ص :2

تفسیر و شرح صحیفه سجادیه جلد 12

حسین انصاریان

ص :3

ص :4

بسم الله الرحمن الرحیم

ص :5

ص :6

عَادَتُکَ الْإِحْسَانُ إِلَی الْمُسِیئِینَ وَ سُنَّتُکَ الْإِبْقَاءُ عَلَی الْمُعْتَدِینَ حَتَّی لَقَدْ غَرَّتْهُمْ أَنَاتُکَ عَنِ الرُّجُوعِ وَ صَدَّهُمْ إِمْهَالُکَ عَنِ النُّزُوعِ «17»وَ إِنَّمَا تَأَنَّیْتَ بِهِمْ لِیَفِیئُوا إِلَی أَمْرِکَ وَ أَمْهَلْتَهُمْ ثِقَةً بِدَوَامِ مُلْکِکَ فَمَنْ کَانَ مِنْ أَهْلِ السَّعَادَةِ خَتَمْتَ لَهُ بِهَا وَ مَنْ کَانَ مِنْ أَهْلِ الشَّقَاوَةِ خَذَلْتَهُ لَهَا «18»کُلُّهُمْ صَائِرُونَ إِلَی حُکْمِکَ وَ أَمُورُهُمْ آئِلَةٌ إِلَی أَمْرِکَ لَمْ یَهِنْ عَلَی طُولِ مُدَّتِهِمْ سُلْطَانُکَ وَ لَمْ یَدْحَضْ لِتَرْکِ مُعَاجَلَتِهِمْ بُرْهَانُکَ «19»حُجَّتُکَ قَائِمَةٌ لاَ تُدْحَضُ وَ سُلْطَانُکَ ثَابِتٌ لاَ یَزُولُ فَالْوَیْلُ الدَّائِمُ لِمَنْ جَنَحَ عَنْکَ وَ الْخَیْبَةُ الْخَاذِلَةُ لِمَنْ خَابَ مِنْکَ وَ الشَّقَاءُ الْأَشْقَی لِمَنِ اغْتَرَّ بِکَ «20»مَا أَکْثَرَ تَصَرُّفَهُ فِی عَذَابِکَ وَ مَا أَطْوَلَ تَرَدُّدَهُ فِی عِقَابِکَ وَ مَا أَبْعَدَ غَایَتَهُ مِنَ الْفَرَجِ وَ مَا أَقْنَطَهُ مِنْ سُهُولَةِ الْمَخْرَجِ عَدْلاً مِنْ قَضَائِکَ لاَ تَجُورُ فِیهِ وَ إِنْصَافاً مِنْ حُکْمِکَ لاَ تَحِیفُ عَلَیْهِ «21»فَقَدْ ظَاهَرْتَ الْحُجَجَ وَ أَبْلَیْتَ الْأَعْذَارَ وَ قَدْ تَقَدَّمْتَ بِالْوَعِیدِ وَ تَلَطَّفْتَ فِی التَّرْغِیبِ وَ ضَرَبْتَ الْأَمْثَالَ وَ أَطَلْتَ الْإِمْهَالَ وَ أَخَّرْتَ وَ أَنْتَ مُسْتَطِیعٌ لِلمُعَاجَلَةِ وَ تَأَنَّیْتَ وَ أَنْتَ مَلِیءٌ بِالْمُبَادَرَةِ «22»لَمْ تَکُنْ أَنَاتُکَ عَجْزاً وَ لاَ إِمْهَالُکَ وَهْناً وَ لاَ إِمْسَاکُکَ غَفْلَةً وَ لاَ انْتِظَارُکَ مُدَارَاةً بَلْ لِتَکُونَ حُجَّتُکَ أَبْلَغَ وَ کَرَمُکَ أَکْمَلَ وَ إِحْسَانُکَ أَوْفَی وَ نِعْمَتُکَ أَتَمَّ کُلُّ ذَلِکَ کَانَ وَ لَمْ تَزَلْ وَ هُوَ کَائِنٌ وَ لاَ تَزَالُ «23»حُجَّتُکَ أَجَلُّ مِنْ أَنْ تُوصَفَ بِکُلِّهَا وَ مَجْدُکَ أَرْفَعُ مِنْ أَنْ یُحَدَّ بِکُنْهِهِ وَ نِعْمَتُکَ أَکْثَرُ مِنْ أَنْ تُحْصَی بِأَسْرِهَا وَ إِحْسَانُکَ أَکْثَرُ مِنْ أَنْ تُشْکَرَ عَلَی أَقَلِّهِ «24»وَ قَدْ قَصَّرَ بِیَ السُّکُوتُ عَنْ تَحْمِیدِکَ وَ فَهَّهَنِیَ الْإِمْسَاکُ عَنْ تَمْجِیدِکَ وَ قُصَارَایَ الْإِقْرَارُ بِالْحُسُورِ لاَ رَغْبَةً - یَا إِلَهِی - بَلْ عَجْزاً «25»فَهَا أَنَا ذَا أَؤُمُّکَ

ص:8

بِالْوِفَادَةِ وَ أَسْأَلُکَ حُسْنَ الرِّفَادَةِ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اسْمَعْ نَجْوَایَ وَ اسْتَجِبْ دُعَائِی وَ لاَ تَخْتِمْ یَوْمِی بِخَیْبَتِی وَ لاَ تَجْبَهْنِی بِالرَّدِّ فِی مَسْأَلَتِی وَ أَکْرِمْ مِنْ عِنْدِکَ مُنْصَرَفِی وَ إِلَیْکَ مُنْقَلَبِی إِنَّکَ غَیْرُ ضَائِقٍ بِمَا تُرِیدُ وَ لاَ عَاجِزٍ عَمَّا تُسْأَلُ وَ أَنْتَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ لاَ حَوْلَ وَ لاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ.

ص:9

[«1»یَا مَنْ یَرْحَمُ مَنْ لاَ یَرْحَمُهُ الْعِبَادُ «2»وَ یَا مَنْ یَقْبَلُ مَنْ لاَ تَقْبَلُهُ الْبِلاَدُ «3»وَ یَا مَنْ لاَ یَحْتَقِرُ أَهْلَ الْحَاجَةِ إِلَیْهِ «4»وَ یَا مَنْ لاَ یُخَیِّبُ الْمُلِحِّینَ عَلَیْهِ «5»وَ یَا مَنْ لاَ یَجْبَهُ بِالرَّدِّ أَهْلَ الدَّالَّةِ عَلَیْهِ «6»وَ یَا مَنْ یَجْتَبِی صَغِیرَ مَا یُتْحَفُ بِهِ وَ یَشْکُرُ یَسِیرَ مَا یُعْمَلُ لَهُ «7»وَ یَا مَنْ یَشْکُرُ عَلَی الْقَلِیلِ وَ یُجَازِی بِالْجَلِیلِ «8»وَ یَا مَنْ یَدْنُو إِلَی مَنْ دَنَا مِنْهُ «9»وَ یَا مَنْ یَدْعُو إِلَی نَفْسِهِ مَنْ أَدْبَرَ عَنْهُ «10»وَ یَا مَنْ لاَ یُغَیِّرُ النِّعْمَةَ وَ لاَ یُبَادِرُ بِالنَّقِمَةِ «11»وَ یَا مَنْ یُثْمِرُ الْحَسَنَةَ حَتَّی یُنْمِیَهَا وَ یَتَجَاوَزُ عَنِ السَّیِّئَةِ حَتَّی یُعَفِّیَهَا]

ای آن که رحم می کند به کسی که بندگان به او رحم نمی کنند! ای آن که می پذیرد کسی را که کشورها نمی پذیرند! ای آن که نیازمندان درگاهش را حقیر و کوچک نمی شمرد! ای آن که اصرار کنندگان به پیشگاهش را ناامید نمی کند! ای آن که دست ردّ به سینۀ کسانی که عمل خود را در برابر حضرتش بزرگ می شمارند نمی زند! ای آن که ارمغان و هدیه کوچک را می پذیرد، و اندک کاری که برایش انجام می گیرد، سپاس می نهد! و ای آن که عمل کم را قدرشناسی می کند، و پاداش بزرگ می دهد! و ای آن که هر که به او نزدیک شود، به او نزدیک می شود! و ای آن که هر که را از او روی گردانده، به سوی

ص:10

خود می خواند! و ای آن که نعمت را تغییر نمی دهد، و به انتقام شتاب نمی ورزد! و ای آن که نیکی را به بار می نشاند تا آن را بیفزاید، و از بدی می گذرد تا آن را محو و نابود کند!

پیدا کند از عقوبتش درمی گذرد، و وی را در رحمتش چون ماهی در آب غرق می کند!

خوشت باد ای نسیم کوی جانان که داری نکهت گیسوی جانان

ندارد نافۀ مشک تتاری نسیم سنبل هندوی جانان

صبا هر شب که خواهد آفتابی براندازد نقاب از روی جانان

دل مسکین ما از ره بدر برد فریب غمزۀ جادوی جانان

به پشتیّ سعادت می توان زد زمانی خیمه بر پهلوی جانان

دعای عاشقان حرزی چنان نیست که بتوان بست بر بازوی جانان

طواف حاجیان در کعبه باشد طواف عاشقان در کوی جانان

خوشا باد سحرگاهی که گاهی پیامی آردم از سوی جانان

عماد ار گوشه ای خواهی گزیدن هم آخر گوشۀ ابروی جانان

(عماد فقیه کرمانی)

و کرم قرار داشته باشد.

عبد اگر مؤمن باشد درِ رحمت خاص هم به روی او باز است، و اگر غیر مؤمن باشد رحمت خاص چون در وجود او جایی برای تجلّی نمی بیند جلوه نمی کند، ولی به محض این که عبد بیدار شود و از عصیان و خطا برگردد تجلّی گاه رحمت خاص می شود، و تمام سیّئات گذشته اش در مدار مغفرت بخشیده می شود و در آسیاب محبّت تبدیل به حسنه شده، و آتش توبه هیمۀ گناه را سوزانده خاکسترش را به باد می دهد.

این مهم نیست که تمام عالمیان درِ مهر و محبّت خود را به روی انسان ببندند، و به هیچ صورت انسان را نپذیرند، این مهم است که دری برای همیشه از رحمت و لطف از جانب حضرت دوست به روی انسان باز است، تا هر وقت که بخواهد خود را در آغوش محبّت حضرت جانان بیندازد، و آنچه در قدرت داشته باشد از سفرۀ لطفش بهره ببرد.

آری، او می آفریند، و در رحم مادر از عبدش پذیرایی می کند، و بدون احساس رنج وی را به دنیا می آورد، و سینۀ پر شیر مادر را همراه عشق و محبتی در اوج نهایت در اختیارش می گذارد، و پس از آماده شدن کارگاه بدن در دهانش دندان می رویاند، و وی را تبدیل به طفلی شیرین و آراسته می کند، و از وی نوجوانی زیبا و باطراوت می سازد، و به پهنۀ آفرینش، نعمت های مادی و معنوی را در اختیارش می گذارد گرچه همه چیز و همه کس وی را طرد کند و از محبّت و رحمت به وی دریغ ورزد!

آری، او می پذیرد کسی را که هیچ کشوری نمی پذیرد، و هیچ سرزمینی قبول نمی کند، کشور رحمت و مملکت محبّت، و سرزمین مهر و لطف او قبول می کند آن را که هیچ سرزمینی قبول نمی کند!

او نیازمند فقیر و مسکین مستکین، و بیچارۀ گرفتار را که به پیشگاهش حاجت

ص:13

می برد خوار نمی کند، و تحقیرش نمی نماید، و روحیه اش را نمی شکند، که نیازمند در پیشگاه حضرتش در عین فقر و نیاز، آبرومند است و از اعتبار و شخصیت برخوردار است، و بی شک با استجابت دعای حاجتمند به آبرویش می افزاید، و اعتبارش را در میان بندگان دو چندان می کند، و وی را ملجأ و پناه دیگران قرار می دهد.

راستی، چه عجیب و بهت آور است، و تا کجا مورد تعجب دارد که نیازمند و گدا به درگاه بی نیاز برود، و علاوه بر حفظ اعتبار و شخصیتش با اضافه شدن به اعتبار و بزرگیش از درگاه او برگردد، و خود برای رفع مشکلات دیگران، دست خدا شود!

رحمت او که فقط مقتضای آقایی و بزرگواری اوست با انسان کاری می کند که دیگران را نسبت به آدمی در بهت و حیرت می برد، و همه در برابر آن که متصل به رحمت است انگشت به دهان می مانند، و از درک شخصیت و وضع انسان عاجز می شوند، خود انسان هم وقتی توجّه به حقیقت پیدا می کند، خود را از بیانش ناتوان می بیند و از تفسیرش درمی ماند که مگر من کیستم که در عین این همه نقص و عیب و گناه و معصیت بدین صورت مورد لطف دوست قرار گرفته ام.

درگاهش درگاه نومیدی نیست، پیشگاهش پیشگاه یأس و حرمان نمی باشد، او وجود مقدسی است که الحاح کنندگان را نومید نمی سازد و دست رد بر سینۀ توقع داران خود نمی گذارد، هدیۀ بی مقدار عبد را که به صورت رابطۀ با او و عمل صالح و اخلاق حسنه است برمی گزیند، و کار اندک را سپاس می گزارد، و عمل کم و کوچک را به لطفش قبول می کند و مزد عظیم و اجر بزرگ می دهد.

آن که به او نزدیک شود بی ملاحظه به او نزدیک می گردد، و هر که از او روی بگرداند وی را به سوی خود می خواند، مگر در قرآن مجید نخوانده اید که موسی و هارون را مأموریت می دهد به سوی فرعون بروند و از وی برای قرار گرفتن در مدار هدایت دعوت کنند، باشد که متذکّر واقعیّت ها گردد، و به مقام خشیت دست یابد،

ص:14

تا پروندۀ سیاهش سپید گردد، و گناهانش به کارگاه مغفرت راه یابد، و سیّئاتش به حسنات تبدیل شود، و از عذاب ابد قیامت رهایی یابد! (1)

جز تنعّم به غم یار عبث بود عبث هر چه کردیم جز این کار عبث بود عبث

هر چه جز مصحف آن روی غلط بود غلط جز حدیث لب دلدار عبث بود عبث

پی به منزلگه مقصود نبردیم آخر نطع این وادی خونخوار عبث بود عبث

اشک خونین به نگاهی بخریدند از ما کوشش چشم گهربار عبث بود عبث

هرچه بردیم ز کردار هبا بود هبا هر چه بستیم ز گفتار عبث بود عبث

جنگ با نفس خطا پیشۀ خود می بایست با کسان این همه پیکار عبث بود عبث

خویش را کاش در اول به خدا می بستیم از خودی این همه آزار عبث بود عبث

هر چه گفتیم و شنیدیم خطا بود خطا غیر حرف دل و دلدار عبث بود عبث

جز دل سوخته و جان برافروخته فیض هر چه بردیم بدان یار عبث بود عبث

(فیض کاشانی)

ص:15

طاعت و ترک معصیت است، نه معصیت و کفران نعمت کریم، که کریم در دنیا سفره انداز است برای این که از آن بهره ببری و تأمین قدرت نمایی تا بر طاعتش اقدام کرده و به ترک گناه موفّق گردی، و در آخرت سفره انداز است تا از محصول ایمان و تقوایت و جهاد و کوشش و عمل صالحت بهره مند گردی!

اگر بگوید: شیطان مرا مغرور کرد، جواب می گویند: ما به وسیلۀ انبیای خود و به خصوص کتب آسمانی و مخصوصاً قرآن مجید تو را از مکر و بندبازی او و حیله و خدعۀ او، تا جایی که حجت بر تو تمام باشد هشدار داده و از اطاعت از شیطان بر حذر داشتیم، و به این معنا آگاهت نموده که هر کس تو را به غیر خواسته های دوست می خواند شیطان است، و می خواهد همانند پدر و مادرت تو را از بهشت عنبر سرشت قیامت محروم نماید، چنانکه آنان را از بهشت دنیا محروم کرد، ولی آن دو بزرگوار با توبه و انابه و تضرع و زاری به پیشگاهش عذر تقصیر بردند و آن محبوب قلب عارفان عذر آنان را پذیرفت.

اگر بگوید: دچار جهل بودم و در فضای عدم معرفت و دوری از بصیرت و آگاهی مغرور شدم، پاسخ می گویند: بعثت انبیا و امامت امامان و علم عالمان و حکمت حکیمان و عرفان عارفان و نصیحت ناصحان همه و همه برای علاج جهل بود، می خواستی در برابر آنان تواضع کنی و از آن منابع بصیرت کسب معرفت نمایی، تا به غرور دچار نشوی و بر کثرت معصیت و کم کردن طاعت اقدام ننمایی.

در آیۀ شریفه انسان را به عنوان انسانیتش که تمام امتیازات او را بر سایر موجودات این جهان یادآور می شود مخاطب ساخته سپس او را در برابر خداوندی قرار می دهد که هم «ربّ» و هم «کریم» است، به مقتضای ربوبیتش پیوسته او را در کنف حمایت خود قرار داده و تربیت و تکامل او را بر عهده گرفته، و به مقتضای کرمش او را بر سر خوان نعمت خود نشانده و از تمام مواهب مادی و معنوی برخوردار ساخته است بی آن که انتظاری از او داشته باشد و پاداش و عوضی

ص:17

بطلبد، حتی خطاهای او را نادیده می گیرد و با کرمش او را مورد عفو قرار می دهد.

آیا سزاوار است چنین موجود شریفی در برابر چنان پروردگار بزرگی جسور گردد، و یا لحظه ای از او غافل شود و در انجام فرمانش که ضامن سعادت خود اوست، قصور ورزد؟

پرده هایی که بر گناهان من افکنده بودی، مرا غافل و مغرور ساخت.

که این بیان نیز متناسب با مفهوم آیه نیست، بلکه در جهت مخالفت هدف اصلی آیه قرار دارد، چرا که هدف در هم شکستن غرور و بیدار کردن از خواب غفلت است، نه پردۀ جدیدی بر پرده های غفلت افکندن.

بنابراین سزاوار نیست آیه را از هدفی که داشته منحرف سازیم و در جهت مخالف آن نتیجه گیری کنیم.

امیر مؤمنان علیه السلام در تفسیر این آیه جمله های عجیبی دارد و می فرماید:

این آیه کوبنده ترین دلیل در برابر شنونده است، و قاطع ترین عذر در برابر شخص مغرور، کسی که جهالت و نادانیش او را جسور و مغرور ساخته است.

ای انسان! چه چیز تو را بر گناهت جرأت داده، و چه چیز تو را در برابر پروردگارت مغرور ساخته، و چه چیز تو را به هلاکت خویش علاقمند نموده است؟

آیا این بیماری تو بهبودی ندارد؟ یا این خوابت به بیداری نمی انجامد؟ چرا لااقل آن مقدار که به دیگران رحم می کنی به خودت رحم نمی کنی؟ تو هرگاه کسی را در میان آفتاب سوزان ببینی بر او سایه می افکنی، هرگاه بیماری را ببینی که درد، وی را سخت ناتوان ساخته از روی ترحم بر او گریه می کنی، پس چه چیز تو را بر بیماریت صبور ساخته و بر مصیبتت شکیبا نموده و از گریۀ بر خویشتن تسلیت داده؟ در حالی که عزیزترین افراد نزد تو خودت می باشی، چگونه ترس از نزول بلا در شب تو را بیدار نکرده، با این که در گناه و معصیت او غوطه وری و در حالی که زیر سلطۀ او قرار داری.

بیا و این بیماری را با داروی تصمیم و عزم و ارادۀ راسخ مداوا کن و این

ص:19

خواب غفلتی را که چشمانت را فرو گرفته با بیداری برطرف ساز. بیا مطیع خداوند شو و به یاد او انس بگیر، خوب تصور کن که هنگام غفلت از خدا، او با دادن نعمت ها به تو عنایت می کند، تو را به سوی عفو و بخشش خویش می خواند، و زیر پوشش فضل و برکات خود قرار می دهد، در حالی که تو هم چنان به او پشت کرده ای و به دیگری رو می آوری! بزرگ است خداوندی که با این قدرت عظیم کریم است اما تو با این ضعف و حقارت چقدر بر معصیت او جسوری! (1)» (2)

از غبار خودنمائی ها عمل را پاک کن دانه تا حاصل دهد پنهان به زیر خاک کن

تا جمال شاهد مقصودت آید در نظر زنگ غفلت پاک از آئینۀ ادراک کن

عالم اکبر تویی هم صحبت عالم گزین در وجود خویش سیر انجم و افلاک کن

از سبک روحی کند شبنم سوی گردون سفر بهر معراج حقیقت خویش را چالاک کن

خاطرت را تا فرحناکی شود حاصل صغیر رفع اندوه و ملال از خاطر غمناک کن

(صغیر)

ص:20

[«12»اِنْصَرَفَتِ الْآمَالُ دُونَ مَدَی کَرَمِکَ بِالْحَاجَاتِ وَ امْتَلَأَتْ بِفَیْضِ جُودِکَ أَوْعِیَةُ الطَّلِبَاتِ وَ تَفَسَّخَتْ دُونَ بُلُوغِ نَعْتِکَ الصِّفَاتُ فَلَکَ الْعُلُوُّ الْأَعْلَی فَوْقَ کُلِّ عَالٍ وَ الْجَلاَلُ الْأَمْجَدُ فَوْقَ کُلِّ جَلاَلٍ «13»کُلُّ جَلِیلٍ عِنْدَکَ صَغِیرٌ وَ کُلُّ شَرِیفٍ فِی جَنْبِ شَرَفِکَ حَقِیرٌ خَابَ الْوَافِدُونَ عَلَی غَیْرِکَ وَ خَسِرَ الْمُتَعَرِّضُونَ إِلاَّ لَکَ وَ ضَاعَ الْمُلِمُّونَ إِلاَّ بِکَ وَ أَجْدَبَ الْمُنْتَجِعُونَ إِلاَّ مَنِ انْتَجَعَ فَضْلَکَ «14»بَابُکَ مَفْتُوحٌ لِلرَّاغِبِینَ وَ جُودُکَ مُبَاحٌ لِلسَّائِلِینَ وَ إِغَاثَتُکَ قَرِیبَةٌ مِنَ الْمُسْتَغِیثِینَ «15»لاَ یَخِیبُ مِنْکَ الْآمِلُونَ وَ لاَ یَیْأَسُ مِنْ عَطَائِکَ الْمُتَعَرِّضُونَ وَ لا یَشْقَی بِنَقِمَتِکَ الْمُسْتَغْفِرُونَ]

آرزوها پیش از رسیدن به نهایت کرمت، حاجت روا برگشتند، و ظرف های طلب به فیض بخششت لبریز شدند و اوصاف پیش از رسیدن به وصفت، از هم گسیختند. برتری در بالاترین مرتبه اش، که فراز هر برتری است مخصوص توست، و جلال امجد که فوق هر جلال است، ویژۀ توست. هر بزرگی نزد تو کوچک و هر شریفی در کنار شرفت حقیر است.

آنان که به سوی غیر تو کوچ کردند، ناامید شدند، و آنان که جز تو را خواستند، به خسارت نشستند، و آنان که به درگاه غیر تو فرود آمدند، تباه شدند، و نعمت خواهان جز آنان که از فضل و احسان تو نعمت خواستند، دچار

ص:21

تهی دستی و قحطی شدند. باب رحمتت به روی علاقه مندان باز، وجود و سخایت برای گدایان رایگان، و فریاد رسیت به فریاد خواهان نزدیک است.

آرزومندان از تو نومید نمی شوند، و درخواست کنندگان از عطایت مأیوس نمی گردند، و آمرزش خواهان به کیفرت، بدبخت نمی شوند.

می شود؛ بر پایۀ دلیل و برهان آشکار؛ حجّت خدا بر او تمام گشته و سرانجام به دوزخ می افتد.

بنابراین وجود ظلم و گناه در گیتی، نشان فراخی عالم تکلیف و بهترین گواه بر حکمت و تدبیر و بنده پروری حضرت ربّ است و نیز دلیل بر آن است که کیفر عین حکمت و عدالت و عطای جمیل و پاداش جزیل او، تجلّی برترین مرتبۀ رحمت و کرامت و فضل است.

از جمله نکته های لطیف، راز و نیازهایی است که حضرت از درگاه ربوبی درخواست می دارد:

پذیرش بی پناهان، قبول کردن همه رانده شدگان، قبولی شکرانه کمترین طاعات، اعطای عظیم ترین پاداش و دعوت از گناهکاران و متمرّدان است که در تربیت مردم و پرورش روحی بندگان، اثر شایسته ای دارد.

اهل الدّالة که در برخی از فراز دعاها آمده است. به بندگان اهل کرشمه و ناز می گویند: اینان به انس و الفت که با پروردگار دارند بدون ترس و واهمه حاجت خود را از خدا می طلبند در حالی که گویی بر خداوند ناز و طلب دارند. این دلیل بر لطف بی نهایت حضرت ربّ جلیل است که اجازه می دهد از او بخواهند و سر بر بالین مهر و صفای حق بگذارند و با زبان مهر با محبوب به مناجات بپردازند.

در این باره از روایت معصومان علیهم السلام آنچه در مورد فضیلت نماز شب و مناجات شبانه آنان وارد شده است، روشن می شود که:

خداوند گفتگوی بنده با خودش را دوست می دارد و حتی درِ نعمتی را بر او می بندد تا همواره بنده اش در ارتباط باشد و صدای ناز و نیاز او را بشنود و اگر نخواهد صدای او را بشنود مالی و مقامی سرشار به او می دهد و او را از در خانه خود می راند.

بنابر احادیث روز عید در نزد پروردگار روز مزد اعمال عبادی است؛ از این رو

ص:23

مستحب است که انسان بسیار دعا کند و به یاد خدا باشد و در طلب خیر دنیا و آخرت بکوشد.

نزد خداوند سبحان چهار روز بسیار عالی مقام است که نبی اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

إِنَّ اللّهَ تَبارَکَ وَ تَعالی إخْتارَ مِنَ الْکَلامِ أَرْبَعَةً وَ مِنَ الْمَلائِکَةِ أَرْبَعَةً... وَ منَ الْأَیّامِ أَرْبَعَةً... وَ أَمَّا خِیَرَتُهُ مِنَ الْأَیَّامِ فَیَوْمُ الْفِطْرِ وَ یَوْمُ عَرَفَةَ وَ یَوْمُ الْأَضْحی وَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ. (1)

خداوند متعال از سخن چهار کلام را برگزید و از فرشتگان چهار را... و از روزها، چهار روز را... و امّا روزهای برگزیده اش، روز عید فطر، روز عرفه، روز عید قربان و روز جمعه است.

بر آنچه به ما ارزانی داشت.

در قنوت نماز عید آمده است:

اَسْأَلُکَ بِحَقِّ هذَا الْیَوْمِ الَّذی جَعَلْتَهُ لِلْمُسْلِمِینَ عِیداً وَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ذُخْراً وَ شَرَفاً وَ کَرامَةً وَ مَزیداً أَنْ تُصَلِّیَ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ انْ تُدْخِلَنی فی کُلِّ خَیْراً أَدَخَلْتَ فِیهِ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ وَ انْ تُخْرِجَنی مِنْ کُلِّ سُوءٍ اخْرَجْتَ مِنْهُ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ صَلَواتُکَ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ، الّلُهَّمَ إِنّی اسْأَلُکَ خَیْرَ ما سَأَلَکَ عِبادُکَ الصّالِحُونَ وَ اعُوذُ بِکَ مِمَّا اسْتَعاذَ مِنْهُ عِبادُکَ الْمُخْلَصُونَ. (1)

از تو درخواست می کنم به حق این روز که برای مسلمانان عید قرار دادی و برای محمد صلی الله علیه و آله ذخیره و فزونی در شرف، که بر محمد و خاندان محمد درود فرستی و مرا در هر خیری که محمد و خاندان محمد را وارد نمودی، وارد کنی و از هر شری که محمد و خاندان محمد «درود خدا بر او و خاندانش» را بیرون آوردی، مرا بیرون آوری، خدایا از تو درخواست می کنم، بهترین چیزی که بندگان شایسته ات درخواست کردند و به تو پناه می آورم از آنچه بندگان شایسته ات، به تو پناه بردند.

و خواندن دعاهایی دیگر در صبح عید فطر که در کتب أدعیه آمده است.

2 - زکات فطره که واجبی موکّد است و شرط قبولی روزۀ ماه رمضان است که در صبح عید فطر به مستحقّ از فقیران یا مصارف دیگر پرداخت می شود.

3 - غسل کردن و پوشیدن لباس نو و استفاده از بوی خوش و خوردن و آشامیدن که نشان از شادی و جشن روز عید باشد.

4 - خواندن نماز عید در اول روز و در صحرا و بیابان که سیرۀ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و

ص:25

معصومان علیهم السلام چنین بوده است، که دوست می داشتند در هنگام برپایی نماز عید زیر آسمان بروند و دیدگانشان به آفاق عالم بیفتد و در برابر نعمت های الهی پیشانی بر زمین نهند و برای قبولی اعمال برادران دینی دعا کنند.

5 - زیارت امام حسین علیه السلام و خواندن دعای ندبه هم سفارش شده است. (1)6 - ابوحمزۀ ثمالی دعایی از امام محمد باقر علیه السلام در عید فطر و قربان و جمعه نقل کرده است؛ که در هنگام آماده شدن برای رفتن به سوی برپایی نماز عید خوانده می شود:

اَللَّهُمَّ مَنْ تَهَیَّاَ فِی هذَا الْیَوْمِ أَوْ تَعَبَّأَ أَوْ أَعَدَّ وَاسْتَعَدَّ لِوِفادَةٍ إِلی مَخْلُوقٍ رَجَاءَ رِفْدِهِ وَ نَوافِلِه وَ فَواضِلِه وَ عَطایاهُ فَإِنَّ إِلَیْکَ یا سَیَّدی تَهْیِئَتی وَ تَعْبِئَتی وَ إِعْدادی وَ اسْتِعْدادی رَجَاءَ رَفْدِکَ وَ جَوائِزِکَ وَ نَوافِلِکَ وَ فَواضِلِکَ وَ عَطائِکَ وَ قَدْ غَدَوْتُ إِلی عِیدٍ مِنْ أَعْیادِ أُمَّةٍ مُحَمَّدٍ صَلَواتُ اللّهِ عَلَیْهِ و آلِهِ وَ لَمْ أَفْدِ إِلَیْکَ الْیَوْمَ بِعَمَلٍ صالِحٍ أَثِقُ بِهِ قَدَّمْتُهُ وَ لاتَوَجَّهْتُ بِمَخْلُوقٍ أَمَّلْتُهُ وَلکِنْ أَتَیْتُکَ خاضِعَاً مُقِرَّاً بِذُنُوبی وَ إِساءَتی إِلی نَفْسی فَیَاعَظِیمُ یا عَظیِمُ اغْفِرْلِیَ الْعَظِیمَ مِنْ ذُنُوبی فَإِنَّهُ لایَغْفِرُ الذُّنُوبَ الْعِظامَ إِلاّ أَنْتَ یا لا الهَ إلّاأَنْتَ یا أَرْحَمَ الرّاحِمِینَ. (2)

خدایا! هر کس در این روز آماده شد یا نیّت کرد یا مهیّا و مستعدّ شد، برای ورود به درگاه یکی از بندگانت به امید جایزه ها و صله ها و بهره ها و عطاها، ولی ای آقای من! آماده شدن و قصد کردن و مهیّا و مستعدّ شدن من تنها به جانب توست، به امید جایزه ها و صله ها و بهره ها و عطاهایت و اینک صبح کردم در عیدی از اعیاد امّت پیامبرت محمّد که درود خدا بر او و خاندانش، و در حالی که به عمل صالحی که به آن اطمینان کنم، و آن را پیش آورده باشم

ص:26

بر تو وارد نشدم و به مخلوقی که آرزومندش باشم رو نکردم، بلکه در حال فروتنی تنها به جانب تو آمده ام، به گناه و بدی نسبت به خویش اعتراف دارم پس ای بزرگ، ای بزرگ، گناهان بزرگم را بیامرز که گناهان بزرگ را جز تو نیامرزد، ای که معبودی جز تو نیست، ای مهربان ترین مهربانان.

امام رضا علیه السلام هنگام بیرون رفتن برای نماز عید در آستانۀ در ایستاد و خواند:

اللّهُ اکْبَرُ، اللّهُ اکْبَرُ، اللّهُ اکْبَرُ، اللّهُ اکْبَرُ عَلی ما هَدانا، اللّهُ اکْبَرُ عَلی ما رَزَقَنا مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعامِ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ عَلی ما أَبْلانا نَرْفَعُ بِها أَصْواتَنا... (1)

خدا بزرگ است، خدا بزرگ است، خدا بزرگ است، بزرگتر بر آن که هدایتمان کرد. خدا بزرگ است بر آن که ما را از چارپایان، روزی داد، خدا را سپاس بر آن که ما را آزمود، صداهایمان را به ذکر بلند می کنیم.

از آنجا که روز عید فطر از اعیاد بزرگ اسلامی است، سزاوار می باشد همه مسلمانان جنبۀ وحدت و همدلی عمومی را اهمیّت دهند و در بر پایی نماز عید و مراسم قبل و بعد آن شکوه و عظمت این برنامۀ دینی را در همه جا به نمایش گذارند.

فِیهِ السَّیِّئاتِ وَ یَرْفَعُ فِیهِ الدَّرَجاتِ وَ یَسْتَجِیبُ فِیهِ الدَّعَواتِ وَ یَکْشِفُ فِیهِ الْکُرُباتِ وَ یَقْضی فِیهِ الْحَوائِجِ الْعِظامِ وَ هُوَ یَوْمُ الْمَزِیدِ لِلّهِ فِیهِ عُتَقاءُ وَ طُلَقاءُ مِنَ النّارِ ما دَعَا فِیهِ أَحَدٌ مِنَ النّاسِ وَ قَدْ عَرَفَ حَقَّهُ وَ حُرْمَتَهُ إِلاّ کانَ حَتْماً عَلَی اللّهِ أَنْ یَجْعَلَهُ مِنْ عُتَقائِهِ وَ طُلَقائِهِ مِنَ النّارِ فَإِنْ ماتَ فی یَوْمِهِ أَوْ لَیْلَتِهِ ماتَ شَهِیداً وَ بُعِثَ آمِناً وَ مَا اسْتَخَفَّ أَحَدٌ بِحُرْمَتِهِ وَ ضَیَّعَ حَقَّهُ إِلاّ کانَ حَقّاً عَلَی اللّهِ عَزَّوَجَلَّ أَنْ یُصْلِیَهُ نارَ جَهَنَّمَ إِلاّ أَنْ یَتُوبَ. (1)

همانا روز جمعه سرور روزهاست. خداوند در آن روز نیکی ها را زیاد می کند و گناهان را محو می گرداند و درجات را بالا می برد و دعاها را مستجاب می گرداند و اندوه ها را برطرف می سازد و حاجت های بزرگ را برآورده می کند. روزی است که پروردگار گروهی را بسیار از آتش آزاد می نماید. هر که حرمت و حق آن روز را بشناسد و دعا کند؛ خداوند او را از آزاد شدگان آتش جهنّم قرار می دهد و اگر در شب و روز جمعه بمیرد، همچون شهید مرده است و در قیامت ایمن مبعوث می شود. هر که حرمت آن را سبک شمرد و حق آن را تباه کند، خداوند او را به آتش جهنّم می اندازد، مگر آنکه توبه کند.

امام صادق علیه السلام از بهترین لحظاتی که دعا در آن پذیرفته می شود را روز جمعه معرفی می فرماید:

السّاعَةُ الَّتی یُسْتَجَابُ فِیهَا الدُّعاءُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ ما بَیْنَ فَرَاغِ الْإِمامِ مِنَ الْخُطْبَةِ إِلی أَنْ یَسْتَوِیَ فی الصُّفُوفِ وَ ساعَةٌ أُخْری مِنْ آخِرِ النَّهارِ إِلی غُرُوبِ الشَّمْسِ. (2)

ص:28

روز جمعه ساعتی که در آن دعای انسان پذیرفته می شود؛ آن زمان که خطبۀ نماز توسّط امام جمعه پایان یابد و صف ها به نظم برپا گردد و ساعتی دیگر، از پایان روز تا غروب خورشید است.

و نیز فرمود:

إِنَّ لِلْجُمُعَةِ حَقًّا وَ حُرْمَةً فَإِیّاکَ أَنْ تُضَیِّعَ أَوْ تُقَصِّرَ فی شَیءٍ مِنْ عِبادَةِ اللّهِ وَ التَّقَرُّبِ إِلَیْهِ بِالْعَمَلِ الصّالِحِ وَ تَرْکِ الْمَحارِمِ کُلِّها فَإِنَّ اللّهَ یُضاعِفُ فِیهِ الْحَسَناتِ وَ یَمْحُو فِیهِ السَّیِّئاتِ وَ یَرْفَعُ فِیهِ الدَّرَجاتِ. (1)

به درستی که روز جمعه دارای حق و احترام است، پس بپرهیز از اینکه مبادا، عبادت و نزدیکی به خداوند با عمل صالح و دوری از محرّمات را، در این روز ضایع کنی و یا کوتاهی بورزی، یقینی است که خداوند نیکی ها را در این روز چند برابر و گناهان انسان را محو و درجات آنان را بالا می برد.

برای روز جمعه اعمال و آداب بسیاری در سنّت نبوی و اهل بیت علیهم السلام بیان شده است؛ که از جمله آنان: ادعیۀ مخصوص، صلوات فرستادن، خواندن سوره های از قرآن، غسل جمعه و نظافت با آداب ویژه، صدقه دادن، صلۀ رحم، شاد نمودن خانواده، آموختن مسائل احکام دین، زیارت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام و زیارت حجة بن الحسن علیه السلام ، زیارت اهل قبور به ویژه پدر و مادر، خواندن دعای ندبه، و نمازهای مستحبی و... .

از دعاهای مخصوص این روز مبارک برای مسلمانان این است که: امام صادق علیه السلام فرمود: هر که این دعا را بخواند کفّارۀ گناهان او از این جمعه تا جمعه دیگر باشد:

اَللّهُمَّ ما قُلْتُ فی جُمُعَتی هَذِهِ مِنْ قَوْلٍ أَوْ حَلَفْتُ فِیها مِنْ حَلْفٍ أَوْ نَذَرْتُ فِیها

ص:29

مِنْ نَذْرٍ فَمَشِیَّتُکَ بَیْنَ یَدَیْ ذَلِکَ کُلِّهِ فَما شِئْتَ مِنْهُ أَنْ یَکُونَ کانَ وَ ما لَمْ تَشَأْ مِنْهُ لَمْ یَکُنِ اللّهُمَّ اغْفِرْلی وَ تَجاوَزْ عَنِّی، اللّهُمَّ مَنْ صَلَّیْتَ عَلَیْهِ فَصَلاتی عَلَیْهِ وَ مَنْ لَعَنْتَ فَلَعْنَتی عَلَیْهِ کانَ کَفارَةً مِنْ جُمُعَةٍ إِلی جُمُعَةٍ. (1)

خدایا! هر سخنی که در این جمعه ام بر زبان آورم و یا هر سوگندی که در آن ادا نمایم و یا هر نذری که در آن جاری کنم، خواست و ارادۀ تو پیشاپیش همه اینهاست، پس در این میان هر چه را تو بخواهی که بشود، می شود و هر چه را که نخواهی، نشود. بار خدایا! مرا بیامرز و از من درگذر. خدایا! هر که را تو بر او درود فرستی پس درودم بر او باد و هر که را تو لعنت کنی پس لعنتم بر او باد. (این پوشانندۀ گناهان از جمعه تا جمعۀ دیگر باشد.)

فِی اللّهِ عَزَّوَجَلَّ حَقَّ الْجِهادِ وَ انَّهُ بَشَّرَ بِما هُوَ حَقٌّ مِنَ الثَّوابِ، وَ انْذَرَ بِما هُوَ صِدْقٌ مِنَ الْعِقابِ، اللّهُمَّ ثَبِّتْنی عَلی دِینِکَ ما احْیَیْتَنِی، وَ لاتُزِغْ قَلْبی بَعْدَ اذْ هَدَیْتَنِی، وَهَبْ لی مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً انَّکَ انْتَ الْوَهّابُ، صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ عَلی آلِ مُحَمَّدٍ، وَ اجْعَلْنی مِنْ اتْباعِهِ وَ شِیعَتِهِ وَاحْشُرنِی فِی زُمْرَتِهِ، وَ وَفِّقْنی لِاَداءِ فَرْضِ الْجُمُعاتِ، وَ ما اوْجَبْتَ عَلَیَّ فیها مِنَ الطّاعاتِ، وَ قَسَمْتَ لِاَهْلِها مِنَ الْعَطاءِ فِی یَوْمِ الْجَزاءِ، انَّکَ انْتَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ. (1)

ستایش خدای را که آغاز هستی است پیش از آفرینش و حیات بخشی، و پایان هستی است پس از نابودی هر چیز، دانایی که از یاد مبرد آن را که یادش کند و کم نگذارد از آنکه شکرش را به جای آورده و ناامید نسازد آن را که خواندش، و قطع نکند امید آن که به او امید بست، بار خدایا! تو را گواه می گیرم و تو برای گواهی کافی هستی و گواه می گیرم همۀ فرشتگانت و ساکنان آسمان هایت و نگهبانان عرشت و رسولان و پیامبرانی که برانگیختی، و انواع مخلوقات که آفریدی (همه و همه را گواه می گیرم) بر اینکه باور دارم که همانا تویی خدا، شایستۀ پرستشی جز تو نیست. یگانه ای، شریکی نداری و بی همتایی و تخلّف و تبدیلی در گفتارت نیست و اینکه محمد که خدا بر او و خاندان او درود فرستد بنده و فرستادۀ توست، رسالتی را که بر عهده اش نهاده بودی به بندگانت ادا کرد و در راه خدا به حق کوشید و به پاداشی که حق است مژده داد و از عذابی که راست است بیم داد، خدایا! تا زنده ام مرا بر دین خود ثابت بدار و دلم را پس از آنکه به نور هدایت روشن نمودی، گمراه مکن و از نزد خود رحمتی بر من ببخش چرا که، تنها تو بخشاینده ای، درود فرست بر محمد و خاندان محمد و مرا از پیروان و شیعیان او قرار ده و در گروه او محشورم گردان، و بر انجام واجبات جمعه ها و طاعاتی که در آن بر من لازم

ص:31

نمودی توفیقم ده، و عطایی که در رستاخیز برای اهل جمعه قرار داده ای، نصیبم گردان، چه همانا تویی قدرتمند حکیم.

ص:32

[«16»رِزْقُکَ مَبْسُوطٌ لِمَنْ عَصَاکَ وَ حِلْمُکَ مُعْتَرِضٌ لِمَنْ نَاوَاکَ عَادَتُکَ الْإِحْسَانُ إِلَی الْمُسِیئِینَ وَ سُنَّتُکَ الْإِبْقَاءُ عَلَی الْمُعْتَدِینَ حَتَّی لَقَدْ غَرَّتْهُمْ أَنَاتُکَ عَنِ الرُّجُوعِ وَ صَدَّهُمْ إِمْهَالُکَ عَنِ النُّزُوعِ «17»وَ إِنَّمَا تَأَنَّیْتَ بِهِمْ لِیَفِیئُوا إِلَی أَمْرِکَ وَ أَمْهَلْتَهُمْ ثِقَةً بِدَوَامِ مُلْکِکَ]

سفرۀ روزیت برای گنهکاران پهن است، و بردباریت به جانب کسی که با تو دشمنی ورزید، روی آورنده است. عادتت احسان به بدکاران، و راه و روشت مهلت به متجاوزان است، تا جایی که مدارایت، اینان را از بازگشت و توبه به درگاهت فریب داده و غافل ساخته، و مهلت دادنت، ایشان را از خودداری از گناه باز داشته. جز این نیست که آنان را فرصت دادی، به خاطر این که به فرمانت باز گردند، و محض اطمینان به دوام فرمانرواییت مهلتشان دادی.

ص:33

[فَمَنْ کَانَ مِنْ أَهْلِ السَّعَادَةِ خَتَمْتَ لَهُ بِهَا وَ مَنْ کَانَ مِنْ أَهْلِ الشَّقَاوَةِ خَذَلْتَهُ لَهَا «18»کُلُّهُمْ صَائِرُونَ إِلَی حُکْمِکَ وَ أَمُورُهُمْ آئِلَةٌ إِلَی أَمْرِکَ لَمْ یَهِنْ عَلَی طُولِ مُدَّتِهِمْ سُلْطَانُکَ وَ لَمْ یَدْحَضْ لِتَرْکِ مُعَاجَلَتِهِمْ بُرْهَانُکَ «19»حُجَّتُکَ قَائِمَةٌ لاَ تُدْحَضُ وَ سُلْطَانُکَ ثَابِتٌ لاَ یَزُولُ فَالْوَیْلُ الدَّائِمُ لِمَنْ جَنَحَ عَنْکَ وَ الْخَیْبَةُ الْخَاذِلَةُ لِمَنْ خَابَ مِنْکَ وَ الشَّقَاءُ الْأَشْقَی لِمَنِ اغْتَرَّ بِکَ]

پس آن که اهل سعادت بود، فرجام کارش را به سعادت ختم کردی، و آن که اهل بدبختی بود، به بدبختی اش و اگذاشتی. همۀ اینان چه سعادتمندان و چه شقاوتمندان به حکم و حکومت تو باز می گردند، و کارشان منتهی به فرمان تو می شود. طولانی شدن زمان زندگی گنهکاران، قدرت پادشاهیت را سست نمی کند، و شتاب نورزیدن در عقوبت و بازپرسی آنان، برهان و دلیلت را باطل نمی سازد. حجّتت استوار و پابرجاست و باطل نگردد، و پادشاهیت ثابت و همیشگی است و از بین نمی رود. پس عذاب دائم بر کسی که از تو روی تافت، و نومیدی ذلّت بار برای کسی که از تو نومید شد، و بدترین تیره بختی برای کسی که به رحمت و کرم تو مغرور گشت.

ص:34

دامان اسلام و دیانت، به سوی کمال و خوشبختی قدم برداشته و به سعادت رسیده اند که نمونه های آن در تاریخ فراوان است.

پسر نوح با بدان بنشست خاندان نبوّتش گم شد

سگ اصحاب کهف روزی چند پی نیکان گرفت و مردم شد

(سعدی شیرازی)

عامل سوّم، محیط: گاهی از نظر وراثت و تربیت مشکل نداشته است ولی بر اثر محیط ناسالم و خراب، فرزند به تباهی کشیده شده است.

به خاطر همین جهت آیات و روایات فراوانی داریم که در این گونه موارد می گویند: باید از محیط گناه و فساد، هجرت کرده و دوری جست و اگر کسی در محیط فاسد بماند و هجرت نکند و دچار انحراف شود، در مقابل خداوند عذری ندارد.

خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید:

إِنَّ الَّذِینَ تَوَفَّهُمُ الْمَلَئِکَةُ ظَالِمِی أَنفُسِهِمْ قَالُواْ فِیمَ کُنتُمْ قَالُواْ کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الْأَرْضِ قَالُواْ أَلَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللَّهِ وَ سِعَةً فَتُهَاجِرُواْ فِیهَا فَأُوْلئِکَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَسَآءَتْ مَصِیرًا» (1)

قطعاً کسانی که [ با ترک هجرت از دیار کفر ، و ماندن زیر سلطۀ کافران و مشرکان ] بر خویش ستم کردند [ هنگامی که ] فرشتگانْ آنان را قبض روح می کنند ، به آنان می گویند : [ از نظر دین داری و زندگی ] در چه حالی بودید ؟ می گویند : ما در زمین ، مستضعف بودیم . فرشتگان می گویند : آیا زمین خدا وسیع و پهناور نبود تا در آن [ از محیط شرک به دیار ایمان ] مهاجرت کنید ؟ ! پس جایگاهشان دوزخ است و آن بد بازگشت گاهی است .

ص:36

و نیز می فرماید:

یَعِبَادِیَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ إِنَّ أَرْضِی وَ سِعَةٌ فَإِیَّیَ فَاعْبُدُونِ» (1)

ای بندگان من که ایمان آورده اید ! یقیناً زمین من وسیع و پهناور است ؛ پس [ با انتخاب سرزمینی مناسب و شایسته که ارزش ها در آن حفظ شود ] فقط مرا بپرستید .

هم چنین در روایات می خوانیم، رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید:

مَنْ فَرَّ بِدِینِهِ مِنْ ارْضٍ الی ارْضٍ وِ انْ کانَ شِبْراً مِنَ الْاَرْضِ، اسْتُوْجِبَ الْجَنَّةُ وَ کانَ رَفیقَ ابْراهیمَ وَ مُحَمَّدٍ علیهما السلام . (2)

هر کس دین خود را از سرزمینی به سرزمین دیگر ولو به اندازۀ یک وجب زمین باشد برهاند (هجرت کند) بهشت بر او واجب آید و همدم ابراهیم و محمد علیهما السلام باشد.

امام صادق علیه السلام در پاسخ شخصی که از تفسیر آیۀ 56 سورۀ عنکبوت سؤال کرد، فرمود:

اِذا عُصِیَ اللّهُ فی ارْضٍ وَ انْتَ فیها فَاخْرُجْ مِنْها الی غَیْرِها. (3)

هر گاه در سرزمینی که تو در آن به سر می بری نافرمانی خدا شد از آن جا به جای دیگر هجرت کن.

آری، محیط در سرنوشت انسان تأثیر فراوان دارد، بنابراین باید از محیط فاسد و ناسالم هجرت کرد، پیامبر صلی الله علیه و آله هم یکی از عوامل هجرت هایشان همین بود.

هجرت از محیط شرک، کفر و گناه برای حفظ دین و ایمان، یا برای برگشت از

ص:37

نافرمانی خداوند، بر هر فردی لازم و ضروری است.

پس روشن شد که سه عامل در سرنوشت انسان بسیار مؤثّر است که عدم توجّه به هر کدام از این سه عامل، انسان را دچار تزلزل و گمراهی خواهد کرد.

این جاست که باید سعادت و شقاوت را با توجّه به آن سه عامل دوباره تفسیر کنیم:

سعید یا سعادت، به معنی فراهم بودن اسباب نعمت و شقی یا شقاوت به معنی فراهم بودن اسباب گرفتاری و مجازات و بلاست و به تعبیر بهتر، این شقاوت و سعادت چیزی جز نتیجۀ اعمال و کردار و رفتار و نیّات خود انسان در دنیا نیست.

خداوند متعال در قرآن مجید می فرماید:

قَالُواْ رَبَّنَا غَلَبَتْ عَلَیْنَا شِقْوَتُنَا وَ کُنَّا قَوْمًا ضَالِّینَ» (1)

می گویند : پروردگارا ! تیره بختی و شقاوت ما بر ما چیره شد ، و ما گروهی گمراه بودیم .

و گناهکاران و دوزخیان به طور صریح اعتراف می کنند که از ناحیۀ خداوند اتمام حجت شده بودیم و می توانستیم با راهنمایی پیامبران و امامان معصوم علیهم السلام و دیگر معلّمان بشر، سرنوشت خود را تغییر بدهیم و این کار را نکردیم و با دست خود وسایل بدبختی مان را فراهم ساختیم و معترفیم که قوم گمراه بودیم.

یُخْتَمَ لِلْمَرءِ عَمَلُهُ بِالشَّقاءِ. (1)

خوشبختی حقیقی این است که کار انسان به خوشبختی برسد و بدبختی حقیقی این است که کار آدمی به بدبختی ختم شود.

امام کاظم علیه السلام دربارۀ حدیث نبوی صلی الله علیه و آله که فرموده اند:

الشَّقِیُّ مَنْ شَقِیَ فِی بَطْنِ امِّهِ، وَ السَّعیدُ مَنْ سَعِدَ فِی بَطْنِ امِّهِ. (2)

به ابن ابی عمیر فرمودند:

الشَّقِیُّ مَنْ عَلِمَ اللّهُ وَ هُوَ فِی بَطْنِ امِّهِ انَّهُ یَسْتَعْمِلُ اعْمالَ الْاَشْقِیاءِ ، وَ السَّعیدُ مَنْ عَلِمَ اللّهُ وَ هُوَ فِی بَطْنِ امِّهِ انَّهُ یَسْتَعْمِلُ اعْمالَ السُّعَداءِ. (3)

کسی که بدبخت است، زمانی که در شکم مادرش قرار دارد خداوند می داند او در آینده کارها و اعمال شقاوتمندان را خواهد کرد و کسی که خوشبخت باشد در شکم مادرش، خداوند می داند که او در آینده اعمال و رفتار سعادتمندان را انجام خواهد داد.

به عبارتی روان تر: خداوند نتیجۀ اعمال کردار انسان را می داند و این انسان، در اعمال و کردار خود مختار محض است که می تواند خود را در زمرۀ سعادتمندان و یا شقاوتمندان سوق دهد.

دربارۀ علائم سعادت و شقاوت و تفسیر آن نیز روایات زیادی داریم که به چند نمونه اشاره می شود.

رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

مِنْ عَلاماتِ الشَّقاءِ: جُمُودُ العَینِ وَ قَسْوَةُ الْقَلْبِ وَ شِدَّةُ الْحِرْصِ فی طَلَبِ الرِّزقِ، وَ الْإِصْرارُ عَلَی الذَّنْبِ. (1)

از نشانه های بدبختی و شقاوت: چشم بی اشک و سختی دل و حرص زدن زیاد در طلب روزی و پایداری و اصرار بر گناه است.

امام علی علیه السلام در پاسخ به این که بدبخت ترین و شقی ترین مردم چه کسی است، فرمود:

مَنْ باعَ دِینَهُ بِدُنْیا غَیْرِه. (2)

کسی که دین خود را به دنیای دیگری بفروشد.

و نیز فرمود:

سَبَبُ الشَّقاءِ حُبُّ الدُّنْیا. (3)

علت بدبختی و شقاوت، دنیاپرستی است.

و در جای دیگر می فرماید:

مَنْ اجْهَدَ نَفْسَهُ فی اصْلاحِها سَعِدَ. (4)

هر کس نفس خود را در راه اصلاح آن، به رنج افکند خوشبخت شود.

و نیز فرمود:

مَنْ اهْمَلَ نَفْسَهُ فی لَذّاتِها شَقِیَ وَ بَعُدَ. (5)

ص:40

و هر که نفس را با لذّت هایش واگذارد، بدبخت و از درگاه حق تعالی دور گردد.

و نیز فرمود:

إِنَّ أَسْعَدَ النّاسِ فِی الدُّنْیا مَنْ عَدَلَ عَمّا یَعْرِفُ ضَرَّهُ وَ إِنَّ أَشْقاهُمْ مَنِ اتَّبَعَ هَواهُ. (1)

خوشبخت ترین مردم در دنیا کسی است که از آن چه می داند برایش زیان آور است، دوری کند و بدبخت ترین مردم کسی است که از هوای نفس خود پیروی کند.

ص:41

[«20»مَا أَکْثَرَ تَصَرُّفَهُ فِی عَذَابِکَ وَ مَا أَطْوَلَ تَرَدُّدَهُ فِی عِقَابِکَ وَ مَا أَبْعَدَ غَایَتَهُ مِنَ الْفَرَجِ وَ مَا أَقْنَطَهُ مِنْ سُهُولَةِ الْمَخْرَجِ عَدْلاً مِنْ قَضَائِکَ لاَ تَجُورُ فِیهِ وَ إِنْصَافاً مِنْ حُکْمِکَ لاَ تَحِیفُ عَلَیْهِ «21»فَقَدْ ظَاهَرْتَ الْحُجَجَ وَ أَبْلَیْتَ الْأَعْذَارَ وَ قَدْ تَقَدَّمْتَ بِالْوَعِیدِ وَ تَلَطَّفْتَ فِی التَّرْغِیبِ وَ ضَرَبْتَ الْأَمْثَالَ وَ أَطَلْتَ الْإِمْهَالَ وَ أَخَّرْتَ وَ أَنْتَ مُسْتَطِیعٌ لِلمُعَاجَلَةِ وَ تَأَنَّیْتَ وَ أَنْتَ مَلِیءٌ بِالْمُبَادَرَةِ]

چه بسیار دگرگونی هایی که در عذابت برای او هست، و چه بسیار زمان طولانی و درازی که در عرصۀ کیفرت رفت و آمد خواهد داشت، و فرج و گشایش از چنین انسانی چه اندازه دور است، و از رهایی یافتن از جهنّم به آسانی و سهولت، چه بسیار ناامید است. این مجازات ها، بر اساس عدالت در حکم توست که در آن ستم نمی کنی، و از انصاف در فرمان توست که ظلمی در آن روا نمی داری. همانا حجت هایت را برای بیداری مردم، پی در پی آوردی و دلیل و عذرت را به سوی آنان فرستادی، و تهدیدت را یادآور شدی، و در ترغیب بندگان به ایمان و عمل، لطف و مدارا را به کار گرفتی، و برای بیداری آنان مثل ها زدی، و مهلت به مردم را طولانی کردی. کیفر را به تأخیر انداختی، در حالی که بر شتابِ به عذاب توانا بودی، و فرصت دادی در صورتی که بر عجله قدرت داشتی.

ص:42

[«22»لَمْ تَکُنْ أَنَاتُکَ عَجْزاً وَ لاَ إِمْهَالُکَ وَهْناً وَ لاَ إِمْسَاکُکَ غَفْلَةً وَ لاَ انْتِظَارُکَ مُدَارَاةً بَلْ لِتَکُونَ حُجَّتُکَ أَبْلَغَ وَ کَرَمُکَ أَکْمَلَ وَ إِحْسَانُکَ أَوْفَی وَ نِعْمَتُکَ أَتَمَّ کُلُّ ذَلِکَ کَانَ وَ لَمْ تَزَلْ وَ هُوَ کَائِنٌ وَ لاَ تَزَالُ «23»حُجَّتُکَ أَجَلُّ مِنْ أَنْ تُوصَفَ بِکُلِّهَا وَ مَجْدُکَ أَرْفَعُ مِنْ أَنْ یُحَدَّ بِکُنْهِهِ وَ نِعْمَتُکَ أَکْثَرُ مِنْ أَنْ تُحْصَی بِأَسْرِهَا وَ إِحْسَانُکَ أَکْثَرُ مِنْ أَنْ تُشْکَرَ عَلَی أَقَلِّهِ]

مدارایت از روی ناتوانی، و مهلت دادنت از باب سستی، و خودداریت به خاطر غفلت، و به تأخیر انداختنت از روی مدارا و سازش نبود؛ بلکه برای این بوده که حجتت رساتر، و بزرگواریت کامل تر، و احسانت فراگیرتر، و نعمتت تمام تر باشد. تمام اینها بود و هست، و می باشد و خواهد بود. حجتت برتر از آن است، که بتوان همۀ آن را به دایرۀ وصف کشید، و بزرگیت بالاتر از آن است که بتوان به عمق و ژرفای آن رسید، و نعمتت بیش از آن است که کمترینش سپاس شود.

هدایت و رستگاری است، در واقع یک نوع تفضّل و مهربانی از طرف خداوند مقدّر شده تا بنده از خواب غفلت بیرون بیاید و راه توبه پیش بگیرد و با خدای خود آشتی کند. و بدا به حال کسی که با این همه لطف خداوند، باز هم راه اهمال و سستی را پیشۀ خود ساخته و دنبال بیرون آمدن از شقاوت و بدبختی است، پس نباید بر استدراج و تأخیر انداختن خداوند، غرّه شد و از توبه غافل ماند.

حضرت علی علیه السلام در این باره می فرماید:

قَدْ امْهِلُوا فی طَلَبِ الْمَخْرَجِ وَ هُدُوا سَبیلَ الْمَنْهَجِ وَ عُمِّرُوا مَهَلَ الْمُسْتَعْتِبِ. (1)

اینان در دنیا برای بیرون آمدن از گمراهی مهلت داده شدند، و به راه روشن هدایت گشتند، و فرصت در اختیارشان قرار گرفت، مانند فرصت دادن به شخصی که ناراضی را از خود راضی کند.

دوّم: تأخیر در عذاب نسبت به کفّار:

از آیات و روایات و احادیث استفاده می شود که: مهلت دادن به کفّار و عدم شتاب در عذاب آنان در واقع یک نوع مجازات الهی محسوب می شود به نام مجازات استدراجی، یعنی چنین است که خداوند گناهکاران را طغیان گران جسور و زورمند را طبق یک سنّت، فوری و سریع مجازات نمی کند، بلکه درهای نعمت ها را به روی آنها می گشاید.

هرچه بیشتر در مسیر طغیان گام برداند، نعمت خود را بیشتر می کند، و این از دو حال خارج نیست، یا این نعمت ها، باعث تنبّه و بیداریشان می شود، که در این حال برنامۀ هدایت الهی عملی شده است، و یا این که بر غرور و بی خبری آنان می افزاید، که در این صورت مجازات ایشان به هنگام رسیدن به آخرین مرحله، دردناک تر

ص:44

می شود؛ زیرا هنگامی که غرق انواع ناز و نعمت ها می شوند، خداوند همه را ازمی گیرد و طومار زندگانی آنها را در هم می پیچد و این گونه مجازات بسیار دردناک و سخت تر است.

خداوند متعال در این باره می فرماید:

فَذَرْنِی وَ مَن یُکَذِّبُ بِهَذَا الْحَدِیثِ سَنَسْتَدْرِجُهُم مِّنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُونَ» (1)

پس مرا با کسانی که این قرآن را انکار می کنند واگذار ، به زودی ما آنان را به تدریج از آن جا که نمی دانند [ به سوی عذاب ] می کشانیم .

خداوند در این آیات به گنهکاران هشدار می دهد که تأخیر در کیفر را دلیل بر پاکی و درستی خود، یا ضعف و ناتوانی پروردگار نگیرند و ناز و نعمت هایی را که در آن غرقند، نشانۀ تقرّبشان به خدا ندانند، بلکه این مقدّمۀ مجازات استدراجی خداوند است که به آنها مهلت می دهد بالا و بالاتر بروند امّا سرانجام آنان را چنان بر زمین می کوبد که اثری از ایشان باقی نماند و تمام هستی و تاریخشان را در هم می پیچد.

محمد بن مسلم در روایتی از امام محمد باقر علیه السلام چنین سؤال می کند:

اَخبِرنی عَنِ الْکافِرِ الْمَوْتُ خَیْرٌ لَهُ أَمِ الْحَیاةُ فَقالَ علیه السلام : الْمَوْتُ خَیْرٌ لِلْمُؤْمِنِ وَ الْکافِرِ، قُلْتُ: وَ لِمَ؟ قالَ: لِاَنَّ اللّهَ یَقُولُ وَمَا عِندَ اللَّهِ خَیْرٌ لِّلْأَبْرَارِ» (2)

وَ

یَقُولُ: وَلَا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ أَنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِاَّنفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدَادُواْ إِثْمًا وَلَهُمْ عَذَابٌ مُّهِینٌ» (3). (4)

ص:45

خبر بده مرا از اینکه مرگ برای کافر بهتر است یا زندگی؟ امام علیه السلام در جواب فرمود: مرگ برای مؤمن و کافر خوب و پسندیده است. گفتم: چرا؟ فرمود:

برای اینکه خداوند متعال می فرماید: «و آنچه [ غیر از بهشت و نعمت هایش ] نزد خداست ، برای نیکوکاران بهتر است .» و نیز می فرماید: «و کسانی که کافر شدند ، گمان نکنند مهلتی که به آنان می دهیم به سودشان خواهد بود ، جز این نیست که مهلتشان می دهیم تا بر گناه خود بیفزایند ، و برای آنان عذابی خوار کننده است .».

امام صادق علیه السلام دربارۀ تأخیر و تعجیل عذاب می فرماید:

اِذا ارادَ اللّهُ بِعَبْدٍ خَیْراً عَجَّلَ عُقُوْبَتَهُ فِی الدُّنْیا وَ اذا اراَد بِعَبْدٍ سُوءاً امْسَکَ عَلَیْهِ ذُنُوبَهُ حَتّی یُوافِیَ بِها یَوْمَ الْقِیامَةِ. (1)

هر گاه خداوند خیر بنده ای را بخواهد، در دنیا به مجازات او شتاب می ورزد و هر گاه شرّ بنده ای را بخواهد، گناهانش را برای او نگاه می دارد تا روز قیامت در برابر آن کیفر کامل ببیند.

پس این اموال و فرزندان در حقیقت، یک نوع عذاب و مجازات برای کفّار می باشد؛ زیرا خداوند می خواهد آنها را در ناز و نعمت فرو برد تا به هنگام گرفتار شدن در چنگال کیفر الهی، تحمّل عذاب بر آنها دردناک تر باشد، چون اگر درهای نعمت به سوی انسان بسته باشد و آمادگی پذیرش ناراحتی ها را پیدا کند، مجازات، زیاد و دردناک نخواهد بود، امّا اگر کسی را از میان ناز و نعمت بیرون کشند و به سیاه چال زندان وحشتناکی بیفکنند فوق العاده دردناک تر خواهد بود، علاوه بر این

ص:46

فراوانی نعمت، باعث می شود پرده های غفلت و غرور بر روی چشمان ضخیم تر شود، تا آن جا که راه بازگشت برای آنان غیرممکن گردد و این همان عذاب استدراجی خداوند است و به تعبیر دیگر بدترین نوع گمراهی، آن است که خداوند انسان را به حال خود واگذارد و در گناه و معصیت به او مهلت دهد.

خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید:

أَیَحْسَبُونَ أَنَّمَا نُمِدُّهُم بِهِ مِن مَّالٍ وَ بَنِینَ * نُسَارِعُ لَهُمْ فِی الْخَیْرَ تِ بَل لَّا یَشْعُرُونَ» (1)

آیا گمان می کنند افزونی و گسترشی که به سبب مال و اولاد به آنان می دهیم ، * در حقیقت می خواهیم در عطا کردن خیرات به آنان شتاب ورزیم ؟ [ چنین نیست ] بلکه [ آنان ] درک نمی کنند [ که ما می خواهیم با افزونی مال و اولاد ، در تفرقه ، طغیان ، گمراهی و تیره بختی بیشتری فرو روند . ]

امیر المؤمنین علیه السلام نیز نه تنها به کفّار، بلکه به تمامی اقشار جامعه اعم از مؤمن و کافر هشدار می دهد که مواظب عذاب استدراجی خداوند باشند، مبادا مهلت دادن و تأخیر در عذاب باعث بیشتر شدن غفلت انسانی از توبه و بازگشت شود.

امام علی علیه السلام در نهج البلاغه می فرماید:

اِنَّهُ مَنْ وُسِّعَ عَلَیْهِ فی ذاتِ یَدِهِ فَلَمْ یَرَذلِکَ اسْتِدْراجاً فَقَدْ امِنَ مَخُوفاً. (2)

چرا که به هر کس نعمت وسیع بخشیده شود و آن را مقدمۀ کیفر تدریجی به حساب نیاورد از برنامۀ ترسناکی، خود را ایمن دانسته.

امام صادق علیه السلام در تفسیر آیۀ:

وَالَّذِینَ کَذَّبُواْ بَِایَتِنَا سَنَسْتَدْرِجُهُم مِّنْ حَیْثُ لَایَعْلَمُونَ» (3)

و کسانی که آیات ما را تکذیب کردند ، به تدریج ازجایی که نمی دانند [ به

ص:47

ورطۀ سقوط و هلاکت می کشانیم تا عاقبت به عذاب دنیا و آخرت دچار شوند . ]

می فرماید:

هُوَ الْعَبْدُ یَذْنِبُ الذَّنْبَ فَتُجَدَّدَ لَهُ النِّعْمَةُ مَعَهُ تُلْهیه تِلْکَ النِّعْمَةُ عَنِ الْاِسْتِغْفارِ مِنْ ذلِکَ الذَّنْبِ. (1)

بندۀ گنهکاری است که پس از انجام گناه، خداوند اورا مشمول نعمتی قرار می دهد، ولی او نعمت را به حساب خوبی خودش گذاشته و از استغفار در برابر گناه غافلش می سازد.

و نیز در روایتی دیگر می فرماید:

اِنَّ اللّهَ اذا ارادَ بِعَبْدٍ خَیْراً فَاَذْنَبَ ذَنْباً اتْبَعَهُ بِنِقْمَتِهِ وَ یُذَکِّرَهُ الْاِسْتِغْفارَ وَ اذا اراَد بِعَبْدٍ شَرَّاً فَاَذْنَبَ ذَنْباً أَتْبَعَهُ بِنِعْمَةٍ لِیُنْسِیَهُ الْاِسْتِغْفارَ وَ یَتَمادی بِها. (2)

هر گاه خداوند خیر بنده ای را بخواهد، به هنگامی که گناهی انجام می دهد او را گوشمالی می دهد تا به یاد توبه بیفتد و هنگامی که شرّ بنده ای را (بر اثر اعمالش) بخواهد، موقعی که گناهی می کند نعمتی به او می بخشد تا استغفار را فراموش نماید و به آن ادامه دهد.

ص:48

[«24»وَ قَدْ قَصَّرَ بِیَ السُّکُوتُ عَنْ تَحْمِیدِکَ وَ فَهَّهَنِیَ الْإِمْسَاکُ عَنْ تَمْجِیدِکَ وَ قُصَارَایَ الْإِقْرَارُ بِالْحُسُورِ لاَ رَغْبَةً - یَا إِلَهِی - بَلْ عَجْزاً «25»فَهَا أَنَا ذَا أَؤُمُّکَ بِالْوِفَادَةِ وَ أَسْأَلُکَ حُسْنَ الرِّفَادَةِ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اسْمَعْ نَجْوَایَ وَ اسْتَجِبْ دُعَائِی وَ لاَ تَخْتِمْ یَوْمِی بِخَیْبَتِی وَ لاَ تَجْبَهْنِی بِالرَّدِّ فِی مَسْأَلَتِی وَ أَکْرِمْ مِنْ عِنْدِکَ مُنْصَرَفِی وَ إِلَیْکَ مُنْقَلَبِی إِنَّکَ غَیْرُ ضَائِقٍ بِمَا تُرِیدُ وَ لاَ عَاجِزٍ عَمَّا تُسْأَلُ وَ أَنْتَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ لاَ حَوْلَ وَ لاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ.]

اکنون نبود زبان سخن، مرا از سپاسگزاریت ناتوان ساخته و خودداری از بزرگداشتت، مرا عاجز و ناتوان کرده، و نهایت قدرتم این است که به درماندگی از سپاست اقرار کنم.

ای خدای من! این درماندگی از سپاس نه از بی رغبتی؛ بلکه از ناتوانی من است. اینک منم که آمدن به درگاه تو را قصد می کنم، و از حضرتت توقع پذیرایی نیک دارم. پس بر محمد و آلش درود فرست، و رازم را بشنو، و دعایم را مستجاب کن، و روزم را به نومیدی ختم مفرما، و نسبت به گداییم، دست ردّ به سینه ام نزن، و رفتنم را از نزدت، و بازگشتم را به سویت گرامی دار؛ زیرا هر چه را اراده کنی، از انجامش دچار سختی نمی شوی، و در برآوردن آن چه از تو خواسته شود، عاجز نمی باشی، و تو بر هر کاری توانایی، و حول و قوّه ای نیست

ص:49

جز به خدای بلند مرتبۀ بزرگ.

لا عَیْش الاّ عَیْشَ الْآخِرَة. (1)

عیشی نیست مگر عیش آخرت.

دوّم: آن که وسیلۀ خیر و لذّتی دیگر می شود، خواه به خودی خود هم مطلوب باشد یا نه و آن بر چهار قسم است:

قسم اول: اخلاق فاضله و صفات حسنه که جامع همۀ چهار صفت است. صفت علم و عفّت و شجاعت و عدالت که این ها علاوه بر این که خود موجب لذّت و بهجت اند، وسیلۀ رسیدن به لذّات حقیقیّه اخرویّه نیز هستند و خود این اخلاق و صفات لذیذند در دنیا و آخرت و نافعند در هر دو عالم و باعث راحتند در هر دو سرای و مستحسن اند در جمیع احوال و این قسم از نعمت، نعمت است در دنیا و آخرت.

قسم دوم: فضایلی که متعلّق به بدن انسان است و آن چهار چیز است. صحّت و قوّت و طول عمر و جمال یعنی خالی بودن از نقص و زیادتی و عیب و استقامت و تناسب اعضا.

قسم سوم: نعمت های دنیویّۀ خارج از بدن انسان که عبارت است از مال و جاه، اهل و قبیله.

قسم چهارم: اسبابی که فی الجمله مناسبتی با اخلاق حسنه و فضایل ربانیّه دارد که هدایت از جانب خداوند و رشد او و تأیید او باشد.» (2)آری، نعمت های خداوند خارج از احصا و شمارش است و عقول بشر قاصر از شمردن است چه رسد به شکرگزاری از آن نعمت ها.

ص:51

از دست و زبان که برآید کز عهده شکرش به درآید

بنده همان به که ز تقصیر خویش عذر به درگاه خدای آورد

ورنه سزاوار خداوندیش کس نتواند که به جای آورد

(سعدی شیرازی)

البته باید توجّه داشت که اگر چه خداوند ما را امر به شکرگزاری از نعمت ها نموده و می فرماید:

اعْمَلُواْ ءَالَ دَاوُدَ شُکْرًا وَ قَلِیلٌ مِّنْ عِبَادِیَ الشَّکُورُ» (1)

ای خاندان داود ! به خاطر سپاس گزاری [ به فرمان ها حق ] عمل کنید ؛ و از بندگانم اندکی سپاس گزارند .

ولی در عین حال باید بدانیم که خداوند نیازی به شکر ما ندارد و دستور به شکر، خود نعمت دیگری است بر ما و توفیق شکرگزاری پیدا کردن خود موجب شکر دیگری می شود، از این رو مجالی برای ادای حق شکرگزاری نمی ماند.

خودش صرف نشود، کفران نعمت کرده ایم.

باید فکر کرد چرا خداوند مثلاً به ما چشم داد، چرا نعمت شنوایی و گویایی بخشید. آیا جز این بوده که عظمت او را در این جهان ببینیم، راه زندگی را بشناسیم و با این وسایل در مسیر تکامل گام برداریم، حق را درک کنیم و از آن دفاع نماییم و با باطل بجنگیم، اگر این نعمت های بزرگ خداوند را، در این مسیرها صرف کردیم شکر عملی او را به جا آوردیم و اگر وسیله ای برای طغیان و خودپرستی و غرور و غفلت و بیگانگی و دوری از خداوند متعال شد، این عین کفران است.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

ما انْعَمَ اللّهُ عَلی عَبْدٍ مِنْ نِعْمَةٍ فَعَرَفَها بِقَلْبِهِ وَ حَمِدَ اللّهَ ظاهِرَاً بِلِسانِهِ فَتَمَّ کَلامُهُ حَتّی یُؤْمَرَ لَهُ بِالْمَزیدِ. (1)

خداوند هر گاه به بنده ای نعمت بدهد و آن را به قلب خود بشناسد و با زبان هم سپاس گوید، هنوز شکرش تمام نشده است که خداوند بر نعمت های او می افزاید.

و همچنین در جواب سؤال ابابصیر گفت: یابن رسول اللّه! آیا برای شکر حدّ و حدودی هست که اگر عبد انجام دهد جزء شاکران بشود؟

امام صادق علیه السلام فرمود:

یَحْمَدُ اللّهَ عَلی کُلِّ نِعْمَةٍ عَلَیهِ فی اهْلٍ وَ مالٍ وَ انْ کانَ فیما انْعَمَ عَلَیْهِ فی مالِهِ حَقٌّ ادّاهُ. (2)

خداوند را شکر می کند که در هر نعمتی که به او و خاندانش می رسد، اگر چه مالی را که به او رسیده حقّش را ادا کرده باشد.

ص:53

و نیز می فرماید:

ما انْعَمَ اللّهُ عَلی عَبْدٍ بِنِعْمَةٍ صَغُرَتْ اوْ کَبُرَتْ فَقالَ: الْحَمْدُ لِلّهِ الاّ ادّی شُکْرَها. (1)

هر نعمتی که خداوند به بنده ای عطا کند، چه کوچک باشد و یا بزرگ و او بگوید: الْحَمْدُلِلّه شکر آن را ادا کرده است.

بنابراین در مقابل این همه نعمت ها، چه چیزی می توان گفت و چه کاری می توان انجام داد تا شکر او شود، جز اینکه با زبان قاصر، اقرار به ناتوانی بر شکر نعم الهی بنماییم و چه بسیار نعمت هایی که ما از آنها غافل هستیم و به آنها توجّه نداریم با این که مهم هستند.

بعضی می گویند: آب سرد، دیگری غذای خوب می داند و گروهی خواب خوش می شمارد.

پدرم نقل می کند که حضرت صادق علیه السلام دربارۀ اقوال مختلف شما در مورد نعمت در آیۀ شریفه غضبناک شده و فرمود:

هرگز خدا از بندگان در مورد چیزی که به آنها تفضّل نموده نمی پرسد و منّت بر آنها نمی گذارد، منّت گذاردن برای نعمت، از مردم زشت است، چگونه می توان چنین چیزی را به خداوند متعال نسبت داد، بلکه نعیم در آیۀ شریفه حبّ ما خاندان و موالات ما است که خداوند بعد از توحید و نبوّت از آن سؤال می کند؛ زیرا وقتی بنده، حقّ این نعمت را به جا آورد او را به جانب بهشت جاوید می برد. (1)بنابراین ما چگونه می توانیم شکر این همه نعمت های ظاهر و پنهان را به جا بیاوریم، جز اینکه اقرار به عجز و ناتوانی کنیم.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

اَوْحَی اللّهُ تَعالی الی مُوسی یا مُوسی! اشکُرْنی حَقَّ شُکْری فَقالَ: یا رَبِّ کَیْفَ اشْکُرُکَ حَقَّ شُکْرِکَ، لَیْسَ مِنْ شُکْرٍ اشْکُرُکَ بِهِ الاّ وَ انْتَ انْعَمْتَ بِهِ عَلَیَّ، فَقالَ: یا مُوسی! شَکَرْتَنی حَقَّ شُکْری حینَ عَلِمْتَ انَّ ذلِکَ مِنّی. (2)

خداوند متعال به موسی علیه السلام وحی فرستاد، ای موسی! مرا شکرگزار باش، گفت: بار خدایا! چگونه حقّ شکرت را ادا کنم؛ زیرا هر شکری، خود از نعمت های تو به شمار می رود، خداوند فرمود: ای موسی! حق شکر همان است که بدانی آن هم از من است.

ص:55

و نیز در روایتی دیگر فرمود:

ما انْعَمَ اللّهُ عَلیهِ بِنِعْمَةٍ فَعَرَفَها بِقَلْبِهِ فَقَدْ ادّی شُکْرَها. (1)

هر کس که خداوند نعمتی به او عنایت فرماید و بفهمد که این نعمت از طرف خداست، به تحقیق شکر نعمت را ادا نموده است.

ص:56

ص:57

ص:58

قَضَیْتَ وَ حَکَمْتَ فَکَانَ نِصْفاً مَا حَکَمْتَ «16»أَنْتَ الَّذِی لاَ یَحْوِیکَ مَکَانٌ وَ لَمْ یَقُمْ لِسُلْطَانِکَ سُلْطَانٌ وَ لَمْ یُعْیِکَ بُرْهَانٌ وَ لاَ بَیَانٌ «17»أَنْتَ الَّذِی أَحْصَیْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ عَدَداً وَ جَعَلْتَ لِکُلِّ شَیْ ءٍ أَمَداً وَ قَدَّرْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ تَقْدِیراً «18»أَنْتَ الَّذِی قَصُرَتِ الْأَوْهَامُ عَنْ ذَاتِیَّتِکَ وَ عَجَزَتِ الْأَفْهَامُ عَنْ کَیْفِیَّتِکَ وَ لَمْ تُدْرِکِ الْأَبْصَارُ مَوْضِعَ أَیْنِیَّتِکَ «19»أَنْتَ الَّذِی لاَ تُحَدُّ فَتَکُونَ مَحْدُوداً وَ لَمْ تُمَثَّلْ فَتَکُونَ مَوْجُوداً وَ لَمْ تَلِدْ فَتَکُونَ مَوْلُوداً «20»أَنْتَ الَّذِی لاَ ضِدَّ مَعَکَ فَیُعَانِدَکَ وَ لاَ عِدْلَ لَکَ فَیُکَاثِرَکَ وَ لاَ نِدَّ لَکَ فَیُعَارِضَکَ «21»أَنْتَ الَّذِی ابْتَدَأَ وَ اخْتَرَعَ وَ اسْتَحْدَثَ وَ ابْتَدَعَ وَ أَحْسَنَ صُنْعَ مَا صَنَعَ «22»سُبْحَانَکَ! مَا أَجَلَّ شَأْنَکَ! وَ أَسْنَی فِی الْأَمَاکِنِ مَکَانَکَ وَ أَصْدَعَ بِالْحَقِّ فُرْقَانَکَ! «23»سُبْحَانَکَ مِنْ لَطِیفٍ مَا أَلْطَفَکَ! وَ رَؤُوفٍ مَا أَرْأَفَکَ! وَ حَکِیمٍ مَا أَعْرَفَکَ! سُبْحَانَکَ مِنْ مَلِیکٍ مَا أَمْنَعَکَ! وَ جَوَادٍ مَا أَوْسَعَکَ وَ رَفِیعٍ مَا أَرْفَعَکَ! ذُو الْبَهَاءِ وَ الْمَجْدِ وَ الْکِبْرِیَاءِ وَ الْحَمْدِ «24»سُبْحَانَکَ بَسَطْتَ بِالْخَیْرَاتِ یَدَکَ وَ عُرِفَتِ الْهِدَایَةُ مِنْ عِنْدِکَ فَمَنِ الْتَمَسَکَ لِدِینٍ أَوْ دُنْیَا وَجَدَکَ «25»سُبْحَانَکَ! خَضَعَ لَکَ مَنْ جَرَی فِی عِلْمِکَ وَ خَشَعَ لِعَظَمَتِکَ مَا دُونَ عَرْشِکَ وَ انْقَادَ لِلتَّسْلِیمِ لَکَ کُلُّ خَلْقِکَ «26»سُبْحَانَکَ لاَ تُحَسُّ وَ لاَ تُجَسُّ وَ لاَ تُمَسُّ وَ لاَ تُکَادُ وَ لاَ تُمَاطُ وَ لاَ تُنَازَعُ وَ لاَ تُجَارَی وَ لاَ تُمَارَی وَ لاَ تُخَادَعُ وَ لاَ تُمَاکَرُ «27»سُبْحَانَکَ سَبِیلُکَ جَدَدٌ وَ أَمْرُکَ رَشَدٌ وَ أَنْتَ حَیٌّ صَمَدٌ «28»سُبْحَانَکَ قَولُکَ حُکْمٌ وَ قَضَاؤُکَ حَتْمٌ وَ إِرَادَتُکَ عَزْمٌ «29»سُبْحَانَکَ لاَ رَادَّ لِمَشِیَّتِکَ وَ لاَ مُبَدِّلَ لِکَلِمَاتِکَ «30»سُبْحَانَکَ بَاهِرَ الْآیَاتِ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ بَارِئَ النَّسَمَاتِ

ص:60

«31»لَکَ الْحَمْدُ حَمْداً یَدُومُ بِدَوَامِکَ «32»وَ لَکَ الْحَمْدُ حَمْداً خَالِداً بِنِعْمَتِکَ «33»وَ لَکَ الْحَمْدُ حَمْداً یُوَازِی صُنْعَکَ «34»وَ لَکَ الْحَمْدُ حَمْداً یَزِیدُ عَلَی رِضَاکَ «35»وَ لَکَ الْحَمْدُ حَمْداً مَعَ حَمْدِ کُلِّ حَامِدٍ وَ شُکْراً یَقْصُرُ عَنْهُ شُکْرُ کُلِّ شَاکِرٍ «36»حَمْداً لاَ یَنْبَغِی إِلاَّ لَکَ وَ لاَ یُتَقَرَّبُ بِهِ إِلاَّ إِلَیْکَ «37»حَمْداً یُسْتَدَامُ بِهِ الْأَوَّلُ وَ یُسْتَدْعَی بِهِ دَوَامُ الْآخِرِ «38»حَمْداً یَتَضَاعَفُ عَلَی کُرُورِ الْأَزْمِنَةِ وَ یَتَزَایَدُ أَضْعَافاً مُتَرَادِفَةً «39»حَمْداً یَعْجِزُ عَنْ إِحْصَائِهِ الْحَفَظَةُ وَ یَزِیدُ عَلَی مَا أَحْصَتْهُ فِی کِتَابِکَ الْکَتَبَةُ «40»حَمْداً یُوازِنُ عَرْشَکَ الْمَجِیدَ وَ یُعَادِلُ کُرْسِیَّکَ «41»الرَّفِیعَ حَمْداً یَکْمُلُ لَدَیْکَ ثَوَابُهُ وَ یَسْتَغْرِقُ کُلَّ جَزَاءٍ جَزَاؤُهُ «42»حَمْداً ظَاهِرُهُ وَفْقٌ لِبَاطِنِهِ وَ بَاطِنُهُ وَفْقٌ لِصِدْقِ النِّیَّةِ «43»حَمْداً لَمْ یَحْمَدْکَ خَلْقٌ مِثْلَهُ وَ لاَ یَعْرِفُ أَحَدٌ سِوَاکَ فَضْلَهُ «44»حَمْداً یُعَانُ مَنِ اجْتَهَدَ فِی تَعْدِیدِهِ وَ یُؤَیَّدُ مَنْ أَغْرَقَ نَزْعاً فِی تَوْفِیَتِهِ «45»حَمْداً یَجْمَعُ مَا خَلَقْتَ مِنَ الْحَمْدِ وَ یَنْتَظِمُ مَا أَنْتَ خَالِقُهُ مِنْ بَعْدُ «46»حَمْداً لاَ حَمْدَ أَقْرَبُ إِلَی قَوْلِکَ مِنْهُ وَ لاَ أَحْمَدَ مِمَّنْ یَحْمَدُکَ بِهِ «47»حَمْداً یُوجِبُ بِکَرَمِکَ الْمَزِیدَ بِوُفُورِهِ وَ تَصِلُهُ بِمَزِیدٍ بَعْدَ مَزِیدٍ طَوْلاً مِنْکَ «48»حَمْداً یَجِبُ لِکَرَمِ وَجْهِکَ وَ یُقَابِلُ عِزَّ جَلاَلِکَ «49»رَبِّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الْمُنْتَجَبِ الْمُصْطَفَی الْمُکَرَّمِ الْمُقَرَّبِ أَفْضَلَ صَلَوَاتِکَ وَ بَارِکْ عَلَیْهِ أَتَمَّ بَرَکَاتِکَ وَ تَرَحَّمْ عَلَیْهِ أَمْتَعَ رَحَمَاتِکَ «50»رَبِّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ صَلاَةً زَاکِیَةً لاَ تَکُونُ صَلاَةٌ أَزْکَی مِنْهَا وَ صَلِّ عَلَیْهِ صَلاَةً نَامِیَةً لاَ تَکُونُ صَلاَةٌ أَنْمَی مِنْهَا وَ صَلِّ عَلَیْهِ صَلاَةً رَاضِیَةً لاَ تَکُونُ صَلاَةٌ فَوْقَهَا «51»رَبِّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ صَلاَةً تُرْضِیهِ وَ تَزِیدُ عَلَی رِضَاهُ وَ صَلِّ عَلَیْهِ صَلاَةً

ص:61

تُرْضِیکَ و تَزِیدُ عَلَی رِضَاکَ لَهُ وَ صَلِّ عَلَیْهِ صَلاَةً لاَ تَرْضَی لَهُ إِلاَّ بِهَا وَ لاَ تَرَی غَیْرَهُ لَهَا أَهْلاً «52»رَبِّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ صَلاَةً تُجَاوِزُ رِضْوَانَکَ وَ یَتَّصِلُ اتِّصَالُهَا بِبَقَائِکَ وَ لاَ یَنْفَدُ کَمَا لاَ تَنْفَدُ کَلِمَاتُکَ «53»رَبِّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ صَلاَةً تَنْتَظِمُ صَلَوَاتِ مَلاَئِکَتِکَ وَ أَنْبِیَائِکَ وَ رُسُلِکَ وَ أَهْلِ طَاعَتِکَ وَ تَشْتَمِلُ عَلَی صَلَوَاتِ عِبَادِکَ مِنْ جِنِّکَ وَ إِنْسِکَ وَ أَهْلِ إِجَابَتِکَ وَ تَجْتَمِعُ عَلَی صَلاَةِ کُلِّ مَنْ ذَرَأْتَ وَ بَرَأْتَ مِنْ أَصْنَافِ خَلْقِکَ «54»رَبِّ صَلِّ عَلَیْهِ وَ آلِهِ صَلاَةً تُحِیطُ بِکُلِّ صَلاَةٍ سَالِفَةٍ وَ مُسْتَأْنَفَةٍ وَ صَلِّ عَلَیْهِ وَ عَلَی آلِهِ صَلاَةً مَرْضِیَّةً لَکَ وَ لِمَنْ دُونَکَ وَ تُنْشِئُ مَعَ ذَلِکَ صَلَوَاتٍ تُضَاعِفُ مَعَهَا تِلْکَ الصَّلَوَاتِ عِنْدَهَا وَ تَزِیدُهَا عَلَی کُرُورِ الْأَیَّامِ زِیَادَةً فِی تَضَاعِیفَ لاَ یَعُدُّهَا غَیْرُکَ «55»رَبِّ صَلِّ عَلَی أَطَایِبِ أَهْلِ بَیْتِهِ الَّذِینَ اخْتَرْتَهُمْ لِأَمْرِکَ وَ جَعَلْتَهُمْ خَزَنَةَ عِلْمِکَ وَ حَفَظَةَ دِینِکَ وَ خُلَفَاءَکَ فِی أَرْضِکَ وَ حُجَجَکَ عَلَی عِبَادِکَ وَ طَهَّرْتَهُمْ مِنَ الرِّجْسِ وَ الدَّنَسِ تَطْهِیراً بِإِرَادَتِکَ وَ جَعَلْتَهُمُ الْوَسِیلَةَ إِلَیْکَ وَ الْمَسْلَکَ إِلَی جَنَّتِکَ «56»رَبِّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ صَلاَةً تُجْزِلُ لَهُمْ بِهَا مِنْ نِحَلِکَ وَ کَرَامَتِکَ وَ تُکْمِلُ لَهُمُ الْأَشْیَاءَ مِنْ عَطَایَاکَ وَ نَوَافِلِکَ وَ تُوَفِّرُ عَلَیْهِمُ الْحَظَّ مِنْ عَوَائِدِکَ وَ فَوَائِدِکَ «57»رَبِّ صَلِّ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ صَلاَةً لاَ أَمَدَ فِی أَوَّلِهَا وَ لاَ غَایَةَ لِأَمَدِهَا وَ لاَ نِهَایَةَ لآِخِرِهَا «58»رَبِّ صَلِّ عَلَیْهِمْ زِنَةَ عَرْشِکَ وَ مَا دُونَهُ وَ مِلْ ءَ سَمَاوَاتِکَ وَ مَا فَوْقَهُنَّ وَ عَدَدَ أَرَضِیکَ وَ مَا تَحْتَهُنَّ وَ مَا بَیْنَهُنَّ صَلاَةً تُقَرِّبُهُمْ مِنْکَ زُلْفَی وَ تَکُونُ لَکَ وَ لَهُمْ رِضًی وَ مُتَّصِلَةً بِنَظَائِرِهِنَّ أَبَداً «59»اَللَّهُمَّ إِنَّکَ أَیَّدْتَ دِینَکَ فِی کُلِّ أَوَانٍ بِإِمَامٍ أَقَمْتَهُ عَلَماً لِعِبَادِکَ وَ مَنَاراً فِی بِلاَدِکَ بَعْدَ أَنْ وَصَلْتَ حَبْلَهُ بِحَبْلِکَ وَ جَعَلْتَهُ الذَّرِیعَةَ إِلَی رِضْوَانِکَ

ص:62

وَ افْتَرَضْتَ طَاعَتَهُ وَ حَذَّرْتَ مَعْصِیَتَهُ وَ أَمَرْتَ بِامْتِثَالِ أَوَامِرِهِ وَ الاِنْتِهَاءِ عِنْدَ نَهْیِهِ وَ أَلاَّ یَتَقَدَّمَهُ مُتَقَدِّمٌ وَ لاَ یَتَأَخَّرَ عَنْهُ مُتَأَخِّرٌ فَهُوَ عِصْمَةُ اللاَّئِذِینَ وَ کَهْفُ الْمُؤْمِنِینَ وَ عُرْوَةُ الْمُتَمَسِّکِینَ وَ بَهَاءُ الْعَالَمِینَ «60»اَللَّهُمَّ فَأَوْزِعْ لِوَلِیِّکَ شُکْرَ مَا أَنْعَمْتَ بِهِ عَلَیْهِ وَ أَوْزِعْنَا مِثْلَهُ فِیهِ وَ آتِهِ مِنْ لَدُنْکَ سُلْطَاناً نَصِیراً وَ افْتَحْ لَهُ فَتْحاً یَسِیراً وَ أَعِنْهُ بِرُکْنِکَ الْأَعَزِّ وَ اشْدُدْ أَزْرَهُ وَ قَوِّ عَضُدَهُ وَ رَاعِهِ بِعَیْنِکَ وَ احْمِهِ بِحِفْظِکَ وَ انْصُرْهُ بِمَلاَئِکَتِکَ وَ امْدُدْهُ بِجُنْدِکَ الْأَغْلَبِ «61»وَ أَقِمْ بِهِ کِتَابَکَ وَ حُدُودَکَ وَ شَرَائِعَکَ وَ سُنَنَ رَسُولِکَ - صَلَوَاتُکَ اللَّهُمَّ عَلَیْهِ وَ آلِهِ - وَ أَحْیِ بِهِ مَا أَمَاتَهُ الظَّالِمُونَ مِنْ مَعَالِمِ دِینِکَ وَ اجْلُ بِهِ صَدَاءَ الْجَوْرِ عَنْ طَرِیقَتِکَ وَ أَبِنْ بِهِ الضَّرَّاءَ مِنْ سَبِیلِکَ وَ أَزِلْ بِهِ النَّاکِبِینَ عَنْ صِرَاطِکَ وَ امْحَقْ بِهِ بُغَاةَ قَصْدِکَ عِوَجاً «62»وَ أَلِنْ جَانِبَهُ لِأَوْلِیَائِکَ وَ ابْسُطْ یَدَهُ عَلَی أَعْدَائِکَ وَ هَبْ لَنَا رَأْفَتَهُ وَ رَحْمَتَهُ وَ تَعَطُّفَهُ وَ تَحَنُّنَهُ وَ اجْعَلْنَا لَهُ سَامِعِینَ مُطِیعِینَ وَ فِی رِضَاهُ سَاعِینَ وَ إِلَی نُصْرَتِهِ وَ الْمُدَافَعَةِ عَنْهُ مُکْنِفِینَ وَ إِلَیْکَ وَ إِلَی رَسُولِکَ - صَلَوَاتُکَ اللَّهُمَّ عَلَیْهِ وَ آلِهِ - بِذَلِکَ مُتَقَرِّبِینَ «63»اَللَّهُمَّ وَ صَلِّ عَلَی أَوْلِیَائِهِمُ الْمُعْتَرِفِینَ بِمَقَامِهِمُ الْمُتَّبِعِینَ مَنْهَجَهُمُ الْمُقْتَفِینَ آثَارَهُمُ الْمُسْتَمْسِکِینَ بِعُرْوَتِهِمُ الْمُتَمَسِّکِینَ بِوِلاَیَتِهِمُ الْمُؤْتَمِّینَ بِإِمَامَتِهِمُ الْمُسَلِّمِینَ لِأَمْرِهِمُ الْمُجْتَهِدِینَ فِی طَاعَتِهِمُ الْمُنْتَظِرِینَ أَیَّامَهُمُ الْمَادِّینَ إِلَیْهِمْ أَعْیُنَهُمْ الصَّلَوَاتِ الْمُبَارَکَاتِ الزَّاکِیَاتِ النَّامِیَاتِ الْغَادِیَاتِ الرَّائِحَاتِ «64»وَ سَلِّمْ عَلَیْهِمْ وَ عَلَی أَرْوَاحِهِمْ وَ اجْمَعْ عَلَی التَّقْوَی أَمْرَهُمْ وَ أَصْلِحْ لَهُمْ شُؤُونَهُمْ وَ تُبْ عَلَیْهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ وَ خَیْرُ الْغَافِرِینَ وَ اجْعَلْنَا مَعَهُمْ فِی دَارِ السَّلاَمِ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ «65»اَللَّهُمَّ هَذَا یَوْمُ عَرَفَةَ یَوْمٌ

ص:63

شَرَّفْتَهُ وَ کَرَّمْتَهُ وَ عَظَّمْتَهُ، نَشَرْتَ فِیهِ رَحْمَتَکَ وَ مَنَنْتَ فِیهِ بِعَفْوِکَ وَ أَجْزَلْتَ فِیهِ عَطِیَّتَکَ وَ تَفَضَّلْتَ بِهِ عَلَی عِبَادِکَ «66»اَللَّهُمَّ وَ أَنَا عَبْدُکَ الَّذِی أَنْعَمْتَ عَلَیْهِ قَبْلَ خَلْقِکَ لَهُ وَ بَعْدَ خَلْقِکَ إِیَّاهُ فَجَعَلْتَهُ مِمَّنْ هَدَیْتَهُ لِدِینِکَ وَ وَفَّقْتَهُ لِحَقِّکَ وَ عَصَمْتَهُ بِحَبْلِکَ وَ أَدْخَلْتَهُ فِی حِزْبِکَ وَ أَرْشَدْتَهُ لِمُوَالاَةِ أَوْلِیَائِکَ وَ مُعَادَاةِ أَعْدَائِکَ «67»ثُمَّ أَمَرْتَهُ فَلَمْ یَأْتَمِرْ وَ زَجَرْتَهُ فَلَمْ یَنْزَجِرْ وَ نَهَیْتَهُ عَنْ مَعْصِیَتِکَ فَخَالَفَ أَمْرَکَ إِلَی نَهْیِکَ لاَ مُعَانَدَةً لَکَ وَ لاَ اسْتِکْبَاراً عَلَیْکَ بَلْ دَعَاهُ هَوَاهُ إِلَی مَا زَیَّلْتَهُ وَ إِلَی مَا حَذَّرْتَهُ وَ أَعَانَهُ عَلَی ذَلِکَ عَدُوُّکَ وَ عَدُوُّهُ فَأَقْدَمَ عَلَیْهِ عَارِفاً بِوَعِیدِکَ رَاجِیاً لِعَفْوِکَ وَاثِقاً بِتَجَاوُزِکَ وَ کَانَ أَحَقَّ عِبَادِکَ مَعَ مَا مَنَنْتَ عَلَیْهِ أَلاَّ یَفْعَلَ «68»وَ هَا أَنَا ذَا بَیْنَ یَدَیْکَ صَاغِراً ذَلِیلاً خَاضِعاً خَاشِعاً خَائِفاً مُعْتَرِفاً بِعَظِیمٍ مِنَ الذُّنُوبِ تَحَمَّلْتُهُ وَ جَلِیلٍ مِنَ الْخَطَایَا اجْتَرَمْتُهُ مُسْتَجِیراً بِصَفْحِکَ لاَئِذاً بِرَحْمَتِکَ مُوقِناً أَنَّهُ لاَ یُجِیرُنِی مِنْکَ مُجِیرٌ وَ لاَ یَمْنَعُنِی مِنْکَ مَانِعٌ «69»فَعُدْ عَلَیَّ بِمَا تَعُودُ بِهِ عَلَی مَنِ اقْتَرَفَ مِنْ تَغَمُّدِکَ وَ جُدْ عَلَیَّ بِمَا تَجُودُ بِهِ عَلَی مَنْ أَلْقَی بِیَدِهِ إِلَیْکَ مِنْ عَفْوِکَ وَ امْنُنْ عَلَیَّ بِمَا لاَ یَتَعَاظَمُکَ أَنْ تَمُنَّ بِهِ عَلَی مَنْ أَمَّلَکَ مِنْ غُفْرَانِکَ «70»وَ اجْعَلْ لِی فِی هَذَا الْیَوْمِ نَصِیباً أَنَالُ بِهِ حَظّاً مِنْ رِضْوَانِکَ وَ لاَ تَرُدَّنِی صِفْراً مِمَّا یَنْقَلِبُ بِهِ الْمُتَعَبِّدُونَ لَکَ مِنْ عِبَادِکَ «71»وَ إِنِّی وَ إِنْ لَمْ أُقَدِّمْ مَا قَدَّمُوهُ مِنَ الصَّالِحَاتِ فَقَدْ قَدَّمْتُ تَوْحِیدَکَ وَ نَفْیَ الْأَضْدَادِ وَ الْأَنْدَادِ وَ الْأَشْبَاهِ عَنْکَ وَ أَتَیْتُکَ مِنَ الْأَبْوَابِ الَّتِی أَمَرْتَ أَنْ تُؤْتَی مِنْهَا وَ تَقَرَّبْتُ إِلَیْکَ بِمَا لاَ یَقْرُبُ أَحَدٌ مِنْکَ إِلاَّ بالتَّقَرُّبِ بِهِ «72»ثُمَّ أَتْبَعْتُ ذَلِکَ بِالْإِنَابَةِ إِلَیْکَ وَ التَّذَلُّلِ وَ الاِسْتِکَانَةِ لَکَ وَ حُسْنِ الظَّنِّ بِکَ وَ الثِّقَةِ بِمَا عِنْدَکَ وَ شَفَعْتُهُ بِرَجَائِکَ الَّذِی قَلَّ مَا یَخِیبُ عَلَیْهِ رَاجِیکَ «73»وَ

ص:64

سَأَلْتُکَ مَسْأَلَةَ الْحَقِیرِ الذَّلِیلِ الْبَائِسِ الْفَقِیرِ الْخَائِفِ الْمُسْتَجِیرِ وَ مَعَ ذَلِکَ خِیفَةً وَ تَضَرُّعاً وَ تَعَوُّذاً وَ تَلَوُّذاً لاَ مُسْتَطِیلاً بِتَکَبُّرِ الْمُتَکَبِّرِینَ وَ لاَ مُتَعَالِیاً بِدَالَّةِ الْمُطِیعِینَ وَ لاَ مُسْتَطِیلاً بِشَفَاعَةِ الشَّافِعِینَ «74»وَ أَنَا بَعْدُ أَقَلُّ الْأَقَلِّینَ وَ أَذَلُّ الْأَذَلِّینَ وَ مِثْلُ الذَّرَّةِ أَوْ دُونَهَا فَیَا مَنْ لَمْ یُعَاجِلِ الْمُسِیئِینَ وَ لاَ یَنْدَهُ الْمُتْرَفِینَ وَ یَا مَنْ یَمُنُّ بِإِقَالَةِ الْعَاثِرِینَ وَ یَتَفَضَّلُ بِإِنْظَارِ الْخَاطِئِینَ «75»أَنَا الْمُسِیءُ الْمُعْتَرِفُ الْخَاطِئُ الْعَاثِرُ «76»أَنَا الَّذِی أَقْدَمَ عَلَیْکَ مُجْتَرِئاً «77»أَنَا الَّذِی عَصَاکَ مُتَعَمِّداً «78»أَنَا الَّذِی اسْتَخْفَی مِنْ عِبَادِکَ وَ بَارَزَکَ «79»أَنَا الَّذِی هَابَ عِبَادَکَ وَ أَمِنَکَ «80»أَنَا الَّذِی لَمْ یَرْهَبْ سَطْوَتَکَ وَ لَمْ یَخَفْ بَأْسَکَ «81»أَنَا الْجَانِی عَلَی نَفْسِهِ «82»أَنَا الْمُرْتَهَنُ بِبَلِیَّتِهِ «83»أَنَا القَلِیلُ الْحَیَاءِ «84»أَنَا الطَّوِیلُ الْعَنَاءِ «85»بِحَقِّ مَنِ انْتَجَبْتَ مِنْ خَلْقِکَ وَ بِمَنِ اصْطَفَیْتَهُ لِنَفْسِکَ بِحَقِّ مَنِ اخْتَرْتَ مِنْ بَرِیَّتِکَ وَ مَنِ اجْتَبَیْتَ لِشَأْنِکَ بِحَقِّ مَنْ وَصَلْتَ طَاعَتَهُ بِطَاعَتِکَ وَ مَنْ جَعَلْتَ مَعْصِیَتَهُ کَمَعْصِیَتِکَ بِحَقِّ مَنْ قَرَنْتَ مُوَالاَتَهُ بِمُوَالاَتِکَ وَ مَنْ نُطْتَ مُعَادَاتَهُ بِمُعَادَاتِکَ تَغَمَّدْنِی فِی یَوْمِی هَذَا بِمَا تَتَغَمَّدُ بِهِ مَنْ جَأَرَ إِلَیْکَ مُتَنَصِّلاً وَ عَاذَ بِاسْتِغْفَارِکَ تَائِباً «86»وَ تَوَلَّنِی بِمَا تَتَوَلَّی بِهِ أَهْلَ طَاعَتِکَ وَ الزُّلْفَی لَدَیْکَ وَ الْمَکَانَةِ مِنْکَ «87»وَ تَوَحَّدْنِی بِمَا تَتَوَحَّدُ بِهِ مَنْ وَفَی بِعَهْدِکَ وَ أَتْعَبَ نَفْسَهُ فِی ذَاتِکَ وَ أَجْهَدَهَا فِی مَرْضَاتِکَ «88»وَ لاَ تُؤَاخِذْنِی بِتَفْرِیطِی فِی جَنْبِکَ وَ تَعَدِّی طَوْرِی فِی حُدُودِکَ وَ مُجَاوَزَةِ أَحْکَامِکَ «89»وَ لاَ تَسْتَدْرِجْنِی بِإِمْلاَئِکَ لِی اسْتِدْرَاجَ مَنْ مَنَعَنِی خَیْرَ مَا عِنْدَهُ وَ لَمْ یَشْرَکْکَ فِی حُلُولِ نِعْمَتِهِ بِی «90»وَ نَبِّهْنِی مِنْ رَقْدَةِ الْغَافِلِینَ وَ سِنَةِ الْمُسْرِفِینَ وَ نَعْسَةِ الْمَخْذُولِینَ «91»وَ خُذْ

ص:65

بِقَلْبِی إِلَی مَا اسْتَعْمَلْتَ بِهِ الْقَانِتِینَ وَ اسْتَعْبَدْتَ بِهِ الْمُتَعَبِّدِینَ وَ اسْتَنْقَذْتَ بِهِ الْمُتَهَاوِنِینَ «92»وَ أَعِذْنِی مِمَّا یُبَاعِدُنِی عَنْکَ وَ یَحُولُ بَیْنِی وَ بَیْنَ حَظِّی مِنْکَ وَ یَصُدُّنِی عَمَّا أُحَاوِلُ لَدَیْکَ «93»وَ سَهِّلْ لِی مَسْلَکَ الْخَیْرَاتِ إِلَیْکَ وَ الْمُسَابَقَةَ إِلَیْهَا مِنْ حَیْثُ أَمَرْتَ وَ الْمُشَاحَّةَ فِیهَا عَلَی مَا أَرَدْتَ «94»وَ لاَ تَمْحَقْنِی فِیمَن تَمْحَقُ مِنَ الْمُسْتَخِفِّینَ بِمَا أَوْعَدْتَ «95»وَ لاَ تُهْلِکْنِی مَعَ مَنْ تُهْلِکُ مِنَ الْمُتَعَرِّضِینَ لِمَقْتِکَ «96»وَ لاَ تُتَبِّرْنِی فِیمَنْ تُتَبِّرُ مِنَ الْمُنْحَرِفِینَ عَنْ سُبُلِکَ «97»وَ نَجِّنِی مِنْ غَمَرَاتِ الْفِتْنَةِ وَ خَلِّصْنِی مِنْ لَهَوَاتِ الْبَلْوَی وَ أَجِرْنِی مِنْ أَخْذِ الْإِمْلاَءِ «98»وَ حُلْ بَیْنِی وَ بَیْنَ عَدُوٍّ یُضِلُّنِی وَ هَویً یُوبِقُنِی وَ مَنْقَصَةٍ تَرْهَقُنِی «99»وَ لاَ تُعْرِضْ عَنِّی إِعْرَاضَ مَنْ لاَ تَرْضَی عَنْهُ بَعْدَ غَضَبِکَ «100»وَ لاَ تُؤْیِسْنِی مِنَ الْأَمَلِ فِیکَ فَیَغْلِبَ عَلَیَّ الْقُنُوطُ مِنْ رَحْمَتِکَ «101»وَ لاَ تَمْنِحْنِی بِمَا لاَ طَاقَةَ لِی بِهِ فَتَبْهَظَنِی مِمَّا تُحَمِّلُنِیهِ مِنْ فَضْلِ مَحَبَّتِکَ «102»وَ لاَ تُرْسِلْنِی مِنْ یَدِکَ إِرْسَالَ مَنْ لاَ خَیْرَ فِیهِ وَ لاَ حَاجَةَ بِکَ إِلَیْهِ وَ لاَ إِنَابَةَ لَهُ «103»وَ لاَ تَرْمِ بِی رَمْیَ مَنْ سَقَطَ مِنْ عَیْنِ رِعَایَتِکَ وَ مَنِ اشْتَمَلَ عَلَیْهِ الْخِزْیُ مِنْ عِنْدِکَ بَلْ خُذْ بِیَدِی مِنْ سَقْطَةِ الْمُتَرَدِّینَ وَ وَهْلَةِ الْمُتَعَسِّفِینَ وَ زَلَّةِ الْمَغْرُورِینَ وَ وَرْطَةِ الْهَالِکِینَ «104»وَ عَافِنِی مِمَّا ابْتَلَیْتَ بِهِ طَبَقَاتِ عَبِیدِکَ وَ إِمَائِکَ وَ بَلِّغْنِی مَبَالِغَ مَنْ عُنِیتَ بِهِ وَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِ وَ رَضِیتَ عَنْهُ فَأَعَشْتَهُ حَمِیداً وَ تَوَفَّیْتَهُ سَعِیداً «105»وَ طَوِّقْنِی طَوْقَ الْإِقْلاَعِ عَمَّا یُحْبِطُ الْحَسَنَاتِ وَ یَذْهَبُ بِالْبَرَکَاتِ «106»وَ أَشْعِرْ قَلْبِیَ الاِزْدِجَارَ عَنْ قَبَائِحِ السَّیِّئَاتِ وَ فَوَاضِحِ الْحَوْبَاتِ «107»وَ لاَ تَشْغَلْنِی بِمَا لاَ أُدْرِکُهُ إِلاَّ بِکَ عَمَّا لاَ یُرْضِیکَ عَنِّی غَیْرُهُ «108»وَ انْزِعْ مِنْ قَلْبِی حُبَّ دُنْیَا

ص:66

دَنِیَّةٍ تَنْهَی عَمَّا عِنْدَکَ وَ تَصُدُّ عَنِ ابْتِغَاءِ الْوَسِیلَةِ إِلَیْکَ وَ تُذْهِلُ عَنِ التَّقَرُّبِ مِنْکَ «109»وَ زَیِّنْ لِیَ التَّفَرُّدَ بِمُنَاجَاتِکَ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ «110»وَ هَبْ لِی عِصْمَةً تُدْنِینِی مِنْ خَشْیَتِکَ وَ تَقْطَعُنِی عَنْ رُکُوبِ مَحَارِمِکَ وَ تَفُکَّنِی مِنْ أَسْرِ الْعَظَائِمِ «111»وَ هَبْ لِیَ التَّطْهِیرَ مِنْ دَنَسِ الْعِصْیَانِ وَ أَذْهِبْ عَنِّی دَرَنَ الْخَطَایَا وَ سَرْبِلْنِی بِسِرْبَالِ عَافِیَتِکَ وَ رَدِّنِی رِدَاءَ مُعَافَاتِکَ وَ جَلِّلْنِی سَوَابِغَ نَعْمَائِکَ وَ ظَاهِرْ لَدَیَّ فَضْلَکَ وَ طَوْلَکَ «112»وَ أَیِّدْنِی بِتَوْفِیقِکَ وَ تَسْدِیدِکَ وَ أَعِنِّی عَلَی صَالِحِ النِّیَّةِ وَ مَرْضِیِّ الْقَوْلِ وَ مُسْتَحْسَنِ الْعَمَلِ وَ لاَ تَکِلْنِی إِلَی حَوْلِی وَ قُوَّتِی دُونَ حَوْلِکَ وَ قُوَّتِکَ «113»وَ لاَ تُخْزِنِی یَوْمَ تَبْعَثُنِی لِلِقَائِکَ وَ لاَ تَفْضَحْنِی بَیْنَ یَدَیْ أَوْلِیَائِکَ وَ لاَ تُنْسِنِی ذِکْرَکَ وَ لاَ تُذْهِبْ عَنِّی شُکْرَکَ بَلْ أَلْزِمْنِیهِ فِی أَحْوَالِ السَّهْوِ عِنْدَ غَفَلاَتِ الْجَاهِلِینَ لآِلاَئِکَ وَ أَوْزِعْنِی أَنْ أُثْنِیَ بِمَا أَوْلَیْتَنِیهِ وَ أَعْتَرِفَ بِمَا أَسْدَیْتَهُ إِلَیَّ «114»وَ اجْعَلْ رَغْبَتِی إِلَیْکَ فَوْقَ رَغْبَةِ الرَّاغِبِینَ وَ حَمْدِی إِیَّاکَ فَوْقَ حَمْدِ الْحَامِدِینَ «115»وَ لاَ تَخْذُلْنِی عِنْدَ فَاقَتِی إِلَیْکَ وَ لاَ تُهْلِکْنِی بِمَا أَسْدَیْتُهُ إِلَیْکَ وَ لاَ تَجْبَهْنِی بِمَا جَبَهْتَ بِهِ الْمُعَانِدِینَ لَکَ فَإِنِّی لَکَ مُسَلِّمٌ أَعْلَمُ أَنَّ الْحُجَّةَ لَکَ وَ أَنَّکَ أَوْلَی بِالْفَضْلِ وَ أَعْوَدُ بِالْإِحْسَانِ وَ أَهْلُ التَّقْوَی وَ أَهْلُ الْمَغْفِرَةِ وَ أَنَّکَ بِأَنْ تَعْفُوَ أَوْلَی مِنْکَ بِأَنْ تُعَاقِبَ وَ أَنَّکَ بِأَنْ تَسْتُرَ أَقْرَبُ مِنْکَ إِلَی أَنْ تَشْهَرَ «116»فَأَحْیِنِی حَیَاةً طَیِّبَةً تَنْتَظِمُ بِمَا أُرِیدُ وَ تَبْلُغُ مَا أُحِبُّ مِنْ حَیْثُ لاَ آتِی مَا تَکْرَهُ وَ لاَ أَرْتَکِبُ مَا نَهَیْتَ عَنْهُ وَ أَمِتْنِی مِیتَةَ مَنْ یَسْعَی نُورُهُ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ عَنْ یَمِینِهِ «117»وَ ذَلِّلْنِی بَیْنَ یَدَیْکَ وَ أَعِزَّنِی عِنْدَ خَلْقِکَ وَ ضَعْنِی إِذَا خَلَوتُ بِکَ وَ ارْفَعْنِی بَیْنَ عِبَادِکَ وَ أَغْنِنِی عَمَّنْ هُوَ غَنِیٌّ عَنِّی وَ زِدْنِی إِلَیْکَ فَاقَةً وَ فَقْراً «118»وَ

ص:67

أَعِذْنِی مِنْ شَمَاتَةِ الْأَعْدَاءِ وَ مِنْ حُلُولِ الْبَلاَءِ وَ مِنَ الذُّلِّ وَ الْعَنَاءِ تَغَمَّدْنِی فِیمَا اطَّلَعْتَ عَلَیْهِ مِنِّی بِمَا یَتَغَمَّدُ بِهِ الْقَادِرُ عَلَی الْبَطْشِ لَوْ لاَ حِلْمُهُ وَ الْآخِذُ عَلَی الْجَرِیرَةِ لَوْ لاَ أَنَاتُهُ «119»وَ إِذَا أَرَدْتَ بِقَوْمٍ فِتْنَةً أَوْ سُوءاً فَنَجِّنِی مِنْهَا لِوَاذاً بِکَ وَ إِذْ لَمْ تُقِمْنِی مَقَامَ فَضِیحَةٍ فِی دُنْیَاکَ فَلاَ تُقِمْنِی مِثْلَهُ فِی آخِرَتِکَ «120»وَ اشْفَعْ لِی أَوَائِلَ مِنَنِکَ بِأَوَاخِرِهَا وَ قَدِیمَ فَوَائِدِکَ بِحَوَادِثِهَا وَ لاَ تَمْدُدْ لِی مَدّاً یَقْسُو مَعَهُ قَلْبِی وَ لاَ تَقْرَعْنِی قَارِعَةً یَذْهَبُ لَهَا بَهَائِی وَ لاَ تَسُمْنِی خَسِیسَةً یَصْغُرُ لَهَا قَدْرِی وَ لاَ نَقِیصَةً یُجْهَلُ مِنْ أَجْلِهَا مَکَانِی «121»وَ لاَ تَرُعْنِی رَوْعَةً أُبْلِسُ بِهَا وَ لاَ خِیفَةً أُوجِسُ دُونَهَا اجْعَلْ هَیْبَتِی فِی وَعِیدِکَ وَ حَذَرِی مِنْ إِعْذَارِکَ وَ إِنْذَارِکَ وَ رَهْبَتِی عِنْد تِلاَوَةِ آیَاتِکَ «122»وَ اعْمُرْ لَیْلِی بِإِیقَاظِی فِیهِ لِعِبَادَتِکَ وَ تَفَرُّدِی بِالتَّهَجُّدِ لَکَ وَ تَجَرُّدِی بِسُکُونِی إِلَیْکَ وَ إِنْزَالِ حَوَائِجِی بِکَ وَ مُنَازَلَتِی إِیَّاکَ فِی فَکَاکِ رَقَبَتِی مِنْ نَارِکَ وَ إِجَارَتِی مِمَّا فِیهِ أَهْلُهَا مِنْ عَذَابِکَ «123»وَ لاَ تَذَرْنِی فِی طُغْیَانِی عَامِهاً وَ لاَ فِی غَمْرَتِی سَاهِیاً حَتَّی حِینٍ وَ لاَ تَجْعَلْنِی عِظَةً لِمَنِ اتَّعَظَ وَ لاَ نَکَالاً لِمَنِ اعْتَبَرَ وَ لاَ فِتْنَةً لِمَنْ نَظَرَ وَ لاَ تَمْکُرْ بِی فِیمَنْ تَمْکُرُ بِهِ وَ لاَ تَسْتَبْدِلْ بِی غَیْرِی وَ لاَ تُغَیِّرْ لِی اسْماً وَ لاَ تُبَدِّلْ لِی جِسْماً وَ لاَ تَتَّخِذْنِی هُزُواً لِخَلْقِکَ وَ لاَ سُخْرِیّاً لَکَ وَ لاَ تَبَعاً إِلاَّ لِمَرْضَاتِکَ وَ لاَ مُمْتَهَناً إِلاَّ بِالاِنْتِقَامِ لَکَ «124»وَ أَوْجِدْنِی بَرْدَ عَفْوِکَ وَ حَلاَوَةَ رَحْمَتِکَ وَ رَوْحِکَ وَ رَیْحَانِکَ وَ جَنَّةِ نَعِیمِکَ وَ أَذِقْنِی طَعْمَ الْفَرَاغِ لِمَا تُحِبُّ بِسَعَةٍ مِنْ سَعَتِکَ وَ الاِجْتِهَادِ فِیمَا یُزْلِفُ لَدَیْکَ وَ عِنْدَکَ وَ أَتْحِفْنِی بِتُحْفَةٍ مِنْ تُحَفَاتِکَ «125»وَ اجْعَلْ تِجَارَتِی رَابِحَةً وَ کَرَّتِی غَیْرَ خَاسِرَةٍ وَ أَخِفْنِی مَقَامَکَ وَ شَوِّقْنِی لِقَاءَکَ وَ تُبْ عَلَیَّ تَوْبَةً نَصُوحاً لاَ تُبْقِ مَعَهَا ذُنُوباً صَغِیرَةً وَ لاَ

ص:68

کَبِیرَةً وَ لاَ تَذَرْ مَعَهَا عَلاَنِیَةً وَ لاَ سَرِیرَةً «126»وَ انْزِعِ الْغِلَّ مِنْ صَدْرِی لِلْمُؤْمِنِینَ وَ اعْطِفْ بِقَلْبِی عَلَی الْخَاشِعِینَ وَ کُنْ لِی کَمَا تَکُونُ لِلصَّالِحِینَ وَ حَلِّنِی حِلْیَةَ الْمُتَّقِینَ وَ اجْعَلْ لِی لِسَانَ صِدْقٍ فِی الْغَابِرِینَ وَ ذِکْراً نَامِیاً فِی الْآخِرِینَ وَ وَافِ بِی عَرْصَةَ الْأَوَّلِینَ «127»وَ تَمِّمْ سُبُوغَ نِعْمَتِکَ عَلَیَّ وَ ظَاهِرْ کَرَامَاتِهَا لَدَیَّ امْلَأْ مِنْ فَوَائِدِکَ یَدَیَّ وَ سُقْ کَرَائِمَ مَوَاهِبِکَ إِلَیَّ وَ جَاوِرْ بِیَ الْأَطْیَبِینَ مِنْ أَوْلِیَائِکَ فِی الْجِنَانِ الَّتِی زَیَّنْتَهَا لِأَصْفِیَائِکَ وَ جَلِّلْنِی شَرَائِفَ نِحَلِکَ فِی الْمَقَامَاتِ الْمُعَدَّةِ لِأَحِبَّائِکَ «128»وَ اجْعَلْ لِی عِنْدَکَ مَقِیلاً آوِی إِلَیْهِ مُطْمَئِنّاً وَ مَثَابَةً أَتَبَوَّؤُهَا وَ أَقَرُّ عَیْناً وَ لاَ تُقَایِسْنِی بِعَظِیمَاتِ الْجَرَائِرِ وَ لاَ تُهْلِکْنِی یَوْمَ تُبْلَی السَّرَائِرُ وَ أَزِلْ عَنِّی کُلَّ شَکٍّ وَ شُبْهَةٍ وَ اجْعَلْ لِی فِی الْحَقِّ طَرِیقاً مِنْ کُلِّ رَحْمَةٍ وَ أَجْزِلْ لِی قِسَمَ الْمَوَاهِبِ مِنْ نَوَالِکَ وَ وَفِّرْ عَلَیَّ حُظُوظَ الْإِحْسَانِ مِنْ إِفْضَالِکَ «129»وَ اجْعَلْ قَلْبِی وَاثِقاً بِمَا عِنْدَکَ وَ هَمِّی مُسْتَفْرَغاً لِمَا هُوَ لَکَ وَ اسْتَعْمِلْنِی بِمَا تَسْتَعْمِلُ بِهِ خَالِصَتَکَ وَ أَشْرِبْ قَلْبِی عِنْدَ ذُهُولِ الْعُقُولِ طَاعَتَکَ وَ اجْمَعْ لِیَ الْغِنَی وَ الْعَفَافَ وَ الدَّعَةَ وَ الْمُعَافَاةَ وَ الصِّحَّةَ وَ السَّعَةَ وَ الطُّمَأْنِینَةَ وَ الْعَافِیَةَ «130»وَ لاَ تُحْبِطْ حَسَنَاتِی بِمَا یَشُوبُهَا مِنْ مَعْصِیَتِکَ وَ لاَ خَلَوَاتِی بِمَا یَعْرِضُ لِی مِنْ نَزَغَاتِ فِتْنَتِکَ وَ صُنْ وَجْهِی عَنِ الطَّلَبِ إِلَی أَحَدٍ مِنَ الْعَالَمِینَ وَ ذُبَّنِی عَنِ الْتِمَاسِ مَا عِنْدَ الْفَاسِقِینَ «131»وَ لاَ تَجْعَلْنِی لِلظَّالِمِینَ ظَهِیراً وَ لاَ لَهُمْ عَلَی مَحْوِ کِتَابِکَ یَداً وَ نَصِیراً وَ حُطْنِی مِنْ حَیْثُ لاَ أَعْلَمُ حِیَاطَةً تَقِینِی بِهَا وَ افْتَحْ لِی أَبْوَابَ تَوْبَتِکَ وَ رَحْمَتِکَ وَ رَأْفَتِکَ وَ رِزْقِکَ الْوَاسِعِ إِنِّی إِلَیْکَ مِنَ الرَّاغِبِینَ وَ أَتْمِمْ لِی إِنْعَامَکَ إِنَّکَ خَیْرُ الْمُنْعِمِینَ «132»وَ اجْعَلْ بَاقِیَ عُمُرِی فِی الْحَجِّ وَ الْعُمْرَةِ ابْتِغَاءَ

ص:69

وَجْهِکَ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ وَ السَّلاَمُ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ أَبَدَ الْآبِدِینَ.

ص:70

[«1»اَلْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ «2»اَللَّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ بَدِیعَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ ذَا الْجَلاَلِ وَ الْإِکْرَامِ رَبَّ الْأَرْبَابِ وَ إِلهَ کُلِّ مَأْلُوهٍ وَ خَالِقَ کُلِّ مَخْلُوقٍ وَ وَارِثَ کُلِّ شَیْ ءٍ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ وَ لاَ یَعْزُبُ عَنْهُ عِلْمُ شَیْ ءٍ وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ مُحِیطٌ وَ هُوَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ رَقِیبٌ «3»أَنْتَ اللَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ الْأَحَدُ الْمُتَوَحِّدُ الْفَرْدُ الْمُتَفَرِّدُ «4»وَ أَنْتَ اللَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ الْکَرِیمُ الْمُتَکَرِّمُ الْعَظِیمُ الْمُتَعَظِّمُ الْکَبِیرُ الْمُتَکَبِّرُ «5»وَ أَنْتَ اللَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ الْعَلِیُّ الْمُتَعَالِ الشَّدِیدُ الْمِحَالِ «6»وَ أَنْتَ اللَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ «7»وَ أَنْتَ اللَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ الْقَدِیمُ الْخَبِیرُ «8»وَ أَنْتَ اللَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ الْکَرِیمُ الْأَکْرَمُ الدَّائِمُ الْأَدْوَمُ «9»وَ أَنْتَ اللَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ الْأَوَّلُ قَبْلَ کُلِّ أَحَدٍ وَ الْآخِرُ بَعْدَ کُلِّ عَدَدٍ «10»وَ أَنْتَ اللَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ الدَّانِی فِی عُلُوِّهِ وَ الْعَالِی فِی دُنُوِّهِ «11»وَ أَنْتَ اللَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ ذُو الْبَهَاءِ وَ الْمَجْدِ وَ الْکِبْرِیَاءِ وَ الْحَمْدِ]

خدا را سپاس، که مالک و مدبّر جهانیان است. خدایا! سپاس ویژه توست؛ ای پدید آورندۀ آسمان ها و زمین! ای صاحب جلال و اکرام! ای مالک همۀ اربابان و ای معبود هر معبود و خالق هر مخلوق و وارث هر چیز! چیزی شبیه او

ص:71

نیست و علم چیزی از او پنهان نمی ماند، و او به هر چیز احاطه دارد، و او بر هر چیز نگهبان است، تویی خدایی که جز تو خدایی نیست، و یکتا و یگانه ای، فرد تنهایی. و تویی خدایی که جز تو خدایی نیست، بزرگوار و ارجمندی، بزرگ و باعظمتی، کبیر و متکبّری، و تویی خدایی که جز تو خدایی نیست، بلند مرتبه و بلند پایه ای، در انتقام گیری سخت و شدیدی، و تویی خدایی که جز تو خدایی نیست، بخشنده و مهربانی، دانا و درست کاری، و تویی خدایی که جز تو خدایی نیست، شنوا و بینایی، ازلی و آگاهی، و تویی خدایی که جز تو خدایی نیست، بزرگوار و بزرگوارتری، همیشگی و جاودانه تری، و تویی خدایی که جز تو خدایی نیست، اوّلی پیش از هر کس، و آخری پس از هر عدد، و تویی خدایی که جز تو خدایی نیست، نزدیک در عین بلندی مقامش، و بلند مقام در عین نزدیکی اش، و تویی خدایی که جز تو خدایی نیست، صاحب زیبایی و بزرگواری، و کبریایی و حمدی.

برای این روز اعمال بسیار مهمی در کتب ادعیه آمده که به جا آوردنش ثواب عظیم و بهرۀ وافی دارد.

از جمله اعمال این روز دعای عرفۀ حضرت سیدالشّهداء علیه السلام و دعای عرفۀ حضرت زین العابدین علیه السلام فرزند با کرامت آن حضرت است.

در بررسی دعای عرفۀ حضرت سجّاد علیه السلام به این نتیجه رسیدم که امام در دعای عرفۀ خود عناوین زیر را مورد توجّه قرار داده اند:

1 - توحید و اسما و صفات حق و حمد و سپاس پروردگار

2 - دعای به حضرت ختمی مرتبت

3 - دعای به امام معصوم

4 - دعای به پیروان معصوم

5 - گناه و گناهکاری

6 - درخواست عفو و بخشش از حضرت حق

7 - راه توبه و بازگشت

8 - شیطان و اغواگری او

9 - مرگ و دورنمایی از قیامت

10 - مکارم اخلاق و سیّئات نفسی

تمام این عناوین در دعاهای قبل توضیح داده شده است. لذا به شرحی مختصر همراه با ترجمه اکتفا می کنم.

ص:73

[«12»وَ أَنْتَ اللَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ الَّذِی أَنْشَأْتَ الْأَشْیَاءَ مِنْ غَیْرِ سِنْخٍ وَ صَوَّرْتَ مَا صَوَّرْتَ مِنْ غَیْرِ مِثَالٍ وَ ابْتَدَعْتَ الْمُبْتَدَعَاتِ بِلاَ احْتِذَاءٍ «13»أَنْتَ الَّذِی قَدَّرْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ تَقْدِیراً وَ یَسَّرْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ تَیْسِیراً وَ دَبَّرْتَ مَا دُونَکَ تَدْبِیراً «14»أَنْتَ الَّذِی لَمْ یُعِنْکَ عَلَی خَلْقِکَ شَرِیکٌ وَ لَمْ یُوَازِرْکَ فِی أَمْرِکَ وَزِیرٌ وَ لَمْ یَکُنْ لَکَ مُشَاهِدٌ وَ لاَ نَظِیرٌ «15»أَنْتَ الَّذِی أَرَدْتَ فَکَانَ حَتْماً مَا أَرَدْتَ وَ قَضَیْتَ فَکَانَ عَدْلاً مَا قَضَیْتَ وَ حَکَمْتَ فَکَانَ نِصْفاً مَا حَکَمْتَ «16»أَنْتَ الَّذِی لاَ یَحْوِیکَ مَکَانٌ وَ لَمْ یَقُمْ لِسُلْطَانِکَ سُلْطَانٌ وَ لَمْ یُعْیِکَ بُرْهَانٌ وَ لاَ بَیَانٌ «17»أَنْتَ الَّذِی أَحْصَیْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ عَدَداً وَ جَعَلْتَ لِکُلِّ شَیْ ءٍ أَمَداً وَ قَدَّرْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ تَقْدِیراً]

و تویی خدایی که جز تو خدایی نیست که همه چیز را بدون مایه و اصل پدید آوردی، و آنچه را صورت و شکل دادی، بدون نمونه برداری از چیزی شکل دادی، و آفریده ها را بدون اقتباس از نقشه ای آفریدی. تویی که هر چیز را در نیکوترین وضع، اندازه گیری کردی، و هر چیز را، از نظر تمام خصوصیات رو به راه فرمودی، و امور ماسوای خود را سامان دادی، تویی که در ایجاد موجودات شریکی یاریت نداد، و در کارت وزیری به پشتیبانیت برنخاست. و برایت در

ص:74

امور آفرینش شاهد و نظیری نبود، تویی که اراده کردی، پس هر چه را اراده کردی حتمی و قطعی شد، و قضاوت فرمودی، و آنچه را قضاوت کردی بر اساس عدالت بود، و حکم کردی، و آنچه را حکم کردی بر پایۀ انصاف بود.

تویی که مکانی تو را فرا نمی گیرد، و سلطنتی در برابر سلطنتت به پا نخاست، و برهان و بیانی عاجزت نساخت. تویی که هر چیز را به شمار آوردی، و برای هر چیزی مدت قرار دادی، و هر چیز را به خوبی اندازه گرفتی.

ص:75

[«18»أَنْتَ الَّذِی قَصُرَتِ الْأَوْهَامُ عَنْ ذَاتِیَّتِکَ وَ عَجَزَتِ الْأَفْهَامُ عَنْ کَیْفِیَّتِکَ وَ لَمْ تُدْرِکِ الْأَبْصَارُ مَوْضِعَ أَیْنِیَّتِکَ «19»أَنْتَ الَّذِی لاَ تُحَدُّ فَتَکُونَ مَحْدُوداً وَ لَمْ تُمَثَّلْ فَتَکُونَ مَوْجُوداً وَ لَمْ تَلِدْ فَتَکُونَ مَوْلُوداً «20»أَنْتَ الَّذِی لاَ ضِدَّ مَعَکَ فَیُعَانِدَکَ وَ لاَ عِدْلَ لَکَ فَیُکَاثِرَکَ وَ لاَ نِدَّ لَکَ فَیُعَارِضَکَ «21»أَنْتَ الَّذِی ابْتَدَأَ وَ اخْتَرَعَ وَ اسْتَحْدَثَ وَ ابْتَدَعَ وَ أَحْسَنَ صُنْعَ مَا صَنَعَ]

تویی که دست اندیشه ها از رسیدن به ژرفای ذاتت کوتاه است، و فهم ها از درک چگونگی ات ناتوان است، و دیده ها جای کجاییت را در نیابند. تویی که ابتدا و انتهایی نداری تا محدود شوی، و مانند موجودات نیستی که پس از عدم موجود شده باشی، و فرزندی نیاوردی، تا زاییده شده باشی، تویی که برایت همتایی نیست تا با تو به ستیز برخیزد، و همانندی برایت نیست تا در قدرت و سطوت و توانایی، با تو پهلو به پهلو زند، و نظیری برایت نیست، تا با تو از در مخالفت برآید. تویی که آغاز کرد و اختراع نمود، و پدید آورد و بدون نمونه آفرید و محکم و نیکو قرار داد ساختن آنچه را ساخت.

ندای نور فشان روشنایی دل و جان ندای شرک زدا، لااله الاّ هو

سروش هاتف غیب این ندا به جان در داد دلا تو هم بسرا، لااله الاّ هو

چو گوش هوش بدادم منادی حق را شنیدم از همه جا، لااله الاّ هو

خدا گواه و ملایک گواه و دانایان کَفی بِهِمْ شُهَدا، لااله الاّ هو

نظر به عالم جان کردم از دریچۀ دل ندیده دیده سوا، لااله الاّ هو

نوشته گِرد خط مهوشان به خط غبار به کِلک صنع خدا، لااله الاّ هو

اشاره های خوش چشم مست محبوبان به غمزه کرد ادا، لااله الاّ هو

(فیض کاشانی)

ص:77

[«22»سُبْحَانَکَ! مَا أَجَلَّ شَأْنَکَ! وَ أَسْنَی فِی الْأَمَاکِنِ مَکَانَکَ وَ أَصْدَعَ بِالْحَقِّ فُرْقَانَکَ! «23»سُبْحَانَکَ مِنْ لَطِیفٍ مَا أَلْطَفَکَ! وَ رَؤُوفٍ مَا أَرْأَفَکَ! وَ حَکِیمٍ مَا أَعْرَفَکَ! سُبْحَانَکَ مِنْ مَلِیکٍ مَا أَمْنَعَکَ! وَ جَوَادٍ مَا أَوْسَعَکَ وَ رَفِیعٍ مَا أَرْفَعَکَ! ذُو الْبَهَاءِ وَ الْمَجْدِ وَ الْکِبْرِیَاءِ وَ الْحَمْدِ «24»سُبْحَانَکَ بَسَطْتَ بِالْخَیْرَاتِ یَدَکَ وَ عُرِفَتِ الْهِدَایَةُ مِنْ عِنْدِکَ فَمَنِ الْتَمَسَکَ لِدِینٍ أَوْ دُنْیَا وَجَدَکَ «25»سُبْحَانَکَ! خَضَعَ لَکَ مَنْ جَرَی فِی عِلْمِکَ وَ خَشَعَ لِعَظَمَتِکَ مَا دُونَ عَرْشِکَ وَ انْقَادَ لِلتَّسْلِیمِ لَکَ کُلُّ خَلْقِکَ]

منزّه و پاکی؛ چه بزرگ است شأنت و چه بلند است در میان جایگاه ها، جایگاهت، و چه آشکار کننده به حق است قرآنت، و موازینی که برای جدا کردن حق از باطل قرار داده ای.

منزّه و پاک و مهربانی که چه بسیار است مهربانیت، و رئوفی که چه بسیار است رأفتت، و حکیمی که چه بسیار است شناسایی ات.

منزّه و پاکی؛ پادشاهی که دست معارضی به مرز پادشاهیت نرسد و بخشنده ای که سفرۀ بخشندگیت چه پهناور است؛ و بلند مرتبه ای، چه بلند مرتبه است رفعتت.

تو صاحب زیبایی و بزرگواری و کبریایی و حمدی. منزّه و پاکی، دست

ص:78

قدرتت را به عطا کردن خوبی ها گشودی، و هدایت از نزد تو شناخته شد، پس هر که تو را برای دین، یا دنیا بخواهد می یابدت.

منزّه و پاکی، هر کس در عرصۀ علم تو قرار گرفته، برایت فروتنی کرد و جمع آفریده هایت، در برابر بزرگیت تواضع کردند، و همۀ مخلوقاتت در پیشگاه تو گردن بند تسلیم به گردن انداختند.

ص:79

[«26»سُبْحَانَکَ لاَ تُحَسُّ وَ لاَ تُجَسُّ وَ لاَ تُمَسُّ وَ لاَ تُکَادُ وَ لاَ تُمَاطُ وَ لاَ تُنَازَعُ وَ لاَ تُجَارَی وَ لاَ تُمَارَی وَ لاَ تُخَادَعُ وَ لاَ تُمَاکَرُ «27»سُبْحَانَکَ سَبِیلُکَ جَدَدٌ وَ أَمْرُکَ رَشَدٌ وَ أَنْتَ حَیٌّ صَمَدٌ «28»سُبْحَانَکَ قَولُکَ حُکْمٌ وَ قَضَاؤُکَ حَتْمٌ وَ إِرَادَتُکَ عَزْمٌ «29»سُبْحَانَکَ لاَ رَادَّ لِمَشِیَّتِکَ وَ لاَ مُبَدِّلَ لِکَلِمَاتِکَ «30»سُبْحَانَکَ بَاهِرَ الْآیَاتِ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ بَارِئَ النَّسَمَاتِ]

منزّه و پاکی، به حواس ظاهری درک نشوی و به حواس درون در نیایی، و به اعضا و جوارح لمس نگردی. مورد نیرنگ و کید واقع نگردی، از بزرگی و عظمتت کنار زده نشوی، در معرض نزاع و مغلوبیت و جدال و فریب و مکر قرار نگیری.

منزّه و پاکی، راهت روشن و هموار، دستورت هدایت است، و تو زنده و آقا و بی نیازی.

منزّه و پاکی، گفتارت درست و استوار، و قضایت قطعی، و اراده ات جزمی و مسلّم است.

منزّه و پاکی در برابر مشیتت ردّ کننده ای نیست و در مقابل کلماتت، تبدیل کننده ای وجود ندارد.

منزّه و پاکی ای صاحب آیات روشن! ای به وجود آورندۀ آسمان ها! ای آفرینندۀ موجودات!

ص:80

[«31»لَکَ الْحَمْدُ حَمْداً یَدُومُ بِدَوَامِکَ «32»وَ لَکَ الْحَمْدُ حَمْداً خَالِداً بِنِعْمَتِکَ «33»وَ لَکَ الْحَمْدُ حَمْداً یُوَازِی صُنْعَکَ «34»وَ لَکَ الْحَمْدُ حَمْداً یَزِیدُ عَلَی رِضَاکَ «35»وَ لَکَ الْحَمْدُ حَمْداً مَعَ حَمْدِ کُلِّ حَامِدٍ وَ شُکْراً یَقْصُرُ عَنْهُ شُکْرُ کُلِّ شَاکِرٍ]

تو را سپاس، سپاسی که جاودانگیش به جاودانگیت ادامه پیدا کند و تو را سپاس؛ سپاسی که همراه نعمتت پاینده باشد، و تو را سپاس؛ سپاسی که با شمارۀ آفریده هایت برابری کند، و تو را سپاس؛ سپاسی که بر خشنودیت بیفزاید، و تو را سپاس؛ سپاسی که با سپاس هر سپاسگزاری توأم باشد، و شکری که شکر هر شاکری از آن کوتاه آید.

ص:81

[«36»حَمْداً لاَ یَنْبَغِی إِلاَّ لَکَ وَ لاَ یُتَقَرَّبُ بِهِ إِلاَّ إِلَیْکَ «37»حَمْداً یُسْتَدَامُ بِهِ الْأَوَّلُ وَ یُسْتَدْعَی بِهِ دَوَامُ الْآخِرِ «38»حَمْداً یَتَضَاعَفُ عَلَی کُرُورِ الْأَزْمِنَةِ وَ یَتَزَایَدُ أَضْعَافاً مُتَرَادِفَةً «39»حَمْداً یَعْجِزُ عَنْ إِحْصَائِهِ الْحَفَظَةُ وَ یَزِیدُ عَلَی مَا أَحْصَتْهُ فِی کِتَابِکَ الْکَتَبَةُ «40»حَمْداً یُوازِنُ عَرْشَکَ الْمَجِیدَ وَ یُعَادِلُ کُرْسِیَّکَ «41»الرَّفِیعَ حَمْداً یَکْمُلُ لَدَیْکَ ثَوَابُهُ وَ یَسْتَغْرِقُ کُلَّ جَزَاءٍ جَزَاؤُهُ]

سپاسی که سزاوار غیر تو نباشد، و به وسیلۀ آن جز به تو تقرّب جسته نشود؛ سپاسی که باعث دوام سپاس اول، و علت درخواست دوام سپاس آخر شود؛ سپاسی که بر اساس گردش زمان ها چند برابر گردد، و به افزایش های پی در پی فزونی یابد؛ سپاسی که حافظان اعمال از شمردنش ناتوان شوند، و بر آنچه کاتبان اعمال در کتاب تو می نویسند، افزون گردد؛ سپاسی که با عرش مجیدت برابر، و با کرسی بلندت معادل شود؛ سپاسی که پاداشش از جانب تو کامل گردد، و مزدش همۀ مزدها را فرا گیرد.

ص:82

[«42»حَمْداً ظَاهِرُهُ وَفْقٌ لِبَاطِنِهِ وَ بَاطِنُهُ وَفْقٌ لِصِدْقِ النِّیَّةِ «43»حَمْداً لَمْ یَحْمَدْکَ خَلْقٌ مِثْلَهُ وَ لاَ یَعْرِفُ أَحَدٌ سِوَاکَ فَضْلَهُ «44»حَمْداً یُعَانُ مَنِ اجْتَهَدَ فِی تَعْدِیدِهِ وَ یُؤَیَّدُ مَنْ أَغْرَقَ نَزْعاً فِی تَوْفِیَتِهِ «45»حَمْداً یَجْمَعُ مَا خَلَقْتَ مِنَ الْحَمْدِ وَ یَنْتَظِمُ مَا أَنْتَ خَالِقُهُ مِنْ بَعْدُ «46»حَمْداً لاَ حَمْدَ أَقْرَبُ إِلَی قَوْلِکَ مِنْهُ وَ لاَ أَحْمَدَ مِمَّنْ یَحْمَدُکَ بِهِ «47»حَمْداً یُوجِبُ بِکَرَمِکَ الْمَزِیدَ بِوُفُورِهِ وَ تَصِلُهُ بِمَزِیدٍ بَعْدَ مَزِیدٍ طَوْلاً مِنْکَ «48»حَمْداً یَجِبُ لِکَرَمِ وَجْهِکَ وَ یُقَابِلُ عِزَّ جَلاَلِکَ]

سپاسی که ظاهرش موافق باطنش، و باطنش موافق صدق نیت باشد؛ سپاسی که هیچ آفریده ای مانند آن را به جا نیاورده، و کسی جز تو ارزشش را نشناسد، سپاسی که هر کس در فراوان آوردنش بکوشد یاری شود، و هر کس در کامل آوردنش نهایت جدیّت را به کار برد، تأیید گردد، سپاسی که هر چه سپاس آفریده ای دارا باشد، و هر چه را پس از آن به وجود آوری، در برگیرد؛ سپاسی که هیچ سپاس به کلامت از آن نزدیک تر، و هیچ کس از آن کسی که این گونه سپاس می گوید، سپاسگزارتر نباشد، سپاسی که به سبب کرمت و محض کثرتش، باعث فزونی نعمت شود، و از باب احسان، پس از هر فزونی آن را به فزونی دیگر رسانی؛ سپاسی که شایستۀ ذات کریمت باشد، و با عزّ جلالت برابری کند.

ص:83

[«49»رَبِّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الْمُنْتَجَبِ الْمُصْطَفَی الْمُکَرَّمِ الْمُقَرَّبِ أَفْضَلَ صَلَوَاتِکَ وَ بَارِکْ عَلَیْهِ أَتَمَّ بَرَکَاتِکَ وَ تَرَحَّمْ عَلَیْهِ أَمْتَعَ رَحَمَاتِکَ «50»رَبِّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ صَلاَةً زَاکِیَةً لاَ تَکُونُ صَلاَةٌ أَزْکَی مِنْهَا وَ صَلِّ عَلَیْهِ صَلاَةً نَامِیَةً لاَ تَکُونُ صَلاَةٌ أَنْمَی مِنْهَا وَ صَلِّ عَلَیْهِ صَلاَةً رَاضِیَةً لاَ تَکُونُ صَلاَةٌ فَوْقَهَا]

پروردگارا! بر محمّد و آل محمّد درود فرست؛ آن انسان پسندیده؛ برگزیده؛ گرامی و مقرّب، برترین درودهایت را، و بر او برکت نازل کن؛ کامل ترین برکاتت را، و بر او رحمت آر؛ پر بهره ترین رحمت هایت را.

پروردگارا! بر محمّد و آلش درود فرست، درودی فزون پذیر، که درودی فزون پذیرتر از آن نباشد، و بر او درودی فزاینده فرست، که درودی فزاینده تر از آن نباشد، و بر او درود فرست، درودی پسندیده، که درودی بالاتر از آن نباشد.

ص:84

[«51»رَبِّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ صَلاَةً تُرْضِیهِ وَ تَزِیدُ عَلَی رِضَاهُ وَ صَلِّ عَلَیْهِ صَلاَةً تُرْضِیکَ و تَزِیدُ عَلَی رِضَاکَ لَهُ وَ صَلِّ عَلَیْهِ صَلاَةً لاَ تَرْضَی لَهُ إِلاَّ بِهَا وَ لاَ تَرَی غَیْرَهُ لَهَا أَهْلاً «52»رَبِّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ صَلاَةً تُجَاوِزُ رِضْوَانَکَ وَ یَتَّصِلُ اتِّصَالُهَا بِبَقَائِکَ وَ لاَ یَنْفَدُ کَمَا لاَ تَنْفَدُ کَلِمَاتُکَ]

پروردگارا! بر محمّد و آلش درود فرست؛ درودی که او را خشنود کند و بر خشنودیش بیفزاید، و بر او درود فرست؛ درودی که تو را خشنود کند، و بر خشنودیت به خاطر او بیفزاید، و بر او درود فرست؛ درودی که برای او جز به آن خشنود نشوی، و غیر او کسی را شایستۀ آن ندانی.

پروردگارا! بر محمد و آلش درود فرست؛ درودی که از خشنودی تو فرا رود، و پیوندش به بقای تو وصل شود، و پایان نپذیرد، چنانکه کلمات تو پایان نمی پذیرد.

ص:85

[«53»رَبِّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ صَلاَةً تَنْتَظِمُ صَلَوَاتِ مَلاَئِکَتِکَ وَ أَنْبِیَائِکَ وَ رُسُلِکَ وَ أَهْلِ طَاعَتِکَ وَ تَشْتَمِلُ عَلَی صَلَوَاتِ عِبَادِکَ مِنْ جِنِّکَ وَ إِنْسِکَ وَ أَهْلِ إِجَابَتِکَ وَ تَجْتَمِعُ عَلَی صَلاَةِ کُلِّ مَنْ ذَرَأْتَ وَ بَرَأْتَ مِنْ أَصْنَافِ خَلْقِکَ «54»رَبِّ صَلِّ عَلَیْهِ وَ آلِهِ صَلاَةً تُحِیطُ بِکُلِّ صَلاَةٍ سَالِفَةٍ وَ مُسْتَأْنَفَةٍ وَ صَلِّ عَلَیْهِ وَ عَلَی آلِهِ صَلاَةً مَرْضِیَّةً لَکَ وَ لِمَنْ دُونَکَ وَ تُنْشِئُ مَعَ ذَلِکَ صَلَوَاتٍ تُضَاعِفُ مَعَهَا تِلْکَ الصَّلَوَاتِ عِنْدَهَا وَ تَزِیدُهَا عَلَی کُرُورِ الْأَیَّامِ زِیَادَةً فِی تَضَاعِیفَ لاَ یَعُدُّهَا غَیْرُکَ]

پروردگارا! بر محمّد و آلش درود فرست، درودی که درود فرشتگان و پیامبران و رسولان، و اهل طاعتت را به رشتۀ نظم درآورد، و شامل درود بندگانت، از جن و انس و پذیرندگان دعوتت گردد، و درود هر که را از انواع آفریده هایت به وجود آوردی و پدید کردی، گرد آورد.

پروردگارا! بر او و آلش درود فرست؛ درودی که هر درود گذشته و جدید را در برگیرد، و بر او و آلش درود فرست؛ درودی که نزد تو و غیر تو پسندیده باشد، و علاوۀ بر آن درودهایی را ایجاد کنی که در کنارش درودهای گذشته را چند برابر کنی، و با گذشت روزگاران چندان بر آن بیفزایی، که کسی جز تو نتواند آن را به شماره آورد.

ص:86

[«55»رَبِّ صَلِّ عَلَی أَطَایِبِ أَهْلِ بَیْتِهِ الَّذِینَ اخْتَرْتَهُمْ لِأَمْرِکَ وَ جَعَلْتَهُمْ خَزَنَةَ عِلْمِکَ وَ حَفَظَةَ دِینِکَ وَ خُلَفَاءَکَ فِی أَرْضِکَ وَ حُجَجَکَ عَلَی عِبَادِکَ وَ طَهَّرْتَهُمْ مِنَ الرِّجْسِ وَ الدَّنَسِ تَطْهِیراً بِإِرَادَتِکَ وَ جَعَلْتَهُمُ الْوَسِیلَةَ إِلَیْکَ وَ الْمَسْلَکَ إِلَی جَنَّتِکَ «56»رَبِّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ صَلاَةً تُجْزِلُ لَهُمْ بِهَا مِنْ نِحَلِکَ وَ کَرَامَتِکَ وَ تُکْمِلُ لَهُمُ الْأَشْیَاءَ مِنْ عَطَایَاکَ وَ نَوَافِلِکَ وَ تُوَفِّرُ عَلَیْهِمُ الْحَظَّ مِنْ عَوَائِدِکَ وَ فَوَائِدِکَ]

پروردگارا! بر پاکیزه تران از اهل بیت او درود فرست؛ اهل بیتی که برای اجرای فرمانت انتخاب کردی، و آنان را خزانه داران دانشت، و حافظان دینت، و جانشینانت در زمینت، و حجت هایت بر بندگانت قرار دادی، و آنان را به اراده ات، از پلیدی و آلودگی به طور کامل پاک کردی، و وجود مبارکشان را وسیله ای به سوی خود، و راه مستقیمت به جانب بهشتت قرار دادی.

پروردگارا! بر محمّد و آلش درود فرست؛ درودی که به سبب آن، بخشش و بزرگواریت را در حق آنان بزرگ گردانی، و عطا و بخشش های افزونت را برای آنان کامل گردانی، و نصیب آنان را از نیکی ها و بهره هایت سرشار فرمایی.

ص:87

[«57»رَبِّ صَلِّ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ صَلاَةً لاَ أَمَدَ فِی أَوَّلِهَا وَ لاَ غَایَةَ لِأَمَدِهَا وَ لاَ نِهَایَةَ لآِخِرِهَا «58»رَبِّ صَلِّ عَلَیْهِمْ زِنَةَ عَرْشِکَ وَ مَا دُونَهُ وَ مِلْ ءَ سَمَاوَاتِکَ وَ مَا فَوْقَهُنَّ وَ عَدَدَ أَرَضِیکَ وَ مَا تَحْتَهُنَّ وَ مَا بَیْنَهُنَّ صَلاَةً تُقَرِّبُهُمْ مِنْکَ زُلْفَی وَ تَکُونُ لَکَ وَ لَهُمْ رِضًی وَ مُتَّصِلَةً بِنَظَائِرِهِنَّ أَبَداً]

پروردگارا! بر پیامبر و آلش درود فرست؛ درودی که آغازش را مرزی، و مدتش را پایانی، و آخرش را نهایتی نباشد.

پروردگارا! بر آنان درود فرست؛ هم پایۀ عرش؛ و آنچه غیر عرش است به گنجایش آسمان ها و آنچه فوق آن هاست؛ درودی که آنان را به قرب تو رساند، و مایۀ خشنودی تو و آنان شود، و برای همیشه به نظایر و امثال آن متّصل گردد.

ص:88

[«59»اَللَّهُمَّ إِنَّکَ أَیَّدْتَ دِینَکَ فِی کُلِّ أَوَانٍ بِإِمَامٍ أَقَمْتَهُ عَلَماً لِعِبَادِکَ وَ مَنَاراً فِی بِلاَدِکَ بَعْدَ أَنْ وَصَلْتَ حَبْلَهُ بِحَبْلِکَ وَ جَعَلْتَهُ الذَّرِیعَةَ إِلَی رِضْوَانِکَ وَ افْتَرَضْتَ طَاعَتَهُ وَ حَذَّرْتَ مَعْصِیَتَهُ وَ أَمَرْتَ بِامْتِثَالِ أَوَامِرِهِ وَ الاِنْتِهَاءِ عِنْدَ نَهْیِهِ وَ أَلاَّ یَتَقَدَّمَهُ مُتَقَدِّمٌ وَ لاَ یَتَأَخَّرَ عَنْهُ مُتَأَخِّرٌ فَهُوَ عِصْمَةُ اللاَّئِذِینَ وَ کَهْفُ الْمُؤْمِنِینَ وَ عُرْوَةُ الْمُتَمَسِّکِینَ وَ بَهَاءُ الْعَالَمِینَ]

خدایا! تو در هر زمان، دینت را به وجود امامی یاری دادی، زمانی که او را نشانه ای برای بندگانت جهت یافتن راه حق و مشعلی فروزان در سرزمین هایت برپا داشتی، پس از آن که رشتۀ ارتباطش را به رشتۀ ارتباط خود پیوند دادی، و او را سبب دست یابی به خشنودیت قرار دادی، و طاعتش را واجب و از نافرمانیش بیم دادی، و مردم را به فرمان بردن از دستوراتش و باز ایستادن از نهیش، و پیشی نجستن بر حضرتش، و پس نماندن از وجود مقدسش دستور دادی. آری، امام انتخاب شدۀ تو، پناه پناهندگان و ملجأ مؤمنان، و دستگیرۀ چنگ زنندگان، و زیبایی جهانیان است.

ص:89

[«60»اَللَّهُمَّ فَأَوْزِعْ لِوَلِیِّکَ شُکْرَ مَا أَنْعَمْتَ بِهِ عَلَیْهِ وَ أَوْزِعْنَا مِثْلَهُ فِیهِ وَ آتِهِ مِنْ لَدُنْکَ سُلْطَاناً نَصِیراً وَ افْتَحْ لَهُ فَتْحاً یَسِیراً وَ أَعِنْهُ بِرُکْنِکَ الْأَعَزِّ وَ اشْدُدْ أَزْرَهُ وَ قَوِّ عَضُدَهُ وَ رَاعِهِ بِعَیْنِکَ وَ احْمِهِ بِحِفْظِکَ وَ انْصُرْهُ بِمَلاَئِکَتِکَ وَ امْدُدْهُ بِجُنْدِکَ الْأَغْلَبِ «61»وَ أَقِمْ بِهِ کِتَابَکَ وَ حُدُودَکَ وَ شَرَائِعَکَ وَ سُنَنَ رَسُولِکَ - صَلَوَاتُکَ اللَّهُمَّ عَلَیْهِ وَ آلِهِ - وَ أَحْیِ بِهِ مَا أَمَاتَهُ الظَّالِمُونَ مِنْ مَعَالِمِ دِینِکَ وَ اجْلُ بِهِ صَدَاءَ الْجَوْرِ عَنْ طَرِیقَتِکَ وَ أَبِنْ بِهِ الضَّرَّاءَ مِنْ سَبِیلِکَ وَ أَزِلْ بِهِ النَّاکِبِینَ عَنْ صِرَاطِکَ وَ امْحَقْ بِهِ بُغَاةَ قَصْدِکَ عِوَجاً «62»وَ أَلِنْ جَانِبَهُ لِأَوْلِیَائِکَ وَ ابْسُطْ یَدَهُ عَلَی أَعْدَائِکَ وَ هَبْ لَنَا رَأْفَتَهُ وَ رَحْمَتَهُ وَ تَعَطُّفَهُ وَ تَحَنُّنَهُ وَ اجْعَلْنَا لَهُ سَامِعِینَ مُطِیعِینَ وَ فِی رِضَاهُ سَاعِینَ وَ إِلَی نُصْرَتِهِ وَ الْمُدَافَعَةِ عَنْهُ مُکْنِفِینَ وَ إِلَیْکَ وَ إِلَی رَسُولِکَ - صَلَوَاتُکَ اللَّهُمَّ عَلَیْهِ وَ آلِهِ - بِذَلِکَ مُتَقَرِّبِینَ]

خدایا! سپاس گزاردن نعمت هایی که به ولیّت عنایت کردی، به او الهام فرما و ما را نیز به سپاسگزاری نعمت وجود ولی الهام کن، و از جانب خویش به حضرت او، قدرت و سلطنت یاری دهنده عنایت فرما، و درِ فتح و پیروزیِ آسانی را به رویش بگشا. و او را به نیرومندترین تکیه گاه خود یاری ده، پشتش

ص:90

را محکم و بازویش را قوی فرما، و به نظر عنایت و لطفت او را در سایۀ رعایتت قرار ده، و به حفظت او را حمایت کن، و به فرشتگانت او را یاری ده، و به نیرومندترین سپاهت مددش فرما، و به وسیلۀ او قرآنت و حدودت و شرایعت، و روش های رسولت را - که درودت بر او و آلش - به پادار. آنچه از نشانه های دینت را ستمکاران میرانده اند، به وجود امام زنده کن، و به وسیلۀ او زنگار ستم را از راهت پاک کن، و ناهمواری را از جادّه ات برطرف فرما، و منحرفین از راهت را از میان بردار، و آنان که قصد ایجاد کجی و اعوجاج در دینت را دارند هلاک کن، و دلش را نسبت به دوستانت نرم، و دست قدرتش را علیه دشمنانت گشوده ساز، و مهربانی و رحمت و عطوفت و دل سوزیش را به ما ببخش، و ما را نسبت به او شنوا و فرمانبردار و در راه به دست آوردن خشنودیش کوشا، و در یاری و دفاع از او مددکار قرار ده، تا به وسیلۀ این امور، به تو و به رسولت که درودت بر او و آلش باد، تقرّب جوییم.

ص:91

[«63»اَللَّهُمَّ وَ صَلِّ عَلَی أَوْلِیَائِهِمُ الْمُعْتَرِفِینَ بِمَقَامِهِمُ الْمُتَّبِعِینَ مَنْهَجَهُمُ الْمُقْتَفِینَ آثَارَهُمُ الْمُسْتَمْسِکِینَ بِعُرْوَتِهِمُ الْمُتَمَسِّکِینَ بِوِلاَیَتِهِمُ الْمُؤْتَمِّینَ بِإِمَامَتِهِمُ الْمُسَلِّمِینَ لِأَمْرِهِمُ الْمُجْتَهِدِینَ فِی طَاعَتِهِمُ الْمُنْتَظِرِینَ أَیَّامَهُمُ الْمَادِّینَ إِلَیْهِمْ أَعْیُنَهُمْ الصَّلَوَاتِ الْمُبَارَکَاتِ الزَّاکِیَاتِ النَّامِیَاتِ الْغَادِیَاتِ الرَّائِحَاتِ «64»وَ سَلِّمْ عَلَیْهِمْ وَ عَلَی أَرْوَاحِهِمْ وَ اجْمَعْ عَلَی التَّقْوَی أَمْرَهُمْ وَ أَصْلِحْ لَهُمْ شُؤُونَهُمْ وَ تُبْ عَلَیْهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ وَ خَیْرُ الْغَافِرِینَ وَ اجْعَلْنَا مَعَهُمْ فِی دَارِ السَّلاَمِ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ]

خدایا! بر دوستان محمّد و آل محمّد درود فرست؛ دوستانی که به مقامشان اقرار دارند؛ پیرو راهشان هستند؛ دنباله رو آثارشان می باشند، چنگ زنندۀ به دستگیرۀ محکم و استوارشان هستند؛ به ولایتشان تمسّک دارند؛ به امامتشان اقتدا می کنند؛ به امرشان تسلیم اند، در فرمانبرداری از آنان کوشایند؛ منتظر حکومت و قدرت پیروزی آنانند؛ چشم دوختۀ به ایشانند. درودهای مبارک، پاکیزه، فزایندۀ صبحگاهان و شامگاهان بر آنان باد و بر ارواحشان درود فرست، و کارشان را بر اساس تقوا فراهم آور، و شؤون زندگی و احوالشان را اصلاح کن و توبۀ آنان را بپذیر؛ همانا تو بسیار توبه پذیر و مهربانی، و بهترین

ص:92

آمرزندگانی، و ما را به رحمتت همراه آنان در جایگاه امن و امان قرار ده، ای مهربان ترین مهربانان!

ص:93

[«65»اَللَّهُمَّ هَذَا یَوْمُ عَرَفَةَ یَوْمٌ شَرَّفْتَهُ وَ کَرَّمْتَهُ وَ عَظَّمْتَهُ، نَشَرْتَ فِیهِ رَحْمَتَکَ وَ مَنَنْتَ فِیهِ بِعَفْوِکَ وَ أَجْزَلْتَ فِیهِ عَطِیَّتَکَ وَ تَفَضَّلْتَ بِهِ عَلَی عِبَادِکَ «66»اَللَّهُمَّ وَ أَنَا عَبْدُکَ الَّذِی أَنْعَمْتَ عَلَیْهِ قَبْلَ خَلْقِکَ لَهُ وَ بَعْدَ خَلْقِکَ إِیَّاهُ فَجَعَلْتَهُ مِمَّنْ هَدَیْتَهُ لِدِینِکَ وَ وَفَّقْتَهُ لِحَقِّکَ وَ عَصَمْتَهُ بِحَبْلِکَ وَ أَدْخَلْتَهُ فِی حِزْبِکَ وَ أَرْشَدْتَهُ لِمُوَالاَةِ أَوْلِیَائِکَ وَ مُعَادَاةِ أَعْدَائِکَ «67»ثُمَّ أَمَرْتَهُ فَلَمْ یَأْتَمِرْ وَ زَجَرْتَهُ فَلَمْ یَنْزَجِرْ وَ نَهَیْتَهُ عَنْ مَعْصِیَتِکَ فَخَالَفَ أَمْرَکَ إِلَی نَهْیِکَ لاَ مُعَانَدَةً لَکَ وَ لاَ اسْتِکْبَاراً عَلَیْکَ بَلْ دَعَاهُ هَوَاهُ إِلَی مَا زَیَّلْتَهُ وَ إِلَی مَا حَذَّرْتَهُ وَ أَعَانَهُ عَلَی ذَلِکَ عَدُوُّکَ وَ عَدُوُّهُ فَأَقْدَمَ عَلَیْهِ عَارِفاً بِوَعِیدِکَ رَاجِیاً لِعَفْوِکَ وَاثِقاً بِتَجَاوُزِکَ وَ کَانَ أَحَقَّ عِبَادِکَ مَعَ مَا مَنَنْتَ عَلَیْهِ أَلاَّ یَفْعَلَ]

خدایا! این روز، روز عرفه است؛ روزی که آن را شرافت و کرامت و عظمت دادی؛ سفرۀ رحمتت را در آن گستردی و در آن به عفوت بر بندگان منّت نهادی، و عطایت را در آن بزرگ کردی، و به وسیلۀ آن بر بندگانت تفضّل و احسان فرمودی.

خدایا! من بندۀ تو هستم که پیش از آفریدنش، و پس از به وجود آمدنش، بر

ص:94

او انعام کردی؛ پس او را از جملۀ کسانی قرار دادی، که به آیینت هدایت کردی، و برای ادای حقّت توفیقش دادی، و با ریسمان رحمت و لطفت حفظش کردی، و در حزب خود واردش کردی و به دوستی دوستانت و به دشمنی دشمنانت ارشادش کردی. سپس او را دستور دادی، ولی فرمان نبرد. از زشتی ها بازش داشتی، ولی باز نایستاد. از معصیتت نهیش فرمودی، ولی امرت را مخالفت کرد و به جانب نهیت شتافت، نه از باب دشمنی با تو و گردنکشی در برابر تو؛ بلکه هوای نفسش او را به چیزی دعوت کرد که تواش از آن دور کردی و بر حذر داشتی، و دشمنت و دشمنش او را در این زمینه کمک داد، تا در عین معرفت به تهدیدت بر گناه اقدام کند، در حالی که به عفوت امیدوار، و به گذشتت اطمینان داشت. در صورتی که او با این همه محبّتی که در حقش مبذول داشتی، و این همه نعمتی که به او بخشیدی، سزاوارترین بندگانت بود که مرتکب معصیت نشود، و قدم در عرصۀ گناه نگذارد.

ص:95

[«68»وَ هَا أَنَا ذَا بَیْنَ یَدَیْکَ صَاغِراً ذَلِیلاً خَاضِعاً خَاشِعاً خَائِفاً مُعْتَرِفاً بِعَظِیمٍ مِنَ الذُّنُوبِ تَحَمَّلْتُهُ وَ جَلِیلٍ مِنَ الْخَطَایَا اجْتَرَمْتُهُ مُسْتَجِیراً بِصَفْحِکَ لاَئِذاً بِرَحْمَتِکَ مُوقِناً أَنَّهُ لاَ یُجِیرُنِی مِنْکَ مُجِیرٌ وَ لاَ یَمْنَعُنِی مِنْکَ مَانِعٌ «69»فَعُدْ عَلَیَّ بِمَا تَعُودُ بِهِ عَلَی مَنِ اقْتَرَفَ مِنْ تَغَمُّدِکَ وَ جُدْ عَلَیَّ بِمَا تَجُودُ بِهِ عَلَی مَنْ أَلْقَی بِیَدِهِ إِلَیْکَ مِنْ عَفْوِکَ وَ امْنُنْ عَلَیَّ بِمَا لاَ یَتَعَاظَمُکَ أَنْ تَمُنَّ بِهِ عَلَی مَنْ أَمَّلَکَ مِنْ غُفْرَانِکَ]

اینک منم که در برابرت قرار دارم، خوار، ذلیل، فروتن، متواضع، ترسان، و معترف به گناهان بزرگی که بر دوش برداشته ام، و خطاهای سنگینی که مرتکب شده ام، در حالی که به چشم پوشیت پناهنده، و به رحمتت متمسّکم. یقین دارم که امان دهنده ای مرا از عذابت امان نمی دهد، و باز دارنده ای مرا از کیفرت باز نمی دارد؛ بنابراین ای که به خاطر بدکرداریم از من روگردانده ای، به من بازگرد؛ همان گونه که با پوششت نسبت به کسی که مرتکب گناه شده باز می گردی، و از عفوت به من ببخش؛ همان گونه که از عفوت به تسلیم شدۀ به حضرتت می بخشی، و با آمرزشت بر من منّت گذار؛ همان گونه که از آمرزشت بر کسی که نسبت به تو امیدوار است منّت می گذاری. این کار در نظرت بزرگ نمی آید.

ص:96

[«70»وَ اجْعَلْ لِی فِی هَذَا الْیَوْمِ نَصِیباً أَنَالُ بِهِ حَظّاً مِنْ رِضْوَانِکَ وَ لاَ تَرُدَّنِی صِفْراً مِمَّا یَنْقَلِبُ بِهِ الْمُتَعَبِّدُونَ لَکَ مِنْ عِبَادِکَ «71»وَ إِنِّی وَ إِنْ لَمْ أُقَدِّمْ مَا قَدَّمُوهُ مِنَ الصَّالِحَاتِ فَقَدْ قَدَّمْتُ تَوْحِیدَکَ وَ نَفْیَ الْأَضْدَادِ وَ الْأَنْدَادِ وَ الْأَشْبَاهِ عَنْکَ وَ أَتَیْتُکَ مِنَ الْأَبْوَابِ الَّتِی أَمَرْتَ أَنْ تُؤْتَی مِنْهَا وَ تَقَرَّبْتُ إِلَیْکَ بِمَا لاَ یَقْرُبُ أَحَدٌ مِنْکَ إِلاَّ بالتَّقَرُّبِ بِهِ «72»ثُمَّ أَتْبَعْتُ ذَلِکَ بِالْإِنَابَةِ إِلَیْکَ وَ التَّذَلُّلِ وَ الاِسْتِکَانَةِ لَکَ وَ حُسْنِ الظَّنِّ بِکَ وَ الثِّقَةِ بِمَا عِنْدَکَ وَ شَفَعْتُهُ بِرَجَائِکَ الَّذِی قَلَّ مَا یَخِیبُ عَلَیْهِ رَاجِیکَ «73»وَ سَأَلْتُکَ مَسْأَلَةَ الْحَقِیرِ الذَّلِیلِ الْبَائِسِ الْفَقِیرِ الْخَائِفِ الْمُسْتَجِیرِ وَ مَعَ ذَلِکَ خِیفَةً وَ تَضَرُّعاً وَ تَعَوُّذاً وَ تَلَوُّذاً لاَ مُسْتَطِیلاً بِتَکَبُّرِ الْمُتَکَبِّرِینَ وَ لاَ مُتَعَالِیاً بِدَالَّةِ الْمُطِیعِینَ وَ لاَ مُسْتَطِیلاً بِشَفَاعَةِ الشَّافِعِینَ «74»وَ أَنَا بَعْدُ أَقَلُّ الْأَقَلِّینَ وَ أَذَلُّ الْأَذَلِّینَ وَ مِثْلُ الذَّرَّةِ أَوْ دُونَهَا]

و در این روز نصیبی برایم قرار ده، که به سبب آن به بهره ای از خشنودیت دست یابم، و مرا از آنچه کوشش کنندگان در عبادتت به آن باز می گردند، - که پاداش و ثواب عظیم توست - تهی دست باز مگردان. من گرچه اعمال شایسته ای که آنان پیش فرستادند، پیش نفرستادم، ولی توحیدت و نفی همانند و

ص:97

همتاها و شبیه ها را از وجود مبارکت پیش فرستادم، و از همان درهایی که فرمان دادی از آنها وارد بر تو شوند، وارد شدم و با وسیله ای به تو تقرّب جستم که کسی جز با تقرّب به آن، به مقام قرب تو نرسد. سپس با توبه و زاری به پیشگاهت و اظهار ذلّت و مسکنت برایت، و حسن ظنّ به حضرتت، و اعتماد به آنچه که نزد توست، تقرّب جویی را دنبال کردم، و امید به تو را که کمتر امیدواری با داشتن آن نومید می شود، ضمیمۀ آن کردم و از تو درخواست کردم؛ درخواست شخص کوچک، خوار، نیازمند، تهی دست، ترسان و پناه خواه. با این حال، درخواستم از روی بیم و زاری و پناه خواهی و ملجأطلبی بود؛ نه از روی گردن کشی به مانند کبر متکبّران، و نه از روی خاطر جمعی؛ به مانند خاطر جمعی مطیعان، و نه از روی بلند پروازی؛ مانند بلند پروازی کسی که به شفاعت شفیعان مطمئن است. و من گذشته از این، کمترین کمتران و خوارترین خواران و همانند ذرّه یا کوچک تر از آنم.

ص:98

[فَیَا مَنْ لَمْ یُعَاجِلِ الْمُسِیئِینَ وَ لاَ یَنْدَهُ الْمُتْرَفِینَ وَ یَا مَنْ یَمُنُّ بِإِقَالَةِ الْعَاثِرِینَ وَ یَتَفَضَّلُ بِإِنْظَارِ الْخَاطِئِینَ «75»أَنَا الْمُسِیءُ الْمُعْتَرِفُ الْخَاطِئُ الْعَاثِرُ «76»أَنَا الَّذِی أَقْدَمَ عَلَیْکَ مُجْتَرِئاً «77»أَنَا الَّذِی عَصَاکَ مُتَعَمِّداً «78»أَنَا الَّذِی اسْتَخْفَی مِنْ عِبَادِکَ وَ بَارَزَکَ «79»أَنَا الَّذِی هَابَ عِبَادَکَ وَ أَمِنَکَ «80»أَنَا الَّذِی لَمْ یَرْهَبْ سَطْوَتَکَ وَ لَمْ یَخَفْ بَأْسَکَ «81»أَنَا الْجَانِی عَلَی نَفْسِهِ «82»أَنَا الْمُرْتَهَنُ بِبَلِیَّتِهِ «83»أَنَا القَلِیلُ الْحَیَاءِ «84»أَنَا الطَّوِیلُ الْعَنَاءِ «85»بِحَقِّ مَنِ انْتَجَبْتَ مِنْ خَلْقِکَ وَ بِمَنِ اصْطَفَیْتَهُ لِنَفْسِکَ بِحَقِّ مَنِ اخْتَرْتَ مِنْ بَرِیَّتِکَ وَ مَنِ اجْتَبَیْتَ لِشَأْنِکَ بِحَقِّ مَنْ وَصَلْتَ طَاعَتَهُ بِطَاعَتِکَ وَ مَنْ جَعَلْتَ مَعْصِیَتَهُ کَمَعْصِیَتِکَ بِحَقِّ مَنْ قَرَنْتَ مُوَالاَتَهُ بِمُوَالاَتِکَ وَ مَنْ نُطْتَ مُعَادَاتَهُ بِمُعَادَاتِکَ تَغَمَّدْنِی فِی یَوْمِی هَذَا بِمَا تَتَغَمَّدُ بِهِ مَنْ جَأَرَ إِلَیْکَ مُتَنَصِّلاً وَ عَاذَ بِاسْتِغْفَارِکَ تَائِباً «86»وَ تَوَلَّنِی بِمَا تَتَوَلَّی بِهِ أَهْلَ طَاعَتِکَ وَ الزُّلْفَی لَدَیْکَ وَ الْمَکَانَةِ مِنْکَ]

ای که در کیفر بدکاران شتاب نکردی و نعمت ناز پروردگانِ غرق در عیش و نوش را منع ننمودی! ای که به گذشت از لغزش بر لغزش داران منّت می نهی، و

ص:99

به مهلت دادن به خطاکاران، تفضّل می ورزی! منم بدکار، منحرف به گناه، خطاکار، لغزش دار. منم که از روی جرأتِ بر تو اقدام به گناه کردم. منم که از روی عمد تو را معصیت کردم. منم که خود را به وقت گناه از بندگانت مخفی کردم؛ ولی آشکارا به مخالفت با تو برخاستم. منم که از بندگانت ترسیدم؛ ولی خود را از تو ایمن و آسوده دیدم. منم که از عذابت نهراسیدم و از عقاب و خشمت نترسیدم. منم که بر خود جنایت کردم. منم که در گرو بلاهای خود هستم.

منم که حیایم اندک است، و گرفتاری و رنجم طولانی است. به حق آن که او را از میان آفریده هایت اختیار کردی، و به کسی که برای خود برگزیدی، به حق کسی که از میان مخلوقاتت انتخاب کردی، و برای شأن خود پسندیدی، به حق کسی که طاعتش را به طاعت خود وصل کردی و نافرمانیش را هم چون نافرمانی خود قرار دادی، به حق کسی که دوستیش را به دوستیت مقرون ساختی و دشمنیش را به دشمنیت ارتباط دادی. مرا امروز به جامۀ عفو و رحمتت بپوشان؛ چون پوشاندن بر کسی که به پیشگاهت زاری و ناله کرد، و از گناهش بیزاری جست، و در حال توبه و درخواست آمرزشت به تو پناه آورد، و مرا همان گونه که اهل طاعتت و اهل قرب در درگاهت و منزلت و مقام در پیشگاهت را سرپرستی می کنی، سرپرستی کن.

ص:100

[«87»وَ تَوَحَّدْنِی بِمَا تَتَوَحَّدُ بِهِ مَنْ وَفَی بِعَهْدِکَ وَ أَتْعَبَ نَفْسَهُ فِی ذَاتِکَ وَ أَجْهَدَهَا فِی مَرْضَاتِکَ «88»وَ لاَ تُؤَاخِذْنِی بِتَفْرِیطِی فِی جَنْبِکَ وَ تَعَدِّی طَوْرِی فِی حُدُودِکَ وَ مُجَاوَزَةِ أَحْکَامِکَ «89»وَ لاَ تَسْتَدْرِجْنِی بِإِمْلاَئِکَ لِی اسْتِدْرَاجَ مَنْ مَنَعَنِی خَیْرَ مَا عِنْدَهُ وَ لَمْ یَشْرَکْکَ فِی حُلُولِ نِعْمَتِهِ بِی «90»وَ نَبِّهْنِی مِنْ رَقْدَةِ الْغَافِلِینَ وَ سِنَةِ الْمُسْرِفِینَ وَ نَعْسَةِ الْمَخْذُولِینَ]

و مرا مخصوص گردان، به آنچه مخصوص می گردانی کسی را که به پیمانت وفا کرده و خود را برای تو به زحمت انداخته و در به دست آوردن خشنودیت خود را خسته کرده، و مرا به خاطر کوتاهی در حقّت، و تجاوز از اندازه و قدرم نسبت به حدودت، و پا فرا گذاشتن از عرصه گاه احکامت مؤاخذه مکن، و مرا به مهلت دادنت به بلای استدراج مبتلا مکن. «استدراج عبارت است از واگذاشتن عبد به خودش تا قدم به قدم و کم کم به گناهش ادامه دهد، و در عذابش شتاب نشود تا خداوند ناگهان و غافل گیرانه او را فراگیرد.» مانند استدراج کسی که خیر و نیکی نزدش را از من بازداشته، و برای تو در رسیدن نعمتش به من حسابی باز نکرده.

مرا از خواب بی خبران، و خواب آلودگی اسراف کنندگان، و چرتِ به خود واگذاشتگان بیدار کن.

ص:101

[«91»وَ خُذْ بِقَلْبِی إِلَی مَا اسْتَعْمَلْتَ بِهِ الْقَانِتِینَ وَ اسْتَعْبَدْتَ بِهِ الْمُتَعَبِّدِینَ وَ اسْتَنْقَذْتَ بِهِ الْمُتَهَاوِنِینَ «92»وَ أَعِذْنِی مِمَّا یُبَاعِدُنِی عَنْکَ وَ یَحُولُ بَیْنِی وَ بَیْنَ حَظِّی مِنْکَ وَ یَصُدُّنِی عَمَّا أُحَاوِلُ لَدَیْکَ «93»وَ سَهِّلْ لِی مَسْلَکَ الْخَیْرَاتِ إِلَیْکَ وَ الْمُسَابَقَةَ إِلَیْهَا مِنْ حَیْثُ أَمَرْتَ وَ الْمُشَاحَّةَ فِیهَا عَلَی مَا أَرَدْتَ]

و دلم را در مسیری بر، که اطاعت کنندگان را به آن گماشته ای، و عبادت کنندگان را بر آن داشته ای، و مسامحه کاران را به آن نجات داده ای، و مرا از آنچه موجب دوری از تو می شود، و میان من و بهره ام حایل می گردد، و از آنچه نزد تو می جویم باز می دارد، پناه ده، و پوییدن راه خیرات به سویت و پیشی گرفتن به آنها را به صورتی که دستور دادی، و رقابت در آنها را به نحوی که خواستی برایم هموار کن.

ص:102

[«94»وَ لاَ تَمْحَقْنِی فِیمَن تَمْحَقُ مِنَ الْمُسْتَخِفِّینَ بِمَا أَوْعَدْتَ «95»وَ لاَ تُهْلِکْنِی مَعَ مَنْ تُهْلِکُ مِنَ الْمُتَعَرِّضِینَ لِمَقْتِکَ «96»وَ لاَ تُتَبِّرْنِی فِیمَنْ تُتَبِّرُ مِنَ الْمُنْحَرِفِینَ عَنْ سُبُلِکَ «97»وَ نَجِّنِی مِنْ غَمَرَاتِ الْفِتْنَةِ وَ خَلِّصْنِی مِنْ لَهَوَاتِ الْبَلْوَی وَ أَجِرْنِی مِنْ أَخْذِ الْإِمْلاَءِ «98»وَ حُلْ بَیْنِی وَ بَیْنَ عَدُوٍّ یُضِلُّنِی وَ هَویً یُوبِقُنِی وَ مَنْقَصَةٍ تَرْهَقُنِی]

و مرا در زمرۀ کسانی که تهدیدت را سبک می شمارند، و به این خاطر نابودشان می کنی نابود مکن. و همراه کسانی که متعرّض خشمت می شوند، و به این علّت هلاکشان می کنی، هلاک مکن، و در جمع کسانی که از راه هایت منحرف می شوند، و به این جهت درهمشان می کوبی، درهم مکوب، و مرا از گرداب های فتنه نجات ده، و از گلوگاه های بلا خلاص کن، و از غافلگیر شدن در عرصۀ مهلت پناه ده، و بین من و دشمنی که گمراهم می کند، و هوای نفسی که نابودم می نماید، و نقصی که در تنگنایم قرار می دهد، فاصله انداز.

ص:103

[«99»وَ لاَ تُعْرِضْ عَنِّی إِعْرَاضَ مَنْ لاَ تَرْضَی عَنْهُ بَعْدَ غَضَبِکَ «100»وَ لاَ تُؤْیِسْنِی مِنَ الْأَمَلِ فِیکَ فَیَغْلِبَ عَلَیَّ الْقُنُوطُ مِنْ رَحْمَتِکَ «101»وَ لاَ تَمْنِحْنِی بِمَا لاَ طَاقَةَ لِی بِهِ فَتَبْهَظَنِی مِمَّا تُحَمِّلُنِیهِ مِنْ فَضْلِ مَحَبَّتِکَ «102»وَ لاَ تُرْسِلْنِی مِنْ یَدِکَ إِرْسَالَ مَنْ لاَ خَیْرَ فِیهِ وَ لاَ حَاجَةَ بِکَ إِلَیْهِ وَ لاَ إِنَابَةَ لَهُ «103»وَ لاَ تَرْمِ بِی رَمْیَ مَنْ سَقَطَ مِنْ عَیْنِ رِعَایَتِکَ وَ مَنِ اشْتَمَلَ عَلَیْهِ الْخِزْیُ مِنْ عِنْدِکَ بَلْ خُذْ بِیَدِی مِنْ سَقْطَةِ الْمُتَرَدِّینَ وَ وَهْلَةِ الْمُتَعَسِّفِینَ وَ زَلَّةِ الْمَغْرُورِینَ وَ وَرْطَةِ الْهَالِکِینَ]

از من روی مگردان، هم چون روی گرداندن از کسی که پس از خشمت از او خشنود نمی شوی، و از امید به حضرتت ناامیدم مکن، تا یأس از رحمتت بر من چیره شود، و بیرون از تحمل و طاقتم نعمت به من عطا مکن، که از فزونی محبتی که بر دوش جانم می گذاری، گرانبارم کنی، و مرا از دست لطف و رحمتت رها مکن؛ هم چون رها کردن کسی که خیری در او نیست، و نیازی به او نداری، و راه بازگشتی برایش وجود ندارد، و مرا مانند کسی که از نظر التفاتت افتاده، و هم چون کسی که رسوایی از سوی تو تمام وجودش را فرا گرفته دور مینداز، بلکه مرا از سقوط در افتادگان و هول و هراس گمراهان، و لغزش فریب خوردگان، و پرتگاه تباه شدگان حفظ فرما.

ص:104

[«104»وَ عَافِنِی مِمَّا ابْتَلَیْتَ بِهِ طَبَقَاتِ عَبِیدِکَ وَ إِمَائِکَ وَ بَلِّغْنِی مَبَالِغَ مَنْ عُنِیتَ بِهِ وَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِ وَ رَضِیتَ عَنْهُ فَأَعَشْتَهُ حَمِیداً وَ تَوَفَّیْتَهُ سَعِیداً «105»وَ طَوِّقْنِی طَوْقَ الْإِقْلاَعِ عَمَّا یُحْبِطُ الْحَسَنَاتِ وَ یَذْهَبُ بِالْبَرَکَاتِ «106»وَ أَشْعِرْ قَلْبِیَ الاِزْدِجَارَ عَنْ قَبَائِحِ السَّیِّئَاتِ وَ فَوَاضِحِ الْحَوْبَاتِ «107»وَ لاَ تَشْغَلْنِی بِمَا لاَ أُدْرِکُهُ إِلاَّ بِکَ عَمَّا لاَ یُرْضِیکَ عَنِّی غَیْرُهُ]

و از آنچه اصناف مردان و زنان را به آن دچار کرده ای. عافیتم ده و به مقامات و درجات کسی برسان، که به او عنایت داشتی، و نعمتش بخشیدی، و از وی خشنود شدی، و برایش زندگی ستوده و خوبی تدارک دیدی، و او را سعادتمند از دنیا بردی، و گردن بند قطع شدن از آنچه خوبی ها را تباه می کند، و برکات را از بین می برد، به گردنم انداز، و پردۀ باز ایستادن از زشتی ها، و رسوایی های گناهان را بر قلبم بپوشان، و مرا به کاری هم چون طلب رزق و روزی، و پی گیری امور دنیا و مانند آن، که جز با کمک تو به آن نمی رسم، چنان سرگرم و مشغول مکن تا از عبادت و طاعتی که غیر آن، تو را از من خشنود نمی کند باز مانم.

ص:105

[«108»وَ انْزِعْ مِنْ قَلْبِی حُبَّ دُنْیَا دَنِیَّةٍ تَنْهَی عَمَّا عِنْدَکَ وَ تَصُدُّ عَنِ ابْتِغَاءِ الْوَسِیلَةِ إِلَیْکَ وَ تُذْهِلُ عَنِ التَّقَرُّبِ مِنْکَ «109»وَ زَیِّنْ لِیَ التَّفَرُّدَ بِمُنَاجَاتِکَ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ «110»وَ هَبْ لِی عِصْمَةً تُدْنِینِی مِنْ خَشْیَتِکَ وَ تَقْطَعُنِی عَنْ رُکُوبِ مَحَارِمِکَ وَ تَفُکَّنِی مِنْ أَسْرِ الْعَظَائِمِ «111»وَ هَبْ لِیَ التَّطْهِیرَ مِنْ دَنَسِ الْعِصْیَانِ وَ أَذْهِبْ عَنِّی دَرَنَ الْخَطَایَا وَ سَرْبِلْنِی بِسِرْبَالِ عَافِیَتِکَ]

و از سویدای قلبم، عشق دنیای پست را که مرا از آن چه نزد توست باز می دارد، و از طلب وسیله برای رسیدن به پیشگاهت مانع می شود، و از به دست آوردن مقام قرب به تو بی خبر می کند ریشه کن فرما، و تنها شدن برای راز و نیاز با خودت را، شب و روز را در نظرم بیارای، و به من مقام عصمت و خود نگاه داری و پرهیزی که وجودم را به خشیتت نزدیک می کند، و از ارتکاب محرّمات جدایم می سازد، و از اسارت گناهان کبیره آزادم می کند، عنایت فرما، و پاک شدن از آلودگی گناه را به من ببخش، و چرک خطاها را از وجودم بزدای، و مرا به جامۀ عافیتت بپوشان.

ص:106

[وَ رَدِّنِی رِدَاءَ مُعَافَاتِکَ وَ جَلِّلْنِی سَوَابِغَ نَعْمَائِکَ وَ ظَاهِرْ لَدَیَّ فَضْلَکَ وَ طَوْلَکَ «112»وَ أَیِّدْنِی بِتَوْفِیقِکَ وَ تَسْدِیدِکَ وَ أَعِنِّی عَلَی صَالِحِ النِّیَّةِ وَ مَرْضِیِّ الْقَوْلِ وَ مُسْتَحْسَنِ الْعَمَلِ وَ لاَ تَکِلْنِی إِلَی حَوْلِی وَ قُوَّتِی دُونَ حَوْلِکَ وَ قُوَّتِکَ]

و ردای عفوت را در برم کن، و به نعمت های کامل و فراگیرت فراگیر، و احسان و نعمتت را پی در پی به من برسان، و به توفیق و راهنماییت یاریم فرما، و بر نیّت شایسته و گفتار پسندیده و عمل نیک نصرتم ده، و مرا بدون قدرت و تواناییت به قدرت و توانایی وامگذار.

ص:107

[«113»وَ لاَ تُخْزِنِی یَوْمَ تَبْعَثُنِی لِلِقَائِکَ وَ لاَ تَفْضَحْنِی بَیْنَ یَدَیْ أَوْلِیَائِکَ وَ لاَ تُنْسِنِی ذِکْرَکَ وَ لاَ تُذْهِبْ عَنِّی شُکْرَکَ بَلْ أَلْزِمْنِیهِ فِی أَحْوَالِ السَّهْوِ عِنْدَ غَفَلاَتِ الْجَاهِلِینَ لآِلاَئِکَ وَ أَوْزِعْنِی أَنْ أُثْنِیَ بِمَا أَوْلَیْتَنِیهِ وَ أَعْتَرِفَ بِمَا أَسْدَیْتَهُ إِلَیَّ «114»وَ اجْعَلْ رَغْبَتِی إِلَیْکَ فَوْقَ رَغْبَةِ الرَّاغِبِینَ وَ حَمْدِی إِیَّاکَ فَوْقَ حَمْدِ الْحَامِدِینَ]

و روزی که مرا برای دیدارت برانگیزی خوار مکن، و پیش روی دوستانت رسوا مساز، و یادت را از خاطرم به دست فراموشی مسپار، و نیروی ادای شکرت را از من سلب مکن؛ بلکه در حالات فراموشی، هنگام فراموشی های نادانان نسبت به نعمت هایت، مرا ملازم شکر و سپاسگزاریت قرار ده، و به من الهام کن که به ستایش بر آنچه عطایم کرده ای برخیزم، و نسبت به احسانی که به من فرموده ای اعتراف کنم. رغبتم را به سویت بالاتر از رغبت راغبان، و سپاسم را نسبت به حضرتت، برتر از سپاس سپاسگزاران قرار ده.

ص:108

[«115»وَ لاَ تَخْذُلْنِی عِنْدَ فَاقَتِی إِلَیْکَ وَ لاَ تُهْلِکْنِی بِمَا أَسْدَیْتُهُ إِلَیْکَ وَ لاَ تَجْبَهْنِی بِمَا جَبَهْتَ بِهِ الْمُعَانِدِینَ لَکَ فَإِنِّی لَکَ مُسَلِّمٌ أَعْلَمُ أَنَّ الْحُجَّةَ لَکَ وَ أَنَّکَ أَوْلَی بِالْفَضْلِ وَ أَعْوَدُ بِالْإِحْسَانِ وَ أَهْلُ التَّقْوَی وَ أَهْلُ الْمَغْفِرَةِ]

و مرا هنگام نیاز به سویت وامگذار، و به خاطر گناهانی که به پیشگاهت ریخته ام هلاکم مکن، و آن گونه که با دشمنانت برخورد بد کردی، با من مکن؛ چرا که من تسلیم و سر سپرده توام. می دانم که تو را بر من از هر جهت حجّت است. تو از همه کس به بخشش سزاوارتری، و به احسان خو کرده تری، و اهل تقوا و آمرزشی.

ص:109

[وَ أَنَّکَ بِأَنْ تَعْفُوَ أَوْلَی مِنْکَ بِأَنْ تُعَاقِبَ وَ أَنَّکَ بِأَنْ تَسْتُرَ أَقْرَبُ مِنْکَ إِلَی أَنْ تَشْهَرَ «116»فَأَحْیِنِی حَیَاةً طَیِّبَةً تَنْتَظِمُ بِمَا أُرِیدُ وَ تَبْلُغُ مَا أُحِبُّ مِنْ حَیْثُ لاَ آتِی مَا تَکْرَهُ وَ لاَ أَرْتَکِبُ مَا نَهَیْتَ عَنْهُ وَ أَمِتْنِی مِیتَةَ مَنْ یَسْعَی نُورُهُ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ عَنْ یَمِینِهِ]

و به عفو کردن شایسته تر از عذاب کردنی، و به پرده پوشی، از پرده دری نزدیک تری. بر این اساس مرا زنده دار؛ به زندگی پاکیزه ای که بر آنچه از خیر دنیا و آخرت می خواهم بپیوندد، و به آنچه دوست دارم برساند؛ آن گونه که هیچ عملی که آن را ناپسند می داری، انجام ندهم و آنچه را نهی کرده ای مرتکب نشوم، و مرا بمیران مانند میراندن کسی که نورش از پیش رویش، و از جانب راستش حرکت می کند.

ص:110

[«117»وَ ذَلِّلْنِی بَیْنَ یَدَیْکَ وَ أَعِزَّنِی عِنْدَ خَلْقِکَ وَ ضَعْنِی إِذَا خَلَوتُ بِکَ وَ ارْفَعْنِی بَیْنَ عِبَادِکَ وَ أَغْنِنِی عَمَّنْ هُوَ غَنِیٌّ عَنِّی وَ زِدْنِی إِلَیْکَ فَاقَةً وَ فَقْراً «118»وَ أَعِذْنِی مِنْ شَمَاتَةِ الْأَعْدَاءِ وَ مِنْ حُلُولِ الْبَلاَءِ وَ مِنَ الذُّلِّ وَ الْعَنَاءِ تَغَمَّدْنِی فِیمَا اطَّلَعْتَ عَلَیْهِ مِنِّی بِمَا یَتَغَمَّدُ بِهِ الْقَادِرُ عَلَی الْبَطْشِ لَوْ لاَ حِلْمُهُ وَ الْآخِذُ عَلَی الْجَرِیرَةِ لَوْ لاَ أَنَاتُهُ]

و مرا پیش رویت ذلیل و نزد بندگانت عزیز فرما. هنگامی که با تو خلوت می کنم، حقیر و پستم کن؛ ولی در میان بندگانت بلند مرتبه ام فرما.

از آن که از من بی نیاز است بی نیازم کن، و بر نداری و تهیدستیم در پیشگاه خود بیفزا، و از سرزنش دشمنان، و نزول بلا و خواری و رنج پناهم ده.

گناهانی را که از من خبر داری، بر من بپوشان؛ آن گونه که توانای بر انتقام می پوشاند؛ توانایی که اگر بردباریش نبود، انتقام می گرفت، و مؤاخذه کنندۀ بر گناه بود، اگر مدارایش نبود.

ص:111

[«119»وَ إِذَا أَرَدْتَ بِقَوْمٍ فِتْنَةً أَوْ سُوءاً فَنَجِّنِی مِنْهَا لِوَاذاً بِکَ وَ إِذْ لَمْ تُقِمْنِی مَقَامَ فَضِیحَةٍ فِی دُنْیَاکَ فَلاَ تُقِمْنِی مِثْلَهُ فِی آخِرَتِکَ «120»وَ اشْفَعْ لِی أَوَائِلَ مِنَنِکَ بِأَوَاخِرِهَا وَ قَدِیمَ فَوَائِدِکَ بِحَوَادِثِهَا وَ لاَ تَمْدُدْ لِی مَدّاً یَقْسُو مَعَهُ قَلْبِی وَ لاَ تَقْرَعْنِی قَارِعَةً یَذْهَبُ لَهَا بَهَائِی وَ لاَ تَسُمْنِی خَسِیسَةً یَصْغُرُ لَهَا قَدْرِی وَ لاَ نَقِیصَةً یُجْهَلُ مِنْ أَجْلِهَا مَکَانِی «121»وَ لاَ تَرُعْنِی رَوْعَةً أُبْلِسُ بِهَا وَ لاَ خِیفَةً أُوجِسُ دُونَهَا اجْعَلْ هَیْبَتِی فِی وَعِیدِکَ وَ حَذَرِی مِنْ إِعْذَارِکَ وَ إِنْذَارِکَ وَ رَهْبَتِی عِنْد تِلاَوَةِ آیَاتِکَ]

و زمانی که در حق قومی، فتنه یا بدی بخواهی، مرا از باب این که به تو پناه آورده ام، از آن فتنه و بدی نجات ده، و چون مرا در دنیایت، در موقف رسوایی به پا نداشتی، به همان صورت در جهان آخرت در چنان موقفی به پا مدار.

برای من اوایل نعمت هایت را به اواخر آن، و سودهای دیرینه ات را با تازه های آن توأم ساز.

آن قدر مهلتم مده که در کنار آن سنگدل شوم، و مرا دچار بلای کوبنده ای مکن که محض آن آبرویم از بین برود، و بر من داغ پستی و حقارت مزن که به خاطر آن ارزشم ناچیز شود، و نقصی در من قرار مده، که به سبب آن قدر و منزلتم مجهول ماند، و آن چنانم مترسان که به وسیلۀ آن ناامید شوم، و آن گونه

ص:112

بیمم مده که در برابرش هراسناک گردم.

ترسم را در تهدیدت و پرهیزم را از اتمام حجّت و هشدارت، و بیمم را هنگام تلاوت آیاتت قرار ده.

ص:113

[«122»وَ اعْمُرْ لَیْلِی بِإِیقَاظِی فِیهِ لِعِبَادَتِکَ وَ تَفَرُّدِی بِالتَّهَجُّدِ لَکَ وَ تَجَرُّدِی بِسُکُونِی إِلَیْکَ وَ إِنْزَالِ حَوَائِجِی بِکَ وَ مُنَازَلَتِی إِیَّاکَ فِی فَکَاکِ رَقَبَتِی مِنْ نَارِکَ وَ إِجَارَتِی مِمَّا فِیهِ أَهْلُهَا مِنْ عَذَابِکَ «123»وَ لاَ تَذَرْنِی فِی طُغْیَانِی عَامِهاً وَ لاَ فِی غَمْرَتِی سَاهِیاً حَتَّی حِینٍ وَ لاَ تَجْعَلْنِی عِظَةً لِمَنِ اتَّعَظَ وَ لاَ نَکَالاً لِمَنِ اعْتَبَرَ وَ لاَ فِتْنَةً لِمَنْ نَظَرَ]

شبم را به بیدار کردنم برای بندگیت، تنهاییم را برای شب زنده داری به خاطر حضرتت، و مجرّد بودنم را برای انس گرفتن به وجود مقدّست، و فرود آوردن حاجاتم به درگاهت، و روبه رو شدنم را با ذات مبارکت برای آزاد شدنم از آتش، و پناه دادنم را از عذابت که اهل جهنّم در آنند، آبادی زندگیم قرار ده.

و مرا تا زمان مرگم در سرکشیم سرگردان و در گرداب نادانیم بی خبر وامگذار، و بر اثر خلاف کاری ها، مایۀ پند برای کسی که پند پذیرد، و عبرت برای کسی که عبرت گیرد، و سبب فتنه و آزمایش برای کسی که نظر کند قرار مده.

ص:114

[وَ لاَ تَمْکُرْ بِی فِیمَنْ تَمْکُرُ بِهِ وَ لاَ تَسْتَبْدِلْ بِی غَیْرِی وَ لاَ تُغَیِّرْ لِی اسْماً وَ لاَ تُبَدِّلْ لِی جِسْماً وَ لاَ تَتَّخِذْنِی هُزُواً لِخَلْقِکَ وَ لاَ سُخْرِیّاً لَکَ وَ لاَ تَبَعاً إِلاَّ لِمَرْضَاتِکَ وَ لاَ مُمْتَهَناً إِلاَّ بِالاِنْتِقَامِ لَکَ]

و با من در زمرۀ کسانی که با آنان مکر می کنی، مکر مکن، و در ایمان و عمل دیگری را به جای من انتخاب مکن، و نامم را از دفتر سعادتمندان تغییر مده، و بدنم را دگرگون مساز، و مرا مضحکۀ بندگانت و مسخرۀ خود قرار مده، و مرا جز برای دنبال کردن خشنودیت و انتقام گرفتن از دشمنانت به خدمت مگیر.

ص:115

[«124»وَ أَوْجِدْنِی بَرْدَ عَفْوِکَ وَ حَلاَوَةَ رَحْمَتِکَ وَ رَوْحِکَ وَ رَیْحَانِکَ وَ جَنَّةِ نَعِیمِکَ وَ أَذِقْنِی طَعْمَ الْفَرَاغِ لِمَا تُحِبُّ بِسَعَةٍ مِنْ سَعَتِکَ وَ الاِجْتِهَادِ فِیمَا یُزْلِفُ لَدَیْکَ وَ عِنْدَکَ وَ أَتْحِفْنِی بِتُحْفَةٍ مِنْ تُحَفَاتِکَ]

و مرا از خنکی عفوت و شیرینی رحمتت، و روح و ریحانت و بهشت دائمیت کامیاب کن، و به سبب گشایشی از توانگریت، مزۀ فراغت از دل مشغولی نسبت به دنیا و آنچه در آن است، و پرداختن به اموری که دوست داری، و نیز طعم کوشش نسبت به آنچه عامل تقرّب به پیشگاه تو و در نزد توست به من بچشان، و ارمغانی از ارمغان هایت را نصیب من فرما.

ص:116

[«125»وَ اجْعَلْ تِجَارَتِی رَابِحَةً وَ کَرَّتِی غَیْرَ خَاسِرَةٍ وَ أَخِفْنِی مَقَامَکَ وَ شَوِّقْنِی لِقَاءَکَ وَ تُبْ عَلَیَّ تَوْبَةً نَصُوحاً لاَ تُبْقِ مَعَهَا ذُنُوباً صَغِیرَةً وَ لاَ کَبِیرَةً وَ لاَ تَذَرْ مَعَهَا عَلاَنِیَةً وَ لاَ سَرِیرَةً «126»وَ انْزِعِ الْغِلَّ مِنْ صَدْرِی لِلْمُؤْمِنِینَ وَ اعْطِفْ بِقَلْبِی عَلَی الْخَاشِعِینَ وَ کُنْ لِی کَمَا تَکُونُ لِلصَّالِحِینَ]

و تجارتم را سودمند و بازگشتم را به قیامت بی خسارت قرار ده، و مرا از مقامت بیمناک و به لقایت مشتاق فرما، و به من توفیق توبه عنایت کن؛ توبه ای خالص که با آن هیچ گناه بزرگ و کوچکی را باقی نگذار، و هیچ گناه آشکار و پنهانم را وامگذار، و کینۀ مؤمنان را از دلم ریشه کن فرما، و دلم را نسبت به فروتنان مهربان کن و با من چنان باش که با شایستگانی.

ص:117

[وَ حَلِّنِی حِلْیَةَ الْمُتَّقِینَ وَ اجْعَلْ لِی لِسَانَ صِدْقٍ فِی الْغَابِرِینَ وَ ذِکْراً نَامِیاً فِی الْآخِرِینَ وَ وَافِ بِی عَرْصَةَ الْأَوَّلِینَ «127»وَ تَمِّمْ سُبُوغَ نِعْمَتِکَ عَلَیَّ وَ ظَاهِرْ کَرَامَاتِهَا لَدَیَّ امْلَأْ مِنْ فَوَائِدِکَ یَدَیَّ وَ سُقْ کَرَائِمَ مَوَاهِبِکَ إِلَیَّ وَ جَاوِرْ بِیَ الْأَطْیَبِینَ مِنْ أَوْلِیَائِکَ فِی الْجِنَانِ الَّتِی زَیَّنْتَهَا لِأَصْفِیَائِکَ وَ جَلِّلْنِی شَرَائِفَ نِحَلِکَ فِی الْمَقَامَاتِ الْمُعَدَّةِ لِأَحِبَّائِکَ]

و به زیور پرهیزکارانم بیارای، و برایم یاد خوبی در باقی ماندگان و آوازۀ روزافزونی در میان آیندگان قرار ده، و مرا از نظر مقام و منزلت، در عرصه گاه پیشتازان به ایمان و عمل درآور، و گستردگی نعمتت را بر من کامل کن، و کرامت های نعمتت را نزد من پی در پی قرار ده. دستم را از عطاهایت پُر کن، و موهبت های گرانقدرت را به سویم فرست، و مرا همسایۀ پاکیزه ترین دوستانت در بهشتی که برای برگزیدگانت آراسته ای قرار ده، و مرا به عطایای بزرگت، در مقاماتی که برای عاشقانت آماده کرده ای، بپوشان.

ص:118

[«128»وَ اجْعَلْ لِی عِنْدَکَ مَقِیلاً آوِی إِلَیْهِ مُطْمَئِنّاً وَ مَثَابَةً أَتَبَوَّؤُهَا وَ أَقَرُّ عَیْناً وَ لاَ تُقَایِسْنِی بِعَظِیمَاتِ الْجَرَائِرِ وَ لاَ تُهْلِکْنِی یَوْمَ تُبْلَی السَّرَائِرُ وَ أَزِلْ عَنِّی کُلَّ شَکٍّ وَ شُبْهَةٍ وَ اجْعَلْ لِی فِی الْحَقِّ طَرِیقاً مِنْ کُلِّ رَحْمَةٍ وَ أَجْزِلْ لِی قِسَمَ الْمَوَاهِبِ مِنْ نَوَالِکَ وَ وَفِّرْ عَلَیَّ حُظُوظَ الْإِحْسَانِ مِنْ إِفْضَالِکَ]

و برایم نزد خود جایگاهی قرار ده که با دلی آرام در آن پناه گیرم، و منزلی که در آن سکونت گزینم و دیده به آن روشن کنم، مرا با گناهان بزرگ مقایسه مکن، و در آن روزی که اسرار برملا شود، هلاکم مگردان و هر شک و شبهه ای را از من پاک کن، و از هر رحمتی به سوی حق راهی برایم قرار ده، و نصیب مواهبم را از عطایایت سرشار فرما، و بهره های احسان از فضل و بخششت را بر من فراوان کن.

ص:119

[«129»وَ اجْعَلْ قَلْبِی وَاثِقاً بِمَا عِنْدَکَ وَ هَمِّی مُسْتَفْرَغاً لِمَا هُوَ لَکَ وَ اسْتَعْمِلْنِی بِمَا تَسْتَعْمِلُ بِهِ خَالِصَتَکَ وَ أَشْرِبْ قَلْبِی عِنْدَ ذُهُولِ الْعُقُولِ طَاعَتَکَ وَ اجْمَعْ لِیَ الْغِنَی وَ الْعَفَافَ وَ الدَّعَةَ وَ الْمُعَافَاةَ وَ الصِّحَّةَ وَ السَّعَةَ وَ الطُّمَأْنِینَةَ وَ الْعَافِیَةَ]

و دلم را نسبت به آنچه نزد توست مطمئن ساز، و آهنگ و قصدم را برای آنچه که برای توست، از هر چیز دیگر فارغ کن. و مرا به کاری که بندگان خالصت را محض آن به کار گرفتی، به کار گیر و قلبم را از طاعتت به هنگام غفلت عقل ها نسبت به حقایق سیراب کن، و توانگری و پاک دامنی، و آسایش و بهبودی و تندرستی، گشایش و آرامش و سلامت همه جانبه برایم گرد آور.

ص:120

[«130»وَ لاَ تُحْبِطْ حَسَنَاتِی بِمَا یَشُوبُهَا مِنْ مَعْصِیَتِکَ وَ لاَ خَلَوَاتِی بِمَا یَعْرِضُ لِی مِنْ نَزَغَاتِ فِتْنَتِکَ وَ صُنْ وَجْهِی عَنِ الطَّلَبِ إِلَی أَحَدٍ مِنَ الْعَالَمِینَ وَ ذُبَّنِی عَنِ الْتِمَاسِ مَا عِنْدَ الْفَاسِقِینَ «131»وَ لاَ تَجْعَلْنِی لِلظَّالِمِینَ ظَهِیراً وَ لاَ لَهُمْ عَلَی مَحْوِ کِتَابِکَ یَداً وَ نَصِیراً وَ حُطْنِی مِنْ حَیْثُ لاَ أَعْلَمُ حِیَاطَةً تَقِینِی بِهَا وَ افْتَحْ لِی أَبْوَابَ تَوْبَتِکَ وَ رَحْمَتِکَ وَ رَأْفَتِکَ وَ رِزْقِکَ الْوَاسِعِ إِنِّی إِلَیْکَ مِنَ الرَّاغِبِینَ وَ أَتْمِمْ لِی إِنْعَامَکَ إِنَّکَ خَیْرُ الْمُنْعِمِینَ]

و خوبی هایم را با گناهی که با آنها آمیخته می شود، و خلوت هایم را به وسوسه ها و مفاسدی که از طریق آزمایشت برایم پیش می آید تباه مساز، و آبرویم را از این که دست گدایی نزد کسی از جهانیان دراز کنم حفظ فرما، و از طلبیدن آنچه نزد فاسقان است برکنارم دار، و مرا پشتیبان ستم کاران، و دست یار و یاور آنان برای نابود کردن قرآنت قرار مده، و از جایی که خود آگاه نیستم، چنان نگاهبانم باش که به سبب آن از هر ناراحتی محفوظم بداری و درهای توبه و رحمت و مهربانی و روزی فراخ را به رویم بگشا. من از رغبت کنندگان به سوی توام. نعمت دادنت را درباره ام کامل فرما، همانا تو بهترین نعمت دهندگانی.

ص:121

[«132»وَ اجْعَلْ بَاقِیَ عُمُرِی فِی الْحَجِّ وَ الْعُمْرَةِ ابْتِغَاءَ وَجْهِکَ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ وَ السَّلاَمُ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ أَبَدَ الْآبِدِینَ.]

و باقی ماندۀ عمرم را برای طلب کردن خشنودیت در حجّ و عمره قرار ده، ای پروردگار جهانیان! و درود خدا بر محمد و آل پاک و پاکیزه اش و سلام بر او و بر آنان؛ سلامی پیوسته و جاودانه!

مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً وَمَن کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعَلَمِینَ» (1)

یقیناً نخستین خانه ای که برای [ نیایش و عبادت ] مردم نهاده شد ، همان است که در مکه است ، که پر برکت و وسیلۀ هدایت برای جهانیان است . * در آن نشانه هایی روشن [ از ربوبیّت ، لطف ، رحمت خدا و از جمله ] مقام ابراهیم است ؛ و هر که وارد آن شود در امان است ؛ و خدا را حقّی ثابت و لازم بر عهدۀ مردم است که [ برای ادای مناسک حج ] آهنگ آن خانه کنند ، [ البته ] کسانی که [ از جهت سلامت جسمی و توانمندی مالی و باز بودن مسیر ] بتوانند به سوی آن راه یابند ، و هر که ناسپاسی ورزد [ و از رفتن به آنجا خودداری کند ، به خود زیان زده ] ؛ زیرا خدا از جهانیان بی نیاز است .

حج و عمره دو عبادت از بزرگ ترین فرمان های خداوند است که بیانگر قدرت نفوذ احکام اسلام در بین مردم است. آنگاه به حضرت ابراهیم علیه السلام دستور ساختن بیت معظّم بر روی زمین داد و فرمود:

وَ إِذْ بَوَّأْنَا لِإِبْرَ هِیمَ مَکَانَ الْبَیْتِ أَن لَّاتُشْرِکْ بِی شَیًْا وَطَهِّرْ بَیْتِیَ لِلطَّائِفِینَ وَ الْقَائِمِینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ * وَ أَذِّن فِی النَّاسِ بِالْحَجِ ّ یَأْتُوکَ رِجَالًا وَ عَلَی کُلِ ّ ضَامِرٍ یَأْتِینَ مِن کُلِ ّ فَجٍ ّ عَمِیقٍ» (2)

و [ یاد کن ] هنگامی را که جای خانۀ [ کعبه ] را برای ابراهیم آماده کردیم [ و از او پیمان گرفتیم ] که هیچ چیز را شریک من قرار مده و خانه ام را برای طواف کنندگان و قیام کنندگان و رکوع کنندگان و سجده کنندگان [ از

ص:123

پلیدی های ظاهری و باطنی ] پاک و پاکیزه گردان . * و در میان مردم برای حج بانگ زن تا پیاده و سوار بر هر شتر باریک اندام [ چابک و چالاک ] که از هر راه دور می آیند ، به سوی تو آیند .

تأثیر کلام پروردگار چنان گسترده و همگانی است که انسان ها از سراسر جهان هستی با هر رنگ و اعتقاد در موسم حج به سوی بیت اللّه الحرام می شتابند.

کدام دعوت نامه این نفوذ را دارد که با یک جمله چنین هیاهوی با شکوه را پدید آورد. این کنگرۀ جهانی و گردهمایی الهی هر سال بدون وقفه برپا می شود، این خود پیامی بزرگ از سوی قرآن به مردم دنیاست که قرآن نفوذ اعجازآمیز و حیرت آوری دارد و ترس و وحشت را از دل های حق جویان می زداید. و آمرزش و رحمت را برای همۀ جویندگان حق و حقیقت به ارمغان می آورد.

کعبه، پرچم حکومت خدا و نشانۀ همه ارزش هاست. و سرفرود آوردن در برابر آن؛ اطاعت از حقایقی رمز و راز دار است که به صورت وحی تجلّی دارد. طواف دور آن برابر زائران و شیفتگان، عملی ملکوتی است که به تصفیۀ روح و جان و سعادت دنیا و آخرت می انجامد.

و نیز فرمود:

مَنْ نَظَرَ إِلَی الْکَعْبَةِ لَمْ یَزَلْ تُکْتَبُ لَهُ حَسَنَةٌ وَ تُمْحَی عَنْهُ سَیِّئَةٌ حَتّی یَنْصَرِفَ بِبَصَرِهِ عَنْها. (1)

هر که دیده به خانۀ کعبه بدوزد؛ پیوسته ثوابی برای او نوشته می شود و گناهی از او پاک گردد تا اینکه نگاه خود را از کعبه بردارد.

و نیز فرمود:

مَنْ أَمَّ هَذَا الْبَیْتِ حاجَّاً أَوْ مُعْتَمِراً؛ مُبَرَّأً مِنَ الْکِبْرِ رَجَعَ مِنْ ذُنُوبِهِ کَهَیْئَةِ یَوْمَ وَلَدَتْهُ امُّهُ وَ الْکِبْرُ هُوَ أَنْ یَجْهَلَ الْحَقَّ وَ یَطْعَنُ عَلَی أَهْلِهِ وَ مَنْ فَعَلَ ذَلِکَ فَقَدْ نازَعَ اللّهُ رِدائَهُ. (2)

کسی که به قصد حج یا عمره آهنگ این خانه را کند در حالی که از خودبینی پیراسته باشد، از گناهانش بیرون آید مانند روزی که از مادر متولّد شده است. کبر این است که حق را نشناسد و به اهل آن کنایه زند و هر که چنین کند از سر دشمنی، ردای کبریایی خدا را به سوی خود کشیده است.

و نیز فرمود:

دُخُولُ الْکَعْبَةِ دُخُولٌ فی رَحْمَةِ اللّهِ وَ الْخُرُوجُ مِنْها خُرُوجٌ مِنَ الذُّنُوبِ مَعْصُومٌ فِیما بَقِیَ مِنْ عُمُرِهِ مَغْفُورٌ لَهُ ما سَلَفَ مِنْ ذُنُوبِهِ وَ مَنْ دَخَلَ الْکَعْبَةَ بِسَکِینَةٍ وَ هُوَ أَنْ یَدْخُلَها غَیْرَ مُتَکَبِّرٍ وَ لا مُتَجَبِّرٍ غُفِرَ لَهُ. (3)

وارد شدن به کعبه؛ ورود در رحمت خداست، و بیرون شدن از آن خروج از گناهان است و چنین کسی در باقیماندۀ عمرش از ارتکاب گناه مصون است و

ص:125

گناهان گذشته اش آمرزیده است و هر که با آرامش و متانت به کعبه وارد شود در حالی که مغرور و سلطه گر نباشد، آمرزیده می شود.

انسان باید از توجّه به کعبه، به توحید، نبوت پیامبران، ولایت اهل بیت علیهم السلام و ارزش های معنوی پی ببرد و چراغ هدایت را در قلب خود بیفروزد.

زیارت کعبه و مشاهد مشرفه و مواقف کریمۀ متصل به آن، از چنان ارزش و مقامی برخوردار است که به خاطرش امام حسن مجتبی علیه السلام بیست و پنج بار، این را پیاده پیمود. (1)این پیاده روی تنها به خاطر دریغ از مال در راه حج یا کسب پاداش معنوی نبود، بلکه معرفت به جایگاه خانه و ارزش ذاتی آن، حضرت را به پیاده رفتن به سوی آن نقطۀ امن وامی داشت.

مکّه منطقۀ امن الهی است، حریمی که هر کس در آن وارد شود، در امان است.

حتی به گیاهان و حیوانات آن نیز نباید صدمه و گزندی برسد و به جنایتکاری که وارد مسجد آن شد نباید ضربه و جسارت نمود، تا اینکه به ناچار خود از حرم خارج گردد. بنابراین بندگانی که حق جایگاه و صاحب و اهل آن را بشناسند در امنیّت ابدی خواهند بود.

راوی از امام صادق علیه السلام دربارۀ تفسیر آیۀ:

وَمَن دَخَلَهُ کَانَ ءَامِنًا» (2)

و هر که وارد آن شود در امان است .

پرسید: حضرت فرمود:

کسی که این خانه را قصد کند و بداند که این همان خانه ای است که خداوند

ص:126

حرکت به سوی آن را فرمان داده و اهل بیت علیهم السلام را نیز آنگونه که شایسته است بشناسد، او در دنیا و آخرت در امان خواهد بود. (1)شهر مکه و خانۀ کعبه، نمایشگاهی از قدرت و نشانه های روشن خداوند است و تاریخ انباشته از خاطرات و سرگذشت های درس آموز و عبرت انگیز حرم و خانه پروردگار است.

به ویژه زائران و حاجیانی که به آن دیار سفر می کنند، از عظمت کعبه و مناسک حج به نیکی یاد می کنند و شیرینی الطاف ربّ، تا مدت ها در کام جان آنان باقی است. پاداش آنان بسیار شایسته و سرایی فرحناک و جاودانه در انتظار آنان است.

باید عمل خود را از سر گیرد.

3 - پایین تر از آن حج کننده ای است که خداوند خانواده و مال او را حفظ می نماید. (1)حضرت صادق علیه السلام در شرح روایت رسول اللّه صلی الله علیه و آله صاحبان چنین حجّی را به سه گونه تقسیم می نماید:

1 - حاجیانی که بهرۀ آنها اکمل و برتر است که گناهانشان آمرزیده شده و از عذاب قبر در امان هستند.

2 - حاجیانی که تنها گناهان گذشته شان آمرزیده شده ولی در بقیۀ عمر فرصت بهره گیری بیشتر به آنها داده می شود.

3 - حاجیانی که کمترین بهره را برده اند و فقط اهل و عیال و مالشان محفوظ می ماند، یعنی حجشان قبول نمی شود. (2)امام علی علیه السلام می فرماید:

اَلْحاجُّ وَ الْمُعْتَمِرُ وَفْدُ اللّهِ وَ حَقٌّ عَلَی اللّهِ تَعالی أَنْ یُکْرِمَ وَفْدَهُ وَ یَحْبُوهُ بِالْمَغْفِرَةِ. (3)

به جا آورندۀ حج و عمره مهمان خداست و بر خداوند سزاوار است که مهمان خود را گرامی دارد و با آمرزش از وی پذیرایی نماید.

به هر حال حاجی تا وقتی گناه نکرده در نورانیّت و معنویّت حج باقی می ماند به همین صورت ثواب اعمال و مواقف حاجی پی درپی بر او نوشته می شود و در خوبی و نیکی ها به سر می برد تا مرگ او فرا می رسد.

ص:128

امام صادق علیه السلام از سفارش های پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به عرب بادیه نشین که ارادۀ حج نموده؛ نقل می فرماید:

آنگاه که حاجی وسایل خود را برمی دارد، چیزی را زمین نمی گذارد و برنمی دارد، مگر اینکه خداوند ده حسنه ثواب برای او می نویسد و ده گناه را از او محو می کند و ده درجه در بهشت برایش بالا می برد. چون سوار بر مرکب شد، هر حرکتی که آن مرکب کند همان پاداش ها برای وی نوشته می شود. و زمانی که دور خانۀ کعبه طواف کرد، از گناهانش بیرون می رود و چون میان صفا و مروه سعی نمود، از گناهان خود بیرون رود و وقتی که در عرفات توقّف نمود از گناهانش بیرون می رود و چون در مشعر توقّف کرد از گناهانش خارج می گردد و زمانی که به ستون ها سنگ زد از گناهان بیرون رود.

سپس فرمود: تو کجا می توانی بدانی که حاجی چه مقام و منزلتی دارد؟

آنگاه حضرت صادق علیه السلام فرمود:

تاچهار ماه گناه برای حاجی نوشته نمی شود و تنها نیکی ها برای او نوشته می شود، مگر اینکه گناه کبیره ای انجام دهد. (1)

تَوْبَتِکَ وَ قَضاءُ الْفَرْضِ الَّذی أَوْجَبَهُ اللّهُ عَلَیْکَ. (1)

حق حج بر تو این است که بدانی به وسیلۀ آن بر پروردگارت وارد می شوی و از گناهانت به سوی او می گریزی و به وسیلۀ آن توبه ات پذیرفته می شود و تکلیفی را که خدا بر تو واجب کرده؛ ادا می کنی.

سیرت انسان، با سیرۀ حج هماهنگ است و بر اساس آن ساخته می شود، حج نیز ظاهری دارد که مردم با جسم هایشان بدان می رسند و باطنی دارد که بندگان ویژه با قلب های خویش به آن نایل می شوند و هنگام ظهور ملکوت، جلوۀ زیبای آن را می بینند.

آنکه پشت سر اوست، می گوید: من حج و عمره هستم و آنکه در کنار پاهای اوست، می گوید: من نیکی او هستم که به برادرانت رساندی و آنکه همۀ صورت ها خطاب به آن صورت زیباتر می گویند: تو کیستی که از همۀ ما خوش سیماتر و خوشبوتر و نورانی تر هستی؟ آن صورت پاسخ می دهد: من ولایت و دوستی آل محمد صلی الله علیه و آله هستم. (1)بنابراین همه اموری که وحی الهی به ارمغان آورده، ظاهری دارد که انسان آنها را با قالب خود فرا می گیرد و باطنی دارد که انسان با قلب خویش آنها را در می یابد. و حجّ از این امور است.

عمره گزار نوشته می شود. (1)و نیز فرمود:

چهار نفرند که دعایشان رد نمی شود، تا آن که درهای آسمان برایشان گشوده شود و دعایشان به عرش برسد: پدر برای فرزند، ستمدیده بر ستمگر، عمره گزار تا آنکه از سفر باز گردد و روزه دار تا آن که روزه بگشاید. (2)زوارة می گوید به امام باقر علیه السلام گفتم: چه چیزی در فضیلت پس از حج قرار دارد؟

حضرت فرمود:

عمرۀ مفرده، سپس هر جا که خواست برود. (3)عمره از آن دسته عباداتی است که پرتو افکن نور در تاریکی قیامت می باشد که هر انسانی را از اعماق دریای ظلمت آخرت، به ساحل نجات می برد.

عبدالرحمن بن سمره می گوید: روزی ما در حضور پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بودیم.

حضرت فرمود: دیشب شگفتی هایی دیدم! پرسیدم چه دیدی ای پیامبر خدا؟ برایمان بازگو، جانمان و خانواده و فرزندانمان فدایت، فرمود:

مردی از امّتم را دیدم که در مقابل و پشت سرش تاریکی بود، از سمت راست و چپش و زیر پایش ظلمت ها و غرق در تاریکی بود. پس حج و عمرۀ او آمدند و او را از تاریکی رهانده و وارد نور کردند. (4)امام رضا علیه السلام فرمود:

ص:132

همانا خداوند متعال؛ نماز واجب را با نماز مستحب (نافله) کامل ساخت و روزۀ ماه رمضان را با روزۀ مستحب و حج را با عمره کامل نمود و زکات را به صدقه و وضو را به غسل روز جمعه تمام کرد. (1)

می دهند.

در آیه ای دیگر به عرفات، سرزمین خاطرات ناله ها و اشک ها اولیای الهی اشاره فرموده:

لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَن تَبْتَغُواْ فَضْلاً مِّن رَّبِّکُمْ فَإِذَآ أَفَضْتُم مِّنْ عَرَفَتٍ فَاذْکُرُواْ اللَّهَ عِندَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ وَاذْکُرُوهُ کَمَا هَدَاکُمْ وَإِن کُنتُم مِّن قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّینَ» (1)

بر شما گناهی نیست که [ در ایام حج ] از پروردگارتان [ به وسیلۀ تجارت و داد و ستد ] فضل و روزی و منافع مادی بطلبید . و هنگامی که از عرفات کوچ کردید ، خدا را در مشعر الحرام یاد کنید . [ آری ] او را یاد کنید همان گونه که شما را هدایت کرد . و همانا شما پیش از این از گمراهان بودید .

ای ابراهیم! به لغزش هایت اعتراف کن، و عبادت هایت را بشناس. از این رو به عرفات نامیده شد چون که جبرئیل گفت: اعتراف کن او هم اعتراف کرد. (1)و بنابر برخی روایات، وجود مبارک حضرت حجة بن الحسن علیه السلام هر سال در مراسم حج در عرفات و منا حضور دارند. همچنین نایب خاص امام، محمد بن عثمان عمری رحمه الله و بسیاری از تربیت یافتگان و شاگردان خاص آن حضرت، در میان حج گزاران حضور دارند. با عنایت خاص پروردگار، حضرت از ملکوت و اوضاع باطنی افراد آگاهی می یابند و بعضی از صالحان و عارفان در موسم حج، حضور سبز ایشان را احساس می کنند و از لطف و کرامت و هدایت امام فیض کامل می برند. (2)بعضی از گناهان تنها در عرفات بخشیده می شود و هیچ حاجتمندی دست خالی باز نمی گردد و از امام صادق علیه السلام نقل است که فرمود:

کسی که در ماه رمضان آمرزیده نشود تا رمضان آینده آمرزیده نمی شود مگر آن که در عرفه حاضر شود. (3)و نیز فرمود:

در غروب عرفه، خدا همه گناهان زائران خود را می بخشد. بر این اساس حضرت باقر علیه السلام در آداب روز عرفه هیچ سائلی را ناامید برنمی گرداند. (4)

شده و از اسرار الهی در نظام آفرینش با خبر شود و بداند که خداوند به همۀ نیازهای او داناست و برای برآوردن همۀ آنها توانا می باشد. خود را به خدا بسپارد و فقط او را اطاعت کند که طاعت او سرمایه و وسیلۀ هر بی نیازی است.

از این رو امام سجّاد علیه السلام به نیازمندی که در روز عرفه گدایی می کرد، فرمود:

وای بر تو! آیا در چنین روزی دست نیاز به سوی غیر خدا دراز می کنی، در چنین روزی برای کودکان در رحم امید سعادت می رود. (1)کسی که در آن جا از غیر خدا طلب کند، زیان کرده است.

امام علیه السلام چنین انسان هایی را که به سوی مردم روی می آورند در حالی که دیگران به سوی پروردگار مشتاق هستند، از بدترین مخلوقات خدا معرفی فرموده است. (2)حاجی باید بر این نکته عارف شود که خدای سبحان به نهان و آشکار و صحیفۀ قلب او و رازهای آن، حتی آنچه برای خود او روشن نیست و در زوایای روح او می گذرد آگاه است. اگر بداند که قلبش در محضر حق است، خود را به گناهان جوارحی و جوانحی آلوده نمی سازد و دل را از خاطرات آلوده، تنزیه می کند.

خدای متعال در غروب عرفه به وسیلۀ اهل عرفه و زائران خانۀ خود بر فرشتگان مباهات می کند، با اینکه عزّت و فخر انسان در بندگی برای خدا و پروردۀ او بودن است، اسرار حج به صورت انسان واقعی در سرزمین عرفان و منی ظهور می کنند و خدای سبحان در مقام تجلّی به آنان فخر می ورزد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

خداوند بر اهل عرفات، نعمت داده، به وسیلۀ آنان بر اهل آسمان فخر می ورزد و می فرماید: ای فرشتگان من! به بندگانم بنگرید، ژولیده و

ص:136

غبارآلوده از هر راه دوری آمده اند. شما را گواه می گیرم که دعایشان را مستجاب کرده و خواستۀ ایشان را برآورده سازم، خطاکارشان را به خاطر نیکوکارشان بخشیدم و به نیکوکارشان هر چه را که از من خواستند، عطا کردم جز گناهانی (حق الناس) را که میان خودشان دارند. (1)و نیز فرمود:

حق تعالی در هیچ روزی به اندازۀ روز عرفه، بندگان را از آتش دوزخ آزاد نمی کند و خداوند به فرشتگان نظر می افکند و افتخار می کند و می فرماید:

اینها چه می خواهند؟! (2)از امیرمؤمنان امام علی علیه السلام دربارۀ راز وقوف در عرفات پرسیده شد، فرمود:

عرفات بیرون از مرز حرم است و مهمان خدا باید بیرون دروازه، آن قدر تضرّع و التماس کند تا سزاوار ورود به حرم شود. (3)از این رو شب و روز عرفه دعاهای مخصوصی دارد که جزء فضایل برجسته و وظایف مهم روز عرفه است. روز عرفه روز دعا و نیایش است، اگرچه روزۀ آن روز مستحب است ولی چنانچه سبب ضعف شود؛ دعا بر روزۀ آن روز مقدّم است.

است به گونه ای که برخی شاگردان اهل بیت علیهم السلام و اولیای الهی هم همّت خود را در آن سرزمین عرفانی، به حق جویی و دعا و مناجات و طلب غفران برای غیر، صرف می نمودند.

و او بر هر چیز تواناست.

خدایا! حمد برای توست با آنگونه که خود می ستایی و بهتر از آنچه ما می گوییم و بالاتر از آنچه گویندگان می گویند.

خدایا! نماز و عبادتم، زندگی و مرگم و بیزاری جستنم برای توست، توان و نیرویم از توست.

خدایا! از فقر و وسوسه های درون و پراکندگی کار و عذاب قبر به تو پناه می برم.

خدایا! بهترین نسیم ها را از تو می طلبم و از شرّ آنچه طوفان ها می آورد به تو پناه می برم و از تو خیر شب و روز را می خواهم.

خدایا! در دل و گوش و چشمم و در گوشت و استخوان ها و رگ هایم، در جایگاه نشستن و ایستادنم و در ورود و خروجم، نور و روشنایی قراربده و روزی که تو را دیدار می کنم، فروغ مرا بزرگ بدار که تو بر هر چیز توانایی.

اختیار کن و به من در تقدیرت برکت ده، تا تعجیل آنچه را تو تأخیر انداختی نخواهم و به تأخیر آنچه را تو پیش انداختی، میل نکنم...

و سرانجام در شامگاه عرفه به عفو از گذشته و تدبیر در آینده، بشارت داده می شود. حضرت صادق علیه السلام در این زمینه می فرماید:

حج گزار بار سفرش و ضمانت آن بر خداست. هر گاه وارد مسجد الحرام شود، خداوند دو فرشته بر او می گمارد که طواف و نماز و سعی او را نگهدارند، شامگاه عرفه بر شانۀ راست او می زنند و به او می گویند: فلانی! از آنچه گذشته است کفایت شدی، ببین در آینده چگونه خواهی بود؟ (1)

امام رضا علیه السلام فرمود:

علت آن که به مِنی، مِنی گفته شده است، این است که جبرئیل در آن جا به ابراهیم علیه السلام گفت: هر چه می خواهی از خداوند تمنّا کن. حضرت ابراهیم علیه السلام هم در دل خود از خدا خواست که به جای فرزندش اسماعیل علیه السلام قوچی به عنوان فدیه قرار داده شود و خداوند متعال دستور دهد که آن را سر ببرد و خداوند هم خواسته او را داد. (1)هر گاه مردم در جایگاه منی مستقر شوند، منادی ندا می دهد: اگر می دانستید در آستان چه کسی آمده اید، پس از آمرزش الهی به جایگزینی مخارج، یقین پیدا می کردید.

و باز ندا می رسد: اگر می خواستید من راضی شوم راضی شدم، سپس پس از اعمال منی مانند روزی که از مادر زاده شده اید از گناهانتان پاک می شوید.

حقیقت قربانی، نوعی تقرّب و تقواست که روح آدمی را پاکیزه می کند و حاجی با تمسّک به حقیقت و ذبح گلوی دیو طمع و تمنای نفس را بریده و دل از تعلّقات دنیوی رها می سازد.

پیامبر صلی الله علیه و آله به فاطمه زهرا علیها السلام فرمود:

در صحنۀ ذبح قربانی ات، حاضر باش. همانا با اولین قطرۀ خون آن، خداوند همۀ گناهان تو را می آمرزد و از خطایت در می گذرد.

بعضی از مسلمانان پرسیدند: ای رسول خدا! آیا این مخصوص خاندان توست، یا برای همه مسلمانان است؟

حضرت فرمود:

ص:141

خداوند مرا وعده داده که هیچ یک از خاندان مرا آتش نچشاند. این برای همه مردم است. (1)

ص:142

ص:143

ص:144

وَ غِنَاکَ عَنِّی فَإِنِّی لَمْ أُصِبْ خَیْراً قَطُّ إِلاَّ مِنْکَ وَ لَمْ یَصْرِفْ عَنِّی سُوءاً قَطُّ أَحَدٌ غَیْرُکَ وَ لاَ أَرْجُو لِأَمْرِ آخِرَتِی وَ دُنْیَایَ سِوَاکَ «5»اَللَّهُمَّ مَنْ تَهَیَّأَ وَ تَعَبَّأَ وَ أَعَدَّ وَ اسْتَعَدَّ لِوِفَادَةٍ إِلَی مَخْلُوقٍ رَجَاءَ رِفْدِهِ وَ نَوَافِلِهِ وَ طَلَبَ نَیْلِهِ وَ جَائِزَتِهِ فَإِلَیْکَ یَا مَوْلاَیَ کَانَتِ الْیَوْمَ تَهْیِئَتِی وَ تَعْبِئَتِی وَ إِعْدَادِی وَ اسْتِعْدَادِی رَجَاءَ عَفْوِکَ وَ رِفْدِکَ وَ طَلَبَ نَیْلِکَ وَ جَائِزَتِکَ «6»اَللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ لاَ تُخَیِّبِ الْیَوْمَ ذَلِکَ مِنْ رَجَائِی یَا مَنْ لاَ یُحْفِیهِ سَائِلٌ وَ لاَ یَنْقُصُهُ نَائِلٌ فَإِنِّی لَمْ آتِکَ ثِقَةً مِنِّی بِعَمَلٍ صَالِحٍ قَدَّمْتُهُ وَ لاَ شَفَاعَةِ مَخْلُوقٍ رَجَوْتُهُ إِلاَّ شَفَاعَةَ مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ سَلاَمُکَ «7»أَتَیْتُکَ مُقِرّاً بِالْجُرْمِ وَ الْإِسَاءَةِ إِلَی نَفْسِی أَتَیْتُکَ أَرْجُو عَظِیمَ عَفْوِکَ الَّذِی عَفَوْتَ بِهِ عَنِ الْخَاطِئِینَ ثُمَّ لَمْ یَمْنَعْکَ طُولُ عُکُوفِهِمْ عَلَی عَظِیمِ الْجُرْمِ أَنْ عُدْتَ عَلَیْهِمْ بِالرَّحْمَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ «8»فَیَا مَنْ رَحْمَتُهُ وَاسِعَةٌ وَ عَفْوُهُ عَظِیمٌ یَا عَظِیمُ یَا عَظِیمُ یَا کَرِیمُ یَا کَرِیمُ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ عُدْ عَلَیَّ بِرَحْمَتِکَ وَ تَعَطَّفْ عَلَیَّ بِفَضْلِکَ وَ تَوَسَّعْ عَلَیَّ بِمَغْفِرَتِکَ «9»اَللَّهُمَّ إِنَّ هَذَا الْمَقَامَ لِخُلَفَائِکَ وَ أَصْفِیَائِکَ وَ مَوَاضِعَ أُمَنَائِکَ فِی الدَّرَجَةِ الرَّفِیعَةِ الَّتِی اخْتَصَصْتَهُمْ بِهَا قَدِ ابْتَزُّوهَا وَ أَنْتَ الْمُقَدِّرُ لِذَلِکَ لاَ یُغَالَبُ أَمْرُکَ وَ لاَ یُجَاوَزُ الْمَحْتُومُ مِنْ تَدْبِیرِکَ کَیْفَ شِئْتَ وَ أَنَّی شِئْتَ وَ لِمَا أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ غَیْرُ مُتَّهَمٍ عَلَی خَلْقِکَ وَ لاَ لِإِرَادَتِکَ حَتَّی عَادَ صِفْوَتُکَ وَ خُلَفَاؤُکَ مَغْلُوبِینَ مَقْهُورِینَ مُبْتَزِّینَ یَرَوْنَ حُکْمَکَ مُبَدَّلاً وَ کِتَابَکَ مَنْبُوذاً وَ فَرَائِضَکَ مُحَرَّفَةً عَنْ جِهَاتِ أَشْرَاعِکَ وَ سُنَنَ نَبِیِّکَ مَتْرُوکَةً «10»اَللَّهُمَّ الْعَنْ أَعْدَاءَهُمْ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ مَنْ رَضِیَ بِفِعَالِهِمْ وَ أَشْیَاعَهُمْ وَ أَتْبَاعَهُمْ «11»اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ إِنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ

ص:146

کَصَلَوَاتِکَ وَ بَرَکَاتِکَ وَ تَحِیَّاتِکَ عَلَی أَصْفِیَائِکَ إِبْرَاهِیمَ وَ آلِ إِبْرَاهِیمَ وَ عَجِّلِ الْفَرَجَ وَ الرَّوْحَ وَ النُّصْرَةَ وَ التَّمْکِینَ وَ التَّأْیِیدَ لَهُمْ «12»اَللَّهُمَّ وَ اجْعَلْنِی مِنْ أَهْلِ التَّوْحِیدِ وَ الْإِیمَانِ بِکَ وَ التَّصْدِیقِ بِرَسُولِکَ وَ الْأَئِمَّةِ الَّذِینَ حَتَمْتَ طَاعَتَهُمْ مِمَّنْ یَجْرِی ذَلِکَ بِهِ وَ عَلَی یَدَیْهِ آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ «13»اَللَّهُمَّ لَیْسَ یَرُدُّ غَضَبَکَ إِلاَّ حِلْمُکَ وَ لاَ یَرُدُّ سَخَطَکَ إِلاَّ عَفْوُکَ وَ لا یُجِیرُ مِنْ عِقَابِکَ إِلاَّ رَحْمَتُکَ وَ لاَ یُنْجِینِی مِنْکَ إِلاَّ التَّضَرُّعُ إِلَیْکَ وَ بَیْنَ یَدَیْکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ هَبْ لَنَا - یَا إِلَهِی - مِنْ لَدُنْکَ فَرَجاً بِالْقُدْرَةِ الَّتِی بِهَا تُحْیِی أَمْوَاتَ الْعِبَادِ وَ بِهَا تَنْشُرُ مَیْتَ الْبِلاَدِ «14»وَ لاَ تُهْلِکْنِی - یَا إِلَهِی - غَمّاً حَتَّی تَسْتَجِیبَ لِی وَ تُعَرِّفَنِی الْإِجَابَةَ فِی دُعَائِی وَ أَذِقْنِی طَعْمَ الْعَافِیَةِ إِلَی مُنْتَهَی أَجَلِی وَ لاَ تُشْمِتْ بِی عَدُوِّی وَ لاَ تُمَکِّنْهُ مِنْ عُنُقِی وَ لاَ تُسَلِّطْهُ عَلَیَّ «15»إِلَهِی إِنْ رَفَعْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یَضَعُنِی؟ وَ إِنْ وَضَعْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یَرْفَعُنِی؟ وَ إِنْ أَکْرَمْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یُهِینُنِی؟ وَ إِنْ أَهَنْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یُکْرِمُنِی؟ وَ إِنْ عَذَّبْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یَرْحَمُنِی؟ وَ إِنْ أَهْلَکْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یَعْرِضُ لَکَ فِی عَبْدِکَ؟ أَوْ یَسْأَلُکَ عَنْ أَمْرِهِ؟ وَ قَدْ عَلِمْتُ أَنَّهُ لَیْسَ فِی حُکْمِکَ ظُلْمٌ؟ وَ لاَ فِی نَقِمَتِکَ عَجَلَةٌ وَ إِنَّمَا یَعْجَلُ مَنْ یَخَافُ الْفَوْتَ وَ إِنَّمَا یَحْتَاجُ إِلَی الظُّلْمِ الضَّعِیفُ وَ قَدْ تَعَالَیْتَ - یَا إِلَهِی - عَنْ ذَلِکَ عُلُوّاً کَبِیراً «16»اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ لاَ تَجْعَلْنِی لِلْبَلاَءِ غَرَضاً وَ لاَ لِنَقِمَتِکَ نَصْباً وَ مَهِّلْنِی وَ نَفِّسْنِی وَ أَقِلْنِی عَثْرَتِی وَ لاَ تَبْتَلِیَنِّی بِبَلاَءٍ عَلَی أَثَرِ بَلاَءٍ فَقَدْ تَرَی ضَعْفِی وَ قِلَّةَ حِیلَتِی وَ تَضَرُّعِی إِلَیْکَ «17»أَعُوذُ بِکَ اللَّهُمَّ الْیَوْمَ مِنْ غَضَبِکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَعِذْنِی «18»وَ أَسْتَجِیرُ بِکَ الْیَوْمَ مِنْ سَخَطِکَ فَصَلِّ عَلَی

ص:147

مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ «19»وَ أَجِرْنِی وَ أَسْأَلُکَ أَمْناً مِنْ عَذَابِکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ آمِنِّی «20»وَ أَسْتَهْدِیکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اهْدِنِی «21»وَ أَسْتَنْصِرُکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ انْصُرْنِی «22»وَ أَسْتَرْحِمُکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ ارْحَمْنِی «23»وَ أَسْتَکْفِیکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اکْفِنِی «24»وَ أَسْتَرْزِقُکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ ارْزُقْنِی «25»وَ أَسْتَعِینُکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَعِنِّی «26»وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِمَا سَلَفَ مِنْ ذُنُوبِی فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اغْفِرْ لِی «27»وَ أَسْتَعْصِمُکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اعْصِمْنِی فَإِنِّی لَنْ أَعُودَ لِشَیْ ءٍ کَرِهْتَهُ مِنِّی إِنْ شِئْتَ ذَلِکَ «28»یَا رَبِّ یَا رَبِّ یَا حَنَّانُ یَا مَنَّانُ یَا ذَا الْجَلاَلِ وَ الْإِکْرَامِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اسْتَجِبْ لِی جَمِیعَ مَا سَأَلْتُکَ وَ طَلَبْتُ إِلَیْکَ وَ رَغِبْتُ فِیهِ إِلَیْکَ وَ أَرِدْهُ وَ قَدِّرْهُ وَ اقْضِهِ وَ أَمْضِهِ وَ خِرْ لِی فِیمَا تَقْضِی مِنْهُ وَ بَارِکْ لِی فِی ذَلِکَ وَ تَفَضَّلْ عَلَیَّ بِهِ وَ أَسْعِدْنِی بِمَا تُعْطِینِی مِنْهُ وَ زِدْنِی مِنْ فَضْلِکَ وَ سَعَةِ مَا عِنْدَکَ فَإِنَّکَ وَاسِعٌ کَرِیمٌ وَ صِلْ ذَلِکَ بِخَیْرِ الْآخِرَةِ وَ نَعِیمِهَا یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ ثُمَّ تَدْعُو بِمَا بَدَا لَکَ وَ تُصَلِّی عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ أَلْفَ مَرَّةٍ هَکَذَا کَانَ یَفْعَلُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ.

ص:148

[«1»اَللَّهُمَّ هَذَا یَوْمٌ مُبَارَکٌ مَیْمُونٌ وَ الْمُسْلِمُونَ فِیهِ مُجْتَمِعُونَ فِی أَقْطَارِ أَرْضِکَ یَشْهَدُ السَّائِلُ مِنْهُمْ وَ الطَّالِبُ وَ الرَّاغِبُ وَ الرَّاهِبُ وَ أَنْتَ النَّاظِرُ فِی حَوَائِجِهِمْ فَأَسْأَلُکَ بِجُودِکَ وَ کَرَمِکَ وَ هَوَانِ مَا سَأَلْتُکَ عَلَیْکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ]

خدایا! امروز، روز مبارک و میمونی است. مسلمانان در این روز در نواحی زمینت جمعند؛ مسلمانان سائل و خواهنده و امیدوار و ترسان، در اجتماعات حاضر می شوند و تو به جود و کرمت بینای به حاجات آنانی، و آسان بودن مسئلتم در دایرۀ قدرتت، از حضرتت می خواهم که بر محمد و آلش درود فرستی.

مِنَ الْأَخَرِ قَالَ لَأَقْتُلَنَّکَ قَالَ إِنَّمَا یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ» (1)

وداستان دو پسر آدم را [ که سراسر پند و عبرت است ] به درستی و راستی بر آنان بخوان ، هنگامی که هر دو نفر با انجام کار نیکی به پروردگار تقرّب جستند ، پس از یکی پذیرفته شد ، و از دیگری پذیرفته نشد . [ برادری که عملش پذیرفته نشد از روی حسد و خودخواهی به برادرش ] گفت : بی تردید تو را می کشم . [ او ] گفت : خدا فقط از پرهیزکاران می پذیرد .

دوم: در سورۀ احقاف، بت پرستان، بت ها را وسیلۀ تقرّب به خدا می دانستند.

فَلَوْلَا نَصَرَهُمُ الَّذِینَ اتَّخَذُواْ مِن دُونِ اللَّهِ قُرْبَانًا ءَالِهَةَ بَلْ ضَلُّواْ عَنْهُمْ وَ ذَ لِکَ إِفْکُهُمْ وَ مَا کَانُواْ یَفْتَرُونَ» (2)

پس چرا معبودانی که به جای خدا انتخاب کردند به گمان اینکه آنان را به خدا نزدیک کند ، آنان را [ هنگام نزول عذاب ] یاری نکردند بلکه [ گم شده ] از دستشان رفتند ، و این بود [ سرانجام و نتیجه ] دروغشان و آنچه را همواره افترا می زدند .

در روایات دینی ما، نماز و نمازهای نافله و قربانی روز عید قربان و صدقه دادن به فقیران، از جمله وسیله های تقرّب به خدا بیان شده اند.

قربان، نام یکی از اعیاد رسمی سالیانه مسلمانان، در روز دهم ذیحجّه است که آن را أَضحی نیز می گویند. و آن روز تاریخی از بزرگترین روزها نزد خداوند است؛ زیرا روز مراسم قربانی گوسفند در برابر فرمان قربانی کردن اسماعیل علیه السلام به دست حضرت ابراهیم علیه السلام ، از بهترین اعمال واجب در مناسک حج است. و از آن پس حاجیان در احیای فداکاری از سوی این پدر و فرزند، روز عید قربان در منی قربانی

ص:150

می کنند.

ابان بن محمد از امام جواد علیه السلام روایت می کند که فرمود:

ما مِنْ عَمَلٍ أَفْضَلَ یَوْمَ النَّحْرِ مِنْ دَمٍ مَسْفُوکٍ أَوْ مَشْیٍ فی بِرِّ الْوالِدَیْنِ أَوْ ذِی رَحِمٍ قاطِعٍ یَأْخُذُ عَلَیْهِ بِالْفَضْلِ وَ یَبْدَأُهُ بِالسَّلامِ أَوْ رَجُلٍ أَطْعَمَ مِنْ صالِحِ نُسُکِهِ وَ دَعا إِلی بَقِیَّتِها جِیرانَهُ مِنَ الْیَتامی وَ أَهْلِ الْمَسْکَنَةِ وَ الْمَمْلُوکِ وَ تَعاهَدَ الْأُسَراءَ. (1)

هیچ عملی در روز عید قربان برتر نیست، مگر خونی که برای قربانی ریخته شود و گامی در راه احسان به پدر و مادر برداشته شود و دیدار خویشی که گسیخته باشد و به خودگذشتگی و آغاز به سلام بر وی پیشی گیرد و یا مردی از گوشت قربانی خود به همسایگان و مستمندان و یتیمان اطعام نموده و به ملاقات اسیران برود.

قربانی به گوسفند یا شتری گفته می شود که در عید قربان ذبح گردد و آن در غیر ایام حج مستحبّ مؤکّد است در ایّام حج از اعمال واجبی می باشد که در سرزمین منی روز دهم یا یازدهم و دوازدهم و تا آخر ذیحجه برگزار می گردد. حاجی قربانی را سه بخش می کند، یک بخش را خود بر می دارد و بخش دوم را به فقرا می بخشد و بخش سوم را به دوستان هدیه می دهد.

رسول الله اعظم صلی الله علیه و آله فرمود:

خداوند روز أضحی را عید قرار داد تا فقیران گوشت فراوان به دستشان رسد.

پس به آنها گوشت بخورانید. (1)حضرت علی علیه السلام می فرماید:

اگر مردم می دانستند که قربانی در روز عید قربان چه اجری دارد، وام می گرفتند و قربانی می کردند؛ زیرا با اوّلین قطرۀ خون، صاحب آن آمرزیده می شود. (2)

ممکن است همین علاقۀ خداوند به خاطر بهره مندی گرسنگان و محرومان از گوشت قربانی باشد و به صورت سیره و سنّت نبوی در جامعه اسلامی رواج داشته باشد.

سالار شهیدان امام حسین علیه السلام از همان آغاز حرکت خود از مدینه به مکه، در سال شصت هجری که قصد عمرۀ مفرده داشت و نیّت حج تمتّع ناتمام ماند. گرچه به منی نرفت، ولی قربانی های گرانقدری داد و سرانجام وجود مبارک خویش را هم قربانی اسلامی کرد، تا مکّه و منی بماند. از این رو امام سجّاد علیه السلام در احتجاجات خود بر یزید لعین، فرمود:

أَیُّهَا النّاسُ مَنْ عَرَفَنی فَقَدْ عَرَفَنی وَ مَنْ لَمْ یَعْرِفْنی فَأَنا اعَرِّفُهُ بِنَفْسی، أَنَا ابْنُ مَکَّةَ وَ مِنی وَ أَنَا ابْنُ الْمَرْوَةِ وَ الصَّفا. (1)

ای مردم! هر که مرا می شناسد که می شناسد و هر که مرا نمی شناسد خود را معرفی می کنم، من فرزند مکه و منی هستم و من فرزند مروه و صفا هستم.

در روز عاشورا، صحنۀ کربلا نیز شاهد قربانی شدن هفتاد و دو شهید در آستان قرب و رضای حق بود و حضرت زینب علیها السلام به خاطر این جانفشانی برادرش در میدان جنگ، هنگامی که به بدن مطهّر حضرت سیّدالشهدا علیه السلام رسید، دست و نگاه خویش را رو به آسمان برد و عرضه داشت:

اَللّهُمَّ تَقَبَّلْ مِنّا هذَا الْقُرْبانِ. (2)

خدایا! این قربانی اندک را از ما بپذیر.

بنابراین کسی که جانش را فدای دوست حقیقی می کند، او از منی و عرفات و

ص:153

مشعر ارث می برد، زیرا اصل زمین مال خداست و آن را به هر کس صلاح بداند واگذار می کند و سالار شهیدان و شهیدان در راه خدا، همگی وارثان مشعر و منی هستند و آنان با اهدای جان و فدا کردن فرزند و خانواده، وارث اسرار نهفته در سرزمین مکّه شوند.

در زیارتنامه ها و خطابه های اسیران اهل بیت از شهید مظلوم کربلا، به ذبیح و قتیل یاد شده است. او وارث اسماعیلی بود که در منای کربلا، قربانی حیات دین شد و پیام شرف و عزّت را به انسان ها ابلاغ کرد.

حقیقت دین و حیات باطنی هر مکتبی در اهدای قربانیان و فداکاران حق است و خون آنان ریشۀ درخت دین را آبیاری می کند. ملت هایی که در راه آزادی و استقلال گام برداشته اند، همواره قربانیان بسیاری را تقدیم کرده اند و قربانی دادن و شهادت، رمز پیروزی و عزّت آنان بوده است.

امام سجّاد علیه السلام در حقّ قربانی چنین فرمود:

حق قربانی آن است که نیّت آن را برای خدا خالص کنی و خود را در معرض رحمت و قبول الهی قرار دهی و در پی نگاه بینندگان نباشی. اگر چنین بودی، خود را بیهوده به رنج نیفکنده ای وظاهر سازی نکرده ای و مقصودت، خدا بوده است. (1)امام علی علیه السلام فرمود: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله روز عید قربان، خطبه می خواند و می فرمود:

امروز روز ثَجّ و عَجّ است. «ثَجّ» خون قربانی هاست که می ریزد، پس نیّت هر که صادق باشد، اوّلین قطرۀ خون قربانی او، کفّارۀ همه گناهان اوست.

«عَجّ» دعاست پس به درگاه خداوند دعا کنید، قسم به آن که جان محمد صلی الله علیه و آله

ص:154

در دست اوست، از اینجا هیچ کس بر نمی گردد، مگر آمرزیده شود، جز کسی که گناه کبیره انجام داده و بر آن اصرار می ورزد و در دل خود تصمیم بر ترک آن ندارد. (1)بنابراین حقیقت سنّت عید قربان و قربانی کردن حیوان، تقرّب به خدا و پرهیزکاری است؛ زیرا روح و قلب آدمی در دنیا با آرزوها و هوس ها آلوده می گردد و با قربانی کردن حیوانی، در حقیقت، حیوانیّت هوای نفس و دیو طمع را از بین می برد. همانگونه که امام صادق علیه السلام در آداب مراقبین حجّ فرمود:

وَ اصْعَدْ بِرُوحِکَ إِلَی الْمَلَإِ الْاعْلی بِصُعُودِکَ إِلی الْجَبَلِ وَ اذْبَحْ حَنْجَرَةَ الْهَوَی وَ الطَّمَعِ عِنْدَ الذَّبِیحَةِ وَ ارْمِ الشَّهَواتِ وَ الخَساسَةَ وَ الدَّناءَةَ وَ الْاَفْعالَ الذَّمِیمَةَ عِنْدَ رَمْیِ الْجَمَراتِ. (2)

با فراز آمدن بر کوه (مشعر) روحت را نیز به سوی ملأ اعلی بفرست. هنگام قربانی گلوی هوس و طمع را نیز ببر، و در رمی جمرات به خواهش ها و پستی و فرومایگی و کردارهای زشت و ناپسند سنگ بیانداز.

«بدان که شب و روز جمعه را امتیاز تامّ است از سایر لیالی و ایّام به مزید رفعت و شرافت و نباهت، از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده که:

شب جمعه و روز جمعه بیست و چهار ساعت است و در هر ساعت حق تعالی ششصد هزار کس را از جهنّم آزاد کند. (1)از حضرت صادق علیه السلام وارد شده که:

هر که بمیرد ما بین زوال روز پنجشنبه تا زوال روز جمعه، خدا پناه دهد او را از فشار قبر. (2)و نیز فرمود:

جمعه را حقّی و حرمتی عظیم هست، پس زنهار که ضایع نگردانی حرمت آن را و تقصیر مکن در چیزی از عبادت حق تعالی در آن روز، و تقرّب جو به سوی خدا به عمل های شایسته، و ترک نما جمیع محرّمات خدای را، زیرا که خدا ثواب طاعات را مضاعف می گرداند، و عقوبت گناهان را محو می نماید، و درجات مؤمنان را در دنیا و عقبی بلند می گرداند. (3)شبش در فضیلت مانند روز است، اگر توانی که شب جمعه را زنده داری به عبادت و نماز و دعا، این برنامه را اجرا کن، به درستی که خداوند بزرگ در شب جمعه ملائکه را برای مزید کرامت مؤمنان به آسمان اول می فرستد که حسنات ایشان را زیاده گردانند، و گناهان ایشان را محو کنند، و حق تعالی واسع العطایا و کریم است.

در حدیث معتبر از آن حضرت مروی است که:

ص:156

گاهی که مؤمن دعا می کند برای حاجتی و حق تعالی قضای حاجت او را تأخیر می کند تا این که در روز جمعه حاجت او را برآورد و برای فضیلت جمعه مضاعف گرداند. (1)و فرمود که:

چون برادران یوسف از حضرت یعقوب علیه السلام استدعای طلب آمرزش گناهان خود کردند، گفت: بعد از این استغفار خواهم کرد. حضرت فرمود: دعا را تأخیر انداخت تا سحر شب جمعه، برای این که یقین داشت دعا در سحر شب جمعه مستجاب است. (2)از آن حضرت روایت شده که:

چون شب جمعه آید ماهیان دریا سر از آب بیرون می آورند و وحشیان صحرا گردن می کشند و حق تعالی را ندا می کنند که پروردگارا! ما را به گناه آدمیان عذاب مکن. (3)از حضرت باقر و صادق علیهما السلام روایت شده که:

حق سبحانه و تعالی امر می نماید ملکی را که در هر شب جمعه از بالای عرش ندا می کند از اول شب تا آخر شب از جانب ربّ اعلی که آیا بندۀ مؤمنی هست که پیش از طلوع صبح برای آخرت و دنیای خود مرا بخواند تا من دعای او را مستجاب کنم؟

آیا بندۀ مؤمنی هست که پیش از طلوع صبح از گناه خود توبه کند پس من

ص:157

توبۀ او را قبول کنم؟

آیا بندۀ مؤمنی هست که من روزی او را تنگ کرده باشم و از من سؤال کند که روزی او را زیاد گردانم تا پیش از طلوع صبح، پس روزی او را گشاده گردانم؟

آیا بندۀ مؤمن بیماری هست که از من سؤال کند، تا پیش از طلوع صبح او را شفا دهم و به عافیت برسانم؟

آیا بندۀ مؤمن غمگین محبوسی هست که پیش از طلوع صبح از من بخواهد او را از زندان نجات دهم و غمش را پایان دهم؟

آیا بندۀ مؤمن مظلومی هست که از من سؤال کند، تا پیش از صبح برای دفع ستم ظالم دعایش را به اجابت برسانم؟ پیوسته این ندا هست تا صبح طالع شود. (1)از امیر المؤمنین علیه السلام روایت شده که:

حق تعالی جمعه را از همۀ روزها برگزیده، و روزش را عید گردانیده، و شبش را مثل روزش گردانیده است. (2)از جمله فضیلت روز جمعه آن است که:

هر حاجت که در آن روز از خدا بخواهند برآورده می شود، و اگر جماعتی مستحق عذاب شوند، چون شب جمعه و روز جمعه را دریابند و دعا کنند خدا آن عذاب را از ایشان برمی گرداند، و امور مقدّره را حق تعالی در شب جمعه مبرم و محکم می گرداند. پس شب جمعه بهترین شب ها و روزش بهترین

ص:158

روزهاست. (1)از حضرت صادق علیه السلام روایت شده که:

بپرهیزید از گناه در شب جمعه که عقوبت گناهان در آن شب مضاعف است چنانکه ثواب حسنات مضاعف است، و هر که معصیت خدا را در شب جمعه ترک کند حق تعالی گناهان گذشتۀ او را بیامرزد، و هر که در شب جمعه معصیتی را به آشکار انجام دهد حضرت حق وی را به گناهان جمیع عمرش عذاب کند و عذاب آن گناه را بر او مضاعف نماید. (2)از حضرت رضا علیه السلام روایت شده که حضرت رسول صلی الله علیه و آله فرمود:

روز جمعه سیّد و بزرگتر روزهاست، حق تعالی در آن روز ثواب حسنات را مضاعف می دهد، و گناهان را محو می نماید، و درجات را بلند می گرداند، و دعوات را مستجاب می نماید، و شدّت ها و غم ها را زایل می گرداند، و حاجت های بزرگ را روا می سازد. و روز را نسبت به شب امتیاز است، زیرا در روز خداوند متعال رحمتش را نسبت به بندگان زیاد می گرداند، و جماعت بسیار از آتش جهنّم آزاد می سازد، پس هر که خدا را در آن روز بخواند و حق و حرمت آن را بشناسد بر خداست که او را از آتش جهنّم آزاد گرداند، پس اگر در روز جمعه یا شب آن بمیرد ثواب شهیدان دارد، و در قیامت ایمن از عذاب الهی مبعوث می گردد، و هر که حق جمعه را سبک بشمارد و از نماز آن روی بگرداند، یا عمل حرامی مرتکب شود بر خداست که او را به آتش

ص:159

جهنم بسوزاند مگر آن که توبه کند. (1)حضرت باقر علیه السلام می فرماید:

آفتاب طلوع نکرده در روزی که بهتر از روز جمعه باشد. (2)امام صادق علیه السلام می فرماید:

هر کس که روز جمعه را دریابد، باید به کاری غیر از عبادت مشغول نگردد، زیرا خداوند در آن روز گناه بندگان را می آمرزد و رحمت خود را بر آنان نازل می کند. (3)وجود مبارک حضرت زین العابدین علیه السلام در این دعا مانند دعای عرفه از حضرت ربّ العزّة مسائلی را پس از ذکر مقدّمه ای در اسما و اوصاف حق در خواست می کنند که اجابت آن تأمین کنندۀ خیر دنیا و سعادت آخرت است.

ص:160

[«2»وَ أَسْاَلُکَ اللَّهُمَّ رَبَّنَا بِأَنَّ لَکَ الْمُلْکَ وَ لَکَ الْحَمْدَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ الْحَلِیمُ الْکَرِیمُ الْحَنَّانُ الْمَنَّانُ ذُو الْجَلاَلِ وَ الْإِکْرَامِ بَدِیعُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ مَهْمَا قَسَمْتَ بَیْنَ عِبَادِکَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ خَیْرٍ أَوْ عَافِیَةٍ أَوْ بَرَکَةٍ أَوْ هُدًی أَوْ عَمَلٍ بِطَاعَتِکَ أَوْ خَیْرٍ تَمُنُّ بِهِ عَلَیْهِمْ تَهْدِیهِمْ بِهِ إِلَیْکَ أَوْ تَرْفَعُ لَهُمْ عِنْدَکَ دَرَجَةً أَوْ تُعْطِیهِمْ بِهِ خَیْراً مِنْ خَیْرِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ أَنْ تُوَفِّرَ حَظِّی وَ نَصِیبِی مِنْهُ]

خدایا! پروردگارا! از تو درخواست می کنم، به این خاطر که فرمانرواییِ بر هستی از آنِ توست و سپاس، ویژۀ حضرت توست. خدایی جز تو نیست، بردبار و کریمی، مهربان و بسیار نعمت دهنده ای، دارای عظمت و اکرامی، پدید آورندۀ آسمان ها و زمینی، هر مقدار بین بندگان مؤمنت تقسیم می کنی، از خیر یا سلامتی همه جانبه یا برکت یا هدایت یا عمل به طاعت، یا خیر خاصّی که به سبب آن بر آنان منّت می نهی و به واسطۀ آن به سوی خودت هدایتشان می کنی، یا در پیشگاهت درجۀ آنان را بالا می بری، یا از برکت آن خیری از خیر دنیا و آخرت به آنان عنایت می کنی، بهره و نصیب مرا از آن خیر، سرشار و فراوان گردانی.

ص:161

[«3»أَسْأَلُکَ اللَّهُمَّ بِأَنَّ لَکَ الْمُلْکَ وَ الْحَمْدَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ وَ حَبِیبِکَ وَ صِفْوَتِکَ وَ خِیَرَتِکَ مِنْ خَلْقِکَ وَ عَلَی آلِ مُحَمَّدٍ الْأَبْرَارِ الطَّاهِرِینَ الْأَخْیَارِ صَلاَةً لاَ یَقْوَی عَلَی إِحْصَائِهَا إِلاَّ أَنْتَ وَ أَنْ تُشْرِکَنَا فِی صَالِحِ مَنْ دَعَاکَ فِی هَذَا الْیَوْمِ مِنْ عِبَادِکَ الْمُؤْمِنِینَ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ وَ أَنْ تَغْفِرَ لَنَا وَ لَهُمْ إِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ]

خدایا! از تو می خواهم به این خاطر که فرمانروایی و حمد ویژۀ توست و خدایی جز تو نیست، به این که بر محمّد، بنده ات و فرستاده ات و حبیبت و برگزیده ات و اختیار شدۀ از آفریده هایت، و بر آل محمّد، نیکوکاران، پاکان و خوبان درود فرستی؛ درودی که هیچ کس جز تو قدرت شمردن آن را نداشته باشد، و ما را در دعای شایستۀ هر کس از بندگان مؤمنت که تو را در این روز می خواند، شریک کنی، ای پروردگار جهانیان! و ما و ایشان را بیامرزی که تو بر هر کاری توانایی.

ص:162

[«4»اَللَّهُمَّ إِلَیْکَ تَعَمَّدْتُ بِحَاجَتِی وَ بِکَ أَنْزَلْتُ الْیَوْمَ فَقْرِی وَ فَاقَتِی وَ مَسْکَنَتِی وَ إِنِّی بِمَغْفِرَتِکَ وَ رَحْمَتِکَ أَوْثَقُ مِنِّی بِعَمَلِی وَ لَمَغْفِرَتُکَ وَ رَحْمَتُکَ أَوْسَعُ مِنْ ذُنُوبِی فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ تَوَلَّ قَضَاءَ کُلِّ حَاجَةٍ هِیَ لِی بِقُدْرَتِکَ عَلَیْهَا وَ تَیْسِیرِ ذَلِکَ عَلَیْکَ وَ بِفَقْرِی إِلَیْکَ وَ غِنَاکَ عَنِّی فَإِنِّی لَمْ أُصِبْ خَیْراً قَطُّ إِلاَّ مِنْکَ وَ لَمْ یَصْرِفْ عَنِّی سُوءاً قَطُّ أَحَدٌ غَیْرُکَ وَ لاَ أَرْجُو لِأَمْرِ آخِرَتِی وَ دُنْیَایَ سِوَاکَ]

خدایا! با حاجتم آهنگ درگاه تو کردم، و بار تهیدستی و نداری و بیچارگیم را به درگاهت فرود آوردم، و من به آمرزش و رحمتت تا به عمل و کردارم مطمئن ترم، و هر آینه آمرزش و رحمتت از گناهانم وسیع تر است؛ پس بر محمد و آل محمّد درود فرست.

روا کردن هر حاجتم را خود بر عهده گیر؛به خاطر قدرتی که بر روا کردنش داری، و آسان بودنش در برابر نیرومندیت، و محض نیازم به حضرتت، و بی نیازیت از من. مسلماً من به خیری نرسیدم جز از جانب تو، و هرگز احدی شرّی را از من برنگرداند غیر تو، و در امر آخرت و دنیایم به کسی جز تو امید ندارم.

ص:163

[«5»اَللَّهُمَّ مَنْ تَهَیَّأَ وَ تَعَبَّأَ وَ أَعَدَّ وَ اسْتَعَدَّ لِوِفَادَةٍ إِلَی مَخْلُوقٍ رَجَاءَ رِفْدِهِ وَ نَوَافِلِهِ وَ طَلَبَ نَیْلِهِ وَ جَائِزَتِهِ فَإِلَیْکَ یَا مَوْلاَیَ کَانَتِ الْیَوْمَ تَهْیِئَتِی وَ تَعْبِئَتِی وَ إِعْدَادِی وَ اسْتِعْدَادِی رَجَاءَ عَفْوِکَ وَ رِفْدِکَ وَ طَلَبَ نَیْلِکَ وَ جَائِزَتِکَ]

خدایا! هر کس برای وارد شدن به مخلوقی، به امید صله و بخشش و درخواست خیر و جایزه اش، تهیۀ ساز و برگ کرد و آماده و حاضر و مهیا شد؛ امّا ای مولای من! فراهم آوردن ساز و برگم و آماده شدنم و حاضر گشتنم و مهیا شدنم، فقط برای وارد شدن بر توست؛ آن هم به امید عفو و صله ات و درخواست خیر و جایزه ات.

ص:164

[«6»اَللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ لاَ تُخَیِّبِ الْیَوْمَ ذَلِکَ مِنْ رَجَائِی یَا مَنْ لاَ یُحْفِیهِ سَائِلٌ وَ لاَ یَنْقُصُهُ نَائِلٌ فَإِنِّی لَمْ آتِکَ ثِقَةً مِنِّی بِعَمَلٍ صَالِحٍ قَدَّمْتُهُ وَ لاَ شَفَاعَةِ مَخْلُوقٍ رَجَوْتُهُ إِلاَّ شَفَاعَةَ مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ سَلاَمُکَ «7»أَتَیْتُکَ مُقِرّاً بِالْجُرْمِ وَ الْإِسَاءَةِ إِلَی نَفْسِی أَتَیْتُکَ أَرْجُو عَظِیمَ عَفْوِکَ الَّذِی عَفَوْتَ بِهِ عَنِ الْخَاطِئِینَ ثُمَّ لَمْ یَمْنَعْکَ طُولُ عُکُوفِهِمْ عَلَی عَظِیمِ الْجُرْمِ أَنْ عُدْتَ عَلَیْهِمْ بِالرَّحْمَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ «8»فَیَا مَنْ رَحْمَتُهُ وَاسِعَةٌ وَ عَفْوُهُ عَظِیمٌ یَا عَظِیمُ یَا عَظِیمُ یَا کَرِیمُ یَا کَرِیمُ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ عُدْ عَلَیَّ بِرَحْمَتِکَ وَ تَعَطَّفْ عَلَیَّ بِفَضْلِکَ وَ تَوَسَّعْ عَلَیَّ بِمَغْفِرَتِکَ]

خدایا! بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و آن امیدم را در این روز، به ناامیدی تبدیل مکن. ای که درخواست کننده ای او را به مشقت نمی اندازد، و بخششی از توانگریش نمی کاهد! من از جهت اعتماد به عمل شایسته ای که از پیش فرستادم و به امید شفاعت آفریده ای، جز شفاعت محمّد و اهل بیتش - که درود و سلامت بر او و بر آنان باد. - به پیشگاهت نیامدم. آمدم در حالی که به گناه و بدیم نسبت به خود معترفم که آمدم و به عفو عظیمی که به وسیلۀ آن از خطاکاران گذشتی امید دارم. سپس طول توقّفشان بر گناه بزرگ حضرتت را از

ص:165

این که با رحمت و مغفرت به آنان رو کنی بازنداشت. ای که رحمتش گسترده، و عفوش بزرگ است، ای بزرگ! ای بزرگ! ای کریم! ای کریم! بر محمّد و آل محمّد درود فرست. به رحمتت به من بازگرد و به احسانت بر من شفقت ورز، و به آمرزشت بر من گشایش ده.

ص:166

[«9»اَللَّهُمَّ إِنَّ هَذَا الْمَقَامَ لِخُلَفَائِکَ وَ أَصْفِیَائِکَ وَ مَوَاضِعَ أُمَنَائِکَ فِی الدَّرَجَةِ الرَّفِیعَةِ الَّتِی اخْتَصَصْتَهُمْ بِهَا قَدِ ابْتَزُّوهَا وَ أَنْتَ الْمُقَدِّرُ لِذَلِکَ لاَ یُغَالَبُ أَمْرُکَ وَ لاَ یُجَاوَزُ الْمَحْتُومُ مِنْ تَدْبِیرِکَ کَیْفَ شِئْتَ وَ أَنَّی شِئْتَ وَ لِمَا أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ غَیْرُ مُتَّهَمٍ عَلَی خَلْقِکَ وَ لاَ لِإِرَادَتِکَ حَتَّی عَادَ صِفْوَتُکَ وَ خُلَفَاؤُکَ مَغْلُوبِینَ مَقْهُورِینَ مُبْتَزِّینَ یَرَوْنَ حُکْمَکَ مُبَدَّلاً وَ کِتَابَکَ مَنْبُوذاً وَ فَرَائِضَکَ مُحَرَّفَةً عَنْ جِهَاتِ أَشْرَاعِکَ وَ سُنَنَ نَبِیِّکَ مَتْرُوکَةً]

خدایا! این مقام اقامۀ نماز عید قربان و جمعه که مخصوص خلفایت و برگزیدگانت و جایگاه امنای توست در مرتبۀ بلندی است، که آن را ویژۀ آنان قرار دادی؛ ولی غاصبان و غارتگران این مقام را از آنها به غارت بردند و تو تقدیر کنندۀ آنی. فرمانت مغلوب کسی نشود، و از تدبیر حتمی ات هر گونه که بخواهی و هر زمان که بخواهی فراتر نتوان رفت؛ به سبب این که تو آگاه تر به اموری و نسبت به آفریدنت و اراده ات متهم نیستی. کار این غارتگری نسبت به جایگاه عظیم عید و جمعه، تا آن جا رسید که برگزیدگانت و خلفایت، مغلوب و شکست خورده و حق به غارت رفته شدند. می دیدند که حکم و فرمانت تغییر یافته، کتابت دور انداخته شده، واجباتت از مسیر شرایعت به دست تحریف افتاده، و سنت های پیامبرت متروک مانده است.

ص:167

[«10»اَللَّهُمَّ الْعَنْ أَعْدَاءَهُمْ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ مَنْ رَضِیَ بِفِعَالِهِمْ وَ أَشْیَاعَهُمْ وَ أَتْبَاعَهُمْ «11»اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ إِنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ کَصَلَوَاتِکَ وَ بَرَکَاتِکَ وَ تَحِیَّاتِکَ عَلَی أَصْفِیَائِکَ إِبْرَاهِیمَ وَ آلِ إِبْرَاهِیمَ وَ عَجِّلِ الْفَرَجَ وَ الرَّوْحَ وَ النُّصْرَةَ وَ التَّمْکِینَ وَ التَّأْیِیدَ لَهُمْ «12»اَللَّهُمَّ وَ اجْعَلْنِی مِنْ أَهْلِ التَّوْحِیدِ وَ الْإِیمَانِ بِکَ وَ التَّصْدِیقِ بِرَسُولِکَ وَ الْأَئِمَّةِ الَّذِینَ حَتَمْتَ طَاعَتَهُمْ مِمَّنْ یَجْرِی ذَلِکَ بِهِ وَ عَلَی یَدَیْهِ آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ]

خدایا! دشمنانشان را از اوّلین و آخرین و هر که به کردارشان راضی شد، و طرفداران و پیروانشان را لعنت کن.

خدایا! بر محمّد و آل محمّد درود فرست؛ همانا تو ستوده و بزرگواری. مانند درودهایت و برکاتت و تحیّاتت بر برگزیدگانت، ابراهیم و آل ابراهیم، و در گشایش کار و آسایش و یاری و تسلط و تأیید ایشان تعجیل فرما.

خدایا! مرا اهل توحید و ایمان به خود و تصدیق به رسولت، و امامانی که طاعتشان را واجب فرموده ای قرار ده؛ آن هم از جملۀ کسانی که توحید و ایمان به وسیلۀ آنها و به دست آنان جریان پیدا می کند، آمین، ای پروردگار جهانیان!

ص:168

[«13»اَللَّهُمَّ لَیْسَ یَرُدُّ غَضَبَکَ إِلاَّ حِلْمُکَ وَ لاَ یَرُدُّ سَخَطَکَ إِلاَّ عَفْوُکَ وَ لا یُجِیرُ مِنْ عِقَابِکَ إِلاَّ رَحْمَتُکَ وَ لاَ یُنْجِینِی مِنْکَ إِلاَّ التَّضَرُّعُ إِلَیْکَ وَ بَیْنَ یَدَیْکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ هَبْ لَنَا - یَا إِلَهِی - مِنْ لَدُنْکَ فَرَجاً بِالْقُدْرَةِ الَّتِی بِهَا تُحْیِی أَمْوَاتَ الْعِبَادِ وَ بِهَا تَنْشُرُ مَیْتَ الْبِلاَدِ]

خدایا! خشمت را جز بردباریت بر نمی گرداند، و سخطت را جز عفوت رد نمی کند، و از عقابت جز رحمتت پناه نمی دهد، و مرا از عذاب تو جز زاری به درگاه تو و در برابر تو نجات نمی دهد؛ پس بر محمّد و آل محمّد درود فرست. و ما را ای خدای من از سوی خود گشایش بخش؛ به قدرتی که مردگان را به آن زنده می کنی، و سرزمین های مرده را به حرکت می آوری.

ص:169

[«14»وَ لاَ تُهْلِکْنِی - یَا إِلَهِی - غَمّاً حَتَّی تَسْتَجِیبَ لِی وَ تُعَرِّفَنِی الْإِجَابَةَ فِی دُعَائِی وَ أَذِقْنِی طَعْمَ الْعَافِیَةِ إِلَی مُنْتَهَی أَجَلِی وَ لاَ تُشْمِتْ بِی عَدُوِّی وَ لاَ تُمَکِّنْهُ مِنْ عُنُقِی وَ لاَ تُسَلِّطْهُ عَلَیَّ]

ای خدای من! مرا از غصّۀ دوری از رحمتت هلاک مکن تا خواسته ام را اجابت فرمایی، و مرا از اجابت دعایم آگاه کنی، و مزۀ سلامت همه جانبه را تا پایان زندگیم به من بچشان و دشمن شادم مکن، و او را وبال گردنم مکن و بر من چیره مساز.

ص:170

[«15»إِلَهِی إِنْ رَفَعْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یَضَعُنِی؟ وَ إِنْ وَضَعْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یَرْفَعُنِی؟ وَ إِنْ أَکْرَمْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یُهِینُنِی؟ وَ إِنْ أَهَنْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یُکْرِمُنِی؟ وَ إِنْ عَذَّبْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یَرْحَمُنِی؟ وَ إِنْ أَهْلَکْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یَعْرِضُ لَکَ فِی عَبْدِکَ؟ أَوْ یَسْأَلُکَ عَنْ أَمْرِهِ؟ وَ قَدْ عَلِمْتُ أَنَّهُ لَیْسَ فِی حُکْمِکَ ظُلْمٌ؟ وَ لاَ فِی نَقِمَتِکَ عَجَلَةٌ وَ إِنَّمَا یَعْجَلُ مَنْ یَخَافُ الْفَوْتَ وَ إِنَّمَا یَحْتَاجُ إِلَی الظُّلْمِ الضَّعِیفُ وَ قَدْ تَعَالَیْتَ - یَا إِلَهِی - عَنْ ذَلِکَ عُلُوّاً کَبِیراً]

خدای من! اگر بلند مقامم کنی، کیست که پستم کند؟ و اگر پستم کنی، کیست که مرا بلند مقام کند؟ و اگر مرا گرامی داری، کیست که خوارم کند؟ و اگر خوارم کنی، کیست که گرامیم دارد؟ و اگر عذابم کنی، کیست که به من رحم کند؟ و اگر مرا هلاک کنی، کیست که دربارۀ بنده ات به تو اعتراض کند یا از تو درباره اش بازخواست نماید؟ و من به این حقیقت پی برده ام که در حکم و فرمانت ستمی نیست، و در کیفرت شتاب و عجله ای وجود ندارد، و جز این نیست که کسی در کیفر شتاب می ورزد، که بیم از دست رفتن فرصت را دارد، و جز این نیست که کسی به ستم نیازمند است که ناتوان است، و تو ای خدای من از این امور برتر و بسیار بالاتری.

ص:171

[«16»اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ لاَ تَجْعَلْنِی لِلْبَلاَءِ غَرَضاً وَ لاَ لِنَقِمَتِکَ نَصْباً وَ مَهِّلْنِی وَ نَفِّسْنِی وَ أَقِلْنِی عَثْرَتِی وَ لاَ تَبْتَلِیَنِّی بِبَلاَءٍ عَلَی أَثَرِ بَلاَءٍ فَقَدْ تَرَی ضَعْفِی وَ قِلَّةَ حِیلَتِی وَ تَضَرُّعِی إِلَیْکَ «17»أَعُوذُ بِکَ اللَّهُمَّ الْیَوْمَ مِنْ غَضَبِکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَعِذْنِی «18»وَ أَسْتَجِیرُ بِکَ الْیَوْمَ مِنْ سَخَطِکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَجِرْنِی]

خدایا! بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و مرا هدف بالا و نشانۀ انتقام و مجازات قرار مده، و مهلتم ده و اندوهم را بزدای، و از لغزش هایم بگذر، و به بلایی دنبال بلا گرفتارم مکن؛ چرا که ناتوانی و کمی تدبیر و زاریم را به درگاهت می بینی.

خدایا! در این روز از خشمت به تو پناه می آورم؛ پس بر محمّد و آلش درود فرست، و پناهم ده، و در این روز از سخط تو، از خودت امان می خواهم، پس بر محمّد و آلش درود فرست، و امانم ده.

ص:172

[«19»وَ أَسْأَلُکَ أَمْناً مِنْ عَذَابِکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ آمِنِّی «20»وَ أَسْتَهْدِیکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اهْدِنِی «21»وَ أَسْتَنْصِرُکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ انْصُرْنِی «22»وَ أَسْتَرْحِمُکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ ارْحَمْنِی «23»وَ أَسْتَکْفِیکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اکْفِنِی «24»وَ أَسْتَرْزِقُکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ ارْزُقْنِی «25»وَ أَسْتَعِینُکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَعِنِّی «26»وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِمَا سَلَفَ مِنْ ذُنُوبِی فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اغْفِرْ لِی «27»وَ أَسْتَعْصِمُکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اعْصِمْنِی فَإِنِّی لَنْ أَعُودَ لِشَیْ ءٍ کَرِهْتَهُ مِنِّی إِنْ شِئْتَ ذَلِکَ]

و ایمنی از عذابت را درخواست دارم؛ پس بر محمّد و آلش درود فرست و ایمنم ساز و از تو هدایت می خواهم؛ پس بر محمّد و آلش درود فرست و هدایتم کن، و از تو یاری می طلبم؛ پس بر محمّد و آلش درود فرست و یاریم ده، و از تو درخواست رحمت می کنم؛ پس بر محمّد و آلش درود فرست و به من رحم کن، و از تو بی نیازی می خواهم؛ پس بر محمّد و آلش درود فرست و بی نیازم کن، و از تو درخواست روزی دارم؛ پس بر محمّد و آلش درود فرست و روزیم ده و از تو کمک می خواهم؛ پس بر محمّد و آلش درود فرست و کمکم کن، و نسبت به گناهان گذشته ام از تو درخواست آمرزش دارم؛ پس بر محمّد و آلش درود

ص:173

فرست و مرا بیامرز، و از تو حفظ و نگهداری از شرور و آفات می خواهم؛ پس بر محمد و آلش درود فرست و حفظم فرما؛ زیرا اگر اراده ات به پاکی من از گناه تعلّق گیرد، هرگز به آنچه آن را نمی پسندی باز نگردم.

ص:174

[«28»یَا رَبِّ یَا رَبِّ یَا حَنَّانُ یَا مَنَّانُ یَا ذَا الْجَلاَلِ وَ الْإِکْرَامِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اسْتَجِبْ لِی جَمِیعَ مَا سَأَلْتُکَ وَ طَلَبْتُ إِلَیْکَ وَ رَغِبْتُ فِیهِ إِلَیْکَ وَ أَرِدْهُ وَ قَدِّرْهُ وَ اقْضِهِ وَ أَمْضِهِ وَ خِرْ لِی فِیمَا تَقْضِی مِنْهُ وَ بَارِکْ لِی فِی ذَلِکَ وَ تَفَضَّلْ عَلَیَّ بِهِ وَ أَسْعِدْنِی بِمَا تُعْطِینِی مِنْهُ وَ زِدْنِی مِنْ فَضْلِکَ وَ سَعَةِ مَا عِنْدَکَ فَإِنَّکَ وَاسِعٌ کَرِیمٌ وَ صِلْ ذَلِکَ بِخَیْرِ الْآخِرَةِ وَ نَعِیمِهَا یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ ثُمَّ تَدْعُو بِمَا بَدَا لَکَ وَ تُصَلِّی عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ أَلْفَ مَرَّةٍ هَکَذَا کَانَ یَفْعَلُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ]

ای پروردگارم! ای پروردگارم! ای بسیار مهربان! ای بسیار نعمت دهنده! ای صاحب جلال و اکرام! بر محمّد و آلش درود فرست. همۀ آنچه را از تو خواستم و مطالبه کردم، و به خاطر آن به جانب تو روی آوردم، برایم مستجاب کن و برایم بخواه و مقدّر فرما و حکم کن و به اجرا گذار، و در آنچه برای من حکم می فرمایی، نیکی و خوبی مقرّر کن، و برایم در آن برکت قرار ده. و به واسطۀ آن بر من تفضّل فرمای، و به آنچه به من عطا می کنی خوشبختم کن و از احسان و وسعتی که نزد توست بر من بیفزای. همانا تو واسع و کریمی، و همۀ این مواهب را به خیر و نعمت آخرت پیوسته ساز، ای مهربان ترین مهربانان!

آنگاه از حضرت حق هر چه را می خواهی بخواه، و هزار بار بر محمّد و آلش درود فرست، که حضرت زین العابدین علیه السلام چنین می کرد.

ص:175

باشند و ایشان را اهل یقین خوانند. و از ایشان جماعتی باشند که معرفت ایشان از باب معارفت باشد و ایشان را اهل حضور خوانند، و انس و انبساط خاص با ایشان باشد. و نهایت معرفت آن جا باشد که عارف منتفی شود، مانند کسی که به آتش سوخته و ناچیز شود.

بدان که معرفت آن است که در خود ذرّه ای خصومت نیابی، و سزاست کسی را که خدای تعالی به معرفت خودش عزیز گردانیده است که هرگز از مشاهدۀ او به غیر باز ننگرد و هیچ کس را بر او اختیار نکند که ثمرۀ معرفت روی به خدا آوردن است.

و عارف آن است که دلی می خواهد از حق، چون دل دهدش در حال به خدای باز دهد تا در قبضۀ او محفوظ بود و در ستر او از خلق محجوب بود و علامت عارف آن بود که بیشتر خاطر او در تفکّر بود و در عبرت، و بیشتر سخن او ثنا بود و مدحت حق، و بیشتر عمل او طاعت بود.» (1)

عشق شوری در نهاد ما نهاد جان ما را درکف غوغا نهاد

داستان دلبران آغاز کرد آرزویی در دل شیدا نهاد

قصّۀ خوبان به نوعی باز گفت کآتشی در پیر و در برنا نهاد

رمزی از اسرار باده کشف کرد راز مستان جمله بر صحرا نهاد

از خمستان جرعه ای بر خاک ریخت جنبشی در آدم و حوّا نهاد

عقل مجنون در کف لیلی سپرد جان وامق در لب عَذرا نهاد

بهر آشوب دل سودائیان خال فتنه بر رخ زیبا نهاد

از پی برگ و نوای بلبلان رنگ و بویی بر گل رعنا نهاد

فتنه ای انگیخت شوری در فکند در سرا و شهر ما چون پا نهاد

جای خالی یافت از غوغا و شور شور و غوغا کرد و رخت آن جا نهاد

ص:177

نام و ننگ ما همه بر باد داد نام ما دیوانه و رسوا نهاد

چون عراقی را در این ره خام یافت جام ما در آتش سودا نهاد

(فخرالدین عراقی)

ص:179

ص:180

«1» إِلَهِی هَدَیْتَنِی فَلَهَوْتُ وَ وَعَظْتَ فَقَسَوْتُ وَ أَبْلَیْتَ الْجَمِیلَ فَعَصَیْتُ ثُمَّ عَرَفْتُ مَا أَصْدَرْتَ إِذْ عَرَّفْتَنِیهِ فَاسْتَغْفَرْتُ فَأَقَلْتَ فَعُدْتُ فَسَتَرْتَ فَلَکَ - إِلَهِی - الْحَمْدُ «2»تَقَحَّمْتُ أَوْدِیَةَ الْهَلاَکِ وَ حَلَلْتُ شِعَابَ تَلَفٍ تَعَرَّضْتُ فِیهَا لِسَطَوَاتِکَ وَ بِحُلُولِهَا عُقُوبَاتِکَ «3»وَ وَسِیلَتِی إِلَیْکَ التَّوْحِیدُ وَ ذَرِیعَتِی أَنِّی لَمْ أُشْرِکْ بِکَ شَیْئًا وَ لَمْ أَتَّخِذْ مَعَکَ إِلَهاً وَ قَدْ فَرَرْتُ إِلَیْکَ بِنَفْسِی وَ إِلَیْکَ مَفَرُّ الْمُسیءِ وَ مَفْزَعُ الْمُضَیِّعِ لِحَظِّ نَفْسِهِ الْمُلْتَجِی «4»فَکَمْ مِنْ عَدُوٍّ انْتَضَی عَلَیَّ سَیْفَ عَدَاوَتِهِ وَ شَحَذَ لِی ظُبَةَ مُدْیَتِهِ وَ أَرْهَفَ لِی شَبَا حَدِّهِ وَ دَافَ لِی قَوَاتِلَ سُمُومِهِ وَ سَدَّدَ نَحْوِی صَوَائِبَ سِهَامِهِ وَ لَمْ تَنَمْ عَنِّی عَیْنُ حِرَاسَتِهِ وَ أَضْمَرَ أَنْ یَسُومَنِی الْمَکْرُوهَ وَ یُجَرِّعَنِی زُعَاقَ مَرَارَتِهِ «5»فَنَظَرْتَ - یَا إِلَهِی - إِلَی ضَعْفِی عَنِ احْتِمَالِ الْفَوَادِحِ وَ عَجْزِی عَنِ الاِنْتِصَارِ مِمَّنْ قَصَدَنِی بِمُحَارَبَتِهِ وَ وَحْدَتِی فِی کَثِیرِ عَدَدِ مَنْ نَاوَانِی وَ أَرْصَدَ لِی بِالْبَلاَءِ فِیمَا لَمْ أُعْمِلْ فِیهِ فِکْرِی «6»فَابْتَدَأْتَنِی بِنَصْرِکَ وَ شَدَدْتَ أَزْرِی بِقُوَّتِکَ ثُمَّ فَلَلْتَ لِی حَدَّهُ وَ صَیَّرْتَهُ مِنْ بَعْدِ جَمْعٍ عَدِیدٍ وَحْدَهُ وَ أَعْلَیْتَ کَعْبِی عَلَیْهِ وَ جَعَلْتَ مَا سَدَّدَهُ مَرْدُوداً عَلَیْهِ فَرَدَدْتَهُ لَمْ یَشْفِ غَیْظَهُ وَ لَمْ یَسْکُنْ غَلِیلُهُ قَدْ عَضَّ عَلَی شَوَاهُ وَ أَدْبَرَ مُوَلِّیاً قَدْ أَخْلَفَتْ سَرَایَاهُ «7»وَ کَمْ مِنْ بَاغٍ بَغَانِی بِمَکَایِدِهِ وَ نَصَبَ لِی شَرَکَ مَصَایِدِهِ وَ وَکَّلَ بِی تَفَقُّدَ رِعَایَتِهِ وَ أَضْبَأَ إِلَیَّ إِضْبَاءَ السَّبُعِ لِطَرِیدَتِهِ انْتِظَاراً لاِنْتِهَازِ الْفُرْصَةِ لِفَرِیسَتِهِ وَ هُوَ یُظْهِرُ لِی

ص:181

بَشَاشَةَ الْمَلَقِ وَ یَنْظُرُنِی عَلَی شِدَّةِ الْحَنَقِ «8»فَلَمَّا رَأَیْتَ - یَا إِلَهِی تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ - دَغَلَ سَرِیرَتِهِ وَ قُبْحَ مَا انْطَوَی عَلَیهِ أَرْکَسْتَهُ لِأُمِّ رَأْسِهِ فِی زُبْیَتِهِ وَ رَدَدْتَهُ فِی مَهْوَی حُفْرَتِهِ فَانْقَمَعَ بَعْدَ اسْتِطَالَتِهِ ذَلِیلاً فِی رِبَقِ حِبَالَتِهِ الَّتِی کَانَ یُقَدِّرُ أَنْ یَرَانِی فِیهَا وَ قَدْ کَادَ أَنْ یَحُلَّ بِی لَوْ لاَ رَحْمَتُکَ مَا حَلَّ بِسَاحَتِهِ «9»وَ کَمْ مِنْ حَاسِدٍ قَدْ شَرِقَ بِی بِغُصَّتِهِ وَ شَجِیَ مِنِّی بِغَیْظِهِ وَ سَلَقَنِی بِحَدِّ لِسَانِهِ وَ وَحَرَنِی بِقَرْفِ عُیُوبِهِ وَ جَعَلَ عِرْضِی غَرَضاً لِمَرَامِیهِ وَ قَلَّدَنِی خِلاَلاً لَمْ تَزَلْ فِیهِ وَ وَحَرَنِی بِکَیْدِهِ وَ قَصَدَنِی بِمَکِیدَتِهِ «10»فَنَادَیْتُکَ - یَا إِلَهِی - مُسْتَغِیثاً بِکَ وَاثِقاً بِسُرْعَةِ إِجَابَتِکَ عَالِماً أَنَّهُ لاَ یُضْطَهَدُ مَنْ أَوَی إِلَی ظِلِّ کَنَفِکَ وَ لاَ یَفْزَعُ مَنْ لَجَأَ إِلَی مَعْقِلِ انْتِصَارِکَ فَحَصَّنْتَنِی مِنْ بَأْسِهِ بِقُدْرَتِکَ «11»وَ کَمْ مِنْ سَحَائِبِ مَکْرُوهٍ جَلَّیْتَهَا عَنِّی وَ سَحَائِبِ نِعَمٍ أَمْطَرْتَهَا عَلَیَّ وَ جَدَاوِلِ رَحْمَةٍ نَشَرْتَهَا وَ عَافِیَةٍ أَلْبَسْتَهَا وَ أَعْیُنِ أَحْدَاثٍ طَمَسْتَهَا وَ غَوَاشِی کُرُبَاتٍ کَشَفْتَهَا «12»وَ کَمْ مِنْ ظَنٍّ حَسَنٍ حَقَّقْتَ وَ عَدَمٍ جَبَرْتَ وَ صَرْعَةٍ أَنْعَشْتَ وَ مَسْکَنَةٍ حَوَّلْتَ «13»کُلُّ ذَلِکَ إِنْعَاماً وَ تَطَوُّلاً مِنْکَ وَ فِی جَمِیعِهِ انْهِمَاکاً مِنِّی عَلَی مَعَاصِیکَ لَمْ تَمْنَعْکَ إِسَاءَتِی عَنْ إِتْمَامِ إِحْسَانِکَ وَ لاَ حَجَرَنِی ذَلِکَ عَنِ ارْتِکَابِ مَسَاخِطِکَ لاَ تُسْأَلُ عَمَّا تَفْعَلُ «14»وَ لَقَدْ سُئِلْتَ فَأَعْطَیْتَ وَ لَمْ تُسْأَلْ فَابْتَدَأْتَ وَ اسْتُمِیحَ فَضْلُکَ فَمَا أَکْدَیْتَ أَبَیْتَ - یَا مَوْلاَیَ - إِلاَّ إِحْسَاناً وَ امْتِنَاناً وَ تَطَوُّلاً وَ إِنْعَاماً وَ أَبَیْتُ إِلاَّ تَقَحُّماً لِحُرُمَاتِکَ وَ تَعَدِّیاً لِحُدُودِکَ وَ غَفْلَةً عَنْ وَعِیدِکَ فَلَکَ الْحَمْدُ - إِلَهِی - مِنْ مُقْتَدِرٍ لاَ یُغْلَبُ وَ ذِی أَنَاةٍ لاَیَعْجَلُ «15»هَذَا مَقَامُ مَنِ اعْتَرَفَ بِسُبُوغِ النِّعَمِ وَ قَابَلَهَا بِالتَّقْصِیرِ وَ شَهِدَ عَلَی نَفْسِهِ بِالتَّضْیِیعِ «16»اَللَّهُمَّ فَإِنِّی أَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ بِالْمُحَمَّدِیَّةِ الرَّفِیعَةِ وَ الْعَلَوِیَّةِ

ص:182

الْبَیْضَاءِ وَ أَتَوَجَّهُ إِلَیْکَ بِهِمَا أَنْ تُعِیذَنِی مِنْ شَرِّ کَذَا وَ کَذَا فَإِنَّ ذَلِکَ لاَ یَضِیقُ عَلَیْکَ فِی وُجْدِکَ وَ لاَ یَتَکَأَّدُکَ فِی قُدْرَتِکَ وَ أَنْتَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ «17»فَهَبْ لِی - یَا إِلَهِی - مِنْ رَحْمَتِکَ وَ دَوَامِ تَوْفِیقِکَ مَا أَتَّخِذُهُ سُلَّماً أَعْرُجُ بِهِ إِلَی رِضْوَانِکَ وَ آمَنُ بِهِ مِنْ عِقَابِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.

ص:183

[«1»إِلَهِی هَدَیْتَنِی فَلَهَوْتُ وَ وَعَظْتَ فَقَسَوْتُ وَ أَبْلَیْتَ الْجَمِیلَ فَعَصَیْتُ ثُمَّ عَرَفْتُ مَا أَصْدَرْتَ إِذْ عَرَّفْتَنِیهِ فَاسْتَغْفَرْتُ فَأَقَلْتَ فَعُدْتُ فَسَتَرْتَ فَلَکَ - إِلَهِی - الْحَمْدُ «2»تَقَحَّمْتُ أَوْدِیَةَ الْهَلاَکِ وَ حَلَلْتُ شِعَابَ تَلَفٍ تَعَرَّضْتُ فِیهَا لِسَطَوَاتِکَ وَ بِحُلُولِهَا عُقُوبَاتِکَ «3»وَ وَسِیلَتِی إِلَیْکَ التَّوْحِیدُ وَ ذَرِیعَتِی أَنِّی لَمْ أُشْرِکْ بِکَ شَیْئًا وَ لَمْ أَتَّخِذْ مَعَکَ إِلَهاً وَ قَدْ فَرَرْتُ إِلَیْکَ بِنَفْسِی وَ إِلَیْکَ مَفَرُّ الْمُسیءِ وَ مَفْزَعُ الْمُضَیِّعِ لِحَظِّ نَفْسِهِ الْمُلْتَجِی «4»فَکَمْ مِنْ عَدُوٍّ انْتَضَی عَلَیَّ سَیْفَ عَدَاوَتِهِ وَ شَحَذَ لِی ظُبَةَ مُدْیَتِهِ وَ أَرْهَفَ لِی شَبَا حَدِّهِ وَ دَافَ لِی قَوَاتِلَ سُمُومِهِ وَ سَدَّدَ نَحْوِی صَوَائِبَ سِهَامِهِ وَ لَمْ تَنَمْ عَنِّی عَیْنُ حِرَاسَتِهِ وَ أَضْمَرَ أَنْ یَسُومَنِی الْمَکْرُوهَ وَ یُجَرِّعَنِی زُعَاقَ مَرَارَتِهِ]

خدای من! راهنماییم کردی؛ ولی به کارهای پوچ و بیهوده پرداختم، و پندم دادی؛ اما سنگدل شدم، و نعمت زیبا عطایم کردی، به نافرمانی گراییدم.

چون هدایت و نعمت و عطایت را به من شناساندی، و من به توفیقت آنها را شناختم، و به زشتی گناهانی که در کنار این همه مواهب انجام دادم آگاه شدم، از حضرتت درخواست آمرزش کردم، و تو مرا آمرزیدی و عذرم را پذیرفتی، باز به گناه برگشتم، و تو گناهم را پوشاندی و رسوایم نکردی.

ص:184

خدای من! تو را سپاس. خود را در وادی هلاکت انداختم، و در درّه های تباهی و نابودی وارد شدم، با ورود به آن درّه ها، خود را در معرض سخت گیری هایت قرار دادم، و با فرود آمدن به آنها، خود را در معرض عذاب هایت گذاشتم. برای نجاتم وسیله ام در پیشگاهت، توحید، و دستگیره ام این است که چیزی را شریک تو قرار ندادم و همراه تو معبودی نگرفتم. با همه وجودم به سویت فرار کردم، گریزگاه بدکار و پناهگاه، آن که سود و بهره خود را ضایع کرده، و پناهنده شدۀ درگاه توست. چه بسیار دشمنی که شمشیر دشمنیش را علیه من از نیام بیرون کشیده و دم تیغش را علیه من تیز کرده، و سرِ نیزه اش را به قصد حمله بر من نازک ساخته و زهرهای کشنده اش را به آشامیدنیم در آمیخته، و تیرهای اصابت کننده اش را به سوی من نشانه رفته، و دیدۀ نگهبانی و مراقبتش نسبت به من نخفته، تصمیم گرفته که مرا هدف شکنجه و آزار و ناراحتی قرار دهد، و جرعۀ تلخی و مرارتش را به کام من ریزد.

ص:185

[«5»فَنَظَرْتَ - یَا إِلَهِی - إِلَی ضَعْفِی عَنِ احْتِمَالِ الْفَوَادِحِ وَ عَجْزِی عَنِ الاِنْتِصَارِ مِمَّنْ قَصَدَنِی بِمُحَارَبَتِهِ وَ وَحْدَتِی فِی کَثِیرِ عَدَدِ مَنْ نَاوَانِی وَ أَرْصَدَ لِی بِالْبَلاَءِ فِیمَا لَمْ أُعْمِلْ فِیهِ فِکْرِی «6»فَابْتَدَأْتَنِی بِنَصْرِکَ وَ شَدَدْتَ أَزْرِی بِقُوَّتِکَ ثُمَّ فَلَلْتَ لِی حَدَّهُ وَ صَیَّرْتَهُ مِنْ بَعْدِ جَمْعٍ عَدِیدٍ وَحْدَهُ وَ أَعْلَیْتَ کَعْبِی عَلَیْهِ وَ جَعَلْتَ مَا سَدَّدَهُ مَرْدُوداً عَلَیْهِ فَرَدَدْتَهُ لَمْ یَشْفِ غَیْظَهُ وَ لَمْ یَسْکُنْ غَلِیلُهُ قَدْ عَضَّ عَلَی شَوَاهُ وَ أَدْبَرَ مُوَلِّیاً قَدْ أَخْلَفَتْ سَرَایَاهُ]

ولی ای خدای من! تو ناتوانیم را از تحمّل بارهای گران و عجزم را از پیروزی، در برابر کسی که آهنگ جنگ و مبارزۀ با من را دارد دیدی و تنهاییم را در برابر عدّۀ زیادی که با من به عداوت و دشمنی برخاسته، و در حال بی خبری من، در کمین گرفتار کردنم نشسته اند، مشاهده فرمودی. پیش از آن که از تو یاری بخواهم، بی مقدمه به یاریم برخاستی، و پشتم را به نیرویت محکم کردی. سپس سطوت و صولت و تندی و تیزی دشمن را شکستی، و پس از آن که در میان عدّه ای انبوه، و افرادی فراوان جا داشت، تنهایش گذاشتی، و مرا بر او قدرت و برتری دادی، و آنچه را به سوی من نشانه رفته بود، به خودش برگرداندی، و او را از عرصه گاه جنگِ بر ضد من بازگرداندی، در حالی که خشمش بهبودی نیافت، و کینه اش آرام نشد، و سرانگشتانش را به دندان گزید،

ص:186

و رخ برتافت و به میدان جنگ پشت کرد، در حالی که سپاهیانش از آن چه وعده اش داده بودند، تخلّف کردند.

ص:187

[«7»وَ کَمْ مِنْ بَاغٍ بَغَانِی بِمَکَایِدِهِ وَ نَصَبَ لِی شَرَکَ مَصَایِدِهِ وَ وَکَّلَ بِی تَفَقُّدَ رِعَایَتِهِ وَ أَضْبَأَ إِلَیَّ إِضْبَاءَ السَّبُعِ لِطَرِیدَتِهِ انْتِظَاراً لاِنْتِهَازِ الْفُرْصَةِ لِفَرِیسَتِهِ وَ هُوَ یُظْهِرُ لِی بَشَاشَةَ الْمَلَقِ وَ یَنْظُرُنِی عَلَی شِدَّةِ الْحَنَقِ «8»فَلَمَّا رَأَیْتَ - یَا إِلَهِی تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ - دَغَلَ سَرِیرَتِهِ وَ قُبْحَ مَا انْطَوَی عَلَیهِ أَرْکَسْتَهُ لِأُمِّ رَأْسِهِ فِی زُبْیَتِهِ وَ رَدَدْتَهُ فِی مَهْوَی حُفْرَتِهِ فَانْقَمَعَ بَعْدَ اسْتِطَالَتِهِ ذَلِیلاً فِی رِبَقِ حِبَالَتِهِ الَّتِی کَانَ یُقَدِّرُ أَنْ یَرَانِی فِیهَا وَ قَدْ کَادَ أَنْ یَحُلَّ بِی لَوْ لاَ رَحْمَتُکَ مَا حَلَّ بِسَاحَتِهِ]

و چه بسیار متجاوزی که با حیله هایش به حقوق من تجاوز کرد، و دام های شکارش را برایم نهاد، و مراقبت و نگهبانیش را بر من گماشت، و چون درنده ای که به انتظار به دست آوردن فرصت، برای شکار کردن صیدش کمین نماید، در کمین من نشست، در حالی که خوش رویی چاپلوسی را برایم آشکار می کند، و با شدّت خشم مرا می پاید. ای خدای من! پربرکت و بلند مرتبه ای، هنگامی که فساد باطن و زشتی آنچه را در دل و اندیشه داشت دیدی، او را با مغز در آن گودالی که برای شکار کنده بود در انداختی، و در پرتگاه حفره اش در افکندی، تا پس از سرکشیش، با خواری و خفت در بند دامی که فکر می کرد مرا در آن ببیند گرفتار شد، و اگر رحمت تو نبود، آنچه بر سر او آمد، نزدیک بود به سر من آید.

ص:188

یا بَغُوّ گویند.» (1)

امام علی علیه السلام می فرماید:

اَلنِّفاقُ عَلَی أَرْبَعِ دَعائِمَ: عَلَی الْهَوَی وَ الْهُوَیْنا وَ الْحَفِیظَةِ وَ الطَّمَعِ فَالْهَوَی عَلَی أَرْبَعِ شُعَبٍ: عَلَی الْبَغَیِ وَ الْعُدْوانِ وَ الشَّهْوَةِ وَ الطُّغْیانِ فَمَنْ بَغَی کَثُرَتْ غَوائِلُهُ وَ تُخُلِّیَ مِنْهُ وَ قُصِرَ عَلَیْهِ وَ مَنِ اعْتَدَی لَمْ یُؤْمَنْ بَوائِقُةُ وَ لَمْ یُسْلَمْ قَلْبُهُ وَ لَمْ یَمْلِکْ نَفْسُهُ عَنِ الشَّهَواتِ وَ مَنْ لَمْ یَعْزِلْ نَفْسَهُ فِی الشَّهَوَاتِ خاضَ فی الْخَبِیثاتِ وَ مَنْ طَغَی ضَلَّ عَلَی عَمْدٍ بِلا حُجَّةٍ. (1)

نفاق بر چهار پایه استوار است: بر هوس و سهل انگاری و خشم و آز، هوس خود بر چهار شاخه است: ستم و تجاوز و شهوت و سرکشی.

هر که ستم کند، گرفتاری هایش زیاد شده و تنها ماند و از کمک به او خودداری شود. هر که تجاوز کند کسی از شرارت ها و بدی هایش در امان نباشد و دلش سالم نماند و در برابر خواهش های نفسانی خوددار نباشد. هر که شهوات خود را تعدیل نکند در پلیدی ها فرو رود. و هر که سرکشی کند خود را از روی قصد و بدون دلیل گمراه نماید.

سرکشی و نفاق بر پایه هواهای نفسانی، ملک و ملکوت را در هم می ریزد.

نعمت ها و برکات آسمانی و زمینی را بی تأثیر می سازد و گاهی پایۀ حکومت یا ملّتی را از ریشه سست می کند و بر همین اساس پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید:

اَلْمُلْکُ یَبْقی مَعَ الْکُفْرِ وَ لایَبْقی مَعَ الظُّلْمِ. (2)

حکومت با کفر می ماند ولی با ستمگری نابود می گردد.

اشاره به تأثیر تلخ و بد ظلم و طغیان در بین مردم دارد. چون حاکمان جور بر خلاف حکمت الهی، اعمال قدرت می کنند و نظم و برنامه آفرینش را بر هم می زنند. نظام استعداد و پیشرفت و رشد و کمال جویی را مختلّ ساخته و موجودات، به صورت مردۀ متحرّک و نا امید از حرکت و تلاش باز می مانند. پس

ص:191

اختیار و اراده از انسان سلب می شود. انواع مفاسد و بدعت ها در جامعه رواج پیدا می کند و مردم برخلاف فطرت و نهاد توحیدی، به شرارت و تجاوز و دنیا پرستی مشتاق می شوند. و نور اسلام از دل ها زدوده می شود و عدالت به عنوان عامل امنیّت و آرامش در جوامع برچیده گردد، همانطور که در عصر حکومت جبّارانۀ حجاج بن یوسف ثقفی، مردم در فشار و ترس می زیستند و روستاها و شهرها به مانند مناطق جنگ زده ویران و مخروبه گشت.

اما در دروۀ حکومت عمر بن عبدالعزیز، به خاطر عدالت پیشگی و عزّت نفس او مردم در رفاه نسبی و آسایش خاطر بوده اند و به دین و اخلاق هم بسیار پایبند و استوار عمل می کرده اند.

ستم و بهتان انسان را در دین و دنیایش رسوا و انگشت نما می کند و عیب و نقصش را نزد عیب جویان آشکار می نماید. تو می دانی آنچه را از دستت رفته به دست نخواهی آورد.

حضرت در خطبۀ قاصعه، با کوبیدن شیطان، سرکردۀ مستکبران و مردم ستم پیشه می فرماید:

اَلا وَ قَدْ امْعَنْتُمْ فِی الْبَغْیِ وَ افْسَدْتُمْ فِی الْاَرْضِ، مُصارَحَةً لِلّهِ بِالْمُناصَبَةِ وَ مُبارَزَةً لِلْمُؤْمِنینَ بِالْمُحارَبَةِ...

... فَاللّهَ اللّهَ فی عاجِلِ الْبَغْیِ وَ آجِلِ وَخامَةِ الظُّلْمِ وَ سُوءِ عاقِبَةِ الْکِبْرِ فَاِنَّها مَصیدَةُ ابْلیسَ الْعُظْمی وَ مَکیدَتُهُ الْکُبْری الَّتی تُساوِرُ قُلُوبَ الرِّجالِ مُساوَرَةَ السُّمُومِ الْقاتِلَةِ. (1)

شما در تجاوز و ستمگری به شدّت پیش راندید، و در روی زمین فساد ایجاد کردید، به گونه ای که آشکارا با حضرت حق دشمنی نموده و علنی با مردم مؤمن به جنگ برخاستید...

... خدا را خدا را، از عقوبت تجاوز در این جهان، و نتیجۀ وخامت ستم در آن جهان، و بدی عاقبت کبر، که بزرگترین دام شیطان، و عظیم ترین مکر اوست، چنان کیدی که با دل ها چونان زهرهای کشنده می رزمد.

امام صادق علیه السلام در تفسیر گناهانی که مخالفت پروردگار را در پی دارد، می فرماید:

الذُّنُوبُ الَّتی تُغَیِّرُ النِّعَمَ الْبَغْیُ وَ الذُّنُوبُ الَّتی تُورِثُ النَّدَمَ الْقَتْلَ وَ الَّتی تُنْزِلُ النقَمَ الظُّلْمُ وَ الَّتی تَهْتِکُ السِّتْرَ شُرْبُ الْخَمْرِ وَ الَّتی تَحْبِسُ الرِّزْقَ

ص:193

الزِّنا وَ الَّتی تُعَجِّلُ الْفَناءَ قَطِیعَةُ الرَّحِمِ وَ الَّتی تَرُدُّ الدُّعَاءَ وَ تُظْلِمُ الْهَواءَ عُقُوقُ الْوالِدَیْنِ. (1)

گناهانی که نعمت ها را دگرگون می کند، سرکشی و زورگویی است و گناهانی که پشیمانی به بار می آورد، آدم کشی است و گناهانی که انتقام و کیفرها را فرود می آورد، ستم است. و گناهانی که پرده ها را می درد، شرابخواری است و گناهانی که جلوی روزی را می گیرد، زناست و گناهانی که مرگ را شتاب می بخشد، بریدن پیوند خویشاوندی است و گناهانی که مانع استجابت دعا می شود و فضا را تیره و تار می کند، آزردن پدر و مادر است.

بنابراین طغیان آدمی از هر دید و روش مذموم و خانمانسوز است و پیروی از بیان معصومان علیهم السلام در این زمینه هوشیاری و آگاهی را افزون می نماید، همانگونه که امیر بیان امام علی علیه السلام فرمود:

تَحِلُّوا بِالْأَخْذِ بِالْفَضْلِ وَ الْکَفِّ عَنِ الْبَغْیِ وَ الْعَمَلِ بِالْحَقِّ وَ الْأِنْصافِ مِنَ النَّفْسِ وَ اجْتِنابِ الْفَسادِ وَ إِصْلاحِ الْمَعادِ. (2)

خودتان را با در پیش گرفتن فضیلت و خودداری از ستم و تجاوز و عمل به حق و انصاف به خرج دادن و دوری از فساد و آباد کردن قیامت، بیارایید.

ص:194

[«9»وَ کَمْ مِنْ حَاسِدٍ قَدْ شَرِقَ بِی بِغُصَّتِهِ وَ شَجِیَ مِنِّی بِغَیْظِهِ وَ سَلَقَنِی بِحَدِّ لِسَانِهِ وَ وَحَرَنِی بِقَرْفِ عُیُوبِهِ وَ جَعَلَ عِرْضِی غَرَضاً لِمَرَامِیهِ وَ قَلَّدَنِی خِلاَلاً لَمْ تَزَلْ فِیهِ وَ وَحَرَنِی بِکَیْدِهِ وَ قَصَدَنِی بِمَکِیدَتِهِ «10»فَنَادَیْتُکَ - یَا إِلَهِی - مُسْتَغِیثاً بِکَ وَاثِقاً بِسُرْعَةِ إِجَابَتِکَ عَالِماً أَنَّهُ لاَ یُضْطَهَدُ مَنْ أَوَی إِلَی ظِلِّ کَنَفِکَ وَ لاَ یَفْزَعُ مَنْ لَجَأَ إِلَی مَعْقِلِ انْتِصَارِکَ فَحَصَّنْتَنِی مِنْ بَأْسِهِ بِقُدْرَتِکَ «11»وَ کَمْ مِنْ سَحَائِبِ مَکْرُوهٍ جَلَّیْتَهَا عَنِّی وَ سَحَائِبِ نِعَمٍ أَمْطَرْتَهَا عَلَیَّ وَ جَدَاوِلِ رَحْمَةٍ نَشَرْتَهَا وَ عَافِیَةٍ أَلْبَسْتَهَا وَ أَعْیُنِ أَحْدَاثٍ طَمَسْتَهَا وَ غَوَاشِی کُرُبَاتٍ کَشَفْتَهَا]

و چه بسیار حسودی که به خاطر من اندوه و غصه گلوگیرش شد، و شدّت خشمش نسبت به من در گلویش پیچید، و با نیش زبان مرا آزار داد، و به عیوب خودش به من طعنه زد، و آبرویم را نشانۀ تیرهای حسدش قرار داد، و صفات ناپسندی که در وجود خودش بود، به گردن من انداخت، و با مکرش مرا دچار شدّت خشم کرد، و با نیرنگش آهنگ من نمود. ای خدای من! با فریاد خواهی از تو صدایت زدم، در حالی که به سرعت اجابت دعایم اطمینان داشتم، و آگاه بودم که هر کس در سایۀ حمایتت پناه گیرد، مورد ستم قرار نگیرد، و هر کس به پناهگاه یاری تو ملتجی شود، گرفتار ترس و وحشت نمی شود، و تو مرا به

ص:195

قدرتت از سختی و شرّ او حفظ کردی.

و چه بسیار ابرهای ناپسند و تیره و زشتی که از آسمان زندگیم برطرف فرمودی، و ابرهای نعمتی که بر من باریدی، جویبارهای رحمتی که در کشت زار حیاتم روان کردی، و چه بسیار جامه های عافیتی که بر من پوشاندی، و چشمه های حوادثی که به خاک انباشتی، و پردۀ غم هایی که از دلم برطرف کردی.

شیوۀ روانی، او را به تلاش تخریبی دربارۀ دیگران وا می دارد، بی آنکه فایدۀ سازنده ای برای خود داشته باشد.

ریشۀ پیدایش این بیماری روانی در انسان، افراط در خوی برتری جویی و تک محوری است. این خصلت اگر در حدّی تعدیل نگردد به دیگران تجاوز کرده و برای دیگران در نیل به کمالات مادّی یا معنوی ایجاد مزاحمت می کند و خواهان زوال نعمت از آنها می گردد. آنچنان در آرزو و ضربه زدن به محسود همّت می گمارد که دین و شرف و آسایش خود را در این راه فدا می کند. و انسان باید از شرّ آن به خداوند منّان پناه برد؛ زیرا حسادت دارویی به غیر از پناه بردن به خدا ندارد همانگونه که پروردگار در سورۀ فلق فرموده است:

قُلْ أَعُوذُ بِرَبِ ّ الْفَلَقِ * مِن شَرِّ مَا خَلَقَ * وَ مِن شَرِّ غَاسِقٍ إِذَا وَقَبَ * وَ مِن شَرِّ النَّفَّثَتِ فِی الْعُقَدِ * وَ مِن شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ» (1)

بگو : به پروردگار سپیده دم پناه می برم ، * از زیان مخلوقاتی که [ با انحرافشان از قوانین الهی به انسان ] ضرر می رسانند ، * و از زیان شب هنگامی که با تاریکی اش درآید [ که در آن تاریکی انواع حیوانات موذی و انسان های فاسق و فاجر برای ضربه زدن به انسان در کمین اند ] * و از زیان زنان دمنده [ که افسون و جادو ] در گره ها [ می دمند و با این کار شیطانی در زندگی فرد ، خانواده و جامعه خسارت به بار می آورند ] * و از زیان حسود ، زمانی که حسد می ورزد .

حسادت در میان همه شرور، برجسته ترین شرّ است؛ زیرا حسود نقشه ها و حیله هایی را به کار می برد و مرتکب انواع شرارت و آسیب ها می شود تا به هدف برسد.

ص:197

حسود در حقیقت به خداوند اعتراض دارد و در برابر اراده و حکمت او موضع می گیرد. حسود هرگز خیرخواهی و نصیحت نمی کند و به خاطر خوی حسادت از خیر خودش هم جلوگیری می کند و به مرگ دیگری راضی می شود.

و نیز فرمود:

اَلْحاسِدُ یُظْهِرُ وُدَّهُ فی اقْوالِهِ وَ یُخْفِی بُغْضَهُ فِی أَفْعالِهِ، فَلَهُ اسْمُ الصَّدِیقَ وَ صِفَةُ الْعَدُوُّ. (1)

آدم رشک برنده، دوستی خود را در گفتارش آشکار می کند و کینۀ خود را در کردارش پنهان می سازد. پس نام دوست دارد ولی در صفت دشمن است.

حسدورزی و رشک نسبت به مؤمنان و مسلمانان از وساوس شیطانی و پوششی بس بزرگ، میان خدا و بنده است و سرانجام به کفر و شرک می انجامد.

امام صادق علیه السلام در نامه ای به یارانش می فرماید:

إِیّاکُمْ أَنْ یَحْسُدَ بَعْضُکُمْ بَعْضًا، فَإِنَّ الْکُفْرَ أَصْلُهُ الْحَسَدُ. (2)

از حسودی به یکدیگر پروا کنید؛ زیرا ریشۀ کفر، حسادت است.

و نیز فرمود:

یَقُولُ إِبْلِیسُ لِجُنُودِهِ أَلْقُوا بَیْنَهُمُ الْحَسَدَ وَ الْبَغْیَ فَإِنَّهُما یَعْدِلانِ عِنْدَ اللّهِ الشِّرْکَ. (3)

فرماندۀ شیاطین به لشکریان خود می گوید: میان آنان حسادت و تجاوزگری افکنید که آن دو نزد خدا برابر با شرک است.

در روایتی امام صادق علیه السلام دربارۀ پایه های کفر و فساد می فرماید:

اصول و ریشه های کفر در سه چیز است: حرص و تکبّر و حسد.

اما حرص سبب شد که آدم از درخت ممنوع بخورد.

ص:199

و اما غرور سبب شد که ابلیس از فرمان خدا سرپیچی کند.

و اما حسادت، سبب شد که یکی از فرزندان آدم، دیگری را نابود سازد. (1)و نیز فرمود:

اصل حسد و رشک در افراد از تاریکی قلب و کوردلی و از انکار نعمت های خدا سرچشمه می گیرد و این دو، دو بال کفر هستند، به سبب حسد بود که فرزند آدم در یک حسرت جاودانی فرو رفت و به هلاکتی افتاد که هرگز از آن رهایی نمی یابد. (2)و نیز حضرت در وظایف انسان دین محور می فرماید:

آدم دیندار می اندیشد، در نتیجه آرامش او را فرا می گیرد و خود را کوچک می شمارد پس به فروتنی می گراید. قناعت می ورزد و به سبب آن از مردم بی نیاز می شود و به آنچه او را داده شده خشنود است. گوشۀ تنهایی برمی گزیند و از دوستان بی نیاز می گردد. قید شهوت ها و خواهش های نفسانی را می زند و بدین سان آزاد می شود.

دنیا را کنار می گذارد و در نتیجه خود را از بدی ها و گزندهای آن حفظ می کند. حسادت را دور می کند پس دوستی و محبّت آشکار می شود. مردم را نمی ترساند از این رو از آنان نمی ترسد، به آنان تجاوز نمی کند پس از گزند ایشان در امان است. به هیچ دل نمی بندد و در نتیجه به رستگاری و کمال فضیلت دست می یابد. عافیت را به دیدۀ بصیرت می بیند و از این رو کارش به پشیمانی نمی کشد. (3)

ص:200

از نظر معنوی حسد نشانۀ کمبود شخصیّت و نادانی و کوتاه فکری و ضعف ایمان است و چون حسود در واقع خود را ناتوان تر از آن می بیند که به مقام محسود و بالاتر از آن برسد، کوشش می کند محسود را به عقب برگرداند و علاوه؛ او در عمل به حکمت و مصلحت باری تعالی، بخشندۀ اصلی نعمت ها، اعتراض می کند.

بنابراین شخص حسود به مرور زمان بدگمانی او به خدا و حکمت و عدالت او بیشتر می شود و همین حالت او را از وادی ایمان بیرون می کشد.

نگران می شود و خواهان نابودی و شکست او می شود تا او در زمانه یکتا و یگانه باشد.

4 - خوف زوال آرزوها:

چون ترس از دست رفتن جایگاه خود یا خواسته هایش به سبب دیگران را دارد مانند: محبّت و احترام نزد پدر و مادر یا دو همسر نزد شوهر یا زرنگی شریک نزد شریک او و... پس برای از بین بردن این حالت به اسباب تلافی متوسّل می شود.

5 - کوچک شمردن:

از رسیدن به مقام مالی یا درجۀ معنوی دیگری بر او گران می آید و برای کوبیدن و تحقیر مقام او در بین جامعه، از هیچ کوششی دریغ نمی کند.

6 - غرور و نخوت:

چنین کسی که بینش او خود برتربینی است؛ انتظار دارد همه افراد مطیع و نوکر او باشند، از این که کسی به نوایی و منالی برسد رشک می برد و می خواهد که او هم به جایی برسد که در برابر دیگری اظهار فضل و وجود کند و خود را بزرگتر نشان دهد.

7 - عجب و خودبینی:

محسود در نظر حسود اندک و پست شمرده می شود، ولی مقام و منزلت او در نظرش بزرگ و ارجمند باشد، چنانکه امّت های پیامبران گذشته دربارۀ ایشان چنین پنداری داشتند که آنان را مثل خود می دانستند.

و روی آب راه افتاد تا به حضرت عیسی علیه السلام رسید ولی ناگهان دچار خودبینی و حسادت شد و با خود گفت:

عیسی روح اللّه علیه السلام روی آب راه می رود من هم روی آب راه می روم. بنابراین عیسی علیه السلام چه فضیلتی بر من دارد؟ هر دو روی آب راه می رویم. هماندم ناگهان زیر آب رفت و فریادش بلند شد: ای روح اللّه! مرا بگیر و نجاتم ده!

حضرت عیسی علیه السلام دستش را گرفت و از آب بیرون آورد و فرمود: ای مرد کوچک، مگر چه گفتی که در آب فرو رفتی؟ مرد کوتاه قد گفت: من گفتم: همانطور که روح اللّه روی آب راه می رود من نیز روی آب راه می روم. پس با این حساب چه فرقی بین ماست و خودبینی به من دست داد و به کیفرش گرفتار شدم.

حضرت عیسی علیه السلام فرمود:

تو خود را در جایگاهی قرار دادی که شایسته نبودی، بدین جهت خداوند بر تو غضب نمود، از آنچه گفتی توبه کن. مرد توبه کرد و به رتبه و مقامی که خدا برایش قرار داده بود بازگشت و موقعیّت خود را دریافت.

امام صادق علیه السلام پس از نقل حکایت فرمود:

فَاتَّقُوا اللّهَ وَ لایَحْسُدَنَّ بَعْضُکُمْ بَعْضاً. (1)

پس از خدا بترسید و پرهیزکار باشید و به همدیگر حسادت نورزید.

ص:203

[«12»وَ کَمْ مِنْ ظَنٍّ حَسَنٍ حَقَّقْتَ وَ عَدَمٍ جَبَرْتَ وَ صَرْعَةٍ أَنْعَشْتَ وَ مَسْکَنَةٍ حَوَّلْتَ «13»کُلُّ ذَلِکَ إِنْعَاماً وَ تَطَوُّلاً مِنْکَ وَ فِی جَمِیعِهِ انْهِمَاکاً مِنِّی عَلَی مَعَاصِیکَ لَمْ تَمْنَعْکَ إِسَاءَتِی عَنْ إِتْمَامِ إِحْسَانِکَ وَ لاَ حَجَرَنِی ذَلِکَ عَنِ ارْتِکَابِ مَسَاخِطِکَ لاَ تُسْأَلُ عَمَّا تَفْعَلُ «14»وَ لَقَدْ سُئِلْتَ فَأَعْطَیْتَ وَ لَمْ تُسْأَلْ فَابْتَدَأْتَ وَ اسْتُمِیحَ فَضْلُکَ فَمَا أَکْدَیْتَ]

و چه بسیار گمان نیکی که به تو داشتم، و تو آنها را محقق ساختی، و نداری و فقری که جبران فرمودی، و افتادنی که دستم را گرفتی و از آن بلند کردی، و مسکنت و فقری که به غنا و ثروت تغییر دادی. همۀ اینها از روی نعمت دهی و احسان تو بود، و من در عین غرق بودن در تمام آن مواهب و الطاف، نسبت به نافرمانیت در تلاش و کوشش بودم؛ ولی بدکاریم و زشتی کردارم، تو را از کامل کردن احسانت در حق من باز نداشت، و این احسانت مرا از ارتکاب علل خشم تو منع نکرد.

تو از آن چه انجام می دهی بازخواست نمی شوی. از تو خواسته شد، عطا کردی و خواسته نشد، به عطا کردن آغاز فرمودی، و احسانت درخواست شد، بخل نورزیدی.

ص:204

[أَبَیْتَ - یَا مَوْلاَیَ - إِلاَّ إِحْسَاناً وَ امْتِنَاناً وَ تَطَوُّلاً وَ إِنْعَاماً وَ أَبَیْتُ إِلاَّ تَقَحُّماً لِحُرُمَاتِکَ وَ تَعَدِّیاً لِحُدُودِکَ وَ غَفْلَةً عَنْ وَعِیدِکَ فَلَکَ الْحَمْدُ - إِلَهِی - مِنْ مُقْتَدِرٍ لاَ یُغْلَبُ وَ ذِی أَنَاةٍ لاَیَعْجَلُ «15»هَذَا مَقَامُ مَنِ اعْتَرَفَ بِسُبُوغِ النِّعَمِ وَ قَابَلَهَا بِالتَّقْصِیرِ وَ شَهِدَ عَلَی نَفْسِهِ بِالتَّضْیِیعِ]

ای مولای من! تو نخواستی مگر احسان و اکرام و نیکی کردن و نعمت دادن را، و من نخواستم مگر افتادن در محرّماتت و تجاوز از حدودت و غفلت از تهدیدت را.

خدای من تو را سپاس؛ سپاس نسبت به نیرومندی که مغلوب نمی شود و مهلت دهنده ای که در عذاب کردن شتاب نمی ورزد. این جایگاه کسی است که به فراوانی نعمت ها اعتراف کرد، و با کوتاه آمدن از شکر نعمت ها، با نعمت ها به مقابله برخاست، و علیه خود به تباه کردن امورش گواهی داد.

برای «المنّان» که صیغۀ مبالغه می باشد دو معنی بیان شده است؛ یکی بخشنده و انعام کننده و دیگری منّت و امتنان و لطف و تفضّل است که در این باره خداوند منّان می فرماید:

لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولًا مِّنْ أَنفُسِهِمْ یَتْلُواْ عَلَیْهِمْ ءَایَتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَبَ وَالْحِکْمَةَ وَإِن کَانُواْ مِن قَبْلُ لَفِی ضَلَلٍ مُّبِینٍ» (1)

یقیناً خدا بر مؤمنان منّت نهاد که در میان آنان پیامبری از خودشان برانگیخت که آیات او را بر آنان می خواند و [ از آلودگی های فکری و روحی ] پاکشان می کند ، و کتاب و حکمت به آنان می آموزد ، و به راستی که آنان پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند .

یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُواْ قُل لَّاتَمُنُّواْ عَلَیَّ إِسْلَمَکُم بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَدَاکُمْ لِلْإِیمَنِ إِن کُنتُمْ صَدِقِینَ» (2)

از اینکه اسلام آورده اند بر تو منّت می گذارند ؛ بگو : اگر [ در ادعای مؤمن بودن ] راستگویید ، بر من از اسلام آوردن خود منّت نگذارید ، بلکه خداست که با هدایت شما به ایمان بر شما منّت دارد .

منّت، در زبان قرآن معنای گسترده ای دارد که بیشتر شامل بخشیدن نعمت های سنگین است. اگر جنبۀ عملی داشته باشد، یعنی بزرگی در کارش نعمت گرانقدری را به دیگری بدهد که بسیار زیبا و ارزنده است. اما اگر کسی کار کوچک خود را با سخن بزرگ کند و به رخ دیگران بکشد، امری نازیبا و بی ارزش است. البته منّت گذاشتن به مفهوم دوّم در مورد انسان، روش مردم فرومایه و کم خرد بوده و سیره ای

ص:206

ناپسند است.

مداومت بر اسم منّان، برای ایمنی از خوف و رسیدن به نعمت نافع است و برای دفع تنگدستی و فقر مجرّب است که انسان این ذکر را بخواند:

یا مَنّانُ ذَا الْإِحْسانِ قَدْعَمَّ الْخَلائِقَ مِنْهُ وَ فَضْلُهُ. (1)

ای بخشنده و صاحب نیکویی و کرم! همانا همۀ آفریدگان را بخشش و لطف او فرا گیرد.

اما گاهی از میان پاداش های الهی که برای اعمال مؤمنان نیکوکار و صالحان شکیبا و پایدار، بدون منّت پرداخت می شود؛ اجر غیرممنون است. یعنی پاداش های خداوند گسسته نمی شود و بدون انقطاع و منّت پیوسته ادامه دارد. به ویژه کسانی که اعمال عبادی و رفتارهای اخلاقی خود را بدون منّت و چشمداشتی از کریم بنده نواز انجام می دهند و در برابر فشارهای روحی و روانی مانند تهمت و توهین، به لطف و تفضّل پروردگار توجّه می کنند، بسیار صاحب خیر و برکت خواهند شد.

پروردگار کریم در چند آیه احسان و نعمت بدون منّت خود را بیان فرموده، از جمله در سورۀ قلم خطاب به رسول عزیزش می فرماید:

مَآ أَنتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ * وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْرًا غَیْرَ مَمْنُونٍ» (2)

که به سبب نعمت و رحمت پروردگارت [ که نبوّت ، دانش و بصیرت است ] تو مجنون نیستی ؛ * و بی تردید برای تو پاداشی دایم و همیشگی است .

در آیۀ فوق کلمۀ «ممنون» اگر از ریشه «منّ» به معنای قطع باشد، به معنای پاداش بی انقطاع است و اگر از مادّۀ «منّت» باشد، یعنی الطاف الهی بدون منّت است و به

ص:207

ظاهر، معنای اول منظوراست؛ زیرا به رخ کشیدن از جانب خداوند عیب نیست، بلکه انگیزه ای برای شکر و اطاعت از او می شود.

این اوصاف مخصوص خداوند بزرگوار است که منّت خود را با ذلّت و کیفر، تلخ نمی کند و گاهی پاداش اخروی را به مزد دنیایی می فروشد و دچار خسران می شود.

از این رو امام سجّاد علیه السلام در فرازی از دعای طلب حوائج، به درگاه خداوند متعال می فرماید:

«وَ یَا مَنْ لاَ یَبِیعُ نِعَمَهُ بِالْأَثْمَانِ وَ یَا مَنْ لاَ یُکَدِّرُ عَطَایَاهُ بِالاِمْتِنَانِ» (1)ای آنکه نعمت هایت را به بها نمی فروشی. ای خدایی که عطاهایت را به کدورت منّت آلوده نمی کنی.

ودر فراز دیگری می فرماید:

«وَ عَلِمْتُ أَنَّ کَثِیرَ مَا أَسْاَلُکَ یَسِیرٌ فِی وُجْدِکَ، وَ أَنَّ خَطِیرَ مَا أَسْتَوْهِبُکَ حَقِیرٌ فِی وُسْعِکَ، وَ أَنَّ کَرَمَکَ لاَ یَضِیقُ عَنْ سُؤَالِ أَحَدٍ، وَ أَنَّ یَدَکَ بِالْعَطَایَا أَعْلَی مِنْ کُلِّ یَدٍ» (2)دانستم که خواستۀ من از تو هر چند زیاد باشد در کنار دارائیت بسیار ناچیز است و چشمداشت فوق العاده من به بخششت در جنب توانایی تو حقیر است و دایرۀ بزرگواریت از تقاضاهای هیچ کس تنگ نمی شود و دست عطایت از هر دستی برتر است.

بنابراین که منّت گذاری از سوی بندگان عادتی ناپسند است، نباید زیبایی و شیرینی احسان و لطف را با منّت و اذیّت فاسد نمود.

ص:208

خداوند متعال می فرماید: ای فرزند آدم! با سه نعمت بزرگ بر تو منّت نهادم:

1 - زشتی ها را بر تو پوشاندم که اگر خانواده ات آنها را می دانستند پرده پوشی نمی کردند.

2 - گشایش و آسایش در زندگی به تو دادم، سپس از تو قرض خواستم ولی تو قدم خیر برنداشتی؛ چیزی را نفرستادم.

3 - نزدیک مرگ ثلث مال را در اختیار تو نهادم، باز هم قدمی خیر، برنداشتی.

به هر حال این حقّ خداوند کریم است که با همۀ زشتی اعمال و کم توجّهی انسان ها در هنگام درخواست از او پاسخ نیک می دهد، ولی گاهی جواب نمی دهد چون مصلحت نمی داند.

حضرت سجّاد علیه السلام در حق چنین مسئولی می فرماید:

وَ حَقُّ الْمَسْئُولِ إِنْ أَعْطَی فَاقْبَلْ مِنْهُ بِالشُّکْرِ وَ الْمَعْرِفَةِ بِفَضْلِهِ وَ إِنْ مَنَعَ فَاقْبَلْ عُذْرَهُ. (1)

و حق سؤال شونده این است که: اگر چیزی بخشید با تشکّر و قدرشناسی لطفش، از او بپذیری و اگر کمکی نکرد، عذر او را بپذیری.

برخی از بندگان صالح بدون سؤال؛ دارای منیّت نفس و درجات کرامت و احسان می شوند که بدون منّتی، به دیگران رسیدگی می کنند و پروردگار سبحان هم بی منّت، احسان آنان را می پذیرد.

خواست که من بر اثر گرفتاری نمی توانم اکنون از تو پذیرایی کنم. من چند شتر در فلان نقطه دارم، قبول زحمت کن بهترین آنها را بیاور تا قربانی کنم. میهمان رفت و شتر لاغری با خود آورد.

ابوذر به او گفت: به من خیانت کردی، چرا چنین شتری آوردی؟ او در جواب گفت: من فکر کردم روزی به شترهای دیگر نیازمند خواهی شد.

ابوذر گفت: روز نیاز من زمانی است که از این جهان چشم فرو می بندم و در قبرم می گذارند، چه بهتر که برای آن روز ذخیره کنم با اینکه خداوند فرموده است:

لَن تَنَالُواْ الْبِرَّ حَتَّی تُنفِقُواْ مِمَّا تُحِبُّونَ» (1)

هرگز به [ حقیقتِ ] نیکی [ به طور کامل ] نمی رسید تا از آنچه دوست دارید انفاق کنید . (2)از این رو رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

اهل معروف و احسان کنندگان در دنیا، در آخرت نیز اهل احسان باشند.

پرسیدند: این چگونه باشد؟ حضرت فرمود: خداوند از راه لطف منّت نهد و ایشان را ببخشاید و آنها حسنات خود را به مردم عطا کنند و آنان به این سبب به بهشت روند. پس هم در دنیا و هم در آخرت اهل احسان هستند. (3)

ص:211

[«16»اَللَّهُمَّ فَإِنِّی أَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ بِالْمُحَمَّدِیَّةِ الرَّفِیعَةِ وَ الْعَلَوِیَّةِ الْبَیْضَاءِ وَ أَتَوَجَّهُ إِلَیْکَ بِهِمَا أَنْ تُعِیذَنِی مِنْ شَرِّ کَذَا وَ کَذَا فَإِنَّ ذَلِکَ لاَ یَضِیقُ عَلَیْکَ فِی وُجْدِکَ وَ لاَ یَتَکَأَّدُکَ فِی قُدْرَتِکَ وَ أَنْتَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ «17»فَهَبْ لِی - یَا إِلَهِی - مِنْ رَحْمَتِکَ وَ دَوَامِ تَوْفِیقِکَ مَا أَتَّخِذُهُ سُلَّماً أَعْرُجُ بِهِ إِلَی رِضْوَانِکَ وَ آمَنُ بِهِ مِنْ عِقَابِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ]

خدایا! به مقام بلند و رفیع محمدی، و به ولایت روشن علوی به تو تقرّب می جویم، و به واسطۀ آن دو بزرگوار به درگاهت رو می کنم، که مرا از شرّ فلان و فلان پناه دهی، که این پناه دهی در کنار تواناییت تو را به تنگنا نمی اندازد، و در جنب قدرتت تو را دچار زحمت و رنج نمی کند، و تو بر هر کاری توانایی.

ای خدای من! از رحمت و دوام توفیقت به من ببخش که آن را نردبان رسیدن به خشنودیت قرار دهم، و به سبب آن از عقوبتت ایمن گردم، ای مهربان ترین مهربانان!

ص:213

ص:214

«1» اللَّهُمَّ إِنَّکَ خَلَقْتَنِی سَوِیّاً وَ رَبَّیْتَنِی صَغِیراً وَ رَزَقْتَنِی مَکْفِیّاً «2»اَللَّهُمَّ إِنِّی وَجَدْتُ فِیمَا أَنْزَلْتَ مِنْ کِتَابِکَ وَ بَشَّرْتَ بِهِ عِبَادَکَ أَنْ قُلْتَ: یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَی أَنْفُسِهِمْ لاَ تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً» (1) «3 وَ قَدْ تَقَدَّمَ مِنِّی مَا قَدْ عَلِمْتَ وَ مَا أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنِّی فَیَا سَوْأَتَا مِمَّا أَحْصَاهُ عَلَیَّ کِتَابُکَ فَلَوْ لاَ الْمَوَاقِفُ الَّتِی أُؤَمِّلُ مِنْ عَفْوِکَ الَّذِی شَمِلَ کُلَّ شَیْ ءٍ لَأَلْقَیْتُ بِیَدِی وَ لَوْ أَنَّ أَحَداً اسْتَطَاعَ الْهَرَبَ مِنْ رَبِّهِ لَکُنْتُ أَنَا أَحَقَّ بِالْهَرَبِ مِنْکَ وَ أَنْتَ لاَ تَخْفَی عَلَیْکَ خَافِیَةٌ فِی الْأَرْضِ وَ لاَ فِی السَّمَاءِ إِلاَّ أَتَیْتَ بِهَا وَ کَفَی بِکَ جَازِیاً وَ کَفَی بِکَ حَسِیباً «4»اَللَّهُمَّ إِنَّکَ طَالِبِی إِنْ أَنَا هَرَبْتُ وَ مُدْرِکِی إِنْ أَنَا فَرَرْتُ فَهَا أَنَا ذَا بَیْنَ یَدَیْکَ خَاضِعٌ ذَلِیلٌ رَاغِمٌ إِنْ تُعَذِّبْنِی فَإِنِّی لِذَلِکَ أَهْلٌ وَ هُوَ - یَا رَبِّ - مِنْکَ عَدْلٌ وَ إِنْ تَعْفُ عَنِّی فَقَدِیماً شَمَلَنِی عَفْوُکَ وَ أَلْبَسْتَنِی عَافِیَتَکَ «5»فَأَسْأَلُکَ - اللَّهُمَّ - بِالْمَخْزُونِ مِنْ أَسْمَائِکَ وَ بِمَا وَارَتْهُ الْحُجُبُ مِنْ بَهَائِکَ إِلاَّ رَحِمْتَ هَذِهِ النَّفْسَ الْجَزُوعَةَ وَ هَذِهِ الرِّمَّةَ الْهَلُوعَةَ الَّتِی لاَ تَسْتَطِیعُ حَرَّ شَمْسِکَ فَکَیْفَ تَسْتَطِیعُ حَرَّ نَارِکَ وَ الَّتِی لاَ تَسْتَطِیعُ صَوْتَ رَعْدِکَ فَکَیْفَ تَسْتَطِیعُ صَوْتَ غَضَبِکَ؟ «6»فَارْحَمْنِیَ - اللَّهُمَّ - فَإِنِّی امْرُؤٌ حَقِیرٌ وَ خَطَرِی یَسِیرٌ وَ لَیْسَ عَذَابِی مِمَّا یَزِیدُ فِی مُلْکِکَ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ وَ لَوْ أَنَّ عَذَابِی مِمَّا یَزِیدُ فِی مُلْکِکَ لَسَأَلْتُکَ الصَّبْرَ عَلَیْهِ وَ

ص:215

أَحْبَبْتُ أَنْ یَکُونَ ذَلِکَ لَکَ وَ لَکِنْ سُلْطَانُکَ - اللَّهُمَّ - أَعْظَمُ وَ مُلْکُکَ أَدْوَمُ مِنْ أَنْ تَزِیدَ فِیهِ طَاعَةُ الْمُطِیعِینَ أَوْ تَنْقُصَ مِنْهُ مَعْصِیَةُ الْمُذْنِبِینَ «7»فَارْحَمْنِی یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ وَ تَجَاوَزْ عَنِّی یَا ذَا الْجَلاَلِ وَ الْإِکْرَامِ وَ تُبْ عَلَیَّ إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ.

ص:216

[«1»اَللَّهُمَّ إِنَّکَ خَلَقْتَنِی سَوِیّاً وَ رَبَّیْتَنِی صَغِیراً وَ رَزَقْتَنِی مَکْفِیّاً «2»اَللَّهُمَّ إِنِّی وَجَدْتُ فِیمَا أَنْزَلْتَ مِنْ کِتَابِکَ وَ بَشَّرْتَ بِهِ عِبَادَکَ أَنْ قُلْتَ: یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَی أَنْفُسِهِمْ لاَ تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً» (1) «3 وَ قَدْ تَقَدَّمَ مِنِّی مَا قَدْ عَلِمْتَ وَ مَا أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنِّی فَیَا سَوْأَتَا مِمَّا أَحْصَاهُ عَلَیَّ کِتَابُکَ]

خدایا! مرا درست اندام و موزون و متناسب آفریدی، و در حالی که کوچک و ناتوان بودم، پرورشم دادی، و به اندازۀ کافی روزیم بخشیدی. خدایا! در آنچه از قرآنت نازل فرمودی، و بندگانت را به آن مژده دادی یافتم که فرمودی:

«ای بندگان من که به سبب گناه بر خود اسراف کردید! از رحمت خدا نومید نشوید؛ مسلماً خدا همۀ گناهان را می آمرزد.» در گذشته از من گناهانی سر زد که به آنها آگاهی و خطاها و معصیت هایی بر عهدۀ من است که به اندازه و مقدار و کیفیت و چگونگی آنها از من داناتری؛ پس وای به رسوایی من از آنچه پروندۀ من ثبت کرده، پرونده ای که تو برای نگارش اعمال مقرّر فرموده ای.

معده می رسانند، این آزمایشگاه شگفت انگیز هر کجای بدن را به تناسب نیازش تغذیه می کند، قسمتی از آن غذا به توسط آن آزمایشگاه به صلب هدایت می شود، و در آن جا با فعل و انفعالات عجیب و غریب تبدیل به نطفه می گردد!

نطفه که خود از بدایع و صنایع قدرت حق است به تاریک خانۀ رحم منتقل می شود، ارادۀ حق در آن تاریکی ها نطفه را تبدیل به علقه می کند، علقه را به صورت پارۀ گوشت و پارۀ گوشت را به صورت اسکلت درمی آورد، و بر اسکلت گوشت می پوشاند، سپس به آن صورت زیبا جان می دمد و انسانی آراسته و خلقتی سویّ از کار درمی آورد.

وَ لَقَدْ خَلَقْنا الاِْنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طینٍ * ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فی قَرارٍ مَکینٍ * ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَکَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ انْشَأْناهُ خَلَقْاً آخَرَ فَتَبارَکَ اللّهُ احْسَنُ الْخالِقینَ» (1)

و یقیناً ما انسان را از [ عصاره و ]چکیده ای از گِل آفریدیم ، * سپس آن را نطفه ای در قرارگاهی استوار [ چون رحم مادر ] قرار دادیم . * آن گاه آن نطفه را علقه گرداندیم ، پس آن علقه را به صورت پاره گوشتی درآوردیم ، پس آن پاره گوشت را استخوان هایی ساختیم و بر استخوان ها گوشت پوشاندیم ، سپس او را با آفرینشی دیگر پدید آوردیم ؛ پس همیشه سودمند و بابرکت است خدا که نیکوترین آفرینندگان است .

آدمیزاد، موجود پیچیده و مرموزی است که از برترین و شگفت ترین اسرار خلقت پروردگار به حساب می آید. تنها پدیده ای که در افکار و اعمال با اراده و اختیار و آزاد برپا شده است و دیگر موجودات چنین ویژگی هایی را ندارند.

امیر بیان و مولای مؤمنان امام علی بن ابی طالب علیه السلام در این باره می فرماید:

ص:218

ثُمَّ نَفَخَ فیها مِنْ رُوحِهِ فَمَثُلَتْ انْساناً ذا اذْهانٍ یُجیلُها وَ فِکَرٍ یَتَصَرَّفُ بِها وَ جَوارِحَ یَخْتَدِمُها وَ ادَواتٍ یُقَلِّبُها وَ مَعْرِفَةٍ یَفْرُقُ بِها بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْباطِلِ وَ الْأَذْواقِ وَ الْمَشامِّ وَ الْاَلْوانِ وَ الْاَجْناسِ، مَعْجُوناً بِطِینَةِ الْأَلْوانِ الْمُخْتَلِفَةِ وَ الْأَشْباهِ الْمُؤْتَلِفَةِ وَ الْاَضْدادِ الْمُتَعادِیَةِ وَ الْأَخْلاطِ الْمُتَبایِنَهِ، مِنَ الْحَرِّ وَ الْبَرْدِ وَ الْبِلَّةِ وَ الْجُمُودِ وَ الْمَساءَةِ وَ السُّرُورِ... . (1)

سپس ازدم خود بر آن مادّۀ شکل گرفته دمید تا به صورت انسانی زنده درآمد، دارای اذهان و افکاری که در جهت نظام حیاتش به کار گیرد، و اعضایی که به خدمت گیرد، و ابزاری که زندگی را بچرخاند، و معرفتش داد تا بین حق و باطل تمیز دهد و مزه ها و بوها و رنگ ها و جنس های گوناگون را از هم بازشناسد، در حالی که این موجود معجونی بود از طینت رنگ های مختلف، و همسان هایی نظیر هم، و اضدادی مخالف هم، و اخلاطی متفاوت با هم، از گرمی و سردی و رطوبت و خشکی و ناخوشی و خوشی.

تنها امتیاز این موجود، آمیخته بودن او از عقل و هوس است و برتری هر یک بستگی به شیوۀ تربیت و پرورش او دارد. اگر بر اساس اصول اخلاقی و دینی تربیت شود، به سوی افق کمال و سعادت می رود و اگر بر پایۀ قانون طبیعت که خوراک و خواب و شهوت رانی است؛ پرورش یابد به درّه پستی و سیاه بختی سقوط کند. این ماهیّت دو بعدی انسان است که هیچ یک، نهایت و حدّی ندارد.

عبداللّه بن سنان از امام صادق علیه السلام پرسید: آیا فرشتگان برترند یا آدمیان؟ حضرت در جواب به نقل از امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود:

خداوند در فرشتگان تنها عقل نهاده است نه خواهش نفسانی و در ستوران میل و خواهش نهاده است نه عقل و در بنی آدم هر دو را نهاده است، پس آن

ص:219

که خردش بر خواهش او چیره گردد، از فرشتگان بهتر است. و هر که هوس هایش بر عقل او پیروز گردد، از حیوانات بدتر است. (1)

به غذایی محکم و قوی نیاز پیدا نمود تا تنش استحکام یابد، در هر طرف دندان های آسیا سر برمی آورد، تا غذا را بجود، نرم گرداند و به راحتی فرو برد.

پیوسته حالش اینگونه است تا آنگاه که پای در بلوغ نهد.

در این وقت اگر مذکّر است، موی در رویش می روید تا نشانۀ مردی و عزّت او باشد و از همانندی با زنان و بچگان به دور ماند و اگر مؤنّث است، رخش از موی پیراسته ماند تا طراوت و زیبایی اش دل مردان را برباید و نسل بشر ماندگار و پایدار گردد.

ای مفضّل! در این مراحل، نیک بیندیش، آیا می شود که بدون مدبّر و حکیم باشد.

آیا می دانی که اگر در رحم خون به او نمی رسید، همانند گیاهی که آب به وی نرسد، خشک و پژمرده می گشت؟

آیا می دانی وقتی که بزرگ شد اگر مادرش را درد زاییدن نمی گرفت چون زنده به گور در رحم می ماند و اگر در هنگام ولادت شیر با او نمی ساخت یا از گرسنگی می مرد و یا با غذای نامناسب و زیانبار تغذیه می شد؟!

و اگر در وقت مناسب دندان هایش نمی رویید، بر جویدن و فرو بردن غذا ناتوان بود، باید همیشه شیر می خورد و بدن او برای کار قوّت نمی یافت و مادرش به خاطر او از تربیت فرزندان دیگرش باز می ماند...

اگر کودک عاقل و فهیم به دنیا می آمد، وقت تولّد جهان هستی را انکار می کرد و هنگامی که با حیوانات، پرندگان و دیگر موجودات غریب رو به رو می گشت و هر ساعت و هر روز پاره ای از شکل های گوناگون و شگفت عالم را که از پیش ندیده بود می دید، هر آینه عقل و اندیشه اش سرگشته و گمراه می گشت.

بدان که: اگر عاقلی را به اسیری از سرزمینی به سرزمین دیگر ببرند، همواره حیران و سرگشته است و به خلاف کودکی که در خردسالی اسیر شود به سرعت

ص:221

زبان و آداب آن سرزمین را فرا نمی گیرد.

اگر نوزاد، دانا و هوشمند پای در جهان می نهاد از اینکه باید دیگران بر دوشش گیرند، شیر بنوشانند، در جامه اش بپیچند و در گاهوارش بخوابانند، سخت احساس خواری و پستی می کرد.

از سوی دیگر او به خاطر ظرافت و طراوت و رطوبت بدن، هیچ گاه از این امور بی نیاز نیست.

و نیز در چنین حالی آن شیرینی، دلبندی و محبوبیّت کودکان را نداشت، از این رو آنان در حالی به دنیا می آیند که از کار جهان و جهانیان غافلند.

اینان با ذهن ضعیف و شناخت اندک و ناقص خود با همه چیز روبه رو می شوند اما اندک اندک در حالت های گوناگون بر شناخت و آگاهی آنان افزوده می شود.

کودک پیوسته چنین کسب شناخت می کند. تا آنکه از مرحلۀ حیرت و تفکّر، پای فراتر می نهد و با کمک عقل و اندیشه، قدم در وادی تصرّف و تدبیر معاش و...

می گذارد. از حوادث پند می گیرد، اطاعت می کند و یا در اشتباه و فراموشی و غفلت و گناه، سقوط می کند.

پدران خویش جدا می گشتند. او نیز پس از آن، پدر و مادرش و دیگران را نمی شناخت و این حالت باعث می شد که بر سر راه ازدواج با مادر و خواهر و دیگر محارم مانعی پدید نیاید. و کمترین مفسده و زشتی، هنگامی است که چنین کودک هوشمندی در هنگام تولّد بر چیزی نظر افکند که اجازه این عمل را از او گرفته اند و سزاوار نیست که چنین کند.

آیا نمی بینی که چگونه هر چیزی از آفرینش در جای مناسب خود استوار گشته و در ریز و درشت اجزای هستی، اندک نقص و نادرستی پیدا نیست؟

مفضّل بن عمر پس از شنیدن بخشی از حکمت های آفرینش، می گوید: گفتم: ای آقایم! برخی می پندارند که این ها همه کار طبیعت است.

حضرت فرمود: از آنان بپرس که این طبیعت نسبت به این امور علم و قدرت دارد یا نه؟

اگر علم و توانایی را برای طبیعت ثابت کردند، پس اینان در اثبات آفریدگار و اعتراف به وجود مبدأ دانا، چه سدّی در راه دارند؟ این هم آفرینش و تدبیرش.

اگر گمان می کنند که این اعمال حکیمانه و قوانین مدبّرانه بدون دانش و پایه ای انجام می گیرد؛ بدان: این امور از آفریننده ای حکیم و داناست. و آن را که طبیعت نامیده اند همان سنّت الهی در آفرینش اشیاست که مطابق فرمان و حکمت الهی جریان دارد.

شکیبایی او بر گرسنگی بیش از صبر او بر تشنگی است. این به خاطر آن است که بدن انسان به آب بیش از نان نیازمند است، چونکه آدمی برای نوشیدن، شستن خود و لباس و سیراب کردن حیوانات و آبیاری مزرعه، به آب نیاز دارد.

پس برای نیازهای فراوان، آب به راحتی در دسترس قرار گرفته تا انسان برای خریدن و تحصیل آن در دشوار و رنج بسیار نیفتد.

اما نان جز با رنج و تلاش و حرکت به دست نمی آید؛ تا انسان به خاطر بیکاری و بطالت در سرمستی و فساد غوطه ور نگردد. آیا نمی بینی که کودک را با اینکه به سنّ آموزش نرسیده است به نزد مربّی می گذارند، تا از بازی فسادانگیز و مزاحمت برای خانواده به دور ماند؟!

انسان اینگونه است اگر مشغول نباشد، بر اثر سرمستی و خوشحالی و بیکاری، سبب زیان خود و نزدیکانش می گردد. برای فهم این واقعیّت به کسانی بنگر که در ثروت و رفاه و خوشی بزرگ شده اند، کارشان به کجا کشیده است.» (1)

رَبُّکَ وَ لِذَ لِکَ خَلَقَهُمْ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ» (1)

اگر پروردگارت می خواست یقیناً تمام مردم را [ از روی اجبار ، در مسیر هدایت ] امّت واحدی قرار می داد ، [ ولی نخواست به همین سبب ] همواره [ در امر دین ] در اختلاف اند . * مگر کسانی که پروردگارت به آنان رحم کرده و به همین سبب آنان را آفریده است . و فرمان حتمی پروردگارت تحقق یافت که همانا دوزخ را از همۀ جن و انس [ که راه کفر و عناد را برگزیدند ] پر خواهم کرد .

در آیات دیگر قرآن، فلسفۀ آفرینش بشر بر اساس عبادت و آزمایش و رحمت قرار گرفته است و هر سه محور، بر یک نقطه تمرکز دارند و آن کمال آدمی است.

بنابراین همه مردم بلکه همه مخلوقات هستی اختلاف دارند، مگر آنانی که در سایۀ لطف و رحمت حقّ گرفتار اختلاف نشوند و برای این منظور خداوند متعال وحدت کلمه را برای آنان آفرید. پس انسان در انتخاب راه آزاد است ولی به خاطر پذیرش راه باطل جهنّمی می شود.

نمونۀ روشن اختلاف مردم در مسأله امامت معصوم است. آن گروه که در خط اهل بیت و پیشوایان معصوم علیهم السلام قرار گرفته اند مشمول رحمت شده اند و دیگر مردمانی که از خط خارجند؛ منحرف هستند. خداوند با قرار دادن فطرت و عقل از درون وانبیای گرامی و کتب آسمانی از بیرون، حجّت را بر همه تمام کرده است و عامل وحدت تنها امدادهای الهی است و امکانات دنیوی و مادّی، اموری مقطعی و خیالی و نابود شدنی می باشد؛ زیرا راه شریعت و دیانت است که هدف آفرینش بشر را سامان می دهد و نفس آدمی که مرکز دگرگونی های خیر و شرّ است؛ پرورش

ص:225

می یابد.

امام علی علیه السلام در این باره می فرماید:

الشَّرِیعَةُ، رِیاضَةُ النَّفْسِ. (1)

سنّت الهی پرورش نفس است.

الشَّرِیعَةُ، صَلاحُ الْبَرِیَّةِ. (2)

دین و آئین، مصلحت مردم است.

آفَةُ الرِّیاضَةِ غَلَبَةُ الْعادَةِ. (3)

آفت پرورش جان، چیره شدن عادت است.

بدون شک، هر آدمی در فطرت توحیدی خویش خواهان این است که موجودی با ارزش و محترمی باشد، به همین جهت با تمام وجودش برای کسب ارزش ها و کرامت ها تلاش می کند ولی گاهی در شناخت معیار ارزش ها با تفاوت نگرش ها و فرهنگ ها دچار لغزش می شود و ارزش های دروغین را به جای ارزش های حقیقی می گیرد. با اینکه خداوند دربارۀ او فرموده است:

وَ لَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی ءَادَمَ وَحَمَلْنَهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْنَهُم مِّنَ الطَّیِّبَتِ وَ فَضَّلْنَهُمْ عَلَی کَثِیرٍ مِّمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلاً» (4)

به یقین فرزندان آدم را کرامت دادیم ، و آنان را در خشکی و دریا [ بر مرکب هایی که در اختیارشان گذاشتیم ] سوار کردیم ، و به آنان از نعمت های پاکیزه روزی بخشیدیم ، وآنان را بر بسیاری از آفریده های خود برتری کامل دادیم .

ص:226

با این حال در رازق و رزق و نعمت های خداوندی تردید می کند و شتابزده به بیگانگان دل می بندد و راه حلال و حرام را بر خود مشکوک می سازد، پس گرفتار آثار بد آن می شود.

ابوعبیدۀ حذاء می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: دعا کن که خداوند روزی مرا در دست بندگانش قرار ندهد. حضرت فرمود:

خداوند چنین کاری نمی کند؛ او روزی بندگان را در دست یکدیگر قرار داده است؛ اما از خدا بخواه که روزیت را در دست بندگان نیک خود قرار دهد که این از خوشبختی است. (1)در زمینۀ خلقت انسان به کتاب های «فیزیولوژی انسان»، «آفرینش انسان»، «اوّلین دانشگاه و آخرین پیامبر» مراجعه نمایید، تا به مسئلۀ خلقت سَویّ، و تربیت جسم و جان که محصول عنایت و ارادۀ اوست بیش از پیش آگاه شوید.

داشتی و نظر لطف و احسان، مرا در دور سلطنت پیشوایان کفر و ضلالت که عهد تو را شکستند و رسولانت را تکذیب کردند به دنیا نیاوردی ولیکن زمانی به وجود آوردی که از برکت پیشوای توحید، خاتم پیامبرانت، مقام هدایت را که در علم ازلیّت مقرّر بود بر من میسّر فرمودی و در این عصر هدایت مرا پرورش دادی، و از این پیش هم، پیوسته با من نیکویی و مهربانی کردی و به نعمت فراوانم متنعّم ساختی تا آنگاه که آفرینشم را به مشیّت خود از آب نطفه فرمودی، و در ظلمات سه گانه (بَطن و مشیمه و رحم) در میان لحم و دمم مسکن دادی، نه مرا از کیفیت خلقتم آگاه ساختی و نه کاری در آفرینشم به من واگذار کردی، تا آن که مرا به آن رتبۀ معرفت و هدایت علم ازلی با خلقت کامل و آراسته به دنیا آوردی و در گهواره که کودکی ناتوان بودم مرا از هر آسیب و خطر حفظ کردی، و از شیر مادر غذای گوارا روزیم نمودی، و قلوب دایگان را به من مهربان ساختی، مادران مهربان را برای محافظتم از آسیب جنّ و انس برگماشتی، و از عیب و نقصان خلقتم را پیراستی.

به هر حال بسی بلند مرتبه و خدای مهربانی، پس آنگاه که زبانم به سخن گشودی نعمت بی حدّت بر من تمام کردی، و در هر سال به تربیتت فزون تر شدم و خلقتم مقام کمال یافت و قوای جسم و جانم به حدّ اعتدال رسید، پس حجت خود را بر من الزام نمودی، و معرفت خود را به قلبم الهام فرمودی، و در عجایب حکمت های خویش عقلم را حیران ساختی، و مرا بیدار و هوشیار کردی تا در آسمان و زمین بدایع مخلوقاتت را مشاهده کنم، و مرا به یاد خود و شکر نعمت های بی حدّ خویش متذکّر ساختی و طاعت و عبادتت را بر من فرض نمودی، و فهم دانش و علوم و حقایقی که پیامبرانت به وحی آوردند به من عطا فرمودی، و روح مرا برای پذیرفتن اسرار آمادگی دادی، و به سعۀ صدر، دریافتن مقام رضا و تسلیم را بر من آسان کردی.» (1)

ص:228

تا جائی حضرت به دقایق و لطایف آفرینش بدن اشاره می فرماید، که انسان را در بهت و حیرت می برد.

من در ضمن تفسیر دعای پنجم، دربارۀ عجایب خلقت مسائل مهمی را عنوان کرده، و در مجلدات دیگر در باب رزق و روزی مطالب مهمّی را نگاشته، و به مسائل کلیدی برنامه های تربیتی اشاره داشته ام، در این جا نیازی به توضیح بیشتر نمی بینم، به همین خاطر به این چند سطر قناعت می کنم و جملات بعدی دعا را پی می گیرم.

که آمرزندۀ گناه و پذیرندۀ توبه است.

اگر کسی در برابر بشارت های قرآن، در جهت این که حضرت محبوب پذیرندۀ توبه و عفو کنندۀ سیّئات است، به ناامیدی روی آورد و مأیوس از رحمت دوست شود و تصور کند که حضرت حق او را نمی بخشد و توبه و بازگشت تأثیری ندارد، به کفر گراییده و با قرآن مجید به معارضه برخاسته و از قبول برنامه های الهی سرباز زده و از دایرۀ عبودیت و بندگی بیرون رفته است.

در تفسیر دعای شانزدهم و سی و یکم و سی و نهم، به مسئلۀ گناه و راه علاج از معصیت، و توبه و بازگشت، و ارزش و قیمت تائب به طور مفصّل اشاره شده است.

نگارا بی تو برگ جان که دارد سر کفر و غم ایمان که دارد

به امّید وصالت می دهم جان وگرنه طاقت هجران که دارد

غمت هر لحظه جانی خواهد از من چه انصاف است چندین جان که دارد

اگر عشق تو خون من نریزد غمت را هر شبی مهمان که دارد

نیاید جز خیالت در دل من بجز یوسف سرِ زندان که دارد

دل من با خیالت دوش می گفت که این درد مرا درمان که دارد

لب شیرین تو گفتا ز من پرس که من با تو بگویم کان که دارد

مرا گفتی که فردا روز وصل است امید زیستن چندان که دارد

دلم در بند زلف توست ورنه سرِ سودای بی پایان که دارد

اگر لطف خیال تو نباشد عراقی را چنین حیران که دارد

(فخرالدین عراقی)

ص:230

[فَلَوْ لاَ الْمَوَاقِفُ الَّتِی أُؤَمِّلُ مِنْ عَفْوِکَ الَّذِی شَمِلَ کُلَّ شَیْ ءٍ لَأَلْقَیْتُ بِیَدِی وَ لَوْ أَنَّ أَحَداً اسْتَطَاعَ الْهَرَبَ مِنْ رَبِّهِ لَکُنْتُ أَنَا أَحَقَّ بِالْهَرَبِ مِنْکَ وَ أَنْتَ لاَ تَخْفَی عَلَیْکَ خَافِیَةٌ فِی الْأَرْضِ وَ لاَ فِی السَّمَاءِ إِلاَّ أَتَیْتَ بِهَا وَ کَفَی بِکَ جَازِیاً وَ کَفَی بِکَ حَسِیباً]

و اگر نبود محل ها و جایگاه هایی که به عفوت که فراگیر هر چیز است امید ببندم، خود را از دست می دادم، و از نجاتم مأیوس می شدم. اگر کسی می توانست از پروردگارش بگریزد، من به خاطر این همه گناهانم، برای این که دچار عذاب نشوم، به گریز از تو سزاوارتر بودم؛ تویی که نه در زمین و نه در آسمان، رازی از تو پوشیده نیست، و آن را در عرصه گاه قیامت حاضر می کنی، و همین بس که تو کیفر دهنده و حسابگر باشی که در کیفر و حساب، به افراد و اشخاص و آلات و ابزار نیاز نداری.

شک و شبهه در معرض عفو دوست قرار می گیرد و از رحمت واسعه اش بهره مند می گردد.

در ضمن تفسیر دعای سی و نهم که در طلب عفو بود مسائلی باز گو شد، در این جا نیاز به توضیح و تفسیر نیست، آنچه مهم است این است که به بیان حضرت سجّاد علیه السلام اگر تکیه گاهم به این عفو عالمگیرت نبود، بدون تردید با این گناهان رسوا کننده از دست می رفتم، و اگر جای فرار بود پا به فرار می گذاشتم، ولی به قول امیر المؤمنین علیه السلام در دعای کمیل:

وَ لا یُمْکِنُ الْفَرارُ مِنْ حُکُومَتِکَ. (1)

و گریز از حکومتت ممکن نیست.

مولای من اگر بنا به فرار باشد از گناهم به سوی عفوت می گریزم، و از عصیانم به منطقۀ رحمتت فرار می کنم.

محبوب من! از قلب امیدوارم با خبری، از آرزویم که چیزی جز عفو و رحمتت نیست با خبری و می دانی که با این امید و آرزو به تو پناه آورده ام. ای عزیزی که چیزی در این عالمِ هستی، نه در غیب آن و نه در شهودش، از تو پنهان نیست.

اِنَّ اللّهَ لا یَخْفی عَلَیْهِ شَیْ ءٌ فِی الاَْرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ» (2)

یقیناً چیزی در زمین و در آسمان بر خدا پوشیده نیست .

رَبَّنا انَّکَ تَعْلَمُ ما نُخْفِی وَ ما نُعلِنُ وَ ما یَخْفی عَلَی اللّهِ مِنْ شَیءٍ فِی الْأَرضِ وَ لا فِی السَّماءِ» (3)

پروردگارا ! یقیناً تو آنچه را ما پنهان می داریم و آنچه را آشکار می کنیم ،

ص:232

می دانی و هیچ چیز در زمین و آسمان بر خدا پنهان نیست .

یَوْمَ هُمْ بارِزُونَ لاْیَخْفی عَلَی اللّهِ مِنْهُمْ شَیْ ءٌ» (1)

روزی که همۀ آنان آشکار می شوند ، [ و ] چیزی از آنان بر خدا پوشیده نمی ماند .

الهی! ای وجود مقدّسی که با قدرت قاهره ات آنچه را از دید انسان پوشیده مانده در صحرای قیامت جهت حسابرسی حاضر می نمایی و ریز و درشت عمل او را در برابر دیدگانش مجسم می نمائی و با عدل و دادت با مردم محشر معامله می کنی.

وَ نَضَعُ الْمَوازینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقیامَةِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئاً وَ انْ کانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ اتَیْنا بِها وَ کَفی بِنا حاسِبینَ» (2)

و ترازوهای عدالت را در روز قیامت می نهیم و به هیچ کس هیچ ستمی نمی شود ؛ و اگر [ عمل خوب یا بد ] هم وزن دانه خردلی باشد آن را [ برای وزن کردن ] می آوریم ، و کافی است که ما حسابگر باشیم .

یا بُنَیَّ انَّها انْ تَکُ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَکُنْ فی صَخْرَةٍ اوْ فِی السَّمواتِ اوْ فِی الاَْرْضِ یَأْتِ بِهَا اللّهُ انَّ اللّهَ لَطیفٌ خَبیرٌ» (3)

پسرکم ! اگر عمل هم وزن دانۀ خردلی و در درون سنگی یا در آسمان ها یا در دل زمین باشد ، خدا آن را [ در قیامت برای حسابرسی ] می آورد ؛ یقیناً خدا لطیف و آگاه است .

ص:233

به ملک صبر و قناعت یگانه سلطان باش طمع مدار ز اهریمنان سلیمان باش

ز آتش غضب و آب کبر و باد غرور بپوش دیده و با خاک راه یکسان باش

به همّت قوی و کارهای شایسته برای مردم عالم مثال و میزان باش

اگر ز گردش ایّام ایمنی خواهی به درد مردم درمانده عین درمان باش

تو را ز تربیت جسم حاصلی نبود به فکر تربیت و پروریدن جان باش

مشو فکار از این روزگار ناهموار برای پست و بلند زمانه سوهان باش

اگر مطیع رسول خدا نمی باشی تو را به جان علی پس مطیع وجدان باش

چنانکه فکر زمستان کنی به تابستان به کار خویش دمی هم به فکر پایان باش

به باغ علم و ادب آشیان گزین رنجی میان اهل سخن بلبل خوش الحان باش

(رنجی)

وَ تَناسُلِ الذُّرِّیَّةِ. (1)

آن گاه آدم را در سرایی که عیشش بی زحمت در اختیار بود ساکن کرد، و جایگاهش را به امنیّت آراست، و او را از ابلیس و دشمنی او ترساند. اما دشمنش به جایگاه زیبای او و همنشینی اش با نیکان رشک برد و او را بفریفت. آدم (به وسوسۀ دشمن) یقین را به تردید، و عزم محکم را به دو دلی، و شادی را به ترس جابجا کرد، و ندامت را به خاطر فریب خوردن به جان خرید. آن گاه خداوند سبحان درِ توبه را به رویش گشود و کلمۀ رحمت را به او تلقین کرد، و بازگشت به بهشت را به او وعده داد، سپس او را به این دنیا که محلّ آزمایش و ازدیاد نسل است فرود آورد.

از مسائل مهمّی که در برنامۀ تربیتی انسان پدید می آید؛ احساس گناه و نافرمانی بر اثر اندیشه و کردار خلاف و ناپسند گذشته است. به ویژه اگر گناه سنگین و بزرگ باشد، که تأثیر آن در ذهن انسان به عذاب وجدانی تبدیل می شود. و روح را بسیار آزار و رنج می دهد.

آدم اگر بخواهد مسیر خود را در دنیا به سوی پاکی و پرهیزکاری دگرگون سازد و به راه حق بازگردد، باید مسئولیّت سنگینی را به عهده گیرد و از گذشتۀ خود برهد.

این تفکّر مانند کابوسی ترسناک بر روح او سایه می افکند و بر سر دو راهی انتخاب قرار می گیرد. گاهی در این لحظۀ حسّاس ناگهان عنایت غیبی و لطف خدایی حال او را فرا می گیرد و نوری در قلب او می افکند و دگرگونی اساسی در وجودش پدید

ص:235

می آورد. این بازگشت به فطرت توحیدی را توبه یا انابه نامیده اند و برخی از علمای فرزانه، توبه را ترک گناه و پشیمانی ازآن و بازگشت به سوی خدا و انابه را دست کشیدن از غیر خداوند و بازگشت با تمام وجود و حقیقت به سوی حق تعالی می دانند و چنانچه با استغفار و تنبّه واقعی همراه گردد از توبه برتر است.

روایات معصومین علیهم السلام بدون بازگشت به گناه باشد و باطن انسان از ظاهر او بهتر گردد.

توفیق دستیابی به چنین بازگشتی در دنیا، نصیب برخی از گناهکاران شده است.

آنان که در یک لحظۀ سرنوشت ساز متحوّل شده و به راه حق بازگشته اند.

حکایت توبۀ فضیل بن عیّاض، بهلول نبّاش، معاذ بن جبل، ثعلبة بن عبدالرحمن، بشر حافی، شعوانه و... و بسیاری دیگر که نامشان در تاریخ از زمرۀ عرفا و اولیای الهی ثبت گردیده است.

و گاهی چه بسا او را از تغییر برنامه زندگی و گرایش به هدایت و پاکی باز می دارد و ندایی از درون به او می گوید: توبه چه سودی دارد به کارت ادامه بده.

زنجیر اعمال آلودۀ به گناه همچو دامی بر سر راه قرار می گیرد و دست و پا را چنان می بندد که اندیشۀ بازگشت را تیره می سازد و رنگ سیاه گناه بر دل می نشیند.

گروهی از آدمیان ساعت ها بر سر دو راهی ها ماندند و به تفکّر در سرانجام کار پرداختند، اما در اثر وسوسه ها و آرزوهای خیالی و پوچ شیطانی، بدون مشورت و راهنمایی از خیراندیشان به هلاکت رسیدند، از این دسته: مشرکان و کافران و ستمگران و منافقان و جاهلانی هستند که در راه انتخاب دنیا و آخرت؛ لذّت های زودگذر دنیا را برگزیدند و انسان های زیادی را هم گمراه کردند.

نمونۀ بارز این حالت، ماجرای عمر بن سعد در کربلا است. وقتی پیشنهاد سرلشگری از سوی عبیدالله بن زیاد به او داده شد بر سر دوراهی عزّت و ذلّت درماند و یک شبانه روز در اندیشه فرو رفت و سرانجام با این توجیه نفسانی که امام حسین علیه السلام را می کشم و بعد توبه می کنم به سرزمین کربلا روانه شد و آن فاجعه بزرگ را پدید آورد ولی هرگز به آرزوها و توفیق توبه دست نیافت و با حسرت و خسارت دنیایی و آخرتی به جهنّم رفت.

بنابراین؛ هر انسانی در دنیا موفّق به توبه و انابه نمی شود؛ زیرا باید پایه و شالودۀ

ص:237

انقلاب درونی او، به طور حقیقی فراهم شود تا توفیق بازگشت را بیابد.

ج - وَ أَماتَ قَلْبی عَظِیمَ جِنایَتیِ فَأَحْیِهِ بِتَوْبَةٍ مِنْکَ. (1)

بزرگی جنایتم دلم را میرانده پس آن را با توبه به درگاهت زنده کن.

گناه، سبب مرگ قلب گشته و دل انسان به مردۀ متحرّکی تبدیل می شود. قیافه، صورت آدمیزاد است ولی دل او قلبِ حیوان است. این دل مردگی خسارت گناه است. حتی گناه توانایی دارد که همه جان و روح را فرا بگیرد.

قرآن کریم گناه را عامل کور شدن قلب می داند که ادامۀ آن انسان را دچار شک و ریب می کند و سرانجام از آیات انفسی و آیات آفاقی محروم می گردد.

کَلَّا بَلْ رَانَ عَلَی قُلُوبِهِم مَّا کَانُواْ یَکْسِبُونَ * کَلَّآ إِنَّهُمْ عَن رَّبِّهِمْ یَوْمَئِذٍ لََّمحْجُوبُونَ * ثُمَّ إِنَّهُمْ لَصَالُواْ الْجَحِیمِ» (2)

این چنین نیست که می گویند ، بلکه گناهانی که همواره مرتکب شده اند بر دل هایشان چرک و زنگار بسته است [ که حقایق را افسانه می پندارند . ] * این چنین نیست که آنان می پندارند ، بلکه اینان در آن روز از پروردگارشان محجوب اند . * سپس آنان بی تردید وارد دوزخ می شوند .

و از آیات دیگر استفاده می شود، اعمال زشت انسان چون غباری بر صفحۀ دل نقش می بندد و آن را تیره می سازد و مانع ادراک حقایق می شود.

در دعای سحر ابوحمزه ثمالی، از امام سجّاد علیه السلام نقل شده است:

وَ إِنَّ الرّاحِلَ إِلَیْکَ قَرِیبُ الْمَسافَةِ وَ أَنَّکَ لاتَحْجُبُ عَنْ خَلْقِکَ وَ لکِنْ تَحْجُبُهُمُ الْأَعْمالُ السَّیِّئَةُ دُونَکَ. (3)

ص:239

همانا مسافر به سوی تو مسافتش نزدیک است و تو از آفریدگانت هرگز در پرده نیستی، جز اینکه کردار زشتشان آنان را از تو محجوب نماید.

توبۀ جان و دل را زنده می سازد و راه نجات را هموار می سازد. قرآن درهای لطف و رحمت را بر روی هر انسانی با هر مقامی و با هر شرائطی باز می گذارد. روشن است که دعوت به بازگشت به سوی رحمت الهی نمی تواند بدون قید و شرط باشد؛ زیرا او حکیم و خبیر است که کار بی حساب نمی کند اگر آغوش رحمتش را به روی همه گشوده و پیوسته آنها را به سوی خود فرامی خواند، به یقین آمادگی هایی در بندگان نیز فراهم است.

بنابراین باید نخست دگرگونی بنیادی در وجود انسان نمایان شود؛ سپس پایه های ایمان و اعتقادات فروریخته در اثر گناه، نوسازی می گردد. و آنگاه ناتوانی های روحی و ضعف های اخلاقی را جبران می نماید.

آیۀ فوق به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خطاب می کند ولی مقصود انسان است. و بنابر روایات و تفاسیر معصومین این آیه از امید بخش ترین آیات قرآن است (1)؛ زیرا در آن رحمت حق بر غضب او مقدّم است و گسترۀ فیض و رحمت او بر موجودی محدود نیست و از این که کلمۀ

«رحمة» به

«اللّه» اضافه شده است، در تک تک واژه های آیه لطف و مهر نهفته است؛ آیه به طور کلی تشویق به بازگشت به سوی خداست.

آغاز آیه با ندای یَعِبَادِیَ ای بندگان من شروع می شود، حتی کافران را هم فرا می گیرد؛ زیرا خداوند، خویش را مولای همۀ بندگان و سزاوار دریافت رحمت می داند. و حق مولا بر عبد این است که او را عبادت و اطاعت نماید. پیام بشارت پروردگار با زبان گرم و نرم به بندگان امید می دهد تا آنان خجالت نکشند. از این رو با اینکه خطاب آیه به گناهکاران و خطاکاران است و چون خداوند هدایت و توبه بندگان را دوست می دارد و بندگی آنان را می خواهد؛ مانند پدری نیست که از رفتار فرزندش ناامید باشد و بگوید: تو فرزند من نیستی، یا ای نادان برو آدم شو! پس بدون خطاب تند ای گنهکاران یا طغیانگران و... می فرماید: ای بندگانم! که بر نفس خود زیاده روی کرده اید، از لطف و و گذشت من ناامید نشوید، بیایید همه را می بخشم.

چقدر زیبا در این آیه، محبّت و مهربانی و بزرگواری به کار رفته که هر دل سنگ صفتی را آب می کند. سپس در ادامه خطاب می فرماید: أَسْرَفُواْ عَلَی أَنفُسِهِمْ ای کسانی که زیاده روی بر نفس کرده اید، نمی فرماید:

«ظَلَمُوا» یا

«أَخْطَأوا» یا

«عَصَوا» یا

«طَغَوا» . ای ستمگران! ای خطاکاران! ای نافرمایان! و... یا با خطابی زننده بفرماید:

ای جانوران! ای خائنان! ای آدمکشان! چون با آن ندای بندگان من نمی سازد و مناسب دعوت به توبه نیست.

ص:241

می شکنند، که با هیچ آبی قابل شستشو نیستند، ولی این آیه به همه آنان نوید می دهد راه به روی همه باز است.

در تفاسیر و منابع معتبر از مصداق های بارز این آیه، وحشی جنایتکار، قاتل حمزۀ سیدالشّهدا است که به دستور هند، زن ابوسفیان جگر حمزه را بیرون آورد و به دندان کشید. هنگامی که خواست مسلمان شود به نزد رسول اللّه صلی الله علیه و آله رفت و اسلام اختیار کرد و از کردۀ خویش توبه نمود، حضرت او را با آغوش باز پذیرفت و توبه اش را قبول کرد ولی حضرت به خاطر اندوه جانگداز عمویش حمزه به او فرمود: از جلوی چشم من برو یا هرگز با من رو به رو مشو، که من نمی توانم تو را ببینم. از این رو وحشی به شام رفت و در اثر میگساری از دنیا رفت. (1)

روزی به هنگام نبش قبر به جسد دختری از انصار برخورد کردم بعد از آنکه او را برهنه کردم شیطان مرا وسوسه کرد و با مردۀ او زنا کردم و ناگهان ندایی شنیدم که گفت: وای بر تو از آتش...

هنگامی که سخن به اینجا رسید پیامبر صلی الله علیه و آله سخت برآشفت و فرمود: این فاسق را بیرون کنید. تو چقدر به دوزخ نزدیک هستی.

جوان بیرون آمد و سخت گریه کرد و سر به بیابان گذاشت و می گفت: ای خدای محمد صلی الله علیه و آله اگر توبه مرا می پذیری پیامبرت را از آن باخبر کن وگرنه آتش از آسمان بفرست و مرا بسوزان و از کیفر سوزان آخرت راحت کن، در اینجا پیک وحی بر حضرت نازل شد و آیه قُلْ یَعِبَادِیَ الَّذِینَ... را بر آن حضرت قرائت نمود.

و به نقل دیگری پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در حالی که تبسّم بر لب داشت، آیاتی را تلاوت کرد و به اصحاب فرمود: کیست که مکان جوان را به ما نشان دهد؟

حضرت به همراه یارانش، بهلول را در بین صخره ها یافتند و پیامبر صلی الله علیه و آله خاک ها را از سر و روی او پاک نمود و فرمود: ای بهلول! بشارت باد تو را که از آزاد شدگان آتش هستی. و به اصحاب خویش فرمود: اینگونه گناهان را جبران کنید چنان که این جوان جبران نمود.» (1)سپس می فرماید: إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعاً

خداوند در آیۀ فوق با چند واژۀ لاتقنطوا ، یغفر ، جمیعا ، غَفُور ، رَحِیم بر لطف و امیدواری به خود تأکید فرموده است. حرف ال بر ذنوب هم هر گناهی را که دربارۀ شکستن حدود و تجاوز به حریم حق باشد را شامل می شود. و کلمۀ جمیعاً این توسعه را می فهماند که محدودیّت در بخشش نیست و دریای رحمت پروردگار موّاج است.

ص:244

البته بر اساس روایات ما مسألۀ حق النّاس در اینجا مطرح نیست؛ زیرا خداوند در دنیا و آخرت آثار و واجباتی بر حقوق مردم قرار داده است که در محاکمۀ قیامت حسابرسی می کند و همچنین پذیرش لطف و آمرزش خداوند، به شرط توبه و عمل صالح است که در سورۀ فرقان می فرماید:

إِلَّا مَن تَابَ وَ ءَامَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صَلِحًا فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیَِّاتِهِمْ حَسَنَتٍ وَ کَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِیًما» (1)

مگر آنان که توبه کنند و ایمان آورند و کار شایسته انجام دهند ، که خدا بدی هایشان را به خوبی ها تبدیل می کند ؛ و خدا بسیار آمرزنده و مهربان است .

اگر توبه و کار نیک کنند خداوند هم گناهان آنان را به نیکی ها تبدیل می کند وگرنه در قیامت هیچ توبه ای اثر ندارد و انسان به صورت آدمیزاد محشور نمی شود.

پس مراد آیه که می فرماید: خداوند همه گناهان را می بخشد آن نیست که انسان گناه کند و بگوید خدا می آمرزد، بلکه مقصود این است که: گناهان هر قدر بزرگ باشد سزاوار آمرزیدن است، پس نباید از رحمت خدا ناامید بود.

شاهد بر این مطلب دو اسم از اسمای حسنای الهی با نام غفور و رحیم در کنار نام اللّه است که تأکید بر این می باشد که من بخشنده و مهربانم و خود بندگانم را می بخشم.

دانشمندان و مفسران قرآن گفته اند:

سبب مغفرت دو چیز است:

1- شفاعت 2- توبه

شفاعت شامل شرک نمی شود؛ زیرا به دلیل آیۀ شریفۀ:

إِنَّ اللَّهَ لَایَغْفِرُ أَن یُشْرَکَ بِهِ وَیَغْفِرُ مَا دُونَ ذَ لِکَ لِمَن یَشَآءُ وَمَن یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَلَا بَعِیدًا» (1)

مسلماً خدا این را که به او شرک آورده شود نمی آمرزد ، و فروتر از آن را برای هر که بخواهد می آمرزد . و هر که به خدا شرک ورزد ، یقیناً به گمراهی بسیار دوری دچار شده است .

ناظر به شفاعت انسان است و مسألۀ شرک را نمی گیرد؛ زیرا شرک ورزیدن سبب انکار صفات ذاتی و فعلی ذات پروردگار می شود و حقوق خداوند بر بندگان را نابود می سازد. البته پس از قرائنی و اختلافی که مفسّران پیرامون آیۀ فوق دارند این مطلب به دست می آید.

بعضی گفته اند:

عموم مغفرت، مقیّد به غیر شرک و گناهانی است که خداوند وعدۀ عذاب و آتش داده است. ولی توبه قیدی ندارد که باید به طور کلّی از هر نوع گناه توبه نمود. (2)ارزش حقیقی توبه تنها در حیات دنیاست و در هنگام مرگ و قیامت فایده و سودی ندارد؛ زیرا کسی که آثار گناه و کیفر و آتش را می بیند، به ناچار به طلب آمرزش و توبه روی می آورد تا از دام عذاب خلاصی پیدا کند.

ص:246

از آیات و روایات استفاده می شود، توبه پیش از فرارسیدن مرگ پذیرفته می شود ولی به هنگام دیدن نشانه های مرگ توبه قبول نمی شود.

خداوند سبحان دربارۀ چنین توبه ای می فرماید:

« وَلَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیَِّاتِ حَتَّی إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنِّی تُبْتُ الَْنَ وَلَا الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَهُمْ کُفَّارٌ أُوْلئِکَ أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا أَلِیمًا» (1)

و برای کسانی که پیوسته کارهای زشت مرتکب می شوند ، تا زمانی که مرگ یکی از آنان فرا رسد [ و در آن لحظه که تمام فرصت ها از دست رفته ] گوید : اکنون توبه کردم . و نیز برای آنان که در حال کفر از دنیا می روند ، توبه نیست . اینانند که عذابی دردناک برای آنان آماده کرده ایم .

ولی در آیۀ قبل از این می فرماید:

إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَی اللَّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَلَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِن قَرِیبٍ فَأُوْلئِکَ یَتُوبُ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَکَانَ اللَّهُ عَلِیًما حَکِیًما» (2)

بی تردید توبه نزد خدا فقط برای کسانی است که از روی نادانی مرتکب کار زشت می شوند ، سپس به زودی توبه می کنند ؛ اینانند که خدا توبۀ آنان را می پذیرد ، و خدا همواره دانا و حکیم است .

روشن است که مقصود خداوند از یَتُوبُونَ مِن قَرِیبٍ این است که: خطاکار در دار دنیا به زودی بازگردد نه همه را به آخر و آخرت بگذارد، تا در لحظه های واپسین تسلیم حق شود؛ این دو رویی و فریب است.

ص:247

در داستان غرق شدن فرعون در دریا آمده است:

لحظه ای که امواج دریا فرعون را به کام مرگ کشید گفت: به خدایی که بنی اسرائیل به او ایمان آورده اند ایمان آوردم و من از تسلیم شدگان هستم، سپس خطابی قهرآمیز از سوی حق شنید که فرمود: آیا اکنون توبه می کنی در حالی که از پیش عصیان می کردی و از مفسدان بودی؟!» (1)پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در این زمینه می فرماید:

هر کس پیش از آن که مرگ را مشاهده کند توبه نماید؛ توبه اش پذیرفته می شود. (2)دلیل پذیرفته شدن توبه تا پیش از مرگ این است که: توبه در حال مرگ نوعی پشیمانی ناخواسته است. زمانی که گنهکاران به خاطر ترس از کیفر الهی به آن روی می آورند، حالتی است که از بیرون بر آنان تحمیل شده است و هیچ ارتباطی به انقلاب درونی و طهارت نفس و پاکی روح آنان ندارد. بنابراین ردّ توبه از جانب خداوند غفّار در لحظۀ مرگ از روی بخل نیست، بلکه به خاطر راست نبودن توبۀ انسان در آن وضعیّت ویژه است.

و امّا توبه در قیامت تأثیری ندارد؛ زیرا در عرصۀ قیامت انقلاب درونی و تکلیف و شریعت برداشته شده است و همه درون ها و قصدها آشکار گشته است و مفهومی برای توبه نمی ماند. پس بازگشت به دنیا و پشیمانی و جبران هم وجود ندارد تا توبه معنا پیدا کند.

ص:248

ریخته است. گناهکاری که پس از مرگ از کار خود پشیمان می گردد مانند مجرمی است که وقتی چشمان او به چوبه دار می افتد و طناب دار را بر گلوی خود احساس می کند ناگهان از کردۀ خویش پشیمان می شود. این پشیمانی، فضیلت و افتخار و رشد و تکامل برای انسان ندارد. پس چنین توبه ای از ریشه بی ارزش و فایده است.

بنابراین خداوند متعال در پاسخ مجرمان که در جهنّم می گویند: خدایا! بدبختی بر ما چیره گشت ما را به دنیا بازگردان، می فرماید:

قَالَ اخْسَُواْ فِیهَا وَ لَاتُکَلِّمُونِ» (1)

[ خدا ] می گوید : [ ای سگان ! ] در دوزخ گم شوید و با من سخن مگویید !

به زبان عامیانه یعنی ای مسخره کنندگان! بروید خفه شوید حالا بیدار شدید و درخواست عفو و گذشت می کنید، اینجا جای حساب و کتاب است. امور دنیا و سرگرمی ها و آرزوها، انسان را به آن افسون ها و ندامت ها می کشاند.

در حدیثی پرمغز و تکان دهنده از امام صادق علیه السلام نقل گردیده است که آیۀ:

وَالَّذِینَ إِذَا فَعَلُواْ فَحِشَةً أَوْظَلَمُواْ أَنفُسَهُمْ ذَکَرُواْ اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُواْ لِذُنُوبِهِمْ وَمَن یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ وَلَمْ یُصِرُّواْ عَلَی مَا فَعَلُواْ وَهُمْ یَعْلَمُونَ» (2)

و آنان که چون کار زشتی مرتکب شوند یا بر خود ستم ورزند ، خدا را یاد کنند و برای گناهانشان آمرزش خواهند ؛ و چه کسی جز خدا گناهان را می آمرزد ؟ و دانسته و آگاهانه بر آنچه مرتکب شده اند ، پا فشاری نمی کنند .

ص:250

هنگامی که آیۀ توبه نازل شد ابلیس بالای کوه ثور در مکّه رفت و با صدای بلند فریاد کشید و سران لشگرش را فراخواند. آنان گفتند: ای سرور ما! چه شده است که ما را فراخوانده ای؟! ابلیس گفت: آیه ای نازل شده (که پشت مرا می لرزاند و مایۀ نجات بشر است) چه کسی می تواند با آن مقابله کند؟

یکی از شیاطین گفت: من می توانم با نقشه ام چنین و چنان کنم. ابلیس طرح او را نپذیرفت! دیگری برخاست و نقشۀ خود را ارایه کرد باز هم نپذیرفت. سپس شیطانی به نام خنّاس ایستاد و گفت: من از عهدۀ آن برمی آیم. ابلیس گفت: از چه راهی؟ خنّاس گفت: آنان را با وعده ها و آرزوها سرگرم می کنم تا آلوده به گناه شوند و هنگامی که مرتکب گناه شدند، توبه و استغفار را از یادشان می برم. ابلیس گفت:

تو می توانی از عهدۀ این کار برآیی. این مأموریت را تا قیامت به تو سپردم. (1)از این رو خداوند رحیم در سورۀ ناس سه مرتبه با ذکر ربوبیّت و مالکیّت و الوهیّت، خود را واسطۀ نجات و پناهندگی از شرّ شیطان خنّاس قرار می دهد تا مردم از وسوسه های او در امان بمانند.

ص:251

[«4»اَللَّهُمَّ إِنَّکَ طَالِبِی إِنْ أَنَا هَرَبْتُ وَ مُدْرِکِی إِنْ أَنَا فَرَرْتُ فَهَا أَنَا ذَا بَیْنَ یَدَیْکَ خَاضِعٌ ذَلِیلٌ رَاغِمٌ إِنْ تُعَذِّبْنِی فَإِنِّی لِذَلِکَ أَهْلٌ وَ هُوَ - یَا رَبِّ - مِنْکَ عَدْلٌ وَ إِنْ تَعْفُ عَنِّی فَقَدِیماً شَمَلَنِی عَفْوُکَ وَ أَلْبَسْتَنِی عَافِیَتَکَ]

خدایا! تو خواستار و جویندۀ منی اگر بگریزم، و تو دریابندۀ منی، اگر فرار کنم. اینک منم که در برابرت قرار دارم، فروتن، خوار، بینی به خاک مالیده. اگر عذابم کنی سزاوار آنم، و عذاب ای پروردگار من از ناحیۀ تو عین عدالت است، و اگر از من بگذری، برنامۀ تازه ای نیست؛ چرا که از دیرباز گذشتت مرا فرا گرفته، و جامۀ عافیتت را بر من پوشانده ای.

ص:252

[«5»فَأَسْأَلُکَ - اللَّهُمَّ - بِالْمَخْزُونِ مِنْ أَسْمَائِکَ وَ بِمَا وَارَتْهُ الْحُجُبُ مِنْ بَهَائِکَ إِلاَّ رَحِمْتَ هَذِهِ النَّفْسَ الْجَزُوعَةَ وَ هَذِهِ الرِّمَّةَ الْهَلُوعَةَ الَّتِی لاَ تَسْتَطِیعُ حَرَّ شَمْسِکَ فَکَیْفَ تَسْتَطِیعُ حَرَّ نَارِکَ وَ الَّتِی لاَ تَسْتَطِیعُ صَوْتَ رَعْدِکَ فَکَیْفَ تَسْتَطِیعُ صَوْتَ غَضَبِکَ؟]

خدایا! به حق نام های مبارکت که در دانش تو محفوظ است، و احدی از آن خبر ندارد، و به جمال و زیباییت که پرده های نور آن را پوشانده، که بر این وجود بی تاب، و این استخوان های کهنۀ پوسیده رحمت آری. وجود ناتوانی که توانایی گرمی آفتابت را ندارد، چگونه تاب گرمی آتشت را دارد؟! و قدرت شنیدن خروش رعدت را ندارد، چگونه توان شنیدن فریاد خشمت را دارد؟!

ص:253

[«6»فَارْحَمْنِیَ - اللَّهُمَّ - فَإِنِّی امْرُؤٌ حَقِیرٌ وَ خَطَرِی یَسِیرٌ وَ لَیْسَ عَذَابِی مِمَّا یَزِیدُ فِی مُلْکِکَ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ وَ لَوْ أَنَّ عَذَابِی مِمَّا یَزِیدُ فِی مُلْکِکَ لَسَأَلْتُکَ الصَّبْرَ عَلَیْهِ وَ أَحْبَبْتُ أَنْ یَکُونَ ذَلِکَ لَکَ وَ لَکِنْ سُلْطَانُکَ - اللَّهُمَّ - أَعْظَمُ وَ مُلْکُکَ أَدْوَمُ مِنْ أَنْ تَزِیدَ فِیهِ طَاعَةُ الْمُطِیعِینَ أَوْ تَنْقُصَ مِنْهُ مَعْصِیَةُ الْمُذْنِبِینَ «7»فَارْحَمْنِی یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ وَ تَجَاوَزْ عَنِّی یَا ذَا الْجَلاَلِ وَ الْإِکْرَامِ وَ تُبْ عَلَیَّ إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ]

خدایا! به من رحم کن؛ زیرا که من فردی حقیر و قدر و منزلتم ناچیز است، و عذاب کردن من چیزی نیست که به مقدار ذرّه ای در پادشاهی و فرمانرواییت بیفزاید، و اگر عذابم بر پادشاهیت می افزود، صبر و شکیبایی بر آن را از تو درخواست می کردم، و دوست داشتم که این فزونی برای تو باشد؛ امّا خدایا! سلطنتت بزرگ تر و پادشاهیت باداوم تر از آن است که طاعت مطیعان بر آن بیفزاید، یا معصیت گناهکاران از آن بکاهد؛ پس به من رحم کن، ای مهربان ترین مهربانان! و از من گذشت کن، ای صاحب جلال و اکرام! و توبه ام را بپذیر که تو بسیار توبه پذیر مهربانی.

ص:255

ص:256

«1» إِلَهِی أَحْمَدُکَ وَ أَنْتَ لِلْحَمْدِ أَهْلٌ عَلَی حُسْنِ صَنِیعِکَ إِلَیَّ وَ سُبُوغِ نَعْمَائِکَ عَلَیَّ وَ جَزِیلِ عَطَائِکَ عِنْدِی وَ عَلَی مَا فَضَّلْتَنِی بِهِ مِنْ رَحْمَتِکَ وَ أَسْبَغْتَ عَلَیَّ مِنْ نِعْمَتِکَ فَقَدِ اصْطَنَعْتَ عِنْدِی مَا یَعْجِزُ عَنْهُ شُکْرِی «2»وَ لَوْ لاَ إِحْسَانُکَ إِلَیَّ وَ سُبُوغُ نَعْمَائِکَ عَلَیَّ مَا بَلَغْتُ إِحْرَازَ حَظِّی وَ لاَ إِصْلاَحَ نَفْسِی وَ لَکِنَّکَ ابْتَدَأْتَنِی بِالْإِحْسَانِ وَ رَزَقْتَنِی فِی أُمُورِی کُلِّهَا الْکِفَایَةَ وَ صَرَفْتَ عَنِّی جَهْدَ الْبَلاَءِ وَ مَنَعْتَ مِنِّی مَحْذُورَ الْقَضَاءِ «3»إِلَهِی فَکَمْ مِنْ بَلاَءٍ جَاهِدٍ قَدْ صَرَفْتَ عَنِّی وَ کَمْ مِنْ نِعْمَةٍ سَابِغَةٍ أَقْرَرْتَ بِهَا عَیْنِی وَ کَمْ مِنْ صَنِیعَةٍ کَرِیمَةٍ لَکَ عِنْدِی! «4»أَنْتَ الَّذِی أَجَبْتَ عِنْدَ الاِضْطِرَارِ دَعْوَتِی وَ أَقَلْتَ عِنْدَ الْعِثَارِ زَلَّتِی وَ أَخَذْتَ لِی مِنَ الْأَعْدَاءِ بِظُلاَمَتِی «5»إِلَهِی مَا وَجَدْتُکَ بَخِیلاً حِینَ سَأَلْتُکَ وَ لاَ مُنْقَبِضاً حِینَ أَرَدْتُکَ بَلْ وَجَدْتُکَ لِدُعَائِی سَامِعاً وَ لِمَطَالِبِی مُعْطِیاً وَ وَجَدْتُ نُعْمَاکَ عَلَیَّ سَابِغَةً فِی کُلِّ شَأْنٍ مِنْ شَأْنِی وَ کُلِّ زَمَانٍ مِنْ زَمَانِی فَأَنْتَ عِنْدِی مَحْمُودٌ وَ صَنِیعُکَ لَدَیَّ مَبْرُورٌ «6»تَحْمَدُکَ نَفْسِی وَ لِسَانِی وَ عَقْلِی حَمْداً یَبْلُغُ الْوَفَاءَ وَ حَقِیقَةَ الشُّکْرِ حَمْداً یَکُونُ مَبْلَغَ رِضَاکَ عَنِّی فَنَجِّنِی مِنْ سَخَطِکَ «7»یَا کَهْفِی حِینَ تُعْیِینِی الْمَذَاهِبُ وَ یَا مُقِیلِی عَثْرَتِی فَلَوْ لاَ سَتْرُکَ عَوْرَتِی لَکُنْتُ مِنَ الْمَفْضُوحِینَ وَ یَا مُؤَیِّدِی بِالنَّصْرِ فَلَوْ لاَ نَصْرُکَ إِیَّایَ لَکُنْتُ مِنَ الْمَغْلُوبِینَ وَ یَا مَنْ وَضَعَتْ لَهُ الْمُلُوکُ نِیرَ الْمَذَلَّةِ عَلَی أَعْنَاقِهَا فَهُمْ مِنْ سَطَوَاتِهِ خَائِفُونَ

ص:257

وَ یَا أَهْلَ التَّقْوَی وَ یَا مَنْ لَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَی أَسْأَلُکَ أَنْ تَعْفُوَ عَنِّی وَ تَغْفِرَ لِی فَلَسْتُ بَرِیئاً فَأَعْتَذِرَ وَ لاَ بِذِی قُوَّةٍ فَأَنْتَصِرَ وَ لاَ مَفَرَّ لِی فَأَفِرَّ «8»وَ أَسْتَقِیلُکَ عَثَرَاتِی وَ أَتَنَصَّلُ إِلَیْکَ مِنْ ذُنُوبِیَ الَّتِی قَدْ أَوْبَقَتْنِی وَ أَحَاطَتْ بِی فَأَهْلَکَتْنِی مِنْهَا فَرَرْتُ إِلَیْکَ - رَبِّ - تَائِباً فَتُبْ عَلَیَّ مُتَعَوِّذاً فَأَعِذْنِی مُسْتَجِیراً فَلاَ تَخْذُلْنِی سَائِلاً فَلاَ تَحْرِمْنِی مُعْتَصِماً فَلاَ تُسْلِمْنِی دَاعِیاً فَلاَ تَرُدَّنِی خَائِباً «9»دَعَوْتُکَ - یَا رَبِّ - مِسْکِیناً مُسْتَکِیناً مُشْفِقاً خَائِفاً وَجِلاً فَقِیراً مُضْطَرّاً إِلَیْکَ «10»أَشْکُو إِلَیْکَ یَا إِلَهِی ضَعْفَ نَفْسِی عَنِ الْمُسَارَعَةِ فِیمَا وَعَدْتَهُ أَوْلِیَاءَکَ وَ الْمُجَانَبَةِ عَمَّا حَذَّرْتَهُ أَعْدَاءَکَ وَ کَثْرَةَ هُمُومِی وَ وَسْوَسَةَ نَفْسِی «11»إِلَهِی لَمْ تَفْضَحْنِی بِسَرِیرَتِی وَ لَمْ تُهْلِکْنِی بِجَرِیرَتِی أَدْعُوکَ فَتُجِیبُنِی وَ إِنْ کُنْتُ بَطِیئاً حِینَ تَدْعُونِی وَ أَسْأَلُکَ کُلَّمَا شِئْتُ مِنْ حَوَائِجِی وَ حَیْثُ مَا کُنْتُ وَضَعْتُ عِنْدَکَ سِرِّی فَلاَ أَدْعُو سِوَاکَ وَ لاَ أَرْجُو غَیْرَکَ «12»لَبَّیْکَ لَبَّیْکَ تَسْمَعُ مَنْ شَکَا إِلَیْکَ وَ تَلْقَی مَنْ تَوَکَّلَ عَلَیْکَ وَ تُخَلِّصُ مَنِ اعْتَصَمَ بِکَ وَ تُفَرِّجُ عَمَّنْ لاَذَ بِکَ «13»إِلَهِی فَلاَ تَحْرِمْنِی خَیْرَ الْآخِرَةِ وَ الْأُولَی لِقِلَّةِ شُکْرِی وَ اغْفِرْ لِی مَا تَعْلَمُ مِنْ ذُنُوبِی «14»إِنْ تُعَذِّبْ فَأَنَا الظَّالِمُ الْمُفَرِّطُ الْمُضَیِّعُ الْآثِمُ الْمُقَصِّرُ الْمُضَجِّعُ الْمُغْفِلُ حَظَّ نَفْسِی وَ إِنْ تَغْفِرْ فَأَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ.

ص:258

[«1»إِلَهِی أَحْمَدُکَ وَ أَنْتَ لِلْحَمْدِ أَهْلٌ عَلَی حُسْنِ صَنِیعِکَ إِلَیَّ وَ سُبُوغِ نَعْمَائِکَ عَلَیَّ وَ جَزِیلِ عَطَائِکَ عِنْدِی وَ عَلَی مَا فَضَّلْتَنِی بِهِ مِنْ رَحْمَتِکَ وَ أَسْبَغْتَ عَلَیَّ مِنْ نِعْمَتِکَ فَقَدِ اصْطَنَعْتَ عِنْدِی مَا یَعْجِزُ عَنْهُ شُکْرِی «2»وَ لَوْ لاَ إِحْسَانُکَ إِلَیَّ وَ سُبُوغُ نَعْمَائِکَ عَلَیَّ مَا بَلَغْتُ إِحْرَازَ حَظِّی وَ لاَ إِصْلاَحَ نَفْسِی وَ لَکِنَّکَ ابْتَدَأْتَنِی بِالْإِحْسَانِ وَ رَزَقْتَنِی فِی أُمُورِی کُلِّهَا الْکِفَایَةَ وَ صَرَفْتَ عَنِّی جَهْدَ الْبَلاَءِ وَ مَنَعْتَ مِنِّی مَحْذُورَ الْقَضَاءِ]

خدایا! تو را سپاس می گزارم، و تو شایستۀ سپاسی. سپاس در برابر احسان نیکویت به من. و فراوانی نعمت هایت بر من، و عطای بزرگت نزد من. سپاس بر رحمتت که به سبب آن مرا برتری بخشیدی، و بر نعمتت که بر من سرشار و فراوان فرمودی، به اندازه ای به من خوبی کردی که سپاس و شکرم از آن عاجز است، و اگر احسانت نسبت به من نبود، و نعمت های سرشارت در سرزمین زندگی من نمی ریخت، نمی توانستم نصیب خود را از آن به دست آورم، و وجودم را اصلاح کنم.

این تو بودی که بی مقدمه، احسانت را نسبت به من آغاز کردی و کفایت و بی نیازی در تمام کارهایم را روزی من کردی، و رنج و زحمت بلا را از من گرداندی، و قضای دهشت زا را از من منع کردی.

ص:259

آنچه در این دعا مطرح است، عبارت است از حمد حق تعالی، طلب حاجات از غنیّ بالذّات، التجا به درگاه دوست، درخواست عفو و بخشش، طلب عافیت، مسئلۀ قضا، شکر پرودگار، طلب گذشت، بیان ناتوانی های انسان.

تفسیر حمد در دعای اول، و طلب حوایج در دعای سیزدهم، و التجا در دعای دهم، و درخواست بخشش در دعای شانزدهم، و عافیت در دعای بیست و سوم، و مسئله قضا در دعای سی و پنجم، و برنامۀ شکر در دعای سی و هفتم، و طلب عفو در دعای سی و نهم، و بیان ناتوانی ها در دعای چهل و هفتم گذشت، بنابراین، متن این دعا را ترجمه کرده و از حضرت محبوب می خواهم که به آنچه او می خواهد ما را آراسته فرماید.

ص:260

[«3»إِلَهِی فَکَمْ مِنْ بَلاَءٍ جَاهِدٍ قَدْ صَرَفْتَ عَنِّی وَ کَمْ مِنْ نِعْمَةٍ سَابِغَةٍ أَقْرَرْتَ بِهَا عَیْنِی وَ کَمْ مِنْ صَنِیعَةٍ کَرِیمَةٍ لَکَ عِنْدِی! «4»أَنْتَ الَّذِی أَجَبْتَ عِنْدَ الاِضْطِرَارِ دَعْوَتِی وَ أَقَلْتَ عِنْدَ الْعِثَارِ زَلَّتِی وَ أَخَذْتَ لِی مِنَ الْأَعْدَاءِ بِظُلاَمَتِی]

خدای من! چه بسیار بلای جانکاه که از من گرداندی، و چه بسیار نعمت فراوانی که دیده ام را به آن روشن ساختی، و چه بسیار خوبی های ارجمندی که از ناحیۀ تو نزد من است!!

تویی که به وقت ناچاری و درماندگی، دعایم را اجابت کردی و به وقت افتادن در مهلکۀ گناه، از لغزشم گذشتی، و حقوق مرا که دشمنان به زور و ستم از من ربوده بودند، بازستاندی.

ص:261

[«5»إِلَهِی مَا وَجَدْتُکَ بَخِیلاً حِینَ سَأَلْتُکَ وَ لاَ مُنْقَبِضاً حِینَ أَرَدْتُکَ بَلْ وَجَدْتُکَ لِدُعَائِی سَامِعاً وَ لِمَطَالِبِی مُعْطِیاً وَ وَجَدْتُ نُعْمَاکَ عَلَیَّ سَابِغَةً فِی کُلِّ شَأْنٍ مِنْ شَأْنِی وَ کُلِّ زَمَانٍ مِنْ زَمَانِی فَأَنْتَ عِنْدِی مَحْمُودٌ وَ صَنِیعُکَ لَدَیَّ مَبْرُورٌ «6»تَحْمَدُکَ نَفْسِی وَ لِسَانِی وَ عَقْلِی حَمْداً یَبْلُغُ الْوَفَاءَ وَ حَقِیقَةَ الشُّکْرِ حَمْداً یَکُونُ مَبْلَغَ رِضَاکَ عَنِّی فَنَجِّنِی مِنْ سَخَطِکَ]

خدای من! هنگامی که در پیشگاهت به گدایی برخاستم، تو را بخیل نیافتم، و زمانی که آهنگ تو کردم، منقبض و گرفته ات ندیدم؛ بلکه تو را شنوندۀ دعایم، و عطا کنندۀ خواسته هایم یافتم، و نعمت هایت را در هر حالی از حالاتم و هر زمانی از زمان هایم، بر خود سرشار و کامل مشاهده کردم. تو نزد من ستوده ای، و خوبیت نزد من مورد سپاس و شکر است. جان و زبان و عقل من تو را می ستایند؛ ستایشی که بر عرصۀ کمال و حقیقت شکر برسد؛ ستایشی که در قلّۀ نهایت خشنودی تو از من باشد. پس مرا از خشمت نجات ده.

ص:262

[«7»یَا کَهْفِی حِینَ تُعْیِینِی الْمَذَاهِبُ وَ یَا مُقِیلِی عَثْرَتِی فَلَوْ لاَ سَتْرُکَ عَوْرَتِی لَکُنْتُ مِنَ الْمَفْضُوحِینَ وَ یَا مُؤَیِّدِی بِالنَّصْرِ فَلَوْ لاَ نَصْرُکَ إِیَّایَ لَکُنْتُ مِنَ الْمَغْلُوبِینَ وَ یَا مَنْ وَضَعَتْ لَهُ الْمُلُوکُ نِیرَ الْمَذَلَّةِ عَلَی أَعْنَاقِهَا فَهُمْ مِنْ سَطَوَاتِهِ خَائِفُونَ وَ یَا أَهْلَ التَّقْوَی وَ یَا مَنْ لَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَی أَسْأَلُکَ أَنْ تَعْفُوَ عَنِّی وَ تَغْفِرَ لِی فَلَسْتُ بَرِیئاً فَأَعْتَذِرَ وَ لاَ بِذِی قُوَّةٍ فَأَنْتَصِرَ وَ لاَ مَفَرَّ لِی فَأَفِرَّ]

ای پناه من در زمانی که راه های گوناگون و بی ربط مرا خسته می کند و به زحمت می اندازد. ای گذشت کننده از لغزش هایم، اگر عیب پوشی تو نبود، از رسوا شدگان بودم، ای توانایی دهندۀ من به نصرت و یاری، اگر یاری تو نبود از شکست خوردگان بودم. ای که پادشاهان یوغ ذلّت و خواری را در پیشگاهش به گردن نهاده اند، و از عذاب ها و عقاب هایشان ترسانند! ای اهل تقوا! ای که نام های نیکو برای اوست! از تو می خواهم که از من بگذری و مرا بیامرزی.

بی گناه نیستم تا معذور باشم. نیرومند نیستم، تا پیروزی به دست آورم.

گریزگاهی ندارم، تا بگریزم.

ص:263

[«8»وَ أَسْتَقِیلُکَ عَثَرَاتِی وَ أَتَنَصَّلُ إِلَیْکَ مِنْ ذُنُوبِیَ الَّتِی قَدْ أَوْبَقَتْنِی وَ أَحَاطَتْ بِی فَأَهْلَکَتْنِی مِنْهَا فَرَرْتُ إِلَیْکَ - رَبِّ - تَائِباً فَتُبْ عَلَیَّ مُتَعَوِّذاً فَأَعِذْنِی مُسْتَجِیراً فَلاَ تَخْذُلْنِی سَائِلاً فَلاَ تَحْرِمْنِی مُعْتَصِماً فَلاَ تُسْلِمْنِی دَاعِیاً فَلاَ تَرُدَّنِی خَائِباً «9»دَعَوْتُکَ - یَا رَبِّ - مِسْکِیناً مُسْتَکِیناً مُشْفِقاً خَائِفاً وَجِلاً فَقِیراً مُضْطَرّاً إِلَیْکَ]

گذشت از لغزش هایم را از تو می خواهم؛ از گناهانی که مرا به ذلّت و خواری نشانده و سراپایم را گرفته و به عرصۀ هلاکت در آورده، بیزاری می جویم.

پروردگارم! از تمام گناهانم در حال توبه و انابه به جانب تو گریختم؛ پس توبه ام را بپذیر.

پناهنده ام! پناهم ده. امان می خواهم، واگذارم نکن. گدایم، محرومم مفرما.

دست به دامانم، رهایم مکن. خواهنده ام، نومیدم برمگردان.

ای پروردگارم! در حالی که مسکین، درمانده، هراسناک، بیمناک، ترسناک، تهیدست، و مضطّر به درگاه توام، تو را می خوانم.

ص:264

[«10»أَشْکُو إِلَیْکَ یَا إِلَهِی ضَعْفَ نَفْسِی عَنِ الْمُسَارَعَةِ فِیمَا وَعَدْتَهُ أَوْلِیَاءَکَ وَ الْمُجَانَبَةِ عَمَّا حَذَّرْتَهُ أَعْدَاءَکَ وَ کَثْرَةَ هُمُومِی وَ وَسْوَسَةَ نَفْسِی «11»إِلَهِی لَمْ تَفْضَحْنِی بِسَرِیرَتِی وَ لَمْ تُهْلِکْنِی بِجَرِیرَتِی أَدْعُوکَ فَتُجِیبُنِی وَ إِنْ کُنْتُ بَطِیئاً حِینَ تَدْعُونِی]

ای خدای من! از ناتوانی وجودم، نمی توانم نسبت به آنچه به دوستانت وعده دادی شتاب ورزم، و از آنچه دشمنانت را از آن برحذر داشتی، دوری کنم، و از اندوه زیادم و وسوسۀ نفسم، به تو شکایت می کنم.

خدای من! به خاطر زشتی باطنم رسوایم مکن، و به گناهم هلاکم مساز. تو را می خوانم و تو مرا اجابت می کنی؛ گر چه هنگامی که تو مرا می خوانی، در اجابتت کندی می کنم.

ص:265

[وَ أَسْأَلُکَ کُلَّمَا شِئْتُ مِنْ حَوَائِجِی وَ حَیْثُ مَا کُنْتُ وَضَعْتُ عِنْدَکَ سِرِّی فَلاَ أَدْعُو سِوَاکَ وَ لاَ أَرْجُو غَیْرَکَ «12»لَبَّیْکَ لَبَّیْکَ تَسْمَعُ مَنْ شَکَا إِلَیْکَ وَ تَلْقَی مَنْ تَوَکَّلَ عَلَیْکَ وَ تُخَلِّصُ مَنِ اعْتَصَمَ بِکَ وَ تُفَرِّجُ عَمَّنْ لاَذَ بِکَ]

هر حاجتی که دارم، از تو می طلبم و هر کجا و در هر موقعیّتی که باشم، رازم را به تو می سپارم. غیر تو کسی را نمی خوانم، و به احدی جز تو امید ندارم.

لبّیک؛ لبّیک؛ شکایت کسی را که به درگاهت شکایت کند می شنوی، و به آن که به حضرتت اعتماد کند رو می کنی، و هر که به دامان رحمتت در آویزد، از ناراحتی و رنج خلاصش می کنی، و هر که به تو پناه آورد، غم و اندوهش را بر طرف می کنی.

ص:266

[«13»إِلَهِی فَلاَ تَحْرِمْنِی خَیْرَ الْآخِرَةِ وَ الْأُولَی لِقِلَّةِ شُکْرِی وَ اغْفِرْ لِی مَا تَعْلَمُ مِنْ ذُنُوبِی «14»إِنْ تُعَذِّبْ فَأَنَا الظَّالِمُ الْمُفَرِّطُ الْمُضَیِّعُ الْآثِمُ الْمُقَصِّرُ الْمُضَجِّعُ الْمُغْفِلُ حَظَّ نَفْسِی وَ إِنْ تَغْفِرْ فَأَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ]

خدای من! به خاطر کمی شکرم از خیر آخرت و دنیا محرومم مکن و گناهانی که از من خبر داری بیامرز. اگر مرا عذاب کنی، من همان ستمکار، مقصّر، ضایع کننده، گناهکار، کوتاهی کننده، سست رأی، و ساده لوح و کودن نسبت به نصیب و بهرۀ خویشم و اگر مرا بیامرزی، تو مهربان تری مهربانانی!

ص:269

ص:270

«1» یَا أَللَّهُ الَّذِی لاَ یَخْفَی عَلَیْهِ شَیْ ءٌ فِی الْأَرْضِ وَ لاَ فِی السَّمَآءِ وَ کَیْفَ یَخْفَی عَلَیْکَ - یَا إِلَهِی - مَا أَنْتَ خَلَقْتَهُ؟ وَ کَیْفَ لاَ تُحْصِی مَا أَنْتَ صَنَعْتَهُ؟ أَوْ کَیْفَ یَغِیبُ عَنْکَ مَا أَنْتَ تُدَبِّرُهُ؟ أَوْ کَیْفَ یَسْتَطِیعُ أَنْ یَهْرُبَ مِنْکَ مَنْ لاَ حَیَاةَ لَهُ إِلاَّ بِرِزْقِکَ؟ أَوْ کَیْفَ یَنْجُو مِنْکَ مَنْ لاَ مَذْهَبَ لَهُ فِی غَیْرِ مُلْکِکَ؟ «2»سُبْحَانَکَ أَخْشَی خَلْقِکَ لَکَ أَعْلَمُهُمْ بِکَ؟ وَ أَخْضَعُهُمْ لَکَ أَعْمَلُهُمْ بِطَاعَتِکَ وَ أَهْوَنُهُمْ عَلَیْکَ مَنْ أَنْتَ تَرْزُقُهُ وَ هُوَ یَعْبُدُ غَیْرَکَ «3»سُبْحَانَکَ لاَ یَنْقُصُ سُلْطَانَکَ مَنْ أَشْرَکَ بِکَ وَ کَذَّبَ رُسُلَکَ وَ لَیْسَ یَسْتَطِیعُ مَنْ کَرِهَ قَضَآءَکَ أَنْ یَرُدَّ أَمْرَکَ وَ لاَ یَمْتَنِعُ مِنْکَ مَنْ کَذَّبَ بِقُدْرَتِکَ وَ لاَ یَفُوتُکَ مَنْ عَبَدَ غَیْرَکَ وَ لاَ یُعَمَّرُ فِی الدُّنْیَا مَنْ کَرِهَ لِقَآءَکَ «4»سُبْحَانَکَ! مَا أَعْظَمَ شَأْنَکَ! وَ أَقْهَرَ سُلْطَانَکَ! وَ أَشَدَّ قُوَّتَکَ! وَ أَنْفَذَ أَمْرَکَ! «5»سُبْحَانَکَ قَضَیْتَ عَلَی جَمِیعِ خَلْقِکَ الْمَوْتَ: مَنْ وَحَّدَکَ وَ مَنْ کَفَرَ بِکَ وَ کُلٌّ ذَائِقُ الْمَوْتِ وَ کُلٌّ صَائِرٌ إِلَیْکَ فَتَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ وَحْدَکَ لاَ شَرِیکَ لَکَ «6»آمَنْتُ بِکَ وَ صَدَّقْتُ رُسُلَکَ وَ قَبِلْتُ کِتَابَکَ وَ کَفَرْتُ بِکُلِّ مَعْبُودٍ غَیْرِکَ وَ بَرِئْتُ مِمَّنْ عَبَدَ سِوَاکَ «7»اَللَّهُمَّ إِنِّی أُصْبِحُ وَ أُمْسِی مُسْتَقِلاًّ لِعَمَلِی مُعْتَرِفاً بِذَنْبِی مُقِرّاً بِخَطَایَایَ أَنَا بِإِسْرَافِی عَلَی نَفْسِی ذَلِیلٌ عَمَلِی أَهْلَکَنِی وَ هَوَایَ أَرْدَانِی وَ شَهَوَاتِی حَرَمَتْنِی «8»فَأَسْأَلُکَ یَا مَوْلاَیَ سُؤَالَ مَنْ نَفْسُهُ لاَهِیَةٌ لِطُولِ أَمَلِهِ وَ بَدَنُهُ غَافِلٌ لِسُکُونِ عُرُوقِهِ وَ قَلْبُهُ مَفْتُونٌ بِکَثْرَةِ

ص:271

النِّعَمِ عَلَیْهِ وَ فِکْرُهُ قَلِیلٌ لِمَا هُوَ صَائِرٌ إِلَیْهِ سُؤَالَ مَنْ قَدْ غَلَبَ عَلَیْهِ الْأَمَلُ وَ فَتَنَهُ الْهَوَی وَ اسْتَمْکَنَتْ مِنْهُ الدُّنْیَا وَ أَظَلَّهُ الْأَجَلُ «9»سُؤَالَ مَنِ اسْتَکْثَرَ ذُنُوبَهُ وَ اعْتَرَفَ بِخَطِیئَتِهِ سُؤَالَ مَنْ لاَ رَبَّ لَهُ غَیْرُکَ وَ لاَ وَلِیَّ لَهُ دُونَکَ وَ لاَ مُنْقِذَ لَهُ مِنْکَ وَ لاَ مَلْجَأَ لَهُ مِنْکَ إِلاَّ إِلَیْکَ «10»إِلَهِی أَسْأَلُکَ بِحَقِّکَ الْوَاجِبِ عَلَی جَمِیعِ خَلْقِکَ وَ بِاسْمِکَ الْعَظِیمِ الَّذِی أَمَرْتَ رَسُولَکَ أَنْ یُسَبِّحَکَ بِهِ وَ بِجَلاَلِ وَجْهِکَ الْکَرِیمِ الَّذِی لاَ یَبْلَی وَ لاَ یَتَغَیَّرُ وَ لاَ یَحُولُ وَ لاَ یَفْنَی أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُغْنِیَنِی عَنْ کُلِّ شَیْ ءٍ بِعِبَادَتِکَ وَ أَنْ تُسَلِّیَ نَفْسِی عَنِ الدُّنْیَا بِمَخَافَتِکَ وَ أَنْ تُثْنِیَنِی بِالْکَثِیرِ مِنْ کَرَامَتِکَ بِرَحْمَتِکَ فَإِلَیْکَ أَفِرُّ و مِنْکَ أَخَافُ وَ بِکَ أَسْتَغِیثُ وَ إِیَّاکَ أَرْجُو «11»وَ لَکَ أَدْعُو وَ إِلَیْکَ أَلْجَأُ وَ بِکَ أَثِقُ وَ إِیَّاکَ أَسْتَعِینُ وَ بِکَ أُؤمِنُ وَ عَلَیْکَ أَتَوَکَّلُ وَ عَلَی جُودِکَ وَ کَرَمِکَ أَتَّکِلُ.

ص:272

[«1»یَا أَللَّهُ الَّذِی لاَ یَخْفَی عَلَیْهِ شَیْ ءٌ فِی الْأَرْضِ وَ لاَ فِی السَّمَآءِ وَ کَیْفَ یَخْفَی عَلَیْکَ - یَا إِلَهِی - مَا أَنْتَ خَلَقْتَهُ؟ وَ کَیْفَ لاَ تُحْصِی مَا أَنْتَ صَنَعْتَهُ؟ أَوْ کَیْفَ یَغِیبُ عَنْکَ مَا أَنْتَ تُدَبِّرُهُ؟ أَوْ کَیْفَ یَسْتَطِیعُ أَنْ یَهْرُبَ مِنْکَ مَنْ لاَ حَیَاةَ لَهُ إِلاَّ بِرِزْقِکَ؟ أَوْ کَیْفَ یَنْجُو مِنْکَ مَنْ لاَ مَذْهَبَ لَهُ فِی غَیْرِ مُلْکِکَ؟]

ای خدایی که چیزی در زمین و آسمان بر او پوشیده نیست! ای خدای من! چگونه بر تو پوشیده باشد، چیزی که خود آفریده ای؟ چگونه آنچه را ساخته ای، از دایرۀ دانشت بیرون باشد؟ یا چگونه از تو پنهان بماند، آنچه را که تو تدبیرش می کنی؟ یا چگونه می تواند بگریزد، کسی که جز به روزیت زنده نیست؟ یا چگونه نجات پیدا می کند، کسی که در غیر مملکت تو راهی برایش وجود ندارد؟

وَ انْ کُلُّ لَّمَّا جَمیعٌ لَدَیْنا مُحْضَرُونَ» (1)

و همۀ آنان [ بدون استثنا گردآوری خواهند شد و ] در قیامت نزد ما احضار می شوند .

تو منزّهی، ترسنده ترین خلقِ تو در پیشگاهت داناترین آنهاست (و چرا چنین نباشد که هر چه معرفت انسان از طریق قرآن و اهل بیت و معارف الهیّه به حضرتش بیشتر شود خشیتش از مقام ربوبی بیشتر خواهد شد.

اِنَّما یَخْشَی اللّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ» (2)

از بندگان خدا فقط دانشمندان از او می ترسند .

ص:274

[«2»سُبْحَانَکَ أَخْشَی خَلْقِکَ لَکَ أَعْلَمُهُمْ بِکَ؟ وَ أَخْضَعُهُمْ لَکَ أَعْمَلُهُمْ بِطَاعَتِکَ وَ أَهْوَنُهُمْ عَلَیْکَ مَنْ أَنْتَ تَرْزُقُهُ وَ هُوَ یَعْبُدُ غَیْرَکَ «3»سُبْحَانَکَ لاَ یَنْقُصُ سُلْطَانَکَ مَنْ أَشْرَکَ بِکَ وَ کَذَّبَ رُسُلَکَ وَ لَیْسَ یَسْتَطِیعُ مَنْ کَرِهَ قَضَآءَکَ أَنْ یَرُدَّ أَمْرَکَ وَ لاَ یَمْتَنِعُ مِنْکَ مَنْ کَذَّبَ بِقُدْرَتِکَ وَ لاَ یَفُوتُکَ مَنْ عَبَدَ غَیْرَکَ وَ لاَ یُعَمَّرُ فِی الدُّنْیَا مَنْ کَرِهَ لِقَآءَکَ]

منزّه و پاکی، ترسنده ترینشان، عامل ترین آنها به طاعت توست، و پست ترین آنها در پیشگاهت، کسی که روزیش را می دهی، و او غیر تو را می پرستد.

منزّه و پاکی، کسی که برایت شریکی انگاشته و پیامبرانت را تکذیب کرده، از سلطنتت نمی کاهد، و کسی که قضایت را ناپسند دارد، قدرت ردّ کردن فرمانت را ندارد، و کسی که تواناییت را تکذیب کند، نمی تواند خود را از قهر و غلبۀ تو باز دارد، و کسی که غیر تو را بپرستد، از احاطه و تصرّف و عذاب تو در نرود، و هر که لقای تو را ناپسند دارد، در زندگی دنیا ابدی و جاودانه نخواهد ماند.

روبرو شدن با پاداش و کیفر الهی، حاکمیّت مطلقۀ حق را درک می کند.

قرب و لقای حق فرع بر حبّ و عشق و انس با حق تعالی است. و آن شاخه ای از معرفت و وجدان حق می باشد و معرفت حق بستگی به برداشتن موانع سلوک و لقای الهی است و برای این باید حجاب ها را کنار زد. بدون برکناری پرده های حایل میان عاشق و معشوق، چهرۀ معشوق و محبوب نمایان نمی شود. پس شناخت و رؤیت او نیز به دست نمی آید و سپس معرفتِ به خویش هم حاصل نمی شود.

حالت غفلت و منیّت و استقلال نفس و هواهای نفسانی، پرده های تاریک و وحشتناکند؛ که انسان را از نور ربوبی حق دور می سازد و در منجلاب ظلمت دنیوی فرو می برد.

شناخت حق از مقوله نور و حبّ دنیا از سیاه ترین پرده ها و تاریکی های دل است. چنانکه امیر مؤمنان علی علیه السلام می فرماید:

اَلْمَعْرِفَةُ نُورُ الْقَلْبِ. (1)

شناخت، روشنی دل است.

الشَکُّ یُطْفِئُ نُورَ الْقَلْبِ. (2)

شک نورانیّت قلب را فرو می نشاند.

مَنْ أَحَبَّ لِقاءَ اللّهِ سُبْحانَهُ سَلا عَنِ الدُّنْیا. (3)

هر که دوستدار دیدار خداوند پاک و منزه باشد دنیا را از یاد ببرد.

هرگاه موانع شناخت خویشتن از میان برداشته شود روشنی دل و دانش و معرفت حق در وجود آدمی جلوه گر می شود، سپس حبّ و عشق و انس پیدا

ص:276

می شود و آتش عشق رفته رفته هوای بنده را در هویّت حق فانی می سازد و او را به قرب حق و به مقام لقای دوست می رساند واین همان عبادت آزادگان است که حقیقت آزادی، آزادی از خود و تعلّقات آن است.

امام علی علیه السلام در نهج البلاغه دربارۀ بینش اولیای خدا چنین می فرماید:

إِنَّ أَوْلَیاءَ اللّهِ هُمُ الَّذِینَ نَظَرُوا إِلی باطِنِ الدُّنْیا إِذا نَظَرَ النّاسُ إِلی ظاهِرِها. (1)

اولیای خدا آنانی هستند که به باطن دنیا نظر کردند وقتی که مردم به ظاهرش نگریستند.

چشم انسان با چشم همه حیوانات در دیدن ظاهر مادّیات یکسان است و انسان با این چشم سطحی نگر، پشت پرده حقیقتی را نمی بیند. بلکه برای دیدن اسرار خلقت و حقایق امور باید با چشم دل و نور باطن نگریست که حضرت می فرماید:

«نَظَرُوا إِلی باطِنِ الدُّنْیا» نه

«باطِنِ الْآخِرَة» ؛ زیرا اگر آدمی به حقیقت و باطن دنیا برسد در صورتی که نظر او به آثار رحمت خدا به دیدۀ ژرف و اندیشه ای باشد به باطن آخرت و باطن حق و باطن عبادت و کلام خدا می رسد.

اکثر مردم دنیا تنها ظاهر دنیا را می بینند و هر چیزی را هم به ملاک سطحی ارزیابی می کنند. با معیار ظاهری دنیا بیشتر ارزیابی ها غلط از آب در می آید و بشر نسبت به خداوند متوقّع و گله مند می شود و گاهی از زندگی سیر می شود و گاهی نسبت به عدل پروردگار و اعتقادات دینی، ضعیف می شود. امّا آنانی که باطن نگرند و درون دریای حقیقت شنا می کنند هیچگاه در برابر تأثیر موج ها قرار نمی گیرند؛ زیرا ریشۀ امواج باد است. جنبش بادها امواج را به حرکت درمی آورند. و باد هم جا به جایی هواست. بادهای مادّی موج هایی مانند: موج ثروت، موج فقر، موج مرگ،

ص:277

موج خوشی، موج شدت، موج بلا و... تولید می کند هر گاه اندکی تنگی در مال و منال او می آید، می گوید: خداوند منّان مرا خوار و سبک کرده است. و آنگاه که به مال و نعمتی می رسد می گوید: پروردگار مرا عزیز و گرامی داشته است. این دیدگاه کسی است که با بینش ظاهری ارزیابی می کند و همیشه خداوند منّان را محاکمه و محکوم می کند و خویش را بینوا و مظلوم جلوه می دهد.

اما خداوندی که در قرآن مجید باطن غیبت کردن را مساوی با خوردن گوشت مرده می داند و در پی حفظ آبرو و شخصیّت انسان هاست؛ چگونه می تواند آبروی کسی را بریزد. به یقین اگر کسی آبرویش را به باد داده، به دست خودش بر باد داده است. وگرنه اگر آدمی هزاران گناه بزرگ و کوچک در خلوت انجام بدهد؛ خداوند محال است آبروی او را ببرد.

هرگز پروردگار ستّار و بنده پرور چنین معامله ای نمی کند. این برنامه پروردگار عالم است. اگر انسانی در دنیا از ظاهر مادّیات و لذّت های جسمی چشم بپوشد و به آثار خلقت و نعمت ها به دیدۀ باطنی و رحمانی نظر کند به یقین به لقای حق شوق پیدا می کند و گاهی در اثر شدّت حبّ، سر به بیابان می گذارد.

بر اساس روایت امام صادق علیه السلام که می فرماید:

مشتاق بی قرار نه میل به غذا دارد و نه از نوشیدنی گوارا لذّت می برد نه خواب آسوده دارد نه با دوستی انس می گیرد و نه در خانه ای آرامش پیدا می کند، بلکه خداوند را شب و روز بندگی می کند به امید این که به دیدار محبوبش برسد. چنان که خداوند از موسی بن عمران دربارۀ میعادگاه پروردگارش نقل می کند: وَ عَجِلْتُ إِلَیْکَ رَبِ ّ لِتَرْضَی» (1) من به سوی تو شتافتم تا خشنود شوی. (2)

ص:278

جذبۀ شهود محبوب و دیدار لطف یار، به اندازه ای لذّت بخش و شوق انگیز است که یک لحظۀ آن با هیچ نعمتی در دنیا برابر نیست. عاشقان دیدار دوست چنانند که اگر افاضۀ معنوی از آنها بریده شود؛ روح از کالبدشان برمی خیزد.

همانگونه که امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود:

لَوْ حَجَبْتُ عَنْهُ ساعَةً لَمُتُّ. (1)

اگر ساعتی از دیدار محبوب محروم شوم جان می دهم.

سلامی که پروردگار در بهشت نثار مؤمنان می کند سلامی از رحمت خاصّه و اشتیاق دیدار سرچشمه می گیرد و همۀ الطاف و کرامات در آنجا گرد هم می آید.

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله حال بهشتیان را چنین توصیف می فرماید:

در آن حال که بهشتیان غرق در نعمت های بهشتی هستند، نوری بر بالای سر آنان افکنده می شود، سر برمی آورند، آن نورِ لطف پروردگار از افق بر آنان پرتو انداخته است. ندایی برمی خیزد که سلام بر شما ای اهل بهشت و این همان است که در قرآن آمده است: سَلَمٌ قَوْلًا مِّن رَّبٍ ّ رَّحِیمٍ» (2) با سلام [ ی پرارزش و سلامت بخش ] که گفتاری از پروردگاری مهربان است .

سپس فرمود:

آنجا آنان به حق می نگرند و نگاه لطف حق چنان آنان را مجذوب می کند که از همۀ چیزها غافل می شوند و تمامی نعمت های بهشتی را فراموش می کنند و در این حال گروهی از فرشته ها از هر دری بر آنها وارد می شوند و می گویند

ص:279

درود بر شما. (1)چه دیدار روح انگیز و باشکوهی که همه بهشتیان به شور در می آیند.

و نیز می فرماید:

هنگامی که اهل بهشت وارد بهشت می شوند خداوند می فرماید: چیز دیگری می خواهید بر شما بیفزاییم؟ آنان می گویند: آیا روی ما را سفید نکردی؟ آیا ما را وارد بهشت ننمودی و از آتش رهایی نبخشیدی؟ در این لحظه پرده ها کنار می رود خداوند را به چشم دل می بینند. در آن حال چیزی محبوب تر نزد آنان از نگاه به پروردگارشان نیست. (2)پروردگار به آنان که خواستار لقای حقّند وعدۀ دیدار را در روز قیامت و بهشت قرار داده است و با ابتهاج و آرامش و آسایش همگی در آنجا گرد هم می آیند و صحنه های شاد و نشاط انگیزی پدید می آید که حق، پیام می دهد:

مَن کَانَ یَرْجُواْ لِقَآءَ اللَّهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللَّهِ لَأَتٍ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» (3)

هر که امید دیدار [ پاداش و مقام قرب ] خدا را دارد [ باید در عرصه طاعت و عبادت بکوشد ] ؛ زیرا زمان معین شده [ از سوی ] خدا [ که روز قیامت است ] حتماً آمدنی است ؛ و او شنوا و داناست .

قُلْ إِنَّمَآ أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُکُمْ یُوحَی إِلَیَّ أَنَّمَآ إِلَهُکُمْ إِلَهٌ وَ حِدٌ فَمَن کَانَ یَرْجُواْ لِقَآءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صَلِحًا وَ لَایُشْرِکْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدَا» (4)

بگو : جز این نیست که من هم بشری مانند شمایم که به من وحی می شود که معبود شما فقط خدای یکتاست ؛ پس کسی که دیدار [ پاداش و مقام قرب ]

ص:280

پروردگارش را امید دارد ، پس باید کاری شایسته انجام دهد و هیچ کس را در پرستش پروردگارش شریک نکند .

ثُمَّ ءَاتَیْنَا مُوسَی الْکِتَبَ تَمَامًا عَلَی الَّذِی أَحْسَنَ وَتَفْصِیلاً لِّکُلِ ّ شَیْ ءٍ وَهُدیً وَرَحْمَةً لَّعَلَّهُم بِلِقَآءِ رَبِّهِمْ یُؤْمِنُونَ» (1)

سپس به موسی کتاب دادیم برای اینکه [ نعمت خود را ] بر آنان که نیکی کردند کامل کنیم ، و برای اینکه همۀ احکام و معارفی که مورد نیاز بنی اسرائیل بود ، تفصیل و توضیح دهیم و برای اینکه هدایت و رحمت [ بر آنان ] باشد تا به دیدار [ پاداش و مقام قرب ] پروردگارشان ایمان آورند .

لِقاءَهُ فَإِنَّ اللّهَ یُحِبُّ لِقاءَ مَنْ أَحَبَّ لِقاءَهُ وَ یَکْرَهُ لِقاءَ مَنْ یَکْرَهُ لِقاءَهُ. (1)

ای پسر مسعود! آرزویت را کوتاه گردان و چون صبح کردی، بگو: من روز را به شب نخواهم رساند و چون شب درآمد، بگو: من تا صبح زنده نخواهم ماند.

و بر جدایی از دنیا همّت گمار و دیدار خداوند را دوست بدار و دیدار او را ناخشنود مدان، همانا خداوند از دیدار کسی که دیدار او را دوست دارد، خشنود است و از دیدار کسی که او را دوست ندارد، خرسند نیست.

انس از پیامبر عزیز اسلام صلی الله علیه و آله نقل می کند که فرمود:

هر که دیدار خدا را دوست داشته باشد خدا نیز دیدار او را دوست می دارد. و هر که دیدار خدا را خوش نداشته باشد خدا نیز دیدار او را خوش ندارد.

عرض کردند: ای رسول خدا! همۀ ما مرگ را ناخوش داریم! فرمود: این ربطی به ناخوش داشتن مرگ ندارد، بلکه مؤمن چون زمان مرگش فرا رسد، بشارت دهنده ای از جانب خدا می آید و او را به آنچه به سویش می رود بشارت می دهد. در این هنگام برای او چیزی محبوب تر از این نیست که به دیدار خدا برود بنابراین دیدار خدا را دوست دارد و خدا هم دیدار او را دوست می دارد. اما گنهکار چون زمان مرگش فرا رسد، سرنوشت بدی که در انتظار اوست پیش او می آید، از این رو از دیدار خدا ناخشنود است و خدا هم از ملاقات او بیزار است. (2)همچنین در اخبار حضرت داود علیه السلام آمده است که خداوند عز و جل به او وحی فرمود:

ص:282

ای داود! اگر رویگردانان از من بدانند که چه انتظاری برای آنان می کشم و چه مهری به آنان می ورزم و چه اشتیاقی به ترک معاصی از سوی آنها دارم، هر آینه از شوق من بمیرند و از عشق به من بندهای بدنشان از هم جدا گردد. (1)نیکوست بدانیم از حضرت علی علیه السلام پرسیده شد به چه دلیل شیفتۀ دیدار خدا هستی؟ حضرت فرمود:

چون دیدم که خداوند، دین فرشتگان و فرستادگان و پیامبران خود را برای من برگزید، دانستم کسی که مرا چنین گرامی داشته است فراموشم نمی کند. از این رو دوستدار دیدار او شدم. (2)حضرت در نامه ای به معاویه، دلیل حرکت مبارزان و مجاهدان برای پیکار با دشمن را چنین نوشتند:

وَ أَنَا مُرْقِلٌ نَحْوَکَ فی جَحْفَلٍ مِنَ الْمُهاجِرینَ وَ الْأَنْصارِ وَ التّابِعینَ لَهُمْ بِاِحْسانٍ شَدیدٍ زِحامُهُمْ ساطِعٍ قَتامُهُمْ مُتَسَرْبِلینَ سِرْبالَ الْمَوْتِ احَبُّ اللِّقاءِ الَیْهِمْ لِقاءُ رَبِّهِمْ. (3)

من با سپاهی از مهاجران و انصار و تابعین که راه آنان را به نیکویی پیمودند به شتاب به سوی تو می آیم لشگری سخت انبوه که گرد و غبارشان فضا را گرفته و جامۀ مرگ به تن دارند و بهترین ملاقات برای آنان، لقای خداوند است.

در بخشی از نامه ای به مالک اشتر و اهل مصر، اشتیاق خویش را به دیدار دوست یادآور شدند:

ص:283

وَ إِنّی الی لِقاءِ اللّهِ لَمَشْتاقٌ وَ لِحُسْنِ ثَوابِهِ لَمُنْتَظِرٌ راجٍ. (1)

هر آینه من آرزومند لقای خدایم و به پاداش نیک او منتظری امیدوار.

و نیز در سفارشی ارزنده بشارت بزرگ را، دیدار پروردگار معرفی می فرماید:

به آنچه خداوند شما را بدان فرمان داده است چنگ زنید؛ زیرا میان هر یک از شما و رسیدنش به شادی و دیدن آنچه دوست دارد، جز این نیست که رسول خدا صلی الله علیه و آله نزد او حاضر شود و آنچه نزد خداست بهتر و ماندنی تر است.

و بشارتی از سوی خداوند عز و جل به او رسد که در نتیجه، دیدگانش روشن شود و دیدار خدا را دوست بدارد. (2)امام صادق علیه السلام می فرماید:

مؤمن را آسایش حقیقی نباشد مگر آن گاه که خدا را دیدار کند. در غیر اینصورت آسایش در چهار چیز است: سکوتی که به وسیلۀ آن به احوال دل و نفس خود با آفریدگارت پی بری؛ و خلوتی که به سبب آن از گزندهای پیدا و ناپیدای زمانه نجات یابی ؛و گرسنگی ای که به آن شهوت ها و وسوسه های شیطانی را بمیرانی؛ و شب زنده داری که بدان سبب دلت را روشن و نهادت را تصفیه و روح و روانت را پاکیزه کنی. (3)اما کسانی که از دیدار روی پروردگار مهربان کراهت دارند در دنیا به هوس های زودگذر بسنده می کنند و در قیامت بسیار گرفتار حسرت ها و خسارت روحی و روانی می شوند.

ص:284

خداوند منّان دربارۀ چنین افرادی خطاب می فرماید:

أَوَ لَمْ یَتَفَکَّرُواْ فِی أَنفُسِهِم مَّا خَلَقَ اللَّهُ السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضَ وَ مَا بَیْنَهُمَآ إِلَّا بِالْحَقِ ّ وَ أَجَلٍ مُّسَمًّی وَ إِنَّ کَثِیرًا مِّنَ النَّاسِ بِلِقَآیِ رَبِّهِمْ لَکَفِرُونَ» (1)

آیا در [ خلوت ] درون خود نیندیشیده اند ؟ [ که ] خدا آسمان ها و زمین و آنچه را میان آنهاست ، جز به حقّ و راستی و برای مدتی معین نیافریده است ؛ و همانا بسیاری از مردم به دیدار [ قیامت و محاسبۀ اعمال به وسیلۀ ] پروردگارشان کافرند .

قَدْ خَسِرَ الَّذِینَ کَذَّبُواْ بِلِقَآءِ اللَّهِ حَتَّی إِذَا جَآءَتْهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً قَالُواْ یَحَسْرَتَنَا عَلَی مَا فَرَّطْنَا فِیهَا وَهُمْ یَحْمِلُونَ أَوْزَارَهُمْ عَلَی ظُهُورِهِمْ أَلَا سَآءَ مَا یَزِرُونَ» (2)

کسانی که دیدار [ پاداش و مقام قرب ] خدا را تکذیب کردند ، یقیناً دچار زیان شدند . تا هنگامی که قیامت به طور ناگهان و غافل گیرانه به آنان رسد ، می گویند : ای بر ما دریغ و افسوس که نسبت به تکالیف و وظایف شرعی خود کوتاهی کردیم . و آنان بار سنگین گناهانشان را بر دوش می کشند ؛ آگاه باشید ! بد باری است که بر دوش خواهند کشید .

أَلَآ إِنَّهُمْ فِی مِرْیَةٍ مِّن لِّقَآءِ رَبِّهِمْ أَلَآ إِنَّهُ بِکُلِ ّ شَیْ ءٍ مُّحِیطٌ» (3)

آگاه باش ! که آنان نسبت به دیدار [ قیامت و محاسبۀ اعمال به وسیلۀ ] پروردگارشان در تردیدند . [ و ]آگاه باش ! که یقیناً او به همه چیز [ با قدرت و دانش بی نهایتش ] احاطه دارد .

سرانجام وابستگی شدید به مال و حبّ دنیا و اعتماد به نفس امّاره،

ص:285

خودخواهی، تجمّل پرستی و فرورفتن در لجنزار شهوات و حیوانیّتِ نفس آدمی همین است که همۀ مراحل قیامت، از مرگ و برزخ تابهشت و دوزخ را انکار می کند تا زمینه های فساد خود را فراهم سازد، انسان نمی داند دنیا و نعمت های آن بهانه ای برای لقای منظر حق و زندگی جاوید در آخرت است که با چهارده مرحله آغاز می شود.

هوشیاری و درک پاداش و کیفر هستند و از اوضاع و احوال دنیا آگاهی دارند. البته روح مؤمن از منافع و آثار اعمال خویش در دنیا سود می برد و پروندۀ عمل او به خاطر کارهای نیک و خیرات و فرزندان صالح و... باز می ماند. اما کافر پروندۀ عمل او بسته شده و دست او از دنیا و امور مادّی و معنوی کوتاه می گردد.

فرشتگان و زمین و زمان و اعضا و جوارح هم، با ثبت و ضبط نسخۀ تک تک عمل ها در بایگانی قیامت، به محضر الهی آورده می شوند. در این حال تمامی شاهدان گواهی می دهند و دهان مجرمان مهر زده می شود و دست و پایشان شهادت می دهند.

پس از بررسی اعمال، نامه های عمل نیکان به دست راست آنان هدیه می شود و نامه های عمل بدکاران از پشت سرشان انداخته می شود. مؤمنان و نیکان با حسابی سبک و با سرور و نشاط به اهل خود باز می گردند و کافران و بدکاران با حسابی سخت و تلخی و ناامیدی به درون آتش هدایت می گردند.

مشک ناب است. (1)بر اساس روایت ثقلین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سفارش فرمود:

همانا من دو چیز گرانبها در میان شما می گذارم؛ اگر شما بر آن دو چنگ زنید هرگز گمراه نخواهید شد، کتاب خدا و عترتم؛ اهل بیت من، این دو از هم جدا نشوند تا اینکه در کنار حوض بر من وارد شوند. (2)و هر که توفیق پیدا کند که از آب حوض کوثر بنوشد از هول قیامت در امان بماند.

اعتقاد انسان را به مبدأ و معاد و مراحل سفر به آخرت تقویت می سازد.

مرحوم شیخ عباس قمی در کتابی به نام «منازل الآخرة» سرگذشت ارواح در عالم آخرت را از مرحلۀ مرگ تا جهنّم با حکایات و اشعار و احادیث معتبر به طور شایسته تشریح نموده است.

بنابراین هیچ کفر و فسادی در درون انسان بالاتر از احساس خودبینی و خود محوری نیست و همۀ کشمکش ها و عصیانگری ها از این نقطه سرچشمه می گیرد. تا انسان وجود خود را در حق فانی نسازد هرگز وجود ربّانی و حقّانی نمی یابد و رنگ و بوی یگانگی و صلح و صفا و آرامش را به خود نمی بیند و لقای شیرین حق را حس نمی کند.

پس انسان هنگامی شایستۀ لقای دوست حقیقی می گردد که به مقامات بالا بیندیشد.

رسد آدمی به جایی که به جز خدا نبیند بنگر که تا چه حد است مکان آدمیّت

(سعدی شیرازی)

ص:293

[«4»سُبْحَانَکَ! مَا أَعْظَمَ شَأْنَکَ! وَ أَقْهَرَ سُلْطَانَکَ! وَ أَشَدَّ قُوَّتَکَ! وَ أَنْفَذَ أَمْرَکَ! «5»سُبْحَانَکَ قَضَیْتَ عَلَی جَمِیعِ خَلْقِکَ الْمَوْتَ: مَنْ وَحَّدَکَ وَ مَنْ کَفَرَ بِکَ وَ کُلٌّ ذَائِقُ الْمَوْتِ وَ کُلٌّ صَائِرٌ إِلَیْکَ فَتَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ وَحْدَکَ لاَ شَرِیکَ لَکَ «6»آمَنْتُ بِکَ وَ صَدَّقْتُ رُسُلَکَ وَ قَبِلْتُ کِتَابَکَ وَ کَفَرْتُ بِکُلِّ مَعْبُودٍ غَیْرِکَ وَ بَرِئْتُ مِمَّنْ عَبَدَ سِوَاکَ]

منزّه و پاکی، چه بزرگ است مرتبه ات، و غالب و قاهر است پادشاهیت، و شدید است نیرویت، و نافذ است فرمانت.

منزّه و پاکی، فرمان مرگ را بر همۀ آفریده هایت ثابت و پابرجا کرده ای، چه آن که تو را به وحدانیت مؤمن شده، یا آن که به حضرتت کافر گشته، همگی طعم مرگ را می چشند، و به سویت باز می گردند.

مبارک و برتری، خدایی جز تو نیست، تنها و بی شریکی، به تو ایمان آوردم، و رسولانت را تصدیق کردم، و قرآنت را پذیرفتم، و به هر معبودی جز تو کافر شدم، و از هر که غیر تو را بپرستد، بیزاری جستم.

در جهان هنوز گروهی که در هر عرصۀ چهار گونه شرک، برای خدا انبازی گرفته باشد یافت نشده جز طایفه ثنویّه که قائل به دو خدا می باشند: یکی دانا و مصدر نیکی ها و دیگری نادان و منشأ بدی ها، که اوّلی را یزدان و دوّمی را اهریمن می نامند.

اما آنان که در بندگی و تدبیر خدای به انباز معتقدند فراوانند، مانند ستاره پرستان، ماه پرستان، خورشید پرستان و غیره.

شرک از نظر اسلام که دین توحید و ضدّ شرک است، محکوم و منکر و گناه نابخشودنی و ظلم بزرگ، و مشرک از نظر دین، پلید است.» (1)در اینجا مناسب است خلاصه ای از بحث مفصّلی که در کتاب «توحید در قرآن» درباره انواع شرک آمده، آورده شود، تا حقیقت توحید و شرک و فرق شرک جلی و خفی روشن شود:

مطلب مزبور محفوظ است.

الف - شرک ربوبی تکوینی: مشرکان قبول داشتند که جهان را خدا آفریده است ولی می گفتند: تدبیر اجزای آن به ارباب جداگانه واگذار شده و هر یک بخشی از جهان را اداره می کنند.

ب - شرک ربوبی تشریعی: ربوبیّت تشریعی در محدودۀ قانون امر و نهی است و شرک در آن به معنای پذیرش قوانین و مقرّرات غیر الهی در زندگی فردی یا اجتماعی است.

به برخی از نمونه های تاریخی آن اشاره می شود:

1 - فراعنۀ مصر ادعای ربوبیّت تشریعی داشتند و مردم را به اطاعت از خود دعوت می کردند. آنان هرگز نمی گفتند: آفرینش مردم و نزول باران و رویش گیاهان به دست ماست، بلکه می گفتند: تأمین سعادت شما منوط به این است که پیرو افکار و آرای ما بوده به طوری که ما قانون گذار باشیم و شما مطیع امر و تابع رأی ما باشید.

یَقَوْمِ لَکُمُ الْمُلْکُ الْیَوْمَ ظَهِرِینَ فِی الْأَرْضِ فَمَن یَنصُرُنَا مِن بَأْسِ اللَّهِ إِن جَآءَنَا قَالَ فِرْعَوْنُ مَآ أُرِیکُمْ إِلَّا مَآ أَرَی وَ مَآ أَهْدِیکُمْ إِلَّا سَبِیلَ الرَّشَادِ» (1)

ای قوم من ! امروز فرمانروایی و حکومت برای شماست که در این سرزمین پیروز هستید ، ولی اگر عذاب خدا به سوی ما آید ، چه کسی ما را یاری خواهد داد ؟ فرعون گفت : من جز آنچه را [ صواب ] می بینم [ و به آن یقین دارم و آن انکار موسی و کشتن او و تقویت حکومت من است ] به شما ارائه نمی کنم ، و شما را جز به راه راست هدایت نمی کنم .

در جامعۀ مصر، این ربوبیّت تشریعی، فراگیر و پذیرفته شده بود. به همین جهت حضرت یوسف علیه السلام در زندان برای تبلیغ توحید به هم بندهای خود چنین پند می داد:

ص:297

یَصَحِبَیِ السِّجْنِ ءَأَرْبَابٌ مُّتَفَرِّقُونَ خَیْرٌ أَمِ اللَّهُ الْوَ حِدُ الْقَهَّارُ» (1)

ای دو یار زندان ! آیا معبودان متعدد و متفرق بهتر است یا خدای یگانه مقتدر ؟

کلمۀ «خیر» در آیه، مانند بعضی موارد دیگر (2) افعل تعیین است؛ نه افعل تفضیل.

2 - مسیحیان نیز دچار شرک در تشریع بودند؛ قرآن کریم می فرماید: آنان دانشمندان و راهبان خود و حضرت مسیح علیه السلام را ربّ خود می دانستند:

اتَّخَذُواْ أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَنَهُمْ أَرْبَابًا مِّن دُونِ اللَّهِ وَالْمَسِیحَ ابْنَ مَرْیَمَ وَمَآ أُمِرُواْ إِلَّا لِیَعْبُدُواْ إِلَهًا وَ حِدًا لآَّ إِلَهَ إِلَّا هُوَ سُبْحَنَهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ» (3)

آنان دانشمندان و راهبانشان و مسیح پسر مریم را به جای خدا به خدایی گرفتند ؛ در حالی که مأمور نبودند مگر اینکه معبود یگانه را که هیچ معبودی جز او نیست بپرستند ؛ منزّه و پاک است از آنچه شریک او قرار می دهند .

در روایات آمده که: اینان هرگز علمای خود را پرستش نکردند، بلکه حلال و حرامِ خودساخته و احکام خلاف آنان را پذیرفتند و از این راه تحت ربوبیّت آنها درآمدند.

توحید، به ویژه توحید در عبادت است. توحید در عبادت یعنی رها شدن از پرستش غیرخدا و تنها پذیرش بندگی او.

بسیاری از مردم همراه با اعتراف به توحید خالقیّت، گرفتار انواع گوناگون شرک در عبادت هستند. برخی به صورت آشکار بت و مجسّمه را می پرستند و برخی در مقابل فراعنه به خاک می افتند و برخی با ریا در عبادت، غیرخدا را منظور می کنند.

انبیا علیهم السلام وظیفۀ خود دانستند که هم صفحۀ دل انسان ها را از روث شرک جلی و خفی پاک و از اسارت هوای نفس رها سازند و هم صحنۀ جامعۀ بشری را از لوث زنگارهای پرستش غیرخدا تطهیر کنند تا بندگان خدا با عبادت او به کرامت و حریّت واقعی خود، دست یابند.

یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ ءَامِنُواْ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَالْکِتَبِ الَّذِی نَزَّلَ عَلَی رَسُولِهِ وَالْکِتَبِ الَّذِی أَنزَلَ مِن قَبْلُ وَمَن یَکْفُرْ بِاللَّهِ وَمَلَآئِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ وَ الْیَوْمِ الْأَخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَلَا بَعِیدًا» (1)

ای اهل ایمان ! به خدا و پیامبرش و کتابی که بر پیامبرش نازل کرده و به کتابی که پیش از این فرستاده [ از روی صدق و حقیقت ] ایمان بیاورید . و هر که به خدا و فرشتگان و کتاب های آسمانی و پیامبران او و روز قیامت کافر شود ، یقیناً به گمراهیِ دور و درازی دچار شده است .

رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید:

اِنَّ اخْوَفَ ما اخافُ عَلَیْکُمْ الشِّرْکُ الْأَصْغَرِ، قالُوا وَ ما الشِّرْکُ الْأَصْغَرُ؟ قالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : هُوَ الرِّیاءُ، یَقُولُ اللّهُ تَعالی یَوْمَ الْقِیامَةِ: اذا جازَی العِبادَ بِاَعْمالِهِم اذْهَبُوا الَی الَّذِینَ کُنْتُمْ تُراءُونَ فِی الدُّنْیا فَانْظُرُوا هَلْ تَجِدُونَ عِنْدَهُمُ الْجَزاءَ وَ قالَ: اسْتَعیذُوا مِنْ جُبِّ الْخِزْیِ، قیلَ: وَ ما هُوَ یا رَسُولُ اللّهِ! قالَ: وادٍ فی جَهَنَّمَ اعِدَّ لِلْمُرائینَ وَ قالَ صلی الله علیه و آله : انَّ الْمُرائی یُنادی یَوْمَ الْقِیامَةِ یا فاجِرُ یا غادِرُ یا مُرائی ضَلَّ عَمَلُکَ وَ بَطَلَ اجْرُکَ، اذْهَبْ فَخُذْ اجْرَکَ مِمَّنْ کُنْتَ تَعْمَلُ لَهُ. (2)

آنچه بیشتر از شما می ترسم شرک کوچک است. گفتند: یا رسول اللّه! شرک کوچک کدام است؟ فرمودند: آن ریا می باشد، روز قیامت که خداوند بندگان را پاداش می دهد می گوید: بروید از کسانی که برای آنها کار می کردید پاداش خود را طلب کنید و ببینید آیا آنها می توانند پاداش شما را بدهند. بعد فرمود:

از چاه رسوایی به خداوند پناه ببرید. گفتند: یا رسول الله! چاه رسوایی کدام

ص:300

است؟ حضرت فرمود: نام یک درّه ای در جهنّم است که ریاکاران در آنجا خواهند بود. بعد فرمودند: روز قیامت به ریاکار می گویند ای بدکار! ای مکّار! ای فریبکار! هر چه کار کردی از دست رفت و مزدت پایمال شد، اینک بروید و مزد خود را از همان کسی که برای او کار می کردید بگیرید.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

اِنَّ الشِّرْکَ اخْفی مِنْ دَبیبِ النَّمْلِ وَ قالَ مِنْهُ تَحْویلُ الْخاتَمِ لِیَذْکُرَ الْحاجَةَ وَ شِبْهُ هذا. (1)

شرک در اعمال انسان مخفی تر از حرکت مورچه است و از موارد شرک آن است که انگشتری خود را در انگشت بچرخانی تا حاجتت را فراموش نکنی و یا چیزی شبیه آن.

اگر انسان می خواهد از شرک به دور باشد باید بکوشد ایمان خود را قوی کند و به هر اندازه که ایمان خالص شود شرک وغیر خدایی بودن هم، از آن دور می شود.

امام علی علیه السلام می فرماید:

فَرَضَ اللّهُ الْاِیْمانَ تَطْهیراً مِنَ الشِّرْکِ. (2)

خداوند ایمان را جهت پاک شدن از شرک واجب نمود.

به خاطر همین فرمود:

مَنِ ارْتابِ بِالْاِیمانِ اشْرَکَ. (3)

هر که شک کند در ایمان، کافر شود.

ص:301

مراد از این حدیث این است که: در ایمان یقین باید و هر که شک کند در آن یعنی احتمال خلاف آن بدهد هر چند احتمال مرجوحی باشد کافر است. مانند کسی که انکار کند.

و در جای دیگر می فرماید:

لایَصْدُقُ ایمانُ عَبْدٍ حَتّی تَکُونَ بِما فی یَدِ اللّهِ اوْثَقَ مِنْهُ بِما فی یَدِهِ. (1)

ایمان عبد صادق نیست مگر اینکه اعتمادش به آنچه نزد خداست از آنچه در دست خود دارد بیشتر باشد.

بنابراین با توجّه به آیات و روایات معصومین علیهم السلام در می یابیم که:

«ریشۀ اصلی انحراف مشرکان آن است که خدا را آن گونه شایسته است نشناختند و به همین دلیل نامقدّس، او را تا آنجا تنزّل دادند که هم ردیف بت ها قرار دادند:

وَمَا قَدَرُواْ اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ» (2)

[ یهودیان بر ضدّ پیامبر اسلام به سفسطه گری پرداختند چون ] آنان خدا را آن گونه که سزاوار اوست نشناختند .

آری، سرچشمۀ شرک عدم معرفت صحیح دربارۀ خداوند است، کسی که بداند اوّلاً: او وجودی است بی پایان و نامحدود از هر نظر، ثانیاً: آفرینش همه موجودات از ناحیه او است و حتی در بقای خود هر لحظه به فیض وجود او نیازمندند، ثالثاً:

تدبیر عالم هستی و گشودن گره تمام مشکلات و همه ارزاق به دست با قدرت اوست، و حتی اگر شفاعتی هم انجام گیرد به اذن و فرمان او خواهد بود، معنی ندارد رو به سوی دیگر آرد.

ص:302

اصلاً چنین وجودی با این صفات دوگانگی برای او محال است؛ زیرا دو وجود نامحدود از جمیع جهات، عقلاً غیرممکن است.» (1)

افزون بر این، برخی از فِرَق اسلامی در تشخیص مصادیق شرک گرفتار افراط یا تفریط هستند؛ از خوارج نقل شده که صرف ارتکاب گناه بزرگ موجب کفر می شود.

در مقابل، مرجئه می گویند: با داشتن عقیدۀ صحیح توحیدی، هیچ عملی به ایمان انسان لطمه نمی زند.

در توحید افعالی گفته شد که سراسر جهانِ امکان، مظهر خدای سبحان است و اعتقاد به موجودات ممکن که گاهی فعل حق و فیض او هستند، موجب شرک نخواهند شد؛ وجود همۀ پدیده ها وجود ممکن و ربطی است و هیچ نوع استقلالی از خود ندارند.

نیز گذشت که ارتباط ممکنات با یکدیگر، یا به نحو علت و معلولِ معهود است و یا به نحو رقیق شدۀ آن یعنی تشأّن، و این مطلب چیزی است که نه نکول و انکار آن نشانۀ توحید است و نه قبول و اقرار به آن علامت شرک؛ چون رابطۀ علّیّت به دو گونه قابل تصوّر است:

1. علت امکانی که معلول خود وجود می دهد و در اعطای وجود مستقلّ است.

معتزله دربارۀ ارتباط انسان و افعال او، به چنین استقلالی معتقدند. این اعتقاد با توحید افعالی منافات دارد و از مصادیق شرک است، گرچه شرک جلی نیست تا موجب خروج از اسلام شود.

2. عدم استقلال علّت امکانی، که علّت مانند معلول خود جلوه ای از فعل حق تعالی است و از خود چیزی ندارد. در این صورت، شرک خفی هم نیست.

بله، اگر کسی بگوید: خدای سبحان در حدوث عالم نقش داشت، ولی در بقای آن دخالت ندارد و تدبیر جهان به دست دیگران است - چنان که برخی از مشرکان معتقد بودند - شرک جلی است.

معجزه و کرامت هم خارج از قلمرو توحید نیست و اگر برای بعضی افراد یا اشیا اثرهای غیرعادی و اصطلاحاً معجزه ثابت شود، این تأثیر و تأثّر غیرعادی خارج از

ص:304

نظام علّت و معلول نیست و با توحید افعالی منافات ندارد. پس اعتقاد به تأثیرات شگفت برخی از موجودهای امکانی تا زمانی که به فقر ذاتی آنها در همۀ مراحل معتقد باشیم، هرگز آسیبی به اعتقاد توحیدی وارد نمی کند.

توحید می گویند: توحید انحصار عبادت در خدای سبحان است و دین انبیا همین است، خلاصه آنچه از کلمات این گروه استفاده می شود این است که: مطلق خضوع و تذلّل عبادت است و توسّل به غیر خدا و امید شفاعت از غیر او شرک است.

حق آن است که عبادت، مطلق خضوع نیست، بلکه خضوع خاص، همراه با اعتقاد به الوهیّت و استقلال است و اگر قید الوهیّت و استقلال معبود نباشد، صرف خضوع شرک نیست.

برای دفاع از فرهنگ امامیه که در بالاترین درجۀ توحید نظری و عملی قرار دارد، به اختصار به موضوع توسّل و شفاعت می پردازیم، تا معلوم شود که هیچ یک از این دو عمل مشروع، منافی با توحید عبادی نیست.

خواستن و غیر او را در برآوردن نیاز، مستقلّ پنداشتن شرک و موجب خروج از توحید است. ولی اگر طلب حاجت فقط از خدا باشد لیکن از راه وسایط مقدسی که در اثر عبادت خدا، مراتب معنوی والایی را کسب کرده اند از این رو می توانندبه اذن خدا ما را به رحمت و مغفرت و توجّه الهی نزدیک و مشمول عنایات خاصۀ آن حضرت کنند، این مطلب هیچ منافاتی با توحید ندارد و عقل و نقل به جواز آن حکم می کنند.

توسّل در فرهنگ امامیه از نوع توسّل به وسایل عادی است؛ مثلاً برای کسب نور و گرما به آفتاب و برای رفع تشنگی به آب و برای برطرف شدن گرسنگی به غذا توسّل پیدا می کنیم که توسّل به مجاری فیض الهی است. به طور مسلّم خاندان عصمت و طهارت به مراتب از این مجاری فیض مادی، برتر و بالاترند.

توسّل به انبیا و اولیا علیهم السلام نیز از این قبیل است. موحّد وقتی غذا می خورد یا آب می نوشد، همچون حضرت ابراهیم علیه السلام می گوید:

وَ الَّذِی هُوَ یُطْعِمُنِی وَیَسْقِینِ» (1)

و آنکه او طعامم می دهد و سیرابم می کند.

و امام سجّاد علیه السلام نیز پس از صرف غذا می فرمود:

اَلْحَمْدُلِلّهِ الَّذِی أَطْعَمَنَا وَ سَقَانَا، وَ کَفَانَا وَ أَیَّدَنَا و آوانَا وَ أَنْعَمَ عَلَیْنَا و أَفْضَلَ الْحَمْدُ لِلّهِ الّذی یُطْعِمُ، وَ لایُطعَمُ. (2)

سپاس مخصوص خدایی است که ما را طعام بخشید و سیراب کرد و کفایت نمود و تأیید فرمود و پناه داد و بر ما نعمت بخشید و برترین حمد بر خدایی که طعام می دهد و کسی به او طعام نمی دهد.

ص:307

ولی تصوّر ملحد آن است که: آب و نان او را سیراب و سیر می کند، به وسایط عادی هم دید استقلالی دارد و موحّد برای هیچ یک از ذوات مقدّسه استقلال در تأثیر، شفاعت و... نمی بیند؛ از این رو پس از اقرار به بندۀ خاص الهی بودن آنان، به آنها توسّل پیدا می کند.

با این بیان، توسّل عقلاً ممکن است. ادلۀ نقلی نیز دلالت بر وقوع این گونه توسّلات در عصر معصومان علیهم السلام دارد.

بنیان ادّعای آنان که توسّل را ذاتاً شرک و منافی توحید می دانند، فرو می ریزد؛ چون اگر توسّل از جهت عقلی شرک باشد، امر عقلی، تخصیص بردار نیست، نمی توان گفت توسّل حقیقةً شرک است ولی در مواردی جایز است. توحید و شرک از مسائل نقلی و فرعی نیست تا بتوان عموم یا اطلاق آنها را تخصیص یا تقیید زد، بلکه از مسائل عقلی است و اصلی غیرقابل تخصیص است، و اگر توسّل، به معنای درخواست دعا و طلب استغفار جایز باشد، سایر مصادیق آن نیز که در اصل جامع توسّل مشترک است باید جایز باشد و نمی توان برخی از مصادیق آن اصل جامع را روا و برخی را ناروا دانست.

افزون بر این، اگر توسّل به شخص پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله جایز است، چرا توسّل به دیگر اولیای الهی جایز نباشد؟ در حالی که ادلّۀ نقلی دیگر، مؤیّد عمومیّت جواز توسّل است و اگر در زمان حیات رسول خدا توسّل به او جایز باشد پس از رحلت وی نیز جایز است؛ زیرا انبیا و اولیا، و در رأس آنان رسول خدا صلی الله علیه و آله برای همیشه زنده اند.

وقتی بر اساس نص قرآن کریم شهدا زنده باشند، (1) حضرت ختمی مرتبت صلی الله علیه و آله که شهید شهداست، (2) به طور مسلم زنده است و به همین دلیل ناظر اعمال مردم است. افزون بر عرضۀ مستمرّ اعمال بر آن حضرت در دنیا، در آخرت نیز شاهد محکمۀ اعمال همگان خواهد بود، پس وی همواره زنده است و از اعمال همه آگاه و آمدن حضور آن حضرت معنای خاص خود را دارد و حضور فیزیکی او لازم

ص:309

نیست، اظهار پشیمانی از راه دور و درخواست طلب مغفرت از او نیز به معنای ادراک حضور اوست؛ مهم آن است که رسول خدا صلی الله علیه و آله از صدق استغاثۀ نادم با خبر شود.

اهل سنّت و از جمله قرطبی که از متعصّبان ایشان است، در تفسیر خود از امیرمؤمنان علیه السلام نقل کرده که: سه روز پس از دفن رسول خدا صلی الله علیه و آله عربی بیابان نشین آمد و خود را روی قبر آن حضرت افکند و از خاک آن بر سر خود ریخت و عرض می کرد: ای رسول خدا! شما فرمودید و ما شنیدیم و شما از خدا دریافت کردید، ما هم از شما دریافت کردیم، از جمله آیاتی که بر تو نازل شد این آیه بود که:

وَمَآ أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلَّا لِیُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُواْ أَنفُسَهُمْ جَآءُوکَ فَاسْتَغْفَرُواْ اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللَّهَ تَوَّابًا رَّحِیًما» (1)

و هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر آنکه به توفیق خدا از او اطاعت شود . و اگر آنان هنگامی که [ با ارتکاب گناه ] به خود ستم کردند ، نزد تو می آمدند و از خدا آمرزش می خواستند ، و پیامبر هم برای آنان طلب آمرزش می کرد ، یقیناً خدا را بسیار توبه پذیر و مهربان می یافتند .

و من بر خود ستم کرده ام و آمده ام تا تو برایم طلب آمرزش کنی. پس از قبر صدایی برخاست که تو بخشیده شدی. (2)نظیر توسّل به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دربارۀ اثر پیراهن حضرت یوسف علیه السلام نیز آمده که امکان و اثر توسّل به ذوات و آثار ذوات مقدّس را بیان می کند، حضرت یوسف علیه السلام گفت:

اذْهَبُواْ بِقَمِیصِی هَذَا فَأَلْقُوهُ عَلَی وَجْهِ أَبِی یَأْتِ بَصِیرًا وَ أْتُونِی بِأَهْلِکُمْ

ص:310

أَجْمَعِینَ» (1)

این پیراهنم را ببرید ، و روی صورت پدرم بیندازید ، او بینا می شود و همه خاندانتان را نزد من آورید .

فَلَمَّآ أَن جَآءَ الْبَشِیرُ أَلْقَاهُ عَلَی وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصِیرًا قَالَ أَلَمْ أَقُل لَّکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لَاتَعْلَمُونَ» (2)

پس هنگامی که مژده رسان آمد ، پیراهن را بر صورت او افکند و او دوباره بینا شد ، گفت : آیا به شما نگفتم که من از خدا حقایقی می دانم که شما نمی دانید ؟

می بندد، مانند اینکه: گفته او سخن مشرکان است، یعنی غیرخدا را ولیّ می گیرد و او را می خواند تا نزد خدا شفاعتش کند، و دیگری کسی است که با نظر خود چیزی را به دین خدا می افزاید. (1)این سخن که توسّل به بزرگان دین و طلب شفاعت از آنان موجب کفر و شرک است، ناشی از عدم بررسی معنای دقیق شفاعت نزد امامیّه است. وهّابیان افراطگری خاصی دارند که مرهون نگرش سادۀ آنان به معانی دقیق توسّل و شفاعت است که شفاعت را خواندن غیر خدا می دانند و بر اساس آیۀ شریفه:

وَ أَنَّ الْمَسَجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُواْ مَعَ اللَّهِ أَحَدًا» (2)

و مساجد ویژه خداست ، پس هیچ کس را با خدا مپرستید .

و آیۀ:

وَ یَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ مَا لَایَضُرُّهُمْ وَ لَایَنفَعُهُمْ وَ یَقُولُونَ هَؤُلَآءِ شُفَعَؤُنَا عِندَ اللَّهِ قُلْ أَتُنَبُِّونَ اللَّهَ بِمَا لَایَعْلَمُ فِی السَّمَوَ تِ وَلَا فِی الْأَرْضِ سُبْحَانَهُ وَ تَعالَی عَمَّا یُشْرِکُونَ» (3)

و آنان به جای خدا چیزهایی را می پرستند که نه زیانی به آنان می رسانند و نه سودی به آنان می دهند ؛ و می گویند : اینان شفیعان ما نزد خدایند . بگو :

آیا خدا را به شفیعانی خبر می دهید که آنها را در آسمان ها و زمین [ به عنوان شفیع ] نمی شناسد ؟ او از آنچه که شریک او قرار می دهند ، منزّه و برتر است .

از آن نهی می کنند.

ولی این سخنان از جهاتی مخدوش است و مهم ترین اشکال، مغالطۀ محتوایی

ص:312

آن است. به همین جهت بزرگان و علمای امامیه، به ویژه متأخّران، این قبیل موضوعات را به دقّت مورد تحلیل قرار داده و با دلایل متقنْ شفاعت را اثبات کرده و از اشکالات و شبهات منتقدان به خوبی پاسخ داده اند.

همان گونه که اشاره شد، یکی از اشکالات بر شفاعت این است که: درخواست شفاعت از اولیای الهی عبادت غیر خداست و نظری است که مشرکان نسبت به معبودهای خود داشتند:

وَ یَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ مَا لَایَضُرُّهُمْ وَ لَایَنفَعُهُمْ وَ یَقُولُونَ هَؤُلَآءِ شُفَعَؤُنَا عِندَ اللَّهِ قُلْ أَتُنَبُِّونَ اللَّهَ بِمَا لَایَعْلَمُ فِی السَّمَوَ تِ وَلَا فِی الْأَرْضِ سُبْحَانَهُ وَ تَعالَی عَمَّا یُشْرِکُونَ» (1)

و آنان به جای خدا چیزهایی را می پرستند که نه زیانی به آنان می رسانند و نه سودی به آنان می دهند ؛ و می گویند : اینان شفیعان ما نزد خدایند . بگو :

آیا خدا را به شفیعانی خبر می دهید که آنها را در آسمان ها و زمین [ به عنوان شفیع ] نمی شناسد ؟ او از آنچه که شریک او قرار می دهند ، منزّه و برتر است .

پاسخ آن است که: بین تقاضای شفاعت از اولیای الهی از جانب مؤمنان، و درخواست شفاعت از بت ها از جانب مشرکان، تفاوت جوهری است.

مشرکان معتقد بودند اولاً، خدا موجود مقدس و والا و برتر از عبادت بندگان است و بشر نمی تواند او را بشناسد و بپرستد. ثانیاً، خدا تدبیر امور عالم، از جمله زندگی بشر را به فرشتگان و اختران و انسان های مقرّب واگذار کرده است، و انسان برای تقرّب به خدا باید آنها را عبادت کند:

أَلَا لِلَّهِ الدِّینُ الْخَالِصُ وَ الَّذِینَ اتَّخَذُواْ مِن دُونِهِ أَوْلِیَآءَ مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیُقَرِّبُونَآ إِلَی اللَّهِ زُلْفَی إِنَّ اللَّهَ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ فِی مَا هُمْ فِیهِ یَخْتَلِفُونَ إِنَّ اللَّهَ

ص:313

لَا یَهْدِی مَنْ هُوَ کَذِبٌ کَفَّارٌ» (1)

آگاه باشید ! که دین خالص ویژۀ خداست ، و آنان که به جای خدا سرپرستان و معبودانی برگزیده اند [ و می گویند : ] ما آنان را جز برای اینکه ما را هر چه بیشتر به خدا نزدیک کنند ، نمی پرستیم . بی تردید خدا میان آنان [ و مؤمنان ] دربارۀ آنچه که اختلاف می کنند [ و آن آیین توحید و شرک است ] داوری خواهد کرد ؛ قطعاً خدا آن کس را که دروغگو و بسیار ناسپاس است ، هدایت نمی کند .

و چون ادارۀ جهان و سرنوشت ما به آنان سپرده شده، برای رفع نیاز و دفع ضرر باید به پیشگاه آنان تضرّع کرد. از این رو در برابر تمثال و مجسّمۀ بت ها به عبادت و خضوع آن مدبّران می پرداختند، که باعث شد به مرور زمان همین بت ها معبود جاهلان و عوام مشرکان قرار گیرد:

قَالَ أَتَعْبُدُونَ مَا تَنْحِتُونَ» (2)

[ به آنان ] گفت : آیا آنچه را [ با دست خود ] می تراشید ، می پرستید ؟ !

مشرکان بر این اساس، از بت ها، یا از فرشتگان و بزرگان بشر درخواست شفاعت می کردند. قرآن نیز این کار را نکوهش می کند که چرا مشرکان غیر از خدا چیزی را عبادت می کنند که هیچ ضرر و نفعی برای آنان ندارد، و می گویند: اینها شفیعان ما پیش خدا هستند.

اما مؤمنان چنین اعتقادی نسبت به اولیای الهی ندارند و هرگز آنان را نمی پرستند؛ زیرا بر این باورند که غیر از خدا، هیچ کس صلاحیّت عبادت را ندارد:

وَ مَآ أُمِرُواْ إِلَّا لِیَعْبُدُواْ اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفَآءَ وَ یُقِیمُواْ الصَّلَوةَ

ص:314

وَ یُؤْتُواْ الزَّکَوةَ وَ ذَ لِکَ دِینُ الْقَیِّمَةِ» (1)

در حالی که فرمان نیافته بودند جز آنکه خدا را بپرستند ، و ایمان و عبادت را برای او از هرگونه شرکی خالص کنند ، و حق گرا باشند ، و نماز را برپا دارند ، و زکات بپردازند ؛ و این است آیین استوار و ثابت .

هُوَ الْحَیُّ لَآإِلَهَ إِلَّا هُوَ فَادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِ ّ الْعالَمِینَ» (2)

اوست زندۀ [ بی زوال ] ، هیچ معبودی جز او نیست ، پس او را در حالی که ایمان و عبادت را برای او [ از هر گونه شرکی ] خالص می کنید ، بپرستید .

همۀ ستایش ها ویژۀ خدا پروردگار جهانیان است .

مؤمنان، تنها خدا را ربّ و مدبّر عالم می دانند و معتقدند خدا، هم

«ربّ العالمین» و مدبّر همۀ جهان هستی و هم ربّ یکایک موجودات و انسان هاست.

قُلْ أَغَیْرَ اللَّهِ أَبْغِی رَبًّا وَهُوَ رَبُّ کُلِ ّ شَیْ ءٍ وَلَا تَکْسِبُ کُلُّ نَفْسٍ إِلَّا عَلَیْهَا وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَی ثُمَّ إِلَی رَبِّکُم مَّرْجِعُکُمْ فَیُنَبِّئُکُم بِمَا کُنتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ» (3)

بگو : آیا جز خدا پروردگاری بجویم در حالی که او پروردگار هر چیزی است ؟ ! و هیچ کس جز به زیان خود [ عمل زشتی ] مرتکب نمی شود ، و هیچ سنگین باری بار گناه دیگری را بر نمی دارد ؛ سپس بازگشت همۀ شما به سوی پروردگارتان خواهد بود ، پس شما را به [ حقّانیّت ] آنچه دربارۀ آن [ با مردم مؤمن ] اختلاف می کردید ، آگاه می کند .

ص:315

و او را از همه به خود نزدیک تر می دانند:

وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنکُمْ وَ لَکِن لَّاتُبْصِرُونَ» (1)

و ما به او از شما نزدیک تریم ، ولی نمی بینید .

و بر این اعتقادند که خدا به بندگانش نزدیک است و حوایج آنها را از خود برطرف می سازد:

وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْیَسْتَجِیبُواْ لِی وَلْیُؤْمِنُواْ بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ» (2)

هنگامی که بندگانم از تو دربارۀ من بپرسند ، [ بگو : ] یقیناً من نزدیکم ، دعای دعا کننده را زمانی که مرا بخواند اجابت می کنم ؛ پس باید دعوتم را بپذیرند و به من ایمان آورند ، تا [ به حقّ و حقیقت ] راه یابند [ و به مقصد اعلی برسند ] .

و از خود انسان به وی نزدیک تر است تا جایی که بین او و قلبش حایل می شود:

یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ اسْتَجِیبُواْ لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاکُمْ لِمَا یُحْیِیکُمْ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ وَأَنَّهُ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ» (3)

ای اهل ایمان ! هنگامی که خدا و پیامبرش شما را به حقایقی که به شما [ حیات معنوی و ] زندگی [ واقعی ] می بخشد ، دعوت می کنند اجابت کنید ، و بدانید که خدا میان آدمی و دلش حایل و مانع می شود [ تا حق را باطل و باطل را حق مپندارد ] و مسلماً همۀ شما به سوی او گردآوری خواهید شد.

و از وساوس درونی او نیز آگاه است:

ص:316

وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَنَ وَ نَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ» (1)

همانا انسان را آفریدیم و همواره آنچه را که باطنش [ نسبت به معاد و دیگر حقایق ] به او وسوسه می کند ، می دانیم ، و ما به او از رگ گردن نزدیک تریم .

افزون بر این، مؤمنان، برای هیچ کس در عالم، جز خدا استقلالی در کار معتقد نیستند، حتی دربارۀ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که از هر ولیّ و ملکِ مقرّبی برتر است، معتقدند که بدون مشیّت خدا، مالک هیچ نفع و ضرری برای خود - چه رسد به دیگران - نیست:

قُل لَّآأَمْلِکُ لِنَفْسِی ضَرًّا وَ لَانَفْعًا إِلَّا مَا شَآءَ اللَّهُ لِکُلِ ّ أُمَّةٍ أَجَلٌ إِذَا جَآءَ أَجَلُهُمْ فَلَا یَسْتَْخِرُونَ سَاعَةً وَ لَایَسْتَقْدِمُونَ» (2)

بگو : من برای خود قدرت دفع زیان و جلب سود ندارم ، مگر آنچه را که خدا بخواهد ؛ [ وظیفۀ من فقط ابلاغ پیام خداست ] برای هر امتی سرآمدی معین و اجلی محدود است ، هنگامی که اجلشان سرآید ، نه لحظه ای پس می مانند و نه پیش می افتند .

و فرشتگان مقرّب الهی را مطیع محض او می دانند که بدون اذن و امر او گفتار و کرداری از خود ندارند:

لَا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُم بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ» (3)

در گفتار بر او پیشی نمی گیرند ، و آنان فقط به فرمان او عمل می کنند .

مؤمنان معتقدند چنان که همۀ آفرینش هستی و تدبیر عالم به دست خداست:

ص:317

أَلَا لَهُ الخَلْقُ وَالْأَمْرُ تَبَارَکَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ» (1)

آگاه باشید که آفریدن و فرمان [ نافذ نسبت به همۀ موجودات ] مخصوص اوست ؛ همیشه سودمند و با برکت است ، پروردگار عالمیان .

همۀ شفاعت هم از آنِ اوست:

قُلْ لِّلَّهِ الشَّفَعَةُ جَمِیعًا» (2)

بگو : شفاعت ، یکسره ویژۀ خداست .

و هر شفیعی باید از جانب آن مدبّر عالم، مأذون در شفاعت باشد.

یُدَبِّرُ الْأَمْرَ مَا مِن شَفِیعٍ إِلَّا مِن بَعْدِ إِذْنِهِ ذَ لِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ أَفَلَا تَذَکَّرُونَ» (3)

همواره کار جهان را [ با قوانینی استوار و منظم ] تدبیر می کند . [ کار ] هیچ واسطه ای [ در همه جهان هستی برای جابجایی عناصر وترکیب اجزا وبه جریان انداختن امور] جز پس از اذن او نیست . این است خدا ، پروردگار شما ، پس او را بپرستید ؛ آیا متذکّر [ حقایق ] نمی شوید ؟

چنان که مشفوعٌ له (شفاعت شونده) باید از ناحیه خداوند تعیین گردند:

یَعْلَمُ مَا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ مَا خَلْفَهُمْ وَ لَایَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَی وَ هُم مِّنْ خَشْیَتِهِ مُشْفِقُونَ» (4)

خدا همۀ گذشتۀ آنان و آینده شان را می داند ، و جز برای کسی که خدا بپسندد شفاعت نمی کنند ، و آنان از ترس [ عظمت و جلال ] او هراسان و بیمناکند .

ص:318

و بدون تردید بت های بی شعور که مالک هیچ چیز نیستند صلاحیّت شفاعت کردن را ندارند:

أَمِ اتَّخَذُواْ مِن دُونِ اللَّهِ شُفَعَآءَ قُلْ أَوَ لَوْ کَانُواْ لَایَمْلِکُونَ شَیًْا وَ لَایَعْقِلُونَ» (1)

[ نه اینکه بی خبران ، دربارۀ قدرت خدا نمی اندیشند ] بلکه به جای خدا [ از بتان ] شفیعانی برای خود گرفته اند . بگو : آیا [ از آنها شفاعت می خواهید ] هر چند مالک چیزی [ و اختیاردار شفاعتی ] نباشند و علم و عقلی نداشته باشند [ و پرستندگان خود را نشناسند ؟ ]

اما فرشتگان، پیامبران و حتی مؤمنان از شفاعت به معنای دعا و طلب مغفرت، برخوردارند.

قرآن دربارۀ فرشتگان می فرماید:

تَکَادُ السَّمَوَ تُ یَتَفَطَّرْنَ مِن فَوْقِهِنَّ وَالْمَلَئِکَة یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِمَن فِی الْأَرْضِ أَلَآ إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ» (2)

نزدیک است آسمان ها از فرازشان [ به سبب عظمت وحی ] بشکافند و فرشتگان ، پروردگارشان را همواره همراه با سپاس و ستایش تسبیح می گویند ، و برای کسانی که در زمین هستند ، درخواست آمرزش می کنند ؛ آگاه باشید ! بی تردید خدا بسیار آمرزنده و مهربان است .

و دربارۀ پیامبران چنین می فرماید:

وَمَآ أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلَّا لِیُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُواْ أَنفُسَهُمْ

ص:319

جَآءُوکَ فَاسْتَغْفَرُواْ اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللَّهَ تَوَّابًا رَّحِیًما» (1)

و هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر آنکه به توفیق خدا از او اطاعت شود . و اگر آنان هنگامی که [ با ارتکاب گناه ] به خود ستم کردند ، نزد تو می آمدند و از خدا آمرزش می خواستند ، و پیامبر هم برای آنان طلب آمرزش می کرد ، یقیناً خدا را بسیار توبه پذیر و مهربان می یافتند .

همچنین دربارۀ مؤمنان چنین آمده است:

وَ الَّذِینَ جَآءُو مِن بَعْدِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَ لِإِخْوَ نِنَا الَّذِینَ سَبَقُونَا بِالْإِیمَانِ وَ لَاتَجْعَلْ فِی قُلُوبِنَا غِلاًّ لِّلَّذِینَ ءَامَنُواْ رَبَّنَآ إِنَّکَ رَءُوفٌ رَّحِیمٌ» (2)

و نیز کسانی که بعد از آنان [ انصار و مهاجرین ] آمدند در حالی که می گویند : پروردگارا ! ما و برادرانمان را که به ایمان بر ما پیشی گرفتند بیامرز ، و در دل هایمان نسبت به مؤمنان، خیانت و کینه قرار مده .

پروردگارا ! یقیناً تو رؤوف و مهربانی.» (3)

ص:320

[«7»اَللَّهُمَّ إِنِّی أُصْبِحُ وَ أُمْسِی مُسْتَقِلاًّ لِعَمَلِی مُعْتَرِفاً بِذَنْبِی مُقِرّاً بِخَطَایَایَ أَنَا بِإِسْرَافِی عَلَی نَفْسِی ذَلِیلٌ عَمَلِی أَهْلَکَنِی وَ هَوَایَ أَرْدَانِی وَ شَهَوَاتِی حَرَمَتْنِی «8»فَأَسْأَلُکَ یَا مَوْلاَیَ سُؤَالَ مَنْ نَفْسُهُ لاَهِیَةٌ لِطُولِ أَمَلِهِ وَ بَدَنُهُ غَافِلٌ لِسُکُونِ عُرُوقِهِ وَ قَلْبُهُ مَفْتُونٌ بِکَثْرَةِ النِّعَمِ عَلَیْهِ وَ فِکْرُهُ قَلِیلٌ لِمَا هُوَ صَائِرٌ إِلَیْهِ سُؤَالَ مَنْ قَدْ غَلَبَ عَلَیْهِ الْأَمَلُ وَ فَتَنَهُ الْهَوَی وَ اسْتَمْکَنَتْ مِنْهُ الدُّنْیَا وَ أَظَلَّهُ الْأَجَلُ «9»سُؤَالَ مَنِ اسْتَکْثَرَ ذُنُوبَهُ وَ اعْتَرَفَ بِخَطِیئَتِهِ سُؤَالَ مَنْ لاَ رَبَّ لَهُ غَیْرُکَ وَ لاَ وَلِیَّ لَهُ دُونَکَ وَ لاَ مُنْقِذَ لَهُ مِنْکَ وَ لاَ مَلْجَأَ لَهُ مِنْکَ إِلاَّ إِلَیْکَ]

خدایا! روز را به شب، و شب را به روز می رسانم، در حالی که عملم را اندک می شمارم، به گناهم معترفم، به خطایم اقرار دارم. من به سبب اسراف بر نفسم از طریق گناه خوارم، عمل زشتم هلاکم کرده، هوسم مرا پست کرده، شهواتم مرا از رحمتت محروم نموده، از تو درخواست می کنم ای مولایم! درخواست کسی که نَفْسش محض آرزوی درازش به پوچی و سرگرمی و بیهوده کاری دچار شده، و بدنش به خاطر نگران نبودن از عذاب و عقاب، و دوری از عبادت و تن پروری، غافل مانده. از این جهت رگ و پی اش در آرامش به سر می برد، و اضطراب و لرزشی ندارد، و دلش به سبب فراوانی نعمت به فتنۀ لذّت مفتون شده، و اندیشه اش نسبت به فرجام کارش اندک است.

ص:321

از تو درخواست می کنم؛ درخواست کسی که آرزو بر او چیره شده و هوی و هوس او را به فتنه انداخته، و دنیا بر او مسلّط گشته، و مرگ بر سرش سایه انداخته. از تو درخواست می کنم؛ درخواست کسی که گناهانش را بسیار و فراوان شمرده، و به خطایش اعتراف کرده؛ درخواست کسی که پروردگاری جز تو و سرپرستی غیر تو، و نجات دهنده ای از تو و پناهگاهی از تو جز به سوی تو ندارد.

از این رو بر پایۀ نگرش محقّقان اسلامی، انسان موجودی ابدی و لایزالی بوده و حیات همیشگی دارد و تمام سعادت او تکامل بُعد غیرمادی او می باشد که به تدریج از مرحلۀ تعلّق به بدن گرفته تا به اوج خود که همان تجرّد تام است، برسد و اگر جز به سوی این مرحله قدم بردارد زیانکار گردیده است هر چند این راه، دشوار و روندگان آن بسیار اندک هستند.

اگر به دستورهای خداوند که هماهنگ با ذات انسانی و پیشرفت و آینده نگری او می باشد دقیق عمل شود، او را خوشبخت خواهد کرد والّا بنابر فرمایش امام سجّاد علیه السلام انسان در اثر تباه کردن خود خوار می شود و عمل ناپسند، او را هلاک و پست می کند.

فَلَا یُسْرِف فِّی الْقَتْلِ إِنَّهُ کَانَ مَنصُورًا» (1)

پس وارث مقتول نباید در کشتن زیاده روی کند ؛ زیرا او [ با قوانین صحیح و درستی چون دیه و قصاص ] مورد حمایت قرار گرفته است .

گاه در انفاق و بذل و بخشش بیش از اندازه:

إِذَآ أَنفَقُواْ لَمْ یُسْرِفُواْ» (2)

و آنان که وقتی انفاق می کنند ، نه از حدّ معمول [ و متعارف ] می گذرند.

گاه در داوری کردن و قضاوت نمودنی که منجر به کذب و دروغ شود:

وَ قَالَ رَجُلٌ مُّؤْمِنٌ مِّنْ ءَالِ فِرْعَوْنَ یَکْتُمُ إِیمَنَهُ أَتَقْتُلُونَ رَجُلاً أَن یَقُولَ رَبِّیَ اللَّهُ وَقَدْ جَآءَکُم بِالْبَیِّنَتِ مِن رَّبِّکُمْ وَ إِن یَکُ کَذِبًا فَعَلَیْهِ کَذِبُهُ وَإِن یَکُ صَادِقًا یُصِبْکُم بَعْضُ الَّذِی یَعِدُکُمْ إِنَّ اللَّهَ لَایَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذَّابٌ» (3)

و مرد مؤمنی از خاندان فرعون که ایمانش را پنهان می داشت ، گفت : آیا مردی را می کشید که می گوید : پروردگار من خداست ؟ و بی تردید از سوی پروردگارتان برای شما دلایل روشنی آورده است ، و اگر دروغگو باشد دروغش به زیان خود اوست ، و اگر راستگو باشد برخی از عذاب هایی که به شما وعده می دهد به شما خواهد رسید ؛ زیرا خدا کسی را که اسراف کار و بسیار دروغگوست ، هدایت نمی کند .

گاه در اعتقادات است که منجر به شک و تردید می شود:

وَ لَقَدْ جَآءَکُمْ یُوسُفُ مِن قَبْلُ بِالْبَیِّنَتِ فَمَا زِلْتُمْ فِی شَکٍّ مِّمَّا جَآءَکُم بِهِ حَتَّی

ص:324

إِذَا هَلَکَ قُلْتُمْ لَن یَبْعَثَ اللَّهُ مِن بَعْدِهِ رَسُولًا کَذَ لِکَ یُضِلُّ اللَّهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُّرْتَابٌ» (1)

بی تردید یوسف پیش از این دلایل روشنی برای شما آورد ، ولی شما همواره نسبت به آنچه که آورده بود در تردید بودید ، تا زمانی که از دنیا رفت ، [ پس از مرگ او ] گفتید : خدا هرگز بعد از او پیامبری مبعوث نخواهد کرد ، این گونه خدا هر اسراف کار تردید کننده ای را گمراه می کند .

گاهی به معنی برتری جویی و استکبار و استثمار آمده:

مِن فِرْعَوْنَ إِنَّهُ کَانَ عَالِیًا مِّنَ الْمُسْرِفِینَ» (2)

از فرعون که متکبّری سرکش از زمرۀ اسراف کاران بود .

و بالاخره گاهی به معنی هر گونه گناه می آید:

قُلْ یا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُواْ عَلَی أَنفُسِهِمْ لَاتَقْنَطُواْ مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ» (3)

بگو : ای بندگان من که [ با ارتکاب گناه ] بر خود زیاده روی کردید ! از رحمت خدا نومید نشوید ، یقیناً خدا همۀ گناهان را می آمرزد ؛ زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است .

با توجّه به آیات فوق، رابطه اسراف و فساد به خوبی آشکار می شود.» (4)

ص:325

اما اگر این هم مؤثّر نیفتاد و فساد در اعماق جان او ریشه دوانید، خداوند با عذاب استیصال صفحۀ زمین را از لوث وجود چنین کسانی پاک می کند.

و از اینجا روشن می شود که چرا در آیات قرآن، خداوند اسراف را با فساد در ارض و عدم اصلاح، هماهنگ ذکر کرده است.» (1)

ص:327

[«10»إِلَهِی أَسْأَلُکَ بِحَقِّکَ الْوَاجِبِ عَلَی جَمِیعِ خَلْقِکَ وَ بِاسْمِکَ الْعَظِیمِ الَّذِی أَمَرْتَ رَسُولَکَ أَنْ یُسَبِّحَکَ بِهِ وَ بِجَلاَلِ وَجْهِکَ الْکَرِیمِ الَّذِی لاَ یَبْلَی وَ لاَ یَتَغَیَّرُ وَ لاَ یَحُولُ وَ لاَ یَفْنَی أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُغْنِیَنِی عَنْ کُلِّ شَیْ ءٍ بِعِبَادَتِکَ وَ أَنْ تُسَلِّیَ نَفْسِی عَنِ الدُّنْیَا بِمَخَافَتِکَ وَ أَنْ تُثْنِیَنِی بِالْکَثِیرِ مِنْ کَرَامَتِکَ بِرَحْمَتِکَ فَإِلَیْکَ أَفِرُّ و مِنْکَ أَخَافُ وَ بِکَ أَسْتَغِیثُ وَ إِیَّاکَ أَرْجُو «11»وَ لَکَ أَدْعُو وَ إِلَیْکَ أَلْجَأُ وَ بِکَ أَثِقُ وَ إِیَّاکَ أَسْتَعِینُ وَ بِکَ أُؤمِنُ وَ عَلَیْکَ أَتَوَکَّلُ وَ عَلَی جُودِکَ وَ کَرَمِکَ أَتَّکِلُ]

خدای من! به حق لازم و واجبی که در همۀ آفریده هایت داری، و به نام بزرگت که به پیامبرت دستور دادی، تو را به آن تسبیح کند، و به بزرگی ذات کریمت که کهنه نمی شود، و دگرگون نمی گردد، و تغییر حال نمی یابد، و فانی نمی شود، از تو می خواهم که بر محمّد و آل محمّد درود فرستی، و مرا با بندگیت از هر چیز بی نیاز کنی، و به خاطر ترس از تو، ارتباطم را با دنیا قطع فرمایی، و کرامت و رحمت فراوانت را به من برگردانی.

به سوی تو می گریزم و از تو می ترسم و به تو فریادرسی می کنم، و تو را امیدوارم و تو را می خوانم و به تو پناه می آورم، و به تو اعتماد می کنم، و از تو یاری می خواهم، و به تو ایمان می آورم، و بر تو توکّل می کنم، و بر جود و کرمت

ص:328

تکیه می زنم.

موسی علیه السلام برای رفع مشکلش به وقت فرار از مصر و قرار گرفتن در منطقۀ مَدْیَنْ عرضه داشت:

رَبِّ انّی لِمَا انْزَلْتَ الَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقیرٌ» (1)

پروردگارا ! به آنچه از خیر بر من نازل می کنی ، نیازمندم .

عیسی علیه السلام برای درخواست مائده از حضرت محبوب متوسّل به این نام عظیم شد:

رَبَّنا انْزِلْ عَلَیْنا مائِدَةً مِنَ السَّماءِ» (2)

ای پروردگار ما ! برای ما از آسمان سفره ای پر از غذا نازل کن.

تمام انبیای و اولیا در دعاهای خود به این نام متوسّل می شدند، و مشکل خود را از این طریق حلّ نمودند؛ البته شرایط مربوط به دعا را هم رعایت می کردند، که رعایت نکردن شرایط دعا، زمینۀ استجابت را به بن بست می کشاند.

در این مناجات عاشقانه هم حضرت زین العابدین علیه السلام خداوند را به نام بزرگش قسم می دهد.

تا نام جمال یار بردیم رنگ از رخ لاله زار بردیم

بردیم غمت به خلوت خاک آرایش روزگار بردیم

ز آیینۀ دل به سیل گریه عالم عالم غبار بردیم

تا کشتۀ غمزۀ تو گردیم صد شمع به هر مزار بردیم

مرهم مرهم زدیم چندان کز داغ دل اعتبار بردیم

تا شاهد عافیت گزیدیم ناموس ز هر کنار بردیم

ص:330

آزاده روی گذشت عرفی صد دوش به زیر بار بردیم

(عرفی شیرازی)

ص:333

ص:334

«1» رَبِّ أَفْحَمَتْنِی ذُنُوبِی وَ انْقَطَعَتْ مَقَالَتِی فَلاَ حُجَّةَ لِی فَأَنَا الْأَسِیرُ بِبَلِیَّتِی الْمُرْتَهَنُ بِعَمَلِی الْمُتَرَدِّدُ فِی خَطِیئَتِی الْمُتَحَیِّرُ عَنْ قَصْدِی الْمُنْقَطَعُ بِی «2»قَدْ أَوْقَفْتُ نَفْسِی مَوْقِفَ الْأَذِلاَّءِ الْمُذْنِبِینَ مَوْقِفَ الْأَشْقِیَاءِ الْمُتَجَرِّینَ عَلَیْکَ الْمُسْتَخِفِّینَ بِوَعْدِکَ «3»سُبْحَانَکَ! أَیَّ جُرْأَةٍ اجْتَرَأْتُ عَلَیْکَ! وَ أَیَّ تَغْرِیرٍ غَرَّرْتُ بِنَفْسِی! «4»مَوْلاَیَ ارْحَمْ کَبْوَتِی لِحُرِّ وَجْهِی وَ زَلَّةَ قَدَمِی وَ عُدْ بِحِلْمِکَ عَلَی جَهْلِی وَ بِإِحْسَانِکَ عَلَی إِسَآءَتِی فَأَنَا الْمُقِرُّ بِذَنْبِی الْمُعْتَرِفُ بِخَطِیئَتِی وَ هَذِهِ یَدِی وَ نَاصِیَتِی أَسْتَکِینُ بِالْقَوَدِ مِنْ نَفْسِی ارْحَمْ شَیْبَتِی وَ نَفَادَ أَیَّامِی وَ اقْتِرَابَ أَجَلِی وَ ضَعْفِی وَ مَسْکَنَتِی وَ قِلَّةَ حِیلَتِی «5»مَوْلاَیَ وَ ارْحَمْنِی إِذَا انْقَطَعَ مِنَ الدُّنْیَا أَثَرِی وَ امَّحَی مِنَ الْمَخْلُوقِینَ ذِکْرِی وَ کُنْتُ مِنَ الْمَنْسِیِّینَ کَمَنْ قَدْ نُسِیَ «6»مَوْلاَیَ وَ ارْحَمْنِی عِنْدَ تَغَیُّرِ صُورَتِی وَ حَالِی إِذَا بَلِیَ! جِسْمِی وَ تَفَرَّقَتْ أَعْضَائِی وَ تَقَطَّعَتْ أَوْصَالِی یَا غَفْلَتِی عَمَّا یُرَادُ بِی «7»مَوْلاَیَ وَ ارْحَمْنِی فِی حَشْرِی وَ نَشْرِی وَ اجْعَلْ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ مَعَ أَوْلِیَائِکَ مَوْقِفِی وَ فِی أَحِبَّائِکَ مَصْدَرِی وَ فِی جِوَارِکَ مَسْکَنِی یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ.

ص:335

[«1»رَبِّ أَفْحَمَتْنِی ذُنُوبِی وَ انْقَطَعَتْ مَقَالَتِی فَلاَ حُجَّةَ لِی فَأَنَا الْأَسِیرُ بِبَلِیَّتِی الْمُرْتَهَنُ بِعَمَلِی الْمُتَرَدِّدُ فِی خَطِیئَتِی الْمُتَحَیِّرُ عَنْ قَصْدِی الْمُنْقَطَعُ بِی «2»قَدْ أَوْقَفْتُ نَفْسِی مَوْقِفَ الْأَذِلاَّءِ الْمُذْنِبِینَ مَوْقِفَ الْأَشْقِیَاءِ الْمُتَجَرِّینَ عَلَیْکَ الْمُسْتَخِفِّینَ بِوَعْدِکَ «3»سُبْحَانَکَ! أَیَّ جُرْأَةٍ اجْتَرَأْتُ عَلَیْکَ! وَ أَیَّ تَغْرِیرٍ غَرَّرْتُ بِنَفْسِی!]

پروردگارا! گناهم مرا از گفتار باز داشته، و رشتۀ سخنم به خاطر شدّت شرمندگی از هم گسیخته، بهانه و عذری و دلیل و برهانی برایم نیست. به بلا و مصیبتم که گناهان من است اسیرم، در گرو کردارم رفته ام، سرگردان خطاهای خود هستم، در اراده و آهنگم نسبت به امور سرگردانم، با تمام وجود درمانده ام، خود را در جایگاه خواران گنهکار واداشته ام؛ جایگاه تیره بختانی که بر تو جری شده اند، و وعده ات را سبک شمرده اند.

منزّه و پاکی. با چه جرأت نسبت به روی گردانی از دستورهایت دلیر شدم؟! و با کدام عامل هلاکت، خود را به نابودی انداختم؟!

می گردد.

اِصْبِرْ فَاِنَّ اللّهَ سَیَعْجَلُ لَکَ فَرَجاً، قالَ: فَانْصَرَفْتُ وَ وَقَعَ الْوَباءُ فی سَنَةِ احْدَی وَ ثَلاثینَ و مَائَةٍ فَماتُوا وَ اللّهِ کُلُّهُمْ فَما بَقِیَ مِنْهُمْ احَدٌ قالَ: فَخَرَجْتُ، فَلَمّا دَخَلْتُ عَلَیْهِ، قالَ: ما حالُ اهْلِ بَیْتِکَ؟ قالَ: قُلْتُ: قَدْ ماتُوا وَ اللّهِ کُلُّهُمْ فَما بَقِیَ مِنْهُمْ احَدٌ، فَقالُ: هُوَ بِما صَنَعُوا بِکَ وَ بِعُقُوبَتِهِمْ ایّاکَ وَ قَطْعِ رَحِمِهِمْ بُتِرُوا أَتُحِبُّ انَّهُم ضَیَّقُوا عَلَیْکَ، قالَ: قُلْتُ: إِی وَاللّهِ. (1)

صبر کن خداوند برای تو گشایشی فراهم خواهد آورد. راوی گوید: من خودداری کردم تا در سال صد و سی و یک وبائی آمد که به خدا قسم همه هلاک شدند و یک نفر از آنها باقی نماند.

پس از این جریان به نزد امام صادق علیه السلام رفتم، همین که مرا دید، فرمود: حال اهل خانه ات چطور است؟ عرض کردم: به خدا همۀ آنها مردند و یک نفر از ایشان باقی نماند. فرمود: این به واسطۀ آن رفتاری بود که با تو کردند و آزاری که به تو رساندند و قطع رحم کردند. آیا دلت می خواست که زنده باشند و بر تو تنگ گیرند، عرض کردم: آری، به خدا سوگند.

فرزندان گردد.

در زمان امام مجتبی علیه السلام مردی به دروغ مدّعی شد که من هزار درهم از حسن بن علی علیه السلام طلب دارم، حضرت با آن مرد برای محاکمه نزد شریح قاضی رفتند، شریح رو به امام حسن علیه السلام کرد و گفت: شما قسم می خوری که بدهکار نیستی؟ حضرت فرمود:

اِنْ حَلَفَ خَصْمی اعْطِیهِ، فَقالَ شُرَیْحٌ، لِلرَّجُلِ قُلْ: بِاللّهِ الَّذی لا الهَ الاّ هُوَ عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ، فَقالَ الْحَسنُ علیه السلام : لا اریدُ مِثْلَ هذا، لکِنَ قُلْ: بِاللّهِ انَّ لَکَ عَلَیَّ هذا وَخُذِ الْأَلْفَ، فَقالَ الرَّجُلُ ذلِکَ وَ اخَذَ الدَّنانیرُ، فَلَمّا قامَ خَرَّ الی الْاَرْضِ وَ ماتَ. (1)

اگر این مرد قسم بخورد من پول را به او می دهم شریح رو به آن مرد کرده گفت: بگو! به خدای یگانه که دانای نهان و آشکار است قسم می خورم؛ حضرت فرمود: نه، نمی خواهم اینطور قسم بخوری، بلکه بگو! به خدا من این مبلغ را از تو طلب دارم و به دنبال آن هزار درهم را بگیر.

مرد همانگونه قسم خورد و پول را گرفت ولی به محض آنکه از جا برخاست، به رو افتاد و مُرد.

هر گاه پس از من زنا شایع شود مرگ ناگهانی بسیار گردد.

و نیز می فرماید:

یا مَعْشَرَ الْمُسْلِمینَ! إِیّاکُمْ وَ الزِّنا فَإِنَّ فِیهِ سِتَّ خِصالٍ: ثَلاثٌ فِی الدُّنْیا وَ ثَلاثٌ فِی الْآخِرَةِ، فَأَمَّا الَّتی فِی الدُّنْیا فَإِنَّهُ یُذْهِبُ بِالْبَهاءِ وَ یُورِثُ الْفَقْرَ وَ یَنْقُصُ الْعُمْرَ وَ أَمَّا الَّتی فِی الآخِرَةِ فَإِنَّه یُوجِبُ سَخَطَ الرَّبِّ وَ سُوءَ الْحِسابِ وَ الْخُلُودَ فِی النّارِ. (1)

ای گروه مسلمانان! از زنا پرهیز کنید که در آخرت شش خصلت و اثر سوء وجود دارد: سه در دنیا و سه در آخرت، اما آن سه که در دنیا است: جمال و زیبایی را می برد و پریشانی و تنگدستی می آورد و عمر را کوتاه می کند، و اما آن سه که در آخرت است: موجب خشم خدا و بدی حساب و همیشگی در آتش دوزخ گردد.

نکرده و بالاخره آن حیوان را زیر ضربات شلاق کشت و خود پیاده برای نفرین رفت، ولی جریانی دید که نتوانست نفرین کند و بالاخره نزد حاکم آمد، گفت: راهی برای نفرین بر این ها نیست، اما برای نابود ساختن اینها راه دیگری را به شما نشان می دهم و آن راه این است که زنان زناکار و فواحش را زینت کنید و به عنوان خرید و فروش میان آنها بفرستید و راه دلربائی را به آنان بیاموزید و آنها را تعلیم کنید که اگر کسی از لشگریان یوشع خواست با آنها در آویزد از او ممانعت نکنند.

دستور بلعم را اجرا کردند و در نتیجۀ رفت و آمد زنان زناکار، لشگریان یوشع با زنان درآمیختند و به نوشتۀ مورّخان در نتیجۀ شیوع این عمل در میان لشگریان، مرض طاعون در آنها پیدا شد و در فاصلۀ چند روز هفتاد یا نود هزار نفر آنها مردند. (1)

که همۀ انسان ها را کشته ، و هر کس انسانی را از مرگ برهاند و زنده بدارد ، گویی همۀ انسان ها را زنده داشته است . و یقیناً پیامبران دلایل روشنی برای بنی اسرائیل آوردند ، سپس بسیاری از آنان بعد از آن در روی زمین به [ تجاوز از حدود حقّ و فساد و ] زیاده روی برخاستند . * کیفر آنان که با خدا و پیامبرش می جنگند ، و در زمین به فساد و تباهی می کوشند ، فقط این است که کشته شوند ، یا به دارشان آویزند ، یا دست راست و پای چپشان بریده شود ، یا از وطن خود تبعیدشان کنند . این برای آنان رسوایی و خواری در دنیاست ، و برای آنان در آخرت عذابی بزرگ است .

کیفرهایی که در آیه فوق آمده، حق اللّه است و از جانب حکومت یا مردم قابل عفو و تبدیل نیست، عقوبت باید همراه با عدالت باشد چون فسادها و خصوصیّات مفسدان متفاوت است. کیفر راهزنی و سرقت، قطع دست و پاست و کیفر قتل و راهزنی و سرقت مسلّحانه قطع دست و پا و دار آویختن است.

در شأن نزول آیۀ فوق آمده است که:

گروهی از مشرکان مکّه به مدینه آمده، مسلمان شدند ولی چون بیمار بودند به فرمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به منطقۀ خوش آب و هوایی در بیرون مدینه رفته و اجازه یافتند از شیر شترهای زکات بهره ببرند و چون سالم شدند، آنان سه نفر چوپان های مسلمان را گرفته دست و پایشان را بریدند و چشمانشان را کور کرده، شتران را به غارت بردند و از اسلام هم دست کشیدند. رسول خدا صلی الله علیه و آله دستور داد آنان را دستگیر کنند و همان فسادهایی را که دربارۀ چوپانان مرتکب شده بودند بر سر خودشان بیاورند. پس آیۀ فوق نازل شد و حضرت حکم محارب و قطع را برگزید. (1)

ص:342

جان کسی که در زمین فساد می کند و یا برای جان مردم ارزشی قائل نیست، بی ارزش است. تجاوز به حقوق یک فرد، تهدید امنیّت جامعه است و کسی که مسلمانان را تهدید کند و به روی آنها اسلحه بکشد هر چند قتل و غارتی صورت نگیرد، باز هم مفسد در زمین است و توبه او در حق اللّه اثر ندارد نه حق النّاس و رضایت صاحبان حق باقی است. حتی هر گونه داد و ستد و بهره گیری از اموال او هم نامشروع است.

محمد بن حسن صفّار به امام حسن عسگری علیه السلام نوشت:

رَجُلٌ إِشْتَری مِنْ رَجُلٍ ضَیْعَةً أَوْ خادِماً بِمالٍ اخَذَهُ مِنْ قَطْعِ الطَّرِیقِ أَوْ مِنْ سَرِقَةٍ هَلْ یَحِلُّ لَهُ ما یَدْخُلُ عَلَیْهِ مِنْ ثَمَرَةِ هَذِهِ الضَّیْعَةِ أَوْ یَحِلُّ لَهُ أَنْ یَطَأَ هذا الْفَرْجَ الّذی اشْتَراهُ مِنْ السَّرِقَةِ أَوْ مِنْ قَطْعِ الطَّرِیقِ. فَوَقَّعَ عَلَیْهِ السَّلامُ: لا خَیْرَ فی شَیءٍ، أَصْلُهُ حَرامٌ وَ لایَحِلُّ اسْتِعْمالُهُ. (1)

شخصی از مردی ملک کشتزاری یا خدمتکاری را با مالی که از راهزنی یا دزدی گرفته، می خرد، آیا میوه و محصول آن کشاورزی و آمیزش با آن کنیز حلال است یا نه؟ حضرت نوشتند: هیچ خیری در آن نیست؛ اصلش حرام و استفاده از آن هم حلال نیست.

وَ إِذِ ابْتَلَی إِبْرَ هِیمَ رَبُّهُ بِکَلِمَتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنّاسِ إِمَامًا قَالَ وَ مِن ذُرِّیَّتِی قَالَ لَایَنَالُ عَهْدِی الظَّلِمِینَ» (1)

و [ یاد کنید ] هنگامی که ابراهیم را پروردگارش به اموری [ دشوار و سخت ] آزمایش کرد ، پس او همه را به طور کامل به انجام رسانید ، پروردگارش [ به خاطر شایستگی ولیاقت او ] فرمود : من تو را برای همۀ مردم پیشوا و امام قرار دادم . ابراهیم گفت : و از دودمانم [ نیز پیشوایانی برگزین ] .

[ پروردگار ] فرمود : پیمان من [ که امامت و پیشوایی است ] به ستمکاران نمی رسد .

در برخی از آیات آن مرد الهی در ردیف اخیار و صالحان و قانتان و صدّیقان و صابران و وفا کنندگان برشمرده شده است؛ زیرا در عرصۀ آزمایش های سختی قرار گرفت و سربلند و موفّق بیرون آمد. حضرت ابراهیم علیه السلام در هر آزمایشی که موفّق می شد به مقامی می رسید. در مرحلۀ نخست عبداللّه شد سپس به مقام نبی اللّه و پس از آن رسول اللّه و خلیل اللّه و در نهایت به مقام امامت و رهبری مردم منصوب گردید.

سپس مقام امامت را برای نسل خود هم درخواست کرد ولی پاسخ شنید که: این مقام، عهدی الهی است که به انسان شایسته عطا می شود.

آیۀ فوق مقام امامت را «عهد» و پیمان معرّفی کرده است. ا گر کسی به عهد خداوند وفادار بماند و اطاعت نماید، خداوند هم قول یاری و پیروزی را وفا خواهد کرد.

و نیز این آیه از جمله آیاتی است که پشتوانۀ فکری و اعتقادی شیعه می باشد که امام باید معصوم باشد و مقام امامت به ظالم و منافق نخواهد رسید. و با انتخاب

ص:344

مردم یا شورا و قیام مسلّحانه به دست نمی آید.

و نیز تا شخصی به مرتبۀ یقین نرسد و با حقایق و عوامل غیب متّصل نگردد و تا با چشم دل، ملکوت و باطن عالم هستی را مشاهده نکند، به مقام امامت و ولایت راه نمی یابد. در صورتی شخص سزاوار دریافت مقام امامت است که در برابر حوادث دشوار صبر و بردباری کند و از عهدۀ امتحانات الهی برآید. بر نفس خویش مسلّط باشد و گرد گناه نگردد. در انجام وظیفه و عمل به دستورهای خداوند با استقامت و پایدار باشد.

امام علی علیه السلام در نامه ای بسیار خیرخواهانه و شفّاف به معاویه، حجّت در امامت جامعه را بر او تمام می کند و می فرماید:

فَإِنَّ أَوْلَی النّاسِ بِأَمْرِ هَذَا الْأُمَّةِ قَدِیمًا وَ حَدیثاً؛ أَقْرَبُها مِنَ الرَّسُولِ وَ أَعْلَمُها بِالْکِتابِ وَ أَفْقَهُها فِی الدِّینِ؛ أَوَّلُهُمْ إِسْلاماً وَ أَفْضَلُهُمْ جِهاداً وَ أَشَدُّهُمْ بِما تَحْمِلُهُ الرَّعِیَّةُ مِنْ أَمْرِ اللّهِ اضْطِلاعاً. (1)

شایسته ترین مردم به امر حکومت کسی است که از همۀ مردم به رسول خدا نزدیکتر باشد، به کتاب خدا داناتر و در دین فقیه تر باشد. در قبول اسلام بر دیگران سبقت داشته باشد، جهادش در راه خدا بهتر باشد. در انجام وظایف پیشوایی از همه نیرومندتر باشد.

متأسّفانه برخی آدم های بی مایه و حسود با دسیسه ها و تبلیغات دروغین بر مردم چیره شدند و با ادّعای خلافت و رهبری جامعۀ اسلامی، بسیار به دین اسلام ضربه زده و سبب تفرقه واختلاف در بین مسلمانان شدند. این مدّعیان گروهی را هم به دنبال خود گمراه نمودند و به عذاب جاویدان آخرت گرفتار کردند.

ص:345

لَهُما فِی الْإِسْلامِ نَصِیباً. (1)

سه نفرند که خداوند در روز قیامت با آنان سخن نمی گوید و به صداقت آنان مهر تأیید نمی زند و عذابی دردناک دارند:

هر که به دروغ ادّعای امامت از جانب خدا کند و هر که امام از جانب خدا را انکار کند و هر که بپندارد که این دو فرد از اسلام بهره ای دارند.

و نیز فرمود:

مَنِ ادَّعَی الْاِمامَةَ وَ لَیْسَ مِنْ أَهْلِها فَهُوَ کافِرٌ. (2)

هر که ادّعای امامت کند در حالی که شایستگی آن را ندارد، کافر است.

و نیز فرمود:

مَنْ خَرَجَ یَدْعُو النّاسَ وَ فِیهمْ مَنْ هُوَ أَفْضَلُ مِنْهُ فَهُوَ ضالٌّ مُبْتَدِعٌ. (3)

هر که قیام کند و مردم را به اطاعت خویش دعوت نماید؛ با اینکه در میان آنان برتر از او هست، چنین شخصی گمراه و بدعت گذار است.

در تاریخ اسلام بعضی در کنار ائمه اطهار علیهم السلام ادّعای مقام امامت و ولایت نمودند و اکنون هم ادامه دارد؛ برای خویش مذهب و فرقه ساختند و گروهی از مردم نادان و ساده لوح را از دین خدا خارج کرده اند، و به صف باطل و نفاق پیوستند.

ص:347

نوجوانی نورانی آمد و دامن جعفر را گرفت و او را از کنار پدرش دور کرد و خود بر جنازۀ پدرش نمازش خواند و جعفر کذّاب مات و مبهوت مانده بود و قدرت سخن گفتن نداشت وقتی نماز بر پدرش پایان یافت از میان مردم ناپدید گشت. (1)

لِاَنَّ الْکَذِبَ یَنْقُصُ المُرُوَّةَ، وَ ما زَنَیْتُ قَطُّ لِاَنّی خِفْتُ أَنّی اذا عَمِلْتُ عُمِلَ بی، وَ ما عَبَدْتُ صَنَماً قَطُّ لِاَنّی عَلِمْتُ انَّهُ لایَضُرُّ وَ لایَنْفَعُ. (1)

من هیچ گاه شراب ننوشیدم چون می دانستم اگر آن را بنوشم عقلم زائل می گردد و هرگز دروغ نگفتم؛ زیرا دروغ نقص مردانگی است و هرگز زنا نکردم؛ زیرا ترسیدم که همان عمل با من بشود (و دیگران با نوامیس من زنا کنند) و هیچ گاه بتی را نپرستیدم؛ زیرا دانستم که زیان و سودی ندارند و نمی رسانند.

مولود همین مراکز و لانه های فساد و قمار می باشند.

همین جهت او و پسرش مروان را از مدینه به طائف تبعید کرد و از جمله اذیّت های وی نسبت به آن حضرت، این بود که هر گاه رسول خدا صلی الله علیه و آله در کوچه های مکّه راه می رفت و حکم بن ابی العاص آن بزرگوار را می دید. پشت سر آن حضرت می آمد و از روی مسخره راه رفتن و حرکات آن حضرت را تقلید می کرد و به این وسیله دشمنان اسلام و مشرکان را می خنداند.

بالأخره روزی رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله روی خود را برگرداند و همچنان که وی مشغول تقلید رفتار آن حضرت بود، به او فرمود:

«کُنْ ذلکَ» یعنی «همچنین باش»، از آن پس تا وقتی که مرگش رسید، بدنش به حال رعشه باقی بود و همیشه حالت ارتعاش داشت. (1)

آتش به قبر او روی می آورند و تا روز قیامت در آتش خواهد سوخت و مردم از بوی گند شرمگاه او در رنج و عذابند و او به این بوی بد شناخته می شود، تا این که روز قیامت فرمان رسد که او را در آتش درافکنند و دوزخیان با همه شکنجه ها و عذابی که بر آنان مقرّر است از (بوی بد او) در رنج و عذابند، چرا که خداوند کارهای ناپسند را حرام کرده و هیچ کس غیورتر از خدا نیست و از غیرت اوست که کارهای زشت را حرام کرده و حدود الهی را مقرّر فرموده است.

مَنْ شَرِبَ الْخَمْرَ فِی الدُّنْیا سَقاهُ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ مِنْ سَمِّ الأفاعی وَ مِنْ سَمِّ الْعَقارِبِ شَرْبَةً یَتَساقَطُ لَحْمُ وَجْهِهِ فی الآناءِ قَبْلَ انْ یَشْرَبَها فَاِذا شَرِبَها تَفَسَّخَ لَحْمُهُ وَ جِلْدُهُ کَالجیفَةِ یَتَأَذَّی بِهِ اهْلُ الْجَمْعِ حَتّی یُؤْمَرَ بِهِ الی النّارِ. (1)

کسی که در این دنیا شراب بخورد، خداوند جامی از زهر افعی ها، مارها، و عقرب ها برای او مهیّا می سازد و پیش از آنکه بیاشامد (از شدّت زهرآگینی) گوشت صورتش در جام می ریزد، و پس از آشامیدن، گوشت و پوست او بسان مردار از هم پاشیده و متلاشی می گردد و همۀ اهل محشر از همنشینی با او در عذابند تا زمانی که او را رهسپار دوزخ سازند.

آویخته بودند، و دیگری را دیدم که گوشت بدن خویش را می خورد و آتش در زیر او شعله می کشید، و زنی دیگر را دیدم که پاهایش را به دستهایش زنجیر کرده بودند و مارها و عقرب ها بر او مسلّط بودند، و زنی را دیدم کر و کور و لال که در تابوتی از آتش است و مخ او از بینیش خارج می شود و همۀ بدنش قطعه قطعه است و خوره و پیسی گرفته است.

و زن دیگر را مشاهده کردم که در تنوری از آتش به پاهایش آویزان است،

و زنی را دیدم که گوشت بدنش را از پس و پیش با قیچی آتشین می برند، و دیگری را دیدم صورت و دست هایش آتش گرفته و مشغول خوردن روده های خویش است، و زنی را دیدم که سرش سر خوک و بدنش بدن حمار است و هزار هزار نوع او را عذاب می کنند.

و زنی را به صورت سگ دیدم که از عقب به شکم او آتش می ریزند و از دهانش بیرون می ریزد و فرشتگان با گرزهای آتشین بر سر و پیکر او می زنند.

پس فاطمه علیها السلام به پدرش عرض کرد: ای حبیب من! و ای نور دیدگانم! به من بگو که اینان چه کرده بودند و رفتارشان چه بود که به این عقوبت گرفتار شدند.

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:

ای دختر عزیزم! اما زنی که به موی سرش آویزان در آتش بود، آن فردی بود که موی سر خویش را از نامحرمان نمی پوشانید؛ و اما آن زنی که به زبانش آویخته بود او کسی بود که با زبان، شوهر خویش را آزار می داد؛ و آن که به پستانش آویزان بود، شوهرداری بود که از آمیزش با شوی خود امتناع داشت؛ و آن که به پاهایش آویزان در دوزخ بود کسی بود که بدون اجازه همسر خود از خانه بیرون می رفت.

ص:358

و اما زنی که گوشت بدن خویش را می خورد آن بود که خود را برای نامحرمان زینت می کرد؛ و اما آن که دست و پایش را به هم زنجیر کرده بودند و مارها و عقرب ها بر او مسلّط بودند زنی بود که درست وضو نمی ساخت و لباسش را از آلودگی به نجس تطهیر نمی کرد و غسل جنابت و حیض به جای نمی آورد و خود را نظیف نمی ساخت و به نماز اهمیّت نمی داد.

و اما آن کر و کور و لال زنی بود که از غیر شوهر خویش دارای فرزند می شد و به شوهر خود نسبت می داد؛ و آن که گوشت بدنش را با قیچی ها می برید زنی بود که خود را در اختیار مردان اجنبی می گذاشت؛ و اما آن زنی که سر و رویش آتش گرفته بود و مشغول خوردن روده های خود بود آن کسی بود که دلّالی جنسی به حرام می کرد؛ و اما آن که سرش سر خوک و بدنش بدن الاغ بود آن زنی بود که سخن چینی به دروغ می نمود؛ و امّا آن که چهره اش رخسار سگ بود و آتش در برابر او می ریختند و از دماغش بیرون می آمد آن زن آوازه خوان و نوحه گر و حسود بود. (1)

هر کس چو من از هجر رخ یار بنالد از یار کجا در بر اغیار بنالد

بلبل کند افغان به کنار گلی امّا دلباخته از دوری دلدار بنالد

دل یاد چو از شاهد بازاری خود کرد باید به سر کوچه و بازار بنالد

طالب که به ناچار جدا گشت ز مطلوب آن لحظه به آن واقعه ناچار بنالد

از فرقت معشوق دل عاشق صادق بسیار به یاد آرد و بسیار بنالد

صیّاد مکن منع من از ناله و افغان باید که چو من مرغ گرفتار بنالد

یکبار چو دل یاد کند از غم آن جان جا دارد از این غصّه دوصدبار بنالد

آن کس که بنالد ز غم یار وفادار کی از ستم خصم جفا کار بنالد

ص:359

اینسان که بود ناله مرا دور نباشد از نالۀ من گر در و دیوار بنالد

با یاد رخ و طرّۀ جانان دل رنجی در روز ز غمهای شب تار بنالد

(رنجی)

ص:360

[«4»مَوْلاَیَ ارْحَمْ کَبْوَتِی لِحُرِّ وَجْهِی وَ زَلَّةَ قَدَمِی وَ عُدْ بِحِلْمِکَ عَلَی جَهْلِی وَ بِإِحْسَانِکَ عَلَی إِسَآءَتِی فَأَنَا الْمُقِرُّ بِذَنْبِی الْمُعْتَرِفُ بِخَطِیئَتِی وَ هَذِهِ یَدِی وَ نَاصِیَتِی أَسْتَکِینُ بِالْقَوَدِ مِنْ نَفْسِی ارْحَمْ شَیْبَتِی وَ نَفَادَ أَیَّامِی وَ اقْتِرَابَ أَجَلِی وَ ضَعْفِی وَ مَسْکَنَتِی وَ قِلَّةَ حِیلَتِی]

سقوط و به رو در افتادنم، و لغزش گامم را رحمت آر، و به نادانیم با بردباریت و به بدکرداریم با احسانت به من بازگرد. من به گناهم اقرار دارم و به خطایم اعتراف می کنم. این دست و سر من است که برای قصاص از نفسم آن را به زاری تسلیم می کنم. به پیری و به پایان رسیدن روزگارم، و نزدیک شدن مرگم و ناتوانی و بیچارگی ام، و کمی تدبیرم رحم کن.

جز حدیث تو من نمی دانم خامشی از سخن نمی دانم

در کمند غم تو پا بستم وز می اشتیاق تو مستم

دیدۀ ما اگر چه بی نورست لیک نزدیک بین هر دورست

ساکن است او مگر تو بشتابی درنیابد مگر تو دریابی

گرچه ما خود نه مرد عشق توییم لیک جویای درد عشق توییم

طالبان را ره طلب بگشای راه مقصود را به ما بنمای

دل و دنیای خویش در کویت همه دادم به دیدن رویت

(فخرالدین عراقی)

ص:361

[«5»مَوْلاَیَ وَ ارْحَمْنِی إِذَا انْقَطَعَ مِنَ الدُّنْیَا أَثَرِی وَ امَّحَی مِنَ الْمَخْلُوقِینَ ذِکْرِی وَ کُنْتُ مِنَ الْمَنْسِیِّینَ کَمَنْ قَدْ نُسِیَ «6»مَوْلاَیَ وَ ارْحَمْنِی عِنْدَ تَغَیُّرِ صُورَتِی وَ حَالِی إِذَا بَلِیَ! جِسْمِی وَ تَفَرَّقَتْ أَعْضَائِی وَ تَقَطَّعَتْ أَوْصَالِی یَا غَفْلَتِی عَمَّا یُرَادُ بِی «7»مَوْلاَیَ وَ ارْحَمْنِی فِی حَشْرِی وَ نَشْرِی وَ اجْعَلْ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ مَعَ أَوْلِیَائِکَ مَوْقِفِی وَ فِی أَحِبَّائِکَ مَصْدَرِی وَ فِی جِوَارِکَ مَسْکَنِی یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ.]

مولای من! هنگامی که اثر و نشانم از دنیا قطع شد و زیر خاک رفتم، و یادم از خاطر آفریده ها محو شد، و هم چون کسی که فراموش شده، در زمرۀ فراموش شدگان قرار گرفتم، به من رحمت آر.

مولای من! هنگامی که چهره و حالم دگرگون شود و بدنم بپوسد و اعضایم از هم بپاشند و پراکنده شوند، و پیوندهایم بگسلد، بر من ترحّم فرما.

ای وای بر بی خبری من نسبت به آنچه که در برزخ و قیامت و کنار میزان و صراط از من خواسته می شود!

مولای من! مرا در برانگیختن و زنده شدنم رحم کن، و در آن روز جایگاهم را با اولیایت، و محل برآمدن و حرکتم را در میان عاشقانت، و مسکنم را در جوارت قرار ده ای پروردگار جهانیان!.

ص:362

چنین باشد، چرا که تخلّف از وعده یا به خاطر جهل است یا عجز از انجام آن، که هیچ یک از آنها در ذات خداوند متعال راه ندارد، همچنانکه قرآن می فرماید:

أَفَمَن وَعَدْنَهُ وَعْدًا حَسَنًا فَهُوَ لَقِیهِ کَمَن مَّتَّعْنَهُ مَتَعَ الْحَیَوةِ الدُّنْیَا ثُمَّ هُوَ یَوْمَ الْقِیَمَةِ مِنَ الْمُحْضَرِینَ» (1)

پس آیا کسی که وعدۀ نیک به او داده ایم و حتماً به آن خواهد رسید ، مانند کسی است که او را [ فقط ] از کالا و ابزار زندگی دنیا برخوردارش کرده ایم ، سپس او در روز قیامت از احضار شوندگان [ برای عذاب ] است ؟ !

ولی هر که را خداوند وعید داده و تهدید به عقابی کرده، لازم نیست او را عذاب کند، بلکه مختار می باشد، اگر عذابش کند به عدل عمل کرده و اگر عفوش نماید با فضلش رفتار نموده است.

آری، خداوند این حاکم مطلق و حق می تواند در صورت وعید، مجرمان را عذاب و یا مورد عفو و رحمت خود قرار دهد، و این بخشش و عفو چون امری الزامی نیست، هیچ بندۀ مجرمی نمی تواند اطمینان و اتّکای بر عفو و مغفرت پیدا کند، تا بر این اساس بر جرم و جنایت خود ادامه دهد؛ زیرا ممکن است خداوند در خصوص او عمل به عدل کند نه به عفو؛ و از آن طرف هم این اختیاری بودن عفو یا عذاب موجب می شود تا بنده دچار یأس و نومیدی از رحمت خداوند نشود.

پس این یک قاعده و قانون عقلی و عقلایی است که در محاکم دنیا برای هر حاکمی ،نادیده گرفتن خوبی ها و عمل ننمودن به وعده صحیح نیست و خلاف شئون حق و کرامت شمرده می شود.

اما نادیده گرفتن بدی ها و عمل نکردن به وعیدها صحیح است، چه بسا موجب کرامت و شرافت حاکم و سلطان صاحب قدرت شمرده شود.

ص:364

پس همیشه باید امیدوار به رحمت خداوند بود همچنانکه امام رضا علیه السلام می فرماید:

اَحْسِنْ الظَّنَّ بِاللّهِ فَاِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ: انَا عِنْدَ حُسْنِ ظَنِّ عَبْدِیَ الْمُؤمِنِ بی انْ خَیْراً فَخَیْراً وَ انْ شَرّاً فَشَرًّا. (1)

به خداوند گمان نیکو داشته باشید؛ زیرا خداوند می فرماید: من به گمان نیکو توجّه دارم، اگر بنده مؤمن خیر در نظر بگیرد به خیر خواهد رسد و اگر شر در نظر بگیرد به شر خواهید رسید.

البته برای بهشتی شدن باید به احادیث نگاشته شده بر هشت در بهشت و هفت در جهنّم توجّه و عمل نمود که پیامبر صلی الله علیه و آله برای ما نقل می فرماید:

چون در شب معراج مرا به آسمان ها بردند، من بهشت را دیدم که دارای هشت در بود و بر فراز هر دری چهار کلمه نوشته بود، که هر کلمۀ آن از تمام دنیا و آن چه در دنیاست برای کسی که بداند و عمل کند، بهتر است.

خدایی به جز خدای یگانه نیست و محمّد صلی الله علیه و آله فرستادۀ او و علی علیه السلام ولیّ خدا در زمین است.

برای هر چیزی راهی و چاره ای است، و راه وصول به سرور و خوشحالی در آخرت چهار صفت است: دست کشیدن بر سر یتیمان، عطوفت بر بیوه زنان و کوشش در برآوردن نیازهای مؤمنان، تفقّد از فقیران و مسکینان.

خدایی به جز خدای یگانه نیست و محمّد صلی الله علیه و آله فرستادۀ او و علی علیه السلام ولیّ خدا در زمین است.

کسی که ایمان به خدا و روز قیامت دارد، باید میهمان خود را گرامی بدارد و کسی که ایمان به خدا و روز قیامت دارد، باید همسایۀ خود را گرامی بدارد و کسی که ایمان به خدا و روز قیامت دارد، باید به پدر و مادر خود احترام بگذارد و کسی که ایمان به خدا و روز قیامت دارد، باید یا کلام خوب و گفتار خوب بگوید یا ساکت باشد.

سفیدی و روشنایی دل در چهار صفت است: عیادت کردن از مریض و تشییع کردن جنازه و خریدن کفن برای خود و ادای قرض خود.

غیرخدا و ترس از غیرخدا داشته باشد.

الظّالِمینَ عَلی ظُلْمِهِمْ لِلْمَخْلُوقِینَ.

خداوند خوار و ذلیل کند کسی را که به اسلام توهین کند، خداوند خوار و ذلیل کند کسی را که به خاندان اهل بیت پیغمبر توهین کند، خداوند خوار و ذلیل کند کسی را که ستمکاران را برای ستم بر بندگان خدا، کمک کند.

حاسِبُوا نُفُوسَکُمْ قَبْلَ أَنْ تُحاسَبُوا وَ وَبِّخُوا نُفُوسَکُمْ قَبْلَ أَنْ تُوَبَّخُوا وَ ادْعُوا اللّهَ عَزَّوَجَلَّ قَبْلَ أَنْ تَرِدُوا عَلَیْهِ وَ لاتَقْدِرُوا عَلَی ذلِکَ.

به حساب خودتان رسیدگی کنید قبل از آنکه به حسابتان رسیدگی شود، خودتان را سرزنش کنید قبل از آنکه سرزنش شوید، خدای عز و جل را بخوانید قبل از آن که بر او وارد شوید [ کنایه از مرگ ] و نتوانید او را بخوانید.

البته باید توجّه داشت که: این درهای بهشت هر کدام با رمز ویژه باز و بسته می شود و جملات زیبا و حکیمانه ای که بر سر در تمامی هشت در بهشت به عنوان کتیبه نقش بسته، مزیّن به شهادت و وحدانیّت پروردگار و رسالت رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و شهادت بر ولایت امیرمؤمنان علی علیه السلام است که در تمام ابواب بهشت تکرار شده و این سه شهادت در ابواب جهنّم نمی باشد، که این مطلب بیانگر فلسفه و حکمتی است و آن اینکه: این سه اصل محتوای اسلام راستین است و به هیچ وجه از هم جداشدنی نیست و هر که می خواهد مشمول رحمت الهی قرار گرفته و وارد بهشت شود، باید به این سه اصل پایبند و معتقد باشد.

از ابن عباس نقل شده که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

اِنَّ حَلْقَةَ بابِ الْجَنَّةِ مِنْ یاقُوتَةٍ حَمْراءَ عَلَی صَفائِحِ الذَّهَبِ فَاِذا دَقَّتِ الحَلْقَةُ عَلَی الصَّفْحَةِ طَنَّتْ وَ قالَتْ: یا عَلیُّ. (1)

حلقه در بهشت، از یاقوت سرخ است که بر صفحه های طلا نواخته می شود.

هنگامی که حلقه بر آن صفحه بکوبد، صدا کند و گوید: یا علی.

آری، صدای کوبه در از آن جهت (یا علی) است که صاحب بهشت و مهماندار اصلی بهشت، مقام ولایت است که علی ابن ابی طالب علیه السلام مصداق جامع و کامل آن است.

ص:373

ص:374

ص:375

ص:376

توحید که لا اله الّا الله است اسلام محمد رسول اللّه است

با این دو سخن کسی به جایی نرسد گر بی خبر از علی ولی اللّه است

توحید و نبوّت و امامت هر سه در گفتن یک علی ولی اللّه است

أَنْتَ ثِقَتِی وَ رَجَائِی فِی الْأُمُورِ کُلِّهَا فَاقْضِ لِی بِخَیْرِهَا عَاقِبَةً وَ نَجِّنِی مِنْ مَضِلَّاتِ الْفِتَنِ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ «10»وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ الْمُصْطَفَی وَ عَلَی آلِهِ الطَّاهِرِینَ.

ص:378

[«1»یَا فَارِجَ الْهَمِّ وَ کَاشِفَ الْغَمِّ یَا رَحْمَانَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ رَحِیمَهُمَا صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ افْرُجْ هَمِّی وَ اکْشِفْ غَمِّی]

ای زاینده اندوه و برطرف کنندۀ غم! ای رحمان دنیا و آخرت و مهربان هر دو جهان! بر محمّد و آل محمّد درود فرست و اندوه مرا بزدای، و غمم را برطرف کن.

بِهَمٍّ وَ حُزْنٍ لا انْقِطاعَ لَهُ. (1)

من سه چیز را برای کسی که به دنیا بچسبد، حتمی و قطعی می دانم، فقری که هیچ گاه به بی نیازی نیانجامد، مشغولیّتی که هرگز از آن خلاصی ندارد و غم و اندوهی که برای او پایانی نیست.

امام علی علیه السلام در حال و هوای دنیا می فرماید:

... وَ مَنِ اسْتَشْعَرَ الشَّعَفَ بِها مَلَاَتْ ضَمیرَهُ أَشْجاناً لَهُنَّ رَقْصٌ عَلی سُوَیْداءِ قَلْبِهِ هَمٌّ یَشْغَلُهُ وَ غَمٌّ یَحْزُنُهُ کَذلِکَ حَتّی یُؤْخَذَ بِکَظَمِهِ فَیُلْقی بِالْفَضاءِ مُنْقَطِعاً ابْهَراهُ... (2)

... و آن که عشقش را به دل گیرد خاطرش را از اندوه ها پر کند که برای آن اندوه ها در سویدای قلبش خلجان است، اندوهی مشغولش دارد، و غمی محزونش کند، چنین است تا نفس گلوگیرش شود و او را به بیابان اندازند در حالی که رگ های حیاتش قطع شده... .

امام صادق علیه السلام در مواعظ خویش می فرماید:

الرَّغْبَةُ فِی الدُّنْیا تُورِثُ الْغَمَّ وَ الْحَزَنَ وَ الزُّهْدُ فی الدُّنْیا رَاحَةُ الْقَلْبِ وَ الْبَدَنِ. (3)

دنیاخواهی، غم و اندوه می آورد و پشت کردن به دنیا مایۀ آسایش جان و تن است.

و نیز می فرماید:

لَمّا نُزِلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ لَا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلَی مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَ جًا مِّنْهُمْ وَ لَاتَحْزَنْ

ص:380

عَلَیْهِمْ وَ اخْفِضْ جَنَاحَکَ لِلْمُؤْمِنِینَ» (1)

قالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : مَنْ لَمْ یَتَعَزَّ

بِعَزَاءِ اللّهِ تَقَطَّعَتْ نَفْسُهُ عَلَی الدُّنْیا حَسَراتٍ وَ مَنْ رَمَی بِبَصَرِهِ إِلی ما فی یَدَیْ غَیْرِهِ کَثُرَ هَمُّهُ وَ لَمْ یَشْفِ غَیْظُهُ. (2)

چون آیه نازل شده که: «بنابراین به امکانات مادی [ و ثروت و اولادی ] که برخی از گروه های آنان را از آن برخوردار کردیم ، چشم مدوز ، و بر آنان [ به سبب اینکه پذیرای حق نیستند] اندوه مخور ، وپر و بال [ لطف و مهربانیِ ] خود را برای مؤمنان فرو گیر .»

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که به دلداری دادن خدا، آرام نگیرد جانش بر دنیا حسرت ها خورد و هر که چشمش به دارایی های دیگران باشد، اندوهش بسیار شود و ناراحتیش بهبود نیابد.

حزن چنین ظرفیّتی برای اهل آخرت، همان شوق رسیدن به نعمت ها و لذّت های ویژۀ اهل بهشت است. و نسبت به خدا، شدّت حبّ و عشق و وصال حق می باشد. آنان از شدّت شیدایی وصال به اندوه و غم دچار می شوند و گاه تا اندازه ای بالا می رود که مانند حضرت یعقوب علیه السلام را در فراق فرزندش یوسف، گرفتار نابینایی و ناتوانی می کند. چنانکه با این حال آشفته، به خداوند شکوه می کند که حق تعالی او را چنین بازگو می فرماید:

قَالَ إِنَّمَآ أَشْکُواْ بَثِّی وَ حُزْنِی إِلَی اللَّهِ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لَاتَعْلَمُونَ» (3)

گفت : شکوۀ اندوه شدید و غم و غصّه ام را فقط به خدا می برم و از خدا می دانم آنچه را که شما نمی دانید .

ص:381

ابوبصیر از امام صادق علیه السلام پرسید: ای فرزند رسول خدا! شدّت اندوه یعقوب علیه السلام چه اندازه بوده است؟

حضرت فرمود: به اندازۀ هفتاد زنی که کودک شیرخوارشان را کشته اند و سر آن بچه ها را روی سینه مادرشان بریده باشند.

عرض کرد: حزن جدۀ شما فاطمه زهرا علیها السلام چقدر بوده است؟

فرمود: هفتاد برابر اندوه یعقوب که در رحلت پدرش پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله به ایشان دست داد.

سپس فرمود: ای ابابصیر! آیا می خواهی تو را از اندوه کسی که هفتاد برابر اندوه جدّه ام زهرا علیها السلام بوده آگاه سازم؟

عرض کردم: بله، ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله !

فرمود: اندوه جدّم حضرت زین العابدین علیه السلام (1)چنان که حضرت سجّاد علیه السلام از حوادث کربلا محزون گردید که بیست سال یا چهل سال به یاد عاشورا و پدرش امام حسین علیه السلام و اهل بیت ایشان گریست. (2)ابن شهر آشوب از امام صادق علیه السلام نقل می فرماید:

علی بن الحسین علیه السلام بر پدرش حسین بن علی علیه السلام بیست سال گریه کرد و هیچ آب و غذا در برابر ایشان نمی نهادند، مگر آن که می گریست تا جایی که یکی از خادمان گفت: فدایت شوم، فرزند رسول خدا! من می ترسم شما با این حال از بین بروید. حضرت فرمود:

اندوه و غم بی پایان را نزد خدا شکوه می کنم و از خدا می دانم آنچه را نمی دانند. من هرگز قتلگاه فرزندان فاطمه را به یاد نمی آورم مگر آن که گریه

ص:382

راه گلویم را می بندد. (1)بنابراین گرفتاری و اندوه معصومان علیهم السلام و اهل آخرت و جزع و فزع آنان، عین عبودیّت و بندگی است. و شکایت آنان نزد پروردگار، نوعی درد اشتیاق و غم فراغ است.

امام سجّاد علیه السلام در این زمینه می فرماید:

إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ کُلَّ قَلْبٍ حَزِینٍ. (2)

خداوند دل های اندوهناک را دوست می دارد.

از این رو در دعای بیستم می فرماید:

«اَللّهُمَّ انْتَ عُدَّتی إِنْ حَزِنْتُ»

خدایا! چون اندوهناک شدم تو دلخوشی منی.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

اَلْحُزْنُ مِنْ شِعارِ الْعارِفینَ لِکَثْرَةِ وارِداتِ الْغَیْبِ عَلی سَرائِرِهِمْ وَ طُولِ مُباهاتِهِمْ تَحْتَ تَسَتُّرِ الْکِبْریاءِ...

وَ لَوْ حُجِبَ الْحُزْنُ عَنْ قُلُوبِ الْعارِفینَ ساعَةً لَاسْتَغاثُوا وَلَوْ وُضِعَ فِی قُلُوبِ غَیْرِهِم لَاسْتَنْکَروهُ. (3)

اندوه، جامۀ زیرین عارفان است به سبب افزونی الهامات غیبی بر درونشان و افتخار بسیارشان که در پوشش کبریا هستند...

ص:383

اگر اندوه لحظه ای از دل های عارفان کنار رود، ناله از سویدا برآرند و اگر در دل های دیگران نهاده شود آن را خوش ندارند.

روایت شده که:

أَنَّ دَاوُدَ قالَ: إلهی أَمَرْتَنی أَنْ أُطَهِّرَ وَجْهِی وَ بَدَنی وَ رِجْلی بِالْماءِ فَبِماذا اطَهِّرُ لَکَ قَلْبی؟ قالَ: بِالْهُمُومِ وَ الْغُمُومِ. (1)

داود در مناجات خویش عرض کرد: خدای من! فرمانم دادی که چهره و بدن و پاهایم را با آب بشویم، دلم را با چه بشویم؟ فرمود: با غم ها و اندوه ها.

امام باقر علیه السلام می فرماید: در کتاب حضرت علی علیه السلام خواندم که:

مؤمن بامدادان و شامگاه را به اندوه می گذراند و جز این به صلاح او نیست. (2)

می ماند. به ویژه با از دست دادن فرصت ها اندوهی فراوان، گریبانگیر زندگی انسان می شود.

6 - بدهکاری

قرض گرفتن هم از اسباب تولید اندوه و نگرانی است. از این رو پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:

إِیّاکُمْ والدَّیْنَ فَإنَّهُ هَمٌّ بِاللَّیْلِ وَ ذُلُّ بِالنَّهارِ. (1)

بدهی، غصّه شب و ذلّت روز است.

7 - گناه

گاهی که بنده ای گناهش زیاد می شود و عملی که بتواند گناهانش را بپوشاند نداشته باشد، خداوند او را گرفتار درد یا حزن می کند تا گناهانش را بپوشاند. و هر کسی از شیعیان و مسلمانان که مرتکب گناه می شود دچار غم و اندوه می شود تا سیاهی گناه پاک شود.

بازگشت مسئلۀ فوق به اطاعت نفس و پیروی از هواهای نفسانی است که پایۀ هر رنج و سرچشمۀ هر گمراهی است.

8 - چشم اندوزی به اموال و توانایی دیگران

افراد تنگ نظر که مراقب امکانات دیگران هستند، همیشه وجود خویش را با مردم مقایسه می کنند و از کمبودهای مادّی خود رنج می برند. این طرز تفکّر نشانۀ عدم رشد کافی و احساس حقارت درونی و کمبود همّت است. پس کسی که چشم به دارایی های دیگران بدوزد همیشه اندوهگین خواهد بود و هرگز آتش خشم او فرو نمی نشیند. چشم دوختن به اندوخته های مردم، غم های درازی را در پی دارد.

9 - مصایب و حوادث روزگار

ص:386

به طور طبیعی انسان برای ناگواری ها و ناملایمات زندگی غمگین می شود. اما آنچه ناپسند است بی تابی و جزع و فزع است. و فریاد کشیدن و ناله زدن در این وضعیّت ها آرزو را بریده و عمل را کم می کند. اگر کسی به سود و برکت های این مصایب توجّه کند، این مقدار بی تاب نمی شود.

10 - رزق و روزی

انسان در حالی که می داند خداوند منّان روزی دهنده همۀ موجودات است و برای هر آفریده ای به تناسب وجودش روزی مناسب قرار داده است. ولی باز در کمبود رزق و روزی و قسمت ها اندوهناک است. و به اصطلاح، غم روزی می خورد.

حضرت علی علیه السلام فرمود:

الرِّزْقُ رِزْقانِ: رِزْقٌ تَطْلُبُهُ وَ رِزْقٌ یَطْلُبُکَ، فَاِنْ لَمْ تَأْتِهِ اتاکَ، فَلاتَحْمِلْ هَمَّ سَنَتِکَ عَلی هَمِّ یَوْمِکَ، کَفاکَ کُلُّ یَوْمٍ ما فیهِ فَاِنْ تَکُنْ السَّنَةُ مِنْ عُمُرِکَ فَاِنَّ اللّهَ تَعالی سَیُؤتیکَ فی کُلِّ غَدٍ جَدیدٍ ما قَسَمَ لَکَ وَ انْ لَمْ تَکُنِ السَّنَةُ مِنْ عُمُرِکَ فَما تَصْنَعُ بِالْهَمِّ فیما لَیْسَ لَکَ. (1)

روزی دو نوع است: آنکه تو آن را می طلبی، و آن که تو را می جوید، که اگر دنبالش نروی به دنبالت می آید، بنابراین اندوه سال خود را بر اندوه روز خویش بار مکن، که روزی هر روز تو را کفایت می کند، اگر سال از عمر تو باشد خداوند متعال در هر روز جدید آنچه نصیب تو نموده به تو می رساند، واگر سال از عمرت نباشد، پس چه اندوهی می خوری بر چیزی که از آنِ تو نیست؟!

بنابراین خوش بینی به آینده و گمان نیک به خداوند؛ امیدواری می آورد و گاهی شادی ها و لذّت های زودگذر مایۀ حسرت و اندوه فراوان می شود و گاهی اندوه و

ص:387

غصّه، بدون سبب به قلب انسان وارد شده ولی ریشه در نور حق دارد.

ابوبصیر می گوید: با یکی از یاران خدمت امام صادق علیه السلام رسیدیم، به آن حضرت عرض کردم: فدایت شوم. ای پسر رسول خدا! گاهی من بدون آنکه بدانم، غمگین می شوم. دلیلش چیست؟ امام صادق علیه السلام فرمود:

آن غم و شادی است که از ما به شما می رسد؛ زیرا اگر اندوهی یا سروری به ما برسد بر شما نیز وارد می شود، چون ما و شما از نور خداوند عز و جل هستیم. (1)

بی تردید کسانی که گفتند : پروردگار ما الله است ، سپس [ در میدان عمل بر این حقیقت ] استقامت ورزیدند ، نه بیمی بر آنان است و نه اندوهگین می شوند .

وَ قَالُواْ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنَا لَغَفُورٌ شَکُورٌ» (1)

و می گویند : همۀ ستایش ها ویژۀ خداست که اندوه را از ما برطرف کرد ؛ بی تردید پروردگارمان بسیارآمرزنده و عطا کنندۀ پاداش فراوان در برابر عمل اندک است .

2 - یقین نیکو

ایمان بالاتر از اسلام است. و یقین و باور درجه ای بالاتر از تقواست. و در بین بندگان خدا کمترین چیزی که تقسیم شده یقین است. هر چه نور یقین در دل انسان افزایش یابد، افق دید و شهود او کامل تر و از سلامت و صحّت بیشتری بهره مند می گردد.

امام علی علیه السلام در وصیّت خویش به فرزندش امام حسن علیه السلام می فرماید:

نِعْمَ طارِدُ الْهُمُومِ الْیَقِینُ. (2)

یقین، چه نیکو غم زدایی است.

حضرت سجّاد علیه السلام می فرماید:

الرِّضَا بِمَکْرُوهِ القَضاءِ أَرْفَعُ دَرَجاتِ الْیَقِینِ. (3)

راضی بودن به تقدیرات ناخوشایند، از بالاترین مرتبه های باور است.

امیر مؤمنان علیه السلام در حدیث معراج از رسول اللّه صلی الله علیه و آله نقل می کند که: پیامبر

ص:389

اکرم صلی الله علیه و آله در معراج از پروردگار پرسید: پروردگارا! روزه چه اثر و نتیجه ای دارد؟ خداوند به او فرمود:

روزه سبب حکمت است و حکمت سبب شناخت است و شناخت حق موجب یقین است. و هر گاه بندۀ خدا به مرتبۀ یقین برسد، باکی ندارد که به سختی یا به آسانی روزگار را سپری کند. (1)3 - تکیه بر تقدیر

توکّل بر تقدیرات و الطاف الهی و یقین به آنچه پروردگار قسمت انسان می کند؛ روحیۀ اطمینان و آرامش به انسان می دهد. و اندوه های ساختگی را از بین می برد.

امام صادق علیه السلام در مواعظ خویش می فرماید:

إِنْ کانَ کُلُّ شَیْ ءٍ بِقَضاءٍ وَ قَدَرٍ فَالْحُزْنُ لِماذا؟! (2)

اگر همه چیز به حکم و تقدیر است، پس اندوه برای چه؟

امام حسین علیه السلام می فرماید:

زیر دیوار یکی از شهرها لوحی پیدا شد که در آن نوشته بود: من خدا هستم و جز من خدایی نیست و محمّد پیامبر من است. در شگفتم از کسی که به مرگ یقین دارد، چگونه شادی می کند و در شگفتم از کسی که به تقدیر یقین دارد، چگونه غم می خورد. (3)4 - خشنودی به قضای الهی

خرسندی به قضا و قدر خداوند برکات بسیاری دارد از جملۀ آنها:

آرامش و نشاط همیشگی، زیاد شدن توان مقاومت در تنگناها، روحیۀ رضایت و

ص:390

کفایت در روزی ها و آسایش بدن است.

امام صادق علیه السلام فرمود:

إِنَّ اللّهَ بِعَدْلِهِ وَ قِسْطِهِ جَعَلَ الرَّوْحَ وَ الرّاحَةَ فی الْیَقِینِ وَ الرِّضا. (1)

همانا خداوند به عدل و داد خود، خرّمی و آسایش را در یقین و رضا قرار داده است.

امام کاظم علیه السلام فرمود:

مَنِ اغْتَمَّ کانَ لِلْغَمِّ أَهْلاً فَیَنْبَغی لِلْمُؤْمِنِ أَنْ یَکُونَ بِاللّهِ وَ بِما صَنَعَ راضِیاً. (2)

آن که غم می خورد، شایستۀ غم و اندوه است؛ پس مؤمن باید به خدا و آنچه او می کند، خشنود باشد.

5 - شناخت دنیا و اهل آن

دنیا سرای غم و دشواری است و محبّت آن اسارت روحی و روانی دارد، و شادی و راحتی در آن ماندنی نیست. هر که آن را شناخت به امیدی شاد نمی شود و به سختی ها آن اندوهناک نمی گردد.

خداوند کریم می فرماید:

لِّکَیْلَا تَأْسَوْاْ عَلَی مَا فَاتَکُمْ وَلَا تَفْرَحُواْ بِمَآ ءَاتَاکُمْ وَ اللَّهُ لَایُحِبُّ کُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ» (3)

تا [ با یقین به اینکه هر گزند و آسیبی و هر عطا و منعی فقط به ارادۀ خداست و شما را در آن اختیاری نیست ] بر آنچه از دست شما رفت ، تأسف نخورید ،

ص:391

و بر آنچه به شما عطا کرده است ، شادمان و دلخوش نشوید ، و خدا هیچ گردنکش خودستا را [ که به نعمت ها مغرور شده است ] دوست ندارد .

حضرت علی علیه السلام در این باره می فرماید:

لاتُشْعِرْ قَلْبَکَ الْهَمَّ عَلَی مافاتَ فَیَشْغَلَکَ عَمّا هُوَ آتٍ. (1)

برای آنچه از دست رفته است اندوه به دلت راه مده، که تو را از آنچه می آید باز می دارد.

6 - یاری جستن از خدا

گاهی انسان در اثر حوادث روزگار، دچار بی تابی و حال گیری می شود و شیطان هم از این موقعیّت کمال استفاده را برده و درهای ناامیدی و شک و شبهه را باز می کند و اندک اندک او را نسبت به پروردگار، ناسازگار و بدبین می سازد و او ناسپاس می شود. در چنین حالی پناه بردن به ذات مقدّس الهی و دوری از شیطان، بسیار مؤثّر است.

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید:

مَنْ أَکْثَرَ الْاِسْتِغْفارَ جَعَلَ اللّهُ لَهُ مِنْ کُلِّ هَمٍّ فَرَجاً وَ مِنْ کُلِّ ضِیقٍ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقُهُ مِنْ حَیثُ لایَحْتَسِبُ. (2)

هر که زیاد استغفار کند خداوند گره غم های او را بگشاید و از هر تنگنایی بیرونش برد و از جایی که گمان نمی برد روزیش رساند.

و نیز خطاب به امام علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود:

یا عَلِیُّ! أَمانٌ لِأُمَّتی مِنَ الْهَمِّ: لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ الاّ بِاللّهِ. لا مَلْجَأَ وَ لا مَنْجَی

ص:392

مِنَ اللّهِ الاّ إِلَیْهِ. (1)

ای علی! ذکر

«لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ الاّ بِاللّهِ...» امان امّت من از غم و اندوه است.

همچنین نظافت لباس و شستن سر و صورت و خوردن انگور (سیاه)، هم سبب از بین رفتن اندوه و نگرانی می شود.

[«2»یَا وَاحِدُ یَا أَحَدُ یَا صَمَدُ یَا مَنْ لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ اعْصِمْنِی وَ طَهِّرْنِی وَ اذْهَبْ بِبَلِیَّتِی وَ اقْرَأْ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ الْمُعَوَّذَتَیْنِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ قُلْ «3»اَللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ سُؤَالَ مَنِ اشْتَدَّتْ فَاقَتُهُ وَ ضَعُفَتْ قُوَّتُهُ وَ کَثُرَتْ ذُنُوبُهُ سُؤَالَ مَنْ لاَ یَجِدُ لِفَاقَتِهِ مُغِیثاً وَ لاَ لِضَعْفِهِ مُقَوِّیاً وَ لاَ لِذَنْبِهِ غَافِراً غَیْرَکَ «4»یَا ذَا الْجَلاَلِ وَ الْإِکْرَامِ أَسْأَلُکَ عَمَلاً تُحِبُّ بِهِ مَنْ عَمِلَ بِهِ وَ یَقِیناً تَنْفَعُ بِهِ مَنِ اسْتَیْقَنَ بِهِ حَقَّ الْیَقِینَ فِی نَفَاذِ أَمْرِکَ]

ای یگانه! ای یکتا! ای بی نیاز! ای کسی که نزاده و زاده نشده و احدی برای او همتا نیست! حفظم کن و پاکم فرما، و مصیبت و بلایم را از میان ببر - «در این قسمت از دعا آیة الکرسی و سورۀ فلق و ناس و قل هو اللّه احد را بخوان و بگو:» - خدایا! از تو درخواست می کنم؛ درخواست کسی که نیازش شدید، و نیرویش ضعیف و گناهانش زیاد شده، درخواست کسی که برای نیازمندیش فریاد رسی، و برای ناتوانیش نیرو دهنده ای، و برای گناهش آمرزنده ای، غیر تو نمی یابد.

ای صاحب جلال و اکرام! عملی را از تو درخواست می کنم که هر کس آن را انجام دهد، به خاطر آن دوستش داری و یقینی را می خواهم که به سبب آن کسی را سود می دهی که در مسیر جریان فرمان و اراده ات به وسیلۀ آن یقین، حق

ص:394

الیقین را به دست آورد.

فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَ نَجَّیْنَهُ مِنَ الْغَمِ ّ وَ کَذَ لِکَ نُنجِی الْمُؤْمِنِینَ» (1)

پس ندایش را اجابت کردیم و از اندوه نجاتش دادیم ؛ و این گونه مؤمنان را نجات می دهیم .

امام صادق علیه السلام می فرماید:

در عجبم از کسی که غمگین است و به قول خداوند: لَّآإِلَهَ إِلَّآ أَنتَ سُبْحَانَکَ إِنِّی کُنتُ مِنَ الظَّالِمِینَ پناه نمی برد، همانا من شنیدم که خداوند در پی آن می فرماید: پس ما او را از غم رهانیدیم و همچنین مؤمنان را نجات می دهیم. (2)ب - «ذکر یا فتّاح»

در برخی روایات ذکر «یا فتّاح» برای حل مشکلات بیان شده است؛ زیرا این اسم بزرگ الهی که به صیغۀ مبالغه از مادّۀ «فتح» گرفته شده، بیانگر قدرت پروردگار بر گشودن هر مشکل و از بین بردن هر اندوه و غمی است و فراهم ساز اسباب فتح و پیروزی است. «یا فتّاح» کلید همه درهای بسته در دست قدرت بی زوال اوست.

این آیۀ شریفه که در سورۀ بقره قرار دارد، سیّد آیات قرآن نامیده می شود. آغاز آن از کلمات اللَّهُ لَآإِلَهَ إِلَّا هُوَ تا وَهُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ ختم می شود. آیة الکرسی دارای پنجاه کلمه است و در هر کلمه پنجاه برکت است.

ده جایگاه وقفی دارد که رعایت وقف ها، موجب اثربخشی و تأثیر ژرف بر حضور قلب و برکت و هدایت و صیانت برای قاری آن دارد. نام مقدّس و مبارک علیّ از اسمای الهی است و هم اسمی بر روح معلّای مولا علی علیه السلام اطلاق می شود.

و به طور کلی دوایی برای هر مرض و شفابخش است.

امام علی علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل نمود که هنگام نزول آیة الکرسی، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

آیة الکرسی، آیه ای است که از گنج عرش نازل شده و زمانی که این آیه نازل گشت، هر بتی که در جهان ایستاده بود با صورت به زمین افتاد.

در این زمان ابلیس ترسید و به قوم خود گفت:

امشب حادثه ای بزرگ اتفاق افتاده است، من جستجو کنم آن حادثه چه بوده است. ابلیس جهان را گشت تا به شهر مدینه رسید، از مردی در آن شهر پرسید:

دیشب چه اتفاقی افتاده است؟

آن مرد گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله به ما فرمود:

آیه ای از گنج عرش نازل شده است که بت های جهان به خاطر آن بر زمین افتاده اند. سپس ابلیس این واقعه را به قوم خود خبر داد. (1)امام صادق علیه السلام فرمود: ابوذر به رسول خدا صلی الله علیه و آله عرض کرد: ای رسول خدا! مهمترین و با فضیلت ترین آیه ای که بر تو نازل شده کدام آیه است؟

فرمود: آیة الکرسی، آسمان های هفتگانه در مقابل کرسی، حلقه ای بیش نیست که در سرزمینی افتاده باشد.

آنگاه فرمود: برتری عرش بر کرسی، مانند برتری بیابانی است بر همان حلقه ای

ص:397

که در گوشه ای از آن افتاده است. (1)ابی امامۀ باهلی می گوید: از علی بن ابی طالب علیه السلام شنیدم که فرمود:

باور نمی کنم که کسی اسلام را فهمیده باشد و یا در اسلام متولّد شده است و سیاهی شب را به صبح سر کند.

عرض کردم: مقصود از سیاهی شب چیست؟

فرمود: یعنی همه شب این آیه را قرائت کند:

اللَّهُ لَآإِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لَاتَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْمٌ لَّهُ مَا فِی السَّمَوَ تِ وَمَا فِی الْأَرْضِ مَن ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِندَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ یَعْلَمُ مَا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا یُحِیطُونَ بِشَیْ ءٍ مِّنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِمَا شَآءَ وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّمَوَ تِ وَالْأَرْضَ وَلَا یَُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ» (2)

خدای یکتا که جز او هیچ معبودی نیست ، زنده و قائم به ذات [ و مدّبر و برپا دارنده و نگه دارندۀ همۀ مخلوقات ] است ، هیچ گاه خواب سبک و سنگین او را فرا نمی گیرد، آنچه در آسمان ها و آنچه در زمین است در سیطرۀ مالکیّت و فرمانروایی اوست . کیست آنکه جز به اذن او در پیشگاهش شفاعت کند ؟ آنچه را پیش روی مردم است [ که نزد ایشان حاضر و مشهود است ] و آنچه را پشت سر آنان است [که نسبت به آنان دور و پنهان است] می داند . و آنان به چیزی از دانش او احاطه ندارند مگر به آنچه او بخواهد. تخت [حکومت ، قدرت و سلطنت]ش آسمان ها و زمین را فرا گرفته و نگهداری آنان بر او گران و مشقت آور نیست ؛ و او بلند مرتبه و بزرگ است .

آنگاه فرمود: اگر بدانید که این آیه چیست و یا اگر بدانید در این آیه چیست در

ص:398

هیچ حالی آن را ترک نخواهید کرد. (1)حضرت امام باقر علیه السلام فرمود:

مَنْ قَرَأَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ مَرَّةً صُرِفَ اللّهُ عَنْهُ أَلْفُ مَکْرُوهٍ مِنْ مَکْرُوهِ الدُّنْیا وَ أَلْفُ مَکْرُوهٍ مِنْ مَکْرُوهِ الْآخِرَةِ، أَیْسَرُ مَکْرُوهِ الدُّنْیا الْفَقْرُ وَ أَیْسَرُ مَکْرُوهِ الآْخِرَةِ عَذابُ الْقَبْرِ. (2)

کسی که یک مرتبه آیة الکرسی را بخواند، خداوند از او هزار ناراحتی و اندوه دنیایی و هزار ناراحتی و اندوه آخرتی را برطرف می کند که کوچکترین ناپسندی دنیا، فقر و کوچکترین ناخشنودی آخرت، عذاب قبر است.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

کسی که روز بر او بگذرد و پنج نوبت نماز بر پا کند و سورۀ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ را در هیچ یک از آنها نخواند، به او خطاب می شود که: ای بندۀ خدا! تو از نمازگزاران نیستی. (1)و نیز می فرماید:

کسی که به خدا و روز جزا ایمان دارد قرائت قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ را بعد از نمازهای واجب خویش ترک نکند؛ زیرا هر که بعد از نماز آن را بخواند، خداوند خیر دنیا و آخرت را برایش فراهم می سازد و او و پدر و مادرش و فرزندان آنان را بیامرزد. (2)و نیز می فرماید:

هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله بر جنازۀ سعد بن معاذ نماز گزارد، فرمود: هفتاد هزار ملک که در میان آنها جبرئیل نیز بود بر جنازۀ او نماز خواندند! حضرت رسول صلی الله علیه و آله فرمود: من از جبرئیل پرسیدم: به خاطر کدام عمل مستحق نمازگزاردن شد. گفت: به خاطر خواندن قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ در حال نشستن و ایستادن و سوار شدن و پیاده روی و رفت و آمد. (3)

«معوَّذتین» هم معروف است؛ زیرا که در آغاز هر دو، تعویذ و پناه بردن به خدا از شرارت حسودان و افسونگران و جادوگران و شیاطین است که چنین دشمنانی از طریق جادو و افسون و فریب، قصد صدمه زدن به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله را داشتند.

امام باقر علیه السلام فرمود:

هر کس در نماز وتر (نماز شب) سوره های قُلْ أَعُوذُ بِرَبِ ّ الْفَلَقِ و قُلْ أَعُوذُ بِرَبِ ّ النَّاسِ را با سورۀ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ بخواند به او خطاب شود، ای بندۀ خدا! مژده باد تو را که خداوند وتر تو را قبول فرمود. (1)عقبة بن عامر می گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

بر من آیاتی نازل شده که مانند آن نازل نشده و آن معوّذتان است.

و نیز فرمود: ای عقبه! به تو نیاموزم دو سوره را که سوره های برتر قرآنند؟

گفتم: آری، ای رسول خدا! پس معوّذتین را به من آموخت، سپس آن را در نماز صبح خواند و به من فرمود:

آن را بخوان هر گاه ایستادی و خوابیدی. (2)

ص:401

[«5»اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اقْبِضْ عَلَی الصِّدْقِ نَفْسِی وَ اقْطَعْ مِنَ الدُّنْیَا حَاجَتِی وَ اجْعَلْ فِیمَا عِنْدَکَ رَغْبَتِی شَوْقاً إِلَی لِقَائِکَ وَ هَبْ لِی صِدْقَ التَّوَکُّلِ عَلَیْکَ «6»أَسْأَلُکَ مِنْ خَیْرِ کِتَابٍ قَدْ خَلاَ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ شَرِّ کِتَابٍ قَدْ خَلاَ أَسْأَلُکَ خَوْفَ الْعَابِدِینَ لَکَ وَ عِبَادَةَ الْخَاشِعِینَ لَکَ وَ یَقِینَ الْمُتَوَکِّلِینَ عَلَیْکَ وَ تَوَکُّلَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْکَ]

خدایا! بر محمّد و آل محمّد درود فرست و جان مرا بر پایۀ صدق در نیّت و عمل و اخلاق قبض کن، و نیازم را از دنیا بگسل و رغبتم را در آنچه نزد توست، در حالی که مشتاق لقایت باشم، قرار ده و صدق توکّل بر وجود مبارکت را به من ببخش. از تو بهترین سرنوشتی که مقدر شده درخواست می کنم، و از بدترین سرنوشتی که مقدر شده به تو پناه می آورم. ترس بندگان را از مقامت و بندگی فروتنان را برایت، و یقین توکّل کنندگان را بر وجودت، و توکّل مؤمنان را بر حضرتت از تو درخواست دارم.

ص:402

[«7»اَللَّهُمَّ اجْعَلْ رَغْبَتِی فِی مَسْأَلَتِی مِثْلَ رَغْبَةِ أَوْلِیَائِکَ فِی مَسَائِلِهِمْ وَ رَهْبَتِی مِثْلَ رَهْبَةِ أَوْلِیَائِکَ وَ اسْتَعْمِلْنِی فِی مَرْضَاتِکَ عَمَلاً لاَ أَتْرُکُ مَعَهُ شَیْئًا مِنْ دِینِکَ مَخَافَةَ أَحَدٍ مِنْ خَلْقِکَ]

خدایا! رغبتم را در خواسته هایم مانند رغبت عاشقانت در خواسته هایشان، و ترسم را مانند ترس دوستانت قرار ده، و مرا در عرصۀ خشنودیت به کار و عملی به کارگیر، که با آن چیزی از دینت را به خاطر ترس از کسی از آفریده هایت رها نکنم.

هر چند مراتب آن بسیار متفاوت و مرتبۀ اعلای آن جز برای گروه اندکی، حاصل نمی شود.

امّا خشیت: حالتی است که به هنگام درک عظمت خداوند و هیبت او و ترس از مهجور ماندن از انوار فیض او، برای انسان حاصل می شود و این حالتی است که جز برای کسانی که آگاه به عظمت ذات پاک و مقام کبریایی او هستند و لذّت قرب او را چشیده اند حاصل نمی گردد، به خاطر همین در قرآن این حالت را مخصوص بندگان عالم و آگاه شمرده و می فرماید:

إِنَّمَا یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمآءُ» (1)

از بندگان خدا فقط دانشمندان از او می ترسند .» (2)آری، خوف از حق، مراقب و دیده بان قلب است، که خائف با این بال ایمانی متوجّه رضوان الهی است و به وسیلۀ آن پرواز می کند.

خائف، وعیدهای الهی را می بیند و در اعمال از هوا و هوس پرهیز می نماید.

کسی که خدا را بندگی کند بر میزان خوف، گمراه نشود و به مقصود برسد، چگونه نترسد در حالی که دانای به عاقبت کار خود نیست و نامۀ اعمالش را نمی داند سبک است یا سنگین.

خوف اگر خوف واقعی شد، نفس را می میراند و خائف بین دو خوف از گذشته و آینده اش می باشد، وقتی که نفس او از هوس ها بمیرد، قلبش حیات پیدا کرده و به استقامت می رسد و ثبات در آن موجب آمدن رجای در دل می شود.

ص:404

طی می کنند، در مقابل او احساس حقارت کرده و حالت خوف به آنها دست می دهد و این خوفی است که از نهایت معرفت پروردگار حاصل می شود و مخصوص عارفان و مخلصان درگاه اوست. (1)بنابراین خوفی که امام سجّاد علیه السلام در دعا بیان می کند، این خوف به خاطر تصوّر ذات نامحدود و عظمت بی انتهای باری تعالی است، نه چیز دیگر، ولی ما بندگان ضعیف هستیم که باید از اعمال خود در آن دنیا بترسیم که این خود توفیق الهی را می طلبد که انسان را از غفلت ها بیدار کرده تا نسبت به آینده و آخرت خود اندیشه کند.

آن به وسیلۀ برگ خرما دوخته شده بود، بر سر نمود و از منزل خارج شد.

چشم سلمان فارسی به آن چادر افتاد و در گریه شد و با خود گفت: پادشاهان روم و ایران لباس های ابریشمین و دیبای زربافت می پوشند، ولی دختر پیامبر چادری چنین دارد و در شگفت شد!

وقتی فاطمه علیها السلام به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد، حضرتش به سلمان فرمود: دخترم از آن دسته ای است که در بندگی، بسیار پیشی و سبقت گرفته است.

آنگاه فاطمه علیها السلام عرض کرد: بابا چه چیز شما را محزون کرده است؟ فرمود:

آیه ای را که جبرئیل آورده. سپس آن آیه را برای دخترش خواند:

فاطمه از شنیدن جهنّم و آتش عذاب چنان ناراحت شد که زانویش قدرت ایستادن را از دست داد و بر زمین افتاد و می گفت: وای بر کسی که داخل آتش شود.

سلمان گفت: ای کاش گوسفند بودم و مرا می خوردند و پوستم را می دریدند و اسم آتش جهنّم را نمی شنیدم.

ابوذر می گفت: ای کاش مادر مرا نزاییده بود که اسم آتش جهنّم را بشنوم.

مقداد می گفت: کاش پرنده ای در بیابان بودم و مرا حساب و عقابی نبود و نام آتش جهنّم را نمی شنیدم.

امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: کاش حیوانات درّنده پاره پاره ام می کردند و مادر مرا نزاییده بود و نام آتش جهنّم را نمی شنیدم.

آنگاه دست خود را بر روی سر گذاشته و شروع به گریه نمود و فرمود:

آه، چه دور است سفر قیامت، وای از کمی توشه، در این سفر قیامت، آنها را به سوی آتش می برند، مریضانی که در بند اسارتند و جراحت آنان مداوا نمی شود، کسی بندهایشان را نمی گشاید، آب و غذای آنها از آتش است و در جایگاه های مختلف جهنّم زیر و رو می شوند. (1)

ص:407

به یاد چشم تو بیمار بستری شده ام بدین امید که آیی پی عیادت من

از آن به سوی تو روی آورم به وقت نماز که ابروی تو بود قبلۀ عبادت من

نهادم از سر تحقیق پا به وادی عشق خدا کند نشود گفتگوش عادت من

شهید آرزوی وصلت ای پری شده ام بود به وادی هجرت اگر شهادت من

به راه دوست گرم بگسلند بند از بند زبون خصم نخواهد شدن رشادت من

زبان به نام تو زان تا دم اجل گویاست که گوشزد شده این نام در ولادت من

سزد به چرخ بسایم سر از شرف رنجی به پای دوست رسد گر سر ارادت من

(رنجی)

ص:409

[«8»اَللَّهُمَّ هَذِهِ حَاجَتِی فَأَعْظِمْ فِیهَا رَغْبَتِی وَ أَظْهِرْ فِیهَا عُذْرِی وَ لَقِّنِّی فِیهَا حُجَّتِی وَ عَافِ فِیهَا جَسَدِی]

خدایا! این است حاجت من، رغبت و میلم را در آن بزرگ کن، و عذرم را در آن آشکار فرما، و حجّتم را در آن بر زبانم گذار، و جسمم را در آن سلامت بخش.

ص:410

[«9»اَللَّهُمَّ مَنْ أَصْبَحَ لَهُ ثِقَةٌ أَوْ رَجَاءٌ غَیْرُکَ فَقَدْ أَصْبَحْتُ وَ أَنْتَ ثِقَتِی وَ رَجَائِی فِی الْأُمُورِ کُلِّهَا فَاقْضِ لِی بِخَیْرِهَا عَاقِبَةً وَ نَجِّنِی مِنْ مَضِلَّاتِ الْفِتَنِ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ «10»وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ الْمُصْطَفَی وَ عَلَی آلِهِ الطَّاهِرِینَ]

خدایا! کسانی صبح می کنند در حالی که به غیر تو اعتماد و امید دارند؛ ولی من صبح کردم در حالی که در تمام امورم اعتماد و امیدم تویی. برای من به آنچه سرانجامش از همه بهتر است حکم فرما، و از فتنه های گمراه کننده نجاتم ده، به مهربانیت ای مهربان ترین مهربانان! و درود خدا بر سرور ما محمد، فرستادۀ برگزیده خدا و اهل بیت پاکش.

وَ لِلَّهِ غَیْبُ السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضِ وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُ الْأَمْرُ کُلُّهُ فَاعْبُدْهُ وَ تَوَکَّلْ عَلَیْهِ وَ مَا رَبُّکَ بِغَفِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ» (1)

نهان آسمان ها و زمین فقط در سیطرۀ دانش خداست ، همۀ کارها به او باز گردانده می شود ؛ پس او را بندگی کن و بر او توکّل داشته باش ، و پروردگارت از آنچه انجام می دهید ، بی خبر نیست .

وَ قَالَ یَبَنِیَّ لَاتَدْخُلُواْ مِن بَابٍ وَ حِدٍ وَادْخُلُواْ مِنْ أَبْوَ بٍ مُّتَفَرِّقَةٍ وَ مَآ أُغْنِی عَنکُم مِّنَ اللَّهِ مِن شَیْ ءٍ إِنِ الْحُکْمُ إِلَّا لِلَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ عَلَیْهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ» (2)

و گفت : ای پسرانم ! [ در این سفر ] از یک در وارد نشوید بلکه از درهای متعدد وارد شوید ، و البته من [ با این تدبیر ] نمی توانم هیچ حادثه ای را که از سوی خدا برای شما رقم خورده از شما برطرف کنم ، حکم فقط ویژۀ خداست ، [ تنها ] بر او توکل کرده ام ، و [ همه ] توکّل کنندگان باید به خدا توکل کنند .

فَبَِما رَحْمَةٍ مِّنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانفَضُّواْ مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ» (3)

[ ای پیامبر ! ] پس به مهر و رحمتی از سوی خدا با آنان نرم خوی شدی ، و اگر درشت خوی و سخت دل بودی از پیرامونت پراکنده می شدند ؛ بنابراین از آنان گذشت کن ، و برای آنان آمرزش بخواه ، و در کارها با آنان مشورت کن ، و چون تصمیم گرفتی بر خدا توکّل کن ؛ زیرا خدا توکّل کنندگان را دوست دارد .

ص:412

إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطَنٌ عَلَی الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَلَی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ» (1)

یقیناً او بر کسانی که ایمان آورده اند وهمواره بر پروردگارشان توکّل می کنند ، تسلّطی ندارد .

از مجموع آیاتی که در این باب نازل شده است، چنین برداشت می شود که از فایده های توکّل و امید به خدا این است که: انسان در برابر کوه مشکلات و گرفتاری ها، احساس سستی و ضعف نکند، بلکه با اتّکای بر قدرت بی پایان خداوند، خویش را در خدمت دیگران موفّق و پیروز بداند.