ص :2

تفسیر و شرح صحیفه سجادیه جلد6

حسین انصاریان

ص :3

ص :4

بسم الله الرحمن الرحیم

ص :5

ص :6

«خیرخواهی» است، یعنی درخواست دوام نعمت از حضرت حق بر برادر مسلمان که صلاح او در آن است.

و شکّی نیست که حکم قطعی به این که این نعمت صلاح است یا فساد، ممکن نیست. چه بسا که چیزی در آغاز و در نظر اول نعمت شمرده شود و سرانجام بر صاحب خود وبال و فساد باشد. پس ملاک و مناط در این امر ظنّ و گمان غالب است، بنابراین اگر ظنّ غالب این است که به صلاح اوست، خواستن زوال و نابودی آن «حسد» است و تمنّای دوام آن خیرخواهی است و آنچه گمان رود که موجب فساد باشد، خواستن زوال آن «غیرت» است.

اما آنچه صلاح و فساد آن بر تو مشتبه است، نظری و حالتی نسبت به آن نداشته باش تا از حسد در امان بمانی و در طریق خیرخواهی قرار بگیری. معیار و میزان در خیرخواهی این است که آنچه را برای خود می خواهی برای برادر خود نیز بخواهی و آنچه را برای خود نمی خواهی و نمی پسندی برای او نیز نخواهی و نپسندی.

و معیار در حسد این است که آنچه برای خود نمی خواهی برای او بخواهی و آنچه را برای خود می خواهی برای او نخواهی.

حسد، سخت ترین و دشوارترین بیماری های روانی و بدترین و پلیدترین رذایل است و صاحب خود را به عقوبت دنیا و عذاب آخرت گرفتار می سازد؛ زیرا در دنیا لحظه ای از حزن و الم خالی نیست و به هر نعمتی که در دست دیگران می بیند رنج می برد و نعمت های خدای بزرگ نامتناهی است و هرگز از بندگان بریده و منقطع نمی شود، پس حسود پیوسته در اندوه و رنج است و وبال و سرانجامِ بد آن گریبانگیر خود او خواهد شد و اصلاً به محسود ضرری نمی رساند، بلکه موجب ازدیاد حسنات و بالارفتن درجات او می شود، از اینرو که حسود بر او عیب می گیرد و آنچه در شرع جایز نیست دربارۀ او می گوید.

پس نسبت به محسود، ظالم است و قسمتی از وزر و وبال محسود را بر دوش

ص:9

خود می گیرد و اعمال شایستۀ خود را به دفتر اعمال او منتقل سازد، بنابراین حسد وی برای محسود جز خیر و نفع اثری ندارد.

و با وجود این در مقام عناد و ضدّیت با آفریدگار بندگان است؛ زیرا اوست که نعمت ها و خیرات را بر بندگان چنانکه اراده فرموده به مقتضای حکمت و مصلحت خود ارزانی داشته است. پس حکمت حق و عنایت و مصلحت او چنین اقتضا کرده که آن نعمت بر آن بنده حاصل و باقی باشد و حسود بیچاره زوال آن را می خواهد و آیا این چیزی جز ناخشنودی از قضای الهی در برتری دادن بعضی بندگان بر بعض دیگر است ؟ و این نیست مگر آرزوی قطع فیوضات الهی که بر حسب حکمت بالغه مقدّر و صادر شده و خواستنِ خلاف آنچه خداوند به مقتضای مصلحت اراده فرموده است.

بلکه حسود طالب نقص بر خدای سبحان است و نمی خواهد خدا را متّصف به صفات کمالیّه بداند؛ زیرا افاضۀ نعمت ها از سوی خداوند در وقت شایسته و در جای مستعد، از صفات کمالیّۀ خدای تعالی است که عدم آنها نقص است بر او و حسود ثبوت این نقص را می خواهد.

از سوی دیگر حسود، چون زوال نعمت های الهی را که وجوداتند می خواهد و بازگشت شرور و بدی ها به عدم است پس وی طالب شرّ و دوستدار آن است و حکما تصریح کرده اند: هر که به شرّ، اگر چه برای دشمن، راضی و خشنود باشد در واقع شریر است.

پس حسد بدترین رذایل و حسود شریرترین مردم است و چه معصیتی بالاتر از این که کسی از راحت مسلمانی بدون آن که برای وی ضرری داشته باشد ناراحت و متألّم شود و از اینرو در آیات و اخبار از این صفت مذمّت شدید شده است. خدای سبحان در بدی و پستی این صفت و تیره بختی و شقاوت گرفتار این رذیلت، می فرماید:

ص:10

أمْ یَحْسُدُونَ النّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ » (1)

بلکه آنان به مردم [ که در حقیقتْ پیامبر و اهل بیت اویند ] به خاطر آنچه خدا از فضلش به آنان عطا کرده ، حسد می ورزند .

نمی خواهند نبوت و امامت، حکومت و رهبری صحیح، علم و دانش، مال و ثروت، اخلاق و فضیلت، زیبایی و نشاط را بر بندگانم ببینند، آن قدر پست و زبون و بی مروّت هستند که آرزوی زوال این نعمت ها را از بندگانم دارند.

وَدَّ کَثیرٌ مِنْ أهْلِ الْکِتابِ لَوْ یَرُدُّونَکُمْ مِنْ بَعْدِ إیمانِکُمْ کُفّاراً حَسَداً مِنْ عِنْدِ أنْفُسِهِمْ » (2)

بسیاری از اهل کتاب پس از آن که حق برای آنان روشن شد به سبب حسدی که از وجودشان شعله کشیده ، دوست دارند که شما را پس از ایمانتان به کفر بازگردانند .

إنْ تَمْسَسْکُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَ إنْ تُصِبْکُمْ سَیِّئَةٌ یَفْرَحُوا بِها» (3)

اگر به شما خیر و خوشی [ و پیروزی و غنیمت ] رسد ، آنان را بدحال [ و دلتنگ ] می کند ، و اگر بدی و ناخوشی [ و حادثۀ تلخی ] رسد به سبب آن خوشحال می شوند.

[

از راحت و نیکویی حال و وسعت معاش آنان ناراحت و محزون می گردند.

چنین شخصی هرگاه نگرانی و اضطراب احوال مردم و گرفتاری و ادبار و تنگی معیشت آنان را بشنود، به سبب خبث باطن و رذالت طبع در خود احساس شکفتگی و شادمانی می کند هر چند میان او و ایشان هیچ گونه سابقۀ دشمنی و رابطۀ آشنایی نبوده باشد و تفاوتی در حال او از رسیدن به جاه و یا مال و مانند اینها حاصل نشود و هرگاه خوبی حال و سر و سامان داشتن زندگی یکی از بندگان خدا را بشنود بر او گران می آید اگر چه هیچ نقص و ضرری به نرسد.

این بیچاره نسبت به نعمت های خدا بر بندگان بخل می ورزد بدون این که قصد و غرضی داشته باشد و یا تصور کند که آن نعمت به وی منتقل می شود، پس این خوی ناشی از خبث نفس و پستی و پلیدی طبع است.

دوّم - دشمنی و کینه توزی و این بزرگترین اسباب حسد است؛ زیرا هر انسانی - مگر کمی از اهل مجاهده با نفس - به گرفتاری و رنج دشمن خود شاد و فرحناک می گردد، یا به گمان این که این حال، مکافاتی است که خداوند به خاطر او به طرف مقابل رسانده، یا برای این که طبعاً ضعف و نابودی دشمن را دوست دارد. و هرگاه نعمتی به دشمن رسد ناراحت می شود؛ زیرا ضدّ مراد و خواهش اوست و گاه تصور کند که خود او در نزد خدا منزلتی ندارد که انتقام او را از دشمن نگرفته و بلکه به او نعمت داده و از این خیالات اندوهگین می شود.

سوّم - حبّ ریاست و حب مال و جاه، پس کسی که نام و آوازه را دوست دارد، طالب مدح و ستایش است، از این که او را در فنّ خود وحید زمان و یگانۀ عصر خوانند و از حیث شجاعت یا علم یا عبادت یا صنعت یا جمال یا غیر اینها مشهور و معروف گردد، اگر بشنود که در دورترین نقاط جهان نظیر و مانند او هست ناراحت و بد دل می شود و به مرگ او یا زوال نعمتی که در آن با او مشارک است شاد می گردد، تا در فنّ خود از همه برتر و در ستایشی که از صفت او می شود یکتا و بی همتا باشد.

ص:12

چهارم - ترس از بازماندن از مقصود و مطلوب خود و این مخصوص دو نفر است که هر دو یک چیز را بخواهند، پس هر یک از آن دو در وصول به مقصود به دیگری حسد می ورزد، از این جهت که آن را در انحصار خود می خواهد، مثل حسد هووها نسبت به یکدیگر در مسائل همسری و حسد برادران با هم درنزدیکی به پدر و مادر برای دست یافتن به مال آن دو و حسد شاگردان به یکدیگر در مورد یک استاد برای جلب توجّه او و حسد ندیمان و خواص بزرگان در نیل به منزلت و مقام در نزد او و حسد وعاظ و فقهائی که اهل یک شهرند با هم در رسیدن به درجۀ قبول و به دست آوردن مال، اگر غرض و مقصود آنها همین باشد.

پنجم - تعزّز و آن عبارت است از این که بر او گران باشد که یکی از همگنانش از او بالا و برتر شود، به این گمان که اگر آن شخص به نعمت هایی دست یابد بر او تکبّر خواهد کرد و او را کوچک خواهد شمرد و او به واسطۀ این که می خواهد عزیز و ارجمند شمرده شود خواهان آن است که آن نعمت به او نرسد.

ششم - تکبّر و آن عبارت است از این که صفت تکبّر بر طبع کسی غالب باشد و بخواهد بر یکی از اقران برتری نماید و از او توقّع انقیاد و دنباله روی داشته باشد، پس اگر نعمتی به وی رسد، چنین تصور کند که دیگر متحمّل تکبّر او نخواهد شد و از اطاعت و خدمت او سرباز خواهد زد، یا داعیۀ برابری با او یا برتری از او را خواهد داشت و بدین سان خادم وی مخدوم او خواهد شد، از این جهت در رسیدن نعمت به وی حسد می برد و حسد بیشتر کفّار نسبت به رسول صلی الله علیه و آله از این قبیل بوده، چنانکه می گفتند: چگونه جوانی فقیر و یتیم بر ما مقدم شود!

وَ قَالُوا لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظیمٍ » (1)

و گفتند : این قرآن چرا بر مردمی بزرگ از میان یکی از این دو شهر [ مکه و

ص:13

طایف ] نازل نشد؟!

هفتم - تعجّب و این در وقتی است که محسود در نزد حاسد حقیر و نعمتی که به وی رسیده بزرگ باشد و از رسیدن مثل وی به چنان نعمتی در شگفت شود و حسد ورزد و زوال آن را بخواهد و از این قبیل است حسد امّت ها نسبت به پیامبران خود که می گفتند:

مَا أنْتُمْ إلاّ بَشَرٌ مِثْلُنا» (1)

شما جز بشرهایی مانند ما نیستید.

گاهی این اسباب و عوامل یا بیشتر آنها در یک نفر جمع می شود و بدینگونه حسد در او نیرومند می گردد به حدّی که دیگر نمی تواند آن را پنهان دارد و دشمنی را آشکار می سازد و گاه حسد چندان نیرومند شود که حسود آرزو کند که هر نعمتی را نزد هر کسی می بیند از او زایل شود و به دست وی برسد.» (2)رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

قالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمُوسَی بْنِ عِمْرانَ : یَابْنَ عِمْرانَ ، لا تَحْسُدَنَّ النّاسَ عَلی ما آتَیْتُهُمْ مِنْ فَضْلی، وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إلی ذلِکَ وَ لا تُتْبِعْهُ نَفْسَکَ ، فِإنَّ الْحاسِدَ ساخِطٌ لِنِعَمی، صادٌّ لِقَسْمِیَ الَّذی قَسَمْتُ بَیْنَ عِبادی، وَ مَنْ یَکُ کَذلِکَ فَلَسْتُ مِنْهُ وَ لَیْسَ مِنْی. (3)

ای پسر عمران! از فرآورده های فضل و رحمتم بر مردم حسادت مورز و به این نعمت ها و مزایای زندگانی آنها چشم مدوز و در قلب و روان خود آن را پی گیری مکن؛ زیرا انسان حسود نسبت به احسان من در بارۀ مردم خشمگین

ص:14

است و می خواهد از کمّ و کیف مزایا و بهره هایی که میان مردم توزیع کرده ام جلوگیری نماید، اگر او بدینسان باشد من از او نیستم و او نیز از آنِ من نخواهد بود.

حسدی که مذموم و ناستوده است عبارت از همان چاه و پرتگاهی است که مؤمن و کافر ممکن است در آن سقوط کنند. فرد حسود حالت روانی خود را در نگرانی از نعمت دیگران و علاقه به زوال این نعمت از دیگران ظاهر می سازد.

آنگاه که می بیند دیگران از نظر دین و یا دنیا از مزیتی برخوردارند و یا به او خبر می دهند که فلان کس سرشار از رفاه و نعم الهی است، این خبر و آگاهی چنان برای او ناخوشایند و دردناک است که نمی خواهد آن را بشنود و در آرزوی زوال این نعمت و تباه شدن خوشبختی وی خود را رنج می دهد.

مشمول نوعی از نعمت و احسان پروردگار هستند، چنانکه برادران یوسف با یوسف همین رفتار را در پیش گرفته بودند.

إذا قالُوا لَیُوسُفُ وَ أخُوهُ أحَبُّ إلی أبینا مِنّا وَ نَحْنُ عُصْبَةٌ إنَّ أبانا لَفی ضَلالٍ مُبینٍ * اقْتُلُوا یُوسُفَ أوِاطْرَحُوهُ أرْضاً یَخْلُ لَکُمْ وَجْهُ أبیکُمْ وَ تَکُونُوا مِنْ بَعْدِهِ قَوْماً صالِحینَ » (1)

[ یاد کن ] هنگامی را که برادران گفتند : با این که ما گروهی نیرومندیم ، یوسف و برادرش نزد پدرمان از ما محبوب ترند ، و قطعاً پدرمان در اشتباه روشن و آشکاری است . * [ یکی گفت : ] یوسف را بکشید و یا او را در سرزمین نامعلومی بیندازید ، تا توجه و محبت پدرتان فقط معطوف به شما شود . و پس از این گناه [با بازگشت به خدا و عذرخواهی از پدر] مردمی شایسته خواهید شد.

دستگیر کرده و اعدام کنند.

کاردی تهیه کرده آن را تیز و بُرّان ساخت و در اختیار غلامش قرار داده و گواهینامه یا وصیت نامه ای را نوشت که بر طبق آن، غلام مذکور پس از مرگش باید آزاد شود و حدود یک ثلث از اموالش را به او بپردازند. این فرد حسود شفاهاً نیز به غلام گفت: پس از کشتن من آزادی و به هر کجا که دلت می خواهد می توانی مسافرت کنی.

مرد حسود غلام را پس از آن که از چنین کاری سخت امتناع می ورزید وادار به اطاعت از فرمان خود ساخت. غلام به او می گفت: من از خدا نسبت به جان تو بیمناک هستم، ای مولای من! چرا برای کاری که معلوم نیست بر وفق مرادت انجام گیرد جانت را به خطر می اندازی ؟ و بر فرض هم که مطابق میل تو، این کار به ضرر همسایه ات تمام شود پس از مرگِ تو چه سودی عاید تو خواهد ساخت ؟

مرد حسود نیمه های شب از بستر بیرون آمد و غلام را از خواب بیدار کرد. غلام با چهره ای سرشار از بیم و هراس از جا برخاست، چاقوی تیز را در اختیار غلام قرار داد و آرام آرام روی بام خانۀ همسایه رفتند، روی زمین خوابید و بدنش را در برابر قبله قرار داد و به غلام گفت: زودتر کار را تمام کن.

غلام هم چاقو را به حلق او آشنا ساخته و رگ های گردن او را برید و به بستر خود بازگشت و او را در حالی که در خون خویش در می غلطید رها کرد.

بامدادان اهل منزل دیدند که از پدر بچه ها خبری نیست، سرانجام پس از تجسّس کافی بدن بی سر او را بر روی پشت بام همسایه یافتند و همسایه را دستگیر کردند. اما وقتی برای موسی الهادی حقیقت قضیه مکشوف گردید او را آزاد ساختند.» (1)حسد تا این پایه در آدمی پیشروی می کند که انسان، خود را برای رسیدن به

ص:17

هدف خویش در حسد ورزیدن به کشتن می دهد، علاوه بر آن که خود می خواهد با سرنوشت و تقدیر الهی نیز به ستیز برخیزد.

منصور فقیه می گوید:

ألا قُلْ لِمَنْ کانَ لی حاسِداً أتَدْری عَلی مَنْ أسَأْتَ الأْدَبْ

أسَأْتَ عَلَی اللّهِ فی فِعْلِهِ إذا أنْتَ لَمْ تَرْضَ لی ما وَهَبْ

جَزاؤُکَ مِنْهُ الزّیاداتُ لی وَ أنْ لاتَنالَ الَّذی تَطْلُبُ (1)

هان، به کسی که نسبت به من حسد می ورزد بگو، آیا می دانی به چه کسی اسائۀ ادب می کنی ؟ به حضرت حق در کارهایش اسائۀ ادب می نمایی، آنگاه که از بخشش او نسبت به من احساس بی تابی و اظهار نارضایی می نمایی.

جزا و عوائد تو از رهگذر حسد این است که بر پاداش من افزوده گردد و تو به مطلوب خویش دست نیابی.

چه خوب است انسان در همۀ امور، دیده از همه چیز برگیرد و جز به حضرت محبوب ننگرد، در این صورت است که درون و باطن و نفس و روان از آرامش عجیبی برخوردار می شود و دیو رذیلت انسان را رها کرده و جای خود را به فرشتۀ فضیلت خواهد داد. آنان که بدون او زندگی می کنند، البته باید دچار رذایل اخلاقی گردند و از پی آن گرفتار اضطراب و ناامنیِ درون شوند.

گواهی و شهادت فاسق و کینه دار و حسود پذیرفته نمی شود.

ابن ادریس در «سرائر» فرموده:

حسد، حرام و نگاهداری خود از آن واجب است.

علّامۀ حلّی که در علم و عمل وجودی کم نظیر است می فرماید:

حسد حرام است و همچنین دشمنی مؤمن و آشکار کردن آن، دو برنامه ای است که ثابت کنندۀ بی عدالتی است.

محقّق در کتاب با عظمت «شرایع» می فرماید:

حسد گناه است و همچنین دشمنی مؤمن و آشکار ساختن آن فاسد کنندۀ عدالت است.

شهید اول در کتاب «دروس» در شمارۀ گناهان کبیره که منافی با عدالت است فرموده:

آشکار کردن حسد به مؤمن و دشمنی با او گناه کبیره است.

شهید ثانی در «مسالک» فرموده:

بین فقهای اسلام در حرام بودن حسد و دشمنی مؤمن مخالفی نیست و نهی از آن و وعدۀ عذاب بر آن در اخبار فراوان است و هر دو از گناهان کبیره و فاسد کنندۀ عدالتند، خواه تنها در دل نهان باشد و یا به وسیلۀ دست و زبان آشکارش کنند.

آقا جمال خوانساری در شرح این جملۀ امیرالمؤمنین علیه السلام که فرمود:

دوری کن از حسد؛ زیرا آن بدتر خصلتی و زشت تر خویی است و خوی شیطان است. (1)می فرماید:

حسد آن است که کسی آرزو کند زوال نعمت دیگری را مثل مال یا جاه یا علم و

ص:19

مانند آن، خواه بخواهد که به او برسد یا نه و این مذموم و حرام است.

از کسانی که حرمت حسد را مسلّم دانسته محقّق مازندرانی در «شرح اصول کافی» است.

فاضل مقداد در «کشف اللّثام» فرموده:

حسد حرام است و چون امر نهانی است، تظاهر به آن ضرر رسانندۀ به عدالت است. و از «مبسوط » شیخ طوسی نقل می کند که اگر حاسد حسادت خود را به سبّ و ستم آشکار کرد فاسق است.

علّامۀ مجلسی در «شرح کافی» و «بحار الأنوار» فرموده: مشهور فقها فرموده اند:

حسد حرام است مطلقاً، یعنی خواه آن را آشکار کند یا نکند و برخی از فقها به ملاحظۀ پاره ای از اخبار، آشکار کردن آن را حرام دانسته اند؛ تا این که گوید:

صرف نظر از آیات فراوان و اخبار متواتره که در نکوهش و نهی از حسادت رسیده، عقل، به طور صریح به زشتی آن حکم می کند؛ زیرا حسد خشم نمودن به قضای خداست که به زیادتی که به برخی از بندگانش داده خشم می کند و چه گناهی بالاتر از این که ناراحت و ناراضی شود از این که مسلمانی در راحتی است، در حالی که راحتی او هیچ زیانی برای آن بدبخت ندارد. (1)

حضرت امام صادق علیه السلام می فرماید:

از خدا بپرهیزید و به یکدیگر حسد نبرید، راستی عیسی بن مریم را شریعت بر پایۀ گردش در جهان بود. در یکی از گردش های خود بیرون شد و مرد کوتاه قدی از دوستانش به همراهش بود و بسیار ملازم خدمت آن حضرت. چون عیسی به دریا رسید از روی یقین صحیح نام خدا را برد و روی آب به راه افتاد. چون آن مرد کوتاه به عیسی نظر کرد که بر روی آب راه رفت، او هم با یقین کامل نام خدا را برد و به روی آب به راه افتاد و تا به عیسی رسید. در آن حال خودبینی او را فراگرفت و با خود گفت: این روح اللّه است که به روی آب راه می رود و من هم به روی آب راه می روم، او را بر من چه است ؟

به محض این که چنین اندیشه ای برایش آمد به زیر آب رفت، عیسی را به یاری خود طلبید، آن حضرت او را از زیر آب بیرون آورد، سپس به او فرمود:

ای کوتاه قد، چه گفتی که زیر آب رفتی ؟ در جواب گفت آنچه را خیال کرده بود، عیسی فرمود: خود را به جایی واداشتی جز آن جا که خدایت واداشته، خداوند از اندیشه و گفتارت غضبناک شد، از آنچه گفتی توبه کن. آن مرد توبه کرد و به مقامش بازگشت؛ از خدا بپرهیزید و به یکدیگر حسد نبرید. (1)از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده:

کادَ الْفَقْرُ أنْ یَکُونَ کُفْراً، وَ کادَ الْحَسَدُ أنْ یَغْلِبَ الْقَدَرَ. (2)

چه بسیار نزدیک است که فقر به کفر انجامد و چه اندازه نزدیک است که حسد بر مقدّر چیره شود.

راوندی فرمود: فقیر بر اثر سختی حال خود و عیالش در معرض این است که به

ص:21

دزدی و خیانت و غصب افتد و چه بسا که دست به قتل بزند و یا به خدمت ظَلَمه درآید و خلاصه از در غصب و ظلم، نان بخورد و این اعمال بر اساس بی ایمانی و کفر انجام می شود.

و در پی مسألۀ حسد فرمود: حسد مایۀ زوال نعمت خود حسود شود و بر مقدَّر او تأثیر کند.

از حضرت صادق علیه السلام روایت شده:

آفَةُ الدّینِ الْحَسَدُ وَ الْعُجْبُ وَ الْفَخْرُ. (1)

آفت دین، حسد و خودبینی و فخر فروشی است.

و نیز فرمود:

إنَّ الْمُؤْمِنَ یَغْبِطُ وَ لا یَحْسُدُ، وَ الْمُنافِقُ یَحْسُدُ وَ لا یَغْبِطُ . (2)

مؤمن غِبطه می خورد ولی حسد نمی ورزد و منافق حسد می ورزد و غبطه ندارد.

از رسول خدا علیه السلام روایت شده:

أقَلُّ النّاسِ لَذَّةً الْحَسُودُ. (3)

در میان مردم، آن کس که از همه کمتر لذّت و بهره می برد حسود است.

از حضرت باقر علیه السلام روایت شده:

لا یُؤْمِنُ رَجُلٌ فیهِ الشُّحُّ وَالْحَسَدُ وَ الْجُبْنُ . (4)

ایمان ندارد مردی که در او بخل و حسد و ترس است.

ص:22

امام صادق علیه السلام می فرماید: لقمان به فرزندش فرمود:

لِلْحاسِدِ ثَلاثُ عَلاماتٍ : یَغْتابُ إذا غابَ ، وَ یَتَمَلَّقُ إذا شَهِدَ، وَ یَشْمَتُ بِالْمُصیبَةِ . (1)

برای حسود سه نشانه است: پشت سر غیب می کند، در حضور تملّق می گوید و در مصیبت سرزنش می نماید.

رسول خدا صلی الله علیه و آله به امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:

یا عَلیُّ ، أنهاکَ عَنْ ثَلاثِ خِصالٍ عِظامٍ : الْحَسَدِ، وَ الْحِرْصِ ، وَ الْکِذْبِ . (2)

یا علی، تو را از سه خصلت بزرگ نهی می کنم: حسد، حرص، دروغ.

حضرت صادق علیه السلام فرمود:

لا راحَةَ لِحَسُودٍ. (3)

حسود راحتی ندارد.

و نیز حضرت فرمود:

کانَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَتَعَوَّذُ فی کُلِّ یَوْمٍ مِنْ سِتٍّ : مِنَ الشَّکِّ وَ الشِّرْکِ وَ الْحَمِیَّةِ وَالْغَضَبِ وَ الْبَغْیِ وَ الْحَسَدِ. (4)

رسول خدا صلی الله علیه و آله در همه روز از شش چیز به حضرت ربّ العزّه پناه می برد:

شکّ ، شرک، نخوت، خشم، تجاوز، حسد.

امام صادق علیه السلام از پدرانش از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت می فرماید:

ص:23

لا تَتَحاسَدُوا، فَإنَّ الْحَسَدَ یَأْکُلُ الإْیمانَ کَما تَأْکُلُ النّارُ الْحَطَبَ الْیابِسَ . (1)

به یکدیگر حسد نورزید، به راستی که حسد ایمان را می خورد چنانکه آتش چوب خشک را.

حضرت صادق علیه السلام می فرماید:

بَیْنَما مُوسَی بْنُ عِمْرانَ یُناجِی رَبَّهُ وَ یُکَلِّمُهُ اذْ رَأی رَجُلاً تَحْتَ ظِلِّ عَرْشِ اللّهِ ، فَقالَ : یا رَبِّ مَنْ هذا الَّذی قَدْ أظَلَّهُ عَرْشُکَ ؟ فَقالَ : یا مُوسی، هذا مِمَّنْ لَمْ یَحْسُدِ النّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللّهُ مُنْ فَضْلِهِ . (2)

موسی بن عمران در مناجات و سخن گفتن با حضرت حق بود، ناگهان مردی را در سایۀ عرش خدا دید، عرضه داشت: الهی! این کیست که در سایۀ عرش توست ؟ خطاب رسید: ای موسی! این کسی است که بر عنایات من بر مردم حسد نورزیده است.

گفته اند: حسود از شش جهت با حضرت ربّ العالمین به جنگ است؛

«دشمن هر نعمتی است که از جانب حقّ به غیر او داده شده، بر قسمت حق خشمگین است، با قضای الهی در تضادّ است، ولیّ خدا را خوار دارد، دشمن خدا را معاون و یار است و با مقدّرات الهی سرِ ستیز دارد.» (3)امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:

اَلْحَسَدُ لا یَجْلِبُ إلاّ مَضَرَّةً وَ غَیْظاً یُوهِنُ قَلْبَکَ ، وَ یُمْرِضُ جِسْمَکَ وَ شَرُّ مَا اسْتَشْعَرَ قَلْبُ الْمَرْءِ الْحَسَدُ. (4)

ص:24

حسد جز ضرر و خشمی که قلب را از عظمت می اندازد چیزی جلب نمی کند، جسم را به مرض آلوده می نماید. و بدترین چیزی که شعار قلب مرد است حسد است.

مولی الموحدین امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرماید:

اَلْحاسِدُ مُغْتاظٌ عَلی مَنْ لا ذَنْبَ لَهُ إلَیْهِ ، بَخیلٌ بِما لا یَمْلِکُهُ . (1)

حسود نسبت به کسی که گناهی بر او نیست خشمگین و نسبت به آنچه در ملکیت او نمی باشد بخیل است.

اَلْحَسَدُ آفَةُ الدّینِ ، وَ حَسْبُ الْحاسِدِ مَا یَلْقی. (2)

حسد آفت دین است و برای حسود آنچه از ضرر حسدش با آن روبه رو می شود کافی است.

لا مُرُوَّةَ لِکَذُوبٍ ، وَ لاراحَةَ لِحَسودٍ. (3)

برای آن که دچار دروغ زیاد است جوانمردی نیست و برای حسود راحت و آسایش نمی باشد.

اَلْحَسُودُ مَغْمومٌ ، وَ اللَّئیمُ مَذْمُومٌ . (4)

آدم حسود اندوهگین و آدم پست نکوهیده است.

ص:25

در آیه ای کوتاه و پرمعنا تمام عوامل پیروزی درج شده و هر مسلمانی را می سزد که آن را همیشه در خاطر محفوظ نگاهدارد.

یا أیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ » (1)

ای اهل ایمان ! [ در برابر حوادث ] شکیبایی کنید ، و دیگران را هم به شکیبایی وادارید ، و با یکدیگر [ چه در حال آسایش چه در بلا و گرفتاری ] پیوند و ارتباط برقرار کنید و از خدا پروا نمایید تا رستگار شوید.

در رفع مشکلات منتظر قضا و قدر بود؛ زیرا منظور از قضا و قدر آن است که به مقدّرات و احکام و نوامیس الهی گردن نهیم.

می دانیم که احکام و نوامیسی که در آیات قرآنی بیان گردیده ما را در برابر وظایف و تکالیف عجیبی قرار می دهد و با گردن نهادن در برابر این احکام است که انسان به نتایج مثبت و مطلوب می رسد.

مثلاً در باب پیروزی بر انواع دشمنان چنین مقدّر گردیده که آن را باید از راه کوشش و استقامت به دست آورد. بنابراین آنان که صبر را اعتقاد به قضا و قدر پنداری خود معنا می کنند، خلاف معنای قضا و قدری است که حضرت حق آن را پذیرفته است.

قضا در اصطلاح قرآن به معنای حکم خدا و قَدَر در فرهنگ حق به معنای اندازه در امور است.

باید مردم مؤمن و مسلمان به این مطلب توجه پیدا کنند و قانون حضرت حق را در تأمین شرف زندگی و پیروزی و تکامل، یا انحطاط و پستی و سقوط دریابند و این معنای صبر است.

2 - بردباری همگانی: کلمۀ مصابرت که در آیۀ فوق آمده، معنایش تحمّل شداید همگانی است که باید غول مشکلات جامعه را با استقامت و پیکار دسته جمعی به زانو درآورند. مردم همگی در برابر ظلم و زشتی ها، تجاوز و قلدری ها و به خاطر اصلاح انحرافات دیگران و رفع نادانی و افکار ناپسند و گمراه اجتماع، باید پایدار و استوار باشند و مبارزه کنند. این معنای مصابرت یا صبر و بردباری همگانی است.

3 - پاییدن: مراقبت بر رخنه گاه دشمنان و پاییدن مرزها از این که مبادا راهی برای بیگانگان باز شود، همچنین مشق های نظامی و مجهّز ساختن مردم به دانش مفید و اخلاق نیکو، همه مشمول کلمۀ مرابطت است که در آیۀ عنوان شده آمده است.

آنگاه که انسان رخنه گاه شرور و تمام اقسام بدی ها را سدّ کرد می تواند فارغ البال

ص:28

راه کمال بپوید.

بنابراین، بردباری فردی و همگانی، برای پیشگیری از مشکلات وارده است، ولی مسألۀ آمادگی و پاییدن برای جلوگیری از مشکلاتی است که بروزش انتظار می رود. ملاحظه کنید که هرگاه این سه اصل مراعات شود اوضاع کنونی و آیندۀ زندگی ملل اسلامی تا چه اندازه بهبودی می پذیرد و هر لحظه پیشروی می کند.

4 - پرهیزکاری باید در همه حال ملاک کار مردان با ایمان باشد تا کارهایی که انجام می دهند در پرتو این اصل به نتیجۀ مطلوب و هدف قطعی خود برسد.

تقوا آدمی را در جمیع احوال از بزهکاری و اخلال در انجام وظیفه مصون می دارد و حالت تقوا که مربوط به قلب و روح و نفس و باطن است، دستورها و شرایع الهی را آن چنانکه شایسته است به مرحلۀ اجرا می گذارد.

هان ای افراد با ایمان! مردمی که به داشتن ایمانی راسخ دل خوش هستید، این است اسباب پیروزی که در ضمن چهار اصل از طرف قرآن برای شما معرفی گردیده، اینک باید دل های خود را سرشار از درک معانی آن کنید و در مقام عمل برآیید.

وَ الْعَصْرِ * إنَّ الاِْنْسانَ لَفی خُسْرٍ * إلاَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ» (1)

سوگند به عصر [ ظهور پیامبر اسلام ] * بی تردید انسان در زیان کاری بزرگی است ؛ * مگر کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند و یکدیگر را به حق توصیه نموده و به شکیبایی سفارش کرده اند .

ص:29

بیایید دعوت خدا و پیامبر را به سوی آنچه که مایۀ زندگی شماست بپذیرید» (1)« اِصْبِرُوا»: نخستین ماده از چهار برنامه است که ضامن سربلندی و پیروزی مسلمین است. استقامت و صبر و ایستادگی در برابر حوادث است که در حقیقت ریشۀ اصلی هرگونه پیروزی مادی و معنوی را تشکیل می دهد و هر چه دربارۀ نقش و اهمیّت آن در پیشرفت های فردی و اجتماعی گفته شود کم است، این همان چیزی است که حضرت مولا در کلمات قصارش آن را به منزلۀ سر در برابر بدن معرفی کرده است:

فإنَّ الصَّبْرَ مِنَ الإْیْمانِ کَالرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ. (2)

هر آینه نسبت صبر به ایمان مانند سر به بدن است.

صابِرُوا»: مصابره به معنی صبر و استقامت در برابر صبر و استقامت دیگران است. بنابراین، قرآن نخست به افراد با ایمان دستور استقامت می دهد (که هرگونه جهاد با نفس و مشکلات زندگی را شامل می شود) و در مرحلۀ دوم دستور به استقامت در برابر دشمن می دهد و این خود می رساند که تا ملّتی در جهاد با نفس و اصلاح نقاط ضعف درونی پیروز نشود، پیروزی او بر دشمن ممکن نیست و بیشتر شکست های ما در برابر دشمنان به خاطر شکست هایی است که در جهاد با نفس و اصلاح نقاط ضعف خود، دامنگیر ما شده است.

و از این دستور «صابروا» استفاده می شود که هر قدر دشمن بر استقامت خود بیفزاید ما نیز باید بر پایداری و استقامت خود بیفزاییم.

رابِطُوا»: این جمله از مادۀ ربط گرفته شده و آن در اصل به معنی بستن چیزی

ص:30

در مکانی است (مانند بستن اسب در یک محل) و به همین جهت به کاروانسراها «رباط » می گویند. و ربط قلب به معنی آرامش دل و سکون خاطر است، گویا به محلی بسته شده است.

و «مرابطه» به معنی مراقبت از مرزها آمده است؛ زیرا سربازان و مَرکب ها و وسایل جنگی را در آن محل نگاهداری می کنند.

این جمله به مسلمانان دستور آماده باش در برابر دشمن و مراقبت دائم از مرزها و سرحدهای کشورهای اسلامی می دهد تا هرگز گرفتار حملات غافلگیرانۀ دشمن نشوند و نیز به آنها دستور آماده باش و مراقبت همیشگی در برابر حملات شیطان و هوس های سرکش می دهد تا غافلگیر نگردند، لذا در بعضی از روایات از امیرالمؤمنین علیه السلام این جمله به معنی مواظبت و انتظار نمازها یکی بعد از دیگری تفسیر شده است؛ زیرا کسی که با این عبادت مستمر و پی در پی دل و جان خود را بیدار می دارد همچون سربازی است که در برابر دشمن حالت آماده باش به خود گرفته است.

خلاصه این که «مرابطه» معنای وسیعی دارد که هرگونه آمادگی برای دفاع از خود و جامعۀ اسلامی را شامل می شود. در فقه اسلامی نیز در باب جهاد بحثی تحت عنوان «مرابطه» یعنی آمادگی برای حفظ مرزها در برابر هجوم احتمالی دشمن دیده می شود که احکام خاصی برای آن بیان شده است.

در بعضی از روایات به علما و دانشمندان نیز مرابط گفته شده است.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

عُلَماءُ شَیعَتِنا مُرابِطُونَ فِی الثَّغْرِ الَّذی یَلِی إبْلیسَ وَ عَفاریتَهُ وَ یَمْنَعُونَهُم عَنِ الْخُرُوجِ عَلی ضُعَفاءِ شیعَتِنا، وَ عَنْ أنْ یَتَسَلَّطَ عَلَیْهِمْ إبْلیسُ . (1)

دانشمندان پیروان ما همانند مرزدارانی هستند که در برابر لشکر ابلیس صف

ص:31

کشیده اند و از حمله کردن آنها به افرادی که قدرت دفاع از خود ندارند جلوگیری می کنند.

در ذیل حدیث مقام و موقعیت آنان برتر و بالاتر از افسران و مرزدارانی که در برابر هجوم دشمنان اسلام پیکار می کنند شمرده شده است و این به خاطر آن است که آنها نگهبانان عقاید و فرهنگ اسلامند، در حالی که اینها حافظ مرزهای جغرافیایی هستند، مسلّماً ملّتی که مرزهای عقیده ای و فرهنگی او مورد حملات دشمن قرار گیرد و نتواند به خوبی از آن دفاع کند در مدّت کوتاهی از نظر سیاسی و نظامی نیز شکست خواهد خورد.

وَاتَّقُوا اللّهَ »: بالأخره آخرین دستور که همچون چتری بر همۀ دستورهای سابق سایه می افکند دستور به پرهیزکاری است و استقامت و مصابره و مرابطه باید آمیخته با تقوا و پرهیزکاری باشد و از هرگونه خودخواهی و ریاکاری و اغراض شخصی به دور گردد.

لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُون»: شما در سایۀ به کار بستن این چهار دستور می توانید رستگار شوید و با تخلّف از آنها راهی به سوی رستگاری نخواهید داشت.» (1)

کسی معنی بحر فهمیده باشد که چون موج بر خویش پیچیده باشد

چو آیینه پر ساده است این گلستان خیال تو رنگی تراشیده باشد

کسی را رسد ناز مستی که چون خط به گِرد لب یار گردیده باشد

به گردون رسد پایۀ گِرد بادی که از خاکساری گلی چیده باشد

طراوت در این باغ رنگی ندارد مگر انفعالی تراویده باشد

در این ره شود پایمال حوادث چو نقش قدم هر که خوابیده باشد

به وحشت قناعت کن از عیش امکان گل این چمن دامنِ چیده باشد

ص:32

ز گَردی کز این دشت خیزد حذر کن دل کس در این پرده نالیده باشد

ندارم چو گل پای سیر بهارت به رویم مگر رنگ گردیده باشد

جهان در تماشاگه عرض نازت نگاهی در آیینه بالیده باشد

بود گریه دزدیدن چشم بیدل چو زخمی که او آب دزدیده باشد

(بیدل دهلوی)

می سازد و توجه به خدا و پناه بردن به او روح ایمان را در انسان بیدار می کند و او را متوجّه می سازد که تکیه گاهی دارد بس محکم و وسیله ای دارد ناگسستنی.

وَ اتَّبِعْ ما یُوحی إلَیْکَ وَاصْبِرْ حَتّی یَحْکُمَ اللّهُ وَ هُوَ خَیْرُ الْحاکِمینَ » (1)

و از آنچه به سویت وحی می شود ، پیروی کن و [ در برابر پیشامدها و تکذیب منکران ] شکیبا باش تا خدا [ میان تو و مخالفانت ] داوری کند ؛ و او بهترین داوران است.

وَاصْبِرْ فَإنَّ اللّهَ لایُضیعُ أجْرَ الْمُحْسِنینَ » (2)

و شکیبایی کن که یقیناً خدا پاداش نیکوکاران را تباه نمی کند.

إنَّهُ مَنْ یَتَّقِ وَ یَصْبِرْ فَإنَّ اللّهَ لایُضیعُ الْمُحْسِنینَ » (3)

بی تردید هر کس پرهیزکاری کند و شکیبایی ورزد ، [پاداش شایسته می یابد] ؛ زیرا خدا پاداش نیکوکاران را تباه نمی کند.

وَ الَّذینَ صَبَرُوا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَ أقامُوا الصَّلاةَ وَ أنْفَقُوا مِمّا رَزَقْناهُمْ سِرّاً وَ عَلانِیَةً وَ یَدْرَؤُونَ بِالحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ اولئِکَ لَهُمْ عُقْبَی الدّارِ» (4)

و برای به دست آوردن خشنودی پروردگارشان [ در برابر گناهان و انجام وظایف و حوادث ] شکیبایی ورزیدند ، و نماز را بر پا داشتند ، و بخشی از آنچه را روزی آنان کردیم در نهان و آشکار انفاق نمودند ، و همواره با نیکیِ [ عبادت ] زشتی و پلیدی [ گناه ] را دفع می کنند [ و با خوبی های خود نسبت به مردم ، بدی های آنان را نسبت به خود برطرف می نمایند ] ، اینانند که فرجام نیک آن سرای ، ویژۀ آنان است.

وَالَّذینَ هاجَرُوا فِی اللّهِ مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ لَأَجْرُ

ص:35

الآْخِرَةِ أکْبَرُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ * الَّذینَ صَبَرُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ » (1)

و آنان که پس از ستم دیدنشان برای به دست آوردن خشنودی خدا هجرت کردند ، یقیناً آنان را در این دنیا در جایگاه و مکانی نیکو جای دهیم ، و قطعاً پاداش آخرت بهتر و برتر است ، اگر می دانستند [ که دارای چه کمیّت و کیفیتی است .] * همانان که [ در برابر مصایب و حوادث و آزار دیدن از دیگران ] صبر کردند و فقط بر پروردگارشان توکّل می کنند.

ما عِنْدَکُمْ یَنْفَدُ وَ ما عِنْدَاللّهِ باقٍ وَ لَنَجْزِیَنَّ الَّذینَ صَبَرُوا أجْرَهُمْ بِأحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُونَ » (2)

آنچه [ از ثروت و مال ] نزد شماست ، فانی می شود و آنچه [ از پاداش و ثواب ] نزد خداست ، باقی می ماند ، و قطعاً آنان که [ برای دینشان ] شکیبایی ورزیدند ، پاداششان را بر پایۀ بهترین عملی که همواره انجام می داده اند ، می دهیم.

إنَّهُ کانَ فَریقٌ مِنْ عِبادی یَقُولُونَ رَبَّنا آمَنّا فَاغْفِرْلَنا وَارْحَمْنا وَ أنْتَ خَیْرُ الرّاحِمینَ * فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِیّاً حَتّی أنْسَوْکُمْ ذِکْرِی وَ کُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَکُونَ * إنّی جَزَیْتُهُمُ الْیَوْمَ بِما صَبَرُوا أنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ » (3)

[ به یاد دارید که ] گروهی از بندگان من بودند که می گفتند : پروردگارا ! ما ایمان آوردیم ، پس ما را بیامرز و به ما رحم کن که تو بهترین رحم کنندگانی .

* ولی شما آنان را به مسخره گرفتید ، تا [ دل مشغولی شما به مسخرۀ آنان ] یاد مرا از خاطرتان برد ، و شما همواره به [ ایمان ، عمل و دعاهای ] آنان می خندیدید !! * من امروز آنان را در برابر صبری که [ نسبت به مسخره و خنده شما ] کردند پاداش دادم که همه آنان کامیابند.

ص:36

وَ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ غُرَفاً تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الأْنْهارُ خالِدینَ فیها نِعْمَ أجْرُ الْعامِلینَ * الَّذینَ صَبَرُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ » (1)

و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند حتماً آنان را در قصرهایی رفیع و با ارزش از بهشت که از زیرِ [ درختانِ ] آن نهرها جاری است ، جای خواهیم داد ، در آن جا جاودانه اند ؛ چه نیکوست پاداش عمل کنندگان . * همانان که [ برای حفظ ایمان ، اخلاق و عمل صالح ] شکیبایی ورزیدند و همواره بر پروردگارشان توکّل می کنند.

فَاصْبِرْ إنَّ وَعْدَاللّهِ حَقٌّ وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذینَ لا یُوقِنُونَ » (2)

پس [ بر آزار و یاوه گویی این تیره بختان ] شکیبایی کن که یقیناً وعدۀ خدا [ در مورد یاری و پیروزی تو ] حق است ، و مبادا آنان که یقین [ به وعده های حق و برپا شدن قیامت ] ندارند تو را به ناشکیبایی و سبک ساری وادارند.

قُل یا عِبادِ الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّکُمْ لِلَّذینَ أحْسَنُوا فی هذِهِ الدُّنْیا حَسَنَةٌ وَ أرْضُ اللّهِ واسِعَةٌ إنَّما یُوَفَّی الصّابِرُونَ أجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسابٍ » (3)

بگو : ای بندگان مؤمنم ! از پروردگارتان پروا کنید . برای کسانی که در این دنیا اعمال شایسته انجام داده اند ، پاداش نیکی است و زمین خدا گسترده است [ بر شماست از سرزمینی که دچار مضیقه دینی هستید به سرزمینی دیگر مهاجرت کنید ] . فقط شکیبایان پاداششان را کامل و بدون حساب دریافت خواهند کرد.

وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً وَ حریراً» (4)

ص:37

و آنان را برای این که [ در برابر تکالیف دینی و حوادث روزگار ] شکیبایی ورزیدند ، بهشتی [ عنبرسرشت ] و لباسی ابریشمین پاداش می دهد .

الهی به مستان صهبای فیض نهنگ آشنایان دریای فیض

به شادابی جام گوهر نثار که شبنم نگار گل است و بهار

به آزادی دست ساغر به دست که هرگز درِ فیض بر کس نبست

به سرگرمی پای میخانه سیر ز سودای آن گنج ویرانه سیر

به رخسارۀ زرد ارباب درد که چون آفتاب است در زیر گرد

به شب زنده داران ناموس دل که بر عرش بستند فانوس دل

چو اعرابیم گویی و آب شور که در یوزه دارم شراب طهور

لبم را به یک قطره شرمنده کن به یک جرعه خمیازه ام خنده کن

حضرت باقر علیه السلام فرموده است:

الصَّبْرُ صَبْرانِ : صَبْرٌ عَلَی الْبَلاءِ حَسَنٌ جَمیلٌ ، أفْضَلُ الصَّبْرَیْنِ الْوَرَعُ عَنِ الْمَحارِمِ . (1)

صبر، بر دو نوع صبر است: صبر بر بلا، که نیکو و زیباست و بهترین دو صبر، ورع از محرّمات است.

امام صادق علیه السلام در روایتی طولانی و مهم به حفص بن غیاث فرمود:

ای حفص! هر کس صبر کند، اندکی صبر کرده (زیرا زمان اقامت انسان در دنیا بسیار کم است) و هر که جزع و بیتابی کند، اندکی بیتابی کند.

سپس فرمود: ای حفص! در کار و برنامه ات صبر پیشه کن؛ زیرا خداوند محمّد صلی الله علیه و آله را مبعوث کرد و او را به صبر و نرمش دستور داد و فرمود:

وَ اصْبِرْ عَلَی مَا یَقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْرًا جَمِیلاً * وَ ذَرْنِی وَ الْمُکَذِّبِینَ أُوْلِی النَّعْمَةِ وَ مَهِّلْهُمْ قَلِیلاً» (2)

و بر گفتار [ و آزار ] مشرکان شکیبا باش و از آنان به شیوه ای پسندیده دوری کن ، * و مرا با تکذیب کنندگان توانگر و نازپرورده واگذار و آنان را اندکی مهلت ده.

وَ لَاتَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لَاالسَّیِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَدَ وَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ * وَ مَا یُلَقَّیهَآ إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُواْ وَ مَا یُلَقَّیهَآ إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ » (3)

نیکی و بدی یکسان نیست . [ بدی را ] با بهترین شیوه دفع کن ؛ [ با این

ص:39

برخورد متین و نیک ] ناگاه کسی که میان تو و او دشمنی است [ چنان شود ] که گویی دوستی نزدیک و صمیمی است . * این بهترین شیوه را جز کسانی که [ در زمینه خودسازی و تزکیه ] پایداری کردند ، نمی یابند ، و جز کسانی که بهرۀ بزرگی [ از ایمان و تقوا ] دارند به آن نمی رسند .

پس رسول خدا صلی الله علیه و آله در برابر آنهمه شداید و مصایب صبر کرد تا به او تهمت های بزرگی زدند: ساحر، مجنون، کذّاب. از آن پس سینۀ او تنگ شد و دلتنگی عجیبی به خاطر بدبختی مردم برای او آمد، خداوند عزّ و جلّ فرمود:

وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّکَ یَضِیقُ صَدْرُکَ بِمَا یَقُولُونَ * فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ کُن مِّنَ السَّجِدِینَ » (1)

ما می دانیم که تو از آنچه [ مشرکان ] می گویند ، دلتنگ می شوی . * پس [ برای دفع دلتنگی ] پروردگارت را همراه با سپاس و ستایش تسبیح گوی و از سجده کنان باش.

باز هم با کمال وقاحت او را تکذیب نموده و متّهم کردند، چنانکه از آن وضع غمناک شد، خدای عزّ و جلّ اینچنین او را دلداری داد:

قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ الَّذِی یَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لَایُکَذِّبُونَکَ وَلَکِنَّ الظَّلِمِینَ بَِایَتِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ * وَلَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِّن قَبْلِکَ فَصَبَرُواْ عَلَی مَا کُذِّبُواْ وَأُوذُواْ حَتَّی أَتَهُمْ نَصْرُنَا وَلَا مُبَدِّلَ لِکَلِمَتِ اللَّهِ وَلَقَدْ جَآءَکَ مِن نَّبَإِیْ الْمُرْسَلِینَ » (2)

آنچه را کافران و مشرکان [ بر ضد قرآن و تو ] می گویند می دانیم که تو را غمگین می کند . پس آنان تو را تکذیب نمی کنند ، بلکه ستمکاران آیات خدا

ص:40

را تکذیب می نمایند . * مسلماً پیش از تو رسولانی تکذیب شدند [ و مورد آزار قرار گرفتند ] و بر تکذیب و آزاری که دیدند ، شکیبایی ورزیدند تا یاری ما به آنان رسید ، [ تو نیز شکیبایی کن تا یاری ما به تو برسد . این سنّت خداست ، ] و سنّت های خدا را تغییر دهنده ای نیست . و قطعاً بخشی از سرگذشت پیامبران [ در آیاتی که پیش از این نازل شده ] به تو رسیده است.

ای حفص! پیامبر خود را به صبر و شکیبایی گرفت و آنان جنایت را از حد گذراندند، خدا را به زبان آوردند و او را تکذیب کردند، پیامبر فرمود: من بر خودم و خاندانم و آبرویم صبر کردم و بر معبود خود صبر نتوانم.

خدای عزّ و جلّ این آیت بر او فرستاد:

وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّمَوَ تِ وَالْأَرْضَ وَ مَا بَیْنَهُمَا فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَ مَا مَسَّنَا مِن لُّغُوبٍ * فَاصْبِرْ عَلَی مَا یَقُولُونَ » (1)

همانا ما آسمان ها و زمین و آنچه را میان آنهاست در شش روز آفریدیم ، و هیچ رنج و درماندگی به ما نرسید . * پس [ بر آزار مشرکان ] شکیبا باش .

پیامبر در هر حال صبر کرد تا مژدۀ عترت که پس از او امامان هدایتند به او داده شد و آنها را هم خداوند متعال توصیف به صبر کرد:

وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أئِمَّةً یَهْدُونَ بِأمْرِنا لَمّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یُوقِنونَ » (2)

و برخی از آنان را چون [ در برابر مشکلات ، سختی ها و حادثه های تلخ و شیرین ] صبر کردند و همواره به آیات ما یقین داشتند ، پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما [ مردم را ] هدایت می کردند.

ص:41

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

صبر از ایمان چون سر برای بدن است. (1)خداوند عزّ و جلّ از او قدردانی کرد و این آیه را برای او فرستاد:

وَأَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِینَ کَانُواْ یُسْتَضْعَفُونَ مَشَرِقَ الأَْرْضِ وَمَغَرِبَهَا الَّتِی بَرَکْنَا فِیهَا وَتَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنَی عَلَی بَنِی إِسْرَ ءِیلَ بِمَا صَبَرُواْ وَ دَمَّرْنَا مَا کَانَ یَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَقَوْمُهُ وَمَا کَانُواْ یَعْرِشُونَ » (2)

و به آن گروهی که همواره ناتوان و زبونشان شمرده بودند ، نواحی شرقی و غربی آن سرزمین را که در آن [ از جهت فراوانی نعمت ، ارزانی و حاصل خیزی ] برکت قرار داده بودیم ، بخشیدیم ؛ و وعدۀ نیکوتر و زیباتر پروردگارت بر بنی اسرائیل به [ پاداش ] صبری که [ بر سختی ها و بلاها ] کردند تحقّق یافت ، و آنچه را که همواره فرعون وفرعونیان [ از کاخ و قصرهای مجلّل ] و سایه بان های خوش نشین می افراشتند ، نابود کردیم.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: این مژده و انتقام است. و خدای عزّ و جلّ برای او نبرد با مشرکان را مباح کرد و این آیه را فرستاد:

فَإِذَا انسَلَخَ الأَْشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُواْ الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُواْ لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ فَإِن تَابُواْ وَأَقَامُواْ الصَّلَوةَ وَ ءَاتَوُاْ الزَّکَوةَ فَخَلُّواْ سَبِیلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ » (3)

پس هنگامی که ماه های حرام سپری شود ، مشرکان را هر جا یافتید ، بکشید و به اسیری بگیرید و محاصره کنید و در هر کمین گاهی به کمین آنان بنشینید ؛

ص:42

ولی اگر توبه کردند و نماز را بر پا داشتند و زکات پرداختند ، پس آزادشان گذارید ؛ زیرا خدا بسیار آمرزنده و مهربان است.

وَاقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأَخْرِجُوهُم مِّنْ حَیْثُ أَخْرَجُوکُمْ وَ الْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ » (1)

و آنان را [ که از شرک و کفر و هیچ ستمی بازنمی ایستند ] هر کجا یافتید ، به قتل برسانید و از جایی که شما را بیرون کردند بیرونشان کنید و فتنه [ که شرک ، بت پرستی ، بیرون کردن مردم از خانه و کاشانه و وطنشان باشد ] از قتل وکشتار بدتر است .

خداوند آنها را به دست رسول خدا صلی الله علیه و آله و دوستانش کشت و ثواب صبرش را برای او مقرّر داشت با آنچه در آخرت برایش ذخیره کرد. هر که صبر کند و تقرّب به خدا جوید، از دنیا نرود تا خدا دیدۀ او را دربارۀ دشمنانش روشن کند، با آنچه در آخرت برای او ذخیره کند. (2)از حضرت صادق علیه السلام روایت شده:

إذا کانَ یَوْمُ الْقِیامَةِ یَقُومُ عُنُقٌ مِنَ النّاسِ فَیَأْتُونَ بابَ الْجَنَّةِ فَیُقالُ : مَنْ أنْتُمْ ؟ فَیَقُولُونَ : نَحْنُ أهْلُ الصَّبْرِ، فَیُقالُ لَهُمْ : عَلی ما صَبَرْتُمْ ؟ فَیَقُولُونَ :

کُنّا نَصبِرُ عَلی طاعَةِ اللّهِ ، وَ نَصْبِرُ عَنْ مَعاصِی اللّهِ . فَیَقُولُ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ :

صَدَقُوا، أدْخِلُوهُمُ الْجَنَّةَ . وَ هُوَ قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : (3)

إنَّما یُوفَّی الصّابِرُونَ أجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسابٍ » (4)

چون روز قیامت شود گروهی از مردم برخیزند و به سوی درِ بهشت روند، به

ص:43

آنان گفته شود: کیستید؟ پاسخ دهند: اهل صبر، سؤال شود: بر چه صبر کردید؟ جواب دهند: بر انجام طاعت حق و دوری از معصیت خدا. پس پروردگار می فرماید: راست گفتند، آنان را وارد بهشت نمایید. و این است قول خدای عزّ و جلّ «همانا کامل داده می شود اجر صابران بدون حساب.»

حضرت مولا علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود:

اَلصَّبْرُ صَبْرانِ : صَبْرٌ عِنْدَ المُصیبَةِ حَسَنٌ جَمیلٌ ، وَ أحْسَنُ مِنْ ذلِکَ الصَّبْرُ عِنْدَما حَرَّمَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْکَ . وَ الذّکْرُ ذِکْرانِ : ذِکْرُ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَ الْمُصیبَةِ ، وَ أفْضَلُ مِنْ ذلِکَ ذِکْرُاللّهِ عَنْدَما حَرَّمَ اللّهُ عَلَیْکَ فَیَکُونُ حاجِزاً. (1)

صبر دو نوع صبر است: صبر در مصیبت که خوب و پسندیده است و بهتر از آن صبری است که در برابر آنچه خداوند حرام کرده به خرج دهی تا از ارتکاب گناه در امان بمانی.

و یاد دو نوع یاد است: یاد خدا در وقت مصیبت و برتر از آن یاد خداست در برابر آنچه خدا بر تو حرام کرده تا آن یاد مانع تو از کار حرام شود.

حضرت باقر علیه السلام می فرماید:

لَمّا حَضَرَتْ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ الْوَفاةُ ضَمَّنِی إلی صَدْرِهِ وَ قالَ : یا بُنَیَّ ، اوصیکَ بِما أوْصانی بِهِ أبی حینَ حَضَرَتْهُ الْوَفاةُ وَ بِما ذَکَرَ أنَّ أباهُ أوْصاهُ بِهِ : یا بُنَیَّ ، إصْبِرْ عَلَی الْحَقِّ وَ إنْ کانَ مُرّاً. (2)

زمانی که حضرت علیّ بن الحسین را وقت وفات رسید مرا به سینه گرفت و فرمود: پسرم، تو را به آنچه که پدرم حضرت سیّدالشهداء به وقت رسیدن

ص:44

شهادت وصیت کرد سفارش می کنم و بدانچه یادآور شد که پدرش به او وصیت کرده و آن این است: فرزندم بر آنچه حقّ است صبر کن گرچه تلخ باشد.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

إنَّ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أنْعَمَ عَلی قَوْمٍ فَلَمْ یَشْکُرُوا فَصارَتْ عَلَیْهِمْ وَبالاً، وَ ابْتَلی قَوْماً بِالْمَصائِبِ فَصَبَرُوا فَصارَتْ عَلَیْهِمْ نِعْمَةً . (1)

خداوند عزّو جلّ بر مردمی نعمت داد پس شکر نکردند، برای آنان وبال شد و مردمی را گرفتار کرد پس صبر نمودند، برای آنان نعمت شد.

و نیز فرمود:

مَنِ ابْتُلِیَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ بِبَلاءٍ فَصَبَرَ عَلَیْهِ کانَ لَهُ مِثْلُ أجْرِ ألْفِ شَهیدٍ. (2)

هر مؤمنی که گرفتار شود و بر آن گرفتاری صبر کند، برای او مانند اجر هزار شهید است.

و نیز فرمود:

اِصْبِرُوا عَلَی الدُّنْیا فَإنَّما هِیَ ساعَةٌ ، فَإنَّ ما مَضی مِنْهُ لا تَجِدُ لَهُ ألَماً وَ لا سُرُوراً، وَ ما لَمْ یَجِیءْ فَلا تَدْری ما هُوَ، وَ إنَّما هِیَ ساعَتُکَ الَّتی أنْتَ فیها، فَاصْبِرْ فیها عَلَی طاعَةِ اللّهِ ، وَاصْبِرْ فیها عَنْ مَعْصِیَةِ اللّهِ . (3)

در این مدّت زمانی که در دنیا هستید بر حوادث و بلاها و طوفان ها و پیشامدهایش صبر کنید که دنیا ساعتی بیش نیست؛ زیرا از گذشتۀ آن الم و رنج و درد و سرور و خوشحالی نمی یابی، چون گذشته و رابطه ای اکنون با

ص:45

آن نداری، نیامده را هم از آن بی خبری، این تویی و ساعتی که در آن به سر می بری، در این ساعت بر انجام طاعات و ترک محرّمات صبر کن.

فقیه بزرگ، شیخ مفید، نقل می کند:

أتی رَجُلٌ أبا عَبْدِاللّهِ علیه السلام فَقالَ لَهُ : یَابْنَ رَسُولِ اللّهِ ، أوْصِنی، فَقالَ : لایَفْقِدُکَ اللّهُ حَیْثُ أمَرَکَ ، وَ لا یَراکَ حَیْثُ نَهاکَ . قالَ : زِدْنی، قالَ : لا أجِدُ. (1)

مردی به محضر مبارک حضرت صادق علیه السلام آمد و عرضه داشت: مرا سفارش فرما. امام علیه السلام فرمود: خداوند تو را تارک عبادت و آلوده به گناه نبیند.

عرضه داشت بیشتر بفرمایید، فرمود: غیر از این نیست.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

امیرالمؤمنین علیه السلام به مسجد درآمد، ناگاه مردی را غمناک و سر به گریبان دید، به او فرمود: در چه حالی ؟ چه خبر است ؟ تو را چه می شود؟ عرضه داشت: پدر و مادر و برادرم مرده اند، می ترسم، زهره ترک شوم!

حضرت به او فرمود: بر تو باد به تقوا و صبر، تا فردای قیامت با این دو سرمایه به محضر حق شرفیاب شوی.

صبر در امور چون سر است از تن، چون سر از تن جدا گردد تن فاسد شود و چون در کارها صبر نباشد همۀ کارها فاسد گردد. (2)امیرالمؤمنین علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت می کند:

اَلصَّبْرُ ثَلاثَةٌ : صَبْرٌ عِنْدَ الْمُصیبَةِ ، وَ صَبْرٌ عَلی الطّاعَةِ ، وَ صَبْرٌ عَنِ الْمَعْصِیَةِ . فَمَنْ صَبَرَ عَلَی الْمُصیبَةِ حَتّی یَرُدَّها بِحُسْنِ عَزائِها کَتَبَ اللّهُ لَهُ

ص:46

ثَلاثَمِائَةِ دَرَجَةٍ ، ما بَیْنَ الدَّرَجَةِ إلَی الدَّرَجَةِ کَما بَیْنَ السَّماءِ إلَی الأْرْضِ . وَ مَنْ صَبَرَ عَلَی الطّاعَةِ کَتَبَ اللّهُ لَهُ سِتَّمِائَةِ دَرَجَةٍ ما بَیْنَ الدَّرَجَةِ إلَی الدَّرَجَةِ کَما بَیْنَ تُخُومِ الأْرْضِ إلَی الْعَرْشِ . وَ مَنْ صَبَرَ عَنِ الْمَعْصِیَةِ کَتَبَ اللّهُ لَهُ تِسْعَمِائَةِ دَرَجَةٍ ، ما بَیْنَ الدَّرَجَةِ إلَی الدَّرَجَةِ کَما بَیْنَ تَخُومِ الأْرْضِ إلی مُنْتَهَی الْعَرْشِ . (1)

صبر سه صبر است: صبر بر مصیبت و صبر بر طاعت و صبر از گناه. هر که در مصیبت صبر کند تا آن را به تسلّی خوبی جواب گوید خداوند برایش سیصد درجه نویسد که میان هر درجه تا درجۀ دیگر به مانند میان آسمان است تا زمین. و هر که بر طاعت صبر کند، خداوند برایش ششصد درجه نویسد که میان درجه ای تا درجۀ دیگر از عمق زمین است تا عرش. و هر که بر معصیت صبر کند، خدا برایش نهصد درجه نویسد که میان هر درجه تا درجۀ دیگر از عمق زمین تا پایان عرش باشد.

امیرالمؤمنین علیه السلام در وصیّت خود به محمد حنفیّه فرمود:

إیّاکَ وَ الْعُجْبَ ، وَ سُوءَ الْخُلْقِ ، وَ قِلَّةَ الصَّبْرِ، فَإنَّهُ لا یَسْتَقیمُ لَکَ عَلی هذِهِ الْخِصالِ الثَّلاثِ صاحِبٌ ، وَ لایَزالُ لَکَ عَلَیْها مِنَ النّاسِ مُجانِبٌ . (1)

از خودبینی و بداخلاقی و کم صبری بپرهیز، به حقیقت که با این سه خصلت مصاحب و یاری برای تو نخواهد ماند و به طور دائم مردم از تو کناره گیر خواهند بود.

حضرت زین العابدین علیه السلام فرمود:

أخَذَوا النّاسُ ثَلاثَةً مِنْ ثَلاثَةٍ : أخَذُوا الصَّبْرَ عَنْ أیُّوبَ علیه السلام ، وَ الشُّکْرَ عَنْ نُوحٍ علیه السلام ، وَ الْحَسَدَ عَنْ بَنی یَعْقُوبَ علیه السلام . (2)

مردم سه چیز را از سه نفر گرفتند: صبر را از ایّوب، شکر را از نوح و حسد را از فرزندان یعقوب.

امیرالمؤمنین علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت می کند:

عَلامَةُ الصّابِرِ فی ثَلاثٍ : أوَّلُها أنْ لا یَکْسَلَ ، وَ الثّانِیَةُ أنْ لا یَضْجَرَ، وَ الثّالِثَةُ أن لایَشْکُوَ مِنْ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ، لِأَنَّهُ إذا کَسِلَ فَقَدْ ضَیَّعَ الْحَقَّ ، وَ إذا ضَجِرَ لَمْ یُؤَدِّ الشُّکْرَ، وَ إذا شَکا مِنْ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَدْ عَصاهُ . (3)

نشانۀ صابر در سه چیز است: اول: کسل و سست و بیحال نمی شود.

دوم: دلتنگ و بی قرار نمی گردد. سوم: از خدای خود شکایت نمی کند؛ زیرا اگر کسل شود حق را (که ادامۀ راه برای رسیدن به سعادت دنیا و

ص:49

آخرت است) ضایع می کند و اگر دلتنگ گردد به شکر بر نمی خیزد و اگر از حضرت محبوب شکایت کند به راه عصیان رفته است.

امام صادق علیه السلام از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت می فرماید:

ثَلاثٌ مِنْ أبْوابِ الْبِرِّ: سَخاءُ النَّفْسِ ، وَ طیبُ الْکَلامِ ، والصَّبْرُ عَلَی الأْذی. (1)

سه چیز از موارد نیکی است: سخاوت، پاکیزگی سخن و صبر بر آزار مردم.

جابربن عبداللّه انصاری از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل می کند:

مِنْ کُنُوزِ الجَنَّةِ الْبَرُّ، وَ اخْفاءُ الْعَمَلِ ، وَ الصَّبْرُ عَلَی الرَّزایا، وَ کِتْمانُ الْمَصائِبِ . (2)

نیکی و پنهان داشتن عمل برای دوری از ریا و صبر بر ناراحتی ها و کتمان مصیبت ها از گنج های بهشت است.

امام صادق علیه السلام می فرماید خداوند به داود خطاب کرد:

همنشینت در بهشت خلاده دختر أوس است، نزد او برو و این خبر را به او برسان و به جنّت بشارتش ده و او را آگاه کن که قرین تو در آخرت است.

داود در خانۀ او آمد و در کوبید، خلاده بیرون شد، داود فرمود: خلاده دختر اوسی ؟ عرضه داشت آن که تو او را می طلبی من نیستم. داود دوباره پرسید، گفت:

چرا خبر حق را در اختیارش گذاشت، خلاده گفت: شاید دیگری باشد که با من تشابه اسمی دارد، داود گفت: به من دروغ گفته نشده و من هم دروغ نگفته ام، تو همانی.

خلاده گفت: به خدا قسم دروغ نمی گویم، واللّه در خودم آنچه را گفتی نمی یابم.

داود فرمود: از باطنت به من خبر ده، عرضه داشت: دردی به من نمی رسد به هر

ص:50

صورت که باشد و مرضی عارضم نمی گردد و گرسنگی به من هجوم نمی آورد مگر این که صبر می کنم و رفعش را از او نمی خواهم تا خود حضرت او، مشکلم را آسان نماید، من بر آنچه می گذرد خدا را شکر و سپاس می گویم. داود فرمود: به همین خاطر به آن مقام رسیده ای.

آنگاه حضرت صادق علیه السلام فرمود: به خدا قسم این است دینی که خداوند برای بندگان شایستۀ خود پسندیده است. (1)

کسی که در تمام شؤون زندگی اعم از مادی و معنوی و دنیایی و اجتماعی و خانوادگی و رابطی و حقوقی به حق خود قانع است، از بندگان شایستۀ خدا است.

ارزش قناعت، این صفت والای ملکوتی، زمانی برای شما معلوم می گردد که بخش هیجان حرص را که در قسمت اول دعا بود با دقّت مطالعه کنید.

اگر کسی در امر شهوت به حلال خدا قناعت کند آراسته به ورع و تقوا و حفظ نفس و تزکیۀ باطن می شود و از گناهان کبیره ای چون زنا، زنای محصنه، لواط ، استمناء، چشم چرانی، در پی ناموس دیگران رفتن که هر یک به تنهایی ممکن است زندگی را به باد دهد و انسان را مستحقّ عذاب ابد کند، در امان می ماند.

اگر کسی در مسألۀ مال به حلال خدا که از طریق فعالیّت مشروع به دست می آید قناعت کند، از حرص، بخل، تکبّر، نخوت، غصب، ربا، دزدی، کم فروشی، لواط ، اسراف، تبذیر که هر یک به تنهایی می تواند عامل سیه روزی انسان گردد و آدمی را برای همیشه به عذاب سخت قیامت دچار کند، در امان مانده و به خیر دنیا و آخرت می رسد و اگر کسی در شؤون اجتماعی و خانوادگی و رابطی به حق خود قناعت ورزد از ظلم و ستم بر دیگران و غضب و خشم و سلطه جویی و فرعون منشی مصون مانده و عاقبت خوشی در این جهان و آن جهان پیدا خواهد کرد:

تِلْکَ الدّارُ الآْخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذینَ لا یُریدُونَ عُلُوّاً فِی الأْرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقینَ » (1)

آن سرای [ پرارزش ] آخرت را برای کسانی قرار می دهیم که در زمین هیچ برتری و تسلّط و هیچ فسادی را نمی خواهند ؛ و سرانجام [ نیک ] برای پرهیزکاران است.

ص:52

الآْصالِ * رِجالٌ لاتُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِاللّهِ وَ اقامِ الصَّلاةِ وَ إیتاءِ الزَّکاةِ یَخافُونَ یَوْماً تَتَقَلَّبُ فیهِ الْقُلُوبُ وَ الأْبْصارُ * لِیَجْزِیَهُمُ اللّهُ أحْسَنَ ما عَمِلُوا وَ یَزِیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللّهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ » (1)

[ این نور ] در خانه هایی است که خدا اذن داده [ شأن و منزلت و قدر و عظمت آنها ] رفعت یابند و نامش در آنها ذکر شود ، همواره در آن خانه ها صبح و شام او را تسبیح می گویند . * مردانی که تجارت و داد و ستد آنان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز و پرداخت زکات باز نمی دارد ، [ و ] پیوسته از روزی که دل ها و دیده ها در آن زیر و رو می شود ، می ترسند . * [ این گونه عمل می کنند ] تا خدا آنان را بر [ پایۀ ] نیکوترین عملی که انجام داده اند پاداش دهد ، و از فضلش برای آنان بیفزاید ، خدا به هر که بخواهد بی حساب روزی می دهد .

آری، هر کانونی که به فرمان خدا بر پا شده و نام خدا در آن برده شود و هر صبح و شام مردم با ایمانی که زندگی مادی آنها را به خود مشغول و از یاد خدا غافل نمی کند به تسبیح و تقدیس در آن مشغولند، چنین خانه هایی مرکز مشکات انوار الهی و ایمان و هدایت است.

«در واقع این خانه ها چند ویژگی دارد:

نخست این که به فرمان خدا بنیان شده است. دیگر این که پایه ها و دیوارهایش آن چنان محکم و مرتفع است که آن را از نفوذ شیاطین حفظ می کند. و دیگر این که مرکز یاد خداست و سرانجام این که مردانی از آن پاسداری می کنند که صبح و شام به تسبیح خدا مشغولند و جاذبه های دنیای فریبنده آنها را از حق غافل نمی سازد.

این خانه ها با این ویژگی ها سرچشمۀ هدایت و ایمان است.

ص:55

در این آیه هم «تجارت» آمده و هم «بیع» با این که به نظر می رسد هر دو یک معنی داشته باشد ولی ممکن است تفاوت این دو از این نظر باشد که تجارت اشاره به یک کار مستمر و مداوم است ولی بیع برای یک مرحله و به صورت گذرا است.

توجه به این امر نیز ضروری است که نمی فرماید آنها مردانی هستند که به سوی تجارت و بیع نمی روند، بلکه می گوید که تجارت و بیع، آنها را از یاد خدا، بر پاداشتن نماز و ادای زکات غافل نمی کند.» (1)چنین انسان هایی که بدین صورت مورد لطف و عنایت و رحمت و محبت حق قرار گرفته اند و بدین سان در قرآن مجید از آنان یاد شده و آنان را مرکز نشر ایمان و هدایت معرفی کرده است، آراسته به صفات حسنه و اخلاق حمیده و به خصوص در بیع و تجارت، منقّش به نقش الهیِ قناعت هستند.

آری، قناعت که حالتی نفسانی و معلول و محصول توجه به واقعیّت های الهیّه و حقایق ملکوتیه است هیچ تضادی با کسب و کار و بیع و تجارت و دنبال دنیا رفتن ندارد. این صفت، دارندگانش را از دیگران در پاکی و آلودگی در تمام شؤون حیات ممتاز می گرداند.

اسلام با عزلت، سستی، کسالت، بیکاری، بیعاری و در عین حال با فعالیّت و کوشش و حرکت در مسیر غیر خدا که محصولی جز آلوده شدن به حرام ندارد، سخت و شدید مخالف است.

آری، باید هر روز به دنبال سر و صورت دادن به معیشت رفت و در برخورد با مال و ثروت از قناعت کمک گرفت و چهارچوب حیات را با تمام شؤونش خرج خدمت به حق و خلق کرد.

آن جا که انسان حس می کند امور مادی می خواهد وی را از یاد خدا غافل کند و قدمش را به عرصه گاه حرام ببرد، باید با تمام وجود ایستادگی کند و در این نقطۀ

ص:56

خطرناک به حصار الهی قناعت پناه ببرد.

الا چند از پی دنیا کشی رنج تو را کُنج قناعت بهتر از گنج

ز خوان رزق اندک توشه ای گیر قناعت کن ز عصیان گوشه ای گیر

چه از رزق مقدّر بیش جویی چه از روز مقرّر پیش جویی

ز تقدیر خدا بیزاری است این ز خود رأیی خدا آزاری است این

اگر شخصی به قدر بهرۀ خویش شود از خوان نعمت قسمت اندیش

ولی آن بندۀ دور از سعادت نگردد قانع و جوید زیادت

یقین کز مهر او افسرده گردد از او یکبارگی آزرده گردد

تو هم ای بنده قانع باش و خرسند مشو در بند آزار خداوند

ز دنیا گر به اندک توشه سازی نسازی خرمن و با خوشه سازی

نبیند رنج گردون خرمن تو شود از خوشه پر دُر دامن تو

سر خویش از طمع در پا مینداز قناعت کن به گردون سر برافراز

(هلالی جغتایی)

محصول صفت عالی قناعت است.

و از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت است:

مراد از حیات طیّبه قناعت و رضا و خشنودی به عطای خداست.» (1)و از حضرت مولا علی علیه السلام آمده:

حیات طیّبه قناعت است. (2)

برنامه های ظاهری ضعیف قرار داد، با قناعتی که از بی نیازی چشمها را پر می کرد و تهیدستی و فقری که دیده ها و گوش ها را از آن مملو می ساخت.

و نیز فرموده است:

ألْهِمْ نَفْسَکَ الْقُنُوعَ . (1)

قناعت را به خورد نفس بده.

نِعْمَ حَظُّ الْمَرْءِ الْقَناعَةُ . (2)

چه نیکوست لذّت مرد را قناعت!

اِنْتَقِمْ مِنْ حِرْصِکَ بِالْقُنُوعِ کَما تَنْتَقِمُ مِنْ عَدُوِّکَ بِالْقِصاصِ . (3)

از حرصت با قناعت انتقام بگیر، چنانکه از دشمنت با قصاص انتقام می گیری.

أشْکَرُالنّاسِ أقْنَعُهُمْ ، وَ أکْفَرُهُمْ لِلنِّعَمِ أجْشَعُهُمْ . (4)

شاکرترین مردم قانع ترین آنان و ناسپاس ترینشان نسبت به نعمت ها طمع کارترین آنهاست.

کَفی بِالْقِناعَةِ مُلْکاً وَ بِحُسْنِ الْخُلْقِ نَعیماً. (5)

پادشاهی در قناعت است و حسن خلق نعمت بزرگی است.

ما أحْسَنَ بِالإْنْسانِ أنْ یَقْنَعَ بِالقَلیلِ وَ یَجُودَ بِالْجَزیلِ . (6)

چه نیکوست انسان را که به اندک قانع باشد و به بیشتر جود و احسان نماید.

ص:59

مَنْ قَنَعَتْ نَفْسُهُ ، أعانَتْهُ عَلَی النَّزاهَةِ وَ الْعِفافِ . (1)

کسی که نفسش آراسته به قناعت شود، در پاکی و عفّت به کمک صاحبش بر خواهد خاست.

مِنْ شَرَفِ الْهِمَّةِ لُزُومُ الْقَناعَةِ . (2)

از بلندی همّت، ملازمت با قناعت است.

مِنْ عِزِّ النَّفْسِ لُزومُ الْقِناعَةِ . (3)

از عزّت نفس التزام به قناعت است.

اَلْقِناعَةُ سَیْفٌ لاَیَنْبُو. (4)

قناعت شمشیری است که کند نمی شود.

خِیارُ امَّتِی الْقانِعُ ، وَ شِرارُهُمُ الطّامِعُ . (5)

بهترین امّتم قانع و بدترین آنها طمع ورز است.

امام باقر علیه السلام می فرماید:

امام علی بن ابیطالب علیه السلام از خرمایی نوش جان فرمود، سپس آب میل فرمود، آنگاه به شکمش زد و گفت: آن کس که شکم او را به آتش ببرد از خدا دور باد.

اَلْقَناعَةُ مالٌ لایَنْفَدُ. (1)

قناعت ثروتی است که پایان ندارد.

اَلْقِناعَةُ تُغْنی. (2)

قناعت بی نیاز کننده است.

طَلَبْتُ الْغِنی فَما وَجَدْتُ إلاّ بِالْقِناعَةِ ، عَلَیْکُمْ بِالْقِناعَةِ تَسْتَغْنُوا. (3)

بی نیازی خواستم جز در قناعت نیافتم، قناعت کنید بی نیاز شوید.

اَلْقِناعَةُ غُنْیَةٌ ، وَ الاِْقْتِصادُ بُلْغَةٌ . (4)

قناعت بی نیازی است و میانه روی زندگی رساننده (به هدف) است.

اَلْقانِعُ غَنِیٌّ وَ إنْ جاعَ وَ عَرِیَ . (5)

قانع بی نیاز است گرچه گرسنه و برهنه باشد.

اَلْقَناعَةُ رَأْسُ الْغِنی. (6)

قناعت ریشۀ ثروت است.

لا کَنْزَ أغْنی مِنَ الْقَناعَةِ . (7)

گنج و ثروتی بی نیاز کننده تر از قناعت نیست.

ص:61

مَنْ قَنِعَ بِما رَزقَهُ اللّهُ فَهُوَ مِنْ أغْنَی النّاسِ . (1)

آن کس که به روزی پاک و حلال خدا قناعت کند، از بی نیازترین مردم است.

أوْحَی اللّهُ تَعالی إلی داوُدَ علیه السلام : وَضَعْتُ الْغِنی فِی الْقَناعَةِ وَ هُمْ یَطْلُبُونَهُ فی کَثْرَةِ الْمالِ فَلا یَجِدُونَهُ . (2)

خداوند بزرگ به داود وحی کرد: ثروت را در قناعت گذاشته ام، مردم در زیادی مال می جویند ولی نمی یابند.

اِنْزِلْ ساحَةَ الْقَناعَةِ بِاتِّقاءِ الْحِرْصِ ، وَ ادْفَعْ عَظیمَ الْحِرْصِ بِإیثارِ الْقَناعَةِ . (3)

با نگهداری خود از حرص در عرصه گاه قناعت قرار گیر و حرصِ بزرگ را، با به میدان آوردن همۀ وجودت در مرحلۀ قناعت دفع کن.

لَنْ تُوجَدِ الْقَناعَةُ حَتّی یُفْقَدَ الْحِرْصُ . (4)

بدون از بین رفتن حرص، هرگز به قناعت دسترسی نیست.

یَنْبَغی لِمَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ أنْ یَلْزَمَ الْقَناعَةَ وَ الْعِفَّةَ . (5)

سزاوار است انسان خودشناس ملازم قناعت و پاکی شکم و شهوت باشد.

ثَمَرَةُ الْقَناعَةِ الْعِزُّ. (6)

میوۀ قناعت عزّت و آبرو است.

ص:62

وَ اقْنَعْ بِما اوتیتَهُ یَخِفَّ عَلَیْکَ الْحِسابُ . (1)

و به آنچه داده شدی قناعت ورز، تا حساب قیامت بر تو سبک و آسان گردد.

مَنْ رَضِیَ مِنَ اللّهِ بِالْیَسیرِ مِنَ الْمَعاشِ رَضِیَ اللّهُ مِنْهُ بِالْیَسیرِ مِنَ الْعَمَلِ . (2)

هر کس به دادۀ اندک حق در امر معاش خشنود باشد، خدا به عمل اندک او رضایت خواهد داد.

أنْعَمُ النّاسِ عَیْشاً مَنْ مَنَحَهُ اللّهُ سُبْحانَهُ الْقَناعَةَ ، وَ أصْلَحَ لَهُ زَوْجَهُ . (3)

در بهترین ناز و نعمت در زندگی آن کسی قرار دارد که خداوندِ پاک قناعت روزیش فرموده و زوجه و همسرش را صالح و شایسته قرار داده است.

اَلْقَناعَةُ أهْنَأُ عَیْشٍ . (4)

قناعت خوشگوارترین زندگی است.

مشو به ملک سلیمان و مال قارون شاد که ملک و مال بود در ره حقیقت باد

کنند خلق جهانت چو سوسن آزادی اگر چو سرو سهی گردی از جهان آزاد

کجا به دست تو افتد ممالک جمشید بدین صفت که نگینت به دست دیو افتاد

از این سراچۀ خاکی درِ طمع در بند چرا که هیچ کس از وی ندیده است گشاد

ص:63

جهان سِفله اگر با کسی وفا کردی ز کیقباد کجا منتقل شدی به قباد

کسی که آمد و بنهاد رسم سرداری به عاقبت نشنیدی که رفت و سر بنهاد

اگر عمارت شدّاد شد بهشت برین ببین که بر چه طریقش بهشت و شد شدّاد

به پیره زال جهان دل مده که در همه عمر نبوده است دمی پور زال از او دلشاد

مگو حکایت شیرین که خسرو از غم او هلاک گشت به تلخیّ و جان شیرین داد

غلام همّت آنم که بهر راحت خلق نهد چو بانیِ این بقعه گوشه ای بنیاد

(خواجوی کرمانی)

نمی شناسد و تنها به لذّت و خوشی می اندیشد در وجود هر بشری سبب نمایش چهرۀ زشت اخلاق است.

در قرآن مجید این قدرت درونی به «نفس امّاره» تعبیر شده است که بنده اش را در آزمایش دشواری قرار داد.

وَ مَآ أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّی إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَّحِیمٌ » (1)

من خود را از گناه تبرئه نمی کنم ؛ زیرا نفس طغیان گر ، بسیار به بدی فرمان می دهد مگر زمانی که پروردگارم رحم کند ؛ زیرا پروردگارم بسیار آمرزنده و مهربان است .

قدرت منفی در باطن انسان، آدمی را از رسیدن به گناهان لذیذ و ناپاکی بازمی دارد. و تمایلات را تعدیل می کند و نفس امّاره سرکش را ملامت و مهار می نماید. این توان از نیکی و پاکی حمایت می کند و بدی را دفع می کند.

در قرآن کریم از این نیروی بازدارنده و تعدیل کننده به «نفس لوّامه» یاد شده است.

وَ لَآأُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ » (2)

و به نفس سرزنش گر قسم می خورم .

بر اساس بیان قرآن انسان دارای فطرت توحیدی است و از طریق آن به وجود خداوند با صفات جمیله پی می برد و از راه فطرت نیز با مکارم و رذایل اخلاقی آشنا می شود که فضیلت آن را تقوای نفس و رذیلت را فجور نفس می نامند.

ص:65

وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّیها * فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَیها» (1)

و به نفس و آن که آن را درست و نیکو نمود ، * پس بزه کاری و پرهیزکاری اش را به او الهام کرد .

حسن خلق و مکارم اخلاقی لازمۀ شخصیت ملکوتی انسان است. در حالی که سوء خلق و مفاسد اخلاقی در نتایج شخصیت دنیوی انسان است. صاحبان شخصیت معنوی دارای باطن نیکو و سالمی هستند که در پی کسب حلال ها و نیکی ها و دوری از محرمات و پستی هایند.

امّا صاحبان قلوب دنیوی همراه با ریا و نفاق است که به دنبال کسب مقامات ظاهری و اندوختن اموال و سرمایه های مادی اند.

با توجه به همه این آثار و برکات روحی و معنوی اخلاق، برای نفس که از سوی عمل به دستورهای اخلاقی و معارف دینی می تواند آثار سازنده و مفید داشته باشد، چرا بشر از آن بهره نمی برد تا سلامت و سعادت دنیایی خود را تأمین کند. و همچنان به خلقیّات ناپسند خود اصرار می ورزد.

مولای متقیان امیرمؤمنان علیه السلام به همه بشریت توصیه فرموده است:

وَ عَلَیْکُمْ بِمَکارِمِ الأَخْلاقِ فَاِنَّها رِفْعَةٌ وَ ایَّاکُمْ وَالْاَخْلاقَ الدَّنِیَّةَ فَاِنَّها تَضَعُ الشَّرِیفَ وَ تَهْدِمُ الْمَجْدَ. (2)

به شما باد به تحصیل مکارم اخلاق که آن مایۀ سربلندی است. و از خوی های پست دوری کنید که آن انسان های شریف را پست می کند و بزرگواری را از بین می برد.

ص:66

پس راه موفّقیّت و نجات در این است که در طلب مکارم اخلاق باشیم هر چند امیدی به بهشت رفتن و ترسی از دوزخ هم در کار نباشد.

الضَّمائِرِ، فَلا تَوازَرُونَ وَ لاتَناصَحُونَ وَ لاتَباذَلُونَ وَ لاتَوادُّونَ . (1)

شما بر مبنای دین خدا برادر هستید، چیزی جز آلودگی درون ها و بدی نیّت ها شما را از هم جدا نکرده، به این لحاظ یکدیگر را یاری نمی دهید و خیرخواهی نمی کنید و به هم بذل و بخشش ندارید و با یکدیگردوستی نمی کنید.

این حالات از آثار علاقمندی افراطی به دنیا و آرزوهای نفسانی است که عدّه ای به اندک مال دنیا شاد می شوند و نگران بازپرسی از عملکرد خود در آخرت نمی باشند.

بنابراین باید برای پالایش درون به سفارش امام علی علیه السلام که از سخنان رسول اللّه صلی الله علیه و آله گرفته اند توجه نمود که فرمود:

طُوبی لِمَنْ ذَلَّ فی نَفْسِهِ وَ طابَ کَسْبُهُ وَ صَلَحَتْ سَریرَتُهُ ، وَ حَسُنَتْ خَلیقَتُهُ . (2)

خوشا به حال کسی که نزد خود خوار و کسبش پاک و باطنش شایسته و اخلاق نیکوست.

نگردد، سر به تجاوز، افراط و اصرار نسبت به تمام امور مادی از قبیل مال، مقام، شهرت و شهوت جنسی زده و به تعبیر قرآن تبدیل به هوای نفس می گردد.

طوفان هوا، انسان را در مال مبدّل به قارون و در مقام تبدیل به فرعون و هیتلر و در شهوت جنسی تبدیل به حیوان درنده و خطرناکی می کند که حتی به محارم خود هم رحم نخواهد کرد و در برنامۀ شکم مبدّل به غاصب، دزد، محتکر، ثروت اندوز، مشروب خوار و حرام خوار خواهد نمود.

وقتی انسان از شناخت موقف و موقعیّت و جایگاهش در آفرینش غافل بماند، زمانی که بشر از حقایق ملکوتیّه دور بماند، آنگاه که از مالک حقیقی و صاحبش حضرت حق و مرگ و برزخ و قیامت و حساب و کتاب غفلت کند، و وقتی از رشتۀ خیر و سلامت و درستی و سعادت و خدمت به همنوعان در بی خبری فرو رود برای زندگی و حیاتش محوری جز شهوت باقی نمی ماند.

شهوتی که به دور از تربیت و کنترل است، از انسان چه می خواهد؟! مال خواهی و مقام خواهی و شهرت خواهی و لذّت خواهی و جولان شهوت جنسی را به چه صورت از انسان می طلبد؟! در چنین موقعیّتی کدامیک از حسنات اخلاقی در وجود مرد و زن پابرجا می ماند و کدامیک از رذایل و سیّئات اخلاقی از ضربه زدن به شخصیّت الهی انسان کنار می ماند؟

«اکثریت جوامع و ملل تا اوایل قرن رنسانس در کنترل شهوات کم اراده و ضعیف بودند، جنایات جنسی در حدی البته در بیشتر موارد به صورت پنهان و به دور از چشم دیگران در جهت حفظ آبرو و موقعیت وجود داشت، ولی در عصر رنسانس و به خصوص از زمانی که یهودیان و دانشمندان آنان تحت عنوان روانشناس و اقتصاددان و جامعه شناس، میدان تاخت و تاز در حیات انسان پیدا کردند همان ارادۀ کم و ضعیف را که گاهی حافظ شرف بود؛ در پهنه گاه زندگی دچار نمودند که در تاریخ حیات انسان سابقه نداشت. تسلط فرهنگ بی بند و باری بر اثر روابط بین المللی بر ممالک آسیا و اروپا، گروه کثیری از مردم این نواحی را همانند آن حیوانات وحشی به چاه جهنّمی فساد کشید.

حاکمان جهان می بایست با قواعد الهی و منطقی و عقلی، ارادۀ ضعیف مردم را نسبت به کنترل شهوات تقویت می کردند تا جهان تبدیل به گلستانی از واقعیت ها و حقایق می شد و هر کس در هر برنامه ای قانع به حق خود، زندگی می کرد ولی با کمال تأسف حاکمان در روی زمین، خودشان از نیروی اراده بی نصیب و در بسیاری از برنامه ها غرق در شهوات بی قید و شرط بودند و جهانیان از باب:

النّاسُ عَلی دینِ مُلُوکِهِمْ . (1)

مردم بر آیین و روش حاکمانشان می باشند.

به این فضاحت و رسوایی درافتادند.

کار فضاحت انسان در مسألۀ هوا و هواپرستی و شهوت و شهوات به جایی رسیده که برای اقناع خود، به دست دست اندرکاران علوم مادی، منکر فضایل اخلاقی شده و حقایق انسانی و خصال ملکوتی را که با ذات بشر و فطرت او عجین است و خمیرمایۀ شرف و کرامت و فضیلت اوست اموری اعتباری و معلول

ص:70

محدودیّت های ساختگی و جهات مادی دانستند.

جوّی که بر زندگی و حیات غربی ها با جملات پر زرق و برق و کلماتی که لباس علمی به آن پوشانده بودند حاکم شد کاری کرد که اروپا از قید اخلاق آزادی یافت؛ زیرا آن را بار گرانی می دانست که مردم بدون اختیار و از روی تقلید کورکورانه از دوران تاریک بشریت به ارث برده اند.

اروپایی ها اظهار کردند: قیود اخلاقی تنها به درد ایّام کودکی بشر می خورد، یعنی آن روزی که هواپیما وجود نداشت و نمی شد با یک گردش سریع و مدت چند ساعتی، جهان را بمباران کرد، روزگاری که انسان غیرت داشت و ناموس و عِرض خود را در اختیار حیوانات گرسنه قرار نمی داد، همچنین دورانی که ما نادان بودیم و نمی فهمیدیم که انرژی جنسی تنها یک موضوع بیولوژیکی است و هیچ گونه ارتباطی با اخلاق ندارد!

این شرف فروخته ها و برده های شهوت می گویند:

تمایلات جنسی فقط یک بحث حیوانی است که آدمی باید مثل سگ و سایر چهارپایان آن را به کار برد. بنابراین دیگر کنترل و محدودیت اخلاقی معنایی ندارد، ما آن ایّامی که مقیّد به حدود اخلاقی بودیم، در نفاق به سر می بردیم و مردم اجتماع را شریف می پنداشتیم، ولی سزاوار آن است که دل و روح و جسم خود را همیشه بیالاییم و با پیروی از طبایع حیوانی خویش، خود را از دورویی نجات بخشیم.

تمدّن جدید غرب که بر مادیّت محض بنیان گذارده شده در موضوع زندگی و روان توجیهات نارسایی کرده است، از قبیل توجیهات اقتصادی در تاریخ، توجیهات مادی در احساسات انسان، توجیهات جنسی در سایر شؤون مختلف زندگی، سپس این امور که به عنوان علم به خورد انسان جاهل داده شده باعث گردید که شخصیت انسان لکه دار گردد و ما در تمام مقدسات وی نظر تشکیک

ص:71

بیفکنیم. اندیشۀ خانواده و روابط عاطفی افراد نیز که در محیط خانواده به دست می آید در ضمن این کشاکش مورد حمله قرار گرفته است.

سپس برای این که این اوضاع شوم را با نظرات علمی نیز تثبیت کنند از دانشمندانِ در اختیار خود خواستند تا به نام بحث و انتقاد علمی به یاوه سرایی و ابراز نظریه هایی بی اساس اشتغال ورزند.

این دانشمندان پول پرست و مقهور شهوت و خادمان استعمار و استثمار تا آن جا که نیرو داشتند بشر را آلوده معرفی کردند، به طوری که گویی از طرف قوای مرموز موظف بودند که در این راه مبالغه کنند.

کار را به جایی رساندند که با تلقینات پی در پی و به عنوان مسائل علمی فریاد می زدند که: امروز عصر تمدّن است و دیگر دوران بر بریت گذشته و برای زن و مرد قیود قبل از عصر تمدن معنا ندارد. اکنون باید همه بدانند که وضع دنیا برگشته و همه به خصوص جنس زن از اسارت رهایی یافته، به تنهایی می تواند برای خود کاسبی کند. آری، زن آزاد شده و دیگر آن اضطراب گذشته در کار نیست، بنابراین نیازی ندارد که خود را منحصر به یک مرد بداند، شبی در آغوش جوانی که عشقش به او کشیده می خوابد و فردا شب که از او سیر شد به دامان مردی دیگر که عضلاتی قوی دارد می آرمد، کسی نیز حق ندارد که او را از کارهایی که دلش می خواهد و انجام می دهد باز دارد!

ملاحظه کنید چه جوّی وچه میدان و عرصه گاهی برای شهوات مرد و زن ساخته اند! در چنین محیط متمدّنی دستورهای دینی و اخلاقی و سایر مقرّرات اجتماعی همه و همه اموری دست و پا گیر و جهنّمی هستند.

بنا به عقیدۀ ایشان اخلاق تابع اوضاع اقتصادی است و هر نظامی برای خود مقرّرات خاصی در زمینۀ اخلاقیات مردم دارد. در این دوره که در شرق و در غرب سیستم های اقتصادی تحوّل یافته ناچار «اخلاق» نیز به شکل جدیدی آشکار

ص:72

گردیده، مثلاً همه به زن حق داده اند که در فعالیّت های اقتصادی کاملاً آزاد باشد.

بدیهی است که به دنبال این آزادی فاحشه گری نیز بلامانع خواهد بود.

اهل ذوق فرموده اند: بزرگترین خوشبختی بشر عشق است ولی به شرط آن که انسان در مراحل طبیعی عشق حرکت کند و بخواهد در زندگی یار مناسبی برای خود اتخاذ نماید. ولی اگر عشق، سراسر زندگی آدمی را احاطه کرد همچنانکه غرب افسار گسیخته اکنون به این حالت درآمده است، دیگر آن نور درخشنده خدایی نیست و آن جذّابیت روحی در آن جا یافت نمی گردد، بلکه عشقی است که تنها لذّت جسمانی و انگیزش غریزۀ شهوانی را منظور کرده و ما از نظر ارزش روانی هرگز نباید برای چنین عشق هایی خود را به زحمت مبتلا کنیم.

مسیح روح را مریم حجاب است بهشت وصل را آدم حجاب است

دلا در عاشقی محرم چه جویی که پیش عاشقان محرم حجاب است

برو خود همدم خود باش اگر چه برِ صاحبدلان همدم حجاب است

مکش جعدش که پیش روی جانان شَکنج طرّۀ پرخم حجاب است

ز هستی درگذر زیرا که در عشق نه هستی، شور و مستی هم حجاب است

(خواجوی کرمانی)

است که بر خود گواهی دهد که به قدری شرافت انسانی را تنزّل داده که در موضوع عواطف از کبوتر و میمون نیز پست تر گردیده است ؟!

این همه حوادث انتحار جوانان و هیجانات روحی و بیماری های عصبی که دکان روانشناسان را رونق بخشیده است از چیست ؟ آیا اینها دلیل نیست که نظام بی بند و بار مادی، با فطرت هماهنگ نبوده و همواره بر خلاف طبایع و سنن اصیل انسانی قدم برمی دارد؟!

مرد به زن احتیاج دارد و زن نیز نیازمند به مرد است، ولی این احتیاج تنها به خاطر رفع غریزۀ شهوت نبوده، بلکه هر یک از آن دو تحت «احساساتی» از قبیل انس و دوستی و همزیستی قرار گرفته و به سوی یکدیگر کشیده می شوند. مرد نمی تواند شکل کامل این احساسات را در وجود مردی دیگر بیابد و نه زنی در وجود زن دیگر. همچنین نمی توان با اضطراب و هیجان، آنها را در میان کوچه و خیابان تأمین کرد. آخر چگونه دو نفر رهگذر که پس از جدایی همدیگر را دیگر نخواهند دید میانشان دوستی عمیق برقرار می شود؟ دو شخصی که مانند دو قطار هستند که فقط در وسط راه از پهلوی هم عبور می کنند چگونه با هم انیس و یار می گردند!

احساسات لطیفی که از درون روان فرد می جوشد، باید در فضایی آرام و مکانی ثابت و مستقر به جریان افتد، وگرنه آتش غریزه آن چنان تند و شعله ور می شود که با وجود هرگونه وسایل زندگی و سامان وضع اقتصادی، باز انسان ناراحت و ناراضی و مضطرب خواهد بود.

زن و مرد نیازمند به ایجاد تفاهم و داشتن هماهنگی در بین خود هستند، تا با تبادل مشاعر و عواطف به همدیگر کمک کنند و راز موفّقیت خویش را در تکاپوی زندگی به دست آورند. همیشه کلید حلّ مشکلات به دست دو قلب پیوسته به هم سپرده شده است. انسان مجرّد که از مجانست و همزیستی عاطفی کناره گرفته است

ص:74

هرگز از زندگی بهرۀ درستی ندارد.

اینها واقعیت هایی است که گاهی قوۀ خیال، مصادیق آن را به قالب شعر می ریزد، ولی آنها در حقیقت شعر نیستند، حقایق علمی اند که در ادوار مختلف زندگانی بشر همواره مورد تأیید و گواهی انسان ها بوده اند.

بنابراین ثابت شد که استقرار عواطف یکی از مهم ترین نیازمندی های روانی زن و مرد است و تمام لذایذ بدنی و شؤون آزادی در امر اقتصاد نمی تواند جایگزین آن گردد.

همچنین در این راه خطرناکی که دنیای غرب دیوانه وار به آن افتاده و اطرافش را امواج پرخروش ناکامی ها و رنج ها فراگرفته است، ممکن نیست که قرار عاطفی عاید انسان گردد. عواطف فقط در محیط خانواده به آرامش می گراید، ولی اینان زندگی خود را در خیابان و معابر گذرانده و حتی با ازدواج نیز نتوانسته اند خود را از این سرگردانی و دلهره رها سازند.

این بود نتیجۀ طبیعی برای هر نظامی که هدف خود را فقط لذت بردن از مظاهر شهوی قرار می دهد. بشر هیچ گاه تمام اوصاف مطلوب خود را در وجود یار نمی یابد و قهراً افراد دیگری نیز با او تماس پیدا می کند که اوصاف زنده تر و جلوه های فریبنده تری دارند. اگر زن و شوهر به هم قانع نباشند و تمام مشاعر و احساسات خود را وقف یکدیگر ننمایند، هرگز در زندگی زناشویی خوشبخت نمی شوند.

شیوع امراض عصبی و روانی در این میدان بی بند و باری به اندازه ای است که تاکنون بشریت به این وضع مخوف نرسیده، حتی در آن دوران که در جنگل و غار به سر می برد!» (1)

ص:75

بدین قرار مردم مانند حیوانات بارکش تمام روز باید کار کنند و دیگر نه حالی و نه فرصتی برای تفکّر و اشتغال با تربیت روحی و با صنایع ظریفه و علوم معنوی، یعنی برای تغذیۀ روح و عقل خود دارند و بدین وجه نمی توانند حسّاً و فکراً ترقی نموده به مراتب عالی تکامل برسند. از اینرو افراد طبقات پایین یعنی غیر شهری ها و نیز کارگران همیشه در جهالت مانده و وقت خودشان را باید صرف فراهم آوردن خوراک و پوشاک و غیره سازند و اگر یک روز دست از کار بکشند بی نان و بی چراغ خواهند ماند.

سوّم: این اختراعات فنّی ناچار سرمایه را در دست یک عده اشخاص مخصوصی جمع می کند و فرقۀ کارگران و ارباب حرفت را اجیر و اسیر ایشان می سازند و آنگاه آن کارهای دستی که در خانه ها و به دست پیرزنان و مردان علیل به عمل آورده می شد از میان رفته، این فرقه را هم محتاج نان کرده به گردن حکومت می اندازند، به طوری که حکومت مجبور به ساختن دارالمعجزه ها و بیمارستان ها و پرستارخانه ها و صرف مخارج کلّی برای نگهداری ضعفا و فقرا می گردد.

ولی بدتر از همه، این حال قسمت بزرگی از افراد ملّت را مزدور کارخانه ها و بندۀ ماشین آلات و بلکه مبدل به ماشین می سازد و هر روز که ماشین ها کار ندارند و یا نخواهند کار کنند، این مزدوران هم بیکار و بی نان می مانند.

این حال به تدریج حسّ استقلال و آزادی را که بزرگترین نعمت خدادادی به بشر است، در قلوب طبقۀ کارگران که اکثریت نفوس ممالک متمدنه را تشکیل می دهند نابود می سازد و ایشان را از فعالیّت آزادانه و کسب نان و مایحتاج خود به دست خود محروم می دارد.امروز ماشین فرمانروای گروه کارگر و برزگر گشته و این طبقه از مردم محتاج مرحمت و مروّت این حکمران جبّار بی زبان گردیده است.

چهارم: جمع شدن سرمایه ها در دست اشخاص معدود سبب می شود که ایشان به مقتضای حرص بشری که حدود ندارد برای تزیید منافع و تموّل خود به قدر کافی

ص:77

حقوق به مزدوران و کارگران را مجبور به تشکیل مؤسسه ها و انجمن ها و اتحادیه های کارگران کرده، برای حفظ حقوق و منافع خود ایشان را وادار به پروردن حسّ کدورت و نفاق و کینه و حسد و خصومت خواهد نمود.

به این سبب تخم عداوت در دل های افراد یک طبقۀ بزرگ ملّت نسبت به طبقۀ دیگر کاشته می شود و ایشان را دشمن یکدیگر ساخته باعث جنگ ها و شورش ها و تعطیل اشتغال و فساد اخلاق می گردد.

پنجم: این اختراعات بی حدود و تزیید احتیاج های زندگی نه تنها کارگران را اسیر کارخانه و ماشین می سازد، بلکه چون مزدی که کارگران می گیرند کافی برای رفع احتیاج های زندگی یک خانواده نمی شود از این نظر نه تنها زن کارگر بلکه گاهی دختران و پسران او هم مجبور می شوند که در بیرون از خانواده کار کنند تا وسایل زندگی را فراهم آورند، به این سبب رشتۀ ارتباط و محبّت خانوادگی که رکن اساسی هر جامعه می باشد از هم گسیخته می گردد. تربیت اولاد ناقص می ماند و به جهت محرومی ایشان از آتش مقدّس محبت مادری که از کانون دل مادر شعله ور می شود مانند نباتات و گل های وحشی باز می آیند.

محبّت و اطاعت و فداکاری و حسّ حرمت از میان اعضای خانواده رخت برمی بندد، به خصوص که زن و مرد و دختر و پسر در محیطهای مختلف، روزها را به سر می برند و با اشخاص مختلف مصاحبت و مخالطت می نمایند و به تدریج تابع عقاید و افکار متضاد سیاسی و دینی و اجتماعی می شوند و بدین وسیله رشتۀ الفت و یگانگی و همدردی و تعاون و مسؤولیت متقابل به کلّی گسیخته می گردد و افراد خانواده به همدیگر ناآشنا گشته، به چشم بیگانه به هم نگاه می کنند و فقط از راه ناچاری و ضرورت و فقر با هم در یکجا زندگی می نمایند و مثل این که مسافران بیگانه ای هستند که در یک کشتی با هم سفر می کنند و هیچ رابطۀ محبت و علاقه و ارتباط قلبی و روحی در میان ایشان نبوده و نیست و از اینرو همۀ حرکات و

ص:78

معاملات و حتی سلام و آداب ایشان نسبت به یکدیگر فقط از راه رسوم و عادات معموله و بی اراده می باشد نه از راه محبّت خالص و پاک قلبی و یگانگی.

در نتیجۀ این حالات ناگوار زندگی مادی و روحی، زیستن در خانه برای افراد آن سخت و تلخ گشته، زن و مرد و فرزندان بیشتر اوقات از همدیگر جدا می مانند و در میخانه ها و قهوه خانه ها و جاهای تعیّش و قماربازی و یا در مجالس سیاسی به سر می برند و به خصوص مرد تا نصف شب در خارج مانده مست و بیخود با حالت پریشان و غم آلود و با احساساتی پر از نفرت و غضب و حیوانیّت به خانه برمی گردد و آسایش چند ساعتی خانواده را بر هم می زند.

این حال ناچار شیرازۀ خانواده را از هم می گسلد و سبب ابتلا به الکل و امراض مسریه و فساد کلی اخلاق گشته، هیئت جامعه را مسموم و بنیان خانواده را رخنه دار و روح فعّال و قدرت معنوی نژاد و ملت را علیل و ضعیف می سازد.

مشاهدۀ حال یک چنین خانواده، هر انسان با حسّ و با بصیرت را از زندگی بیزار و از تمدن متنفّر می کند.

ششم: این ازدیاد احتیاج های زندگی و این همه تأسیسات و طبقه بندی ها و اتحادیه های کارگران و سرمایه داران و رقیبان و فتنه جویان و حریصان نفع پرست که همواره درصدد استفاده از ضعف و ناتوانی دیگران در کمینند، تولید زد و خوردهای سخت و انقلاب های داخلی کرده حکومت ها را وادار به زیاد کردن ادارات و مأموران و به خصوص تزیید قوّۀ نظمیّه و دفاعیّه مملکت می کند و از این جهت قسمت بزرگی از مردم را از کار تولید ثروت به وسیلۀ زراعت و تجارت و حرفت بازداشته اجیر کاغذ و قلم می سازد و چون حقوقی که حکومت به مأموران خود می دهد برای رفع احتیاج های تازه و بی شمار زندگی و برای تسکین حرص ها و آرزوهای تازه پیدا شده کافی نمی باشد، ناچار فساد اخلاقی مانند رشوه گرفتن و دزدی و تقلّب و دروغ و خیانت در میان مأموران حکومت انتشار و رواج پیدا می کند

ص:79

و این اخلاق خانه برانداز کم کم به مقتضای تقلید عوام از بزرگان و مأموران دولت به طبقات دیگر ملّت نیز سرایت می نماید و مردم برای پیش بردن کارهای خود مجبور از تعقیب و تقلید این اخلاق می شوند و بدین قرار حالت روحیۀ جامعه و ملّت، ضعیف و دچار مرض مزمن فساد اخلاق می گردد و درخت تناور شرافت و نجابت او از درون، گرفتار نیش های کرم های اجتماعی گشته رو به پوسیدن می گذارد. بدین ترتیب اسباب ویرانی و پریشانی و انقراض تمدن فراهم می شود.

هفتم: این اوضاع حکومت ها را مجبور می سازد که برای جلوگیری از هرگونه شورش و انقلاب های داخلی و برای کندن ریشۀ ناراضیان و دشمنان سیاسی و برای پرداختن حقوق اجزا و ادارات زیاد شدۀ خود، از یک طرف آزادی کامل در فحشا و هوسرانی و خوشگذرانی و استعمال مسکرات و انواع بازی ها و نفس پرستی ها به ملت بدهد تا او را بیهوش و مشغول و سرگرم سازد و از طرف دیگر نیز مالیات های زیاد بگیرد و فشارهای سخت به مردم وارد آورد.

به این واسطه به طور غیرمستقیم افراد ملّت به خصوص جوانان را که قوۀ تمیز و تعقّل هنوز در ایشان تکامل نیافته است به فساد اخلاق و ترک قوۀ ضبط نفس به شهوترانی و دزدی و تقلّب و گول زدن و غارت و ظلم و خیانت وادار می نماید و ارزش شرافت و مردانگی و فضیلت را از دل ایشان بیرون می کند.

هشتم: از آن جا که نفس انسانی بیشتر مایل به هوا و هوس و شهوت و پیروی اخلاق مذمومه می باشد و از آن جا که اخلاق فاسده زودتر از اخلاق نیک نفوذ و سرایت پیدا می کند و از آن جا که تودۀ ملّت به آسانی تقلید از افکار و عادات جدید که موافق تمایلات نفسانی او باشد می نماید و از آن جا که قوّۀ تعقّل و تمیز در تودۀ ملّت بیش از اندازه به قبول نفوذ و تأثیرات خارجی یا بیگانه آماده و مستعد است، از این جهت در نتیجۀ این اوضاع که شرح داده شد طبقات پایین ملّت نیز بیش از همه اسباب و وسایل هوسرانی را استقبال می کند.

ص:80

و چون در نتیجۀ انتشار علوم مادی و طبیعی پایۀ ایمان و اعتقاد مردم نیز سست گشته و احکام دین و تعلیمات اخلاقی نیز قدرت و نفوذ خود را کم کرده و از دست داده است، بنابراین تودۀ ملّت به زودی مغلوب پنجۀ قوای حیوانی می گردد و چون نه مانع خارجی و نه رادع باطنی مانند وجدان در جلوی خود می بیند خود را به کلی تسلیم دیو شهوت و فواحش می سازد و این حال طوری تا اعماق دل و ریشۀ مغز او نفوذ می رساند که اساساً نه تنها از دین و مذهب و مکارم اخلاق روگردان می شود، بلکه اینها را جزو خرافات و اوهام می شمارد و اعتقاد به خداوند و ایمان به وجود احکام آسمانی و هدایت فرستادگان خدا و وجود نوامیس روحی و باطنی و وجدانی را قصه و افسانه می پندارد و بی دینی و افراط در هوسرانی و آزادی در فحشا و صرف مسکرات را از شرایط تربیت و آزادی و تمدن و کمال می شمارد و مایۀ افتخار و امتیاز خود می انگارد.

نهم: در نتیجۀ این حالات و اوضاع سیاسی و اجتماعی و دینی، آتش مقدس آسمانی یعنی وجدان اخلاقی در کانون دل تودۀ ملّت خاموش می گردد و آن آمر باطنی یعنی عقل خدایی که نگهبان و دارندۀ نظم و آسایش انسان می باشد در پس پردۀ یأس و نومیدی پنهان می ماند و میدان تسلّط و حکمرانی را به نفس حیوانی بازمی گذارد.

آنگاه روح علوی و ملکوتی انسان که رهنمای حقیقی اوست از اجرای وظایف خود ناامید گشته دم فرو می بندد و انسان به حال حیوان بارکش و بلکه بدتر از آن می افتد، زندگانی را عبارت از پیروی کورکورانۀ تمایلات طبیعت حیوانی خود می داند و فقط برای تسکین هوا و هوس خود کار می کند و تنها از ترس پلیس و محکمه و حبس و زجر، خودداری از دزدی و ظلم و غارت و تقلّب و خیانت می نماید، نه برای این که این حال به خودی خود بد است و شایستۀ مقام و شرافت انسانی او نیست.

ص:81

دهم: در زیر تأثیر این عوامل و مؤثرات خارجی و داخلی و سیاسی و اجتماعی که بیشتر آن محصول عقاید و فلسفۀ ماده پرستی است، تودۀ ملّت زندگی را فقط عبارت از خوردن و خوابیدن پنداشته و تمدن را عبارت از آراستن بدن و تعقیب حظوط و لذایذ جسمانی می شمارد و فضایل اخلاقی را جزو آثار عتیقه می داند که فقط برای تماشا و وقت گذرانی و تعجّب نمودن از کوتاهی نظر و سادگی اسلاف، خوب و مفید می باشد.

شجاعت را در گول زدن دیگران و در غارت کردن مال ضعیفان و یتیمان می بیند و تقلّب و چاپلوسی و تملّق و نادرستی را عین هوشیاری و ذکاوت می پندارد و بر حال مردم متدین و با فضیلت و با عفّت می خندد و ایشان را استهزا می کند و نیکبختی را فقط در بر آوردن حاجات نفس حیوانی خود می داند.

بهترین نمونه و عبرت بخش ترین مثال برای این حال همانا اوضاع اجتماعی و اقتصادی و اخلاقی و دینی ملّت های متمدن کنونی غرب است؛ زیرا در اینجا می بینیم که هرگز به قدر امروز مردم این ممالک در کوشش و کارکردن ساعی نبوده اند و هرگز این ملت ها تا این درجه دارای ثروت و عظمت و شکوه و جلال و ترقی مادی نبوده اند و هرگز به اندازۀ کنونی حکومت های با قدرت و با نفوذ فرمانروایی نداشته اند و هرگز دایرۀ اختراعات و کشفیّات فنی و وسایل زندگی و ترقّیات مادی و اقتصادی ملّت ها تا این پایه وسعت پیدا نکرده بوده است، ولی با وجود این، بیکاری و بدبختی و گرسنگی و ظلم و بی قراری و اضطراب و ناامنی و کینه ورزی و غارتگری و خونریزی و خودکشی و نارضایی و فساد اخلاق نیز در هیچ قرنی و دوری تا این اندازه فراوان و حکمران نبوده است. (1)پروردگارا! اگر در شهوات، شهوت غریزی، شهوت مال خواهی، شهوت مقام، شهوت خوراک، لطف و عنایتت دست ما را نگیرد به چاهی از بدبختی و پستی و

ص:82

نکبت درافتیم که نجات از آن برای ما ممکن نباشد.

سالها شد که مهر عالم سوز تیغ کین تیز می کند هر روز

وه که تا مهر چرخ بود کبود در کبودیّ چرخ مهر نبود

جانب هر که بنگرم به نیاز ننگرد جانب من از سرِ ناز

در ره هر که سر نهم به وفا پا نهد بر سرم ز راه جفا

چند بیداد بینم از هر کس ای کس بی کسان به دادم رس

چند پامال عام و خاص شوم دست من گیر تا خلاص شوم

همّتی ده که بگذرم ز همه رو به سوی تو آورم ز همه

سوی خود کن رخ نیاز مرا به حقیقت رسان مجاز مرا

زلف خوبان مشوّشم دارد لعل ایشان در آتشم دارد

از بتان چون در آتشم شب و روز روز حشرم بدین گناه مسوز

مهوشانم چو سوختند به ناز ز آفتاب قیامتم مگذار

بس بود این که سوختم یک بار

اَلْهَوی، هَوِیٌّ إلی أسْفَلِ السّافِلینَ . (1)

خواهش های غلط ، کشانندۀ انسان به پست ترین درجات است.

اَلْهَوی مَطِیّةُ الفِتَن. (2)

خواهش های نفسانی مرکب فتنه هاست.

قالَ زَیْدُ بْنُ صُوحانٍ : یا أمیرَالْمُؤْمِنینَ ، أیُّ سُلْطانٍ أغْلَبُ وَ أقْوی ؟ قالَ :

الْهَوی . (3)

زید بن صوحان به امیرالمؤمنین علیه السلام عرضه داشت: چه پادشاهی نیرومندتر و غالب تر است ؟ حضرت فرمود: هوای نفس.

اَلْهَوی قَرینٌ مُهْلِکٌ . (4)

هوای نفس، همنشینی هلاک کننده است.

اَلشَّهَواتُ سُمُومٌ قاتِلاتٌ . (5)

شهوات سَم های کشنده اند.

اَلشَّهَواتُ مَصائِدُ الشَّیْطانِ . (6)

شهوات دام های شیطان است.

اُهْجُرُوا الشَّهواتِ فَإنَّها تَقُودُکُمْ إلی رُکُوبِ الذُّنُوبِ وَ التَّهَجُّمُ عَلَی السَّیِّئاتِ . (7)

ص:84

از شهوات دوری کنید که شما را به گناهان سوق می دهد و آلوده به بدی ها می نماید.

اُوصیکُمْ بِمُجانَبَةِ الْهَوی فَإنَّ الهَوی یَدْعُو إلَی الْعَمی ، وَ هُوَ الضَّلالُ فِی الآْخِرَةِ وَ الدُّنْیا. (1)

شما را به دور شدن از هوا سفارش می کنم که هوا کشاننده به کوردلی است و کوردلی گمراهی در دنیا و آخرت است.

مَنِ اتَّبَعَ هَواهُ أعْماهُ وَ أصَمَّهُ ، وَ أذَلَّهُ وَ أضَلَّهُ . (2)

هر کس متابعت از هوا کند، به کوری و کری و ذلّت و گمراهی دچارش می کند.

رَأْسُ الدّینِ مُخالَفَةُ الْهَوی . (3)

سرآغاز دین مخالفت با خواهش های غلط نفسانی است.

مِلاکُ الدّینِ مُخالَفَةُ الْهَوی . (4)

نشانۀ دینداری مخالفت با هوای نفس است.

رَدْعُ النَّفْسِ عَنِ الْهَوَی الْجِهادُ الأْکْبَرُ. (5)

بازگرداندن نفس از هوا جهاد اکبر است.

إنَّ أفضَلَ النّاسِ عِنْدَاللّهِ مَنْ أحْیا عَقْلَهُ ، وَ أماتَ شَهْوَتَهُ ، وَ أتْعَبَ نَفْسَهُ بِصَلاحِ آخِرَتِهِ . (6)

ص:85

برترین مردم در پیشگاه حق کسی است که عقلش را زنده کند و شهوت نابابش را بمیراند و نفس را در جهت آبادی آخرت به مشقّت طاعت اندازد.

می خرند.

آداب و سنن آنها می گفت که زیارت خانۀ خدا برای همه مجاز و سرزمین مکّه حرم امن است، حتی اگر کسی قاتل پدر خویش را در آن سرزمین یا در مراسم حج و عمره می دید مزاحم او نمی شد.

آنها با این عمل هم احترام خانۀ خدا و حرم امن او را شکستند و هم سنّت های خود را زیر پا گذاشتند و هم پردۀ ضخیمی میان خود و حقیقت کشیدند و این اثرات مرگبار حمیّت های جاهلیت است.

حمیّت در اصل از مادۀ «حَمی» بر وزن حمد به معنی حرارتی است که از آتش یا خورشید یا بدن انسان و مانند آن به وجود می آید. و به حالت خشم و همچنین نخوت و تعصّب خشم آلود نیز حمیّت می گویند.

این حالتی است که بر اثر جهل و کوتاهی فکر و انحطاط فرهنگی مخصوصاً در میان اقوام جاهلی، (و جوامع دچار جاهلیت قرن بیستم) فراوان است و سرچشمۀ بسیاری از جنگ ها و خونریزی های آنها می شود.

در مقابل آن، خداوند حالت سکینه و آرامش را بر رسول خود و مؤمنان نازل فرمود.

این آرامش که مولود ایمان و اعتقاد به خداوند و اعتقاد بر لطف او بود، آنها را به خونسردی و تسلّط بر نفس دعوت کرد و آتش خشمشان را فرو نشاند، تا آن جا که برای حفظ اهداف بزرگ خود حاضر شدند جملۀ بسم اللّه الرحمن الرحیم را که رمز اسلام در شروع کارها بود بردارند و بجای آن بسمک اللّهمّ که از یادگارهای دوران گذشتۀ عرب بود در آغاز صلحنامه بنگارند و حتی لقب رسول اللّه را از کنار نام گرامی محمد صلی الله علیه و آله حذف کنند و حاضر شدند که بر خلاف عشق و علاقۀ سوزانی که به زیارت خانۀ خدا و مراسم عمره داشتند از همان جا به سوی مدینه باز گردند و شترهای خود را بر خلاف سنّت حجّ و عمره در همان جا قربانی کنند و بدون انجام

ص:88

مناسک از احرام درآیند.

آری، حاضر شدند دندان بر جگر بگذارند و در برابر همۀ این ناملایمات صبر و شکیبایی به خرج دهند، در صورتی که اگر حمیّت جاهلیت بر آنها حاکم بود هر یک از اینها کافی بود که آتش جنگ را در آن سرزمین شعله ور سازد.

آری، فرهنگ جاهلیت (یعنی فرهنگ جدای از خدا) دعوت به حمیّت و تعصّب و خشم جاهلی می کند، ولی فرهنگ اسلام به سکینه و آرامش و تسلّط بر نفس.

آنگاه می فرماید: خداوند آنها را به کلمۀ تقوا ملزم ساخت، یعنی روح تقوا را در قلوبشان افکند و آنها از هر کس سزاوارتر و شایسته تر و اهل و محل آن بودند.

به هر حال مسلمانان در آن لحظات حساس گرفتار خشم و عصبانیّت و تعصّب و نخوت نشدند و سرنوشت درخشانی را که خداوند در ماجرای حدیبیّه برای آنها رقم زده بود با آتش جهل و خشم نسوزاندند؛ زیرا می گوید: مسلمانان از همه سزاوارتر به تقوا بودند و اهل و محل آن.

بدیهی است از یک مشت جمعیّت خرافی و نادان و بت پرستان جز حمیّت جاهلیت انتظار نمی رفت، ولی از مسلمانان موحّدی که سالیان دراز در مکتب قرآن پرورش یافته بودند چنین خلق و خوی جاهلی غیر منتظره بود، آنچه از آنها انتظار می رفت همان سکینه و وقار و تقوا بود که در حدیبیه به نمایش گذاردند، هر چند نزدیک بود بعضی از تند خویان ناشکیبا که شاید رسوباتی از گذشته را با خود داشتند این سدّ نیرومند را بشکنند و جنجالی برپا کنند، اما سکینه و وقار پیامبر صلی الله علیه و آله همچون آبی بر این آتش ریخته شد و خاموش گشت.

در پایان آیه می فرماید: و خداوند به هر چیزی عالم و آگاه بوده و هست. او هم نیّات سوء کفار را می داند و هم پاکدلی مؤمنان راستین را، در اینجا سکینه و تقوا

ص:89

نازل می کند و در آن جا حمیّت جاهلیت را مسلّط می سازد که خداوند هر قوم و ملّتی را به مقدار شایستگی هایشان مشمول لطف و رحمت خود می سازد و یا خشم و غضبش.

به هر حال شک نیست که وجود چنین حالتی در فرد یا جامعه باعث عقب ماندگی و سقوط آن جامعه است، پرده های سنگینی بر عقل و فکر انسان می افکند و او را از درک صحیح و تشخیص سالم بازمی دارد و گاه تمام مصالح او را به باد فنا می دهد.

بهترین راه مبارزه با این خوی زشت و طریق نجات از این مهلکۀ بزرگ تلاش و کوشش برای بالابردن فرهنگ و فکر و ایمان هر قوم و جمعیت است.

در حقیقت داروی این درد را قرآن مجید در همین آیۀ مورد بحث بیان کرده، آن جا که در نقطۀ مقابل آن از مؤمنانی بحث می کند که دارای سکینه و روح تقوا هستند، بنابراین آن جا که ایمان و سکینه و تقواست حمیّت جاهلیت نیست و آن جا که حمیّت جاهلیت است ایمان و سکینه و تقوا نیست. (1)

نور جان در ظلمت آباد بدن گم کرده ام آه از این یوسف که من در پیرهن گم کرده ام

وحدت از یاد دوئی اندوه کثرت می کند در وطن ز اندیشۀ غربت وطن گم کرده ام

چون نم اشکی که از مژگان فرو ریزد به خاک خویش را در نقش پای خویشتن گم کرده ام

از زبان دیگران درد دلم باید شنید کز ضعیفی ها چو نی راه سخن گم کرده ام

ص:90

هیچ جا بیدل سراغ رنگهای رفته نیست صد نگه چون شمع در هر انجمن گم کرده ام

(بیدل دهلوی)

تمام گناهان ظاهری و باطنی را حرام نموده است.

و از جهت مقتضای حمیّت در دین این است که در نگهداری آن از بدعت های مبتدعان و دعوی اهل باطل بکوشد و آنان را که مرتد شوند، قصاص نماید و اهانت اهل اهانت را به دین و همچنین شبهات اهل انکار را دفع نماید و در ترویج احکام دین مجاهدت نماید و در بیان حلال و حرام خدا سعی بلیغ کند و در امر به معروف و نهی از منکر مسامحه ننماید.

و مقتضای غیرت و حمیّت در حرم و ناموس این است که از مقدمات و موجبات انحراف ناموس خود غفلت نکند و اهل خود را از مردان بیگانه و رفتن به مراکزی که بیم فساد آنان می رود، حفظ نماید.

و مقتضای حمیّت نسبت به اولاد این است که از زمان حمل تا آن جا که لازم باشد از همۀ شؤونش اعم از شیر خوردن از زن شایسته و تأمین غذای حلال و انتخاب نام نیکو و تربیت شایسته و گرفتن همسر خوب برای او محافظت کند.

و حمیّت نسبت به مال این است که از حلال کسب کند و در راه مشروع بدون افراط و تفریط و اسراف و تبذیر خرج نماید.» (1)

ص:92

[«2»وَ مُتَابَعَةِ الْهَوَی وَ مُخَالَفَةِ الْهُدَی وَ سِنَةِ الْغَفْلَةِ وَ تَعَاطِی الْکُلْفَةِ وَ إِیثَارِ الْبَاطِلِ عَلَی الْحَقِّ ]

و پیروی از هوای نفس و عقب ماندن از هدایت، و خواب غفلت و انجام کار سخت و پرمشقت و ترجیح دادن باطل بر حق.

این حقیقت ستم به نفس است که در هر حال حق را به تمسخر می گیرد. چه بد است حکایت گروهی که آیات خداوند را تکذیب می کنند و همواره به خود ستم می کنند. این گونه مثال های روشن برای صاحبان اندیشه است نه ظالمان هواپرست بی دانش که پرده های جهل و غفلت بر قلب آنها فروافتاده و خرافات و تعصبات جاهلی فضای فکر آنان را تاریک ساخته است.

از اینرو که از فیض هدایت الهی محروم شده اند، یاوری در دنیا و آخرت ندارند خداوند در وصف حال آنان می فرماید:

بَلِ اتَّبَعَ الَّذِینَ ظَلَمُواْ أَهْوَآءَهُم بِغَیْرِ عِلْمٍ فَمَن یَهْدِی مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ وَ مَا لَهُم مِّن نَّصِرِینَ » (1)

[ اعتقاد و عمل مشرکان بر پایۀ تعقّل نیست ] بلکه آنان که [ با شرک ورزی ] ستم کرده اند از روی جهل و نادانی از هواهای نفسانی خود پیروی نموده اند ؛ پس کسانی را که خدا [ به کیفر پیروی از هواها ] گمراه کرده است ، چه کسی هدایت می کند ؟ و آنان هیچ یاری کننده ای [ که از گمراهی و عذاب نجاتشان دهد ] نخواهند داشت .

در این آیه به جای کلمه

«اَشْرَکُوا» از

«ظَلَمُوا» استفاده فرموده که اشاره به این نکته است که ستم به نفس و پیروی از هوا بدون آگاهی خود زمینه ساز شرک بلکه بالاتر از شرک به خداست؛ زیرا ظلم بر خویشتن علاوه بر این که راه فطرت و توحید را سد می کند؛ تمام سرمایه های معنوی وجود را به باد داده و به بیراهه می رود و این ظلم مقدمه گمراهی و سرگردانی در وادی دنیاست و چون راه هدایت را جستجو نمی کند خداوند او را یاری نمی کند و به حال خود وامی گذارد.

به این ترتیب سرنوشت شوم حیرت و ذلّت به سراغ او می آید چرا که آنان

ص:94

مرتکب بزرگترین ظلم ها شده اند و عقل و اندیشه خود را از کار انداخته اند و به آفتاب دانش و کمال پشت کرده اند و در تاریکی جادۀ کفر مانده اند.

پس خداوند از آن سلب توفیق می کند و در دریای نکبت ها رها می سازد.

رسول اللّه صلی الله علیه و آله می فرماید:

کُفَّ أَذاکَ عَنْ نَفْسِکَ وَ لاتُتابِعْ هَواها فِی مَعْصِیَةِ اللّهِ ؛ إِذْ تُخاصِمُکَ یَوْمَ الْقِیامَةِ فَیَلْعَنُ بَعْضُکُم بَعْضاً، إِلاّ أَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ وَ یَسْتُرَ. (1)

حضرت فرمود: آزار خود را از نفست بازدار و در معصیت خدا از هوس های آن پیروی مکن؛ زیرا در این صورت، روز قیامت نفس تو با تو به دشمنی برمی خیزد و یکدیگر را لعن و نفرین می کنید، مگر این که خداوند بیامرزد و پرده پوشی کند.

امام علی علیه السلام در خطبۀ معروف به دیباج می فرماید:

وَ إِنَّ مَنْ لایَنْفَعُهُ الْحَقُّ یَضُرُّهُ الباطِلُ ، وَ مَنْ لایَسْتَقیمُ بِهِ الْهُدی تَضُرُّهُ الضَّلالَةُ وَ مَنْ لایَنْفَعُهُ الْیَقینُ یَضُرُّهُ الشَکُّ . (2)

به راستی که هر کس را حق سود ندهد، باطل زیانش رساند و هر که به راه هدایت نرود، به کجراهۀ گمراهی افتد. و هر که یقین او را سود نبخشد، شک زیانش رساند.

گاهی شک و حیرت در دنیا به اندازه ای انسان را مست می کند که همه چیز را از دریچه مادیات و لذت می بیند پس از چشم دل کور می شود.

حضرت امیر علیه السلام به فرزندانش و یاران خویش و همه مسلمانان چنین فرمود:

وَ اوصِیکُمْ بِمُجانَبَةِ الْهَوَی فَإِنَّ الْهَوَی یَدْعُو إِلی الْعَمَی، وَ هُوَ الضَّلالُ فِی

ص:95

الآخِرَةِ وَ الدُّنْیا... وَ إِنَّ اوَّلَ المَعاصی تَصْدیقُ النَّفْسِ وَ الرُّکُونِ الی الهَوْی . (1)

شما را به دوری گزیدن از هوس سفارش می کنم؛ زیرا هوس به کوری فرا می خواند و آن گمراهی در آخرت و دنیاست... و همانا از اولین گناهان تأیید کردن نفس و اعتماد به هوای نفس است.

حضرت در صحیفۀ بلاغت خویش در بیان مقایسه صفات متقین و صفات فاسقان چنین می فرماید:

عِبادَ اللّهِ ، إِنَّ مِنْ احَبِّ عِبادِ اللّهِ الَیْهِ عَبْداً أَعانَهُ اللّهُ عَلی نَفْسِهِ ،... فَهُوَ مِنْ مَعادِنِ دِینِهِ وَ اوْتادِ أَرْضِهِ قَدْ الْزَمَ نَفْسَهُ الْعَدْلَ ، فَکانَ اوَّلَ عَدْلِهِ نَفْیُ الْهَوی عَنْ نَفْسِهِ ، یَصِفُ الْحَقَّ وَ یَعْمَلُ بِهِ ،...

وَ آخَرُ قَدْتَسَمّی عالِماً وَ لَیْسَ بِهِ ، فَاقْتَبَسَ جَهائِلَ مِنْ جُهّالٍ ، وَ أَضالَیل مِنْ ضُلاّلٍ ، وَ نَصَبَ لِلنّاسِ أَشْرَکاً مِنْ حَبائِلِ غُرُورٍ وَ قَوْلٍ زُورٍ قَدْحَمَلَ الْکِتابَ عَلی آرائِهِ وَ عَطَفَ الْحَقَّ عَلی َأَهْوائِهِ ، یُوْمِنُ النّاسَ مِنْ العَظائِمِ . وَ یُهَوِّنُ کَبیرَ الْجَرائِمِ ، یَقُولُ : اقِفُ عَنْدَ الشُّبُهاتِ . وَ فیها وَقَعَ وَ یَقُولُ : اعْتَزِلُ الْبِدَعَ ، وَ بَیْنَها اضْطَجَعَ فَالصُّورَةُ صُورَةُ إِنْسانٍ ، وَ الْقَلْبُ قَلْبُ حَیَوانٍ ، لایَعْرِفُ بابَ الهُدی فَیَتَّبِعَهُ ، وَ لابابَ الْعَمی فَیَصُدَّ عَنْهُ . فَذلِکَ مَیِّتُ الْأَحْیاءِ. (2)

بندگان خدا، محبوب ترین بندگان در پیشگاه خداوند بنده ای است که خداوند به تسلّط بر نفسش او را یاری داده... پس او از معادن دین خدا و میخ های زمین اوست. خود را ملزم به عدالت کرد و اول عدلش نفی هوا از نفس خود است. حق را وصف می کند و خود به آن عمل می نماید...

ص:96

و دیگری خود را دانشمند نامیده ولی دانشمند نیست، جهالت هایی از جاهلان و گمراهی هایی از گمراهان به دست آورده و دام هایی از ریسمان های فریب و گفتارهای مزورانه برای مردم نصب کرده، قرآن را بر آرای خود تطبیق داده و حق را بر اساس هوای خود تفسیر نموده، مردم را از خطرات بزرگ ایمنی می دهد و گناهان کبیره را آسان جلوه می دهد. می گوید: از شبهات خوددارم، ولی در آنها افتاده. و اعلام می کند که از بدعت ها کنارم، ولی در بستر بدعت ها خوابیده. صورت صورت انسان است و قلب قلب حیوان. آگاه به هدایت نیست تا از آن پیروی کند و آشنای به گمراهی نیست تا از آن دست بردارد. اینچنین آدمی مرده ای است در میان زنده ها.

صاحبان خرد در روایت نفس آورده اند که:

بپرهیزید از هوای نفس که بد دشمنی است. زبان به سخنان یاوه و بیهوده گشودن یاور آن هواست.

در این باره حضرت صادق علیه السلام فرمود:

همان گونه که از دشمنان خود حذر می کنید، از هوس هایتان دوری کنید؛ زیرا برای مردان دشمنی بدتر از پیروی از هوس هایشان و گفتارهای زبانشان نیست. (1)بنابراین مراقبت از حرکات نفس و کمین شیطان و خروج از جادّه مستقیم و سقوط در درّه هلاکت؛ لازم است و در این حال باید خویش را در پناه خداوند منّان قرار داد.

حضرت سجّاد علیه السلام در مناجات انجیلیه که منسوب به ایشان است، حراست ویژه ای را برای نفس می طلبد:

ص:97

خدایا! دل و زبانم از آن توست و رهایی و امانم به دست توست و تویی دانا به نهان و آشکارِ من، پس صفحۀ دلم را از دشمنی و کینه پاک ساز و زبانم را از زشتگویی خاموش گردان و نهادم را از تعلّقات هوس ها پیرایش کن و مرا با امان خود از گزندها و ناملایمات حفظ کن و درون مرا بر مراقبت از خودت بگمار و بیرونم را با فرمانبری از خودت سازگار نما و مرا پیکری روحانی و دلی آسمانی و همتی پیوسته به خودت و یقینی، عطا فرما... (1)پیروی از هوا موجب هلاکت ابدی و مخالفت با هدایت، علّت شقاوت همیشگی و باعث در افتادن انسان در دوزخ است.

اگر انسان خویشتن خویش را بشناسد، حیات ابدی خود را بیش از هر چیزی می بیند و نسبت به او مهر می ورزد ،و اگر به حیات ابد دل نمی بندد برای آن است که خودش را نمی شناسد و آنچه باعث شد خودش را نشناسد سرگرمی او به عالم طبیعت و لذایذ حسی آن است.

هر چه انسان به لذایذ حسی تن در بدهد از شناخت خویش غافل می شود و هر چه از خویشتن غافل بماند، هم از مبدأ آفرینش خود غفلت می کند و هم از معاد و بازگشت خویش غافل می ماند.

قرآن کریم سرّ غفلت انسان از مبدأ را همان غفلت انسان از خویشتن خویش می داند و می فرماید: چون انسان خود را فراموش کرد خدای خود را فراموش کرد و چون خود را نشناخت و به یاد خود نبود و نیست، قیامت را فراموش کرد و به یاد روز جزا نیست.

در پایان سورۀ یس چنین آمده:

وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلاً وَ نَسِیَ خَلْقَهُ قالَ مَنْ یُحْیِی الْعِظامَ وَ هِیَ رَمیمٌ » (1)

در حالی که آفرینش نخستین خود را از یاد برده برای ما مثلی زد [ و ] گفت :

چه کسی این استخوان ها را در حالی که پوسیده اند ، زنده می کند؟

اگر نفس خود را ببیند، نه آن که او را بفهمد، بلکه با علم حضوری خود را مشاهده کند که ذاتش عین ربط به خداست، حتماً مربوطٌ الیه که خدای سبحان است به مقدار شهودش مشهود او می شود.

اگر کسی خود را ببیند یقیناً خدای خود را با چشم جان مشاهده خواهد کرد، چون خود را مشاهده می کند و خودش حقیقتی است عین ربط به خدای سبحان، پس خداوند را هم می بیند، لکن نه با چشم حسّی؛ زیرا:

ص:99

لا تُدْرِکُهُ الأْبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الأْبصارَ» (1)

چشم ها او را در نمی یابند ، ولی او چشم ها را درمی یابد ، و او لطیف و آگاه است.

بلکه با حقایق ایمانی و دیدۀ جان، چنانکه در کلمات نورانی امیرالمؤمنین علیه السلام آمده است.

و این شناخت فطری همان شناخت حضوری و شهودی است.

بنابراین اگر کسی خود را ببیند خدای خود و قیامت خود را هم می بیند، چون خودش هم از طرف آغاز پیدایش به مبدأ غایی مرتبط است و هم از طرف انجام خلقت به مبدأ غایی وابسته است، هم به هُوَ الأوّل مرتبط است، هم به هُوَ الآخر». پس چگونه ممکن است کسی نفس خود را مشاهده کند و خدا را که هُوَ الأوّل است مشاهده نکند و مبدأ خویش را نبیند! و چگونه ممکن است جان خود را مشاهده بکند و خدا را که هُوَ الآخِر است مشاهده نکند و معاد خویش را نشناسد.» (2)بنابراین، آثار مخرّب و مهلک خواب غفلت بیشتر روشن می شود، خواب غفلتی که منشأ جدایی از حق و قیامت است، آن فرقت و جدایی که زمینۀ آلوده شدن انسان به تمام معاصی درونی و بیرونی است.

زیانبارترین دشمنان غفلت است.

اَلْغَفْلَةُ ضَلالُ النُّفُوسِ وَ عِنْوانُ النُّحُوسِ . (1)

غفلت، گمراهی نفوس و دیباچۀ نحسی هاست.

اَلْغَفْلَةُ تَکْسِبُ الاِْغْتِرارِ، وَ تُدْنِی مِنْ الْبَوارِ. (2)

غفلت، آورندۀ غرور و نزدیک کنندۀ به هلاکت است.

وَیْلٌ لِمَنْ غَلَبَتْ عَلَیْهِ الْغَفْلَهُ ، فَنَسِیَ الرِّحْلَةَ وَ لَمْ یَسْتَعِدَّ. (3)

وای بر کسی که غفلت بر او پیروز گردد، پس حرکت و رفتن خود را از دنیا فراموش نموده و آمادۀ جهان آخرت نگردد.

إحْذَرْ مَنازِلَ الْغَفْلَةِ وَ الْجَفاءِ، وَ قِلَّةَ الأْعوانِ عَلی طاعَةِ اللّهِ . (4)

از منازل غفلت و آزار رسانی و کمی یاور بر طاعت خداوند بپرهیز.

اَلا مُسْتَیْقِظٌ مِنْ غَفْلَتِهِ قَبْلَ نَفادِ مُدَّتِهِ ؟ (5)

آیا کسی نیست که قبل از سپری شدن عمرش از خواب غفلت بیدار شود؟

مالی أراکُمْ أشْباحاً بِلا أرْواحٍ ، وَ أرْواحاً بِلا أشْباحٍ ، وَ نُسّاکاً بِلا صَلاحٍ ، وَ تُجّاراً بِلا أرْباحٍ ، وَ أیْقاظاً نُوَّماً، وَ شُهوداً غُیَّباً. (6)

چه شده که شما را چون پیک بی جان و جان بی پیکر می بینم ؟ (کنایه از این که بعضی چون مردگان بی چشم و گوش و برخی با چشم و گوش ولی دنیاپرست). چه شده که شما را عبادت کنندگان بی تقوا و تاجران بدون سود و

ص:101

بیداران چون خواب و حاضران چون غایب می نگرم.

چنین مسائلی در وجود انسان، بی شک و تردید معلول خواب غفلت است.

اُوصِیکُمْ بِذِکْرِ الْمَوتِ وَ إِقْلالِ الْغَفْلَةِ عَنْهُ ، وَ کَیْفَ غَفْلَتُکُمْ عَمّا لَیْسَ یُغْفِلُکُمْ ؟! (1)

شما را به یاد مرگ سفارش می کنم و این که غفلت خود را نسبت به این مسأله کم کنید، چگونه غافل هستید از چیزی که از شما غفلت ندارد.

أیُّهَا الغافِلُونَ غَیْرُ الْمَغْفُولِ عَنْهُمْ ، وَ التّارِکُونَ الْمَأْخُوذُ مِنْهُمْ ، ما لی أراکُمْ عَنِ اللّهِ ذاهِبینَ ، وَ إلی غَیْرِهِ راغِبینَ ؟ (2)

ای مردمی که از حقایق غافل بوده و از شما غافل نیستند! ای کسانی که بر اثر فریب دنیا طاعت خدا و رسول را ترک کرده و به زودی آنچه را دارند از ایشان خواهند گرفت، چه شده شما را می بینم از خدا دوری جسته و به غیر او رو آورده و دوستی نموده اید؟!

فَیا لَها حَسْرَةً عَلی ذی غَفْلَةٍ أنْ یَکُونَ عُمْرُهُ عَلَیْه حُجَّةً ، وَ أنْ تُؤَدِّیَهُ أیّامُهُ إلی شَقْوَةٍ . (3)

پس چه بسیار است حسرت برای دارندۀ غفلت به این که عمرش بر او حجت است و ایّام حیاتش او را به شقاوت می رساند.

لقمان بزرگوار به فرزندش فرمود:

وَ لِلْغافِلِ ثَلاثُ عَلاماتٍ : اللَّهْوُ وَ السَّهْوُ وَ النِّسْیانُ . (4)

برای غافل سه نشانه است: سرگرمی، اشتباه و فراموشی.

ص:102

امیرالمؤمنین علیه السلام فرموده:

کَفی بِالْمَرْءِ غَفْلَةً أنْ یُضَیِّعَ عُمْرَهُ فیما لایُنْجِیهِ . (1)

در مسألۀ غفلت برای مرد همین بس است که عمرش را در آنچه مایۀ نجات او نیست خرج کند.

عطار در کتاب «لسان الغیب» در شرح حال دنیای فانی و مغروران به آن می گوید:

این جهان دارد هزاران قرن یاد تخت شاهان را بسی داده به باد

میهمان در این جهان پرگشته است بر سر خاک کسان بنوشته است

نیست او را باک از مردم کشی در خوشیّ خویش دارد ناخوشی

نیست او را باک از مهمان خود گرچه بنهادست اینجا خوان خود

او ندارد ذرّه ای پروای کس این ندا در کاروان داده جرس

خون مهمان خورده و پرواش نیست اندر این جنگی چنین پرواش نیست

او بود دزد و بگیرد کاروان چون جرس بردارد او ناگه فغان

هر که خورده لقمه از احسان او در عوض داده است اینجا جان او

ص:103

گر تو مردی از جهان پرهیز کن بهر قتلش تیغ تقوا تیز کن

گر تو مرد او نه ای بگریز از او روز و شب می باش در پرهیز از او

هر چه جاندار است قربان وی است حکم عزرائیل فرمان وی است

واصلان چون گوی از این میدان برند جان فدای صاحب این جان کنند

پیش واصل این جهان چون ذرّه ای است نُه فلک با چرخ گردون قطره ای است

(عطار نیشابوری)

یَتَکَلَّفَ . (1)

خداوند متعال، محمد صلی الله علیه و آله را از سه چیز سالم و پاک نگه داشت: از نسبت دادن برنامه ای به حضرت حق، از سخن گفتن از روی هوای نفس و از به مشقّت انداختن خویش.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند:

نَحْنُ مَعاشِرَ الأْنْبِیاءِ وَ الأْوْلِیاءِ بُرآءُ مِنَ التَّکَلُّفِ . (2)

ما گروه انبیا و اولیای الهی از تکلّف ومشقّت بی قاعده بیزاریم.

در دعاهای اسلامی آمده:

وَارْحَمْنی أنْ أتَکَلَّفَ ما لا یَعْنینی. (3)

به من رحمت آر، از این که خود را در اموری که به سودم نیست به مشقّت بیندازم.

امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید:

إنَّ اللّهَ افْتَرَضَ عَلَیْکُمْ فَرائِضَ فَلا تُضَیِّعُوها، وَ حَدَّ لَکُمْ حُدُوداً فَلا تَعْتَدُوها، وَ نَهاکُمْ عَنْ أشْیاءَ فَلا تَنْتَهِکُوها، وَ سَکَتَ لَکُمْ عَنْ أشْیاءَ وَ لَمْ یَدَعْها نِسْیاناً فَلا تَتَکَلَّفُوها. (4)

خداوند بر شما واجب نموده واجبات شرعیه را، پس آنها را ضایع مکنید و معیّن نموده حدودی پس از آنها تجاوز ننمایید و شما را از چیزهایی بازداشته

ص:105

پس پردۀ حرمت آنها را ندرید و برای شما از چیزهایی خاموشی گزیده و آنها را از روی نسیان ترک نفرموده، پس در به دست آوردن آن خود را به مشقّت نیندازید.

امام صادق علیه السلام فرمود:

لا تُکْرِهُوا إلی أنْفُسِکُمُ الْعِبادَةَ . (1)

عبادات را نزد خود ناخوشایند مدارید.

از رسول خدا صلی الله علیه و آله است:

یا عَلِیُّ ، إنَّ هذَا الدّینَ مَتینٌ فَأوْغِلْ فیهِ بِرِفْقٍ وَ لا تُبَغِّضْ إلی نَفْسِکَ عِبادَةَ رَبِّکَ . (2)

یا علی! به حقیقت که این دین متین و محکم و استوار است، با مدارا در آن وارد شو و عبادت حضرت حق را مبغوض خویش مگردان.

مشقّت بیهوده و بی جا در امور دینی روا نیست و قرآن و روایات از آن نهی می کنند به طریق اولی در امور دنیویّه جایز نمی باشد. در هر صورت مؤمن نباید بر خود و بر دیگران بار سنگین و مبدأ و منشأ کلفت و سختی باشد.

دلا سود عالم زیانی نیرزد همای سپهر استخوانی نیرزد

بر این خوان هر روزه این قرص زرّین برِ اهل معنی به نانی نیرزد

چو فانی است گلدستۀ باغ گیتی به نوباوۀ بوستانی نیرزد

چراغی کز او شمع مجلس فروزد به درد دل دودمانی نیرزد

زبان درکش از کار عالم که عالم به آمد شد ترجمانی نیرزد

ص:106

به قاف بقا آشیان کن چو عنقا که این خاکدان آشیانی نیرزد

زمانی بیا تا دمی خوش برآریم که بی ما زمانه زمانی نیرزد

برافروز شمع دل از آتش عشق که شمع خرد شمعدانی نیرزد

چو خواجو گر اهل دلی جان برافشان چه یاری بود کاو به جانی نیرزد

(خواجوی کرمانی)

دلا نزد کسی بنشین که او از دل خبر دارد به زیر آن درختی رو که او گلهای تر دارد

در این بازار عطاران مرو هر سو چو بیکاران به دکّان کسی بنشین که در دکّان شکر دارد

ترازو گر نداری پس تو را زو ره زند هر کس یکی قلبی بیاراید تو پنداری که زر دارد

تو را بر در نشاند او به طرّاری که می آید تو منشین منتظر بر در که آن خانه دو در دارد

به هر دیگی که می جوشد میاور کاسه و منشین که هر دیگی که می جوشد درون چیزی دگر دارد

نه هر کِلکی شکر دارد، نه هر زیری زبر دارد نه هر چشمی نظر دارد، نه هر بحری گهر دارد

بنال ای بلبل دستان، ازیرا نالۀ مستان میان صخره و خارا اثر دارد اثر دارد

بنه سرگر نمی گنجی که اندر چشمۀ سوزن اگر رشته نمی گنجد از آن باشد که سر دارد

چراغ است این دل بیدار، به زیر دامنش می دار از این باد و هوا بگذر هوایش شور و شر دارد

چو تو از باد بگذشتی مقیم چشمه ای گشتی حریف همدمی گشتی که آبی بر جگر دارد

چو آبت بر جگر باشد درخت سبز را مانی که میوه نو دهد دائم درون دل سفر دارد

(مولوی)

ص:108

[وَ الْإِصْرَارِ عَلَی الْمَأْثَمِ وَ اسْتِصْغَارِ الْمَعْصِیَةِ وَ اسْتِکْبَارِ الطَّاعَةِ ]

و پافشاری بر گناه، و کوچک شمردن معصیت و سنگین دانستن طاعت.

مسرف که طبلی توخالی و اعمال و اخلاقش شیطانی و رفتار و اطوارش حیوانی است، از هدایت حق محروم و بی بهره می باشد.

إنَّ اللّهَ لا یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذّابٌ » (1)

زیرا خدا کسی را که اسراف کار و بسیار دروغگوست ، هدایت نمی کند.

بزرگان دین همچون شهید ثانی و شیخ بهایی و امثال این دو بزرگوار در کتب فقهی و دینی خود، بر اثر آیات و روایات، خطرات سنگین گناه را بازگو کرده و مردم را از کبیره و صغیرۀ آن نهی کرده اند.

این مسائل وقتی است که انسان پافشاری و اصرار و مداومت بر گناه نداشته باشد، ولی زمانی که در عرصۀ مداومت بیفتد خطر همه جانبه می شود تا جایی که در تمام روزنه های رحمت به روی انسان بسته گشته و عذاب ابد برای آدمی مهیّا می گردد.

بَلی مَنْ کَسَبَ سَیِّئةً وَ أحاطَتْ بِهِ خَطیئَتُهُ فَاُولئِکَ أصْحابُ النّارِهُمْ فیها خالِدُونَ » (2)

[ نه چنین است که می گویید ] بلکه کسانی که مرتکب گناه شدند وآثار گناه ، سراسر وجودشان را فرا گرفت ، آنان اهل آتشند و در آن جاودانه اند.

نجات برای کسانی است که از گناه و اصرار و مداومت بر آن دست بردارند و به گفتۀ قرآن مجید وروایات به توبۀ حقیقی که همان ترک گناه و تدارک و جبران کمبودهای عبادتی گذشته است برخیزند.

وَالذَّینَ إذا فَعَلُوا فاحِشَةً أوْ ظَلَمُوا أنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إلاَّ اللّهُ وَ لَمْ یُصِرُّوا عَلی ما فَعَلُوا وَ هُمْ یَعْلَمُونَ * اولئِکَ

ص:110

جَزاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ جَنّاتٌ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الأْنْهارُ خالِدینَ فیها وَ نِعْمَ أجْرُ الْعامِلینَ » (1)

و آنان که چون کار زشتی مرتکب شوند یا بر خود ستم ورزند ، خدا را یاد کنند و برای گناهانشان آمرزش خواهند ؛ و چه کسی جز خدا گناهان را می آمرزد ؟ و دانسته و آگاهانه بر آنچه مرتکب شده اند ، پا فشاری نمی کنند ؛ * پاداش آنان آمرزشی است از سوی پروردگارشان ، و بهشت هایی که از زیرِ [ درختانِ ] آن نهرها جاری است ، در آن جاودانه اند ؛ و پاداش عمل کنندگان ، نیکوست.

اساس راه دین را بر ادب دان مقرّب از ادب گشتند مردان

ادب شد اصل کار و وصل و هجران هم او شد مایۀ هر درد و درمان

نشاید بی ادب این ره بسر برد نشاید هیچ کس را داشتن خُرد

به چشم حرمت و تعظیم در پیر نگه کن در همه کاین هست توقیر

به روزی هر که باشد مهتر از تو چنان می دان که هست او بهتر از تو

به جان می کوش در تعظیم هر پیر که تا در دل نیابی زحمت از پیر

ادب با خالق و خلقان نگه دار که تا کشت امیدت بر دهد بار

(عطّار نیشابوری)

حضرت محبوب به وسیلۀ گناه کوچک نیست.

قرآن مجید دستور می دهد از تمام گناهان چه ظاهری و چه باطنی دوری کنید:

وَ ذَرُوا ظاهِرَ الِاثْمِ وَ باطِنَهُ » (1)

گناه آشکار و پنهان را رها کنید.

و در آیۀ دیگر می فرماید:

وَ لا تَقْرَبُوا الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ » (2)

و به کارهای زشت چه آشکار و چه پنهانش نزدیک نشوید.

امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید:

اِجْتِنابُ السَّیِّئاتِ أوْلی مِنِ اکْتِسابِ الْحَسَناتِ . (3)

اجتناب از گناه بهتر از کسب حسنات است.

حضرت مولا علی علیه السلام می فرماید:

عَجِبْتُ لِأقْوامٍ یَحْتَمُونَ الطَّعامَ مَخافَةَ الأْذی ، کَیْفَ لاَ یَحْتَمُونَ الذُّنُوبَ مَخافَةَ النّارِ. (4)

تعجب می کنم از مردمی که از ترس ناراحتی و مرض از غذا می پرهیزند، چگونه از ترس عذاب از گناهان پروا ندارند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله به عبداللّه بن مسعود سفارش فرمود:

إحْذَرْ سُکْرَ الْخَطیئَةِ ، فَإنَّ لِلْخَطیئَةِ سُکْراً کَسُکْرِ الشَّرابِ بَلْ هِیَ أشَدُّ سُکْراً

ص:112

مِنْهُ ، (1) یَقُولُ اللّه تَعالی: صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لایَرْجِعُونَ » (2)

از مستی گناه اجتناب کن که برای گناه همانند مستیِ شراب مستی است و بی خبری، بلکه حالت بی خبری و مستی که معلول گناه است از حالت بی خبری از شراب شدیدتر است، خدای بزرگ می فرماید: کر و گنگ و کورند، پس ایشان به راه هدایت بازنمی گردند.

امام علی علیه السلام می فرماید:

اَلذُّنُوبُ الداءٌ، وَ الدَّواءُ الاِْسْتِغْفارُ، وَ الشِّفاءُ أنْ لاتَعُودَ. (3)

گناهان مرض است، استغفار دارو است و شفا به این است که به گناه بازنگردی.

کوچک شمردن گناه مرض بسیار خطرناکی است که انسان را تا پرتگاه سقوط و هلاکت می کشاند.

حضرت باقر علیه السلام می فرماید:

اَلذُّنُوبُ کُلُّها شَدیدَةٌ ، وَ أَشَدُّها ما نَبَتَ عَلَیْهِ اللَّحْمُ وَ الدَّمُ . (4)

تمام گناهان شدید و بزرگ است و شدیدترین آنها گناهی است که بر آن گوشت و خون بروید.

حضرت علی علیه السلام می فرماید:

أعْظَمُ الذُّنُوبِ عِنْدَ اللّهِ سُبْحانَهُ ذَنْبٌ صَغُرَ عِنْدَ صاحِبِهِ . (5)

ص:113

بزرگترین گناهان نزد خدای سبحان، گناهی است که به نظر کننده اش کوچک آید.

و نیز آن حضرت می فرماید:

أشَدُّ الذُّنُوبِ مَا اسْتَخَفَّ بِهِ صاحِبُهُ . (1)

شدیدترین گناهان آن است که کننده اش آن را سبک بشمارد.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

إنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْعَبْدَ أنْ یَطْلُبَ إلَیْهِ فِی الْجُرْمِ الْعَظیمِ ، وَ یُبْغِضُ الْعَبْدَ أنْ یَسْتَخِفَّ بِالْجُرْمِ الْیَسیرِ. (2)

خداوند دوست دارد بنده ای را که از او جهت جرم بزرگش طلب مغفرت کند و دشمن دارد عبدی را که گناه مختصرش را کوچک شمارد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله به ابن مسعود فرمود:

لا تُحَقِّرَنَّ ذَنْباً وَ لا تُصَغِّرَنَّهُ ، وَ اجْتَنِبِ الْکَبائِرَ، فَإنَّ الْعَبْدَ إذا نَظَرَ یومَ القیامَةِ إلی ذُنُوبِهِ دَمَعَتْ عَیْناهُ قَیْحاً و دَماً. (3)

گناهی را حقیر و کوچک مشمار و از کبایر دوری گزین، به حقیقت که وقتی عبد در قیامت به گناهانش بنگرد از دو چشمش از شدت ناراحتی چرک و خون سرازیر گردد!

رسول خدا صلی الله علیه و آله به ابوذر می فرماید:

ص:114

إنَّ الْمُؤْمِنَ لَیَری ذَنْبَهُ کَأَنَّهُ تَحْتَ صَخْرَةً یَخافُ أنْ تَقَعَ عَلَیْهِ ، وَ إنَّ الکافِرَ لَیَری ذَنْبَهُ کَأَنَّهُ ذُبابٌ مَرَّ عَلی أَنْفِهِ . (1)

هر آینه مؤمن گناهش را آن چنان می بیند که گویی زیر تخته سنگی است، می ترسد که بر او فرود آید. و کافر گناهش را چنان می پندارد که مگسی است بر بینی اش عبور می کند.

حضرت مسیح علیه السلام به یارانش فرمود:

إنَّ صِغارَ الذُّنُوبِ وَ مُحَقَّراتِها مِنْ مَکائِدِ إبْلیسَ ، یُحَقِّرُها لَکُمْ وَ یُصَغِّرُها فی أعْیُنِکُمْ فَتَجْتَمِعُ وَ تَکْثُرُ فَتُحیطُ بِکُمْ . (2)

به حقیقت که گناهان کوچک و حقیر از خدعه های ابلیس است، آنها را در نظر شما خوار و کوچک می کند، پس بدین صورت باری سنگین از گناهان جمع می شود و زیاد می گردد تا جایی که تمام جوانب وجود شما را می گیرد و درهای رحمت الهی را به روی شما می بندد.

امام رضا علیه السلام می فرماید:

اَلصَّغائِر مِنَ الذُّنُوبِ طُرُقٌ إلَی الْکبائِرِ، وَ مَنْ لَمْ یَخَفِ اللّهَ فِی الْقَلیلِ لَمْ یَخَفْهُ فِی الْکَثیرِ. (3)

گناهان کوچک راهی به سوی گناهان بزرگ است و کسی که خدا را در گناهان کم نترسد در گناهان بزرگ نمی ترسد.

ص:115

امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید:

أشَّدُّ الذُّنُوبِ عِنْدَ اللّهِ سُبْحانَهُ ذَنْبٌ اسْتَهانَ بِهِ راکِبُهُ . (1)

سخت ترین گناهان در پیشگاه حق، گناهی است که انجام دهنده اش آن را سبک بشمارد.

آمرزش من از تو خدا غریب نیست از بنده جرم و عفو ز مولا غریب نیست

وهّابی و جوادی و مُعطیّ و ذوالمنن بنوازی ار به لطف گدا را غریب نیست

افتاده ام به خاک درت از ره نیاز راهی دهم به عالم بالا غریب نیست

سودی نمی رسد به تو از طاعت کسی گر بگذری ز جرمِ بَرایا غریب نیست

از بنده دور نیست که جرم و خطا کند بخشیدن از خدای تعالی غریب نیست

اقرار می کنم به گناهان خویشتن رحمی کن ای کریم و ببخشا غریب نیست

گر معصیت سزا نبود معصیت مبین بیچارگی ببین ز تو اینها غریب نیست

از من غریب نیست که سوزم در آتشت ور تو دهی به نزد خودت جا غریب نیست

ص:116

از حدّ خود زیاده اگر می کنم طلب در حضرت کریم تمنّا غریب نیست

فیض است و درگه تو از این در کجا رود الحاح بر در تو خدایا غریب نیست

دارم محبت نبیّ و دگر خاندان او گر در جوارشان دهیم جا غریب نیست

(فیض کاشانی)

وَ ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدّینِ مِنْ حَرَجٍ » (1)

و بر شما در دین هیچ مشقت و سختی قرار نداد .

دین ضامن خیر دنیا و آخرت و مایۀ سعادت امروز و فردا و حافظ حقوق فرد و خانواده و اجتماع است.

دین و دستورهایش می خواهد انسان را از مقام حیوانیت بیرون آورده و به کمال انسانیت برساند.

سنگینی و مشقّت و رنج و زحمت در اجرای برنامه های الهی برای کسی است که در برابر حق تواضع و خضوع نداشته باشد و از سعادت و سلامت خود، محض عیش و نوش چند روزۀ دنیا روگردان باشد.

آری، آنان که آخرت را به دنیا فروخته و حق را با باطل معامله کرده و ظلمت را بر نور ترجیح داده اند، طاعات و عبادات را سنگین و با زحمت و همراه رنج و مشقّت حسّ می کنند، از این جهت از مسائل ملکوتیه و فیوضات ربّانیه روگردان و به سوی اسفل الدرکات جهنّم در حرکت و وجودشان در دنیا مزاحم دیگران است.

قرآن مجید، این سند حق و حقیقت، دربارۀ آنان که عبادات را ضامن خیر دنیا و آخرت می دانند و در مذاق آنان از عسل شیرین تر است، می فرماید:

إنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ بِإیمانِهِمْ تَجْری مِنْ تَحْتِهِمُ الأْنْهارُ فی جَنّاتِ النَّعیمِ * دَعْواهُمْ فیها سُبْحانَکَ اللّهُمَّ وَ تَحِیَّتُهُمْ فیها سَلامٌ وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ للّهِ رَبِّ الْعالَمینَ » (2)

بی تردید کسانی که ایمان آورده اند و کارهای شایسته انجام داده اند ، پروردگارشان آنان را به سبب ایمانشان به بهشت های پر نعمت که نهرها از

ص:118

زیر [ قصرهایِ ] آنها جاری است ، راهنمایی می کند . * [ آغازِ ] نیایششان در آن جا [ این است که ] : خدایا ! از هر عیب و نقصی منزّهی ، و درود خدا در آن جا به آنان عطا کردن سلامتی کامل است ، و پایان بخشِ نیایششان این است که همه ستایش ها ویژۀ خدا مالک و مربّی جهانیان است.

قرآن مجید روگردانان از عبادات و طاعات را دچار مرض استکبار می داند که از پس این مرض به بی دینی و جدایی از حقایق و واقعیت ها گراییده و به دنیا و آخرت خود لطمه و ضربۀ جبران ناپذیر می زنند.

وَاسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاةِ وَ إنَّها لَکَبیرةٌ إلاّ عَلَی الْخاشِعینَ » (1)

از صبر و نماز [ برای حل مشکلات خود و پاک ماندن از آلودگی ها و رسیدن به رحمت حق ] کمک بخواهید و بی تردید این کار جز بر کسانی که در برابر حق قلبی فروتن دارند دشوار و گران است.

در هر صورت سنگین دانستن عبادات و تلقین این معنی که آراسته شدن به حقایق الهیه بسی سخت و دشوار است، انسان را از خدا و کمالات و فضایل دور کرده و تبدیل به حیوانی شریر و موجودی فاسق و فاجر نموده و باعث بسته شدن هشت درِ بهشت و بازشدن هفت درِ جهنّم به روی انسان است.

مرد حق از دین و دنیا فارغ است چونکه این بتخانۀ دنیا شکست

مرد حق را جُبّه و دستار نیست یا بد و نیک جهانش کار نیست

مرد حق خود را به حق پیوسته است بر سر تخت سَما بنشسته است

رو که از اسرار مردان غافلی مانده ای اینجا به دام جاهلی

اندر اینجا مانده ای در قید تن چاک کن بر خویشتن این پیرهن

تو به ناز و نعمت و تن پروری همچو حیوان در شماران خری

ص:119

از خریّ خویش گم کردی تو راه لاجرم گیرند از فرقت کلاه

راه حق دارد امانی نه خطر اندرو بنشین مکن از خیر و شر

راه حق دارد حقیقت ها بسی مرد حق بین اندرو باشد کسی

(عطّار نیشابوری)

ص:120

[«3»وَ مُبَاهَاةِ الْمُکْثِرِینَ وَ الْإِزْرَاءِ بِالْمُقِلِّینَ وَ سُوءِ الْوِلایَةِ لِمَنْ تَحْتَ أَیْدِینَا وَ تَرْکِ الشُّکْرِ لِمَنِ اصْطَنَعَ الْعَارِفَةَ عِنْدَنَا «4»أَوْ أَنْ نَعْضُدَ ظَالِماً أَوْ نَخْذُلَ مَلْهُوفاً أَوْ نَرُومَ مَا لَیْسَ لَنَا بِحَقٍّ أَوْ نَقُولَ فِی الْعِلْمِ بِغَیْرِ عِلْمٍ ]

و فخر فروشی ثروتمندان و تحقیر تهی دستان و بدی سرپرستی نسبت به زیردستمان، و ترک سپاس نسبت به کسی که به ما احسان و خوبی کرده.

خدایا! به تو پناه می آوریم از این که ستمگری را یاری کنیم، یا ستم دیده ای را تنها گذاریم، یا آنچه که برای ما حق نیست بخواهیم، یا بدون آگاهی در امور علمی سخن گوییم.

و همیشگی نخواهد داشت:

وَ الَّذینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا یُنْفِقُونَها فی سَبیلِ اللّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ ألیمٍ * یَوْمَ یُحْمی عَلَیْها فی نارِ جَهَنَّمَ فَتُکْوی بِها جِبَاهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هذا ما کَنَزْتُمْ لِأنْفُسِکُمْ فَذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَکْنِزُونَ » (1)

و کسانی را که طلا و نقره می اندوزند و آن را در راه خدا هزینه نمی کنند ، به عذاب دردناکی مژده ده . * روزی که آن اندوخته ها را در آتش دوزخ به شدّت گرما دهند و پیشانی و پهلو و پشتشان را به آن داغ کنند [ و به آنان نهیب زنند ] این است ثروتی که برای خود اندوختید ، پس کیفر زراندوزی خود را بچشید .

اینان به چیزی می نازند که قدرت بهره گیری از همۀ آن را ندارند و جز خورد و خوراک و پوشاک و مرکب و مسکن و عیش و نوش محدود سودی نصیب آنان از ثروت اندوخته نمی گردد، علاوه بر این به خاطر غرور و نخوتشان نسبت به مال که نمی گذارد مقدار لازم آن را در راه خداوند خرج کنند، آخرتشان بر باد می رود و حاصلی برای آنان بجای نمی ماند.

مَنْ کانَ یُریدُ حَرْثَ الآْخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فی حَرْثِهِ وَ مَنْ کانَ یُریدُ حَرْثَ الدُّنْیا نُؤْتِهِ مِنْها و ما لَهُ فِی الآْخِرَةِ مِنْ نَصیبٍ » (2)

کسی که زراعت آخرت را بخواهد ، بر زراعتش می افزاییم و کسی که زراعت دنیا را بخواهد ، اندکی از آن را به او می دهیم ، ولی او را در آخرت هیچ بهره و نصیبی نیست.

اینان به چیزی می بالند و بر عنصری فخر می نمایند و بر مادّه ای دل خوش

ص:122

می کنند و به خاطر آن بر دیگران کبر می ورزند و عدّه ای را خوار می شمارند که با حادثه ای چون سیل، طوفان، جنگ، آتش سوزی و سرانجام با مرگ از دست می رود.

اینان به چیزی می نازند که اگر با آن صحیح برخورد نشود مورّث بخل، حسد، حرص، طمع، کبر، غرور و نخوت است و این همه، حالات پلید و آلوده ای است که در هر کس ظهور نماید از دید محبت حضرت حق می افتد و جناب او با وی دشمن می شود.

اینان به چیزی دل خوشند که از نظر حضرت حق ارزش آن را ندارد که به آن دلخوش شوند و با از دست رفتنش به غم و غصه فرو روند.

اینان هماهنگ و تابع کسی هستند که قرآن مجید وی را سمبل جمع ثروت و بخل و کبر و خودبینی و فخر فروشی می شناسد و او را مستحق عذاب الیم حضرت جبّار می داند.

همیشه در تلاش زیاد کردن غلامان و حشم خویش وقت سپری می کرد و در پی این بود که از هر لذّتی خود را برخوردار و سیر سازد و حرص و عطش خود را فرو نشاند، او می خواست به آخر حدّ تنعّم رسیده چشم و دلش سیر شود.

مال دنیا از آغاز، اساس زینت و بهجت دنیا بوده و وسیلۀ زندگی و قوام آن است، ولی این مرد شیطان زده آن را وسیلۀ طغیان و مایۀ تکبّر ساخته و با داشتن آن، غرور و نخوت می فروخت.

بیچاره گمان می کرد او تافتۀ جدا بافته است و کسی نه حق دارد و نه می تواند همدوش او باشد، تا چه رسد به این که او را مقهور خود سازد.

او چنین می پنداشت که همۀ مردم مسخّر و زیردست اویند و لذا وقتی صحبت می کرد باید همه سرها را به زیر افکنند و هر وقت اشاره می کند باید به خدمتش حاضر باشند. غلامانش همین معانی را معمول می داشتند، هر وقت صدا می زد:

پسر بیا؟ در شتافتن به سویش از یکدیگر سبقت می جستند.

او توقّع داشت این انسان های زیردستش بنده های خالص باشند و آن بیچارگان هم این معنا را بر خود واجب دانسته، وای بر آن خدمتگزاری که خیال نافرمانی وی را به دل بگذراند و محرومیت نصیب آن غلامی که در اطاعتش دیر بجنبد.

قارون در تاریخ بشریت مردی استثنایی و نوظهور نبود، هستند مردمی که راه و رسمشان این است که چون در خود قدرتی دیدند پا از گلیم خود بیرون می کنند و به مردم ظلم کرده، سلطنت و قدرت خود را بر دیگران تحمیل می نمایند و علی رغم ایشان جبروت و سطوت خود را به خورد آنان می دهند.

ای کاش این طبقۀ توانگر کمی کوتاه می آمدند و معنای زندگی صحیح را می فهمیدند و راه روشن آن را می یافتند.

آری، اگر می یافتند می فهمیدند که تنها داشتن مال گردن مردم را برای انسان خاضع نمی کند و مردم به طوع و رغبت در برابر انسان سر فرود نمی آورند، بلکه

ص:124

بندۀ احسانند، وقتی این مردم را می توان مطیع ساخت که آنان را از خیر خود سرشار نمود و شکم گرسنه شان را سیر گردانید، تنها در این صورت دل ها به سوی انسان معطوف گشته و انسان می تواند خوبی ها را جلب و شرور زیادی را از خویش دور سازد و علاقۀ مردم را متوجه خویش ساخته و آنان را به دور خود گرد آورد.

علاوه بر این می تواند از این راه رضای خدا را هم به دست آورده و خوبی های مردم را با ثواب و جزای خدایی تلافی کند و در نتیجه به خیر دنیا و آخرت برسد.

ولی چه باید کرد که مال دنیا چشم دل را کور و غرور ناشی از زرق و برق آن بصیرت ها را از بین می برد، لذا به هر اجتماعی سر بزنیم از برخی از مردم جز ریاکاری نمی بینیم و جز تعارفاتی حاکی از نفاق نمی شنویم و جز با محرومیت و نالۀ مظلومان برخورد نمی نماییم.

نمی بینم در این میدان یکی مرد زنانند این سبک عقلان بی درد

ندیدم مردِ حق هر چند بردم به گرد این جهان چشم جهانگرد

گرفته گَرد گِرداگرد عالم نمی بینم سواری زیر آن گرد

سواری هست پنهان از نظرها زنامحرم زنان پنهان بود مرد

بود مرد آن که حق را بنده باشد به داغ بندگی مرد است هر مرد

بود مرد آن که او زد بر هوا پای رگ و ریشه هوس از سر بدر کرد

بود مرد آن که دل کَنْد از دو عالم به یک جا داد و گشت از خویشتن فرد

بود مرد آن که با حق انس بگرفت به او پیوست و ترک ماسوا کرد

بود مرد آن که او رست از من و ما برآورد از نهاد خویشتن گرد

بود مرد آن که فانی گشت از خود ز تشریف بقای حق بقا کرد

خداوندا ز فضل خود مدد کن که ره یابم به مردی تا شوم مرد

به مردی می رسی ای فیض و مردی به شرط آن که گردی از خودی فرد

(فیض کاشانی)

ص:125

مردم می دیدند هر چه گرسنگان بیشتر می شوند او بیشتر در پی جمع آوری ثروت می افتد و هر چه برهنگان زیادتر می گردند او با لباس های فاخر خود بیشتر تجمّل و آرایش می کند، علاوه بر این که غرور و بزرگی هم می فروشد و همچنان راه طغیان و ظلم خود را دنبال می کند.

لاجرم جمعی تصمیم گرفتند روح خیر را در او تحریک کرده از آن خواب گرانش بیدار سازند، لذا از درِ خیرخواهی نصیحتش کردند که مال نباید وسیلۀ گمراهی انسان گشته و میان او و احسان به مردم و نادیده گرفتن لغزش های محتاجان و خوشدل نمودن و تلطف بر بیچارگان حایل گردد، بلکه بهترین وسیله است برای این که انسان بتواند به چنین کارهای نیکی توفیق یافته نام نیک دنیا و ثواب آخرت را به دست آورد.

مضافاً بر این که احسان به خلق بهتر از خود انسان مال را نگهداری کرده، باقی می گذارد.

سپس اضافه کردند که ما برای مال تو کیسۀ طمع ندوخته ایم، این تو و آن اموالت، هر چه می خواهی از آن استفاده کن، ما پیشنهاد دیگری به تو داریم که خیرش عاید خودت می شود و آن این است که مگر مقصود تو غیر این است که از رزق طیّب حلال دنیا کام برگیری ؟ البته بگیر، لکن فقرا را هم در نظر داشته باش و کامیابی از دنیا، محتاجان را از یادت نبرد و به شکرانۀ این که خداوند به تو احسان کرده تو نیز به ایشان احسان کن تا نعمت برایت محفوظ مانده و ثروت برکت کند و از آن فقط خیر بینی و مایۀ درد سرت نشود.

لکن یک مرد طاغی کجا گوشش بدهکار نصیحت است و چگونه ممکن است اندرز را تا پردۀ دل او نفوذ داد؟ علاقۀ به مال شراشر دل قارون را پر کرده و جایی برای نصیحت باقی نگذاشته، به علاوه در او علوّ و استکبار به بار آورده، دیگر کجا از افراد خیر خواه حرف می شنود؟ به نظر او این افراد کسی نیستند که به او دستور

ص:126

دهند و او اطاعتشان کند؟ اصولاً به اینها چه ربطی دارد که در کار او مداخله کرده و به رفتارهای خصوصی او دست اندازی نمایند!

او در ردّ گفتار آنان با کمال خشونت گفت: من احتیاجی به نصیحت و خیر خواهی شما ندارم، عقل من خیلی از عقل شما بیشتر و فکرم بسیار از فکر شما تیزتر است، شما گمان کرده اید هر کسی می تواند چنین مالی به دست آورد؟ این عقل و فکر من بود که چنین موفقیتی نصیبم کرد، علاوه من نسبت به این مال سزاوارتر از دیگرانم، پس خواهش می کنم این خیرخواهی را برای خود نگه دارید و با آن امور خود را اصلاح نمایید.

آنگاه برای این که دل مردم را بیشتر به درد آورد با تجمّل و جلال و شکوه هر چه تمام تر از خانه بیرون آمده و نمونه ای از بسیار و مشتی از خروار ثروت خود را به رخ مردم کشید.

مردم فقیر که او را دیدند با چه لباس های فاخر و چه اسب های قیمتی بیرون آمده و خدم و حشم وی از عقبش روانند، چشم هایشان خیره گشته و همه به تماشایش نزدیک آمده، دل هایشان چاک شد از این که او را در آن ناز و نعمت و خود را در این فقر و نکبت ببینند، به یکدیگر می گفتند:

یا لَیْتَ لَنا مِثْلَ ما اوتیَ قارُونُ إنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظیمٍ » (1)

ای کاش مانند آنچه به قارون داده اند برای ما هم بود ، واقعاً او دارای بهرۀ بزرگی است.

وَ قالَ الَّذینَ اوتُوا الْعِلْمَ وَیْلَکُمْ ثَوابُ اللّهِ خَیرٌ لِمَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ لایُلقّیها إلاَّ الصّابِرُونَ » (2)

و کسانی که معرفت و دانش به آنان عطا شده بود ، گفتند : وای بر شما پاداش

ص:127

خدا برای کسانی که ایمان آورده و کار شایسته انجام داده اند بهتر است . و [ این حقیقت الهیه را ] جز شکیبایان در نمی یابند.

موسی علیه السلام هر چه به قارون در این خصوص اصرار کرد سود نبخشید و فایده ای نداشت و قارون به گفتار موسی اعتنا نکرد و خود را بالاتر از آن دید که به فرمان حق سرفرود آورد.

موسی پس از مدتی زیاد که قارون را به راه خدا دعوت کرد و وی را با مواعظ حسنه پند داد ولی از به راه آمدن وی مأیوس شد از خدا خواست تا عذابش را بر او نازل کند و مردم را از فتنه و اغوای وی نجات دهد.

خدا دعای موسی را مستجاب کرد و زمین را فرمود تا او و خانۀ او را در خود فرو برد.

آن روز از اموال و خدم و حشم کسی که او را یاری کند نبود، تنها خدا بود که می توانست به فریادش برسد ولکن او از خدا کمک نخواست.

فَخَسَفْنا بِهِ وَ بِدارِهِ الأْرْضَ فَما کانَ لَهُ مِنْ فِئَةٍ یَنْصُرونَهُ مِنْ دُونِ اللّهِ وَ ما کانَ مِنَ الْمُنْتَصِرینَ » (1)

پس او و خانه اش را در زمین فرو بردیم ، و هیچ گروهی غیر از خدا برای او نبود که وی را [ برای رهایی از عذاب ] یاری دهد ، و خود نیز نتوانست از خود دفاع کند.

زمین قارون و اموالش را بلعید و داستانش مایۀ عبرت قوم موسی و پیروان فقیرش گردید و چون مردم سرانجام وی را دیدند از آن آرزوهایی که کرده بودند پشیمان گشته و حضرت حق را شکر کردند که مثل قارون نشدند. (2)

ص:128

البته این عذاب و خواری فقط مخصوص قارون نبوده، بلکه بر اساس سنّت حتمیۀ الهیه دامنگیر هر ثروتمند فخر فروش و متکبر خودبین است.

أرْبَعٌ مَنْ کُنَّ فیهِ بَنَی اللّهُ لَهُ بِیْتاً فِی الْجَنَّةِ : مَنْ آوَی الْیَتیمَ ، وَ رَحِمَ الضَّعیفَ ، وَ أشْفَقَ عَلی والِدَیْهِ ، وَ رَفِقَ بِمَمْلُوکِهِ . (1)

چهار خصلت است که در هر کس باشد خداوند خانه ای در بهشت برای او بنا می کند: پناه دادن به یتیم، ترحّم به ضعیف و ناتوان و آن که زیر دست است، مهربانی به پدر و مادر و نرمی با آن که در اختیار انسان است.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

مَنْ أرادَ أنْ یُدْخِلَهُ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فی رَحْمَتِهِ وَ یُسْکِنَهُ جَنَّتَهُ ، فَلْیُحْسِنْ خُلْقَهُ وَلْیُعْطِ النَّصَفَةَ مِنْ نَفْسِهِ ، وَلْیَرْحَمِ الْیَتیمَ ، وَلْیُعِنِ الضَّعیفَ ، وَلْیَتَواضَعْ للّهِ الَّذی خَلَقَهُ . (2)

کسی که علاقه دارد خداوند او در رحمتش جای دهد و وارد بهشتش کند، باید که اخلاقش نیکو بماند، از جانب خود به همگان انصاف دهد، به یتیم رحمت آورد، به ضعیف و زیردست کمک کند و برای خداوندی که وی را آفریده تواضع نماید.

پاسخ گوید:

وَ إذا حُیِّیتُمْ بِتَحِیَّةٍ فَحَیُّوا بِأحْسَنَ مِنْها أوْ رُدُّوها إنَّ اللّهَ کانَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ حَسیباً» (1)

و هنگامی که به شما درود گویند ، شما درودی نیکوتر از آن، یا همانندش را پاسخ دهید؛ یقیناً خدا همواره بر همه چیز حسابرس است.

در روایات بسیار مهم آمده، سپاس در برابر نیکی دیگران در حقیقت سپاس خدا است. امام رضا علیه السلام می فرماید:

مَنْ لَمْ یَشْکُرِ الْمُنْعِمَ مِنَ الْمَخْلُوقینَ لَمْ یَشکُرِ اللّهَ عز و جل . (2)

هر کس احسان و انعام و محبّت دیگران را سپاس نگوید، خداوند عز و جل را شکر نگفته است.

در روایت آمده: خداوند به بنده ای از بندگانش در روز قیامت می فرماید: آیا فلانی را سپاس گفتی ؟ عرضه می دارد: الهی تو را شکر کردم. خطاب می رسد: اگر او را شکر نکردی مرا شکر ننمودی. (3)قرآن مجید تشکر از خوبی دیگران را سفارش می کند:

وَ وَصَّیْنَا الإْنْسانَ بِوالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ امُّهُ وَهْناً عَلی وَهْنٍ وَ فِصالُهُ فی عامَیْنِ أنِ اشْکُرْلی وَ لِوالِدَیْکَ إلَیَّ الْمَصیرُ» (4)

و انسان را دربارۀ پدر و مادرش سفارش کردیم ، مادرش به او حامله شد [ در حالی که ] سستی به روی سستی [ به او دست می داد ] و باز گرفتنش [ از

ص:131

شیر ] در دو سال است [ و سفارش کردیم ] که برای من و پدر و مادرت سپاس گزاری کن ؛ بازگشت [ همه ] فقط به سوی من است.

جوانی سر از رأی مادر بتافت دل دردمندش به آذر بتافت

چو بیچاره شد پیشش آورد مهد که ای سست مهر فراموش عهد

نه گریان و درمانده بودیّ و خُرد که شبها ز دست تو خوابم نبرد

نه در مهد نیروی و حالت نبود مگس راندن از خود مجالت نبود

تو آنی که از یک مگس رنجه ای که امروز سالار و سرپنجه ای

به حالی شوی باز در قعر گور که نتوانی از خویشتن دفع مور

دگر دیده کی بر فروزد چراغ چو کرم لحد خورد پیر دماغ

چو پوشیده چشمی ببینی که راه نبیند همی وقت رفتن به چاه

تو گر شکر کردی که با دیده ای وگرنه تو هم چشم پوشیده ای

معلّم نیاموختت علم و رای سرشت این صفت در وجودت خدای

گرت حق ندادی دل حق نیوش حقت عین باطل نمودی به گوش

(سعدی شیرازی)

سیاسی و اقتصادی و فرهنگی خود می رسند و جهان تبدیل به بوستان عشق و محبّت و صفا و صیمیمیت می شود.

اطمینان نداشته باشید و تکیه مکنید که آتش [ دوزخ ] به شما خواهد رسید ودر آن حال شما را جز خدا هیچ سرپرستی نیست ، سپس یاری نمی شوید.

به دانشمندی گفتند: فلان شخص، نویسنده و دفتردار فلان ستمگر شده و تنها کاری که می کند نوشتن خرج و دخل است و از این بابت مزد و اجرت دریافت می نماید و تأمین زندگی می کند وگرنه خود و خانواده اش دچار مشکل می شوند. در پاسخ گفت:

آیا گفتار حضرت موسی آن مرد صالح را در سورۀ قصص نخوانده اید؟

قالَ رَبِّ بِما أنْعَمْتَ عَلَیَّ فَلَنْ أکُونَ ظَهیراً لِلْمُجْرِمینَ » (1)

گفت : پروردگارا ! به خاطر قدرت و نیرویی که به من عطا کردی ، هرگز پشتیبان مجرمان نخواهم شد.

و هر کس مدافع ستمگری باشد یا وی را بر ظلم و ستمش یاری دهد، چون ملک الموت بر او نازل گردد گوید: تو را به لعنت خدا و آتش جهنّم که بدمکانی است بشارت باد. و هر کس تازیانه دار ظالمان و ستم پیشگان باشد، خداوند آن تازیانه را در قیامت تبدیل به اژدهایی از آتش با هفتاد ذرع طول کند تا در جهنّم بر وی مسلّط باشد و جهنم بد بازگشت گاهی است و رسول خدا صلی الله علیه و آله از اجابت دعوت فاسق حتی برای یک وعده غذا نهی فرمود.

عیسی علیه السلام به بنی اسرائیل فرمود:

لا تُعِینُوا الظّالِمَ عَلی ظُلْمِهِ فَیَبْطُلَ فَضْلُکُمْ . (1)

به ستمکاران یاری ندهید که خوبی های شما نزد خداوند باطل می شود.

امام صادق علیه السلام از پدرانش، از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت می فرماید:

إذا کانَ یَوْمُ الْقِیامَةِ نادی مُنادٍ: أیْنَ الظَّلَمَةُ وَ أعْوانُهُم ؟ مَنْ لاقَ لَهُمْ دَواةً ، أوْ رَبَطَ لَهُمْ کیساً أوْ مَدَّ لَهُمْ مُدَّةَ قَلَمٍ فَاحْشُرُوهُمْ مَعَهُمْ . (2)

چون روز قیامت شود منادی ندا کند، ستمکاران و کمک دهندگانشان کجایند؟ هر کس برای آنان لیقۀ دوات آماده کرده، یا جیبی دوخته، یا قلمی را برای آنان به دوات زده، آنان را با ستمکاران یکجا قرار دهید.

امام صادق علیه السلام فرمود:

مَنْ أعانَ ظالِماً عَلی مَظْلُومٍ لَمْ یَزَلِ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ ساخِطاً حَتّی یَنْزِعَ عَنْ مَعُونَتِهِ . (3)

کسی که ستمکاری را در ستم بر مظلومی یاری دهد، دائم در غضب خداست

ص:135

تا از آن عمل زشت دست بردارد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

مَنْ مَشی مَعَ ظالِمٍ لِیُعینَهُ وَ هُوَ یَعْلَمُ أنَّهُ ظالِمٌ فَقَدْ خَرَجَ مِنَ الإْسْلامِ . (1)

کسی که با ظالمی برای کمک به او حرکت کند در حالی که بداند او مردی ستمگر و ظالم است، از اسلام خارج شده است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

شَرُّ النّاسِ الْمُثَلِّثُ ، قیلَ : یا رَسُولَ اللّهِ وَ ما الْمُثَلِّثُ ؟ قالَ : الَّذی یَسْعی بِأخِیه إلَی السُّلطانِ فَیُهْلِکُ نَفْسَهُ ، وَ یُهْلِکُ أخاهُ ، وَ یُهْلِکُ السُّلْطانَ . (2)

بدترین مردم مثلِّث است. عرضه داشتند: مثلِّث چیست ؟ فرمود: کسی که علیه برادر مسلمانش نزد ستمگر سعایت و سخن چینی می کند و بدین سبب خودش و برادرش و ستمگر را به هلاکت می اندازد (برادرش را به دست سلطان و خود و سلطان را با عذاب جهنّم).

کسی که صبح کند و اهتمام به امور مسلمانان نورزد، مسلمان نیست.

مَنْ طَلَبَ الرّیاسَةَ لِنَفْسِهِ هَلَکَ ، فَإنَّ الرّیاسَةَ لاتَصْلَحُ إلاّ لِأَهْلِها. (1)

هر کس برای خود طلب ریاست کند هلاک گردد، به حقیقت که ریاست جز برای اهلش صلاح نیست.

سایر اموری که نیز حق انسان نیست، اگر آدمی در طلبش برآید و به این خاطر حق دیگران پایمال گردد، از رحمت حق محروم می شود.

ازکشتن تمام انسان ها سنگین تر است.

و نیز آشوب ایجاد کردن در بین مردم و خانواده ها و باعث ریخته شدن آبروی مردم یا از بین رفتن مال بی گناه، گناهانی بس عظیم و اعمالی بس قبیح است. در این زمینه ها تمام مردم را یک آیه در قرآن مجید بس است که می فرماید:

وَ لا تَقْفُ مالَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ اولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْئُولاً» (1)

و از چیزی که به آن علم نداری [ بلکه برگرفته از شنیده ها ، ساده نگری ها ، خیالات و اوهام است ] پیروی مکن ؛ زیرا گوش و چشم و دل [ که ابزار علم و شناخت واقعی اند ] موردِ بازخواست اند.

امام صادق علیه السلام فرمود:

تو را از دو خصلت بازمی دارم که در آن دو خصلت مردم تباه شدند: یکی آن که خدا را از روی نادرستی بپرستی و دیگر آن که از روی نادانی برای مردم حکمی و فتوائی صادر کنی. (2)زرارة بن اعین می گوید: از حضرت باقر علیه السلام پرسیدم:

ما حَقُّ اللّهِ عَلَی الْعِبادِ؟ قالَ : أنْ یَقُولُوا ما یَعْلَمُونَ ، وَ یَقِفُوا عِنْدَ ما لا یَعْلَمُونَ . (3)

حق خدا بر بندگان چیست ؟ فرمود: این که بگویند آنچه می دانند و باز ایستند از آنچه نمی دانند.

ص:139

[«5»وَ نَعُوذُ بِکَ أَنْ نَنْطَوِیَ عَلَی غِشِّ أَحَدٍ وَ أَنْ نُعْجَبَ بِأَعْمَالِنَا وَ نَمُدَّ فِی آمَالِنَا «6»وَ نَعُوذُ بِکَ مِنْ سُوءِ السَّرِیرَةِ وَ احْتِقَارِ الصَّغِیرَةِ وَ أَنْ یَسْتَحْوِذَ عَلَیْنَا الشَّیْطَانُ أَوْ یَنْکُبَنَا الزَّمَانُ أَوْ یَتَهَضَّمَنَا السُّلْطَانُ «7»وَ نَعُوذُ بِکَ مِنْ تَنَاوُلِ الْإِسرَافِ وَ مِنْ فِقْدَانِ الْکَفَافِ «8»وَ نَعُوذُ بِکَ مِنْ شَمَاتَةِ الْأَعْدَاءِ وَ مِنْ الْفَقْرِ إِلَی الْأَکْفَاءِ وَ مِنْ مَعِیشَةٍ فِی شِدَّةٍ وَ مِیتَةٍ عَلَی غَیْرِ عُدَّةٍ «9»وَ نَعُوذُ بِکَ مِنَ الْحَسْرَةِ الْعُظْمَی وَ الْمُصِیبَةِ الْکُبْرَی وَ أَشْقَی الشَّقَاءِ وَ سُوءِ الْمَآبِ وَ حِرْمَانِ الثَّوَابِ وَ حُلُولِ الْعِقَابِ «10»اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَعِذْنِی مِنْ کُلِّ ذَلِکَ بِرَحْمَتِکَ وَ جَمِیعَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ .]

و به تو پناه می آوریم از این که راه خیانت به کسی را به پیماییم، و نسبت به کردارمان خودپسندی کنیم، و آرزوهای خود را دور و دراز سازیم و به تو پناه می آوریم، از بدی باطن و ناچیز شمردن گناه کوچک، و این که شیطان بر ما چیره شود، یا روزگار ما را به عرصۀ بلا و نکبت اندازد، یا پادشاه بر ما جور و ستم روا دارد.

و به تو پناه می آوریم، از رسیدن به اسراف، و از دست دادن آنچه که در زندگی به اندازه و کافی است و به تو پناه می آوریم از سرزنش دشمنان و از

ص:140

احتیاج به هم نوعان، و از معیشت در سختی، و از مرگ بدون توشه.

و به تو پناه می آوریم، از حسرت عظیم تر و بلای بزرگ تر، و بدترین بدبختی و بدی بازگشت، و محرومیت از ثواب، و داخل شدن مجازات.

خدایا! بر محمّد و آلش درود فرست و مرا و تمام مؤمنین و مؤمنات را به رحمتت از همۀ این امور زشت پناه ده، ای مهربان ترین مهربانان!

در منهیّات رسول خدا صلی الله علیه و آله است:

مَنْ غَشَّ مُسْلِماً فی شِراءٍ أوْ بَیعٍ فَلَیْسَ مِنّا، وَ یُحْشَرُ یَوْمَ الْقِیامَةِ مَعَ الْیَهُودِ لإنَّهُمْ أغَشُّ الْخَلْقِ لِلْمُسْلِمینَ . وَ قالَ علیه السلام : مَنْ باتَ وَ فِی قَلْبِهِ غِشٌّ لأِخیهِ الْمُسْلِمِ باتَ فی سَخَطِ اللّهِ وَ أصْبَحَ کَذلِکَ حَتّی یَتُوبَ . (1)

هر کس در خرید یا فروش با مسلمانی خدعه کند از ما نیست و در قیامت با یهود محشور می شود؛ زیرا یهود خائن ترین مردم به مسلمانانند. و نیز فرمود:

هر کس شب را به سر برد در حالی که در نیّتش خدعه با مسلمان باشد، شب را در غضب حق به سر برده و همچنان صبح می کند تا توبه نماید.

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:

اَلْمُؤْمِنُ لایَغُشُّ أخاهُ ، وَ لایَخُونُهُ ، وَ لایَخْذُلُهُ ، وَ لایَتَّهِمُهُ ، وَ لایَقُولُ لَهُ انَا مِنْکَ بَریءٌ. (2)

مومن با برادر دینی خدعه نمی کند، به او خیانت نمی ورزد، وی را بی یاری نمی گذارد، به او تهمت نمی زند و از وی برائت و بی زاری نمی جوید.

همۀ شؤون به او تعظیم کرده و بردۀ او باشند و اگر تسلیم خواسته های وی نگردند به اشدّ مجازات محکوم شوند.

انسان به نژاد و رنگ و علم و عمل و هنر خود نباید عُجب بورزد، بلکه باید در پیشگاه حضرت محبوب در هر شأنی که هست متواضع باشد، تا به اندازۀ استعداد و لیاقتش مورد ستایش و مدح حضرت حق قرار گیرد و یا اولیای الهی از او به نیکی یاد کنند.

قرآن مجید می فرماید:

ألَمْ تَرَ إلَی الَّذینَ یُزَکُّونَ أنْفُسَهُمْ بَلِ اللّهُ یُزَکِّی مَنْ یَشاءُ وَ لا یُظْلَمُونَ فَتیلاً» (1)

آیا به کسانی که خود را به پاکی می ستایند ، ننگریستی ؟ [ این خودستایی هیچ ارزشی و اعتباری ندارد ] بلکه خداست که هر که را بخواهد [ بر اساس ملاک های تعیین شده از سوی خود ] می ستاید ، و [ گروهی که به ناحق ، خود را می ستایند در کیفر و مجازات ] به اندازۀ رشتۀ میان هستۀ خرما مورد ستم قرار نمی گیرند.

هُوَ أعْلَمُ بِکُمْ إذْ أنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ إذْ أَنْتُمْ أَجِنَّةٌ فی بُطُونِ امَّهاتِکُمْ فَلا تُزَکُّوا أنْفُسَکُمْ هُوَ أعْلَمُ بِمَنِ اتَّقی » (2)

او به شما از هنگامی که شما را از زمین به وجود آورد و از هنگامی که در شکم مادرانتان جنین بودید ، داناتر است ؛ پس خودستایی نکنید . او به کسی که پرهیزکاری پیشه کرده است ، آگاه تر است.

راستی، چه معنا دارد که انسان خاکی خودش یا عمل نیکش را بزرگ و شایسته

ص:143

به حساب آورد و به آن شادی و خوشحالی کند و خود یا کارش را به رخ مردم بکشد.

ما که یک زمانی خاک، سپس نطفه، آنگاه جنین و پس از چندی طفل خردسال و پس از آن دارای جسمی معمولی و روزی هم به خاک گور می رویم چه جای عُجب و خودپسندی داریم ؟

البته خوشحالی از عمل از باب شکر و توفیقی که رفیق راه شده، از نظر قواعد شرعی مانعی ندارد. باید مواظبت کرد که کار انسان به عُجب نکشد، عُجبی که زمینۀ تحقّق هرگونه ظلم به مردم و پایمال کردن حقوق انسان هاست.

اسحاق بن عمّار می گوید: حضرت صادق علیه السلام می فرماید:

عابدی نزد عالمی رفت، عالم به او گفت: نمازت چگونه است ؟ گفت: از مثل منی دربارۀ عبادتش می پرسند؟ من سال هاست خدا را عبادت می کنم، گفت:

گریه ات چگونه است ؟ گفت: به اندازه ای که اشکم بر چهره ام می ریزد، عالم گفت:

اگر خنده می کردی و خائف و ترسناک از عاقبت بودی، بهتر از این بود که گریه کنی و به آن فخر بفروشی که کوشش و سعی فخر فروش به جایی نمی رسد! (1)امام صادق علیه السلام فرمود:

مَنْ دَخَلَهُ الْعُجْبُ هَلَکَ . (2)

عجب بر هر کس وارد شود هلاک می گردد.

علّامۀ مجلسی می فرماید: مراد از هلاکت، استحقاق عذاب الهی است.

از حضرت باقر یا امام صادق علیهما السلام روایت شده:

دو نفر وارد مسجد شدند، یکی عابد و دیگری فاسق، سپس هر دو از مسجد

ص:144

خارج شدند در حالی که فاسقْ صدّیق و عابدْ فاسق شده بود.

این بدین علت بود که عابد در عبادتش اهل فخر و خودپسندی گشت و فاسق بر گناهش دچار پشیمانی شد و از حضرت حق طلب مغفرت نمود. (1)خداوند به داود علیه السلام خطاب فرمود:

یا داوُودُ بَشِّرِ الْمُذْنِبینَ ، وَ أنْذِرِ الصِّدّیقینَ . قالَ : کَیْفَ ابَشِّرُ الْمُذْنِبینَ وَاُنْذِرُ الصِّدّیقینَ ؟! قالَ : یا داوُودُ بَشِّرِ الْمُذْنِبینَ أنّی أقْبَلُ التَّوْبَةَ ، وَ أَعْفُو عَنِ الذَّنْبِ ، وَ أنْذِرِ الصِّدّیقینَ ألاّ یُعْجَبُوا بِأعْمالِهِمْ فَإنَّهُ لَیْسَ عَبْدٌ أنْصَبُهُ لِلْحِسابِ إلاّ هَلَکَ . (2)

ای داود! گناهکاران را بشارت بده و صدّیقان را بترسان. عرضه داشت:

چگونه آلودگان را بشارت دهم و پاکان را بترسانم ؟ خطاب رسید: به گنهکاران بشارت قبول توبه بده و این که از معاصی آنان عفو می کنم و پاکان را بگو به اعمال خود عُجب نورزند که احدی نیست که برایش میزان اعمال بپا کنم مگر این که هلاک گردد.

معنای جملۀ آخر این است که خوبی ها و شکر انسان با نعمتی از نعمت های حق برابری نمی کند، اگر بخواهند نعمت ها را با عبادات و نیکی ها بسنجند برای کسی چیزی باقی نمی ماند.

امیرالمؤمنین علیه السلام در جملاتی بسیار زیبا و پرمعنا می فرماید:

اَلْعُجْبُ هَلاکٌ ، وَ الصَّبْرُ مِلاکٌ . (3)

عُجب هلاکت و صبر ملاک نجات است.

ص:145

لا وَحْدَةَ وَ لا وَحْشَةَ أوْحَشُ مِنَ الْعُجْبِ . (1)

تنهایی و وحشتی وحشتناک تر از عُجب نیست.

سَیِّئَةٌ تَسُوءُکَ خَیْرٌ عِنْدَاللّهِ مِنْ حَسَنَةٍ تُعْجِبُکَ . (2)

آن بدی که تو را بدحال کند و بیازارد، در پیشگاه خدا بهتر است از حسنه ای که تو را به عُجب آورد.

ای پسر در جهل ماندی تا ابد چون ندانستی ز اسرار صمد

رد کنی مرد خدا را در جهان لاجرم گیرد به مرگت این لسان

وای بر آن کس که او را رد کند بیخ اسرار دل خود را کَند

ای ز نادانیّ خود حیران شده همچو گمراهان سرگردان شده

حیف اوقاتی که داری در جهان می روی زینجا به صد حسرت بدان

تو یقین که دوست را نشناختی زان جهت نقد تنت درباختی

این جهان بهر تو پیدا آمده واندر او صد شور و غوغا آمده

دیدۀ معنی تو داری درنگر تا شوی واقف ز حالات بشر

صورت خیرالبشر همراه توست عرش اعظم نیز منزلگاه توست

اندر این عالم وجود کاملی بلکه بهتر از جمیع حاملی

تو دُر دریای سرّ داوری بلکه روشن تر ز شمع خاوری

تو به دنیا بهر کاری آمدی اندر او مقصود یاری آمدی

این جهان بشناس و رو از وی برون تا نیفتی اندر این غرقاب خون

(عطّار نیشابوری)

ص:146

[ فرمان های خدا ] بودند . * بگذارشان تا بخورند و [ با لذایذ مادی و زودگذر ] کامرانی کنند ، و آرزوها ، سرگرمشان نماید ؛ سپس [ حقّانیّت اسلام و فرجام شوم خود را ] خواهند فهمید .

این است که حضرت امیرمؤمنان بر سرانجام آن ترسناک بود می فرمود:

اَیُّهَا النّاسُ ، إِنَّ ما أَخْوَفَ ما أَخافُ عَلَیْکُمُ اثْنانِ : اتَّبَاعُ الْهَوی ، وَ طُولُ الأَمَلِ فَاَمّا اتِّباعُ الْهَوی فَیَصُدُّ عَنِ الْحَقِّ . وَ أَمّا طُولُ الْأَمَلِ فَیُنْسی الْآخِرَةَ . (1)

ای مردم، ترسناک ترین چیزی که بر شما می ترسم دو چیز است: یکی پیروی هوای نفس و دیگری بی مرز بودن آرزو. اما پیروی هوای نفس انسان را از حق باز می دارد و بی مرز بودن آرزو آخرت را از یاد می برد.

در نزد ایشان بدترین مردم کسانی هستند که آرزویشان دراز و کردارشان ناپسند باشد. به راستی چه افراد با استعداد و شایسته ای که بر اثر گرفتاری در دام آرزوهای خام و خیالی به موجودات ضعیف و مسخ شده تبدیل شدند. که نه تنها به حال جامعه شان مفید نبودند بلکه منافع شخصی خود را نیز پایمال کردند و از هر گونه تکامل بازماندند و أجل خود را نزدیک ساختند.

همان طور که مولی علی علیه السلام در مناجات خویش فرمود:

وَ حَبَسَنی عَنْ نَفْعی بُعْدُ أَمَلی . (2)

و دوری آرزوهایم مرا از منفعت واقعی ام محروم ساخته است.

چه محرومیّت از این بیشتر که پیوسته انسان را در رنج و رفاه کاذب قرار می دهد و او شب و روز باید تلاش کند به گمان خود که به دنبال سعادت و آسایش می رود در حالی که توشه ای از بدبختی و گوشه گیری برای او فراهم می شود و توبۀ او را به

ص:148

تأخیر می اندازد.

مردی از حضرت علی علیه السلام درخواست موعظه کرد حضرت به او فرمود:

از آنانی مباش که بدون عمل امید به آخرت دارند و به آرزوی طولانی توبه را به تأخیر می اندازند... (1)بیشتر این گونه افراد با حالت بدی جان می دهند و زندگی دردناکشان و سرانجام غم انگیز آنها مایۀ عبرت دیگران می شود.

حضرت سجّاد علیه السلام در مناجات خود از دست نفس چنین می نالد:

اِلهی الَیْکَ أَشْکُو نَفْساً بِالسُّوءِ أَمّارَةً ... وَ تَجْعَلَنی عِنْدَکَ أَهْوَنَ هالِکٍ ، کَثیرَةَ الْعِلَلِ ، طَویلَةَ الأَمَلِ . (2)

خدایا! از نفسی که فراوان به بدی فرمان می دهد به تو شکایت می کنم که...

هستی مرا نزد تو از پست ترین تباه شدگان قرار می دهد. بیماری هایش بسیار، آرزویش دراز است.

نقش شیطان در آرزوسازی و زیبا جلوه دادن آن در وجود انسان از مهمترین تلاش های شیطانی اوست که حتی به انبیا هم طمع ورزید تا در آنها تصرّف کند.

تمنّی به معنای آرزوست و شیطان امید داشت تا در آرزهای پیامبران هم القائات وارد می کند که آن را آلوده کند ولی خداوند با آیات و حکمت خود امور را محکم می کند.

أمّا آرزوهای دراز آثار عجیبی در دنیا و آخرت دارد از جمله آنها: خداوند حق تعالی در مناجاتی به حضرت موسی علیه السلام فرمود:

ای موسی! دردنیا آرزوی دراز مکن که قلبت سخت می شود و انسان سخت

ص:149

دل از من دور است. (1)درازی آرزو و امیدها، اعمال را زشت می کند، یاد مرگ را کم می سازد، پاداش عمل را ناچیز می کند و آخرت را از یاد آدمی می برد و دنیا را باب میل قرار می دهد.

پس امیر بیان مولای عارفان هشدار ماندگاری می فرماید:

هر که آرزو داشته باشد که فردا زنده بماند، در حقیقت آرزوی زندگی همیشگی را کرده است. و هر که آرزوی زندگی ماندگار کند، قلبش سخت شود و به دنیا روی آورد. و در چیزی که خداوند تبارک و تعالی به آن وعده داده است؛ بی علاقه گردد. (2)خدایا! به تو پناه می برم از این که مرا دچار آرزوهای طولانی گردانی، آرزوهایی که جز حایل شدن بین من و حق و به فراموشی دادن آخرت سودی ندارد.

خدایا! به تو پناه می آورم از بدی نهفته در درون که عبارت از سوء نیّت نسبت به مردم، یا خیال گناه، یا سیّئات اخلاقی باشد.

خدایا! پناه به تو از کوچک شمردن گناه صغیره و از دست یافتن شیطان بر امورم، یا روزگاری که عامل بدبختی است و از ستم سلطان ستمکار و از اقدام بر اسراف و از نیافتن رزق و روزی به اندازۀ کفاف.

خدایا! به تو پناه می برم از شماتت دشمنان به وقتی که رنج و مصیبتی از باب آزمایش به من برسد و از نیازمندی به کسی که مانند خودم می باشد و از زندگی در سختی.

ص:150

آخرت با آن می آزماید؟

حضرت فرمود: سرائر شما، همان اعمال شما همچون نماز و روزه و زکات و وضو و غسل جنابت و هر واجبی است؛ زیرا همۀ اعمال در حقیقت باطن پنهان است، اگر انسان بخواهد می گوید: نماز خوانده ام، در حالی که نخوانده است، یا می گوید وضو گرفتم در حالی که وضو نگرفته است، این تفسیر کلام خداوند است؛ روزی که حقیقت نهان ها آشکار می شود.» (1)در آن روز که یوم البروز و یوم الظهور است اسرار درون نمایان می شود که عبارتند از ایمان و کفر و نفاق و نیت خیر و شر، ریا، اخلاص و... این ظهور و بروز برای مؤمنان مایۀ افتخار و مزید بر نعمت است. و برای مجرمان مایۀ سرافکندگی و خواری و خفّت و افزونی غضب الهی است.

بنابراین مردم از نظر خیر و شر درونی چهار دسته اند:

الف - عدّه ای ظاهر و باطنشان بر خیر و نیکی است. این وضعیّت انبیا و اصحاب آنان و مؤمنان و اولیای الهی است که در قرآن و روایات اهل بیت علیهم السلام برگزیده بودن آنان از میان نیکان خلق اشاره شده است.

ب - عدّه ای ظاهر و باطنشان بر شر و پلیدی است مانند: گروهی از اهل کتاب که خداوند کتاب آسمانی بر آنان نازل می فرمود، یا وعدۀ پیروزی پیامبران را به آنان می داد، آنان انکار می کردند و حق را نمی پذیرفتند. پس خداوند کافران را لعنت نموده است.

ج - عدّه ای ظاهری شرور دارند ولی در باطن قلبی سلیم ولی پیچیده به خیر دارند. آنان کسانی اند که اهلیّت بازگشت به دایرۀ حق و حقیقت را دارا هستند. و پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله دربارۀ آنان فرمود:

ص:152

خِیارُ امَّتی أحْداؤُهُم الَّذینَ اذا غَضِبُوا رَجَعُوا. (1)

نیکان امت من راسخان در دینند، آنان هر گاه خشمناک شدند به حق بازمی گردند.

آنان در رسیدن به امور خیر بانشاط و شتاب کننده اند و در اجرای اصول دستورهای دینی و کارهای خیر باصلابت و محکم هستند. و در گسترۀ رحمت خداوند آشکارا می خندند و در نهان از ترس عذاب پروردگارشان می گریند.

د - عدّه ای ظاهری خیر دارند ولی در باطن شرورند. این وضعیتِ جمع شدن خیر و شر همان حالت نفاق است. این گروه دارای باطنی خبیث که منشأ آن شیطنت پلید همراه با غضب افراطی و حسد اسرافی است. به تعبیر آیات قرآن، آنان منافقند که در دلهایشان مرض شک و ریاست و همۀ وعده های پیروزی و یاری خداوند را فریب می دانند. (2)گفته شده که: «هرگاه درون و برون یکسان باشد، این عدل است. و هرگاه درون بهتر از برون باشد احسان است و هرگاه برون بهتر از درون باشد این تجاوز و ستم آشکار است.» (3)بنابر سخن فوق اگر درون انسان دچار آفت ها و مفاسد اخلاقی گردد اندک اندک اثر زشتی سیرت به صورت انسان می رسد و او را بدشکل می کند و در حالت تداوم آن حتی دامن بزرگان و حاکمان را هم می گیرد.

امیرمؤمنان علیه السلام در این باره می فرماید:

آفَةُ المَلِکِ سُوءُ السِّیرةِ ، آفَةُ الوُزَراءِ خُبْثُ السَّریرَةِ . (4)

ص:153

آفت شاهی، بدرفتاری است، آفت وزیران پلیدی درون است.

در دعاهای وارده از معصومین علیهم السلام آمده است که:

برخی از گناهان و صفات رذیله، دعا و حاجت را رد می کند و یا جلوگیر و پردۀ رسیدن به درگاه خدا می شود. سید ساجدین، زین العابدین علیه السلام دربارۀ این گونه گناهان می فرماید:

وَ الذُّنُوبُ الَّتِی تَرُدُّ الدُّعاءَ، سُوءُ النِّیَّةِ ، وَ خُبْثُ السَّرِیرَةِ وَ النِّفاقُ مَعَ الْإِخْوانِ . (1)

و گناهانی که مانع قبولی دعاست عبارت از بدنیّتی، پلیدی باطن و دورویی با برادران می باشد.

پس هر گاه انسان برای اصلاح خود رسیدگی می کند، نادرستی درونش ظاهر می شود و به فکر پاک کردن سیاهی و زنگار از دل می افتد. هیچ کس صفت زشتی را در دل پنهان نکرد مگر این که آن ویژگی در لغزش های زبان و حرکات چهره اش نمودار می گردد.

امام صادق علیه السلام از ریشه های فساد باطنی پرده برداشته است که فرمود:

پلیدی ظاهر ناشی از پلیدی باطن است و هر که درون خود را درست کند، خداوند ظاهرش را خوب نماید؛ بزرگترین تباهی آن است که بنده به غفلت از خدای تعالی خرسند باشد؛ این تباهی زاییده آرزوی دراز و آزمندی و تکبر است، چنانکه خدای عزّوجلّ در داستان قارون از این نکته خبر داده است که می فرماید: «خواهان تباهی بر روی زمین مباش که خداوند مفسدان را

ص:154

دوست ندارد.» (1) این خصلت ها کار قارون و باور او بود و همگی ریشۀ در دنیا دوستی دارد. (2)

بزرگ است و اندک، آن بسیار. (1)عادت به کارهای خیر و نیک اندک، مقدمۀ برگزاری امور خیر بسیاری می شود.

ای ابوذر به کوچکی گناه منگر، بلکه به آن که نافرمانیش می کنی بنگر.

این که فرمود: گناه اندک نزد خداوند بزرگ است، یعنی حق مولای بزرگواری در کار است که با ارتکاب گناهان کوچک و نافرمانی عصیانگرانه با وسوسه های شیطانی، به تدریج از بین می رود.

بزرگ نزدیک می شود و این موجب انباشته شدن گناهان می شود. لمم و سیئة هر دو در توهین و بی حرمتی به حق و مقام ربوبی باری تعالی مشترکند.

اما لمم ویژگی هایی دارد که در روایات و تفاسیر اهل فن آمده است:

1- یکی از صفات غالبۀ بر نفس و فعل قبیحی است که حدّ ندارد و وعدۀ عذاب به آن داده نشده است و بازخواستی از آن نشود.

2- گناهی که شامل صغیره و کبیره است؛ مشروط بر این که عادت نشده باشد و گاهی که اتفاق بیفتد، انسان متوجه شده و توبه کند.

3- گناهی که گاهی انسان به سراغ آن می رود و سپس از آن استغفار می کند.

4- گناهی که از انسان سر زند و خودداری کند و بار دیگر آلوده شود و پی در پی ادامه دارد ولی طبیعت و عادت او نیست. (1)بنابراین ممکن است مسلمانی لغزش داشته باشد ولی گناه بر خلاف فطرت و طبیعت و سجیّه اوست؛ زیرا روح و قلب او پاک است و آلودگی ها جنبۀ عرضی دارد. پس با ارتکاب گناه کوچکی، از ظلم به نفس پشیمان می شود و از خداوند تقاضای بخشش می کند سپس مغفرت واسعه الهی شامل حال او می گردد.

امیر مؤمنان در نامه ای به والیان حکومت چنین سفارش می فرماید:

فَاِنَّ اللّهَ تَعالی یُسائِلُکُم مَعْشَرَ عِبادِهِ عَنِ الصَّغیرَةِ مِنْ اعْمالِکُم وَ الْکَبیرَةِ وَ الظّاهِرَةِ وَ الْمَسْتُورَةِ ، فَاِنْ یُعَذِّبْ فَاَنْتُمْ اظْلَمُ ، وَ انْ یَعْفُ فَهُوَ اکْرَمُ . (2)

ای بندگان حق، خداوند بزرگ از کوچک و بزرگ اعمالتان و ظاهر و نهانتان بازپرسی می کند، پس اگر عذابتان کند به عذاب مستحق ترید و اگر عفو کند او کریم تر است.

ص:158

امام رضا علیه السلام فرمود:

گناهان اندک مسیر گناهان بزرگند و کسی که از خداوند در گناه کم، ترس نداشته باشد در زیاد نیز از او نترسد. (1)

راه حق و معصومان علیهم السلام را سدّ می کنند و باطل را تقویت می نمایند.

پس در این حالت سرنوشت ایشان با ارادۀ شیطان گره می خورد که امیرمؤمنان دربارۀ آنان فرمود:

فَهُنالِکَ یَسْتَوْلِیَ الشَّیطانُ عَلی اوْلیائِهِ وَ یَنْجُو الَّذینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَ اللّهِ الْحُسْنی . (1)

در این وقت شیطان بر دوستانش مسلّط می شود و آنان که لطف حق شاملشان شده نجات می یابند.

آنچه از آیات قرآن و روایات معصومان علیهم السلام به دست می آید:

غلبه یا سلطۀ شیطان بر انسان از مشکل ترین گرفتاری های انسان است؛ زیرا شیطان فریبکاری های بی شماری دارد که اساس آن هوای نفس است. پس هیچ انسان صاحب نَفْس که دارای مقام یا مال یا مدرک باشد از فتنه های او در امان نیست مگر اندک افراد مُخلَص و متقی مصون می مانند.

و بسیاری از مردم حتی بدون وسوسۀ شیطانی زمینۀ سلطه جویی شیطان را بر خود فراهم می سازند سپس صحنه های عصیان را به دست آنان به وجود می آورد در حقیقت غلبه هوایی و خواهش های نفسانی جاده را برای شیاطین صاف می کند.

حضرت مولا علی علیه السلام به این ریشه اشاره فرموده:

مَنِ اسْتَفادَهُ هَواهُ إسْتَحْوَذَ عَلَیْهِ الشَّیْطانُ . (2)

هر که خواهش های او از او فایده برد؛ شیطان بر او مسلّط گردد.

هر چند خداوند متعال به شیطان مهلت فریب و دام گستری را تا روز موعود داده است ولی هرگز حق حکومت همیشگی و سلطه گری بر فرشتگان و آدمیان نداده

ص:161

است. ولی چون شیطان که سالیان دراز در درگاه ربوبی به عبادت و پرستش پرداخته بود به او اجازه داد تا تصرّفاتی در وجود انسان بنماید.البته نه بر فطرت و دین و ولایت و محبت اهل بیت، بلکه در حدود اعمال بدنی و اخلاقی که می تواند زمینه های آمادگی گناه را مانند تشویق، زیبا نمایی، تحریک شهوت، برافروختن غضب فراهم سازد و هرگز مستقیم وارد امور خلاف نمی شود.

بنابراین در روز قیامت شیطان در دفاع خود به کافران و منافقان شاکی می گوید:

وَ قَالَ الشَّیْطَنُ لَمَّا قُضِیَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَ عَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِ ّ وَ وَعَدتُّکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ وَ مَا کَانَ لِیَ عَلَیْکُم مِّن سُلْطَنٍ إِلَّآ أَن دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی فَلَا تَلُومُونِی وَلُومُواْ أَنفُسَکُم مَّآ أَنَا بِمُصْرِخِکُمْ وَ مَآ أَنتُم بِمُصْرِخِیَّ إِنِّی کَفَرْتُ بِمَآ أَشْرَکْتُمُونِ مِن قَبْلُ إِنَّ الظَّلِمِینَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ » (1)

و شیطان [ در قیامت ] هنگامی که کار [ محاسبۀ بندگان ] پایان یافته [ به پیروانش ] می گوید : یقیناً خدا [ نسبت به برپایی قیامت ، حساب بندگان ، پاداش و عذاب ] به شما وعدۀ حق داد ، و من به شما وعده دادم [ که آنچه خدا وعده داده ، دروغ است ، ولی می بینید که وعدۀ خدا تحقّق یافت ] و [ من ] در وعده ام نسبت به شما وفا نکردم ، مرا بر شما هیچ غلبه و تسلّطی نبود ، فقط شما را دعوت کردم [ به دعوتی دروغ و بی پایه ] و شما هم [ بدون اندیشه و دقّت دعوتم را ] پذیرفتید ، پس سرزنشم نکنید ، بلکه خود را سرزنش کنید ، نه من فریادرس شمایم ، و نه شما فریادرس من ، بی تردید من نسبت به شرک ورزی شما که در دنیا دربارۀ من داشتید [ که اطاعت از من را همچون اطاعت خدا قرار دادید ] بیزار و منکرم ؛ یقیناً برای ستمکاران عذابی دردناک است .

ص:162

در حقیقت شیطان با نیروهای غریزی در وجود انسان یاری می شود.

حکمای اسلامی در تفسیر ریشه های اغواگری شیطان گفته اند:

«در بدن انسان نیروهای چهارگانه است که سبب از دست رفتن سعادت های روحانی می گردد:

1- نیروی خیال و محسوسات و تصویر آن در ذهن و فکر

2- نیروی وهم در غیرمحسوسات

3- نیروی شهوت و امیال

4- نیروی غضب و خشم

از این نیروها حالاتی تولید می شود که موجب زوال کامیابی معنوی و حضور شیاطین خارجی در اطراف انسان می شود؛ تا زمانی که این نیروها فعّال نباشند، وسوسه ای هم در کار نیست که سبب جهت گیری نیروهای چهارگانه باشد.» (1)علاوه بر آنها، حواس ظاهری و باطنی و نیروهای بدنی هم به کمک شیطان می روند و انسان به دست خود مقدمات گمراهی و تباهی را آماده می سازد. اما این که دربارۀ پیامبران و اولیای الهی نمی تواند نفوذ مؤثر داشته باشد؛ زیرا اصولاً هر کسی با اراده و میل نفس خویش دریچه های قلب را به روی شیطان می گشاید وگرنه او بدون اجازه از این دروازه نمی گذرد و پیامبران خدا و اولیای حقیقی خداوند هرگز اجازۀ نظر به او نمی دهند تا روح و روان و دل آنان آلوده شود.

مقصود از این راه یابی شیطانی این است که آدمی بر اثر ضعف ایمان و بی توجّهی به حق و حقوق الهی و انسانی، قلب را در اختیار تسخیر شیطان قرار می دهد در نتیجه ارتکاب گناه در ذهن او آسان می شود.

امور مهمی در روایات اهل بیت آمده است که زمینۀ تسلط شیطان بر آدمی را بیان می کند که عبارتند از:

ص:163

1 - خودپسندی

2 - زیاد دیدن عمل

3 - کوچکی گناه

4 - همنشینی با هوسرانان

5 - علاقه به مدح و ستایش

6 - اختلاف سازی

7 - سرگرم شدن به مال و فرزند

8 - حسد ورزی

9 - حرص خوردن

10 - خلوت گزینی

امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید:

از توفیق پرهیزگاری، توجّه به حالت های شیطانی است که در پیرامون انسان با تقوا می چرخد تا راه نفوذ را پیدا کند.

فَاتَقّی عَبْدٌ رَبَّهُ نَصَحَ نَفْسَهُ ، وَ قَدَّمَ تَوْبَتَهُ وَ غَلَبَ شَهْوَتَهُ ، فَاِنَّ اجَلَهُ مَسْتُورٌ عَنْهُ وَ امَلَهُ خادِعٌ لَهُ وَ الشَّیْطانُ مُوَکَّلٌ بِهِ یُزَیِّنُ لَهُ الْمَعْصِیَةَ لَیَرْکَبَها وَ یُمَنِّیهِ التَّوبَةَ لِیُسَوِّفَها، حَتّی تَهْجُمَ مَنِیَّتُهُ عَلَیْهِ اغْفَلَ ما یَکُونُ عَنْها. (1)

آن عبدی تقواپیشه شد که خیرخواه خودگشت و توبه اش را پیش انداخت و بر شهوتش پیروز شد؛ زیرا زمان اجل انسان مخفی است و آرزویش گول زنندۀ اوست، شیطان موکّل آدمی است که معصیتش را در نظرش می آراید تا مرتکب آن شود و توبه را به صورت آرزو برای آینده جلوه می دهد تا آن را

ص:164

به تأخیر افکند، تا مرگ بر آدمی بتازد زمانی که نسبت به آن غافل تر از هر چیز باشد.

این است حال اولیای خداوند که پیش از روز محاکمه به درگاه خدا از وسوسه های رنگارنگ شیطانی شکایت می برند.

امام سجّاد علیه السلام در مناجات شاکین که در حقیقت نجوای دردمندان است عرضه می دارد:

الهی! از دشمنی که مرا گمراه می کند و از شیطانی که مرا به انحراف می کشاند به تو شکایت می کنم. او سینه مرا از وسوسه آکنده و زمزمه های او قلبم را در میان گرفته است. در پیروی از خواهش های نفس مرا یاری می رساند و دنیا دوستی را در نظرم می آراید و میان من و طاعت و قرب به تو مانع می شود... (1)

گاهی چرخۀ زمان برای بعضی آدمیان، بمباران بلا و حادثه به وجود می آورد و این وضعیت امتحان الهی است تا پندی برای همگان باشد.

ایوب علیه السلام پیامبر خدا هم از این قاعده دنیایی بی نصیب نماند بلکه او در بدترین شرایط قرار گرفت که خداوند دربارۀ او فرمود:

وَ أَیُّوبَ إِذْ نَادَی رَبَّهُ أَنِّی مَسَّنِیَ الضُّرُّ وَ أَنتَ أَرْحَمُ الرَّ حِمِینَ * فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَکَشَفْنَا مَا بِهِ مِن ضُرٍّ وَ ءَاتَیْنَهُ أَهْلَهُ وَ مِثْلَهُم مَّعَهُمْ رَحْمَةً مِّنْ عِندِنَا وَ ذِکْرَی لِلْعَبِدِینَ » (1)

و ایوب را [ یاد کن ] هنگامی که پروردگارش را ندا داد که مرا آسیب و سختی رسیده و تو مهربان ترین مهربانانی . * پس ندایش را اجابت کردیم و آنچه از آسیب و سختی به او بود برطرف نمودیم ، و خانواده اش را [ که در حادثه ها از دستش رفته بودند ] و مانندشان را همراه با آنان به او عطا کردیم که رحمتی از سوی ما و مایۀ پند و تذکّری برای عبادت کنندگان بود .

ولی او از همه حوادث پیچیده که در طوفان بیماری و نابودی مال و مرگ فرزندان و غلامان برایش پیش می آمد، خم به ابرو نداد تا آزمونش کم بها نشود.

خداوند در ادامه از ماجرای ایوب علیه السلام درس بزرگی را به ما می آموزد که فرمود:

«این ماجرا برای عبادت کنندگان یادآوری باشد.» تا همانند او صبر و شکیبایی پیشه کنند. همان گونه که او در دنیا و آخرت ثواب دریافت کرد، آنها نیز به ثواب الهی برسند؛ زیرا هر گاه که بلاها و گرفتاری ایوب و صبر او را که برترین مرد زمان خود بود به یاد آورند، خویشتن را برای بردباری در دشوارهای دنیا آماده می سازند. و این اسلحۀ هر پیامبر یا رهبر یا فرد مصلح است که با تحمّل مشکلات به موفقیّت دست یابد. خواهی نخواهی زندگی دنیا آمیخته با انبوه بلا و فقر و بیماری و کمبودهاست؛

ص:166

و کسانی که روحیه استقامت ندارند همیشه نسبت به پیشامدهای آینده نگرانند، امّا کسانی که صبورند از حوادث باکی ندارند؛ اگر به پاداش آن برسند آرزوی بارش بلاهای بیشتری را می کنند؛ چنانکه رسول اللّه صلی الله علیه و آله دربارۀ بیماری که ابراز درد و بی تابی می کرد؛ با تبسم به او نگاه نمود و فرمود:

در شگفتم از مؤمن و بی تابی او در بیماری؛ اگر مؤمن می دانست پاداشی را که خداوند در برابر سختی امراض به او می دهد هر آینه آرزو می کرد که همیشه در گرفتاری های آن غوطه ور باشد تا وقتی که پروردگارش را ملاقات کند. (1)و نمونه آن حضرت صادق علیه السلام فرموده اند:

هر گاه مردی گرفتار دردی شود و صبر کند، خداوند مانند پاداش هزار شهید برایش مقرّر نماید. (2)و بنابر مفهوم بیشتر روایات معصومان علیهم السلام راه بهشت، عبور از گذرگاه بلایای زمینی و آسمانی است.

روزگار هیچگاه در کام رهبران و مؤمنان خوش نیامده است؛ زیرا بروز فتنه ها و آشوب ها در حکومت ها از موانع اصلی حکومت صالحان بوده است.

حضرت امیرمؤمنان علیه السلام در نکوهش زمان خود می فرماید:

اَیُّهَا النّاسُ ، انّا قَدْ اصْبَحْنا فی دَهْرٍ عَنُودٍ وَ زَمَنٍ کَنُودٍ، یُعَدُّ فیهِ الْمُحْسِنُ مُسیئاً، وَ یَزْدادُ الظّالِمُ فیهِ عُتُوًّا، لا نَنْتَفِعُ بِما عَلِمْنا وَ لا نَسْأَلُ عَمّا جَهِلْنا وَ لا نَتَخَوَّفُ قارِعَةً حَتّی تَحِلَّ بِنا. (3)

ص:167

ای مردم، ما در روزگاری منحرف و زمانی غرق کفران درآمده ایم، زمانی است که نیکوکار بدکار شمرده می شود و ستم پیشه بر طغیانش می افزاید، از آنچه دانیم سودی نبریم و از آنچه ندانیم نپرسیم، از خطرات ترسی نداریم تا بر سرمان فرود آید.

سپس حضرت حالات مردم را بر چهار دسته می کند:

1 - فسادگران زمین

2 - آشوبگران حکومتی

3 - منافقان خیانتکار

4 - صالحان و متقیان

این چهار گروه محصول فراز و نشیب های روزگارند که برخی مانند کاه بر روی آب شناور در حزب باد هستند و برخی مانند آب گل آلوده، تفرقه افکن و شرورند و برخی مانند آب زلال، مایۀ سرافرازی و حیات جامعه اسلامی هستند.

بنابراین فرمایش، هیچ اعتمادی به روزگار دنیا نیست که رنجوری آن بسیار است.

امام علی علیه السلام در کلامی دیگر، روزگار را چنین وصف می کند:

روزگار بدن ها را می فرساید و آرزوها را تازه می کند و مرگ را نزدیک می گرداند و امیدها را دور می سازد. هر که به روزگار دست یابد به رنج افتد و هر که از دستش بدهد رنجور شود. (1)پس چه جای خوشحالی و آرامش است که تیرهای غیبی بلا و حادثه در کمین

ص:168

خوشی ها و مستی هاست تا آدمیزاد در خواب غفلت نماند.

و نیز آن حضرت فرمود:

مردم کسی را نگفتند: خوشا به حال او، مگر این که روزگار برای او روز بدی را پنهان کرد. (1)و همچنین به فرزندش حسن علیه السلام سفارش فرمود:

فرزندم! بدان که روزگار همواره چهره عوض می کند و دگرگون می شود پس چون کسی مباش که سخت سرزنش می کند و عذرش نزد مردم اندک است. (2)آیا راه چاره ای هست که از دشواری های زمانه آسوده گذر کنیم.

حضرت صادق علیه السلام برای اهلش چنین سفارش می فرماید:

مؤمن را آسایش حقیقی نباشد مگر آن گاه که خداوند را دیدار کند. و به غیر این آسایش در چهار چیز است: سکوتی که به آن از احوال دل و نفس خود با آفریدگارت پی ببری، خلوتی که به آن از گزند پیدا و ناپیدای زمانه نجات یابی، گرسنگی که به آن شهوت ها و وسوسه های شیطانی را بمیرانی و شب زنده داری که به آن دلت را روشن و نهادت را با صفا و روح و روانت را پاک سازی. (3)

رنجوری آن آشکار است.

«هنگامی که سلیمان نامه ای به وسیلۀ هدهد به سوی ملکۀ سبا فرستاد تا تسلیم حق شوند و دست از پرستش بتان بردارند. ملکۀ سبا در ابتدای تصمیم با بزرگان قوم خود مشورت کرد که با سلیمان چگونه برخورد کند تا آنان گفتند: ما قدرت کافی داریم و مرد جنگیم ولی تصمیم نهایی با توست. تصوّر ملکه این بود که پادشاهان چون تصمیم به تصاحب سرزمینی می گیرند با ابزارهای قدرت و فشار نظامی وارد می شوند پس گفت:

قَالَتْ إِنَّ الْمُلُوکَ إِذَا دَخَلُواْ قَرْیَةً أَفْسَدُوهَا وَ جَعَلُواْ أَعِزَّةَ أَهْلِهَآ أَذِلَّةً وَ کَذَ لِکَ یَفْعَلُونَ » (1)

گفت : همانا پادشاهان هنگامی که [ با ابزار ، ادوات جنگی و سپاهی رزمی ] وارد شهری می شوند ، آن را تباه می کنند و عزیزان اهلش را به ذلّت و خواری می نشانند و [ آنان ] همواره چنین می کنند !

این شیوۀ فکری او دربارۀ سلاطین صحیح بود؛ زیرا تأکید کرد: «آری، اینچنین می کنند.» در حقیقت ملکۀ سبا که خود پادشاه بود شاهان را خوب شناخته بود که برنامه آنان در دو چیز خلاصه می شود: فساد انگیزی و ذلیل ساختن عزیزان.» (2)چرا که پادشاهان به آخور منافع خود می اندیشند نه حقوق ملت ها و آبادی و سربلندی دولت ها، بنابراین اسباب اصلی عقب ماندگی امّت ها آنانند.

به این جهت مولا علی علیه السلام فرمود:

آفَةُ الْعُمْرانِ ، جَوْرُ السُّلطانِ . (3)

ص:170

آسیب آبادانی، ستم پادشاه است.

یا حکمای اسلامی گفته اند:

لا قَحْطَ أَشَدُّ مِنْ جَوْرِ السُّلْطانِ . (1)

هیچ کمیابی سخت تر از ستم شاهی نیست.

دگرگونی زمانه بسیار زمینه عبرت آموزی است به ویژه که حاکمان، حامیان ستمگری که دلگرم به تاج و تخت هستند در امواج روزگار زیان کارند.

امام علی علیه السلام آن عارف و حق بین به این واقعیت اشاره فرمود:

هر که زمانه را امین داند همو به وی خیانت کند و هر که بر او بزرگی کند، خوار و حقیرش سازد و هر که بر وی خشم گیرد او نیز وی را به خشم آورد و هر که بدو پناه برد، او تسلیمش کند؛ چنین نیست که هر تیراندازی به هدف زند و هر گاه سلطان تغییر کند، زمانه دگرگون شود. (2)شناخت زمان و سرگرمی های او نباید از نگاه عمیق مؤمن دور بماند؛ زیرا گاهی از سوی دیگر، سست عنصری حاکم سبب هرج و مرج در جامعه می شود که اثرآن کمتر از ستمگری او نیست بلکه بیشتر است.

از این رو امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید:

خَوَرُ السُّلْطانِ اشَدُّ عَلَی الرَّعِیَّةِ مِنْ جَوْرِ السُّلْطانِ . (3)

سستی پادشاه بر مردم سخت تر از ستمکاری پادشاه است.

زیرا ستم سلطان از فرد او صادر می شود ولی ضعف و ناتوانی او در ادارۀ امور

ص:171

کشور سبب ظلم و بی عدالتی در بین مردم می شود و هر کسی به کسی دیگر ظلم می کند در نتیجه ستمکاری افزون تر می شود.

البته اطرافیان سلطان هم در شرارت و تجاوزهای او نقش اساسی دارند؛ زیرا که آنان اسباب حمایت روحی و جسمی او را در جرأت دادن بر جنایت ها فراهم می سازند.

«در مجلس امام صادق علیه السلام گفته شد: یا همسایۀ پادشاه باش یا همسایۀ دریا.

حضرت فرمود: این ناممکن است، درستش این است که نه باید با پادشاه همسایه شد و نه با دریا؛ زیرا پادشاه تو را می آزارد و دریا سیرابت نمی کند.» (1)یعنی شاه به خاطر غرورش تو را رنج می دهد و دریا هم با طوفانش نابودت می سازد. به هر حال خوشی هر دو زودگذر است.

صاحب کتاب جامع السعادات در باب اصلاح نفس قبل اصلاح غیر، اشرف اقسام عدالت را، عدالت سلطان می داند و می نویسد:

«پنهان نماند که برترین و مهمترین و بالاترین صُوَر سیاست ها و شمول آن، عدالت سلطان است و دیگر ارکان عدالت وابسته و در مرتبۀ بعدی آن است و با ستم سلطان؛ موج های آشوب به حرکت درآید و گروه آزمایش ها انباشته گردد و بلاهای زمانه فشرده شود. سختی های روزگار نو به هم رسد. کمال و ارزش را مانند سرگردان در بیابان بجویند ولی راهی برای رسیدن آن و راهنمایی و هدایت گری برای نقشۀ آن نیابند. میدان علم و عمل و بررسی آثار و جایگاه آن دو در گوشه و کنار مورد ستم قرار گیرد. پس یافت نشود که معیار و میزان در کسب کامیابی و خوشبختی ها چیست ؟...» (2)بنابراین با دگرگونی این نظم و نظام امور؛ طبیعت اذهان و اعمال نفوس مختل

ص:172

می گردد و انسان ها در برنامه ریزی و شکل گیری کارهایشان دچار سردرگمی می شوند. این قانون طبیعی دنیاست که هر انسانی ستم پیشه باشد بنیان خود را سست کرده است و وسیلۀ شکست خود را فراهم می سازد.

امیرمؤمنان علی علیه السلام سرانجامِ چنین کسی را این گونه بیان می فرماید:

مَنْ جارَ فی سُلْطانِهِ وَ اکْثَرَ عُدْوانَهُ ، هَدَمَ اللّهُ بُنْیانَهُ وَ هَدَّ أَرْکانَه. (1)

هر که در سلطنت خود ستم کند و دشمنی خود را بسیار سازد، خداوند پایه و ریشۀ او را ویران نماید.

اسراف، تجاوز و فزونی از حد بدون حق و جایگاه است و اقتار، کمتر از حق و مقدار لازم بوده باشد.

قوام، به معنی، استقامت و حد وسط میان دو چیز است. وقتی چیزی قوام دارد یعنی او مایۀ اعتدال و ایستادگی در محل آن است.

حق مداری و محل داشتن مصرف هر چیز از ملاک های قوام است. از رسول اللّه صلی الله علیه و آله در تفسیر آیۀ فوق پرسیدند، فرمود:

هر که بی جا و به ناحق عطا کند اسراف کرده است و هر که بجا و به حق خرج نکند سختگیری و خواری ورزیده است. (1)از امام صادق علیه السلام از کمترین حد اسراف پرسیدند، فرمود:

کمترین اندازه آن این است که لباس بیرونت را لباس خانه قرار دهی و ته مانده ظرفت را دور بریزی و خرما بخوری و هسته هایش را به اطراف بیندازی. (2)هر چند میانه روی در کسب مال، مایۀ زیاد شدن مال می شود ولی نباید از مرزصحیح مصرف، گذراند.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام در رعایت حق مالی به اصحابش می فرماید:

مَنْ کانَ لَهُ مالٌ فَاِیّاهُ وَ الفَسادَ فَاِنَّ إِعْطاءَکَ الْمالَ فی غَیْرِ وَجْهِهِ تَبْذیرٌ وَ اسْرافٌ وَ هُوَ یَرْفَعُ ذِکْرَ صاحِبِهِ فِی النّاسِ وَ یَضَعُهُ عِنْدَ اللّهِ . (3)

هر که ثروتی دارد مبادا آن را تباه کند؛ زیرا صرف کردن بی دلیل آن زیاده روی و از حد گذراندن است و این کار او را در میان مردم بلند آوازه

ص:174

می کند، اما نزد خداوند بی مقدار می سازد.

گرچه اسراف و ولخرجی زیاد انسان، بیشتر در مال و مصرف خوردنی و نوشیدنی و پوشاکی است.

و در مفهوم اسراف گفته اند:

مصرف مال بیشتر از اندازۀ جایز شرعی و عقلی یا انفاق مال زیاد با غرض فرومایگی یا انفاق مال بدون سودمندی و رعایت حق و مقدار درست آن باشد.

ولی اسراف به مصرف بی رویه در مال تنها اختصاص ندارد؛ بلکه هر چیزی که در غیرجایگاه خود قرار بگیرد و حق و حدّی درآن منظور نشود، اسراف است.

همانند قوم لوط که در مسائل شهوی اسراف می کردند و از حلال خدا تجاوز نمودند یا فرعون در روی زمین ادّعای برترین کرد و در دریای غرورش غرق شد.

8 - اسراف در دنیا سبب همدمی انسان با شیطان و در آخرت همنشینی با اهل دوزخ است.

مفاسد اسراف تنها در اموال و اعمال شر و ناپسند است؛ امّا در امور خیر و افعال نیک و شایسته هر چه انسان در راه خیر تلاش و مصرف کند، اندوختۀ آخرتی آن زیاد است.

حضرت علی علیه السلام می فرماید:

اسراف در هر چیزی ناپسند است مگر در کارهای خیر. (1)و اکنون مشاهده می کنید که مردم در امور ناپسند که گرفتاری دنیا و آخرت، در پی دارد چه بسیار مال و وقت و عمر خویش را اسراف می کنند و باطل را در هدفش یاری می رسانند. اما در امور خیریه که موجب سازندگی روح و روان و پاداش اخروی است و زمینه های آن در جامعه اسلامی فراهم است، کوتاهی می کنند. پس اهل زمانه را بشناسید.

بیناست .

بسیاری از عوامل تباهی انسان ها از فزونی رزق و مال زیاد است که بندۀ خدا از راه حرام کسب می کند و آن را به حساب زرنگی و تلاش زیاد خود قرار می دهد. و این را نمی داند که داشتن امکانات و اندازۀ طبیعی دارایی و قناعت ورزی است که انسان را در سیر معنوی موفق می کند و سبب رشد و کمال معنوی او می شود. و حرص و زیادخواهی و فقر روحی باعث رکود روانی و بی توفیقی است که زمینه ساز شکست درونی انسان می شود.

امام باقر علیه السلام می فرماید:

اَلْکَمالُ کُلُّ الْکَمالِ التَّفَقُّهُ فِی الدِّینِ ، وَ الصَّبْرُ عَلَی النّائِبَةِ ، وَ تَقْدِیرُ الْمَعِیشَةِ . (1)

همه کمال حقیقی، عبارت از فهم در دین و شکیبایی در برابر بلای سخت و اندازه نگه داشتن در خرج زندگی است.

در این سخن باید اندیشه کرد چه نیکوست که جایگاه کسب روزی هم پاکیزه باشد که این نشانۀ خوشبختی بندۀ خوش روزی است.

«ابوعبیده به امام صادق علیه السلام عرض کرد: دعا کن که خداوند روزی مرا در دست بندگانش قرار ندهد. امام فرمود: خداوند چنین کاری نمی کند. او روزی بندگان را در دست یکدیگر قرار داده است، اما از خدا بخواه که روزیت را در دست بندگان خوبش قرار دهد که این از خوشبختی است.» (2)و گاهی تنگی و گسترش روزی ها، جهت آزمایش روحیۀ انسان است تا سپاسگزار از ناسپاس معلوم گردد. و توانگر از تهیدست و تنگ دست؛ بازشناخته شوند.

ص:178

امیرمؤمنان علی علیه السلام در وصیت خود به فرزندش امام حسن علیه السلام فرمود:

اگر توانی کاری کنی که از کسی جز خداوند نعمتی به تو نرسد، چنین کن؛ زیرا تو به قسمت خویش خواهی رسید و سهم خود را خواهی گرفت. و البته روزی اندکی که از سوی پروردگار پاک رسد ارزشمندتر است از نعمت بسیاری که از آفریدگان او به تو رسد؛ گرچه همه چیز از اوست. (1)گاهی محرومیّت از رزق یا اندک شدن برکت مال به جهت عوامل سوزانندۀ سرچشمۀ فیض آن است که در بیان معصومان علیهم السلام اسباب آن آمده است.

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:

هر که حقّی از حقوق برادر مسلمان خود را پایمال سازد، خداوند برکت روزی را بر او حرام گرداند مگر آن که توبه کند. (2)امام باقر علیه السلام فرمود:

بنده گناه می کند و به سبب آن روزی از او گرفته می شود. (3)امام صادق علیه السلام فرمود:

حرام خواری زیاد؛ روزی را نابود می سازد. (4)بنابراین کسی که به اندازۀ کفافش بسنده می کند، به آسایش دست می یابد و از زندگی آسان و بانشاطی برخوردار می شود. و از کمی رزق و روزی گلایه نمی کند؛ زیرا این خواسته پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله است که به ابوذر فرمود:

ص:179

ای اباذر! من دعا کردم که خداوند بزرگ مرتبه روزی دوستداران مرا به قدر کفاف عطا کند و به دشمن من مال و فرزند زیاد دهد. (1)از دعاهای حضرت علی علیه السلام است که حفظ حرمت انسانی را در کرامت روزی می طلبد:

اَللّهُمَّ صُنْ وَجْهی بِالْیَسارِ وَ لاتَبْذُلْ جاهی بِالْاقْتارِ، فَاَسْتَرْزِقَ طالبی رِزْقِکَ وَ اسْتَعْطِفَ شِرارَ خَلْقِکَ ، وَ ابْتَلی بِحَمْدِ مَنْ اعْطانی ، وَ افْتَتَنَ بِذَمٍّ مَنْ مَنَعَنی وَ انْتَ مِنْ وَراءِ ذلِکَ کُلِّهِ وَلِیُّ الْاِعْطاءِ وَ الْمَنْعِ انَّکَ عَلی کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ. (2)

بار خدایا! آبرویم را به بی نیازی حفظ فرما و حرمتم را به تنگ دستی نشکن، تا از آنان که روزی تو را خواهند روزی خواهم و از شرار مردم خواستار عطوفت باشم و به ثنای کسی که به من ببخشاید دچار آیم و به بدگویی آن که از بخشیدن به من دریغ ورزد مبتلا گردم و تو ماورای این همه، اختیار دار بخشش و منعی، چه این که بر هر چیز توانایی.

عیب هایت با تو مسامحه کند؛ دشمنی است که بر تو تجاوزگری می کند.

«به طورکلی دشمن بر دو گونه است:

الف - دشمن باطنی که ذات و ماهیتش با حس درک نمی شود.

ب - دشمن ظاهری که با احساس و شهود قابل درک است.

دشمنان باطنی عبارتند از:

1 - «شیطان» که اصل هر دشمنی است و کینه توزی ذاتی و ریشه ای او بر اساس حسادت و غروری است که در اصل خلقت آدم پدید آمده است و خداوند در آیاتی از قرآن مجید، بسیار از دشمنی شیطان پرهیز داده است.

2 - «نفس امّاره» که از اقسام نفس و همکار شیطان در دعوت به گناه و زشتی هاست و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در این زمینه فرموده است:

خطرناک ترین دشمن تو نفس توست که میان دو پهلویت قرار دارد. (1)و حضرت یوسف علیه السلام در ماجرای خویش با همسر عزیر مصر از این نفس به خدا پناه برد که او را تا مرز نافرمانی حق نزدیک نمود.

دشمنان ظاهری سه گونه اند:

1 - «انسان شیطان صفت» ، آدم بد ذات و کینه جو که باطنی درنده خو و سنگدل دارد و برای ضرر زدن به دیگران به آنان یورش می برد و نابود می سازد. و آن شیاطین انسی هستند که حق تعالی در سورۀ ناس فرمود: بخشی از وسوسه ها در سینه آدمی به وسیلۀ این گروه صورت می گیرد. کافران و منافقان از این گروهند.

2 - «انسان بدخواه» ، کسی که یا مخالف برتری عقلی یا علمی و عرفانی اهل فضل و دانش است. مانند دشمنی که نادانان با عاقلان و عالمان دارند؛ که در حقیقت دشمن چیزی هستند که نمی دانند.

ص:181

امام رضا علیه السلام فرمود:

سه چیز است که بر سه چیز گماشته شده است: رنج و مشقت روزگار بر دارندگان آداب کامل، چیرگی محرومیّت بر پیشکسوت اهل حرفه و فن و دشمنی عوام بر اهل معرفت. (1)یابه سبب جاذبۀ دنیایی مانند حسادت نسبت به مقام ریاست و مال و ملک دیگری و یا حسادت نسبت به فامیل و همسایه و دوستان است.

امام علی علیه السلام فرمود:

عَداوَةُ الْأَقارِبِ أَمَرُّ مِنْ لَسْعِ الْعَقارِبِ . (2)

دشمنی نزدیکان تلخ تر و دردناکتر از گزیدن عقرب هاست.

3 - «انسان مُوذی» ، آنانی که درگیری و نافرمانی ایشان سبب شکنجۀ روحی و اذیت به حال انسان است ولی قصد تجاوز یا نابودی ندارند مانند فرزندان و همسران که پروردگار در سورۀ تغابن به پرهیز از آنان و مدارا و گذشت از رفتارشان سفارش فرموده است:

یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ إِنَّ مِنْ أَزْوَ جِکُمْ وَ أَوْلَدِکُمْ عَدُوًّا لَّکُمْ فَاحْذَرُوهُمْ وَ إِن تَعْفُواْ وَ تَصْفَحُواْ وَ تَغْفِرُواْ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ » (3)

ای اهل ایمان ! به راستی برخی از همسران و فرزندانتان [ به علت بازداشتن شما از اجرای فرمان های خدا و پیامبر ] دشمن شمایند ؛ بنابراین از [ عمل به خواسته های بی جای ] آنان [ که مخالف احکام خداست ] بپرهیزید ، و اگر [ از آزار و رنجی که به شما می دهند ] چشم پوشی کنید و سرزنش کردن آنان را

ص:182

ترک نمایید و از آنان بگذرید [ خدا هم شما را مورد الطاف بی کرانش قرار می دهد ] ؛ زیرا خدا بسیار آمرزنده و مهربان است .

البته دستۀ سوم و اموال انسان همگی از ابزارهای آزمایش الهی است که باید مؤمن به آنها سنجیده شود.» (1)مراد حضرت سجّاد علیه السلام از شماتت اعدا، شیطان جنی و انسان های شیطان صفت ملامت گرند که در وقت بروز بلاها و مشکلات روحی و جسمی و ارتکاب معصیت او را سرزنش می کنند و نفس لوّامه هم به خاطر اطاعت از هوای نفس، وجدان فطری او را محکوم می سازد.

بزرگان دین و پیامبران خدا و اولیای الهی از گزند دشمنان و ملامتگر مصون نبودند و هر یک به فراخور مقامات خویش مورد شماتت بدخواهان بوده اند.

«ایوب نبی علیه السلام از این وضعیت رنج آور به درگاه ربوبی شکوه برد و گفت:

وَ أَیُّوبَ إِذْ نَادَی رَبَّهُ أَنِّی مَسَّنِیَ الضُّرُّ وَ أَنتَ أَرْحَمُ الرَّ حِمِینَ » (2)

و ایوب را [ یاد کن ] هنگامی که پروردگارش را ندا داد که مرا آسیب و سختی رسیده و تو مهربان ترین مهربانانی .

در تفسیر قمی در ذیل آیۀ:

وَ وَهَبْنَا لَهُ أَهْلَهُ وَ مِثْلَهُم مَّعَهُمْ رَحْمَةً مِّنَّا وَ ذِکْرَی لِأُوْلِی الْأَلْبَبِ » (3)

و خانواده اش را [ که در حادثه ها از دستش رفته بودند ] و مانندشان را همراه با آنان به او بخشیدیم تا رحمتی از سوی ما و تذکّری برای خردمندان باشد .

آمده است: خداوند از خانواده ایوب کسانی را که پیش از ابتلای او مرده بودند و

ص:183

همچنین کسانی که پس از ابتلای او درگذشته بودند به وی برگرداند. و همه آنها را برای ایوب زنده گرداند و آنان با او به زندگی ادامه دادند.

بعد از آن که خداوند ایوب را بهبودی بخشید، از او پرسیدند: از میان بلاهایی که به سر تو آمد کدام یک برایت سخت تر بود؟ فرمود: شماتت دشمنان.» (1)امام صادق علیه السلام دربارۀ زمینه سازی شیطان برای سرزنش ایوب علیه السلام فرمود:

«چون مدّت بلا و گرفتاری بر ایوب به درازا کشید و ابلیس صبر او را دید، نزد عدّه ای از یاران ایوب علیه السلام که در کوه های دور به گوشه نشینی رفته بودند، رفت و گفت: بیایید نزد این بنده بلازده برویم و از حال او جویا شویم. پس بر استرانی خاکستری سوار شدند و چون به نزدیک ایوب رسیدند از بوی ناخوش او رم کردند ولی یاران و جوانان به نزد ایوب علیه السلام نشستند و عرض کردند:

ای ایوب! کاش به ما می گفتی که چه گناهی کرده ای، چون اگر از خدا پرستش کنیم ما را هلاک سازد. به نظر ما گرفتار شدن تو به این رنج و بلایی که کسی به آن مبتلا نشده؛ به خاطر مسأله ای است که آن را پنهان داشته ای ؟

ایوب علیه السلام فرمود: به عزت پروردگارم سوگند که او می داند من هیچ غذایی نخوردم مگر این که یتیمی یا بینوایی با من می خورد و هیچ گاه با دو امر که هر دو طاعت خدا بود روبه رو نشدم مگر این که آن کاری را که برای بدنم سخت تر بود برگزیدم.

یکی از جوانان گفت: وای به حال شما! پیامبر خدا را سرزنش کردید به طوری که مجبور شد آنچه از عبادت پروردگارش که تا کنون پوشیده می نمود برملا سازد.

پس ایوب فرمود: پروردگارا! اگر روزی در مجلس داوری تو بنشینم آن گاه اقامۀ حجت و دلیل خواهم کرد...» (2)

ص:184

به هر حال ایوب موفق گردید از همۀ آزمون های الهی که در برابر خواستۀ شیطان برای ارزیابی مقام شکرگزاری او در حالت سختی و بلا بود؛ سرافراز بیرون آید. او حتی به خواهش همسرش که گفت: تقاضای شفا و سلامتی از درگاه الهی بنما، فرمود: وای بر تو! ما هفتاد سال در نعمت بودیم. حال باید به همین اندازه در گرفتاری و سختی نیز صبور باشیم. و اندکی نگذشت که بهبود یافت.

جاحظ می گوید: «هیچ سرنیزه ای نافذتر از ملامت دشمنان ندیدم.» (1)این وضعیت در صحنه ای از قیامت هم برپاست که در محاکمه عمومی مستضعفان گناهکار به مستکبران جنایتکار می گویند:

شما بودید که با مکر و فریب ما را نسبت به خداوند کافر و مشرک نمودید و مستکبران چون عذاب را مشاهده می کنند از سرزنش ها سخت پشیمان می شوند. (2)

[ به این حقیقت ] معرفت و آگاهی ندارند .

بنابراین است که مؤمنان نباید ذلّت و خواری داشته باشند. اگر برای آنان در زندگی سختی و کمبودهایی پیدا شد و یا به بلایی گرفتار آمد، یا برای امتحان و شناخت درونی است یا برای پاکی از گناهی که در هر صورت مایۀ ارتقای معنوی در کمال آدمی است.

کلمۀ

«أکفاء» در دعا به معنای امثال و اشباه در نسب و حسب است. و نسبت دادن فقر به آن از جهت شدت درد نیازمندی به نزدیکان و یا نیازمندی به دیگران باشد هر گاه انسان محتاج به مانند خود باشد در حقیقت اسیر او شود و دیگری بر او ریاست می کند.

حضرت علی علیه السلام می فرماید:

... احْتَجْ الی مَنْ شِئْتَ تَکُنْ أَسیرَهُ وَ استَغْنِ عَمَّن شِئْتَ تَکُن نَظیرَهُ . (1)

دست نیاز سوی هر که دراز کنی، بندۀ او می شوی و از هر که بی نیازی جویی، همتای او خواهی بود.

رسول اللّه صلی الله علیه و آله می فرماید:

کادَ الْفَقْرُ أَنْ یَکُونَ کُفْراً. (2)

نزدیک است که فقر به کفر انجامد.

فقر افتخار من است و من به آن بر سایر انبیا علیهم السلام می نازم. (1)و نیز فرمود:

بار خدایا! مرا مستمند، زنده بدار و مستمند بمیران و در زمرۀ مستمندان محشور فرما. (2)با روایت فوق تعارض دارد. البته این روایت با روایتی که اهل سنت از پیامبر نقل می کنند:

اَلْفَقْرُ سَوادُ الْوَجْهِ فِی الدارِین. (3)

فقر مایۀ روسیاهی هر دو جهان است.

را تأیید می کند.

بزرگان در یکنواختی و سازش میان دوگانگی احادیث نظرات مختلفی بیان کرده اند.

ای مردم ! شمایید نیازمندان به خدا ، و فقط خدا بی نیاز و ستوده است .

اشاره به همین معناست که فقر مطلق الی اللّه در ذات ممکنات است و نازیدن و افتخار پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله به فقر از این معناست.

2 - تهیدستی که در آیات:

لِلْفُقَرَآءِ الَّذِینَ أُحْصِرُواْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لَایَسْتَطِیعُونَ ضَرْبًا فِی الْأَرْضِ یَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِیَآءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُم بِسِیمَهُمْ لَایَسَْلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا وَمَا تُنفِقُواْ مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ » (1)

[ صدقاتْ ] حقِّ نیازمندانی است که در راه خدا [ به سبب جنگ یا طلب دانش یا بیماری یا عوامل دیگر ] در مضیقه و تنگنا افتاده اند [ و برای فراهم کردن هزینه زندگی ] نمی توانند در زمین سفر کنند ؛ فرد ناآگاه آنان را از شدت پارسایی وعفّتی که دارند توانگر و بی نیاز می پندارد . [ تو ای رسول من ! ] آنان را از سیمایشان می شناسی . [ آنان ] از مردم به اصرار چیزی نمی خواهند . و شما ای اهل ایمان ! آنچه از مال [ با ارزش و بی عیب ] انفاق کنید ، یقیناً خدا به آن داناست .

إِنَّمَا الصَّدَقَتُ لِلْفُقَرَآءِ وَالْمَسَکِینِ وَالْعَمِلِینَ عَلَیْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِی الرِّقَابِ وَالْغَرِمِینَ وَفِی سَبِیلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَةً مِّنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ » (2)

صدقات ، فقط ویژۀ نیازمندان و تهیدستان [ زمین گیر ] و کارگزاران [ جمع و پخش آن ] و آنان که باید [ به خاطر تمایل به اسلام ] قلوبشان را به دست آورد ، و برای [ آزادی ] بردگان و [ پرداخت بدهی ] بدهکاران و [ هزینه کردن ] در راه خدا [ که شامل هر کار خیر و عام المنفعه می باشد ] و در راه

ص:188

ماندگان است ؛ [ این احکام ] فریضه ای از سوی خداست ، و خدا دانا و حکیم است .

3 - نیاز نفس که عبارت از آزمندی و سیری ناپذیری است و مقصود حدیث نبوی که فرمود:

نزدیک است که فقر به کفر انجامد. (1)همین معناست. و در مقابل آن، حدیث توانگری، توانگری نفس است، قرار دارد. و مقصود از این جمله:

کسی که قناعت نداشته باشد، مال و ثروت او را توانگر و بی نیاز نمی کند. (2)نیز همین توانگری است.

4 - نیازمندی به خدا؛ که حدیث نبوی می فرماید:

بار خدایا! با نیازمندی به خودت مرا بی نیاز گردان و با بی نیازی از خودت مرا نیازمند مگردان. (3)و همچنین آیه:

فَقَالَ رَبِ ّ إِنِّی لِمَآ أَنزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ» (4)

و گفت : پروردگارا ! به آنچه از خیر بر من نازل می کنی ، نیازمندم .

مقصود همین معنا از فقر است. فقیر در اصل به معنای کسی است که ستون فقراتش شکسته است. این توجیه، بهترین سخنی است که در این باب گفته شده

ص:189

است. بعضی هم روسیاهی (سواد الوجه) را حمل به مدح و ستایش کرده اند، یعنی فقر همچون خال سیاهی است بر رخسار محبوب که او را زیبا می کند نه زشت.

به قولی، مراد از وجه، ذات ممکن است و مراد از فقر، نیاز آن در وجود دیگر صفات کمالیه به غیر؛ و تعبیر از احتیاج به روسیاهی لزوم آن با ذات ممکن است به طوری که سیاهی از محل خود زایل نمی شود، احتیاج نیز از ذات ممکن جداشدنی نیست. بعید بودن این دو توجیه پوشیده نیست. بهتر آن است که به فرض درست بودن حدیث، حمل بر فقر مذموم و نکوهیده شود.

اطمینان بیشتری داشته باشد تا به آنچه در دست غیر اوست.

لقمان حکیم به فرزندش فرمود:

قالَ لُقْمانُ لابنِهِ ، اعْلَمْ أَیْ بُنَیَّ إِنّی قَدْ ذُقْتُ الصَّبْرَ وَ أَنْواعَ المُرِّ فَلَمْ أَرَ أَمَرَّ مِنَ الْفَقْرِ فَإِنِ افْتَقَرْتَ یَوْماً فَاجْعَلْ فَقْرَکَ بَیْنَک وَ بَیْنَ اللّهِ . (1)

لقمان به فرزندش فرمود: بدان ای فرزندم! که من صبر را و نیز انواع تلخی ها را چشیدم، اما تلخ تر از فقر ندیدم. پس اگر روزی فقیر شوی، نیازت را میان خود و پروردگارت نگه دار و از ناداریت با مردم سخن مگوی که نزد آنان خوار و بی مقدار می شوی... .

امام زین العابدین علیه السلام سرور عارفان به حقیقت، از اثرات فقر می فرماید:

طَلَبُ الحَوائجِ إلی النّاسِ مَذَلَّةُ لِلحَیاةِ و مَذْهَبَةٌ لِلحَیاء وَ اسْتِخْفافٌ بِالوَقارِ وَ هُوَ الفَقْرُ الحاضِرُ وَ قِلّةُ طَلَبِ الحَوائِجِ مِنَ النّاسِ هُوَ الغِنَی الحاضِرُ. (2)

نیاز خواهی از مردم مایۀ خواری در زندگی و از بین برندۀ شرم و حیاست و از وقار و شکوه آدمی می کاهد و آن، فقر حاضر است و کمتر نیازخواهی، ثروت حاضر است.

وَ مَنْ أَعْرَضَ عَن ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنکًا» (1)

و هر کس از هدایت من [ که سبب یاد نمودن از من در همۀ امور است ] روی بگرداند ، برای او زندگی تنگ [ و سختی ] خواهد بود.

ضنک به معنی سختی و تنگی است که در اثر فشار و شدت مسائل گوناگون انسانی و طبیعی صورت می گیرد. این فشار زندگی تنها به خاطر درآمد اندک و فقر نیست، بلکه در اثر بخل و حرص و آرزوهای دراز آدمی، عرصه را بر او تنگ می کند و دیگر علاقه ای به ایثار و بخشش و لطف به دیگران ندارد.

از مهمترین زمینه های بروز سختی های و فشارهای مادی و معنوی روگردانی از یاد حق است. یادی که مایۀ آرامش و اطمینان جان و دل است و نبود آن سبب احساس اضطراب و ترس و افسردگی در روان می گردد. هنگامی که انسان مسؤولیتش را فراموش می کند از یاد حق غافل می شود و غرق در شهوات و حرص و طمع می گردد، زندگیش در تنگنای معنوی قرار می گیرد، نه عرفانی که جانش را بسازد و نه اخلاقی که او را در برابر طوفان شهوات آرام کند.

در حقیقت تنگی روزگار بشر بیشتر به خاطر کمبودهای معنوی است که به خاطر عدم اطمینان به آینده و ترس از نابودی امکانات و وابستگی به جهان ماده است. و آن دل به حق سپرده، از این نگرانی در امان است.

است که هر کس پروردگار خود را فراموش کند و از یاد او برود راهی برایش نمی ماند غیر این که به دنیا چنگ زند و آن را تنها مطلوب و هدف خویش قرار دهد. و برای تحصیل آن بکوشد و تمام همّت خود را صرف درست کردن زندگی و گسترش آن کند. زندگی چنین کسی، کم باشد یا زیاد او را بسنده نیست؛ زیرا هر چه به دست آورد باز راضی نشود و سعی می کند بیشتر و بیشتر به چنگ آورد. بنابراین هر چه به دست آورد دلش افزون تر می طلبد؛ به علاوه غم و نگرانی و اضطراب و ترس از پیشامدها و بلاهای ناگواری چون مرگ و بیماری و آفت و حسادت بدخواهان و توطئۀ دشمنان و ناکامی در کوشش ها و از دست دادن کسان و چیزهایی که دوست دارد او را پیوسته دلتنگ و بی قرار می سازد. در صورتی که اگر مقام و عظمت پروردگار خویش را می شناخت و همواره به یاد او بود و یقین می یافت که نزد پروردگارش حیاتی جاودانه و نیامیخته با مرگ و نیستی دارد و ملکی زوال ناپذیر و عزتی ناب و تهی از خواری و شادی و مقام و کرامتی بی پایان در انتظار اوست و درمی یافت دنیا گذرگاه است و زندگی آن در قیاس با زندگی اخروی ناچیز است. اگر این نکته ها را درمی یافت، به همان مقدار از دنیا که برایش مقدر شده قناعت می کرد و معیشتی که بهره اش گشته است کفایتش می کرد و خود را در تنگنا و سختی قرار نمی داد.» (1)ایشان در بحث دیگری با عنوان گفتاری دربارۀ معنای عذاب در قرآن می نویسد:

همچنانکه در تفسیر آیۀ:

وَ قُلْنَا یََادَمُ اسْکُنْ أَنتَ وَ زَوْجُکَ الْجَنَّةَ » (2)

و گفتیم : ای آدم ! تو و همسرت در این بهشت سکونت گیرید.

ص:193

توضیح دادیم: حقیقت امر آن است که خوشحالی و غم و شادی و اندوه و امید و ترس انسان و سختی کشیدن و آسایش دیدن او، همگی نخست بر محور دید او دربارۀ خوشبختی و بدبختی می چرخد و سپس نعمت و عذاب و اموری از این قبیل بسته به چیزی است که به آن نسبت داده می شود. مثلاً روح برای خود نوعی خوشبختی و بدبختی دارد و جسم نوعی دیگر. همچنین این دو مقوله برای حیوان مفهومی دارد و برای انسان مفهومی به همین ترتیب...

انسان ماده پرست دنیاخواه که خلق و خوی های الهی را به خود نگرفته و به آداب و تربیت های او پرورده نشده است. خوشبختی را همان خوشبختی مادی می داند و به سعادت روح یعنی خوشبختی معنوی اهمیّتی نمی دهد. از اینرو در راه به دست آوردن مال و فرزند و مقام و در راه سلطه جویی و قدرت طلبی، آزمندانه می کوشد. او گرچه پیش از همان چیزی را می خواسته که اکنون به آن رسیده است، اما در حقیقت، خواهان نعمت و لذت های خالص خیالی خود بوده است. به همین علت وقتی به لذتی می رسد آن را همراه با هزاران درد و غم می یابد.

بنابراین تا زمانی که به آنچه می خواهد نرسد آن چیز برایش آرزو و مایۀ حسرت است و همین که به آن رسید می بیند آن خواستۀ او نیست؛ زیرا در آن عیب ها و کاستی ها می بیند که با غم و دردها و عوامل بی ارزش که به آنها دل خوش کرده بود همراه است. از طرف دیگر به چیزی فراتر از این امور مادی هم که مایۀ آرامش دل و تسلی خاطر در برابر از دست رفته ها باشد، دل نبسته است.

بنابراین باز گرفتار حسرت می شود. پس آنچه به دست می آورد مایۀ غم و درد او می شود و از اینرو رهایش می کند و به سراغ چیزی بهتر از آن می رود تا شاید دل دردمندش را شفا دهد و آنچه به دست نمی آورد مایۀ دردمندی و دریغ خوردن های او می شود. چنین است حال او وقتی چیزی را به دست می آورد و حال او که چیزی

ص:194

را به دست نمی آورد...» (1)

کسی که صبح کند و بزرگترین تلاش او دنیا باشد، نزد خدا هیچ مرتبه ای ندارد و چهار خصلت پیوسته گریبانگیرش باشد:

1 - اندوهی که هرگز از او جدا نشود.

2 - گرفتاریی که هرگز از آن رهایی نیابد.

3 - فقری که هرگز به بی نیازی و توانگری نینجامد.

4 - و آرزویی که هرگز پایان نپذیرد.

امام باقر علیه السلام در فراز از دعایی که معروف به دعای جامع است، می فرماید:

اَسْأَلُکَ اللَّهُمَ الرَّفاهِیَةَ فی مَعِیشَتی ما أَبْقَیْتَنی ، مَعِیشَةً أَقْوی بِها عَلی طاعَتِکَ وَ أَبْلُغُ بِها رِضْوانَکَ وَ أَصیرُ بِها إِلی دارِ الْحَیَوانِ غَدْاً وَ لا تَرْزُقْنی رِزْقًا یُطْغِینی وَ لاتَبْتَلِنِی بِفَقْرٍ أَشْقی بِهِ مُضَیِّقاً عَلَیَّ . (1)

خدایا! از تو می خواهم تا زنده هستم زندگی مرا در آسایش قرار دهی، چندان که در طاعت تو نیرومندتر گردم و به خشنودی تو دست یابم. و فردای قیامت به وسیلۀ آن به بهشت که خانۀ زندگی من است، بروم. به من آن چنان روزی مده که سرکشم کند و به فقری گرفتارم مکن که در تنگنای بدبختی افتم و... .

اگر در آیات قرآن در رابطه با قیامت که بیش از هزار آیه است دقت نمایید، مسألۀ زاد و توشه و راحله برای جهان دیگر را در آن آیات خواهید دید.

قُصورِهِ . قیلَ : وَ کَیْفَ ذلِکَ ؟ قالَ : أنْ یَکُونَ مِنْ ذُنُوبِهِ تائِباً وَ عَلَی الْخَیْراتِ مُقیماً، یَرِدُ عَلَی اللّهِ حَبیباً کَریماً. (1)

بهترین حالی که عبد بر آن می میرد چیست ؟ فرمود: فراغت بال از ساختمان و خانه و قصر. عرضه داشتند: چگونه ؟ فرمود: از گناهان با توبه درآمده باشد و بر خیرات پابرجایی حاصل نموده باشد، در این صورت با محبوبیت و کرامت بر خداوند وارد می شود.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

مَنْ ماتَ وَ لَمْ یَتْرُکْ دِرْهَماً وَ لا دیناراً لَمْ یَدْخُلِ الْجَنَّةَ أغْنی مِنْهُ . (2)

کسی که بمیرد و درهم و دیناری از خود بجای نگذارد (کنایه از این که اضافۀ مالش را با خدا معامله کرده باشد) ثروتمندتر از او وارد بهشت نمی شود.

می سازد. انسان در محدودۀ اعتقادات و افکار انتخابی خود قرار گرفته و زیر سلطۀ آنهاست. و به مرور در سیطرۀ اوصاف و اخلاق اکتسابی قرار می گیرد. و با تکرار آنها اعمال و رفتار شکل می گیرد و به روش عملی و دایرۀ شخصیّتی تبدیل می شود. این ارتباط و نسبت ها در عالم آخرت هم ادامه دارد. در قیامت کبری این عقاید و اوصاف و اعمال دارای صورت هایی متناسب با هر فردی بروز می کند. و امور مسلط دنیایی بر انسان در آن عالم هم مسلط است. پس از باب آنچه خداوند فرمود:

کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ رَهِینَةٌ » (1)

هر کسی در گرو دست آورده های خویش است .

یعنی انسان درگیر آنچه گردآورده، می باشد. بهشتیان و دوزخیان آنچه را آورده اند، می بینند. اصحاب یمین و صالحان که حب حضرت حق بر آنها حاکم بوده است؛ در آزادی مطلق قرار می گیرند ولی مجرمان و کافران که در اسارت نفس و شیطان بوده اند؛ در فشار عذاب و آتش گرفتار می شوند و این بازتاب اوصاف و اعمال آنان در دنیاست.

حسرت در لغت از مادۀ حسر به معنی برهنه کردن و کنار زدن لباس است ولی مقصود در اینجا این است که با ندامت پردۀ جهل کنار می رود، ندامت و اندوه شدید بر آنچه از دست رفته باشد و امکان بازگشت نباشد.

در قرآن مجید هر جا سخن از قیامت و حشر و نشر انسان هاست به کلماتی که نشان از تأسف و حسرت بزرگ است؛ مانند ای کاش، افسوس، وای بر من، متأسفانه، بازگشت به دنیا و... اشاره می کند؛ زیرا انسان با مشاهدۀ آیات حق و نعمت ها و کیفرهای آخرت و کوتاهی در کسب اعمال نیک و معرفت حقیقت، به اندوهی بزرگ دچار می شود. خداوند به بندگان این وضعیت جانسوز را هشدارمی

ص:199

فرماید:

أَن تَقُولَ نَفْسٌ یَحَسْرَتَی عَلَی مَا فَرَّطتُ فِی جَنبِ اللَّهِ وَ إِن کُنتُ لَمِنَ السَّخِرِینَ * أَوْ تَقُولَ لَوْ أَنَّ اللَّهَ هَدانِی لَکُنتُ مِنَ الْمُتَّقِینَ * أَوْ تَقُولَ حِینَ تَرَی الْعَذَابَ لَوْ أَنَّ لِی کَرَّةً فَأَکُونَ مِنَ الْمُحْسِنِینَ » (1)

تا مبادا آن که کسی بگوید : دریغ و افسوس بر اهمال کاری و تقصیری که دربارۀ خدا کردم ، و بی تردید [ نسبت به احکام الهی و آیات ربّانی ] از مسخره کنندگان بودم . * یا بگوید : اگر خدا هدایتم می کرد ، بی تردید از پرهیزکاران بودم ، * یا چون عذاب را ببیند ، بگوید : ای کاش مرا [ به دنیا ] بازگشتی بود تا از نیکوکاران می شدم .

وَ أَنذِرْهُمْ یَوْمَ الْحَسْرَةِ إِذْ قُضِیَ الْأَمْرُ وَ هُمْ فِی غَفْلَةٍ وَ هُمْ لَایُؤْمِنُونَ » (2)

و آنان را از روز حسرت - آن گاه که کار از کار بگذرد - بترسان ، در حالی که آنان در بی خبری [ شدیدی ] هستند و ایمان نمی آورند .

از آیات فوق استفاده می شود که انسان وارد عرصۀ محشر می شود و نتیجۀ کوتاهی ها و مسامحه کاری ها و خلاف کاری ها و شوخی گرفتن دستورها را در برابر چشم خود می بیند؛ فریادش به واحسرتا بلند می شود. اندوهی سنگین همراه با ندامتی عمیق بر قلب او سایه می افکند و این حالت درونی خود را بر زبان می آورد.

2 - با مشاهدۀ پاداش پرهیزکاران، آرزوی سرنوشت آنان را می نمایند.

3 - با مشاهدۀ عذاب الهی، آرزوی بازگشت به دنیا و جبران گذشته می کند.

رسول اللّه صلی الله علیه و آله در این زمینه می فرماید:

به راستی که فرزند آدم از آنچه بر آن خلق شده غافل است... وقتی قیامت فرا رسد فرشتۀ مأمور ثبت خوبی ها و فرشتۀ مأمور ثبت بدی ها بر وی فرود می آیند و نامه ای را که به گردنش بسته شده است می گشایند. سپس با او به صحنۀ محشر می آیند در حالی که یکی او را به جلو می راند و دیگری به کارهایی کرده است گواهی می دهد. سپس پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: همانا شما امری عظیم پیش رو دارید که طاقت آن را ندارید؛ پس از خدای بزرگ کمک بطلبید. (1)در روایات ما قیامت نام های دیگری مانند یوم الحسرة، یوم الندامة، یوم المحاسبه دارد و دربارۀ یوم الحسرة آمده است:

حضرت رسول اللّه صلی الله علیه و آله فرمود:

هر گاه اهل بهشت وارد بهشت شوند و اهل جهنم وارد آتش شوند. می نوشند و می نگرند و در این حال مرگ را به صورت گوسفندی سیاه و سفید می آورند و به آنان می گویند: مرگ را می شناسید، پاسخ می دهند: بله، این طور و آن طور بود و همه آن را می شناسند، پس در پیش همگان او را سر می برند، سپس ندا می شود، ای اهل بهشت! جاوید بمانید مرگ ندارید و ای اهل دوزخ! جاوید بمانید مرگ ندارید. (2)در روایت دیگر است:

ص:201

اهل بهشت بسیار خوشحال می شوند که اگر کسی آن روز مرگی بود؛ از شادی می مرد و اهل جهنم با حسرت فریاد بلند می کشند؛ که اگر کسی می مرد، از حزن و اندوه می مرد. (1)پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در ذیل آیۀ یَحَسْرَتَنَا عَلَی مَا فَرَّطْنَا فِیهَا» (2) «دریغا که کوتاهی کردیم.» فرمود:

افسوس آنان که آیات حق را تکذیب می کردند؛ از اینروست که دوزخیان جایگاه بهشتی خود را در بهشت می بینند و این موجب حسرت می گردد. (3)و همگان جای خود را در بهشت و جهنم ابدی خواهند دید و بازگشتی در کار نیست.

نکرده اند؛ و اطاعت خدا را نادیده گرفتند.

در حدیثی معتبر، مصداق روشن حسرت خواران روز قیامت را عالمان بی عمل معرفی می کند که حقّی را بیان می کنند ولی در عمل عکس آن را می پیمایند.

امام باقر علیه السلام می فرماید:

إِنَّ أَشَدَّ النّاسِ حَسْرَةً یَوْمَ القِیامَةِ الَّذینَ وَصَفُوا الْعَدْلَ ثُمّ خالَفُوه... . (1)

بیشترین افسوس را در روز قیامت مردمی دارند که سخن از عدالت بگویند و خود با دیگران به عدالت رفتار نکند.

از اینرو حجت اللّه، امیر عارفان، در خطبۀ ارزشمند خود آن روز را یادآوری می فرماید:

فَیالَها حَسْرَةً عَلی ذی غَفْلَةٍ انْ یَکُونَ عُمُرُهُ عَلَیْهِ حُجَّةً ، وَ أَنْ تُؤَدِیَّهُ أَیّامُهُ إِلی شِقْوَةٍ ! نَسْأَلُ اللّهَ سُبْحانَهُ أَنْ یَجْعَلَنا وَ إِیّاکُمْ مِمَّنْ لاتُبْطِرُهُ نِعْمَةً وَ لاتُقَصِّرُ بِهِ عَنْ طاعَةِ رَبِّهِ غایَةٌ وَ لاتَحُلُّ بِهِ بَعْدَ الْمَوْتِ نَدامَةً وَ لاکآبَةٌ . (2)

حسرت و اندوه بر آن بی خبری که عمر نابوده شده اش بر او حجّت است و پایان زندگیش شقاوت! از خدا درخواست دارم ما و شما را از کسانی قرار دهد که نعمت آنان را به طغیان نیندازد و هدفی آنان را در عبادت پروردگار خود مقصّر نسازد و پس از مرگ، ندامت و اندوه بر او فرود نیاید.

بنابراین باید از موقعیت اندوهناک آن روز به خداوند پناه برد؛ روزی که پناهگاهی غیر از رحمت الهی نیست.

رسول اللّه صلی الله علیه و آله می فرماید:

کسی که به خودش ستم کرده باشد، در آن روزی که اندازۀ آن پنجاه هزار سال

ص:203

نگهداشته می شود، چندان که خداوند اندوه را به درون او می برد سپس به او رحم می کند و به بهشت می رود. فرمود: سپاس خدا را که اندوه از ما بزدود، خدایی که در طول مدت محشر، اندوه و حسرت به درون آنها وارد می کند. (1)از جمله حسرات آخرت این است که:

کسی مالی را نابجا مصرف کرده یا از راه حرام گردآورده و در غیر طاعت خدا قرار داده است و وارثان او آن را در راه خدا خرج کنند؛ اینان به بهشت می رود و او به دوزخ راه یابد.

یا کسی که از عدالت سخن می گوید ولی خودش خلاف عقایدش رفتار می کند.

و یا کسی از دانش و بینش خود بهره نگیرد و دیگران هم از او سودی نبرند. اینها خسارت ها و حرمان های روز قیامت است.

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید:

أَرْبَعٌ مَنْ کُنَّ فیه أَمِنَ یَوْمَ الفَزَعِ الأَکبَرِ: إذا اعْطِیَ شَیْئاً قالَ : الْحَمْدُلِلّهِ وَ إِذا أَذْنَبَ ذَنْباً قالَ : اسْتَغْفِرُاللّهَ وَ إِذا أَصابَتْهُ مُصِیبَةٌ قالَ : إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ وَ إِذا کانَتْ لَهُ حاجَةٌ سَأَلَ رَبَّهُ وَ إِذا خافَ شَیْئاً لَجَأَ إِلی رَبِّهِ . (2)

چهار چیز است که در هر کسی باشد از آن روز وحشت بزرگ در امان است:

هر گاه چیزی به او داده شود بگوید: «الحمدللّه»، هر گاه گناهی کند بگوید:

«أستغفراللّه»، هر گاه مصیبتی به او برسد بگوید: «إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ » و هر گاه نیازی داشته باشد آن را از پروردگارش بخواهد و هر گاه از چیزی بترسد به پروردگارش پناه برد.

ص:204

پیرمردی رنج سفر کشیده از ایشان دربارۀ شدیدترین مصیبت پرسیدند، فرمود: مصیبت در دین. (1)دین گریزی، بزرگترین مصیبت است. آن که دین را از دست دهد در ورطۀ کفر و گمراهی می افتد و در حقیقت دین غارت شده، که بد دردی است.

امام علی علیه السلام می فرماید:

إِذا حَضَرَتْ بَلِیَّةٌ فَاجْعَلُوا أَمْوالَکُم دُونَ أَنْفُسِکُم، وَ إِذا نَزَلَتْ نازلةٌ فَاجْعَلُوا أَنْفُسَکُمْ دُونَ دِینِکُم وَ اعْلَمُوا أَنَّ الهالِکَ مَنْ هَلَکَ دِینُهُ وَ الحَریبَ مَنْ حُرِبَ دِینُهُ . (2)

چون بلایی فرا رسد مال های خود را سپر جان هایتان کنید و چون حادثه ای پیش آید جان هایتان را فدای دینتان کنید. و بدانید که هلاک گشته کسی است که دینش هلاک شده باشد و غارت شده کسی است که دینش به غارت رفته باشد.

حضرت صادق علیه السلام دربارۀ وضعیت مرد مؤمن آل فرعون در ذیل آیۀ: فَوَقاهُ اللَّهُ سَیَِّاتِ مَا مَکَرُواْ...» (3) فرمود:

منظور مؤمن آل فرعون است به خدا سوگند او را قطعه قطعه کردند امّا خداوند نگذاشت که به دینش آسیب برسانند. (4)حکایت بسیاری از انبیای الهی و صالحان زمین این گونه است که جسمشان در زیر آماج شکنجه ها و آزارهای سخت قرار می گرفت ولی هرگز آنان دینشان را با دنیای مشرکان و کافران معامله نکردند.

ص:206

به این جهت حضرت صادق علیه السلام در هر مصیبتی دعا می فرمود:

اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذی لَمْ یَجْعَلْ مُصیبَتی فی دِینی . (1)

خدا را سپاس که مصیبت مرا در دینم قرار نداد.

پیشرفت دین است و مردم با پیروی از نیاکان خود از دین باوری می گریزند.

7 - نیازمند بودن انسان به غنی مطلق؛ وابستگی روحی و روانی در وجود او پدید می آورد، امّا رفاه و آسایش زیاد به خاطر غرق شدن در مادیات او را از خالق یکتا غافل می کند. و سبب پیدایش روحیۀ خودخواهی و غرور و فراموشی عیوب نفس می گردد.

8 - پیروی از هوای نفس و آرزوهای دراز و حسدورزی از انگیزه های رد دعوت پیامبران و انکار ولایت جانشینان برحق آنان بوده است. یکی از مصایب بزرگ دینی که بر بشر کنونی وارد شده، کنار زدن جانشینان برحق پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بود؛ پس منافقان مسیر اسلام را منحرف ساختند و جمعیت مسلمان را متفرق نموده و مذاهب پراکنده به وجود آوردند.

9 - دنیادوستی، ریشۀ بسیاری از مفاسد است. علاقۀ زیاد به دنیا و دنیاپرستی سبب می شود که عده ای این را در اعتقاد یا در عمل کنار بگذارند. هر چند سرچشمۀ همه اینها بی خردی و بی سوادی است. ولی از عوامل اصلی مبارزۀ مستکبران با پیامبران و ائمه اطهار علیهم السلام و مجریان دین، حب دنیا بوده که دین را مانع هواهای نفسانی و راه حق را مزاحم خواهش های حیوانی می دیده اند.

10 - بیماری های اخلاقی مانند دورویی، کوردلی، خودبینی، چشم تنگی، ناشنوایی مصلحتی، از موانع بزرگ تسلیم و پذیرش دین حق بوده است؛ پس تکبر کافران و منافقان صدر اسلام اجازه نمی داد که آیات خداوند یا اندرزهای پیامبر خدا را بشنوند بلکه آنها را وعدۀ فریب می دانستند و حتی در مقابلۀ با حق درخواست عذاب می کردند؛ زیرا تکبر آنان ریشه در تکبّر شیطان داشت و کبر سبب انکار حق و حقیقت می شود.

امام صادق علیه السلام به عبداللّه بن سنان می فرماید:

سَتُصیبُکُم شُبْهَةٌ فَتَبْقُونَ بِلا عَلَمٍ یُری وَ لا إِمامٍ هُدی وَ لا یَنْجُو مِنها إِلاّ مَنْ

ص:208

دَعا بِدُعاءِ الغَریقِ . قُلتُ : کَیْفَ دُعاءُ الغَریقِ ؟ قالَ : یَقُولُ : «یا اللّهُ یا رَحْمنُ یا رَحیمُ یا مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ ثَبِّتْ قَلبِی عَلی دِینِکَ .» (1)

به زودی به شبهه ای گرفتار خواهید شد که نه نشانه ای برای پیدا کردن راه خواهید دید و نه پیشوایی که هدایتتان کند، از آن شبهه تنها آن کسی رهایی یابد که دعای غریق را بخواند. عرض کردم: دعای غریق چگونه است ؟ فرمود: می گویی خدایا! بخشایشگر! مهربانا! ای دگرگون کننده دل ها! دل مرا بر دینت استوار بدار.

چه بسیار حضرت حق تعالی هشدار داد و فرمود:

فَأَنذَرْتُکُمْ نَارًا تَلَظَّی * لَایَصْلهَآ إِلَّا الْأَشْقَی * الَّذِی کَذَّبَ وَ تَوَلَّی » (1)

پس شما را از آتشی که زبانه می کشد بیم می دهم . * [ که ] جز بدبخت ترین مردم در آن در نیایند . * همان که [ دین را ] تکذیب کرد و از آن روی گردانید .

شقاوت به معنای فراهم آوردن اسباب کیفر و مجازات و بلاست و شقاوتمندان در دل دوزخ و انواع عذاب ها گرفتارند که نتیجۀ اعمال و گفتار و نیّات انسان در دنیاست. این سرانجام شوم و تاریکی مطلق و سوزناک بازتاب عملکرد آدمی در زندگی است که به دست خود آتش ساخته است.

آن گاه خداوند می فرماید:

فَأَمَّا الَّذِینَ شَقُواْ فَفِی النَّارِ لَهُمْ فِیهَا زَفِیرٌ وَ شَهِیقٌ » (2)

اما تیره بختان [ که خود سبب تیره بختی خود بوده اند ] در آتش اند ، برای آنان در آن جا ناله های حسرت بار و عربده و فریاد است .

در آتش بودن از همین دنیاست ولی پردۀ خاکی بر آن کشیده شده، آدمیان در خیر و شر آزاد باشند و آب زندگی در جریان باشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

مؤمن پیوسته از بدفرجامی هراسان است و تا زمان جان کندن و ظاهر شدن ملک الموت؛ یقین ندارد که به رضوان و خشنودی الهی خواهد رسید!؟ (3)مولا علی علیه السلام می فرماید:

ص:210

إِنَّ حَقِیقَةَ السَّعادَةِ أَنْ یُخْتَمَ لِلْمَرْءِ عَمَلُهُ بِالسَّعادَةِ وَ إِنَّ حَقیقَةَ الشَّقاءِ أَنْ یُخْتَمَ لِلْمَرْءِ عَمَلُهُ بِالشَّقاءِ. (1)

خوشبختی حقیقی آن است که کار انسان به خوشبختی ختم شود و بدبختی واقعی آن است که فرجام کارش با بدبختی همراه شود.

از حضرت علی علیه السلام پرسیدند:

اَیُّ الْخَلْقِ أَشْقی ؟ قالَ مَنْ باعَ دِینَهُ بِدُنْیا غَیْرِهِ . (2)

کدام مردم بدبخت ترند؟ فرمود: آن که دینش را به دنیای دیگری بفروشد.

دین فروشی از آن دسته خسارت های بزرگی است که عاقبت انسان را به شر سوق می دهد و انسان را رسوای آخرت می سازد. و برخی هم دنیا را به خاطر پستی آن رها می کنند پس از ارزش های دنیای خوب دوری می کنند و آنها هم ضرر می بینند.

از امیرالمؤمنین علیه السلام پرسیدند: بدبخت بزرگ کیست ؟ فرمود:

بدبخت کسی است که دنیا را به خاطر دنیا رها نماید و بدین سبب دنیا را از دست دهد و آخرت را زیان کند. (3)پس حضرت خطاب به قاضی شریح بن حارث فرمود:

فَانْظُر یا شُرَیْحُ لا تَکُونُ ابْتَعْتَ هذِهِ الّدارَ مِنْ غَیْرِ مالِکَ اوْ نَقَدْتَ الثَّمَنَ مِنْ غَیرِ حَلالِکَ ، فَاِذا أَنْتَ قَدْ خَسِرْتَ دارَ الدُّنیا وَ دارَ الآخِرَةِ . (4)

ای شریح، مواظب باش که این خانه را از غیر مال خود نخریده، یا قیمت آن را

ص:211

از غیر مال حلال نداده باشی که در این صورت دچار خسارت دنیا و آخرت شده ای.

النَّدَامَةِ یَوْمَ الْقِیامَةِ ، أَسْأَلُکَ عِیشَةً هَنِیئَةً وَ مَیتَةً سَوِیَّةً وَ مُنْقَلَبَاً کَرِیماً غَیْرَ مُخْزٍ وَ لا فاضِحٍ . (1)

خداوندا! از درد و رنج های مرگ و از بد بازگشتن در گور و از پشیمانی در روز قیامت به تو پناه می آورم. زندگانی گوارا و مرگی پس از آمادگی برای آن و بازگشتی کریمانه بی آن که خوار ساز و رسوا کننده باشد، از تو درخواست می کنم.

در بین آیات و روایات دینی ما؛ معاد یا بازگشت به آخرت دو گونه تفسیر شده است:

1 - بازگشت همراه با فشار و تلخی در قبر یا به برزخ و انتقال ناگهانی به صحنۀ قیامت که پس از قبض ارواح اتفاق می افتد.

حضرت صادق علیه السلام می فرماید:

عیسی بن مریم از جبرئیل پرسید: قیامت کی برپا می شود؟ جبرئیل چنان بی تاب شد که از هوش رفت و چون به هوش آمد گفت: ای روح اللّه! من در این باره بیشتر از تو نمی دانم؛ ولی آنچه برای خدا در زمین و آسمان هاست قیامت به طور ناگهانی و بی خبر بر شما وارد می شود. (2)2 - بازگشت همراه با عذاب و سوختن در جهنم ابدی است که در آیۀ شریفه به این مراد اشاره شده که می فرماید:

هَذَا وَ إِنَّ لِلطَّغِینَ لَشَرَّ مََابٍ * جَهَنَّمَ یَصْلَوْنَهَا فَبِئْسَ الْمِهَادُ» (3)

این [ همه برای پرهیزکاران است ] ، و مسلماً برای سرکشان ، بدترین

ص:214

بازگشتگاه خواهد بود . * دوزخ که در آن وارد می شوند و چه بد آرامگاهی است !

«جهنّم»، در آیه عطف بیان یا بدل از شرّ مأب است که توضیح محل بازگشت بدی هاست. ستمگران در جهنمی وارد می شوند که درون آن می سوزند، کسی خیال نکند که جهنم را از فاصلۀ دور می بینند یا در کنار او قرار می گیرند یا به آتش عادت می کنند، نه پیوسته با آن زندگی آتشی دارند.

«مهاد»، یعنی بستری که برای خواب و استراحت گسترده می شود یعنی بسترشان آتش دوزخ است که با انواع نوشابه های سیاه و سوزان پذیرایی می شوند.

فرشتگان در کمین اهل عذابند که در گذرگاه عبور همگانی ربوده می شوند تا به دوزخ انداخته شوند.

إِنَّ جَهَنَّمَ کَانَتْ مِرْصَادًا * لِّلطَّغِینَ مََابًا» (1)

بی تردید دوزخ کمین گاه است . * جایگاه بازگشت برای سرکشان و طاغیان است .

این جایگاه سرانجام منافقان و خوارج نهروانی است که مولا علی علیه السلام در شأن آنها فرمود:

فَاُوبُوا شَرَّ مَآبٍ وَ ارْجِعُوا عَلی اثَرِ الْاَعْقابِ ... . (2)

به بدترین سرنوشت بروید و از راهی که آمده اید به جهالت گذشته برگردید!...

ص:215

جزای عمل را، به هر حال خوبی و بدی در عرصۀ قیامت کبری را مشاهده می کند.

همه کیفرها و پاداش ها بر این محور است که انسان به جایگاه حقیقی خویش برسد؛ همان گونه که امیرالمؤمنین علی علیه السلام در بیان حکمت ها می فرماید:

إِنَّ اللّهَ سُبْحانَهُ وَضَعَ الثَّوابَ عَلی طاعَتِهِ وَ الْعِقابَ عَلی مَعْصِیَتِهِ ، ذِیادَةً لِعِبادِهِ عَنْ نِقْمَتِهِ ، وَ حَیاشَةً لَهُمْ الی جَنَّتِهِ . (1)

خداوند سبحان پاداش را بر طاعت و کیفر را بر گناه قرار داده، تا بندگان را از خشمش بازدارد و آنان را به بهشتش روانه نماید.

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید:

بلا و گرفتاری انبیا از همۀ مردم بزرگتر بود سپس کسانی که شباهت بیشتر به آنان داشتند؛ خداوند ایوب نبی علیه السلام را به آن بلای بزرگ که در نظر مردم کوچک گردید، مبتلا ساخت تا هر گاه نعمت های بزرگی را که خداوند می خواهد در آینده به او عطا کند؛ دیدند، دربارۀ او ادّعای ربوبیت نکنند و به این وسیله بفهمند که ثواب و پاداش خداوند دو گونه است: استحقاقی و اختصاصی و همچنین دریابند که هیچ ناتوان و نادار و بیماری را به خاطر فقر و کمبود، کوچک نشمارند و بدانند که خداوند هر کس را بخواهد به بیماری مبتلا می سازد و هر کس را بخواهد، به هر گونه شفا می بخشد و این گرفتاری ها و شفا بخشیدن ها را برای هر که بخواهد، مایۀ عبرت قرار می دهد.

و برای هر که بخواهد موجب شقاوت یا سعادت می گرداند. خداوند عزّوجلّ در کلیه این امور به عدالت حکم می کند و کارهایش از روی حکمت است و آن کاری را برای بندگانش می کند که بیشتر به صلاح آنان باشد و هر نیرویی

ص:217

از آن اوست. (1)به هر حال باید کف ترازوی عمل را با پاداش کار نیک سنگین نمود و از برتری گناهان دوری جست که زیانی بس بزرگ است.

مولای متقیان در این باره به همۀ پویندگان راه ثواب توصیه می فرماید:

فَوَاللّهِ لَوْ حَنَنْتُمْ حَنینَ الْوُلَّهِ الْعِجالِ وَ دَعَوْتُمْ بِهَدیلِ الْحَمامِ ، وَ جَاَرْتُم جُؤارَ مُتَبَتِّلِ الرُّهْبانِ وَ خَرَجْتُمْ الَی اللّهِ مِنْ الْاَمْوالِ وَ الْاَوْلادِ، الْتِماسَ الْقُرْبَةِ الَیْهِ فِی ارْتِفاعِ دَرَجَةً عِنْدَهُ ، اوْ غُفْرانِ سَیِّئَةٍ احْصَتْها کُتُبُهُ وَ حَفِظَها رُسُلُهُ لَکانَ قَلیلاً فِیما ارْجُو لَکُمْ مِنْ ثَوابِهِ وَ اخافُ عَلَیْکُم مِنْ عِقابِهِ . (2)

به خدا قسم! اگر همچون شتر فرزند مردۀ غمزده بنالید و به مانند کبوتر دور از همدم صدا کنید و به مثل راهبی تارک دنیا زاری نمایید و در راه خدا از اموال و فرزندانتان دل بردارید، برای درخواست قرب حق در مرتبه ای بالا، یا برای آمرزش گناهانی که کتاب های حق شماره کرده و فرشتگانش آن را حفظ نموده، هر آینه در برابر پاداشی که برای شما از خدا امید دارم و عقابی که از آن بر شما می ترسم، کم و اندک است.

بر اساس مصلحت ها و محاسباتی؛ اجرای مجازات الهی به تأخیر می افتد تا بندگان خدا در پناه رحمت و لطف خداوند به زندگی عادی خود ادامه دهند و ثواب و عذاب اعمالشان به قیامت حواله می شود تا در آن عالم به یکایک عمل ها رسیدگی کنند و حق از ناحق آشکار گردد.

حضرت حق تعالی می فرماید:

وَ لَوْلَا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِن رَّبِّکَ لَکَانَ لِزَامًا وَ أَجَلٌ مُّسَمًّی» (1)

و اگر سنّت و روشی از پروردگارت [ نسبت به تأخیر افتادن عذاب از آنان ] نگذشته بود و نیز مدتی که [ برای زندگی آنان ] مشخص و معین شده است ، قطعاً عذاب خدا بدون تأخیر بر آنان لازم و حتم می شد .

سنّت الهی در قرآن با عنوان «کلمه» از آن یاد شده که اشاره به حکمت آفرینش بر اساس آزادی انسان هاست؛ زیرا اگر هر عملی بدون هیچ گونه مهلت، مجازات در پی داشته باشد، ایمان و اعمال صالح جنبۀ اضطراری و اجباری پیدا می کند و بیشتر به خاطر ترس و وحشت از کیفر انجام می شود. پس باید مهلتی باشد تا گنهکاران به خود آیند و راه اصلاح در پیش گیرند و هم فرصتی برای خودسازی برای همه پویندگان راه حق و کمال داده شود.

به این جهت در آیاتی که خداوند وعده عذاب داده است، به رحمت و مغفرت و بهشت تمام کرده است تا بندگان فرصت توبه و بیداری را درک کنند. همان گونه که خداوند می فرماید:

اعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ وَأَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ » (2)

بدانید مسلّماً خدا [ نسبت به نافرمانی بندگان ] سخت کیفر ، و [ نسبت به طاعت آنان ] بسیار آمرزنده و مهربان است .

در این آیه شدید العقاب را بر غفران و رحمت مقدم نموده است؛ اشاره به این

ص:219

نکته است که آتش مجازات سخت الهی را می توان با آب توبه شست و به دریای رحمت و کرامت ربوبی وارد گشت.

حضرت علی علیه السلام از این وضعیت شگفت زده گردیده و فرموده است:

عَجِبْتُ لِمَنْ یَحْتَمِی الطَّعامَ لِأَذِیَّتِهِ کَیْفَ لایَحْتَمِی الذَّنْبَ لِأَلِیمِ عُقُوبَتِهِ . (1)

تعجّب دارم از کسی که از خوردنی آزار دهنده باز می ایستد ولی از گناه که جزای دردناکی دارد بازنمی ایستند.

عَجِبْتُ لِمَنْ عِلِمَ شِدَّةَ انْتِقامِ اللّهِ مِنْهُ وَ هُوَ مُقِیمٌ عَلَی الْإِصْرارِ. (2)

تعجّب دارم از کسی که از سختی انتقام کشیدن خدا خبر دارد و برای پافشاری بر نافرمانی ایستادگی می کند.

در برخی تفاسیر قرآن کلمۀ اجل و وعید را به حلول عقاب تعبیر کرده اند. (3)یعنی هر گاه قرآن می فرماید: اجل کسی یا امتی فرا می رسد یا وعدۀ ما حتمی است یعنی زمان کیفر موعود فرا می رسد و مرحلۀ اوّل عذاب و انتقام خداوند آغاز می گردد.

کیفر بدکاران بسی سخت است. قبر چنان فشارشان می دهد که استخوان هایشان درهم می شکند؛ از درخت زقوم که میوۀ برگ و خار آن از آتش است خورانده می شوند؛ از آب جوشان که اندرون آنان را ریزه ریزه کند، می آشامند.

جامه هایی از آتش بر آنها پوشند؛ فرشتگان با گرزهای آتشین بر سرشان کوبند، همراه و همدمشان شیطان و مار و عقرب باشد و از بوی گندشان وادی برهوت، آشفته حال گردد.

ص:220

امیرالمؤمنین علی علیه السلام دربارۀ شدت عذاب برزخیان می فرماید:

سَلَکُوا فی بُطُونِ الْبَرْزَخِ سَبیلاً سُلِّطَتِ الْاَرْضُ عَلَیْهِمْ فیهِ فَاَکَلَتْ مِنْ لُحُومِهِمْ وَ شَرِبَتْ مِنْ دِمائِهِمْ . فَأَصْبَحُوا فی فَجَواتِ قُبُورِهِمْ جَماداً لایَنْمُونَ وَ ضِماراً لا یُوجَدُونَ . لا یُفْزِعُهُم وُرُودَ الْاَهْوالِ وَ لا یَحْزُنُهُمْ تَنَکُّرُ الْاَحْوالِ ، وَ لا یَحْفِلُونَ بِالرَّواجِفِ وَ لا یَأْذَنُونَ لِلْقَواصِفِ . (1)

راهی را در درون برزخ پیمودند که در آن راه، زمین بر آنان مسلط شد، خاک گور گوشتشان را خورد و خونشان را نوشید. در شکاف قبورشان چنان بی جان شدند که برای آنها رشدی نیست و غایبی گشتند که امید یافتنشان نیست، حوادث هول انگیز دنیا آنان را نمی ترساند و بدی حالات غصه دارشان نمی کند، از زلزله ها دچار اضطراب نمی گردند و به نعرۀ رعدهای سخت گوش نمی دهند.

و گوی میان او و فرشتگان وی را گفتند: چاره ای نیست مگر این که یک تازیانه بر تو زده شود. گفت: به چه دلیل باید عذاب شوم. گفتند: به خاطر این که روزی نماز را سبک شمرده و بی وضو نماز خواندی، دیگر این که بر ضعیفی گذشتی و کمکش نکردی؛ پس او را تازیانه ای زدند که در اثر آن، قبرش از آتش شعله ور شد. (1)

ص:222

ص:223

ص:224

[«1»اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ صَیِّرْنَا إِلَی مَحْبُوبِکَ مِنَ التَّوْبَةِ و أَزِلْنَا عَنْ مَکْرُوهِکَ مِنَ الْإِصْرَارِ]

خدایا! بر محمّد و آلش درود فرست، و راه ما را به جانب توبه که محبوب توست تغییر ده، و وجودمان را از پافشاری بر گناه که مورد نفرت توست، دور ساز.

مردم [در ابتدای تشکیل اجتماع] گروهی واحد و یک دست بودند [ و اختلاف و تضادی در امور زندگی نداشتند ] ، پس [ از پدید آمدن اختلاف و تضاد ] خدا پیامبرانی را مژده دهنده و بیم رسان برانگیخت، و با آنان به درستی و راستی کتاب را نازل کرد ، تا میان مردم در آنچه با هم اختلاف داشتند ، داوری کند .

رُسُلاً مُبَشِّرینَ وَ مُنْذِرینَ لِئَلّا یَکُونَ لِلنّاسِ عَلَی اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَ کانَ اللّهُ عَزیزاً حَکیماً» (1)

پیامبرانی که مژده رسان و بیم دهنده بودند تا مردم را [ در دنیا و آخرت در برابر خدا ] پس از فرستادن پیامبران ، عذر و بهانه و حجّتی نباشد ؛ و خدا همواره توانای شکست ناپذیر و حکیم است .

وَ ما نُرْسِلُ الْمُرْسَلینَ إلّامُبَشِّرینَ وَ مُنْذِرینَ فَمَنْ آمَنَ وَ أصْلَحَ فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاهُمْ یَحْزَنُونَ » (2)

و پیامبران را جز مژده دهنده و بیم رسان نمی فرستیم ؛ پس کسانی که ایمان بیاورند و [ مفاسد خود را ] اصلاح کنند نه بیمی بر آنان است و نه اندوهگین می شوند .

از جمله واقعیّت هایی که انبیا و امامان بر اساس وحی، مردم را نسبت به آن، به رضوان حق و بهشت ابد بشارت داده، آن را عمل صالح و بلکه ریشه و مایۀ عمل صالح دانسته اند، مسألۀ با عظمت توبه است.

اگر دری تحت عنوان توبه به روی انسان باز نمی شد، آدمی هرگز از اسارت گناه نجات نمی یافت.

ص:227

توبه پاک کنندۀ انسان از آلودگی و نزدیک کنندۀ بشر به حضرت حق است.

پلیدی گناه از پروندۀ انسان جز با برگشت به سوی محبوب و ترک معاصی میسّر نیست.

حضرت سجّاد علیه السلام در ابتدای دعا یادآور می شود که «توبه محبوب خداست.»

به حقیقت که توبه محبوب خداست؛ زیرا دارویی است که قلب و نفس و اعضای گنهکار را معالجه می کند و او را از بند خطرناک هوای نفس و شیطان رهانیده، به عرصه گاه عشق و دوستی و محبّت حضرت حق رهنمون می شود.

توبه، وسیله ای است که باعث می شود گنهکار دست از آلودگی و آلوده کردن دیگران بردارد و خود و خانواده و جامعه اش را از ظلم و پایمال شدن حقوق برهاند و به رعایت حق خداوند و انبیا و اولیا و پاکان و هادیان راه حضرت ربّ العالمین، توفیق یافته و به حصن حصین الهی راه یابد.

محبوبیّت توبه در پیشگاه وجود مقدّس حضرت حق به خاطر این است که آدمی را از چاه ضلالت بیرون آورده به شاهراه هدایت راهنمایی می کند.

محبوبیّت توبه به علّت این است که انسان را از صف شیاطین درآورده، در صف نیکان وپاکان می برد.

محبوبیّت توبه، فلسفه اش در این است که راهزن راه مردم همچون فضیل را بر مسند عرفان قرار داده، وی را معلّم اخلاق و مهذّب نفوس می نماید.

محبوبیّت توبه نزد حق برای این است که رخنه ای سخت در صف ناپاکان و هواپرستان به وجود می آورد و در برابر آن صف شیطانی، صف موحّدان و پاکان و نیکان را محکم تر می نماید.

محبوبیّت توبه، به خاطر این است که راه های نفوذ شیاطین را در شؤون حیات آدمی بسته، طرق جلب رحمت دوست را به روی انسان باز می کند.

محبوبیّت توبه، به خاطر این است که آدمی را از نظر آلودگان و پلیدان می اندازد

ص:228

و وی را مورد نظر اولیا و انبیا و امامان به خصوص در معرض نسیم عنایت حضرت حق قرار می دهد.

محبوبیّت توبه برای آن است که حضرت ربّ العزّه را خشنود و دل بندگان خالص خداوند را شاد می نماید.

محبوبیّت توبه، به علّت آن است که انسان را از افتادن در ورطۀ هلاکت ابدی حفظ می کند و به سعادت ابدی و سلامت دائمی و سرمدی رسانده و انسان را در آغوش رحمت حضرت رحیم قرار می دهد.

محبوبیّت توبه برای آن است که زنگار گناه از قلب می شوید و حالات و احوالات درون را تغییر می دهد و حجاب هایی که محصول معصیت است از برابر دیدۀ دل بر می دارد و آتش عشق به حبیب را در کانون باطن شعله ورتر می سازد.

محبوبیّت توبه، به خاطر آن است که به انسان لیاقت تشرّف به محضر حضرت ربّ العزّه را ارزانی می دارد و آدمی را به بارگاه قدس کشانده و در بساط انس می نشاند و سفرۀ مغفرت و رحمت او را در برابر جان و روح انسان می گشاید.

توبه از آن جایی که محبوب خداست، در میدان وجود هر کس جای گیرد او را به دنبال خود، محبوب حضرت جانان می نماید و بر فرش محبّت آن جناب می نشاند.

قرآن مجید که سند تمام حقایق هستی از ظاهر و باطن است، بدین صورت که در آیۀ زیر آمده عشق و محبّت حضرت ربّ العزّه را به تائبان حقیقی اعلام می دارد:

إنَّ اللّهَ یُحِبُّ التَّوَّابینَ وَیُحِبُّ الْمُتَطَهِّرینَ » (1)

یقیناً خدا کسانی را که بسیار توبه می کنند ، و کسانی را که خود را [ با پذیرش انواع پاکی ها از همۀ آلودگی ها ] پاکیزه می کنند . دوست دارد .

بیایید پیمانۀ وجود خویش را از آلودگی گناه پاک کنیم و ظرف هستی خویشتن را

ص:229

از خبایث معصیت شستشو دهیم تا ساقی وجود، با ساغر وحی، شراب طهور توبه و انابه و تضرّع و زاری و بازگشت همه جانبه به سوی خود را در کام جان ما می ریزد.

در تفسیر:

وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً» (1)

و پروردگارشان بادۀ طهور به آنان می نوشاند .

کلامی معجز نظام، از سلالۀ نبوت، صادق - آل محمّد صلوات اللّه علیهم اجمعین - مروی است که مسحه ای از علم الهی و قبسی از نور مشکات رسالت و نفحه ای از شمیم ریاض امامت است و امین الاسلام طبرسی آن را بدین صورت روایت کرده است:

أیْ : یُطَهِّرُهُمْ عَنْ کُلِّ شَیْ ءٍ سِوَی اللّهِ ، إذْ لا طاهِرَ مَنْ تَدَنَّسَ بِشَیْ ءٍ مِنَ الْأَکْوانِ إلّااللّهُ ، رَوَوْهُ عَنْ جعفر بن محمد علیهما السلام . (2)

آنان را از هرچه جز خداست پاک می کند؛ زیرا پاک از آلودگی اشیا و عناصر جز خدا نیست.

استاد حسن زاده در مقدمه کتاب «مفتاح الفلاح» اثر عارف بزرگ شیخ بهائی، در ذیل این روایت می فرماید:

من در امّت خاتم صلی الله علیه و آله از عرب و عجم کلامی بدین پایه که از صادق آل محمّد - صلوات اللّه علیهم - در غایت قصوای طهارت انسانی روایت شده است از هیچ عارفی نه دیده ام و نه شنیده ام.

حدیث به صورت مفرد، یعنی «رُوِیَ » روایت نشده است، بلکه به صورت صیغۀ جمع یعنی «رَوَوْهُ » مروی است، پس حدیث ریشه دار است که جمعی آن را روایت

ص:230

کرده اند.

ربّ ابرار، ساقی ابرار است. و در این ربّ و اضافۀ آن به «هم» نیز مطلبی است که:

نهفته معنی نازک بسی است در خط یار تو فهم آن نکنی ای ادیب من دانم

(شیخ کمال خجندی)

«طَهور» درلغت عرب صیغۀ مبالغۀ طاهر است، یعنی «طاهر» پاک و «طهور» پاک پاک کننده است.

پس شرابی که از دست ساقیشان می نوشند، علاوه بر این که پاک است پاک کننده هم هست. آب مضاف ممکن است که طاهر باشد امّا مسلّماً طهور نیست ولکن مطلق آن، هم طاهر است و هم طهور.

این شراب، ابرار را از چه چیز تطهیر می کند؟ امام علیه السلام فرمود: از هر چه جز خدا؛ زیرا طاهر از دنس اکوان جز خدا نیست.

«دنس» چرک است و «اکوان» موجودات و مراد نقص امکان است که خداوند از نواقص ممکنات طاهر است؛ زیرا که صمد حقّ است.

این شراب انسان را از ما سوی اللّه شستشو می دهد و این چنین انسان به تماشای نور شهود راه می یابد که:

هُوَ الْأوَّلُ وَ الْآخِرُ، وَ الظّاهِرُ وَ الْباطِنُ » (1)

اوست اول و آخر و ظاهر و باطن ، و او به همه چیز داناست .

و حقیقت:

ص:231

فَأَیْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ » (1)

پس به هر کجا رو کنید آن جا روی خداست .

در عبارات اهل دل که خطاب به ساقی می شود و شراب طلب می کنند مراد همین:

سَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً» (2)

و پروردگارشان بادۀ طهور به آنان می نوشاند .

است.

و شراب این آیه و خمر در آیات دیگر را به فارسی تعبیر به «می» می کنند و «کأس» را گاهی به قدح و گاهی به جام و پیمانه و پیاله تعبیر می نمایند. (3)ملّا مهدی نراقی می گوید:

بیا ساقیا من به قربان تو فدای تو و عهد و پیمان تو

میی ده که افزایدم عقل و جان فتد در دلم عکس روحانیان

شنیدم زقول حکیم مهین فلاطون مه ملک یونان زمین

که «می» بهجت افزا و اندوه زداست همه دردها را شفاء و دواست

نه زان می که شرع رسول انام شمرده خبیث و نموده حرام

از آن که پروردگار غفور نموده است نامش شراب طهور

بیا ساقی ای مشفق چاره ساز بده یک قدح زان می غم گداز

(ملّا مهدی نراقی)

ص:232

در طلب پا نکشم در رهش از سربرود تا نیاید به کف آن دلبر عیّارۀ من

پخت در بوتۀ سوداش دل خام طمع سوخت در آتش هجرش جگر پارۀ من

شاد و خّرم خورد از شهد و شکر شیرین تر هر غمی کز تو رسد این دل غمخوارۀ من

گر تو صد بار برانی ز در خود دل را باز سوی تو گراید دل خودکارۀ من

پاره های دل صد پاره به صد پاره شود گر تو یکبار بگویی دل صد پارۀ من

یاد حق چون نکنی شاعریت آید فیض بار بیکار بکش ای دل بیکارۀ من

(فیض کاشانی)

آورندۀ عذاب روز جزاست.

گناه، در اندازندۀ انسان به چاه ضلالت، مسدود کنندۀ راه هدایت، ایجاد کنندۀ بلاهت و به وجود آورندۀ سفاهت و از بین برندۀ صفای آدمیت و بر باد دهندۀ غیرت و حمیّت است.

گناه طوفانی بس خطرناک است که چون از سرزمین وجود انسان برخیزد، خیر دنیا و آخرت آدمی را دستخوش زوال نموده و ارکان انسانیّت را به لرزه آورده و سعادت امروز و فردای انسان را به باد می دهد.

گناه، به فرمودۀ حضرت حق در آیات قرآن مجید، مرض است و ادامۀ آن تمام شؤون حیات انسانی را دستخوش بیماری کرده و به هلاکت ابدی آدمی منجر می گردد.

می شود و به بیماری عصیان و سرپیچی از حقایق الهیّه دچار می گردد.

البتّه این بیماری بدون دارو نیست، اگر به او توجه کنند و خود او هم نسبت به خودش بیدار و بینا گردد، معالجه اش با داروی توبه و متذکر شدن جهان پس از مرگ و جریمۀ جرم ها در قیامت میسّر می شود.

به علّت این که راه بازگشت و طریق به دست آوردن سلامت از دست رفتۀ قلب و روح و اعضا و جوارح به روح انسان باز است، از گناه و معصیت تعبیر به مرض شده، مرضی که بدون شکّ و تردید قابل علاج و معالجه است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است:

یا عِبادَ اللّهِ أنْتُمْ کَالْمَرضْی ، وَ رَبُّ الْعالَمینَ کَالطَّبیبِ ، فَصَلاحُ الْمَرضَی فیما یَعْمَلُهُ الطَّبیبُ وَ یُدَبِّرُهُ ، لا فیما یَشْتَهیِه الْمریضُ وَ یَقْتَرِحُهُ . (1)

ای بندگان حق، شما چون بیماران هستید، وپروردگار جهانیان نسبت به شما همچون طبیب، پس صلاح و مصلحت بیمار در عمل و تدبیر طبیب است نه در اشتهای مریض و آنچه انتخاب می کند.

حضرت مسیح از خانۀ زن بدکاره ای بدر آمد و به آنان که او را دیدند فرمود:

جامعه را دو گونه مریض است، مریضی که با پای خود به طبیب مراجعه می کند و بیماری که باید طبیب به عیادتش برود و این زن بیماری بود که باید طبیب به عیادت او می رفت.

شبی در شهر ناصریّه به حضرت مسیح عرضه داشتند:بیماران ما را شفا بده، فرمود:به وقت صبح تمام آنان را در این جا حاضر کنید تا شفایشان دهم. چون به هنگام صبح چشمش به بیماران افتاد، آنان را کمتر از ده نفر دید، فرمود:اگر اهل سلامت در این شهر به این تعداد باشند برایم اعجاب انگیز است.

ص:236

خوشا به حال بیماری که درد بیماریش را حس کند و برای علاج مرض به طبیب مراجعه کرده خودرا از شرّ مرض خلاص کند.

فؤاد کرمانی می گوید:

آمد گه آن که بگسلم بند در بند قرار و صبر تا چند

تا کی به کمند تن گرفتار تا چند به دام نفس در بند

تا کی به خیال هیچ خشنود تا کی به وصال هیچ خرسند

از ریشه بکن به تیشۀ فکر این هستی همچو کوه الوند

پیوند ببر زما سوی اللّه با غیر خدا مبند پیوند

بگشای یکی دو چشم تحقیق وین گوش مقلّدی فرو بند

ای خواجه دهان تلخ هرگز شیرین نشود به صحبت قند

بگذر ز خودی که هر چه بینی بینی همه جلوۀ خداوند

هر اسم به غیر حق طلسمی است اسمت به طلسم اندر افکند

باید چو فؤاد این طلسمات بشکست به بازوی هنرمند

(فؤاد کرمانی)

دلِ آنان بیماریِ [ سختی از نفاق ] است ، پس خدا به کیفرِ نفاقشان بر بیماریشان افزود ، و برای آنان در برابر آنچه همواره دروغ می گفتند ، عذابی دردناک است .

فَتَرَی الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَرَضٌ یُسَارِعُونَ فِیهِمْ یَقُولُونَ نَخْشَی أَن تُصِیبَنَا دَائِرَةٌ فَعَسَی اللّهُ أَن یَأْتِیَ بِ الْفَتْحِ أَوْ أَمْرٍ مِنْ عِنْدِهِ فَیُصْبِحُوا عَلَی مَا أَسَرُّوا فِی أَنْفُسِهِمْ نَادِمِینَ » (1)

کسانی که در دل هایشان بیماری [ دورویی ] است ، می بینی که در دوستی با یهود و نصاری شتاب می ورزند و [ بر پایۀ خیال باطلشان که مبادا اسلام و مسلمانان تکیه گاه استواری نباشند ] می گویند : می ترسیم آسیب و گزند ناگواری به ما برسد [ به این سبب باید برای دوستی به سوی یهود و نصاری بشتابیم ] . امید است خدا از سوی خود پیروزی یا واقعیت دیگری [ به نفع مسلمانان ] پیش آرد تا این بیماردلان بر آنچه در دل هایشان پنهان می داشتند ، پشیمان شوند.

إِذْ یَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَرَضٌ غَرَّ هؤُلاَءِ دِینُهُمْ وَمَن یَتَوَکَّلْ عَلَی اللّهِ فَإِنَّ اللّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ » (2)

و [ یاد کنید ] هنگامی را که منافقان و آنان که در دل هایشان بیماری [ شک و تردید نسبت به حقایق ] است ، می گفتند : مؤمنان را دینشان [ با این جمعیت اندک و اسلحه ناچیز برای شرکت در میدان نبرد ] فریفت ، و [ آنان باور نمی کردند که ] هر کس بر خدا توکّل کند [ بی تردید پیروز می شود ] ؛ زیرا خدا توانای شکست ناپذیر و حکیم است .

ص:238

وَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَرَضٌ فَزَادَتْهُمْ رِجْساً إِلَی رِجْسِهِمْ وَمَاتُوا وَهُمْ کَافِرُونَ » (1)

اما کسانی که در دل هایشان بیماری [ نفاق ] است ، پس پلیدی بر پلیدیشان افزود و در حالی که کافر بودند از دنیا رفتند .

لِیَجْعَلَ مَا یُلْقِی الشَّیْطَانُ فِتْنَةً لِّلَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ وَالْقَاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ وَإِنَّ الظَّالِمِینَ لَفی شِقَاقٍ بَعِیدٍ» (2)

[ آزاد گذاشتن شبهه اندازی شیطان ] برای این [ است ] که خدا آنچه را شیطان می اندازد برای آنان که در دل هایشان بیماری است و برای سنگدلان وسیله آزمایش قرار دهد ؛ و قطعاً ستمکاران در دشمنی و ستیزی بسیار دور [ نسبت به حق و حقیقت ] قرار دارند .

أَفِی قُلُوبِهِم مَرَضٌ أَمِ ارْتَابُوا أَمْ یَخَافُونَ أَن یَحِیفَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَرَسُولُهُ بَلْ أُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ » (3)

آیا در دل هایشان بیماری [ نفاق ] است یا [ در دین خدا ] شک کرده اند یا می ترسند که خدا و پیامبرش بر آنان ستم کند ؟ [ چنین نیست ] بلکه اینان خود ستمکارند .

وَإِذْ یَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ مَّا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً» (4)

و آن گاه که منافقان و آنان که در دل هایشان بیماری [ ضعف ایمان ] بود ، می گفتند : خدا و پیامبرش جز به فریب ، ما را وعده [ پیروزی ] نداده اند !

ص:239

أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَرَضٌ أَن لَن یُخْرِجَ اللَّهُ أَضْغَانَهُمْ » (1)

بلکه کسانی که در دل هایشان بیماری است ، گمان کردند که خدا کینه هایشان را آشکار نخواهد کرد .

با حقّ و حقیقت و با واقعیت روشن و با وحی الهی و نبوت انبیای و امامت امامان و صدق و راستی و عقل مستقیم نباید به چون و چرا برخاست، چرا که با این حقایق که محصول جهل و تعصّب بی جا و کبر و لجاجت است، درون را مریض و اعضا و جوارح را به معصیت و گناه می کشاند و آدمی را از فیوضات ربّانیّه و کرامات انسانیّه محروم می نماید.

اگر کسی هم دچار خطا و اشتباه و آلوده به معصیت و گناه است، تا مرض مهلک عصیان حاکم بر شؤون ظاهری و باطنی وی نگشته، چه نیکوست توبه کند و به حضرت حق برگردد و از اصرار و پافشاری بر گناه خودداری ورزد، تا از خزی دنیا و عذاب آخرت مصون بماند.

پروین اعتصامی گوید:

همی با عقل در چون و چرائی همی پوینده در راه خطایی

همی کار تو کار ناستوده است همی کردار بد را می ستایی

گرفتار عقاب آرزویی اسیر پنجۀ باز هوایی

کمین گاه پلنگ است این چراگاه تو همچون برّۀ غافل در چرایی

سرانجام اژدهای توست گیتی تو آخر طعمۀ این اژدهایی

ازو بیگانه شو کاین آشنا کش ندارد هیچ پاس آشنایی

جهان همچون درختست و توبارش بیفتی چون در آن دیری بپایی

از این دریای بی کنه و کرانه نخواهی یافتن هرگز رهایی

ص:240

زتیرآموز اکنون راستکاری که مانند کمان فردا دوتایی

به ترک حرص گوی و پارسا شو که خوش نبود طمع با پارسایی

چه حاصل از سر بی فکرت و رای چه سود از دیدۀ بی روشنایی

نهنگ ناشتا شد نفس پروین بباید کشتنش از ناشتایی

(پروین اعتصامی)

ابوبصیر می گوید: از حضرت صادق علیه السلام شنیدم که فرمود:

لا وَ اللّهِ لایَقْبَلُ اللّهُ شَیْئاً مِنْ طاعَتِهِ عَلَی الْإِصْرارِ عَلی شَیْ ءٍ مِنْ مَعاصیِه. (1)

نه، به خدا سوگند که خدا هیچ طاعتی را با اصرار بر هر گناهی که باشد قبول نکند.

کسی که بر گناه صغیره ای اصرار ورزد، مثل مردی که همیشه جامۀ ابریشم بپوشد، یا دائم به طلا زینت کند، یا هر روز چشم به نامحرم دوزد، گناهش کبیره محسوب شود و آثار و عذاب گناه کبیره بر آن مترتب گردد.

شهید رحمه الله فرموده است:

«عزم بر تکرار گناه هم به منزلۀ اصرار است. و توبه و استغفار، گناه کبیره و صغیره را محو کرده، باقی نگذارد، ولی اعمال صالحه مانند وضو و نماز و روزه گناه صغیره را جبران کند».

پافشاری بر گناه، ریشۀ گناه خواهی را در سرزمین قلب محکم خواهد کرد، آن چنانکه با توبه؛ قلع و قمع کردن ریشه، کار بسیار سختی خواهد بود. توفیق نداشتن در بسیاری از گناهکاران برای بازگشت به حق و جبران مافات، معلول همین پافشاری بر گناه بوده است. اصرار ورزی بر گناه حتی باعث تکذیب حقایق و انکار واقعیّت های مسلّم هستی می گردد:

ثُمَّ کانَ عاقِبَةَ الَّذینَ أَساؤُا السُّوأی أنْ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللّهِ وَ کانُوا بِها یَسْتَهْزِؤُونَ » (2)

آن گاه بدترین سرانجام ، سرانجام کسانی بود که مرتکب زشتی شدند به سبب

ص:242

این که آیات خدا را تکذیب کردند و همواره آنها را به مسخره می گرفتند .

وقتی معصیت فراوان شد و عاصی بر گناه و خطا اصرار ورزید، دل تاریک می شود و نور حق درقلب به خاموشی می گراید، آنگاه نوبت استهزای به حق و تکذیب آیات خداوند در می رسد.

قرآن مجید آمرزش گناه و مغفرت حق را نسبت به معصیت، مشروط به ترک اصرار نموده:

وَالَّذِینَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللّهَ فَأسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَمَن یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللّهُ وَلَمْ یُصِرُّوا عَلَی مَا فَعَلُوا وَهُمْ یَعْلَمُونَ * أُولئِکَ جَزَاؤُهُم مَغْفِرَةٌ مِن رَبِّهِمْ وَجَنَّاتٌ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِینَ » (1)

و آنان که چون کار زشتی مرتکب شوند یا بر خود ستم ورزند ، خدا را یاد کنند و برای گناهانشان آمرزش خواهند ؛ و چه کسی جز خدا گناهان را می آمرزد ؟ و دانسته و آگاهانه بر آنچه مرتکب شده اند ، پا فشاری نمی کنند ؛ * پاداش آنان آمرزشی است از سوی پروردگارشان ، و بهشت هایی که از زیرِ [ درختانِ ] آن نهرها جاری است ، در آن جاودانه اند ؛ و پاداش عمل کنندگان ، نیکوست .

ص:243

[«2»اَللَّهُمَّ وَ مَتَی وَقَفْنَا بَیْنَ نَقْصَیْنِ فِی دِینٍ أَوْ دُنْیَا فَأَوْقِعِ النَّقْصَ بِأَسْرَعِهِمَا فَنَاءً وَ اجْعَلِ التَّوْبَةَ فِی أَطْوَلِهِمَا بَقَاءً «3»وَ إِذَا هَمَمْنَا بِهَمَّیْنِ یُرْضِیکَ أَحَدُهُمَا عَنَّا وَ یُسْخِطُکَ الآخَرُ عَلَیْنَا فَمِلْ بِنَا إِلَی مَا یُرْضِیکَ عَنَّا وَ أَوْهِنْ قُوَّتَنَا عَمَّا یُسْخِطُکَ عَلَیْنَا «4»وَ لاَ تُخَلِّ فِی ذَلِکَ بَیْنَ نُفُوسِنَا وَ اخْتِیَارِهَا فَإِنَّهَا مُخْتَارَةٌ لِلْبَاطِلِ إِلاَّ مَا وَفَّقْتَ أَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ مَا رَحِمْتَ ]

خدایا! هر گاه در ارتباط با دین یا دنیا، میان دو کاهش قرار گرفتیم، کاهش را بر دنیامان که زودتر از دست می رود، وارد کن، و توبه و انابه را در دینمان که با دوام تر است قرار ده.

و زمانی که دو برنامه را قصد کردیم که یکی از آنها تو را از ما خشنود می کند، و آن دیگری تو را بر ما خشمگین می سازد، ما را به جانب آن کاری که تو را از ما خشنود می کند، رغبت ده، و قدرت و توانمان را از عملی که تو را بر ما خشمگین می کند، سست کن و در این امور ما را میان نفوسمان و انتخابشان رها مکن که نَفْس انتخاب کننده باطل است، مگر آن که تو در انتخاب حق توفیقش دهی، و فراوان دستور دهنده به زشتی و بدی است، مگر آن که رحمتش آری.

ص:244

صیقل روح، تزکیه کنندۀ نفس، مطهّر عمل و پاک کنندۀ انسان از رذایل است.

دین مجموعه ای از عقاید صحیحه و اعمال صالحه و حسنات اخلاقیّه است.

دین باعث آرامش باطن، شفای دردهای درون و رشد دهندۀ جان و کمال انسان و زمینه ساز پاکی ظاهر و باطن است.

تمام حرکات مثبت انسان در سایۀ دین و دینداری، عبادت و مورث جزای الهی در دنیا و آخرت است.

دین در ظرف وجود هر کس قرار بگیرد، سلامت و سعادت، تقوا و بینش، فضلیت و کرامت، عشق و محبّت، علم ونورانیّت، آگاهی و صداقت، وقار و آبرو، صفا و حیا، وفا و درستی، شخصیّت و عظمت و زمینۀ همنشینی با انبیا و صدّیقین و شهدا و صالحین را همراه خود می آورد.

وَ مَنْ یُطِعِ اللّهَ وَ الرَّسُولَ فَاُولئِکَ مَعَ الَّذینَ أنْعَمَ اللّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصّالِحینَ وَ حَسُنَ اولئِکَ رَفیقاً» (1)

و کسانی که از خدا و پیامبر اطاعت کنند ، در زمرۀ کسانی از پیامبران و صدّیقان و شهیدان و شایستگان خواهند بود که خدا به آنان نعمت [ ایمان ، اخلاق و عمل صالح ] داده ؛ و اینان نیکو رفیقانی هستند .

دین و دینداری باعث جلب رضایت و خشنودی حضرت ربّ العزّه به سوی انسان است و کدام حقیقت برای انسان پربهاتر از رضایت و خشنودی خداست ؟ دین و دینداری حقیقتی است که در فروغ جاودانۀ آن، انسان برترین خلق خدا خواهد شد. دین و دینداری واقعیّتی است که در قیامت به صورت بهشت های ابدی تجلّی خواهد کرد و انسان را در آن جایگاه عنبر سرشت به طور جاوید جای خواهد داد.

ص:246

این ارزش ها که محصول دین و دینداری است در دو آیه آمده است:

إنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ اولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ * جَزاؤُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنّاتُ عَدْنٍ تَجْری مِنْ تَحْتِها الْأَنهارُ خالِدینَ فیها أبَدَاً رَضِیَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِکَ لِمَنْ خَشِیَ رَبَّهُ » (1)

مسلماً کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند ، اینانند که بهترین مخلوقاتند . * پاداششان نزد پروردگارشان بهشت های پاینده ای است که از زیرِ [ درختانِ ] آن نهرها جاری است ، در آنها جاودانه اند ، خدا از آنان خشنود است و آنان هم از خدا خشنودند ؛ این [ پاداش ] برای کسی است که از پروردگارش بترسد.

فؤاد کرمانی در زمینۀ ایمان و توجه به حضرت حقّ می گوید:

دانی که چیست وحدت، در کثرت آرمیدن دل بر خدا بستن و زماسوا بریدن

چشمی بجو که هر سو، روی خدا ببینی زان رو که کور چشمی است روی خدا ندیدن

عمری چو پرده بستیم بر دیدۀ خدا بین عمری دگر بباید این پرده ها دریدن

زین باغ، بی تأمّل، همچون نسیم بگذر کز بوستان دنیا شرط ست گل نچیدن

دام دل است این جا کام دل ای برادر با کام دل نخواهی از دام دل رهیدن

ص:247

دانی که چیست لذّت،با عارفان نشستن سمع خدا گشودن، صوت خدا شنیدن

درمان درد دل را گر از فؤاد جویی درمان درد دل نیست جز درد دل کشیدن

(فؤاد کرمانی)

آن جا جاودانه اند ؛ آنان را در آن جا همسرانی پاکیزه است ، و آنان را در زیر سایه ای پایدار [ و دلپذیر ، آرام بخش و خنک ] درآوریم .

دین و دینداری باعث آمرزش گناهان و اجر عظیم در پیشگاه حضرت ربّ العزّه است و این وعده ای است قطعی از جانب حقّ که سند آن قرآن مجید است.

وَعَدَ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الْصَّالِحَاتِ لَهُم مَغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ عَظِیمٌ » (1)

خدا به کسانی که ایمان آورده اند و کارهای شایسته انجام داده اند ، وعده داده است که برای آنان آمرزش و پاداشی بزرگ است .

دین و دینداری عامل تجلی عدالت در تمام شؤون حیات،و احسان و نیکوکاری و رسیدگی به اقوام و خویشان و دوری از اعمال زشت و منکر و تجاوز به حقوق دیگران است.

دین و دینداری فضای خانه و خانواده و جامعه را از تمام آلودگی ها پاک و به تمام حسنات می آراید و آرامش ظاهر و باطن زندگی را تأمین و باعث ایجاد امنیّت همه جانبه و راحت و سعادت در زندگی است.

إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِ الْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِیتَاءِ ذِی الْقُرْبَی وَیَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنکَرِ وَالْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ » (2)

به راستی خدا به عدالت و احسان و بخشش به خویشاوندان فرمان می دهد ، و از فحشا و منکر و ستم گری نهی می کند . شما را اندرز می دهد تا متذکّر [ این حقیقت ] شوید [ که فرمان های الهی ، ضامن سعادت دنیا و آخرت شماست . ]

مشکلات ظاهری و باطنی جامعۀ انسانی منهای ایمان به حقّ و اعتقاد به روز قیامت قابل حلّ نیست و بدون دین و دینداری نمی توان فرد و خانواده و جامعۀ

ص:249

پاک به دست آورد.

و در دارالسّلام به فوز قرب حق رسد، عرضه داشتند: چیست ؟ فرمود:

خودداری از تمام گناهان ظاهر و باطن که تعبیر قرآنی آن تقواست؛ هر کسی میل دارد، عزیزترین مردم باشد به تقوای الهی روکند.

سپس این آیۀ شریفه را قرائت فرمود: «هر کس تقوای الهی را مراعات کند، خداوند راه بیرون رفتن از تمام مشکلات را بر وی هموار سازد و از جایی که گمان نمی برد روزیش دهد.

و نیز فرمود:

خَیْرُ أعْمالِکُمْ ما أصْلَحْتُمْ بِهِ الْمَعادَ، خَیْرُ الْعَمَلِ أدْوَمُهُ وَ إنْ قَلَّ ، خَیْرُ الْإخْوانِ الْمُساعِدُ عَلی أعْمالِ الْآخِرَةِ ، خَیْرُ امَّتی أَزْهَدُهُمْ فِی الدُّنْیَا وَ أَرْغَبُهُمْ فِی الْآخِرَةِ ، خَیْرُ إخْوانِکُمْ مَنْ أهْدی إلَیْکُمْ عُیُوبَکُمْ . (1)

بهترین اعمال شما آن است که به وسیلۀ آن آخرت خود را اصلاح نمایید.

بهترین کار شما بادوام ترین آن است گرچه اندک باشد. بهترین برادران دینی آنان هستند که شما را در برنامه های آخرت یاری دهند.

بهترین امّتم اهل زهد نسبت به دنیا و اهل ذوق نسبت به آخرت اند. بهترین برادران شما آنانند که عیوب شما را جهت اصلاح حال به شما تذکّر دهند.

و نیز آن حضرت فرمود:

خَیْرُ إخْوانِکَ مَنْ أعانَکَ عَلی طاعَةِ اللّهِ ، وَصَدَّکَ عَنْ مَعاصِیهِ ، وَ أمَرَکَ بِرِضاهُ . (2)

بهترین برادرانت آن است که تو را در طاعت حق کمک دهد و از معصیت خداوند باز دارد و تو را به جلب خشنودی حضرت ربّ العزّه وادارد.

ص:251

و نیز فرمود:

کُنْ وَرِعاً تَکُنْ أعْبَدَ النّاسِ ، وَ کُنْ قَنِعاً تَکُنْ أشْکَرَ النّاسِ ، وَ أحْبِبْ لِلنّاسِ ما تُحِبُّ لِنَفْسِکَ تَکُنْ مُؤْمِناً. (1)

پاکدامن و پارسا باش تا عابدترین مردم به حساب آیی،و به حلال حقّ از حرام قناعت کن تا شاکرترین عباد قلمداد گردی و آنچه برای خود دوست داری برای مردم دوست داشته باش تا مؤمن به حساب آیی.

فیض بزرگوار می فرماید:

در کار دینم مردِ مرد، عقل این تقاضا می کند وز شغل دنیا فرد فرد، عقل این تقاضا می کند

تقواست زاد ره مرا،علم است چشم و زهدپا ره شاهراه مصطفی عقل این تقاضا می کند

دنیا نمی خواهم مگر، باشد تنم را ما حضر تن مرکبستم در سفر عقل این تقاضا می کند

حرفی نخواهم زد جز آه، اسرار می دارم نگاه دارم زکتمان صد پناه عقل این تقاضا می کند

صد گون مدارا می کنم تا در دلی جا می کنم دشمن ز سر وا می کنم عقل این تقاضا می کند

با اهل علمم گفتگوست و زسرّ کارم جستجوست با جاهلانم خلق و خوست عقل این تقاضا می کند

ص:252

چون غایت هرره خداست هرره که میپویم رواست لیکن من و این راه راست عقل این تقاضا می کند

من بعد فیض و عاقلی،ترک هوا و جاهلی فرمانبری بی کاهلی عقل این تقاضا می کند

(فیض کاشانی)

تُحَقِّرَنَّ مِنَ الْمَعْرُوفِ شَیْئاً، وَلا تُواعِدْ أخاکَ مَوْعِداً فَتَخْلُفَهُ . (1)

از مسلمانان غیبت نکنید، به دنبال زشتی های مردم نباشید، پردۀ حرمت کسی را پاره نکنید، چیزی از خوبی را کوچک نشمارید و به برادر دینی وعده ای ندهید که نسبت به آن دچار تخلّف شوید.

و نیز فرمود:

لَیْسَ مِنّا مَنْ وَسَّعَ اللّهُ عَلَیْهِ ثُمَّ قَتَرَ عَلی عِیالِهِ ، لَیْسَ مِنّا مَنْ تَشَبَّهَ بِغَیْرِنا، لَیْسَ مِنّا مَنْ یَتَغَنّی بِالْقُرْآنِ ، لَیْسَ مِنّا مَنْ لَمْ یُوَقِّرِ الْکَبیرَ وَ یَرْحَمِ الصَّغیرَ، وَ یَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ. (2)

از ما نیست کسی که خداوند او را وسعت روزی مرحمت فرموده و او بر اهل و عیالش سخت بگیرد، از ما نیست کسی که در امور ظاهر و باطنش به دشمنان ما شباهت پیدا کند، از ما نیست کسی که با قرآن الهی همراه با صدایش به بازیگری برخیزد، از ما نیست کسی که به بزرگتر احترام نکند و بر کوچک رحمت نیاورد و امر به معروف و نهی از منکر نکند.

و نیز فرمود:

خَیْرُکُمْ مَنْ تَعَلَّمَ بِالْقُرْآنِ وَ عَلَّمَهُ ، خَیْرُکُمْ خَیْرٌ لِأهْلِهِ ، خَیْرُکُمْ مَنْ یُرْجی خَیْرُهُ وَ یُؤْمَنُ شَرُّهُ . (3)

ص:254

بهترین شما کسی است که قرآن را فرا بگیرد و به دیگران نیز تعلیم دهد، بهترین شما آن است که خیر و خوبی او برای اهلش بیشتر باشد، بهترین شما آن انسانی است که به خیرش امید و از شرّش ایمنی باشد.

ونیز فرمود:

اَلْوَحْدَةُ خَیْرٌ مِنْ جَلیسِ السُّوءِ، وَ الْجَلیسُ الصّالِحُ خَیْرٌ مِن الْوَحْدَةِ ، وَ إمْلاءُ الْخَیْرِ خَیْرٌ مِنَ السُّکوتِ ، وَ السُّکوتُ خَیْرٌ مِنْ إِمْلاءِ الشَّرِّ. (1)

تنهایی از همنشینی بد بهتر است و همنشین شایسته از تنهایی نیکوتر است.

گفتار خوب از سکوت بهتر و سکوت از سخن زشت و کلام شرّ رواتر است.

و نیز فرمود:

أَصْدَقُ الْحَدیثِ کِتابُ اللّهِ وَ أوْثَقُ الْعُری کَلِمَةُ التَّقْوی ، وَ أَحْسَنُ الْهَدْیِ هَدْیُ الْأنْبِیاءِ. (2)

صادقانه ترین سخن قرآن کریم و محکم ترین دستگیرۀ نجات تقوا و بهترین روش، روش پیامبران است.

و آن حضرت فرمود:

أفْضَلُ الصَّدَقَةِ اللِّسانُ ، إنَّ أفْضَلَ الصَّدَقَةِ إصْلاحُ ذاتِ الْبَیْنِ ، أفْضَلُ الصَدَقَةِ عَلی ذِی الرَّحِمِ الْکاشِحِ ، أفْضَلُ الْعِبادَةِ انْتِظارُ الْفَرَجِ ، أفْضَلُ عِبادَةِ امَّتی قِراءَةُ الْقُرْآنِ . (3)

بهترین صدقه انداختن زبان در مجرای خیر است و بهترین کار اصلاح بین دو نفر و برترین صدقه عطا بر قوم خویش که دشمن توست و بهترین عبادت انتظار گشایش و عالی ترین مسیر بندگی امّتم قرائت قرآن است.

ص:255

امام علی علیه السلام می فرماید:

الْعَقْلُ شَجَرَةٌ أَصْلُهَا التُّقی ، وَ فَرْعُها الْحَیاءُ. وَثَمَرَتُها الْوَرَعُ . فَالتَّقْوی تَدْعُو إلی خِصالٍ ثَلاثٍ : إلَی الْفِقْهِ فِی الدِّینِ ، وَ الزُّهْدِ فِی الدُّنْیا، وَالْاِنْقِطاعِ إلَی اللّهِ تَعالی وَ الْحَیاءُ یَدْعُو إلی ثَلاثِ خِصالٍ : إلی الیَقینِ ، و حُسْنِ الخُلْقِ ، و التَّواضُعِ و الْوَرَعُ یَدْعُو إلی ثَلاثِ خَصالٍ : إلی صِدْقِ اللِّسانِ ، وَ الْمُسارَعَةِ إلَی الْبِرّ، وَ تَرْکِ الشُّبُهاتِ . (1)

عقل درختی است که ریشۀ آن پرهیزکاری و تقواست، تنۀ آن حیا و میوه اش پاکدامنی است. تقوا و پرهیزکاری آدمی را به سه خصلت آراسته می کند:

1. دین فهمی. 2. بی رغبتی به دنیای غلط . 3. بریدن دل از ما سوی اللّه.

و حیا انسان را به سه حقیقت جذب می نماید: 1. یقین نسبت به واقعیّت ها. 2.

تخلّق به اخلاق حسنه. 3. تواضع و فروتنی.

و پاکدامنی مورث سه خصلت است:

1. راستی در گفتار. 2. سرعت گرفتن در کار نیک. 3. ترک شبهات.

و نیز فرمود:

مَنْ لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُ سُنَّةُ اللّهِ وَ سُنَّةُ رَسُولِهِ وَ سُنَّةُ أوْلیائِهِ فَلَیْسَ فی یَدِهِ شَیْ ءٌ. قیلَ : وَ ما سُنَّةُ اللّهِ ؟ قالَ : کِتْمانُ السِّرِّ، قیلَ وَ ما سُنَّةُ رَسُولِهِ ؟ قالَ :

الْمُداراةُ . قیلَ : وَ ما سُنَّةُ أوْلیائِهِ ؟ قالَ : احْتِمالُ الْأذی . (2)

هر کس آراسته به سنّت خدا و روش رسول خدا و برنامۀ اولیای الهی نباشد.

تهیدست است. عرضه داشتند: سنّت خدا چیست ؟ فرمود: نگاهداشتن اسرار مردم. پرسیدند: روش رسول خدا چیست ؟ فرمود: مدارای با مردم. سؤال کردند: برنامۀ اولیای حق چیست ؟ فرمود: تحمّل آزار مردم.

ص:256

و در حدیثی دیگر فرمود:

ثَلاثٌ بِهِنَّ یَکْمُلُ الْمُسْلِمُ : التَّفَقُّهُ فِی الدِّینِ ، وَ التَّقْدیرُ فِی الْمَعیشَةِ ، وَ الصَّبْرُ عَلَی النَّوائِبِ . (1)

سه واقعیت است که مسلمان در پرتو آن به کمال می رسد: دین شناسی، اندازه نگاه داشتن در زندگی، ایستادگی در برابر ناملایمات.

و حضرت در وصیّتی به فرزندش محمّد حنفیّه فرمود:

إیّاکَ وَ الْعُجْبَ وَ سُوءَ الْخُلْقِ وَ قِلَّةَ الصَّبْرِ، فَإنَّهُ لایَسْتَقیمُ لَکَ عَلی هذِهِ الْخِصالِ الثَّلاثِ صاحِبٌ ، وَلایَزالُ لَکَ عَلَیْها مِنَ النّاسِ مُجانِبٌ . (2)

از خودنمایی و بداخلاقی و کم صبری بر حذر باش که با این سه خصلت شیطانی دوستی برایت نمی ماند و دائماً مردم از تو فراری باشند.

حضرت صادق علیه السلام فرمود:

ثَلاثةٌ یُدْخِلُهُمُ اللّهُ الْجَنَّةَ بِغَیْرِ حِسابٍ : إمامُ عادِلٌ ، وَ تاجِرٌ صَدُوقٌ ، وَ شَیْخٌ أفْنی عُمْرَهُ فی طاعَةِ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ . وَ أمَّا الثَّلاثَةُ الَّذینَ یُدْخِلُهُمُ اللّهُ عَزَّوَجلَّ فِی النّارِ بِغَیْرِ حِسابٍ : فَإمامٌ جائِرٌ، وَ تاجِرٌ کَذُوبٌ ، وَ شَیْخٌ زانٍ . (3)

سه طایفه را حضرت حق بدون حساب وارد بهشت می کند: رهبر عادل، تاجر راستگو و پیرمردی که عمرش را در عبادت حق تمام کرده، اما سه طایفه ای که خداوند آنان را بدون حساب وارد آتش می کند، حاکم ستمگر و تاجر دروغگو و پیرمرد زناکار است.

دین وسیلۀ ارتباط انسان با حضرت محبوب و عامل شکوفایی استعدادهای

ص:257

انسان و نور قلب، صفای جان و روشنایی حیات و حرارت بخش زندگی و علت سلامت باطن و مایۀ خیر دنیا و آخرت است.

دین که عبارت از عقاید حقّه، اخلاق حسنه و اعمال صالحه است، چون در وجود انسان تحقّق یابد و تمام شؤون آدمی به آن آراسته شود، از اسارت بندهای عالم خاک رهایی یافته و به عالم پاک راه پیدا کند و در خم خانۀ وحدت جای گیرد و از ساقی هستی پیمانه دریافت نماید و به اذن او شراب وصل نوشد و به فوز عظیم نایل آید.

به قول عارف شیدا مرحوم لامع:

آنان که آرزوی روی تو ای ماهرو کنند باید که سینه پاک ز هر آرزو کنند

آنان که یافتند تو را در حریم دل دیگر کجا به کعبه و بتخانه رو کنند

آلوده است خرقه به لوث ریا و زرق مستان مگر به آب می اَش شستشو کنند

یابند آبرو به بر دوست آن کسان با چهره خاک میکده را رُفت و رو کنند

با گلشتن جمال تو عشّاق کی دیگر باغ بهشت روضۀ خُلد آرزو کنند

جز طاق ابروی تو نسازند سجده گاه آنان که خون خویشتن آب وضو کنند

(لامع)

وَ ابْتَغِ فیما آتاکَ اللّهُ الدّارَ الْآخِرَةَ وَ لاَ تَنْسَ نَصیبَکَ مِنَ الدُّنْیا وَ أَحْسِنْ کَما أحْسَنَ اللّهُ إلَیْکَ وَلا تَبْغِ الْفَسادَ فِی الْأرْضِ إنَّ اللّهَ لایُحِبُّ الْمُفْسِدینَ » (1)

در آنچه خدا به تو عطا کرده است سرای آخرت را بجوی ، و سهم خود را از دنیا فراموش مکن ، و نیکی کن همان گونه که خدا به تو نیکی کرده است ، و در زمین خواهان فساد مباش ، بی تردید خدا مفسدان را دوست ندارد .

تمکن در زمین که عبارت از جمع تمام امور اعم از مال، ریاست، علم، آبرو، در مسیر خداست از اعظم نعمت های الهی به بندگان شایسته است. آنان که نسبت به نعمت تمکّن شاکر باشند،عنایت و رحمت حضرت محبوب را در دنیا و آخرت جلب می کنند.

وَ کَذلِکَ مَکَّنّا لِیُوسُفَ فِی الْأرْضِ وَ لِنُعَلِّمَهُ مِنْ تَأْویلِ الْأحادیثِ وَ اللّهُ غالِبٌ عَلی أَمْرِهِ وَلکِنَّ أکْثَرَ النّاسِ لایَعْلَمُونَ * وَ لَمّا بَلَغَ أشُدَّهُ آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنینَ » (2)

این گونه یوسف را در سرزمین مصر مکانت بخشیدیم [ تا زمینه فرمانروایی وحکومتش فراهم شود ] و به او از تعبیر خواب ها بیاموزیم ؛ و خدا بر کار خود چیره و غالب است ، ولی بیشتر مردم نمی دانند . * و هنگامی که یوسف به سنّ کمال رسید ، حکمت و دانش به او عطا کردیم ، و ما نیکوکاران را این گونه پاداش می دهیم .

إِنّا مَکَّنّا لَهُ فِی الْأَرْضِ وَ آتَیْناهُ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ سَبَباً * فَأتْبَعَ سَبَاً» (3)

ما به او در زمین ، قدرت و تمکّن دادیم و از هر چیزی [ که برای رسیدن به

ص:259

هدف هایش نیازمند به آن بود ] وسیله ای به او عطا کردیم . * پس [ با توسل به وسیله ، ] راهی را [ برای سفر به غرب ] دنبال کرد .

اَلَّذینَ إنْ مَکَّنّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لِلّهِ عاقِبَةُ الْأمُورِ» (1)

همانان که اگر آنان را در زمین قدرت و تمکّن دهیم ، نماز را برپا می دارند ، و زکات می پردازند ، و مردم را به کارهای پسندیده وا می دارند و از کارهای زشت بازمی دارند ؛ و عاقبت همه کارها فقط در اختیار خداست .

آنان که در دنیا به دنبال معصیت و خوشگذرانی در فضای غفلت و دچار امور باطله و پایمال کردن حقوق حقّ و خلق و طول امل و آرزو و بردۀ هوای نفس و غرق در شهوات حیوانی و خلق و خوی سَبُعی و اطوار شیطانی اند، دنیای آنان مذموم و ملعون است و بدین سبب از فیوضات ملکوتیّه و حالات الهیّه محرومند.

اگر دنیا در مسیر درستی و راستی و حق و حقیقت و شرافت و فضیلت و عبادت ربّ و خدمت به خلق باشد، دنیای ممدوح و صاحب آن در معرض نفحات ربانیّه و عنایات خاصّۀ الهیّه است.

انبیای الهی و امامان معصوم چنین دنیایی را می خواستند و در راه به دست آوردن آن زحمت می کشیدند و از حضرت حقّ برای زندگی در چنین عرصه گاه پاکی طول عمر می طلبیدند.

از حضرت زین العابدین علیه السلام روایت شده است:

عَمِّرْنی ما کانَ عُمْری بِذْلَةً فی طاعَتِکَ فاذا کانَ عُمْری مَرْتَعاً لِلشَّیْطانِ فَاقْبِضْنی إلَیْکَ ... . (2)

ص:260

خدایا، مرا عمر طولانی بخش تا زمانی که عمرم در راه طاعت وعبادت خرج شود، پس زمانی که عمرم چراگاه شیطان شود، مرا به سوی خود ببر.

و برای خود در دنیا از حضرت حقّ چنین درخواست می کرد:

اَللَّهُمَّ انّی ضَعیفٌ فَقَوِّ فی رِضاکَ ضَعْفی ، وَ خُذْ إلَی الْخَیْرِ بِناصِیَتی، وَاجْعَلِ الْإیمانَ مُنْتَهی رِضایَ ، وَ بارِکْ لی فیما قَسَمْتَ لی، وَ بَلِّغْنی بِرَحْمَتِکَ کُلَّ الَّذی أرْجُو مِنْکَ ، وَ اجْعَلْ لی وُدَّاً وَ سُرُوراً لِلْمُؤْمِنینَ وَ عَهْداً عِنْدَکَ . (1)

خدایا! من ناتوانم، پس ناتوانی مرا در راه رضای خود قوی ساز و قلبم را پیوسته به سوی خیرات و طاعات متوجه ساز و ایمان را آخرین درجۀ خشنودیم قرار ده و برایم در آنچه که روزیم کرده ای برکت نه و به رحمتت مرا به آنچه که از سوی تو امیدوارم برسان و برایم دوستی و سروری برای اهل ایمان قرار ده (به طوری که مرا دوست دارند و با دیدن من خوشحال شوند) و برایم در پیشگاهت عهد و پیمان برقرار کن.

أنْ تَهْدِیَنی إلی سُبُلِ مَرْضاتِکَ ، وَ تُیَسِّرَ لی أسْبابَ طاعَتِکَ ، وَ تُوَفِّقَنی لِابتِغاءِ الْزُّلْفَةِ بِمُوالاةِ أُوْلیائِکَ ، وَ إدْراکِ الْحُظْوةَ مِنْ مُعاداةِ أعْدائِکَ ، وَ تُعینَنی عَلی أَداءِ فُرُوضِکَ ، وَ اسْتِعْمالِ سُنَّتِکَ ، وَ تُوَفِّقَنی عَلَی الْمَحَجَّةِ الْمُؤدِّیَةِ إلَی الْعِتْقِ مِنْ عَذابِکَ ، وَ الْفَوْزِ بِرَحْمَتِکَ یا أرْحَمَ الرّاحِمینَ . (2)

خدایا! از تو می خواهم که مرا به راه خشنودیت رهنما باشی و اسباب طاعت خود را برایم میسّر کنی، وبرای نزدیکی و قرب به تو با دوستی اولیائت و برای رسیدن به هدف دشمنی با دشمنانت توفیقم دهی و مرا بر انجام واجبات

ص:261

و به کارگیری سنّت خودت یاریم فرمایی و بر راهی که به آزادی از عذاب و دستیابی به رحمتت می انجامد ثابت قدم بداری، به رحمتت ای مهربان ترین مهربانان.

پروین اعتصامی می گوید:

ای خوشا مستانه سر در پای دلبرداشتن دل تهی از خوب و زشت چرخ اخضر داشتن

نزد شاهین محبت بی پر و بال آمدن پیش باز عشق آیین کبوتر داشتن

سوختن، بگداختن چون شمع و بزم افروختن تن به یاد روی جانان اندر آذر داشتن

اشک را چون لعل پروردن به خوناب جگر دیده را سوداگر یاقوت احمر داشتن

هر کجا نورست چون پروانه خود را باختن هر کجا نار است خود را چون سمندر داشتن

آب حیوان یافتن بیرنج در ظلمات دل زان همی نوشیدن و یاد سکندر داشتن

همچو مور اندر ره همّت همی پا کوفتن چون مگس همواره دست شوق برسرداشتن

(پروین اعتصامی)

غرور و مانع انسان از طاعت و خدمت و باعث کاستی و نقص در دین باشد قابل اعتنا نیست و فاقد ارزش و قیمت و عامل خزی و عذاب در آخرت است.

چنین دنیایی باید ننگ آلودگی و خباثتش از دامن حیات زدوده شود تا مقام معنوی انسان در برابر کاستی و نقصش افزون گردد که این کاسته شدن نقص صد در صد به نفع انسان و بلکه دریچۀ نجات و سبب جلب خیر در دنیا و آخرت است.

امام صادق علیه السلام فرمود:

رَأْسُ کُلِّ خَطیئَةٍ حُبُّ الدُّنْیا. (1)

سرآغاز هر خطائی عشق ورزی به دنیاست.

از حضرت سجّاد علیه السلام پرسیده شده که:

أَیُّ الْأَعْمالِ أفْضَلُ عِنْدَ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ ؟ قالَ : ما مِنْ عَمَلٍ بَعْدَ مَعْرِفَةِ اللّهِ وَ مَعْرِفَةِ رَسُولِهِ أفْضَلَ مِنْ بُغْضِ الدُّنْیا. (2)

بهترین عمل نزد خداوند چیست ؟ فرمود: هیچ عملی بعد از شناخت خدا و رسولش، برتر از کینه به دنیا نیست.

امام سجّاد علیه السلام فرمود:

إنَّ الدُّنْیا قَدِ ارْتَحَلَتْ مُدْبِرَةً وَ إنَّ الْآخِرَةَ قَدِ ارْتَحَلَتْ مُقْبِلَةً ، وَ لِکُلِّ واحِدٍ مِنْهُما بَنُونَ فَکُونُوا مِنْ أبْناءِ الْآخِرَةِ ، وَلا تَکُونُوا مِنْ أبْناءِ الدُّنْیا. (3)

دنیا پشت کرده و آخرت رو نموده و برای هر یک از آن دو فرزندانی است، شما از فرزندان آخرت باشید و از گرفتار شدن به دنیا بپرهیزید.

ص:263

حضرت عیسی علیه السلام فرمود:

لاتَتَّخِذُوا الدُّنْیا رَبَّاً فَتَتَّخِذَکُمْ الدُّنْیا عَبیداً، اکْنِزُوا کَنْزَکُمْ عِنْدَ مَنْ لایُضَیِّعُهُ لَکُمْ فَإنَّ صاحِبَ کَنْزِ الدُّنْیا یَخافُ عَلَیْهِ الْآفَةَ ، وَ صاحِبُ کَنْزِاللّهِ لایَخافُ عَلَیْهِ الْآفَةَ . (1)

دنیا را صاحب و مالک خود نگیرید که شما را به بردگی و عبادت خود می برد. گنج خود را نزد کسی بگذارید که آن را ضایع ننماید؛ به حقیقت که دارندۀ گنج دنیایی از رسیدن آفت به گنج می ترسد، ولی صاحب گنج خدایی از ضایع شدن سرمایه ترسی ندارد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

إنَّ اللّهَ جَلَّ ثَناؤُهُ لَمْ یَخْلُقْ خَلْقاً أبْغَضَ إلَیْهِ مِنَ الدُّنْیا، وَ إنَّهُ لَمْ یَنْظُرْ إلَیْها مُنْذُ خَلَقَها. (2)

خداوند چیزی را نزد خود مبغوض تر از دنیا قرار نداده و از روزی که دنیا را آفریده به آن نظر ننموده است.

آن حضرت فرمود:

الدُّنْیا دارُ مَنْ لا دارَ لَهُ ، وَ مالُ مَنْ لا مالَ لَهُ ، وَ لَها یَجْمَعُ مَنْ لا عَقْلَ لَهُ ، وَ عَلَیْها یُعادی مَنْ لا عِلْمَ لَهُ ، وَ عَلَیْها یَحْسُدُ مَنْ لا فِقْهَ لَهُ ، وَ لَها یَسْعی مَنْ لا یقینَ لَهُ . (3)

دنیا خانۀ مردم بی آخرت و ثروت مردم بی عبادت است، بی عقل به جمع آن اقدام می کند و بی دانش به خاطر آن دشمنی می ورزد و بی فهم به خاطر آن

ص:264

حسادت می کند و بی یقین برای به دست آوردنش می دود.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

مَنْ أصْبَحَ وَ الدُّنْیا أکْبَرُ هَمِّهِ فَلَیْسَ مِنَ اللّهِ فی شَیْ ءٍ، وَ ألْزَمَ قَلْبَهُ أرْبَعَ خِصالٍ : هَمَّاً لا یَنْقَطِعُ عَنْهُ أَبَداً، وَ شُغْلاً لَایَنْفَرِجُ مِنْهُ أبَدَاً، وَ فَقْراً لایَبْلُغُ غِناهُ أبداً، وَ أَمَلاً لا یَبْلُغُ مُنْتَهاهُ أبَداً. (1)

کسی که صبح کند و همّ و غمش دنیا باشد چیزی از عنایت حق نصیب او نیست و خداوند متعال قلبش را ملازم با چهار خصلت کند.

1. غصه ای که قطع شدنی نیست.

2. گرفتاری و اسارتی که فراغتی در آن نمی باشد.

3. فقری که به دنبالش غنا نیاید.

4. آرزویی که به پایانش نرسد.

رُوِیَ أنَّ جَبْرَئیلَ علیه السلام قالَ لِنُوحٍ علیه السلام : یا أطْوَلَ الْأَنْبیاءِ عُمْراً کَیْفَ وَجَدْتَ الدُّنْیا؟ قالَ : کَدارٍ لَها بابانِ ، دَخَلْتُ مِنْ أحَدِهِما، وَ خَرَجْتُ مِنْ الآخَرَ. (2)

روایت شده جبرئیل به نوح علیه السلام گفت: ای کسی که در میان انبیا بیش از همه عمر کردی، دنیا را چگونه یافتی ؟ گفت: مانند منزلی دو در که از دری وارد شدم و از دری بیرون رفتم.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

اِحْذَرُوا الدُّنْیا، فَإنَّها أسْحَرُ مِنْ هارُوتَ وَ مارُوتَ . (3)

از دنیا بپرهیزید که از هاروت و ماروت جادوگرتر است.

ص:265

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

لَوْ تَعْلَمُونَ ما أعْلَمُ لَبَکَیْتُمْ کَثیراً، وَ لَضَحِکْتُمْ قَلیلاً، وَ لَهانَتْ عَلَیْکُمْ الدُّنْیا، وَلآثَرْتُمُ الْآخِرَةَ . (1)

اگر آنچه را من می دانستم شما می دانستید هر آینه زیاد می گریستید و اندک می خندیدید و به راستی که دنیا نزد شما پست می شد و به انتخاب آخرت بر می خاستید.

امام صادق علیه السلام فرمود:

مَرَّ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله بِجَدْیٍ أسَکَّ مُلْقیً عَلی مَزْبَلَةٍ مَیْتاً، فَقَالَ لِأصْحابِهِ : کَمْ یُساوِی هذا؟ فَقالُوا: لَعَلَّهُ لَوْ کانَ حَیّاً لَمْ یُساوِ دِرْهَماً. فَقالَ النَّبیُّ صلی الله علیه و آله : وَ الَّذی نَفْسیِ بِیَدِهِ ، الدُّنْیا أهْوَنُ عَلَی اللّهِ مِنْ هذَا الْجَدْیِ عَلی أهْلِهِ . (2)

رسول خدا صلی الله علیه و آله بر بزغالۀ مردۀ گوش بریده ای که در مزبله ای افتاده بود، عبور کردند، به اصحاب فرمودند: ارزش این بزغاله مرده چند است؛ عرضه داشتند: اگر زنده بود شاید به درهمی هم نمی ارزید. فرمود: به خدایی که جانم در کف قدرت اوست دنیا از ارزش این بزغالۀ مرده در نزد اهلش در نزد حضرت حق بی ارزش تر است!

فَوْقَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ اللّهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ » (1)

زندگی [ زودگذرِ ] دنیا برای کافران آراسته شده ، و [ به این سبب ] مؤمنان را مسخره می کنند ، در حالی که پروا پیشگان در روز قیامت [ از هر جهت ] برتر از آنان هستند ، و خدا هر که را بخواهد ، بی حساب روزی می دهد .

کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ إنَّما تُوَفَّونَ اجُورَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ ، فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فازَ وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إلّامَتاعُ الْغُرُورِ» (2)

هر کسی مرگ را می چشد ؛ و بدون تردید روز قیامت پاداش هایتان به طور کامل به شما داده می شود . پس هر که را از آتش دور دارند و به بهشت درآورند مسلّماً کامیاب شده است ؛ و زندگی این دنیا جز کالای فریبنده نیست .

قُلْ مَتاعُ الدُّنیا قَلیلٌ وَالْآخِرَةُ خَیْرٌ لِمَنِ اتَّقی وَلا تُظْلَمُونَ فَتیلاً» (3)

بگو : متاع دنیا اندک ، و آخرت برای آنان که تقوا ورزیده اند بهتر است ؛ و به اندازه رشته میان هسته خرما مورد ستم قرار نمی گیرند .

وَ ذَرِ الَّذینَ اتَّخَذُوا دینَهُمْ لَعِباً وَ لَهْواً وَ غَرَّتْهُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا وَ ذَکِّرْ بِهِ أنْ تُبْسَلَ نَفْسٌ بِما کَسَبَتْ لَیْسَ لَها مِنْ دُونِ اللّهِ وَلِیٌّ وَلا شَفیعٌ وَ إنْ تَعْدِلْ کُلَّ عَدْلٍ لایُؤْخَذْ مِنْها اولئِکَ الَّذینَ ابْسِلُوا بِما کَسَبُوا لَهُمْ شَرابٌ مِنْ حَمیمٍ وَ عَذابٌ ألیمٌ بِما کانُوا یَکْفُرُونَ » (4)

و کسانی که دینشان را بازی و سرگرمی گرفتند ، و زندگی دنیا آنان را فریفت ، و اگذار ؛ و [ مردم را ] با قرآن اندرز ده ؛ که مبادا کسی [ در روز

ص:267

قیامت ] به [ کیفر ] آنچه [ از گناهان ] مرتکب شده [ از رحمت و ثواب ] محروم ماند [ و به هلاکت سپرده شود ] ؛ و او را جز خدا سرپرست و یاور و شفیعی نباشد ؛ و اگر [ برای رهایی اش از عذاب ] هر گونه عوض و فدیه ای بدهد از او پذیرفته نشود . آنانند که به سبب آنچه [ از اعمال زشت ] مرتکب شده اند [ از رحمت و ثواب ] محروم مانده [ و به هلاکت سپرده شده ]اند . و به خاطر آن که همواره [ به آیات الهی ] کفر می ورزیدند برای آنان نوشابه ای از آب جوشان و عذابی دردناک است .

پروین اعتصامی می گوید:

کار مده نفس تبه کار را در صف گل جا مده این خار را

کشته نکودار که موش هوا خورده بسی خوشه و خروار را

چرخ و زمین بندۀ تدبیر توست بنده مشو درهم و دینار را

همسر پرهیز نگردد طمع با هنر انباز مکن عار را

ای که شدی تاجر بازار وقت بنگر و بشناس خریدار را

دست هنر چید نه دست هوس میوۀ این شاخ نگونسار را

رو گهری جوی که وقت فروش خیره کند مردم بازار را

در همه جا راه تو هموار نیست مست مپوی این ره هموار را

(پروین اعتصامی)

اگر چنین دنیای فریب دهنده و غرور آفرین و مست کننده و نکبت آور و عامل ذلّت و شقاوت برای انسان فراهم نگردد و یا اگر هست از دست برود و رو به نقصان و کاستی گذارد و به جایش دین و ایمان استقرار یابد، البته دردنیا و آخرت به سود انسان است.

امام سجّاد علیه السلام پس از بیان این معنی که چون بین دو کاستی قرار گرفتیم کاستی

ص:268

در دین یا دنیا، کاستی را در آن قسمت قرار بده که فانی شدنی است و توبه و بازگشت و در نتیجه عفو و مغفرت و رحمت و عنایتت را در عرصه گاه دینداری من قرار بده، به دو حقیقت دیگر اشاره می نماید:

چون به دو برنامه تصمیم گرفتیم که یکی از آن دو تو را خشنود و دیگری تو را به خشم می آورد، پس ما را به آنچه تو را از ما خشنود می کند توفیق ده و نیروی ما را از آنچه تو را به غضب می آورد سست گردان.

فراهم آورندۀ مقدمۀ گناه و زمینه ساز افتادن در ورطۀ معصیت است. گرچه خداوند مهربان از باب کرامت و لطفش نیّت سوء و تصمیم بد را در پروندۀ انسان ثبت نمی کند اما باید مواظب و مراقب بود که عنایت حضرت دوست وسیلۀ بریدن از او نشود.

راه پاک شدن از تصمیم باطل و نیّت شیطانی، تمرین ترک و توجه به حضرت حق و متذکر شدن اوضاع و احوال قیامت است. از عللی که انسان را وادار به روآوردن به تصمیم سوء می کند باید دوری جست.

این معنا را باید در نظر گرفت که انبیای الهی و امامان معصوم و اولیای حق و عاشقان حقیقت، هرگز قلب پاک و دل صافی خود را به نیّت سوء آلوده نمی کردند، پس چه بهتر که خانۀ دل را شعبه ای از کعبۀ قلب آنان قرار داده و از این که دل دستخوش بازی بت خطرناک تصمیم سوء و همّت آلوده گردد حذر نماییم.

حضرت ربّ العزه از باب رحمت و کرامت و عشق و محبّت، هر نیّت پاکی را گرچه به مرحلۀ عمل نرسد در پروندۀ انسان منظور می نماید و همچون کاری انجام گرفته در کتاب اعمال ثبت می نماید. روی این حساب چرا قلب را به منوّر شدن به نور نیّت پاک سوق ندهیم و این عرش رحمانی را از دست اندازی شیطان دور نگاه نداریم ؟

چنانکه حضرت زین العابدین علیه السلام در دعایش از حضرت حق خواسته است یا ربّ العالمین و یا اکرم الاکرمین، به هنگامی که ما انسان ها بین دو تصمیم قرار گرفتیم یکی نیّت سوء و دیگر تصمیم پاک، مارا در ارتباط با نیّت پاک قدرت عنایت کن تا از این طریق رضایت و خشنودی تو را جلب کنیم، ای مهربان پروردگاری که به ذات قلوب و آنچه در دل ها از خوب و بد می گذرد، آگاهی.

ص:270

دنیا و آخرت مرا با خبر کن. امام در جوابش نوشت:

آن که در برابر خشم مردم در جستجوی خشنودی خداست، حضرت حق وی را از امور مردم کفایت خواهد کرد. و هر کس در برابر غضب حق به دنبال خشنودی مردم است، خداوند او را از عنایاتش محروم و به دست همان مردم می سپارد. والسلام.

امام صادق علیه السلام فرمود:

إذا هَمَّ الْعَبْدُ بِحَسَنَةٍ کُتِبَتْ لَهُ حَسَنَةٌ ، فَإذا عَمِلَها کُتِبَتْ لَهُ عَشْرُ حَسَناتٍ . وَ إذا هَمَّ بِسَیِّئَةٍ لَمْ تُکْتَبْ عَلیْهِ ، فَإذا عَمِلَها اجِّلَ تِسْعَ ساعاتٍ ، فَإنْ نَدِمَ عَلَیْها وَ اسْتَغْفَرَ و تابَ لَمْ تُکْتَبْ عَلَیْهِ ، وَ إنْ لَمْ یَنْدَمْ وَ لَمْ یَتُبْ مِنْها کُتِبَتْ عَلَیْهِ سَیِّئَةٌ واحِدَةٌ . (1)

به هنگامی که عبد تصمیم بر عملی پاک و کاری نیک بگیرد، اگر نیّتش را به مرحلۀ عمل درآورد برای او در پرونده اش ده حسنه نوشته شود و اگر به مرحلۀ عمل نیاورد، یک حسنه و چون تصمیم بدی برگزیند، در نامۀ عملش ثبت نشود و اگر نیّت آلوده اش را جامۀ عمل بپوشد به اندازۀ نه ساعت به او مهلت می دهند، اگر پشیمان شد و به راه توبه رفت، ثبت نمی کنند، ورنه همان یک گناه را در نامه اش ضبط می کنند.

حضرت باقر یا امام صادق علیهما السلام فرمودند:

إنَّ آدَمَ علیه السلام قالَ : یا رَبِّ ، سَلَّطْتَ عَلَیَّ الشَّیْطانَ وَ أجْرَیْتَهُ مَجْرَی الدَّمِ مِنِّی، فَاجْعَلْ لی شَیْئاً أَصْرِفُ کَیْدَهُ عَنِّی. قالَ : یا آدَمُ قَدْ جَعَلْتُ لَکَ أنَّ مَنْ هَمَّ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ بِسَیِّئَةٍ لَمْ یُکْتَبْ عَلَیْهِ ، وَ مَنْ هَمَّ مِنْهُمْ بِحَسَنَةٍ وَ لَمْ یَعْمَلْها کُتِبَتْ لَهُ حَسَنَةٌ ، فَإنْ عَمِلَها کُتِبَتْ لَهُ عَشْرَةٌ . قالَ : یا رَبِّ زِدْنی. قال: یا آدَمُ ، قَدْ جَعَلْتُ

ص:272

لَکَ أنَّ مَنْ عَمِلَ مِنْهُمْ بِسَیِّئَةٍ ثُمَّ اسْتَغْفَرَ غَفَرْتُ لَهُ . قالَ : یا رَبِّ زِدْنی. قالَ : قَدْ جَعَلْتُ لَهُمُ التَّوْبَةَ - أوْ بَسَطْتُ لَهُمُ التَّوْبَةَ - حَتّی تَبْلُغَ النَّفْسُ الْحَنْجَرَةَ .

قالَ : یا رَبِّ حَسْبی. (1)

آدم علیه السلام به حضرت حق عرضه داشت: الهی! شیطان را به من راه دادی تا جایی که همچون خون بتواند در تمام شؤون حیات من جریان داشته باشد؛ چیزی برای من قرار ده که بتوانم حیلۀ او را از خود برطرف کنم. خطاب رسید این واقعیّت را برایت قرار دادم که اگر کسی از فرزندانت تصمیم بر بدی گرفت در پرونده اش نوشته نشود و چون بر خوبی نیّت کرد و آن را به عمل نیاورد یک حسنه برایش ثبت شود و چون عمل کرد ده حسنه نوشته شود.

عرضه داشت: الهی! بر من بیفزا. خطاب رسید: اگر از ذرّیّه ات گناهی سر زد سپس توبه کرد او را می بخشم. آدم درخواست عنایت بیشتری کرد، پاسخ آمد، برای تمام آنان توبه قرار دادم و وقت توبه را تا رسیدن جان به حنجره مقرر کردم. گفت: پروردگارا! مرا کفایت می کند.

انسان وقتی دورنمایی از کرم و لطف حضرت حق را در آیات قرآن و روایات می بیند ذوق و شوق و حال و عشق عجیبی در درونش پدیدار می شود و سر از پا نشناخته، زبانش به غزل زیبای زیر مترنّم می شود:

چو مهر روی تو دارم نظر به ماه ندارم به مهر و ماه زشوقت سرنگاه ندارم

به روی و موی تو از آن زمان که دل شده مایل خبر ز روز سپید و شب سیاه ندارم

ص:273

فدای عشق تو شد عقل و دانش و دینم بیا ببین که دگر در بساط آه ندارم

گواه عشق من است آه و اشک و دامن پر خون تویی گواه و از این خوبتر گواه ندارم

بجز به سوی تو این بس مرا که روی نکردم بجز به کوی تو شادم از این که راه ندارم

مرنج ای گل اگر خار داردم ز تو غافل که گاه سوی تو دارم نگاه و گاه ندارم

مران مرا از در ای مایۀ امید، خدا را که غیر درگه لطفت دگر پناه ندارم

همین بس است خطایت که غافلی ز عطایش همین گناه بود گویی ار گناه ندارم

(رنجی)

ص:274

[«5»اَللَّهُمَّ وَ إِنَّکَ مِنَ الضُّعْفِ خَلَقْتَنَا وَ عَلَی الْوَهْنِ بَنَیْتَنَا وَ مِنْ مَآءٍ مَهِینٍ ابْتَدَأْتَنَا فَلاَ حَوْلَ لَنَا إِلاَّ بِقُوَّتِکَ وَ لاَ قُوَّةَ لَنَا إِلاَّ بِعَوْنِکَ «6»فَأَیِّدْنَا بِتَوْفِیقِکَ وَ سَدِّدْنَا بِتَسْدِیدِکَ وَ أَعْمِ أَبْصَارَ قُلُوبِنَا عَمَّا خَالَفَ مَحَبَّتَکَ وَ لاَ تَجْعَلْ لِشَیْ ءٍ مِنْ جَوَارِحِنَا نُفُوذاً فِی مَعْصِیَتِکَ ]

خدایا! ما را از ناتوانی آفریدی، و بر سستی بنا کردی، و از آب ناچیز و بی مقدار به وجود آوردی؛ پس ما را جز به نیروی تو چاره و تدبیر نیست، و جز به یاریت قوت و قدرت نمی باشد؛ پس ما را به توفیقت نیرو بخش و به هدایتت استوار دار، و دیدۀ قلوبمان را از آنچه مخالف عشق توست کور کن، و برای هیچ یک از اعضای ما راه نفوذی به جانب معصیتت قرار مده.

صورت از آنچه در نظر دارد، باز می ماند. روی این حساب به شرح فرازهایی که نشانی از ناتوانی ظاهر انسان به خاطر وضع ساختمان ظاهرش نشان می دهد بسنده، می شود.

انسان، بدون واقعیّت های باطنیش و منهای اتصالش به ملکوت عالم و به دور از انعکاس حقایق هستی در آیینۀ قلبش و جدای از حالات معنوی و ربطش به فیوضات ربّانیّه و عنایات الهیّه و بریده از مسائل عالی تربیتی، بدون شک از کوچکترین و ضعیف ترین موجودات خانۀ هستی است.

او اگر به وضع ظاهرش که چیزی جز مقداری پوست و گوشت و خون و پی و عصب نیست بنگرد که اولش نطفه و پایانش جیفه ای بیش نیست، از بند غرور و کبر، حسد و حرص، منیّت و سایر اوصاف حیوانی رسته و برای جبران ضعف و ناتوانیش در بارگاه لاحول و لاقوة الّا باللّه به گدایی برخاسته و تمام ضعف و ناتوانی خود را با حضرت او که غنیّ بالذّات است جبران خواهد کرد.

او از نظر وضعیّت ظاهر و بنای ساختمان مادّیش در برابر عظمت آسمان ها، ستارگان، کهکشان ها، سحابی ها، دریاها، صحراها، کوهها و موجودات زندۀ قوی چیز قابل ذکری نیست.

او در برابر هجوم حوادث، از قبیل زلزله، بادهای سخت، سیلاب ها، گرما و سرما، امراض مختلفه و حیوانات قوی، مغلوب و منکوب و بیچاره و بی نواست. او اگر تکیه بر غیر خود در تمام امور نداشته باشد، زمین خوردۀ بدبختی است که در برابر کمترین حادثه یارای مقاومت نخواهد داشت.

شنیدستم که هر کوکب جهانی است جداگانه زمین و آسمانی است

زمین در جنب این افلاک مینا چو خشخاشی بود در قعر دریا

تو خود بنگر کز این خشخاش چندی سزد تا بر غرور خود بخندی

(نظامی گنجوی)

ص:276

ای مردم ! [ برای شما و معبودانتان ] مَثَلی زده شده است ؛ پس به آن گوش فرا دهید ، یقیناً کسانی که به جای خدا می پرستید ، هرگز نمی توانند مگسی بیافرینند اگر چه برای آفریدن آن گرد آیند و اگر مگس ، چیزی را از آنان برباید ، نمی توانند آن را از او بازگیرند ، هم پرستش کنندگان و هم معبودان ناتوانند . * خدا را آن گونه که سزاوار اوست، نشناختند ، بی تردید خدا نیرومند و توانای شکست ناپذیر است .

اگر این انسان ناتوان تحصیل معرفت می کرد، گردن زیر بار بت پرستی خم نمی نمود، راستی که بت و بت پرستی هر دو ضعیف و ناتوانند.

قالَ رَبِّ إنّی وَهَنَ الْعَظْمُ مِنّی وَ اشْتَعَلَ الرِّأْسُ شَیْباً وَلَمْ أَکُنْ بِدُعائِکَ رَبِّ شَقِیّاً» (1)

گفت : پروردگارا ! به راستی استخوانم سست شده و [ مویِ ] سرم از پیری سپید گشته ، و پروردگارا ! هیچ گاه درباره دعا به پیشگاهت [ از اجابت ] محروم و بی بهره نبودم .

وَوَصَّیْنَا الْاِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ امُّهُ وَهْناً عَلی وَهْنٍ وَ فِصالُهُ فی عامَیْنِ أنِ اشْکُرْلی وَ لِوالِدَیْکَ إلَیَّ الْمَصیرُ» (2)

و انسان را دربارۀ پدر و مادرش سفارش کردیم ، مادرش به او حامله شد [ در حالی که ] سستی به روی سستی [ به او دست می داد ] و باز گرفتنش [ از شیر ] در دو سال است [ و سفارش کردیم ] که برای من و پدر و مادرت سپاس گزاری کن ؛ بازگشت [ همه ] فقط به سوی من است .

در دعاهایی که از ائمّۀ معصومین علیهم السلام و اولیای الهی رسیده و به طور دائم به

ص:278

ضعف وناتوانی انسان اشاره شده و این که این ناتوانی و سستی جز با قوّت و قدرت حضرت حقّ قابل جبران نیست و اگر عنایت او نباشد ذرّه ای خوبی و درستی به وسیلۀ خود انسان قابل جلب و قابل حفظ نمی باشد.

امام صادق علیه السلام می فرماید: نوح پیغمبر هرگاه داخل صبح می شد ده بار و هرگاه به شب می رسید ده بار به خواندن این دعا مبادرت می ورزید:

اَللَّهُمَّ إنّی اشْهِدُکَ أنَّهُ ما أصْبَحَ بی مِنْ نِعْمَةٍ وَ عافِیَةٍ فی دینٍ أوْ دُنْیاً فَمِنْکَ ، وَحْدَکَ لا شَریکَ لَکَ ، لَکَ الْحَمْدُ و لَکَ الشُکْرُ بِها عَلَیَّ حَتی تَرْضی وَ بَعْدَ الرِّضا. (1)

خداوندا! تو را گواه می گیرم که هر نعمت و عافیتی در دین یا دنیا به من برسد از جانب توست، تو را شریکی نیست، حمد و سپاس نسبت به عنایات تو بر عهدۀ من است، آن اندازۀ حمد وسپاس تا از من خرسند شوی و پس از خرسندی نیز ادامه داشته باشد.

نوح علیه السلام می خواهد بگوید: خدایا! در جلب هیچ نعمت و عافیتی مرا قدرت و قوّت نیست، این تویی که با الطاف بی پایانت، منِ ضعیف و ناتوان را نوازش می دهی و این منم که با توفیق تو به حمد و سپاس اقدام می کنم.

و نیز حضرت می فرماید: امیرمؤمنان علی علیه السلام هرگاه داخل صبح می شد پیوسته ذکر سبحان اللّه المَلِک القُدّوس می خواند و سپس این دعا را زمزمه می کرد:

اَللّهُمَّ إِنّی أعُوذُ بِکَ مِنْ زَوالِ نِعْمَتِکَ ، وَ مِنْ تَحْویلِ عافِیَتِکَ ، وَ مِنْ فُجاءَةِ نِقْمَتِکَ ، وَ مِنْ دَرَکِ الشَّقاءِ، وَ مِنْ شَرِّ ما سَبَقَ فِی اللَّیْلِ وَ النَّهارِ.

اللَّهُمَّ إِنّی أسْألُکَ بِعِزَّةِ مُلْکِکَ ، وَ بِشِدَّةِ قُوَّتِکَ ، وَ بِعِظَمِ سُلْطانِکَ ، وَ

ص:279

بِقُدْرَتِکَ عَلی جَمیعِ خَلْقِکَ انْ تَفْعَلْ بی کَذا وَ کَذا. (1)

الهی! از زدوده شدن نعمت و از برگشت عافیت و از به ناگاه وارد شدن عقوبت و از دریافت شقاوت و از آنچه در شب و روز به سوی ما پیشی گرفته و مرا قدرتی در جلب این خوبی ها و دفع این بدی ها نیست به تو پناه می برم.

الهی، از تو درخواست می کنم به غلبۀ پادشاهیت و به شدّت نیرویت و به بزرگی سلطنتت و به توانایی تو بر آفریدگانت که برایم همه نوع خیری بخواهی.

قرآن مجید از کلام حضرت ابراهیم بازگو می کند که او خود را فاقد همه چیز دانسته و دارایی خود را از حضرت حق می دید.

اَلَّذی خَلَقَنی فَهُوَ یَهْدینِ * وَ الَّذی هُوَ یُطْعِمُنی وَ یَسْقِینِ * وَ إذا مَرِضْتُ فَهُوَ یَشْفِینِ * وَ الَّذی یُمیتُنی ثُمَّ یُحْیِینِ * وَ الَّذی أطْمَعُ أنْ یَغْفِرَلی خَطیئَتی یَوْمَ الدَّینِ * رَبِّ هَبْ لی حُکْماً وَ ألْحِقْنی بِالصّالِحینَ * وَ اجْعَلْ لی لِسانَ صِدْقٍ فِی الْآخِرینَ * وَاجْعَلْنی مِنْ وَرَثَةِ جَنَّةِ النَّعیمِ » (2)

همان کسی که مرا آفرید و هم او مرا هدایت می کند ، * و آن که او طعامم می دهد و سیرابم می کند * و هنگامی که بیمار می شوم ، او شفایم می دهد * و آن که مرا می میراند سپس زنده ام می کند * و آن که امید دارم روز جزا خطایم را بر من بیامرزد . * پروردگارا ! به من حکمت بخش ، و مرا به شایستگان ملحق کن . * و برای من در آیندگان نامی نیک و ستایشی

ص:280

والا مرتبه قرار ده ، * و مرا از وارثان بهشت پرنعمت گردان .

امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید:

أَوَ لیْسَ لَکُمْ فی آثارِ الْأوَّلینَ مُزْدَجَرٌ، وَ فی آبائِکُمُ الْماضینَ تَبْصِرَةٌ وَ مُعْتَبَرٌ إنْ کُنْتُمْ تَعْقِلُونَ ؟! أوَلَمْ تَرَوْا إلَی الْماضینَ مِنْکُمْ لایَرْجِعُونَ ، وَ إلَی الْخَلَفِ الْباقینَ لایَبْقُونَ ؟أوَلَسْتُمْ تَرَوْنَ أهْلَ الدُّنْیا یُصْبِحُونَ وَ یُمْسُونَ عَلی أحْوالٍ شَتّی ؟: فَمَیِّتٌ یُبْکی ، وَ آخَرُ یُعَزّی ، وَ صَریعٌ مُبْتَلی ، وَ عائِدٌ یَعُودُ، وَ آخَرُ بِنَفْسِهِ یَجُودُ، وَ طالِبٌ لِلدُّنْیا وَ الْمَوتُ یَطْلُبُهُ ، وَ غافِلٌ وَ لَیْسَ بِمَغْفُولٍ عَنْهُ ، وَ عَلی أثَرِ الْماضی ما یَمْضِی الْباقی ؟!

أَلا، فَاذْکُرُوا هاذِمَ اللَّذّاتِ ، وَ مُنَغِّصَ الشَّهَواتِ ، وَ قاطِعَ الْاُمْنِیّاتِ ، عِنْدَ الْمُساوَرَةِ لِلأعْمالِ الْقَبیحَةِ ، وَ اسْتَعینُوا اللّهَ عَلی أَداءِ واجِبِ حَقِّهِ ، وَ ما لایُحْصی مِنْ أعْدادِ نِعَمِهِ وَ إحْسانِهِ . (1)

آیا برای شما در آثار گذشتگان مایۀ خودداری از گناه نیست ؟ آیا برای شما در سرگذشت پدرانتان بینش و عبرتی نیست اگر اهل تعقّل باشید؟ آیا ندیدید که گذشتگان از شما برنمی گردند و برای ماندگان بقایی نیست ؟ مگر مردم دنیا را نمی نگرید که شبانه روز دارای حالاتی گوناگون هستند؟ مرده ای است که بر وی می گریند و دیگری را تسلیت می دهند، یکی مبتلا به بیماری شده بر زمین افتاده و آن دیگر به عیادت مریض می رود، یکی در حال جان کندن است و دیگری به دنبال دنیاست در حالی که مرگ او را دنبال می کند و یکی در بی خبری است و خدا از او غافل نیست و به دنبال گذشته باقی مانده هم می گذرد.

آگاه باشید، از نابود کنندۀ لذّات و بر هم زنندۀ عیش ها و قطع کنندۀ آرزوها، یاد کنید آن زمان که شتابان به سوی گناهان می روید. و برای ادای حق واجب خداوند و سپاس نعمت ها و احسان بی شمارش از او کمک بجویید.

ص:281

اگر تمام مردم دنیا به این حقیقت یعنی ضعف همه جانبۀ خود و قدرت و قوّت بی نهایت در بی نهایت حضرت حق توجه داشتند، از شرک و کفر و فسق و فجور و سیّئات عمل و رذایل اخلاقی خلاص می شدند، ولی افسوس که اکثر مردم جهان دچارغفلت و غرور و کبر و بی خبری و جهل و بی خردی هستند و به همین خاطر از دیدن ضعف خود و وهن خویش و قوّت و قدرت حضرت محبوب غافلند و از پی این غفلت به انواع معاصی و مظالم دچارند.

شمس مغربی می گوید:

ای کاینات، ذات تو را مظهر صفات وی پیش اهل دیده، صفات تو به ز ذات

تا روی دلفریب تو آهنگ جلوه کرد شد جلوه گاه روی تو مجموع کاینات

تا آفتاب حسن و جمالت ظهور کرد ظاهر شدند جملۀ ذرّات ممکنات

از بس که ابر فیض توبارید بر عدم سر بر زد از زمین عدم چشمۀ حیات

یا اجمل الجمال و یا املح الملاح یا الطف اللطایف و یا نکتة النکات

یا اشمل المظاهر و یا اکمل الظهور یا برزخ البرازخ و یا جامع الشتات

(شمس مغربی)

ص:282

[«7»اَللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اجْعَلْ هَمَسَاتِ قُلُوبِنَا وَ حَرَکَاتِ أَعْضَآئِنَا وَ لَمَحَاتِ أَعْیُنِنَا وَ لَهَجَاتِ أَلْسِنَتِنَا فِی مُوجِبَاتِ ثَوَابِکَ حَتَّی لاَ تَفُوتَنَا حَسَنَةٌ نَسْتَحِقُّ بِهَا جَزَاءَکَ وَ لاَ تَبْقَی لَنَا سَیِّئَةٌ نَسْتَوْجِبُ بِهَا عِقَابَکَ .]

خدایا! بر محمّد و آلش درود فرست، و رازهای دلمان و حرکات اعضامان، و نگاه های چشم هایمان، و گفتارهای زبانمان را در موجبات ثوابت قرار ده، تا جایی که کار نیکی که به خاطر آن مستحق پاداش تو می شویم، از دست ما نرود و کار بدی که به سبب آن سزاوار مجازاتت می شویم، برای ما نماند.

نفس باشد همۀ اعضا و جوارح انسان بندۀ اویند، پس هفت در جهنّم را فراهم می کنند که انواع گناهان و کیفرها از آنها انباشته می شود. اعمال صالح و اعمال فاسد؛ به ذخیره ای از جزای خیر و جزای شرّ تبدیل می شود.

واردات قلبی به دو گونۀ خاطرۀ شیطانی و الهام ربّانی صورت می گیرد. انسان تا هنگامی که گرفتار نفس امّاره و شیطنت است از تیررس وسوسه ها در امان نیست.

امام باقر علیه السلام می فرماید:

إِنَّ لِلّهِ عُقُوباتٍ فی القُلُوبِ وَ الأَبْدانِ : ضَنْکٌ فی المَعیشَةِ وَ وَهْنٌ فی العِبادَةِ وَ ما ضُرِبَ عَبْدٌ بِعُقُوبَةٍ أَعْظَمَ مِنْ قَسْوَةِ الْقَلْبِ . (1)

همانا خداوند را بر دلها و پیکرها کیفرهایی است، تنگی زندگی و سستی در عبادت و هیچ بنده ای به کیفری سخت تر از سنگدلی مبتلا نشده است.

برای رسیدن به الهامات خالص ربانی ناگزیر باید به طور کامل از میدان و دایرۀ نفس امّاره بیرون رفت تا به نفس مطمئنه رسید؛ پس دل نورانیّت و صفایی پیدا کند و از گیرندگی ویژه ای نسبت به امور غیبی برخوردار می گردد و این به برکت تقوا و تهذیب نفس است و هر گاه عمل پاکیزه گردد؛ الهامات ربانی پی در پی نازل می شود و انسان پیوسته در زیر باران فیض الهی قرار می گیرد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

إِنَّ اسْرَعَ الْخَیْرِ ثَواباً البِرُّ وَ إِنَّ أَسْرَعَ الشَّرِّ عِقاباً البَغْیُ . (2)

پاداش نیکوکاری زودتر از هر کار خوب دیگری می رسد و کیفر ستم و تجاوز زودتر از هر کار بد دیگری گریبان می گیرد.

ص:284

و حضرت ده نشانۀ نیکوکار را چنین معرفی می کند:

1 - برای خدا دوست می دارد.

2 - برای خدا دشمنی می ورزد.

3 - برای خدا یار و همراه می شود.

4 - برای خدا جدا می شود.

5 - برای خدا خشم می گیرد.

6 - برای خدا خشنود می شود.

7 - برای خدا کار می کند.

8 - در جستجوی خداوند است.

9 - در برابر خدا فروتن و ترسان و هراسان و پاک و با اخلاص و با حیا و مراقب خویش است.

10 - در راه خدا احسان و نیکی می کند. (1)این امور اهم اسباب جلب ثواب و خیرات در بین مردم است که چون اراده یا نظر خداوند در آنهاست زمینۀ محبت و علاقه را ایجاد می کند.

حضرت صادق علیه السلام از جمله کارهای نیکی را که از اسباب ورود به بهشت است به راوی اعلام می فرماید:

مِنْ صالِحِ الْاَعْمالِ الْبِرُّ بِالْإِخْوانِ وَ السَّعْیُ فِی حَوائِجِهِم، فَفِی ذلِکَ مَرْغَمَةٌ لِلشَّیطانِ وَ تَزَحْزُحٌ عَنِ النِّیرانِ وَ دُخُولُ الْجِنانِ ، أَخْبِرْ بِهَذَا غُرَرَ أَصْحابِکَ ، قالَ : قُلْتُ مَنْ غُرَرُ أَصْحابی ؟ جُعِلْتُ فِداکَ ، قالَ : هُمُ الْبَرَرَةُ بِالْإِخْوانِ فِی الْعُسْرِ وَ الْیُسْرِ. (2)

ص:285

از جمله کارهای شایسته، نیکی کردن به برادران و کوشش در برطرف ساختن نیازهای آنان است این کارها بینی شیطان را به خاک می مالد و سبب دور شدن از آتش و ورود به بهشت است. این مطلب را به یاران شریف خود برسان. راوی گفت: فدایت شوم یاران شریف من کیانند؟ فرمود: آنانی که در سختی و آسایش به برادران نیکی می کنند.

جهان هستی نظام احسن است و با گناه و طغیان سازگار نیست؛ زیرا نظام احسن در ظرف ظهوری از جهت ظهور، حسن جمال حق است ولی از جهت مقایسه با کمال ذاتی، عین تعیّن، کاستی، ناداری، سرکشی و رویارویی است.

معصوم در تکوین و تشریع مظهر اتم نظام أحسن است. ولی غیرمعصوم نیز باید به اندازۀ توان در رسیدن به درجه های عصمت در آن نظام کوشا باشد و در صورت ارتکاب گناه استغفار کند. باید دانست که گناه در نظام احسن ایجاد اختلال می کند و بر پایۀ آن نظام با واکنش جدی رو به رو می شود و مورد بازخواست و کیفر حق قرار می گیرد.

همان گونه که خداوند می فرماید:

ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ لِیُذِیقَهُم بَعْضَ الَّذِی عَمِلُواْ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ » (1)

در خشکی و دریا به سبب اعمال زشتی که مردم به دست خود مرتکب شدند ، فساد و تباهی نمودار شده است تا [ خدا کیفر ] برخی از آنچه را انجام داده اند به آنان بچشاند ، باشد که [ از گناه و طغیان ] برگردند .

ص:286

از این رو برخی از کیفرهایی که به انسان می رسد به جای اعتراض به حق باید در اعمال خود تجدید نظر کند. به این حال، اعمال انسان پیوسته در بوتۀ آزمایش است تا به سرانجام حقیقت برسد.

مولا علی علیه السلام می فرماید:

بدانید که خدای بزرگ، بندگان را در بوتۀ آزمایش نهاد نه این که آنچه را در درون و ضمایر خود نهفته داشتند نمی دانست؛ بلکه تا آنان را بیازماید که عمل کدام یک بهتر است تا ثواب پاداش و عقاب کیفر باشد. (1)حضرت علی علیه السلام در ستایش خدای سبحان می فرماید:

وَ لاتَحْجُزُهُ هِبَةٌ عَنْ سَلْبٍ وَ لایَشْغَلُهُ غَضَبٌ عَنْ رَحْمَةٍ وَ لاتُولِهُهُ رَحْمَةً عَنْ عِقابٍ . (2)

و عطایش به کسی مانع سلب عطا از دیگری نمی گردد و غضبش او را از رحمتش باز نمی دارد و رحمتش بر کسی او را از کیفر دیگری غافل نمی کند.

البته یک تفاوت اساسی در باب رحمت و غضب خداوند این است که رحمت حق بر خشم او مقدم است و نیز بر هر کسی که وعدۀ پاداش دهد آن را عملی می سازد. امّا به هر که برای کردار زشتی بیم کیفر بدهد اختیار با اوست که عملی سازد یا ببخشد و این از اثرات احاطۀ رحمت بر عالمین است.

ص:287