَغْفِرُ اللَّهُ لَکُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ).

و این دلیل بر نهایت بزرگواری یوسف است که نه تنها از حق خود گذشت، بلکه از نظر حق اللّه نیز به آنها اطمینان داد که خداوند غفور و بخشنده است.

سوره یوسف(12): آیه 93

(آیه 93)- در اینجا غم و اندوه دیگری بر دل برادران سنگینی می کرد و آن این که پدر بر اثر فراق فرزندانش نابینا شده و ادامه این حالت، رنجی است جانکاه برای همه خانواده، به علاوه دلیل و شاهد مستمری است بر جنایت آنها، یوسف برای حل این مشکل بزرگ نیز چنین گفت: «این پیراهن مرا ببرید و بر صورت پدرم بیفکنید تا بینا شود» (اذْهَبُوا بِقَمِیصِی هذا فَأَلْقُوهُ عَلی وَجْهِ أَبِی یَأْتِ بَصِیراً).

«و سپس با تمام خانواده به سوی من بیایید» (وَ أْتُونِی بِأَهْلِکُمْ أَجْمَعِینَ).

در پاره ای از روایات آمده که یوسف گفت: آن کسی که پیراهن شفا بخش من را نزد پدر می برد باید همان باشد که پیراهن خون آلود را نزد او برده بود لذا این کار به «یهودا» سپرده شد، زیرا او گفت من آن کسی بودم که پیراهن خونین را نزد پدر بردم و گفتم فرزندت را گرگ خورده.

ضمنا آیات فوق این درس مهم اخلاقی و دستور اسلامی را به روشنترین وجهی به ما می آموزد که به هنگام پیروزی بر دشمن، انتقامجو و کینه توز نباشید.

همانطور که پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله بعد از فتح مکّه به مخالفان گفت: من در باره شما همان می گویم که برادرم یوسف در باره برادرانش به هنگام پیروزی گفت: لا تثریب علیکم الیوم: «امروز روز سرزنش و ملامت و توبیخ نیست»!

سوره یوسف(12): آیه 94

(آیه 94)- سر انجام لطف خدا کار خود را کرد! فرزندان یعقوب در حالی که از خوشحالی در پوست نمی گنجیدند، پیراهن یوسف را با خود برداشته، همراه قافله از مصر حرکت کردند «هنگامی که کاروان (از سرزمین مصر) جدا شد، پدرشان (یعقوب) گفت: من بوی یوسف را احساس می کنم، اگر مرا به نادانی و کم عقلی نسبت ندهید» اما گمان نمی کنم شما این سخنان را باور کنید (وَ لَمَّا فَصَلَتِ الْعِیرُ قالَ أَبُوهُمْ إِنِّی لَأَجِدُ رِیحَ یُوسُفَ لَوْ لا أَنْ تُفَنِّدُونِ).

[شماره صفحه واقعی : 448]

ص: 3087

سوره یوسف(12): آیه 95

(آیه 95)- اطرافیان یعقوب که قاعدتا نوه ها و همسران فرزندان او و مانند آنان بودند با کمال تعجب و گستاخی رو به سوی او کردند و با قاطعیت «گفتند:

به خدا سوگند تو در همان گمراهی قدیمت هستی»! (قالُوا تَاللَّهِ إِنَّکَ لَفِی ضَلالِکَ الْقَدِیمِ).

مصر کجا، شام و کنعان کجا؟ آیا این دلیل بر آن نیست که تو همواره در عالم خیالات غوطه وری، و پندارهایت را واقعیت می پنداری، این چه حرف عجیبی است! اما این گمراهی تازگی ندارد، قبلا هم به فرزندانت گفتی بروید به مصر و از یوسفم جستجو کنید! و از اینجا روشن می شود که منظور از ضلالت، گمراهی در عقیده نبوده، بلکه گمراهی در تشخیص مسائل مربوط به یوسف بوده است.

سوره یوسف(12): آیه 96

(آیه 96)- بعد از چندین شبانه روز که معلوم نیست بر یعقوب چه اندازه گذشت، یک روز صدا بلند شد بیایید که کاروان کنعان از مصر آمده است، فرزندان یعقوب برخلاف گذشته شاد و خندان وارد شهر شدند، و با سرعت به سراغ خانه پدر رفتند و قبل از همه «بشیر»- همان بشارت دهنده وصال و حامل پیراهن یوسف- نزد یعقوب پیر آمد و پیراهن را بر صورت او افکند، یعقوب که چشمان بی فروغش توانایی دیدن پیراهن را نداشت، همین اندازه احساس کرد که بوی آشنایی از آن به مشام جانش می رسد.

هیجان عجیبی سر تا پای پیرمرد را فراگرفته است، ناگهان احساس کرد، چشمش روشن شد، همه جا را می بیند و دنیا با زیبائیهایش بار دیگر در برابر چشم او قرار گرفته اند چنانکه قرآن می گوید: «هنگامی که بشارت دهنده آمد آن (پیراهن) را بر صورت او افکند ناگهان بینا شد»! (فَلَمَّا أَنْ جاءَ الْبَشِیرُ أَلْقاهُ عَلی وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصِیراً).

برادران و اطرافیان، اشک شوق و شادی ریختند، و یعقوب با لحن قاطعی به آنها «گفت: آیا نگفتم من از خدا چیزهایی سراغ دارم که شما نمی دانید»؟! (قالَ أَ لَمْ

[شماره صفحه واقعی : 449]

ص: 3088

أَقُلْ لَکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ)

سوره یوسف(12): آیه 97

(آیه 97)- این معجزه شگفت انگیز برادران را سخت در فکر فرو برد، لحظه ای به گذشته تاریک خود اندیشیدند، و چه خوب است که انسان هنگامی که به اشتباه خود پی برد فورا به فکر اصلاح و جبران بیفتد، همان گونه که فرزندان یعقوب دست به دامن پدر زدند و «گفتند پدر جان از خدا بخواه که گناهان و خطاهای ما را ببخشد» (قالُوا یا أَبانَا اسْتَغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا).

«چرا که ما گناهکار و خطاکار بودیم» (إِنَّا کُنَّا خاطِئِینَ).

سوره یوسف(12): آیه 98
اشاره

(آیه 98)- پیرمرد بزرگوار که روحی همچون اقیانوس وسیع و پرظرفیت داشت بی آنکه آنها را ملامت و سرزنش کند «به آنها وعده داد و «گفت: من به زودی برای شما از پروردگار مغفرت می طلبم» (قالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبِّی).

در روایات وارد شده که هدفش این بوده است که انجام این تقاضا را به سحرگاهان شب جمعه که وقت مناسبتری برای اجابت دعا و پذیرش توبه است، به تأخیر اندازد.

و امیدوارم او توبه شما را بپذیرد و از گناهانتان صرف نظر کند «چرا که او غفور و رحیم است» (إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ).

از این دو آیه استفاده می شود که توسّل و تقاضای استغفار از دیگری نه تنها منافات با توحید ندارد، بلکه راهی است برای رسیدن به لطف پروردگار، و گر نه چگونه ممکن بود یعقوب پیامبر، تقاضای فرزندان را دائر به استغفار برای آنان بپذیرد، و به توسل آنها پاسخ مثبت دهد.

پایان شب سیه -

درس بزرگی که آیات فوق به ما می دهد این است که مشکلات و حوادث هر قدر سخت و دردناک باشد و اسباب و علل ظاهری هر قدر، محدود و نارسا گردد و پیروزی و گشایش و فرج هر اندازه به تأخیر افتد، هیچ کدام از اینها نمی توانند مانع از امید به لطف پروردگار شوند، همان خداوندی که چشم نابینا را با پیراهنی روشن می سازد و بوی پیراهنی را از فاصله دور به نقاط دیگر منتقل می کند، و عزیز گمشده ای را پس از سالیان دراز باز می گرداند، دلهای مجروح از

[شماره صفحه واقعی : 450]

ص: 3089

فراق را مرهم می نهد، و دردهای جانکاه را شفا می بخشد.

آری! در این تاریخ و سرگذشت این درس بزرگ توحید و خداشناسی نهفته شده است که هیچ چیز در برابر اراده خدا مشکل و پیچیده نیست.

سوره یوسف(12): آیه 99

(آیه 99)- سر انجام کار یوسف و یعقوب و برادران: با فرا رسیدن کاروان حامل بزرگترین بشارت از مصر به کنعان طبق توصیه یوسف باید این خانواده به سوی مصر حرکت کند، مقدمات سفر از هر نظر فراهم گشت، یعقوب را بر مرکب سوار کردند، در حالی که لبهای او به ذکر و شکر خدا مشغول بود.

این سفر- برخلاف سفرهای گذشته- خالی از هرگونه دغدغه بود، و حتی اگر خود سفر رنجی می داشت، این رنج در برابر آنچه در مقصد در انتظارشان بود قابل توجه نبود که:

وصال کعبه چنان می دواندم بشتاب که خارهای مغیلان حریر می آید! هر چه بود گذشت، و آبادیهای مصر از دور نمایان گشت.

اما همان گونه که روش قرآن است، این مقدمات را که با کمی اندیشه و تفکر روشن می شود، حذف کرده و در این مرحله چنین می گوید: «هنگامی که وارد بر یوسف شدند، یوسف پدر و مادرش را در آغوش فشرد» (فَلَمَّا دَخَلُوا عَلی یُوسُفَ آوی إِلَیْهِ أَبَوَیْهِ).

سر انجام شیرین ترین لحظه زندگی یعقوب، تحقق یافت و در این دیدار و وصال که بعد از سالها فراق، دست داده بود لحظاتی بر یعقوب و یوسف گذشت که جز خدا هیچ کس نمی داند آن دو چه احساساتی در این لحظات شیرین داشتند.

سپس یوسف «به همگی گفت: در سرزمین مصر قدم بگذارید که به خواست خدا همه، در امنیت کامل خواهید بود» (وَ قالَ ادْخُلُوا مِصْرَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنِینَ).

چرا که مصر در حکومت یوسف امن و امان شده بود.

از این جمله استفاده می شود که یوسف به استقبال پدر و مادر تا بیرون دروازه شهر آمده بود، و شاید از جمله «دخلوا علی یوسف» استفاده شود که دستور

[شماره صفحه واقعی : 451]

ص: 3090

داده بود در آنجا خیمه ها برپا کنند و از پدر و مادر و برادران پذیرایی مقدماتی به عمل آورند.

سوره یوسف(12): آیه 100

(آیه 100)- هنگامی که وارد بارگاه یوسف شدند، «او پدر و مادرش را بر تخت نشاند» (وَ رَفَعَ أَبَوَیْهِ عَلَی الْعَرْشِ).

عظمت این نعمت الهی و عمق این موهبت و لطف پروردگار، آنچنان برادران و پدر و مادر را تحت تأثیر قرار داد که «همگی در برابر او به سجده افتادند» (وَ خَرُّوا لَهُ سُجَّداً).

البته سجده به معنی پرستش و عبادت، مخصوص خداست لذا در بعضی از احادیث می خوانیم که: «سجود آنها به عنوان اطاعت و عبادت پروردگار و تحیت و احترام به یوسف بوده است».

در این هنگام یوسف، رو به سوی پدر کرد «و عرض کرد: پدر جان! این همان تأویل خوابی است که از قبل (در آن هنگام که کودک خردسالی بیش نبودم) دیدم» (وَ قالَ یا أَبَتِ هذا تَأْوِیلُ رُءْیایَ مِنْ قَبْلُ).

مگر نه این است که در خواب دیده بودم خورشید و ماه، و یازده ستاره در برابر من سجده کردند.

ببین همان گونه که تو پیش بینی می کردی «خداوند این خواب را به واقعیت مبدل ساخت» (قَدْ جَعَلَها رَبِّی حَقًّا).

«و (پروردگار) به من لطف و نیکی کرد، آن زمانی که مرا از زندان خارج ساخت» (وَ قَدْ أَحْسَنَ بِی إِذْ أَخْرَجَنِی مِنَ السِّجْنِ).

جالب این که در باره مشکلات زندگی خود فقط سخن از زندان مصر می گوید اما به خاطر برادران، سخنی از چاه کنعان نگفت! سپس اضافه کرد: خداوند چقدر به من لطف کرد که «شما را از آن بیابان کنعان به اینجا آورد بعد از آن که شیطان در میان من و برادرانم فساد انگیزی نمود» (وَ جاءَ بِکُمْ مِنَ الْبَدْوِ مِنْ بَعْدِ أَنْ نَزَغَ الشَّیْطانُ بَیْنِی وَ بَیْنَ إِخْوَتِی).

سر انجام می گوید: همه این مواهب از ناحیه خداست، «چرا که پروردگارم

[شماره صفحه واقعی : 452]

ص: 3091

کانون لطف است و هر چیز را بخواهد لطف می کند» (إِنَّ رَبِّی لَطِیفٌ لِما یَشاءُ).

کارهای بندگانش را تدبیر و مشکلاتشان را سهل و آسان می سازد.

او می داند چه کسانی نیازمندند، و نیز چه کسانی شایسته اند، «چرا که او علیم و حکیم است» (إِنَّهُ هُوَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ).

سوره یوسف(12): آیه 101

(آیه 101)- سپس رو به درگاه مالک الملک حقیقی و ولی نعمت همیشگی نموده، به عنوان شکر و تقاضا می گوید: «پروردگارا! بخشی از یک حکومت وسیع به من مرحمت فرمودی» (رَبِّ قَدْ آتَیْتَنِی مِنَ الْمُلْکِ).

«و از علم تعبیر خواب به من آموختی» (وَ عَلَّمْتَنِی مِنْ تَأْوِیلِ الْأَحادِیثِ).

و همین علم ظاهرا ساده چه دگرگونی در زندگانی من و جمع کثیری از بندگانت ایجاد کرد، و چه پربرکت است علم! «تویی که آسمانها و زمین را ابداع و ایجاد فرمودی» (فاطِرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

و به همین دلیل، همه چیز در برابر قدرت تو خاضع و تسلیم است.

پروردگارا! «تو ولی و ناصر و مدبر و حافظ من در دنیا و آخرتی» (أَنْتَ وَلِیِّی فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَهِ).

«مرا مسلمان و تسلیم در برابر فرمانت از این جهان ببر» (تَوَفَّنِی مُسْلِماً).

«و مرا به صالحان ملحق کن» (وَ أَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِینَ).

یعنی من دوام ملک و بقاء حکومت و زندگی مادیم را از تو تقاضا نمی کنم که اینها همه فانیند و فقط دورنمای دل انگیزی دارند، بلکه از تو می خواهم که عاقبت و پایان کارم به خیر باشد، و با ایمان و تسلیم و برای تو جان دهم، و در صف صالحان و شایستگان قرار گیرم.

سوره یوسف(12): آیه 102

(آیه 102)- با پایان گرفتن داستان یوسف با آن همه درسهای عبرت و آموزنده، و آن نتائج گرانبها و پربارش آن هم خالی از هرگونه گزافه گویی و خرافات تاریخی، قرآن روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کرده و می گوید: «اینها از خبرهای غیبی است که به تو وحی می فرستیم» (ذلِکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیْبِ نُوحِیهِ إِلَیْکَ).

[شماره صفحه واقعی : 453]

ص: 3092

«تو هیچ گاه نزد آنها نبودی در آن هنگام که تصمیم گرفتند و نقشه می کشیدند» که چگونه آن را اجرا کنند (وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ أَجْمَعُوا أَمْرَهُمْ وَ هُمْ یَمْکُرُونَ).

بنابراین تنها وحی الهی است که این گونه خبرها را در اختیار تو گذارده است.

سوره یوسف(12): آیه 103

(آیه 103)- با این حال مردم با دیدن این همه نشانه های وحی و شنیدن این اندرزهای الهی می بایست ایمان بیاورند و از راه خطا بازگردند، ولی ای پیامبر «هر چند تو اصرار داشته باشی (بر این که آنها ایمان بیاورند) اکثرشان ایمان نمی آورند»! (وَ ما أَکْثَرُ النَّاسِ وَ لَوْ حَرَصْتَ بِمُؤْمِنِینَ).

سوره یوسف(12): آیه 104

(آیه 104)- سپس اضافه می کند: اینها در واقع هیچ گونه عذر و بهانه ای برای عدم پذیرش دعوت تو ندارند زیرا علاوه بر این که نشانه های حق در آن روشن است، «تو هرگز از آنها اجر و پاداشی در برابر آن نخواسته ای» که آن را بهانه مخالفت نمایند (وَ ما تَسْئَلُهُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ).

«این دعوتی است عمومی و همگانی و تذکری است برای جهانیان» و سفره گسترده ای است برای عام و خاص و تمام انسانها! (إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ).

سوره یوسف(12): آیه 105

(آیه 105)- آنها در واقع به این خاطر گمراه شدند که چشم باز و بینا و گوش شنوا ندارند به همین جهت «بسیاری از آیات خدا در آسمانها و زمین وجود دارد که آنها از کنار آن می گذرند و از آن روی می گردانند» (وَ کَأَیِّنْ مِنْ آیَهٍ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یَمُرُّونَ عَلَیْها وَ هُمْ عَنْها مُعْرِضُونَ).

همین حوادثی را که همه روز با چشم خود می نگرند: اسرار این نظام شگرف، این طلوع و غروب خورشید، این غوغای حیات و زندگی در گیاهان، پرندگان، حشرات و انسانها، و این زمزمه جویباران، این همهمه نسیم و این همه نقش عجب که بر در و دیوار وجود است، به اندازه ای آشکار می باشد که هر کس در آنها و خالقش نیندیشد، همچنان نقش بود بر دیوار!

سوره یوسف(12): آیه 106

(آیه 106)- در این آیه اضافه می کند: «و بیشتر آنها که مدعی ایمان به خدا هستند، مشرکند» و ایمانشان خالص نیست، بلکه آمیخته با شرک است» (وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 454]

ص: 3093

ممکن است خودشان چنین تصور کنند که مؤمنان خالصی هستند، ولی رگه های شرک در افکار و کردارشان غالبا وجود دارد و لذا در روایتی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «شرک در اعمال انسان مخفی تر است از حرکت مورچه».

یک موحد خالص کسی است که غیر از خدا، معبودی به هیچ صورت در دل و جان او نباشد، گفتارش برای خدا، اعمالش برای خدا، و هر کارش برای او انجام پذیرد، قانونی جز قانون خدا را به رسمیت نشناسد.

سوره یوسف(12): آیه 107

(آیه 107)- در این آیه به آنها که ایمان نیاورده اند و از کنار آیات روشن الهی بی خبر می گذرند و در اعمال خود مشرکند، هشدار می دهد که: «آیا اینها خود را از این موضوع ایمن می دانند که عذاب فراگیر الهی (ناگهان و بدون مقدمه بر آنها نازل شود» و همه آنها را در بر گیرد (أَ فَأَمِنُوا أَنْ تَأْتِیَهُمْ غاشِیَهٌ مِنْ عَذابِ اللَّهِ).

و «یا این که قیامت ناگهان فرا رسد (و دادگاه بزرگ الهی تشکیل گردد و به حساب آنها برسند) در حالی که آنها بی خبر و غافلند» (أَوْ تَأْتِیَهُمُ السَّاعَهُ بَغْتَهً وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ).

سوره یوسف(12): آیه 108

(آیه 108)- در این آیه پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله مأموریت پیدا می کند که آیین و روش و خط خود را مشخص کند، می فرماید: «بگو: راه و طریقه من این است که همگان را به سوی اللّه (خداوند واحد یکتا) دعوت کنم» (قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ).

سپس اضافه می کند: من این راه را بی اطلاع یا از روی تقلید نمی پیمایم، بلکه «از روی آگاهی و بصیرت، خود و پیروانم» همه مردم جهان را به سوی این طریقه می خوانیم (عَلی بَصِیرَهٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی).

این جمله نشان می دهد که هر مسلمانی که پیرو پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است باید با سخن و عملش دیگران را به راه «اللّه» دعوت کند.

سپس برای تأکید، می گوید: «خداوند (یعنی همان کسی که من به سوی او دعوت می کنم) پاک و منزه است از هرگونه عیب و نقص و شبیه و شریک» (وَ سُبْحانَ اللَّهِ).

باز هم برای تأکید بیشتر می گوید: و من از مشرکان نیستم» و هیچ گونه شریک

[شماره صفحه واقعی : 455]

ص: 3094

و شبیهی برای او قائل نخواهم بود (وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ).

در واقع این از وظایف یک رهبر راستین است که با صراحت برنامه ها و اهداف خود را اعلام کند.

قرار گرفتن این آیه به دنبال آیات «یوسف» اشاره ای است به این که راه و رسم من از راه و رسم یوسف پیامبر بزرگ الهی نیز جدا نیست، او هم همواره حتی در کنج زندان دعوت به «اللّه الواحد القهّار» می کرد، و غیر او را اسمهای بی مسمایی می شمرد که از روی تقلید از جاهلانی به جاهلان دیگر رسیده است، آری! روش من و روش همه پیامبران نیز همین است.

سوره یوسف(12): آیه 109

(آیه 109)- و از آنجا که یک اشکال همیشگی اقوام گمراه و نادان به پیامبران این بوده است که چرا آنها انسانند! قرآن مجید یک بار دیگر به این ایراد پاسخ می گوید: «ما هیچ پیامبری را قبل از تو نفرستادیم مگر این که آنها مردانی بودند که وحی به آنها می فرستادیم، مردانی که از شهرهای آباد و مراکز جمعیت برخاستند» (وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ إِلَّا رِجالًا نُوحِی إِلَیْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُری ).

آنها نیز در همین شهرها و آبادیها همچون سایر انسانها زندگی می کردند، و در میان مردم رفت و آمد داشتند و از دردها و نیازها و مشکلاتشان به خوبی آگاه بودند.

سپس اضافه می کند: برای این که اینها بدانند سر انجام مخالفتهایشان با دعوت تو که دعوت به سوی توحید است چه خواهد بود، خوب است بروند و آثار پیشینیان را بنگرند «آیا آنها سیر در زمین نکردند تا ببینند عاقبت اقوام گذشته چگونه بود؟» (أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ).

که این «سیر در ارض» و گردش در روی زمین، مشاهده آثار گذشتگان، ویرانی قصرها و آبادیهایی که در زیر ضربات عذاب الهی درهم کوبیده شد بهترین درس را به آنها می دهد، درسی زنده، و محسوس، و برای همگان قابل لمس! و در پایان آیه می فرماید: «و سرای آخرت برای پرهیزکاران مسلما بهتر است» (وَ لَدارُ الْآخِرَهِ خَیْرٌ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا).

[شماره صفحه واقعی : 456]

ص: 3095

«آیا تعقل نمی کنید و فکر و اندیشه خویش را به کار نمی اندازید» (أَ فَلا تَعْقِلُونَ).

چرا که اینجا سرایی است ناپایدار و آمیخته با انواع مصائب و آلام و دردها، اما آنجا سرایی است جاودانی و خالی از هرگونه رنج و ناراحتی.

سوره یوسف(12): آیه 110

(آیه 110)- در این آیه اشاره به یکی از حساسترین و بحرانی ترین لحظات زندگی پیامبران کرده، می گوید: پیامبران الهی در راه دعوت به سوی حق، همچنان پافشاری داشتند و اقوام گمراه و سرکش همچنان به مخالفت خود ادامه می دادند «تا آنجا که پیامبران از آنها مأیوس شدند، و (مردم) گمان بردند که به آنها دروغ گفته شده است، در این هنگام یاری ما به سراغ آنها آمد، آنان را که خواستیم نجات یافتند» (حَتَّی إِذَا اسْتَیْأَسَ الرُّسُلُ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُوا جاءَهُمْ نَصْرُنا فَنُجِّیَ مَنْ نَشاءُ).

و در پایان آیه می فرماید: «عذاب و مجازات ما از قوم گنهکار و مجرم، بازگردانده نمی شود» (وَ لا یُرَدُّ بَأْسُنا عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِینَ).

این یک سنت الهی است، که مجرمان پس از اصرار بر کار خود و بستن تمام درهای هدایت به روی خویشتن و خلاصه پس از اتمام حجت، مجازاتهای الهی به سراغشان می آید و هیچ قدرتی قادر بر دفع آن نیست.

سوره یوسف(12): آیه 111

(آیه 111)- آخرین آیه این سوره محتوای بسیار جامعی دارد، که تمام بحثهایی که در این سوره گذشت بطور فشرده در آن جمع است و آن این که «در سرگذشت آنها (یوسف و برادرانش و انبیاء و رسولان گذشته و اقوام مؤمن و بی ایمان) درسهای بزرگ عبرت برای همه اندیشمندان است» (لَقَدْ کانَ فِی قَصَصِهِمْ عِبْرَهٌ لِأُولِی الْأَلْبابِ).

آیینه ای است که می توانند در آن، عوامل پیروزی و شکست، کامیابی و ناکامی، خوشبختی و بدبختی، سر بلندی و ذلت و خلاصه آنچه در زندگی انسان ارزش دارد و آنچه بی ارزش است، در آن ببیند.

ولی تنها «اولی الالباب» و صاحبان مغز و اندیشه هستند که توانایی مشاهده

[شماره صفحه واقعی : 457]

ص: 3096

این نقوش عبرت را بر صفحه این آیینه عجیب دارند.

و به دنبال آن اضافه می کند: «آنچه گفته شد یک افسانه ساختگی و داستان خیالی و دروغین نبود» (ما کانَ حَدِیثاً یُفْتَری ).

این آیات که بر تو نازل شده و پرده از روی تاریخ صحیح گذشتگان برداشته، ساخته مغز و اندیشه تو نیست، «بلکه (یک وحی بزرگ آسمانی است، که) کتب اصیل انبیای پیشین را نیز تصدیق و گواهی می کند» (وَ لکِنْ تَصْدِیقَ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ).

به علاوه هر آنچه انسان به آن نیاز دارد، «و شرح هر چیزی» که پایه سعادت انسان است در این آیات آمده است (وَ تَفْصِیلَ کُلِّ شَیْ ءٍ).

و به همین دلیل «مایه هدایت (جستجوگران) و مایه رحمت برای همه کسانی است که ایمان می آورند» (وَ هُدیً وَ رَحْمَهً لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ).

«پایان سوره یوسف»

[شماره صفحه واقعی : 458]

ص: 3097

سوره رعد [13]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و 43 آیه است

محتوای سوره رعد:

همان گونه که قبلا هم گفته ایم، سوره های مکّی چون در آغاز دعوت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و به هنگام درگیری شدید با مشرکان نازل شده است غالبا پیرامون مسائل عقیدتی مخصوصا دعوت به توحید و مبارزه با شرک و اثبات معاد سخن می گوید، در حالی که سوره های مدنی که پس از گسترش اسلام و تشکیل حکومت اسلامی نازل گردید، پیرامون احکام و مسائل مربوط به نظامات اجتماعی، طبق نیازمندیهای جامعه بحث می کند.

این سوره که از سوره های مکی است نیز همین برنامه را تعقیب کرده است و پس از اشاره به حقانیت و عظمت قرآن، به بیان آیات توحید و اسرار آفرینش که نشانه های ذات پاک خدا هستند می پردازد.

سپس به بحث معاد و زندگی نوین انسان و دادگاه عدل پروردگار می پردازد.

و این «مجموعه معرفی مبدأ و معاد» را، با بیان مسؤولیتهای مردم و وظائفشان تکمیل می کند.

دگر بار به مسأله توحید باز می گردد. سپس برای شناخت حق و باطل، مثال می زند، مثالهایی زنده و محسوس، و برای همه قابل درک.

و از آنجا که ثمره نهایی ایمان به توحید و معاد، همان برنامه های سازنده و عملی است به دنبال این بحثها، مردم را به وفای به عهد و صله رحم و صبر و استقامت و انفاق در پنهان و آشکار و ترک انتقامجویی دعوت می کند.

[شماره صفحه واقعی : 459]

ص: 3098

و سر انجام دست مردم را می گیرد و به اعماق تاریخ می کشاند و سرگذشت دردناک اقوام یاغی و سرکش گذشته را نشان می دهد.

بنابراین سوره رعد، از عقاید و ایمان شروع می شود، و به اعمال و برنامه های انسان سازی پایان می یابد.

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره الرعد(13): آیه 1

(آیه 1)- بار دیگر به حروف مقطعه برخورد می کنیم، منتها این سوره تنها سوره ای است که در آغاز «الف، لام، میم، راء» (المر) دیده می شود.

محتمل است این ترکیب اشاره به این باشد که محتوای سوره «رعد» جامع محتوای هر دو گروه از سوره هایی است که با «الم» و «الر» آغاز می شود.

به هر حال نخستین آیه این سوره از عظمت قرآن سخن می گوید: «اینها آیات کتاب بزرگ آسمانی است» (تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ).

«و آنچه از پروردگارت بر تو نازل شده است حق است» (وَ الَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ الْحَقُّ).

و جای هیچ گونه شک و تردید در آن دیده نمی شود، چرا که بیان کننده حقایق عینی جهان آفرینش و روابط آن با انسانها می باشد.

«ولی بیشتر مردم ایمان نمی آورند» (وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یُؤْمِنُونَ).

سوره الرعد(13): آیه 2

(آیه 2)- نشانه های خدا در آسمان و زمین و جهان گیاهان: بعد از بیان حروف مقطعه، به تشریح قسمت مهمی از دلائل توحید و نشانه های خدا در جهان آفرینش می پردازد، و چه زیبا می گوید: «خدا همان کسی است که آسمانها را چنانکه می بینید بدون ستون برپا داشت» یا آنها را «با ستونهای نامرئی برافراشت» (اللَّهُ الَّذِی رَفَعَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها).

این آیه پرده از روی یک حقیقت علمی برداشته که در زمان نزول آیات، بر کسی آشکار نبود، چرا که در آن زمان «هیئت بطلمیوس» بر محافل علمی جهان و بر افکار مردم حکومت می کرد، و طبق آن آسمانها به صورت کراتی تو در تو همانند

[شماره صفحه واقعی : 460]

ص: 3099

طبقات پیاز روی هم قرار داشتند ولی حدود هزار سال بعد از نزول این آیات، علم و دانش بشر به اینجا رسید که افلاک پوست پیازی، بکلی موهوم است و آنچه واقعیت دارد، این است که کرات آسمانی هر کدام در مدار و جایگاه خود، معلق و ثابتند، بی آنکه تکیه گاهی داشته باشند، و تنها چیزی که آنها را در جای خود ثابت می دارد، تعادل قوه جاذبه و دافعه است.

این تعادل جاذبه و دافعه به صورت یک ستون نامرئی، کرات آسمان را در جای خود نگه داشته است.

سپس می فرماید: خداوند «بعد (از آفرینش این آسمانهای بی ستون که نشانه بارز عظمت قدرت بی انتهای اوست) بر عرش استیلا یافت» و زمام تدبیر جهان را در کف قدرت گرفت (ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ).

بعد از بیان آفرینش آسمانها و حکومت پروردگار بر آنها، سخن از تسخیر خورشید و ماه می گوید: او کسی است که: «خورشید و ماه را مسخر و فرمانبردار و خدمتگذار ساخت» (وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ).

اما این نظام جهان ماده جاودانی و ابدی نیست، «و هر کدام (از این خورشید و ماه) تا سر آمد مشخصی که برای آنها تعیین شده است در مسیر خود به حرکت ادامه می دهند» (کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّی).

و به دنبال آن می افزاید که: این آمد و شدها و دگرگونیها بی حساب و کتاب نیست و بدون نتیجه و فایده نمی باشد بلکه «اوست که همه کارها را تدبیر می کند» (یُدَبِّرُ الْأَمْرَ). و برای هر حرکتی حسابی، و برای هر حسابی هدفی در نظر گرفته است.

«او آیات خویش را برای شما بر می شمرد و ریزه کاریهای آنها را شرح می دهد تا به لقای پروردگار و سرای دیگر ایمان پیدا کنید» (یُفَصِّلُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ بِلِقاءِ رَبِّکُمْ تُوقِنُونَ).

سوره الرعد(13): آیه 3

(آیه 3)- این آیه، آیات الهی را در عالم بالا نشان می دهد و انسان را به مطالعه زمین و کوهها و نهرها و انواع میوه ها و طلوع و غروب خورشید دعوت

[شماره صفحه واقعی : 461]

ص: 3100

می کند، می گوید: «و او کسی است که زمین را گسترش داد» (وَ هُوَ الَّذِی مَدَّ الْأَرْضَ). تا برای زندگی انسان و پرورش گیاهان و جانداران آماده باشد.

پس از آن به مسأله پیدایش کوهها اشاره می کند و می فرماید: «خداوند در زمین کوهها قرار داد» (وَ جَعَلَ فِیها رَواسِیَ).

همان کوههایی که در آیات دیگر قرآن «اوتاد» (میخهای) زمین معرفی شده شاید به دلیل این که کوهها از زیر به هم پنجه افکنده اند و همچون زرهی تمام سطح زمین را پوشانده که هم فشارهای داخلی را از درون خنثی کنند و هم نیروی فوق العاده جاذبه ماه و جزر و مد را از بیرون، و به این ترتیب، تزلزل و اضطراب و زلزله های مداوم را از میان ببرند کره زمین را در آرامش برای زندگی انسانها نگه دارند.

سپس به آبها و نهرهایی که در روی زمین، جریان دارد اشاره کرده، می گوید:

و در آن «نهرهایی» قرار دارد (وَ أَنْهاراً).

سیستم آبیاری زمین به وسیله کوهها، و ارتباط کوهها با نهرها، بسیار جالب است، زیرا بسیاری از کوههای روی زمین، آبهایی را که به صورت برف درآمده در قله خود یا در شکافهای دره هایشان ذخیره می کنند که تدریجا آب می شوند و به حکم قانون جاذبه از مناطق مرتفعتر به سوی مناطق پست و گسترده روان می گردند.

بعد از آن به ذکر مواد غذایی و میوه هایی که از زمین و آب و تابش آفتاب به وجود می آید و بهترین وسیله برای تغذیه انسان است پرداخته، می گوید: «و از تمام میوه ها دو جفت در زمین قرار داد» (وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ جَعَلَ فِیها زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ).

اشاره به این که میوه ها موجودات زنده ای هستند که دارای نطفه های نر و ماده می باشند که از طریق تلقیح، بارور می شوند.

اگر «لینه» دانشمند و گیاه شناس معروف سوئدی در اواسط قرن 18 میلادی موفق به کشف زوجیت عمومی و همگانی در جهان گیاهان شد، قرآن مجید در یک هزار و چهار صد سال قبل از آن، این حقیقت را فاش ساخت، و این خود یکی از معجزات علمی قرآن مجید است که بیانگر عظمت این کتاب بزرگ آسمانی می باشد.

[شماره صفحه واقعی : 462]

ص: 3101

و از آنجا که زندگی انسان و همه موجودات زنده و مخصوصا گیاهان و میوه ها بدون نظام دقیق شب و روز امکان پذیر نیست در قسمت دیگر این آیه، از این موضوع سخن به میان آورده، می گوید: خداوند «به وسیله شب، روز را می پوشاند و پرده بر آن می افکند» (یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهارَ).

چرا که اگر پرده تاریک آرامبخش شب نباشد، نور مداوم آفتاب، همه گیاهان را می سوزاند و اثری از میوه ها و بطور کلی از موجودات زنده بر صفحه زمین باقی نمی ماند.

و در پایان آیه می فرماید: «در این (موضوعات که گفته شد) آیات و نشانه هایی است برای آنهایی که تفکر می کنند» (إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ).

آری! آنها در این آیات، قدرت لایزال و حکمت بی پایان آفریدگار را به روشنی می بینند.

سوره الرعد(13): آیه 4

(آیه 4)- در این آیه به یک سلسله نکات جالب زمین شناسی و گیاه شناسی که هر کدام نشانه نظام حساب شده آفرینش است اشاره کرده، نخست می فرماید:

«و در زمین قطعات مختلفی وجود دارد که در کنار هم و در همسایگی یکدیگرند» (وَ فِی الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجاوِراتٌ).

دیگر این که: «در همین زمین باغها و درختانی وجود دارد از انواع انگور و زراعتها و نخلها» (وَ جَنَّاتٌ مِنْ أَعْنابٍ وَ زَرْعٌ وَ نَخِیلٌ).

و عجب این که این درختان و انواع مختلف آنها، «گاهی از یک پایه و ساقه می رویند و گاه از پایه های مختلف» (صِنْوانٌ وَ غَیْرُ صِنْوانٍ).

ممکن است این جمله اشاره به مسأله استعداد درختان برای پیوند باشد که گاه بر یک پایه چند پیوند مختلف می زنند و هر کدام از این پیوندها رشد کرده و نوع خاصی از میوه را به ما تحویل می دهد.

و عجیبتر این که: «همه آنها از یک آب سیراب می شوند» (یُسْقی بِماءٍ واحِدٍ).

و با این همه «بعضی از این درختان را بر بعض دیگر از نظر میوه برتری

[شماره صفحه واقعی : 463]

ص: 3102

می دهیم» (وَ نُفَضِّلُ بَعْضَها عَلی بَعْضٍ فِی الْأُکُلِ).

آیا هر یک از این اسرار، دلیل بر وجود یک مبدأ حکیم و عالم که این نظام را رهبری کند نیست.

اینجاست که در پایان آیه می فرماید: «در این امور نشانه هایی است (از عظمت خدا) برای آنها که تعقل و اندیشه می کنند» (إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ).

سوره الرعد(13): آیه 5

(آیه 5)- تعجب کفار از معاد! در اینجا قرآن به مسأله «معاد» می پردازد، و با ارتباط و پیوستگی خاصی که میان مسأله مبدأ و معاد است، این بحث را تحکیم بخشیده، می گوید: «و اگر (از چیزی) تعجب می کنی، عجیب گفتار آنهاست که می گویند: آیا هنگامی که خاک شدیم بار دیگر آفرینش تازه ای پیدا خواهیم کرد»؟! (وَ إِنْ تَعْجَبْ فَعَجَبٌ قَوْلُهُمْ أَ إِذا کُنَّا تُراباً أَ إِنَّا لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ).

سپس وضع فعلی و سرنوشت آینده این گروه را در سه جمله بیان می کند:

ابتدا می گوید: «اینها کسانی هستند که به پروردگارشان کافر شدند» (أُولئِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ).

چرا که خداوند و ربوبیت او را قبول داشتند، هرگز در قدرت او در مسأله معاد و تجدید حیات انسان تردید نمی کردند.

دیگر این که بر اثر کفر و بی ایمانی و خارج شدن از زیر پرچم آزادگی توحیدی، زنجیرهای بت پرستی، هوی پرستی، ماده پرستی و جهل و خرافات را با دست خود بر گردن خویش نهاده اند همانطور که آیه می فرماید: «و آنان غل و زنجیرها در گردنشان است» (وَ أُولئِکَ الْأَغْلالُ فِی أَعْناقِهِمْ).

«و چنین افرادی (با این وضع و این موقعیت) مسلما اصحاب دوزخند و جاودانه در آن خواهند ماند» و جز این نتیجه و انتظاری در باره آنان نیست (وَ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ).

سوره الرعد(13): آیه 6

(آیه 6)- در این آیه به یکی دیگر از سخنان غیر منطقی مشرکان پرداخته و می گوید: «آنها به جای این که از خداوند به وسیله تو تقاضای رحمت کنند، درخواست تعجیل عذاب و کیفر و مجازات می نمایند» (وَ یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالسَّیِّئَهِ

[شماره صفحه واقعی : 464]

ص: 3103

قَبْلَ الْحَسَنَهِ)

.آیا آنها فکر می کنند مجازات الهی دروغ است؟ «با این که در گذشته عذابهایی (بر امتهای سرکش پیشین) نازل گردید» که اخبار آن بر صفحات تاریخ و در دل زمین ثبت است (وَ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمُ الْمَثُلاتُ).

سپس اضافه می کند: «پروردگار تو نسبت به مردم- با این که ظلم می کنند- دارای مغفرت است، و (در عین حال) پروردگارت دارای عذاب شدید است» (وَ إِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَهٍ لِلنَّاسِ عَلی ظُلْمِهِمْ وَ إِنَّ رَبَّکَ لَشَدِیدُ الْعِقابِ).

سوره الرعد(13): آیه 7

(آیه 7)- باز هم بهانه جویی! در اینجا به یکی از ایرادات مشرکان لجوج در زمینه «نبوت» پرداخته، می گوید: «کسانی که کافر شدند می گویند: چرا معجزه و نشانه ای از پروردگارش بر او نازل نشده است» (وَ یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَهٌ مِنْ رَبِّهِ).

واضح است که یکی از وظایف پیامبر صلّی اللّه علیه و آله، ارائه معجزات به عنوان سند حقانیت و پیوندش با وحی الهی است.

ولی مخالفان انبیاء، همواره دارای حسن نیت نبودند یعنی، معجزات را برای یافتن حق نمی خواستند، بلکه به عنوان لجاجت و عدم تسلیم در برابر حق هر زمان پیشنهاد معجزه می کردند و خارق عادت عجیب و غریبی می کردند.

در مقابل این گونه افراد، پیامبران با ذکر این حقیقت که معجزات به دست خداست و به فرمان او انجام می گیرد و ما وظیفه تعلیم و تربیت مردم را داریم، دست ردّ بر سینه این گونه افراد می زدند.

لذا قرآن به دنبال آن می افزاید: ای پیامبر! «تو فقط بیم دهنده ای و برای هر قوم و ملتی هادی و رهنمایی هست» (إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ).

در واقع قرآن می گوید: این کافران وظیفه اصلی پیامبر را فراموش کرده اند که مسأله انذار و دعوت به سوی خداست و چنین پنداشته اند که وظیفه اصلی او اعجازگری است.

قابل توجه این که تفاوت میان «انذار» و «هدایت» در این است که انذار برای

[شماره صفحه واقعی : 465]

ص: 3104

آن است که گمراهان از بیراهه به راه آیند، و در متن صراط مستقیم جای گیرند ولی هدایت برای این است که مردم را پس از آمدن به راه به پیش ببرد.

لذا در روایات متعددی از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در کتب شیعه و اهل تسنن نقل شده که، فرمود: «من منذرم و تو هادی ای علی! به وسیله تو هدایت یافته گان هدایت می شوند».

سوره الرعد(13): آیه 8

(آیه 8)- علم بی پایان خدا! در این بخش سخن از علم وسیع پروردگار (علم به نظام آفرینش و علم به اعمال بندگان) و آگاهی او بر همه چیز است.

نخست می گوید «خداوند از جنینهایی که هر زن- یا هر حیوان ماده- حمل می کند آگاه است» (اللَّهُ یَعْلَمُ ما تَحْمِلُ کُلُّ أُنْثی ).

نه تنها از جنسیت آن، بلکه از تمام مشخصات، استعدادها، ذوقها، و نیروهایی که بالقوه در آن نهفته شده آگاه است.

«و (همچنین) آنچه را که رحمها کم می کنند و قبل از موعد مقرر بیرون می ریزند» می داند (وَ ما تَغِیضُ الْأَرْحامُ).

«و (همچنین) از آنچه از موعد مقرر افزون نگاه می دارند» نیز باخبر است (وَ ما تَزْدادُ).

سپس قرآن اضافه می کند: «و هر چیز در نزد خدا به مقدار و میزان ثابت و معین است» (وَ کُلُّ شَیْ ءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ).

تا تصور نشود که این کم و زیادها بی حساب و بی دلیل است، همان گونه که اجزای جنین و خون رحم، همه دارای حساب و کتاب است.

سوره الرعد(13): آیه 9

(آیه 9)- این آیه در حقیقت دلیلی است بر آنچه در آیه قبل بیان شد، می گوید: «او (خداوند) از غیب و شهود (پنهان و آشکار) آگاه است» (عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَهِ).

و آگاهی او از غیب و شهود به این دلیل است که: «او بزرگ و متعالی است» و مسّلط بر همه چیز (الْکَبِیرُ الْمُتَعالِ). و به همین دلیل در همه جا حضور دارد، و چیزی از دیدگان علم او پنهان نیست.

[شماره صفحه واقعی : 466]

ص: 3105

سوره الرعد(13): آیه 10

(آیه 10)- و برای تکمیل این بحث و تأکید بر علم بی پایان او اضافه می کند:

«برای او (خداوند) یکسان است کسانی از شما که پنهانی سخن بگویند، و یا آن را آشکار سازند» او همه را می داند و می شنود (سَواءٌ مِنْکُمْ مَنْ أَسَرَّ الْقَوْلَ وَ مَنْ جَهَرَ بِهِ).

«و (نیز برای او تفاوت نمی کند) کسانی که مخفیانه در دل شب و در میان پرده های ظلمت گام برمی دارند و آنها که آشکارا در روز روشن به دنبال کار خویش می روند» (وَ مَنْ هُوَ مُسْتَخْفٍ بِاللَّیْلِ وَ سارِبٌ بِالنَّهارِ).

سوره الرعد(13): آیه 11
اشاره

(آیه 11)- محافظان غیبی! در آیه قبل خواندیم که خدا به حکم «عالم الغیب و الشهاده» بودن، از پنهان و آشکار مردم باخبر و همه جا حاضر و ناظر است.

در این آیه اضافه می کند که خداوند علاوه بر این، حافظ و نگاهبان بندگان خود نیز می باشد: «برای انسان مأمورانی است که پی درپی از پیش رو، و پشت سر او قرار می گیرند و او را از حوادث حفظ می کنند» (لَهُ مُعَقِّباتٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ).

اما برای این که کسی اشتباه نکند که این حفظ و نگاهبانی بی قید و شرط است و انسان می تواند خود را به پرتگاهها بیفکند و دست به هر ندانم کاری بزند و یا مرتکب هرگونه گناهی که مستوجب مجازات و عذاب است بشود و باز انتظار داشته باشد که خدا و مأموران او حافظ وی باشند اضافه می کند که: «خداوند سرنوشت هیچ قوم و ملتی را تغییر نمی دهد مگر این که آنها تغییراتی در خود ایجاد کنند»! (إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ).

و باز برای این که این اشتباه پیش نیاید که با وجود مأموران الهی که عهده دار حفظ انسان هستند، مسأله مجازات و بلاهای الهی چه معنی دارد، در پایان آیه اضافه می کند که: «و هرگاه خداوند به قوم و جمعیتی اراده سوء و بدی کند هیچ راه دفاع و بازگشت ندارد» (وَ إِذا أَرادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ سُوْءاً فَلا مَرَدَّ لَهُ).

«و جز خدا، سرپرستی نخواهند داشت» (وَ ما لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ والٍ).

به همین دلیل هنگامی که فرمان خدا به عذاب و مجازات یا نابودی قوم

[شماره صفحه واقعی : 467]

ص: 3106

و ملتی صادر شود، حافظان و نگهبانان دور می شوند و انسان را تسلیم حوادث می کنند!

همیشه تغییرات از خود ما است!

جمله «إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ» که در دو مورد از قرآن با تفاوت مختصری آمده است، یک قانون کلی و عمومی را بیان می کند.

این اصل قرآنی که یکی از مهمترین برنامه های اجتماعی اسلام را بیان می کند به ما می گوید هرگونه تغییرات برونی متکی به تغییرات درونی ملتها و اقوام است، و هرگونه پیروزی و شکستی که به قومی رسید از همین جا سر چشمه می گیرد، بنابراین آنها که همیشه برای تبرئه خویش به دنبال «عوامل برونی» می گردند، و قدرتهای سلطه گر و استعمار کننده را همواره عامل بدبختی خود می شمارند، سخت در اشتباهند، چرا که اگر این قدرتهای جهنمی پایگاهی در درون یک جامعه نداشته باشند، کاری از آنان ساخته نیست.

این اصل قرآنی می گوید: برای پایان دادن به بدبختیها و ناکامیها باید دست به انقلابی از درون بزنیم، یک انقلاب فکری و فرهنگی، یک انقلاب ایمانی و اخلاقی، و به هنگام گرفتاری در چنگال بدبختیها باید فورا به جستجوی نقطه های ضعف خویشتن بپردازیم، و آنها را با آب توبه و بازگشت به سوی حق از دامان روح و جان خود بشوییم، تولدی تازه پیدا کنیم و نور و حرکتی جدید، تا در پرتو آن بتوانیم ناکامیها و شکستها را به پیروزی مبدل سازیم.

سوره الرعد(13): آیه 12

(آیه 12)- بخش دیگری از نشانه های عظمت او: قرآن در اینجا بار دیگر به آیات توحید و نشانه های عظمت خدا و اسرار آفرینش می پردازد.

نخست به برق (برقی که در میان قطعات ابر پیدا می شود) اشاره کرده، می گوید: «او کسی است که برق را که مایه ترس و طمع می باشد به شما ارائه می دهد» (هُوَ الَّذِی یُرِیکُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً).

از یک سو شعاع درخشانش چشمها را خیره می کند و شما را به وحشت می اندازد.

[شماره صفحه واقعی : 468]

ص: 3107

اما از آنجا که غالبا همراه آن رگبارهایی به وجود می آید و تشنه کامان بیابان را آب زلال می بخشد و درختان و زراعت را سیراب می کند، آنها را به امید و طمع می کشاند، و در میان این بیم و امید، لحظات حساسی را می گذرانند.

سپس اضافه می کند: «او کسی است که ابرهای سنگین و پربار ایجاد می کند» که قادر به آبیاری زمینهای تشنه اند (وَ یُنْشِئُ السَّحابَ الثِّقالَ).

سوره الرعد(13): آیه 13

(آیه 13)- این آیه به صدای «رعد» می پردازد که از برق هرگز جدا نیست، می فرماید: «و رعد تسبیح و حمد خدا می گوید» (وَ یُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ).

آری! این صدای پرطنین جهان طبیعت که توأم با پدیده برق می باشد و هر دو در خدمت یک هدف هستند، عملا تسبیح خدا می گوید و به تعبیر دیگر: «رعد» زبان گویای «برق» است، که حکایت از نظام آفرینش و عظمت خالق می کند.

نه تنها صدای رعد و سایر اجزای جهان ماده، تسبیح او می گویند که «همگی فرشتگان نیز از ترس و خشیت خدا» به تسبیح او مشغولند (وَ الْمَلائِکَهُ مِنْ خِیفَتِهِ).

آنها از این می ترسند که در انجام فرمان پروردگار و مسؤولیتهایی که در نظام هستی بر عهده آنها گذارده شده کوتاهی کنند و گرفتار مجازات الهی شوند، و می دانیم همیشه وظیفه ها و تکالیف برای آنها که احساس مسؤولیت می کنند ترس آفرین است، ترسی سازنده که شخص را به تلاش و حرکت وا می دارد.

و برای توضیح بیشتر در زمینه رعد و برق اشاره به صاعقه ها کرده، می فرماید:

«خداوند صاعقه ها را می فرستد و به هر کس بخواهد به وسیله آن آسیب می رساند» (وَ یُرْسِلُ الصَّواعِقَ فَیُصِیبُ بِها مَنْ یَشاءُ).

ولی با این همه، و با مشاهده آیات عظمت پروردگار و با کوچکی و حقارت قدرت انسان در برابر حوادث، حتی در برابر یک جرقه آسمانی باز هم «گروهی (از بی خبران) در باره خدا به مجادله و ستیز برمی خیزند» (وَ هُمْ یُجادِلُونَ فِی اللَّهِ).

«در حالی که خداوند قدرتی بی انتها، و مجازاتی دردناک و کیفری سخت دارد» (وَ هُوَ شَدِیدُ الْمِحالِ).

سوره الرعد(13): آیه 14

(آیه 14)- این آیه به دو مطلب اشاره می کند: نخست این که «دعوت حق از

[شماره صفحه واقعی : 469]

ص: 3108

آن او (خدا) است» (لَهُ دَعْوَهُ الْحَقِّ). یعنی هرگاه او را بخوانیم می شنود، و اجابت می کند، هم آگاهی از دعای بندگان دارد و هم قدرت بر انجام خواسته های آنها.

دیگر این که خواندن بتها و تقاضای از آنها دعوت و دعای باطل است، زیرا «کسانی را که مشرکان غیر از خداوند می خوانند (و برای انجام خواسته هایشان به آنها پناه می برند هرگز) به دعوت آنان پاسخ نمی گویند» و دعایشان را اجابت نمی کند (وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا یَسْتَجِیبُونَ لَهُمْ بِشَیْ ءٍ).

سپس- همان گونه که روش قرآن است- برای مجسم ساختن این موضوع عقلانی مثال حسی زیبا و رسایی بیان می کند و می گوید: «آنها (که غیر خدا را می خوانند) همچون کسی هستند که کفهای (دست) خود را به سوی آب می گشاید تا آب به دهانش برسد، و هرگز نخواهد رسید»! (إِلَّا کَباسِطِ کَفَّیْهِ إِلَی الْماءِ لِیَبْلُغَ فاهُ وَ ما هُوَ بِبالِغِهِ).

آیا می توان در کنار چاه نشست و دست به سوی آب دراز کرد و با اشاره، آب را به دهان فرستاد؟ آیا این کار جز از یک انسان ساده لوح و دیوانه سر می زند؟

در پایان آیه برای تأکید این سخن می گوید: «و دعای کافران (از بتها چیزی) جز (گام برداشتن) در گمراهی نیست» (وَ ما دُعاءُ الْکافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلالٍ).

چه ضلالتی از این بالاتر که انسان سعی و کوشش خود را در بیراهه ای که هرگز او را به مقصد نمی رساند به کار برد.

سوره الرعد(13): آیه 15
اشاره

(آیه 15)- در این آیه برای این که نشان دهد بت پرستان چگونه از کاروان عالم هستی جدا گشته و تک و تنها در بیراهه ها سرگردان شده اند چنین می فرماید:

«همه کسانی که در آسمانها و زمین هستند از روی اطاعت و تسلیم و یا از روی کراهت و همچنین سایه های آنها، هر صبح و شام، برای خدا سجده می کنند» (وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ ظِلالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ).

منظور از سجده موجودات چیست؟

سجده در این گونه موارد به معنی خضوع و نهایت تواضع و تسلیم است، منتهی گروهی سجده و خضوعشان تنها جنبه تکوینی دارد، یعنی در برابر قوانین عالم هستی و آفرینش خاضعند، ولی

[شماره صفحه واقعی : 470]

ص: 3109

گروهی علاوه بر سجود تکوینی سجود تشریعی نیز دارند یعنی با میل و اراده خود در برابر خداوند سجده می کنند.

و تعبیر به «طَوْعاً وَ کَرْهاً» ممکن است اشاره به این باشد که مؤمنان از روی میل و رغبت در پیشگاه پروردگار به سجده می افتند و خضوع می کنند، اما غیر مؤمنان هر چند حاضر به چنین سجده ای نیستند تمام ذرات وجودشان از نظر قوانین آفرینش تسلیم فرمان خداست چه بخواهند و چه نخواهند.

سوره الرعد(13): آیه 16

(آیه 16)- بت پرستی چرا؟ از آنجا که در آیات گذشته بحثهای فراوانی در باره شناخت وجود خدا بود در این آیه به بحث پیرامون اشتباه مشرکان و بت پرستان می پردازد و از چند طریق این بحث را تعقیب می کند.

نخست روی سخن را به پیامبر کرده، می گوید: «از آنها بپرس پروردگار و مدبر آسمانها و زمین کیست» (قُلْ مَنْ رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

سپس بی آنکه پیامبر در انتظار پاسخ آنها بنشیند دستور می دهد که خود پاسخ این سؤال را بده، و «بگو: اللّه» (قُلِ اللَّهُ).

سپس آنها را با این جمله مورد سرزنش و ملامت قرار می دهد که: «به آنها بگو: آیا غیر خدا را اولیاء و تکیه گاه و معبود خود قرار داده اید؟ با این که این بتها حتی نسبت به خودشان مالک سود و زیانی نیستند»؟! (قُلْ أَ فَاتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ لا یَمْلِکُونَ لِأَنْفُسِهِمْ نَفْعاً وَ لا ضَرًّا).

سپس با ذکر دو مثال روشن و صریح وضع افراد «موحد» و «مشرک» را مشخص کرده، نخست می گوید: «بگو: آیا نابینا و بینا یکسان است»؟ (قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ).

همان گونه که نابینا و بینا یکسان نیست، همچنین کافر و مؤمن، یکسان نیستند، و «بتها» را نمی توان در کنار «اللّه» قرار داد.

دیگر این که: «آیا ظلمات و نور یکسانند»!! (أَمْ هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُماتُ وَ النُّورُ).

چگونه می توان بتها را که ظلمات محضند در کنار «خدا» که نور مطلق عالم

[شماره صفحه واقعی : 471]

ص: 3110

هستی است، قرار داد؟

سپس از راه دیگری بطلان عقیده مشرکان را مؤکدتر می سازد و می گوید: «آیا آنها همتایانی برای خدا قرار دادند به خاطر این که آنان همانند خدا آفرینشی داشتند، و این آفرینشها بر آنها مشتبه شده است» (أَمْ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ خَلَقُوا کَخَلْقِهِ فَتَشابَهَ الْخَلْقُ عَلَیْهِمْ).

در حالی که بت پرستان نیز چنین عقیده ای در باره بتها ندارند، آنها نیز خدا را خالق همه چیز می دانند و عالم خلقت را دربست مربوط به او می شمارند.

و لذا بلافاصله می فرماید: «بگو: خدا خالق همه چیز است و اوست یگانه و پیروز» (قُلِ اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُوَ الْواحِدُ الْقَهَّارُ).

از آیه فوق استفاده می شود که خلقت یک امر دائمی است و فیض هستی بطور دائم از طرف خدا صادر می شود و هر موجودی لحظه به لحظه از ذات پاکش هستی می گیرد، بنابراین برنامه آفرینش و تدبیر عالم هستی همچون آغاز خلقت همه به دست خداست.

سوره الرعد(13): آیه 17
اشاره

(آیه 17)- ترسیم دقیقی از منظره حق و باطل: از آنجا که روش قرآن، به عنوان یک کتاب تعلیم و تربیت، متکی به مسائل عینی است، برای نزدیک ساختن مفاهیم پیچیده به ذهن، انگشت روی مثلهای حسی جالب و زیبا در زندگی روزمره مردم می گذارد، در اینجا نیز برای مجسم ساختن حقایقی که در آیات گذشته پیرامون توحید و شرک، ایمان و کفر، و حق و باطل گذشت، مثل بسیار رسایی بیان می کند.

نخست می گوید: «خداوند از آسمان آبی را فرو فرستاده است» (أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً).

آبی حیاتبخش و زندگی آفرین، و سر چشمه نمو و حرکت! «و از هر درّه و رودخانه ای به اندازه آنها سیلابی جاری شد» (فَسالَتْ أَوْدِیَهٌ بِقَدَرِها).

جویبارهای کوچک دست به دست هم می دهند و نهرهایی به وجود می آورند، نهرها به هم می پیوندند و سیلاب عظیمی از دامنه کوهسار سرازیر می گردد، آبها از سر و دوش هم بالا می روند و هر چه را بر سر راه خود ببینند

[شماره صفحه واقعی : 472]

ص: 3111

برمی دارند و مرتبا بر یکدیگر کوبیده می شوند، در این هنگام کفها از لابلای امواج ظاهر می شوند، آنچنان که قرآن می گوید: «سیل بر روی خود کفی حمل کرد» (فَاحْتَمَلَ السَّیْلُ زَبَداً رابِیاً).

پیدایش کفها منحصر به نزول باران نیست، «و از آنچه (در کوره ها) برای به دست آوردن زینت آلات یا وسائل زندگی، آتش روی آن روشن می کنند (تا ذوب شود) نیز کفهایی مانند (کفهای روی آب) به وجود می آید» (وَ مِمَّا یُوقِدُونَ عَلَیْهِ فِی النَّارِ ابْتِغاءَ حِلْیَهٍ أَوْ مَتاعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُ).

بعد از بیان این مثال به سراغ نتیجه گیری می رود، و چنین می فرماید: «این گونه خداوند برای حق و باطل، مثال می زند» (کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَ الْباطِلَ).

سپس به شرح آن می پردازد و می گوید: «اما کفها (ی بلند آواز و میان تهی) به کنار می روند و آبی که برای مردم مفید و سودمند است در زمین می ماند» (فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفاءً وَ أَمَّا ما یَنْفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ).

همچنین حق، همیشه مفید و سودمند است همچون آب زلال که مایه حیات است اما باطل بی فایده و بیهوده است، ولی حق همیشه باید بجوشد و بخروشد تا باطل را از خود دور سازد.

و در پایان آیه برای تأکید بیشتر و دعوت به مطالعه دقیقتر روی این مثال و دیگر مثالهای قرآن، می فرماید: «این چنین خداوند مثالهایی می زند» (کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ).

مثال، مسائل را همگانی می سازد

- بسیاری از مباحث علمی است که در شکل اصلیش تنها برای خواص قابل فهم است، و توده مردم استفاده چندانی از آن نمی برند، ولی هنگامی که با مثال آمیخته، و به این وسیله قابل فهم گردد، مردم در هر حد و پایه ای از علم و دانش باشند، از آن بهره می گیرند، بنابراین مثالها به عنوان یک وسیله تعمیم علم و فرهنگ، کاربرد غیر قابل انکاری دارند.

سوره الرعد(13): آیه 18

(آیه 18)- آنها که دعوت حق را اجابت کردند: پس از بیان چهره حق و باطل در ضمن یک مثال رسا و بلیغ در آیه گذشته، در اینجا اشاره به سرنوشت

[شماره صفحه واقعی : 473]

ص: 3112

کسانی می شود که دعوت حق را اجابت کردند و به آن گرویدند و هم کسانی که از حق رو گردان شده، به باطل روی آوردند.

نخست می گوید: «برای کسانی که اجابت دعوت پروردگارشان کردند، پاداش نیک و نتیجه سودمند و عاقبت محمود است» (لِلَّذِینَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمُ الْحُسْنی ).

سپس می افزاید: «و آنها که اجابت این دعوت پروردگار را نکردند (سرنوشتشان به قدری شوم و رقت بار است که) اگر تمام روی زمین و حتی همانندش مال آنها باشد حاضرند همه اینها را برای نجات از آن سرنوشت شوم بدهند» با این حال از آنها پذیرفته نخواهد شد (وَ الَّذِینَ لَمْ یَسْتَجِیبُوا لَهُ لَوْ أَنَّ لَهُمْ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لَافْتَدَوْا بِهِ).

برای ترسیم عظمت عذاب و کیفر آنها، تعبیری از این رساتر نمی شود که یک انسان مالک همه روی زمین، بلکه دو برابر آن باشد، و همه را بدهد تا خود را رهایی بخشد، و سودی نداشته باشد.

این جمله در حقیقت اشاره به این است که آخرین آرزوی یک انسان که برتر از آن تصور نمی شود، این است که مالک تمام روی زمین شود، ولی شدت مجازات ستمگران و مخالفان دعوت حق در آن حد و پایه است که حاضرند این آخرین هدف دنیوی بلکه برتر و بالاتر از آن را هم فدا کنند و آزاد شوند.

و به دنبال این بدبختی- عدم پذیرش همه آنچه در زمین است در برابر نجات او- اشاره به بدبختی دیگر آنها کرده، می گوید: «آنها دارای حساب سخت و بدی هستند» (أُولئِکَ لَهُمْ سُوءُ الْحِسابِ).

یعنی، این گونه اشخاص هم محاسبه سخت و دقیقی را پس می دهند، و هم در حال محاسبه مورد توبیخ و سرزنش قرار می گیرند و هم کیفر آنها بعد از حساب بدون کم و کاست به آنان داده می شود.

در پایان آیه به سومین مجازات و یا نتیجه نهایی مجازات آنان اشاره کرده، می فرماید: «جایگاه آنان دوزخ است و چه بد جایگاهی است» (وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمِهادُ). و به جای این که در بستر استراحت بیارمند باید روی شعله های

[شماره صفحه واقعی : 474]

ص: 3113

آتش سوزان قرار گیرند!

سوره الرعد(13): آیه 19

(آیه 19)- برنامه اولو الالباب: در اینجا ترسیم و تجسّمی از جزئیات برنامه های سازنده طرفداران حق به چشم می خورد که بحث آیات گذشته را تکمیل می نماید نخست به صورت یک استفهام انکاری می فرماید: «آیا کسی که می داند آنچه از پروردگارت بر تو نازل شده حق است، همانند کسی است که نابیناست»؟

(أَ فَمَنْ یَعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ الْحَقُّ کَمَنْ هُوَ أَعْمی ).

این تعبیر اشاره لطیفی است به این که ندانستن این واقعیت به هیچ وجه امکان پذیر نیست مگر این که چشم دل انسان بکلی از کار افتاده باشد.

و لذا در پایان آیه اضافه می کند: «تنها کسانی متذکر می شوند که اولوا الالباب و صاحبان مغز و اندیشه اند» (إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ).

سوره الرعد(13): آیه 20

(آیه 20)- سپس به عنوان تفسیر «أُولُوا الْأَلْبابِ» ریز برنامه های طرفداران حق را بیان کرده، و قبل از هر چیز انگشت روی مسأله وفای به عهد و ترک پیمان شکنی گذارده، می گوید: «آنها کسانی هستند که به عهد الهی وفا می کنند و پیمان را نمی شکنند» (الَّذِینَ یُوفُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ لا یَنْقُضُونَ الْمِیثاقَ).

«عهد اللّه» (عهد الهی) معنی وسیعی دارد که شامل عهدهای فطری و پیمانهایی که خدا به مقتضای فطرت از انسان گرفته می شود و هم پیمانهای عقلی یعنی، آنچه را که انسان با نیروی تفکر و عقل از حقایق عالم هستی و مبدأ و معاد درک می کند، هم پیمانهای شرعی یعنی آنچه را که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از مؤمنان در رابطه با اطاعت فرمانهای خداوند و ترک معصیت و گناه، پیمان گرفته همه را شامل می گردد.

سوره الرعد(13): آیه 21

(آیه 21)- دومین ماده برنامه آنها، حفظ پیوندها و پاسداری از آنهاست، چنانکه می فرماید: «آنها کسانی هستند که پیوندهایی را که خداوند امر به حفظ آن کرده برقرار می دارند» (وَ الَّذِینَ یَصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ).

انسان ارتباطی با خدا، ارتباطی با پیامبران و رهبران، ارتباطی با سایر انسانها اعم از دوست و همسایه و خویشاوند و برادران دینی و همنوعان دارد، و ارتباطی نیز با خودش، همه این پیوندها را باید محترم شمرد.

[شماره صفحه واقعی : 475]

ص: 3114

در حقیقت انسان یک موجود منزوی و جدا و بریده از عالم هستی نیست بلکه سر تا پای وجود او را پیوندها و علاقه ها و ارتباطها تشکیل می دهد.

سومین و چهارمین برنامه طرفداران حق آن است که: «آنها از پروردگارشان، خشیت دارند و از بدی حساب (در دادگاه قیامت) می ترسند» (وَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ یَخافُونَ سُوءَ الْحِسابِ).

سوره الرعد(13): آیه 22

(آیه 22)- پنجمین برنامه آنها استقامت است، در برابر تمام مشکلاتی که در مسیر اطاعت و ترک گناه و جهاد با دشمن و مبارزه با ظلم و فساد وجود دارد آن هم صبر و استقامتی برای جلب خشنودی پروردگار، و لذا می فرماید: «آنها کسانی هستند که به خاطر جلب رضایت پروردگارشان صبر و استقامت به خرج دادند» (وَ الَّذِینَ صَبَرُوا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ).

این جمله دلیل روشنی است بر این که صبر و شکیبایی و بطور کلی هرگونه عمل خیر در صورتی ارزش دارد که «ابْتِغاءَ وَجْهِ اللَّهِ» و برای خدا باشد، و اگر انگیزه های دیگری از قبیل ریاکاری و جلب توجه مردم و یا حتی برای ارضای غرور خود، کاری را انجام دهد بی ارزش است.

ششمین برنامه آنها این است که «آنها نماز را بر پا می دارند» (وَ أَقامُوا الصَّلاهَ).

چه چیز مهمتر از این است که انسان هر صبح و شام رابطه و پیوند خود را با خدا تجدید کند، با او به راز و نیاز برخیزد و به یاد عظمت او و مسؤولیتهای خویش بیفتد، و در پرتو این کار، گرد و غبار و زنگار گناه را از دل و جان بشوید.

و به دنبال آن هفتمین برنامه حقجویان را با این عبارت بیان می کند: آنها کسانی هستند که «از آنچه به آنان روزی داده ایم در پنهان و آشکار انفاق می کنند» (وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِیَهً).

نماز پیوند انسان را با «خدا» و زکوه پیوند او را با «خلق» محکم می کند.

بالاخره هشتمین و آخرین برنامه آنها این است که: «آنها به وسیله حسنات، سیئات خود را از میان می برند» (وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَهِ السَّیِّئَهَ).

و هر اندازه گناه و لغزش آنها بزرگتر باشد به همان اندازه حسنات بیشتری

[شماره صفحه واقعی : 476]

ص: 3115

انجام می دهند، تا وجود خود و جامعه را از لوث گناه با آب حسنات بشویند.

این احتمال نیز در تفسیر آیه وجود دارد که آنها بدی را با بدی تلافی نمی کنند، بلکه سعی دارند اگر از کسی نسبت به آنها بدی برسد، با انجام نیکی در حق وی، او را شرمنده و وادار به تجدید نظر کنند.

و در پایان آیه پس از ذکر برنامه های مختلف گذشته اشاره به عاقبت کار «اولوا الالباب» و اندیشمندان و طرفداران حق و عاملان به این برنامه ها کرده، می فرماید: «عاقبت نیک سرای دیگر برای آنهاست» (أُولئِکَ لَهُمْ عُقْبَی الدَّارِ).

سوره الرعد(13): آیه 23

(آیه 23)- این آیه در توضیح این سر انجام نیک و عاقبت خیر می گوید:

سر انجام کار آنها «باغهای جاویدان بهشت است که هم خودشان وارد آن می شوند و هم پدران و همسران و فرزندان صالح آنها» (جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ).

و چیزی که این نعمتهای بزرگ و بی پایان را تکمیل می سازد، این است که «فرشتگان از هر دری بر آنها وارد می شوند» (وَ الْمَلائِکَهُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ).

سوره الرعد(13): آیه 24

(آیه 24)- و به آنها می گویند: «سلام بر شما به خاطر صبر و استقامتتان» (سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ).

آن صبرها و استقامتهای شما در راه انجام وظائف و مسؤولیتها و تحمل شدائد و مصائب بوده که این سلامت را به وجود آورد، در اینجا در نهایت امنیت و آرامش خواهید بود.

و در پایان می فرماید: «چه پایان نیک و چه عاقبت خوبی»؟ (فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ).

از آیات قرآن و روایات به خوبی استفاده می شود که بهشت درهایی دارد که اشاره به اعمال و کارهایی است که سبب ورود به بهشت می شوند. و جالب این که در قرآن می خوانیم: جهنم «هفت» در دارد، و طبق روایات، بهشت دارای «هشت» در است اشاره به این که طرق وصول به سعادت و بهشت جاویدان از طرق وصول به جهنم بیشتر است، و رحمت خدا بر غضب او پیشی می گیرد.

[شماره صفحه واقعی : 477]

ص: 3116

سوره الرعد(13): آیه 25

(آیه 25)- دنیا پرستان تبهکار! از آنجا که نیک و بد همواره در مقایسه با یکدیگر به خوبی روشن می گردد پس از ذکر صفات «اولوا الالباب» در اینجا بخشی از صفات اصلی مفسدان و آنها که عقل و اندیشه واقعی خود را از دست داده اند بیان می دارد، می گوید: «و آنها که عهد الهی را بعد از محکم کردن می شکنند، و پیوندهایی را که خدا فرمان به برقراری آن داده، قطع می کنند، و در روی زمین افساد می نمایند، لعنت و مجازات سرای دیگر از آنهاست» (وَ الَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ أُولئِکَ لَهُمُ اللَّعْنَهُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ).

در حقیقت تمام مفاسد عقیدتی و علمی آنها در سه جمله فوق، خلاصه شده است:

1- شکستن پیمانهای الهی که شامل پیمانهای فطری، و پیمانهای عقلی، و پیمانهای تشریعی می شوند.

2- قطع رابطه ها رابطه با خدا، رابطه با رهبران الهی، رابطه با خلق، و رابطه با خویشتن.

3- آخرین قسمت که ثمره دو قسمت قبل است، فساد در روی زمین است.

سوره الرعد(13): آیه 26

(آیه 26)- در این آیه اشاره به این می کند که روزی و زیادی و کمی آن، به دست خداست: «خداوند روزی را برای هر کس بخواهد وسیع، و برای هر کس بخواهد تنگ قرار می دهد» (اللَّهُ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ).

اشاره به این که آنها به خاطر جلب درآمد بیشتر در روزی زمین فساد می کنند، پیوندهای خدایی را می برند، و عهد الهی را می شکنند تا درآمد و بهره بیشتری از زندگی مادی پیدا کنند، توجه به این حقیقت ندارند که روزی و کم و زیاد آن به دست خداست.

سپس اضافه می کند که: پیمان شکنان و مفسدان فی الارض «تنها به زندگی دنیا خشنود و خوشحالند در حالی که زندگی دنیا در برابر آخرت، متاع ناچیزی بیش نیست» (وَ فَرِحُوا بِالْحَیاهِ الدُّنْیا وَ مَا الْحَیاهُ الدُّنْیا فِی الْآخِرَهِ إِلَّا مَتاعٌ).

[شماره صفحه واقعی : 478]

ص: 3117

سوره الرعد(13): آیه 27

(آیه 27)- از آنجا که در این سوره بسیاری از بحثها پیرامون توحید و معاد و رسالت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است، این آیه بار دیگر به سراغ مسأله دعوت پیامبر اسلام می رود و یکی از ایرادات منکران لجوج را بیان کرده، می گوید: «و کافران می گویند:

چرا معجزه ای از سوی پروردگارش بر او نازل نشده است» (وَ یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَهٌ مِنْ رَبِّهِ).

آنها انتظار دارند که پیامبر به صورت یک «خارق العاده گر» در گوشه ای بنشیند و هر یک از آنها از در وارد شوند، و هر معجزه ای مایل هستند پیشنهاد کنند او هم بلافاصله به آنها ارائه دهد، و تازه آنها اگر مایل نبودند ایمان نیاورند! قرآن در پاسخ آنها می گوید: ای پیامبر! به اینها «بگو: که خداوند هر که را بخواهد گمراه می کند و هر کس که به سوی او باز گردد مشمول هدایتش قرار می دهد» (قُلْ إِنَّ اللَّهَ یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی إِلَیْهِ مَنْ أَنابَ).

اشاره به این که کمبود شما از ناحیه اعجاز نیست، بلکه کمبود شما از درون وجود خودتان است، لجاجتها، تعصبها، جهالتها، و گناهانی که سد راه توفیق می شود مانع از ایمان شماست.

جمال یار ندارد نقاب و پرده ولی غبار ره بنشان تا نظر توانی کرد.

سوره الرعد(13): آیه 28

(آیه 28)- در این آیه تفسیر بسیار جالبی از «مَنْ أَنابَ» (آنها که به سوی خدا بازگشته اند) بیان کرده، می فرماید: «اینان کسانی هستند که ایمان آورده اند و دلهایشان به ذکر خدا مطمئن و آرام است» (الَّذِینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ).

و بعد به عنوان یک قاعده کلی و اصل جاویدان و فراگیر می فرماید: «آگاه باشید با یاد خدا دلها آرامش می گیرد» (أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ).

سوره الرعد(13): آیه 29
اشاره

(آیه 29)- و در این آیه با ذکر سرنوشت و پایان کار افراد با ایمان مضمون آیات قبل را چنین تکمیل می کند: «آنهایی که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند بهترین زندگی برای آنهاست و سر انجام کارشان بهترین سر انجامها خواهد بود» (الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ طُوبی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ).

[شماره صفحه واقعی : 479]

ص: 3118

ذکر خدا چیست و چگونه است؟

گفته اند «ذکر دو گونه است: ذکر قلبی و ذکر زبانی و هر یک از آنها دو گونه است یا پس از فراموشی است و یا بدون فراموشی».

و به هر حال در آیه فوق منظور از ذکر خدا که مایه آرامش دلهاست تنها این نیست که نام او را بر زبان آورد و مکرر تسبیح و تهلیل و تکبیر گوید، بلکه منظور آن است که با تمام قلب متوجه او و عظمتش و علم و آگاهیش و حاضر و ناظر بودنش گردد، و این توجه، مبدأ حرکت و فعالیت در وجود او به سوی جهاد و تلاش و نیکیها گردد و میان او و گناه سدّ مستحکمی ایجاد کند، این است حقیقت «ذکر» که آن همه آثار و برکات در روایات اسلامی برای آن بیان شده است.

در حدیث می خوانیم از وصایایی که پیامبر به علی علیه السّلام فرمود این بود:

«ای علی! سه کار است که این امت طاقت آن را ندارند (و از همه کس ساخته نیست) مواسات با برادران دینی در مال، و حق مردم را از خویشتن دادن، و یاد خدا در هر حال، ولی یاد خدا (تنها) سبحان اللّه و الحمد للّه و لا اله الّا اللّه و اللّه اکبر نیست، بلکه یاد خدا آن است که هنگامی که انسان در برابر حرامی قرار می گیرد از خدا بترسد و آن را ترک گوید».

سوره الرعد(13): آیه 30
اشاره

آیه 30

شأن نزول:

ممکن است این آیه را پاسخ به گفتار مشرکان که در سوره فرقان آمده است بدانیم که در برابر دعوت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله که می گفت: «برای رحمان سجده کنید، گفتند: رحمان کیست»؟ ما رحمان را نمی شناسیم! اسْجُدُوا لِلرَّحْمنِ قالُوا وَ مَا الرَّحْمنُ (فرقان/ 60).

تفسیر:

هر کار کنی این لجوجان ایمان نمی آورند! بار دیگر قرآن به بحث نبوت باز می گردد. و قسمت دیگری از گفتگوهای مشرکان و پاسخ آنها را در زمینه نبوت بازگو می کند:

نخست می گوید: «همان گونه (که پیامبران پیشین را برای هدایت اقوام گذشته فرستادیم) تو را نیز به میان امتی فرستادیم که قبل از آنها امتهای دیگری آمدند و رفتند» (کَذلِکَ أَرْسَلْناکَ فِی أُمَّهٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِها أُمَمٌ).

[شماره صفحه واقعی : 480]

ص: 3119

«و هدف این بود که آنچه را بر تو وحی کرده ایم بر آنها بخوانی» (لِتَتْلُوَا عَلَیْهِمُ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ).

«در حالی که آنها به رحمان کفر می ورزند» (وَ هُمْ یَکْفُرُونَ بِالرَّحْمنِ).

به خداوندی که رحمتش همگان را در بر گرفته و فیض گسترده و عامش کافر و مؤمن و گبر و ترسا را شامل شده است.

«بگو: (اگر نمی دانید) رحمان آن خداوندی که فیض و رحمتش عام است، پروردگار من است» (قُلْ هُوَ رَبِّی).

«هیچ معبودی جز او نیست، من بر او توکل کردم، و بازگشتم به سوی او است» (لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ إِلَیْهِ مَتابِ).

سوره الرعد(13): آیه 31
اشاره

(آیه 31)

شأن نزول:

بعضی از مفسران بزرگ گفته اند: این آیه در پاسخ جمعی از مشرکان «مکّه» نازل شده است، که در پشت خانه کعبه نشسته بودند و به دنبال پیامبر صلی الله علیه و آله فرستادند، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله (به امید هدایت آنان) نزد آنها آمد، عرض کردند:

اگر دوست داری از تو پیروی کنیم این کوههای مکّه را به وسیله قرآنت عقب بران تا کمی این زمین تنگ و محدود ما گسترش یابد! تو به گمان خود کمتر از داود نیستی که خداوند کوهها را برای او مسخّر کرده بود، یا این که باد را مسخّر ما گردان، همان گونه که مسخّر سلیمان بود، و نیز جدت «قصی» (جد طایفه قریش) را زنده کن، زیرا عیسی علیه السلام مردگان را زنده می کرد و تو کمتر از عیسی نیستی! در این هنگام آیه نازل شد که شما همه آنچه را می گویید از سر لجاجت است نه برای ایمان آوردن!

تفسیر:

همان گونه که در شأن نزول آمد، این آیه پاسخ به بهانه جویانی است که از سر لجاجت نه برای ایمان آوردن از پیامبر درخواست معجزات اقتراحی می کردند، می فرماید: «حتی اگر به وسیله قرآن کوهها به حرکت درآیند و زمینها، قطعه قطعه شوند، و به وسیله آن با مردگان صحبت شود» باز هم ایمان نخواهند آورد! (وَ لَوْ أَنَّ قُرْآناً سُیِّرَتْ بِهِ الْجِبالُ أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الْأَرْضُ أَوْ کُلِّمَ بِهِ الْمَوْتی ).

[شماره صفحه واقعی : 481]

ص: 3120

«ولی همه این کارها در اختیار خداست» و هر اندازه لازم بداند انجام می دهد (بَلْ لِلَّهِ الْأَمْرُ جَمِیعاً).

اما شما طالب حق نیستید و اگر بودید همان مقدار از نشانه های اعجاز که از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله صادر شده برای ایمان آوردن کاملا کافی بود.

سپس اضافه می کند: «آیا کسانی که ایمان آورده اند نمی دانند که اگر خدا بخواهد همه مردم را بالاجبار هدایت می کند» (أَ فَلَمْ یَیْأَسِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنْ لَوْ یَشاءُ اللَّهُ لَهَدَی النَّاسَ جَمِیعاً).

ولی هرگز او چنین نخواهد کرد، چرا که این گونه ایمان اجباری بی ارزش و فاقد معنویت و تکاملی است که انسان به آن نیاز دارد.

بعد اضافه می کند: «در عین حال کافران همواره مورد هجوم مصائب کوبنده ای به خاطر اعمالشان هستند» (وَ لا یَزالُ الَّذِینَ کَفَرُوا تُصِیبُهُمْ بِما صَنَعُوا قارِعَهٌ). که این مصائب به صورت بلاهای مختلف و همچنین جنگهای کوبنده مجاهدان اسلام بر آنها فرود می آید.

و اگر این مصائب در خانه آنان فرود نیاید «به نزدیکی خانه آنها وارد می شود» (أَوْ تَحُلُّ قَرِیباً مِنْ دارِهِمْ). تا عبرت بگیرند و تکانی بخورند و به سوی خدا باز گردند.

و این هشدارها همچنان ادامه خواهد یافت «تا فرمان نهایی خدا فرا رسد» (حَتَّی یَأْتِیَ وَعْدُ اللَّهِ).

این فرمان نهایی ممکن است اشاره به مرگ، یا روز قیامت باشد و یا به گفته بعضی «فتح مکه» که آخرین قدرت دشمن را درهم شکست.

و به هر حال وعده خدا قطعی است، «و خداوند هیچ گاه از وعده خود تخلف نخواهد کرد» (إِنَّ اللَّهَ لا یُخْلِفُ الْمِیعادَ).

سوره الرعد(13): آیه 32

(آیه 32)- در این آیه روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کرده، می گوید: تنها تو نیستی که با تقاضاهای گوناگون و پیشنهاد معجزات اقتراحی از طرف این گروه کافر به استهزاء و سخریه کشیده شده ای، این یک سابقه طولانی در تاریخ انبیاء دارد

[شماره صفحه واقعی : 482]

ص: 3121

«و بسیاری از رسولان پیش از تو نیز مورد استهزاء واقع شدند» (وَ لَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِکَ).

ولی ما این کافران را فورا مجازات نکردیم، «بلکه به آنها مهلت دادیم» (فَأَمْلَیْتُ لِلَّذِینَ کَفَرُوا).

شاید بیدار شوند و به راه حق بازگردند و یا حد اقل اتمام حجت کافی بر آنها بشود. چرا که اگر آنها بدکار و گنهکارند مهربانی خداوند و لطف و کرم و حکمت او جایی نرفته است! ولی به هر حال این مهلت و تأخیر به آن معنی نیست که مجازات و کیفر آنان فراموش شود، لذا «پس (از این مهلت) آنها را گرفتیم، دیدی مجازات من چگونه بود»؟! این سرنوشت در انتظار قوم لجوج تو نیز هست (ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ فَکَیْفَ کانَ عِقابِ).

سوره الرعد(13): آیه 33

(آیه 33)- چگونه خدا را با بتها قرین می سازید؟! در این آیه بار دیگر به بحث در باره توحید و شرک باز می گردد و مردم را با این دلیل روشن مخاطب می سازد که: «آیا کسی که بالای سر همه ایستاده (و حافظ و نگهبان و مراقب همه است) و اعمال همه را می بیند» همچون کسی است که هیچ یک از این صفات را ندارد؟ (أَ فَمَنْ هُوَ قائِمٌ عَلی کُلِّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ).

سپس به عنوان تکمیل بحث گذشته و مقدمه ای برای بحث آینده، می فرماید: «و آنها برای خدا شریکهایی قرار دادند» (وَ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ).

بلافاصله از چند طریق به آنها پاسخ می دهد.

نخست می گوید: «بگو: این شریکها را نام ببرید» (قُلْ سَمُّوهُمْ).

یعنی چگونه یک عده موجودات بی نام و نشان و بی ارزش و بی اثر را در ردیف پروردگار قادر متعال قرار می دهید؟

دوم این که چگونه چنین شریکی وجود دارد که خداوند که به پندار شما شریک آنهاست از وجودشان هیچ گونه اطلاعی ندارد با این که علمش همه جهان را در برگرفته «آیا به او خبر می دهید از چیزی که وجود آن را در زمین نمی داند» (أَمْ

[شماره صفحه واقعی : 483]

ص: 3122

تُنَبِّئُونَهُ بِما لا یَعْلَمُ فِی الْأَرْضِ)

.سوم این که: خود شما هم در واقع در دل، ایمان به چنین چیزی ندارید، «تنها به یک سخن ظاهری تو خالی» که در آن هیچ مفهوم صحیحی نهفته نیست قناعت کرده اید (أَمْ بِظاهِرٍ مِنَ الْقَوْلِ).

به همین دلیل این مشرکان هنگامی که در تنگناهای سخت زندگی قرار می گیرند به سراغ «اللّه» می روند چرا که در دل می دانند کاری از بتها ساخته نیست.

چهارم این که: این مشرکان درک صحیح و درستی ندارند، و چون پیرو هوی و هوس و تقلیدهای کور کورانه اند، قادر به قضاوت عاقلانه و صحیح نیستند، و به همین دلیل به این گمراهی و ضلالت کشیده شده اند «بلکه در نظر کافران، دروغهایشان زینت داده شده (و بر اثر ناپاکی درون، چنین می پندارند که واقعیتی دارد) و آنها از راه (خدا) باز داشته شده اند» (بَلْ زُیِّنَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مَکْرُهُمْ وَ صُدُّوا عَنِ السَّبِیلِ).

«و هر کس را خدا گمراه سازد، راهنمایی برای او وجود نخواهد داشت» (وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ).

«اضلال الهی» به معنی عکس العمل کارهای نادرست و غلط خود انسان است که او را به گمراهیها می کشاند، و از آنجا که این خاصیت را خدا در این گونه اعمال قرار داده، به خدا نسبت داده می شود.

سوره الرعد(13): آیه 34

(آیه 34)- و در این آیه به مجازاتهای دردناک آنها در دنیا و آخرت که طبعا شامل شکست و ناکامی و سیه روزی و آبروریزی و غیر آن می شود، اشاره کرده چنین می گوید: «برای آنها در زندگی دنیا مجازاتی است و مجازات آخرت سخت تر و شدیدتر است» (لَهُمْ عَذابٌ فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ لَعَذابُ الْآخِرَهِ أَشَقُّ)

.چرا که دائمی و همیشگی و جسمانی و روحانی و توأم با انواع ناراحتیها است: و اگر گمان کنند راه فرار و وسیله دفاعی در برابر آن دارند، سخت در اشتباهند چرا که: «هیچ چیز در برابر خداوند نمی تواند از آنها دفاع کند» (وَ ما لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ واقٍ)

.

[شماره صفحه واقعی : 484]

ص: 3123

سوره الرعد(13): آیه 35

(آیه 35)- بار دیگر در این آیه سخن از معاد و مخصوصا از نعمتهای بهشتی و کیفرهای دوزخی به میان آمده است.

نخست می گوید: «توصیف بهشتی که به پرهیزکاران وعده داده شده (این است که) نهرهای آب از زیر درختانش جاری است» (مَثَلُ الْجَنَّهِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ).

دومین وصف باغهای بهشت این است که: «میوه های آن دائمی و همیشگی است» (أُکُلُها دائِمٌ).

نه همچون میوه های این جهان که فصلی است و هر کدام در فصل خاصی آشکار می شود بلکه گاهی بر اثر آفت و بلا ممکن است در یک سال اصلا نباشد.

و همچنین «سایه آنها» نیز همیشگی است (وَ ظِلُّها).

از این جمله روشن می شود که باغهای بهشت خزان ندارند، و نیز از آن معلوم می شود که تابش نور آفتاب یا همانند آن در بهشت هست.

و در پایان آیه بعد از بیان این اوصاف سه گانه بهشت می گوید: «این است سر انجام پرهیزکاران، ولی سر انجام کافران آتش است»! (تِلْکَ عُقْبَی الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ عُقْبَی الْکافِرِینَ النَّارُ).

در این تعبیر زیبا، نعمتهای بهشتی با لطافت و به تفصیل بیان شده، اما در مورد دوزخیان در یک جمله کوتاه، و خشک و خشن می گوید: «عاقبت کارشان جهنم است»!

سوره الرعد(13): آیه 36

(آیه 36)- خدا پرستان و احزاب! در این آیه اشاره به عکس العمل متفاوت مردم در برابر نزول آیات قرآن شده است که افراد حقیقت جو و حق طلب چگونه در برابر آنچه بر پیامبر نازل می شد تسلیم و خوشحال بودند و معاندان و افراد لجوج به مخالفت بر می خاستند.

نخست می گوید: «آنها که کتاب آسمانی در اختیارشان قرار داده ایم از آنچه بر تو نازل می شود خوشحالند» (وَ الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَفْرَحُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ).

یعنی حق طلبان یهود و نصاری و مانند آنها از نزول این آیات بر تو خوشحال

[شماره صفحه واقعی : 485]

ص: 3124

و خشنودند، چرا که از یک سو آن را هماهنگ با نشانه هایی که در دست دارند می بینند و از سوی دیگر مایه آزادی و نجات آنها از شرّ خرافات و عالم نمایان یهود و مسیحیت و امثال آنهاست که آنان را به قید و بند کشیده، و از آزادی فکری و تکامل انسانی محروم داشته بودند.

سپس اضافه می کند: «ولی جمعی از احزاب قسمتی از آیاتی را که بر تو نازل شده است انکار می کنند» (وَ مِنَ الْأَحْزابِ مَنْ یُنْکِرُ بَعْضَهُ).

منظور از این گروه همان جمعیت از یهود و نصاری بوده اند که تعصبهای قومی و مذهبی و مانند آن بر آنها غلبه داشته، و در برابر کتب آسمانی خودشان نیز تسلیم نبودند، آنها در حقیقت «احزاب» و گروههایی بودند که تنها خط حزبی خودشان را دنبال می کردند.

یا اشاره به مشرکان بوده باشد که آیین و مذهبی نداشتند بلکه احزاب و گروههای پراکنده ای بودند که مخالفت با قرآن و اسلام آنها را متحد ساخته بود.

در پایان آیه به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد که، به مخالفت و لجاجت این و آن اعتنا مکن بلکه در خط اصیل و صراط مستقیم خود بایست و «بگو: من تنها مأمورم که اللّه و خدای یگانه یکتا را بپرستم و هیچ شریکی برای او قائل نشوم، فقط به سوی او دعوت می کنم و بازگشت من (و همگان) به سوی اوست» (قُلْ إِنَّما أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ وَ لا أُشْرِکَ بِهِ إِلَیْهِ أَدْعُوا وَ إِلَیْهِ مَآبِ).

اشاره به این که، موحد راستین و خدا پرست حقیقی جز تسلیم در برابر همه فرمانهای خدا هیچ خط و برنامه ای ندارد.

سوره الرعد(13): آیه 37

(آیه 37)- قرآن همچنان مسائل مربوط به نبوت را دنبال می کند، در این آیه می فرماید: «همان گونه (که بر اهل کتاب و پیامبران پیشین کتاب آسمانی فرستادیم) این قرآن را نیز بر تو نازل کردیم در حالی که مشتمل بر احکام روشن و آشکار است» (وَ کَذلِکَ أَنْزَلْناهُ حُکْماً عَرَبِیًّا).

منظور از توصیف قرآن به صفت «عربی» این است که احکامش واضح و آشکار و جای سوء استفاده و تعبیرهای مختلف ندارد.

[شماره صفحه واقعی : 486]

ص: 3125

بعد با لحنی تهدید آمیز و قاطع، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را مخاطب ساخته، می گوید:

«و اگر از هوی و هوسهای آنها بعد از آن که آگاهی بر تو آمده پیروی کنی (به کیفر الهی مجازات خواهی شد و) هیچ کس در برابر خدا قدرت حمایت از تو و نگهداریت را نخواهد داشت» (وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ بَعْدَ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ ما لَکَ مِنَ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا واقٍ).

گرچه احتمال انحراف، مسلما در پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با آن مقام عصمت و معرفت و آگاهی وجود نداشته، اما این تعبیر روشن می سازد که خدا با هیچ کس ارتباط خصوصی و به اصطلاح خویشاوندی ندارد، و حتی اگر پیامبر، مقامش والا است به خاطر تسلیم و عبودیت و ایمان و استقامت اوست.

سوره الرعد(13): آیه 38

(آیه 38)- این آیه در حقیقت پاسخی است به ایرادات مختلفی که دشمنان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله داشتند از جمله این که: گروهی می گفتند مگر پیامبر ممکن است از جنس بشر باشد، و همسر اختیار کند و فرزندانی داشته باشد، قرآن به آنها پاسخ می گوید:

این امر تازه ای نیست «ما پیش از تو پیامبران بسیاری فرستادیم و برای آنها همسران و فرزندان قرار دادیم» (وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلًا مِنْ قَبْلِکَ وَ جَعَلْنا لَهُمْ أَزْواجاً وَ ذُرِّیَّهً).

دیگر این که آنها انتظار دارند که هر معجزه ای را پیشنهاد می کنند و هر چه هوی و هوسشان اقتضا می کند انجام دهی- چه ایمان بیاورند یا نیاورند- ولی آنها باید بدانند: «هیچ پیامبری نمی تواند معجزه ای جز به فرمان خداوند بیاورد» (وَ ما کانَ لِرَسُولٍ أَنْ یَأْتِیَ بِآیَهٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ).

سومین ایراد این بود که پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله آمده و احکامی از تورات یا انجیل را دگرگون ساخته.

آیه در آخرین جمله خود به آنها پاسخ می گوید که: «برای هر زمانی حکم و قانونی مقرر شده» تا بشریت به مرحله بلوغ نهایی برسد و آخرین فرمان صادر شود (لِکُلِّ أَجَلٍ کِتابٌ).

بنابراین جای تعجب نیست که یک روز تورات را نازل کند، و روز دیگر انجیل را، و سپس قرآن را، چرا که بشریت در زندگی متحول و متکامل خود، نیاز به

[شماره صفحه واقعی : 487]

ص: 3126

برنامه های متفاوت و گوناگونی دارد.

سوره الرعد(13): آیه 39

(آیه 39)- این آیه به منزله تأکید و استدلالی است بر آنچه در ذیل آیه قبل گفته شد و آن این که هر حادثه و هر حکم و فرمانی، زمان معینی دارد و اگر می بینی بعضی از کتاب آسمانی جای بعض دیگر را می گیرند به خاطر آن است که «خداوند هر چیزی را بخواهد محو می کند (همان گونه که به مقتضای اراده و حکمت خویش) اموری را اثبات می نماید، و کتاب اصلی و ام الکتاب نزد اوست» (یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ).

سوره الرعد(13): آیه 40
اشاره

(آیه 40)- سر انجام به عنوان تأکید بیشتر در مورد مجازاتهایی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله وعده می داد و آنها انتظارش را می کشیدند و حتی ایراد می کردند که چرا این وعده های تو عملی نمی شود، می فرماید: «و اگر پاره ای از آنچه را به آنها وعده دادیم (از پیروزی تو و شکست آنها و رهایی پیروان تو و اسارت پیروان آنها) در دوران حیاتت به تو نشان دهیم و یا تو را پیش از آن که این وعده ها تحقق پذیرد از دنیا ببریم در هر صورت وظیفه تو ابلاغ رسالت است و وظیفه ما گرفتن حساب از آنهاست» (وَ إِنْ ما نُرِیَنَّکَ بَعْضَ الَّذِی نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ فَإِنَّما عَلَیْکَ الْبَلاغُ وَ عَلَیْنَا الْحِسابُ).

لوح محو و اثبات و امّ الکتاب-

جمله «یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ ...» یک قانون کلی را بیان می کند که در منابع مختلف اسلامی نیز به آن اشاره شده است، و آن این که: تحقق موجودات و حوادث مختلف جهان دو مرحله دارد: یکی مرحله قطعیت که هیچ گونه دگرگونی در آن راه ندارد (و در آیه فوق از آن تعبیر به «ام الکتاب»، کتاب مادر شده است) و دیگری مرحله غیر قطعی به تعبیر دیگر «مشروط» است که در این مرحله دگرگونی در آن راه دارد، و از آن تعبیر به مرحله محو و اثبات می شود.

گاهی نیز از این دو، تعبیر به «لوح محفوظ» و «لوح محو و اثبات» می شود، گویی در یکی از این دو لوح، آنچه نوشته شده است به هیچ وجه دگرگونی در آن راه ندارد و کاملا محفوظ است و اما دیگری ممکن است، چیزی در آن نوشته شود

[شماره صفحه واقعی : 488]

ص: 3127

و سپس محو گردد و به جای آن چیز دیگری نوشته شود.

از امام باقر علیه السّلام چنین نقل شده که فرمود: «قسمتی از حوادث حتمی است که حتما تحقق می پذیرد، و قسمت دیگری مشروط به شرائطی است در نزد خدا که هر کدام را صلاح بداند مقدم می دارد و هر کدام را اراده کند محو می کند، و هر کدام را اراده کند اثبات می نماید».

سوره الرعد(13): آیه 41

(آیه 41)- انسانها و جامعه ها از میان می روند و خدا می ماند: از آنجا که در آیات گذشته روی سخن با منکران رسالت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بود در اینجا نیز همان بحث تعقیب شده است.

نخست می گوید: این مغروران لجوج «آیا ندیدند که ما پیوسته به سراغ زمین می آییم و از اطراف (و جوانب) آن کم می کنیم»؟! (أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا نَأْتِی الْأَرْضَ نَنْقُصُها مِنْ أَطْرافِها).

روشن است که منظور از «زمین» در اینجا «اهل زمین» است، یعنی، آیا آنها به این واقعیت نمی نگرند که پیوسته اقوام و تمدّنها و حکومتها در حال زوال و نابودی هستند؟

و این هشداری است به همه مردم اعم از نیک و بد حتی علماء و دانشمندان که ارکان جوامع بشری هستند و با از میان رفتن یک تن آنها گاهی دنیایی به نقصان می گراید، هشداری است گویا و تکان دهنده! سپس اضافه می کند: «حکومت و فرمان از آن خداست و هیچ کس را یارای ردّ احکام او یا جلوگیری از فرمان او نیست» (وَ اللَّهُ یَحْکُمُ لا مُعَقِّبَ لِحُکْمِهِ).

«و او سریع الحساب است» (وَ هُوَ سَرِیعُ الْحِسابِ).

سوره الرعد(13): آیه 42

(آیه 42)- در این آیه بحث فوق را ادامه می دهد و می گوید: تنها این گروه نیستند که با توطئه ها و مکرها به مبارزه با تو برخاسته اند بلکه «آنها که پیش از این گروه بودند نیز چنین توطئه ها و مکرها داشتند» (وَ قَدْ مَکَرَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ).

اما نقشه هایشان نقش بر آب و توطئه هایشان به فرمان خدا خنثی شد، چرا که او از همه کس به این مسائل آگاهتر است، بلکه «تمام طرحها و نقشه ها از آن

[شماره صفحه واقعی : 489]

ص: 3128

خداست» (فَلِلَّهِ الْمَکْرُ جَمِیعاً).

اوست که از کار و بار هر کس آگاه است و «می داند هر کسی چه کاری می کند» (یَعْلَمُ ما تَکْسِبُ کُلُّ نَفْسٍ).

و سپس با لحنی تهدید گونه آنها را از پایان کارشان بر حذر می دارد و می گوید:

«کافران به زودی خواهند دانست که پایان کار و سر انجام نیک و بد در سرای دیگر از آن کیست»؟ (وَ سَیَعْلَمُ الْکُفَّارُ لِمَنْ عُقْبَی الدَّارِ).

سوره الرعد(13): آیه 43

(آیه 43)- در این آیه- همان گونه که این سوره در آغاز از نام قرآن و کتاب اللّه شروع شده- با تأکید بیشتری روی معجزه بودن قرآن، سوره رعد را پایان می دهد، می گوید: «این کافران می گویند تو پیامبر نیستی» (وَ یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلًا).

هر روز بهانه ای می تراشند، هر زمان تقاضای معجزه ای دارند و آخر کار هم باز می گویند تو پیامبر نیستی! در پاسخ آنها «بگو: همین کافی است که دو کس میان من و شما گواه باشد یکی اللّه و دیگری کسانی که علم کتاب و آگاهی از قرآن نزد آنهاست»! (قُلْ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ).

هم خدا می داند که من فرستاده اویم، و هم آنها که از این کتاب آسمانی من یعنی قرآن آگاهی کافی دارند.

و این تأکیدی است مجدد بر اعجاز قرآن از جنبه های مختلف.

«پایان سوره رعد»

[شماره صفحه واقعی : 490]

ص: 3129

سوره ابراهیم [14]
اشاره

این سوره دارای 52 آیه است که در «مکّه» نازل شده به استثنای آیات 28 و 29، که طبق گفته بسیاری از مفسران در «مدینه» در باره کشتگان مشرکان در بدر نازل گردیده است.

محتوای سوره: چنانکه از نام سوره پیداست، قسمتی از آن در باره قهرمان توحید ابراهیم بت شکن (بخش نیایشهای او) نازل گردیده است.

بخش دیگری از این سوره اشاره به تاریخ انبیای پیشین همچون نوح، موسی و قوم عاد و ثمود، و درسهای عبرتی که در آنها نهفته است می باشد.

خلاصه این سوره مجموعه ای است از بیان اعتقادات و اندرزها و موعظه ها و سرگذشتهای عبرت انگیز اقوام پیشین و بیان هدف رسالت پیامبران و نزول کتب آسمانی.

فضیلت تلاوت این سوره:

از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نقل شده است که فرمود: «کسی که سوره ابراهیم و حجر را بخواند، خداوند به تعداد هر یک از آنها که بت می پرستیدند و آنها که بت نمی پرستیدند، ده حسنه به او می بخشد».

همان گونه که بارها گفته ایم پاداشهایی که در باره تلاوت سوره های قرآن وارد شده پاداشی است در برابر خواندن توأم با اندیشه و سپس عمل.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره ابراهیم(14): آیه 1

(آیه 1)- بیرون آمدن از ظلمتها به نور: این سوره همانند بعضی دیگر از

[شماره صفحه واقعی : 491]

ص: 3130

سوره های قرآن با حروف مقطعه شروع شده است. نکته ای که تذکر آن را در اینجا لازم می دانیم این است که از 29 سوره ای که با حروف مقطعه آغاز شده، درست در 24 مورد از آنها بلافاصله سخن از قرآن مجید به میان آمده است که نشان می دهد پیوندی میان این دو یعنی حروف مقطعه و قرآن برقرار است، و ممکن است خداوند بخواهد با این بیان روشن کند که این کتاب بزرگ آسمانی با این محتوای پرعظمت که رهبری همه انسانها را به عهده دارد از مواد ساده ای به نام «حروف الفبا» تشکیل یافته و این نشانه اهمیت این اعجاز است.

به هر حال بعد از ذکر حروف «الف، لام، راء» (الر).

می فرماید: «این کتابی است که بر تو نازل کردیم به این منظور که مردم را از گمراهیها به سوی نور خارج کنی» (کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ).

در حقیقت تمام هدفهای تربیتی و انسانی، معنوی و مادی نزول قرآن، در همین یک جمله جمع است: «بیرون ساختن از ظلمتها به نور»! از ظلمت جهل به نور دانش، از ظلمت کفر به نور ایمان، از ظلمت ستمگری و ظلم به نور عدالت، از ظلمت فساد به نور صلاح، از ظلمت گناه به نور پاکی و تقوا، و از ظلمت پراکندگی و تفرقه به نور وحدت.

و از آنجا که سر چشمه همه نیکیها، ذات پاک خداست، و شرط اساسی درک توحید، توجه به همین واقعیت است بلافاصله اضافه می کند: همه اینها «به اذن پروردگارشان (پروردگار مردم) می باشد» (بِإِذْنِ رَبِّهِمْ).

سپس برای توضیح و تبیین بیشتر هدایت به سوی نور می فرماید: «به سوی راه خداوند عزیز و حمید» (إِلی صِراطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ).

خداوندی که عزتش دلیل قدرت اوست، و حمید بودنش نشانه مواهب و نعمتهای بی پایان او می باشد.

سوره ابراهیم(14): آیه 2

(آیه 2)- در این آیه به عنوان معرفی خداوند، درسی از توحید بیان کرده، می گوید: «همان خداوندی که آنچه در آسمان و زمین است از آن اوست» (اللَّهِ الَّذِی

[شماره صفحه واقعی : 492]

ص: 3131

لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ)

.و در پایان آیه توجه به مسأله معاد- بعد از توجه به مبدأ- داده، می گوید:

«وای بر کافران از عذاب شدید» رستاخیز (وَ وَیْلٌ لِلْکافِرِینَ مِنْ عَذابٍ شَدِیدٍ).

سوره ابراهیم(14): آیه 3

(آیه 3)- و در این آیه بلافاصله کافران را معرفی می کند و با ذکر، سه قسمت از صفات آنها وضعشان را کاملا مشخص می سازد بطوری که هر کس در اولین برخورد بتواند آنها را بشناسد.

نخست می گوید: «آنها کسانی هستند که زندگی پست این جهان را بر زندگی آخرت مقدم می شمرند» (الَّذِینَ یَسْتَحِبُّونَ الْحَیاهَ الدُّنْیا عَلَی الْآخِرَهِ).

و همه چیز حتی ایمان و حق را فدای منافع پست و شهوات و هوسهای خود می سازند.

سپس می گوید: آنها به این مقدار هم قانع نیستند بلکه علاوه بر گمراهی خودشان سعی در گمراه ساختن دیگران هم دارند: «آنها (مردم را) از راه خدا باز می دارند» (وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ).

بلکه علاوه بر آن «سعی می کنند آن را دگرگون نشان دهند» (وَ یَبْغُونَها عِوَجاً).

در حقیقت آنها هوسها را زینت می دهند، مردم را تشویق به گناه می نمایند، و از درستی و پاکی می ترسانند. و با تمام قوا می کوشند دیگران را همرنگ خود سازند و با افزودن خرافات، و انواع تحریفها، و ابداع سنتهای زشت و کثیف به این هدف برسند.

روشن است «این افراد (با داشتن این صفات و اعمال) در گمراهی بسیار دوری هستند» (أُولئِکَ فِی ضَلالٍ بَعِیدٍ).

همان گمراهی که بازگشتشان به راه حق بر اثر بعد و دوری مسافت به آسانی امکان پذیر نیست ولی اینها همه محصول اعمال خود آنهاست!

سوره ابراهیم(14): آیه 4

(آیه 4)- در آیات گذشته سخن از قرآن مجید و اثرات حیاتبخش آن بود، در این آیه همین موضوع در بعد خاصی تعقیب شده و آن وحدت لسان پیامبران و کتب آسمانی آنها با زبان نخستین قومی است که به سوی آنها مبعوث شده اند.

[شماره صفحه واقعی : 493]

ص: 3132

می فرماید: «و ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر به زبان قوم خودش» (وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ).

زیرا پیامبران در درجه اول با قوم خود، همان ملتی که از میان آنها برخاسته اند، تماس داشتند و نخستین شعاع وحی به وسیله پیامبران بر آنها می تابید، و نخستین یاران و یاوران آنها از میان آنان برگزیده می شدند، بنابراین پیامبر باید به زبان آنها و لغت آنها سخن بگوید «تا حقایق را به روشنی برای آنان آشکار سازد» (لِیُبَیِّنَ لَهُمْ).

لذا دعوت پیامبران از طریق تبیین و روشنگری و تعلیم و تربیت با همان زبان معمولی و رایج صورت می گرفته است، نه از طریق یک اثر مرموز و ناشناخته در قلبها.

سپس اضافه می کند: «بعد (از تبیین دعوت الهی برای آنها) خداوند هر کس را بخواهد گمراه می کند و هر کس را بخواهد هدایت می نماید» (فَیُضِلُّ اللَّهُ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ).

اشاره به این که هدایت و ضلالت در نهایت امر، کار پیامبران نیست، کار آنها ابلاغ و تبیین است، این خداست که راهنمایی و هدایت واقعی بندگانش را در دست دارد.

ولی برای این که تصور نشود معنی این سخن جبر و الزام و سلب آزادی بشر است، بلافاصله اضافه می کند: «و او عزیز حکیم است» (وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ).

به مقتضای عزت و قدرتش، بر هر چیز تواناست، اما به مقتضای حکمتش بی جهت و بی دلیل کسی را هدایت و یا کسی را گمراه نمی سازد، بلکه گامهای نخستین با نهایت آزادی اراده در راه سیر الی اللّه از ناحیه بندگان برداشته می شود و سپس نور هدایت و فیض حق بر قلب آنها می تابد.

همچنین آنها که با لجاجت و تعصب و دشمنی با حق و غوطه ور شدن در شهوات و آلوده شدن به ظلم و ستم، شایستگی هدایت را از خود سلب کرده اند، از فیض هدایت محروم، و در وادی ضلالت، گمراه می شوند.

[شماره صفحه واقعی : 494]

ص: 3133

و به این ترتیب سر چشمه هدایت و ضلالت به دست خود ماست.

سورهابراهیم(14): آیه 5

(آیه 5)- در این آیه به یکی از نمونه های ارسال پیامبران در مقابل طاغوتهای عصر خود به منظور خارج کردن آنان از ظلمتها به نور اشاره کرده، می فرماید: «و ما موسی را با آیات خود (معجزات گوناگون) فرستادیم و به او فرمان دادیم که قوم خودت را از ظلمات به سوی نور بیرون آر»! (وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسی بِآیاتِنا أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَکَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ).

سپس به یکی از مأموریتهای بزرگ موسی اشاره کرده، می فرماید: «ایام الهی و روزهای خدا را به یاد قوم خود بیاور» (وَ ذَکِّرْهُمْ بِأَیَّامِ اللَّهِ).

«بِأَیَّامِ اللَّهِ» تمام روزهایی است که دارای عظمتی در تاریخ زندگی بشر است.

هر روز که فصل تازه ای در زندگی انسانها گشوده، و درس عبرتی به آنها داده و ظهور و قیام پیامبری در آن بوده، یا طاغوت و فرعون گردنکشی در آن به قعر درّه نیستی فرستاده شده، خلاصه هر روز که حق و عدالتی بر پا شده و ظلم و بدعتی خاموش گشته، همه آنها از ایام اللّه است.

در حدیثی از امام باقر علیه السّلام می خوانیم که فرمود: «ایام اللّه، روز قیام مهدی موعود- عج- و روز رجعت و روز قیامت است».

در پایان آیه می فرماید: «در این سخن و در همه ایام اللّه، آیات و نشانه هایی است برای هر انسان شکیبا و پراستقامت و شکرگزار» (إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ).

به این ترتیب افراد با ایمان نه در مشکلات و روزهای سخت دست و پای خود را گم می کنند، و تسلیم حوادث می شوند و نه در روزهای پیروزی و نعمت گرفتار غرور و غفلت می گردند.

سوره ابراهیم(14): آیه 6

(آیه 6)- در این آیه به یکی از آن ایام اللّه و روزهای درخشان و پرباری که در تاریخ بنی اسرائیل وجود داشته و ذکر آن تذکری برای مسلمانان است، اشاره کرده می گوید: «و (به خاطر بیاورید) هنگامی را که موسی به قوم خود گفت: نعمت خدا را متذکر شوید آن زمان که شما را از چنگال آل فرعون رهایی بخشید» (وَ إِذْ قالَ

[شماره صفحه واقعی : 495]

ص: 3134

مُوسی لِقَوْمِهِ اذْکُرُوا نِعْمَهَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ أَنْجاکُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ)

.«همانها که شما را به بدترین وجهی عذاب می کردند، پسرانتان را سر می بریدند و زنانتان را (برای خدمت و کنیزی) زنده نگه می داشتند» (یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذابِ وَ یُذَبِّحُونَ أَبْناءَکُمْ وَ یَسْتَحْیُونَ نِساءَکُمْ).

و در طول تاریخ شیوه هر استعمارگری چنین بوده است که قسمتی از نیروهای فعال و پرخاشگر و پرمقاومت را نابود می کردند، یا با انواع اعتیادها و آلودگیها آنها را عملا بی اثر می ساختند، و قسمت دیگری را تضعیف کرده و در مسیر منافع خود به کار می انداختند.

«و در این آزمایش بزرگی از پروردگارتان برای شما بود» (وَ فِی ذلِکُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیمٌ).

نه تنها در مورد بنی اسرائیل که در مورد همه اقوام و ملتها، روز رسیدنشان به آزادی و استقلال و کوتاه شدن دست طاغوتها از «ایام اللّه» است.

سوره ابراهیم(14): آیه 7

(آیه 7)- سپس اضافه می کند: «و (این را هم به خاطر بیاورید) که پروردگار شما اعلام کرد اگر شکر نعمتهای مرا به جا آورید من بطور قطع نعمتهای شما را افزون می کنم و اگر کفران کنید عذاب و مجازات من شدید است» (وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ وَ لَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِی لَشَدِیدٌ).

این آیه ممکن است دنباله کلام موسی به بنی اسرائیل باشد و نیز ممکن است یک جمله مستقل و خطاب به مسلمانان بوده باشد، ولی به هر حال از نظر نتیجه چندان تفاوت ندارد و به عنوان درسی سازنده برای ما در قرآن مجید آمده است.

شکر مایه فزونی نعمت و کفر موجب فناست- بدون شک خداوند در برابر نعمتهایی که به ما می بخشد نیازی به شکر ما ندارد، و اگر دستور به شکرگزاری داده آن هم موجب نعمت دیگری بر ما و یک مکتب عالی تربیتی است.

حقیقت شکر تنها تشکر زبانی نیست، بلکه شکر دارای سه مرحله است نخستین مرحله آن است که به دقت بیندیشیم که بخشنده نعمت کیست؟ این توجه و ایمان و آگاهی پایه اول شکر است، و از آن که بگذریم مرحله زبان فرا

[شماره صفحه واقعی : 496]

ص: 3135

می رسد، ولی از آن بالاتر مرحله عمل است، شکر عملی آن است که درست بیندیشیم که هر نعمتی برای چه هدفی به ما داده شده است آن را در مورد خودش صرف کنیم که اگر نکنیم کفران نعمت کرده ایم.

و از اینجا رابطه میان «شکر» و «فزونی نعمت» روشن می شود، چرا که هرگاه انسانها نعمتهای خدا را درست در همان هدفهای واقعی نعمت صرف کردند، عملا ثابت کرده اند که شایسته و لایق اند و این لیاقت و شایستگی سبب فیض بیشتر و موهبت افزونتر می گردد.

سوره ابراهیم(14): آیه 8

(آیه 8)- این آیه تأیید و تکمیلی است برای بحث شکرگزاری و کفران که در آیه قبل گذشت، و آن در ضمن سخنی از زبان موسی بن عمران نقل شده است، می فرماید: «و موسی به بنی اسرائیل یادآور شد که اگر شما و تمام مردم روی زمین کافر شوید (و نعمت خدا را کفران کنید هیچ زیانی به او نمی رسانید) چرا که او بی نیاز و ستوده است» (وَ قالَ مُوسی إِنْ تَکْفُرُوا أَنْتُمْ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ حَمِیدٌ).

در حقیقت شکر نعمت و ایمان آوردن به خدا مایه افزونی نعمت شما و تکامل و افتخار خودتان است و گر نه خداوند آنچنان بی نیاز است که اگر تمام کائنات کافر گردند، بر دامان کبریایی او گردی نمی نشیند.

سوره ابراهیم(14): آیه 9

(آیه 9)- سپس به سرنوشت گروههایی از اقوام گذشته در طی چندین آیه می پردازد، همانها که در برابر نعمتهای الهی راه کفران را پیش گرفتند، و در برابر دعوت رهبران الهی به مخالفت و کفر برخاستند و منطق آنان و سر انجام کار آنها را شرح می دهد تا تأکیدی باشد بر آنچه در آیه قبل گفته شد، می فرماید: «آیا خبر کسانی که قبل از شما بودند به شما نرسیده»؟ (أَ لَمْ یَأْتِکُمْ نَبَؤُا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ).

این جمله ممکن است دنباله گفتار موسی بوده باشد که در آیه قبل آمده، و ممکن است بیان مستقلی از ناحیه قرآن خطاب به مسلمانان باشد، و از نظر نتیجه تفاوت چندانی ندارد.

سپس اضافه می کند: «اقوامی همچون قوم نوح و عاد و ثمود و آنها که بعد از

[شماره صفحه واقعی : 497]

ص: 3136

آنان بودند» (قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ وَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ).

«همانها که جز خدا آنان را نمی شناسد» و از اخبار آنها کسی غیر او آگاه نیست (لا یَعْلَمُهُمْ إِلَّا اللَّهُ).

سپس به عنوان توضیحی در زمینه سرگذشت آنها می گوید: «پیامبرانشان با دلائل روشن به سوی آنها آمدند ولی آنها (از سر تعجب و انکار) دست بر دهان گذاشتند و گفتند: ما به آنچه شما به خاطر آن فرستاده شده اید کافریم» (جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَرَدُّوا أَیْدِیَهُمْ فِی أَفْواهِهِمْ وَ قالُوا إِنَّا کَفَرْنا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ).

چرا که «ما در باره آنچه شما ما را به سوی آن دعوت می کنید، شک و تردید داریم» و با این شک و تردید چگونه امکان دارد، دعوت شما را بپذیریم! (وَ إِنَّا لَفِی شَکٍّ مِمَّا تَدْعُونَنا إِلَیْهِ مُرِیبٍ).

سوره ابراهیم(14): آیه 10

(آیه 10)- آیا در خدا شک است؟ از آنجا که در آیه قبل گفتار مشرکان و کافران را در زمینه عدم ایمانشان که استناد به شک و تردید کرده بودند بیان شده، در این آیه بلافاصله با دلیل روشنی که در عبارت کوتاهی آمده شک آنها را نفی می کند و چنین می گوید: «پیامبرانشان به آنان گفتند: آیا در وجود خدایی که آفریننده آسمانها و زمین است شکی است»؟! (قالَتْ رُسُلُهُمْ أَ فِی اللَّهِ شَکٌّ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

ممکن است «فاطِرِ» اشاره به شکافتن توده ابتدایی ماده جهان باشد که در علوم روز می خوانیم که مجموع ماده عالم، یک واحد به هم پیوسته بود سپس شکافته شد و کرات آشکار گشت.

به هر حال قرآن در اینجا مانند غالب موارد دیگر برای اثبات وجود خدا و صفات او تکیه بر نظام عالم هستی و آفرینش آسمانها و زمین می کند.

سپس به پاسخ دومین ایراد منکران می پردازد که ایراد به مسأله رسالت پیامبران است، می فرماید: این مسلم است که آفریدگار دانا و حکیم، هرگز بندگانش را بدون رهبر، رها نمی کنند، بلکه «از شما (با فرستادن پیامبران) دعوت می کند تا از گناه و آلودگیها پاکتان سازد و گناهانتان را ببخشد» (یَدْعُوکُمْ لِیَغْفِرَ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ).

[شماره صفحه واقعی : 498]

ص: 3137

«و تا موعد مقرّری شما را باقی گذارد»! تا راه تکامل خویش را بپیمایید و حد اکثر بهره لازم را از این زندگی ببرید (وَ یُؤَخِّرَکُمْ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی).

در حقیقت دعوت پیامبران برای دو هدف بوده، یکی آمرزش گناهان و دیگری ادامه حیات تا زمان مقرر که این دو در واقع علت و معلول یکدیگرند، چه این که جامعه ای می تواند به حیات خود ادامه دهد که از گناه و ظلم پاک باشد.

ولی با این همه باز کفار لجوج این دعوت حیاتبخش که آمیخته با منطق روشن توحید بود نپذیرفتند و با بیانی که آثار لجاجت و عدم تسلیم در برابر حق از آن می بارید، به پیامبران خود چنین «پاسخ گفتند: شما جز بشری مثل ما نیستید»! (قالُوا إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا).

به علاوه «شما می خواهید ما را از آنچه نیاکان ما می پرستیدند بازدارید» (تُرِیدُونَ أَنْ تَصُدُّونا عَمَّا کانَ یَعْبُدُ آباؤُنا).

از همه اینها گذشته «شما دلیل روشنی برای ما بیاورید» (فَأْتُونا بِسُلْطانٍ مُبِینٍ).

سوره ابراهیم(14): آیه 11

(آیه 11)- تنها بر خدا توکل کنید! در این آیه و آیه بعد پاسخ پیامبران را از بهانه جوییهای مخالفان لجوج که در آیات گذشته آمده می خوانیم.

در مقابل ایراد آنها که می گفتند: چرا از جنس بشر هستید، «پیامبرانشان به آنها گفتند: مسلما ما تنها بشری همانند شما هستیم، ولی خدا بر هر کس از بندگانش بخواهد منت می گذارد» و موهبت رسالت را به آنها می بخشد (قالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ إِنْ نَحْنُ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ وَ لکِنَّ اللَّهَ یَمُنُّ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ).

سپس به پاسخ سؤال سوم می پردازد بی آنکه از ایراد دوم پاسخ گوید. گویی ایراد دوم آنها در زمینه استناد به سنت نیاکان آنقدر سست و بی اساس بوده که هر انسان عاقلی با کمترین تامّل جواب آن را می فهمد، به علاوه در آیات دیگر قرآن، پاسخ این سخن داده شده است.

آری! در پاسخ سؤال سوم چنین می گوید که آوردن معجزات، کار ما نیست که به صورت یک خارق العاده گر، گوشه ای بنشینیم و هر کس به میل خودش

[شماره صفحه واقعی : 499]

ص: 3138

معجزه ای پیشنهاد کند و مسأله خرق عادت تبدیل به یک بازیچه بی ارزش شود، بلکه: «ما نمی توانیم معجزه ای جز به فرمان خدا بیاوریم» (وَ ما کانَ لَنا أَنْ نَأْتِیَکُمْ بِسُلْطانٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ).

به علاوه هر پیامبری حتی بدون تقاضای مردم به اندازه کافی اعجاز نشان می دهد تا سند اثبات حقانیت او گردد.

سپس برای این که پاسخ قطعی به تهدیدهای گوناگون بهانه جویان نیز بدهند با این جمله موضع خود را مشخص می ساختند و می گفتند: «همه افراد با ایمان باید تنها بر خدا تکیه کنند» همان خدایی که قدرتها در برابر قدرتش ناچیز و بی ارزش است (وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ).

سوره ابراهیم(14): آیه 12

(آیه 12)- بعد به استدلال روشنی برای مسأله توکل، پرداخته و می گفتند:

«چرا ما بر «اللّه» توکل نکنیم (و در همه مشکلات به او پناه نبریم؟ چرا ما از قدرتهای پوشالی و تهدیدها بترسیم) در حالی که او ما را به راههای سعادتمان هدایت کرده» (وَ ما لَنا أَلَّا نَتَوَکَّلَ عَلَی اللَّهِ وَ قَدْ هَدانا سُبُلَنا).

و سپس چنین ادامه می دادند: اکنون که تکیه گاه ما خداست، تکیه گاهی شکست ناپذیر مافوق همه چیز «بطور قطع، ما در برابر تمام آزار و اذیتهای شما ایستادگی و شکیبایی خواهیم کرد» (وَ لَنَصْبِرَنَّ عَلی ما آذَیْتُمُونا).

و بالاخره گفتار خود را با این سخن پایان می دادند که: «و همه توکل کنندگان باید تنها بر اللّه توکل کنند» (وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ).

منظور از «توکل» این است که در برابر عظمت مشکلات، انسان احساس حقارت و ضعف نکند، بلکه با اتکای بر قدرت بی پایان خداوند، خود را پیروز و فاتح بداند، و به این ترتیب توکل امید آفرین، نیروبخش و تقویت کننده، و سبب فزونی پایداری و مقاومت است.

سوره ابراهیم(14): آیه 13

(آیه 13)- برنامه و سرنوشت جباران عنید: همان گونه که راه و رسم افراد بی منطق است، هنگامی که به ضعف و ناتوانی گفتار و عقیده خود آگاه شدند، استدلال را رها کرده، و تکیه به زور و قدرت و قلدری می کنند در اینجا نیز

[شماره صفحه واقعی : 500]

ص: 3139

می خوانیم هنگامی که پیامبران منطق متین و رسای خود را- که در آیات قبل گذشت- بیان کردند. «کافران (لجوج و بهانه جو)، به پیامبران خود گفتند: سوگند یاد می کنیم که شما را از سرزمینمان خارج می سازیم، مگر این که به آیین ما (و بت پرستی) باز گردید»! (وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِجَنَّکُمْ مِنْ أَرْضِنا أَوْ لَتَعُودُنَّ فِی مِلَّتِنا).

این مغروران بی خبر، گویی همه سرزمینها را مال خود می دانستند و برای پیامبرانشان حتی به اندازه یک شهروند حق قائل نبودند و لذا می گفتند: «أَرْضِنا» (سرزمین ما!) در حالی که خداوند زمین و تمام مواهبش را برای صالحان آفریده است.

سپس اضافه می کند: «در این حال، پروردگار (به پیامبران دلداری و اطمینان خاطر می داد و) به آنها وحی فرستاد که: ما ظالمان را هلاک می کنیم» (فَأَوْحی إِلَیْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِکَنَّ الظَّالِمِینَ).

بنابراین از این تهدیدها هرگز نترسید و کمترین سستی در اراده آهنین شما راه نیابد.

سوره ابراهیم(14): آیه 14

(آیه 14)- و از آنجا که منکران ستمگر، پیامبران را تهدید به تبعید از سرزمینشان می کردند خداوند در مقابل به آنها چنین وعده می دهد که: «و شما را در زمین بعد از (نابودی) آنها سکونت خواهیم داد» (وَ لَنُسْکِنَنَّکُمُ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِهِمْ).

«ولی این (موفقیت و پیروزی نصیب همه کس نمی شود بلکه) برای کسی است که از مقام (عدالت) من بترسد (و احساس مسؤولیت کند) و از عذاب من بیمناک باشد» و آن را جدّی تلقی کند (ذلِکَ لِمَنْ خافَ مَقامِی وَ خافَ وَعِیدِ).

سوره ابراهیم(14): آیه 15

(آیه 15)- و در این هنگام که پیامبران کارد به استخوانشان رسیده بود و تمام وظیفه خود را در برابر قوم خویش انجام داده بودند و آنها که باید ایمان بیاورند ایمان آورده و بقیه در کفر پافشاری داشتند و مرتبا رسولان را تهدید می کردند، در این موقع آنها از خداوند «تقاضای فتح و پیروزی (بر کفّار) کردند» (وَ اسْتَفْتَحُوا).

خداوند هم دعای این مجاهدان راستین را به هدف اجابت رسانید

[شماره صفحه واقعی : 501]

ص: 3140

«و (سر انجام) هر گردنکش منحرفی نومید و نابود شد» (وَ خابَ کُلُّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ).

سوره ابراهیم(14): آیه 16

(آیه 16)- سپس به نتیجه کار این جباران عنید از نظر مجازاتهای جهان دیگر در ضمن دو آیه به پنج موضوع اشاره می کند:

1- «به دنبال این نومیدی و خسران- و یا به دنبال چنین کسی- جهنم و آتش سوزان خواهد بود» (مِنْ وَرائِهِ جَهَنَّمُ).

2- «و از آب بدبوی متعفّنی نوشانده می شود»! (وَ یُسْقی مِنْ ماءٍ صَدِیدٍ).

«صدید» چرکی است که میان پوست و گوشت جمع می شود یعنی از یک آب بدبوی متعفن بدمنظره همانند چرک و خون به او می نوشانند.

سوره ابراهیم(14): آیه 17

(آیه 17)- سوم: این مجرم گناهکار و جبار عنید، هنگامی که خود را در برابر چنین نوشابه ای می بیند «به زحمت جرعه جرعه آن را سر می کشد، و هرگز مایل نیست آن را بیاشامد» بلکه به اجبار در حلق او می ریزند (یَتَجَرَّعُهُ وَ لا یَکادُ یُسِیغُهُ).

4- آنقدر وسائل عذاب و شکنجه و ناراحتی برای او فراهم می گردد که «از هر سو مرگ به سوی او می آید ولی با این همه هرگز نمی میرد» تا مجازات زشتیهای اعمال خود را ببیند (وَ یَأْتِیهِ الْمَوْتُ مِنْ کُلِّ مَکانٍ وَ ما هُوَ بِمَیِّتٍ).

5- و با این که تصور می شود مجازاتی برتر از اینها که گفته شد نیست، باز اضافه می کند: «و به دنبال آن عذاب شدیدی است» (وَ مِنْ وَرائِهِ عَذابٌ غَلِیظٌ).

و به این ترتیب آنچه از شدت مجازات و کیفر در فکر آدمی بگنجد و حتی آنچه نمی گنجد در انتظار این ستمگران خودخواه و جباران بی ایمان و گنهکار است، و اینها نتیجه و اثر طبیعی اعمال خود انسانهاست، بلکه تجسمی است از کارهای آنان در سرای دیگر که هر عملی به صورت مناسب خود مجسم می شود.

سوره ابراهیم(14): آیه 18

(آیه 18)- خاکستری بر سینه تندباد! در این آیه مثل بسیار رسایی برای اعمال افراد بی ایمان بیان شده که بحث آیات گذشته را در زمینه عاقبت کار کفار تکمیل کرده، می فرماید: «اعمال کسانی که به پروردگارشان کافر شدند همچون خاکستری است در مقابل تندباد در یک روز توفانی»! (مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمالُهُمْ کَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عاصِفٍ).

[شماره صفحه واقعی : 502]

ص: 3141

منظور از «أَعْمالُهُمْ» همه اعمال آنهاست حتی اعمال ظاهرا خوبشان که در باطن رنگ شرک و بت پرستی داشت.

همان گونه که خاکستر در برابر تندباد، آن هم در یک روز طوفانی آنچنان پراکنده می شود که هیچ کس قادر بر جمع آن نیست، همین گونه منکران حق «توانایی ندارند که چیزی از اعمالی را که انجام داده اند به دست آورند» و همگی بر باد می رود و دستهایشان خالی می ماند (لا یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُوا عَلی شَیْ ءٍ).

«و این همان گمراهی دور و دراز است» (ذلِکَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِیدُ).

سوره ابراهیم(14): آیه 19

(آیه 19)- آفرینش براساس حق است: به دنبال بحث از باطل در آیه قبل و این که همچون خاکستر پراکنده و بی قرار است که دائما با وزش باد از نقطه ای به نقطه دیگر منتقل می شود، در این آیه سخن از حق و استقرار آن به میان آمده است.

روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به عنوان الگویی برای همه حق طلبان جهان کرده، می گوید: «آیا ندیدی که خداوند آسمانها و زمین را به حق آفریده است؟ (أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ).

«حقّ» به معنی «مطابقت و هماهنگی» است. و در اینجا ساختمان عالم آفرینش، آسمان و زمین، همگی نشان می دهد که در آفرینش آنها، نظام و حساب و حکمت و هدفی بوده است، نه خداوند به آفرینش آنها نیاز داشته و نه کمبودی را با آن می خواهد در ذات خود برطرف سازد چرا که او بی نیاز از همه چیز است.

سپس اضافه می کند دلیل بر این که نیازی به شما و ایمان آوردن شما ندارد این است که: «اگر اراده کند شما را می برد و خلق تازه ای (به جای شما) می آورد» (إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَ یَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ).

خلقی که همه ایمان داشته باشند و هیچ یک از کارهای نادرست شما را انجام ندهند.

سوره ابراهیم(14): آیه 20

(آیه 20)- «و این کار برای خدا به هیچ وجه مشکل نیست» (وَ ما ذلِکَ عَلَی اللَّهِ بِعَزِیزٍ).

شاهد این سخن آن که در سوره نساء آیه 131- 133 می خوانیم: «اگر شما

[شماره صفحه واقعی : 503]

ص: 3142

کافر شوید (به خدا زیانی نمی رساند) چرا که آنچه در آسمانها و زمین است از آن خداست و خداوند بی نیاز و شایسته ستایش است ... هرگاه بخواهد شما را ای مردم می برد و گروه دیگری می آورد، و خداوند بر این کار تواناست».

سوره ابراهیم(14): آیه 21

(آیه 21)- در چند آیه قبل اشاره ای به مجازات سخت و دردناک منحرفان لجوج و بی ایمان شده بود در اینجا همین معنی را تعقیب و تکمیل می کند.

نخست می گوید: «و در قیامت همه آنها (جباران و ظالمان و کافران اعم از تابع و متبوع، پیرو و پیشوا) در پیشگاه خداوند ظاهر می شوند» (وَ بَرَزُوا لِلَّهِ جَمِیعاً).

و «در این هنگام ضعفاء (یعنی پیروان نادانی که با تقلید کور کورانه، خود را به وادی ضلالت افکندند) به مستکبران (و رهبران گمراه) می گویند: ما پیروان شما بودیم آیا (اکنون که به خاطر رهبری شما به این همه عذاب و بلا گرفتار شده ایم) حاضرید شما سهمی از عذاب الهی را بپذیرید و از ما بردارید»؟ (فَقالَ الضُّعَفاءُ لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا کُنَّا لَکُمْ تَبَعاً فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا مِنْ عَذابِ اللَّهِ مِنْ شَیْ ءٍ).

اما آنها بلافاصله می گویند: «اگر خدا ما را (به سوی نجات از این کیفر و عذاب) هدایت می کرد ما هم شما را راهنمایی می کردیم» (قالُوا لَوْ هَدانَا اللَّهُ لَهَدَیْناکُمْ).

ولی افسوس که کار از این حرفها گذشته است، «بر ما یکسان است چه بی تابی و جزع کنیم و چه صبر و شکیبایی، راه نجاتی برای ما وجود ندارد» (سَواءٌ عَلَیْنا أَ جَزِعْنا أَمْ صَبَرْنا ما لَنا مِنْ مَحِیصٍ).

سوره ابراهیم(14): آیه 22

(آیه 22)- گفتگوی صریح شیطان و پیروانش! در این آیه به صحنه دیگری از مجازاتهای روانی جباران و گنهکاران و پیروان شیاطین در روز رستاخیز پرداخته چنین می گوید: «و شیطان هنگامی که کار حساب بندگان صالح و غیر صالح پایان پذیرفت (و هر کدام به سرنوشت و پاداش و کیفر قطعی خود رسیدند) به پیروان خود چنین می گوید: خداوند به شما وعده حق داد و من نیز به شما وعده دادم (وعده ای پوچ و بی ارزش چنانکه خودتان می دانستید) سپس از وعده های خود تخلف جستم» (وَ قالَ الشَّیْطانُ لَمَّا قُضِیَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدْتُکُمْ

[شماره صفحه واقعی : 504]

ص: 3143

فَأَخْلَفْتُکُمْ)

.و به این ترتیب شیطان نیز با سایر مستکبرانی که رهبران راه ضلالت بودند هم آواز شده و تیرهای ملامت و سرزنش خود را به این پیروان بدبخت نشانه گیری می کند.

و بعد اضافه می کند: «من بر شما تسلط و اجبار و الزامی نداشتیم، تنها این بود که از شما دعوت کردم، شما هم با میل و اراده خود پذیرفتید» (وَ ما کانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلَّا أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی).

«بنابراین مرا هرگز سرزنش نکنید، بلکه خویشتن را سرزنش کنید» که چرا دعوت شیطنت آمیز و ظاهر الفساد مرا پذیرفتید (فَلا تَلُومُونِی وَ لُومُوا أَنْفُسَکُمْ).

خودتان کردید که لعنت بر خودتان باد! به هر حال «نه من می توانم (در برابر حکم قطعی و مجازات پروردگار) به فریاد شما برسم و نه شما می توانید فریادرس من باشید» (ما أَنَا بِمُصْرِخِکُمْ وَ ما أَنْتُمْ بِمُصْرِخِیَّ).

«من اکنون (اعلام می کنم که) از شرک شما در باره خود که از قبل داشتید (و این که اطاعت مرا هم ردیف اطاعت خدا قرار دادید) بیزارم و کافرم» (إِنِّی کَفَرْتُ بِما أَشْرَکْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ).

اکنون فهمیدم که این «شرک در اطاعت» هم مرا بدبخت کرد و هم شما را، همان بدبختی و بیچارگی که راهی برای اصلاح و جبران آن وجود ندارد.

بدانید «برای ستمکاران قطعا عذاب دردناکی است» (إِنَّ الظَّالِمِینَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ).

از این آیه به خوبی استفاده می شود که وسوسه های شیطان هرگز اختیار و آزادی اراده را از انسان نمی گیرد بلکه او یک دعوت کننده بیش نیست، و این انسانها هستند که با اراده خودشان دعوت او را می پذیرند.

سوره ابراهیم(14): آیه 23

(آیه 23)- در این آیه به دنبال بیان حال جباران عنید و بی ایمان و سرنوشت دردناک آنها، به ذکر حال مؤمنان و سر انجام آنها پرداخته، می گوید: «و آنها را که

[شماره صفحه واقعی : 505]

ص: 3144

ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند به باغهای بهشت وارد می کنند باغهایی که نهرها از زیر درختانش جاری است» (وَ أُدْخِلَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ).

«جاودانه به اذن پروردگارشان در آن (باغهای بهشت) می مانند» (خالِدِینَ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ).

«و تحیت آنان در آنجا سلام است» (تَحِیَّتُهُمْ فِیها سَلامٌ).

سلامت از هرگونه ناراحتی و گزند روحی و جسمی.

سوره ابراهیم(14): آیه 24

(آیه 24)- شجره طیبه و شجره خبیثه: در اینجا صحنه دیگری از تجسم حق و باطل، کفر و ایمان، طیب و خبیث را ضمن یک مثال جالب و بسیار عمیق و پرمعنی بیان کرده، و بحثهای آیات گذشته را که در این زمینه بود تکمیل می کند.

نخست می فرماید: «آیا ندیدی چگونه خدا مثالی برای کلام پاکیزه زده، و آن را به شجره طیبه و پاکی تشبیه کرده است»؟ (أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا کَلِمَهً طَیِّبَهً کَشَجَرَهٍ طَیِّبَهٍ).

سپس به ویژگیهای این شجره طیّبه (درخت پاکیزه و پربرکت) می پردازد و به تمام ابعاد آن ضمن عبارات کوتاهی اشاره می کند.

1- موجودی است دارای رشد و نمو «شجره» نه بی روح، و نه جامد و بی حرکت.

2- این درخت پاک است و «طیب» از هر نظر، میوه اش شکوفه و گلشن و نسیمی که از آن برمی خیزد همه پاکیزه است.

3- این شجره دارای نظام حساب شده ای است ریشه ای دارد و شاخه ها و هر کدام مأموریت و وظیفه ای دارند.

4- «اصل و ریشه آن ثابت و مستحکم است» بطوری که توفانها و تند بادها نمی تواند آن را از جا برکند (أَصْلُها ثابِتٌ).

5- شاخه های این شجره طیبه در یک محیط پست و محدود نیست بلکه بلند آسمان جایگاه اوست، این شاخه ها سینه هوا را شکافته و در آن فرو رفته، آری

[شماره صفحه واقعی : 506]

ص: 3145

«شاخه هایش در آسمان است» (وَ فَرْعُها فِی السَّماءِ).

روشن است هر قدر شاخه ها برافراشته تر باشند از آلودگی گرد و غبار زمین دورترند و میوه های پاکتری خواهند داشت.

سوره ابراهیم(14): آیه 25

(آیه 25)- ششم: این شجره طیبه شجره ای پربار است نه همچون درختانی که میوه و ثمری ندارند بنابراین مولد است و «میوه خود را می دهد» (تُؤْتِی أُکُلَها).

7- اما نه در یک فصل یا دو فصل، بلکه در هر فصل، یعنی «در هر زمان» که دست به سوی شاخه هایش دراز کنی محروم بر نمی گردی (کُلَّ حِینٍ).

8- میوه دادن او نیز بی حساب نیست بلکه مشمول قوانین آفرینش است و طبق یک سنت الهی «و به اذن پروردگارش» این میوه را به همگان ارزانی می دارد (بِإِذْنِ رَبِّها).

اکنون درست بیندیشیم و ببینیم این ویژگیها و برکات را در کجا پیدا می کنیم؟

مسلما در کلمه توحید و محتوای آن، و در یک انسان موحد و با معرفت.

مردان بزرگ و با ایمان این کلمات طیبه پروردگار، حیاتشان مایه برکت است، مرگشان موجب حرکت، آثار آنها و کلمات و سخنانشان و شاگردان و کتابهایشان و تاریخ پرافتخارشان، و حتی قبرهای خاموششان همگی الهام بخش است و سازنده و تربیت کننده.

آری «خداوند برای مردم مثلهایی می زند شاید متذکر شوند» (وَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ).

سوره ابراهیم(14): آیه 26

(آیه 26)- و از آنجا که یکی از بهترین راهها برای تفهیم مسائل استفاده از روش مقابله و مقایسه است بلافاصله نقطه مقابل «شجره طیبه» را چنین بیان می کند: اما «مثل کلمه خبیثه و ناپاک همانند درخت خبیث و ناپاک و بی ریشه است که از روی زمین کنده شده (و در برابر طوفانها هر روز به گوشه ای پرتاب می شود و) قرار و ثباتی برای آن نیست» (وَ مَثَلُ کَلِمَهٍ خَبِیثَهٍ کَشَجَرَهٍ خَبِیثَهٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ما لَها مِنْ قَرارٍ).

جالب این که در وصف «شجره طیّبه» قرآن با تفصیل سخن می گوید و اما به

[شماره صفحه واقعی : 507]

ص: 3146

هنگام شرح «شجره خبیثه» با یک جمله کوتاه از آن می گذرد.

این یک نوع لطافت بیان است که انسان در مورد ذکر «محبوب» به همه خصوصیات بپردازد اما هنگامی که به ذکر «مبغوض» می رسد با یک جمله کوبنده از آن بگذرد!

سوره ابراهیم(14): آیه 27

(آیه 27)- از آنجا که در آیات گذشته در دو مثال گویا، حال «ایمان» و «کفر» و «مؤمن» و «کافر» و بطور کلی «هر پاک» و «ناپاک» تجسم یافت، در این آیه به نتیجه کار و سرنوشت نهایی آنها می پردازد.

نخست می گوید: «خداوند کسانی را که ایمان آورده اند به خاطر گفتار و اعتقاد ثابت و پایداریشان ثابت قدم می دارد هم در این جهان و هم در جهان دیگر» و برزخ که امکان لغزش کم و بیش در آن وجود دارد (یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَهِ).

چرا که ایمان آنها یک ایمان سطحی و متزلزل و شخصیت آنها یک شخصیت کاذب و متلون نبوده است.

در اینجا در برابر مشکلات و وسوسه ها، در ایمان و پاکی ثابت می مانند و دامانشان از ننگ آلودگیها مبرّا خواهد بود، و در آنجا در نعمتهای بی پایان خدا جاودان خواهند ماند.

سپس به نقطه مقابل آنها پرداخته، می گوید: «و خداوند ظالمان را گمراه می سازد و خدا هر چه بخواهد انجام می دهد» (وَ یُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِینَ وَ یَفْعَلُ اللَّهُ ما یَشاءُ).

بارها گفته ایم هر جا سخنی از هدایت و ضلالت است و به خدا نسبت داده می شود، گامهای نخستین آن از ناحیه خود انسان برداشته شده است، کار خدا همان تأثیری است که در هر عمل آفریده، و نیز کار خدا اعطاء مواهب و نعمتها یا سلب نعمتهاست که به مقتضای شایستگی و عدم شایستگی افراد مقرر می دارد.

سوره ابراهیم(14): آیه 28

(آیه 28)- سر انجام کفران نعمتها: در اینجا روی سخن به پیامبر است و در حقیقت ترسیمی از یکی از موارد «شجره خبیثه» در آن به چشم می خورد.

[شماره صفحه واقعی : 508]

ص: 3147

نخست می فرماید: «آیا ندیدی کسانی را که نعمت خدا را تبدیل به کفران کردند» (أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً).

«و سر انجام قوم خود را به دار البوار و سرزمین هلاکت و نیستی فرستادند» (وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ).

اینها همان ریشه های شجره خبیثه و رهبران کفر و انحرافند.

گرچه مفسران گاهی این نعمت را به وجود پیامبر صلّی اللّه علیه و آله تفسیر کرده اند، و گاهی به ائمه اهل بیت علیهم السّلام و کفران کنندگان این نعمت را گاهی «بنی امیه» و «بنی مغیره» و گاهی همه کفار عصر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله معرفی نموده اند، ولی مسلما مفهوم آیه وسیع است و اختصاص به گروه معینی ندارد و همه کسانی را که نعمتی از نعمتهای خدا را کفران کرده و از آن سوء استفاده کنند شامل می شود.

سوره ابراهیم(14): آیه 29

(آیه 29)- قرآن سپس «دار البوار» را چنین تفسیر می کند: «جهنم است که در شعله های سوزانش فرو می روند و بدترین قرارگاههاست» (جَهَنَّمَ یَصْلَوْنَها وَ بِئْسَ الْقَرارُ).

سوره ابراهیم(14): آیه 30

(آیه 30)- در این آیه به یکی از بدترین انواع کفران نعمت که آنها مرتکب می شدند اشاره کرده، می گوید: «و آنها برای خدا شریکهایی قرار دادند تا (مردم را به این وسیله) از راه او گمراه سازند» (وَ جَعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً لِیُضِلُّوا عَنْ سَبِیلِهِ).

و چند روزی در سایه این شرک و کفر و منحرف ساختن افکار مردم از آیین و طریق حق بهره ای از زندگی مادی و ریاست و حکومت بر مردم ببرند.

ای پیامبر! «به آنها بگو: (از این زندگی دنیا و بی ارزش مادی) بهره بگیرید اما (بدانید) سر انجام کار شما به سوی آتش (دوزخ) است» (قُلْ تَمَتَّعُوا فَإِنَّ مَصِیرَکُمْ إِلَی النَّارِ).

با این که نه این زندگی شما زندگی است که بدبختی است و نه این ریاست و حکومت شما ارزشی دارد که تبهکاری و دردسر و مصیبت است.

سوره ابراهیم(14): آیه 31

(آیه 31)- عظمت انسان از دیدگاه قرآن: در تعقیب آیات گذشته که از برنامه مشرکان و کسانی که کفران نعمتهای الهی کردند سخن می گفت، در اینجا

[شماره صفحه واقعی : 509]

ص: 3148

سخن از برنامه بندگان راستین و نعمتهای بی انتهای اوست که بر مردم نازل شده.

نخست می گوید: «به بندگان من که ایمان آورده اند بگو: نماز را بر پای دارند و از آنچه به آنها روزی داده ایم در پنهان و آشکار انفاق کنند» (قُلْ لِعِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا یُقِیمُوا الصَّلاهَ وَ یُنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِیَهً).

چرا که ایمان در صورتی ریشه دار است که در عمل متجلّی شود و انسان را از یک سو به خدا نزدیک کند و از سوی دیگر به بندگانش! «پیش از آن که روزی فرا رسد که نه در آن خرید و فروش است و نه دوستی» نه با مال می توانند از کیفر خدا رهایی یابند و نه با پیوندهای مادی! (مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ وَ لا خِلالٌ).

سوره ابراهیم(14): آیه 32

(آیه 32)- سپس به معرفی خدا از طریق نعمتهایش می پردازد، آن گونه معرفی که عشق او را در دلها زنده می کند، و انسان را به تعظیم در برابر عظمت و لطفش وا می دارد زیرا این یک امر فطری است که انسان نسبت به کسی که به او کمک کرده و لطف و رحمتش شامل اوست علاقه و عشق پیدا می کند و این موضوع را ضمن آیاتی چند چنین بیان می دارد:

«خداوند همان کسی است که آسمانها و زمین را آفریده است» (اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ).

«و از آسمان آبی فرستاد که به وسیله آن میوه های مختلف را خارج ساخت و از آنها به شما روزی داد» (وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَکُمْ).

«و کشتی را مسخّر شما ساخت» (وَ سَخَّرَ لَکُمُ الْفُلْکَ).

هم از نظر مواد ساختمانیش که در طبیعت آفریده است و هم از نظر نیروی محرکش که بادهای منظم سطح اقیانوسهاست.

«تا این کشتیها بر صفحه اقیانوسها به فرمان او به حرکت در آیند» (لِتَجْرِیَ فِی الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ). و سینه آبها را بشکافند و به سوی ساحل مقصود پیش روند، و انسانها و وسائل مورد نیازشان را از نقطه ای به نقاط دیگر به آسانی حمل کنند.

[شماره صفحه واقعی : 510]

ص: 3149

همچنین «نهرها را در تسخیر شما درآورد» (وَ سَخَّرَ لَکُمُ الْأَنْهارَ).

تا از آب حیاتبخش آنها زراعتهایتان را آبیاری کنید، و هم خود و دامهایتان سیراب شوید، و هم در بسیاری از اوقات، صفحه آنها را به عنوان یک جاده هموار مورد بهره برداری قرار داده، با کشتیها و قایقها از آنها استفاده کنید، و هم از ماهیان آنها و حتی از صدفهایی که در اعماقشان موجود است، بهره گیرید.

سوره ابراهیم(14): آیه 33

(آیه 33)- نه تنها موجودات زمین را مسخّر شما ساخت بلکه «خورشید و ماه را که دائما در کارند سرگشته فرمان شما قرار داد» (وَ سَخَّرَ لَکُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دائِبَیْنِ).

نه فقط موجودات این جهان، بلکه حالات عارضی آنها را نیز به فرمان شما آورد، همان گونه که «شب و روز را مسخّر شما ساخت» (وَ سَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ).

خلاصه انسان از دیدگاه قرآن آن قدر عظمت دارد که همه این موجودات به فرمان «اللّه» مسخر او گشته اند یعنی، یا زمام اختیارشان به دست انسان است، و یا در خدمت منافع انسان حرکت می کنند.

سوره ابراهیم(14): آیه 34

(آیه 34)- و قسمتی از هر چیزی که از او تقاضا کردید و (از نظر جسم و جان فرد و اجتماع و سعادت و خوشبختی) به آن نیاز داشتید در اختیار شما قرارداد» (وَ آتاکُمْ مِنْ کُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ).

و به این ترتیب «اگر نعمتهای الهی را بخواهید بشمرید هرگز نمی توانید شماره کنید» (وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها).

چرا که نعمتهای مادی و معنوی پروردگار آنچنان سر تا پای وجود و محیط زندگی شما را فراگرفته که قابل احصا نیستند.

اما با این همه لطف و رحمت الهی «باز این انسان ستمگر است و کفران کننده نعمت» (إِنَّ الْإِنْسانَ لَظَلُومٌ کَفَّارٌ).

نعمتهایی که اگر به درستی از آنها استفاده می کرد می توانست سراسر جهان را گلستان کند.

در حقیقت قرآن می گوید ای انسان! همه چیز به قدر کافی در اختیار توست،

[شماره صفحه واقعی : 511]

ص: 3150

اما به شرط این که ظلوم و کفار نباشی، به حق خود قناعت کنی و به حقوق دیگران تجاوز ننمایی!

سوره ابراهیم(14): آیه 35

(آیه 35)- دعاهای سازنده ابراهیم بت شکن: از آنجا که در آیات گذشته از یک سو بحث از مؤمنان راستین و شاکران در برابر نعمتهای خدا در میان بود، به دنبال آن در اینجا گوشه ای از دعاها و درخواستهای ابراهیم بنده مقاوم و شاکر خدا را بیان می کند تا سرمشق و الگویی باشد برای آنها که می خواهند از نعمتهای الهی بهترین بهره را بگیرند.

نخست می گوید: «و (به خاطر بیاورید) زمانی را که ابراهیم (به پیشگاه خدا) عرضه داشت، پروردگارا! این شهر «مکّه» را سرزمین امن و امان قرار ده» (وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً).

چرا که نعمت «امنیت» نخستین شرط برای زندگی و سکونت انسان در یک منطقه است.

سوره ابراهیم(14): آیه 36

(آیه 36)- چرا که من می دانم بت پرستی چه بلای بزرگ و خانمانسوزی است، و با چشم خود قربانیان این راه را دیده ام «پروردگارا! این بتها بسیاری از مردم را گمراه ساخته اند» (رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ کَثِیراً مِنَ النَّاسِ).

آن هم چه گمراهی خطرناکی که همه چیز خود حتی عقل و خرد خویش را در این راه باخته اند.

خداوندا! من دعوت به توحید تو می کنم، و همه را به سوی تو می خوانم، «پس هر کس از من پیروی کند او از من است، و هر کس نافرمانی من کند (اگر قابل هدایت و بخشش است در باره او محبت کن چرا که) تو بخشنده و مهربانی» (فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی وَ مَنْ عَصانِی فَإِنَّکَ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

در حقیقت ابراهیم با این تعبیر می خواهد به پیشگاه خداوند چنین عرض کند که حتی اگر فرزندان من از مسیر توحید منحرف گردند، و به بت توجه کنند از من نیستند، و اگر بیگانگان در این خط باشند آنها همچون فرزندان و برادران منند.

این دعای ابراهیم، همه موحدان و مبارزان راه توحید را شامل می شود.

[شماره صفحه واقعی : 512]

ص: 3151

سوره ابراهیم(14): آیه 37

(آیه 37)- سپس دعا و نیایش خود را این چنین ادامه می دهد: «پروردگارا! من بعضی از فرزندانم را در سرزمین بی آب و علفی، در کنار خانه ای که حرم تو است ساکن ساختم تا نماز را برپای دارند» (رَبَّنا إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِیُقِیمُوا الصَّلاهَ).

پس از آن که خداوند به ابراهیم، پسری از کنیزش «هاجر» داد و نامش را «اسماعیل» گذاشت، حسادت همسر نخستینش «ساره» تحریک شد و نتوانست حضور هاجر و فرزندش را تحمل کند، از ابراهیم خواست که آن مادر و فرزند را به نقطه دیگری ببرد، و ابراهیم طبق فرمان خدا در برابر این درخواست تسلیم شد.

اسماعیل و مادرش هاجر را به سرزمین مکّه که در آن روز یک سرزمین خشک و خاموش و فاقد همه چیز بود آورد، و در آنجا گذارد، و با آنها خداحافظی کرد و رفت.

سپس ابراهیم دعای خودش را این چنین ادامه می دهد:

خداوندا! اکنون که آنها در این بیابان سوزان برای احترام خانه بزرگ تو مسکن گزیده اند «تو قلوب گروهی از مردم را به آنها متوجه ساز و مهر آنها را در دلهایشان بیفکن» (فَاجْعَلْ أَفْئِدَهً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ).

«و آنها را از انواع میوه ها (ثمرات مادی و معنوی) بهره مند کن، شاید شکر نعمتهای تو را ادا کنند» (وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ).

سوره ابراهیم(14): آیه 38

(آیه 38)- و از آنجا که یک انسان موحد و آگاه می داند که علم او در برابر علم خداوند محدود است و مصالح او را تنها خدا می داند، و گاهی مطالبی در درون جان اوست که نمی تواند همه را بر زبان آورد، لذا به دنبال تقاضاهای گذشته چنین عرض می کند: «پروردگارا! تو آنچه را که ما پنهان می داریم و یا آشکار می سازیم به خوبی می دانی» (رَبَّنا إِنَّکَ تَعْلَمُ ما نُخْفِی وَ ما نُعْلِنُ).

«و هیچ چیز در زمین و آسمان بر خدا مخفی نمی ماند» (وَ ما یَخْفی عَلَی اللَّهِ مِنْ شَیْ ءٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ).

[شماره صفحه واقعی : 513]

ص: 3152

اگر من از فراق فرزند و همسرم غمگین هستم تو می دانی، و اگر قطره های اشکم آشکارا از چشمم سرازیر می شود تو می بینی.

و اگر به هنگام جدایی از همسرم، به من می گوید: الی من تکلنی «مرا به که می سپاری»؟! تو از همه اینها آگاهی، و آینده این سرزمین و آینده آنها که سخت به هم گره خورده است همه در پیشگاه علمت روشن است.

سوره ابراهیم(14): آیه 39

(آیه 39)- سپس به شکر نعمتهای خداوند که یکی از مهمترین آنها در حق ابراهیم همان صاحب دو فرزند برومند شدن به نام اسماعیل و اسحاق، آن هم در سن پیری بود، اشاره کرده، می گوید: «حمد و سپاس خدایی را که در پیری، اسماعیل و اسحاق را به من بخشید» و دعای مرا به اجابت رسانید (الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی وَهَبَ لِی عَلَی الْکِبَرِ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ).

«آری! خدای من حتما دعاها را می شنود» (إِنَّ رَبِّی لَسَمِیعُ الدُّعاءِ).

سوره ابراهیم(14): آیه 40

(آیه 40)- و باز به تقاضا و نیایش و دعا ادامه می دهد و عرض می کند:

«پروردگارا! مرا برپا کننده نماز قرار ده و از فرزندان من نیز چنین کن» ای خدای من (رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِیمَ الصَّلاهِ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی).

«پروردگارا! و دعای ما را بپذیر» (رَبَّنا وَ تَقَبَّلْ دُعاءِ).

سوره ابراهیم(14): آیه 41

(آیه 41)- و آخرین تقاضا و دعای ابراهیم در اینجا این است که: «پروردگارا! مرا و پدر و مادرم و همه مؤمنان را در روزی که حساب برپا می شود ببخش و بیامرز» (رَبَّنَا اغْفِرْ لِی وَ لِوالِدَیَّ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسابُ).

به این ترتیب تقاضاهای هفتگانه ابراهیم از امنیت شروع می شود، و به آمرزش پایان می پذیرد، و جالب این که اینها را نه تنها برای خود می طلبد، که برای دیگران نیز همین تقاضاها را دارد، چرا که مردان خدا هرگز «انحصار طلب» نبوده و نخواهند بود!

سوره ابراهیم(14): آیه 42

(آیه 42)- روزی که چشمها از حرکت باز می ایستد: از آنجا که در آیات گذشته سخن از «روز حساب» به میان آمد، به همین مناسبت در اینجا وضع ظالمان و ستمگران را در آن روز مجسم می سازد.

[شماره صفحه واقعی : 514]

ص: 3153

ضمنا با بیان این بخش از مسائل معاد، بخشهای توحیدی گذشته تکمیل می گردد.

نخست با لحنی تهدید آمیز (تهدیدی نسبت به ظالمان و ستمگران) چنین آغاز می کند: ای پیامبر! گمان مبر که خداوند، از آنچه ظالمان انجام می دهند، غافل است» (وَ لا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غافِلًا عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُونَ).

این سخن در حقیقت پاسخی است به سؤال کسانی که می گویند اگر این عالم خدایی دارد، خدایی عادل و دادگر، پس چرا ظالمان را به حال خود رها کرده است؟

قرآن در برابر این سؤال می گوید: خدا هرگز غافل نیست، اگر به فوریت آنها را مجازات نمی کند به خاطر آن است که این جهان میدان و محل آزمایش و پرورش انسانهاست، و این هدف بدون آزادی ممکن نیست.

سپس می گوید: «خدا مجازات آنها را به روزی تأخیر می اندازد که در آن روز، چشمها (از شدت ترس و وحشت) از حرکت می ایستد و به یک نقطه دوخته شده، بی حرکت می مانند» (إِنَّما یُؤَخِّرُهُمْ لِیَوْمٍ تَشْخَصُ فِیهِ الْأَبْصارُ).

سوره ابراهیم(14): آیه 43

(آیه 43)- مجازاتهای آن روز آنقدر وحشتناک است که این ستمگران، از شدت هول «گردنهای خود را برافراشته، سر به آسمان بلند کرده، و حتی پلکهای چشمهاشان بی حرکت می ماند و دلهایشان (از شدت نگرانی و پریشانی) بکلی تهی می شود» (مُهْطِعِینَ مُقْنِعِی رُؤُسِهِمْ لا یَرْتَدُّ إِلَیْهِمْ طَرْفُهُمْ وَ أَفْئِدَتُهُمْ هَواءٌ).

آنها که خود را «عقل کل» می پنداشتند و دیگران را بی خرد می انگاشتند، آنچنان عقل و هوش خود را از دست می دهند که نگاهشان نگاه دیوانگان بلکه مردگان است، نگاهی خشک، بی تفاوت، بی حرکت و پر از ترس و وحشت! به راستی قرآن هنگامی که می خواهد منظره ای را مجسم نماید در کوتاهترین عبارت کاملترین ترسیم ها را می کند که نمونه آن آیه کوتاه بالاست.

سوره ابراهیم(14): آیه 44

(آیه 44)- سپس برای این که تصور نشود مجازاتهای الهی به گروه خاصی مربوط است به عنوان یک دستور کلی به پیامبرش می فرماید: «همه مردم را از

[شماره صفحه واقعی : 515]

ص: 3154

روزی که عذاب دردناک پروردگار به سراغشان می آید انذار کن (هنگامی که ظالمان نتائج وحشتناک اعمال خود را می بینند، پشیمان می شوند و به فکر جبران می افتند و) عرض می کنند: پروردگارا! ما را تا مدت کوتاه دیگری مهلت ده» (وَ أَنْذِرِ النَّاسَ یَوْمَ یَأْتِیهِمُ الْعَذابُ فَیَقُولُ الَّذِینَ ظَلَمُوا رَبَّنا أَخِّرْنا إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ).

تا از این مهلت کوتاه استفاده کرده، «دعوت تو را اجابت نماییم و از پیامبرانت پیروی کنیم» (نُجِبْ دَعْوَتَکَ وَ نَتَّبِعِ الرُّسُلَ).

منظور از این روز، روز نزول پاره ای از بلاها و مجازاتهای دنیوی است، همانند عذابهایی که بر قوم لوط و قوم عاد و ثمود و قوم نوح و فرعونیان نازل گردید و از میان رفتند.

اما فورا دست رد بر سینه آنها زده می شود و به آنها این پیام تکان دهنده را می دهند: چنین چیزی محال است، دوران عمل پایان گرفت «آیا شماها نبودید که در گذشته سوگند یاد می کردید، هرگز زوال و فنایی برای حیات و قدرت شما نیست» (أَ وَ لَمْ تَکُونُوا أَقْسَمْتُمْ مِنْ قَبْلُ ما لَکُمْ مِنْ زَوالٍ).

سوره ابراهیم(14): آیه 45

(آیه 45)- «شما همانها نبودید که در کاخها و منازل و مساکن کسانی که به خویشتن ستم کرده بودند سکونت جستید» (وَ سَکَنْتُمْ فِی مَساکِنِ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ).

«و برای شما این واقعیت به خوبی آشکار شده بود که ما بر سر آنها چه آوردیم» (وَ تَبَیَّنَ لَکُمْ کَیْفَ فَعَلْنا بِهِمْ).

«و برای شما مثالها (ی تکان دهنده از حالات امتهای پیشین) ذکر کردیم» (وَ ضَرَبْنا لَکُمُ الْأَمْثالَ).

اما هیچ یک از این درسهای عبرت در شما مؤثر نیفتاد و همچنان به اعمال ننگین و ظلم و ستم خویش ادامه دادید.

سوره ابراهیم(14): آیه 46

(آیه 46)- توطئه های ستمگران به جایی نمی رسد: در آیات گذشته به قسمتی از کیفرهای ظالمان اشاره شده، در اینجا نیز نخست اشاره به گوشه ای از کارهای آنها کرده، سپس قسمتی دیگر از کیفرهای سخت و دردناکشان را بیان

[شماره صفحه واقعی : 516]

ص: 3155

می کند می فرماید: «آنها مکر خود را به کار زدند و (تا آنجا که قدرت داشتند) به توطئه و شیطنت پرداختند» (وَ قَدْ مَکَرُوا مَکْرَهُمْ).

خلاصه کاری نبود که دشمنان تو برای محو و نابودی اسلام، انجام ندهند.

«و همه مکرها (و توطئه هایشان) نزد خدا آشکار است» (وَ عِنْدَ اللَّهِ مَکْرُهُمْ).

به هر حال نگران مباش، این نیرنگها و نقشه ها و طرحهای آنها اثری در تو نخواهد کرد «هر چند مکرشان چنان باشد که کوهها را از جا بر کند» (وَ إِنْ کانَ مَکْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبالُ)

سوره ابراهیم(14): آیه 47

(آیه 47)- بار دیگر روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کرده، به عنوان تهدید ظالمان و بدکاران می فرماید: «گمان مبر که خداوند وعده ای را که به پیامبران داده مخالفت می کند» (فَلا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ مُخْلِفَ وَعْدِهِ رُسُلَهُ).

چرا که تخلف از کسی سر می زند که یا قادر و توانا نباشد، و یا کیفر و انتقام در قاموس او نیست، ولی «خداوند هم تواناست و هم صاحب انتقام» (إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ ذُو انتِقامٍ).

این آیه در حقیقت مکمّل آیه ای است که قبلا داشتیم وَ لا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غافِلًا عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُونَ).

یعنی اگر می بینی ظالمان و ستمگران، مهلتی یافته اند نه به خاطر غفلت پروردگار از اعمال آنهاست و نه به خاطر آن است که از وعده خود تخلف خواهد کرد، بلکه همه حسابهای آنها را یک روز رسیده و کیفر عادلانه آنها را خواهد داد.

سوره ابراهیم(14): آیه 48

(آیه 48)- در این آیه اضافه می کند: این مجازات «در روزی خواهد بود که این زمین به زمین دیگری و آسمانها (به آسمانهای دیگری) مبدّل می شود» (یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ).

در آن روز همه چیز پس از ویرانی، نو می شود، و انسان با شرایط تازه در عالم نوی گام می نهد، عالمی که همه چیزش با این عالم متفاوت است، وسعتش، نعمتها و کیفرهایش، و در آن روز هر کس هرچه دارد با تمام وجودش «در پیشگاه خداوند واحد قهار ظاهر می گردند»! (وَ بَرَزُوا لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ).

[شماره صفحه واقعی : 517]

ص: 3156

«بروز» انسانها در برابر خداوند در قیامت به معنی ظهور تمام وجود انسان و درون و برونش در آن صحنه است. البته تعبیر بروز و ظهور در مقایسه با تفکر ما است، نه با مقایسه به علم خدا! به هر حال توصیف خداوند در این حال به «قهاریت» دلیل بر تسلط او بر همه چیز و سیطره او بر درون و برون همگان می باشد.

سوره ابراهیم(14): آیه 49

(آیه 49)- در این آیه حال مجرمان را به نحو دیگری ترسیم می کند، می فرماید: «و در آن روز، مجرمان را با هم در غل و زنجیر می بینی» که دستها و گردنهایشان را به هم بسته است (وَ تَرَی الْمُجْرِمِینَ یَوْمَئِذٍ مُقَرَّنِینَ فِی الْأَصْفادِ).

این غل و زنجیرها تجسمی است از پیوند عملی و فکری این گنهکاران در این جهان که دست به دست هم می دادند، و به کمک هم می شتافتند و در طریق ظلم و فساد با یکدیگر رابطه و پیوند و همکاری داشتند و این ارتباط در آنجا به صورت زنجیرهایی مجسم می شود که آنان را به یکدیگر مرتبط می سازد.

سوره ابراهیم(14): آیه 50

(آیه 50)- سپس به بیان لباس آنها می پردازد که خود عذاب بزرگی است برای آنان، و می گوید: «لباسهایشان از قطران [ماده چسبنده بد بوی قابل اشتعال ] است و صورت آنها را (شعله های) آتش می پوشاند» (سَرابِیلُهُمْ مِنْ قَطِرانٍ وَ تَغْشی وُجُوهَهُمُ النَّارُ).

به این ترتیب به جای لباس، بدنهای آنها را از نوعی ماده سیاه رنگ بدبوی قابل اشتعال می پوشانند، لباسی که هم زشت و بدمنظر است و هم بدبو، و هم خود قابل سوختن و شعله ور شدن و با داشتن این عیوب چهارگانه بدترین لباس محسوب می شود چرا که لباس را برای آن می پوشند که زینت باشد و هم انسان را از گرما و سرما حفظ کند، این لباس به عکس همه لباسها هم زشت است و هم سوزاننده و آتش زننده.

سوره ابراهیم(14): آیه 51

(آیه 51)- اینها برای آن است، «تا خداوند هر کس را، هر آنچه انجام داده، جزا دهد»! (لِیَجْزِیَ اللَّهُ کُلَّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ).

جالب این که نمی گوید: «جزای» اعمالشان را به آنها می دهد، بلکه می گوید:

[شماره صفحه واقعی : 518]

ص: 3157

آنچه را انجام داده اند به عنوان جزا به آنها خواهند داد و این آیه با این تعبیر خاص دلیل دیگری بر مسأله تجسم اعمال است.

و در پایان می فرماید: «خداوند سریع الحساب است» (إِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسابِ).

کاملا روشن است هنگامی که اعمال انسان از میان نرود و با تغییر چهره به سراغ آدمی بیاید دیگر حسابی از آن سریعتر نخواهد بود، و در واقع حسابش همراه خودش است! در بعضی از روایات می خوانیم: «خداوند به اندازه یک چشم بر هم زدن حساب همه خلایق را می رسد».

اصولا محاسبه پروردگار نیاز به زمان ندارد و آنچه در روایت فوق آمده، در حقیقت برای اشاره به کوتاهترین زمان است.

سوره ابراهیم(14): آیه 52
اشاره

(آیه 52)- و از آنجا که آیات این سوره و همچنین تمامی این قرآن جنبه دعوت به توحید و ابلاغ احکام الهی به مردم و انذار آنها در برابر تخلفاتشان دارد، در آخرین آیه این سوره می فرماید: «این (قرآن) ابلاغ عمومی برای همه مردم است» (هذا بَلاغٌ لِلنَّاسِ).

«تا همه به وسیله آن انذار شوند» (وَ لِیُنْذَرُوا بِهِ).

«و بدانند او خدای یکتاست» (وَ لِیَعْلَمُوا أَنَّما هُوَ إِلهٌ واحِدٌ).

و منظور این است که: «صاحبان مغز و اندیشه پند گیرند» (وَ لِیَذَّکَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ).

آغاز و ختم سوره ابراهیم-

سوره «ابراهیم» همان گونه که دیدیم از بیان نقش حساس قرآن در خارج ساختن انسان از ظلمات جهل و شرک به نور علم و توحید، آغاز شد، و با بیان نقش قرآن در انذار همه توده ها و تعلیم توحید و تذکر اولوا الالباب پایان می گیرد.

این «آغاز» و «پایان» بیانگر این واقعیت است که همه آنچه را می خوانیم در همین قرآن است، و به گفته امیر مؤمنان علی علیه السّلام فیه ربیع القلب و ینابیع العلم «بهار

[شماره صفحه واقعی : 519]

ص: 3158

دلها و سر چشمه علوم و دانشها همه در قرآن است».

و همچنین درمان همه بیماریهای فکری و اخلاقی و اجتماعی و سیاسی را باید در آن جست «فاستشفوه من ادوائکم».

این بیان دلیل بر این است که بر خلاف سیره بسیاری از مسلمانان امروز که به قرآن به عنوان یک کتاب مقدس که تنها برای خواندن و ثواب بردن نازل شده می نگرند کتابی است برای دستور العمل در سراسر زندگی انسانها.

و بالاخره کتابی است که هم دانشمند را تذکر می دهد، و هم توده مردم از آن الهام می گیرند.

فراموش کردن این کتاب بزرگ آسمانی و روی آوردن به مکتبهای انحرافی شرق و غرب یکی از عوامل مؤثر عقب افتادگی و ضعف و ناتوانی مسلمین است.

«پایان سوره ابراهیم» (1)

[شماره صفحه واقعی : 520]

ص: 3159


1- شرح زندگانی ابراهیم در دوران قبل از نبوت، دوران نبوت و مبارزه با بت پرستان و دوران هجرت از بابل، و تلاش و کوشش در سرزمین مصر و فلسطین و مکّه را در «تفسیر نمونه» ذیل آخرین آیه سوره ابراهیم مطالعه فرمایید. [.....]

آغاز جزء چهاردهم قرآن مجید

سوره حجر [15]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 99 آیه است

محتوای سوره:

در این سوره آهنگ و لحن سوره های مکی کاملا منعکس است. لذا می توان محتوای این سوره را در هفت بخش خلاصه کرد:

1- آیات مربوط به مبدأ عالم هستی و ایمان به او از طریق مطالعه در اسرار آفرینش.

2- آیات مربوط به معاد و کیفر بدکاران.

3- اهمیت قرآن و عظمت این کتاب آسمانی.

4- داستان آفرینش آدم و سرکشی ابلیس و سر انجام کار او.

5- اشاره به سرگذشت اقوامی همچون قوم لوط و صالح و شعیب.

6- انذار و بشارت و اندرزهای مؤثر و تهدیدهای کوبنده و تشویقهای جالب.

7- دعوت از پیامبر به مقاومت و دلداری او در برابر توطئه ها.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره الحجر(15): آیه 1

(آیه 1)- باز در آغاز این سوره با حروف مقطعه «الف، لام، راء» (الر).

برخورد می کنیم که نمایانگر ترکیب این کتاب بزرگ آسمانی که راهگشای همه انسانها به سوی سعادت می باشد، از حروف ساده الفبا است، همین ماده خامی که

[شماره صفحه واقعی : 521]

ص: 3160

در اختیار همه افراد بشر حتی کودکان دو سه ساله قرار دارد، و این نهایت درجه اعجاز است که از چنان مصالحی چنین محصول بی نظیری ساخته شود.

و لذا بلافاصله بعد از آن می گوید: «اینها آیات کتاب آسمانی و قرآن آشکار است» (تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ وَ قُرْآنٍ مُبِینٍ). که بیان کننده حقایق و روشنگر حق از باطل می باشد.

سوره الحجر(15): آیه 2

(آیه 2)- آرزوهای بیجا! سپس به آنها که در لجاجت و مخالفت با این آیات روشن الهی اصرار می ورزند هشدار می دهد روزی فرا می رسد که اینها از نتائج شوم کفر و تعصب کور کورانه و لجاجت خویش پشیمان خواهند شد و، «چه بسا این کافران آرزو می کنند که ای کاش مسلمان بودند» (رُبَما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ کانُوا مُسْلِمِینَ).

ممکن است آیه اشاره به پشیمانی گروههایی از کافران در آن جهان و این جهان باشد، در حالی که در آنجا قدرت بازگشت ندارند! و در اینجا نیز تعصبها و لجاجتها و یا منافع مادّی اجازه نمی دهد که دین اسلام را بپذیرند.

سوره الحجر(15): آیه 3

(آیه 3)- سپس با لحنی بسیار کوبنده می گوید: ای پیامبر «اینها را به حال خود بگذار (تا همچون چهارپایان) بخورند، و از لذتهای این زندگی ناپایدار بهره گیرند، و آرزوها آنها را از این واقعیت بزرگ غافل سازد ولی به زودی خواهند فهمید» (ذَرْهُمْ یَأْکُلُوا وَ یَتَمَتَّعُوا وَ یُلْهِهِمُ الْأَمَلُ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ).

اینها چون حیواناتی هستند که جز اصطبل و علف، و جز لذت مادی چیزی نمی فهمند و هر حرکتی دارند برای رسیدن به همین هاست.

پرده های غرور و غفلت و آرزوهای دور و دراز چنان بر قلب آنها افتاده، و آنها را به خود مشغول ساخته که دیگر توانایی درک واقعیتی را ندارند.

اما آن گاه که پرده های غفلت و غرور از مقابل چشمانشان کنار رود، و خود را در آستانه مرگ و یا در عرصه قیامت ببینند، می فهمند که چه اندازه در غفلت و تا چه حدّ زیانکار و بدبخت بوده اند.

سوره الحجر(15): آیه 4

(آیه 4)- در این آیه برای این که گمان نکنند این مهلت و تمتع از لذایذ دنیا

[شماره صفحه واقعی : 522]

ص: 3161

پایان ناپذیر است، اضافه می کند: «ما هیچ گروهی را در هیچ شهر و آبادی نابود نکردیم مگر این که آنها، اجل معین و زمان تغییر ناپذیری داشتند» (وَ ما أَهْلَکْنا مِنْ قَرْیَهٍ إِلَّا وَ لَها کِتابٌ مَعْلُومٌ).

سوره الحجر(15): آیه 5

(آیه 5)- و «هیچ امت و جمعیتی از اجل معین خود پیشی نمی گیرد، و هیچ یک نیز عقب نخواهد افتاد» (ما تَسْبِقُ مِنْ أُمَّهٍ أَجَلَها وَ ما یَسْتَأْخِرُونَ).

سنت الهی همه جا این بوده که به قدر کافی مهلت برای تجدید نظر و بیداری و آگاهی بدهد، حوادث دردناک، و وسائل رحمت را یکی پس از دیگری می فرستد، تهدید می کند، تشویق می کند، اخطار می نماید تا حجت بر همه مردم تمام شود.

ولی هنگامی که این مهلت به پایان رسید سرنوشت قطعی دامنشان را خواهد گرفت.

سوره الحجر(15): آیه 6

(آیه 6)- در اینجا نخست به موضع گیریهای خصمانه کفار در مقابل قرآن و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله اشاره کرده، می گوید: «و آنها گفتند: ای کسی که قرآن بر تو نازل شده بطور قطع سوگند یاد می کنیم (که تو دیوانه ای»! (وَ قالُوا یا أَیُّهَا الَّذِی نُزِّلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ إِنَّکَ لَمَجْنُونٌ).

و این تعبیر نهایت گستاخی و جسارت آنها را در برابر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله مجسم می کند.

آنها مقیاس را عقل کوچک و ناتوان خودشان قرار می دهند و هر چه در این مقیاس نگنجد در نظر آنها بی عقلی و دیوانگی است! و عجب این که این نابخردان وصله هایی به رهبران الهی می چسباندند که گاهی کاملا با هم ضد و نقیض بود، گاهی آنها را «دیوانه» می خواندند و گاهی «ساحر»، با این که ساحر کسی است که باید از زیرکی و هوشیاری خاصی برخوردار باشد و درست در نقطه ضد دیوانه است.

سوره الحجر(15): آیه 7

(آیه 7)- آنها نه تنها چنین نسبتهای نابخردانه ای به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می دادند بلکه برای بهانه جویی می گفتند: اگر از راستگویانی چرا فرشتگان را برای ما

[شماره صفحه واقعی : 523]

ص: 3162

نمی آوری»! تا تصدیق گفتار تو کنند و ما ایمان بیاوریم (لَوْ ما تَأْتِینا بِالْمَلائِکَهِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ).

سوره الحجر(15): آیه 8

(آیه 8)- خداوند به آنها چنین پاسخ می گوید: «ما ملائکه را جز به حق نازل نمی کنیم» (ما نُنَزِّلُ الْمَلائِکَهَ إِلَّا بِالْحَقِّ).

«و آنگاه (که فرشتگان نازل شوند و حقیقت برای آنها جنبه شهود و حسی پیدا کند و بعد ایمان نیاورند) دیگر به آنها مهلت داده نخواهد شد» و به عذاب الهی نابود می گردند (وَ ما کانُوا إِذاً مُنْظَرِینَ).

به تعبیر دیگر اعجاز بازیچه نیست، بلکه برای اثبات حق است، و این امر به قدر کافی برای آنها که خواهان حقند ثابت شده، چرا که پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله با در دست داشتن این قرآن و اعجازهای دیگر رسالت خود را به ثبوت رسانده است.

سوره الحجر(15): آیه 9

(آیه 9)- حفظ قرآن از دست بردها: به دنبال بهانه جوییهای کفار و حتی استهزای آنها نسبت به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله این آیه یک واقعیت بزرگ و پراهمیت را به عنوان دلداری به پیامبر از یک سو و اطمینان خاطر همه مؤمنان راستین از سوی دیگر بیان می کند و آن این که: «ما این قرآن را (که مایه تذکر است) نازل کردیم، و ما بطور قطع آن را حفظ خواهیم کرد» (إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ).

این گروه اندک و ناتوان که سهل است، اگر همه جباران و زورمندان و سیاستمداران ستمگر و اندیشمند منحرف و رزم آوران جهان دست به دست هم بدهند که نورش را خاموش کنند، توانایی نخواهند داشت، چرا که خداوند حفظ و پاسداری از آن را به عهده گرفته است، محافظت از هر نظر: محافظت از هر گونه تحریف، محافظت از فنا و نابودی و محافظت از سفسطه های دشمنان وسوسه گر.

معروف و مشهور در میان همه دانشمندان شیعه و اهل تسنن این است که:

هیچ گونه تحریفی در قرآن روی نداده است، و قرآنی که امروز در دست ماست درست همان قرآنی است که بر پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نازل شده، و حتی کلمه و حرفی از آن کم و زیاد نگردیده است.

سوره الحجر(15): آیه 10

(آیه 10)- لجاجت و انکار محسوسات: در اینجا به عنوان دلداری پیامبر

[شماره صفحه واقعی : 524]

ص: 3163

و مؤمنان در برابر مشکلاتی که در دعوت خود با آن مواجه بودند اشاره به زندگی انبیای پیشین و گرفتاریهای آنها در مقابل اقوام گمراه و متعصب می کند.

نخست می گوید: «ما پیش از تو در میان امتهای نخستین نیز پیامبرانی فرستادیم» (وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ فِی شِیَعِ الْأَوَّلِینَ).

سوره الحجر(15): آیه 11

(آیه 11)- ولی آنها چنان لجوج و سرسخت بودند که «هر پیامبری به سراغشان می آمد او را به باد استهزاء و سخریه می گرفتند» (وَ ما یَأْتِیهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ).

این استهزاء و سخریه به خاطر چند امر بود:

- برای شکستن ابهت پیامبران و متفرق ساختن افراد حق جو از گرد آنان.

- برای ضعف و ناتوانیشان در مقابل منطق نیرومند رسولان الهی.

- برای این که سرپوشی بر وجدان خفته خود بگذارد، مبادا بیدار شود.

- و سر انجام برای این که می دیدند قبول دعوت پیامبران آنها را در برابر شهواتشان محدود می سازد و آزادیهای حیوانیشان را سلب می کند.

از این جمله استفاده می شود که وظیفه مبلّغان تنها این نیست که مسائلی را به گوش مردم بخوانند، بلکه باید از تمام وسائل سمعی، بصری، برنامه های عملی، قصص، داستانها، ادبیات، شعر و هنر به معنی اصیل و سازنده استفاده کنند تا سخن حق را به دل آنها نفوذ دهند.

سوره الحجر(15): آیه 12

(آیه 12)- سپس می فرماید: آری «ما این چنین آیات قرآن را به دلهای این مجرمان می فرستیم»! (کَذلِکَ نَسْلُکُهُ فِی قُلُوبِ الْمُجْرِمِینَ).

سوره الحجر(15): آیه 13

(آیه 13)- اما با این همه تبلیغ و تأکید و بیان منطقی و ارائه معجزات باز هم این متعصبان استهزاء کننده «به آن ایمان نمی آورند» (لا یُؤْمِنُونَ بِهِ).

ولی این منحصر به آنها نیست «پیش از آنها سنت اقوام اولین نیز چنین بود» (وَ قَدْ خَلَتْ سُنَّهُ الْأَوَّلِینَ).

سوره الحجر(15): آیه 14

(آیه 14)- اینها بر اثر غوطه ور شدن در شهوات و اصرار و لجاجت در باطل، کارشان به جایی رسیده که: «اگر دردی را از آسمان به روی آنها بگشاییم و آنها مرتبا به

[شماره صفحه واقعی : 525]

ص: 3164

آسمان صعود و نزول کنند ...» (وَ لَوْ فَتَحْنا عَلَیْهِمْ باباً مِنَ السَّماءِ فَظَلُّوا فِیهِ یَعْرُجُونَ).

سوره الحجر(15): آیه 15

(آیه 15)- «باز می گویند ما را چشم بندی کرده اند» (لَقالُوا إِنَّما سُکِّرَتْ أَبْصارُنا).

«بلکه ما گروهی هستیم که سر تا پا سحر شده ایم» و آنچه می بینیم ابدا واقعیت ندارد! (بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَسْحُورُونَ).

این جای تعجب نیست که انسان به چنین مرحله ای از عناد و لجاج برسد، برای این که روح پاک و فطرت دست نخورده انسان که قادر به درک حقایق و مشاهده چهره اصلی واقعیات است، بر اثر گناه و جهل و دشمنی با حق تدریجا به تاریکی می گراید، البته در مراحل نخستین پاک کردن آن کاملا امکان پذیر است، اما اگر خدای نکرده این حالت در انسان راسخ شود و به صورت «ملکه» در آید دیگر به آسانی نمی توان آن را شست، و در اینجاست که چهره حق در نظر انسان دگرگون می شود تا آنجا که محکمترین دلائل عقلی، و روشنترین دلائل حسی، در دل او اثر نمی گذارد و کار او به انکار معقولات و محسوسات، هر دو، می رسد.

سوره الحجر(15): آیه 16

(آیه 16)- شیاطین با شهاب رانده می شوند! این آیه به بعد اشاره به گوشه ای از نظام آفرینش به عنوان دلیلی بر توحید و شناخت خداست و بحثهایی را که در زمینه قرآن و نبوت در آیات گذشته آمد تکمیل می کند.

نخست می گوید: «ما در آسمان برجهایی قرار دادیم» (وَ لَقَدْ جَعَلْنا فِی السَّماءِ بُرُوجاً).

هنگامی که ما از کره زمین به ماه و خورشید نگاه می کنیم در هر فصل و موقعی از سال آنها را در مقابل یکی از صورتهای فلکی (صورتهای فلکی مجموعه ستارگانی است که شکل خاصی را به خود گرفته اند) می بینیم و می گوییم خورشید مثلا در برج حمل یا ثور یا میزان و عقرب و قوس است.

سپس اضافه می کند: «ما آن (آسمان و این صورتهای فلکی) را برای بینندگان زینت بخشیدیم» (وَ زَیَّنَّاها لِلنَّاظِرِینَ).

سوره الحجر(15): آیه 17

(آیه 17)- در این آیه اضافه می کند: «ما این آسمان را از هر شیطان رجیم

[شماره صفحه واقعی : 526]

ص: 3165

و شوم و ملعون محفوظ داشته ایم» (وَ حَفِظْناها مِنْ کُلِّ شَیْطانٍ رَجِیمٍ).

سوره الحجر(15): آیه 18

(آیه 18)- «مگر آن شیطانهایی که هوس استراق سمع و خبرگیری دزدکی کنند، که شهاب آشکار آنها را تعقیب می کند و به عقب می راند» (إِلَّا مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ مُبِینٌ).

منظور از «آسمان» آسمان حق و حقیقت است، و شیاطین همان وسوسه گران هستند که می کوشند به این آسمان راه یابند و استراق سمع کنند و به اغوای مردم بپردازند، اما ستارگان و شهب یعنی، رهبران الهی و دانشمندان با امواج نیرومند سخن و قلمشان آنها را به عقب می رانند و طرد می کنند.

سوره الحجر(15): آیه 19

(آیه 19)- در اینجا به بخشی از آیات آفرینش، و نشانه های عظمت خدا در زمین، می پردازد تا بحث پیشین تکمیل گردد.

نخست از خود زمین شروع کرده، می فرماید: «و ما زمین را گسترش دادیم» (وَ الْأَرْضَ مَدَدْناها).

و از آنجا که آفرینش کوهها با آن فوائد زیادی که دارند یکی از نشانه های توحید است، به ذکر آن پرداخته، اضافه می کند: «و ما در زمین کوههای مستقر و ثابتی انداختیم» (وَ أَلْقَیْنا فِیها رَواسِیَ).

این کوهها علاوه بر این که از ریشه به هم پیوسته اند و همچون زرهی زمین را در برابر فشار درونی از لرزشها حفظ می کنند، و علاوه بر این که قدرت توفانها را در هم شکسته و وزش باد و نسیم را به دقت کنترل می نمایند، محل خوبی برای ذخیره آبها به صورت برف و یا چشمه ها می باشند.

سپس به سراغ مهمترین عامل زندگی بشر و همه جانداران یعنی گیاهان می رود، می فرماید: «و ما در روی زمین از هر چیز (گیاه) موزون رویاندیم» (وَ أَنْبَتْنا فِیها مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ مَوْزُونٍ).

در کره زمین شاید صدها هزار نوع گیاه داریم با خواص مختلف و آثار متنوع و گوناگون که شناخت هر یک دریچه ای است برای شناخت «اللّه» و برگ هر کدام از آنها دفتری است از «معرفت کردگار».

[شماره صفحه واقعی : 527]

ص: 3166

سوره الحجر(15): آیه 20

(آیه 20)- و از آنجا که وسائل زندگی انسان منحصر به گیاهان و معادن نیست در این آیه به تمام این مواهب اشاره کرده، می گوید: «و ما انواع وسائل زندگی را برای شما در زمین قرار دادیم» (وَ جَعَلْنا لَکُمْ فِیها مَعایِشَ).

نه تنها برای شما بلکه برای همه موجودات زنده، «و کسانی که شما روزی آنها را نمی دهید» و از دسترس شما خارجند (وَ مَنْ لَسْتُمْ لَهُ بِرازِقِینَ).

آری! برای همه آنها نیازمندیهایشان را فراهم ساختیم.

سوره الحجر(15): آیه 21

(آیه 21)- این آیه در حقیقت به پاسخ سؤالی می پردازد که برای بسیاری از مردم پیدا می شود و آن این که چرا خداوند آنقدر از ارزاق و مواهب در اختیار انسانها نمی گذارد که بی نیاز از هر گونه تلاش و کوشش باشند.

می فرماید: «خزائن و گنجینه های همه چیز تنها نزد ماست، ولی ما جز به اندازه معین آن را نازل نمی کنیم» (وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ).

بنابراین چنان نیست که قدرت ما محدود باشد و از تمام شدن ارزاق وحشتی داشته باشیم، بلکه منبع و مخزن و سر چشمه همه چیز نزد ماست، ولی همه چیز این عالم حساب دارد و ارزاق و روزیها نیز به مقدار حساب شده ای از طرف خدا نازل می گردد.

کاملا روشن است که تلاش و کوشش برای زندگی علاوه بر این که تنبلی و سستی و دل مردگی را از انسانها دور می سازد و حرکت و نشاط می آفریند، وسیله بسیار خوبی برای اشتغال سالم فکری و جسمی آنهاست، و اگر چنین نبود و همه چیز بی حساب در اختیار انسان قرار داشت معلوم نبود دنیا چه منظره ای پیدا می کرد؟

به عبارت دیگر همان گونه که فقر و نیاز، انسان را به انحراف و بدبختی می کشاند بی نیازی بیش از حد نیز منشأ فساد و تباهی است.

سوره الحجر(15): آیه 22

(آیه 22)- نقش باد و باران: در تعقیب بیان قسمتی از اسرار آفرینش و نعمتهای خدا در آیات گذشته، در این آیه به وزش بادها و نقش مؤثر آنها در نزول

[شماره صفحه واقعی : 528]

ص: 3167

بارانها اشاره کرده، می گوید: «و ما بادها را فرستادیم در حالی که بارور کننده اند» و قطعات ابر را به هم می پیوندند و بارور می سازند (وَ أَرْسَلْنَا الرِّیاحَ لَواقِحَ).

«و به دنبال آن از آسمان آبی فرو فرستادیم» (فَأَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً).

«و به وسیله آن همه شما را سیراب کردیم» (فَأَسْقَیْناکُمُوهُ).

«در حالی که شما توانایی بر حفظ و نگهداری آن نداشتید» (وَ ما أَنْتُمْ لَهُ بِخازِنِینَ).

یعنی شما نمی توانید حتی بعد از نزول باران آن را به مقدار زیاد گردآوری و حفظ کنید، این خداست که از طریق منجمد ساختن آنها در قله کوهها به صورت برف و یخ، و یا فرستادن آنها به اعماق زمین که بعدا به صورت چشمه ها و کاریزها و چاهها ظاهر می شوند، آنها را گردآوری و ذخیره می کند.

سوره الحجر(15): آیه 23

(آیه 23)- سپس به دنبال بحثهای توحیدی به معاد و مقدمات آن اشاره کرده، می گوید: «و مائیم که زنده می کنیم و (مائیم که) می میرانیم» (وَ إِنَّا لَنَحْنُ نُحْیِی وَ نُمِیتُ).

«و وارث (همه روی زمین و تمام این جهان) مائیم» (وَ نَحْنُ الْوارِثُونَ).

اشاره به مسأله حیات و مرگ که در واقع مهمترین و قطعی ترین مسائل است هم می تواند مقدمه برای بحث معاد باشد و هم تکمیلی برای بحث توحید.

از سوی دیگر وجود مرگ و زندگی خود دلیل بر این است که موجودات این عالم از خود چیزی ندارند و هر چه دارند از ناحیه دیگری است، و سر انجام وارث همه آنها خداست!

سوره الحجر(15): آیه 24

(آیه 24)- بعد اضافه می کند: «ما هم پیشینیان شما را دانستیم و هم متأخران را» (وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَقْدِمِینَ مِنْکُمْ وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَأْخِرِینَ).

کلمه «مستقدمین» و «مستأخرین» معنی وسیعی دارد که هم شامل پیشگامان و متأخران در زمان می شود، و هم شامل پیشگامان در اعمال خیر، و یا جهاد و مبارزه با دشمنان حق، و یا حتی صفوف نماز جماعت، و مانند اینها.

بنابراین هم خود آنها و هم اعمالشان در برابر علم ما روشن و آشکارند، و از

[شماره صفحه واقعی : 529]

ص: 3168

این نظر معاد و رستاخیز و محاسبه اعمال همه آنها کاملا در برابر ما سهل است.

سوره الحجر(15): آیه 25

(آیه 25)- و لذا بلافاصله به دنبال این سخن می گوید: «پروردگار تو بطور قطع همه آنها را (به زندگی جدید در رستاخیز باز می گرداند و) جمع و محشور می کند» (وَ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ یَحْشُرُهُمْ).

«چرا که او هم حکیم است و هم عالم» (إِنَّهُ حَکِیمٌ عَلِیمٌ).

«حکمت» او ایجاب می کند که مرگ پایان همه چیز نباشد، زیرا اگر زندگی منحصر به همین چند روز حیات این جهان بود آفرینش جهان بیهوده و بی محتوا می شد، و از خداوند حکیم دور است که یک چنین آفرینش بی نتیجه ای داشته باشد.

و «علیم» بودنش سبب می شود که در امر معاد و حشر، مشکلی ایجاد نشود، هر ذره خاکی که از انسانی به گوشه ای پرتاب شده جمع آوری می کند و حیات جدید به آن می بخشد، و از سوی دیگر پرونده اعمال همگی هم در دل این جهان طبیعت و هم در درون جان انسانها ثبت است. و او از همه اینها آگاه است.

بنابراین حکیم و علیم بودن خدا دلیل فشرده و پرمغزی بر مسأله «حشر» و «معاد» محسوب می شود.

سوره الحجر(15): آیه 26

(آیه 26)- آفرینش انسان: به مناسبت آیات گذشته که قسمتهایی از آفرینش خداوند و نظام هستی را بیان می کند، در اینجا به شاهکار بزرگ خلقت یعنی «آفرینش انسان» پرداخته، و طی آیات متعدد و پرمحتوایی، بسیاری از جزئیات این آفرینش را بازگو می کند.

نخست می فرماید: «ما انسان را از گل خشکیده ای (همچون سفال) که از گل بدبوی (تیره رنگی) گرفته شده بود آفریدیم» (وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ).

سوره الحجر(15): آیه 27

(آیه 27)- «و جنّ را پیش از آن از آتش گرم و سوزان خلق کردیم» (وَ الْجَانَّ خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ مِنْ نارِ السَّمُومِ).

سوره الحجر(15): آیه 28

(آیه 28)- مجددا به آفرینش انسان باز می گردد و گفتگوی خداوند را با فرشتگان که قبل از آفرینش انسان روی داد، چنین بیان می کند:

[شماره صفحه واقعی : 530]

ص: 3169

و به خاطر بیاور «هنگامی که پروردگارت به فرشتگان فرمود: من بشری را از گل خشکیده ای که از گل تیره رنگ بدبویی گرفته شده، می آفرینم» (وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَهِ إِنِّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ).

سوره الحجر(15): آیه 29

(آیه 29)- «و هنگامی که خلقت آن را به پایان و کمال رساندم و از روح خود (یک روح شریف و پاک و با عظمت) در آن دمیدم همگی به خاطر آن سجده کنید» (فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ).

سوره الحجر(15): آیه 30

(آیه 30)- آفرینش انسان پایان پذیرفت و آنچه شایسته جسم و جان انسان بود به او داده شد و همه چیز انجام یافت: «در این هنگام همه فرشتگان بدون استثناء سجده کردند» (فَسَجَدَ الْمَلائِکَهُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ).

سوره الحجر(15): آیه 31

(آیه 31)- تنها کسی که اطاعت این فرمان را نکرد «ابلیس» بود، لذا اضافه می کند: «به جز ابلیس که خوداری کرد از این که همراه سجده کنندگان باشد» (إِلَّا إِبْلِیسَ أَبی أَنْ یَکُونَ مَعَ السَّاجِدِینَ).

سوره الحجر(15): آیه 32

(آیه 32)- اینجا بود که ابلیس مورد بازپرسی قرار گرفت و خداوند «فرمود:

ای ابلیس! چرا تو با سجده کنندگان نیستی»؟ (قالَ یا إِبْلِیسُ ما لَکَ أَلَّا تَکُونَ مَعَ السَّاجِدِینَ).

سوره الحجر(15): آیه 33

(آیه 33)- ابلیس که غرق غرور و خودخواهی خویش بود آنچنان که عقل و هوش او را پوشانده بود گستاخانه در برابر پرسش پروردگار به پاسخ پرداخت و «گفت: من هرگز برای بشری که او را از خاک خشکیده ای- که از گل بدبویی گرفته شده- آفریده ای سجده نخواهم کرد» (قالَ لَمْ أَکُنْ لِأَسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ).

سوره الحجر(15): آیه 34

(آیه 34)- او که از اسرار آفرینش بر اثر خودخواهی و غرور بی خبر مانده بود و ناگهان از اوج مقامی که داشت سقوط کرد، دیگر شایسته نبود که او در صف فرشتگان باشد، لذا بلافاصله «خدا به او فرمود: از آن (بهشت یا از آسمانها و یا از صفوف فرشتگان) بیرون رو که تو رجیم و رانده شده درگاه مایی» (قالَ فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّکَ رَجِیمٌ).

[شماره صفحه واقعی : 531]

ص: 3170

سوره الحجر(15): آیه 35

(آیه 35)- و بدان که این غرورت مایه کفرت شد و این کفر برای همیشه تو را مطرود کرد، «لعنت و دوری از رحمت خدا تا روز رستاخیز بر تو خواهد بود»! (وَ إِنَّ عَلَیْکَ اللَّعْنَهَ إِلی یَوْمِ الدِّینِ).

سوره الحجر(15): آیه 36

(آیه 36)- ابلیس که در این هنگام خود را رانده درگاه خدا دید، و احساس کرد که آفرینش انسان سبب بدبختی او شد، آتش کینه در دلش شعله ور گشت، تا انتقام خویش را از فرزندان آدم بگیرد.

لذا «عرض کرد: پروردگارا! اکنون که چنین است مرا تا روز رستاخیز مهلت ده»! (قالَ رَبِّ فَأَنْظِرْنِی إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ).

نه برای این که توبه کند، یا از کرده خود پشیمان باشد و در مقام جبران برآید، بلکه برای این که به لجاجت و عناد و دشمنی و خیره سری ادامه دهد!

سوره الحجر(15): آیه 37

(آیه 37)- خداوند هم این خواسته او را پذیرفت و «فرمود: مسلما تو از مهلت یافتگانی» (قالَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ).

سوره الحجر(15): آیه 38

(آیه 38)- ولی نه تا روز مبعوث شدن خلائق در رستاخیز، چنانکه خواسته ای، بلکه «تا وقت و زمان معینی» (إِلی یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ).

منظور از «یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ» پایان این جهان و برچیده شدن دوران تکلیف است.

سوره الحجر(15): آیه 39

(آیه 39)- در اینجا ابلیس نیّت باطنی خود را آشکار ساخت هر چند چیزی از خدا پنهان نبود و «عرض کرد: پروردگارا! به خاطر این که مرا گمراه ساختی (و این انسان زمینه بدبختی مرا فراهم ساخت) من نعمتهای مادی روی زمین را در نظر آنها زینت می دهم (و انسانها را به آن مشغول می دارم) و سر انجام همه را گمراه خواهم ساخت» (قالَ رَبِّ بِما أَغْوَیْتَنِی لَأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ).

سوره الحجر(15): آیه 40

(آیه 40)- اما او به خوبی می دانست که وسوسه هایش در دل «بندگان مخلص خدا» هرگز اثر نخواهد گذاشت، لذا بلافاصله برای سخن خود استثنایی قائل شد و گفت: «مگر آن بندگان خالص شده تو» که به مرحله عالی ایمان و عمل

[شماره صفحه واقعی : 532]

ص: 3171

پس از تعلیم و تربیت و مجاهده با نفس رسیده باشند (إِلَّا عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ).

سوره الحجر(15): آیه 41

(آیه 41)- خداوند به عنوان تحقیر شیطان و تقویت قلب جویندگان راه حق و پویندگان طریق توحید «فرمود: این راه مستقیمی است که بر عهده من است» و سنت همیشگیم (قالَ هذا صِراطٌ عَلَیَّ مُسْتَقِیمٌ).

سوره الحجر(15): آیه 42

(آیه 42)- که «تو هیچ گونه تسلّط و قدرتی بر بندگان من نداری مگر گمراهانی که شخصا بخواهند از تو پیروی کنند» (إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ إِلَّا مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْغاوِینَ).

یعنی، در واقع این تو نیستی که می توانی مردم را گمراه کنی، بلکه این انسانهای منحرفند که با میل و اراده خویش دعوت تو را اجابت کرده، پشت سر تو گام برمی دارند.

سوره الحجر(15): آیه 43

(آیه 43)- سپس صریحترین تهدیدهای خود را متوجه پیروان شیطان کرده، می گوید: «و جهنم میعادگاه همه آنهاست» (وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِینَ).

گمان نکنند که آنها از چنگال مجازات می توانند فرار کنند و یا به حساب آنها رسیدگی نمی شود.

سوره الحجر(15): آیه 44

(آیه 44)- «همان دوزخی که هفت در دارد، و برای هر دری گروهی از پیروان شیطان تقسیم شده اند» (لَها سَبْعَهُ أَبْوابٍ لِکُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ).

این درها، در حقیقت درهای گناهانی است که به وسیله آن، افراد وارد دوزخ می شوند، هر گروهی به وسیله ارتکاب گناهی و از دری، همان گونه که درهای بهشت، طاعات و اعمال صالح و مجاهدتهایی است که به وسیله آن بهشتیان وارد بهشت می شوند.

سوره الحجر(15): آیه 45

(آیه 45)- نعمتهای هشتگانه بهشت: در آیات گذشته دیدیم که چه سان خداوند نتیجه کار شیطان و یاران و همگامان و پیروان او را شرح داد، و درهای هفتگانه جهنم را به روی آنها گشود.

طبق روش قرآن که از مسأله مقابله و تقارن، برای تعلیم و تربیت، بهره گیری می کند، در این آیات هشت نعمت بزرگ مادی و معنوی به تعداد درهای بهشت

[شماره صفحه واقعی : 533]

ص: 3172

بیان شده است:

1- در آغاز به یک نعمت مهم جسمانی اشاره کرده، می گوید: «پرهیزکاران در باغهای سرسبز بهشت، و در کنار چشمه های زلال آن خواهند بود» (إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ).

ذکر «جنات» و «عیون» به صیغه جمع، اشاره به باغهای متنوع و چشمه های فراوان و گوناگون بهشت است که هر کدام لذت تازه ای می آفریند.

سوره الحجر(15): آیه 46

(آیه 46)- دوم و سوم: سپس به دو نعمت مهم معنوی که «سلامت» و «امنیت» است اشاره می کند، سلامت از هرگونه رنج و ناراحتی، و امنیت از هرگونه خطر، می گوید: فرشتگان الهی به آنها خوش آمد گفته، می گویند: «داخل این باغها شوید با سلامت و امنیت کامل» (ادْخُلُوها بِسَلامٍ آمِنِینَ).

سوره الحجر(15): آیه 47

(آیه 47)- چهارم: «ما هرگونه حسد و کینه و عداوت و خیانت را از سینه های آنها می شوییم و بر می کنیم» (وَ نَزَعْنا ما فِی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ).

چرا که تا قلب انسان از این «غلّ» شستشو نشود نه سلامت و امنیت فراهم می شود و نه برادری و اخوت.

5- «در حالی که همه برادرند» (إِخْواناً).

و نزدیکترین پیوندهای محبت در میان آنها حکمفرماست.

6- «در حالی که بر سریرها رو بروی یکدیگر قرار گرفته اند» (عَلی سُرُرٍ مُتَقابِلِینَ).

آنها در جلسات اجتماعیشان گرفتار تشریفات آزار دهنده این دنیا نیستند و مجلسشان بالا و پایین ندارد همه برادرند، همه رو بروی یکدیگر و در یک صف، نه یکی بالای مجلس و دیگری در کفش کن.

سوره الحجر(15): آیه 48

(آیه 48)- سپس به هفتمین نعمت مادی و معنوی اشاره کرده، می گوید:

«هرگز خستگی و تعب به آنها نمی رسد» (لا یَمَسُّهُمْ فِیها نَصَبٌ).

و همانند زندگی این دنیا که رسیدن به یک روز آسایش، خستگیهای فراوانی قبل و بعد از آن دارد که فکر آن، آرامش انسان را بر هم می زند، نیست.

[شماره صفحه واقعی : 534]

ص: 3173

8- همچنین فکر فنا و نابودی و پایان گرفتن نعمت، آنان را آزار نمی دهد، چرا که «آنها هرگز از این باغهای پرنعمت و سرور اخراج نمی شوند» (وَ ما هُمْ مِنْها بِمُخْرَجِینَ).

سوره الحجر(15): آیه 49

(آیه 49)- اکنون ممکن است افراد گنهکار و آلوده در هاله ای از غم و اندوه فرو روند که ای کاش ما هم می توانستیم به گوشه ای از این موهبت دست یابیم، در اینجا خداوند رحمان و رحیم درهای بهشت را به روی آنها نیز می گشاید، اما به صورت مشروط.

با لحنی مملو از محبت و عالیترین نوازش، روی سخن را به پیامبرش کرده، می گوید: پیامبرم! «بندگانم را آگاه کن که من غفور و رحیمم، گناه بخش و پرمحبتم» (نَبِّئْ عِبادِی أَنِّی أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِیمُ).

سوره الحجر(15): آیه 50

(آیه 50)- اما از آنجا که قرآن، همیشه جلو سوء استفاده از مظاهر رحمت الهی را با جمله های تکان دهنده ای که حاکی از خشم و غضب اوست می گیرد، تا تعادل میان خوف و رجاء که رمز تکامل و تربیت است برقرار گردد، بلافاصله اضافه می کند: که به بندگانم نیز بگو: که «عذاب و کیفر من همان عذاب دردناک است» (وَ أَنَّ عَذابِی هُوَ الْعَذابُ الْأَلِیمُ).

سوره الحجر(15): آیه 51

(آیه 51)- میهمانان ناشناس؟ از این آیه به بعد، قسمتهای آموزنده ای را از تاریخ پیامبران بزرگ و اقوام سرکش به عنوان نمونه های روشنی از بندگان مخلص، و پیروان شیطان، بیان می کند.

نخست از داستان میهمانهای ابراهیم شروع کرده، می گوید: «و به آنها (بندگانم) از میهمانهای ابراهیم خبر ده» (وَ نَبِّئْهُمْ عَنْ ضَیْفِ إِبْراهِیمَ).

سوره الحجر(15): آیه 52

(آیه 52)- این میهمانهای ناخوانده همان فرشتگانی بودند که: «به هنگام وارد شدن بر ابراهیم (به صورت ناشناس، نخست) بر او سلام گفتند» (إِذْ دَخَلُوا عَلَیْهِ فَقالُوا سَلاماً).

ابراهیم آن گونه که وظیفه یک میزبان بزرگوار و مهربان است برای پذیرایی آنها آماده شد و غذای مناسبی فورا فراهم ساخت، اما هنگامی که سفره غذا گسترده

[شماره صفحه واقعی : 535]

ص: 3174

شد میهمانهای ناشناس دست به غذا دراز نکردند، او از این امر وحشت کرد و وحشت خود را کتمان ننمود، با صراحت به آنان «گفت: ما از شما بیمناکیم» (قالَ إِنَّا مِنْکُمْ وَجِلُونَ).

این ترس به خاطر سنتی بود که در آن زمان و زمانهای بعد و حتی در عصر ما در میان بعضی از اقوام معمول است که هرگاه کسی نان و نمک کسی را بخورد به او گزندی نخواهد رساند و خود را مدیون او می داند و به همین دلیل، دست نبردن به سوی غذا دلیل بر قصد سوء و کینه و عداوت است.

سوره الحجر(15): آیه 53

(آیه 53)- ولی چیزی نگذشت که فرشتگان ابراهیم را از نگرانی بیرون آوردند، و «به او گفتند: ترسان مباش، ما تو را به فرزند دانایی بشارت می دهیم» (قالُوا لا تَوْجَلْ إِنَّا نُبَشِّرُکَ بِغُلامٍ عَلِیمٍ).

سوره الحجر(15): آیه 54

(آیه 54)- ولی ابراهیم به خوبی می دانست که از نظر موازین طبیعی تولد چنین فرزندی از او بسیار بعید است، هر چند در برابر قدرت خدا هیچ چیزی محال نیست، ولی توجه به موازین عادی و طبیعی تعجب او را برانگیخت، لذا «گفت: آیا چنین بشارتی به من می دهید در حالی که من به سن پیری رسیده ام»؟! (قالَ أَ بَشَّرْتُمُونِی عَلی أَنْ مَسَّنِیَ الْکِبَرُ).

«راستی به چه چیز مرا بشارت می دهید»؟ (فَبِمَ تُبَشِّرُونَ).

آیا به امر و فرمان خداست این بشارت شما یا از ناحیه خودتان؟ صریحا بگویید تا اطمینان بیشتر پیدا کنم!

سوره الحجر(15): آیه 55

(آیه 55)- به هر حال فرشتگان مجال تردید یا تعجب بیشتری به ابراهیم ندادند، با صراحت و قاطعیت به او «گفتند: که ما تو را به حق بشارت دادیم» (قالُوا بَشَّرْناکَ بِالْحَقِّ).

بشارتی که از ناحیه خدا و به فرمان او بود و به همین دلیل، حق است و مسلم.

و به دنبال آن برای تأکید- به گمان این که مبادا یأس و ناامیدی بر ابراهیم غلبه کرده باشد- گفتند: «اکنون که چنین است از مأیوسان مباش» (فَلا تَکُنْ

[شماره صفحه واقعی : 536]

ص: 3175

مِنَ الْقانِطِینَ)

سوره الحجر(15): آیه 56

(آیه 56)- ولی ابراهیم به زودی این فکر را از آنها دور ساخت که یأس و نومیدی از رحمت خدا بر او چیره شده باشد، بلکه تنها تعجبش روی حساب موازین طبیعی است، لذا با صراحت «گفت: و چه کسی از رحمت پروردگارش مأیوس می شود جز گمراهان»؟! (قالَ وَ مَنْ یَقْنَطُ مِنْ رَحْمَهِ رَبِّهِ إِلَّا الضَّالُّونَ).

همان گمراهانی که خدا را به درستی نشناخته و پی به قدرت بی پایانش نبرده اند، خدایی که از ذره ای خاک، انسانی چنین شگرف می آفریند، و از نطفه ناچیزی فرزندی برومند به وجود می آورد، و آتش سوزانی را به گلستانی تبدیل می کند، چه کسی می تواند در قدرت چنین پروردگاری شک کند یا از رحمت او مأیوس گردد؟!

سوره الحجر(15): آیه 57

(آیه 57)- ولی به هر حال ابراهیم علیه السلام پس از شنیدن این بشارت، در این اندیشه فرو رفت که این فرشتگان با آن شرایط خاص، تنها برای بشارت فرزند نزد او نیامده اند، حتما مأموریت مهمتری دارند و این بشارت تنها گوشه ای از آن را تشکیل می دهد، لذا در مقام سؤال برآمد و به آنها «گفت: مأموریت شما چیست ای فرستادگان خدا»؟ (قالَ فَما خَطْبُکُمْ أَیُّهَا الْمُرْسَلُونَ).

سوره الحجر(15): آیه 58

(آیه 58)- «گفتند: ما به سوی یک قوم گنهکار فرستاده شده ایم» (قالُوا إِنَّا أُرْسِلْنا إِلی قَوْمٍ مُجْرِمِینَ).

سوره الحجر(15): آیه 59

(آیه 59)- و از آنجا که می دانستند ابراهیم با آن حس کنجکاویش مخصوصا در زمینه این گونه مسائل به این مقدار پاسخ، قناعت نخواهد کرد، فورا اضافه کردند که: این قوم مجرم کسی جز قوم لوط نیست ما مأموریم این آلودگان بی آزرم را درهم بکوبیم و نابود کنیم «مگر خانواده لوط که ما همه آنها را از آن مهلکه نجات خواهیم داد» (إِلَّا آلَ لُوطٍ إِنَّا لَمُنَجُّوهُمْ أَجْمَعِینَ).

سوره الحجر(15): آیه 60

(آیه 60)- ولی از آنجا که تعبیر به «آل لوط» آن هم با تأکید به «اجمعین» شامل همه خانواده او حتی همسر گمراهش که با مشرکان هماهنگ بود می شد، و شاید ابراهیم نیز از این ماجرا آگاه بود، بلافاصله او را استثناء کردند و گفتند: «بجز

[شماره صفحه واقعی : 537]

ص: 3176

همسرش که ما مقدر ساخته ایم از بازماندگان در شهر محکوم به فنا باشد» و نجات نیابد (إِلَّا امْرَأَتَهُ قَدَّرْنا إِنَّها لَمِنَ الْغابِرِینَ).

سوره الحجر(15): آیه 61

(آیه 61)- از این آیه به بعد داستان خارج شدن فرشتگان از نزد ابراهیم و آمدن به ملاقات لوط را می خوانیم، نخست می گوید: «هنگامی که فرستادگان خداوند نزد خاندان لوط آمدند» (فَلَمَّا جاءَ آلَ لُوطٍ الْمُرْسَلُونَ).

سوره الحجر(15): آیه 62

(آیه 62)- لوط «به آنها گفت: شما افرادی ناشناخته اید» (قالَ إِنَّکُمْ قَوْمٌ مُنْکَرُونَ).

مفسران می گویند: این سخن را به این جهت به آنها گفت که آنان به صورت جوانانی خوش صورت و زیبا نزد او آمدند، از یک سو میهمانند و محترم، و از سوی دیگر محیطی است ننگین و آلوده و پر از مشکلات.

سوره الحجر(15): آیه 63

(آیه 63)- ولی فرشتگان، زیاد او را در انتظار نگذاردند، با صراحت «گفتند:

ما چیزی را برای تو آورده ایم که آنها در آن تردید داشتند» (قالُوا بَلْ جِئْناکَ بِما کانُوا فِیهِ یَمْتَرُونَ). یعنی مأمور مجازات دردناکی هستیم که تو کرارا به آنها گوشزد کرده ای ولی هرگز آن را جدی تلقی نکردند؟

سوره الحجر(15): آیه 64

(آیه 64)- سپس برای تأکید گفتند: «ما واقعیت مسلّم و غیر قابل تردیدی را برای تو آورده ایم» (وَ أَتَیْناکَ بِالْحَقِّ).

یعنی، عذاب حتمی و مجازات قطعی این گروه بی ایمان منحرف.

باز برای تأکید بیشتر اضافه کردند: «ما مسلما راست می گوییم» (وَ إِنَّا لَصادِقُونَ).

یعنی این گروه تمام پلها را پشت سر خود خراب کرده اند و جایی برای شفاعت و گفتگو در مورد آنها باقی نمانده است، تا لوط حتی به فکر شفاعت نیفتد و بداند اینها ابدا شایستگی این امر را ندارند.

سوره الحجر(15): آیه 65

(آیه 65)- و از آنجا که باید گروه اندک مؤمنان (خانواده لوط بجز همسرش) از این مهلکه جان به سلامت ببرند دستور لازم را به لوط چنین دادند: «تو شبانه (و اواخر شب هنگامی که چشم مردم گنهکار در خواب است و یا مست شراب

[شماره صفحه واقعی : 538]

ص: 3177

و شهوت) خانواده ات را بردار و از شهر بیرون شو» (فَأَسْرِ بِأَهْلِکَ بِقِطْعٍ مِنَ اللَّیْلِ).

ولی «تو پشت سر آنها باش» تا مراقب آنان باشی و کسی عقب نماند (وَ اتَّبِعْ أَدْبارَهُمْ).

ضمنا «هیچ یک از شما نباید به پشت سرش نگاه کند» (وَ لا یَلْتَفِتْ مِنْکُمْ أَحَدٌ).

«و به همان نقطه ای که دستور به شما داده شده است (یعنی سرزمین شام یا نقطه دیگری که مردمش از این آلودگیها پاک بوده اند) بروید» (وَ امْضُوا حَیْثُ تُؤْمَرُونَ)

سوره الحجر(15): آیه 66

(آیه 66)- سپس لحن کلام تغییر می یابد و خداوند می فرماید: «ما به لوط چگونگی این امر را وحی فرستادیم که به هنگام طلوع صبح همگی ریشه کن خواهند شد، به گونه ای که حتی یک نفر از آنها باقی نماند» (وَ قَضَیْنا إِلَیْهِ ذلِکَ الْأَمْرَ أَنَّ دابِرَ هؤُلاءِ مَقْطُوعٌ مُصْبِحِینَ).

سوره الحجر(15): آیه 67

(آیه 67)- سپس قرآن داستان را در اینجا رها کرده و به آغاز باز می گردد، و بخشی را که در آنجا ناگفته مانده بود به مناسبتی که بعدا اشاره خواهیم کرد بیان می کند و می گوید: «مردم شهر (از ورود میهمانان تازه وارد لوط آگاه شدند) و به سوی خانه او حرکت کردند، و در راه به یکدیگر بشارت می دادند» (وَ جاءَ أَهْلُ الْمَدِینَهِ یَسْتَبْشِرُونَ).

آنها در آن وادی گمراهی و ننگین خود فکر می کردند طعمه لذیذی به چنگ آورده اند، جوانانی زیبا و خوشرو، آن هم در خانه لوط!

سوره الحجر(15): آیه 68

(آیه 68)- «لوط» که سر و صدای آنها را شنید در وحشت عجیبی فرو رفت و نسبت به میهمانان خود بیمناک شد. لذا در مقابل آنها ایستاد و «گفت: اینها میهمانان منند، آبروی مرا نریزید» (قالَ إِنَّ هؤُلاءِ ضَیْفِی فَلا تَفْضَحُونِ).

سوره الحجر(15): آیه 69

(آیه 69)- سپس اضافه کرد: بیایید «و از خدا بترسید و مرا در برابر میهمانانم شرمنده نسازید» (وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ لا تُخْزُونِ).

سوره الحجر(15): آیه 70

(آیه 70)- ولی آنها چنان جسور و پررو بودند که نه تنها احساس شرمندگی

[شماره صفحه واقعی : 539]

ص: 3178

در خویش نمی کردند بلکه از لوط پیامبر، چیزی هم طلبکار شده بودند، گویی جنایتی انجام داده، زبان به اعتراض گشودند و «گفتند: مگر ما به تو نگفتیم احدی را از مردم جهان به میهمانی نپذیری» و به خانه خود راه ندهی (قالُوا أَ وَ لَمْ نَنْهَکَ عَنِ الْعالَمِینَ).

سوره الحجر(15): آیه 71

(آیه 71)- به هر حال لوط که این جسارت و وقاحت را دید از طریق دیگری وارد شد، شاید بتواند آنها را از خواب غفلت و مستی انحراف و ننگ، بیدار سازد، رو به آنها کرده گفت: چرا شما راه انحرافی می پویید، اگر منظورتان اشباع غریزه جنسی است چرا از طریق مشروع و ازدواج صحیح وارد نمی شوید «اینها دختران منند (آماده ام آنها را به ازدواجتان درآورم) اگر شما می خواهید کار صحیحی انجام دهید» راه این است (قالَ هؤُلاءِ بَناتِی إِنْ کُنْتُمْ فاعِلِینَ).

هدف لوط این بود که با آنها اتمام حجت کند و بگوید: من تا این حد نیز آماده فداکاری برای حفظ حیثیت میهمانان خویش، و نجات شما از منجلاب فساد هستم.

سوره الحجر(15): آیه 72

(آیه 72)- اما وای از مستی شهوت، مستی انحراف، و مستی غرور و لجاجت، اگر ذره ای از اخلاق انسانی و عواطف بشری در آنها وجود داشت، کافی بود که آنها را در برابر چنین منطقی شرمنده کند، لااقل از خانه لوط باز گردند و حیا کنند، اما نه تنها منفعل نشدند، بلکه بر جسارت خود افزودند و خواستند دست به سوی میهمانان لوط دراز کنند! اینجاست که خدا روی سخن را به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله کرده، می گوید: «قسم به جان و حیات تو که اینها در مستی خود سخت سرگردانند»! (لَعَمْرُکَ إِنَّهُمْ لَفِی سَکْرَتِهِمْ یَعْمَهُونَ).

سوره الحجر(15): آیه 73

(آیه 73)- سرنوشت گنهکاران قوم لوط: در اینجا سخن الهی در باره این قوم اوج می گیرد و در دو آیه فشرده و کوتاه سرنوشت شوم آنها را به صورتی قاطع و کوبنده و بسیار عبرت انگیز بیان می کند، و می گوید: «سر انجام فریاد تکان دهنده و صیحه وحشتناکی به هنگام طلوع آفتاب، همه را فراگرفت» (فَأَخَذَتْهُمُ الصَّیْحَهُ مُشْرِقِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 540]

ص: 3179

این صیحه ممکن است صدای یک صاعقه عظیم و یا صدای یک زلزله وحشتناک بوده باشد.

سوره الحجر(15): آیه 74

(آیه 74)- ولی به این اکتفا ننمودیم بلکه شهر آنها را بکلی زیر و رو کردیم «بالای آن را پایین (و پایین را بالا) قرار دادیم»! (فَجَعَلْنا عالِیَها سافِلَها).

این مجازات نیز برای آنها کافی نبود «به دنبال آن بارانی از سجیل (گلهای متحجر شده) بر سر آنان فرو ریختیم»! (وَ أَمْطَرْنا عَلَیْهِمْ حِجارَهً مِنْ سِجِّیلٍ).

نازل شدن این عذابهای سه گانه (صیحه وحشتناک- زیر و رو شدن- بارانی از سنگ) هر کدام به تنهایی کافی بود که قومی را به هلاکت برساند، اما برای شدت گناه و جسور بودن آنها در تن دادن به آلودگی و ننگ، و همچنین برای عبرت دیگران، خداوند مجازات آنها را مضاعف کرد.

سوره الحجر(15): آیه 75

(آیه 75)- اینجاست که قرآن به نتیجه گیری تربیتی و اخلاقی پرداخته، می گوید: «در این (سرگذشت عبرت انگیز) نشانه هایی است برای هوشیاران» (إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ).

آنها که با فراست و هوشیاری و بینش مخصوص خود از هر علامتی جریانی را کشف می کنند و از هر اشاره ای حقیقتی و از هر نکته ای، مطلب مهم و آموزنده ای را.

سوره الحجر(15): آیه 76

(آیه 76)- اما تصور نکنید که آثار آنها بکلی از میان رفته، نه «آثار آنها بر سر راه کاروانیان و گذرکنندگان همواره ثابت و برقرار است» (وَ إِنَّها لَبِسَبِیلٍ مُقِیمٍ).

سوره الحجر(15): آیه 77

(آیه 77)- باز هم به عنوان تأکید بیشتر و دعوت افراد با ایمان به تفکر و اندیشه در این داستان عبرت انگیز اضافه می کند که: «در این (داستان) نشانه ای است برای افراد با ایمان» (إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَهً لِلْمُؤْمِنِینَ). چرا که مؤمنان راستین بافراست و کاملا هوشیارند.

چگونه ممکن است انسان ایمان داشته باشد و این سرگذشت تکان دهنده را بخواند و عبرتها نگیرد؟!

سوره الحجر(15): آیه 78

(آیه 78)- پایان زندگی دو قوم ستمگر! در اینجا قرآن به دو بخش دیگر از

[شماره صفحه واقعی : 541]

ص: 3180

سرگذشت اقوام پیشین تحت عنوان «اصحاب الأیکه» و «اصحاب الحجر» اشاره می کند، و بحثهای عبرت انگیزی را که در آیات پیشین پیرامون قوم لوط بود تکمیل می نماید.

نخست می گوید: «و اصحاب الایکه مسلما مردمی ظالم و ستمگر بودند، (وَ إِنْ کانَ أَصْحابُ الْأَیْکَهِ لَظالِمِینَ).

سوره الحجر(15): آیه 79

(آیه 79)- «ما از آنها انتقام گرفتیم» (فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ). و در برابر ظلمها و ستمگریها و سرکشیها، مجازاتشان نمودیم.

«و (شهرهای ویران شده) این دو (قوم لوط و اصحاب الایکه) بر سر راه (شما در سفرهای شام) آشکار است»! (وَ إِنَّهُما لَبِإِمامٍ مُبِینٍ).

«اصحاب الایکه» همان قوم شعیبند که در سرزمینی پر آب و مشجّر در میان حجاز و شام زندگی می کردند.

آنها زندگی مرفه و ثروت فراوانی داشتند و به همین جهت، غرور و غفلت آنها را فرا گرفته بود و مخصوصا دست به «کم فروشی» و «فساد در زمین» زده بودند.

«شعیب» آن پیامبر بزرگ، آنها را از این کارشان برحذر داشت و دعوت به توحید و راه حق نمود، اما همان گونه که در آیات سوره هود دیدیم، آنها تسلیم حق نشدند و سر انجام بر اثر مجازات دردناکی نابود گشتند.

شرح بیشتر حالات آنها در سوره «شعراء» از آیه 176 تا 190 آمده است.

سوره الحجر(15): آیه 80

(آیه 80)- و اما در مورد «اصحاب الحجر»، همان قوم سرکشی که در سرزمینی به نام «حجر» زندگی مرفهی داشتند و پیامبر بزرگشان «صالح» برای هدایت آنها مبعوث شد، چنین می گوید: «و اصحاب حجر، فرستادگان خدا را تکذیب کردند» (وَ لَقَدْ کَذَّبَ أَصْحابُ الْحِجْرِ الْمُرْسَلِینَ).

این نکته قابل توجه است که قرآن در مورد اصحاب الحجر- و همچنین در مورد قوم نوح و قوم شعیب و قوم لوط در آیات سوره شعراء به ترتیب آیه 105 و 123 و 160 و بعضی دیگر از اقوام پیشین- می گوید: آنها «پیامبران» را تکذیب کردند، در حالی که ظاهر امر چنین نشان می دهد که هر کدام یک پیامبر بیشتر

[شماره صفحه واقعی : 542]

ص: 3181

نداشتند و تنها او را تکذیب نمودند.

این تعبیر شاید به خاطر آن است که برنامه و هدف پیامبران، آنچنان با یکدیگر پیوستگی دارد که تکذیب یکی از آنها تکذیب همه آنها خواهد بود.

سوره الحجر(15): آیه 81

(آیه 81)- به هر حال قرآن در باره «اصحاب الحجر» چنین ادامه می دهد:

«و ما آیات خود را به آنان دادیم ولی آنها از آن روی گرداندند»! (وَ آتَیْناهُمْ آیاتِنا فَکانُوا عَنْها مُعْرِضِینَ).

تعبیر به «اعراض» (روی گرداندن) نشان می دهد که آنها حتی حاضر نبودند این آیات را بشنوند و یا به آن نظر بیفکنند.

سوره الحجر(15): آیه 82

(آیه 82)- اما به عکس در کار زندگی دنیایشان آن قدر سخت کوش بودند که:

«برای خود خانه های امن و امانی در دل کوهها می تراشیدند» (وَ کانُوا یَنْحِتُونَ مِنَ الْجِبالِ بُیُوتاً آمِنِینَ).

عجیب است که انسان برای چند روز زندگی دنیا این همه محکم کاری می کند، ولی برای زندگی جاویدان و ابدیش آنچنان سهل انگار است که حتی گاهی حاضر به شنیدن سخن خدا و نظر افکندن در آیات او نیست!

سوره الحجر(15): آیه 83

(آیه 83)- خوب، چه انتظاری در باره چنین قومی می توان داشت، جز این که طبق قانون «انتخاب اصلح الهی» و ندادن حق ادامه حیات به اقوامی که بکلی فاسد و مفسد می شوند، بلای نابود کننده ای بر سر آنها فرود آید و نابودشان سازد، لذا قرآن می گوید: «سر انجام صیحه (آسمانی) صبحگاهان دامانشان را گرفت» (فَأَخَذَتْهُمُ الصَّیْحَهُ مُصْبِحِینَ).

این صیحه صدای صاعقه مرگباری بوده که بر خانه های آنها فرود آمد.

سوره الحجر(15): آیه 84

(آیه 84)- نه آن کوههای سر به آسمان کشیده و نه آن خانه های امن و امان و نه اندام نیرومند این قوم سرکش و نه آن ثروت سرشار، هیچ کدام نتوانستند در برابر این عذاب الهی مقاومت کنند، لذا در پایان داستان آنها می فرماید:

«و آنچه را به دست آورده بودند، آنان را از عذاب الهی نجات نداد» (فَما أَغْنی عَنْهُمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 543]

ص: 3182

سوره الحجر(15): آیه 85

(آیه 85)- از آنجا که گرفتاری همیشگی انسان به خاطر نداشتن یک ایدئولوژی و عقیده صحیح و خلاصه پای بند نبودن به مبدأ و معاد است، پس از شرح حالات اقوامی همچون قوم لوط و قوم شعیب و صالح که گرفتار آن همه بلا شدند، به مسأله «توحید» و «معاد» باز می گردد و در یک آیه به هر دو اشاره کرده، می فرماید: «ما آسمانها و زمین و آنچه میان آن دو است جز به حق نیافریدیم» (وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ).

این در مورد توحید، سپس در رابطه با معاد می گوید: «ساعت موعود [قیامت ] قطعا فرا خواهد رسید» و جزای هر کس به او می رسد! (وَ إِنَّ السَّاعَهَ لَآتِیَهٌ).

و به دنبال آن به پیامبرش دستور می دهد که در برابر لجاجت، نادانیها، تعصبها، کارشکنیها و مخالفتهای سرسختانه آنان، ملایمت و محبت نشان ده، و «از گناهان آنها صرف نظر کن، و آنها را ببخش، بخششی زیبا» که حتی توأم با ملامت نباشد (فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَمِیلَ).

زیرا تو با داشتن دلیل روشن در راه دعوت و رسالتی که به آن مأموری، نیازی به خشونت نداری به علاوه خشونت در برابر جاهلان، غالبا موجب افزایش خشونت و تعصب آنهاست.

سوره الحجر(15): آیه 86

(آیه 86)- این آیه- بطوری که جمعی از مفسران گفته اند- در واقع به منزله دلیلی بر لزوم گذشت و عفو و صفح جمیل است، می گوید: «پروردگار تو، آفریننده و آگاه است» (إِنَّ رَبَّکَ هُوَ الْخَلَّاقُ الْعَلِیمُ).

او می داند که همه مردم یکسان نیستند، او از اسرار درون و طبایع و میزان رشد فکری و احساسات مختلف آنها باخبر است، نباید از همه آنها انتظار داشته باشی که یکسان باشند بلکه باید با روحیه عفو و گذشت با آنها برخورد کنی تا تدریجا تربیت شوند و به راه حق آیند.

سوره الحجر(15): آیه 87

(آیه 87)- سپس به پیامبر خود دلداری می دهد که از خشونت دشمنان و انبوه جمعیت آنها و امکانات فراوان مادی که در اختیار دارند، هرگز نگران نشود،

[شماره صفحه واقعی : 544]

ص: 3183

چرا که خداوند مواهبی در اختیار او گذارده که هیچ چیز با آن برابری نمی کند می گوید: «و ما به تو سوره حمد و قرآن عظیم دادیم»! (وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ).

خداوند به پیامبرش این واقعیت را بازگو می کند که تو دارای چنین سرمایه عظیمی هستی، سرمایه ای همچون قرآن به عظمت تمام عالم هستی، مخصوصا سوره حمد که چنان محتوایش عالی است که در یک لحظه کوتاه انسان را به خدا پیوند داده و روح او را در آستانش به تعظیم و تسلیم و راز و نیاز وا می دارد.

سوره الحجر(15): آیه 88

(آیه 88)- و به دنبال بیان این موهبت بزرگ چهار دستور مهم به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می دهد، نخست می گوید: «هرگز چشم خود را به نعمتهای مادّی که به گروههایی از آنها [کفار] داده ایم میفکن» (لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ).

این نعمتهای مادی نه پایدارند، نه خالی از دردسر، حتی در بهترین حالاتش نگاهداری آن سخت مشکل است.

سپس اضافه می کند: «و هرگز (به خاطر این مال و ثروت و نعمتهای مادی که در دست آنهاست) غمگین مباش» (وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ).

در حدیثی از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم: «کسی که چشم خود را به آنچه در دست دیگران است بدوزد، همیشه اندوهگین و غمناک خواهد بود و هرگز آتش خشم در دل او فرو نمی نشیند».

دستور سومی که به پیامبر می دهد در زمینه تواضع و فروتنی و نرمش در برابر مؤمنان است می فرماید: «و بال (عطوفت) خود را برای مؤمنین فرود آر»! (وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِلْمُؤْمِنِینَ).

این تعبیر کنایه زیبایی از تواضع و محبت و ملاطفت است همانگونه که پرندگان به هنگامی که می خواهند نسبت به جوجه های خود اظهار محبت کنند آنها را زیر بال و پر خود می گیرند، و هیجان انگیزترین صحنه عاطفی را مجسم می سازند، آنها را در مقابل حوادث و دشمنان حفظ می کنند.

سوره الحجر(15): آیه 89

(آیه 89)- سر انجام دستور چهارم را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می دهد و می گوید: در برابر

[شماره صفحه واقعی : 545]

ص: 3184

این افراد بی ایمان و ثروتمند محکم بایست «و صریحا بگو: من انذار کننده آشکارم» (وَ قُلْ إِنِّی أَنَا النَّذِیرُ الْمُبِینُ).

سوره الحجر(15): آیه 90

(آیه 90)- بگو: من به شما اعلام خطر می کنم که خدا فرموده عذابی بر شما فرو می فرستم «آن گونه که بر تقسیم کنندگان فرستادم» (کَما أَنْزَلْنا عَلَی الْمُقْتَسِمِینَ).

سوره الحجر(15): آیه 91

(آیه 91)- «همان تقسیم کنندگانی که قرآن (و آیات الهی) را تجزیه کردند» (الَّذِینَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِینَ).

آنچه به سودشان بود گرفتند و آنچه به زیانشان بود کنار گذاشتند، ولی مؤمنان راستین هیچ گونه تجزیه و تقسیم و تبعیض در میان احکام الهی قائل نیستند.

سوره الحجر(15): آیه 92

(آیه 92)- در این آیه به سرنوشت «مقتسمین» (تجزیه گران) پرداخته، می گوید: «سوگند به پروردگارت که ما بطور قطع از همه آنها سؤال خواهیم کرد» (فَوَ رَبِّکَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ).

سوره الحجر(15): آیه 93

(آیه 93)- «از تمام کارهایی که انجام می دادند» (عَمَّا کانُوا یَعْمَلُونَ).

روشن است که سؤال خداوند برای کشف مطلب پنهان و پوشیده ای نیست، چرا که او از اسرار درون و برون آگاه است. بنابراین سؤال مزبور به خاطر تفهیم به خود طرف است تا به زشتی اعمالش پی ببرد و در حقیقت این پرسشها بخشی از مجازات آنهاست.

سوره الحجر(15): آیه 94

(آیه 94)- مکتبت را آشکارا بگو! در این آیه فرمان قاطعی به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله می دهد، می گوید: در برابر هیاهوی مشرکان و مجرمان نه تنها ضعف و ترس و سستی به خود راه مده و ساکت مباش، بلکه، «آشکارا آنچه را مأموریت داری بیان کن» و حقایق دین را با صراحت بر ملا ساز (فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ).

«و از مشرکان، روی گردان و نسبت به آنها بی اعتنایی کن» (وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ).

و این آغاز «دعوت علنی» اسلام بود بعد از آن که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله سه سال مخفیانه دعوت کرد، و عده قلیلی از نزدیکان پیامبر به او ایمان آوردند.

سوره الحجر(15): آیه 95

(آیه 95)- سپس خداوند برای تقویت قلب پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به او اطمینان می دهد

[شماره صفحه واقعی : 546]

ص: 3185

که در برابر استهزاء کنندگان از وی حمایت می کند، می فرماید: «ما شرّ استهزاء کنندگان را از تو دفع کردیم» (إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ).

سوره الحجر(15): آیه 96

(آیه 96)- سپس «الْمُسْتَهْزِئِینَ» را چنین توصیف می کند: «آنها کسانی هستند که با خدا معبود دیگری قرار می دهند، ولی به زودی (از نتیجه شوم کار خود) آگاه خواهند شد (الَّذِینَ یَجْعَلُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ).

ممکن است این تعبیر اشاره به آن باشد که اینها کسانی هستند که افکار و اعمالشان خود مسخره است، چرا که آنقدر نادانند که در برابر خداوندی که آفریننده جهان هستی است معبودی از سنگ و چوب تراشیده اند، با این حال می خواهند تو را استهزاء کنند!

سوره الحجر(15): آیه 97

(آیه 97)- بار دیگر به عنوان دلداری و تقویت هر چه بیشتر روحیه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله اضافه می کند: «و ما می دانیم که سخنان آنها سینه تو را تنگ و ناراحت می سازد» (وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّکَ یَضِیقُ صَدْرُکَ بِما یَقُولُونَ).

روح لطیف تو و قلب حساست، نمی تواند این همه بدگویی و سخنان کفر و شرک آمیز را تحمل کند و به همین دلیل ناراحت می شوی.

سوره الحجر(15): آیه 98

(آیه 98)- ولی ناراحت مباش برای زدودن آثار سخنان زشت و ناهنجارشان، «پروردگارت را تسبیح و حمد گو! و از سجده کنندگان باش»! (فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ کُنْ مِنَ السَّاجِدِینَ).

چرا که این تسبیح خداوند اثرات بد گفتار آنها را از دلهای مشتاقان «اللّه» می زداید، و از آن گذشته به تو نیرو و توان، نور و صفا بخشد.

لذا در روایات می خوانیم: «هنگامی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله غمگین می شد به نماز برمی خاست و آثار این حزن و اندوه را در نماز از دل می شست».

سوره الحجر(15): آیه 99

(آیه 99)- و سر انجام آخرین دستور را در این زمینه به او می دهد که دست از عبادت خدا در تمام عمر بر مدار «و همواره پروردگارت را بندگی کن تا یقین (مرگ) تو فرا رسد» (وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّی یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ).

عبادت مکتب عالی تربیت است، اندیشه انسان را بیدار و فکر او را متوجه

[شماره صفحه واقعی : 547]

ص: 3186

بی نهایت می سازد، گرد و غبار گناه و غفلت را از دل و جان او می شوید، صفات عالی انسانی را در وجود او پرورش می دهد، روح ایمان را تقویت و آگاهی و مسؤولیت به انسان می بخشد.

و به همین دلیل ممکن نیست انسان لحظه ای در زندگی از این مکتب بزرگ تربیتی بی نیاز گردد، و آنها که فکر می کنند، انسان ممکن است به جایی برسد که نیازی به عبادت نداشته باشد یا تکامل انسان را محدود پنداشته اند و یا مفهوم عبادت را درک نکرده اند.

«پایان سوره حجر»

[شماره صفحه واقعی : 548]

ص: 3187

سوره نحل [16]
اشاره

این سوره 128 آیه دارد قسمتی از آن در «مکّه» و قسمتی در «مدینه» نازل گردیده است

محتوای سوره:

در آیات این سوره هم بحثهای خاص سوره های «مکّی» دیده می شود- مانند بحث قاطع از توحید و معاد و مبارزه شدید با شرک و بت پرستی- و هم بحثهای مخصوص سوره های «مدنی» مانند بحث از احکام اجتماعی و مسائل مربوط به جهاد و هجرت.

و بطور کلی محتوای این سوره را امور زیر تشکیل می دهد.

1- بیش از همه بحث از نعمتهای خداوند در این سوره به میان آمده و آن چنان ریزه کاریهای آن تشریح گردیده که حسّ شکرگزاری هر انسان آزاده ای را بیدار می کند.

این نعمتها شامل نعمتهای مربوط به باران، نور آفتاب، انواع گیاهان و میوه ها و مواد غذایی دیگر، و حیواناتی که خدمتگزار انسانها هستند و انواع وسائل زندگی و حتی نعمت فرزند و همسر، و خلاصه شامل «انواع طیّبات» می گردد.

2- بخش دیگری از آن، از دلائل توحید و عظمت خلقت خدا، و معاد بحث می کند.

3- قسمت دیگری از آن از احکام مختلف اسلامی سخن می گوید.

4- بخش دیگری از بدعتهای مشرکان سخن به میان آورده.

[شماره صفحه واقعی : 549]

ص: 3188

5- و بالاخره در قسمت دیگری انسانها را از وسوسه های شیطان بر حذر می دارد.

فضیلت تلاوت سوره:

در بعضی از روایات از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نقل شده که فرمود:

«کسی که این سوره را تلاوت کند خداوند او را در برابر نعمتهایی که در این جهان به او بخشیده محاسبه نخواهد کرد».

البته تلاوتی توأم با تفکر و سپس تصمیم گیری و عمل، و گام نهادن در طریق شکرگزاری.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره النحل(16): آیه 1

(آیه 1)- فرمان عذاب نزدیک است: قسمت مهمی از آیات آغاز این سوره در «مکّه» نازل شده است، در همان ایام که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله درگیری شدیدی با مشرکان و بت پرستان داشت، و هر روز در برابر دعوت حیات آفرین و آزادیبخش او به بهانه هایی متوسل می شدند، از جمله این که هرگاه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آنها را تهدید به عذاب الهی می کرد بعضی از لجوجان می گفتند: اگر این عذاب و کیفر که می گویی راست است پس چرا به سراغ ما نمی آید؟! و شاید گاهی اضافه می کردند که اگر فرضا عذابی در کار باشد ما دست به دامن بتها می شویم تا در پیشگاه خدا شفاعت کنند تا این عذاب را از ما بر دارد.

نخستین آیه این سوره، خط بطلان بر این اوهام کشیده، می گوید: «عجله نکنید فرمان خدا (برای مجازات مشرکان و مجرمان) قطعا فرا رسیده است» (أَتی أَمْرُ اللَّهِ فَلا تَسْتَعْجِلُوهُ).

و اگر فکر می کنید بتان شفیعان درگاه اویند سخت در اشتباهید «خداوند منزه و برتر از آن است که آنها برای او شریک می سازند» (سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ).

سوره النحل(16): آیه 2

(آیه 2)- و از آنجا که هیچ مجازات و کیفری بدون بیان کافی و اتمام حجت عادلانه نیست، اضافه می کند: «خداوند فرشتگان را با روح الهی به فرمانش بر هر کس از بندگانش که بخواهد نازل می کند» (یُنَزِّلُ الْمَلائِکَهَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلی

[شماره صفحه واقعی : 550]

ص: 3189

مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ).

و به آنها دستور می دهد که: مردم را انذار کنید (و بگویید:) معبودی جز من نیست» (أَنْ أَنْذِرُوا أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا).

بنابراین، تنها «از (مخالفت دستور) من بپرهیزید» و در برابر من احساس مسؤولیت کنید (فَاتَّقُونِ).

منظور از «روح» در این آیه وحی و قرآن و نبوت است که مایه حیات و زندگی انسانهاست.

سوره النحل(16): آیه 3

(آیه 3)- در اینجا قرآن برای ریشه کن ساختن شرک و توجه به خداوند یکتا از دو راه وارد می شود: نخست از طریق دلائل عقلی به وسیله نظام شگرف آفرینش و عظمت خلقت، و دیگر از طریق عاطفی و بیان نعمتهای گوناگون خداوند نسبت به انسان و تحریک حسّ شکرگزاری او.

در آغاز می گوید: «خداوند آسمانها و زمین را به حق آفرید» (خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ).

حقانیت آسمانها و زمین هم از نظام عجیب و آفرینش منظم و حساب شده آن روشن است و هم از هدف و منافعی که در آنها وجود دارد.

و به دنبال آن اضافه می کند: «خدا برتر از آن است که برای او شریک می سازند» (تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ).

آیا بتهایی که آنها را شریک او قرار داده اند هرگز قادر به چنین خلقتی هستند؟

و یا حتی می توانند پشه کوچک و یا ذره غباری بیافرینند!

سوره النحل(16): آیه 4

(آیه 4)- بعد از اشاره به مسأله آفرینش آسمان و زمین و اسرار بی پایان آنها، سخن از خود انسان می گوید، انسانی که به خودش از هر کس دیگر نزدیکتر است، می فرماید: «انسان را از نطفه بی ارزشی آفرید، اما سر انجام به جایی رسید که موجودی (متفکر و فصیح و بلیغ و) مدافع از خویشتن و سخنگوی آشکار شد» (خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ نُطْفَهٍ فَإِذا هُوَ خَصِیمٌ مُبِینٌ).

سوره النحل(16): آیه 5

(آیه 5)- پس از آفرینش انسان به نعمت مهم دیگری یعنی خلقت

[شماره صفحه واقعی : 551]

ص: 3190

چهار پایان، و فوائد مختلفی که از آنها عاید می شود اشاره کرده، می گوید: «خداوند چهار پایان را آفرید در حالی که در آنها وسیله پوشش برای شماست و منافع دیگر و از گوشت آنها می خورید» (وَ الْأَنْعامَ خَلَقَها لَکُمْ فِیها دِفْ ءٌ وَ مَنافِعُ وَ مِنْها تَأْکُلُونَ).

جالب این که در میان این همه فوائد، قبل از هر چیز مسأله «پوشش» و «مسکن» را مطرح می کند، زیرا بسیاری از مردم (بخصوص بادیه نشینان) هم لباسشان از پشم و مو یا پوست تهیه می شود، و هم خیمه هایشان که آنها را از سرما و گرما حفظ می کند، و به هر حال این دلیل بر اهمیت پوشش و مسکن و مقدم بودن آن بر هر چیز دیگر است.

سوره النحل(16): آیه 6

(آیه 6)- جالب این که تنها به منافع معمولی و عادی این چهار پایان سودمند اکتفا نمی کند بلکه روی جنبه استفاده روانی از آنها نیز تکیه کرده، می گوید:

«و در این حیوانات برای شما زینت و شکوهی است به هنگامی که آنها را به استراحتگاهشان باز می گردانید، و هنگامی که (صبحگاهان) به صحرا می فرستید» (وَ لَکُمْ فِیها جَمالٌ حِینَ تُرِیحُونَ وَ حِینَ تَسْرَحُونَ).

این در واقع جمال استغناء و خودکفایی جامعه است، جمال تولید و تأمین فرآورده های مورد نیاز یک ملت است، و به تعبیر گویاتر جمال استقلال اقتصادی و ترک هرگونه وابستگی است!

سوره النحل(16): آیه 7

(آیه 7)- در این آیه به یکی دیگر از منافع مهم بعضی از این حیوانات اشاره کرده، می گوید: «آنها بارهای سنگین شما را (بر دوش خود) حمل می کنند و به سوی شهر و دیاری که جز با مشقت زیاد به آن نمی رسیدید می برند» (وَ تَحْمِلُ أَثْقالَکُمْ إِلی بَلَدٍ لَمْ تَکُونُوا بالِغِیهِ إِلَّا بِشِقِّ الْأَنْفُسِ).

این نشانه رحمت و رأفت خداوند است که این چهار پایان را با این قدرت و نیرو آفریده است، و آنها را رام و تسلیم شما نیز گردانیده «چرا که پروردگار شما رءوف و رحیم است» (إِنَّ رَبَّکُمْ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ).

به این ترتیب این چهار پایان در درجه اول، پوشش و وسائل دفاعی برای انسان در برابر گرما و سرما تولید می کنند، و در درجه بعد از فرآورده های لبنیاتی آنها

[شماره صفحه واقعی : 552]

ص: 3191

استفاده می شود، و سپس از گوشتشان، و بعد از آثار روانی که در دلها می گذارند، مورد توجه قرار گرفته و سر انجام باربری آنها.

سوره النحل(16): آیه 8

(آیه 8)- آنگاه به سراغ گروه دیگری از حیوانات می رود که برای سواری انسان از آنها استفاده می شود، می فرماید: «خداوند اسبها و استرها و الاغها را آفرید تا شما بر آن سوار شوید، و هم مایه زینت شما باشد» (وَ الْخَیْلَ وَ الْبِغالَ وَ الْحَمِیرَ لِتَرْکَبُوها وَ زِینَهً).

در پایان آیه به مسأله مهمتری اشاره کرده و افکار را به وسائل نقلیه و مرکبهای گوناگونی که در آینده در اختیار بشر قرار می گیرد و بهتر و خوبتر از این حیوانات می تواند استفاده کند متوجه می سازد، و می گوید: «و خداوند چیزها (وسائل نقلیه دیگری) می آفریند که شما نمی دانید» (وَ یَخْلُقُ ما لا تَعْلَمُونَ).

سوره النحل(16): آیه 9

(آیه 9)- به دنبال نعمتهای مختلفی که در آیات گذشته بیان شد در اینجا به یکی از نعمتهای بسیار مهم معنوی اشاره کرده، می فرماید: «بر خداست که راه راست و صراط مستقیم را (که هیچ گونه انحراف و کژی در آن نیست) در اختیار بندگان بگذارد» (وَ عَلَی اللَّهِ قَصْدُ السَّبِیلِ).

در این که این راه راست اشاره به جنبه تکوینی یا تشریعی می کند، مفسران تفسیرهای مختلفی دارند، ولی هیچ مانعی ندارد که هر دو جنبه را شامل شود.

به این ترتیب که خداوند از نظر خلقت و آفرینش و تکوین، انسان را مجهز به عقل و استعداد و نیروهای لازم برای پیمودن این صراط مستقیم کرده است.

و از سوی دیگر، خدا پیامبران را با وحی آسمانی و تعلیمات کافی و قوانین مورد نیاز انسان فرستاده است، تا از نظر تشریع، راه را از چاه مشخص کرده و با انواع بیانها او را تشویق به پیمودن این راه کنند و از مسیرهای انحرافی باز دارند.

سپس از آنجا که راههای انحرافی فراوان است، به انسانها هشدار می دهد و می گوید: «بعضی از این راهها منحرف و بیراهه است» (وَ مِنْها جائِرٌ).

و از آنجا که نعمت اختیار و آزادی اراده و انتخاب، یکی از مهمترین عوامل تکامل انسان می باشد با یک جمله کوتاه به آن اشاره کرده، می گوید: «اگر خدا

[شماره صفحه واقعی : 553]

ص: 3192

می خواست همه شما را (به اجبار) به راه راست هدایت می کرد» به گونه ای که نتوانید گامی از آن فراتر بگذارید (وَ لَوْ شاءَ لَهَداکُمْ أَجْمَعِینَ).

ولی این کار را نکرد، چرا که هدایت اجباری، نه افتخار است و نه تکامل!

سوره النحل(16): آیه 10

(آیه 10)- در این آیه باز به سراغ نعمتهای مادی می رود تا حس شکرگزاری انسانها را برانگیزد، آتش عشق خدا را در دلهایشان بیفروزد، و آنها را به شناخت بیشتر بخشنده این نعمتها دعوت کند.

می گوید: «او کسی است که از آسمان آبی فرستاد» (هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً).

آبی حیات بخش، زلال، شفاف، و خالی از هرگونه آلودگی «که نوشیدن شما از آن است» (لَکُمْ مِنْهُ شَرابٌ).

«و نیز گیاهان و درختانی از آن به وجود می آید که (حیوانات خود را) در آن به چرا می فرستید» (وَ مِنْهُ شَجَرٌ فِیهِ تُسِیمُونَ).

بدون شک منافع آب باران تنها نوشیدن انسان و روییدن درختان و گیاهان نیست، بلکه شستشوی زمینها، تصفیه هوا، ایجاد رطوبت لازم برای طراوت پوست تن انسان و راحتی تنفس او، و مانند آن همه از فوائد باران است، ولی از آنجا که دو قسمت یاد شده، از اهمیت بیشتری برخوردار بوده روی آن تکیه شده.

سوره النحل(16): آیه 11

(آیه 11)- باز همین مسأله را چنین ادامه می دهد: «خداوند با آن (آب باران) برای شما زراعت و زیتون و نخل و انگور، و از همه میوه ها می رویاند» (یُنْبِتُ لَکُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَ الزَّیْتُونَ وَ النَّخِیلَ وَ الْأَعْنابَ وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ).

«مسلما در آفرینش این (میوه های رنگارنگ و پربرکت و این همه محصولات کشاورزی) نشانه روشنی (از خدا) برای اندیشمندان است» (إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَهً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ).

سوره النحل(16): آیه 12

(آیه 12)- سپس به نعمت تسخیر موجودات مختلف جهان در برابر انسان اشاره کرده، می فرماید: «و (خداوند) شب و روز را برای شما مسخر کرد و همچنین خورشید و ماه را» (وَ سَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ).

[شماره صفحه واقعی : 554]

ص: 3193

«و ستارگان نیز به فرمان او مسخر شما هستند» (وَ النُّجُومُ مُسَخَّراتٌ بِأَمْرِهِ).

«مسلما در این امور نشانه هایی است (از عظمت خدا و بزرگی آفرینش) برای آنها که اندیشه می کنند» (إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ).

سوره النحل(16): آیه 13
اشاره

(آیه 13)- علاوه بر اینها «مخلوقاتی را که در زمین برای شما آفریده» نیز مسخر فرمان شما ساخت (وَ ما ذَرَأَ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ).

«مخلوقاتی گوناگون و رنگارنگ» (مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ).

از انواع پوششها، غذاها، همسران پاک، وسائل رفاهی گرفته تا انواع معادن و منابع مفید زیر زمینی و رو زمینی و سایر نعمتها.

«در اینها نیز نشانه ای است (آشکار) برای مردمی که متذکر می شوند» (إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَهً لِقَوْمٍ یَذَّکَّرُونَ).

چرا تنها زیتون و نخل و انگور؟!

ممکن است چنین به نظر آید که اگر قرآن در آیات فوق از میان انواع میوه ها روی زیتون و خرما و انگور تکیه کرده به خاطر وجود آنها در محیط نزول قرآن بوده است، ولی با توجه به جهانی و جاودانی بودن قرآن، و عمق تعبیراتش روشن می شود که مطلب از این فراتر است.

غذاشناسان و دانشمندان به ما می گویند: کمتر میوه ای است که برای بدن انسان از نظر غذایی به اندازه این سه میوه، مفید و مؤثر باشد.

همانها می گویند: «روغن زیتون» برای تولید سوخت بدن ارزش بسیار فراوان دارد، کالری حرارتی آن بسیار بالا است، و از این جهت یک نیرو بخش است و آنها که می خواهند همواره سلامت خود را حفظ کنند، باید به این اکسیر علاقه مند شوند.

روغن زیتون دوست صمیمی کبد آدمی است، و برای رفع عوارض کلیه ها و سنگهای صفراوی و قولنجهای کلیوی و کبدی و رفع یبوست بسیار مؤثر است.

با پیشرفت دانش پزشکی و غذا شناسی اهمیت دارویی «خرما» نیز به ثبوت رسیده است. در خرما کلسیم وجود دارد که عامل اصلی استحکام استخوانهاست و نیز فسفر وجود دارد که از عناصر اصلی تشکیل دهنده مغز و مانع ضعف اعصاب و خستگی است، قوه بینایی را می افزاید.

[شماره صفحه واقعی : 555]

ص: 3194

و نیز خرما دارای پتاسیم است که فقدان آن را در بدن علت حقیقی زخم معده می دانند، و وجود آن برای ماهیچه ها و بافتهای بدن انسان بسیار پرارزش است.

این سخن امروز در میان غذا شناسان معروف است که خرما از سرطان جلوگیری می کند.

و اما در مورد «انگور» به گفته دانشمندان غذا شناس به قدری عوامل مؤثر دارد که می توان گفت، یک داروخانه طبیعی است.

انگور دو برابر گوشت، در بدن حرارت ایجاد می کند، و علاوه بر این ضدّ سم است، برای تصفیه خون، دفع رماتیسم، نقرس، و زیادی اوره خون، اثر درمانی مسلّمی دارد، انگور معده و روده را لایروبی می کند، نشاط آفرین و برطرف کننده اندوه است، اعصاب را تقویت کرده، و ویتامینهای مختلف موجود در آن به انسان نیرو و توان می بخشد.

بنابراین، تکیه کردن قرآن بر این سه نوع میوه بی دلیل نیست، و شاید در آن روز قسمت مهمی از آن بر مردم پوشیده بوده است.

سوره النحل(16): آیه 14

(آیه 14)- نعمت کوهها و دریاها و ستارگان: در اینجا به سراغ بخش مهم دیگری از نعمتهای بی پایان خداوند در مورد انسانها می رود و نخست از دریاها که منبع بسیار مهم حیات و زندگی است آغاز کرده، می گوید: «و او کسی است که دریاها را برای شما تسخیر کرده و به خدمت شما گمارد» (وَ هُوَ الَّذِی سَخَّرَ الْبَحْرَ).

می دانیم قسمت عمده روی زمین را دریاها تشکیل می دهند، و نیز می دانیم نخستین جوانه حیات در دریاها آشکار شده، و قرار دادن آن در خدمت بشر یکی از نعمتهای بزرگ خدا است.

سپس به سه قسمت از منافع دریاها اشاره کرده، می فرماید: «تا از آن گوشت تازه بخورید» (لِتَأْکُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِیًّا).

گوشتی که زحمت پرورش آن را نکشیده اید تنها دست قدرت خدا آن را در دل اقیانوسها پرورش داده و رایگان در اختیارتان گذارده است.

دیگر از منافع آن مواد زینتی است که از دریاها استخراج می شود لذا اضافه

[شماره صفحه واقعی : 556]

ص: 3195

می کند: «و زیوری برای پوشیدن (مانند مروارید) از آن استخراج کنید» (وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْیَهً تَلْبَسُونَها).

یکی از ابعاد معروف چهارگانه روح انسان را حس زیبایی تشکیل می دهد که نقش مؤثری در حیات بشر دارد، لذا باید بطرز صحیح و سالمی- دور از هرگونه افراط و تفریط و اسراف و تبذیر- اشباع گردد.

به همین دلیل در اسلام، استفاده از زینت به صورت معقول و خالی از هرگونه اسراف مانند بهره گیری از لباسهای خوب، انواع عطریات، بعضی سنگهای قیمتی و مانند آن- مخصوصا در مورد زنان- که نیاز روحیشان به زینت بیشتر است توصیه شده است، ولی باید خالی از اسراف و تبذیر باشد.

بالاخره سومین نعمت دریاها را حرکت کشتیها به عنوان یک وسیله مهم برای انتقال انسان و نیازمندیهای او، ذکر می کند، و می فرماید: «کشتیها را می بینی که آبها را بر صفحه اقیانوسها می شکافند» (وَ تَرَی الْفُلْکَ مَواخِرَ فِیهِ).

صحنه ای که در برابر سرنشینان کشتی به هنگام حرکت بر صفحه اقیانوسها ظاهر می شود چقدر دیدنی است خدا این نعمت را به شما داد تا از آن بهره گیرید «و از فضل او در مسیر تجارت خود از کشتیها استفاده کنید» (وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ).

با توجه به این همه نعمت، حس شکرگزاری را در شما زنده کند، «و شاید شکر نعمتهای او را به جا آورید» (وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ).

سوره النحل(16): آیه 15

(آیه 15)- پس از بیان نعمت دریاها، به سراغ کوههای سخت و سنگین می رود، می گوید: «و در زمین کوههای ثابت و محکمی افکند تا لرزش آن را نسبت به شما بگیرد» و به شما آرامش بخشد (وَ أَلْقی فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ).

و از آنجا که کوهها یکی از مخازن اصلی آبها (چه به صورت برف و یخ و چه به صورت آبهای درونی) می باشند بلافاصله بعد از آن، نعمت وجود نهرها را بیان کرده، می گوید: «و (برای شما) نهرهایی قرار دادیم» (وَ أَنْهاراً).

و از آنجا که وجود کوهها ممکن است این توهم را به وجود آورد که بخشهای زمین را از یکدیگر جدا می کند، و راهها را می بندد، چنین اضافه می کند: «و (برای

[شماره صفحه واقعی : 557]

ص: 3196

شما) راههائی (قرار داد) تا هدایت شوید» (وَ سُبُلًا لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ).

سوره النحل(16): آیه 16

(آیه 16)- و از آنجا که راه بدون نشانه و علامت و راهنما، انسان را به مقصد نمی رساند بعد از ذکر نعمت «راه» به این «نشانه ها» اشاره کرده، می گوید:

«و علاماتی قرار داد» (وَ عَلاماتٍ).

این علامتها انواع زیادی دارد: شکل کوهها و درّه ها و بریدگیهای آنها، فراز و نشیبهای قطعات مختلف زمین، رنگ خاکها و کوهها، و حتی چگونگی وزش بادها هر یک، علامتی برای پیدا کردن راههاست.

ولی از آنجا که در پاره ای از اوقات در بیابانها، در شبهای تاریک، یا هنگامی که انسان شبانه در دل اقیانوسها سفر می کند از این علامات خبری نیست، خداوند علامات آسمانی را به کمک فرستاده تا اگر در زمین علامتی نیست، از علامت آسمان استفاده کنند و گمراه نشوند! لذا اضافه می کند: «و به وسیله ستارگان، مردم هدایت می شوند» (وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ).

جالب توجه این که: روایات بسیاری از ائمه علیهم السّلام وارد شده که در آنها «نجم» (ستاره) به پیامبر و «علامات» به امامان تفسیر شده است که اشاره به تفسیر معنوی آیه است.

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام چنین می خوانیم: «النّجم رسول اللّه و العلامات الائمه علیهم السّلام»: «ستاره اشاره به پیامبر است و علامات امامان علیهم السّلام هستند».

سوره النحل(16): آیه 17

(آیه 17)- پس از بیان آن همه نعمتهای بزرگ و الطاف خفیّ پروردگار، وجدان انسانها را به داوری می طلبد و می گوید: «آیا کسی که می آفریند همچون کسی است که نمی آفریند، آیا متذکر نمی شوید»؟! (أَ فَمَنْ یَخْلُقُ کَمَنْ لا یَخْلُقُ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ).

آیا باید در برابر خالق این همه نعمتها سجده کرد؟ یا موجوداتی که خود مخلوق ناچیزی بیش نیستند و هرگز خلقتی نداشته و ندارند؟ این یک روش مؤثر تربیتی است که قرآن در بسیاری از موارد از آن استفاده کرده است، مسائل را به صورت استفهامی طرح، و پاسخ آن را بر عهده وجدانهای بیدار می گذارد، و حس خودجوشی مردم را به کمک می طلبد.

[شماره صفحه واقعی : 558]

ص: 3197

سوره النحل(16): آیه 18

(آیه 18)- سر انجام برای این که هیچ کس تصور نکند نعمت خدا منحصر به اینهاست می گوید: «و اگر بخواهید نعمتهای خدا را شماره کنید قادر بر احصای آن نیستید» (وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَهَ اللَّهِ لا تُحْصُوها).

اکنون این سؤال پیش می آید که پس ما چگونه می توانیم حق شکر او را ادا کنیم؟ آیا با این حال در زمره ناسپاسان نیستیم؟

پاسخ این سؤال را قرآن در آخرین جمله این آیه بیان کرده، می گوید:

«خداوند غفور رحیم است» (إِنَّ اللَّهَ لَغَفُورٌ رَحِیمٌ).

آری! خدا مهربانتر و بزرگوارتر از آن است که شما را به خاطر عدم توانایی بر شکر نعمتهایش مؤاخذه یا مجازات کند، همین قدر که بدانید سر تا پای شما غرق نعمت اوست و از ادای حق شکرش عاجزید و عذر تقصیر به پیشگاهش برید، نهایت شکر او را انجام داده اید.

ورنه سزاوار خداوندیش کس نتواند که به جا آورد!

ولی اینها همه مانع از آن نیست که ما به مقدار توانایی به احصای نعمتهایش بپردازیم.

سوره النحل(16): آیه 19

(آیه 19)- از آنجا که در آیات گذشته به دو قسمت از مهمترین صفات خدا اشاره شد در اینجا به سومین صفت «معبود حقیقی» اشاره می شود که علم و دانایی است، می گوید: «خداوند می داند آنچه را پنهان می دارید و آنچه را آشکار می سازید» (وَ اللَّهُ یَعْلَمُ ما تُسِرُّونَ وَ ما تُعْلِنُونَ).

پس چرا به دنبال بتها می روید که نه کمترین سهمی در خالقیت جهان دارند، نه کوچکترین نعمتی به شما بخشیده اند، و نه از اسرار درون و اعمال برون شما آگاهند؟

سوره النحل(16): آیه 20

(آیه 20)- بار دیگر روی مسأله خالقیت تکیه می کند، ولی از آیه مشابه آن که قبلا داشتیم فراتر می رود و می گوید: «معبودهایی را که آنها غیر از خدا می خوانند نه تنها چیزی را خلق نمی کنند بلکه خودشان مخلوقند» (وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لا یَخْلُقُونَ شَیْئاً وَ هُمْ یُخْلَقُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 559]

ص: 3198

تاکنون بحث در این بود که اینها خالق نیستند و به همین دلیل لایق عبادت نمی باشند اکنون می گوید آنها خود مخلوقند، نیازمند و محتاجند.

سوره النحل(16): آیه 21

(آیه 21)- از این گذشته، «آنها مردگانی هستند که هرگز استعداد حیات ندارند» (أَمْواتٌ غَیْرُ أَحْیاءٍ).

سپس اضافه می کند: «و این بتها اصلا نمی دانند در چه زمانی (عبادت کنندگانشان) مبعوث خواهند شد» (وَ ما یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ).

اگر پاداش و جزا به دست آنها بود حدّ اقل باید از «رستاخیز بندگان خود» باخبر باشند، با این نادانی چگونه لایق عبادتند؟

و این پنجمین صفتی است که معبود به حق باید داشته باشد و آنها فاقد آنند.

بت و بت پرستی در منطق قرآن مفهوم وسیعی دارد. هر موجود و هر کسی را که تکیه گاه خود در برابر خدا قرار دهیم و سرنوشت خود را دست او بدانیم او بت ما محسوب می شود، به همین دلیل تمام آنچه در آیات فوق آمده در باره کسانی که امروز ظاهرا خدا پرستند اما استقلال یک فرد مؤمن راستین را از دست داده و تکیه گاهی برای خود از بندگان ضعیف انتخاب کرده اند و به صورت وابسته زندگی می کند، شامل می شود.

سوره النحل(16): آیه 22

(آیه 22)- به دنبال این استدلالات زنده و روشن بر نفی صلاحیت بتها، چنین نتیجه گیری می کند بنابراین «معبود شما معبود واحدی است» (إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ).

و از آنجا که ایمان به مبدأ و معاد همه جا با یکدیگر قرین و لازم و ملزوم یکدیگرند بلافاصله اضافه می کند: «آنها که ایمان به آخرت ندارند (و طبعا ایمان درستی به مبدأ نیز ندارند) دلهایشان حقیقت را انکار می کند و در برابر حق مستکبرند» (فَالَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَهِ قُلُوبُهُمْ مُنْکِرَهٌ وَ هُمْ مُسْتَکْبِرُونَ).

و گر نه دلائل توحید برای آنها که حق جو و متواضع در مقابل حقیقتند آشکار است، و هم دلائل معاد، ولی خوی استکبار و عدم تسلیم در برابر حق سبب می شود که آنها دائما حالت انکار و نفی به خود بگیرند.

سوره النحل(16): آیه 23

(آیه 23)- در این آیه بار دیگر روی علم خدا به غیب و شهود و پنهان

[شماره صفحه واقعی : 560]

ص: 3199

و آشکار مجددا تکیه کرده، می گوید: «قطعا خداوند از آنچه پنهان می دارند و آنچه آشکار می سازند باخبر است» (لا جَرَمَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ).

این جمله در واقع تهدیدی است در برابر کفار و دشمنان حق که خدا از حال آنها هرگز غافل نیست.

آنها مستکبرند و «خداوند مستکبران را دوست نمی دارد» (إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْتَکْبِرِینَ). چرا که استکبار در برابر حق اولین نشانه بیگانگی از خداست.

سوره النحل(16): آیه 24
اشاره

(آیه 24)

شأن نزول:

این آیه در باره «مقتسمین» (تبعیض گران) که قبلا در باره آنها بحث شد نازل گردیده است، آنها شانزده نفر بودند که به چهار گروه تقسیم شدند و هر گروه چهار نفری بر سر راه مردم در یکی از جاده های مکه در ایام حج ایستادند تا پیش از آنکه مردم وارد شوند ذهن آنها را نسبت به قرآن و اسلام بدبین سازند، و بگویند محمد صلّی اللّه علیه و آله دین و آیین تازه ای نیاورده بلکه همان افسانه های دروغین پیشینیان است.

تفسیر:

آنها که بار گناه دیگران را بر دوش می کشند- در آیات گذشته سخن از مستکبران بود و در این آیه منطق همیشگی این گروه بی ایمان منعکس شده است، می گوید: «و هنگامی که به آنها گفته شود پروردگار شما چه چیز نازل کرده است؟ در پاسخ می گویند: (اینها وحی الهی نیست) همان افسانه های دروغین پیشینیان است» (وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ ما ذا أَنْزَلَ رَبُّکُمْ قالُوا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ).

جالب این که مستکبران امروز نیز غالبا موذیانه برای فرار از حق و همچنین برای گمراه ساختن دیگران به این تهمت متوسل می شوند، حتی در کتب جامعه شناسی شکل به اصطلاح علمی به آن داده اند و مذهب را زاییده جهل بشر و تفسیرهای مذهبی را اسطوره ها می نامند! اما آنها با مذاهب خرافی و ساختگی هرگز جنگ و ستیز ندارند، مخالفت آنها تنها با مذاهب راستین است که افکار انسانها را بیدار می کند، و زنجیرهای استعمار را درهم می شکند سدّ راه مستکبران و استعمارگران است.

سوره النحل(16): آیه 25

(آیه 25)- این آیه نتیجه اعمال این کوردلان را چنین بیان می کند: «اینها باید

[شماره صفحه واقعی : 561]

ص: 3200

روز رستاخیز هم بار گناهان خود را بطور کامل بر دوش بکشند و هم سهمی از گناهان کسانی را که بخاطر جهل گمراه کرده اند»! (لِیَحْمِلُوا أَوْزارَهُمْ کامِلَهً یَوْمَ الْقِیامَهِ وَ مِنْ أَوْزارِ الَّذِینَ یُضِلُّونَهُمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ).

«بدانید آنها بدترین و زر و مسؤولیت را بر دوش می کشند» (أَلا ساءَ ما یَزِرُونَ).

چرا که گاهی گفتار آنها سبب گمراهی هزاران نفر می شود، چقدر دشوار است که انسان هم بار گناهان خود را بر دوش کشد و هم سهمی از گناهان هزاران نفر دیگر را، و هرگاه سخنان گمراه کننده آنها باقی بماند و سر چشمه گمراهی نسلها شود بار آنها نیز بر دوششان سنگینی می کند!

سوره النحل(16): آیه 26

(آیه 26)- این آیه به بیان این نکته می پردازد که این اولین بار نیست که مستکبران به رهبران الهی تهمت می زنند و وحی آسمانی را اساطیر اولین می شمارند، بلکه «آنهایی که قبل از اینها بودند نیز از این گونه توطئه ها داشتند، ولی خداوند به سراغ شالوده زندگی آنها رفت و از اساس آن را ویران نمود، و سقف بر سرشان از بالا فرود آمد»! (قَدْ مَکَرَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَأَتَی اللَّهُ بُنْیانَهُمْ مِنَ الْقَواعِدِ فَخَرَّ عَلَیْهِمُ السَّقْفُ مِنْ فَوْقِهِمْ).

«و عذاب و مجازات الهی از آنجا که (باور نمی کردند و) نمی دانستند به سراغشان آمد» (وَ أَتاهُمُ الْعَذابُ مِنْ حَیْثُ لا یَشْعُرُونَ).

ریشه کن کردن ساختمان و فرود آمدن سقف، ممکن است اشاره به ساختمان و سقف ظاهری آنها باشد که بر اثر زلزله ها و صاعقه ها درهم کوبیده شد و بر سر آنان فرود آمد، و ممکن است کنایه از سازمان و تشکیلات آنها باشد که به فرمان خدا از ریشه برکنده شد، و نابود گشت، ضمنا مانعی ندارد که آیه اشاره به هر دو معنی باشد.

سوره النحل(16): آیه 27

(آیه 27)- آنچه گفته شد عذاب دنیای آنان است ولی مجازاتشان به همین جا پایان نمی گیرد، بلکه «بعد از این در روز رستاخیز خدا آنها را رسوا می سازد» (ثُمَّ یَوْمَ الْقِیامَهِ یُخْزِیهِمْ).

و آنها را مورد سؤال قرار می دهد و می گوید: «شریکانی که شما برای من ساختید (و به آنها عشق می ورزیدید) و به خاطر آنها با دیگران دشمنی می کردید،

[شماره صفحه واقعی : 562]

ص: 3201

کجا هستند؟ (وَ یَقُولُ أَیْنَ شُرَکائِیَ الَّذِینَ کُنْتُمْ تُشَاقُّونَ فِیهِمْ).

در اینجا آنها پاسخی برای این سؤال مسلما ندارند ولی: «کسانی که به آنها علم داده شده (زبان به سخن می گشایند و) می گویند: شرمندگی و رسوایی و بدبختی، امروز بر کافران است» (قالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ إِنَّ الْخِزْیَ الْیَوْمَ وَ السُّوءَ عَلَی الْکافِرِینَ). و این خود یک نوع مجازات و کیفر روانی برای آنهاست.

سوره النحل(16): آیه 28

(آیه 28)- این آیه با تعبیری که درس تکان دهنده ای برای بیدار کردن غافلان و بی خبران است در توصیف کافران می گوید: آنها «کسانی هستند که فرشتگان مرگ روح آنها را می گیرند، در حالی که به خود ظلم کرده بودند» (الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَهُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ).

زیرا انسان هر ظلم و ستمی کند در درجه اول به خودش باز می گردد و خانه خویشتن را قبل از خانه دیگران ویران می سازد.

اما آنها هنگامی که خود را در آستانه مرگ می بینند و پرده های غرور و غفلت از مقابل چشمانشان کنار می رود «فورا تسلیم می شوند، (و به دروغ می گویند:) ما کار بدی انجام نمی دادیم»! (فَأَلْقَوُا السَّلَمَ ما کُنَّا نَعْمَلُ مِنْ سُوءٍ).

آیا دروغ می گویند، به خاطر این که دروغ بر اثر تکرار، صفت ذاتی آنها شده است؟ و یا می خواهند بگویند ما می دانیم این اعمال را انجام داده ایم ولی اشتباه کرده ایم و سوء نیت نداشته ایم، ممکن است هر دو باشد.

ولی بلافاصله به آنها گفته می شود شما دروغ می گویید، اعمال زشت فراوانی انجام دادید «آری خداوند به آنچه انجام می دادید (و همچنین از نیتهای شما) باخبر است» (بَلی إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).

بنابراین جای انکار کردن و حاشا نمودن نیست! و این ایمان اضطراری هم سودی ندارد.

سوره النحل(16): آیه 29

(آیه 29)- «اکنون که چنین است از درهای جهنم وارد شوید در حالی که جاودانه در آن خواهید بود» (فَادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها).

«چه جای بدی است جایگاه متکبران» (فَلَبِئْسَ مَثْوَی الْمُتَکَبِّرِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 563]

ص: 3202

سوره النحل(16): آیه 30

(آیه 30)- سرنوشت پاکان و نیکان: در آیات گذشته اظهارات مشرکان در باره قرآن و نتائج آن را خواندیم، اما در اینجا اعتقاد مؤمنان را با ذکر نتائجش می خوانیم:

نخست می گوید: «و (هنگامی که) به پرهیزکاران گفته می شود پروردگار شما چه چیز نازل کرده است؟ می گفتند: خیر و سعادت» (وَ قِیلَ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا ما ذا أَنْزَلَ رَبُّکُمْ قالُوا خَیْراً).

چه تعبیر رسا و زیبا و جامعی! «خَیْراً» آن هم خیر مطلق، که مفهوم گسترده اش همه نیکیها، سعادتها و پیروزیهای مادی و معنوی را در بر می گیرد.

سپس همان گونه که در آیات گذشته، نتیجه اظهارات مشرکان، به صورت کیفرهای مضاعف دنیوی و اخروی، مادی و معنوی، بیان شد، در آیه مورد بحث نتیجه اظهارات مؤمنان به این صورت بیان شده است: «برای کسانی که نیکی کردند، در این دنیا نیکی است» (لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا فِی هذِهِ الدُّنْیا حَسَنَهٌ).

قابل توجه این که «حسنه» همانند «خیر» است که انواع حسنات و نعمتهای این جهان را در بر می گیرد.

این پاداشهای دنیای آنهاست، سپس اضافه می کند: «و سرای آخرت از این هم بهتر است، و چه خوبست سرای پرهیزکاران»؟ (وَ لَدارُ الْآخِرَهِ خَیْرٌ وَ لَنِعْمَ دارُ الْمُتَّقِینَ).

سوره النحل(16): آیه 31

(آیه 31)- این آیه سرای پرهیزکاران را که قبلا بطور سر بسته بیان شد، توصیف کرده، می گوید: سرای پرهیزکاران «باغهای جاویدان بهشت است که همگی وارد آن می شوند» (جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها).

«نهرهای جاری از زیر درختانش می گذرد» (تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ).

تنها مسأله باغ و درخت مطرح نیست، بلکه «هر چه بخواهند در آنجا هست» (لَهُمْ فِیها ما یَشاؤُنَ).

و در پایان آیه می فرماید: «خداوند پرهیزکاران را چنین پاداش می دهد» (کَذلِکَ یَجْزِی اللَّهُ الْمُتَّقِینَ).

سوره النحل(16): آیه 32

(آیه 32)- در آیات گذشته خواندیم که فرشتگان مرگ مشرکان مستکبر را

[شماره صفحه واقعی : 564]

ص: 3203

قبض روح می کنند در حالی که ستمگرند.

اما در اینجا می خوانیم که: پرهیزکاران «کسانی هستند که فرشتگان قبض ارواح، روح آنان را می گیرند در حالی که پاک و پاکیزه اند» (الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَهُ طَیِّبِینَ). پاکیزه از آلودگی شرک پاکیزه از ظلم و استکبار و هر گونه گناه.

در اینجا فرشتگان «به آنها می گویند: سلام بر شما باد»! (یَقُولُونَ سَلامٌ عَلَیْکُمْ). سلامی که نشانه امنیت و سلامت و آرامش کامل است.

سپس می گویند: «وارد بهشت شوید به خاطر اعمالی که انجام می دادید» (ادْخُلُوا الْجَنَّهَ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).

تعبیر به «تَتَوَفَّاهُمُ» (روح آنها را دریافت می دارند) اشاره است به این که مرگ به معنی فنا و نیستی و پایان همه چیز نیست، بلکه انتقالی است از یک مرحله به مرحله بالاتر.

سوره النحل(16): آیه 33

(آیه 33)- بار دیگر به تجزیه و تحلیل، پیرامون طرز فکر و برنامه مشرکان و مستکبران پرداخته و با زبان تهدید می گوید: آنها چه انتظاری می کشند؟ «آیا جز این انتظار دارند که فرشتگان (قبض ارواح) به سراغشان بیایند» درهای توبه بسته شود، پرونده اعمال پیچیده گردد و راه بازگشت باقی نماند؟!َلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ تَأْتِیَهُمُ الْمَلائِکَهُ)

.«و یا (این که انتظار می کشند) فرمان پروردگار (دائر به عذاب و مجازات آنها) فرا رسد» آنگاه توبه کنندَوْ یَأْتِیَ أَمْرُ رَبِّکَ)

. ولی توبه آنها در آن زمان بی اثر است.

سپس اضافه می کند: تنها این گروه نیستند که این چنین می کنند بلکه، «کسانی که پیش از ایشان بودند نیز چنین کردند»!َذلِکَ فَعَلَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ)

.«خداوند به آنها ستم نکرد ولی آنها پیوسته به خویشتن ستم می کردند»َ ما ظَلَمَهُمُ اللَّهُ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ)

.چرا که آنها در حقیقت تنها نتیجه اعمال خود را باز می یابند.

سوره النحل(16): آیه 34

(آیه 34)- باز به نتیجه اعمال آنها می پردازد و می گوید: «سر انجام، سیئات اعمالشان به آنها رسید» (فَأَصابَهُمْ سَیِّئاتُ ما عَمِلُوا).

[شماره صفحه واقعی : 565]

ص: 3204

«و آنچه را استهزاء می کردند (از وعده های عذاب الهی) بر آنها وارد شد» (وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ).

آیه فوق بار دیگر این واقعیت را تأکید می کند که این اعمال انسان است که دامان او را در این جهان و آن جهان می گیرد و در چهره های مختلف تجسم می یابد و او را رنج و آزار و شکنجه می دهد نه چیز دیگر.

سوره النحل(16): آیه 35

(آیه 35)- این آیه به یکی از منطقهای سست و بی اساس مشرکان اشاره کرده، می گوید: «و مشرکان گفتند: اگر خدا می خواست نه ما و نه نیاکان ما هیچ چیز غیر او را عبادت نمی کردیم» و به سراغ بتها نمی رفتیم (وَ قالَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا لَوْ شاءَ اللَّهُ ما عَبَدْنا مِنْ دُونِهِ مِنْ شَیْ ءٍ نَحْنُ وَ لا آباؤُنا).

«و چیزی را بدون اذن او تحریم نمی نمودیم» (وَ لا حَرَّمْنا مِنْ دُونِهِ مِنْ شَیْ ءٍ).

این جمله اشاره به قسمتی از چهارپایانی است که مشرکان در عصر جاهلیت، از پیش خود تحریم کرده بودند. آنها می خواستند چنین استدلال کنند که اگر اعمال ما مورد رضای خدا نیست پس چرا قبلا پیامبرانی نفرستاد و از همان روز اول به نیاکان ما نگفت من به این کار راضی نیستم این سکوت او دلیل بر رضای اوست! لذا در پاسخ می فرماید: «پیشینیان آنها نیز همین کارها را انجام دادند (و به همین بهانه ها متوسل شدند) ولی آیا پیامبران الهی وظیفه ای جز ابلاغ آشکار دارند؟» (کَذلِکَ فَعَلَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَهَلْ عَلَی الرُّسُلِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ).

و این چنین است راه و رسم همه رهبران راستین که در اصل دعوت هرگز از سخنان دو پهلو استفاده نمی کنند، در بیان حقیقت چیزی فرو گذار نمی نمایند و تمام عواقب این صراحت و قاطعیت را نیز به جان پذیرا هستند.

سوره النحل(16): آیه 36

(آیه 36)- به دنبال اعلام این واقعیت که وظیفه پیامبران تنها ابلاغ آشکار است، در این آیه اشاره کوتاه و جامعی به وضع دعوت پیامبران کرده، می گوید: «ما در هر امتی رسولی فرستادیم» (وَ لَقَدْ بَعَثْنا فِی کُلِّ أُمَّهٍ رَسُولًا). که دعوت ما را به گوش امتها برسانند.

[شماره صفحه واقعی : 566]

ص: 3205

سپس اضافه می کند محتوای دعوت همه این رسولان این بود که: «خدای یکتا را بپرستید و از طاغوت اجتناب کنید» (أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ).

چرا که اگر پایه های توحید محکم نشود، و طاغوتها از جوامع انسانی و محیط افکار طرد نگردند، هیچ برنامه اصلاحی قابل پیاده کردن نیست.

اکنون ببینیم نتیجه دعوت انبیا به توحید به کجا رسید، در اینجا قرآن می گوید:

«گروهی از آن امتها کسانی بودند که خدا هدایتشان کرد» (فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَی اللَّهُ).

«و گروهی از آنان ضلالت و گمراهی دامانشان را گرفت» (وَ مِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَیْهِ الضَّلالَهُ).

و در پایان آیه برای بیدار کردن گمراهان و تقویت روحیه هدایت یافتگان این دستور عمومی را صادر می کند: «پس در روی زمین سیر کنید (و آثار گذشتگان را که بر صفحه زمین و در دل خاک نهفته است بررسی نمایید) و ببینید سر انجام کار کسانی که آیات خدا را تکذیب کردند به کجا کشید» (فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الْمُکَذِّبِینَ).

این تعبیر خود دلیل زنده ای بر آزادی اراده انسان است، چرا که اگر هدایت و ضلالت اجباری بود، سیر در ارض و مطالعه حالات پیشینیان بیهوده بود.

سوره النحل(16): آیه 37

(آیه 37)- در این آیه ضمن دلداری به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله تأکید می کند که، سر انجام کار این گروه گمراه و لجوج به جایی می رسد که: «هر قدر بر هدایت آنها حریص باشی (و تلاش کنی فایده ای ندارد زیرا) خداوند کسی را که گمراه کرد هدایت نمی کند»! (إِنْ تَحْرِصْ عَلی هُداهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی مَنْ یُضِلُّ).

«و برای آنها هیچ یار و یاوری نیست» (وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ).

جمله فوق مخصوص آن گروه است که خیره سری و لجاجت را به حد اعلا رسانده، و آن چنان در استکبار و غرور و غفلت و گناه غرقند که دیگر درهای هدایت به روی آنها گشوده نخواهد شد.

سوره النحل(16): آیه 38
اشاره

(آیه 38)

شأن نزول:

نقل شده که: مردی از مسلمانان از یکی از مشرکان طلبی داشت، هنگامی که از او مطالبه کرد او در پرداخت دین خود تعلل ورزید، مرد

[شماره صفحه واقعی : 567]

ص: 3206

مسلمان ناراحت شد و ضمن سخنانش چنین سوگند یاد کرد: قسم به چیزی که بعد از مرگ در انتظار او هستم ... (و هدفش قیامت و حساب خدا بود) مرد مشرک گفت:

سوگند به خدا که او هیچ مرده ای را زنده نخواهد کرد.

آیه نازل شد و به او و مانند او پاسخ گفت.

تفسیر:

معاد و پایان گرفتن اختلافها: در تعقیب بحثهایی که در آیات گذشته پیرامون مسأله «توحید» و «رسالت پیامبران» آمد، قرآن در اینجا با ذکر گوشه ای از مباحث «معاد»، این بحثها را تکمیل می کند.

نخست می گوید: «و آنها مؤکدا سوگند یاد کردند که خداوند کسانی را که می میرند هرگز مبعوث نمی کند»، و به زندگی جدید باز نمی گرداند (وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لا یَبْعَثُ اللَّهُ مَنْ یَمُوتُ).

این انکار بی دلیل، آن هم انکاری توأم با قسمهای مؤکّد، نشانه ای از نادانی آنها و بی خبریشان بود، لذا قرآن در پاسخ آنها چنین می گوید: «این وعده قطعی خداوند است (که همه مردگان را به حیات جدید باز می گرداند تا نتیجه اعمالشان را ببینند) ولی غالب مردم نمی دانند» و بر اثر ناآگاهی دست به انکار می زنند (بَلی وَعْداً عَلَیْهِ حَقًّا وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ).

سوره النحل(16): آیه 39

(آیه 39)- سپس به بیان یکی از هدفهای معاد، و بعد از آن به ذکر قدرت خدا بر این کار، می پردازد، تا نشان دهد اگر سر چشمه انکار آنها تصور بی هدف بودن معاد است این اشتباه بزرگی است.

نخست می گوید: خداوند مردگان را مبعوث می کند: «تا برای همگان روشن سازد آنچه را که در آن اختلاف داشتند» (لِیُبَیِّنَ لَهُمُ الَّذِی یَخْتَلِفُونَ فِیهِ).

«و تا کسانی که این واقعیت را انکار می کردند بدانند دروغ می گفتند» (وَ لِیَعْلَمَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّهُمْ کانُوا کاذِبِینَ).

بنابراین، بازگشت به وحدت و پایان گرفتن اختلافات عقیدتی یکی از اهداف معاد را تشکیل می دهد که در آیه فوق به آن اشاره شده است.

سوره النحل(16): آیه 40

(آیه 40)- در این آیه به بیان این حقیقت می پردازد که اگر آنها بازگشت انسان

[شماره صفحه واقعی : 568]

ص: 3207

را به زندگی جدید محال می شمرند باید بدانند که قدرت خداوند برتر و بالاتر از اینهاست، «هنگامی که ما چیزی را اراده کنیم فقط به آن می گوییم موجود باش! آن نیز بلافاصله موجود می شود» (إِنَّما قَوْلُنا لِشَیْ ءٍ إِذا أَرَدْناهُ أَنْ نَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ).

با چنین قدرت کامله ای که تنها فرمان موجود باش، برای وجود هر چیز کافی است: دیگر چه جای شک و تردید در قدرت خدا بر بازگشت مردگان به زندگی باقی می ماند؟

تعبیر به «کن» (موجود باش) نیز از ضیق بیان و عدم گنجایش الفاظ است، والا حتی نیاز به جمله «کن» نیست، اراده خدا همان و تحقق یافتن همان.

سوره النحل(16): آیه 41
اشاره

(آیه 41)

شأن نزول:

در شأن نزول این آیه و آیه بعد چنین نقل کرده اند که گروهی از مسلمانان مانند «بلال» و «عمار یاسر» و «صهیب» و «خبّاب» پس از اسلام آوردن در مکه سخت تحت فشار بودند، و برای تقویت اسلام و رساندن صدای خود به دیگران، پس از هجرت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به «مدینه» هجرت کردند، در این میان «صیهب» که مرد مسنّی بود به مشرکان مکه چنین پیشنهاد کرد: بیایید اموال مرا بگیرید و بگذارید به «مدینه» بروم، آنها موافقت کردند.

آیه نازل شد و پیروزی او و امثال او را در این جهان و جهان دیگر بازگو کرد.

تفسیر:

پاداش مهاجران- در تعقیب آیات گذشته که از منکران قیامت و مشرکان لجوج سخن می گفت، این آیه از مهاجران راستین و پاکباز سخن می گوید، تا وضع دو گروه در مقایسه با یکدیگر روشن گردد.

نخست می گوید: «آنها که پس از ستم دیدن در راه خدا، هجرت کردند، در این دنیا جایگاه و مقام خوبی به آنها می دهیم» (وَ الَّذِینَ هاجَرُوا فِی اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِی الدُّنْیا حَسَنَهً). چرا که آنها با نهایت اخلاص برای گسترش دعوت اسلام به تمام زندگی خویش پشت پا زدند.

این پاداش دنیای آنهاست «اما پاداش آخرت، اگر بدانند، بسیار بزرگتر است» (وَ لَأَجْرُ الْآخِرَهِ أَکْبَرُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ).

سوره النحل(16): آیه 42

(آیه 42)- سپس در این آیه، این مهاجران راستین و پر استقامت و با ایمان را

[شماره صفحه واقعی : 569]

ص: 3208

با دو صفت توصیف کرده، می گوید: «آنها کسانی هستند که شکیبایی و صبر و استقامت را پیشه خود ساخته، و توکل و تکیه آنها بر پروردگارشان است» (الَّذِینَ صَبَرُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ).

سوره النحل(16): آیه 43

(آیه 43)- اگر نمی دانید بپرسید: این آیه بار دیگر به بیان مسائل گذشته در رابطه با اصول دین می پردازد، و به یکی از اشکالات معروف مشرکان پاسخ می گوید:

آنها می گفتند: چرا خداوند فرشته ای را برای ابلاغ رسالت نازل نکرده است- و یا می گفتند چرا پیامبر صلّی اللّه علیه و آله مجهز به یک نیروی فوق العاده نیست که ما را مجبور به ترک کارهایمان بنماید.

خداوند در پاسخ آنها می گوید: «و پیش از تو، جز مردانی که به آنها وحی می کردیم، نفرستادیم»! (وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ إِلَّا رِجالًا نُوحِی إِلَیْهِمْ).

آری! این مردان از جنس بشر بودند، با تمام غرایز و عواطف انسانی، دردهای آنها را از همه بهتر تشخیص می دادند، و نیازهای آنها را به خوبی درک می کردند، در حالی که هیچ فرشته ای نمی تواند از این امور به خوبی آگاه گردد،.

سپس برای تأکید و تأیید این واقعیت اضافه می کند: «اگر این موضوع را نمی دانید (بروید و) از اهل اطلاع بپرسید» (فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ).

سوره النحل(16): آیه 44

(آیه 44)- در این آیه می گوید: اگر شما آگاه نیستید از آنها بپرسید که: «از دلائل روشن و کتب» پیامبران پیشین آگاهند! (بِالْبَیِّناتِ وَ الزُّبُرِ).

به این ترتیب «مسأله تخصص» نه تنها در زمینه مسائل اسلامی و دینی از سوی قرآن به رسمیت شناخته شده، بلکه در همه زمینه ها مورد قبول و تأکید است، و روی این حساب بر همه مسلمانان لازم است که در هر عصر و زمان افراد آگاه و صاحب نظر درستکار مورد اطمینان، در همه زمینه ها داشته باشند که اگر کسانی مسائلی را نمی دانند به آنها مراجعه کنند.

سپس روی سخن را به پیامبر کرده، می گوید: «و ما این ذکر (قرآن) را بر تو نازل کردیم تا آنچه به سوی مردم نازل شده است برای آنها تبیین کنی» (وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ).

[شماره صفحه واقعی : 570]

ص: 3209

«و تا این که آنها (در این آیات، و وظائفی که در برابر آن دارند) بیندیشند» (وَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ).

در واقع دعوت و برنامه رسالت تو از نظر اصولی چیز نوظهور و بی سابقه ای نیست همان گونه که بر رسولان پیشین، کتب آسمانی نازل کردیم تا مردم را به وظائفشان در برابر خدا و خلق و خویشتن آشنا سازند بر تو نیز این قرآن را نازل کردیم، تا به تبیین مفاهیم و تعالیم آن بپردازی و اندیشه انسانها را بیدار سازی.

سوره النحل(16): آیه 45

(آیه 45)- انواع مجازاتها در برابر انواع گناهان! قرآن در بسیاری از بحثها، مطالب استدلالی را با مسائل عاطفی چنان به هم می آمیزد که برترین اثر را در نفوس شنوندگان داشته باشد، آیات گذشته یک بحث منطقی در زمینه نبوت و معاد با مشرکان داشت، ولی در اینجا به تهدید جباران و مستکبران و گنهکاران لجوج می پردازد و آنها را به انواع عذابهای الهی بیم می دهد.

نخست می گوید: «آیا توطئه گران (ی که برای خاموش کردن نور حق به انواع نقشه های شوم متوسل شدند) از این ایمن گشتند که ممکن است خداوند آنها را در زمین فرو برد»؟ (أَ فَأَمِنَ الَّذِینَ مَکَرُوا السَّیِّئاتِ أَنْ یَخْسِفَ اللَّهُ بِهِمُ الْأَرْضَ).

آیا بعید است که زمین لرزه وحشتناکی رخ دهد، پوسته زمین بشکافد و دهان باز کند و آنها و همه زندگانیشان را در خود فرو برد، همان گونه که در تاریخ اقوام، کرارا اتفاق افتاده است؟

سپس اضافه می کند: «و یا این که (هنگامی که آنها در حال غفلتند) عذاب (الهی) از آنجا که انتظارش را ندارند به سراغشان آید» (أَوْ یَأْتِیَهُمُ الْعَذابُ مِنْ حَیْثُ لا یَشْعُرُونَ).

سوره النحل(16): آیه 46

(آیه 46)- «و یا به هنگامی که (آنها برای کسب مال بیشتر و درآمد فزونتر) در رفت و آمد هستند (عذاب) دامانشان را بگیرد» (أَوْ یَأْخُذَهُمْ فِی تَقَلُّبِهِمْ).

«در حالی که قادر به فرار (از چنگال عذاب) نیستند» (فَما هُمْ بِمُعْجِزِینَ).

سوره النحل(16): آیه 47

(آیه 47)- «و یا این که (مجازات الهی یک مرتبه به سراغشان نیاید بلکه) بطور تدریجی و ضمن هشدارهای پی درپی، آنها را گرفتار سازد»؟ (أَوْ یَأْخُذَهُمْ عَلی تَخَوُّفٍ).

[شماره صفحه واقعی : 571]

ص: 3210

امروز همسایه آنها گرفتار سانحه ای می شود، فردا یکی از بستگانشان و خلاصه هشدارها یکی بعد از دیگری به سراغ آنها می آید اگر بیدار شدند چه بهتر، و گر نه مجازات نهایی آنها را فرو خواهد گرفت.

تدریجی بودن عذاب و مجازات در این گونه موارد برای آن است که هنوز احتمال هدایت در این گروه وجود دارد، و رحمت خداوند اجازه نمی دهد که با اینها همچون سایرین رفتار شود «زیرا پروردگار شما رئوف و رحیم است» (فَإِنَّ رَبَّکُمْ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ).

سوره النحل(16): آیه 48

(آیه 48)- سجده همه مخلوقات و جنبندگان حتی سایه هایشان برای خدا! در اینجا بار دیگر به بحث توحید باز می گردد، نخست می گوید: «آیا آنها (مشرکان توطئه گر) مخلوقات خدا را ندیدند که (چگونه) سایه هایشان از راست و چپ حرکت دارند و با خضوع برای خدا سجده می کنند»؟ (أَ وَ لَمْ یَرَوْا إِلی ما خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَیْ ءٍ یَتَفَیَّؤُا ظِلالُهُ عَنِ الْیَمِینِ وَ الشَّمائِلِ سُجَّداً لِلَّهِ وَ هُمْ داخِرُونَ).

سوره النحل(16): آیه 49

(آیه 49)- در آیه گذشته تنها سخن از «سجده» سایه ها- با آن مفهوم وسیعش- به میان آمده بود، ولی در این آیه این مسأله را به عنوان یک برنامه عمومی برای همه موجودات مادی و غیر مادی، آسمانی و زمینی بیان کرده، می گوید: «و آنچه در آسمانها و آنچه در زمین از جنبندگان است و همچنین فرشتگان، برای خدا سجده می کنند» (وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ دابَّهٍ وَ الْمَلائِکَهُ).

«و آنها در این راه هیچ گونه استکبار نمی ورزند» (وَ هُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ). و در برابر خدا و فرمان او تسلیم محضند.

حقیقت سجده، نهایت خضوع و تواضع و پرستش و تسلیم است، و آن سجده معمولی ما که بر هفت عضو انجام می دهیم مصداقی از این مفهوم عام است، و منحصر به آن نیست.

جمله «وَ هُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ» اشاره به وضع حال فرشتگان است، که آنها در خضوع و سجده در پیشگاه حق کمترین استکبار به خود راه نمی دهند.

[شماره صفحه واقعی : 572]

ص: 3211

سوره النحل(16): آیه 50

(آیه 50)- لذا بلافاصله بعد از آن به دو قسمت از صفات آنها که تأکیدی است بر نفی استکبار اشاره کرده، می گوید: «آنها از مخالفت پروردگارشان که بر فراز آنها و (حاکم بر آنها) است می ترسند» (یَخافُونَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ).

«و آنچه را مأموریت دارند به خوبی انجام می دهند» (وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ).

از این آیه به خوبی استفاده می شود که نشانه نفی استکبار دو چیز است: ترس در برابر مسؤولیتها، و انجام فرمانهای خدا بدون چون و چرا.

سوره النحل(16): آیه 51

(آیه 51)- دین یکی و معبود یکی! در تعقیب بحث توحید و خداشناسی از طریق نظام آفرینش، در اینجا به نفی شرک می پردازد، تا با تقارن این دو به یکدیگر، حقیقت آشکارتر شود.

در آغاز می گوید: «خدا دستور داده که دو معبود برای خود انتخاب نکنید» (وَ قالَ اللَّهُ لا تَتَّخِذُوا إِلهَیْنِ اثْنَیْنِ).

«معبود تنها یکی است» (إِنَّما هُوَ إِلهٌ واحِدٌ).

وحدت نظام آفرینش و وحدت قوانین حاکم بر آن، خود دلیلی بر وحدت آفریدگار و وحدت معبود است.

اکنون که چنین است، «تنها از (کیفر) من بترسید» و از مخالفت فرمان من بیم داشته باشید (فَإِیَّایَ فَارْهَبُونِ).

سوره النحل(16): آیه 52

(آیه 52)- و به دنبال این دستور ضمن سه آیه، دلیل توحید عبادت را با چهار بیان مشخص می کند: نخست می گوید: «آنچه در آسمانها و زمین است از آن اوست» (وَ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

آیا در مقابل کسی که مالک عالم هستی است باید سجده کرد یا بتهای فاقد همه چیز؟

سپس اضافه می کند: نه تنها آسمانها و زمین از آن اوست که «همواره دین و تمام قوانین نیز از ناحیه او می باشد» (وَ لَهُ الدِّینُ واصِباً).

و در پایان این آیه می فرماید: با این حال که همه قوانین و دین و اطاعت از آن خداست «آیا از غیر خدا پرهیز می کنید»؟ (أَ فَغَیْرَ اللَّهِ تَتَّقُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 573]

ص: 3212

مگر بتها می توانند به شما زیانی برسانند؟ یا نعمتی به شما ببخشند؟ که از مخالفتشان بیم دارید و عبادتشان را لازم می شمرید؟!

سوره النحل(16): آیه 53

(آیه 53)- «با این که آنچه از نعمتها دارید همه از ناحیه خداست» (وَ ما بِکُمْ مِنْ نِعْمَهٍ فَمِنَ اللَّهِ).

این در حقیقت سومین بیان است برای لزوم پرستش معبود یگانه یعنی «اللّه» و منظور این است که اگر پرستش بتها به خاطر شکر نعمت است، سر تا پای وجود شما را نعمتهای خدا فراگرفته است.

علاوه بر این: «هنگامی که ناراحتیها، مصائب بلاها و رنجها به سراغ شما می آید (برای رفع آنها) تنها دست تضرع به درگاه او برمی دارید و او را می خوانید» (ثُمَّ إِذا مَسَّکُمُ الضُّرُّ فَإِلَیْهِ تَجْئَرُونَ).

بنابراین، اگر پرستش بتها به خاطر دفع ضرر و حل مشکلات است، آن هم که از ناحیه خداست و این چهارمین بیان برای مسأله توحید عبادت است.

سوره النحل(16): آیه 54

(آیه 54)- آری! در این گونه موارد خداوند ندای شما را می شنود و به آن پاسخ می گوید و مشکلاتتان را برطرف می سازد «سپس هنگامی که زیان و رنج را از شما برطرف ساخت گروهی از شما برای پروردگارشان همتا قرار می دهند» و به سراغ بتها می روند (ثُمَّ إِذا کَشَفَ الضُّرَّ عَنْکُمْ إِذا فَرِیقٌ مِنْکُمْ بِرَبِّهِمْ یُشْرِکُونَ).

در حقیقت قرآن به این نکته باریک اشاره می کند که فطرت توحید در وجود همه شما هست، ولی در حال عادی، پرده های غفلت و غرور و جهل و تعصب و خرافات آن را می پوشاند.

سوره النحل(16): آیه 55

(آیه 55)- در این آیه پس از ذکر دلائل منطقی فوق و روشن شدن حقیقت، با لحنی تهدیدآمیز چنین می گوید: بگذار «تا نعمتهایی را که به آنها داده ایم کفران کنند و (اکنون) چند روزی از (متاع دنیا) بهره مند شوید اما به زودی خواهید دانست» نتیجه و پایان کارتان چیست (لِیَکْفُرُوا بِما آتَیْناهُمْ فَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ).

این درست به آن می ماند که انسان شخص متخلف و منحرفی را با دلائل مختلف، نصیحت و ارشاد کند و سر انجام چون امکان دارد این نصایح و اندرزها در

[شماره صفحه واقعی : 574]

ص: 3213

او اثر نکند با یک جمله تهدیدآمیز گفتار خود را پایان می دهد و می گوید: با توجه به این مطالبی که گفتم باز هم هر چه از دستت برمی آید بکن ولی نتیجه کارت را به زودی خواهی دید.

سوره النحل(16): آیه 56

(آیه 56)- در تعقیب بحثهای مستدل پیرامون نفی شرک و بت پرستی، در اینجا به سه قسمت از بدعتها و عادات شوم مشرکان اشاره کرده، می گوید: آنها برای بتهایی که هیچ گونه سود و زیانی از آنها سراغ ندارند، سهمی از آنچه به آنان روزی داده ایم قرار می دهند» (وَ یَجْعَلُونَ لِما لا یَعْلَمُونَ نَصِیباً مِمَّا رَزَقْناهُمْ).

این سهم، قسمتی از شتران و چهارپایان و بخشی از زراعت بوده که در سوره انعام آیه 136 به آن اشاره شده که مشرکان در جاهلیت آنها را مخصوص بتان می دانستند و در راه آنها خرج می کردند.

سپس اضافه می کند: «به خدا سوگند (در دادگاه عدل قیامت) از این دروغها و تهمتها بازپرسی خواهید شد»! (تَاللَّهِ لَتُسْئَلُنَّ عَمَّا کُنْتُمْ تَفْتَرُونَ).

بنابراین عمل زشت و شوم شما هم زیان دنیا دارد زیرا قسمتی از سرمایه های شما را می بلعد و هم زیان مجازات در جهان دیگر.

سوره النحل(16): آیه 57

(آیه 57)- آنجا که تولد دختر ننگ بود! دومین بدعت شوم مشرکان این بود که: آنها (در پندار خود) برای خداوند دختران قرار می دهند منزه است» از این که فرزندی داشته باشد (وَ یَجْعَلُونَ لِلَّهِ الْبَناتِ سُبْحانَهُ). خداوندی که از هرگونه آلایش جسمانی پاک است.

«ولی برای خودشان آنچه را میل دارند قائل می شوند» (وَ لَهُمْ ما یَشْتَهُونَ).

یعنی، هرگز حاضر نبودند همین دختران را که برای خدا قائل شده بودند برای خود نیز قائل شوند و اصلا دختر برای آنها عیب و ننگ محسوب می شد!

سوره النحل(16): آیه 58

(آیه 58)- این آیه برای تکمیل مطلب فوق اشاره به سومین عادت زشت و شوم آنها کرده، می گوید: «هنگامی که به یکی از آنها بشارت داده شود، خدا دختری به تو داده آن چنان از فرط ناراحتی چهره اش تغییر می کند که صورتش سیاه می شود»! (وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثی ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا).

[شماره صفحه واقعی : 575]

ص: 3214

«و مملو از خشم و غضب می گردد» (وَ هُوَ کَظِیمٌ).

سوره النحل(16): آیه 59

(آیه 59)- کار به همین جا پایان نمی گیرد او برای نجات از این ننگ و عار که به پندار نادرستش، دامنش را گرفته «از قوم و قبیله خود به خاطر این بشارت بدی که به او داده شده است متواری می گردد» (یَتَواری مِنَ الْقَوْمِ مِنْ سُوءِ ما بُشِّرَ بِهِ).

باز هم دائما در این فکر غوطه ور است که «آیا این ننگ را بر خود بپذیرد و دختر را نگهدارد و یا آن را زنده در زیر خاک پنهان سازد»! (أَ یُمْسِکُهُ عَلی هُونٍ أَمْ یَدُسُّهُ فِی التُّرابِ).

در پایان آیه این حکم ظالمانه و شقاوت آمیز غیر انسانی را با صراحت هر چه بیشتر محکوم کرده، می گوید: «چه بد حکم می کنند»! (أَلا ساءَ ما یَحْکُمُونَ).

سوره النحل(16): آیه 60
اشاره

(آیه 60)- سر انجام ریشه این همه آلودگیها و بدبختیها را چنین معرفی می کند که: اینها همه زاییده عدم ایمان آخرت است و «برای آنها که به سرای آخرت ایمان ندارند صفات زشت است» (لِلَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَهِ مَثَلُ السَّوْءِ).

«و برای خداوند صفات عالی است» (وَ لِلَّهِ الْمَثَلُ الْأَعْلی ).

«و او قادر حکیم است» (وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ).

فراموش کردن خدا و همچنین فراموش کردن دادگاه عدل او انگیزه همه پستیها و زشتیها و انحرافها و خرافات است.

نقش اسلام در احیای ارزش مقام زن:

تحقیر و درهم شکستن شخصیت زن، تنها در میان عرب جاهلی نبود، بلکه در میان اقوام دیگر و حتی شاید متمدنترین ملل آن زمان نیز، زن شخصیتی ناچیز داشت، و غالبا با او به صورت یک کالا و نه یک انسان رفتار می شد، البته عرب جاهلی این تحقیر را در اشکال زننده تر و وحشتناکتری انجام می داد.

ولی اسلام ظهور کرد و با این خرافه در ابعاد مختلفش سرسختانه جنگید و خود پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آن قدر به دخترش بانوی اسلام فاطمه زهرا علیها السّلام احترام می گذاشت که مردم تعجب می کردند، با تمام مقامی که داشت، دست دخترش را می بوسید، و به هنگام مراجعت از سفر نخستین کسی را که دیدار می کرد، دخترش فاطمه بود.

[شماره صفحه واقعی : 576]

ص: 3215

در حدیثی از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم که فرمود: «چه فرزند خوبی است دختر! هم پرمحبت است، هم کمک کار، هم مونس است و هم پاک و پاک کننده».

در حقیقت این احترام به شخصیت زن سبب آزادی او در جامعه و پایان دادن به دوران بردگی زنان است.

ولی با نهایت تأسف هنوز در جوامع اسلامی، آثاری از همان افکار جاهلی وجود دارد، و هنوز کم نیستند خانواده هایی که از تولد پسر خوشحال و از نوزاد دختر ناراحت می شوند.

حتی در جوامع غربی که تصور می کنند برای زن شخصیت والایی قائلند عملا می بینیم او را آنچنان تحقیر کرده اند که به صورت یک عروسک بی ارزش یا وسیله ای برای خاموش کردن آتش شهوت و یا ابزاری برای تبلیغ کالاهایشان در آورده اند.

سوره النحل(16): آیه 61

(آیه 61)- گر حکم شود که مست گیرند ...! بعد از ذکر جنایات وحشتناک مشرکان عرب در زمینه بدعتهای زشت و زنده به گور کردن دختران ممکن است این سؤال برای بعضی پیش آید که چگونه خداوند بندگان گنه کار را با این همه ظلم و جنایت فجیع سریعا کیفر نمی دهد؟! این آیه در مقام پاسخ به همین سؤال است، می گوید: «اگر بنا شود خداوند مردم را به ظلمها و ستمهایی که مرتکب می شوند کیفر دهد، جنبنده ای بر پشت زمین باقی نخواهد گذارد»! (وَ لَوْ یُؤاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِظُلْمِهِمْ ما تَرَکَ عَلَیْها مِنْ دَابَّهٍ).

و هنگامی که انسانها از میان بروند، فلسفه وجود جنبندگان دیگر، نیز از میان خواهد رفت و نسل آنها قطع می شود.

سپس قرآن به ذکر این نکته می پردازد که خداوند به همه ظالمان و ستمگران مهلت می دهد «و تا اجل مسمی (زمان معینی) مرگ آنها را به تأخیر می اندازد» (وَ لکِنْ یُؤَخِّرُهُمْ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی).

«اما هنگامی که اجل آنها سر رسد، نه ساعتی تأخیر می کنند، و نه ساعتی پیشی می گیرند» (فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَهً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ). بلکه درست در همان لحظه موعود، مرگ دامانشان را فرا می گیرد و لحظه ای پیش و پس نخواهد داشت.

[شماره صفحه واقعی : 577]

ص: 3216

سوره النحل(16): آیه 62

(آیه 62)- بار دیگر با بیان تازه ای بدعتهای زشت و خرافاتی را که عربهای جاهلی داشتند- در زمینه تنفّر از فرزندان دختر و اعتقاد به این که فرشتگان دختران خدایند- محکوم کرده، می گوید: «آنها برای خدا چیزهایی (فرزندان دختر) قرار می دهند که خودشان از آن کراهت دارند»! (وَ یَجْعَلُونَ لِلَّهِ ما یَکْرَهُونَ).

این تناقض عجیبی است، اگر فرشتگان دختران خدایند، پس معلوم می شود دختر چیز خوبی است، چرا شما از فرزندان دختر ناراحت می شوید! و اگر بد است چرا برای خدا قائل هستید؟

«و با این حال آنها به دروغ می گویند که سر انجام نیک و پاداش خیر از برای آنهاست» (وَ تَصِفُ أَلْسِنَتُهُمُ الْکَذِبَ أَنَّ لَهُمُ الْحُسْنی ).

با کدام عمل، انتظار چنین پاداشی را دارند؟

لذا بلافاصله می گوید: «ناچار برای آنها آتش دوزخ است» (لا جَرَمَ أَنَّ لَهُمُ النَّارَ). یعنی، نه تنها عاقبت نیکی ندارند، بلکه پایان کارشان جز آتش دوزخ نیست.

«و آنها از پیشگامان در آتشند» (وَ أَنَّهُمْ مُفْرَطُونَ).

سوره النحل(16): آیه 63

(آیه 63)- و از آنجا که ممکن است بعد از شنیدن داستان عرب جاهلی برای بعضی این سؤال پیش آید که چگونه ممکن است انسان جگر گوشه خود را با آن قساوت، زنده به زیر خاکها بفرستید؟ در این آیه گویی به پاسخ پرداخته، می گوید:

«به خدا سوگند ما پیش از تو پیامبرانی به سوی امتهای پیشین فرستادیم، ولی شیطان اعمالشان را در نظرشان زینت داد» (تَاللَّهِ لَقَدْ أَرْسَلْنا إِلی أُمَمٍ مِنْ قَبْلِکَ فَزَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ).

سپس اضافه می کند: گروه مشرکان فعلی نیز دنباله رو همان برنامه های انحرافی امتهای پیشین اند که شیطان اعمالشان را در نظرشان تزیین داده بود و «شیطان امروز ولی و راهنما و سرپرست آنهاست»! (فَهُوَ وَلِیُّهُمُ الْیَوْمَ). و از رهنمودهای او الهام می گیرند.

«و (به همین جهت) عذاب دردناکی برای آنهاست» (وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ).

سوره النحل(16): آیه 64

(آیه 64)- این آیه هدف بعثت پیامبران را بیان می کند تا روشن شود که اگر

[شماره صفحه واقعی : 578]

ص: 3217

اقوام و ملتها، هوی و هوسها، و سلیقه های شخصی خود را کنار بگذارند و دست به دامن راهنمایی پیامبران بزنند، اثری از این گونه خرافه ها، اختلافها، و اعمال ضد و نقیض باقی نمی ماند، می گوید: «ما قرآن را بر تو نازل نکردیم مگر برای این که آنچه را در آن اختلاف دارند برای آنها روشن کنی» (وَ ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ إِلَّا لِتُبَیِّنَ لَهُمُ الَّذِی اخْتَلَفُوا فِیهِ).

«و (این قرآن) مایه هدایت و رحمت است، برای قومی که ایمان می آورند» (وَ هُدیً وَ رَحْمَهً لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ).

سوره النحل(16): آیه 65

(آیه 65)- آبها، میوه ها، دامها: بار دیگر به بیان نعمتها و مواهب گوناگون پروردگار باز می گردد، که هم تأکیدی است بر مسأله توحید و شناخت خدا، و هم در لابلای آن اشاره ای به مسأله معاد است، و هم با ذکر این نعمتها، حس شکرگزاری بندگان را تحریک کرده، آنها را از این طریق به خدا نزدیکتر می سازد.

نخست می گوید: «خداوند از آسمان آبی فرستاد و زمین را پس از آنکه مرده بود به وسیله آن حیات بخشید» (وَ اللَّهُ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها).

«در این نشانه روشنی است (از عظمت خدا) برای جمعیتی که گوش شنوا دارند» (إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَهً لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ).

هم نشانه ای است از قدرت عظمت آفریدگار، و هم دلیلی است بر امکان معاد و هم نعمت بزرگی است از نعمتهای خداوند.

سوره النحل(16): آیه 66

(آیه 66)- بعد از نعمت آب که مسلما نخستین پایه حیات است، به نعمت وجود چهارپایان و مخصوصا ماده غذایی بسیار مفیدی مانند شیر که از آنها گرفته می شود اشاره کرده، می گوید: «و در وجود چهارپایان برای شما درس عبرتی است» (وَ إِنَّ لَکُمْ فِی الْأَنْعامِ لَعِبْرَهً).

چه عبرتی از این برتر که: «از درون شکم آنها از میان غذاهای هضم شده، و خون، شیر خالص و گوارا به شما می نوشانیم» (نُسْقِیکُمْ مِمَّا فِی بُطُونِهِ مِنْ بَیْنِ فَرْثٍ وَ دَمٍ لَبَناً خالِصاً سائِغاً لِلشَّارِبِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 579]

ص: 3218

می دانیم که مقدار کمی از غذا مانند بعضی از مواد قندی و همچنین آب از همان دیواره های معده جذب بدن می شود، اما قسمت عمده، هنگامی که غذای هضم شده منتقل به روده ها شد وارد خون می گردد، و نیز می دانیم که شیر از غده های مخصوصی که درون پستان است تراوش می کند و مواد اصلی آن از خون و غده های چربی ساز گرفته می شود.

به این ترتیب این ماده سفید رنگ تمیز خالص، از میان غذاهای هضم شده مخلوط با تفاله ها، و از لابلای خون به دست می آید، و این به راستی عجیب است، سر چشمه ای آن چنان آلوده و تنفر آمیز، اما محصولش این چنین خالص و گوارا و نیروبخش!

سوره النحل(16): آیه 67

(آیه 67)- بعد از حیوانات و شیر آنها به بخشی از مواهب گیاهان پرداخته، می گوید: «و خداوند از میوه های درختان نخل و انگور (غذای پربرکتی نصیب شما ساخت که گاه آن را به صورت زیانبار در می آورید و از آن مسکرات (ناپاک) و روزی خوب و پاکیزه می گیرید» (وَ مِنْ ثَمَراتِ النَّخِیلِ وَ الْأَعْنابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکَراً وَ رِزْقاً حَسَناً).

«در این نشانه روشنی است برای جمعیتی که اندیشه می کنند» (إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَهً لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ).

سوره النحل(16): آیه 68

(آیه 68)- پروردگارت به زنبور عسل وحی فرستاد! در اینجا لحن قرآن به طرز شگفت انگیزی تغییر می یابد و در عین ادامه دادن بحثهای پیشین در زمینه نعمتهای مختلف الهی و بیان اسرار آفرینش، سخن از «زنبور عسل» (نحل) و سپس خود عسل به میان می آورد، اما در شکل یک مأموریت الهی و الهام مرموز که نام «وحی» بر آن گذارده شده است.

نخست می گوید: «و پروردگار تو به زنبور عسل، وحی کرد که خانه هایی از کوهها و درختان و داربستهایی که مردم می سازند انتخاب کن» (وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبالِ بُیُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا یَعْرِشُونَ).

«وحی» در اینجا همان فرمان غریزه و انگیزه ها و الهام ناخودآگاهی است که

[شماره صفحه واقعی : 580]

ص: 3219

خداوند در جانداران مختلف آفریده است.

نخستین مأموریت زنبوران در این آیه مأموریت خانه سازی ذکر شده، و این شاید به خاطر آن است که مسأله مسکن مناسب نخستین شرط زندگی است و به دنبال آن فعالیتهای دیگر امکان پذیر می شود.

سوره النحل(16): آیه 69

(آیه 69)- بعد دومین مأموریت زنبور عسل شروع می شود چنانکه قرآن می گوید: ما به او الهام کردیم که: «سپس از تمام ثمرات تناول کن» (ثُمَّ کُلِی مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ).

«و راههایی را که پروردگارت برای تو تعیین کرده به راحتی بپیما» (فَاسْلُکِی سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلًا).

سر انجام آخرین مرحله مأموریت آنها را (به صورت یک نتیجه) این چنین بیان می کند: «از درون زنبوران عسل نوشیدنی مخصوصی خارج می شود که رنگهای مختلفی دارد» (یَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ).

رنگ عسل بر حسب آن که بر چه گل و ثمره ای نشسته و از آن بهره گیری کرده تفاوت می کند.

«در این (شراب حلال) داروی شفابخش مهمی برای مردم است» (فِیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ).

می دانیم در گلها و گیاهان، داروهای حیات بخشی نهفته شده است و جالب این که دانشمندان از طریق تجربه به این حقیقت رسیده اند که زنبوران به هنگام ساختن عسل آن چنان ماهرانه عمل می کنند که خواص درمانی و دارویی گیاهان کاملا به عسل منتقل شده و محفوظ می ماند! «و در این (ماجرای برنامه زندگی زنبوران عسل و ارمغانی که آنها برای جهان انسانیت می آورند، که هم غذاست، هم شفا و هم درس زندگی) نشانه روشنی (از عظمت و قدرت پروردگار) است برای جمعیتی که می اندیشند» (إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَهً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ).

سوره النحل(16): آیه 70

(آیه 70)- سر چشمه تفاوت روزیها: در اینجا مسأله اثبات خالق یکتا را

[شماره صفحه واقعی : 581]

ص: 3220

تعقیب می کند و آن از طریق دگرگونی و تغییرات نعمتها است که از اختیار انسان بیرون است و نشان می دهد از ناحیه دیگری مقدر می شود.

نخست می گوید: «و خداوند شما را آفرید» (وَ اللَّهُ خَلَقَکُمْ).

«سپس روح شما را بطور کامل می گیرد» و مرگتان فرا می رسد (ثُمَّ یَتَوَفَّاکُمْ).

هم حیات از ناحیه اوست، و هم مرگ تا بدانید این شما نیستید که آفریننده مرگ و حیاتید.

مقدار طول عمر شما نیز در اختیارتان نیست، بعضی در جوانی یا نزدیک به پیری از دنیا می روند ولی «بعضی از شما به بالاترین و بدترین سالیان عمر (یعنی نهایت پیری) باز می گردند» (وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرَدُّ إِلی أَرْذَلِ الْعُمُرِ).

«و نتیجه این عمر طولانی آن خواهد شد که بعد از علم و دانش و آگاهی چیزی نخواهد دانست» و همه را به دست فراموشی می سپارد (لِکَیْ لا یَعْلَمَ بَعْدَ عِلْمٍ شَیْئاً).

درست مانند آغاز عمر و سنین کودکی که یک پارچه نسیان بود و فراموشکاری و ناآگاهی، آری «خداوند آگاه و قادر است» (إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ قَدِیرٌ).

همه قدرتها در اختیار اوست و به هر مقدار که صلاح بداند می بخشد و به هر موقع که لازم ببیند می گیرد.

سوره النحل(16): آیه 71

(آیه 71)- در این آیه نیز ادامه می دهد که حتی روزیهای شما به دست شما نیست، «این خداوند است که بعضی از شما را بر بعض دیگری از نظر روزی برتری می دهد» (وَ اللَّهُ فَضَّلَ بَعْضَکُمْ عَلی بَعْضٍ فِی الرِّزْقِ).

«اما آنها که برتری یافته اند (به خاطر تنگ نظری) حاضر نیستند از آنچه در اختیار دارند به بندگان مملوک خود بدهند (و آنها را در اموال خویش شریک سازند) تا آنها نیز با ایشان مساوی گردند» (فَمَا الَّذِینَ فُضِّلُوا بِرَادِّی رِزْقِهِمْ عَلی ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ فَهُمْ فِیهِ سَواءٌ).

از این آیه استفاده می شود که مسلمانان در محیط خانواده و در برابر زیر دستان نباید برای خود هیچ گونه فضیلت و امتیازی قائل شوند.

این تفاوت درآمدها از تفاوت استعدادهایی سر چشمه می گیرد که آن هم از

[شماره صفحه واقعی : 582]

ص: 3221

مواهب الهی است، ممکن است در پاره ای از موارد اکتسابی باشد ولی در پاره ای از موارد نیز قطعا غیر اکتسابی است، بنابراین حتی در یک جامعه سالم از نظر اقتصادی نیز تفاوت درآمدها غیر قابل انکار است، ولی با این حال آنچه پایه اصلی پیروزیها را تشکیل می دهد تلاش و سعی و کوشش آدمی است.

اما نباید تفاوت استعدادها و درآمدها باعث سوء استفاده در راه ایجاد جامعه طبقاتی گردد.

و به همین دلیل در پایان آیه می فرماید: «آیا آنها نعمت خدا را انکار می کنند» (أَ فَبِنِعْمَهِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ).

اشاره به این که این تفاوتها در صورت طبیعیش (نه صورت مصنوعی و ظالمانه) از نعمتهای خداست که برای حفظ نظام مجتمع بشری و پرورش استعدادهای مختلف ایجاد شده است.

سوره النحل(16): آیه 72

(آیه 72)- در این آیه که مانند دو آیه گذشته با کلمه «اللّه» شروع می شود، و بیانگر نعمتهای خداوند است، اشاره به مواهب او از نظر نیروهای انسانی و معاونان و کمک کاران، و همچنین روزیهای پاکیزه، می کند و این حلقه های سه گانه نعمت را که در این سه آیه ذکر شده تکمیل می نماید.

یعنی، از نظام حیات و مرگ، شروع کرده، سپس تفاوت روزیها و استعدادها را که نظام «تنوع زندگی» است بیان می کند، و با آیه مورد بحث که ناظر به نظام تکثیر مثل بشر، و روزیهای پاکیزه است پایان می گیرد.

می گوید: «خداوند برای شما از جنس خودتان همسرانی قرار داد» (وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً).

همسرانی که هم مایه آرامش روح و جسمند و هم سبب بقاء نسل.

لذا بلافاصله اضافه می کند: «و از همسرانتان برای شما فرزندان و نوه ها قرار داد» (وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَزْواجِکُمْ بَنِینَ وَ حَفَدَهً).

سپس می فرماید: «و (خداوند) از پاکیزه ها به شما روزی داد» (وَ رَزَقَکُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ).

[شماره صفحه واقعی : 583]

ص: 3222

و در پایان به عنوان یک نتیجه گیری کلی از این بحث می گوید: آیا آنها با این همه آثار عظمت و قدرت خدا که مشاهده می کنند، و این همه مواهبی که از ناحیه او به آنها ارزانی شده باز سراغ بتها می روند «آیا به باطل ایمان می آورند و نعمت خداوند را انکار می کنند؟» (أَ فَبِالْباطِلِ یُؤْمِنُونَ وَ بِنِعْمَتِ اللَّهِ هُمْ یَکْفُرُونَ).

سوره النحل(16): آیه 73

(آیه 73)- در تعقیب بحثهای توحیدی گذشته، این آیه، به مسأله شرک پرداخته و با لحنی پر از سرزنش و توبیخ می گوید: «آنها غیر از خدا، موجوداتی را می پرستند که هیچ رزقی را برای آنان از آسمانها و زمین در اختیار ندارند» (وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَمْلِکُ لَهُمْ رِزْقاً مِنَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ شَیْئاً).

نه تنها مالک چیزی در این زمینه نیستند، بلکه «توانایی (بر خلق و ایجاد و دسترسی به روزیها) نیز ندارند» (وَ لا یَسْتَطِیعُونَ).

اشاره به این که مشرکان به این گمان به دنبال پرستش بتها می رفتند که آنها را در سرنوشت و سود و زیان خود، مؤثر می پنداشتند.

سوره النحل(16): آیه 74

(آیه 74)- این آیه به عنوان یک نتیجه گیری می گوید: اکنون که چنین است «پس برای خدا امثال (و شبیه ها) قائل نشوید» (فَلا تَضْرِبُوا لِلَّهِ الْأَمْثالَ).

«چرا که خدا می داند و شما نمی دانید» (إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ).

جمله «فَلا تَضْرِبُوا لِلَّهِ الْأَمْثالَ» اشاره به منطقی است که مشرکان عصر جاهلی داشته اند. آنها می گفتند: ما اگر به سراغ بتها می رویم به خاطر این است که ما شایسته پرستش خدا نیستیم باید به سراغ بتها برویم که آنها مقربان درگاه او هستند! خداوند همانند یک پادشاه بزرگ است که وزراء و خاصان او به سراغ او می روند، ولی توده مردم که دسترسی به او ندارند به سراغ حواشی و خاصان و مقربانش خواهند رفت.

قرآن در پاسخ آنها می گوید: «برای خداوند مثال نزنید» یعنی، مثالی که متناسب با افکار محدود و موجودات «ممکن» و مملوّ از نقایص است.

خدایی که شما را دعوت به نیایش و سخن گفتن مستقیم با خودش کرده، و درهای خانه اش را شب و روز به روی شما باز گذارده، این خدا را نباید به پادشاه

[شماره صفحه واقعی : 584]

ص: 3223

جبار مستکبری تشبیه کرد که درون قصرش خزیده و جز عده معدودی، راه به درون خانه او ندارند.

سوره النحل(16): آیه 75

(آیه 75)- دو مثال زنده برای مؤمن و کافر! در تعقیب آیات گذشته که از ایمان و کفر و مؤمنان و مشرکان سخن می گفت در این آیه و آیه بعد با ذکر دو مثال زنده و روشن، حال این دو گروه را مشخص می کند:

در نخستین مثال، «مشرکان» را به برده مملوکی که توانایی هیچ چیز را ندارد، و «مؤمنان» را به انسان غنی و بی نیازی که از امکانات خود همگان را بهره مند می سازد تشبیه می کند، و می گوید: «خداوند مثالی زده: برده مملوکی را که قادر بر هیچ چیز نیست»! (ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا عَبْداً مَمْلُوکاً لا یَقْدِرُ عَلی شَیْ ءٍ).

آری! بنده بندگان خدا بودن، نتیجه ای جز اسارت و محدودیت از هر نظر نخواهد داشت.

و در مقابل آن انسان با ایمانی را مثل زده، می فرماید: «و کسی که از جانب خویش به او رزق حسن (و انواع روزیها و مواهب پاکیزه) بخشیده ایم» (وَ مَنْ رَزَقْناهُ مِنَّا رِزْقاً حَسَناً).

«این انسان (آزاده با داشتن امکانات فراوان) پنهان و آشکار از آنچه در اختیار دارد انفاق می کند» (فَهُوَ یُنْفِقُ مِنْهُ سِرًّا وَ جَهْراً).

«آیا این دو نفر یکسانند؟!» (هَلْ یَسْتَوُونَ). مسلما نه! بنابراین «همه حمد و ستایش مخصوص خداست» (الْحَمْدُ لِلَّهِ).

خداوندی که بنده اش آزاده و پرقدرت و پربخشش است، نه از آن بتها که بندگانشان آن چنان ناتوان و محدود و بی قدرت و اسیرند! «ولی اکثر آنها (مشرکان) نمی دانند» (بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ).

سوره النحل(16): آیه 76

(آیه 76)- دگر بار مثال گویای دیگری برای بندگان بت، و مؤمنان راستین می زند و آنها را به ترتیب به گنگ مادر زادی که در عین حال برده و ناتوان است، و یک انسان آزاده گویا که دائما به عدل و داد دعوت می کند و بر صراط مستقیم قرار دارد تشبیه نموده، می فرماید: «و خداوند دو مرد را مثل زده: که یکی از آنها گنگ

[شماره صفحه واقعی : 585]

ص: 3224

مادرزاد است و قادر بر هیچ کاری نیست» (وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا رَجُلَیْنِ أَحَدُهُما أَبْکَمُ لا یَقْدِرُ عَلی شَیْ ءٍ).

«و او (در عین برده بودن) سرباری است برای مولا و صاحبش» (وَ هُوَ کَلٌّ عَلی مَوْلاهُ).

به همین دلیل «او را به دنبال هر کاری بفرستد خوب انجام نمی دهد» (أَیْنَما یُوَجِّهْهُ لا یَأْتِ بِخَیْرٍ).

به این ترتیب او دارای چهار صفت کاملا منفی است: گنگ مادرزاد بودن، ناتوانی مطلق، سربار صاحبش بودن، و هنگامی که به دنبال کاری فرستاده شود، هیچ گام مثبتی بر نخواهد داشت.

«آیا چنین انسانی با آن کس که (زبان گویا و فصیح دارد، و) مرتبا امر به عدل و داد می کند، و بر جاده صاف، و راه راست قرار دارد، مساوی است»؟! (هَلْ یَسْتَوِی هُوَ وَ مَنْ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ هُوَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ).

سوره النحل(16): آیه 77

(آیه 77)- و از آنجا که غالبا دیده ایم قرآن، بحثهای مربوط به توحید و مبارزه با شرک را با مسائل مربوط به معاد و دادگاه بزرگ قیامت می آمیزد، در اینجا نیز بعد از گفتاری که در آیات قبل در زمینه شرک و توحید گذشت، به سراغ معاد می رود و به پاسخ قسمتی از ایرادات مشرکان- که می گفتند: هنگامی که ما مردیم و ذرات خاک ما در هر گوشه ای پراکنده شد، چه کسی از آنها آگاهی دارد که جمع آوریشان کند؟

و سپس پرونده آنها را مورد رسیدگی قرار دهد- پرداخته، نخست می گوید: «غیب آسمانها و زمین را مخصوص خداست» و او همه را می داند (وَ لِلَّهِ غَیْبُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

سپس اضافه می کند: «و امر قیامت (به قدری نزدیک و آسان است) درست همانند چشم بر هم زدن و یا از آن هم نزدیکتر»! (وَ ما أَمْرُ السَّاعَهِ إِلَّا کَلَمْحِ الْبَصَرِ أَوْ هُوَ أَقْرَبُ).

این دو جمله اشاره ای است زنده و گویا به قدرت بی انتهای خداوند مخصوصا در زمینه مسأله معاد و رستاخیز انسانها، لذا در پایان آیه می فرماید: «چون خدا بر هر چیزی تواناست» (إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ).

[شماره صفحه واقعی : 586]

ص: 3225

سوره النحل(16): آیه 78

(آیه 78)- انواع نعمتهای مادی و معنوی: بار دیگر قرآن به عنوان یک درس توحید و خداشناسی به مسأله نعمتهای گوناگون پروردگار باز می گردد، و در این بخش از نعمتها نخست به نعمت علم و دانش و ابزار شناخت اشاره کرده، می گوید: «و خداوند شما را از شکم مادرانتان بیرون فرستاد در حالی که هیچ نمی دانستید» (وَ اللَّهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ لا تَعْلَمُونَ شَیْئاً).

البته در آن محیط محدود و تاریک و وابسته، این جهل و بی خبری قابل تحمل بود، ولی به هنگامی که در فراخنای این عالم پهناور گام گذاردید، دیگر ادامه آن جهل امکان پذیر نبود، لذا ابزار درک حقایق و شناخت موجودات، یعنی، «گوش و چشم و عقل در اختیار شما گذارد» (وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَهَ).

تا حقایق هستی، و این نعمتهای بزرگ را درک کنید، و حس شکرگزاری شما در برابر بخشنده این همه موهبت تحریک گردد «شاید شکر او را به جای آورید» (لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ).

سوره النحل(16): آیه 79

(آیه 79)- در این آیه اسرار عظمت خدا را در پهنه هستی همچنان ادامه می دهد، و می گوید: «آیا آنها به پرندگانی که بر فراز آسمان حرکت دارند نظر نیفکندند»؟ (أَ لَمْ یَرَوْا إِلَی الطَّیْرِ مُسَخَّراتٍ فِی جَوِّ السَّماءِ).

و از آنجا که طبیعت اجسام، جذب شدن به سوی زمین است، حرکت پرندگان در بالای زمین را با عنوان مسخرات (تسخیر شده ها) بیان کرده است.

سپس اضافه می کند: «هیچ کس جز خدا آنها را (این چنین) نگه نمی دارد» (ما یُمْسِکُهُنَّ إِلَّا اللَّهُ).

درست است که خاصیت طبیعی بالها و عضلاتی که در آن آفریده شده و شکل مخصوص پرندگان و ویژگیهایی که در هوا موجود است، دست به دست هم داده و به پرندگان امکان پرواز می دهند، ولی چه کسی- جز خدای علیم و قدیر- این شکل و خواص را آفریده؟

و در پایان آیه می فرماید: «در این امر نشانه هایی است (از عظمت و قدرت خدا) برای کسانی که ایمان دارند» (إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 587]

ص: 3226

یعنی، با چشم کنجکاو و حقیقت جو، این امور را می نگرند و به تجزیه و تحلیل آن می پردازند و در پرتو آن ایمانشان قویتر و راسختر می گردد.

سوره النحل(16): آیه 80

(آیه 80)- در این آیه نیز مسأله بیان نعمتها ادامه یافته، می فرماید:

«و خداوند برای شما از خانه هایتان محل سکونت قرار داد» (وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ بُیُوتِکُمْ سَکَناً).

و حقا نعمت «مسکن» از مهمترین نعمتهایی است که تا آن نباشد، بقیه گوارا نخواهد بود.

و به دنبال ذکر خانه های ثابت سخن از خانه های سیّار به میان آورده، می گوید: «و خداوند برای شما از پوست چهارپایان خانه هایی قرار داد» (وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ جُلُودِ الْأَنْعامِ بُیُوتاً).

خانه هایی که بسیار سبک و کم وزن است «و به هنگام کوچ کردن و موقع اقامت به آسانی آن را جابه جا می کنید» (تَسْتَخِفُّونَها یَوْمَ ظَعْنِکُمْ وَ یَوْمَ إِقامَتِکُمْ).

«علاوه بر این از پشمها و کرکها و موهای این چهارپایان (برای شما) اثاث و متاع و وسائل مختلف زندگی تا زمان معینی قرار داد» (وَ مِنْ أَصْوافِها وَ أَوْبارِها وَ أَشْعارِها أَثاثاً وَ مَتاعاً إِلی حِینٍ).

ذکر دو تعبیر «أَثاثاً» و «مَتاعاً» پشت سر هم ممکن است اشاره به این باشد که شما می توانید از پشم و کرک و موی چهارپایان، وسائل زیادی برای خانه های خود فراهم سازید و از آن متمتع گردید.

سوره النحل(16): آیه 81

(آیه 81)- سایه ها، مسکنها و پوششها: سپس به سراغ یکی دیگر از نعمتهای الهی رفته، می گوید: «و خداوند از آنچه آفریده است سایه هایی برای شما قرار داد» (وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُمْ مِمَّا خَلَقَ ظِلالًا).

«و از کوهها، برای شما پناهگاههای قرار داد» (وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الْجِبالِ أَکْناناً).

ذکر نعمت «سایه ها» و «پناهگاههای کوهستانی» پس از ذکر نعمت «خانه ها» و «خیمه ها» که در آیه قبل گذشت گویا اشاره به این است که انسانها از سه گروه خارج نیستند: گروهی در شهرها و آبادیها زندگی می کنند و از خانه ها بهره می گیرند،

[شماره صفحه واقعی : 588]

ص: 3227

گروهی دیگر که در سفرند و خیمه با خود دارند از خیمه ها استفاده می کنند، اما خداوند گروه سوم یعنی، مسافرانی که حتی خیمه با خود ندارند، محروم نگذاشته، و در مسیر راه پناهگاههایی برای آنها تهیه دیده است.

سپس در تعقیب این سایبانهای طبیعی و مصنوعی به سراغ پوششهای تن انسان می رود و می گوید: «خداوند برای شما پیراهنهایی قرار داد که شما را از گرما حفظ می کند» (وَ جَعَلَ لَکُمْ سَرابِیلَ تَقِیکُمُ الْحَرَّ).

«و (همچنین) پیراهنهایی که به هنگام جنگ، حافظ شماست» (وَ سَرابِیلَ تَقِیکُمْ بَأْسَکُمْ).

البته پوشش و لباس فایده اش تنها این نیست که انسان را از گرما و سرما حفظ کند، بلکه هم شکوهی است برای انسان و هم در برابر بسیاری از خطراتی که متوجه جسم او می شود لباس یک وسیله دفاعی است.

در پایان آیه به عنوان یک تذکر و هشدار می گوید: «این گونه خداوند نعمتش را بر شما تمام می کند شاید در برابر فرمان او تسلیم شوید» (کَذلِکَ یُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تُسْلِمُونَ).

این طبیعی است که انسان با بررسی نعمتهای مختلفی که وجودش را احاطه کرده بی اختیار به یاد آفریننده نعمتها می افتد.

سوره النحل(16): آیه 82

(آیه 82)- بعد از ذکر این نعمتهای آشکار و نهان می فرماید: «با این همه اگر آنها روی برتابند (و تسلیم دعوت حق نشوند، نگران مباش) چرا که وظیفه تو فقط ابلاغ آشکار است» (فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما عَلَیْکَ الْبَلاغُ الْمُبِینُ).

این جمله در حقیقت، برای دلداری پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و تسلی خاطر اوست.

سوره النحل(16): آیه 83

(آیه 83)- و برای تکمیل این گفتار اضافه می کند که: «آنان نعمت خدا را می شناسند (و به ابعاد آن آشنا هستند و به عمقش پی برده اند) ولی با این حال باز انکار می کنند» (یَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ یُنْکِرُونَها).

بنابراین، دلیل کفر آنها را در عدم آگاهی نباید جستجو کرد، بلکه عامل این کفر را در صفات زشت دیگر آنها که سدّ راه ایمانشان شده است باید یافت.

[شماره صفحه واقعی : 589]

ص: 3228

و شاید به همین دلیل در پایان آیه اضافه می کند: «و اکثر آنها کافرند» (وَ أَکْثَرُهُمُ الْکافِرُونَ).

سوره النحل(16): آیه 84

(آیه 84)- آنجا که تمام درها به روی بدکاران بسته می شود! در تعقیب آیات گذشته که واکنش نادرست منکران حق را در برابر نعمتهای گوناگون پروردگار بیان می کرد، در اینجا به گوشه ای از مجازاتهای دردناک آنها در جهان دیگر اشاره می کند.

نخست می گوید: «و به خاطر بیاورید روزی را که ما از هر امتی گواهی (بر آنها) مبعوث می کنیم» (وَ یَوْمَ نَبْعَثُ مِنْ کُلِّ أُمَّهٍ شَهِیداً).

سپس اضافه می کند که در آن دادگاه «اجازه سخن گفتن به کافران داده نمی شود» (ثُمَّ لا یُؤْذَنُ لِلَّذِینَ کَفَرُوا).

آیا ممکن است خداوند اجازه دفاع به مجرمی ندهد؟ آری! در آنجا نیاز به سخن گفتن با زبان نیست! دست و پا و گوش و چشم و پوست بدن و حتی زمینی که انسان بر آن گناه یا ثواب کرده است، گواهی می دهند بنابراین، نوبت به زبان نمی رسد.

نه تنها به آنها اجازه سخن گفتن داده نمی شود بلکه «توانایی بر جبران و اصلاح و تقاضای عفو نیز ندارند» (وَ لا هُمْ یُسْتَعْتَبُونَ).

چرا که آنجا که سرای برخورد با نتیجه ها و بازتابهای عمل است نه جای انجام عمل و یا جبران و اصلاح.

سوره النحل(16): آیه 85

(آیه 85)- در این آیه اضافه می کند این ظالمان ستم پیشه هنگامی که از مرحله حساب گذشته و در برابر عذاب الهی قرار گرفتند گاهی تقاضای تخفیف و گاهی تقاضای مهلت می کنند، اما «هنگامی که ظالمان مجازات را ببینند نه به آنها تخفیف عذاب داده می شود و نه مهلت» (وَ إِذا رَأَی الَّذِینَ ظَلَمُوا الْعَذابَ فَلا یُخَفَّفُ عَنْهُمْ وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ).

سوره النحل(16): آیه 86

(آیه 86)- در این آیه همچنان، سخن از آینده شوم مشرکان، به خاطر پرستیدن بتها است، می فرماید، در صحنه قیامت که معبودهای ساختگی

[شماره صفحه واقعی : 590]

ص: 3229

و انسانهایی که همچون بت پرستش می شدند در کنار پرستش کنندگان قرار می گیرند، «و هنگامی که مشرکان معبودهایی را که همتای خدا قرار دادند می بینند، می گویند:

«پروردگارا! اینها همتایانی هستند که ما به جای تو آنها را می خواندیم»! (وَ إِذا رَأَی الَّذِینَ أَشْرَکُوا شُرَکاءَهُمْ قالُوا رَبَّنا هؤُلاءِ شُرَکاؤُنَا الَّذِینَ کُنَّا نَدْعُوا مِنْ دُونِکَ).

این معبودان نیز، ما را در این کار وسوسه کردند و در حقیقت شریک جرم ما بودند، بنابراین، سهمی از عذاب و مجازات ما را برای آنها قرار ده.

«و در این هنگام (به فرمان خدا) معبودان (به سخن در می آیند و) آنها می گویند: شما قطعا دروغگو هستید»! (فَأَلْقَوْا إِلَیْهِمُ الْقَوْلَ إِنَّکُمْ لَکاذِبُونَ).

ما نه شریک خدا بودیم و نه شما را وسوسه کردیم و نه محکوم به پذیرش بخشی از مجازاتتان هستیم.

سوره النحل(16): آیه 87

(آیه 87)- در این آیه اضافه می کند که بعد از این سخن و شنیدن پاسخ «همگی در پیشگاه خدا اظهار تسلیم می کنند» (وَ أَلْقَوْا إِلَی اللَّهِ یَوْمَئِذٍ السَّلَمَ). و غرور و نخوت و تعصبهای کورکورانه این عابدان نادان با دیدن چهره حق کنار می رود و سر تعظیم در پیشگاهش فرود می آورند و (در این هنگام) تمام آنچه را (نسبت به خدا) دروغ می بستند، گم و نابود می شود»! (وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ).

هم نسبت دروغین شریک خدا بودن، محو و بی رنگ می شود، و هم پندار شفاعت بتها در پیشگاه خدا، بلکه همانها آتشگیره های دوزخ می شوند و به جان پرستش کنندگانشان می افتند!

سوره النحل(16): آیه 88

(آیه 88)- تا اینجا بیان حال مشرکان گمراهی بود که در شرک و انحراف خود غوطه ور بودند، بی آنکه دیگری را به این راه بخوانند، سپس حال کسانی را بیان می کند که در عین گمراهی به گمراه ساختن دیگران نیز اصرار دارند، می فرماید:

«کسانی که کافر شدند و مردم را از راه خدا باز داشتند، مجازاتی مافوق مجازات کفرشان بر آنها می افزاییم در برابر آنچه فساد می کردند» (الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ زِدْناهُمْ عَذاباً فَوْقَ الْعَذابِ بِما کانُوا یُفْسِدُونَ). چرا که عامل فساد در روی زمین و گمراهی خلق خدا، و مانع از پیمودن راه حق شدند.

[شماره صفحه واقعی : 591]

ص: 3230

در حدیث مشهوری می خوانیم: «هر کس سنت نیکی بگذارد، پاداش کسانی که به آن عمل کنند برای او هست بی آنکه از پاداش آنها کاسته شود، و هر کس سنت بدی بگذارد، گناه همه کسانی که به آن عمل می کنند بر او نوشته می شود، بی آنکه از گناه آنها چیزی کاسته شود».

سوره النحل(16): آیه 89

(آیه 89)- سپس به دنبال سخنی که از وجود «گواه» در هر امتی در چند آیه قبل به میان آمد مجددا به سراغ آن بحث با توضیح بیشتری می رود، می گوید: «و به خاطر بیاورید آن روز را که ما از میان هر امتی گواهی از خود آنها بر آنها مبعوث می کنیم» (وَ یَوْمَ نَبْعَثُ فِی کُلِّ أُمَّهٍ شَهِیداً عَلَیْهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ).

گرچه این حکم عام شامل مسلمانان و پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله نیز می شود، ولی برای تأکید بیشتر خصوصا آن را مطرح کرده، می فرماید: «و ما تو را شاهد و گواه بر این گروه مسلمانان قرار می دهیم» (وَ جِئْنا بِکَ شَهِیداً عَلی هؤُلاءِ).

و از آنجا که قرار دادن شهید و گواه فرع بر این است که قبلا برنامه کامل و جامعی در اختیار افراد قرار داده شده باشد، بطوری که حجت بر همگی تمام شود، تا به دنبال آن، مسأله نظارت و مراقبت مفهوم صحیحی پیدا کند، لذا بلافاصله می گوید: «و ما این کتاب آسمانی (قرآن) را بر تو نازل کردیم که بیانگر همه چیز است» (وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ).

«و هم هدایت است و هم رحمت، و هم مایه بشارت برای همه مسلمانان جهان» (وَ هُدیً وَ رَحْمَهً وَ بُشْری لِلْمُسْلِمِینَ).

سوره النحل(16): آیه 90

(آیه 90)- جامعترین برنامه اجتماعی: این آیه نمونه ای از جامعترین تعلیمات اسلام در زمینه مسائل اجتماعی، و انسانی و اخلاقی را بیان می کند.

در آغاز می گوید: «خداوند فرمان به عدل و احسان می دهد و (همچنین) بخشش به نزدیکان» (إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی ).

«عدل» همان قانونی است که تمام نظام هستی بر محور آن می گردد. و به معنی واقعی کلمه آن است که هر چیزی در جای خود باشد بنابراین، هرگونه انحراف، افراط، تفریط، تجاوز از حد، تجاوز به حقوق دیگران بر خلاف اصل

[شماره صفحه واقعی : 592]

ص: 3231

«عدل» است.

اما از آنجا که عدالت با همه قدرت و شکوه و تأثیر عمیقش در مواقع بحرانی و استثنایی به تنهایی کارساز نیست، بلافاصله دستور به احسان را پشت سر آن می آورد.

در حدیثی از علی علیه السّلام می خوانیم: «عدل آن است که حق مردم را به آنها برسانی، و احسان آن است که بر آنها تفضل کنی».

بعد از تکمیل این سه اصل مثبت، به سه اصل منفی و منهی می پردازد و می گوید: «خداوند از فحشاء و منکر و ظلم و ستم، نهی می کند» (وَ یَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ).

«فحشاء» اشاره به گناهان پنهانی، «منکر» اشاره به گناهان آشکار، و «بغی» هرگونه تجاوز از حق خویش و ظلم و خود برتربینی نسبت به دیگران است.

و در پایان آیه، به عنوان تأکید مجدد روی تمام این اصول ششگانه می فرماید: «خداوند به شما اندرز می دهد شاید متذکر شوید» (یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ).

احیای اصول سه گانه عدل و احسان و ایتاء ذی القربی و مبارزه با انحرافات سه گانه فحشاء و منکر و بغی در سطح جهانی، کافی است که دنیایی آباد و آرام و خالی از هر گونه بدبختی و فساد بسازد، و اگر از ابن مسعود صحابی معروف نقل شده که: «این آیه جامعترین آیات خیر و شرّ در قرآن است» به همین دلیل است.

سوره النحل(16): آیه 91
اشاره

(آیه 91)

شأن نزول:

در آن هنگام که جمعیت مسلمانان کم، و دشمنان فراوان بودند، و امکان داشت بعضی از مؤمنان به خاطر همین تفاوت و احساس تنهایی، بیعت خود را با پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بشکنند و از حمایت او دست بردارند، آیه نازل شد و به آنها در این زمینه هشدار داد.

تفسیر:

استحکام پیمانهای شما دلیل بر ایمان شماست! در اینجا به بخش دیگری از مهمترین تعلیمات اسلام پرداخته، نخست می فرماید: «و هنگامی که با خدا عهد بستید به عهد او وفا کنید» (وَ أَوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ إِذا عاهَدْتُمْ).

[شماره صفحه واقعی : 593]

ص: 3232

سپس اضافه می کند: «و سوگندها را بعد از محکم ساختن نقض نکنید» (وَ لا تَنْقُضُوا الْأَیْمانَ بَعْدَ تَوْکِیدِها).

«در حالی که (به نام خدا سوگند یاد کرده اید و) خداوند را کفیل و ضامن بر سوگند خود قرار داده اید» (وَ قَدْ جَعَلْتُمُ اللَّهَ عَلَیْکُمْ کَفِیلًا).

«چرا که خداوند از تمام اعمال شما آگاه است» (إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ).

مسأله «ایمان» (جمع یمین به معنی سوگند) که در آیه فوق آمده معنی وسیعی دارد که هم تعهداتی را که انسان با سوگند در برابر خداوند کرده، شامل می گردد، و هم تعهداتی را که با تکیه بر قسم در برابر خلق خدا می کند.

و به تعبیر دیگر هرگونه تعهدی که زیر نام خدا و با سوگند به نام او انجام می گیرد در این جمله وارد است.

سوره النحل(16): آیه 92

(آیه 92)- و از آنجا که مساله وفای به عهد، یکی از مهمترین پشتوانه ها برای ثبات هر جامعه است در این آیه نیز با لحن توأم با نوعی سرزنش و ملامت، آن را تعقیب کرده، می گوید و شما «همانند آن زن (سبک مغز) نباشید که پشمهای تابیده خود را پس از استحکام وامی تابید» (وَ لا تَکُونُوا کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّهٍ أَنْکاثاً).

اشاره به داستان زنی است از قریش به نام «رائطه» در زمان جاهلیت که از صبح تا نیم روز، خود و کنیزانش، پشمها و موهایی را که در اختیار داشتند می تابیدند، و پس از آن دستور می داد همه آنها را واتابند و به همین جهت به عنوان «حمقاء» (زن احمق) در میان عرب، معروف شده بود.

سپس اضافه می کند: «در حالی که سوگند (و پیمان) خود را وسیله خیانت و فساد قرار می دهید، به خاطر این که گروهی، جمعیتشان از گروه دیگر بیشتر است» و کثرت دشمن را بهانه ای برای شکستن بیعت با پیامبر می شمرید (تَتَّخِذُونَ أَیْمانَکُمْ دَخَلًا بَیْنَکُمْ أَنْ تَکُونَ أُمَّهٌ هِیَ أَرْبی مِنْ أُمَّهٍ).

آگاه باشید! «خدا فقط شما را با این وسیله، مورد آزمایش قرار می دهد» (إِنَّما یَبْلُوکُمُ اللَّهُ بِهِ).

[شماره صفحه واقعی : 594]

ص: 3233

به هر حال «خداوند (نتیجه این آزمایش و) آنچه را در آن اختلاف داشتید در روز قیامت برای شما آشکار می سازد» و پرده از روی اسرار دلها بر می دارد و هر کس را به جزای اعمالش می رساند (وَ لَیُبَیِّنَنَّ لَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ ما کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ).

سوره النحل(16): آیه 93

(آیه 93)- و از آنجا که بحث از آزمایش الهی و تأکید بر ایمان و انجام وظائف، غالبا این توهّم را ایجاد می کند که مگر برای خدا مشکل است که همه انسانها را اجبارا به قبول حق وادار سازد، لذا در این آیه به پاسخ این توهم پرداخته می گوید: «و اگر خدا می خواست، همه شما را امت واحدی قرار می داد» (وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّهً واحِدَهً).

«امت واحده» از نظر ایمان و قبول حق، ولی بدیهی است این پذیرش حق نه گامی به سوی تکامل است نه دلیلی بر افتخار پذیرنده آن، لذا سنت خدا این است که همگان را آزاد بگذارد، تا با اختیار خود، راه حق را بپویند.

ولی این آزادی به آن معنی نیست که از ناحیه خدا، هیچ گونه کمکی به پویندگان این راه نمی شود، بلکه آنها که قدم در راه حق می گذارند توفیق خداوند شامل حالشان می شود، و آنها که در راه باطل گام می گذارند از این موهبت محروم می گردند و بر گمراهیشان افزوده می شود.

لذا بلافاصله می گوید: «لکن خدا هر کس را بخواهد گمراه می کند و هر کس را بخواهد هدایت» (وَ لکِنْ یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ).

اما این هدایت و اضلال الهی هرگز سلب مسؤولیت از شما نمی کند، زیرا گامهای نخستین آن، از خود شماست به همین دلیل اضافه می کند: «و شما بطور قطع در برابر اعمالی که انجام می دادید مسؤولید، و از شما بازپرسی می شود» (وَ لَتُسْئَلُنَّ عَمَّا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).

سوره النحل(16): آیه 94

(آیه 94)- سپس برای تأکید بر مسأله وفای به عهد و ایستادگی در برابر سوگندها که از عوامل مهم ثبات اجتماعی است می گوید: «سوگندهایتان را وسیله تقلب و خیانت در میان خود قرار ندهید» (وَ لا تَتَّخِذُوا أَیْمانَکُمْ دَخَلًا بَیْنَکُمْ).

زیرا این امر دو زیان بزرگ دارد اول این که: سبب می شود که «گامی بعد از

[شماره صفحه واقعی : 595]

ص: 3234

ثابت گشتن (بر ایمان) متزلزل شود» (فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِها).

زیان دیگر این که: «و به خاطر بازداشتن (مردم) از راه خدا، آثار سوء آن را بچشید! و برای شما، عذاب عظیمی خواهد بود»! (وَ تَذُوقُوا السُّوءَ بِما صَدَدْتُمْ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ لَکُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ).

در حقیقت پیمان شکنیها و تخلف از سوگندها، از یک سو موجب بدبینی و تنفر مردم از آیین حق و پراکندگی صفوف و بی اعتمادی می گردد، تا آنجا که مردم رغبت به پذیرش اسلام نشان نمی دهند و اگر پیمانی با شما بستند خود را ملزم به وفای به آن نمی دانند، و این خود مایه ناراحتیهای فراوان و شکست و تلخ کامی در دنیاست.

و از سویی دیگر عذاب الهی را در سرایی دیگر، برای شما به ارمغان می آورد.

سوره النحل(16): آیه 95
اشاره

(آیه 95)

شأن نزول:

در مورد نزول این آیه و دو آیه بعد نقل شده: مردی از اهالی «حضر موت» خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رسید عرض کرد: ای رسول خدا! همسایه ای به نام «امرؤ القیس» دارم که قسمتی از زمین مرا غصب کرده است.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله امرؤ القیس را خواست و از او در این زمینه سؤال کرد، او در پاسخ همه چیز را انکار نمود، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به او پیشنهاد سوگند کرد.

به هنگامی که امرؤ القیس برخواست تا سوگند یاد کند، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به او مهلت داد- و فرمود: در این باره بیندیش و بعدا سوگند یاد کن.

آن دو بازگشتند و در این حال، دو آیه اول نازل شد- و آنها را از سوگند دروغ و عواقب آن برحذر داشت.

هنگامی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله این دو آیه را برای آنها خواند، امرؤ القیس گفت حق است، من قسمتی از زمین او را غصب کرده ام، ولی نمی دانم چه مقدار بوده است؟

اکنون که چنین است هر مقدار می خواهد (و می داند حق اوست) برگیرد، و معادل آن هم بر آن بیفزاید به خاطر استفاده ای که در این مدت از زمین او کرده ام.

در این هنگام آیه (97) نازل شد- و به کسانی که عمل صالح توأم با ایمان دارند بشارت «حیات طیّبه» داد.

تفسیر:

در تعقیب آیات گذشته که از زشتی پیمان شکنی و سوگند دروغ

[شماره صفحه واقعی : 596]

ص: 3235

سخن می گفت این آیه تأکیدی بر همان مطلب دارد با این تفاوت که انگیزه پیمان شکنی و سوگند دروغ در آیات قبل مسأله مرعوب شدن در برابر اکثریت عددی بود، و در اینجا انگیزه آن مسأله جلب منافع بی ارزش مادی است.

لذا می گوید: «و هرگز پیمان الهی را با بهای کمی مبادله نکنید» (وَ لا تَشْتَرُوا بِعَهْدِ اللَّهِ ثَمَناً قَلِیلًا). یعنی هر بهایی در برابر آن بگیرید کم و ناچیز است، حتی اگر تمام دنیا را به شما بدهند ارزش یک لحظه وفای به عهد الهی را ندارد.

سپس به عنوان دلیل اضافه می کند: «آنچه نزد خداست برای شما بهتر است اگر بدانید» (إِنَّما عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ).

سوره النحل(16): آیه 96

(آیه 96)- در این آیه دلیل این برتری را چنین بیان می کند: «آنچه نزد شماست سر انجام فانی و نابود می شود، اما آنچه نزد خداست باقی و جاودان می ماند» (ما عِنْدَکُمْ یَنْفَدُ وَ ما عِنْدَ اللَّهِ باقٍ).

بیایید و سرمایه های خود را برای خدا و در راه خدا و جلب رضای او به کار اندازید تا مصداق «عِنْدَ اللَّهِ» گردد، و به مقتضای «ما عِنْدَ اللَّهِ باقٍ» باقی و برقرار شود.

سپس اضافه می کند: «و ما کسانی را که (در راه اطاعت فرمانمان بخصوص ایستادگی در برابر سوگندها و عهدها) صبر و استقامت می کنند به بهترین اعمالشان پاداش خواهیم داد» (وَ لَنَجْزِیَنَّ الَّذِینَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُونَ).

تعبیر به «احسن» دلیل بر این است که اعمال نیک آنها همه یکسان نیست، بعضی خوب است و بعضی خوبتر، ولی خداوند همه را به حساب خوبتر می گذارد، و پاداش خوبتر را به آنها می دهد، و این نهایت بزرگواری است.

سوره النحل(16): آیه 97

(آیه 97)- و به دنبال آن به صورت یک قانون کلی نتیجه اعمال صالح توأم با ایمان را از هر کس و به هر صورت تحقق یابد، در این دنیا و جهان دیگر، بیان می کند، می گوید: «هر کس عمل صالح انجام دهد در حالی که مؤمن باشد، خواه مرد یا زن به او حیات پاکیزه می بخشیم، و پاداش آنها را به بهترین اعمالی که انجام می دادند خواهیم داد» (مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاهً طَیِّبَهً وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 597]

ص: 3236

و به این ترتیب معیار، تنها «ایمان» و «اعمال صالح زاییده آن» است و دیگر هیچ قید و شرطی نه از نظر سن و سال، نه از نظر نژاد، نه از نظر جنسیت و نه از نظر پایه و رتبه اجتماعی در کار نیست.

«حیات طیّبه» یعنی، زندگی پاکیزه از هر نظر، پاکیزه از آلودگیها، ظلمها و خیانتها، عداوتها و دشمنیها، اسارتها و ذلتها و انواع نگرانیها و هرگونه چیزی که آب زلال زندگی را در کام انسان ناگوار می سازد.

سوره النحل(16): آیه 98

(آیه 98)- این گونه قرآن بخوان! این آیه طرز استفاده از قرآن مجید و چگونگی تلاوت آن را بیان می کند، زیرا پربار بودن محتوای قرآن به تنهایی کافی نیست، باید موانع نیز از وجود ما و از محیط فکر و جان ما برچیده شود تا به آن محتوای پربار دست یابیم.

لذا نخست می گوید: «پس هنگامی که قرآن می خوانی از شرّ شیطان مطرود شده به خدا پناه بر» (فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجِیمِ).

البته منظور تنها ذکر جمله «اعوذ باللّه من الشّیطان الرّجیم» نیست، بلکه باید این «ذکر» را تبدیل به «فکر» کنیم و این فکر مقدمه تحقق حالتی در نفس و جان انسان گردد، حالت توجه به خدا، حالت جدایی از هوی و هوسهای سرکشی که مانع فهم و درک صحیح انسان است و به هنگام خواندن هر آیه به خدا پناه بریم از این که وسوسه های شیطان حجابی میان ما و کلام حیاتبخش خداوند گردد.

و تا چنین حالتی در روح و جان انسان پیدا نشود، درک حقایق قرآن برای او ممکن نیست.

جمال یار ندارد حجاب و پرده ولی غبار ره بنشان تا نظر توانی کرد!

تا نفس مبرّا از نواهی نشود دل آینه نور الهی نشود!

سوره النحل(16): آیه 99

(آیه 99)- این آیه در حقیقت دلیلی است بر آنچه در آیه قبل گفته شده بود، می فرماید: «شیطان تسلّطی بر کسانی که ایمان دارند و بر پروردگارشان توکل می کنند ندارد» (إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ).

سوره النحل(16): آیه 100

(آیه 100)- «تنها تسلط او بر کسانی است که او را دوست می دارند و به

[شماره صفحه واقعی : 598]

ص: 3237

رهبری و سرپرستی خود انتخابش کرده اند» (إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَی الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ).

«و آنها که او را شریک خدا در اطاعت و بندگی قرار داده اند» (وَ الَّذِینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ). و فرمان شیطان را به جای فرمان خدا واجب الاجرا می دانند! بنابراین سلطه شیطان بر انسانها اجباری و ناخودآگاه نیست بلکه این انسانها هستند که شرائط ورود او را به محیط جان خود فراهم می سازند.

سوره النحل(16): آیه 101
اشاره

(آیه 101)

شأن نزول:

ابن عباس می گوید: مشرکان بهانه جو، هنگامی که آیه ای نازل می شد و دستور سختی در آن بود و سپس آیه دیگری می آمد و دستور آسانتری در آن بود، می گفتند: محمّد اصحاب خود را مسخره می کند امروز به چیزی دستور می دهد و فردا از همان نهی می کند، اینها نشان می دهد که محمّد همه را از پیش خود می گوید نه از ناحیه خدا، در این هنگام آیه نازل شد و به آنها پاسخ گفت.

تفسیر:

دروغ رسوا! این آیه ایرادهایی را که مشرکان به آیات الهی می گرفتند بیان می کند، نخست می گوید: «هنگامی که آیه ای را به آیه دیگر مبدّل کنیم (حکمی را نسخ نماییم) و خدا بهتر می داند چه حکمی را نازل کند، آنها می گویند: تو افترا می بندی! اما بیشترشان (حقیقت را) نمی دانند» (وَ إِذا بَدَّلْنا آیَهً مَکانَ آیَهٍ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما یُنَزِّلُ قالُوا إِنَّما أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ).

آنها نمی دانند که قرآن در پی ساختن یک جامعه انسانی است، جامعه ای پیشرو با معنویت عالی. با این حال بدیهی است که این نسخه الهی گاهی نیاز به تبدیل و تعویض دارد.

آری! آنها از این حقایق بی خبرند و از شرایط نزول قرآن، بی اطلاع، و گر نه می دانستند «نسخ» پاره ای از دستورات و آیات قرآن، یک برنامه دقیق و حساب شده تربیتی است که بدون آن، هدف نهایی و نیل به تکامل تأمین نمی شود، و دلیل بر تناقض گویی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و یا افترا بستن به خدا نیست.

سوره النحل(16): آیه 102

(آیه 102)- این آیه، همین مسأله را تعقیب و تأکید کرده، به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد «بگو: آن را روح القدس از جانب پروردگارت بر حق نازل کرده است» (قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِّ).

[شماره صفحه واقعی : 599]

ص: 3238

«روح القدس» یا «روح مقدس» همان پیک وحی الهی، «جبرئیل امین» است، اوست که به فرمان خدا آیات را اعم از ناسخ و منسوخ، بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نازل می کند، آیاتی که همه حق است همه واقعیتی را تعقیب می کند و آن واقعیت چیزی جز تربیت انسانها نیست، تربیت که وصول به آن گاهی احکام ناسخ و منسوخ را ایجاب می کند.

به همین دلیل به دنبال آن می فرماید: «هدف این است که افراد با ایمان را در مسیر خود ثابت قدمتر گرداند، و هدایت و بشارتی برای عموم مسلمین است» (لِیُثَبِّتَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هُدیً وَ بُشْری لِلْمُسْلِمِینَ).

به هر حال برای محکم کردن نیروی ایمان و پیمودن راه هدایت و بشارت، گاهی چاره ای، جز برنامه های کوتاه مدت و موقت که بعدا جای خود را به برنامه نهایی و ثابت می دهد نیست، و این است رمز وجود ناسخ و منسوخ در آیات الهی.

سوره النحل(16): آیه 103

(آیه 103)- سپس به بهانه دیگر، و یا صحیحتر، افترای مخالفین به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله اشاره نموده، چنین می گوید: «و ما می دانیم آنها می گویند: این آیات را بشری به او تعلیم می دهد» (وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّما یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ).

قرآن با یک پاسخ دندان شکن خط بطلان بر این ادعاهای بی پایه می کشد و می گوید: اینها توجه ندارد، «زبان کسی که قرآن را به او نسبت می دهند عجمی است، در حالی که این قرآن به زبان عربی فصیح و آشکار (نازل شده) است» (لِسانُ الَّذِی یُلْحِدُونَ إِلَیْهِ أَعْجَمِیٌّ وَ هذا لِسانٌ عَرَبِیٌّ مُبِینٌ).

از این آیه به خوبی استفاده می شود که اعجاز قرآن تنها در جنبه محتوای آن نیست بلکه الفاظ قرآن نیز در سر حدّ اعجاز است، و کشش و جاذبه و شیرینی و هماهنگی خاصی که در الفاظ و جمله بندیها وجود دارد مافوق قدرت انسانهاست.

سوره النحل(16): آیه 104

(آیه 104)- سپس با لحنی تهدید آمیز به بیان این حقیقت می پردازد که این اتهامات و انحرافات همه به خاطر رسوخ بی ایمانی در نفوس آنهاست و «کسانی که ایمان به آیات الهی ندارند خداوند آنها را هدایت نمی کند (نه هدایت به صراط مستقیم و نه به راه بهشت و سعادت جاویدان) و برای آنها عذاب دردناکی است» (إِنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِآیاتِ اللَّهِ لا یَهْدِیهِمُ اللَّهُ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ).

[شماره صفحه واقعی : 600]

ص: 3239

چرا که آنها آنچنان گرفتار تعصب و لجاجت و دشمنی با حقند که شایستگی هدایت را از دست داده اند، و جز برای عذاب الیم آمادگی ندارند!

سوره النحل(16): آیه 105

(آیه 105)- و در این آیه اضافه می کند: «تنها کسانی (به مردان حق) دروغ می بندند که ایمان به آیات الهی ندارند، و دروغگویان واقعی آنها هستند» (إِنَّما یَفْتَرِی الْکَذِبَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْکاذِبُونَ).

و چه دروغی از این بزرگتر که انسان به مردان حق اتهام ببندد و میان آنها و انسانهایی که تشنه حقیقتند، سدّ و مانعی ایجاد کند.

زشتی دروغ از دیدگاه اسلام- آیه فوق از آیات تکان دهنده ای است که در زمینه زشتی دروغ سخن می گوید و دروغگویان را در سر حدّ کافران و منکران آیات الهی قرار می دهد.

اصولا در تعلیمات اسلام به مسأله راستگویی و مبارزه با کذب و دروغ فوق العاده اهمیت داده شده است. تا جایی که در روایات اسلامی دروغ به عنوان «کلید گناهان» و راستگویی به عنوان «برات بهشت» شمرده شده است.

علی علیه السّلام می فرماید: «راستگویی دعوت به نیکوکاری می کند، و نیکوکاری دعوت به بهشت».

و نیز امام عسکری علیه السّلام می فرماید: «تمام پلیدیها در اتاقی قرار داده شده، و کلید آن دروغ است».

در حدیث دیگری از علی علیه السّلام می خوانیم که فرمود: «انسان هیچ گاه طعم ایمان را نمی چشد تا دروغ را ترک گوید خواه شوخی باشد یا جدّی».

سوره النحل(16): آیه 106
اشاره

(آیه 106)

شأن نزول:

این آیه در مورد گروهی از مسلمانان نازل گردید که در چنگال مشرکان گرفتار شدند و آنها را مجبور به بازگشت از اسلام و اظهار کلمات کفر و شرک کردند.

آنها «عمار» و پدرش «یاسر» و مادرش «سمیّه» و «صهیب» و «بلال» و «خبّاب» بودند پدر و مادر عمار در این ماجرا سخت مقاومت کردند و کشته شدند، ولی عمار که جوان بود آنچه را مشرکان می خواستند به زبان آورد.

[شماره صفحه واقعی : 601]

ص: 3240

این خبر در میان مسلمانان پیچید، بعضی غائبانه عمار را محکوم کردند و گفتند: عمار از اسلام بیرون رفته و کافر شده، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: چنین نیست.

چیزی نگذشت که عمار گریه کنان به خدمت رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله آمد، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: مگر چه شده است؟

عرض کرد: ای پیامبر! بسیار بد شده دست از سرم برنداشتند تا نسبت به شما جسارت کردم و بتهای آنها را به نیکی یاد نمودم! پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با دست مبارکش اشک از چشمان عمّار پاک می کرد و می گفت: اگر باز تو را تحت فشار قرار دادند، آنچه می خواهند بگو- و جان خود را از خطر رهایی بخش.

در این هنگام آیه نازل گردید و مسائل را در این رابطه روشن ساخت.

تفسیر:

بازگشت کنندگان از اسلام (مرتدّین)- در تکمیل بحث آیات گذشته که سخن از برنامه های مختلف مشرکان و کفّار در میان بود، در اینجا به گروهی دیگر از کفار یعنی، «مرتدین» و بازگشت کنندگان از اسلام اشاره می کند، می گوید: «کسانی که بعد از ایمان کافر شوند- به جز آنها که تحت فشار و اجبار اظهار کفر کرده اند در حالی که قلبشان مملو از ایمان است- آری چنین اشخاصی که سینه خود را برای پذیرش کفر گشوده اند غضب خدا بر آنهاست و عذاب عظیمی در انتظارشان» (مَنْ کَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِیمانِهِ إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ وَ لکِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْراً فَعَلَیْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ).

در واقع در اینجا اشاره به دو گروه از کسانی است که بعد از پذیرش اسلام راه کفر را پیش می گیرند.

نخست آنها که در چنگال دشمنان بی منطق گرفتار می شوند و تحت فشار و شکنجه آنها اعلام بیزاری از اسلام و وفاداری به کفر می کنند، در حالی که آنچه می گویند تنها با زبان است و قلبشان مالامال از ایمان می باشد، این گروه مسلما مورد عفوند، بلکه اصلا گناهی از آنها سر نزده است، این همان «تقیه» مجاز است که برای حفظ جان و ذخیره کردن نیروها برای خدمت بیشتر در راه خدا در اسلام مجاز

[شماره صفحه واقعی : 602]

ص: 3241

شناخته شده است.

گروه دوم کسانی هستند که به راستی دریچه های قلب خود را به روی کفر و بی ایمانی می گشایند، و مسیر عقیدتی خود را به کلی عوض می کنند، اینها هم گرفتار غضب خدا و هم «عذاب عظیم» او می شوند. چرا که این عمل موجب تزلزل جامعه اسلامی می گردد و یک نوع قیام بر ضد رژیم و حکومت اسلامی محسوب می شود و غالبا دلیل بر سوء نیت است، و سبب می شود که اسرار جامعه اسلامی به دست دشمنان افتد.

سوره النحل(16): آیه 107

(آیه 107)- این آیه دلیل مرتد شدن آنها را چنین بازگو می کند: «این به خاطر آن است که آنها زندگی دنیا را بر آخرت ترجیح دادند» و به همین جهت بار دیگر در طریق کفر گام نهادند (ذلِکَ بِأَنَّهُمُ اسْتَحَبُّوا الْحَیاهَ الدُّنْیا عَلَی الْآخِرَهِ).

«و خداوند قوم کافر را (که در کفر و انکار اصرار می ورزند) هدایت نمی کند» (وَ أَنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ).

و بطور خلاصه هنگامی که آنها اسلام آوردند، موقتا پاره ای از منافع مادیشان به خطر افتاد، و از آنجا که به دنیا عشق می ورزیدند از ایمان خود پشیمان گشتند و مجددا به سوی کفر بازگشتند.

بدیهی است چنین جمعیتی که از درون وجودشان کششی به سوی ایمان نیست، مشمول هدایت الهی نمی شوند.

سوره النحل(16): آیه 108

(آیه 108)- این آیه دلیل عدم هدایت آنها را چنین شرح می دهد: «آنها کسانی هستند که خدا بر قلب و گوش و چشمشان مهر نهاده» آن چنان که از دیدن و شنیدن و درک حق محروم مانده اند (أُولئِکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ سَمْعِهِمْ وَ أَبْصارِهِمْ).

و روشن است «چنین افرادی (با از دست دادن تمام ابزار شناخت) غافلان واقعی هستند» (أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ). زیرا اعمال خلاف و انواع گناهان آثار سوئی روی حس تشخیص و درک انسان می گذارد و سر انجام کارش به جایی می رسد که دریچه روح او به روی همه حقایق بسته می شود.

[شماره صفحه واقعی : 603]

ص: 3242

سوره النحل(16): آیه 109

(آیه 109)- در این آیه نتیجه کار آنها چنین ترسیم شده است: «ناچار و قطعا آنها در آخرت زیانکارانند» (لا جَرَمَ أَنَّهُمْ فِی الْآخِرَهِ هُمُ الْخاسِرُونَ).

چه زیان و خسرانی از این بدتر که انسان همه امکانات لازم را برای هدایت و سعادت جاویدان در دست داشته باشد، و بر اثر هوی و هوس همه این سرمایه ها را از دست بدهد.

سوره النحل(16): آیه 110

(آیه 110)- و از آنجا که در برابر دو گروه گذشته یعنی آنها که تحت فشار دشمن کلمات کفرآمیز را به عنوان «تقیه» بیان کردند و آنها که با تمام میل به کفر بازگشتند، گروه سومی وجود دارند که همان فریب خوردگانند.

این آیه به وضع آنها اشاره کرده، می گوید: سپس پروردگار تو نسبت به کسانی که بعد از فریب خوردن (به ایمان بازگشتند و) هجرت کردند، سپس جهاد کردند و در راه خدا استقامت نمودند پروردگارت، بعد از انجام این کارها، بخشنده و مهربان است» و آنها را مشمول رحمت خود می سازد (ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ هاجَرُوا مِنْ بَعْدِ ما فُتِنُوا ثُمَّ جاهَدُوا وَ صَبَرُوا إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِیمٌ).

این آیه دلیل روشنی است برای قبول توبه مرتد ملّی.

سوره النحل(16): آیه 111

(آیه 111)- سر انجام به عنوان یک هشدار عمومی می گوید: «به یاد آورید روزی را که هر کس (در فکر خویشتن است و تنها) به دفاع از خود بر می خیزد» تا خود را از عذاب و مجازات دردناکش رهایی بخشد (یَوْمَ تَأْتِی کُلُّ نَفْسٍ تُجادِلُ عَنْ نَفْسِها).

ولی این دست و پاها بیهوده است «و (در آنجا) نتیجه اعمال هر کسی بی کم و کاست به او داده می شود» (وَ تُوَفَّی کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ).

«و به آنها ظلم نخواهد شد» (وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ).

سوره النحل(16): آیه 112

(آیه 112)- آنها که کفران کردند و گرفتار شدند: کرارا گفته ایم که این سوره، سوره نعمتهاست، نعمتهای معنوی و مادی، در این آیه نتیجه کفران نعمتهای الهی را در قالب یک مثال عینی می خوانیم.

نخست می گوید: «و خداوند (برای آنها که ناسپاسی نعمت می کنند) مثلی

[شماره صفحه واقعی : 604]

ص: 3243

زده است: منطقه آبادی را که در نهایت امن و امان بوده» (وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا قَرْیَهً کانَتْ آمِنَهً).

این آبادی آن چنان امن و امان بود که ساکنانش «با اطمینان در آن زندگی داشتند» و هرگز مجبور به مهاجرت و کوچ کردن نبودند (مُطْمَئِنَّهً).

علاوه بر نعمت امنیت و اطمینان، «انواع روزیهای مورد نیازش بطور وافر از هر مکانی به سوی آن می آمد» (یَأْتِیها رِزْقُها رَغَداً مِنْ کُلِّ مَکانٍ).

«اما سر انجام این آبادی (ساکناش) کفران نعمتهای خدا کردند و خدا لباس گرسنگی و ترس را به خاطر اعمالشان بر اندام آنها پوشانید» (فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذاقَهَا اللَّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما کانُوا یَصْنَعُونَ).

در حقیقت همان گونه که در آغاز، نعمت امنیت و رفاه تمام وجود آنها را پر کرده بود، در پایان نیز بر اثر کفران، فقر و ناامنی به جای آن نشست.

سوره النحل(16): آیه 113

(آیه 113)- نه تنها نعمتهای مادی آنها در حد کمال بود که از نعمتهای معنوی یعنی وجود فرستاده خدا و تعلیمات آسمانی او نیز برخوردار بودند «و پیامبری از خود آنها به سوی آنها آمد (و آنها را به آیین حق دعوت کرد و اتمام حجت نمود) ولی آنها به تکذیبش پرداختند» (وَ لَقَدْ جاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْهُمْ فَکَذَّبُوهُ).

«پس در این هنگام عذاب الهی آنها را فرو گرفت، در حالی که آنها ظالم و ستمگر بودند» (فَأَخَذَهُمُ الْعَذابُ وَ هُمْ ظالِمُونَ).

سوره النحل(16): آیه 114

(آیه 114)- با مشاهده چنین نمونه های زنده و روشنی شما در راه آن غافلان و ظالمان و کفران کنندگان نعمتهای الهی گام ننهید «شما از آنچه خدا روزیتان کرده است حلال و پاکیزه بخورید و شکر نعمتهای او را به جا آورید اگر او را می پرستید» (فَکُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ حَلالًا طَیِّباً وَ اشْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ).

این داستان احتمالا مربوط به گروهی از بنی اسرائیل بوده است که در منطقه آبادی می زیستند و بر اثر کفران نعمت گرفتار قحطی و ناامنی شدند.

شاهد این سخن، حدیثی است که از امام صادق علیه السّلام نقل شده که فرمود:

«گروهی از بنی اسرائیل آن قدر زندگی مرفهی داشتند که حتی از مواد غذایی

[شماره صفحه واقعی : 605]

ص: 3244

مجسمه های کوچک می ساختند و گاهی با آن بدن خود را نیز پاک می کردند، اما سر انجام کار آنها به جایی رسید که مجبور شدند همان مواد غذایی آلوده را بخورند و این همان است که خداوند در قرآن فرموده: «ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا قَرْیَهً کانَتْ آمِنَهً مُطْمَئِنَّهً ...» و این هشداری است به همه افراد و ملتهایی که غرق نعمتهای الهی هستند تا بدانند هرگونه اسراف و تبذیر و تضییع نعمتها جریمه دارد جریمه ای بسیار سنگین.

این هشداری است به آنها که همیشه نیمی از غذای اضافی خود را به زباله دانها می ریزند.

و هشداری است به آنها که مواد غذایی را در خانه ها برای مصرف شخصی و در انبارها برای گرانتر فروختن، آن قدر ذخیره می کنند که می گندد و فاسد می شود اما حاضر نیستند به نرخ ارزانتر در اختیار دیگران بگذارند! آری! اینها همه در پیشگاه خدا مجازات و جریمه دارد و کمترین مجازات آن سلب این مواهب است.

سوره النحل(16): آیه 115

(آیه 115)- دروغگویان هرگز رستگار نخواهند شد: از آنجا که در آیات گذشته سخن از نعمتهای پاکیزه الهی و شکر این نعمتها به میان آمده بود این آیه در تعقیب آنها، از محرمات واقعی و محرمات غیر واقعی که از طریق بدعت در آیین خدا تحریم شده بودند، سخن می گوید تا این حلقه تکمیل گردد.

نخست می گوید: خداوند «تنها مردار، خون، گوشت خوک و آنچه را با نام غیر خدا سر بریده اند بر شما حرام کرده است» (إِنَّما حَرَّمَ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَهَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزِیرِ وَ ما أُهِلَّ لِغَیْرِ اللَّهِ بِهِ).

اما آلودگی سه مورد اول، امروز بر کسی پوشیده نیست، مردار منبع انواع میکربهاست، و خون نیز از تمام اجزاء بدن از نظر فعالیت میکربها آلوده تر است، و گوشت خوک نیز عاملی برای چند نوع بیماری خطرناک است.

اما حیواناتی که با نام غیر «اللّه» ذبح می شوند فلسفه تحریم آن جنبه بهداشتی نیست، بلکه جنبه اخلاقی و معنوی دارد. چرا که از یک سو مبارزه ای است با آیین

[شماره صفحه واقعی : 606]

ص: 3245

شرک و بت پرستی و از سوی دیگر توجهی است به آفریننده این نعمتها.

ضمنا از مجموع محتوای این آیه و آیات بعد، این نکته استفاده می شود که اسلام، اعتدال را در استفاده از گوشت توصیه می کند، نه مانند گیاهخواران این منبع غذایی را بکلی تحریم کرده، و نه مانند مردم عصر جاهلیت و گروهی از به اصطلاح متمدنان زمان ما اجازه استفاده از هر نوع گوشتی (حتی سوسمار و خرچنگ و انواع کرمها) را می دهد.

و در پایان آیه همان گونه که روش قرآن در بسیاری از موارد است، موارد استثناء را بیان کرده، می گوید: «اما کسانی که ناچار شوند (از خوردن گوشتهای حرام فی المثل در بیابانی بدون غذا بمانند و جانشان در خطر باشد) در حالی که تجاوز و تعدّی از حدّ ننمایند (خدا آنها را می بخشد چرا که) خدا بخشنده و مهربان است» (فَمَنِ اضْطُرَّ غَیْرَ باغٍ وَ لا عادٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

سوره النحل(16): آیه 116

(آیه 116)- این آیه بحثی را که در زمینه تحریمهای بی دلیل مشرکان که بطور ضمنی قبلا مطرح شده بود با صراحت شرح می دهد و می گوید: «به خاطر دروغی که زبانهای شما توصیف می کند نگویید این حلال است و آن حرام، تا چیزی را به دروغ بر خدا افترا ببندید» (وَ لا تَقُولُوا لِما تَصِفُ أَلْسِنَتُکُمُ الْکَذِبَ هذا حَلالٌ وَ هذا حَرامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ).

یعنی این یک دروغ آشکار است که تنها از زبان شما تراوش کرده اشیایی را از پیش خود حلال می کنید، و اشیایی را حرام- اشاره به چهارپایانی بوده که بعضی را بر خود تحریم می کردند و بعضی را حلال می دانستند و قسمتی را به بتها اختصاص می دادند.

آیا خداوند به شما چنین حقی داده است، که قانونگزاری کنید؟ و یا این که افکار خرافی و تقلیدهای کورکورانه، شما را به چنین بدعتهایی واداشته است؟! در پایان آیه به عنوان یک اخطار جدی می گوید: «کسانی که به خدا دروغ و افترا می بندند هیچ گاه رستگار نخواهند شد» (إِنَّ الَّذِینَ یَفْتَرُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ لا یُفْلِحُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 607]

ص: 3246

اصولا دروغ و افترا مایه بدبختی و نارستگاری است، در باره هر کس که باشد تا چه رسد به این که در باره خداوند بزرگ صورت گیرد.

سوره النحل(16): آیه 117

(آیه 117)- این آیه عدم رستگاری را چنین توضیح می دهد: «بهره کمی است (که در این دنیا نصیبشان می شود)، و عذاب دردناکی در انتظار آنان است» (مَتاعٌ قَلِیلٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ).

این متاع قلیل، ممکن است اشاره به جنینهای مرده حیوانات باشد که برای خود حلال می شمردند، و از گوشت آن استفاده می کردند.

سوره النحل(16): آیه 118

(آیه 118)- در اینجا ممکن است سؤالی، طرح شود که چرا غیر از آن چهار چیز که در بالا گفته شد، اشیاء دیگری از حیوانات بر قوم یهود حرام بوده است؟

این آیه گویا به پاسخ این سؤال پرداخته، می گوید: «ما بر یهود (علاوه بر آن چهار مورد) چیزهایی را که قبلا برای تو شرح دادیم تحریم کردیم» (وَ عَلَی الَّذِینَ هادُوا حَرَّمْنا ما قَصَصْنا عَلَیْکَ مِنْ قَبْلُ).

اشاره به اموری است که در آیه 146 سوره انعام آمده: «بر یهودیان هر حیوان ناخن داری را حرام کردیم (اشاره به حیواناتی است که سمّ یکپارچه دارند همچون اسب) و از گاو و گوسفند، پیه و چربیشان را تحریم نمودیم، مگر چربیهایی را که بر پشت آنها قرار داشت، و یا در لابلای امعاء، و دو طرف پهلوها، و یا با استخوان آمیخته بود، این را به خاطر ظلم و ستم آنها، به عنوان کیفر، قرار دادیم و ما راست می گوییم».

در حقیقت این محرمات اضافی جنبه مجازات و کیفر در برابر مظالم و ستمهای یهود داشته، و لذا در پایان آیه اضافه می کند: «و ما به آنها ستم نکردیم ولی آنها به خویشتن ستم روا می داشتند» (وَ ما ظَلَمْناهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ).

سوره النحل(16): آیه 119

(آیه 119)- در این آیه آن چنان که روش قرآن است، درهای بازگشت را به روی افراد فریب خورده و یا پشیمان می گشاید، و می گوید: «سپس پروردگارت نسبت به آنها که از روی جهل اعمال بد انجام داده اند، سپس بعد از آن توبه کرده اند و اصلاح و جبران نمودند، آری پروردگارت بعد از این توبه و اصلاح، آمرزنده

[شماره صفحه واقعی : 608]

ص: 3247

و مهربان است» (ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ عَمِلُوا السُّوءَ بِجَهالَهٍ ثُمَّ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِکَ وَ أَصْلَحُوا إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِیمٌ).

قابل توجه این که علت ارتکاب گناه را «جهالت» می شمرد، چرا که این گونه افرادند که پس از آگاهی به راه حق باز می گردند.

دیگر این که: مسأله توبه را به توبه قلبی و ندامت درونی محدود نمی کند، بلکه اصلاح و جبران را مکمل توبه می شمارد، تا این فکر غلط را از مغز خود بیرون کنیم که هزاران گناه را با یک جمله «استغفر اللّه» می توان جبران کرد.

سوره النحل(16): آیه 120

(آیه 120)- ابراهیم به تنهایی یک امت بود! گفتیم این سوره، سوره بیان نعمتهاست و هدف از آن تحریک حس شکرگزاری انسانهاست، به گونه ای که آنها را به شناخت بخشنده این همه نعمت برانگیزد.

در این آیه سخن از یک مصداق کامل بنده شکرگزار خدا، یعنی «ابراهیم» قهرمان توحید، به میان آمده که مخصوصا از این نظر نیز برای مسلمانها عموما و عربها خصوصا الهام آفرین است که او را پیشوا و مقتدای نخستین خود می دانند.

از میان صفات برجسته این مرد بزرگ به پنج صفت اشاره شده است.

1- در آغاز می گوید «ابراهیم خود امتی بود» (إِنَّ إِبْراهِیمَ کانَ أُمَّهً).

آری! ابراهیم یک امت بود، یک پیشوای بزرگ بود، یک مرد امت ساز بود، و در آن روز که در محیط اجتماعیش کسی دم از توحید نمی زد او منادی بزرگ توحید بود.

2- وصف دیگر او (ابراهیم) این بود که «بنده مطیع خدا بود» (قانِتاً لِلَّهِ).

3- «او همواره در خط مستقیم اللّه و طریق حق، گام می سپرد» (حَنِیفاً).

4- «او هرگز از مشرکان نبود» و تمام زندگی و فکر و زوایای قلبش را تنها نور «اللّه» پر کرده بوده (وَ لَمْ یَکُ مِنَ الْمُشْرِکِینَ).

سوره النحل(16): آیه 121

(آیه 121)- پنجم: و به دنبال این ویژگیها سر انجام او مردی بود که: «همه نعمتهای خدا را شکرگزاری می کرد» (شاکِراً لِأَنْعُمِهِ).

و پس از بیان این اوصاف پنج گانه به بیان پنج نتیجه مهم این صفات پرداخته

[شماره صفحه واقعی : 609]

ص: 3248

می گوید: 1- «خداوند ابراهیم را (برای نبوت و ابلاغ دعوتش) برگزید» (اجْتَباهُ).

2- «و (خدا) او را به راه راست هدایت کرد» و از هرگونه لغزش و انحراف حفظ نمود (وَ هَداهُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ).

چرا که هدایت الهی به دنبال لیاقتها و شایستگیهایی است که انسان از خود ظاهر می سازد چون بی حساب چیزی به کسی نمی دهند.

سوره النحل(16): آیه 122

(آیه 122)- سوم: «و ما در دنیا به او حسنه دادیم» (وَ آتَیْناهُ فِی الدُّنْیا حَسَنَهً).

از مقام نبوت و رسالت گرفته، تا نعمتهای مادی و فرزندان شایسته و مانند آن.

4- «و او در آخرت از صالحان است» (وَ إِنَّهُ فِی الْآخِرَهِ لَمِنَ الصَّالِحِینَ).

و این نشانه عظمت مقام صالحان است که ابراهیم با این همه مقام در زمره آنها محسوب می شود، مگر نه این که خود ابراهیم از خدا این تقاضا را کرده بود «رَبِّ هَبْ لِی حُکْماً وَ أَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِینَ»: «خداوندا! نظر صائب به من عطا کن و مرا از صالحان قرار ده» (شعرا/ 83).

سوره النحل(16): آیه 123

(آیه 123)- پنجم: آخرین امتیازی که خدا به ابراهیم در برابر آن همه صفات برجسته داد این بود که مکتب او نه تنها برای اهل عصرش که برای همیشه، مخصوصا برای امت اسلامی یک مکتب الهام بخش گردید، به گونه ای که قرآن می گوید: «سپس به تو وحی فرستادیم که از آیین ابراهیم، آیین خالص توحید، پیروی کن» (ثُمَّ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّهَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً).

بار دیگر تأکید می کند «ابراهیم از مشرکان نبود» (وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ).

سوره النحل(16): آیه 124

(آیه 124)- با توجه به آیات گذشته سؤالی در اینجا پیش می آید و آن این که اگر آیین اسلام آیین ابراهیم است و مسلمانان در بسیاری از مسائل از سنن ابراهیم پیروی می کنند از جمله احترام روز جمعه، پس چرا یهود شنبه را عید می دانند و تعطیل می کنند؟

این آیه به پاسخ این سؤال می پردازد و می گوید: تحریمهای «روز شنبه (برای یهود) فقط به عنوان یک مجازات بود که در آن هم اختلاف کردند» بعضی آن را پذیرفتند و بکلی دست از کار کشیدند و بعضی هم نسبت به آن بی اعتنایی کردند

[شماره صفحه واقعی : 610]

ص: 3249

(إِنَّما جُعِلَ السَّبْتُ عَلَی الَّذِینَ اخْتَلَفُوا فِیهِ).

جریان از این قرار بود که طبق بعضی از روایات، موسی علیه السّلام بنی اسرائیل را دعوت به احترام و تعطیل روز جمعه کرد که آیین ابراهیم بود، اما آنها به بهانه ای از آن سر باز زدند و روز شنبه را ترجیح دادند، خداوند روز شنبه را برای آنها قرار داد، اما توأم با شدت عمل و محدودیتها، بنابراین به تعطیلی روز شنبه نباید استناد کنید، چرا که جنبه فوق العاده و مجازات داشته است، و بهترین دلیل بر این مسأله این است که یهود حتی در این روز انتخابی خود نیز اختلاف کردند، گروهی آن را ارج نهادند و احترام نمودند و گروهی نیز احترام آن را شکستند، و به کسب و کار پرداختند و به مجازات الهی گرفتار شدند (1).

در پایان آیه می فرماید: «و پروردگارت روز قیامت، در آنچه اختلاف داشتند، میان آنها داوری می کند» (وَ إِنَّ رَبَّکَ لَیَحْکُمُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ فِیما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ).

سوره النحل(16): آیه 125

(آیه 125)- ده دستور مهم اخلاقی در مقابله با مخالفان: در لابلای آیات مختلف این سوره بحثهای گوناگونی گاهی ملایم و گاهی تند، با مشرکان و یهود و بطور کلی با گروههای مختلف به میان آمد، مخصوصا در آیات اخیر عمق و شدت بیشتری داشت.

در پایان این بحثها که پایان سوره «نحل» محسوب می شود یک رشته دستورات مهم اخلاقی از نظر برخورد منطقی، و طرز بحث، چگونگی کیفر و عفو، و نحوه ایستادگی در برابر توطئه ها و مانند آن، بیان شده است که می توان آن را به عنوان اصول تاکتیکی و روش مبارزه در مقابل مخالفین در اسلام نامگذاری کرد و به عنوان یک قانون کلی در هر زمان و در همه جا از آن استفاده نمود.

این برنامه به ترتیب زیر در ده اصل خلاصه می شود.

1- نخست می گوید: «به وسیله حکمت به سوی راه پروردگارت دعوت کن» (ادْعُ إِلی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَهِ).

[شماره صفحه واقعی : 611]

ص: 3250


1- این آیه ارتباط و پیوندی با آیات «اصحاب السّبت» (آیات 163- 166 سوره اعراف) دارد که شرح ماجرای آنها در آن آمده است.

نخستین گام در دعوت به سوی حق، استفاده از منطق صحیح و استدلالات حساب شده است، و به تعبیر دیگر دست انداختن در درون فکر و اندیشه مردم و به حرکت درآوردن آن و بیدار ساختن عقلهای خفته نخستین گام محسوب می شود.

2- «و به وسیله اندرزهای نیکو» (وَ الْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَهِ).

یعنی استفاده کردن از عواطف انسانها، چرا که موعظه، و اندرز بیشتر جنبه عاطفی دارد که با تحریک آن می توان توده های عظیم مردم را به طرف حق متوجه ساخت.

3- «و با آنها (مخالفان) به طریقی که نیکوتر است به مناظره پرداز» (وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ).

و این سومین گام مخصوص کسانی است که ذهن آنها قبلا از مسائل نادرستی انباشته شده و باید از طریق مناظره ذهنشان را خالی کرد تا آمادگی برای پذیرش حق پیدا کنند.

و در پایان آیه اضافه می کند: «پروردگارت از هر کسی بهتر می داند، چه کسی از راه او گمراه شده است و چه کسانی هدایت یافته اند» (إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ).

اشاره به این که وظیفه شما دعوت به راه حق است، از طرق سه گانه حساب شده فوق، اما چه کسانی سر انجام هدایت می شوند، و چه کسانی در طریق ضلالت پافشاری خواهند کرد آن را تنها خدا می داند و بس.

سوره النحل(16): آیه 126

(آیه 126)- چهارم: تاکنون سخن از این بود که در یک بحث منطقی، عاطفی و یا مناظره معقول با مخالفان شرکت کنیم، اما اگر کار از این فراتر رفت و درگیری حاصل شد و آنها دست به تعدی و تجاوز زدند، در اینجا دستور می دهد: «اگر خواستید مجازات کنید فقط به مقداری که به شما تعدی شده کیفر دهید» و نه بیشتر از آن (وَ إِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ بِهِ).

5- «ولی اگر شکیبایی پیشه کنید (و عفو و گذشت) این کار برای شکیبایان بهتر است» (وَ لَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَیْرٌ لِلصَّابِرِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 612]

ص: 3251

در بعضی از روایات می خوانیم که این آیه در جنگ «احد» نازل شده، هنگامی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله وضع دردناک شهادت عمویش حمزه بن عبد المطلب را دید (که دشمن به کشتن او قناعت نکرده، بلکه سینه و پهلوی او را با قساوت عجیبی دریده، و کبد یا قلب او را بیرون کشیده است، و گوش و بینی او را قطع نموده بسیار منقلب و ناراحت شد و) فرمود: «خدایا! حمد از آن توست و شکایت به تو می آورم، و تو در برابر آنچه می بینم یار و مددکار مایی».

سپس فرمود: «اگر من بر آنها چیره شوم آنها را مثله می کنم، آنها را مثله می کنم، آنها را مثله می کنم».

در این هنگام آیه فوق نازل شد.

بلافاصله پیامبر عرض کرد:

«اصبر اصبر»: «خدایا! صبر می کنم، صبر می کنم»! با این که این لحظه شاید دردناکترین لحظه ای بود که در تمام عمر، بر پیامبر گذشت، ولی باز پیامبر بر اعصاب خود مسلط گشت و راه دوم که راه عفو و گذشت بود انتخاب کرد.

سوره النحل(16): آیه 127

(آیه 127)- ششم: این عفو و گذشت و صبر و شکیبایی در صورتی اثر قطعی خواهد گذارد که بدون هیچ چشمداشتی انجام پذیرد یعنی فقط به خاطر خدا باشد، و لذا قرآن اضافه می کند: «شکیبایی پیشه کن و این شکیبایی تو جز برای خدا (و به توفیق پروردگار) نمی تواند باشد» (وَ اصْبِرْ وَ ما صَبْرُکَ إِلَّا بِاللَّهِ).

7- هرگاه تمام این زحمات در زمینه تبلیغ و دعوت به سوی خدا و در زمینه عفو و گذشت و شکیبایی کارگر نیفتاد باز نباید مأیوس و دلسرد شد، و یا بی تابی و جزع نمود، بلکه باید با حوصله و خونسردی هر چه بیشتر همچنان به تبلیغ ادامه داد، لذا در هفتمین دستور می گوید: «بر آنها اندوهگین مباش» (وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ).

8- با تمام این اوصاف باز ممکن است دشمن لجوج دست از توطئه برندارد و به طرح نقشه های خطرناک بپردازد، در چنین شرایطی موضعگیری صحیح همان

[شماره صفحه واقعی : 613]

ص: 3252

است که قرآن می گوید: «و به خاطر (کارهای) آنها، اندوهگین و دلسرد مشو! و از توطئه های آنها، در تنگنا قرار مگیر» (وَ لا تَکُ فِی ضَیْقٍ مِمَّا یَمْکُرُونَ).

چرا که تکیه گاه شما خداست و با استمداد از نیروی ایمان و استقامت و پشتکار و عقل می توانید این توطئه ها را خنثی کنید و نقش بر آب.

سوره النحل(16): آیه 128

(آیه 128)- آخرین آیه که سوره نحل با آن پایان می گیرد به نهمین و دهمین برنامه اشاره کرده، می گوید:

9- «خداوند با کسانی است که تقوا را پیشه کنند» (إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا).

«تقوا» در همه ابعاد و در مفهوم وسیعش، از جمله تقوا در برابر مخالفان، یعنی حتی در برابر دشمن باید اصول اخلاق اسلامی را رعایت کرد، با اسیران معامله اسلامی نمود، با منحرفان رعایت انصاف و ادب کرد، از دروغ و تهمت پرهیز نمود، و حتی در میدان جنگ همان گونه که در اصول تعلیمات جنگی اسلام وارد شده است باید تقوا و موازین اسلامی حفظ شود: به بی دفاعان نباید حمله کرد، متعرض کودکان و پیران از کار افتاده نباید شد، حتی چهارپایان را نباید از بین برد، مزارع را نباید نابود کرد، آب را نباید به روی دشمن قطع نمود خلاصه تقوا و رعایت اصول عدالت در برابر دوست و دشمن عموما باید انجام گیرد و اجرا شود.

10- «و (خداوند) با کسانی است که نیکوکارند» (وَ الَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ).

احسان و نیکی اگر به موقع و در جای خود انجام پذیرد، یکی از بهترین روشهای مبارزه است، و تاریخ اسلام پر است از مظاهر این برنامه، مثل رفتاری که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با مشرکان «مکّه» بعد از فتح نمود.

دقت در موارد ده گانه برنامه فوق که تمام خطوط اصلی و فرعی برخورد با مخالفان را مشخص می کند نشان می دهد که از تمام اصول منطقی، عاطفی، روانی، تاکتیکی و خلاصه همه اموری که سبب نفوذ در مخالفین می گردد باید استفاده کرد.

و اگر مسلمانان در برابر مخالفان خود این برنامه جامع الاطراف را به کار می بستند، شاید امروز اسلام سراسر جهان یا بخش عمده آن را فراگرفته بود.

«پایان سوره نحل»

[شماره صفحه واقعی : 614]

ص: 3253

آغاز جزء پانزدهم قرآن مجید

سوره اسراء [17]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 111 آیه است

قبل از ورود در تفسیر این سوره توجه به چند نکته لازم است:
1- نامهای این سوره:

نام مشهور این سوره «بنی اسرائیل» است و نامهای دیگری نیز از قبیل «اسراء» و «سبحان» دارد.

اگر نام «بنی اسرائیل» بر آن گذارده شده به خاطر آن است که بخش قابل ملاحظه ای در آغاز و پایان این سوره پیرامون بنی اسرائیل است.

و اگر به آن «اسراء» گفته می شود به خاطر نخستین آیه آن است که پیرامون اسراء (معراج) پیامبر صلّی اللّه علیه و آله سخن می گوید، و «سبحان» نیز از نخستین کلمه این سوره گرفته شده است.

2- محتوای سوره:

این سوره بنابر مشهور در مکّه نازل شده و طبعا ویژگیهای سوره های مکّی در آن جمع است، و بطور کلی می توان گفت آیات این سوره بر چند محور زیر دور می زند.

1- دلائل نبوت مخصوصا قرآن و نیز معراج.

2- بحثهائی مربوط به معاد، مسأله کیفر و پاداش و نامه اعمال و نتائج آن.

3- بخشی از تاریخ پرماجرای بنی اسرائیل.

4- مسأله آزادی اراده و اختیار.

[شماره صفحه واقعی : 615]

ص: 3254

5- مسأله حساب و کتاب در زندگی این جهان.

6- حق شناسی در همه سطوح، مخصوصا در باره خویشاوندان، و بخصوص پدر و مادر.

7- تحریم «اسراف و تبذیر» و «بخل» و «فرزندکشی» و «زنا» و «خوردن مال یتیمان» و «کم فروشی» و «تکبر» و «خونریزی».

8- بحثهایی در زمینه توحید و خداشناسی.

9- مبارزه با هرگونه لجاجت در برابر حق.

10- شخصیت انسان و فضیلت و برتری او بر مخلوقات دیگر.

11- تأثیر قرآن برای درمان هرگونه بیماری اخلاقی و اجتماعی.

12- اعجاز قرآن و عدم توانایی مقابله با آن.

13- وسوسه های شیطان و هشدار به همه مؤمنان.

14- بخشی از تعلیمات مختلف اخلاقی.

15- و سر انجام فرازهایی از تاریخ پیامبران به عنوان درسهای عبرتی برای همه انسانها و شاهدی برای مسائل مزبور.

3- فضیلت تلاوت سوره:

در روایات اجر و پاداش فراوانی برای کسی که این سوره را بخواند نقل شده از جمله این که: در روایتی از امام صادق علیه السّلام چنین می خوانیم: «کسی که سوره بنی اسرائیل را هر شب جمعه بخواند از دنیا نخواهد رفت تا این که قائم را درک کند و از یارانش خواهد بود».

کرǘјǠگفته ایم این پاداشها و فضیلتها هرگز برای خواندن تنها نیست، بلکه خواندنی است که توأم با تفکر و اندیشه و سپس الهام گرفتن برای عمل بوده باشد.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره الإسراء(17): آیه 1

(آیه 1)- معراج گاه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله! نخستین آیه این سوره از مسأله «اسرا» یعنی، سفر شبانه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از «مسجد الحرام» به «مسجد اقصی» (بیت المقدس) که مقدمه ای برای معراج بوده است سخن می گوید، این سفر که در یک شب و مدت

[شماره صفحه واقعی : 616]

ص: 3255

کوتاهی صورت گرفت حد اقل در شرایط آن زمان از طرق عادی به هیچ وجه امکان پذیر نبود، و جنبه اعجاز آمیز و کاملا خارق العاده داشت.

نخست می گوید: «منزّه است آن خداوندی که بنده اش را در یک شب از مسجد الحرام به مسجد اقصی- که گردا گردش را پربرکت ساخته ایم- برد» (سُبْحانَ الَّذِی أَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی الَّذِی بارَکْنا حَوْلَهُ).

این سیر شبانه خارق العاده «به خاطر آن بود که بخشی از آیات عظمت خود را به او نشان دهیم» (لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنا).

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله گرچه عظمت خدا را شناخته بود، اما سیر در آسمانها به روح پرعظمت او در پرتو مشاهده آن آیات بیّنات عظمت بیشتری داد تا آمادگی فزونتری برای هدایت انسانها پیدا کند.

و در پایان اضافه می کند: «خداوند شنوا و بیناست» «إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ).

اشاره به این که اگر خداوند پیامبرش را برای این افتخار برگزید بی دلیل نبود، زیرا او گفتار و کرداری آنچنان پاک و شایسته داشت که این لباس بر قامتش کاملا زیبا بود، خداوند گفتار پیامبرش را شنیده و کردار او را دیده و لیاقتش را برای این مقام پذیرفته بود (1).

سوره الإسراء(17): آیه 2

(آیه 2)- از آنجا که نخستین آیه این سوره از سیر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله سخن می گفت، و این گونه موضوعات غالبا از طرف مشرکان و مخالفان مورد انکار واقع می شد که چگونه ممکن است پیامبری از میان ما برخیزد که این همه افتخار داشته باشد لذا قرآن در اینجا اشاره به دعوت موسی و کتاب آسمانی او می کند تا معلوم شود این

[شماره صفحه واقعی : 617]

ص: 3256


1- مشهور و معروف در میان دانشمندان اسلام این است که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به هنگامی که در مکّه بود در یک شب از مسجد الحرام به مسجد اقصی در بیت المقدس به قدرت پروردگار آمد، و از آنجا به آسمانها صعود کرد، و آثار عظمت خدا را در پهنه آسمان مشاهده نمود و همان شب به مکّه بازگشت. و نیز مشهور و معروف آن است که این سیر زمینی و آسمانی را با جسم و روح توأما انجام داد. در زمینه «معراج» مطالب دیگری هست که به خواست خدا در ذیل سوره «نجم» خواهد آمد.

برنامه رسالت چیز نوظهوری نیست، همچنین مخالفت لجوجانه و سرسختانه مشرکان نیز در تاریخ گذشته مخصوصا تاریخ بنی اسرائیل، سابقه دارد.

آیه می گوید: «و ما به موسی کتاب (آسمانی) دادیم» (وَ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ).

«و آن را مایه هدایت بنی اسرائیل قرار دادیم» (وَ جَعَلْناهُ هُدیً لِبَنِی إِسْرائِیلَ).

بدون شک منظور از «کتاب» در اینجا «تورات» است که خداوند برای هدایت بنی اسرائیل در اختیار موسی علیه السلام گذاشت.

سپس به هدف اساسی بعثت پیامبران از جمله موسی اشاره می کند که به آنها گفتیم: «غیر مرا و کیل و تکیه گاه خود قرار ندهید» (أَلَّا تَتَّخِذُوا مِنْ دُونِی وَکِیلًا).

این یکی از شاخه های اصلی توحید است، توحید در عمل که نشانه توحید در عقیده است، کسی که مؤثر واقعی را در جهان هستی تنها خدا می داند به غیر او تکیه نخواهد کرد.

سوره الإسراء(17): آیه 3

(آیه 3)- در این آیه برای این که عواطف بنی اسرائیل را در رابطه با شکرگزاری از نعمتهای الهی مخصوصا نعمت معنوی و روحانی کتاب آسمانی برانگیزد آنها را مخاطب ساخته، می گوید: «ای فرزندان کسانی که با نوح در کشتی حمل کردیم»! (ذُرِّیَّهَ مَنْ حَمَلْنا مَعَ نُوحٍ).

فراموش نکنید که: «نوح بنده شکرگزاری بود» (إِنَّهُ کانَ عَبْداً شَکُوراً).

شما که فرزندان یاران نوح هستید چرا به همان برنامه نیاکان با ایمانتان اقتدا نکنید؟ چرا در راه کفران گام بگذارید؟!

سوره الإسراء(17): آیه 4

(آیه 4)- سپس به ذکر گوشه ای از تاریخ پرماجرای بنی اسرائیل پرداخته، می گوید: «و ما در کتاب (تورات) به بنی اسرائیل اعلام کردیم که شما در زمین، دو بار فساد خواهید کرد، و راه طغیان بزرگی را در پیش خواهید گرفت» (وَ قَضَیْنا إِلی بَنِی إِسْرائِیلَ فِی الْکِتابِ لَتُفْسِدُنَّ فِی الْأَرْضِ مَرَّتَیْنِ وَ لَتَعْلُنَّ عُلُوًّا کَبِیراً).

منظور از کلمه «الارض» به قرینه آیات بعد سرزمین مقدس فلسطین است که «مسجد الاقصی» در آن واقع شده است.

سوره الإسراء(17): آیه 5

(آیه 5)- سپس به شرح این دو فساد بزرگ و حوادثی که بعد از آن به عنوان

[شماره صفحه واقعی : 618]

ص: 3257

مجازات الهی واقع شد پرداخته، چنین می گوید: «هنگامی که نخستین وعده فرا رسد (و شما دست به فساد و خونریزی و ظلم و جنایت بزنید) ما گروهی از بندگان بسیار نیرومند (و رزمنده و جنگجوی) خود را به سراغ شما می فرستیم» تا به کیفر اعمالتان شما را درهم بکوبند (فَإِذا جاءَ وَعْدُ أُولاهُما بَعَثْنا عَلَیْکُمْ عِباداً لَنا أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ).

این قوم جنگجو آن چنان بر شما هجوم می برند که حتی برای یافتن نفراتتان «هر خانه و دیاری را جستجو می کنند» (فَجاسُوا خِلالَ الدِّیارِ).

«و این یک وعده قطعی و تخلف ناپذیر خواهد بود» (وَ کانَ وَعْداً مَفْعُولًا).

سوره الإسراء(17): آیه 6

(آیه 6)- «سپس (الطاف الهی بار دیگر به سراغ شما می آید و) شما را بر آن (قوم مهاجم) چیره می کنیم» (ثُمَّ رَدَدْنا لَکُمُ الْکَرَّهَ عَلَیْهِمْ).

«و شما را به وسیله اموال و ثروت سرشار و فرزندانی کمک خواهیم کرد» (وَ أَمْدَدْناکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ).

«و نفرات شما را بیشتر (از دشمن) قرار می دهیم» (وَ جَعَلْناکُمْ أَکْثَرَ نَفِیراً).

سوره الإسراء(17): آیه 7

(آیه 7)- این گونه الطاف الهی شامل حال شما می شود شاید به خود آیید و به اصلاح خویشتن بپردازید دست از زشتیها بردارید و به نیکیها رو آرید، چرا که:

«اگر نیکی کنید به خود نیکی کرده اید و اگر بدی کنید بازهم به خود می کنید» (إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَها).

این یک سنت همیشگی است نیکیها و بدیها سر انجام به خود انسان باز می گردد. ولی مع الاسف نه آن مجازات شما را بیدار می کند و نه این نعمت و رحمت مجدد الهی، باز هم به طغیان می پرازید و راه ظلم و ستم و تعدی و تجاوز را پیش می گیرید و «فساد کبیر» در زمین ایجاد می کنید و برتری جویی را از حد می گذرانید.

سپس وعده دوم الهی فرا می رسد: «و هنگامی که وعده دوم فرا رسد (باز گروهی جنگجو و پیکارگر بر شما چیره می شوند، آن چنان بلایی به سرتان می آورند که) آثار غم و اندوه از صورتهایتان ظاهر می شود» (فَإِذا جاءَ وَعْدُ الْآخِرَهِ لِیَسُوؤُا وُجُوهَکُمْ).

[شماره صفحه واقعی : 619]

ص: 3258

آنها حتی بزرگ معبدتان بیت المقدس را از دست شما می گیرند «و داخل مسجد (الأقصی) می شوند همانگونه که بار اول وارد شدند» (وَ لِیَدْخُلُوا الْمَسْجِدَ کَما دَخَلُوهُ أَوَّلَ مَرَّهٍ).

آنها به این هم قناعت نمی کنند «و آنچه را زیر سلطه خود می گیرند، درهم می کوبند» (وَ لِیُتَبِّرُوا ما عَلَوْا تَتْبِیراً).

سوره الإسراء(17): آیه 8

(آیه 8)- با این حال باز درهای توبه و بازگشت شما به سوی خدا بسته نیست باز هم «امید است پروردگارتان به شما رحم کند» (عَسی رَبُّکُمْ أَنْ یَرْحَمَکُمْ).

«و هرگاه (به سوی ما) برگردید ما هم باز می گردیم» (وَ إِنْ عُدْتُمْ عُدْنا).

و لطف و رحمت خود را به شما باز می گردانیم، و اگر به فساد و برتری جویی گرایید باز هم شما را به کیفر شدید گرفتار خواهیم ساخت.

و تازه این مجازات دنیاست «و جهنم را برای کافران زندان سختی قرار دادیم» (وَ جَعَلْنا جَهَنَّمَ لِلْکافِرِینَ حَصِیراً).

دو فساد بزرگ تاریخی بنی اسرائیل: در آیات فوق، سخن از دو انحراف اجتماعی بنی اسرائیل که منجر به فساد و برتری جویی می گردد به میان آمده است، که به دنبال هر یک از این دو، خداوند مردانی نیرومند و پیکارجو را بر آنها مسلط ساخته تا آنها را سخت مجازات کنند و به کیفر اعمالشان برسانند.

آنچه از تاریخ بنی اسرائیل استفاده می شود این است که نخستین کسی که بر آنها هجوم آورد و «بیت المقدس» را ویران کرد، بخت نصّر پادشاه بابل بود، و هفتاد سال بیت المقدس به همان حال باقی ماند، تا یهود قیام کردند و آن را نوسازی نمودند، دومین کسی که بر آنها هجوم برد قیصر روم اسپیانوس بود که وزیرش «طرطوز» را مأمور این کار کرد، او به تخریب بیت المقدس و تضعیف و قتل بنی اسرائیل کمر بست، و این حدود یکصد سال قبل از میلاد بود.

بنابراین ممکن است دو حادثه ای که قرآن به آن اشاره می کند همان باشد که در تاریخ بنی اسرائیل نیز آمده است.

سوره الإسراء(17): آیه 9

(آیه 9)- مستقیم ترین راه خوشبختی! در آیات گذشته سخن از بنی اسرائیل

[شماره صفحه واقعی : 620]

ص: 3259

و کتاب آسمانیشان تورات و تخلفشان از این برنامه الهی و کیفرهایشان در این رابطه در میان بود.

از این بحث به «قرآن مجید» کتاب آسمانی مسلمین که آخرین حلقه کتب آسمانی است منتقل شده، می گوید: «این قرآن مردم را به آیینی که مستقیم ترین و پابرجاترین آیینهاست هدایت می کند» (إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ).

یعنی «قرآن به طریقه ای که مستقیم ترین و صافترین و پابرجاترین طرق است دعوت می کند».

صافتر و مستقیم تر، از نظر عقائدی که عرضه می کند. صافتر و مستقیم تر، از این نظر که میان ظاهر و باطن، عقیده و عمل، تفکر و برنامه، همگونی ایجاد کرده و همه را به سوی «اللّه» دعوت می کند.

صافتر و مستقیم تر، از نظر قوانین اجتماعی و اقتصادی و نظامات سیاسی که بر جامعه انسانی حکم فرما می سازد.

و بالاخره صافتر و مستقیم تر از نظر نظام حکومتی که برپا دارنده عدل است و درهم کوبنده ستم و ستمگران.

سپس از آن جا که موضع گیریهای مردم در برابر این برنامه مستقیم الهی مختلف است، به دو نوع موضع گیری مشخص و نتائج آن اشاره کرده، می فرماید:

«و این قرآن به مؤمنانی که اعمال صالح انجام می دهند مژده می دهد که برای آنان پاداش بزرگی است» (وَ یُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْراً کَبِیراً).

سوره الإسراء(17): آیه 10

(آیه 10)- «و (به) آنها که ایمان به آخرت و دادگاه بزرگش ندارند (و طبعا عمل صالحی نیز انجام نمی دهند نیز بشارت می دهد که) عذاب دردناکی برای آنها آماده کرده ایم» (وَ أَنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَهِ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً).

تعبیر به «بشارت» در مورد مؤمنان دلیلش روشن است، ولی در مورد افراد بی ایمان و طغیانگر در حقیقت یک نوع استهزاء است.

سوره الإسراء(17): آیه 11

(آیه 11)- در این آیه به تناسب بحث گذشته به یکی از علل مهم بی ایمانی که عدم مطالعه کافی در امور است اشاره کرده، چنین می فرماید: «و انسان

[شماره صفحه واقعی : 621]

ص: 3260

همان گونه که نیکیها را طلب می کند (به خاطر دستپاچگی و عدم مطالعه کافی) به طلب بدیها برمی خیزد» (وَ یَدْعُ الْإِنْسانُ بِالشَّرِّ دُعاءَهُ بِالْخَیْرِ).

«چرا که انسان ذاتا عجول است» (وَ کانَ الْإِنْسانُ عَجُولًا).

در حقیقت «عجول» بودن انسان برای کسب منافع بیشتر و شتابزدگی او در تحصیل «خیر» و منفعت سبب می شود که تمام جوانب مسائل را مورد بررسی قرار ندهد، و چه بسیار که با این عجله، نتواند خیر واقعی خود را تشخیص دهد، بلکه هوی و هوسهای سرکش چهره حقیقت را در نظرش دگرگون سازد و به دنبال شرّ برود.

و در این حال همان گونه که انسان، از خدا تقاضای نیکی می کند، بر اثر سوء تشخیص خود، بدیها را از او تقاضا می کند، و همان گونه که برای نیکی تلاش می کند، به دنبال شر و بدی می رود، و این بلای بزرگی است برای نوع انسانها و مانع عجیبی است در طریق سعادت، و موجب ندامت و خسران! در حدیثی از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله نقل شده که فرمود: «مردم را عجله هلاک می کند، اگر مردم با تأمل کارها را انجام می دادند کسی هلاک نمی شد».

البته در روایات اسلامی بابی در زمینه «تعجیل (و سرعت) در کار خیر داریم» از جمله در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم: «خداوند کار نیکی را دوست دارد که در آن شتاب شود».

به هر حال عجله مذموم آن است که به هنگام بررسی و مطالعه در جوانب کار و شناخت صورت گیرد، اما سرعت و عجله ممدوح آن است که بعد از تصمیم گیری لازم، در اجرا درنگ نشود، و لذا در روایات می خوانیم: «در کار خیر، عجله کنید» یعنی بعد از آن که خیر بودن کاری ثابت شد دیگر جای مسامحه نیست.

سوره الإسراء(17): آیه 12

(آیه 12)- در این آیه از آفرینش شب و روز و منافع و برکات این دو و وجود حساب و کتاب در عالم سخن می گوید تا هم دلیلی باشد بر توحید و شناخت خدا و بحث گذشته معاد را تکمیل کند و هم شاهدی باشد بر لزوم دقت در عواقب کارها و عدم شتابزدگی می فرماید: «ما شب و روز را دو نشانه (توحید و عظمت خود) قرار دادیم» (وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ وَ النَّهارَ آیَتَیْنِ).

[شماره صفحه واقعی : 622]

ص: 3261

«سپس نشانه شب را محو کرده، و نشانه روز را روشنی بخش (به جای آن) قرار دادیم» (فَمَحَوْنا آیَهَ اللَّیْلِ وَ جَعَلْنا آیَهَ النَّهارِ مُبْصِرَهً).

و از این کار دو هدف داشتیم، نخست این که « (در پرتو آن) فضل پروردگارتان را بطلبید» و به تلاش زندگی برخیزید (لِتَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّکُمْ).

هدف دیگر این که: «عدد سالها و حساب (کارهای زمان بندی شده خود) را بدانید» (وَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسابَ).

تمام جهان هستی بر محور حساب و اعداد می گردد و هیچ یک از نظامات این عالم بدون حساب نیست، طبیعی است انسان که جزئی از این مجموعه است نمی تواند بی حساب و کتاب زندگی کند.

«و ما هر چیز را مشخص و روشن ساختیم» (وَ کُلَّ شَیْ ءٍ فَصَّلْناهُ تَفْصِیلًا).

سوره الإسراء(17): آیه 13

(آیه 13)- از آنجا که در آیات گذشته سخن از مسائل مربوط به «معاد» و «حساب» در میان بود، در اینجا به مسأله «حساب اعمال انسانها» و چگونگی آن در روز قیامت پرداخته، می گوید: «و هر انسانی اعمالش را به گردنش آویخته ایم»! (وَ کُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِی عُنُقِهِ).

«طائر» به معنی پرنده است، ولی در اینجا اشاره به چیزی است که در میان عرب معمول بوده که به وسیله پرندگان، فال نیک و بد می زدند. مثلا اگر پرنده ای از طرف راست آنها حرکت می کرد آن را به فال نیک می گرفتند، و اگر از طرف چپ حرکت می کرد آن را به فال بد می گرفتند.

قرآن در حقیقت می گوید: فال نیک و بد، و طالع سعد و نحس، چیزی جز اعمال شما نیست که به گردنتان آویخته است و نتائج آن در دنیا و آخرت از شما جدا نمی شود! قرآن سپس اضافه می کند: «و ما روز قیامت کتابی برای او بیرون می آوریم که آن را در برابر خود گشوده می بیند» (وَ نُخْرِجُ لَهُ یَوْمَ الْقِیامَهِ کِتاباً یَلْقاهُ مَنْشُوراً).

روشن است که منظور از «کتاب» چیزی جز کارنامه عمل انسان نیست، همان

[شماره صفحه واقعی : 623]

ص: 3262

کارنامه ای که در این دنیا وجود دارد و اعمال او در آن ثبت می شود، منتها در اینجا پوشیده و مکتوم است و در آنجا گشوده و باز.

سوره الإسراء(17): آیه 14

(آیه 14)- در این هنگام به او گفته می شود: «نامه اعمالت را خودت بخوان»! (اقْرَأْ کِتابَکَ).

«کافی است که خودت امروز حسابگر خویش باشی»! (کَفی بِنَفْسِکَ الْیَوْمَ عَلَیْکَ حَسِیباً). یعنی آنقدر مسائل روشن و آشکار است و شواهد و مدارک زنده که جای گفتگو نیست. و به این ترتیب چیزی نیست که بتوان آن را حاشا کرد.

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «در آن روز انسان آنچه را انجام داده و در نامه عمل او ثبت است همه را به خاطر می آورد گویی همان ساعت آن را انجام داده است! لذا فریاد مجرمان بلند می شود و می گویند: این چه نامه ای است که هیچ صغیر و کبیره ای را فروگذار نکرده است»؟

سوره الإسراء(17): آیه 15

(آیه 15)- این آیه، چهار حکم اساسی و اصولی را در رابطه با مسأله حساب و جزای اعمال بیان می کند.

1- نخست می گوید: «هر کسی هدایت شود برای خود هدایت یافته» و نیجه اش عائد خود او می شود (مَنِ اهْتَدی فَإِنَّما یَهْتَدِی لِنَفْسِهِ).

2- «و آن کس که گمراه گردد، به زیان خود گمراه شده است» و عواقب شومش دامن خودش را می گیرد (وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّما یَضِلُّ عَلَیْها).

3- «و هیچ کس بار گناه دیگری را به دوش نمی کشد» و کسی را به جرم دیگری مجازات نمی کنند (وَ لا تَزِرُ وازِرَهٌ وِزْرَ أُخْری ).

البته این قانون کلی که «هیچ کس بار گناه دیگری را به دوش نمی کشد» هیچ گونه منافاتی با آنچه در آیه سوره نحل گذشت که می گوید: «گمراه کنندگان بار مسؤولیت کسانی را که گمراه کرده اند نیز بر دوش می کشند» ندارد. زیرا آنها به خاطر اقدام به گمراه ساختن دیگران، فاعل آن گناه محسوب می شوند، و در حقیقت این بار گناهان خودشان است که بر دوش دارند.

4- سر انجام چهارمین حکم را به این صورت بیان می کند که: «و ما (هیچ

[شماره صفحه واقعی : 624]

ص: 3263

شخص و قومی را) مجازات نخواهیم کرد مگر آنکه پیامبری مبعوث کرده باشیم» تا وظائفشان را کاملا تشریح و اتمام حجت کند (وَ ما کُنَّا مُعَذِّبِینَ حَتَّی نَبْعَثَ رَسُولًا).

سوره الإسراء(17): آیه 16

(آیه 16)- مراحل چهارگانه مجازات الهی: در تعقیب آیه قبل که خاطر نشان می کرد «هرگز فرد یا گروهی را بدون بعث رسولان و بیان دستورات خود مجازات نمی کنیم» در این آیه همین اصل اساسی به صورت دیگری تعقیب شده است، می گوید: «و هنگامی که بخواهیم شهر و دیاری را هلاک کنیم، نخست اوامر خود را برای مترفین (و ثروتمندان مست شهوت) آنجا بیان می داریم، سپس هنگامی که به مخالفت برخاستند و استحقاق مجازات یافتند آنها را به شدت درهم می کوبیم» و هلاک می کنیم (وَ إِذا أَرَدْنا أَنْ نُهْلِکَ قَرْیَهً أَمَرْنا مُتْرَفِیها فَفَسَقُوا فِیها فَحَقَّ عَلَیْهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرْناها تَدْمِیراً)

.بنابراین خداوند هرگز قبل از اتمام حجت و بیان دستوراتش کسی را مؤاخذه و مجازات نمی کند، بلکه نخست به بیان فرمانهایش می پردازد، اگر مردم از در اطاعت وارد شدند و آنها را پذیرا گشتند چه بهتر که سعادت دنیا و آخرتشان در آن است، و اگر به فسق و مخالفت برخاستند و همه را زیر پا گذاشتند اینجاست که فرمان عذاب در باره آنها تحقق می پذیرد و به دنبال آن هلاکت است.

از آیه استفاده می شود که سر چشمه غالب مفاسد اجتماعی ثروتمندان از خدا بی خبری هستند که در ناز و نعمت و عیش و هوس غرقند.

سوره الإسراء(17): آیه 17

(آیه 17)- این آیه به نمونه هایی از مسأله فوق به صورت یک اصل کلی اشاره کرده، می گوید: «و چه بسیار مردمی که در قرون بعد از نوح زندگی می کردند (و طبق همین سنت) هلاک و نابودشان کردیم» (وَ کَمْ أَهْلَکْنا مِنَ الْقُرُونِ مِنْ بَعْدِ نُوحٍ).

سپس اضافه می کند: چنان نیست که ظلم و ستم و گناه فرد یا جمعیتی از دیده تیزبین علم خدا مخفی بماند، «همین مقدار کافی است که خدا از گناهان بندگانش آگاه و نسبت به آن بیناست» (وَ کَفی بِرَبِّکَ بِذُنُوبِ عِبادِهِ خَبِیراً بَصِیراً).

این که مخصوصا روی «قرون بعد از نوح» تکیه شده، ممکن است به خاطر

[شماره صفحه واقعی : 625]

ص: 3264

آن باشد که زندگی انسانها قبل از نوح بسیار ساده بود و این همه اختلافات مخصوصا تقسیم جوامع به «مترف» و «مستضعف» کمتر وجود داشت و به همین دلیل کمتر گرفتار مجازاتهای الهی شدند.

سوره الإسراء(17): آیه 18

(آیه 18)- خطوط زندگی طالبان دنیا و آخرت: از آنجا که در آیات گذشته، سخن از مخالفت گردنکشان در برابر اوامر الهی و سپس هلاکت آنها بود در اینجا به علت واقعی این تمرّد و عصیان که همان حب دنیاست اشاره کرده، می گوید:

«کسانی که تنها هدفشان همین زندگی زود گذر دنیای مادی باشد، ما آن مقدار را که بخواهیم به هر کس صلاح بدانیم در همین زندگی زود گذر می دهیم سپس جهنّم را برای او قرار خواهیم داد که در آتش سوزانش می سوزد در حالی که مورد سرزنش و دوری از رحمت خداست» (مَنْ کانَ یُرِیدُ الْعاجِلَهَ عَجَّلْنا لَهُ فِیها ما نَشاءُ لِمَنْ نُرِیدُ ثُمَّ جَعَلْنا لَهُ جَهَنَّمَ یَصْلاها مَذْمُوماً مَدْحُوراً).

قابل توجه اینکه نمی گوید هر کس به دنبال دنیا برود، به هرچه بخواهد می رسد، بلکه دو قید برای آن قائل می شود، اول این که تنها بخشی از آنچه را می خواهد به آن می رسد، همان مقداری که ما بخواهیم «ما نَشاءُ».

دیگر این که: همه افراد به همین مقدار نیز نمی رسند، بلکه تنها گروهی از آنها به بخشی از متاع دنیا خواهند رسید، آنها که ما بخواهیم «لِمَنْ نُرِیدُ».

و به این ترتیب نه همه دنیاپرستان به دنیا می رسند و نه آنها که می رسند به همه آنچه می خواهند می رسند، زندگی روزمره نیز این دو محدودیت را به وضوح به ما نشان می دهد، چه بسیارند کسانی که شب و روز می دوند و به جایی نمی رسند، و چه بسیار کسانی که آرزوهای دور و دراز در این دنیا دارند که تنها بخش کوچکی از آن را به دست می آورند.

قابل توجه این که کیفر این گروه، ضمن این که آتش جهنم شمرده شده است، با دو تعبیر «مَذْمُوماً» و «مَدْحُوراً» تأکید گردیده، که اولی به معنی مورد سرزنش و نکوهش قرار گرفتن و دومی به معنی دور ماندن از رحمت خداست.

در حقیقت آتش دوزخ، کیفر جسمانی آنهاست، و مذموم و مدحور بودن

[شماره صفحه واقعی : 626]

ص: 3265

کیفر روحانی آنها، چرا که معاد هم جسمانی است و هم روحانی و کیفر و پاداش آن نیز در هر دو جنبه است.

سوره الإسراء(17): آیه 19

(آیه 19)- سپس به شرح حال گروه دوم می پردازد، با قرینه مقابله، آنچنانکه روش قرآن است، مطلب آشکارتر شود، می فرماید: «اما کسی که آخرت را بطلبد و سعی و کوشش خود را در این راه به کار بندد، در حالی که ایمان داشته باشد، این سعی و تلاش او مورد قبول الهی خواهد بود» (وَ مَنْ أَرادَ الْآخِرَهَ وَ سَعی لَها سَعْیَها وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ کانَ سَعْیُهُمْ مَشْکُوراً).

بنابراین برای رسیدن به سعادت جاویدان سه امر اساسی شرط است:

1- اراده انسان آن هم اراده ای که تعلق به حیات ابدی گیرد، و به لذات زود گذر و نعمتهای ناپایدار و هدفهای صرفا مادی تعلق نگیرد.

2- این اراده به صورت ضعیف و ناتوان در محیط فکر و اندیشه و روح نباشد بلکه تمام ذرات وجود انسان را به حرکت وادارد و آخرین سعی و تلاش خود را در این راه به کار بندد.

3- همه اینها توأم با «ایمان» باشد، ایمانی ثابت و استوار، چرا که تصمیم و تلاش هنگامی به ثمر می رسد که از انگیزه صحیحی، سر چشمه گیرد و آن انگیزه چیزی جز ایمان به خدا نمی تواند باشد.

سوره الإسراء(17): آیه 20

(آیه 20)- در اینجا ممکن است این توهّم پیش آید که نعمتهای دنیا، تنها سهم دنیا پرستان خواهد شد و آخرت طلبان از آن محروم می گردند، آیه به این توهّم پاسخ می گوید که: «ما هر یک از این گروه و آن گروه را از اعطای پروردگارت می دهیم و امداد می کنیم» (کُلًّا نُمِدُّ هؤُلاءِ وَ هَؤُلاءِ مِنْ عَطاءِ رَبِّکَ).

«چرا که بخشش پروردگارت از هیچ کس ممنوع نیست» و گبر و ترسا و مؤمن و مسلم همه از خان نعمتش وظیفه می خورند (وَ ما کانَ عَطاءُ رَبِّکَ مَحْظُوراً).

سوره الإسراء(17): آیه 21
اشاره

(آیه 21)- این آیه یک اصل اساسی را در همین رابطه بازگو می کند و آن اینکه: همان گونه که تفاوت تلاشها در این دنیا باعث تفاوت در بهره گیریهاست، در کارهای آخرت نیز همین اصل کاملا حاکم است، با این تفاوت که این دنیا محدود

[شماره صفحه واقعی : 627]

ص: 3266

است و تفاوتهایش هم محدود، ولی آخرت نامحدود، و تفاوتهایش نیز نامحدود است، می گوید: «بنگر! چگونه بعضی از آنها را بر بعضی دیگر (بخاطر تفاوت در سعی و کوششان) برتری دادیم، اما آخرت درجاتش بزرگتر و برتریش بیشتر است»! (انْظُرْ کَیْفَ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ وَ لَلْآخِرَهُ أَکْبَرُ دَرَجاتٍ وَ أَکْبَرُ تَفْضِیلًا).

آیا دنیا و آخرت با هم تضاد دارند؟

در آیات بسیاری، مدح و تمجید از دنیا یا امکانات مادی آن شده است. ولی با این همه اهمیتی که به مواهب و نعمتهای مادی داده شده، تعبیراتی که قویّا آن را تحقیر می کند در آیات قرآن به چشم می خورد.

این تعبیرات دوگانه عینا در روایات اسلامی نیز دیده می شود.

پاسخ این سؤال را با مراجعه به خود قرآن این چنین می توان گفت که:

مواهب جهان مادی که همه از نعمتهای خداست و حتما وجودش در نظام خلقت لازم بوده و هست اگر به عنوان وسیله ای برای رسیدن به سعادت و تکامل معنوی انسان مورد بهره برداری قرار گیرد از هر نظر قابل تحسین است.

و اما اگر به عنوان یک هدف و نه وسیله مورد توجه قرار گیرد و از ارزشهای معنوی و انسانی بریده شود که در این هنگام طبعا مایه غرور و غفلت و طغیان و سرکشی و ظلم و بیدادگری خواهد بود، درخور هرگونه نکوهش و مذمت است.

سوره الإسراء(17): آیه 22

(آیه 22)- توحید و نیکی به پدر و مادر، سر آغاز یک رشته احکام مهم اسلامی: این آیه سر آغازی است برای بیان یک سلسله از احکام اساسی اسلام که با مسأله توحید و ایمان، شروع می شود، توحیدی که خمیر مایه همه فعالیتهای مثبت و کارهای نیک سازنده است.

نخست می گوید: «هرگز معبود دیگری را با خدا قرار مده» (لا تَجْعَلْ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ).

نمی گوید معبود دیگری را با خدا پرستش مکن، بلکه می گوید: «قرار مده» تا معنی وسیعتری داشته باشد، یعنی نه در عقیده، نه در عمل، نه در دعا و تقاضا و نه در پرستش معبود دیگری را در کنار «اللّه» قرار مده.

[شماره صفحه واقعی : 628]

ص: 3267

سپس به بیان نتیجه مرگبار شرک پرداخته، می گوید: اگر شریکی برای او قائل شوی «نکوهیده و بی یار و یاور خواهی نشست» (فَتَقْعُدَ مَذْمُوماً مَخْذُولًا).

از جمله بالا استفاده می شود که شرک سه اثر بسیار بد در وجود انسان می گذارد:

1- شرک مایه ضعف و ناتوانی و زبونی و ذلت است.

2- شرک، مایه مذمت و نکوهش است، چرا که یک خط و روش انحرافی است در برابر منطق عقل و کفرانی است آشکار در مقابل نعمت پروردگار.

3- شرک سبب می شود که خداوند مشرک را به معبودهای ساختگیش واگذارد و دست از حمایتش بردارد. در نتیجه «مخذول» یعنی بدون یار و یاور خواهد شد.

سوره الإسراء(17): آیه 23

(آیه 23)- بعد از اصل توحید به یکی از اساسی ترین تعلیمات انسانی انبیاء ضمن تأکید مجدد بر توحید اشاره کرده، می گوید: «و پروردگارت فرمان داده جز او را نپرستید و نسبت به پدر و مادر نیکی کنید»! (وَ قَضی رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً).

قرار دادن توحید یعنی اساسی ترین اصل اسلامی در کنار نیکی به پدر و مادر تأکید دیگری است بر اهمیت این دستور اسلامی.

سپس به بیان یکی از مصداقهای روشن نیکی به پدر و مادر پرداخته، می گوید:

«هرگاه یکی از آن دو، یا هر دو آنها، نزد تو به سن پیری و شکستگی برسند (آن چنان که نیازمند به مراقبت دائمی تو باشند از هرگونه محبت در مورد آنها دریغ مدار، و کمترین اهانتی به آنان مکن، حتی) سبکترین تعبیر نامؤدبانه یعنی: اف به آنها مگو» (إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ).

«و بر سر آنها فریاد مزن» (وَ لا تَنْهَرْهُما).

بلکه «با گفتار سنجیده و لطیف و بزرگوارانه با آنها سخن بگو» (وَ قُلْ لَهُما قَوْلًا کَرِیماً).

[شماره صفحه واقعی : 629]

ص: 3268

سوره الإسراء(17): آیه 24

(آیه 24)- و نهایت فروتنی را در برابر آنها بنما «و بالهای تواضع خود را در برابرشان از محبت و لطف فرود آر» (وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَهِ).

«و بگو: بار پروردگارا! آنها را مشمول رحمت خویش قرار ده همان گونه که در کودکی مرا تربیت کرده اند» (وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانِی صَغِیراً).

اگر پدر و مادر آن چنان مسن و ناتوان شوند که به تنهایی قادر بر حرکت و دفع آلودگیها از خود نباشند، فراموش نکن که تو هم در کودکی چنین بودی و آنها از هرگونه حمایت و محبت از تو دریغ نداشتند محبت آنها را جبران نما.

سوره الإسراء(17): آیه 25
اشاره

(آیه 25)- و از آنجا که گاهی در رابطه با حفظ حقوق پدر و مادر و احترام آنها و تواضعی که بر فرزند لازم است ممکن است لغزشهایی پیش بیاید که انسان آگاهانه یا ناآگاه به سوی آن کشیده شود در این آیه می گوید: «پروردگار شما به آنچه در دل و جان شماست از شما آگاهتر است» (رَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِما فِی نُفُوسِکُمْ).

چرا که علم او در همه زمینه ها حضوری و ثابت و ازلی و ابدی و خالی از هرگونه اشتباه است در حالی که علوم شما واجد این صفات نیست.

بنابراین اگر بدون قصد طغیان و سرکشی در برابر فرمان خدا لغزشی در زمینه احترام و نیکی به پدر و مادر از شما سر زند و بلافاصله پیشمان شدید و در مقام جبران برآیید مسلما مشمول عفو خدا خواهید شد: «اگر شما صالح باشید (و توبه کار) خداوند توبه کاران را می آمرزد»! (إِنْ تَکُونُوا صالِحِینَ فَإِنَّهُ کانَ لِلْأَوَّابِینَ غَفُوراً).

احترام پدر و مادر در منطق اسلام

- اسلام در مورد احترام والدین آن قدر تأکید کرده است که در کمتر مسأله ای دیده می شود.

به عنوان نمونه به چند قسمت اشاره می کنیم:

الف) در چهار سوره از قرآن مجید نیکی به والدین بلافاصله بعد از مسأله توحید قرار گرفته این هم ردیف بودن بیانگر این است که اسلام تا چه حد برای پدر و مادر احترام قائل است.

ب) اهمیت این موضوع تا آن پایه است که هم قرآن و هم روایات صریحا

[شماره صفحه واقعی : 630]

ص: 3269

توصیه می کنند که حتی اگر پدر و مادر کافر باشند رعایت احترامشان لازم است.

ج) شکرگزاری در برابر پدر و مادر در قرآن مجید در ردیف شکرگزاری در برابر نعمتهای خدا قرار داده شده است.

د) قرآن حتی کمترین بی احترامی را در برابر پدر و مادر اجازه نداده است.

ه) با این که جهاد یکی از مهمترین برنامه های اسلامی است، مادامی که جنبه وجوب عینی پیدا نکند یعنی داوطلب به قدر کافی باشد، بودن در خدمت پدر و مادر از آن مهمتر است، و اگر موجب ناراحتی آنها شود، جایز نیست.

و) پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: «بترسید از این که عاق پدر و مادر و مغضوب آنها شوید، زیرا بوی بهشت از پانصد سال راه به مشام می رسد، ولی هیچ گاه کسانی که مورد خشم پدر و مادر هستند بوی آن را نخواهند یافت».

در حدیث دیگری از امام کاظم علیه السّلام می خوانیم: «کسی نزد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمد و از حق پدر و فرزند سؤال کرد، فرمود: «باید او را با نام صدا نزند (بلکه بگوید پدرم!) و جلوتر از او راه نرود، و قبل از او ننشیند، و کاری نکند که مردم به پدرش بدگویی کنند» نگویند خدا پدرت را نیامرزد که چنین کردی!

سوره الإسراء(17): آیه 26

(آیه 26)- رعایت اعتدال در انفاق و بخشش: در اینجا فصل دیگری از سلسله احکام اصولی اسلام را در رابطه با ادای حق خویشاوندان و مستمندان و در راه ماندگان، و همچنین انفاق را بطور کلی، دور از هرگونه اسراف و تبذیر بیان می کند.

نخست می گوید: «و حقّ نزدیکان را بپرداز» (وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ).

«ذَا الْقُرْبی » مفهوم وسیعی دارد و همه خویشاوندان را شامل می شود، گرچه اهل بیت پیامبر از روشنترین مصداقهای آن می باشند و شخص پیامبر از روشنترین افراد مخاطب به این آیه است.

«و (همچنین حق) مستمندان و در راه مانده را» (وَ الْمِسْکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ).

در عین حال «هرگز دست به تبذیر نیالای» (وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذِیراً). و بیش از حد استحقاق به آنها انفاق مکن.

دقت در مسأله اسراف و تبذیر تا آن حد است که در حدیثی می خوانیم:

[شماره صفحه واقعی : 631]

ص: 3270

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از راهی عبور می کرد، یکی از یارانش به نام سعد مشغول وضو گرفتن بود، و آب زیاد می ریخت، فرمود: چرا اسراف می کنی ای سعد! عرض کرد: آیا در آب وضو نیز اسراف است؟ فرمود: نعم و ان کنت علی نهر جار «آری! هر چند در کنار نهر جاری باشی».

سوره الإسراء(17): آیه 27

(آیه 27)- این آیه به منزله استدلال و تأکیدی بر نهی از تبذیر است، می فرماید: «تبذیرکنندگان برادران شیاطینند» (إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کانُوا إِخْوانَ الشَّیاطِینِ). چرا که نعمتهای خدا را کفران می کنند.

«و شیطان، در برابر پروردگارش بسیار ناسپاس بود» (وَ کانَ الشَّیْطانُ لِرَبِّهِ کَفُوراً).

زیرا خداوند نیرو و توان و هوش و استعداد فوق العاده ای به او داده بود، و او این همه نیرو را در غیر موردش یعنی در طریق اغوا و گمراهی مردم صرف کرد.

سوره الإسراء(17): آیه 28

(آیه 28)- و از آنجا که گاهی مسکینی به انسان رو می آورد و امکاناتی برای پاسخ گویی به نیاز او در اختیارش نیست، این آیه طرز برخورد صحیح با نیازمندان را در چنینی شرایطی بیان کرده، می گوید: «هرگاه از آنان [مستمندان ] روی برتابی (به خاطر نداشتن امکانات و) انتظار رحمت پروردگارت را داشته باشی (تا گشایشی در کارت پدید آید و به آنها کمک کنی) با گفتار نرم و آمیخته با لطف با آنها سخن بگو» حتی اگر می توانی وعده آینده را به آنها بده و مأیوسشان نساز (وَ إِمَّا تُعْرِضَنَّ عَنْهُمُ ابْتِغاءَ رَحْمَهٍ مِنْ رَبِّکَ تَرْجُوها فَقُلْ لَهُمْ قَوْلًا مَیْسُوراً).

سوره الإسراء(17): آیه 29

(آیه 29)- و از آنجا که رعایت اعتدال در همه چیز حتی در انفاق و کمک به دیگران شرط است در این آیه روی این مسأله تأکید کرده، می گوید: «و هرگز دستت را بر گردنت زنجیر مکن» و ترک انفاق و بخشش منما (وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَهً إِلی عُنُقِکَ).

این تعبیر کنایه لطیفی است از این که دست دهنده داشته باش، و همچون بخیلان که گویی دستهایشان به گردنشان با غل و زنجیر بسته است و قادر به کمک و انفاق نیستند مباش.

[شماره صفحه واقعی : 632]

ص: 3271

«و بیش از حدّ (نیز) دست خود را مگشای، تا مورد سرزنش قرار گیری و از کار فرومانی»! (وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً).

سوره الإسراء(17): آیه 30

(آیه 30)- در اینجا این سؤال مطرح می شود که اصلا چرا بعضی از مردم محروم و نیازمند و مسکین هستند که لازم باشد ما به آنها انفاق کنیم آیا بهتر نبود خداوند خودش به آنها هر چه لازم بود می داد تا نیازی نداشته باشند که ما به آنها انفاق کنیم.

این آیه گویی اشاره به پاسخ همین سؤال است، می فرماید: «خداوند روزیش را بر هر کس بخواهد گشاده می دارد و بر هر کس بخواهد تنگ، چرا که او نسبت به بندگانش آگاه و بیناست» (إِنَّ رَبَّکَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّهُ کانَ بِعِبادِهِ خَبِیراً بَصِیراً).

این یک آزمون برای شماست و گر نه برای او همه چیز ممکن است، او می خواهد به این وسیله شما را تربیت کند، و روح سخاوت و فداکاری و از خودگذشتگی را در شما پرورش دهد.

به علاوه بسیاری از مردم اگر کاملا بی نیاز شوند راه طغیان و سرکشی پیش می گیرند، و صلاح آنها این است که در حد معینی از روزی باشند، حدی که نه موجب فقر گردد نه طغیان.

از همه اینها گذشته وسعت و تنگی رزق در افراد انسان- به جز موارد استثنائی یعنی از کار افتادگان و معلولین- بستگی به میزان تلاش و کوشش آنها دارد و این که می فرماید خدا روزی را برای هر کس بخواهد تنگ و یا گشاده می دارد، این خواستن هماهنگ با حکمت اوست و حکمتش ایجاب می کند که هر کس تلاشش بیشتر باشد سهمش فزونتر و هر کس کمتر باشد محرومتر گردد.

سوره الإسراء(17): آیه 31

(آیه 31)- شش حکم مهم- در تعقیب بخشهای مختلفی از احکام اسلامی که در آیات گذشته آمد در اینجا به بخش دیگری از این احکام پرداخته و شش حکم مهم را ضمن پنج آیه با عباراتی کوتاه اما پرمعنی و دلنشین شرح می دهد.

1- نخست به یک عمل زشت- جاهلی که از فجیعترین گناهان بود- اشاره

[شماره صفحه واقعی : 633]

ص: 3272

کرده، می گوید: «و فرزندان خود را از ترس فقر به قتل نرسانید» (وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ خَشْیَهَ إِمْلاقٍ).

روزی آنها بر شما نیست، «آنها و شما را ما روزی می دهیم» (نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ إِیَّاکُمْ).

«چرا که قتل آنها گناه بزرگی بوده و هست» (إِنَّ قَتْلَهُمْ کانَ خِطْأً کَبِیراً).

از این آیه به خوبی استفاده می شود که وضع اقتصادی اعراب جاهلی آنقدر سخت و ناراحت کننده بوده که حتی گاهی فرزندان دلبند خود را- اعم از پسر و دختر- از ترس عدم توانایی اقتصادی به قتل می رساندند.

البته همین جنایت در شکل دیگری در عصر ما و حتی به اصطلاح در مترقی ترین جوامع انجام می گیرد، و آن اقدام به سقط جنین در مقیاس بسیار وسیع به خاطر جلوگیری از افزایش جمعیت و کمبودهای اقتصادی است.

سوره الإسراء(17): آیه 32
اشاره

(آیه 32)- دوم: گناه بزرگ دیگری که این آیه به آن اشاره می کند مسأله زنا و عمل منافی عفت است می گوید: «و نزدیک زنا نشوید چرا که عمل بسیار زشتی است و راه و روش بدی است» (وَ لا تَقْرَبُوا الزِّنی إِنَّهُ کانَ فاحِشَهً وَ ساءَ سَبِیلًا).

نمی گوید زنا نکنید، بلکه می گوید به این عمل شرم آور نزدیک نشوید، این تعبیر اشاره لطیفی به این است که آلودگی به زنا غالبا مقدماتی دارد که انسان را تدریجا به آن نزدیک می کند، «چشم چرانی» یکی از مقدمات آن است، «برهنگی و بی حجابی» مقدمه دیگر، «کتابهای بدآموز» و «فیلمهای آلوده» و «نشریات فاسد» و «کانونهای فساد» هر یک مقدمه ای برای این کار محسوب می شود.

همچنین خلوت با اجنبیه (یعنی بودن مرد و زن نامحرم در یک مکان خالی و تنها) عامل وسوسه انگیز دیگری است.

بالاخره ترک ازدواج برای جوانان، و سختگیریهای بی دلیل طرفین در این زمینه همه از عوامل «قرب به زنا» است که در آیه فوق با یک جمله کوتاه از همه آنها نهی می کند، و در روایات اسلامی نیز هر کدام جداگانه مورد نهی قرار گرفته است.

[شماره صفحه واقعی : 634]

ص: 3273

فلسفه تحریم زنا

1- پیدایش هرج و مرج در نظام خانواده، و از میان رفتن رابطه فرزندان و پدران، رابطه ای که وجودش نه تنها سبب شناخت اجتماعی است، بلکه موجب حمایت کامل از فرزندان می گردد.

زیرا در جامعه ای که فرزندان نامشروع و بی پدر فراوان گردند روابط اجتماعی که بر پایه روابط خانوادگی بنیان شده سخت دچار تزلزل می گردد.

از این گذشته از عنصر محبت که نقش تعیین کننده ای در مبارزه با جنایتها و خشونتها دارد محروم می شوند، و جامعه انسانی به یک جامعه کاملا حیوانی توأم با خشونت در همه ابعاد، تبدیل می گردد.

2- تجربه نشان داده و علم ثابت کرده است که این عمل باعث اشاعه انواع بیماریهاست و با تمام تشکیلاتی که برای مبارزه با عواقب و آثار آن امروز فراهم کرده اند باز آمار نشان می دهد که تا چه اندازه افراد از این راه سلامت خود را از دست داده و می دهند.

3- نباید فراموش کرد که هدف از ازدواج تنها مسأله اشباع غریزه جنسی نیست بلکه اشتراک در تشکیل زندگی و انس روحی و آرامش فکری، و تربیت فرزندان و همکاری در همه شئون حیات از آثار ازدواج است که بدون اختصاص زن و مرد به یکدیگر و تحریم «زنا» هیچ یک از اینها امکان پذیر نیست.

سوره الإسراء(17): آیه 33

(آیه 33)- سوم: حکم دیگر که این آیه به آن اشاره می کند احترام خون انسانها و حرمت شدید قتل نفس است می گوید: «و کسی که خداوند خونش را حرام کرده است به قتل نرسانید مگر (آنجا که) به حق باشد» (وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ).

نه تنها قتل نفس بلکه کمترین و کوچکترین آزار یک انسان از نظر اسلام مجازات دارد، و می توان با اطمینان گفت این همه احترام که اسلام برای خون و جان و حیثیت انسان قائل شده است در هیچ آئینی وجود ندارد.

ولی مواردی پیش می آید که احترام خون برداشته می شود، و این در مورد

[شماره صفحه واقعی : 635]

ص: 3274

کسانی است که مرتکب قتل و یا گناهی همانند آن شده اند، لذا در آیه فوق با جمله «إِلَّا بِالْحَقِّ» این گونه افراد را استثناء می کند.

البته احترام به خون انسانها در اسلام مخصوص مسلمانها نیست، بلکه غیر مسلمانانی که با مسلیمن سر جنگ ندارند و در یک زندگی مسالمت آمیز با آنها به سر می برند، جان و مال و ناموسشان محفوظ است و تجاوز به آن حرام و ممنوع.

سپس به حق قصاص که برای اولیای دم ثابت است اشاره کرده، می گوید:

«و کسی که مظلوم کشته شود برای ولی او سلطه قرار دادیم» سلطه قصاص قاتل (وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیِّهِ سُلْطاناً).

اما در عین حال «او نباید (بیش از حق خود مطالبه کند و) در قتل اسراف نماید چرا که او مورد حمایت است» (فَلا یُسْرِفْ فِی الْقَتْلِ إِنَّهُ کانَ مَنْصُوراً).

آری! اولیای مقتول مادام که در مرز اسلام گام برمی دارند و از حد خود تجاوز نکرده اند مورد نصرت الهی هستند.

این جمله اشاره به اعمالی است که در زمان جاهلیت وجود داشت، و امروزه نیز گاهی صورت می گیرد که احیانا در برابر کشته شدن یک نفر از یک قبیله، قبیله مقتول خونهای زیادی را می ریزند و یا این که در برابر کشته شدن یک نفر، افراد بی گناه و بی دفاع دیگری غیر از قاتل را به قتل می رسانند.

سوره الإسراء(17): آیه 34

(آیه 34)- چهارم: این آیه چهارمین دستور از این سلسله احکام را شرح می دهد نخست به اهمیت حفظ مال یتیمان پرداخته و با لحنی مشابه آنچه در مورد عمل منافی عفت در آیات قبل گذشت می گوید: «و به اموال یتیمان نزدیک نشوید» (وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیَتِیمِ).

نه تنها اموال یتیمان را نخورید بلکه حتی حریم آن را کاملا محترم بشمارید.

ولی از آنجا که ممکن است این دستور دستاویزی گردد برای افراد ناآگاه که تنها به جنبه های منفی می نگرند، و سبب شود که اموال یتیمان را بدون سرپرست بگذارند و به دست حوادث بسپارند، لذا بلافاصله استثناء روشنی برای این حکم ذکر کرده، می گوید: «مگر به طریقی که بهترین شیوه ها است» (إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ).

[شماره صفحه واقعی : 636]

ص: 3275

بنابراین هرگونه تصرفی در اموال یتیمان که به منظور حفظ، اصلاح، تکثیر و اضافه کردن بوده باشد، مجاز است.

البته این وضع تا زمانی ادامه دارد که به حدّ رشد فکری و اقتصادی برسد آن گونه که قرآن در ادامه آیه مورد بحث از آن یاد می کند: «تا زمانی که به حد بلوغ (و قدرت) برسد» (حَتَّی یَبْلُغَ أَشُدَّهُ).

5- سپس به مسأله وفای به عهد پرداخته، می گوید: «به عهد خود وفا کنید چرا که از وفای به عهد سؤال می شود» (وَ أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ کانَ مَسْؤُلًا).

بسیاری از روابط اجتماعی و خطوط نظام اقتصادی و مسائل سیاسی همگی بر محور عهدها و پیمانها دور می زند که اگر تزلزلی در آنها پیدا شود به زودی نظام اجتماع فرو می ریزد.

سوره الإسراء(17): آیه 35

(آیه 35)- ششم: آخرین حکم در رابطه با عدالت در پیمانه و وزن و رعایت حقوق مردم و مبارزه با کم فروشی است، می فرماید: «و هنگامی که با پیمانه چیزی را می سنجید حق آن را اداء کنید» (وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ إِذا کِلْتُمْ).

«و با میزان و ترازوی صحیح و مستقیم وزن کنید» (وَ زِنُوا بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقِیمِ).

«چرا که این کار به سود شماست، و سر انجامش (از همه) بهتر است» (ذلِکَ خَیْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِیلًا).

اصولا حق و عدالت و نظم و حساب در همه چیز و همه جا یک اصل اساسی و حیاتی است، و اصلی است که بر کل عالم هستی حکومت می کند، و هرگونه انحراف از این اصل، خطرناک و بد عاقبت است، مخصوصا کم فروشی سرمایه اعتماد و اطمینان را که رکن مهم مبادلات است از بین می برد، و نظام اقتصادی را به هم می ریزد.

سوره الإسراء(17): آیه 36

(آیه 36)- تنها از علم پیروی کن: در آیات گذشته یک سلسله از اصولی ترین تعلیمات و احکام اسلامی را خواندیم در اینجا به آخرین بخش از این احکام می رسیم که در آن به چند حکم مهم اشاره شده است.

[شماره صفحه واقعی : 637]

ص: 3276

1- نخست سخن از لزوم تحقیق در همه چیز به میان آورده، می فرماید:

«و از آنچه به آن آگاهی نداری پیروی مکن» (وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ).

نه در عمل شخصی خود از غیر علم پیروی کن، و نه به هنگام قضاوت در باره دیگران، نه شهادت به غیر علم بده، و نه به غیر علم اعتقاد پیدا کن.

و در پایان آیه دلیل این نهی را چنین بیان می کند: «زیرا گوش و چشم و دل همه مسئولند» و در برابر کارهایی که انجام داده اند از انسان سؤال می شود (إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا).

این مسؤولیتها به خاطر آن است که سخنانی را که انسان بدون علم و یقین می گوید یا به این طریق است که از افراد غیر موثق شنیده، و یا می گوید دیده ام در حالی که ندیده، و یا در تفکر خود دچار قضاوتهای بی مأخذ و بی پایه ای شده که با واقعیت منطبق نبوده است، به همین دلیل از چشم و گوش و فکر و عقل او سؤال می شود که آیا واقعا شما به این مسائل ایمان داشتید که شهادت دادید، یا قضاوت کردید، یا به آن معتقد شدید و عمل خود را بر آن منطبق نمودید؟! نادیده گرفتن این اصل نتیجه ای جز هرج و مرج اجتماعی و از بین رفتن روابط انسانی و پیوندهای عاطفی نخواهد داشت.

سوره الإسراء(17): آیه 37

(آیه 37)- متکبر مباش! این آیه به مبارزه با کبر و غرور برخاسته و با تعبیر زنده و روشنی مؤمنان را از آن نهی می کند، روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کرده، می گوید:

«و در روی زمین از روی کبر و غرور، گام برمدار» (وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً).

«چرا که تو نمی توانی زمین را بشکافی! و طول قامتت به کوهها نمی رسد»! (إِنَّکَ لَنْ تَخْرِقَ الْأَرْضَ وَ لَنْ تَبْلُغَ الْجِبالَ طُولًا).

اشاره به این که افراد متکبر و مغرور غالبا به هنگام راه رفتن پاهای خود را محکم به زمین می کوبند تا مردم را از آمد و رفت خویش آگاه سازند، گردن به آسمان می کشند تا برتری خود را به پندار خویش بر زمینیان مشخص سازند! هدف قرآن این است که کبر و غرور را بطور کلی، محکوم کند، نه تنها در چهره خاصی یعنی راه رفتن. چرا که غرور سر چشمه بیگانگی از خدا و خویشتن،

[شماره صفحه واقعی : 638]

ص: 3277

و اشتباه در قضاوت، و گم کردن راه حق، و پیوستن به خط شیطان، و آلودگی به انواع گناهان است.

برنامه عملی پیشوایان اسلام سرمشق بسیار آموزنده ای برای هر مسلمان راستین در این زمینه است.

در سیره پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم: هرگز اجازه نمی داد به هنگامی که سوار بود افرادی در رکاب او پیاده راه بروند و نیز می خوانیم: پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بر روی خاک می نشست، و غذای ساده همچون غذای بردگان می خورد، و از گوسفند شیر می دوشید، بر الاغ برهنه سوار می شد.

در حالات علی علیه السّلام نیز می خوانیم که او برای خانه آب می آورد و گاه منزل را جارو می کرد.

و در تاریخ امام مجتبی علیه السّلام می خوانیم که با داشتن مرکبهای متعدد، بیست مرتبه پیاده به خانه خدا مشرف شد و می فرمود: من برای تواضع در پیشگاه خدا این عمل را انجام می دهم.

سوره الإسراء(17): آیه 38

(آیه 38)- این آیه به عنوان تأکیدی بر تمام احکامی که در مورد تحریم شرک و قتل نفس و زنا و فرزندکشی و تصرف در مال یتیمان و آزار پدر و مادر و مانند آن در آیات پیشین گذشت می گوید: «تمام اینها گناهش نزد پروردگارت منفور است» (کُلُّ ذلِکَ کانَ سَیِّئُهُ عِنْدَ رَبِّکَ مَکْرُوهاً).

از این تعبیر روشن می شود که بر خلاف گفته پیروان مکتب جبر، خدا هرگز اراده نکرده است گناهی از کسی سر بزند، چرا که اگر چنین چیزی را اراده کرده بود با کراهت و ناخشنودی که در این آیه روی آن تأکید شده است سازگار نبود.

سوره الإسراء(17): آیه 39

(آیه 39)- مشرک مشو! باز برای تأکید بیشتر و این که این احکام حکیمانه همگی از وحی الهی سر چشمه می گیرد، اضافه می کند: «اینها از امور حکمت آمیزی است که پروردگارت به تو وحی فرستاده است» (ذلِکَ مِمَّا أَوْحی إِلَیْکَ رَبُّکَ مِنَ الْحِکْمَهِ).

اشاره به این که احکام هم از طریق حکمت عقلی، اثبات شده است، و هم از طریق وحی الهی، و اصول همه احکام الهی چنین است هر چند جزئیات آن را در

[شماره صفحه واقعی : 639]

ص: 3278

بسیاری از اوقات با چراغ کم فروغ عقل نمی توان تشخیص داد و تنها در پرتو نورافکن نیرومند وحی باید درک کرد.

سپس همانگونه که آغاز این احکام از تحریم شرک شروع شده بود با تأکید بر تحریم شرک آن را پایان داده، می گوید: «و هرگز (برای خداوند یگانه شریکی قائل مباش و) معبود دیگری را در کنار «اللّه» قرار مده» (وَ لا تَجْعَلْ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ).

«که در جهنم افکنده می شوی سرزنش شده، و رانده (درگاه خدا) خواهی بود» (فَتُلْقی فِی جَهَنَّمَ مَلُوماً مَدْحُوراً).

در حقیقت شرک و دوگانه پرستی، خمیر مایه همه انحرافات و جنایات و گناهان است، لذا بیان این سلسله احکام اساسی اسلام از شرک شروع شد و به شرک نیز پایان یافت.

سوره الإسراء(17): آیه 40

(آیه 40)- این آیه به یکی از افکار خرافی مشرکان اشاره کرده و پایه منطق و تفکر آنها را به این وسیله روشن می سازد و آن این که: بسیاری از آنها معتقد بودند که فرشتگان دختران خدا هستند در حالی که خودشان از شنیدن نام دختر، ننگ و عار داشتند و تولد او را در خانه خود مایه بدبختی و سرشکستگی می پنداشتند! قرآن از منطق خود آنها اتخاذ سند کرده، می گوید: «آیا پروردگار شما پسران را تنها در سهم شما قرار داد و خود از فرشتگان دخترانی انتخاب کرد» (أَ فَأَصْفاکُمْ رَبُّکُمْ بِالْبَنِینَ وَ اتَّخَذَ مِنَ الْمَلائِکَهِ إِناثاً).

بدون شک فرزندان دختر همانند فرزندان پسر از مواهب الهی هستند و هیچ گونه تفاوتی از نظر ارزش انسانی ندارند.

ولی هدف قرآن این است آنها را با منطق خودشان محکوم سازد که شما چگونه افراد نادانی هستید برای پروردگارتان چیزی قائل می شوید که خود از آن ننگ و عار دارید.

سپس در پایان آیه به صورت یک حکم قاطع می گوید: «شما سخن بسیار بزرگ و کفرآمیزی می گویید» (إِنَّکُمْ لَتَقُولُونَ قَوْلًا عَظِیماً).

سخنی که با هیچ منطقی سازگار نیست و از چندین جهت بی پایه است زیرا:

[شماره صفحه واقعی : 640]

ص: 3279

1- اعتقاد به وجود فرزند برای خدا اهانت عظیمی به ساحت مقدس او است، چرا که او نه جسم است نه عوارض جسمانی دارد، نه نیاز به بقاء نسل.

2- چگونه شما فرزندان خدا را همه دختر می دانید؟ در حالی که برای دختر پایینترین منزلت را قائلید.

3- از همه گذشته این عقیده اهانتی به مقام فرشتگان الهی است که فرمانبران حقند و مقربان درگاه او. شما از شنیدن نام دختر وحشت دارید، ولی این مقربان الهی را همه دختر می دانید.

سوره الإسراء(17): آیه 41

(آیه 41)- چگونه از حق فرار می کنند؟! از آنجا که سخن در آیات گذشته به مسأله توحید و شرک منتهی شد، در اینجا همان مسأله با بیان روشن و قاطعی دنبال می شود.

نخست از لجاجت فوق العاده جمعی از مشرکان در برابر دلائل مختلف توحید سخن به میان آورده، می گوید: «و ما در این قرآن انواع بیانات مؤثر را آوردیم تا آنها متذکر شوند (و در راه حق گام بردارند) ولی (گروهی از کوردلان) جز بر نفرتشان نمی افزاید» (وَ لَقَدْ صَرَّفْنا فِی هذَا الْقُرْآنِ لِیَذَّکَّرُوا وَ ما یَزِیدُهُمْ إِلَّا نُفُوراً).

در اینجا این سؤال به ذهن می رسد که اگر این بیانات گوناگون نتیجه معکوس دارد، ذکر آنها چه فائده ای خواهد داشت؟! پاسخ این سؤال روشن است و آن این که قرآن برای یک فرد یا یک گروه خاص نازل نشده بلکه برای کل جامعه انسانی است، و مسلما همه انسانها این گونه نیستند، بلکه بسیارند کسانی که این دلائل مختلف را می شنوند و راه حق را باز می یابند، و همین اثر، برای نزول این آیات، کافی است، هر چند کوردلانی از آن نتیجه معکوس بگیرند.

سوره الإسراء(17): آیه 42

(آیه 42)- این آیه به یکی از دلائل توحید، اشاره می کند که در لسان دانشمندان و فلاسفه به عنوان «دلیل تمانع» معروف شده است.

می گوید: ای پیامبر! «به آنها بگو: اگر با خداوند قادر متعال، خدایان دیگری بود- آنچنان که آنها می پندارند- این خدایان سعی می کردند راهی به خداوند بزرگ

[شماره صفحه واقعی : 641]

ص: 3280

صاحب عرش پیدا کنند» و بر او غالب شوند (قُلْ لَوْ کانَ مَعَهُ آلِهَهٌ کَما یَقُولُونَ إِذاً لَابْتَغَوْا إِلی ذِی الْعَرْشِ سَبِیلًا).

زیرا طبیعی است که هر صاحب قدرتی می خواهد قدرت خود را کاملتر و قلمرو حکومت خویش را بیشتر کند و اگر راستی خدایانی وجود داشت این تنازع و تمانع بر سر قدرت و گسترش حکومت در میان آنها در می گرفت.

سوره الإسراء(17): آیه 43

(آیه 43)- و از آنجا که در تعبیرات مشرکان، خداوند بزرگ تا سر حد یک طرف نزاع تنزل کرده است، در این آیه بلافاصله می گوید: «خداوند از آنچه آنها می گویند پاک و منزه است و (از آنچه می اندیشند) بسیار برتر و بالاتر است» (سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یَقُولُونَ عُلُوًّا کَبِیراً).

سوره الإسراء(17): آیه 44

(آیه 44)- سپس برای اثبات عظمت مقام پروردگار و این که از خیال و قیاس و گمان و وهم مشرکان است، به بیان تسبیح موجودات جهان در برابر ذات مقدسش پرداخته، می گوید: «آسمانهای هفتگانه و زمین و کسانی که در آنها هستند همگی تسبیح خدا می گویند» (تُسَبِّحُ لَهُ السَّماواتُ السَّبْعُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِیهِنَّ).

نه تنها آسمانها و زمین، بلکه «هیچ موجودی نیست مگر این که تسبیح و حمد خدا می گوید ولی شما تسبیح آنها را درک نمی کنید» (وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ).

عالم شگرف هستی با آن نظام عجیبش با آن همه رازها و اسرار، با آن عظمت خیره کننده اش و با آن ریزه کاریهای حیرت زا همگی «تسبیح و حمد» خدا می گویند.

با این حال «او بردبار و آمرزنده است» (إِنَّهُ کانَ حَلِیماً غَفُوراً). و شما را به خاطر شرک و کفرتان فورا مؤاخذه نمی کند، بلکه به مقدار کافی مهلت می دهد و درهای توبه را به روی شما باز می گذارد تا اتمام حجت شود.

سوره الإسراء(17): آیه 45
اشاره

(آیه 45)

شأن نزول:

این آیه در باره گروهی از مشرکان نازل شده که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را به هنگامی که در شب تلاوت قرآن می کرد و در کنار خانه کعبه نماز می گذارد آزار می دادند، و او را با سنگ می زدند و مانع دعوت مردم به اسلام می شدند.

خداوند به لطفش چنان کرد که آنها نتوانند او را آزار دهند- و شاید این از

[شماره صفحه واقعی : 642]

ص: 3281

طریق رعب و وحشتی بود که از پیامبر در دل آنها افکند.

تفسیر:

بی خبران مغرور و موانع شناخت- به دنبال آیات گذشته این سؤال برای بسیاری پیش می آید که با وضوح مسأله توحید به طوری که همه موجوات جهان به آن گواهی می دهند چرا مشرکان این واقعیت را نمی پذیرند؟ چرا آنها این آیات گویا و رسای قرآن را می شنوند و بیدار نمی شوند؟! آیه می گوید: «ای پیامبر! هنگامی که قرآن می خوانی میان تو و آنها که ایمان به آخرت ندارند، حجاب و پوششی نامرئی قرار می دهیم» (وَ إِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَهِ حِجاباً مَسْتُوراً).

این حجاب و پرده، همان لجاجت و تعصب و خودخواهی و غرور و جهل و نادانی بود که حقایق قرآن را از دیدگاه فکر و عقل آنها مکتوم می داشت و به آنها اجازه نمی داد حقایق روشنی همچون توحید و معاد و صدق دعوت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و مانند آن را درک کنند.

اینجاست که می گوییم: اگر کسی بخواهد صراط مستقیم حق را بپوید و از انحراف و گمراهی در امان بماند باید قبل از هر چیز در اصلاح خویشتن بکوشد.

سوره الإسراء(17): آیه 47

(آیه 47)- در این آیه اضافه می کند: «هنگامی که به سخنان تو گوش فرا می دهند، ما بهتر می دانیم برای چه گوش فرا می دهند» (نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَسْتَمِعُونَ بِهِ إِذْ یَسْتَمِعُونَ إِلَیْکَ).

«و (همچنین) در آن هنگام که با هم نجوا می کنند» (وَ إِذْ هُمْ نَجْوی ).

[شماره صفحه واقعی : 643]

ص: 3282

«آنگاه که ستمگران (به مؤمنان) می گویند: شما جز از انسانی که افسون شده، پیروی نمی کنید» (إِذْ یَقُولُ الظَّالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَسْحُوراً).

در حقیقت آنها به منظور درک حقیقت به سراغ تو نمی آیند و سخنانت را با گوش جان نمی شنوند، بلکه هدفشان آن است که بیایند و اخلال کنند، وصله بچسبانند و مؤمنان را- اگر بتوانند- از راه به در برند.

سوره الإسراء(17): آیه 48
اشاره

(آیه 48)

شأن نزول:

«ابن عباس» می گوید: ابو سفیان و ابو جهل و غیر آنها گاهی نزد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می آمدند و به سخنان او گوش فرا می دادند، روزی یکی از آنها به دیگران گفت: اصلا من نمی فهمم محمّد چه می گوید؟ فقط می بینم لبهای او حرکت می کند ولی ابو سفیان گفت: فکر می کنم بعضی از سخنانش حق است، أبو جهل اظهار داشت او دیوانه است، و ابو لهب اضافه کرد: او کاهن است، دیگری گفت: او شاعر است و به دنبال این سخنان ناموزون و نسبتهای ناروا آیه نازل گشت.

تفسیر:

در این آیه باز روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کرده، ضمن عبارت کوتاهی پاسخ دندانشکنی به این گروه گمراه می دهد و می گوید: «بنگر چگونه برای تو مثل می زنند (یکی ساحرت می خواند دیگری مسحور، یکی کاهن و دیگری مجنون) و از همین رو آنها گمراه شده اند و قدرت پیدا کردن راه حق را ندارند» (انْظُرْ کَیْفَ ضَرَبُوا لَکَ الْأَمْثالَ فَضَلُّوا فَلا یَسْتَطِیعُونَ سَبِیلًا).

نه این که راه ناپیدا باشد و چهره حق مخفی بلکه آنها چشم بینا ندارند، و عقل و خرد خود را به خاطر بغض و جهل و تعصب و لجاج از کار انداخته اند.

سوره الإسراء(17): آیه 49

(آیه 49)- رستاخیز قطعی است! در آیات گذشته سخن از «توحید» و مبارزه با شرک بود، اما در اینجا سخن از «معاد» که در همه جا مکمل مسأله توحید است به میان آمده، و به سه سؤال و یا سه ایراد منکران معاد پاسخ گفته شده است:

«و آنها گفتند: آیا هنگامی که ما به استخوانهای پوسیده تبدیل و پراکنده شدیم دگر بار آفرینش تازه ای خواهیم یافت»؟ (وَ قالُوا أَ إِذا کُنَّا عِظاماً وَ رُفاتاً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ خَلْقاً جَدِیداً).

این تعبیر نشان می دهد که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله همواره در دعوت خود سخن از مسأله

[شماره صفحه واقعی : 644]

ص: 3283

«معاد جسمانی» می گفت که این جسم بعد از متلاشی شدن باز می گردد، و گر نه هرگاه سخن تنها از معاد روحانی بود این گونه ایرادهای مخالفان به هیچ وجه معنی نداشت.

سوره الإسراء(17): آیه 50

(آیه 50)- قرآن در پاسخ آنها می گوید: «بگو: (استخوان پوسیده و خاک شده که سهل است) شما سنگ باشید یا آهن» باز خدا قادر است لباس حیات در تنتان بپوشاند (قُلْ کُونُوا حِجارَهً أَوْ حَدِیداً).

سوره الإسراء(17): آیه 51

(آیه 51)- «یا هر مخلوقی که در نظر شما از آن هم سخت تر است» و از حیات و زندگی دورتر می باشد، باز خدا قادر است شما را به زندگی مجدّد بازگرداند (أَوْ خَلْقاً مِمَّا یَکْبُرُ فِی صُدُورِکُمْ).

دومین ایراد آنها این بود که می گفتند: بسیار خوب اگر بپذیریم که این استخوانهای پوسیده و متلاشی شده قابل بازگشت به حیات است چه کسی قدرت انجام این کار را دارد، چرا که این تبدیل را یک امر بسیار پیچیده و مشکل می دانستند «پس آنها می گویند: چه کسی ما را باز می گرداند»؟ (فَسَیَقُولُونَ مَنْ یُعِیدُنا).

پاسخ این سؤال را قرآن چنین می گوید: «به آنها بگو: همان کسی که شما را بار اول آفرید» (قُلِ الَّذِی فَطَرَکُمْ أَوَّلَ مَرَّهٍ).

سر انجام به سومین ایراد آنها پرداخته، می گوید: «پس آنها سر خود را از روی تعجب و انکار به سوی تو تکان می دهند و می گویند: چه زمانی این معاد واقع می شود»؟ (فَسَیُنْغِضُونَ إِلَیْکَ رُؤُسَهُمْ وَ یَقُولُونَ مَتی هُوَ).

آنها در حقیقت با این ایراد خود می خواستند این مطلب را منعکس کنند که به فرض این ماده خاکی قابل تبدیل به انسان باشد، و قدرت خدا را نیز قبول کنیم، اما این یک وعده نسیه بیش نیست و معلوم نیست در چه زمانی واقع می شود؟

قرآن در پاسخشان می گوید: «به آنها بگو: شاید زمان آن نزدیک باشد» (قُلْ عَسی أَنْ یَکُونَ قَرِیباً).

و البته نزدیک است چرا که مجموعه عمر این جهان هرچه باشد در برابر زندگی بی پایان در سرای دیگر لحظه زود گذری بیش نیست.

[شماره صفحه واقعی : 645]

ص: 3284

و از این گذشته، اگر قیامت در مقیاسهای کوچک و محدود ما دور به نظر برسد آستانه قیامت که مرگ است به همه ما نزدیک است چرا که مرگ قیامت صغری است «اذا مات الانسان قامت قیامته»، درست است که مرگ، قیامت کبری نیست ولی یادآور آن است.

سوره الإسراء(17): آیه 52

(آیه 52)- در این آیه بی آنکه تاریخ دقیقی از قیامت ذکر کند بعضی از خصوصیات آن را چنین بیان می کند: «این بازگشت به حیات «همان روز (ی خواهد بود) که شما را (از قبرهایتان) فرا می خواند، شما هم اجابت می کنید در حالی که حمد او را می گویید» (یَوْمَ یَدْعُوکُمْ فَتَسْتَجِیبُونَ بِحَمْدِهِ).

و آن روز است که فاصله مرگ و رستاخیز یعنی دوران برزخ را کوتاه خواهید شمرد «و می پندارید تنها مدت کوتاهی (در جهان برزخ) درنگ کرده اید» (وَ تَظُنُّونَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا قَلِیلًا).

سوره الإسراء(17): آیه 53

(آیه 53)- برخورد منطقی با همه مخالفان: از آنجا که در آیات پیشین سخن از مبدأ و معاد و دلائلی بر این دو مسأله مهم اعتقادی در میان بود، در اینجا روش گفتگو و استدلال با مخالفان مخصوصا مشرکان را می آموزد چرا که مکتب هر قدر عالی باشد و منطق قوی و نیرومند ولی اگر با روش صحیح بحث و مجادله توأم نگردد و به جای لطف و محبت، خشونت بر آن حاکم گردد، بی اثر خواهد بود.

لذا آیه می گوید: «و به بندگان من بگو: سخنی را بگویند که بهترین باشد» (وَ قُلْ لِعِبادِی یَقُولُوا الَّتِی هِیَ أَحْسَنُ).

بهترین از نظر محتوی، بهترین از نظر طرز بیان، و بهترین از جهت توأم بودن با فضائل اخلاقی و روشهای انسانی.

«چرا که (اگر قول احسن را ترک گویند و به خشونت در کلام و مخاصمه و لجاج برخیزند) شیطان در میان آنها فساد و فتنه می کند» (إِنَّ الشَّیْطانَ یَنْزَغُ بَیْنَهُمْ).

و فراموش نکنید شیطان در کمین نشسته و بیکار نیست «زیرا شیطان از آغاز دشمن آشکاری برای انسان بوده است» (إِنَّ الشَّیْطانَ کانَ لِلْإِنْسانِ عَدُوًّا مُبِیناً).

[شماره صفحه واقعی : 646]

ص: 3285

گاهی مؤمنان تازه کار طبق روشی که از پیش داشتند با هر کس که در عقیده با آنها مخالف بود به خشونت می پرداختند.

از این گذشته تعبیرات توهین آمیز مخالفان نسبت به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله که بعضی از آنها در آیات پیشین گذشت مانند مسحور، مجنون، کاهن، شاعر، گاهی سبب می شد که مؤمنان عنان اختیار را از دست بدهند و به مقابله با آنها در یک مشاجره لفظی خشن برخیزند و هرچه می خواهند بگویند.

«قرآن» مؤمنان را از این کار باز می دارد و دعوت به نرمش و لطافت در بیان و انتخاب بهترین کلمات را می کند تا از فساد شیطان بپرهیزند.

سوره الإسراء(17): آیه 54

(آیه 54)- این آیه اضافه می کند: «پروردگار شما از حال شما آگاهتر است اگر بخواهد شما را مشمول رحمت خویش قرار می دهد، و اگر بخواهد مجازاتتان خواهد کرد» (رَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِکُمْ إِنْ یَشَأْ یَرْحَمْکُمْ أَوْ إِنْ یَشَأْ یُعَذِّبْکُمْ).

در پایان آیه روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کرده و به عنوان دلداری و پیشگیری از ناراحتی فوق العاده پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از عدم ایمان مشرکان می فرماید: «و ما تو را و کیل بر آنها نفرستاده ایم» که ملزم باشی حتما آنها ایمان بیاورند (وَ ما أَرْسَلْناکَ عَلَیْهِمْ وَکِیلًا).

وظیفه تو ابلاغ آشکار و دعوت مجدّانه به سوی حق است، اگر ایمان آوردند چه بهتر و گر نه زیانی به تو نخواهد رسید.

سوره الإسراء(17): آیه 55

(آیه 55)- این آیه سخن را از این فراتر می برد و می گوید: خدا تنها آگاه از حال شما نیست بلکه: «پروردگارت نسبت به حال همه کسانی که در آسمانها و زمین هستند، از همه آگاهتر است» (وَ رَبُّکَ أَعْلَمُ بِمَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

سپس اضافه می کند: «و ما بعضی از پیامبران را بر بعضی دیگر فضیلت بخشیدیم و به داود کتاب زبور دادیم» (وَ لَقَدْ فَضَّلْنا بَعْضَ النَّبِیِّینَ عَلی بَعْضٍ وَ آتَیْنا داوُدَ زَبُوراً).

این جمله در حقیقت پاسخ به یکی از ایرادات مشرکان است، که با تعبیر تحقیر آمیز می گفتند: آیا خداوند شخص دیگری را نداشت که محمد یتیم را به

[شماره صفحه واقعی : 647]

ص: 3286

نبوّت انتخاب کرد؟ وانگهی چه شد که او سر آمد همه پیامبران و خاتم آنها شد؟! قرآن می گوید: این جای تعجب نیست خداوند از ارزش انسانی هر کس آگاه است و پیامبران خود را از میان همین توده مردم برگزیده، یکی را به عنوان خلیل اللّهی مفتخر ساخت، دیگری را کلیم اللّه، و دیگری را روح اللّه قرار داد، پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله را به عنوان حبیب اللّه برگزید و خلاصه بعضی را بر بعضی فضیلت بخشید، طبق موازینی که خودش می داند و حکمتش اقتضا می کند.

با این که داود دارای حکومت عظیم و کشور پهناوری بود، خداوند این را افتخار او قرار نمی دهد بلکه کتاب زبور را افتخار او می شمرد تا مشرکان بدانند عظمت یک انسان به مال و ثروت و داشتن قدرت و حکومت ظاهری نیست و یتیم و بی مال بودن دلیلی بر تحقیر نخواهد شد.

سوره الإسراء(17): آیه 56

(آیه 56)- در این آیه باز سخن از مشرکان است و در تعقیب بحثهای گذشته به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می گوید: «به آنها بگو: معبودهایی را که غیر خدا شایسته پرستش می پندارید بخوانید، آنها نه قدرت دارند مشکلات و گرفتاریها را از شما برطرف سازند و نه دگرگونی در آن ایجاد کنند» (قُلِ ادْعُوا الَّذِینَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِهِ فَلا یَمْلِکُونَ کَشْفَ الضُّرِّ عَنْکُمْ وَ لا تَحْوِیلًا).

در حقیقت این آیه همانند بسیاری دیگر از آیات قرآن، منطق و عقیده مشرکان را از این راه ابطال می کند که پرستش و عبادت آلهه یا به خاطر جلب منفعت است یا دفع زیان، در حالی که اینها قدرتی از خود ندارند که مشکلی را برطرف سازند و نه حتی مشکلی را جابه جا کنند.

تعبیر به «الَّذِینَ» در این آیه بیانگر آن است که منظور همه معبودهای غیر اللّه نیست، بلکه معبودهایی همچون فرشتگان و حضرت مسیح علیه السلام و مانند آنهاست.

سوره الإسراء(17): آیه 57

(آیه 57)- این آیه در حقیقت دلیلی است برای آنچه در آیه قبل گفته شد، می گوید: می دانید چرا آنها قادر نیستند مشکلی را از دوش شما، بدون اذن پروردگار بردارند برای این که خودشان برای حل مشکلات به در خانه خدا می روند، خودشان سعی دارند به ذات پاک او تقرب جویند و هرچه می خواهند از او

[شماره صفحه واقعی : 648]

ص: 3287

بخواهند: «کسانی را که آنان می خوانند، خودشان وسیله ای (برای تقرّب) به پروردگارشان می جویند» (أُولئِکَ الَّذِینَ یَدْعُونَ یَبْتَغُونَ إِلی رَبِّهِمُ الْوَسِیلَهَ).

«وسیله ای هر چه نزدیکتر» (أَیُّهُمْ أَقْرَبُ).

«و به رحمت او امیدوارند» (وَ یَرْجُونَ رَحْمَتَهُ).

«و از عذاب او می ترسند» (وَ یَخافُونَ عَذابَهُ).

«چرا که عذاب پروردگارت (چنان شدید می باشد که) همواره درخور پرهیز و وحشت است» (إِنَّ عَذابَ رَبِّکَ کانَ مَحْذُوراً).

سوره الإسراء(17): آیه 58

(آیه 58)- تسلیم بهانه جویان نشو! به دنبال بحثهایی که با مشرکان در زمینه توحید و معاد در آیات گذشته خواندیم این آیه آنها را با گفتار بیدار کننده ای اندرز می دهد و پایان و فناء این دنیا را در مقابل دیدگان عقلشان مجسّم می سازد تا بدانند این سرا، سرای فانی است، و سرای بقا جای دیگر است، و خود را برای مقابله با نتائج اعمالشان آماده سازند می گوید: «و هیچ آبادی در روی زمین نیست مگر این که ما آن را قبل از روز قیامت هلاک می کنیم، یا به عذاب شدیدی گرفتارش می سازیم» (وَ إِنْ مِنْ قَرْیَهٍ إِلَّا نَحْنُ مُهْلِکُوها قَبْلَ یَوْمِ الْقِیامَهِ أَوْ مُعَذِّبُوها عَذاباً شَدِیداً).

بدکاران ستمگر و طاغیان گردنکش را به وسیله عذاب نابود می کنیم و دیگران را با مرگ طبیعی و یا حوادثی معمولی.

بالاخره این جهان پایان می گیرد و همه راه فنا را می پیمایند «و این (یک اصل مسلّم و قطعی است که) در کتاب الهی [لوح محفوظ] ثبت است» (کانَ ذلِکَ فِی الْکِتابِ مَسْطُوراً).

سوره الإسراء(17): آیه 59

(آیه 59)- در اینجا این ایراد برای مشرکان باقی می ماند که خوب ما بحثی نداریم ایمان بیاوریم، اما به این شرط که پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله هر معجزه ای را که ما پیشنهاد می کنیم انجام دهد، و در واقع به بهانه جوییهای ما تن در دهد.

قرآن در پاسخ آنها می گوید: «هیچ چیز مانع ما نبود که این گونه معجزات را بفرستیم جز این که پیشینیان آن را تکذیب کردند» (وَ ما مَنَعَنا أَنْ نُرْسِلَ بِالْآیاتِ إِلَّا أَنْ کَذَّبَ بِهَا الْأَوَّلُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 649]

ص: 3288

اشاره به این که: معجزاتی که دلیل صدق پیامبر است به قدر کافی فرستاده شده و اما معجزات اقتراحی و پیشنهادی شما، چیزی نیست که با آن موافقت شود، چرا که پس از مشاهده باز ایمان نخواهید آورد، اگر بپرسند به چه دلیل؟

در پاسخ گفته می شود به دلیل این که امتهای گذشته که آنها هم شرائطی کاملا مشابه شما داشتند نیز چنین پیشنهادهای بهانه جویانه ای را کردند، بعدا هم ایمان نیاوردند.

سپس قرآن روی یک نمونه روشن از این مسأله انگشت گذارده، می گوید:

«و ما به قوم ثمود ناقه دادیم که روشنگر بود» (وَ آتَیْنا ثَمُودَ النَّاقَهَ مُبْصِرَهً).

همان شتری که به فرمان خدا از کوه سر برآورد، چرا که تقاضای چنین معجزه ای را کرده بودند، معجزه ای روشن و روشنگر! ولی با این حال آنها ایمان نیاوردند «پس به آن ناقه ستم کردند» و او را به قتل رساندند (فَظَلَمُوا بِها).

اصولا برنامه ما این نیست که هر کسی معجزه ای پیشنهاد کند پیامبر تسلیم او گردد «و ما آیات و معجزات را جز برای تخویف مردم و اتمام حجت نمی فرستیم» (وَ ما نُرْسِلُ بِالْآیاتِ إِلَّا تَخْوِیفاً).

سوره الإسراء(17): آیه 60
اشاره

(آیه 60)- سپس پیامبرش را در برابر سرسختی و لجاجت دشمنان دلداری داده، می گوید: اگر آنها در مقابل سخنانت این چنین لجاجت به خرج می دهند و ایمان نمی آورند مطلب تازه ای نیست، «به خاطر بیاور هنگامی را که به تو گفتیم پروردگارت احاطه کامل بر مردم دارد» و از وضعشان کاملا آگاه است (وَ إِذْ قُلْنا لَکَ إِنَّ رَبَّکَ أَحاطَ بِالنَّاسِ).

همیشه در برابر دعوت پیامبران، گروهی پاکدل ایمان آورده اند و گروهی متعصب و لجوج به بهانه جویی و کارشکنی و دشمنی برخاسته اند، در گذشته چنین بوده، امروز نیز چنین است.

سپس اضافه می کند: «و ما آن رؤیایی را که به تو نشان دادیم فقط برای آزمایش مردم بود» (وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْناکَ إِلَّا فِتْنَهً لِلنَّاسِ).

[شماره صفحه واقعی : 650]

ص: 3289

«همچنین شجره معلونه [درخت نفرین شده ] را که در قرآن ذکر کرده ایم» آن نیز آزمایشی برای مردم است (وَ الشَّجَرَهَ الْمَلْعُونَهَ فِی الْقُرْآنِ).

در پایان اضافه می کند: «ما آنها را بیم داده (و انذار) می کنیم اما جز طغیان عظیم، چیزی بر آنها نمی افزاید» (وَ نُخَوِّفُهُمْ فَما یَزِیدُهُمْ إِلَّا طُغْیاناً کَبِیراً).

چرا که اگر دل و جان آدمی آماده پذیرش حق نباشد، نه تنها سخن حق در آن اثر نمی گذارد، بلکه غالبا نتیجه معکوس می دهد و به خاطر سرسختی و مقاومت منفی بر گمراهی و لجاجتشان می افزاید- دقت کنید.

رؤیای پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و شجره ملعونه:

جمعی از مفسران شیعه و اهل سنت نقل کرده اند که: این خواب اشاره به جریان معروفی است که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در خواب دید میمونهایی از منبر او بالا می روند و پایین می آیند، بسیار از این مسأله غمگین شد، آن چنان که بعد از آن کمتر می خندید- این میمونها را به بنی امیه تفسیر کرده اند که یکی بعد از دیگری بر جای پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نشستند در حالی که از یکدیگر تقلید می کردند و افرادی فاقد شخصیت بودند و حکومت اسلامی و خلافت رسول اللّه را به فساد کشیدند.

اما شجره معلونه- در قرآن ممکن است اشاره به هر گروه منافق و خبیث و مطرود درگاه خدا، مخصوصا گروههایی همانند بنی امیه و یهودیان سنگدل و لجوج و همه کسانی که در خط آنها گام برمی دارند، باشد، و شجره زقوم در قیامت تجسّمی از وجود این شجرات خبیثه در جهان دیگر است، و همه این شجرات خبیثه مایه آزمایش و امتحان مؤمنان راستین در این جهان هستند.

سوره الإسراء(17): آیه 61

(آیه 61)- در اینجا قرآن به مسأله سرپیچی ابلیس از فرمان خدا مبنی بر سجده برای آدم و سرنوشت شوم او به دنبال این ماجرا اشاره می کند.

مطرح کردن این ماجرا به دنبال بحثهای گذشته پیرامون مشرکان لجوج، در واقع اشاره به این است که نمونه کامل استکبار و کفر و عصیان، شیطان بود، ببینید سرنوشتش به کجا رسید، شما پیروان او نیز همان سرنوشت را خواهید داشت.

[شماره صفحه واقعی : 651]

ص: 3290

نخست می گوید: «و یادآور هنگامی را که به فرشتگان گفتیم: برای آدم سجده کنید و همگی جز ابلیس سجده کردند» (وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَهِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ).

این سجده یک نوع خضوع و تواضع به خاطر عظمت خلقت آدم و امتیاز او بر سایر موجودات و یا سجده ای بوده است به عنوان پرستش در برابر خداوند به خاطر آفرینش چنین مخلوق شگرفی.

ابلیس که باد کبر و غرور در سر داشت و خودخواهی و خودبینی بر عقل و هوشش پرده افکنده بود، به گمان این که خاک و گل، که منبع همه برکات و سر چشمه حیات است کم اهمیت تر از آتش است به عنوان اعتراض به پیشگاه خدا چنین «گفت: آیا من برای موجودی سجده کنم که او را از گل آفریده ای» (قالَ أَ أَسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طِیناً).

سوره الإسراء(17): آیه 46

(آیه 46)- این آیه اضافه می کند: «بر دلهایشان پوششهایی و در گوشهایشان سنگینی» قرار دادیم (وَ جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّهً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَ فِی آذانِهِمْ وَقْراً).

و لذا «هنگامی که پروردگارت را در قرآن به یگانگی یاد می کنی آنها پشت می کنند و رو بر می گردانند» (وَ إِذا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلی أَدْبارِهِمْ نُفُوراً).

راستی چه عجیب است فرار از حق، فرار از سعادت و نجات، و فرار از خوشبختی و پیروزی و فهم و شعور.

سوره الإسراء(17): آیه 62

(آیه 62)- ولی هنگامی که دید بر اثر این استکبار و سرکشی در برابر فرمان خدا از درگاه مقدسش برای همیشه طرد شد: «گفت: به من بگو، این کسی را که بر من برتری داده ای (به چه دلیل بوده است؟) اگر مرا تا روز قیامت زنده بگذاری، همه فرزندانش را، جز عدّه کمی، گمراه و ریشه کن خواهم ساخت» (قالَ أَ رَأَیْتَکَ هذَا الَّذِی کَرَّمْتَ عَلَیَّ لَئِنْ أَخَّرْتَنِ إِلی یَوْمِ الْقِیامَهِ لَأَحْتَنِکَنَّ ذُرِّیَّتَهُ إِلَّا قَلِیلًا).

سوره الإسراء(17): آیه 63

(آیه 63)- در این هنگام برای این که میدان آزمایشی برای همگان تحقق یابد، و وسیله ای برای پرورش مؤمنان راستین فراهم شود- که انسان همواره در کوره حوادث پخته می شود، و در برابر دشمن نیرومند، قوی و قهرمان می گردد- به شیطان امکان بقاء و فعالیت داده شده: «فرمود: برو، هر کس از آنها از تو تبعیت کند پس جهنم کیفر شماست، کیفری است فراوان»! (قالَ اذْهَبْ فَمَنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزاؤُکُمْ جَزاءً مَوْفُوراً).

به این وسیله اعلام آزمایش کرده و سر انجام پیروزی و شکست در این آزمایش بزرگ الهی را بیان فرموده.

[شماره صفحه واقعی : 652]

ص: 3291

سوره الإسراء(17): آیه 64

(آیه 64)- دامهای ابلیس! در این آیه طرق نفوذ شیطان و اسباب و وسائلی را که در وسوسه های خود به آن متوسل می شود به شکل جالب و گویایی چنین شرح می دهد: «و هر کدام از آنها را می توانی با صدایت تحریک کن» (وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِکَ).

«و لشکر سواره و پیاده ات را بر آنها گسیل دار»! (وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِکَ).

شیطان دستیاران فراوانی از جنس خود و از جنس آدمیان دارد که برای اغوای مردم به او کمک می دهند، بعضی سریعتر و نیرومندتر همچون لشکر سواره اند، و بعضی آرامتر و ضعیفتر همچون لشکر پیاده! «و در ثروت و فرزندانشان شرکت جوی»! (وَ شارِکْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ).

«و آنها را با وعده ها سرگرم کن»! (وَ عِدْهُمْ).

سپس هشدار می دهد که: «ولی شیطان جز فریب و دروغ وعده ای به آنها نمی دهد» (وَ ما یَعِدُهُمُ الشَّیْطانُ إِلَّا غُرُوراً).

سوره الإسراء(17): آیه 65

(آیه 65)- اما بدان «تو هرگز سلطه ای بر بندگان من نخواهی یافت» (إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ).

«و همین قدر کافی است که پروردگارت (ولیّ و) حافظ آنها باشد» (وَ کَفی بِرَبِّکَ وَکِیلًا).

سوره الإسراء(17): آیه 66

(آیه 66)- با این همه نعمت این همه کفران چرا؟! بحثهایی را که در زمینه توحید و مبارزه با شرک در گذشته داشتیم در اینجا نیز آن را تعقیب می کند، و از دو راه مختلف (راه استدلال و برهان- و راه وجدان و درون) در این موضوع وارد بحث می شود.

نخست به توحید استدلالی اشاره کرده، می گوید: «پروردگار شما کسی است که کشتی را در دریا به حرکت در می آورد، حرکتی مداوم و مستمر»! (رَبُّکُمُ الَّذِی یُزْجِی لَکُمُ الْفُلْکَ فِی الْبَحْرِ).

[شماره صفحه واقعی : 653]

ص: 3292

بدیهی است برای حرکت کشتیها در دریا، نظاماتی دست به دست هم داده تا این امر فراهم گردد.

البته می دانید کشتیها همیشه بزرگترین وسیله نقلیه انسانها بوده و هستند، هم اکنون کشتیهای غول پیکری داریم که به اندازه یک شهر کوچک وسعت و سرنشین دارند.

سپس اضافه می کند: هدف از این برنامه آن است «تا از نعمت او بهره مند شوید» (لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ). برای مسافرتهای خودتان، برای نقل و انتقال مال التجاره ها، و برای آنچه به دین و دنیای شما کمک می کند.

چرا که: «خدا نسبت به شما مهربان است» (إِنَّهُ کانَ بِکُمْ رَحِیماً).

سوره الإسراء(17): آیه 67

(آیه 67)- از این توحید استدلالی- که گوشه کوچکی از نظام آفرینش را که حاکی از مبدأ علم و قدرت و حکمت آفریدگار است نشان می دهد- به استدلال فطری منتقل می شود و می گوید: فراموش نکنید: «هنگامی که ناراحتیها در دریا به شما برسد (و گرفتار طوفان و امواج کوبنده و وحشتناک شوید) تمام معبودهایی را که می خوانید جز خدا از نظر شما گم می شود» (وَ إِذا مَسَّکُمُ الضُّرُّ فِی الْبَحْرِ ضَلَّ مَنْ تَدْعُونَ إِلَّا إِیَّاهُ).

و باید گم شود چرا که طوفان حوادث پرده های تقلید و تعصب را که بر فطرت آدمی افتاده کنار می زند، و نور فطرت که نور توحید و خداپرستی و یگانه پرستی است جلوه گر می شود.

این یک قانون عمومی است که تقریبا هر کس آن را تجربه کرده است که در گرفتاریها هنگامی که کارد به استخوان می رسد، موقعی که اسباب ظاهری از کار می افتند، و کمکهای مادی ناتوان می گردند، انسان به یاد مبدأ بزرگی از علم و قدرت می افتد که او قادر بر حلّ سخت ترین مشکلات است. اما ایمان و توجه به خدا در صورتی ارزش دارد که دائمی و پایدار باشد.

سپس اضافه می کند: اما شما فراموشکاران «هنگامی که دست قدرت الهی شما را به سوی خشکی نجات داد رو می گردانید و اصولا انسان کفران کننده است»

[شماره صفحه واقعی : 654]

ص: 3293

(فَلَمَّا نَجَّاکُمْ إِلَی الْبَرِّ أَعْرَضْتُمْ وَ کانَ الْإِنْسانُ کَفُوراً).

بار دیگر پرده های غرور و غفلت، تقلید و تعصب، این نور الهی را می پوشاند و گرد و غبار عصیان و گناه و سرگرمیهای زندگی مادی، چهره تابناک آن را پنهان می سازد.

سوره الإسراء(17): آیه 68

(آیه 68)- ولی آیا فکر می کنید خداوند در خشکی و قلب صحرا نمی تواند شما را به مجازاتهای شدید مبتلا سازد؟: «پس آیا شما از این ایمنید که به فرمان او زمین بشکافد و شما را در کام خود فرو ببرد»؟ (أَ فَأَمِنْتُمْ أَنْ یَخْسِفَ بِکُمْ جانِبَ الْبَرِّ).

و «آیا از این ایمنید که طوفانی از سنگ بر شما ببارد (و شما را در زیر سنگها مدفون سازد عذابی که به مراتب از غرق در دریاها سخت تر است) سپس حافظ و نگهبانی برای خود پیدا نکنید»؟! (أَوْ یُرْسِلَ عَلَیْکُمْ حاصِباً ثُمَّ لا تَجِدُوا لَکُمْ وَکِیلًا).

سوره الإسراء(17): آیه 69

(آیه 69)- سپس اضافه می کند: ای فراموشکاران آیا گمان کردید این آخرین بار بود که شما نیاز به سفر دریا پیدا کردید؟ «یا این که ایمن هستید که بار دیگر شما را به دریا بازگرداند، و تندباد کوبنده ای بر شما بفرستد، و شما را بخاطر کفرتان غرق کند، سپس دادخواه و خونخواهی در برابر ما پیدا نکنید» (أَمْ أَمِنْتُمْ أَنْ یُعِیدَکُمْ فِیهِ تارَهً أُخْری فَیُرْسِلَ عَلَیْکُمْ قاصِفاً مِنَ الرِّیحِ فَیُغْرِقَکُمْ بِما کَفَرْتُمْ ثُمَّ لا تَجِدُوا لَکُمْ عَلَیْنا بِهِ تَبِیعاً).

سوره الإسراء(17): آیه 70

(آیه 70)- انسان گل سر سبد موجوادت! از آنجا که یکی از طرق تربیت و هدایت، همان دادن شخصیت به افراد است، قرآن مجید به دنبال بحثهایی که در باره مشرکان و منحرفان در آیات گذشته داشت، در اینجا به بیان شخصیت والای نوع بشر و مواهب الهی نسبت به او می پردازد، تا با توجه به این ارزش فوق العاده به آسانی گوهر خود را نیالاید و خویش را به بهای ناچیزی نفروشد، می فرماید: «و ما فرزندان آدم را گرامی داشتیم» (وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنِی آدَمَ).

سپس به سه قسمت از مواهب الهی، نسبت به انسانها اشاره کرده، می گوید:

«و ما آنها را (با مرکبهای مختلفی که در اختیارشان قرار داده ایم) در خشکی و دریا

[شماره صفحه واقعی : 655]

ص: 3294

حمل کردیم» (وَ حَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ).

دیگر این که: «آنها را از طیبات روزی دادیم» (وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ).

سوم این که: «ما آنها را بر بسیاری از مخلوقات خود فضیلت و برتری دادیم» (وَ فَضَّلْناهُمْ عَلی کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضِیلًا).

چرا انسان برترین مخلوق خداست؟ پاسخ این سؤال چندان پیچیده نیست، زیرا می دانیم تنها موجودی که از نیروهای مختلف، مادی و معنوی، جسمانی و روحانی تشکیل شده، و در لابلای تضادها می تواند پرورش پیدا کند، و استعداد تکامل و پیشروی نامحدود دارد، انسان است.

حدیث معروفی که از امیر مؤمنان علی علیه السّلام نقل شده نیز شاهد روشنی بر این مدعاست، آنجا که می فرماید: «خداوند خلق عالم را بر سه گونه آفرید: فرشتگان و حیوانات و انسان، فرشتگان عقل دارند بدون شهوت و غضب، حیوانات مجموعه ای از شهوت و غضبند و عقل ندارند، اما انسان مجموعه ای است از هر دو تا کدامین غالب آید، اگر عقل او بر شهوتش غالب شود، از فرشتگان برتر است و اگر شهوتش بر عقلش چیره گردد، از حیوانات پست تر».

سوره الإسراء(17): آیه 71

(آیه 71)- این آیه به یکی دیگر از مواهب الهی نسبت به انسان، و سپس مسؤولیتهای سنگینی را که به موازات این مواهب متوجه او می شود اشاره می کند:

در آغاز به «مسأله رهبری» و نقش آن در سرنوشت انسانها پرداخته، می گوید: «روز قیامت هر گروهی را با امام و رهبرشان می خوانیم» (یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ).

یعنی آنها که رهبری پیامبران و جانشینان آنان را در هر عصر و زمان پذیرفتند، همراه پیشوایانشان خواهند بود، و آنها که رهبری شیطان و ائمه ضلال و پیشوایان جبّار و ستمگر را انتخاب کردند همراه آنها خواهند بود.

این تعبیر در عین این که یکی از اسباب تکامل انسان را بیان می کند، هشداری است به همه افراد بشر که در انتخاب رهبر فوق العاده دقیق و سختگیر باشند، و زمام فکر و برنامه خود را به دست هر کس نسپرند.

[شماره صفحه واقعی : 656]

ص: 3295

لذا در دنباله آیه می گوید: آنجا مردم دو گروه می شوند «پس کسانی که نامه اعمالشان به دست راستشان داده می شود آنها (با سرفرازی و افتخار و خوشحالی و سرور) نامه اعمالشان را می خوانند و کوچکترین ظلم و ستمی به آنها نمی شود» (فَمَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ فَأُولئِکَ یَقْرَؤُنَ کِتابَهُمْ وَ لا یُظْلَمُونَ فَتِیلًا).

سوره الإسراء(17): آیه 72

(آیه 72)- «اما کسی که در این جهان (از دیدن چهره حق) نابینا بوده است، در آخرت نیز نابینا و گمراهتر است» (وَ مَنْ کانَ فِی هذِهِ أَعْمی فَهُوَ فِی الْآخِرَهِ أَعْمی وَ أَضَلُّ سَبِیلًا).

نه در این دنیا راه هدایت را پیدا می کنند و نه در آخرت راه بهشت و سعادت را، چرا که چشم خود را به روی همه واقعیات بستند و از دیدن چهره حق و آیات خداوند و آنچه مایه هدایت و عبرت است و آن همه مواهبی که خداوند به آنها بخشیده بود، خود را محروم ساختند، و از آنجا که سرای آخرت بازتاب و انعکاس عظیمی است از این جهان، چه جای تعجب که این کوردلان به صورت نابینا وارد عرصه محشر شوند؟! نقش رهبری در اسلام- در حدیث معروفی که از امام باقر علیه السّلام نقل شده هنگامی که سخن از ارکان اصلی اسلام به میان می آورد «ولایت» (رهبری) را پنجمین و مهمترین رکن معرفی می نمود در حالی که نماز که معرف پیوند خلق با خالق است و روزه که رمز مبارزه با شهوات است و زکات که پیوند خلق با خلق است و حج که جنبه های اجتماعی اسلام را بیان می کند چهار رکن اصلی دیگر.

سپس امام علیه السّلام اضافه می کند: «هیچ چیز به اندازه ولایت و رهبری اهمیت ندارد».- چرا که اجرای اصول دیگر در سایه آن خواهد بود.

و نیز به همین دلیل در حدیث معروفی از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نقل شده: «کسی که بدون امام و رهبر از دنیا برود مرگ او مرگ جاهلیت است».

تاریخ نیز بسیار به خاطر دارد که گاهی یک ملت در پرتو رهبری یک رهبر بزرگ و شایسته در صف اول در جهان قرار گرفته، و گاه همان ملت با همان نیروهای

[شماره صفحه واقعی : 657]

ص: 3296

انسانی و منابع دیگر به خاطر رهبری ضعیف و نالایق آن چنان سقوط کرده که شاید کسی باور نکند این همان ملت پیشرو است.

سوره الإسراء(17): آیه 73

(آیه 73)- با توجه به بحثی که در آیات گذشته پیرامون شرک و مشرکان بود در اینجا به پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله هشدار می دهد که از وسوسه های این گروه برحذر باشد، مبادا کمترین ضعفی در مبارزه با شرک و بت پرستی به خود راه بدهد، که باید با قاطعیت هر چه تمامتر دنبال گردد.

نخست می گوید: «نزدیک بود آنها تو را (با وسوسه های خود) از آنچه بر تو وحی کردیم بفریبند، تا غیر آن را به ما نسبت دهی و در آن صورت، تو را به دوستی خود برمی گزینند» (وَ إِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ لِتَفْتَرِیَ عَلَیْنا غَیْرَهُ وَ إِذاً لَاتَّخَذُوکَ خَلِیلًا).

سوره الإسراء(17): آیه 74

(آیه 74)- «و اگر ما تو را ثابت قدم نمی ساختیم (و در پرتو مقام عصمت، مصون از انحراف نبودی) نزدیک بود به آنان تمایل کنی» (وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلًا). اما این تثبیت الهی مانع از آن تمایل شد.

سوره الإسراء(17): آیه 75
اشاره

(آیه 75)- «اگر چنین می کردی ما دو برابر مجازات (مشرکان) در زندگی دنیا، و دو برابر (مجازات آنها) را بعد از مرگ به تو می چشاندیم، سپس در برابر ما یاوری برای خود نمی یافتی»! (إِذاً لَأَذَقْناکَ ضِعْفَ الْحَیاهِ وَ ضِعْفَ الْمَماتِ ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ عَلَیْنا نَصِیراً).

چرا که هر قدر مقام انسان از نظر علم، معرفت و ایمان بالاتر رود، اعمال نیک او به همان نسبت عمق و ارزش بیشتر، و طبعا ثواب فزونتری خواهد داشت. کیفرها و مجازاتها نیز به همین نسبت بالا خواهد رفت

خدایا! مرا به خود وامگذار

- در مناب٠اسلامی می خوانیم هنگامی که سه آیه فوق نازل شد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله عرض کرد: اللّهمّ لا تکلنی الی نفسی طرفه عین ابدا «خدایا! مرا حتی به اندازه یک چشم بر هم زدن به خویشتن وامگذار».

این دعای پر معنی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله یک درس مهم را به همه ما می دهد که در هر حال باید به خدا پناه برد و به لطف او متکی بود که پیامبران معصوم نیز بدون یاری

[شماره صفحه واقعی : 658]

ص: 3297

او در لغزشگاهها مصون نخواهند بود، تا چه رسد به ما در برابر این همه وسوسه های شیطانی.

سوره الإسراء(17): آیه 76
اشاره

(آیه 76)

شأن نزول:

مشهور این است که این آیه و آیه بعد در مورد اهل مکه نازل شده است که نشستند و تصمیم گرفتند پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را از مکه بیرون کنند و بعدا این تصمیم، فسخ و مبدل به تصمیم بر اعدام پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در مکه گردید و به دنبال آن خانه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از هر سو محاصره شد، و همانگونه که می دانیم پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از این حلقه محاصره، به طرز اعجازآمیزی، بیرون آمد و به سوی مدینه حرکت کرد و سر آغاز هجرت گردید.

تفسیر:

توطئه شوم دیگر؟ در آیات گذشته دیدیم که مشرکان می خواستند از طریق وسوسه های گوناگون در پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نفوذ کنند و او را از جاده مستقیم خویش منحرف سازند که لطف الهی به یاری پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمد و نقشه هاشان نقش بر آب شد.

به دنبال آن ماجرا طرح دیگری برای خنثی کردن دعوت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله ریختند، و آن این که او را از زادگاهش به نقطه ای که احتمالا نقطه خاموش و دور افتاده ای بود تبعید کنند که آن هم به لطف پروردگار خنثی شد.

آیه می گوید: «و نزدیک بود آنها تو را از این سرزمین با نقشه و تحریک ماهرانه و حساب شده ای خارج سازند» (وَ إِنْ کادُوا لَیَسْتَفِزُّونَکَ مِنَ الْأَرْضِ لِیُخْرِجُوکَ مِنْها).

سپس قرآن به آنها هشدار می دهد که: «و هرگاه چنین می کردند (گرفتار مجازات سخت الهی شده و) پس از تو، جز مدت کمی باقی نمی ماندند» (وَ إِذاً لا یَلْبَثُونَ خِلافَکَ إِلَّا قَلِیلًا). و به زودی نابود می شدند زیرا این گناه بسیار عظیمی است که مردم، رهبر دلسوز و نجات بخششان را، از شهر خود بیرون کنند، و به این ترتیب بزرگترین نعمت الهی را کفران نمایند، چنین جمعیتی دیگر حق حیات نخواهند داشت و مجازات نابود کننده الهی به سراغشان خواهد آمد.

سوره الإسراء(17): آیه 77

(آیه 77)- این تنها مربوط به مشرکان عرب نیست: «این سنّت (ما در مورد) پیامبرانی است که پیش از تو فرستادیم و هرگز برای سنّت ما تغییر و دگرگونی

[شماره صفحه واقعی : 659]

ص: 3298

نخواهی یافت» (سُنَّهَ مَنْ قَدْ أَرْسَلْنا قَبْلَکَ مِنْ رُسُلِنا وَ لا تَجِدُ لِسُنَّتِنا تَحْوِیلًا).

این سنت از یک منطق روشن سر چشمه می گیرد و آن این که چنین قوم ناسپاسی که چراغ هدایت خود را می شکنند سنگر نجات خویش را ویران می کنند.

آری! چنین قومی دیگر لایق رحمت الهی نیستند، و مجازات آنها را فرا خواهد گرفت، و می دانیم خداوند تبعیضی در میان بندگانش قائل نیست، یعنی در مقابل اعمال یکسان با شرائط یکسان مجازات یکسان قائل می شود.

و این است معنی عدم تخلف سنّتهای پروردگار.

سوره الإسراء(17): آیه 78

(آیه 78)- در تعقیب آیات گذشته که از توحید و شرک، و سپس وسوسه ها و توطئه های مشرکان بحث می کرد، در اینجا به مسأله نماز و توجه به خدا و نیایش می پردازد، که عامل مؤثری برای مبارزه با شرک است، و وسیله ای برای طرد هرگونه وسوسه شیطانی از دل و جان آدمی.

نخست می گوید: «نماز را از زوال خورشید (هنگام ظهر) تا نهایت تاریکی شب [نیمه شب ] برپادار و همچنین قرآن فجر [نماز صبح ] را، چرا که قرآن فجر، مشهود (فرشتگان شب و روز) است! (أَقِمِ الصَّلاهَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً).

از این تعبیر به خوبی روشن می شود که بهترین موقع برای ادای نماز صبح همان لحظات آغاز طلوع فجر است.

آیه فوق از آیاتی است که اشاره اجمالی به وقت نمازهای پنجگانه می کند، و با انضمام به سایر آیات قرآن در زمینه وقت نماز و روایات فراوانی که در این رابطه وارد شده، وقت نمازهای پنجگانه دقیقا مشخص می شود.

سوره الإسراء(17): آیه 79
اشاره

(آیه 79)- بعد از ذکر نمازهای فریضه پنجگانه اضافه می کند: «و پاسی از شب را (از خواب برخیز و) قرآن (و نماز) بخوان» (وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ).

مفسران معروف اسلامی این تعبیر را اشاره به نافله شب که در فضیلت آن روایات بی شماری وارد شده است دانسته اند.

سپس می گوید: «این یک وظیفه اضافی (علاوه بر نمازهای فریضه) برای

[شماره صفحه واقعی : 660]

ص: 3299

توست» (نافِلَهً لَکَ).

بسیاری این جمله را دلیل بر آن دانسته اند که نماز شب بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله واجب بوده است.

به هر حال در پایان آیه نتیجه این برنامه الهی روحانی و صفابخش را چنین بیان می کند: «امید است پروردگارت تو را به مقامی در خور ستایش برانگیزد»! (عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً).

بدون شک «مقام محمود» مقام بسیار برجسته ای است که ستایش برانگیز است. و از آنجا که این کلمه به طور مطلق آمده، شاید اشاره به این باشد که ستایش همگان را از اولین و آخرین متوجه تو می کند.

روایات اسلامی، «مقام محمود» را به عنوان مقام «شفاعت کبری» تفسیر کرده است، چرا که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بزرگترین شفیعان در عالم دیگر است و آنها که شایسته شفاعت باشند، مشمول این شفاعت بزرگ خواهند شد.

نماز شب یک عبادت بزرگ روحانی-

غوغای زندگی روزانه از جهات مختلف، توجه انسان را به خود جلب می کند، و فکر آدمی را به وادیهای گوناگون می کشاند بطوری که جمعیت خاطر و حضور قلب کامل، در آن بسیار مشکل است اما در دل شب و به هنگام سحر و فرونشستن غوغای زندگی مادی، و آرامش روح و جسم انسان در پرتو مقداری خواب، حالت توجه و نشاط خاصی به انسان دست می دهد که بی نظیر است.

به همین دلیل دوستان خدا همیشه از عبادتهای آخر شب، برای تصفیه روح و حیات قلب و تقویت اراده و تکمیل اخلاص، نیرو می گرفته اند.

امیر مؤمنان علی علیه السّلام می فرماید: «قیام شب موجب صحت جسم و خشنودی پروردگار و در معرض رحمت او قرار گرفتن و تمسک به اخلاق پیامبران است».

حتی در بعضی از روایات می خوانیم که این عبادت به قدری اهمیت دارد که جز پاکان و نیکان موفق به آن نمی شوند.

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «انسان گاهی دروغ می گوید و سبب

[شماره صفحه واقعی : 661]

ص: 3300

محرومیتش از نماز شب می شود، هنگامی که از نماز شب محروم شد از روزی (و مواهب مادی و معنوی) نیز محروم می شود».

نماز شب به سه بخش تقسیم می شود:

الف) چهار نماز دو رکعتی که مجموعا هشت رکعت می شود و نامش نافله شب است.

ب) یک نماز دو رکعتی که نامش نافله «شفع» است.

ج) نماز یک رکعتی که نامش نافله «وتر» است، و طرز انجام این نمازها درست همانند نماز صبح است ولی اذان و اقامه ندارد، و قنوت وتر را هر چه طولانی تر کنند بهتر است.

سوره الإسراء(17): آیه 80

(آیه 80)- این آیه به یکی از دستورات اصولی اسلام که از روح ایمان و توحید، سر چشمه می گیرد اشاره کرده، می گوید: «و بگو: پروردگارا! مرا (در هر کار) با صداقت وارد کن، و با صداقت خارج ساز» (وَ قُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ).

هیچ کار فردی و اجتماعی را جز با صدق و راستی آغاز نکنم، همچنین هیچ برنامه ای را جز به راستی پایان ندهم، راستی و صداقت و درستی و امانت، خط اصلی من در همه کارها باشد و آغاز و انجام همه چیز با آن صورت گیرد.

در حقیقت رمز اصلی پیروزی در همین جا نهفته شده است و راه و روش انبیا و اولیای الهی همین بوده که فکر، گفتار و اعمالشان از هر گونه غش و تقلب و خدعه و نیرنگ و هر چه بر خلاف صدق و راستی است پاک بود.

در پایان آیه به دومین اصل- که از یک نظر میوه درخت توحید، و از نظر دیگر نتیجه ورود و خروج صادقانه در کارهاست- اشاره شده است: «و خداوندا! برای من از سوی خودت سلطان و یاوری قرار ده» (وَ اجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطاناً نَصِیراً).

سوره الإسراء(17): آیه 81

(آیه 81)- و از آنجا که به دنبال «صدق» و «توکل» که در آیه قبل به آن اشاره شد، امید به پیروزی قطعی، خود عامل دیگری برای موفقیت است در این آیه به پیامبرش می گوید: «و بگو: حق فرا رسید و باطل مضمحل و نابود شد» (وَ قُلْ جاءَ

[شماره صفحه واقعی : 662]

ص: 3301

الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ)

.«اصولا طبیعت باطل (همین است که) مضمحل و نابود شدنی است» (إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً).

باطل جولانی دارد ولی دوام و بقایی نخواهد داشت و سر انجام، پیروزی از آن حق و طرفداران و پیروان حق خواهد بود.

آیه (جاءَ الْحَقُّ ...) و قیام حضرت مهدی (عج): در بعضی از روایات جمله «جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ» به قیام حضرت مهدی- عج- تفسیر شده است. امام باقر علیه السّلام فرمود: مفهوم این سخن الهی این است که: «هنگامی که امام قائم علیه السّلام قیام کند دولت باطل برچیده می شود».

در روایت دیگری می خوانیم: مهدی به هنگام تولد بر بازویش این جمله نقش بسته بود: «جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً».

مسلما مفهوم این احادیث انحصار معنی وسیع آیه به این مصداق نیست بلکه قیام مهدی- عج- از روشنترین مصداقهای آن است که نتیجه اش پیروزی نهایی حق بر باطل در سراسر جهان می باشد.

کوتاه سخن این که این قانون کلی الهی و ناموس تخلف ناپذیر آفرینش در هر عصر و زمانی مصداقی دارد، و قیام پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و پیروزیش بر لشکر شرک بت پرستی و همچنین قیام حضرت مهدی- عج- بر ستمگران و جباران جهان از چهره های روشن و تابناک این قانون عمومی است.

سوره الإسراء(17): آیه 82

(آیه 82)- قرآن نسخه شفابخش: از آنجا که در آیات گذشته، بحث از توحید و حق و مبارزه با شرک و باطل بود، در این آیه به تأثیر فوق العاده قرآن و نقش سازنده آن در این رابطه پرداخته، می گوید: «و از قرآن، آنچه شفا و رحمت است برای مؤمنان، نازل می کنیم» (وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَهٌ لِلْمُؤْمِنِینَ).

قرآن نسخه ای است برای سامان بخشیدن به همه نابسامانیها، بهبودی فرد و جامعه از انواع بیماریهای اخلاقی و اجتماعی.

«و ستمگران را جز خسران (و زیان بیشتر چیزی بر آنها) نمی افزاید» (وَ لا یَزِیدُ

[شماره صفحه واقعی : 663]

ص: 3302

الظَّالِمِینَ إِلَّا خَساراً)

. چرا که به جای این که از این وسیله هدایت بهره گیرند با حالتی صد در صد منفی به سراغ قرآن می آیند لذا عناد و کفر در جانشان عمق بیشتری پیدا می کند.

سوره الإسراء(17): آیه 83

(آیه 83)- در این آیه به یکی از ریشه دارترین بیماریهای اخلاقی «انسانهای تربیت نایافته» اشاره کرده، می گوید: «و هنگامی که به این انسان نعمت می بخشیم (غرور و استکبار به او دست می دهد) به پروردگار خود پشت می کند و با حالت تکبر، دور می شود» (وَ إِذا أَنْعَمْنا عَلَی الْإِنْسانِ أَعْرَضَ وَ نَأی بِجانِبِهِ).

«اما هنگامی که (نعمت را از او سلب کنیم، و حتی) مختصر ناراحتی به او برسد یأس و نومیدی سر تا پای او را فرا می گیرد» (وَ إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ کانَ یَؤُساً).

سوره الإسراء(17): آیه 84

(آیه 84)- در این آیه روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کرده، می فرماید: «بگو: هر کس بر طبق روش و خلق و خوی خود عمل می کند» (قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلی شاکِلَتِهِ).

مؤمنانی که از آیات قرآن، شفا می طلبند و رحمت کسب می کنند، و ظالمانی که جز خسارت و زیان، بهره ای از آن نمی گیرند، و انسانهای کم ظرفیتی که در حال نعمت مغرورند و در مشکلات مأیوس و زبون، همه اینها طبق روحیاتشان عمل می کنند، روحیاتی که بر اثر تعلیم و تربیت و اعمال مکرر خود انسان شکل گرفته است و به اعمال انسان شکل و جهت می دهد.

و در این میان خداوند شاهد و ناظر حال همه است: «آری پروردگار شما آگاهتر است به کسانی که راهشان (بهتر و) از نظر هدایت پربارتر است» (فَرَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدی سَبِیلًا).

سوره الإسراء(17): آیه 85

(آیه 85)- روح چیست؟ در تعقیب آیات گذشته به پاسخ بعضی از سؤالات مهم مشرکان یا اهل کتاب پرداخته، می گوید: «از تو در باره روح سؤال می کنند، بگو: روح از فرمان پروردگار من است و به شما بیش از اندکی علم و دانش داده نشده است» (وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی وَ ما أُوتِیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِیلًا).

از مجموع قرائن موجود در آیه و خارج آن چنین استفاده می شود که

[شماره صفحه واقعی : 664]

ص: 3303

پرسش کنندگان از حقیقت روح آدمی سؤال کردند، همین روح عظیمی که ما را از حیوانات جدا می سازد و برترین شرف ماست، و تمام قدرت و فعالیت ما از آن سر چشمه می گیرد و به کمکش اسرار علوم را می شکافیم.

و از آنجا که روح، ساختمانی مغایر با ساختمان ماده دارد و اصول حاکم بر آن غیر از اصول حاکم بر ماده و خواص فیزیکی و شیمیایی آن است، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله مأمور می شود در یک جمله کوتاه و پرمعنی بگوید: «روح، از عالم امر است یعنی خلقتی اسرارآمیز دارد».

و چون بهره شما از علم و دانش بسیار کم و ناچیز است، بنابراین چه جای شگفتی که رازهای روح را نشناسید، هر چند از همه چیز به شما نزدیکتر است؟

از امام باقر و امام صادق علیهم السّلام چنین نقل شده که در تفسیر آیه یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ فرمود: «روح از مخلوقات خداوند است بینایی و قدرت و قوت دارد، خدا آن را در دلهای پیغمبران و مؤمنان قرار می دهد».

البته روح آدمی مراتب و درجاتی دارد، آن مرتبه ای از روح که در پیامبران و امامان است مرتبه فوق العاده والایی است، که از آثارش معصوم بودن از خطا و گناه و نیز آگاهی و علم فوق العاده است و مسلما چنین مرتبه ای از روح از همه فرشتگان برتر خواهد بود حتی از جبرئیل و میکائیل!- دقت کنید.

سوره الإسراء(17): آیه 86

(آیه 86)- آنچه داری از برکت رحمت اوست! چند آیه قبل سخن از قرآن بود، در اینجا در همین زمینه سخن می گوید، نخست می فرماید: «و اگر بخواهیم آنچه را بر تو وحی فرستاده ایم، از تو می گیریم» (وَ لَئِنْ شِئْنا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ).

«سپس کسی را نمی یابی که در برابر ما از تو دفاع کند» و آن را از ما بازپس گیرد (ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ بِهِ عَلَیْنا وَکِیلًا).

پس این مائیم که این علوم را به تو بخشیده ایم تا رهبر و هادی مردم باشی، و این مائیم که هرگاه صلاح بدانیم از تو بازپس می گیریم، و هیچ کس را در این رابطه دخل و تصرفی نیست!

[شماره صفحه واقعی : 665]

ص: 3304

سوره الإسراء(17): آیه 87

(آیه 87)- این آیه که به صورت استثناء آمده است، می گوید: اگر ما این علم و دانش را از تو نمی گیریم چیزی نیست: «مگر رحمت پروردگارت» (إِلَّا رَحْمَهً مِنْ رَبِّکَ). رحمتی است برای هدایت و نجات خودت و رحمتی است برای هدایات و نجات جهان بشریت و این رحمت در واقع دنباله همان رحمت آفرینش است که ایجاب می کند هرگز روی زمین از حجت الهی خالی نماند.

و در پایان آیه به عنوان تأکید، یا به عنوان بیان دلیل بر جمله سابق می گوید:

«که فضل پروردگارت بر تو بزرگ بوده است» (إِنَّ فَضْلَهُ کانَ عَلَیْکَ کَبِیراً).

وجود زمینه این فضل در دل تو که با آب عبادت و تهذیب نفس و جهاد آبیاری شده از یکسو، و نیاز مبرم بندگان به چنین رهبری از سویی دیگر، ایجاب کرده است که فضل خدا بر تو فوق العاده زیاد باشد.

درهای علم را به روی تو بگشاید، از اسرار هدایت انسان آگاهت سازد، و از خطاها محفوظت دارد، تا الگو و اسوه ای برای همه انسانها تا پایان جهان باشی.

سوره الإسراء(17): آیه 88

(آیه 88)- هیچ گاه همانند قرآن را نخواهند آورد! با توجه به این که آیات قبل و بعد در ارتباط با مباحث قرآن است، پیوند این آیه که با صراحت از اعجاز قرآن سخن می گوید با آنها نیاز به گفتگو ندارد.

به هر حال خداوند روی سخن را در اینجا به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کرده، می گوید: «بگو:

اگر انسانها و پریان- جن و انس- اتفاق کنند تا همانند این قرآن را بیاورند همانند آن را نخواهند آورد هر چند یکدیگر را کمک کنند» (قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً).

این آیه با صراحت تمام، همه جهانیان را اعم از کوچک و بزرگ، عرب و غیر عرب، انسانها و حتّی موجودات عاقل غیر انسانی، دانشمندان، فلاسفه، ادباء، مورخان، نوابغ و غیر نوابغ، خلاصه همه را بدون استثناء در همه اعصار دعوت به مقابله با قرآن کرده است و می گوید: اگر فکر می کنید قرآن سخن خدا نیست و ساخته مغز بشر است، شما هم انسان هستید، همانند آن را بیاورید و هرگاه بعد از تلاش و کوشش همگانی، خود را ناتوان یافتید، این بهترین دلیل بر معجزه بودن قرآن است.

[شماره صفحه واقعی : 666]

ص: 3305

این دعوت به مقابله که در اصطلاح علماء عقائد، «نحدّی» نامیده می شود یکی از ارکان هر معجزه است، و هر جا چنین تعبیری به میان آمد به روشنی می فهمیم که آن موضوع، از معجزات است.

سوره الإسراء(17): آیه 89

(آیه 89)- این آیه در واقع بیان یکی از جنبه های اعجاز قرآن یعنی «جامعیت» آن است، می گوید: «ما در این قرآن برای مردم از هر چیز نمونه ای آوردیم» و همه معارف در آن جمع است (وَ لَقَدْ صَرَّفْنا لِلنَّاسِ فِی هذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ).

«اما بیشتر مردم (در برابر آن از هر کاری) جز انکار ابا داشتند» (فَأَبی أَکْثَرُ النَّاسِ إِلَّا کُفُوراً).

به راستی این تنوع محتویات قرآن، آن هم از انسانی درس نخوانده، عجیب است، چرا که در این کتاب آسمانی، هم دلائل متین عقلی با ریزه کاریهای مخصوصش در زمینه عقائد آمده، و هم بیان احکام متین و استوار بر اساس نیازمندیهای بشر در همه زمینه ها، هم بحثهای تاریخی قرآن در نوع خود بی نظیر، هیجان انگیز، بیدارگر، دلچسب، تکان دهنده و خالی از هرگونه خرافه است.

و هم مباحث اخلاقیش که با دلهای آماده همان کار را می کند که باران بهار با زمینهای مرده! مسائل علمی که در قرآن مطرح شده، پرده از روی حقایقی بر می دارد که حد اقل در آن زمان برای هیچ دانشمندی شناخته نشده بود.

خلاصه قرآن در هر وادی گام می نهد، عالیترین نمونه را ارائه می دهد. به همین دلیل اگر جن و انس جمع شوند که همانند آن را بیاورند قادر نخواهند بود.

سوره الإسراء(17): آیه 90
اشاره

(آیه 90)

شأن نزول:

در مورد نزول این آیه و سه آیه بعد از آن چنین نقل شده که: «گروهی از مشرکان مکه در کنار خانه کعبه اجتماع کردند و با یکدیگر پیرامون کار پیامبر سخن گفتند، سر انجام چنین نتیجه گرفتند که باید کسی را به سراغ محمّد فرستاد و به او پیغام داد که اشراف قریش آماده سخن گفتن با تواند، نزد ما بیا.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به امید این که شاید نور ایمان در قلب آنها درخشیدن گرفته و آماده پذیرش حق شده اند فورا به سراغ آنها شتافت.

[شماره صفحه واقعی : 667]

ص: 3306

اما با این سخنان رو برو شد:

ای محمّد! ما تو را برای اتمام حجت به اینجا خوانده ایم. بگو ببینیم درد تو چیست و چه می خواهی؟! پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: خداوند مرا به سوی شما فرستاده و کتاب آسمانی بر من نازل کرده اگر آن را بپذیرید، در دنیا و آخرت به نفع شما خواهد بود و اگر نپذیرید صبر می کنم تا خدا میان من و شما داوری کند.

گفتند: بسیار خوب، حال که چنین می گویی هیچ شهری تنگتر از شهر ما نیست (اطراف مکه را کوههای نزدیک به هم فرا گرفته) از پروردگارت بخواه این کوهها را عقب بنشاند و نهرهای آب همچون نهرهای شام و عراق در این سرزمین خشک و بی آب و علف جاری سازد.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با بی اعتنایی فرمود: من مأمور به این کارها نیستم.

گفتند: پس قطعاتی از سنگهای آسمانی را- آنگونه که گمان می کنی خدایت هر وقت بخواهد می تواند بر سر ما بیفکند- بر ما فرود آر! فرمود: این مربوط به خداست اگر بخواهد می کند.

یکی از آن میان صدا زد: ما با این کارها نیز ایمان نمی آوریم، هنگامی ایمان خواهیم آورد که خدا و فرشتگان را بیاوری و در برابر ما قرار دهی! پیامبر (هنگامی که این لاطائلات را شنید) از جا برخاست تا آن مجلس را ترک کند بعضی از آن گروه به دنبال حضرت حرکت کردند و گفتند: ای محمّد! قوم تو هر پیشنهادی کردند قبول نکردی، به خدا سوگند هرگز به تو ایمان نخواهیم آورد تا به آسمان بالا روی، و چند نفر از ملائکه را پس از بازگشت با خود بیاوری! و نامه ای در دست داشته باشی که گواهی بر صدق دعوتت دهد! پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در حالی که قلبش را هاله ای از اندوه و غم به خاطر جهل و لجاجت و استکبار این قوم فرا گرفته بود از نزد آنها بازگشت ....

در این هنگام این آیات نازل شد و به گفتگوهای آنها پاسخ داد».

تفسیر:

پس از بیان عظمت و اعجاز قرآن در آیات گذشته در اینجا به قسمتی

[شماره صفحه واقعی : 668]

ص: 3307

از بهانه جوئیهای لجوجانه مشرکان اشاره می کند که در شش قسمت بیان شده است:

1- نخست می گوید: «و آنها گفتند: ما هرگز به تو ایمان نمی آوریم مگر این که از این سرزمین چشمه پرآبی برای ما خارج کنی»! (وَ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً).

سوره الإسراء(17): آیه 91

(آیه 91)- دوم: «یا این که باغی از درختان خرما و انگور در اختیار تو باشد که جویبارها و نهرها در لابلای درختانش به جریان اندازی»! (أَوْ تَکُونَ لَکَ جَنَّهٌ مِنْ نَخِیلٍ وَ عِنَبٍ فَتُفَجِّرَ الْأَنْهارَ خِلالَها تَفْجِیراً).

سوره الإسراء(17): آیه 92

(آیه 92)- سوم: «یا آسمان را چنان که می پنداری قطعه قطعه بر سر ما فرود آری» (أَوْ تُسْقِطَ السَّماءَ کَما زَعَمْتَ عَلَیْنا کِسَفاً).

4- «یا خداوند و فرشتگان را در برابر ما رو در رو بیاوری» (أَوْ تَأْتِیَ بِاللَّهِ وَ الْمَلائِکَهِ قَبِیلًا).

سوره الإسراء(17): آیه 93

(آیه 93)- پنجم: «یا برای تو خانه ای پرنقش و نگار از طلا باشد» (أَوْ یَکُونَ لَکَ بَیْتٌ مِنْ زُخْرُفٍ).

6- «یا به آسمان بالا روی! حتی اگر به آسمان روی ایمان نمی آوریم مگر آن که نامه ای بر ما فرود آوری که آن را بخوانیم» (أَوْ تَرْقی فِی السَّماءِ وَ لَنْ نُؤْمِنَ لِرُقِیِّکَ حَتَّی تُنَزِّلَ عَلَیْنا کِتاباً نَقْرَؤُهُ).

در پایان این آیات می خوانیم که خداوند به پیامبرش دستور می دهد که در برابر این پیشنهادهای ضد و نقیض و بی پایه و گاهی مضحک «بگو: منزه است پروردگارم» از این سخنان بی معنی (قُلْ سُبْحانَ رَبِّی).

«مگر من جز انسانی فرستاده خدا هستم» (هَلْ کُنْتُ إِلَّا بَشَراً رَسُولًا).

و وظیفه پیامبر ارائه معجزه است به مقداری که صدق دعوت او ثابت شود و بیش از این چیزی بر او نیست.

سوره الإسراء(17): آیه 94

(آیه 94)- بهانه همگونی! در آیات گذشته سخن از بهانه جویی مشرکان در زمینه نبوت پیامبر اسلام بود، و در اینجا به بهانه همگونی اشاره کرده، می گوید: «تنها چیزی که مانع شد مردم بعد از آمدن هدایت ایمان بیاورند این بود که می گفتند: آیا

[شماره صفحه واقعی : 669]

ص: 3308

خدا انسانی را به عنوان پیامبر برانگیخته»؟ (وَ ما مَنَعَ النَّاسَ أَنْ یُؤْمِنُوا إِذْ جاءَهُمُ الْهُدی إِلَّا أَنْ قالُوا أَ بَعَثَ اللَّهُ بَشَراً رَسُولًا).

آیا باور کردنی است که این مقام والا و بسیار مهم بر عهده انسانی گذارده شود؟

آیا نباید این رسالت عظیم را بر دوش نوع برتری همچون فرشتگان بگذارند، تا از عهده آن به خوبی برآید، انسان خاکی کجا و رسالت الهی کجا؟ افلاکیان شایسته این مقامند نه خاکیان! این منطق سست و بی پایه مخصوص به یک گروه و دو گروه نبود، بلکه شاید اکثر افراد بی ایمان در طول تاریخ در برابر پیامبران به آن توسل جسته اند.

سوره الإسراء(17): آیه 95

(آیه 95)- قرآن در یک جمله کوتاه و روشن پاسخ پرمعنایی به همه آنها داده می گوید: «بگو: (حتی) اگر در روی زمین فرشتگانی (زندگی می کردند، و) با آرامش گام برمی داشتند، ما از آسمان فرشته ای را به عنوان رسول بر آنها نازل می کردیم» (قُلْ لَوْ کانَ فِی الْأَرْضِ مَلائِکَهٌ یَمْشُونَ مُطْمَئِنِّینَ لَنَزَّلْنا عَلَیْهِمْ مِنَ السَّماءِ مَلَکاً رَسُولًا). یعنی همواره رهبر باید از جنس پیروانش باشد، انسان برای انسانها و فرشته برای فرشتگان.

دلیل این همگونی رهبر و پیروان نیز روشن است، زیرا از یک سو مهمترین بخش تبلیغی یک رهبر بخش عملی اوست. همان الگو بودن و اسوه بودن، و این تنها در صورتی ممکن است که دارای همان غرائز و احساسات، و همان ساختمان جسمی و روحی باشد.

از سوی دیگر رهبر باید همه دردها، نیازها، و خواسته های پیروان خود را به خوبی درک کند تا برای درمان و پاسخگویی به آن آماده باشد.

به همین دلیل پیامبران از میان توده های مردم برخاسته اند.

سوره الإسراء(17): آیه 96

(آیه 96)- در تعقیب بحثهای گذشته که در زمینه توحید و نبوت، و گفتگو با مخالفان بود، در اینجا یک نوع اعلام ختم بحث در این مرحله و نتیجه گیری از آن می باشد.

نخست می گوید: اگر آنها دلائل روشن تو را در رابطه با توحید و نبوت و معاد

[شماره صفحه واقعی : 670]

ص: 3309

نپذیرند به آنها اعلام کن و «بگو: همین بس که خدا میان من و شما گواه باشد، چرا که او از حال بندگانش آگاه (و نسبت به کارشان) بیناست» (قُلْ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ إِنَّهُ کانَ بِعِبادِهِ خَبِیراً بَصِیراً).

در حقیقت دو هدف از بیان این عبارت در نظر بوده است نخست این که:

مخالفان متعصب لجوج را تهدید کند که خداوند آگاه و بینا، شاهد و گواه اعمال ما و شماست، گمان نکنید از محیط قدرت او بیرون خواهید رفت، و یا چیزی از اعمالتان بر او مخفی می ماند.

دیگر این که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با بیان این عبارت ایمان قاطع خود را به آنچه گفته است ظاهر سازد چرا که قاطعیت گوینده در سخن خود، اثر عمیق روانی در شنونده دارد، باشد که این تعبیر محکم و قاطع که توأم با یک نوع تهدید ملایم نیز می باشد در آنها اثر بگذارد قلبشان را تکان دهد و فکرشان را بیدار کند و به راه راست بخواند.

سوره الإسراء(17): آیه 97

(آیه 97)- سپس اضافه می کند: «هر کس را خدا هدایت کند، هدایت یافته واقعی اوست» (وَ مَنْ یَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ).

«و هر کس را (به خاطر اعمالش) گمراه سازد، هادیان و سرپرستانی غیر خدا برای او نخواهی یافت» (وَ مَنْ یُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِهِ).

تنها راه این است که باز هم به سوی او بازگردند و نور هدایت از او بطلبند.

این دو جمله در حقیقت اشاره به این است که تنها استدلالات قوی و کوبنده برای ایمان آوردن کافی نیست، بلکه تا توفیق الهی و شایستگی هدایت در او پیدا نشود محال است ایمان بیاورد.

نطفه پاک بباید که شود قابل فیض ورنه هر سنگ و گلی لؤلؤ و مرجان نشود!

سپس به صورت یک تهدید قاطع و کوبنده صحنه ای از صحنه های قیامت را که نتیجه قطعی اعمال آنهاست به آنها نشان داده، می فرماید: «ما آنها را در روز قیامت بر صورتهایشان محشور می کنیم» (وَ نَحْشُرُهُمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ عَلی وُجُوهِهِمْ).

به جای این که مستقیم و ایستاده راه بروند فرشتگان عذاب آنان را به صورتشان بر زمین می کشند یا همچون خزندگان بر صورت و سینه می خزند.

[شماره صفحه واقعی : 671]

ص: 3310

و نیز «آنها در حالتی که نابینا و لال و کر هستند» به آن دادگاه بزرگ وارد می شوند (عُمْیاً وَ بُکْماً وَ صُمًّا).

مواقف و مراحل قیامت مختلف است در بعضی از مراحل و مواقف آنها کور و کر و نابینا هستند، ولی در مراحل دیگری چشمشان بینا و گوششان شنوا و زبانشان باز می شود، تا صحنه های عذاب را ببینند و سرزنشهای سرزنش کنندگان را بشنوند و به ناله و فریاد و اظهار ضعف بپردازند و این خود یک نوع مجازات برای آنهاست.

و نیز مجرمان از دیدن آنچه مایه سرور است و از شنیدن آنچه مایه نشاط و از گفتن آنچه موجب نجات می باشد محرومند و به عکس آنچه که مایه زجر و ناراحتی است می بینند و می شنوند و می گویند.

و در پایان آیه می فرماید: «جایگاه همیشگی آنها دوزخ است» (مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ).

اما گمان نکنید آتشش همچون آتشهای دنیا سر انجام به خاموشی می گراید نه «هر زمان التهاب آن فرو می نشیند شعله تازه ای بر آنها می افزائیم» (کُلَّما خَبَتْ زِدْناهُمْ سَعِیراً).

سوره الإسراء(17): آیه 98

(آیه 98)- چگونه معاد ممکن است؟ در آیات گذشته دیدیم که چگونه سرنوشت شومی در جهان دیگر در انتظار مجرمان است. سرنوشتی که هر انسان عاقلی را در اندیشه فرو می برد. در اینجا علت این موضوع را به بیان دیگری تشریح می کند.

نخست می گوید: «این کیفر آنهاست به خاطر اینکه آیات ما را انکار کردند و گفتند: آیا هنگامی که ما استخوانهای پوسیده، و خاکهای پراکنده شویم، بار دیگر آفرینش تازه ای خواهیم یافت»؟ (ذلِکَ جَزاؤُهُمْ بِأَنَّهُمْ کَفَرُوا بِآیاتِنا وَ قالُوا أَ إِذا کُنَّا عِظاماً وَ رُفاتاً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ خَلْقاً جَدِیداً).

سوره الإسراء(17): آیه 99

(آیه 99)- قرآن بلافاصله از این گفتار آنها که مسأله معاد جسمانی را با تعجب می نگریستند و یا آن را غیر ممکن می پنداشتند با بیان روشنی پاسخ داده، می گوید: «آیا نمی دانند خدایی که آسمانها و زمین را آفریده قادر است مثل آنها را

[شماره صفحه واقعی : 672]

ص: 3311

بیافریند»؟ و به زندگی جدید بازشان گرداند (أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ قادِرٌ عَلی أَنْ یَخْلُقَ مِثْلَهُمْ).

ولی آنها نباید عجله کنند این رستاخیز و قیامت اگرچه دیر آید سر انجام می آید «و برای آنان سر آمدی قطعی- که شکی در آن نیست- قرار ده» و تا این زمان موعود فرا نرسد قیامت برپا نخواهد شد (وَ جَعَلَ لَهُمْ أَجَلًا لا رَیْبَ فِیهِ).

«اما ظالمان (و ستمگران با شنیدن این آیات نیز به همان راه انحرافی خود ادامه می دهند) و جز راه کفر و انکار را پذیرا نیستند» (فَأَبَی الظَّالِمُونَ إِلَّا کُفُوراً).

سوره الإسراء(17): آیه 100
اشاره

(آیه 100)- و از آنجا که آنها اصرار داشتند پیامبر نباید از جنس بشر باشد گویی یک نوع حسادت و بخل مانع از این می شد که باور کنند ممکن است خدا این موهبت را به انسانی بدهد، لذا در این آیه می فرماید: «به آنها بگو: اگر شما مالک خزائن رحمت پروردگار من بودید مسلما (به خاطر تنگ نظری) امساک می کردید، مبادا انفاق مایه فقر و تنگدستی شما شود» (قُلْ لَوْ أَنْتُمْ تَمْلِکُونَ خَزائِنَ رَحْمَهِ رَبِّی إِذاً لَأَمْسَکْتُمْ خَشْیَهَ الْإِنْفاقِ).

«و انسان طبعا موجود بخیلی است» (وَ کانَ الْإِنْسانُ قَتُوراً).

معاد جسمانی-

این سه آیه آخر از روشنترین آیات مربوط به اثبات معاد جسمانی است، زیرا تعجب مشرکان از این بود که چگونه ممکن است خداوند استخوانهای پوسیده و خاک شده را بار دیگر به لباس حیات و زندگی بیاراید، پاسخ قرآن نیز در همین رابطه است می گوید: خداوندی که آسمانها و زمین را آفرید، چنین قدرتی را دارد که اجزای پراکنده انسان را جمع آوری کرده، حیات نوین ببخشد.

ضمنا استدلال به عمومیت قدرت خداوند در اثبات مسأله معاد یکی از دلائلی است که قرآن کرارا روی آن تکیه کرده است.

سوره الإسراء(17): آیه 101

(آیه 101)- با این همه نشانه ها باز ایمان نیاوردند! در چند آیه پیش از این خواندیم که مشرکان چه تقاضاهای عجیب و غریبی از پیامبر داشتند.

در اینجا در حقیقت نمونه ای از این صحنه را در امتهای پیشین بیان می کند که

[شماره صفحه واقعی : 673]

ص: 3312

چگونه انواع خارق عادات و معجزات را دیدند و باز هم بهانه گرفتند و راه انکار را همچنان ادامه دادند.

نخست می گوید: «ما به موسی نه آیه و نشانه روشن دادیم» (وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسی تِسْعَ آیاتٍ بَیِّناتٍ).

این آیات عبارتند از: عصا، ید بیضا، طوفان، ملخ، یک نوع آفت نباتی به نام قمّل، فزونی قورباغه، خون، خشکسالی، کمبود میوه ها.

سپس برای تأکید بیشتر اضافه می کند: اگر مخالفانت حتی این موضوع را انکار کنند برای اتمام حجت به آنها «از بنی اسرائیل سؤال کن که در آن زمان که (این آیات) به سراغشان آمد چگونه بودند» (فَسْئَلْ بَنِی إِسْرائِیلَ إِذْ جاءَهُمْ).

ولی با این حال نه تنها تسلیم نشدند بلکه موسی را متهم به ساحر بودن و یا دیوانه بودن کردند «پس فرعون به او گفت: من گمان می کنم ای موسی تو ساحر یا دیوانه ای» (فَقالَ لَهُ فِرْعَوْنُ إِنِّی لَأَظُنُّکَ یا مُوسی مَسْحُوراً).

این روش همیشگی مستکبران است که مردان الهی را به خاطر نوآوریها، و حرکت بر ضد مسیر جامعه های فاسد، و همچنین نشان دادن خارق عادات متهم به سحر و یا جنون می کردند، تا در افکار مردم ساده دل نفوذ کنند و آنها را از گرد پیامبران پراکنده سازند.

سوره الإسراء(17): آیه 102

(آیه 102)- ولی موسی در برابر این تهمت ناروا سکوت نکرد و با قاطعیت هر چه تمامتر «گفت: (ای فرعون) تو به خوبی می دانی که این آیات روشنی بخش را جز پروردگار آسمانها و زمین نازل نکرده است» (قالَ لَقَدْ عَلِمْتَ ما أَنْزَلَ هؤُلاءِ إِلَّا رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ بَصائِرَ).

بنابراین تو با علم و اطلاع و آگاهی حقایق را انکار می کنی، تو به خوبی می دانی که اینها از طرف خداست، و منهم می دانم که می دانی! و به همین دلیل چون حق را دانسته انکار می کنی «من فکر می کنم ای فرعون! تو سر انجام هلاک خواهی شد» (وَ إِنِّی لَأَظُنُّکَ یا فِرْعَوْنُ مَثْبُوراً).

سوره الإسراء(17): آیه 103

(آیه 103)- چون فرعون نتوانست در برابر استدلالهای دندان شکن موسی

[شماره صفحه واقعی : 674]

ص: 3313

مقاومت کند به همان چیزی متوسل شه که همه طاغوتیان بی منطق در تمام قرون و اعصار به آن متوسل می شدند، می فرماید: «پس (فرعون) تصمیم گرفت آنان را از آن سرزمین ریشه کن سازد ولی ما او و تمام کسانی را که با او بودند، غرق کردیم» (فَأَرادَ أَنْ یَسْتَفِزَّهُمْ مِنَ الْأَرْضِ فَأَغْرَقْناهُ وَ مَنْ مَعَهُ جَمِیعاً).

سوره الإسراء(17): آیه 104

(آیه 104)- «و بعد از آن به بنی اسرائیل گفتیم: در این سرزمین [مصر و شام ] ساکن شوید» (وَ قُلْنا مِنْ بَعْدِهِ لِبَنِی إِسْرائِیلَ اسْکُنُوا الْأَرْضَ).

«اما هنگامی که وعده آخرت فرا رسد همه شما را دسته جمعی (به آن دادگاه عدل) می آوریم» (فَإِذا جاءَ وَعْدُ الْآخِرَهِ جِئْنا بِکُمْ لَفِیفاً).

سوره الإسراء(17): آیه 105

(آیه 105)- بار دیگر قرآن به سراغ اهمیت و عظمت این کتاب آسمانی می رود و به پاسخ بعضی از ایرادات و یا بهانه جوئیهای مخالفان می پردازد.

نخست می گوید: «و ما قرآن را بحق نازل کردیم» (وَ بِالْحَقِّ أَنْزَلْناهُ).

بلافاصله اضافه می کند: «و بحق نازل شد» (وَ بِالْحَقِّ نَزَلَ).

گاهی انسان شروع به کاری می کند اما چون قدرتش محدود است نمی تواند آن را تا به آخر بطور صحیح پیاده کند، اما کسی که از همه چیز آگاه است، و بر همه چیز تواناست، هم آغاز را بطور صحیح شروع می کند و هم انجام را بطور کامل تحقق می بخشد، فی المثل گاهی انسان آب زلالی را از سر چشمه رها می کند، اما چون نمی تواند در مسیر راه آن را از آلودگیها حفظ کند پاک و زلال به دست مصرف کننده نمی رسد، ولی آن کس که از هر نظر بر کار خود مسلط است، هم آن را پاک و زلال از چشمه بیرون می آورد، و هم آن را پاک و زلال در ظرفهای تشنگان و نوشندگان وارد می سازد.

قرآن نیز درست چنین کتابی است که به حق از ناحیه خداوند نازل شده است و در تمام مسیر ابلاغ چه در آن مرحله که واسطه جبرئیل بوده، و چه در آن مرحله که گیرنده پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بود، در همه حال آن را از هر نظر حفظ و حراست فرمود و حتّی با گذشت زمان دست هیچ گونه تحریف به دامانش دراز نشده و نخواهد شد، چرا که خدا پاسداریش را بر عهده گرفته است.

[شماره صفحه واقعی : 675]

ص: 3314

بنابراین، این آب زلال وحی الهی از عصر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله تا پایان جهان دست نخورده به همه دلها راه می یابد.

و در پایان می فرماید: «و ما تو را جز به عنوان بشارت دهنده نفرستادیم» و حق هیچ گونه تغییر در محتوای قرآن نداری (وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا مُبَشِّراً وَ نَذِیراً).

سوره الإسراء(17): آیه 106

(آیه 106)- در این آیه به پاسخ یکی از بهانه گیریهای مخالفان که می گفتند:

چرا قرآن یکجا بر پیامبر نازل نشده، و روش نزول آن حتما تدریجی است پرداخته، می گوید: «و قرآنی که آیاتش را از هم جدا کردیم، تا آن را با درنگ بر مردم بخوانی و آن را بتدریج نازل کردیم» (وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَی النَّاسِ عَلی مُکْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِیلًا).

قرآن کتابی است که با حوادث عصر خود یعنی با بیست و سه سال دوران نبوت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و رویدادهایش پیوند و ارتباط ناگسستنی دارد.

مگر ممکن است همه حوادث 23 سال را در یک روز جمع آوری کرد، تا مسائل مربوط به آن یک جا در قرآن نازل شود؟! در ضمن نزول تدریجی مفهومش ارتباط دائمی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با مبدأ وحی بود ولی نزول دفعی ارتباط پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را بیش از یک بار تضمین نمی کرد.

سوره الإسراء(17): آیه 107

(آیه 107)- این آیه برای درهم شکستن غرور مخالفان نادان می گوید: «بگو:

خواه به آن ایمان بیاورید، و خواه ایمان نیاورید، کسانی که پیش از آن به آنها دانش داده شده، هنگامی که (این آیات) بر آنان خوانده می شود، سجده کنان به خاک می افتند» (قُلْ آمِنُوا بِهِ أَوْ لا تُؤْمِنُوا إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إِذا یُتْلی عَلَیْهِمْ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ سُجَّداً).

سوره الإسراء(17): آیه 108

(آیه 108)- در این آیه گفتارشان را به هنگامی که به سجده می افتند بازگو کرده، می فرماید: «آنها می گویند: پاک و منزه است پروردگار ما، وعده های پروردگارمان انجام شدنی است» (وَ یَقُولُونَ سُبْحانَ رَبِّنا إِنْ کانَ وَعْدُ رَبِّنا لَمَفْعُولًا).

آنها با این سخن نهایت ایمان و اعتقاد خود را به ربوبیت پروردگار و صفات پاک او و هم به وعده هایی که داده است، اظهار می دارند.

[شماره صفحه واقعی : 676]

ص: 3315

سوره الإسراء(17): آیه 109

(آیه 109)- باز برای تأکید بیشتر و تأثیر آن آیات الهی و این سجده عاشقانه می گوید: «آنها (بی اختیار) به زمین می افتند و گریه می کنند و (تلاوت این آیات همواره) بر خشوعشان می افزاید» (وَ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ یَبْکُونَ وَ یَزِیدُهُمْ خُشُوعاً).

«خشوع» آن حالت تواضع و ادب جسمی و روحی است که انسان در مقابل شخص و یا حقیقتی داشته باشد.

سوره الإسراء(17): آیه 110
اشاره

(آیه 110)

شأن نزول:

چنین نقل شده که پیامبر یک شب در مکه در حال سجده بود و خدا را به نام یا رحمان و یا رحیم می خواند، مشرکان بهانه جو از فرصت استفاده کرده و گفتند: ببینید این مرد (ما را سرزنش می کند که چرا چند خدایی هستیم اما) خودش دو خدا را پرستش می کند. آیه نازل شد و به آنها پاسخ گفت.

تفسیر:

آخرین بهانه ها! به دنبال ایرادهای سست و بی اساس مشرکان، در این آیه به آخرین بهانه های آنها می رسیم، و آن این که: آنها می گفتند چرا پیامبر، خدا را به نامهای متعددی می خواند با این که مدعی توحید است قرآن در پاسخ آنها می گوید: «بگو: شما او را به نام «اللّه» بخوانید و یا به نام رحمان هر کدام را بخوانید فرق نمی کند برای او نامهای متعدد نیک است» (قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ أَیًّا ما تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنی ).

این کوردلان گاه برای یک شخص، یا یک مکان و مانند آن اسمهای مختلفی می گذارند که هر کدام معرّف گوشه ای از زوایای وجود او بود.

آیا با این حال تعجب دارد خدایی که وجودش از هر نظر بی نهایت است و منبع و سر چشمه همه کمالات، نعمتها و تمام نیکیهاست و به تناسب هر کاری که انجام می دهد و هر کمالی که ذات مقدسش دارد نام مخصوص داشته باشد؟! در پایان آیه نظر به گفتگوی مشرکان در مکّه در رابطه با نماز پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و این که می گفتند: او نماز خود را بلند می خواند و ما را ناراحت می کند، این چه عبادتی است؟ این چه برنامه ای است؟ به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد: «نمازت را زیاد بلند مخوان، زیاد هم آهسته مخوان، بلکه میان این دو راه اعتدال را انتخاب کن» (وَ لا تَجْهَرْ بِصَلاتِکَ وَ لا تُخافِتْ بِها وَ ابْتَغِ بَیْنَ ذلِکَ سَبِیلًا).

[شماره صفحه واقعی : 677]

ص: 3316

آیه می گوید: نه بیش از حد بلند بخوان و فریاد بزن، و نه بیش از حد آهسته که تنها حرکت لبها مشخص شود و صدایی به گوش نرسد.

سوره الإسراء(17): آیه 111

(آیه 111)- سر انجام به آخرین آیه این سوره می رسیم آیه ای که با حمد خداوند سوره را پایان می دهد همان گونه که با تسبیح ذات پاک او سوره آغاز شده بود، و در حقیقت این آیه نتیجه ای است بر کل بحثهای توحیدی این سوره و محتوای همه آن مفاهیم توحیدی.

روی سخن را به پیامبر کرده، چنین می گوید: «بگو: حمد و سپاس مخصوص خداوندی است که نه فرزندی برای خود انتخاب کرده و نه شریکی در حکومت و مالکیت جهان دارد، و نه سرپرستی برای حمایت در برابر ذلت و ناتوانی» (وَ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یَتَّخِذْ وَلَداً وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ شَرِیکٌ فِی الْمُلْکِ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلِیٌّ مِنَ الذُّلِّ).

و چنین خدایی با چنان صفات از هر چه فکر کنی برتر و بالاتر است بنابراین «او را بزرگ دار و به عظمت بی انتهایش آشنا شو» (وَ کَبِّرْهُ تَکْبِیراً).

آیه فوق هرگونه کمک کار و شبیه را از خداوند نفی می کند، چه آن کس که پایین تر باشد (همچون فرزند) و آن کس که همسان باشد (همچون شریک) و آن کس که برتر باشد (همچون ولیّ).

مرحوم «طبرسی» در «مجمع البیان» از بعضی مفسران نقل می کند که این آیه ناظر به نفی اعتقاد انحرافی سه گروه است: نخست مسیحیان و یهود که برای خدا فرزند قائل بودند، و دیگر مشرکان عرب که برای او شریکی می پنداشتند، و لذا در مراسم حجّ می گفتند: لبّیک لا شریک لک، الّا شریکا هو لک! و دیگر ستاره پرستان و مجوس، چرا که آنها برای خدا ولی و حامی قائل بودند.

«پایان سوره اسراء» و پایان جلد دوم برگزیده تفسیر نمونه

[شماره صفحه واقعی : 678]

ص: 3317

تاریخ

سیره پیشوایان (از زندگانی أمیرالمؤمنین تا امام زین العابدین علیهما السلام)

مشخصات کتاب

عنوان و نام پدیدآور : سیره پیشوایان : نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم علیهم السلام / مهدی پیشوایی ؛ با مقدمه جعفر سبحانی.

مشخصات نشر : قم : موسسه امام صادق (ع)، 1372.

مشخصات ظاهری : 792 ص.

موضوع : ائمه اثناعشر علیهم السلام -- سرگذشتنامه

رده بندی کنگره : BP36/5/پ 9س 9 1372

رده بندی دیویی : 297/95

شماره کتابشناسی ملی : م 73-105

توضیح : «سیره پیشوایان» نگرشی بر زندگی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم علیهم السلام است. نویسنده در کتاب حاضر، در حد توان خویش کوشیده است در شرح سیره هر یک از ائمه علیهم السلام، نخست فضای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آنان را در پرتو اسناد و مدارک تاریخی روشن کرده و دور نمای روشنی از آن را که به وضوح با آن فضا سازگار و متناسب بوده است را تشریح کند.با این دید، مولف هر یک از ابعاد مختلف زندگی آن بزرگواران را از قبیل: بعد سیاسی و مبارزاتی، بعد اجتماعی، بعد فرهنگی، بعد کرامات و خوارق عادات و...، را در جایگاه مناسب خود قرار داده و نشان داده است که نه تنها مناسب ترین شیوه، بلکه تنها راه، همان بوده که امام علیه السلام برگزیده است. از ویژگیهای بارز این کتاب می توان به نثر بسیار ساده، روان و داستان گونه آن اشاره کرد.

ص: 1

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 1]

ص: 3318

[شماره صفحه واقعی : 2]

ص: 3319

[شماره صفحه واقعی : 3]

ص: 3320

[شماره صفحه واقعی : 4]

ص: 3321

[شماره صفحه واقعی : 5]

ص: 3322

[شماره صفحه واقعی : 6]

ص: 3323

سخنی با خوانندگان

فکر نگارش و تدوین یک دوره کتاب پیرامون زندگانی دوازده امام معصوم از سوی نگارنده، به سال ها پیش باز می گردد که چند اثر اعم از تألیف و ترجمه با این قلم، پیرامون زندگانی چندتن از امامان معصوم منتشر شد و مورد توجه و استقبال خوانندگان مشتاقِ این گونه آثار قرار گرفت. از آن زمان، تدوین دوره ای کامل از زندگانی ائمه اطهار(علیهم السلام)، با سبک و روال چند کتاب یاد شده برای نگارنده به صورت یک آرزوی مقدس مطرح شد. ولی تحقّق این آرزو، وقت و مجال کافی و امکانات بسیار جهت مطالعه و نگارش می طلبید که آن زمان فراهم نبود. از طرف دیگر بارها افرادی از گروه های مختلف اجتماع که به مطالعه تاریخ زندگانی پربار و آموزنده ائمه(علیهم السلام)علاقه مند بودند، به این جانب مراجعه و خواستار معرفی کتابی جامع و مستند و مورد اعتماد به زبان فارسی و قلم روز در این زمینه می شدند که آنان را از مراجعه به کتب و مآخذ متعدد بی نیاز کند. احساس نیاز و ابراز علاقه افراد مزبور، آن آرزوی دیرینه را همواره در ذهن نگارنده تجدید می کرد.

افزون بر این همه، نگارنده طی چند سال اخیر، علاوه بر تدریس «تاریخ اسلام» چندین دوره تدریس «سیره معصومین(علیهم السلام)» را نیز در چند مرکز آموزش عالی به عهده داشت و جزوه های فشرده ای در این باره فراهم گشته و تکثیر شده بود، ولی فرصت تدوین و تنظیم و نگارش آن ها به صورت کتاب، پیش نیامده بود.

با توجه به نیاز و استقبالی که گفته شد، جزوه های یاد شده، به مرور بازنگری و تکمیل و در واقع بازنگاری گردید و در طول کار، منابع و مآخذ بیش تری مورد مراجعه و مطالعه قرار گرفت و موضوعات و بحث ها گسترش یافت و نظم مطلوب را به خود گرفت و به لطف خدا به صورتی که اکنون می بینید، در آمد.

از آن جا که کتاب حاضر برای استفاده عموم تهیه گردیده، سعی شده است که

[شماره صفحه واقعی : 7]

ص: 3324

از طرح بحث های تخصّصی و دور از نیاز عمومی، مانند تاریخ تکوین و انشعاب فرقه های شیعه، مباحث پیچیده کلامی، موضوعات مورد اختلاف (که خود به کتابی مستقل نیازمند است) و امثال این ها خودداری شود و در صورت لزوم تنها به اشاره ای اکتفا شده و خواننده به مآخذی که در پاورقی آمده ارجاع داده شود.

در خور ذکر است که نگارنده این سطور، به یک یک مآخذ و منابع کتاب حاضر، شخصاً و مستقیماً مراجعه کرده و در عین حال، همه آن ها را با مشخصات کامل در پاورقی ها معرفی نموده است تا برای خوانندگان نیز امکان مراجعه به آن ها مقدور باشد و در صورت لزوم، علاقه مندان به پی گیری بیش تر موضوع، بتوانند با رجوع مستقیم به آن ها اطلاعات بیش تری کسب کنند.

نکته دیگر این است که بنا به اقتضای طبیعی بحث های تاریخی، در درجه اوّل، از منابع دست اوّل و قدیمی و در حدّ مقدور نزدیک به زمان حادثه استفاده شده است؛ ولی ضمناً از آثار مکتوب به زبان فارسی و خصوصاً تحقیقات معاصران نیز غفلت نشده و هرجا که تحلیلی جالب، نکته ای لطیف، برداشتی تازه و مطلبی دلنشین یافت شده، از آن بهره گیری به عمل آمده است.گاه نیز به حکم این که از ترجمه خوب موضوع مورد نظر در یک اثر فارسی استفاده شده یا اثر مزبور به نحوی برای نگارنده رهگشا بوده، به نشانه سپاسگزاری از کوشش های صاحب اثر و نیز جهت رعایت امانت، در کنار مآخذ قدیمی، از آن یاد شده است. همچنین در چند مورد، بخشی از آثار معاصران، عیناً نقل و گاه همراه با تغییرات اندکی در عبارات و الفاظ با ارائه مآخذ، تلخیص شده است که در این جا لازم است از زحمات آنان تقدیر کنم.

خوشبختانه در سال های اخیر، آثار و کتاب های ارزشمندی توسط نویسندگان و محققان درباره زندگانی پیشوایان معصوم(علیهم السلام)به زبان فارسی منتشر شده که به سهم خود مفید و قابل تقدیر است. اما هر یک از این آثار، هدف خاصی را تعقیب کرده، یا به شیوه خاصی تدوین شده، و یا احتمالاً مخاطب خاصی مورد توجه مؤلف نبوده است. از این نظر کتابی که اکنون در دست

[شماره صفحه واقعی : 8]

ص: 3325

شماست، با آثار مزبور تفاوت های فراوانی دارد. شیوه طرح مباحث و موضوعات در کتاب حاضر، بدین گونه است که در تشریح سیره هر امام، نخست دورنمایی از مراحل زندگی وی ارائه شده، سپس فضای اجتماعی و سیاسی عصر او تشریح گردیده، و آن گاه، خطوط اساسی زندگانی آن پیشوای بزرگوار و پختگی و تناسب مواضع سیاسی، اجتماعی وی با شرائط حاکم بر جامعه آن روز مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. بدین ترتیب، مسئله توجه ائمه به عنصر زمان و شرائط و نیازها و مقتضیات و محذورات آن، در تبیین زندگانی سراسر جهاد و خدمت آن بزرگواران، در کتاب حاضر دقیقاً مورد ملاحظه بوده و می توان آن را از دیگر ویژگی های این کتاب برشمرد.

نکته آخر این که در مجموع، برای زندگانی هر امام به طور متوسط پنجاه صفحه در نظر گرفته ایم و برای این که مشکلات کتاب های چند جلدی پیش نیاید، همه مباحث را در یک جلد آورده ایم، و اگر حجم کتاب اندکی بزرگ شده است، دقیقاً به این علّت است. البته با تمام کوشش هایی که نگارنده به کار برده، طبعاً این اثر پیراسته از عیب و نقص نمی باشد.

در خاتمه، باید یادآوری کنم که بزرگ ترین مشوّق نگارنده در تکمیل این کتاب، استاد معظم حوزه علمیه قم آیت الله العظمی حاج شیخ جعفر سبحانی مدظلّه بوده اند که بهویژه در تسریع کار آن، اصرار و تأکید فراوان داشتند و اینک نیز کتاب، از سوی مؤسسه تحقیقاتی امام صادق(علیه السلام) و زیر نظر معظم له منتشر می گردد. ومن الله التوفیق وعلیه التکلان

قم مهدی پیشوائی

رجب 1414 ه_.ق

دیماه 1372 ش

[شماره صفحه واقعی : 9]

ص: 3326

[شماره صفحه واقعی : 10]

ص: 3327

یادداشت مؤلف

بسم الله الرحمن الرحیم

(چاپ بیست و چهارم)

برای این مؤلف، جای بسی خوشوقتی و شکرگزاری در پیشگاه پروردگار بزرگ است که این اثر، از آغاز چاپ و نشر در سال 1372 شمسی تاکنون، نه تنها مورد توجه و اقبال عمومی در سراسر کشور قرار گرفت، بلکه در مراکز حوزوی و دانشگاهی نیز مورد عنایت و استفاده واقع شد، و خوانندگان گرامی از هر قشر و صنف، بهویژه حوزویان مکرّم، بارها این نگارنده را مورد تشویق و لطف و محبت قرار دادند.

کتاب حاضر علاوه بر اقبال عمومی در ایران، در کشور جمهوری آذربایجانو کشور ترکیه، به زبان و خط آن دو کشور ترجمه و منتشر گردید. در قم نیز به امر و عنایت حضرت آیت الله العظمی جعفر سبحانی، جهت استفاده در کشورهای عربی، به زبان عربی ترجمه و چاپ شد. کتاب سیره پیشوایان، تاکنون در ایران بیست و سه بار عمدتاً برای حوزه های علمیه در شمارگان وسیع، چاپ و توزیع شده است.

نگارنده، این توفیق را پرتوی از لطف و عنایت خداوند و از برکت اخلاص و ارادت به ساحت مقدس ائمه اطهار(علیهم السلام)می داند چرا که سراسر این کتاب، نه

[شماره صفحه واقعی : 11]

ص: 3328

تنها «مخلصانه»، بلکه «عاشقانه» و همراه با سوز و شور و شوق، و در عین حال بدون پشتوانه و حمایت از جایی، و در تنهایی و بی یاوری، و در شرایط سخت و پرزحمت تدوین و نگارش یافت، و نگارنده، تجربه سی ساله نویسندگی و تألیف، و تمام ظرفیت و خلاقیت و توان ذهنی و ذوقی خود را در آراستگی و پختگی و جذابیت آن به کار گرفت.

اما با همه این دقت ها مثل هر کار بشری خالی از عیب و نقص نبود، و از همان بدو انتشار، پیشنهادهای اصلاحی و تکمیلی، و نیز انتقادهای متعددی از طرف خوانندگان بصیر و اهل دقت و فضل رسید که بسیاری از آن ها مفید و مغتنم بود. خود نگارنده نیز در سال های بعد، ضمن مطالعات تاریخی، به نکات تازه ای دست یافت، و همه این ها جمع آوری و در نسخه ای اعمال گردید تا به محض این که امکان حروف چینی جدید و دیگر مراحل فنی چاپ، از طرف ناشر فراهم گردد، موارد اصلاحی و یافته های جدید اضافه و منظور شود. اینک بسیار خوشوقتم که چنین فرصتی فراهم شد و در چاپ بیست و چهارم که هم اکنون در اختیار شماست، این تغییرات صورت گرفت و اینک کتاب، با اضافات، و پس از تجدید نظر و اصلاح و تکمیل، به صورت غنی تر و منظم تر تقدیم خوانندگان ارجمند می شود.

قم _ مهدی پیشوائیذی قعده 1431ق

مهرماه 1389ق

[شماره صفحه واقعی : 12]

ص: 3329

مقدمه

از استاد: آیه الله جعفر سبحانی

تاریخ گذشته، تومار گشوده ای است در برابر تومار بسته آینده. بهوسیله این تومار باز، باید بخش بسته را گشود، و خطوط حرکت آینده را ترسیم کرد، و از زندگانی گذشتگان درس هایی فراوان آموخت.

تاچندی پیش، تاریخ نگاران، بیش تر، بازگوکننده حوادث و یادآور متن رویدادها بوده، و غالباً روی علل حوادث، و یا نتائج تلخ و شیرین آن، انگشت نمی گذاشتند، تو گویی، تاریخ را برای سرگرمی و وقت گذرانی افراد می نوشتند، و یا حمل این بار سنگین را بر دوش خودِ خوانندگان می گذاردند.

نوپردازی در نگارش تاریخ که آن را از نقل وقایع خشک، به صورت تحلیل حوادث در آورد، گام بزرگی بود که در قلمرو یکی از علوم انسانی برداشته شد، این روش آن چنان فاصله ای میان دو نوع تاریخ: نقلی و تحلیلی پدید آورد، که گویی این دو شیوه نگارش، دو نوع دانش جدا از همند. در این نوع نگارش، علاوه بر متون تاریخ و گفتار شاهدان و راویان، از علوم چندی مانند: روان شناسی، جامعه شناسی، جغرافیاشناسی، باستان شناسی و غیره بهره گرفته می شود، و حوادث تاریخی به صورتی مسلسل که هر کدام، دیگری را پشت سر می آورد همراه با ریشه ها و آثار و نتائج آن ها، ترسیم می گردد.

نقطه ضعفی که در این نوع از نگارش تاریخ وجود دارد، این است که غالباً تاریخ از تصرفّ های بی جا و تفسیر به رأی های غلط، مصون نمانده، و حوادث

[شماره صفحه واقعی : 13]

ص: 3330

تاریخی با اغراض و افکار شخصی و انگیزه های خود نویسنده به هم آمیخته می شود، و چهره واقعیت در پرده ضخیمی از غرضورزی ها پوشیده می گردد.

البته نمی توان همه نویسندگان تاریخ را به پیشداوری متهم کرد، ولی باید پذیرفت که بسیاری از آنان از این نقطه ضعف پیراسته نیستند. همچنان که نمی توان همه تاریخ نگاران نقلی را، نویسندگانی با هدف و واقع گرا انگاشت، زیرا برخی از آنان نیز از اغراض شخصی دور نبودند و به نقل آن چه مؤید افکار و اندیشه ها و عقاید دینی و منافع ملی آن ها بوده می پرداختند، و از رویه دیگر حوادث، چیزی ترسیم نمی کردند. منتها، در مقام مقایسه، باید گفت: میزان خطا در تاریخ تحلیلی به مراتب فزونتر از تاریخ نقلی می باشد.

در عصر ما، چیزی که به تاریخ تحلیلی رونق بیش تری بخشیده، تدوین فلسفه تاریخ است که خود؛ مانند دیگر فلسفه های هر علمی، جدا از علم تاریخ است. فلسفه تاریخ، علل کلی پیدایش وقایع، و تکامل جامعه را روشن می سازد و قوانین عمومی تکامل را به ما می آموزد. به دیگر سخن: فلسفه تاریخ، ارتباط و پیوند میان وقایع گوناگون را مورد تحقیق و بررسی قرار داده و علل و معالیل را در وقایع تاریخی کشف می کند. هر نوع کاوش و جستوجو در پیدا کردن قوانین عمومی تکامل جامعه انسانی، گامی در راه تکامل فلسفه تاریخ یا «علم جامعه انسان» است.

مطالعه عمیق در علل تکامل و یا تحولات زندگی انسان ها، روشن می سازد که عوامل محرک تاریخ یکی دو تا نیست، بلکه عوامل گوناگونی در شرائط مختلف، چرخ زندگی جامعه انسان را به حرکت در آورده و با قلم تکوین، صفحات تاریخ آنان را نگاشته است، و در طول تاریخ، تنها یک عامل نبوده است که ترسیم کننده خط زندگی بشر باشد.

گروهی که می کوشند نیروی محرک تاریخ را به صورت تک عاملی معرفی کنند، تنگ نظرانی هستند که فقط گوشه ای از حوادث حیات انسان را مورد کاوش

[شماره صفحه واقعی : 14]

ص: 3331

قرار می دهند، نه همه جوانب را. این گونه کسان، گویی سوگند یاد کرده اند که برای تکامل تاریخ بشر، یک عامل بیش تر معرفی نکنند، و یا عامل مورد نظر خویش را کلید سحرآمیزی می انگارند که می تواند تمام درهای بسته تاریخ را بگشاید! آنان برای این که خود را تنگ نظر معرفی نکنند، عامل واحدی، مانند شرائط اقتصادی را، زیر بنای تمام رویدادها معرفی کرده و دیگر عوامل را به لحاظ تأثیرگذاری در درجه دوم قلمداد می نمایند.

کسانی که موتور محرک تاریخ را یک عامل بیش نمی دانند، انسان های یک بُعدی و سطح نگری هستند که ذهن محدود آنان تنها به یک بعد از عوامل سازنده تاریخ انس گرفته، و از دیگر عوامل غفلت ورزیده اند و یا افکار حزبی وسیاسی، آنان را به توانمندی عاملی خاص (مبارزه طبقاتی) سوق داده، و دیگر عوامل را روبنا دانسته اند.

تاریخ ومبارزه طبقاتی

مارکسیسم، تاریخ جامعه انسانی را محصول مبارزه طبقاتی انسان های محروم دانسته و مجموع جهانیان را به دو گروه تقسیم کرده است: گروهی وابسته به نظام کهن که منافع خود را در بقای آن می انگارند، و گروهی مبارز که منافع خویش را در دگرگون کردن نظام حاکم می دانند.

این گونه تفسیر از تحولات بشر، نشانه خلاصه کردن فعالیت های انسان در خواسته های مادی انسان است. در حالی که در این قلمرو، غرائز دیگری وجود دارد که شرافت و ارزش انسان را بالاتر از آن می داند که فقط در حوزه محدود منافع مادی خود بیندیشد، و حرکت تاریخ را صرفاً معلول شکم و شهوت بشمارد. صفحات تاریخ بشر، شاهد مبارزات مردان بزرگ و ارزشمندی است که برای احیای ارزش ها و اصلاح نابسامانی های دینی و اخلاقی، دست به قبضه شمشیر برده، و جان خود و فرزندان خویش را در این راه باخته اند.

[شماره صفحه واقعی : 15]

ص: 3332

تاریخ گواه این امر است که بسیاری از نبردهایی که برای محو نظام طبقاتی،تعبیر صحیح: بازستاندن حقوق مستضعفان از مستکبران صورت گرفته، تحت رهبری مردان وارسته ای تحقق پذیرفته که به انگیزه نوع دوستی و حفظ حقوق انسان قیام کرده و بلکه بالاتر از آن، انگیزه های دینی و الهی داشته اند.

آیات قرآن، به صراحت، حاکی است که قسمت اعظم یاران انبیاء(علیهم السلام)را افراد با ایمان و مستضعف و مستمندی تشکیل می دادند که برای محو شرک و آثار کوبنده آن و رساندن انسان ها به مرتبه ای بالا، تا سرحدّ تعلق به خدا نبرد می کردند و حتی یکی از ایرادهای مستکبران بر پیامبران این بود که تهیدستان به آنان گرویده اند.(1)

درباره قیام پیامبرخاتم(صلی الله علیه وآله) می خوانیم که مستکبران عصر او، ایمان خویش به اسلام را مشروط به این می کردند که فقیران و مستضعفان را از اطراف خود پراکنده سازد. از این جهت، خداوند به پیامبر دستور داده که نباید به درخواست چند مستکبر، این گروه را که پیشرفت آیین بر دوش آنان سنگینی می کند از اطراف خود پراکنده سازد.(2)

بررسی صفحات تاریخ، ما را با دو گروه از انسان ها آشنا می سازد:

1. گروهی که اسیر منافع مادی بوده و آن چنان منحط و کوتاه فکر بوده اند که جز قیام بر علیه نظام حاکم، آن هم برای تأمین خواسته های نفسانی خود، چیزی در سر نمی پرورانده اند.

2. گروهی حق جو، آرمانخواه، پرخاشگر و آزاد از فشار محیط و فشار طبیعت، که همّتشان عمدتاً مصروف احیای ارزش های انسانی و اصول اخلاقی و ارتقای مقام معنوی بشر بوده است.

[شماره صفحه واقعی : 16]

ص: 3333


1- مخالفان هود به وی چنین گفتند: ...ما نراک اتبعک إلاّ الذین هم أراذلنا بادی الرأی... (هود/27): ما جز این نمی بینیم که یک مشت فقیر و مستمند از تو پیروی می کنند.
2- ولا تطرد الذین یدعون ربّهم بالغداه والعشی... (انعام/52): آن گروه از افراد را که صبح و عصر خدای خود را می خوانند از اطراف خود طرد مکن... .

اگر در زندگی گروه نخستین، محرک عمده تاریخ، دستیابی به رفاه مادی بشر بوده است، محرک گروه دوم را، احیای جامعه و آزاد سازی آن از خوی حیوانی و تعلقات مادی و توجه به ارزش های والا تشکیل می داده است.

این جاست که باید نقش پیامبران و اولیای الهی را در ساختن تاریخ، با دقت بیش تر و افق دید وسیع تری مطالعه کرد. رجال الهی در تکوین نهضت های عمیق اصلاحی تاریخ، نقشی برجسته و انکار ناپذیر داشته، و برنامه الهی آنان، که از طریق وحی به ایشان می رسید، بزرگ ترین سرمایه نهضت و انقلاب بوده است. نقش آنان در ایجاد ایمان در توده ها و بسیج آنان در راه اهداف بلند انسانی، و بالمآل دگرگون کردن چهره جامعه، از مسلّمات تاریخ است.

تجارب و آزمایش های تاریخی ثابت کرده است که علوم و معارف بشری تا حدودی راه را برای بشر روشن می سازند، ولی هرگز انقلاب آفرین و جامعه ساز نمی باشند. همواره این، پیامبران و اولیای راستین خدا بوده اند که درس آزادی و رهایی از اسارت مستکبران را به بشر آموخته و با بهره گیری از قدرت ایمان، در کوبیدن دژهای ستم از هر عاملی مؤثرتر بودند.

فرویدیسم و تاریخ بشر

در این میان، فرویدیسم خطای بزرگ تری را مرتکب شده است. فروید حرکت تاریخ را معلول غریزه جنسی شمرده و برای این غریزه، در تمام فعالیت های فردی و اجتماعی انسان، نقشی عمده و اساسی قائل شده است. از نظر وی زندگی انسان حاصل یک رشته تلاش هایی است که همگی، به طور خودآگاه یا ناخودآگاه، از غریزه جنسی سرچشمه می گیرد.

اکنون روشن نیست که چرا این مکتب در میان غرائز انسان، به غریزه جنسی بیش از دیگر غرائز اهمیت داده، و خاصه، از ابعاد روحی او چشم پوشیده است.

[شماره صفحه واقعی : 17]

ص: 3334

حال آن که، کاوش های علمی پیش از فروید و پس از او ابعاد توانمندی را در روح و روان انسان کشف کرده، و برای انسان غرائز بالاتری را اثبات نموده که نقش آفرینشگری در تاریخ بشر داشته است، مانند:

1. بعد معنوی و گرایش به ماورای طبیعت که موجب پذیرش و گسترش ادیان و مذاهب و سازنده ملل و نحل است واین همه معابد و مساجد و مراکز دینی و جنگ های مذهبی، پرتوی از فعالیت آن غریزه می باشد.

2. بعد اخلاقی و گرایش به درستی و راستی که در حیات انسان نقش عظیمی دارد و اگر این بعد از ابعاد روحی انسان، از زندگی او حذف شود، زندگی وی دچار نابسامانی عجیبی می گردد.

3. گرایش به هنر و زیبایی که پدید آورنده معماری های شرقی و غربی و نقاشی ها و کاشی کاری ها و صنایع زیبای دستی است و ادبیات بشر در نثر و شعر، تجلیگاه روشن این بعد از ابعاد روح انسانی است.

4. بعد علمی و گرایش به کشف مجهولات و یافتن علل پدیده ها و رخدادها که سهم عظیمی در تمدن ها و شکوفایی خرد انسانی دارد.

با توجه به این ابعاد، چگونه فروید افسار تاریخ بشر را در دست یک غریزه پست انگاشته است؟! تو گویی انسان _ به عقیده او و مارکسیسم _ در شکم و غیره خلاصه می شود!

باری، تفسیر زندگانی خروشان بشر با عواملی مانند «مبارزه طبقاتی» و یا «نظریه جنسی»، بسان این است که زلزله عظیمی را که خانه ها و ساختمان ها را از جای کنده، و صخره های بزرگ کوه ها را به دشت پرت می کند، با فرو ریختن یک تاق چوبی پیش از زلزله در آن محیط تفسیر کنیم! پیدا ست که افراد محقق و جامع نگر، این نوع تنگ نظری ها را در تحلیل حوادث، کنار می نهند، و تأثیر دیگر عوامل را که از آن جمله تأثیر شخصیت های الهی در ساختن تاریخ بشر است، نادیده نمی گیرند.

[شماره صفحه واقعی : 18]

ص: 3335

قرآن عظیم به خاطر اهمیتی که به حق برای مجاهدت های این بزرگواران در تحولات تاریخ و تمدن بشر قائل است، بخشی از آیات خود را به تبیین موضع گیری و تلاش های شبانه روزی آنان اختصاص داده و در این زمینه نکات بسیار ارزنده و والایی را یادآور شده و زندگی سراسر خدمت پیامبران را مایه درس عبرت اندیشمندان دانسته است: لقد کان فی قصصهم عبره لأولی الألباب(1): «در داستان های آنان برای خردمندان عبرتی است».

از این جهت گروهی از مفسران و محققان اسلامی کتاب های فراوانی پیرامون زندگانی پیامبران نوشته اند که هر کدام می تواند برای ما مفید و سودمند باشد. البته در برخی از نوشته ها افرادی، حقایق قرآنی را با یک رشته روایات اسرائیلی و مجوسی درهم آمیخته و چهره نورانی پیامبران را به صورت صحیح ترسیم نکرده اند، ولی آن گروه از نویسندگان که با الهام از آیات قرآنی و احادیث صحیح به نوشتن این بخش از تفسیر همت گماشته اند، خدمت عظیمی را به جامعه اسلامی انجام داده اند.

سخنی را که در آغاز این بخش یادآور شدیم، در این جا تکرار می کنیم و آن این که باید این بخشِ تاریخ، بلکه همه کتاب های تاریخ را از آن نظر بخوانیم که می تواند به صورت یک معلم به ما درس بیاموزد و عوامل تکامل و سقوط ملل را در اختیار ما قرار دهد.

دوازده پیشوا

از احادیث و روایاتی که محدثان سنی و شیعه نقل کرده اند، به روشنی استفاده می شود که پیامبر گرامی از دوازده جانشین خود خبر داده و بنا به نقل «مُسلِم» در صحیح خود: عزت اسلام به این دوازده جانشین بستگی دارد. مسلم از جابر بن سمره نقل می کند که پیامبر فرمود: «لایزال الإسلام عزیزاً إلی اثنی عشر

[شماره صفحه واقعی : 19]

ص: 3336


1- یوسف/111.

خلیفه»(1)و بنا به نقل دیگر فرمود: «لایزال هذا الدین عزیزاً منیعاً إلی اثنی عشر خلیفه»؛این دین همچنان عزیز وآسیب ناپذیر می ماند، مادام که دوازده خلیفه رهبری آن را در دست گیرند.

ما مجموع احادیثی را که اهل سنت پیرامون این دوازده خلیفه نقل کرده اند، در کتاب «بحوث فی الملل والنحل» آورده ایم.(2)

در عین حال، مفسران احادیث اهل سنت در معرفی این دوازده جانشین با سردرگمی عجیبی رو به رو شده و هرگز نتوانسته اند یک گروه دوازده نفره به هم پیوسته را، که عزت و عظمت اسلام به وسیله آنان تضمین شده باشد، معرفی کنند. زیرا همگی می دانیم که پس از عصر خلافتِ خلفای چهارگانه، خلافت اموی ها آغاز شد و هیچ تاریخ نگار مطلّع و منصفی نمی تواند معاویه و فرزند او یزید و مروان بن حکم را جزء این دوازده خلیفه ای معرفی کند که مایه عزت و عظمت اسلام می باشند. پس از سپری شدن دوران اموی ها، عصر سیاه بنی عباس آغاز شد که آن نیز به نوبه خویش جنگ ها و خونریزی ها و آدم کشی های فراوانی را به دنبال داشت، بنابراین خلفای عباسی را نیز هرگز نمی توان مصداق این دوازده خلیفه پیامبر دانست. در این میان، تنها گروهی که می تواند، به تصدیق دوست و دشمن مصداق واقعی این دوازده خلیفه باشد، همان دوازده پیشوای معصوم جهان شیعه است که نام و خصوصیات و شیوه زندگی آنان و نیز وصایای پیامبر درباره ایشان در کتب تاریخ و حدیث به صورت متواتر ضبط شده است.

در این جا، یکی از دانشمندان اهل سنت پیرامون دوازده خلیفه ای که پیامبر از آنان یاد کرده است، سخنی شنیدنی دارد که عصاره آن را از نظر خوانندگان گرامی می گذرانیم:

«روایاتی که حاکی از آن است که جانشینان پیامبر پس از او دوازده نفرند، از طرق (سندهای مختلف) و توسط راویان فراوانی وارد شده است. گذشت زمان

[شماره صفحه واقعی : 20]

ص: 3337


1- صحیح مسلم، جزء ششم، صفحه سوم، باب امارت و خلافت .
2- بحوث فی الملل والنحل، ج6، ص 58 61.

و آشنایی انسان با جهان، روشن ساخته است که مقصود پیامبر از این دوازده خلیفه، همان امامان دوازده گانه از اهل بیت اوست، زیرا نمی توان این احادیث را بر خلفای راشدین تطبیق کرد، چون تعداد آنان از دوازده تا کمتر است، همچنین نمی توان آن ها را به پادشاهان اموی منطبق نمود، زیرا تعداد آنان از دوازده تا بیش تر بوده و همگی جز عمر بن عبدالعزیز عناصری ظالم و ستمگر بوده اند، گذشته از این، در برخی از روایات، پیامبر فرموده است: این دوازده نفر از دودمان هاشمند در حالی که خلفای بنی امیه از تیره «امیه» بوده اند».

«در برخی از روایات آمده است که پیامبر اسلام وقتی خواست بگوید: جانشینان من همگی از بنی هاشمند، از صدای خود کاست، زیرا گروهی از حضار، خلافت بنی هاشم را دوست نداشتند».

«همچنین نمی توان این دوازده خلیفه را به خلفای عباسی تفسیر کرد، زیرا تعداد آنان از دوازده نفر بیش تر بوده و (افزون بر این) آنان پیوسته با نزدیکان پیامبر در جنگ و ستیز بودند و فرمان خدا را درباره نزدیکان او (1)رعایت نمی کردند.

بنابراین راهی جز این نیست که بگوییم مقصود پیامبر در روایات مزبور، دوازده خلیفه از عترت و اهل بیت اوست که همگی داناترین مردم عصر خود و پارساترین و با فضیلت ترین آن ها بوده اند و دانش های خود را جز از طریق پدران خود، که سینه به سینه به پیامبر(صلی الله علیه وآله) می رسید، نگرفته بودند».(2)

طرح رسالت برای بقای مکتب

احادیث ائمه اثنا عشر حاکی از آن است که طرح وحی برای بقای مکتب پس از درگذشت رسول خدا این بوده که خلیفه پیامبر بهوسیله خود او و جانشینان وی معرفی شوند و امت در انتخاب خلیفه حقی نداشته باشند، زیرا اگر گزینش

[شماره صفحه واقعی : 21]

ص: 3338


1- ...قل لا أسألکم علیه أجراً إلاّ المودّه فی القربی.... (شوری/23).
2- ینابیع الموده، نگارش شیخ سلیمان بلخی قندوزی، ص 446، چاپ استانبول، سال 1301.

خلیفه در اختیار مسلمانان بود، تعیین این دوازده خلیفه به صورت کلی، یا مقید به این که از بنی هاشم خواهند بود، با آن اصل منافات خواهد داشت. در احادیث مزبور، نه تنها شمار و خصوصیات جانشینان آن حضرت معین شده است، بلکه پیامبر در مراحلی از زندگی خود اسامی آن ها را نیز یادآور شده و نخستین خلیفه را از همان آغاز ابلاغ رسالت خود تعیین فرموده است. حادثه معروف «یوم الدار»(1)در سال سوم بعثت و رویداد مشهور غدیر، گواه بر این گفتار است.

در این جا ما به رمز لزوم تعیین خلیفه از سوی خداوند، به صورت گذرا اشاره می کنیم و آن این که طرح صحیح و سالم برای بقای مکتب و جلوگیری از هر نوع اختلاف و دو دستگی میان امت، این بود که رسول گرامی از طریق وحی جانشین و یا جانشینان خود را معیّن کند و موضوع را به انتخاب و گزینش مردم واگذار ننماید، زیرا از دو نظر این واگذاری صحیح نبود: نخست آن که شیوه زندگی اجتماعی آنان که تأثیر پذیرفته از نظام عشیره ای بود _ به گونه ای نبود که فرد فرد آحاد جامعه، در انتخابات شرکت جسته و به اصطلاح با آزادی و دموکراسی، فرد لایق را انتخاب کنند. دیگر آن که: مثلثی از دشمنان این حکومت جوان، در کمین بودند که آن را واژگون سازند و در چنین جامعه و محیطی بقاء و تداوم مکتب، صد در صد در گرو تعیین جانشین از سوی رهبر و ایدئولوگ نهضت است و واگذاری این امر به گزینش مردمی که هنوز به رشد اجتماعی و استقلال فردی لازم نرسیده و در چارچوب نظام قبیلگی، از شیوخ قبائل خط می گیرند _ نه تنها نتیجه بخش نبوده و به انتخاب اصلح نمی انجامد، بلکه مایه دو دستگی و انحراف می گردد. اینک هر دو عامل را به گونه ای مشروح می آوریم:

1. شیوه زندگی مردم در شبه جزیره عربستان

زندگی مردم شبه جزیره، زندگی قبیلگی و عشایری بود. در چنین محیطی مقولاتی نظیر دموکراسی، آزادی رأی و احترام به رأی افراد، بی معناست. بدیهی

[شماره صفحه واقعی : 22]

ص: 3339


1- تفصیل رویداد «یوم الدار» را در این کتاب، ص39 می خوانید.

است که در این شیوه از زندگی، رأی از آنِ شیخ قبیله و رئیس عشیره است و چنان چه رئیس قبیله ای بر هزار نفر حکومت کند، به ظاهر هزار و یک رأی به صندوق ریخته می شود ولی در واقع یک رأی بیش تر وجود ندارد که آن هم رأی رئیس قبیله است، زیرا آن هزار نفر، بدون کوچک ترین تأمل و تفکر، به خواسته او رأی می دهند، و این گونه رأی گیری، هر چند ظاهر دموکراتیک هم داشته باشد، در معنا چیزی جز حکومت فرد نیست، آن هم فردی خود خواه که به زور و نیرنگ خویش یا به عنوان میراث اسلاف، حکومت عشیره را به دست گرفته است.

باید توجه داشت که تنها در مدینه، پس از درگذشت پیامبر، گروه انصار از دو عشیره بزرگ به نام های اوس و خزرج تشکیل می شدند، و رئیس خزرجیان، «سعد بن عباده» و رئیس طایفه اوس، «اُسید بن حضیر» بود، و اگر بنا بود که فردی برای حکومت انتخاب شود، مجموع خزرجیان تابع رأی رئیس خود، و همه اوسیان پیرو نظر رهبر خود بودند. و این قانون بر سایر قبائلی نیز که در حجاز و نجد زندگی می کردند، حکومت می کرد. آیا با وجود چنین بافت اجتماعی ای که مردم نجد و حجاز آن روز داشتند، صحیح و روا بود که پیامبر گزینش پیشوا را در اختیار مردم_ و در حقیقت، در اختیار شیوخ حاکم بر آنان _ بگذارد؟ و شکل بی محتوای دموکراسی، نقاب فریبنده و بهانه موجه معدود عناصر متنفذی گردد، که با زد و بندها و محاسبات تنگ عشیره ای، فرد مورد نظر خویش را بر امت تحمیل کنند؟

جانشین رسول خدا، از نظر کمالات معنوی و میزان علم و آگاهی و درایت و توانایی، باید برترین فرد امت باشد و رؤسای عشایر که پیوسته با خودخواهی ها وخودمحوری ها بزرگ شده اند، هرگز چنین فردی را انتخاب نمی کردند.

2. دشمنان گوش به زنگ اسلام

روزی که رسول خدا درگذشت، مثلّث منحوسی کیان اسلام را تهدید می کرد. از جانب شرق، امپراتوری عظیم ساسانی (که خسرو پرویزش، با وقاحت

[شماره صفحه واقعی : 23]

ص: 3340

تمام، نامه پیامبر را دریده بود) از جانب غرب، امپراتوری روم شرقی و ایادیش، در قطر عربی، و بالأخره در داخل شبه جزیره نیز، ستون پنجمی به نام منافقان، در کمین نشسته بودند که در اولین فرصت، نهال نوپای اسلام را از ریشه در آورند، در چنین شرائطی، شایسته ترین اقدام این بود که فردی لایق و شایسته توسط خود پیامبر برای رهبری امت، تعیین گردد و با این تمهید، راه بر اختلاف میان امت بسته شود، و راه نفوذ دشمن مسدود گردد. آری حفظ کیان اسلام جوان که سه دشمن مزبور چون اژدهایی خطرناک برای بلعیدن آن دهان باز کرده بودند، در گرو آن بود که طرحی از جانب صاحب شریعت ریخته شود که بر اساس آن از دامنه اختلاف ها کاسته گردد وجامعه به جای این که در خود فرو رود، در فکر دشمن باشد و برگزیده الهی، با بسیج نیروهای متحد امّت، نقشه های دشمن را در داخل و خارج نقش بر آب سازد.

این جاست که به گفته شیخ الرئیس: تعیین جانشین از سوی پیامبر، به صواب نزدیک تر است، زیرا (تنها) در این صورت است که کار به اختلاف و دسته بندی میان امت نمی کشد.(1)

بررسی تاریخ صحابه و یاران پیامبر و تابعان پس از آنان، به روشنی حاکی است که مزاج جامعه آن روز، یک مزاج اختلاف انگیز بود. از همان روزی که پیامبر گرامی وارد مدینه گشت، دو دلی، بلکه گاه صف آرایی میان انصار و مهاجر کاملاً مشهود بود، و در مواردی، نظیر مسأله إفْک، این اختلاف بالا می گرفت.(2)چنان که در اجتماع سقیفه بنی ساعده _ که پس از درگذشت رسول خدا، انصار، خودسرانه تشکیل دادند و بعداً گروهی برای خنثی کردن تصمیم های انصار و قبضه قدرت به آن جا رفتند _ این مسئله به اوج خود رسید. با توجه به این نکات،

[شماره صفحه واقعی : 24]

ص: 3341


1- والإستخلاف بالنص أصوب، فانّ ذلک لا یؤدّی إلی التشعب و التشاغب و الإختلاف. (شفاء، چاپ ایران، ج2، ص 558 و 564).
2- صحیح بخاری، ج5، ص 119، باب غزوه بنی مصطلق.

عقل داوری می کند که واگذاری سرنوشت امت به حال خویش، در آن شرائط بحرانی، نه به صلاح مکتب بود، و نه حتی به صلاح خود پیروان، بلکه تنها تصمیم رهبر برگزیده خدا، دائر بر تعیین یک نفر، با شرائطی که یادآوری شد، می توانست ریشه اختلاف را برکند، افراد نالایق را عقب زند، و امت را زیر لوای پیروی از امام منصوص به پیش برد.

سیره پیشوایان معصوم(علیهم السلام)

در سطور پیشین، با شیوه نگارش تاریخ تحلیلی و مزایای آن آشنا شدیم، یکی از بزرگ ترین عوامل سازنده تاریخ را شناختیم و بالاخره نقشه و برنامه حکیمانه وحی برای بقای مکتب را دیدیم. اکنون وقت آن رسیده که در باب سیره پیشوایان معصوم(علیهم السلام)نیز که موضوع بحث این کتاب را تشکیل می دهد، به صورتی فشرده سخن بگوییم.

بررسی آثار اسلامی نشان می دهد که سیره اهل بیت گرامی پیامبر، پس از سیره حضرت رسول، از مهم ترین موضوعاتی است که افکار محدثان و سیره نویسان را به خود اختصاص داده است. چنانچه اگر از مجموع کتاب هایی که در این موضوع، از آغاز قرن دوم تاکنون نوشته شده است آماری تهیه شود، خواهیم دید حتی ذکر اسامی آن ها در یک کتاب نمی گنجد، چه رسد به خود کتاب ها که گردآوری آن ها کتابخانه ای بس بزرگ را تشکیل خواهد داد. خوشبختانه فهرست های موجود از شیعه و سنی پرده از روی این واقعیت برداشته و گذشته از کتاب «کشف الظنون» کاتب چلبی (1017 _1067ه_) و «الذریعه» علامه تهرانی (1293. 1389 ه_) و « مرآه الکتب» شهید ثقه الإسلام (م/1330ه_) و فهارس کتابخانه های موجود در جهان، اخیراً محقق محترم «عبدالجبار الرفاعی» با تتبع و تفحص در مصادر و منابع کتابشناسی موفق به جمع آوری مجموعه ای از کتابشناسی اهل بیت و معصومین(علیهم السلام)گردیده و حاصل

[شماره صفحه واقعی : 25]

ص: 3342

کار ایشان در 11 جلد وزیری، زیر عنوان «معجم ما کتب عن الرسول وأهل البیت» به طبع رسیده است.

ایشان در رابطه با تاریخ و سیره حضرت زهرا _ سلام الله علیها _ و ائمّه اثنی عشر(علیهم السلام)مجموعاً تعداد 14206 عنوان _ اعم از فارسی، عربی، اردو و لاتین را شناسایی وذکر کرده است که ریز اعداد آن از قرار زیر است:

فاطمه زهرا _ سلام الله علیها _ : 546 عنوان

امیر المؤمنین(علیه السلام): 4956 عنوان

امام حسن(علیه السلام): 205 عنوان

امام حسین (علیه السلام): 3215 عنوان

امام سجّاد(علیه السلام): 399 عنوان

امام باقر(علیه السلام): 69 عنوان

امام صادق(علیه السلام): 331 عنوان

امام کاظم(علیه السلام): 211 عنوان

امام رضا(علیه السلام): 651 عنوان

امام جواد(علیه السلام): 62 عنوان

امام هادی(علیه السلام): 79 عنوان

امام عسکری(علیه السلام): 66 عنوان

امام عصر _ عجل الله تعالی فرجه الشریف _ : 1145عنوان

اهل بیت(علیهم السلام): 2271 عنوان کتاب که جمعاً بالغ بر 14206 عنوان کتاب می باشد.

در ضمن ایشان پیرامون تاریخ و سیره حضرت رسول(صلی الله علیه وآله) 11427 عنوان کتاب شناسایی و ذکر کرده است.

شاید تصور شود که با این نوشته های زیاد، چه نیازی به سیره نویسی مجدد وجود دارد؟ ولی باید یادآور شویم که حیات و زندگانی اولیای الهی، به سان جهان طبیعت، ابعاد بس گسترده ای دارد که هرچه درباره آنان نوشته شود، باز

[شماره صفحه واقعی : 26]

ص: 3343

سرزمین های ناشناخته و کاوش نیافته ای وجود خواهد داشت.

گذشته از این، غالب آثاری که در باب پیشوایان نگارش یافته، از قبیل فضائل نگاری، مناقب نویسی و گردآوری معجزات و کرامات، و بالأخره نقل حوادث زندگی آنان به صورت خشک و به دور از تحلیل است و در این میان، تعداد کتاب های تحلیلی ای که بتواند پژوهش گران کنجکاو امروزی را اشباع کند، انگشت شمار است و بعضی از آن ها، از نظر طرز نگارش و قلم در حد انتظار نیست. البته، در زبان عربی و احیاناً فارسی، حق مطلب درباره برخی از پیشوایان مانند امیرمؤمنان علی(علیه السلام)و یا سالار شهیدان حسین بن علی(علیهما السلام) تا حدودی اداء شده است، اما درباره اکثر پیشوایان، خلأ وجود یک تحقیق عمیق و جامع، محسوس است.

مع الأسف باید به این حقیقت تلخ اذعان کرد که این، تنها مردم عادی نیستند که از سیره سیاسی و اخلاقی و علمی حضرت جواد(علیه السلام) و یا حضرت هادی(علیه السلام)و حضرت عسکری(علیه السلام) اطلاع ندارند، بلکه غالب گویندگان و نویسندگان نیز در این زمینه ها فاقد اطلاعات کافی اند.

در عصر حاضر، که نسل جوان و تحصیل کرده، خواهان آگاهی بیش تری از زندگانی سیاسی، اخلاقی و اجتماعی پیشوایان است، لازم است نویسندگان ما به این موضوع توجه بیش تری کنند، زیرا:

اوّلاً، آن چه در تاریخ زندگانی پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله)و ائمه معصومین(علیهم السلام)برای ما مهم و آموزنده است، شناخت خود زندگانی و رفتار آن ها نیست، بلکه شناخت نوع زندگی و سبک رفتار اجتماعی آن بزرگواران و چگونگی موضع گیری اجتماعی و سیاسی و شیوه فعالیت های فرهنگی آن هاست. اگر می بینیم که از قرون نخستین ظهور اسلام، دانشمندان و مورخان اسلام، تاریخ زندگانی پیامبر اسلام را به عنوان «سیره النبی» نوشته اند، نکته اش همین است، زیرا آن چه از زندگانی و دعوت و تبلیغ آن حضرت برای ما الگو و آموزنده است، اصل حرکت

[شماره صفحه واقعی : 27]

ص: 3344

و حیات آن حضرت نیست، بلکه نوع حرکت و طرز فعالیت و سبک دعوت و کیفیت تبلیغ و شیوه برخورد آن حضرت، با دشمنان اسلام می باشد.

واژه «سیره» در زبان عربی، در اصل، از ماده «سیر» (= حرکت و راه رفتن) بوده و به معنای سبک و شیوه راه رفتن است. درست مانند: «جلوس» و «جِلْسَه» که اوّلی به معنای نشستن و دومی به مفهوم نوع جلوس و سبک نشستن است.

ثانیاً: نوع زندگی و چگونگی موضع گیری های سیاسی اجتماعی امامان معصوم، زمانی برای ما بهتر روشن می گردد، که از شرائط خاص اجتماعی و سیاسی و فرهنگی زمان آن بزرگواران آگاه باشیم. چه؛ می دانیم که ائمه اطهار(علیهم السلام)خط مشی اجتماعی، مواضع سیاسی و شیوه مبارزاتی خویش را بر اساس سنجش دقیق اوضاع و احوال و شرائط زمانی، ارزیابی امکانات و مقتضیات و محذورات، و متناسب با برخوردها و جبهه گیری های گوناگون مخالفان اسلام، تنظیم می کردند. بنابر این مادام که با شرائط و اوضاع ویژه آن روزگار آشنا نباشیم، سیره ائمه برای ما مفهوم دقیق و واقعی خود را پیدا نمی کند. حتی چه بسا در مرور بر تاریخ زندگانی امامان، میان مواضع گوناگون آنان، نوعی تضاد و تعارض احساس می کنیم، زیرا می بینیم برخی از آنان با دشمن؛ صلح و برخی دیگر تا آخرین نفس، جنگ کردند. برخی، دانشگاه بزرگی تأسیس کرده و برخی در شعاع محدودی، گام های فرهنگی برداشتند. برخی پیشنهاد خلافت را رد کردند و برخی پیشنهاد ولیعهدی را پذیرفتند و... اما وقتی از شرائط حاکم بر زمان هر یک از امامان آگاه می شویم، موضع گیری های مختلف آنان، معنا پیدا می کند و متوجه می شویم که در واقع امر، هیچ گونه تضاد و تعارضی میان اصول و مبانی حرکت ایشان نبوده و همه یک هدف را تعقیب می کرده اند، منتها نوع حرکت هر یک از آنان برای رسیدن به مقصود، به تناسب زمان و اقتضای شرائط، فرق می کرده است.

پیشوایان ما، خود بر اصل زمان شناسی _ به عنوان یک وظیفه مهم حیاتی _

[شماره صفحه واقعی : 28]

ص: 3345

کراراً تأکید کرده اند. پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله)می فرماید: «رحم الله مَن حفظ لسانه و عرف زمانه و استقامت طریقته» (1)؛ خداوند رحمت کند کسی را که زبان خود را حفظ کند و زمان خود را بشناسد و از روش مستقیم برخوردار باشد.

امام صادق(علیه السلام) ضمن سخنان بلندی فرمود: «... و العالم بزمانه لاتهجم علیه اللوابس» (2)؛ کسی که از زمان خود آگاه است، از طرف شبهات و اشکالات، مورد حمله واقع نمی شود.

در این صورت، چگونه خود در برخورد با حوادث عصر خویش از این اصل حیاتی غفلت داشته اند؟!

کتاب حاضر، که نتیجه سال ها تحقیقات نویسنده ای توانا و بردبار و در عین حال عمیق و موشکاف است، سیره پیشوایان پاک تشیّع(علیهم السلام)را بر اساس ملاحظات اساسی فوق، مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار داده است. طرح کلی این کتاب، براساس تقسیم بندی دوران امامت ائمه(علیهم السلام)پس از رحلت پیامبر اسلام تا وفات امام عسکری(علیه السلام)(260ه_)، بر چهار دوره استوار شده است:

1. دوره مماشات و تسالم مصلحتی امام، با حکومت وقت. این دوره، فاصله زمانی بیست و پنج سال میان رحلت پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) تا آغاز خلافت امیرمؤمنان(علیه السلام)را شامل می شود.

2. دوره به قدرت رسیدن امام. این دوره، چهار سال و نه ماه خلافت امیرمؤمنان(علیه السلام) و چند ماه خلافت امام حسن(علیه السلام) را در بر می گیرد.

3. دوره تلاش سازنده کوتاه مدت برای محو حکومت جور و تشکیل نظام عادلانه اسلامی. این دوره شامل بیست سال بین صلح امام حسن(علیه السلام) (در سال 41) و شهادت امام حسین(علیه السلام) (سال 61) می شود. پس از انعقاد پیمان آتش بس اضطراری میان امام مجتبی و معاویه که از آن به صلح تعبیر می شود، عملاً کار

[شماره صفحه واقعی : 29]

ص: 3346


1- نهج الفصاحه، ج1، حرف راء.
2- اصول کافی، ج1، ص 26.

نیمه مخفیِ شیعه شروع شده و برنامه هایی که هدف نهائی آن، بازگرداندن قدرت به خاندان پیامبر در فرصت مناسب بود، آغاز گشت....

4. چهارمین دوره، دوره تعقیب و ادامه کار نیمه مخفی شیعه به رهبری امامان، در برنامه هایی دراز مدّت بود. ویژگی های این دوره را می توان چنین خلاصه کرد:

الف . نومیدی ائمه از پیروزی حرکت مسلحانه.

ب . کوشش سازنده به امید ایجاد حکومت الهی اسلامی و قبضه قدرت توسط خاندان پیامبر در دراز مدّت.

ج . زمینه سازی برای رسیدن به این هدف از رهگذر کار فرهنگی و تربیت کادر انسانی مناسب و مورد لزوم.

د . تبیین تفکر اصیل اسلامی و نشان دادن بدعت ها و تحریف ها.

نویسنده فرزانه و محقق، جناب حجه الإسلام و المسلمین آقای حاج شیخ مهدی پیشوائی، در کتاب گرانسنگ حاضر، در حد توان خویش کوشیده است در شرح سیره هر یک از ائمّه، نخست فضای سیاسی _ اجتماعی و فرهنگی آنان را در پرتو اسناد و مدارک تاریخی روشن کرده و دورنمای روشنی از آن را ارائه کند، و سپس مهم ترین خطوط زندگی و بزرگ ترین فعالیت های ارشادی و اصلاحی آنان را که به وضوح با آن فضا سازگار و متناسب بوده است، تشریح کند.

با این دید، مؤلف محترم، هر یک از ابعاد مختلف زندگی آن بزرگواران را، از قبیل: بعد سیاسی و مبارزاتی، بعد اجتماعی، بعد فرهنگی، بعد کرامات و خوارق عادات و...، در جایگاه مناسب خود قرار داده و نشان داده است که مناسب ترین شیوه، بلکه تنها راه، همان بوده که امام برگزیده است.

کتاب حاضر، با توجه به تنظیم و پرداخت مطالب، سبک قلم و نگارش، شیوه طرح مسائل، استناد به منابع و مآخذ و... در میان اشباه و نظائر خود، کاملاً

[شماره صفحه واقعی : 30]

ص: 3347

تازگی دارد و امید است انتظار مشتاقان و علاقه مندان به مطالعه زندگی امامان را بر آورده سازد.

از جناب پیشوائی که در میان نویسندگان حوزه علمیه قم، به تتبع و تعمّق، و بردباری و شکیبایی در راه تحقیق معروفند، به پاس این خدمت بزرگ فرهنگی تشکر نموده و توفیق بیش تر وی را در خدمت به مذهب اهل بیت عصمت و طهارت _ سلام الله علیهم اجمعین _ از درگاه خداوند بزرگ خواهانم.

قم _ حوزه علمیه، مؤسسه امام صادق(علیه السلام)

جعفر سبحانی

24/11/1372ش برابر، با دوم رمضان 1414ه_ . ق

[شماره صفحه واقعی : 31]

ص: 3348

[شماره صفحه واقعی : 32]

ص: 3349

امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(علیه السلام)

اشاره

* در آغوش پیامبر(صلی الله علیه وآله)

* نخستین کسی که اسلام آورد

* فداکاری بزرگ

* پیک و نماینده مخصوص پیامبر(صلی الله علیه وآله)

* دو راهی سرنوشت ساز

* نبرد در سه جبهه

[شماره صفحه واقعی : 33]

ص: 3350

[شماره صفحه واقعی : 34]

ص: 3351

شناخت مختصری از زندگانی امیرالمؤمنین علی(علیه السلام)

حضرت علی(علیه السلام) در سیزدهم رجب سال 30 عامُ الفیل در کعبه به دنیا آمد.(1)مادرش فاطمه بنت اسد و پدرش ابوطالب(2)بود. در بیست و یکم ماه رمضان سال 40 هجری در شهر کوفه به شهادت رسید. قبر مطهرش در نجف اشرف قرار دارد.

بخش های زندگانی علی(علیه السلام)

باتوجه به این که امیرمؤمنان ده سال پیش از بعثت پیامبر (صلی الله علیه وآله) دیده به جهان گشود و در حوادث تاریخ اسلام، همواره در کنار پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله) قرار داشت و پس از در گذشت آن حضرت نیز سی سال زندگی نمود، می توان مجموع عمر شصت و سه ساله او را، به پنج دوره زیر تقسیم نمود:

1. از ولادت تا بعثت پیامبر اسلام،

[شماره صفحه واقعی : 35]

ص: 3352


1- مسعودی، مروج الذهب، ج2، ص 349؛ ابوالفرج، سبط ابن الجوزی، تذکره الخواص، ص10؛ مؤمن شبلنجی، نورالأبصار فی مناقب آل البیت النبی المختار، ص 76؛ آیت الله شیخ محمدعلی غروی اردوبادی، کتاب مستقلی به نام «علیّ ولید الکعبه» درباره اثبات تواتر ولادت علی در کعبه از نظر محدثان، نسب شناسان، مورخان و شعراء تألیف کرده است.
2- این که آیا نام پدر علی(علیه السلام) عمران، و کنیه او ابوطالب بود، یا این که استثنائاً نام او همان کنیه او بود و یا این که نام او عبدمناف بود، مورد اختلاف است. جمال الدین أحمد بن عِنَبَه، رجال نویس شیعی (م828 ه_) نظریه سوم را صحیح می داند. (عمده الطالب فی أنساب آل ابی طالب، ص 20_ 21).

2. از بعثت تا هجرت پیامبر به مدینه،

3. از هجرت تا درگذشت پیامبر اسلام،

4. از رحلت پیامبر اسلام تا آغاز خلافت آن حضرت،

5. دوران خلافت آن بزرگوار.

اینک بخش های برجسته و مهم هر دوره را از نظر خوانندگان گرامی می گذرانیم:

1. از ولادت تا بعثت پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله)
اشاره

چنان که اشاره کردیم، اگرمجموع عمر علی(علیه السلام) را به پنج دوره تقسیم کنیم، نخستین دوره آن را زندگی امام پیش از بعثت پیامبرتشکیل می دهد. مقدار عمر امام در این دوره، از ده سال تجاوز نمی کند، زیرا زمانی که علی(علیه السلام) دیده به جهان گشود، بیش از سی سال از عمر پیامبر نگذشته بود و پیامبر در چهل سالگی به رسالت مبعوث گردید، بنابراین علی(علیه السلام) در موقع بعثت پیامبر، بیش از ده سال نداشت.

در آغوش پیامبر(صلی الله علیه وآله)

علی(علیه السلام) در این دوره که دوره حساس شکل گیری شخصیت و دوره پذیرش تربیتی و روحی او بود، در خانه حضرت محمد(صلی الله علیه وآله) و تحت تربیت او به سر برد. مورخان اسلامی در این زمینه می نویسند:

یک سال، قحطی بزرگی در مکه رخ داد. درآن زمان ابوطالب عموی پیامبر، دارای عائله زیاد و هزینه سنگینی بود. حضرت محمد(صلی الله علیه وآله) به عموی دیگر خود «عباس» که از ثروتمندترین افراد بنی هاشم بود، پیشنهاد کرد که هر کدام از ما یکی از فرزندان ابوطالب را به خانه خود ببریم تا فشار مالی ابوطالب کم شود، عباس موافقت کرد، و هر دو نزد ابوطالب رفتند و موضوع را با او در میان گذاشتند.

[شماره صفحه واقعی : 36]

ص: 3353

ابوطالب با این پیشنهاد موافقت کرد. در نتیجه، عباس؛ «جعفر» و حضرت محمد(صلی الله علیه وآله)؛ «علی» را به خانه خود برد. علی(علیه السلام) همچنان در خانه آن حضرت بود تا آن که خداوند، او را به نبوت مبعوث فرمود و علی(علیه السلام) او را تصدیق کرد و از او پیروی نمود.(1)

پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) پس از گرفتن علی(علیه السلام) فرمود: همان را برگزیدم که خدا او را برای من برگزید.(2)

از آن جا که حضرت محمد(صلی الله علیه وآله) در سنین کودکی، پس از در گذش_ت عب_دالمطلب، در خانه عمویش ابوطالب و تحت کفالت او ب_زرگ شده بود، می خواست با تربیت یکی از فرزندان او، زحمات وی و همسرش فاطمه بنت اسد را جبران کند و از میان فرزندان او، نظر به علی(علیه السلام) داشت.

علی(علیه السلام) در دوران خلافت خود، در خطبه «قاصعه» به این دوره تربیتی خود اشاره نموده و می فرماید:

«شما (یاران پیامبر) از خویشاوندی نزدیک من با رسول خدا و موقعیت خاصی که با آن حضرت داشتم، آگاهید و می دانید موقعی که من خردسال بودم، پیامبر مرا در آغوش می گرفت و به سینه خود می فشرد و مرا در بستر خود می خوابانید به طوری که من بدن او را لمس می کردم، بوی خوش آن را می شنیدم و او غذا در دهان من می گذارد. من همچون بچه ای که به دنبال مادرش می رود، همه جا همراه او می رفتم، هر روز یکی از فضائل اخلاقی خود را به من تعلیم می کرد و دستور می داد که از

[شماره صفحه واقعی : 37]

ص: 3354


1- به مآخذ زیر مراجعه کنید: _ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 2، ص 58. _ ابن هشام، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق: مصطفی السقاء، ابراهیم الأبیاری، وعبدالحفیظ شلبی، ج 1، ص 262. _ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، بیروت، ج2، ص 213. _ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، ج 13، ص119.
2- ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص15.

آن پیروی کنم» .(1)

علی(علیه السلام) در غار حِراء

حضرت محمد(صلی الله علیه وآله) پیش از آن که به رسالت مبعوث شود، سالی یک ماه درغار حراء به عبادت می پرداخت(2)و در این مدت اگر تهیدستی نزد وی می رفت به او طعام می داد و وقتی که ماه به پایان می رسید و می خواست به خانه برگردد، ابتداءً به مسجدالحرام می رفت و هفت بار یا هر قدر که خدا می خواست، خانه خدا را طواف می کرد و سپس به منزل خود باز می گشت.(3)

قرائن نشان می دهد که حضرت محمد(صلی الله علیه وآله) با عنایت شدیدی که نسبت به علی(علیه السلام)داشت، او را در آن یک ماه همراه خود به حراء می برد. وقتی که فرشته وحی برای نخستین بار در همان غار بر حضرت محمد(صلی الله علیه وآله) نازل شد و او را به مقام رسالت مفتخر ساخت، علی(علیه السلام) در کنار آن حضرت بود و آن روز از همان ماهی بود که حضرت محمد(صلی الله علیه وآله) برای عبادت به کوه حِ_راء می رفت.

علی(علیه السلام) در خطبه «قاصعه» در این باره می فرماید:

«پیامبر ه_ر سال در کوه حِراء ب_ه عبادت می پرداخت و جز من، کسی او را نمی دید... هنگامی که وحی بر آن حضرت نازل شد، صدای ناله شیطان را شنیدم؛ به رسول خدا عرض کردم: این ناله چیست؟ فرمود: این ناله شیطان است و علت ناله اش این است که او از این که در روی زمین اطاعت شود، ناامید گشته است. آن چه را من می شنوم تو نیز می شنوی و آن چه را می بینم تو نیز می بینی جز این که تو پیامبر نیستی،

[شماره صفحه واقعی : 38]

ص: 3355


1- و قد علمتم موضعی من رسول الله (صلی الله علیه وآله) بالقرابه القریبه و المنزله الخصیصه وضعنی فی حجره و انا ولد یَضُمّنی إلی صدره، ویَکْنُفُی فی فراشه، ویُمِسّنی جسده، ویُشِمُّنی عَرْفَه، وکان یمضغ الشی ثم یُلْقِمُنیه... و لقد کنت اتّبعه اتباع الف_صیل أَثَر امّه یرفع فی کل یوم من اخلاقه علما یأمرنی بالإقتداء به. (نهج البلاغه، صبحی صالح، خطبه 192)
2- حِراء کوهی است در سمت شمال مکه و غار حراء در قله این کوه قرار گرفته است.
3- ابن هشام، السیره النبویه، تحقیق: مصطفی السقا، ابراهیم الأبیاری وعبدالحفیظ شلبی، ج 1، ص252.

بلکه وزیر (من) و بر خیر و نیکی هستی».(1)

این گفتار گرچه می تواند مربوط به عبادت پیامبر در حِراء در دوران پس از رسالت باشد، ولی قرائن گذشته و این که عبادت پیامبر در حِراء غالباً قبل از رسالت بوده است، نشان می دهد که این گفتار مربوط به دوران قبل از رسالت پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله)باشد. در هرحال پاکی روح علی(علیه السلام) و تربیت های پیگیر پیامبر سبب شد که او در همان دوران کودکی با قلب حساس، دیده نافذ و گوش شنوا، چیزهایی را ببیند و صداهایی را بشنود که برای مردم عادی دیدن و شنیدن آن ها ممکن نیست.

ابن ابی الحدید معتزلی در شرح نهج البلاغه می نویسد:

«در کتب صحاح روایت شده است که وقتی جبرئیل برای نخستین بار بر پیامبر نازل گردید و او را به مقام رسالت مفتخر ساخت، علی(علیه السلام) در کنار پیامبر اسلام بود».(2)

2. از بعثت تا هج_رت پیامبر
اشاره

دومین قسمت از زندگانی علی(علیه السلام) را بخش از بعثت تا هجرت به مدینه تشکیل می دهد که از نظر زمانی سیزده سال می شود. این بخش از زندگانی امام، شامل یک سلسله خدمات و مجاهدات درخشان و اقدامات بزرگ و برجسته علی(علیه السلام) در راه پیشرفت اسلام می باشد، که در تاریخ اسلام، نصیب کسی جز او نشده است.

[شماره صفحه واقعی : 39]

ص: 3356


1- و لقد کان یجاور فی کل سنه بحِراء فأراه و لایراه غیری... و لقد سمعت رِنَّه الشیطان حین نزل الوحی علیه فقلت یا رسول الله ما هذه الرنَّه؟ فقال: هذا الشیطان قد أیس من عبادته، انک تسمع ما أسمع و تری ما أری الا أنک لست بنبیّ و لکنک لوزیر و انک لعلی خیر. (نهج البلاغه، صبحی صالح، خطبه 192).
2- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، ج 13، ص 208.
نخستین کسی که اسلام آورد

نخستین افتخار علی(علیه السلام) در این دوران، پیشگام بودن وی در پذیرفتن اسلام، و یا به عبارت صحیح تر، ابراز و اظهار اسلام دیرینه خویش است، زیرا علی(علیه السلام)از کوچکی یکتاپرست بود و هرگز آلوده به بت پرستی نبود(1)تا اسلام او به معنای دست کشیدن از بت پرستی باشد (در حالی که در مورد سایر یاران پیامبر، چنین نبود).

پیشگام بودن در پذیرفتن اسلام، ارزشی است که قرآن مجید روی آن تکیه کرده و صریحا اعلام نموده است که کسانی که در گرایش به اسلام پیشگام بوده اند، در پیشگاه خدا ارزش والایی دارند، آن جا که می فرماید: «و پیشگامان پیشگام، آنان مقربانند».(2)

توجه خاص قرآن به موضوع «سبقت در گروش به آیین اسلام» به حدی است که حتی کسانی را ک_ه پیش از فت_ح مکه ایمان آورده و جان و مال خود را در راه خدا بذل نموده اند، از افرادی که پس از پیروزی مسلمانان بر مکی_ان، ایمان آورده و جهاد کرده اند، برتر شمرده است چه رسد به کسانی که پیش از هجرت و در سال های نخست ظهور اسلام، مسلمان شده اند، آن جا که می فرماید:

«کسانی از شما که پیش از پیروزی (فتح مکّه) در راه خدا انفاق کردند و سپس به جهاد پرداختند، با کسانی که بعد از آن در راه خدا انفاق و جهاد کردند، یکسان نیستند، بلکه آنان در پیشگاه خدا مقامی برتر دارند و خداوند به هر دو، وعده نیک داده است...».(3)

علت برتری ایمان مسلمانان پیش از فتح مکه (که در سال هشتم هجری ص_ورت گرفت) ای_ن است که آنان در م_وقعی ایمان آوردن_د که اسلام در

[شماره صفحه واقعی : 40]

ص: 3357


1- اخطب خوارزم، المناقب، ص 18.
2- والسابِقُون الّسابِقُونَ* اُولئک الْمُقَرَّبُونَ (واقعه: 10 _ 11).
3- ...لایَسْتَوی مِنْکُمْ م_َنْ اَنْفَقَ م_ِنْ قَبْلِ الفَتْحِ و قاتَلَ اُولئِکَ اَعْظَمُ دَرَجَهً مِنَ الَّذینَ اَنْفَقوُا م_ِنْ بَع_ْدُ وَ قاتَلوُا و کلاًّ وَعَدَ اللهُ الحُسْنی... (حدید: 10).

جزیره العرب به اوج عظمت نرسیده بود و هنوز پایگاه بت پرستان (یعنی شهر مکه) به صورت دژ شکست ناپذیری باقی بود و خطرهایی از هر طرف جان و مال مسلمانان را تهدید می کرد. البته مسلمانان پس از مهاجرت به مدینه و گرایش اوس و خزرج و قبائل اطراف مدینه به اسلام، از پیشرفت و ایمنی نسبی برخوردار بودند و دربسیاری از درگیری های نظامی غالب و پیروز می شدند، ولی خطر هنوز به کلی برطرف نشده بود. بنابراین در صورتی که گروش به اسلام و بذل مال و جان در چنین شرائطی، از ارزش خاصی برخوردار باشد، قطعاً اظهار ایمان و اسلام در آغاز دعوت پیامبر، که قدرتی جز قدرت قریش و نیرویی جز نیروی بت پرستان در کار نبود، ارزش بالاتر و بیش تری خواهد داشت. از این نظر سبقت در اسلام در میان یاران پیامبر، از افتخارات مهم به شمار می رفت.

با این توضیح میزان ارزش پیشگامی علی(علیه السلام) در اسلام به خوبی روشن می گردد.

دلائل پیشگامی علی(علیه السلام) در اسلام

دلائل و شواهد پیشگامی علی(علیه السلام) در متون اسلامی، به قدری فراوان است که بیان همه آن ها از حد گنجایش این کتاب بیرون است، ولی به عنوان نمونه تعدادی از آن ها را ذیلاً می آوریم:

الف. پیش از همه، خود پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) به پیشقدم بودن علی(علیه السلام) تصریح کرده و در میان جمعی از یاران خود فرمود:

«نخستین کسی که در روز رستاخیز با من در کنار حوض (کوثر)ملاقات می کند پیشقدم ترین شما در اسلام، علی بن ابی طالب است».(1)

[شماره صفحه واقعی : 41]

ص: 3358


1- اوّلکم وروداً علیَّ الحوض اوّلکم اسلاماً علی بن ابی طالب: _ ابن عبدالبر، الإستیعاب فی معرفه الأصحاب، ج3، ص 28 و چندین حدیث مشابه دیگر. _ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، ج 13، ص 229. با همین مضمون: _ الحاکم النیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق و اِعداد: عبدالرحمن المرعشی، ج3، ص17.

ب . دانشمندان و محدثان نقل می کنند:

حضرت محمد(صلی الله علیه وآله) روز دوشنبه به نبوت مبعوث شد و علی(علیه السلام) فردای آن روز (سه شنبه) با او نماز خواند.(1)

ج . امام در خطبه «قاصعه» می فرماید:

«آن روز، اسلام جز به خانه پیامبر و خدیجه راه نیافته بود و من سومین نفر آن ها بودم. نور وحی و رسالت را می دیدم، و بوی نبوت را می شنیدم». (2)

د . امام در جای دیگر از سبقت خود در اسلام چنین یاد می کند:

«خدایا من نخستین کسی هستم که به سوی تو بازگشت، و پیام تو را شنید و به دعوت پیامبر پاسخ گفت و پیش از من جز پیامبر اسلام کسی نماز نگزارد».(3)

ه_ . علی(علیه السلام) می فرمود:

«من بنده خدا و برادر پیامبر و صدّیق اکبرم، این سخن را پس از من جز دروغ گوی افتراءساز، نمی گوید، من هفت سال پیش از مردم، با رسول خدا نماز گزاردم» .(4)

[شماره صفحه واقعی : 42]

ص: 3359


1- استنبئ النبی یوم الإثنین و صلی علی یوم الثلاثا . (ابن عبدالبر، الإستیعاب فی معرفه الأصحاب، ج3، ص32؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 2، ص57). این حدیث را حاکم نیشابوری از دو طریق به صورت «نُبِّئَ رسول الله ...» و «وُحی رسول الله یوم الإثنین...» نقل کرده است. (المستدرک علی الصحیحین، تحقیق و اِعداد عبدالرحمن المرعشی، ج3، ص 112).
2- و لم یج_مع بیت واح_د یومئ_ذ ف_ی الإسلام غیر رسول الله(صلی الله علیه وآله) و خدیجه و انا ثالثهما، أری نور الوحی و الرساله واشمُّ ریح النبوه، (نهج البلاغه، صبحی صالح. خطبه 192).
3- اللهم انی اول من اناب، و سمع و اجاب، لم یسبقنی الا رسول الله(صلی الله علیه وآله) بالصلوه. (همان کتاب، خطبه 131)
4- انا عبدالله و اخو رسوله و انا الص_دّیق الأکبر لایقولها بعدی الا کاذب مفتری، صلیت مع رسول الله قبل الناس بسبع سنین. (طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، ج 2، ص 312؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 2، ص57. با همین مضمون در کتاب: المستدرک علی الصحیحین، تحقیق و اِعداد عبدالرحمن المرعشی، ج3، ص112).

و . عُفیف بن قیسِ کندی می گوید:

من در زمان جاهلیت، بازرگان عطر بودم. در یکی از سفرهای تجارتی وارد مکه شدم و مهمان عباس یکی از بازرگانان بزرگ مکه شدم، دریکی از روزها در مسجدالحرام در کنار عباس نشسته بودم، در این هنگام که خورشید به اوج رسیده بود، جوانی به مسجد در آمد که صورتش همچون قرص ماه نورانی بود، نگاهی به آسمان کرد و سپس رو به کعبه ایستاد و شروع به خواندن نماز کرد، چیزی نگذشت که نوجوانی خوش سیما به وی پیوست و در سمت راست او ایستاد. سپس زنی که خود را پوشانده بود، آمد و در پشت سر آن دو نفر قرار گرفت و هر سه با هم مشغول نماز و رکوع و سجود شدند. من از دیدن این منظره که در م_رکز بت پرستان، س_ه نفر آیین دیگری غی_ر از مرام بت پرستی را برگزیده اند در شگفت ماندم، رو به عباس کرده و گفتم: حادثه بزرگی است! او نیز این جمله را تکرار کرد و افزود: آیا این سه نفر را می شناسی؟ گفتم: نه. گفت: نخستین کسی که وارد شد و جلوتر از هر دو نفر ایستاد، برادرزاده من محمد بن عبدالله(صلی الله علیه وآله)، و دومین فرد، برادرزاده دیگر من علی بن ابی طالب(علیه السلام)، و سومین شخص همسر محمد است و او مدعی است که آیین وی از طرف خداوند نازل شده است و اکنون در روی زمین، جز این سه نفر کسی از این دین پیروی نمی کند.(1)

این قضیّه به خوبی نشان می دهد که در آغاز دعوت پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) غیر از همسرش خدیجه، تنها علی(علیه السلام) آیین او را پذیرفته بوده است.

[شماره صفحه واقعی : 43]

ص: 3360


1- به مآخذ زیرنگاه کنید: _ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، ج 13، ص 226. _ طبری، محم_د بن ج_ری_ر، تاریخ الأمم و الملوک، ج 2، ص 212 (با اندگی اختلاف در الفاظ) . _ ابن ابی الحدید در همان کتاب این قضیه را از قول عبدالله بن مسعود نیز نقل کرده است که او نیز در سفر به مکه، شاهد چنین صحنه ای بوده است.
حامی و جانشین پیامبر (صلی الله علیه وآله)

پیامبر اسلام به مدت سه سال، از دعوت عمومی خودداری میورزید و تنها در تماس های خصوصی با افرادی که زمینه پذیرش را در آن ها احساس می کرد، آن ها را به اسلام دعوت می کرد. پس از سه سال فرشته وحی نازل شد و فرمان خدا را ابلاغ کرد که پیامبر، دعوت همگانی خود را از طریق دعوت خویشان و بستگان آغاز نماید. فرمان خدا چنین بود:

«بستگان نزدیک خود را از عذاب الهی بیم ده، و پر و بال ]مهر و مودت [خود را برای مؤمنانی که از تو پیروی می کنند، فرو گستر، پس اگر با تو از در مخالفت وارد شوند، بگو من از کارهای (بد) شما بیزارم».(1)

علت این که دعوت خویشان برای نقطه شروع دعوت همگانی انتخاب شد، این است که تا نزدیکان یک رهبر الهی و یا بشری به او ایمان نیاورند و از او پیروی نکنند، هرگز دعوت او درباره بیگانگان مؤثر واقع نمی شود، زیرا نزدیکان همواره از اسرار و رازها و ملکات خوب و بد وی کاملاً واقف و مطلع هستند، از این رو ایمان آنان نشانه وارستگی مدعی رسالت به شمار می رود، چنان که اعراض و روی گردانی اکثریت قریب به اتفاق آن ها نشانه دوری مدعی از خلوص و صفا و صدق در ادعاء است. از این نظر پیامبر به علی(علیه السلام)دستور داد که چهل وپنج نفر از شخصیت های بزرگ بنی هاشم را برای ضیافت ناهار دعوت کند و غذایی از گوشت همراه با شیر آماده سازد.

مهمانان همگی در وقت معین به حضور پیامبر آمدند. پس از صرف غذا «ابولهب» عمویِ پیامبر، با سخنان سبک خود مجلس را از آمادگی برای طرح سخن و تعقیب هدف، انداخت و مجلس بدون اخذ نتیجه به پایان رسید و مهمانان پس از صرف غذا و شیر، خانه رسول خدا را ترک کردند. پیامبر تصمیم

[شماره صفحه واقعی : 44]

ص: 3361


1- وَ أَنْذِرْ عَشیرتَکَ الأقْرَبین * وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ المؤمِنینَ * فَاِنْ عَصَوکَ فَقُلْ اِنِّی بَرِئٌ مِمّا تَعْمَلونَ (شعرا: 214 _ 216).

گرفت که فردای آن روز، ضیافت دیگری ترتیب دهد و همه آنان را جز ابولهب به خانه خود دعوت نماید. باز علی(علیه السلام) به دستور پیامبر غذا و شیر آماده نمود و از شخصیت های برجسته و شناخته شده بنی هاشم برای صرف ناهار و استماع سخنان پیامبر، دعوت به عمل آورد. مهمانان همگی باز در موعد مقرر حضور بهم رسانیدند. پیامبر(صلی الله علیه وآله)پس از صرف غذا سخنان خود را چنین آغاز کرد:

«هیچ کس از مردم برای کسان خود چیزی بهتر از آن چه من برای شم__ا آورده ام، نیاورده است. من خیر دنیا و آخرت برای شما آورده ام. خدایم به من فرمان داده که شما را به توحید و یگانگی وی و رسالت خویش، دعوت کنم. چه کسی از شما مرا در این راه کمک می کند تا برادر و وصی و نماینده من در میان شما باشد؟»

او این جمله را گفت و مقداری مکث نمود تا ببیند کدام یک از آنان به ندای او پاسخ مثبت می دهد؟ در این موقع سکوتی مطلق آمیخته با بهت و تحیّر بر مجلس حکومت می کرد و همگی سر به زیر افکنده و در فکر فرو رفته بودند.

ناگهان علی(علیه السلام) که سن او در آن روز از چهارده سال تجاوز نمی کرد،(1)سکوت را درهم شکست و برخاست و رو به پیامبر کرد و گفت:

«ای پیامبر خدا! من تو را در این راه یاری می کنم»، سپس دست خود را به سوی پیامبر دراز کرد تا دست او را به عنوان پیمان فداکاری بفشارد. در این موقع پیامبر دستور داد که علی(علیه السلام) بنشیند. بار دیگر پیامبر گفتار خود را تکرار نمود، باز علی برخاست و آمادگی خود را اعلام کرد. این بار نیز پیامبر به وی دستور داد بنشیند. در مرتبه س_وم که مانند دفعات پیش_ین، کسی ج_ز عل_ی بر نخاست و تنها او ب_ود که به پا خاست و پشتیبانی خود را از هدف مقدس پیامبر اعلام کرد، در این موقع پیامبر(صلی الله علیه وآله)دس_ت خود را بر دست علی زد و جم_له تاریخ_ی خ_ود را در مجل_س بزرگان بنی هاشم درباره علی بیان نمود فرمود:

[شماره صفحه واقعی : 45]

ص: 3362


1- در مورد سنّ علی(علیه السلام) هنگام اسلام آوردن و نیز هنگام اعلام حمایت از پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله)، رجوع شود به شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج13، ص 234، 235؛ کلینی، الروضه، ص 339، حدیث 536.

«هان ای خویشاوندان و بستگان من! علی برادر و وصی و خلیفه من در میان شما است».(1)

بدین ترتیب نخستین وصی پیامبر اسلام بهوسیله آخرین سفیر الهی در آغاز رسالت که هنوز جز عده قلیلی به آیین وی نگرویده بودند، تعیین گردید. از این که پیامبر در یک روز نبوت خود و امامت علی را اعلام کرد و روزی که به بستگان خود گفت مردم؛ من پیامبر خدا هستم، همان روز نیز فرمود: علی وصی و جانشین من است، می توان مقام و موقعیت امامت را در اسلام به نحو روشن ارزیابی نمود و به این مطلب توجه کرد که این دو مقام از یکدیگر جدا نبوده و همواره امامت مکمَّل برنامه رسالت است.

فداکاری بزرگ

در سال سیزدهم بعثت، به دنبال انعقاد پیمان عقبه دوم در شب سیزدهم ذیحجه، میان پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) و یثربیان که طیّ آن، مردم یثرب پیامبر را به آن شهر دعوت نموده و قول حمایت و دفاع از آن حضرت دادند، و از فردای آن شب مسلمانان مکه به تدریج به یثرب هجرت کردند، سران قریش دانستند پایگاه تازه ای برای نشر دعوت اسلام در یثرب آماده شده است، از این رو احساس خطر کردند، چه؛ می ترسیدند که پس از آن همه آزار و اذیّت که به پیامبر و پیروان او رسانده اند، پیامبر در صدد انتقام برآید و اگر هم فرضاً قصد جنگ نداشته باشد، ممکن است راه بازرگانی قریش به شام را که از کنار یثرب عبور می کرد، مورد تهدید قرار دهد. برای رویارویی با چنین خطری، در آخر ماه صفر سال 14 بعثت در «دارالنّدوه» (مجلس شورای مکّه) اجتماع کردند و به چاره اندیشی پرداختند.

[شماره صفحه واقعی : 46]

ص: 3363


1- به مآخذ زیرمراجعه کنید: _ ط_بری، محم_د بن جریر، تاریخ الأمم والملوک، ج2، ص217. _ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 2، ص63. _ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، ج13، ص211.

در این شورا برخی از حاضران پیشنهاد کردند که پیامبر تبعی_د یا زندانی شود، ولی این پیشنهاد رد ش_د. سرانجام تصمیم گرفتن_د او را به قت_ل برسانند، امّا کشتن پیامب_ر کار آسانی نب_ود، زیرا بنی هاشم آرام نمی نشستند و به خونخواهی بر می خاستند. سرانجام تصمیم گرفتند که از هر قبیله، جوانی آماده شود تا شبانه دسته جمعی بر سر حضرت محمد(صلی الله علیه وآله)بریزند و او را در بستر خواب قطعه قطعه کنند، در این صورت قاتل، یک نفر نخواهد بود و بنی هاشم نمی توانند به خونخواهی برخیزند، زیرا جنگ با همه قبائل برای آنان مقدور نخواهد بود و ناچار به گرفتن خونبها راضی خواهند شد و ماجرا خاتمه خواهد یافت. قریش برای اجرای نقشه خود شب اول ربیع الأول را انتخاب کردند. خداوند بعدها هرسه نقشه آنان را یادآوری نموده و فرمود:

«به یادآور هنگامی را که کافران نقشه می کشیدند که تو را به زندان بیفکنند، یا به قتل برسانند و یا ] از مکّه [خارج سازند. آن ها چاره می اندیشیدند و نیرنگ می زدند و خداوند هم تدبیر می کرد و خدا بهترینِ چاره جویان و تدبیر کنندگان است».(1)

به دنبال این تصمیم قریش، فرشته وحی، پی_امب_ر را از نقش_ه ش_وم مش_رک_ان آگاه س_اخت و دستور الهی را ابلاغ کرد که پیامبر شهر مکّه را به عزم یثرب ترک کن_د.

در این جا برای شکست نقشه دشمن لازم بود پیامبر(صلی الله علیه وآله) از شیوه «رد گم کردن» استفاده کند تا بتواند از شهر خارج شود. برای این منظور لازم بود

شخص فداکاری شب در بستر پیامبر بخوابد تا گروهی که به خانه او یورش می برند، تصور کنند او هنوز خانه را ترک نگفته است و در نتیجه فکر آنان فقط متوجه خانه او شود و از کنترل راه ها غفلت کنند. چنین فردی جز علی(علیه السلام) کسی نبود.

[شماره صفحه واقعی : 47]

ص: 3364


1- (وَ اِذْ یَمْکُرُ بِکَ الّذینَ کَفَروا لِیُثْبِتوکَ او یَقْتلوکَ أو یُخْرِجوکَ وَ یَمْکُرونَ و یَمْکُرُ الله وَ اللهُ خَیْرُالماکِرین)(انفال: 30).

از این نظر پیامبر نقشه سران قریش را با علی در میان گذاشت و فرمود: امشب در بستر من بخواب و آن پارچه سبزی را که من هر شب بر روی خود می کشیدم، بر روی خود بکش تا تصور کنند که من در بستر خفته ام (مرا تعقیب نکنند).

علی(علیه السلام) به این ترتیب عمل کرد، مأموران قریش از سرِ شب خانه پیامبر را محاصره کردند و بامداد که با شمشیرهای برهنه به خانه هجوم بردند، علی(علیه السلام)از بستر بلند شد. آنان که نقشه خود را تا آن لحظه صددرصد دقیق و موفّق می پنداشتند، با دیدن علی سخت برآشفتند وبه او گفتند: محمّد کجاست؟ علی فرمود: مگر او را به من سپرده بودید که از من می خواهید؟ کاری کردید که او ناچار شد خانه را ترک کند. در این هنگام به سوی علی(علیه السلام) یورش بردند و به نقل «طبری» او را آزردند و آن گاه وی را به سوی مسجدالحرام کشیدند و پس از بازداشت مختصری، او را آزاد ساختند و در سمت مدینه به تعقیب پیامبر پرداختند، در حالی که پیامبر در غار «ث_ور» پنهان شده بود.(1)قرآن مجید این فداکاری بزرگ علی(علیه السلام) را در تاریخ جاودانگی بخشیده و طی آیه ای او را از کسانی معرفی می کند که در راه خ_دا جان خود را ف_دا می کنند:

«بعضی از مردم ]همچون علی در «لیله المبیت» به هنگام خفتن در جایگاه پیامبر[ جان خود را برای کسب خشنودی خدا می فروشند و خداوند نسبت به بندگانش مهربان است».(2)

[شماره صفحه واقعی : 48]

ص: 3365


1- به مآ خذ زیر مراجعه کنید: _ ابن هشام، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق: مصطفی السقا، ابراهیم الأبیاری و عبدالحفیظ شلبی، ج2، ص 124 128؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 2، ص 102؛ محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج 1، ص 228؛ شیخ مفید، الإرشاد، ص30؛ الحاکم النیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، اِعداد: عبدالرحمن المرعشی، ج 3 ، ص4 ؛ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، ج2، ص 244.
2- (وَمِنَ الناس ِمَنْ یَشری نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ الله وَاللهُ رَؤفٌٌ بِالْعِباد) (بقره: 207).

مفسران می گویند: این آیه درباره فداکاری بزرگ علی(علیه السلام) در لیله المبیت نازل شده است. (1)خود حضرت نیز در شورای شش نفره ای که به دستور عمر برای تعیین خلیفه تشکیل گردید، با این فضیلت بزرگ بر اعضای شورا احتجاج کرد و فرمود: شما را به خدا سوگند می دهم آیا جز من چه کسی در آن شب پرخطر که پیامبر عازم غار «ث__ور» بود، در بستر او خوابید و خود را سپر بلا نمود؟

همگی گفتند: کس_ی جز ت_و نبود.(2)

علی(علیه السلام) در یکی از سخنانش، پس از بیان توطئه قریش، از وضع خود در آن شب خطرناک چنین یاد می کند:

... پیامبر به من فرمود در بستر او بخوابم و جان خویش را سپر او قرار دهم، بی درنگ این مأموریت را پذیرفتم، خوشحال بودم که در راه او کشته شوم. پیامبر رهسپار شد و من در بستر او خفتم، مردان مسلح قریش با اطمینان به این که پیامبر را خواهند کشت، هجوم آوردند، وقتی که به درون خانه ای که من در آن بودم ریختند، شمشیر به دست برخاستم و از خود دفاع کردم، آن چنان که خدا می داند و مردم نیز از آن آگاه شدند».(3)

[شماره صفحه واقعی : 49]

ص: 3366


1- به مآخذ زیرمراجعه کنید: _ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، ج 13، ص262. _ مظف_ر، محم_د حسن، دلائل الص_دق، ج2، ص 80. مرحوم مظفر، از افرادی همچون ثعلبی، قندوزی و حاکم که از مفسران و دانشمندان برجسته اهل تسنن می باشند نقل می کند که همگی گفته اند: این آیه درباره علی(علیه السلام) نازل شده است.
2- به مآخذ زیرمراجعه کنید: شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، الخصال، تصحیح: علی اکبرغفاری، ج 2، ص 560. _ طبرسی، احتجاج، ج1، ص 75.
3- صدوق، الخصال، ج2، ص367، باب السبعه.
3. از هجرت تا وفات پیامبر (صلی الله علیه وآله)
علی(علیه السلام) برادر پیامبر (صلی الله علیه وآله)

اخوّت اسلامی و پیوند برادری، از اصول اجتماعی آیین اسلام است. پیامبر اسلام به صورت های مختلف و گوناگون در ایجاد و استوار ساختن این پیوند، کوشش نموده است. از آن جمله پس از ورود به مدینه تصمیم گرفت میان مسلمانان مهاجر و انصار، پیمان برادری منعقد سازد، به این منظور روزی در اجتماع مسلمانان به پا خاست و فرمود: «تَآخوا فی اللهِ اَخَوَیْن اَخَوَیْن»: در راه خدا، دوتا دوتا برادر شوید. آن گاه مسلمانان دو بدو دست یکدیگر را به عنوان برادری فشردند و بدین ترتیب وحدت و همبستگی بین آنان استوارتر گردید.

البته در این پیمان، نوعی هماهنگی و تناسب افراد با یکدیگر از نظر ایمان و فضیلت و شخصیت اسلامی رعایت می شد. این معنا با دقّت در وضع و حال افرادی که باهم برادر شدند به خوبی روشن می گردد.

پس از آن که برای هریک از حاضران برادری تعیین گردید، علی(علیه السلام) که تنها مانده بود، با چشمان اشکبار به حضور پیامبر عرض کرد: بین من و کسی پیوند برادری برقرار نساختی. پیامبر فرمود: تو برادر من در دو جهان هستی(1). و آن گاه بین خود و علی(علیه السلام) عقد برادری خواند(2). این موضوع میزان عظمت و فضیلت علی(علیه السلام)را به خ_وبی نشان می ده_د و روشن می سازد که وی تا چه حدّ به رسول خدا نزدیک بوده است.

در جبهه های جنگ

زندگی علی(علیه السلام) از هجرت تا وفات پیامبر، شامل حوادث و رویدادهای

[شماره صفحه واقعی : 50]

ص: 3367


1- حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، اِعداد: عبدالرحمن المرعشی، ج3 ، ص14.
2- ابن عبدالبّر، الإستیعاب فی معرفه الأصحاب، ج3، ص35.

فراوان به ویژه فداکاری های بزرگ آن حضرت در جبهه های جنگ است. پیامبر اسلام پس از هجرت به مدینه، بیست و هفت «غزوه»(1)با مشرکان و یهود و شورشیان داشت که علی(علیه السلام)در بیست و شش غزوه از این غزوات شرکت داشت و فقط در غزوه «تبوک» به علت حساسیّت شرائط که بیم آن می رفت منافقان در غیاب پیامبر در مرکز حکومت اسلامی دست به توطئه بزنند، به دستور پیامبر(صلی الله علیه وآله)در مدینه ماند. از آن جا که بررسی همه این غزوات از حدّ گنجایش این کتاب بیرون است، ما برای نمونه تنها نقش علی(علیه السلام) را در چهار جهاد بزرگ در زمان پیامبر(صلی الله علیه وآله)ذیلاً منعکس می کنیم:

الف. در جنگ ب_در

می دانیم که جنگ بدر نخستین جنگ تمام عیار میان مسلمانان و مشرکان بود و به همین دلیل نخستین آزمایش نظامی بین طرفین به شمار می رفت و از این نظر پیروزی هریک از طرفین در این جنگ بسیار مهم ب_ود.

این جنگ در سال دوم هجرت رخ داد. پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) در این سال آگاهی یافت که کاروان بازرگانی قریش به سرپرستی ابوسفیان، دشمن دیرینه اسلام، از شام عازم بازگشت به مکّه است، و چون مسیر کاروان از نزدیکی های مدینه رد می شد، پیامبر اسلام با 313 نفر از مهاجران و انصار به منظور ضبط کاروان به سوی منطقه بدر که مسیر طبیعی کاروان بود، حرکت کرد.

هدف پیامبر از این حرکت، آن بود که قریش بدانند خط بازرگانی آن ها در دسترس نیروهای اسلام قرار دارد و اگر آن ها از نشر و تبلیغ اسلام و آزادی مسلمانان جلوگیری کنند، شریان حیات اقتصادی آنان بهوسیله نیروهای اسلام قطع خواهد شد.

از طرف دیگر ابوسفیان چون از حرکت مسلمانان آگاهی یافت، با انتخاب

[شماره صفحه واقعی : 51]

ص: 3368


1- در اصطلاح سیره نویسان، غزوه به آن رشته از نبردها می گویند که فرماندهی سپاه اسلام را در آن ها خود پیامبر (صلی الله علیه وآله) به عهده داشت.

یک راه انحرافی از کناره های دریای سرخ، کاروان را به سرعت از منطقه خطر دور کرد و هم زمان با این عمل، از سران قریش در مکه استمداد کرد.

به دنبال استمداد ابوسفیان، تعداد نهصد و پنجاه تا هزار نفر از مردان جنگی قریش به سوی مدینه حرکت کردند. در روز 17 رمضان، این گروه با مسلمانان رو در رو قرار گرفتند، درحالی که نیروی شرک سه برابر نیروی اسلام بود.

در آغاز نبرد، سه تن از دلاوران قریش که تا دندان مسلّح بودند، به نامهای: «عُتْبه» (پدر هند، همسر ابوسفیان)، «شیبه» برادر بزرگ او و «ولید» (فرزند عتبه) فریاد کشان به وسط میدان جنگ آمدند و هماورد خواستند. در این هنگام سه نفر از دلاوران انصار برای نبرد با آنان وارد میدان شدند و خود را معرفی کردند. قهرمانان قریش از جنگ با آنان خودداری نموده فریاد زدند: ای محمد! افرادی که از اقوام ما، همشأن ما هستند، برای جنگ با ما بفرست.

در ای_ن هن_گام رسول خدا(صلی الله علیه وآله) به «عُبیده بن حارث بن عبدالمُطَّلب»، «حمزه بن عبدالمطلب» و «عل_ی(علیه السلام)» دستور داد به جنگ این سه تن بروند، این سه مجاهد شجاع، روانه رزمگاه شدند و خود را معرفی کردند. آنان هر سه نفر را برای مبارزه پذیرفتند و گفتند: همگی همشأن ما هستند. از این سه تن «حمزه» با، «شیبه»، «عبیده» با «عتبه» و «علی» که جوان ترین آن ها بود، با «ولید»، دایی معاویه، رو به رو شدند و جنگ تن به تن آغاز گردید. «علی» و «حمزه» هر دو، هماورد خود را به سرعت به قتل رساندند، ولی ضربات متقابل میان «عبیده» و «عتبه»

هنوز ادامه داشت و هیچ کدام بر دیگری غالب نمی شد، از این رو «علی» و «حمزه» پس از کشتن رقیبان خود، به کمک «عبیده» شتافتند و عتبه را نیز به هلاکت رساندند.(1)

علی(علیه السلام) بعدها در یکی از نامه های خود به معاویه، با اشاره به این حادث__ه

[شماره صفحه واقعی : 52]

ص: 3369


1- به مآخذ زیر مراجعه کنید: _ ابن هشام، السیره النبویه، تحقیق: مصطفی السقا، ابراهیم الأبیاری، وعبدالحفیظ شلبی، ج2، ص277. _ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج2، ص125.

نوشت: شمشیری که آن را در یک جنگ بر جد تو (عتبه) و دایی تو (ولید) و برادرت حنظله فرود آوردم، هم اکنون نزد من است .(1)

پس از پیروزی سه قهرمان بزرگ اسلام بر دلاوران قریش که اثر خردکننده ای در روحیه فرماندهان سپاه شرک داشت، جنگ همگانی آغاز شد و منجرّ به شکست فاح_ش ارت_ش شرک گردید، به طوری که هفتاد نفر اسیر گشتند...

در این جنگ بیش از نیمی از کشته شدگان با ضرب شمشیر علی(علیه السلام) از پای در آمدند.

مرحوم شیخ مفید، سی و شش تن از کشته شدگان مشرکین در جنگ بدر را نام می برد و می نویسد: «راویان شیعه و سنی به اتّفاق نوشته اند که این عده را علی بن ابی طالب(علیه السلام) شخصاً کشته است، بجز کسانی که در مورد قاتل آنان اختلاف است و یا علی در کشتن آنان با دیگران شرکت داشته است». (2)

ب. شجاعت بی نظیر در جبهه اُحُد

روحیه قریش بر اثر شکست در جنگ بدر، سخت افسرده شد و برای گرفتن انتقام کشته شدگان خود و جبران این شکست بزرگ، تصمیم گرفتند با نیروی فراوان و مجهز به مدینه حمله کنند.

عوامل اطّلاعاتی پیامبراسلام(صلی الله علیه وآله) تصمیم قریش را در این زمینه به آن حضرت گزارش کردند. پیامبر برای مقابله با دشمن، شورای نظامی تشکیل داد. گروهی از مسلمانان نظر دادند که بهتر است ارتش اسلام از مدینه بیرون رود و در بی_رون ش_هر با دشمن بجنگد.

پیامبر با هزار نفر مدینه را به سوی کوه اح_د در سمت شمال شهر ترک گفت. در بین راه سیصد نفر از هواداران عبدالله بن اُبَیّ، منافق مشهور، به تحریک وی به

[شماره صفحه واقعی : 53]

ص: 3370


1- و عندی السیف الذی اعضضته بجدک و خالک و اخیک فی مقام واحد. (نهج البلاغه، صبحی صالح، نامه 64) امیرمؤمنان(علیه السلام) در نامه 28 نیز این موضوع را یادآوری کرده است.
2- الإرشاد، ص39.

مدینه بازگشتند و تعداد نیروهای اسلام به هفتصد نفر کاهش یافت. بامداد روز هفتم شوّال از سال سوم هجرت در دامنه کوه احد دو لشگر در برابر هم صف آرایی کردند.

پیامبر اسلام پیش از آغاز جنگ، با یک دید نظامی، میدان جنگ را مورد بررسی قرار داد و نظرش به نقطه ای جلب شد که ممکن بود دشمن در گرما گرم جنگ از آن نقطه نفوذ کرده، از پشت سر به مسلمانان حمله کند. از این نظر افسری به نام «عبدالله بن جُبَیْر» را با پنجاه نفر تیرانداز روی تپّه ای مستقر ساخت تا از رخنه احتمالی دشمن از آن نقطه جلوگیری کنند و دستور داد به هیچوجه نباید آن نقطه حساس را ترک کنند، چه مسلمانان پیروز شوند و چه شکست بخورند.

از طرف دیگر در جنگ های آن زمان، پرچمدار، نقش بسیار بزرگی داشت و از این رو پرچم را همیشه به دست افرادی دلیر و توانا می سپردند. استقامت و پایداری پرچمدار و اهتزاز پرچم در رزمگاه، موجب دلگرمی جنگجویان بود، و ب_ر عکس، کشته شدن پرچمدار و سرنگونی پرچم مای_ه تزلزل روحی آنان می گردید، به همین جهت پیش از آغاز جنگ به منظور جلوگیری از شکست روحی سربازان، چند نفر از شجاع ترین رزمندگان به عنوان پرچمدار تعیین می گردید.

در این جنگ نیز قریش به همین ترتیب عمل کردند، و پرچمدارانی از قبیله «بنی عبدالدّار» که به شجاعت معروف بودند، انتخاب کردند، ولی پس از آغاز جنگ، پرچمداران آنان یکی پس از دیگری به دست توانای علی(علیه السلام)کشته شدند و سرنگونی پی درپی پرچم، باعث ضعف و تزلزل روحی سپاه قریش گردید و افرادشان پا به فرار گذاشتند.

از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است که فرمود: «پرچمداران سپاه شرک در جنگ اُحُد نُه نفر بودند که همه آن ها به دست علی(علیه السلام) به هلاکت رسیدند» .(1)

[شماره صفحه واقعی : 54]

ص: 3371


1- شیخ مفید، الإرشاد، ص47.

ابن اثیر نیز می گوید: «کسی که پرچمداران قریش را شکست داد، علی(علیه السلام)بود».(1)

به روایت مرحوم شیخ صدوق، علی(علیه السلام) در احتجاج های خود در شورای شش نفری که پس از مرگ عمر، جهت تعیین خلیفه تشکیل گردید، روی این موضوع تکیه نموده و فرمود:

«شما را به خدا سوگند می دهم آیا در میان شما کسی جز من هست که نه نفر از پرچمداران بنی عبدالدار را (در جنگ اُحُدْ) کشته باشد؟

سپس امام افزود: پس از کشته شدن این نه نفر بود که غلام آنان به نام «صوأب» که هیکلی بس درشت داشت، به میدان آمد و در حالی که دهانش کف کرده و چشمانش سرخ گشته بود، می گفت: به انتقام اربابانم جز محمد را نمی کشم. شما با دیدن او جا خورده خود را کنار کشیدید ولی من به جنگ او رفتم و ضربت متقابل بی_ن من و او ردّ و بدل شد و من آن چنان ضربتی بر او وارد کردم که از کمر دو نیم شد».

اعضای شورا، همگی سخنان علی(علیه السلام) را تصدیق کردند.(2)

باری، سپاه قریش هزیمت یافت و افراد تحت فرماندهی عبدالله بن جبیر با دیدن این صحنه خواستند به منظور جمع آوری غنایم، منطقه استقرار خود را رها کنند. عبدالله فرمان صریح پیامبر را به آن ها یادآوری کرد، ولی آنان ترتیب اثر نداده و بیش از 40 نفرشان از تپّه سرازیرشده به دنبال جمع آوری غنایم رفتند و عبدالله بن جبیر با کمتر از ده نفر همان جا ماند. در این هنگام خالد بن ولید که با گروهی سواره نظام در کمین آنان بود، چون این وضع را دید، به آنان حمله کرد و پس از کشتن آنان از پشت جبهه به مسلمانان یورش برد و این هم زمان شد با بلند شدن پرچم آنان، توسط یکی از زنان قریش به نام «عَمْره بنت عَلْقَمه» که جهت تشویق سربازان قریش به میدان جنگ آمده بودند.

[شماره صفحه واقعی : 55]

ص: 3372


1- ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 2 ، ص154.
2- الخصال، تصحیح: علی اکبرغفاری، ص 560.

از این لحظه، وضع جنگ به کلی عوض شد، آرایش جنگی مسلمانان بهم خورد، صفوف آنان از هم پاشید، ارتباط فرماندهی با افراد قطع گردید و مسلمانان شکست خ_وردن_د و ح_دود هفتاد نف_ر از مج_اه_دان اسلام، از جم_ل_ه «حم_زه بن عبدالمطلب» و «مُصْعَب بن عُمیر» یکی از پرچمداران ارتش اسلام، به شهادت رسیدند.

از طرف دیگر، چون شایعه کشته شدن پیامبر اسلام در میدان جنگ توسط دشمن پخش گردید، روحیه بسیاری از مسلمانان متزلزل شد و در اثر فشار نظامی جدید سپاه شرک، اکثریت قریب به اتفاق مسلمانان عقب نشینی کرده و پراکنده شدند، و در میدان جنگ جز افرادی انگشت شمار در کنار پیامبر نماندند و لحظات بحرانی و سرنوشت ساز در تاریخ اسلام فرا رسید. در این جا بود که نقش بزرگ علی(علیه السلام) نمایان گردید، زیرا علی(علیه السلام) با شجاعت و رشادتی بی نظیر در کنار پیامب_ر شم_شیر م_ی زد و از وجود مق_دس پیش_وای عظیم الشأن اسلام در برابر یورش های مکرر فوج های متعدد مشرکان، حراست می کرد.

«ابن اثیر» در تاریخ خود می نویسد:

پیامبراسلام(صلی الله علیه وآله) گروهی از مشرکین را مشاهده کرد که عازم حمله بودند، به علی دستور داد به آنان حمله کند، علی(علیه السلام) به فرمان پیامبر به آنان حمله کرد و با کشتن چندین تن موجبات متفرق شدن آنان را فراهم ساخت. پیامبر سپس گروه دیگری را مشاهده کرد و به علی(علیه السلام)دستور حمله داد و علی آنان را کشت و متفرق ساخت. در این هنگام فرشته وحی به پیامبر عرض کرد: این، نهایت فداکاری است که علی(علیه السلام)از خود نشان می دهد. رسول خدا فرمود: او از من است و من از او هستم. در این هنگ_ام ص_دایی از آس_مان شنی_دن_د ک_ه می گفت: «لاسَیْفَ اِلاّ ذُوالْفِقار، وَ لا فَتی اِلاّ عَلیّ» .(1)

«ابن ابی الحدید» نیز می نویسد:

[شماره صفحه واقعی : 56]

ص: 3373


1- الکامل فی التاریخ، ج2، ص 154.

هنگامی که غالب یاران پیامبر پا به فرار نهادند، فشار دسته های مختلف دشمن به سوی پیامبر بالا گرفت. دسته ای از قبیله «بنی کنانه» و گروهی از قبیله(صلی الله علیه وسلم)بنی عبد مناه» که در میان آنان چهار جنگجوی نامور به چشم می خورد، به سوی پیامبر یورش بردن_د. پیامبر ب_ه ع_لی(علیه السلام)فرم_ود: حمله این ها را دف_ع کن. علی(علیه السلام) که پی_اده می جنگید، به آن گروه که پنجاه نفر بودند، حمله کرده و آنان را متفرق ساخت. آنان چندبار مجدداً گرد هم جمع شده و حمله کردند، باز هم علی(علیه السلام)حمله آنان را دفع کرد. در این حملات، چهار نفر قهرمان مزبور و ده نفر دیگر که نامشان در تاریخ مشخص نشده است، به دست علی(علیه السلام) کشته شدند.

«جبرئیل» به رسول خدا گفت: راستی که علی(علیه السلام) مواسات می کند، فرشتگان از مواسات این جوان به شگفت در آمده اند. پیامبر فرمود: چرا چنین نباشد، او از من است و من از او هستم. جبرئیل گفت: من هم از شما هستم. آن روز صدایی از آسمان شنیده شد که مکرر می گفت:

«لاسَیْفَ اِلاّ ذُوالْفقار و لا فَتی اِلاّ عَلیّ».

ولی گوینده دیده نمی شد. از پیامبر سؤال کردند که گوینده کیست؟ فرمود جبرئیل است .(1)

ج . در جنگ احزاب (خندق)

جنگ احزاب، چنان که از نامش پیداست، نبردی بود که در آن تمام قبائل و گروه های مختلف دشمنان اسلام برای کوبیدن «اس_لام جوان» متحد شده بودند. بعضی از مورخان، نفرات سپاه «کفر» را در این جنگ بیش از ده هزار نفر نوشته اند، درحالی که تعداد مسلمانان از سه هزار نفر تجاوز نمی کرد.

سران قریش که فرماندهی این سپاه را به عهده داشتند، با توجه به نفرات و

[شماره صفحه واقعی : 57]

ص: 3374


1- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، ج14، ص 250_251. خوارزمی نیز در کتاب «المناقب» صفحه 223 روایت می کند که علی(علیه السلام) در جریان شورا، به این مواسات که ندای آسمانی را در پی داشت، بر اعضای شورا احتجاج کرد.

تجهیزات جنگی فراوان خود، نقشه جنگ را چنان طرّاحی کرده بودند که به خیال خود با این یورش، مسلمانان را به کلّی نابود سازند و برای همیشه از دست محمد(صلی الله علیه وآله)و پیروان او آسوده شوند!. زمانی که گزارش تحرک قریش به اطلاع پیامبر اسلام رسید، حضرت شورای نظامی تشکیل داد. در این شورا، سلمان پیشنهاد کرد که در قسمت های نفوذپذیر اطراف مدینه خندقی کنده شود که مانع عبور و تهاجم دشمن به شهر گردد. این پیشنهاد تصویب شد و ظرف چند روز با همت و تلاش مسلمانان خندق آماده گردید؛ خندقی که پهنای آن به قدری بود که سواران دشمن نمی توانستند از آن با پرش بگذرند، و عم_ق آن نیز ب_ه اندازه ای ب_ود که اگر کسی وارد آن می شد، به آسانی نمی توانست بیرون بیاید.

س_پاه قدرتمند شرک ب_ا همکاری یهود از راه رس_ید. آن_ان تص_ور می کردند که مانند گذشته در بیابان های اطراف مدینه با مسلمانان رو به رو خواهند شد، ولی این بار اثری از آنان در بیرون شهر ندیده و به پیشروی خود ادامه دادند و به دروازه شهر رسیدند و مشاهده خندقی ژرف و عریض در نقاط نفوذپذیر مدینه، آنان را حیرت زده ساخت، زیرا استفاده از خندق در جنگ های عرب، بی سابقه بود. ناگزیر از آن سوی خندق، شهر را محاصره کردند.

محاصره مدینه مطابق بعضی از روایات، حدود یک ماه به طول انجامید. سربازان قریش هروقت به فکر، عبور از خندق می افتادند، با مقاومت مسلمانان و پاسداران خندق که با فاصله های کوتاهی در سنگرهای دفاع موضع گرفت_ه بودن_د، رو به رو می شدند و سپاه اسلام هر نوع اندیشه تجاوز را با تیراندازی و پرتاب سنگ پاسخ می گفت. تیراندازی از ه_ر دو ط_رف روز و شب ادامه داشت و هیچ یک از طرفی_ن بر دیگری پی_روز نمی شد.

از طرف دیگر، محاصره مدینه توسط چنین لشگری انبوه، روحیه بسیاری از مسلمانان را به شدت تضعیف کرد بهویژه آن که خبر پیمان شکنی قبیله یهودی «بنی قُریظه» نیز فاش شد و معلوم گردید که این قبیله به بت پرستان قول داده اند که

[شماره صفحه واقعی : 58]

ص: 3375

به محض عبور آنان از خندق، اینان نیز از این سوی خندق از پشت جبهه به مسلمانان حمله کنند.

روزهای حساس و بحرانی

قرآن مجید وضع دشوار و بحرانی مسلمانان را در جریان این محاصره در سوره احزاب به خوبی ترسیم کرده است:

«ای کسانی که ایمان آورده اید، نعمت خدا را بر خویش یادآور شوید، در آن هنگام که لشگرهایی (عظیم) به سراغ شما آمدند، ولی م_ا باد و ط_وفان سخت و لشگریانی که آنان را نمی دیدید بر آن ها فرستادیم (و به این وسیله آن ها را درهم شکستیم) و خ_داون_د ب_ه آنچ_ه انج_ام می دهید، بیناست.

به خاطر بیاورید زمانی را که آن ها از طرف بالا و پایین شهر شما وارد شدند (و مدینه را محاصره کردند) و زمانی را به یاد آورید که چشم ها از شدت وحشت خیره شده بود و جانها به لب رسیده بود و گمان های گوناگون ]بدی [به خدا می بردید!

در آن هنگام مؤمنان آزمایش شدند و تکان سختی خوردند.

به خاطر بیاورید زمانی را که منافقان و کسانی که در دل هایشان بیماری بود، می گفتند خدا و پیامب__رش ج__ز وعده های دروغین به ما نداده اند.

نیز به خاطر بیاورید زمانی را که گروهی از آن ها گفتند: ای اهل یثرب! (مردم مدینه) این جا جای توقف شما نیست، به خانه های خود باز گردید. و گروهی از آنان از پیامبر اجازه بازگشت می خواستند و می گفتند خانه های ما بدون حفاظ است، در حالی که بدون حفاظ نبود، آن ها فقط می خواستند (از جنگ) فرار کنند!

آن ها چنان ترسیده بودند که اگر دشمنان از اطراف و جوانب مدینه بر آنان وارد می شدند و پیشنهاد بازگشت به سوی شرک به آن ها می کردند،

[شماره صفحه واقعی : 59]

ص: 3376

می پذیرفتند، و جز مدت کمی برای انتخاب این راه درنگ نمی کردند».(1)

اما با وجود وضع دشوار مسلمانان، خندق مانع عبور سپاه احزاب شده و ادامه این وضع برای آنان سخت و گران بود؛ زیرا هوا رو به سردی می رفت و از طرف دیگر، چون آذوقه و علوفه ای که تدارک دیده بودند، تنها برای جنگ کوتاه مدتی مانند جنگ ب_در و اح_د کافی ب_ود، با طول کشیدن محاصره، کمبود علوف_ه و آذوق_ه به آنان فش_ار می آورد و می رفت که حماسه و شور جنگ از سرشان بیرون برود و سستی و خستگی در روحیه آنان رخنه کند. از این جهت سران سپاه چاره ای جز این ندیدند که رزمندگان دلاور و توانای خ_ود را از خندق عب_ور دهن_د و به نح_وی بن بست جنگ را بشکنند. از این رو پنج نفر از قهرمانان لشگر احزاب، اسب های خود را در اطراف خندق به تاخت و تاز در آورده و از نقطه تنگ و باریکی به جانب دیگر خندق پریدند و برای جنگ تن به تن هماورد خواستند.

یکی از این جنگاوران، قهرمان نامدار عرب به نام «عمرو بن عبدوَد» بود که نیرومندترین و دلاورترین مرد رزمنده عرب به شمار می رفت، او را با هزار مرد جنگ_ی ب_راب_ر می دانستند و چون در سرزمینی به نام «یلیل» به تنهایی بر یک گروه دشمن پیروز شده بود، «فارِس یَلیَل» شهرت داشت.عمرو در جنگ بدر شرکت جسته و در آن جنگ زخمی شده بود و به همین دلیل از شرکت درجنگ احد باز مانده بود و اینک در جن_گ خندق برای آن که حضور خود را نشان دهد، خود را نشاندار ساخته بود. عمرو پس از پرش از خندق، فریاد «هل من مبارز» سرداد و چون کسی از مسلمانان آماده مقابله با او نشد، جسورتر گشت و عقائد مسلمانان را به باد استهزاء گرفت و گفت: «شما که می گویید کشتگانتان در بهشت هستند و مقتولین ما در دوزخ، آیا یکی از شما نیست که من او را به بهشت بفرستم و یا او مرا به دوزخ روانه کند؟!» سپس اشعاری حماسی خواند و ضمن آن گفت: «بس

[شماره صفحه واقعی : 60]

ص: 3377


1- احزاب: 9 _ 14.

که فریاد کشیدم و در میان جمعیت شما مبارز طلبیدم، صدایم گرفت!». (1)

نعره های پی در پی عمرو، چنان رعب وترسی در دل های مسلمانان افکنده بود که در جای خود میخکوب شده، قدرت حرکت و عکس العمل از آنان سلب شده بود.(2)

هر بار که فریاد عمرو برای مبارزه بلند می ش_د، فقط علی(علیه السلام) بر می خاست و از پیامبر اج_ازه می خواست که ب_ه میدان برود، ولی پیامبر موافقت نمی کرد. این کار سه بار تکرار شد. آخرین بار که علی(علیه السلام) اجازه مبارزه خواست، پیامبر به او فرمود: این عمرو بن عبدوَدّ است! علی(علیه السلام) عرض کرد: من هم علی هستم!(3)

سرانجام پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) موافقت کرد و شمشیر خود را به او داد، و عمامه بر سرش بست و برای او دعا کرد. علی(علیه السلام) ک_ه ب_ه می_دان جن_گ رهسپار شد، پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) فرمود: «بَرَزَ الإِسْلامُ کُلُّهُ اِلی الشِّرْکِ کُلِّه»، تمام اسلام در برابر تمام کفر قرار گرفته است. (4)

این بیان به خوبی نشان می دهد که پیروزی یکی از این دو نفر بر دیگری پیروزی کفر بر ایمان یا ایمان بر کفر بود و به تعبیر دیگر، کارزاری بود سرنوشت سازکه آینده اسلام و شرک را مشخص می کرد. علی(علیه السلام) پیاده به طرف عمرو شتافت و چون با او رو در رو قرار گرفت، گفت: تو با خود عهد کرده بودی که اگر مردی از قریش یکی از سه چیز را از تو بخواهد آن را بپذیری.

او گفت:

_ چنین است.

_ نخستین درخواست من این است که آیین اسلام را بپذیری.

[شماره صفحه واقعی : 61]

ص: 3378


1- و لقد بححت عن النداء *** بجمعکم هل من مبارز
2- واقدی رعب شدید مسلمانان را با این جمله مجسم می کند: «کأنِّ عَلی رؤس_ِهُمُ الطَیْر»: گویی برسرشان پرنده نشسته بود. (محمد بن عمربن واقدی، المغازی، تصحیح: مارسدنس جونز، ج 2، ص470).
3- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق: محمد ابوالفضل إبراهیم، ج13، ص 284.
4- مجلسی، محمد باقر، بحارالأن_وار، ج20، ص215 (به نقل از کراجکی).

_ از این درخواست بگذر.

_ بیا از جنگ صرف نظر کن و از این جا برگرد و کار محمد(صلی الله علیه وآله) را به دیگران واگذار. اگر او راستگو باشد، تو سعادتمندترین فرد بهوسیله او خواهی بود و اگر غیر از این باشد مقصود تو بدون جنگ حاصل می شود.

_ زنان قریش هرگز از چنین کاری سخن نخواهند گفت. من نذر کرده ام که تا انتقام خود را از محمد نگیرم برسرم روغن نمالم.

_ پس برای جنگ از اسب پیاده شو.

_ گمان نمی کردم هیچ عربی چنین تقاضایی از من بکند. من دوست ندارم تو به دست من کشته شوی، زیرا پدرت دوست من بود. برگرد، توجوانی!

_ ولی من دوست دارم تو را بکشم!

عمرو از گفتار علی(علیه السلام) خشمگین شد و با غرور از اسب پیاده شد و اسب خود را پی کرد و به طرف حضرت حمله برد. جنگ سختی در گرفت و دو جنگاور باهم درگیر شدند. عمرو در یک فرصت مناسب ضربت سختی بر سر علی(علیه السلام)فرود آورد. علی(علیه السلام)ضربت او را با سپر دفع کرد، ولی سپر دونیم گشت و سر آن حضرت زخمی شد، در همین لحظه علی(علیه السلام) فرصت را غنیمت شمرده ضربتی محکم بر او فرود آورد و او را نق_ش زمین ساخت. گرد و غبار میدان جنگ مانع از آن بود که دو سپاه نتیجه مبارزه را از نزدیک ببینند. ناگهان صدای تکبیر علی(علیه السلام) بلند شد. غریو شادی از سپاه اسلام برخاست و همگان فهمیدند که علی(علیه السلام)، قهرمان بزرگ عرب را کشته است. (1)

کشته شدن عمرو سبب شد که آن چهار نفر جنگاور دیگر که همراه عمرو از خندق عبور کرده و منتظر نتیجه مبارزه علی و عمرو بودند، پابه فرار بگذارند! سه نفر از آنان توانستند از خندق به سوی لشگرگاه خود بگذرند، ولی یکی از آنان به نام «نوفل» هنگام فرار، با اسب خود در خندق افتاد و علی(علیه السلام) وارد خندق شد و

[شماره صفحه واقعی : 62]

ص: 3379


1- محمدبن عمربن واقدی، المغازی، تصحیح: مارسدنس جونز، ج2، ص471.

او را نیز به قتل رساند! باکشته شدن این قهرمان، سپاه احزاب روحیه خود را باختند، و از امکان هرگونه تجاوز به شهر، به کلی ناامید شدند و قبائل مختلف هر کدام به فکر بازگشت به زادگاه خود افتادند.

آخرین ضربت را خداوند عالم به صورت باد و طوفان شدید برآنان وارد ساخت و سرانجام با ناکامی کامل، راه خانه های خود را در پیش گرفتند.(1)پیامبراسلام(صلی الله علیه وآله)به مناسبت این اقدام بزرگِ علی(علیه السلام) در آن روز، به وی فرمود:

«اگر این کار تو را امروز با اعمال جمیع امت من مقایسه کنند، بر آن ها برتری خواهد داشت؛ چرا که با کشته شدن عمرو، خانه ای از خانه های مشرکان نماند مگر آن که ذلّتی در آن داخل شد، و خانه ای از خانه های مسلمانان نماند مگر این که عزّتی در آن وارد گشت». (2)

محدث معروف اهل تسنن، «حاکم نیشابوری»، گفتار پیامبر را با این تعبیر نقل کرده است:

«لَمُبارَزَه علیِ بنِ اَبی طالِب لِعَمْرِو بنِ عَبْدِوَدّ یَوْمَ الخَنْدَقِ اَفْضَلُ مِنْ أَعمالِ اُمَّتی اِلی یَوْمِ القِیامَه».(3)

«پیکار علی بن ابی طالب در جریان جنگ خندق با عمرو بن عبدودّ، از اعمال امت من تا روز قیامت، حتماً افضل است».

البته فلسفه این سخن روشن است: در آن روز، اسلام و قرآن در صحنه نظامی برلب پرتگاه قرار گرفته بود و بحرانی ترین لحظات خود را می پیمود و

[شماره صفحه واقعی : 63]

ص: 3380


1- جریان پیکار سرنوشت ساز علی(علیه السلام) با عمرو بن عبدودّ، علاوه بر منابع پیشین، بااندکی تفاوت، در کتابهای یاد شده در زیر نیز نقل شده است: الخصال،تصحیح: علی اکبرغفاری، ص560؛ السیره النبویه،تحقیق: مصطفی السقا، ابراهیم الأبیاری، وعبدالحفیظ شلبی، ج3،ص236؛ الکامل فی التاریخ، ج2،ص181؛ الإرشاد، ص54؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج19، ص 62_ 64؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج20، ص203 _ 206.
2- مجلسی، همان، ص216.
3- المستدرک علی الصحیحین، تحقیق و اعداد: عبدالرحمن المرعشی، ج3، ص32.

کسی که با فداکاری بی نظیر خود اسلام را از خطر نجات داد و تداوم آن را تا روز قیامت تضمین نمود و اسلام از برکت فداکاری او ریشه گرفت، علی(علیه السلام) بود، بنابر این عبادت همگان مرهون فداکاری اوست.

د . فاتح دژ خیبر

پیامبراسلام در سال هفتم هجرت تصمیم به خلع سلاح یهودیان خیبرگرفت. انگیزه پیامبر در این اقدام دو امر بود:

1. خیبر به صورت کانون توطئه و فتنه بر ضدّ حکومت نوبنیاد اسلامی در آمده بود و یهودیان این قلعه بارها با دشم_نان اسلام در حمل_ه به مدین_ه همکاری داشتند، بهویژه در جنگ احزاب نقش مهمی در تقویت سپاه احزاب داشتند.

2. گرچه در آن زمان ایران و روم به صورت دو امپراتوری بزرگ، با یکدیگر جنگ های طولانی داشتند، ولی ظهور اسلام به صورت یک قدرت سوم برای آنان قابل تحمل نبود، از این رو هیچ بعید نبود که یهودیان خیبر، آلت دست کسری یا قیصر گردند و با آن ها برای کوبیدن اسلام، همدست شوند و یا همان طور که مشرکان را برضد اسلام جوان تشویق کردند، این دو امپراتوری را نیز برای درهم شکستن قدرت این آیین نوخاسته تشویق کنند.

این مسائل پیامبر را بر آن داشت که با هزار و ششصد نفر سرباز رهسپار خیبر شود.

قلعه های خیبر دارای استحکامات بسیار و تجهیزات دفاعی فراوان بود و مردان جنگی یهود به شدت از آن ها دفاع می کردند. با مجاهدت ها و دلاوری های سربازان ارتش اسلام، قلعه ها یکی پس از دیگری اما به سختی و کندی سقوط کرد، ولی دژ «قموص» که بزرگ ترین دژ و مرکز دلاوران آن ها بود، همچنان مقاومت می کرد و مجاهدان اسلام قدرت فتح و گشودن آن را نداشتند و سردرد

[شماره صفحه واقعی : 64]

ص: 3381

شدید رسول خدا(صلی الله علیه وآله)مانع از آن شده بود که خود پیامبر(صلی الله علیه وآله) در صحنه نبرد شخصاً حاضر شود و فرماندهی سپاه را برعهده بگیرد، از این رو هر روز پرچم را به دست یکی از مسلمانان می داد و مأموریت فتح آن قلعه را به وی محول می کرد، ولی آن ها یکی پس از دیگری بدون اخذ نتیجه باز می گشتند. روزی پرچم را به دست ابوبکر و روز بعد به عمر داد و هر دو نفر بدون این که پیروزی به دست آورند، به اردوگاه ارتش اسلام بازگشتند.

تحمل این وضع برای رسول خدا(صلی الله علیه وآله) بسیار سنگین بود. حضرت با مشاهده این وضع فرمود: «فردا این پرچم را به دست کسی خواهم داد که خداوند این دژ را به دست او می گشاید؛ کسی که خدا و رسول خدا را دوست می دارد و خدا و رسولش نیز او را دوست می دارند» .(1)

آن شب یاران پیامبر اسلام در این فکر بودند که فردا پیامبر، پرچم را به دست چه کسی خواهد داد؟ هنگامی که آفتاب طلوع کرد، سربازان ارتش اسلام دور خیمه پیامبر را گرفتند و هر کدام امیدوار بود که حضرت پرچم را به دست او دهد. در این هنگام پیامبر فرمود: علی کجاست؟ عرض کردند: به درد چشم دچار شده و به استراحت پرداخته است. پیامبر فرمود: علی را بیاورید. وقتی علی(علیه السلام)آمد، حضرت از آب دهان مبارکش به چشم او مالید و از برکت آن، ناراحتی علی(علیه السلام)بهبود یافت. آن گاه پرچم را به دست او داد. علی(علیه السلام) گفت: یا رسول الله آن قدر با آنان می جنگم تا اسلام بیاورند. پیامبر فرمود: به سوی آنان حرکت کن و چون به قلعه آنان رسیدی، ابتدا آنان را به اسلام دعوت کن و آن چه را در برابر خدا وظیفه دارند (که از آیین حق الهی پیروی کنند) به آنان یادآوری کن. به خدا سوگند اگر خدا یک نفر را به دست تو هدایت کند، بهتر از این است که دارای شتران

[شماره صفحه واقعی : 65]

ص: 3382


1- «لأََعُطِیَنَّ هذِهِ الرایهَ غَداً رَجُلاً یَفْتح اللهُ عل_ی یَدَی_ْهِ، یُح_ِبُّ اللهَ وَ رَسُ_ولَهُ ویُحِب_ّهُ اللهُ ورس_ولُهُ. «ابن عبدالبر» گفتار پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) را به این صورت نقل کرده است: «لأَ ُعطین الرایه رجلاً یحب الله ورسوله لیس بفَرّار یفتح الله علی یدیه» (الإستیعاب فی معرفه الأصحاب، ج3، ص 36).

سرخ موی(1)باشی.(2)

علی(علیه السلام) رهسپار این مأموریت شد و آن قلعه محکم و مقاوم را با شجاعتی بی نظیر فتح نمود.

پیک و نماینده مخصوص پیامبر (صلی الله علیه وآله)

متجاوز از بیست سال بود که منطق اسلام، برضد شرک و بت پرستی در سرزمین حجاز، میان قبائل مشرک عرب انتشار یافته بود و در این فاصله اکثریت قریب به اتف_اق آنان از منطق اسلام درباره بتان و بت پرستان، آگاهی پیدا کرده بودند و می دانستند که بت پرستی، چیزی جز تقلید کورکورانه از نیاکان نیست و معبودهای باطل آنان، آن چنان ذلیل و خوارند که نه تنها نمی توانند درباره دیگران کاری انجام دهند، بلکه نمی توانند حتی ضرری را از خود دفع کنند و یا نفعی به خود برسانند و چنین معبودهای زبون و بیچاره ای، هرگز در خور ستایش و خضوع نیستند.

گروهی که با وجدان بیدار و دلی روشن به سخنان رسول گرامی گوش فرا داده بودند، در زندگی خود دگرگونی عمیقی پدید آورده و از بت پرستی به آیین توحید و یکتاپرستی گرویده بودند. خصوصاً، هنگامی که پیامبر مکه را فتح نمود، گویندگان مذهبی توانستند در محیط آزاد به بیان و تبلیغ این دین بپردازند و در نتیجه اکثریت قابل ملاحظ_ه ای در شهره_ا و بخش ها و دهکده ه_ا به بت شکنی پرداختند و ندای جانفزای توحید در بیش تر نقاط حجاز طنین انداز گردید، ولی

[شماره صفحه واقعی : 66]

ص: 3383


1- شتران سرخ موی مرغوبترین و گرانترین شترها بود.
2- مسلم بن الحجاج القشیری، صحیح المسلم، قاهره، مکتبه محمدعلی صبیح، ج7، ص121. این مأموریت بزرگ علی(علیه السلام) و بیان پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) درباره او با اندکی تفاوت، در منابع یاد شده در زیر نیز آمده است: _ عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، تحقیق: مصطفی السقا، ابراهیم الأبیاری وعبدالحفیظ شلبی، ج3، ص349؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج2، ص219؛ الحاکم النیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، اعداد: عبدالرحمن المرعشی، ج3، ص109؛ محمد بن اسماعیل البخاری، صحیح البخاری، ج5، ص18.

گروهی متعصب و نادان که رها کردن عادات دیرینه برای آنان، بسیار سخت بود و پیوسته با وجدان و سرشت انسانی خود در کشمکش بودند، از عادات زشت خود دست برنداشته و از خرافات و اوهام که ده ها مفاسد اخلاقی و اجتماعی را دربرداشت، پیروی می کردند. بنابر این، وقت آن رسیده بود که پیامبر گرامی هر نوع مظاهر بت پرستی و حرکت غیرانسانی را با نیروی نظامی درهم بکوبد و با توسل به قدرت، بت پرستی را که سرچشمه مفاسد اخلاقی و اجتماعی و اصولاً یک نوع تجاوز به حریم انسانیّت است، ریشه کن سازد.

در این هنگام آیات سوره «برائت» نازل شد و پیامبر اسلام مأموریت یافت که بیزاری خدا و پیامبر او را از مشرکان در مراسم حج، در آن اجتماع بزرگ که حجاج از همه نقاط در مکه گرد می آیند، اعلام بدارد و با صدای رسا، به اطلاع بت پرستان حجاز برساند که باید وضع خود را تا چهار ماه آینده روشن کنند: هرگاه به آیین توحید بگروند در ردیف دیگر مسلمانان قرار خواهند گرفت و به سان دیگران از مزایای مادی و معنوی اس__لام بهره مند خواهند بود و اگر بر لجاجت و عناد خود باقی بمانند، پس از چهار ماه باید آماده نبرد شوند و بدانند در هر لحظه ای که دستگیر شوند، کشته خواهند شد.

آیات سوره برائت، موقعی نازل شد که پیامبر تصمیم بر شرکت در مراسم حج نداشت، زیرا در سال پیش که سال فتح مکه بود، خانه خدا را زیارت کرده بود و تصمیم داشت در سال آینده که آن را بعدها «حَجَّهُ الْوِداع» نامیدند، شرکت کند، از این جهت ناگزیر بود کسی را برای ابلاغ پیام های الهی انتخاب کند. بدین منظور نخست ابوبکر را به حضور طلبید و قسمتی از آیات آغاز سوره برائت را به او آموخت و او را با چهل تن روانه مکه ساخت، تا در روز عید قربان، این آیات را بر آنان فرو خواند. ابوبکر راه مکه را در پیش گرفت که ناگهان وحی الهی نازل گردید و به پیامبر دستور داد که این پیام ها را، باید خود پیامبر و یا کسی

[شماره صفحه واقعی : 67]

ص: 3384

که از او است، به مردم برساند و غیر از این دو نفر، کسی برای این کار صلاحیت ندارد.

آیا این فردی که از دیدگاه وحی از پیامبر بود و این جامه براندام او دوخته شده بود، چه کسی بود؟ چیزی نگذشت که پیامبر علی(علیه السلام) را احضار نمود و به او فرمان داد که راه مکه را در پیش گیرد، و ابوبکر را در راه دریابد و آیات را از او بگیرد و به او بگوید که وحی الهی پیامبر را مأمور ساخته است که این آیات را یا خود پیامبر و یا فردی که از او است باید برای مردم بخواند، از این جهت انجام این کار به من محول شده است.

علی(علیه السلام) با «جاب_ر» و گروهی از یاران رسول خدا، درحالی که بر شتر مخصوص پیامبر(صلی الله علیه وآله) سوار شده بود، راه مکه را در پیش گرفت و سخن پیامبر را به ابوبکر رسانید. او نیز آیات را به علی(علیه السلام) تسلیم نمود. علی(علیه السلام) وارد مکه شد و روز دهم ذی الحجه بالای جمره عقبه، با ندایی رسا، آیات نخست سوره برائت را قرائت نمود و اخطاریه چهار ماده ای پیامبر را با صدای بلند به گوش تمام شرکت کنندگان رسانید.(1)با این پیام، همه مشرکان فهمیدند که تنها چهار ماه مهلت دارند که تکلیف خود را با حکومت اسلامی روشن سازند. آیات قرآن و إخطاریه پیامبر تأثیر عجیبی در افکار مشرکین بخشید و هنوز چهار ماه سپری نشده بود که آنان دسته دسته رو به آیین توحید آوردند، و سال دهم هجرت به آخر نرسیده بود که شرک در حجاز، ریشه کن گردید.

از وفات پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) تا خلافت ظاهری آن حضرت …

هنگامی که ابوبکر از عزل خود آگاه شد، با ناراحتی خاصی به مدینه بازگشت و به حضور پیامبر(صلی الله علیه وآله) رسید و زبان به گله گشود و گفت: مرا برای این کار (ابلاغ آیات الهی وخواندن اخطاریه) لایق و شایسته دیدی، ولی چیزی

[شماره صفحه واقعی : 68]

ص: 3385


1- اخطاریه چهار ماده ای بدین قرار بود: الف. الغای پیمان مشرکان؛ ب. عدم حق شرکت آن ها درمراسم حج؛ ج. ممنوع بودن طواف افراد عریان و برهنه که تا آن زمان در میان مشرکان رائج بود؛ د. ممنوع بودن ورود مشرکان به مسجدالحرام.

نگذشت مرا از این مقام عزل و برکنار نمودی، آیا در این مورد فرمانی از خدا رسید؟

پیامبر در پاسخ فرمود: پیک الهی در رسید و گفت جز من و یا کسی که از خود من است، شخص دیگری برای این کار صلاحیت ندارد(1).(2)

4. از وفات پیامبر (صلی الله علیه وآله) تا خلافت ظاهری آن حضرت
اشاره

پیش از آغاز این بخش، مقدمتاً یادآور می شویم که جریان امامت، از رحلت پیامبر(صلی الله علیه وآله) (در ماه صفر سال 11هجری) تا سال وفات امام حسن عسکری(علیه السلام) در ماه ربیع الاول سال 260، به طور تقریبی چهار دوره را گذراند، و در هر دوره از لحاظ موضع گیری امامان در برابر قدرت های مسلط، دارای ویژگی هایی بوده است. این دوره ها عبارت بودند از:

1. دوره صبر یا مدارای امام با این قدرت ها. این دوره، بیست و پنج سال میان رحلت پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)(سال 11 هجری) تا آغاز خلافت ظاهری امیرمؤمنان (سال 35 هجری) را در بر می گیرد.

2. دوره به قدرت رسیدن امام. این دوره همان چهار سال و نه ماه خلافت امیرمؤمنان و چند ماه خلافت امام حسن(علیه السلام)است که با همه کوتاهی و با وجود ملالت ها و دردسرهای فراوانی که از سوی دشمنان رنگارنگ اسلام برای این دو بزرگوار تراشیده شد، درخشنده ترین سال های حکومت اسلامی به شمار می آید.

3. دوره تلاش سازنده کوتاه مدت برای ایجاد حکومت و رژیم اسلامی. این دوره شامل بیست سال فاصله صلح امام حسن(علیه السلام) (در سال 41) تا حادثه شهادت امام حسین (در محرم سال 61) است. پس از ماجرای صلح، عملاً کار نیمه مخفی شیعه شروع شده و برنامه هایی که هدفش تلاش برای باز گرداندن قدرت به

[شماره صفحه واقعی : 69]

ص: 3386


1- لا یؤدّی عنک إلاّ انت او رجل منک (مفید، الإرشاد، ص 37) .
2- مفید، همان ؛ ابن هشام، السیره النبویه، ج 4، ص 190 ؛ مجلسی، بحار الانوار، 21، ص 266 .

خاندان پیامبر در فرصت مناسب بود، آغاز گشت. این فرصت، طبق برآورد عادی، چندان دور از دسترس نبود، و با پایان یافتن زندگی شرارت آمیز معاویه، امید آن وجود داشت.

4. و بالاخ_ره چهارمین دوره، تعقیب و ادامه همین روش دربرنامه هایی دراز مدت بود. این دوره در طول نزدیک به دو قرن و با پیروزی ها و شکست هایی در مراحل گوناگون، همراه با پیروزی قاطع در زمینه کار ایدئولوژیک و آمیخته با صدها تاکتیک مناسب و مزین با هزاران جلوه از اخلاص و فداکاری، تعقیب گردید.(1)

درگذشت پیامبر و مسئله رهبری

علی(علیه السلام) پس از پیامبر اسلام شایسته ترین فرد عالی برای اداره امور جامعه اسلامی بود و در حوزه اسلام بجز پیامبر اسلام، هیچ کس از نظر فضیلت، تقوا، بینش فقهی، قضائی، جهاد و کوشش در راه خدا و سایر صفات عالی انسانی، به پایه علی(علیه السلام)نمی رسید. به دلیل همین شایستگی ها، آن حضرت بارها به دستور خدا و توسط پیامبر اسلام به عنوان رهبر آینده مسلمانان معرفی شده بود که از همه آن ها مهم تر جریان «غدیر» است. از این نظر انتظار می رفت که پس از درگذشت پیامبر، بلافاصله علی(علیه السلام)زمام امور را در دست گیرد و رهبری مسلمین را ادامه دهد. اما عملاً چنین نشد و مسیر خلافت اسلامی پ_س از پیامب_ر منحرف گردی_د و عل_ی(علیه السلام)از صحن_ه سیاسی و مرکز تصمیم گیری در اداره امور جامعه اسلامی بدور ماند.

دوراهی سرنوشت ساز

علی(علیه السلام) این انحراف را تحمل نکرد و سکوت در برابر آن را ناروا شمرد و بارها با استدلال ها و احتجاج های متین خود، خلیفه و هواداران او را مورد انتقاد و

[شماره صفحه واقعی : 70]

ص: 3387


1- (آیت الله) خامنه ای، سیدعلی، پیشوای صادق، ص21.

اعتراض قرار داد، ولی مرور ایام و سیر حوادث نشان داد که این گونه اعتراض ها چندان سودی ندارد و خلیفه و هوادارانش در حفظ و ادامه قدرت خود مصرّند. در این هنگام علی(علیه السلام) بر سر دو راهی حساس و سرنوشت سازی قرار گرفت: یا می بایست به کمک رجال خاندان رسالت و علاقه مندان راستین خویش که حکومت جدید را مشروع و قانونی نمی دانستند، به پاخیزد و با توسل به قدرت، خلافت و حکومت را قبضه کند، و یا آن که وضع موجود را تحمل کرده و در حدّ امکان به حل مشکلات مسلمانان و انجام وظائف خود بپردازد. از آن جا که در رهبری های الهی، قدرت و مقام، هدف نیست، بلکه هدف چیزی بالاتر و ارجدارتر از حفظ مقام و موقعیت است و وجود رهبری برای این است که به هدف تحقق ببخشد، و لذا اگر روزی رهبر برسر دوراهی قرار گرفت و ناگزیر شد که از میان مقام و هدف، یکی را برگزیند، باید از مقام چشم پوشی کند و هدف را مقدم تر از حفظ مقام و موقعیت خویش به شمارد. علی(علیه السلام) که با چنین وضعی رو به رو شده بود، راه دوم را برگزید. او با ارزیابی اوضاع و احوال جامعه اسلامی به این نتیجه رسید که اگر اصرار ب_ه قبضه کردن حکومت و حف_ظ مقام و موقعیت رهبری خود نمای_د، وضعی پیش می آید که زحمات پیامبر اسلام و خون های پاکی که در راه این هدف و برای آبیاری نهال اسلام ریخته شده است، به هدر می رود. امام در خطبه «شِقْشِقیّ_ه» از این دو راهی دشوار و حساس و رمز انتخاب راه دوم چنین یاد می کند:

«...من ردای خلاف_ت را ره_ا ساخت_م، و دام_ن خود را از آن در پیچیدم (و کنار رفتم)، درحالی که در این اندیشه فرورفته بودم که آیا با دست تنها (بدون یاور) به پ_اخیزم (و حق خود و مردم را بگیرم) و یا در این محیط پرخفقان و ظلمتی که پدید آورده اند، صبر کنم؟ محیطی که پیران را فرسوده، جوانان را پیر و مؤمن را به رنج آورد تا آن گاه که به ملاقات پروردگارش بشتابد.

(عاقبت) دیدم بردباری و صبر، به عقل و خرد نزدیک تر است، لذا

[شماره صفحه واقعی : 71]

ص: 3388

شکیبایی ورزیدم، ولی به کسی می ماندم که خار در چشم و استخوان در گلو دارد، باچشم خود می دیدم میراثم را به غارت می برند»!(1)

امام به صبر خود در برابر انحراف خلافت اسلامی از مسیر اصلی خود به منظور حفظ اساس اسلام در موارد دیگر نیز اشاره نموده است از آن جمله در آغاز خلافت عثمان که رأی شورا به نفع عثمان تمام شد و قدرت به دست وی افتاد، امام رو به دیگر اعضای شورا کرده و فرمود:

«خوب می دانید که من از همه کس به خلافت شایسته ترم. به خدا سوگند! تا هنگامی که اوضاع مسلمین روبراه باشد و درهم نریزد، و به غیر از من به دیگری ستم نشود، همچنان مدارا خواهم کرد.» (2)

خطرهای داخلی و خارجی
اشاره

گفتیم که علی(علیه السلام) با ملاحظه خطرهایی که در صورت قیام او جامعه اسلامی را تهدید می کرد، از قیام و اقدام مسلحانه خودداری کرد. ممکن است سؤال شود که چه خطرهایی در آن زمان، جامعه نوبنیاد اسلامی را تهدیدمی کرد؟

در پاسخ این سؤال می توان خطرهای داخلی و خارجی و ملاحظات و م_وانعی را ک_ه باعث شد علی(علیه السلام) از قی_ام مسلحان_ه صرف نظر کند، بدین ترتیب دسته بندی کرد:

1. بیم و نگرانی از کشته شدن افراد خاندان امامت

در واقع، آن روز امام؛ یاران وفادار و مصمم و خطرپذیر، کم داشت و در صورت توسل به قدرت، امیدی جز به افراد نزدیک خانواده و بستگان آن

[شماره صفحه واقعی : 72]

ص: 3389


1- فَسَدَلْتُ دوُنَها ثَوْبَاً وَ طَوَیْتُ عَنها کَشحاً وَ طَفِقْتُ أرْتَئی بَینَ اَنْ اَصولَ بِیَد جَذّاء، او اَصْبِرَ عَلی طخیَه عَمْیاء یَهْرَمُ فیها الْکَبیرُ و یَشیبُ فیها الصَغیرُ وَ یَکْدَحُ فیها مؤمِنٌ حَتّی یَلقی رَبَّهُ فَرَأیْتُ اَنَّ الْصِّبْرَ عَلی هاتا احجی، فَصَبَرْتُ وَ فی العیْنِ قَذی، وَ فی الْحَلْقِ شَجا، اَری تُراثی نَهبا». (نهج البلاغه، صبحی صالح، خطبه 3)
2- لقد علمتم انّی أحقّ الناس بها من غیری، و والله لأسلمنَّ ما سلمت امور المسلمین، و لم یکن فیها جور الا علیّ خاصه. (نهج البلاغه، صبحی صالح، خطبه 74).

حضرت نبود، و تعداد آن ها نیز اندک بود و در صورت درگیری کشته می شدند، در حالی که امام راضی به کشته شدن آن ها نبود. سخنان و بیاناتی که در این زمینه از آن حضرت در دست است، این امر را نشان می دهد.

امام در بیانی، با اشاره به این موضوع می فرماید:

...به وضع خود نظر افکندم، نه یاوری دیدم و نه مدافع و همکاری، مگر اهل بیتم که دریغم آمد کشته شوند، بنابراین چشمان پر از خاشاک را فرو بستم و همچون کسی که استخوان در گلویش گیر کرده باشد، آب دهان فرو بردم... .(1)

امام به مناسبت دیگری، در این باره فرمود:

...اگر بعد از رحلت پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله)، عمویم حمزه و برادرم جعفر زنده بودند، هرگز ناگزیر به بیعت نمی شدم، لکن به این مصیبت دچار شدم که جز دو نفر نومسلمان، عباس و عقیل در کنارم نبودند، از این رو دریغم آمد اهل بیتم به هلاکت برسند، لذا چشم پر از خاشاک را فرو بستم و همچون کسی که استخوان در گلویش گیر کرده باشد، آب دهان فرو بردم... .(2)

[شماره صفحه واقعی : 73]

ص: 3390


1- ... فنظرت فإذاً لیس لی رافد و لا ذابّ و لا مساعد إلاّ اهل بیتی فضننتُ بهم عن المنیه فأغضیتُ علی القذی و جرِعت ریقی علی الشجا.... (نهج البلاغه، خطبه217).
2- ... و لو کان بعد رسول الله(صلی الله علیه وآله) عمّی حمزه و أخی جعفر لم أبایع کرهاً و لکنّی مُنیت برجلین حدیثی عهد بالإسلام، العباس و عقیل، فضَنِنْتُ بأهل بیتی عن الهلاک، فاغضیت عینی علی القذی و جرعت ریقی علی الشجا. (ابن طاووس، رضی الدین، کشف المحجه لثمره المهجه، ص 249). گفتنی است که این فراز از سخنان امام، بخشی از یک «منشور سیاسی» یا «بیانیه سیاسی» است که به دنبال برخی از سؤال های انحرافی از امام، در زمان خلافت او (پس از کشته شدن محمد بن ابی بکر و سقوط مصر) در مورد موضع آن حضرت در برابر خلفاء، حضرت آن را به منشی خود املاء فرمود و او نوشت و آن گاه طبق نقل کلینی دستور داد هر جمعه در حضور مردم خوانده شود و ده نفر از یاران خاص خود را معرفی کرد که شاهد قرائت آن باشند. این بیانیه سیاسی مفصل، یکی از مهم ترین اسناد سیاسی معتبر آن روز است که حوادث سیاسی جامعه را در دوران سه خلیفه، از نگاه امام روشن می سازد، در منابع متعدد تاریخی (از آن جمله در الغارات، ج1، ص 302 _ 322؛ المسترشد، ص 408_ 429؛ کشف المحجه، ص 236_ 269 و بحارالأنوار، ج30، ص7_ 26) مسنداً از سه طریق، و با تفاوت هایی در عبارات، نقل شده است. چنان که ملاحظه می شود، ما فقره مورد استشهاد را از کشف المحجه سید ابن طاووس نقل کردیم که آن را از رسائل کلینی نقل کرده است. (نسخه رسائل کلینی در دسترس سید ابن طاووس بوده، اما اکنون موجود نیست) ضمناً طبری شیعی در المسترشد، آن را با تفصیل بیش تری به صورت خطبه نقل کرده و سید رضی آن را تقطیع کرده و فقراتی را در خطبه 26 آورده است.
2. بیم و نگرانی از اختلاف و خونریزی در میان مسلمانان

اگرچه گروه بسیاری از صحابه پیامبر، به خلافت امام راضی نبودند و به هر علت و انگیزه، در مسئله رهبری، در نقطه مقابل امام موضع گرفته بودند، ولی در امور دیگر اختلافی با آن حضرت نداشتند. امام که به شدت طرفدار وحدت امت اسلامی بود، نگران بود که در صورت توسل به قدرت برای قبضه خلافت، بین آنان و طرفداران امام اختلاف و خونریزی به وجود آید و عده ای از آن ها کشته شوند، در حالی که بسیاری از مسلمانان به تازگی مسلمان شده بودند و ممکن بود با پیش آمدن چنین وضعی، از اسلام برگردند و قدرت اسلام و مسلمانان تضعیف گردد. از این رو امام از انتخاب این گزینه صرف نظر کرد. و این امر، هدفداری امام را نشان می دهد.

ام_ام هنگامی که برای سرکوبی پیمان شکنان (طلحه و زُبیر) عازم «بص__ره» می گردید، خطبه ای ایراد کرد و در آن انگشت روی این موضوع حساس گذاشت و فرمود:

«هنگامی که خداوند پیامبرخود را قبض روح کرد، قریش با خودکامگی، خود را بر ما مقدم شمرده ما را که به رهبری امت از همه شایسته تر بودیم، از حق خود باز داشت، ولی من دیدم که ص_بر و بردب_اری بر این کار، بهتر از ایجاد تفرقه میان مسلمانان و ریخته شدن خون آنان است زیرا مردم، به تازگی اسلام را پذیرفته بودند و دین مانند مشکی مملوّ از شیر بود که کف کرده باش_د و کوچک تری_ن س_ستی و

[شماره صفحه واقعی : 74]

ص: 3391

غفلت آن را فاس_د می سازد، و کوچک ترین فرد، آن را وارونه می کند...».(1)

3. بیم و نگرانی از نابودی اسلام با افزایش قدرت مرتدین

از آن جا که بسیاری از گروه ها و قبائلی که در سال های آخر عمر پیامبر مسلمان شده بودند، هنوز آموزش های لازم اسلامی را ندیده بودند و نور ایمان کاملاً در دل آنان نفوذ نکرده بود، هنگامی که خبر درگذشت پیامبر اسلام در میان آنان منتشر گردید، گروهی از آنان پرچم «ارتداد» و بازگشت به بت پرستی را برافراشتند و عملاً باحکومت اسلامی در مدینه مخالفت نموده و حاضر به پرداخت مالیات اسلامی نشدند و باگردآوری نیروی نظامی، مدینه را به شدت مورد تهدید قرار دادند. به همین جهت نخستین کاری که حکومت جدید انجام داد این بود که گروهی از مسلمانان را برای نبرد با «مرتدان» و سرکوبی شورش آنان بسیج کرد و سرانجام آتش شورش آنان با تلاش مسلمانان خاموش گردید.(2)

در چنین موقعیتی که دشمنان ارتجاعی اسلام، پرچم ارتداد را برافراشته وحکومت اسلامی را تهدید می کردند، هرگز صحیح نبود که امام پرچم دیگری به دست بگیرد و قیام کند.

امام در یکی از نامه های خود که به مردم مصر نوشته است، به این نکته اشاره می کند و می فرماید:

«... به خدا سوگند هرگز فکر نمی کردم و به خاطرم خطور نمی کرد که عرب بعد از پیامبر، امر امامت و رهبری را از اهل بیت او بگردانند و (در

[شماره صفحه واقعی : 75]

ص: 3392


1- «ان الله لما قبض نبیّه استأثرت علینا قریش بالأمر و دفعتنا عن حقٍّ نحن أحق به من الناس کافَّه فرأیت ان الصبر علی ذلک افضل من تفریق کلمه المسلمین وسفک دمائهم و الناس حدیثو عهد بالإسلام و الدین یُمْخَض مَخْض الوطب یفسده ادنی وَهَن و یعکسه اقل خُلْف...». (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج1، ص 308؛ بحارالأنوار، ج29، ص 633).
2- البته این سخن هرگز به معنای صحه گذاشتن بر تمامی عملکردهای حکومت ابوبکر، نظیر قتل مالک بن نویره نیست.

جای دیگر قرار دهند، و باور نمی کردم)خلافت را از من دور سازند! تنها چیزی که مرا ناراحت کرد، اجتماع مردم در اطراف فلانی (ابوبکر) بود که با او بیعت کنند. (وقتی که چنین وضعی پیش آمد) دست نگه داشتم تا این که باچشم خود دیدم گروهی از اسلام بازگشته و می خواهند دین محمد (صلی الله علیه وآله)را نابود سازند. (در این جا بود) که ترسیدم اگر اسلام و اهلش را یاری نکنم، باید شاهد نابودی و شکاف در اسلام باشم که مصیبت آن برای من از محروم شدن از خلافت و حکومت بر شما بزرگ تر بود، چرا که این بهره دوران چند روزه دنیا است که زائل و تمام می شود، همان طور که «سراب» تمام می شود و یا ابرها از هم می پاشند. پس در این پیشامدها به پا خاستم تا باطل از میان رفت و نابود شد و دین پابرجا و محکم گردید».(1)

همچنین امام در نخستین روزهای خلافت خود طی خطبه ای این موضوع را یادآوری نمود. «عبدالله بن جناده» می گوید: من در نخستین روزهای زمام داری علی(علیه السلام) از مکه وارد مدینه شدم، دیدم همه مردم در مسجد پیامبر دور هم گردآمده اند و انتظار ورود امام را می کشند، ناگهان علی(علیه السلام) در حالی که شمشیر خود را حمایل کرده بود، از خانه بیرون آمد، دیده ها به سوی او خیره شد، او در مسند خطابه قرار گرفت و سخنان خود را پس از حمد و ثنای خداوند چنین آغازکرد:

«هان ای مردم! آگاه باشید روزی که پیامبر گرامی از میان ما رخت

[شماره صفحه واقعی : 76]

ص: 3393


1- فوالله ما کان یلقی فی روعی و لا یخطر ببالی ان العرب تزعج هذا الأمر من بعده(صلی الله علیه وآله) عن اهل بیته، و لا انهم منحوه عنی من بعده فما راعنی الا انثیال الناس علی فلان یبایعونه، فامسکت یدی حتی رأیت راجعه الناس قد رجعت عن الإسلام، یدعون الی محق دین محمد(صلی الله علیه وآله)فخشیت ان لم انصر الإسلام و اهله ان اری فیه ثلما او هدما تکون المصیبه به علیّ اعظم من فوت و لایتکم التی انّما هی متاع ایام قلائل، یزول منها ماکان، کما یزول السراب، او کما یتقشع السحاب، فنهضت فی تلک الاحداث حتی زاح الباطل و زهق و اطمأنَّ الدین و تنهنه. (نهج البلاغه، صبحی صالح، نامه 62 و نیز الغارات، ج1، ص 306 با اندکی تفاوت در الفاظ)

بربست، فکر می کردیم کسی با ما، درباره حکومتی که او پی افکنده بود، نزاع و رقابت نمی کند، و به حق ما چشم طمع نمی دوزد، زیرا ما وارث و ولی وعترت او بودیم، اما برخلاف انتظار، گروهی از قوم ما به حق ما تجاوز کرده و خلافت را از ما سلب کردند و حکومت به دست دیگران افتاد.

... به خدا سوگند اگرترس از ایجاد شکاف و اختلاف در میان مسلمانان نبود، و بیم آن نمی رفت که بار دیگر کفر و بت پرستی به سرزمین اسلام باز گردد و اسلام محو و نابود شود، با آنان به گونه دیگری رفتار می کردیم.(1)

علاوه بر خطر مرتدین، مدعیان نبوت و پیامبران دروغین مانند «مُسَیْلَمه»، «طُلَیْحَه» و «سَجاح» نیز در صحنه ظاهر شده و هر کدام طرفداران و نیروهایی دور خود گرد آوردند و قصد حمله به مدینه را داشتند که با همکاری و اتحاد مسلمانان پس از زحماتی، نیروهای آنان شکست خوردند. و این امر از مسلمات تاریخ اسلام است و نیازی به بحث و اثبات ندارد.

4. بیم و نگرانی از خطر حمله رومیان

خطر حمله احتمالی رومیان نیز می توانست مایه نگرانی دیگری برای جبهه مسلمین باشد، زیرا تا آن زمان مسلمانان سه بار با رومیان رو در رو یا درگیر شده بودند و رومیان مسلمانان را برای خود خطری جدی تلقّی می کردند و در پی فرصتی بودند که به مرکز اسلام حمله کنند. اگر علی(علیه السلام) دست به قیام مسلحانه می زد، با تضعیف جبهه داخلی مسلمانان، بهترین فرصت به دست رومیها

[شماره صفحه واقعی : 77]

ص: 3394


1- اما بعد، فإنّه لما قبض الله نبیه (صلی الله علیه وآله) قلنا: نحن اهله و ورثته و عترته و اولیائه دون الناس، لاینازعنا سلطانه احد، و لا یطمع فی حقنا طامع، إذ انبری لنا قومنا فغصبونا سلطان نبینا فصارت الإمره لغیرنا... و أیم الله لولا مخافه الفرقه بین المسلمین، و ان یعود الکفر و یبور الدین، لکنا علی غیر ما کنا لهم علیه. (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، تصحیح: محمدابوالفضل ابراهیم، ج1، ص307 و قریب به این مضمون در ارشاد مفید، صفحه 131).

می افتاد که از این ضعف استفاده کنند.

با در نظر گرفتن نکات فوق، به خوبی روشن می شود که چرا امام صبر را بر قیام ترجیح داد و چگونه با صبر و تحمّل و تدبیر و دوراندیشی، جامعه اسلامی را از خطرهای بزرگ نجات داد و اگر علاقه به اتحاد مسلمانان نداشت و از عواقب وخیم اختلاف و دو دستگی نمی ترسید، هرگز اجازه نمی داد رهبری مسلمانان از دست اوصیا و خلفای راستین پیامبر خارج شود و به دست دیگران افتد.

فعالیت های امام در دوره خلفا
اشاره

مهم ترین فعالیت های علی(علیه السلام) را در دوره خلفا _ که از صحنه حکومت به دور مانده بود _ می توان در یک جمع بندی، به سه نوع تقسیم کرد:

1. فعالیت های شخصی،

2. فعالیت های علمی و حل مشکلات قضائی و فقهی امّت،

3. همکاری و مشاوره با خلفا در امور سیاسی و نظامی.

اینک هر کدام را قدری توضیح می دهیم:

الف. فعالیت های شخصی

1. عبادت و نیایش در پیشگاه خدا

علی(علیه السلام) عابدترین مردم بود(1)، و از نظر کثرت عبادات پس از پیامبر _ کسی به پای او نمی رسید. عبادت او از سر شوق، و برخاسته از معرفت الهی، و همراه با حضور قلب، و مناجاتش لبریز از سوز و گداز بود. امام سجاد(علیه السلام) که خود زینت عبادت کنندگان و عابدترینِ مردم زمان خود بود، درباره میزان عبادت جدش، با اظهار شگفت می فرمود: چه کسی طاقت آن همه عبادت علی را دارد؟ (2) از امام سجاد(علیه السلام)پرسیدند: عبادت تو در برابر عبادت جدت چه قدر و چگونه است؟

[شماره صفحه واقعی : 78]

ص: 3395


1- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج1، ص27. 2 . کلینی، الروضه من الکافی، ص 162.

حضرت پاسخ داد: عبادت من در برابر عبادت جدم، همچون عبادت جدم در برابر عبادت پیامبر(صلی الله علیه وآله)است.(1)

عبادت های علی(علیه السلام) در سراسر عمر، و حتّی در جبهه های جنگ چنین بود (2). امام پس از سقیفه که از صحنه سیاست و اشتغال های حکومتی به دور ماند، با فراغتی که پیش آمده بود، طبعاً بیش از هر وقت دیگر به نماز و نیایش می پرداخت. گواه این امر، گفتوگوی خلیفه دوم با عبدالله بن عباس است. ابن عباس می گوید: روزی نزد عمر رفتم، گفت: ای پسر عباس!، این مرد، در عبادت ریایی، خود را به زحمت افکنده و کثرت عبادت، او را لاغر و نحیف کرده است.

گفتم: مقصودت کیست؟

گفت: این پسر عمویت (علی)

گفتم: مگر چه هدفی از این ریا دارد؟

گفت: خود را در میان مردم برای خلافت مطرح می کند.

گفتم: چه نیازی به مطرح کردن خود دارد؟ رسول خدا او را مطرح کرد، اما او را کنار زدند... .(2)

2. کار و کوشش برای تأمین هزینه زندگی شخصی و رسیدگی به فقرا

یکی از فعالیت های امام در آن مدت، کار و کوشش در زمینه کشاورزی و نخل داری، جهت تأمین هزینه زندگی شخصی و رسیدگی به فقرا و اعطای صدقات و ایجاد موقوفات بود. امام برای هدف یاد شده، در اطراف مدینه مزرعه و نخلستان احداث می کرد، از آن جمله می توان نخلستان «یَنْبُع»(3)را نام برد. هنگام تقسیم غنائم و خراج توسط پیامبر، زمینی در آن سرزمین، سهم علی(علیه السلام)شد. او

[شماره صفحه واقعی : 79]

ص: 3396


1- ابن ابی الحدید، همان، ج1، ص27. 2 . همان.
2- ابن ابی الحدید، همان، ج12، ص 80، به نقل از امالی ابوجعفر محمد بن حبیب .
3- ینبع در هفت منزلی مدینه قرار داشته است (یاقوت حموی، معجم البلدان، ج5، ص 449_ 450)، فخرالدین طریحی، مجمع البحرین، ج4، ص 402) امروز نیز ینبُع به همین نام باقی است و یک شهر ساحلی در کشور عربستان سعودی می باشد.

در آن جا چشم های حفر کرد که آب، مانند گردن شتر از آن جوشید، از این رو آن را ینبُع (جوشان) نامید.(1)سپس حضرت در آن جا نخلستانی احداث کرد و در زمان خلافت نیز آن را در اختیار داشت و هزینه زندگی او در کوفه از درآمدی که از محصول مزرعه ینبع می رسید، تأمین می شد. امام از عوائد این مزرعه فقرا و نیازمندان را اطعام می کرد، و خود به غذای ساده اکتفا می کرد.(2)

همچنین حضرت؛ ملکی در منطقه فدک به نام «قُصَیْبَه» داشت.(3)علاوه بر این ها امام مزرعه هایی به نامهای: ابی نیرو، بغیبغه، ارباحا، ارینه، رعد، رزینا و رباحا احداث و وقف مؤمنین کرد و تولیت آن را به برخی از فرزندان حضرت فاطمه(علیها السلام)سپرد. صد چشمه در ینبع احداث و وقف حجاج کرد. و نیز مسجد فتح را در مدینه، و مسجد دیگری در مقابل قبر حمزه (در اُحد) احداث کرد.(4)

ب. فعالیت های علمی و حل مشکلات قضائی و فقهی امّت

1. جمع آوری قرآن

علی(علیه السلام) پس از رحلت پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)، طبق وصیت آن حضرت، به جمع آوری قرآن همت گماشت، و آن را برای حفظ از هرگونه دگرگونی گرد آورد. آن حضرت سوگند یاد کرد که جز برای نماز، رداء بر دوش نگیرد مگر آن گاه که قرآن را فراهم آورد. سه روز از خانه بیرون نیامد تا قرآن را جمع کرد. و آن، نخستین مصحفی بود که مجموع قرآن در آن فراهم آمد.(5)

[شماره صفحه واقعی : 80]

ص: 3397


1- فخرالدین طریحی، مجمع البحرین، ج4، ص 402.
2- إبراهیم ثقفی کوفی اصفهانی، الغارات تحقیق میرجلال الدین حسینی ارموی، چاپ دوم، ج1، ص68، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج2، ص 200. یاقوت حَموی (م626 ه_، از موقوفات علی(علیه السلام)در ینبع یاد می کند (معجم البلدان، ج5، ص 450).
3- نورالدین سمهودی، وفاء الوفاء بأخبار دارالمصطفی، ج4، ص 1184 و ر.ک: ص 1291 و 1328.
4- محمد بن علی بن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج2، ص 123.
5- ابن ندیم، محمد بن إسحاق، الفهرست، ص 41_ 42.

تفاوت این مصحف، با آن چه در زمان خلافت عثمان جمع آوری شد و اکنون در اختیار مسلمانان جهان است _ ، این بود که حضرت، آن را به ترتیب نزول گرد آورد و ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه را مرقوم فرمود، و منسوخ را مقدم بر ناسخ قرار داد و مکی ها و مدنی ها را نیز مشخص کرد (طبعاً خارج از متن قرآن). تأویل برخی از آیات و تفسیر آن ها را به تفصیل نوشت. همچنین شأن نزول آیات و اوقات نزول آن ها را تعیین کرد و عام و خاص و کیفیت قرائت را بیان کرد.(1)

علی(علیه السلام) پس از گردآوری، آن را به بزرگان صحابه ارائه کرد و فرمود: این، کتاب پروردگار شما است، همان گونه که بر پیامبرش نازل شد، از آن، حرفی کاسته نشد، و بر آن حرفی افزوده نگشت، ولی آن گروه؛ آن را نپذیرفتند و نادیده گرفتند و گفتند: ما را به چنین کتابی نیازی نیست. علی(علیه السلام) فرمود: هان!، سوگند به خدا، پس از امروز، آن را نخواهید دید، فقط بر من لازم بود که پس از فراهم کردن و جمع آن، شما را آگاه سازم .(2)

2. تربیت شاگردان برجسته

از کوشش های امام در آن مدت، تربیت شاگردان بزرگ و برجسته و انتقال معارف الهی به آن ها بود. شخصیت های یاد شده در زیر را می توان نمونه هایی از این شاگردان شمرد:

الف. عبدالله بن عباسمفسر نامدار قرآن، ابن عباس که به خاطر علم و دانش فراوانش «بحر»(3)،

[شماره صفحه واقعی : 81]

ص: 3398


1- محمد هادی معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ج1، ص 225_227؛ دکتر محمود رامیار، تاریخ قرآن، ص 371_372؛ دکتر سید محمد باقر حجتی، پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، ص387_390.
2- ابن ندیم، الفهرست، ص 42.
3- ابن حجر عسقلانی، الاصابه فی تمییز الصحابه، ج3، ص 332.

«حَبْرالعرب»(1)و «حَبرالأمه»(2)و ترجمان القرآن(3)لقب گرفته، و در کتب حدیث، تعداد هزار و ششصد و شصت حدیث از او نقل شده(4)، شاگرد امام بود.(5)

ابن عباس در علم تفسیر، از محضر آن حضرت بهره های فراوانی برد. او خود می گفت: آن چه از تفسیر قرآن دریافتم، از علی بن ابی طالب بود.(6)

ب. میثم تمّار

میثم تمّار از أصحاب امیرمؤمنان(علیه السلام) بود. او در پرتو بهره مندی از علم و دانش ولائی امیرمؤمنان، از اجل ها و بلاها و حوادث آینده خبر داشت.(7)پیشگویی او از شهادتش مشهور است. او نیز در تفسیر، شاگرد علی(علیه السلام) بود. او روزی به عبدالله بن عباس گفت: ای پسر عباس!، هر چه خواستی از تفسیر قرآن از من بپرس، من قرآن را نزد امیرمؤمنان خواندم، و او تفسیر آن را به من آموخت. آن گاه ابن عباس کاغذ و قلم خواست، و آن چه میثم گفت نوشت.(8)

ج. کمیل بن زیاد

کمیل از شیعیان خاص و رازدار امیرمؤمنان(علیه السلام)بود(9)امام دعای مشهور کمیل را به او یاد داد(10)و به نام او مشهور شد که دعایی دارای مضامین عالی و عرفانی و بسیار آموزنده و انسان ساز است.

[شماره صفحه واقعی : 82]

ص: 3399


1- ابن حجر، همان، ص 330؛ سید علیخان مدنی، الدرجات الرفیعه فی طبقات الشیعه، ص 100.
2- ابن حجر، همان، ص 331، 333، 334.
3- ابن حجر، همان، ص 332.
4- سید علیخان، همان، ص 141.
5- سید علیخان مدنی، همان، ص 100؛ قاضی نورالله شوشتری، مجالس المؤمنین، ج1، ص 183.
6- محمدهادی معرفت، التفسیر والمفسرون فی ثوبه القشیب، ج1، ص 225.
7- تستری، محمد تقی، قاموس الرجال، ج10، ص 316.
8- طوسی، اختیار معرفه الرجال (رجال کشّی)، تحقیق حسن مصطفوی، ص 80 _ 81، شماره 136.
9- تستری، همان، ص 600، 602.
10- همان، ص 601_ 602.

نمونه ای بارز از عنایت خاص امام به کمیل، و آموزش و تربیت او، سخنان گهربار و پر مغز امام به او، در یک فضای اختصاصی معنوی است که در نهج البلاغه منعکس است.(1)

گر چه تعلیم دعای یاد شده، گویا در بصره پس از جنگ جمل، یعنی در زمان خلافت امام بوده و سخنانی هم که در نهج البلاغه آمده، باز احتمالاً در زمان خلافت آن حضرت بوده است، اما سابقه آموزش و تربیت کمیل به سال ها پیش برمی گردد. او طبعاً مراحل شاگردی امام را قبلاً طی کرده، قابلیت لازم را برای دریافت چنین درس هایی در رتبه بالای معرفت کسب کرده بود، و بدون طی این مراحل نمی توانسته از شیعیان خاص و رازدار امام معرفی شود.

3. پاسخ گویی به پرسش های دانشمندان یهود و نصارا

پس از درگذشت پیامبر(صلی الله علیه وآله)، دانشمندانی از ملل جهان به ویژه از یهود و نصارا، برای تحقیق درباره آیین اسلام، و مناظره با بزرگان مسلمانان وارد مدینه می شدند و سؤالاتی را مطرح می کردند و پاسخگویی، جز علی(علیه السلام) که تسلط او بر تورات و انجیل از لابلای سخنانش روشن بود، پیدا نمی شد، و اگر این خلأ بهوسیله امام پر نمی شد، جامعه اسلامی در سرشکستگی شدیدی فرو می رفت. اما هنگامی که امام به کلیه سؤالات آن ها پاسخ های روشن و دندان شکن می داد، شادمانی و شکفتگی عظیمی در چهره مسلمانان پدیدار می شد، به عنوان نمونه:

طبق روایت مسند صدوق، پس از رحلت پیامبر، جاثِلیق(2)همراه صد نفر از مسیحیان وارد مدینه شد و سؤالاتی از ابوبکر کرد که او نتوانست پاسخ دهد، آن گاه او را به حضور علی(علیه السلام) راهنمایی کرد، و حضرت به پرسش های او پاسخ

[شماره صفحه واقعی : 83]

ص: 3400


1- نهج البلاغه، حکمت147.
2- جاثلیق (به کسر ث و لام) لفظی یونانی به معنای پیشوای عیسوی و رئیس اسقفها است و لقبی است که به علمای بزرگ مسیحی داده می شد، و نام شخص خاصی نیست (المنجد) و شاید معرّب کاتولیک باشد.

داد. از جمله پرسش های او این بود: وجه (صورت) پروردگار متعال کجا است؟ در این هنگام علی(علیه السلام) هیزمی خواست و آتشی روشن کرد و از جاثلیق پرسید: وجه این آتش کجا است؟ او پاسخ داد: از هر طرف که نگاه کنی، وجه آن است! علی(علیه السلام)فرمود: با این که این آتش ساخته و محصول دست بشر است، صورت مشخصی ندارد، پس خالق آن، که شباهتی به آن ندارد، وجه ندارد. آن گاه حضرت این آیه را خواند: وَللهِ المَشرق والمغرب فأینما تُوَلّوا فثَمّ وَجه الله... .(1)

جاثلیق پرسید: پروردگار کجاست؟ و کجا بود؟ علی(علیه السلام) پاسخ داد: پروردگار، مکانی ندارد، او چنان که بود، هست، و چنان که هست، بود، هرگز در مکانی نبوده، و از مکانی به مکان دیگر منتقل نشده است، و هرگز مکان، او را دربرنگرفته است، بلکه همواره بدون حدّ و اندازه بوده و هست. جاثلیق تصدیق کرد و پرسید: پروردگار در دنیا است یا در آخرت؟ حضرت پاسخ داد: پروردگار ما قبل از دنیا بوده و تا ابد خواهد بود، او مدبر دنیا و آگاه به آخرت است، هرگز دنیا و آخرت، او را احاطه نمی کنند، اما از آن چه در دنیا یا در آخرت هست، خبر دارد. باز جاثلیق تصدیق کرد.(2)

همچنین روزی یک یهودی به طعنه به او گفت: هنوز پیامبرتان را دفن نکرده درباره او دچار اختلاف شدید. امام فرمود: درباره جانشینی او اختلاف کردیم نه درباره خود او. اما شما هنوز پایتان از آب دریا پس از غرق شدن فرعون در نیل و نجات بنی اسرائیل خشک نشده بود که به پیامبرتان گفتید: این بت پرستان، خدایی دارند، برای ما نیز خدایانی (بت هایی) قرار بده، موسی گفت: شما قوم نابخرد هستید.(3)

[شماره صفحه واقعی : 84]

ص: 3401


1- بقره: 115، و مشرق و مغرب از آن خداست، پس به هر سمت روی کنید آن جا روی خدا ست.
2- صدوق، محمد بن علی بن بابویه، التوحید، چاپ هشتم، تحقیق سید هاشم حسینی تهرانی، ص177، 309.
3- وقال له بعض الیهود: ما دفنتم نبیکم حتّی اختلفتم فیه! فقال(علیه السلام) له: إنّما اختلفنا عنه لا فیه، و لکنّکم ما جَثّث أرجُلکم من البحر حتّی قلتم لنبیکم: «اجعَل لنا إلهاً کما لهم آلهه فقال إنّکم قوم تجهلون. (نهج البلاغه، تحقیق صبحی صالح، حکمت317)

4. تبیین حکم شرعی رویدادهای نوظهور

پس از رحلت پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله)، گاهی مسائل تازه ای پیش می آمد که در عصر رسول خدا سابقه نداشت یا قضیه نوظهوری رخ می داد که یا حکم آن روشن نبود و یا به گونه ای پیچیده بود که بزرگان صحابه از حکم و داوری درباره آن ها ناتوان بودند، یا از تفسیر برخی از آیات قرآن پرسش می شد و پاسخ آن را نمی دانستند. در این گونه موارد، ناگزیر دست به سوی علی(علیه السلام)دراز می کردند و آن حضرت با علم عمیق خاص و آگاهی ویژه ای که به شریعت الهی داشت، مشکل را حل می کرد. این نقطه از نقاط حساس و درخشان زندگی امام است و اگر در میان صحابه، شخصیتی مانند علی(علیه السلام)نبود که به تصدیق پیامبر گرامی(صلی الله علیه وآله)داناترین امت و آشناترین آن ها به موازین قضا و داوری به شمار می رفت، بسیاری از مسائل در صدر اسلام به صورت عقده لاینحل و گره کوری باقی می ماند.

همین حوادث نوظهور ایجاب می کرد که پس از رحلت پیامبر گرامی(صلی الله علیه وآله)، امام آگاه و معصومی بسان پیامبر که بر تمام اصول و فروع اسلام تسلط کافی داشت، در میان مردم باشد و علم وسیع و گسترده او، امت را از گرایش های نامطلوب و عمل به قیاس و گمان باز دارد و این موهبت بزرگ به تصدیق تمام یاران رسول خدا(صلی الله علیه وآله)جز امیرالمؤمنین(علیه السلام) در کسی نبود.

قسمتی از داوری های امام و استفاده ابتکاری و جالب وی از آیات قرآن در کتاب های حدیث و تاریخ منعکس است، در این باره به ذکر دو نمونه تاریخی اکتفا می کنیم:

الف. به روایت مسند کلینی، نخستین موردی که در دوره خلافت ابوبکرپیش آمد و او نتوانست حکم شرعی را بیان کند، این بود که مردی را که شراب

[شماره صفحه واقعی : 85]

ص: 3402

خورده بود، نزد او آوردند. ابوبکر از او پرسید: آیا شراب خوردی؟ او پاسخ داد: بلی!

گفت: شراب حرام است، چرا آن را خوردی؟

پاسخ داد: از وقتی که من مسلمان شدم، خانه ام در میان قومی بود که شراب می خوردند و آن را حلال می دانستند، و اگر می دانستم حرام است، نمی خوردم!

ابوبکر رو کرد به عمر و گفت: درباره این مرد چه می گویی؟

عمر پاسخ داد: مسئله مشکلی است، تنها ابوالحسن (علی) می تواند آن را حل کند.

ابوبکر به غلامش دستور داد که علی را به مجلس او دعوت کند.

عمر گفت: علی در خانه خود قضاوت می کند. ناگزیر مرد متهم را نزد علی(علیه السلام)بردند در حالی که سلمان نیز آن ها را همراهی می کرد. سلمان قضیه را برای حضرت نقل کرد. علی(علیه السلام) به ابوبکر گفت: این مرد را به مجالس مهاجران و انصار بفرست، تا از آن ها سؤال شود که آیا کسی از آن ها آیه حرمت شراب را برای این مرد خوانده است یا نه؟ اگر کسی این آیه را برای او خوانده، شهادت بدهد، و اگر آیه تحریم شراب برای وی خوانده نشده، او بی گناه است. ابوبکر به این توصیه عمل کرد و چون هیچ کس شهادت نداد، او را آزاد کرد.

سلمان عرض کرد: ارشادشان کردی، حضرت فرمود: خواستم تأکید این آیه را درباره خودم و آنان یادآوری کنم:...أفمن یهدی إلی الحقّ أحقّ أن یُتَّبَعَ أمّن لا یهدّی إلاّ أن یُهدی فما لکم کیف تحکمون(1).(2)

ب. روزی از ابوبکر، معنای آیه «وَ فَکِهَهً وَ أبّاً»(3)را پرسیدند، او اظهار

[شماره صفحه واقعی : 86]

ص: 3403


1- یونس: 35، آیا کسی که به سوی حق رهبری می کند سزاوارتر است مورد پیروی قرار گیرد یا کسی که راه نشان نمی دهد مگر آن که خود هدایت شود، شما را چه شده، چگونه داوری می کنید؟
2- کلینی، محمد بن یعقوب، الفروع من الکافی، ج7، ص 249 و 216_217.
3- عبس: 31، و میوه و چراگاه. آیات ماقبل و مابعد این آیه چنین است: (أنّا صَبَبْنا الماء صَبّا* ثمّ شققنا الأرض شقاً* فأنبَتْنا فیها حباً* وعنباً وقضباً* و زیتوناً و نخلاً* وحدائق غُلباً* و فکِههً وأبّاً* متاعاً لکم ولأنعامکم).

بی اطلاعی کرد و گفت: «چه کنم اگر درباره کتاب خدا، آن چه را که نمی دانم بگویم، معنای فاکهه را می دانم اما مقصود از «أبّ» را خدا می داند»، این خبر به امیرمؤمنان(علیه السلام) رسید، فرمود: سبحان الله!، آیا نمی داند که «أبّ»، همان گیاه و چراگاه است؟ و این سخن خداوند (وَفکهه وأبّا) در واقع ستایش او از نعمت هایش به مخلوقات می باشد که غذای آن ها و چهارپاهایشان را آفریده تا موجب قوام بدن آن ها و ادامه حیاتشان باشد.(1)

5. همکاری و مشاوره با خلفا در امور سیاسی و نظامی

علی(علیه السلام) پس از سقیفه، در مدت خلافت خلفای سه گانه، با حفظ موضع معترضانه خود در مورد خلافت، و با تأکید بر اولویت خویش در امر امامت امت، در محدوده مصالح عالی اسلام و مسلمانان، در عرصه های سیاسی، نظامی، اجتماعی و قضائی، با خلفای وقت، همکاری دورادور و «مشاورانه» می کرد، بدون آن که رسماً سمت و منصبی قبول بکند.

دستگاه خلافت نیز به دو جهت به این همکاری احساس نیاز می کرد:

یکی، سابقه درخشان قابلیت های نظامی علی(علیه السلام)در عصر نبوت و شجاعت و تدبیر او در رفع فتنه ها و غائله ها، از این رو اطمینان داشتند که با همکاری علی(علیه السلام)می توانند بر بحران ها غلبه کنند.

دیگر این که با توجه به احترام و موقعیت بسیار بالای علی(علیه السلام) در میان صحابه، عدم همکاری او با دستگاه خلافت، موقعیت و مشروعیت خلافت را با ابهام و سؤال رو به رو می ساخت.

البته از پایبندی سرسختانه و دلسوزی علی(علیه السلام) به اسلام و حساسیت او در

[شماره صفحه واقعی : 87]

ص: 3404


1- مفید، الإرشاد، ص107.

برابر دشمنان آگاه بودند و اطمینان داشتند که اگر علی احساس وظیفه کند، از همکاری و همدلی در حفظ اساس اسلام و تقویت جبهه مسلمین، دریغ نخواهد داشت. از این رو آن حضرت در مواقع مختلف، در جهت یاری مسلمانان و دفع دشمنان، گام های مؤثری برداشت و پیشنهادهای کارسازی داد که شواهد و اسناد آن ها در متون و منابع تاریخی ثبت شده است. در بحث های گذشته به بعضی از این همکاری ها، مانند همکاری در فرو نشاندن بحران ارتداد اشاره کردیم، اینک در این جا چند نمونه از همکاری های امام در جنگ ها و فتوح را می آوریم:

الف. جنگ با رومی_ان

یکی از دشمنان سرسخت حکومت جوان اسلام، امپراتوری روم بود که پیوسته م_رک_ز حک_وم_ت اسلام را از ج_ان_ب ش_مال ته_دی_د می کرد و پیام_برگرام_ی(صلی الله علیه وآله) تا آخرین لحظه زندگی خود، از فکر خطر روم غافل نبود. در سال هشتم هجرت، گروهی را به فرماندهی «جعفر طَیّار»، «زید بن حارثه» و «عبدالله بن رواحه» روانه کرانه های شام کرد، ولی سپاه اسلام با از دست دادن سه فرمانده و تعدادی از سربازان اسلام، بدون اخذ نتیجه به مدینه بازگشت. برای جبران این شکست، پیامبر گرامی درسال نهم با سپاهی گران عازم تبوک گردید، ولی بدون آن که با سپاه دشمن رو به رو گردد، به مدینه بازگشت و این سفر، نتایج درخشانی داشت که در تاریخ مذکور است _ مع الوصف _ خطر حمله روم همیشه فکر پیام_بر را به خود مش_غول می داش_ت، ب_ه همین جه_ت در آخرین لحظه های زندگی که در بستر بیماری افتاده بود، سپاهی مرکب از مهاجر و انصار به فرماندهی اسامه بن زید بن حارثه ترتیب داد که رهسپار کرانه های شام شوند. این سپاه در اثر بهانه جویی های تعدادی از بزرگان صحابه در مورد جوانیِ اسامه، مدینه را ترک نگفت و پیامبر، در حالی که سپاه اسلام، در چند کیلومتری مدینه اردو زده بود، چشم از جهان فرو بست....

[شماره صفحه واقعی : 88]

ص: 3405

پس از درگذشت پیامبر، فضای سیاسی مدینه با تثبیت خلافت ابوبکر، بعد از بحران، به آرامش گرایید. ابوبکر که زمام امور را به دست گرفته بود، در اجرای فرمان پیامبر (اعزام سپاه اسامه) کاملاً دو دل بود، از این رو با گروهی از صحابه مشاوره کرد، هرکدام نظری دادند که او را قانع نساخت، سرانجام با امام به مشاوره پرداخت، امام او را بر اجرای دستور پیامبر تشویق کرد و افزود: اگر نبرد کنی پیروز خواهی شد. خلیفه از تشویق امام، خوشحال شد و گفت: فال نیکی زدی و به خیر بشارت دادی.(1)ابوبکر به دنبال این گفتوگو، لشکر اسامه را روانه ساخت. اسامه در سرزمین روم به سپاه دشمن حمله کرد و آنان را شکست داد و گروهی را اسیر کرد و قاتل پدرش را کشت و با فتح و پیروزی درخشان به مدینه باز گشت.(2)

ب. جنگ نهاوند

امام در دوران خلیفه دوم نیز مشاور مهم و گرهگشای بسیاری از مشکلات سیاسی و علمی و اجتماعی خلیفه بود. اینک به یک نمونه از مواردی که خلیفه دوم از فکر امام در مسائل سیاسی استفاده کرده است، اشاره می کنیم:

درسال چهارده هجری در سرزمین «قادسیه» نبرد سختی میان سپاه اسلام و نظامی_ان ای_ران رخ داد که س_رانج_ام فت_ح و پی__روزی از آنِ مسلمانان گردید و «رستم فَرّخ زاد» فرمانده کل قوای ایران _ با گروهی به قتل رسید. با این پیروزی، سراسر عراق زیر پوشش نفوذ سیاسی و نظامی اسلام در آمد و «مدائن» که مقرّ حکومت سلاطین ساسانی بود، در تصرف مسلمانان قرار گرفت و سران سپاه ایران به داخل کشور عقب نشینی کردند. مشاوران و سران نظامی ایران بیم آن داشتند که سپاه اسلام کم کم پیشروی کند و سراسر کشور را به تصرف خود در آورد. برای مقابله با چنین حمله خطرناکی، «یزدگرد» پادشاه ایران، سپاهی یکصد

[شماره صفحه واقعی : 89]

ص: 3406


1- ان فعل_ت ظفرت، فق_ال بشرت بخیر. (ابن واضح یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج3، ص39).
2- سید علیخان مدنی، الدرجات الرفیعه فی طبقات الشیعه، ص 444.

و پنجاه هزار نفری به فرماندهی «فیروزان» ترتیب داد تا جلو هر نوع حمله ناگهانی را بگیرد و حتی در صورت مساعد بودن وضع، دست به حمله تهاجمی بزند.

«سعد وقّاص»، فرمانده کل قوای اسلام (و به نقلی «عمار یاسر» که حکومت کوفه را در اختیار داشت)، نامه ای به عمر نوشت و خلیفه را از تحریک های دشمن آگاه ساخت و افزود: سپاه کوفه، آماده اند که نبرد را آغاز کنند و پیش از آن که دشمن شروع به جنگ کند، آنان برای ارعاب دشمن دست به حمله زنند.

خلیفه به مسجد رفت، سران صحابه را جمع کرد و آنان را از تصمیم خود مبنی بر این که می خواهد مدینه را ترک گوید و در منطقه ای میان بصره و کوفه فرود آید، و از آن نقطه رهبری سپاه را به دست بگیرد، آگاه ساخت. در ای_ن موق_ع «طلح__ه» برخاست و خلیف_ه را بر این کار تش_ویق کرد و سخنانی گفت که بوی تملّق و چاپلوسی به خوبی از آن استشمام می شد. پس از او «عثمان» برخاست و نه تنها خلیفه را به ترک مدینه تشویق کرد، بلکه افزود: به سپاه شام و یمن بنویس که همگی منطقه خود را ترک کنند و به تو بپیوندند و تو با این جمع انبوه بتوانی با دشمن رو به رو شوی. در این موقع «امیرمؤمنان(علیه السلام)» برخاست و فرمود:

پیروزی و شکست این امر (اسلام) بستگی به فزونی خود و کمی جمعیت نداشته است، این دین خدا ست که آن را پیروز ساخت و سپاه اوست که خود آن را آماده و یاری کرد تا آن که به آن جا که باید برسد، رسید و به هرجا که باید طلوع بکند، طلوع کرد. از ناحیه خداوند به ما وعده پیروزی داده شده است، و می دانیم که خداوند به وعده خود جامه عمل پوشانیده و سپاه خویش را یاری خواهد کرد. موقعیت زمام دار، همچون رشته مهره ها است که آن ها را گرد آورده به هم پیوند می دهد. اگر رشته از هم بگسلد، مهره ها پراکنده می شوند و سپس هرگز نمی توان آن ها را جمع آوری کرده و از نو نظام بخشید.

[شماره صفحه واقعی : 90]

ص: 3407

امروز، اگرچه عرب از نظر تعداد، کم است، اما با نیروی اسلام، فراوان و

در پرتو اجتماع و اتحاد و هماهنگی، عزیز و نیرومند است. بنابر این تو (خلیفه) همچون محور سنگ آسیاب، جامعه را بهوسیله مسلمانان به گردش در آور، و با همکاری آنان در نبرد، آتش جنگ را برای دشمنان شعلهور ساز، زیرا اگر شخصاً از این سرزمین خارج شوی، عرب از اطراف و اکناف، سر از زیر بار فرمانت بیرون خواهد برد، و آن گاه آن چه پشت سرگذاشته ای، مهم تر از آن خواهد بود که در پیش رو داری. اگر فردا چشم عجم ها بر تو افتاد، خواهند گفت: این اساس و ریشه (رهبر) عرب است، اگر ریشه این درخت را قطع کنید، راحت می شوید، و این فکر، آنان را در مبارزه با تو و طمع در نابودی تو حریص تر و سرسخت تر خواهد ساخت. اما این که گفتی آنان برای جنگ با مسلمانان آماده می شوند و از این موضوع نگرانی، بدان که خداوند بیش از تو این کار را ناخوش دارد و او برتغییر آن چه نمی پسندد، تواناتر است. اما این که به فزونی تعداد سرب_ازان دش_من اش_اره ک_ردی، (ب_دان ک_ه) م_ا، در گذشته، درنبردها، روی تعداد افراد تکیه نمی کردیم، بلکه بر یاری و کم_ک خداوندی حساب می کردیم (و پیروز هم می شدیم) .(1)

عمر پس از شنیدن سخنان امام، نظر او را پسندید و از رفتن منصرف شد.(2)

ج. فتح بیت المقدس

قبلاً گفته شد که ابوعبیده جراح، از طرف عمر، فرمانده عملیات نظامی در شامات در رویارویی با رومیان بود. او پس از فتح دمشق، طی نامه ای، از خلیفه کسب تکلیف کرد که آیا به قیساریه(3)حمله کند یا به بیت المقدس؟

[شماره صفحه واقعی : 91]

ص: 3408


1- نهج البلاغه، صبحی صالح، خطبه146_ آشتیانی، محمد رضا (و) امامی، محمدجعفر، ترجمه گویا و فشرده ای برنهج البلاغه، ج2، ص125، خطبه 146.
2- طبری، محمدبن جریر، تاریخ الأمم والملوک، ج4، ص237؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج3، ص8؛ حافظ ابن کثیر، البدایه و النهایه، ج7، ص107 .
3- از شهرهای بزرگ و مهم در نواحی فلسطین، در ساحل دریای شام بوده است. (یاقوت حموی، معجم البلدان، ج4، ص 421).

عمر پس از دریافت نامه، در این باره با مسلمانان به مشاوره پرداخت. علی(علیه السلام)در پاسخ گفت: «به ابوعبیده دستور بده به سوی بیت المقدس حرکت کرده آن را محاصره کند، این؛ بهترین و بزرگ ترین تصمیم است. پس از فتح بیت المقدس با لشکریانش عازم فتح قیساریه شود که ان شاءالله فتح خواهد شد، این را رسول خدا به من خبر داده است».

عمر این پیشنهاد را پسندید و به ابوعبیده اطلاع داد که عازم فتح بیت المقدس شود، چرا که این؛ پیشنهاد پسر عموی پیامبر است.(1)

ابوعبیده جراح به دستور عمر با سپاه اسلام عازم بیت المقدس شد و این شهر را محاصره کرد، اما مردم مسیحی شهر به شدت مقاومت کردند، و این محاصره مدت چهار ماه طول کشید و مسلمانان در اثر سرما و برف و باران به زحمت افتادند. سرانجام بزرگان شهر به فرماندهان نظامی مسلمانان اطلاع دادند که حاضرند با صلح نامه ای تسلیم شوند، اما این صلح نامه باید با حضور شخص خلیفه مسلمانان صورت بگیرد.

ابوعبیده موضوع را توسط پیکی به اطلاع عمر در مدینه رسانید، و او از مسلمانان در مورد رفتن به بیت المقدس نظرخواهی کرد، عثمان با این امر مخالفت ورزید، اما علی(علیه السلام) گفت: مردم بیت المقدس چنین درخواستی کرده اند، و این درخواست، یک پیروزی برای مسلمانان است.

خلیفه نظر علی(علیه السلام) را پذیرفت و رهسپار بیت المقدس شد.(2)و طبق گفتوگوهای قبلی، مردم مسیحی شهر با امضای پیمان صلح تسلیم شدند.(3)

بدین گونه علی(علیه السلام) در فتح بیت المقدس که برای مسلمانان، هم از نظر نظامی و هم با توجه به وجود مسجدالأقصی (قبله نخست مسلمانان) در آن شهر، که از

[شماره صفحه واقعی : 92]

ص: 3409


1- واقدی، همان، ج1، ص 220.
2- واقدی، فتوح الشام، ج1، ص 226_227.
3- طبری، تاریخ الأمم والملوک، ج4، ص 158 160؛ تاریخ یعقوبی، ج2، ص 136_137؛ بلاذری، فتوح البلدان، ص 144.

اهمیت بسیاری برخوردار بود، سهم داشت.

با توجه به این گونه گره گشایی ها بود که عمر می گفت: به خدا پناه می برم که مشکلی پیش بیاید و ابوالحسن (علی) برای حل آن حضور نداشته باشد(1).(2)

5. از خلافت تا شهادت
چگونگی بیعت با امیرمؤمنان(علیه السلام)

عثم_ان ب_ه دنب_ال فساد مال_ی و اداری، تصرف های غیرمجاز و صد در صد غیر مشروع در بیت المال و همچنین گماشتن افراد نالایق از بنی امیه و خویشان خود در رأس مناصب دولتی و بالأخره بر اثر کنار زدن افراد شایسته اعم از مهاجر و انصار، و سپردن مقدرات امت اسلامی به دست بنی امیه، خشم مردم را برانگیخت و چون به اعتراض ها و درخواست های مکرر و مشروع مسلمانان در مورد تغییر استانداران و فرمانداران فاسد، ترتیب اثر نداد، سرانجام شورش و انقلاب برضد حکومت وی به وجود آمد و منجر به قتل او گردید و سپس مردم با علی(علیه السلام) به عنوان خلافت بیعت کردند. از این لحاظ حکومت علی(علیه السلام)، که پس از قتل عثمان روی کار آمد، یک حکومت انقلابی و حاصل شورش مردم بر ضدّ مفاسد و مظالم حکومت پیشین بود.

یکی از نمونه های فساد حکومت عثمان این بود که وی «حکم بن ابی العاص» را با پسرش «مروان» که پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله)وی را به طائف تبعید کرده بود و حتی ابوبکر و عمر در زمان حکومتشان جرأت برگرداندن وی را پیدا نکرده بودند، به مدینه برگرداند و دختر خود را به مروان تزویج کرد و حتی مسئولیت

[شماره صفحه واقعی : 93]

ص: 3410


1- ابن حجر عسقلانی، الإصابه فی تمییز الصحابه، ج2، ص 509؛ ابن عبدالبر، الإستیعاب فی معرفه الأصحاب (در حاشیه الإصابه)، ج3، ص 39.
2- برای آگاهی بیش تر در زمینه مشاوره های خلفاء با علی(علیه السلام) و مناسبات آن حضرت با آنان، رجوع شود به جلد دوم کتاب تاریخ اسلام، مهدی پیشوائی، قم، دفتر نشر معارف.

اداره دفترداری خلافت را به مروان سپرد، و این موضوع خشم مردم را برانگیخت. خانه عثمان به مدت چهل و ن_ه روز از طرف انقلابیون در محاصره بود.(1)و هر موقع عثمان می خواست نرمش نشان بدهد، مروان بیش تر خشم مردم را بر می انگی_خت. سرانجام مسلمانان خشمگین، به خانه عثمان ریختند و او را به قتل رساندند.

موقعیت درخشان علی(علیه السلام)

انقلابیون تنها در فکر کنار زدن عثمان بودند و هرچند در مدت محاصره خانه عثمان، اسم عل_ی(علیه السلام) بر سر زبان ها بود، اما برنام_ه روشنی برای آینده نداشتند، لذا وقتی که عثمان را کشتند، تازه با مشکل انتخاب خلیفه رو به رو شدند.

از طرف دیگر، از میان اعضای شورای شش نفری که عبارت بودند از: علی، عبدالرحمن بن عوف، عثمان، طلحه، زبیر و سعد بن وقاص، دو نفر از آنان یعنی عبدالرحمن بن عوف و عثمان از دنیا رفته بودند و در بین چهار نفر موجود، علی(علیه السلام)از همه محبوب تر بود و از حیث فضیلت و سابقه درخشان در اسلام، هیچ کدام از آنان به پایه او نمی رسیدند، و همین معنا مردم را بیش تر به سوی علی(علیه السلام)می کشانید.

علی(علیه السلام) با ارزیابی اوضاع و ملاحظه دگرگونی هایی که در زمان عثمان رخ داده بود، و نیز دوری و بی خبری فاحش مسلمانان از اسلام اصیل، خوب می دانست که حکومت کردن بعد از فساد و آلودگی دوران حکومت عثمان، بسیار مشکل است ومردم، بهویژه سران قوم، زیر بار اصلاحات مورد نظر او نمی روند و عدالت او را تحمل نمی کنند. از این رو وقتی که انقلابیون به حضرت پیشنهاد بیعت کردند، نپذیرفت.

[شماره صفحه واقعی : 94]

ص: 3411


1- مسعودی، مروج الذهب، ج2، ص 346.

به اتفاق مورخان، عثمان در ذیحجه سال 35 هجری کشته شد، اما در مورد روز واقعه اختلاف دارند.(1)در عین حال، این نکته مسلم است که بین قتل او وبیعت مردم با علی(علیه السلام) دست کم چهار پنج روز فاصله بوده است.(2)در این چند روز مردم در تحیّر و بلاتکلیفی به سر می بردند. در این مدت، رهبران انقلاب به حضرت مراجعه می کردند، ولی او چندان خود را نشان نمی داد و چون درخواست قبول بیعت می کردند، از آن جا که اوضاع را برای قبول خلافت نامساع_د می دید و با این پیشنهاد حجت را بر خود تمام نمی دانست، می فرمود:

«مرا واگذارید و به سراغ شخص دیگری بروید، زیرا ما به استقبال وضعی می رویم که چهره های مختلف و جهات گوناگونی دارد (اوضاع مبهم وپیچیده است)، دل ها بر این امر استوار و عقل ها ثابت نمی مانند، ابرهای فساد، فضای جهان اسلام را تیره ساخته و راه مستقیم ناشناخته مانده است. آگاه باشید که اگر دعوت شما را اجابت کنم، بر طبق علم خویش باشما رفتار خواهم کرد و به سخن این و آن و سرزنش ملامت گران گوش فرا نخواهم داد، اما اگر مرا رها کنید، من هم مانند یکی از شما خواهم بود، شاید من شنواتر و مطیع تر از شما نسبت به خلیفه منتخب شما باشم، و من وزیر و مشاورتان باشم بهتر از آن است

[شماره صفحه واقعی : 95]

ص: 3412


1- یعقوبی، قتل عثمان را در روز 18 ذیحجه سال 35 می داند (تاریخ یعقوبی، ج2، ص 165) ولی مسعودی می گوید: عثمان سه روز مانده از ذیحجه کشته شد (مروج الذهب، ج2، ص346).
2- یعقوبی می نویسد: «علی(علیه السلام) روزسه شنبه، هفت شب مانده از ذیحجه سال35 به خلافت برگزیده شد»، بنابر این پنج روز فاصله بوده است، ولی مسعودی می گوید: «روزی که عثمان کشته شد، مردم با علی بن ابی طالب(علیه السلام) بیعت کردند» آن گاه درصفحه دیگر می گوید: «گویند: چهار روز پس از قتل عثمان بیعت عمومی با وی انجام گرفت» (مروج الذهب، ج2، ص 349 و 350) . اب_ن اثی_ر ق_تل عثمان را در تاری_خ 18 ذیح_جه و بیعت با علی(علیه السلام) را در 25 همان ماه می داند (الکامل فی التاریخ، ج3، ص179 و194) و در صفحه 192 تصریح می کند که پس از قتل عثمان، مردم مدینه به مدت پنج روز در بلاتکلیفی به سر می بردند و در این مدت، امور شهر را شخصی به نام «غافقی بن حرب» اداره می کرد.

که امیر و رهبرتان گردم». (1)

اما چون رفت و آمدها زیاد شد و درخواست های مصرّانه مسلمانان افزایش یافت و سیل مردم خسته از مظالم پیشین و مشتاقِ عدالت به درِ خانه حضرت سرازیر گردید، امام احساس وظیفه کرد و ناگزیر بیعت مردم را پذیرفت. امام در چند جای نهج البلاغه از استقبال پرشور و پافشاری مردم، هنگام درخواست بیعت، یاد نموده است. از آن جمله می فرماید:

«مردم همانند شتران تشنه کامی که به آب برسند و ساربان رهایشان ساخته و افسار از سر آن ها برگیرد؛ برمن هجوم آوردند، به یکدیگر تنه می زدند و فشار می آوردند آنچنان که گمان کردم مرا خواهند کشت، یا برخی، برخی دیگر را به قتل خواهند رسانید، سپس این موضوع (قبول خلافت) را زیر و رو کردم، همه جهاتش را سنجیدم به طوری که خواب را از چشمم ربود.» (2)

در جای دیگر صحنه پرشور ازدحام مردم بر گرد خویش خود را مجسم ساخت__ه تابلوی گویایی از خوشحالی و شور و هیجان مردم پس از دریافت خبر قبول بیعت توسط آن حضرت، ترسیم می کند و می فرماید:

«شما دستم را (برای بیعت) گشودید و من بستم، شما آن را به سوی خود کشیدید و من آن را عقب کشیدم، پس از آن همچون شتران تشنه که روز آب خوردن به آبشخور حمله می کنند و به یکدیگر تنه می زنند، در اطراف من گرد آمدید، آن چنان که بند کفشم پاره شد، عبا از دوشم افتاد، و ضعیفان زیر دست و پا رفتند!

آن روز سرور و خوشحالی مردم به خاطر بیعت با من، چنان شدت داشت که خردسالان به وجد آمده بودند، پیران خانه نشین با پای لرزان برای دیدن منظره بیعت به راه افتاده بودند، و بیماران برای مشاهده این

[شماره صفحه واقعی : 96]

ص: 3413


1- نهج البلاغه، صبحی صالح، خطبه 92.
2- همان مدرک، خطبه 54.

صحنه از بستر بیماری بیرون خزیده بودند...».(1)

امام در خطبه «شقشقیه» نیز در زمینه استقبال پر شور مردم و نیز درباره رمز قبول خلافت سخن گفته است:

«چیزی که مرا به هراس افکند، این بود که مردم همچون یال های کفتار، با ازدحام و تراکم، از هر طرف به سوی من هجوم آورده و مرا احاطه کردند به طوری که حسن و حسین زیر دست و پا ماندند(2)، دو طرف جامه ام پاره شد، و مانند گله گوسفند دور من جمع شدند. سوگند به خدایی که دانه را شکافت و انسان را آفرید، اگر نه این بود که آن جمعیت برای بیعت گرداگردم جمع شده و به یاری برخاستند و از این جهت حجت تمام شد و اگر نبود پیمانی که خداوند از علمای امّت گرفته که در برابر پرخوری ستمگران و گرسنگی ستمدیدگان سکوت نکنند، من افسار شتر خلافت را رها می ساختم و از آن صرف نظر می نمودم و پایان آن را با جام آغازش سیراب می کردم (همچنان که در دوران سه خلیفه گذشته کنار رفتم، این بار نیز کنار می رفتم) آن وقت (خوب) می فهمیدید که دنیای شما در نظرمن از آب بینی بُز، بی ارزش تر است.» (3)

نبرد در سه جبهه

خلافت و زمام داری علی(علیه السلام) که سراسر عدل و دادگری و احیای سنت های اصیل اسلامی بود، بر گروهی سخت و گران آمد و صفوف مخالفی در برابر حکومت او تشکیل گردید. این مخالفت ها سرانجام به نبردهای سه گانه با «ناکثین»، «قاسطین» و «مارقین» منجر گردید که ذیلاً در مورد هریک جداگانه

[شماره صفحه واقعی : 97]

ص: 3414


1- صبحی صالح، همان کتاب، خطبه 229.
2- متن سخنان امام «وُطِئَ الحسنان» است که احتمالاً به معنای حسن و حسین است ولی برخی، حسن را انگشت ابهام پا معنا کرده اند. ر.ک به: شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ج1، ص200.
3- صبحی صالح، همان کتاب، خطبه 3.

توضیح مختصری می دهیم:

نبرد با ناکثین

نبرد با ناکثین (پیمان شکنان) از این جهت رخ داد که طلحه و زُبَیْر که با علی بیعت کرده بودند، تقاضای فرمانروایی بصره و کوفه را داشتند، ولی امام با درخواست آنان موافقت نکرد. آن دو، به بهانه این که قصد عمره دارند، مدینه را به عزم مکه ترک کردند و در آن جا با استفاده از بیت المال غارت شده توسط امویان، ارتشی تشکیل داده، همراه عائشه به بهانه خونخواهی عثمان، رهسپار بصره شدند و آن جا را تصرف نمودند. علی(علیه السلام) مدینه را به عزم سرکوبی آنان ترک گفت و در نزدیکی بصره نبرد شدیدی رخ داد که با پیروزی علی(علیه السلام) و شکست ناکثین پایان یافت و این همان جنگ جمل است که در تاریخ برای خود سرگذشت گسترده ای دارد. این نبرد در سال 36 هجری رخ داد.

نبرد با قاسطین

معاویه مدتها قبل از خلافت علی(علیه السلام)، مقدمات خلافت را برای خود در شام تهیه دیده بود. وقتی امام به خلافت رسید، فرمان عزل او را صادر کرد، و یک لحظه نیز با ابقای او برحکومت شام موافقت نکرد. نتیجه این اختلاف آن شد که سپاه عراق و شام در سرزمینی به نام «صفین» به نبرد پرداختند و می رفت که سپاه علی(علیه السلام)پیروز شود، اما معاویه با نیرنگ خاصی در میان سربازان علی(علیه السلام)اختلاف و شورش پدیدآورد. سرانجام پس از اصرار زیاد از جانب یاران علی(علیه السلام)، امام ناچار تن به حکمیّت ابوموسی اشعری و عمرو عاص داد که آنان درباره مصالح اسلام و مسلمین مطالعه کنند و نظر خود را اعلام دارند. فشار روی امیرمؤمنان جهت پذیرفتن مسئله حکمیت به پایه ای رسید که اگر نمی پذیرفت، شاید رشته حیات او گسسته می شد و مسلمانان با بحران شدیدی رو به رو می شدند. پس از فرا رسیدن موعدی که قرار بود حکمین نظر خود را ابراز دارند، عمروعاص،

[شماره صفحه واقعی : 98]

ص: 3415

ابوموسی را فریب داد و این امر نقشه موذیانه معاویه را بر همگان آشکار ساخت. پس از ماجرای حکمیت، تعدادی از مسلمانانی که قبلاً با حضرت علی همراه بودند، برضد ایشان خروج کردند و امام را به خاطر قبول حکمیتی که خود بر وی تحمیل کرده بودند، مورد انتقاد قرار دادند. نبرد با قاسطین در سال37 هجری رخ داد.

نبرد با مارقین

مارقین، همان گروهی بودند که علی(علیه السلام) را وادار به پذیرش حکمیت کردند، ولی پس از چند روز از کار خود پشیمان شده خواستار نقض عهد از طرف امام شدند، اما علی(علیه السلام) کسی نبود که پیمان خود را بشکند و نقض عهد نماید، لذا اینان که همان خوارج می باشند، در برابر حضرت علی(علیه السلام) دست به صف آرایی زدند و در نهروان با علی(علیه السلام)به جنگ پرداختند. حضرت علی دراین نبرد پیروز گشت ولی کینه ها در دل ها نهفته ماند. این نبرد درسال 38 و یا به گفته برخی از مورخان در سال 39 هجری رخ داد(1).(2)

خطوط برجسته سیرهحکومتی علی(علیه السلام)

بعد از حکومت اسلامی که پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) پس از هجرت، در مدینه تشکیل داد، حکومت علی(علیه السلام) هرچند متأسفانه _ بسیار کوتاه بود، اما نمونه کامل حکومت اسلامی پس از پیامبر اسلام بود. گرچه امیرمؤمنان(علیه السلام) در این مدت به علت کارشکنی ها و توطئه های متعدد داخلی نتوانست به همه آرمان های اصلاحی خود دست یابد، اما بی شک در ارائه الگوی حکومتی بر مبنای تعالیم اسلام و منطبق با معیارهایی که در این آیین معرفی شده، توفیق کامل داشت. بیان

[شماره صفحه واقعی : 99]

ص: 3416


1- در تنظیم و نگارش این بخش، علاوه برمنابعی که در پاورقی ها یاد شده است، از کتاب «فروغ ولایت» به قلم استاد معظم آیت الله جعف_ر سبحان_ی، استفاده شده است.
2- برای آگاهی بیش تر در مورد جنگ های سه گانه ای که برای امیرمؤمنان(علیه السلام) پیش آمد، رجوع شود به کتاب تاریخ اسلام، جلد دوم، تألیف مهدی پیشوایی، قم، دفتر نشر معارف.

ویژگی ها و برجستگی های حکومت درخشان آن حضرت از حدّ این بحث فشرده بیرون است اما به خطوط برجسته سیره حکومتی آن بزرگوار به عنوان شاخصه روشن _ که بسیار آموزنده و سازنده است، به اختصار اشاره می کنیم:

1. علی(علیه السلام) فلسفه قبول خلافت را اجرای عدالت _ به ویژه از نظر اقتصادی و بهره مندی یکسان مردم از امکانات عمومی _ و مبارزه با جامعه دو قطبی معرفی می کند(1)و چنان که گذشت، تأکید می کند که شکاف طبقاتی و پرخوری گروهی و گرسنگی گروهی دیگر، چیزی است که خداوند از علمای امت، پیمان گرفته که در برابر آن سکوت نکنند. امام در مدت خلافت خود به صورت جدی به دنبال این هدف بود و در راه اجرای عدالت تلاش های فراوان کرد.

2. علی(علیه السلام) قدرت و منصب را «ابزاری» برای «خدمت» و «احقاق حق» ونابودی «باطل» می دانست(2)و شغل و منصب دولتی و ریاست را به دیده «شکار» و «لقمه چرب» و «سفره آماده» نمی نگریست، بلکه آن را «امانت»می دانست.(3)سراسر حکومت آن حضرت گواه پایبندی سخت او به این نگرش بود. از این رو، از واگذاری سِمت و منصب و مدیریت، به تشنگان قدرت (همچون طلحه و زبیر) خودداری کرد و به همین علت با مخالفت ها و توطئه های آنان رو به رو گردید.

3. امیرمؤمنان(علیه السلام) در مقام خلافت، با سادگی و در نهایت سادگی _ زندگی می کرد و کارگزارانش را نیز به ساده زیستی و اعتدال در زندگی توصیه می کرد.(4)بی توجهی آن حضرت به جاذبه های دنیا و وارستگی از دلبستگی های مادی، از جالب ترین ویژگی های شخصیتی او و از برجسته ترین نقاط سیره حکومتی آن

[شماره صفحه واقعی : 100]

ص: 3417


1- نهج البلاغه، خطبه3.
2- نهج البلاغه، خطبه 33.
3- امام خطاب به اشعث بن قیس، حاکم آذربایجان نوشت: و انّ عملک لیس بطعمه و لکنه فی عنقک أمانه وأنت مرعی لمن فوقک. (نهج البلاغه، نامه5).
4- نهج البلاغه، نامه 45.

امام است. شواهد این امر در تاریخ زندگانی درخشان او به قدری زیاد است که در این بحث فشرده نمی گنجد و نیازی به اثبات ندارد.

4. معیار مورد تأکید علی(علیه السلام) در انتخاب کارگزاران و نمایندگان حکومت، تقوا، سابقه، توانایی مدیریت، پایبندی به ارزش های دینی و سایر ملاک های شایسته سالاری بود.(1)و آن چه هرگز برای آن حضرت در انتخاب مدیران و مسؤولان، مطرح نبود، ملاک خویشاوندی و قوم گرایی بود. چنان که در میان 51 نفر(2)نماینده و کارگزار حضرت در مناطق متعدد و مأموریت های مختلف، چهره هایی از مهاجران، انصار، یمنی ها، نزاری ها، هاشمی، غیر هاشمی، عراقی، حجازی، پیر و جوان به چشم می خورد، اما در لیست این کارگزاران کسی به نام حسن و حسین و محمد بن حنفیه و عبدالله بن جعفر (همسر حضرت زینب، دختر امام) به چشم نمی خورد! با آن که آنان، هم از نظر سنی و هم از نظر شایستگی، امکان پذیرش مسؤولیت ومدیریت را داشتند و در مواقع خطر و جنگ نیز ایفای نقش می کردند، اما حضرت پرهیز داشت که بستگانش را در امور دولتی دخالت دهد.

5. امام بر خلاف بسیاری از زمام داران بشری در گذشته و حال، «هدف» را توجیه گر «وسیله» نمی دانست و برای رسیدن به مقاصد خویش (که مقاصد عالی و مقدس بود)، استفاده از هر وسیله را جایز نمی شمرد. چنان که در پاسخ برخی از خیرخواهان که پیشنهاد کردند حضرت تقسیم یکسان بیت المال را موقتاً به تأخیر انداخته مثل معاویه به اشراف و بزرگان سهم بیش تری داده با جلب رضایت آنان حکومت نوپای خود را تقویت کند؛ فرمود:

آیا از من می خواهید که با ظلم و ستم در مورد افرادی که بر آن ها حکومت می کنم، پیروزی را به دست آورم؟!، به خدا سوگند تا دنیا دنیا است، چنین کاری نمی کنم، اگر

[شماره صفحه واقعی : 101]

ص: 3418


1- نبی الله فضلعلی، نقش کارگزاران در تثبیت و تضعیف حکومت امیرالمؤمنین(علیه السلام) (پایان نامه) راهنما: مهدی پیشوایی، ص 28_ 32.
2- همان، ص 202_ 203.

مال، مال شخص من بود، به تساوی تقسیم می کردم در حالی که مال، مال خدا است.(1)

این، در حالی بود که دشمن او معاویه از هر ابزار مشروع و نامشروعی برای رسیدن به اهداف و مقاصد شیطانی خود استفاده می کرد و در این راه از هیچ کاری دریغ نداشت، و گروهی (کم عقل و ساده اندیش) این را نشانه هوش و درایت معاویه و برتری او نسبت به حضرت، از لحاظ سیاست و هوشمندی می پنداشتند، از این رو امام فرمود: به خدا سوگند معاویه از من با هوش تر]و سیاستمدارتر [نیست، لکن او فریب کاری و فسق و فجور می کند، و اگر زشتی دغل و فریب کاری نبود و اگر من به خود اجازه این گونه کارها را می دادم از باهوش ترین ]و سیاستمدارترین [مردم بودم.(2)

6. امیرمؤمنان در برخورد با مخالفان و دشمنانش، اصول و ضوابط را زیر پا نمی گذاشت، و با اتکاء به قدرت، از آن ها سلب آزادی نمی کرد مگر آن که آنان موجبات شدت عمل را فراهم می کردند، چنان که در ماه های اول خلافت حضرت، طلحه و زبیر که از واگذاری حکمرانی از طرف امام به خود ناامید شده بودند، به بهانه عمره، اجازه خروج از مدینه را از امام خواستند، امام با آن که می دانست آنان نظر توطئه در مکه را دارند (نه عمره را) با رفتن آنان موافقت کرد(3)و پیش از خطای آنان، سلب آزادی از آن دو نکرد.

همچنین زمانی که خوارج بر اثر جهل و نادانی و کج اندیشی، بنای مخالفت با امام را گذاشتند و در بازگشت از صفین، از سپاه امام منشعب شده در نهروان اردو زدند، اما چون هنوز مخالفت آن ها، مخالفت سیاسی بود و دست به عملیات نظامی و سلب امنیت نزده بودند، امام به آنان فرمود:

مادام که با ما هستید و به دشمن نپیوسته اید از سه حق، برخوردارید ]و

[شماره صفحه واقعی : 102]

ص: 3419


1- نهج البلاغه، خطبه 126.
2- همان، خطبه 200.
3- تاریخ یعقوبی، ج2، ص 180.

مخالفت های شما موجب محرومیت شما از این سه حق نمی شود[:

الف. از ورود شما به مساجد خدا جلوگیری نمی کنیم، اگر در آن جا نماز بگزارید.

ب. شما را از بیت المال محروم نمی کنیم، مادام که دست شما در دست ما است.

ج. مادام که آغاز به جنگ با ما نکرده اید با شما نبرد نمی کنیم.(1)

بدین ترتیب امام با آن که در موضع قدرت بود، با آنان مدارا می کرد و مخالفت های آنان را تحمل می نمود تا آن که دست به عملیات تروریستی زدند و آشوب و ناامنی ایجاد نمودند، در این هنگام بود که امام ناگزیر، برای دفع آشوب آنان از قدرت نظامی استفاده کرد. (جنگ نهروان)

7. امیرمؤمنان با آن که کارگزاران صالح و لایق منصوب نمود، اما در عین حال رفتار و عملکرد آنان را توسط بازرسان دقیق و تیزبین زیر نظر داشت و کوچک ترین رفتار نادرست آنان از حضرت مخفی نمی ماند و اقدام مقتضی در مورد آنان به عمل می آورد. نمونه بارز آن، نامه توبیخ آمیز امام خطاب به عثمان بن حنیف، وإلی بصره است که در یک مهمانی اشرافی شرکت کرده بود.(2)نکته ظریف در این جا این است که این حادثه در ماه های اول حکومت حضرت اتفاق افتاده است (زیرا پسر حنیف تا جنگ جمل حاکم بصره بوده و این جنگ حدود شش ماه بعد از آغاز خلافت امام رخ داد) و در این مدت، حضرت در مدینه سخت گرفتار و سرگرم رتق و فتق امور و سامان بخشیدن به اوضاع کشور بود که با شورش مردم و قتل عثمان دچار بی نظمی و نابسامانی شده بود، اما امام در اوج گرفتاری، حتّی از حضور یک والی در یک مهمانی، خبر یافت و او را مورد توبیخ قرار داد.

[شماره صفحه واقعی : 103]

ص: 3420


1- طبری، تاریخ الأمم والملوک، ج4، ص 53.
2- نهج البلاغه، نامه 45.

8. علی(علیه السلام) در اجرای اصول و ضوابط، قاطع بود و بدون هیچ چشم پوشی و سازشکاری، ضوابط را اجرا می کرد و حقیقت را فدای مصلحت موقت نمی کرد. نمونه آن، اصرار حضرت بر عزل معاویه از حکمرانی شام بود که از زمان خلیفه دوم و سوم بر آن منطقه حکمرانی می کرد. در آغاز خلافت امام که حضرت تصمیم بر عزل کارگزاران فاسد قبلی، و نصب کارگزاران صالح کرد، برخی از سیاستمداران برجسته آن روز مانند مغیره بن شعبه (از روی شیطنت) و برخی دیگر از روی خیرخواهی و حسن نیت (مانند عبدالله بن عباس) پیشنهاد کردند که امام کارگزاران عثمان و حداقل، معاویه را برکنار نکند و این امر را تا هنگام تثبیت حکومتش به تأخیر بیندازد، و فعلاً معاویه را ملزم به بیعت و همکاری با حکومت خویش کند. اما حضرت این پیشنهاد را با قاطعیت رد کرد و فرمود: در دینم سازشکاری نمی کنم و حکمرانی را از روی ریا واگذار نمی کنم.(1)

آن گاه در مورد معاویه فرمود: «به خدا سوگند، حتّی دو روز معاویه را در حکمرانی باقی نمی گذارم».(2)

این گونه موضع گیری امام و ردّ سازشکاری و چشم پوشی از حقیقت در برابر مصلحت موقت، از وجوه امتیاز شخصیتی او و از نقاط مهم تمایز حکومت او از حکومت های دیگر بود. اصولاً علی(علیه السلام) خلافت را «اصل» و «هدف» نمی دانست. از نظر او آن چه اصل بود، «عدالت» و «حق» و «احیای سیره پیامبر» بود و هرگز از این اصول عدول نمی کرد و معامله و سازش بر سر آن ها را روا نمی شمرد.

علی(علیه السلام) سرانجام پس از چهار سال و چند ماه حکومت، در شب نوزدهم رمضان سال چهلم هجری به دست عبدالرحمان بن ملجم که یکی از افراد مارقین بود، ضربت خورد و به شهادت رسید.

[شماره صفحه واقعی : 104]

ص: 3421


1- والله لا اداهن فی دینی ولا أعطی الریاء فی أمری (مسعودی، مروج الذهب، ج2، ص 255).
2- طبری، همان، ج5، ص 160، مسعودی، مروج الذهب، ج2، ص 356.

امام حسن مجتبی(علیه السلام)

اشاره

فریادرس محرومان

بخشش بی نظیر

بررسی علل صلح (آتش بس) با معاویه

انگیزه های صلح از زبان خود امام

متن پیمان صلح

چرا امام حسن(علیه السلام) صلح، و امام حسین(علیه السلام) قیام کرد؟

[شماره صفحه واقعی : 105]

ص: 3422

[شماره صفحه واقعی : 106]

ص: 3423

شناخت مختصری از زندگانی امام(علیه السلام)

پیشوای دوم جهان تشیع که نخستین میوه پیوند فرخنده علی(علیه السلام) با دختر گرامی پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله)بود، در نیمه ماه رمضان سال سوم هجرت در شهر مدینه دیده به جهان گشود.(1)

حسن بن علی(علیه السلام) از دوران جد بزرگوارش چند سال بیش تر درک نکرد، زیرا او تقریباً هفت سال بیش نداشت که پیامبر اسلام بدرود حیات گفت.

پس از درگذشت پیامبر(صلی الله علیه وآله) تقریباً سی سال در کنار پدرش امی_رمؤمنان(علیه السلام)قرار داشت و پس از شهادت علی(علیه السلام) (در سال40 هجری) به مدت 10 سال امامت امت را به عهده داشت و در سال 50 هجری با توطئه معاویه بر اثر مسمومیت، در سنّ 48سالگی به درجه شهادت رسید و در قبرستان «بقی__ع» در مدینه مدفون گشت.

فریادرس محرومان

در آیین اسلام، ثروتمندان، مسئولیت سنگینی دربرابر مستمندان و تهی دستان اجتماع به عهده دارند و به حکم پیوندهای عمیق معنوی و رشته های

[شماره صفحه واقعی : 107]

ص: 3424


1- ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، تصحیح و تعلیق: حاج سید هاشم رسولی محلاتی ؛ شیخ مفید، الإرشاد، ص187 ؛ ابن اثیر، اُسْدُ الغابه فی معرفه الصحابه، ج2، ص 10 ؛ ابن حجر العسقلانی، الإصابه فی تمییز الصحابه، ج1، ص 328.

برادری دینی که در میان مسلمانان برقرار است، باید همواره در تأمین نیازمندی های محرومان اجتماع کوشا باشند. پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) و پیشوایان دینی ما، نه تنها سفارش های مؤکّدی در این زمینه نموده اند، بلکه هرکدام در عصر خود، نم_ونه برجسته ای از انسان دوستی و ضعیف نوازی به شمار می رفتند.

پیشوای دوم، نه تنها از نظر علم، تقوی، زهد و عبادت، مقامی برگزیده و ممتاز داشت، بلکه از لحاظ بذل و بخشش و دستگیری از بیچارگان و درماندگان نیز در عصر خود زبانزد خاص و عام بود. وجود گرامی آن حضرت آرام بخش دل های دردمند، پناهگاه مستمندان و تهیدستان، و نقطه امید درماندگان بود. هیچ فقیری از درِ خانه آن حضرت دست خالی برنمی گشت. هیچ آزرده دلی شرح پریشانی خود را نزد آن بزرگوار بازگو نمی کرد، جز آن که مرهمی بردل آزرده او نهاده می شد. گاه پیش از آن که مستمندی اظه_ار احتیاج کن_د و ع_رق ش_رم ب_ری_زد، احتی_اج او را ب_رط_رف می ساخت و اجازه نمی داد رنج و مذلّت سؤال را برخود هموار سازد!

«سیوطی» در تاریخ خود می نویسد: «حسن بن علی» دارای امتیازات اخلاقی و فضائل انسانی فراوان بود، او شخصیتی بزرگوار، بردبار، باوقار، متین، سخی و بخشنده، و مورد ستایش مردم بود.(1)

نکته آموزنده

ام_ام مجتبی(علیه السلام) گاهی مبال_غ قابل توجهی، پول را یکجا به مستمندان می بخشید، به طوری که مایه شگفت واقع می شد. نکته یک چنین بخشش چشمگیر ای_ن است که حضرت مجتب_ی(علیه السلام) با ای_ن کار برای همیشه شخص فقیر را بی نیاز می ساخت و او می توانست با این مبلغ، تمام احتیاجات خود را برطرف نموده و زندگی آبرومندان_ه ای تشکیل بده_د و احیان_اً سرمای_ه ای برای خود تهیه

[شماره صفحه واقعی : 108]

ص: 3425


1- کان الحسن(رضی الله عنه) له مناقب کثیره: سیداً، حلیماً، ذاسکینه و وقار وحشمه، جواداً، ممدوحاً... (تاریخ الخلفا، ص189).

نماید. امام روا نمی دید مبلغ ناچیزی که خرج یک روز فقیر را به سختی تأمین می کند، به وی داده شود و در نتیجه او ناگزی_ر گردد برای تأمین روزی بخور و نمیری، هرروز دست احتیاج به سوی این و آن دراز کند.

خاندان علم و فضیلت

روزی عثمان در کنار مسجد نشسته بود. مرد فقیری از او کمک مالی خواست. عثمان پنج درهم به وی داد. مرد فقیر گفت: مرا نزد کسی راهنمایی کن که کمک بیش تری به من بکند. عثمان به طرف حضرت مجتبی و حسین بن علی(علیهما السلام) و عبدالله جعف_ر، که در گوش_ه ای از مس_جد نشسته بودن_د، اشاره کرد و گفت: نزد این چند نفر جوان که در آن جا نشسته اند، برو و از آن ها کمک بخواه.

وی پیش آن ها رفت و اظهار مطلب کرد. حضرت مجتبی(علیه السلام) فرمود: از دیگران کمک مالی خواستن، تنها در سه مورد رواست: دیه ای (خونبها) به گردن انسان باشد و از پرداخت آن به کلی عاجز گردد، یا بدهی کمرشکن داشته باشد و از عهده پرداخت آن برنیاید، و یا فقیر و درمانده گردد و دستش به جایی نرسد. آیا کدام یک از این ها برای تو پیش آمده است؟(1)

گفت: اتفاقاً گرفتاری م_ن یکی از همی_ن س_ه چی_ز است. حضرت مجتبی(علیه السلام)پنجاه دینار به وی داد. ب_ه پی_روی از آن حضرت، حسین ب_ن علی(علیه السلام)چهل و نه دینار و عبدالله بن جعفر چهل و هشت دینار به وی دادند.

فقیر موقع بازگشت، از کنار عثمان گذشت. عثمان گفت: چه کردی؟ جواب داد: از تو پول خواستم توهم دادی، ولی هیچ نپرسیدی پول را برای چه منظوری می خواهم؟ امّا وقتی پیش آن سه نفر رفتم یکی از آن ها (حسن بن علی) در مورد مصرف پول از من سؤال کرد و من هم جواب دادم و آن گاه هر کدام این مقدار به من عطا کردند.

[شماره صفحه واقعی : 109]

ص: 3426


1- ان المسأله لا تحل الا فی احدی ثلاث: دم مفجَّع، او دین مقرَّع، او فقر مدقَّع ففی ایها تسئل؟

عثم_ان گف_ت: ای_ن خ_ان_دان، ک_ان_ون عل_م و حکم_ت و س_رچشم_ه نیک_ی و فضیلتن_د، نظی_ر آن ه_ا را ک_ی ت_وان یاف_ت؟(1)

بخشش بی نظیر

حسن بن علی(علیه السلام) تمامی توان خویش را در راه انجام امور نیک و خداپسندانه، به کار می گرفت و اموال فراوانی در راه خدا می بخشید. مورخان و دانشمندان در شرح زندگانی پ_ر افتخ_ار آن حض_رت، بخشش بی سابقه و انفاق بسیار بزرگ و بی نظیری ثب_ت کرده اند که در تاریخچه زندگانی هیچ کدام از بزرگان به چشم نمی خورد و نشانه دیگری از عظمت نفس و بی اعتنایی آن حضرت به مظاهر فریبنده دنیا است. نوشته اند:

«حضرت مجتبی(علیه السلام) در طول عمر خود دو بارتمام اموال و دارایی خود را درراه خدا خرج کرد و سه بار ثروت خود را به دو نیم تقسیم کرده و نصف آن را برای خود نگه داشت و نصف دیگر را در راه خدا بذل و بخشش کرد».(2)

کمک غیرمستقیم

مبارزات حسن بن علی (علیه السلام) پیش از دوران امامت …

همّت بلند و طبع عالی حضرت مجتبی(علیه السلام) اجازه نمی داد کسی از درِ خانه او ناامید برگردد و گاه که کمک مستقیم مقدور حضرت نبود، به طور غیرمستقیم در رفع نیازمن_دی های افراد کوش_ش می فرم_ود و با تدابیر خاصی گره از مشکلات گرفتاران می گشود. چنان که در دوران جوانی آن حضرت، در زمان حکومت خلیفه دوم، روزی مرد فقیری به آن بزرگوار مراجعه کرد و درخواست کمک نمود. اتفاقاً در آن هنگام حضرت مجتبی(علیه السلام) پولی در دست نداشت و از طرف

[شماره صفحه واقعی : 110]

ص: 3427


1- مجلسی، بحار الأنوار، ج43، ص 333.
2- سیوطی، تاریخ الخلفا، ص 190؛ ابن واضح، تاریخ یعقوبی، ج 2، ص215؛ سبط ابن جوزی، تذکره الخواص، ص 196؛ الشیخ محمد الصبان، اسعاف الراغبین (در حاشیه نور الأبصار) ص 179.

دیگر از این که فرد تهی دستی از درِ خانه اش ناامید برگردد، شرمسار بود، لذا فرمود:

_ آیا حاضری تو را به کاری راهنمایی کنم که به مقصودت برسی؟

_ چ__ه کاری؟

_ امروز دختر خلیفه از دنیا رفته و خلیفه عزادار شده است، ولی هنوز کسی به او تسلیت نگفته است، نزد خلیفه می روی و با سخنانی که به تو یاد می دهم، به وی تسلیت می گویی، از این راه به هدف خود می رسی.

_ چگونه تسلیت بگویم؟

_ وقتی نزد خلیفه رسیدی بگو: «اَلْحَمْدُ للّهِ الَّذی سَتَرَها بِجِلُوسِکَ عَلی قَبْرِها وَلا هَتَکَها بِجِلوُسِها عَلی قَبْرِکَ».

(حاصل مضمون آن که: حمد خدا را که اگر دخترت پیش از تو از دنیا رفت و در زیر خاک پنهان شد، زیر سایه پدر بود، ولی اگر خلیفه پیش از او از دنیا می رفت، دخترت پس از مرگ تو دربدر می شد و ممکن بود مورد هتک حرمت واقع شود).

مرد فقیر به این ترتیب عمل کرد.

این جمله های عاطفی در روان خلیفه اثر عمیقی بر جای نهاد و از حزن و اندوه وی کاست و دستور داد جایزه ای به وی بدهند.

آن گاه پرسید: این سخن از آنِ تو بود؟

گفت: نه، حسن بن علی(علیه السلام) آن را به من آموخته است.

خلیفه گفت: راست می گویی، او منبع سخنان فصیح و شیرین است .(1)

[شماره صفحه واقعی : 111]

ص: 3428


1- شریف القرشی، باقر، حیاه الإمام الحسن، ج1، ، ص302.
مبارزات حسن بن علی(علیه السلام) پیش از دوران امامت
اشاره

امام حسن(علیه السلام)، به شهادت تاریخ، فردی سخت شجاع و باشهامت بود و هرگز ترس و بیم در وج_ود او راه نداشت. او در راه پیشرفت اسلام از هیچ گونه جانبازی دری_غ نمیورزید و همواره آماده مجاهدت در راه خدا بود. در این جا به عنوان نمونه، به چند مورد اشاره می کنیم:

1. حضور در بدرقه پرخطر ابوذر غِفاری

ابوذر غِفاری، صحابی صریح اللهجه، مبارز و نستوه پیامبر، در برابر خلاف کاری های خلیفه سوم از قبیل رفتار مستبدّانه، بخشش بیت المال به افراد بنی امیه و گماردن امویان فاسد در مناصب متعدد دولتی، معترض بود و با هیچ تهدید یا تطمیع، از حق گویی و مبارزه با منکَر باز نمی ایستاد. بر اثر انتقادهای ابوذر، خلیفه او را نخست به شام، و سپس به رَبَذه تبعید کرد.

هنگام تبعید او به ربذه، عثمان دستور داد کسی او را بدرقه نکند و با او صحبت نکند و او را تا ربذه ببرند، و داماد و پیشکار خود مروان را مأمور اجرای تبعید او کرد.

مردم از بیم مؤاخذه و بازداشت خلیفه، جرأت نکردند ابوذر را بدرقه کنند، اما علی(علیه السلام) دستور خلیفه را نادیده گرفته همراه برادرش عقیل، حسنین و عمار به بدرقه ابوذر شتافت.

حسن بن علی(علیهما السلام) مشغول گفتوگو با ابوذر شد، مروان که می خواست جلوی بدرقه کنندگان را بگیرد، گفت: بس کن ای حسن!، مگر نمی دانی که خلیفه گفتوگو با این مرد را ممنوع ساخته است!، اگر نمی دانستی بدان.

علی(علیه السلام) از جسارت مروان خشمگین شد و به طرف او حمله کرد و مرکب او

[شماره صفحه واقعی : 112]

ص: 3429

را عقب زد و فرمود: عقب رو، خدا وارد آتشت کند. آن گاه سخنانی در دلداری و تفقد ابوذر ایراد فرمود.(1)

عقیل نیز سخنانی در بدرقه آن صحابی حقگو ایراد کرد. آن گاه حسن مجتبی(علیه السلام)خطاب به ابوذر چنین فرمود:

عمو!، اگر نبود که سزاوار نیست بدرقه کننده، سخنی نگوید، اگر نبود که بدرقه کننده در هر حال باید برگردد، سخن کوتاه می کردم، هرچند افسوسِ ما طولانی است. می بینی که این قوم با تو چگونه رفتار کردند. دنیا را به یاد آن که پایان پذیر است، رها کن، و مشکلات و شخصیت های آن را به امید پاداش های جهان دیگر، تحمل کن. شکیبا باش تا آن که پیامبرت را در حالی که از تو راضی است، ملاقات کنی.

مروان قضیه را به عثمان گزارش کرد و او به شدت از اقدام علی(علیه السلام)خشمگین شد. پس از آن که علی(علیه السلام) با همراهان، از بدرقه ابوذر به مدینه بازگشت، عثمان طی گفتوگوی تندی با علی، خشم و ناراحتی خود را اظهار کرد و به علی(علیه السلام) گفت: چرا دستور مرا نادیده گرفتی؟! حضرت اظهار داشت: مگر باید در هر معصیتی که به آن دستور می دهی، اطاعت کنیم؟، من خواستم حق ابوذر را ادا کنم.(2)

2. در جنگ جمل

حضرت مجتبی(علیه السلام) در جنگ جمل، در رکاب پدر خود امیرمؤمنان(علیه السلام) در خط مقدم جبهه می جنگید و از یاران دلاور و شجاع علی(علیه السلام) سبقت می گرفت و بر قلب سپاه دشمن حملات سختی می کرد.(3)

[شماره صفحه واقعی : 113]

ص: 3430


1- بیانات امام در نهج البلاغه، ترجمه فیض الاسلام در قالب خطبه شماره130 نقل شده است.
2- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج8، ص 252_ 255؛ سید علیخان مدنی، الدرجات الرفیعه، ص 248 251.
3- ابن شهرآشوب، مناقب آل أبی طالب، ج4، ص21.

پیش از شروع جنگ نیز، به دستور پدر، همراه عمار یاسر و تنی چند از یاران امیرمؤمنان(علیه السلام) وارد کوفه شد و مردم کوفه را جهت شرکت در این جهاد دعوت کرد.(1)او وقتی وارد کوفه شد که هنوز «ابوموسی اشعری»، یکی از مهره های حکومت عثمان، برسرکار بود و با حکومت عادلانه امیرمؤمنان(علیه السلام) مخالفت نموده و از جنبش مسلم_ان_ان در جه_ت پشتیبان_ی از مب_ارزه آن حضرت با پیمان شکنان جلوگیری می کرد، با این حال حسن بن علی(علیه السلام) توانست به رغ_م کارشکنی های ابوموسی و همدستانش، متجاوز از 9 هزار نفر را از شهر کوفه به میدان جنگ گسیل دارد.(2)

3. در جنگ صِفّین

در جنگ صفین نیز، در بسیج عمومی نیروها و گسیل داشتن ارتش امیرمؤمنان (علیه السلام) برای جنگ با سپاه معاویه، نقش مهمی به عهده داشت و با سخنان پرشور و مُهَیّج خویش، مردم کوفه را به جهاد در رکاب امیرمؤمنان(علیه السلام)و سرکوبی خائنان و دشمنان اسلام دعوت می نمود. (3)

آمادگی او برای جانبازی در راه حق به قدری بود که امیرمؤمنان در جنگ صفین از یاران خود خواست که او و برادرش حسین بن علی(علیه السلام) را از ادامه جنگ با دشمن بازدارند تا نسل پیامبر(صلی الله علیه وآله) با کشته شدن این دو شخصیت از بین نرود.(4)

بررسی علل صلح امام حسن(علیه السلام) …

[شماره صفحه واقعی : 114]

ص: 3431


1- ابن واضح، تاریخ یعقوبی، ج2، ص170 ابن قُتیبه دینوری، الإمامه والسیاسه، ج1، ص67.
2- ابوحنیفه دینوری، الأخبار الطوال، ص144 145_ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج3، ص 231.
3- نص_رب_ن مزاح_م، وقع_ه صف_ین، ص113.
4- اب_ن اب_ی الحدی_د، ش_رح نهج البلاغه، ج 11، ص 25 (خطبه 200).
مناظرات کوبنده امام مجتبی(علیه السلام) با سران بنی امیه

امام حسن مجتبی(علیه السلام) هرگز در بیان حق و دفاع از حریم اسلام نرمش نشان نمی داد. او علناً از اعمال ضد اسلامی معاویه انتقاد می کرد و سوابق زشت و ننگین معاویه و دودمان بنی امیه را بی پروا فاش می ساخت.

مناظرات و احتجاج های مهیج و کوبنده حضرت مجتبی(علیه السلام) با معاویه و مزدوران و طرفداران او نظیر: عمرو عاص، عتبه بن ابی سفیان، ولید بن عُقْبه، مغیره بن شعبه، و مروان حکم، شاهد این معنا است.(1)

حضرت مجتبی(علیه السلام) حتی پس از انعقاد پیمان صلح که قدرت معاویه افزایش یافت و موقعیتش بیش از پیش تثبیت شد، بعد از ورود معاویه به کوفه، بر فراز منبر نشست و انگیزه های صلح خود و امتیازات خاندان علی را بیان نمود و آن گاه در حضور هر دو گروه با اشاره به نقاط ضعف معاویه با شدت و صراحت از روش او انتقاد کرد.(2)

پس از شهادت امیرمؤمنان و صلح امام حسن(علیه السلام) خوارج، تمام قوای خود را برضد معاویه بسیج کردند. در کوفه به معاویه خبر رسید که «حوثره اسدی»، یکی از سران خوارج، برضد او قیام کرده و سپاهی دور خود گرد آورده است. معاویه، برای تثبیت موقعیت خود و برای آن که وانمود کند که امام مجتبی(علیه السلام)مطیع و پیرو اوست، به آن حضرت که راه مدینه را در پیش گرفته بود، پیام فرستاد که شورش حوثره را سرکوب سازد و سپس به سفر خود ادامه دهد!

امام(علیه السلام) به پیام او پاسخ داد و فرمود: من برای حفظ جان مسلمانان دست از سر ت_و بر داشتم (از جنگ با ت_و خودداری کردم) و ای_ن معنا موج_ب نمی شود که از جانب تو با دیگران بجنگم. اگر قرار به جنگ باشد، پیش از هر کس باید با

[شماره صفحه واقعی : 115]

ص: 3432


1- طبرسی، احتجاج، ص 144_150.
2- طبرسی، همان کتاب، ص 156.

تو بجنگم، چه؛ مبارزه با تو از جنگ با خوارج لازم تر است!(1)

در این جملات روح سلحشوری و حماسه موج می زند، بهویژه این تعبیر که با کم_ال عظم_ت، معاویه را تحقیر نموده می فرمای_د: دست از سر تو برداش_تم (فَاِنِّی تَرَکْتُکَ لِصَلاحِ الاُْمِّه).

بررسی علل صلح امام حسن(علیه السلام)

مهم ترین و حساس ترین بخش زندگانی امام مجتبی، که مورد بحث و گفتوگوی فراوان واقع شده و موجب خرده گیری دوستان کوته بین و دشمنان مغرض یا بی اطلاع گردیده است، ماجرای صلح آن حضرت با معاویه و کناره گیری اجباری ایشان از صحنه خلافت و حکومت اسلامی است.

گروهی، با مطالعه زندگانی حضرت مجتبی(علیه السلام) و حوادث آن روز، این سؤال ها را مطرح می سازند که چرا امام حسن(علیه السلام) با معاویه صلح کرد؟ مگر پس از شهادت امیرمؤمنان(علیه السلام)، شیعیان و پیروان علی با فرزندش حسن مجتبی(علیه السلام) بیعت نکرده بودند؟

آیا بهتر نبود که آن چه را بعداً امام حسین(علیه السلام) انجام داد، امام حسن(علیه السلام) پیشتر انجام می داد و در برابر معاویه قیام می کرد، و آن گاه یا پیروز می شد و یا با شهادت خود حکومت معاویه را متزلزل می ساخت؟

پیش از آن که به پاسخ این سؤال ها بپردازیم، لازم است مقدمتاً یک نکته را یادآوری کنیم:

[شماره صفحه واقعی : 116]

ص: 3433


1- ابن ابی الحدید، همان کتاب، ج5، ص 98 ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج3، ص 409 علی بن عیسی الإربلی، کشف الغمّه فی معرفه الأئمه، ج 2، ص199_ ابوالعباس المبرد، الکامل فی اللغه والأدب، ج2، ص195.
قانون صلح در اس_لام

ب_ای_د ت_وج_ه داشت که در آیی_ن اس_لام ق_انون واح_دی به ن_ام جن_گ و جه_اد وج_ود ن_دارد، بلک_ه هم_ان ط_ور که اسلام در ش_رائط خاص_ی دستور می دهد مسلمانان با دشمن بجنگند، همچنین دستور داده است که اگر نبرد برای پیشبرد هدف مؤثر نباشد، از درِ صلح وارد شوند. ما در تاریخ حیات پیامبراسلام(صلی الله علیه وآله)هر دو صحنه را مشاهده می کنیم: پیامبر اسلام که در جنگهای بدر، اح_د، اح_زاب و حنی_ن دست به نبرد زد، در شرائط دیگری که پیروزی را غیرممکن می دید، ناگزیر با دشمنان اسلام قرارداد صلح بست و به طور موقّت از دست زدن به جنگ و اقدام حادّ خودداری نمود تا در پرتو آن، پیشرفت اسلام تضمین گردد. پیمان صلح پیامبر(صلی الله علیه وآله) با «بنی ضَمْرَه» و «بنی اَشْجَعْ» و نیز ب_ا اه_ل مکه (در حدیبیه) از جمله این موارد به شمار می رود.(1)

بنابر این، همان گونه که پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) بر اساس مصالح عالی تری که احیانا آن روز برای ع_ده ای قابل درک نب_ود، موقت_اً با دشمن کنار آمد، حضرت مجتبی(علیه السلام)نیز، که از جانب پروردگار رهبر و پیشوای دینی بود و به تمام جهات و جوانب قضیه، بهتر از هرکس دیگر آگاهی داشت، با دوراندیشی خاصی صلاح جامعه اسلامی را در عدم ادامه جنگ تشخیص داد. از این رو این موضوع نباید موجب خرده گیری گردد، بلکه باید روش آن حضرت عیناً مثل پیامبر(صلی الله علیه وآله) تلقّی شود. اینک برای آن که انگیزه ها و آثار صلح آن حضرت بهتر روشن شود، لازم است تاریخ را ورق بزنیم و این مسئله را با استناد به مدارک اصیل تاریخی بررسی کنیم:

[شماره صفحه واقعی : 117]

ص: 3434


1- امام حسن مجتبی(علیه السلام) درپاسخ شخصی که به صلح آن حضرت با معاویه اعتراض داشت، به پیمان های صلح پیامبر اسلام استناد نموده، و فرمود: به همان دلیل که پیامبر با آن قبائل پیمان بست، من نیز با معاویه قرار داد آتش بس منعقد ساختم (مجلسی، بحارالأنوار، ج44، ص2).

اجمالاً باید گفت: حضرت مجتبی(علیه السلام) در واقع صل_ح نکرد، بلکه صلح بر او تحمیل شد. یعنی اوضاع و شرائط نامساعد و عوامل مختلف دست به دست هم داده وضعی به وجود آورد که صلح به عنوان یک مسئله ضروری، بر امام تحمیل گردید و حضرت جز پذیرفتن صلح، چاره ای ندید، به گونه ای که هر کس دیگر به جای حضرت بود و در شرائط او قرار می گرفت، چاره ای جز قبول صلح نمی داشت، زیرا هم اوضاع و شرائط خارجی کشور اسلامی، و هم وضع داخلی عراق و اردوی حضرت، هیچ کدام مقتضی ادامه جنگ نبود. ذیلاً این موضوعات را جداگانه مورد بررسی قرار می دهیم:

علل صلح از نظر سیاست خارجی

از نظر سیاست خارجی آن روز، جنگ داخلی مسلمانان به سود جهان اسلام نبود؛ زیرا امپراتوری روم شرقی که ضربت های سختی از اسلام خورده بود، همواره مترصد فرصت مناسبی بود تا ضربت مؤثر و تلافی جویانه ای بر پیکر اسلام وارد کند و خود را از نفوذ اسلام آسوده سازد.

وقتی که گزارش صف آرایی سپاه امام حسن و معاویه در برابر یکدیگر، به سران روم شرقی رسید، زمام داران روم فکر کردند که بهترین فرصت ممکن برای تحقق بخشیدن به هدف های خود را به دست آورده اند، لذا باسپاهی عظیم عازم حمله به کشور اسلامی شدند تا انتقام خود را از مسلمانان بگیرند. آیا در چنین شرایطی، شخصی مثل امام حسن(علیه السلام) که رسالت حفظ اساس اسلام را به عهده داشت، جز این راهی داشت که با قبول صلح، این خطر بزرگ را از جهان اسلام دفع کند، و لو آن که به قیمت فشار روحی و سرزنش های دوستان کوته بین تمام شود؟

«یعقوبی»، مورخ معروف، می نویسد: هنگام بازگشت معاویه به شام (پس از صلح با امام حسن) به وی گزارش رسید که امپراتور روم با سپاه منظم و بزرگی به منظور حمله به کشور اسلامی از روم حرکت کرده است. معاویه چون قدرت

[شماره صفحه واقعی : 118]

ص: 3435

مقابله با چنین قوای بزرگی را نداشت، با آن ها پیمان صلح بست و متعهد شد صد هزار دینار به دولت روم شرقی بپردازد. (1)

این سند تاریخی نشان می دهد که هنگام کشمکش دو طرف در جامعه اسلامی، دشمن مشترک مسلمانان، با استفاده از این فرصت، آماده حمله بود و کشور اسلامی در معرض یک خطر جدی قرار داشت و اگر جنگ میان نیروهای امام حسن و معاویه در می گرفت، کسی که پیروز می شد، امپراتوری روم شرقی بود نه حسن بن علی(علیه السلام) و نه معاویه!! ولی این خطر با تدبیر و دوراندیشی و گذشت امام برطرف شد.

امام باقر(علیه السلام) به شخصی که بر صلح امام حسن(علیه السلام) خرده می گرفت، فرمود: اگر امام حسن این کار را نمی کرد خطر بزرگی به دنبال داشت(2).(3)

علل صلح از نظر سیاست داخلی

شک نیست که هر زمام دار و فرماندهی اگر بخواهد در میدان جنگ بر دشمن پیروز گردد، باید از جبهه داخلی نیرومند و متشکل و هماهنگی برخوردار باشد و بدون داشتن چنین نیرویی، شرکت در جنگ مسلحانه نتیجه ای جز شکست ذلّت بار نخواهد داشت.

در بررسی علل صلح امام مجتبی(علیه السلام) از نظر سیاست داخلی، مهم ترین موضوعی که به چشم می خورد، فقدان جبهه نیرومند و متشکل داخلی است، زیرا مردم عراق و مخصوصاً مردم کوفه، در عصر حضرت مجتبی(علیه السلام)، نه آمادگی روحی برای نبرد داشتند و نه تشکل و هماهنگی و اتحاد.

[شماره صفحه واقعی : 119]

ص: 3436


1- تاریخ یعقوبی، ج2، ص206.
2- مجلسی، بحارالأنوار، ج44، ص1.
3- در تهیه و تنظیم این بخش، علاوه بر مدارک گذشته، از جزوه «فلسفه صلح امام حسن(علیه السلام)» (فاقد نام مؤلّف وناشر) نیز استفاده شده است.
خستگی از جن_گ

جنگ جمل و صفین و نهروان، و همچنین جنگ های توأم با تلفاتی که بعد از جریان حکمیت، میان واحدهای ارتش معاویه و نیروهای امیرمؤمنان(علیه السلام) در عراق و حجاز و یمن در گرفت، در میان بسیاری از یاران علی(علیه السلام) یک نوع خستگی از جنگ و علاقه به صلح و متارکه جنگ ایجاد کرد، زیرا طی پنج سال خلافت امیرمؤمنان(علیه السلام)، یاران آن حضرت هیچوقت اسلحه به زمین ننهادند؛ مگر به قصد آن که فردا در جنگ دیگری شرکت کنند. از طرف دیگر، جنگ آن ها با بیگانگان نبود، بلکه در واقع با اقوام و برادران و آشنایان دیروزی آنان بود که اینک در جبهه معاویه مستقر شده بودند.(1)

مردم عراق در واقع با این دست و آن دست کردن، و کندی در گسیل داشتن نیروها برای جنگ با گروه های مختلف شام که به حجاز و یمن و حدود عراق شبیخون می زدند، عافیت طلبی و خستگی از جنگ را نشان می دادند و این که عراقیان دعوت مجدد امیرمؤمنان(علیه السلام) ر ابه جنگ صفین به کندی اجابت نمودند، نشانه همین خستگی بود.(2)

دکتر «طه حُسین» پس از نقل ماجرای حکمیت و پیچیده تر شدن اوضاع در پایان جنگ صفین، می نویسد:

سپس (علی) تصمیم گرفت رهسپار شام گردد، اما منافقانِ اصحابش پیشنهاد کردند که به کوفه بازگردد تا پس از جنگ، کارهای خود را روبراه کنند و با جمعیت و آمادگی بیش تری به س_وی دشمن روی آورند. عل_ی(علیه السلام)آنان را به کوفه باز آورد، لیکن دیگر از کوفه بیرون

[شماره صفحه واقعی : 120]

ص: 3437


1- در جنگ جمل متجاوز از سی هزار نفر کشته شدند (تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 172) و در جنگ نهروان چهارهزار نفر از خوارج به قتل رسیدند (تاریخ یعقوبی، ج2، ص 182) و مجموع تلفات طرفین در جنگ صفین به صد و ده هزار نفر رسید (مسعودی، مروج الذهب، ج 2، ص 393).
2- شمس الدین، محمد مهدی، ارزیابی انقلاب حسین (ثوره الحسین)، ترجمه مهدی پیشوائی، ص 197 _ 200.

نرفت؛ چه؛ یارانش به خانه های خود رفتند و به کارهای خود سرگرم شدند و به قدری در کار جنگ سستی و بی رغبتی نشان دادند که علی(علیه السلام)را از خود ناامید ساختند. علی(علیه السلام) پیوسته آن ها را به جهاد می خواند و در دعوت خویش اصرار میورزید، لیکن نه می شنیدند و نه می پذیرفتند، تا آن جا که روزی درخطبه خود گفت: با نافرمانی خود، رأی مرا تباه ساختید و کار به جایی رسید که قریش گفتند: پسر ابی طالب مردی است دلیر، لیکن با جنگ آشنایی ندارد. پدرشان خوب، چ_ه کسی عل_م جنگ را بهتر از م_ن می داند؟!(1)

پس از شهادت امیرمؤمنان(علیه السلام) که حسن بن علی به خلافت رسید، این پدیده به شدت آشکار شد و مخصوصاً هنگامی که امام حسن مردم را به جنگ اهل شام دعوت نمود مردم خیلی به کندی آماده شدند.

هنگامی که خبر حرکت سپاه معاویه به سوی کوفه به امام مجتبی(علیه السلام) رسید، دستور داد مردم درمسجد جمع شوند. آن گاه خطبه ای آغاز کرد و پس از اشاره به بسیج نیروهای معاویه، مردم را به جهاد در راه خدا و ایستادگی در مبارزه با پیروان باطل دعوت نمود و لزوم صبر و فداکاری و تحمل دشواری ها را گوشزد کرد. امام(علیه السلام)با اطلاعی که از روحیه مردم داشت، نگران بود که دعوت او را اجابت نکنند. اتفاقاً همین طور شد و پس از پایان خطبه جنگی مهیّج حضرت، همه سکوت کردند و احدی سخنان آن حضرت را تأیید نکرد!

ای_ن صحن_ه ب_ه ق_دری اسف بار و تکان دهن_ده ب_ود که یک_ی از یاران دلی_ر و شجاع امیرمؤمنان(علیه السلام) که در مجلس حضور داشت، مردم را به خاطر این سستی و افسردگی به شدت توبیخ کرد و آن ها را قهرمانان دروغین، و مردمی ترس_و و فاقد شجاعت خواند و از آن ها دعوت کرد که در رکاب امام برای جنگ اهل شام آم_اده گردند.(2)

[شماره صفحه واقعی : 121]

ص: 3438


1- آیینه اسلام، ترجمه محمد ابراهیم آیتی بیرجندی، ص250 251.
2- ابوالفرج الإصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص 39 _ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 16، ص 38 _ احمد بن یحیی البلاذری، انساب الأشراف، ط 1، ص60، تحقیق: شیخ محمد باقر محمودی، ص32.

این سند تاریخی نشان می دهد که مردم عراق تا چه حد به سستی و بی حالی گراییده بودند و آتش شور و سلحشوری و مجاهدت، در آن ها خاموش شده بود و حاضر نبودند در جنگ شرکت کنند.

سرانجام پس از فعالیت ها و سخنرانی های عده ای از یاران بزرگ حضرت مجتبی ب_ه منظور بس_یج نیروه_ا و تحریک م_ردم ب_رای جنگ، ام_ام(علیه السلام) با عده کمی کوفه را ترک گفت و محلی در نزدیکی کوفه به نام «نُخیْلَه» را اردوگاه قرار داد و پس از ده روز اقامت در «نخیله» به انتظار رسیدن قوای تازه، جمعاً «چهارهزارنفر» در اردوگاه حضرت گرد آمدند! به همین جهت امام ناگزیر شد دوباره به کوفه برگردد و اقدامات تازه و جدّی تری جهت گردآوری سپاه به عمل بیاورد.(1)

جامعه ای با عناصر متضاد

علاوه بر این که یاران امام را عناصر سست و بی حال و ترسو تشکیل می داد، جامعه عراق آن روز یک جامعه متشکل و فشرده و متحد نبود، بلکه از قشرها و گروه های مختلف و متضادی تشکیل یافته بود که بعضاً هیچ گونه هماهنگی و تناسبی با یکدیگر نداشتند.

پیروان و طرفداران حزب خطرناک اموی، گروه خوارج که جنگ با هردو اردوگاه را واجب می شمردند، مسلمانان غیر عرب که از نقاط دیگر در عراق گرد آمده بودند و تعدادشان به بیست هزار نفر می رسید و بالاخره گروهی که عقیده ثابتی نداشتند و در ترجیح یکی از طرفین بر دیگری در تردید بودند، عناصر تشکیل دهنده جامعه آن روز ع_راق و کوفه به شمار می رفتند. پیروان و شیعیان خاص امیرمؤمنان(علیه السلام)نیز یکی دیگر از این عناصر محسوب می شدند.(2)

[شماره صفحه واقعی : 122]

ص: 3439


1- آل یاسین، شیخ راضی، صلح الحسن، ص 102.
2- آ ل یاسین، همان کتاب، ص 68 74.
سپاهی ناهماهنگ

این چند دستگی و اختلاف عقیده و تشتت و پراکندگی، طبعاً در صفوف سپاه امام مجتبی(علیه السلام) نیز منعکس شده و آن را به صورت ارتشی ناهماهنگ با ترکیب ناجور در آورده بود، از این رو در مقابله با دشمن خارجی به هیچوجه نمی شد به چنین سپاهی اعتماد کرد.

استاد شیعه، مرحوم شیخ مفید، و دیگر مورخان در مورد این پدیده خطرناک در سپاه امام حسن(علیه السلام)می نویسند:

«عراقیان خیلی به کندی و از روی بی علاقگی برای جنگ آماده شدند و سپاهی که امام حسن(علیه السلام) بسیج نمود، از گروه های مختلفی تشکیل می شد که عبارت بودند از:

1 . شیعیان و طرفداران امیرمؤمنان(علیه السلام)؛

2. خوارج که از هر وسیله ای برای جنگ با معاویه استفاده می کردند (وشرکت آن ها در صفوف سپاهیان امام به خاطر دشمنی با معاویه بود، نه دوستی با امام حسن)؛

3 . افراد سودجو و دنیاپرست که به طمع منافع مادی در سپاه امام(علیه السلام)داخل شده بودند؛

4 . افراد دو دل و شکاک که شخصیت بزرگی مانند امام حسن(علیه السلام) در نظر آنان چندان بر معاویه ترجیح نداشت؛

5 . و بالاخره گروهی که نه به خاطر دین، بلکه از روی تعصب عشیرگی و صرفاً به پیروی از رئیس قبیله خود، برای جنگ حاضر شده بودند.(1)

بدین ترتیب سپاه حضرت مجتبی(علیه السلام) فاقد یکپارچگی و انسجام لازم جهت مقابله با دشمن نیرومندی چون معاویه بود.

[شماره صفحه واقعی : 123]

ص: 3440


1- شیخ مفید، الإرشاد، ص189 ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه فی معرفه الأئمه، ص167.
سندی گویا

شاید هیچ سندی در ترسیم دورنمای جامعه متشتت و پراکنده آن روز عراق و نشان دادن سستی عراقیان در کار جنگ، گویاتر و رساتر از گفتار خود آن حضرت نباشد. حضرت مجتبی(علیه السلام) در «مدائ_ن»، یعنی آخرین نقطه ای که سپاه امام تا آن جا پیشروی کرد، سخنرانی جامع و مهیجی ایراد نمود و طی آن چنین فرمود:

هیچ شکّ و تردید ی ما را از مقابله با اهل شام باز نمی دارد. ما در گذشته به نیروی استقامت و تفاهم داخلی شما، با اهل شام می جنگیدیم، ولی امروز بر اثر کینه ها، اتحاد و تفاهم از میان شما رخت بر بسته، استقامت خود را از دست داده و زبان به شکوه گشوده اید.

وقتی که به جنگ صفی_ن روان_ه می شدید، دین خود را ب_رمنافع دنی_ا مقدم می داشتید، ولی امروز منافع خود را بر دین خود مقدم می دارید. ما همان گونه هستیم که در گذشته بودیم، ولی شما نسبت به ما آن گونه که بودید وفادار نیستید.

عده ای از شما، کسان و بستگان خود را در جنگ صفین، و عده ای دیگر کسان خود را در نهروان از دست داده اند. گروه اول، برکشتگان خود اشک می ریزند؛ و گروه دوم، خونبهای کشتگان خود را می خواهند؛ و بقیه نیز از پیروی ما سرپیچی می کنند!

معاویه پیشنهادی به ما کرده است که دور از انصاف، و برخلاف هدف بلند و عزت ما است. اینک اگر آماده کشته شدن در راه خدا هستید، بگویید تا با او به مبارزه برخیزیم و با شمشیر پاسخ او را بدهیم و اگر طالب زندگی و عافیت هستید، اعلام کنید تا پیشنهاد او را بپذیریم و رضایت شما را تأمین کنیم.

سخن امام که به این جا رسید، مردم از هر طرف فریاد زدند: «اَلْبُقْیَه، اَلْبُقْیَه»: ما زندگی می خواهیم، ما می خواهیم زنده بمانیم!(1)

[شماره صفحه واقعی : 124]

ص: 3441


1- ابن اثیر، اُسْدُ الغابه فی معرفه الصحابه، ج 2، ص 13 و 14 _ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 3، ص 406_ مجلسی، بحارالأنوار، ج 44، ص 21 _ سبط ابن الجوزی، تذکره الخواص، ص 199.

آیا با اتکا به چنین سپاه فاقد روحیه رزمندگی، چگونه ممکن بود امام(علیه السلام) با دشمن نیرومندی مثل معاویه وارد جنگ شود؟ آیا با چنین سپاهی، که از عناصر متض_ادی تشکیل ش_ده ب_ود و با کوچک ترین غفل_ت احتم_ال می رفت خود خطر ساز باشد، هرگز امید پیروزی می رفت؟

اگر فرضاً امام حسن(علیه السلام) و معاویه جای خود را عوض می کردند و معاویه در رأس چنین سپاهی قرار می گرفت، آیا می توانست جز کاری که امام حسن(علیه السلام)کرد، بکند؟

آری همی_ن ع_وام_ل دس_ت ب_ه دست ه_م داد و ج_امعه اسلام_ی را ت_ا دو ق_دمی خط_ر قطعی نزدیک ساخت و ح_وادث تلخی به وج_ود آورد که ش_رح آن را ذیلاً می خوانید.

بسیج نیرو از طرف امام حسن(علیه السلام)

برخی از نویسندگان و مورخان گذشته و معاصر، حقایق تاریخی را تحریف نموده و ادعا کرده اند که امام حسن مجتبی(علیه السلام) آهنگ جنگ و مخالفت با معاویه نداشت، بلکه از روز نخست در صدد بود از معاویه امتیازات مادی گرفت_ه و از زندگی راحت و مرفهی برخوردار شود و اگ_ر مخالفت هایی با معاویه می کرد، برای تأمین و تضمین این امتیازات بود!

اسناد تاریخ_ی زنده ای در دست است که نشان می ده_د این تهمت ها کاملاً بی اساس است و با حقایق تاریخی به هیچوجه سازگار نمی باشد، زیرا اگر پیشوای دوم نمی خواست با معاویه بجنگد، معنا نداشت گردآوری سپاه و بسیج نیرو کند؛ در صورتی که به اتفاق مورخان، امام مجتبی(علیه السلام) سپاهی ترتیب داد و آماده جنگ ش_د، لیکن از یک سو به خاطر ع_دم هماهنگی و چند دستگی سپاه امام(علیه السلام) و از سوی دیگر در اثر توطئه های خائنانه معاویه، نیروهای نظامی حضرت پیش از آغاز جنگ و بدون برخورد نظامی از هم پاشیده شد و مردم از اطراف امام(علیه السلام) پراکنده شدند، امام نیز به ناچار از جنگ خودداری نمود و مجبور

[شماره صفحه واقعی : 125]

ص: 3442

به پذیرفتن صلح شد.

بنابراین، کار امام حسن(علیه السلام) با «قیام» و اعلان جنگ و تهیه لشگر آغاز شد و سپس با درک عمیق اوضاع و شرایط جامعه اسلامی و رعایت مصالح روز، منجر به صلح مشروط گردید.(1)

ذیلاً نظر خوانندگان را به توضیحات بیش تری در این زمینه جلب می کنیم:

مردم پیمان شکن

همان طور که قبلاً گفته شد، مردم عراق و کوفه یکدل و یکجهت نبودند، بلکه مردمی مُتَلَوِّن و بیوفا و غیر قابل اعتماد بودند که ه_ر روز زیر پرچمی گرد می آمدند و همواره تابع وضع موجود و قدرت روز بودند و به اصطلاح نان را به نرخ روز می خوردند. براساس همین روحیه بود که هم زمان با بحران آرایش سپاه و بسیج نیروهای طرفین، عده ای از رؤسای قبائل و افراد وابسته به خاندان های بزرگ کوفه، به امام خیانت کرده و به معاویه نامه ها نوشتند و تأیید و حمایت خود را از حکومت وی ابراز نمودند و مخفیانه او را برای حرکت به سوی عراق تشویق کردند و تضمین نمودند که به محض نزدیک شدن وی، امام حسن(علیه السلام) را تسلیم او نمایند یا ترور کنند.

معاویه نیز عین نامه ها را برای امام مجتبی(علیه السلام) فرستاد و پیغام داد که چگونه با اتّکا به چنین افرادی حاضر به جنگ با وی شده است؟(2)

[شماره صفحه واقعی : 126]

ص: 3443


1- به همین جهت است که چند تن از مورخان قدیم اسلامی، کتاب هایی به همین نام (قیام الحسن) نوشته اند که از آن جمله دو کتاب زیر را می توان نام برد: الف. قیام الحسن، تألیف هشام بن السائب الکلبی متوفای سال 205 ه_ ق. ب . قیام الحسن، تألیف ابراهیم بن محمد الثقفی متوفای سال 283 ه_ ق . (حکیمی، محمد رضا، امام در عینیت جامعه، ص171).
2- شیخ مفید، الإرشاد، ص 191. مؤ ید این معنا پاسخی است که امام مجتبی(علیه السلام) به یکی از شیعیان داد. امام(علیه السلام) ضمن پاسخ سؤال او که چرا دست از جنگ کش_یدی؟ فرم_ود: سوگند به خدا اگر با معاویه جنگ می کردم، مردم مرا به او تسلیم می کردند (مجلسی، بحارالأنوار، ج44، ص20).
فرمانده خائن

امام حسن(علیه السلام) پس از آن که کوفه را به قصد جنگ با معاویه ترک گفت «عبیدالله بن عباس» را با دوازده هزارنفر سپاه، به عنوان طلایه لشگر، گسیل داشت و «قیس بن سعد» و «سعید بن قیس» را که هر دو از یاران بزرگ آن حضرت بودن_د، به عنوان مشاور و جانشین وی تعیین نم_ود تا اگر برای یکی از این سه نفر حادثه ای پیش آمد، به ترتیب، دیگری جایگزین وی گردد.(1)

حضرت مجتبی(علیه السلام) خط سیر پیشروی سپاه را تعیین فرمود و دستور داد در هر کجا که به سپاه معاویه رسیدند، جلو پیشروی آن ها را بگیرند و جریان را به امام(علیه السلام)گزارش دهند تا بی درنگ با سپاه اصلی به آن ها ملحق شود.(2)

«عُبیدالله» گروه تحت فرماندهی خود را حرکت داد و در محلی به نام «مَسْکِنْ» با سپاه معاویه رو به رو شد و در آن جا اردو زد. طولی نکشید به امام(علیه السلام) گزارش رسید که عبیدالله با دریافت یک میلیون درهم از معاویه، شبانه همراه هشت هزار نفر به وی پیوسته است .(3)

پی_دا س_ت خی_انت ای_ن ف_رم_ان_ده، در آن ش_رائط بح_رانی، در تضعی_ف روحی_ه سپ_اه و ت_زل_زل م_وقعیت نظام_ی ام_ام(علیه السلام) تا چ_ه ح_د م_ؤثر ب_ود، ول_ی ه_ر چ_ه ب_ود «قیس بن سعد» که مردی شجاع و با ایمان و نسبت به خاندان امیرمؤمنان بسی_ار با وفا بود، طبق دستور امام حسن(علیه السلام) فرماندهی سپاه را به عهده گرفت و طی سخن_ان مهیج_ی کوشید روحیه سربازان را تقویت کند. معاویه خواست او را نیز با پول بفریبد، ولی قیس فریب او را نخورد و همچنان

[شماره صفحه واقعی : 127]

ص: 3444


1- یعقوبی از سعید بن قیس نام نمی برد ولی مورخان دیگر، به ترتیبی که گفته شد نوشته اند.
2- ابوالفرج الإصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص 40.
3- دو پسر عبیدالله را «بُسر بن اَرطاه»، یکی از فرماندهان خونخوار معاویه، کشته بود (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج2، ص14)؛ از این رو جا داشت که حداقل، خصومت او با معاویه که قاتل اصلی فرزندانش بود، او را از این عمل ننگین باز دارد، اما آن عنصر سست و بی لیاقت با پیوستن به معاویه، نیروهای امام مجتبی(علیه السلام) را در هم ریخت و خیانت بزرگی مرتکب شد.

در مقابل دشمنان اسلام ایستادگی کرد.(1)

توطئه های خائنانه

معاویه تنها به خریدن «عبیدالله» اکتفا نکرد؛ بلکه به منظور ایجاد شکاف و اختلاف و شایعه سازی در میان ارتش امام مجتبی(علیه السلام)، بهوسیله جاسوسان و مزدوران خود، در میان لشگر امام مجتبی(علیه السلام) شایع می کرد که قیس بن سعد(فرمانده مقدمه سپاه) با معاویه سازش کرده، و در میان سپاه قیس نی_ز شایع می ساخت که حسن بن علی(علیه السلام)با معاویه صلح کرده است!

کار به جایی رسید که معاویه چند نفر از افراد خوش ظاهر را که مورد اعتماد مردم بودند، به حضور امام(علیه السلام) فرستاد. این عده در اردوگاه «مدائن» با حضرت مجتبی(علیه السلام)ملاقات کردند، و پس از خروج از چادر امام، در میان مردم جار زدند: «خداوند بهوسیله فرزند پیامبر(صلی الله علیه وآله) فتنه را خواباند و آتش جنگ را خاموش ساخت حسن بن علی(علیه السلام) با معاویه صلح کرد، و خون مردم را حفظ نمود»!

مردم که به سخنان آن ها اعتماد داشتند، در صدد تحقیق بر نیامدند و سخنان آن ها را باور نموده و برضد امام شورش کردند و به خیمه آن حضرت حملهور شده وآن چه در خیمه بود، به یغما بردند و در صدد قتل امام برآمدند و آن گاه از چهار طرف متفرق شدند .(2)

خیانت خ_وارج

امام مجتبی(علیه السلام) از «مدائن» روانه «ساباط» شد. در بین راه یکی از خوارج که

[شماره صفحه واقعی : 128]

ص: 3445


1- ابوالفرج الإصفهانی، همان کتاب، ص 42 ابن واضح، تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 204.
2- تاریخ یعقوبی، ج2، ص 204_ 205. چنان که قبلا گفتیم، باتوجه به این که ارتش امام مجتبی(علیه السلام) از گروه های مختلفی تشکیل یافته بود که در میان آن ها عده ای از خوارج و عده ای از عناصر سود جو و دنیاپرست بودند، جای تعجب نبود که در صدد قتل امام برآیند و چادر و لوازم سفر آن حضرت را غارت کنند و در همان حال عده ای فریاد بزنند: این مرد، ما را به معاویه فروخت و مسلمانان را ذلیل ساخت!! به راستی که سبط اکبر پیامبر(صلی الله علیه وآله) تا چه حد مظلوم بوده است؟!

قبلاً کمین کرده بود، ضربت سختی بر آن حضرت وارد کرد. امام بر اثر جراحت، دچار خونریزی و ضعف شدید شد و بهوسیله عده ای از دوستان و پیروان خاص خود، به مدائن منتقل گردید. در مدائن وضع جسمی حضرت بر اثر جراحت به وخامت گرایید. معاویه با استفاده از این فرصت، بر اوضاع تسلط یافت. پیشوای دوم که نیروی نظامی لازم را از دست داده و تنها مانده بود، ناگزیر پیشنهاد صلح را پذیرفت.(1)

بنابراین اگر امام مجتبی(علیه السلام) تن به صلح در داد، چاره ای جز این نداشت. چنان که طبری و عده ای دیگر از م_ورخان می نویسند: حسن بن علی(علیه السلام)موقعی حاضر به صلح شد که یارانش از گ_رد او پراکن_ده شده و وی را تنها گذاردند.(2)

گفتار امام پیرامون انگیزه های صلح

امام مجتبی(علیه السلام) در پاسخ شخصی که به صلح آن حضرت اعتراض ک_رد، انگشت روی این حق_ایق تلخ گ_ذاشته و عوامل و موجبات اقدام خود را چنین بیان نمود:

من به این علت حکومت و زمام داری را به معاویه واگذار کردم که اعوان و یارانی برای جنگ با وی نداشتم. اگر یارانی داشتم شبانه روز با او می جنگیدم تا کار یکسره شود. من کوفیان را خوب می شناسم و بارها آن ها را امتحان کرده ام. آن ها مردمان فاسدی هستند که اصلاح نخواهند شد، نه وفادارند، نه به تعهدات و پیمان های خود پایبندند و نه دو نفر با

[شماره صفحه واقعی : 129]

ص: 3446


1- ابن واض_ح، تاریخ یعقوبی، ج 2، ص205. مورخان، جریانی را که منتهی به غارت خیمه امام و حمله به س_وی آن حضرت شد، به طور مختلف نوشته اند. از آن جمله «طبری» و «ابن اثیر» و «ابن حجر عسقلانی» می نویسند: هنگامی که حسن بن علی در «مدائن» اردو زده بود، ناگهان شخصی (که از مزدوران معاویه بود) صدا زد: مردم! قیس بن سعد کشته شده است، فرار کنید! مردم متفرق شدند و... (تاریخ الأمم والملوک، ج 6، ص 92 _ الکامل فی التاریخ، ج 3، ص 404 _ الإصابه فی تمییز الصحابه، ج1، ص 330).
2- محم_د بن جریرالطبری، هم_ان کتاب، ص 92 _ اب_ن اثیر، اسد الغابه فی معرفه الصحابه، ج2، ص14. عبارت اسد الغابه چنین است: «...فَلَمّا اَفْرَدوهُ اَمضی الصُلْحَ».

هم موافقند. برحسب ظاهر به ما اظهار اطاعت و علاقه می کنند، ولی عملاً با دشمنان ما همراهند.(1)

پیشوای دوم که از سستی و عدم همکاری یاران خود به شدت ناراحت و متأثّر بود، روزی خطبه ای ایراد فرمود و طی آن چنین گفت:

درشگفتم از مردمی که نه دین دارند و نه شرم و حیا. وای بر شما! معاویه به هیچ یک از وعده هایی که در برابر کشتن من به شما داده، وفا نخواهد کرد. اگر من با معاویه بیعت کنم، وظایف شخصی خود را بهتر از امروز می توانم انجام بدهم، ولی اگر کار به دست معاوی_ه بیفت_د، نخواه_د گذاشت آیین جدم پیامبر را در جامعه اجرا کنم.

به خدا سوگند (اگر به علت سستی و بیوفایی شما) ناگزیر شوم زمام داری مسلمانان را به معاویه واگذار کنم، یقین بدانید زیر پرچم حکومت بنی امیه هرگز روی خوشی و شادمانی نخواهید دید و گرفتار انواع اذیت ها و آزارها خواهید شد.

هم اکنون گویی به چشم خود می بینم که فردا فرزندان شما بر در خانه فرزندان آن ها ایستاده و درخواست آب و نان خواهند کرد؛ آب و نانی که از آنِ فرزندان شما بوده و خداوند آن را برای آن ها قرار داده است، ولی بنی امیه آن ها را از در خانه خود رانده و از حق خود محروم خواهند ساخت.

آن گاه امام اف_زود:

اگر یارانی داشتم که در جنگ با دشمنان خدا با من همکاری می کردند، 2هرگز خلافت را به معاویه واگذار نمی کردم، زیرا خلافت بر بنی امیه حرام است....(2)

پیمان صلح، و اهداف امام(علیه السلام) …

امام مجتبی که ماهیت پلید حکومت معاویه را به خوبی می شناخت، روزی در مجلسی که معاویه حاضر بود، سخنانی ایراد کرد و ضمن آن فرمود: «سوگند به

[شماره صفحه واقعی : 130]

ص: 3447


1- مجلسی، بحار الأنوار، ج 44، ص147_ طبرسی، احتجاج، ص157.
2- شُبَّر، سید عبدالله، جلاء العُیون، ج1، ص 345 346.

خدا، تا زمانی که زمام امور مسلمانان در دست بنی امیه است، مسلمانان روی رفاه و آسایش نخواهند دید» .(1)

و این، هشداری بود به عراقیان که بر اثر سستی و به امید راحتی و آسایش، تن به جنگ با معاویه ندادند، غافل از این که در حکومت معاویه هرگز به امید و آروزی خود دست نمی یابند.

پیمان صل_ح و اهداف امام(علیه السلام)

پیشوای دوم، هنگامی که براثر شرائط نامساعدی که قبلاً تشریح شد، جنگ با معاویه را برخلاف مصالح عالی جامعه اسلامی و حفظ موجودیت اسلام تشخیص داد و ناگزیر صلح و آتش بس را قبول کرد، فوق العاده کوشش نمود تا هدف های عالی و مقدس خود را تا حدّ امکان از رهگذر صلح و به نحو مسالمت آمیز تأمین کند.

از طرف دیگر، چون معاویه به خاطر برقراری صلح و قبضه نمودن قدرت، حاضر به دادن همه گونه امتیاز بود به طوری که ورقه سفید امضا شده ای برای امام فرستاد و نوشت هر چه در آن ورقه بنویسد، مورد قبول وی می باشد.(2)_ امام از آمادگی او حداکثر بهره برداری را نموده و موضوعات مهم و حساس را که در درجه اول اهمیت قرار داشت و از آرمان های بزرگ آن حضرت به شمار می رفت، در پیمان صلح گنجانید و از معاویه تعهد گرفت که به مفاد قرارداد عمل کند.

گرچه متن پیمان صلح در کتب تاریخی، به طور کامل و به ترتیب، ذکر نشده است، بلکه هر کدام از مورخان به چند ماده از آن اشاره نموده اند، ولی با جمع آوری مواد پراکنده آن از کتب مختلف می توان صورت تقریباً کاملی از آن را

[شماره صفحه واقعی : 131]

ص: 3448


1- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج16، ص28.
2- ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 3، ص 405 ابن عبدالبر، الإستیعاب فی معرفه الأصحاب، (درحاشیه الإصابه)، ج1، ص 371 محمد بن جریر الطبری، همان کتاب، ج 6، ص 93.

ترسیم نمود. با یک نظر کوتاه به موضوعاتی که امام در قرارداد قید نموده و برای تحقق آن ها پافشاری می کرد، می توان به تدبیر فوق العاده ای که حضرت در مقام مبارزه سیاسی برای گرفتن امتیاز از دشمن به کار برده، پی برد.

اینک پیش از آن که هریک از مواد صلح نامه را جداگانه مورد بررسی قرار دهیم، متن پیمان صلح را که در پنج ماده می توان خلاصه کرد، ذیلاً از نظر خوانندگان محترم می گذرانیم:

متن پیمان

ماده اول: حسن بن علی(علیه السلام) حکومت و زمام داری را به معاویه واگذار می کند، مشروط به آن که معاویه طبق دستور قرآن مجید و روش پیامبر(صلی الله علیه وآله) رفتار کند.

ماده دوم: بعد از معاویه، خلافت از آنِ حسن بن علی(علیه السلام) خواهد بود و اگر برای او حادثه ای پیش آی_د، حس_ین ب_ن عل_ی(علیه السلام) زمام امور مسلمانان را در دست می گیرد. و معاویه حق ندارد کسی را به جانشینی خود انتخاب کند.

ماده سوم: بدعت ناسزا گویی و اهانت نسبت به امیرمؤمنان(علیه السلام) و لعن آن حضرت در حال نماز باید متوقف گردد و از علی(علیه السلام) جز به نیکی نباید یاد شود.

ماده چهارم: مبلغ پنج میلیون درهم که در بیت المال کوفه موجود است، از موضوع تسلیم حکومت به معاویه مستثنا است و باید زیر نظر امام مجتبی(علیه السلام)مصرف شود. و معاویه باید در تعیین مقرری و بذل مال، بنی هاشم را بر بنی امیه ترجیح بدهد.

همچنین معاویه باید از خراج «دارابگرد» مبلغ یک میلیون درهم در میان بازماندگان شهدای جنگ جمل و صفین که در رکاب امیرمؤمنان کشته شدند، تقسیم کند.(1)

[شماره صفحه واقعی : 132]

ص: 3449


1- دارابگرد یکی از پنج شهرستان ایالت فارس در قدیم بوده است (لغتنامه دهخدا، لغت دارابجرد). شاید علت انتخاب خراج «دارابگرد» این باشد که چون این شهر طبق اسناد تاریخی، بدون جنگ تسلیم ارتش اسلام شد و مردم آن دیار با مسلمانان پیمان صلح بستند، خراج آن طبق قوانین اسلام، اختصاص به پیامبر و خاندان آن حضرت و یتیمان و تهیدس_تان و درماندگان راه داشت. از این رو امام مجتبی(علیه السلام)شرط کرد که خراج این شهر به بازماندگان شهدای جنگ جمل و صفین پرداخت شود، زیرا درآمد آن جا، همچنان که گفته شد، به خود آن حضرت تعلق داشت. به علاوه، بازماندگان نیازمند شهیدان این دو جنگ که بی سرپرست بودند، یکی از موارد مصرف این خراج به شمار می رفتند (مجلسی، بحارالأنوار، ج 44، ص 10).

ماده پنجم: معاویه تعهد می کند که تمام مردم، اعم از سکنه شام و عراق و حجاز، از هر نژادی که باشند، از تعقیب و آزار وی در امان باشند و از گذشته آن ها صرف نظر کند و احدی از آن ها را به سبب فعالیت های گذشته شان برضد حکومت معاویه تحت تعقیب قرار ندهد و مخصوصاً اهل عراق را به خاطر کینه های گذشته آزار نکند.

علاوه بر این، معاوی_ه تم_ام ی_اران علی(علیه السلام) را، در ه_ر کجا که هستند، امان می دهد که هیچ یک از آن ها را نیازارد و جان و مال و ناموس شیعیان و پیروان علی در امان باشند، و به هیچوجه تحت تعقیب قرار نگیرند، و کوچک ترین ناراحتی برای آن ها ایجاد نشود، حق هرکسی به خودش برسد، و اموالی که از بیت المال در دست شیعیان علی(علیه السلام)است از آن ها پس گرفته نشود. همچنین نباید هیچ گونه خطری از ناحی_ه معاویه متوجه حس_ن ب_ن علی(علیه السلام) و برادرش حسین بن علی(علیه السلام)و هیچ کدام از افراد خاندان پیامبر(صلی الله علیه وآله) بشود و نباید در هیچ نقطه ای موجبات خوف و ترس آن ها را فراهم سازد.

در پایان پیمان، معاویه اکیداً تعهد کرد تمام مواد آن را محترم شمرده دقیقاً به مورد اجرا بگذارد. او خدا را بر این مسئله گواه گرفت، و تمام بزرگان و رجال شام نیز گواهی دادند.(1)

بدی_ن ترتیب پیشگوی_ی پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله)، در هنگامی که حس_ن بن علی(علیه السلام)

[شماره صفحه واقعی : 133]

ص: 3450


1- مشروح پیمان صلح را در کتاب «صلح الحسن» تألیف شیخ راضی آل یاسین، ص 259_261 مطالعه فرمایید.

هنوز کودکی بیش نبود، تحقق یافت: پیامبر(صلی الله علیه وآله) روزی بر فراز منبر، با مشاهده او فرمود:

«این فرزند من سرور مسلمانان است و خداوند بهوسیله او در میان دو گروه از مسلمانان صلح برقرار خواهد ساخت» .(1)

هدف های امام(علیه السلام) از صلح با معاویه

بزرگان و زمام داران جهان، هنگامی که اوضاع و شرایط را برخلاف هدف ها و نظریات خود می یابند، همواره سعی می کنند در موارد دوراهی، جانبی را بگیرند که زیان کمتری در بر داشته باشد، و این یک اصل اساسی در محاسبات سیاسی و اجتماعی است.

امام مجتبی(علیه السلام) نیز بر اساس همین رویه معقول می کوشید هدف های عالی خود را تا آن جا که مقدور است، به طور نسبی تأمین نماید. از این رو هنگامی که ناگزیر شد با معاویه کنار آید، طبق ماده اول با این شرط حکومت را به وی واگذار کرد که در اداره امور جامعه اسلامی تنها بر اساس قوانین قرآن و روش پیامبر(صلی الله علیه وآله)رفتار نماید. بدیهی است نظر امام تنها رسیدن به قدرت و تشکیل حکومت اسلامی نبود، بلکه هدف اصلی، صیانت و نگه داری قوانین اسلام در اجتماع و رهبری جامعه بر اساس این قوانین بود و اگر این روش بهوسیله معاویه اج_را می شد، باز تا ح_دودی ه_دف اصلی تأمین شده بود.

به علاوه، طب_ق م_اده دوم، پ_س از م_رگ مع_اوی_ه، ح_سن ب_ن عل_ی(علیه السلام)

[شماره صفحه واقعی : 134]

ص: 3451


1- این پیشگویی با اندکی اختلاف در الفاظ، در کتب و مآخذ یاد شده در زیر، از آن حضرت نقل شده است: تذکره الخواص، ص 194 ؛ اسدالغابه، ج2، ص 12 ؛ نورالأبصار، ص 121؛ الفصول المهمه، ابن صباغ مالکی، ص158؛ الإصابه، ج1، ص330 ؛ کشف الغمّه، ترجمه فارسی، ج2، ص 98 ؛ تهذیب التهذیب، ج2، ص 298؛ الصواعق المحرقه، ص 82 ؛ البدایه و النهایه، ج 8، ص 36 ؛ الإستیعاب، (درحاشیه الإصابه)، ج1، ص 369 ؛ حِلْیَه الأولیاء، ج 2، ص 35 ؛ اسعاف الراغبین (در حاشیه نور الأبصار) مسند احمد حنبل، ج 5، ص 38و 44 ؛ عم_ده الطال_ب، ص 65 ؛ الطب_قات الکبری، عبدالوهاب شعرانی، ج 1، ص26 ؛ انساب الأشراف، ج3، ص42.

می توانست آزادانه رهبری جامعه اسلامی را به عهده بگیرد، و با توجه به این که معاویه درح__دود س_ی س_ال از آن حض_رت بزرگ تر ب_ود(1)و در آن ای_ام دوران پیری را می گذرانید و طبق شرایط عادی امید زیادی می رفت که عمر وی چندان طول نکشد، روشن می گردد که این شرط، روی محاسبات عادی تاچه حد به نفع اسلام و مسلمانان بود.

بقیه مواد پیمان نیز هر کدام حائز اهمیت بسیار بود، زیرا در شرائطی که در مراس_م نماز جمع_ه و در حال نماز باکمال بی پروایی امیرمؤمنان(علیه السلام) مورد س_َبّ و ش_َتْم ق_رار می گرفت و این کار به صورت یک بدعت ریشه داری در آمده بود و شیعیان و دوستداران آن حضرت و افراد خاندان پیامبر، همه جا مورد تعقیب و در معرض تهدید و شکنجه بودند، ارزش گرفتن چنین تعهدی از معاویه غیر قابل انکار بود.

اجتماع در کوف_ه

پس از انعقاد پیمان صلح، طرفین همراه قوای خود وارد کوفه شدند و در مسجد بزرگ این شهر گرد آمدند. مردم انتظار داشتند مواد پیمان، طی سخنرانی هایی از ناحی_ه رهبران دو ط_رف، در حضور مردم، تأیی_د ش_ود تا جای هیچ گونه شک و تردیدی در اجرای آن باقی نماند.

این انتظار بی جا نبود، ایراد سخنرانی جزء برنامه صلح بود، لذا معاویه بر فراز منبر نشست و خطبه ای خواند؛ ولی نه تنها در مورد پایبندی به شرایط صلح تأکیدی نکرد، بلکه با طعنه و همراه با تحقیر چنین گفت:

«من به خاطر این با شما نجنگیدم که نماز و حج به جا آورید و زکات بپردازید! چون می دانم که این ها را انجام می دهید، بلکه برای این با شما جنگیدم که شما را مطیع خود ساخته و برشما حکومت کنم».

آن گاه گفت:

[شماره صفحه واقعی : 135]

ص: 3452


1- آ ل یاسین، همان کتاب، ص 278.

«آگ_اه باشید ک_ه هر شرط و پیمانی که با حسن ب_ن عل_ی(علیه السلام) بسته ام زیر پاهای من است، و هیچ گونه ارزشی ندارد» .(1)

بدین ترتیب، معاویه تمام تعهدات خود را زیر پا گذاشت و پیمان صلح را آشکارا نقض کرد.

جنایات معاویه

معاویه به دنبال اعلام این سیاست، نه تنها تعدیلی در روش خود به عمل نیاورد، بلکه بیش از پیش برشدت عمل و جنایت خود افزود.

او بدعت اهانت به ساحت مقدس امیرمؤمنان(علیه السلام) رابیش از گذشته رواج داد، عرص_ه زندگی را ب_ر شیعیان و یاران بزرگ و وف_ادار عل_ی(علیه السلام) فوق العاده تنگ ساخت، شخصیت بزرگی همچون «حجر بن عدی» و عده ای دیگر از رجال بزرگ اسلام را به قتل رسانید، و کشتار و شکنجه و فشار در مورد پیروان علی(علیه السلام)افزایش یافت به طوری که نوعاً شیعیان یا زندانی و یا متواری شدند و یا دور از خانه و کاشانه خود در محیط فشار و خفقان به سر می بردند.

معاویه نه تنها ماده مربوط به حفظ احترام علی(علیه السلام) و پیروان آن حضرت را زیر پا نهاد، بلکه در مورد خراج «دارابگرد» نیز طبق پیمان رفتار نکرد.

«طبری» در این باره می نویسد:

«اهل بصره خراج دارابگرد را ندادند و گفتند این مال، متعلق به بیت المال ما و از آنِ ماست».(2)

«ابن اثیر» می نویسد:

[شماره صفحه واقعی : 136]

ص: 3453


1- ابن ابی الحدید، همان، ج 16 ، ص 15 ابوالفرج الإصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص 45 شیخ مفید، الإرشاد، ص 191. ابوالفرج می گوید: معاویه این خطبه را پیش از ورود به کوفه ایراد کرد.
2- محم_د بن جریر طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج6 ، ص95 .

«اهل بصره از دادن خراج دارابگرد امتناع ورزیدند و این کار را به دستور معاویه انجام دادند».(1)

بی_داری وآگاهی مردم

مردمی که به سبب تحمل جنگ های متعدد، از جنگ خسته و بیزار بودند و به پیروی از رؤسای خود و تحت تأثیر تبلیغات و وعده های فریبنده عمّال معاویه، دل به صلح و سازش بسته بودند، لازم بود بیدار شوند و متوجه گردند که به خاطر اظهار ضعف از تحمل عواقب جنگ و فریفتگی به وعده های معاویه و پیروی ک_ورک_وران_ه از رؤسای خود، چه اشتباه بزرگی مرتکب شده اند؟! و این ممکن نبود مگر آن که به چشم خود آثار و عواقب شوم و خطرناک عمل خود را می دیدند.

به علاوه لازم بود مسلمانان عملاً با چهره اصلی حکومت اموی آشنا شده و به فشارها، محرومیت ها، تعقیب های مداوم، و خفقان هایی که حکومت اموی به عمل می آورد، پی ببرند.

در حقیقت، آن چه لازم بود امام حسن(علیه السلام) و یاران صمیمی او در آن برهه حساس از تاریخ انجام دهند، این بود که این واقعیت ها را شفاف و بی پرده بر همگان مکشوف سازند و در نتیجه عقول و افکار آن ها را برای درک و فهم این حقایق تلخ، و قیام و مبارزه برضد آن، آماده سازند.

بنابراین اگر امام مجتبی(علیه السلام) صلح کرد، نه برای این بود که شانه از زیر بار مسئولیت خالی کند، بلکه برای این بود که مبارزه را درسطح دیگری شروع کند.

[شماره صفحه واقعی : 137]

ص: 3454


1- الکامل فی التاریخ، ج 3، ص 405. بلاذری نیز می نویسد: «معاویه به فرماندار خود در بصره دستور داد مردم را برضد حسن بن علی تحریک کند. او نیز این مأموریت را انجام داد و در نتیجه تحریکات وی، اهل بصره داد وفریاد به راه انداختند و گفتند: این مال، متعلق به بیت المال است، چرا آن را به دیگران بدهیم!» (انساب الأشراف، تحقیق: شیخ محمد باقر محمودی، ص47).

اتفاقاً حوادثی که پس از انعقاد پیمان صلح به وقوع پیوست، به این مطلب کمک کرد و عراقیان را سخت تکان داد.

«طبری» می نویسد: «معاویه (پس از آتش بس) در «نخیله» (نزدیکی کوفه) اردو زد. در این هنگام گروهی از خوارج برضد او قیام کرده وارد شهر کوفه شدند. معاویه یک ستون نظامی از شامیان را به جنگ آن ها فرستاد. خوارج آن ها را شکست دادند. معاویه به اهل کوفه دستور داد خوارج را سرکوب سازند و تهدید کرد که اگر با خوارج نجنگند، در امان نخواهند بود!».(1)

بدین ترتیب مردم عراق که حاضر به جنگ در رکاب امیرمؤمنان و حسن بن علی(علیه السلام) نبودند، از طرف معاویه که دشمن مشترک آن ها و خوارج بود، مجبور به جنگ با خوارج شدند! و این نشان داد که در حکومت معاویه هرگز به صلح و آرامشی که آرزو می کردند، نخواهند رسید.

سیاست تهدید و گرسنگی

علاوه بر این، معاویه برنامه ضد انسانی دامنه داری را که باید اسم آن را برنامه تهدید و گرسنگی گذاشت، برضد عراقیان به مورد اجرا گذاشت و آن ها را از هستی ساقط کرد. او ازیک طرف مردم عراق را در معرض همه گونه فشار و تهدید قرار داد و از طرف دیگر حقوق و مزایای آن ها را قطع کرد.

«ابن ابی الحدید»، دانشمند مشهور جهان تسنن، می نویسد:

شیعیان در هر جا که بودند، به قتل رسیدند. بنی امیه دست ها و پاهای اشخاص را به احتمال این که از شیعیان هستند، بریدند. هرکس که معروف به دوستداری و دلبستگی به خاندان پیامبر(صلی الله علیه وآله) بود، زندانی شد، یا مالش به غارت رفت، و یا خانه اش را ویران کردند.

[شماره صفحه واقعی : 138]

ص: 3455


1- تاری_خ الأمم و الملوک، ج6، ص95.

شدت فشار و تضییقات نسبت به شیعیان به حدی رسید که اتهام به دوستی علی(علیه السلام) از اتهام به کفر و بی دینی بدتر شمرده می شد! وعواقب سخت تری به دنبال داشت!

در اجرای این سیاست خشونت آمیز، وضع اهل کوفه از همه بدتر بود، زیرا کوفه مرکز شیعیان امیرمؤمنان(علیه السلام) شمرده می شد.

معاویه «زیاد بن سمیه» را حاکم کوفه قرار داد و بعدها فرمانروایی بصره را نیز به وی محول کرد. زیاد که روزی در صف یاران علی(علیه السلام) بود و همه آن ها را به خوبی می شناخت، شیعیان را مورد تعقیب قرار داد و در هرگوشه و کناری که مخفی شده بودند، پیدا کرده و کشت، تهدید کرد، دست ها و پاهای آن ها را قطع کرد، نابینا ساخت، بر شاخه درختان خرما به دار آویخت و از عراق پراکنده نمود، به طوری که احدی از شخصیت های معروف شیعه در عراق باقی نماند.

اوج فشار درکوفه و بصره

چنان که اشاره شد، مردم عراق و مخصوصاً کوفه بیش از دیگران زیر فشار قرار گرفته بودند، به طوری که وقتی به خانه دوستان و افراد مورد وثوق و اطمینان خ_ود رف_ت و آم_د می کردن_د و اس_رار خود را با آن ها در می_ان می گذاشتند، چ_ون از خدمتکار صاحبخان_ه می ترس_یدن_د، مادام که از آن ها سوگندهای مؤکَّد نمی گرفتند که آن ها را لو ندهند، گفتوگو را آغاز نمی کردند!

معاویه طی بخشنامه ای به عُمّال و فرمانداران خود در سراسر کشور نوشت که شهادت هیچ یک از شیعیان و خاندان علی(علیه السلام) را نپذیرند!

وی طی بخشنامه دیگری چنین نوشت: «اگر دو نفر شهادت دادند که شخصی، از دوس_تداران عل_ی(علیه السلام)و خاندان او است، اسمش را از دفتر بیت المال حذف کنید و حقوق و مقرری او را قطع نمایید»!(1)

[شماره صفحه واقعی : 139]

ص: 3456


1- ابن ابی الحدید، همان کتاب، ج 11، ص43 45.

زیاد که به تناوب؛ شش ماه در کوفه و ش_ش م_اه در بص_ره حکومت می ک_رد، «سَمُرَه بن جُنْدُب» را به جای خود در بصره گذاشت تا در غیاب وی امور شهر را اداره کند. سمره در این مدت هشت هزار نفر را به قت_ل رسانید. زیاد ب_ه وی گف_ت: آیا نمی ترسی ک_ه در میان آن ها یک نفر بی گناه را کشته باشی؟گفت: اگ_ر دو برابر آن ها را نی_ز می کشتم هرگز از چنین چیزی نمی ترسیدم!

«ابوسوار عدوی» می گوید:

سمره در بامداد یک روز چهل و هفت نفر از بستگان مرا کشت که همه حافظ قرآن بودند.(1)

صلح، زمینه ساز قیام عاشورا

این حوادث وحشتناک، مردم عراق را سخت تکان داد و آن ها را از رخوت و سستی به در آورد و ماهیت اصلی حکومت اموی را تاحدی آشکار نمود.

در همان ح_ال که رؤسای قبائل، از آثار و منافع پیمان صلح امام حسن(علیه السلام)بهره مند می شدند و از بذل و بخشش های معاویه برخوردار می گشتند، مردم عادی عراق کم کم به ماهیت اصلی حکومت بیدادگر و خودکامه معاویه که با پای خود به سوی آن رفته و به دست خود آن را تثبیت کرده بودند، پی می بردند.(2)

[شماره صفحه واقعی : 140]

ص: 3457


1- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، ج6، ص132.
2- امام مجتبی(علیه السلام) تمام این حوادث را پیش بینی می کرد. او به خوبی می دانست که اگر زمام امور مسلمانان به دست بنی امیه بیفتد، سرنوشت تاریکی در انتظار آنان و مخصوصاً شیعیان خواهد بود، ولی مسلمانان تا روزی که خود با این حوادث تلخ، رودر رو قرار نگرفته بودند، پی به اهمیت قضیه نمی بردند. آنان هنگامی که با این حوادث وحشتناک مواجه شدند، تازه متوجه شدند که فرصت را از دست داده اند و فهمیده و نفهمیده مقدمات بدبختی خود را فراهم ساخته اند. حضرت مجتبی (علیه السلام) ضمن خطبه ای که مشروح آن در صفحات گذشته نقل شد، به این آینده تاریک اشاره کرده بود: «اگر (به علت سستی و بیوفایی شما) ناگزیر شوم زمام داری مسلمانان را به معاویه بسپارم، یقین بدانید زیر پرچم حکومت بنی امیه هرگز روی خوشی و شادی نخواهید دید و گرفتار انواع شکنجه ها و آزارها خواهید شد....هم اکنون گویی، به چشم خود می بینم که فردا فرزندان شما بر در خانه فرزندان آن ها ایستاده، آب و نان درخواست خواهند کرد، آب ونانی که مال فرزندان شما بوده و خداوند برای آن ها قرار داده است، ولی بنی امیه آن ها را از در خانه خود رانده از حق مسلم خود محروم خواهند ساخت».

معاوی_ه «مُغَیْرَه بن شعبه» را بر کوف_ه حاکم ساخت و کار بصره را به «عبدالله بن عامر» واگذاشت و این شخص که پس از قتل عثمان آن شهر را ترک گفته بود، به بصره بازگشت. معاویه خود نیز به شام رفت و از دمشق به تدبیر کار دولت خویش پرداخت.

مردم ع_راق هرگاه به یاد زندگانی در روزگار علی(علیه السلام) می افتادند، اندوهناک می ش_دن_د و از آن س_ستی که در حمایت از علی(علیه السلام) نشان داده ب_ودن_د، اظهار پشیمانی می نمودند و نیز از صلحی که میان ایشان و مردم شام اتفاق افتاده بود، سخت پشیمان بودند. آنان چون به یکدیگر می رسیدند، همدیگر را سرزنش می کردند و از یکدیگر می پرسیدند که چه خواهد شد و چه باید کرد؟ هنوز چند سالی نگذشته بود که نمایندگان کوفه میان آن شهر و مدینه برای دیدار حسن (بن علی) و گفتوگو با او و شنیدن سخنان وی به رفت و آمد پرداختند.(1)

بنابر این دوران صل_ح امام حسن(علیه السلام)، دوران آمادگی و تمرین تدریجی امّت برای جنگ با حکومت فاسد اموی به شمار می رفت تا روز موعود، روزی که جامعه اسلامی آمادگی قیام داشته باشد، فرا رسد.

اظهار آمادگی برای آغاز قیام

روزی که امام حسن(علیه السلام) صلح کرد، هنوز اجتماع به آن پایه از درک و بینش نرسیده بود که هدف امام را تأمین کند. آن روز هنوز جامعه اسلامی اسیر زنجیرهای آم_ال و آرزوه_ا بود؛ آم_ال و آرزوهایی که روح شکست را در آن ها تزریق کرده بود.

[شماره صفحه واقعی : 141]

ص: 3458


1- حسین، طه، علی و دو فرزند بزرگوارش، ترجمه احمد آرام، ص207 .

از این رو هدفی که امام حسن(علیه السلام) تعقیب می کرد، این بود که افکار عمومی را برای قیام برضد حکومت اموی آماده کند و به مردم فرصت دهد تا خود بیندیشند و به حقایق اوضاع و ماهیت حکومت اموی پی ببرند، بهویژه آن که اشارت هایی که حضرت مجتبی(علیه السلام) ب_ه ستمگری ها و جنایات حکومت اموی و زیر پا گذاشتن احکام اسلام می نمود، افکار مردم را کاملاً بیدار می کرد.(1)

کم کم ای_ن آم_ادگی ق_وت گرفت و شخصیت های بزرگ عراق متوجه حسین بن علی(علیه السلام) شده از او خواستند که قیام کند .(2)

بازتاب حوادث در مدینه

پس از شهادت حضرت مجتبی(علیه السلام) که حسین بن علی(علیه السلام) امام_ت را عه_ده دار بود، خبر جنایت های معاوی_ه بلافاصله در مدین_ه طنی_ن می افکند و مح_ور بح_ث در اجتماعات_ی می گشت که حسین بن عل_ی(علیه السلام) با شرکت بزرگان شیعه در عراق و حجاز و مناطق دیگر اسلامی تشکیل می داد. ب_رای نمون_ه، هنگامی که معاویه «حجر بن عدی» و همراهان او را کشت، عده ای از بزرگان کوفه نزد حسین(علیه السلام) آمده جریان را به حضرت خبر دادند و پخش این خبر موجی از نفرت در همه افراد باایمان برانگیخت.

چرا امام حسن(علیه السلام) صلح، امّا امام حسین(علیه السلام) قیام کرد؟ …

این مطلب نشان می دهد که در آن هنگام جنبش منظمی برضد حکومت اموی شکل می گرفت که مبلغین و عوامل مؤثر آن، همان پیروان اندک و صمیمی امام حسن(علیه السلام) بودند که حضرت با تدبیر هوشمندانه خویش جان آنان را از گزند قشون معاویه حفظ کرده بود. هدف این گروه این بود که با یادآوری جنایات_ی که

[شماره صفحه واقعی : 142]

ص: 3459


1- از این جهت می توان گفت که پیمان صلح، برای معاویه حکم شمشیری دو دم را داشت که هر دو لبه اش به زیان وی بود! زیرا اگر او به مفاد صلح نامه عمل می کرد، هدف امام تا حدودی تأمین می شد و اگر آن را نقض می کرد، نتیجه آن ایجاد تنفر عمومی از حکومت اموی و جنبش و بیداری مردم برضد این حکومت بود، و این، مسأله ای بود که پیشوای دوم آن را از نظر دور نداشت.
2- ولی حسین بن علی(علیه السلام) آن ها را به پیروی از امام مجتبی(علیه السلام) توصیه می کرد ومی فرمود: اوضاع فعلی برای قی_ام، مساع_د نیست و تا زمانی که معاویه زنده است، نهضت و قیام به ثمر نمی رسد.

در س_راس_ر دوران حکومت معاویه موج می زد، روح قیام را در دل های مردم برانگیزند تا روز موعود فرا رسد!(1)

چرا امام حسن(علیه السلام) صلح،

امّا امام حسین(علیه السلام) قیام کرد؟

پیش از پاسخ به این سؤال باید توجه داشت که دو امام، هم صلح داشتند، و هم قیام. چنان که گذشت، امام مجتبی(علیه السلام) ابتدا در برابر لشگرکشی معاویه، بسیج نیرو کرد و تا مدائن و ساباط به سمت شام پیشروی کرد، اما اوضاع و شرایط نامساعد، او را به پذیرش صلح ناگزیر کرد.

امام حسین(علیه السلام) نیز که صلح برادرش امام حسن(علیه السلام) را پذیرفته بود، پس از شهادت برادر در مدت حکومت معاویه، از قیام خودداری کرد، و پس از مرگ معاویه، و سپری شدن مدت صلح، در برابر حکومت یزید، قیام کرد. بنابراین هر دو، به تناوب، هم صلح داشتند و هم قیام.

پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) با پیش بینی این حوادث، سال ها پیش درباره این دو فرزند عالی قدر خود فرموده بود: حسن و حسین دو پیشوای مسلمانان هستند خواه صلح کنند و خواه نبرد و جهاد.(2)

در بدو نظر ممکن است تصور شود که در این بیان پیامبر، صلح؛ مربوط به یکی از دو امام و جنگ مربوط دیگری است، اما با توجه به آن چه گفته شد، شاید تفسیر صحیح حدیث، همان باشد که در بالا گفته شد.

[شماره صفحه واقعی : 143]

ص: 3460


1- شمس الدین، محمد مهدی، ارزیابی انقلاب حسین (علیه السلام)، ترجمه مهدی پیشوائی، ص178 179.
2- ابن شهرآشوب می نویسد: همه مسلمانان اتفاق دارند که پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) فرمود: الحسن والحسین امامان قاما أو قعدا. مناقب آل ابی طالب، ج3، ص 1394.

بحث های پیشین، راز و رمز صلح امام مجتبی(علیه السلام) را روشن ساخت، ولی در این جا، جای یک سؤال باقی است و آن این است که چرا امام حسن(علیه السلام) صلح کرد ولی امام حسین(علیه السلام) قیام نمود؟ اگر صلح، کار درستی بود، چرا امام حسین(علیه السلام)با یزید صلح نکرد؟ و اگر قرار بر قیام بود، چرا امام حسن(علیه السلام) به حرکت نظامی ادامه نداد؟

پاسخ این سؤال را باید در اوضاع و شرایط متفاوت زمان این دو صلح و قیام، و نحوه رفتار و شخصیت معاویه و یزید جستوجو کرد. ذیلاً به گوشه هایی از تفاوت شیوه معاویه و یزید اشاره می کنیم:

فریب کاری های معاویه

معاویه در دوران زمام داری خود، با نقشه ها و سیاست های عوام فریبانه خود، همواره سعی می کرد به حکومت خود رنگ شرعی و اسلامی بدهد. او از این که افک_ار عمومی، انح_راف وی را از خ_ط سیر صحی_ح سیاست اسلامی بفهم_د، جلوگیری می کرد. گرچه معاویه عملاً اسلام را تحریف نموده و حکومت اشرافی اموی را جایگزین خلافت ساده و بی پیرایه اسلامی ساخته، و جامعه اسلامی را به یک جامعه غیر اسلامی تبدیل کرده بود، ولی با وجود این ها ظواهر اسلام را نسبتاً حفظ می کرد، مقررات اسلامی را ظاهراً اجرا می نمود، پرده ها را نمی درید و در دربارش، پاره ای از مقررات اسلامی مراعات می شد و نمی گذاشت رنگ اسلامیِ ظاهریِ جامعه، عوض شود. او به خوبی درک می کرد که چون به نام دین و خلافت اسلامی، بر مردم حکومت می کند، نباید علناً مرتکب کارهایی بشود که مردم آن را مبارزه با دین _ همان دینی که وی به نام آن بر آنان فرمانروایی می کرد _ تلقی نمایند، بلکه همیشه به اعمال خود رنگ دینی می داد تا با مقامی که داشت،

سازگار باشد و آن دسته از کارها را که توجیه و تفسیر آن طبق موازین دینی

[شماره صفحه واقعی : 144]

ص: 3461

مقدور نبود، در خفا انجام می داد. از این رو عمق سیاست های شیطانی او را «خواص» درک می کردند. چنان که در زمان علی(علیه السلام) نیز با همین عوام فریبی ها در برابر آن حضرت ایستاد. فریب کاری های معاویه بیش تر در منطقه شام نمود داشت که همه کارها را به کمک شامیان انجام می داد (نمونه هایی از این سیاست های مزورانه او را در سیره امام حسین(علیه السلام) در بحث: دوران سلطه او در شام ملاحظه می فرمایید).

به علاوه، معاوی_ه در حل و ف_صل امور و مقابله با مشکلات، سیاست فوق العاده ماهرانه ای داشت و مشکلات را به شیوه های مخصوصی حل می کرد که فرزندش یزید فاقد مهارت در به کارگیری آن ها بود، و همین دو موضوع، پیروزی قیام و تأثیر مثبت شهادت در زمان حکومت معاویه را مورد تردید قرار می داد، زیرا در این شرایط، افکار عمومی درباره قیام و انقلاب ضد اموی داوری صحیح نمی کرد و موج نفرت مردم نسبت به حکومت بنی امیه برانگیخته نمی شد، چون هنوز افکار عمومی به میزان انحراف معاویه از اسلام، آشنا نبود و به همین جهت، عناصر ناآگاه، جنگ حضرت مجتبی(علیه السلام) را با معاویه بیش تر یک اختلاف سیاسی و کشمکش بر سر قدرت و حکومت به شمار می آوردند، تا قیام حق در برابر باطل!

ش_هادت در چنین شرائطی ب_ه پیشبرد مقاصد نهضت کمک نمی کرد، بلکه افکار عمومی درباره آن دستخوش اشتباه می گردید وحقیقت لوث می شد.

جوّ نامساعد

چنان که دیدیم، «فضا و جوّ سیاسی دوره معاویه فضای صریحی نبود که یک مصلح بتواند از یک راه مشخص، امر را فیصله دهد، و جامعه؛ با هوشیاری، جهت خویش را پیدا کند، بلکه جوی بود که هر مصلحی در آن جوّ می بایست مراقب عمل رهبران فساد باشد و در هر فرصت _ باتوجه به امکانات خود و

[شماره صفحه واقعی : 145]

ص: 3462

چگونگی اطرافیان خود و شکل مواجهه دشمن _ عکس العملی مناسب نشان دهد، تا بدین گونه «حقیقت مغلوب» را بر «فریب غالب» پیروز گرداند. این؛ مشکل عمده روزگار امام حسن بود. در آن روزگار، آن چه به نام «شهادت» شناخته شده بود و تأثیری که بای_د، نداشت. در واق_ع شهادت نی_ز مانند بسیاری از پدیده ها، زمینه مساعدی می خواهد تا بتواند از صورت یک شهادت و اخلاص فردی در آید و شکل یک پدیده اجتماعی مؤثر به خود گیرد و خون شهید در رگ دیگر مردم، حیات بیافریند.

قرائن تاریخی نشان می دهند که اگر امام با سپاه سست عنصری که دور او را گرفته بودند _ و قبلاً گذشت که چه کردند _ برمی خاست و میان خود و معاویه شمشیر می نهاد، او را به زودی به عنوان یک شهید قهرمان، نمی کشتند، بلکه او را اسیرمی کردند! معاویه می خواست ننگی را که او و خاندانش از دست سربازان اسلام دیده بودند و روزی به دست سربازان سلحشور اسلام اسیر شده بودند، از طریق اسیرکردن یکی از بزرگان آل محمد(صلی الله علیه وآله)جبران کند. پس امام در صورت شکست خوردن، به صورت شهیدی قهرمان _ آنسان که در عاشورا پیش آمد _ کشته نمی شد، بلکه او به دست معاویه گرفتار می شد و سرانجام به گونه ای نامعلوم تلف می گشت، و این؛ یکی از زیان های بزرگ بود که در آن روز متوجه موضع حق می شد.

اگ_ر در جنگ با سپاه معاوی_ه، سپاه ام_ام مجتبی(علیه السلام) مغل_وب می ش_د، معاوی_ه ب_ه سرزمین ه_ا و شهرهای اسلام می تاخ_ت و تا م_ی توانست می کشت، و بهویژه شهرهای مکه و مدینه و کوفه و بصره و دیگر آبادی هایی که در قلمرو حکومت عل_ی ب_ن ابی طالب و ام_ام حس_ن ق_رار داشت. بدین گونه تع_داد کشته ش_دگان _ برخلاف واقعه عاشورا _ محدود نمی ماند و از حساب می گذشت، این بود آن حفظ خونی که امام از آن یاد می کرد» .(1)

[شماره صفحه واقعی : 146]

ص: 3463


1- حکیمی، محمد رضا، امام در عینیت جامعه، صفحات: 121 و 133 و 171.

شاید به همین دلایل و نیز به دلیل صحه گذاشتن حسین بن علی(علیه السلام) بر صلح امام حسن(علیه السلام) بود که _ حسین بن علی(علیه السلام) پس از شهادت برادر بزرگوار خود، در مدت ده سال آخر حکومت معاویه یعنی تقریباً از سال 50 تا60 هجری قیام نکرد، بلکه در انتظار فرصت مناسب، روزشماری می نمود و به آماده ساختن افکار عمومی اکتفا میورزید، زیرا اگر در این زمان قیام می کرد، معلوم نبود بازتاب آن در جامعه اسلامی چگونه خواهد بود و در افکار عمومی چگونه انعکاس خواهد یافت؟

یزید، چهره منفور جامعه اسلامی

اما این مطلب در مورد یزید درست برعکس بود، زیرا (چنان که درزندگانی امام حسین(علیه السلام) گفته ایم) یزید نه تنها پختگی و تدبیر و سیاست پدر را نداشت، بلکه از رعایت ظواهر اسلام نیز که می خواست به نام آن بر مردم حکومت کند، فرسنگ ها دور بود.

یزید جوانی ناپخته، شهوت پرست، خودسر، و فاقد دوراندیشی و احتیاط بود. او فردی بی خرد، متهوّر، خوشگذران، عیاش، و دارای فکر سطحی بود.

یزید که پیش از رسیدن به حکومت اسیر هوس ها و پایبند تمایلات افراطی بود، بعد از رسیدن به حکومت نیز نتوانست حداقل مثل پدر ظواهر اسلام را حفظ کند، و خود را ولو به صورت ظاهر، فردی دیندار و با ایمان معرفی کند، بلکه در اثر خصلت بی پروایی و هوسبازی که داشت، علناً مقدسات اسلامی را زیر پا گذاشت و در راه ارضای شهوات خود از هیچ چیز فروگذاری نکرد. او علناً شراب می خورد و تظاهر به فساد و گناه می کرد.

یزید از لحاظ سیاسی آن قدر ناپخته بود که ماهیت اصلی حکومت بنی امیه را که دشمنی آشتی ناپذیر با اسلام و بازگشت به دوران جاهلیت و احیای رژیم اشرافی آن زمان بود، کاملاً به مردم نشان داد.

این پرده دری ها و بی بن_د و باری ه_ای یزی_د برای همه ثابت کرده بود که وی

[شماره صفحه واقعی : 147]

ص: 3464

به کلی فاقد شایستگی و لیاقت برای احراز مقام خلافت و رهبری جامعه اسلامی است. بنابر این مزدوران حکومت بنی امیه نمی توانستند قیام حسین(علیه السلام) را در افکار عمومی متهم و آلوده سازند، زیرا مردم به چشم خود، رفتار یزید را، که کوچک ترین تناسبی با موازین دینی و تعالیم مذهبی نداشت، می دیدند. و همین رفتار یزید در افکار عمومی، مجوّز خوبی برای قیام، جهت واژگون ساختن چنین حکومتی به شمار می رفت. در چنین شرایطی مردم، قیام حسین بن علی(علیه السلام) را قیام فرزند پیامبر(صلی الله علیه وآله)برضد حکومت باطل به منظور حفظ اسلام تلقی می کردند، نه اختلاف سیاسی یا کشمکش بر سر تصاحب مقام و قدرت!

جنبش، نیرو می گیرد

نهضت الهام بخش …

علّت دیگر قیام حسین بن علی(علیه السلام) را باید در بیداری افکار عمومی و افزایش نفوذ دعوت شیعیان پس از صلح امام مجتبی(علیه السلام) جستوجو کرد، زیرا جنبشی که پس از امضای صلح، برضد حکومت اموی آغاز شده بود، روز به روز در حال گسترش و توسعه بود و بر دامنه نفوذ آن افزوده می شد.

سیاست معاویه نیز، دانسته یا ندانسته، موجب گسترش و نیرومندی این جنبش گردید، زیرا معاویه که پس از شهادت امام مجتبی(علیه السلام) میدان عمل را تا ح_دودی بلامانع می دید، بی_ش از پ_یش عرصه را بر مردم خاصّه شیعیان و پیروان امیرمؤمنان(علیه السلام) تنگ گرفت و از هیچ گونه ظلم و ستم فروگذاری نکرد.

تجاوز مکرر معاویه به حقوق مسلمانان، حملات و شبیخون های پی درپی نظامیان خشن و ستم پیشه معاویه ب_ر مناطق مختلف اسلامی، کشتن و آزار مردم بی گناه، نقض پیمان صلح و بیعت گرفتن برای ولیعهدی یزید _ برخلاف مفاد صریح صلح نامه _ و بالاخره مسموم ساختن امام مجتبی(علیه السلام) مسائلی بود که وجهه عمومی حکومت بنی امیه را بیش از پیش لکه دار ساخت و موقعیت آن را تضعیف کرد. این حوادث موجب همبستگی و فشردگی هرچه بیش تر صفوف شیعیان و تقویت جبهه ضد اموی شد و به تدریج زمینه نهضت و قیام حسینی را فراهم ساخت.

[شماره صفحه واقعی : 148]

ص: 3465

دکتر «طه حسین»، دانشمند و نویسنده معروف مصری، پس از بیان سختگیری های معاویه نسبت به شیعیان پس از پیمان صلح، می نویسد:

«در ده سال آخر حکومت معاویه، کار شیعیان بالا گرفت و دعوت آن ها در شرق کشور اسلامی و جنوب مناطق عربی فوق العاده انتشار یافت، به طوری که هنگام مرگ معاویه ع_ده بسیاری از مردم، مخصوصاً اهل عراق، لعن معاویه و محبت اهل بیت را جزئی از وظیفه دینی خود می دانستند».(1)

بدین ترتیب، جامعه اسلامی به قدر کافی چهره حقیقی حکومت اموی را شناخت، و طعم تلخ شکنجه های آن را چشید، و از انواع ظلم ها و تجاوزهای این حکومت به حقوق مسلمانان، آگاه شد و ماسکی که این حکومت در ابتدای زمام داری معاویه برچهره زده بود کنار رفته، مردم با قیافه اصلی آن آشنا گشتند. در نتیجه، با مرگ معاویه و رشد و آگاهی جامعه اسلامی، تمام عواملی که در زمان وی مانع تحقق یک قیام پیروزمند بود، برطرف شد و راه قیام برضد حکومت اموی کاملاً هموار گردید و در این هنگام بود که حسین بن علی(علیه السلام) ضربت قاطع را بر پیک_ر حکوم_ت فاس_د بنی امیه وارد ساخ_ت و آن قیام ب__زرگ و بی نظیر را پی ریزی نمود.

نهضت الهام بخش

قیام حسین بن علی(علیه السلام) تحول دامنه داری در جامعه اسلامی به وجود آورد، اوضاع را دگرگون ساخت و افکار عمومی را برضد حکومت بنی امیه شوراند و منشأ پیدایش نهضت ها و انقلاب های پی درپی و بزرگی مانند: قیام توّابین، نهضت اهل مدینه، قیام مختار ثقفی و نهضت زید بن علی بن حسین و چندین نهضت بزرگ دیگر گردید، در حالی که اگر همین انقلاب در زمان حضرت مجتبی(علیه السلام) و بهوسیله آن حضرت عملی می گردید، فاقد چنین ثمراتی بود.

[شماره صفحه واقعی : 149]

ص: 3466


1- علی و فرزندانش، ترجمه محمد علی خلیلی، ص 298.

حسین بن علی(علیه السلام) در واقع دنباله برنامه برادر ارجمند خود را گرفت، زیرا حضرت مجتبی(علیه السلام) باکمال شهامت، خرده گیری های کوته فکران و عناصر افراطی را تحمل کرد و با امضای قرارداد صلح، که ناشی از شناخت واقعیت های زمان بود، به تدریج زمینه انقلاب را فراهم ساخت و افکار عمومی را آماده نمود و آن گاه که زمینه کاملاً آماده شد، حسین بن علی(علیه السلام) ابتکار عمل را در تهاجم به کانون فساد به دست گرفت.

تفاوت ی_اران

گذشته از تفاوت هایی که دوره امام حسن(علیه السلام) با زمان امام حسین داشته است _ و شرح آن گذشت _ باید تفاوت اساسی میان یاران این دو امام را نیز در نظر گرفت.

در صفحات گذشته دیدیم که سپاه امام مجتبی(علیه السلام) با شنیدن یک شایعه، بهم ریختند و جمعی، سراپرده امام حسن را غارت کردند و حتی فرش زیر پای امام را ربودند!

دیدیم آنان که می خواستند در رکاب امام، با سپاه شام بجنگند و در این راه جان دهند، خود حادثه ساز شدند و امام را تنها گذاشتند. اکنون آنان را مقایسه کنید با یاران امام حسین(علیه السلام) که شب عاشورا می گفتند:

«به خدا سوگند اگر بدانیم که کشته می شویم، آن گاه ما را زنده می کنند، سپ_س می کشند و خاکسترمان را بر باد می دهند، و این کار را هفت_اد ب_ار تکرار می کنند، از تو جدا نخواهیم شد تا این که در راه تو جان بسپاریم. یک کشته شدن که بیش نیست، و آن شهادت است و کرامت جاوید و سعادت ابدی».

آری با این گونه مردان، می توان شوری در تاریخ بشر درانداخت به نام «شهادت» و طنینی در گنبد افلاک درافکند به نام «عاشورا»، نه با کسانی که با آنان نه غلبه نصیب گردد، نه شهادت، بلکه آدمی را دست بسته تحویل دشمن دهند و آن چه برجای ماند، ذلت اسارت باشد و بس!

[شماره صفحه واقعی : 150]

ص: 3467

این بود که امام حسن(علیه السلام) فقط سنگر مبارزه را تغییر داد، به عبارت دیگر: تغییر جای داد نه تغییرجهت، مانند کسی که در وسیله ای درحال حرکت نماز بخواند و روی ب__ه قبل_ه داشته باش_د، ای_ن نم_از گزار با تغییر مرکوب، تغییر وضع و جای می دهد، نه تغییرجهت (روی به قبله بودن). قبله مردان حق همواره مبارزه با باطل بوده است، چه از میدان عاشورا، چه از درون کوچه ها و محله های کوفه و مسجد مدینه، چه از زندان بغداد و...

امام حسن(علیه السلام)، معاویه، بزرگ ترین مانع نشر حق و عدالت در آن روز گار را هدف گرفته بود، گاه از زاویه تجهیز سپاه و گاه از زاویه تدبیر قبول صلح.(1)

دو رویه یک رسالت

علامه مجاهد، مرحوم «سید شرف الدین عاملی»، در مقدمه ای که بر کتاب پرارج «صلح الحسن» تألیف دانشمند و محقق عالی قدر «شیخ راضی آل یاسین» نوشته، چنین می نگارد:

«...مهم ترین ه_دف ام_ام حس_ن(علیه السلام) آن بود که پرده از چهره این طاغیان بر دارد و آنان را آن طور که بودند، بشناساند، تا از عملی شدن نقشه هایی که برای از بین بردن رسالت جدش پیامبر(صلی الله علیه وآله)کشیده بودند، جلوگیری نماید، و این هدف امام، به طور کامل برآورده شد و ماسک از چهره کثیف امویان برافتاد و ماهیت پلید آنان آشکار گشت (وخدا را بر این نعمت سپاس).

از برکت این تدبیر امام حس_ن(علیه السلام) ب_ود ک_ه برادرش سیدالش_هدا(علیه السلام) آن انقلاب بزرگ را که روشنگر حقیقت و عبرت بخش خردمندان بود، به وجود آورد.

این دو برادر، دو رویه یک رسالت بودند که وظیفه و کار هریک، در جای خود، و در اوضاع و احوال خاص خود از نظر ایفای رسالت و تحمل مشکلات، و نیز از نظر فداکاری و از خودگذشتگی، درست

[شماره صفحه واقعی : 151]

ص: 3468


1- حکیمی، همان کتاب، ص 129_ 130.

معادل و هموزن دیگری بود.

حسن(علیه السلام) از بذل جان خود دریغ نداشت، و حسین(علیه السلام) در راه خدا جانبازتر از حسن(علیه السلام) نبود. چیزی که هست، حسن(علیه السلام)، جان خود را دریک جهاد خاموش و آرام فدا کرد و چون وقت شکستن سکوت رسید، شهادت کربلا واقع شد؛ شهادتی که پیش از آن که حسینی باشد، حسنی بود!

از نظر خردمندان صاحب نظر، واقعیت فداکاری در روز «ساباط» از روز «عاشورا» ریشه دارتر بود، زیرا امام حسن(علیه السلام) آن روز در صحنه فداکاری، نقش یک قهرمان شکیبا و پایدار را در چهره یک شکست خورده از پای درآمده ایفا کرد.

از این جاست که شهادت عاشورا در مرتبه اول حسنی بود و در مرتبه دوم حسینی، زیرا این حسن بود که در واقع شالوده نهضت عاشورا را ریخته و آن را به ثمر رساند.

پیروزی خونین امام حسن متوقف بود بر این که حقیقت را با صبر وحکمت خویش روشن کند و در پرتو این روشنی بود که امام حسین(علیه السلام) توانست به آن پیروزی پرشکوه و نمایان دست یابد.

گویی امام حسن و امام حسین(علیهما السلام)(به منظور روشن کردن ماهیت ضد اسلامی حکومت اموی و بیدار کردن مردم از غفلت) برسر یک برنامه متفق_اً تصمیم گرفت_ه بودند که هر یک نقشی ایفاء کنند، منتها نقش ام_ام حس_ن(علیه السلام)، نقش صبر و پایداری حکیمانه باشد و نقش امام حسین(علیه السلام)، نقش انقلاب و قیام مردانه، تا از این دو نقش، یک تاکتیک کامل در راه هدف واحد، به وجود آید.

از این جا بود که پس از واقعه ساباط و کربلا، مردم بیدار شدند و شروع کردند به فکر کردن در مسائل و حوادث، و پی به ماهیت پلید بنی امیه بردند...»(1)

[شماره صفحه واقعی : 152]

ص: 3469


1- آل یاسین، شیخ راضی، صلح امام حسن پرشکوه ترین نرمش قهرمانانه تاریخ ، ترجمه سید علی خامنه ای، ص 20_21.

با توجه به این حقایق، می توان گفت که اگر حسین بن علی(علیه السلام) در شرایط تاریخی برادر گرامی خود امام حسن قرار می گرفت، همان کار را می کرد که امام حس_ن(علیه السلام)کرد، و اگر ام_ام حسن(علیه السلام) در زمان حسین بن علی(علیه السلام)بود، برنامه او را در پیش می گرفت، زیرا این دو امام بزرگ، هرکدام با توجه به اوضاع و شرایط خاص زمان خود، رسالت تاریخی خویش را انجام دادند.

صلح یا صلاح...؟

این بخش را بامقاله یکی از نویسندگان که در یکی از مجلات تهران(1)زیر عنوان «صلح یا صلاح..؟» چاپ شده بود، _ به خاطر نکات جالبی که دارد _ به پایان می رسانیم:

صلح حسن (علیه السلام) یا به عبارتی متارکه و آتش بس وی با معاویه را شاید بتوان یکی از دشوارترین مراحل سیر امامت در دنیای اسلام نامید. این انقلابی ترین نرمش تاریخ، و تحمل رنج طاقت فرسای آن، که هیچ کس جز پسر علی (علیه السلام)، آن هم توسط درک عالی ترین درجات ایمان قادر به انجامش نبوده و نخواهد بود، همواره بحث انگیز و سئوال آفرین بوده است، و متأسفانه غرضورزان به قلم غرض، و جاهلان به دیده جهل، این شگرد ایمانی را در پرده تحریف و ابهام پیچیده اند.

امامان همگی، مظهر تقوی و روش هستند، تقوی در همگی شان مشترک، و روش در تمامی شان متفاوت است.

روش علی(علیه السلام) در دو مرحله: سکوت و خروش، راهگشای امت می گردد. شیوه حسن (علیه السلام)درمرحله اولِ روش پدر، و راه حسین (علیه السلام) در مرحله دومِ آن شکل می گیرد. علی (علیه السلام) بی سکوت، خ_روش و شهادتی هشدار دهنده و حیات بخش نمی داشت، فریاد و جانفشانی حسین (علیه السلام)نیز بدون صل_ح ب_رادر، این چنی_ن در تاریخ به ثبت نمی رسید.

[شماره صفحه واقعی : 153]

ص: 3470


1- مجله «زن روز» در عهد طاغوت، بدون ذکر نام نویسنده مقاله.

آنان که حسن (علیه السلام) را به عافیت اندیشی متهم کرده اند، و آنان هم که تحت تأثیر شور و احساس، آرزو کرده اند که «ای کاش او نیز شهادت را برمی گزید و از ساباط (نام مکان صلح، نام روز صلح، همان صلح انقلابی و تاریخ ساز حسن(علیه السلام)، و ب_ه عبارتی دیگ_ر: روز عاش_ورای ح_سن (علیه السلام)) عاش_ورای دیگ_ر، و از کوف_ه، کربلای دیگر می ساخت، هر دو در اشتباهند.

گزینش مؤثرترین شیوه مبارزه

چه بسا تحمل شهادت برای حسن آسان تر بود، اما او نیز مانند سایر امامان باید تنها ب_ه فکر نج_ات اسلام و مسلمین، و برگزیدن مؤثرترین شیوه و مشی مبارزه، می بود. با کمی تفحص می یابیم که در دوران حسن هیچ روش دیگری جز صلح، آن هم ب_ه ه_دفِ مان_دن برای پر پیام تر رفتن، و زنده بودن برای بهتر مردن، به کار نمی آمد. اگر حسن در آن تنهای_ی و ب_ی یاوری، مانن_د برادر قیام مسلحانه می کرد و شهید می شد، امامت تداوم نمی یافت.

شاید اگر او هم مانند برادر حتی هفتاد و دو یار صدیق و جانباز می داشت، ب_ه آن خروش دس_ت می زد، اما وقتی دشمن آن گونه اطراف او را از ی_اور تهی می کند که حتی همسرش را برای مسموم کردنش، تحت فرمان می گیرد و امرای سپاهش را برای «کت بسته» تحویل دادن او به معاویه، به معامله وا می دارد، و در نهایت، فرمانده سپاهی را که برای قیام باید از او کمک بگیرد، برضدّش به طغیان می کشاند، چه راهی جز صلح پیش پایش می ماند؟

تنها کسی که می توانست به آن اعتماد کند، همان حسینی بود که فردای پرپیام عاشورا، منتظرش نشسته بود. بی انصافی است اگر اذعان نکنیم که شهادت کربلا پیش از آن که حسینی باشد، حسنی است و چهره حسن را در روزی که در صحنه فداکاری با نقشی از یک قهرمان نستوه و پایدار، و در چهره مظلومانه شخص از پا ننشسته مغلوب، صلح تحمیلی را، تحمل می کند، با بیداری ننگریم.

[شماره صفحه واقعی : 154]

ص: 3471

بی تردید، اگر معاهده حسن با معاویه نبود و محک آزمون در شکستن مفاد آن، بهوسیله همی_ن صل_ح ب_ه مردم داده نمی شد، قی_ام حسین نی_ز به وق_وع نمی پیوست. اگر شرط حسن با معاویه که او را از تعیین جانشین محروم می ساخت برقرار نمی شد، تا معاویه آن را با انتصاب یزید بشکند، نه حسین دستاویز مشهودی برای قیام می داشت، و نه پیروانش دلیل واضحی برای استدلال(1)...

ساباط و عاشورا؛ افشاگر جاهلیت پلید امویان

امت آن روز، خود وقتی بر مسیر دو حادثه «ساباط» و «عاشورا» نظر افکند، جاهلیت زشت و پلید امویان را بهوضوح احساس کرد. دید که حسن(علیه السلام)مسالمت را پذیرفت، ولی باز معاویه به هیچ یک از پنج شرط توافق شده پایبند نبوده و میثاق ها را شکست. نه در دوران حکومت، براساس کتاب خدا و سنت پیامبر خدا، عمل کرد؛ نه پس از خود، زمام امر را به شورا و یا صاحب واقعی آن سپرد؛ نه دشنام و ناسزا به علی را متوقّف کرد و تقدس منبر را از این بدعت ننگین مصون داشت؛ نه خراج تعهد کرده را پرداخت؛ و نه مسلمانان متعهد و یاران علی را از آسیب حملات ناجوانمردانه اش برکنار داشت... و سرانجام نیز امام حسن را مسموم کرد.

بزرگ ترین تجسم خواستن و نتوانستن!

به برکت قیام ساکت حسن، و قیام فریادگونه حسین، نقطه های پوشیده، شفاف شدند و فکرهای نهان، عیان گشتند. این بغض اسلام بود که در حسن نهفت و نهفت...، و در حسین به فریاد شکست و شالوده امامت بود که در خون جگر حسن نطفه بست و در خون پیکر حسین به بلوغ رسید.

حسن، بزرگ ترین تجسم خواستن و نتوانستن بود. سربازی که در جنگ ها،

[شماره صفحه واقعی : 155]

ص: 3472


1- البته این بخش را نباید مسلم تلقی کرد _ مؤلف.

یکه تازیش حیرت ها می آفرید، و خلفی که در مکتب رشادت تا شهادت پدر، از ارث و آموزش بهره برده بود، آن جا که رسالت را در میدان امامت، تنها در صلح ممکن دید، چه بزرگوارانه و پرشکیب، آن را پذیرفت، که تحمل کرد. این؛ زیبایی روش حسن بود نه کیفیتی دیگر، که سکوت و صلح را تنها برلبه شمشیرش نشاند، و راه های دیگر اسلام را درحصار پناه مصون داشت. زبان برنده و خطبه های کوبنده و کلام توفنده اش سکوت شمشیر را به کمال جبران کردند، و مستعدترین زمینه ها را برای قیام خونی_ن برادر فراه_م ساختند تا بدانجا ک_ه معاویه از سخن گفتنش می هراسید و رندان مزدور را بر آن می داشت تا رشته کلام را از این صاحب برحقش، به سرقت برده و حتی الامکان به وی اجازه صحبت در مجامع را ندهند.

جهاد در وسیع ترین میدان ها

او بزرگ ترین قدم اصلاحی را برداشت و در هنگامه ای که فتنه و سلاح، حاکم بود، درهای مکتب اخلاق، محبت و اصلاح را گشود، و مانند مصلحی که جز به صلاح نمی اندیشد، نام را به رضای خدا فروخت. او صلح را در ابتدای راه برنگزید، بلکه در انتهای آن، و پس از شکست در همه جبهه های جهاد، گردن نهاد. جهاد دردناک او در وسیع ترین میدان ها و گسترده ترین ابعاد صورت گرفت. در جبهه مبارزه با دشمن، هم لشگر و هم سنگر را به آزمون گذاشت، و هم مقابله با فتنه ها و نیرنگ ها را. در جهاد با اصحاب منافق، از نیروی اصلاح و ارشاد کمک گرفت و در جهاد با نفس، از مهار خشم و تحمل صلحی تحمیلی...

با نظری حتی اجمالی بر جهادهای این مظلوم خاموش، هر اعتراضی اعتذار می شود و هر ایرادی ستایش...

مسمومیت و شهادت امام مجتبی(علیه السلام)با دسیسه معاویه …

[شماره صفحه واقعی : 156]

ص: 3473

مسمومیت و شهادت امام مجتبی(علیه السلام) با دسیسه معاویه

معاویه که از سال چهلم هجرت، تمام کشور اسلامی را تحت حکومت خود درآورد، کم کم به این فکر افتاد که پسرش یزید را ولیعهد قرار دهد و به این منظور، در حیات خود از مردم برای جانشینی وی بیعت بگیرد.

اما وجود امام حسن(علیه السلام) مانع بزرگی در این راه بود. معاویه به روشنی درمی یافت که وجود امام مجتبی(علیه السلام) و پیمان صلح بین ایشان، طرح ولیعهدی یزید را با مانع بزرگی رو به رو می سازد، زیرا در متن پیمان صلح، تصریح شده بود که معاویه تا زنده است حکومت می کند و حق تعیین جانشین را ندارد، و پس از مرگ وی، خلافت به حسن بن علی(علیهما السلام) منتقل می شود. ابن عبدالبرّ (دانشمند و رجال نویس نامدار جهان تسنن) می نویسد: در این امر در میان دانشمندان اختلاف نیست که حسن بن علی(علیهما السلام)خلافت را فقط در مدت حیات معاویه به وی واگذار نمود و شرط کرد که پس از معاویه، خلافت از آنِ او باشد و صلح نامه بر این اساس منعقد شد.(1)

از این رو معاویه درصدد برآمد امام حسن(علیه السلام) را به نحوی از میان بردارد. او در این راه به شیوه ناجوانمردانه متوسل شد و «جَعْده» همسر امام مجتبی(علیه السلام)دختر اشعث بن قیس کِندی را تطمیع کرد تا آن حضرت را مسموم سازد. او صد هزار درهم برای جعده فرستاد و به او پیام داد که اگر حسن بن علی را با زهر مسموم ساخته به قتل برساند، او را به همسری فرزندش یزید درمی آورد. جعده گول وعده معاویه را خورد و دست به جنایت بزرگی آلود و همسر گرامی و مهربان خود را مسموم کرده و حضرت در اثر مسمومیت شدید، به شهادت رسید.(2)

[شماره صفحه واقعی : 157]

ص: 3474


1- الإستیعاب فی معرفه الأصحاب (در حاشیه الاصابه)، ج1، ص 373.
2- این قضیه را با اندکی اختلاف، مورخان یاد شده در زیر در آثار و تألیفات خود آورده اند: شیخ مفید، الإرشاد، ص192؛ محمد بن جریر طبری، دلائل الإمامه، ص 61؛ مسعودی، مروج الذهب، ج3، ص5؛ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص 31، 47، 48؛ سیوطی، تاریخ الخلفا، ص 192. برخی نوشته اند که معاویه صد هزار درهم را داد ولی به وعده ازدواج وفا نکرد.

دانشمند مشهور اهل سنت، شیخ محمد صبان در این باره می نویسد:

عده زیادی از دانشمندان متقدم و متأخر، عقیده دارند که حسن بن علی بهوسیله زهر مسموم و شهید شد.(1)

هنگامی که معاویه در شام گزارش شهادت امام را دریافت کرد، اظهار شادمانی کرد(2)زیرا بزرگ ترین مانع را از سر راه برداشته بود. از آن زمان به بعد بود که معاویه زمزمه ولیعهدی یزید را آشکار کرد .

ابن عبدالبرّ در این باره می نویسد:

معاویه در زمان حیات حسن(علیه السلام) قصد بیعت گرفتن برای یزید را داشت و اشاره هایی به آن می کرد، ولی پس از مرگ حسن(علیه السلام) آن را آشکار کرد و تصمیم جدی برای آن گرفت.(3)

[شماره صفحه واقعی : 158]

ص: 3475


1- و بموته شهیداً جزم غیر واحد من المتقدِّمین والمتأخرین (اسعاف الراغبین، در حاشیه نورالأبصار ، ص182).
2- ابن قتیبه، الإمامه والسیاسه، ج1، ص 174؛ ابن عبدربه، العقد الفرید، ج4، ص 251.
3- الإستیعاب، (در حاشیه الإصابه)، ج1، ص 376. معاویه غیر از امام حسن(علیه السلام) چند تن دیگر از شخصیت های مشهور آن زمان را نیز که هر کدام به نوعی مخالف ولیعهدی یزید، یا رقیب او بودند _ اما نه در حد و جایگاه امام حسن(علیه السلام) _ یا با تطمیع یا تهدید، وادار به سکوت کرد جز حسین بن علی(علیهما السلام) و یا همچون امام حسن(علیه السلام) با دسیسه به قتل رساند که سعد بن ابیوقاص (صحابی پیامبر و از اعضای شورای شش نفره خلافت که عمر پیش از مرگش آن را ترتیب داده بود) و عبدالرحمان بن خالد بن ولید بن مغیره مخزومی قرشی از جمله آن ها بودند. ابوالفرج اصفهانی می نویسد: چون معاویه خواست از مردم برای پسرش یزید بیعت بگیرد، هیچ چیز برای او گران تر از حسن بن علی و سعد بن ابیوقاص نبود، از این رو با نیرنگ، سمی به آن دو خوراند و آن دو در اثر آن درگذشتند (مقاتل الطالبیین، ص 73). همچنین معاویه به علت تمایل مردم شام به ولیعهدی عبدالرحمان بن خالد بن ولید، او را بهوسیله طبیب یهودی دربار خود مسموم کرد و کشت! (ابن عبدالبرّ، الاستیعاب، ج1، ص 376).

امام حسین بن علی(علیه السلام)

اشاره

* موانع قیام در عصر معاویه

* مبارزات امام(علیه السلام) با معاویه

* ماهیّت و عوامل قیام عاشورا

* حضرت زینب(علیها السلام) در کاخ پسر زیاد

* خطبه امام سجّاد(علیه السلام) در مسجد شام

* نتایج و پیامدهای قیام عاشورا

[شماره صفحه واقعی : 159]

ص: 3476

[شماره صفحه واقعی : 160]

ص: 3477

شناخت مختصری از زندگانی امام

سومین امام معصوم، در سوم (یا چهارم) شعبان سال چهارم هجری در شهر مدینه دیده به جهان گشود. او دومین ثمره پیوند فرخنده علی(علیه السلام) و حضرت فاطمه دختر پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) بود.

حسین بن علی(علیه السلام) در دوران عمر خود به شجاعت و آزادگی و ایستادگی در برابر ظلم و ستم شهرت داشت.(1)

مراحل زندگی حسین بن علی(علیه السلام)

اوضاع سیاسی و اجتماعی دوران امامت امام حسین(علیه السلام) …

حسین بن علی(علیه السلام) مدت شش سال از دوران کودکی خود را در زمان جدّ بزرگوار خود سپری کرد و پس از رحلت آن حضرت، مدت سی سال در کنار پدرش امیرمؤمنان(علیه السلام) زندگی کرد و در حوادث مهم دوران خلافت ایشان به صورت فعال شرکت داشت. پس از شهادت امیرمؤمنان(علیه السلام) (در سال 40 هجری) م__دت ده س_ال در صحن__ه س_یاسی و اجتماع_ی در کن_ار برادر ب_زرگ خ_ود حس_ن بن علی(علیه السلام) قرار داشت و پس از شهادت امام حسن(علیه السلام) (در سال 50 هجری) به مدت ده سال، در اوج قدرت معاویه بن ابی سفیان، بارها با وی پنجه درافکند و پس از مرگ وی نیز در برابر حکومت پسرش یزید قیام کرد و در محرم سال 61 هجری در سرزمین کربلا به شهادت رسید.

[شماره صفحه واقعی : 161]

ص: 3478


1- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج3، ص 249.

آخرین بخش زندگی امام حسین، یعنی دوران امامت آن حضرت، مهم ترین بخش زندگی او به شمار می رود و در این کتاب، بیش تر پیرامون همین بخش سخن خواهیم گفت.

مبارزات حسین بن علی(علیه السلام)

در دوران قبل از امامت

حسین بن علی(علیه السلام) از دوران نوجوانی که شاهد انحراف دستگاه حکومت اسلامی از مسیر اصلی خود بود، از موضع گیری های سیاسی پدر خود پیروی و حمایت می کرد؛ چنان که در زمان خلافت عمر بن خطاب، روزی وارد مسجد شد و دید عمر بر فراز منبر نشسته است، با دیدن این صحنه، بالای منبر رفت و به عمر گفت: از منبر پدرم پایین بیا وبالای منبر پدرت برو!

عمر که قافیه را باخته بود، گفت: پدرم منبر نداشت! آن گاه او را در کنار خود نشانید، و پس از آن که از منبر پایین آمد، او را به منزل خود برد و پرسید: این سخن را چه کسی به تو یاد داده است؟ او پاسخ داد: هیچ ک_س!(1)

در جبهه های نبرد با ناکثین و قاسطین

حسین بن علی(علیه السلام) در دوران خلافت پدرش، امیرمؤمنان(علیه السلام)، در صحنه های سیاسی و نظامی در کنار آن حضرت قرار داشت. او در هرسه جنگی که در این دوران برای پدر ارجمندش پیش آمد، شرکت فعال داشت. (2)

در جنگ جمل فرماندهی جناح چپ سپاه امیرمؤمنان(علیه السلام) به عهده وی بود(3)و

[شماره صفحه واقعی : 162]

ص: 3479


1- ابن حجر عسقلانی، الإصابه فی تمییز الصحابه، ج1، ص333؛ حافظ ابن عساکر، تاریخ دمشق (جلد مربوط به شرح حال حسین بن علی)، تحقیق: شیخ محمد باقر محمودی، ص 141.
2- ابن حجر، همان کتاب، ص 333.
3- حافظ ابن عساکر، همان کتاب، ص 164.

در جنگ صفین، چه از راه سخنرانی های پرشور و تشویق یاران علی(علیه السلام) جهت شرکت در جنگ، و چه از رهگذر پیکار با قاسطین، نقشی فعال داشت(1)در جریان حکمیت نیز یکی از شهود این ماجرا از طرف علی(علیه السلام) بود.(2)

حسین بن علی(علیه السلام) پس از شهادت علی(علیه السلام) در کنار برادر خویش، رهبر و پیشوای وقت، حسن بن علی(علیه السلام)قرار گرفت، و هنگام حرکت نیروهای امام مجتبی(علیه السلام) به سمت شام، همراه آن حضرت در صحنه نظامی و پیشروی به سوی سپاه شام حضور داشت، و هنگامی که معاویه به امام حسن(علیه السلام) پیشنهاد صلح کرد، امام حسن، او و عبدالله بن جعفر را فراخواند و درباره این پیشنهاد، با آن دو به گفتوگو پرداخت.(3)و بالاخره پس از متارکه جنگ و انعقاد پیمان صلح، همراه برادرش به شهر مدینه بازگشت و همان جا اقامت گزید .(4)

اوضاع سیاسی و اجتماعی

دوران امامت امام حسین(علیه السلام)

در زمان امام حسین(علیه السلام) انحراف از اصول و موازین اسلام، که از «سقیفه» شروع شده و در زمان عثمان گسترش یافته بود، به اوج خود رسیده بود. در آن زمان معاویه که سال ها از سوی خلیفه دوم و سوم به عنوان استاندار، در منطقه شام حکومت کرده و موقعیت خود را کاملاً تثبیت کرده بود، به نام خلیفه مسلمین س_رنوشت و مق_درات کشور اسلامی را در دست گرفت_ه، حزب ض_د اسلامی اموی را بر امت اسلام مسلط ساخته ب_ود و به کمک عمّال ستمگر و یغماگر خود

[شماره صفحه واقعی : 163]

ص: 3480


1- نصر بن مزاحم، وقعه صفین، صفحات: 114 و 249 و530.
2- نصر بن مزاحم، همان کتاب، ص507.
3- ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 3، ص 405.
4- ابن حجر، همان کتاب، ص 333.

مانند: زیادبن ابیه، عمروبن عاص، سَمُرَه بن جُنْدُب و... حکومت سلطنتی استبدادی تشکیل داده، چهره اسلام را وارونه ساخته بود.

معاویه از یک سو، سیاست فشار سیاسی و اقتصادی را در مورد مسلمانان آزاده و راستین اعمال می کرد و با کشتار و قتل و شکنجه و آزار، و تحمیل فقر و گرسنگی بر آنان، از هرگون_ه اعتراض و جنبش و مخالفت جلوگیری می کرد، و از سوی دیگر، با احی_ای تبعیض های نژادی و رقابت های قبیله ای در میان قبائل، آنان را به جان هم می انداخت و از این رهگذر نیروهای آنان را تضعیف می کرد تا خطری از ناحیه آنان متوجه حکومت وی نگردد، و از سوی سوم، به کمک عوامل مزدور خود با جعل حدیث و تفسیر و تأویل آیات قرآن به نفع خود، افکار عمومی را تخدیر کرده، و به حکومت خودش وجهه مشروع و مقبول می بخشید.

این سیاست ضد اسلامی، ب_ه اضاف_ه عوام_ل دیگری همچون ترویج فرق_ه های باطل نظیر: جَبْریّه و مُرْجِئَه که از نظر عقیدت_ی با سیاست معاویه همسو بودند، آثار شوم و مرگ باری در جامعه به وجود آورده و سکوت تلخ و ذلّت باری را بر جامعه حکم فرما ساخته بود.

در اثر این سیاست شوم، شخصیت جامعه اسلامی مسخ و ارزش ها دگرگون شده بود، به طوری که مسلمانان، با آن که می دانستند اسلام هیچوقت اجازه نمی ده_د آنان مطیع زمام داران بی_دادگری باش_ند که به نام دین بر آن ها حکومت می کنند، با این حال بر اثر ضعف و ترس و ناآگاهی، از زمام داران ستمگر پشتیبانی می کردند. در اثر این سیاست، مسلمانان، بر خلاف منطق قرآن و تعالیم پیامبر(صلی الله علیه وآله)، تبدیل به افرادی ترسو، سازشکار، و ظاهرساز گشته بودند.

موانع قیام در عصر معاویه …

تاریخ این دوره از زندگی مسلمانان، پر از شواهدی است که نشان می دهد این دگرگونی و انحراف فراگیر شده، جامعه اسلامی را با خود همرنگ ساخته بود.

[شماره صفحه واقعی : 164]

ص: 3481

اگر عکس العملی را که مسلمانان در برابر سیاست عثمان و عمّال وی از خود نشان دادند، با روشی که در برابر سیاست معاویه در پیش گرفتند مقایسه کنیم، آثار شوم این سیاست شیطانی را در جامعه اسلامی به وضوح مشاهده می کنیم، زیرا مسلمانان در برابر سیاست عثمان با یک قیام عمومی، عکس العمل نشان دادند؛ قیامی که بزرگ ترین شهرهای اسلامی یعنی مدینه، مکه، کوفه، بصره، مصر و سایر شهرها و روستاها در آن شرکت داشتند، ولی باتوجه به این که در زمان معاویه ظلم به مراتب بیش تر، میزان قتل و تهدید زیادتر و گسترده تر، و محرومیت مسلمانان از حق_وق و ثروت و در آمد خود آشکارتر ب_ود، با این ح_ال چنین عکس العمل دسته جمعی در برابر رفتار ضد اسلامی معاویه دیده نمی شد، بلکه مردم کورکورانه در برابر معاویه مطیع و خاضع بودند. بلی گاه گاه اعتراض های پراکنده ای مثل مخالفت «حُجْ_ر ب_ن عَ_دِیّ» و «عَم_رو ب_ن حَمِ_ق خُزاع_ی» و امثال آن ها صورت می گرفت که نشان می داد جامعه در زیر فشار ستم معاویه دست و پا می زند، ولی این مخالفت های پراکنده، آنچنان که لازم بود، به نتیجه نمی رسید و به صورت یک جنبش عملی و عمومی در نمی آمد، بلکه شعله آن به سرعت خاموش می گشت، زیرا حکومت وقت، سران جنبش را می کشت و انقلاب را در نطفه خفه می کرد و جامعه هیچ تکانی نمی خورد.(1)

موانع قیام در عصر معاویه
اشاره

ولی با وجود چنین وضع اسفناک و انفجارآمیزی که در زمان تسلط معاویه حکم فرما بود، بنابر ملاحظات فراوان، قیام و انقلاب مسلحانه در آن زمان نه مقدور بود و نه مفید. دوعامل زیر را می توان مهم ترین موانع قیام و انقلاب امام حسین(علیه السلام)در زمان حکومت معاویه شمرد:

[شماره صفحه واقعی : 165]

ص: 3482


1- جه_ت اطلاع بیش تر در این زمینه ر. ک : ارزیابی انقلاب حسین(علیه السلام)، تألیف محمد مهدی شمس الدین، ترجمه مهدی پیشوائی.
1 . پیمان صلح امام حسن(علیه السلام) با معاویه

اگر حسین بن علی(علیه السلام) در زمان معاویه قیام می کرد، معاویه می توانست از پیمان صلحی که با امام حسن(علیه السلام) بسته و مورد تأیید حسین بن علی(علیه السلام) نیز قرار داشت، به منظور متهم ساختن حسین بن علی(علیه السلام) بهره برداری کند، زیرا همه مردم می دانستند که امام حسن و امام حسین متعهد شده اند تا زمانی که معاویه زنده است سکوت کرده به حکومت او گردن نهند، حال اگر حسین(علیه السلام) برضد معاویه قیام می کرد، امکان داشت معاویه اورا شخصی فرصت طلب و پیمان شکن قلمداد کند.

البته می دانیم که امام حسین(علیه السلام) پیمان و معاهده خود را با معاویه، پیمانی لازم الوفاء نمی دانست، زیرا این پیمان از روی آزادی و میل و اختیار صورت نگرفته بود، بلکه پیمانی بود که تحت فشار و اجبار، و در شرایطی صورت گرفته بود که بحث و گفتوگو فایده ای نداشت، به علاوه خود معاویه آن را نقض کرده و محترم نشمرده بود و خود را به رعایت آن ملزم نمی دانست، بنابراین چنین عهد و پیمانی، اگرهم در اصل صحیح و معتبر بود، حسین بن علی(علیه السلام) مقید به آن نبود، زیرا خود معاویه آن را زیر پا گذاشته و در نقض آن از هیچ کوششی فروگذاری نکرده بود، اما در هر حال معاهده صلح، می توانست دستاویز تبلیغاتی معاویه در برابر قیام احتمالی حسین(علیه السلام)قرار گیرد.

از طرف دیگر، باید دید در برابر قیام احتمالی او اجتماع چگونه قضاوت می کرد؟

پیداست اجتماع زمان امام حسین(علیه السلام) چنان که گذشت اجتماعی بود که حال قیام و انقلاب نداشت و شمشیر جهاد به آب عافیت شسته بود. طبعاً چنین اجتماعی عافیت طلبی خود را چنین توجیه می کرد که حسین(علیه السلام)بامعاویه پیمان بسته است و باید به آن وفا کند.

بنابراین اگر امام حسین(علیه السلام) درزمان معاویه قیام مسلحانه می کرد، معاویه می توانست آن را به عنوان یک شورش غیرموجه وبرخلاف مواد پیمان صلح

[شماره صفحه واقعی : 166]

ص: 3483

بین طرفین معرفی کند و چون جامعه آن روز _ چنان که گفتیم _ جامعه ای بود که حال قیام و انقلاب نداشت، طبعاً منطق معاویه را تأییدمی کرد.

2. ژست دینی معاویه

قیام امام حسین(علیه السلام) در زمان یزید، چنان پرشور و مهیّج بود که خاطره آن در دل های مردم جاوید مانده است و چنان که مشاهده می کنیم پس از قرون متمادی، هنوز هم مردم، قهرمانان کربلا را برای خود نمونه و سرمشق قرار می دهند و در ابراز قهرمانی و فداکاری از آن ها الهام می گیرند، ولی به گمان قوی اگر امام حسین(علیه السلام) در زمان معاویه قی_ام می کرد، قی_ام او دارای چنین شور و حماسه ای نمی شد. راز این مطلب را باید در نفوذ و شیطنت و بازیگری معاویه، و روش خاص او در حل و فصل مشکلات جستوجو کرد.

گرچه معاویه عملاً اسلام را تحریف کرده، حکومت اشرافی اموی را جایگزین خلافت ساده و بی پیرایه اسلامی ساخته، و جامعه اسلامی را به یک جامعه غیر اسلامی تبدیل کرده بود، اما او این مطلب را به خوبی درک می کرد که چون به نام دین و خلافت اسلام_ی حکوم_ت می کند، نبای_د مرتکب کارهایی بشود که مردم آن را مبارزه با دین _ همان دینی که به نام آن حکومت می کند _ تلقی نمایند، بلکه او لازم می دید همیشه به اعمال خود، رنگ دینی بدهد تا اعمال وی با مقامی که دارد، سازگار باشد، و آن دسته از کارهایی را که مشروع جلوه دادن آن ها مقدور نیست، در خفا انجام دهد.

پاره ای از اسناد و شواهد تاریخی نشان می دهد که معاویه فردی بی دین بوده و ب_ه هی_چ چیز اعتقاد نداشته است؛ به طوری که «مغیره بن شعبه» معلوم الحال و بی بند و بار، از سخنانی که در بعضی از مجالس خصوصی معاویه، از خود وی شنیده بود، اظهار تأسف و اندوه کرده می گفت: «معاویه خبیث ترین افراد مردم است».(1)

[شماره صفحه واقعی : 167]

ص: 3484


1- درباره انگیزه سخنان مغیره در صفحات آینده توضیح خواهیم داد.

ولی با وجود این ها، همین روش معاویه در تظاهر به برخی از ظواهر دینی، درک ماهیّت او را برای عامّه مردم مشکل ساخته بود.

معاویه برای آن که به منصب و مقام خود، رنگ مذهبی بدهد، از اوضاع و شرایط به خوبی بهره برداری می کرد. او از یک ط_رف خونخواهی عثم_ان را عنوان می ساخت و از طرف دیگر پس از جریان حکمیت و همچنین به واسطه صلح با امام حسن(علیه السلام) و بیعت مردم با وی، خود را در افکار عمومی شایسته خلافت قلمداد می کرد.

بنابراین اگر امام حسین(علیه السلام) در زمان او قیامی مسلّحانه به راه می افکند، وی به سهولت می توانست آن را در افکار عمومی یک اختلاف سیاسی و کشمکش برسر قدرت و حکومت معرفی کند، نه قیام حق در برابر باطل!

مبارزات امام حسین(علیه السلام) با حکومت معاویه

اما هیچ یک از این موانع باعث نمی شد که امام حسین(علیه السلام) در برابر بدعت ها و بیدادگری های بی شمار معاویه سکوت کند، بلکه او در آن شرایط پرخفقان که کسی جرأت اعتراض نداشت، تا آن جا که در توان داشت، در برابر مظالم معاویه به مبارزه و مخالفت برخاست. در این جا سه مورد از مبارزات امام حسین(علیه السلام) با حکومت معاویه را به عنوان نمونه مورد بررسی قرار می دهیم:

1 . سخنرانی ها و نامه های اعتراض آمیز

در دوران ده ساله امامت امام حسین(علیه السلام)، که آن حضرت در صحنه سیاسی با معاویه رو به رو بود، نامه های متعددی بین او و معاویه رد و بدل شده است که نشانه موضع گیری سخت و انقلابی امام حسین(علیه السلام) در برابر معاویه است. امام به دنبال هر جنایت و اقدام ضد اسلامی معاویه او را به شدت مورد انتقاد و اعتراض قرار می داد. یکی از مهم ترین این موارد، موضوع ولیعهدی یزید بود.

[شماره صفحه واقعی : 168]

ص: 3485

مخالفت با ولیعهدی یزید

معاویه به دنبال فعالیت های دامنه دار خود به منظور تثبیت ولیعهدی یزید، سفری به مدینه کرد تا از مردم مدینه، بهویژه شخصیت های بزرگ این شهر که در رأس آنان امام حسین(علیه السلام) قرار داشت، بیعت بگیرد. او پس از ورود به این شهر، با «حسین بن علی(علیه السلام)» و «عبدالله بن عباس» دیدار کرد و طی سخنانی موضوع ولیعهدی یزید را پیش کشیده و کوشش کرد که موافقت آنان را با این موضوع جلب کند. حسین بن علی(علیه السلام)در پاسخ سخنان وی با ذکر مقدمه ای چنین گفت:

...تو در برتری و ف_ضیلتی که برای خود قائلی، دچار لغزش و افراط شده ای و ب_ا تصاحب اموال عمومی مرتکب ظلم و اجحاف گشته ای. تو از پس دادن ام_وال مردم به صاحبانش خودداری و بخل ورزیدی و آن قدر آزادانه به تاخت و تاز پرداختی که از حد خود تجاوز نمودی و چون حقوق حقداران را به آنان نپرداختی، شیطان به بهره کامل و نصیب اعلای خود در اغوای تو رسید.

آن چه درباره کمالات یزید و لیاقت وی برای اداره امور امت اسلامی گفتی فهمیدم. تو یزید را چنان توصیف کردی که گویا شخصی را می خواهی معرفی کنی که زندگی او بر مردم پوشیده است و یا از غایبی خبر می دهی که مردم او را ندیده اند! و یا در این مورد فقط تو علم و اطلاع به دست آورده ای! نه، یزید آنچنان که باید؛ خود را نشان داده و باطن خود را آشکار ساخته است. یزید را آنچنان که هست، معرفی کن! یزید جوان سگ باز و کبوتر باز و بوالهوسی است که عمرش با ساز و آواز و خوشگذرانی سپری می شود. یزید را این گونه معرفی کن و این تلاش های بی ثمر را کنار بگذار! گناهانی که تاکنون درباره این امت بردوش خود بار کرده ای بس است، کاری نکن که هنگام ملاقات پروردگار، بار گناهانت از این سنگین تر باشد. تو آن قدر به روش باطل و ستمگرانه خود ادامه دادی و با بی خردی مرتکب ظلم شدی که کاسه ص_بر مردم را لبریز نمودی، این_ک دیگر مابین م_رگ و ت_و بیش از یک

[شماره صفحه واقعی : 169]

ص: 3486

چشم بر هم زدن باقی نمانده است، بدان که اعمال تو نزد پروردگار محفوظ است و باید روز رستاخیز پاسخگوی آن ها باشی...!(1)

نگرانی معاویه از قیام امام حسین(علیه السلام)

در همان ایام، یک سال «مروان بن حکم» که از طرف معاویه حاکم مدینه بود، به وی نوشت: عمرو بن عثمان گزارش کرده است که، «گروهی از رجال و شخصیت های عراق و حجاز نزد حسین بن علی(علیه السلام) رفت و آمد می کنند» و اظهار کرده است که، «اطمینان ندارد حسین قیام نکند».

مروان در نامه خود اضافه کرد که: من در این باره تحقیق کرده ام، طبق اطلاعات رسیده، او فعلاً قصد قیام و مخالفت ندارد، ولی اطمینان ندارم که درآینده نیز چنین باشد، اینک نظر خود را در این باره بنویسید.

معاویه، پس از دریافت این گزارش، علاوه بر پاسخ نامه مروان، نامه ای نیز به این مضمون به حسین بن علی(علیه السلام) نوشت:

«گزارش پاره ای از کارهای تو به من رسیده است که اگر صحت داشته باشد، من آن ها را شایسته تو نمی دانم. سوگند به خدا هرکس پیمان و معاهده ای ببندد، باید به آن وفادار باشد، و اگر این گزارش صحت نداشته باشد، تو سزاوارترین شخص برای چنین وضعی هستی. اینک مواظب خود باش و به عهد و پیمان خود وفا کن. اگر با من مخالفت کنی با مخالفت رو به رو می شوی و اگر بدی کن__ی، ب_دی می بینی، از ایجاد اختلاف میان امت بپرهیز...» (2)

پاسخ تاریخی امام حسین(علیه السلام) به معاویه

امام حسین(علیه السلام) در پاسخ او چنین نوشت:

[شماره صفحه واقعی : 170]

ص: 3487


1- ابن قُتیبه دین_وری، الإمامه و السیاسه، ج1، ص184.
2- محمد بن حسن طوسی، اختیار معرفه الرجال (معروف به رجال کشّی)، تصحیح و تعلیق: حسن المصطفوی، دانشگاه مشهد، ص48.

اما بعد، نامه تو به دستم رسید، نوشته ای که خبرهایی از من به گوش تو رسیده است که به گمان تو هیچوقت زیبنده من نبوده و تو آن ها را در خور شأن من نمی دانسته ای! باید بگویم تنها خدا است که انسان را به کارهای نیک هدایت می کند و توفیق اعمال خیر را به انسان می دهد.

اما آن چه در باب من به گوش تو رسیده، یک مشت سخنان بی اساس است که چاپلوسان و سخن چینان تفرقه انداز و دروغ پرداز، از پیش خود ساخته و پرداخته اند. این گمراهان بی دین، دروغ گفته اند من نه تدارک جنگی برضد تو دیده ام و نه قصد خروج برضد تو داشته ام، ولی از این که برضد تو و دوستان ستمگر و بی دین تو، که حزب ستمگران و برادران شیطانند، قیام نکرده ام از خدا می ترسم.

آیا تو قاتل «حجر بن عدی» و یارانش نبودی؟ قاتل کسانی که همه، از نمازگزاران و پرستندگان خداوند بودند؛ کسانی که بدعت ها را ناروا شمرده و با آن سخت مبارزه می کردند، و کارشان امر به معروف و نهی از منکر بود. تو پس از آن که به آنان امان دادی و سوگندهای اکید یاد کردی که به خاطر حوادث گذشته آزارشان نکنی، برخلاف امان و سوگند خود، آنان را ظالمانه کشتی، و با این کار، برخدا گستاخی نموده، عهد و پیمان او را سبک شمردی.

آیا تو قاتل «عَمرو بن حَمِقْ»، آن مسلمان پارسا که از کثرت عبادت چهره و بدن_ش تکیده و فرس_وده شده بود، نیستی که پ_س از دادن ام_ان و بست__ن پیم__ان _ پیمانی که اگر به آهوان بیابان می دادی، از قله های کوه ها پایین می آمدند _ او را کشتی؟!

آیا تو نبودی که «زیاد» (پسر سُمَیَّه) را برادر خود خواندی و او را پسر ابوسفیان قلمداد کردی، در حالی که پیامبر فرموده است: «نوزاد به پدر ملحق می گردد و زناکار باید سنگسار گردد»؟!(1)

[شماره صفحه واقعی : 171]

ص: 3488


1- الولد للفراش وللعاهر الحجر. این جمله، حدیث نبوی است که امام حسین(علیه السلام) به آن استشهاد کرده است. این فراز از نامه امام حسین(علیه السلام) ناظر به ماجرای فضاحت بار استلحاق زیاد به ابوسفیان است که در تاریخ اسلام مشهور است. اجمال قضیه این است که روزی ابوسفیان در طائف در یک خانه بدنام، با کنیز شوهردار آلوده ای به نام «سمیّه» ارتباط نامشروع برقرار کرد. کنیز یاد شده پسری به دنیا آورد که او را «زیاد» نام نهادند. معلوم نبود که این نوزاد از صلب ابوسفیان است یا از شوهر آن کنیز به نام «عُبید». زیاد بن عُبید که بعد از سقوط بنی امیه او را «زیاد بن ابیه» نامیدند و در عصر اموی یکی از چهار داهیه عرب، و از سیاستمداران و صحنه گردانان سیاسی بود، در واقع، همان طفل دیروزی مشکوک سمیه بود! معاویه در زمان حکومتش (در سال 44هجرت) برای جذب زیاد و بهره برداری از همکاری های سیاسی او، بدعت آشکاری انجام داد و شهودی اقامه کرد که به آن عمل نامشروع ابوسفیان گواهی دادند و معاویه به استناد آن ادعا کرد که زیاد، پسر ابوسفیان و برادر وی است! در حالی که پیامبر(صلی الله علیه وآله)فرموده بود: الولد للفراش وللعاهر الحجر (حسن بن علی بن شعبه، تحف العقول، ص 34؛ صدوق، الخصال، ج1، ص 213_ 214، باب الأربعه؛ صحیح بخاری، تحقیق الشیخ قاسم الشماعی الرفاعی، ج8، کتاب الفرائض، حدیث1597؛ صحیح مسلم بشرح النووی، ج10، کتاب الرضاع، ص37). مفهوم فقهی حدیث نبوی یاد شده این است که اگر همسر مردی یا کنیزی که مرد او را به همسری برگزیده، نوزادی به دنیا آورد، شرعاً نوزاد، فرزند شوهر آن زن یا کنیز حساب می شود و احکام ارث و امثال آن مترتب می شود. و اگر معلوم شود که مردی با آن زن یا کنیز زنا کرده، در نسب نوزاد، تأثیری ندارد و زناکار، از این جهت نصیبی ندارد. (شرح نووی، ج10، ص37_ 38). در مورد زیاد نیز چنین بود، او شرعاً فرزند «عُبید» شمرده می شد و از نظر شرعی، به علت عمل نامشروع ابوسفیان با سمیه، هرگز فرزند او حساب نمی شد و امکان تغییر نسب وجود نداشت، و اقدام معاویه بدعت بود. و امام حسین(علیه السلام) به این بدعت معاویه معترض بود. در مورد ماجرای استلحاق زیاد به ابوسفیان، رجوع شود به الغدیر، ج10، ص 216_227.

ای کاش جریان به همین جا خاتمه می یافت، اما چنین نبود، بلکه پسر سمیه را پس از برادر خواندگی، برملت مسلمان مسلط ساختی و او نیز با اتکا به قدرت تو مسلمان ها را کشت، دست ها و پاهایشان را قطع کرد، و برشاخه های نخل به دار آویخت! ای معاویه تو عرصه را چنان بر مسلمانان تنگ ساختی که گویی تو از این امت، و این امت از تو نبوده اند!

آیا تو قاتل «حضرمی» نیستی که جرم او این بود که همین زیاد به تو اطلاع داد که «وی پیرو دین علی است»، درحالی که دین علی همان دین پسر عمویش پیامبر(صلی الله علیه وآله)اس_ت و به نام هم_ان دی_ن است که اک_نون ت_و بر اریکه حکومت و قدرت تکیه زده ای! و اگر این دین نبود، تو و

[شماره صفحه واقعی : 172]

ص: 3489

پدرانت هنوز در جاهلیت به سر می بردید و بزرگ ترین شرف و ف_ضیلت شما، رنج و مشقت دو سفر زمستانی و تابستانی به یمن و شام بود، ولی خداوند در پرتو رهبری ما خاندان، شما را از این زندگی نکبت بار نجات بخشید.

ای معاویه! یکی از سخنان تو این بود که در میان این امت ایجاد اختلاف و فتنه نکنم. من هیچ فتنه ای بزرگ تر و مهم تر از حکومت تو بر این امت سراغ ندارم! دیگر از سخنان تو این بود که مواظب رفتار و دین خود، و امت محمد(صلی الله علیه وآله)باشم. من (وقتی به وظیفه خود می اندیشم و به دین خود و امت محمد(صلی الله علیه وآله)نظ___ر می افکنم) وظیفه ای بزرگ تر از این نمی دانم که با تو بجنگم، و این جنگ، جهاد در راه خدا خواهد بود، و اگر (به خاطر یک رشته عذرها) از قیام برضد تو خودداری کنم از خدا طلب آمرزش می کنم (چون ممکن است آن عذرها در پیشگاه خدا پذیرفته نباشد) و از خدا می خواهم مرا به آن چه موجب رضا و خشنودی اوست، ارشاد و هدایت کند.

ای معاویه! دیگر از سخنان تو این بود که: اگر من به تو بدی کنم، با من بدی خواهی کرد و اگر با تو دشمنی کنم، دشمنی خواهی نمود. باید بگویم: در این جهان نیکان و صالحان همواره با دشمنی بدکاران رو به رو بوده اند، و من امیدوارم دشمنی تو زیانی به من نرساند و زیان بداندیشی های تو بیش از همه متوجه خودت گردد و اعمال تو را نابود سازد، پس هرقدر می توانی دشمنی کن!.

ای معاویه! از خدا بترس و بدان که گناهان کوچک و بزرگت همه در پرونده خدایی ثبت شده است. این را نیز بدان که خداوند جنایات تو را که به صِرفِ ظن و گمان، مردم را می کشی، و به محض اتهام، آنان را بازداشت و گرفتار می سازی، و کودکی شراب خوار و سگ باز را به حکومت رسانده ای، هرگز به دست فراموشی نخواهد سپرد.

تو با این کار، خود را به هلاکت افکندی، دین خود را تباه ساختی، و

[شماره صفحه واقعی : 173]

ص: 3490

حقوق ملت را پایمال کردی، والسلام .(1)

2. سخنرانی کوبنده و افشاگرانه درکنگره عظیم حج

یک (یا دو سال) پیش از مرگ معاویه که فشار و تضییقات نسبت به شیعیان از طرف حکومت وی به اوج شدت رسیده بود، امام حسین(علیه السلام) به حج مشرف شد و در ح_الی که «عبدالله ب__ن عباس» و «عبدالله ب_ن جعفر» آن حضرت را همراهی می کردند، از «صحابه» و «تابعین» و بزرگان آن روز جامعه اسلامی که به پاکی و صلاح شهرت داشتند، و نیز عموم بنی هاشم خواست که در چادر او واقع در «مِنی» اجتماع کنند. بال_غ بر هفتصد نفر از تابعین و دویست نفر از صحابه در چادر آن حضرت گرد آمدند. آن گاه امام به پا خاست و سخنانی به این شرح ایراد کرد:

«دیدید که این مرد زورگو و ستمگر با ما و شیعیان ما چه کرد؟ من در این جا مطالبی را با شما در میان می گذارم، اگر درست بود، تصدیق، و اگر دروغ بود، تکذیب کنید. سخنان مرا بشنوید و گفتار مرا بنویسید؛ وقتی که به شهرها و میان قبائل خود برگشتید، با افراد مورد اعتماد و اطمینان درمیان بگذارید و آنان را به رهبری ما دعوت کنید، زیرا می ترسم این موضوع (رهبری امت توسط اهل بیت) به دست فراموشی سپرده شود و حق نابود و مغلوب گردد».

امام سپس فضیلت ها و سوابق درخشان پدرش امیرمؤمنان(علیه السلام) و خاندان امامت را برشمرد و بدعت ها و جنایت ها و اعمال ضد اسلامی معاویه را تشریح کرد(2)و بدین وسیله یک حرکت عظیم تبلیغی را برضد حکومت پلید معاویه پدید

[شماره صفحه واقعی : 174]

ص: 3491


1- اب_ن قتیبه دین_وری، هم_ان ک_تاب، ج1، ص180. این نام_ه با اختلاف در الف_اظ، در بحارالأنوار (تهران، مکتبه الإسلامیه، 1393ه_. ق) ج44، ص212 به بعد احتجاج طبرسی ، ج2 ، ص161_ اختیار معرفه الرجال (تصحیح وتعلیق: حسن المصطفوی) ص48 آمده است، ولی ما در ترجمه، عبارت الإمامه والسیاسه را در نظر گرفتیم.
2- کتاب سلیم بن قیس الکوفی، ص 206؛ طبرسی، احتجاج، ص 161؛ علامه امینی، عبدالحسین، الغدیر، ج1، ص198.

آورد و زمینه را برای قیام فراهم ساخت.

«حس_ن ب_ن علی ب_ن شعبه»، از دانشمندان بزرگ قرن چهارم، در کتاب «تحف العقول» خطبه ای را از امام حسین(علیه السلام) را نقل کرده که محل و تاریخ ایراد آن روشن نیست، ولی قرائن و شواهد و محتوای خطبه نشان می دهد که این همان خطبه ای است که حضرت در «مِنی» ایراد نموده است. ما به مناسبت بحث، ترجمه بخش هایی از این خطبه را در زیر می آوریم:

...ای رجال مقتدر! شما گروهی هستید که به دانش و نیکی و خیرخواهی شهرت یافته اید، در پرتو دین خدا در دل های مردم، عظمت و مهابت یافته اید، شرافتمند از شما حساب می برد و ضعیف و ناتوان شما را گرامی می دارد، و کسانی که با شما هم پای_ه و درج_ه اند و بر آن ها حق نعمتی ندارید شما را بر خود مق_دم می دارند... من بر شما، که (به سبب سوابق و ایمانتان) برگردن خدا منت می نهید!، می ترسم که از طرف خدا بر شما عذاب و گرفتاری فرود آید، زیرا شما به مقام بزرگی رسیده اید که دیگران دارا نیستند و بر دیگران برتری یافته اید، نیکان و پاکان را احترام نمی کنید، در صورتی که شما به خاطر خدا در میان مردم مورد احترام هستید.

شما به چشم خود می بینید که پیمان های الهی را می شکنند و با قوانین خدا مخالفت می کنند، ولی بیم و هراسی به خود راه نمی دهید. از نقض عهد و پیم_ان پدرتان ب_ه ه_راس می افتی_د، ول_ی به این که پیمان های رسول خدا شکسته یا خ_وار و بی مقدار گشته است، هیچ اهمیتی نمی دهید. افراد کور و لال و زمین گیر در کشور اسلامی بدون سرپرست و مراقبت مانده اند و برآن ها رحم نمی شود، امّا شما در خور موقعیت و منزلت خویش کاری نمی کنید، و با کسی هم که وظیفه خود را در این مورد انجام می دهد، یاری و همکاری نمی کنید، و با سازش و همکاری و مسامحه با ستمگران، خ_ود را آسوده می داری_د. خداوند فرم_ان جلوگیری از منک_رات و بازداشتن مردم از آن ها را داده است، ولی شما

[شماره صفحه واقعی : 175]

ص: 3492

از آن غافلید. مصیبت شما عالمان امت از همه بیش تر است، زیرا موقعیت و منزلت عالمان دین مورد تعرض قرار گرفته است، و ای کاش این را می دانستید.

زمام امور باید در دست کسانی باشد که عالم به احکام خدا و امین بر حلال و حرام او هستند و شما دارای این مقام بودید و از دستتان گرفتند، و هنگامی این مقام را از دست شما گرفتند که از پیرامون حق پراکنده شدید، و با وجود دلیل روشن، در سنت پیامبر اختلاف ورزیدید. اگر در راه خدا مشکلات را تحمل کرده در برابر آزاره_ا و فشاره_ا شکیبای_ی از خودنشان می دادید، زم_ام امور در قبضه شما ق_رار می گرفت و همه امور زیر نظر شما اداره می شد، ولی شما ستمگران را بر مقدّرات خود مسلط ساختید و امور خدا (حکومت) را به آن ها تسلیم کردید تا حلال و حرام را در هم آمیزند و در شهوات و هوسرانی های خود غوطهور شوند. آنان را بر این مقام مسلط نساخت مگر گریز شما از مرگ و دلبستگی تان به زندگی چند روزه دنیا. شما با این کوتاهی در انجام وظیفه، ناتوانان را زیر دست آن ها قرار دادید تا گروهی را برده و مقهور خویش، و گروه دیگر را برای زندگی توأم با شکست، بی چاره سازند، و به پیروی از اشرار، و در اثر گستاخی در پیشگاه خداوند جبار، در اداره حکومت، به میل و هوای خود رفتار کنند و دل به رسوایی و هوسرانی بسپارند.

در هر شهری از شهرها، گوینده ای (مزدور را برای تبلیغ اهدافشان) برفراز منبر می فرستند، و همه کشور اسلامی در قبضه آن هاست، و دستشان در همه جا باز است و مردم برده آن ها و در اختیار آنان هستند، هر ستمی که بر این مردم بی پناه کنند، مردم نمی توانند از خود دفاع کنند. دسته ای از این قوم، زورگو و معاندند که بر هر ناتوان و ضعیفی فشار می آورند، و برخی دیگر فرمانروایانی هستند که به خدای زنده کننده و میراننده عقیده ای ندارند.

شگفتا از این وضع! و چرا در شگفت نباشم درحالی که زمین در تصرف

[شماره صفحه واقعی : 176]

ص: 3493

فردی ستمگر و دغلکار، و باجگیری نابکار است که بر مؤمنان بی هیچ ترحم و دلسوزی حکمرانی می کند! خدا در کشمکش میان ما حاکم، و او به حکم خود، بین م_ا داور است.

پروردگارا! این حرکت ما نه به خاطر رقابت بر سر حکومت و قدرت و نه به منظور به دست آوردن مال دنیاست؛ بلکه به خاطر آن است که نشانه های دین تو را به مردم نشان دهیم و اصلاحات را در کشور اسلامی اجرا کنیم ت__ا بن_دگان ستمدیده ات از چنگ ظالمان در امان باشند و واجبات و احکام و سنت های تو اجرا گردد.

اینک (شما بزرگان امت) اگر مرا یاری نکنید، ستمگران بر شما چیره می گردند و در پی خاموش ساختن نور پیامبرتان می کوشند....(1)

3 . ضبط اموال دولتی

در همان ایام، کاروانی از یمن که حامل مقداری از بیت المال بود، از طریق مدینه، رهسپار دمشق بود. امام حسین(علیه السلام) با اطلاع از این موضوع، آن را ضبط کرد و در میان مستمندان بنی هاشم و دیگران تقسیم کرد و نامه ای بدین شرح به معاویه نوشت: «کاروانی از یمن از این جا عبور می کرد که حامل اموال و پارچه ها و عطریاتی برای تو بود تا آن ها را به خزانه دمشق سرازیر کنی و به خویشانت که تاکنون شکم ها و جیب های خود را از بیت المال پر کرده اند، ببخشی، من نیاز به آن اموال داشتم، و آن ها را ضبط کردم، و السلام»! معاویه از این اقدام سخت ناراحت شد و نامه تندی به امام نوشت.(2)

بی شک این اقدام امام حسین(علیه السلام) یک گام آشکار در جهت نامشروع معرفی نمودن حکومت معاویه و مخالفت صریح با وی به شمار می رفت، و در آن شرایط، هیچ کس جز آن حضرت، جرأت چنین کاری را نداشت.

[شماره صفحه واقعی : 177]

ص: 3494


1- تحف العقول، ص237 239.
2- ش_ریف القرش_ی، باق_ر، حیاه الإمام الحسین بن علی، ج2، ص231 (به نقل از شرح نهج البلاغهابن ابی الحدید)، ج18، ص 409.

ماهیت و عوامل قیام عاشورا

در مورد نهضت امام حسین(علیه السلام) سؤالاتی مطرح است که روشن شدن علل قیام آن حضرت، بستگی به پاسخ این سؤالات دارد. سؤالات چنین است:

1 . آیا اگر یزید برای گرفتن بیعت از امام حسین(علیه السلام) به او فشار نمی آورد، باز هم او با حکومت یزید مخالفت می کرد؟

2. آیا اگر مردم کوفه امام حسین را به عراق دعوت نمی کردند، باز هم این قیام رخ می داد؟

3 . آیا این قیام و نهضت، یک اقدام حساب نشده و ناآگاهانه و یک انقلاب انفجاری از نوع قیام ها و انفجارهای اجتماعی بود که امروز مادی ها مطرح می کنند؟ یا یک انقلاب آگاهانه و حساب شده بود؟

برای روشن شدن پاسخ این سؤالات لازم است مقدمتاً یادآور شویم که برخلاف پدیده های طبیعی که معمولاً تک ماهیتی هستند، پدیده های اجتماعی ممکن است چندماهیتی باشند مثلاً یک فلز نمی تواند در یک زمان، هم ماهیت طلا داشته باشد و هم ماهیت مس، ولی پدیده های اجتماعی می توانند در آن واحد چند بعد داشته باشند و عوامل مختلفی در پیدایش آن ها مؤثر باشد. مثلاً یک نهضت می تواند دارای ماهیت عکس العملی باشد یعنی صرفاً یک عکس العمل باشد، و در ع_ین حال ماهی_ت تهاجمی نی_ز داشته باش_د و در ص_ورت داشتن ماهی_ت عکس العملی، ممکن است در برابر یک جریان، عکس العمل منفی و در برابر جریان دیگر عکس العمل مثبت به شمار برود.

قیام امام حسین(علیه السلام) از این گونه پدیده ها بود و همه این ها در نهضت آن حضرت وجود داشت، زیرا عوامل مختلف در آن اثر داشت که ذیلاً توضیح می دهیم:

[شماره صفحه واقعی : 178]

ص: 3495

سه عامل در پیدایش این قیام و نهضت اثر داشت:

1. درخواست بیعت از امام حسین(علیه السلام) برای یزید و وارد آوردن فشار به آن حضرت به این منظور؛

2. دعوت مردم کوفه از امام حسین(علیه السلام) به عراق؛

3. عامل امر به معروف و نهی از منکر که امام حسین(علیه السلام) از روز نخست، از مدینه با این شعار حرکت کرد.

اکنون هر کدام از این ها را توضیح می دهیم تا ببینیم قیام امام حسین(علیه السلام) با توجه به هریک از این ها چه ماهیتی داشته و سهم هر کدام از این ها در این انقلاب چه قدر بوده است؟

1. مخالفت با بیعت یزید

از نظ_ر زمان_ی، نخستین عام_ل، درخواست بیعت از امام حسین(علیه السلام) از طرف حکومت یزید و مخالفت آن حضرت با این بیعت است. چنان که م__ورخ_ان می گویند، پس از مرگ معاویه در نیمه ماه رجب سال 60 هجری(1)یزی_د ب__ه «ولید بن عُتبه بن ابی سفیان»، حاکم مدینه، نوشت که از حسین بن علی برای خلافت او بیعت بگیرد و به وی فرصت تأخیر در این کار را ندهد. با رسیدن نامه یزید، حاکم مدینه حسین بن علی(علیه السلام) را خواست و موضوع را با او در میان گذاشت. حسین(علیه السلام)که از زمان حیات معاویه با ولیعهدی یزید به شدت مخالفت کرده بود، این بار نیز از بیعت سر باز زد، زیرا بیعت با یزید، نه تنها به معنای صحه گذاشتن بر خلافت شخص ننگینی مانند او بود، بلکه به معنای تأیید بدعت بزرگی همچون تأمین رژیم سلطنتی بود که معاویه آن را پایه گذاری کرده بود.

چند روز فشار از طرف حاکم مدینه ادامه داشت، ولی حسین بن علی(علیه السلام) در برابر آن مقاومت می کرد. بر اثر تشدید فشار، حضرت در 28 رجب با اعضای

[شماره صفحه واقعی : 179]

ص: 3496


1- شیخ مفید، الإرشاد، ص200.

خانواده و گروهی از بنی هاشم، مدینه را به سوی مکه ترک گفت و در سوم شعبان وارد این شهر شد.

انتخاب مکه از میان شهرهای مختلف، به این دلیل بود که مکه، حرم امن بود، و علاوه بر آن موسم حج در پیش بود و با توجه به اجتماع قریب الوقوع حجاج در مکه، این شهر بهترین جا برای ابلاغ پیام امام و رساندن اهداف او به اطلاع مسلمانان بود.

نهض_ت امام حس_ین(علیه السلام) تا اینج_ا ماهی_ت عکس العملی داشت، آن هم عکس العمل منفی در برابر یک تقاضای نامشروع، زیرا حکومت یزید از او با فشار و اصرار، بیعت می خواست و او خودداری میورزید، ولی در هرحال این موضوع روشن است که امام پیش از آن که دعوت کوفیان پیش آید، در برابر فشار حکومت یزید، از خود مخالفت نشان داد و اگر دعوت آنان نیز نبود، باز امام با یزید بیعت نمی کرد.

2. دعوت کوفیان از امام حسین(علیه السلام)

امام حسین(علیه السلام) که در سوم شعبان وارد مکه شده بود، در این شهر اقامت گزید و به افشای ماهیّت ضدّ اسلامی رژیم وقت پرداخت. گزارش مخالفت امام حسین(علیه السلام)با خلافت یزید و اقامت او در مکه به عراق رسید، مردم کوفه که خاطره حکومت عدل علی(علیه السلام) در حدود بیست سال پیش را در خاطر داشتند و آثار تعلیم و تربیت امیرمؤمنان(علیه السلام)در آن شهر به کلی از میان نرفته بود و هنوز یتیم هایی که علی(علیه السلام) بزرگ کرده و بیوه هایی که از آن ها سرپرستی کرده بود، زنده بودند، دور هم گرد آمدند و با ارزیابی اوضاع تصمیم گرفتند از اطاعت یزید سر باز زده از حسین بن علی(علیه السلام) جهت رهبری خود دعوت کنند و از او پیروی نمایند.

ب__ه دنبال ای_ن مذاکرات، س_ران شیعیان کوف_ه مانن_د: «سلی_مان ب_ن صُرَد خزاعی »، «مُسَیّب ب_ن نَجَبَه»، «رفاعه بن شدّاد بَجَلی»، «حبیب بن مظاهر» نامه هایی به حضور امام حسین(علیه السلام) نوشتند و از او دعوت کردند به عراق برود و رهبری آنان

[شماره صفحه واقعی : 180]

ص: 3497

را در دست بگیرد. نخستین نامه در دهم ماه رمضان سال 60 هجری به دست امام حسین رسید.(1)ارسال نامه ها از طرف شخصیت ها و گروه های متعدد کوفی همچنان ادامه یافت به طوری که تنها در یک روز، ششصد نامه به دست امام رسید و مجموع نامه هایی که به تدریج می رسید، بالغ بر دوازده هزار نامه گردید.(2)

امام حسین(علیه السلام) با توجه به این استقبال عظیم و سیل نامه ها و تقاضاها، چون احساس وظیفه کردکه درخواست عراقیان را بپذیرد، عکس العمل مثبت نشان داد و پسر عموی خود، «مُسْلم بن عقیل» را به نمایندگی خود به کوفه اعزام نمود تا اوضاع عراق را مطالعه کرده نتیجه را گزارش کند و اگر مردم کوفه عملاً به آن چه نوشته اند وفادارند، امام نیز رهسپار عراق گردد...

چنان که ملاحظه می شود، برخورد امام حسین(علیه السلام) با دعوت کوفیان، عکس العمل مثبت بوده و ماهیت اقدام حضرت، ماهیت مثبت است و نوعی همکاری و تعاون با عراقیان به شمار می رود. با توجه به آن چه گفته شد، روشن می گردد که امام حسین(علیه السلام)در مکه از نظر خودداری از بیعت یزید، دیگر وظیفه ای به عهده نداشت چون در هر حال بیعت نکرده بود؛ اما دعوت کوفیان بُعد تازه ای به قضیه داد و وظیفه تازه ای برای امام ایجاد کرد. گویی ارزیابی امام حسین(علیه السلام)این بود: حال که کوفیان با این همه اصرار و اشتیاق مرا دعوت کرده اند، به عراق می روم، اگر آنان به وعده های خود وفادار بودند که چه بهتر، و اگر چنین نبود، باز به مکه بر می گردم یا به یکی از مناطق اسلامی می روم.

[شماره صفحه واقعی : 181]

ص: 3498


1- شیخ مفید، همان کتاب، ص203 ابومخنف، لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف ازدی، مقتل الحسین، ص16. از آن جا که مطالب نسخه موج_ود از مق_تل معروف ابی مخنف که از قدیمی ترین منابع در مورد حادثه عاشورا است، با آن چه طبری و دیگران از او نقل کرده اند، تطبیق نمی کند و از این نظر از اعتبار لازم برخوردار نیست، حجه الاسلام والمسلمین آقای حاج شیخ حسن غفّاری روایات طبری از ابی مخنف را در این زمینه استخراج و با مقدمه ای در شرح حال لوط بن یحیی همراه با پاورقی ها و تعلیقات و توضیحات مفید به صورت مستقل به طبع رسانده اند. در این کتاب هر جا از این مقتل نام برده ایم، مقصود این نسخه است.
2- سید بن طاووس، اللهوف فی قتلی الطفوف، ص15.

بدین ترتیب از نظر زمانی، خودداری از بیعت یزید، پیش از آن بود که اسمی از دعوت کوفیان به میان آید، و نخستین نامه کوفیان نیز درحدود چهل روز پس از اقامت امام حسین(علیه السلام) در مکه به دست آن حضرت رسید، بنابراین مسئله این نیست که چون امام از طرف مردم کوفه دعوت شده بود، با یزید بیعت نکرد، بلکه ابتداءاً از بیعت خودداری کرد و سپس نامه های کوفیان را دریافت داشت، یعنی اگر کوفه ای هم نبود و اگر مردم_ی ه_م او را دع_وت نمی کردن_د، و اگر تم_ام اقطار زمین را بر او تنگ می گرفتند، باز با یزید بیعت نمی کرد.

3. عامل امر به معروف و نهی از منکر

امام حسین(علیه السلام) از روز نخست از مدینه با شعار امر به معروف و نهی از منکر حرکت کرد. از این نظر، مسئله این نبود که چون از امام حسین(علیه السلام) بیعت خواسته اند و او بیعت نکرده، پس قیام می کند، بلکه اگر بیعت هم نمی خواستند، باز قیام را لازم می دانست. نیز مسئله این نبود که چون مردم کوفه از او دعوت کرده اند، قیام می کند، زیرا دیدیم که حدود یک ماه و نیم بعد از خودداری از بیعت بود که دعوت کوفیان آغاز شد. از این دیدگاه، منطق امام حسین(علیه السلام)منطق اعتراض و تهاجم بر حکومت ضد اسلامی بود، منطق او این بود که چون جهان اسلام را منکرات و فساد و آلودگی ف_راگرفته، و حکومت وق_ت به صورت سرچشمه فس_اد در آم_ده اس_ت، او به حکم مسئولیت شرعی و وظیفه الهی خود باید قیام کند.

***

چنان که گفتیم این هرسه عامل در قیام و نهضت عظیم امام حسین(علیه السلام) نق_ش داشتند و هر کدام نوعی تکلیف و وظیفه برای امام ایجاب می کرد و موضع حضرت در برابر هر کدام، فرق می کرد:

از نظر عامل اول، امام حسین حالت دفاعی داشت، زیرا از او به زور بیعت می خواستند و او خودداری میورزید.

[شماره صفحه واقعی : 182]

ص: 3499

از نظر عامل دوم، حضرت موضع تعاون و همکاری داشت، زیرا او را به همکاری دعوت کردند و او نیز پاسخ مثبت داد.

اما از نظر عامل سوم، او مهاجم و معترض بود، زیرا اگر هم از او بیعت نمی خواستند، باز به حکومت هجوم برده، آن را غیر اسلامی می خواند.

ارزش هریک از عوامل سه گانه

اکنون ببینیم در میان این عوامل سه گانه، کدام یک ارزش بیش تری دارد؟

بی شک عامل اجابت دعوت مردم کوفه ارزشی بسیار دارد، زیرا حضرت در پاسخ مردمی که از اطاعت یزید سرپیچی نموده و او را برای رهبری خود دعوت کرده بودند آمادگی خود را اعلام کرد، و اگر اوضاع و شرایط مساعد بود، اقدام به تشکیل حکومت اسلامی می نمود. اما خودداری حضرت از بیعت یزید ارزش بیش تری دارد؛ زیرا امام بارها اعلام کرده بود که به هر قیمت و در برابر هرگونه فشاری، با یزید بیعت نخواهد کرد و این امر، ایستادگی و مقاومت حضرت را در برابر زور و فشار نش__ان می دهد، ولی بیش ترین ارزش را عامل سوم یعنی امر به معروف و نهی از منکر دارد، زیرا در این جا اقدام حضرت نه جنبه عکس العمل و دفاع داشت و نه جنبه همکاری و تعاون و اجابت دعوت، بلکه جنبه تهاجم و اعتراض داشت. اگر دعوت مردم کوفه عامل اساسی بود، وقتی که خبر رسید که زمینه کوفه منتفی شده است، طبعاً امام دست از سخنان و مواضع خود بر می داشت و از ادامه سفر به سوی عراق صرف نظر می کرد، امّا می بینیم داغ ترین خطبه های امام حسین(علیه السلام)و شورانگیزترین و پرهیجان ترین سخنان او بعد از ماجرای شهادت حضرت مسلم است. از این جا روشن می گردد که امام حسین(علیه السلام) تا چه اندازه روی عامل امر به معروف و نهی از منکر تکیه داشت و تا چه حد نسبت به حکومت فاسد یزید مهاجم و معترض بود؟(1)

[شماره صفحه واقعی : 183]

ص: 3500


1- آن چه در زمینه ماهیت وعوامل قیام امام حسین(علیه السلام) در این بخش مطرح گردید، از بحث های استاد شهید مرتضی مطهری درجلد دوم کتاب «حماسه حسینی» اقتباس و تلخیص شده است.

با توضیحاتی که تا این جا دادیم، پاسخ سئوال اول و دوم که در آغاز این بحث مطرح کردیم روشن شد و مشخص گردید که اگر فرضاً یزید برای گرفتن بیعت از امام حسین(علیه السلام) فشار نمی آورد، باز هم او با حکومت یزید مخالفت می کرد و نیز دانستیم که اگر دعوت کوفیان نبود باز هم این قیام رخ می داد. اینک برای آن که پاسخ سؤال سوم نیز روشن گردد، ذیلاً چند سند و گواه زنده را که نمایانگر میزان توجه امام حسین(علیه السلام)به وظیفه امر به معروف و نهی از منکر در این قیام و نهضت است، یادآوری می کنیم:

1. وصیت نامه اعتقادی _ سیاسی امام

امام حسین(علیه السلام) پیش از حرکت از مدینه، وصیت نامه ای خطاب ب_ه ب_رادرش «محمد حنفیه» نوشت و طی آن علت قیام و نهضت خود را اصلاح امور امت اسلامی و امر به معروف و نهی از منکر، و زنده کردن سیره جدش پیامبر و پدرش علی معرفی کرد. امام در این وصیت نامه پس از بیان عقیده خویش درباره توحید و نبوت و معاد، چنین نوشت:

«...من، نه از روی خودخواهی و سرکشی و هوسرانی (از مدینه) خارج می گردم، ونه برای ایجاد فساد و ستمگری، بلکه هدف من از این حرکت، اصلاح مفاسد امت جدم و منظورم امر به معروف و نهی از منکر است و می خواهم سیره جدم (پیامبر) و پدرم علی بن ابی طالب را در پیش گیرم. هر کس در این راه به پاس احترام حق از من پیروی کند، راه خود را در پیش خواهم گرفت، تا خداوند میان من و این قوم داوری کند که او بهترین داوران است...» .(1)

چنان که می بینیم امام در این وصیت نامه، انگیزه قیام خود را چهار چیز اعلام می کند:

1. اصلاح امور امت؛

[شماره صفحه واقعی : 184]

ص: 3501


1- مجلسی، بحارالأنوار، ج44، ص329.

2. امر به معروف؛

3. نهی از منکر؛

4. پیروی از سیره جدش پیامبر و پ_درش علی(علیه السلام) و زنده کردن سیره آن دو بزرگوار.

2. سکوت نابخشودنی

امام حسین(علیه السلام) هنگام عزیمت به سوی عراق، در منزلی به نام «بیضه» خطاب به سپاه «حُ_ّر» خطبه ای ایراد کرد وطی آن انگیزه قیام خود را چنین شرح داد:

«مردم! پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) فرمود: هرمسلمانی با سلطان ستمگری مواجه گردد که حرام خدا را حلال شمرده و پیمان الهی را درهم می شکند، با سنت و قانون پیامبر از درِ مخالفت در آمده در میان بندگان خدا راه گناه و معصیت و عدوان و دشمنی در پیش می گیرد، ولی او در مقابل چنین سلطانی، با عمل و یا با گفتار اظهار مخالفت نکند، بر خداوند است که این فرد (ساکت) را به کیفر همان ستمگر (آتش جهنم) محکوم سازد.

مردم! آگاه باشید اینان (بنی امیه) اطاعت خدا را ترک و پیروی از شیطان را برخود ف_رض نموده اند، فساد را تروی_ج و ح_دود الهی را تعطیل نموده، فیء را (که مختص به خاندان پیامبر است) به خود اختصاص داده اند و من به هدایت و رهبری جامع_ه مسلم_ان_ان و قیام برض_د این همه فساد و مفسدین که دین ج_دم را تغییر داده اند، از دیگران شایسته ترم...» .(1)

3. محو سنت ها و رواج بدعت ها

امام حسین(علیه السلام) پس از ورود به مکه، نامه ای به سران قبایل «بصره» فرستاد و

[شماره صفحه واقعی : 185]

ص: 3502


1- ابومخنف، مقتل الحسین، ص85_ محمد بن جریر طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج6، ص229 _ عزالدین ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج4، ص48 نجمی، محمد صادق، سخنان حسین بن علی(علیه السلام) از مدینه تا کربلا، ص148. احمد بن یحیی البلاذری نیز بخشی از این خطبه را در «انساب الأشراف»، ج3، ص 171 نقل کرده است.

طی آن، پس از اشاره به دوران خلفای گذشته که درآن پیشوایان راستین اسلام را از صحنه سیاست کنار گذاشتند، و این پیشوایان برای جلوگیری از اختلاف و تفرقه و به خاطر مصالح عالی اسلام این وضع را تحمل کردند، چنین نوشت:

«...اینک پیک خود را با این نامه به سوی شما می فرستم. شما را به کتاب خدا و سنت پیامبر دعوت می کنم، زیرا در شرایطی قرار گرفته ایم که سنت پیامبر به کلی از بین رفته و بدعت ها زنده شده است. اگر سخن مرا بشنوید، شما را به راه راست هدایت خواهم کرد. درود و رحمت و برکات خدا برشما باد!» .(1)

4. دیگر به حق عمل نمی شود

حسین بن علی(علیه السلام) در راه عراق در منزلی به نام « ذی حُسُم» در میان یاران خود به پا خاست و خطبه ای بدین شرح ایراد نمود:

«پیشامد ما همین است که می بینید. جداً اوضاع زمان دگرگون شده، زشتی ها آشکار و نیکی ها و فضیلت ها از محیط ما رخت بربسته است، و از فضیلت ها جز اندکی مانند قطرات ته مانده ظرف آب، باقی نمانده است. مردم در زندگی پست و ذلّت باری به سر می برند و صحنه زندگی، همچون چراگاهی سنگلاخ و ک_م علف، به جایگاه سخت و دشواری تبدیل شده است.

آیا نمی بینید که دیگر به حق عمل نمی شود، و از باطل خودداری نمی شود؟ در چنین وضعی جا دارد که شخص با ایمان (از جان خود گذشته) مشتاق دیدار پروردگار باشد، در چنین محیط ذلّت بار و آلوده ای، مرگ را جز سعادت و زندگی با ستمگران را جز رنج و آزردگی و ملال نمی دانم.

این مردم بردگان دنیا هستند، و دین لقلقه زبانشان می باشد، حمایت و پشتیبانیشان از دین تا آن جا است که زندگی شان همراه با رفاه و آسایش

[شماره صفحه واقعی : 186]

ص: 3503


1- طبری، همان کتاب، ص200_ ابومخنف، همان کتاب، ص86 نجمی، همان کتاب، ص54 .

باشد، و آن گاه که در بوته امتحان قرار گرفتند، دینداران کم خواهند بود.»(1)

قیام آگاهانه

بر اساس تفسیری که امروز مادی ها در مورد قیام های اجتماعی می کنند، انفجار یک جامعه مانند انفجار یک دیگ بخار به هنگام بسته شدن دریچه های اطمینان آن است که در این صورت، چه انسان بخواهد وچه نخواهد، به علت تراکم بخار، انفجار خود به خود رخ می دهد، زیرا هنگامی که فشارها و تضادهای طبقاتی افزایش یافت، ظرفیت تحمّل جامعه در برابر فشار و ستم لبریز می گردد و قهراً انفجار به صورت یک پدیده طبیعی انجام می گیرد. به تعبیر دیگر: قیام انفجاری در مقیاس کوچک مانند انفجار عقده یک فرد خشمگین و پر عقده است که هنگام لبریز شدن کاسه صبرش بی اختیار آن چه را در دل دارد، بیرون می ریزد گرچه بعداً پشیمان می گردد.

با توجه به نمونه هایی از سخنرانی ها و نامه های امام حسین(علیه السلام) که یادآوری کردیم، به خوبی روشن می شود که قیام این پیشوای بزرگ از این مقوله نبوده است، بلکه یک قیام آگاهانه و بر اساس احساس وظیفه و با توجه به تمام خطرات بوده است. امام حسین(علیه السلام) نه تنها خود، آگاهانه از شهادت استقبال کرد، بلکه می خواست یارانش نیز شهادت را آگاهانه انتخاب کنند، به همین جهت شب عاشورا آنان را آزاد گذاشت که اگر خواستند، بروند و اعلام کرد که هرکس تا فردا با او بماند، کشته خواهد شد. آنان نیز با توجه به همه این ها ماندن و شهادت را پذیرفتند.

[شماره صفحه واقعی : 187]

ص: 3504


1- حسن بن علی بن شعبه، تحف العقول، ص245؛ ابومخنف، همان کتاب، ص86؛ طبری، همان کتاب، ص229؛ نجمی، همان کتاب، ص180. این خطبه را ابن عساکر درتاریخ دمشق (تحقیق: شیخ محمد باقر محمودی، 214) و سید بن طاووس در اللهوف، ص33 و مجلسی در بحارالأنوار، ج44، ص192 با اندکی تفاوت نقل کرده اند و طب_ق نق_ل ابن عساکر و مجلسی، ام_ام این خطب_ه را در کربلا و پ_س از روی_اروی_ی با س_پاه عمرب_ن سعد ای_راد کرده است. آن چه ما نقل کردیم طبق روایت حسن بن علی بن شعبه است.

به علاوه از نظر مادی ها در قیام های انفجاری، رهبران و شخصیت ها چندان نقشی ندارند، بلکه نقش «ماما» را در تولّد «نوزاد» به عهده دارند، و چون ظهور و بروز این گونه قیام ها خارج از اختیار قهرمانان انقلاب است، فاقد هرنوع ارزش اخلاقی است در حالی که نقش رهبری امام حسین(علیه السلام) در قیام کربلا بر احدی پوشیده نیست.

نفوذ حزب اموی در مرکز قدرت

از آن چه پیرامون نقش امر به معروف و نهی از منکر در قیام امام حسین(علیه السلام)گفتیم، روشن شد که علت اصلی قیام آن حضرت انحراف حکومت اسلامی از مسیر اصلی خود و به دنبال آن رواج بدعت ها، از بین رفتن سنت پیامبر، گسترش فساد و آلودگی و منکرات و اعمال ضد اسلامی در جامعه آن روز بوده است.

اینک برای توضیح بیش تر، یادآوری می کنیم که در آن زمان حکومت اسلامی و مقدرات مردم مسلمان به دست حزب ضد اسلامی و جاهلی بنی امیه افتاده بود. این حزب پس از سال ها نبرد با پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله)در فتح مکه به ظاهر اسلام آورد، اما کفر و نفاق خود را مخفی کرد و پس از رحلت پیامبر با قیافه ظاهراً اسلامی به فعالیت زیرزمینی پرداخت و به تدریج در دستگاه حکومت اسلامی نفوذ کرده کارهای کلیدی را در دست گرفت، تا آن که پس از شهادت امیرمؤمنان(علیه السلام) با قبضه حکومت توسط معاویه به اوج قدرت رسید.

گرچه سران و صحنه گردانان اصلی این حزب، مقاصد پلید خود را در جهت ضربت زدن به اسلام از داخل، و زنده کردن نظام جاهلیت، پنهان می ساختند، اما هم مطالعه اقدامات و کارهای آنان این معنا را به خوبی نشان می داد، و هم گاهی در مجالسی که گمان می کردند صحبت های آن جا به بیرون درز نمی کند، پرده از روی مقاصد خود برمی داشتند، چنان که ابوسفیان که در رأس این حزب قرار داشت، روزی که عثمان (نخستین خلیفه از دودمان بنی امیه) به حکومت رسید و بنی امیه در خانه او اجتماع کردند و در را بستند، گفت: غیر از شما کسی این جا

[شماره صفحه واقعی : 188]

ص: 3505

هست؟ (آن روز ابوسفیان نابینا بوده است).گفتند: نه، گفت:

اکنون که قدرت و حکومت به دست شما افتاده است آن را همچون گویی به یکدیگر پاس دهید و کوشش کنید که از دودمان بنی امیه بیرون نرود، من سوگند یاد می کنم به آن چه به آن عقیده دارم که نه عذابی در کار است و نه حسابی، نه بهشتی هست، نه جهنمی و ن_ه قیامتی! (1)

همین ابوسفیان در دوران حکومت عثمان روزی از احد عبور می کرد، با لگد به قبر «حم_زه بن عبدالمطلب» زد و گفت: چیزی که دیروز بر سرآن با شمشیر با شما می جنگیدیم، امروز به دست کودکان ما افتاده است و با آن بازی می کنند!(2)

حرکت های ضد اسلامی معاویه

معاویه بن ابی سفیان در زمان حکومت خود در یک شب نشینی با «مُغیره بن شعبه» (یکی از استانداران خود) آروزی خود را مبنی بر نابودی اسلام با وی در میان گذاشت، و این معنا توسط «مُطَرِّف»، پسر مغیره، فاش شد. مط_رف می گوید: با پدرم مغیره در «دمشق» مهمان معاویه بودیم. پدرم به کاخ معاویه زیاد تردّد می کرد و با او به گفتوگو می پرداخت و در بازگشت به اقامتگاهمان از عقل و درایت او یاد می کرد و وی را می ستود، امّا یک شب که از کاخ معاویه برگشت، دیدم بسیار اندوهگین و ناراحت است، فهمیدم حادثه ای پیش آمده که موجب ناراحتی او شده است.

[شماره صفحه واقعی : 189]

ص: 3506


1- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، (شرح خطبه139 و نیز ج2، ص 44_ 45). سخنان ابوسفیان را «ابن عبدالبر» درکتاب «الإستیعاب فی معرفه الأصحاب» (در حاشیه الإصابه)، ج4، ص87 وتقی الدین مقریزی درکتاب «النزاع والتخاصم فیما بین بنی امیه وبنی هاشم») با این تفاوت نقل کرده اند که ابوسفیان این سخنان را خطاب به عثمان گفته است.
2- قال أبوسفیان فی أیام عثمان وقد مرّ بقبر حمزه وضربه بِرِجْله وقال: یا أبا عماره! إنّ الأمر الذی اجتلدنا علیه بالسیف أمسِ فی ید غلماننا یتلعبون به الیوم (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج16، ص 136)، تستری ، شیخ محمد تقی، قاموس الرجال، ج10، ص80.

وقتی علت آن را پرسیدم، گفت: پسرم! من اکنون از نزد پلیدترین مردم روزگار می آیم! گفتم مگر چه شده است؟

گفت: امشب با معاویه خلوت کرده بودم، به او گفتم: اکنون که به مراد خود رسیده ای و حکومت را قبضه کرده ای، چه می شد که در این آخر عمر با مردم با عدالت و نیکی رفتار می کردی و با بنی هاشم این قدر بدرفتاری نمی نمودی، چون آن ها بالأخره خویشان تو بوده و اکنون نیز در وضعی نیستند که خطری از ناحیه آن ها متوجه حکومت تو گردد؟

معاویه گفت: «هیهات! هیهات! ابوبکر خلافت کرد و عدالت گستری نمود و پس از مرگش فقط نامی از او باقی ماند. عمر نیز به مدت ده سال خلافت کرد و زحمت ها کشید، پس از مرگش جز نامی از او باقی نماند. سپس برادر ما عثمان که کسی در شرافت نسب به پای او نمی رسید، به حکومت رسید، اما به محض آن که مرد، نامش نیز دفن شد. ولی هر روز در جهان اسلام پنج بار به نام این مرد هاشمی فریاد می کنند ومی گویند: «أشهد أنّ محمداً رسول الله ». اکنون با این وضع که نام آن سه تن مرده و نام محمد باقی مانده چه راهی باقی مانده است ج_ز آن که نام او نیز بمیرد و دفن شود؟!».

این گفتار معاویه که به روشنی از کفر وی پرده برمی دارد، زمانی که از طریق راویان حدیث به گوش «مأم_ون»، خلیفه عباس_ی، رسید، او طی بخشنامه ای در سراسر کشور اسلامی دستور داد مردم، معاویه را لعن کنند.(1)

هنگامی که ابوذر به شام تبعید شده بود، روزی، طی سخنان اعتراض آمیزی

[شماره صفحه واقعی : 190]

ص: 3507


1- زبیر بن بکار، الأخبار الموفقیات، ص 576 _577؛ مسعودی، علی بن الحسین، مروج الذهب، ج3، ص454 (شرح حال مأمون)؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج5، ص 129_ 130. مسعودی، در دنباله قضیه می نویسد: «مأمون وقتی که در سال 212هجری این گزارش مطرف را شنید، به استناد آن، به سراسر کشور بخشنامه کرد که بر فراز منابر، معاویه را لعن کنند، اما این امر بر مردم گران آمد، و در بین عامه مردم تنش ایجاد کرد. مشاوران مأمون به وی پیشنهاد کردند از این امر صرف نظر کند، او ناگزیر، قضیه را دنبال نکرد». این امر نشان می دهد که تبلیغات معاویه چه قدر ریشه دوانده بود و به این آسانی مبارزه با آن مقدور نبود.

به معاویه، گفت: تو و پدرت دشمنان خدا و پیامبر هستید، تظاهر به اسلام کرده، کفر خود را پنهان ساخته اید، پیامبر تو را لعن کرده است.(1)

ابن ابی الحدید معتزلی می نویسد:

«از نظر بزرگان علمای ما (معتزله)، دینداری معاویه مورد ایراد و اشکال است، او متهم به کفر و بی دینی است».

ابن ابی الحدید سپس اضافه می کند:

«ما، در کتاب خود به نام «نقض سفیانیه» که در ردّ کتاب «سفیانیه» استاد خود جاحظ نوشته ایم، سخنان علمای ما (معتزله) را در کتاب های کلامی شان، در مورد کفر و الحاد معاویه و نیز اهانت او نسبت به رسول خدا و تظاهرش را به جبری گری و عقیده «مرجئه» آورده ایم.(2)

همچنین می نویسد:

أحمد بن ابی طاهر در کتاب «اخبار الملوک» نوشته است: روزی معاویه شنید که مؤذن می گوید: «أشهد أن لا إله إلاّ الله»، مؤذن سپس گفت: «أشهد أنّ محمّداً رسول الله». در این هنگام معاویه گفت: ای پسر عبدالله!، پدرت خوب، همت عالی داشتی، به کمتر از این راضی نشدی که نام تو همراه نام پروردگار عالمیان باشد.(3)

این ها نشان می دهد که حزب اموی چگونه در صدد نابودی اسلام بوده و یک حرکت ارتجاعی را رهبری می کرده است؟

آلودگی های یزید

یزید که در دامن چنین خانواده ای پرورش یافته و با فرهنگ چنین حزبی بزرگ شده بود، به آیین اسلام که می خواست به نام آن؛ برمردم حکومت کند،

[شماره صفحه واقعی : 191]

ص: 3508


1- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج8، ص257؛ سید علیخان مدنی، الدرجات الرفیعه فی طبقات الشیعه، ص 243 به نقل از کتاب سفیانیه جاحظ.
2- شرح نهج البلاغه، ج1، ص 340.
3- همان، ج10، ص 101.

کمترین اعتقادی نداشت. او جوانی ناپخته، شهوت پرست، خودسر، و فاقد دوراندیشی و احتیاط بود. او فردی بی خرد، بی باک، خوشگذران، عیاش، و کوتاه فکر بود.

یزید، که پیش از رسیدن به حکومت، اسیر هوس ها و پایبند تمایلات افراطی خود بود، بعداز رسیدن به حکومت نیز نتوانست حداقل مثل پدر، ظواهر اسلام را حفظ کند، بلکه در اث_ر روح بی پروایی و هوسبازی که داشت، علناً مقدسات اسلامی را زیر پا می گذاشت و در راه ارضای شهوات خود از هیچ چیز فروگذاری نمی کرد. او علناً شراب می خورد و تظاهر به فساد و گناه می کرد. وقتی در ش_ب نشینی ها و بزم های اشرافی می نشست و ب_ه ب_اده گس_اری می پرداخت، بی باکانه اشعاری بدین مضمون می سرود:

«یاران هم پیاله من! برخیزید و به نغمه های مطربان خوش آواز گوش دهید و پیاله های شراب را پی درپی سر بکشید و بحث و مذاکره علمی و ادبی را کنار بگذارید. نغمه های هوس انگیز ساز و آواز، مرا از شنیدن «اذان» و ندای «الله اکبر» باز می دارد و من حاضرم حوران بهشتی را ]که نسیه است [با خم شراب ]که نقد است [عوض کنم» نقد؛ مال ما و نسیه برای کسانی که به قیامت معتقدند!(1)و با این وقاحت به مقدسات اسلامی دهن کجی می کرد!

او صراحتاً موضوع رسالت و نزول وحی بر حضرت محمد(صلی الله علیه وآله) را انکار می کرد و همچون جد خود ابوسفیان همه را پنداری بیش نمی دانست، چنان که پس از پیروزی ظاهری برحسین بن علی(علیه السلام) ضمن اشعاری گفت: «هاشم با ملک

[شماره صفحه واقعی : 192]

ص: 3509


1- معشر الندمان قوم_وا *** و اسمعوا صوت الأغانی و اشربوا کأس م__دام *** و اترکوا ذکر المعانی شغلتنی نغمه العیدان *** ع_ن ص_وت الأذان و تعوَّضت عن الحور *** خم__وراً فی الدنان (سبط ابن جوزی، تذکره الخواص، ص291).

و حکومت بازی کرده است، نه خبر ی از عالم غیب آمده و نه وحیی نازل شده است»!!

آن گاه کینه های دیرینه خود را از سرداران اسلام، که در جنگ بدر و زیر پرچم اسلام بستگان او را از دم شمشیر گذرانده بودند، یاد کرده، کشتن امام حسین(علیه السلام) را تلاف__ی آن ماجرا معرفی کرد و گفت: «کاش بزرگان ما که در بدر کشته شدند، امروز زنده بودند و می گفتند: یزید دست مریزاد!».(1)

یک سال معاویه یزید را با لشگری برای جنگ با رومی ها فرستاد (گویا می خواست وانمود کند که یزید تنها اهل بزم نیست، اهل رزم نیز هست!) و «سفیان بن عوف غامدی» را با وی همراه نمود. یزید در این سفر زن محبوب و مورد علاقه خود «ام کلثوم» را همراه می برد. سفیان پیش از یزید، با لشگریان وارد سرزمین روم شد و بر اثر بدی آب و هوا، سربازان مسلمان در محلی به نام «غَذْقَذونه»(2)به تب و آبله مبتلا شدند.

یزید که در راه، در منزلی به نام «دیر مُرّان» (3)در کنار «ام کلثوم» به استراحت و عیش و نوش پرداخته بود، چون از این حادثه خبر یافت، گفت:

ما اِن اُبالی بما لاقَت جُموعُهُ_م *** بالغَذْقَذونه من حُمَّی و من م_وم

اذا اتَّکَأْتُ عَلَی الأنْمَاطِ فی غُرَف *** بدیر مُرّانَ عِندی ام کلثوم

من که در دیر مُرّان در میان غرفه ها بر بالش ها تکیه زده ام و ام کلثوم در کنار من

[شماره صفحه واقعی : 193]

ص: 3510


1- حاج شیخ عباس قمی، تتمه المنتهی فی وقایع ایام الخلفاء، ص44.
2- غذقذونه نام ناحیه سرحدی میان شام و روم بوده است که طرطوس و مصیصه درآن واقع است.
3- دیر مرّان محلّی در نزدیک دمشق است. یاقوت حموی می گوید: «مرّان به ضمّ حرف اول، تثنیه مرّ می باشد» (معجم البلدان، ماده دیر). دیرهای مسیحی نشین در اطراف بلاد اسلام مرکز بدترین و وقیحترین انواع فسق و فجور و شراب خواری بوده است و همه هوسرانان عصر اموی و عباسی برای استفاده از وسائل لهو و لعب به این مکانها که در اصل برای عبادت بوده اس__ت، روی می آوردند. یزید نیز به همین جهت به دیر مران که مرکزی سرسبز و خرم و آماده برای فسق و فجور بوده، رفته بوده است (عسکری، سیدمرتضی، نقش ائمه در احیاء دین، ج6، ص72 (به نقل از: معجم البلدان والدیارات شابشتی).

است، باکی ندارم که سربازان مسلمان در غذقذونه دچار تب و آبله شوند و بمیرند!(1).

کسی که میزان دلسوزی او نسبت به نیروهای رزمنده و جوانان کشور این مقدار باشد، پیداست که اگر مقدرات کشور را در دست بگیرد، چه به روزگار امت اسلامی می آورد؟!

دربار یزید مرکز انواع فساد و گناه شده بود. آثار شوم فساد و بی دینی دربار او در جامعه چنان گسترش یافته بود که در دوران حکومت کوتاه مدت او، حتی محیط مقدسی همچون «مکه» و «مدینه» نیز آلوده شده بود.(2)

یزید سرانجام جان خود را در راه هوسرانی از دست داد و افراط در شراب خواری سبب مسمومیت و مرگ وی گردید.(3)

«مسعودی»، یکی از مورخان نامدار اسلامی، می گوید: یزید در رفتار با مردم روش فرعون را در پیش گرفته بود و بلکه رفتار فرعون از او بهتر بود!(4)

شواه_د و م_دارک فساد و آلودگی یزی_د و زندگی ننگی_ن و حکومت پلید وی به قدری زیاد است که طرح همه آن ها از حدود این بحث فشرده خارج است و گمان می کنیم آن چه گفته شد، برای معرفی چهره پلید او کافی باشد.

گرایش یزید به مسیحیت تحریف شده

از این ها گذشته یزید اصولاً براساس تعلیمات مسیحیت پرورش یافته بود و یا حداقل به مسیحیت تمایل داشت.

استاد «عبدالله علائلی» با اشاره به این معنا می نویسد:

«شاید عجیب به نظر آید اگر تربیت یزید را تربیت مسیحی بدانیم به طوری که از تربیت اسلامی و آشنایی با فرهنگ و تعلیمات اسلامی

[شماره صفحه واقعی : 194]

ص: 3511


1- ابن واضح، تاریخ یعقوبی، ترجمه دکتر محمد ابراهیم آیتی، ج2، ص160_ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الأشراف، ج4، ص3 یاقوت حموی، معجم البلدان، ص534 (ماده دیر) با اندکی اختلاف در الفاظ.
2- مسعودی، علی بن الحسین، مروج الذهب، ج3، ص67.
3- اخطب خوارزمی، مقتل الحسین، تحقیق: شیخ محمد سماوی، قم، ج2، ص183.
4- مسعودی، مروج الذهب، ج3، ص68.

دور بوده باشد، و شاید خواننده تاحد انکار از این معنا تعجب کند، ولی اگر بدانیم که یزید از طرف مادر از قبیله «بنی کلب» بود که پیش از اسلام دین مسیحی داشتند، تعجب نخواهیم کرد، زیرا از بدیهیات علم الإجتماع این است که ریشه کن ساختن عقاید یک ملت که اساس خوی ها و خصلت ها و ارزش های اجتماعی و سرچشمه افکار و عادات و فرهنگ عمومی آن هاست، نیازمند گذشت زمانی طولانی است.

تاریخ به ما می گوید: یزید تا زمان جوانی در این قبیله پرورش یافته بود و این؛ به آن معنا است که وی دوران تربیت پذیری و شکل گیری شخصیت خود را که مورد توجه مربیان است، در چنی_ن محیط_ی گذرانده بود و به این ترتیب، علاوه بر تأثیرپذیری ازمسیحیت، خشونت بادیه و سختی طبیعت صحرا نیز با سرشت او درهم آمیخته بود.

به علاوه به نظر گروهی از مورخان، از آن جمله «لامنس» مسیحی در کتاب «معاویه» و کتاب «یزید»، بعضی از استادان یزید از مسیحیان شام بوده اند، و آثار سوء چنین تربیتی در مورد کسی که می خواست زمام دار مسلمانان باشد برکسی پ_وش_یده نیست. «علائل_ی» آن گاه می گوید: «این که یزید، «اخطل» شاعر مسیحی را وا داشت که انصار را هَجْوْ کند و نیز سپردن تربیت پسرش به یک نفر مسیحی که مورخان به اتفاق آن را نقل کرده اند، ریشه در همین تربیت مسیحی وی داشت» .(1)

به گواهی تاریخ، خود یزید گرایش خود را نسبت به مسیحیت کتمان نمی کرد، بلکه علناً می گفت:

فان حرمت علی دین احم__د فخذها علی دین المسیح بن مریم!

اگر شراب در دین احمد (پیامبر اسلام) حرام است، تو آن را بر دین مسیح بگیر (و بیاشام).(2)

[شماره صفحه واقعی : 195]

ص: 3512


1- سموّ المعنی فی سموّ الذات، ص58.
2- حاج شیخ عباس قمی، تتمه المنتهی فی وقایع ایام الخلفا، ص43. البته خوردن شراب در آیین واقعی مسیح مثل آیین اسلام تحریم شده است.گرایش یزید به مسیحیت، در حقیقت، به انحراف ها و بدآموزی های ساختگی ای بود که بعدها در این آئین راه یافته بود!

اصولاً باید توجه داشت که دولت روم در دربار بنی امیه نفوذ داشت و برخی از مسیحیان روم در دربار شام مستشار بودن_د، چنان که به تصری_ح مورخ_ان، یزید هنگام حرکت ام_ام حسین(علیه السلام) به سمت کوف_ه، به توصی_ه «سَرْج_ون» رومی(1)«عُبیدالله بن زیاد» را که تا آن موقع والی «بصره» بود، (با حفظ سمت) به

حکومت کوفه منصوب کرد، و تا آن موقع حاکم کوفه از طرف یزید «نعمان بن بشیر» بود.(2)

اینک که چهره پلید یزید و کفر و دشمنی او با اسلام روشن گردید، به خوبی به علت قیام امام حسین(علیه السلام) برضد حکومت او پی می بریم و به روشنی در

[شماره صفحه واقعی : 196]

ص: 3513


1- چنانکه بعضی از دانشمندان گفته اند، ظاهراً «سَرْجون» معرّب «سرژیوس» می باشد.
2- ابومخنف، مقتل الحسین، ص22؛ طب_ری، تاریخ الأمم والملوک، ج6، ص199؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج4، ص23؛ شیخ مفید، الإرشاد، ص205؛ ابوعلی مسکویه، تجارب الأمم، ج2، ص42. بنا به نقل «فردینان توتل» مسیحی در «معجم أعلام الشرق والغرب = المنجد»، وزی_ر مالیه و حسابدار ارتش معاویه «منصور بن سرجون» پ_در «یوحن_ا دمشق_ی» ب_وده است. آی_ت الله لط_ف الله ص_افی در کتاب «پرتوی از عظمت حسین(علیه السلام)» در ای_ن زمین_ه می نویسند: «عق_ّاد» در کت_اب «معاوی_ه ب_ن ابی سفیان فی المیزان» (ص168) می گوید: معاویه ام_ور مالی را به «س_رج_ون بن منصور» و پس از او به پسرش «منصور» واگذار کرد. «اب_و عل_ی مسکوی_ه» می نویس_د: من_شی دی_وان م_الی_ات حک_وم_ت معاوی_ه و یزی_د «سرجون بن منصور» رومی بود (تجارب الأمم، ج2، ص211 و 291). از طرف دیگر، از امام صادق(علیه السلام) روایت شده است: هنگامی که علی بن الحسین(علیه السلام) را با دیگر بازماندگان امام حسین(علیه السلام) در دمشق در خانه مخروبه ای جای دادند، یکی از آنان گفت: ما را در این خانه جای داده اند که سقف فرو ریزد و ما را بکشد. نگهبانان به زبان رومی گفتند: این ها را بنگر، از خراب شدن خانه می ترسند، حال آن که فردا آن ها را می برند و می کشند! علی بن الحسین(علیه السلام) فرمود: هیچ کس از ما زبان رومی را جز من به نیکویی نمی دانست (ابوجعفر محمد بن الحسن الصفار، بصائرالدرجات، تصحیح و تعلیق: حاج میرزا محسن کوچه باغی، جزء7، باب 12، ص338) این روایت نشان می دهد که مأموران حکومت یزید، جهت نگهبانی اسیران، به زبان رومی سخن می گفته اند و به احتمال قوی رومی الأصل بوده اند. البته آگاهی امام چهارم از زبان رومی در پرتو علم امامت بوده است و اصولاً این روایت در کتاب «بصائر الدرجات» در باب آگاهی امامان از همه زبان ها نقل شده است.

م_ی یابی_م که حکومت یزید نه تنه_ا از این نظر که آغازگر بدعت رژیم سلطنتی موروثی در اسلام بود، بلکه از نظر بی لیاقتی شخص وی نیز از نظر امام حسین(علیه السلام) نامشروع بود، بنابراین با توجه به این که با مرگ معاویه موانع زمان او برطرف شده بود، وقت آن رسیده بود که امام حسین اعلان مخالفت کند و اگر امام حسین(علیه السلام) با یزید بیع_ت می کرد، این بیعت بزرگ ترین حجّت مشروعیت حکومت یزید به شمار می آمد.

علت مخالفت امام حسین(علیه السلام)، در بیانات و نامه های آن حضرت، به خوبی ب_ه چشم می خورد. در همان نخستین روزهایی که حسین بن علی(علیه السلام) در مدینه برای اخذ بیعت در فشار بود، در پاسخ ولید که پیشنهاد بیعت با یزید را مطرح کرد، فرمود: اینک که مسلمانان به فرمانروایی مانند یزید گرفتار شده اند باید فاتحه اسلام را خواند(1)و ضمن پاسخ نامه های دعوت کوفیان، ویژگی های زمام دار مسلمانان را چنین بیان کرد:

«... امام و پیشوای مسلمانان کسی است که به کتاب خدا عمل نموده، و راه قسط و عدل را در پیش گیرد و از حق پیروی کرده و با تمام وجود خویش مطیع فرمان خدا باشد» .(2)

پی_ام آوران قیام کربلا

هر قیام و نهضتی عمدتاً از دو بخش «خون» و «پیام» تشکیل می گردد.

مقصود از بخش خون، مبارزات خونین و قیام مسلحانه است که مستلزم کشتن و کشته شدن و جانبازی در راه آرمان مقدس است.

[شماره صفحه واقعی : 197]

ص: 3514


1- إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون و علی الإسلام السلام إذ قد بلیت الأمه براع مثل یزید (سید بن طاووس، اللهوف فی قتلی الطفوف، ص11).
2- ما الإمام الا العامل بالکتاب و الآخذ بالقسط و الدائن بالحق و الحابس نفسه علی ذات الله (شیخ مفید، الإرشاد، ص204؛ ابومخنف، مقتل الحسین، ص17؛ طبری، تاریخ الأمم والملوک، ج6، ص196).

مقصود از بخش پیام نیز، رساندن و ابلاغ پیام انقلاب و بیان آرمان ها و اهداف آن است.

در پیروزی یک انقلاب، اهمیت بخش دوم کمتر از بخش اول نیست، زیرا اگر اهداف و آرمان های یک انقلاب در سطح جامعه تبیین نشود، انقلاب از حمایت و پشتیبانی مردم برخوردار نمی گردد و در کانون اصلی خود به دست فراموشی سپرده می شود، و چه بسا گرفتار تحریف ها و دگرگونی ها توسط دشمنان انقلاب می گردد.

با بررسی قیام مق_دس امام حسین(علیه السلام) این دو بخ_ش کاملاً در آن ب_ه چشم می خورد، زیرا انقلاب امام حسین(علیه السلام)تا عصر عاشورا مظهر بخش اول، یعنی بخش خون و شهادت و ایثار خون بود و رهبر و پرچمدار آن نیز خود حسین بن علی(علیه السلام)، در حالی که بخش دوم آن از عصر عاشورا آغاز گردید و پرچمدار آن امام زین العابدین(علیه السلام) و زینب کبری(علیها السلام) بودند که پیام انقلاب و شهادت سرخ آن حضرت و یارانش را با سخنان آتشین خود به اطلاع افکار عمومی رساندند و طبل رسوایی حکومت پلید اموی را به صدا در آوردند.

با توجه به تبلیغات بسیار گسترده و دامنه داری که حکومت اموی از زمان معاویه به بعد برضد اهل بیت (بهویژه در منطقه شام) به راه انداخته بود، بی شک اگر بازماندگان امام حسین(علیه السلام) به افشاگری و بیدارسازی نمی پرداختند، دشمنان اسلام و مزدوران قدرت های وقت، قیام و نهضت بزرگ و جاویدان آن حضرت را در طول تاریخ لوث می کردند و چهره آن را وارونه نشان می دادند، همچنان که برخی از آنان به امام حسن(علیه السلام) تهمت زده گفتند: در اث_ر ذات الری_ه و س_ل از دنیا رفت! عده ای دیگر هم ادعا می کردند که حسین بن علی(علیه السلام) با سرطان از دنیا رفت!! اما تبلیغات گسترده بازماندگان حضرت سیدالشهدا(علیه السلام) در دوران اسیری که کینه توزی سفیهانه یزید چنین فرصتی را برای آنان پیش آورده بود، اجازه چنین تحریف و خیانتی را به دشمنان حسین(علیه السلام) نداد.

[شماره صفحه واقعی : 198]

ص: 3515

اینک برای آن که نقش تاریخ ساز اسیران آزادی بخش کربلا در بیدارسازی افکار عمومی و رساندن پیام انقلاب بزرگ امام حسین(علیه السلام) به خوبی روشن گردد، در این جا ناگزیریم قدری به عقب برگردیم و نگاهی به تاریخچه حکومت معاویه در شام بیفکنیم:

دوران سلطه معاویه در شام

اصولاً باید توجه داشت که شام از آن روز که به تصرف مسلمانان در آمد، فرمانروایانی چون «خالد» پسر ولید و «معاویه» پسر ابوسفیان را به خود دید. مردم این سرزمین، نه صحبت پیغمبر را دریافته بودند، نه روش اصحاب او را می دانستند، و نه اسلام را دست کم آن گونه که در مدینه رواج داشت، می شناختند. البته یکصد و سیزده تن از صحابه پیغمبر، یا در فتح این سرزمین شرکت داشته و یا به تدریج در آن جا سکونت گزیده بودند. امّا نگاهی به ترجمه احوال این عده نیز نشان می دهد که جز چند تن از آنان، بقیه مدت کمی محضر پیغمبر را درک کرده بودند، و جز یک یا چند حدیث از آن حضرت بیش تر روایت نداشتند. به علاوه، بیش تر این عده در طول خلافت عمر و عثمان تا آغاز حکومت معاویه مردند. در زمان قیام و شهادت امام حسین(علیه السلام) تنها یازده تن از آنان زنده بودند و در شام به سر می بردند؛ مردمانی در سنین هفتاد تا هشتاد سال که گوشه نشینی را بر آمیختن با توده ترجیح داده بودند و در عامه نفوذی نداشتند. در نتیجه نسل جوان آنان که همسنّ بودند _ از اسلام حقیقی چیزی نمی دانستند و شاید در نظر آنان، اسلام هم حکومتی بود مانند حکومت کسان_ی ک_ه پی_ش از ای_ن دست_ه ب_رآن س_رزمی_ن فرم__ان می راندند. تجمّل دربار معاویه، حیف و میل مال مردم، پرداختن به تشریفات معمول قدرت های خودکامه چون ساختن کاخ های عظیم و ایجاد گارد احترام و کوکبه مفصل، وبالأخره تبع_ید و زندانی کردن و کشتن مخالفان، برای آنان امری طبیعی بود، زیرا تا نیم قرن پیش، چنین نظامی در حکومت قبلی نیز دیده می شد و مسلماً کسانی بودند که می پنداشتند آن چه در

[شماره صفحه واقعی : 199]

ص: 3516

مدینه عصر پیامبر گذشته نیز، چنین بوده است(1). در نتیجه مردم شام کردار معاویه پسر ابوسفیان و پیرامونیان او را سنت مسلمانی می پنداشتند.

معاویه در حدود 42 سال در دمشق امارت و خلافت کرد. در حدود پنج سال از طرف خلیفه دوم، و در حدود دوازده سال از طرف خلیفه سوم امیر شام بود. کمتر از پنج سال هم در زمان خلاف_ت امیرمؤمنان عل_ی ب_ن ابی طالب(علیه السلام) و در ح_دود شش ماه نیز در خلافت ظاهری امام حسن(علیه السلام) حکومت شام را به دست داشت. چیزی کمتر از بیست سال هم عنوان خلافت اسلامی را یدک می کشید.(2)

تبلیغات زهراگین

معاویه در این مدت نسبتاً طولانی مردم شام را طوری پرورش داد که فاقد بصیرت و آگاهی دینی باشند، و در برابر اراده و خواست معاویه بی چون و چرا تسلیم گردند.

معاویه در طی این مدت نه تنها از نظر نظامی و سیاسی مردم شام را تحت سلطه خود قرار داد، بلکه از نظر فکری و مذهبی نیز مردم آن منطقه را کور و کر و گم_راه بار آورد تا آن چ_ه او ب__ه عن_وان تعلیم_ات اسلام ب_ه آن_ان عرض_ه می کن_د، بی هیچ اشکالی بپذیرند! ا و با مکر و شیطنت خاصی که داشت، در این زمینه به کامیابی های بزرگی دست یافت که درخور توجه است. دسیسه های او را در وارونه نشان دادن چهره درخشان مرد بزرگی مثل علی(علیه السلام)، و ایجاد بدعت ناسزاگویی به آن حضرت، هم_ه می دانیم. پس از شهادت عمار یاسر (سرباز نود ساله و مبارز دیرین و نستوه اسلامی) در جنگ صفین در رکاب علی(علیه السلام)، که پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) شهادت او را به دست ستمگران پیشگویی کرده بود، معاویه با ترفند عوام فریبانه ای در میان سپاه شام شایع ساخت که قاتل عمار، علی است،

[شماره صفحه واقعی : 200]

ص: 3517


1- دکتر شهیدی، سید جعفر، قیام حسین(علیه السلام)، ص185.
2- آیتی، دکتر محمد ابراهیم، بررسی تاریخ عاشورا، ص47.

زیرا علی او را به میدان جنگ آورده و باعث قتل او شده است!!(1)

داستان «ناقه» و «جمل» و قضیه فضاحت بار خواندن «نماز جمعه» در روز «چهارشنبه»! توسط معاویه نیز مؤیدی دیگر برای این معنا است .

مسعودی (از مورخان نامدار قرن چهارم)، در فصل مربوط به خلافت معاویه، بحثی پیرامون فریب کاری ها و سیاست بازی های معاویه، و حمایت های شامیان مطرح می کند و ضمن آن می نویسد:

بعد از جنگ صفین، مردی عراقی (از قلمرو حکومت علی(علیه السلام)) سوار بر شتری، وارد دمشق (مرکز حکومت معاویه) شد، یکی از شامیان جلوی او را گرفت و گفت: این ناقه (شتر ماده) مال من است، و تو آن را در جنگ صفین ربوده ای! عراقی انکار کرد و اختلاف آن دو، بالا گرفت و برای رفع اختلاف، نزد معاویه رفتند. مرد شامی پنجاه نفر شاهد آورد همگی گواهی دادند که آن ناقه، مال وی است. معاویه حکم صادر کرد که شتر را از عراقی گرفته تسلیم شامی کنند. در این هنگام صدای عراقی بلند شد و خطاب به معاویه گفت: اصولاً شتر من جمل (نر) است نه ناقه (ماده)! معاویه گفت: چون حکمی است، صادر شده است، نقض نمی شود!

معاویه پس از متفرق شدن طرفین دعوا و شهود، به دنبال مرد عراقی فرستاد و او را احضار کرد، و از بهای شتر او پرسید، و دو برابر آن را به وی پرداخت و از او تفقد کرد، و بعد گفت: از قول من به علی بگو: با صد هزار نفر از این گونه افراد به جنگ او می آییم که فرق بین ناقه و جمل را نمی فهمند!

مسعودی آن گاه در سلسله حماقت های شامیان اضافه می کند:

«معاویه در راه صفین، نماز جمعه را چهارشنبه خواند»!(2)

[شماره صفحه واقعی : 201]

ص: 3518


1- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الأشراف، ص317.
2- مسعودی، مروج الذهب، ج3، ص 31_ 33.

حکومت پلید بنی امیه با تبلیغات زهرآگین و کینه توزانه اش، خاندان پاک پیامبر(صلی الله علیه وآله) را در نظر مردم شام، منفور جلوه داده و درمقابل، بنی امیه را خویشان رسول خدا قلمداد کرده بود، به طوری که مورخان می نویسند:

پس از پیروزی قیام عباسیان و استقرار حکومت «ابوالعباس سفّاح» ده تن از امرای شام نزد وی رفتند و همه سوگند خوردند که ما تا موقع قتل مروان، _ آخرین خلیفه اموی _ نمی دانستیم که رسول خدا جز بنی امیه خویشاوندی داشته باشد که از او ارث ببرد، تا آن که شما امیر شدید.(1)

بنابراین جای شگفت نیست اگر در کتب مقتل بخوانیم:

به هنگام درآمدن اسیران (کربلا) به دمشق مردی در برابر علی بن الحسین(علیه السلام)ایستاد و گفت: سپاس خدایی که شما را کشت و نابود ساخت و مردمان را از شرتان آسوده کرد و امیرالمؤمنین را برشما پیروز گردانید!

علی بن الحسین(علیه السلام) خاموش ماند تا مرد شامی آن چه در دل داشت، بیرون ریخت. سپس از او پرسید: قُ_رآن خوانده ای؟

_ آری.

_ این آیه را خوانده ای؟

قُلْ لا اَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ اَجْراً اِلاّ الْمَوَدَّهَ فی الْقُرْبی (2): (بگو بر رسالت خود مزدی از شما نمی خواهم جز دوستی نزدیکان).

_ آری.

_ و این آیه را؟: وَآتِ ذَالْقُرْبی حَقَّهُ(3): (وحق خویشاوندان را بده!).

_ آری.

_ و این آیه را؟:

[شماره صفحه واقعی : 202]

ص: 3519


1- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج7، ص159.
2- سوره شوری: 22.
3- سوره اسراء: 26.

إنَّما یُریدُ الله لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَیْت وَ یُطَهِّرَکُم تَطْهیراً(1):

(بی شک خدای متعال می خواهد هرگونه پلیدی را از شما اهل بیت ببرد و شما را پاک سازد، پاک ساختنی).

_ آری.

_ ای شیخ، این آیه ها در حق ما نازل شده است، ماییم ذَوِی القُربی، ماییم اهل بیت پاکیزه از هرگونه آلایش.

شیخ دانست آن چه درباره این اسیران شنیده درست نیست؛ آنان خارجی نیستند، بلکه فرزندان پیغمبرند، لذا از آن چه گفته بود پشیمان شد و گفت:

_ خدایا، من از بغضی که از اینان در دل داشتم، به درگاه تو، توبه می کنم. من از دشمنان محمد و آل محمد بیزارم .(2)

ره آورد سفر اسیران

اینک با توجه به این همه تبلیغات گسترده و زیان بار برضد خاندان پیامبر، اهمیت سفر بازماندگان امام حسین(علیه السلام) به شام به خوبی روشن می گردد، زیرا آنان در این سفر، آثار چهل سال تبلیغات مسموم کننده را از بین بردند و چهره کریه حکومت اموی را به خوبی معرفی کردند و افکار خفته مردم شام را بیدار و متوجه حقایق ساختند، به طوری که می توان گفت هنگام باز گشت به مدینه حکم ارتشی فاتح را داشتند که مأموریت خود را به خوبی انجام داده باشد!

در این جا برای آن که عظمت رسالت و مأموریتی که پیام آوران قیام امام

[شماره صفحه واقعی : 203]

ص: 3520


1- سوره احزاب: 33.
2- اخطب خوارزمی، مقتل الحسین، تحقیق و تعلیق: شیخ محمد سماوی، ج2، ص61؛ سید بن طاووس، اللهوف فی قتلی الطفوف، ص74؛ دکتر شهیدی، سیدجعفر، زندگانی علی بن الحسین (علیه السلام)، ص 66.

حسین(علیه السلام) انجام دادند، کاملاً روشن گردد بی مناسبت نیست به دو نمونه تاریخی اشاره کنیم:

1. مصونیت خاندان امامت در فاجعه حرّه

پس از شهادت امام حسین(علیه السلام) هم زمان با مناطق دیگر کشور اسلامی، اندک اندک شهر مدینه نیز که مرکز خویشاوندان پیامبر بود، به هیجان آمد. حاکم مدینه به گمان خود تدبیری اندیشید و گروهی از بزرگان شهر را به «دمشق» فرستاد تا از نزدیک خلیفه جوان را ببینند و از مراحم وی برخوردار شوند تا شای_د در بازگشت به مدینه مردم را به اطاعت از وی تشویق کنند.

یزید که نه تربیت درستی داشت، نه از تدبیر و دوراندیشی برخوردار بود و نه ظاهر اسلام را رعایت می کرد، پیش روی نمایندگان «مدینه» نیز به شر اب خواری و سگ بازی و کاره_ای خلاف ش_رع پ_رداخ_ت. نمای_ندگان مدین_ه همین که از شام بازگشتند، فغان برآوردند و گفتند: یزید مردی شراب خواره و سگ باز و فاسق است و چنین کسی نمی تواند خلیفه و امام مسلمانان باشد. سرانجام شورش سراسر شهر را فرا گرفت و مردم، حاکم شهر و خاندان اموی را از شهر بیرون کردند. چون این خبر به شام رسید، یزید لشگری را مأمور سرکوبی مردم مدینه کرد و «مُسلِم بن عُقْبَه» را که مردی سالخورده بود، امیر آن لشگر کرد. مسلم مدینه را محاصره کرد. پس از چندی ساکنان شهر تاب مقاومت از کف دادند و تسلیم شدند. سپاهیان شام سه روز مدینه را قتل عام کردند و از

هیچ زشت کاری باز نایستادند. چه مردان دین دار و پارسا و شب زنده دار که

کشته شدند، چه حرمت ها که درهم شکست و چه زنان و دختران که از تجاوز این قوم وحشی ایمن نماندند(1).از این فاجعه، در تاریخ به نام جریان «حرّه» یاد می شود.

[شماره صفحه واقعی : 204]

ص: 3521


1- دکتر شهیدی، سید جعفر، تاریخ تحلیلی اسلام تا پایان امویان، ص170.

امّا در این فاجعه بزرگ، خانه امام زین العابدین و بنی هاشم از تعرض مصون ماند و به همین جهت ده ها خانواده مسلمان درمدت محاصره شهر، به خانه آن حضرت پناهنده شده و از خطر نجات یافتند.

«طب_ری» می نویسد:

هنگامی که یزید، مسلم بن عقبه را به مدینه فرستاد بدو گفت:

علی بن الحسین در کار شورشیان دخالتی نداشته است، دست از او باز دار و با وی به نیکی رفتار کن.(1)

شیخ «مفید» نیز می نویسد:

مسلم بن عقبه وقتی وارد مدینه شد علی بن الحسین(علیه السلام) را خواست. وقتی علی بن الحسین حاضر شد او را نزدیک خود نشاند و احترام کرد و گفت: امیرالمؤمنین مرا سفارش کرده است که به تو نیکی و بخشش کنم، و حساب تو را از دیگران جدا سازم. علی بن الحسین او را سپاس گفت. آن گاه مسلم به اطرافیان خود گفت: استر مرا برای او زین کنید و به او گفت: به میان خانواده ات برگرد، گویا آنان را ترسانیدیم و شما را ب_ه سبب آمدنت به این جا به زحمت افکندیم، و اگر در دست ما چیزی بود، چنان که سزاوار هستی، تو را صله می دادیم.(2)

به دلائلی که در سیره امام چهارم خواهیم گفت، شک نیست که یکی از علل رفتار مسلم آن بود که علی بن الحسین(علیه السلام) از آغاز شورش، خود را کنار کش_ید و با شورشیان همداس_تان نگشت؛ اما این نیز مسلّم است که شهادت حسین بن علی(علیه السلام)برای حکومت یزید گران تمام شده بود و هنوز حکومت وی به علت این جنایت بزرگ تحت فشار افکار عمومی بود، از این رو یزید نمی خواست با آزار خاندان امامت، خود را بدنام تر سازد.

[شماره صفحه واقعی : 205]

ص: 3522


1- تاریخ الأمم والملوک، ج7، ص421.
2- الإرشاد، ص260.

2. دستور عبدالملک بن مروان به حجاج

«یعقوبی» می نویسد:

عبدالملک بن مروان به «حجاج» که از طرف وی حاکم حجاز بود، نوشت: مرا به خون فرزندان ابوطالب آلوده نکن، زیرا خود دیدم که چون خاندان حرب (ابوسفیان) با آنان در افتادند، برافتادند.(1)

از آن جا که می دانیم، عبدالملک از خلفای با هوش و سیاستمدار اموی بود(2)و نیز می دانیم که او پنج سال پس از فاجعه کربلا به حکومت رسید، به اهم_یت و ارزش این اعتراف پی می بریم، زیرا این دستور نشان می دهد که خاندان ابوسفیان، با همه فشاری که به دودمان ابی طالب وارد آوردند، در اهداف شوم خود کامیاب نشدند و جز روسیاهی و لعن ابدی برای آنان چیزی نماند.

درهم کوبیدن پشتوانه فکری امویان

معمولاً در جوامع بشری، قدرت ها و حکومت های ستمگر هر اندازه زور داشته باشند، بالاخره نیاز به یک پشتوانه فکری و فلسفی و عقیدتی دارند، یعنی به یک نظام اعتقادی نیاز دارند که تکیه گاه نظام اقتصادی و سیاسی و توجیه گر وضع موجود آن ها باشد. به تعبیر دیگر، قدرت های حاکم ستمگر همواره در کنار ابزار سلطه نظامی و پلیسی بر مردم، نیازمند ابزار فکری و روانی نیز هستند تا

[شماره صفحه واقعی : 206]

ص: 3523


1- تاریخ یعقوبی، ج3، ص49 (ضمن حوادث زمان حکومت عمر بن عبدالعزیز). این مطلب در کتاب «الإختصاص» شیخ مفید، ص315 و نیز در بحارالأنوار ، ج46، ص119 از امام صادق(علیه السلام) به این صورت نقل شده است: لما ولی عبدالملک بن مروان فاستقامت له الأشیاء، کتب الی الحجاج کتاباً و خطّه بیده، کتب فیه: بسم الله الرحمن الرحیم من عبدالله عبدالملک بن مروان الی الحجاج بن یوسف اما بعد فحسبی دماء بنی عبدالمطلب فانی رأیت آل ابی سفیان لما ولغوا فیها لم یلبثوا بعدها الا قلیلاً والسلام... (مثل مشهور: «با آل علی هر که درافتاد، برافتاد»، ریشه در همین گونه واقعیات مسلّم تاریخی دارد).
2- ابن طقطقی، الفخری فی الآداب السلطانیه والدول الإسلامیه، ص122.

مردم را به راحتی رام و مطیع خود سازند، زیرا اگر مردم، مردمی دارای فکر واندیشه درست باشند و نظام حاکم بر خود را نظام فاسد و خائن بدانند، هرگز زیر بار آن نمی روند، از این نظر ضرورت یک پشتوانه فکری و عقیدتی برای این گونه حکومت ها به خوبی روشن می گردد. البته ممکن است این پشتوانه فکری برحسب تفاوت جامعه ها، به صورت یک فلسفه، یک مکتب، یک «ایسم» و یا به صورت یک مذهب و اندیشه مذهبی باشد.

حکومت جبار و ضد اسلامی بنی امیه نیز خود را شدیداً نیازمند چنین پشتوانه فکری و عقیدتی می دید، و چون جامعه، جامعه اسلامی بود، ناگزیر بود جنایات خود را با توجیهات مذهبی پوشانده و فکر مردم را با یک سلسله تبلیغات مذهبی تخدیر کند. نباید خیال کنیم که بنی امیه نسبت به داوری مردم بی تفاوت بودند، و در برابر جنایاتشان می گفتند: بگذار مردم هرچه می خواهند بگویند. نه، آنان در مقام اغفال افکار مردم نیاز به القای یک سلسله افکار و اندیشه ها داشتند تا اذهان عمومی بپذیرد که وضع موجود بهترین وضع است، و بنابر این باید حفظ شود.

جبرگرایی

یکی از راه های تخدیر افکار مردم و رام ساختن آنان، ترویج جبرگرایی است. معم_ولاً ه_ر وقت حکومت های جبار می خواهند خ_ود را توجی_ه کنن_د، جبرگرا می شوند؛ یعنی، همه چیز را به خدا مستند می کنند، در برابر هرکاری تلقین می کنند که کار خدا بود که این جور شد، و اگر مصلحت خدایی نبود، این جور نمی شد و خدا خودش نمی گذاشت که این جور بشود. منطق جبرگرایی این است که آن چه هست، همان است که باید باشد و آن چه نیست، همان است که نبای_د باشد!(1)

[شماره صفحه واقعی : 207]

ص: 3524


1- (استاد شهید) مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، ج1، ص312 _ 313.

دقیقاً یکی از پشتوانه های فکر ی و عقیدتی حکومت بنی امیه منطق جبرگرایی بود، آنان با ترویج جبرگرایی کوشش داشتند هرگونه اعتراض احتمالی مردم را در نطفه خفه کنند.

امویان به منظور تثبیت پایه های حکومت خود و جلوگیری از قیام مردم مسلمان، از فرقه «جبریه» ترویج و حمایت می کردند. امویان با خطر نفوذ «قدریه» مواجه بودند. این فرقه معتقد به حریت اراده و آزادی انسان در مقام عمل بودند و عقیده داشتند که انسان هرنوع عملی را که در زندگی پیش می گیرد، به میل خود انتخاب می کند(1)و چون در انتخاب نحوه عمل و رفتار آزاد است، در برابر اعمال خود مسئول است، زیرا هرحریتی طبعاً مستلزم مسئولیت می باشد.

این مذهب برای امویان، که از مخالفت ملت مسلمان بیمناک بودند، خطر بزرگی محسوب می شد. از این رو پیروان و رهبران قدریه را زیر فشار قرار داده از مذهب جبر، که درست نقط_ه مقابل آن بود، جانب داری می کردند، زیرا مذهب جبر در زمین_ه مب_ارزات سیاسی، با هدف های ام_ویان سازش داش_ت. این مذه_ب ب_ه مردم می گفت: وجود امویان و کارهای آنان، هر قدر هم که ناروا و ظالمانه باشد، جز تقدیر الهی نیست و به هیچوجه قابل تغییر و تبدیل نمی باشد! بنابراین مخالفت با آن ها هیچ فایده ای ندارد. معاوی_ه تظاه_ر ب_ه مذهب جب_ر می کرد تا اعمال خود را در برابر ملت بدین نحو توجیه کند که هرچه او می کند، طبق مقدرات الهی است و هیچ راهی برای تغییر آن وجود ندارد، به علاوه چون معاویه خلیفه اسلامی است، ارتکاب هیچ گناهی به مقام او لطمه نمی زند و مجوز مخالفت با او نخواهد بود!

پیداست شخصی مثل معاویه از منافع مهمی که ممکن بود مذهب جبر برای او در بر داشته باشد، غفلت نمی کرد. او و سایر امویان به خوبی می دانستند که حکومت آن ها برای مسلمانان غیر قابل تحمل است و باز می دانستند که آن ها در

[شماره صفحه واقعی : 208]

ص: 3525


1- امین، احمد، فجر الإسلام، ص284.

نظر بسیاری از افراد ملت، یک مشت فریب کار و دشمن خاندان پیامبر و قاتل افراد پرهیزگار و بی گناه می باشند و نیز می دانستند که اگر عقیده ای باشد که

مردم را از قیام برضد آن ها و اعمالشان باز بدارد، م_ذهب جبر است؛ مذهبی که به مردم می گوید: خداوند از روز اول مقدر کرده است که این خاندان به حکومت برسند، بنابراین اعمال و رفتار آن ها جز نتیجه تقدیر حتمی خدا نیست. از این رو نفوذ این افکار وعقاید در ذهن مسلمانان کاملاً به نفع امویان و حکومت آن ها بود.(1)

بهره برداری از ادبیات تخدیری

ب_ه منظور تأیی_د این افک_ار، علاوه بر توجیهات دینی گذش_ته، از عنصر ش_عر نی_ز بهره برداری می شد. معاویه از نفوذ فوق العاده شعرای معاصرخود در افکار عمومی، به منظور پیشبرد مطامع خود سود می جست. معاویه و همچنین خلفای اموی بعدی _ به اشعار شعرایی که حکومت آن ها را مولود تقدیر و مشیت الهی معرفی می کردند، با خوشحالی و رضایت گوش می دادند و حتی آن ها را به سرودن چنین اشعاری وادار می نمودند تا هیچ فرد باایمانی امکان قیام برضد بنی امیه نداش_ته باش_د. مزدوران معاویه مأموریت داشتند افکار مخصوص معاویه را در قالب هایی بریزند که در میان عوام و توده مردم به سهولت شایع گردد، خواه بهوسیله نقل روایاتی از زبان پیامبر باشد و خواه بهوسیله شعر.(2)

حضرت زینب (علیها السلام) در کاخ پسر زیاد

پس از حادثه عاشورا مزدوران یزید، با استفاده از این روش، شروع به تبلیغ کردند و پیروزی ظاهری یزید را خواست خدا قلمداد کردند.

«عُبیدالله بن زیاد» پس از شهادت امام حسین(علیه السلام) مردم را در مسجد بزرگ کوفه

[شماره صفحه واقعی : 209]

ص: 3526


1- شمس الدین، محمد مهدی، ارزیابی انقلاب حسین(علیه السلام) ترجمه مهدی پیشوائی، ص 135 _137.
2- شمس الدین، همان کتاب، ص137 _ 140.

جمع کرد تا قضیه را به اطلاع آن ها برساند. او قیافه مذهبی به خود گرفت و گفت:

«اَلْحَمْدُ للّهِ الَّذِی أَظْهَرَ الحَقَّ وَ نَصَرَ امیرالمؤمنین وَ أَشْیَاعَهُ وَ قَتَلَ الکذّابَ بن الکَذَّاب»:

ستایش خدا را که حق را پیروز کرد و امیرالمؤمنین (یزید) و پیروانش را یاری کرد و دروغ گو پسر دروغ گو را کشت!! (1)

اما متقابلاً حضرت زینب(علیها السلام) و حضرت علی بن الحسین(علیه السلام)که از شگرد تبلیغی دشمن آگاه بودند، این پایگاه فکری بنی امیه را هدف قرار داده با سخنان متین و مستدلّ خود به شدت آن را کوبیدند و ی_زی__د و یزیدیان را مسئول اعمال و جنایاتشان معرفی کردند. یکی از جلوه های برخورد این دو تفکر، هنگامی بود که زنان و کودکان حسینی را وارد کاخ عُبیدالله بن زیاد کردند.

آن روز عبیدالله در کاخ خود دیدار عمومی ترتیب داد و دستور داد سرِ بریده امام حسین(علیه السلام) را در برابرش بگذارند. آن گاه زنان و کودکان را وارد کاخ نمودند. زینب، درحالی که کم ارزش ترین لباس های خود را به تن داشت و زنان و کنیزان اطراف او را گرفته بودند، به صورت ناشناس وارد مجلس شد و بی اعتنا در گوشه ای نشست. عبیدالله چشمش به او افتاد و پرسید: این زن که خود را کنار کشیده و دیگر زنان گردش جمع شده اند، کیست؟

زینب پاسخ نگفت. عبیدالله سؤال خود را تکرار کرد. یکی از کنیزان گفت: او زینب دختر فاطمه، دختر پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) است.

عبیدالله رو به زینب کرد و گفت:

ستایش خدا را که شما خانواده را رسوا ساخت و کشت و دروغ بودن بدعت شما را نشان داد.(2)

زینب پاسخ داد:

ستایش خدا را که ما را به واسطه پیامبرخود (که از خاندان ماست) گرامی

[شماره صفحه واقعی : 210]

ص: 3527


1- سید بن طاووس، اللهوف فی قتلی الطفوف، ص69.
2- الحمدللّه الذی فَضَحَکُمْ وَ قَتَلَکُمْ وَ أُکْذَبَ اُحْدوثَتَکُمْ.

داشت و از پلیدی پاک گردانید. جز فاسق رسوا نمی شود و جز بدکار، دروغ نمی گوید، و بدکار ما نیستیم، دیگرانند (یعنی تو و دار و دسته ات هستید) و ستایش مخصوص خداوند است.(1)

_ دیدی خدا با خاندانت چه کرد؟!

_ جز زیبایی ندیدم! آنان کسانی بودند که خدا مقدر ساخته بود کشته شوند و آن ها نیز اطاعت کرده و به سوی آرامگاه خود شتافتند و به زودی خداوند تو و آنان را (در روز رستاخیز) با هم رو به رو می کند و آنان از تو، به درگاه خدا شکایت و دادخواهی خواهند کرد، اینک بنگر که آن روز چه کسی پیروز خواهد شد، مادرت به عزایت بنشیند ای پسر مرجانه!

پسر زیاد (از سخنان صریح و تند زینب و از این که او را با نام مادر بزرگ بدنامش یعنی مرجانه خطاب کرد) سخت خشمگین شد و خواست تصمیم ظالمانه بگیرد. یکی از حاضران به نام «عمرو بن حریث» گفت: امیر! این یک زن است و کسی زن را به خاطر سخنان_ش موأخ_ذه نمی کند.

پسر زیاد بار دیگر خطاب به زینب گفت:

خدا دلم را با کشته شدن برادر نافرمانت حسین و خاندان شورش گر و سرکِشَت شفا داد.

زینب گفت:

به جانم قسم مهتر مرا کشتی، نهال مرا قطع کردی و ریشه مرا در آوردی، اگر این کار مایه شفای توست، همانا شفا یافته ای .

پسر زیاد که تحت تأثیر شیوائی کلام زینب قرار گرفته بود، با خشم و استهزا گفت: این هم مثل پدرش سخن پرداز است، به جان خودم پدرت نیز شاعر بود و سخن به سجع می گفت.

زینب گفت:

[شماره صفحه واقعی : 211]

ص: 3528


1- انما یفتضح الفاسق و یکذب الفاجر و هو غیرنا و الحمدللّه (شیخ مفید، الإرشاد، ص244).

زن را با سجع گویی چه کار؟ (حالا چه وقت سجع گفتن است؟)(1)

ابن زیاد می خواست وانمود کند که هرکس برحسب ظاهر در جبهه نظامی شکست بخ_ورد، رسوا شده است، زیرا اگر او به حق ب_ود، در جبهه نظامی غالب می شد.

زی_نب کب_ری(علیها السلام) که به خوبی می دانست پسر زیاد از چه دیدگاهی سخن می گوید، پایگاه فکری او را درهم کوبید، و با این سخنانش اعلام کرد که معیار «شرف و فضیلت»، حقیقت جوبی و حقیقت طلبی است، نه قدرت ظاهری. زینب اعلام کرد که کسی که در راه خدا شهید شده رسوا نمی شود، رسوا کسی است که ظلم و ستم کند و از حق منحرف شود.

عُبیدالله بن زیاد انتظار داشت زینبِ مصیبت دیده، و عزیز از دست داده، با یک طعنه، به زانو در آید، اشک بریزد و عجز و لابه کند! اما زینب شیر دل(علیها السلام)سخنان او را در دهانش شکست و غرورش را درهم کوبید.

به راستی، در تاریخ بشر کدام زنی را می توان یافت که شش یا هفت برادر او را کشته باشند، پسرش به شهادت رسیده باشد، ده نفر از برادرزادگان و عموزادگان او را از دم تیغ گذرانده باشند و سپس او را با همه خواهران و برادرزادگانش اسیرکرده باشند، آن گاه بخواهد در حال اسیری و گرفتاری از حق خود و شهیدان خود دفاع کند، آن هم در شهری که مرکز حکومت و خلافت پدرش بوده و در دارالحکومه ای که پدرش در حدود چهار سال از دوران خلافت خود را همان جا ساکن بوده است، و با این وضع و با این هم_ه موجبات ناراحت_ی و افس_ردگی، نه تنها از آن چه بر سر وی آمده است گله مند نباشد، بلکه با کمال صراحت بگوید که ما چیزی بر خلاف میل و رغبت خویش ندیده ایم، اگر مردان ما به شهادت رسیده اند برای همین کار آمده بودند و اگر جز این باشد جای نگرانی و اضطراب خاطر است، اکنون که آنان وظیفه خدایی خویش را به خوبی

[شماره صفحه واقعی : 212]

ص: 3529


1- سید بن طاووس، همان کتاب، ص68.

انجام داده اند و افتخار شهادت را به دست آورده اند، جز این که خدا را بر این توفیق شکر و سپاس گوییم چه کاری از ما شایسته است؟(1)

خطبه حضرت زینب (علیها السلام) در کوفه

این جا کوفه است، کوفه با دمشق خیلی فرق دارد، کوفه شهری است که تا بیست سال پیش مرکز حکومت علی(علیه السلام) بود. این جا مرکز شیعیان بود. مردم این جا _ که بخشی از عراقیانند _ طالب حکومت عدل اسلامی و خواهان آزادی از چنگ ستمگران و هواخواه اهل بیتند، اما حاضر نیستند بهای (دستیابی به) چنین نعمتی را بپردازند! اینان، هم زندگی مادی و ثروت و ریاست می خواهند، و هم آزادی از یوغ ستمگران، اما اگر فشاری ب_ر آنان وارد شود، ی_ا منافعشان را در خطر ببینند، دست از هم_ه آرمان های خ_ود می کشند! اینان شخصیتی دو گونه دارند، گرفتار نوعی تضاد درونی هستند، از یک سو پسر پیغمبر را با شور و حرارت دعوت می کنند، و از سوی دیگر چون فشار برآنان وارد می شود، نه تنها وعده خ_ود را فراموش می کنند، بلکه کمر ب_ه قت_ل او می بندند، پس باید اینان را بیدار کرد، باید متوجه خطاهایشان ساخت، باید گفت که با قتل حسین بن علی(علیه السلام) چه جنایت بزرگی مرتکب شده اند.

این وظیفه بیدارسازی، از میان زنان بیش تر به عهده زینب است، زیرا زنانی که در کوفه سن آنان از سی سال تجاوز می کرد، زینب را بیست سال پیش در دوران حکومت علی(علیه السلام) در این شهر دیده بودند و حرمت او را در دیده علی و حشمت وی را در چشم پدران و شوهران خویش مشاهده کرده بودند، زینب برای آنان چهره ای آشنا بود، اینک دیدن صحنه رقّت بار اسیری زینب در خیل اسیران، خاطرات گذشته را زنده می کرد. زینب از این فرصت استفاده نمود، شروع کرد به صحبت کردن، مردم صدای آشنایی شنیدند، گویی علی(علیه السلام) صحبت

[شماره صفحه واقعی : 213]

ص: 3530


1- دکتر آیتی بیرجندی، محمد ابراهیم، بررسی تاریخ عاشورا، ص203.

می کرد، حنجره، حنجره علی(علیه السلام)و صدا، صدای علی بود. راستی این علی است که حرف می زند یا دختر علی است؟ آری او زینب کبری بود که سخن می گفت.

احم_د ب_ن ابی طاه_ر معروف ب_ه «اب_ن طیف_ور» (204.280) در کتاب «بلاغات النساء» که مجموعه ای از سخنان بلیغ بانوان عرب و اسلام و یکی از قدیمی ترین منابع است، می نویسد:

«خدیم اسدی»(1)می گوید: در سال شصت و یک که سال قتل حسین(علیه السلام)بود، وارد کوفه شدم. دیدم زنان کوفه گریبان چاک زده گریه می کنند و علی بن الحسین(علیه السلام) را دیدم که بیم_اری او را ضعیف و نات_وان ساخت_ه ب_ود. علی بن الحسین سر بلند کرد و گفت: ای اهل کوفه بر (مظلومیت و مصیبت)ما گریه می کنید؟! پس چه کسی جز شما ما را کشت؟!

د ر این هنگام «ام کلثوم»(علیها السلام) (2)با دست به مردم اشاره کرد که خاموش باشید! با اشاره او نفس ها در سینه ها حبس شد، صدای زنگ شترها خاموش گشت. آن گاه شروع به سخن کرد، من زنی با حجب و حیا را فصیح تر از او ندیده ام، گویی از زبان علی(علیه السلام) سخن می گفت، سخنان زینب چنین بود:

«مردم کوفه! مردم مکّار خیانت کار! هرگز دیده هاتان از اشک تهی مباد! هرگز ناله هاتان از سینه بریده نگردد! شما آن زن را می مانید که چون آنچ__ه داش_ت می رشت، به یکبار رشته های خود را پاره می کرد، نه پیمان شما را ارجی است و نه سوگند شما را اعتباری! جز لاف، جز خودستایی، جز در عیان مانند کنیزکان تملق گفت_ن، و در نه_ان با دشمنان ساختن چ_ه داری_د؟ شما گیاه سبز و تر و تازه ای را می مانید که برتوده سرگینی رسته باشد و مانند گنجی هستید که گوری را بدان اندوده باشند. چ_ه بد توشه ای

[شماره صفحه واقعی : 214]

ص: 3531


1- در کتاب «لهوف»، راوی خطبه «بشیر بن خزیم اسدی» ذکر شده است و در نسخ_ه «بلاغات النساء»، هم به صورت خدیم و هم به صورت خدام، نقل شده است.
2- معمولاً هر جا ام کلثوم به صورت مطلق یاد شود، مقصود زینب کبری(علیها السلام) دختر بزرگ علی(علیه السلام) است

ب_رای آن جهان آماده کردید: خشم خ__دا و عذاب دوزخ! گری_ه می کنید؟ آری به خدا گریه کنید که سزاوار گریستن هستید! بیش بگریید وکم بخندید!

باچنین ننگی که برای خود خریدید، چرا نگریید؟ ننگی که با هیچ آب شسته نخواهد شد. چه ننگی بدتر از کشتن پسر پیغمبر و سید جوانان بهشت؟! مردی که چراغ راه شما و یاور روز تیره شما بود. بمیرید! سر خجالت را فرو بیفکنید! به یک بار گذشته خود را بر باد دادید و برای آینده هیچ چیز به دست نیاوردید! از این پس باید با خواری و سرشکستگی زندگی کنید؛ چه؛ شما خشم خدا را برای خود خریدید! کاری کردید که نزدیک است آسمان برزمین افتد و زمین بشکافد و کوه ها درهم بریزد.

می دانید چه خونی را ریختید؟ می دانید این زنان و دختران که بی پرده در کوچه و بازار آورده اید، چه کسانی هستند؟! می دانید جگر پیغمبر خدا را پاره کردید؟! چه کار زشت و احمقانه ای؟!، کاری که زشتی آن سراسر جهان را پر کرده است. تعجب می کنید که از آسمان قطره های خون بر زمین می چکد؟، اما بدانید که خواری عذاب رس_تاخی_ز سخت تر خواه_د ب_ود. اگر اکنون، خدا شما را به گناهی که کردید کیفر نمی کند، آسوده نباشید، خ_دا کیفر گناه را فوری نمی دهد، اما خون مظلومان را هم بی کیفر نمی گذارد، خدا حساب همه چیز را دارد».

این سخنان که با چنین عبارات شیوا از دلی سوخته بر می آمد، و از دریایی م_واج از ایم_ان به خ_دا نیرو می گرفت، همه را دگ_رگ_ون کرد. شنوندگان انگشت ندامت به دندان گزیده، دری_غ می خوردند. در چن_ان صحنه غم انگیز و عبرت آمی_ز مردی از بنی جعفی که ریشش از گریه تر شده بود، شعری بدین مضمون خواند:

پسران این خاندان بهترین پسرانند و هرگز بر دامن فرزندان این خانواده

[شماره صفحه واقعی : 215]

ص: 3532

لکه ننگ یا مذلت ننشسته است .(1)

حضرت زینب (علیها السلام) در کاخ یزید

یزید دستور داد اسیران را همراه سرهای شهیدان به شام بفرستند. قافله اسیران به سمت شام حرکت کرد. مأموران ابن زیاد بسیار تندخو و خشن بودند. در بار شام به انتظار رسیدن این قافله، که پیک فت_ح و پیروزی محسوب می شد، دقیقه شماری می کرد. به گفته مورخان، کاروان اسیران از دروازه ساعات در میان هزاران تماشاچی وارد شهر گردید. آن روز شهر دمشق، غرق شادی و سرور، پیروزی یزید را جشن گرفته بود! قافله اسیران در میان انبوه جمعیت، کوچه ها و خیابان ها را پشت سر گذاشت و تا کاخ بلند حکومت یزید بدرقه شد.

درباریان؛ در جایگاه مخصوص نشسته و یزید بر فراز تخت، با غرور و نخوت تمام آماده دیدار اسیران بود. درمجلس یزید، برخلاف مجلس عبیدالله، همه کس راه نداشت، بلکه تنها بزرگان کشور و سران قبایل و برخی از نمایندگان خارجی حضور داشتند و از این جهت مجلس فوق العاده مهم و حساس بود.

اسیران، وارد کاخ شدند و در گوشه ای که در نظر گرفته شده بود، قرار گرفتند. چون چشم یزید به اسیران خاندان پیامبر افتاد، و آنان را پیش روی خود ایستاده دید، دستور داد تا سر امام حسین(علیه السلام) را در میان طشتی نهادند. لحظه ای بعد او با چوبی که در دست داشت، به دندان های امام می زد و اشعاری را که «عبدالله بن زبعری سهمی» در زمان کافر بودن خود گفته بود و یادآور کینه های جاهلی بود، می خواند و چنین می گفت:

«کاش بزرگان من که در بدر حاضر بودند و گزند تیرهای قبیله خزرج را دیدند، امروز در این مجلس حاضر بودند و شادمانی می کردند و می گفتند یزید دست مریزاد! به آل علی کیفر روز بدر را چشاندیم و انتقام

[شماره صفحه واقعی : 216]

ص: 3533


1- بلاغات النساء، ص24. دکتر شهیدی، سیدجعفر، قیام حسین(علیه السلام)، ص182.

خود را از آنان گرفتیم...». (1)

خروش حضرت زینب (علیها السلام)

اگر مجلس به همین جا خاتمه می یافت، یزید برنده بود، و یا آن چه به فرمان او انجام می یافت، چندان زشت نمی نمود، اما زینب نگذاشت کار به این صورت پایان بیابد؛ آن چه را یزید مایه شادی می پنداشت، در کام او از زهر هم تلخ تر کرد؛ به حاضران نشان داد: اینان که پیش رویشان سرپا ایستاده اند، دختران همان پیامبری هستند که یزید به نام او برمردم شام سلطنت می کند. زینب با قدرت و شهامت تمام آغاز سخن کرد و خطاب به یزید چنین گفت:

خدا و رسولش راست گفته اند که: پایان کار آنان که کردار بد کردند، این بود که آیات خدا را دروغ می خواندند و آن ها را مسخره می کردند.

یزید! چنین می پنداری که چون اطراف زمین و آسمان را بر ما تنگ گرفتی و ما را به دستور تو مانند اسیران از این شهر به آن شهر بردند، ما خوار شدیم و تو عزیز گشتی؟ گمان می کنی با این کار قدر تو بلند شده است که این چنین به خود می بالی و بر این و آن کبر میورزی؟ وقتی می بینی اسباب قدرتت آماده و کار پادشاهیت منظم است از شادی در پوست نمی گنجی، نمی دانی این فرصتی که به تو داده شده است برای این است که نهاد خود را چنان که هست، آشکار کنی. مگر گفته خدا را فراموش کرده ای که می گوید: «کافران می پندارند این مهلتی که به آن ها داده ایم، برای آنان خوب است، ما آن ها را مهلت می دهیم تا بار گناه خود را سنگین تر کنند، آن گاه به عذابی می رسند که مایه خواری و رسوایی است».

[شماره صفحه واقعی : 217]

ص: 3534


1- لیت اشیاخی ببدر شَهِدوا *** جزع الخزرج من وقع الأسل لأهلّ_وا و استهلّوا فرحا *** ثم قالوا یا یزید لا تش_ل فجزیناهم ببدر مثلها *** و اقمنا میل بدر فاعتدل (ابن طیفور، بلاغات النساء، ص20)

ای پسر آزادشدگان!(1)این عدالت است که زنان و دختران و کنیزکان تو در پس پرده عزت بنشینند و تو دختران پیغمبر را اسیر کنی، پرده حرمت آنان را بدری، صدای آنان را در گلو خفه کنی، و مردان بیگانه، آنان را بر پشت شتران از این شهر به آن شهر بگردانند؟! نه کسی آن ها را پناه دهد، نه کسی مواظب حالشان باشد و نه سرپرستی از مردانشان آنان را همراهی کند؟ مردم از این سو و آن سو برای نظاره آنان گرد آیند؟!

اما از کسی که سینه اش از بغض ما آکنده است، جز این چه توقعی می توان داشت؟ می گویی کاش پدرانم که درجنگ بدر کشته شدند، این جا بودند و هنگام گفتن این جمله با چوب به دندان پسر پیغمبر می زنی؟ ابداً به خیالت نمی رسد که گناهی کرده ای و رفتاری زشت مرتکب شده ای! چرا نکنی؟! تو با ریختن خون فرزندان پیغمبر و خانواده عبدالمطلب، که ستارگان زمین بودند، دشمنی دو خاندان را تجدید کردی. شادی مکن، چه؛ به زودی در پیشگاه خدا حاضر خواهی شد، آن وقت است که آرزو می کنی کاش کور و لال بودی و این روز را نمی دیدی، کاش نمی گفتی: پدرانم اگر در این مجلس حاضر بودند از خوشی در پوست نمی گنجیدند! خدایا، خودت حق ما را بگیر و انتقام ما را از آن کس که به ما ستم کرد، بستان!

به خدا پوست خود را دریدی و گوشت خود را کندی. روزی که رسول خدا و خاندان او و پاره های تن او در سایه لطف و رحمت حق قرار گیرند، تو با خواری هرچه بیش تر پیش او خواهی ایستاد، آن روز روزی است که خدا وعده خود را انجام خواهد داد و این ستمدیدگان را که هریک در گوشه ای به خون خود خفته اند، گرد هم خواهد آورد؛ او خود می گوید: «مپندارید آنان که در راه خدا کشته ش_ده اند مرده ان_د، نه؛ آنان زنده اند و از نعمت های پروردگار خود بهره من_د م_ی باش_ند». اما آن کس

[شماره صفحه واقعی : 218]

ص: 3535


1- وقتی پیامبر اسلام مکه را فتح کرد، بزرگان قریش و در رأس آنان ابوسفیان، جد یزید، از گذشته خود پشیمان بودند و می ترسیدند که پیامبر آنان را مجازات کند، ولی حضرت به آنان فرمود: «بروید، شما آزاد شدگانید». زینب(علیها السلام) با این بیان، اشاره به آن عفو بزرگ جد خود در مورد جد یزید دارد.

که تو را چنین به ناحق بر گردن مسلمانان سوار کرد (= مع_اوی_ه)، آن روز که دادخواه، محمد، دادستان خدا، و دست و پای تو گواه جنایات تو در آن محکمه باشد، خواهد دانست کدام یک از شما بدبخت تر و بی پناه تر هستید.

یزید، ای دشمن خدا! و پسر دشمن خدا! سوگند به خدا تو در دیده من ارزش آن را نداری که سرزنشت کنم و کوچک تر از آن هستی که تحقیرت نمایم، اما چه کنم اشک در دیدگان حلقه زده و آه در سینه زبانه می کشد. پس از آن که حسین کشته شد و حزب شیطان ما را از کوفه به بارگاه حزب بی خردان آورد تا با شکستن حرمت خاندان پیغمبر پاداش خود را از بیت المال مسلمانان بگیرد، پس از آن که دست این دژخیمان به خون ما رنگین و دهانشان از پاره گوشت های ما آکنده شده است، پس از آن که گرگ های درنده برکنار آن بدن های پاکیزه جولان می دهند، توبیخ و سرزنش تو چه دردی را دوا می کند؟!

اگر گمان می کنی با کشتن و اسیرکردن ما سودی به دست آورده ای، به زودی خواهی دید آن چه سود می پنداشتی، جز زیان نیست. آن روز جز آن چه کرده ای حاصلی نخواهی داشت، آن روز تو پسر زیاد را به کمک خود می خوانی و او نیز از تو یاری می خواهد! تو و پیروانت در کنار میزان عدل خدا جمع می شوید، آن روز خواهی دانست بهترین توشه سفر که معاویه برای تو آماده کرده است این بود که فرزندان رسول خدا را کشتی. به خدا من جز از خدا نمی ترسم و جز به او شکایت نمی کنم. هرکاری می خواهی بکن! هر نیرنگی که داری به کار بگیر! هر دشمنی که داری نشان بده! به خدا این لکه ننگ که بر دامن تو نشسته است، هرگز سترده نخواهد شد. سپاس خدا را که کار سروران جوانان بهشت را به سعادت پایان داد و بهشت را برای آنان واجب ساخت. از خدا می خواهم رتبه های آنان را فراتر برد و رحمت خود را بر آنان بیش تر گرداند، چه او سرپرست و یاوری تواناست.(1)

[شماره صفحه واقعی : 219]

ص: 3536


1- ابن ابی طیفور، همان کتاب، ص12 _ 23.

عکس العمل چنین گفتار که از جگری سوخته و دلی سرشار از تقوی نیرو می گرفت، معلوم است. سخت دل ترین مرد هنگامی که با ایمان و تقوی رو به رو شود، ناتوانی خود و قدرت حریف را می بیند و برای چند لحظه هم که شده است، از تصمیم گیری عاجز می گردد. سکوتی مرگ بار سراسر کاخ را فرا گرفت، یزید آثار و علائم ناخوشایندی را در چهره حاضران دید، گفت: خدا بکشد پسر مرجانه را من راضی به کشتن حسین نبودم!...(1)

مبارزات تبلیغاتی امام چهارم(علیه السلام)

برای رهایی از ذلّت و بردگی و بازیابی عزّت و آزادگی و فراهم ساختن زمینه برای یک انقلاب ریشه دار و بنیادی در سطحی گسترده برضد بیداد و خفقان و تحریف حقایق، راهی جز آگاهی و بیدارسازی و روشن گری مردم نیست.

پس باید مردم را روشن کرد و به آنان آگاهی و شناخت داد تا احساس مسئولیت کنند، آن گاه خود به خود شورش و انقلاب پدید می آید.

این، جزء نقشه امام حسین(علیه السلام) بود که مرحله اول را خود و یارانش با شهادت انجام دادن_د و مرحله دوم آن، یعنی رساندن پیام قیام کربلا برعهده امام زین العابدین (علیه السلام) و زینب کبری(علیها السلام) بود.

تنها با این نوع مبارزه بود که می شد تمام بافته های سی و چند ساله بنی امیه را از بین برد و شورشی بنیادی برضد بنی امیه پی افکند و کاخ یزید و امویان را برای همیشه لرزاند و واژگون کرد.

مرحله دوم این مبارزه که توأم با مظلومیت اهل بیت(علیهم السلام) بود و از عصر عاشورا شروع شد، با خطبه زینب، دختر امیرمؤمنان(علیه السلام) در بازار کوفه و بعد با سخنان کوتاه و ساده، ولی بسیار پر شور و مؤثر امام زین العابدین در همان شهر تدوام یافت.

[شماره صفحه واقعی : 220]

ص: 3537


1- دکتر شهیدی، سیدجعفر، قیام حسین(علیه السلام)، ص187_ 189، با اندکی تغییر در الفاظ و عبارات.

امام به جمعیتی که بیش تر برای تماشای اسیران آمده بودند اشاره کرد که سکوت کنند، و همه ساکت شدند. آن گاه پس از ستایش و درود خدای متعال فرمود:

«م_ردم! آن که م_را می شناسد، می شناسد، و آن که نمی شناسد خ_ود را بدو می شناسانم: من علی فرزند حسین فرزند علی فرزند ابی طالبم. من پسر آنم که حرمتش را درهم شکستند، دارایی و مال او را به غارت بردند...و کسان او را اسیر کردند. من پسر آنم که در کنار نهر فراتش سر بریدند، در حالی که نه به کسی ستم کرده و نه باکسی مکری به کار برده بود. من پسر آنم که او را از قفا سر بریدند و این مرا فخری بزرگ است. مردم، آیا شما به پدرم نامه ننوشتید؟ و با او بیعت نکردید؟ و پیمان نبستید؟ و به او خیانت نکردید؟ و به پیکار او برنخاستید؟ چه زشت کاری! و چه بد اندیشه و کرداری؟

اگر رسول خدا به شما بگوید: فرزندان مرا کشتید و حرمت مرا درهم شکستید، شما از امت من نیستید! به چه رویی به او خواهید نگریست؟».

این سخنان کوتاه و جانگداز، در آن محیط خفقان و ارعاب، توفانی به پا ساخت و چنان در عمق روح و جان مردم کوفه نفوذ کرد که ناگهان از هرسو بانگ شیون برخاست. م_ردم ب_ه یکدیگر می گفتن_د: نابود ش_دید و نمی دانید.

علی بن الحسین (علیه السلام)گفت: خدا بیامرزد کسی را که پند مرا بپذیرد و به خاطر خدا و رسول آن چه می گویم در گوش گیرد. سیرت ما باید چون سیرت رسول خدا باشد که نیکوترین سیرت است.

همه گفتند:

پسر پیغمبر! ماشنوا، فرمانبردار، و به تو وفاداریم، از تو نمی بُریم، با هر که گویی پیکار می کنیم، و با هر کس خواهی درآشتی به سر می بریم! یزید را دستگیر می کنیم و از ستمکاران برتو بیزاریم!

علی بن الحسین(علیه السلام) گفت:

[شماره صفحه واقعی : 221]

ص: 3538

هیهات! ای فریب کاران دغل باز! ای اسیران شهوت و آز! می خواهید با من هم کاری کنید که با پدرانم کردید؟ نه، به خدا هنوز زخمی که زده اید خون فشان است و سینه از داغ مرگ پدر و برادرانم سوزان. تلخی این غم ها گلوگیر واندوه من تسکین ناپذیر است و از شما می خواهم نه با ما باشید نه برما(1). (2)

گفتوگوی امام سجاد(علیه السلام) با پسر زیاد

چنان که در صفحات پیش گفتیم، دستگاه حکومت بنی امیه از جبری گری بهره برداری می کرد و کارها و جنایت های خود را به اراده خدا نسبت می داد و بدینوسیله افکار عمومی را تخدیر می کرد، و چون امام سجاد(علیه السلام) و حضرت زینب(علیها السلام)از این شگرد تبلیغی دشمن آگاه بودند، به شدت با آن مبارزه می کردند. نمونه روشن این مبارزه گفتوگوی امام سجاد با پسر زیاد در کوفه است. پس از آن که اسیران اهل بیت را به مجلس عمومی در کاخ پسر زیاد وارد کردند، و سخنان تندی بین او و زینب کبری(علیها السلام) رد و بدل گردید، پسر زیاد به طرف علی بن الحسین(علیه السلام)متوجه شد و گفت:

این کیست؟

بعضی از حاضران گفتند:

علی بن الحسین(علیه السلام) است.

_ مگر خدا علی بن الحسین(علیه السلام) را نکشت؟

حضرت فرمود:

[شماره صفحه واقعی : 222]

ص: 3539


1- سید ابن طاووس، اللهوف، ص66 _ دکتر شهیدی، سیدجعفر، زندگانی علی بن الحسین(علیه السلام)، ص56؛ حسنی، علی اکبر، امام چهارم پاسدار انقلاب خونین کربلا، ص 38 _ 40.
2- احتمال هست که این سخنرانی در بازگشت اهل بیت از شام، درکوفه ایراد شده باشد، زیرا از یک طرف، خطبه طولانی است و در موقع رفتن به شام، برای ایراد چنین خطبه ای، نه آزادی وجود داشت ونه وقت و فرصت، و از طرف دیگر، طبرسی درآغاز این خطبه می گوید: احتجاج علی بن الحسین(علیه السلام)علی اهل الکوفه حین خرج من الفسطاط و توبیخه ایاهم علی غدرهم و نکثهم... (احتجاج، ج2، ص166) ومی دانیم که موقع رفتن به شام، خیمه ای وجود نداشته است که امام از آن بیرون آید!.

برادری داشتم که او را نیز علی بن الحسین می گفتند، مردم او را کشتند.

_ نه، خدا او را کشت!

_ اَلله ُ یَتَوَفِّی الاَْنْفُسَ حینَ مَوْتِها وَالَّتی لَمْ تَمُت فی مَنامها(1): (خداوند ارواح را به هنگام مرگ قبض می کند و ارواحی را نیز که نمرده اند، به هنگام خواب می گیرد).

_ با چ_ه جرأتی این گونه جواب مرا می دهی؟ او را ببرید و گردنش را بزنید!

در این هنگام زینب کبری(علیها السلام) که حافظ ودیعه امامت بود، گفت: پسر زیاد! کسی از مردان ما را زنده نگذاشتی، اگر می خواهی او را بکشی، مرا نیز با او بکش!

علی بن الحسین(علیه السلام) گفت: عمه! خاموش باش تا من با او سخن بگویم، سپس گفت: پسر زیاد! مرا از کشتن می ترسانی؟ مگر نمی دانی که کشته شدن برای ما امر عادی، و شهادت، برای ما کرامت است؟!(2)

خطبه امام سجاد(علیه السلام) در شام

چنان که قبلاً هم اشاره شد، سفر بازماندگان امام حسین(علیه السلام) به شام، در رساندن پیام انقلاب حسین(علیه السلام) و افشای ماهیت پلید حکومت یزید، نقش اساسی داشت. آنان در لباس اسارت، همان جهاد مقدسی را انجام دادند که حسین(علیه السلام) در لباس خون و شهادت انجام داد. توقف اسیران در شام فرصت خوبی به آنان داد تا مردم شام را که در اثر تبلیغات چهل ساله معاویه شناخت صحیحی از اسلام و خاندان پیامبر نداشتند، آگاه سازند. از این رو بازماندگان حسین(علیه السلام) از هر مناسبتی در این زمینه بهره برداری می کردند. خطبه امام سجاد(علیه السلام)که در یکی از روزهای توقف در شام ایراد شد، در این میان نقشی تعیین کننده داشت و یزید را رسوای خاص و عام ساخت.

مرحوم «علامه مجلسی» به نقل از صاحب «مناقب» و دیگران می نویسد: روایت شده است که روزی یزید دستور داد منبری گذاشتند تا خطیب بر

[شماره صفحه واقعی : 223]

ص: 3540


1- سوره زمر: 42.
2- سید بن طاووس، اللهوف فی قتلی الطفوف، ص68.

فراز آن سخنانی در نکوهش حسین و علی(علیهما السلام)برای مردم ایراد کند. خطیب بالای منبر رفت و پس از حمد و ستایش خداوند، سخنان زیادی در نکوهش علی بن ابی طالب و حسین بن علی(علیهما السلام)گفت و سپس در مدح و ستایش معاویه و یزید، داد سخن داد. و از آنان به نیکی یاد کرد. علی بن الحسین(علیهما السلام) (از میان جمعیت) بر او بانگ زد: «وای بر تو ای خطیب! خشنودی خلق را به بهای خشم خالق خریدی، و جایگاهت را در آتش دوزخ قرار دادی».

سپس گفت: یزید! اجازه می دهی بالای این چوب ها بروم و سخنانی بگویم که در آن رضای خدا باشد و برای حاضران نیز اجر و ثوابی؟ یزید اجازه نداد. مردم گفتند: امیر! اجازه بده بر منبر برود، شاید از او سخنی بشنویم (ببینیم چه می گوید؟).

یزید گفت: اگر او بر فراز این منبر برود، پایین نمی آید مگر آن که من و خاندان ابوسفیان را رسوا سازد.

کسی گفت: امیر مگر این (جوان اسیر) چه می داند و چه می تواند بگوید؟! یزید گفت: او از خاندانی است که علم را از کودکی با شیر مکیده اند و با خون آن ها در آمیخته است.

مردم آن قدر اصرار ورزیدند تا سرانجام یزید اجازه داد. آن گاه حضرت بر عرشه منبرقرار گرفت، و ابتداءاً خدا را حمد و ستایش کرد و سپس خطبه ای ایراد کرد که اشک ها را از دیدگان سرازیر کرد و دل ها را به لرزه در آورد.

آن گاه فرمود: مردم! خداوند به ما (خاندان پیامبر) شش امتیاز ارزانی داشته و با هفت فضیلت بر دیگران برتری بخشیده است:

شش امتیاز ما این است که خدا به ما: علم، حلم، بخشش و بزرگواری، فصاحت، و شجاعت داده و محبت ما را در دل های مؤمنان قرار داده است.

هفت فضیلت ما این است که: پیامب_ر برگزیده خدا از ماست، صدّیق

[شماره صفحه واقعی : 224]

ص: 3541

(علی بن ابی طالب) از ماست، جعفر طی_ّار از ماست، شیرخ_دا و شیر رس_ول او (حمزه سیدالشهدا) از ماست، دو سبط این امت حسن و حسین از ماست. زهرای بتول (یا: مهدی) از ماست .(1)

مردم! هرکس مرا شناخت که شناخت، و هرکس نشناخت خود را بدو معرفی می کنم: من پسر مکه و منایم، من پسر زمزم و صفایم، منم فرزند آن بزرگواری که «حجرالأسود» را با گوشه و اطراف عبا برداشت(2)، منم فرزند بهترین کسی که احرام بست و طواف و سعی به ج_ا آورد، من_م فرزند بهترین انسان ها، منم فرزند کسی ک_ه (در شب معراج) از مسجدالحرام به مسجدالأقصی برده شد، منم پسر کسی ک_ه (در سیر آسمانی) به سدره المنتهی رسید، منم پسر کسی که در سیر ملکوتی آن قدر به حق نزدیک شد که رخت به مقام «قاب قوسین او ادنی» کشید (بین او و حق دو کمان یا کمتر فاصله بود)، منم فرزند کسی که با فرشتگان آسمان نماز گزارد، منم فرزند کسی که خداوند بزرگ به او وحی کرد، منم فرزند محمد مصطفی، منم فرزند علی مرتضی، منم فرزند کسی که آن قدر با مشرکان جنگید تا زبان به «لا اله الا الله» گشودند، منم فرزند کسی که در رکاب پیامبر خدا با دو شمشیر و دو نیزه جهاد کرد(3)، دو بار هجرت کرد(4)، دو بار

[شماره صفحه واقعی : 225]

ص: 3542


1- برخی از مورخان که خطبه حضرت سجاد را با عبارت «فُضِّلْنا بسبع» نقل کرده اند، فضیلت هفتم را ذکر نکرده اند، و برخی، فضیلت هفتم را به صورت «منا البتول» و بعضی دیگر «منا المهدی» نقل کرده اند.
2- اشاره است به داستان نصب حجر الأسود توسط پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) در سن 35 سالگی آن حضرت و رفع اختلاف مردم مکه با این تدبیر.
3- گویا اشاره است به شکسته شدن شمشیر علی(علیه السلام) در جریان جنگ «اح_د» که از طرف خداوند عالم، شمشیر ذوالفقار به او داده شد. شاید هم اشاره به موردی بوده که حضرت با دو دست شمشیر می زده است، به قرینه دو نیزه.
4- درباره دوبار هجرت کردن علی(علیه السلام) چند احتمال وجود دارد که ذیلاً به آن ها اشاره می شود: الف . هجرت از مکه به مدینه در صدر اسلام و سپس هجرت از آن جا به یمن در اواخر عمر پیامبر برای ارشاد و هدایت مردم آن سامان. ب . هجرت از مکه به مدینه و سپس از آن جا به کوفه (پس از رحلت پیامبر و در دوران خلافت خود علی (علیه السلام)). ج . هجرت از مکه به شعب ابی طالب (که مدت سه سال طول کشید) و سپس هجرت از مکه به مدینه (حسنی، علی اکبر، امام چهارم پاسدار انقلاب خونین کربلا، ص66).

با پیامبر بیعت نمود، در بدر و حُنین شجاعانه جنگید، و لحظه ای به خدا کفر نورزید، من فرزند کسی هستم که صالح ترین مؤمنان، وارث پیامبران، نابود کننده کافران، پیشوای مسلمانان، نور مجاهدان، زیور عابدان، فخر گریه کنندگان (از خشیت خدا)، شکیباترین صابران، بهترین قیام کنندگان از تبار یاسین فرستاده خدا_ است.

نیای من کسی است که پشتیبانش جبرئیل، یاورش میکائیل و خود، حامی و پاسدار ناموس مسلمانان بود. او با مارقین (از دین بدر رفتگان) و ناکثین (پیمان شکنان) و قاسطین (ستمگران) جنگید، و با دشمنان کینه توز خدا جهاد کرد. منم پسر برترین فرد قریش که پیش از همه به پیامبر گروید و پیشگام همه مسلمانان بود. او خصم گردن کشان، نابود کننده مشرکان، تیرخدایی برای نابودی منافقان، زبان حکمت عابدان، یاری کننده دین خدا، ولی امر خدا، بوستان حکمت الهی، و کانون علم او بود...

سپس فرمود:

منم پسر فاطمه زهرا(علیها السلام) ، منم پسر سرور زنان... امام در معرفی خود، و در حقیقت: معرّفی شجره نامه امامت و رسالت، آن قدر داد سخن داد که صدای گریه و ناله مردم بلند شد.

یزید ترسید شورشی برپا شود، لذا به مؤذّن دستور داد تا اذان بگوید. مؤذّن به پا خاست و اذان را شروع کرد و گفت:

الله اکبر، الله اکبر.

امام فرمود: بلی هیچ چیز از خدا بزرگ تر نیست، و چون موذن گفت: اشهد ان لا اله الله، گفت: بلی م_و و پوست و گوشت و خون من به یگانگی خدا شهادت می دهند. همین که مؤذّن گفت: اشهد ان محمداً رسول الله(صلی الله علیه وآله)، امام از بالای منبر رو به یزید کرد و گفت: یزید! آیا محمد(صلی الله علیه وآله) جد من است یا

[شماره صفحه واقعی : 226]

ص: 3543

جد تو؟ اگر بگویی جد تو است، دروغ گفته ای و حق را انکار کرده ای، و اگر بگویی جد من است، پس چرا فرزندان او را کشتی؟!...(1)

«عمادالدین طبری»، از دانش_مندان ق_رن هف_تم هجری، در کتاب «کامل بهائی» در پایان خطبه حضرت سجاد می نویسد:

«... (امام سجاد) گفت: ای یزید، این رسول عزیز کریم، جد من بوده است یا جد تو؟ اگر گویی که جد تو بوده است عالمیان دانند که دروغ می گویی و اگر بگویی که جد من بوده چرا پدرم را بی گناه شهید کردی و مال او را به تاراج دادی و حرم او را به اسیری آوردی؟

این بگفت و دست زد و جامه بدرید و در گریه افتاد و گفت: به خدا که اگر در دنیا کسی هست که رسول خدا جد او باشد، بغیر از من نباشد، پس چرا این مرد پدر مرا به ظلم کشت و ما را، چنان که اسیران روم (را) آورند، آورد؟ پس گفت: ای یزید، این کار کردی و می گویی محمد رسول الله و روی به قبله می کنی؟ وای برتو، روز قیامت جد من و پدر من خصم تو باشد!

یزید لعین در این اثنا بانگ برمؤذّن زد که قامت (قد قامت الصلاه) بگو، زمزمه و دمدمه ای(2)عظیم در خلق افتاد، بعضی نماز کرده، و بعضی نماز نکرده، پراکنده شدند».(3)

نتایج و پیامدهای قیام عاشورا

قیام و نهضت امام حسین(علیه السلام) آثار و نتایج بزرگی در جامعه اسلامی برجا گذاشت که ذیلاً برخی از آن ها را به عنوان نمونه مورد بررسی قرار می دهیم:

[شماره صفحه واقعی : 227]

ص: 3544


1- بحار الأنوار، ج45، ص137. بعضی از قسمت های خطبه امام سجاد(علیه السلام) ترجمه نگردیده است و این قسمت ها با نهادن سه نقطه مشخص شده است.
2- دمدمه: با خشم سخن گفتن. (فرهنگ معین)
3- کامل بهائی، تهران، مکتب مرتضوی، ص301.

1. رسوا ساختن هیئت حاکمه

از آن جا که بنی امیه به حکومت و سلطنت خود رنگ دینی می دادند و به نام اسلام و جانشینی پیامبر، بر جامعه اسلامی حکومت می کردند و با شیوه های گوناگون (مانند جعل حدیث، جذب شعرا و محدثان، تقویت فرقه های جبرگرا و...) جهت تثبیت موقعیت دینی خود در جامعه می کوشیدند، قیام و شهادت امام حسین(علیه السلام)بزرگ ترین ضربت را بر پیکر این حکومت وارد آورد و هیئت حاکمه وقت را رسوا ساخت؛ بهویژه آن که سپاه یزید در جریان فاجعه عاشورا یک سلسله حرکات ناجوانمردانه همچون بستن آب به روی یاران امام حسین(علیه السلام)، کشتن کودکان، اسیر کردن زنان و کودکان خاندان پیامبر و امثال این ها انجام دادند که به رسوایی آنان کمک کرد و یزید به شدت مورد نفرت عمومی قرار گرفت، به طوری که «مجاهد»، یکی از شخصیت های آن روز، می گوید:

به خدا سوگند مردم عموماً یزید را مورد لعن و ناسزا قرار دادند و به او عیب گرفتند و از او روی گرداندند.(1)

یزید با آن که در آغاز پیروزی خود بسیار شادمان و مغرور بود، در اثر فشار افک_ار عم_وم_ی قافیه را باخته و گن_اه کشتن حسین بن علی(علیه السلام) را به گردن عُبیدالله بن زی_اد (حاکم کوفه) افکند!

مورخان می گویند:

یزید پس از حادثه عاشورا به پاس خوشخدمتی عُبیدالله بن زیاد او را به دمشق دعوت کرد و اموال فراوان و تحفه های بزرگ به او بخشید و او را نزد خود نشانید و مقام او را بالا برد (ترفیع رتبه و درجه) و او را به حرم سرای خود نزد زنان خویش برد و ندیم خویش قرار داد....(2)

اما چون فشار افکار عمومی اوج گرفت، با یک چرخش سریع، خود را تبرئه کرد و مسئولیت را به گردن عُبیدالله افکند.

[شماره صفحه واقعی : 228]

ص: 3545


1- سبط ابن جوزی، تذکره الخواص، ص262.
2- همان، ص290.

«ابن اثیر» می نویسد:

هنگامی که سر حسین را نزد یزید بردند، موقعیت ابن زیاد نزد او بالا رفت و از اقدام او خوشحال شد و به وی جایزه داد، ولی طولی نکشید که به وی گزارش رسید که مردم نسبت به او خشمگین شده اند و به او لعن و ناسزا می گویند، از این رو از کشتن حسین پشیمان شد. او می گفت:

کاش متحمل اذیت می شدم و حسین را به منزل خود می آوردم و به خاطر پیامبر اسلام و رعایت حرمت قرابت حسین با او، اختیار را به وی واگذار می کردم، هرچند موجب ضعف حکومتم می شد. خدا پسر مرجانه (ابن زیاد) را لعنت کند! او حسین را مجبور به این کار کرد، در حالی که حسین از وی خواسته بود اجازه بدهد دست در دست من بگذارد یا به یکی از مناطق مرزی برود(1)، ولی پسر مرجانه با پیشنهاد او موافقت نکرده او را به قتل رساند و با این کار مرا مورد بغض و نفرت مسلمانان قرار داده و تخم دشمنی مرا در دل های آن ها افشاند. اینک هر کس و ناکسی به خاطر قتل حسین با من دشمن شده است. این چه گرفتاری بود که پسر مرجانه برای من درست کرد؟! خدا او را لعنت کند و گرفتار غضب خویش سازد!(2)

[شماره صفحه واقعی : 229]

ص: 3546


1- البته این قسمت را یزید، یا مورّخان درباری آن روزگار، از خود اضافه کرده اند زیرا هرگز امام حسین (علیه السلام)نگفته بود که حاضر است دست بیعت در دست یزید بگذارد. و اساساً پیام نهضت عاشورا، از اول تا آخر، نفی بیعت با یزید و یزیدیان است.
2- ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج4، ص87 این جریان را طبری در تاریخ خ_ود (ج6، ص266) و نیز سبط ابن جوزی در تذکره الخواص (ص261و 265) به اختصار نقل کرده اند. حتی ابن زیاد نیز پس از فاجعه کربلا از عواقب جنایتی که مرتکب شده بود، نگران شد. گواه این معنا گفتوگویی است که بین او و عمر بن سعد رد و بدل شده است و طبری و ابی مخنف آن را بدین صورت نقل کرده اند: پس از کشته شدن حسین بن علی(علیه السلام)، عُبیدالله بن زیاد به عمر بن سعد گفت: آن نوشته ای که درباره قتل حسین به تو داده بودم، کجاست؟ عمر سعد گفت: _ به دنبال اجرای فرمان تو رفتم و آن نامه گم شد. _ حتما باید آن را بیاوری. _ گم شده است. _ به خدا سوگند باید آن را به من برگردانی. _ آن را نگه داشته ام تا در مدینه به پیر زنان قریش نشان داده دستاویز قرار دهم، من به تو یک خدمت و خیرخواهی کردم که اگر به پدرم سعد وقاص کرده بودم، حق پدری او را ادا کرده بودم. در این هنگام برادر ابن زیاد به نام «عثمان» گفت: عمر بن سعد راست گفت، به خدا سوگند دوست داشتم که تا روز قیامت نسل زیاد خوار می شد ولی حسین بن علی کشته نمی شد. راوی قضیه که خود شاهد این گفتوگو بوده، اضافه می کند: به خدا سوگند ابن زیاد حرف برادر خود را رد نکرد! (تاریخ الأمم والملوک، ج6، ص268 ابومخنف، مقتل الحسین، ص229)

از طرف دیگر، با آن که یزی_د نخست با کودکان و زنان و بازماندگان امام حسین با خشونت و غرور و تکبر برخ_ورد کرد و دس_تور داد آنان را در خان_ه مخروبه ای جای دهند، اما زیر فشار افکار عمومی به فاصله کمی با آنان بنای نرمش و ملاطفت گذاشت و محل سکونتشان را تغییر داد و گفت: اگر مایل هستید، شما را روانه مدینه کنم.

«عمادالدین طبری» در این زمینه می نویسد: «زینب کس فرستاد نزد یزید که اج_ازت ده ما را تا تعزیت حسین بداری_م، یزید اجازت داد و گفت باید ایشان را به دارالحجاره برید تا آن جا گریه کنند. هفت روز آن جا تعزیت داشتند. هرروز چندان زن بر ایشان جمع می شدند که از حصر و احصا بیرون بود. مردم قصد کردند که خود را به خانه یزید اندازند و او را بکشند.

«مروان»(1)از این حال واقف شده نزد یزید آمد و به او گفت: هیچ صلاح ملک تو نیست که اولاد و اهل بیت و متعلقان حسین آن جا باشند، صلاح در آن است که کار ایشان بسازی و ایشان را به مدینه فرستی، الله! الله! که کار ملک تو تباه شود به سبب این عورات.

پ_س یزید، امام زین العابدین(علیه السلام) را بخواند و پیش خود بنشانید و

[شماره صفحه واقعی : 230]

ص: 3547


1- مروان پس از مرگ معاویه در مدینه بوده است، مگر این که بگوییم در این مدت به شام سفر کرده بوده است.

استمالت های بس_یار کرد و گف_ت: لعن_ت ب_ر پ_سر م_رج_ان_ه ب_اد! ا گ_ر م_ن صاح_ب ] طرف مقابل [پ_در تو بودمی نگذاشتمی که کار بدین مقام رسیدی و آن چه او از من بخواستی بدادمی و حاجت او را روا کردمی و لیکن قضا گذشت، باید که چون به مدینه رسی هر کار و حاجتی که باشد بنویسی و امام را خلع_ت ب_داد و زنان را تشریف ها فرستاد و لیکن گویند که اهل بیت هیچ قبول نکردند».(1)

یزید بیش از چهار سال پس از فاجعه عاشورا زنده نماند، اما این ننگ و رسوایی را برای ابد برای خاندان بنی امیه به ارث گذاشت، به طوری که هرکدام از خلفای اموی بعدی که اندکی عقل و درایت داشتند، از تکرار کارهای یزید پرهیز می کردند.چنان که «یعقوبی»، مورخ نامدار اسلام، می نویسد:

«عبدالملک بن مروان» (درزمان حکومت خود) به «حجاج» که از طرف وی حاکم حجاز بود، نوشت: مرا به خون فرزندان ابوطالب آلوده نکن، زیرا من دیدم که چون خاندان حرب (ابوسفیان) با آنان در افتادند، برافتادند.(2)

2. احیای سنّت شهادت

پیامبر اسلام با آوردن آیینی نو که بر اساس ایمان به خدا استوار بود، سنت شهادت را پی ریزی کرد و به گواهی تاریخ، عامل بسیاری از پیروزی های بزرگ مسلمانان، استقبال آنان از شهادت در راه خدا به خاطر پیروزی حق بود، اما پس از درگذشت پیامبر، در اثر انحراف حکومت اسلامی از مسیر اصلی خود، گسترش فتوحات و سرازیر شدن غنایم به مرکز خلافت و عوامل دیگر، کم کم مسلمانان روحیه سلحشوری را از دست دادند و به رفاه و آسایش خو گرفتند،

[شماره صفحه واقعی : 231]

ص: 3548


1- عمادالدین طبری، کامل بهائی، ص302.
2- تاریخ یعقوبی، ج3، ص49 (ضمن حوادث زمان حکومت عمر بن عبدالعزیز). این نامه را در صفحات گذشته نیز نقل کرده ایم.

به طوری که هرکس به هرنحوی قدرت را در دست می گرفت، مردم از ترس از دست دادن زندگی آرام و گرفتار شدن در کشمکش های اجتماعی به راحتی از او اطاعت می کردند، و ستمگرانی که به نام اسلام بر آن مردم حکومت می کردند، از این روحی_ه آنان استفاده می کردند و هرچه از عمر حکومت بنی امیه می گذشت، این وضع بدتر می شد تا آن که در اواخر عمر معاویه و آغاز حکومت یزید به اوج خود رسید.

در آن زمان شیوخ قبایل و رجال دینی، غالباً مطیع زر و زور بودند و وجدان و شخصیت خود را در برابر مال و ثروت ناچیز دنیا می فروختند. رهبران دینی و سیاسی آن روز، با آن که از ریشه پست خانوادگی «عُبیدالله بن زیاد» کاملاً آگاه بودند، در برابر وی سرِ تسلیم فرود می آوردند. این گونه افراد نه تنها در برابر یزید و ابن زیاد، بلکه در برابر زیردستان ستمگر آن دو نیز مثل موم نرم و مطیع بودند، زیرا جاه و مال و نفوذ در اختیار آن ها بود و این عده می توانستند در سایه تقرب و دوستی با آن ها به نام و نان و نوایی برسند.

دسته دیگری نیز که در پستی کمتر از دسته اول نبود، زاهد نمایان عوام فریب بودند که ریاکارانه تظاهر به زهد و خداشناسی می کردند تا از طریق ظاهر فریبنده خویش، لقم_ه چربی گیر بیاورن_د، ولی همین که توج_ه ستمگران وق_ت را به خ_ود جل_ب می کردند، در جرگه وابستگان به آنان قرار می گرفتند.

مردم آن روز با ای_ن چهره ها آشنا بودند و چن_ان با رفت_ار کثیف ای_ن ع_ده خو گرفته بودند که اعمال آنان در نظرشان طبیعی و عادی جلوه می کرد و موجب هیچ گونه اعتراض و انتقادی نمی شد.

زندگی مردم عادی آن عصر نیز طوری بود که یگانه هدف آنان، تأمین حوائج شخصی بود. هرکس به خاطر زندگی شخصی خود کار می کرد و به خاطر رسیدن به هدف های شخصی زحمت می کشید و هیچ فکری جز دستیابی به مقاصد شخصی نداشت. جامعه و مشکلات بزرگ آن، به هیچوجه مورد توجه

[شماره صفحه واقعی : 232]

ص: 3549

یک فرد عادی نبود. تنها چیزی که مورد توجه این گونه افراد بود و خیلی مواظب آن بودند، این بود که مقرریشان قطع نشود. آنان از ترس قطع شدن مقرری، دستور رؤسا و رهبران خود را بی کم و کاست اجرا می کردند و از بیم این موضوع، با هرگونه صحنه ظلم و فساد که رو به رو می شدند، لب به اعتراض و انتقاد نمی گشودند.

قیام امام حسین(علیه السلام) این وضع را دگرگون ساخت و سنت شهادت را در جامعه اسلامی زنده کرد. حسین(علیه السلام) با قیام خود، پرده از روی زندگی آلوده و پست مسلمانان برداشت و راه نوینی پیش پای آنان گذاشت که در آن سختی هست، حرمان هست، اما ذلت نیست.

برای آن که میزان تأثیر قیام امام حسین(علیه السلام) در بیداری روح حماسه و شهادت در جامعه اسلامی آن روز روشن گردد، باید توجه داشت که جامعه اسلامی پیش از حادثه عاشورا (با صرف نظر از اعتراض های موضعی و مقطعی چون حرکت حُجْر) بیست سال به سکوت و تسلیم گذرانده بود و با آن که در این مدت نسبتاً طولانی موجبات قیام فراوان بود، کوچک ترین قیام اجتماعی ای رخ نداده بود.

در جنبش مردم کوفه نیز، که به آمدن مسلم انجامید، دیدیم که یک تهدید دروغین آمدن لشکر شام چگونه انبوه مردم را از گرد نماینده شجاع سالار شهیدان(علیه السلام)پراکنده ساخت!

فاجعه کربلا وجدان دینی جامعه را بیدار کرد و تحول روحی ای به وجود آورد که شعاع تأثیر آن، جامعه اسلامی را فرا گرفت، و همین کافی بود که مردم را به دفاع از حریم شخصیت و شرافت و دین خود وا دارد، روح مبارزه را _ که در جامعه به خاموشی گراییده بود _ شعله ای تازه بخشد، و به دل های مرده و پیکرهای افسرده، حیاتی تازه دمیده آن ها را به جنبش درآورد.

از نخستین جلوه های این تحول، قیام و مخالفت «عبدالله بن عفیف اَزْدی» در کوفه بود. آن گاه که پسر زیاد نخستین سخنرانی پس از جنگ مبنی بر اعلام

[شماره صفحه واقعی : 233]

ص: 3550

پیروزی خود را با دش_نام و ناس_زا ب_ه ام_ام حسین(علیه السلام) آغ_از کرد، با خروش و فری_اد اعت_راض عبدالله بن عفیف که مردی نابینا بود(1)، رو به رو گردید. پسر زیاد دستور بازداشت او را صادر کرد. افراد قبیله عبدالله او را به منزل رساندند. پسر زیاد گروهی از دژخیمان را جهت دستگیری او فرستاد. عبدالله با شجاعت در برابر یورش آنان مقاومت کرد، ولی سرانجام دستگیر شد و به شهادت رسید.(2)

3. قیام و شورش در امت اسلامی

قیام بزرگ و حماسه آفرین امام حسین(علیه السلام) سرچشمه نهضت ها و قیام های متعددی در جامعه اسلامی گردید که به عنوان نمونه برخی از آن ها را مورد بحث قرار می دهیم:

الف . قیام توّابین

نخستین عکس العمل مستقیم شهادت امام حسین(علیه السلام) «جنبش توّابین» در شهر «کوفه» بود.

همین که امام حسین(علیه السلام) به شهادت رسید، و ابن زیاد از اردوگاه خود در «نُخیله» به شهر بازگشت، شیعیانی که فرصت طلایی یاری امام در کارزار عاشورا را از کف داده بودند، به شدت پشیمان شده خود را ملامت نمودند. آنان تازه متوجه شدند که اشتباه بزرگی مرتکب شده اند، زیرا حسین(علیه السلام) را دعوت نموده و سپس از یاری او دست نگه داشته اند و او که بنا به دعوت آن ها به عراق آمده بود، در کنار شهر آنان به شهادت رسیده و آن ها از جا تکان نخورده اند! این گروه احساس کردند که ننگ این گناه از دامن آن ها شسته نخواهد شد مگر آن که انتقام خون حسین را از قاتلان او بگیرند و یا در این راه کشته شوند.

[شماره صفحه واقعی : 234]

ص: 3551


1- عبدالله بن عفیف از یاران علی(علیه السلام) بود و یک چشمش را در جنگ جمل و چشم دیگر را در جنگ صفین از دست داده بود.
2- محمد بن جریر الطبری، تاریخ الأمم والملوک، ج6، ص263؛ ابومخنف، مقتل الحسین، ص207؛ سید ابن طاووس، اللهوف فی قتلی الطفوف، ص69.

به دنبال این فکر بود که شیعیان نزد پنج تن از رؤسای خود در کوفه که عبارت بودند از:

«سلیمان بن صُرَد خزاعی»، «مسیب ب_ن نَجَبه فزاری»، «عبدالله ب_ن سعد ب_ن نُفَیْل اَزْدی»، «عبدالله بن وال تمیمی»، و «رفاعه بن شدّاد بَجَلی» رفتند و در منزل سلیمان اجتماعی تشکیل دادند. نخست مسیب بن نجبه رشته کلام را به دست گرفت و پس از ذکر مقدمه ای چنین گفت:

«... م_ا پیوسته دلباخته خوبی های موهوم خود بوده یاران و پیروان خود را می ستودیم، ولی در این امتحانی که خداوند در مورد پسر پیامبر پیش آورد، دروغ ما آشکار گردید و ما از این امتحان سرشکسته و خجلت زده بیرون آمدیم و از هر جهت در مورد فرزند پیامبر کوتاهی کردیم.

حسین پسر پیامبر به ما نامه ها نوشت و پیک ها فرستاد و بارها، چه پنهان و چه آشکار، از ما یاری خواست و راه هرگونه عذر و بهانه را بر ما بست. ولی ما از بذل جان خود در رکاب او دریغ ورزیدیم تا آن که در بیخ گوش ما به خشنترین وضع کشته شد. ما آن قدر سستی نمودیم که نه با عمل و زبان او را یاری کردیم، نه با مال و ثروت خود به پشتیبانی وی شتافتیم و نه قبائل خود را جهت یاری او فراخواندیم. حال، در پیشگاه خدا و در حضور پیامبر چه عذری داریم؟ به خدا عذری غیر از این نداریم که قاتلان حسین را به کیفر اعمالشان برسانیم و یا در این راه کشته شویم، باشد که خداوند از ما راضی گردد...»

آن گاه پس از چند سخنرانی پرشور دیگر، «سلیمان بن صُرَد خزاعی» که به رهبری جمعیت برگزیده شده بود، سخنانی بدین مضمون ایراد کرد:

«ما در انتظار ورود خاندان پیامبر به سر می بردیم و به آن ها وعده یاری داده برای آمدن به عراق تشویقشان نمودیم، ولی وقتی درخواست ما عملی شد و پسر پیامبر به سرزمین ما آمد، سستی کرده ناتوانی پیشه ساختیم و وقت را به امروز و فردا گذرانده در انتظار حوادث نشستیم تا آن که پسر پیامبر کشته شد...

[شماره صفحه واقعی : 235]

ص: 3552

هان! به پا خیزید و دست به قبضه شمشیر ببرید! چه آن که خشم خدا را برانگیخته اید و مادام که رضای خدا را به دست نیاورده اید، نباید به میان زنان و فرزندان خود بازگردید. خدا از شما راضی نخواهد بود مگر آن که انتقام خون فرزند پیامبر را بگیرید.

از مرگ نترسید! به خدا سوگند هرکس از مرگ بترسد محکوم به شکست و ذلت است. بای_د مثل بنی اسرائی_ل باشید که موسی(علیه السلام) ب_ه آنان فرمود: شما با گوساله پرستی، به خود ظلم کردید، اینک در پیشگاه آفریدگار خود توبه نمایید و خود را بکشید...».(1)

به دنبال این اجتماع، سلیمان بن صرد، جریان را به «سعد بن حذیفه بن یمان» و شیعیان دیگر «مدائن» نوشت و از آنان یاری خواست. آنان نیز دعوت سلیمان را پذیرفتند همچنین سلیمان به «مُثَنّی بن مخرمه عبدی» و شیعیان دیگر «بصره» نامه نوشت و آن ها نیز پاسخ مساعد دادند.

انگیزه توّابین

توابین معتقد بودند که مسئول قتل حسین(علیه السلام) در درجه اول حکومت بنی امیه است نه افراد، و لذا به منظور خونخواهی به سوی شام حرکت کردند و گفتند پس از انتقام از بنی امیه، به سراغ جنایتکاران کوفه می رویم.

همان طور که ملاحظه شد، انگیزه این جنبش، احساس ندامت از گناه، و شوق به جبران خطا بود. در لابلای سخنان و نامه ها و خطبه های توابین، احساس عمیق پشیمانی، و شور و شوق سوزان به شستشوی گناه، موج می زند و هرکس مروری درآن ها بکند این موضوع را به خوبی لمس می کند. همین انگیزه بود که قیام توابین را در ارزیابی ظاهری به صورت یک قیام انتحارآمیز جلوه گر ساخته بود. توابین فقط در صدد گرفتن انتقام، و جبران لغزش و گناه خود بودند و جز

[شماره صفحه واقعی : 236]

ص: 3553


1- وَ إِذْ قَالَ مُوسی لِقَومِهِ یا قَوْم إِنَّکُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَکُمْ بِاتِّخَاذِکُمْ العِجْلَ فَتُوبُوا إِلی بَارِئِکُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ... (بقره: 54).

این، هیچ هدف دیگری نداشتند. این عده نه طالب فتح و پیروزی بودند و نه خواهان حکومت و غنیمت، بلکه یگانه هدفشان انتقام بود. آنان وقتی خانه های خود را ترک می گفتند، اطمینان داشتند که دیگر به خانه های خود باز نخواهند گشت. آنان تشنه مرگ در راه هدف خود بودند، به طوری که دشمن به آن ها امان داد ولی آن ها از قبول امان سر باز زدند! زیرا آن را دامی برای شکست قیام می دانستند.

نیروهای توّابین

تنها شیعیان نبودند که به انقلاب توابین پیوستند، بلکه کلیه کسانی که خواهان تغییر اوضاع، و شکستن یوغ ظلم دستگاه حکومت اموی از طریق جنبشی خونین بودند به توابین پیوستند.

البته به علت آن که قیام توابین یک قیام انتقام جویانه و شهادت طلبانه بود، و عناصر انق_لابی هیچ هدفی جز انتقام و یا مرگ در ای_ن راه نداشتن_د، عده زیادی به آنان نپیوستند. در دفتر سلیمان بن صرد شانزده هزار نفر ثبت نام کرده بودند که از این عده جز پنج هزار نفر حاضر نشدند(1)درحالی که تعداد سپاه شام سی هزار نفر بود. البته علت این موضوع روشن است، زیرا همیشه فقط افرادی که در سطح عالی فداکاری و جانبازی در راه عقیده قرار دارند، مجذوب اقدامات شهادت طلبانه می شوند، بدیهی است که تعداد این قبیل افراد در هر زمانی اندک است.

عملیات توابین

جنبش توابین در سال شصت ویک هجری آغاز شد. توابین از آن تاریخ، پیوسته ساز و برگ جنگی فراهم ساخته و مردم را مخفیانه به خونخواهی

[شماره صفحه واقعی : 237]

ص: 3554


1- از مدائن هفتاد نفر و از بصره سیصد نفر جهت پیوستن به توابین حرکت کرده بودند، اما هنگامی به میدان جنگ نزدیک شدند که توابین شکست خورده بودند!

حسین(علیه السلام)دعوت می کردند. مردم نیز از شیعه و غیر شیعه دسته دسته به آن ها می پیوستند. توابین سرگرم مقدمات قیام بودند که یزید مرد. پس از مرگ یزید، توابین عده ای را به اطراف فرستادند تا مردم را دعوت به همکاری کنند. در این هنگام، احتیاط و اختفا را کنار گذاشته علناً به تهیه اسلحه و تجهیزات جنگی پرداختند.

شب جمعه پنجم ربیع الثانی سال 65 ق نخستین شعله قیام زبانه زد: در آن شب، توابین با هم به سوی تربت پاک امام حسین(علیه السلام) روانه شدند و همین که بالای قبر آن حضرت رسیدند، فریادی از دل برآورده عنان اختیار از کف دادند و این سخنان را با اشک دیدگان درهم آمیختند:

«پروردگارا! ما فرزند پیامبر را یاری نکردیم، گناهان گذشته ما را بیامرز و توبه م_ا را بپذی_ر، به روح حس_ین و یاران راستین و شهید او رحمت فرست، ما شهادت می دهیم که بر همان عقیده هستیم که حسین بر سر آن کشته شد. پروردگارا! اگر گناهان ما را نیامرزی و به دیده رحم و عطوفت بر ما ننگری، زیان کار و بدبخت خواهیم بود...»

پس از پایان این صحنه مهیج و شورانگیز، قبور شهدا را ترک گفته به سمت شام حرکت کردند و در سرزمینی به نام «عین الورده» با سپاه شام، که فرماندهی آن ها را عبیدالله بن زیاد به عهده داشت، رو به رو شدند و پس از سه روز نبرد سخت، سرانجام شکست خوردند و سران انقلاب به جز «رفاعه» به شهادت رسیدند و بقیه نیروهایشان به فرماندهی رفاعه بن شدّاد به کوفه بازگشتند و به هواداران مختار که در کوفه فعالیت داشتند، پیوستند.(1)

قیام توابین، گرچه هدف اجتماعی روشنی نداشت، و خیلی زود با شکست رو به رو گردید، ولی در هرحال بر مردم کوفه تأثیر عمیقی به جا گذاشت و افکار عمومی را برای مبارزه با حکومت بنی امیه آماده ساخت.

[شماره صفحه واقعی : 238]

ص: 3555


1- ابومخنف، مقتل الحسین، ص 248 _ 310؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج4، ص158_186.

ب . قیام مُخت_اردر سال شصت و شش هجری «مختار بن ابی عُبید ثقفی» در عراق قیام کرد تا انتقام خون حسین(علیه السلام) را از قاتلان آن حضرت بگیرد.

مختار پس از ورود «مسلم بن عقیل» به کوفه، با او همکاری می کرد، ولی هم زمان با گرفتاری و شهادت مسلم، توسط عُبیدالله بن زیاد دستگیر و زندانی شد. او پس از حادثه عاشورا با وساطت «عبدالله بن عمر» (شوهر خواهرش) نزد ی_زی_د، از زن_دان آزاد گردید و چ_ون در آن ایام «عبدالله بن زبیر» در مکه قیام کرده خود را خلیف_ه مسلمانان معرفی می کرد، مختار رهسپار مکه شد و به همکاری با عبدالله بن زبیر پرداخت.

در سال شصت و چهار هجری، پنج ماه پس از مرگ یزید، مختار چون آمادگی مردم عراق را جهت قیام و انقلاب برضد بنی امیه و بی میلی آن ها را نسبت به حکوم_ت عبدالله ب_ن زبیر ش_نید، رهسپار کوف_ه گردی_د و فعالی_ت خ_ود را آغاز کرد.(1)

راز ناکامی عبدالله بن زبیر در عراق

برای آن که بدانیم چرا مردم عراق ابتداءاً به ابن زبیر پیوستند و سپس دعوت مختار را پذیرفته و برضد او قیام کردند، باید توجه داشته باشیم که جامعه آن روز عراق خواستار دو چیز بود:

1. اصلاحات اجتماعی و حمایت از موالی (مسلمانان غیر عرب که در حکومت بنی امیه مورد ستم واقع شده بودند)؛

2. گرفتن انتقام خون بنی هاشم از امویان.

[شماره صفحه واقعی : 239]

ص: 3556


1- ابوالعباس المبرّد، الکامل فی اللغه و الأدب، ج2، ص112 116؛ اخطب خوارزمی، مقتل الحسین، تحقیق و تعلیق شیخ محمد سماوی، ج2، ص202 به بعد. در آن ایام توابین نیز در کوفه سرگرم آمادگی و جمع آوری نیرو بودند، ولی مختار می گفت: سلیمان آگاهی لازم را در مسائل جنگی و نظامی ندارد و به زودی شکست خواهد خورد.

به امید تأمین این دو خواسته بود که جامعه عراق با ابن زبیر بیعت کرد، زیرا وی، ه_م دشمن امویان ب_ود و هم تظاهر به ص_لاح و زه_د و بی اعتنایی به دنی_ا می کرد، ولی عملاً ثابت شد که حکومت ابن زبیر چندان تفاوتی با حکومت امویان ندارد!. درست است که ابن زبیر عراق را از زیر نفوذ وتسلط امویان نجات داد، ولی قاتلان حسین(علیه السلام) و عناصر جنایت کار و خطرناکی همچون «شمر بن ذی الجوشن»، «شَبَث بن رِبْعی» و «عمرو بن حجاج» که در فاجعه عاشورا نقش مهمی داشتند، نه تنها هنوز در کوفه زنده بودند، بلکه از مقربان حکومت بودند!

پسر زبیر از نظر اجرای عدالت نیز مقصود عراقیان را تأمین نکرد، زیرا موالی هنوز هم مثل زمان بنی امیه در محرومیت به سر می بردند و قدرت و امکانات؛ همه در دست شیوخ قبائل بود. عدم تأمین خواسته های عراقیان باعث شد که مردم از اطراف ابن زبیر پراکنده شده از قیام مختار پشتیبانی کنند.

مختار دعوت خود را وابسته به «محمد بن حنفیه»، فرزند امیرمؤمنان، معرفی کرد و هم_ین مطلب باعث اطمینان مردم ب_ه حرکت وی ش_د. او شع_ار خ_ود را جمل_ه «یا لثارات الحسین»: (پیش به سوی انتقام گیری خون حسین) قرار داد و این موضوع، عراقیان را به تأمین اهداف خویش امیدوار می کرد.

مختار پس از رسیدن به قدرت، از گروه «موالی» حمایت کرد و گام هایی در جهت تأمین حقوق اجتماعی آنان برداشت. این اقدام مختار، اشراف و بزرگان قبائل عرب را برضد وی تحریک کرد. آنان اجتماعاتی به این منظور تشکیل داده توطئه ها کردند و با کمک نیروهای عبدالله بن زبیر، برای جنگ با مختار آماده شدند. در رأس این سران مخالف، قاتلان امام حسین(علیه السلام) قرار داشتند، و همین موضوع کافی بود که انقلابیون را وادار به ایستادگی نموده برای رسیدن به پیروزی مصمم سازد.

مختار، قاتلان امام حسین(علیه السلام) را سخت مورد تعقیب قرار داد و به هلاکت رسانید، به طوری که ظرف یک روز دویست و هشتاد نفر از آنان را کشت و

[شماره صفحه واقعی : 240]

ص: 3557

خانه های چند تن از سران جنایت کاران را که فرار کرده بودند، ویران کرد. از جمله خان_ه «محمد بن اشعث» را تخریب کرد و دستور داد با مصالح آن، خانه «حجربن عدی»، شهید و یار جانباز علی(علیه السلام) را که توسط زیاد بن ابیه تخریب شده بود، بسازند.(1)

4. انقراض بنی امیه

بحث اجمالی پیرامون نهضت توابین و قیام مختار، از این جهت صورت گرفت که این دو قیام تاریخی از نظر زمانی به فاصله کمی پس از شهادت امام حسین(علیه السلام)رخ داده اند، و گرنه می دانیم که قیام های نشأت گرفته از نهضت امام حسین(علیه السلام)منحصر به این ها نبوده است، بلکه طی سال های بعد چندین قیام صورت گرفت که بزرگ ترین آن ها انقلاب عباسیان بود که در سال 132 هجری به پیروزی رسید و بساط حکومت بنی امیه را برچید. نیرومندترین عامل پیروزی عباسیان در این انقلاب، شرح ستمگری های بنی امیه نسبت به بنی هاشم و مظلومیت این خاندان بود و از نظر تحریک خشم مردم برضد بنی امیه، یادآوری شهادت امام حسین(علیه السلام)بیش ترین تأثیر را داشت.

یکی از نویسندگان معاصر عرب می گوید:

به نظر من حسین در دراز مدت پیروز شد. گر چه در رویارویی نظامی به هدف خود دست پیدا نکرد، اما شهادت برای او پیروزی بود. او بذر کینه و عداوت و نفرت نسبت به بنی امیه را در دل همه مردم کاشت. تردید ندارم که حسین در دراز مدت پیروز شد و شهادت او سبب مستقیم تزلزل حکومت بنی امیه شد و به خاطر آن جنایت زشت، طوفان لعن و خشم مردم متوجه امویان گردید.(2)

[شماره صفحه واقعی : 241]

ص: 3558


1- ابن اثیر، همان کتاب، ج4، ص211 244.
2- إنّنی أری و هذا رأی خاص أنّ الحسین انتصر علی المدی البعید، فهو و إن لم یظفر بمراده فی معرکه حربیه ومواجهه عسکریه إلاّ انّ نیله الشهاده فی ذاته کان انتصاراً لله. ثمّ إنّه زرع بذور الحیله و الحقد و السخیمه فی قلوب الناس جمیعاً نحو بنی أُمیّه و لا یخامرنی شکّ فی أنّ الحسین انتصر علی المدی البعید، و کان استشهاده سبباً مباشراً فی زلزله عرش دوله الأمویین مع انصباب جام اللعنات و السخطات علیهم من جراء الجریمه البشعه. (دکتر سید الجمیلی، استشهاد الحسین، مقدمه، ص 23. این کتاب بازنویسی گزارش طبری در مورد حادثه عاشورا و دیدگاه ابن تیمیه در مورد مرقد رأس الحسین در قاهره است.

مورخان می نویسند:

هنگامی که سر بریده «مروان»، آخرین خلیفه اموی، را نزد «ابوالعب_اس»، نخستین خلیفه عباسی، آوردند، ابوالعباس سجده ای طولانی کرد و پس از آن که سر از سجده برداشت، خطاب به سر بریده مروان چنین گفت:

«ستایش خدا را که انتقام مرا از تو و قبیله ات گرفت، ستایش خدا را که مرا برتو پیروز و مظفر گردانید». سپس اف_زود: «اکن_ون، برایم مه_م نیست که مرگم ک_ی فرا رسد، زیرا به انتقام خون حسین(علیه السلام) دو هزار نفر از بنی امیه را کشتم....».(1)

وقتی که جنازه های نیمه جان سران بنی امیه را در برابر ابوالعباس روی هم انباشتند، دستور داد بر فراز جنازه ها سفره ای گستردند و غذا آماده نمودند، آن گاه روی جنازه ها نشست و سرگرم صرف غذا شد، در حالی که هنوز بعضی از آن ها زیر پای او تکان می خوردند! وقتی که از خوردن غذا فارغ شد، گفت: هرگز در عمرم غذایی به این گوارایی نخورده ام!

آن گاه گفت: پاهای این ها را گرفته بکشید و در راه ها بیفکنید تا مردم اینان را پس از مرگشان نیز لعن کنند (همچون زمان حیاتشان). طولی نکشید که مردم دیدند سگ ها پاهای جنازه هایی را گرفته و بر زمین می کشند و می برند که لباس های ملیله دوزی شده و گران قیمت بر تن آن ها است!(2)

در این زمینه سند تاریخی ارزنده دیگری در دست است که نشان می دهد

[شماره صفحه واقعی : 242]

ص: 3559


1- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج7، ص130. این قضیه را مسعودی نیز در مروج الذهب، ج3، ص257 نقل کرده، ولی به جای دو هزار نفر، دویست نفر نقل کرده است.
2- ابن ابی الحدید، همان کتاب، ج7، ص139.

شهادت امام حسین(علیه السلام) در درازمدت تا چه حد تأثیر داشته و چگونه بعد ازسال ها، از حافظه تاریخ محو نشده بود، این سند، گوشه ای از زندگی «قاضی شریک بن عبدالله»، نوه سنان بن انس، یکی از قاتلان امام حسین(علیه السلام) در کربلا(1)است که خطیب بغدادی، آن را ضمن شرح حال وی آورده است. وی می نویسد:

شریک بن عبدالله قاضی وارد بصره شد، اما در مقابل تقاضای مردم بصره، از نقل حدیث برای آن ها خودداری کرد، مردم ناراحت شدند و او را تعقیب کردند، وقتی که او رفت و در بندر، سوار کشتی شد مردم او را در کشتی سنگ باران کردند و گفتند ای پسر قاتل حسین!(2)

با توجه به دو نکته، اهمیت این قضیه روشن می گردد:

نخست این که بصره پس از قتل عثمان و جنگ جمل، به کانون عثمانی ها (طرفداران اموی ها) و مخالفان اهل بیت تبدیل شده بود و در ادوار بعدی نیز این خصلت را حفظ کرده بود.

دوم، فاصله زمانی سفر قاضی به بصره و شهادت امام حسین(علیه السلام) است، چه؛ در مورد او نوشته اند که در سال 95ه_. متولد شده و در سال177 از دنیا رفته است.(3)

[شماره صفحه واقعی : 243]

ص: 3560


1- ذهبی، محمد، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، ج2، ص 270؛ (آیت الله)خوئی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، ج10، ص27.
2- خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج9، ص 293.
3- ذهبی، میزان الاعتدال، ص 273_ 274.

[شماره صفحه واقعی : 244]

ص: 3561

امام زین العابدین علی بن الحسین(علیه السلام)

اشاره

* پیام آور قیام کربلا در عصر اختناق

* چرا امام(علیه السلام) قیام نکرد؟

* ابعاد مبارزات امام(علیه السلام)

* صحیفه سجادیه؛ گنجینه معارف

* دستگیری از درماندگان

* کانون تربیتی

[شماره صفحه واقعی : 245]

ص: 3562

[شماره صفحه واقعی : 246]

ص: 3563

شناخت مختصری از زندگانی امام

او فرزند حسین بن علی(علیه السلام) سومین امام شیعیان جهان، مادرش «شهربانویه»(1)، مشهورترین لقبش «زین العابدین» و «سجاد» است.

امام سجّاد(علیه السلام) در سال سی و هشت قمری دیده به جهان گشود(2)و دوران

[شماره صفحه واقعی : 247]

ص: 3564


1- محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری، ج1، ص467؛ شیخ مفید، الإرشاد، ص253؛ فضل بن حسن طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهدی، ص 256؛ حس_ن ب_ن محمد بن حسن قمی، تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی بن حسن قمی، تصحیح: سیدجلال الدین تهرانی، ص 196؛ علی بن عیسی اربلی، کشف الغمّه فی معرفه الأئمه، ج2، ص286. در کت_ب تاریخ و زندگ_ی ائم_ه، ن_ام م_ادر ام_ام چه_ارم سخ_ت م_ورد اختلاف است و علاوه بر شهربانوی_ه، ب_ه دوازده صورت دیگر نی_ز همچون: ش_اه زن_ان، جه_ان شاه، شهرناز، جهان بانویه، خوله، سلافه و... آمده است. جهت اطلاع بیش تر رجوع شود به: دکتر شهیدی، سیدجعفر، زندگانی علی بن الحسین، ص27 _ 29؛ دکتر کریمان، حسین، ری باستان، ج1، ص403_ 416. آقای دکتر کریمان به مناسبت بحث پیرامون مقبره بی بی شهربانو _ که براساس شهرتی عامیانه، محل دفن شهربانو همسر امام حسین پنداشته می شود _ اقوال مختلف پیرامون نام مادر امام چهارم را برشمرده و انتساب این محل به آن بانو را رد کرده است.
2- شیخ مفی_د، همان کتاب، ص253 علام_ه طب_رسی، ت_اج الموالید (ضم_ن مجموعه ای به نام «مجموعه نفیسه») ص 112؛ شیخ مفید، مسارّ الشیعه (ضمن همان مجموعه) ص67 محمد بن جریر بن رستم طبری، دلائل الإمامه، ص80؛ کلینی، همان کتاب، ص466 سبط ابن جوزی، ت_ذک_ره الخ_واص، ص324؛ مس_عودی، اثبات الوصیه، ص167؛ فتّال نیشابوری، روض_ه الواعظ_ین، تصحیح و تعل_یق: شیخ حس_ین اعلمی، ص222؛ فضل بن حسن طبرسی، همان کتاب، ص256؛ ابن ابی الثلج بغدادی، تاریخ الأئمه(ضمن مجموعه نفیسه)، ص9 . برخی از مورخان تولد امام علی بن الحسین (علیه السلام) را در سال 36 یا37 نوشته اند.

کودکی خود را در شهر مدینه سپری کرد. حدود دو سال از خلافت جدش امیرمؤمنان(علیه السلام) را درک نمود و پس از آن مدت ده سال شاهد حوادث دوران امامت عموی خویش امام مجتبی(علیه السلام) بود که تنها در شش ماه آن عهده دار خلافت اسلامی بود. پس از شهادت امام مجتبی(علیه السلام) در سال 50 هجری، به مدت ده سال در دوران امامت پدرش حسین بن علی(علیه السلام) که در اوج قدرت معاویه با او در ستیز و مبارزه بود، در کنار او قرار داشت.

در محرم سال 61 هجری در جریان قیام و شهادت پدرش حسین(علیه السلام) در سرزمین کربلا حضور داشت. پس از فاجعه کربلا که امامت به او رسید، همراه دیگر اسیرانِ اردوگاه حسینی، به اسیری به کوفه و شام برده شد، و در این سفر، سرپرست و تکیه گاه اسیران در کوران مصائب و گرفتاری ها بود. او در این سفر با سخنرانی های آتشین خود حکومت یزید را رسوا ساخت و پس از بازگشت از شام، در شهر مدینه اقامت گزید تا آن که در سال94 یا 95 هجری به شهادت رسید و در قبرستان مع_روف «بقی_ع» در کنار قبر عمویش امام حسن(علیه السلام) به خاک سپرده شد.

خلفای معاصر حضرت

امام علی بن الحسین در دوران امامت خود با زمام داران یاد شده در زیر معاصر بوده است:

1. یزید بن معاویه (61 _ 64ق).(1)

2. عبدالله بن زُبیر (61 _ 73).(2)

[شماره صفحه واقعی : 248]

ص: 3565


1- ارقام داخل پرانتز گویای مدت حکومت خلفا در زمان امامت حضرت سجاد(علیه السلام)می باشد.
2- عبدالله بن زبیر از معدود کسانی بود که با یزید بیعت نکرده بود، از این رو پس از مرگ معاویه، اندکی پیش از حرکت حسین بن علی(علیهما السلام) به سوی مکه، به این شهر گریخت و در آن جا سرگرم فعالیت های سیاسی شد. پس از شهادت امام حسین(علیه السلام)، چون رقیبی در حجاز نداشت، طرفدارانی پیدا کرد و خود را خلیفه خواند. یزید تا آخر عمر نتوانست او را شکست بدهد و او تا سال73 همچنان درمکه پرچم حکومت را در دست داشت. عبدالله، حجاز و عراق و مصر و قسمتی از شرق اسلامی را مطیع خود ساخت و قلمرو حکومت جانشینان یزید تنها به شام و پاره ای از مناطق دیگر محدود شد. بنابراین ازسال 61 تا 73 قمری، دو خلیفه در دو منطقه از کشور اسلامی حکمرانی می کردند، ولی با شکست و کشته شدن عبدالله بن زبیر توسط نیروهای عبدالملک (در سال73)، همه مناطق اسلامی تحت حکومت مروانیان قرار گرفت و شام، از نو مرکزیت کلی یافت.

3. معاویه بن یزید (چند ماه از سال 64).

4. مروان بن حکم (نه ماه از سال 65).

5. عبدالملک بن مروان (65 _86).

6. ولید بن عبدالملک (86 _ 96).

بیماری امام؛ یک مصلحت الهی

متأسفانه بسیاری از مردم نا آگاه، از امام چهارم به عنوان امام بیمار یاد می کنند و با ذکر این لقب، در ذهن آنان شخصی رنجور و ناتوان با چهره ای زرد و پژمرده و روحی افسرده تداعی می شود، درحالی که واقعیت غیر از این است، زیرا امام چهارم تنها در کربلا مدت کوتاهی بیمار بوده است و پس از آن بهبود یافته و در حدود 35 سال همچون سایر امامان از سلامت جسمی برخوردار بوده است.

بی شک بیماری موقت آن حضرت در آن حادثه، عنایت خداوندی بوده است تا بدینوسیله از وظیفه جهاد معذور گردد(1)و وجود مقدسش از خطر کشتار مزدوران یزی_د محفوظ بماند و از این رهگذر، رشته امامت تداوم یابد. اگر حضرت بیمار نبود، می بایست در جهاد با یزیدیان شرکت کند و در این صورت همچون سایر فرزندان و یاران پدرش به شهادت می رسید و نور هدایت خاموش می شد.

«سبط ابن الجوزی» می نویسد: علی بن الحسین چون بیمار بود کشته نشد.(2)

[شماره صفحه واقعی : 249]

ص: 3566


1- مسعودی، همان کتاب، ص167 و ر.ک به: سبط ابن الجوزی، تذکره الخواص، ص324.
2- سبط ابن جوزی، همان کتاب، ص324 و ر.ک : ابن العماد حنبلی، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، ج1، ص105.

«محمد بن سعد» می نویسد: آ ن روز (عاشورا) که علی بن الحسین همراه پدرش بود، بیست و س_ه یا بیست و چهار س_ال داشت و هر کس بگوید که او در آن زمان کوچک بوده. و موی در نیاورده بوده، بی اساس است؛ بلکه او آن روز بیمار بود و به همین جهت در جنگ شرکت نکرد.(1)

«ابن سعد» همچنین گزارش م_ی دهد که: پس از کشته شدن حسین بن علی، شمر به سوی علی بن الحسین آمد و او بیمار بود و در بستر خوابیده بود. شمر گفت: این را بکشید. یکی از همراهان وی گفت: سبحان الله! آیا جوانی را که بیمار است و در جنگ هم شرکت نداشته، بکشیم؟ در این هنگام «عمر بن سعد» در رسید و گفت: با این زنان و این بیمار کاری نداشته باشید.(2)

«شیخ مفید» از «حمید بن مسلم»، یکی از سپاهیان یزید، چنین نقل می کند: (روز عاشورا) به چادر علی بن الحسین رسیدیم، او سخت بیمار و بر بستری خوابیده بود. شمر با گروهی از پیادگان آمد، به او گفتند:

آی_ا این بیمار را نمی کشی؟ م_ن گفتم: سبح_ان الله! آی_ا کودکان را ه_م می کشید؟!(3)این کودکی است و بیماری، او را از پا در خواهد آورد، و چندان از این سخنان گفتم تا آنان را از کشتن او باز داشتم. در این هنگام «عمر بن سعد» آمد. زنان ب_ه روی او فری_اد زدن_د و گریستند. او به افراد خود گفت: هیچ کس از شما به خانه های این زنان داخل نشوید و متعرض این جوان نشوید.(4)

چن_ان ک_ه ملاحظ_ه ش_د، بیم_اری ام_ام چه_ارم، مصلحت_ی اله_ی ب_ود که م_وجب حفظ حیات آن حضرت گردید و هرگز به معنای ضعف روحی و عجز و

[شماره صفحه واقعی : 250]

ص: 3567


1- الطبقات الکبری، ج5، ص221.
2- الطبقات الکبری، ص212 و ر.ک : ابن کثیر، البدایه والنهایه، ج9، ص104.
3- احتمالاً حمید بن مسلم عمداً به منظور جلب ترحم آنان، حضرت را (که لاغر و ضعیف گشته بود) کودک نامیده است و یا بعدها چنین کاری را به خود نسبت داده است تا نزد شیعیان قدری از بارِ گناه خود بکاهد.
4- الإرشاد، ص242 و ر.ک : محمد بن جریر طبری، تاریخ الأمم والملوک، ج6، ص260 (حوادث سال 61)؛ اخطب خوارزمی، مقتل الحسین، تحقیق و تعلیق: شیخ محمد سماوی، ج2، ص38.

ناتوانی او در برابر دشمن نبود. امام نه تنها در آن شرایط سخت و دشوار اسیری، ملجأ و پناهگاه اسیران و آرام بخش دل های دردمند آنان بود، بلکه با دشمن با شجاعت و شهامت برخورد می کرد و سخنرانی ها و مناظرات پر شور آن حضرت در کوفه و شام گ_واه این معناست. چنان که پس از انتقال اسیران به کوفه، به دنبال گفتوگوی تندی که در مجلس عُبی_دالله بن زی_اد بین او و ام_ام ص_ورت گرفت، عُبی_دالله خشمگین شد و دستور قتل حضرت را صادر کرد، اما امام فرمود: «مرا باکشتن ته_دید می کن_ی؟! آی_ا نمی دانی که کشته شدن، برای ما یک امر عادی بوده و شهادت برای م_ا ک_رامت و فضیلت است»؟(1)

پیام آور قیام کربلا

چنان که اشاره شد، امام سجاد در فاجعه کربلا حضور داشت و پس از شهادت پدرش حسین بن علی(علیهما السلام) در رأس بازماندگان خاندان حسینی، ابلاغ پیام قیام و شهادت سرخ آن حضرت را به عهده گرفت و با سخنرانی ها و مناظرات خود، به افشای چهره پلید حکومت اموی و بیدار ساختن افکار عمومی پرداخت.

ب_ا ت_وجه ب_ه تبلیغ_ات بسی_ار گست_رده و دامن_ه داری که حک_ومت ام_وی از زم_ان مع_اویه ب_ه بع_د، بر ض_د خان_دان پیامب_ر (بهویژه در منطقه شام) به عمل آورده ب_ود، بی شک اگر بازمان_دگان ام_ام حسی_ن(علیه السلام) به افش_اگ_ری و بیدارس_ازی نمی پ_رداختند، دشمنان اسلام و مزدوران قدرت های وقت، قیام و نهضت بزرگ و جاوید آن حضرت را در طول تاری_خ ل_وث می کردند و چهره آن را وارونه نشان می دادند، ام_ا تبلیغات گسترده امام سجاد و دیگر بازماندگان حض_رت سیدالشهدا(علیه السلام)در دوران اسی_ری _ که حماق_ت و کینه توزی یزید چنین فرصتی را برای آنان پیش آورده ب_ود _ اجازه چنین تحریف و خیانتی را به دشمنان

[شماره صفحه واقعی : 251]

ص: 3568


1- اخطب خوارزمی، همان کتاب، ص43.

حسین(علیه السلام) نداد و طبل رسوایی ی_زید را به صدا در آورد. از آن جا که مبارزات تبلیغاتی ام_ام چهارم را در بخش زن_دگانی امام حسین(علیه السلام)به تفصیل نوشته ایم، در این جا به همین مقدار اکتفا می کنیم.

عصر اختناق

بر اساس تقسیم بندی ادوار چهارگانه امامت پس از رحلت پیامبر اسلام (که در بخش زندگانی امیرمؤمنان(علیه السلام) توضیح دادیم) زندگانی امام سجاد در دوره چهارم قرار داشته است، یعنی:

* دوره نومیدی از پیروزی حرکت مسلحانه؛

* کوشش سازنده به امید ایجاد حکومت اسلامی توسط خاندان پیامبر در دراز مدت؛

* زمینه سازی برای رسیدن به این هدف از رهگذر کار فرهنگی و تربیت نیروی انسانی متناسب؛

* تبیین تفکر اصیل اسلامی و نشان دادن بدعت ها و تحریف ها.

توضیح این که حادثه دلخراش عاشورا (در کوتاه مدت) ضربت خرد کننده ای بر نهضت شیعه وارد ساخت، و با انعکاس خبر این حادثه در سراسر کشور اسلامی آن روز، بهویژه در عراق و حجاز، رعب و وحشت شدیدی بر محافل شیعه حکم فرما گشت، زیرا مسلم شد که یزید که آماده است تا حد کشتن فرزند پیامبر (که در همه جهان اسلام به عظمت و اعتبار و قداست شناخته شده بود) و اسیر کردن زنان و فرزندان او حکومت خود را استحکام بخشد، در راه تثبیت پایه های حکومت خویش از هیچ جنایتی دریغ نمی کند.(1)

[شماره صفحه واقعی : 252]

ص: 3569


1- اسیرکردن زنان و کودکان و گرداندن سرهای بریده شُهَدا در شهرها، عمدتاً به منظور ایجاد رعب و وحشت و زهرچشم گرفتن از مخالفین بود.

این رعب و وحشت، که آثارش در کوفه و مدینه نمایان گردیده ب_ود، با ب_روز «فاجعه حرّه» و سرکوب شدید و بی رحمانه نهضت مردم مدینه توسط نیروهای ی_زی__د (ذیحجه سال 63 ه_.ق) شدت یافت و اختناق شدیدی در منطقه نفوذ خاندان پیامبر بهویژه مدینه در حجاز و کوفه در عراق، حاکم شد و شیعیان و پیروان امامان، که دشمنان بنی امیه به شمار می آمدند، دستخوش ضعف و سستی گردیدند و تشکل و انسجامشان از هم پاشید. امام سجاد با اشاره به این وضع ناگوار می فرم_ود: «در تمام مکه و مدینه بیست نفر نیستند که ما را دوست بدارند».(1)

«مسعودی»، مورخ نامدار، تصریح می کند که: «علی بن الحسین، امامت را به صورت مخفی و با تقیه شدید و در زمانی دشوار عهده دار گردید».(2)

امام صادق(علیه السلام) در ترسیم این وض_ع تلخ و اندوه بار می فرم_ود: «م_ردم پ_س از (شهادت) حسین بن علی(علیه السلام)برگشتند (از اطراف خاندان پیامبر پراکنده شدند) جز سه نفر: «ابو خالد کابلی، یحیی بن ام الطویل، و جبیر بن مطعم»(3). سپس اف_رادی ب_ه آنان پیوستند و تعدادشان افزون گشت. «یحیی بن ام الطویل» به مسجد پیامبر در مدینه می رفت و خطاب به مردم می گفت: «ما مخالف. و منکر شما (و راه و آیین شما) هستیم و میان ما و شما دشمنی و خشم و کینه آشکار و همیشگی هست...».(4)

[شماره صفحه واقعی : 253]

ص: 3570


1- «مابِمَکّهَ وَالمَدینَه عِشْروُنَ رَجلاً یُحِبُّنا» (مجلسی، بحارالأنوار، ج46، ص143؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، ج4، ص104 (20 جلدی).
2- قام ابومحمد علی بن الحسین(علیه السلام) بالأمر مستخفیاً علی تقیه شدیده فی زمان صعب (مسعودی، اثبات الوصیه، ص167).
3- به نظ_ر محق_ق بزرگوار، شیخ محمد تق_ی ش_وش_تری، به ج_ای «جب_یرب_ن مطعم»، «حکیم بن جبیر بن مطعم» صحیح است (قاموس الرجال، ج9، ص399) در نقل فضل بن شاذان نیز، که خواهد آمد، «محمد بن جبیر بن مطعم» ذکر شده است.
4- شیخ مفید، الإختصاص، تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری، ص64؛ مجلسی، بحارالأنوار، ج46، ص 144 و ر.ک : ش_یخ ط_وس_ی، اختی_ار معرفه الرجال (معروف به رجال کشّی)، تصحیح و تعلیق: حسن مصطفوی، ص123، شماره 194. دراین کتاب روایت دیگری نیز نقل شده و در آن نام «جابر بن عبدالله انصاری» نیز به سه نفر یاد شده اضافه شده است. بخش اخیر سخنان یحیی بن ام الطویل، از بیانات حضرت ابراهیم و پیروان او گرفته شده است که به نقل قرآن مجید، خطاب به بت پرستان زمان خود می گفتند: «... ما از شما و آن چه به جای خدا می پرستید، بیزاریم. ما منکر و مخالف. شما (و راه و آیین شما) هستیم و میان ما و شما دشمنی و خشم و کینه همیشگی هست تا آن که تنها به خدا ایمان بیاورید» (سوره ممتحنه: 4) . یحیی نه تنها در حجاز، بلکه درعراق (کوفه) نیز همین بیانات را ایراد می نمود و صراحتاً از مروانیان و لعنت کنندگان علی(علیه السلام) بیزاری می جست و به شیعیان توصیه می کرد که از دشمنان علی(علیه السلام) فاصله بگیرند (کلینی، اصول کافی، تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری، ج2، ص379، حدیث 16).

ناگفته پیدا است که این گونه موضع گیری صریح و آشکار در آن شرائط، تنها از معدود افراد جان بر کفی همچون «یحیی بن ام الطویل» ساخته بود که خود را برای تمام عواقب خطرناک آن آماده کرده بودند، به همین دلیل «حجاج بن یوسف» به جرم دوستی و پیروی یحیی از امیرمؤمنان(علیه السلام) دست ها و پاهای او را قطع کرد و وی را به شهادت رسانید.(1)

«فضل بن شاذان»، یکی از برجسته ترین دانشمندان و محدثان شیعه در اواسط قرن سوم هج_ری و از شاگردان ام_ام ج_واد و ام_ام ه_ادی و ام_ام عسکری(علیهم السلام)می گوید:

در آغ_از ام_امت عل_ی ب_ن الحسی_ن(علیه السلام) ج_ز پن_ج نف_ر پی_رو او نب_ودن_د: «سعی_د بن جبی_ر، سعی_د بن مُسَیِّب، محم_د بن جبیر بن مطع_م، یحیی بن ام الطویل و ابوخالد کابلی» .(2)

حکومت سیاه عبدالملکدوران امامت حضرت سجاد، مصادف با یکی از سیاه ترین ادوار حکومت در تاریخ اسلام بود. گرچه پیش از آن حضرت نیز حکومت اسلامی دستخوش

[شماره صفحه واقعی : 254]

ص: 3571


1- شیخ طوسی، اختیار معرفه الرجال (معروف به رجال کشّی)، ص123.
2- شیخ طوسی، همان کتاب، ص115.

انحراف گشته به یک حکومت استبدادی و خودکامه تبدیل شده بود، اما زمان امام چهارم، این تفاوت را با ادوار سابق داشت که سردمداران حکومت در این زمان، به صورت آشکار و بدون هیچ گونه پرده پوشی، به مقدسات اسلامی دهن کجی می کردند و آشکارا اصول اسلامی را زیر پا می گذاشتند و هیچ کس هم جرأت کوچک ترین اعتراض را نداشت.

بیش ترین دوران امامت حضرت سجاد(علیه السلام) مصادف بود با دوران خلافت عبدالملک بن مروان که مدت بیست و یک سال طول کشید. مورخان از عبدالملک به عنوان فردی زیرک، با احتیاط و دوراندیش، ادیب، باهوش و دانشمند یاد کرده اند.(1)

مؤلف «الفخری» می گوید: «عبدالملک فردی خردمند، عاقل، دانشمند، فاضل، ادیب، باهوش، جبار، بسیار باهیبت، فوق العاده سیاستمدار و دارای حسن تدبیر بود».(2)

«هندوشاه» می نویسد: «او مردی بود عاقل و فاضل و فصیح و فقیه، و علم اخبار و دقایق اشعار، نیکو دانستی و صاحب رأی و تدبیر بود».(3)

او پیش از رسیدن به قدرت، یکی از فقهای مدینه به شمار می رفت(4). و به زهد و عبادت و دین داری شهرت داشت و اوقات خود را در مسجد با عبادت سپری می کرد به طوری که به او «حمامه المسجد» (کبوتر مسجد) می گفتند!(5)

گویند: پس از مرگ پدرش مروان، هنگامی که خلافت به او رسید، سرگرم خواندن قرآن بود، امّا با شنیدن این خبر، قرآن را بست و گفت: «اینک بین م_ن و تو

[شماره صفحه واقعی : 255]

ص: 3572


1- کان عبدالملک عاقلاً حازماً، ادیباً، لبیباً عالماً (ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج4، ص520).
2- ابن طقطقی ، الفخری، ص122 و 124.
3- تجارب السلف، تصحیح: عباس اقبال، ص75.
4- ابن طقطقی، الفخری، ص122؛ سیوطی، تاریخ الخلفاء، تحقیق: محمد محیی الدین عبدالحمید، ص216.
5- هندوشاه، همان کتاب، ص76.

جدایی افتاد! و دیگر با تو کاری ندارم»!(1)

او به راستی از قرآن جدا شد و در اثر غرور قدرت، چنان دستخوش مسخ شخصیت گردید که مورخان از کارنامه سیاه حکومت او به تلخی یاد می کنند. «سیوطی» و «ابن اثیر» می نویسند: در طی تاریخ اسلام، عبدالملک نخستین کسی بود که غدر و خیانت ورزید (عمرو بن سعید بن العاص را پس از امان دادن کشت) و نخستین کسی بود که مردم را از سخن گفتن در حضور خلیفه منع کرد و نخستین کسی بود که از امر به معروف جلوگیری کرد.(2)

او دو سال پس از شکست دادن عبدالله بن زبیر در مکه (درسال 75 هجری) درجریان سفر حج وارد مدینه شد و ضمن سخنانی خطاب به مردم چنین گفت: من نه همچون خلیفه خوار شده (عثمان)، نه همچون خلیفه آسان گیر (معاویه) و نه مانن_د خلیفه سست خرد (یزید) هستم، م_ن ای_ن مردم را جز با شمشیر درمان نمی کنم، شما از م_ا کارهای مهاج_ران را می خواهی_د، ام_ا مانن_د آنان رفتار نمی کنید (ما را به پرهیزگاری می خوانید و خود به آن عمل نمی کنید) به خدا سوگند از این پس هر کس مرا به تقوی امر کند، گردن او را خواهم زد! (3)

جمله اخ_یر را ب_رای آن گفت که خطی_بان و ائم_ه جمعه، هنگام خواندن خطبه جمعه، گفتار خود را با جمله «إتَّق الله» (پرهیزگار باش) آغاز می کردند.(4)

پیدا است وقتی کسی که خود را خلیفه پیامبر قلمداد می کرد، در شهر پیامبر و

[شماره صفحه واقعی : 256]

ص: 3573


1- سیوطی، همان مأخذ، ص217؛ ابن طقطقی، همان کتاب، ص122؛ ابوالعباس المبرد، الکامل فی اللغه والأدب، تحقیق: نعیم زرزور (و) تغارید بیضون، ج2، ص192؛ هندوشاه، همان کتاب، ص76؛ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، تهران، ج4، ص100.
2- سیوطی، همان کتاب، ص218؛ ابن اثیر، همان کتاب، ج4، ص522. بعضی از این کارها را معاویه نیز قبلاً کرده بود.
3- سیوطی، همان کتاب، ص218؛ دکترشهیدی، سیدجعفر، زندگانی علی بن الحسین، ص98 و ر.ک : ابن واضح، تاریخ یعقوبی، تحقیق: سیدمحمد صادق بحرالعلوم، ج3، ص20؛ جرجی زیدان، همان کتاب، ج4، ص99.
4- دکتر شهیدی، همان کتاب، ص98.

کنار مدفن او چنین سخنانی بگوید و برسنت او این گونه حمله برد، رفتار و گفتار مأموران او در ایالت های دور افتاده چگونه خواهد بود.

عبدالملک در مدت حکومت طولانی خود، آن چنان با ظلم و فساد و بیدادگری خو گرفت که نور ایمان در دل او به کلی خاموش گشت. وی روزی خود به این امر اعتراف کرد و به «سعید بن مسیب» چنین گفت:

«چنان شده ام که اگر کار نیکی انجام دهم خوشحال نمی شوم، و اگر کار بدی از من سر زند، ناراحت نمی گردم»! سعید بن مسیب گفت: مرگ دل، در تو کامل شده است!(1)

عبدالملک غالباً با زنی به نام «ام الدرداء» گفتوگو می کرد. روزی «ام الدرداء» به وی گفت: «ای امیرالمؤمنین! شنیده ام پ_س از عب_ادت و تهج_د، ش_راب نوشیده ای»؟! و او پاسخ داد: «نه تنها شراب که خون مردم را نیز نوشیده ام»!!(2)

او ک_ه روزی از لشگ_رکش_ی ی_زی_د ب_ه مک_ه (جه_ت س_رک_وبی عبدالله بن زبیر) به خدا پناه می برد و ابراز نفرت می کرد، پس از رسیدن ب_ه حکومت، نه تنها این عملی_ات را ادامه داد، بلکه شخص سفّاکی چون حجاج را م_أمور ای_ن کار کرد و او مسجدالحرام و کعبه را (که پسر زبیر در آن جا متحصن شده بود) با منجنیق سنگ باران کرد!(3)

عُمّال ستمگ_ر

نمایندگان عبدالملک نیز در مناطق مختلف کشور اسلامی، به پیروی از او، حکومت وحشت و اختناق به وجود آورده بودند و با زور و قلدری ب_ا مردم رفت__ار می کردند.

«مسعودی» می نویسد: «عبدالملک فردی خونریز بود. عمال او م_انن_د

[شماره صفحه واقعی : 257]

ص: 3574


1- ابن طقطقی، همان کتاب، ص122؛ ابن اثیر، همان کتاب، ج4، ص521؛ هندوشاه، همان کتاب، ص76.
2- سیوطی، همان کتاب، ص216.
3- سیوطی، همان کتاب، ص217؛ هندوشاه، همان کتاب، ص76.

«حجاج» حاکم عراق، «مهلب» حاکم خراسان، و «هشام بن اسماعیل» حاکم مدینه نیز همچون وی، سفاک و بیرحم بودند».(1)

هشام بن اسماعیل که حاکم مدینه بود، چندان بر مردم سخت گرفت و آن چنان خاندان پیامبر را آزار داد که وقتی ولید بعد از مرگ پدرش به حکومت رسید، ناچار شد او را از کار برکنار نماید.(2)

بدتر از همه آنان حجاج بود که جنایات او در تاریخ اسلام مشهور است. عبدالملک پس از شکست عبدالله بن زبیر توسط حجاج، او را به مدت دو سال به استانداری حجاز (مکه و مدینه و طائف) منصوب کرد.(3)

حجاج در مدینه گردن گروهی از صحابه مانند «جابر بن عبدالله انصاری»، «انس بن مالک»، «سهل بن ساعدی» و جمعی دیگر را به قصد خوار کردن آنان داغ نهاد!. دستاویز او در این کار آن بود که اینان کشندگان عثمانند!(4)

او هنگام ترک مدینه چنین گفت:

«خدا را سپاس می گویم که مرا از این شهر گنده بیرون می برد. این شهر از همه شهرها پلیدتر و مردم آن نسبت به امیرالمؤمنین دغل کارتر و گستاخ ترند. اگر سفارش امیرالمؤمنین نبود، این شهر را با خاک یکسان می کردم. در این شهر جز پاره چوبی که منبر پیامبر خوانند و استخوان پوسیده ای که قبر پیامبر می دانند، چیزی نیست»!!(5)

[شماره صفحه واقعی : 258]

ص: 3575


1- مروج الذهب و معادن الجوهر، ج3، ص91.
2- ابن واضح، تاریخ یعقوبی، تعلیق: سید محمد صادق بحرالعلوم، ج3، ص27 و29؛ محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج5، ص220.
3- ابن قُتیبه دینوری، الإمامه والسیاسه، ج2، ص31.
4- ابن واضح، همان کتاب، ج3، ص18. ابن اثیر می گوید: دست آنان را همچون اهل ذمّه داغ نهاد (الکامل فی التاریخ، ج4، ص 359).
5- ابن اثیر، همان کتاب، ج4، ص359؛ دکتر شهیدی، سیدجعفر، تاریخ تحلیلی اسلام تا پایان اموی، ص182 (به نقل از: مشکوه الأدب).از ساحت قدس رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه وآله) به خاطر نقل این سخنان شرم آور، که از سر ضرورت و برای آشنایی خوانندگان با ماهیّت پلید خلفای اموی صورت گرفت، پوزش می طلبم _ مؤلف.

حجاج خطبه ای در کوفه ایراد کرد و طی آن، از زائران قبر پیامبر در مدینه یاد کرد و آن ها را نکوهش کرد و گفت: مرگشان باد، دور یک مشت چوب (منبر) و استخوان پوسیده طواف می کنند!، چرا دور قصر امیرالمؤمنین عبدالملک طواف نمی کنند!، آیا نمی دانند که جانشین انسان بهتر از فرستاده اوست؟!(1)

حجاج در عراق

پس از آن که حجاج مکه و مدینه را مطیع ساخت، عبدالملک دانست آن که می تواند عراقیان را سر جای خود بنشاند، حجاج است، لذا در سال هفتاد و پنجم هجری حکومت عراق (کوفه و بصره) را به وی سپرد. حجاج چون به «کوفه» در آمد، همچون حاکمی که از سوی خلیفه آمده باشد رفتار نکرد، بلکه سر و صورت خود را پوشاند و به طور ناشناس به مسجد وارد شد، صف مردم را شکافت و برفراز منبر نشست و مدتی دراز خاموش ماند. زمزمه در گرفت که این کیست؟ یکی گفت: او را سنگ سار کنیم. گفتند: نه، صبر کن ببینیم چه می گوید؟

همین که سکوت همه جا را فرا گرفت، حجاج روی خود را گشود و چنین آغاز سخن کرد:

«م_ردم ک_وف_ه! سره_ایی را می بینم ک_ه چون می_وه رسیده، موقع چیدن آن ها فرا رسیده است و باید از تن جدا گردد و این کار به دست من انجام می گیرد، و خون هایی را می بینم که میان عمامه ها و ریش ها می درخشد...».

آن گاه سخنان تهدیدآمیز خود را ادامه داد و چنان مردم را ترساند که بی اختیار سنگ ریزه از دست مردی که می خواست او را سنگ سار کند، بر زمین ریخت!(2)

[شماره صفحه واقعی : 259]

ص: 3576


1- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج15، ص 242.
2- مبرد، الکامل فی اللغه والأدب، ج1، ص311؛ ابن اثیر، همان کتاب، ج4، ص375؛ مسعودی، همان کتاب، ج3، ص127؛ زبیر بن بکار، الأخبار الموفقیات، ص 93_97، و ر.ک : ابن واضح، همان کتاب، ج3، ص 19؛ دکتر شهیدی، همان کتاب، ص184؛ اعثم کوفی، الفتوح، ج7، ص6.

ورود حجاج به «بصره» نیز همچون ورود وی به کوفه بود. «ابن قُتیبه دینوری» ورود او را به «بصره» چنین توصیف می کند:

حجاج همراه دو هزار نفر از سپاهیان شام و طرفداران آنان و چهارهزار نفر از نیروهای متفرقه، رهسپار بصره شد. هنگام ورود به بصره، دو هزار نفر از آنان را همراه برد و تصمیم گرفت روز جمعه هنگام نماز وارد شهر شود. او به همراهانش دستور داد مسجد را محاصره کنن_د و در کن_ار ه_ر یک از درهای مسجد ک_ه بال_غ بر هیجده در بود، صد نفر بایستند و شمشیرهایشان را زیر لباس پنهان سازند. آن گاه به آنان گفت: به محض آن که در داخل مسجد سر و صدا بلند شد، هرکس خواست از مسجد بیرون برود، کاری کنید که سر بریده اش جلوتر از تنش بیرون رود!

مأموران در کنار درها مستقر شدند و به انتظار ایستادند. حجاج همراه دویست نفر مسلح که صد نفرشان پیشاپیش وی، و صد نفر دیگر پشت سر او حرکت می کردند و شمشیرها را زیر لباس هایشان پنهان ساخته بودند، وارد مسجد شد. خود او نیز شمشیر خویش را زیر لباس مخفی ساخته بود.

حجاج به آنان گفت: وقتی وارد مسجد شدیم، من برای مردم سخنرانی خواهم کرد و آن ها مرا سنگ باران خواهند ساخت، وقتی که دیدید من عمامه را از سرم بر داشتم و بر زانوهایم گذاشتم، شمشیر را از نیام بکشید و آن ها را از دم تیغ بگذرانید!

با این نقشه، وقتی که موقع نماز رسید، او برفراز منبر نشست و طی سخنانی گفت: «...امیرالمؤمنین (عبدالملک) مرا به حکمرانی شهر شما و تقسیم بیت المال در میان شما منصوب کرده است، و به من دستور داده است که به داد مظلومان برسم و ظالمان را کیفر دهم، نیکوکاران را تقدیر و بدکاران را مجازات کنم... خلیفه وقتی مرا به این سمت منصوب کرد، دو شمشیر به من داد: یکی شمشیر رحمت، و دیگری شمشیر عذاب و کیفر. شمشیر رحمت در راه از دستم افتاد، اما

[شماره صفحه واقعی : 260]

ص: 3577

شمشیر عذاب اینک در دست من است!...».

م_ردم حجاج را از پای منب_ر سنگ باران کردند. در این هنگام عمام_ه را از سرش بر داشت و روی زانو گذاشت. مأموران وی بی درنگ به جان مردم افتادند. مردم که وضع را چنین دیدند، به بیرون مسجد هجوم بردند، امّا هرکس گام از در مسجد بیرون گذاشت، سر از بدنش جدا شد بدین ترتیب فراری ها را مجبور به بازگشت به درون مسجد کردند و در آن جا آن ها را کشتند به طوری که جوی خون تا درب مسجد و بازار سرازیر گردید!(1)

بدین ترتیب حجاج در سراسر عراق حکومت وحشت برقرار ساخت، و بسیاری از بزرگان و مردمان پارسا و بی گناه را کشت. او چنان ترسی در دل ها افکند که نه تنها عراق، بلکه سراسر خوزستان و شرق را فرا گرفت.

موج کشتار و اختناق

«مسعودی»، مورخ مشهور می نویسد: حجاج بیست سال فرمانروایی کرد و تعداد کسانی که در این مدت با شمشیر دژخیمان وی یا زیر شکنجه جان سپردند، صد و بیست هزار نفر بود! و تازه این عده غیر از کسانی بودند که ضمن جنگ با حجاج به دست نیروهای او کشته شدند.

هنگام مرگ حجاج، در زندان وحشتناک وی (که از شنیدن نام آن ل_رزه ب_ر ان_دام ها می افتاد) پنجاه هزار مرد، و سی هزار زن زندانی بودند که شانزده هزار نفر آن ها عریان و بی لباس بودند! و زندانیان در آن زندان بی سقف، از سرما و گرما و باران مصون نبودند!

حجاج زنان و مردان را یک جا زندانی می کرد و زندان های وی بدون

سقف بود، از این رو زندانیان از گرمای تابستان و سرما و باران زمستان در امان نبودند.(2)

[شماره صفحه واقعی : 261]

ص: 3578


1- الإمامه و السیاسه، ج2، ص32.
2- مروج الذهب و معادن الجوهر، ج3، ص 166 و167.

نقاط تاریک و روشن کارنامه ولید بن عبدالملکپس از مرگ عبدالملک، پسر وی «ولید» به خلافت رسید. برخی از مورخان از ولید تمجید نموده او را بر پدرش عبدالملک و جدش «مروان» و بسیاری دیگر از خلفای بنی امیه ترجیح داده اند، زیرا غیر از «عمر بن عبدالعزیز» هیچ یک از خلفای اموی در دوران زمام داری خود، به اندازه او کارهای عامّ المنفعه و امور خیریه انجام نداده است. ولید در دوران زمام داری خود در تأسیس و توسعه و تعمیر مساجد و اماکن مقدس کوشش می کرد و اس_تانداران و ف_رم_انداران خ_ود ر ا ب_ه ای_ن کارها تشوی_ق می نمود.

مورخان می گویند:

ولید مسجد جامع «دمشق» را بنا کرد و مسجد پیامبر و مسجدالأقصی را توسعه داد. به دستور او در هر شهری که محلی برای اقامه نماز وجود نداشت، مسجد ساخته شد. وی هم چنین برای دفاع از مرزهای کشور اسلامی پایگاه ها و دژهای گوناگون ایجاد نمود، راه های ارتباطی متعدد احداث کرد، در نقاط مختلف کشور، چاه های آب حفر نمود، مدارس و بیمارستان هایی تأسیس کرد، صدقات و اعانه های پراکنده را لغو نموده، مقرری ثابتی از بیت المال برای بیماران زمین گیر و معلولین و نیازمندان معین کرد.

او آسایشگاه هایی برای نگه داری نابینایان و افراد از پا افتاده و جذامیان احداث کرد و پزشکان و پرستارانی برای مراقبت از آن ها معین نمود و دستور داد به غذا و استراحت آن ها رسیدگی نمایند. نیز دارالأیتام هایی جهت نگه داری و تربیت و تعلیم کودکان بی سرپرست و یتیم به وجود آورد. غالب اوقات شخصاً از شهر و بازار دیدن می کرد و افزایش یا کاهش نرخ ها را کنترل می نمود.(1)

[شماره صفحه واقعی : 262]

ص: 3579


1- سید امیرعلی، مختصر تاریخ الع_رب، ترجم_ه عفی_ف البعلبکی، ص123 و ر.ک : ابن واضح، تاریخ یعقوبی، ج3، ص36؛ ابن طقطقی، هم_ان کت_اب، ص127؛ اب_ن اثی_ر، الکامل فی التاریخ، ج5، ص 9 و 10؛ سیوطی، همان کتاب، ص223 و 224.

آلودگی های ولیدبه رغم نقاط روشنی که در زندگی و زمام داری ولید به چشم می خورد، وی دارای نقاط ضعف و تاریک بسیار و انحراف های آشکاری بود که در بررسی زندگ_ی و زمام داری وی نباید ناگفته بماند. بنابه گفته مورخان، ولید مردی ستمگر و جبار بود، پدر و مادرش او را در کودکی، با هوسرانی و بی قیدی پرورش دادند، از این رو وی فاقد ادب و شایستگی انسانی بود.(1)

او با علم نحو و ادبیات عرب آشنایی نداشت و تا آخر عمر نمی توانست قواعد عربی را به کار ببرد و هنگام گفتوگو، از لحاظ دستور زبان، مرتکب اشتباهات فاحش می شد.

روزی در مجلس پدرش و در حضور عده ای، هنگام گفتوگو با یک نفر عرب، جمله بسیار ساده ای را غلط ادا کرد! پدرش او را مورد موأخذه قرار داد و گفت: «هرکس زبان مردم عرب را به خوبی نداند، نمی تواند بر آن ها حکومت کند». ولید به دنبال این جریان، همراه عده ای از دانشمندان علم نحو، وارد اطاقی شد و در را به روی خود بست و مدت شش ماه مشغول فرا گرفتن این علم شد، ولی پس از این مدت، نادان تر از روز نخست بیرون آمد!(2)

شاید یکی از علل این مسئله که وی به گسترش علوم و فنون توجه نشان می داد، محرومیت خود او از دانش بود و می خواست از این رهگذر، بر نقطه ضعف خویش سرپوش گذارد!

فرمانروایان ستمگر

ولید عناصر فاسد و جنایت کار را، به عنوان امیر و فرماندار و حاکم، بر سرنوشت مسلمانان مسلط کرده بود و این عده عرصه را بر مردم تنگ ساخته بودند. یکی از عمال او «حجاج بن یوسف» بود که وی را پس از مرگ عبدالملک،

[شماره صفحه واقعی : 263]

ص: 3580


1- سیوطی، همان کتاب، ص223.
2- ابن اثیر، همان کتاب، ج5، ص11؛ ابن طقطقی ، همان کتاب، ص127.

در پست خود ابقا کرد.

در آن زمان، منطقه شام زیر نظر خود ولید بود. در عراق «حجاج»، در حج_از «عثمان بن حباره»، و در مصر «قره بن شریک» حکم رانی می کردند و هریک از این ها در بیدادگری مشهور بودند. «عمر بن عبدالعزیز» (برادر زاده ولید) که تا حدی دوست دار عدل و انصاف بود، با اشاره به حکومت ای_ن چند نف_ر در این مناط_ق می گفت: زمین پر از ظلم و ستم شده است، خدایا مردم را از این گرفتاری نجات بده!(1)

گویا با توجه به این بیدادگری های سردمداران و مظلومیت وبی پناهی مسلمانان بود که امام سجاد(علیه السلام) طی بیانی، مردم آن زمان را به شش دسته تقسیم کرده، زمام داران را به شیر و مسلمانان را به گوسفندانی تشبیه می نماید که در بین شیر و گرگ و روباه و سگ و خوک گیر کرده، گوشت و پوست و استخوانشان توسط شیر دریده می شود!(2)

چرا امام چهارم قیام نکرد؟

این_ک ک_ه فض_ای سی_اسی زم_ان حض_رت سج_اد ت_ا ح_دی روش_ن گ_ردی_د، به خ_وبی مت_وجه می ش_ویم که چ_را آن حض_رت قی_ام نک_رد؟ زی_را با رع_ب و اختن_اق شدی_دی که در ج_امع_ه حک_م ف_رما ش_ده ب_ود و با کنت_رل و تسلط ش_دیدی که حکومت جبار اموی برقرار ساخته بود، هرگونه جنبش و حرکت مسلحانه پیشاپیش محکوم به شکست بود و کوچک ترین حرکت از دید جاسوسان حکومت اموی پنهان نمی ماند؛ چنان که روزی جاسوس عبدالملک در مدینه، به وی گزارش داد: علی بن الحسی_ن کنی_زی داشته، او را آزاد کرده و

[شماره صفحه واقعی : 264]

ص: 3581


1- ابن اثیر، همان کتاب، ج5، ص 11.
2- صدوق، الخصال، تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری، ص339 (باب السته).

سپ_س وی را تزویج نموده است. عبدالملک طی نامه ای که به امام نوشت، این کار را برای آن حضرت نقصی شمرد و اعتراض کرد که چرا حضرت با یکی از افراد همشأن خود از قریش وصلت نکرده است؟!

امام در پاسخ وی نوشت: بزرگ تر و بالاتر از پیامبر کسی نبود، او کنیز و زن (مطلّقه) برده خود را به همسری گرفت. خداوند هر پستی ای را با اسلام بالا برد، هرنقصی را با آن کامل ساخت و هر لئیمی را در پرتو آن کریم ساخت، پس هیچ فرد مسلمانی پست نیست و پستی ای جز پستی جاهلیت نمی باشد.(1)

عبدالملک با این کار می خواست به امام هشدار بدهد که همه کارهای او _ حتی امور داخلی و شخصی او _ را زیر نظر دارد!. در چنین شرائطی حرکت انقلابی چگونه امکان داشت؟ گویا امام سجاد با درک این شرائط تلخ و ناگوار بود که در دعای خود به پیشگاه خدا عرض می کرد:

«چه بسا دشمنی که شمشیر عداوتش را برضد من آخته، دم تیغش را برای ضربه زدن برمن تیز کرده و سرنیزه اش را به قصد جان من تیز ساخته است، زهرهای جانکاهش را برای کام من در جام فرو ریخته و مرا آماج تیرهای خویش قرار داده و چشم مراقبتش برای کنترل من نخفته است و مصمم است که به من گزند برساند و تلخابه مرارت خود را به من بنوشاند!

خ_دای_ا ن_ات_وانِیَ_م را از تحم_ل گ_رفت_اری ه_ا و رن_ج ه_ای گ_ران، عج_زم را از شکس_ت دادن آن ک_ه آهن_گ جن_گ ب_ا م_ن ک_رده، تنه_ایی_م را در ب_راب_ر ف_زون_ی کسانی که با من دشمنی نموده و برای گرفتار کردنم در کمین نشست_ه اند، در نظر گرفتی و به یاریم آغاز کردی و به من نیرو بخشیدی».(2)

[شماره صفحه واقعی : 265]

ص: 3582


1- کلینی، فروع کافی، ج5، ص344 (کتاب نکاح _ باب المؤمن کفو المؤمن) و ر.ک : محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج5، ص 214؛ مجلسی، بحارالأنوار، ج46، ص105؛ ابن قُتیبه دینوری، عیون الأخبار، ج4، ص8.
2- صحیفه سجادیه، ترجمه صدر بلاغی، دعای 49 (برای دفع مکر دشمنان)، ص610.

دو راهی دشوار

باتوجه به آن چه گذشت در می یابیم که، «امام چهارم پس از حادث_ه عاش_ورا بر سر یک دوراهی دشوار قرار گرفته بود:

یا می بایست با ایجاد هیجان و احساسات که کسی چون او به سهولت قادر بود در میان جمع معتقدان و علاقه مندان خود به وج_ود آورد، ب_ه یک حرکت تن_د و عم_ل متهوران_ه دست زن_د، پرچ_م مخالفتی ب_ر اف_رازد، و حادثه ای شورانگیز بیافریند، ولی بر اثر آماده نبودن شرائط لازم برای پایداری و اقدام عمیق، چون شعله ای فرو بخوابد و میدان را برای تاخت و تازهای بنی امیه در میدان فکر و سیاست خالی کند و یا می بایست احساسات سطحی را بهوسیله تدبیری پخته و سنجیده مهار کند. نخست مقدمه لازم کار بزرگ خود را فراهم آورد؛ اندیشه راهنما و نیز عناصر صالح برای شروع به کار اصلی _ کار تجدید حیات اسلام و بازآفرینی جامعه اسلامی و نظام اسلامی _ را تأمین کند، عجالتاً جان خود و تعداد بسیار معدود یاران قابل اتکای خود را حراست نماید و میدان را در برابر حریف رها نکند، تا زنده است و تا از چشم جستوجوگر و هراسان دستگاه بنی امیه پنهان است، در این جبهه _ جبهه سازندگی افراد صالح و تعلیم اندیشه راهنما_ به مبارزه ای بی امان ولی پنهان مشغول باشد و آن گاه ادامه این راه را که بی گمان به سر منزل مقصود بسی نزدیک تر بود، به امام پس از خود بسپارد...

شک نیست که راه نخست، راه فداکاران است، ولی یک رهبر مسلکی که شعاع تأثی_ر عم_ل او نه تنها دای_ره مح_دود زم_ان خ_ود، بلک_ه س_راس_ر عم_ر تاری_خ را در برمی گیرد، کافی نیست که فداکار باشد، بلکه علاوه بر آن باید ژرفنگر و دوراندیش و پرحوصله و سخت با تدبیر نیز باشد، و این همه شرائطی است که راه دوم را برای امام چهارم حتمی و قطعی ساخت».(1)

[شماره صفحه واقعی : 266]

ص: 3583


1- (آیت الله) خامنه ای، سید علی، پیشوای صادق، ص24.

شورش مردم مدینه

خودداری پیشوای چهارم از همکاری با شورشیان مدینه را نیز باید از همین دیدگاه تحلیل کرد. شورش مدینه در سال 63 (یا 62) هجری رخ داد و به فاجع_ه «حرّه» مشهور گردید(1). این حادثه از آن جا سرچشمه گرفت که پس از شهادت امام حس_ین(علیه السلام) موج_ی از خشم و نف_رت در مناط_ق اسلامی ب_ر ضد حکومت یزی_د برانگیخته شد. در شهر مدینه نیز که مرکز خویشاوندان پیامبر و صحابه و تابعین بود، مردم به خشم در آمدند. حاکم مدینه (عثمان بن محمد بن ابی سفیان) که در ناپختگی و جوانی و غرور چیزی از یزید کم نداشت، با اشاره یزید(2)گروهی از بزرگان شهر را به نمایندگی از طرف مردم مدینه به دمشق فرستاد تا از نزدیک، خلیفه جوان را ببینند و از مراحم وی برخوردار شوند تا در بازگشت به مدینه مردم را به اطاعت از حکومت وی تشویق کنند.

ب_ه دنبال این طرح، عثمان هیئت_ی مرکب از «منذر بن زُبیر بن ع_وّام»، «عُبیدالله بن ابی عمرو مخزومی» و «عبدالله بن حنظله غسیل الملائکه» و چند تن دیگر از شخصیت های بزرگ مدینه را جهت دیدار با یزید به دمشق روانه ساخت. از آن جا که یزید نه از تربیت اسلامی برخوردار بود، نه مشاورانی داشت که به او توصیه کنند که حداقل درحضور آن هیئت رفتار سنجیده ای داشته باشد و نه تدبیر پدر را داشت که بداند کسی که به نام اسلام بر مسلمانان حکومت می کند، حداقل باید ظواهر اسلامی را حفظ کند، نزد آنان نیز از شراب خواری و سگ بازی و تشکیل بزم ها و مجالس ساز و آواز و فسق و فجور کوتاهی نکرد، اما پذیرایی باشکوهی از آنان در کاخ خود به عمل آورد، به آنان احترام بسیار کرد و

[شماره صفحه واقعی : 267]

ص: 3584


1- حرّه به زمین سنگلاخی گفته می شود که سطح آن از سنگ های آتشفشانی پوشیده شده باشد و چون اطراف شهر مدینه دارای چنین خصوصیتی است ونفوذ سپاه شام به مدینه از طریق حره واقم صورت گرفت، این جنگ به نام «ح_رّه» نامیده شد.
2- احمد بن یحیی البلاذری، انساب الأشراف، ج4، ص31.

به هرکدام هدایا و خلعت های هنگفتی بالغ بر پنجاه هزار و صد هزار دینار بخشید. او فکر می کرد که آنان با دریافت این پول ها و با آن پذیرایی جانانه در کاخ سبز دمشق، در بازگشت به مدینه، از او تمجید و تحسین خواهند کرد، اما این دیدار نه تنها به نفع او تمام نشد، بلکه کاملاً نتیجه معکوس بخشید.

نمایندگان به جز منذر بن زبیر (که به بصره رفت) به مدینه بازگشتند و در اجتماع مردم این شهر اعلام کردند که: «ما از نزد شخصی برگشته ایم که دین ندارد، شراب می خورد، تار و طنبور می نوازد، سگ بازی می کند، خنیاگران و زنان خوش آواز در مجلس او دلربایی می کنند و با مشتی دزد و خرابکار به شب نشینی می پردازد. اینک شما را شاهد می گیریم که او را از خلافت برکنار کردیم».

پسر حنظله گفت: «من از نزد شخصی برگشته ام که اگر هیچ کس با من یاری و همکاری نکند با همین چند پسرم به جنگ او خواهم رفت او به من عطیه داد و مرا احترام کرد، ولی م_ن عطیه او را نپذیرفتم مگر برای این که در جنگ با وی از آن استفاده کنم».

به دنبال این جریان، مردم مدینه با عبدالله پسر حنظله بیعت کردند و حاکم مدینه و همه بنی امیه را از شهر بیرون کردند.

این گزارش که به یزید رسید، «مسلم بن عُقبه» را که مردی سال خورده و از سرسپردگان دربار بنی امیه بود، با لشگر انبوهی برای سرکوبی نهضت به مدینه اعزام کرد و به وی گفت: به آنان سه روز مهلت بده، اگر تسلیم نشدند، با آنان بجنگ، و وقتی پیروز شدی، سه روز هرچه دارند از اموال و چهارپایان و سلاح و طعام، همه را غارت کن و در اختیار سربازان بگذار...

سپاه شام، مدینه را مورد حمله قرار داد و جنگ خونینی بین دو گروه درگرفت و سرانجام، شورشیان شکست خوردند و سران نهضت کشته شدند. مسلم به مدت سه روز دستور قتل عام مردم و غارت شهر را صادر کرد. سربازان شام جنایاتی مرتکب شدند که قلم از بیان آن ها شرم دارد. مسلم را به خاطر این

[شماره صفحه واقعی : 268]

ص: 3585

جنایات «مُسرف» نامیدند.

پس از پایان قتل و غارت، مسلم از مردم به عنوان بردگی برای یزید بیعت گرفت! (1)

نقش عبدالله بن زبیرعبدالله بن زبیر، که فردی جاه طلب و ظاهرالصلاح بود، اندکی پیش از ورود امام حسین(علیه السلام) به مکه در سال60 هجری، وارد مکه شده در آن جا اقامت گزیده بود، ولی در مدت اقامت امام حسین(علیه السلام) درمکه، او تحت الشعاع قرار گرفته و چندان مورد توجه مردم نبود. پس از شهادت امام حسین(علیه السلام) میدان برای فعالیت او باز شد و در برابر یزید اعلام مخالفت کرده خود را خلیفه خواند.

عبدالله با خاندان امیرمؤمنان(علیه السلام) میانه ای نداشت. او در برپایی فتنه «جمل» نقش مهمی داشت و در دوران فعالیت در مکه، درود بر پیامبر را از آغاز خطبه حذف کرد و چون در این مورد از او پرسیدند، گفت: پیامبر خویشاوندان بدی دارد که هنگام بردن نام او گردن خویش را بر می افرازند(2). با توجه به این سوابق بود که امام سجاد(علیه السلام) از فتنه او اظهار نگرانی می کرد.(3)

به نوشته برخی از مورخان، در شورش مردم مدینه، عبدالله بن زبیر نقش داشته است. او پس از شهادت امام حسین(علیه السلام)، روی مقاصد سیاسی، عراقیان را سرزنش می کرد که امام را دعوت کرده و سپس از یاری وی خودداری ورزیده اند و از یزید نیز بدگویی می کرد و او را شراب خوار و سگ باز و فاجر می خواند و مردم را دعوت به خلع او می کرد(4)همچنین گفته اند که اخراج حاکم مدینه و

[شماره صفحه واقعی : 269]

ص: 3586


1- ر.ک : بلاذری، همان مأخذ، ص30_ 46؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج4، صف_ح_ات: 102_ 103 و111_ 121؛ مس_عودی، مروج الذهب، ج3، ص 68_ 71.
2- ابن واضح، تاریخ یعقوبی، ج3، ص8.
3- علی بن عیسی اربلی، کشف الغمه فی معرفه الأئمه، ج2، ص299.
4- بلاذری، همان مأخذ، ص30.

بنی امیه از این شهر با موافقت او صورت گرفته بوده است.(1)

چرا امام چهارم با شورشیان مدینه همکاری نکرد؟

اینک وق_ت آن رسی_ده اس_ت ک_ه علل خ_ودداری ام_ام سج_اد(علیه السلام) از همک_اری با ش_ورشی_ان را م_ورد ب_ررس_ی ق_رار دهیم. علل خ_ودداری ام_ام را می ت_وان چنی_ن خ_لاص_ه ک_رد:

1. با ارزیابی اوضاع، و ملاحظه اختناق شدیدی که پس از شهادت امام حسین(علیه السلام) به وجود آم_ده بود، ام_ام شکست نهضت مدینه را پیش بینی می کرد و می دید اگر در آن شرکت جوید، نه تنها پیروز نمی شود، بلکه خود و پیروانش نیز کشته می شوند و باقی مانده نیروهای تشیع از بین می رود بدون آن که نتیجه ای حاصل شود.

2. با توجه به سوابق عبدالله بن زبیر، و نفوذی که او در میان صفوف شورشیان یافته بود، این نهضت نمی توانست یک نهضت اصیل شیعی باشد و امام نمی خواست امثال عبدالله بن زبیر قدرت طلب، او را پل پیروزی قرار دهند.

3. چنان که گذشت، شورشیان، عبدالله بن حنظله را به رهبری خود برگزیده بودند و هیچ گونه نظرخواهی از امام نکرده بودند. گرچه رهبران شورش افرادی صالح و پاک بودند و انتقادها و اعتراض های آنان نسبت به حکومت یزید کاملاً بجا و درست بود، اما پیدا بود که این حرکت، یک حرکت خالص شیعی نیست و در صورت پیروزی، معلوم نیست به نفع شیعیان تمام شود.

ابعاد مبارزات امام چهارم(علیه السلام) با مظالم و مفاسد عصر …

گویا با توجه به این گونه ملاحظات بود که امام از ابتدا در شورش شرکت نکرد و یزی_د که این موضوع را می دانست و از طرف دیگر فاجعه کربلا در افکار عمومی برای او گران تمام شده بود، ب_ه «مسلم بن عقبه» توصیه کرده بود که متعرّض علی بن الحسین(علیه السلام) نشود.

[شماره صفحه واقعی : 270]

ص: 3587


1- مسعودی، همان مأخذ، ص 69.

مأمن پناهندگان

وقتی که بنی امیه را از مدینه بیرون کردند، مروان از امام خواهش کرد که همسر و خانواده او درحرم امام باشند. امام نیز با بزرگواری پذیرفت. از این رو طی سه روز که مدینه دستخوش قتل و غارت بود، خانه امام سجاد مأمن خوبی برای پناهندگان بود و تعداد چهار صد نفر زن با اعضای خانواده خویش به منزل امام پناهنده شدند و امام تا آخر غائله از آنان پذیرایی کرد.

«مسلم بن عقبه»، پس از ختم غائله، علی بن الحسین(علیهما السلام) را خواست. وقتی که حضرت حاضر شد، او را نزدیک خود نشاند و مورد احترام و تفقد قرار داد و سپس با بازگشت حضرت به خانه، موافقت کرد.(1)

ابعاد مبارزات امام چهارم(علیه السلام) با مظالم و مفاسد عصر

باری امام چهارم با انتخاب راه دوم، یک سلسله برنامه های ارشادی و فرهنگی و تربیتی و مبارزات غیرمستقیم را آغاز کرد و بدون آن که حساسیت حکومت را برانگیزد، فعالیت هایی انجام داد که مهم ترین آن ها را می توان در چند بخش زیر خلاصه کرد:

1. زنده نگه داشتن یاد و خاطره عاشورا

از آن جا که شهادت امام حسین(علیه السلام) و یاران آن حضرت درافکار عمومی برای حکومت اموی بسیار گران تمام شده و مشروعیت آن را زیر سؤال برده بود، برای آن که این فاجعه فراموش نشود، امام با گریه بر شهیدان و زنده نگه داشتن خاطره آنان، مبارزه منفی را به صورت گریه ادامه می داد. شک نیست که این

[شماره صفحه واقعی : 271]

ص: 3588


1- عل_ی ب_ن عیسی، همان مأخذ، ص 319؛ السید محسن الأمین، اعیان الشیعه، تحقیق: حسن الأمین، ج1، ص630 و 633.

اشک های سوزان و گریه های پرسوز، ریشه عاطفی داشت، زیرا عظمت فاجعه و مصیبت کربلا به قدری بزرگ و دلخراش بود که هیچ یک از شهود عینی آن حادثه، تا زنده بودند، آن را فراموش نمی کردند، اما بی شک چگونگی برخورد امام سجاد با این موضوع اثر و نتیجه سیاسی داشت. یادآوری مکرّر فاجعه کربلا نمی گذاشت ظلم و جنایت حکومت اموی از خاطره ها فراموش شود. امام هر وقت می خواست آب بیاشامد، تا چشمش به آب می افتاد، اشک از چشمانش سرازیر می شد. وقتی علت این کار را می پرسیدند، می فرمود: چگونه گریه نکنم در حالی که یزیدیان آب را برای وحوش و درندگان بیابان آزاد گذاشتند، ولی به روی پدرم بستند و او را تشنه کشتند.

امام می فرمود: هر وقت کشته شدن فرزندان فاطمه(علیها السلام) را به یاد می آورم، گریه گلویم را می گیرد.

روزی خدمتگزار حضرت عرض کرد: آیا غم و اندوه شما تمامی ندارد؟!

حضرت فرمود: وای بر تو، یعقوب پیامبر که تنها یکی از دوازده پسرش ناپدید شده بود، در فراق فرزند خویش آن قدر گریست که چشمانش نابینا شد و از شدت اندوه کمرش خم شد، در حالی که پسرش زنده بود (و کاملاً از یافتن او ناامید نگشته بود)، ولی من ناظر کشته شدن پدرم، برادرم، عمویم و هفده نفر از بستگانم بودم که پیکرهایشان در اطرافم نقش زمین شده بود، پس چگونه ممکن است غم و اندوه من پایان یابد؟!(1)

«سهل بن شعیب»، یکی از بزرگان مصر، می گوید: روزی به حضور علی بن الحسین رسیدم و گفتم: حال شما چگونه است؟ فرمود: فکر نمی کردم شخصیت بزرگی از مصر مثل شما نداند که حال ما چگونه است؟ اینک اگر وضع ما را نمی دانی، برایت توضیح می دهم:

[شماره صفحه واقعی : 272]

ص: 3589


1- مجلسی، بحار الأنوار، ج46، ص108؛ ابن کثیر، البدایه والنهایه، ج9، ص107؛ ابونعیم اصفهانی، حلیه الأولیا و طبقات الأصفیاء، ج3، ص140؛ السید محسن الأمین، همان مأخذ، ج1، ص631 و 636؛ علی بن عیسی، همان مأخذ، ج2، ص314؛ صدوق، خصال، تصحیح وتعلیق: علی اکبر غفاری، ص518.

«وضع ما، در میان قوم خود، مثل وضع بنی اسرائیل در میان فرعونیان است که پسرانشان را می کشتند و دخترانشان را زنده نگه می داشتند. امروز وضع برما به قدری تنگ و دشوار است که مردم، با سبّ و ناسزاگویی به بزرگ و سالار ما بر فراز منبرها، به دشمنان ما تقرب می جویند.»(1)

2. پند و ارشاد امّت

چ__ون ام_ام چه_ارم در عص_ر اختن_اق زن_دگی می ک_رد، نم_ی توانست مف_اهی_م م_ورد نظ_ر خ_ود را به ص_ورت آشکار و ص_ریح بی_ان کن_د، از ای_ن رو از شی_وه م_وعظه استفاده می کرد و مردم را از طریق موعظه با اندیشه درست اسلامی آشنا می ک_رد و این اندیشه را که در اثر تبلیغات حاکمان جائر در طول زمان به فراموشی سپ_رده شده یا تحریف گشته بود، به صورت اول و اصیل به یاد مردم می آورد و توده م_ردم و جامعه اسلامی را تا هر مق_دار ک_ه می توانست با حقایق و تعالیم اسلام آشنا م_ی ساخت.

بررسی این موعظه ها نشان می ده_د که امام با روش حکیمانه و بسیار زیرکانه ای، ضمن این که مردم را نصیحت و موعظه می کرد، آن چه را که می خواست در ذهن مردم جا بگیرد، به آنان القا می کرد، و این؛ بهترین شکل انتقال افکار و اندیشه درست اسلامی در آن شرائط بود، زیرا این مباحث، در عین حال که اثر و نتیجه سیاسی داشت و برضدّ دستگاه حاکم بود، حساسیت حکومت را بر نمی انگیخت. امام ضمناً حقیقت مسئله «امامت»، یعنی سیستم حکومت اسلامی و رهبری جامعه اسلامی توسط امام معصوم را، روشن می کرد و مردم را از آن چه در جامعه اسلامی آن روز می گذشت، یعنی حاکمیت حاکمان زور و کفر و سردمداران فاسق و منافق، آگاه می ساخت و به آنان تفهیم می کرد که حکومتی مانند حکومت، «عبدالملک» حکومتی که اسلام خواسته، نیست. اهمیت

[شماره صفحه واقعی : 273]

ص: 3590


1- ابن سعد، الطبقات الکبری، ج5، ص220.

این موضوع از این نظر بود که تا مردم نسبت به این مسئله توجه پیدا نمی کردند و از حالت جمود و تخدیری که به مرور زمان به وجود آمده بود، بیرون نمی آمدند، تغییر اوضاع و تشکیل حکومت مطلوب اسلامی امکان نداشت.

یک نمون_ه از این گونه بیانات و مواعظ امام سجاد که بهترین گواه نکات یاد شده است، سخنان مفصلی است که به تصریح محدثان، امام هر روز جمعه در مسجد پیامبر، آن را برای یاران خود و دیگران ایراد می نمود. در این جا به عنوان نمونه بخش هایی از سخنان امام را از نظر خوانندگان می گذرانیم:

«مردم! پرهیز گار باشید و بدانید که به سوی خدا باز خواهی_د گشت. آن روز (روز رستاخیز) هرکس آن چه را که از نیک و بد، انجام داده، نزد خود حاضر خواهد یافت و آرزو خواهد کرد که بین او و اعمال بدش فرسخ ها فاصله باشد... نخستین اموری که در قبر، دو فرشته منکر و نکیر از آن سؤال خواهند کرد، «خ_دای» تو که او را عبادت می کنی، و «پیامبر» تو که به سوی تو فرستاده شده است، و «دین» تو که از آن پیروی می کنی، و «کتاب» (آسمانی) که آن را تلاوت می کنی، و «امام» تو که ولایتش را پذیرفته ای، خواهد بود...» .(1)

در این سخنان چند چیز جلب توجه می کند:

1. تکرار این سخنان در هر روز جمعه که نشانگر اهمیت آن و میزان عنایت امام به طرح این مسائل است.

2. از این که گفتار امام با جمله: ای مردم! (ایها الناس) آغاز می گردد، معلوم می شود که در این جا مخاطبان امام، تنها شیعیان و یا پیروان خاص امام نبوده اند، بلکه دایره مخاطبان وی وسیع و عام بوده است.

3. امام طی سخنان خود صراحتاً یا تلویحاً، به آیات متعدد قرآن استناد و

[شماره صفحه واقعی : 274]

ص: 3591


1- حسن بن علی بن شعبه، تحف العقول، تصحیح و تعلیق: علی اکبرغفاری، ص249؛ کلینی، روضه کافی، تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری، ص72؛ صدوق، الأمالی، ص 301 (المجلس الثانی).

استدلال نموده است و این بدان جهت است که در این جا طرف سخن، عامه مردم بوده اند و آنان به امام سجاد به عنوان یک امام نگاه نمی کردند، از این رو امام برای تثبیت مطلب، به آیات قرآن استشهاد می کرده است، ولی در مواردی که طرف سخن تنها شیعیان و یاران خاص امام بودند، حضرت ضرورتی برای استناد به آیات قرآن نمی دید .(1)

کادر سازی

نمونه دیگری از بیانات امام، موعظه نسبتاً مفصلی است که آن را «ابوحمزه ثمالی»، یکی از بهترین و نزدیک ترین یاران حضرت، نقل می کند. متن این روایت گواهی می دهد که در جمع شیعیان و پیروان خاص آن حضرت بیان شده است. امام طی سخنانی می فرماید:

خداوند؛ ما و شما را از مکر ستمگران و ظلم حسودان و زورگویی جباران حفظ کند. ای مؤمنان! شما را طاغوت ها و طاغوتیان دنیاطلب که دل به دنیا سپرده و شیفته آن شده اند و به دنبال نعمت های بی ارزش و لذت های زودگذر آن هستند، نفریبد... به جانم سوگند در ایام گذشته حوادثی را پشت سر گذاشتید و از انبوه فتنه ها به سلامت گذشتید، در حالی که پیوسته از گمراهان و بدعت گذاران و تبهکاران در زمین دوری و تبری می جستید؛ پس اکنون نیز از خدا یاری بخواهید و به سوی فرمانبری از خدا و اطاعت از «ولیّ خدا» که از حاکمان کنونی شایسته تر است، برگردید.

... امر خدا و اطاعت از کسی را که خدا اطاعت او را واجب کرده، بر همه چیز مقدم بدارید، و هرگز در امور جاری، اطاعت از طاغوت ها را که شیفتگی به فریبندگی های دنیا را به دنبال دارد، بر اطاعت از خدا و اطاعت از رهبران الهی مقدم ندارید... از معاشرت با گنه کاران و آلودگان،

[شماره صفحه واقعی : 275]

ص: 3592


1- (آیت الله) خامنه ای، سید علی، پژوهشی درزندگی امام سجاد، ص36 _ 38.

همکاری با ستمگران و نزدیکی و تماس با فاسقان بپرهیزید و از فتنه آنان برحذر باشید و از آنان دوری بجویید و بدانید که هرکس با اولیای خدا مخالفت ورزد و از دینی غیر از دین خدا پیروی کند و در برابر امر رهبری الهی خودسرانه عمل کند، در دوزخ گرفتار آتشی شعله ور خواهد شد....(1)

انحطاط وضع اخلاقی امّت

اهمیت و ضرورت این نصایح و ارشادهای امام هنگامی روشن می گردد که میزان انحطاط اخلاقی امّت در زمان حکومت عبدالملک و پسرش ولید و متروک شدن سنت ها و آداب و تعالیم اسلامی در آن عصر را مورد توجه قرار دهیم:

می دانیم که از حدود سال سی ام هجری (نیمه دوم دوران خلافت عثمان) فساد مالی و انحطاط اخلاقی در جامعه اسلامی گسترش یافت و اشراف قریش که درآمد کلانی از خزانه دولت داشتند و از بخشش های خلفای وقت نیز بهره مند بودند، به ثروت اندوزی پرداختند و بدین ترتیب رفاه طلبی و اشرافیت و تجمل پرستی در جامعه اسلامی رواج یافت. ثروت اندوزان، املاک و مستغلات فراوانی گرد آوردند و کنیزان و غلامان بسیاری خریدند؛ به خصوص کنیزانی که برای خوانندگی و بزم آرایی تربیت شده بودند... کم کم مجالس بزم و خوشگذرانی و خنیاگری به طبقات دیگر نیز سرایت کرد.

این انحطاط اخلاقی در زمان حکومت یزید آن چنان گسترش یافت که دو شهر مقدس «مکه» و «مدینه» نیز از این آلودگی ها محفوظ نماند.

«مسعودی» می نویسد: «فساد و آلودگی یزید، به اطرافیان و عمّال وی نیز سرایت کرد، در زم_ان او ساز و آواز در مکه و مدین_ه آشکار گردید و مجال_س ب_زم برپا شد و مردم آشکارا به شراب خواری پرداختند».(2)

[شماره صفحه واقعی : 276]

ص: 3593


1- حسن بن علی بن شعبه، همان مأخذ، ص252؛ کلینی، همان مأخذ، ص 15.
2- مروج الذهب، ج3، ص67.

این وضع در زمان عبدالملک نی_ز همچن_ان ادام_ه یافت، به طوری که «ش_وقی ضی_ف» پ_س از بیان گسترش اشرافیت و رفاه زدگی در شهر مکه و مدین_ه می افزاید:

«گویی این دو شهر بزرگ حجاز را برای خنیاگران ساخته بودند، تا آن ج_ا ک_ه نه تنها مردمان عادی، بلکه فقیهان و زاهدان نیز به مجالس آنان می شتافتند».(1)

«قاضی ابویوسف» به بعضی از اهالی مدینه می گفت: ای مردم مدینه! وضع شما با این آوازه خوانی ها شگفت انگیز است، زیرا هیچ کس و ناکسی و هیچ شخص محترم و غیر محترمی در میان شما، از آن ابایی ندارد!(2)

محیط مدینه طوری شده بود که «نه عالمان، غنا را ناروا می شمردند و نه عابدان از آن جلوگیری می کردند».(3)

روزی «دَحْمان» آوازه خوان، نزد قاضی مدینه به نام «عبدالعزیز مخزومی» در اختلافی که یک نفر از اهل مدینه با یک عراقی داشت، به نفع شخص مدنی شهادت داد و قاضی او را عادل تشخیص داده شهادتش را پذیرفت.

عراقی به قاضی گفت: این «دحمان» است!

عبدالعزیز گفت: می شناسمش، اگر نمی شناختم از هویتش سؤال می کردم!

عراقی گفت: او اهل غنا و آوازه خوانی است و به کنیزان غنا یاد می دهد!

قاضی گفت: خدا، ما و شما را بیامرزد! کدام یک از ما اهل غنا نیست؟! برو حق این مرد را بده!(4)

[شماره صفحه واقعی : 277]

ص: 3594


1- تاریخ الأدب العربی (العصر العباسی)، ج2، ص347. البته این گونه گرایش (به اصطلاح) فقیهان و زاهدان به مجالس آنچنانی _ که در شیعه درست عکس آن مشهود است _ عمدتاً ریشه در مکتبی داشت که به نام اسلام، امّا به کام خلفای جور، و بریده از تعالیم خالص قرآن و اهل بیت(علیهم السلام)ایجاد شده بود و متأسفانه در عصر ما نیز در برخی از محیط های اهل سنت رسوباتی از آن به چشم می خورد.
2- ابن عبدربه، العقد الفرید، ج6، ص11؛ ش_ریف قرش_ی ، باقر، حیاه الإمام زین العابدین، ج2، ص 409.
3- ابوالفرج اصفهانی، الأغانی، ج8، ص 225.
4- ابوالفرج، همان مأخذ، ج6، ص21.

در مدینه مجالس رقص و آواز مختلط تشکیل می شد بدون آن که در میان زنان و مردان پرده ای باشد.(1)

«عایشه» دختر «طلحه» بزم های مختلط ترتیب می داد و در آن «عِزَّهُ المیلاء» آواز می خواند .(2)

حتی کار به جایی رسیده بود که وقتی یکی از مشهورترین زنان آوازه خ_وان آن عص_ر ب_ه ن_ام «جمیله» سفری به مکه کرد، در طول مسیر، آن چنان از وی استقبال شد که در مورد هیچ مفتی و فقیه و محدث و مفسر و قاضی و زاهدی سابقه نداشت! داستان این سفر را چنین نقل می کنند:

هنگامی که جمیله به قصد حج از مدینه حرکت کرد، گروهی از مردان خنیاگر نامدار آن زمان همچون: «هیت، طُویس، دلال، بردالفؤاد، نومه الضحی، رفن__د، رحمه، هِب_ه الله، معب_د، مالک، ابن عائشه، ناف_ع ب_ن طُنبوره، بُدی_ح الملی_ح و نافع الخیر» (که تعداد آنان را تا سی نفر نوشته اند).و نیز گروهی از زنان خنیاگر همچون: «فرِهه، عزّه المیلاء، حبّابه، سلاّمه، حُلیده، عُقیله، شمّاسیه، فرعه، بلبله، لذّه العیش، سُعیده و زرقاء» او را مشایعت کردند و گروهی او را تا آخر سفر همراهی کردند!.

هنگ_امی ک_ه ک_اروان جمیل_ه ن_زدیک مک_ه رسی_د، از ط_رف گ_روه_ی از اش_راف مک_ه و دیگ_ران م_ورد استقب_ال گ_رم ق_رار گ_رفت و چون به مدینه بازگشت، از طرف اهالی مدینه و مردان و زنان اشراف استقبال ش_د و چن_ان شور و هلهله ای به وجود آمد که اهالی مدینه بر در خانه ها صف کشی_ده این صحن_ه را تماشا می کردند.(3)

این داست_ان نش_ان دهن_ده گ_وش_ه ای از سق_وط ارزش ه_ا در ج_امع_ه م_دین_ه در آن عص_ر اس_ت. اف_رادی ک_ه در ای_ن سف_ر جمیل_ه را ب_درق_ه ک_ردند،

[شماره صفحه واقعی : 278]

ص: 3595


1- شریف قرشی، همان مأخذ، ج2، ص 410.
2- شریف قرشی، همان مأخذ، ص 411.
3- اب_والف_رج، هم_ان مأخ_ذ، ج8، ص 208 210؛ کح_ال_ه، عمر رضا، اعلام النساء، ج1، ص 211_ 214؛ دکتر شهیدی، سیدجعفر، زندگانی علی بن الحسین، ص 104.

از ب_زرگ_ان خنی_اگ_ران عص_ر خویش ب_ودند ک_ه شه_رت آن_ان در جه_ان آن روز پیچی_ده ب_ود. حال اگر در نظ_ر بگیریم که هریک از آنان چند تن ش_اگرد و وردست و آم_وزن_ده تحت تعلیم داشته است و باز اگر احتمال این امر را منتفی ندانیم که گروهی از نوازندگان مشهور در شهر مانده به بدرقه جمیله نرفته بوده اند، رقمی به دست خواهد آمد که باور کردن آن دشوار می نماید. وقتی که وضع اجتماعی قبله گاه مسلمانان و مرکز تأسیس حکومت اسلامی چنین باشد، می توان حدس زد که دمشق، بصره و دیگر شهرهای بزرگ آن زمان در چه وضعی به سر می برده است؟!(1)

ضرورت تبیین احکام و نشر فرهنگ اصیل اسلامی

در کنار این وضع اندوه بار، وقتی که ناآگاهی مردم از تعالیم اسلام و پیدایش بدعت ها و انحراف ها را درنظر بگیریم، عمق فاجعه بیش تر روشن می گردد و بهتر درمی یابی_م که امام چهارم با درک عمیق درد جامع_ه بوده که ب_ا آن م_واعظ، م_ردم را بی_دار می ساخته است. اینک توجه شما را به نمونه هایی از متروک شدن تعالیم اسلام و ناآگاهی مردم از وظایف اسلامی و پیدایش انحراف ها جلب می کنیم:

1. به گف_ته برخی از دانش_مندان، بنی هاشم در زم_ان ام_ام س_جاد(علیه السلام)نمی دانستند چگونه نماز بخوانند و چگونه حج به جا آورند و اصولاً شیعیان از احکام دینی جز آن چه از افواه شنیده بودند، نمی دانستند!(2)

وقتی که وضع فریضه ای مثل نماز که از ارکان اسلام است و هر مسلمانی در شبانه روز باید پنج بار آن را به جا آورد، در میان بنی هاشم که می بایست در این زمینه ها از همه داناتر و آگاه تر باشند، چنین باشد، می توان حدس زد که میزان

[شماره صفحه واقعی : 279]

ص: 3596


1- دکتر شهیدی، همان مأخذ.
2- مرتضی الحسینی العاملی، جعفر، دراسات وبحوث فی التاریخ والإسلام (مجموعه مقالات) ج1، ص56 (مقاله: الإمام السجاد باعث الإسلام من جدید).

آگاهی دینی در دیگر شهرها و مناطق، و شناخت توده مردم مسلمان در مورد سایر برنامه های اسلام تا چه حد بوده است؟!

2. «انس بن مالک»، صحابی مشهور، می گفت: چیزی از آن چه در زمان رسول خدا جاری بود، سراغ ندارم. گفتند: پس نماز چیست؟ گفت: پس آن چه بر سر نماز آوردید، چه بود؟!(1)

3. در سال87 در زمان خلافت ولید بن عبدالملک «عمر بن عبدالعزیز» که امیر مدینه بود، به عنوان امیرالحاج به حج رفت ولی وقوف در روز عید قربان را غلط انجام داد!(2)

4. «محمد بن مسلم بن شهاب زُهْری» می گوید: در دمشق نزد «انس بن مالک» رفتیم، دیدیم تنها نشسته گریه می کند، وقتی که از علت گریه اش پرسیدیم، پاسخ داد: از مجموع آن چه از اسلام فرا گرفتم، جز این نماز را سراغ ندارم که مانده باشد و آن هم ضایع شده است.

5. اندکی پس از زمان انس، «حسن بصری» می گفت: اگر رسول خدا به میان شما برگردد، از میان همه آن چه به شما تعلیم کرده، جز «قبله» شما چیز دیگری را نخواهد شناخت!!(3)

6. ام درداء می گوید: روزی ابودرداء وارد (منزل) شد در حالی که خشمگین بود، گفتم: چرا خشمگین شده ای؟ گفت: به خدا سوگند چیزی از دین محمد در میان این مردم سراغ ندارم جز این که همه نماز می خوانند.(4)

3. تبیین معارف اسلامی ضمن دعا و مناجات

یکی دیگر از شیوه های تبلیغی و مبارزاتی امام سجاد(علیه السلام) تبیین معارف اسلام

[شماره صفحه واقعی : 280]

ص: 3597


1- مرتضی الحسینی العاملی، همان مأخذ؛ امین، احمد، ضحی الإسلام، ج1، ص 365 (به نقل از بخاری و ترمذی، باب الإعتصام بالسنه).
2- سیوطی، جلال الدین، تاریخ الخُلفاء، تحقیق: محمد محیی الدین عبدالحمید، ص 224.
3- ابن عبدالبرّ النمری القرطبی، یوسف، جامع بیان العلم وفضله، ج2، ص 200.
4- شاطبی، إبراهیم الاعتصام، ج1، ص 26. شاطبی نمونه های مشابه متعددی آورده است.

در قالب دعا بود. می دانیم که دعا پیوندی است معنوی میان انسان و پروردگار که اثر تربیتی و سازندگی مهمی دارد، از این نظر دعا از نظر اسلام جایگاه خاصی دارد و اگر دعاهای رسیده از پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) و امامان معصوم یک جا گردآوری شود، مجموعه بزرگی خواهد شد. این دعاها مکتب تربیتی بزرگی است که در سازندگی و رشد روحی انسان ها نقش مهمی دارد.

صحیفه سجادیّه،گنجینه معارف

صحیفه سجّادیّه از آن جا که در زمان امام چهارم شرائط اختناق آمیزی حکم فرما بود، امام؛ بسیاری از اهداف و مقاصد خود را در قالب دعا و مناجات بیان می کرد. مجموع دعاهای امام سجاد به نام «صحیفه سجادیه» معروف است که پس از قرآن مجید و نهج البلاغه، بزرگ ترین و مهم ترین گنجینه گرانبهای حقای_ق و مع_ارف الهی به شمار می رود، به طوری که از ادوار پیشین از طرف دانشمن_دان برجسته ما «اُخْتُ الق_رآن»(1)، «انجیل اهل بیت(علیهم السلام)» و «زبور آل محمد(صلی الله علیه وآله)» لقب گرفته است.(2)

صحیفه سجادیه تنها شامل راز ونیاز با خدا و بیان حاجت در پیشگاه وی نیست، بلکه دریای بی کرانی از علوم و معارف اسلامی است که طی آن مسائل عقیدتی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و پاره ای از قوانین طبیعی و احکام شرعی در قالب دعا مطرح شده است.

در سال 1353ه_. ق مرجع فقید، مرحوم آیت الله العظمی نجفی مرعشی(قدس سره) ، نسخه ای از صحیفه سجادیه را برای علامه معاصر مؤلف تفسیر طنطاوی (مفتی اسکندریه) به «قاهره» فرستاد. وی پس از تشکر از دریافت این هدیه گران بها و ستایش فراوان از آن، در پاسخ چنین نوشت:

[شماره صفحه واقعی : 281]

ص: 3598


1- شیخ آغا بزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج15، ص18.
2- مدنی، سید علیخان، ریاض السالکین فی شرح صحیفه سید الساجدین، ص4_ 5؛ ابن شهرآشوب، معالم العلماء، ص125 (ش_رح ح_ال مت_وک_ل، راوی صح_یفه)و ص131 (ش_رح ح_ال یح_یی ب_ن علی بن محمد الحسین رقی).

«این از بد بختی ماست که تا کنون بر این اثر گران بهای جاوید که از مواریث نبوت است، دست نیافته بودیم، من هرچه در آن می نگرم، آن را از گفتار مخلوق برتر و از کلام خالق پایین تر می یابم» .(1)

به خاطر اهمیت و اعتبار کم نظیر صحیفه سجادیه، در تاریخ اسلام شرح های بسیاری به زبان عربی و فارسی بر این کتاب نوشته شده است.

مرحوم علامه «شیخ آغا بزرگ تهرانی» در کتاب پر ارج «الذّریعه» درحدود پنجاه شرح _ غیر از ترجمه ها_ بر صحیفه سجادیه را نام برده است.(2)

علاوه بر این شرح ها، گروهی از دانشمندان گذشته و معاصر، ترجمه های متعددی بر صحیفه نگاشته اند که تعدادی از آن ها در سال های اخیر چاپ و منتشر شده است.

صحیفه سجادیه شامل 54 دعا است که فهرست عناوین آن ها بدین قرار است:

1. ستایش خدا.

2. درود بر محمد(صلی الله علیه وآله) و خاندان او.

3. درود بر فرشتگان حامل عرش.

4. درخواست رحمت برای پیروان پیامبران.

5. دعای آن حضرت برای خود و دوستانش.

6. دعا هنگام صبح و شام.

7. دعای آن حضرت هنگامی که پیشامدها و حوادث مهم پیش می آمد و نیز به هنگام اندوه.

[شماره صفحه واقعی : 282]

ص: 3599


1- صحیفه سجادیه، ترجمه سید صدرالدین صدر بلاغی، ص37.
2- شیخ آغا بزرگ، همان مأخذ، ج13، ص 345_ 359. ضمناً درباره اسناد صحیفه سجادیه رجوع شود به: سید علیخان مدنی، ریاض السالکین فی شرح صحیفه سید الساجدین، مقدمه؛ عبدالرزاق الموسوی المقرَّم، الإمام زین العابدین، ص 95_ 118.

8. در پناه جستن به خدا از ناملایمات و اخلاق ناپسند و کارهای زشت.

9. در اشتیاق به طلب آمرزش.

10. در پناه بردن به درگاه خداوند.

11. در طلب فرجام نیک.

12. در اعتراف به گناه و طلب توبه.

13. در درخواست حوائج.

14. در شکایت از ستمگران، هنگامی که مورد ستم واقع می شد یا از ستمگران کاری که خوش نمی داشت، می دید.

15. هنگام بیماری و پیش آمدن اندوه یا گرفتاری.

16. در درخواست عفو از گناهان و عیب ها.

17. در درخواست دفع شرّ شیطان و پناه بردن به خداوند از دشمنی و مکر او.

18. دعا پس از رفع خطر و پس از برآورده شدن سریع حاجت.

19. در طلب باران پس از قحطی و خشکسالی.

20. در طلب اخلاق ستوده و رفتار پسندیده.

21. دعا هنگام حزن و اندوه.

22. دعا هنگام سختی و مشقّت و مشکلات.

23. در طلب عافیت و شکر و سپاس بر آن.

24. دعای آن حضرت برای پدر و مادرش.

25. دعا درباره فرزندان خود.

26. درباره همسایگان و دوستان.

27. دعا برای مرزداران کشور اسلامی.

28. در پناه بردن به خدا.

29. دعا هنگام تنگ شدن روزی.

[شماره صفحه واقعی : 283]

ص: 3600

30. در طلب یاری از خدا برای پرداخت قرض.

31. در ذکر توبه و طلب آن.

32. دعا پس از نماز شب.

33. در طلب خیر.

34. دع_ا هنگام گرفتاری و هنگام دیدن کسی ک_ه ب_ه رسوایی گناه گرفتار شده بود.

35. دعا در مقام رضا هنگام دیدن دنیاداران.

36. دعا هنگام شنیدن صدای رعد و دیدن ابر و برق.

37. دعا در اعتراف به این که از عهده شکر نعمت های خدا نمی توان بر آمد.

38. در عذرخواهی از کوتاهی در ادای حقوق بندگان خدا.

39. در طلب عفو و رحمت.

40. دعا هنگامی که از مرگ کسی باخبر می شد، یا از مرگ یاد می کرد.

41. در طلب پرده پوشی و نگه داری از گناه.

42. هنگام ختم قرآن (پایان قرائت آن).

43. هنگام نگاه کردن به ماه نو و رؤیت هلال.

44. دعای اول ماه رمضان.

45. دعا در وداع ماه رمضان.

46. دعای روزهای عید فطر وجمعه.

47. دعا در روز عرفه (نهم ذیحجه).

48. دعا در روزهای عید قُربان و جمعه.

49. دعا برای دفع مکر دشمنان.

50. در ترس از خ_دا.

51. در تضرّع و زاری.

52. اصرار در خواهش از خدا.

53. در مقام کوچکی در پیشگاه الهی.

[شماره صفحه واقعی : 284]

ص: 3601

54. در طلب رفع اندوه ها.(1)

ابعاد سیاسی صحیفه سجادیه

چنان که اشاره کردیم، صحیفه سجادیه تنها شامل راز و نیاز و مناجات و عرض حاجت در پیشگاه خدا نیست، بلکه ابعاد سیاسی و اجتماعی و فرهنگی و عقیدتی نیز دارد. امام سجاد در ضمن دعاهای خود در چندین مورد، مباحث سیاسی بهویژه مسئله «امامت» و رهبری جامعه اسلامی را مطرح کرده است که ذیلاً نمونه هایی از آن ها را می آوریم:

1. امام در دعای بیستم (دعای مکارم الأخلاق) چنین می گوید:

«خدا یا بر محمد و خاندانش درود فرست و مرا برآن که برمن ستم کند، دستی (نیرویی)، و بر آن که با من ستیزه جوید زبانی (برهانی)، و بر کسی که با من دشمنی و عناد ورزد پیروزی عطا کن، و در برابر آن کس که نسبت به من، به حیله گری و بداندیشی بپردازد، راه و تدبیر، و در برابر آن که بر من فشار و آزار رساند، نیرو ده و در برابر عیبجویانی که برمن عیب جویی و دشنام گویی کنند، قدرت تکذیب، و در برابر خطر تهدید دشمنان، به من امنیت عنایت فرما...».

آیا چه کسانی جز کارگزاران عبدالملک نظیر «هشام بن اسماعیل مخزومی» (حاکم مدینه) بودند که امام مورد ستم، ستیزه جویی، عناد، بداندیشی، فشار، آزار

[شماره صفحه واقعی : 285]

ص: 3602


1- متوکل بن هارون راوی صحیفه می گوید: «این دعاها 75 باب بود که یازده باب آن را فراموش کرده و شصت و چند باب آن را حفظ نمودم». مرحوم سید علیخان مدنی پس از نقل بیان متوکل، احتمال می دهد که چند باب دیگر نیز ت_وس_ط راوی_ان بعدی ح_ذف یا فراموش ش_ده و عملاً به 54 ب_اب تقلی_ل یافت_ه اس_ت (ریاض السالکین، مقدمه، ص29). در هرحال علاوه بر صحیفه مشهور و رایج که «صحیفه کامله» نامیده می شود، از طرف دانشمندان اسلامی پنج صحیفه دیگر نیز شامل مجموعه هایی دیگر از دعاهای امام سجاد(علیه السلام) گردآوری شده و به نام های: الصحیفه الثانیه، الصحیفه الثالثه و...چاپ شده است (شیخ آغا بزرگ تهرانی، همان مأخذ، ج15، ص19 _ 21).

و تهدید آنان قرار داشت؟ بنابراین در واقع این دعای امام شکوائیه ای در ب_راب_ر زورگویی های حکومت وقت بوده و از این نظر بار سیاسی داشته است.

2. در دعائی که امام؛ روز عید قربان و روز جمعه می خوانده چنین آمده است:

«...خدا یا این مقام (خلافت و رهبری امت اسلامی که اقامه نماز در روز عید قربان و روز جمعه و ایراد خطبه از شئون آن است) مخصوص جانشینان و برگزیدگان تو، و این پایگاه ها، از آنِ اُمَنایِ تو است که آنان را در رتبه والایی قرار داده ای، ولی ستمگران (همچون خلفای ستمگر اموی) آن را به زور، غصب و تصاحب کرده اند... تا آن جا که برگزیدگان و خلفای تو مغلوب و مقهور گشته اند، در حالی که می بینند احکام تو تغییر یافته، کتاب تو از صحنه عمل دور افتاده، فرائض و واجبات تو دستخوش تحریف گشته، و سنت (راه و رسم) پیامبرت متروک گشته است.

خدایا دشمنان بندگان برگزیده ات از اولین و آخرین و هم چنین اتباع و پیروانشان و همه کسانی را که به کارهای آنان راضی هستند، لعنت کن و از رحمت خود دور ساز...»

در این دعا امام با صراحت از مسئله امامت و رهبری امت، که اختصاص به خاندان پیامبر دارد، و غصب شدن آن توسط ستمگران یاد می کند و بدین ترتیب مشروعیت حکومت بنی امیه را نفی می کند.

3. امام در دعای عرفه چنین می گوید:

«پروردگارا! درود فرست به پاک ترین افراد خاندان پیامبر که آنان را برای رهبری امت و اجرای اوامر خود برگزیده ای، و آنان را خزانه داران علمت، نگهبانان دینت، جانشینان خود در زمین، و حجت های خویش بر بندگانت قرار داده ای و به خواست خود، آنان را از هرگونه پلیدی یکباره پاک کرده ای و آنان را وسیله ارتباط با خود و راه بهشت خویش

[شماره صفحه واقعی : 286]

ص: 3603

قرار داده ای... خدایا، تو در هر زمان، دین خود را بهوسیله امامی تأیید فرموده ای که او را برای بندگانت رهبر و پرچمدار، و در گیتی مشعل هدایت قرار داده ای، پس از آن که او را با ارتباط غیبی، با خود مرتبط ساخته ای . او را وسیله خشنودی خود قرار داده و پیروی از او را واجب کرده ای و از نافرمانی او بی_م داده ای. به اطاعت از امر او و پذیرش نهی او دستور داده ای و مقرر داشته ای که هیچ کس از او سبقت نگیرد و هیچ کس از پیروی او پس نماند...».

حضرت در این دعا نیز از نقش و موقعیت ویژه رهبران الهی و امامان از خاندان نبوت و امتیازهای آنان سخن می گوید، و این، دقیقاً به معنای نفی مشروعیت حکومت زمام داران وقت بود.

4. برخورد و مبارزه با علمای درباری

یکی از شورانگیزترین بخش های زندگی امامان، برخورد و مبارزه آنان با سررشته داران ناشایست فکر و فرهنگ در جامعه اسلامی عصر خویش یعنی فقهاء، محدثان، مفس_ران، قُرّاء و قُض_ات درباری است. این_ان کسانی بودن_د که فکر و ذه_ن مردم را به سود قدرت های جور، جهت می دادند و آنان را با وضعی که خُلفای بنی امیه و بنی عباس می خواستند در جامع_ه حاکم باش_د، عادت می دادند و نسبت به آن وضع، مطی_ع و تسلیم می ساختند و زمینه فکری و ذهنی را برای پذیرش حکومت آنان فراهم می کردند.

نمونه این گونه برخورد در زندگانی سیاسی امام چهارم، برخورد شدید آن حضرت با «محمد بن مسلم زهری» (124. 58 ق) محدث درباری است.

زُهْری کیست؟

زهری یکی از تابعان و فقیهان آن عصر و از محدثان بزرگ مدینه بود و علم

[شماره صفحه واقعی : 287]

ص: 3604

و دانش فقهای هفتگانه(1)جهان تسنن درآن زمان را فرا گرفته حضور ده نفر از صحابه را درک کرده بود، به طوری که گروهی از بزرگان فقه و حدیث، از او روایت کرده اند.(2)

او در پرتو این سوابق، وجهه و شهرت فراوانی درمحافل علمی و فقهی آن زمان کسب کرده بود، به طوری که از وی با عباراتی نظیر این که: مالک بن انسگفته است: «در م_دین_ه جز یک مح_دث و فقی_ه ن_دی_دم و او اب_ن شهاب زهری بود»(3)یاد می کردند. یا این که: به «مکحول» گفتند: داناترین کسی که تاکنون دیده ای چه کسی بود؟

گفت: زه_ری.

گفتند: بعداز او چه کسی بود؟

گفت: زهری.

گفتند: بعد از او؟

گفت: زهری.

باز گفتند: بعد از او؟

پاسخ داد: زهری!(4)

با همه این ها زهری شیفته عظمت علمی و زهد و پارسایی امام سجاد(علیه السلام) و مجذوب مقام معنوی آن حضرت بود. او می گفت: هیچ شخصیت قرشی را

[شماره صفحه واقعی : 288]

ص: 3605


1- طبق نقل محمد بن سعد، بقیه فقهاء عبارت بودند از: سعید بن مسیب، سلیمان بن یسار، عکرمه (آزاد شده ابن عباس)، ابوبکر بن عبدالرحمن، عطاء بن ابی رباح، و عروه بن زبیر (الطبقات الکبری، ج2، ص 379_387) البته این ها فقهای اهل سنت بودند و شیعیان در اخذ معارف و احکام اسلامی به آنان مراجعه نمی کردند.
2- حاج شیخ عباس قمی، سفینه البحار، ج1، ص573 (ماده زهر) و نیز تتمه المنتهی فی وقایع ایام الخلفاء، تصحیح: علی محدث زاده، ص87، و ر.ک : ابن العماد حنبلی، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، ج1، ص162.
3- محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج2، ص 388.
4- ابن کثیر، البدایه و النهایه، ج9، ص343.

پرهیزگارتر و برتر از علی بن الحسین ندیدم(1)و نیز می گفت: بهترین و داناترین فرد هاشمی که دیدم علی بن الحسین بود.(2)

زهری ه_رگاه از امام چهارم یاد می کرد، می گریست و از آن حضرت به عنوان «زین العابدین» (زینت عبادت کنندگان) نام می برد.(3)

او از محضر امام چهارم بهره فراوان برده و روایات فراوانی از آن حضرت نقل کرده است. (4)

زهری مدتی از طرف بنی امیه در یکی از مناطق حکم رانی می کرد. در آن ایام شخصی را تنبیه کرد و اتفاقاً او در اثر تنبیه مرد. زهری از این حادثه سخت تکان خورد و به شدت ناراحت شد و ترک خانه و زندگی کرده در بیابان خیمه زد و گفت: بعد از این هرگز سقف خانه بر سرمن سایه نخواهد افکند!

روزی امام سجاد(علیه السلام) او را دید و فرمود: ناامیدی تو (از بخشش پروردگار) از گناهت بدتر است، از خدا بترس و توبه و استغفار کن و خونبهای مقتول را برای وُرّاث او بفرست و به میان خانواده ات برگرد.

زهری که با تمام دانش و فقاهتش متوجه این مسئله نبود، از این راهنمایی خوشحال شد. او بعدها می گفت: علی بن الحسین بیش از هرکس به گردن من منت دارد. (5)

[شماره صفحه واقعی : 289]

ص: 3606


1- ابن کثیر، همان مأخذ، ص 104.
2- ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، تصحیح و تعلیق: سید هاشم رسولی محلاتی، ج4، ص 159.
3- علی بن عیسی اربلی، کشف الغمّه فی معرفه الأئمه، تعلیق: سید هاشم رسولی، ج2، ص 288.
4- برای آگاهی از برخی از این روایات به کتاب های زیر رجوع شود: بحارالأنوار، ج46، صفحات: 57 و 64 و 65و73 و 82 و107و 150؛ احتجاج طبرسی، ج2، ص 51؛ الإستبصار، ج2، ص 80؛ کشف الغمه، ج2، ص 315؛ حلیه الأولیاء، ج3، ص 141؛ اصول کافی، ج2، ص 130؛ فروع کافی، ج4، ص 83، و ج5، ص 36.
5- ابن شهرآشوب، همان مأخذ، ج 4، ص 59؛ علی بن عیسی اربلی، همان مأخذ، ج2، ص 319_ 320؛ محمد بن سعد، همان مأخذ، ج5، ص 214؛ ابن کثیر، همان مأخذ، ج9، ص 106.

شاگردی زهری در محضر امام سجاد(علیه السلام)

مرام و مذهب زهری در میان دانشمندان ما به شدت مورد اختلاف است. برخی، او را شیعه و دوست دار و پیرو امام سجاد(علیه السلام) معرفی نموده قرائنی بر این معنا بیان کرده اند، اما برخی دیگر، او را از دشمنان خاندان امامت و از طرفداران بنی امیه شمرده مورد انتقاد قرار داده اند.

م_ؤلف «روض_ات الج_نات» بین دو نظریه بدین گونه جمع کرده است که، «او ابتداءاً از طرفداران و مزدوران بنی امیه بوده است، ولی در پرتو علم و آگاهی خویش، در اواخر عمر، راه حق را تشخیص داده با بنی امیه قطع رابطه کرده به جرگه پیروان و شاگردان مکتب امام سجاد(علیه السلام) پیوسته است» .(1)

ولی، برعکس نظر او، اسناد و شواهد تاریخی فراوانی وجود دارد که گواهی می دهد او در آغاز کار و دوران جوانی، که در مدینه بوده، با حضرت سجاد(علیه السلام)ارتباط داشته و از مکتب آن حضرت بهره می برده است، ولی بعدها به دربار بنی امیه جذب شده درخدمت آنان قرار گرفته است و این که گاهی امویان به طعنه به او می گفتند: «پیامبر تو (علی بن الحسین) چه می کند»؟!(2)گویا مربوط به همین دوران بوده است. ذیلاً زندگی او را مورد بررسی قرار داده شواهد پیوند او با دربار بنی امیه را از نظر خوانندگان می گذرانیم:

زهری در دربار بنی امیه

«ابن ابی الح_دی_د» او را یکی از مخالفان عل_ی(علیه السلام) می ش_مارد و می نویسد: روزی علی بن الحسین شنید که «زهری» و «عُروه بن زبیر» در مسجد پیامبر نشسته نسبت به علی(علیه السلام) بدگویی می کنند. علی بن الحسین به مسجد رفت و بالای سر

[شماره صفحه واقعی : 290]

ص: 3607


1- میرزا محمد باقر موسوی خوانساری اصفهانی، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ج7، ص 245.درباره نظریه طرفین رجوع شود به: حاج شیخ عباس قمی، سفینه البحار، ج1، ص 573 (ماده زهر)؛ شیخ محمد تقی تستری، قاموس الرجال، ج8، ص387؛ شیخ طوسی، رجال، تحقیق و تعلیق: سید محمد صادق آل بحرالعلوم، ص101.
2- ابن شهرآشوب، همان مأخذ، ج4، ص 159.

آنان ایستاد و آن دو را سخت توبیخ کرد.(1)

زه_ری در زم_ان حک_ومت عب_دالملک ب_ن م_روان، ب_ه منظ_ور برخ_ورداری از ثروت و رف_اه درب_ار بن_ی امیه، ع_ازم دمش_ق شد و از علم و دانش خود هم چون نردبانی جهت دستیابی به ترقیات مادی و من_اصب ظاهری استفاده نموده توجه عبدالملک را به خود جلب کرد، عبدالملک او را مورد تکریم و احترام قرار داد، برای او از بیت المال مقرری تعیین کرد، بدهی هایش را پرداخت و خدمت گزاری در اختیارش قرار داد و بدین ترتیب زهری در ردیف نزدیکان و هم نشینان عبدالملک قرار گرفت.(2)

«ابن سعد» می نویسد: کسی که زهری را وارد درب_ار عب_دالملک ک_رد، «قبیصه بن ذؤیب» مهردار مخصوص دفتر خلافت عبدالملک بوده است.(3)

از این جا بود که پیوستگی زهری به دربار کثیف بنی امیه آغاز گردید. او طعم شیرین رفاه و تنعم و برخورداری از لذات زندگی درباری را در دستگاه عبدالملک چشید، لذا پس از او هم چنان در دربار فرزندان وی همچون ولید، سلیمان، یزید، هشام و هم چنین در دربار عمر بن عبدالعزیز جای داشت.

«یزید بن عبدالملک» زهری را به منصب قضاء منصوب کرد. او، پس از یزید، در دستگاه حکومت «هشام بن عبدالملک» از احترام و موقعیت خاصی برخوردار شد و هشام او را معلم فرزندان خود قرار داد. وی این سمت را تا آخر عمر خود به عهده داشت(4). هشام هشتاد هزار درهم قرض او را پرداخت.(5)

«ابن سعد» می نویسد: زهری در «رصافه» نزد هشام رفت و پیش از آن مدت

[شماره صفحه واقعی : 291]

ص: 3608


1- شرح نهج البلاغه، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، ج4، ص102.
2- ابن کثیر، همان مأخذ، ج9، ص 341 و346.
3- الطبقات الکبری، ج7، ص447 (شرح حال قبیصه).
4- ابن کثیر، همان مأخذ، ج9، ص 341؛ ابن خلّکان، وفیات الأعیان، تحقیق: دکتر احسان عباس، ج4، ص 178.
5- ابن کثیر، همان مأخذ، ج9، ص 343.

بیست سال نزد آنان (بنی امیه) اقامت داشت.(1)

هم چنین از «سفیان بن عُییْنه» نقل می کند که: درسال صد و بیست و سه، زهری با هشام، خلیفه وقت، به مکه آمد و تا سال صد و بیست و چهار در آن جا اقامت کرد.(2)

زهری آن چنان به زندگی درباری و رفاه و تنعم خاص آن خو گرفته بود که در اواخر عمرش به وی گفتند: کاش در این اواخر عمر در شهر م_دینه اقامت می گزیدی و در مسجد پیامبر پای یکی از ستون ها می نشستی و ما نیز پیرامون تو می نشستیم و به تعلیم مردم می پرداختی. او پاسخ داد: اگر چنین کنم پوستم کنده می شود و این کار به صلاح من نیست، مگر آن که پشت به دنیا کرده به آخرت بچسبم!(3)

نیاز خُلفای ستمگر به وجود علمای درباری

می دانیم که خلفای ستمگر و ضد اسلامی، برای آن که بتوانند بر مردمی که معتقد به اسلام بودند حکومت کنند، چاره ای نداشتند جز این که اعتقاد قلبی مردم را نسبت به مشروعیت آن چه انجام می دادند، جلب کنند، زیرا آن روز هنوز زمان زیادی از صدر اسلام نگذشته بود و ایمان قلبی مردم به اسلام، به قوت خود باق_ی ب__ود، اگ_ر مردم می فهمیدند که بیعتی که با آن ظالمان کرده اند، بیعت درستی نیست و آنان شایسته خلافت رسول الله نیستند، بدون شک تس_لیم آنان نمی شدند. اگر ای_ن معنا را درباره همه مردم نیز نپذیریم، مسلماً در جامعه اسلامی آن روز افراد زیادی بودند که وض_ع غیر اسلامی دستگاه خلفا را از روی ایمان قلبی تحمل می کردند، یعنی تصور می کردند که وضع حاکم، وضع اسلامی است. به همین جهت بود که خلفای ستمگر برای مشروع جلوه دادن حکومت

[شماره صفحه واقعی : 292]

ص: 3609


1- محمد بن سعد، همان مأخذ، ج7، ص 474.
2- محمد بن سعد، همان مأخذ، ج5، ص497.
3- ابن کثیر، همان مأخذ، ج9، ص 348.

خویش، کوشش می کردند که محدثان و علمای دینی را به دربار خود جذب کرده آنان را وادار سازند تا احادیثی را از زبان پیامبر اسلام یا صحابه بزرگ آن حضرت به نفع آنان جعل کنند و بدینوسیله زمینه ذهنی و فکری پذیرش حکومت آنان را در جامعه آماده سازند.(1)

بر این اساس، هدف خلفای اموی از جذب زهری، استفاده از وجود و موقعیت دینی او بود. او نیز خود را کاملاً در اختیار آنان قرار داد و به نفع آنان کتاب نوشت و حدیث جعل کرد و از این طریق به اهداف شوم آنان کمک فراوانی کرد. شخصی به نام «معمر» می گوید: ما خیال می کردیم از زهری احادیث بسیاری نقل کرده ایم؛ تا آن که ولید (بن عبدالملک) کشته شد، پس از کشته شدن او، دفترهای زیادی را دیدیم که بر چهارپایان حمل و از خزینه های ولید خارج می شد و می گفتند: این، دانش زهری است.(2)یعنی، زهری آن قدر کتاب و دفتر برای ولید به خواسته او از حدیث پر کرده بود که وقتی خواستند آنها را از خزانه ولید خارج کنند، ناچار بر چهارپایان حمل کردند!

خود زهری می گوید: در آغاز، ما از نگارش دانش ناخشنود بودیم تا آن که امیران و حکم رانان، ما را وادار به نوشتن آن نمودند (تا به صورت کتاب درآید)، سپس ما چنین اندیشیدیم که هیچ مسلمانی را از این کار منع نکنند (و علم و دانش نوشته شود).(3)

«ابن کثیر» می نویسد: کسی که زهری را وادار به نوشتن حدیث کرد، هشام بن عبدالملک بود، و از آن روز که زهری کتاب نوشت، مردم نیز شروع به نوشتن احادیث کردند.(4)

[شماره صفحه واقعی : 293]

ص: 3610


1- (آیت الله) خامنه ای، سید علی، پژوهشی در زندگی امام سجاد، ص 56.
2- ابن کثیر، همان مأخذ، ج9، ص 346؛ ابن سعد، همان مأخذ، ج2، ص 389؛ شمس الدین ذهبی، تذکره الحفاظ، ج 1، ص 112.
3- ابن سعد، همان مأخذ، ج2، ص 389؛ ابن کثیر، همان مأخذ، ج9، ص 341.
4- ابن کثیر، همان مأخذ، ج9، ص 341.

روزی هشام بن عبدالملک از وی خواست برای فرزندان او حدیث یاد بدهد، در این هنگام زهری یک نفر منشی داشت و چهارصد حدیث املا کرد و منشی نوشت.(1)

«عمر بن عبدالعزیز» نیز طی بخش نامه ای نوشت: در نقل و کتابت حدیث از وجود زهری غفلت نکنید، زیرا هیچ کس داناتر از او نسبت به سنت گذشته باقی نمانده است!(2)

اینک باید دید دفاتر و کتاب هایی که به امر ولید و هشام پر از حدیث شده بود، شامل چه نوع حدیث هایی بوده است؟ بی شک در میان این دفاتر یک حدیث هم در محکومیت امثال ولید و هشام وجود نداشت، بلکه شامل احادیثی بود که براعمال ننگین و ضد اسلامی آنان صحه می گذاشت و از وزنه و موقعیت درخشان رقبای سیاسی آنان یعنی بنی هاشم می کاست.

سند تاریخی یاد شده در زیر گواه روشنی است بر این که چه نوع نوشته ها و حدیث هایی مورد تشویق و تأکید هشام بوده است.

[شماره صفحه واقعی : 294]

ص: 3611


1- ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، ج9، ص 449؛ شمس الدین ذهبی، تذکره الحفاظ، ج1، ص 110.
2- ابن کثیر، همان مأخذ، ج9، ص 343. ممنوعیت نقل و کتابت حدیث پس از رحلت پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله وسلم) از زمان خلافت عمر بن خطاب و توسط او آغاز گردید و تا آخر قرن اول هجری ادامه داشت و در زمان حکومت عمر بن عبدالعزیز رسماً توسط او لغو گردید. تحلیل گران در تاریخ اسلام معتقدند که این ممنوعیت انگیزه سیاسی داشته است و هدف از آن این بوده که امتیاز بزرگی را که آن روزها امیرمؤمنان(علیه السلام) داشته، از بین ببرند، زیرا علی(علیه السلام) زمانی که هنوز پیامبر اسلام در حال حیات بود، کتاب هایی تدوین نموده بود که در آن ها احادیث پیامبر و حقایقی را که از آن حضرت در ابواب مختلف فرا گرفته بود، جمع کرده بود و نقل و افشای این حقایق، از نظر سیاسی، به نفع خلیفه وقت نبود، زیرا هرکدام به نحوی سند حقانیت علی(علیه السلام) به شمار می رفت، از این رو عمر نقل و کتابت و تدوین حدیث را به طور کلی ممنوع اعلام کرد! بدین ترتیب ملاحظه می شود که هم ممنوعیت نقل و تدوین حدیث ریشه سیاسی داشته و هم لغو ممنوعیت آن توسط امثال هشام. در این زمینه در سیره امام باقر(علیه السلام)توضیح بیش تری خواهیم داد! در هر حال شیعه هرگز این ممنوعیت را جدّی نگرفت و بلافاصله پس از فوت پیامبر به تدوین حدیث پرداخت و از این رو در نقل و جمع آوری حدیث پیشگام بود.

هشام طی نامه ای به اعمش(1)نوشت: فضائل عثمان و کارهای بد علی را برای من بنویس. اعمش نامه هشام را گرفت و در دهان گوسفندی که آن جا بود گذاشت! و گوسفند آن را جوید!، آن گاه اعمش به پیک هشام گفت: جوابت این است! پیک اصرار کرد و از همراهانش در این باره کمک گرفت و گفت: هشام قسم خورده است که اگر پاسخ را نبرم مرا بکشد! در این هنگام اعمش در پاسخ او پس از بسم الله، چنین نوشت: اگر خوبی های مردم روی زمین مال عثمان باشد، سودی به حال تو ندارد، و اگر بدی های مردم روی زمین مال علی باشد، ضرری به تو نمی رساند، مواظب خود باش!(2)

احادیث مجعول زهری

زهری احادیثی به نفع بنی امیه و در جهت توجیه سیاست کفرآمیز آنان، یا برض_دّ خان_دان هاشمی، جعل کرده است ک_ه ذیلاً نمونه هایی از آن ها را ملاحظه می فرمایید:

1. زهری به پیامبر اسلام نسبت داده است که حضرت فرموده است: «نباید بار سفر بسته شود مگر به سوی سه مسجد: مسجدالحرام، مسجد من (در مدینه) و مسجدالأقصی، و مسجدالأقصی برای شما حکم مسجدالحرام را دارد».(3)

این حدیث را «مسلم»، «ابوداود» و «نسائی» سه تن از محدثان بزرگ جهان

[شماره صفحه واقعی : 295]

ص: 3612


1- ابومحمد سلیمان بن مهران اسدی کوفی اعمش، از أصحاب خاص امام صادق(علیه السلام) متوفای 148 (قاموس الرجال، ج5، ص297؛ معجم رجال الحدیث، ج9، ص 294).
2- ابوالفلاح عبدالحی بن العماد حنبلی، شذرات الذهب، ج1، ص 221؛ ابن خلکان، وفیات الأعیان وانباء ابناء الزمان، تحقیق الدکتور یوسف علی طویل والدکتوره مریم قاسم طویل، ج2، ص 336؛ میری، کمال الدین، حیاه الحیوان الکبری، ج2، ص 42، لغت «شاه» به نقل از وفیات الأعیان.
3- «اِنِّ رَسول الله قال: لا تُشَدُّ الرّحالُ الاّ اِلی ثَلاثَه مَساجِد: مَسْجِدِالحَرام وَ مَسْجِدی هذا و مسجدالأقصی وَ هُوَ یَقومُ لَکُم مَقامَ المسجدالحرام» (ابن واضح، تاریخ یعقوبی، تعلیق: سید محمد صادق بحرالعلوم، ج3، ص 8).

تسنن از طریق «ابوهُریره» به این صورت نقل کرده اند: «لا تُشَدُّ الْرِّحالُ اِلاّ اِلی ثَلاثَهِ مَساجِد: مسجدالحرام وَ مَسْجِدی هذا وَ مسجدالأقصی»(1)و در هیچ یک از آن ها جمله: «وَهُوَ یَقومُ لَکُمْ مَقامَ الْمسجدالحرام». (مسجدالأقصی برای شماحکم مسجدالحرام را دارد)، وجود ندارد!

پیداست که این حدیث با این نکته اضافی به دستور «عبدالملک» توسط زهری جعل شده و مربوط به زمانی است که «عبدالله بن زبیر» بر مکه مسلط بود و عبدالملک در منطقه شام به قدرت رسیده بود و بین آن دو، کشمکش نظامی و سیاسی وجود داشت و هر وقت مردم شام می خواستند به حج بروند، ناگزیر چند روزی در مکه (منطقه نفوذ عبدالله بن زبیر) می ماندند، و این؛ فرصت بسیار خوبی بود برای عبدالله بن زبیر که بر ضدّ عبدالملک تبلیغات کند، و چون عبدالملک نمی خواست حاجیان شام تحت تأثیر این تبلیغات قرار گیرند و بدینوسیله مشروعیت حکومت او در مرکز خلافت نیز خدشه دار شود، سفر حج را متوقف ساخت. مردم شکایت کردند که چرا ما را از حج واجب باز می داری؟ عبدالملک گفت: ابن شهاب زهری از پیامبر نقل می کند که حضرت فرمود: بار سفر بسته نمی شود مگر به سوی سه مسجد: مسجدالحرام، مسجد من، ومسجدالأقصی، و مسجدالأقصی برای شما حکم مسجدالحرام را دارد، و این سنگی که رسول خدا شب معراج پای خود را روی آن گذاشته، جای کعبه را می گیرد!!

آن گاه به دستور عبدالملک بر فراز آن سنگ قُبّه ای ساختند و برای آن پرده های حریر آویختند و خادمانی برای آن معین کردند و مردم را به طواف آن واداشتند، و این رسم، در تمام دوره بنی امیه باقی بود.(2)

[شماره صفحه واقعی : 296]

ص: 3613


1- صحیح مسلم، ج4 (کت_اب الحج)، ص126 س_نن ابی داود، تصحیح و تعلیق: محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، دار احیاء التراث العربی، (کتاب الحج)، ص216 سنن نسائی بشرح سیوطی، ج2، ص37 و 38. این حدیث را به همین صورت، ترمذی نیز از طریق ابوسعید خدری نقل کرده است (الجامع الصحیح = سنن ترمذی، ج2، باب 243، حدیث 326، ص 148).
2- ابن واضح، همان مأخذ، ج3، ص 8. و ر.ک: اضواء علی السنه المحمدیه، محمود ابوریّه، ص157.

بدین ترتیب ملاحظه می شود که انگیزه جعل قسمت آخر این حدیث(1)توسط زهری، منصرف ساختن مردم از عزیمت به سوی خانه خدا (که تحت سلطه عبدالله بن زبیر بود) و سوق آنان به سوی فلسطین بود، زیرا فلسطین جزئی از شام و تحت نفوذ عبدالملک بود و زهری بدینوسیله در تثبیت موقعیت عبدالملک می کوشید.

2. زهری، گویا برای آن که از میزان نفرت مردم از آل مروان کم کند، و موضع گیری الهی امام چهارم در برابر آنان را وارونه جلوه دهد، از امام سجادچنین یاد می کرد: «علی بن الحسین میانه روترین فرد خاندان خویش و مطیع ترین و محبوب ترین آنان نزد مروان و عبدالملک بود»!!(2)درصورتی که میزان دشمنی مروانیان با خاندان علی(علیه السلام) بر هیچ کس پوشیده نیست و میزان نفرت خاندان علوی از مروانیان نیز بر همه کس روشن است، بنابراین کسی تهمت مطیع بودن امام چهارم نسبت به مروانیان را باور نمی کند چه رسد به مطیع تر بودن!

3. زهری از عایشه نق_ل می کن_د که گفت: روزی نزد رسول خدا بودم، در این هنگام دیدم عباس و علی می آیند، رسول خدا فرمود: عایشه! این دو نفر بر غیر دین من می میرند!(3)

پیداست که این حدیث به منظور کاستن از موقعیت عظیم و درخشان علی و به خاطر خوشایند مروانیان جعل شده است، و گرنه چه کسی باور می کند که چنین حدیثی راست باشد؟! جالب است که زهری این حدیث را از طریق «عروه بن زبیر» از عایشه نقل می کند و همه می دانند که عایشه چه قدر کینه علی را در دل داشته است؟ درمورد عروه نیز می دانیم که وی از دشمنان خان_دان پیامبر بوده است. «اب_ن اب_ی الح_دی_د» تصریح می کند که: وی همچون ابوهریره، عمرو بن

[شماره صفحه واقعی : 297]

ص: 3614


1- هرچند سند اصل حدیث نیز جای حرف دارد!
2- ابن سعد، همان مأخذ، ج5، ص 215 و ر.ک به: ابن کثیر، همان مأخذ، ج9، ص 106.
3- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، ج4، ص 63.

عاص، و مُغیره بن شعبه از مزدوران معاویه برای جعل حدیث برضد علی(علیه السلام)بوده است.(1)

4. زهری نقل می کند که: رسول خدا یک بار شبانه وارد خانه علی و فاطمه شد و گفت: آیا نماز نمی خوانید؟ علی(علیه السلام) گفت: اختیار ما دست خداست، اگر بخواهد ما را (برای این کار) برمی انگیزد. رسول خدا با شنیدن این سخن، چیزی نگفت و برگشت. در این هنگام علی شنید که رسول خدا به ران خود می زند و می گوید: «وَ کانَ الإِنْسانُ اَکْثَرَ شَیء جَدَلاً»(2): «انس_ان بی_ش از ه_ر چی_ز ب_ه ج_دل می پردازد».(3)

او با جعل و نقل این جریان بی اساس، علی(علیه السلام) را یک فرد جبری و اهل جدل معرفی می کرد! دروغ بودن این حدیث به قدری آشکار است که از هرنوع نقد و بررسی بی نیاز است. شگفتا! ولید کعبه و قتیل محراب، با پیامبر در باب خواندن نماز جدل می کند؟!

5. زهری از زبان علی(علیه السلام) جریانی به این مضمون نقل می کند که: شتر پیری داشتم که پیامبر اسلام آن را بابت سهم من از غنائم جنگ بدر داده بود. هنگام_ی ک__ه خواستم با فاطم_ه، دخ_تر پیامب_ر عروس_ی ک_نم، ب_ا م__رد رنگ_رزی از قبیل_ه «بن_ی قین_ق_اع» ق_رار گذاشتم تا با من به صحرا برود و من به کمک او گیاه «ازخر» جمع آوری کرده بیاورم و آن را به رنگرزها فروخته هزینه ولیمه عروسی را تأمین کنم. برای این منظور، سرگرم آماده سازی جهاز شترها و تهیه جوال و طناب و امثال این ها بودم و شترها را کنار خانه یکی از انصار خوابانده بودم که ناگهان دیدم کوهان شترها قطع شده و تهی گاه آن ها شکافته شده و جگرشان بیرون کشیده شده است! وقتی این منظره را دیدم، سخت ناراحت شدم و گفتم:

[شماره صفحه واقعی : 298]

ص: 3615


1- ابن ابی الحدید، همان مأخذ.
2- کهف: 54.
3- بخاری، صحیح بخاری، ج9 (کتاب الإعتصام بالکتاب و السنه)، ص106 سید عبدالحسین شرف الدین، اجوبه مسائل جارالله، ص69 ابونعیم اصفهانی، حلیه الأولیاء، ج3، ص 143.

چه کسی این کار را کرده است؟ گفتند: کار، کار «حمزه بن عبدالمطلب» است، او با جمعی از انصار سرگرم شراب خواری است و کنیز آوازه خوانی برای آنان آواز می خواند (!) حمزه از آن مجلس بیرون جست و شمشیر را برداشت و کوهان شترها را قطع کرد، و تهی گاهشان را شکافت و جگرشان را بیرون کشید.

علی(علیه السلام) می گوید: نزد رسول خدا رفتم، دیدم «زید بن حارثه» در حضور پیامبر است. پیامبر، که ناراحتی مرا دید، فرمود: چه شده است؟ گفتم: هرگز چنین کار زشتی ندیده بودم، حمزه با شترهای من چنین و چنان کرده است و ه__م اک_نون ب__ا عده ای در خانه ای نشسته سرگرم شراب خواری است.

پیامبر لباس پوشید و حرکت کرد. من و زید بن حارثه نیز به دنبال حضرت حرکت کردیم. پیامبر به خانه ای که حمزه درآن بود، وارد شد و شروع به توبیخ و سرزنش حمزه کرد. دیدم حمزه مست است و چشمانش سرخ شده است. او با نگاه خود، پیامبر را از پای تا سر ورانداز کرد و گفت: مگر شما بردگان پدر من نیستید؟! پیامبر که دید حمزه مست است به عقب برگشت و خانه را ترک گفت. ما نیز با او بیرون آمدیم.(1)

زهری با جعل چنین جریان مسخره ای، از شخصیت عظیم و چهره درخشانی همچون حمزه سیدالشهدا، که پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) بر پیکر خونین او در میدان جنگ اح_د با هفت_اد تکبی_ر نم_از خ_واند(2)، شخصی بی قید، شراب خوار، متجاوز و سرکش ترسیم کرده که کارهای او با هیچ معیار اخلاقی و دینی سازگار نیست! پیداست که این تهمت های ناروا و ناج_وانم_ردانه از طرف زهری مزدور، به این منظور بوده است که حمزه را نیز مثل عناص_ر پلید بنی امیه، که غرق این گونه آلودگی ها بوده اند، فردی آلوده معرفی کرده از این ط_ریق برای اربابان

[شماره صفحه واقعی : 299]

ص: 3616


1- بخاری، همان مأخذ، ج5، ص 83 (باب قصه غزوه بدر) سید شرف الدین، همان مأخذ، ص70ابونعیم، همان مأخذ، ج3، ص 144؛ مسند أحمد حنبل، ج1، ص77.
2- نهج البلاغه، نامه28. امیرمؤمنان در این نامه، خطاب به معاویه در ستایش از حمزه نوشت: «... حتّی إذا استشهد شهیدنا، قیل: سیدالشهداء، وخصّه رسول الله(صلی الله علیه وآله) بسبعین تکبیره عند صلاته علیه...».

اموی خود شریک جرم درست کند!(1)

نامه کوبنده امام چهارم به زهری

با توجه به این گونه سوابق سیاه زهری، امام سجاد(علیه السلام) نامه تند و کوبنده و درعین حال خیرخواهانه و نصیحت آمیزی به وی نوشت که ترجمه آن بدین قرار است:

«خدا، ما و تو را از فتنه ها نگاه دارد و تو را از (گرفتاری به) آتش (دوزخ) حفظ کند، تو در حالتی قرار گرفته ای که هرکس این حالت تو را بشناسد، شایسته است به حال تو ترحم کند. نعمت های گوناگون خدا بر تو سنگینی کرده است: خداوند بدن تو را سالم، وعمرت را طولانی کرده است و چون خداوند تو را حامل علوم قرآن و فقیه و آشنا به احکام دین و عارف به سنت پیامبرقرار داده حجت او بر تو تمام گشته است. ...خداوند در برابر این نعمت ها شکر آن ها را بر تو واجب کرده و تو را به این وسیله آزمایش کرده است آن جا که فرموده:

«اگر شکر گزاری کردید، حتماً نعمت شما را افزون می سازم و اگر ناسپاسی کردید، بی شک عذاب من سخت است».(2)

ببین فردا که در پیشگاه خدا ایستادی و خداوند از تو پرسید که شکر نعمت های او را چگونه گزاردی، و در برابر حجت های او چگونه به وظایف خود عمل کردی، وضع تو چگونه خواهد بود؟ گمان نکن که خداوند عذر تو را خواهد پذیرفت و از تقصیرت درخواهد گذشت، هرگز! خداوند در کتاب خود از علما پیمان گرفته است که حقایق را برای مردم بیان کنند، آن جا که فرموده است: «آن (کتاب آسمانی) را برای مردم بیان کنید و کتمان نکنید»(3). بدان کمترین چیزی که کتمان کردی و

[شماره صفحه واقعی : 300]

ص: 3617


1- برای آگاهی از دلایل و شواهد مجعول بودن این حدیث، رجوع شود به: الصحیح من سیره النبی الأعظم، سید جعفر مرتضی عاملی، ج4، ص 40_ 48.
2- «لَئِنْ شَکَرْتُم لأزیدَنّکُم وَلَئِنْ کَفَرْتُم اِنَّ عَذابی لَشَدیدٌ» (سوره ابراهیم : 7).
3- «لَتُبَیِّنُنَّهُ لِلنّاسِ و َلا تَکْتُمُونَه» (سوره آل عمران: 187).

سبک ترین چیزی که بر دوش گرفتی، این است که وحشت ستم گر را به آرامش تبدیل کردی، و چون به او نزدیک شدی و هر بار تو را دعوت کرد اجابت نمودی، راه گمراهی را برای او هموار ساختی. چه قدر می ترسم که در اثر گناهانت فردا جایگاهت با خیانت کاران یکی باشد و به خاطر آن چه به ازای همکاری با ستم گران به چنگ آورده ای، بازخواست شوی.

چیزهایی را که حق تو نبود، وقتی به تو دادند، گرفتی و به شخصی نزدیک شدی که هیچ حقی را به کسی باز نگردانده است و هنگامی که او تو را به خود نزدیک کرد، هیچ باطلی را برطرف نکردی و کسی را که دشمن خدا است، به دوستی برگزیدی.

آیا چنین نبود که وقتی او تو را دعوت کرد و مقرّب خود ساخت، (حاکمان) از تو محوری ساختند که سنگ آسیاب مظلمه هایشان برگرد آن می چرخد و تو را پلی قرار دادند که از روی آن، به سوی کارهای خلافشان عبور می کنند و نردبانی ساختند که از آن به بام گمراهی و ضلالتشان بالا می روند؟

تو (مردم را) به سوی گمراهی آنان دعوت می کنی و راه آنان را طی می کنی. آنان بهوسیله تو، در (دل) علما ایجاد شک کردند و بهوسیله تو دل های جاهلان را به سوی خود جذب نمودند. (تو آن قدر با وجهه دینی خود به آنان خدمت کردی که) نزدیک ترین وزرا و نیرومندترین یارانشان، به قدری که تو فساد آن ها را در چشم مردم صلاح جلوه دادی، نتوانستند به آنان کمک کنند و به اندازه تو باعث رفت و آمد و ارتباط خواص و عوام با آنان گردند.

آن چه (به عنوان حقوق و مقرری و جواهر و...) به تو داده اند، در مقابل آن چه (در توجیه اعمال خلافشان) از تو گرفته اند، چه قدر ناچیز و کم ارزش است؟! چه قدر اندک است آنچ_ه (از دنیا) برای تو آباد کرده اند، اینک ببین چه قدر (آخرت تو را) خراب کرده اند؟!

[شماره صفحه واقعی : 301]

ص: 3618

بنگر چه می کنی و مراقب خویشتن باش و بدان که دیگری مواظب تو نخواهد بود، نفس خود را همچون یک شخص مسئول، مورد محاسبه قرار بده.

بنگر که شکر خدا را، که در خردسالی و بزرگی با نعمت های خود تو را روزی داده، چگونه به جای آوردی؟ چه قدر می ترسم که مشمول این سخن خدا باشی که فرموده است:

«بعد از آنان، فرزندانی جانشین آن ها شدند که وارث کتاب آسمانی (تورات) گشتند (اما با این حال) متاع این دنیای پست را می گیرند (و برحکم و فرمان خدا ترجیح می دهند) ومی گویند: (اگر ما گنه کار باشیم) به زودی (از طرف پروردگار) بخشیده خواهیم شد».(1)

تو در سرای جاوید نیستی، بلکه در جهانی هستی که اعلام کوچ کرده است. مگر انسان پس از همسالان و همگنان خود چه قدر در این دنیا می ماند؟! خوشا به حال کسی که در دنیا (از گناهان خویش) بیمناک باشد، و بدا به حال کسی ک_ه می میرد و گناهانش بعد از وی می ماند.

هشیار و بیدار باش که بدینوسیله به تو اعلام خطر شد، (و در جهت اصلاح خویش) گام پیش بنه که (فعلاً) به تو مهلت داده شده است. تو با نادان ط_رف نیستی، و آن ک_س (خ_دا) که حساب اعم_ال ت_و را نگ_ه م_ی دارد، ه_رگ_ز (از لغزش هایت) غافل نمی شود. آماده سفر باش که سفر دوری در پیش داری، گناهانت را درمان کن که دلت سخت بیمار شده است.

گمان نکن که من خواستم تو را سرزنش و ملامت ونکوهش کنم، نه، خواستم خداوند اشتباهات گذشته تو را جبران کند و دین از دست رفته ات را به تو باز گرداند، و در این کار، سخن خدا را یاد کردم که فرمود:

[شماره صفحه واقعی : 302]

ص: 3619


1- «فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ وَرِثوُا الکِتابَ یَأخُذوُنَ عَرَضَ هذا الأدْنی وَ یَقُولُون سَیُغْفَرُ لَنا...» (سوره اعراف: 169).

«تذکر بده زیرا تذکر برای مؤمنان سودمند است».(1)

یاد همسالان و همگنان خویش را که درگذشته اند و تو تنها مانده ای، از خاطر برده ای، بنگر آیا آن گونه که تو گرفتار (و آلوده) شدی، آنان گرفتار شدند؟ آیا آن چنان که تو سقوط کردی، سقوط کردند؟ آیا تو امر نیکی را یاد کردی که آنان آن را نادیده گرفتند؟ آیا چیزی را تو دانستی که آنان ندانستند؟ نه؛ چنین نیست، بلکه در اثر موقعیتی که پیدا کردی، در چشم عوام منزلت و احترام یافتی و وضع تو آنان را به زحمت افکند، زیرا از رأی تو پیروی می کنند و به دستور تو عمل می نمایند، هرچه را تو حلال بشماری حلال، و آن چه را حرام بشماری، حرام می شمارند. البته تو چنین صلاحیت و اختیاری (در حلال و حرام) نداری، ولی آن چه آنان را برتو چیره ساخته، طمع بستن آنان به آن چه تو داری، از دست رفتن علمایشان، چیرگی نادانی برتو و آنان، و ریاست طلبی تو و آنان بوده است.

آیا نمی بینی که چه قدر در نادانی و غرور فرو رفته ای، و مردم چه قدر در گرفتاری و فتنه به سرمی برند؟! تو آنان را گرفتار کردی و مردم با دیدن وضع و موقعیت تو، دستاوردهای خود را نادیده گرفته، شیفته مقام و منصب تو شدند، و دل هایشان مشتاق است که به رتبه علمی تو نایل گردند، یا به مقام و منصب تو برسند، و بدین ترتیب در اثر رفتار و حرکت تو، در دریایی (از گمراهی) سقوط کردند که عمق آن ناپیداست و به گرفتاری ای دچار شدند که ابعاد آن نامعلوم است، خدا به داد ما و تو برسد که او فریادرس (درماندگان) است.

اینک از تمام منصب ها و سمت های خویش کناره گیری کن تا به پاکان و صالحان پیشین بپیوندی؛ آنان که اینک در کفن های پوسیده در آغوش خاک خفته اند، شکم هایشان به پشت هایشان چسبیده است، بین آن ها و خدا هیچ حجاب و حایلی نیست، دنیا آنان را فریب نمی دهد و آنان

[شماره صفحه واقعی : 303]

ص: 3620


1- «وَ َذَکِّر فَاِنّ الذِّکْری تَنْفَعُ الْمُؤمِنینَ» (سوره ذاریات: 55).

شیفته دنیا نمی گردند، (به دیدار خدا) دل بستند و آن گاه به (میعاد) معبود فراخوانده شدند و چندی نگذشت که (به اسلاف خود) پیوستند. در صورتی که دنیا تو را در این سن پیری و با این مقام علمی و در این دم مرگ(1)، این گونه گمراه و شیفته سازد، پس؛ از جوانان کم سن و سال، نادان، سست رأی، و اشتباهکار چه انتظاری می توان داشت؟ «ان_ا للّه وان_ا الی_ه راجع_ون» به چه کسی باید پناه برد و از چه کسی باید چاره درماندگی را خواست؟ از مصیبت خود، و آن چه در تو مشاهده می کنیم، به خدا شکوه می کنیم و در این مصیبتی که توسط تو بر ما وارد شده انتظار اجر و پاداش از پیشگاه او داریم.

بنگر که چگونه سپاس خدا را که درخُردی و بزرگی، به تو روزی داده به جای آوردی؟ و چگونه در پیشگاه خدا که تو را در پرتو دینش در میان مردم آبرو بخشیده، تعظیم می کنی؟ و چگونه حرمت کسوت الهی را که تو را در آن کسوت بین مردم پوشیده داشته، حفظ می کنی؟ و میزان نزدیکی یا دوری تو، نسبت ب_ه خدا که به تو دستور داده است به او نزدیک و تسلیم فرمانش باشی، تا چه حد است؟

تو را چه شده است که از خواب غفلت بیدار نمی شوی و از لغزش هایت توبه نمی کنی؟ و می گویی: «به خدا سوگند هیچوقت حرکتی برای خدا نکرده ام که در آن دین خدا را زنده کرده یا باطلی را از بین برده باشم»!؟

آیا این است شکر نعمت پروردگار که تو را حامل علوم دین قرار داده است؟! چه قدر می ترسم که مصداق این سخن خدا در قرآن باشی که فرمود: «نماز را ضایع کردن_د و پی_روی از شهوات نم_ودند و به زودی

[شماره صفحه واقعی : 304]

ص: 3621


1- با توجه به این که تولد زهری را در سال 58 ق و شهادت امام چهارم را در سال 94 یا 95 ق نوشته اند، اگر فرضاً امام این نامه را در آخرهای عمرش نوشته باشد، زهری در آن زمان در حدود 36 سال داشته و پیر نبوده است. در این جا چند احتمال وجود دارد و یکی از آن ها این است که تولد زهری پیش از سال 58 بوده است و در ضبط تاریخ تولد او اشتباه رخ داده است. چنان که ابن خلّکان تولد او را در سال 51 و ذهبی در سال 50 نوشته است.

(کیفر) گمراه_ی خود را خواهند دید».(1)

خداوند تو را حامل (علوم) قرآن قرار داد و علم دین را نزد تو به ودیعت سپرد ولی تو آن را ضایع گردانیدی، خدا را سپاس می گزاریم که ما را از گمراهی تو حفظ کرد، والسلام».(2)

درس وارستگ_ی

تصور نشود که سردمداران اموی از دام هایی که پیش پای امثال زهری گسترده بودن_د، برای امام چه_ارم تدارک ندیده بودند، خی_ر، آنان از این نقشه ها خی_لی می کشیدند، ام_ا امام سجاد در ب_راب_ر تطمیع ها و تهدیدهای آنان بی اعتنایی نشان می داد وهربار که در صدد جلب توجه آن حضرت ب_رمی آم_دند، دست رد به س_ینه آن ها می زد. دو نمونه یاد شده در زیر گواه صادقی بر این معناست:

1. عبدالملک در دوران خلافت خویش، یک سال در مراسم حج طواف می کرد و ام_ام علی بن الحسین(علیه السلام) نیز پیشاپ_یش او سرگرم طواف بود و اعتنایی به او نداشت، عبدالملک که حضرت را از نزدیک ندیده بود و او را به قیافه نمی شناخت، گفت: ای_ن کیست که جلوت_ر از ما طواف می کند و به ما اعتنایی نمی کند؟! گفتند: او علی بن الحسین است.

عبدالملک در کناری نشست و گفت: او را نزد من بیاورید! وقتی که حضرت نزد او حاضر شد، گفت: ای علی بن الحسین، من قاتل پدر تو نیستم! چرا نزد من نمی آیی؟

امام فرمود: قاتل پدرم دنیای او را فنا کرد، ولی پدرم آخرت او را تباه

[شماره صفحه واقعی : 305]

ص: 3622


1- «اَضاعُوا الصَّلوهَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَوات فَسَوْفََ یَلْقُونَ غَیّاً» (سوره مریم: 59).در تفسیر جمله آخر آیه احتمال دیگری نیز داده شده است.
2- حسن بن علی بن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری، ص274_277؛ الموسوی المقرّم، عبدالرزاق، الإمام زین العابدین، ص154_ 159.

ساخت، اینک اگر توهم می خواهی مثل قاتل پدرم باشی، باش!

عبدالملک گفت: نه، مقصودم این است که نزد ما بیایی تا از امکانات دنیوی ما برخوردار شوی.

در این هنگام امام روی زمین نشست و دامن لباس خود را پهن کرد و گفت: خدایا قدر و ارزش اولیای خود را به وی نشان بده. ناگهان دیدند دامن حضرت پر از گهرهای درخشانی است که چشم ها را خیره می کند. آن گاه گفت: خدایا این ها را بگیر که مرا نیازی به این ها نیست!(1)

2. عبدالملک اطلاع پیدا کرده بود که شمشیر پیامبر اسلام در اختیار علی بن الحسین(علیه السلام) است (و این، چیز جالبی بود، زیرا یادگار پیامبر بود و مایه تفاخر. از این گذشته، نوعی مظهر حکومت به شمار می رفت. وانگهی، بودن آن شمشیر نزد علی بن الحسین(علیه السلام) مای_ه نگرانی عب_دالملک بود، زی_را مردم را به سوی خود جلب می کرد). لذا پیکی نزد آن حضرت فرستاد و درخواست کرد که حضرت شمشیر را برای وی بفرس_تد و در ذیل نام_ه نیز نوشت که اگر کاری داش_ته باشید، م_ن حاضرم آن را انجام دهم!

امام پاسخ رد داد. عبدالملک نامه تهدیدآمیزی نوشت که اگر شمشیر را نفرستی، سهمیه تو را از بیت المال قطع خواهم کرد (در آن زمان همه مردم از بیت المال سهمیه می گرفتند، و امام نیز سهمیه ای داشت). امام در پاسخ نوشت: اما بعد، خداوند عهده دار شده است که بندگان متقی را از آن چه ناخوشایندشان است، نجات بخشد، و از آن جا که گمان ندارند، روزی دهد و در قرآن می فرماید: «خداوند هیچ خیانت گر ناسپاسی را دوست نمی دارد»(2).(3)

[شماره صفحه واقعی : 306]

ص: 3623


1- قطب راوندی، الخرایج و الجرایح، تصحیح و تعلیق: شیخ اسدالله ربانی، ص232؛ الأمین العاملی، السید محسن، الصحیفه الخامسه، ص492.
2- «اِنِّ اللهَ لا یُحِبُّ کُلّ خَوّان کَفُور» (سوره حج: 32).
3- الأمین العاملی، السید محسن، اعیان الشیعه، ج1، ص635 (آیت الله) خامنه ای، سید علی، پژوهشی درزندگی امام سجاد، ص73 مجلسی، بحارا لأنوار، ج46، ص95.
5. نشر احکام وآثار تربیتی و اخلاقی

یکی دیگر از ابعاد مبازره پیشوای چهارم با مظالم و مفاسد عصر خویش، نشر احکام اسلام و تبیین مباحث تربیتی و اخلاقی بود. امام در این زمینه گام های بلند و بزرگی برداشته به طوری که دانشمندان را به تحسین و اعجاب واداشته است، چنان که دانشمند بزرگ جهان تشیع، شیخ «مفید»، در این زمینه می نویسد:

«فقه_ای اه_ل تسنُّن ب_ه قدری عل_وم از او نقل کرده اند ک_ه به شمارش نمی گنجد، و مواعظ و دعاها و فضائل قرآن و حلال و حرام به حدی از آن حضرت نقل شده است که در میان دانشمندان مشهور است، و اگر بخواهیم آن ها را شرح دهیم، سخن به درازا می کشد...».(1)

نمونه ای از تعالیم تربیتی و اخلاقی که از امام چهارم به یادگار مانده، مجموعه ای به نام «رساله الحقوق» است که امام طی آن، وظایف گوناگون انسان را، چه در پیشگاه خدا و چه نسبت به خویشتن و دیگران، بیان نموده است. امام این وظایف را که بالغ بر پنجاه حق است، ابتداءاً به صورت اجمال و سپس به نحو تفصیل بر شمرده است .(2)

رساله الحقوق، که توسط محدثان نقل و در کتب حدیثی ما ضبط شده است، بارها جداگانه چاپ و چندین شرح و ترجمه برآن نوشته شده است.

فهرست حقوقی که امام بیان نموده بدین شرح است:

1. حق خدا، 2. حق نفس انسان، 3. حق زبان، 4. حق گوش، 5. حق چشم، 6.حق

[شماره صفحه واقعی : 307]

ص: 3624


1- الإرشاد، ص260.
2- این رساله را مرحوم «صدوق» در کتاب «الخصال» (ابواب الخمسین و مافوقه) مسنداً و در کتاب «من لایحضره الفقیه» (ج2، ص 618) مرسلاً روایت کرده است. حسن بن علی بن شعبه نیز در کتاب «تحف العقول» بدون سند، ولی مبسوط تر نقل کرده است. تعداد حقوق براساس نقل ص_دوق پنجاه و یک، و بر اساس روایت ابن شعبه پنجاه تا است. ر.ک : دکتر شهیدی، سید جعفر، زندگانی علی بن الحسین، ص169_ 188.

دست، 7. حق پا، 8. حق شکم، 9. حق عورت، 10. حق نماز، 11. حق حج، 12. حق روزه، 13. حق ص_دق_ه، 14. حق قربانی، 15. حق سلطان، 16. حق معلم، 17. حق مالک برده، 18. حق رعی_ت، 19. حق شاگردان، 20. ح_ق زن، 21. ح_ق برده، 22. حق مادر، 23. حق پدر، 24. ح_ق ف_رزن_د، 25. ح__ق ب_رادر، 26. ح__ق آزاد کننده برده، 27. ح_ق بن_ده آزاد شده، 28. حق نیکوکار، 29. ح_ق مؤذن، 30.حق پیشنماز، 31. حق همنشین، 32. ح_ق همس_ایه، 33. ح_ق رفی_ق، 34. ح_ق ش_ری_ک، 35. ح_ق م_ال، 36. حق طلبکار، 37. حق معاشر، 38. حق خصم بر انسان 39. حق انسان بر خصم، 40. حق مشورت کننده، 41. حق رایزن 42. حق نصیحت خ__واه، 43. حق نصیحت گو، 44. حق بزرگ، 45. حق کوچک، 46. حق سائل نیازمند، 47. حق مسئول، 48. حق شاد کننده انسان، 49. حق بد کن_ن_ده، 50. حق هم کیشان، 51. حق اهل ذمّه.

6. دستگیری از درماندگان

یکی از ابعاد درخشان زندگانی امام چهارم، خدمات اجتماعی آن حضرت درآن عصر تاریک است. این خدمات، چه در ایام بحرانی و پرآشوب مدینه مانند روزهای «فاجعه حرّه» و چه در مواقع آرامش که نیازمندان و تهی دستان در انتظار دست نوازش گری بودند که با لطف و کرم به سوی آنان دراز شود، هم چنان تا آخر عمر آن حضرت ادامه داشت. تاریخ، نمونه های برجسته ای از این گونه خدمات آن امام را بازگو می کند:

امام چهارم هزینه زندگی صد خانواده تهی دست مدینه را عهده دار بود .(1)

گروهی از اهل مدینه، از غذایی که شبانه به دستشان می رسید، گذران

[شماره صفحه واقعی : 308]

ص: 3625


1- ابونعیم اصفهانی، حلیه الأولیاء، ج3، ص 136؛ سبط ابن جوزی، تذکره الخواص، ص327؛ علی بن عیسی الأربلی، کشف الغمّه، ج2، ص 289؛ شبلنجی، نورالأبصار فی مناقب آل بیت النبی المختار، ص140؛ مجلسی، بحارالأنوار، ج46، ص88؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، تصحیح و تعلیق: سیدهاشم رسولی محلاتی، ج4، ص154؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج5، ص 222؛ شیخ محمد الصبان، اسعاف الراغبین (درحاشیه نور الأبصار) ص219؛ ش_یخ عبدالله الشبراوی الشافعی، الأتحاف بحب الإشراف، ص136.

معیشت می کردند، اما آورنده غذا را نمی شناختند. پس از درگذشت علی بن الحسین تازه متوجه شدند شخصی که شبانه مواد غذایی و خواربار برای آنان می آورده، علی بن الحسین(علیه السلام) بوده است!(1)

او شبان_ه به صورت ناشناس انبان نان و مواد غذایی را شخصا ًبه دوش می کشید و به درِ خانه فُقرا می برد و می فرمود: صدقه پنهانی آتش خشم خدا را خاموش می سازد.(2)اه_ل مدین_ه م_ی گفتن_د: م_ا صدق_ه پنهان_ی را هنگامی از دست دادیم که علی بن الحسین در گذشت.(3)

حض_رت سج_اد در ط_ول س_ال ه_ا ب_ه ق_دری انب_ان ح_اوی آرد و دیگ_ر م_واد غ_ذایی را ب_ه دوش کشی_ده شخصاً به در خانه فقرا برده بود که شانه حضرت کوفته شده و پینه بسته بود، ب_ه طوری که پس از شهادت آن حضرت، هنگام غسل دادن جنازه اش، این کوفتگی توج_ه حاضران را جلب کرد و وقتی از علت آن پرسیدند، پاسخ شنیدند که: این، اثر حمل شبانه کیسه ها و انبان های پر از مواد غذایی به درِ خانه فقرا است.(4)

7. کانون تربیتی

هنگام ظهور اسلام، بردگی در سراسر جهان آن روز _ حتی در مهد تمدن آن

[شماره صفحه واقعی : 309]

ص: 3626


1- علی بن عیسی، همان مأخذ، ص289؛ شبلنجی، همان مأخذ، ص140؛ ابونعیم اصفهانی، همان مأخذ، ص 140؛ مجلسی، همان مأخذ، ص88.
2- ع_ل_ی ب_ن عیس_ی، همان م_أخ_ذ، ص289؛ اب_ونعی_م اصف_هان_ی، ه_مان م_أخ__ذ، ص 136؛ سبط ابن جوزی، همان مأخذ، ص327.
3- ابونعیم اصفهانی، همان مأخذ، ص 136؛ شبلنجی، همان مأخذ، ص 140؛ مجلسی، همان مأخذ، ص88؛ شیخ عبدالله الشبراوی، همان مأخذ، ص 136؛ علی بن عیسی، همان مأخذ، ص 313 و 290؛ سبط ابن جوزی، همان مأخذ، ص327.
4- اب_ونعیم اصفهان_ی، هم_ان م_أخ_ذ، ص 136؛ عل_ی بن عیسی، هم_ان م_أخ_ذ، ص 289؛ اب_ن شه_رآش_وب، هم_ان م_أخ_ذ، ج4، ص 154؛ ص_دوق، الخص_ال، تصحیح و تعلی_ق: علی اکب_ر غف_اری، ص517 و 518.

زمان یعنی یونان و روم _ رواج داشت، و چون لغو چنین پدیده گسترده ای به یکباره مقدور نبود، اسلام از راه های مختلفی زمینه لغو تدریجی آن را فراهم ساخت. بدین ترتیب که از یک ط_رف راه های برده گیری را تقلیل داده آن را محدود ساخت.از طرف دیگر آزادسازی بردگان را کفاره بسیاری از گناهان و خطاها و ترک واجبات قرار داد و از این رهگذر وسائل آزادی آنان را فراهم ساخت. از طرف سوم پیامبر اسلام به مسلمانان توصیه کرد که با بردگان (همچ_ون عضوی از خانواده) رفتار انسانی داشته باشند و دستور داد صاحبان بردگان از غذاهایی که خود می خورند و از لباس هایی که خود می پوشند، به آنان بدهند.

از ای_ن گ_ذشت_ه، آزادس_ازی ب_ردگان را آن چن_ان دارای ارزش و ثواب و فضیلت مع_رفی ک_رد ک_ه در روای_ات م_ا بسیاری از اعمال صالح، از نظر کثرت ثواب و فضیلت، به آزاد کردن بردگان تشبیه گشت_ه و از این ط_ریق مسلمانان به این کار تشویق شده اند. مجم_وع این ها دی_دگ_اه اسلام را در م_ورد ب_ردگی ت_ا ح_دی روش_ن می سازد .(1)برخورد خاص و ظریف اسلام و پیشوایان آن با مسئله برده و برده داری را باید از این دیدگاه تحلیل کرد.

باری، در بررسی زندگانی امام چهارم نیز موضوع آزادسازی بردگان به چشم می خورد، اما دامنه و سطح این عمل به حدی وسیع است که تنها با محاسبات بالا قابل توجیه نیست و به نظر می رسد که امام چهارم در این کار انگیزه های والاتری داشته است. دقت در این زمینه نشان می دهد که امام از این اقدام نظر تربیتی و انسانی داشته است، بدین معنا که بردگان را خریداری کرده مدتی تحت آموزش و تربیت قرار می داد و سپس آزادشان می کرد و آنان به صورت انسان های نمونه به

[شماره صفحه واقعی : 310]

ص: 3627


1- در این زمینه رجوع کنید به: ایرجی، محمد صادق، بردگی در اسلام، پایان نامه درجه لیسانس مؤلف از دانشگاه تهران.

فعالیت فرهنگی و تربیتی می پرداختند و پس از آزادی نیز ارتباطشان با امام قطع نمی شد.

«علی بن طاووس» ضمن اعمال ماه رمضان می نویسد:

عل_ی ب_ن الحسی_ن(علیه السلام)ش_ب آخ_ر م_اه رمض_ان بیست نف_ر ب_رده (یا اندکی بیش تر یا کمت_ر) را آزاد می ک_رد و می گف_ت: خ_داوند در ه_ر شب رمض_ان هنگام افطار هفت_اد ه_زار نف_ر از اهل دوزخ را از ع_ذاب آت_ش آزاد می کن_د، و در شب آخ_ر ب_ه تع_داد کل شب های رمض_ان آزاد می کند، دوست دارم خداوند ببین_د که من در دنیا ب_ردگان خ_ود را در دنیا آزاد می کن_م تا بلکه مرا در روز رستاخی_ز از آتش دوزخ آزاد س_ازد.

امام هیچ خدمت گزاری را بیش از یک سال نگه نمی داشت. وقتی که برده ای را در اول یا وسط سال به خانه می آورد، شب عید فطر او را آزاد می ساخت و در سال بعد به جای او شخص دیگری را می آورد و باز او را درماه رمضان آزاد می ساخت و این روال تا آخر عمر او همچنان ادامه داشت.

امام بردگان سیاه پوست را با وجود آن که به آنان نیاز نداشت _ می خرید و آنان را درمراسم حج به عرفات می برد و آن گاه که به سوی مشعر کوچ می کرد، آنان را آزاد می کرد و جوایز مالی به آنان می داد.(1)

به گفته یکی از نویسندگان: همین که بردگان از این موضوع خبر می یافتند، خ_ود را از قید بن_دگی اعی_ان و اش_راف ره_ا ساخته ب_ه خ_دمت زین العابدین در می آمدند.

زمان می گذشت و ایام سپری می شد و زین العابدین همچنان به آزاد کردن بندگان مشغول بود. او هر سال و هر ماه و هرروز به مناسبت های مختلف این امر را تکرار می کرد تا آن جا که در شهر مدینه گروه عظیمی از بندگان و کنیزان آزاد

[شماره صفحه واقعی : 311]

ص: 3628


1- اقبال الأعمال، ص 261.

شده آن حضرت تشکیل شده بود.(1)

چنان که اشاره شد، از مجموع این ها می توان نتیجه گرفت که امام با این برنامه در واقع یک کانون تربیتی به وجود آورده بود: بردگان را خریداری کرده مدتی تحت تعلیم و تربیت قرار می داد و پس از آن که آن ها را آزاد می کرد، هرکدام یک فرد تربیت _ شده و الگو برای دیگران بودند. آنان پس از آزادی نیز پیوند معنوی خود را با امام قطع نمی کردند و به سهم خود دیگران را تحت پوشش تربیتی قرار می دادند. این برنامه امام، با توجه به محدودیت هایی که او در ارشاد و هدایت مستقیم جامعه با آن رو به رو بود، بسیار درخور توجه و بررسی است .(2)

امام سجاد(علیه السلام) به دستور ولید بن عبدالملک مسموم شد و در سال 94 (یا 95) هجرت به شهادت رسید.(3)

[شماره صفحه واقعی : 312]

ص: 3629


1- سیدالأهل، عبدالعزیز، زندگانی زین العابدین، ترجمه حسین وجدانی، ص 55.
2- در تهیه و تنظیم این بخش، از کتاب: امام چهارم پاسدار انقلاب کربلا به قلم دوست و برادر دانشمند آقای علی اکبر حسنی استفاده شده است.
3- ابن صباغ مالکی، علی بن محمد، الفصول المهمه فی معرفه الائمه، تحقیق سامی الغریری، ج2، ص874 .

درباره مركز

بسمه تعالی
هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ
آیا کسانى که مى‏دانند و کسانى که نمى‏دانند یکسانند ؟
سوره زمر/ 9

مقدمه:
موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان، از سال 1385 هـ .ش تحت اشراف حضرت آیت الله حاج سید حسن فقیه امامی (قدس سره الشریف)، با فعالیت خالصانه و شبانه روزی گروهی از نخبگان و فرهیختگان حوزه و دانشگاه، فعالیت خود را در زمینه های مذهبی، فرهنگی و علمی آغاز نموده است.

مرامنامه:
موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان در راستای تسهیل و تسریع دسترسی محققین به آثار و ابزار تحقیقاتی در حوزه علوم اسلامی، و با توجه به تعدد و پراکندگی مراکز فعال در این عرصه و منابع متعدد و صعب الوصول، و با نگاهی صرفا علمی و به دور از تعصبات و جریانات اجتماعی، سیاسی، قومی و فردی، بر مبنای اجرای طرحی در قالب « مدیریت آثار تولید شده و انتشار یافته از سوی تمامی مراکز شیعه» تلاش می نماید تا مجموعه ای غنی و سرشار از کتب و مقالات پژوهشی برای متخصصین، و مطالب و مباحثی راهگشا برای فرهیختگان و عموم طبقات مردمی به زبان های مختلف و با فرمت های گوناگون تولید و در فضای مجازی به صورت رایگان در اختیار علاقمندان قرار دهد.

اهداف:
1.بسط فرهنگ و معارف ناب ثقلین (کتاب الله و اهل البیت علیهم السلام)
2.تقویت انگیزه عامه مردم بخصوص جوانان نسبت به بررسی دقیق تر مسائل دینی
3.جایگزین کردن محتوای سودمند به جای مطالب بی محتوا در تلفن های همراه ، تبلت ها، رایانه ها و ...
4.سرویس دهی به محققین طلاب و دانشجو
5.گسترش فرهنگ عمومی مطالعه
6.زمینه سازی جهت تشویق انتشارات و مؤلفین برای دیجیتالی نمودن آثار خود.

سیاست ها:
1.عمل بر مبنای مجوز های قانونی
2.ارتباط با مراکز هم سو
3.پرهیز از موازی کاری
4.صرفا ارائه محتوای علمی
5.ذکر منابع نشر
بدیهی است مسئولیت تمامی آثار به عهده ی نویسنده ی آن می باشد .

فعالیت های موسسه :
1.چاپ و نشر کتاب، جزوه و ماهنامه
2.برگزاری مسابقات کتابخوانی
3.تولید نمایشگاه های مجازی: سه بعدی، پانوراما در اماکن مذهبی، گردشگری و...
4.تولید انیمیشن، بازی های رایانه ای و ...
5.ایجاد سایت اینترنتی قائمیه به آدرس: www.ghaemiyeh.com
6.تولید محصولات نمایشی، سخنرانی و...
7.راه اندازی و پشتیبانی علمی سامانه پاسخ گویی به سوالات شرعی، اخلاقی و اعتقادی
8.طراحی سیستم های حسابداری، رسانه ساز، موبایل ساز، سامانه خودکار و دستی بلوتوث، وب کیوسک، SMS و...
9.برگزاری دوره های آموزشی ویژه عموم (مجازی)
10.برگزاری دوره های تربیت مربی (مجازی)
11. تولید هزاران نرم افزار تحقیقاتی قابل اجرا در انواع رایانه، تبلت، تلفن همراه و... در 8 فرمت جهانی:
1.JAVA
2.ANDROID
3.EPUB
4.CHM
5.PDF
6.HTML
7.CHM
8.GHB
و 4 عدد مارکت با نام بازار کتاب قائمیه نسخه :
1.ANDROID
2.IOS
3.WINDOWS PHONE
4.WINDOWS
به سه زبان فارسی ، عربی و انگلیسی و قرار دادن بر روی وب سایت موسسه به صورت رایگان .
درپایان :
از مراکز و نهادهایی همچون دفاتر مراجع معظم تقلید و همچنین سازمان ها، نهادها، انتشارات، موسسات، مؤلفین و همه بزرگوارانی که ما را در دستیابی به این هدف یاری نموده و یا دیتا های خود را در اختیار ما قرار دادند تقدیر و تشکر می نماییم.

آدرس دفتر مرکزی:

اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109