ص :2

تفسیر و شرح صحیفه سجادیه جلد 10

حسین انصاریان

ص :3

بسم الله الرحمن الرحیم

ص :4

ص :5

ص :6

بِخِزْیِهِمْ أَطْمَاعَ مَنْ بَعْدَهُمْ «8»اَللَّهُمَّ عَقِّمْ أَرْحَامَ نِسَائِهِمْ وَ یَبِّسْ أَصْلاَبَ رِجَالِهِمْ وَ اقْطَعْ نَسْلَ دَوَابِّهِمْ وَ أَنْعَامِهِمْ لاَ تَأْذَنْ لِسَمَائِهِمْ فِی قَطْرٍ وَ لاَ لِأَرْضِهِمْ فِی نَبَاتٍ «9»اَللَّهُمَّ وَ قَوِّ بِذَلِکَ مِحَالَ أَهْلِ الْإِسْلاَمِ وَ حَصِّنْ بِهِ دِیَارَهُمْ وَ ثَمِّرْ بِهِ أَمْوَالَهُمْ وَ فَرِّغْهُمْ عَنْ مُحَارَبَتِهِمْ لِعِبَادَتِکَ وَ عَنْ مُنَابَذَتِهِمْ لِلْخَلْوَةِ بِکَ حَتَّی لاَ یُعْبَدَ فِی بِقَاعِ الْأَرْضِ غَیْرُکَ وَ لاَ تُعَفَّرَ لِأَحَدٍ مِنْهُمْ جَبْهَةٌ دُونَکَ «10»اَللَّهُمَّ اغْزُ بِکُلِّ نَاحِیَةٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ عَلَی مَنْ بِإِزَائِهِمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَ أَمْدِدْهُمْ بِمَلاَئِکَةٍ مِنْ عِنْدِکَ مُرْدِفِینَ حَتَّی یَکْشِفُوهُمْ إِلَی مُنْقَطَعِ التُّرَابِ قَتْلاً فِی أَرْضِکَ وَ أَسْراً أَوْ یُقِرُّوا بِأَنَّکَ أَنْتَ اللَّهُ الَّذِی لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ وَحْدَکَ لاَ شَرِیکَ لَکَ «11»اَللَّهُمَّ وَ اعْمُمْ بِذَلِکَ أَعْدَاءَکَ فِی أَقْطَارِ الْبِلاَدِ مِنَ الْهِنْدِ وَ الرُّومِ وَ التُّرْکِ وَ الْخَزَرِ وَ الْحَبَشِ وَ النُّوبَةِ وَ الزَّنْجِ وَ السَّقَالِبَةِ وَ الدَّیَالِمَةِ وَ سَائِرِ أُمَمِ الشِّرْکِ الَّذِینَ تَخْفَی أَسْمَاؤُهُمْ وَ صِفَاتُهُمْ وَ قَدْ أَحْصَیْتَهُمْ بِمَعْرِفَتِکَ وَ أَشْرَفْتَ عَلَیْهِمْ بِقُدْرَتِکَ «12»اَللَّهُمَّ اشْغَلِ الْمُشْرِکِینَ بِالْمُشْرِکِینَ عَنْ تَنَاوُلِ أَطْرَافِ الْمُسْلِمِینَ وَ خُذْهُمْ بِالنَّقْصِ عَنْ تَنَقُّصِهِمْ وَ ثَبِّطْهُمْ بِالْفُرْقَةِ عَنِ الاِحْتِشَادِ عَلَیْهِمْ «13»اَللَّهُمَّ أَخْلِ قُلُوبَهُمْ مِنَ الْأَمَنَةِ وَ أَبْدَانَهُمْ مِنَ الْقُوَّةِ وَ أَذْهِلْ قُلُوبَهُمْ عَنِ الاِحْتِیَالِ وَ أَوْهِنْ أَرْکَانَهُمْ عَنْ مُنَازَلَةِ الرِّجَالِ وَ جَبِّنْهُمْ عَنْ مُقَارَعَةِ الْأَبْطَالِ وَ ابْعَثْ عَلَیْهِمْ جُنْداً مِنْ مَلاَئِکَتِکَ بِبَأْسٍ مِنْ بَأْسِکَ کَفِعْلِکَ یَوْمَ بَدْرٍ تَقْطَعُ بِهِ دَابِرَهُمْ وَ تَحْصُدُ بِهِ شَوْکَتَهُمْ وَ تُفَرِّقُ بِهِ عَدَدَهُمْ «14»اَللَّهُمَّ وَ امْزُجْ مِیَاهَهُمْ بِالْوَبَاءِ وَ أَطْعِمَتَهُمْ بِالْأَدْوَاءِ وَ ارْمِ بِلاَدَهُمْ بِالْخُسُوفِ وَ أَلِحَّ عَلَیْهَا بِالْقُذُوفِ وَ افْرَعْهَا بِالْمُحُولِ وَ اجْعَلْ مِیَرَهُمْ فِی أَحَصِّ أَرْضِکَ وَ

ص:8

أَبْعَدِهَا عَنْهُمْ وَ امْنَعْ حُصُونَهَا مِنْهُمْ أَصِبْهُمْ بِالْجُوعِ الْمُقِیمِ وَ السُّقْمِ الْأَلِیمِ «15»اَللَّهُمَّ وَ أَیُّمَا غَازٍ غَزَاهُمْ مِنْ أَهْلِ مِلَّتِکَ أَوْ مُجَاهِدٍ جَاهَدَهُمْ مِنْ أَتْبَاعِ سُنَّتِکَ لِیَکُونَ دِینُکَ الْأَعْلَی وَ حِزْبُکَ الْأَقْوَی وَ حَظُّکَ الْأَوْفَی فَلَقِّهِ الْیُسْرَ وَ هَیِّئْ لَهُ الْأَمْرَ وَ تَوَلَّهُ بِالنُّجْحِ «16»وَ تَخَیَّرْ لَهُ الْأَصْحَابَ وَ اسْتَقْوِ لَهُ الظَّهْرَ وَ أَسْبِغْ عَلَیْهِ فِی النَّفَقَةِ وَ مَتِّعْهُ بِالنَّشَاطِ وَ أَطْفِ عَنْهُ حَرَارَةَ الشَّوْقِ وَ أَجِرْهُ مِنْ غَمِّ الْوَحْشَةِ وَ أَنْسِهِ ذِکْرَ الْأَهْلِ وَ الْوَلَدِ وَ أْثُرْ لَهُ حُسْنَ النِّیَّةِ وَ تَوَلَّهُ بِالْعَافِیَةِ وَ أَصْحِبْهُ السَّلاَمَةَ وَ أَعْفِهِ مِنَ الْجُبْنِ وَ أَلْهِمْهُ الْجُرْأَةَ «17»وَ ارْزُقْهُ الشِّدَّةَ وَ أَیِّدْهُ بِالنُّصْرَةِ وَ عَلِّمْهُ السِّیَرَ وَ السُّنَنَ وَ سَدِّدْهُ فِی الْحُکْمِ وَ اعْزِلْ عَنْهُ الرِّیَاءَ وَ خَلِّصْهُ مِنَ السُّمْعَةِ وَ اجْعَلْ فِکْرَهُ وَ ذِکْرَهُ وَ ظَعْنَهُ وَ إِقَامَتَهُ فِیکَ وَ لَکَ «18»فَإِذَا صَافَّ عَدُوَّکَ وَ عَدُوَّهُ فَقَلِّلْهُمْ فِی عَیْنِهِ وَ صَغِّرْ شَأْنَهُمْ فِی قَلْبِهِ وَ أَدِلْ لَهُ مِنْهُمْ وَ لاَ تُدِلْهُمْ مِنْهُ فَإِنْ خَتَمْتَ لَهُ بِالسَّعَادَةِ وَ قَضَیْتَ لَهُ بِالشَّهَادَةِ فَبَعْدَ أَنْ یَجْتَاحَ عَدُوَّکَ بِالْقَتْلِ وَ بَعْدَ أَنْ یَجْهَدَ بِهِمُ الْأَسْرُ وَ بَعْدَ أَنْ تَأْمَنَ أَطْرَافُ الْمُسْلِمِینَ وَ بَعْدَ أَنْ یُوَلِّیَ عَدُوُّکَ مُدْبِرِینَ «19»اَللَّهُمَّ وَ أَیُّمَا مُسْلِمٍ خَلَفَ غَازِیاً أَوْ مُرَابِطاً فِی دَارِهِ أَوْ تَعَهَّدَ خَالِفِیهِ فِی غَیْبَتِهِ أَوْ أَعَانَهُ بِطَائِفَةٍ مِنْ مَالِهِ اوْ امَدَّهُ بعِتادٍ اوْ شَحَذَهُ عَلی جِهادٍ اوْ اتْبَعَهُ فی وَجْهِهِ دَعْوَةً اوْ رَعی لَهُ مِنْ وَرآئِهِ حُرْمَةً فَاَجْرِ لَهُ مِثْلَ اجْرِهِ «20»وَزْناً بِوَزْنٍ وَ مِثْلاً بِمِثْلٍ وَ عَوِّضْهُ مِنْ فِعلِهِ عِوَضاً حاضِراً یَتَعَجَّلُ بِهِ نَفْعَ ما قَدَّمَ وَ سُرُورَ ما اتی بِهِ إِلَی أَنْ یَنْتَهِیَ بِهِ الْوَقْتُ إِلَی مَا أَجْرَیْتَ لَهُ مِنْ فَضْلِکَ وَ أَعْدَدْتَ لَهُ مِنْ کَرَامَتِکَ «21»اَللَّهُمَّ وَ أَیُّمَا مُسْلِمٍ أَهَمَّهُ أَمْرُ الْإِسْلاَمِ وَ أَحْزَنَهُ تَحَزُّبُ أَهْلِ الشِّرْکِ عَلَیْهِمْ فَنَوَی غَزْویً أَوْ هَمَّ بِجِهَادٍ فَقَعَدَ بِهِ ضَعْفٌ أَوْ

ص:9

أَبْطَأَتْ بِهِ فَاقَةٌ أَوْ أَخَّرَهُ عَنْهُ حَادِثٌ أَوْ عَرَضَ لَهُ دُونَ إِرَادَتِهِ مَانِعٌ فَاکْتُبِ اسْمَهُ فِی الْعَابِدِینَ وَ أَوْجِبْ لَهُ ثَوَابَ الْمُجَاهِدِینَ وَ اجْعَلْهُ فِی نِظَامِ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِینَ «22»اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ وَ آلِ مُحَمَّدٍ صَلاَةً عَالِیَةً عَلَی الصَّلَوَاتِ مُشْرِفَةً فَوْقَ التَّحِیَّاتِ صَلاَةً لاَ یَنْتَهِی أَمَدُهَا وَ لاَ یَنْقَطِعُ عَدَدُهَا کَأَتَمِّ مَا مَضَی مِنْ صَلَوَاتِکَ عَلَی أَحَدٍ مِنْ أَوْلِیَائِکَ إِنَّکَ الْمَنَّانُ الْحَمِیدُ الْمُبْدِئُ الْمُعِیدُ الْفَعَّالُ لِمَا تُرِیدُ.

ص:10

[«1»اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ حَصِّنْ ثُغُورَ الْمُسْلِمِینَ بِعِزَّتِکَ وَ أَیِّدْ حُمَاتَهَا بِقُوَّتِکَ وَ أَسْبِغْ عَطَایَاهُمْ مِنْ جِدَتِکَ «2»اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ کَثِّرْ عِدَّتَهُمْ وَ اشْحَذْ أَسْلِحَتَهُمْ وَ احْرُسْ حَوْزَتَهُمْ وَ امْنَعْ حَوْمَتَهُمْ وَ أَلِّفْ جَمْعَهُمْ وَ دَبِّرْ أَمْرَهُمْ وَ وَاتِرْ بَیْنَ مِیَرِهِمْ وَ تَوَحَّدْ بِکِفَایَةِ مُؤَنِهِمْ وَ اعْضُدْهُمْ بِالنَّصْرِ وَ أَعِنْهُمْ بِالصَّبْرِ وَ الْطُفْ لَهُمْ فِی الْمَکْرِ]

خدایا! بر محمّد و آلش درود فرست، و به عزّتت مرزهای مسلمانان را محکم و استوار ساز، و به نیرویت نگهبانان مرزها را توانایی بخش، و عطایای آنان را به توانگریت کامل و سرشار کن.

خدایا! بر محمّد و آلش درود فرست، و تعدادشان را بیفزا و سلاحشان را تیز و برّا کن، و اطراف و جوانبشان را محکم و نفوذناپذیر ساز، و جمعشان را به هم پیوند ده، و کارشان را رو به راه کن، و آذوقۀ آنان را پی در پی برسان، و سختی هاشان را به تنهایی کارساز باش، و به یاری خود نیرومندشان ساز، و به شکیبایی مددشان ده، و آنان را در چاره جویی، دقّت نظر عنایت فرما.

تربیتی، و اقتصادی و طبیعی است، و برای هر یک از این مرزها مرزدارانی است که مسئوولیتشان در پاسداری از هر یک از این مرزها بسیار عظیم است.

اگر مرزداران مسئوولیت الهی و انسانی خود را نسبت به مرزها به آن شکلی که لازم و واجب است توجّه نکنند، بدون تردید دشمنان حق و حقیقت از مرزها گذشته و به تسخیر دژهای اسلام اقدام نمایند، و از این راه ضربه های جبران ناپذیری به اسلام و مسلمین وارد می سازد.

اهمیّت و ارزش مرزهای مادّی و معنوی اسلام، و مسئوولیت بسیار سنگین و پرمنفعت مرزداری آن قدر زیاد است، و آن چنان مورد توجّه حق و اولیای اسلام است، که به عنوان واجبی از واجبات الهیّه و حکمی از احکام شرعیه، در قرآن و روایات از آن یاد شده است.

به همین خاطر در این دعای بسیار مفصّل و پرمحتوا، حضرت زین العابدین علیه السلام به آنان که مرزهای طبیعی و مادّی مملکت اسلامی را پاسداری می کنند توجّه خاص دارند و رسول خدا صلی الله علیه و آله و دیگر اولیای حق به آنان که از مرزهای معنوی نگهداری می کنند دعا می فرمایند.

پاسداری از مرزهای اسلامی کار انبیا و اولیای الهی است، و مرزداران باید بدانند که کار آنها به خاطر همگونی با کار انبیا و اولیا در پیشگاه حضرت حق از اجر عظیم و ثواب نامحدود برخوردار است.

مرزداران نیاز به عزّت و قوّت عطای حق دارند، و محتاج به برّندگی اسلحه علیه دشمنانند، و احتیاج شدید به فزونی یار، و استحکام سنگر و الفت با یکدیگر، و آذوقۀ پی در پی و چاره جوئی، علیه دشمن دارند، که باید با تضرّع و زاری و با حال خضوع و خشوع از حضرت محبوب درخواست نمایند، که اگر حال انابه و زاری و معنویت و تکیه بر خدا و اعتماد به حضرت حق نباشد، مرزداری به صورتی که لازم

ص:12

است امکان نخواهد داشت.

مرزدار واجب است ارزش کارش را بداند، و به عظمت عملش واقف باشد، و به این معنا توجّه کند که مرزداری او و بیداری و بصیرتش، و قدرت و شجاعتش، و بینایی و آگاهیش، و جرأت و جسارتش، و به خصوص اعتماد و توکّلش به حضرت حق، باعث خودداری دشمن از حمله به وطن اسلامی، و علّت امنیّت مملکت و آسودگی خیال ملّت است.

وقتی مرزها دارای امنیّت باشد، و دشمن به خاطر مرزداران دلاور منصرف از حمله و تصرّف وطن، و ظلم به جامعۀ اسلامی باشد، دولت و ملّت اسلامی می توانند با خیال آسوده به آبادی دنیا و آخرت برخیزند، و به امور اقتصادی و معیشت بپردازند، و مراکز فرهنگی و تربیتی را تقویت کنند، و صدای اسلام را به گوش دیگر ملت ها برسانند، در این صورت است که به خاطر امنیّت، ثوابی که جز خدا از منافع آن خبر ندارد عاید مرزداران وطن اسلامی می گردد.

هر آن که جانب اهل خدا نگه دارد خداش در همه حال از بلا نگه دارد

حدیث دوست نگویم مگر به حضرت دوست که آشنا سخن آشنا نگه دارد

دلا معاش چنان کن که گر بلغزد پای فرشته ات به دو دست دعا نگه دارد

گرت هواست که معشوق نگسلد پیمان نگاه دار سر رشته تا نگه دارد

صبا بر آن سر زلف اردل مرا بینی ز روی لطف بگویش که جا نگه دارد

ص:13

چه گفتمش که دلم را نگاهدار چه گفت ز دست بنده چه خیزد خدا نگه دارد

سر و زر و دل و جانم فدای آن یاری که حقّ صحبت و مهر و وفا نگه دارد

غبار راه گذارت کجاست تا حافظ به یادگار نسیم صبا نگه دارد

(حافظ شیرازی)

ص:14

[«3»اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ عَرِّفْهُمْ مَا یَجْهَلُونَ وَ عَلِّمْهُمْ مَا لاَ یَعْلَمُونَ وَ بَصِّرْهُمْ مَا لاَ یُبْصِرُونَ]

خدایا! بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و آنچه را به آن جاهلند به آنان بشناسان و آنچه را نمی دانند، به آنان بیاموز و آنچه را بینش ندارند، نسبت به آن بیناشان کن.

انسان، باعث تابش آفتاب حقیقت و نور عنایت و لطف و فیض ازلی، و رحمت سرمدی به قلب است. کوشش در این راه بدون آراستگی به حسنات و پیراستگی از سیّئات، محصولی نخواهد داشت.

[«4»اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَنْسِهِمْ عِنْدَ لِقَائِهِمُ الْعَدُوَّ ذِکْرَ دُنْیَاهُمُ الْخَدَّاعَةِ الْغَرُورِ وَ امْحُ عَنْ قُلُوبِهِمْ خَطَرَاتِ الْمَالِ الْفَتُونِ]

خدایا! بر محمّد و آلش درود فرست، و هنگام برخورد با دشمن، یاد دنیای خدعه گر فریب کار را از خاطرشان ببر، و اندیشۀ مال فتنه انگیز را از صفحۀ دلشان محو کن.

چه بسیار مردمی که از پی مال، بندگی خدا را رها کردند و بردۀ شهوت و هوای نفس شدند؟

چه بسیار مردمی که با روی آوردن ثروت به سوی آنان، روی از توحید و نبوّت بازگرداندند؟

چه بسیار مردمی که محض اضافه کردن به ثروت با دشمنان دین ساختند، و از پشت به مسلمانان خنجر زدند، و به خیانت هائی دست یازیدند که تا قیامت با هیچ مطهِّری، آلودگی خیانت آنان از دامن حیات انسان پاک نمی شود.

وقتی انسان از چهارچوب قناعت به مال حلال، و اکتفا به عفاف و کفاف خارج شود، البته دچار حرص و طمع و بخل و شهوت و هوای نفس و غفلت و مال زدگی و دنیاپرستی می شود، و در چنین موقعیّتی حاضر نیست نسبت به اسلام و جامعۀ اسلامی و وطن قرآنی، ادای وظیفه کند.

به لحظه لحظۀ فریب خوردگان دنیا و مال و ثروت آنان در اوراق تاریخ بنگرید تا صدق این مقال بر شما روشن شود، آنان که به خاطر مال و منال و جاه و مقام و پول و ثروت از توحید و نبوّت دست کشیدند، و تن به هر معصیت و جنایتی دادند، و در راه انبیا و اهداف توحیدی و مردم مؤمن، چه مشکلات سنگینی ایجاد نمودند.

داستان دنیاپرستان، و ثروت اندوزان، و بردگان مال و بندگان ثروت، و غلامان شهوت، داستانی پر از جنایت و خیانت و ظلم و افتضاح است، که یک عشر از یک جزء آن در این سطور نمی گنجد!

ضربه های مهلکِ عشق بی اندازه به دنیا و مال و منال آن، بسیار زیاد و سنگین است.

دنیا پرستان، دین فروشان و پایمال کنندگان شرافت و کرامت انسانیند.

دنیا پرستان، مانعان راه خدا، و دشمنان فضیلت و پلیدان روزگارند.

دنیا پرستان از اجرای هر برنامۀ مثبتی محروم، و از انجام هر خیری ممنوع و به

ص:19

زبان حق و عاشقان حق ملعونند.

یک دنیا پرست،و یک شهوتران، و یک بردۀ مال و منال، و یک بندۀ مقام و جاه، هرگز نمی تواند برای اسلام پاسدار، و برای وطن اسلامی مرزدار باشد.

به همین خاطر حضرت زین العابدین علیه السلام به پیشگاه حضرت محبوب عرضه می دارد:

«الهی هنگام روبه رو شدن با دشمن، فکر دنیای فریبندۀ گول زننده را از یادشان ببر، و اندیشۀ مال گمراه کننده را از دل هایشان پاک کن».

از هوس بگذر و دل پاک از آلایش کن ترک باطل کن و جان را به حق افزایش کن

سر و تن را به زر و سیم چه می آرائی دل و جان را به کمال و هنر آرایش کن

بار دنیا که به صد رنج گرفتی بر دوش به یکی عزم بیفکن ز خود آسایش کن

نان گندم به جوین، جامۀ نوده به کهن از قناعت بستان زیور و پیرایش کن

قوّت ابدان چه رفیع و چه دنی هر دو یکی است قوّت ارواح به دست آور و آسایش کن

از خدا گوی و ز پیغمبر و قرآن و حدیث طاعت حضرت حق، پاک ز آلایش کن

ماتم روز پسین گیر به پیشین یک چند خون دل را به دو چشم آور و پالایش کن

ص:20

فیض تا چند دهی پند و نگیری در گوش بگذر از گفتن و در معرفت افزایش کن

(فیض کاشانی)

ص:21

[«5»وَ اجْعَلِ الْجَنَّةَ نَصْبَ أَعْیُنِهِمْ وَ لَوِّحْ مِنْهَا لِأَبْصَارِهِمْ مَا أَعْدَدْتَ فِیهَا مِنْ مَسَاکِنِ الْخُلْدِ وَ مَنَازِلِ الْکَرَامَةِ وَ الْحُورِ الْحِسَانِ وَ الْأَنْهَارِ الْمُطَّرِدَةِ بِأَنْوَاعِ الْأَشْرِبَةِ وَ الْأَشْجَارِ الْمُتَدَلِّیَةِ بِصُنُوفِ الثَّمَرِ حَتَّی لاَ یَهُمَّ أَحَدٌ مِنْهُمْ بِالْإِدْبَارِ وَ لاَ یُحَدِّثَ نَفْسَهُ عَنْ قِرْنِهِ بِفِرَارٍ]

و بهشت را برابر چشمشان قرار ده، و آنچه را در بهشت فراهم کرده ای؛ از مساکن ابدی و سراهای ارجمند و حوریان زیباروی و نهرهای روان شده، با آشامیدنی های رنگارنگ، و درختانی با شاخ و برگ آویخته، همراه با میوه های گوناگون، در برابر دیدگانشان بنمایان، تا هیچ کدام از آنان آهنگ پشت کردن به دشمن نکند، و فکر گریز از هماورد را به خاطرش نگذراند.

قرآن مجید، در بسیاری از آیاتش به عنوان اجر و پاداش مردم مؤمن و دارندگان عمل صالح و اخلاق حسنه، از بهشت و نعمت های بی پایانش سخن به میان می آورد، و با تجسّم آن جایگاه رفیع در چشم عقل و قلب، انسان مؤمن را از افتادن در چاه گناه و معصیت، و ضلالت و پستی و سستی از عبادات و طاعات، حفظ می کند.

آن که بر اثر صافی و پاکی درون، و اعتماد به قرآن مجید، بهشت و نعمت های جاویدش را به باور دل داده، و دلدادۀ آن واقعیّت های الهیّه و کرامات ربانیّه و فیوضات ملکوتیه شده، در راه خدا تن به هر سختی و بلا می دهد، و برای حفظ دین و فرهنگ الهی از هیچ کوششی دریغ نمی ورزد، و هیچ گونه سستی و کسالت در انجام فرائض حضرت حق به خود راه نمی دهد.

حضرت سجّاد علیه السلام تجسّم آن جایگاه عظیم و آن پایگاه کرامت و مناظر زیبا و نعمت های ارزنده اش را در دید سنگرنشینان و مرزداران از حضرت حق درخواست می کند، تا با تماشای بهشت عنبر سرشت، دنیا و مال و منال آن، و جاذبه ها و کشش هایش و نیروی دشمن و سختی ها و رنج های جهاد در عرش قلبشان، کوچک و صغیر و حقیر گردد و بتوانند به پایداری و پایمردی ادامه دهند و جز به حضرت ربّ العزّه چشم ندوزند.

الْعَظِیمُ» (1)

خدا به مردان و زنان با ایمان بهشت هایی را وعده داده که از زیرِ [ درختانِ ] آن نهرها جاری است ؟ در آن جاودانه اند ، و نیز سراهای پاکیزه ای را در بهشت های ابدی [ وعده فرموده ] و هم چنین خشنودی و رضایتی از سوی خدا [ که از همۀ آن نعمت ها ] بزرگ تر است ؛ این همان کامیابی بزرگ است .

یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَ یُدْخِلْکُمْ جَنّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الاَْنْهارُ وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً فَی جَنّاتِ عَدْنٍ ذَ لِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ» (2)

تا گناهتان را بیامرزد ، و شما را در بهشت هایی که از زیرِ [ درختانِ ] آن نهرها جاری است و خانه های پاکیزه در بهشت های جاویدان ، درآورد ؛ این است کامیابی بزرگ .

کَذلِکَ وَ زَوَّجْناهُمْ بِحُورٍ عینٍ» (3)

[ آری، سرانجام کار پرهیزکاران ] چنین است ، و حور العین را به همسری آنان درآوریم .

مُتَّکِئینَ عَلی سُرُرٍ مَصْفُوفَةٍ وَ زَوَّجْناهُمْ بِحُورٍ عینٍ» (4)

[ این ] در حالی [ است ] که بر تخت هایی ردیف و به هم پیوسته تکیه می زنند و حورالعین را به همسری آنان در می آوریم .

ص:24

حُورٌ مَقْصُوراتٌ فِی الْخِیامِ» (1)

حوریانی که در سراپرده ها مستورند .

وَ حُورٌ عینٌ * کَاَمْثالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَکْنُونِ» (2)

و حوریانی چشم درشت ، * هم چون مروارید پنهان شده در صدف .

مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِیها انْهارٌ مِنْ ماءٍ غَیْرِ آسِنٍ وَ انْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ یَتَغَیَّرْ طَعْمُهُ وَ انْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشّارِبینَ وَ انْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفّی» (3)

صفت بهشتی که به پرهیزکاران وعده داده شده [ چنین است : ] در آن نهرهایی است از آبی که مزه و رنگش برنگشته و نهرهایی از شیر که طعمش دگرگون نشده و نهرهایی از شراب که برای نوشندگان مایۀ لذّت است و نهرهایی از عسل خالص است.

آری، وقتی خداوند مهربان توفیق تجسّم این نعمت ها را در برابر دیدگان قلب سنگرنشینان و مرزداران عنایت فرماید، هرگز به فکر عقب نشینی از جبهه و به خیال فرار از مقابل دشمن نخواهند افتاد.

جهان را بهر انسان آفریدند در ایشان سرّ پنهان آفریدند

به انسان می توان دیدن جهان را از آن در چشم انسان آفریدند

بیا جان در ره جانان فشانیم که جان را بهر جانان آفریدند

چو خوان آراستند از بهر عشّاق غذا از حسن خوبان آفریدند

به پاداش سجود اهل طاعت بهشت و حور و غلمان آفریدند

جزای سرکشان از معدل قهر جحیم و دود نیران آفریدند

از آن پیوست حُسن و عشق با هم کز آن این و از این آن آفریدند

ص:25

خیز تا قصد کوی یار کنیم گذری بر درنگار کنیم

روی در خاک کوی او مالیم وز غمش ناله های زار کنیم

به زبانی که بیدلان گویند رمزکی چند آشکار کنیم

هجر او را که جان ما خون کرد به کف وصل در سپار کنیم

حاشَ لِلّه کز او کنیم گله گله از بخت روزگار کنیم

ما اگر بر مراد او سازیم ترک تدبیر و اختیار کنیم

زود پا در بساط وصل نهیم دست با دوست در کنار کنیم

عشق رویش چو پرده برگیرد گر نمیریم پس چه کار کنیم

از عراقی چو رو بگردانیم روی در روی غمگسار کنیم

(فخرالدین عراقی)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

در بهشت غرفه هائی است که ظاهرش از باطنش و باطنش از ظاهرش پیداست، ساکنان آن از امّت من کسانی هستند که کلامشان پاکیزه بود، و به مردم خوراندند، و سلام را آشکار کردند، و در حالی که مردم در نیمه شب در خواب بودند به نماز برخاستند. (1)حضرت سجّاد علیه السلام فرمود:

بر تو باد به قرآن، به حقیقت که خداوند بهشت را با دست کرامت خود آفرید، خشتی از طلا و خشتی از نقره، ملاط بین دو خشت را مشک قرار داد و خاکش را زعفران، و سنگریزه اش را لؤلؤ، درجات بهشت را به اندازۀ آیات قرآن مقرّر فرمود، پس هر کس به قرآن بپردازد، به او می گوید: بخوان و بالا برو. جز انبیا و صدّیقان طایفه ای در بهشت مقام اهل قرآن را ندارند. (2)

ص:28

[«6»اَللَّهُمَّ افْلُلْ بِذَلِکَ عَدُوَّهُمْ وَ اقْلِمْ عَنْهُمْ أَظْفَارَهُمْ وَ فَرِّقْ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ أَسْلِحَتِهِمْ وَ اخْلَعْ وَثَائِقَ أَفْئِدَتِهِمْ وَ بَاعِدْ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ أَزْوِدَتِهِمْ وَ حَیِّرْهُمْ فِی سُبُلِهِمْ وَ ضَلِّلْهُمْ عَنْ وَجْهِهِمْ «7»وَ اقْطَعْ عَنْهُمُ الْمَدَدَ وَ انْقُصْ مِنْهُمُ الْعَدَدَ وَ امْلَأْ أَفْئِدَتَهُمُ الرُّعْبَ وَ اقْبِضْ أَیْدِیَهُمْ عَنِ الْبَسْطِ وَ اخْزِمْ أَلْسِنَتَهُمْ عَنِ النُّطْقِ وَ شَرِّدْ بِهِمْ مَنْ خَلْفَهُمْ وَ نَکِّلْ بِهِمْ مَنْ وَرَاءَهُمْ وَ اقْطَعْ بِخِزْیِهِمْ أَطْمَاعَ مَنْ بَعْدَهُمْ «8»اَللَّهُمَّ عَقِّمْ أَرْحَامَ نِسَائِهِمْ وَ یَبِّسْ أَصْلاَبَ رِجَالِهِمْ وَ اقْطَعْ نَسْلَ دَوَابِّهِمْ وَ أَنْعَامِهِمْ لاَ تَأْذَنْ لِسَمَائِهِمْ فِی قَطْرٍ وَ لاَ لِأَرْضِهِمْ فِی نَبَاتٍ]

خدایا! به سبب آن امور، دشمنانشان را در هم شکن، و دست قدرت آن نابکاران را از ایشان جدا ساز، و بین دشمن و جنگ افزارشان فاصله انداز، و بندهای دلشان را از جا بر کن، و میان آنان و آذوقه هاشان دوری انداز، و در فنون جنگی شان سرگردانشان ساز، و از مقصدشان گمراهشان کن، و کمک را از آنان قطع فرما، و از تعدادشان بکاه، و دلشان را از بیم و ترس پر کن. و قدرتشان را از فعّالیّت علیه مرزداران باز دار، و زبانشان را از سخن علیه آنان ببند، و با شکست خوردنشان، گروه پشت سرشان را پراکنده ساز، و شکست آنان را مایۀ عبرت دیگران ساز، و با خواری و زبونی آنان، آرزوهای کسانی را

ص:29

که پس از آنهایند قطع کن.

خدایا! زنانشان را عقیم ساز، و صلب مردانشان را خشک کن، و نسل چهارپایان و گاو و گوسفندشان را قطع فرما، به آسمانشان اجازه باریدن، و به زمینشان رخصت روییدن مده.

بزرگ در جهان شده است که ریشۀ آن در خود برتری قومی بوده و راهی برای انتقال نفرت و خرافات و شبهات با عنوان آداب و سنن قبیله ای یا فرهنگ کشوری به ملّت های دیگر گردیده است. رویارویی جبهۀ کفر با اسلام از آغاز رسالت انبیا و ائمۀ اطهار علیهم السلام تا کنون بر سر همین تعصّب های جاهلی یا غرور نژادی بوده است که حاصلی جز کینه و وحشت و جدایی نداشته است و پلیدتر از این وضع؛ گروهی از انسان های ثروتمند یا دانشمند به نام خدمت به بشر یا حقوق بشر، به ستمگران و کافران روی زمین یاری می رسانند. و آتش فتنه و تجاوز را در سراسر گیتی شعله ور می سازند.

زُهَری از امام سجّاد علیه السلام دربارۀ عصبیّت پرسید: حضرت در جواب فرمود:

اَلْعَصَبِیَّةُ الَّتی یَأْثَمُ عَلَیها صاحِبُها أَنْ یَرَی الرَّجُلُ شِرارَ قَوْمِهِ خَیْراً مِنْ خِیارِ قَوْمٍ آخَرِینَ وَ لَیْسَ مِنَ الْعَصَبِیَّةِ أَنْ یُحِبَّ الرَّجُلُ قَوْمَهُ وَلکِنْ مِنَ الْعَصَبِیَّةِ أَنْ یُعینَ قَوْمَهُ عَلَی الظُّلْمِ. (1)

تعصّبی که انسان به خاطر آن گناهکار می شود این است که اشرار قومش را بهتر از نیکان قوم دیگر بداند، اما اینکه انسان نژاد خویش را دوست دارد عصبیّت نیست، عصبیّت آن است که انسان قبیلۀ خود را در ستمگری یاری دهد.

به هر حال وجود چنین حالتی در بشر یا جامعه، باعث عقب ماندگی و زوال آن خواهد شد و پرده های سنگینی بر عقل و فکر آدمی می اندازد. بهترین راه مبارزه با خوی زشت کینه توزی و تفرقه افکنی، علاوه بر نگرانی از موقعیّت دشمن؛ تلاش برای بالا بردن، سطح فرهنگ و ایمان هر ملّت است؛ هر چند باید در برابر شیوۀ سلطه گری و دشمن سازی انسان های فریب خورده، آمادگی روحی و قلبی و

ص:31

بهره گیری از امکانات دفاع را فراهم نمود.

امام صادق علیه السلام فرمود: لقمان حکیم در سفارش های خویش به فرزندش می گوید:

یا بُنَیَّ! لِیَکُنْ مِمّا تَتَسَلَّحُ بِهِ عَلَی عَدُوِّکَ وَ تَصْرَعُهُ الْمُماسَحَةُ وَ إِعلانُ الرِّضا عَنْهُ وَ لاتُزاوِلْهُ بِالْمُجانَبَةِ فَیَبْدُوَ لَهُ ما فی نَفْسِکَ فَیَتَأَهَّبَ لَکَ. (1)

فرزندم! از جمله چیزهایی که باید در برابر دشمنت به آن مسلّح شوی و در نتیجه او را به خاک افکنی، این است که با او به زبان گرم و نرم سخن گویی و وانمود کنی که از وی خرسند هستی و از او دوری نکنی تا آن چه در درونت می گذرد بر او آشکار شود؛ پس، خودش را در برابر تو آماده سازد.

یعنی با زبان مدارا و آشتی با او راه بیایی، ولی در باطن غضب و نفرت خودت را پنهان نگه داری، تا دشمن با خیال خام خودش در برابر تو قدرت نمایی کند و سپس در وقت مناسب او را سرکوب کنی.

ص:32

[«9»اَللَّهُمَّ وَ قَوِّ بِذَلِکَ مِحَالَ أَهْلِ الْإِسْلاَمِ وَ حَصِّنْ بِهِ دِیَارَهُمْ وَ ثَمِّرْ بِهِ أَمْوَالَهُمْ وَ فَرِّغْهُمْ عَنْ مُحَارَبَتِهِمْ لِعِبَادَتِکَ وَ عَنْ مُنَابَذَتِهِمْ لِلْخَلْوَةِ بِکَ حَتَّی لاَ یُعْبَدَ فِی بِقَاعِ الْأَرْضِ غَیْرُکَ وَ لاَ تُعَفَّرَ لِأَحَدٍ مِنْهُمْ جَبْهَةٌ دُونَکَ «10»اَللَّهُمَّ اغْزُ بِکُلِّ نَاحِیَةٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ عَلَی مَنْ بِإِزَائِهِمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَ أَمْدِدْهُمْ بِمَلاَئِکَةٍ مِنْ عِنْدِکَ مُرْدِفِینَ حَتَّی یَکْشِفُوهُمْ إِلَی مُنْقَطَعِ التُّرَابِ قَتْلاً فِی أَرْضِکَ وَ أَسْراً أَوْ یُقِرُّوا بِأَنَّکَ أَنْتَ اللَّهُ الَّذِی لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ وَحْدَکَ لاَ شَرِیکَ لَکَ]

خدایا! به این امور تدبیر مسلمانان را نیرو بخش، و شهرهایشان را استوار ساز، و اموالشان را فزونی ده، و خاطرشان را از جنگ با دشمن برای بندگیت، و از کارزار با آنان برای خلوت کردن جهت راز و نیاز خودت آسوده کن؛ تا در سراسر زمین جز تو پرستش نشود، و صورتی از آنان جز برای تو به خاک نساید.

خدایا! هر ناحیه از مسلمانان را، به جنگ با مشرکانی که در برابرشان هستند بدار، و آنان را از جانب خود به فرشتگانی که پیاپی درآیند مدد فرما، تا دشمنان را به دورترین نقطۀ آباد زمین فراری دهند، و با کشتن و اسارتشان، زمینت را از لوث وجود آنان خالی کرده و پاک نمایند، یا این که اقرار کنند به این که تو خدایی و غیر تو خدایی نیست، تنهایی و همتا نداری.

ص:33

خون و شمشیر لقب دادند (1) پاسخ می دهیم که:

قرآن می فرماید: اسلام بر اساس فطرت انسانی بنیان نهاده شده است، بی شک در زندگی انسانی و کمال آن، باید به راه فطرت رفت.

فطرت انسانی بر اساس توحید بنا شده است و قوانین فردی و اجتماعی بر این بنیاد است. دفاع از این اصل و نشر توحید، و حفاظت و پاسداری از رسالت توحیدی، حق مشروع انسان حق جوست.

اسلام برای پیمودن این راه، روشی معتدل پیش گرفته است:

اوّل: دعوتی مسالمت جویانه کرده و به تمام مشکلات و رنج هایی که در این راه وجود دارد تن در داده است، سپس دفاع از اساس و حقوق اسلامی و جان و مال مسلمین را عهده دار گشته و در پایان به جنگ ابتدایی و پیش گرفتن روش حمله گرانه پرداخته است.

بی تردید توحید با خونریزی آغاز نگشته است، ولی آن جا که دفاع از شؤونات توحیدی و پیشبرد اهدافش مطرح باشد، پیکار، راه حتمی هر انقلابی است با توجّه به این که خداوند می فرماید:

اُدْعُ الی سَبیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ و الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جَادِلْهُمْ بِالَّتی هِیَ احْسَنُ» (2)

[ مردم را ] با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن ، و با آنان به

ص:35

نیکوترین شیوه به بحث [ و مجادله ] بپرداز .

یقین داریم که در راه پیروزی حق و پاسداری از توحید و حیات انسانی مواردی پیش خواهد آمد که اکراه و تحمیل به وجود می آید، ولی این مسأله ای نیست که ما از آن ابا داشته باشیم؛ زیرا اگر در این راه دلائل قانع کننده ارائه شد و جای هیچ گونه اشکالی نماند، هر کس که از اطاعت سرپیچی کند باید به زور او را به اطاعت وادار کرد، و این روش همۀ حکومت های عادلۀ و همۀ راههای منصفانه است.

دوّم: افراد متمرد ناآگاه و لجباز و عنود، فقط در یک نسل خواهند بود (نسلی که برای نخستین بار با آن مکتب آشنا می شود) و نسل بعد پس از آن که آگاهانه با فطرت و اصول توحیدی آشنا شد و بر اساس اصول اسلامی تربیت یافت، در همان راه فطری و اصولی گام برمی دارد، پس چرا باید گفت: مجبور شده است که اسلام را بپذیرد؟ حال آن که او خود اسلام را درک کرده و پذیرا شده است.

مسألۀ انبیای دیگر نیز (که دشمنان برای کوبیدن اسلام بدان متوسّل می شوند و مطالب خود ساخته ای را بیان می کنند) یاوه ای بیش نیست، چرا که برخی از آنان همچون نوح و هود و صالح علیهم السلام قدرت متشکّل و نیروی رزمنده در اختیار نداشته اند، گروهی دیگر چون یاران عیسی علیه السلام اگر خود جنگی نکرده اند سال ها و قرن ها بعد از نیروهای رزمنده (مانند نیروهای مسیحی و برپا کنندگان جنگ های صلیبی) به وجود آمده اند، و برخی دیگر همچون موسی علیه السلام و سلیمان و پیامبرانی دیگر پیکارگرانی مدافع حق و انسانیّت بوده اند و در این راه قیام ها و مبارزه ها کرده اند. (1)

ص:36

[«11»اَللَّهُمَّ وَ اعْمُمْ بِذَلِکَ أَعْدَاءَکَ فِی أَقْطَارِ الْبِلاَدِ مِنَ الْهِنْدِ وَ الرُّومِ وَ التُّرْکِ وَ الْخَزَرِ وَ الْحَبَشِ وَ النُّوبَةِ وَ الزَّنْجِ وَ السَّقَالِبَةِ وَ الدَّیَالِمَةِ وَ سَائِرِ أُمَمِ الشِّرْکِ الَّذِینَ تَخْفَی أَسْمَاؤُهُمْ وَ صِفَاتُهُمْ وَ قَدْ أَحْصَیْتَهُمْ بِمَعْرِفَتِکَ وَ أَشْرَفْتَ عَلَیْهِمْ بِقُدْرَتِکَ «12»اَللَّهُمَّ اشْغَلِ الْمُشْرِکِینَ بِالْمُشْرِکِینَ عَنْ تَنَاوُلِ أَطْرَافِ الْمُسْلِمِینَ وَ خُذْهُمْ بِالنَّقْصِ عَنْ تَنَقُّصِهِمْ وَ ثَبِّطْهُمْ بِالْفُرْقَةِ عَنِ الاِحْتِشَادِ عَلَیْهِمْ]

خدایا! این سرنوشت را بر همۀ دشمنانت عمومیّت بده؛ در اطراف همۀ کشورها، از هند و روم، و ترک، و خزر، و حبشه، و نوبه، و زنگبار، و سقالبه، و دیالمه و دیگر طوایف مشرکین، آنان که نام و نشان و اوصافشان بر ما پنهان است، و تو به دانش خود آنان را شماره کرده ای، و به قدرتت به آنان آگاهی.

خدایا! مشرکان را از دستیابی به سرزمین مسلمانان به دیگر مشرکان گرفتار ساز، و آنان را با کاستن عددشان، از کاستن مسلمانان جلوگیر باش، و با پراکنده کردن آنان، از گرد آمدنشان علیه مسلمانان بازدار.

ص:37

[«13»اَللَّهُمَّ أَخْلِ قُلُوبَهُمْ مِنَ الْأَمَنَةِ وَ أَبْدَانَهُمْ مِنَ الْقُوَّةِ وَ أَذْهِلْ قُلُوبَهُمْ عَنِ الاِحْتِیَالِ وَ أَوْهِنْ أَرْکَانَهُمْ عَنْ مُنَازَلَةِ الرِّجَالِ وَ جَبِّنْهُمْ عَنْ مُقَارَعَةِ الْأَبْطَالِ وَ ابْعَثْ عَلَیْهِمْ جُنْداً مِنْ مَلاَئِکَتِکَ بِبَأْسٍ مِنْ بَأْسِکَ کَفِعْلِکَ یَوْمَ بَدْرٍ تَقْطَعُ بِهِ دَابِرَهُمْ وَ تَحْصُدُ بِهِ شَوْکَتَهُمْ وَ تُفَرِّقُ بِهِ عَدَدَهُمْ «14»اَللَّهُمَّ وَ امْزُجْ مِیَاهَهُمْ بِالْوَبَاءِ وَ أَطْعِمَتَهُمْ بِالْأَدْوَاءِ وَ ارْمِ بِلاَدَهُمْ بِالْخُسُوفِ وَ أَلِحَّ عَلَیْهَا بِالْقُذُوفِ وَ افْرَعْهَا بِالْمُحُولِ وَ اجْعَلْ مِیَرَهُمْ فِی أَحَصِّ أَرْضِکَ وَ أَبْعَدِهَا عَنْهُمْ وَ امْنَعْ حُصُونَهَا مِنْهُمْ أَصِبْهُمْ بِالْجُوعِ الْمُقِیمِ وَ السُّقْمِ الْأَلِیمِ]

خدایا! دل هاشان را از آرامش تهی ساز، و بدن هاشان را از توانایی بی بهره کن، و قلوبشان را از چاره جویی غافل ساز، و اندامشان را از ایستادن در برابر رجال اسلام سست کن. آنان را از کوبیدن دلیران بترسان، و سپاهی از فرشتگانت با عذابی از عذاب هایت را علیه آنان برانگیز؛ مانند کاری که روز جنگ بدر انجام دادی، (1) تا به این سبب بنیانشان را قطع کنی، و شوکتشان را ریشه کن سازی، و جمعیّتشان را پراکنده کنی.

خدایا! آب های آنان را به وبا، (2) و خوراکشان را به بیماری ها مخلوط کن، و

ص:38

شهرهاشان را به زمین فروبر، و پیوسته بر آن شهرها سنگ و ریگ بباران، و به قحطی و خشک سالی بکوبان، و آذوقۀ آنان را در خالی ترین و دورترین زمین قرار ده، و دژهای آن زمین را از حفاظت آنان منع کن، و آنها را به گرسنگی دائم، و بیماری دردناک دچار ساز.

بشارتی برای شما و برای آنکه دل هایتان به آن آرامش یابد ، قرار نداد ؛ و یاری و نصرت جز از سوی خدای توانای شکست ناپذیر و حکیم نیست .

ویژگی مهم این نبرد خروج پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله از مدینه برای تعقیب کاروان تجاری قریش و در پایان، نبرد در منطقۀ بدر بین سپاه اسلام با سپاه کفر درگرفت.

حضرت همراه با 313 نفر از مسلمانان در روز دوازدهم ماه رمضان سال دوّم هجرت در حالی که دو اسب و هفتاد شتر داشتند مدینه را به مقصد بدر ترک کردند.

در منطقۀ ذفران خبر یافتند که ابوسفیان سرپرست کاروان از بیراهه به مکّه رفته و از جنگ مسلمانان گریخته، ولی سپاه مجهّزی از مکه برای رویارویی با مسلمانان عازم بدر شده است.

رسول اللّه صلی الله علیه و آله پس از اعلام این خبر به اصحاب و مشورت با آنان، تصمیم گرفت با همان سپاه اندک به مقابله با دشمن بپردازد. دو سپاه روز هفدهم رمضان در کنار چاه های بدر، رو در روی هم قرار گرفتند. در مرحلۀ اوّل نبرد سه تن از قهرمانان مشرک به دست امام علی علیه السلام و حمزه و عبیده به هلاکت رسیدند. و در مرحلۀ عمومی سپاهیان اسلام در سایۀ امدادهای غیبی و فرماندهی حکیمانۀ پیامبر صلی الله علیه و آله و دلاوری گروهی از یاران ایشان در صفوفی فشرده به نیروهای دشمن یورش برده، بسیاری از آنان به ویژه فرماندۀ سپاه کفر به نام ابوجهل را به هلاکت رساندند و سپاه او پس از تحمّل خسارت های فراوان پا به فرار گذاشت و از نیروهای اسلام تنها چهارده نفر به شهادت رسیدند.

در جنگ بدر غنایم زیادی که برای تجارت کفّار بود نصیب مسلمانان شد و رسول خدا صلی الله علیه و آله تمامی آنها را بین نیروها تقسیم کرد. اسیران به تدریج با پرداخت دیه و پذیرش مسئولیت با سواد کردن بی سوادان، آزاد گردیدند. (1)اهمیّت جنگ بدر برای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و مسلمانان به اندازه ای زیاد بوده است

ص:40

که با دیدن انبوه سپاهیان و قهرمانان ارتش کفر؛ ناامیدی در جبهۀ اسلام حکفرما شد و چنانچه دعا و زاری رسول اللّه صلی الله علیه و آله در پیشگاه حق نبود و امدادهای غیبی به یاری نمی آمد، به یقین جبهۀ حق شکست می خورد و دین اسلام از روی زمین برچیده می شد، امّا خداوند منّان به اضطرار و موقعیّت حسّاس دین خویش پاسخ شایسته فرمود:

لِیُحِقَّ الْحَقَّ وَیُبْطِلَ الْبَطِلَ وَلَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ * إِذْ تَسْتَغِیثُونَ رَبَّکُمْ فَاسْتَجَابَ لَکُمْ أَنِّی مُمِدُّکُم بِأَلْفٍ مِّنَ الْمَلَئِکَةِ مُرْدِفِینَ * وَمَا جَعَلَهُ اللَّهُ إِلَّا بُشْرَی وَلِتَطْمَئِنَّ بِهِ قُلُوبُکُمْ وَمَا النَّصْرُ إِلَّا مِنْ عِندِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ» (1)

تا حق را ثابت [و پابرجا و استوار نماید ] وباطل را نابود سازد ، هر چند مجرمان خوش نداشته باشند . * [ یاد کنید ] هنگامی را که [ در حال مشاهدۀ دشمنِ تا دندان مسلح با دعا و زاری ] ازپروردگارتان یاری خواستید ، و او درخواست شما را اجابت کرد که من مسلماً شما را با هزار فرشته که پی در پی نازل می شوند ، یاری می دهم . * و خدا آن [ وعدۀ یاری ] را فقط مژده و نویدی برای شما قرار داد و نیز برای آنکه دل هایتان به سبب آن آرامش یابد ؛ و گرنه پیروزی فقط از سوی خداست ؛ زیرا خدا توانای شکست ناپذیر و حکیم است .

استغاثه و غوث در لغت به فریاد رسی از روی اضطرار و کمک خواهی برای نجات از وضعیّت سخت و نفس گیر تعبیر شده است. و بر اساس روایاتی که دربارۀ جنگ بدر به ما رسیده است؛ امام علی علیه السلام خبر داده است که در شب بدر رسول خدا صلی الله علیه و آله نماز می خواند و عرضه می داشت: «خدایا! اگر این گروه مسلمانان نابود

ص:41

شوند دیگر بندگی نخواهی شد و در آن شب باران رحمت بارید و ترس بر جان های کفّار افتاد.»

سپس آن شب هر که با ما بود خوابید، مگر رسول خدا، که در زیر درختی ایستاده بود و تا صبح نماز و دعا می خواند و با ذکر

«یا حیّ و یا قیّوم» در حال سجده بود که جنگ به نفع مسلمانان به پایان رسید. (1)صاحب مجمع البیان در ذیل آیۀ فوق که استغاثۀ رسول اکرم صلی الله علیه و آله و زاری او به درگاه الهی، عرش را به لرزه درآورد و فرشتگان به یاری مسلمانان گسیل شدند، می نویسد:

گفته شده: وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله شمار فراوان مشرکان و اندک بودن تعداد مسلمانان را دید، رو به قبله کرد و گفت: بار خدایا! وعده ای را که به من داده ای به کار بند، بار خدایا! اگر این گروه هلاک شوند، دیگر بر روی زمین پرستیده نشوی. حضرت در حالی که دست های خود را به سوی آسمان کشیده بود پیوسته این جمله را تکرار می فرمود؛ چندان که ردای او از شانه اش افتاد. پس خداوند متعال آیه را نازل فرمود. (2)

وسیلۀ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و امیرمؤمنان علیه السلام .

5 - امدادهای غیبی تعیین کنندۀ سرنوشت جنگ نه عوامل طبیعی.

6 - نقش اساسی ارادۀ خداوند در موفّقیّت ها و پیروزی های مسلمانان.

7 - نمایش قدرت حق در پیروزی یا شکست بر پایۀ حکمت.

ص:43

[«15»اَللَّهُمَّ وَ أَیُّمَا غَازٍ غَزَاهُمْ مِنْ أَهْلِ مِلَّتِکَ أَوْ مُجَاهِدٍ جَاهَدَهُمْ مِنْ أَتْبَاعِ سُنَّتِکَ لِیَکُونَ دِینُکَ الْأَعْلَی وَ حِزْبُکَ الْأَقْوَی وَ حَظُّکَ الْأَوْفَی فَلَقِّهِ الْیُسْرَ وَ هَیِّئْ لَهُ الْأَمْرَ وَ تَوَلَّهُ بِالنُّجْحِ «16»وَ تَخَیَّرْ لَهُ الْأَصْحَابَ وَ اسْتَقْوِ لَهُ الظَّهْرَ وَ أَسْبِغْ عَلَیْهِ فِی النَّفَقَةِ وَ مَتِّعْهُ بِالنَّشَاطِ وَ أَطْفِ عَنْهُ حَرَارَةَ الشَّوْقِ وَ أَجِرْهُ مِنْ غَمِّ الْوَحْشَةِ وَ أَنْسِهِ ذِکْرَ الْأَهْلِ وَ الْوَلَدِ]

خدایا! هر رزمنده ای از اهل آیینت، یا مجاهدی از پیروان سنّتت با آنان جنگ کند، تا دینت برتر، و حزب و گروهت نیرومندتر، و نصیب دوستانت کامل تر باشد، او را آسانی پیش آور، و کار را برایش مهیّا ساز، و پیروزیش را عهده دار باش، و برای او یاران و همنشینان برگزین، و پشتش را قوی کن، و درآمدش را کامل فرما، و او را به نشاط و خرّمی بهره مند ساز، و آتش شوق به دنیا و مال و منال را از او فرو نشان، و از اندوه تنهایی پناه ده، و یاد زن و فرزند را از خاطرش بزدای.

از این رو اسلام استعداد پذیرش و اجرایی و دفاعی از کیان خود را برای انسان ها فراهم دیده است، پس رمز ماندگار بودن دین پس از هزار و اندی سال، وابسته به استعدادهای اساسی است. یعنی در مرحلۀ نخست، شریعت حق به وسیلۀ انسانی شایسته و برتر به عنوان رسالت به سوی آدمیان می رود؛ سپس با نیروی ایمان مردمی نسل به نسل حرکت می کند و در مرحلۀ آخر دفاع از آن در پوشش قدرت نظامی انجام می شود. چنانچه در هر مرحله کاستی یا کوتاهی صورت بگیرد، آن شریعت به هدف نمی رسد و در بین راه فرو خواهد پاشید و یا به دست فراموشی سپرده می شود.

بیشترین کوشش و جانبازی رسول اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام و رزمندگان حق از صدر اسلام تا کنون صرف ماندگاری و نگهبانی از اصول دین بوده است تا پایه های خیمه مکتب اسلام پابرجا بماند که مهمترین آنها خداشناسی و عبادت می باشد که از نمادهای بارز آیین حق است.

خداوند منّان هم به پاس این تلاش های دشوار و خالصانه، دین خود را پاسداری می نماید و آن امّت را از برکات و ارزش های معنوی بهره مند می سازد و می فرماید:

یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ إِن تَنصُرُواْ اللَّهَ یَنصُرْکُمْ وَیُثَبِّتْ أَقْدَامَکُمْ» (1)

ای مؤمنان ! اگر خدا را یاری کنید ، خدا هم شما را یاری می کند و گام هایتان را محکم و استوار می سازد .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هرگاه در لباس رزمندگان به جنگ با کفّار می رفت دعا می خواند:

خدایا! تو پشتیبان و یاور منی، از تو نیرو می گیرم و با یاری تو حمله می برم و با کمک تو می جنگم. (2)

ص:45

حضرت علی علیه السلام در هنگام رویارویی با سپاه معاویه در صفّین دعا نمود:

اِنْ اظْهَرْتَنا عَلی عَدُوِّنا فَجَنِّبْنَا الْبَغْیَ، وَ سَدِّدْنا لِلْحَقِّ وَ انْ اظْهَرْتَهُمْ عَلَیْنا فَارْزُقْنَا الشَّهادَةَ وَ اعْصِمْنا مِنَ الْفِتْنَةِ. (1)

اگر ما را بر دشمن پیروزی دادی، از ستم برکنار دار و به راه حق مستقیم ساز و اگر دشمن را بر ما غلبه دادی شهادت را نصیب ما گردان و ما را از فتنه نگاه دار.

از آرزوهای پیوسته و دعاهای همیشگی معصومان علیهم السلام برای پیروزی پیکارگران در راه مکتب، به خوبی دریافت می شود که آنان حکومت الهی و اقتدار دولت اسلامی را حاکم بر تاریخ بشری می پسندیدند؛ زیرا پایداری دین و موفّقیّت آن وابسته به پیشرفت حکومت اسلام و غلبه بر کافران است و هر گونه مسامحه با مهاجمان اسباب تعطیلی دین جاوید و گوشه نشین شدن دینداران خواهد شد.

بنابراین تجهیز کردن مجاهدی برای جانبازی و دفاع از جان و ناموس مسلمانان به دستور رسول اللّه صلی الله علیه و آله واجب است؛ زیرا این حرکت به منزلۀ عملی کردن دعاست که حضرت فرمود:

مَنْ جَبُنَ مِنَ الْجِهادِ فَلْیُجَهِّزْ بِالْمالِ رَجُلاً یُجاهِدُ فی سَبیلِ اللّهِ وَ الْمُجاهِدُ فی سَبیلِ اللّهِ إِنْ جُهِّزَ بِمالِ غَیْرِهِ فَلَهُ فَضْلُ الْجِهادِ وَ لِمَنْ جَهَّزَهُ فَضْلُ النَّفَقَةِ فی سَبیلِ اللّهِ وَ کِلاهُما فَضْلٌ وَ الْجُودُ بِالنَّفْسِ أَفْضَلُ فی سَبِیلِ اللّهِ مِنَ الْجُودِ بِالْمالِ. (2)

هر کسی از جهاد بترسد باید مردی را که در راه خدا جهاد می کند کمک مالی

ص:46

رساند، اگر مجاهد در راه خدا با مال دیگری آماده شود، فضیلت جهاد از آن اوست و فضیلت و ثواب خرج کردن در راه خدا از آن کسی که او را مجهّز کرده است. هر دو کار فضیلت و ثواب دارد. امّا جانبازی در راه خدا از صرف مال و پول در این راه برتر است.

به هر حال، اگر یاری از راه امدادهای غیبی باشد؛ دعا و مناجات به درگاه حق تعالی تنها به عنوان ارتباطی برای پیروزی حق بر باطل می شود وگرنه اگر یاری حق به قدرت نظامی باشد، وظیفه رزمندگان، است که با همان ابزارهای جنگی پیکار کنند و دعای آنان و دیگران در حق رزمندگان بهترین نیروی کمکی خواهد بود.

همانگونه که پیامبر عزیز اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:

از آزردن مجاهدان در راه خدا بپرهیزید؛ زیرا خداوند به خاطر آنان به خشم می آید همچنان که به خاطر پیامبران خشمناک گردید؛ و دعای آنان را بپذیرد همچنان که دعای پیامبران را پذیرفت. (1)

ص:47

[وَ أْثُرْ لَهُ حُسْنَ النِّیَّةِ وَ تَوَلَّهُ بِالْعَافِیَةِ وَ أَصْحِبْهُ السَّلاَمَةَ وَ أَعْفِهِ مِنَ الْجُبْنِ وَ أَلْهِمْهُ الْجُرْأَةَ «17»وَ ارْزُقْهُ الشِّدَّةَ وَ أَیِّدْهُ بِالنُّصْرَةِ وَ عَلِّمْهُ السِّیَرَ وَ السُّنَنَ وَ سَدِّدْهُ فِی الْحُکْمِ وَ اعْزِلْ عَنْهُ الرِّیَاءَ وَ خَلِّصْهُ مِنَ السُّمْعَةِ وَ اجْعَلْ فِکْرَهُ وَ ذِکْرَهُ وَ ظَعْنَهُ وَ إِقَامَتَهُ فِیکَ وَ لَکَ «18»فَإِذَا صَافَّ عَدُوَّکَ وَ عَدُوَّهُ فَقَلِّلْهُمْ فِی عَیْنِهِ وَ صَغِّرْ شَأْنَهُمْ فِی قَلْبِهِ وَ أَدِلْ لَهُ مِنْهُمْ وَ لاَ تُدِلْهُمْ مِنْهُ فَإِنْ خَتَمْتَ لَهُ بِالسَّعَادَةِ وَ قَضَیْتَ لَهُ بِالشَّهَادَةِ فَبَعْدَ أَنْ یَجْتَاحَ عَدُوَّکَ بِالْقَتْلِ وَ بَعْدَ أَنْ یَجْهَدَ بِهِمُ الْأَسْرُ وَ بَعْدَ أَنْ تَأْمَنَ أَطْرَافُ الْمُسْلِمِینَ وَ بَعْدَ أَنْ یُوَلِّیَ عَدُوُّکَ مُدْبِرِینَ]

و حسن نیّت را برایش انتخاب کن، (1) و عافیتش را عهده دار شو، (2) و سلامت را همراهش فرما، و از ترسیدن، نگاهش دار، و جرأت را به او الهام کن، و نیرومندی را روزیش فرما، و او را به پیروزی یاری ده، و راه ها و روش های اسلامی را به او بیاموز، و راه شایسته را در داوری کردن به او بنما، و ریا را از او برطرف کن، و از شهرت و خودنمایی رهایش فرما، و اندیشه و ذکر و مسافرت و اقامتش را در راه خشنودی خود و برای خود قرار ده. پس هر گاه با دشمنان تو و دشمنان خودش روبه رو شود، عددشان را در نظرش اندک نما، و

ص:48

مقامشان را در دل او کوچک ساز، و او را بر آنان پیروزی ده، و دشمنان را بر او پیروز مکن، و اگر زندگی او را به نیک بختی پایان دادی، و شهادت را برایش مقدّر فرمودی، بعد از آن باشد که دشمنت را با کشتن ریشه کن سازد، و پس از آن باشد، که اسارت به دست مسلمانان، آن نابکاران را به رنج و زحمت افکند، و به دنبال آن باشد که اطراف و جوانب سرزمین های مسلمین ایمنی یابد، و پس از آن باشد که دشمنانت به میدان جنگ پشت کرده، و شکست خورده بازگردند.

در فرازهای ملکوتی و عرشی بالا به دو مسئلۀ بسیار مهم اشارت شده است:

1 - جهاد در راه خدا

2 - شهادت در راه خدا

برای درهم شکستن ظلم و ستم، و به خاک مالیدن دماغ ظالم و ستمکار، و گرفتن حق مظلومان از دست ستمگران و برپا شدن عدل و قسط در تمام پهنۀ زمین، جهاد را همراه با تمام لوازم و توابعش تجویز نموده است.

در رسالۀ «جهاد از دیدگاه امام علی علیه السلام » می خوانیم: (1)«اسلام مسألۀ جهاد را به عنوان یک ضرورت و وظیفه در حالی مطرح می کند که برای خون و حیات انسان ارزش فراوان قائل است، تا آن جا که قتل یک انسان را برابر با کشتار دسته جمعی همۀ انسان ها می شمارد:

أَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَیْرِ نَفْسٍ اوْ فَسادٍ فِی الاَْرْضِ فَکَاَنَّما قَتَلَ النّاسَ جَمیعاً وَ مَنْ احْیاها فَکَاَنَّما احْیَا النّاسَ جَمیعاً» (2)

هر کس انسانی را جز برای حق ، [ قصاص ] یا بدون آن که فسادی در زمین کرده باشد ، بکشد ، چنان است که همۀ انسان ها را کشته ، و هر کس انسانی را از مرگ برهاند و زنده بدارد ، گویی همۀ انسان ها را زنده داشته است .

وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتی حَرَّمَ اللّهُ الاَّ بِالْحَقِّ» (3)

و انسانی را که خدا محترم شمرده جز به حق نکشید .

اسلام پیکار مسلّحانه را در شرایطی به کار می گیرد که با تأیید فراوان توصیه می کند که مبادا روش های نابخردانۀ دشمنان در نحوۀ استفاده از قانون جهاد، شما را به تندروی و خشونت بیشتر و تجاوز و بی عدالتی منحرف سازد.

وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَئانُ قَوْمٍ عَلی الاّ تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ اقْرَبُ لِلتَّقْوی» (4)

ص:50

و نباید دشمنی با گروهی شما را بر آن دارد که عدالت نورزید ؛ عدالت کنید که آن به پرهیزکاری نزدیک تر است .

اسلام، جنگ را تنها در مواردی تجویز می کند که راههای صلح شرافتمندانه و مسالمت به کلّی بسته شده باشد.

وَ انْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللّهِ» (1)

و اگر دشمنان به صلح گرایند ، تو هم به صلح گرای ، و بر خدا توکّل کن .

اسلام سوء استفاده از قانون جهاد را برای مقاصد ماجراجوئی و سلطه جوئی و رسیدن به منافع مادّی و استثمار ملّت ها به شدت محکوم می کند.

وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ الْقی الَیْکُمُ السَّلامَ لَسْتَ مُؤْمِناً تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَیاةِ الدُّنْیا فَعِنْدَ اللّهِ مَغانِمُ کَثیرَةٌ» (2)

و به کسی که نزد شما اظهار اسلام می کند ، نگویید : مؤمن نیستی . [ تا ] برای به دست آوردن کالای بی ارزش و ناپایدار زندگی دنیا [ او را بکشید ، اگر خواهان غنیمت هستید ] پس [ برای شما ] نزد خدا غنایم فراوانی است .

و این مسئله تنها به یک ملّت یا یک جامعه ختم نمی شود، مسلمانان در برابر همۀ انسان ها در هر کجا که هستند، مسئولیت دارند، آنها وظیفه دارند که به غدّه های سرطانی فساد و تباهی یورش برند، نادانی را براندازند، و آشوب را به آرامش بدل کنند، عدالت را به جای سرکشی بنشانند، و توده ها را از بندگی فرمانروایان برهانند.

این مسؤلیت انسان است، و برای انجام این مسؤلیت تدارک نیرو لازم است.

امام علی علیه السلام می فرماید:

اِسْتَعِدُّوا لِلْمَسیرِ الَی عَدُوٍّ فِی جَهادِهِ الْقُرْبَةُ الَی اللّهِ، وَ دَرْکُ الوَسیلَةِ عِنْدَهُ، حَیاری فِی الْحَقِّ، جُفاةٌ عَنِ الْکِتابِ، نَکِبٌ عَنِ الدّینِ، یَعمَهُونَ فِی الطُّغْیانِ، وَ یَعْکُسُونَ فِی غَمْرَةِ الضَّلالِ، فَاَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ وَ تَوَکَّلُوا عَلَی اللّهِ وَ کَفی بِاللّهِ وَکیلاً وَ کَفی بِاللّهِ نَصیراً. (1)

برای رویاروئی با دشمن آماده شوید، چه جهاد با آنها راهی است برای نزدیکی به پروردگار و منزلت یافتن در نزد وی؛ زیرا دشمنان شما در شناخت حق سرگردانند، از کتاب خدا و روش زندگی بی خبرند، دین و به همراه آن وظایف فردی و اجتماعی را زیر پا گذاشته اند، سرکشی پیشه کرده اند، و در گودال گمراهی به دام افتاده اند، برای مقابله با آنان هر آنچه در توان دارید نیرو و جنگ افزار فراهم آورید، و به خداوند توکّل کنید، که او بهترین پناه و برترین یاور ماست.

کرد: (1)1 - اسلام، دفاع را حق مشروع در برابر ظلم و تجاوز و تبهکاری می داند، و جنگ را به عنوان یک وسیلۀ دفاع تجویز می کند:

اُذِنَ لِلَّذینَ یُقاتَلُونَ بِاَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ انَّ اللّهَ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدیرٌ * الَّذینَ اخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ الاَّ انْ یَقُولُوا رَبُّنَا اللّهُ» (2)

به کسانی که [ ستمکارانه ] مورد جنگ و هجوم قرار می گیرند ، چون به آنان ستم شده اذن جنگ داده شده ، مسلماً خدا بر یاری دادن آنان تواناست . * همانان که به ناحق از خانه هایشان اخراج شدند [ و گناه و جرمی نداشتند ] جز این که می گفتند : پروردگار ما خداست.

ولی با وجود توصیه و تأکید در استفاده از حق مشروع دفاع، از زیاده روی و تجاوز منع می کند:

وَ قاتِلُوا فِی سَبیلِ اللّهِ الَّذینَ یُقاتِلُونَکُمْ وَ لا تَعْتَدُوا انَّ اللّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ» (3)

و در راه خدا با کسانی که با شما می جنگند بجنگید ، و [ هنگام جنگ از حدود الهی ] تجاوز نکنید ، که خدا تجاوزکاران را دوست ندارد .

2 - اسلام، گروههائی را که نه منطق و نه پیمان، مانع از شیوۀ خصمانه شان نمی شود، متجاوز تلقّی می کند و دربارۀ این گونه متجاوزان جنگ تدافعی را چنین دستور می دهد:

فَاِذَا انْسَلَخَ الاَْشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَ

ص:53

احْصُرُوهُمْ وَ اقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ» (1)

پس هنگامی که ماه های حرام سپری شود ، مشرکان را هر جا یافتید ، بکشید و به اسیری بگیرید و محاصره کنید و در هر کمین گاهی به کمین آنان بنشینید .

آنگاه در پایان چنین فرمان به ظاهر تندی، برای نشان دادن ماهیّت انسانی دفاع، توصیه می کند:

فَاِنْ تابُوا وَ اقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ فَخَلُّوا سَبِیلَهُمْ انَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ» (2)

ولی اگر توبه کردند و نماز را بر پا داشتند و زکات پرداختند ، پس آزادشان گذارید ؛ زیرا خدا بسیار آمرزنده و مهربان است .

3 - در برابر آنها که به جنگ با خدا و راه خدا برخاسته اند و فساد در زمین و تبهکاری را شیوۀ خود قرار داده اند، می فرماید:

اِنَّما جَزاءُ الَّذینَ یُحارِبُونَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَسْعَوْنَ فِی الاَْرْضِ فَساداً انْ یُقَتَّلُوا اوْیُصَلَّبُوا اوْتُقَطَّعَ ایْدِیهِمْ وَ ارْجُلُهُمْ مِنْ خِلافٍ اوْیُنْفَوْا مِنَ الاَْرْضِ ذلِکَ لَهُمْ خِزْیٌ فِی الدُّنیا وَ لَهُمْ فِی الآْخِرَةِ عَذابٌ عَظیمٌ» (3)

کیفر آنان که با خدا و پیامبرش می جنگند ، و در زمین به فساد و تباهی می کوشند ، فقط این است که کشته شوند ، یا به دارشان آویزند ، یا دست راست و پای چپشان بریده شود ، یا از وطن خود تبعیدشان کنند . این برای آنان رسوایی و خواری در دنیاست ، و برای آنان در آخرت عذابی بزرگ است .

ص:54

4 - در مورد پیمان شکنی و پیمان شکنان که آنها را متجاوزی ماجراجو و شایسته سرکوب می شمارد:

اَلا تُقاتِلُونَ قَوْماً نَکَثُوا ایْمانَهُمْ وَ هَمُّوا بِاِخْراجِ الرَّسُولِ وَ هُمْ بَدَؤُوکُمْ اوَّلَ مَرَّةٍ اتَخْشَوْنَهُمْ فَاللّهُ احَقُّ انْ تَخْشَوْهُ انْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ» (1)

چرا و برای چه نمی جنگید ؟ آن هم با گروهی که پیمان های خود را شکستند ، و عزمشان را بر بیرون کردن پیامبر از وطنش جزم کردند و هم آنان بودند که نخستین بار با شما جنگیدند ، آیا از آنان می ترسید ؟ ! در صورتی که اگر مؤمن هستید ، خدا سزاوارتر است که از او بترسید .

5 - سران و سردمداران تجاوز به حریم آزادی تفکّر انسانی و همکاران شیطان:

فَقاتِلُوا اوْلیاءَ الشَّیْطانِ انَّ کَیْدَ الشَّیْطانِ کانَ ضَعیفاً» (2)

پس شما با یاران شیطان بجنگید ، که یقیناً نیرنگ و توطئۀ شیطان [ در برابر ارادۀ خدا و پایداری شما ] سست و بی پایه است .

6 - پیشوایان کفر و استکبار و قدرت های سلطه جو و ابرقدرت ها که جز به ظلم و فساد و منافع خود نمی اندیشند و به هیچ پیمانی و تعهّدی احترام نمی گذارند و بدان پایبند نیستند:

فَقاتِلُوا ائِمَّةَ الْکُفْرِ انَّهُمْ لا ایْمانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَنْتَهُونَ» (3)

در این صورت با پیشوایان کفر بجنگید که آنان را [ نسبت به پیمان هایشان ] هیچ تعهدی نیست ، باشد که [ از طعنه زدن و پیمان شکنی ] بازایستند .

قرآن در این پیکار ابراز خوشبختی می کند لَعَلَّهُمْ یَنْتَهُونَ که هرگاه نیروهای من

ص:55

صادقانه علیه اینان به جنگ تدافعی دست بزنند، آنها را مجبور خواهند کرد که از سلطه جوئی و خودکامگی و زیر پا گذاشتن تعهّدهای خود و پایمال کردن حقوق انسان ها و سوء استفاده از نیروها و امکانات مردمی در مسیر اهداف شوم خود دست بردارند.

7 - مدّعیان پیروی از کتاب های آسمانی (یهودیان، مسیحیان، زردشتیان) که نه حاضر به تسلیم در برابر منطق و عقلند، و نه حدود و قانون خدا را مراعات می کنند، و علی رغم ادّعایشان، خدا و دین حق را گردن نمی نهند، و زندگی و همزیستی توأم با تفاهم مسلمین را هم ردّ می کنند، متجاوزانی هستند که اسلام در برابر آنها به جنگ تدافعی متوسّل می شود تا حداقل، پیمان های دو جانبۀ شرافتمندانه ای را بپذیرند:

قاتِلُوا الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الآْخِرِ وَ لا یُحَرِّمُونَ ما حَرَّمَ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ لا یَدِینُونَ دِینَ الْحَقِّ مِنَ الَّذینَ اوتُوا الْکِتابَ حَتّی یُعْطُوا الْجِزْیَةَ عَنْ یَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ» (1)

با کسانی از اهل کتاب که به خدا و روز قیامت ایمان نمی آورند ، و آنچه را خدا و پیامبرش حرام کرده اند ، حرام نمی شمارند ، و دین حق را نمی پذیرند ، بجنگید تا با دست خود در حالی که [ نسبت به احکام دولت اسلامی ] متواضع و فروتن اند ، جزیه بپردازند .

8 - در مواردی که مسلمین در معرض خطر حمله و تهدیدهای جدّی قرار گرفته باشند که اگر جلوگیری نکنند غافلگیر خواهند شد:

یا ایُّها الَّذینَ آمَنُوا قاتِلُوا الَّذینَ یَلُونَکُمْ مِنَ الْکُفّارِ وَ لْیَجِدُوا فِیکُمْ غِلْظَةً

ص:56

وَ اعْلَمُوا انَّ اللّهَ مَعَ الْمُتَّقینَ» (1)

ای اهل ایمان ! با کافرانی که هم جوار شما هستند ، نبرد کنید ؛ و آنان باید در شما سرسختی و شدت یابند ؛ و بدانید که خدا با پرهیزکاران است .

9 - گروه و جبهه های درگیر جنگ با دیگران که مرتکب تجاوز و ظلم می شوند، و جنگ افروزان و زورگویانی که به اتّکا و قدرت بر ملّت ها و گروه های دیگر می تازند، اسلام با اعلان جنگ به متجاوزان زورگو از حق کشورها و ملّت ها و گروه هائی که مورد تهاجم و تجاوز قرار گرفته اند دفاع می کند:

وَ انْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنینَ اقْتَتَلُوا فَاَصْلِحُوا بَیْنَهُما فَاِنْ بَغَتْ احْداهُما عَلَی الاُْخری فَقاتِلُوا الَّتی تَبْغِی حَتّی تَفیءَ الی امْرِ اللّهِ فَاِنْ فاءَتْ فَاَصْلِحُوا بَیْنَهُما بِالْعَدْلِ وَ اقْسِطُوا انَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطینَ» (2)

و اگر دو گروه از مؤمنان با یکدیگر بجنگند میان آنها صلح و آشتی برقرار کنید ، و اگر یکی از آن دو گروه بر دیگری تجاوز کند ، با آن گروهی که تجاوز می کند ، بجنگید تا به حکم خدا باز گردد . پس اگر بازگشت ، میانشان به عدالت و انصاف ، صلح و آشتی برقرار کنید ؛ و همواره دادگری را پیشه سازید که خدا دادگران را دوست دارد .

در آغاز آیه گرچه اعلان جنگ در مورد دو کشور و یا دو ملّت و یا دو گروه مسلمانی که یکی متجاوز است بیان شده، ولی کلّیت فَقاتِلُوا الَّتی تَبْغی حَتّی تَفیءَ الی امْرِ اللّهِ نشانگر عمومیّت قانون نسبت به هر گروهی است که در صحنۀ جنگ به

ص:57

دیگری ستم و تجاوز روا می دارد.

10 - در مورد تحریکات و توطئه ها و زمینه سازی آشوب های کلّی و اغتشاشات و ایجاد تفرقه و فتنه، که عاملان آن متجاوز و دشمن در حال جنگ تلقّی شده اند، و جهاد تدافعی در مقابل آنان اجتناب ناپذیر می گردد:

یَسْأَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فیهِ قُلْ قِتالٌ فیهِ کَبیرٌ وَ صَدٌّ عَنْ سَبیلِ اللّهِ وَ کُفْرٌ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ اخْراجُ اهْلِهِ مِنْهُ اکْبَرُ عِنْدَ اللّهِ وَالْفِتْنَةُ اکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَ لایَزالُونَ یُقاتِلُونَکُمْ حَتّی یَرُدُّوکُمْ عَنْ دینِکُمْ انِ اسْتَطاعُوا» (1)

از تو دربارۀ جنگ در ماه حرام می پرسند . بگو : هر جنگی در آن [ گناهی ] بزرگ است ، ولی هر نوع بازداشتن [ مردم ] از راه خدا و کفرورزی به او و [ بازداشتن مردم از ] مسجد الحرام و بیرون راندن اهلش از آن ، نزد خدا بزرگ تر [ از جنگ در ماه حرام ] است ؛ و فتنه [ شرک و بت پرستی ] از کشتار بزرگ تر است . و مشرکان همواره با شما می جنگند تا شما را اگر بتوانند از دینتان برگردانند .

الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ» (1)

آن سرای [ پرارزش ] آخرت را برای کسانی قرار می دهیم که در زمین هیچ برتری و تسلّط و هیچ فسادی را نمی خواهند ؛ و سرانجام [ نیک ] برای پرهیزکاران است .

2 - برای رهائی بخشیدن به ملّت ها و گروه های تحت ستم که خود یارای گرفتن حق خویش را ندارند. و به گونه ای به استعمار و استثمار کشانده شده و از حقوق خود محروم گردیده و مستضعف شده اند، همان طور که موسی و هارون برای مبارزه با فرعون که ملّتش را به استضعاف کشانده بود فرستاده شدند:

اِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِی الاَْرْضِ وَ جعَلَ اهْلَها شِیَعاً یَسْتَضْعِفُ طائِفَةً مِنْهُمْ یُذَبِّحُ ابْناءَهُمْ وَ یَسْتَحْیِی نَساءَهُمْ انَّهُ کانَ مِنَ الْمُفْسِدینَ» (1)

همانا فرعون [ در سرزمین مصر ] برتری جویی و سرکشی کرد و مردمش را گروه گروه ساخت ، در حالی که گروهی از آنان را ناتوان و زبون گرفت ، پسرانشان را سر می برید ، و زنانشان را [ برای بیگاری گرفتن] زنده می گذاشت ؛ بی تردید او از مفسدان بود .

وَ نُرِیدُ انْ نَمُنَّ عَلَی الَّذینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الاَْرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ ائِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثینَ» (2)

و ما می خواستیم به آنان که در آن سرزمین به ناتوانی و زبونی گرفته شده بودند ، نعمت های باارزش دهیم ، و آنان را پیشوایان مردم و وارثان [ اموال ، ثروت ها و سرزمین های فرعونیان ] گردانیم .

3 - کمک و یاری دادن و همراهی با نهضت های آزادی بخش و مستضعفانی که در سراسر جهان برای نجات خود در برابر استکبار و ستم جهانی می جنگند.

وَ ما لَالَکُمْ تُقاتِلُونَ فِی سَبیلِ اللّهِ وَ المُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ الَّذینَ یَقُولُونَ رَبَّنا اخْرِجْنا مِنْ هذِهِ الْقَرْیَةِ الظّالِمِ اهْلُها وَاجْعَل لَّنَا مِن لَّدُنکَ وَلِیًّا وَاجْعَل لَّنَا مِن لَّدُنکَ نَصِیرًا» (3)

شما را چه شده که در راه خدا و [ رهایی ] مردان و زنان و کودکان

ص:60

مستضعف[ ی که ستمکاران هر گونه راه چاره را بر آنان بسته اند ] نمی جنگید ؟ آن مستضعفانی که همواره می گویند : پروردگارا ! ما را از این شهری که اهلش ستمکارند ، بیرون ببر و از سوی خود ، سرپرستی برای ما بگمار و از جانب خود برای ما یاوری قرار ده .

با این توصیف هرگز جهاد اسلامی با توسعه طلبی و قدرت خواهی و سلطه جوئی و استعمار و استثمار و جستجوی ثروت و سرزمین های بیشتر و حکومت جابرانه بر توده ها، آنگونه که مقصد جنگجویان بی تقوا و سیاستمداران است، آلوده نخواهد شد.

فَلْیُقاتِلْ فِی سَبیلِ اللّهِ الَّذینَ یَشْرُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا بِالآْخِرَةِ» (1)

باید کسانی که زندگیِ زودگذرِ دنیا را با سرای جاویدان آخرت مبادله می کنند ، در راه خدا بجنگند .

بی شک چنین کسانی که حاضر شده اند دنیا و جانشان را به جهان معنویّت بیکران آخرت از دست بدهند، هرگز با مقاصد پست و آرمان های توسعه طلبانه و طمعکارانه آلوده نخواهند شد.

اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذینَ آمَنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرتابُوا وَ جاهَدُوا بِاَمْوالِهِمْ وَ انْفُسِهِمْ فِی سَبیلِ اللّهِ اولئِکَ هُمُ الصّادِقُونَ» (2)

مؤمنان فقط کسانی اند که به خدا و پیامبرش ایمان آورده اند ، آن گاه [ در حقّانیّت آنچه به آن ایمان آورده اند ] شک ننموده و با اموال و جان هایشان در راه خدا جهاد کرده اند ؛ اینان [ در گفتار و کردار ] اهل صدق و راستی اند .

وقتی مؤمنی که در راه ایمان به خدا و پیامبرش تردیدی به دل راه نمی دهد و آمادۀ تقدیم اموالش می شود که محصول تلاش عمر اوست و جانش را در راه ایمانش تقدیم کند، چگونه می تواند جهادش با مقاصد پست بشری، رنگ غیر خدائی به خود بگیرد.

اِنَّ اللّهَ اشْتَری مِنَ الْمُؤْمِنینَ انْفُسَهُمْ وَ امْوالَهُمْ بِاَنّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقاتِلُونَ فِی

ص:62

سَبیلِ اللّهِ فَیَقْتُلُونَ وَ یُقْتَلُونَ وَعْداً عَلَیْهِ حَقّاً فِی التَّوْراةِ وَ الاِْنْجیلِ وَ الْقُرآنِ وَ مَنْ اوْفی بِعَهْدِهِ مِنَ اللّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِکُمُ الَّذی بایَعْتُمْ بِهِ وَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ * التّائِبُونَ الْعابِدُونَ الْحامِدُونَ السّائِحُونَ الرّاکِعُونَ السّاجِدُونَ الآْمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النّاهُونَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ الْحافِظُونَ لِحُدُودِ اللّهِ وَ بَشِّرِ الْمُؤمِنینَ» (1)

یقیناً خدا از مؤمنان جان ها و اموالشان را به بهای آن که بهشت برای آنان باشد خریده ؛ همان کسانی که در راه خدا پیکار می کنند ، پس [ دشمن را ] می کشند و [ خود در راه خدا ] کشته می شوند [ خدا آنان را ] بر عهدۀ خود در تورات و انجیل و قرآن [ وعده بهشت داده است ] وعده ای حق ؛ و چه کسی به عهد و پیمانش از خدا وفادارتر است ؟ پس [ ای مؤمنان ! ] به این داد و ستدی که انجام داده اید ، خوشحال و شاد باشید ؛ و این است کامیابی بزرگ . * [ آن مؤمنان ، همان ] توبه کنندگان ، عبادت کنندگان ، سپاس گزاران ، روزه داران ، رکوع کنندگان ، سجده کنندگان ، فرمان دهندگان به معروف و بازدارندگان از منکر و پاسداران حدود و مقرّرات خدایند ؛ و مؤمنان را [ به رحمت و رضوان خدا ] مژده ده .

امیر المؤمنین علیه السلام دربارۀ جهاد در راه خدا می فرماید:

فَاِنَّ الْجَهادَ بابٌ مِنْ ابْوابِ الْجَنَّةِ فَتَحَهُ اللّهُ لِخاصَّةِ اوْلیائِهِ، وَ هُوَ لِباسُ التَّقْوی، وَ دِرْعُ اللّهِ الْحَصینَةُ، وَ جُنَّتُهُ الْوَثیقَةُ. (2)

جهاد دری است از درهای بهشت که خدا آن را برای بندگان مخصوص و برگزیده اش گشوده است. جهاد پوشش پرهیزکاری، و زره محکم و مقاوم

ص:63

خدائی و سپر قابل اطمینان خداست.

رفتن به جهاد خودداری کردند و ] در خانه نشستند ، با مجاهدانی که در راه خدا با اموال و جان هایشان به جهاد برخاستند ، یکسان نیستند . خدا کسانی را که با اموال و جان هایشان جهاد می کنند به مقام و مرتبه ای بزرگ بر خانه نشینان برتری بخشیده است . و هر یک [ از این دو گروه ] را [ به خاطر ایمان و عمل صالحشان ] وعدۀ پاداش نیک داده ، و جهادکنندگان را بر خانه نشینانِ [ بی عُذر ] به پاداشی بزرگ برتری داده است . * به درجات و رتبه هایی ، و آمرزش و رحمتی ویژه از سوی خود ؛ و خدا همواره بسیار آمرزنده و مهربان است .

دَرَجَتَیْنِ کَما بَیْنَ السَّماءِ وَ الاَْرْضِ. (1)

خداوند، مجاهد در راهش را بر غیر او صد درجه در بهشت رفعت و بلندی بخشد که فاصلۀ میان هر دو درجه همانند فاصلۀ میان آسمان و زمین است.

و آن جناب فرمود:

اِنَّ اللّهَ یَدْفَعُ بِمَنْ یُجاهِدُ عَمَّنْ لایُجاهِدُ. (2)

همانا خداوند بلاها را از کسی که جهاد نمی کند به واسطۀ جهادگر دور می کند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

دَعا مُوسی وَ امَّنَ هارُونَ علیهما السلام وَ امَّنَتِ الْمَلائِکَةُ، فَقالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: اسْتَقیما فَقَدْ اجِیبَتْ دَعْوتُکُما. وَ مَنْ غَزا فِی سَبیلِ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ اسْتُجِیبَتْ لَهُ کَما اسْتُجِیبَتْ لَهُما الی یَوْمِ الْقِیامَةِ. (3)

موسی علیه السلام دعا کرد و هارون و ملائکه آمین گفتند، پس خداوند عزّ و جلّ فرمود: پایدار باشید، هر آینه دعای شما را قبول می کنم. و هر آن کس که در راه خداوند عزّ و جلّ جنگ کند دعای او قبول می شود همان طور که دعای آن دو تا روز قیامت قبول شد.

حضرت صادق علیه السلام می فرماید:

ثَلاثةٌ دَعْوَتُهُم مُسْتَجابَةٌ، احَدُهُمُ الْغازی فِی سَبیلِ اللّهِ، فَانْظُرُوا کَیْفَ تَخْلُفُونَهُ... . (4)

دعای سه کس پذیرفته می شود، یکی از آنها رزمنده ای است که در راه خدا

ص:66

می جنگد، پس ببینید چگونه جانشین او می شوید... .

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

اِنَّ الْغُزاةَ اذا هَمُّوا بِالْغَزْوِ کَتَبَ اللّهُ لَهُمْ بَراءَةً مِنَ النّارِ. (1)

به درستی که جنگجویان و رزمندگان وقتی که قصد جنگ کنند، خداوند برای آنها برائت از آتش می نویسد.

و نیز آن حضرت فرمود:

وَ مَنْ خَرَجَ فِی سَبیلِ اللّهِ مُجاهِداً فَلَهُ بِکُلِّ خُطْوَةٍ سَبْعُمِائَةِ الْفِ حَسَنَةٍ، وَ یُمْحی عَنْهُ سَبعُمِائَةِ الْفِ سَیِّئَةٍ، وَ یُرْفَعُ لَهُ سَبْعُمِائَةِ الْفِ دَرَجَةٍ، وَ کانَ فِی ضَمانِ اللّهِ، بِاَیِّ حَتْفٍ ماتَ کانَ شَهیداً، وَ انْ رَجَعَ رَجَعَ مَغْفُوراً لَهُ مُسْتَجاباً دُعاؤُهُ. (2)

و هر کس در راه خدا در حالت جهاد خارج شود، پس برای او به ازای هر قدمی هفتصدهزار حسنه نوشته می شود، و هفتصد هزار گناه از او پاک می گردد، و هفتصد هزار درجه به او رفعت دهند، و او در کفالت خدا خواهد بود، به هر مرگی که بمیرد شهید خواهد بود، و اگر سالم برگردد در حالتی برمی گردد که گناهان او بخشیده شده، و دعاهایش مستجاب گردیده است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

إِذا خَرَجَ الْغازی مِنْ عَتَبَةِ بابِهِ بَعَثَ اللّهُ مَلَکاً بِصَحیفَةِ سَیِّئاتِهِ فَطَمَسَ سَیِّئاتِهِ. (3)

وقتی که رزمنده از درگاه خانه اش خارج شود، خداوند ملکی را با صحیفۀ

ص:67

سیئات و گناهان او ارسال می کند، پس وی گناهان او را می پوشاند و محو می کند.

و نیز آن حضرت می فرماید:

فَاِذا وَدَّعَهُمْ اهْلُوهُمْ بَکَتْ عَلَیْهِمُ الْحیطانُ وَ البُیُوتُ. (1)

و چون خانواده های رزمندگان به بدرقۀ ایشان می روند، دیوارها و خانه ها بر آنها می گریند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

اِنَّ الْغُزاةَ اذا هَمُّوا بِالْغَزْوِ...وَ یَخْرُجُونَ مِنْ ذُنُوبِهِمْ کَما تَخْرُجُ الْحَیَّةُ مِنْ سِلْخِها. (2)

رزمندگان چون عزم جهاد کنند... و از گناهان خود خارج می شوند همان طوری که مار از پوستش بیرون می رود.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

اِنَّ صَبْرَ الْمُسْلِمِ فِی بَعْضِ مَواطِنِ الْجِهادِ یَوْماً واحِداً خَیْرٌ لَهُ مِنْ عِبادَةِ ارْبَعینَ سَنَةً. (3)

به درستی که صبر یک روز مسلمان در بعضی از میدان های جهاد، برای او از عبادت چهل سال بهتر است.

حضرت باقر علیه السلام می فرماید:

وَ ما مِنْ قَدَمٍ احَبَّ الَی اللّهِ مِنْ خُطْوَةٍ الی ذِی رَحِمٍ اوْ خُطْوَةٍ یُتِمُّ بِها زَحْفاً

ص:68

فِی سَبیلِ اللّهِ. (1)

هیچ گامی در نزد خدا دوست داشتنی تر نیست از گامی که برای دیدار اقوام برداشته شود، و یا گامی که به وسیلۀ آن جهاد در راه خدا انجام گیرد.

امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت می کند:

اِنَّ جَبْرَئِیلَ اخْبَرنِی بِاَمْرٍ قَرَّتْ بِهِ عَیْنِی، وَ فَرَحَ بِهِ قَلْبِی، قالَ: یا مُحَمَّدُ! مَنْ غَزا غَزْوَةً فِی سَبیلِ اللّهِ مِنْ امَّتِکَ فَما اصابَتْهُ قَطْرَةٌ مِنَ السّماءِ اوْ صُداعٌ الاّ کانَتْ لَهُ شَهادَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ. (2)

جبرئیل مرا به مسئله ای خبر داد که چشمانم بدان روشن و قلبم شاد گشت، جبرئیل گفت: ای محمّد! هر کس از امّت تو که در راه خدا جنگ کند، پس بر او قطره ای از آسمان نبارد و یا سردردی نگیرد مگر آن که برای او در روز قیامت گواهی دهند.

حضرت صادق علیه السلام فرمود:

کُلُّ عَیْنٍ ساهِرَةٌ یَوْمَ الْقِیامَةِ الاّ ثَلاثَ عُیُونٍ، عَیْنٌ سَهَرَتْ فِی سَبیلِ اللّهِ، وَ عَیْنٌ غُضَّتْ عَنْ مَحارِمِ اللّهِ، وَ عَیْنٌ بَکَتْ مِنْ خَشْیَةِ اللّهِ. (3)

تمام چشم ها در روز قیامت گریان و چون چشمه روانند مگر سه چشم:

چشمی که در راه خدا بیداری کشد، و چشمی که از محرّمات خدا بسته شود، و چشمی که از ترس خدا بگرید.

ص:69

الْیَوْمِ الصّائِفِ. (1)

زخم ناشی از اسلحه و ضربت بر شهید برایش از نوشیدن آب خنک در روز تابستان آسان تر است.

و نیز آن حضرت فرمود:

وَ اذا زالَ الشَّهیدُ مِنْ فَرَسِهِ بِطَعْنَةٍ اوْ بِضَرْبَةٍ لَمْ یَصِلْ الَی الاَْرْضِ حَتّی یَبْعَثَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ زَوْجَتَهُ مِنَ الْحُورِ الْعینِ فَتُبَشِّرُهُ بِما اعَدَّ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ مِنَ الْکَرامَةِ. (2)

وقتی که شهید به سبب زخم و جراحت نیزه و یا به واسطۀ ضربتی به زمین بیفتد، هنوز به زمین نرسیده که خداوند زوجۀ او را از حورالعین نزد او می فرستد، پس او را به آنچه خداوند از کرامت و بزرگی خویش برای او آماده کرده است بشارت می دهد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

لِلشَّهیدِ سَبْعُ خِصالٍ مِنَ اللّهِ:

اوَّلُ قَطْرَةٍ مِنْ دَمِهِ مَغْفُورٌ لَهُ کُلُّ ذَنْبٍ.

وَ الثَّانِیَةُ: یَقَعُ رَأْسُهُ فِی حِجْرِ زَوْجَتَیْهِ مِنَ الْحُورِ الْعینِ، وَ تَمْسَحانِ الْغُبارَ عَنْ وَجْهِهِ وَ تَقُولانِ: مَرْحَباً بِکَ، وَ یَقُولُ هُوَ مِثْلَ ذلِکَ لَهُما.

وَ الثّالِثَةُ: یُکْسی مِنْ کِسْوَةِ الْجَنَّةِ.

وَالرَّابِعَةُ: تَبْتَدِرُهُ خَزَنَةُ الْجَنَّةِ بِکُلِّ ریحٍ طَیِّبَةٍ ایُّهُمْ یَأْخُذُهُ مَعَهُ.

وَ الْخامِسَةُ: انْ یَری مَنْزِلَهُ.

وَ السّادِسَةُ: یُقالُ لِرُوحِهِ: اسْرَحْ فِی الْجَنَّةِ حَیْثُ شِئْتَ.

ص:72

وَ السّابِعَةُ: انْ یَنْظُرَ فِی وَجْهِ اللّهِ وَ انَّها لَراحَةٌ لِکُلِّ نَبِیٍّ وَ شَهیدٍ. (1)

برای شهید هفت خصلت از جانب خداست:

اوّل: اولین قطره ای که از خونش ریخته شود، تمامی گناهانش بخشیده می شود.

دوّم: سرش بر دامان دو زوجه اش که حورالعین هستند واقع می شود و آنها غبار را از صورتش پاک می کنند و به او می گویند: به جای خوب و وسیعی درآمدی، خوش آمدی، او نیز همان را در پاسخ آن دو می گوید.

سوّم: از لباس های بهشتی بر او می پوشانند.

چهارم: نگهبانان بهشت با بوی بسیار خوش به سوی او پیشی می گیرند و هر کدام می خواهند او را با خود ببرند.

پنجم: منزل یا منزلت خود را در بهشت می بیند.

ششم: به روح او گفته می شود: در هر جای بهشت که می خواهی به گردش درآی.

هفتم: نظر می کند به «وجه اللّه» که مایۀ راحتی برای هر پیامبر و شهید است.

فتادگان سر خود را به خاکِ پا بخشند بجان خرند شهادت که خونبها بخشند

خداگواست که گر جرم ما همین عشق است گناه گبر و مسلمان به جرم ما بخشند

مریض عشق به زنجیر بند نتوان کرد در آن دیار که بیمار را شفا بخشند

ص:73

به گاه عفو گناه از پی رعایت عدل جزای خویش دهندت ز شرم تا بخشند

دعای بی اثری دارم و هزاران جرم مگر مرا به تهیدستی دعا بخشند

امید هست که بیگانگی عرفی را به دوستی سخن های آشنا بخشند

(عرفی شیرازی)

ص:74

[«19»اَللَّهُمَّ وَ أَیُّمَا مُسْلِمٍ خَلَفَ غَازِیاً أَوْ مُرَابِطاً فِی دَارِهِ أَوْ تَعَهَّدَ خَالِفِیهِ فِی غَیْبَتِهِ أَوْ أَعَانَهُ بِطَائِفَةٍ مِنْ مَالِهِ اوْ امَدَّهُ بعِتادٍ اوْ شَحَذَهُ عَلی جِهادٍ اوْ اتْبَعَهُ فی وَجْهِهِ دَعْوَةً اوْ رَعی لَهُ مِنْ وَرآئِهِ حُرْمَةً فَاَجْرِ لَهُ مِثْلَ اجْرِهِ «20»وَزْناً بِوَزْنٍ وَ مِثْلاً بِمِثْلٍ وَ عَوِّضْهُ مِنْ فِعلِهِ عِوَضاً حاضِراً یَتَعَجَّلُ بِهِ نَفْعَ ما قَدَّمَ وَ سُرُورَ ما اتی بِهِ إِلَی أَنْ یَنْتَهِیَ بِهِ الْوَقْتُ إِلَی مَا أَجْرَیْتَ لَهُ مِنْ فَضْلِکَ وَ أَعْدَدْتَ لَهُ مِنْ کَرَامَتِکَ]

خدایا! هر مسلمانی که عهده دار امور خانۀ رزمنده یا مرزداری شود، یا در نبود او به کفالت و سرپرستی خانواده اش اقدام کند، یا به قسمتی از مالش او را یاری دهد، یا او را به ساز و برگ جنگ مدد رساند، یا همّت او را برای رفتن به جهاد تند و تیز گرداند، یا وی را در برابرش به دعای خیر همراهی کند، یا پشت سرش آبروی او را حفظ نماید، به او نیز اجر همان رزمنده و مرزدار را، وزن به وزن و مثل به مثل عنایت فرما، و عمل او را پاداشی نقد عطا کن، که بدون درنگ، سود کاری که پیشاپیش فرستاد، و شادی عملی که به جا آورد، در همین دنیا به دست آورد، تا عمرش به پایان رسد، و به آن پاداشی برسد که از احسانت بر او روا داشته ای، و از کرامتت برای او مهیّا ساخته ای.

ص:75

و نیز آن حضرت فرمود:

اَلا انَّ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَیُدْخِلُ بِالسَّهْمِ الْواحِدِ الثَّلاثَةَ الْجَنَّةَ، عامِلَ الْخَشَبَةِ، وَ الْمُقَوِّیَ بِهِ فِی سَبیلِ اللّهِ، وَ الرّامِیَ بِهِ فِی سَبیلِ اللّهِ. (1)

آگاه باشید به درستی که خداوند به یک تیر سه نفر را داخل بهشت می کند:

1 - کسی که چوب کمان را در راه خدا بسازد.

2 - کسی که تیرها را بخرد و به رزمنده ای بدهد تا در راه خدا به طرف دشمن بیندازد.

3 - کسی که تیرها را در راه خدا به طرف دشمن پرتاب کند.

ص:77

[«21»اَللَّهُمَّ وَ أَیُّمَا مُسْلِمٍ أَهَمَّهُ أَمْرُ الْإِسْلاَمِ وَ أَحْزَنَهُ تَحَزُّبُ أَهْلِ الشِّرْکِ عَلَیْهِمْ فَنَوَی غَزْویً أَوْ هَمَّ بِجِهَادٍ فَقَعَدَ بِهِ ضَعْفٌ أَوْ أَبْطَأَتْ بِهِ فَاقَةٌ أَوْ أَخَّرَهُ عَنْهُ حَادِثٌ أَوْ عَرَضَ لَهُ دُونَ إِرَادَتِهِ مَانِعٌ فَاکْتُبِ اسْمَهُ فِی الْعَابِدِینَ وَ أَوْجِبْ لَهُ ثَوَابَ الْمُجَاهِدِینَ وَ اجْعَلْهُ فِی نِظَامِ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِینَ «22»اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ وَ آلِ مُحَمَّدٍ صَلاَةً عَالِیَةً عَلَی الصَّلَوَاتِ مُشْرِفَةً فَوْقَ التَّحِیَّاتِ صَلاَةً لاَ یَنْتَهِی أَمَدُهَا وَ لاَ یَنْقَطِعُ عَدَدُهَا کَأَتَمِّ مَا مَضَی مِنْ صَلَوَاتِکَ عَلَی أَحَدٍ مِنْ أَوْلِیَائِکَ إِنَّکَ الْمَنَّانُ الْحَمِیدُ الْمُبْدِئُ الْمُعِیدُ الْفَعَّالُ لِمَا تُرِیدُ]

خدایا! هر مسلمانی که کار اسلام او را نگران کند، و گرد آمدن مشرکین علیه مسلمین او را به اندوه نشیند، پس قصد جنگ، یا آهنگ جهاد کند، ولی ناتوانی و سستی او را بنشاند، و تنگدستی و حاجت او را وادار به کندی و درنگ کند، یا پیش آمدی او را از رفتن به تأخیر اندازد، یا مانعی در برابر اراده اش قد علم کند، نامش را در زمرۀ عبادت کنندگان ثبت فرما، و ثواب مجاهدان را بر او واجب کن، و وی را در سلک شهیدان و شایستگان قرار ده.

خدایا! بر محمّد بنده و رسولت، و آل محمّد درود فرست؛ درودی برتر از درودها، و از نظر رفعت و مرتبه، بالای همۀ درودها، که مدّتش به پایان نرسد، و

ص:78

شماره اش قطع نشود؛ درودی کامل تر از درودهایی که گذشت، از درودهایی که بر یکی از دوستانت فرستادی. تو عطا بخش ستوده ای، آغاز کننده و بازگرداننده ای، هر چه را بخواهی انجام می دهی.

ص:79

ص:81

ص:82

«1» اللَّهُمَّ إِنِّی أَخْلَصْتُ بِانْقِطَاعِی إِلَیْکَ وَ أَقْبَلْتُ بِکُلِّی عَلَیْکَ وَ صَرَفْتُ وَجْهِی عَمَّنْ یَحْتَاجُ إِلَی رِفْدِکَ وَ قَلَبْتُ مَسْأَلَتِی عَمَّنْ لَمْ یَسْتَغْنِ عَنْ فَضْلِکَ وَ رَأَیْتُ أَنَّ طَلَبَ الْمُحْتَاجِ إِلَی الْمُحْتَاجِ سَفَهٌ مِنْ رَأْیِهِ وَ ضَلَّةٌ مِنْ عَقْلِهِ «2»فَکَمْ قَدْ رَأَیْتُ - یَا إِلَهِی - مِنْ أُنَاسٍ طَلَبُوا الْعِزَّ بِغَیْرِکَ فَذَلُّوا وَ رَامُوا الثَّرْوَةَ مِنْ سِوَاکَ فَافْتَقَرُوا وَ حَاوَلُوا الاِرْتِفَاعَ فَاتَّضَعُوا فَصَحَّ بِمُعَایَنَةِ أَمْثَالِهِمْ حَازِمٌ وَفَّقَهُ اعْتِبَارُهُ وَ أَرْشَدَهُ إِلَی طَرِیقِ صَوَابِهِ اخْتِیَارُهُ «3»فَأَنْتَ یَا مَوْلاَیَ دُونَ کُلِّ مَسْئُولٍ مَوْضِعُ مَسْأَلَتِی وَ دُونَ کُلِّ مَطْلُوبٍ إِلَیْهِ وَلِیُّ حَاجَتِی أَنْتَ الْمَخْصُوصُ قَبْلَ کُلِّ مَدْعُوٍّ بِدَعْوَتِی لاَ یَشْرَکُکَ أَحَدٌ فِی رَجَائِی وَ لاَ یَتَّفِقُ أَحَدٌ مَعَکَ فِی دُعَائِی وَ لاَ یَنْظِمُهُ وَ إِیَّاکَ نِدَائِی «4»لَکَ - یَا إِلَهِی - وَحْدَانِیَّةُ الْعَدَدِ وَ مَلَکَةُ الْقُدْرَةِ الصَّمَدِ وَ فَضِیلَةُ الْحَوْلِ وَ الْقُوَّةِ وَ دَرَجَةُ الْعُلُوِّ وَ الرِّفْعَةِ «5»وَ مَنْ سِوَاکَ مَرْحُومٌ فِی عُمُرِهِ مَغْلُوبٌ عَلَی أَمْرِهِ مَقْهُورٌ عَلَی شَأْنِهِ مُخْتَلِفُ الْحَالاَتِ مُتَنَقِّلٌ فِی الصِّفَاتِ «6»فَتَعَالَیْتَ عَنِ الْأَشْبَاهِ وَ الْأَضْدَادِ وَ تَکَبَّرْتَ عَنِ الْأَمْثَالِ وَ الْأَنْدَادِ فَسُبْحَانَکَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ.

ص:83

[«1»اَللَّهُمَّ إِنِّی أَخْلَصْتُ بِانْقِطَاعِی إِلَیْکَ وَ أَقْبَلْتُ بِکُلِّی عَلَیْکَ وَ صَرَفْتُ وَجْهِی عَمَّنْ یَحْتَاجُ إِلَی رِفْدِکَ وَ قَلَبْتُ مَسْأَلَتِی عَمَّنْ لَمْ یَسْتَغْنِ عَنْ فَضْلِکَ وَ رَأَیْتُ أَنَّ طَلَبَ الْمُحْتَاجِ إِلَی الْمُحْتَاجِ سَفَهٌ مِنْ رَأْیِهِ وَ ضَلَّةٌ مِنْ عَقْلِهِ]

خدایا! بر بریدنم از غیر و پیوستنم به تو، خود را خالص و پاک کردم، و با تمام وجودم به حضرتت روی آوردم، و از کسی که نیازمند عطای توست قطع امید کردم، و درخواستم را از آن که از احسان تو بی نیاز نیست برگرداندم، و دیدم که حاجت خواستن نیازمند از نیازمند، محصول سبکی رأی و گمراهی عقل اوست.

یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ اذْکُرُواْ اللَّهَ ذِکْرًا کَثِیراً» (1). (2)

هر چیزی حد دارد که در آن جا به پایان می رسد مگر یاد خدا که آن را حدّی پایان پذیر نیست. خداوند عزوجل فرایض را واجب کرد و هر که آن ها را به جای آورد همان حدّ است... مگر ذکر که خداوند عز و جل به اندک آن رضایت نداده و مرزی که در آنجا پایان پذیرد برایش قرار نداده است. سپس این آیه را تلاوت فرمود: «ای اهل ایمان ! خدا را بسیار یاد کنید .»

بنابراین وقتی یاد حق محدودیّت ندارد پس لذّت جویی با آن هم پایانی ندارد و همه خوشی ها و نشاطهای حقیقی در ارتباط نزدیک با خداوند حاصل می شود.

به عبارت دیگر لذّت های انسانی بر دو گونه است:

الف - لذّت های جسمی و جنسی

این لذت ها در دایرۀ شهوات و هوس های حیوانی آدمی قرار دارد که حرکت آنها از قوّۀ غضبیّه و شهویّه و وهمیّه ریشه می گیرد. انسان در این وادی چون میل سیری ناپذیری دارد؛ تا حدّ حیوانیّت و پست تر فرو می رود، همۀ افکار و اخلاق و رفتار او روش حیوانی پیدا می کند و به خاطر غرق شدن در دریای شهوات و امیال بی پایان، حیوانی انسانی نما می گردد که سرانجام در آغاز ورود به برزخ به موجودی زشت رو و بدبو و در آخرت در صف حیوانات مسخ شده محشور می گردد.

امام علی علیه السلام می فرماید:

لَیْسَ فِی الْمَعاصِی اشَدُّ مِنِ اتِّباعِ الشَّهْوَةِ فَلاتُطِیعُوها فَتَشْغَلَکُمْ عَنِ

ص:85

اللّهِ. (1)

در میان گناهان، سخت تر از پیروی شهوت نیست، پس آن را فرمان نبرید که شما را از خدا غافل می سازد.

امام سجّاد علیه السلام می فرماید:

وَ اعْلَمْ وَیْحَکَ یَابْنَ آدَمَ؛ أَنَّ قَسْوَةَ الْبِطْنَةِ وَ فَتْرَةَ الْمَیْلَةِ وَ سُکْرَ الشِّبَعِ وَ غِرَّةَ المُلْکِ مِمّا یُثَبِّطُ وَ یُبْطِئُ عَنِ العَمَلِ وَ یُنسِی الذِّکْرَ. (2)

بدان! وای بر تو ای پسر آدم! پرخوری و سستی اراده و مستی سیری و غفلت حاصل از قدرت، از عوامل بازدارنده و کند کنندۀ عمل است و یاد خدا را از دل می برد.

بر این اساس حضرت سجّاد علیه السلام از چنین رذایلی به درگاه خداوند استغفار می کند و در مناجات الذاکرین به محضر الهی عرضه می دارد:

وَ أَسْتَغْفِرُکَ مِنْ کُلِّ لِذَّةٍ بِغَیْرِ ذِکْرِکَ وَ مِنْ کُلِّ راحَةٍ بِغَیْرِ أُنْسِکَ وَ مِنْ کُلِّ سُرُورٍ بِغَیْرِ قُرْبِکَ وَ مِنْ کُلِّ شُغُلٍ بِغَیْرِ طاعَتِکَ. (3)

از هر لذّتی جز یاد تو و از هر آسایشی جز انس با تو و از هر شادی جز نزدیکی به تو و از هر کاری جز طاعت تو، آمرزش تو را می طلبم.

پس این لّذت های زودگذر نه تنها ارزشمند نیست بلکه مانعی برای رسیدن به لذت های معنوی است.

ب - لذّت های روحی و روانی

این گونه لذّت بردن برگرفته از شوق مناجات و لقای حق تعالی است. سوز و اشتیاقی که از عالم ملکوت و معنا به وجود انسان سرازیر می شود و به او حال خوش و آرامش عجیبی می بخشد.

امام علی علیه السلام می فرماید:

ص:86

اَلذِّکْرُ لَذَّةُ الْمُحِبِّینَ. (1)

یاد خدا، خوشی دوستداران است.

اَلذِّکْرُ مُجالَسَةُ الْمَحبُوبِ. (2)

یاد حق، نشستن با محبوب است.

ذِکْرُ اللّهِ مَسَرَّةُ کُلِّ مُتَّقٍ وَ لَذَّةُ کُلِّ مُوقِنٍ. (3)

یاد خدا، شادی هر پرهیزگار و گوارایی هر اهل یقینی است.

بر اساس آن چه گذشت، مراتب کمالات انسانی به اعتبار نزول و پستی و صعود و بلندی در بی نهایت فراوان است. هر کسی در هر مرتبه از مراتب وجودی خویش از مرتبۀ خاصی از کمالات بهره مند است و نیایش و دعا دری از درهای رحمت خداوندی است که بر روی بندگان گشوده شده است.

ص:87

[«2»فَکَمْ قَدْ رَأَیْتُ - یَا إِلَهِی - مِنْ أُنَاسٍ طَلَبُوا الْعِزَّ بِغَیْرِکَ فَذَلُّوا وَ رَامُوا الثَّرْوَةَ مِنْ سِوَاکَ فَافْتَقَرُوا وَ حَاوَلُوا الاِرْتِفَاعَ فَاتَّضَعُوا فَصَحَّ بِمُعَایَنَةِ أَمْثَالِهِمْ حَازِمٌ وَفَّقَهُ اعْتِبَارُهُ وَ أَرْشَدَهُ إِلَی طَرِیقِ صَوَابِهِ اخْتِیَارُهُ]

ای خدای! من چه بسیار انسان ها دیدم که با تکیه به غیر تو، عزّت خواستند، ولی خوار شدند، و از غیر تو درخواست ثروت کردند، اما به تهی دستی نشستند، و آهنگ بلندی کردند، ولی پست شدند؛ پس دور اندیشی دوراندیش با دیدن امثال این سبک مغزان، که بنا گذاشت به غیر تو تکیه نکند صحیح است، و عبرت آموزی از اینان، او را موفّق کرد و انتخاب درستش، او را به راه راست رهنمون شد.

ص:88

[«3»فَأَنْتَ یَا مَوْلاَیَ دُونَ کُلِّ مَسْئُولٍ مَوْضِعُ مَسْأَلَتِی وَ دُونَ کُلِّ مَطْلُوبٍ إِلَیْهِ وَلِیُّ حَاجَتِی أَنْتَ الْمَخْصُوصُ قَبْلَ کُلِّ مَدْعُوٍّ بِدَعْوَتِی لاَ یَشْرَکُکَ أَحَدٌ فِی رَجَائِی وَ لاَ یَتَّفِقُ أَحَدٌ مَعَکَ فِی دُعَائِی وَ لاَ یَنْظِمُهُ وَ إِیَّاکَ نِدَائِی «4»لَکَ - یَا إِلَهِی - وَحْدَانِیَّةُ الْعَدَدِ وَ مَلَکَةُ الْقُدْرَةِ الصَّمَدِ وَ فَضِیلَةُ الْحَوْلِ وَ الْقُوَّةِ وَ دَرَجَةُ الْعُلُوِّ وَ الرِّفْعَةِ «5»وَ مَنْ سِوَاکَ مَرْحُومٌ فِی عُمُرِهِ مَغْلُوبٌ عَلَی أَمْرِهِ مَقْهُورٌ عَلَی شَأْنِهِ مُخْتَلِفُ الْحَالاَتِ مُتَنَقِّلٌ فِی الصِّفَاتِ «6»فَتَعَالَیْتَ عَنِ الْأَشْبَاهِ وَ الْأَضْدَادِ وَ تَکَبَّرْتَ عَنِ الْأَمْثَالِ وَ الْأَنْدَادِ فَسُبْحَانَکَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ]

پس ای مولای من! تو جایگاه درخواست منی نه غیر تو، و تو روا کنندۀ حاجت منی نه غیر تو، و تو پیش از هر موجودی که بخوانندش، مخصوص به خواندن منی، هیچ کس در امید من با تو شریک نمی شود، و احدی در دعای من با تو، هم پیمان نمی گردد، و ندای من کسی را با تو به یک سلک در نمی آورد.

ای خدای من! من وحدانیّت و یگانگی و قائم بودن به قدرت و بی نیازی، و برتری حول و قوّت، و پایۀ والایی و رفعت مخصوص توست، و هر چه غیر توست، در تمام عمرش به او رحم شده، و در زندگیش مغلوب قدرتی گشته، و در کارش شکست خورده، و در صفات و خصوصیات جا به جا شد؛ تو بالاتر از

ص:89

آنی که شبیه ها و همانندها برای تو باشد، و بزرگتر از آنی که همسان ها و همتاها برایت قرار دهند؛ پس پاک و منزّهی و معبودی جز تو نیست.

ص:91

«1»اَللَّهُمَّ إِنَّکَ ابْتَلَیْتَنَا فِی أَرْزَاقِنَا بِسُوءِ الظَّنِّ وَ فِی آجَالِنَا بِطُولِ الْأَمَلِ حَتَّی الْتَمَسْنَا أَرْزَاقَکَ مِنْ عِنْدِ الْمَرْزُوقِینَ وَ طَمِعْنَا بِآمَالِنَا فِی أَعْمَارِ الْمُعَمَّرِینَ «2»فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ هَبْ لَنَا یَقِیناً صَادِقاً تَکْفِینَا بِهِ مِنْ مَؤُونَةِ الطَّلَبِ وَ أَلْهِمْنَا ثِقَةً خَالِصَةً تُعْفِینَا بِهَا مِنْ شِدَّةِ النَّصَبِ «3»وَ اجْعَلْ مَا صَرَّحْتَ بِهِ مِنْ عِدَتِکَ فِی وَحْیِکَ وَ أَتْبَعْتَهُ مِنْ قَسَمِکَ فِی کِتَابِکَ قَاطِعاً لاِهْتِمَامِنَا بِالرِّزْقِ الَّذِی تَکَفَّلْتَ بِهِ وَ حَسْماً لِلاِشْتِغَالِ بِمَا ضَمِنْتَ الْکِفَایَةَ لَهُ «4»فَقُلْتَ وَ قَوْلُکَ الْحَقُّ الْأَصْدَقُ وَ أَقْسَمْتَ وَ قَسَمُکَ الْأَبَرُّ الْأَوْفَی وَ فِی السَّمَاءِ رِزْقُکُمْ وَ مَا تُوعَدُونَ» «5 ثُمَّ قُلْتَ: فَوَ رَبِّ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ مَا أَنَّکُمْ تَنْطِقُونَ».

ص:92

ص:93

[«1»اَللَّهُمَّ إِنَّکَ ابْتَلَیْتَنَا فِی أَرْزَاقِنَا بِسُوءِ الظَّنِّ وَ فِی آجَالِنَا بِطُولِ الْأَمَلِ حَتَّی الْتَمَسْنَا أَرْزَاقَکَ مِنْ عِنْدِ الْمَرْزُوقِینَ وَ طَمِعْنَا بِآمَالِنَا فِی أَعْمَارِ الْمُعَمَّرِینَ «2»فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ هَبْ لَنَا یَقِیناً صَادِقاً تَکْفِینَا بِهِ مِنْ مَؤُونَةِ الطَّلَبِ وَ أَلْهِمْنَا ثِقَةً خَالِصَةً تُعْفِینَا بِهَا مِنْ شِدَّةِ النَّصَبِ]

خدایا! ما را در رزق و روزیمان، به یقین نداشتن، و در مدّت زندگی مان به درازی آرزو آزمودی تا جایی که روزی های تو را، از روزی خوران خواستیم، و به آرزومان نسبت به عمر طولانی، در عمر سال خوردگان طمع بستیم؛ پس بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و ما را یقینی صادقانه بخش که به سبب آن از مشقّت طلب روزی بی نیازمان کنی، و اطمینانی خالص به ما الهام کن، تا به خاطر آن از شدّت رنج و تعب نگاهمان داری.

ص:94

[«3»وَ اجْعَلْ مَا صَرَّحْتَ بِهِ مِنْ عِدَتِکَ فِی وَحْیِکَ وَ أَتْبَعْتَهُ مِنْ قَسَمِکَ فِی کِتَابِکَ قَاطِعاً لاِهْتِمَامِنَا بِالرِّزْقِ الَّذِی تَکَفَّلْتَ بِهِ وَ حَسْماً لِلاِشْتِغَالِ بِمَا ضَمِنْتَ الْکِفَایَةَ لَهُ «4»فَقُلْتَ وَ قَوْلُکَ الْحَقُّ الْأَصْدَقُ وَ أَقْسَمْتَ وَ قَسَمُکَ الْأَبَرُّ الْأَوْفَی وَ فِی السَّمَاءِ رِزْقُکُمْ وَ مَا تُوعَدُونَ» (1) «5 ثُمَّ قُلْتَ: فَوَ رَبِّ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ مَا أَنَّکُمْ تَنْطِقُونَ» (2)]

و چنان کن که آنچه در قرآنت به صراحت وعده داده ای، و از پی آن وعده در کتابت سوگند یاد کرده ای، ما را از دویدن دنبال آن رزقی که رساندنش را به ما متکفّل شده ای باز دارد، و مانع پریشانی خاطر ما نسبت به آنچه ضامن کفایتش شده ای، شود.

پس چنین گفته ای و گفتۀ تو حق و راست ترین گفته هاست، و سوگند خورده ای، و سوگندت راست ترین و رساترین سوگند است:

«و روزی شما و آنچه به شما وعده داده شده، در آسمان است.»

سپس گفتی: «پس به پروردگار آسمان و زمین سوگند، موجود بودن روزی، و آنچه به آن وعده داده شده اید حق است، مانند آن که شما سخن می گویید.»

ص:95

بنابراین یکی از اسباب مهم امتحان الهی وفور نعمت است و گاهی آزمایش به وسیلۀ نعمت از آزمایش با بلا و عذاب سخت تر و پیچیده تر است؛ زیرا طبیعت نعمت زیاد، سستی و تنبلی و غفلت و غرق شدن در لذّت ها و شهوات است. و این همان چیزی است که انسان را از خدا دور می سازد و میدان را برای فعالیّت شیطان آماده می کند. تنها کسانی از آثار نامطلوب نعمت فراوان در امان بمانند که پیوسته به یاد خدا باشند و خانۀ قلب را از نفوذ شیاطین حفظ کنند.

جوشش چشمه ها و بارش باران وسیلۀ آزمایش بندگان است، اگر با ناشکری و کفران نعمت به خاطر گناهان به ویژه ضایع کردن حق اللّه باشد؛ قهر خداوند فراگیر می شود و بلاها و مشکلات آسمانی و زمینی همگان را گرفتار می سازد و سپس از هیچکس کاری برنمی آید.

دستِ قدرت خداوند در تغییر قوانین هستی باز است؛ امّا احتمال بروز خطر یا کمبودها برای دوری از بی تفاوتی و غفلت حتمی است که حق تعالی می فرماید:

قُلْ هُوَ الرَّحْمَنُ ءَامَنَّا بِهِ وَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْنَا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ فِی ضَلَلٍ مُّبِینٍ * قُلْ أَرَءَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ مَآؤُکُمْ غَوْرًا فَمَن یَأْتِیکُم بِمَآءٍ مَّعِینِ» (1)

بگو : اوست رحمان ، به او ایمان آوردیم ، و بر او توکل کردیم ، پس به زودی خواهید دانست چه کسی در گمراهی آشکار است . * بگو : به من خبر دهید اگر آب مورد بهره برداری شما [ چون آب رودها ، چشمه ها ، سدها و چاه ها ] در زمین فرو رود [ تا آنجا که از دسترس شما خارج گردد ] پس کیست که برایتان آب روان و گوارا بیاورد ؟ !

پس در تنگنا یا آسایش قرار گرفتن آدمی به ویژه در مادّیات دنیوی جز مصلحت و خیر برای او فایده ای دیگر منظور نشده است و آنچه به او رسیده قسمت بریده

ص:97

شدۀ اوست.

امام علی علیه السلام می فرماید:

کَمْ مِنْ مُتْعِبٍ نَفْسَهُ مُقْتَرٍ عَلَیْهِ وَ مُقْتَصِدٍ فِی الطَّلَبِ قَدْ ساعَدَتْهُ الْمَقادیرُ. (1)

بسا کسی که در طلب روزی خود را به رنج می افکند امّا در سختی و تنگدستی به سر می برد و بسا کسی که در طلب روزی میانه روی می کند و دست تقدیر او را یاری می رساند.

امام صادق علیه السلام در پندش به مردی که نگران رزق خویش بود؛ فرمود:

إِنْ کانَ اللّهُ تَبارَکَ وَ تَعالی قَدْ تَکَفَّلَ بِالرِّزْقِ فَاهْتِمامُکَ لِماذا وَ انْ کانَ الرِّزْقُ مَقْسُوماً فَالْحِرْصُ لِماذا... (2)

اگر خداوند بلند مرتبه روزی تو را به عهده گرفته است پس اندوه تو برای چیست؟ و اگر رزق قسمت شده، آزمندی تو برای چیست؟

امام صادق علیه السلام از حضرت علی علیه السلام دربارۀ کسانی که در طلب رزق نقشه ها به کار می بندند تا زیرکی نشان دهند و یا ضعف و زیان خود را از فقر و تهیدستی بپوشانند نقل می فرماید:

کانَ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَثِیراً ما یَقُولُ: إِعْلَمُوا عِلْمَاً یَقیناً أَنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ لَمْ یَجْعَلْ لِلْعَبْدِ وَ إِنْ اشْتَدَّ جَهْدُهُ وَ عَظُمَتْ حیلَتُهُ وَ کَثُرَتْ مُکایَدَتُهُ أَنْ یَسْبِقَ ما سُمِّیَ لَهُ فِی الذِّکْرِ الْحَکِیمِ وَ لَمْ یَحُلْ مِنَ الْعَبْدِ فِی ضَعْفِهِ وَ قِلَّةِ حِیلَتِهِ أَنْ یَبْلُغَ ما سُمِّیَ لَهُ فِی الذِّکْرِ الْحَکِیمِ. أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ لَنْ یَزْدادَ امْرُؤٌ نَقیراً بِحِذْقِهِ وَ لَمْ یَنْتَقِصِ امْرُؤٌ نَقیراً لِحُمْقِهِ فَالْعالِمُ لِهذا الْعامِلُ بِهِ أَعْظَمُ

ص:98

النّاسِ راحَةً فی مَنْفَعَتِهِ وَ الْعالِمُ لِهذَا التّارِکُ لَهُ أَعْظَمُ النّاسِ شُغُلاً فِی مَضَرَّتِهِ. (1)

سرور مؤمنان بارها می فرمود: به یقین بدانید که خدای تعالی اجازه نمی دهد؛ بنده بر آنچه در قرآن حکیم برایش مقدّر شده پیشی گیرد هر چند سخت بکوشد و با تمام توان چاره اندیشد و ترفند زند و همچنین بنده بر آنچه در قرآن حکیم برایش نوشته شده بر ناتوانی و کمی تدبیرش جدایی نیفکند. ای مردم! هیچ انسانی، با هوش و ذکاوت خود نمی تواند پشیزی در روزی خود پدید آورد و هیچ نیازمندی به سبب کم هوشی او پشیزی کاسته نشود؛ پس دانای به این نکته که به آن عمل کند بیش از همۀ مردم به راحتی سود برده است و دانایی که آن را رها کند بیش از همۀ مردم زیان دیده است.

در دعای اول کتاب به طور بسیار مفصّل در باب رزق و روزی و این که وسعت و تنگی رزق بدون شک از امتحانات الهی است، و مسئلۀ روزی از جانب حضرت حق ضمانت شده چنانکه در قرآن به طور مکرّر آمده، و نیازی به روی آوردن به دست مردم و آلوده شدن به حرام نیست، و در دعاهای دیگر در باب یقین صادقانه و اطمینان داشتن به حق، و بریدن طمع از غیر او مسائل بسیار مهم و مفصّلی گذشت، در توضیح این دعا نیاز به تکرار آن مطالب نیست، از این جهت به ترجمۀ جملات ملکوتی آن اکتفا شد.

خویش را اوّل سزاوارش کنید آنگهی جان در سر کارش کنید

غمزه ای از چشم شوخش واکشید فتنه در خوابست بیدارش کنید

گرندارد از غم عاشق خبر ساغری از عشق در کارش کنید

پیش روی او نهید آئینه ای در کمند خود گرفتارش کنید

ص:99

گر بپرهیزد دل بیمار از او شربتی زان چشم در کارش کنید

یا به بیماریّ جان تن در دهید یا حذر از چشم بیمارش کنید

خار منعی گر زند در دل خسی بادۀ گلرنگ در کارش کنید

گر نسازد با جفای دوست دل با فراق او شبی یارش کنید

بار عشق ار بر ندارد دوش فیض کارهای عاقلان بارش کنید

(فیض کاشانی)

ص:101

ص:102

«1»اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ هَبْ لِیَ الْعَافِیَةَ مِنْ دَیْنٍ تُخْلِقُ بِهِ وَجْهِی وَ یَحَارُ فِیهِ ذِهْنِی وَ یَتَشَعَّبُ لَهُ فِکْرِی وَ یَطُولُ بِمُمَارَسَتِهِ شُغْلِی «2»وَ أَعُوذُ بِکَ یَا رَبِّ مِنْ هَمِّ الدَّیْنِ وَ فِکْرِهِ وَ شُغْلِ الدَّیْنِ وَ سَهَرِهِ «3»فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَعِذْنِی مِنْهُ «4»وَ أَسْتَجِیرُ بِکَ یَا رَبِّ مِنْ ذِلَّتِهِ فِی الْحَیَاةِ وَ مِنْ تَبِعَتِهِ بَعْدَ الْوَفَاةِ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَجِرْنی مِنْهُ بِوُسْعٍ فَاضِلٍ أَوْ کَفَافٍ وَاصِلٍ «5»اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ احْجُبْنِی عَنِ السَّرَفِ وَ الاِزْدِیَادِ وَ قَوِّمْنِی بِالْبَذْلِ وَ الاِقْتِصَادِ وَ عَلِّمْنِی حُسْنَ التَّقْدِیرِ وَ اقْبِضْنِی بِلُطْفِکَ عَنِ التَّبْذِیرِ وَ أَجْرِ مِنْ أَسْبَابِ الْحَلاَلِ أَرْزَاقِی وَ وَجِّهْ فِی أَبْوَابِ الْبِرِّ إِنْفَاقِی وَ ازْوِ عَنِّی مِنَ الْمَالِ مَا یُحْدِثُ لِی مَخِیلَةً أَوْ تَأَدِّیاً إِلَی بَغْیٍ أَوْ مَا أَتَعَقَّبُ مِنْهُ طُغْیَاناً «6»اَللَّهُمَّ حَبِّبْ إِلَیَّ صُحْبَةَ الْفُقَرَاءِ وَ أَعِنِّی عَلَی صُحْبَتِهِمْ بِحُسْنِ الصَّبْرِ وَ مَا زَوَیْتَ عَنِّی مِنْ مَتَاعِ الدُّنْیَا الْفَانِیَةِ فَاذْخَرْهُ لِی فِی خَزَائِنِکَ الْبَاقِیَةِ وَ اجْعَلْ مَا خَوَّلْتَنِی مِنْ حُطَامِهَا وَ عَجَّلْتَ لِی مِنْ مَتَاعِهَا بُلْغَةً إِلَی جِوَارِکَ وَ وُصْلَةً إِلَی قُرْبِکَ وَ ذَرِیعَةً إِلَی جَنَّتِکَ إِنَّکَ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ وَ أَنْتَ الْجَوَادُ الْکَرِیمُ.

ص:103

[«1»اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ هَبْ لِیَ الْعَافِیَةَ مِنْ دَیْنٍ تُخْلِقُ بِهِ وَجْهِی وَ یَحَارُ فِیهِ ذِهْنِی وَ یَتَشَعَّبُ لَهُ فِکْرِی وَ یَطُولُ بِمُمَارَسَتِهِ شُغْلِی «2»وَ أَعُوذُ بِکَ یَا رَبِّ مِنْ هَمِّ الدَّیْنِ وَ فِکْرِهِ وَ شُغْلِ الدَّیْنِ وَ سَهَرِهِ «3»فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَعِذْنِی مِنْهُ «4»وَ أَسْتَجِیرُ بِکَ یَا رَبِّ مِنْ ذِلَّتِهِ فِی الْحَیَاةِ وَ مِنْ تَبِعَتِهِ بَعْدَ الْوَفَاةِ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَجِرْنی مِنْهُ بِوُسْعٍ فَاضِلٍ أَوْ کَفَافٍ وَاصِلٍ]

خدایا! بر محمّد و آلش درود فرست، و مرا از وامی که به خاطر آن آبرویم را بریزی نجات بخش؛ وامی که ذهنم را پریشان می کند، و فکرم را پراکنده می سازد، و کارم را در چاره کردن آن طولانی می کند.

ای پروردگارم! از اندوه وام و فکرش، و از دل مشغولی به آن، و بی خوابیش به تو پناه می برم؛ پس بر محمّد و آلش درود فرست، و مرا از آن پناه ده.

ای پروردگارم! از خواری وام در این زندگی دنیا، و از گرفتاریش، پس از مرگ به تو پناه می جویم؛ پس بر محمّد و آلش درود فرست، و مرا از سختی وام به ثروت سرشار، و رزق کافی که از من قطع نشود، پناه ده.

اقتصادی است. گاهی در طول یک سال اتّفاق می افتد که خرج و دخل یک مؤمن آبرومند، با هم تفاوت پیدا می کند، به این معنا که خرج سالانۀ او در عین حالی که کاسب و زحمت کش و فعّال است از دخلش به خاطر حوادثی بیشتر می شود، در این صورت دچار کمبود و مشکل می گردد، که این مشکل را برادر مؤمنش به وسیلۀ قرض الحسنه می تواند از سر راه او بردارد.

گاهی مؤمنی به ناچار به حادثۀ زلزله، سیل، آتش سوزی، بیماری سهمگین، تعمیر خانه، خرید خانه، عروسی فرزند دچار می آید که قرض الحسنه می تواند تمام این سختی ها را تبدیل به راحتی کند، و بار سنگینی را از دوش مؤمن بردارد.

در هر صورت برای قرض الحسنه در رابطه با حلّ بسیاری از مشکلات جایگاه بلندی است، و این عمل در میان اعمال حسنه ویژگی خاصی دارد.

نیاز مردم به یکدیگر اقتضا کرده که محبّت و رحمت و عاطفۀ مردم نسبت به یکدیگر به صورت قرض الحسنه تجلّی کند. به همین خاطر است که قرآن مجید این سند محکم الهی، در بیش از ده آیه به قرض الحسنه اشاره کرده، و به صورت امر الهی از آن یاد فرموده است، و به دنبال قرآن مجید روایات و اخبار از این مسئله تمجید زیاد نموده، و عمل مقابل آن را که ربای قرضی است به شدّت مورد حمله قرار داده و ربا دهنده را مستحق عذاب الهی دانسته است.

من در این سطور ابتدا به آیات شریفۀ قرآن در رابطه با قرض الحسنه و سپس به روایات و اخبار اهل بیت اشاره می کنم، آنگاه ربای قرضی و معاملی را از نظر قرآن و روایات بررسی می نمایم.

اقْرَضْتُمُ اللّهَ قَرْضاً حَسَناً لَأُکَفِّرَنَّ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ لاَُدْخِلَنَّکُمْ جَنّاتٍ تَجْری مِن تَحتِهَا الاَْنْهارُ فَمَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ مِنْکُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبیلِ» (1)

خدا از بنی اسرائیل [ بر لزوم اطاعت از آیینش و پیروی از موسی ] پیمان گرفت ، و از میان آنان دوازده سرپرست برانیگختیم [ تا هر یک عهده دار امور قبیله ای از قبایل بنی اسرائیل باشد ] ، و خدا به آنان فرمود : یقیناً من با شمایم ، اگر نماز را برپا دارید ، و زکات بپردازید ، و به پیامبرانم ایمان آورید ، و آنان را تقویت و یاری کنید و به خدا وامی نیکو دهید ، مسلماً گناهانتان را محو می کنم ، و شما را در بهشت هایی که از زیرِ [ درختانِ ] آن نهرها جاری است در می آورم ؛ پس هر که از شما بعد از این کافر شود ،یقیناً راه راست را گم کرده است .

از آیۀ شریفه استفاده می شود که قرض الحسنه در امّت های قبل از اسلام هم به عنوان برنامه ای از برنامه های الهی و دستوری از دستورهای حضرت حق، و عملی که باعث دخول در بهشت است مطرح بوده، و این کار شایسته و عمل پسندیده اختصاص به امّت اسلام و احکام شریعت محمّدیه ندارد.

مَنْ ذَا الَّذی یُقْرِضُ اللّهَ قَرضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ اضْعافاً کَثیرَةً وَ اللّهُ یَقْبِضُ وَ یَبْصُطُ وَ الَیْهِ تُرْجَعُونَ» (2)

کیست آن که به خدا وام نیکو دهد ، تا آن را برایش چندین برابر بیفزاید ؟ و خداست که [ روزی را ] تنگ می گیرد و وسعت می دهد ؛ و [ همۀ شما برای دریافت پاداش ] به سوی او بازگردانده می شوید .

ص:106

آن مال به او بازگردد.

و نیز آن حضرت فرمود:

اَلْقَرْضُ الْواحِدُ بِثَمانِیَةَ عَشَرَ، وَ انْ ماتَ احْتُسِبَ بِها مِنَ الزَّکاةِ. (1)

ثواب قرض هیجده برابر خواهد بود و چنانچه گیرنده بمیرد یا قدرت ادا نداشته باشد می توان آن را به حساب زکات گذاشت.

راوی می گوید: از حضرت صادق علیه السلام شنیدم:

مالی را به قرض الحسنه دهم خوشتر دارم از آن که آن را ببخشم. و نیز آن جناب فرمود: هر کس مالی را به قرض دهد و مدتی برای آن معیّن کند و قرض گیرنده نتواند در رأس مدت آن را بپردازد، به هر روزی که آن تأخیر اندازد، برای صاحب مال ثواب صدقه دادن یک دینار را در هر روز خواهد داشت. (2)حضرت صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می کند:

اَلْفُ دِرْهَمٍ اقْرِضُها مَرَّتَیْنِ احَبُّ الَیَّ مِنْ انْ اتَصَدَّقَ بِها مَرَّةً، وَ کَما لا یَحِلُّ لِغَریمِکَ انْ یَمْطُلَکَ وَ هُوَ مُوسِرٌ فَکَذلِکَ لا یَحِلُّ لَکَ انْ تَعْسِرَهُ اذا عَلِمْتَ انَّهُ مُعْسِرٌ. (3)

هزار درهم را چنانکه دوبار قرض الحسنه بدهم خوشتر دارم از آن که یکبار صدقه دهم. و همان گونه که برای آن که از تو قرض گرفته جایز نیست مماطله نماید و ادای آن را تأخیر اندازد، پس همچنین برای تو جایز نخواهد بود با این

ص:109

که بدانی دست تنگ است و قدرت ادای آن را ندارد از او مطالبه کنی.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

رَأَیْتُ لَیْلَةً اسْرِیَ بِی عَلی بابِ الجَنَّةِ مَکْتُوباً الصَّدَقَةُ بِعَشْرِ امْثالِها، و القَرْضُ بِثَمانِیَةَ عَشَرَ. (1)

شب معراج مشاهده کردم بر در بهشت نوشته شده: صدقه به ده برابر، و قرض به هیجده برابر است.

حضرت صادق علیه السلام علّت هیجده برابر بودن قرض الحسنه را می فرماید:

برای این که صدقه به دست محتاج و غیر محتاج می رسد، ولی قرض فقط به دست محتاج و دردمند داده می شود. (2)رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

مَنْ اقْرَضَ مَلْهُوفاً فَاَحْسَنَ طِلْبَتَهُ اسْتَأنَفَ الْعَمَلَ، وَ اعطاهُ اللّهُ بِکُلِّ دِرْهَمٍ الْفَ قِنْطارٍ مِنَ الْجَنَّةِ. (3)

هر کس به دردمندی قرض بدهد، و درباز گرداندنش نیکو عمل کند، عمل خود را از سر بگیرد، (چرا که مانند روزی شده که از مادر متولد شده) و خداوند به هر درهمی هزار قنطار در بهشت به او عنایت می کند.

در روایات و اخبار اسلامی سفارش زیاد شده که: از نگاهداری دین و پولی که قرض گرفته اید خودداری کنید، چون زمان قرض به پایان رسید پول مردم را برگردانید که ماندن مالِ قرض نزد شما، گناه سنگینی است و عدم پرداخت آن بسیار

ص:110

زشت است، امکان این هست که با خودداری از پرداخت قرض درِ خیر بسته شود، و بسیاری از بندگان خدا از فیض قرض محروم شوند.

از حضرت باقر علیه السلام روایت شده:

کُلُّ ذَنْبٍ یُکَفِّرُهُ الْقَتْلُ فِی سَبیلِ اللّهِ الاَّ الدَّیْنَ فَاِنَّهُ لا کَفّارَةَ لَهُ الاّ اداؤُهُ، اوْ یَقْضِیَ صاحِبُهُ، اوْ یَعْفُوَ الَّذی لَهُ الْحَقُّ. (1)

شهادت در راه خدا کفّارۀ تمام گناهان است مگر دَیْن که کفّاره ای جز ادا کردن ندارد، یا این که دوستش آن را بپردازد، یا طلبکار از حقّ خود بگذرد.

ابوسعید خدری می گوید: از رسول الهی صلی الله علیه و آله شنیدم:

اَعُوذُ بِاللّهِ مِنَ الْکُفْرِ وَ الدَّیْنِ. قیلَ: یا رَسولَ اللّهِ! ایُعْدَلُ الدَّیْنُ بِالْکُفْرِ؟ فَقالَ:

نَعَمْ. (2)

به خداوند از کفر و دَیْن پناه می برم. گفته شد: ای رسول خدا! آیا دَین همسنگ کفر است؟ فرمود: آری.

امام صادق علیه السلام از پدرانش از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت می کند:

اِیّاکُمْ وَالدَّیْنَ فَاِنَّهُ هَمٌّ بِاللَّیْلِ، وَ ذُلٌّ بِالنَّهارِ. (3)

شما را از دَین بر حذر می دارم که دَین غصّۀ شب و ذلّت روز است.

روز قیامت مدیون را می آورند در حالی که از وحشت آنچه بر عهدۀ اوست نگران است، اگر دارای حسنات باشد از حسناتش به صاحب مال می دهند، و اگر فاقد حسنات باشد از گناهان صاحب مال در پروندۀ او می گذارند. (1)زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله مردی از دنیا رفت در حالی که دو دینار بدهکار بود، رسول خدا صلی الله علیه و آله را برای نماز خبر کردند، حضرت از نماز خواندن بر آن میّت بدهکار خودداری فرمودند. و این عمل مهم را به این خاطر ترک کردند تا کسی جرأت بر خوردن مال مردم، پیدا نکند. (2)ابوثمامه می گوید: بر حضرت جواد علیه السلام وارد شدم و عرضه داشتم: قصد حج دارم، اما به یکی از افراد مرجئه بدهکارم چه می فرمائید؟ حضرت فرمود:

برو دَینت را ادا کن، و مواظب باش خدا را با بر گردن داشتن دَین ملاقات نکنی، به حقیقت که مؤمن خیانت نمی ورزد! (3)معاویة بن وهب می گوید: به حضرت صادق علیه السلام عرضه داشتم:

به ما خبر رسید مردی از انصار مُرد و بر عهدۀ او دَین بود، رسول خدا صلی الله علیه و آله بر او نماز نخواند و فرمود: شما مردم هم بر او نماز نخوانید تا دَین او را بپردازند. امام فرمود: صحیح است. (4)حضرت صادق علیه السلام فرمود:

خَفِّفُوا الدَّیْنَ فَاِنَّ فِی خِفَّةِ الدَّیْنِ زِیادَةَ الْعُمْرِ. (5)

قرض و دَین را سبک کنید که در سبکی دَین، طول عمر است.

ص:112

روایت بالا گویا جنبۀ روانی دارد، به این صورت که مدیون بر اثر سنگینی دین در اضطراب و وحشت و ناامنی است، و این حالات باعث سکته و فشارهای عصبی است، و سکته و فشارهای عصبی عمر را کوتاه می کند.

حضرت صادق علیه السلام فرمودند:

اَلسُّرّاقُ ثَلاثةٌ: مانِعُ الزَّکاةِ، وَ مُسْتَحِلُّ مُهُورِ النِّساءِ، وَ کَذلِکَ مَنِ اسْتَدانَ وَ لَمْ یَنْوِ قَضاءَهُ. (1)

دزدان سه نفرند: آن که از پرداخت زکات خودداری می کند، آن که خوردن مهر زنان را حلال دانسته و از ادای آن سرباز می زند، آن که پولی را قرض می گیرد و نیّت ادای آن را ندارد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

مَنْ یَمْطُلْ عَلی ذی حَقٍّ حَقَّهُ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَی اداءِ حَقِّهِ فَعَلَیْهِ کُلَّ یَوْمٍ خَطیئَةُ عَشّارٍ. (2)

کسی که نسبت به ادای حقّ ذی حقّی مماطله و کندی کند در صورتی که قدرت بر ادای آن حق را دارد، هر روز گناه آن کسی که به ناحق و به زور از مردم باج می گیرد بر گردن اوست.

امام صادق علیه السلام فرمود:

یا یُونُسُ! مَنْ حَبَسَ حَقَّ الْمُؤْمِنِ اقامَهُ اللّهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ خَمْسَمِأَةِ عامٍ عَلی رِجْلَیْهِ حَتّی یَسیلَ مِنْ عَرَقِهِ اودِیَةٌ وَ یُنادِی مُنادٍ مِنْ عِنْدِ اللّهِ، هذا الظّالِمُ الَّذی حَبَسَ عَنِ الْمُؤْمِنِ حَقَّهُ. قالَ: فَیُوَبَّخُ ارْبَعینَ عاماً ثُمَّ یُؤْمَرُ بِهِ الَی

ص:113

النّارِ. (1)

ای یونس! هر کس حقّ مؤمنی را حبس کند. خداوند در قیامت پانصد سال او را سر پا نگاه می دارد تا از عرق او رودها جاری شود، و یک منادی از جانب خداوند فریاد برآورد که: این همان ظالمی است که حق مؤمن را حبس کرده است. امام فرمود: پس چهل سال او را توبیخ می کنند و سپس فرمان می دهند تا او را به آتش ببرند.

و نیز آن حضرت فرمود:

اَیُّمَا مُؤْمِنٍ حَبَسَ مُؤْمِناً عَنْ مالِهِ وَ هُوَ مُحتاجٌ الَیْهِ لَمْ یَذُقْ وَاللّهِ مِنْ طَعامِ الْجَنَّةِ وَ لایَشْرَبُ مِنَ الرَّحیقِ الْمَخْتُومِ. (2)

هر مؤمنی مانع مؤمنی از رسیدن به مالش شود، در حالی که به آن نیازمند است، به خدا قسم از طعام بهشت نچشد و از رحیق مختوم ننوشد.

و اگر [ بدهکار ] تنگ دست بود [ بر شماست که ] او را تا هنگام توانایی مهلت دهید ؛ و بخشیدن همۀ وام [ و چشم پوشی و گذشت از آن در صورتی که توانایی پرداختش را ندارد ] اگر [ فضیلت وثوابش را ] بدانید برای شما بهتر است .

ولی او قبول نکرد، فرمود:

وای بر او! اگر می بخشید به هر درهمی ده برابر ثواب می برد، و اکنون که حلال نکرده هر درهمی برابر یک درهم است. (1)رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

مَنْ ارادَ انْ یُظِلَّهُ اللّهُ فِی ظِلِّ عَرْشِهِ یَوْمَ لا ظِلَّ الاّ ظِلُّهُ فَلْیُنْظِرْ مُعْسِراً اوْ لِیَدَعْ لَهُ عَنْ حَقِّهِ. (2)

کسی که می خواهد خداوند او را در سایۀ عرشش جای دهد، روزی که سایه ای جز سایۀ او نیست، تنگ دست را مهلت دهد یا از حقّش بگذرد.

أَجَلِهِ ذَ لِکُمْ أَقْسَطُ عِندَ اللَّهِ وَأَقْوَمُ لِلشَّهَدَةِ وَأَدْنَی أَلَّا تَرْتَابُواْ إِلَّآ أَن تَکُونَ تِجَرَةً حَاضِرَةً تُدِیرُونَهَا بَیْنَکُمْ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَلَّا تَکْتُبُوهَا وَأَشْهِدُواْ إِذَا تَبَایَعْتُمْ وَلَا یُضَآرَّ کَاتِبٌ وَلَا شَهِیدٌ وَإِن تَفْعَلُواْ فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِکُمْ وَاتَّقُواْ اللَّهَ وَیُعَلِّمُکُمُ اللَّهُ وَاللَّهُ بِکُلِ ّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ» (1)

ای اهل ایمان ! چنانچه وامی به یکدیگر تا سر آمد معینی ، دادید ، لازم است آن را بنویسید . و باید نویسنده ای [ سَنَدش را ] در میان خودتان به عدالت بنویسد . و نباید هیچ نویسنده ای از نوشتن سند همان گونه که خدا [ بر اساس قوانین شرعی ] به او آموخته است ، دریغ ورزد . او باید بنویسد ، و کسی که حقْ به عهدۀ اوست باید [ کلامش را جهت تنظیم سند برای نویسنده ] املا کند ، و از خدا که پروردگار اوست پروا نماید و از حق چیزی را نکاهد . و اگر کسی که حق به عهدۀ اوست ، سفیه یا ناتوان باشد ، یا [ به علتی ] نتواند املا کند ، ولیّ و سرپرست او به عدالت املا کند . و دو شاهد از مردانتان را [ بر این حق ] شاهد بگیرید ، و اگر دو مرد نبود ، یک مرد و دو زن را از میان شاهدانی که می پسندید ، شاهد بگیرید تا اگر یکی از آن دو زن [ واقعیّت را ] فراموش کرد ، آن دیگری او را یادآوری کند . و شاهدان هنگامی که [ برای ادای شهادت ] دعوت شوند [ از پاسخ دعوت ] امتناع نورزند ، و از نوشتن [ سندِ وام ] تا سرآمد معیّنش ، کوچک باشد یا بزرگ ، ملول نشوید ، این [ کار ] نزد خدا عادلانه تر و برای اقامه شهادت پابرجاتر ، و به این که [ در جنس وام ، اندازۀ آن و زمان پرداختش ] شک نکنید [ و ستیز و نزاعی پیش نیاید ، ] نزدیک تر است . مگر آن که داد و ستدی نقدی باشد که آن را میان خود دست به دست می کنید ، در این صورت بر شما گناهی نیست که آن را ننویسید .

و هرگاه داد و ستد کنید ، شاهد بگیرید . و نباید به نویسنده و شاهد زیان برسد

ص:117

و اگر زیان برسانید ، خروج از اطاعت خداست که گریبانگیر شما شده است و از خدا پروا کنید و خدا [ احکامش را ] به شما می آموزد و خدا به همه چیز داناست .

کننده مباش و ربا بر وی مگذار. (1)و در سِفْرلاوی آمده:

و اگر برادر تو فقیر شده، نزد تو تهیدست شود او را دستگیری نمای گر چه غریب و یا میهمان باشد، تا آن که با تو زندگانی بنماید، نقد خود را به او به ربا مده و خوراک خود را به مرابحه به او مده. (2)در سفر مثنی آورده:

با برادرت معاملۀ سودی مکن نه معاملۀ نقره، نه معاملۀ آذوقه، نه معاملۀ هر چیزی که جهت سود داده می شود. (3)در کتاب نحمیا می گوید:

در دلم مشورت کرده، اعیان و سروران را عتاب کرده، به ایشان گفتم که: شما هر کس از برادران خود ربا می گیرید و جماعت بسیاری به خلاف ایشان گذاشتم. (4)در کتاب حزقیال گوید:

آن که به ربح نمی دهد و مرابحه نمی گیرد و دست خود را از بی انصافی کشیده در میان اشخاص محکم به راستی می نماید. (5)گذشته از شرایع آسمانی، چنانکه ذکر شد، رباخواری در فکر ساده و بی آلایش ملل و اقوام پیشین، یک نوع عمل ظالمانه و دور از انصاف به شمار می رفته، ولی به تدریج عادات زشت در آنان تأثیر نموده و به قیاس کالا و یا خانه که به اجاره واگذار می شد، عنوان جدیدی برای آن تراشیده و به نام اجرت و مال الاجاره متداول نمودند، لکن با تغییر دادن عنوان نمی شد آثار شوم آن را از افکار عمومی و محیط

ص:119

اقتصادی بزدایند؛ زیرا در نظام طبقاتی وسیلۀ قاطعی در دست سرمایه داران و از پا درآوردن بدهکاران بود.

روی این اصل در تمدّن های بعدی سود و بهره را حداکثر به 12درصد محدود نموده و زاید بر آن را غیر قانونی اعلام کرده و مجازات بر آن معیّن نمودند! گذشته از این که این محدودیّت ها مفاسد ربا را به شرحی که توضیح خواهیم داد از بین نمی برد، پایدار هم نخواهد ماند و سرمایه داران که در دولت ها نفوذ دارند مترصّد فرصتند که با تراشیدن عنوان تازه، مثلاً به نام این که تسهیل و توسعۀ وام جهت اعمال تولیدی، بالابردن میزان سود را ایجاب می کند، دولت ها را وادار به تجدیدنظر در قانون موجود بنمایند و تحدید میزان سود را به توافق طرفین موکول کنند، و به بیان دیگر و صریح تر:

دست سرمایه داران رباخوار را باز بگذارند تا آنها آزادانه، حداکثر فشار و استثمار را به طرف مقابل مضطر و نیازمند، زیر سرپوش توافق تحمیل بنمایند.

روی این حساب، مقنّن اسلام که به طبع آزمند و افزون طلبی بشر واقف است و می داند در این قبیل موارد، کم آن منتهی به زیاده روی و به تدریج مؤدّی به فساد می گردد، راه پیشروی و دستبرد به حصار قانونی را کاملاً بسته است و مثلاً از خوردن یک جرعه نوشابۀ مسکر و یا کسب یک درهم ربا جلوگیری کرده است و علاوه بر این که در مورد قرض، سودجوئی را به طور کلی تحریم نموده، در خرید و فروش نیز در همۀ اشیا که به وزن و یا کیل سنجش می شود در صورتی که عوضین معامله از یک جنس بوده باشد، کم و بیش بودن عوض مقابل را ممنوع نموده است.

و گناه یک درهم رباخواری را اگرچه فرضاً در مقابل میلیون ها وام و سال ها مهلت باشد، بیشتر از گناه آن سیه کار پلید که در خانۀ کعبه با مادر خود مرتکب فحشا گردد، به حساب آورده است.

و در حدیثی حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

ص:120

اَلرِّبا سَبْعُونَ جُزْءاً فَاَیْسَرُها مِثْلُ انْ یَنْکِحَ الرَّجُلُ امَّهُ فِی بَیْتِ اللّهِ الْحَرامِ. (1)

گناه رباخواری هفتاد بخش است که آسان تر و سبک ترش مانند آن است که مرد با مادر خود در خانۀ کعبه جمع شود.

و نیز فرمود:

وَ مَنْ اکَلَ الرِّبا مَلأَ اللّهُ بَطْنَهُ مِنْ نارِ جَهَنَّمَ بِقَدْرِ ما اکَلَ، وَ انِ اکْتَسَبَ مِنْهُ مالاً لَمْ یَقْبَلِ اللّهُ مِنْهُ شَیْئاً مِنْ عَمَلِهِ، وَ لَمْ یَزَلْ فِی لَعْنَةِ اللّهِ وَ الْمَلائِکَةِ ما کانَ عِنْدَهُ مِنْهُ قِیراطٌ. (2)

و هر کس ربا بخورد، به همان اندازه که خورده است خداوند شکمش را از آتش دوزخ پر خواهد کرد، و چنانچه مالی از راه ربا به دست آورد، خداوند هیچ یک از اعمال حسنۀ او را قبول نمی کند، و تا زمانی که قیراطی از آن مال نزد اوست و به صاحبش مسترد نساخته گرفتار لعنت خدا و فرشتگان خواهد بود.

فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهی فَلَهُ ما سَلَفَ وَ امْرُهُ الَی اللّهِ وَ مَنْ عادَ فَاُولئِکَ اصْحابُ النّارِهُمْ فِیها خالِدُونَ * یَمْحَقُ اللّهُ الرِّبا وَ یُربِی الصَّدَقاتِ وَ اللّهُ لایُحِبُّ کُلَّ کَفّارٍ اثیمٍ» (1)

کسانی که ربا می خورند [ در میان مردم و برای امر معیشت و زندگی ] به پای نمی خیزند ، مگر مانند به پای خاستن کسی که شیطان او را با تماس خود آشفته حال کرده [ و تعادل روانی و عقلی اش را مختل ساخته ] است ، این بدان سبب است که آنان گفتند : خرید و فروش هم مانند رباست . در حالی که خدا خرید و فروش را حلال ، و ربا را حرام کرده است . پس هر که از سوی پروردگارش پندی به او رسد و [ از کار زشت خود ] بازایستد ، سودهایی که [ پیش از تحریم آن ] به دست آورده ، مال خود اوست ، و کارش [ از جهت آثار گناه و کیفر آخرتی ] با خداست . و کسانی که [ به عمل زشت خود ] بازگردند [ و نهی خدا را احترام نکنند] پس آنان اهل آتش اند ، و در آن جاودانه اند . * خدا ربا را نابود می کند ، و صدقات را فزونی می دهد ؛ و خدا هیچ ناسپاس بزه کاری را دوست ندارد .

و نیز می فرماید:

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِیَ مِنَ الرِّبا انْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ * فَاِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ انْ تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُءُوسُ امْوالِکُمْ لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ» (2)

ای اهل ایمان ! از خدا پروا کنید ، و اگر مؤمن [ واقعی ] هستید آنچه را از ربا [ بر عهدۀ مردم ] باقی مانده رها کنید . * واگر چنین نکردید [ و به رباخواری

ص:122

اصرار ورزیدید ] به جنگی بزرگ از سوی خدا و رسولش [ بر ضد خود ] یقین کنید ؛ و اگر توبه کردید ، اصل سرمایه های شما برای خود شماست [ و سودهای گرفته شده را به مردم بازگردانید ] که در این صورت نه ستم می کنید و نه مورد ستم قرار می گیرید .

و نیز می فرماید:

یا ایُّها الَّذینَ آمَنُوا لا تَأکُلُوا الرِّبا اضْعافاً مُضاعَفَةً وَ اتَّقُوا اللّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ * وَاتَّقُوا النّارَ الَّتی اعِدَّتْ لِلْکافِرینَ» (1)

ای اهل ایمان ! ربا را که سودهای چند برابر است نخورید ، و از خدا پروا کنید تا رستگار شوید . * و از آتشی که برای کافران آماده شده است بپرهیزید .

4 - آزمندی و سودپرستی فکر صحیح را از مغز علیل آنها ربوده و به غلط می پندارند ربا هم مانند خرید و فروش است که علاوه بر سرمایه سودی هم عاید فروشنده می گردد، در صورتی که چنین نیست و خرید و فروش نوعاً دور محور عرضه و تقاضا می چرخد و کالا و بهای آن در مقابل همدیگر قرار گرفته و به مصلحت و رضای طرفین انجام می پذیرد، برعکس ربا که وسیلۀ استثمار و استعباد بوده و مالی بدون عوض و به محض تحمیل بر طرف مقابل به دست می آید. و به ملاحظۀ این تفاوت جوهری و مباینت واقعی، خداوند بیع را حلال و ربا را حرام کرده است.

5 - رباخواری ظلم فاحش بوده و آثار شوم آن در هر دو جهان دامنگیر ستمکار خواهد شد، و درست در نقطۀ مقابل صدقات قرار گرفته است که در آن مالی بلاعوض به مستمندان بذل می شود و این جا مالی بلاعوض از نیازمندان دریافت می گردد، و روی همین اصل خداوند بر آن وعدۀ افزایش داده و این یکی را وعید به نابودی!

6 - رباخوار منفور خداوند و کافر به نعمت او و دور از رحمت حق تعالی است، چه این که در نعمت مال سوء تصرّف کرده و بر خلاف دستور و در غیر مورد مشروع، آن را به مصرف رسانده است، و هم عاطفه و رأفت و رحم بر نیازمندان را از دل خود رانده است. و به سزای آن، از درگاه حق رانده خواهد شد.

7 - خدا و رسول او رسماً به رباخواران اعلان جنگ داده اند و عاقبت کار جنگ آوران با خدا و رسول جز شکست و خذلان ابدی و عذاب دائم نخواهد بود.

با یک سیر اجمالی در مفاسد همه جانبۀ رباخواری یقین حاصل می شود که این همه تشدید و تضییق در قانون اسلام نسبت به این عمل کاملاً بجا بوده و جلوگیری از ربا، مطابق با میزان عدل و رحمت است.» (1)

ص:124

آگاه باش خداوند تو را رحمت کند، به حقیقت که ربا حرام است. و از گناهان کبیره و از آن برنامه هائی که خداوند به آن وعدۀ آتش داده است، پس پناه می بریم به خداوند از آن، ربا بر زبان هر پیامبری و در آیات هر کتابی حرام شمرده شده است.

رسول حق صلی الله علیه و آله فرمود:

یَقُومُ آکِلُ الرِّبا مَکْتُوبٌ بَیْنَ عَیْنَیْهِ: لا حُجَّةَ لَهُ عِنْدَ اللّهِ. (1)

خورندۀ ربا در قیامت برمی خیزد در حالی که بر پیشانی او نوشته شده. او را بر خداوند دلیل و برهان و عذر و حجّتی نیست.

حضرت صادق علیه السلام فرمود:

دِرْهَمُ رِباً اعْظَمُ عِنْدَ اللّهِ مِنْ ثَلاثینَ زِنْیَةً کُلُّها بِذاتِ مَحْرَمٍ مِثْلِ خالَتِهِ وَ عَمَّتِهِ. (2)

یک درهم ربا گناهش در پیشگاه خدا از سی زنا بزرگتر است که تمام آن با محرمانی مثل خاله و عمّه صورت بگیرد.

ص:126

[«5»اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ احْجُبْنِی عَنِ السَّرَفِ وَ الاِزْدِیَادِ وَ قَوِّمْنِی بِالْبَذْلِ وَ الاِقْتِصَادِ وَ عَلِّمْنِی حُسْنَ التَّقْدِیرِ وَ اقْبِضْنِی بِلُطْفِکَ عَنِ التَّبْذِیرِ وَ أَجْرِ مِنْ أَسْبَابِ الْحَلاَلِ أَرْزَاقِی وَ وَجِّهْ فِی أَبْوَابِ الْبِرِّ إِنْفَاقِی وَ ازْوِ عَنِّی مِنَ الْمَالِ مَا یُحْدِثُ لِی مَخِیلَةً أَوْ تَأَدِّیاً إِلَی بَغْیٍ أَوْ مَا أَتَعَقَّبُ مِنْهُ طُغْیَاناً]

خدایا! بر محمّد و آلش درود فرست، و مرا از اسراف و زیاده خواهی بازدار، و به بخشیدن و میانه روی مستقیم ساز، و نیکو اندازه نگاه داشتن را به من بیاموز، و مرا به لطف خود از ولخرجی حفظ کن، و روزیم را از وسایل حلال جاری فرما، و خرج کردنم را در راه های خیر و نیکی جهت ده، و ثروتی که برای من خودبینی ایجاد کند، یا به ستمگری کشاند، یا به دنبال آن دچار طغیان و سرکشی شوم از من بگیر.

إِذا أَرادَ اللّهُ بِعَبْدٍ خَیْراً أَلْهَمَهُ الْاِقتِصادَ وَ حُسْنَ التَّدْبِیرِ وَ جَنَّبَهُ سُوْءَ التَّدْبیرِ وَ الْاِسْرافَ. (1)

هر گاه خداوند خوبی بنده ای را بخواهد به او صرفه جویی و نیک اندیشی عطا کند و از بد اندیشی و زیاده روی، دور سازد.

حضرت صادق علیه السلام در فضیلت اعتدال در زندگی می فرماید:

ضَمِنْتُ لِمَنِ اقْتَصَدَ أَنْ لایَفْتَقِرَ وَ قالَ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ: یَسَْلُونَکَ مَاذَا یُنفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ» (2)

وَ الْعَفْوُ الوَسَطُ وَ قالَ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ: وَ الَّذِینَ إِذَآ أَنفَقُواْ لَمْ یُسْرِفُواْ وَ لَمْ یَقْتُرُواْ وَ کَانَ بَیْنَ ذَ لِکَ قَوَامًا» (3)

وَ الْقَوامُ الْوَسَطُ. (4)

من برای کسی که میانه روی کند ضمانت می کنم که فقیر نشود. خداوند عزوجل فرموده است: «از تو می پرسند : چه چیز انفاق کنند ؟ بگو : از آنچه افزون بر نیاز است .»؛ مراد از زیادتی رعایت حد وسط است. و نیز خداوند عزوجل فرموده است: «و آنان که وقتی انفاق می کنند ، نه از حدّ معمول [ و متعارف ] می گذرند و نه تنگ می گیرند ، و [ انفاقشان ] همواره میان این دو در حدّ اعتدال است .» قوام به معنای اعتدال و حدّ متوسط است.

امام علی علیه السلام می فرماید:

اَلْاِقْتِصادُ یُنْمِی الْقَلیلَ. (5)

میانه روی، مال اندک را رشد می دهد.

ص:128

الْإِسْرافُ یُفْنِی الْجَزِیلَ. (1)

اسراف مال زیاد را نابود می سازد.

میانه روی، کفاف زندگی را تأمین کرده و هزینۀ امور را بیمه می کند. و موجب فقر و فلاکت هم نمی شود، در غیر این صورت نخست برای انسان فقر مادی و نیازمندی مالی پدید می آید و سپس انسان به فقر معنوی که تهی شدن از ارزش دینی و درونی است؛ دچار می گردد که از مهمترین آنها از بین رفتن عزّت نفس است.

الدُّنْیا وَ یَضَعُهُ فِی الآخِرَةِ وَ یُکْرِمُهُ فِی النّاسِ وَ یُهینُهُ عِنْدَ اللّهِ. وَ لَمْ یَضَعِ امْرُؤٌ مالَهُ فی غَیْرِ حَقِّهِ وَ لا عِنْدَ غَیْرِ اهْلِهِ الاّ حَرَمَهُ اللّهُ شُکْرَهُمْ، وَ کانَ لِغَیْرِهِ وُدُّهُمْ فَاِنْ زَلَّتْ بِهِ النَّعْلُ یَوْماً فَاحْتاجَ الی مَعُونَتِهِمْ فَشَرُّ خَدِینٍ وَ الْاَمُ خَلیلٍ. (1)

بدانید که پرداخت مال در غیر موردش تبذیر و اسراف است، و این کار شخص را در دنیا سربلندی می دهد ولی در آخرت موجب سرشکستگی است، او را در دیدۀ مردم با ارزش اما نزد خداوند خوار می کند. کسی مالش را در برنامۀ غیر حق و نزد غیر مستحق صرف نکرد، مگر اینکه خداوند او را از سپاسگزاری همان مردم محروم کرد، و محبّتشان متوجّه غیر او گشت، و اگر روزی قدمش بلغزد و به یاری آنان نیازمند شود همان مردم، بدترین دوست و پست ترین رفیق خواهند بود.

در دنیای امروز که هزاران کودک و مردمان گرسنه، در انتظار پاره ای نان و غذا در صف ها می نشینند و برای کامیابی خود مانند بردگان کار می کنند، چگونه بشر به خود اجازه می دهد که منابع طبیعی و نعمت های الهی را به هدر دهد و برای رسیدن به شهوات نامحدود خود امکانات و سرمایه ها را بی حدّ و اندازه مصرف کند.

آیا دور ریختن نان و خوراک و مصرف بی رویّۀ آب و برق و گاز و ولخرجی های خودسرانه که همۀ آنها با تلاش ها و سرمایه های مردمی و ملّی یک کشور در حال توسعه به دست می آید؛ اسراف و تبذیر نیست و ما همیشه باید منتظر بلا و حادثه ای سهمگین باشیم تا گروهی در غفلت ها نابود شوند و عدّۀ کمی عبرت بگیرند.

ص:130

[«6»اَللَّهُمَّ حَبِّبْ إِلَیَّ صُحْبَةَ الْفُقَرَاءِ وَ أَعِنِّی عَلَی صُحْبَتِهِمْ بِحُسْنِ الصَّبْرِ وَ مَا زَوَیْتَ عَنِّی مِنْ مَتَاعِ الدُّنْیَا الْفَانِیَةِ فَاذْخَرْهُ لِی فِی خَزَائِنِکَ الْبَاقِیَةِ وَ اجْعَلْ مَا خَوَّلْتَنِی مِنْ حُطَامِهَا وَ عَجَّلْتَ لِی مِنْ مَتَاعِهَا بُلْغَةً إِلَی جِوَارِکَ وَ وُصْلَةً إِلَی قُرْبِکَ وَ ذَرِیعَةً إِلَی جَنَّتِکَ إِنَّکَ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ وَ أَنْتَ الْجَوَادُ الْکَرِیمُ]

خدایا! همنشینی با تهی دستان را محبوب من قرار ده، و مرا در همنشینی با آنان به صبر نیکو یاری ده، و آنچه از متاع دنیایِ نابود شدنی که از من گرفتی، آن را در خزانه های پایدارت برایم ذخیره کن، و آنچه از توشۀ ناچیز دنیا به من دادی، و از کالای بی ارزشش برای من پیش انداختی، وسیلۀ رسیدن به جوارت، و پیوستن به مقام قرب حضرتت، و سببی به سوی بهشت قرار ده؛ همانا تو دارندۀ احسان عظیمی، و تو بخشندۀ کریمی.

می آورد.

خداوند منّان برای یادآوری آداب معاشرت با ضعیفان و مستمندان می فرماید:

فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلَا تَقْهَرْ * وَ أَمَّا السَّآئِلَ فَلَا تَنْهَرْ * وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ» (1)

و اما [ به شکرانۀ این همه نعمت ] یتیم را خوار و رانده مکن * و تهیدست حاجت خواه را [ به بانگ زدن ] از خود مران * و نعمت های پروردگارت را بازگو کن .

از جمله نکاتی که از این آیات استفاده می شود:

1 - در هنگام قدرت جسمی و مالی، از زمان ضعف خود و دیگران یاد کنید که الطاف الهی به واسطه های زیادی مانند مهربانی پدر و مادر در کودکی و نوجوانی، و آموزش ادب و دانش معلّم در مدرسه، یاری و تشویق دوستان و آشنایان در کارهای زندگی به انسان می رسد.

2 - پناه دادن به بی سرپرست و نیازمندان و رسیدگی به وضع حالی و مالی آنان به دلیل شرایط سنّی و روحی و اجتماعی باید در اولویّت باشد. اگر گذشتۀ تلخ و سخت خود را یاد کنید؛ محرومان را طرد نمی کنید و به نعمت های حق مغرور نمی شوید.

3 - نعمت ها محصول دانش و تخصص و زرنگی آدمیان نیست، بلکه لطف پروردگار است. یاد نعمت های الهی انسان را از ناامیدی و خودباختگی نجات داده و ایستادگی او را در برابر حوادث و آزمایش ها افزون می کند. نعمت های حق باید در مسیر رشد و تربیت انسان باشد نه غفلت و طغیانگری.

4 - خداوند فقیر را غنی می کند ولی از انسان نمی خواهد فقیر را توانا کنیم، بلکه

ص:133

می فرماید: فقیر را از خود مران و یتیم را با تندی سرزنش مکن.

انصاف، با التماس تر در خواسته ها، کم سپاس تر در بخشش ها، دیر پوزش پذیر در لطف ها و بی صبر در حوادث روزگار هستند. (1)ولی نسبت به طبقۀ ضعیف جامعه به قاطعیّت هشدار فرموده است:

ثُمَّ اللّهَ اللّهَ فِی الطَّبَقَةِ السُّفْلی مِنَ الَّذینَ لا حیلَةَ لَهُمْ مِنَ الْمَساکینِ وَ الْمُحْتاجینَ وَ اهْلِ الْبُؤْسی وَ الزَّمْنی، فَاِنَّ فی هذِهِ الطَّبَقَةِ قانِعاً وَ مُعْتَرّاً...

وَاجْعَلْ لِذَوِی الْحاجاتِ مِنْکَ قِسْماً تُفَرِّغُ لَهُمْ فیهِ شَخْصَکَ وَ تَجْلِسُ لَهُمْ مَجْلِساً عامّاً، فَتَتَواضَعُ فِیهِ لِلّهِ الَّذی خَلَقَکَ. (2)

خدا را خدا را! در طبقۀ پایین اجتماع، از آنان که راه چاره ندارند، و از کارافتادگان و نیازمندان و دچار شدگان به زیان و سختی و صاحبان امراضی که از پا درآمده اند، در میان اینان کسانی هستند که روی سؤال و اظهار حاجت دارند و کسانی که عفّت نفسشان مانع از سؤال است... .

از جانب خود وقتی را برای آنان که به شخص تو نیازمندند قرار ده و در آن وقت وجود خود را برای آنان از هر کاری فارغ کن، و جلوست برای آنان در مجلس عمومی باشد، و برای خداوندی که تو را آفریده تواضع کن.

از سیرۀ عملی و رفتاری معصومان علیهم السلام که بسیار بر این روش اصرار می ورزیدند، این که خویش را در مقام یک نیازمند حقیقی قرار دهند و با پروردگار مناجات نمایند تا بتوانند در حضور فقیری که در کنار کوچه یا مسجد نشسته به آسانی همنشین و مهربان باشند.

طاووس فقیه یمانی گوید:

نیمه شبی غرق در سکوت به کنار کعبه رفتم در آنجا امام سجّاد علیه السلام را دیدم که

ص:135

وارد حجر اسماعیل شد و نماز خواند و آنگاه به سجده رفت.

با خود گفتم: او مردی پاک سرشت از خاندان بزرگواری است؛ چه نیکوست که نزدیک او شوم و دعاهایش را بشنوم.

پس شنیدم که در سجده اش می فرمود:

عُبَیْدُکَ بِفِنائِکَ مِسْکینُکَ بِفِنائِکَ فَقیرُکَ بِفِنائِکَ سائِلُکَ بِفِنائِکَ.

بندۀ کوچک تو در آستانۀ توست؛ بندۀ بیچاره ات در بارگاه توست؛ بندۀ نیازمندت به در خانۀ توست؛ بندۀ درخواست کننده ات در درگاه توست.

سپس طاووس گوید: دعاهای امام را در هنگام گرفتاری و پریشانی می خواندم، به سرعت اندوهم برطرف می شد. (1)

ص:136

«1»اَللَّهُمَّ یَا مَنْ لاَ یَصِفُهُ نَعْتُ الْوَاصِفِینَ وَ یَا مَنْ لاَ یُجَاوِزُهُ رَجَآءُ الرَّاجِینَ وَ یَا مَنْ لاَ یَضِیعُ لَدَیْهِ أَجْرُ الْمُحْسِنِینَ وَ یَا مَنْ هُوَ مُنْتَهَی خَوْفِ الْعَابِدِینَ وَ یَا مَنْ هُوَ غَایَةُ خَشْیَةِ الْمُتَّقِینَ «2»هَذَا مَقَامُ مَنْ تَدَاوَلَتْهُ أَیْدِی الذُّنُوبِ وَ قَادَتْهُ أَزِمَّةُ الْخَطَایَا وَ اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِ الشَّیْطَانُ فَقَصَّرَ عَمَّا أَمَرْتَ بِهِ تَفْرِیطاً وَ تَعَاطَی مَا نَهَیْتَ عَنْهُ تَغْرِیراً «3»کَالْجَاهِلِ بِقُدْرَتِکَ عَلَیْهِ أَوْ کَالْمُنْکِرِ فَضْلَ إِحْسَانِکَ إِلَیْهِ حَتَّی إِذَا انْفَتَحَ لَهُ بَصَرُ الْهُدَی وَ تَقَشَّعَتْ عَنْهُ سَحَائِبُ الْعَمَی أَحْصَی مَا ظَلَمَ بِهِ نَفْسَهُ وَ فَکَّرَ فِیمَا خَالَفَ بِهِ رَبَّهُ فَرَأَی کَبِیرَ عِصْیَانِهِ کَبِیراً وَ جَلِیلَ مُخَالَفَتِهِ جَلِیلاً فَأَقْبَلَ نَحْوَکَ مُؤَمِّلاً لَکَ مُسْتَحْیِیاً مِنْکَ وَ وَجَّهَ رَغْبَتَهُ إِلَیْکَ ثِقَةً بِکَ فَأَمَّکَ بِطَمَعِهِ یَقِیناً وَ قَصَدَکَ بِخَوْفِهِ إِخْلاَصاً «4»قَدْ خَلاَ طَمَعُهُ مِنْ کُلِّ مَطْمُوعٍ فِیهِ غَیْرِکَ وَ أَفْرَخَ رَوْعُهُ مِنْ کُلِّ مَحْذُورٍ مِنْهُ سِوَاکَ فَمَثَلَ بَیْنَ یَدَیْکَ مُتَضَرِّعاً وَ غَمَّضَ بَصَرَهُ إِلَی الْأَرْضِ مُتَخَشِّعاً وَ طَأْطَأَ رَأْسَهُ لِعِزَّتِکَ مُتَذَلِّلاً وَ أَبَثَّکَ مِنْ سِرِّهِ مَا أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنْهُ خُضُوعاً وَ عَدَّدَ مِنْ ذُنُوبِهِ مَا أَنْتَ أَحْصَی لَهَا خُشُوعاً وَ اسْتَغَاثَ بِکَ مِنْ عَظِیمِ مَا وَقَعَ بِهِ فِی عِلْمِکَ «5»وَ قَبِیحِ مَا فَضَحَهُ فِی حُکْمِکَ مِنْ ذُنُوبٍ أَدْبَرَتْ لَذَّاتُهَا فَذَهَبَتْ وَ أَقَامَتْ تَبِعَاتُهَا فَلَزِمَتْ لاَ یُنْکِرُ - یَا إِلَهِی - عَدْلَکَ إِنْ عَاقَبْتَهُ وَ لاَ یَسْتَعْظِمُ عَفْوَکَ إِنْ عَفَوْتَ عَنْهُ وَ رَحِمْتَهُ لِأَنَّکَ الرَّبُّ الْکَرِیمُ الَّذِی لاَ یَتَعَاظَمُهُ غُفْرَانُ الذَّنْبِ الْعَظِیمِ «6»اَللَّهُمَّ فَهَا أَنَا ذَا قَدْ جِئْتُکَ مُطِیعاً لِأَمْرِکَ

ص:138

ص:139

فِیمَا أَمَرْتَ بِهِ مِنَ الدُّعَاءِ مُتَنَجِّزاً وَعْدَکَ فِیمَا وَعَدْتَ بِهِ مِنَ الْإِجَابَةِ إِذْ تَقُولُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ» «7 اللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ الْقَنِی بِمَغْفِرَتِکَ کَمَا لَقِیتُکَ بِإِقْرَارِی وَ ارْفَعْنِی عَنْ مَصَارِعِ الذُّنُوبِ کَمَا وَضَعْتُ لَکَ نَفْسِی وَ اسْتُرْنِی بِسِتْرِکَ کَمَا تَأَنَّیْتَنِی عَنِ الاِنْتِقَامِ مِنِّی «8»اَللَّهُمَّ وَ ثَبِّتْ فِی طَاعَتِکَ نِیَّتِی وَ أَحْکِمْ فِی عِبَادَتِکَ بَصِیرَتِی وَ وَفِّقْنِی مِنَ الْأَعْمَالِ لِمَا تَغْسِلُ بِهِ دَنَسَ الْخَطَایَا عَنِّی وَ تَوَفَّنِی عَلَی مِلَّتِکَ وَ مِلَّةِ نَبِیِّکَ مُحَمَّدٍ - عَلَیْهِ السَّلاَمُ - إِذَا تَوَفَّیْتَنِی «9»اَللَّهُمَّ إِنِّی أَتُوبُ إِلَیْکَ فِی مَقَامِی هَذَا مِنْ کَبَائِرِ ذُنُوبِی وَ صَغَائِرِهَا وَ بَوَاطِنِ سَیِّئَاتِی وَ ظَوَاهِرِهَا وَ سَوَالِفِ زَلاَّتِی وَ حَوَادِثِهَا تَوْبَةَ مَنْ لاَ یُحَدِّثُ نَفْسَهُ بِمَعْصِیَةٍ وَ لاَ یُضْمِرُ أَنْ یَعُودَ فِی خَطِیئَةٍ «10»وَ قَدْ قُلْتَ - یَا إِلَهِی - فِی مُحْکَمِ کِتَابِکَ إِنَّکَ تَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِکَ وَ تَعْفُو عَنِ السَّیِّئَاتِ وَ تُحِبُّ التَّوَّابِینَ فَاقْبَلْ تَوْبَتِی کَمَا وَعَدْتَ وَ اعْفُ عَنْ سَیِّئَاتِی کَمَا ضَمِنْتَ وَ أَوْجِبْ لِی مَحَبَّتَکَ کَمَا شَرَطْتَ «11»وَ لَکَ - یَا رَبِّ - شَرْطِی أَلاَّ أَعُودَ فِی مَکْرُوهِکَ وَ ضَمَانِی أَنْ لاَ أَرْجِعَ فِی مَذْمُومِکَ وَ عَهْدِی أَنْ أَهْجُرَ جَمِیعَ مَعَاصِیکَ «12»اَللَّهُمَّ إِنَّکَ أَعْلَمُ بِمَا عَمِلْتُ فَاغْفِرْ لِی مَا عَلِمْتَ وَ اصْرِفْنِی بِقُدْرَتِکَ إِلَی مَا أَحْبَبْتَ «13»اَللَّهُمَّ وَ عَلَیَّ تَبِعَاتٌ قَدْ حَفِظْتُهُنَّ وَ تَبِعَاتٌ قَدْ نَسِیتُهُنَّ وَ کُلُّهُنَّ بِعَیْنِکَ الَّتِی لاَ تَنَامُ وَ عِلْمِکَ الَّذِی لاَ یَنْسَی فَعَوِّضْ مِنْهَا أَهْلَهَا وَ احْطُطْ عَنِّی وِزْرَهَا وَ خَفِّفْ عَنِّی ثِقْلَهَا وَ اعْصِمْنِی مِنْ أَنْ أُقَارِفَ مِثْلَهَا«14» اللَّهُمَّ وَ إِنَّهُ لاَ وَفَاءَ لِی بِالتَّوْبَةِ إِلاَّ بِعِصْمَتِکَ وَ لاَ اسْتِمْسَاکَ بِی عَنِ الْخَطَایَا إِلاَّ عَنْ قُوَّتِکَ فَقَوِّنِی بِقُوَّةٍ کَافِیَةٍ وَ تَوَلَّنِی بِعِصْمَةٍ مَانِعَةٍ «15»اَللَّهُمَّ أَیُّمَا عَبْدٍ تَابَ إِلَیْکَ وَ هُوَ فِی عِلْمِ الْغَیْبِ عِنْدَکَ فَاسِخٌ لِتَوْبَتِهِ وَ عَائِدٌ فِی ذَنْبِهِ وَ خَطِیئَتِهِ فَإِنِّی

ص:140

أَعُوذُ بِکَ أَنْ أَکُونَ کَذَلِکَ فَاجْعَلْ تَوْبَتِی هَذِهِ تَوْبَةً لاَ أَحْتَاجُ بَعْدَهَا إِلَی تَوْبَةٍ تَوْبَةً مُوجِبَةً لِمَحْوِ مَا سَلَفَ وَ السَّلاَمَةِ فِیمَا بَقِیَ «16»اَللَّهُمَّ إِنِّی أَعْتَذِرُ إِلَیْکَ مِنْ جَهْلِی وَ أَسْتَوْهِبُکَ سُوءَ فِعْلِی فَاضْمُمْنِی إِلَی کَنَفِ رَحْمَتِکَ تَطَوُّلاً وَ اسْتُرْنِی بِسِتْرِ عَافِیَتِکَ تَفَضُّلاً «17»اَللَّهُمَّ وَ إِنِّی أَتُوبُ إِلَیْکَ مِنْ کُلِّ مَا خَالَفَ إِرَادَتَکَ أَوْ زَالَ عَنْ مَحَبَّتِکَ مِنْ خَطَرَاتِ قَلْبِی وَ لَحَظَاتِ عَیْنِی وَ حِکَایَاتِ لِسَانِی تَوْبَةً تَسْلَمُ بِهَا کُلُّ جَارِحَةٍ عَلَی حِیَالِهَا مِنْ تَبِعَاتِکَ وَ تَأْمَنُ مِمَا یَخَافُ الْمُعْتَدُونَ مِنْ أَلِیمِ سَطَوَاتِکَ «18»اَللَّهُمَّ فَارْحَمْ وَحْدَتِی بَیْنَ یَدَیْکَ وَ وَجِیبَ قَلْبِی مِنْ خَشْیَتِکَ وَ اضْطِرَابَ أَرْکَانِی مِنْ هَیْبَتِکَ «19»فَقَدْ أَقَامَتْنِی - یَا رَبِّ - ذُنُوبِی مَقَامَ الْخِزْیِ بِفِنَائِکَ فَإِنْ سَکَتُّ لَمْ یَنْطِقْ عَنِّی أَحَدٌ وَ إِنْ شَفَعْتُ فَلَسْتُ بِأَهْلِ الشَّفَاعَةِ «20»اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ شَفِّعْ فِی خَطَایَایَ کَرَمَکَ وَ عُدْ عَلَی سَیِّئَاتِی بِعَفْوِکَ وَ لاَ تَجْزِنِی جَزَائِی مِنْ عُقُوبَتِکَ وَ ابْسُطْ عَلَیَّ طَوْلَکَ وَ جَلِّلْنِی بِسِتْرِکَ وَ افْعَلْ بِی فِعْلَ عَزِیزٍ تَضَرَّعَ إِلَیْهِ عَبْدٌ ذَلِیلٌ فَرَحِمَهُ أَوْ غَنِیٍّ تَعَرَّضَ لَهُ عَبْدٌ فَقِیرٌ فَنَعَشَهُ «21»اَللَّهُمَّ لاَ خَفِیرَ لِی مِنْکَ فَلْیَخْفُرْنِی عِزُّکَ وَ لاَ شَفِیعَ لِی إِلَیْکَ فَلْیَشْفَعْ لِی فَضْلُکَ وَ قَدْ أَوْجَلَتْنِی خَطَایَایَ فَلْیُؤْمِنِّی عَفْوُکَ فَمَا کُلُّ مَا نَطَقْتُ بِهِ عَنْ جَهْلٍ مِنِّی بِسُوءِ أَثَرِی وَ لاَ نِسْیَانٍ لِمَا سَبَقَ مِنْ ذَمِیمِ فِعْلِی لَکِنْ لِتَسْمَعَ سَمَاؤُکَ وَ مَنْ فِیهَا وَ أَرْضُکَ وَ مَنْ عَلَیْهَا مَا أَظْهَرْتُ لَکَ مِنَ النَّدَمِ «22»وَ لَجَأْتُ إِلَیْکَ فِیهِ مِنَ التَّوْبَةِ فَلَعَلَّ بَعْضَهُمْ بِرَحْمَتِکَ یَرْحَمُنِی لِسُوءِ مَوْقِفِی أَوْ تُدْرِکُهُ الرِّقَّةُ عَلَیَّ لِسُوءِ حَالِی فَیَنَالَنِی مِنْهُ بِدَعْوَةٍ هِیَ أَسْمَعُ لَدَیْکَ مِنْ دُعَائِی أَوْ شَفَاعَةٍ أَوْکَدُ عِنْدَکَ مِنْ شَفَاعَتِی تَکُونُ بِهَا نَجَاتِی مِنْ غَضَبِکَ وَ فَوْزَتِی بِرِضَاکَ

ص:141

«23»اَللَّهُمَّ إِنْ یَکُنِ النَّدَمُ تَوْبَةً إِلَیْکَ فَأَنَا أَنْدَمُ النَّادِمِینَ وَ إِنْ یَکُنِ التَّرْکُ لِمَعْصِیَتِکَ إِنَابَةً فَأَنَا أَوَّلُ الْمُنِیبِینَ وَ إِنْ یَکُنِ الاِسْتِغْفَارُ حِطَّةً لِلذُّنُوبِ فَإِنِّی لَکَ مِنَ الْمُسْتَغْفِرِینَ «24»اَللَّهُمَّ فَکَمَا أَمَرْتَ بِالتَّوْبَةِ وَ ضَمِنْتَ الْقَبُولَ وَ حَثَثْتَ عَلَی الدُّعَاءِ وَ وَعَدْتَ الْإِجَابَةَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اقْبَلْ تَوْبَتِی وَ لاَ تَرْجِعْنِی مَرْجِعَ الْخَیْبَةِ مِنْ رَحْمَتِکَ إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ عَلَی الْمُذْنِبِینَ وَ الرَّحِیمُ لِلْخَاطِئِینَ الْمُنِیبِینَ «25»اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ کَمَا هَدَیْتَنَا بِهِ وَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ کَمَا اسْتَنْقَذْتَنَا بِهِ وَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ صَلاَةً تَشْفَعُ لَنَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ یَوْمَ الْفَاقَةِ إِلَیْکَ إِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ هُوَ عَلَیْکَ یَسِیرٌ.

ص:142

[«1»اَللَّهُمَّ یَا مَنْ لاَ یَصِفُهُ نَعْتُ الْوَاصِفِینَ وَ یَا مَنْ لاَ یُجَاوِزُهُ رَجَآءُ الرَّاجِینَ وَ یَا مَنْ لاَ یَضِیعُ لَدَیْهِ أَجْرُ الْمُحْسِنِینَ وَ یَا مَنْ هُوَ مُنْتَهَی خَوْفِ الْعَابِدِینَ وَ یَا مَنْ هُوَ غَایَةُ خَشْیَةِ الْمُتَّقِینَ]

خدایا! ای آن که توصیف وصف کنندگان او را نمی ستاید، و ای آن که امید امیدواران از او نمی گذرد، و ای آن که پاداش نیکوکاران نزد او ضایع نمی شود، و ای آن که حضرت او نهایت ترس عابدان، و هدف بیم پرهیزکاران است.

که خداوند در قرآن می فرماید:

وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنی آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلی کَثیرٍ مِمَّنْ خَلَقنا تَفْضیلاً» (1)

به یقین فرزندان آدم را کرامت دادیم ، و آنان را در خشکی و دریا [ بر مرکب هایی که در اختیارشان گذاشتیم ] سوار کردیم ، و به آنان از نعمت های پاکیزه روزی بخشیدیم ، وآنان را بر بسیاری از آفریده های خود برتری کامل دادیم .

ولی این انسانِ برتر از برخی از موجودات، از نظر عقل و درک و فهم و شعور بسیار محدود است.

این مسئله به جای خود صحیح است که فعالیّت فکری و مغزی انسان، این تمدّن شگرف، و این همه کتابخانه های عظیم، و دانشگاه های وسیع را به وجود آورده، ولی بر اساس اعتراف خودش هنوز در ابتدای دالان علم است و از داخل این خانه خبری ندارد.

قرآن مجید دانش بشر را ناچیز شمرده و از تمام دانستنی های او تحت عنوان قلیل یاد می کند:

وَ ما اوتیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ الاّ قَلیلاً» (2)

و از دانش و علم جز اندکی به شما نداده اند .

قرآن مجید شمردن نعمت های الهی را از طاقت بشر بیرون می داند، چرا که انسان را قدرت احاطه بر تعداد موجودات هستی نیست و علّتش آن است که درک و شعور و فهم و عقل او بسیار محدود است، گرچه با این محدودیّت راه رسیدن به

ص:144

انواع کمالات و فضایل به روی او باز است.

قُلْ لَوْ کانَ الْبَحْرُ مِداداً لِکَلِماتِ رَبِّی لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ انْ تَنْفَدَ کَلِماتُ رَبّی وَ لَوْ جِئنا بِمِثْلِهِ مَدَداً» (1)

بگو : اگر دریا برای [ نوشتن ] کلمات پروردگارم [ که مخلوقات او هستند ] مرکب شود ، پیش از آن که کلمات پروردگارم پایان یابد ، یقیناً دریا پایان می یابد ، و اگرچه مانند آن دریا را به کمک بیاوریم .

«قرآن در این آیه توجّه به این واقعیّت می دهد که گمان مبرید عالم هستی محدود به آن است که شما می بینید یا می دانید یا احساس می کنید، بلکه آن قدر عظمت و گسترش دارد که اگر دریاها مرکب شوند و بخواهند نام آنها و صفات و ویژگی های آنها را بنویسند دریاها پایان می یابند پیش از آن که موجودات جهان هستی را احصا کرده باشند.

توجّه به این نکته نیز لازم است که دریا در این جا مفهوم جنس را دارد، و همچنین کلمۀ «مثل» در جملۀ: لَوْ جِئنا بِمِثْلِهِ مَدَداً نیز معنی جنس را می رساند، اشاره به این که هر قدر همانند این دریاها بر آن افزوده شود باز هم کلمات الهی پایان نمی گیرد.

خلاصۀ مطلب این که این قلم ها می شکند و آن مرکّب ها تا آخرین قطره تمام می شود و هنوز شرح مخلوقات و اسرار و حقایق جهان هستی باقی مانده است.

درست فکر کنید یک قلم چقدر قدرت نوشتن دارد؟ سپس فکر کنید از یک شاخۀ کوچک درخت چند قلم ساخته می شود؟ پس از آن از یک درخت بزرگ با آن ساقۀ تنومندش چند هزار یا چند میلیون قلم تهیه می شود؟ سپس مجموع درختان روی زمین در تمام جنگل ها و باغ ها را در نظر بگیرید، و قلم هایی که از آن ساخته

ص:145

می شود حساب کنید.

از سوی دیگر با یک قطرۀ مرکّب فکر کنید چند کلمه می توان نوشت؟ سپس آن را در یک استخر و یک دریاچه و یک دریا و اقیانوس و سرانجام همۀ دریاهای روی زمین ضرب کنید چه عدد عجیبی را تشکیل می دهد؟!!

عظمت این سخن آنگاه روشن تر می شود که به این واقعیّت توجّه کنیم که عدد سبع در آیۀ مشابه آیۀ مورد بحث در سورۀ مبارکه لقمان، عدد «تعداد» نیست بلکه عدد «تکثیر» است و به تعبیر دیگر مفهومش این است که اگر دریاهای بسیار بر آن دریا بیفزاییم باز کلمات اللّه پایان نمی یابد.

موضوع مهمّی که در این جا توجّه به آن لازم است این است که آیۀ فوق در عین این که گسترش بی انتهای جهان هستی را در گذشته و حال و آینده مجسّم می سازد، ترسیمی از علم نامحدود خداوند نیز هست، چرا که می دانیم خداوند به همۀ آنچه در پهنۀ هستی بوده است و خواهد بود احاطۀ علمی دارد، بلکه علم او به حکم این که علم حضوری است از وجود این موجودات جدا نخواهد بود.» (1)چه کند مشتی خاک درهم پیچیده و امواجی از فعّالیت های حیاتی و روانی که انسان نامیده می شود، در مقابل مقام ربوبی احدیّت که همۀ جهان هستی با کهکشان های پویا و با انسان های بی شمارش، چیزی جز مشق کوچکی از یک لحظۀ مشیّت او نیست؟

و نیز هر نیروئی که برای کوشیدن در راه او بسیج شود، و هر راهی که برای وصول به ادای حق او درنوردیده شود، جزئی از حق اوست که ادا کردن آن برای انسان امکان ناپذیر است.

در سه مورد از آیات قرآنی وارد شده است.

ص:146

وَ ما قَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ» (1)

خدا را آن گونه که سزاوار اوست نشناختند .

این است معنای آن جمله که به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نسبت داده شده است:

ما عَبَدناکَ حَقَّ عِبادَتِکَ. (1)

و ما نمی توانیم عبادتی شایستۀ مقام تو بجای بیاوریم.» (2)

نموده ایم، آیا می توانیم تمام خصوصیات و جزئیات سیستم گذشته و آیندۀ بشریت و جهان هستی را بدانیم؟ آیا ما می توانیم از حقیقت مشیّت جاریۀ خداوندی اطلاعی داشته باشیم؟ البته نه و یقیناً چنین نیست، ما نه فقط به تمام واقعیت ها جهان هستی آشنا نیستیم، بلکه سرنوشت یک ذرّۀ بی مقدار را هم نمی توانیم دقیق معین نمائیم، زیرا اگر این توانائی را داشتیم تمام جهان را می شناختیم، آری، این یک اعتراف تلخ است ولی چه باید کرد، زیرا حقیقت است.

اما همین که به نادانی خود اعتراف می کنیم و قطرۀ علم خود را از هوا و آلودگی های نفسانی دور می کنیم اتصال آن را به دریای علم تو، ای خداوند دانا، درک می کنیم.» (1)آری، تمام این سطوری که خواندید همان است که امام عابدان، و محبوب محبان، و عشق عاشقان در جملۀ اول دعای سی و یکم با تمام وجودش فریاد می زند:

«اَللَّهُمَّ یَا مَنْ لاَ یَصِفُهُ نَعْتُ الْوَاصِفِینَ»

دیده در هجر تو شرمندۀ احسانم کرد بس که شب ها گهر اشک به دامانم کرد

عاشقان دوش ز گیسوی تو دیوانه شدند حال آشفتۀ آن جمع پریشانم کرد

تا که ویران شدم آمد به کفم گنج مراد خانۀ سیل غم آباد که ویرانم کرد

شمّه ای از گل روی تو به بلبل گفتم آن تنک حوصله رسوای گلستانم کرد

ص:149

داستان شب هجران تو گفتم با شمع آن قدر سوخت که از گفته پشیمانم کرد

این ناله که قد می کشد از سینۀ تنگم تصویر نهال از غم آزار تو دارم

تمثال گل و رنگ بهارم چه فریبد من آینۀ حسن خدا داد تو دارم

هر چند به صد رنگ زنم دست تصنّع چون وانگرم خامۀ بهزاد تو دارم

تا زنده ام از جان کنی ام نیست رهائی شیرینی و من خدمت فرهاد تو دارم

گو شیشۀ امکان شکند سنگ حوادث من طاقی از ابروی پریزاد تو دارم

بیدل تو به من هیچ مدارا ننمودی عمری است که پاس دل ناشاد تو دارم

(بیدل دهلوی)

حضرت امیر المؤمنین علیه السلام در دعای کمیل است که:

ما هکَذَا الظَّنُّ بِکَ وَ لا اخْبِرْنا بِفَضْلِکَ عَنْکَ یا کَریمُ یا رَبِّ. (1)

به وجود مقدست این گمان نمی رود که اجری در پیشگاهت ضایع شود و بدون علّت کسی در معرض بی لطفی تو قرار گیرد، و چنین خبری از جانب خود تو و فرستادگانت که به ما بندگان نرسیده که تو ضایع کنندۀ اجری ای بزرگوار، ای پروردگار.

اِنَّ اللّهَ لایُضیعُ اجْرَ الْمُحْسِنینَ» (1)

چرا که خدا پاداش نیکوکاران را تباه نمی کند .

وَ اصْبِرْ فَاِنَّ اللّهَ لایُضیعُ اجْرَ الْمُحْسِنینَ» (2)

و شکیبایی کن که یقیناً خدا پاداش نیکوکاران را تباه نمی کند .

اِنَّهُ مَنْ یَتَّقِ وَ یَصْبِرْ فَاِنَّ اللّهَ لایُضیعُ اجْرَ الْمُحْسِنینَ» (3)

بی تردید هر کس پرهیزکاری کند و شکیبایی ورزد ، [پاداش شایسته می یابد] ؛ زیرا خدا پاداش نیکوکاران را تباه نمی کند .

این هم از عجایب است که عبد، مالک خود و عملش نیست، آنچه دارد از خدا دارد، جسم و جان را او عنایت کرده، توفیق عمل را او مرحمت فرمود، طریق هدایت را او ارائه نموده، شوق به اجرای فرامین و دستورها را او در قلب شعله ور ساخته، آن وقت عمل کننده را مستحق و طلبکار دانسته و به طور مکرّر در قرآن مجید اعلام نموده که اجر نیکوکار را ضایع نخواهم کرد!

این نکته نیز ناگفته نماند که محسن از نظر قرآن انسانی است که قلبش آراسته به ایمان، جانش پیراسته از زشتی های معنوی، و نفسش مزیّن به زینت اخلاق حسنه، و عملش موافق با دستورهای قرآن و خواسته های پیامبر و امامان معصوم علیهم السلام است، و چنین انسانی بدون شک اجر اعمال و اخلاقش در پیشگاه حضرت حق ضایع نگردد.

من به بوی خوش تو دلشادم ورنه از خود گرهی بر بادم

ص:153

شوم از خویش به هر لحظه خراب کند آن لطفِ خفی آبادم

بی نسیمت بردم باد صبا لطف کن تا ندهی بر بادم

ای خوش آندم که مرا یاد کنی ای که یک دم نروی از یادم

لطف پنهان ز دلم بازمگیر که در این لطفِ نهانی زادم

لطف تو گر نبود با غم تو قهر این غم بکَند بنیادم

نرسی گرتو به فریاد دلم از فلک هم گذرد فریادم

بیستون غمت و تیشۀ صبر که تو شیرینی و من فرهادم

کمر بندگیت بست چو فیض از غم هر دو جهان آزادم

(فیض کاشانی)

هر جا مَهی است پیش رخت هست ناتمام ماه تمام روی زمین و زمان تویی

یوسف اگر چه بود به خوبی عزیز مصر حالا به ملک حُسن، عزیز جهان تویی

گر صدهزار مهر بنا نمایند مهوشان ایشان ستمگرند همین مهربان تویی

گر دل ز درد خون شد و گر جان به لب رسید غم نیست چون طبیب منِ ناتوان تویی

گر جان به باد داد هلالی از آن چه باک جانی که هست در تنِ او جاودان تویی

(هلالی جغتایی)

اِنَّما یَخْشَی اللّهَ مِنْ عَبادِهِ الْعُلَماءُ» (1)

از بندگان خدا فقط دانشمندان از او می ترسند .

قرآن در وصف انبیا علیهم السلام می فرماید:

اَلَّذینَ یُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللّهِ وَ یَخْشَوْنَهُ وَ لایَخْشَوْنَ احَداً الاَّ اللّهَ» (2)

[ آری، این روش خداست دربارۀ ] آنان که همواره پیامهای خدا را به مردم می رسانند و از [ عظمت و مقام ] او می ترسند و از هیچ کس جز او واهمه ندارند.

آنان که در این پهنۀ هستی به جلال و جمالی که فوق آن متصوّر نیست پی برده اند، و ناچیزی خویش و جملۀ موجودات را در جنب آن عظمت بی پایان درک کرده اند، دلی سرشار از خشیت و انکسار دارند، و قلبی مرعوب از سطوت ذوالجلال.

اِذا ذُکِرَ اللّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ اذا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیاتُهُ زادَتْهُمْ ایماناً» (3)

و هر وقت یاد خدا به میان آید دلهاشان ترسان گردد، و هر وقت آیات خدا بر آنان تلاوت شود ایمانشان را افزون سازد.

و اینان هستند که یک تذکّر از انبیا و یک اشاره از اولیای خدا، چنان تکانی بر روحشان می افکند که گاه از شدّت ارتعاش قالب تهی می کنند، چنانکه آن مرد بیدار دل به نام همّام از شنیدن اوصاف اهل تقوا از زبان امیر مؤمنان علیه السلام فریادی کشید و جان داد، آنگاه امام فرمود:

ص:156

هکَذا تَصْنَعُ الْمَواعِظُ الْبالِغَةُ بِاَهْلِها. (1)

اندرزهای رسا، در دل آنان که اهلش باشند این چنین اثر می گذارد.

شنید از گوش دل آوای معشوق فکند از شوق سر در پای معشوق

اگر سرّ ازل محرم کند گوش در افتد تا ابد سر مست و مدهوش

ز دام تن پرد مرغ روانش بیاساید ز درد هجر جانش

اگر در روایات آمده: که امام عارفان علی علیه السلام به هنگام نماز و به خصوص در حال خلوت با حضرت معبود در دل شب بدنش می لرزید و انقلابی عجیب بر روح مقدسش عارض می گردید و گاهی از حال می رفت، این نه آن خوف و نگرانی از تقصیر در انجام وظایف، و ترس از مجازات های خداوند در روز محشر و حساب بود، نه - معاذاللّه - او که معصوم است و کوچک ترین تقصیر از وی در امر وظایف به وقوع نپیوسته است، بلکه این همان حال خشیت و انکسار یک دل آگاه از عظمت بی نهایت در بی نهایت است که خود و تمام ماسوا را مستهلک در پرتو آن تجلّیات قاهره می دید و از خود بی خود می شد. (2)

ص:157

[«2»هَذَا مَقَامُ مَنْ تَدَاوَلَتْهُ أَیْدِی الذُّنُوبِ وَ قَادَتْهُ أَزِمَّةُ الْخَطَایَا وَ اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِ الشَّیْطَانُ فَقَصَّرَ عَمَّا أَمَرْتَ بِهِ تَفْرِیطاً وَ تَعَاطَی مَا نَهَیْتَ عَنْهُ تَغْرِیراً «3»کَالْجَاهِلِ بِقُدْرَتِکَ عَلَیْهِ أَوْ کَالْمُنْکِرِ فَضْلَ إِحْسَانِکَ إِلَیْهِ حَتَّی إِذَا انْفَتَحَ لَهُ بَصَرُ الْهُدَی وَ تَقَشَّعَتْ عَنْهُ سَحَائِبُ الْعَمَی أَحْصَی مَا ظَلَمَ بِهِ نَفْسَهُ وَ فَکَّرَ فِیمَا خَالَفَ بِهِ رَبَّهُ فَرَأَی کَبِیرَ عِصْیَانِهِ کَبِیراً وَ جَلِیلَ مُخَالَفَتِهِ جَلِیلاً]

این جایگاه کسی است که دست های گناهان، او را دست گردان کرده اند، و مهارهای خطاها، او را به دنبال خود کشیده اند، و شیطان بر او چیره شده و از باب ضایع کردن امر نسبت به آنچه امر فرمودی کوتاهی کرده، و به خاطر غفلتش از عاقبت کار، آنچه را نهی کردی مرتکب شده، مانند کسی که قدرتت را بر وجودش جاهل و فراوانی احسانت را نسبت به خودش منکر است، تا هنگامی که دیدۀ هدایت برایش باز شده، و ابرهای کوردلی، از صفحۀ باطنش برطرف گشته، ستم هایی که بر خود کرده، به شمار آورده، و در اموری که پروردگارش را مخالفت کرده به اندیشه نشسته؛ در نتیجه گناه بزرگش را بزرگ، و عظمت مخالفتش را عظیم دیده.

ص:158

لا مُصیبَةَ اعْظَمُ مِنَ الْجَهْلِ. (1)

مصیبتی بزرگتر از نادانی وجود ندارد.

و نیز آن حضرت فرمود:

لا عَدُوَّ اضَرُّ مِنَ الْجَهْلِ. (2)

دشمنی ضرر زننده تر از جهل نیست.

حضرت هادی علیه السلام می فرماید:

اَلْجَهْلُ وَ الْبُخْلُ اذَمُّ الاَْخْلاقِ. (3)

نادانی و بخل از بدترین موارد اخلاق است.

امام علی علیه السلام می فرماید:

لا یَری الْجاهِلُ الاَّ مُفْرِطاً اوْ مُفَرِّطاً. (4)

جاهل در تمام امورش یا افراطی است یا تفریطی. (یا کارش جلوتر از دستورهای اسلام، یا مادون دستورهای اسلام است. در افراطش گناهکار و در تفریطش نیز معصیت کار است).

می نماید.

هوا یعنی خواستن بی محاسبه، و همین است که اصالت ها و حقایق را از جلوی چشم و عقل و وجدان دور می کند.

این همان «می خواهم» است که به هیچ علّت و دلیلی جز خود تکیه ندارد و این یک سخن بی اساس است که در موقع سؤال از کسی که مطابق هوا عمل کرده به عنوان جواب بگوید: دلم خواست، کدام دل؟!

تو همی گوئی مرا دل نیز هست دل فراز عرش باشد نی به پست

اگر با این دشمن مبارزه نشود، و این عامل خطرناک از صحنۀ حیات دفع نشود، و این مرض علاج نگردد، به هوا محوری می انجامد که تا سر حدّ معبودیّت «خدا را کنار زدن و خود بجای او نشستن» پیش می رود.

هواپرستی انسان را از استفاده کردن از آیات خدا باز می دارد، و آدمی را برده و بندۀ شیطان می سازد، و از منافع هدایت محروم و دچار ضربه های ضلالت و غوایت می نماید.

هواپرستی انسان را از درجات عرشی و برکات معنوی، و واقعیّت های ملکوتی به درکات پستی و ماده پرستی و تنبلی و سستی سوق می دهد.

هواپرستی صفات انسانی و ملکات الهی را از انسان سلب، و او را به حیوانی درنده و به تعبیر قرآن به سگی پارس کننده مبدّل می کند.

قرآن دربارۀ مردی که در بنی اسرائیل دچار هواپرستی شد می فرماید:

وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ الَّذی آتَیْناهُ آیاتِنا فَانْسَلَخَ مِنْها فَاَتْبَعَهُ الشَّیْطانُ فَکانَ مِنَ الْغاوِینَ * وَ لَوْ شِئْنا لَرَفَعْناهُ بِها وَ لکِنَّهُ اخْلَدَ الَی الاَْرْضِ وَ اتَّبَعَ هَواهُ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ الْکَلْبِ انْ تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ اوْ تَتْرُکْهُ یَلْهَثْ ذلِکَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ

ص:161

کَذَّبُوا بِایاتِنا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ» (1)

و سرگذشت کسی که آیات خود را به او عطا کردیم و او عملاً از آنان جدا شد ، برای آنان بخوان ؛ پس شیطان او را دنبال کرد [ تا به دامش انداخت ] و در نتیجه از گمراهان شد . * و اگر می خواستیم [ درجات و مقاماتش را ] به وسیلۀ آن آیات بالا می بردیم ، ولی او به امور ناچیز مادی و لذّت هایِ زودگذرِ دنیایی تمایل پیدا کرد واز هوای نفسش پیروی نمود ؛ پس داستانش چون داستان سگ است [ که ] اگر به او هجوم بری ، زبان از کام بیرون می آورد ، واگر به حال خودش واگذاری [ باز هم ] زبان از کام بیرون می آورد . این داستان گروهی است که آیات ما را تکذیب کردند ؛ پس این داستان را [ برای مردم ] حکایت کن ، شاید [ نسبت به امور خویش ] بیندیشند .

«این آیه به روشنی اشاره به داستان کسی می کند که نخست در صف مؤمنان بوده و حامل آیات و علوم الهی گشته، سپس از این مسیر گام بیرون نهاده، به همین جهت شیطان به وسوسۀ او پرداخته و عاقبت کارش به گمراهی و بدبختی کشیده شده است.

تعبیر «انسلخ» که از مادّۀ «انسلاخ» و در اصل به معنی از پوست بیرون آمدن است، نشان می دهد که آیات و علوم الهی در آغاز چنان به او احاطه داشت که همچون پوست تن او شده بود، اما ناگهان از این پوست بیرون آمد و با یک چرخش تند مسیر خود را به کلی تغییر داد.

ص:162

از تعبیر فَأَتْبَعَهُ الشَّیْطانُ چنین استفاده می شود که در آغاز، شیطان تقریباً از او قطع امید کرده بود، چرا که او کاملاً در مسیر حق قرار داشت اما پس از انحراف مزبور، شیطان به سرعت او را تعقیب کرد و به او رسید و بر سر راهش نشست و به وسوسه گری پرداخت و سرانجام او را در صف گمراهان و شقاوتمندان قرار داد.

آیۀ بعد این موضوع را چنین تکمیل می کند که: اگر می خواستیم می توانستیم او را در همان مسیر حق به اجبار نگاه داریم و به وسیلۀ آن آیات و علوم مقام والا بدهیم. ولی مسلّم است که نگاهداری اجباری افراد در مسیر حق با سنّت پروردگار که سنّت اختیار و آزادی اراده است سازگار نیست و نشانۀ شخصیت و عظمت کسی نخواهد بود، لذا بلافاصله اضافه می کند:

ما او را به اختیارش واگذاردیم و او به جای این که با استفاده از علوم و دانش خویش هر روز مقام بالاتری بپیماید به پستی گرایید و بر اثر پیروی از هوا و هوس مراحل سقوط را طی کرد.

«اخلد» از مادۀ اخلاد به معنی سکونت دائمی در یکجا اختیار کردن است، بنابراین أَخْلَدَ إِلَی الْاَرْضِ یعنی برای همیشه به زمین چسبیده، که در این جا کنایه از جهان مادّه و زرق و برق و لذّات نامشروع زندگی مادی است.

سپس این شخص را تشبیه به سگی می کند که همیشه زبان خود را همانند حیوانات تشنه بیرون آورده می گوید: او همانند سگ است که اگر به او حمله کنی دهانش باز و زبانش بیرون است و اگر او را به حال خود واگذاری باز چنین است.

او بر اثر شدّت هواپرستی و چسبیدن به لذّات جهان مادّه یک حالت عطش نامحدود و پایان ناپذیر به خود گرفته که همواره دنبال دنیاپرستی می رود، نه به خاطر نیاز و احتیاج، بلکه به شکل بیمار گونه ای همچون سگ هار که بر اثر بیماری هاری حالت عطش کاذب به او دست می دهد، و در هیچ حال سیراب نمی شود.

این همان حالت دنیاپرستان و هواپرستان دون همّت است که هر قدر بیندوزند، باز هم احساس سیری نمی کنند.

سپس اضافه می کند که این مَثَل مخصوص به این شخص معیّن نیست بلکه

ص:163

مثالی است برای همۀ جمعیّت هائی که آیات خدا را تکذیب کنند.

این داستان ها را برای آنها بازگو کن، شاید دربارۀ آن بیندیشند و مسیر صحیحی را پیدا کنند.» (1)قرآن مجید این گونه مردم را دارای قلبی غافل از واقعیت ها، بردۀ شهوات و تبهکار می داند، و هشدار می دهد که در هیچ زمینه ای از این گونه مردم پیروی نکنید، که پیروی از اینان عین ضلالت و بدبختی و باعث حسرت ابدی و عذاب همیشگی است.

وَ لا تُطِعْ مَنْ اغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنا وَاتَّبَعَ هَواهُ وَ کانَ امْرُهُ فُرُطاً» (2)

و از کسی که دلش را [ به سبب کفر و طغیانش ] از یاد خود غافل کرده ایم و از هوای نفسش پیروی کرده و کارش اسراف و زیاده روی است ، اطاعت مکن .

هوا به اندازه ای خطرناک است که قلب را از حضرت حق جدا می کند. و کرسی حکومت خودش را به جای پروردگار در خانۀ دل می زند و به هر کجا که می خواهد انسان را می برد:

أَفَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ الهَهُ هَواهُ وَ اضَلَّهُ اللّهُ عَلی عِلْمٍ و خَتَمَ عَلی سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلی بَصَرِهِ غِشاوَةً فَمَنْ یَهْدیهِ مِنْ بَعْدِ اللّهِ افَلا تَذَکَّرُونَ» (3)

پس آیا کسی که معبودش را هوای نفسش قرار داده دیدی ؟ و خدا او را از روی علم و آگاهی خود [ بر این که شایستۀ هدایت نیست ] گمراه کرد ، و بر گوش و دلش مُهرِ [ تیره بختی ] نهاد ، و بر چشم [ دلش ] پرده ای قرار داده است ، پس چه کسی است که بعد از خدا او را هدایت کند ؟ آیا متذکّر [ حقایق ] نمی شوید ؟

ص:164

گذر کن ز بیغولۀ نام و ننگ به شه راه مردان درآیی درنگ

رسوم سفیهان ابله بمان که رسم سفیهان کند کار تنگ

فراخ است و هموار راه خرد در این راه نه خار باشد نه سنگ

به دست آوری گر تو میزان عقل نباشد تو رابا خود و غیر جنگ

چو آهنگ جان تو آرد هوا به خیل هوای خدا زن چنگ

به قدر ضرورت ز دنیا بگیر مکن بار بر خود گران و ملنگ

کمی مال، افزونی راحت است کمی جاه، آسایش از نام و ننگ

پذیرفتی این نکته را گر چه فیض وگرنه سر خالی از عقل و سنگ

(فیض کاشانی)

مَنْ اطاعَ هَواهُ اعْطی عَدُوَّهُ مُناهُ. (1)

هر کس از هوای نفسش پیروی کند، دشمنش را به آرزویش رسانده است.

امام علی علیه السلام فرمود:

اَشْجَعُ النّاسِ مَنْ غَلَبَ هَواهُ. (2)

شجاع ترین مردم کسی است که بر هوای نفسش غلبه کند.

و نیز امام علی علیه السلام می فرماید:

اَلْهَوی اسُّ الْمِحَنِ. (3)

هوا ریشۀ همه رنج ها و ناراحتی هاست.

اَلْهَوی هَوِیٌّ الی اسْفَلِ السّافِلینَ. (4)

هوا کشانندۀ انسان به پست ترین درکات دنیائی و آخرتی است.

اَلْهَوی قَرینٌ مُهْلِکٌ. (5)

هوا همنشین هلاک کننده ای است.

آفَةُ الْعَقْلِ الْهَوی. (6)

آفت خرد و عقل انسان، هوای نفس است.

اَلْشَّهَواتُ سُمُومٌ قاتِلاتٌ. (7)

ص:166

شهوات سم های کشنده هستند.

اَلْشَّهَواتُ مَصائِدُ الشَّیْطانِ. (1)

شهوات دام های شیطانند.

اِمْنَعْ نَفْسَکَ مِنَ الشَّهواتِ تَسْلَمْ مِنَ الآْفاتِ. (2)

وجودت را از شهوات نگاه دار تا از بلاها در امان بمانی.

اُوصِیْکُمْ بِمُجانَبَةِ الْهَوی، فَاِنَّ الْهَوی یَدعُو الَی الْعَمی، وَ هُوَ الضَّلالُ فِی الآْخِرَةِ وَ الدُّنْیا. (3)

شما را به دوری از هوا سفارش می کنم، به درستی که هوا به کوردلی می خواند، و کوردلی ضلالت و گمراهی در دنیا و آخرت است.

مَنِ اتَّبَعَ هَواهُ اعْماهُ وَ اصَمَّهُ وَ اذَلَّهُ وَ اضَلَّهُ. (4)

هر کس از هوا متابعت کند هوا او را کور و کر و ذلیل و گمراه می کند.

عَبْدُ الشَّهْوَةِ اذَلُّ مِنْ عَبْدِ الرِّقِّ. (5)

بندۀ شهوت ذلیل تر از بندۀ زرخرید است.

عَبْدُ الشَّهْوَةِ اسیرٌ لایَنْفَکُّ اسْرُهُ. (6)

بندۀ شهوت اسیری است که از اسارتش آزادی ندارد.

مَنْ اطاعَ هَواهُ باعَ آخِرَتَهُ بِدُنْیاهُ. (7)

هر کس از هوای نفسش اطاعت کند آخرتش را به دنیا فروخته است.

ص:167

مغرور هوس می زیم از هستی موهوم فریاد که من شرم و حیا هیچ ندارم

همکِسوت اسباب حبابم چه توان کرد گر باز کنم بند قبا هیچ ندارم

شخص عدم از زحمت تمثال مبرّاست آینه تو هیچم منما هیچ ندارم

بیدل اگر آفاق بود زیر نگینم جز نام خدا نام خدا هیچ ندارم

(بیدل دهلوی)

ص:169

[فَأَقْبَلَ نَحْوَکَ مُؤَمِّلاً لَکَ مُسْتَحْیِیاً مِنْکَ وَ وَجَّهَ رَغْبَتَهُ إِلَیْکَ ثِقَةً بِکَ فَأَمَّکَ بِطَمَعِهِ یَقِیناً وَ قَصَدَکَ بِخَوْفِهِ إِخْلاَصاً «4»قَدْ خَلاَ طَمَعُهُ مِنْ کُلِّ مَطْمُوعٍ فِیهِ غَیْرِکَ وَ أَفْرَخَ رَوْعُهُ مِنْ کُلِّ مَحْذُورٍ مِنْهُ سِوَاکَ فَمَثَلَ بَیْنَ یَدَیْکَ مُتَضَرِّعاً وَ غَمَّضَ بَصَرَهُ إِلَی الْأَرْضِ مُتَخَشِّعاً وَ طَأْطَأَ رَأْسَهُ لِعِزَّتِکَ مُتَذَلِّلاً وَ أَبَثَّکَ مِنْ سِرِّهِ مَا أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنْهُ خُضُوعاً وَ عَدَّدَ مِنْ ذُنُوبِهِ مَا أَنْتَ أَحْصَی لَهَا خُشُوعاً وَ اسْتَغَاثَ بِکَ مِنْ عَظِیمِ مَا وَقَعَ بِهِ فِی عِلْمِکَ «5»وَ قَبِیحِ مَا فَضَحَهُ فِی حُکْمِکَ مِنْ ذُنُوبٍ أَدْبَرَتْ لَذَّاتُهَا فَذَهَبَتْ وَ أَقَامَتْ تَبِعَاتُهَا فَلَزِمَتْ]

پس با امید به حضرتت و شرمساری از وجود مقدّست، به جانب تو روی کرده و از باب اطمینان به تو، رغبت و شوقش را متوجّۀ پیشگاه تو ساخته، و از روی یقین یا طمعش آهنگ تو کرده، و از باب اخلاص، با توشۀ ترسش به سوی تو روی آورده، طمعش از هر که به او طمع ورزیده می شود تهی شده غیر تو، و ترسش از هر چه از آن ترسیده می شود، برطرف شده جز تو، پس با حال زاری و ذلّت پیش رویت ایستاده، و از روی تواضع و فروتنی دیده اش را به سوی زمین انداخته، و سرش را در برابر عزّتت، ذلیلانه به زیرافکنده و خاضعانه رازش را که تو از او به آن داناتری، برایت آشکار ساخته، و خاشعانه گناهانش را که حضرتت به تعدادش آگاه تر است برشمرده، و برای نجات از گناهان بزرگی که

ص:170

برای مرتکب شونده اش در علم تو، عین هلاکت است، و زشتی اعمالی که در عرصۀ قضا و قدَرَت او را رسوا کرده، به فریاد رسی و طلب یاری برخاسته؛ همان گناهانی که روزگار لذّت هایش پشت کرده و از بین رفته، و پیامدهای زیان بخشش به جا مانده و گریبان گیر شده.

[لاَ یُنْکِرُ - یَا إِلَهِی - عَدْلَکَ إِنْ عَاقَبْتَهُ وَ لاَ یَسْتَعْظِمُ عَفْوَکَ إِنْ عَفَوْتَ عَنْهُ وَ رَحِمْتَهُ لِأَنَّکَ الرَّبُّ الْکَرِیمُ الَّذِی لاَ یَتَعَاظَمُهُ غُفْرَانُ الذَّنْبِ الْعَظِیمِ]

ای خدای من! اگر این گنهکار را کیفر دهی، عدالتت را منکر نمی شود، و اگر از او گذشت کنی و به او رحمت آوری، گذشتت را در برابر بی نهایت بودنت بزرگ نمی شمارد؛ برای این که تو پروردگار کریمی، پروردگاری که آمرزش گناه بزرگ، او را بزرگ ننماید.

بر اساس یک سلسله از حکمت ها و آثاری است که در اثر برخی مسائل طبیعی و یا بشری در نظم امور رخ می دهد و مسیر تکامل را دگرگون می کند، ولی همیشه راه بازگشت به اصل خلقت و فطرت باز است.

یعنی در فطرت موجودات، نیروی کششی وجود دارد که او را به سوی حالت اوّلیه باز می گرداند و همواره در گیتی، نیروی گریز از انحراف و تمرکز در سلامت و درستی برقرار است. و این نکته ها نشان از حضور عدالت گستردۀ خداوندی دارد؛ و با این حال رحمت او بر غضبش چیرگی دارد و مغفرت او همه جان ها را در برمی گیرد. به معنای دیگر: عدل پروردگار در کنار فضل او قرار می گیرد و حق او در همسایگی عفو آرمیده است. پس به هر بیانی فضل و رحمت و احسان و عفو او بر همۀ امور مقدّم است.

و خداوند متعال بارها در قرآن مجید به برتری تفضّل و رحمت خویش اشاره فرموده است:

یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ لَاتَتَّبِعُواْ خُطُوَ تِ الشَّیْطَنِ وَ مَن یَتَّبِعْ خُطُوَ تِ الشَّیْطَنِ فَإِنَّهُ یَأْمُرُ بِالْفَحْشَآءِ وَ الْمُنکَرِ وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ مَا زَکَی مِنکُم مِّنْ أَحَدٍ أَبَدًا وَ لَکِنَّ اللَّهَ یُزَکِّی مَن یَشَآءُ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ» (1)

ای مؤمنان ! از گام های شیطان پیروی نکنید ؛ و هر که از گام های شیطان پیروی کند [ هلاک می شود ] زیرا شیطان به کار بسیار زشت و عمل ناپسند فرمان می دهد ؛ و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود ، هرگز احدی از شما [ از عقاید باطل و اعمال و اخلاق ناپسند ] پاک نمی شد ، ولی خدا هر که را بخواهد پاک می کند ؛ و خدا شنوا و داناست .

بنابر بیان حق تعالی آمرزش و پاکی محصول رحمت و فضل الهی است که در

ص:173

قیامت مایۀ نجات است وگرنه هیچ موجودی از درِ عدل خداوند نتواند فرار کند ولی می تواند از باب رحمت و عفو او رهایی یابد.

مَّن یُصْرَفْ عَنْهُ یَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمَهُ وَذَ لِکَ الْفَوْزُ الْمُبِینُ» (1)

هر کس در آن روز ، عذاب از او برگردانده شود ، قطعاً خدا به او رحم کرده ، و آن است کامیابی آشکار .

یعنی اگر رحمت نباشد عذاب از کسی برداشته نمی شود؛ زیرا ثواب و عذاب الهی عین عدل الهی است، پس اگر در قیامت شفاعت و لطف انبیا و معصومان علیهم السلام و عالمان و شهیدان نباشد بسیاری از انسان ها در محشر بدون تکلیف می مانند.

ملا محمد باقر مجلسی در باب اعتقادات می نویسد:

إِعْتِقادُنا فِی الْعَدْلِ هُوَ أَنَّ اللّهَ تَبارَکَ وَ تَعالی أَمَرْنا بِ الْعَدلِ وَ عامِلْنا بِما هُوَ فَوْقَهُ وَ هُوَ التَّفَضُّلُ وَ ذلِکَ أَنَّهُ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ: مَن جَآءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا وَمَن جَآءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلَا یُجْزَی إِلَّا مِثْلَهَا وَهُمْ لَا یُظْلَمُونَ» (2). (3)

اعتقاد ما در باب عدل آن است که خداوند متعال ما را به عدل دستور فرموده است، ولی به بالاترین از آن یعنی رحمت و لطف معامله نمود؛ زیرا خداوند عز و جل و بلند مرتبه می فرماید: «هر کس کار نیک بیاورد ، پاداشش ده برابر آن است ، و آنان که کار بد بیاورند ، جز به مانند آن مجازات نیابند و ایشان مورد ستم قرار نمی گیرند .»

در این راستا امیرمؤمنان علی علیه السلام دربارۀ کلام خداوند إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ

ص:174

وَ الْإِحْسَنِ» (1) می فرماید:

اَلْعَدْلُ الْإِنْصافُ وَ الْاِحْسانُ التَّفَضُّلُ. (2)

عدل انصاف، و احسان بخشش افزونتر است.

اگر پروردگار با عدل خویش رفتار کند به حق انصاف را خواسته است ولی با وجود آثار ظلم و تباهی در زندگی بشر؛ عفو او بالاترین احسان است.

رسول اکرم صلی الله علیه و آله در پایان عمر شریفشان خطبه ای مهم برای مسلمانان ایراد فرمودند:

اَیُّهَا النّاسُ إِنَّهُ لَیْسَ بَیْنَ اللّهِ وَ بَیْنَ احَدٍ نَسَبٌ وَ لا امْرٌ یُؤْتِیهِ بِهِ خَیْراً اوْ یَصْرِفُ عَنْهُ شَرَّاً الَّا الْعَمَلُ، الا لایَدَّعِیَنَّ مُدَّعٍ وَ لایَتَمَنِّیَنَّ مُتَمَنِّ وَ الَّذی بَعَثَنی بِالْحَقِّ لایُنجی الاّ عَمَلٌ مَعَ رَحْمَةٍ، وَ لَوْ عَصَیْتُ لَهَوَیْتُ. (3)

ای مردم! بین خدا و کسی رابطۀ خویشاوندی نیست و هیچ رابطۀ دیگری هم که موجب جلب منفعت یا دفع ضرر شود به غیر از عمل نیست. بنگرید: کسی ادعای گزاف نکند و کسی آرزوی خام در دل نپرورد. قسم به خدایی که مرا به راستی برانگیخت چیزی جز عمل همراه با رحمت خدا سبب رستگاری نمی گردد، اگر من هم گناه می کردم سقوط کرده بودم.

با این فرمایش، نتیجه می گیریم که: در نزد خداوند منّان سبب و نسب و مقام و مدرک و هزاران رابطه و رفاقت و زیرکی کارساز نیست، تنها عنایات و الطاف الهی دستگیره و پناهگاه بندگان است.

ص:175

[«6»اَللَّهُمَّ فَهَا أَنَا ذَا قَدْ جِئْتُکَ مُطِیعاً لِأَمْرِکَ فِیمَا أَمَرْتَ بِهِ مِنَ الدُّعَاءِ مُتَنَجِّزاً وَعْدَکَ فِیمَا وَعَدْتَ بِهِ مِنَ الْإِجَابَةِ إِذْ تَقُولُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ» (1)]

خدایا! اینک منم که در پیشگاهت نسبت به امرت، مطیع و سر به فرمان آمدم، و آن امر این است: ما را دستور دادی دعا کنیم، و من وفای به وعده ای را که در مورد اجابت دعا داده ای خواستارم؛ زیرا فرمودی: «مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم.»

اَلطّاَعُةُ قُرَّةُ الْعَیْنِ. (1)

فرمانبری خدا، نور چشم است.

رسول اکرم صلی الله علیه و آله در خطبۀ حجة الوداع به عموم مسلمانان فرمود:

...أَلا وَ إِنَّ الرُّوْحَ الْأَمِینَ نَفَثَ فی رُوعی أَنَّهُ لَنْ تَمُوتَ نَفْسٌ حَتّی تَسْتَکْمِلَ رِزْقَها فَاتَّقُوا اللّهَ وَ أَجْمِلُوا فِی الطَّلَبِ وَ لایَحْمِلْ أَحَدَکُمْ اسْتِبْطاءُ شَئٍ مِنَ الرِّزْقِ أَنْ یَطْلُبَهُ بِغَیرِ حِلِّهِ فَإِنَّهُ لایُدْرَکُ ما عِنْدَ اللّهِ إِلاّ بِطاعَتِهِ. (2)

آگاه باشید جبرئیل در دلم افکند که هیچ کس نمیرد تا روزیش را کامل گیرد، از خدا بپرهیزید و در طلب روزی آرام باشید و دیر رسیدن روزی شما را وادار نکند که از راه حرام بجویید؛ زیرا آنچه نزد خداست جز به وسیلۀ اطاعتش به دست نیاید.

حضرت علی علیه السلام می فرماید:

اَلطّاعَةُ لِلّهِ اقْوی سَبَبٍ. (3)

فرمانبری از خداوند، محکمترین رشته است.

و در این باره در نامه ای به حارث همدانی سفارش فرمود:

وَ اطِعِ اللّهَ فی جُمَلِ امُورِکَ، فَإِنَّ طاعَةَ اللّهِ فاضِلَةٌ عَلَی ما سِواها. (4)

در تمام کارهایت از خدا اطاعت کن، که اطاعت از خدا از همه چیز برتر است.

بنابراین دعا که یک وسیلۀ خودآگاهی و بیداری دل و اندیشه و پیوند باطنی با حقیقت هستی است تنها از مسیر اطاعت و گردن نهادن به ارادۀ او به مقصد

ص:177

می رسد.

عمل به پیمان های الهی و آنچه حق تعالی در راه سعادت بشر قرار داده است؛ از تعهدات خداوند به انسان هاست، و آن که به عهد خویش در برابر پروردگارش وفا نکند، نباید انتظار داشته باشد که مشمول وعدۀ قبولی دعا ازناحیه پروردگار باشد.

حضرت حق به قوم بنی اسرائیل این نکته را گوشزد می فرماید:

یَبَنِی إِسْرَ ءِیلَ اذْکُرُواْ نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ وَ أَوْفُواْ بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ وَ إِیَّیَ فَارْهَبُونِ» (1)

ای بنی اسرائیل ! نعمت های مرا که به شما عطا کردم ، یاد کنید و به پیمانم [ که سفارش به عبادت و ایمان به همۀ انبیا به ویژه پیامبر اسلام است ] وفا کنید تا من هم به پیمان شما [ که توقع ثواب وپاداش در برابر عبادت وایمان است ] وفا کنم ، و [ نسبت به پیمان شکنی ] فقط از من بترسید .

3 - شما کتاب او را خوانده اید ولی به آن عمل نکرده اید، گفتید: شنیدیم و اطاعت کردیم، سپس روی گردان شدید.

4- شما می گویید از مجازات خدا می ترسید امّا همواره کارهایی می کنید که شما را به آن نزدیک می سازد؛ پس هراستان کجاست؟

5 - شما می گویید به پاداش بهشت الهی علاقه دارید اما همواره کاری انجام می دهید که شما را از آن دور می سازد؛ پس شوقتان کجاست؟

6 - شما نعمت مولی را می خورید و حق شکر او را ادا نمی کنید.

7 - خداوند به شما دستور داده دشمن شیطان باشید، در زبان ادّعای دشمنی با شیطان می کنید ولی در عمل با او مخالفت نمی کنید.

8 - شما عیب های مردم را در پیش چشم خود گذاشته اید و عیب های خود را پشت سر انداخته اید.

پس با این حال چگونه انتظار دارید دعایتان به اجابت برسد در حالی که خودتان درهای آن را بسته اید، تقوا پیشه کنید، اعمال خویش را اصلاح نمایید و امر به معروف و نهی از منکر کنید، تا دعایتان مستجاب گردد. (1)

ص:179

[«7»اَللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ الْقَنِی بِمَغْفِرَتِکَ کَمَا لَقِیتُکَ بِإِقْرَارِی وَ ارْفَعْنِی عَنْ مَصَارِعِ الذُّنُوبِ کَمَا وَضَعْتُ لَکَ نَفْسِی وَ اسْتُرْنِی بِسِتْرِکَ کَمَا تَأَنَّیْتَنِی عَنِ الاِنْتِقَامِ مِنِّی]

خدایا! پس بر محمّد و آلش درود فرست و با من با آمرزشت برخورد کن؛ چنانکه من با اعتراف به گناه با تو برخورد کردم، و مرا از لغزش گاه های گناهان برگیر؛ چنانکه خود را برای تو پست کردم، و به پرده پوشیت بر من پرده پوشان، چنانکه از به کیفر رساندن من درنگ کردی.

مدتی در پناه کوه یا شکاف غاری یا به درختی خود را در بند می کشیدند تا در اثر استغاثه و مناجات با حق، راهی برای توبه بیابند.

بعضی دیگر هم به خاطر تخلف از دستورهای پیامبر صلی الله علیه و آله در جنگ، به مسجد رفته و گوشه نشین می شدند و یا خود را به ستونی بسته و اظهار پشیمانی و طلب آمرزش می کردند.

در تاریخ صدر اسلام آمده است که:

چند نفر از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله از شرکت در جنگ تبوک به خاطر کار و زندگی و دلبستگی به دنیا امتناع کردند، سپس خداوند متعال آیه ای بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله دربارۀ خطای آنان نازل فرمود که:

وَ ءَاخَرُونَ اعْتَرَفُواْ بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُواْ عَمَلاً صَلِحًا وَ ءَاخَرَ سَیِّئًا عَسَی اللَّهُ أَن یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ» (1)

و دیگرانی هستند که به گناهانشان اعتراف کردند ، [ و ] اعمال شایسته را با اعمال بد درآمیختند ، امید است خدا توبۀ آنان را بپذیرد؛ زیرا خدا بسیار آمرزنده و مهربان است .

آنان پشیمان گشتند و خود را به نشانۀ توبه به ستون مسجد بستند تا آنکه خداوند توبۀ آنان را پذیرفت و رسول خدا صلی الله علیه و آله طناب را گشود و آنها آمرزیده شدند.

این گونه روش ها، نشانگر بازگشت حقیقی به راه حق بوده است و به همین خاطر خلافی دوباره از سوی اعتراف کننده و دیگران تکرار نمی گشت.

حُسْنُ الْاِعْتِرافِ یَهْدِمُ الْاِقتِرافَ. (1)

اقرار نیک به گناه، اثر آن را نابود می کند.

و نیز می فرماید:

اَلْاِعْتِرافُ شَفِیعُ الْجانِیّ. (2)

اقرار به گناه، واسطه گری گنهکار است.

و نیز می فرماید:

مَنِ اعْتَرَفَ بِالْجَریرَةِ اسْتَحَقَّ الْمَغْفِرَةَ. (3)

هر که به گناه اعتراف کند؛ آمرزش نصیب او گردد.

حضرت علی علیه السلام در مناجات خویش با پروردگار می فرماید:

إِلَهی إِنْ کانَ قَدْ دَنا أَجَلی وَ لَمْ یُقَّرِبْنی مِنْکَ عَمَلی فَقَدْ جَعَلْتُ الْاِعْتِرافَ بِالذَّنْبِ إِلَیکَ وَسائِلَ عِلَلِی فَإِنْ عَفَوْتَ فَمَنْ أَوْلی مِنْکَ بِذلِکَ وَ إِنْ عَذَّبْتَ فَمَنْ أَعْدَلَ مِنْکَ فِی الْحُکْمِ هُنالِکَ. (4)

خدایا! اگر مرگم نزدیک گشته و کردارم مرا به تو نزدیک نساخته، من همان اعتراف به گناهم را وسیلۀ کوتاهی کردن و تقصیرهای خویش قرار می دهم.

خدایا! اگر بگذری در این صورت پس کیست که از تو به این کار سزاوارتر باشد و اگر کیفر بنمایی پس کیست که در حکم آن عادل تر از تو باشد.

بنابر آنچه از آیات و روایات استفاده می شود؛ هنگامی که انسان گناه می کند سه حالت برای او اتفاق می افتد:

ص:182

الف - نفس او توجّه و تنبّه پیدا می کند و به خاطر داشتن قلب روشن و درون آشفته، به دعا و توبه روی می آورد و به گناهان اعتراف می کند، در نتیجه گناهان او بخشیده می شود.

ب - خداوند تازیانه بلا و ادب را بر جان یا مال یا فرزند او می نوازد تا بیدار شود و این برنامه تا هوشیاری کامل بنده ای را که دوست می دارد، ادامه پیدا می کند.

ج - وجود او شایستگی هیچیک از آن ها را ندارد، پس خداوند به جای توفیق بازگشت یا چوب ادب، به او نعمت یا مال بیشتر می دهد، و به عذاب استدراج و اندک اندک به محرومیّت از رحمت و برکت و مغفرت دچار می شود. سپس در غفلت و مستی حیوانی فرو می رود و در قیامت به صورت حیوانات مسخ شده محشور می گردد.

ص:183

[«8»اَللَّهُمَّ وَ ثَبِّتْ فِی طَاعَتِکَ نِیَّتِی وَ أَحْکِمْ فِی عِبَادَتِکَ بَصِیرَتِی وَ وَفِّقْنِی مِنَ الْأَعْمَالِ لِمَا تَغْسِلُ بِهِ دَنَسَ الْخَطَایَا عَنِّی وَ تَوَفَّنِی عَلَی مِلَّتِکَ وَ مِلَّةِ نَبِیِّکَ مُحَمَّدٍ - عَلَیْهِ السَّلاَمُ - إِذَا تَوَفَّیْتَنِی]

خدایا! نیّتم را در طاعتت استوار کن، و بینشم را در بندگیت محکم فرما، و به اعمالی موفّقم دار که به سبب آن اعمال، چرکی خطاها را از من بشویی، و هنگامی که می خواهی جانم را بگیری، مرا بر آیین خود و آیین پیامبرت محمد - علیه السلام - بمیران.

حق تعالی این توجّه را زمینۀ پاکسازی نفس قرار می دهد و می فرماید:

یَأَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُواْ رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَ الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» (1)

ای مردم ! پروردگارتان را که شما و پیشینیان شما را آفریده است ، بپرستید تا [ با پرستیدن او ] پروا پیشه شوید .

بنابراین کسی که در طاعت و عبادت و بندگی خداوند سرگرم است، نعمت ها و برکات زیادی نصیب او می شود که قسمت اندکی از آن را در دنیا دریافت می کند و سهم بیشتر از آن که به گوش و چشم و فکر آدمی نیامده است؛ در آخرت به او داده می شود.

یُسْرٍ. (1)

برترین مردم کسی است که عاشق عبادت شود پس دست در گردن آن آویزد و از سویدای دل دوستش بدارد و با پیکر خود با آن در آمیزد و خویش را وقف آن گرداند. و او را باکی نباشد که دنیایش به سختی و تلخی یا به آسانی و گوارایی بگذرد.

امام علی علیه السلام می فرماید:

اَلتَّفَکُّرُ فی مَلَکُوتِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ عِبادَةُ الْمُخْلَصینَ. (2)

اندیشیدن در پادشاهی آسمان ها و زمین، پرستش بندگان با اخلاص است.

و نیز فرمود:

اَلتَّفَکُّرُ فی آلاءِ اللّهِ نِعْمَ العِبادَةِ. (3)

فکر کردن در نعمت های خداوند، نیکو عبادتی است.

زیرا که به وسیلۀ معرفت حق، ادای شکر و افزونی نعمت ها می گردد.

بر پایۀ آنچه از آیات دربارۀ هدف خلقت انسان و موجودات استفاده می شود، بیهوده نبودن آفرینش و ارزش هایی که برای عبودیّت و بندگی در برنامۀ زندگی بشر بیان شده، بسیار مورد تأکید معصومان و اولیای الهی قرار گرفته است.

حضرت سجّاد علیه السلام در وصایای خود می فرماید:

فَاتَّقُوا اللّهَ عِبادَ اللّهِ وَ تَفَکَّرُوا وَ اعْمَلُوا لِما خُلِقْتُم لَهُ فَاَنَّ اللّهَ لَمْ یَخْلُقْکُمْ

ص:186

عَبَثًا وَ لَمْ یَتْرُکْکُم سُدیً قَدْ عَرَّفَکُمْ نَفْسَهُ وَ بَعَثَ إِلَیْکُمْ رَسُولَهُ وَ أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ کِتابَهُ فِیهِ حَلالُهُ وَ حَرامُهُ وَ حُجَجُهُ وَ أَمْثالُهُ. (1)

بندگان خدا! از خدا بپرهیزید و بیاندیشید و برای هدف آفرینش خود کار کنید؛ زیرا خداوند شما را بیهوده نیافریده و رهایتان ننموده است. خود را به شما معرفی کرده است، کتاب خویش را نازل نموده و در آن حلال و حرام را بیان فرموده و دلایل و نمونه هایی را توضیح داده است.

امام علی علیه السلام در جوامع کلم خود می فرماید:

سَکِّنُوا فِی أَنْفُسِکُمْ مَعْرِفَةَ مَا تَعْبُدُونَ حَتّی یَنْفَعَکُمْ مَا تُحَرِّکُونَ مِنَ الْجَوَارِحِ بِعِبادَةِ مَنْ تَعْرِفُونَ. (2)

شناخت خدایی را که می پرستید در جان های خود جای دهید تا خم و راست شدن هایتان برای عبادت کسی را که می شناسید، سودمند باشد.

بنابراین شناخت و آگاهی و یقین در سلامت و پذیرش عبادت، نقش محوری دارد؛ و وسیله ای محکم برای ارتباط بین ربوبیّت و عبودیّت است. و هر که شرایط بندگی را به جای آورد و حق مولا را بشناسد، سزاوار آزادی و رهایی از بند وابستگی های مادّی و دنیوی می گردد.

1 - اینکه بنده در آنچه خداوند به او عطا فرموده است ملک خود نداند؛ زیرا بندگان خدا مالک نیستند و هر چه دارند از خداست و هر جا خدا امر کند باید مصرف کنند.

2 - اینکه بنده ای هرگز قدرت ندارد تنها با اندیشه اش تدبیر و چاره اندیشی کند.

3 - اینکه همه کوشش او در اموری است که خداوند به آنچه امر کرده انجام دهد و به آنچه نهی نموده است مرتکب نشود...

سپس فرمود: این سه ویژگی، نخستین درجۀ پرهیزگاران است. (1)

ص:188

[«9»اَللَّهُمَّ إِنِّی أَتُوبُ إِلَیْکَ فِی مَقَامِی هَذَا مِنْ کَبَائِرِ ذُنُوبِی وَ صَغَائِرِهَا وَ بَوَاطِنِ سَیِّئَاتِی وَ ظَوَاهِرِهَا وَ سَوَالِفِ زَلاَّتِی وَ حَوَادِثِهَا تَوْبَةَ مَنْ لاَ یُحَدِّثُ نَفْسَهُ بِمَعْصِیَةٍ وَ لاَ یُضْمِرُ أَنْ یَعُودَ فِی خَطِیئَةٍ «10»وَ قَدْ قُلْتَ - یَا إِلَهِی - فِی مُحْکَمِ کِتَابِکَ إِنَّکَ تَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِکَ وَ تَعْفُو عَنِ السَّیِّئَاتِ وَ تُحِبُّ التَّوَّابِینَ فَاقْبَلْ تَوْبَتِی کَمَا وَعَدْتَ وَ اعْفُ عَنْ سَیِّئَاتِی کَمَا ضَمِنْتَ وَ أَوْجِبْ لِی مَحَبَّتَکَ کَمَا شَرَطْتَ «11»وَ لَکَ - یَا رَبِّ - شَرْطِی أَلاَّ أَعُودَ فِی مَکْرُوهِکَ وَ ضَمَانِی أَنْ لاَ أَرْجِعَ فِی مَذْمُومِکَ وَ عَهْدِی أَنْ أَهْجُرَ جَمِیعَ مَعَاصِیکَ]

خدایا! در این موقعیّتی که هستم، از گناهان بزرگ و کوچکم، و پوشیده و آشکارم، و از لغزش های گذشته و جدیدم به سویت توبه می کنم؛ توبۀ کسی که با خود از گناه سخن نمی گوید، و اندیشه بازگشتن در عرصۀ خطا را به خاطرش راه نمی دهد.

ای خدای من! در کتاب محکم و استوارت فرمودی: «بازگشت و توبه بندگانت را می پذیری، و از گناهان گذشت می کنی، و توبه کنندگان را دوست داری.» پس چنانکه وعده دادی، توبه ام را بپذیر و همان گونه که ضمانت کردی از گناهانم گذشت کن، و چنانکه شرط فرمودی محبّتت را بر من واجب گردان.

ص:189

من هم ای پروردگارم! در برابر این همه عنایات تو تعهّد و شرطم این است که به آنچه پسند تو نیست برنگردم و ضمانتم این است که به آنچه مورد نکوهش توست بازنگردم، و پیمانم این است که از تمام گناهانت دوری کنم.

در جملات عرشی بالا به چهار مسئلۀ بسیار مهم اشاره شده است:

1 - گناهان کبیره و صغیره

2 - توبه از گناه

3 - قبول توبه از حضرت حق

4 - آثار توبه و محبوبیّت تائب نزد خداوند

4 - خوردن مایعات مست کننده

5 - عقوق پدر و مادر

6 - فرار از جنگ حق علیه باطل

7 - خوردن مال یتیم به زور و ستم

8 - خوردن میته و خون و گوشت خوک و آنچه بدون یاد خدا سر بریده شده بدون ضرورت

9 - خوردن ربا

10 - خوردن مال حرام، و به عبارت دیگر سُحْت

11 - قمار بازی

12 - کم فروشی و خیانت در کیل و وزن

13 - تهمت به پاکدامنان

14 - لواط و همجنس بازی

15 - ناامیدی از رحمت خدا

16 - ایمنی از مکر و عذاب خدا در برابر گناهان

17 - دلسردی از عنایت رب

18 - کمک به ستمکاران

19 - میل به ستم پیشگان

20 - قسم دروغ

21 - حبس حقوق مردم بدون تنگ دست بودن

22 - دروغ

23 - کبر

24 - اسراف

25 - تبذیر

ص:191

26 - خیانت

27 - سبک شمردن حج

28 - جنگ با اولیا و عاشقان حق

29 - سرگرمی به امور بازدارنده از خداوند

30 - اصرار و پافشاری بر گناهان (1)ب) هر گناهی که قرآن مجید و روایت معتبره بر مرتکب آن وعدۀ عذاب داده، چنانکه از حضرت صادق علیه السلام در معنای کبیره روایت شده: گناهی است که خداوند به آن وعدۀ عذاب داده، سپس حضرت به پنج گناه از گناهان کبیره که در قرآن آمده اشاره فرمودند:

1 - خوردن مال یتیم به زور و ستم

2 - فرار از جبهه

3 - ربا

4 - تهمت به پاکدامن

5 - قتل نفس (2)ج) هر گناهی که در قرآن و روایت از گناه کبیره بزرگتر شمرده شود، مانند فتنه گری بین مسلمانان که در قرآن مجید آمده است:

وَالْفِتْنَةُ اشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ» (3)

و فتنه [ که شرک ، بت پرستی ، بیرون کردن مردم از خانه و کاشانه و وطنشان باشد ] از قتل وکشتار بدتر است .

و در آیۀ دیگر:

ص:192

وَ الْفِتْنَةُ اکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ» (1)

و فتنه [ شرک و بت پرستی ] از کشتار بزرگ تر است .

د) هر گناهی که نزد مردم مؤمن و پایبند به اصول و فروع الهی بزرگ شمرده شود، به طوری که اطمینان حاصل گردد که بزرگ بودن آن گناه منتهی به زمان معصوم است، مانند نجس نمودن مسجد از روی علم و آگاهی و عمد و به قصد هتک احترام خانۀ خدا، یا پرتاپ کردن و انداختن قرآن مجید به قصد بی احترامی به کتاب خدا.

در هر صورت کبیره بودن گناه به یکی از چهار طریقی که در «عروة الوثقی» فرموده ثابت می شود. در غیر این موارد گناه صغیره شمرده می شود، ولی آثار اسلامی می فرماید: اصرار بر صغیره هم گناه کبیره است.

گناه عبارت از زهر کشنده و سمّ قاتلی است که انسان بیچاره دانسته و ندانسته با دست خود در ظرف حیات خود می ریزد، یا تیشه ای است که به وسیلۀ آن پی دیوارهای حیات خراب می شود تا جایی که سقف هلاکت بر سر انسان بریزد و برای ابد وجود آدمی را از رحمت حق محروم نماید، یا طوفانی است که به دست خود انسان ایجاد می شود تا دار و ندار انسان بر باد فنا رود.

از آن جا که در جهان هستی هر عملی دارای عکس العمل است، و به هیچ صورت عملی وجود ندارد که عکس العمل نداشته باشد، برای گناهان و معاصی که در حقیقت از اعمال و حرکات انسان محسوب می شود، آثار و تبعاتی است که اگر گنهکار موفّق به توبه و انابه نشود، آن آثار و تبعات بدون شک در دنیا و آخرت گریبان گیر او خواهد شد، و این حقیقتی است که قرآن مجید و روایات به آن اشاره کرده اند و تجربه هم آن را در برابر دیدگان همگان قرار داده است.

ص:193

خدای عز و جل گر ببخشدم شاید سزای بندگیش چون زمن نمی آید

به هر چه بستم جز حق شکسته باز آمد دل مرا بجز از یاد خود نمی شاید

برای توشۀ عقبی بسی نمودم سعی زمن نیامد کاری که آن به کار آید

ز بیم آن که مبادا خجل شود فردا دلی به طاعتی امروز می نیاساید

نرفته ام به ره حق چنانکه باید رفت نکرده هیچ عبادت چنانکه می باید

مگر به هیچ ببخشند جرم هیچان را ز هیچ هیچ نیاید ز هیچ هیچ آید

تمام روز در این غم بسر برم که صباح برای من شب آبستنم چه می زاید

دلم رمید و زمن بهتری نمی یابد اگر دچار تو گردد بگوش بازآید

حدیث واعظ پرگو نَه در خورِ فیض است بیا بخوان غزلی تا دلم بیاساید

(فیض کاشانی)

[ نه چنین است که می گویید ] بلکه کسانی که مرتکب گناه شدند وآثار گناه ، سراسر وجودشان را فرا گرفت ، آنان اهل آتشند و در آن جاودانه اند .

فَکَیْفَ اذا اصابَتْهُمْ مُصیبَةٌ بِما قَدَّمَتْ ایْدیهِمْ» (1)

پس [ وضع و حالشان ] چگونه خواهد بود هنگامی که به سبب آنچه مرتکب شده اند ، حادثۀ ناگواری به آنان برسد.

فَاعْلَمْ انَّما یُرِیدُ اللّهُ انْ یُصِیبَهُمْ بِبَعْضِ ذُنُوبِهِمْ وَ انَّ کَثیراً مِنَ النّاسِ لَفاسِقُونَ» (2)

پس اگر [ازداوری حکیمانه ات] روی گردانند، بدان که خدا می خواهد آنان را به سبب پاره ای از گناهانشان مجازات کند ؛ و مسلماً بسیاری از مردم فاسق اند .

وَ لَوْ انَّ اهْلَ الْقُری آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الاَْرْضِ وَ لکِنْ کَذَّبُوا فَاَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ» (3)

و اگر اهل شهرها و آبادی ها ایمان می آوردند و پرهیزکاری پیشه می کردند ، یقیناً [ درهایِ ] برکاتی از آسمان و زمین را بر آنان می گشودیم ، ولی [ آیات الهی و پیامبران را] تکذیب کردند ، ما هم آنان را به کیفر اعمالی که همواره مرتکب می شدند [ به عذابی سخت ] گرفتیم .

مِمّا خَطیئاتِهِمْ اغْرِقُوا فَاُدْخِلُوا ناراً فَلَمْ یَجِدُوا لَهُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ انْصاراً» (4)

ص:195

[ همۀ آنان ] به سبب گناهانشان غرق شدند و بی درنگ در آتشی درآورده شدند که [ از آن ] در برابر خدا برای خود یاورانی نیافتند ،

وَ مَنْ یَعصِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ فَاِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِدینَ فِیها ابَداً» (1)

و آنان که از خدا و پیامبرش نافرمانی کنند ، مسلماً آتش دوزخ برای آنان است و در آن جاودانه و همیشگی اند .

رگی از بدن شما زده نمی شود، و پائی نمی شکند، و به سَردردی و مرضی دچار نمی شوید، مگر این که گناهی مرتکب شده باشید، و این است معنای قول خداوند در قرآن مجید که فرمود: «آنچه مصیبت و بلا به شما می رسد در ارتباط با گناهان شماست و بسیاری از آن را هم مورد بخشش قرار می دهد».

امیر المؤمنین علیه السلام می فرمود:

لا تُبْدِیَنَّ عَنْ واضِحَةٍ وَ قَدْ عَمِلْتَ الاَْعْمالَ الْفاضِحَةَ، وَ لا یَأْمَنُ الْبَیاتَ مَنْ عَمِلَ السَّیِّئاتِ. (1)

آن گونه که دندان هایت آشکار شود نخند در حالی که اعمال رسوا کننده ای انجام داده ای، و از حوادث و بلاهائی که به خاطر بدی هایت شب هنگام بر تو فرو می ریزد و آن عذاب الهی است در امان مباش.

حضرت باقر علیه السلام فرمود:

اِنَّ الْعَبْدَ لَیُذْنِبُ الذَّنْبَ فَیُزْوی عَنْهُ الرِّزْقُ. (2)

همانا عبد مرتکب گناه می شود و به خاطر آن گناه به رزق و روزیش لطمه وارد می گردد.

حضرت صادق علیه السلام فرمود:

اِذا اذْنَبَ الرَّجُلُ خَرَجَ فِی قَلْبِهِ نُکْتَةٌ سَوْداءُ، فَاِنْ تابَ انْمَحَتْ، وَ انْ زادَ زادَتْ حَتّی تَغْلِبَ عَلی قَلْبِهِ فَلا یُفْلِحُ بَعْدَها ابَداً. (3)

زمانی که مرد گناهی مرتکب شود، نقطۀ سیاهی در قلبش پدید می شود، اگر از گناهش توبه کند آن نقطه محو می گردد، و هنگامی که بر گناه بیفزاید آن نقطۀ

ص:197

سیاه افزوده می شود تا تمام صفحۀ ملکوتی قلب را در خود بپوشاند، آن وقت است که درِ رستگاری برای همیشه به روی او بسته می شود.

امام باقر علیه السلام فرمود:

اِنَّ الْعَبْدَ یَسْأَلُ اللّهَ الْحاجَةَ فَیَکُونُ مِنْ شَأْنِهِ قَضاءُها الی قَریبٍ اوْ الی وَقْتٍ بَطیءٍ فَیُذْنِبُ الْعَبْدُ ذَنْباً فَیَقُولُ اللّهُ تَبارَکَ وَ تَعالی لِلْمَلَکِ لا تَقْضِ حاجَتَهُ وَ احْرِمْهُ ایّاها، فَاِنَّهُ تَعَرَّضَ لِسَخَطی، وَ اسْتَوْجَبَ الْحِرمانَ مِنّی. (1)

همانا عبد از خداوند درخواست حاجت می کند، شأن آن عبد اقتضا دارد حاجتش زود یا دیر داده شود، و آنگاه مرتکب گناهی می شود، خداوند به ملکِ مأمورِ قضای حاجت می فرماید؛ حاجتش را مده و او را محروم از اجابت خواسته کن، او خود را در معرض خشم من قرار داده، و لزوم محرومیّت از رحمتم را برای خویش فراهم کرده است.

امام صادق علیه السلام فرمود:

اِنَّ الرَّجُلَ یَذْنِبُ الذَّنْبَ فَیُحْرَمُ صَلاةَ اللَّیْلِ، وَ انَّ الْعَمَلَ السَیِّیءَ اسْرَعُ فِی صاحِبِهِ مِنَ السِّکِّینِ فِی اللَّحْمِ. (2)

همانا مرد مرتکب گناه می شود، پس به سبب آن از نماز شب محروم می گردد، به حقیقت که عمل زشت اثرش در انسان از کارد در گوشت سریع تر است.

حضرت رضا علیه السلام فرمود:

هر گاه بندگان گناه جدیدی مرتکب شوند، گناهی که تا آن زمان سابقه نداشته، خداوند هم آنان را به بلای تازه ای که قبلاً نبوده مبتلا می کند. (3)

ص:198

حضرت صادق علیه السلام از قول حضرت حق بازگو می کند:

اِذا عَصانِی مَنْ عَرَفَنِی، سَلَّطْتُ عَلَیْهِ مَنْ لایَعْرِفُنِی. (1)

آن که مرا می شناسد هرگاه گناه کند، بر او مسلّط می کنم کسی که مرا نمی شناسد.

و نیز آن حضرت می فرماید:

اِنْ کانَتِ الْعُقُوبَةُ مِنَ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ النّارَ فَالْمَعْصِیَةُ لِماذا؟ (2)

اگر عقوبت از جانب خداوند آتش دوزخ است پس معصیت برای چه؟

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

عَجِبْتُ لِمَنْ یَحْتَمی مِنَ الطَّعامِ مَخافَةَ الدّاءِ کَیْفَ لایَحْتَمی مِنَ الذُّنُوبِ مَخافَةَ النّارِ؟ (3)

تعجب می کنم از کسی که به خاطر ترس از بیماری از غذا پرهیز می کند، ولی به خاطر ترس از عذاب الهی از گناه خودداری نمی نماید.

رسول خدا علیه السلام فرمود:

مِنْ عَلاماتِ الشِّقاءِ: جَمُودُ الْعَیْنِ، وَ قَسْوَةُ الْقَلْبِ، وَ شِدَّةُ الْحِرْصِ فِی طَلَبِ الرِّزْقِ، والاِْصْرارُ عَلَی الذَّنْبِ. (4)

از نشانه های شقاوت: خشک چشمی، قساوت قلب، شدّت حرص در طلب رزق، و اصرار بر گناه است.

ص:199

امیر المؤمنین علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت می کند:

اِذا غَضِبَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلی امَّةٍ وَ لَمْ یُنْزِلْ بِهَا الْعَذابَ، غَلَتْ اسْعارُها، وَ قَصُرَتْ اعْمارُها، وَ لَمْ تَرْبَحُ تُجّارُها، وَ لَمْ تَزْکُ ثِمارُها، وَ لَمْ تَغْزُرْ انْهارُها، وَ حُبِسَ عَنها امْطارُها، وَ سُلِّطَ عَلَیْها شِرارُها. (1)

هنگامی که خداوند بر امّتی به خاطر کثرت گناه غضب کند و عذاب بر آنان نفرستد، آنان را به بلاهائی از قبیل: گرانی جنس، کوتاهی عمر، بی سود ماندن تجارت تجّار، پرورش نیافتن میوه جات، پرنشدن نهرها از آب، حبس شدن باران، و تسلّط اشرار دچار می کند.

خوشا کسی که در این عالم خراب آباد اساس ظلم فکند و بنای داد نهاد

بیا بیا که از آن رفتگان به یاد آریم که رفته اند و از ایشان کسی نیارد یاد

مکن اقامت و بنیاد خانمان مفکن که دست حادثه خواهد فکندش از بنیاد

توانگری که درِ خیر بر فقیران بست دری ز عالم بالا به روی او نگشاد

کسی که یافت بر احوال زیردستان دست به ظلم اگر نستاند خداش خیر دهاد

صنوبرا تو چه دل بسته ای به هر شاخی چو سرو باش که از بار دل شوی آزاد

چه خوش فتاد هلالی به بند خانۀ عشق برو غلامی این خاندان مبارک باد

(هلالی جغتایی)

ملکوتیّه و واقعیّت های عرشیّه است به دنیا می آورد.

اگر این کودک سالم و این موجود آراسته به فطرت توحیدی و پیراسته از آلودگی های روانی در دامن پدر و مادری مؤدّب به آداب انسانیّت، یا جامعه ای سالم، یا مدرسه ای واجد شرایط، یا کارگاهی از هر جهت صحیح قرار بگیرد، مؤدّب به آداب می شود، و انسانی جامع و با فضلیت به بار می آید.

ولی با کمال تأسّف، بیشتر کودکان به خانه ای قدم می گذارند که آثار تربیت الهی و انسانی در آن خانۀ کم است، یا اگر باشد قدرت مقابله با محیط خراب اجتماع را ندارد، کودک از خانه سالم خارج می شود، ولی در دامن آلودگی های بیرون می افتد و دچار انحرافات اخلاقی و عملی می شود، گرچه هیچ یک از عوامل انحراف، عذری برای او در پیشگاه حق و انسانیّت ایجاد نمی کند، چون با قدرت اختیار و عقل و وجدان می تواند دست به دامن اولیای الهی برساند و خود را از مهالک حفظ کند.

در هر زمانی و تحت هر شرایطی می توان از انبیای الهی و از مسائل ملکوتی و از مردان راه حق خبر گرفت، این طور نیست که باب هدایت به تمام معنی به روی انسان بسته باشد.

حضرت علی علیه السلام در زمینۀ عدم معذوریت انسان به خاطر گناه و معصیت در پیشگاه الهی در دعای کمیل عرضه می دارد:

فَلَکَ الْحُجَّةُ عَلَیَّ فِی جَمیعِ ذلِکَ وَ لا حُجَّةَ لی فِیما جَری عَلَیَّ فیهِ قَضاءُکَ، وَ الْزَمَنی حُکْمُکَ وَ بَلاءُکَ. (1)

الهی! در تمام اموری که راه مخالفت با تو را پیمودم تو را بر من حجّت است و مرا بر آنچه بر من از گناه رفته است و حکم و امتحان و آزمایش تو مرا بر

ص:201

آن ملزم ساخته، بر تو هیچ حجّتی نخواهد بود.

انسان سالم در محیط آلودۀ منزل دچار گناه دروغ، غیبت، تهمت، تکبّر و حرص و بخل و شهوات غلط می گردد، در صورتی که محیط خانه سالم باشد ممکن است در خارج از منزل دچار گناهان و معاصی گردد، ولی باید بداند که این گناهان ذاتی او نیست بلکه تمام آنها عارض بر او شده، مانند آدم سالمی که از هوای آلوده یا از آب آلوده یا از غذای فاسد دچار انواع بیماری ها می شود.

گناهکار باید گناه را بیماری و مرض به حساب آورد و بداند که تمام آنها قابل علاج است.

اِنَّهُ لایَیْئَسُ مِنْ رَوْحِ اللّهِ الاَّ الْقَوْمُ الْکافِرُونَ» (1)

زیرا جز مردم کافر از رحمت خدا مأیوس نمی شوند .

قُلْ یا عِبادِیَ الَّذینَ اسْرَفُوا عَلی انْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ انَّ اللّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعاً انَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ» (2)

بگو : ای بندگان من که [ با ارتکاب گناه ] بر خود زیاده روی کردید ! از رحمت خدا نومید نشوید ، یقیناً خدا همۀ گناهان را می آمرزد ؛ زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است .

حضرت صادق علیه السلام از قول یکی از حکما نقل می کند که فرموده:

اَلْیَأسُ مِنْ رَوْحِ اللّهِ اشَدُّ بَرْداً مِنَ الزَّمْهَریرِ. (1)

ناامیدی از رحمت خدا به شدّت سردتر از زمهریر است.

کنایه از این که به قدری این حالت در وجود انسان حالت خنکی است که هیچ عاقلی و عالمی و صاحب اندیشه ای به آن اعتنا ندارد، چرا که گنهکار که از هر جهت محدود است در برابر دریایی بی نهایت در بی نهایت از رحمت و لطف و کرم و احسان قرار دارد، و ناامیدی وی هیچ گونه قابل توجیه نیست.

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

یَبْعَثُ اللّهُ الْمُقْنَطینَ یَوْمَ الْقِیامَةِ مُغَلَّبَةً وُجُوهُهُمْ - یَعْنی غَلَبَةَ السَّوادِ عَلَی الْبَیاضِ -، فَیُقالُ لَهُمْ: هؤُلاءِ الْمُقْنِطُونَ مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ تَعالی. (2)

نا امیدان را در قیامت به صورتی که روسیاهی آنان بر سپید روئی شان غلبه دارد وارد محشر می کنند، سپس علیه آنان فریاد می کشند: اینانند ناامیدان از رحمت الهی.

حدیثت نامه را تعویذ جان شد قلم را نام تو ورد زبان شد

دگر از خود چه گلها می توان چید به راهت خار مغز استخوان شد

به نرمی با درشتان می توان ساخت زبان هم خانۀ دندان از آن شد

به این راهی که دل در پیش دارد نیارد راهزن بی کاروان شد

به گیتی هر که نام او سفر کرد غریب عالم امن و امان شد

به خارپای من تا دیده وا کرد ز چشم نقش پایم خون روان شد

بکن کسب کمال از می فروشان به یک پیمانه آدم می توان شد

ص:204

در این گلشن کلیم از سیر چشمی ز گل قانع به خار آشیان شد

(کلیم کاشانی)

از پروردگارتان آمرزش بطلبید ، سپس به سوی او بازگردید ؛ زیرا پروردگارم مهربان و بسیار دوستدار [ توبه کنندگان ] است .

وَ تُوبُوا الَی اللّهِ جَمیعاً ایُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ» (1)

و [ شما ] ای مؤمنان ! همگی به سوی خدا بازگردید تا رستگار شوید .

یا ایُّهَا الَّذینَ آمَنُوا تُوبُوا الَی اللّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً» (2)

ای مؤمنان ! به پیشگاه خدا توبه کنید ، توبه ای خالص [ که شما را از بازگشت به گناه بازدارد ] .

وَ هُوَ الَّذی یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ یَعْفُوا عَنِ السَّیِّئاتِ وَ یَعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ» (3)

و اوست که توبه را از بندگانش می پذیرد و از گناهان درمی گذرد و آنچه را انجام می دهید ، می داند .

غافِرِ الذَّنْبِ وَ قابِلِ التَّوْبِ شَدیدِ الْعِقابِ ذِی الطَّوْلِ لا الهَ الاَّ هُوَ الَیْهِ الْمَصیرُ» (4)

که آمرزندۀ گناه و پذیرندۀ توبه ، سخت کیفر و صاحب نعمت فراوان است .

هیچ معبودی جز او نیست . بازگشت فقط به سوی اوست .

این دو آیه به این معنا توجّه می دهد که هم توبه و بازگشت عبد گنهکار را می پذیرم، و هم گناه او را از پرونده اش محو می کنم و وی را مورد عفو و مغفرت قرار

ص:206

می دهم.

نزدیک به سی و چند بار قرآن مجید در آیاتی بس مهم، مسئلۀ عفو حضرت حق را از تائب مطرح کرده است. نزدیک به دویست و سی و دوبار توجّه به مسئلۀ غفران و مغفرت در آیات کریمۀ کتاب حق داده شده است. و قریب به دویست و هفتاد و شش بار به مسئلۀ با عظمت رحمت، در کتاب الهی اشاره شده است.

این همه سند، آنهم در قرآن، شدیدترین دلخوشی را برای بازگشت گنهکار به حضرت حق، و جدا شدن از معاصی ظاهری و باطنی می دهد. با این حساب به قول حضرت سجّاد علیه السلام در مناجات تائبین، برای گناهکار در مسئلۀ توبه چه عذری باقی می ماند؟

فَما عُذْرُ مَنْ اغْفَلَ دُخُولَ الْبابِ بَعْدَ فَتْحِهِ؟ (1)

پس عذر آن که ورود به حضرت تو را بعد از باز شدن این در، از دست نهاده چه خواهد بود؟!

توجّه به گناه و این که قدم گذاشتن در دایرۀ انحراف، ستم بر نفس و ظلم به حقوق حق، و رعایت ننمودن جانب مردم است، و دارای آثار خطرناک و مهلکی در دنیا و آخرت است و رسوایی امروز و فردایش بسیار سنگین و غیر قابل تحمّل است، و گناه جز هدر دادن عمر و خود را ظرف زبالۀ شیطان قرار دادن چیزی نیست، طوفان اندوه و ندامت و حسرت و پشیمانی را در فضای قلب برمی انگیزد، و لازمۀ این حسرت و اندوه و شرم و حیا را که عزم بر ترک و جزم بر خودداری از گناه در آینده است، به دنبال می آورد.

پشیمان از گناه باید به این معنی دقّت کند که گناهان گذشتۀ او از چه نوع گناه بوده است؟

اگر گناه او عبارت از ترک واجبات الهی و انجام محرّمات شرعیّه بوده توبه اش به

ص:207

این است که قضای واجبات از دست رفته را از قبیل نماز، روزه، حج، خمس، زکات به جای آورد، و محرمات الهیه را از قبیل زنا، شراب، قمار، دروغ، تهمت، غیبت، بخل، حسد، کینه و...ترک کند.

اگر گناه او در رابطه با حقوق مردم و اموال دیگران بوده از قبیل ربا، رشوه، غصب مال یتیم، حق مظلوم، تقلّب و حیله در کسب، سرقت، لازم است حق هر کسی را به هر صورت جزء اموال خود آورده به او برگرداند و خلاصه خود را از حقوق حق و حقوق خلق پاک کرده و نسبت به آینده در انجام واجبات و ترک محرّمات و حفظ حقوق مردم در هر زمینه بکوشد تا مورد قبول حضرت محبوب واقع شود، و از عذاب وجدان، و آتش جهنّم برهد، و استحقاق رضایت و رضوان الهی را پیدا کند.

و معصیت برده. هرگاه این شش برنامه ادا شد؛ آنگاه بگو: اسْتَغْفِرُ اللّهَ. (1)

تمام وجود از گناه ببرد و تا پایان عمر پیرامون گناهی نگردد.

3 - نصح از نصاحت به معنای خیاطت است، که در زمینۀ توبه می شود توبۀ رفوکننده، یعنی توبه ای که به وسیلۀ آن هر چه از پردۀ ایمان و دیانت پاره شده دوخته شود، و توبه کننده را با اولیای حق و دوستان محبوب و عاشقان معبود پیوند دهد.

علّامۀ مجلسی رحمه الله سپس می فرماید:

یکی از اکابر فرموده است: در جلا دادن آینه، تنها قطع نفس و دود سیاه بس نیست، بلکه باید آن را صیقل داد تا آنچه سیاهی بر جرمش نشسته پاک گردد، و دل هم به مانند آینه است به مجرد ترک گناه پاک نمی شود، بلکه جِرمِ گناهان گذشته را هم که بر آن نشسته باید پاک کرد، و به نور طاعتش روشن ساخت، زیرا چنانکه از هر گناهی که کرده، تاریکی و تیرگی بر دل می رسد، همچنین در هر عبادتی روشنایی و درخشندگی به دل می رسد، بنابراین باید تاریکی هر گناهی را که به دل رسیده به نور عبادتی که ضدّ آن است پاک کرد.

شخص توبه کننده باید گناهان خود را مفصّلاً در نظر گیرد، و در برابر هر شری که از او سرزده خیری که در برابر آن است به همان مقدار به جا آورد، مثلاً در برابر گناه گوش دادن به غنا و آلات لهو، استماع قرآن و حدیث و موعظه و مسائل دینی کند، و در برابر مسّ خطّ قرآن مجید بدون طهارت سعی در اکرام آن و تلاوتش نماید و در برابر مکث در حال جنابت در مساجد، اعتکاف کند. و در برابر نظر کردن به حرام سعی در نظر کردن به چیزهائی که نگریستن به آنها عبادت است نماید، مانند نظر کردن به خط قرآن مجید و نظر به والدین از روی شفقت، و نظر به صلحا از سلسلۀ جلیلۀ سادات و نظر به عترت و مانند اینها.

و در حقوق مردم، پس از توبه زیاد از مال خود صدقه بدهد، و اگر غیبت کرده پس از توبه مدح و ثنای آن مؤمن را زیاد بگوید، و صفات نیکش را آشکار سازد، و

ص:210

خلاصه در برابر هر گناهی پس از توبۀ از آن، عبادتی که ضد آن است بجا آورد، چنانکه طبیعت جسمانی مرض ها را به ضدش معالجه می کنند.

چه خوب است انسان به آثار و عواقب گناه توجّه کند، یا گناهکار را توجّه دهند، و بیدار شود یا بیدارش کنند که گناه در برابر چه وجود مقدسی انجام گرفته و رو در روئی با که بوده است.

انسان جواب مشت را با مشت، و درفش را با درفش، و درشتی را با درشتی، و تندی را با تندی می دهد، باید از او پرسید: خداوند با تو چه کرده که با او رو در رویی؟ آیا احسان و رحمت و لطف و محبّت و مرحمت و نعمت و عنایت و رزق و هزاران واقعیّت دیگر را که از جانب او به انسان رسیده، با گناه و معصیت باید جواب داد؟!

این توجّه درون آدمی را به ندامت می کشد و این ندامت رو در رویی را تبدیل به روبه روئی می کند. این روبه روئی خواسته های حق را جایگزین خواسته های غلط نفس و هواها و شهوات می کند، و این جایگزینی رنگ شیطانی و دوزخی را از درون گرفته بجایش رنگ الهی را می زند.

در این وقت است که حال انابه و دعا دست می دهد، حالی همراه با نالۀ جانسوز و خشوع و خضوع، و آدمی را به جایی می رساند که خود را از همه گناهکارتر می بیند و خود و عبادتش را به حساب نمی آورد، در این نقطۀ عالی و اوج عرفانی است که انسان را با گران ترین قیمت به حساب می آورند.

سخن عشق نه حد من و توست عشق گوید سخن عشق درست

خانه از غیر اگر پردازی ساز و برگی پی مهمان سازی

آب و جارو زنی این ایوان را تخت عزّت بنهی سلطان را

راست سازی ز حجاز و ز عراق پردۀ شور و نوای عشّاق

با خودی کافر مطلق باشی بیخودی دستخوش حق باشی

ص:211

با خودی قاتل و مقتولی تو بیخودی قابل و مقبولی تو

با خودی هر چه کنی شیطانی بیخودی در کنف رحمانی

در سراسر وجودش پیدا می شود و به خاطر همین تحوّل و انقلاب درونی سیّئات اعمالش در آینده تبدیل به حسنات می شود، اگر در گذشته مرتکب قتل نفس می شد، در آینده دفاع از مظلومان و مبارزه با ظالمان را جای آن می گذارد، و اگر زناکار بود سپس عفیف و پاکدامن می شود و این توفیق الهی را در سایۀ ایمان و توبه پیدا می کند.

ب - دیگر این که خداوند به لطف و کرمش و فضل و انعامش بعد از توبه کردن سیئات اعمال او را محو می کند، و به جای آن حسنات می نشاند، چنانکه در روایتی از ابوذر از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله می خوانیم:

روز قیامت بعضی از افراد را حاضر می کنند، خداوند دستور می دهد گناهان صغیرۀ او را به او عرضه کنید و کبیره ها را بپوشانید، به او گفته می شود: تو در فلان روز فلان گناه صغیره را انجام دادی و او به آن اعتراف می کند ولی قلبش از کبایر ترسان و لرزان است.

در این جا هرگاه خدا بخواهد به او لطفی کند دستور می دهد به جای هر سیئه حسنه ای بدهید، عرض می کند: پروردگارا! من گناهان مهمی داشتم که آنها را در این جا نمی بینم.

ابوذر می گوید: در این هنگام پیامبر صلی الله علیه و آله تبسّم کرد که دندانهایش آشکار گشت، سپس این آیه را تلاوت فرمود:

فَاُولئِکَ یُبَدِّلُ اللّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ» (1)

ج - منظور از سیئات، نفس اعمالی که انسان انجام می دهد نیست، بلکه آثار سوئی است که از آن به روح و جان انسان نشسته، هنگامی که توبه کند و ایمان آورد، آن آثار سوء از روح و جانش برچیده می شود و تبدیل به آثار خیر می گردد، و

ص:213

این است معنی تبدیل سیئات به حسنات. البته این سه تفسیر، منافاتی با هم ندارند و ممکن است هر سه در مفهوم آیه جمع باشند.» (1)3 - تائب مشمول دعای ملائکۀ عرش است:

اَلّذینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذینَ آمَنُوا رَبَّنا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذینَ تابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبیلَکَ وَقِهِمْ عَذابَ الْجَحِیمِ» (2)

فرشتگانی که عرش را حمل می کنند و آنان که پیرامون آن هستند ، همراه سپاس و ستایش ، پروردگارشان را تسبیح می گویند و به او ایمان دارند و برای اهل ایمان آمرزش می طلبند ، [ و می گویند : ] پروردگارا ! از روی رحمت و دانش همه چیز را فرا گرفته ای ، پس آنان را که توبه کرده اند و راه تو را پیروی نموده اند بیامرز ، و آنان را از عذاب دوزخ نگه دار .

4 و 5 - توبه باعث جلب مغفرت و دخول در بهشت است:

وَالَّذین اذا فَعَلُوا فاحِشَةً اوْ ظَلَمُوا انْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ الاَّ اللّهُ وَ لَمْ یُصِرُّوا عَلی ما فَعَلُوا وَ هُمْ یَعْلَمُونَ * اولئِکَ جَزائُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ جَنّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الاَْنْهارُ خالِدینَ فِیها وَ نِعْمَ اجْرُ الْعامِلینَ» (3)

و آنان که چون کار زشتی مرتکب شوند یا بر خود ستم ورزند ، خدا را یاد کنند و برای گناهانشان آمرزش خواهند ؛ و چه کسی جز خدا گناهان را می آمرزد ؟ و دانسته و آگاهانه بر آنچه مرتکب شده اند ، پا فشاری نمی کنند ؛ * پاداش

ص:214

آنان آمرزشی است از سوی پروردگارشان ، و بهشت هایی که از زیرِ [ درختانِ ] آن نهرها جاری است ، در آن جاودانه اند ؛ و پاداش عمل کنندگان ، نیکوست .

6 - توبه سبب طول عمر و وسعت رزق و پدید آمدن رفاه در زندگی است:

وَ انِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا الَیْهِ یُمَتِّعْکُمْ مَتاعاً حَسَناً الی اجَلٍ مُسَمًّی وَ یُؤْتِ کُلَّ ذی فَضْلٍ فَضْلَهُ وَ انْ تَوَلَّوْا فَاِنّی اخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ کَبیرٍ» (1)

و این که از پروردگارتان آمرزش بخواهید ، سپس به سوی او بازگردید تا آن که شما را تا پایان زندگی از بهرۀ نیک و خوشی برخوردار کند ، و هر که را صفات پسندیده و اعمال شایستۀ او افزون تر است ، پاداش زیادتری عطا کند ، و اگر روی از حق برگردانید ، من از عذاب روزی بزرگ بر شما بیمناکم .

7 - توبه سبب استجابت دعا است:

امام سجّاد علیه السلام می فرماید:

مردی اهل بیت خود را به کشتی درآورد و به دریا رفت، کشتی آنها شکست و از اهل بیت آن مرد جز همسرش کسی نجات نیافت.

زن بر تخته پاره ای نشست و امواج آب او را به یکی از جزیره های میان دریا برد، درآن جزیره مردی راهزن زندگی می کرد که تمام کارهای ناشایسته را مرتکب شده بود.

آن زن را بالای سر خود دید، پرسید آدمیزاد هستی یا پری؟ گفت: آدمیزاد، دیگر سخنی نگفت، به قصد عمل زشت زنا به او حمله کرد، آن زن بر خود لرزید، راهزن به او گفت: چرا می لرزی؟ در پاسخش گفت: از خدا می ترسم.

ص:215

راهزن گفت: تا کنون چنین کاری از تو سر زده؟

زن گفت: نه، به عزّت خداوند سوگند.

راهزن گفت: تاکنون که دامنت پاک مانده اینچنین از خدا می ترسی! به خدا قسم که من به این ترس سزاوارترم.

بدون این که به آن زن دست بزند با اندوه و حسرت و پشیمانی و ندامت به سوی خاندانش روان شد در حالی که همتی جز توبه از گناهانش و بازگشت به سوی حضرت حق نداشت.

در این میان عابدی با او همراه شد، هوای فوق العاده گرم و آتش سوزان شعاع خورشید آنان را به زحمت انداخت، راهب به جوان گفت: دعا کن خداوند بر ما سایه ای بیندازد، جوان گفت: من نزد خدا برای خود حسنه ای نمی بینم تا دلیری کنم و از او چیزی بخواهم.

راهب گفت: پس من دعا می کنم تو آمین بگو، راهب دعا کرد، راهزن آمین گفت، در آن حال ابری بر سر هر دو سایه انداخت، مقدار زیادی راه رفتند تا راهشان جدا شد، جوان از راهی رفت و راهب از راه دیگر، به ناگاه ابر به دنبال جوان رفت، راهب فریاد زد: ای جوان! تو از من بهتری؛ زیرا این دعا به خاطر تو مستجاب شد، داستان خود را به من بگو، راهزن وضع آن زن را گزارش کرد، راهب گفت: آنچه گناه در گذشته کرده ای آمرزیده شد، باید بنگری در آینده چه وضعی داری؟! (1)

هُوَ الاَْوَّلُ وَ الآْخِرُ وَ الظّاهِرُ وَ الْباطِنُ وَ هُوَ بِکُلِ ّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ» (1)

اوست اول و آخر و ظاهر و باطن ، و او به همه چیز داناست .

می گوید: خداوند مهربان با زبان رحمت از روی اشارت می فرماید:

ای فرزند آدم! در کنار تو چهار گروهند:

1 - گروهی که تو را به کار آیند چون پدر و مادر.

2 - گروهی که در پیری دست تو گیرند چون اولاد و احفاد.

3 - زمره ای که آشکارا با تو باشند چون دوستان و یاران.

4 - فرقه ای که در پنهان با تو هستند چون زنان و کنیزان.

اما من به تو نصیحت می کنم که هیچ یک از این چهار گروه را تکیه گاه حقیقی خود قرار مده، و به هیچ کدام اعتماد مکن و آنان را کارساز خود مپندار.

اول منم که تو را از عدم به وجود آوردم.

آخر منم که بازگشت تو به من خواهد بود.

ظاهر منم که ظاهرت را به خوب ترین وجه آراستم.

باطن منم که حاکم بر هستی ام و اسرار در سینه ات به ودیعت نهادم. (2)

قَبِلَ اللّهُ تَوْبَتَهُ، ثُمَّ قالَ: إنّ یوماً لکثیرٌ، مَنْ تابَ قَبلَ أن یُعایِنَ قَبِلَ اللّهُ تَوْبَتَهُ. (1)

کسی که یکسال قبل از مرگش توبه کند خداوند توبه اش را می پذیرد، سپس فرمود: یکسال زیاد است، کسی که یک ماه قبل از مرگش به خدا بازگردد، خداوند توبه اش را قبول می کند، سپس فرمود: یک ماه زیاد است، کسی که یک هفته قبل از مرگش توبه کند، خداوند او را می پذیرد، سپس فرمود: یک هفته زیاد است، آن که یک روز قبل از موتش توبه کند توبه اش قبول است، سپس فرمود یک روز زیاد است، کسی که قبل از دیدن آثارِ بعد از مرگ توبه کند، توبه اش پذیرفته است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

اِنَّ اللّهَ یَقْبَلُ تَوْبَةَ عَبْدِهِ ما لَمْ یُغَرْغِرْ، تُوبُوا الی رَبِّکُمْ قَبْلَ انْ تَمُوتُوا، وَ بادِرُوا بِالاَْعْمالِ الزّاکِیَةِ قَبْلَ انْ تَشْغِلُوا، وَصِلُوا الَّذی بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُ بِکَثْرَةِ ذِکْرِکُمْ ایّاهُ. (2)

خداوند توبۀ بنده اش را قبل از رسیدن جان به گلو قبول می کند، ای امّت من! پیش از مردن توبه کنید و به سوی اعمال پاک بشتابید قبل از این که مهلت نیابید، و فراق بین خود و محبوب را با کثرت یادش مبدّل به وصال کنید.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

اَلتّائِبُ مِنَ الذَّنْبِ کَمَنْ لا ذَنْبَ لَهُ. (3)

توبه کنندۀ از گناه، همچون کسی است که گناهی بر او نیست.

ص:218

و نیز آن حضرت فرمود:

مَثَلُ الْمُؤْمِنِ عِنْدَ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ کَمَثَلِ مَلَکٍ مُقَرَّبٍ، وَ انَّ الْمُؤْمِنَ عِنْدَ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ اعْظَمُ مِنْ ذلِکَ، وَ لَیْسَ شَئٌ احَبَّ الَی اللّهِ مِنْ مُؤْمِنٍ تائِبٍ اوْ مُؤْمِنَةٍ تائِبَةٍ. (1)

مؤمن از نظر شأن و شخصیت در پیشگاه حضرت حق همانند ملک مقرب است، و همانا مؤمن در نزد حق از این بالاتر است، و چیزی نزد خداوند محبوب تر از مرد و زن مؤمن توبه کار نیست.

حضرت فرمود: میل داری بگو، میل نداری نگو، جوان به وحدانیّت حق اقرار کرد و به رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله گواهی داد و سپس مرد؛ حضرت به پدرش فرمود: کاری به این جنازه نداشته باش، آنگاه به اصحاب فرمودند: او را غسل داده و کفن کنید، سپس نزد من بیاورید تا بر او نماز بگزارم، و چون از خانه خارج شدند مرتب می گفتند:

خدا را شکر که به دست من یک انسان از آتش جهنّم نجات پیدا کرد. (1)2 - امام صادق علیه السلام می فرماید:

مرگ کسی فرا رسید به رسول خدا صلی الله علیه و آله خبر دادند، حضرت با عدّه ای بالای سرش رفتند، در حال بیهوشی بود، فرمودند: ای ملک الموت! دست نگاهدار از او سؤالی داشته باشم.

فرمود: چه می بینی؟ عرضه داشت: سپیدی و سیاهی زیاد، فرمود: کدام به تو نزدیکترند؟ عرض کرد: سیاهی، فرمود: بگو:

اَللَّهُمَّ اغْفِرْلِیَ الْکَثیرَ مِنْ مَعاصِیکَ، وَاقْبَلْ مِنِّی الْیَسیرَ مِنْ طاعَتِکَ.

الهی، بسیاری معاصی مرا بیامرز، و طاعت و عبادت اندک مرا بپذیر.

پس از گفتن این دو جمله بیهوش شد، حضرت فرمود: ملک الموت آسان بگیر تا از او سؤالی کنم، از بیهوشی درآمد، فرمود: چه می بینی؟ گفت: سیاهی و سپیدی زیاد، فرمود: کدام به تو نزدیکترند؟ عرضه داشت: سپیدی، حضرت فرمود:

غَفَرَاللّهُ لِصاحِبِکُمْ. (2)

خداوند دوست شما را مورد بخشش و مغفرت و لطف و رحمت و کرم و عنایت قرار داد.

3 - رسول خدا صلی الله علیه و آله با جمعی از یاران از مدینه خارج شدند، هوا به شدّت گرم

ص:220

بود، فرمودند: در مقابل خود چه می بینید؟ عرضه داشتند: جز یک شبح چیزی به نظر ما نمی رسد، فرمود: مردی است بیابانی، مقصدش مدینه است، در حدود شش روز است آب و نان نیافته.

شتر سوار نزدیک شد، حضرت به او فرمودند: کجا؟ عرضه داشت: مدینه، فرمود: برای چه؟ پاسخ داد: زیاد از شخصی که مبعوث به رسالت شده خیر و خوبی شنیده ام، عاشق زیارت او هستم، بروم تا به جمال دلارایش نظر کنم، فرمود:

آن که به دنبالش هستی، منم، آیا حاضری از بت پرستی دست برداری؟ عرضه داشت: آری، حضرت شهادتین را به او تلقین کرد، چون شهادتین گفت از حال رفت، نزدیک بود از شتر به زمین افتد، حضرت فرمود: آرام او را از روی شتر به زمین بگذارید، چون او را خواباندند، فرمود: آب تهیه کنید تا غسلش دهیم، زیرا از دنیا رفت. پس از مراسم غسل و کفن همان جا قبری آماده کردند، چون وی را دفن نمودند حضرت فرمود: چه آسان و راحت و بی رنج و زحمت به بهشت رفت!

کسی که کار بدی انجام دهد هفت ساعت از روز را به او مهلت می دهند، چون سه بار بگوید: «استغفراللّه الّذی لا اله الاّ هوالحیّ القیّوم» گناه در پروندۀ او نوشته نشود.

حضرت باقر علیه السلام فرمودند:

اِنَّ اللّهَ اشَدُّ فَرَحاً بِتَوْبَةِ عَبْدِهِ مِنْ رَجُلٍ اضَلَّ راحِلَتَهُ وَ مُزادَهُ فی لَیْلَةٍ ظَلْماءَ فَوَجَدَها، فَاللّهُ اشَدُّ فَرَحاً بِتَوْبَةِ عَبْدِهِ مِنْ ذلِکَ الرَّجُلِ بِراحِلَتِهِ حینَ وَجَدَها. (1)

همانا خداوند خوشحالیش به توبۀ عبد از خوشحالی مردی که زاد و توشه اش را در شب تاریک گم کرده و آن را پیدا کند شدیدتر است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند:

اَلتَّوْبَةُ تَجُبُّ ما قَبْلَها. (2)

توبه؛ گناهان قبل از خودش را از بین می برد.

امام علی علیه السلام می فرماید:

لا شَفیعَ انْجَحُ مِنَ التَّوْبَةِ. (3)

شفیعی کامیاب کننده تر از توبه نیست.

اَلتَّوْبَةُ تُطَهِّرُ الْقُلُوبَ، وَ تَغْسِلُ الذُّنُوبَ. (4)

توبه دل ها را پاک می کند و گناهان را می شوید.

ص:222

حُسْنُ التَّوْبَةِ یَمْحُو الْحَوبَةَ. (1)

توبۀ نیک و بازگشت خوب، گناه را محو می کند.

رسول اللّه صلی الله علیه و آله فرمود:

لِلّهُ افْرَحُ بِتَوْبَةِ عَبْدِهِ مِنَ الْعَقیمِ الْوالِدِ، وِ مِنَ الضّالِّ الْواجِدِ، وَ مِنَ الظَّمْآنِ الْوارِدِ. (2)

خداوند به توبۀ عبدش از عقیمی که اولاد پیدا کرده، و از کسی که گم شده اش را یافته، و همچنین از تشنه ای که به چشمۀ آب برسد خوشحال تر است.

امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید:

تُوبُوا الَی اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ادْخُلُوا فِی مَحَبَّتِهِ، فَاِنَّ اللّهَ یُحِبُّ التَّوّابینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرینَ، وَ الْمُؤْمِنُ تَوّابٌ. (3)

به خداوند بازگشت کنید، و در عشق و محبتش وارد شوید، همانا خداوند تائبان و پاکیزگان را دوست دارد، و مؤمن تائب است.

رسول اللّه صلی الله علیه و آله فرمود:

تُوبُوا الَی اللّهِ فَاِنّی اتُوبُ الَی اللّهِ فِی کُلِّ یَوْمٍ مِائَةَ مَرَّةٍ. (4)

به خدا باز گردید، همانا من در هر روز صد بار به پیشگاهش توبه می کنم!

رسول حق صلی الله علیه و آله فرمود:

ص:223

اَمّا عَلامَةُ التّائِبِ فَاَرْبَعَةٌ: النَّصیحَةُ للّهِ فِی عَمَلِهِ، وَ تَرْکُ الْباطِلِ، وَ لُزُومُ الْحَقِّ، وَ الْحِرْصُ عَلَی الْخَیْرِ. (1)

نشانه های تائب چهار چیز است: صافی و پاکی و خلوص در عمل برای خدا، ترک باطل، ملازمۀ با حق، حرص و ولع به کار خیر.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

اَلتّائِبُ اذا لَمْ یَسْتَبِنْ اثَرَ التَّوْبَةِ فَلَیْسَ بِتائِبٍ: یُرْضِی الخُصَماءَ، وَ یُعیدُ الصَّلَواتِ، وَ یَتَواضَعُ بَیْنَ الْخَلْقِ، وَ یَتَّقِی نَفْسَهُ عَنِ الشَّهَواتِ، وَ یَهْزِلُ رَقَبَتَهُ بِصِیامِ النَّهارِ. (2)

زمانی که اثر توبه ظاهر نشود توبۀ تائب توبه نیست، آثار توبه عبارت است از: جلب رضایت طلبکاران، اعادۀ نمازها، تواضع بین مردم، حفظ نفس از شهوات، لاغر کردن بدن به روزۀ روز.

توبه، به اندازه ای عظیم و قبول کنندۀ توبه آن چنان کریم است که روایت زیر این حقیقت را بازگو می کند و دل هر مؤمنی را شاد می نماید:

راوی می گوید: حضرت رضا علیه السلام شنید بعضی از یارانش گفتند:

لَعَنَ اللّهُ مَنْ حارَبَ عَلِیّاً علیه السلام ، فَقالَ لَهُ: قُلْ: الاّ مَنْ تابَ وَ اصْلَحَ. ثُمَّ قالَ: ذَنْبُ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهُ وَ لَمْ یَتُبْ اعْظَمُ مِنْ ذَنْبِ مَنْ قاتَلَهُ ثُمَّ تابَ. (3)

لعنت خدا بر کسی که با علی علیه السلام جنگید. حضرت فرمود، اضافه کن مگر کسی که توبه کرد و به اصلاح خویش برخاست. سپس فرمود: گناه آنان که از ولایت علی علیه السلام تخلّف کردند و توبه ننمودند بزرگتر است از گناه آنان که با وی

ص:224

جنگیدند و سپس بیدار شده و توبه کردند.

امام علی علیه السلام فرمود:

مَنْ تابَ تابَ اللّهُ عَلَیْهِ، وَ امِرَتْ جَوارِحُهُ انْ تَسْتُرَ عَلَیْهِ، وَ بِقاعُ الاَْرْضِ انْ تَکتُمَ عَلَیْهِ، وَ انْسِیَتِ الْحَفَظَةُ ما کانَتْ تَکْتُبُ عَلَیْهِ. (1)

هر کس توبه کند خداوند توبه اش را می پذیرد، و جوارحش مأمور می شوند که بر او پرده پوشی کنند، و قطعه های زمین دستور می یابند که بر او بپوشانند، و حافظان عمل آنچه را بر او نوشته اند؛ فراموش می کنند.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

خداوند به داود پیغمبر وحی فرمود: ای داود! بندۀ مؤمنم هرگاه گناهی مرتکب شد سپس به من بازگشت و توبه کرد و از من شرم و حیا نمود به خاطر یادآوری گناهش، او را می بخشم و گناهش را از یاد کاتبان عمل می برم و سیّئۀ او را به حسنه تبدیل می کنم و باکی ندارم، که من رحم کننده ترین رحیمانم. (2)

روی در روی یار باید کرد پشت بر کار و بار باید کرد

خون دل را ز دیده باید ریخت دل و جان را نثار باید کرد

عشق هوش است و عقل سرپوشی خویش را هوشیار باید کرد

بندگی و فکندگی خواهی عاشقی اختیار باید کرد

ور طلب می کنی بزرگی و جاه عقل با خویش یار باید کرد

گرنه عشق است در خور تو نه عقل کار دنیات بار باید کرد

در سرت گر هوای فردوس است با هوا کارزارباید کرد

ص:225

از جهنّم اگر نداری باک طلب اعتبار باید کرد

حق تجلّی نمود از همه سو چشم را فیض چار باید کرد

(فیض کاشانی)

ص:226

[«12»اَللَّهُمَّ إِنَّکَ أَعْلَمُ بِمَا عَمِلْتُ فَاغْفِرْ لِی مَا عَلِمْتَ وَ اصْرِفْنِی بِقُدْرَتِکَ إِلَی مَا أَحْبَبْتَ «13»اَللَّهُمَّ وَ عَلَیَّ تَبِعَاتٌ قَدْ حَفِظْتُهُنَّ وَ تَبِعَاتٌ قَدْ نَسِیتُهُنَّ وَ کُلُّهُنَّ بِعَیْنِکَ الَّتِی لاَ تَنَامُ وَ عِلْمِکَ الَّذِی لاَ یَنْسَی فَعَوِّضْ مِنْهَا أَهْلَهَا وَ احْطُطْ عَنِّی وِزْرَهَا وَ خَفِّفْ عَنِّی ثِقْلَهَا وَ اعْصِمْنِی مِنْ أَنْ أُقَارِفَ مِثْلَهَا«14» اللَّهُمَّ وَ إِنَّهُ لاَ وَفَاءَ لِی بِالتَّوْبَةِ إِلاَّ بِعِصْمَتِکَ وَ لاَ اسْتِمْسَاکَ بِی عَنِ الْخَطَایَا إِلاَّ عَنْ قُوَّتِکَ فَقَوِّنِی بِقُوَّةٍ کَافِیَةٍ وَ تَوَلَّنِی بِعِصْمَةٍ مَانِعَةٍ]

خدایا! به آنچه انجام داده ام آگاه تری؛ پس آنچه را از من آگاهی بیامرز، و مرا به قدرتت به آنچه دوست داری، برگردان.

خدایا! حق و حقوق قابل مطالبه ای از مردم به عهدۀ من است که آنها را به یاد دارم، و حق و حقوقی است که از یاد برده ام و همۀ آنها در برابر چشم توست که به خواب نمی رود، و در مقابل دانش توست که فراموش نمی کند؛ پس در برابر آن حقوق به صاحبانش عوض ده، و گرانی آنها را از دوش من فرود آر، و سنگینی اش را از من بردار، و مرا از این که مرتکب مانند آنها شوم، حفظ کن.

خدایا! برای من قدرت وفای به توبه نیست جز به نگهداری تو، و توان خودداری از خطاها نیست مگر از ناحیۀ نیرو و توان تو؛ پس مرا به نیرویی کفایت کننده نیرومند ساز، و به نگهدارنده ای بازدارنده، یاریم ده.

ص:227

[«15»اَللَّهُمَّ أَیُّمَا عَبْدٍ تَابَ إِلَیْکَ وَ هُوَ فِی عِلْمِ الْغَیْبِ عِنْدَکَ فَاسِخٌ لِتَوْبَتِهِ وَ عَائِدٌ فِی ذَنْبِهِ وَ خَطِیئَتِهِ فَإِنِّی أَعُوذُ بِکَ أَنْ أَکُونَ کَذَلِکَ فَاجْعَلْ تَوْبَتِی هَذِهِ تَوْبَةً لاَ أَحْتَاجُ بَعْدَهَا إِلَی تَوْبَةٍ تَوْبَةً مُوجِبَةً لِمَحْوِ مَا سَلَفَ وَ السَّلاَمَةِ فِیمَا بَقِیَ «16»اَللَّهُمَّ إِنِّی أَعْتَذِرُ إِلَیْکَ مِنْ جَهْلِی وَ أَسْتَوْهِبُکَ سُوءَ فِعْلِی فَاضْمُمْنِی إِلَی کَنَفِ رَحْمَتِکَ تَطَوُّلاً وَ اسْتُرْنِی بِسِتْرِ عَافِیَتِکَ تَفَضُّلاً «17»اَللَّهُمَّ وَ إِنِّی أَتُوبُ إِلَیْکَ مِنْ کُلِّ مَا خَالَفَ إِرَادَتَکَ أَوْ زَالَ عَنْ مَحَبَّتِکَ مِنْ خَطَرَاتِ قَلْبِی وَ لَحَظَاتِ عَیْنِی وَ حِکَایَاتِ لِسَانِی تَوْبَةً تَسْلَمُ بِهَا کُلُّ جَارِحَةٍ عَلَی حِیَالِهَا مِنْ تَبِعَاتِکَ وَ تَأْمَنُ مِمَا یَخَافُ الْمُعْتَدُونَ مِنْ أَلِیمِ سَطَوَاتِکَ]

خدایا! هر بنده ای که به پیشگاهت توبه کند، و در علم غیبت معلوم است که شکنندۀ توبه است، و بازگشت کنندۀ به گناه و خطایش. من به تو پناه می آورم از این که چنین باشم؛ پس این توبۀ مرا توبه ای قرار ده که پس از آن نیازمند به توبه ای نباشم؛ توبه ای سبب محو شدن گناهان گذشته، و سلامت از گناه در باقی ماندۀ عمر.

خدایا! از نادانیم به درگاهت عذر می خواهم، و نسبت به زشتی عملم طلب بخشش می کنم؛ پس مرا از باب احسان در پناه رحمت خود آر، و از راه تفضّل به

ص:229

پوشش عافیتت مرا بپوشان.

خدایا! از عملی که با خواسته ات مخالفت می کند یا مرا از عرصۀ محبتت بیرون می برد، مانند اندیشه های غیر منطقی دلم، و نگاه های چشمم، و گفته های بی جای زبانم، به درگاهت توبه می کنم؛ توبه ای که هر یک از اندامم به سهم خودش از کیفرت سالم بماند، و از سختگیری های دردناکت که متجاوزان از آن می ترسند، در امان قرار گیرد.

فرمود: گناهانی را که دو فرشتۀ نگهبان برای او نوشته اند از یادشان می برد؛ و خداوند به اعضای بدن او فرمان می دهد تا گناهان او را پنهان سازند. و به نقطه هایی از زمین دستور می دهد تا گناهان او را بپوشاند. پس آنگاه که خداوند او را دیدار می کند چیزی وجود ندارد که به گناهان او گواهی دهد.

امام معصوم علیه السلام در این قسمت ها برای نجات نفس از دغدغه های شیطانی به التماس های شدید رو آورده است و خواهش های پی در پی او تمنّای تأیید الهی را می طلبد، گاهی تأیید خداوند به کمک انسان می آید و او را توفیقات خاصی فرا می گیرد، بنابراین عملکرد آدمی به علاوه دست توسّل به سوی عنایت های ربوبی و شفاعت معصومان علیهم السلام در این مسأله نقش بسزایی دارد، اگر انسان بخواهد بر ترک گناه عزم جدی داشته باشد باید تضرّع و صداقت او به درخواست یاری از درگاه خداوند متعال پیوسته متّصل باشد، مانند لامپی که از منبع نور پیوسته روشنایی می گیرد و تاریکی را از بین می برد، پس توبه و انابه به کمک حضرت حقّ ممکن می شود. اگر انسان قدرت بر اطاعت و توانایی در دوری از گناه را در خود احساس کرد، نباید بر آن مغرور شود؛ زیرا توفیق الهی رفیق راه اوست، گرچه رنج اطاعت و صبر بر گناه بسیار دشوار است ولی پایداری در آن حالت رحمت و عصمت پروردگار را نیاز دارد.

از این رو خدای منّان به یاران حضرت موسی می فرماید:

ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ فَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَکُنتُم مِّنَ الْخَسِرِینَ» (1)

آن گاه بعد از [ پیمان گرفتن ، از وفاکردن به آن ] سرپیچی کردید ، و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود ، قطعاً از زیانکاران بودید .

ص:231

از چکیدۀ بیان ائمه اطهار علیهم السلام به دست می آید توبۀ حقیقی بر دو محور استوار است:

الف - توبه باید از گناهان ظاهر و باطن باشد. گناهان باطنی از قبیل اعتقاد به کفر، شرک، بخل، حسد و عجب که دوری از آنان به کوشش فراوان نیاز دارد.

ب - خیال گناه در ذهن و فکر زدوده شود تا به دایرۀ عمل کشیده نشود. برای بیمه کردن از این موقعیت؛ عشق و محبّت الهی را در جان بنشاند تا دل از وسوسه های شیطانی و تخلّف فرمان حقّ مصون بماند.

ص:232

[«18»اَللَّهُمَّ فَارْحَمْ وَحْدَتِی بَیْنَ یَدَیْکَ وَ وَجِیبَ قَلْبِی مِنْ خَشْیَتِکَ وَ اضْطِرَابَ أَرْکَانِی مِنْ هَیْبَتِکَ «19»فَقَدْ أَقَامَتْنِی - یَا رَبِّ - ذُنُوبِی مَقَامَ الْخِزْیِ بِفِنَائِکَ فَإِنْ سَکَتُّ لَمْ یَنْطِقْ عَنِّی أَحَدٌ وَ إِنْ شَفَعْتُ فَلَسْتُ بِأَهْلِ الشَّفَاعَةِ «20»اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ شَفِّعْ فِی خَطَایَایَ کَرَمَکَ وَ عُدْ عَلَی سَیِّئَاتِی بِعَفْوِکَ وَ لاَ تَجْزِنِی جَزَائِی مِنْ عُقُوبَتِکَ وَ ابْسُطْ عَلَیَّ طَوْلَکَ وَ جَلِّلْنِی بِسِتْرِکَ وَ افْعَلْ بِی فِعْلَ عَزِیزٍ تَضَرَّعَ إِلَیْهِ عَبْدٌ ذَلِیلٌ فَرَحِمَهُ أَوْ غَنِیٍّ تَعَرَّضَ لَهُ عَبْدٌ فَقِیرٌ فَنَعَشَهُ]

خدایا! تنهاییم را در برابرت، و تپیدن دلم را از ترست، و لرزۀ اندامم را از هیبتت رحم کن. ای پروردگارم! محققاً گناهانم مرا در آستانت در مقام خواری و رسوایی برپا داشته؛ پس اگر سکوت کنم، کسی از جانب من سخن نمی گوید، و اگر از خود شفاعت کنم، شایستۀ شفاعت نیستم.

خدایا! بر محمد و آلش درود فرست، و کرم و بزرگواریت را نسبت به خطاهایم، شفیع من قرار ده، و با عفوت بر زشتی های من تفضّل فرما، و به پاداشی که از کیفرت سزاوار آنم پاداشم مده، و دامان احسانت را بر من بگستران، و مرا به پردۀ پوششت بپوشان، و با من رفتار کن؛ رفتار نیرومندی که بندۀ خواری، پیش او به زاری برخاسته، و او بر آن بندۀ خوار رحمت آورده، یا

ص:233

رفتار توانگری که تهی دستی نزد او رفته، و او تهی دست را از مال و ثروتش بی نیاز کرده.

یَسْتَهْزِءُونَ» (1)

آن گاه بدترین سرانجام ، سرانجام کسانی بود که مرتکب زشتی شدند به سبب اینکه آیات خدا را تکذیب کردند و همواره آنها را به مسخره می گرفتند .

حضرت علی علیه السلام در عاقبت آنان که به باطل میل نشان می دهند، فرمود:

وَ لَئِنْ امْهَلَ اللّهُ الظّالِمَ فَلَنْ یَفُوتَ اخْذُهُ وَ هُوَ لَهُ بِالْمِرْصادِ عَلی مَجازِ طَرِیقِهِ وَ بِمَوْضِعِ الشَّجی مِنْ مَساغِ رِیقِهِ. (2)

اگر خداوند ستمکار را مهلت دهد هرگز فرصت مؤاخذۀ او از دستش نمی رود، و بر سر راه او در حالی که گلویش در دست قدرت اوست در کمین است.

2 - گروهی، زیاد به گناه آلوده نمی شوند و با زنگ های بیدار باش مانند فقر و بیماری و یا مجازات های متناسب با اعمالشان که ناگهانی پدید می آید؛ هوشیار و به راه حق باز می گردند. اینان هنوز شایستگی هدایت را دارند و با پرده پوشی پروردگار در دنیا مشمول شفاعت قرار می گیرند و در حقیقت چوب خداوند و ناراحتی های وارد بر آنان، نعمت محسوب می شود.

خداوند حکیم در حق آنها می فرماید:

ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ لِیُذِیقَهُم بَعْضَ الَّذِی عَمِلُواْ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ» (3)

در خشکی و دریا به سبب اعمال زشتی که مردم به دست خود مرتکب شدند ،

ص:235

فساد و تباهی نمودار شده است تا [ خدا کیفر ] برخی از آنچه را انجام داده اند به آنان بچشاند ، باشد که [ از گناه و طغیان ] برگردند .

رسول اللّه صلی الله علیه و آله دربارۀ الطاف خداوند برای تنبیه انسان می فرماید:

إِنَّ الْمُؤْمِنَ إِذا قارَفَ الذُّنُوبَ ابْتُلِیَ بِها بِالْفَقْرِ، فَإِنْ کانَ فی ذلِکَ کَفّارَةٌ لِذُنُوبِهِ وَ إِلاَّ ابْتُلِیَ بِالْمَرَضِ، فَإِنْ کانَ فی ذلِکَ کَفّارَةٌ لِذُنُوبِهِ وَ إِلاَّ ابْتُلِیَ بِالْخَوْفِ مِنَ السُّلطانِ یَطْلُبُهُ، فَإِنْ کانَ ذلِکَ کَفّارَةً لِذُنُوبِهِ وَ إِلاّ ضَیَّقَ عَلَیْهِ عِنْدَ خُرُوجِ نَفْسِهِ، حَتّی یَلْقَی اللّهَ حینَ یَلْقاهُ وَ ما لَهُ مِنْ ذَنْبٍ یَدَّعِیِه عَلَیْهِ فَیَأْمُرُ بِهِ إِلَی الْجَنَّةِ وَ إِنَّ الْکافِرَ وَ الْمُنافِقَ لَیُهَوَّنُ عَلَیْهِما خُرُوجُ أَنْفُسِهِما حَتّی یَلْقَیانِ اللّهَ حِیْنَ یَلْقَیانِهِ وَ ما لَهُما عِنْدَهُ مِنْ حَسَنَةٍ یَدَّعِیانِها عَلَیْهِ فَیَأْمُرُ بِهِما إِلَی النّارِ. (1)

هر گاه مؤمن گناه کند، به سبب آن گناهان گرفتار فقر شود. اگر آن فقر، گناهان را پاک نکرد، به بیماری مبتلا شود و اگر آن هم گناهانش را نزدود به ترس از تعقیب قدرت حکومت گرفتار شود و اگر این نیز گناهش را پاک نکرد هنگام مردن به سختی جان دهد تا آن که سرانجام خدا را بدون گناهی که به سبب آن بازخواست شود، دیدار کند و دستور دهد که او را به بهشت برند، امّا کافر و منافق در هنگام مرگ، جانشان به آسانی بیرون می رود تا هنگامی که در محضر عدل پروردگار حاضر می شوند، حسناتی در نامۀ اعمال آنها نباشد تا ادعایی کنند و سپس دستور می رسد که آنان را به سوی دوزخ هدایت کنید.

بنابراین تا همۀ پرده ها پاره نشده است و رسوایی ها بر سر زبان فرشتگان و مردم نیفتاده، باید کاری کرد.

ص:236

[«21»اَللَّهُمَّ لاَ خَفِیرَ لِی مِنْکَ فَلْیَخْفُرْنِی عِزُّکَ وَ لاَ شَفِیعَ لِی إِلَیْکَ فَلْیَشْفَعْ لِی فَضْلُکَ وَ قَدْ أَوْجَلَتْنِی خَطَایَایَ فَلْیُؤْمِنِّی عَفْوُکَ فَمَا کُلُّ مَا نَطَقْتُ بِهِ عَنْ جَهْلٍ مِنِّی بِسُوءِ أَثَرِی وَ لاَ نِسْیَانٍ لِمَا سَبَقَ مِنْ ذَمِیمِ فِعْلِی لَکِنْ لِتَسْمَعَ سَمَاؤُکَ وَ مَنْ فِیهَا وَ أَرْضُکَ وَ مَنْ عَلَیْهَا مَا أَظْهَرْتُ لَکَ مِنَ النَّدَمِ «22»وَ لَجَأْتُ إِلَیْکَ فِیهِ مِنَ التَّوْبَةِ فَلَعَلَّ بَعْضَهُمْ بِرَحْمَتِکَ یَرْحَمُنِی لِسُوءِ مَوْقِفِی أَوْ تُدْرِکُهُ الرِّقَّةُ عَلَیَّ لِسُوءِ حَالِی فَیَنَالَنِی مِنْهُ بِدَعْوَةٍ هِیَ أَسْمَعُ لَدَیْکَ مِنْ دُعَائِی أَوْ شَفَاعَةٍ أَوْکَدُ عِنْدَکَ مِنْ شَفَاعَتِی تَکُونُ بِهَا نَجَاتِی مِنْ غَضَبِکَ وَ فَوْزَتِی بِرِضَاکَ]

خدایا! از کیفرت برایم حمایت کننده ای نیست؛ پس باید عزّت و تواناییت حمایتم کند، و برایم در پیشگاه تو شفیعی نیست؛ پس باید احسانت شفیع من شود، و گناهانم مرا ترسانده؛ پس باید عفوت مرا امان دهد. پس آنچه به زبان آوردم، از باب نادانیم نسبت به کردار زشتم، و از روی فراموشی در مورد عمل بر گذشته ام نیست؛ بلکه برای آن است که آسمانت و هر که در آن است، و زمینت و هر که روی آن است، صدای ندامتی که برای تو آشکار کردم، و فریاد توبه ای که در سایۀ آن به تو پناه بردم، بشنود تا مگر برخی از آنان به خاطر رحمتت بر بدی وضعم رحم کند، یا رقّت بر من به سبب بدی حالم او را دریابد، تا

ص:237

از جانب خود دعایی به من کند، که از دعای خود من، نزد تو به اجابت نزدیک تر باشد، یا از طرف او شفاعتی به من برسد، که از شفاعت من استوارتر جلوه کند؛ شفاعتی که نجاتم از خشمت، و دستیابیم به خشنودیت به آن باشد.

ص:238

[«23»اَللَّهُمَّ إِنْ یَکُنِ النَّدَمُ تَوْبَةً إِلَیْکَ فَأَنَا أَنْدَمُ النَّادِمِینَ وَ إِنْ یَکُنِ التَّرْکُ لِمَعْصِیَتِکَ إِنَابَةً فَأَنَا أَوَّلُ الْمُنِیبِینَ وَ إِنْ یَکُنِ الاِسْتِغْفَارُ حِطَّةً لِلذُّنُوبِ فَإِنِّی لَکَ مِنَ الْمُسْتَغْفِرِینَ «24»اَللَّهُمَّ فَکَمَا أَمَرْتَ بِالتَّوْبَةِ وَ ضَمِنْتَ الْقَبُولَ وَ حَثَثْتَ عَلَی الدُّعَاءِ وَ وَعَدْتَ الْإِجَابَةَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اقْبَلْ تَوْبَتِی وَ لاَ تَرْجِعْنِی مَرْجِعَ الْخَیْبَةِ مِنْ رَحْمَتِکَ إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ عَلَی الْمُذْنِبِینَ وَ الرَّحِیمُ لِلْخَاطِئِینَ الْمُنِیبِینَ «25»اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ کَمَا هَدَیْتَنَا بِهِ وَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ کَمَا اسْتَنْقَذْتَنَا بِهِ وَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ صَلاَةً تَشْفَعُ لَنَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ یَوْمَ الْفَاقَةِ إِلَیْکَ إِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ هُوَ عَلَیْکَ یَسِیرٌ]

خدایا! اگر پشیمانی از گناه، در پیشگاهت توبه است، من از همه پشیمانان، پشیمان ترم، و اگر ترک گناهانت بازگشت است، من اولین بازگشت کننده ام، و اگر استغفار، ریزندۀ گناهان است، من از مستغفرینم.

خدایا! چنانکه به توبه کردن فرمان دادی، و پذیرفتنش را ضمانت فرمودی، و به دعا ترغیب کردی و اجابتش را وعده دادی؛ پس بر محمد و آلش درود فرست، و توبه ام را بپذیر، و مرا از درگاهت باز مگردان؛ بازگشت کسی که از رحمتت ناامید است. همانا تو پذیرندۀ توبۀ گناهکارانی، و رحم کننده بر

ص:239

خطاکاران بازگشت کننده ای.

خدایا! بر محمّد و آلش درود فرست چنانکه ما را به وسیلۀ او راهنمایی کردی، و بر محمّد و آلش درود فرست چنانکه ما را به سبب او، از جهالت و گمراهی رهانیدی، و بر محمّد و آلش درود فرست؛ درودی که در روز قیامت و روز نیاز به تو، از ما شفاعت کند. تو بر هر کاری توانایی و خواستۀ من بر تو آسان است.

أَفْضَلُ التَّوَسُّلِ الإِسْتِغْفارُ. (1)

بهترین وسیله و پیوند، آمرزش خواهی است.

رسول اللّه صلی الله علیه و آله می فرماید:

طُوبی لِمَنْ وُجِدَ فی صَحِیفَةِ عَمَلِهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ تَحْتَ کُلِّ ذَنْبٍ أَسْتَغْفِرُ اللّهَ. (2)

خوشا به حال کسی که روز قیامت در نامۀ اعمالش، زیر هر گناهی جملۀ استغفر اللّه یافت شود.

و نیز فرمود:

إِنَّ الشَّیْطانَ قالَ: وَ عِزَّتِکَ وَ جَلالِکَ یا رَبِّ لا أَبْرَحُ اغْوِیَ عِبادَکَ ما دامَتْ أَرْواحُهُم فی أَجْسادِهِمْ، فَقالَ الرَبُّ: وَ عِزَّتی وَ جَلالی لا أَزالُ أَغْفِرُ لَهُمْ ما اسْتَغْفَرُونی. (3)

همانا شیطان گفت: به بلند مرتبه و بزرگیت سوگند ای پروردگار! تا بندگانت جان در بدن دارند، از گمراه کردنشان دست نمی کشم. پروردگار متعال فرمود: به عزّت و منزلتم تا زمانی که از من آمرزش بطلبند آنان را می آمرزم.

و نیز فرمود:

خَیْرُ الْإِسْتِغْفارِ عِنْدَ اللّهِ الإِقْلاعُ وَ النَّدَمُ. (4)

بهترین درخواست آمرزش نزد خداوند، ترک گناه و پشیمانی است.

ص:241

استغفار، همانطور که درمان بسیاری از بیماری های روحی و روانی مانند سیاهی گناه و اندوه و افسردگی و فشار فقر و فلاکت است، گشایندۀ درهای رحمت رزق و برکت هاست که در اثر جنایت نفس بر روی انسان بسته شده است.

امیرمؤمنان علیه السلام در این باره می فرماید:

وَ قَدْ جَعَلَ اللّهُ سُبْحانَهُ الْإِسْتِغْفارَ سَبَباً لِدُرُورِ الرِّزْقِ وَ رَحْمَةِ الْخَلْقِ، فَقالَ سُبْحانَهُ: فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُواْ رَبَّکُمْ إِنَّهُ کَانَ غَفَّارًا * یُرْسِلِ السَّمَآءَ عَلَیْکُم مِّدْرَارًا * وَ یُمْدِدْکُم بِأَمْوَ لٍ وَ بَنِینَ وَ یَجْعَل لَّکُمْ جَنَّتٍ وَ یَجْعَل لَّکُمْ أَنْهَرًا» (1)

فَرَحِمَ اللّهُ امْرَءاً اسْتَقْبَلَ تَوْبَتَهُ وَ اسْتَقالَ خَطیئَتَهُ وَ بادَرَ

مَنِیَّتَهُ. (2)

و خداوند سبحان، توبه را به سبب فراوانی روزی و رحمت بر خلق قرار داد و فرمود: «پس [ به آنان ] گفتم : از پروردگارتان آمرزش بخواهید که او همواره بسیار آمرزنده است . * تا بر شما از آسمان باران پی در پی و با برکت فرستد ، * و شما را با اموال و فرزندان یاری کند ، و برایتان باغ ها و نهرها قرار دهد .» پس رحمت خدا بر کسی که توبه را استقبال کند، و از گناهانش پوزش خواهد، و پیش از فرا رسیدن مرگ به اعمال شایسته بپردازد.

آن مرد بعد از مدتی نزد امام علیه السلام برگشت و گفت: یا امیرمؤمنان! من از درگاه خدا بسیار آمرزش طلبیدم، اما گشایشی در کار خود نمی بینم.

حضرت فرمود: شاید راه درست استغفار کردن را نمی دانی.

گفت: به من یاد دهید.

حضرت فرمود: نیّت خویش را خالص کن و از پروردگارت اطاعت کن و بخوان:

اَللّهُمَّ إِنّی اسْتَغْفِرُکَ مِنْ کُلِّ ذَنْبٍ قَوَّی عَلَیهِ بَدَنی بِعافِیَتِکَ... (1)

خداوندا! بی گمان از هر گناهی که بدنم به واسطۀ تندرستی دادن تو قدرت بر آن پیدا نمود، آمرزش می طلبم...

سپس آن عرب گفت: من به این ترتیب بارها استغفار کردم و خداوند اندوه و تنگدستی را از من برطرف ساخت و روزیم را گشایش داد و رنج و گرفتاریم را زدود.» (2)حضرت علی علیه السلام فرمود:

خدای عزوجل هر گاه اراده می کند که به زمینیان عذاب رساند، می فرماید:

اگر نبودند کسانی که به واسطۀ بزرگی و شکوه من با یکدیگر مهر می ورزند و مسجدهای مرا آباد می سازند و در سحرگاهان آمرزش می طلبند هر آینه عذابم را فرو می فرستادم. (3)و حضرت لقمان هم در اندرزهای خود به فرزندش می فرماید:

فرزندم! مبادا خروس از تو زرنگتر باشد که هنگام سحر که تو در خوابی، او

ص:243

برمی خیزد و آمرزش می طلبد. (1)

مردی خدمت حضرت مجتبی علیه السلام آمد و از قحطی و گرانی به آن حضرت شکایت کرد. حضرت به او فرمود: استغفار کن. مرد دیگری آمد و به آن حضرت از فقر و تهیدستی شکایت کرد، حضرت به او هم فرمود: استغفار کن.

و مرد دیگری آمد و به آن جناب عرض کرد: از خدا بخواه و دعا کن که حضرت حق فرزندی به من عنایت کند، به او هم فرمود: استغفار کن. به آن حضرت عرضه داشتیم: مردانی چند خدمت شما آمدند و از چیزها و گرفتاری های گوناگون شکایت داشتند و تقاضاهای مختلفی نمودند و شما همۀ آنها را به استغفار و طلب آمرزش امر فرمودید؟! حضرت جواب دادند:

من این را از پیش خود نگفتم، همانا در این مسئله از فرمودۀ خداوند در قرآن استفاده نمودم که فرمود:

«پس [ به آنان ] گفتم : از پروردگارتان آمرزش بخواهید که او همواره بسیار آمرزنده است . * تا بر شما از آسمان باران پی در پی و با برکت فرستد ، * و شما را با اموال و فرزندان یاری کند ، و برایتان باغ ها و نهرها قرار دهد .»

عاشق آن است که چون داغ تمنّا سوزد همچو خورشید به یک داغ سراپا سوزد

شعله اش سرو شود فاخته گردد شررش هر که در آرزوی آن قد رعنا سوزد

دل ز تر دامنی نفس شود ز اهل جحیم روش هیزم تر نیست که تنها سوزد

نتواند چو گذشت از سر یک قطره چه سود که به لب تشنگی ما دل دریا سوزد

هیزم گلخن حُسن تو هم آن دل نشود که مدام از غم ناکامی دنیا سوزد

ص:245

کرم ایزدیش باز نسوزد در حشر اگر امروز کلیم از غم فردا سوزد

(کلیم کاشانی)

ص:247

ص:248

«1» اللَّهُمَّ یَا ذَا الْمُلْکِ الْمُتَأَبِّدِ بِالْخُلُودِ «2»وَ السُّلْطَانِ الْمُمْتَنِعِ بِغَیْرِ جُنُودٍ وَ لاَ أَعْوَانٍ «3»وَ الْعِزِّ الْبَاقِی عَلَی مَرِّ الدُّهُورِ وَ خَوَالِی الْأَعْوَامِ وَ مَوَاضِی الْأَزمَانِ وَ الْأَیَّامِ «4»عَزَّ سُلْطَانُکَ عِزّاً لاَ حَدَّ لَهُ بِأَوَّلِیَّةٍ وَ لاَ مُنْتَهَی لَهُ بِآخِرِیَّةٍ «5»وَ اسْتَعْلَی مُلْکُکَ عَلُوّاً سَقَطَتِ الْأَشْیَآءُ دُونَ بُلُوغِ أَمَدِهِ «6»وَ لاَ یَبْلُغُ أَدْنَی مَا اسْتَأْثَرْتَ بِهِ مِنْ ذَلِکَ أَقْصَی نَعْتِ النَّاعِتِینَ «7»ضَلَّتْ فِیکَ الصِّفَاتُ وَ تَفَسَّخَتْ دُونَکَ النُّعُوتُ وَ حَارَتْ فِی کِبْرِیَآئِکَ لَطَائِفُ الْأَوْهَامِ «8»کَذَلِکَ أَنْتَ اللَّهُ الْأَوَّلُ فِی أَوَّلِیَّتِکَ وَ عَلَی ذَلِکَ أَنْتَ دَائِمٌ لاَ تَزُولُ «9»وَ أَنَا الْعَبْدُ الضَّعِیفُ عَمَلاً الْجَسِیمُ أَمَلاً خَرَجَتْ مِنْ یَدِی أَسْبَابُ الْوُصُلاَتِ إِلاَّ مَا وَصَلَهُ رَحْمَتُکَ وَ تَقَطَّعَتْ عَنِّی عِصَمُ الْآمَالِ إِلاَّ مَا أَنَا مُعْتَصِمٌ بِهِ مِنْ عَفْوِکَ «10»قَلَّ عِنْدِی مَا أَعْتَدُّ بِهِ مِنْ طَاعَتِکَ و کَثُرَ عَلَیَّ مَا أَبُوءُ بِهِ مِنْ مَعْصِیَتِکَ وَ لَنْ یَضِیقَ عَلَیْکَ عَفْوٌ عَنْ عَبْدِکَ وَ إِنْ أَسَاءَ فَاعْفُ عَنِّی «11»اَللَّهُمَّ وَ قَدْ أَشْرَفَ عَلَی خَفَایَا الْأَعْمَالِ عِلْمُکَ وَ انْکَشَفَ کُلُّ مَسْتُورٍ دُونَ خُبْرِکَ وَ لاَ تَنْطَوِی عَنْکَ دَقَائِقُ الْأُمُورِ وَ لاَ تَعْزُبُ عَنْکَ غَیِّبَاتُ السَّرَائِرِ «12»وَ قَدِ اسْتَحْوَذَ عَلَیَّ عَدُوُّکَ الَّذِی اسْتَنْظَرَکَ لِغَوَایَتِی فَأَنْظَرْتَهُ وَ اسْتَمْهَلَکَ إِلَی یَوْمِ الدِّینِ لِإِضْلاَلِی فَأَمْهَلْتَهُ «13»فَأَوْقَعَنِی وَ قَدْ هَرَبْتُ إِلَیْکَ مِنْ صَغَائِرِ ذُنُوبٍ مُوبِقَةٍ وَ کَبَائِرِ أَعْمَالٍ مُرْدِیَةٍ حَتَّی إِذَا قَارَفْتُ مَعْصِیَتَکَ وَ اسْتَوْجَبْتُ بِسُوءِ سَعْیِی سَخْطَتَکَ فَتَلَ عَنِّی عِذَارَ غَدْرِهِ وَ تَلَقَّانِی بِکَلِمَةِ کُفْرِهِ وَ تَوَلَّی

ص:249

الْبَرَاءَةَ مِنِّی وَ أَدْبَرَ مُوَلِّیاً عَنِّی فَأَصْحَرَنِی لِغَضَبِکَ فَرِیداً وَ أَخْرَجَنِی إِلَی فِنَاءِ نَقِمَتِکَ طَرِیداً «14»لاَ شَفِیعٌ یَشْفَعُ لِی إِلَیْکَ وَ لاَ خَفِیرٌ یُؤْمِنُنِی عَلَیْکَ وَ لاَ حِصْنٌ یَحْجُبُنِی عَنْکَ وَ لاَ مَلاَذٌ أَلْجَأُ إِلَیْهِ مِنْکَ «15»فَهَذَا مَقَامُ الْعَائِذِ بِکَ وَ مَحَلُّ الْمُعْتَرِفِ لَکَ فَلاَ یَضِیقَنَّ عَنِّی فَضْلُکَ وَ لاَ یَقْصُرَنَّ دُونِی عَفْوُکَ وَ لاَ أَکُنْ أَخْیَبَ عِبَادِکَ التَّائِبِینَ وَ لاَ أَقْنَطَ وُفُودِکَ الْآمِلِینَ وَ اغْفِرْ لِی إِنَّکَ خَیْرُ الْغَافِرِینَ «16»اَللَّهُمَّ إِنَّکَ أَمَرْتَنِی فَتَرَکْتُ وَ نَهَیْتَنِی فَرَکِبْتُ وَ سَوَّلَ لِیَ الْخَطَاءَ خَاطِرُ السُّوءِ فَفَرَّطْتُ «17»وَ لاَ أَسْتَشْهِدُ عَلَی صِیَامِی نَهَاراً وَ لاَ أَسْتَجِیرُ بِتَهَجُّدِی لَیْلاً وَ لاَ تُثْنِی عَلَیَّ بِإِحْیَائِهَا سُنَّةٌ حَاشَا فُرُوضِکَ الَّتِی مَنْ ضَیَّعَهَا هَلَکَ «18»وَ لَسْتُ أَتَوَسَّلُ إِلَیْکَ بِفَضْلِ نَافِلَةٍ مَعَ کَثِیرِ مَا أَغْفَلْتُ مِنْ وَظَائِفِ فُرُوضِکَ وَ تَعَدَّیْتُ عَنْ مَقَامَاتِ حُدُودِکَ إِلَی حُرُمَاتٍ انْتَهَکْتُهَا وَ کَبَائِرِ ذُنُوبٍ اجْتَرَحْتُهَا کَانَتْ عَافِیَتُکَ لِی مِنْ فَضَائِحِهَا سِتْراً «19»وَ هَذَا مَقَامُ مَنِ اسْتَحْیَا لِنَفْسِهِ مِنْکَ وَ سَخِطَ عَلَیْهَا وَ رَضِیَ عَنْکَ فَتَلَقَّاکَ بِنَفْسٍ خَاشِعَةٍ وَ رَقَبَةٍ خَاضِعَةٍ وَ ظَهْرٍ مُثْقَلٍ مِنَ الْخَطَایَا وَاقِفاً بَیْنَ الرَّغْبَةِ إِلَیْکَ وَ الرَّهْبَةِ مِنْکَ «20»وَ أَنْتَ أَوْلَی مَنْ رَجَاهُ وَ أَحَقُّ مَنْ خَشِیَهُ وَ اتَّقَاهُ فَأَعْطِنِی یَا رَبِّ مَا رَجَوْتُ وَ آمِنِّی مَا حَذِرْتُ وَ عُدْ عَلَیَّ بِعَائِدَةِ رَحْمَتِکَ إِنَّکَ أَکْرَمُ الْمَسْئُولِینَ «21»اَللَّهُمَّ وَ إِذْ سَتَرْتَنِی بِعَفْوِکَ وَ تَغَمَّدْتَنِی بِفَضْلِکَ فِی دَارِ الْفَنَاءِ بِحَضْرَةِ الْأَکْفَاءِ فَأَجِرْنِی مِنْ فَضِیحَاتِ دَارِ الْبَقَاءِ عِنْدَ مَوَاقِفِ الْأَشْهَادِ مِنَ الْمَلاَئِکَةِ الْمُقَرَّبِینَ وَ الرُّسُلِ الْمُکَرَّمِینَ وَ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِینَ مِنْ جَارٍ کُنْتُ أُکَاتِمُهُ سَیِّئَاتِی وَ مِنْ ذِی رَحِمٍ کُنْتُ أَحْتَشِمُ مِنْهُ فِی سَرِیرَاتِی «22»لَمْ أَثِقْ بِهِمْ رَبِّ فِی السِّتْرِ عَلَیَّ وَ وَثِقْتُ بِکَ رَبِّ فِی الْمَغْفِرَةِ لِی وَ أَنْتَ أَوْلَی مَنْ وُثِقَ بِهِ وَ أَعْطَی

ص:250

مَنْ رُغِبَ إِلَیْهِ وَ أَرْأَفُ مَنِ اسْتُرْحِمَ فَارْحَمْنِی «23»اَللَّهُمَّ وَ أَنْتَ حَدَرْتَنِی مَاءً مَهِیناً مِنْ صُلْبٍ مُتَضَایِقِ الْعِظَامِ حَرِجِ الْمَسَالِکِ إِلَی رَحِمٍ ضَیِّقَةٍ سَتَرْتَهَا بِالْحُجُبِ تُصَرِّفُنِی حَالاً عَنْ حَالٍ حَتَّی انْتَهَیْتَ بِی إِلَی تَمَامِ الصُّورَةِ وَ أَثْبَتَّ فِیَّ الْجَوَارِحَ کَمَا نَعَتَّ فِی کِتَابِکَ نُطْفَةً ثُمَّ عَلَقَةً ثُمَّ مُضْغَةً ثُمَّ عَظْماً ثُمَّ کَسَوْتَ الْعِظَامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْتَنِی خَلْقاً آخَرَ کَمَا شِئْتَ «24»حَتَّی إِذَا احْتَجْتُ إِلَی رِزْقِکَ وَ لَمْ أَسْتَغْنِ عَنْ غِیَاثِ فَضْلِکَ جَعَلْتَ لِی قُوتاً مِنْ فَضْلِ طَعَامٍ وَ شَرَابٍ أَجْرَیْتَهُ لِأَمَتِکَ الَّتِی أَسْکَنْتَنِی جَوْفَهَا وَ أَوْدَعْتَنِی قَرَارَ رَحِمِهَا «25»وَ لَوْ تَکِلُنِی یَا رَبِّ فِی تِلْکَ الْحَالاَتِ إِلَی حَوْلِی أَوْ تَضْطَرُّنِی إِلَی قُوَّتِی لَکَانَ الْحَوْلُ عَنِّی مُعْتَزِلاً وَ لَکَانَتِ الْقُوَّةُ مِنِّی بَعِیدَةً «26»فَغَذَوْتَنِی بِفَضْلِکَ غِذَاءَ الْبَرِّ اللَّطِیفِ تَفْعَلُ ذَلِکَ بِی تَطَوُّلاً عَلَیَّ إِلَی غَایَتِی هَذِهِ لاَ أَعْدَمُ بِرَّکَ وَ لاَ یُبْطِیُ بِی حُسْنُ صَنِیعِکَ وَ لاَ تَتَأَکَّدُ مَعَ ذَلِکَ ثِقَتِی فَأَتَفَرَّغَ لِمَا هُوَ أَحْظَی لِی عِنْدَکَ «27»قَدْ مَلَکَ الشَّیْطَانُ عِنَانِی فِی سُوءِ الظَّنِّ وَ ضَعْفِ الْیَقِینِ فَأَنَا أَشْکُو سُوءَ مُجَاوَرَتِهِ لِی وَ طَاعَةَ نَفْسِی لَهُ وَ أَسْتَعْصِمُکَ مِنْ مَلَکَتِهِ وَ أَتَضَرَّعُ إِلَیْکَ فِی صَرْفِ کَیْدِهِ عَنِّی «28»وَ أَسْأَلُکَ فِی أَنْ تُسَهِّلَ إِلَی رِزْقِی سَبِیلاً فَلَکَ الْحَمْدُ عَلَی ابْتِدَائِکَ بِالنِّعَمِ الْجِسَامِ وَ إِلْهَامِکَ الشُّکْرَ عَلَی الْإِحْسَانِ وَ الْإِنْعَامِ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ سَهِّلْ عَلَیَّ رِزْقِی وَ أَنْ تُقَنِّعَنِی بِتَقْدِیرِکَ لِی وَ أَنْ تُرْضِیَنِی بِحِصَّتِی فِیمَا قَسَمْتَ لِی وَ أَنْ تَجْعَلَ مَا ذَهَبَ مِنْ جِسْمِی وَ عُمُرِی فِی سَبِیلِ طَاعَتِکَ إِنَّکَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ «29»اَللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ نَارٍ تَغَلَّظْتَ بِهَا عَلَی مَنْ عَصَاکَ وَ تَوَعَّدْتَ بِهَا مَنْ صَدَفَ عَنْ رِضَاکَ وَ مِنْ نَارٍ نُورُهَا ظُلْمَةٌ وَ هَیِّنُهَا أَلِیمٌ وَ بَعِیدُهَا قَرِیبٌ وَ مِنْ نَارٍ یَأْکُلُ بَعْضَهَا

ص:251

بَعْضٌ وَ یَصُولُ بَعْضُهَا عَلَی بَعْضٍ «30»وَ مِنْ نَارٍ تَذَرُ الْعِظَامَ رَمِیماً وَ تَسقِی أَهْلَهَا حَمِیماً وَ مِنْ نَارٍ لاَ تُبْقِی عَلَی مَنْ تَضَرَّعَ إِلَیْهَا وَ لاَ تَرْحَمُ مَنِ اسْتَعْطَفَهَا وَ لاَ تَقْدِرُ عَلَی التَّخْفِیفِ عَمَّنْ خَشَعَ لَهَا وَ اسْتَسْلَمَ إِلَیْهَا تَلْقَی سُکَّانَهَا بِأَحَرِّ مَا لَدَیْهَا مِنْ أَلِیمِ النَّکَالِ وَ شَدِیدِ الْوَبَالِ «31»وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ عَقَارِبِهَا الْفَاغِرَةِ أَفْوَاهُهَا وَ حَیَّاتِهَا الصَّالِقَةِ بِأَنْیَابِهَا وَ شَرَابِهَا الَّذِی یُقَطِّعُ أَمْعَاءَ وَ أَفْئِدَةَ سُکَّانِهَا وَ یَنْزِعُ قُلُوبَهُمْ وَ أَسْتَهْدِیکَ لِمَا بَاعَدَ مِنْهَا وَ أَخَّرَ عَنْهَا «32»اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَجِرْنِی مِنْهَا بِفَضْلِ رَحْمَتِکَ وَ أَقِلْنِی عَثَرَاتِی بِحُسْنِ إِقَالَتِکَ وَ لاَ تَخْذُلْنِی یَا خَیْرَ الْمُجِیرِینَ «33»اَللَّهُمَّ إِنَّکَ تَقِی الْکَرِیهَةَ وَ تُعْطِی الْحَسَنَةَ وَ تَفْعَلُ مَا تُرِیدُ وَ أَنْتَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ «34»اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ إِذَا ذُکِرَ الْأَبْرَارُ وَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ مَا اخْتَلَفَ اللَّیْلُ وَ النَّهَارُ صَلاَةً لاَ یَنْقَطِعُ مَدَدُهَا وَ لاَ یُحْصَی عَدَدُهَا صَلاَةً تَشْحَنُ الْهَوَاءَ وَ تَمْلَأُ الْأَرْضَ وَ السَّمَآءَ «35»صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ حَتَّی یَرْضَی وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بَعْدَ الرِّضَا صَلاَةً لاَ حَدَّ لَهَا وَ لاَ مُنْتَهَی یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.

ص:252

[«1»اَللَّهُمَّ یَا ذَا الْمُلْکِ الْمُتَأَبِّدِ بِالْخُلُودِ «2»وَ السُّلْطَانِ الْمُمْتَنِعِ بِغَیْرِ جُنُودٍ وَ لاَ أَعْوَانٍ «3»وَ الْعِزِّ الْبَاقِی عَلَی مَرِّ الدُّهُورِ وَ خَوَالِی الْأَعْوَامِ وَ مَوَاضِی الْأَزمَانِ وَ الْأَیَّامِ «4»عَزَّ سُلْطَانُکَ عِزّاً لاَ حَدَّ لَهُ بِأَوَّلِیَّةٍ وَ لاَ مُنْتَهَی لَهُ بِآخِرِیَّةٍ «5»وَ اسْتَعْلَی مُلْکُکَ عَلُوّاً سَقَطَتِ الْأَشْیَآءُ دُونَ بُلُوغِ أَمَدِهِ «6»وَ لاَ یَبْلُغُ أَدْنَی مَا اسْتَأْثَرْتَ بِهِ مِنْ ذَلِکَ أَقْصَی نَعْتِ النَّاعِتِینَ «7»ضَلَّتْ فِیکَ الصِّفَاتُ وَ تَفَسَّخَتْ دُونَکَ النُّعُوتُ وَ حَارَتْ فِی کِبْرِیَآئِکَ لَطَائِفُ الْأَوْهَامِ «8»کَذَلِکَ أَنْتَ اللَّهُ الْأَوَّلُ فِی أَوَّلِیَّتِکَ وَ عَلَی ذَلِکَ أَنْتَ دَائِمٌ لاَ تَزُولُ «9»وَ أَنَا الْعَبْدُ الضَّعِیفُ عَمَلاً الْجَسِیمُ أَمَلاً خَرَجَتْ مِنْ یَدِی أَسْبَابُ الْوُصُلاَتِ إِلاَّ مَا وَصَلَهُ رَحْمَتُکَ وَ تَقَطَّعَتْ عَنِّی عِصَمُ الْآمَالِ إِلاَّ مَا أَنَا مُعْتَصِمٌ بِهِ مِنْ عَفْوِکَ «10»قَلَّ عِنْدِی مَا أَعْتَدُّ بِهِ مِنْ طَاعَتِکَ و کَثُرَ عَلَیَّ مَا أَبُوءُ بِهِ مِنْ مَعْصِیَتِکَ وَ لَنْ یَضِیقَ عَلَیْکَ عَفْوٌ عَنْ عَبْدِکَ وَ إِنْ أَسَاءَ فَاعْفُ عَنِّی]

خدایا! ای دارای فرمانروایی ابدی و جاوید! و ای صاحب سلطنتی که بدون سپاهیان و دست یاران، پرقدرت و نیرومند است! و ای مالک عزّت ماندنی و ثابت که با رفتن روزگاران، و سپری شدن سال ها، و گذشت زمان ها و ایام،

ص:253

خللی در آن وارد نمی شود؛ بلکه ازلاً و ابداً ماندنی و ثابت است، سلطنتت عزیز و شکست ناپذیر است؛ اول این سلطنت را حدّ و مرزی، و آخرش را پایان و نهایتی نیست، و فرمانرواییت برتر است؛ چنانکه همۀ اشیا، از دسترسی به قلّۀ بی نهایتش فرو مانده اند. نهایت وصف واصفان، به پایین ترین مرتبه از بلندی و رفعتی که به خود اختصاص داده ای نمی رسد. اوصاف در مقام وصفت گمراه و سرگشته، و تعریف ها در پیشگاه حضرتت، عاجز و از هم گسسته اند، و دقیق ترین تصورات در بارگاه کبریاییت سرگردانند. با بیانی که اول دعا تو را ستودم، اکنون باید نتیجه گیری کنم که تو در اوّلیّتت اوّلی؛ اوّلیّتی که ازلی است و آن را حدّ و مرزی نیست، و هم چنین دائم و جاویدی. از نظر عمل بنده ای ناتوانم؛ عملم در کمّیّت اندک، و در کیفیت دارای عیب و نقص و از جهت آرزو، دارای آرزوی بزرگ و فراوانم، وسایل پیوند که عبارت از طاعات و عبادات و کار خیر است، از کفم بیرون رفته، مگر آنچه را رحمتت وصل نموده. رشته های امیدم از من گسسته، مگر آنچه از عفو و گذشتِ تو به آن چنگ زده ام. از اطاعت و بندگیت، آنچه را که باید به حساب آورم، در پرونده ام اندک است، و از معصیت و نافرمانیت، آنچه را که باید از آن به سوی تو بازگردم، بسیار و فراوان است. گذشت از بنده ات، گرچه مرتکب گناه شده باشد، هرگز برای تو دشوار و سخت نیست؛ بنابراین از من بگذر.

لاتُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ لایُوصَفُ بِمِقْدارٍ. (1)

مبادا دربارۀ ذات خدا اندیشه کنید که اندیشه در خدا جز گمراهی نیفزاید و به راستی خدای عز و جل را دیده ها درنیابند و اندازه نتوان گرفت.

زیرا آنچه که انسان برداشت می کند ساختۀ ذهن بوده و از واقعیت ها دور می باشد. امّا به این نیست که از تفکّر در صفات و اسمای الهی بی بهره بماند.

حضرت صادق علیه السلام فرمود:

أَفْضَلُ الْعِبادَةِ إِدْمانُ التَّفَکُّرِ فِی اللّهِ وَ فی قُدْرَتِهِ. (2)

برترین نیایش؛ پیوسته اندیشیدن دربارۀ خدا و قدرت اوست.

امام رضا علیه السلام فرمود:

لَیْسَ الْعِبادَةُ کَثْرَةَ الصَّلاةِ وَ الصَّوْمِ إِنَّمَا الْعِبادَةُ التَّفَکُّرُ فی أَمْرِ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ. (3)

عبادت به بسیار نماز خواندن و روزه گرفتن نیست؛ همانا اندیشیدن در دستور خداوند است.

منظور از تفکّر در امر خدا دانش و آگاهی یافتن از چگونگی آداب و شرایط اعمال است از جمله مهمترین آنها تدبّر در رموز خلقت و شناخت نعمت هاست.

امام علی علیه السلام دربارۀ قدرت حقّ در عظمت آفرینش می فرماید:

سُبْحانَکَ ما اعْظَمَ شَأْنَکَ! سُبْحانَکَ ما اعْظَمَ ما نَری مِنْ خَلْقِکَ وَ ما أَصْغَرَ عِظَمَهُ فی جَنْبِ قُدْرَتِکَ! وَ ما اهْوَلَ ما نَری مِنْ مَلَکُوتِکَ! وَ ما احْقَرَ ذلِکَ فیما غابَ عَنّا مِنْ سُلْطانِکَ! وَ ما اسْبَغَ نِعَمَکَ فِی الدُّنْیا! وَ ما اصْغَرَها فی نِعَمِ

ص:255

الْآخِرَةِ. (1)

منزّهی از هر عیب، چه بزرگ است شأن تو! منزّهی، چه عظیم است آنچه از مخلوقاتت که می بینیم و چه کوچک است عظمت آن در کنار قدرت تو! و چه دهشت آور است آنچه از ملکوت تو مشاهده می نماییم! و چه اندازه حقیر است آنچه دیده می شود در برابر آنچه از سلطنت تو برای ما ناپیداست! نعمت هایت در این دنیا چه گسترده و فراوان است! و با این حال در برابر نعمت آخرتت چقدر کوچک است!

و در فرازی دیگر چنین عرضه می دارد:

وَ ارانا مِنْ مَلَکُوتِ قُدْرَتِهِ، وَ عَجائِبِ ما نَطَقَتْ بِهِ آثارُ حِکْمَتِهِ، وَ اعْتِرافِ الْحاجَةِ مِنَ الْخَلْقِ الی انْ یُقیمَها بِمَساکِ قُوَّتِهِ، ما دَلَّنا بِاضْطِرارِ قِیامِ الْحُجَّةِ لَهُ عَلی مَعْرِفَتِهِ. وَ ظَهَرَتْ فِی الْبَدائِعِ الَّتی احْدَثَها آثارُ صَنْعَتِهِ، وَ اعْلامُ حِکْمَتِهِ، فَصارَ کُلُّ ما خَلَقَ حُجَّةً لَهُ وَ دَلیلاً عَلَیْهِ، وَ انْ کانَ خَلْقاً صامِتاً فَحُجَّتُهُ بِالتَّدبیرِ ناطِقَهٌ، وَ دَلَالَتُهُ عَلَی الْمُبْدِعِ قائِمَةٌ. (2)

و به اندازه ای از ملکوت قدرتش، و از شگفتی هایی که آثار حکمتش گویای آن است، و از اعتراف نیاز خلق به آنچه که با قدرتش آن را حفظ می کند به ما ارائه فرموده که ما را به قیام دلیل قطعی بر معرفت و شناختش راهنمایی نموده است. در ساخته های بدیعش آثار صنع و نشانه های حکمتش آشکار است، از این رو آنچه آفریده حجّت و دلیلی بر وجود اوست، و اگر موجودی بی زبان باشد، تدبیر او در وجود آن موجود برهان گویایی بر وجود او، و دلیلی محکم بر آفرینندگی ذات پاک اوست.

ص:256

حضرت حقّ، یگانه ای است که هیچ موجودی نمی تواند با آن سر ستیز و رقابت داشته باشد؛ زیرا هر چیزی خواه ناخواه در مسیری حرکت می کند که حضرت ربّ برای آن ترسیم کرده و سرپیچی از او ناممکن است.

بنابراین سراسر نظام هستی در یک حرکت هماهنگ گوش به فرمانِ فرماندۀ کلّ هستی دارد و در خط ارادۀ مستقیم او می چرخد. هیچ ممکنی قدرت آن را ندارد که با سلطنت و قدرت شکست ناپذیر جدال نماید.

پس امام معصوم علیهم السلام حکومت خدا را در نهایت اقتدار می داند؛ چرا که هیچ نیازی به پشتیبان و لشکری ندارد و همۀ آفرینش در تسخیر قدرت اویند و در ادامۀ بقای خود نیز به افاضۀ لحظه به لحظه او نیازمندند.

اقتدار و چیرگی سلطنت او بر تمام هستی به این معناست که در قوانین کائنات بین موجودات روابط و نظام حاکم است، هر یک بدون تخلّف به کار خود مشغول می باشد. از ریزترین ذرّۀ اتمی گرفته تا بزرگ ترین اجرام آسمانی در نظارت فرمان اویند.

خداوند سبحان می فرماید:

ثُمَّ اسْتَوَی إِلَی السَّمَآءِ وَ هِیَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیَا طَوْعًا أَوْ کَرْهًا قَالَتَآ أَتَیْنَا طَائِعِینَ» (1)

آن گاه آهنگ آفرینش آسمان کرد ، در حالی که به صورت دود بود ، پس به آن و به زمین گفت : خواه یا ناخواه بیایید . آن دو گفتند : فرمانبردار آمدیم .

پژوهش های امروز بشری، دست یابی به همین قانون مداری موجودات است که در روابط بین آنها برقرار شده است.

ص:257

[«11»اَللَّهُمَّ وَ قَدْ أَشْرَفَ عَلَی خَفَایَا الْأَعْمَالِ عِلْمُکَ وَ انْکَشَفَ کُلُّ مَسْتُورٍ دُونَ خُبْرِکَ وَ لاَ تَنْطَوِی عَنْکَ دَقَائِقُ الْأُمُورِ وَ لاَ تَعْزُبُ عَنْکَ غَیِّبَاتُ السَّرَائِرِ]

خدایا! دانشت بر اعمال پنهان واقف است، و هر پوشیده ای نزد آگاهیت آشکار است، و امور دقیق و لطیف، از نظرت پنهان نیست، و رازهای نهان از تو غایب نمی شود.

یَوْمَ هُم بَرِزُونَ لَایَخْفَی عَلَی اللَّهِ مِنْهُمْ شَیْ ءٌ لِّمَنِ الْمُلْکُ الْیَوْمَ لِلَّهِ الْوَ حِدِ الْقَهَّارِ * الْیَوْمَ تُجْزَی کُلُّ نَفْسِ بِمَا کَسَبَتْ لَاظُلْمَ الْیَوْمَ إِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسَابِ * وَ أَنذِرْهُمْ یَوْمَ الْأَزِفَةِ إِذِ الْقُلُوبُ لَدَی الْحَنَاجِرِ کَظِمِینَ مَا لِلظَّلِمِینَ مِنْ حَمِیمٍ وَ لَاشَفِیعٍ یُطَاعُ * یَعْلَمُ خَائِنَةَ الْأَعْیُنِ وَ مَا تُخْفِی الصُّدُورُ» (1)

روزی که همۀ آنان آشکار می شوند ، [ و ] چیزی از آنان بر خدا پوشیده نمی ماند . [ و ندا آید : ] امروز فرمانروایی ویژۀ کیست ؟ ویژۀ خدای یکتای قهّار است . * امروز هر کس را در برابر آنچه انجام داده است ، پاداش می دهند . امروز هیچ ستمی وجود ندارد ؛ یقیناً خدا در حسابرسی سریع است .

* و آنان را از روز نزدیک بیم ده ، آن گاه که [ از شدّت ترس ] جان ها به گلوگاه رسد ، در حالی که همۀ وجودشان پر از غم و اندوه است . برای ستمکاران هیچ دوست مهربانی و شفیعی که شفاعتش پذیرفته شود ، وجود ندارد ! * [ او ] چشم هایی را که به خیانت [ به نامحرمان ] می نگرد و آنچه را سینه ها پنهان می دارند ، می داند .

روز قیامت تمام اسرار و حقایق مردم کشف می شود و قدرت و دانش و قهاریت خداوند برای همه آشکار است و همه به آن اعتراف می کنند، از این رو ارزش ها بر اساس انگیزه هاست. یک نگاه با معنای متفاوت می تواند عبادت یا خیانت باشد.

چشم چرانی، نگاه تحقیرآمیز، نگاه برای تشویق به فساد، نیّت توطئه و فریب انسان ها، تصمیم به گمراهی و عصیانگری جوانان و علاقمند کردن مردم به باطل و پوچی گری، از نمونه های خیانت چشم و اندیشه و قلب است که در جامعه امروزی به شدّت رواج دارد.

ص:259

یکی از راه های جلوگیری از منکرات توجّه دادن مردم به علم الهی بر پنهان و آشکار آنهاست که خداوند به پیامبرش می فرماید:

وَ إِن تَجْهَرْ بِالْقَوْلِ فَإِنَّهُ یَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفَی» (1)

و اگر سخن خود را با صدای بلند آشکار کنی [یا پنهان بداری ، برای خدا یکسان است] ؛ زیرا او پنهان وپنهان تر را می داند .

محمد بن مسلم گفت از امام صادق علیه السلام دربارۀ آیۀ فوق پرسیدم، حضرت فرمود:

السِّرُّ ما کَتَمْتَهُ فی نَفْسِکَ وَ أَخْفی ما خَطَرَ بِبالِکَ ثُمَّ أَنْسَیْتَهُ. (2)

سرّ آن است که در دل پنهان می کنی و أخفی آن است که از ذهنت عبور کرده ولی آن را فراموش کرده ای.

یعنی نه تنها از دیگران پنهان است بلکه خود نیز از آن غافل شده ای، از این باب است که رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:

اَکْثِرْ مِنْ صَدَقَةِ السِّرِّ، فَإِنَّها تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ جَلَّ جَلالُهُ. (3)

صدقۀ پنهانی زیاد بده؛ زیرا آن خشم پروردگار بلند مرتبه را فرو می نشاند.

و حضرت علی علیه السلام در اندرزهای خویش فرمود:

نَحْمَدُهُ عَلی ما أَخَذَ وَ اعْطی وَ عَلی ما ابْلی وَ ابْتَلی. الْباطِنُ لِکُلِّ خَفِیَّةٍ وَ الْحاضِرُ لِکُلِّ سَریرَةٍ. الْعالِمُ بِما تُکِنُّ الصُّدُورُ وَ ما تَخُونُ الْعُیُونُ وَ نَشْهَدُ انْ لا الهَ غَیْرُهُ وَ انَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله نَجیبُهُ وَ بَعیثُهُ، شَهادَةً یُوافِقُ فیهَا السِّرُّ الاِْعْلانَ وَ الْقَلْبُ اللِّسانَ. (4)

ص:260

خدای را می ستاییم بر آنچه گرفت و آنچه عنایت فرمود، و بر آنچه لطف کرد و بر آنچه آزمایش نمود، آگاه به هر نهان است، و حاضر در کنار هر راز، آگاه است به آنچه در سینه ها نهفته، و به خیانت دیده ها عالم است. و شهادت می دهیم که خدایی جز او نیست، و محمّد صلی الله علیه و آله برگزیده و فرستادۀ اوست، شهادتی که در آن نهان با آشکار و قلب با زبان موافق است.

ابوحمزه ثمالی گوید که:

امام زین العابدین علیه السلام در دل شب توشه ای از نان برمی داشت و به فقرای مدینه صدقه می داد و می فرمود: صدقۀ پنهانی آتش خشم پروردگار را فرو می نشاند. چون رحلت نمود در هنگام غسل دیدند که آثار کشیدن بار بر پشت مبارک آن حضرت نمایان است، از کیفیت آن پرسیدند: گفته شد انبان های آرد در شب برمی داشت و بر گرد کوچه های مدینه می گردید و به مستمندان آذوقۀ پنهانی می رساند. (1)2 - گنجینه هایی که به گونه طبیعی پنهان و مرموز است:

در طبیعت آفرینش حقّ، سرمایه های مادّی یا معنوی نهفته است که نیازمند کاوش و تلاش برای دست یابی به آنهاست، مانند گنجی که در آثار باستانی قرار دارد و یا معدن طلایی که در دل کوه ها یا صخره های بزرگ و بستر رودخانه ها پوشیده است و موانع طبیعی آنها را پوشش داده است و از دیدگان عادی انسان و حیوانات مصون مانده است. این گونه حجاب های طبیعی هم، در محضر خداوند آشکار و روشن است.

حق تعالی اندرز لقمان حکیم به فرزندش را چنین بازگو می فرماید:

یَبُنَیَّ إِنَّهَآ إِن تَکُ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِّنْ خَرْدَلٍ فَتَکُن فِی صَخْرَةٍ أَوْ فِی

ص:261

السَّمَوَ تِ أَوْ فِی الْأَرْضِ یَأْتِ بِهَا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ» (1)

پسرکم ! اگر عمل هم وزن دانۀ خردلی و در درون سنگی یا در آسمان ها یا در دل زمین باشد ، خدا آن را [ در قیامت برای حسابرسی ] می آورد ؛ یقیناً خدا لطیف و آگاه است .

هنگامی که خداوند حکیم همه اسمای الهی را که عبارت بود از حقایق و اسرار هستی به آدم آموخت سپس آنها را به فرشتگان عرضه داشت و فرمود: اگر راست می گویید از اسامی اینها به من خبر دهید. فرشتگان گفتند: پروردگارا! تو پاک و منزّهی، ما چیزی جز آنچه تو به ما آموخته ای نمی دانیم، تو دانا و حکیم هستی و سپس به آدم خطاب فرمود:

قَالَ یََادَمُ أَنبِئْهُم بِأَسْمَآئِهِمْ فَلَمَّآ أَنبَأَهُم بِأَسْمَآئِهِمْ قَالَ أَلَمْ أَقُل لَّکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ غَیْبَ السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضِ وَ أَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَ مَا کُنتُمْ تَکْتُمُونَ» (2)

[ خدا ] فرمود : ای آدم ! فرشتگان را از نام های آنان خبر ده . پس هنگامی که نام هایشان را به فرشتگان خبر داد [ خدا ] فرمود : آیا به شما نگفتم که من یقیناً نهانِ آسمان ها و زمین را می دانم ، و به آنچه شما آشکار می کنید و به آنچه پنهان می دارید ، دانایم ؟

در نتیجه، مسأله ای از اسرار آفرینش بر حقّ و ملکوتیان پنهان نمی ماند و حتی گاهی بعضی از انسان ها بر اثر ریاضت و قناعت نفس به کشف حقایق و اسراری از خلقت و طبیعت، آگاهی می یابند که از تجلّیات انوار الهی بر جان آنان است.

ص:262

در تسبیح امام حسن بن علی علیه السلام در روز چهارم ماه آمده است:

سُبْحانَ مَنْ هُوَ مُطَّلِعٌ عَلَی خَوازِنِ الْقُلُوبِ سُبْحانَ مَنْ هُوَ مُحْصِی عَدَدَ الذُّنوُبِ سُبْحانَ مَنْ لایَخْفی عَلَیْهِ خافِیَةٌ فِی السَّماواتِ وَ الأَرْضِ سُبْحانَ المُطَّلِعِ عَلَی السَّرائِرِ عالِمِ الْخَفِیّاتِ سُبْحانَ مَنْ لایَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقالَ ذَرَّةٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ سُبْحانَ مَنِ السَّرائِرُ عِنْدَهُ عَلانِیَةٌ وَ الْبَوَاطِنُ عِنْدَهُ ظَواهِرَ سُبْحانَ اللّهِ وَ بِحَمْدِهِ. (1)

منزّه است کسی که او بر اندوخته های دل ها آگاه است؛ منزّه است کسی که شمارندۀ گناهان است؛ منزّه است کسی که نهان های آسمان و زمین بر او پنهان نیست؛ منزّه است خدایی که بر رازها آگاه است و نهان ها را می داند؛ منزّه است کسی که ذرّه ای از آسمان و زمین بر او پوشیده نیست؛ منزّه است کسی که رازها پیش او آشکار است و حقیقت امور پیش او ظاهر است؛ منزّه است خدایی که سزاوار ستایش است.

3 - مسائل و امور مهمّی که از پیچیده ترین و دقیق ترین مشکلات عقلی است:

گاهی در تکوین یا تشریع خلقت، نکته هایی از نظر علمی یا عقلی در پردۀ ابهام است که برای هیچ کس قابل حل نیست؛ به گونه ای که اندیشه های عقلا و افکار ژرف نگر بزرگان دانش و فضل، در آن وامانده و قابل دست یابی نیست.

مانند مجهولات هستی و مبهمات علمی که در پیرامون نظام حق روشن است. و تعبیر از خداوند به لطیف در آیات و روایات اشاره به همین آگاهی به ظرایف و لطایف است که پوشیده از دیگران است.

بسیاری از دانشمندان اسلامی مانند ابوعلی سینا و ابوریحان بیرونی و... وقتی که در مسائل پیچیدۀ علمی مانند علوم ریاضی و طب و فلسفۀ به بن بست می رسیدند؛ در درگاه الهی به مناجات می پرداختند و با عبادت و توسّل، مسأله را آسان می کردند.

ص:263

آنگاه که خداوند می فرماید:

اللَّهُ لَطِیفُ بِعِبَادِهِ یَرْزُقُ مَن یَشَآءُ وَ هُوَ الْقَوِیُّ الْعَزِیزُ» (1)

خدا نسبت به بندگانش بسیار مهربان و نیکوکار است ، هر که را بخواهد روزی می بخشد و او نیرومند و توانای شکست ناپذیر است .

لَّا تُدْرِکُهُ الْأَبْصَرُ وَهُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصَرَ وَهُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ» (2)

چشم ها او را در نمی یابند ، ولی او چشم ها را درمی یابد ، و او لطیف و آگاه است .

در معنای لطف، نرمی و دقّت نهفته است، خداوند لطیف است یعنی به دقایق امور احاطه دارد و هر کاری را با آرامش و عمیق انجام می دهد. رزق خداوند شامل مسائل علمی و فکری هم می شود؛ زیرا که انسان برای کسب آن ها کوشش می کند و پروردگار لذّت درک و فهم آنها را توفیق می دهد.

امام رضا علیه السلام در تفسیر اسمای الهی و مقایسه با صفات انسانی می فرماید:

لطیف بودن خدا به معنای کمی و باریکی و خُردی نیست، بلکه به معنای نفوذ (علم و قدرت او) در اشیا و غیرقابل درک بودن است. چنان که به مردی می گویی: این امر از من لطیف شد و فلانی در کردار و رفتار لطیف است، به او خبر می دهی که عقل تو در آن امر درمانده و به طوری عمیق و باریک گشته، که اندیشه درک آن نکند، همچنین لطیف بودن خدای تبارک و تعالی از این نظر است که به حد و وصف درک نشود و لطافت ما به معنی کوچکی و کمی است. پس در اسم شریک او شده ایم و معنا مختلف گشته است. (3)

ص:264

4 - اسرار غیبی آفرینش که از دید عقل و چشم انسان پوشیده است:

گاهی رموزی در هستی و مصالحی در نظام احسن است که کسی از آن آگاه نیست، مگر آن که در ارتباط با خدا و یا پیامبران و یا یکی از اولیای خدا با آموزه های الهی آگاه شود.

مانند وحی و همۀ امور ماورای مادّیات و نظام آیندۀ جهان و معاد و مسائل آن و علم به جایگاه فرشتگان و امدادهای غیبی و بسیاری از اسراری که در پاداش و کیفر اعمال انسان نهفته است. این گونه اسرار نیز برای مبدأ علم ذات حق تعالی، هرگز مستور نیست.

خداوند دربارۀ این احاطۀ حکمت آمیز می فرماید:

وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَیْبِ لَایَعْلَمُهَآ إِلَّا هُوَ وَیَعْلَمُ مَا فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَمَا تَسْقُطُ مِن وَرَقَةٍ إِلَّا یَعْلَمُهَا وَلَا حَبَّةٍ فِی ظُلُمَتِ الْأَرْضِ وَلَا رَطْبٍ وَلَا یَابِسٍ إِلَّا فِی کِتَبٍ مُّبِینٍ» (1)

و کلیدهای غیب فقط نزد اوست ، و کسی آنها را جز او نمی داند . و به آنچه در خشکی و دریاست ، آگاه است ، و هیچ برگی نمی افتد مگر آنکه آن را می داند ، و هیچ دانه ای در تاریکی های زمین ، و هیچ تر و خشکی نیست مگر آنکه در کتابی روشن [ ثبت ] است .

دامنۀ علم غیب، گسترده تر از علوم عادی است؛ زیرا خداوند به کل و جزء علم دارد و نظام هستی بر اساس برنامۀ پیش بینی شده ای طرّاحی شده است که عجله و زیرکی مردم هیچ تأثیری در حکمت خداوند ندارد و کفر و شرک و نفاق و نیرنگ و جنگ بشر، در مصلحت حق خدشه وارد نکند.

ص:265

[«12»وَ قَدِ اسْتَحْوَذَ عَلَیَّ عَدُوُّکَ الَّذِی اسْتَنْظَرَکَ لِغَوَایَتِی فَأَنْظَرْتَهُ وَ اسْتَمْهَلَکَ إِلَی یَوْمِ الدِّینِ لِإِضْلاَلِی فَأَمْهَلْتَهُ «13»فَأَوْقَعَنِی وَ قَدْ هَرَبْتُ إِلَیْکَ مِنْ صَغَائِرِ ذُنُوبٍ مُوبِقَةٍ وَ کَبَائِرِ أَعْمَالٍ مُرْدِیَةٍ حَتَّی إِذَا قَارَفْتُ مَعْصِیَتَکَ وَ اسْتَوْجَبْتُ بِسُوءِ سَعْیِی سَخْطَتَکَ فَتَلَ عَنِّی عِذَارَ غَدْرِهِ وَ تَلَقَّانِی بِکَلِمَةِ کُفْرِهِ وَ تَوَلَّی الْبَرَاءَةَ مِنِّی وَ أَدْبَرَ مُوَلِّیاً عَنِّی فَأَصْحَرَنِی لِغَضَبِکَ فَرِیداً وَ أَخْرَجَنِی إِلَی فِنَاءِ نَقِمَتِکَ طَرِیداً «14»لاَ شَفِیعٌ یَشْفَعُ لِی إِلَیْکَ وَ لاَ خَفِیرٌ یُؤْمِنُنِی عَلَیْکَ وَ لاَ حِصْنٌ یَحْجُبُنِی عَنْکَ وَ لاَ مَلاَذٌ أَلْجَأُ إِلَیْهِ مِنْکَ «15»فَهَذَا مَقَامُ الْعَائِذِ بِکَ وَ مَحَلُّ الْمُعْتَرِفِ لَکَ فَلاَ یَضِیقَنَّ عَنِّی فَضْلُکَ وَ لاَ یَقْصُرَنَّ دُونِی عَفْوُکَ وَ لاَ أَکُنْ أَخْیَبَ عِبَادِکَ التَّائِبِینَ وَ لاَ أَقْنَطَ وُفُودِکَ الْآمِلِینَ وَ اغْفِرْ لِی إِنَّکَ خَیْرُ الْغَافِرِینَ]

به یقین دشمنت ابلیس بر من چیره شده، دشمنی که برای گمراه کردن من از تو فرصت خواست، و تو بنابر مصالحی به او فرصت دادی؛ و برای منحرف کردن من، تا روز قیامت از تو مهلت خواست، و تو مهلتش دادی. این دشمن غدّار مرا در عرصۀ هلاکت انداخت و حال آن که از گناهان کوچک نابود کننده، و معصیت های بزرگ تباه کننده به سوی تو می گریختم. در عین حال با وسوسه و

ص:266

تشویق او، مرتکب معصیت تو شدم و به بدی کردارم سزاوار خشم تو گشتم. در چنین وضعیّتی ابلیس ملعون، عنان حیله و تزویرش را از من گرداند؛ چرا که در دام حیله اش گرفتار شده بودم، و نیازی به عنان گیری من نداشت و با بیزاری از من با من روبه رو شد؛ چرا که کارش در حق من انجام گرفته بود، و با برائت جستن از من، به من پشت کرد و از من روی گردان شد، و مرا یکه و تنها در صحرای خشمت وارد کرد. شفیعی نیست که از من برای خلاصی ام از گناه به درگاهت شفاعت کند، و پناه دهنده ای نیست که مرا از تو امان دهد، و دژ استواری نیست که مرا از کیفرت مانع گردد، و پناهگاهی نیست که از حضرتت به آن پناه برم. این جایگاه، جایگاه پناه آورندۀ به تو، و این محل، محلّ اعتراف کنندۀ به گناه در پیشگاه توست؛ پس باید احسانت از من تنگی نکند که شامل حالم نشود، و گذشتت از من کوتاه نیاید که مرا فرا نگیرد، و زیان کارترین بندگانت و ناامیدترین آرزومندانی که به درگاهت آمده اند نباشم، مرا بیامرز؛ همانا تو بهترین آمرزندگانی.

قَالَ رَبِ ّ فَأَنظِرْنِی إِلَی یَوْمِ یُبْعَثُونَ * قَالَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنظَرِینَ * إِلَی یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ» (1)

گفت : پروردگارا ! مرا تا روزی که مردم برانگیخته می شوند ، مهلت ده . * [ خدا ] گفت : تو از مهلت یافتگانی ، * تا زمانی معین و معلوم .

ابلیس با تمام تکبّر؛ امید خود را از درگاه حق با کلمۀ ربّ آغاز کرد و چون در خواستۀ خود جدّیت و جسارت نشان داد، خداوند هم مهلتی محدود به خاطر حکمت هایی که در راه آفرینش آدم بود به او عنایت فرمود، سپس شیطان با کمال نامردی و پررویی گفت:

قَالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ * إِلَّا عِبَادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ» (2)

گفت : به عزتت سوگند همۀ آنان را گمراه می کنم ، * مگر بندگان خالص شده ات را .

و حق سبحان هم کوتاه نیامده و با عزّت و شدّت فرمود:

قَالَ فَالْحَقُّ وَ الْحَقَّ أَقُولُ * لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنکَ وَ مِمَّن تَبِعَکَ مِنْهُمْ أَجْمَعِینَ» (3)

[ خدا ] گفت : سوگند به حق و فقط حق را می گویم * که بی تردید دوزخ را از تو و آنان که از تو پیروی کنند ، از همگی پر خواهم کرد.

حضرت علی علیه السلام در خطبۀ آفرینش فرشتگان، دلیل مهلت خواستن ابلیس را چنین بیان فرموده است:

ص:268

فَقالَ سُبْحَانَهُ: اسْجُدُواْ لِأَدَمَ فَسَجَدُواْ إِلَّآ إِبْلِیسَ» (1)

اعْتَرَتْهُ الْحَمِیَّةُ وَ

غَلَبَتْ عَلَیْهِ الشِّقْوَةُ وَ تَعَزَّزَ بِخِلْقَةِ النّارِ وَ اسْتَهْوَنَ خَلْقَ الصَّلْصالِ.

فَاَعْطاهُ اللّهُ النَّظِرَةَ اسْتِحْقاقاً لِلسُّخْطَةِ وَ اسْتِتْماماً لِلْبَلِیَّةِ وَ انْجازاً لِلْعِدَةِ، فَقالَ: إِنَّکَ مِنَ الْمُنظَرِینَ * إِلَی یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ» (2). (3)

[ خداوند ] به فرشتگان گفت: بر آدم سجده کنید ، [ پس ] سجده کردند مگر ابلیس که غرور و تکبّر او را گرفت، و بدبختی بر او چیره شد، و به آفریده شدنش از آتش، احساس عزّت و برتری نمود و به وجود آمده از خاک خشکیده را پست و بی مقدار شمرد. خداوند هم او را برای مستحق شدنش به خشم حق، و به کمال رساندن آزمایش و به انجام رسیدن وعده اش مهلت داد، به او گفت: «تو از مهلت یافتگانی ، * تا روز [ آن ] وقت معین .

و اما دلیل دیگری که خداوند به او فرصت داد به جهت حقّی بود که بر خداوند به خاطر پاداش عبادت و شکرانۀ طولانی داشت و خدای سبحان ارادۀ جبران نمود.

حسن بن عطیّه می گوید به امام صادق علیه السلام گفتم:

حَدَّثَنی کَیْفَ قالَ اللّهُ لِإِبْلِیسَ: فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرینَ * إِلی یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ

قالَ: لِشَیءٍ کانَ تَقَدَّمَ شُکْرَهُ عَلَیْهِ، قُلْتُ: وَ ما هُوَ؟ قالَ: رَکْعَتانِ رَکَعَهُما فِی السَّماءِ فِی أَلْفَی سَنَةٍ أَوْ فی أَرْبَعَةِ آلافِ سَنَةٍ... (4)

بازگو بفرما چرا خداوند به ابلیس فرمود: از مهلت داده شدگانی تا وقت

ص:269

معلوم. حضرت فرمود: برای چیزی که خداوند متعال خواست از آن تشکّر بجا آورد، گفتم: آن چه بود؟ حضرت فرمود: دو رکعت نماز بود که ابلیس آن را در آسمان به مدت دو هزار یا چهار هزار سال بجا آورده بود.

در روایت دیگر آمده است:

ابلیس در آسمان دو رکعت نماز را ظرف هفت هزار سال بجا آورد و حق تعالی در مقابل عبادتش، آن را مهلت ثواب آن را مهلت به او عطا فرمود. (1)آنگاه مظهر پلیدی خلقت در اوّلین برنامه نقشه های گمراهانه خود، در بهشت به سوی آدم و حوّا رفت و با سوگند زیاد و خیرخواهی آنها را نصیحت نمود تا جایی که آنان به درخت ممنوعه دست درازی نموده و پوشش حیا و عفتشان فرو ریخت، پس ماهیّت پلید او روشنتر گردید.

خداوند سپس در بعضی آیات به همه افراد بشر و فرزندان آدم هشدار می دهد که مراقب فریبکاری شیطان باشند؛ زیرا او سابقۀ دشمنی خود را با پدر بشر نشان داده است همانطور که لباس بهشتی را بر اثر وسوسه از اندام جسمی او بیرون کرد، در صدد برآمد که لباس تقوا را هم از اندام روحی و جانی او بیرون نماید پس به اقسام گوناگون ابزارهای مالی و زینتی و بازی و سرگرمی های نشاط آور، آدمیان را می فریبد و از راه مستقیم به در می کند و خداوند منّان به این منظور هشدارهای فراوانی داده است که از آن جمله فرموده است:

یَبَنِیءَادَمَ لَایَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطَنُ کَمَآ أَخْرَجَ أَبَوَیْکُم مِّنَ الْجَنَّةِ یَنزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِیُرِیَهُمَا سَوْءَ تِهِمَآ إِنَّهُ یَرَیکُمْ هُوَ وَقَبِیلُهُ مِنْ حَیْثُ لَاتَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّیَطِینَ أَوْلِیَآءَ لِلَّذِینَ لَایُؤْمِنُونَ» (2)

ای فرزندان آدم ! شیطان ، شما را نفریبد چنان که پدر و مادرتان را [ با

ص:270

فریبکاریش ] از بهشت بیرون کرد ، لباسشان را از اندامشان بر می کشید تا شرمگاهشان را به آنان بنمایاند ، او و دار و دسته اش شما را از آنجا که شما آنان را نمی بینید می بینند ، ما شیاطین را سرپرست و یاران کسانی قرار دادیم که ایمان نمی آورند .

و در سورۀ یس، برای آگاهی و شناساندن هر چه بیشتر آن دشمن قدیمی و خطرناک و در اندیشیدن روز حساب و رسوایی می فرماید:

وَ لَقَدْ أَضَلَّ مِنکُمْ جِبِلاًّ کَثِیرًا أَفَلَمْ تَکُونُواْ تَعْقِلُونَ» (1)

و همانا شیطان گروه بسیاری از شما را گمراه کرد ، آیا تعقّل نمی کردید [ که پیروانش به چه سرنوشت شومی دچار شدند ؟ ]

یعنی آیا نمی نگرید چه بدبخت هایی شیطان به سر پیروان خود آورده است؟ آیا تاریخ پیشینیان را مطالعه نکردید تا ببینید بندگان او به چه سرنوشت شوم و دردناکی گرفتار شدند؟ ویرانه های شهرهای بلا دیدۀ آنها در برابر چشم شماست و عاقبت غم انگیز آنها برای هر کس که کمترین تفکّر و اندیشه ای داشته باشد روشن است. پس چرا دشمنی را که آزمایش دشمنی خود را بارها و بارها داده است جدّی نمی گیرد و باز با او طرح دوستی می ریزید؛ حتّی او را رهبر و پیشگام خود انتخاب می کنید و مراسم قبیلۀ شیطان پرستی برپا می سازید.

خرد و منطق سلیم حکم می کند که انسان از چنین جانور خطرناکی که به هیچ انسانی رحم نمی کند و قربانیان او در هر گوشه و کنار دنیا بر خاک مذلّت کفر افتاده اند بر حذر باشد و لحظه ای به خود، اجازۀ غفلت از او را ندهد.

امام علی علیه السلام در نامه ای به معاویه فریب خوردن او را تذکّر می فرماید:

وَ خُذْ اهْبَةَ الْحِسابِ وَ شَمِّرْ لِما قَدْ نَزَلَ بِکَ و لاتُمَکِّنِ الْغُواةَ مِنْ سَمْعِکَ وَ

ص:271

اِلاّ تَفْعَلْ اعْلِمْکَ ما اغْفَلْتَ مِنْ نَفْسِکَ فَاِنَّکَ مُتْرَفٌ قَدْ اخَذَ الشَّیْطانُ مِنْکَ مَأْخَذَهُ وَ بَلَغَ فیکَ امَلَهُ وَ جَری مِنْکَ مَجْرَی الرُّوحِ وَ الدَّمِ. (1)

و برای حساب آماده شو، و برای بلاهایی که به تو می رسد مهیّا باش، سخن گمراهان را مشنو، و اگر بدین صورت عمل نکنی تو را به آنچه نسبت به خود غفلت داری آگاه سازم؛ زیرا ناز و نعمت به طغیانت انداخته و شیطان راه خود را در تو پیش گرفته، و با اوضاع تو به آرزویش رسیده، و در وجودت همچون روح و خون روان گشته.

آری، درس عبرت و هشدار بسیار است، امّا پند گیرنده کم هستند.

رسول اللّه اعظم صلی الله علیه و آله فرمود:

أَغْفَلُ النّاسِ مَنْ لَمْ یَتَّعِظْ بِتَغَیُّرِ الدُّنْیا مِنْ حالٍ إِلی حالٍ وَ أَعْظَمِ النّاسِ فِی الدُّنْیا خَطَراً مَنْ لَمْ یَجْعَلْ لِلدُّنْیا عِنْدَهُ خَطَراً. (2)

غافل ترین مردم کسی است که از اوضاع و احوال دنیا و دگرگونی های آن پند نگیرد و کسانی در دنیا گرفتار خطر می شوند که دنیا را برای خود خطر ندانند.

ص:272

[«16»اَللَّهُمَّ إِنَّکَ أَمَرْتَنِی فَتَرَکْتُ وَ نَهَیْتَنِی فَرَکِبْتُ وَ سَوَّلَ لِیَ الْخَطَاءَ خَاطِرُ السُّوءِ فَفَرَّطْتُ «17»وَ لاَ أَسْتَشْهِدُ عَلَی صِیَامِی نَهَاراً وَ لاَ أَسْتَجِیرُ بِتَهَجُّدِی لَیْلاً وَ لاَ تُثْنِی عَلَیَّ بِإِحْیَائِهَا سُنَّةٌ حَاشَا فُرُوضِکَ الَّتِی مَنْ ضَیَّعَهَا هَلَکَ «18»وَ لَسْتُ أَتَوَسَّلُ إِلَیْکَ بِفَضْلِ نَافِلَةٍ مَعَ کَثِیرِ مَا أَغْفَلْتُ مِنْ وَظَائِفِ فُرُوضِکَ وَ تَعَدَّیْتُ عَنْ مَقَامَاتِ حُدُودِکَ إِلَی حُرُمَاتٍ انْتَهَکْتُهَا وَ کَبَائِرِ ذُنُوبٍ اجْتَرَحْتُهَا کَانَتْ عَافِیَتُکَ لِی مِنْ فَضَائِحِهَا سِتْراً «19»وَ هَذَا مَقَامُ مَنِ اسْتَحْیَا لِنَفْسِهِ مِنْکَ وَ سَخِطَ عَلَیْهَا وَ رَضِیَ عَنْکَ فَتَلَقَّاکَ بِنَفْسٍ خَاشِعَةٍ وَ رَقَبَةٍ خَاضِعَةٍ وَ ظَهْرٍ مُثْقَلٍ مِنَ الْخَطَایَا وَاقِفاً بَیْنَ الرَّغْبَةِ إِلَیْکَ وَ الرَّهْبَةِ مِنْکَ «20»وَ أَنْتَ أَوْلَی مَنْ رَجَاهُ وَ أَحَقُّ مَنْ خَشِیَهُ وَ اتَّقَاهُ فَأَعْطِنِی یَا رَبِّ مَا رَجَوْتُ وَ آمِنِّی مَا حَذِرْتُ وَ عُدْ عَلَیَّ بِعَائِدَةِ رَحْمَتِکَ إِنَّکَ أَکْرَمُ الْمَسْئُولِینَ]

خدایا! فرمانم دادی و من با فرمانت مخالفت ورزیدم، و از گناه بازم داشتی، و من مرتکب گناه شدم اندیشۀ بد و نابه جا، خطا را در نظرم آراست و من به آلوده شدن خطا گردن نهادم. نمی گویم روزی را روزه گرفتم تا آن روز را به نفع خود گواه گیرم، و شبی را به شب زنده داری برخاستم تا به آن شب زنده داری

ص:273

پناه جویم، ونه عمل مستحبی را انجام داده ام، که به خاطر آن سزاوار مدح و ثنا شوم. کاری انجام نداده ام، جز واجباتت که هر کس آنها را ضایع کند، هلاک می شود، و با شرافت و برتری کار مستحبّی، به حضرتت متوسّل نمی شوم؛ در صورتی که از به جا آوردن بسیاری از تکالیف واجبت غفلت کرده ام، و از جایگاه های انجام حدودت تجاوز کرده، گرفتار محرّمات شدم، و پردۀ حرمت ها را دریدم، و گناهان بزرگی را مرتکب شده ام، که عافیت تو در برابر رسوایی های آنها برای من پرده و پوشش است، و این جایگاه کسی است، که به خاطر ارتکاب گناه، از تو شرمسار و برخود خشمگین، و از تو خشنود است؛ پس با دلی شکسته و گردنی افتاده، و پشتی گرانبار از خطاها به سوی تو آمده، و در میان امید و بیم نسبت به تو قرار گرفته، و تو شایسته تر کسی هستی که به او امید ورزند، و سزاوارتر کسی که از او بترسند و پروا کنند؛ پس آنچه را امید دارم به من ببخش و از آنچه بیم دارم امانم ده، و به رحمتت که به وسیلۀ آن به بندگانت باز می گردی به من بازگرد. تو بزرگوارتر کسی هستی که از او درخواست می شود.

خداوند داستان منافقان که کافران از اهل کتاب را ،با وعده های دروغ فریفتند به حکایت فریب شیطان تشبیه می فرماید:

کَمَثَلِ الشَّیْطَنِ إِذْ قَالَ لِلْإِنسَنِ اکْفُرْ فَلَمَّا کَفَرَ قَالَ إِنِّی بَرِیءٌ مِّنکَ إِنِّی أَخَافُ اللَّهَ رَبَّ الْعَلَمِینَ» (1)

[ داستان منافقان که کافران از اهل کتاب را با وعده های دروغ فریفتند ] چون داستان شیطان است که به انسان گفت : کافر شو . هنگامی که کافر شد ، گفت :

من از تو بیزارم ، من از خدا که پروردگار جهانیان است ، می ترسم .

پس از آن که انسان فریب شیطان مکّار را خورد در جستجوی واسطه یا پناهگاهی است تا او را در آغوش رحمت گیرد، ولی هیچ راهی جز بازگشت به سوی خدا نمی یابد؛ زیرا وجودِ بی نهایت برای موجودی جای دیگری نمی گذارد، بلکه اگر انسان از بی نهایت فرار کند باید به خود او پناه ببرد و اگر پنهان هم می گردد باز در پناه حقیقت بی انتها قرار دارد. آثار رسوب به جا مانده از گناه در قلب، گاه خطرناک تر از اصل گناه است؛ زیرا عصیان جای خود را آلوده می کند و نظافت و طهارت نفس را که سبب پیوند انسانی به عالم ربوبی است از جان و دل جدا می کند، اندک اندک علاقۀ او را به عبادت و پرستش حق کمرنگ نموده و سپس بی اهمیّت می سازد.

در حدیث معراج خطاب به پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله آمده است:

ای احمد! آیا می دانی که بنده چه وقت مرا پرستش می کند؟ عرض کرد: نه، ای پروردگار! فرمود: هر گاه هفت خصلت در او فراهم آید: پارسایی که جلوگیر او از حرام ها شود و سکوتی که او را از سخنان بیهوده باز دارد و ترسی که هر روز بر گریه او بیفزاید و شرمی که در خلوت و تنهایی از من داشته باشد و

ص:275

خوردن به اندازۀ ضرورتِ دنیا را ناخوش دارد؛ چون من آن را ناخوش دارم و نیکان را دوست بدارد به خاطر آن که من آنان را دوست می دارم. (1)فضل بن شاذان در حکمت مسائلی که از محضر علی بن موسی الرضا علیه السلام گرد آورده است، می نگارد:

اگر پرسشگری بپرسد: چرا مردم خدا را عبادت می کنند؟ امام در جواب فرموده است: چون یاد خدا را فراموش نکنند و آداب او را وانگذارند و از دستورها و زجرهای او غافل نشوند؛ زیرا درستی و پایداری آنان در دین است، اگر بدون مراسم عبادی به حال خود رها شوند، پس از مدتی دل هایشان سخت و سنگ می شد.

اگر گفته شود برای چه مردم به نماز مأمور شدند؟ امام در جواب فرموده است:

برای این که نماز اقرار به ربوبیّت حق تعالی است و این مصلحت عمومی گسترده است؛ زیرا در آن همتایی و همانندی او برداشته شده است و بنده با کمال خاکساری و فروتنی و اعتراف به بندگی و تقاضای عفو از گناهان گذشته ایستاده و هر روز پیشانی بر خاک گذارده تا یاد خدا نموده و فراموشش نکرده؛ و به این وسیله، حالت خشوع و خوف و خواری خود را در برابر پروردگار نشان داده است.

علاوه؛ در این مراسم بندگی و نیایش، از خدای منّان درخواست دین و دنیا نموده و از ساحت او تقاضای زیاد آنها کرده است. و از او خواستار تنفّر از فساد می شود. و اینکه بنده هر روز و شب این عبادت را با این مصلحت ها باید بجا آورد تا مدیر و آفرینندۀ خود را فراموش نکند که در نتیجه به ستمگری و گردنکشی بپردازد.

و اساس ایستادن به پیشگاه پروردگار، سبب می شود بنده از گناهان بیزار گشته و بین او و اقسام فساد، مانع پیدا شود. (2)

ص:276

دنیوی و خیالات بد و ناشایست و کردارهای زشت و اندیشۀ مکر و خدعه و حرام خواری و تجاوز و دشمنی و کینه ها را از خود دور سازید و همه اینها را از میان خود به دور افکنید.

حضرت علی علیه السلام می فرماید که رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در خطبه ای به ما فرمود:

بِئْسَ الْعَبْدُ عَبْدٌ خُلِقَ لِلْعِبادَةِ فَأَلْهَتْهُ الْعاجِلَةُ عَنْ الْأَجِلَةِ، فازَ بِالرَّغْبَةِ الْعاجِلَةِ وَ شَقِیَ بِالْعاقِبَةِ. (1)

بد بنده ای است آن بنده ای که برای عبادت آفریده شده، امّا دنیا او را از آخرت غافل کرده است، به خواهش های زودگذر دنیوی دست یافته و در عاقبت بدبخت شده است.

علی بن ابراهیم در تفسیر خویش، پرسش هایی را که از امیر المومنین علیه السلام دربارۀ آیات قرآن پرسیده اند آورده است که حضرت علی علیه السلام دربارۀ آیۀ:

وَ أَقِمِ الصَّلَوةَ إِنَّ الصَّلَوةَ تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَآءِ وَ الْمُنکَرِ» (2)

بخوان و نماز را برپا دار ، یقیناً نماز از کارهای زشت ، و کارهای ناپسند باز می دارد .

فرمود:

مَنْ لَمْ تَنْهَهُ الصَّلاةُ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ لَمْ یَزْدَدْ مِنَ اللّهِ إِلاّ بُعْداً. (3)

هر کس نمازش او را از کارهای زشت باز ندارد؛ چیزی به غیر از دوری خدا نصیب او نمی گردد.

ص:278

[«21»اَللَّهُمَّ وَ إِذْ سَتَرْتَنِی بِعَفْوِکَ وَ تَغَمَّدْتَنِی بِفَضْلِکَ فِی دَارِ الْفَنَاءِ بِحَضْرَةِ الْأَکْفَاءِ فَأَجِرْنِی مِنْ فَضِیحَاتِ دَارِ الْبَقَاءِ عِنْدَ مَوَاقِفِ الْأَشْهَادِ مِنَ الْمَلاَئِکَةِ الْمُقَرَّبِینَ وَ الرُّسُلِ الْمُکَرَّمِینَ وَ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِینَ مِنْ جَارٍ کُنْتُ أُکَاتِمُهُ سَیِّئَاتِی وَ مِنْ ذِی رَحِمٍ کُنْتُ أَحْتَشِمُ مِنْهُ فِی سَرِیرَاتِی «22»لَمْ أَثِقْ بِهِمْ رَبِّ فِی السِّتْرِ عَلَیَّ وَ وَثِقْتُ بِکَ رَبِّ فِی الْمَغْفِرَةِ لِی وَ أَنْتَ أَوْلَی مَنْ وُثِقَ بِهِ وَ أَعْطَی مَنْ رُغِبَ إِلَیْهِ وَ أَرْأَفُ مَنِ اسْتُرْحِمَ فَارْحَمْنِی]

خدایا! اکنون که مرا به پرده گذشت و عفوت پوشاندی، و در این جهان فانی، احسانت را در برابر مردم شامل حال من فرمودی، پس مرا از رسوایی های جهان ابدی، در برابر اهل محشر که عبارتند از فرشتگان مقرّب و پیامبران بزرگوار، و شهدا و شایستگان پناه ده؛ آن شهدا و شایستگانی که در دنیا همسایه ام بودند، و من زشتی هایم را از آنان می پوشاندم، و خویشاوندانی بودند، که در کارهای بد و اعمال خلافم، از آنها شرم داشتم. آنان که به پرده پوشی آنها اعتماد نداشتم. و به تو ای پروردگارم، در آمرزشت نسبت به خود اطمینان کردم، و تو سزاوارتر کسی هستی که به او مطمئن شوند، و بخشنده تر کسی هستی، که به او رغبت کنند، و مهربان تر کسی هستی، که مهربانیش را بخواهند؛ پس به من رحم کن.

ص:279

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ! إِحْذَرْ یَوْماً تُنْشَرُ فِیهِ الْصَّحائِفُ وَ تَظْهَرُ فِیهِ الْفَضائِحُ فَإِنَّ اللّهَ تَعالی یَقُولُ: وَ نَضَعُ الْمَوَ زِینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیَمَةِ فَلَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیًْا وَ إِن کَانَ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِّنْ خَرْدَلٍ أَتَیْنَا بِهَا وَ کَفَی بِنَا حَسِبِینَ» (1). (2)

ای پسر مسعود! بر تو باد به رازها؛ زیرا خداوند بزرگ می فرماید: «روزی که رازها فاش می شود . * پس انسان را [ در آن روز در برابر عذاب ] نه نیرویی است و نه یاوری .»

ای پسر مسعود! بترس از روزی که نامه های اعمال باز شود و رسوایی ها آشکار گردد؛ زیرا خدای متعال می فرماید: «و ترازوهای عدالت را در روز قیامت می نهیم و به هیچ کس هیچ ستمی نمی شود ؛ و اگر [ عمل خوب یا بد ] هم وزن دانه خردلی باشد آن را [ برای وزن کردن ] می آوریم ، و کافی است که ما حسابگر باشیم .»

راز داری و پرده پوشی عملی نیک است. اگر آنچه را که خدا می داند، دیگران می دانستند یکدیگر را بین خود راه نمی دادند؛ زیرا پردۀ جهل و بی خبری از حال مردم؛ نعمتی بزرگ است که خداوند بر انسان ها لطف کرده است، چون اگر همۀ امور ظاهری و باطنی نمایان بود مردم از همدیگر فرار می کردند و هرگز جامعه و خانواده ای تشکیل نمی شد. اما خداوند به رحمت خویش با پوشش بر گناهان و عیب ها بین دل ها عشق و دوستی و پردۀ حیا قرار داده تا در کنار هم زندگی کنند.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

إِنَّ لِلّهِ تَبارَکَ وَ تَعالی عَلی عَبْدِهِ الْمُؤْمِنِ أَرْبَعینَ جُنَّةً، فَمَتی أَذْنَبَ ذَنْباً

ص:281

کَبِیراً رَفَعَ عَنْهُ جُنَّةً فَإِذا عابَ أَخاهُ الْمُؤْمِنَ بِشَیءٍ یَعْلَمُهُ مِنْهُ انْکَشَفَ تِلْکَ الْجُنَنُ عَنْهُ وَ یَبْقی مَهْتُوکَ السِّتْرِ فَیَفْتَضِحُ فِی السَّماءِ عَلی أَلْسِنَةِ الْمَلائِکَةِ وَ فِی الْأَرْضِ عَلی أَلْسِنَةِ النّاسِ وَ لایَرْتَکِبُ ذَنْباً إِلاّ ذَکَرُوهُ وَ یَقُولُ الْمَلائِکَةُ الْمُوَکِّلُونَ بِهِ یا رَبَّنا قَدْ بَقِیَ عَبْدُکَ مَهْتُوکَ السِّتْرِ وَ قَدْ أَمَرْتَنا بِحِفْظِهِ فَیَقُولُ عَزَّوَجَلَّ: مَلائِکَتی لَوْ أَرَدْتُ بِهذَا الْعَبْدِ خَیْراً ما فَضَحْتُهُ فَارْفَعُوا أَجْنِحَتَکُمْ عَنْهُ فَوَ عِزَّتی لایَؤُول إِلی خَیْرٍ أَبَداً. (1)

خدای بلند مرتبه و برتر برای بندۀ مؤمن خود چهل سپر قرار داده است، هر گاه گناه بزرگی از او سر زند یک سپر کنار می رود و چون از برادر مؤمن خود عیبی بداند و او را به آن سرزنش کند دیگر سپرها کنار روند و بی پرده ماند و به این ترتیب در آسمان به زبان فرشتگان و در زمین به زبان مردم رسوا می شود. و هر گناهی که مرتکب می شود او را یاد می کنند و فرشتگان موکّل او می گویند: ای پروردگار ما! بندۀ تو بدون پرده مانده است و تو ما را به نگه داری از او فرمان دادی. پس خداوند متعال می فرماید: فرشتگانم! اگر خوبی در این بنده می خواستم او را رسوا نمی کردم، بال هایتان را از او بردارید، به بزرگواریم قسم! هرگز به خیری باز نگردد.

امام علی علیه السلام در بیان سرزنش غرور انسان در برابر پروردگار کریم می فرماید:

فَتَعالی مِنْ قَوِیٍّ ما اکْرَمَهُ! وَ تَواضَعْتَ مِنْ ضَعیفٍ ما اجْرَأکَ عَلی مَعْصِیَتِه! وَ انْتَ فی کَنَفِ سِتْرِهِ مُقیمٌ وَ فی سَعَةِ فَضْلِهِ مُتَقَلِّبٌ، فَلَمْ یَمْنَعْکَ فَضْلَهُ وَ لَمْ یَهْتِکْ عَنْکَ سِتْرَهُ بَلْ لَمْ تَخْلُ مِنْ لُطْفِهِ مَطْرَفَ عَیْنٍ، فی نِعْمَةٍ یُحْدِثُها لَکَ، اوْ سَیِّئَةٍ یَسْتُرُها عَلَیْکَ، اوْ بَلِیَّةٍ یَصْرِفُها عَنْکَ، فَما ظَنُّکَ بِهِ لَوْ أَطَعْتَهُ؟!. (2)

ص:282

بلند مرتبه است خدایی که با این قدرتش چه کریم است! و تو با این ناتوانی و پستی چه جرأتی بر معصیت او داری! در حالی که در پناه پوشش او مقیمی، و در فراخنای احسانش می گردی، فضلش را از تو باز نداشته، و پردۀ حرمتت را ندریده است، بلکه در نعمتی که برای تو ایجاد می کند، و گناهی که بر تو می پوشاند، و بلایی که از تو دور می نماید چشم به هم زدنی از لطفش محروم نیستی، پس به او چه گمان می بری اگر او را بندگی کنی؟!

و نیز فرمود:

مَنْ تابَ تابَ اللّهُ عَلَیْهِ وَ أُمِرَتْ جَوارِحُهُ أَنْ تَسْتُرَ عَلَیْهِ وَ بِقاعُ الْأَرْضِ أَنْ تَکْتُمَ عَلَیهِ وَ أُنْسِیَتِ الْحَفَظَةُ ما کانَتْ تَکْتُبُ عَلَیْهِ. (1)

هر که توبه کند خداوند او را بیامرزد و به اعضای بدن او و جای جای زمین دستور داده شود که آبروی او را حفظ کند و عیب هایش را بپوشاند و گناهانی که فرشتگان حافظ اعمال برایش نوشته اند از یاد آنان ببرد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

مَنْ عَلِمَ مِنْ أَخِیهِ سَیِّئَةً فَسَتَرَها، سَتَرَ اللّهُ عَلَیْهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ. (2)

هر که از برادر خود گناهی بداند و آن را بپوشاند، خداوند روز قیامت گناهان او را بپوشاند.

أصبغ بن نباته می گوید:

أَتَی رَجُلٌ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقالَ: یا أَمِیرَالْمُؤْمِنینَ، إِنِّی زَنَیْتُ فَطَهِّرنی، فَأَعْرَضَ أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِوَجْهِهِ عَنْهُ، ثُمَّ قالَ لَهُ: إِجْلِسْ، فَأَقْبَلَ عَلِیٌّ علیه السلام

ص:283

عَلَی الْقَوْمِ فَقالَ: أَیَعْجِزُ احَدَکُمْ إِذا قارَفَ السَّیِّئَةَ أَنْ یَسْتُرَ عَلی نَفْسِهِ کَما سَتَرَ اللّهُ عَلَیْهِ. (1)

مردی خدمت امیرمؤمنان آمد و عرض کرد: ای امیرمؤمنان! من زنا کرده ام، مرا پاک گردان. امیرمؤمنان رویش را از او برگرداند، سپس فرمود: بنشین.

آنگاه امام علی علیه السلام رو به مردم کرد و فرمود: اگر کسی از شما این گناه را مرتکب شود مگر نمی تواند آن را بر خود بپوشاند همچنانکه که خدا بر او پوشانده است.

یکی از صفات جمالی حق تعالی ستّار العیوب است، پرده پوشی عیب هایی که برای انسان رسوایی به بار می آورد.

همانطور که در دعای اهل بیت المعمور آمده است:

یا مَنْ أَظْهَرَ الْجَمِیلَ وَ سَتَرَ الْقَبِیحَ یا مَنْ لَمْ یُؤاخِذْ بِالْجَریرَةِ وَ لَمْ یَهْتِکِ السِّتْرَ یا عَظِیمَ الْعَفْوِ یا حَسَنَ التَّجاوُزِ. (2)

ای خدایی که زیبایی ها را آشکار می کنی و زشتی ها را می پوشانی و ای خدایی که بندگان را بر جسارت پدید آوردن جنایت ها شتاب نمی گیری و پرده دری حرمت بندگان را روا نمی داری، ای بزرگ آمرزنده و ای نیک درگذرنده.

شیخ بهائی رحمه الله در تفسیر دعای فوق و تجسّم اعمال در ملکوت حق، از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که فرمودند:

ما مِنْ مُؤْمِنٍ الاّ وَ لَهُ مِثالٌ فِی الْعَرْشِ فَإِذا اشْتَغَلَ بِالرُّکُوعِ وَ السُّجُودِ وَ نَحْوِهِما فَعَلَ مِثالَهُ مِثْلَ فِعْلِهِ فَعِنْدَ ذلِکَ تَراهُ الْمَلائِکَةُ عِنْدَ الْعَرْشِ وَ

ص:284

یُصَلُّونَ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لَهُ وَ إِذا اشْتَغَلَ الْعَبْدُ بِمَعْصِیَةٍ أَرْخی اللّهُ تَعالی عَلی مِثالِهِ سِتْراً لِئَلاّ تَطَّلِعُ الْمَلائِکَةُ عَلَیْها. فَهَذا تَأْویلُ یا مَنْ اظْهَرَ الْجَمیلَ وَ سَتَرَ الْقَبیحَ. (1)

برای هر انسان با ایمانی در عرش همانندی است، پس هرگاه او به رکوع و سجده و مانند آن مشغول گردد آن صورت هم به مانند عمل او انجام می دهد، پس چون فرشتگان آن صورت را مشغول به آن عمل می بینند برای آن مؤمن دعا و طلب مغفرت می کنند. پس هر گاه آن بنده به گناهی سرگرم شود، خداوند پرده ای بر روی آن صورت مثالی می کشد تا آن فرشتگان از عمل زشت او آگاه نشوند. پس این تفسیر؛

یا مَنْ اظْهَرَ الْجَمیلَ وَ سَتَرَ الْقَبیحَ است.

ص:285

[«23»اَللَّهُمَّ وَ أَنْتَ حَدَرْتَنِی مَاءً مَهِیناً مِنْ صُلْبٍ مُتَضَایِقِ الْعِظَامِ حَرِجِ الْمَسَالِکِ إِلَی رَحِمٍ ضَیِّقَةٍ سَتَرْتَهَا بِالْحُجُبِ تُصَرِّفُنِی حَالاً عَنْ حَالٍ حَتَّی انْتَهَیْتَ بِی إِلَی تَمَامِ الصُّورَةِ وَ أَثْبَتَّ فِیَّ الْجَوَارِحَ کَمَا نَعَتَّ فِی کِتَابِکَ نُطْفَةً ثُمَّ عَلَقَةً ثُمَّ مُضْغَةً ثُمَّ عَظْماً ثُمَّ کَسَوْتَ الْعِظَامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْتَنِی خَلْقاً آخَرَ کَمَا شِئْتَ «24»حَتَّی إِذَا احْتَجْتُ إِلَی رِزْقِکَ وَ لَمْ أَسْتَغْنِ عَنْ غِیَاثِ فَضْلِکَ جَعَلْتَ لِی قُوتاً مِنْ فَضْلِ طَعَامٍ وَ شَرَابٍ أَجْرَیْتَهُ لِأَمَتِکَ الَّتِی أَسْکَنْتَنِی جَوْفَهَا وَ أَوْدَعْتَنِی قَرَارَ رَحِمِهَا]

خدایا! تو مرا به صورت آبی کم ارزش، از پشتی که استخوان هایش در هم فشرده، و راه هایش تنگ است، به تنگنای رحم مادر که آن را به پرده ها پوشانده ای فرود آوردی، و مرا از مرحله ای به مرحلۀ دیگر تغییر دادی، تا وقتی که صورت انسانیم را کامل کردی، و اندام را در من پابرجا فرمودی؛ همان گونه که در کتابت وصف کردی: نطفه، سپس علقه، آنگاه پارۀ گوشت، و بعد از آن استخوان. سپس استخوان را گوشت پوشاندی، آنگاه آن گونه که خواستی، مرا به مرحله ای دیگر از آفرینش درآوردی، تا زمانی که به رزق و روزی تو نیازمند شدم، و از فریاد رسی احسانت بی نیاز نگشتم، از اضافۀ خوردنی و آشامیدنی کنیزت که مرا در اندرونش جای دادی، و در قرارگاه رحمش به

ص:286

ودیعت سپردی، برایم خوراک و آشامیدنی قرار دادی.

شما را در شکم های مادرانتان آفرینشی پس از آفرینشی دیگر در میان تاریکی های سه گانه [ شکم و رحم و مشیمه ] به وجود آورد . این است خدا پروردگار شما که فرمانروایی [ مطلق بر همه هستی ] ویژۀ اوست ، معبودی جز او نیست ، پس چگونه شما را از حق بازمی گردانند ؟

مطالبی که از این گونه آیات، استفاده می شود عبارتند از:

1- آفرینش هستی و موجودات از خداوند همیشگی و پیوسته است.

2- محدودیّت به اشیای مخصوصی ندارد.

3- تنوّع و گوناگونی در آن نامحدود است.

4- از ساده ترین چیزها مهم ترین را می سازد.

5- مواد اولیه او از خود اوست.

6- در آفریدن از الگویی تقلید نمی کند.

7- پشیمانی و تردید در کار او راه ندارد.

8- بر اساس رحمت و عزّت می آفریند.

9- ساخته های او هدفدار و با فایده است.

10- آفریدۀ او با نظام هستی هماهنگ است. (1)

« وَ نَفَخَ فِیهِ مِن رُّوحِهِ» (1)

و از روح خود در وی دمید.

و در جای دیگر فرموده است:

وَ یَسَْلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی» (2)

و از تو دربارۀ روح می پرسند ، بگو : روح از امر پروردگار من است.

در این آیه روح را از سنخ و نوع امر خود معرّفی می کند و سپس در جای دیگر امر را معرّفی کرده و می فرماید:

إِنَّمَآ أَمْرُهُ إِذَآ أَرَادَ شَیًْا أَن یَقُولَ لَهُ کُن فَیَکُونُ * فَسُبْحَنَ الَّذِی بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِ ّ شَیْ ءٍ» (3)

شأن او این است که چون پدید آمدن چیزی را اراده کند ، فقط به آن می گوید :

باش ، پس بی درنگ موجود می شود . * بنابراین [ از هر عیب و نقصی ] منزّه است خدایی که مالکیّت و فرمانروایی همه چیز به دست اوست .

در این آیه می فرماید که روح از عالم ملکوت و همان کلمۀ کُنْ وجودی است.

در جای دیگر امر را چنین وصف می فرماید:

وَ مَآ أَمْرُنَآ إِلَّا وَ حِدَةٌ کَلَمْحِ بِالْبَصَرِ» (4)

و فرمان ما جز فرمان واحدی نیست که مانند یک چشم بر هم زدن است .

تعبیر کَلَمْحِ بِالْبَصَرِ مانند: یک چشم بر هم زدن می رساند که امر با همان حکم

ص:289

کُن موجودی است که یکباره به وجود می آید نه به تدریج، بنابراین هنگام وجود یافتن احتیاج به شرایط و قیودی مانند زمان و مکان ندارد.

از این جا روشن می شود: امر، که روح هم از آن جمله است، موجودی غیرجسمانی و غیرمادی است. چون یکی از قوانین حاکم بر موجودات مادّی و جسمانی این است که به تدریج هستی می یابند و مقیّد به زمان و مکان می باشند.

بنابراین روح انسان مادّی و جسمانی نیست، هر چند به پیکر مادّی و جسمانی به گونه ای وابسته است.

آیاتی وجود دارد که از چگونگی این وابستگی پرده برمی دارد، مانند آیۀ:

مِنْهَا خَلَقْنَکُمْ وَ فِیهَا نُعِیدُکُمْ وَمِنْهَا نُخْرِجُکُمْ تَارَةً أُخْرَی» (1)

شما را از زمین آفریدیم ، و به آن باز می گردانیم ، و بار دیگر از آن بیرونتان می آوریم .

و آیۀ:

خَلَقَ الْإِنسَنَ مِن صَلْصَلٍ کَالْفَخَّارِ» (2)

انسان را از گلی خشکیده مانند سفال آفرید .

و آیۀ:

ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِن سُلَلَةٍ مِّن مَّآءٍ مَّهِینٍ» (3)

سپس نسل او را از چکیده ای از آب پست و بی مقدار قرار داد .

و آیۀ:

وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَنَ مِن سُلَلَةٍ مِّن طِینٍ * ثُمَّ جَعَلْنَهُ نُطْفَةً فِی قَرَارٍ

ص:290

مَّکِینٍ * ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَمًا فَکَسَوْنَا الْعِظَمَ لَحْمًا ثُمَّ أَنشَأْنَهُ خَلْقًا ءَاخَرَ فَتَبَارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَلِقِینَ» (1)

و یقیناً ما انسان را از [ عصاره و ]چکیده ای از گِل آفریدیم ، * سپس آن را نطفه ای در قرارگاهی استوار [ چون رحم مادر ] قرار دادیم . * آن گاه آن نطفه را علقه گرداندیم ، پس آن علقه را به صورت پاره گوشتی درآوردیم ، پس آن پاره گوشت را استخوان هایی ساختیم و بر استخوان ها گوشت پوشاندیم ، سپس او را با آفرینشی دیگر پدید آوردیم ؛ پس همیشه سودمند و بابرکت است خدا که نیکوترین آفرینندگان است .

همۀ این آیات نشان می دهد که انسان در ابتدا یک جسم طبیعی است که صورت ها و شکل های گوناگونی یکی پس از دیگری به او دست می دهد و سپس خداوند این جسم جامد خاموش را به موجودی دارای شعور و اراده تبدیل می کند که کارهایی مانند: شعور و اراده و اندیشیدن و دخل و تصرّف در پدیده ها و تدبیر امور عالم از قبیل جابجایی و تبدیل و تغییر و... و دیگر افعالی که از اجسام و پدیده های جسمانی سر نمی زند؛ انجام می دهد. پس نه این امور جسمانی است و نه فاعل آنها از جسمانیات است.» (2)حضرت علی علیه السلام در مراتب پیدایش آدمیزاد تا کردار او می فرماید:

أَمْ هذَا الَّذی انْشَأَهُ فی ظُلُماتِ الْاَرْحامِ، وَ شُغُفِ الْاَسْتارِ: نُطْفَةً دِهاقاً وَ عَلَقَةً مُحاقاً وَ جَنیناً وَ راضِعاً وَ وَلیداً و یافِعاً. ثُمَّ مَنَحَهُ قَلْباً حافِظاً وَ لِساناً لافِظاً، وَ بَصَراً لاحِظاً، لِیَفْهَمَ مُعْتَبِراً وَ یُقْصِرَ مُزْدَجِراً. حَتّی اذا قامَ

ص:291

اعْتِدالُهُ وَ اسْتَوی مِثالُهُ نَفَرَ مُسْتَکْبِراً، وَخَبَطَ سادِراً، ماتِحاً فی غَرْبِ هَواهُ کادِحاً سَعْیاً لِدُنْیاهُ فی لَذّاتِ طَرَبِهِ وَ بَدَواتِ ارَبِهِ لایَحْتَسِبُ رَزِیَّةً وَ لایَخْشَعُ تَقِیَّةً، فَماتَ فی فِتْنَتِهِ غَریراً وَ عاشَ فی هَفْوَتِهِ یَسیراً، لَمْ یُفِدْ عِوَضاً، وَ لَمْ یَقْضِ مُفْتَرَضاً. (1)

یا این انسانی که خداوند او را در تاریکی های رحم، و غلاف پوشاننده بدین صورت ایجاد کرد: نطفۀ ریخته شده، و خون بستۀ صورتبندی نشده، و جنین در رحم و طفل شیرخوار، و کودک و نوجوان، آن گاه برای او قلبی حافظ، و زبانی گویا، و چشمی بینا قرار داد، تا بفهمد و پند گیرد، و از گناه خودداری نماید. ولی چون به حدّ کمال رسید، و قامتش آراسته شد، به حال غرور و کبر از مدار حق گریخت،و بی باک و گمراه گشت، با دلْوِ هوا و هوس آب کشید، برای رسیدن به دنیا کوشش بسیار کرد، در هر لذّت و خوشی گام نهاد، هر چه به نظرش رسید عمل کرد، احتمال اینکه به بلا و ناکامی دچار شود نداد، و از هیچ گناهی پروا نکرد، پس در غفلت و گمراهی عمرش را تمام کرد، و مدّتی اندک در گناهان خود به سر برد، در برابر نعمت های خدادادی سودی عاید خود ننمود، و به آنچه واجب بود اعتنا نکرد.

در خطبۀ دیگر، از راز آفرینش و توحید حق پرده برداشته و می فرماید:

تَمُورُ فی بَطْنِ امِّکَ جَنیناً، لاتُحیرُ دُعاءً، وَ لاتَسْمَعُ نِداءً. ثُمَّ اخْرِجْتَ مِنْ مَقَرِّکَ الی دارٍ لَمْ تَشْهَدْها، وَ لَمْ تَعْرِفْ سُبُلَ مَنافِعِها. فَمَنْ هَداکَ لِاجْتِرارِ الْغِذاءِ مِنْ ثَدْیِ امِّکَ؟ وَ عَرَّفَکَ عِنْدَ الْحاجَةِ مَواضِعَ طَلَبِکَ وَ ارادَتِکَ؟ هَیْهاتَ! انَّ مَنْ یَعْجِزُ عَنْ صِفاتِ ذِی الْهَیْئَةِ وَ الْاَدَواتِ فَهُوَ عَنْ صِفاتِ

ص:292

خالِقِهِ اعْجَزُ، وَ مِنْ تَناوُلِهِ بِحُدودِ الْمَخْلُوقینَ ابْعَدُ. (1)

در حالی که جنین بودی در شکم مادر جنبش داشتی، نه سخنی را می توانستی بگویی، و نه صدایی را می شنیدی. آن گاه از قرار گاهت به سرایی آورده شدی که آن را ندیده بودی، و راههای سودش را نمی شناختی. چه کسی تو را در کشیدن غذا از سینۀ مادرت هدایت کرد؟ و چه کسی تو را به هنگام نیاز به آنچه نیازمند و طالب آن بودی آشنا نمود؟ هیهات! آن که از توصیف موجودی که دارندۀ شکل و اعضا و اندام است ناتوان است از توصیف خالقش ناتوان تر، و از درک آفریننده از طریق حدود و اندازه های مخلوقات دورتر است.

گروهی از زنادقه (2) بر امام رضا علیه السلام وارد شدند و بعضی با پرسش هایی به مناظرۀ با امام پرداختند، از جمله مردی پرسید دلیل بر وجود خداوند چیست؟

حضرت رضا علیه السلام فرمود:

من وقتی به جسم خود نگریستم، دیدم که نمی توانم در قد و پهنای آن کم و زیاد کنم و بدی ها را از آن دور سازم و سود و منفعتی به آن برسانم، دریافتم که این ساختمان، معماری دارد پس به وجود او اقرار کردم. (3)

ص:293

[«25»وَ لَوْ تَکِلُنِی یَا رَبِّ فِی تِلْکَ الْحَالاَتِ إِلَی حَوْلِی أَوْ تَضْطَرُّنِی إِلَی قُوَّتِی لَکَانَ الْحَوْلُ عَنِّی مُعْتَزِلاً وَ لَکَانَتِ الْقُوَّةُ مِنِّی بَعِیدَةً «26»فَغَذَوْتَنِی بِفَضْلِکَ غِذَاءَ الْبَرِّ اللَّطِیفِ تَفْعَلُ ذَلِکَ بِی تَطَوُّلاً عَلَیَّ إِلَی غَایَتِی هَذِهِ لاَ أَعْدَمُ بِرَّکَ وَ لاَ یُبْطِیُ بِی حُسْنُ صَنِیعِکَ وَ لاَ تَتَأَکَّدُ مَعَ ذَلِکَ ثِقَتِی فَأَتَفَرَّغَ لِمَا هُوَ أَحْظَی لِی عِنْدَکَ «27»قَدْ مَلَکَ الشَّیْطَانُ عِنَانِی فِی سُوءِ الظَّنِّ وَ ضَعْفِ الْیَقِینِ فَأَنَا أَشْکُو سُوءَ مُجَاوَرَتِهِ لِی وَ طَاعَةَ نَفْسِی لَهُ وَ أَسْتَعْصِمُکَ مِنْ مَلَکَتِهِ وَ أَتَضَرَّعُ إِلَیْکَ فِی صَرْفِ کَیْدِهِ عَنِّی]

ای پروردگارم! اگر در آن حالات مرا به نیروی خودم وا می گذاشتی، یا ناچارم می کردی که از قوّت خود برای رشد و کمالم بهره گیرم، هر آینه نیرو از من کناره می گرفت، و قوّت از من دور می شد؛ پس به فضل و احسانت مرا تغذیه کردی؛ تغذیه کردن نیکوکار مهربان. این تغذیه کردن را از باب عطا و فضلت تا به این پایه که رسیده ام، هم چنان درباره ام انجام می دهی، در هیچ حالی از نیکوکاریت محروم نمی شوم، و نیکی احسانت درباره ام کندی نمی ورزد، با این همه لطفی که درباره ام کردی و می کنی، اعتمادم به تو محکم نمی شود، تا کوششم را در عبادات و طاعاتی که نزد تو برایم بهره دهنده تر است به کار گیرم.

ص:294

شیطان، مهارم را در بدگمانی ضعف یقین به دست گرفته، به این خاطر از بد همسایگی اش نسبت به خویش، و پیرویم از او به درگاهت شکایت می کنم، و از تسلّطش بر وجودم، از تو درخواست حفاظت دارم، و برای برگرداندن مکر و حیله اش از خود، به درگاه تو زاری می کنم.

ص:295

[«28»وَ أَسْأَلُکَ فِی أَنْ تُسَهِّلَ إِلَی رِزْقِی سَبِیلاً فَلَکَ الْحَمْدُ عَلَی ابْتِدَائِکَ بِالنِّعَمِ الْجِسَامِ وَ إِلْهَامِکَ الشُّکْرَ عَلَی الْإِحْسَانِ وَ الْإِنْعَامِ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ سَهِّلْ عَلَیَّ رِزْقِی وَ أَنْ تُقَنِّعَنِی بِتَقْدِیرِکَ لِی وَ أَنْ تُرْضِیَنِی بِحِصَّتِی فِیمَا قَسَمْتَ لِی وَ أَنْ تَجْعَلَ مَا ذَهَبَ مِنْ جِسْمِی وَ عُمُرِی فِی سَبِیلِ طَاعَتِکَ إِنَّکَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ]

و از تو می خواهم که راه به دست آوردن روزی را برایم آسان کنی.

سپاس مخصوص توست، بر نعمت های بزرگی که نسبت به من آغاز کردی، و دست قدرت کسی در فراهم آوردن و رساندنش به من در کار نبوده، و سپاس مخصوص توست که شکر به احسان و انعامت را به من الهام فرمودی. پس بر محمّد و آلش درود فرست، و رسیدن به روزیم را بر من آسان کن، و به مقداری که برایم مقرّر کرده ای قانع ساز، و به سهم در آنچه نصیبم فرموده ای راضی کن، و آنچه از جسم و عمرم خرج می شود، در راه طاعت و بندگیت قرار ده، همانا تو بهترین روزی دهندگانی.

می رسند و خط زندگیشان مانند قطاری بر روی ریل بسیار ساده و روان حرکت می کند و به خوبی سامان می یابد. در دنیای اینان قناعت و رضایت نفس، کاری آسان و لذّت بخش است. اگر بلا یا فقری در مسیر راه آنان قرار بگیرد به راحتی می پذیرند و با نیایش و سپاسگزاری به درگاه خداوند به رضای الهی تن در می دهند؛ از این دسته، انبیاء و ائمه اطهار و اولیای الهی و صالحان و فقیران و انسان های نیکوکاری هستند که در بین مردم به صورت گمنام و بی نشانه در خدمت خلقند.

ب - عدّه ای دیگر در زندگی دارای مال و مکنت بسیارند ولی از مال خود بهره ای ندارند و در تمام مدّت عمر یک روز خوش، غذای دل چسب، خواب آرام، سفر تفریحی مناسب برای آنان فراهم نمی شود، به ظاهر دانا و راضی به نظر می آیند ولی بیماری ها و دلهره های مادّی و هوس های زودگذر، مانع آرامش و آسایش آنان است.

پیوسته در تب و تاب و پیچ و خم زندگی در دیگر آرزوها و خیالات هستند.

نشاط و محبّت حقیقی در چهره و زندگیشان دیده نمی شود و اندوه ها و درد دل های فراوانی دارند. مال اندوزان و حاکمان ستمگر و منافقان خیانت کار و کافران نگون بخت از این دسته هستند.

و اینها نمونه هایی از دستاوردهای دنیاست که خداوند به انسان می آموزد:

دست اندرکار همۀ امور، غیر از آن چیزی است که شما می دانید؛ باید به حق ایمان آورید.

خداوند در این زمینه در دو آیۀ جداگانه به آن دو دسته اشاره می فرماید:

وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَی ءَامَنُواْ وَاتَّقَوْاْ لَفَتَحْنَا عَلَیْهِم بَرَکَتٍ مِّنَ السَّمَآءِ وَالأَْرْضِ وَلَکِن کَذَّبُواْ فَأَخَذْنَهُم بِمَا کَانُواْ یَکْسِبُونَ» (1)

ص:297

و اگر اهل شهرها و آبادی ها ایمان می آوردند و پرهیزکاری پیشه می کردند ، یقیناً [ درهایِ ] برکاتی از آسمان و زمین را بر آنان می گشودیم ، ولی [ آیات الهی و پیامبران را] تکذیب کردند ، ما هم آنان را به کیفر اعمالی که همواره مرتکب می شدند [ به عذابی سخت ] گرفتیم .

فَلَمَّا نَسُواْ مَا ذُکِّرُواْ بِهِ فَتَحْنَا عَلَیْهِمْ أَبْوَ بَ کُلِ ّ شَیْ ءٍ حَتَّی إِذَا فَرِحُواْ بِمَآ أُوتُواْ أَخَذْنَهُم بَغْتَةً فَإِذَا هُم مُّبْلِسُونَ» (1)

پس چون حقایقی را که [برای عبرت گرفتنشان] به آن یادآوری شده بودند، فراموش کردند، درهای همۀ نعمت ها را به روی آنان گشودیم ، تا هنگامی که به آنچه داده شدند ، مغرورانه خوشحال گشتند ، به ناگاه آنان را [ به عذاب ] گرفتیم ، پس یکباره [ از نجات خود ] درمانده و نومید شدند .

1- ملّت هایی که از نظر دانش و صنعت پیشرفته هستند، از نظر روحی و روانی آرامش ندارند پس از این جهت از مشکلات بسیاری رنج می برند.

2- رفاه مادی نشان رحمت و عزّت نیست، بلکه نوعی قهر الهی است. کسانی که تذکّر و دستورهای خداوند را فراموش کردند، درهای همه چیز به رویشان گشوده شده تا سرمست گردیده و به آنچه دارند دلخوش باشند، ناگهان حالشان گرفته می شود و با اندوه فراوان ناامید و سرخورده می شوند؛ زیرا چون مجرمان در دادگاه، هنگام نیافتن پاسخ مأیوس می شوند. چه بسا چیزهایی را دوست دارند در حالی که شرّ و گرفتاری است.

حضرت علی علیه السلام می فرماید:

یَا بْنَ آدَمَ! إذا رَأَیْتَ رَبَّکَ سُبْحانَهُ یُتابِعُ عَلَیْکَ نِعَمَهُ وَ أَنْتَ تَعْصِیهِ فَاحْذَرْهُ. (1)

ای پسر آدم! هرگاه ببینی خداوند نعمت هایش را پی در پی به سوی تو می فرستد در حالی که او را نافرمانی می کنی، از وی برحذر باش.

یعنی این لطف های پیوسته الهی، عاقبت خوشی برای تو ندارد.

و نیز می فرماید:

خُذْ مِنَ الدُّنْیا ما اتاکَ وَ تَوَلَّ عَمّا تَوَلَّی عَنْکَ فَإِنْ انْتَ لَمْ تَفْعَلْ فَأَجْمِلْ فِی الطَّلَبِ. (2)

آنچه از دنیا پیش تو آید برگیر، و آنچه از تو روی بگرداند روی بگردان، اگر چنین نکردی در طلب روزی، زیاده روی مکن.

ص:299

و نیز فرمود:

کُلُّ مُقْتَصَرٍ عَلَیْهِ کافٍ. (1)

به اندازه ای که بتوان قناعت نمود، بس است.

و نیز فرمود:

اَلْقِناعَةُ مَالٌ لایَنْفَدْ. (2)

قناعت، گنجی است که تمام نمی شود.

3- بیشتر کشورهای اسلامی، تنها نام اسلام را با خود دارند ولی قوانین و رهنمودهای دین اسلام در آنجا حاکم نمی باشد.

بنابراین قرآن کریم دو نوع گشایش را برای دو گروه در نظر می گیرد:

الف - رفاه و آسایش برای خوبان که همراه با برکات است.

ب - رفاه و گشایش برای کافران که خالی از برکات است.

نعمت های ناپایدار سبب غفلت و غرور و گردنکشی می شود. خداوند این رفاه مادی و زیاده طلبی را، وسیلۀ پرشدن مهلت پیمانۀ آنان قرار داده است و درِ لطف را به روی آنان بسته است؛ زیرا زیاده خواه و آزمند؛ نیازمند حقیقی است هر چند مالک همۀ دنیا باشد؛ و قناعت پیشه بی نیاز حقیقی است هر چند محتاج دیگران گردد.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

حُرِمَ الْحَرِیصُ خَصْلَتَیْنِ وَ لَزِمَتْهُ خَصْلَتانِ: حُرِمَ الْقَناعَةَ فَافْتَقَدَ الرّاحَةَ، وَ حُرِمَ الرِّضا فَافْتَقَدَ الْیَقینَ. (3)

ص:300

آزمند از دو ویژگی بی بهره است و دو صفت همراه او شده است. از قناعت محروم گشته پس آسایش را از دست داده است، از رضایت بی نصیب گشته در نتیجه یقین را از کف داده است.

ص:301

[«29»اَللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ نَارٍ تَغَلَّظْتَ بِهَا عَلَی مَنْ عَصَاکَ وَ تَوَعَّدْتَ بِهَا مَنْ صَدَفَ عَنْ رِضَاکَ وَ مِنْ نَارٍ نُورُهَا ظُلْمَةٌ وَ هَیِّنُهَا أَلِیمٌ وَ بَعِیدُهَا قَرِیبٌ وَ مِنْ نَارٍ یَأْکُلُ بَعْضَهَا بَعْضٌ وَ یَصُولُ بَعْضُهَا عَلَی بَعْضٍ «30»وَ مِنْ نَارٍ تَذَرُ الْعِظَامَ رَمِیماً وَ تَسقِی أَهْلَهَا حَمِیماً وَ مِنْ نَارٍ لاَ تُبْقِی عَلَی مَنْ تَضَرَّعَ إِلَیْهَا وَ لاَ تَرْحَمُ مَنِ اسْتَعْطَفَهَا وَ لاَ تَقْدِرُ عَلَی التَّخْفِیفِ عَمَّنْ خَشَعَ لَهَا وَ اسْتَسْلَمَ إِلَیْهَا تَلْقَی سُکَّانَهَا بِأَحَرِّ مَا لَدَیْهَا مِنْ أَلِیمِ النَّکَالِ وَ شَدِیدِ الْوَبَالِ «31»وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ عَقَارِبِهَا الْفَاغِرَةِ أَفْوَاهُهَا وَ حَیَّاتِهَا الصَّالِقَةِ بِأَنْیَابِهَا وَ شَرَابِهَا الَّذِی یُقَطِّعُ أَمْعَاءَ وَ أَفْئِدَةَ سُکَّانِهَا وَ یَنْزِعُ قُلُوبَهُمْ وَ أَسْتَهْدِیکَ لِمَا بَاعَدَ مِنْهَا وَ أَخَّرَ عَنْهَا]

خدایا! به تو پناه می برم از آتش که به سبب آن بر هر که از تو سرپیچی کرده، سخت گرفته ای، و هر که را از خشنودیت روی گردانده تهدید به عذاب کرده ای، و از آتشی که نورش تاریکی، و ملایمش دردناک، و دورش نزدیک است، و از آتشی که برخی از آن برخی دیگر را می خورد، و بخشی از آن به بخشی دیگر حمله می کند، و از آتشی که استخوان ها را می پوساند، و اهل خود را از آب جوشان سیراب می کند، و از آتشی که به هر کس در نزدش زاری کند، تخفیف نمی دهد، و به هر کس از او مهر جوید، مهر نمی ورزد، و قدرت بر تخفیف نسبت

ص:302

به کسی که برایش فروتنی کند و مقابلش تسلیم شود ندارد؛ آتشی که با ساکنانش با عذاب دردناک و فرجامی سخت برخورد می کند، و به تو پناه می برم از عقرب های دهان گشوده اش، و مارهای نیش زنندۀ به وسیله دندان هایش، و از آشامیدنیش که احشاء و دل های ساکنانش را پاره پاره می کند، و قلوبشان را از جا می کند، و برای آن اموری که انسان را از آتش دور می کند، و آدمی را از آن به عقب می اندازد، از تو راهنمایی و توفیق می خواهم.

دربارۀ عاقبت عیب جویان و ثروتمندان می فرماید:

وَ مَآ أَدْرَیکَ مَا الْحُطَمَةُ * نَارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ * الَّتِی تَطَّلِعُ عَلَی الْأَفِْدَةِ * إِنَّهَا عَلَیْهِم مُّؤْصَدَةٌ * فِی عَمَدٍ مُّمَدَّدَةِ» (1)

و تو چه می دانی آن شکننده چیست ؟ * آتش برافروختۀ خداست * [ آتشی ] که بر دل ها برآید و چیره شود . * آن آتش بر آنان سربسته است [ که هیچ راه گریزی از آن ندارند ؛ ] * [ آتشی ] در ستون هایی بلند و کشیده .

4- آتش جهنّم گوشت و استخوان ها را پوسانده و از هم می درد سپس برای چشیدن عذاب تازه تر به حالت اوّلیه بازمی گردد و فرصت اظهار تشنگی، برای نوشیدن جرعه ای آب را از او می گیرد.

5- آتش دوزخ دارای شعور و تصمیم است و در برابر دوزخیان که التماس و خشوع دارند تا دربارۀ گناهان تخفیف و سبکی نشان دهد. قدرت نافرمانی حق را ندارد بلکه با تمام ظرفیّت خود عمل می کند.

گوناگونی عذاب های جهنّم از این روست که کیفر و پاداش های قیامت قراردادی و مجازی نیست، بلکه هر چه به وجود می آید بازتاب اعمال انسان است که از آن سو فرستاده است.

آتش خدایی که بر دل ها شعله ور می شود همان ضربه های روحی و جسمی است که بر خود و مردم وارد کرده است و هر چه خود کرده را دیگر تدبیر نیست و هر چه هست رفتار شخصی انسان است که به صورت نور یا نار جلوه گر شده است.

رسول اللّه صلی الله علیه و آله می فرماید:

نارُکُمْ هذِهِ جُزْءٌ مِنْ سَبْعینَ جُزءاً مِنْ نارِ جَهَنَّمَ لِکُلِّ جُزءٍ مِنها حَرُّها. (1)

این آتش دنیا یکی از هفتاد جزء آتش دوزخ است که هر یک از آن اجزا، گرمای خود را دارد.

و نیز می فرماید:

إِنَّ الرَّجُلَ مِنْ أَهْلِ النّارِ لِیُعَظَّمُ لِلنّارِ حَتّی یَکُونَ الضِّرْسُ مِنْ أَضْراسِهِ کَاُحُدٍ. (2)

اهل دوزخ بر اثر آتش درشت می شوند که هر یک از دندانهایش به اندازۀ کوه احد می شود.

ص:305

حضرت علی علیه السلام می فرماید:

إِحْذَرُوا نارَاً حَرُّها شَدِیدٌ وَ قَعْرُها بَعِیدٌ وَ حُلِیُّها حَدِیدٌ. (1)

بپرهیزید از آتش که گرمی آن سخت و ژرفایش دور و زیورهای آن آهن است.

و نیز می فرماید:

وَ اعْلَمُوا انَّهُ لَیْسَ لِهذَا الْجِلْدِ الرَّقیقِ صَبْرٌ عَلَی النَارِ فَارْحَمُوا نُفُوسَکُمْ فَاِنَّکُمْ قَدْ جَرَّبْتُمُوها فی مَصائِبِ الدُّنْیا. أَفَرَأَیْتُمْ جَزَعَ أَحَدِکُمْ مِنَ الشَّوْکَةِ تُصِیبُهُ وَ الْعَثْرَةِ تُدْمِیهِ وَ الرَّمْضاءِ تُحْرِقُهُ؟ فَکَیْفَ اذا کانَ بَینَ طابَقَیْنِ مِنْ نارٍ، ضَجیعَ حَجَرٍ وَ قَرینَ شَیْطانٍ؟! أَعَلِمْتُم أَنَّ مالِکاً اذا غَضِبَ عَلَی النّارِ حَطَمَ بَعْضُها بَعْضاً لِغَضَبِهِ وَ اذا زَجَرَها تَوَثَّبَتْ بَیْنَ ابْوابِها جَزَعاً مِنْ زَجْرَتِهِ. (2)

بدانید که این پوست نازک را طاقت بر آتش نیست، پس به خود رحم کنید، که شما خود را در دنیا به مصائب و رنج ها امتحان کرده اید. آیا مشاهده کرده اید که یکی از شما به خاطر خاری که به بدنش فرو می رود و از لغزیدنی که دچار خونریزی می گردد، و از ریگ داغی که او را می سوزاند چگونه ناله سر داده و اظهار درد می کند؟ پس چه طاقت و حالی خواهد داشت وقتی بین دو طبقه از آتش قرار گیرد، در حالی که همخوابۀ سنگ سوزان و همنشین شیطان گردد؟! آیا می دانید وقتی مالک دوزخ بر آتش خشم گیرد آتش ها به روی هم غلتیده و یکدیگر را به سختی می کوبند، و هر گاه به آتش بانگ زند آتش دوزخ بی تابانه از نهیب او در میان درهای جهنّم برجهد؟!

ص:306

و نیز می فرماید:

أَشَدُّ النّاسِ عُقُوبَةً رَجُلٌ کَافَأَ الْإِحْسانَ بِالْاِساءَةِ. (1)

سخت ترین مردم به حسب عذابِ قیامت مردی است که خوبی را به بدی پاداش می دهد.

ص:307

[«32»اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَجِرْنِی مِنْهَا بِفَضْلِ رَحْمَتِکَ وَ أَقِلْنِی عَثَرَاتِی بِحُسْنِ إِقَالَتِکَ وَ لاَ تَخْذُلْنِی یَا خَیْرَ الْمُجِیرِینَ «33»اَللَّهُمَّ إِنَّکَ تَقِی الْکَرِیهَةَ وَ تُعْطِی الْحَسَنَةَ وَ تَفْعَلُ مَا تُرِیدُ وَ أَنْتَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ «34»اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ إِذَا ذُکِرَ الْأَبْرَارُ وَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ مَا اخْتَلَفَ اللَّیْلُ وَ النَّهَارُ صَلاَةً لاَ یَنْقَطِعُ مَدَدُهَا وَ لاَ یُحْصَی عَدَدُهَا صَلاَةً تَشْحَنُ الْهَوَاءَ وَ تَمْلَأُ الْأَرْضَ وَ السَّمَآءَ «35»صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ حَتَّی یَرْضَی وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بَعْدَ الرِّضَا صَلاَةً لاَ حَدَّ لَهَا وَ لاَ مُنْتَهَی یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ]

خدایا! بر محمّد و آلش درود فرست، و مرا به فضل رحمتت از آن آتش پناه ده و به خوبی چشم پوشیت، از لغزش هایم چشم بپوش، و مرا ای بهترین پناه دهندگان خوار مساز.

خدایا! تو بندگانت را از امور ناخوشایند حفظ می کنی، و خوبی عطا می فرمایی، و هر چه بخواهی انجام می دهی، و بر هر کاری توانایی.

خدایا! بر محمّد و آلش درود فرست؛ هر گاه یاد نیکان شود، و بر محمّد و آلش درود فرست، تا زمانی که شب و روز در رفت و آمد است؛ درودی که دنباله اش قطع نشود، و عددش شماره نگردد؛ درودی که فضا را فرا گیرد و زمین و آسمان را پر کند. بر او درود فرست تا جایی که خشنود شود، پس بر او و آلش درود

ص:308

فرست؛ درودی که برایش حدّ و نهایتی نباشد، ای مهربان ترین مهربانان!

نی غلط، کی یار آمد سوی ما در سر دیوانه سودا می رود

زآتش هجران جانان هر سحر دود آه فیض بالا می رود

(فیض کاشانی)

خوابگاه هایشان دور می شود در حالی که همواره پروردگارشان را به علت بیم [ از عذاب ] و امید [ به رحمت و پاداش ] می خوانند و از آنچه آنان را روزی داده ایم ، انفاق می کنند . * پس هیچ کس نمی داند چه چیزهایی که مایۀ شادمانی و خوشحالی آنان است به پاداش اعمالی که همواره انجام می داده اند ، برای آنان پنهان داشته اند .

فرزندم از زیاد خوابیدن در شب خودداری کن، که زیادی خواب به وقت شب انسان را در روز قیامت فقیر و تهیدست می گذارد.

امام صادق علیه السلام به سلیمان دیلمی فرمود:

یا سُلَیْمانُ لا تَدَعْ قِیامَ اللَّیْلِ، فَاِنَّ الْمَغْبُونَ مَنْ حُرِمَ قِیامَ اللَّیْلِ. (1)

ای سلیمان! دست از شب خیزی بر مدار، که مغبون آن انسانی است که از قیام به هنگام شب محروم بماند.

و نیز آن حضرت فرمود:

اَبْغَضُ الْخَلْقِ الَی اللّهِ جیفَةٌ بِاللَّیْلِ، بَطّالٌ بِالنَّهارِ. (2)

مبغوض ترین مردم به نزد خداوند آن کسی است که مردار در شب و تبهکار در روز باشد.

لقمان به فرزندش فرمود:

یا بُنَیَّ لایَکُنِ الدِّیْکُ اکْیَسَ مِنْکَ وَ اکْثَرَ مُحافَظَةً عَلَی الصَّلَواتِ، الا تَراهُ عِنْدَ کُلِّ صَلاةٍ یُؤَذِّنُ لَها، وَ بِالاَْسحارِ یُعْلِنُ بِصَوْتِهِ وَ انْتَ نائِمٌ. (3)

فرزندم! مبادا که خروس صبح از تو هوشیارتر و به اوقات نماز از تو مراقب تر باشد، آیا نبینی که به هنگام هر نماز اعلام دخول وقت نماید، و سحرگاهان ندا به آوای بلند سر می دهد در حالی که تو در خوابی؟!

وجود مقدّس حضرت حق در خطاب به موسی بن عمران فرمود:

ص:312

ای پسر عمران! دروغ می گوید آن که گمان می کند مرا دوست دارد، در حالی که چون شب فرا می رسد از من چشم می پوشد و به خواب می رود. مگر چنین نیست که هر عاشقی خلوت با معشوقش را دوست می دارد؟

هان ای پسر عمران! این منم که بر حال دوستانم آگاهم، چون شب آنان را فراگیرد چشم دلشان را دگرگون می سازم، و عقوبتم را در مقابل دیدگانش مجسم می کنم آن گونه که از راه شهود و رویارویی با من به مخاطبه می پردازند و در حضور با من به گفتگو می نشینند.

ای پسر عمران! در دل شب های تار از دلت خشوع، و از بدنت خضوع، و از چشمانت اشک نثار من کن و مرا بخوان که مرا به خود نزدیک و اجابت کنندۀ دعوتت خواهی یافت. (1)«الهی» آن بلبل شیدای گلستان عشق می فرماید:

چو شب گردد اگر هشیاری ای دوست نباشد خوشتر از بیداری ای دوست

چو شب گردد چو شمع محفل ای جان به دل سوزو به چشم اشکی بیفشان

چو شب گردد به ساز عشق برخیز رها کن دل به زلف دلبر آویز

به همراه شباهنگان افلاک به راه عشق تاز از بستر خاک

به خاک از آب چشمان آتش افروز دل از مه طلعتان آسمان سوز

به دیده باش چون ابر گهربار به دل سوزانتر از شمع شرر بار

چو مرغ حق به دل با نالۀ زار به ذکر حق سحر گردان شب تار

که بخشندت ز الطاف الهی ز آه شب نشاط صبحگاهی

(مهدی الهی قمشه ای)

ص:313

و هرگاه عبد در دل شب تار با مولای خویش خلوت نموده با او به راز و نیاز بپردازد، خداوند نور را در دل وی جایگزین سازد، و چون بگوید: ای ربّ من و ای ربّ من، خداوند جلیل ندایش داده و گوید: لبَّیک ای بندۀ من، بخواه از من تا عطایت کنم، به من توکل نمای تا کفایتت نمایم. سپس حضرت حق به ملائکه فرماید:

ای فرشتگان من، بنده ام را بنگرید در دل شب با من خلوت کرده در حالی که بطالت پیشگان به لهو و لعب مشغولند، و غفلت زدگان در بستر خواب آرمیده اند، اینک گواه باشید که من به طور حتم او را آمرزیدم. (1)

سَبَبُ النُّورِ فِی الْقِیامَةِ الصَّلاةُ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ. (1)

آنچه در قیامت برای عبد موجب نور است نماز در دل شب می باشد.

حضرت امام حسن عسگری علیه السلام فرمود:

اِنَّ الْوُصُولَ الَی اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ سَفَرٌ لا یُدْرَکُ الاّ بِامْتِطاءِ اللَّیْلِ. (2)

رسیدن به حضرت اللّه سفر و سیری است که جز با مرکبِ شب پیمودن راه، نیل به آن ممکن نیست.

انس بن مالک از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت می کند:

اَلرَّکْعَتانِ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ احَبُّ الَیَّ مِنَ الدُّنْیا وَ ما فِیها. (3)

دو رکعت نماز در دل شب پیش من محبوب تر است از دنیا و آنچه در آن است.

حضرت صادق علیه السلام فرمود:

ما مِنْ عَمَلٍ حَسَنٍ یَعْمَلُهُ الْعَبْدُ الاّ وَلَهُ ثَوابٌ فِی الْقُرآنِ الاّ صَلاةَ اللَّیْلِ، فَاِنَّ اللّهَ لَمْ یُبَیِّنْ ثَوابَها لِعَظیمِ خَطَرِها عِنْدَهُ. (4)

هر کار نیکی که عبد انجام می دهد در قرآن از برای آن پاداشی گفته شده مگر نماز شب، که چون پاداشش بسیار بزرگ بوده خداوند آن را بیان نفرموده است.

ص:316

حضرت امیر علیه السلام رفته در آن جا نماز شب بخوانیم.

فرزند جوان که برخاستن از بستر گرم در آن وقت شب برایش سخت بود در مقام عذرخواهی برآمده عرض کرد: پدرجان من اکنون آمادۀ این برنامه نیستم شما منتظر من نباشید.

فرمود: نه، من این جا ایستاده و منتظرم تا شما مهیّا شوید، فرزند جوان به ناچار از جای برخاست و وضو گرفت و دنبال پدر به راه افتاد. کنار درب صحن رسیدند، در آن جا فقیری را دیدند نشسته و دست سؤال برای گرفتن پول به سوی مردم دراز کرده است!

شیخ جعفر رو به فرزندش نمود و فرمود: این شخص در این وقت شب برای چه این جا نشسته است؟ عرض کرد: برای گدایی. فرمود: چه مقدار ممکن است از رهگذران عاید او شود؟ عرضه داشت: احتمالاً یک تومان (به پول آن زمان).

فرمود: فرزندم درست فکر کن، ببین این آدم برای مبلغی ناچیز در این وقت شب دست از راحت و استراحت و خواب ناز برداشته و دست ذلّت به سوی مردم دراز کرده، آیا تو به اندازۀ این شخص اعتماد به وعده های حق دربارۀ شب بیداران و متهجّدان نداری که فرموده:

فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما اخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ اعْیُنٍ جَزَآءَ بِمَا کَانُواْ یَعْمَلُونَ» (1)

پس هیچ کس نمی داند چه چیزهایی که مایۀ شادمانی و خوشحالی آنان است به پاداش اعمالی که همواره انجام می داده اند ، برای آنان پنهان داشته اند .

گفته اند: فرزند جوان از شنیدن این سخن چنان متنبّه شد که تا آخر عمر از سعادت شب بیداری و تهجّد برخوردار بود. (2)

ص:318

عَلَیْکَ بِصَلاةِ اللَّیْلِ، و عَلَیْکَ بِصَلاةِ اللَّیْلِ، و عَلَیْکَ بِصَلاةِ اللَّیْلِ. (1)

بر تو باد به نماز شب، بر تو باد به نماز شب، بر تو باد به نماز شب.

راوی می گوید: از حضرت صادق علیه السلام شنیدم که فرمود:

اِنَّ مِنْ رَوْحِ اللّهِ تَعالی ثَلاثَةٌ: التَّهَجُّدُ بِاللَّیْلِ، وَ افْطارُ الصّائِمِ، وَ لِقاءُ الاِْخْوانِ. (2)

از اموری که خداوند آنها را وسیلۀ نشاط قلب قرار داده؛ سه چیز است: نماز شب، افطار روزه دار به وقت مغرب، دیدار برادر مؤمن.

رکعت به صورت چهار نماز دو رکعتی به عنوان نافلۀ شب، و دو رکعت تحت عنوان نماز شفع، و یک رکعت هم به عنوان نماز وَتر خوانده می شود، و از ویژگی های این یازده رکعت و سایر نوافل این است که در حال اختیار می توان به هر صورتی به جا آورد.

از رسول حق صلی الله علیه و آله روایت شده:

چون عبد از محل خواب خود برای نماز شب به خاطر جلب رضای ربّ برخیزد در حالی که باقی ماندۀ خواب هنوز به چشم اوست، خداوند به فرشتگانش به او مباهات می کند و می فرماید: آیا نمی بینید این بنده ام را که از خواب خوش خود دست برداشته و به نمازی که بر او واجب نکرده ام برخاسته است! گواه باشید که من او را مشمول مغفرت خویش قرار دادم! (1)از رسول الهی صلی الله علیه و آله روایت شده:

اِذا کانَ آخِرُ اللَّیْلِ یَقُولُ اللّهُ سُبْحانَهُ: هَلْ مِنْ داعٍ فَاُجیبَهُ؟ هَلْ مِنْ سائِلٍ فَاُعْطِیَهُ سُؤْلَهُ؟ هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ فَاَغْفِرَ لَهُ؟ هَلْ مِنْ تائِبٍ فَاَتُوبَ عَلَیْهِ؟ (2)

چون آخر شب فرا رسد خداوند می فرماید: آیا دعا کننده ای هست تا دعایش را اجابت کنم؟ آیا سؤال کننده ای هست تا خواسته اش را بدهم؟ آیا استغفار کننده ای هست تا او را بیامرزم؟ آیا توبه کننده ای هست تا توبه اش را بپذیرم؟

این همه را می توان در نماز شب به خصوص در قنوت نماز وتر دید، به این معنا که نماز، دعا و درخواست است و در قنوتش توبه و استغفار، پس به توسط نماز شب می توان به فیوضات عظیمه ای نایل شد.

ص:321

و کلید بهشت است. (1)

1 - نور خود را در دل های آنان می افکنم، در نتیجه همان گونه که من از آنها آگاهم آنها نیز از من با خبر خواهند بود.

2 - اگر آسمان ها و زمین ها و آنچه را که در میان آنها هست در میزان آنان ببینم باز آن را کم خواهم دانست.

3 - روی سوی آنها می کنم، آیا اگر کسی را روی به سویش کنم احدی می تواند بفهمد که چه به او عطا می کنم؟ (1)پس از انجام نماز شب، خواندن دعای سی و دوم «صحیفۀ سجادیه» لذّت فوق العاده دارد، دعائی که حضرت زین العابدین علیه السلام هر شب پس از نماز شب قرائت می کرد.

ص:324

ص:325

ص:327

[«1»اَللَّهُمَّ إِنِیِّ أَسْتَخِیرُکَ بِعِلْمِکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اقْضِ لِی بِالْخِیَرَةِ «2»وَ أَلْهِمْنَا مَعْرِفَةَ الاِخْتِیَارِ وَ اجْعَلْ ذَلِکَ ذَرِیعَةً إِلَی الرِّضَا بِمَا قَضَیْتَ لَنَا وَ التَّسْلِیمِ لِمَا حَکَمْتَ فَأَزِحْ عَنَّا رَیْبَ الاِرْتِیَابِ وَ أَیِّدْنَا بِیَقِینِ الْمُخْلِصِینَ «3»وَ لاَ تَسُمْنَا عَجْزَ الْمَعْرِفَةِ عَمَّا تَخَیَّرْتَ فَنَغْمِطَ قَدْرَکَ وَ نَکْرَهَ مَوْضِعَ رِضَاکَ وَ نَجْنَحَ إِلَی الَّتِی هِیَ أَبْعَدُ مِنْ حُسْنِ الْعَاقِبَةِ وَ أَقْرَبُ إِلَی ضِدِّ الْعَافِیَةِ]

خدایا! به سبب دانشت که محیط به همه چیز است، از تو درخواست خیر دارم؛ پس بر محمد و آلش درود فرست، و به خیر و نیکی در حق من حکم فرما، و شناخت انتخاب کردن و برگزیدن را به ما الهام کن، و آن الهام را برای ما وسیلۀ خشنودی به آنچه که برای ما مقدور کردی، و تسلیم به آنچه در حق ما حکم فرمودی، قرار ده.

پس آلودگی شک و دو دلی در تقدیرت را از دل ما پاک کن، و ما را به یقین مخلصان تقویت فرما، و داغ ناتوانی معرفت را نسبت به آنچه برایمان اختیار کردی، بر پیشانی ما نزن تا بزرگی و عظمتت را سبک انگاریم، و جایگاه خشنودیت را ناپسند شماریم، و به چیزی که از حسن عاقبت دورتر، و به ضد عافیت و سلامت همه جانبه نزدیک تر است مایل شویم.

ص:328

نکند، ابتدای مشورت خود را با پروردگار قرار دهد. عرضه داشتند: مشاورۀ با خداوند چگونه است؟ فرمود: به صورت دعا از حضرت حق بخواهد که آنچه خیر اوست پیش آورد، سپس با اهلش مشورت کند، که هر کس از خداوند خیر بخواهد حضرت محبوب خیرش را بر زبان هر که از خلقش بخواهد جاری کند.

پس حقیقت استخاره گدایی و درخواست خیر از خداوند است، و چون اکرم الاکرمین کسی را از درگاهش ناامید نمی کند و استجابت این گونه دعا را جاری شدن خیر به وقت مشورت بر زبان غیر برای دعا کننده قرار می دهد.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

حدود مشورت را نیز رعایت کن و آن چهار چیز است: طرف مشورت باید عاقل، آزاد و مؤمن، رفیق موافق، و نگهدارندۀ اسرار باشد. (1)حضرت صادق علیه السلام می فرماید:

وقتی یکی از شما خواست بخرد یا بفروشد یا وارد کاری شود، با یاد خدا شروع کند و این گونه از او بخواهد: الهی قصد چنین کاری دارم اگر این کار برایم در دین و دنیا و آخرت خیر است بر من آسان کن، اگر شرّ است از من بگردان. سپس با ده مؤمن یا پنج مؤمن دوبار یا با دو مؤمن پنج بار یا با یک مؤمن ده بار مشورت کند. (2)عبداللّه بن یعفور می گوید: از حضرت صادق علیه السلام در باب استخاره شنیدم:

خدا را به عظمت و بزرگی یاد کن، و او را سپاس بگو، سپس بر محمّد و آلش درود فرست آنگاه بگو:

ص:330

اَللَّهُمَّ انّی اسْئَلُکَ بِاَنَّکَ عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ الرَّحْمنُ الرَّحیمُ، وَ انْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ، اسْتَخیرُاللّهَ بِرَحْمَتِهِ. (1)

خداوندا! از تو درخواست می کنم که دانای پنهان و آشکاری، رحمتت بی اندازه و مهربانی ات همیشگی است و تو عالم و دانای به غیب و پنهان هستی. مشورت و از خدا به خاطر رحمت بی انتهایش طلب خیر می کنم.

در مقدمۀ دعای سی و سوم «صحیفۀ سجادیه» فیض الاسلام آمده است که شیخ مفید فرموده است:

شایسته نیست کسی که از خدای تعالی استخاره می نماید در چیزی باشد که او را از آن نهی کرده یا بر او واجب نموده است، استخاره در امر مباح و چیزی است که روا باشد، مانند رفتن به یکی از دو مجلس که جمع بین هر دو ممکن نباشد.

از جمله آداب کسی که استخاره می کند آن است که ظاهر و باطن و آشکار و نهان او پاک و پاکیزه باشد، ظاهر او از نجاسات ظاهری و باطنش از شک و دودلی.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

پدرم هرگاه می خواست در کاری استخاره کند وضو می گرفت و دو رکعت نماز می خواند، و اگر خادمه ای با حضرت سخن می گفت آن بزرگوار می فرمود: سبحان اللّه و حرف دیگر نمی زد تا فراغت می یافت. (2)

2 - استخاره به قرآن

3 - استخاره به رقاع

4 - استخاره به تسبیح

آن را از من و مرا از آن دور فرما، و آنچه که خیر من است برایم مقدّر کن، سپس مرا به آن خشنود نما.

این مرحله از استخاره در حقیقت دعا و درخواست از حضرت ربّ العزّه برای گشایش کار و پیشگیری از ضرر با کمک رحمت اوست.

اِفْعَلْ.

و روی سه قطعۀ دیگر بنویس:

بِسْمِ اللّهِ الرّحمن الرّحیم، خِیَرَةٌ مِنَ اللّهِ الْعَزیزِ الْحَکِیمِ لِفُلانِ بْنِ فُلانَةَ، لا تَفْعَلْ.

آنگاه هر شش قطعه را زیر جانماز بگذار، سپس دو رکعت نماز بجای آور، چون از نماز فارغ شدی به سجده برو و صد مرتبه بگو:

اَسْتَخیرُ اللّهَ بِرَحْمَتِهِ خِیَرَةً فی عافِیَةٍ.

پس بنشین و بگو:

اَللَّهُمَّ خِرْلی وَ اخْتَرْلی فی جَمیعِ امُوری فی یُسْرٍ مِنْکَ وَ عافِیَةٍ.

آنگاه شش قطعه را با دست خود مخلوط کن و تک تک بردار اگر سه مرتبه پشت سر هم «افعل» آمد آن کار را انجام بده، و اگر سه بار پشت سر هم «لا تفعل» آمد آن را ترک کن، و اگر یکی افعل بود و دیگری لاتفعل وقتی قطعه ها به پنج رسید به آنچه که در آن اکثریت دارد عمل کن و ششمین کاغذ را رها نموده توجّه مکن. (1)

السَّبْحَةِ، وَ انْ تُرِیَنی ما هُوَ الاَْصْلَحُ فِی الدِّینِ وَ الدُّنْیا. اللَّهُمَّ انْ کانَ الاَْصْلَحُ لی فِی دینی وَ دُنْیایَ وَ عاجِلِ امْری وَ آجِلِهِ فِعْلَ ما انا عازِمٌ عَلَیْهِ فَأْمُرْنِی، وَ الاّ فَانْهَنِی، انَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدیرٌ.

بار خدایا! به حق حسین و جد و پدر و مادر و برادر و امامان از فرزندان او، از تو می خواهم که بر محمّد و آلش درود فرستی، و برای من در این تسبیح خیر و نیکی قرار دهی، و آنچه را که در دین و دنیا برای من شایسته تر است مقدّر فرمائی.

بار خدایا! اگر کاری را که تصمیم دارم در دین و دنیایم و هم اکنون و پس از این برای من شایسته است مرا به آن امر کن و اگر نه نهی فرما، زیرا تو بر هر چیز توانایی.

سپس یک مشت از تسبیح را می گیری و می شماری و می گوئی:

سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُ للّهِ وَ لا الهَ الاَّ اللّهُ.

پس اگر دانۀ آخر سبحان اللّه بود در بجا آوردن و نیاوردن آن کار مختاری، و اگر الحمدللّه بود آن امر است، بجای آور، و اگر لااله الاّ اللّه بود نهی است، آن را بجا نیاور.» (1)

گر پذیری تو زمن جان چه شود کار بر من کنی آسان چه شود

دل زمن بردی و جان شد مشتاق گر فدای تو شود جان چه شود

برقع از روی چو مه برگیری تا شوم واله و حیران چه شود

از گلستان رخ و زلف تو من گر بچینم گل و ریحان چه شود

گر دهان را به سخن بگشائی تا برم قند فراوان چه شود

ساقی چشم تو گر باده دهد تا خرد مست شود زان چه شود

ص:335

فکنی زان لب شیرین شوری در نهاد شکر ستان چه شود

گره از زلف اگر بگشائی تا شود خلق پریشان چه شود

سر فیض ار بودت تا از تو شودش کار بسامان چه شود

بنوازی تو اگر موری را تا شود رشک سلیمان چه شود

(فیض کاشانی)

ص:336

[«4»حَبِّبْ إِلَیْنَا مَا نَکْرَهُ مِنْ قَضَائِکَ وَ سَهِّلْ عَلَیْنَا مَا نَسْتَصْعِبُ مِنْ حُکْمِکَ «5»وَ أَلْهِمْنَا الاِنْقِیَادَ لِمَا أَوْرَدْتَ عَلَیْنَا مِنْ مَشِیَّتِکَ حَتَّی لاَ نُحِبَّ تَأْخِیرَ مَا عَجَّلْتَ وَ لاَ تَعْجِیلَ مَا أَخَّرْتَ وَ لاَ نَکْرَهَ مَا أَحْبَبْتَ وَ لاَ نَتَخَیَّرَ مَا کَرِهْتَ «6»وَ اخْتِمْ لَنَا بِالَّتِی هِیَ أَحْمَدُ عَاقِبَةً وَ أَکْرَمُ مَصِیراً إِنَّکَ تُفِیدُ الْکَرِیمَةَ وَ تُعْطِی الْجَسِیمَةَ وَ تَفْعَلُ مَا تُرِیدُ وَ أَنْتَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ]

آنچه را از مقدراتت نمی پسندیم، محبوب ما قرار ده، و آنچه را از حکم تو سخت می پنداریم، بر ما آسان ساز، و گردن نهادن آنچه از مشیّت و اراده ات بر ما وارد کردی، به ما الهام کن، تا عقب انداختن آنچه را پیش انداختی، و پیش انداختن آنچه را عقب انداختی دوست نداشته باشیم، و هر آنچه را دوست داری ناپسند نشماریم، و آنچه را ناپسند داشتی انتخاب نکنیم.

و کار ما را به آنچه عاقبتش پسندیده تر، و فرجامش برای انسان گرامی تر است پایان بخش، همانا تو عطای نفیس عنایت می کنی، و نعمت بزرگ می بخشی و هر چه می خواهی انجام می دهی، و تو بر هر کار توانایی.

استخاره صورت می گیرد اشاره شده است. مانند قرآن، نماز، دعا، تسبیح و... که در هر یک به شیوه های مخصوصی مراد حق تعالی را به دست می آورد. و این شیوه ها با تفأّل و فال بینی و تعبیر خواب و رمل و اسطرلاب تفاوت بسیار دارد.

زیرا استخاره یکی از شیوه های طلب هدایت الهی است و انسان در زمانی که وظیفه خود را از راه تفکّر خویش و مشورت با دیگران به ویژه اهل دانش و نیکوکاران به دست نمی آورد؛ به سوی برداشت از آیات قرآن همّت می گمارد.

در حدیثی از حضرت صادق علیه السلام آمده است که فرمود:

لاتَتَفَأَّلْ بِالْقُرآنِ. (1)

به قرآن فال نزن.

در اینجا صاحب وسائل الشیعه می افزاید:

الْإسْتخارَةُ طَلَبُ الْخِیَرَةِ وَ مَعْرِفَةُ الْخَیْرِ فی تَرْجِیح أَحَدِ الْفِعْلَینْ عَلَی الآخَرِ لِیُعْمَلَ بِهِ وَ التَّفَاؤُلُ مَعْرِفَةُ عَواقِبِ الْاُمُورِ وَ أَحْوالِ غائِبٍ وَ نَحْوِ ذلِکَ. (2)

استخاره عبارت است از درخواست برتری و شناخت نیک بودن آن در انتخاب یکی از دو کار بر دیگری تا بدان عمل کند ولی تفاؤل و فال زدن به معنای شناسایی و پیش بینی کردن عواقب کارها و پیشامدهای آینده و امثال اینهاست.

پس چه نیک است؛ که انسان رضایت و غضب خداوند را در کارهایش در نظر بگیرد تا گرفتار عاقبت بد آنها نشود.

رسول اللّه صلی الله علیه و آله می فرماید:

ص:338

مِنْ سَعادَةِ ابْنِ آدَمَ اسْتَخارَتُهُ اللّهَ وَ رِضاهُ بِما قَضی اللّهُ وَ مِنْ شِقْوَةِ ابْنِ آدَمَ تَرْکُهُ اسْتِخارَةَ اللّهِ وَ سَخَطُهُ بِما قَضَی اللّهُ. (1)

از خوشبختی آدمی این است که از خداوند طلب خیر کند و به قضای الهی خشنود باشد و از بدبختی آدمی این است که از خداوند طلب خیر نکند و از قضای الهی ناخشنود باشد.

جابر بن عبدالله انصاری از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می کند:

کانَ النَّبیُّ صلی الله علیه و آله یُعَلِّمُنَا الْإِسْتِخارَةَ فی الْاُمُورِ کُلِّها کَما یُعَلِّمُنا السُّوَرَ مِنَ الْقُرآنِ. (2)

نبی اکرم صلی الله علیه و آله پیوسته ما را در همه کارها به طلب خیر آگاهی می داد، همانطور که سوره هایی از قرآن را به ما آموزش می دادند.

حضرت علی علیه السلام در وصیّت خود به فرزندش می فرماید:

وَ الْجِئْ نَفْسَکَ فِی الْاُمُورِ کُلِّها الی الهِکَ، فَاِنَّکَ تُلْجِئُها الی کَهْفٍ حَریزٍ وَ مانِعٍ عَزیزٍ. وَ اخْلِصْ فِی الْمَسْأَلَةِ لِرَبِّکَ فَاِنَّ بِیَدِهِ الْعَطاءَ وَ الْحِرْمانَ وَ اکْثِرِ الْاِسْتِخارَةَ... . (3)

وجودت را در همۀ امور به خدای خود واگذار، که در این صورت خود را به پناهگاهی محکم، و نگاهبانی قوی وامی گذاری. در مسألت از خداوند اخلاص پیشه کن، که بخشیدن و نبخشیدن به دست اوست. از خدایت بسیار طلب خیر کن... .

و نیز می فرماید:

ص:339

اِسْتَخِرْ وَ لاتَتَخَیَّرْ فَکَمْ مَنْ تَخَیَّرَ أَمْرَاً کانَ هَلاکُهُ فِیهِ. (1)

از خداوند طلب خیر کن و بدون آن کاری را انتخاب مکن؛ زیرا بسا کسی کاری را انتخاب کرده که آن سبب نابودی او شده است.

امام صادق علیه السلام در این زمینه می فرماید:

مَنِ اسْتَخارَ اللّهَ مَرَّةً واحِدَةً وَ هُوَ راضٍ بِهِ خارَ اللّهُ لَهُ حَتْماً. (2)

هر که با طیب خاطر یک بار از خدا طلب خیر کند، خداوند به یقین به او خیر عنایت خواهد کرد.

چند نکته دربارۀ استخاره و آداب آن که باید رعایت شود:

1- شیخ مفید در رساله الغَرِیّه خود نوشته است:

«سزاوار نیست که انسان در امور نهی شده و واجبات استخاره کند. استخاره در امور مباح و جایز است و در ترک عبادت مستحبی که آوردن هر دوی آنها ممکن نباشد مانند حج و جهاد مستحبی و یا زیارت حرمی و دیدار برادری به مانند دیگری.» (3)2- خواهان استخاره باید پس از بی نتیجه بودن فهم عقلی و تجربه و همفکری با دیگران باشد و راه اطمینان تنها در این وسیله منحصر گردد.

3- نیّت استخاره باید به راستی و درستی خالصانه باشد و حقیقت امر را از خدا طلب نماید.

4- شخص استخاره کننده باید با وضو و پاکیزگی بدن و از آلودگی های نفسانی به دور باشد.

ص:340

5- پس از استخاره به پیام خداوند احترام گذاشته و در عمل به آن جدّیّت داشته باشید. (1)و همچنین نیکوست که انسان در استخاره پس از تحصیل طهارت جسمی و روحی و حمد و ستایش الهی دو رکعت نماز بجای آورد و قنوت را با توجّهی خاص بخواند و در حال نماز ادب را مانند نیازمندان نگه دارد و تا پایان نماز و دعا ازبه خداوند غافل نشود و با کسی در بین استخاره سخن نگوید و در صورتی که خلاف مراد او درآمد ناراحت نشود و خدا را سپاسگزاری نماید.

از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود:

کانَ أَبی اذا أَرادَ الْاِسْتِخارَةَ فی الْاَمْرِ تَوَضَّاَ وَ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ وَ إِنْ کانَتِ الْخادِمَةُ لَتُکَلِّمُهُ فَیَقُولُ سُبْحانَ اللّهِ وَ لایَتَکَّلَمُ حَتّی یَفْرُغَ. (2)

هر گاه پدرم پیوسته برای کاری خواست استخاره نماید وضو می گرفت و دو رکعت نماز می خواند و اگر خدمتکار با او سخن می گفت می فرمود: خداوند منزّه است و گفتگو نمی کرد تا به پایان برسد.

ص:341

ص:343

ص:344

«1» اللَّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ عَلَی سِتْرِکَ بَعْدَ عِلْمِکَ وَ مُعَافَاتِکَ بَعْدَ خُبْرِکَ فَکُلُّنَا قَدِ اقْتَرَفَ الْعَائِبَةَ فَلَمْ تَشْهَرْهُ وَ ارْتَکَبَ الْفَاحِشَةَ فَلَمْ تَفْضَحْهُ وَ تَسَتَّرَ بِالْمَسَاوِی فَلَمْ تَدْلُلْ عَلَیْهِ «2»کَمْ نَهْیٍ لَکَ قَدْ أَتَیْنَاهُ وَ أَمْرٍ قَدْ وَقَفْتَنَا عَلَیْهِ فَتَعَدَّیْنَاهُ وَ سَیِّئَةٍ اکْتَسَبْنَاهَا وَ خَطِیئَةٍ ارْتَکَبْنَاهَا کُنْتَ الْمُطَّلِعَ عَلَیْهَا دُونَ النَّاظِرِینَ وَ الْقَادِرَ عَلَی إِعْلاَنِهَا فَوْقَ الْقَادِرِینَ کَانَتْ عَافِیَتُکَ لَنَا حِجَاباً دُونَ أَبْصَارِهِمْ وَ رَدْماً دُونَ أَسْمَاعِهِمْ «3»فَاجْعَلْ مَا سَتَرْتَ مِنَ الْعَوْرَةِ وَ أَخْفَیْتَ مِنَ الدَّخِیلَةِ وَاعِظاً لَنَا وَ زَاجِراً عَنْ سُوءِ الْخُلُقِ وَ اقْتِرَافِ الْخَطِیئَةِ وَ سَعْیاً إِلَی التَّوْبَةِ الْمَاحِیَةِ وَ الطَّرِیقِ الْمَحْمُودَةِ «4»وَ قَرِّبِ الْوَقْتَ فِیهِ وَ لاَ تَسُمْنَا الْغَفْلَةَ عَنْکَ إِنَّا إِلَیْکَ رَاغِبُونَ وَ مِنَ الذُّنُوبِ تَائِبُونَ «5»وَ صَلِّ عَلَی خِیَرَتِکَ اللَّهُمَّ مِنْ خَلْقِکَ مُحَمَّدٍ وَ عِتْرَتِهِ الصِّفْوَةِ مِنْ بَرِیَّتِکَ الطَّاهِرِینَ وَ اجْعَلْنَا لَهُمْ سَامِعِینَ وَ مُطِیعِینَ کَمَا أَمَرْتَ.

ص:345

[«1»اَللَّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ عَلَی سِتْرِکَ بَعْدَ عِلْمِکَ وَ مُعَافَاتِکَ بَعْدَ خُبْرِکَ فَکُلُّنَا قَدِ اقْتَرَفَ الْعَائِبَةَ فَلَمْ تَشْهَرْهُ وَ ارْتَکَبَ الْفَاحِشَةَ فَلَمْ تَفْضَحْهُ وَ تَسَتَّرَ بِالْمَسَاوِی فَلَمْ تَدْلُلْ عَلَیْهِ «2»کَمْ نَهْیٍ لَکَ قَدْ أَتَیْنَاهُ وَ أَمْرٍ قَدْ وَقَفْتَنَا عَلَیْهِ فَتَعَدَّیْنَاهُ وَ سَیِّئَةٍ اکْتَسَبْنَاهَا وَ خَطِیئَةٍ ارْتَکَبْنَاهَا کُنْتَ الْمُطَّلِعَ عَلَیْهَا دُونَ النَّاظِرِینَ وَ الْقَادِرَ عَلَی إِعْلاَنِهَا فَوْقَ الْقَادِرِینَ کَانَتْ عَافِیَتُکَ لَنَا حِجَاباً دُونَ أَبْصَارِهِمْ وَ رَدْماً دُونَ أَسْمَاعِهِمْ]

خدایا! تو را سپاس بر پرده پوشیت بعد از آگاهیت، و بر عافیت بخشیدنت پس از دانستنت. همۀ ما مرتکب گناهان و معاصی شدیم، و تو احدی از ما را بین مردم به گناه مشهور نکردی، و به کارهای زشت و ناپسند آلوده شدیم، و تو یک نفر از ما را در برابر بندگانت رسوا نساختی.

هر یک از ما خود را به پردۀ زشتی و گناه پوشاند، و تو احدی را بر زشتی ها و گناهانش راهنمایی نکردی. چه بسیار نهی تو را به جا آوردیم، و چه بسیار دستور تو را، که گفتی نسبت به آن قیام کنیم و آن را انجام دهیم، و ما از آن تجاوز کردیم.

و چه بسیار زشتی هایی که به دست آوردیم، و خطاهایی که مرتکب شدیم، در حالی که تو بر آنها آگاه بودی نه بینندگان دیگر، و تو بر افشایش قدرت داشتی؛ قدرتی فوق همۀ قدرتمندان؛ ولی عفو و چشم پوشی و عافیتت برای ما در برابر دیدۀ بینندگان پرده ای، و در مقابل گوششان سدّی بود.

ص:346

[«3»فَاجْعَلْ مَا سَتَرْتَ مِنَ الْعَوْرَةِ وَ أَخْفَیْتَ مِنَ الدَّخِیلَةِ وَاعِظاً لَنَا وَ زَاجِراً عَنْ سُوءِ الْخُلُقِ وَ اقْتِرَافِ الْخَطِیئَةِ وَ سَعْیاً إِلَی التَّوْبَةِ الْمَاحِیَةِ وَ الطَّرِیقِ الْمَحْمُودَةِ «4»وَ قَرِّبِ الْوَقْتَ فِیهِ وَ لاَ تَسُمْنَا الْغَفْلَةَ عَنْکَ إِنَّا إِلَیْکَ رَاغِبُونَ وَ مِنَ الذُّنُوبِ تَائِبُونَ «5»وَ صَلِّ عَلَی خِیَرَتِکَ اللَّهُمَّ مِنْ خَلْقِکَ مُحَمَّدٍ وَ عِتْرَتِهِ الصِّفْوَةِ مِنْ بَرِیَّتِکَ الطَّاهِرِینَ وَ اجْعَلْنَا لَهُمْ سَامِعِینَ وَ مُطِیعِینَ کَمَا أَمَرْتَ]

پس آنچه از زشتی ها بر ما پوشاندی و آنچه از علل فساد و تباهی از ما پنهان کردی، برای ما پند دهنده و بازدارندۀ از بدخویی و نگاه دارندۀ ارتکاب معصیت، و سبب کوشش به سوی توبۀ نابود کنندۀ گناه و راه پسندیده قرار ده، و زمان قرار گرفتن در تمام این امور مثبت را نزدیک گردان، و داغ غفلت از خود را به پیشانی ما نزن، که ما به سوی تو مایل، و از گناهان تائبیم.

و خدایا! بر انتخاب شده از آفریده هایت محمد و عترتش درود فرست؛ عترتی که از میان تمام مخلوقاتت برگزیدی و عترتی که پاک و پاکیزه اند، و ما را گوش دهندۀ کلام آنان، و فرمانبردار دستوراتشان قرار ده؛ همان گونه که ما را به شنیدن کلامشان و اطاعت از دستوراتشان فرمان دادی.

ص:347

بیشتر گناهان همراه با لذّت و شیرینی نفس است، هر چند روح و باطن آدمی به خاطر آن شادیِ گناه و زهر کشندۀ فطرت و صفای دل آزار می بیند ولی شیفتگی به شهوات و امیال که خوشایند هوای نفس است، ننگ زیادی در پی دارد.

حضرت علی علیه السلام در این زمینه می فرماید:

حَلاوَةُ الشَّهْوَةِ یُنَغِّضُها عارُ الْفَضیحَةِ. (1)

شیرینی شهوات را ننگ رسوایی تلخ می کند.

شخصی در نزد امام سجّاد علیه السلام از گناهان یاد کرد؛ حضرت فرمود:

عَجِبْتُ لِمَنْ یَحْتِمی عَنِ الطَّعامِ لِمَضَرَّتِهِ وَ لایَحْتَمِی مِنَ الذَّنْبِ لِمَعَرَّتِهِ. (2)

در شگفتم از کسی که از خوردن غذایی که برایش ضرر دارد، پرهیز می کند؛ اما از گناه که مایۀ زیان و رسوایی است پرهیز نمی کند.

گاهی شتاب انسان در ارتکاب معاصی به قدری زیاد است که او خیال می کند تنها راه نجات در این مسیر است ولی نمی داند کم صبری و تقوا پیشه نکردن چه خسارت هایی به بار می آورد.

در این باره امام صادق علیه السلام فرمود:

قِلَّةُ الصَّبْر فَضیحَةٌ. (3)

ناشکیبایی، رسوایی و شرمساری به بار می آورد.