عین الحیات

تالیف محمدباقر مجلسی

تحقیق مهدی رجائی

ص :2

این امور نماید برای استماع و تمتّع دنیا،و از مرگ کراهت داشته باشد به سبب تعلّقی که به اولاد و اموال و اسباب خود دارد،و زندگانی دنیا را برای این خواهد که از اینها متمتّع شود،یا از فدا کردن خود در راه خدا برای محبّت زندگانی ابا نماید،و ترک جهاد کند یا ترک طاعات و عبادات کند برای اینکه مبادا اعضا و جوارح و قوّتهای او ضعیف شود،این چنین زندگانی را برای این امور خواستن دنیاست و بد است،و موجب شقاوت است،امّا اصل زندگانی این نشأه مایۀ تحصیل سعادت ابدی است،و جمیع معارف و عبادات و علوم و کمالات و خیرات و سعادات در این زندگانی به هم می رسد،و زندگانی را برای تحصیل این امور خواستن و از خدا طلب نمودن مطلوب است.

لهذا حضرت سیّد الساجدین علیه السّلام می فرماید خداوندا مرا عمر ده مادام که عمر من صرف طاعت تو شود،و هرگاه عمر من چراگاه شیطان شود و متابعت او نمایم به زودی قبض روح من بکن پیش از آنکه مستحقّ غضب و عقاب تو شوم (1).و در دعاها طلب درازی عمر بسیار است.

و منقول است که حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام شنید شخصی مذمّت دنیا می کند فرمود:ای مذمّت کنندۀ دنیا که فریفتۀ آن شده ای و بازی آن را خورده ای،آیا فریبش را می خوری و بعد از آن مذمّتش می کنی؟دنیا می تواند که جرم و گناه را بر تو ثابت کند و تو بر آن جرم اثبات نمی توانی کرد،کی تو را غافل نمود از احوال خود؟و به چه چیز و چگونه تو را فریب داد؟و حال آنکه به قبرهای پدران تو و استخوانهای پوسیده ایشان و به خوابگاه مادران تو در زیر خاک تو را عبرت فرمود، و چه بسیار بیماران را متوجّه معالجه ایشان شدی و به دست خود بیمارداری ایشان

ص:4

کردی،و برای ایشان شفا طلب می نمودی،و طبیبان بر سر ایشان حاضر می کردی،و اشفاق و مهربانی تو هیچ نفعی به ایشان نبخشید.

و چندان که حیله کردی به مطلب خود نرسیدی،و چندان که سعی کردی ایشان را از چنگ اجل رها نتوانستی کرد،پس دنیا کی تو را فریب داده است،و حال آنکه آن بیمار را مثلی برای تو گردانید که تو از حال او بر حال خود آگاه شوی،و از نفع نکردن چاره و تدبیر در حال او بر حال خود پند گیری،و به مردن او مردن خود را به یاد آوری.

به درستی که دنیا نیکو خانه ای است برای کسی که پندهای او را باور کند،و خانۀ عافیت است برای کسی که در احوال آن تدبّر نماید و بفهمد،و خانۀ توانگری است برای کسی که توشۀ آخرت خود را از آن برگیرد،و محلّ تنبّه و آگاهی است برای کسی که از اوضاع آن پند گیرد،دنیا محلّ پیغمبران خداست،و وحیهای الهی در اینجا نازل شد،و ملائکۀ حق تعالی در این خانه عبادت کرده اند،و دوستان خدا در این نشأه خدا را پرستیده اند و به رتبۀ محبّت فائز شده اند،و بندگان خالص خدا در دنیا سوداگریها کرده اند،و به اعمال خود رحمت الهی را خریده اند،و بهشت را به سود سوداهای خود برده اند.

پس کی مذمّت دنیا می تواند کرد و حال آنکه پیوسته مردم را از جدائی خود خبر می دهد،و به آواز بلند ندای نیستی و فنای خود را در میان مردم می زند،و بدیهای خود را و اهلش را برای مردم به زبان حال بیان می کند،و به بلاها و دردها و مشقّتهای خود بلاهای آخرت را برای مردم مثل می زند،و به لذّتها و شادیهای خود عیش ها و راحتهای آخرت را به مردم می شناساند،و ایشان را مشتاق آنها می گرداند،پسین کسی را به عافیت می دارد و صبح به مصیبت و محنت می اندازد، گاه امّیدوار می کند و گاه می ترساند،گاه تخویف می نماید و گاه حذر می فرماید،

ص:5

پس جمعی که پندهای آن را نشنیده اند و از موعظه های آن آگاه نشده اند در روز ندامت و حسرت آن را مذمّت خواهند کرد،و گروهی که از آن پندها گرفته اند و توشه ها برداشته اند در قیامت آن را مدح خواهند کرد؛زیرا که آنچه دنیا به یاد ایشان آورد از آن متذکّر و آگاه شدند،و از فنا و نیستی و بدیهای خود به ایشان گفت باور کردند و تصدیق نمودند،و از موعظه های آن پند گرفتند و فایده ها بردند (1).

دوّم:دینار و درهم و اسباب و اموال است،و اینها نیز چنین نیست که اینها همه قسمتی از آن دنیا باشد،چنانچه سابقا مجملی از آن مذکور شد،بلکه آنچه از آن آدمی را از خدا غافل کند و به سبب تحصیل آن مرتکب محرّمات گردد،یا محبّت بسیار به آن داشته باشد که به آن سبب در راه خدا صرف ننماید،و حقوق الهی را از آن ادا نکند،آن دنیا است و بد است،امّا برای کسی که آن را وسیلۀ تحصیل آخرت کند آن بهترین چیزهاست،چنانکه حق تعالی بسیار جماعتی را در قرآن ستایش فرمود که مالهای خود را در راه خدا صرف می نمایند،و بهشت از آن می خرند،پس آنها مایه ای است برای تحصیل سعادت آخرت،و اصل آنها بد نیست،بلکه محبّت اینها داشتن و به سبب آن ترک آخرت نمودن بد است.

چنانکه از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که فرمود:نیکو یاوری است توانگری بر تحصیل تقوا و پرهیزکاری (2).

و در احادیث بسیار از حضرت امام محمّد باقر و امام جعفر صادق علیه السّلام منقول است که فرمودند:نیکو یاوری است دنیا بر تحصیل آخرت (3).

و به سند صحیح منقول است که شخصی به حضرت صادق علیه السّلام گفت:ما طلب

ص:6

دنیا می نمائیم،و دوست می داریم که دنیا رو به ما آورد،حضرت فرمود:برای چه می خواهی آن را؟گفت:می خواهم صرف خود و عیال خود نمایم،و به آن خویشان خود را نوازش کنم،و تصدّق کنم در راه خدا،و به وسیلۀ آن حجّ و عمره بجا آورم،فرمود:این طلب دنیا نیست طلب آخرت است (1).

و در احادیث معتبره وارد شده است که دنیا دو دنیاست:دنیائی هست که آدمی را به آخرت می رساند،و دنیائی هست که ملعون است (2).و در این باب اخبار بسیار است و بعضی را در لمعات بیان کردیم.

سوّم:متمتّع شدن از مستلذّات دنیا،و معاشرت کردن با مردم،و خانه ها و اسباب نفیس داشتن،و جامه های فاخر پوشیدن است،و تحقیق آنها نیز در لمعات گذشت،پس هرگاه دانستی که دنیا اینها نیست که عوام به عقل ناقص خود دنیا نام می کنند،و دنیا و آخرت به یکدیگر بسیار مشتبه می باشد؛زیرا که پادشاهی حضرت سلیمان به حسب ظاهر دنیا می نماید و عین آخرت است،و عبادت کافران و نماز تراویح سنّیان و اعمال صاحبان بدعت و عبادت ریاکاران آخرت می نماید و عین دنیاست.

پس باید اوّل دنیا و آخرت را معلوم کنی،و حقیقت هر دو را بدانی،آنگاه از دنیا رو بگردانی و به آخرت رو کنی،و اگر به نادانی به راه روی،گاه باشد که از آخرت رو به دنیا نیاوری و ندانی.

پس بدان که چنانچه از آیات و اخبار معلوم می شود دنیا امری است مرکّب از جمیع اموری که آدمی را از خدا و محبّت او و تحصیل آخرت بازدارد،و دنیا و

ص:7

آخرت در برابر یکدیگرند،پس هر چیز که باعث قرب به خدا و موجب ثواب آخرت می گردد آخرت است،اگرچه به حسب ظاهر از کارهای دنیا باشد،و هر چیز که برخلاف این باشد دنیاست،پس بسا باشد تاجری تجارتی کند و غرض او تحصیل نفقۀ واجب،یا اعانت محتاجین و تحصیل ثوابهای آخرت باشد،و آن تجارت عین آخرت باشد،و به حسب ظاهر عوام او را طالب دنیا گویند،و بسیار باشد که شخصی پیوسته عبادت کند و عبادت او بدعت باشد،یا غرض او از آن عبادت تحصیل مال و اعتبار دنیا باشد،عبادت او عین دنیاست.

و گاه باشد عابدی به ظاهر ترک دنیا کرده باشد،و در کناری نشسته باشد،و جامه های پشمینه پوشیده باشد،و غرض او مکر و فریب باشد،و خدا منظورش نباشد،و هر تاری از تارهای خرقۀ او دام تزویری باشد برای تسخیر دلهای مردم،و ریسمان وحدتش کمندی باشد برای جمعیّت و کثرت مریدان،و پیوسته مشغول بدعتی چند باشد که موجب وزر و وبال او شود،و به مردم نماید که من ترک دنیا کرده ام،و احوال او عین دنیا باشد.

و علم که اشرف کمالات است بسا باشد عالمی آن را وسیلۀ دنیای خود کند،و از جمیع اشقیا کمتر باشد،و بسا باشد فقیری که مال ندارد محبّت مال را زیاده از آن کسی داشته باشد که مال بسیار دارد،و تعلّق به آنها نداشته باشد.

پس معلوم شد دنیا و آخرت خصوصیّت به وضعی و عملی و جماعتی ندارد،و قاعدۀ کلّیش همان است که بیان کردیم،و سابقا معلوم شد که خدا آن قانون را از شریعت مقدّس خود می گرداند،و نبوی می توان دانست،پس آنچه از شرع ظاهر شود که خدا از خلق خواسته و موجب خوشنودی اوست اگر با شرایط و اخلاص بجا آورند آخرت است،خواه نماز باشد،و خواه تجارت،و خواه مجامعت،و خواه معاشرت مردم باشد.

ص:8

و دنیا آن چیزی است که غیر اینها باشد،و آن بر چند قسم است:

دنیای حرامی که آدمی به سبب ارتکاب آن مستحقّ عقوبت الهی می گردد،و آن به این می شود که مرتکب یکی از محرّمات الهی گردد،خواه در عبادت،و خواه در معاشرت،و خواه در جمع اموال و ارتکاب معاصی و غیر آن.

و دنیای مکروهی می باشد که مرتکب امری چند شود که از آنها نهی کراهت فرموده،و حرام نکرده تحصیل زیادتیهای اموال و مساکن و اسباب از ممرّ حلال که آدمی را از کمالات محروم کند،و از تحصیل آخرت باز دارد.

و دنیای مباح مرتکب لذّتهای مباح شدن است،و غیر آن از چیزهائی که نه خدا به آن امر فرموده و نه نهی کرده بلکه حلال کرده،و اینها نیز غالب اوقات چون مانع تحصیل کمالات و سعادات اخروی است به تقسیم دوّم برمی گردد،و گاه باشد کسی اینها را به نیّت های صحیح خود وسیلۀ عبادتی و سعادتی گرداند،و به قصد قربت واقع سازد و عبادت شود،و اکثر مباحات را به قصد قربت عبادت می توان کرد،و گاه باشد که ترک این مباحات را بلکه مستحبّات را به نادانی خود عبادتی داند و آن را ترک دنیا نام کند،و به سبب آن معاقب شود که بدعتی در دین کرده باشد.

چنانچه به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که فرمود:زهد در دنیا آن نیست که مال خود را ضایع کنی،و نه اینکه حلال را بر خود حرام گردانی،بلکه زهد و ترک دنیا آن است که اعتماد تو بر آنچه در دست داری زیاده نباشد از اعتماد تو بر خدا (1).

و از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام منقول است که فرمود:زهد در دنیا آن است که

ص:9

طول امل را از خود دور نمائی،و به نعمتهای خدا شکر کنی،و از محرّمات الهی بپرهیزی (1).

و از حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام پرسیدند از معنی زهد،فرمود:آن است که محرّمات الهی را ترک نمائی (2).

و امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود:مردم بر سه قسمند:زاهد،و صابر،و راغب.امّا زاهد پس اندوه و شادی دنیا از دل او به در رفته،پس به چیزی از دنیا که او را حاصل شود شاد نمی شود،و بر چیزی از دنیا که از او فوت شود تأسّف نمی خورد و محزون نمی شود.و امّا صابر پس آرزوی دنیا در دل او هست،و چون میسّر شد نفس خود را لجام می کند و منع می نماید از آن برای عاقبت بدی که از دنیا می داند، و به این سبب آن را دشمن می دارد.و امّا راغب در دنیا پس پروا ندارد که از کجا دنیا را اخذ نماید از حلال یا حرام،و پروا نمی کند که در تحصیل دنیا غرض فاسد و باطل شود یا نفسش هلاک شود یا مروّتش برطرف شود،پس این جماعت در گرداب دنیا افتاده اند و دست و پا می زنند و اضطراب می کنند (3).

پس کسی که خواهد ترک دنیا نماید باید اوّل تحصیل علم بکند،و معلوم کند خدا کدام عمل را طلبیده،و کدام طریقه را پسندیده،و آثار پیغمبر و اهل بیت او صلوات اللّه علیهم را تتّبع نماید،یا از اهلش معلوم کند،و سنّت و طریقۀ ایشان را پیش گیرد،و واجبات و سنّتها را به عمل آورد،و محرمات و مکروهات را ترک نماید،و در هر امری از امور ملاحظه نماید که شارع در آن باب چه تکلیف نموده آن را به عمل آورد،و مباحات خود را به نیّتهای صحیح چنانچه در باب نیّت بیان کردیم به عبادت برگرداند.

ص:10

و چون در ارتکاب این امور شهوات نفسانی و وساوس شیاطین جنّ و انس معارض آدمی می شوند باید به توسّل به جناب مقدّس ایزدی،و تفکّر در قوانین شریعت نبوی،و تحمّل مشقّت طاعات،نفس را رام و منقاد شرع کند،و خیالاتی که مخالف شرع است در هر باب به معارضه و مجادله از نفس بیرون کند،تا به راه حق هدایت یابد،و ترک دنیا کرده باشد،و اگرنه اکثر تارکان دنیا طالبان دنیایند،و به سبب جهالت و نادانی خود را موفّق می دانند،و تفصیل این مطلب موقوف است بر بیان تفاصیل آداب و سنن و طریقۀ اهل بیت علیهم السّلام،و آن در این کتاب میسّر نمی شود،انشاء اللّه کتابی جداگانه نوشته می شود.

و غرض از ذکر این مجمل این بود که اکثر عوام از این راه فریب می خورند کسی را که بر وضع غریبی مخالف وضعهای متعارف می بینند بی آنکه ملاحظه کنند آن وضع موافق شرع است و پسندیده حق است متابعت می نمایند،و به سبب آن گمراه می شوند،شاید کسی را که خدا هدایت او را خواسته باشد به این کلمات هدایت یابد،امّا اکثر آن جمعی که ضلالت در نفس ایشان قرار گرفته به اینها هدایت نمی یابند،و باعث زیادتی رسوخ ایشان در باطل می گردد،و اللّه یهدی من یشاء الی صراط مستقیم.

یا أباذر انّ اللّه تبارک و تعالی لم یوح الیّ أن أجمع المال،و لکن أوحی الیّ أن سبّح بحمد ربّک و کن من الساجدین،و اعبد ربّک حتّی یأتیک الیقین.

یا أباذر انّی ألبس الغلیظ،و أجلس علی الأرض،و ألعق أصابعی، و أرکب الحمار بغیر سرج،و أردف خلفی،فمن رغب عن سنّتی فلیس منّی.

ص:11

یا أباذر حبّ المال و الشرف أذهب لدین الرجل من ذئبین ضاریین فی زرب الغنم،فأغارا فیها حتّی أصبحا فما ذا أبقیا منها.

ای ابوذر حق تعالی به سوی من وحی نفرستاده که من جمع مال نمایم،و لیکن به سوی من وحی فرستاد که تسبیح کن پروردگار خود را،و منزّه دان او را و به پاکی یاد کن از هر چیز که در ذات و صفات و افعال شایستۀ او نیست،و تسبیح را با حمد پروردگار خود بجا آور که او را بر جمیع نعمتها که به تو کرامت فرموده به زبان و دل و اعضاء و جوارح شکر نمائی،یا آنکه چون توفیق تسبیح بیابی آن را از جانب خدا بدان،و او را بر این نعمت شکر کن،و از جمله نمازگزاران باش،یا از جملۀ سجده کنندگان باش در نماز و غیر نماز،و عبادت پروردگار خود بکن بر هر حالی تا وقتی که در رسد تو را مرگ که متیقّن است رسیدن آن به هر زنده ای از مخلوقات، یعنی تا زنده ای ترک بندگی مکن.

ای ابوذر من جامه های کنده می پوشم،و روی خاک می نشینم،و انگشتان خود را در هنگام طعام خوردن می لیسم،و بر الاغ بی زین و پالان سوار می شوم،و دیگری را با خود ردیف می کنم،پس هرکه سنّت مرا ترک نماید و از آن کراهت داشته باشد از من نیست.

ای ابوذر محبّت مال و شرف و بزرگی دنیا دین آدمی را بیشتر تلف و ضایع می کند از تلف کردن دو گرگ گرسنه درنده که در رمۀ گوسفندی شب درآیند و تا صبح غارت کنند،این دو گرگ از آن گوسفندان چه چیز باقی خواهند گذاشت، همچنین این دو گرگ درنده که یکی محبّت مال است و یکی محبّت جاه در این شب تار غفلت و جهالت دین آدمی را چنین به غارت می برند،و چون پرده های غفلت را از دیده برمی گیرند بعد از مرگ و صبح آگاهی طلوع می کند به مقتضای

ص:12

الناس نیام فاذا ماتوا انتبهوا از خواب غفلت بیدار می شوند معلوم می شود که چه ضررها به دین رسانیده اند.

چنانچه حضرت صادق علیه السّلام فرمود:کسی که یقین داند حساب قیامت حق است جمع مال چرا می کند (1).

و در حدیث دیگر فرمود:در میان بنی اسرائیل در زمانی قحط عظیم به هم رسید به حدّی که قبرهای مرده ها را می شکافتند و گوشتهای ایشان را خوردند،در یکی از آن قبرها لوحی یافتند که بر آن نوشته بود:من فلان پیغمبرم،و قبر مرا فلان حبشی نبش خواهد کرد،بدانید آنچه را پیش فرستاده بودیم یافتیم،و آنچه صرف کرده بودیم بر وجه طاعت سود بردیم،و آنچه از عقب خود گذاشتیم زیان کردیم به ما نفعی نداد (2).

و از عبد اللّه بن عباس منقول است که:اوّل درهم و دیناری را که بر روی زمین سکّه زدند شیطان را بر آنها نظر افتاد،پس برداشت و بر دیده گذاشت،و بر سینۀ خود گرفت،و از شادی فریاد زد و آنها را در برگرفت و گفت:شماها باعث روشنی چشم من و میوۀ دل منید،و مردمی که شما را دوست دارند دیگر پروا ندارم از اینکه بت نپرستند،و مرا از ایشان همین کافی است که شما را دوست دارند (3).

و از حضرت امام رضا علیه السّلام منقول است که:جمع نمی شود مال مگر به چند خصلت زشت:به بخل بسیار،و آرزوهای دراز،و حرصی که بر آدمی غالب باشد، و قطع رحم،و اختیار کردن دنیا بر آخرت (4).

و منقول است به سند معتبر از حضرت رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله که به صحابه فرمودند:

کدام یک از شما مال وارث را از مال خود دوست تر می دارید؟گفتند:یا رسول اللّه

ص:14

هیچ یک از ما چنین نیستیم،فرمود:بلکه همه این حال دارید بعد از آن فرمود:

فرزند آدم می گوید مال من و مال من آیا از مال به غیر این از تو هست که طعامی را بخوری و فانی کنی،و جامه ای را بپوشی و کهنه کنی،یا مال را تصدّق کنی و برای خود ذخیره کنی،و آنچه غیر اینهاست مال وارث است (1).

و در حدیث دیگر فرمود:هیچ تکلیفی بر بندگان دشوارتر نیست از دادن حقوق اموال (2).

و فرمود:دینار و درهم هلاک کرد جمعی را که پیش از شما بودند،و شما را نیز هلاک خواهد کرد (3).

و فرمود:هرکه محبّت این دو سنگ را بر محبّت خدا ترجیح دهد با اینها محشور خواهد شد (4).

و از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام منقول است که:سه چیز است که باعث فتنه و ضلالت مردم می شود:اوّل محبّت زنان،و آن شمشیر شیطان است.دوّم:شراب خوردن،و آن تلۀ شیطان است.سوّم محبّت دینار و درهم،و آن تیر شیطان است، پس کسی که زنان را دوست دارد به باطل از زندگانی خود منتفع نمی شود،و کسی که شراب را دوست دارد بهشت بر او حرام است،و کسی که دینار و درهم را دوست دارد بندۀ دنیاست (5).

و فرمود:حضرت عیسی علیه السّلام می فرمود:دینار مرض دین است،و عالم طبیب

ص:15

دردهای دین است،پس چون ببینید که طبیب مرض را به سوی خود می کشد او را متّهم دارید،و با عالمی که محبّت دینار و درهم دارد اعتماد مکنید،و بدانید هرگاه او خیر خود را نخواهد خیرخواه دیگران نخواهد بود (1).

حق تعالی افضل است؟فرمود:هیچ عملی بعد از معرفت خدا و رسول و ائمّه علیهم السّلام بهتر از دشمنی دنیا نیست،به درستی که دنیا را شعبه های بسیار هست و گناهان را نیز شعبه های بسیار هست،پس اوّل معصیتی که از مخلوق سرزد تکبّر بود در هنگامی که شیطان از سجدۀ حضرت آدم ابا نمود و تکبّر کرد،و از جملۀ کافران شد.

دیگر حرص بود که آدم و حوّا را باعث شد به این که حق تعالی به ایشان فرمود از هرچه خواهید از میوه های بهشت بخورید و نزدیک شجرۀ منهیّه مروید که از جملۀ ستمکاران بر خود خواهید بود اگر از آن تناول نمائید،پس با آنکه احتیاج به میوۀ آن درخت نداشتند خوردند،و این معنی در میان ایشان پیدا شد تا روز قیامت، چنانچه می بینی خطاهائی که فرزندان آدم مرتکب می شوند چیزی چند است که به آنها احتیاج ندارند.

دیگر حسد بود که از قابیل صادر شد،و برادر خود را کشت از روی حسد و رشک،پس از اینها شعبه ها به هم رسید از محبّت زنان،و محبّت دنیا،و محبّت ریاست و بزرگی،و محبّت راحت،و محبّت سخن گفتن باطل،و محبّت تفوّق بر مردم و محبّت بسیاری اموال و اسباب،پس اینها هفت خصلت بدند که جمع شده اند در محبّت دنیا،پس چون پیغمبران و علما این را دانستند گفتند:محبّت دنیا سر همۀ بدیها و گناهان است،و دنیا دو قسم است یکی دنیائی که آدمی را کافی باشد،و زیاده بر آن ملعون است (1).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه طلب نماید ریاست و

ص:17

سرکرده بودن را هلاک می شود (1).

و در حدیث دیگر فرمود:زینهار بپرهیزید از جماعتی که ریاست می طلبند و بزرگی را بر خود می بندند،و اللّه صدای کفش بر پشت کسی بلند نمی شود به باطل مگر اینکه خودش هلاک می شود،و دیگران را هلاک می کند (2).

و به سند صحیح منقول است که:نزد امام موسی کاظم علیه السّلام شخصی را نام بردند که او ریاست را دوست می دارد،فرمودند که:دو گرگ درنده در گلۀ گوسفند بیفتند شبانشان حاضر نباشد ضرر به آن گله نمی رسانند آن قدر که طلب ریاست ضرر به دین مسلمانان می رساند (3).

و به سند معتبر منقول است که حضرت صادق علیه السّلام فرمود:هرکه سرداری و ریاست مردم کند ملعون است،و هرکه طلب آن نماید ملعون است،و هرکه در خاطر خود آن را داشته باشد و محبّتش در دلش باشد ملعون است (4).

و به سند صحیح از محمّد بن مسلم منقول است که حضرت صادق علیه السّلام فرمود:

گمان مکنید من نیکان و بدان شما را نمی شناسم،و اللّه بدترین شما کسی است که دوست دارد مردم از پی او راه روند و سرکردۀ ایشان باشد،به درستی که چنین کسی یا دروغگوست یا بی عقل است (5).

و به سند معتبر از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:اوّل چیزی که خدا را به آن معصیت کردند شش خصلت بود:محبّت دنیا،و محبّت ریاست،و محبّت

ص:18

طعام،و محبّت زنان،و محبّت خواب،و محبّت راحت (1).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که به سفیان بن خالد فرمود:زینهار طلب ریاست مکن که هیچ کس آن را طلب نکرد مگر آنکه هلاک شد،او گفت:فدای تو گردم پس ما همه هلاک شده ایم،زیرا هیچ یک از ما نیست مگر آنکه می خواهد نامش مذکور شود،و مردم نزد او بیایند،و حدیث از او اخذ نمایند،حضرت فرمود:آن مراد نیست که فهمیدی،آنچه بد است آن است که شخصی را به غیر از امام به حق از برای خود پیشوا قرار دهی،و آنچه از پیش خود گوید تصدیقش نمائی،و مردم را به متابعت گفتۀ او بخوانی (2).

شکستگی باشد،و در امری رفعت نطلبد،و تفوّق در آن امور نجوید،و نظر به اصل و حسب خود بکند،و ملاحظه نماید که اصلش منی گندیده بود،و مدّتی غذایش خون حیض بوده،و بعد از آن تا زنده است حامل انواع کثافات و نجاسات است از خون و بلغم و صفرا و سودا و بول و غایط،و هریک از آنها که از او جدا می شود خودش از آنها نفرت می کند،و آخر کارش آن است که جیفۀ گندیده ای می شود که هیچ چیز از آن متعفّن تر نمی باشد،و تمام بدنش چرک و ریم و کرم می شود،اینها کثافتهای بدن آدمی است،و کثافت روح به سبب اخلاق ذمیمه و جهل و نادانی به صد هزار مرتبه از اینها بدتر است.

پس چنین کسی را سزاوار است که به نقص و عجز و شکستگی خود همیشه اعتراف داشته باشد،و چندان که آدمی کامل تر می شود علم او بر زبونی و بیچاره گیش بیشتر می شود،و تواضع و فروتنی او بیشتر می شود،چنانچه از اطوار انبیاء و اوصیا علیهم السّلام معلوم است،و چون شکستگی کار بنده است،و رفعت و بلندی کار خداوند است،چندان که بنده در کار خود بیشتر می افزاید خداوند کار خود را افزون تر و او را بلندتر می کند،و اگر خود خواهد که خود را بلند کند چون کار او نیست چندان که سعی می کند پست تر می شود.

چنانچه در خبر صحیح از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:حق تعالی دو ملک موکّل گردانیده که هرکس از برای خدا تواضع و فروتنی کند او را بلند کنند،و هرکه تکبّر کند او را پست و ذلیل کنند (1).

و در حدیث دیگر فرمود:حق تعالی به حضرت داود علیه السّلام وحی نمود:ای داود چنانچه نزدیک ترین مردم نزد من تواضع کنندگانند،دورترین مردم از من

ص:20

متکبّرانند (1).

و در حدیث دیگر فرمود:حق تعالی وحی نمود به حضرت موسی علیه السّلام:ای موسی می دانی چرا تو را از میان سایر مردم برگزیدم و کلیم خود گردانیدم؟موسی عرض کرد:به چه سبب؟حق تعالی فرمود:در میان مردمان نظر کردم نیافتم کسی را که مذلّت و شکستگی او نزد من زیاده از تو باشد،ای موسی وقتی نماز می کنی پهلوی روی خود را نزد من بر خاک می گذاری (2).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:از جملۀ تواضع آن است که در مجلس به پست تر از مکان خود راضی شوی،و به هرکه برخوری بر او سلام کنی،و ترک جدل نمائی هرچند محق باشی،و نخواهی که مردم تو را ستایش کنند بر پرهیزکاری خدا (3).

و به سند معتبر از حضرت امام رضا علیه السّلام منقول است که:تواضع آن است که از حق مردم ادا کنی آن قدر که می خواهی از حق تو ادا کنند (4).

و در حدیث دیگر منقول است که از آن حضرت پرسیدند کدام است اندازۀ تواضع که بنده هرگاه به آن متّصف شود او را متواضع گویند؟فرمود:تواضع را درجات بسیار هست،از جملۀ آنها آن است که آدمی قدر خود را بلندتر از مرتبۀ خود قرار ندهد،و دل خود را از کبر و عجب سالم دارد،و نخواهد به کسی برساند مگر چیزی را که خواهد مردم به او برسانند،و اگر بدی از مردم بیند تدارک آن به نیکی و احسان بکند،و مردم از غضب او ایمن باشند،و از بدیهای مردم عفو کند،

ص:21

و خدا نیکوکاران را دوست می دارد (1).

و در حدیث معتبر دیگر منقول است که حضرت صادق علیه السّلام نظر فرمود به شخصی از اهل مدینه که از برای خود چیزی خریده بود و خود برداشته به خانه می برد،چون آن شخص حضرت را دید شرم کرد،حضرت فرمود:برای عیال خود خریده ای،و از برای ایشان برداشته ای که به خانه برسانی،و اللّه اگر من از زبان اهل مدینه نمی ترسیدم دوست می داشتم که خود چیزی بخرم و از برای ایشان ببرم (2).

و به سند معتبر از آن حضرت منقول است که:روزی حضرت علی بن الحسین علیه السّلام بر جماعتی گذشتند که مبتلا به خوره بودند،و حضرت بر الاغی سوار بودند،و ایشان مشغول چاشت خوردن بودند،حضرت را تکلیف کردند به طعام خود،حضرت فرمود:اگر من روزه نبودم اجابت شما می نمودم،چون به خانه تشریف آوردند فرمودند:طعام نیکوئی برای ایشان مهیّا کردند،و ایشان را طلبیدند،و با ایشان طعام تناول فرمودند (3).

و منقول است که:حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام حضرت امام حسن علیه السّلام را وصیّت فرمود به تواضع و فروتنی که از بهترین عبادات است (4).

و به اسانید بسیار از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:هیچ کس تواضع و شکستگی نکرد مگر اینکه خدا او را بلند مرتبه گردانید (5).

و حضرت علی بن الحسین علیه السّلام فرمود:حسبی نیست هیچ قرشی و عربی را مگر

ص:22

به تواضع (1).

و به سند معتبر منقول است از حضرت امام موسی کاظم علیه السّلام که:چون حضرت نوح به کشتی نشست،و آنچه لازم بود به کشتی برد،کشتی مأمور شد به هرجا که خدا فرماید برو،پس به نزد خانۀ کعبه رفت،و هفت شوط طواف کرد،و آن طواف نساء بود،و دیگر روان شد،پس حق تعالی وحی فرمود به کوهها که من کشتی بندۀ خالص خود نوح را بر یکی از شماها قرار خواهم داد،پس همه سربلندی و گردن فرازی کردند،و هریک را گمان این بود که کشتی بر روی او خواهد نشست،و جودی که تلّ نجف اشرف و نزد شماست تواضع و شکستگی کرد،و گفت:من با این پستی کجا قابل آنم که کشتی بر روی من قرار گیرد،پس کشتی به امر الهی آمد و سینۀ خود را بر جودی گذاشت،پس در آن وقت حضرت نوح به خدا استغاثه نمود به زبان سریانی که یا ماری أتقن،یعنی:ای پروردگار ما را به اصلاح آور (2).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هنگامی که جعفر بن ابی طالب در حبشه بود نجاشی پادشاه حبشه روزی جعفر و یارانش را طلب نمود، چون به نزد او آمدند دیدند که بر روی خاک نشسته،و جامه های کهنه پوشیده است،جعفر فرمود:چون او را بر آن حال دیدم ترسیدم،پس چون دیدند که رنگهای ما از خوف متغیّر شد گفت:شکر و سپاس می کنم خداوندی را که پیغمبر خود را بر دشمنان نصرت داده،و دیدۀ او را روشن گردانیده،می خواهید شماها را بشارت دهم؟گفتیم:بلی.

گفت:در این ساعت یکی از جاسوسان من از جانب ولایت شما آمد،و خبر

ص:23

آورد که حق تعالی پیغمبرش را بر دشمنان یاری داد،و دشمنان او را هلاک کرد،و فلان و فلان و جمعی از اسیران بدر را نام برد که اسیر گشتند،و ملاقات ایشان در جائی واقع شده بوده است که آن را بدر می گویند،و درخت اراک بسیار در آنجا هست،و گویا آن موضع الحال در نظر من است که آقائی داشتم و گوسفندان او را در آن وادی می چرانیدم.

پس جعفر گفت:ای پادشاه چرا بر خاک نشسته ای؟و این جامه های کهنه را پوشیده ای؟گفت:ای جعفر از جملۀ آدابی که حق تعالی به حضرت عیسی فرستاده،و از جملۀ حقوق الهی بر بندگان آن است که چون خدا به ایشان نعمتی تازه کرامت فرماید،تواضع و شکستگی به درگاه او ببرند،پس چون حق تعالی چنین نعمتی به پیغمبر ما کرامت فرموده،من این فروتنی و شکستگی را نزد خدا اظهار می نمایم.

پس چون این خبر به حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله رسید به اصحاب خود فرمود:به درستی که صدقه باعث زیادتی و کثرت مال می شود،پس بسیار تصدّق کنید تا خدا شما را رحم فرماید،و تواضع موجب زیادتی رفعت می گردد،پس تواضع و شکستگی را پیشۀ خود کنید تا خدا در دنیا و آخرت شما را بلند مرتبه گرداند،و از مردم عفو کردن سبب زیادتی عزّت است،پس از جرمهای مردم عفو نمائید تا خدا شما را عزیز و غالب گرداند (1).

و از حضرت امام حسن عسکری علیه السّلام منقول است که:شأن و منزلت آن کس نزد خدا عظیم تر است که حقّ برادران مؤمن خود را بیشتر شناسد،و حرمت ایشان را بیشتر دارد،و کسی که فروتنی و تواضع کند برای برادران خود،نزد حق تعالی از

ص:24

جملۀ صدّیقان است،و از شیعۀ خاصّ حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام است،و به درستی که پدری و پسری از مؤمنان به خانۀ حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام وارد شدند، پس برخاستند و ایشان را گرامی داشتند،و در صدر مجلس ایشان را جا دادند،و نزد ایشان نشستند،و فرمودند طعامی برای ایشان حاضر کردند.

چون ایشان تناول کردند قنبر طشت و ابریق چوبی آورد،و دستمالی که دست را خشک کنند،پس حضرت برخاستند و ابریق را گرفتند که آب بر دست پدر بریزند، او بر خاک افتاد و گفت:یا امیر المؤمنین چگونه من راضی شوم که خدا ببیند تو آب بر دست من بریزی،حضرت فرمود:بنشین و دست بشو که می خواهم خدا ببیند که برادر مؤمن تو خدمت می کند تو را تا حق تعالی او را در بهشت کرامت فرماید مثل ده برابر اهل دنیا از خدمتکاران و غلامان،پس آن مرد نشست حضرت فرمود:

قسم می دهم تو را به حقّ عظیمی که بر تو دارم با اطمینان خاطر دست بشوئی، چنانچه اگر قنبر دست تو را می شست مطمئن می بودی.

پس چون حضرت فارغ شدند ابریق را به محمّد بن حنفیه دادند،و فرمودند:

ای فرزند اگر این پسر با پدرش همراه نمی بود آب بر دست او می ریختم،و لیکن خدا راضی نیست که پدر و پسر را حرمت مساوی دانند چون با یکدیگر باشند، چون پدر آب بر دست پدر ریخت باید پسر بر دست پسر بریزد،محمّد بن حنفیّه آب بر دست پسر ریخت، پس حضرت امام حسن عسکری علیه السّلام فرمود:هرکه متابعت امیر المؤمنین علیه السّلام کند در این باب شیعۀ اوست حقا (1).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:جامۀ حضرت رسالت پناهی کهنه شده بود،شخصی دوازده درهم به خدمت آن حضرت آورد به

ص:25

هدیه،حضرت فرمود:یا علی این درهم را بگیر و برای من جامه ای بخر که بپوشم، حضرت به بازار رفتند،و با آن دوازده درهم پیراهنی خریدند،و به نزد حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله آوردند،حضرت فرمودند،یا علی جامه ای از این پست تر مرا خوش تر می آید،گمان داری که صاحبش پس بگیرد،حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام فرمودند:

ببینم شاید راضی شود به بازار رفتند،و گفتند:حضرت رسول این جامه را نپسندیده،و جامه ای از این کم قیمت تر می خواهند اگر راضی هستی جامه را بگیر و زر را بده،آن مرد راضی شد و زر را داد.

حضرت آن را به خدمت حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله آوردند،و جناب مقدّس نبوی با آن حضرت به اتّفاق متوجّه بازار شدند،در عرض راه کنیزکی را دیدند که نشسته است و گریه می کند،حضرت رسول از او پرسیدند سبب گریۀ تو چیست؟گفت:یا رسول اللّه صاحب من چهار درهم به من داد که برای او چیزی بخرم گم کردم،و اکنون از ترس به خانه نمی توانم رفت،حضرت چهار درهم به او دادند،و فرمودند:

به خانۀ خود برگرد،و به بازار تشریف بردند،و پیراهنی به چهار درهم خریدند و پوشیدند،و حمد الهی فرمودند.

و چون از بازار بیرون آمدند مرد عریانی را دیدند که می گوید:هرکه بر من جامه بپوشاند حق تعالی از جامه های بهشت بر او پوشاند،حضرت آن پیراهن را کندند و به سائل دادند،و به بازار برگشتند،و پیراهن دیگر به چهار درهم خریدند و پوشیدند،و حمد الهی فرمودند،و به جانب منزل روان شدند،در عرض راه دیدند همان کنیزک نشسته است از او پرسیدند چرا به خانه نرفته ای؟گفت:یا رسول اللّه دیر کرده ام می ترسم مرا بزنند،حضرت فرمودند:پیش باش و راه خانه را به من بنما تا بیایم و تو را شفاعت کنم،حضرت رفتند تا بر در خانۀ ایشان ایستادند،و فرمودند:السّلام علیکم ای اهل خانه،ایشان جواب نگفتند،بار دیگر فرمودند

ص:26

جواب نگفتند،در مرتبۀ سوّم گفتند:علیک السّلام یا رسول اللّه و رحمة اللّه و برکاته، حضرت فرمود:چرا در مرتبۀ اوّل و دوّم جواب نگفتید؟گفتند:چون سلام تو را شنیدیم از برای برکت خواستیم سلام تو بر ما زیاده گردد،حضرت فرمود:این کنیزک دیر به خانه آمده است او را آزار مکنید،ایشان گفتند:یا رسول اللّه برای قدم تو او را آزاد کردیم،حضرت فرمود:الحمد للّه من هیچ دوازده درهمی ندیدم که برکتش از این دوازده درهم بیشتر باشد،خدا به این زر دو مؤمن را پوشانید،و بنده ای را آزاد کرد (1).

و به سند معتبر منقول است از محمّد بن مسلم که روزی به خدمت حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام رفتم،حضرت طعام تناول می فرمودند،مرا تکلیف نمودند،بعد از آن فرمودند:مگر گمان داری حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله از روزی که مبعوث شد تا روزی که از دنیا رفتند هرگز تکیه زده چیزی تناول فرموده اند،نه و اللّه هرگز چشمی ندید آن حضرت را که در حال طعام خوردن تکیه فرموده باشد،بعد از آن فرمود:گمان داری که آن حضرت از نان گندم سه روز پی درپی تناول فرموده باشد،نه و اللّه که سه روز متوالی از نان گندم سیر نشدند از روزی که مبعوث به رسالت شدند تا وقتی که به رحمت ایزدی پیوستند،من نمی گویم که جدّم را این مقدور نبوده،بلکه گاه بود به یک کس صد شتر عطا می فرمودند،اگر می خواستند سیر بخورند و طعامهای لذیذ بخورند می توانستند.

و به درستی که جبرئیل کلید گنجهای زمین را برای آن حضرت آورد سه مرتبه،و مخیّر کرد آن حضرت را در قبول ورد،و گفت:اگر قبول کنی خدا از درجۀ تو در قیامت چیزی کم نخواهد کرد،و در هر مرتبه آن حضرت تواضع و شکستگی را

ص:27

اختیار فرمود،و هرگز از آن حضرت چیزی سؤال نکردند که بفرماید نه،اگر بود عطا می فرمود،و اگر نبود می فرمود چون به هم رسد خواهیم داد،و هرگز چیزی را از جانب حق تعالی عطا نفرمود که عطای او را امضا نکند،و گاه بود که بهشت را ضامن می شدند و عطا می فرمودند،و حق تعالی برای او تسلیم می نمود.

محمّد بن مسلم گوید:بعد از آن حضرت دست مرا گرفتند،و فرمودند:امام شما حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام به روش بندگان می نشستند،و به روش بندگان طعام تناول می فرمودند،و به مردم نان گندم و گوشت اطعام می فرمودند،و به خانه می رفتند و خود نان و زیت تناول می فرمودند،و دو پیراهن کنده سنبلانی می خریدند،و بهترش را به غلام خود می پوشانیدند،و زبون تر را خود می پوشیدند،و اگر آستینها از انگشتان می گذشت می بریدند،و اگر پیراهن از کعب بلندتر بود کوتاه می کردند.

و هرگز دو امر بر آن حضرت وارد نشد مگر آنکه آنچه بر بدن دشوارتر بود اختیار می فرمود،و پنج سال پادشاهی مردم کرد از برای خود آجری روی آجری و خشتی روی خشتی نگذاشتند،و هرگز زمینی را به اقطاع خود نگرفتند،و سرخ و سفیدی از آن حضرت به میراث نماند مگر هفتصد درهم که از عطاهای آن حضرت مانده بود که می خواستند برای خود کنیزکی بخرند،و هیچ کس طاقت عبادت آن حضرت را نیاورد،و حضرت علی بن الحسین علیه السّلام مطالعه می فرمودند کتاب احوال حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام را و به زمین می گذاشتند و می فرمود:کی طاقت این عمل دارد (1).

و به سند دیگر منقول است که:حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام روزی به نزد بزّازی

ص:28

رفتند،و فرمودند:دو جامه به من بفروش،آن مرد گفت:یا امیر المؤمنین آنچه شما می خواهید من دارم،چون دیدند که آن شخص حضرت را شناخت به دکّان دیگر رفتند که پسری در آن دکّان بود که حضرت را نمی شناخت،و دو جامه خریدند یکی را به سه درهم-که به حساب این زمان صد و هفتاد و چهار دینار می شود-و یکی را به دو درهم،پس به قنبر فرمود:آن را که به سه درهم خریده ام تو بردار،و این را که به دو درهم خریده ام من بپوشم،قنبر گفت:یا امیر المؤمنین آنکه بهتر است تو به آن سزاوارتری که بر منبر می روی،و در حضور مردم خطبه می خوانی، حضرت فرمود:تو جوانی و جوانان را خواهش این امور می باشد،و من از خدا شرم می دارم که در پوشش خود را بر تو زیادتی دهم،و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله شنیدم که می فرمود:از آنچه می پوشید به غلامان خود بپوشانید،و آنچه می خورید به ایشان بخورانید،چون پیراهن را پوشیدند آستینش را کشیدند دراز بود بریدند،و فرمودند:کلاهی برای فقرا از آن بدوزند.

پس چون پدر آن پسر به دکّان آمد یافت که آن حضرت آمده و جامه ای خریده اند،دو درهم را برداشت و به خدمت آن حضرت آمد،و عرض کرد پسر من شما را نشناخته بود و دو درهم را از شما نفع گرفته است،حضرت فرمود:به قیمتی راضی شدیم و خریدیم دیگر چیزی را پس نمی گیریم (1).

و منقول است که:روزی عمرو بن حریث در موقع چاشت به خدمت حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام آمد دید که فضّه انبانی آورده که مهر مبارک حضرت بر آن بود، چون گشود از آنجا نان خشک پرسبوسی بیرون آورد،عمرو گفت:ای فضّه چرا این آرد را نپخته ای و پاکیزه نکرده ای؟گفت:پیشتر می کردم مرا منع نمود،و گاهی

ص:29

طعام لذیذی در این همیان داخل می کردم برای همین مهر بر آن می زنند،پس حضرت آن نان را گرفتند در کاسه ای ریزه کردند آب بر آن ریختند،و نمک بر آن پاشیدند و تناول فرمودند،بعد از آن فرمودند:این محاسن را برای خوردن به آتش جهنّم آشنا نمی کنم،و این مرا کافی است (1).

و در حدیث دیگر منقول است:سوید بن غفله در روز عیدی به خدمت حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام آمد،دید نان خشکی و آردی با شیر پخته نزد حضرت گذاشته است،گفت:یا امیر المؤمنین روز عید این است غذای تو؟فرمود:این عیدی است برای کسی که از گناه آمرزیده باشد (2).

و حضرت صادق علیه السّلام فرمود:حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام هیزم و آب به دوش خود به خانه می بردند،و خانه را جاروب می کردند،و حضرت فاطمه علیها السّلام آسیاب می کردند و خمیر می کردند و می پختند (3).

و به سند دیگر مروی است که:حضرت در کوفه خرمائی خریده بودند،و بر کنار ردا کرده و به خانه می بردند،اصحاب چون دیدند مبادرت نمودند که از آن حضرت بگیرند و به خانه رسانند،حضرت فرمود:صاحب خانه سزاوارتر است به بار ایشان برداشتن از دیگران (4).

و به روایت دیگر فرمود:از کمال کامل چیزی کم نمی شود که نفعی خود به عیال خود برساند (5).

ص:30

و در روایات دیگر وارد شده است که:حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام در پنج وقت پای برهنه می رفتند و نعلین را به دست چپ می گرفتند:در عید فطر واضحی که به مصلّی می رفتند،و در روز جمعه که به نماز می رفتند،و در موقعی که به عیادت بیماری یا تشییع جنازه می رفتند،و می فرمودند:چون برای خدا می روم می خواهم پابرهنه باشم (1).

و منقول است که:پیاده و تنها در بازارها راه می رفتند،و اگر کسی راهی را گم کرده بود بر سر راهش می رسانیدند،و اگر به ضعیفی برمی خورد اعانتش می فرمودند،و اگر از مردم کسی قرآن را غلط می خواند می ایستادند تا تعلیمش می فرمودند،و این آیه را می خواندند که مضمونش این است:ما خانه آخرت را برای جماعتی مقرّر فرموده ایم که بلندی و فساد در زمین نطلبند،و عاقبت نیکو برای پرهیزکاران است (2).

و منقول است که ابراهیم بن العبّاس گفت:ندیدم و نشنیدم کسی را که افضل از حضرت امام رضا علیه السّلام باشد،و هرگز با کسی به خلاف آداب معاشرت نفرمود،و هرگز سخن کسی را قطع نفرمود که در میان سخن او گوید،و هرگز حاجت سائلی را رد نمی نمود،و هرگز در حضور کسی پا دراز نفرمود،و در مجلس تکیه نمی داد،و هرگز خدمتکاران و غلامان خود را دشنام نمی داد،و هرگز در خندۀ آن حضرت صدا ظاهر نمی شد،و غلامان و مهتران و دربانان و خدمتکاران خود را پیوسته بر سر خوان می نشانید،و خواب بسیار کم می فرمود،و اکثر شبها را تمام به عبادت احیا می فرمود،و روزۀ بسیار می داشت،و تصدّق بسیار می نمود،و اکثر تصدّقات

ص:31

آن حضرت در شبهای تار بود (1).

و از محمّد بن عبّاد منقول است که:حضرت امام رضا علیه السّلام در تابستانها بر روی حصیر می نشستند،و در زمستانها بر روی پلاس،و جامه های کهنه می پوشیدند،و چون به مجلس مردم می آمدند زینت می فرمودند (2).

و روایت کرده اند که:روزی حضرت امام رضا علیه السّلام داخل حمّام شد،شخصی در حمّام بود که آن حضرت را نمی شناخت،به حضرت خطاب کرد بیا کیسه بکش، حضرت مبادرت فرمودند و مشغول کیسه کشیدن او شدند،بعد از زمانی مردم در آمدند و حضرت را شناخت،و مشغول معذرت شد،حضرت دلداری او فرمودند،و مشغول بودند تا کیسۀ او را تمام کشیدند (3).

و اخبار در بیان تواضع ایشان زیاده از آن است که در این کتاب احصا توان نمود.

قال:قلت:یا رسول اللّه الخائفون الخاضعون المتواضعون الذاکرون اللّه کثیرا هم یسبقون الناس الی الجنّة؟قال:لا،و لکن فقراء المسلمین،فانّهم یتخطّون رقاب الناس،فیقول لهم خزنة الجنّة:کما أنتم حتّی تحاسبوا،فیقولون:بم نحاسب،فو اللّه ما ملکنا فنجور و نعدل،و لا افیض علینا فنفیض و نبسط،و لکنّا عبدنا ربّنا حتّی دعانا فأجبنا.

ابوذر گفت:عرض کردم یا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله:آیا جمعی که از خدا خائف و

ص:32

ترسانند،و پیوسته در مقام خضوع و مذلّت و انقیادند نزد خداوند خود،و در مقام تواضع و شکستگی ثابتند با خدا و خلق،و یاد خدا بسیار می کنند،ایشان پیش از دیگران داخل بهشت خواهند شد؟حضرت فرمود:نه،و لیکن فقرای مسلمان پیش از دیگران داخل بهشت خواهند شد،به درستی که ایشان در محشر پا بر گردن مردم خواهند گذاشت،و صف های مردم را خواهند شکافت،و رو به بهشت روانه خواهند شد،پس خازنان بهشت به ایشان خواهند گفت:باشید تا حساب شما را بکنند،ایشان در جواب خواهند گفت:به چه چیز حساب ما را می کنند ما حکومت و پادشاهی و منصبی نداشتیم که از ما بپرسند عدالت کرده ایم یا جور و ظلم کرده ایم،و مال زیادی به ما نداده بودند که ما را حساب کنند که عطا کرده ایم یا نگاه داشته ایم،و لیکن در دنیا عبادت پروردگار خود کردیم تا وقتی که خدا ما را به سوی خود خواند،اجابت او کردیم و از دنیا بیرون آمدیم.

جهت خیر مقرّر فرموده،و مردم وسیلۀ جهت شر می گردانند.

مثل آنکه مال را حق تعالی در دنیا خلق فرموده که آن را وسیلۀ قوّت بر عبادت و تحصیل سعادات گردانند،و جمعی به سبب ترک آن به انواع کمالات فائز گردند، پس اگر مال نمی بود قوّت بر عبادت به هم نمی رسید،و ثوابی که بر تصدّقات و خیرات مترتب می شود حاصل نمی شد،و اگر مال نمی بود ثوابی که بر ترک مال حاصل می شود حاصل نمی شد،و لیکن این مال را فتنه هم ساخته است که به آن تحصیل انواع بدیها می توان نمود،و این جهت را در آن برای این مقرّر فرموده است که بر ترکش مثاب شوند،امّا جمعی آن را وسیلۀ غیر آن کار می کنند که برای آن مخلوق شده است،و باعث شقاوت ایشان می شود،پی هرجا که مذمّت مال و غنا واقع شده است به سبب آن جهت شرّی است که در آن هست،و مردم آن را جهت شر می کنند،و اگرنه اصل آن جهت را حق تعالی برای وسیلۀ خیر مقرّر فرموده است،و هرجا که مدح آن واقع شده است به سبب آن جهات خیری است که در آن هست.

و همچنین فقر و احتیاج وسیله ای است برای تحصیل سعادات که آدمی بر مشقّت آن صبر نماید،و به ثوابهای عظیم فائز گردد،و رو به خدا آورد،و از خدا طلب نماید،و به سبب آن او را قرب حاصل شود،و محتاج به محرّمات نشود،و از برای خدا ترک نماید،و به اعلی درجۀ زهد و ورع برسد،و لیکن گاه است که بر آن صبر نمی کنند،و به سبب آن مرتکب سؤال از مخلوق می شوند،و آن از بدترین نقایص و عیبهاست،و گاهی به سبب آن مرتکب محرّمات می شوند،و گاهی به سبب آن به خداوند خود بدگمان می شوند و نسبت جور و ظلم به خدا می دهند،و

ص:34

کافر می شوند، چنانچه در حدیث وارد شده است که:فقر نزدیک است کفر باشد (1).

پس معلوم شد اصل فقر نعمت و رحمت است،و لیکن گاه هست آدمی به اختیار خود آن را وسیلۀ شقاوت می نماید،پس هرجا که مدح وارد شده است جهت خیرش را مدح فرموده اند،و هرجا که مذمّت وارد شده است جهت شرّش را مذمّت فرموده اند،و چون نسبت به اکثر نفوس فقر و احتیاج موجب صلاح است، و توانگری مورث طغیان و فساد،لهذا مدح فقر پیشتر شده است،و مذمّت غنا بیشتر فرموده اند،چنانچه حق تعالی می فرماید:به درستی که آدمی طغیان می کند چون خود را مستغنی و بی نیاز دید،یا گمان کرد که بی نیاز است (2).

و در این آیه نکته ای به خاطر رسیده:چون محال است که آدمی بی نیاز شود، بلکه هرچند غنی تر می شود احتیاجش بیشتر می شود،لهذا نفرموده وقتی که مستغنی می شود،بلکه فرموده وقتی که خود را مستغنی دانست و گمان کرد مستغنی شده است.

و همچنین عبادات را حق تعالی برای این مقرّر فرموده که وسیلۀ سعادات گردانند،گاه باشد کسی عبادتی را وسیلۀ شقاوتی گرداند،و معاصی را برای این مقرّر فرمود که ترک آن را وسیلۀ سعادات گردانند،یا اگر به غفلت از ایشان صادر شود به توبه و ندامت از آن به مرتبۀ عالیۀ کمالات فائز گردند،و اگر معصیت نمی بود کی مردم به ترک آن مثاب می شدند،و آن شکستگی و انکسار و عجز توبه کاران از کجا به هم می رسید،و اگر ترک اولای حضرت آدم و حضرت داود و

ص:35

سایر انبیا نمی بود آن گریه و زاریها که موجب قرب و کمالات نامتناهی گردیده از کجا حاصل می شد.

چنانچه واقع شده است که اگر شما گناه نمی کردید،و قادر بر گناه نبودید،خدا خلق دیگر می فرمود که قادر بر گناه باشند،و گناه از ایشان صادر شود،و سخن در اینجا بسیار نازک می شود،و عقلها اکثر از ادراک این معنی قاصر است،مجملا اگر درست تفکّر کنی می یابی که هر چیز که حق تعالی در این عالم مقرّر فرموده همه عین صلاح بندگان است،و همه لطف و رحمت است،و لیکن بندگان به غیر مصرفش صرف می کنند.

مثلا اگر بزرگی خانه ای برای کسی بفرماید،و دیوان خانۀ نفیس برای او مقرّر سازد،و آب ریزی در آنجا بفرماید که برای او بسازند،و انواع ما یحتاج او از مساکن بسازند،اگر دیوان خانه را آب ریز کند،و آب ریز را مسکن خود کند،و برود در میان آب ریز بنشیند،از صاحب خانه تقصیری نخواهد بود،و در این مسائل که فروع مسائل قضا و قدر است تفکّر ننمودن بهتر است،و مجمل دانستن که حق تعالی علیم حکیم است و ظالم نیست،و آنچه می کند عین عدالت و حکمت است؛زیرا تفکّر در این باب موجب لغزشهاست،و عقل اکثر مردم به آن احاطه نمی تواند کرد، و ائمّه از تفکّر در این باب نهی فرموده اند،و چون جمع میان اخبار بر وجه اجمال بیان شد بعضی از اخبار را نیز نقل کنیم.

به سند معتبر از حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام منقول است که فقراء مؤمنان در باغهای بهشت خواهند بود،و تنعّم خواهند فرمود پیش از اغنیای ایشان به چهل سال،بعد از آن فرمود:برای تو مثلی بیان کنم مثل فقرا و اغنیا از بابت مثل دو کشتی است که بر عشاری بگذرد،و نظر کند یکی را ببیند خالی است و هیچ چیز ندارد می گوید که برو و نظر کند به دیگری ببیند پر از متاع است می گوید این را نگاه

ص:36

دارید تا عشورش را حساب کنیم (1).

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:دو چیز است فرزند آدم از آنها کراهت دارد:مرگ را کراهت دارد و راحت مؤمن از بلاها و فتنه ها در مرگ است،و از کمی مال کراهت دارد،و هرچند مال کمتر است حساب سبک تر است (2).

و حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود:هلاک کرد مردمان را دو چیز:خوف درویشی و فقر،و طلب بزرگی و فخر (3).

و به سند متبر از حضرت امام موسی کاظم علیه السّلام منقول است که:خفیف و سبک مشمارید فقیران شیعیان علی بن ابی طالب و فرزندانش را،به درستی که یکی از ایشان در قیامت شفاعت می کند مثل ربیعه و مضر را که دو قبیلۀ عظیمند از قبایل عرب (4).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:مصیبتهای دنیا عطاهای حق تعالی است،و فقر را حق تعالی برای مؤمن در خزائن خود ضبط می فرماید (5).

و در حدیث دیگر از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله روایت فرمود:فقر امانتی است که حق تعالی به خلق می سپارد،کسی که آن را پنهان دارد خدا او را مثل ثواب کسی می دهد که روزها به روزه باشد،و شبها به عبادت ایستد،و کسی که آن را اظهار نماید به کسی که قادر باشد بر قضای حاجت او و نکند،پس او را کشته است،و نمی گویم او را به شمشیر و نیزه کشته،و لیکن به سبب جراحتی که به دل او رسانیده

ص:37

او را کشته است (1).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:هرچند ایمان آدمی زیاده می شود تنگی معیشت او بیشتر می شود (2).

و فرمود:اگرنه این بود که مؤمنان در طلب روزی بر خدا الحاح می کردند، هرآینه ایشان را از حالی که دارند به حالی تنگ تر نقل می فرمود،و حق تعالی دنیا را به کسی عطا نفرموده مگر برای عبرت،و از کسی دور نکرده مگر برای آزمایش (3).

و در حدیث دیگر فرمود:حق تعالی برای شیعیان ما در دولت های باطل مقرّر نفرموده است مگر قوت ضروری ایشان را،اگر خواهند به مشرق روند،و اگر خواهند به مغرب روند زیاده از این به دستشان نمی آید (4).

و در حدیث دیگر فرمود:حق تعالی روز قیامت التفات می فرماید به سوی فقرای شیعیان،مانند کسی که معذرت از جمعی خواهد-و در حدیث دیگر:مانند برادری که از برادری عذر طلبد-و می فرماید:به عزّت و جلال خود قسم که شما را فقیر نکردم در دنیا برای اینکه شما نزد من خوار و ذلیل بودید،و امروز خواهید دانست که با شما چه لطفها خواهم فرمود،هرکس که به شما در دنیا توشه ای داده است و نیکی به شما کرده است دستش را بگیرید داخل بهشت کنید.

پس یکی از فقرا گوید:پروردگارا اهل دنیا در دنیای خود عیشها کردند،و زنان خوب خواستگاری نمودند،و جامه های ملایم نفیس پوشیدند،و طعامهای لذیذ خوردند،و در خانه های نفیس نشستند،و بر اسبان قیمتی سوار شدند،امروز به ما

ص:38

عطا کن آنچه به ایشان عطا فرموده بودی،حق سبحانه و تعالی در جواب فرماید:

برای تو و هریک از یاران و امثال تو از فقرا مقرّر ساخته ام هفتاد برابر آنچه به اهل دنیا عطا کرده بودم از روزی که دنیا را آفریده ام تا انقضای دنیا (1).

و در حدیث دیگر از آن حضرت منقول است که:روزی شخص مال داری با جامه های پاکیزه دربر داشت به خدمت حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله آمد و نشست،و بعد از او مرد پریشانی که جامه های چرکین پوشیده بود آمد و در پهلوی آن مرد غنی نشست،آن مرد جامه های خود را جمع کرد و از زیر دامن او کشید،حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله فرمود:ترسیدی که از فقر او چیزی به تو بچسبد؟گفت:نه،فرمود:

ترسیدی از توانگری تو چیزی به او برسد؟گفت:نه،فرمود:ترسیدی جامه ات کثیف و چرکین شود؟گفت:نه،فرمود:پس چرا چنین کردی؟گفت:یا رسول اللّه مرا قرین بدی هست که آن شیطان یا نفس امّاره است که هر قبیحی را در نظر من زینت می دهد،و هر حسن و نیکوئی را در نظر من قبیح و زشت می نماید،و اینک به تدارک این عمل نصف مال خود را به این مرد فقیر عطا کردم،حضرت از آن مرد پریشان پرسیدند که:قبول می کنی؟گفت:نه،آن غنی پرسید:چرا قبول نمی کنی؟گفت:می ترسم به آن بلا مبتلا شوم که تو مبتلا شده ای (2).

و در حدیث دیگر فرمود:حق تعالی به حضرت موسی وحی فرمود:ای موسی هرگاه دیدی که فقر رو به تو آورده است بگو مرحبا به شعار صالحان،و چون دیدی که توانگری رو به تو آورده است بگو گناهی کرده ام که خدا مرا در دنیا به عقوبت آن گرفتار کرده است (3).

ص:39

و به سند معتبر از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است:خوشا به حال مساکین که بر فقر خود صبر کنند،ایشانند جمعی که ملکوت آسمان و زمین را مشاهده می کنند (1).

و فرمود:ای گروه مساکین به فقر خود راضی و خوشنود باشید،و چنان کنید که خدا از دل شما رضا را بیابد،تا حق تعالی شما را ثواب عظیم بدهد بر فقر شما،و اگر چنین نکنید چندان ثواب نخواهید داشت (2).

و از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:چون روز قیمت شود منادی از جانب حق تعالی ندا کند:کجایند فقرا؟پس گروه بسیاری از مردم برخیزند،پس حق تعالی ندا فرماید:ای بندگان من؟گویند:لبیک ای پروردگار ما،پس فرماید:

شما را در دنیا فقیر نکردم برای اینکه رتبۀ شما نزد من پست بود،و لیکن می خواستم درجۀ شما را امروز بلند کنم بروید و صورتهای مردم را ملاحظه کنید، هرکس به شما نیکی و احسان کرده است آن احسان را به من کرده است،از جانب من شما بهشت را به مکافات عمل ایشان بدهید (3).

و از محمّد بن الحسین خزّاز منقول است که حضرت صادق علیه السّلام به من فرمود:آیا به بازار می روی میوه ها و غیر آنها از چیزها که می فروشند و قادر بر خریدن آنها نیستی آرزو می کنی؟گفتم:بلی،فرمود:به عدد هر چیزی که می بینی و قدرت بر خرید آنها نداری یک حسنه در نامۀ عملت می نویسند (4).

و به سند صحیح از حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام منقول است:چون روز

ص:40

قیامت می شود گروهی از صحرای محشر برمی خیزند،و می آیند تا در بهشت،و در بهشت را می کوبند،پس خازنان بهشت به ایشان می گویند:شما کیستید؟ می گویند:مائیم فقرا،می گویند:آیا پیش از حساب می خواهید داخل بهشت شوید؟می گویند:چیزی به ما نداده بودند که ما را بر آن حساب کنند،در این حال از جانب ربّ العزّه ندا رسد:راست می گویند ایشان را داخل بهشت کنید (1).

و حضرت امام موسی کاظم علیه السّلام فرمود:حق سبحانه و تعالی می فرماید:من توانگران را غنی نکرده ام برای اینکه نزد من گرامی بودند،و فقیران را فقیر نکردم برای اینکه نزد من بی مقدار بودند،و لیکن فقیران را وسیلۀ ابتلا و امتحان اغنیا گردانیدم،و اگر فقرا در دنیا نمی بودند اغنیا مستوجب بهشت نمی شدند (2).

و حضرت صادق علیه السّلام فرمود:مال داران شیعیان ما امینان مایند بر محتاجان ایشان،پس از برای ما فقیران را محافظت نمائید تا خدا شما را محافظت نماید (3).

و به سند صحیح منقول است که امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود:فقر و بی چیزی مؤمنان را بیشتر زینت می دهد از لجام نفیسی که عذار اسب را زینت دهد (4).

و در حدیث دیگر فرمود:فقر مرگ بزرگ است (5).

و حضرت صادق علیه السّلام فرمود:فقر مرگ سرخ است،راوی پرسید:فقر از دینار و درهم را می فرمائید؟فرمود:نه و لیکن مراد فقر دین است (6).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:هرکه سبک شمارد و خفیف کند فقیر

ص:41

مسلمانی را،البتّه حق تعالی را سبک شمرده است،و خدا او را در روز قیامت خفیف و سبک می دارد،مگر اینکه از این عمل توبه کند،و هرکه فقیر مسلمانی را گرامی دارد،چون خدا را روز قیامت ملاقات نماید از او راضی باشد (1).

و حضرت امام رضا علیه السّلام فرمود:هرکه ملاقات نماید فقیر مسلمانی را و بر او سلام کند برخلاف سلامی که به اغنیا می کند،چون در قیامت خدا را ملاقات نماید یعنی به مقام حساب آید از او در خشم باشد (2).

یا أباذر انّ الدنیا مشغلة للقلوب و الأبدان،و انّ اللّه تبارک و تعالی سائلنا عمّا نعّمنا فی حلاله،فکیف بما نعّمنا فی حرامه.

یا أباذر انّی قد دعوت اللّه جلّ جلاله أن یجعل رزق من یحبّنی الکفاف،و أن یعطی من یبغضنی کثرة المال و الولد.

ای ابوذر دنیا مشغول کنندۀ دلها و بدنهاست از یاد خدا و کار خدا،و به درستی که حق تعالی از ما سؤال خواهد کرد از آنچه تنعّم کرده باشیم در حلال او،پس چگونه از ما سؤال ننماید از آنچه تنعّم کرده باشیم در حرام او.

ما سؤال می کنند این باشد که از بعضی از افراد مسلمانان سؤال می کنند،یا آنکه مراد از حساب نکردن آن باشد که تقاصّ از حسنات ایشان به ازای آن نمی کنند،و مراد از سؤال کردن این باشد که تفحّص آنها می فرماید.

و بدان که احادیث در مدح کفاف بسیار واقع شده است.

چنانچه منقول است از حضرت علی بن الحسین علیه السّلام که:رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله گذشتند به شبانی که شتری چند داشت و می چرانید،از او شیر طلبیدند،در جواب گفت:آنچه در پستانهای شتران است چاشت مردم قبیله است،و آنچه در ظرفهاست پسین می خورند،حضرت فرمود:خداوندا مال و فرزندش را بسیار کن، پس گذشتند به شبان دیگر که گوسفندان خود را می چرانید،و از او شیر طلبیدند، او آنچه در پستانهای شتران بود دوشید با آنچه در ظرفها بود خدمت حضرت فرستاد،و یک گوسفند نیز به هدیّه فرستاد و گفت:این نزد ما حاضر بود،و اگر زیاده احتیاج است دیگر بفرستم،حضرت فرمود:خداوندا به قدر کفاف او را روزی بده،بعضی از اصحاب عرض کردند:یا رسول اللّه برای کسی که سؤال تو را رد کرد دعائی کردی که ما همه آن را می خواهیم،و برای کسی که حاجت تو را برآورد دعائی فرمودی که همۀ ما از آن کراهت داریم،حضرت فرمود:آنچه از دنیا کم و کافی باشد بهتر است از آنچه زیاده باشد و آدمی را از یاد خدا غافل کند، خداوندا محمّد و آل محمّد را به قدر کفاف روزی بده (1).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله فرمود:خداوندا روزی کن محمّد و آل محمّد را،و هرکه ایشان را دوست دارد، عفّت از محرّمات و شبهات،و کفاف در روزی،و قسمت کن کسی را که دشمن

ص:43

محمّد و آل او باشد بسیاری مال و فرزند (1).

و به سند دیگر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:خداوند عزّ و جلّ می فرماید:

بندۀ مؤمن محزون می شود از اینکه من روزی را بر او تنگ می کنم،و حال آنکه باعث زیادتی قرب او می شود به سوی من،و خوشحال می شود بندۀ مؤمن که روزی را بر او فراخ گردانم،و حال آنکه باعث دوری او می شود از من (2).

و در حدیث دیگر فرمود:خداوند عالمیان می فرماید:خوشحال ترین مردم و مقرّب ترین ایشان نزد من بندۀ مؤمنی است که بهرۀ عظیم از صلاح داشته باشد،و نیکو عبادت پروردگار خود کند،و در پنهانی بندگی خدا کند،و در میان مردم گم نام باشد،و انگشت نما نباشد،و روزی او به قدر کفاف باشد،و صبر کند بر آن و به زودی مرگ او رسد و میراثش کم باشد،و گریه کنندگانش کم باشند (3).

یا أباذر طوبی للزاهدین فی الدنیا الراغبین فی الآخرة،الذین اتّخذوا أرض اللّه بساطا،و ترابها فراشا،و ماءها طیبا،و اتّخذوا کتاب اللّه شعارا،و دعاءه دثارا،یقرضون الدنیا قرضا.

یا أباذر حرث الآخرة العمل الصالح،و حرث الدنیا المال و البنون.

ای ابوذر خوشا حال جمعی که زهد در دنیا اختیار نموده اند،و ترک دنیا کرده اند،و به سوی آخرت و اعمالی که موجب سعادت آخرت است رغبت نموده اند،و ایشان گروهی اند که زمین خدا را بساط خود ساخته اند،و خاک زمین را

ص:44

فرش و بستر خود قرار داده اند،و از بوی خوش به آب قناعت کرده اند که خود را به آب از بوهای بد پاک می کنند،و کتاب خدا را پیراهن تن خود گردانیده اند،و پیوسته تلاوت می کنند و به آن عمل می نمایند،و دعا و تضرّع به درگاه خدا را لباس خود ساخته اند،که هرگز از خود جدا نمی کنند،و دنیا را از خود بریده اند بریدنی، یا آنکه قرض می دهند قرض دادنی که در آخرت عوض بگیرند.

بر وجهی که مدّعای او باشد،و مانند شیطان ثواب خود را در دنیا می یابد،و او را در آخرت هیچ بهره ای نخواهد بود.

و لهذا افعال ریاکاران و اصحاب بدعت در دنیا چند روزی به مدد شیطان به ایشان نفعی می رساند و در آخرت محرومند،و جمعی که نیّت خود را برای خدا خالص کرده اند غالب اوقات در دنیا بر اعمال ایشان ثمره ای مترتّب نمی شود تا مزد خود را در آخرت کامل بیابند،و در دنیا عمل ایشان مشوب به اغراض فاسدۀ دنیوی نباشد؛زیرا هیچ عملی را حق تعالی بی مزد نکرده است،حتّی کافران هند که زحمتهای ریاضت شاقّه برای امور فاسدۀ دنیا می کشند چنانچه می شنویم به آن مطلب فاسد می رسند،مثل این که می خواهند ایشان را کشف سفلیات حاصل شود،و گاه هست به آن مطلب خود می رسند چون از سعادات آخرت محرومند.

و بسا باشد مسلمانی از روی اخلاص خدا را سالها عبادت کند،و حق تعالی این معنی را به او ندهد؛زیرا ثواب او را در آخرت ذخیره فرموده،و مصلحت او را نمی داند که در دنیا به او بدهد؛زیرا این معنی باعث انانیّت و عجب او می شود،و از خدا باز می ماند.

حتّی آنکه در حدیث وارد شده است:ایمان مؤمن که کامل باشد حق تعالی خواب دیدن را هم از او مسدود می گرداند.

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:به درستی که مؤمن نیکی که می کند مردم شکر او نمی کنند،و احسان او در میان خلق مشهور نمی شود؛زیرا که چون از برای خدا می کند نیکی و معروف او به آسمان بالا می رود،و در زمین پهن نمی شود،و نیکی و احسان کافر را شکر می کنند؛زیرا که معروف و نیکی او از برای مردم است،و در میان مردم منتشر می شود،و به آسمان بالا نمی رود،و مقبول

ص:46

الهی نمی شود (1).

و در حدیث دیگر از امام موسی کاظم علیه السّلام منقول است که:حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله را کفران نعمت می کردند،و شکر احسان او نمی کردند،با اینکه حقّ نعمت و احسان بر قرشی و عربی و عجمی داشت،و چه کس معروف و نیکیش بر خلق زیاده از آن حضرت بود،و همچنین ما اهل بیت را کفران می کنند،و شکر نیکی و احسان ما را مرعی نمی دارند،و نیکان مؤمنان نیز چنین اند که احسانها و نیکی های ایشان را کسی شکر نمی کند (2).

و ایضا منقول است که مفضّل بن عمر به حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام عرض نمود:جمعی از علمای عامّه که نزد مایند می گویند چون حق تعالی بنده ای را دوست داشت ملکی از آسمان برای رفعت شأن او ندا می کند که خدا فلان شخص را دوست می دارد شما او را دوست دارید،پس محبّت او در دلهای مردم می افتد، و هر بنده ای را که دشمن داشت منادی از آسمان ندا می کند که حق تعالی فلان شخص را دشمن می دارد شما او را دشمن دارید،پس عداوت او در دلهای مردم افتد،چون این را گفتم حضرت راست نشستند،و سه مرتبه به دست اشاره نمودند،و گفتند:نه چنین نیست که ایشان می گویند،و لیکن چون حق تعالی بنده ای را دوست داشت مردم را در زمین وامی دارد که به عداوت و دشمنی او مشغول می شوند،و بد او را می گویند،پس آنها گناهکار می شوند و موجب ثواب و اجر او می شود،و چون بنده ای را دشمن دارد او را محبوب مردم می گرداند که به ناحق مدد او کنند،و او و مدح کنندگان او هر دو گناهکار باشند،بعد از آن فرمود:

ص:47

چه کس نزد خدا محبوب تر از حضرت یحیی بن زکریّا بود مردم با او عداوت کردند تا او را کشتند،و کدام بنده نزد خدا محبوب تر از حضرت علی بن ابی طالب بود،از مردم آن آزارها را کشید که می دانی،و چه کس نزد خدا محبوب تر از حضرت حسین بن علی علیه السّلام بود،مردم آزار او کردند تا او را شهید نمودند (1).

و بدان که در فقرات فرمایشات حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله اشعار فرموده اند به فضیلت قرآن بر دعا؛زیرا فرموده اند:قرآن را شعار خود کرده اند،و دعا را دثار خود نموده اند،و شعار جامۀ ملاصق بدن را می گویند،و دثار را بر جامۀ دیگر که بر بالای آن پوشند اطلاق می کنند،و جامۀ ملاصق بدن اختصاصش به آدمی بیشتر می باشد،و احادیث در این باب اختلاف دارد،از بعضی احادیث افضلیّت قرآن ظاهر می شود،و از بعضی افضلیّت دعا،و بعضی چنین جمع کرده اند که اگر معنی قرآن را یابد قرآن بهتر است،و اگرنه دعا،و بعضی برعکس گفته اند.

و آنچه این خاکسار را به خاطر می رسد آن است که:نسبت به احوال مختلف می باشد،و آدمی باید طبیب نفس خود باشد،و در هر حالی آنچه مناسب آن داند خود را بر آن بدارد و گاه است که آدمی را حالتی بهم می رسد که قرآن آدمی را بیشتر مرغوب است،و گاه است که آدمی را دعا بیشتر به اصلاح می آورد،و گاه است که میان دعاها دعای خاصّی آدمی را باعث قرب می شود،مثل آنکه گاه هست که آدمی در مقام خوف است،اگر خوف سهلی دارد،مناسب آن است که دعاهائی که مشتمل بر تخویف است بخواند،تا چون مادّه اش مستعد شده است باعث کمال آن صفت گردد،و اگر خوف بسیار دارد دعاهای رجا بخواند که خوف بسیار به یأس می انجامد،و همچنین در باب رجا و سایر صفات نفسانی،و همچنین در باب قرآن

ص:48

خواندن، و بسیار است که آدمی آیه یا دعائی را مکرّر خوانده است و چندان در آن تأثیر نکرده است،و در بعضی احوال که موافق حال او افتاد چندان در او تأثیر می کند که فوق او متصوّر نیست،و چندان از آن معارف بر او فائض می شود که احصا نمی توان نمود،و در این باب سخن بسیار و عرصۀ سخن تنگ است،اگر خدا خواهد در محلّ مناسب بیان شود انشاء اللّه تعالی.

یا أباذر انّ ربّی أخبرنی،فقال:و عزّتی و جلالی ما أدرک العابدون درک البکاء عندی،و انّی لأبنی لهم فی الرفیق الأعلی قصرا لا یشرکهم فیه أحد،قال:قلت:یا رسول اللّه أیّ المؤمنین أکیس؟ قال:أکثرهم للموت ذاکرا و أحسنهم له استعدادا.

یا أباذر اذا دخل النور القلب انفسح القلب و استوسع،قلت:فما علامة ذلک بأبی أنت و أمّی یا رسول اللّه؟قال:الانابة الی دار الخلود،و التجافی عن دار الغرور،و الاستعداد للموت قبل نزوله.

ای ابوذر به درستی که پروردگار من مرا خبر داد و فرمود:به عزّت و جلال خود قسم می خورم که نمی یابند عابدان از هیچ عملی آنچه از گریه می یابند نزد من از ثواب و قرب،و به درستی که من از برای ایشان بنا می کنم در اعلای مراتب بهشت در جوار پیغمبران و مقرّبان خود قصری را که هیچ کس در آن قصر و مرتبه با ایشان شریک نباشد،ابوذر گفت:یا رسول اللّه کدام یک از مؤمنان زیرک تر و عاقل ترند؟ فرمود:آنان که یاد مرگ بیشتر می کنند،و تهیّۀ آن را نیکوتر درست می کنند.

ای ابوذر چون نور در دل آدمی داخل شد آن دل گشاده و فراخ می شود،ابوذر گفت:علامت این حال چیست پدر و مادرم فدای تو باد یا رسول اللّه؟فرمود:

ص:49

علامت منوّر بودن و گشادگی دل میل آدمی است به سوی آخرت که خانۀ جاوید است،و رجوع کردن به کاری که برای آن خانه به کار آید،و پهلو تهی کردن از دنیا که خانۀ فریب و مکر و غفلت است،و مستعدّ و مهیّا شدن برای مرگ پیش از آنکه برسد.

بدان که احادیث در باب فضل گریستن برای خدا را سابقا ایراد کردیم،و از عقل و شرع معلوم است که تضرّع به درگاه بی نیاز مورث سعادت دنیا و آخرت است،و گریه را مراتب بسیار است،و هرکس در خور مرتبۀ خود از آن بهره ای می برد،یکی می گرید و نان از خدا می طلبد،و دیگری خلاصی از جهنّم می طلبد،و دیگری بهشت می طلبد،و دیگری قرب می طلبد تا به مرتبۀ محبّان که از هر قطره ای صد هزار لذّت می برند،و هیچ لذّتی را به این برابر نمی کنند،و چنانچه در آخرت کسی شریک قصر ایشان نیست،در دنیا نیز کسی از لذّت ایشان خبر ندارد.

و احادیث در باب یاد مرگ کردن،و به اعمال صالحه مهیّای آمدن مرگ شدن که چون در رسد آدمی را حسرت نباشد نیز گذشت،و معنی دل را نیز بیان کردیم،و روشنی دل به علم و معرفت و محبّت و نیّات صادقه و صفات حسنه می باشد؛زیرا چنانچه روشنیهای ظاهری دیدۀ ظاهری را بینا می کند که تمیز کند میان اشیاء و حقیقت الوان و اشخاص را بداند و راههای ظاهری را گم نکند،همچنین علم و معارف موجب این است که دیدۀ دل بینا شود،و نفس ناطقۀ انسانی که از آن تعبیر به قلب می کنند تمیز میان نیک و بد بکند،و راه حق را بیابد و گم نکند.

و همچنین هریک از صفات حسنه و نیّات صحیحه که او را با اعمال شایسته راهنمائی می نمایند به منزلۀ چراغی و مشعلی بلکه خورشیدی اند برای نفس،و با این انوار در دلهای کاملان چراغانی است از علم و معرفت و انواع کمالات روحانی، و گشادگی دل کنایه از استعداد قبول حق و معارف الهی است؛زیرا که دلهای اشقیاء

ص:50

مانند ظرفی است میان پر که گنجایش هیچ چیز نداشته باشد،لهذا هیچ هدایتی در آن داخل نمی شود،و قبول هیچ حقّی نمی کند.

و دلهای مؤمنان در گنجایش معارف مختلف است به سبب کمال و نقص ایشان در مراتب ایمان،بعضی از بابت پیاله ای است که گنجایش اندکی از علوم و معارف دارد،و اگر زیاده از قدر حوصله اش بر آن بریزند از سر بدر می رود،و از بسیاری عبادات و کمالات وسعت زیاده می شود،و استعداد قبول معارف بیشتر می شود، تا آنکه به منزلۀ دریائی می شود که هرچند نهرهای حقایق بر آن بریزند مطلقا او را از خانه بدر نمی برد،و آن انوار معنوی سبب گشادگی می شود،و این گشادگی سبب ادراک قبول می گردد که قبایح دنیا و بدیهای دنیا را بداند،و ترک آنها نماید،و محاسن اعمال حسنه و درجات رفیعۀ آخرت و کمالات معنوی را دانسته طالب آنها شود،و به تحصیل آنها خود را مستعدّ مرگ گرداند.

یا أباذر اتّق اللّه و لا تری الناس أنّک تخشی اللّه،فیکرموک و قلبک فاجر.

یا أباذر لیکن لک فی کلّ شیء نیّة حتّی فی النوم و الأکل.

یا أباذر لیعظم جلال اللّه فی صدرک،فلا تذکره کما یذکره الجاهل عند الکلب اللهمّ اخزه،و عند الخزیر اللهمّ اخزه.

ای ابوذر از مناهی خدا بپرهیز و از خدا بترس،و به مردم چنین منما که از خدا می ترسی برای اینکه تو را گرامی دارند،و دلت مایل به فجور و بدیها باشد.

ای ابوذر باید در دل تو جلال بزرگواری خدا باشد،و او را سبک یاد نکنی چنانچه جاهلان وقتی سگ را دیدند می گویند خدایا آن را خوار کن،و چون به خوک برخوردند می گویند خداوندا آن را خوار کن.

و احادیث در مذمّت ریا را در اوّل کتاب ایراد نمودیم.

و از حضرت امام موسی کاظم علیه السّلام منقول است که:حضرت عیسی علیه السّلام به حواریان فرمود:به حقّ و راستی می گویم به کار شما نمی آید که ظاهر خود را نیک کنید تا خوش آینده باشد،و دلهای شما فاسد باشد،و پست بدن خود را پاکیزه کنید،و دلهای شما کثیف و پرچرک باشد،و مباشید مثل غربال که آرد خوب را از خود بیرون می کند و نخاله و سبوس را در میان خود نگاه می دارد،همچنین شما کلام حکمت را از دهان خود بیرون می آورید برای مردم و کینه و بدیها را در سینۀ خود نگاه می دارید،ای بندگان دنیا مثل شما مثل چراغ است که مردم را روشنی می دهد و خود را می سوزاند،ای گروه بنی اسرائیل در مجالس علما بروید و لو اینکه به زانو راه روید خود را به آن مجالس برسانید،به درستی که حق تعالی زنده می کند دلهای مرده را به نور حکمت،چنانچه زنده می کند زمینهای مرده را به بارانهای درشت قطره.

و به سند معتبر از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام منقول است:خوشا حال بندۀ گمنامی که مردم اعتنا به شأن او نکنند،او مردم را شناسد و مردم او را نشناسند،و حق تعالی او را شناسد و از او خوشنود باشد،این جماعت چراغهای راه هدایتند که حق تعالی به برکت ایشان دفع می کند هر فتنه و تاریک کننده ای که مرد را به شبهه اندازد،و برای ایشان می گشاید در هر رحمتی را،ایشان افشای اسرار ائمّۀ خود را

ص:52

نمی کنند،و جفاکار و ریاکننده نیستند (1).

و بدان که کسی که عظمت الهی در نفس او مستقر گردیده،و پستی دنیا و اهل دنیا بر او ظاهر شده،و قدر اوقات عمر عزیز خود را دانست،در هر امری تا رضای خدا را در آن نداند و نیابد که به کار آخرت او می آید متوجّه آن کار نمی شود،و عمر خود را به بطالت ضایع نمی کند.

پس اگر خواهد چیزی بخورد چون منظور اصلی او در تحصیل آخرت است، برای این طعام می خورد که از عبادت الهی ضعیف نشود،و او را قوّت بندگی بهم رسد،و اگر این معنی به حسب واقع منظور او باشد فقط گذرانیدن در خاطر نباشد طعام خوردن او به این نیّت عبادت است،و این طعام همه نور می شود،و قوّتی که از او حاصل می شود صرف بندگی خدا می شود،و همچنین خواب را برای این می کند که در موقع عبادت حضور قلب داشته باشد،و عمل به فرمودۀ الهی کرده باشد تا بدن و عقل او ضعیف نشود،و اگر به بیت الخلا می رود برای این می رود که خود را از کثافات و نجاسات پاکیزه کند،تا در وقت عبادت مطهّر و مصفّا باشد،و با حضور قلب نماز تواند کرد.

و مجملی از تحقیق این مقام در اوّل کتاب گذشت،و در این مقام جناب مقدّس نبوی به این معنی اشاره فرموده اند که باید تو را در هر کاری نیّتی باشد،و هیچ کار را بی نیّت قربت بجا نیاوری،حتی در خواب کردن و طعام خوردن.

و آنچه حضرت فرموده اند که باید عظمت الهی را ملاحظه نمائی،و خدا را در مقامهای سهل ذکر نکنی،مراد این است که از روی بی اعتنائی در هر مقام خدا را یاد نکنی بی آنکه غرض تو یاد خدا یا توسّل به او باشد،و اگرنه گذشت که ذکر خدا در

ص:53

هر حالی خوب است، و در احادیث وارد است که در صغیر و کبیر امور باید به خدا متوسّل باشند،و از او استعانت جویند،و جمیع حاجات خود را از خرد و بزرگ از او سؤال نمایند،و این معنی عین تعظیم الهی است،که خود و قدرت و توانائی خود را ناچیز داند،و در جمیع امور خود را محتاج خداوند خود داند،و بداند که حوائج کوچک و بزرگ نزد قدرت او یک نسبت دارد،و تفصیل این معنی انشاء اللّه بعد از این مذکور خواهد شد.

شمارد از شدّت اهوالی که در آن روز مشاهده می نماید.

و اگر دلوی از غسلین جهنّم که چرک و ریم اهل جهنّم است که قرنها در دیگهای جهنّم جوشیده است در مشرق آفتاب بریزند از حدّت و حرارت آن مغز سر آن جماعتی که در مغرب آفتابند به جوش آید،و چون جهنّم در صحرای محشر بخروشد و به صدا آید،نماند احدی نه ملک مقرّب و نه پیغمبر مرسلی مگر آنکه به زانو درافتند،و هریک استغاثه کنند که پروردگارا مرا رحم کن و نجات بخش،و همه در اندیشۀ خود باشند،حتّی ابراهیم خلیل خدا اسحاق فرزند خود را فراموش کند،و به حال خود مشغول باشد،و گوید:ای پروردگار من من خلیل توأم ابراهیم، مرا در این روز از رحمت خود فراموش مکن،و لطف خود را از من باز مگیر.

بدان که از جملۀ عقایدی که انکار آنها کفر است و اقرار به آنها واجب و از ضروریات مذهب است اقرار کردن به بهشت و دوزخ است،و باید اعتقاد داشت که بهشت و دوزخ الحال موجودند.

چنانچه به سند معتبر منقول است که ابو الصلت هروی از حضرت علی بن موسی الرضا علیه السّلام پرسید که:بهشت و دوزخ اکنون موجود هستند؟فرمود:بلی به درستی که حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله داخل بهشت شدند،و جهنّم را مشاهده فرمودند در شب معراج،ابو الصلت گفت:جمعی می گویند که حق تعالی مقدّر فرموده است که موجود سازد بهشت و دوزخ را و هنوز خلق نفرموده،حضرت فرمود:جمعی که این سخن را می گویند از ما نیستند،و ما از ایشان نیستیم،و کسی که انکار خلق بهشت و دوزخ کند تکذیب جدّ ما و تکذیب ما کرده است،و هیچ بهره ای از ولایت ما ندارد،و همیشه در آتش جهنّم خواهد بود،و بعد از آن حضرت استدلال به

ص:55

آیات و احادیثی فرمود که دلالت بر خلق آنها می کند (1).

و به سند معتبر از محمّد بن مسلم منقول است که حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام فرمود:و اللّه که بهشت خالی نیست از ارواح مؤمنان از روزی که خدا آن را خلق فرموده است (2).

و آیات و اخباری که دلالت بر این مطلب کند بسیار است.

و باید اعتقاد داشت که کفّار مخلّدند در عذاب جهنّم،و عذاب از ایشان هرگز برطرف نمی شود،و سنّیان و غیر ایشان از فرقه هائی که غیر شیعۀ اثناعشری اند هریک در مذهب خود متعصّب و راسخند و عقل ایشان کامل است و حجّت بر ایشان تمام شده است ایشان نیز در جهنّم مخلّد خواهند بود،و اگر عقل ایشان ضعیف باشد و در مذهب باطل خود راسخ نباشند و محبّت اهل بیت علیهم السّلام داشته باشند،مثل زنان و جمعی که ضعیف العقلند،و چندان تمیز میان حق و باطل نمی توانند کرد،حال ایشان موقوف است به امر الهی،ممکن است حق تعالی به فضل خود ایشان را از جهنّم نجات دهد،و فسّاق و صاحبان گناهان کبیره از شیعیان آل عصمت ایشان مستحقّ شفاعت و رحمت هستند،و ممکن است حق تعالی به فضل کامل خود ایشان را بیامرزد و به جهنّم نبرد،و اگر به جهنّم روند البتّه مخلّد نخواهند بود،و آخر نجات می یابند،و داخل بهشت می شوند.

و کسی که منکر ضروری از ضروریات دین باشد،مثل وجوب نماز و روزه و حج و زکات و بهشت و دوزخ و معاد جسمانی،و غیر اینها از اموری که ضروری دین شده است،و هرگاه صاحب آن دین است آن را شنیده است او کافر و مرتدّ است،

ص:56

و مخلّد در آتش جهنّم است،هرچند به حسب ظاهر اظهار اسلام کند،و تفصیل این کلام را این مقام گنجایش ندارد.

و به سند صحیح از ابو بصیر منقول است که به امام جعفر صادق علیه السّلام عرض کردم:ای فرزند رسول خدا مرا بترسان از عذاب الهی که دلم بسیار قساوت به هم رسانیده است،فرمود:ای ابو محمّد مستعد باش برای زندگانی طولانی که زندگانی آخرت است،و آن را نهایت نیست،و فکر آن زندگانی را بکن و تهیّۀ آن را درست کن،به درستی که جبرئیل روزی به نزد حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله آمد و آثار اندوه در چهره اش ظاهر بود،و پیش از آن متبسّم و خوشحال می آمد،پس حضرت فرمود:

ای جبرئیل چرا امروز چنین غضبناک و محزون آمده ای؟جبرئیل گفت:امروز دمهائی را که بر آتش جهنّم می دمیدند از دست گذاشتند،فرمود:دمهای آتش جهنّم چیست ای جبرئیل؟

گفت یا رسول اللّه حق تعالی مرا امر فرمود هزار سال بر آتش جهنّم دمیدند تا سفید شد،پس هزار سال دیگر دمیدند تا سرخ شد،پس هزار سال دیگر دمیدند تا سیاه شد،و اکنون سیاه است،و تاریک،و اگر قطره ای از ضریع که عرق اهل جهنّم و چرک و ریم فرجهای زناکاران است که در دیگهای جهنّم جوشیده و به عوض آب به اهل جهنّم می خورانند در آبهای اهل دنیا بریزد،هرآینه جمیع مردم دنیا از گندش بمیرند،و اگر یک حلقه ای از زنجیری که هفتاد ذرع است و بر گردن اهل جهنم می گذارند بر دنیا بگذارند از گرمی آن تمام دنیا بگدازد،و اگر پیراهنی از پیراهن های اهل آتش را در میان زمین و آسمان بیاوزند اهل دنیا از بوی بد آن هلاک شوند.

پس چون جبرئیل اینها را بیان نمود،حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله و جبرئیل هر دو به گریه در آمدند،پس حق تعالی ملکی فرستاد به سوی ایشان که پروردگار شما سلام می رساند شما را و می فرماید:من شما را ایمن گردانیدم از آنکه گناهی کنید که

ص:57

مستوجب عذاب شوید،پس بعد از آن هرگاه جبرئیل به خدمت آن حضرت می آمد متبسم و خندان بود.

پس حضرت صادق علیه السّلام فرمود:در آن روز اهل آتش عظمت جهنّم و عذاب الهی را می دانند،و اهل بهشت عظمت بهشت و نعیم آن را می دانند،و چون اهل جهنّم داخل جهنّم می شوند هفتاد سال سعی می کنند تا خود را به بالای جهنّم می رسانند،پس چون به کنار جهنّم می رسند ملائکه گرزهای آهن بر کلّۀ ایشان می کوبند تا به قعر جهنّم برمی گردند،پس پوستهای ایشان را تغییر می دهند،و پوست تازه بر بدن ایشان می پوشانند که عذاب در ایشان بیشتر تأثیر کند،پس حضرت به ابو بصیر گفت:آنچه گفتم تو را کافی است؟گفت:بس است مرا و کافی است (1).

و به سند معتبر از عمرو بن ثابت منقول است که حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام فرمود:اهل جهنّم در آتش فریاد می کنند مانند سگان و گرگان که فریاد کنند از شدّت آنچه به ایشان می رسد از الم عذاب الهی،چه گمان داری ای عمرو به گروهی که ایشان را مرگ نمی باشد در جهنّم،و عذاب ایشان هرگز سبک نمی شود،و در میان آتش تشنه و گرسنه باشند،و کران و گنگان و کوران باشند،و روهای ایشان سیاه باشد،و محروم و نادم و پشیمان،و غضب کردۀ پروردگار خود رحم بر ایشان نکنند،و عذاب ایشان را تخفیف ندهند،و آتش بر ایشان افروزند،و از حمیم گرم جهنّم به عوض آب آشامند،و از زقّوم جهنّم به عوض طعام خورند،و به قلابهای آتش بدنهای ایشان را درند،و گرزهای آهن بر سر ایشان کوبند،و ملائکه بسیار غلیظ شدید ایشان را در شکنجه دارند،و بر ایشان رحم نمی کنند،و بر رو ایشان را

ص:58

در آتش می کشند،و با شیاطین ایشان را در زنجیر و غلها و بندها مقیّد می سازند، اگر دعا کنند دعای ایشان مستجاب نمی شود،و اگر حاجتی طلبند برآورده نمی شود،این است حال جمعی که به جهنّم می روند (1).

و منقول است در تفسیر این آیه که حق تعالی می فرماید:جبّار معاند را بعد از زندگانی به جهنّم می برند،و به خورد او می دهند از آبی که روان شود از پوست و گوشت اهل جهنّم،از چرک و ریم و زردابه که از تن دوزخیان چکد،و به تکلّف و رنج تمام جرعه جرعه می خورند آن را،و به گلویش فرو نمی برد از غایت تلخی و گند،و از همه طرف مرگ به او می رسد و به حال مرگ می باشد،و آرزوی مرگ می کند و لیکن نمی میرد،و بعد از هر عذابی عذابی سخت تر برای او هست، فرمود:آن صدید جهنّم را چون نزدیک او آورند رویش بریان می شود،و پوست و گوشت رویش می ریزد،پس چون می خورد جمیع امعا و احشایش پاره پاره می شود،و به زیرش می ریزد،و از هریک از ایشان مانند رودخانه از چرک و ریم روان می شود،و آن قدر می گریند که از آب دیدۀ ایشان نهرها جاری می شود،و در روهای ایشان جویها بهم می رسد،بعد از آن اشک منقطع می شود،و خون به جای اشک می بارد به حدّی که کشتیها در آب دیدۀ ایشان جاری می توان کرد (2).

و از حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام منقول است که:جهنّم را هفت در است،از یک در فرعون و هامان و قارون کنایه از ابو بکر و عمر و عثمان است داخل می شوند،و از یک در مشرکان و کافران داخل می شوند از آن جماعتی که هرگز به خدا ایمان نیاورده اند،و از یک در بنی امیّه داخل می شوند که مخصوص ایشان

ص:59

است و کسی با ایشان شریک نیست،و یک در دیگر باب لظی است،و یک در دیگر باب سقر است،و یک در دیگر باب هاویه است هرکه از آن در داخل شد هفتاد سال در جهنّم فرو می رود،پس جهنّم جوشی می زند و ایشان را به طبقۀ بالا می افکند،پس باز هفتاد سال دیگر فرو می روند،و همیشه در جهنّم حال ایشان این است،و یک دری است که از آن دشمنان ما و هرکه با ما جنگ کرده و هرکه یاری ما نکرده داخل جهنّم می شوند،و این در بزرگترین درهاست،و گرمی و شدّتش از همه بیشتر است (1).

و منقول است از ابن عباس که:دو یهودی به خدمت حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام آمدند پرسیدند که:بهشت و دوزخ در کجایند؟حضرت فرمود:بهشت در آسمان است،و جهنّم در زمین است (2).

و به سند معتبر منقول است که از حضرت صادق علیه السّلام پرسیدند از معنی فلق، فرمود:درّه ای است در جهنّم که در آن هفتاد هزار خانه است،و در هر خانه هفتاد هزار یورت است،و در هر یورتی هفتاد هزار مار سیاه است،و در شکم هر ماری هفتاد هزار سبوی زهر است،و جمیع اهل جهنّم را بر این درّه گذار می افتد (3).

و در حدیث دیگر فرمود:این آتش شما که در دنیا هست یک جزو است از هفتاد جزو آتش جهنّم که هفتاد مرتبه آن را به آب خاموش کرده اند و باز افروخته شده است،و اگر چنین نمی کردند هیچ کس طاقت نزدیکی آن نداشت،و جهنّم فریادی در محشر برآورد که جمیع ملائکۀ مقرّبین و انبیای مرسلین از بیم آن به زانوی

ص:60

استغاثه در آیند (1).

و در حدیث دیگر منقول است که:غسّاق وادی است در جهنّم که در آن سیصد و سی قصر است،و در هر قصری سیصد خانه است،و در هر خانه ای چهل زاویه است،و در هر زاویه ماری است،و در شکم هر ماری سیصد و سی عقرب است، و در نیش هر عقربی سیصد و سی سبوی زهر است،و اگر یکی از آن عقربها زهر خود را بر جمیع اهل جهنّم بریزد از برای هلاک همه کافی است (2).

و در حدیث دیگر منقول است که:درکات جهنّم هفت است:مرتبۀ اوّل جحیم است که اهل آن مرتبه را بر سنگهای تافته می دارند که دماغ ایشان مانند دیگ به جوش می آید.

و مرتبۀ دوّم لظی است،که حق تعالی در وصف آن می فرماید:بسیار کشنده است،و دست و پای مشرکان را با پوست سر ایشان را به جانب خود می کشد،و کسی را که پشت کرده بر حق و رو گردانیده از معبود مطلق،و جمع کرده است مالهای دنیا را و حقوق الهی را از آن ادا نکرده.

مرتبۀ سوّم سقر است،که حق تعالی در وصف آن می فرماید:سقر آتشی است که باقی نمی گذارد پوست و گوشت و عروق و اعصاب و عظام را،بلکه همه را می سوزاند،و باز حق تعالی آن اجزا را باز می گرداند،و آتش دست برنمی دارد،و باز می سوزاند،و آتشی است بسیار سیاه کنندۀ پوست کافران را یا ظالمان را،و هویدا است برای ایشان،و بر آن موکّلند نوزده ملک یا نوزده نوع از ملائکه.

و مرتبۀ چهارم حطمه است،که از آن شرارها جدا می شود،مانند کوشک عظیم

ص:61

که گویا شتران زردند که بر هوا می روند،و هرکه را در آن افکند او را درهم می شکند و می کوبد مانند سرمه،و روح از ایشان مفارقت نمی نماید،و چون مانند سرمه ریزه شدند حق تعالی ایشان را به حالت اوّل برمی گرداند.

و طبقۀ پنجم هاویه است که در آنجا گروهی هستند فریاد می کنند:ای مالک به فریاد ما برس،چون مالک به فریاد ایشان می رسد ظرفی از آتش برمی گیرد که مملو است از چرک و خون و عرقی که از بدنهای ایشان جاری شده مانند مسی گداخته، و به ایشان می خوراند،پس چون به نزدیک روی ایشان می آورد پوست و گوشت رویشان در آن می ریزد از شدّت حرارت آن،چنانچه حق تعالی می فرماید:برای ستمکاران آماده کرده ایم آتشی را که احاطه کند به ایشان سرا پرده های آن،و اگر استغاثه نمایند از تشنگی به فریاد ایشان می رسند به آبی که مانند مس گداخته باشد،چون پیش دهان ایشان برند بریان کند روهای ایشان را،بد شرابی است مهل از برای ایشان،و بد تکیه گاهی است آتش از برای ایشان،و هرکه را در هاویه اندازند هفتاد هزار سال در آتش فرو رود،و هرچند که پوستش بسوزد حق تعالی بدل آن پوست دیگر بر بدنش برویاند.

و طبقۀ ششم سعیر است که در آن سیصد سرا پرده از آتش هست،و در هر سرا پرده ای سیصد قصر است از آتش،و در هر قصری سیصد خانه از آتش هست،و در هر خانه سیصد نوع از عذاب مقرّر است،و در آنجا مارها و عقربها از آتش هست،و کنده ها و زنجیرها و غل ها از آتش برای اهل آن طبقه مهیّا کرده اند،چنانچه حق سبحانه و تعالی می فرماید:ما مهیّا کرده ایم برای کافران زنجیرها و غل های آتش افروخته.

و طبقۀ هفتم جهنّم است که فلق در آنجاست،و آن چاهی است در جهنّم که چون در آن را می گشایند جهنّم مشتعل می شود،و این طبقه بدترین طبقات دوزخ

ص:62

است،و صعودا کوهی است از مس در میان جهنم،و اثاما رودخانه ای است از مس گداخته که بر دور آن کوه جاری است،و این موضع بدترین جاههای این طبقه است (1).

و از حضرت امام موسی کاظم علیه السّلام منقول است که:در جهنّم وادی هست که آن را سقر می نامند،از آن روزی که خدا آن را خلق کرده است نفس نکشیده است،و اگر خدا سقر را رخصت فرماید به قدر سوراخ سوزنی نفس بکشد،جمیع آنچه در روی زمین است بسوزاند،و اهل جهنّم به خدا پناه می گیرند از حرارت و گند و بدی و کثافت آن وادی،و آنچه خدا در آنجا برای اهلش مهیّا فرموده از عذاب خود،و در آن وادی کوهی است که جمیع اهل آن وادی پناه می گیرند به خدا از گرمی و تعفّن و کثافت آن کوه،و از عذابهائی که خدا در آنجا برای اهلش مقرّر فرموده،و در آن کوه درّه ای هست که اهل آن کوه به خدا استعاذه می نمایند از گرمی و گند و کثافت آن درّه و عذابهای آن،و در آن وادی چاهی است که اهل آن درّه از گرمی و تعفّن و قذارت و عذاب شدید آن چاه به خدا پناه می برند،و در آن چاه ماری هست که جمیع اهل آن چاه از خباثت و تعفّن و کثافت آن مار و زهری که خدا در نیشهای آن مقرّر فرموده به خدا پناه می برند.

و در شکم آن مار هفت صندوق است که جای پنج کس از امّتهای گذشته است، و دو کس از این امّت،امّا آن پنج کس قابیل است که برادر خود هابیل را کشت،و نمرود است که با ابراهیم منازعه کرد و گفت می میرانم و زنده می گردانم،و فرعون است که دعوی خدائی کرد،و یهودا است که یهود را گمراه کرد،و بولس است که نصارا را گمراه کرد،و از این امّت دو اعرابی اند که ایمان به خدا نیاوردند یعنی

ص:63

ابو بکر و عمر (1).

و به سند صحیح از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله فرمود:شبی که به معراج می رفتم در عرض راه صدای مهیبی شنیدم که از آن خائف شدم،جبرئیل گفت:شنیدی یا محمّد؟گفتم:بلی،گفت:این سنگی بود که هفتاد سال قبل از این از کنار جهنّم انداخته بودند اکنون به قعرش رسیده است،فرمود:

بعد از آن دیگر آن حضرت را خندان ندیدند تا از دنیا مفارقت فرمود.

پس حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله فرمود که:چون داخل آسمان اوّل شدم هر ملکی که مرا دید خندان و خوشحال شد تا رسیدم به ملکی از ملائکه که عظیم تر از او ملکی ندیم با هیئتی بسیار منکر،و غضب از جبینش ظاهر بود،آنچه ملائکه دیگر از تحیّت و دعا نسبت به من بجا آوردند او بجا آورد و لکن نخندید،و خوشحالی که دیگران داشتند او نداشت،از جبرئیل پرسیدم،این کیست که من از دیدن او بسیار ترسان شدم؟گفت:جا دارد از او بترسی،و ما همه از او ترسانیم،این مالک خازن جهنّم است هرگز نخندیده است،و از وقتی که حق تعالی او را والی جهنّم گردانیده تا حال هر روز خشم و غضبش بر دشمنان خدا و اهل معصیت زیاده می گردد،و خدا این ملک را خواهد فرمود که انتقام از ایشان بکشد،و اگر با کسی به خنده ملاقات کرده بود یا بعد از این می کرد البتّه بر روی شما می خندید،و از دیدن تو اظهار فرح می نمود،من بر او سلام کردم و ردّ سلام به من نمود،و مرا بشارت بهشت داد.

پس من به جبرئیل گفتم:چون جمیع اهل سماوات او را اطاعت می کنند بگو آتش دوزخ را به من بنماید،جبرئیل گفت:ای مالک به محمّد بنما آتش جهنّم را،

ص:64

پس پرده را برگرفت و دری از درها جهنم را گشود،ناگاه از آن زبانه به آسمان بلند شد و به خروش آمد که در بیم شدم،گفتم:ای جبرئیل بگو پرده را بیاندازد، فی الحال مالک امر فرمود آن زبانه را که به جای خود برگرد،پس فورا برگشت (1).

و در حدیث دیگر وارد شده است در تفسیر این آیه که حق تعالی می فرماید:

بریده شده است برای کافران جامه ها از آتش،این آیه برای بنی امیّه نازل شده است که آتش ایشان را فراگیرد،پس لب زیرین ایشان چنان بیاویزد که به ناف ایشان رسد،و لب بالای ایشان به میان سر ایشان رسد،و بعد از این آیه حق تعالی می فرماید:بریزند از بالای سر ایشان آبی جوشان که بگدازد از غایت حرارت آنچه در شکم ایشان است از احشا و امعا و پوستهای ایشان را،و برای ایشان گرزها از آهن آماده کرده اند،هرگاه بخواهند بیرون آیند از آتش از کثرت شدّت و الم برگردانند ایشان را به آن گرزها در آتش،و گویند به ایشان بچشید عذاب سوزان را (2).

و در حدیثی وارد شده است که:اگر گرزی از آن گرزها را در زمین گذارند،و جمیع انس و جن جمع شوند و بخواهند آن را بردارند نتوانند برداشت (3).

و از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام منقول است که فرمود:برای اهل معصیت نقبها در میان آتش زده اند،و پاهای ایشان را در زنجیر کرده اند،و دستهای ایشان را در گردن غل کرده اند،و بر بدنهای ایشان پیراهن ها از مس گداخته پوشانیده اند،و جبّه ها از آتش برای ایشان بسته اند،و در میان عذابی گرفتارند که گرمیش به نهایت رسیده،و درهای جهنّم را بر روی ایشان بسته اند،پس هرگز آن درها را

ص:65

نمی گشایند،و هرگز نسیمی بر ایشان داخل نمی شود،و غمی از ایشان برطرف نمی شود،عذاب ایشان پیوسته شدید است،و عقاب ایشان همیشه تازه است نه خانۀ ایشان فانی می شود،و نه عمر ایشان به سر می آید،به مالک استغاثه می کنند از پروردگار خود بطلب که ما را بمیراند،در جواب می گوید:همیشه در این عذاب خواهید بود (1).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:در جهنّم چاهی هست که اهل جهنّم از آن استعاذه می نمایند،و آنجای هر متکبّر و جبّار معاند است،و هر شیطان متمرّد،و هر متکبّری که ایمان به روز قیامت نداشته باشد،و هرکه عداوت آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله داشته باشد.

و فرمود:کسی که در جهنّم عذابش از دیگران سبک تر باشد کسی است که در دریائی از آتش باشد،و دو نعل از آتش در پای او باشد،و بند نعلینش آتش باشد که از شدّت حرارت مغز دماغش مانند دیگ در جوش باشد،و گمان کند که از جمیع اهل جهنّم عذابش بدتر است،و حال آنکه عذاب او از همه سهل تر باشد (2).

و در حدیث دیگر وارد است:فلق چاهی است در جهنّم که اهل جهنّم از شدّت حرارت آن استعاذه می نمایند،و از خدا طلب نمود که نفسی بکشد،چون نفس کشید جمیع جهنّم را سوزانید،و در آن چاه صندوقی است از آتش که اهل آن چاه از حرارت آن صندوق استعاذه می نمایند،و آن تابوتی است که در آن تابوت شش کس از پیشینیان و شش کس از پسینیان جا دارند،امّا شش کس اوّل پسر آدم است که برادر خود را کشت،و نمرود که ابراهیم را در آتش انداخت،و فرعون و سامری

ص:66

که گوساله پرستی را دین خود کرد،و آن کسی که یهود را بعد از پیغمبر ایشان گمراه کرد،و آن کسی که نصارا را بعد از پیغمبرشان گمراه کرد،و آن شش کس آخر ابو بکر است و عمر و عثمان و معاویه و سرکردۀ خوارج نهروان و ابن ملجم (1).

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که فرمود:اگر در این مسجد صد هزار نفر یا زیاده باشند،و یکی از اهل جهنّم نفس کشد،و اثر آن به ایشان برسد،مسجد و هرکه در آن است بسوزد.

و فرمود:در جهنّم مارها هست به گندگی گردن شتران،یکی از ایشان که می گزد کسی را چهل قرن یا چهل سال در آن می ماند،و عقربها هست به درشتی قاطر که اثر گزیدن آنها نیز این قدر از مدّت می ماند.

و از عبد اللّه بن عبّاس منقول است که:جهنّم را هفت در است،و بر هر دری هفتاد کوه است،و در هر کوهی هفتاد هزار درّه است،و در هر درّه ای هفتاد هزار وادی است،و در هر وادی هفتاد هزار شکاف است،و در هر شکافی هفتاد هزار خانه است،و در هر خانه هزار مار است،که طول هر ماری سه روز راه است،و نیشهای آن مارها به مثابۀ نخلهای طولانی است،می آید به نزدیک فرزند آدم و می گیرد پلک چشمانش و لب های او را،و جمیع پوست و گوشت او را از استخوانهایش می کشد،چون می گریزد از آن مار در نهری از نهرهای جهنّم می افتد که چهل سال یا چهل قرن در آن نهر فرو می رود.

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:حق تعالی هیچ کس را خلق نفرموده است مگر آنکه منزلی در بهشت و منزلی در جهنم برای او مقرّر فرموده،پس چون اهل بهشت در بهشت قرار می گیرند،و اهل جهنّم در جهنّم

ص:67

ساکن می شوند،منادی ندا می کند اهل بهشت را که:نظر کنید به سوی جهنّم،پس مشرف می شوند و نظر کنند به سوی جهنّم،و منزلهای ایشان را در جهنّم به ایشان می نمایند که این منازلی است که اگر معصیت خدا می کردید داخل این منازل می شدید،پس چندان ایشان را فرح و شادی رو دهد که اگر مرگ در بهشت باشد بمیرند از شادی از آنکه از چنین عذابی نجات یافته اند.

پس منادی ندا کند اهل جهنّم را که به جانب بالا نظر کنید،چون نظر کنند منازل ایشان را در بهشت و نعمتهائی که در آنجا مقرّر شده به ایشان بنماید،و بگویند به ایشان که اگر طاعت الهی می کردید این منازل را متصرّف می شدید،پس ایشان را حالی رو دهد از اندوه که اگر مرگ باشد بمیرند،پس منازل اهل جهنّم را در بهشت به نیکوکاران دهند،و منازل اهل بهشت را در جهنّم به بدکاران دهند،و این است تفسیر این آیه که حق تعالی در شأن اهل بهشت می فرماید:ایشانند وارثان که به میراث می برند بهشت را و در آن مخلّد باشند (1).

و به سند صحیح از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:چون اهل بهشت داخل بهشت می شوند،و اهل جهنّم به جهنّم درآیند،منادی از جانب ربّ العزّه ندا کند:

ای اهل بهشت و ای اهل جهنّم اگر مرگ به صورتی از صورتها درآید خواهید شناخت آن را؟گویند:نه پس بیارند مرگ را به صورت گوسفندی سیاه و سفید،و در میان بهشت و دوزخ بدارند،و به ایشان گویند:ببینید این مرگ است،پس حق تعالی امر فرماید آن را ذبح نمایند،و فرماید:ای اهل بهشت همیشه در بهشت خواهید بود،و شما را مرگ نیست،و ای اهل جهنّم همیشه در جهنّم خواهید بود، و این روز است که خداوند عالمیان فرموده است:ای رسول من بترسان ایشان را از

ص:68

روز حسرت،روزی که کار هرکس منقضی شده باشد،و به پایان رسیده باشد،و ایشان از آن روز غافلند،حضرت فرمود:مراد این روز است که حق تعالی اهل بهشت و جهنّم را فرمان دهد همیشه در جای خود باشند،و ایشان را مرگ نباشد، و در آن روز اهل جهنّم حسرت برند و سودی ندهد،و امّید ایشان منقطع گردد (1).

بهشت چون داخل بهشت می شود سه باغ به نظر او می آید،چون داخل پست تر می شود در آن مشاهده می کند از زنان و خدمتکاران و نهرها و میوه ها آن قدر که خدا خواهد،پس چون حمد و شکر الهی بجا می آورد می گویند به او که جانب بالا نظر کن،چون نظر می کند در آنجا نعمت و کرامتی چند مشاهده می نماید که در باغ اول ندیده است،پس گوید پروردگارا این را نیز به من کرامت فرما،خطاب رسد:اگر این را بدهم شاید که باغ دیگری را بطلبی،او گوید نه همین مرا کافی است و از این بهتر نمی باشد.

پس چون به آن حدیقه درآید مسرّت و شادی او عظیم شود،و شکر الهی بجا آورد،پس خطاب رسد در جنّة الخلد را بر روی او بگشایند،اضعاف آنچه در بهشت دوّم دیده بود در آنجا مشاهده نماید،و فرح و سرورش مضاعف گردد،و بگوید پروردگارا تو را است حمدی که احصای آن نتوان نمود که منّت نهادی بر من به بهشت ها،و نجات بخشیدی مرا از آتش.

ابو بصیر گفت:چون این بشارتها را شنیدم گریستم،و گفتم:فدای تو شوم دیگر بفرما،و شوق مرا زیاده کن،فرمود:ای ابو محمّد نهری هست که در طرفین آن نهر کنیزان از زمین روئیده است،چون مؤمن به یکی از آن کنیزان بگذرد،و او را خوش آید او را از زمین می کند،و حق تعالی به جای او دیگری می رویاند.

ابو بصیر گفت:فدای تو گردم دیگر بفرما،فرمود:مؤمن را در بهشت هشتصد دختر باکره و چهار هزار زن ثیّبه و دو زن از حور العین کرامت می فرماید.ابو بصیر گفت:فدای تو گردم هشتصد دختر باکره به او می دهند؟فرمود:بلی با هریک از آنها مقاربت می نماید باکره اند،گفت:حور العین را از چه چیز خلق کرده اند؟ فرمود:از تربت نورانی بهشت مخلوق شده اند که مغز ساقهای ایشان از زیر هفتاد حلّه نمایان است،و جگر مؤمن آینۀ حور العین است،و جگر حور العین آینۀ مؤمن

ص:70

است که غایت لطافت و صفای چهرۀ خود را در آن می بیند،گفت:فدای تو گردم آیا حور العین را سخنی هست که به آن تکلم نماید؟فرمود:بلی سخنی می گوید که هرگز خلایق به آن خوبی سخن نشنیده اند.

گفت:سخن ایشان چیست؟فرمود:می گویند مائیم خالدات که پیوسته خواهیم بود و مردن ما را نمی باشد،و مائیم تنعّم کنندگان و شادمانان که هرگز ما را اندوه نمی باشد،و مائیم که در سرای خلد پیوسته مقیمیم و هرگز از آن بدر نمی رویم،و مائیم که پیوسته راضی و خوشنودیم در هیچ حال به غضب و خشم نمی آئیم،خوشا حال کسی که از برای ما خلق شده است،و خوشا حال کسی که ما از برای او خلق شده ائیم،مائیم آنان که اگر یک تار زلف ما را در میان آسمان بیاویزند نور ما آن دیده ها را خیره کند (1).

و به سند معتبر از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام منقول است که فرمود:بهشت را هشت در است،از یک در پیغمبران و صدّیقان داخل می شوند،و از در دیگر شهیدان و صالحان،و از پنج در شیعیان و دوستان ما داخل می شوند،و من می ایستم بر صراط و دعا می کنم،و می گویم:خداوندا به سلامت بگذران شیعیان و دوستان مرا،و هرکه مرا یاری کرده و به امامت من اعتقاد داشته است در دار دنیا، در آن حال ندا از منتهای عرش الهی رسد که:دعای تو را مستجاب کردیم،و تو را شفاعت دادیم در شیعیان تو،پس هریک از شیعیان و دوستان من و آنان که یاری من کرده اند و با دشمنان من جهاد کرده اند به کردار یا به گفتار،شفاعت کنند هفتاد هزار کس از همسایگان و خویشان و دوستان خود را،و از در هشتم سایر مسلمانان داخل می شوند،از آن جماعتی که اقرار به شهادتین داشته باشند،و در

ص:71

دل ایشان به قدر ذرّه ای از بغض ما اهل بیت نباشد (1).

و به سند صحیح از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که فرمود:حق سبحانه و تعالی در بهشت برای بندگان مؤمن خود در هر جمعه کرامتی مقرّر فرموده،پس چون روز جمعه می شود حق تعالی ملکی را نزد بندۀ مؤمن می فرستد با دو حلّه، چون آن ملک به در بهشت آن مؤمن می رسد به دربانان می گوید که:از مؤمن رخصت بگیرید تا من به نزد او آیم،دربانان به نزد مؤمن می آیند و می گویند که:

فرستادۀ پروردگارت بر در ایستاده و رخصت می طلبد،پس او به زبان خود می گوید که:مرا چه باید کرد؟ایشان می گویند:ای سیّد و بزرگ و سرور ما به حقّ آن خداوندی که بهشت را به تصرّف تو داده کرامتی برای تو از این بهتر نیست که پروردگار تو پیک و رسول به نزد تو فرستاده.

پس ملک درآید و آن دو حلّه را بیاورد،مؤمن یکی را بر کمر بندد،و یکی را بر دوش افکند با پیک حق تعالی روان شود،و بر هر چیز که بگذرد از نور او روشن شود،و بیاید تا وعده گاه رحمت و کرامت،پس آنجا مؤمنان همگی مجتمع گردند، حق تعالی نوری از انوار جلال و معرفت خود بر ایشان تجلّی فرماید،پس ایشان به سجده درآیند،خطاب رسد:بندگان من سر بردارید که امروز روز سجده و عبادت نیست،و مشقّت و کلفت طاعت و تکلیف را از شما برداشته ام،پس ایشان گویند:

ای پروردگار ما چه چیز از این بهتر می باشد که به ما کرامت کرده ای بهشت را به ما عطا فرموده ای،جواب فرماید:به شما عطا کردم هفتاد برابر آنچه اکنون دارید از جمیع نعمتها و کرامتها.

پس در هر جمعه مؤمن برمی گردد با هفتاد برابر آنچه داشته است پیش از آن

ص:72

جمعه،این است که حق تعالی می فرماید:نزد ما زیادتیهای رحمت و کرامت هست،و روز مزید روز جمعه است،و شبش بسیار سفید و پرنور است،و روزش بسیار نورانی است،پس خدا را در این شب و روز تنزیه کنید،مانند گفتن سبحان اللّه،و به بزرگی یاد کنید به مثل گفتن اللّه اکبر،و لا اله الاّ اللّه بسیار بگوئید،و حمد ثنای الهی بسیار بکنید به گفتن الحمد للّه و غیر آن از ثناهای خدا،و صلوات بر محمّد و آل محمّد بسیار بفرستد.

پس چون بندۀ مؤمن از وعده گاه برمی گردد به هر چیز که می گذرد آن را از نور خود روشن می کند،تا آنکه به نزد زنان خود می آید،زنانش می گویند:به حقّ آن خداوندی که بهشت را بر ما مباح گردانیده ای سیّد ما هرگز تو را به حسن امروز ندیده ایم؟او در جواب گوید که:از تجلّی نور جلال پروردگار خود نور و بها و حسن یافته ام،بعد از آن حضرت فرمود:زنان بهشت رشک نمی دارند،و حائض نمی شوند،و بدخوئی ندارند.

راوی گفت:فدای تو گردم می خواهم از چیزی سؤال نمایم و شرم می کنم از آن، آیا در بهشت غنا می باشد؟حضرت فرمود:در بهشت درختی هست که حق تعالی امر می فرماید بادها را بر آن درخت می وزند،و آن را به حرکت می آورند،و از آن نغمه ای چند صادر می شود که خلایق هرگز به خوبی آن نشنیده اند،پس حضرت فرمود:آن جزای کسی است که در دنیا ترک شنیدن غنا از ترس الهی کرده باشد.

راوی می گوید گفتم:فدای تو گردم دیگر بفرما از اوصاف بهشت،فرمود:

حق تعالی بهشتی به ید قدرت خود خلق کرده که هیچ چشمی آن را ندیده،و مخلوقی بر آن مطّلع نگردیده،پروردگار عالم هر صبح آن را می گشاید و می فرماید شمیم و بوی خوش خود را بر اهل بهشت زیاده بفرست،این است که حق تعالی می فرماید:نمی داند هیچ نفس آنچه مخفی شده است برای ایشان از چیزهائی که

ص:73

موجب روشنی چشم و سرور ایشان است به جزای کارهای خیری که در دنیا می کردند (1).

و از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام منقول است که:طوبی درختی است در بهشت که اصلش در خانۀ پیغمبر است،و هیچ مؤمنی نیست مگر آنکه در خانۀ او شاخی از آن درخت هست،که خواهش هر چیز که در خاطرش درآید آن شاخ برای او حاضر می سازد،و اگر سوار تندروی در سایۀ آن درخت صد سال بتازد نمی تواند رفت،و اگر کلاغی از ته آن درخت پرواز کند آن قدر که پیر شود و از پیری بیفتد به بالای آن درخت نرسد،پس سعی نمائید در تحصیل چنین کرامتی (2).

و به سند معتبر دیگر از آن حضرت منقول است که:در بهشت درختی هست که از بالایش حلّه ها می روید،و از پائینش اسبان ابلق زین و لجام کرده بیرون می آید، که بالها دارند و سرگین و بول ندارند،پس دوستان خدا بر آن اسبان سوار می شوند، و آنها پرواز می کنند به هر جائی که ایشان خواهند،پس می گویند:جماعتی که در مرتبه ای از ایشان پست ترند:پروردگارا چه عمل این بندگان تو را به چنین کرامتی رسانیده است؟خداوند جلیل فرماید که:ایشان شبها به عبادت برمی خاستند،و خواب بسیار نمی کردند،و روزه می داشتند و در روز چیزی نمی خوردند،و با دشمنان من جهاد می کردند و نمی ترسیدند،و تصدّق می نمودند و بخل نمی ورزیدند (3).

و به سند صحیح از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:طوبی درختی است در بهشت در خانۀ حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام،و در خانۀ هر شیعه شاخی از آن درخت

ص:74

هست،و یک برگ آن یک امّت را سایه می افکند (1).

و در حدیث دیگر فرمود که:حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله حضرت فاطمه را بسیار می بوسیدند،و این امر بر طبع عایشه گران بود،روزی در این باب اعتراض کرد، حضرت فرمود:ای عایشه شبی که مرا به معراج بردند داخل بهشت شدم،و جبرئیل مرا نزد درخت طوبی برد،و میوه ای از آن درخت به من داد،پس حق تعالی آن میوه را نطفه کرد در صلب من،و چون به زمین آمدم با خدیجه مقاربت نمودم،و او به فاطمه حامله شد،پس هر مرتبه فاطمه را می بوسم بوی درخت طوبی از او می شنوم (2).

و در حدیث دیگر فرمود:فاطمه حوری سیرت و انسی صورت است،و هرگاه که مشتاق بوی بهشت می شوم فاطمه را می بویم که از او بوی بهشت بشنوم (3).

و از عبد اللّه بن عبّاس منقول است که حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله فرمود:حلقه ای در بهشت از یاقوت سرخ است،و بر روی صحیفۀ طلا آویخته،پس هرگاه آن حلقه را بر صحیفه می کوبند صدا می کند یا علی (4).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله فرمود:چون مرا به معراج بردند داخل بهشت شدم،در آنجا ملکی چند دیدم بناها می کردند،یک خشت از طلا و یک خشت از نقره،و گاه دست باز می گرفتند،گفتم به ایشان که:چرا گاهی مشغول می باشید و گاه دست باز می گیرید؟گفتند:دست که باز می گیریم انتظار خرجی می کشیم،پرسیدم که:خرجی شما چیست؟گفتند:

ص:75

گفتن مؤمن این کلمات را سبحان اللّه و الحمد للّه و لا اله الاّ اللّه و اللّه اکبر،هرگاه این کلمات را می گوید ما از برای او بنا می کنیم (1).

و از جابر بن عبد اللّه انصاری منقول است که حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله فرمود:بر در بهشت نوشته است:لا اله الاّ اللّه محمّدا رسول اللّه علی أخو رسول اللّه،یعنی علی برادر رسول خداست،و این را بر در بهشت نوشته اند پیش از آنکه آسمان و زمین را بیافرینند به دو هزار سال (2).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله فرمود:حق تعالی در بهشت عمودی از یاقوت سرخ خلق فرموده است و بر سر آن هفتاد هزار قصر است،و در هر قصری هفتاد هزار غرفه است،او را از برای جمعی خلق کرده است که در دنیا برای خدا با یکدیگر دوستی کنند و به زیارت یکدیگر روند (3).

و به سند معتبر از امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است که:حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام از حضرت رسالت پناه صلّی اللّه علیه و آله سؤال نمود از تفسیر این آیۀ کریمه که حق تعالی می فرماید لکِنِ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِها غُرَفٌ مَبْنِیَّةٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَعْدَ اللّهِ لا یُخْلِفُ اللّهُ الْمِیعادَ (4)که ترجمۀ ظاهرش این است:لیکن آنان که بپرهیزند از مناهی پروردگار خود،و از عذاب او حذر نمایند،برای ایشان مهیّا شده است در بهشت غرفه ها که از بالای آن غرفه ها منزلهائی و غرفه هائی از آن رفیع تر هست که بر غایت استحکام بنا شده،جاری می شود از زیر آن غرفه ها نهرهای بهشت،حق تعالی این منازل و درجات را به متّقیان وعده فرموده،و خلاف نمی کند خدا وعدۀ خود را.

ص:76

پرسید:برای که این غرفه ها را بنا کرده اند یا رسول اللّه؟حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله فرمود:یا علی این غرفه ها را حق تعالی بنا کرده است برای دوستانش به مروارید و یاقوت و زبرجد،و سقفهای آنها از طلاست،و به نقره منقّش و مزیّن ساخته اند،و هر غرفه ای هزار در دارد،و بر هر دری ملکی دربان است،و در آن غرفه ها فرشهای عالی بر روی یکدیگر گسترده اند که بسیار بلند شده است از حریر و دیبا و به رنگهای مختلف،و میان آن فرشها مشک و عنبر و کافور بهشت پر کرده اند.

پس چون مؤمن را در بهشت به این منازل درآورند،تاج پادشاهی و کرامت بر سرش گذارند،و حلّه های مطرّز از طلا و نقره بر او پوشانند،و در زیر تاج اکلیلی مکلّل به یاقوت و مروارید بیفکنند،و هفتاد حلّه به رنگهای مختلف مطرّز به طلا و نقره و مکلّل به مروارید و یاقوت سرخ در او پوشانند،پس چون مؤمن بر تخت خود بنشیند تخت از شادی به حرکت آید و بر خود ببالد.

پس چون مؤمن در منازل خود قرار گیرد رخصت طلبد ملکی که موکّل باغهای او است درآید،و او را تهنیت گوید به کرامتهای الهی،پس خدمتکاران مؤمن از کنیزان و غلامان به آن ملک گویند:زمانی باش که دوست خدا بر تخت خود تکیه فرموده، و زوجۀ حور العین او مهیّای ملاقات او شده،صبر کن تا دوست خدا از شغل خود فارغ شود،پس حوریّه ای که برای او در این منزلها مهیّا کرده اند از خیمۀ خود بیرون آید،و رو به تخت مؤمن بخرامد،و کنیزانش بر دور او احاطه کرده باشند،هفتاد حلّه پوشیده باشد بافته به یاقوت و مروارید و زبرجد،و حلّه هایش را به مشک و عنبر رنگین کرده باشند،و بر سرش تاج کرامت نهاده و نعلین طلا مکلّل به یاقوت و مروارید در پا کشیده باشد،و بند نعلین از یاقوت سرخ آراسته.

پس چون به نزدیک دوست خدا رسد،و خواهد که از شوق برای او برخیزد، گوید:ای دوست خدا امروز روز تعب و مشقّت تو نیست بر مخیز که من از برای توام

ص:77

و تو از برای منی،چون به نزد او آید با یکدیگر معانقه نمایند پانصد سال از سالهای دنیا که هیچ یک را ملال حاصل نشود،پس نظر به گردن حوریّه افکند در گردنش طوقی مشاهده نماید از یاقوت سرخ،و در وسطش لوحی باشد که بر آن لوح نوشته باشد:ای دوست خدا تو محبوب منی و من محبوب توام،شوق من برای تو به نهایت رسیده،و شوق تو برای من به نهایت رسیده.

پس حق تعالی هزار ملک بفرستد که او را تهنیت بهشت بگویند،و حوریّه را به تزویج او درآورند،پس چون به در اوّل از درهای بهشت آن مؤمن رسند،گویند به ملکی که به آن در موکّل است،برو و از دوست خدا رخصت طلب نما که خداوند عالمیان ما را فرستاده است که او را تهنیت و مبارک باد بهشت بگوئیم،آن ملک گوید:باشید تا من به حاجب بگویم تا به مؤمن عرض کند که شما آمده اید،پس آن ملک بیاید به نزد حاجب،و میان او و حاجب سه باغ فاصله باشد،و بگوید که بر در سرا هزار ملک ایستاده اند که پروردگار عالمیان ایشان را برای تهنیت دوست خود فرستاده،و ایشان رخصت دخول می طلبند،حاجب گوید:بر من دشوار است که در این حال رخصت دخول کسی بر دوست خدا بطلبم،و او با زوجۀ حوریّۀ خود خلوت کرده است،و میان حاجب و مؤمن دو باغ فاصله است.

پس حاجب آید به نزد قیّم و گوید:بر در سرا هزار ملک ایستاده اند که جناب ربّ العزّه ایشان را برای تهنیت فرستاده که رخصت از برای ایشان از دوست خدا بطلب،پس قیّم آید به نزد خدمتکاران خاص و گوید،رسولان خداوند جبّار بر در ایستاده اند،و ایشان هزار ملکند،حق تعالی ایشان را برای تهنیت فرستاده به ولیّ خدا عرض کنید،چون ایشان عرض کنند رخصت فرماید که داخل شوند پس ایشان بیایند به نزد غرفه،و آن غرفه را هزار در باشد،و بر هر دری ملکی موکّل باشد.

ص:78

پس چون آن ملائکه را رخصت دخول غرفه بدهد،هر ملکی آن دری را که به آن موکّل است بگشاید،پس قیّم هر ملکی را از دری از درها به غرفه درآورد،و هریک از ایشان رسالت پروردگار خود را برسانند،و اشاره به این حالت است آنچه حق تعالی می فرماید وَ الْمَلائِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدّارِ.

ترجمه اش این است:ملائکه داخل شوند بر ایشان از هر دری از درهای منازل ایشان،و گویند:سلام الهی بر شما باد به سبب آنچه بر مشقّتهای طاعات و ترک معاصی و بلاها و محنتها صبر کردید در دار دنیا،پس چه نیکوست عاقبت این سرای شما.

و اشاره به این کرامت است آنچه حق تعالی در سورۀ هل أتی فرموده است وَ إِذا رَأَیْتَ ثَمَّ رَأَیْتَ نَعِیماً وَ مُلْکاً کَبِیراً و چون نظر کنی در بهشت خواهی دید نعمتهای عظیم که در وصف نگنجد،و ملکی بزرگ و متّسع با پادشاهی عظیم، حضرت فرمود:مراد این نعیم و پادشاهی است که حق تعالی به دوست خود کرامت می فرماید،که ملائکه از جانب حق تعالی شأنه به رسالت به نزد او می آیند، و بی رخصت بر او داخل می شوند.

پس فرمود:نهرها از زیر مساکن ایشان جاری است،چنانچه حق تعالی می فرماید تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ و میوه ها به ایشان نزدیک است به حیثیّتی که هر میوه را که مؤمن طبعش به آن مایل شود به دهان خود آن را می تواند گرفت، چنانچه تکیه کرده است بی آنکه حرکت کند،و به درستی که انواع میوه ها به سخن می آیند،و هریک به دوست خدا می گویند:اوّل مرا تناول نما پیش از آنکه دیگری را تناول نمائی.

و فرمود:هیچ مؤمنی در بهشت نیست مگر آنکه او را باغهای بسیار هست

ص:79

بعضی را داربست کرده،و بعضی درختانش بر زمین خوابیده،و نهرها به او کرامت کرده اند از شراب و نهرها از آب،و نهرها از شیر،و نهرها از عسل،و چون دوست خدا غذائی را میل نماید بی آنکه بگوید آنچه خواهش کرده نزد او می آورند،و گاهی با برادران مؤمن خود خلوت می کنند و صحبت می دارند،و گاهی به دیدن یکدیگر می روند،و در باغهای خود تنعّم می کنند و سیر می نمایند،و هوای بهشت پیوسته مانند ما بین طلوع صبح است و طلوع آفتاب،و از آن بسیار نیکوتر و خوش آینده تر،و هر مؤمنی را هفتاد زوجه از حوران می دهند،و چهار زن از آدمیان،و ساعتی با حوریّه صحبت می دارد،و ساعتی با زن دنیا،و ساعتی هم خلوت می کنند با خود،و بر کرسی ها تکیه زده با یکدیگر صحبت می دارند.

و گاه هست که مؤمنی بر تخت خود تکیه زده،ناگاه شعاع نوری او را فرا می گیرد،و در آن حال به خدمتکاران خود می گوید:این شعاع تابان از کجا بود؟ ایشان می گویند:این نور حوریّه ای است که هنوز تو او را ملاقات نکرده ای،از خیمۀ خود سر بیرون کرد و به تو نظر کرد از شوق لقای تو و خواهان تو شده است، و محبّت تو بر او غالب گردیده،و چون تو را دید که بر تخت تکیه داده ای از کثرت شوق و فرح متبسّم شد،و آن شعاعی که مشاهده نمودی و نوری که تو را فراگرفت از سفیدی و صفا و پاکی و نزاکت دندانهای او بود،پس دوست خدا گوید:او را رخصت دهید فرود آید و به نزد من آید.

چون دوست خدا این را فرماید،هزار هزار غلام و کنیز مبادرت نمایند،و این بشارت را به حوریّه رسانند و او از خیمۀ خود فرود آید،و هفتاد حلّه مطرّز به طلا و نقره و مزیّن به مروارید و یاقوت و زبرجد و ملوّن به مشک و عنبر به رنگهای مختلف دربر داشته،و از لطافت به حدّی باشد که مغز استخوان ساقش از زیر هفتاد حلّه نماید،و قامتش هفتاد ذراع باشد،و عرض کتف هایش ده ذراع باشد،و چون

ص:80

نزدیک دوست خدا رسد خادمان ظرف های طلا و نقره پر از یاقوت و زبرجد و مروارید بیاورند و نثار او کنند،و دست در گردن یکدیگر درآورند مدّتها و ایشان را ملال حاصل نشود.

بعد از نقل این حدیث حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام فرمود:بهشتها که حق تعالی در قرآن یاد فرمود:جنّة عدن است،و جنّة الفردوس،و جنّة نعیم،و جنّة المأوی، و جز این بهشتها خدا را بهشتهای دیگر هست،و به مؤمن از جنّتها و باغستانها می دهند،آن قدر که خواهد،و در آنها تنعّم می کند به هر روش که خواهد،و هر چیز که مؤمن در بهشت خواهد طلب کردنش همین است که بگوید سبحانک اللهمّ،این را که گفت خادمان مبادرت کنند،و آنچه خواهد بدون طلب نزد او حاضر سازند، چنانچه حق تعالی می فرماید دَعْواهُمْ فِیها سُبْحانَکَ اللّهُمَّ وَ تَحِیَّتُهُمْ فِیها سَلامٌ یعنی خواندن ایشان در بهشت خدا را یا چیزی را که خواهند چنانچه از این حدیث ظاهر می شود به این وجه باشد که سبحانک اللهمّ یعنی به پاکی یاد می کنیم تو را از هرچه لایق کبریای تو نیست،و درود ایشان در بهشت بر یکدیگر سلام است، حضرت فرمود:یعنی تحیّت خدمتکاران بر ایشان سلام است وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ و آخر کلام ایشان است که بگویند الحمد للّه رب العالمین حضرت فرمود:مراد آن است که آنچه را طلب نمودند برای ایشان حاصل شد،و لذّت خود را یافتند از جماع و خوردن و آشامیدن،و بعد از آنکه فارغ شدند حمد الهی بجا می آورند (1).

و به سند صحیح از حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام منقول است که:از حضرت پرسیدند از تفسیر این آیه فِیهِنَّ خَیْراتٌ حِسانٌ فرمود:ایشان زنان مؤمن عارف

ص:81

شیعه اند که داخل بهشت می شوند،و ایشان را به مؤمنان تزویج می نمایند،و آنجا که فرموده است حُورٌ مَقْصُوراتٌ فِی الْخِیامِ مراد حوران بهشتند که در نهایت سفیدی اند،و کمرهای ایشان باریک است،و در میان خیمه های یاقوت و درّ و مرجان نشسته اند،و هر خیمه ای چهار در،و بر هر دری هفتاد دختر باکره رسیده ایستاده اند که دربان ایشانند،و هر روز از خدا کرامتی بر ایشان می رسد،و ایشان را برای این پیشتر خلق فرموده که مؤمنان را به ایشان بشارت فرماید (1).

و به سند معتبر از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است که فرمود:گمان نیک به خداوند خود داشته باشید،به درستی که بهشت را هشت در است،و عرض هر دری چهل ساله راه است (2).

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:درختی در بهشت نیست مگر آنکه ساق آن از طلاست.و فرمود:اهل بهشت را بول و غایط نمی باشد،بلکه به عرقی از ایشان دفع می شود از مشک خوشبوتر.و فرمود که:اهل بهشت را هر روز حسن و جمال و صفا و طراوت زیاده می شود،چنانچه اهل دنیا را هر روز پیری و قباحت منظر زیاده می شود.و فرمود:پست ترین اهل بهشت را هشتاد هزار خادم می دهند، و نود و دو مرتبه از مراتب عالیه بهشت برای او مقرّر می سازند.

و به سند معتبر منقول است که:ملحدی به خدمت حضرت صادق علیه السّلام آمد،و سؤال بسیاری کرد،و بعد از جواب شنیدن مسلمان شد،و از جملۀ سؤالهای او این بود:چگونه است که اهل بهشت هر میوه که از درختان بهشت تناول می نمایند باز آن میوه به همان هیئت برمی گردد؟فرمود:بلی از بابت چراغ است که هرچند از آن

ص:82

چراغ برافروزند از نور آن چیزی کم نمی شود اگرچه عالم پر از چراغ شود،پرسید:

چگونه می شود که اهل بهشت می خورند و می آشامند و ایشان را فضله نمی باشد؟ فرمود:زیرا که غذای ایشان نازک و لطیف است و آن را ثقل نمی باشد،بلکه از بدن ایشان به عرق خوشبو دفع می شود.

پرسید:چگونه است که هرچند حوری را وطی می کنند باز باکره می یابند او را؟ فرمود که:از طینت طیّب و پاکیزه مخلوق شده است،و به او آفتی و جراحتی نمی رسد،و در سوراخ او چیزی داخل نمی شود،و حیض و کثافات از او دفع نمی شود،پس پیوسته رحم به یکدیگر چسبیده است،و به غیر هنگام مقاربت گشوده نمی شود لهذا چنین است.پرسید:چگونه می شود که مغز ساقش از زیر هفتاد حلّه نمایان باشد؟فرمود:درهمی را در آب صافی بیندازی که یک نیزه عمق آن باشد به سبب لطافت می نماید (1).

و به سند معتبر از عبد اللّه بن علی منقول است که به خدمت بلال مؤذّن حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله رسید:و از وصف بهشت از او پرسید،بلال گفت:از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله شنیدم که حصار بهشت یک خشت از طلاست،و یک خشت از نقره،و یک خشت از یاقوت،و به جای گل در میان آن مشک خوشبو کار کرده اند،و کنگره های آن حصار از یاقوت سرخ و سبز و زرد است.

پرسید:درهای بهشت از چه چیز است؟بلال گفت:درها مختلف است:

باب الرحمه از یاقوت سرخ است،و باب الصبر در کوچکی است یک لنگ از یاقوت سرخ است و حلقه ندارد،و باب الشکر از یاقوت سفید است و دو لنگ دارد،و وسعت آن در پانصد سال راه است،و آن در را صدا و ناله هست و می گوید:

ص:83

خداوندا اهل مرا به من برسان،و باب البلا جمعی که در دنیا به بلاها مبتلا شده اند، مانند مصیبتها و دردها و مرضها و خوره و غیر آن از آن در داخل می شوند از یاقوت زرد است،و یک لنگ است،و بسیار کم است کسی که از این در داخل شود؛زیرا که اجر بلاها را به جزع ضایع می کنند،گفت:دیگر بفرما،گفت:امّا در بزرگ پس بندگان شایستۀ خدا که ترک دنیا کرده اند و از محارم الهی ورع داشته اند و پیوسته به سوی خدا رغبت داشته،و خدا را انیس خود ساخته اند،از آن در داخل می شوند.

پرسید:چون داخل بهشت می شوند چکار می کنند؟گفت:به کشتیها می نشینند و در دو نهر عظیم بهشت سیر می کنند،و کشتی از یاقوت است،و آنچه کشتی را به آن می رانند از مروارید است،و در آن کشتیها ملائکه از نور هستند،و جامه های بسیار سبز دربر دارند،پرسید که:اسم آن نهر چیست؟گفت:

جنّة المأوی.پرسید آیا در میان بهشت بهشت دیگری هست؟گفت:جنّة عدن در وسط واقع است،و حصارش از یاقوت سرخ است،و سنگ ریزه اش از مروارید است.پرسید:آیا دیگر بهشتی هست؟گفت:بلی جنّة الفردوس هست.پرسید:

حصارش از چه چیز است؟گفت:دیوارش و غرفه هایش همه از نوری است که حق تعالی خلق فرموده (1).

ای عزیز وسعت رحمت الهی این است،و شدّت غضب الهی آنکه شنیدی،و این عیش های به صد هزار کدورت آلوده،و این دنیای فانی قابل این نیست که خود را از چنین رحمتی محروم سازی،و به چنان عذابی و شدّتی مبتلا گردانی،و هیچ کس را راه نجاتی به غیر عمل صالح نداده اند،و از شریف و وضیع و عالم و جاهل و پیر و جوان عمل طلبیده اند،اگر به رحمت الهی خاطر جمع می کنی گاه باشد که من

ص:84

و تو قابل رحمت نباشیم،و اگر به شفاعت اعتماد می کنی چه می دانی که قابل شفاعت هستی.

و اگر می گوئی شیعه ام کدام یک از اوصاف شیعیان را که بیان کرده اند داری؟ شیعه به معنی پیرو است،در چه چیز متابعت پیشوایان خود چنانچه باید کرده ایم؟به آرزوها و غفلتها عمر خود را فانی می کنیم،و چون مرگ در رسد پشیمانی چاره ای ندارد،آخر فکر نمی کنی این بدنی که تاب گرمی آفتاب ندارد چگونه طاقت آن عذاب خواهد داشت،و اگر خاری به دستت می رود یا زنبوری بر تو نیش می زند تاب ندارد،چگونه تاب تحمّل زهر آن مارها و عقربها خواهی داشت،امّید که خدای تعالی جمیع مؤمنان را از خواب غفلت و حیرت بیدار،و به راه نجات و طریقه حق هدایت نماید،به محمّد و آله الطاهرین.

یا أباذر اخفض صوتک عند الجنائز،و عند القتال،و عند القرآن.

یا أباذر اذا اتّبعت جنازة فلیکن عملک فیها التفکّر و الخشوع، و اعلم أنّک لاحق به.

ای ابوذر صدای خود را پست کن نزد جنازه ها،و نزد قتال با دشمنان،و نزد خواندن قرآن.

ای ابوذر چون از پی جنازه روی باید که کار تو در آن وقت تفکّر و خضوع و شکستگی باشد که تفکّر نمائی در فنای دنیا،و از حال آن جنازه متنبّه شوی،و بدانی که عن قریب به او ملحق خواهی شد.

بدان که ممکن است مراد از پستی صدا آهسته سخن گفتن باشد در این سه وقت،چون هنگام تنبّه و آگاهی است،و فریاد زدن دلالت بر غفلت و بی باکی

ص:85

می کند،یا کنایه باشد از ترک سخن گفتن به غیر ذکر خدا و دعا.

چنانچه منقول است از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام که:غنیمت شمارید دعا را در پنج موطن:نزد خواندن قرآن،و نزد گفتن اذان،و نزد آمدن باران،و نزد ملاقات صف مسلمانان با صف کافران،و نزد دعا کردن مظلومان که دعای مظلوم را هیچ چیز مانع نمی شود تا به عرش می رسد (1).

و احتمال دارد کنایه از ساکت شدن مطلق باشد،چون موقع تشییع جنازه و وقت قتال هنگام تفکّر و اعتبار است،پس باید در دل تفکّر کنند،و به یاد خدا باشند،و نزد خواندن قرآن باید ساکت باشند و گوش دهند؛زیرا که ظاهر آیۀ کریمه و بعضی احادیث آن است که وقتی دیگری قرآن خواند واجب است خاموش شدن و گوش دادن،و حرام است سخن گفتن،و اکثر علما را اعتقاد آن است که وجوبش مخصوص کسی است که اقتدا به پیش نماز کرده باشد و او قرائت بلند خواند واجب است خاموش شدن و گوش دادن،و اگر واجب نباشد البتّه سنّت مؤکّد است گوش دادن و خاموش شدن هر وقت که قرآن خوانند و ثواب عظیم دارد.

چنانچه به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه حرفی از کتاب خدا را گوش دهد بدون آنکه بخواند یک ثواب برای او ثبت نماید،و یک گناه از نامۀ عملش محو نماید،و یک درجه برای او در بهشت بلند گرداند (2).

و در خصوص جنازه احتمال دارد مراد ترک جزع و فریاد و ناله کردن باشد که منافی صبر و رضاء به قضاء است، چنانچه از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است:دو صداست که خدا دشمن می دارد:یکی فریاد و ناله کردن در مصیبت،و دیگری ساز

ص:86

نواختن در هنگامی که خدا نعمتی کرامت فرماید.

و منقول است که:حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام مشایعت جنازه ای می رفتند، شنیدند شخصی از آن جماعتی که مشایعت جنازه می کند می خندد،فرمود:گویا مرگ را در این دنیا بر غیر ما نوشته اند،و گویا حقّ الهی در دنیا بر غیر ما واجب شده است،و گویا این مرده ها که می بینیم مسافری چندند که در اندک زمانی به سوی ما برمی گردند،خود ایشان را در قبرها می نهیم،و میراث ایشان را می خوریم،و گمان می کنیم همیشه بعد از ایشان خواهیم بود،فراموش کرده ایم هر واعظی و پند دهنده ای را،با آنکه به هر بلیّه و مصیبتی گرفتار شده ایم،خوشا حال کسی که نفس خود را ذلیل شمارد،و کسبش حلال باشد،و باطنش شایسته باشد،و خلقش نیکو باشد،و زیادتی مالش را صرف نماید،و زیادتی سخنش را نگاه دارد،و شرّ خود را از مردم دور کند،و به سنّت عمل کند،و میل به بدعت ننماید (1).

خود مطّلع باشد،و از اهوالی که در پیش دارد در حذر باشد،البتّه خندیدن او کم و حزن او بسیار می باشد،چنانچه در باب صفات مؤمن وارد شده است که:

خوشحالی او در روی اوست،و اندوه او در دل اوست.و این صفت نیز مذموم است که آدمی پیوسته ترش رو باشد،که مردم از او متنفّر باشند،بلکه مؤمن می باید گشاده رو و متبسّم باشد،و خوش طبعی و مزاح قدری از آن مطلوب است،اما زیادتی در خنده و مزاح هر دو بد و مذموم است.

چنانچه به سند معتبر از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:بسیار مزاح آبرو را می برد،و بسیاری خنده ایمان را محو می کند،و بسیاری دروغ بها و حسن را می برد (1).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:مزاح مکن که نور تو را می برد (2).

و در حدیث دیگر فرمود:داود به سلیمان گفت:ای فرزند زنهار خندۀ بسیار مکن که بسیاری خنده آدمی را در قیامت فقیر می گرداند (3).

و در حدیث دیگر فرمود:سه چیز است که باعث غضب خدا می گردد:خواب کردن بدون بیداری،و خندیدن از غیر تعجّب،و با سیری چیزی خوردن (4).

و فرمود:احتراز کنید از بسیاری خنده که دل را می میراند (5).

ص:88

و حضرت صادق علیه السّلام فرمود:چه بسیار کسی که خندۀ او در دنیا بسیار باشد از روی لعب و طرب،و در روز قیامت گریۀ او بسیار باشد،و چه بسیار کسی که گریه او بسیار باشد بر گناهانش از خوف عذاب الهی،و در بهشت سرور و خندۀ او فراوان باشد (1).

و فرمود:خندۀ رسول تبسّم بود که صدا از آن ظاهر نمی شد،و روزی به جماعتی از انصار گذشتند ایشان سخن می گفتند،و دهان را از خنده پر می کردند، فرمود:ای گروه کسی از شما که طول امل او را مغرور ساخته باشد،و در اعمال خیر عملش کوتاه باشد،باید به قبرها نظر نماید،و از مبعوث شدن قیامت عبرت گیرد، و مرگ را یاد کند که شکنندۀ جمیع لذّتهاست (2).

و حضرت صادق علیه السّلام فرمود:بسیاری خنده ایمان را می گدازد چنانچه آب نمک را می گدازد (3).

و فرمود:از جهالت است خندیدن بی تعجّب،و مکرّر می فرمود که:دندان خود را به خنده مگشا،و حال آنکه کارهای رسواکننده کرده ای،و ایمن نیست از شبیخون مرگ یا عذاب الهی کسی که گناهان کرده (4).

و فرمود:کسی را که دوست داری با او مزاح مکن،و با او مجادله و منازعه مکن (5).

و فرمود:قهقهه از شیطان است (6).

ص:89

و به سند معتبر از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام منقول است که فرمود:زینهار مزاح بسیار مکنید که باعث حقد و کینه می شود،و مزاح دشنام کوچک است (1).

و حضرت امام موسی کاظم علیه السّلام بعضی از فرزندان خود را وصیّت فرمودند که:

بپرهیز از مزاح که نور ایمانت را می برد،و مروّت و انسانیّت را سبک می کند (2).

و به سند صحیح از معمّر بن خلاّد منقول است که:به خدمت حضرت امام رضا علیه السّلام عرض نمود:گاه هست که شخصی در میان جماعتی می باشد که مزاح می کنند و خنده می کنند،فرمود:باکی نیست تا به فحش نرسد،بعد از آن فرمود:

اعرابی بود و به خدمت حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله می آمد،و هدیّه می آورد و می گفت:

یا رسول اللّه قیمت هدیه ما را بده،یعنی تبسّم فرما،حضرت می خندید،و وقتی که غمی روی می داد می فرمودند:اعرابی کجاست؟کاش می آمد و ما را می خندانید (3).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:هیچ مؤمن نیست مگر آنکه در آن دعابه هست،پرسیدند:دعابه چیست؟فرمود:مزاح و خوش طبعی (4).

و منقول است از یونس شیبانی که حضرت صادق علیه السّلام از من پرسید که:چگونه است مداعبه و مطایبۀ شما با یکدیگر؟گفتم:کم است:فرمود که:چنین مکنید که خوش طبعی و مداعبه از حسن خلق است،و تو به مداعبه سرور و خوشحالی در دل برادر مؤمن خود داخل می کنی،و حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله بسیار بود که با کسی

ص:90

خوش طبعی می فرمودند که او را مسرور سازند (1).

و در حدیث دیگر فرمود که:خندۀ مؤمن تبسّم است (2).

و به سند معتبر از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است که:چون قهقهه کنی در خنده،بعد از فراغت بگو اللهمّ لا تمقتنی،یعنی خداوندا مرا دشمن مدار (3).

و از امام موسی کاظم علیه السّلام منقول است که:حضرت یحیی بن زکریا بسیار می گریست و خنده نمی کرد،و حضرت عیسی گاه می گریست و گاه می خندید،و آنچه عیسی می کرد بهتر بود از آنچه یحیی می کرد (4).

و در حدیث دیگر فرمود:هرگاه قصد کار خیری کنی به تأخیر مینداز،به درستی که بسیار است که حق تعالی مطّلع می شود بر بنده ای که او به طاعتی مشغول است می فرماید:به عزّت و جلال خودم قسم بعد از این عمل تو را عذاب نکنم هرگز،و اگر گناهی را قصد کنی آن را ترک کن،زیرا بسیار است که حق تعالی مطّلع می شود بر بنده ای و او را مشغول معصیتی می یابد،می فرماید:به عزّت و جلال خود قسم که بعد از این عمل تو را نیامرزم هرگز (1).

و حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام فرمود:کسی که قصد عمل خیر نماید آن را زود بجا آورد که هر چیز که در آن تأخیر شد شیطان را در آن مهلتی و اندیشه ای هست (2).

و در حدیث دیگر فرمود:خدا خیر را بر اهل دنیا سنگین کرده است،چنانچه در میزان اعمال ایشان در قیامت سنگین است،و شر را بر اهل دنیا سبک کرده است، چنانچه در میزان اعمالشان سبک است (3).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:بپرهیز از دو خصلت:از ضجر و دلتنگی،و از کسل و تنبلی،به درستی که اگر ضجر می کنی بر هیچ حقّی صبر نمی توانی کرد،و اگر کسل می ورزی هیچ حقّی را ادا نمی توانی کرد (4).

یا أباذر رکعتان مقتصدتان فی تفکّر خیر من قیام لیلة و القلب ساه.

ص:92

یا أباذر الحقّ ثقیل مرّ،و الباطل خفیف حلو،و ربّ شهوة ساعة تورث حزنا طویلا.

یا أباذر لا یفقه الرجل کلّ الفقه حتّی یری الناس فی جنب اللّه تعالی أمثال الأباعر،ثمّ یرجع الی نفسه،فیکون هو أحقر حاقر لها.

یا أباذر لا تصیب حقیقة الایمان حتّی تری الناس کلّهم حمقی فی دینهم،عقلاء فی دنیاهم.

ای ابوذر دو رکعت نماز میانه که بسیار طول ندهی و بسیار سبک بجا نیاوری،و با حضور قلب و تفکّر باشد،بهتر است از ایستادن یک شب به عبادت که با فراموشی دل باشد،و از آنچه کنی و گوئی دل خبر نداشته باشد.

ای ابوذر حق بر طبعها گران و تلخ است،و باطل سبک و آسان و شیرین است، و بسیار است که شهوت یک ساعت دنیا مورث حزن طولانی آخرت می گردد.

ای ابوذر فقیه نمی باشد آدمی تمام فقه،و چنانچه باید دانا نمی شود،تا آنکه مردم در جنب جلال و عظمت الهی نزد او به مثابۀ شتران باشند،پس رجوع به نفس خود کند،و خود را از همه کس حقیرتر شمارد.

ای ابوذر به حقیقت ایمان نمی رسی تا همۀ مردم را بدانی که احمقند در دین خود،و عاقلند در دنیای خود.

و در اوّل کتاب تحقیق بعضی از شرایط عبادت و حضور قلب گذشت،و بر همگی ظاهر است که کردن و شنیدن حق هر دو بر آدمی گران و دشوار است، چنانچه اکثر مردم اگر کسی خیر ایشان را به ایشان می گوید،هرچند دانند که صلاح ایشان در آن است آزرده می شوند،و کردن باطل خواه در معاصی و شهوات و خواه در اعمال بدعت بر طبعها گوارا و در کامها شیرین است،و شنیدن سخن باطل اکثر

ص:93

مردم را خوش می آید،چنانچه خوش آمد گفتن ارباب عزّت را خوش می آید هرچند دانند دروغ است،و کارهای بد ایشان را به نیکی یاد کردن و ایشان را به خیر و صلاح ستودن ملایم طبع ایشان است،هرچند می دانند که این گفتن برای خوبی ایشان و کار ایشان نفعی نمی دهد،و دفع عذاب از ایشان نمی کند.

راضی کند به چیزی که خدا را از آن به خشم آورد از دین خدا بدر می رود (1).

و از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام منقول است که:دینی نیست کسی را که عمل کند به طاعت مخلوقی در معصیت خالق (2).

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است:هرکه طلب نماید خوشنودی مردم را به چیزی که موجب سخط الهی می شود،حق تعالی چنین کند که آن جمعی که توقّع مدح ایشان دارد مذمّت او کنند (3).

و در حدیث دیگر فرمود:به خشم میاورید خدا را به سبب رضای احدی از خلق او،و تقرّب مجوئید به سوی احدی از خلق به چیزی که موجب دوری از خداست،به درستی که میان خدا و احدی از خلق وسیله ای نیست که به سبب آن خیری برساند،یا شرّی را برگرداند،مگر اطاعت او و طلب خوشنودی او،به درستی که طاعت الهی موجب فیروزی است به هر چیزی که طلب نمایند،و موجب نجات است از هر شرّی که از آن حذر کنند،و خدا نگاه می دارد از بدیها کسی را که مطیع او باشد،و کسی که معصیت او کند خود را از عذاب او حفظ نمی تواند نمود،و کسی که از خدا گریزد گریزگاهی نمی یابد،زیرا که امر الهی به خواری او نازل می شود هرچند جمیع خلایق کراهت داشته باشند (4).

و حق تعالی حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام و خواصّ او را مدح فرموده که جهاد می کنند در راه خدا،و نمی ترسند از ملامت کنندگان.

و حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود که:از ملامت ملامت کنندگان پروا مکنید تا

ص:95

خدا دفع شرّ دشمنان از شما بکند.

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه حقیر شمارد مؤمنی را،خواه مسکین و خواه غیر مسکین،پیوسته حق تعالی تحقیر او نماید و از او در خشم باشد تا از آن عمل برگردد (1).

احادیث این مطلب بعضی سابقا مذکور شد،و بعضی بعد از این مذکور خواهد شد،و آنچه حضرت فرمود که مردم را باید احمق در دین و عاقل در دنیا دانست،مراد غالب مردم است،یا مراد از ناس اهل دنیاست،و اللّه یعلم.

چنانچه از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:مؤمن عیبی را از خود نفی نمی کند مگر آنکه عیب دیگر بر او ظاهر می شود.

و باید پیوسته در مقام محاسبۀ نفس خود باشد،و داند روزی خواهد بود که حساب اعمال او بکنند،پس در این روز حساب خود را با خود درست کند،و جواب پرسش را مهیّا کند؛زیرا که خود را غافل کردن برای رفع محاسبۀ آخرت فایده نمی دهد،از بابت مرغی که چون می روند آن را شکار کنند چشم خود را برهم می گذارد.

و بدان که این عمر سرمایه ای است که به آن سعادت ابدی تحصیل می توان نمود،پس در هر روز حساب بگیرد از نفس خود که هر دقیقه را صرف چه کار کرده،اگر صرف طاعتی کرده سودمند ابد شده،و اگر صرف معصیتی کرده زیان کار ابد شده،و اگر صرف هیچ یک نکرده سرمایه را تلف و ضایع کرده و به دزد شیطان داده،پس در صورت اوّل او را تحسین نماید و ترغیب به زیادتی آن بکند،و در صورت دوم و سوم آن را ملامت و آزار کند،و هر قدر که مقدور باشد از آن تاوان بگیرد،و به توبه و انابه و تدارک آنچه فوت شده به مایۀ باقی مانده اگرچه تدارک گذشته نمی باشد،زیرا که هر زمانی را بهره ای است از اعمال خیر،پس عملی که در آن زمان کنی حقّ آن زمان داده ای،و گذشته از کیسه ات رفته است،و اگر قبول نکند با او مجادله و مجاهده کنی،و به تفکّرات صحیح و تذکّر آیات و اخبار و وعید او را رهوار گردانی که آدمی به مثابۀ اسب کور چموش سرکشی است که در صحرائی رود که چندین چاه در هر قدمی در جانب چپ و راست راه بوده باشد،اگر یک لحظه از آن غافل شدی وقتی خبر می شوی که خود را در قعر چاه ضلالت می بینی.

چنانچه به سند معتبر از حضرت امام موسی کاظم علیه السّلام منقول است که فرمود:از ما نیست کسی که محاسبۀ خود نکند هر روز،پس اگر عمل خیری کرده باشد از خدا

ص:97

زیادتی آن را بطلبد،و اگر گناهی کرده باشد استغفار و توبه کند (1).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که به شخصی فرمود:تو را طبیب نفس خود کرده اند،و درد را از برای تو بیان کرده اند،و علامت صحّت را به تو شناسانیده اند،و تو را به او راهنمائی کرده اند،پس نظر کن چگونه به کار خود قیام می نمائی (2).

و در حدیث دیگر فرمود که:دل خود را قرین و مصاحب نیکوکار یا فرزند مهربان خود دان،و عمل خود را پدری دان که متابعت او کنی،و نفس خود را دشمن دان که با او مجاهده کنی،و مال خود را عاریه دان که باید به صاحبش رد نمائی (3).

و در حدیث دیگر فرمود:نفس خود را حبس کن و منع فرما از چیزی که به آن ضرر می رساند پیش از آنکه از تو مفارقت نماید،و سعی کن که نفس خود را از گرو بیرون آوری،چنانکه سعی می کنی در طلب معاش؛زیرا نفس تو گرو کرده های تو است (4).

و در حدیث دیگر فرمود که:از نفس خود از برای خود آنچه می توانی بگیر و غنیمت شمار،و توشه بگیر از نفس خود در صحّت پیش از بیماری،و در قوّت پیش از ضعف،و در حیات پیش از ممات (5).

و حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود که:صغیر و خرد نیست چیزی که در قیامت

ص:98

نفع می دهد،و صغیر و خرد نیست چیزی که در قیامت ضرر می رساند،پس در آنچه شما را خبر داده اند به منزلۀ کسی باشید که به چشم خود معاینه دیده باشد (1).

و در وصیّتی که حضرت امام حسن علیه السّلام را فرمود می فرماید:ای فرزند مؤمن را سه ساعت می باشد،در یک ساعت با پروردگار خود مناجات می کند،و در ساعت دیگر محاسبۀ نفس خود می کند،و در ساعت سوّم مشغول لذّتی می شود که حلال باشد،و او را بر آن حمد کنند (2).

و حضرت صادق علیه السّلام فرمود:نفس خود را محاسبه کنید پیش از آنکه شما را حساب کنند،به درستی که در قیامت پنجاه موقف است،و در هر موقفی هزار سال می دارند (3).

و حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود:کسی که نقصهای نفس خود را پیدا نکند و تفحص ننماید،هواها و خواهشها بر او غالب می شود،و کسی که پیوسته در تفحّص باشد مرگ از برای او بهتر است (4).

و حضرت علی بن الحسین علیه السّلام فرمود:ای فرزند آدم پیوسته احوال تو به خیر و نیکی مقرون است مادام که واعظی از نفس خود داشته باشی،و واعظ خود باشی، و همّت تو در محاسبۀ نفس خود مصروف باشد،و خوف الهی را شعار و پیراهن تن خود کرده باشی،و اندوه را لباس خود ساخته باشی،ای فرزند آدم خواهی مرد و مبعوث خواهی شد،و تو را نزد پروردگار خود به حساب باز خواهند داشت،و از

ص:99

اعمال تو سؤال خواهند کرد،پس امروز جوابی برای آن روز مهیّا کن (1).

اندیشه،و خیال خود را به معصیت بازداری،و به طاعت مصروف گردانی،و کسی که کرامت و بزرگی آخرت را خواهد باید که زینت دنیا را ترک نماید،پس هرگاه چنین باشی ای ابوذر به درجه ولایت الهی می رسی،و دوست خدا می گردی.

در این مقام حضرت سیّد الانام به چندین خلق از اخلاق کریمه اشاره فرموده اند.

گردد،البتّه متوجّه آن عمل نخواهد شد،و همچنین در فعل طاعات.

و آنچه از حیا مذموم است آن است که امر حقّی را به عقل ناقص خود قبیح شمارد و ترک آن کند،و این از جهل ناشی می شود،مثل آنکه مسئله ای بر او مشکل شده است نمی پرسد و حیا می کند و در جهالت می ماند،یا عبادتی را ترک می کند برای اینکه در نظر جمعی از اشقیا بدنماست،و این حیا موجب محرومی از سعادات است،و حق تعالی می فرماید: وَ اللّهُ لا یَسْتَحْیِی مِنَ الْحَقِّ (1)به درستی که حق تعالی حیا نمی کند از بیان حق.

و به سند معتبر از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:حیا دو حیاست:حیای عقل،و حیای حماقت،حیای عقل از علم ناشی می شود،و باعث علم می شود، و حیای حماقت از جهل ناشی می شود و باعث جهالت می گردد (2).

و حضرت صادق علیه السّلام فرمود:حیا از ایمان است،و ایمان موجب دخول بهشت است (3).

و فرمود:حیا و ایمان هر دو به یک ریسمان بسته اند،هریک که از آدمی جدا شود دیگری با او می رود (4).

و در حدیث دیگر فرمود:ایمان ندارد کسی که حیا ندارد (5).

و حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله فرمود که:چهار خصلت است در هرکه باشد آنها اگر از سر تا پا گناه باشد خدا گناهان او را به حسنه بدل می کند:راستگوئی،و حیا،و حسن

ص:102

خلق،و شکر (1).

و حضرت صادق علیه السّلام فرمود:هرکه روی او تنگ است علم او کم است،پس حیا در طلب علم خوب نیست (2).

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است:از امثال حکما و دانایان پیش نمانده مگر یک مثل که اگر حیا نداری آنچه خواهی بکن،یعنی ترک حیا موجب ارتکاب جمیع قبایح می شود (3).

و در حدیث دیگر فرمود:حیا بر دو وجه است،یکی از ضعف عقل است و سستی رأی است،و دیگر قوّت است و اسلام و ایمان است (4).

و حضرت صادق علیه السّلام فرمود:حضرت عیسی می فرمود:کسی که در خانۀ خود به خلوت بنشیند،باید پردۀ خانه را بیاویزد،به درستی که حق تعالی حیا را در میان خلق قسمت فرموده چنانچه روزی را قسمت فرموده (5).

و از این حدیث شریف ظاهر می شود که سنّت است کسی که به بیت الخلا رود جامه ای بر سر بیندازد یا پیچد که سر و رو را فراگیرد،چون حالت ناخوشی است مناسب حیا این است که روی خود را بپوشد،یا آنکه چون در این حالت بر عیوب ظاهرۀ خود از فضلات و کثافات مطلع می شود باید که عیوب باطنه و اخلاق ذمیمه و گناهان خود را یاد کند،و از آنها شرم کند که از این کثافتهای ظاهری بدتر است،و در دعاهای آداب خلوت اشاره به این معنی هست.

ص:103

و اکثر علما در آداب خلوت نقل کرده اند سنّت است سر را پوشیدن که سر برهنه نباشد،و بعضی هر دو معنی را از سنّتیها شمرده اند،و این معنی متضمّن آن نیز هست؛زیرا در تقنیع که در این حدیث وارد شده سر پوشیدن هم به عمل می آید،و فایدۀ بدنی هم دارد که بوهای بد به دماغ سرایت نکند.

حرام زاده کار خوب نمی آید،چون سر از دریچۀ چشم بدر می کند چشم را به معاصی می دارد و هزار فساد می کند،و اگر سر از دریچۀ گوش بدر می کند آن را به شنیدن انواع باطلها می دارد،و همچنین در جمیع اعضا و جوارح،و اگر نطفه می شود فرزندی که از آن حاصل می شود به یک معنی حرام زاده است،و مایل به بدیها می باشد.

و آن حدیث که واقع شده است کسی که راغب است به غیبت مسلمانان حلال زاده نیست،ممکن است که بر این معنی محمول باشد،و لقمۀ حلال همه نور و عبادت و معرفت می شود،و موجب قرب به خدا می شود،و دل را منوّر می کند، و این معنی به تجربه نیز معلوم شده است.

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه خواهد دعایش مستجاب شود باید که کسبش را حلال کند (1).

و به اسانید معتبره او حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است که:بهترین عبادتهای خدا عفیف داشتن شکم و فرج است (2).

و منقول است که:شخصی به آن حضرت گفت:عمل من بسیار ضعیف است، و روزه کم می دارم،امّا گمان من این است که نمی خورم مگر از حلال،حضرت فرمود:کدام عبادت بهتر است از عفّت شکم و فرج (3).

و حضرت رسول فرمود:بیشتر چیزی که امّت من به سبب آن داخل جهنّم می شود دو چیز میان تهی است:شکم،و فرج (4).

ص:105

و به سند معتبر از حضرت رسالت پناه صلّی اللّه علیه و آله منقول است:هرکه از امّت من از چهار خصلت سالم باشد بهشت بر او واجب می شود؛از داخل شدن در دنیا،و متابعت نمودن هواهای نفس،و شهوت شکم،و شهوت فرج (1).

و به سند معتبر منقول است که حضرت صادق علیه السّلام به نجم فرمود:ای نجم تمام شما شیعیان در بهشت با ما خواهید بود،امّا چه بسیار قبیح است یکی از شما وقتی داخل بهشت شود که پرده اش دریده شده باشد و عیبش فاش شده باشد،نجم گفت:فدای تو شوم شیعۀ شما چنین خواهد شد؟فرمود:بلی اگر شکم و فرج خود را حفظ نکند (2).

و حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله فرمود:بیشتر چیزی که بر امّت خود می ترسم بعد از خود از کسبهای حرام است،و شهوتهای مخفی،و ربا و سود در بیع و قرض (3).

و حضرت صادق علیه السّلام فرمود:کسی که مالی از غیر حلال کسب کند،و به آن مال به حج رود و تلبیه گوید،ندا می رسد به او لا لبّیک و لا سعدیک،یعنی لبّیک گفتن تو و اجابت کردن و خدمت کردن تو مقبول درگاه ما نیست،و اگر مال از حلال کسب کند و به حج رود و تلبیه بگوید،در جواب او لبّیک و سعدیک می گویند (4).

و از حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام منقول است که:دنیا به حلال بر جمعی مشرف شد،و حلال را بر ایشان جلوه داد و عرض کرد،آن حلال محض را قبول نکردند تا از دنیا رفتند،پس بر جماعتی حلال و شبهه را باهم عرض کرد،گفتند، ما را به شبهه احتیاجی نیست و حلال را به وسعت صرف کردند و برای جمعی

ص:106

حرام و شبه را جلوه داد،ایشان گفتند:ما را به حرام احتیاجی نیست و در شبهه به فراخی عیش کردند،و خود را به حرام صرف برای جماعتی جلوه داد دنبالش رفتند و به آنچه می خواستند نرسیدند،و مؤمن در دنیا می خورد به قدر حاجت، مثل کسی که به خوردن میته مضطر شده باشد (1).

و حضرت امام موسی کاظم علیه السّلام فرمود:حرام نمو نمی کند و زیاد نمی شود،و اگر نمو کند برکت نمی دارد،و هرچه را در راه خدا انفاق می کند ثواب نمی یابد،و هرچه از عقب خود می گذرد،توشۀ اوست به سوی آتش جهنّم (2).

و به سند معتبر منقول است از سماعه که به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم:

شخصی از مناصب و اعمال بنی امیّه مالی بهم رسانیده است،و از آن مال تصدّق می کند،و صله و احسان به خویشان می کند،و حج می کند که آن کارهایش را خدا بیامرزد،و می گوید:خدا فرموده است حسنات گناهان را برطرف می کند،حضرت فرمود:آنچه از مال مردم تصرّف می نماید گناه است،و گناه گناه را برطرف نمی کند،و لیکن ثواب گناه را برطرف می کند (3).

و منقول است در تفسیر این آیه که حق تعالی می فرماید وَ قَدِمْنا إِلی ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً (4).

ترجمه ظاهرش این است که:قصد کردیم به سوی آنچه کرده بودند از اعمالی که به صورت عمل خیر بود،پس گردانیدیم آن عمل را مانند ذرّه های پراکنده در هوا، یا غبار متفرق،یا خاکستر بر باد داده،حضرت صادق علیه السّلام فرمود:و اللّه که اعمالشان

ص:107

از جامه های سفید مصری سفیدتر و نورانی تر خواهد بود،پس حق تعالی می فرماید:هباشو پس پراکنده و باطل می شود،برای اینکه چون به حرامی می رسیدند آن را می گرفتند (1).

نظر کردن است،و زنای دهان بوسیدن است،و زنای دستها لمس کردن است، خواه فرج تصدیق این اعضا بکند،و خواه تکذیب کند،یعنی خواه زنای فرج متحقّق شود و خواه نشود (1).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:بدترین مردم در عذاب در روز قیامت مردی است که نطفۀ خود را در رحمی قرار دهد که بر او حرام باشد (2).

و از حضرت امام موسی کاظم علیه السّلام منقول است که فرمود:بپرهیزید از زنا که روزی را برطرف می کند،و دین را باطل می کند (3).

و حضرت صادق علیه السّلام فرمود:در زناکار شش خصلت می باشد:سه عقوبت در دنیا،و سه عقوبت در آخرت،امّا آنچه در دنیاست:نور او را می برد،و فقیرش می کند،فنا و نیستی را نزدیک می کند،و آنچه در آخرت است:غضب پروردگار است،و دشواری حساب،و خلود در جهنّم (4).

و حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله فرمود:چون زنا بعد از من در میان امّت بسیار شود مرگ فجأه بسیار می شود (5).

و حضرت صادق علیه السّلام فرمود:حضرت یعقوب به فرزندش می گفت:ای فرزند زنا مکن که اگر مرغی زنا کند پرهایش می ریزد (6).

و در حدیث دیگر فرمود:حواریان در خدمت حضرت عیسی علیه السّلام جمع شدند،

ص:109

و گفتند:ای معلّم خیرات ما را ارشاد کن،حضرت عیسی علیه السّلام فرمود:حضرت موسی کلیم خدا شما را امر کرد که قسم دروغ به خدا مخورید،و من امر می کنم شما را که نه قسم راست بخورید،و نه قسم دروغ،و موسی پیغمبر خدا شما را امر می کرد زنا مکنید،و من شما را امر می کنم که در خاطر خود هم زنا مگذرانید چه جای آنکه بجا آورید؛زیرا کسی که در خاطر خود خیال زنا می گذراند،مثل کسی است که در خانۀ مزیّن طلاکاری آتش روشن نماید،و دودش نقشها و زینتها را باطل کند هرچند خانه نسوزد (1).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که به مفضّل بن عمر فرمود:ای مفضّل می دانی چرا گفته اند هرکه زنا به حرمت مردم می کند،روزی زنا به حرمت او خواهند کرد؟گفت:نه،فرمود:زن زناکاری در میان بنی اسرائیل بود،و مردی هم در میان ایشان بود که بسیار به قصد زنا به نزد آن زن می رفت،روز آخری که به نزد آن زن آمد خدا بر زبان آن زن جاری کرد که به خانۀ خود که می روی مردی را با زن خود خواهی دید،آن مرد با خاطر مشوّشی از خانۀ آن زناکار بیرون آمد،و در غیر وقتی که همیشه به خانه می رفت داخل خانه شد بی رخصت،ناگهان مردی را در فراش زن خود دید،هر دو را به خدمت حضرت موسی آورد،و در آن حال جبرئیل نازل شد،و گفت:هرکه زنا می کند روزی با حرمت او نیز زنا می کنند،پس حضرت موسی نظر به ایشان کرد و فرمود:عفّت بورزید از زنان مردم تا زنان شما با عفّت باشند (2).

و حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله فرمود:جبرئیل مرا خبر داد که بوی بهشت از هزار سال راه

ص:110

شنیده می شود،و عاق پدر و مادر و قاطع رحم و مرد پیر زناکار نمی شنوند (1).

و از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام منقول است که:دروغ می گوید کسی که گمان می کند حلال زاده است و زنا را دوست می دارد (2).

و حضرت صادق علیه السّلام فرمود:نیکی کنید با پدران خود تا فرزندان شما با شما نیکی کنند،و عفّت ورزید از زنان مردم تا عفّت ورزند زنان شما (3).

و فرمود:ولد الزنا سه علامت دارد:مردم را در حضور ایشان آزار می کند،و مشتاق است به زنا،و بغض ما اهل بیت دارد (4).

و حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله فرمود:چهار چیز است که داخل خانه نمی شود مگر آنکه آن خانه خراب می شود،و هرگز به برکت آباد نمی شود:خیانت در امانت کردن،و دزدی،و شراب خوردن،و زنا کردن (5).

و در حدیث دیگر فرمود:در شب معراج گذشتم بر زنی چند که ایشان را به پستانها آویخته بودند،پرسیدم از جبرئیل که:ایشان کیستند؟گفت:اینها زنی چندند که زنا کرده اند،و فرزندان زائیده اند و به شوهرهای خود ملحق ساخته اند،و مال شوهرها به میراث به ایشان رسیده (6).

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است:هرکه به حرام در دبر زنی جماع کند،یا با مردی یا پسری اغلام کند،خدا او را در قیامت محشور گرداند و از مردار گندیده تر که مردم از بوی او متأذّی باشند تا به جهنّم داخل شود،و خدا از او قبول نکند هیچ

ص:111

عملی را،و اعمالش را همه حبط نماید،و او را در تابوتی داخل کند و بفرماید که او را به میخهای آهن بر تابوت بدوزند،و در عذابی باشد که اگر رگی از رگهای او را بر چهارصد هزار کس بگذارند همه بمیرند،و از همه کس عذابش بیشتر باشد،و کسی که زنا کند با زن یهودی یا نصرانی یا مجوسی یا مسلمان خواه آزاد و خواه بنده خدا بر قبر او سیصد هزار در جهنّم بگشاید که از آن درها مارها و عقربها و شهابها از آتش در قبر او داخل شوند و بسوزد تا روز قیامت،و چون محشور شود اهل قیامت از گند فرج او متأذّی باشند تا داخل جهنّم شود.

و کسی که به خانۀ همسایه نظر کند،و نظرش بر عورت مردی یا گیسوی زنی یا بدن او افتد،خدا او را داخل جهنّم کند با منافقانی که تتّبع امور مسلمانان می کردند،و از دنیا بیرون نرود تا رسوا شود،و در آخرت عیوبش فاش شود،و کسی که قدرت بر زنی یا کنیزی که بر او حرام باشد بهم رساند،و از خوف الهی آن را ترک نماید،حق تعالی آتش جهنّم را بر او حرام گرداند،و او را از خوف عظیم قیامت ایمن کند و داخل بهشت سازد.

و کسی که به حرام دست به دست زنی رساند چون به صحرای محشر درآید دستش بسته باشد،و کسی که با زنان نامحرمی خوش طبعی کند،حق تعالی به هر کلمه ای هزار سال او را در محشر حبس کند،و اگر زنی راضی شود که مردی به حرام او را در برگیرد یا ببوسد یا به حرام با او ملاقات نماید،یا با او خوش طبعی کند،بر آن زن نیز گناه آن مرد باشد،و اگر مرد او را مجبور سازد گناه هر دو بر مرد باشد.

و کسی که چشمهای خود را پر کند از دیدن زنی به حرام،خدا در قیامت بر چشمانش میخها بدوزد،و چشمش را پر از آتش کند تا از حساب خلایق فارغ شود،پس بفرماید او را به جهنّم برند،و هرکه با زن شوهرداری زنا کند از فرج آن مرد و زن رودخانه ای از چرک و ریم روان شود پانصد سال راه،و جمیع اهل جهنّم از

ص:112

گند ایشان متأذّی باشند،و غضب الهی شدید است بر زنی که شوهر داشته باشد و نظر به غیر محرم خود بکند،و اگر چنین کند خدا ثواب اعمالش را حبط نماید،و اگر زنی مرد بیگانه را به فراش شوهر خود درآورد،بر خدا لازم است که او را به آتش بسوزاند بعد از آنکه در قبر او را عذاب کرده باشد (1).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که فرمود:حرمت اغلام زیاده از زناست؛زیرا حق تعالی با اغلام امّتی را هلاک کرد(یعنی:قوم لوط را)و کسی را به زنا در دنیا هلاک نکرد (2).

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:هرکه با پسری جماع کند در روز قیامت جنب محشور شود،و آبهای دنیا او را پاک نکند،و خدا بر او غضب کند،و او را لعنت کند،و برای او جهنّم را مهیا گرداند،و بد محل بازگشتی است جهنّم برای او (3).

و حضرت صادق علیه السّلام فرمود:مردی که بر پشت مردی می رود،عرش الهی به لرزه می آید،و مردی که بگذارد با او چنین عمل قبیحی بکنند،خدا او را بر روی جسر جهنّم حبس نماید تا از حساب خلایق فارغ شود،پس بفرماید او را به جهنّم افکنند،و او را در هر طبقه ای عذاب کند تا به طبقۀ زیرین جهنّم برسد،و از آنجا بدر نیاید (4).

و حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود:لواط آن است که در پائین تر از دبر با او

ص:113

مباشرت کند،و مباشرت کردن در دبر کفر است به خدا (1).

و حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام فرمود:خداوند عالمیان می فرماید:به عزّت و جلال خودم قسم می خورم که بر استبرق و حریر و بهشت نمی نشیند کسی که مردم در دبر او وطی کنند (2).

و حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود:چون قیامت قائم شود بیاورند زنانی را که با مثل خود مساحقه کرده اند،جامه ها از آتش در بر و مقنعه ها از آتش بر سر،و زیر جامه ها از آتش پوشیده،و عمودی از آتش در جوف ایشان داخل کنند،و ایشان را به جهنّم اندازند (3).

و حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله فرمود:هرکه پسری را به شهوت ببوسد حق تعالی در روز قیامت لجامی از آتش بر سر او کند (4).

عشق مجاز که به حقیقت کفر است می گردد؛زیرا بت پرست می شود و در جمیع احوال آن معشوق در نظرش می باشد و از خدا دور می شود،و به هر فسقی یا کفری که معشوقش مأمورش سازد اطاعت می کند.

چنانچه به سند معتبر منقول است که از حضرت صادق علیه السّلام پرسیدند از عشق، حضرت فرمود:دلهائی که از یاد الهی خالی است حق تعالی محبّت غیر خود را به آن دلها می چسباند (1).

و به سند معتبر از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:زنهار حذر نمائید و بپرهیزید از نظر کردن و صحبت داشتن با فرزندان سادۀ اغنیا و پادشاهان،که فتنۀ ایشان بدتر است از فتنۀ دختران که در پرده می باشند.

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:نظر کردن تیری است از تیرهای زهرآلودۀ شیطان،و هرکه ترک کند نظر حرامی را از برای خدا نه از برای غیر او حق تعالی ایمانی به او کرامت فرماید که طعم و لذّت آن ایمان را بیابد.

و در حدیث دیگر فرمود:مکرّر نظر کردن شهوت را در دل آدمی می کارد و از برای فتنۀ آدمی و فریفته شدن او همین نظر کردن کافی است.

و در حدیث دیگر فرمود:ایمن نباشند آن جماعت که نظر بر پشت زنان مردم می افکنند از اینکه مردم نیز نظر به عقب زنان ایشان کنند.

و از جملۀ نظرهائی که بد است و مورث مفاسد می شود از روی خواهش نظر کردن به زینتهای دنیا و اهل دنیاست که باعث میل به دنیا و مرتکب شدن محرّمات می گردد،چنانچه حق تعالی می فرماید وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً

ص:115

مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ وَ رِزْقُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ أَبْقی (1).

خلاصۀ مضمونش این است که:باز مکن چشمان خود را و نظر مکن به سوی چیزهائی که متمتّع و برخوردار ساخته ایم به آنها صنفی چند از اصناف مردم را از زینت و به جهت زندگانی دنیا،تا بیازمائیم ایشان را در آن چیزها و روزی پروردگار تو که روز به روز به تو می رساند،یا روزی غیر متناهی که در آخرت برای تو مقرّر ساخته،یا روزیهای معنوی از معارف و کمالات برای تو بهتر است از مالهای فانی بی اعتبار دنیا و باقی تر و پاینده تر است.و تکالیف زبان و گوش و سایر آنچه سر به آنها محیط است بعضی گذشت،و بعضی انشاء اللّه در محلّ مناسب بیان خواهد شد.

یا أباذر یکفی من الدعاء ما یکفی الطعام من الملح.

یا أباذر مثل الذی یدعو بغیر عمل کمثل الذی یرمی بغیر وتر.

ای ابوذر کافی است از دعاها نیکی و اعمال خیر آن قدر که طعام را کافی است از نمک.

ای ابوذر مثل آن کسی که دعا می کند بی آنکه عمل صالحی داشته باشد مانند کسی است که تیر اندازد از کمان بی زه،و توضیح و تنویر این مطالب عالیه به وسیله سه نجم به حصول می پیوندد.

قاضی الحاجات طریقۀ دعا و تضرّع و مناجات است،و به کثرت دعا و مناجات یقین به ذات و صفات کمالیّه الهی زیاده می گردد،و توکّل و تفویض به جناب مقدّس او بیشتر می شود،و موجب قطع طمعها و علایق از خلق می شود،و همین طریقه از جمیع ائمّۀ ما منقول است که بعد از ادای فرایض و سنن پیوسته مشغول تضرّع و مناجات بوده اند،خصوصا سیّد الساجدین علیه السّلام.

چنانچه حق تعالی می فرماید وَ قالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ (1)یعنی:گفت پروردگار شما که بخوانید مرا در جمیع مطالب تا دعای شما را مستجاب کنم؛زیرا آن جماعتی که تکبّر می نمایند و سرکشی می کنند از عبادت من زود باشد که داخل جهنّم شوند با مذلّت و خواری.

و در احادیث بسیار از ائمّه اطهار علیهم السّلام منقول است که:مراد از عبادت در این آیه دعاست (2).

پس حق تعالی اوّل امر به دعا فرموده،و دیگر وعدۀ اجابت نموده،و بعد از آن دعا را عبادت شمرده،و ترک دعا را تکبّر خوانده،و بر ترکش وعدۀ دخول جهنّم فرموده.

و در موضع دیگر می فرماید وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدّاعِ إِذا دَعانِ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَ لْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ (3).

ترجمه اش این است که:چون سؤال نمایند از تو بندگان من از صفت من،یا نزدیکی و دوری من،یا کیفیّت دعا کردن من که آهسته دعا کنند یا بلند،پس بگو به

ص:117

ایشان که من نزدیکم به ایشان به علم و احاطه و لطف و رحمت،مستجاب می کنم دعای دعاکننده را وقتی که مرا بخواند،پس باید که بندگان اجابت کنند مرا در دعا کردن که از ایشان طلبیده ام،یا آنکه چون من اجابت می کنم در دعا باید که ایشان اجابت من کنند در جمیع تکالیف من،و باید که ایمان آورند به وعدۀ من در اجابت دعا،یا در ایمان خود ثابت باشند،شاید که راه راست یابند و به رشد و صلاح خود پی برند.

و به سند معتبر منقول است که از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام پرسیدند:کدام عبادت بهتر و افضل است؟حضرت فرمود:هیچ عبادتی بهتر نیست نزد حق تعالی که از او سؤال نمایند،و از رحمتهای غیر متناهی که نزد اوست طلب نمایند،و هیچ کس بر خدا دشمن تر و بدتر نیست از کسی که تکبّر کند از عبادت الهی که دعاست،و از عطاها و رحمتهای الهی سؤال ننماید (1).

و از میسّر بن عبد العزیز منقول است که حضرت صادق علیه السّلام فرمود:ای میسّر دعا بکن،و مگو هرچه مقدّر شده است خواهد شد،به درستی که نزد خدا منزلتی هست که نمی توان رسید مگر به دعا و مسئلت،و اگر کسی دهان خود را ببندد و دعا نکند و سؤال ننماید،از خدا چیزی به او نمی دهند،پس بطلب تا عطا کند،ای میسّر هرکه دری را بسیار می کوبد،البتّه بر رویش می گشایند (2).

و در حدیث دیگر فرمود:هرکه از فضل خدا سؤال ننماید فقیر می شود (3).

و فرمود:بر شما باد به دعا،به درستی که شما را قرب به خدا حاصل نمی شود به عبادتی مثل دعا،و ترک مکنید طلب حاجت کوچکی را برای خردی آن

ص:118

حاجت،به درستی که حاجات کوچک و بزرگ به دست خداست (1).

و در حدیث دیگر فرمود:حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام می فرمود که:محبوب ترین اعمال نزد حق تعالی در زمین دعاست،و فرمود:حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام دعا بسیار می کردند (2).

و به سند معتبر از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:دعا حربۀ مؤمن است برای دفع دشمنان،و عمود دین است که به آن دین مؤمن برپاست،و نور آسمان و زمین است (3).

و در حدیث دیگر از آن حضرت منقول است که به صحابه فرمودند:می خواهید دلالت کنم شما را بر حربه و سلاحی که شما را نجات دهد از شرّ دشمنان شما و روزی شما را زیاد کند؟گفتند:بلی،فرمود،دعا کنید و بخوانید پروردگار خود را در شب و روز به درستی که حربۀ مؤمن دعا است (4).

و حضرت امام رضا علیه السّلام فرمود:دعا از نیزه تیز کارگرتر است (5).

و فرمود:دعا رد می کند قضا را هرچند که از آسمان نازل شده باشد و محکم گردیده باشد (6).

و فرمود:بسیار دعا کنید که دعا کلید جمیع رحمتهاست،و موجب فیروزی به همۀ حاجتهاست،و به کرامتهای الهی نمی توان رسید مگر به دعا،و هر دری را که

ص:119

بسیار می کوبند البتّه بر روی او می گشایند (1).

و در حدیث دیگر فرمود:بر تو باد به دعا که شفای جمیع دردهاست (2).

و از حضرت امام موسی کاظم علیه السّلام منقول است که:هر بلائی که بر بنده نازل گردد،خدا او را دعا الهام نماید البتّه آن بلا زود زایل می شود،و هر بلائی که بر مؤمن نازل شود و توفیق دعا نیابد و ترک کند،البتّه آن بلا به طول می انجامد،پس بر شما باد به دعا و تضرّع به سوی خداوند عالمیان (3).

و حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله فرمود:دوا کنید بیماران خود را به تصدّق،و دفع کنید انواع بلاها را به دعا،و حفظ کنید مالهای خود را به دادن زکات،به درستی که هیچ مرغی به دام نمی افتد مگر آنکه تسبیح خود را ترک نماید (4).

و حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود:دفع کنید موجهای بلا را از خود به دعا پیش از آنکه بلا نازل گردد،به حقّ آن خداوندی که دانه را شکافته،و انواع گیاه را از آن بیرون آورده،و خلایق را خلق فرموده،که بلا به سوی مؤمن تندتر می آید از سیلی که از بالای کوه به پائین آید،و از دویدن اسبان تندرو،و هیچ نعمتی و طراوت عیشی از بندگان برطرف نمی شود مگر به گناهان ایشان،و اگر استقبال کنند بلا را به دعا و تضرّع و انابه و توبه بر ایشان نازل نخواهد شد،و اگر وقتی که بلا نازل شود و نعمت از ایشان زائل گردد به خدا پناه برند و تضرّع نمایند با نیّتهای درست،و سستی نورزند در عبادت و بندگی و ترک گناهان بکنند،البتّه خدا هر فاسدی را برای ایشان به اصلاح می آورد،و هر نعمتی را که از ایشان سلب نمود به ایشان

ص:120

برمی گرداند (1).

و حضرت صادق علیه السّلام فرمود:سه چیز است که به آنها هیچ ضرر نمی کنند:

دعا کردن در هنگام بلاها و شدّتها،و استغفار کردن بعد از گناه،و شکر کردن در وقت نعمت (2).

و در حدیث دیگر فرمود:حق تعالی روزیهای مؤمنان را از جائی چند مقرّر فرموده که گمان نداشته باشند؛زیرا بنده ای که نداند روزیش از کجا می رسد دعا بسیار می کند (3).

و در حدیث دیگر فرمود:هرکه را چهار چیز عطا فرمایند او را از چهار چیز محروم نمی کنند:هرکه را دعا دادند از اجابت محروم نمی سازند،و هرکه را استغفار کرامت کردند توبه اش را قبول می فرمایند،و هرکه را شکر عطا کردند نعمتش را زیاد می کنند،و هرکه را صبر دادند از اجر و ثواب محروم نمی گردانند (4).

اویند رعایت نمایند همان قدر را در حاجت طلبیدن از خداوند عظیم الشأن که خالق و رازق و مالک جمیع امور اوست رعایت کند،و ظاهر است که اگر کسی حاجتی به مخلوقی عرض کند البتّه چند چیز رعایت می کند:

اول:آنکه بداند چه می گوید،و اگر از روزی مستی و بی خبری حرفی گوید با بزرگی و دلش از آنچه می گوید خبر نداشته باشد،اگر سیاستش نکنند به سخنش نیز اعتنا نخواهند کرد،پس در هنگام مناجات با خداوند خود باید دلش خبر داشته باشد از آنچه بر زبانش جاری می شود،و از روی جدّ و جهد و اهتمام طلب نماید، و به حاجت خود بی اعتنا نباشد.

چنانچه از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام منقول است که:حق تعالی قبول نمی فرماید دعائی را که از دل غافل صادر شود،و فرمود:چون برای میّت خود دعا کنید چنین دعا مکنید که دل شما از آن غافل باشد و خبر نداشته باشد،و لیکن باید که جدّ و سعی کنید از برای او در دعا (1).

و حضرت صادق علیه السّلام فرمود:خدا مستجاب نمی کند دعائی را که با دل سخت قساوت دعا کنند (2).

و در حدیث دیگر فرمود:خدا مستجاب نمی کند دعائی را که با دل فراموش کار غافل کنند،پس هرگاه دعا کنید دل خود را با خدا دارید،و یقین کنید که دعای شما مستجاب است (3).

دوّم:آنکه کسی را که شخصی برای دفع شدائد به او پناه می برد،البتّه پیوسته ملازمت او می کند،و در غیر حال شدّت به او پناه می برد تا هنگام شدّت و بلائی که

ص:122

رو دهد روی آن داشته باشد که به او پناه برد،همچنین باید به درگاه خالق در حالت نعمت دعا و تضرّع کند،و خدا را به سبب وفور نعمت فراموش نکند،تا در شدّتها و سختیها که پناه به او برد حاجت به زودی برآورده شود،با آنکه هیچ آنی نیست که بنده را صد هزار گونه احتیاج در امور دنیا و آخرت به جناب مقدّس ایزدی نباشد.

چنانچه به سند صحیح از حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام منقول است:کسی که پیش از نزول بلا دعا کند چون بلا نازل شود دعایش مستجاب است،و ملائکه می گویند:این صدای آشنائی است،و دعای او را از آسمان منع نمی کنند،و کسی که پیش از نزول بلا دعا نکند بعد از بلا دعایش مستجاب نمی شود،و ملائکه می گویند که:ما این صدا را نمی شناسیم (1).

و در حدیث دیگر فرمود که:می گویند:پیش از امروز کجا بودی (2).

و در حدیث دیگر فرمود:کسی که از نزول بلائی ترسد،و پیش از نزول آن بلا دعا کند برای دفع آن بلا،خدا آن بلا را به او ننماید (3).

و در حدیث دیگر فرمود:کسی که خواهد دعای او در شدّتها مستجاب شود، باید در هنگام رخا و نعمت دعا بسیار بکند (4).

و بر این مضمون احادیث بسیار است.

سوّم:آنکه کسی که به مخلوقی حاجت دارد،خدمات شایسته برای او می کند که مرضیّ طبع او باشد،و از چیزهائی که او کراهت دارد اجتناب می نماید،تا چون حاجتی از او بخواهد برآورده شود،همچنین به درگاه خدا هرکه عبادت و بندگی و

ص:123

اطاعت الهی بیشتر کرده،دعایش به اجابت نزدیک تر است، چنانچه جناب مقدّس نبوی در این حدیث فرموده اند که:دعای بی عمل صالح از بابت تیر انداختن از کمان بی زه است.

و از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام منقول است:بهترین دعاها آن است که صادر شود از سینۀ پاکیزه از عیبها و صفات ذمیمه و دل پرهیزکار،و در مناجات است سبب نجات،و به اخلاص در اعمال خلاصی از عقاب حاصل می شود،پس هرگاه که فزع و خوف شما بسیار شود پناه به خداوند خود برید (1).

و به سند معتبر منقول است که:شخصی به خدمت حضرت صادق علیه السّلام عرض نمود که:حق تعالی می فرماید:دعا کنید تا دعای شما را مستجاب گردانم،و ما دعا می کنیم و مستجاب نمی شود،حضرت فرمود:دعای شما برای این مستجاب نمی شود که وفا نمی کنید به پیمانهائی که حق تعالی از شما گرفته است در عمل نمودن به اوامر و ترک نمودن مناهی،و حق تعالی می فرماید که:وفا کنید به عهد و پیمان من تا وفا کنم به عهد و پیمان شما،و اللّه که اگر شما وفا کنید از برای خدا خدا نیز وفا می کند از برای شما (2).

و از نوف بکالی منقول است که حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود:حق تعالی وحی نمود به حضرت عیسی که:بگو به گروه بنی اسرائیل که داخل خانه ای از خانه های من نشوند مگر با دلهای طاهر و پاک و دیده های خاشع،و دستهای پاکیزه از کثافت حرام و شبهه و بگو به ایشان:بدانید که از هیچ یک از شما دعائی مستجاب نمی کنم هرگاه مظلمۀ کسی به ظلم در ذمّۀ او باشد (3).

ص:124

و در ابواب سابقه گذشت حدیثی که هرکه خواهد دعایش مستجاب شود باید کسبش را حلال کند،و این امر بسی ظاهر است که هرچند آدمی را قرب زیاده می شود دعایش به قبول نزدیک تر است،چنانچه نزد پادشاهان ظاهر هرکه قربش بیشتر است حاجتش رواتر است.و ایضا چنانچه سابقا تحقیق کردیم هرچند مناسبت میان فاعل و قابل بیشتر می شود قابلیّت استفاضه زیاده می شود،و مانعی که از فیض هست از طرف قابل است،هرچند قابل کامل تر می شود قابلیّت رحمت زیاده می شود،و فیض بیشتر فائض می شود.

چهارم:از شرایط استجابت دعا کمال معرفت آن خداوندی است که از او حاجت می طلبد،و سابقا مجملی اشاره کردیم که هرکس خدا را به قدری از معرفت شناخته،درخور آن معرفت از او فیض می برد،و از خداوند شناختۀ خود سؤال می کند،پس هر قدر که در مراتب قدرت و رحمت و کرم و عظمت و جلال و سایر صفات کمال تمام تر و کامل تر می شناسد تأثیرات آن صفات به او زیاده عاید می گردد،و به این معنی اشاره دارد آن حدیث که به اسانید بسیار منقول است که:

من نزد گمان نیکوی بندۀ خودم که به من دارد،و هر قدر که گمان او به من نیکوتر است من با او نیکوتر معامله می نمایم (1).

و به سند معتبر از حضرت امام موسی کاظم علیه السّلام منقول است که:جماعتی از حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام سؤال نمودند:چه علّت دارد که ما دعا می کنیم و دعای ما مستجاب نمی شود؟حضرت فرمود:زیرا که شما کسی را دعا می کنید که او را نمی شناسید (2).

ص:125

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:چون دعا کنی گمان کن حاجت تو در خانۀ تو است (1).

و در حدیث دیگر فرمود:اگر کسی از شما خواهد که از خدا هر حاجتی بطلبد به او عطا کند،باید از همگی مردم مأیوس و ناامید باشد،و اگر امید از غیر خدا نداشته باشد،پس چون خدا این حالت را از دل او یابد هرچه سؤال کند به او عطا می فرماید (2).

و این معنی در باب سؤال از مخلوقین هم ظاهر است،هرکه عظمت پادشاهی را بیشتر می داند و وسعت ملک و خزانه و کرم او را بیشتر می داند توقّع عطا از او زیاده دارد،و پادشاه نیز درخور توقّع و شناسائی او به او عطا می کند،و در این باب سخن بسیار است،و این رساله گنجایش تفصیل آن ندارد.

پنجم:از شرایط استجابت مبالغه و الحاح در دعاست،و الحاح نزد مخلوقین به اعتبار تنگی حوصله و قلّت کرم ایشان بدنماست،امّا حق تعالی دوست می دارد به سبب وسعت لطف و رحمت نامتناهی که نزد او در سؤال مبالغه و الحاح نمایند.

چنانچه از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:و اللّه که الحاح نمی نماید بندۀ مؤمنی بر خدا در حاجت خود،مگر اینکه حق تعالی حاجت او را برمی آورد (3).

و حضرت صادق علیه السّلام فرمود:حق تعالی مکروه و دشمن می دارد الحاح کردن مردم را بر یکدیگر در سؤال و از برای خود این را پسندیده و دوست می دارد که از او

ص:126

سؤال نمایند،و از آنچه نزد اوست طلب نمایند (1).

و حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله فرمود:حق تعالی رحم کند بنده ای را که طلب نماید از حق تعالی حاجتی را،پس الحاح نماید در دعا خواه مستجاب بشود دعای او و خواه نشود (2).

و حضرت جعفر بن محمّد الصادق علیه السّلام فرمود که:بنده چون دعا می کند حق تعالی پیوسته در مقام برآوردن حاجت اوست مادام که استعجال نکند (3).

و در حدیث دیگر فرمود:حق تعالی مراد بندگان خود را می داند در هنگامی که او را دعا می کنند،و لیکن دوست می دارد که حاجتهای خود را بیان کنند نزد او (4).

ششم:از آداب دعا مخفی کردن دعاست؛زیرا که کریمان مخفی حاجت طلبیدن را دوست تر می دارند،و دعای پنهان به اخلاص نزدیک تر و از ریا دورتر است.

چنانچه از حضرت علی بن موسی الرضا علیه السّلام منقول است که:یک دعا مخفی بجا آوری بهتر است از هفتاد دعا که اظهار نمائی و علانیه بجا آوری (5).

و اگر حاجت عظیمی داشته باشد استعانت به دعای مؤمنان بجوید،و در مجامع ایشان دعا کند نیز خوب است،و اگر منظور ناچیز دانستن خود و حقیر شمردن دعای خود باشد و از ریا ایمن باشد در مجامع دعا کردن بهتر است،و برکات انفاس مؤمنان و اجتماعات ایشان بسیار است،و خود را در میان رحمتهای

ص:127

عامّی که بر ایشان نازل می شود داخل کردن فوز عظیم است.

چنانچه از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:چهل نفر که جمع شوند و دعا کنند،البتّه دعای ایشان مستجاب است،و اگر چهل نفر بهم نرسد چهار نفر که هریک ده مرتبه خدا را در حاجتی بخوانند،البتّه حق تعالی دعای ایشان را مستجاب می کند،و اگر چهار نفر نباشند و یک نفر خدا را چهل مرتبه در حاجتی بخواند،البتّه خداوند عزیز جبّار دعایش را مستجاب می گرداند (1).

و در حدیث دیگر فرمود که:چهار نفر جمع نمی شوند برای دعا مگر آنکه وقتی متفرّق می شوند دعای ایشان مستجاب شده است (2).

و فرمود:پدرم را که حاجتی رو می داد زنان و اطفال را جمع می نمود و دعا می کرد،و ایشان آمین می گفتند (3).

و در حدیث دیگر فرمود:دعا خواننده و آمین گوینده در ثواب شریکند (4).

هفتم:رعایت نمودن اوقاتی است که مظنّۀ استجابت دعاست؛زیرا حق تعالی بعضی از زمانها و مکانها را در استجابت دخیل کرده است.

چنانچه از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:طلب نمائید دعا را در چهار ساعت:نزد وزیدن بادها،و گردیدن سایه ها یعنی اوّل پیشین،و نزد آمدن باران،و نزد ریختن اوّل قطره ای از خون مؤمنی که شهید شود بر زمین،به درستی که درهای آسمان را در این اوقات می گشایند (5).

ص:128

و در حدیث دیگر فرمود:دعا در چهار محل مستجاب است:در نماز وتر،و بعد از نماز صبح،و بعد از نماز ظهر،و بعد از نماز شام (1).

و حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود:غنیمت شمارید دعا را در چهار وقت:نزد خواندن قرآن،و نزد اذان،و نزد آمدن باران،و نزد ملاقات کردن دو صف برای شهادت (2).

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است:بهترین وقتها که خدا را بخوانید سحرهاست (3).

و منقول است که:چون حضرت صادق علیه السّلام ارادۀ طلب حاجت داشتند نزد شمس طلب می نمودند،و اوّل چیزی تصدّق می کردند،و خود را به بوی خوشی خوش بو می کردند،و به مسجد می رفتند،و حاجت خود را می طلبیدند (4).

و حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام فرمود:حق تعالی از بندگان خود دوست می دارد هر بنده ای را که بسیار دعا کند،پس بر شما باد به دعا کردن در سحر تا طلوع آفتاب، و به درستی که این ساعتی است که درهای آسمان گشوده می شود،و روزیها قسمت می شود،و حاجتهای عظیم برآورده می شود (5).

و حضرت صادق علیه السّلام فرمود:در شب ساعتی هست هرکه توفیق بیابد و در آن ساعت نماز کند و خدا را بخواند،البتّه دعایش مستجاب است در هر شبی که باشد،و آن بعد از نصف است تا به قدر سدس شب بگذرد (6).

ص:129

و در حدیث دیگر فرمود:سه وقت است که حاجت بنده از خدا محجوب نمی شود:بعد از نماز واجب،و نزد آمدن باران،و نزد ظاهر شدن معجزه ای از حجتهای خدا در زمین (1).

و حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود:کسی را که به سوی پروردگار خود حاجتی باشد در سه ساعت طلب نماید:در ساعتی در روز جمعه،و ساعتی که زوال شمس می شود که در آن وقت بادهای رحمت می وزد،و درهای آسمان گشوده می شود،و رحمت الهی نازل می گردد،و خروس به آواز می آید،و یک ساعت در آخر شب نزدیک طلوع صبح،به درستی که در سحر دو ملک ندا می کنند از جانب حق تعالی:آیا کسی هست که در این وقت توبه کند تا توبه اش را قبول کنیم؟آیا کسی هست سؤال کند و به او عطا کنیم؟آیا کسی هست طلب آمرزش کند تا گناهانش را بیامرزیم؟آیا کسی هست حاجتی داشته باشد و عرض کند تا حاجتش را برآوریم؟پس اجابت نمائید در آن وقت داعی خدا را،و طلب نمائید روزی را در ما بین طلوع صبح تا طلوع آفتاب که آن دخیل تر است در روزی از سفرها کردن برای تجارت،و آن ساعتی است که خدا قسمت روزی در میان بندگان خود می فرماید.

و فرمود:درهای آسمان را برای شما می گشایند در پنج وقت:نزد آمدن باران،و نزد جهاد فی سبیل اللّه،و نزد اذان،و نزد خواندن قرآن،و نزد زوال آفتاب،و نزد طلوع صبح (2).

و حضرت صادق علیه السّلام فرمود:ساعتی که در آن ساعت دعا مستجاب می شود در روز جمعه وقتی است که امام از خطبه فارغ شود تا وقتی که مردم به نماز برخیزند،

ص:130

و ساعت دیگر آخر روز است تا فرو رفتن آفتاب (1).

و در حدیث دیگر فرمود:ساعت استجابت اوّل زوال است (2).

و از حضرت امام زین العابدین علیه السّلام منقول است که حضرت فاطمه علیها السّلام فرمود:از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله شنیدم که می فرمود:در روز جمعه ساعتی هست که هر مسلمانی در آن ساعت از خدا چیزی طلب نماید البتّه به او عطا می فرماید،گفتم:

یا رسول اللّه کدام ساعت است؟فرمود:وقتی که نصف قرص آفتاب فرو رود،پس حضرت امام زین العابدین علیه السّلام فرمود:حضرت فاطمه علیها السّلام به کنیز خود فرمود که:

برو بر بلندی چون ببینی قرص آفتاب غروب کرده مرا اعلام کن دعا کنم (3).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که فرمود:بر تو باد به دعا کردن در حال سجده که بنده در سجود از جمیع احوال به خدا نزدیکتر است (4).

هشتم:از شرایط و آداب دعا تضرّع و زیادتی مذلّت و شکستگی است، چنانچه از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:هرگاه شما را رقّت به هم رسد دعا کنید که دل را رقّت حاصل نمی شود مگر وقتی که از برای خدا خالص گردد و متوجّه خدا شود،و آن علامت استجابت است (5).

و در حدیث دیگر فرمود:چون بدن به قشعریره آید و لرزد و چشمانت گریان شود،پس در دعا اهتمام کن که رحمت الهی متوجّه تو گردیده و هنگام اجابت است (6).

ص:131

و در حدیث دیگر فرمود:اگر از امری خایف باشی یا حاجتی به خدا داشته باشی،پس اوّل خدا را به بزرگی و به عظمت یاد کن،چنانچه او سزاوار است،و صلوات بر محمّد و آل محمد بفرست،و حاجت خود را بطلب،و خود را به گریه بدار،و سعی کن که گریه کنی اگرچه به مقدار سر مگسی باشد،پدرم می فرمود:

نزدیک ترین حالات بنده به خدا در هنگامی است که در سجده باشد و گریان باشد (1).

و تضرّعاتی که به دست می باشد در حالت دعا موافق احادیث معتبره آن است که:اگر هنگام رغبت و رجا باشد کف دست را به سوی آسمان کنی،چنانچه دست پیش کسی می داری که چیزی به دستت دهد،و اگر حالت خوف و بیم باشد پشت دستها را به آسمان می داری،یعنی من از اعمال خود ناامید شدم،و از کثرت بدی اعمال روی طلب از تو ندارم،و در حال تضرّع انگشت سبابه راست به جانب راست و چپ حرکت می دهی که نمی دانم از اصحاب یمینم یا اصحاب شمال و از نیکوکارانم یا از بدکاران،و در هنگام تبتّل و انقطاع انگشت سبّابۀ دست چپ را بلند می کنی و پست می کنی،مانند کسی که به ابرام چیزی از کسی طلبد،یا اشاره به آن است که نمی دانم مرا بلند خواهی کرد یا پست خواهی گذاشت،و در هنگامی که گریه بسیار شود و اسباب و علامت اجابت ظاهر گردد دستها را از جانب سر خود بلند می کنی،یا از پیش روی خود پیش می بری که گویا حاجتم را داده اند و دست فراز می کنم بگریم (2).

ای عزیز ببین حق تعالی با آن مرتبه و جلال و عظمت و استغنا و بی نیازی با

ص:132

گدایان خوان احسانش چه نحو سلوک کرده،و ایشان را رخصت چه گستاخیها داده،و به آن رفعت شأن خود را چه نزدیک گردانیده،و به این وسایل بندگان را به آشنائی خود خوانده،و بندگان با نهایت احتیاج و پستی چه مستغنیانه با پروردگار خود سلوک می نمایند،و از چنین خداوند کریمی که پیوسته خوان احسانش را برای نیکوکاران و بدکاران کشیده رو می گردانند،و رو به عاجزان و لئیمان ممکنات می برند،و از رحمتهای خدا خود را محروم می گردانند.

نهم:بدان که کسی را که حاجتی به درگاه بزرگی باشد اوّل یساولان و دربانان آن درگاه را خوشنود می گرداند که دخول به مجلس پادشاه او را به آسانی حاصل شود، و حاجتش زود برآورده شود،و دربانان درگاه مالک الملوک فقرا و مساکینند،باید پیش از طلب حاجت تصدّقی بکند تا حاجتش زودتر برآورده شود،چنانچه از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که فرمود:هرگاه احدی از شما بیمار می شود طبیب را می طلبد و به او چیزی می دهد،و اگر حاجتی به پادشاهی دارد به دربانان رشوه می دهد،پس اگر حاجتی به خدا داشته باشد تصدّقی بکند خواه کم و خواه بسیار.

دهم:آنکه اگر کسی حاجتی دارد،گاه هست که در نزد کریمان حاجت دیگران را وسیلۀ حاجت خود می کند،به این که یا اوّل حاجت دیگران را مقدّم می دارد که آن کریم را خوش آید که او اهتمام به شأن دیگران زیاده از خود دارد،و این معنی موجب زیادتی روائی حاجت اوست،یا آنکه حاجتی که خود دارد برای دیگران می طلبد تا کریم بداند که با وجود احتیاج خود آن حاجت را برای دیگران می طلبد، پس آن حاجت را برای او نیز بر وجه اکمل روا کند،یا آنکه در هنگام حاجت خواستن دیگران را با خود شریک می کند،و این معنی نیز خوش آیندۀ طبع کریمان است که آدمی فقط در فکر خود نباشد،و دیگران را در وقتی که احسانی به او

ص:133

می رسد فراموش نکند،چنانچه حق تعالی در سورۀ فاتحه چنین تعلیم بندگان فرموده است که در عرض عبادت و طلب استعانت دیگران را با خود شریک کنند.

و حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله فرمود:چون یکی از شما دعا کند دعا را عام بکند،و مخصوص خود نگرداند که دعا به استجابت نزدیکتر می شود (1).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه چهل مؤمن را مقدّم دارد،و از برای ایشان دعا کند،دعایش مستجاب می گردد (2).

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:هیچ دعائی زودتر مستجاب نمی شود از دعای غایبی از برای غایبی (3).

و حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام فرمود:نزدیک ترین دعاها به اجابت دعای مؤمنی است که از برای برادر مؤمن خود کند غایبانه،پس ملکی که موکّل است به دعای او می گوید:آمین و از برای تو خدا دو برابر آنچه از برای برادر خود دعا کردی عطا می فرماید (4).

و حضرت صادق علیه السّلام فرمود:دعا از برای برادر مؤمن خود غایبانه کردن باعث زیادتی روزی می شود،و بلاها را دفع می کند (5).

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است:هر مؤمنی که از برای مؤمنین و مؤمنات دعا کند،خدا به عدد هر مؤمنی که گذشته است و خواهد آمد از اوّل تا آخر دنیا به مثل آنچه برای ایشان دعا کرده است به او برمی گرداند،و به درستی که بنده ای را در

ص:134

قیامت امر کند به جهنّم برند،پس ملائکه او را کشند،در آن حال مؤمنان و مؤمنات گویند:پروردگارا این بنده در دنیا برای ما دعا می کرد،ما را شفاعت ده در حقّ او، پس خدا ایشان را شفیع او کند،و به شفاعت ایشان نجات یابد (1).

و از ابراهیم بن هاشم منقول است که گفت:عبد اللّه بن جندب را در عرفات دیدم،و هیچ کس وقوف را از او بهتر بجا نیاورد،پیوسته دست به آسمان بلند کرده بود،و آب دیده بر دو طرف رویش جاری بود به حدّی که بر زمین می ریخت،چون مردم از وقوف فارغ شدند و برگشتند به او گفتم:هرگز وقوفی به خوبی وقوف تو ندیده ام،گفت:و اللّه دعا نکردم مگر از برای برادران مؤمن خود؛زیرا از حضرت امام موسی کاظم علیه السّلام شنیدم می فرمود:هرکه برای برادر مؤمن خود دعا کند در غیب او،از عرش او را ندا کنند که:از برای تو باد صد هزار برابر آنچه از برای او دعا کردی،و نخواستم که صد هزار برابر محقّق ضامن شده را ترک کنم برای یکی که ندانم مستجاب می شود یا نه (2).

و از حضرت علی بن الحسین علیه السّلام منقول است که:هرگاه ملائکه می شنوند مؤمنی برای برادر مؤمن خود دعا می کند غایبانه،یا او را به نیکی یاد می کند،به او می گویند:نیکو برادری هستی تو از برای برادر خود،دعای خیر از برای او می کنی و او از تو غایب است و او را به نیکی یاد می کنی،حق تعالی به تو عطا فرمود دو برابر آنچه از برای او دعا کردی،و بر تو ثنا گفت دو برابر آنچه تو بر برادر خود ثنا گفتی،و تو راست فضل و زیادتی بر او،و اگر بشنوند که برادر مؤمن خود را به بدی یاد می کند و بر او نفرین می کند،به او می گویند:بد برادری هستی برای برادر خود،باز

ص:135

ایست از بدگوئی و نفرین او،ای کسی که خدا گناهان و عیبهای تو را پوشیده است و متوجّه احوال خود شو،و به عیوب خود نظر کن،و خدا را شکر کن که عیبهای تو را پوشیده است،و بدان که خدا بندۀ خود را بهتر از تو می شناسد (1).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:چون ظلمی بر کسی واقع شود،و او نفرین کند بر کسی که بر او ظلم کرده است،حق سبحانه و تعالی می فرماید:

شخصی دیگر هست که گمان می کند تو بر او ظلم کرده ای و تو را نفرین می کند،اگر می خواهی نفرین تو را و او را هر دو مستجاب گردانم،و اگر می خواهی هر دو را تأخیر کنم تا عفو و رحمت من هر دو را فراگیرد (2).

یازدهم:از جملۀ آداب دعا آن است که خدا را پیش از طلبیدن حاجت به بزرگواری و عظمت وجود و کرم ستایش کند،و نعمتهای او را بر خود و بر دیگران یاد کند،و او را بر آن نعمتها شکر کند،چنانچه اگر کسی نزد بزرگی می رود که مطلبی عرض کند ابتدا شروع به مطلب نمی کند،بلکه آداب آن است که پیش از مطلب او را ستایشی درخور بزرگواری او بکند،و حق تعالی در سورۀ کریمه حمد این آداب را تعلیم فرموده است که پیش از عرض حاجت حمد و ثنا فرموده،و خود را به رحمانیّت و رحیمیّت و سایر صفات لطف و رحمت ستایش فرموده،و بعد از آن عبادت را به وسیلۀ امام الحاجه عرض کرده؛زیرا که حاجت طلبان را ارمغانی درخور توانائی خود گذرانیدن مناسب است،و بعد از آن طلب استعانت و هدایت را تعلیم فرموده.

و ایضا حمد الهی بر نعمتهای خود نمودن موافق وعدۀ الهی موجب مزید بر

ص:136

نعمت است،و حسن طلبی است که تو خداوندی که پیوسته احسان کرده ای، اکنون نیز احسان نمائی بعید نیست،و نعمتهای خدا را بر دیگران یاد کردن نیز حسن طلبی است که چون به همۀ مخلوق احسان کرده سزاوار است که به من احسان نکنی،چنانچه شخصی نزد بزرگی می رود،و قصیده ای یا نثری را بر او می خواند، و کرمهای او را یاد می کند که بر او نیز کرم کند،و لهذا وارد شده که بهترین دعاها الحمد للّه است.

و ایضا چون گناهان آدمی موجب محرومی از خیرات و سعادات است،پیش از دعا استغفار از گناهان باید کرد تا موجب رفع موانع شود،و به حمد و ثنا او را قربی به جناب مقدّس ایزدی حاصل شود که حاجتش زودتر برآورده شود،و بر این مضامین احادیث بسیار است.

چنانچه منقول است که مفضّل به حضرت صادق علیه السّلام عرض نمود که:دعای جامعی تعلیم من فرما،حضرت فرمود:حمد الهی بکن که چون حمد الهی کردی هرکه نماز می کند برای تو دعا می کند می گوید سمع اللّه لمن حمده،یعنی خدا مستجاب کرد دعای حمدکنندگان خود را (1).

و در حدیث دیگر فرمود:هرگاه یکی از شما بخواهد از خداوند خود حاجتی سؤال نماید از حاجت های دنیا و آخرت،باید ابتدا کند به ثنا و مدح خداوند عالمیان و صلوات بر محمّد و آل محمّد،بعد از آن حاجت خود را بطلبد (2).

و در حدیث دیگر فرمود:اوّل خدا را به صفات کمال مدح کن،پس ثنا بگو او را بر نعمتها و شکر کن،پس اقرار به گناه خود بکن،بعد از آن سؤال کن،و اللّه که هیچ

ص:137

بنده ای از گناه بدر نمی آید مگر به اقرار به گناهان (1).

و در حدیث دیگر فرمود:هرگاه حاجتی داشته باشید حمد و ثنای پروردگار خود را بگوئید؛زیرا کسی که حاجتی از پادشاهی طلب می نماید از برای او مهیّا می کند از ستایش بهترین سخنانی که بر آن قدرت دارد که او را به آن سخن بستاید (2).

و فرمود:شخصی داخل مسجد حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله شد،دو رکعت نماز کرد و از خدا حاجتی سؤال کرد،حضرت فرمود:این بنده تعجیل کرد بر خداوند خود،و دیگری آمد و دو رکعت نماز گذارد،و بعد از آن خدا را ثنا گفت و صلوات بر پیغمبر فرستاد،حضرت فرمود:حاجت خود را بطلب که خدا عطا می فرماید (3).

دوازدهم:از شرایط دعا صلوات فرستادن بر محمّد و آل محمّد است؛زیرا اگر کسی حاجتی به درگاه پادشاهی دارد،مناسب این است که تحفه ای برای مقرّبان آن پادشاه بفرستد تا ایشان شفیع او باشند،و اگر ایشان هم شفاعت نکنند،چون آن پادشاه مطّلع می شود که به ایشان تحفه ای داده ای،و مقرّبان او را نوازش فرموده ای،او را خوش می آید و حاجتش را روا می کند.

و ایضا کسی که محبوب بزرگواری است،نزد آن بزرگوار مدح او کردن و از برای او رفعت طلبیدن هرچند آن محبوب محتاج نباشد،آن بزرگوار را خوش می آید که محبوب او را ستایش می کند،و به این اسباب صلوات موجب قبولی دعا می گردد.

و نکتۀ لطیف کاملی در این باب در بیان شفاعت کبرا گذشت،و تفصیل این سخن را در شرح صحیفۀ کامله بیان کرده ایم.

ص:138

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:دعا محجوب است از آسمان،و مستجاب نمی شود تا صلوات بر محمّد و آل محمّد بفرستد (1).

و در حدیث دیگر فرمود:هرکه دعا کند و پیغمبر را یاد نکند،دعا بر بالای سرش ایستاده بال می زند،و چون صلوات فرستاد بالا می رود (2).

و در حدیث دیگر فرمود:هرکه را به خدا حاجتی باشد اوّل صلوات بر محمّد و آل محمد بفرستد،و بعد از آن حاجت خود را بطلبد،پس دعای خود را ختم کند به صلوات بر محمّد و آل محمّد،به درستی که خدا کریم تر است از اینکه دو طرف دعا را قبول فرماید و میان را رد کند؛زیرا که صلوات بر محمّد و آل محمّد البتّه مقبول است و رد نمی شود (3).

و فرمود:چون نام پیغمبر مذکور شود بسیار بر او صلوات فرستید؛زیرا هرکه یک صلوات بر آن حضرت بفرستد حق تعالی بر او هزار صلوات بفرستد در هزار صف از ملائکه،و هیچ خلقی نماند مگر آنکه بر او صلوات فرستند به سبب صلوات خدا و ملائکه بر او،پس کسی به چنین رحمتی رغبت ننماید او جاهل و غافل است،و خدا و رسول صلّی اللّه علیه و آله و اهل بیت علیهم السّلام از او بیزارند (4).

و حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله فرمود:صلوات بر من و اهل بیت من نفاق را برطرف می گرداند (5).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه صد مرتبه بگوید یا

ص:139

ربّ صلّ علی محمّد و آل محمّد صد حاجت او برآورده شود،که سی حاجت از حاجتهای دنیا باشد (1).

و به روایت دیگر فرمود:هیچ عملی در میزان اعمال سنگین تر از صلوات بر محمّد و آل محمّد نیست،و شخصی را در قیامت اعمالش را به میزان می گذراند سبک می آید،حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله صلوات بر خود را در میزان او می گذارد سنگین می شود،و بر اعمال بدش زیادتی می کند (2).

و به سند معتبر منقول است که حضرت صادق به صباح بن سیابه فرمود:

می خواهی تو را چیزی تعلیم نمایم که خدا به سبب آن روی تو را از آتش جهنّم نگاه دارد؟گفت:بلی،فرمود:بعد از صبح صد مرتبه بگو اللهمّ صلّ علی محمّد و آل محمّد،تا خدا روی تو را از گرمی آتش جهنّم نگاه دارد (3).

و به سند معتبر از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که هرکه روز جمعه صد مرتبه بر من صلوات بفرستد حق تعالی شصت حاجت او را برآورد،سی حاجت دنیا و سی حاجت آخرت (4).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:چون شب جمعه می شود نازل می شوند از آسمان ملائکه به عدد ذرّات هوا،یا به عدد مورچگان،و قلمهای طلا و لوحهای نقره در دست دارند،و نمی نویسند تا روز شنبه عملی را به غیر از صلوات بر محمّد و آل محمّد،پس در این شب و روز بسیار صلوات بفرستید (5).

ص:140

و فرمود:سنّت مؤکّد است که در هر روز جمعه بر محمّد و اهل بیت او هزار مرتبه صلوات بفرستید،و در روزهای دیگر صد مرتبه (1).

و حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام فرمود:هیچ عملی در روز جمعه بهتر نیست از صلوات بر محمّد و آل محمّد (2).

و به سند دیگر منقول است:هرکه بعد از عصر روز جمعه بگوید:اللهمّ صلّ علی محمّد و آل محمّد الأوصیاء المرضیّین بأفضل صلواتک،و بارک علیهم بأفضل برکاتک،و السّلام علیه و علیهم و رحمة اللّه و برکاته،حق تعالی صد هزار حسنه در نامۀ عملش ثبت نماید،و صد هزار گناهش را محو فرماید،و صد هزار حاجتش را برآورد،و صد هزار درجه برای او بلند کند (3).

و روایت دیگر:آن است که اگر هفت مرتبه بخواند خدا به عدد هر بنده ای حسنه ای به او عطا فرماید،و عملش در آن روز مقبول گردد،و چون در قیامت مبعوث شود در میان دو چشمش نوری ساطع باشد (4).

و در بعضی احادیث این زیادتی هست که و السّلام علیه و علیهم و علی أرواحهم و أجسادهم و رحمة اللّه و برکاته،و هریک را که بخوانند خوب است (5).

و حضرت امام رضا علیه السّلام فرمود:هرکه قادر نباشد بر چیزی که کفّارۀ گناهان خود را بدهد صلوات بر محمّد و آل محمد بسیار بفرستد که گناهانش را درهم می شکند (6).

ص:141

و حضرت امام علی النقی علیه السّلام فرمود که:حق تعالی ابراهیم را خلیل خود کرد برای آنکه صلوات بر محمّد و آل محمّد بسیار می فرستاد (1).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه به این نحو صلوات بر محمّد بفرستد که صلوات اللّه و صلوات ملائکته و أنبیائه و رسله و جمیع خلقه علی محمّد و آل محمّد،و السّلام علیه و علیهم و رحمة اللّه و برکاته،از گناهان پاک شود مانند روزی که از مادر متولّد شده (2).

و از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام به سندهای معتبر منقول است که:چون عطسه کنید بگوئید الحمد للّه ربّ العالمین و صلّی اللّه علی محمّد و أهل بیته (3).

و به سند دیگر منقول است:کسی که صدای عطسه را بشنود،و حمد الهی بکند،و صلوات بر پیغمبر و اهل بیتش بفرستد،هرگز به درد دندان و درد چشم مبتلا نشود (4).

و به سندهای بسیار از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که فرمود:هرکه صلوات بر من بفرستد و بر آل من صلوات نفرستد بوی بهشت را نشنود با آنکه بوی بهشت از پانصد ساله راه شنیده می شود (5).

و به سند معتبر از آن حضرت منقول است که به حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود:بشارت می دهم تو را که جبرئیل مرا خبر داد کسی که از امّت من صلوات بر من بفرستد،و بعد از آن بر آل من بفرستد،درهای آسمان برای او گشوده می شود،

ص:142

و ملائکه هفتاد صلوات بر او می فرستند،و اگر گناهکار باشد گناهانش می ریزد، چنانچه برگ از درختان می ریزد،و حق تعالی می فرماید:لبّیک ای بندۀ من و سعدیک تو را اجابت کردم،و مدد و اعانت تو می نمایم،و به ملائکه می فرماید:

ای ملائکۀ من شما هفتاد صلوات بر او فرستادید،من هفتصد صلوات بر او می فرستم،و اگر بر من صلوات بفرستد و بر اهل بیت من صلوات نفرستد،میان صلوات او و آسمان هفتاد حجاب به هم رسد،و حق تعالی فرماید که لا لبّیک و لا سعدیک،اجابت تو نمی کنم و تو را مدد و اعانت نمی نمایم،ای ملائکۀ من دعای او را بالا میاورید،مگر آنکه به پیغمبر من عترت او را ملحق کند،پس دعای او پیوسته در حجاب است تا ملحق کند به من اهل بیت مرا (1).

و ظاهر احادیث معتبره آن است که هر وقت نام مبارک آن حضرت مذکور شود صلوات بر او و آل اطهار فرستادن واجب است (2).

و در احادیث معتبره وارد است که فرمود:کسی که من نزد او مذکور شوم و صلوات بر من نفرستد که گناهانش آمرزیده شود،پس او دور است از رحمت الهی (3).

و در حدیث دیگر فرمود:بخیل و بدترین بخیلان کسی است که من نزد او مذکور شوم و صلوات بر من نفرستد (4).

و در حدیث دیگر فرمود:هرکه صلوات مرا فراموش کند راه بهشت را کم کرده است (5).

ص:143

و به سند معتبر از مالک جهنی منقول است که گفت:من گلی به دست حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام دادم،حضرت گرفتند بو کردند،و بر دیده های خود گذاشتند،بعد از آن فرمودند:هرکه گلی بگیرد و بو کند و بر چشمانش گذارد و بگوید:اللهمّ صلّ علی محمّد و آل محمّد هنوز آن گل را بر زمین نگذاشته خدا او را بیامرزد.

اگر کسی گوید:هرگاه چنین باشد دعا چه فایده دارد؟زیرا هرچه صلاح بندگان در آن است البتّه حق تعالی به عمل می آورد.

جواب می گوئیم:ممکن است که یک امری بدون دعا مصلحت در عطای آن نباشد،و مصلحت مشروط به دعا باشد،پس امور بر سه قسم است:بعضی آن است که بدون دعا مصلحت در عطای آن هست،آن را بدون دعا کرامت می فرماید.و بعضی هست که با دعا نیز مصلحت در دادن آن نیست،آن را مطلقا منع می فرماید.و بعضی هست که با دعا مصلحت در عطای آن هست،و بی دعا مصلحت نیست،چنین امری عطایش موقوف به دعاست،و چون آدمی تمیز میان این امور به عقل خود نتواند داد باید دعا بکند،و اگر حاصل نشود از دعا مأیوس نشود،و بداند صلاح او در این چیز نبوده که حق تعالی دعایش را مستجاب نکرده، با آنکه اصل دعا کردن عبادتی است البتّه بهترین عبادت ها،و موجب قرب می شود.

چنانچه حضرت صادق علیه السّلام فرمود:دعا کن و مگو که آنچه مقدّر شده است خواهد شد؛زیرا دعا عبادت است (1).

و تفصیل این کلام بعد از این مذکور خواهد شد.

وجه دوّم:آن است که هر چیز را شرطی چند می باشد،و مانعی چند می باشد.

که تا آن شرایط به عمل نیاید،و آن موانع برطرف نشود،ثمره بر آن فعل مترتّب نمی شود،مثل آنکه حق تعالی فرموده نماز کنید تا شما را بیامرزم،و نماز را شرایط هست که اگر بدون آن شرایط به عمل آورد مقبول نیست،پس اگر کسی نماز بی وضو بکند نماز نکرده است و مستحقّ آمرزش نیست،و همچنین مانعی چند را

ص:145

تأثیر می دارد چنانچه فرموده اند نماز موجب قرب است،اگر کسی نماز کند و جمیع قبایح را بجا آورد تأثیر آن قبایح که موجب بعد و حرمان است مانع است از تأثیر نماز در قرب.

و همچنین اگر طبیبی بگوید ریوند (1)مسهل است،یعنی با شرایطی که مقرّر است بخورند و چیزی که منافی عمل او باشد بجا نیاورند کار خود را می کند،پس اگر ریوند را بدون سحق که یکی از شرایط عمل است،یا با یک مثقال تریاک که منافی عمل اوست بخورد و عمل نکند،گفتۀ طبیب خطا نشده خواهد بود.

همچنین دعا را شرایط هست،چنانچه سابقا دانستی:از تضرع و زاری،و اهتمام،و خداشناسی،و عبادت،و ترک معاصی،و خوردن حلال،و تقدیم حمد و ثنا و صلوات،و غیر اینها از شرایط،و رفع موانعی که گذشت،پس به هریک از اینها که اخلال کند و دعایش مستجاب نشود منافات با وعدۀ الهی ندارد،و چون این معنی در ضمن احادیثی که سابقا در باب شرایط مذکور شد به وضوح پیوسته به همین اکتفا می نمائیم.

وجه سوّم:آن است که گاه هست حق تعالی دعائی را مستجاب می فرماید،و مصلحت در تأخیر آن می داند،یا برای اینکه در این وقت به او ضرر می رساند،یا می خواهد که او دعا کند و درجات او را در مراتب قرب زیاده گرداند،و اگر به زودی حاجت او را برآورد ترک دعا می کند،و به آن درجات عالیه فایز نمی گردد،و بسا باشد که حاجت مؤمنی را مستجاب کند،و بعد از چندین سال به او بدهند.

ص:146

چنانچه منقول است که از حضرت صادق علیه السّلام پرسیدند:آیا می شود دعای کسی مستجاب شود و در رسانیدن به او تأخیر شود؟فرمود بلی تا بیست سال (1).

و در حدیث دیگر فرمود:از وقتی که موسی و هارون بر فرعون و قومش نفرین کردند،و حق تعالی فرمود:دعای شما مستجاب شد،تا وقتی که خدا فرعون را هلاک کرد چهل سال گذشت (2).

و به سند صحیح منقول است که ابن ابی نصر به حضرت امام رضا علیه السّلام عرض کرد،چندین سال است که از خدا حاجتی سؤال می کنم و روا نمی شود،و از دیر شدن این حاجت در دلم چیزی به هم رسیده،حضرت فرمود:ای احمد زینهار شیطان را بر خود راه مده که تو را از رحمت خدا ناامید کند به درستی که امام محمّد باقر علیه السّلام می فرمود:به درستی که مؤمن از حق تعالی حاجتی سؤال می نماید،و خدا تأخیر می کند استجابت آن را برای اینکه دوست می دارد شنیدن آواز دعا و ناله و زاری او را.

پس حضرت امام رضا علیه السّلام فرمود:و اللّه آنچه خدا تأخیر می کند و از مؤمنان منع می فرماید در دنیا و در آخرت به ایشان می دهد بهتر است از برای ایشان از آنچه در دنیا به ایشان می دهد به درستی که حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام می فرمود:سزاوار نیست که دعای مؤمن در هنگام نعمت و رخا مثل دعای او باشد در وقت شدت و بلا،و چنین نباشد که همین که به او عطا کنند سست شود و دعا را کم کند،پس باید مؤمن را هرگز از دعا ملال حاصل نشود،به درستی که دعا را رتبه و منزلت عظیم نزد خدا هست،و بر تو باد به صبر کردن بر بلاها و تنگیها،و طلب حلال نمودن،و صلۀ رحم کردن.

ص:147

و زینهار بپرهیز از عداوت نمودن و معارضه کردن با مردم،به درستی که ما اهل بیت صله می کنیم با کسی که از ما قطع می کند،و احسان می کنیم با کسی که با ما بدی می کند،و اللّه که در این امر عاقبت نیکو مشاهده می نمائیم،و بدان که صاحب نعمت در دنیا اگر سؤال کند و به او عطا کنند دیگر چیزی غیر او سؤال خواهد کرد و نعمت الهی در نظر او سهل خواهد شد،و چون نعمت الهی بر مسلمانان بسیار شد،او را خطر عظیم هست به جهت حقوقی که از خدا بر او واجب می شود،و بیم آن هست که فریفته شود و حقوق الهی را ادا ننماید،و موجب طغیان او گردد.

بگو به من اگر سخنی به تو بگویم اعتماد بر گفتۀ من خواهی کرد؟گفتم:فدای تو گردم اگر به فرمودۀ تو اعتماد نکنم به گفتۀ کی اعتماد خواهم کرد،و حال آنکه تو حجّت خدائی بر خلق،فرمود:پس اعتماد به فرمودۀ خدا بیشتر داشته باش،به درستی که خدا به تو وعده کرده،آیا خدا نفرموده است در قرآن به رسولش چون بندگان از تو سؤال نمایند از حال من بگو که من به ایشان نزدیکم،مستجاب می کنم دعای دعاکننده ای را که مرا بخواند،و می فرماید که:ناامید مشوید از رحمت الهی،و می فرماید که:خدا وعده می کند شما را مغفرت عظیم از جانب خود و فضل بسیار،پس باید که اعتماد شما بر خدا زیاده باشد از اعتماد بر دیگران،و در خاطر خود راه مدهید به غیر از گمان نیک به خداوند خود تا گناهان شما آمرزیده شود (1).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:بسیار است که حق تعالی دعای شخصی

ص:148

را مستجاب می فرماید و تاخیر می نماید تا مدّتی که او زیاده دعا کند (1).

و در حدیث دیگر فرمود:گاه باشد که بنده دعا می کند،پس حق تعالی می فرماید به دو ملک که موکّلند به او:من حاجت او را روا کردم،و لیکن الحال به او می دهد تا او دعا کند که من دوست می دارم آواز او را بشنوم،و گاه باشد که بنده ای دعا می کند،پس حق تعالی می فرماید:زود حاجتش را بدهید که من صدای او را دشمن می دارم (2).

و در حدیث دیگر فرمود:پیوسته مؤمن با خیر و حالت نیکوست،و امّیدوار به رحمت حق تعالی است مادام که استعجال نکند،مبادا ناامید شود و ترک دعا کند، راوی گفت:چگونه استعجال کند؟فرمود:استعجال آن است که گوید این قدر مدّت دعا کردم و اجابت را نمی بینم (3).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:روزی حضرت ابراهیم خلیل الرحمن در کوه بیت المقدس می گشت که چراگاهی برای گوسفندان خود پیدا کند،ناگاه صدای شخصی به گوشش رسید از پی صدا رفت،دید شخصی مشغول نماز است،و طولش دوازده شبر است،چون فارغ شد حضرت خلیل از او پرسید:

ای بندۀ خدا از برای کی نماز می کنی؟گفت:از برای خدای آسمان،حضرت ابراهیم علیه السّلام پرسید:آیا به غیر تو کسی از قوم تو باقی مانده است؟گفت:نه، پرسید:خوراک تو از کجا بدست می آید؟گفت:در تابستان میوۀ این درخت را جمع می کنم،و در زمستان به آن معاش می کنم،فرمود:منزلت در کجاست؟اشاره به کوهی کرد که در برابر بود،حضرت ابراهیم فرمود:مرا با خود نمی بری که امشب

ص:149

با تو بسر بریم؟گفت:در میان راه آب عظیمی هست که نمی توان گذشت،حضرت فرمود:تو چگونه عبور می نمائی؟گفت:بر روی آب راه می روم،حضرت فرمود:

مرا با خود ببر شاید خدا به من هم این کرامت بفرماید که بر روی آب راه روم چنانکه به تو کرامت فرموده.

پس عابد دست حضرت را گرفت و باهم رفتند،چون به آب رسیدند هر دو بر روی آب روان شدند و گذشتند،چون به خانۀ عابد رسیدند حضرت ابراهیم فرمود:کدام روز عظیم تر است؟عابد گفت:روز جزا که مظالم بندگان را از یکدیگر می گیرند،حضرت فرمود:دست برداریم و خدا را بخوانیم که ما را از شرّ آن روز ایمن گرداند،عابد گفت:دعای مرا چه می کنی و اللّه سه سال است که برای مطلبی دعا می کنم و هنوز مستجاب نشده است،حضرت ابراهیم فرمود:می خواهی تو را خبر دهم که برای چه دعای تو را حبس کرده اند؟گفت:بلی:فرمود:حق تعالی چون بنده ای را دوست می دارد دعای او را حبس می نماید،و زود برنمی آورد تا او بسیار مناجات کند،و از جناب مقدّس او سؤال نماید و تضرع کند،و چون بنده ای را دشمن می دارد دعایش را زود مستجاب می کند یا ناامیدی در دل او می افکند که دیگر دعا نکند.

بعد از آن فرمود:بگو حاجت تو چه بود؟گفت:روزی گلّۀ گوسفندی بر من گذشت،و پسری نیکو روی با آن گلّه بود،آن پسر گیسوی مشک بوئی داشت، پرسیدم:این گوسفندان از کیست؟گفت:از ابراهیم خلیل الرحمن،پس دعا کردم که خداوندا اگر تو را در زمین خلیلی و دوستی هست به من بنما،ابراهیم فرمود:خدا دعای تو را مستجاب کرد،منم ابراهیم دوست خداوند رحمن،پس حضرت با او

ص:150

معانقه فرمودند،و چون حضرت پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله مبعوث شدند مصافحه مقرّر شد (1).

وجه چهارم:آن است که حق سبحانه و تعالی بعضی از بندگان را که حاجتی طلبند و صلاح ایشان در آن نباشد،اضعاف مضاعفۀ آن حاجت را در دنیا و آخرت به ایشان کرامت می فرماید،پس دعای ایشان را رد نفرموده،و حاجت ایشان را بر وجه اکمل روا کرده،چنانچه اگر کسی از پادشاه فلسی طلب نماید،و آن پادشاه در عوض جواهری به او عطا کند که صد هزار تومان قیمت آن باشد،هیچ عاقل نمی گوید حاجت او را رد کرده است،بلکه او را مدح می کند که اضعاف آنچه آن سائل طلبیده به او عطا فرموده.

پس در پیشگاه پادشاه پادشاهان این گدایان جاهل و سائلان نادان مطالب خسیسه را منظور نظر خود می گردانند،و از حق تعالی سؤال می نمایند،و آن کریم علی الاطلاق نعمتهای بی انتها و رحمتهای بی حدّ و احصا در برابر عطا می فرماید،و قدر آنها را نمی دانند،و از عدم حصول آن مطلب خسیس شکایت نمی نمایند،امّا آنچه در آخرت به ایشان کرامت می فرماید درجات رفیعه و مراتب عالیه بهشت است،که نامزد محرومان حاجت دنیا و ناکامان عرصۀ نیستی و فنا نموده.

چنانچه به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:گاه هست بنده ای در حاجتی خدا را می خواند،و حق تعالی می فرماید:اجابت دعای او را تأخیر کنید که من مشتاق آواز و دعای اویم،پس چون روز قیامت می شود حق تعالی می فرماید:ای بندۀ من مرا خواندی در دنیا و اجابت تو را تأخیر کردم،و فلان ثواب را به عوض برای تو مقرّر ساخته ام،و در فلان حاجت دیگر مرا خواندی و اجابت تو را تأخیر کردم،و فلان ثواب عظیم را به تو دادم،پس آن مؤمن از بسیاری عطاها

ص:151

و ثوابها که مشاهده نماید آرزو می کند که کاشکی هیچ دعای من در دنیا مستجاب نمی شد (1).

و اما آنچه در دنیا عطا می فرماید مراتب قرب و کمالات نامتناهی است که لازم دعا است.

ای عزیز بدان که حق سبحانه و تعالی بندگان را به نوعی از روی غایت لطف و مهربانی با طبع جهول ایشان مدارا می نماید،و به دام و دانۀ خواهشهای طبع سرکش ایشان از روی حکمت ایشان را به ساحت کبریای خود می کشاند،چنانچه بلاتشبیه بازی را پادشاهی خواهد شکار کند،اگر اوّل به او گوید که بیا من تو را بر سر دست خود می گیرم و شهباز اوج عزّتت می گردانم،هیچ فایده ای در تسخیر آن نمی کند،بلکه اوّل آن را به طعمه و دانه آشنای دام خود می گرداند،و چون قابل شد بر روی دست خویشش جا می دهد،و به هر جایش که می فرستد به زودی برمی گردد.

و اگر پدر مهربان طفلی را خواهد که به مکتب علوم و حقایق فرستد،اگر صد هزار دلیل و برهان برای او بگوید فایده نمی کند،بلکه اوّل او را به جوز و مویز و وعدۀ لباسهای رنگین و عبای زرّین به مکتب آشنا می کند،و چون لذّت فهم حقایق و حکمتها را یافت به سیاستهای عظیم او را از آن شغل باز نمی توان داشت.

همچنین این حیوانات عدیم الشعور و طفل طبعان مغرور،چون فضیلتی و کمالی و لذّتی و بهره ای به غیر از خوردنی و پوشیدنی و دینار و درهم و خیل و حشم و سایر لذّات جسمانی نیافته اند،حکیم مطلق و کریم لایزال با نهایت رتبۀ عظمت و استغنا و جلال ایشان را به درگاه خود خوانده،که هرچه خواهید از من

ص:152

بطلبید،و نمک آش خود را از من بخواهید،و سبزی طعام را از من بطلبید،تا آنکه از این راه رو به درگاه او آورند،و از بسیاری دعا و توسّل و مناجات با نهایت بیگانگی به مرتبۀ آشنائی و قرب فائز گردند،و لذّت مناجات او را بیابند،و از خلق رو بر تافته در جمیع امور روی به او داشته باشند.

زهی کرم بی انتها که به دام و دانۀ نمک و سبزی به ساحت قرب خود می رساند، و به وسیلۀ خواهشهای نفسانی مقرّب حضرت یزدانی می گرداند و آن جاهل نادان شبهه می کند یا دلگیر است که حاجتم بر نیامد انّ الانسان لربّه لکفور،مگر نمی دانی که اصل دعا عبادت است،و در این ضمن بندگی خدا کرده ای،و با ملک الموت مناجات کرده ای،و ثوابهای آخرت تحصیل نموده ای،و پا بر بساط قرب خداوند جبّار گذاشته،و خداوند عالم را انیس و همراز خود گردانیده ای،و به سمع یقین و ایمان لبّیک ها از عرش رفعت شنیده ای.

و اگر معنی مناجات و لذّت آن را به فهمی و راز نهانی را به گوش دل بشنوی،و لداری و بنده نوازیهای آن محبوب حقیقی را در هنگام تضرّع و دعا ادراک نمائی، حاجتها و آرزوهای خود را بلکه خود را گم خواهی کرد،اگر رخصت دخول مجلس پادشاهان عاجز دنیا بیابی،و گوشۀ چشم الفتاتی از ایشان ببینی،تمام حاجتهای خود را فراموش می کنی،هیهات هیهات جسم خاکی را همین بس نیست که او را با جناب ربّ الارباب به مشافهه رخصت مکالمه و عرض حاجت داده اند،و کلیدهای خزائن رحمت را به زبانش سپرده اند،و متکفّل امور و مصالح او گردیده اند و حضرت ربّ العزّه می فرماید:تو دعا بکن و خیر خود را به من بگذار،و او سرکشی می کند و از روی علم ناقص و جهل کامل خود بر آن جناب گستاخی می کند و تحکّم می نماید،اگر غفلت عقلها را پریشان نکرده بود بایست کسی که این احادیث متواتره را بشنود که حضرت عزّت می فرماید:حاجت او را بر میاورید که من آواز او

ص:153

را دوست می دارم،و مشتاق نالۀ اویم،در ناکامی بر نیامدن حاجت از شوق به کام دل بمیرد،و دیگر دست جانش دامان خواهشی نگیرد،چون سخن نازک شد و عبارت نارسا و مطلب وسیع است،سخن مختصر کرده ختم می کنم این مبحث را به ذکر جماعتی که دعای ایشان مستجاب است،و جمعی که دعای ایشان مستجاب نیست.

به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:سه کسند که دعای ایشان مستجاب است:کسی که به حجّ بیت اللّه الحرام رود دعایش مستجاب است،پس نیک به احوال بازماندگانش برسید تا در حقّ شما دعا کند،و کسی که به جهاد فی سبیل اللّه رود،پس نیکو خلافت کنید در اهل ایشان،و کسی که بیمار شد دعایش مستجاب است،پس او را به خشم میاورید و دلتنگ مگردانید (1).

و از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:پنج دعا است که از پروردگار عالم محجوب نمی گردد:دعای امام عادل،و دعای مظلوم حق تعالی به او می فرماید که البتّه از برای تو انتقام می کشم اگرچه بعد از مدّتی باشد،و دعای فرزند صالح از برای پدر و مادرش،و دعای پدر صالح از برای فرزندش،و دعای مؤمن از برای برادر مؤمن خود غایبانه،حق تعالی می فرماید که تو را دوبرابر او کرامت کردم (2).

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:بپرهیزید از نفرین مظلوم که دعای او را از حجابها می گذرانند تا آنکه حق تعالی به سوی آن نظر می فرماید،و می گویند:

بلند کنید دعای او را که من مستجاب می کنم،و بپرهیزید از نفرین پدر که از شمشیر

ص:154

تیز تندتر است (1).

و در حدیث دیگر فرمود:چهار کس اند که دعای ایشان رد نمی شود،تا آنکه درهای آسمان برای ایشان گشوده می شود،و دعای ایشان به عرش می رسد:

دعای پدر از برای فرزند،و نفرین مظلوم بر ظالم،و دعای کسی که به عمره رفته باشد تا برگردد،و دعای روزه دار تا افطار نماید (2).

و از حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام منقول است:سه دعاست که از حق تعالی محجوب نمی گردد:دعای پدر برای فرزند اگر به او نیکی کند،و نفرین پدر بر فرزند اگر عاق او گردد،و نفرین مظلوم بر ظالم،و دعای مظلوم بر کسی که او را یاری کند، و حق او را از ظالم بگیرد،و دعای مؤمنی که در حقّ برادر مؤمنی دعا کند که با او مواسات و احسان کرده باشد برای خوشنودی اهل بیت رسول صلّی اللّه علیه و آله،و نفرینی که مؤمنی بر کسی کند محتاج به او شده باشد و مضطر باشد،و او قدرت بر مواسات و احسان به او داشته باشد و نکند (3).

و به سند معتبر دیگر از آن حضرت منقول است که:پنج کسند دعای ایشان مستجاب نیست:مردی که حق تعالی طلاق زنش را بدست او گذاشته،و آن زن او را آزار می کند،و دارد مالی که مهر او را بدهد و او را رها کند،نمی کند و بر او نفرین می کند،و شخصی که غلامش سه مرتبه بگریزد،و او را نفروشد و بر او نفرین کند، یا چون بار دیگر بگریزد دعا کند که خدا به او برگرداند،و شخصی که در زیر دیوار خم شدۀ شکسته گذرد و دعا کند که بر سرش نیاید،و شخصی که مال به کسی قرض بدهد و گواه نگیرد،و دعا کند که خدا مالش را به او برساند،و شخصی که

ص:155

قدرت بر طلب روزی داشته باشد،و در خانۀ خود بنشیند و طلب نکند و گوید خدایا مرا روزی بده (1).

یا ابا ذر انّ اللّه یصلح بصلاح العبد ولده و ولد ولده،و یحفظه فی دویرته و الدور حوله مادام فیهم.

ای ابوذر به درستی که حق تعالی اصلاح می کند به سبب صلاح و نیکی بنده فرزندانش را و فرزندان فرزندانش را،و حرمت او را رعایت می فرماید که در اهل خانه های او و در خانه های همسایگان او مادام که در میان ایشان است بلاها را از ایشان رفع می نماید،و عذاب خود را بر ایشان نازل نمی گرداند.

مفاد این کلمات شریفه ترغیب در صلاح و نیکی و بندگی است،کسی که بندۀ شایستۀ خداست خدا به برکت او فرزندانش را هم به صلاح و نیکی می دارد که نام خیرش در دنیا و آخرت باقی بماند،و ثمرۀ نیکی ایشان به او عاید گردد،و به برکت او دفع بلاها از خویشان و دوستان و همسایگان او می فرماید،بلکه به برکت نیکان دفع بلاها از دیار ایشان می فرماید.

چنانچه به سند معتبر از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:چون حق تعالی می بیند اهل شهری را که از حد تجاوز می کنند در نافرمانی و معصیت،و در آن شهر سه کس از مؤمنان صالح هستند،حق تعالی ایشان را ندا می فرماید که:ای اهل معصیت من اگر در میان شما نمی بودند این مؤمنان که با یکدیگر به مال حلال من دوستی می نمایند،و به صلاح و نیکی و عبادات خود زمین و مسجدهای مرا معمور می دارند،و در سحرها از ترس من استغفار می کنند،هرآینه عذاب خود را

ص:156

بر شما نازل می کردم و پروا نمی کردم (1).

یا أباذر انّ ربّک عزّ و جلّ یباهی الملائکة بثلاثة نفر:رجل فی أرض قفر،فیؤذّن،ثمّ یقیم،ثمّ یصلّی،فیقول ربّک للملائکة:

انظروا الی عبدی یصلّی و لا یراه أحد غیری،فینزل سبعین ألف ملک یصلّون وراءه،و یستغفرون له الی الغد من ذلک الیوم، و رجل قام من اللیل فصلّی وحده،فسجد و نام و هو ساجد،فیقول تعالی:انظروا الی عبدی روحه عندی و جسده ساجد،و رجل فی زحف یفرّ أصحابه و یثبت هو یقاتل حتّی یقتل.

ای ابوذر به درستی که پروردگار عزیز و بزرگوار تو مباهات می نماید با ملائکه به سه نفر:اوّل شخصی که در بیابانی تنها اذان و اقامه بگوید و نماز گذارد،پروردگار تو به ملائکه می فرماید:نظر کنید به سوی بندۀ من که نماز می گذارد،و هیچ کس غیر از من او را نمی بیند،و بر نماز او اطّلاع ندارد،پس حق تعالی هفتاد هزار ملک را می فرستد که در عقب او نماز گذارند،و از برای او استغفار نمایند تا فردای آن روز.

دوّم:شخصی که در شب برخیزد و نماز شب بگذارد تنها،و به سجده رود و در سجده خوابش ببرد،در آن حال حق تعالی به ملائکه می فرماید:نظر کنید به سوی بندۀ من که روحش نزد من است و بدنش در سجده.سوّم:شخصی است که در جنگی باشد و در راه خدا جهاد کند،رفیقانش بگریزند و او ثابت قدم بماند،و قتال کند تا شهید شود.

بدان که احادیث در مدح اخفا و پنهان کردن عبادت وارد شده است.

ص:157

چنانچه به سند معتبر از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:عبادت هرچند مخفی تر است اجرش بیشتر است (1).

و در حدیث دیگر وارد شده است که:عمل صالح را چون بنده ای از خلق پنهان می کند و مخفی می دارد،خدا البتّه آن را برای مردم ظاهر گرداند که او را در دنیا زینت بخشد به آنچه ذخیره فرموده است از برای او از ثواب آخرت (2).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:محبوب ترین اعمال نزد حق سبحانه و تعالی نماز است،و نماز آخر وصیّت پیغمبران است،پس چه بسیار نیکوست که شخصی غسل کند یا وضوی کامل بسازد،و به کناری رود که هیچ انسی او را نبیند، پس حق تعالی بر او مطّلع می گردد،که گاهی در رکوع است،و گاهی در سجود،به درستی که بنده هرگاه سجده کند و سجده را طول دهد شیطان فریاد می کند که واویلاه فرزندان آدم اطاعت خدا نمودند و من عصیان کردم،ایشان سجده کردند و من از سجده ابا کردم (3).

و احادیث بسیار دلالت می کند بر اینکه عبادات واجبه را مانند نماز واجب و زکات واجب و غیر آن علانیه کردن بهتر است که آدمی متّهم ترک واجبات نشود،و موجب رغبت دیگران شود،و ایضا ریا در آن نمی باشد،چون حقّ لازم و واجب است،و در اداء حقوق لازمه چندان فخری و ریائی نمی باشد.

چنانچه به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:هرچه را خدا فرض و واجب کرد علانیه کردنش بهتر است از پنهان کردن،و هرچه سنّت باشد نهان کردنش بهتر است از علانیه کردن،و اگر کسی زکات مالش را بر دوش بگیرد و علانیه

ص:158

قسمت نماید،هرآینه نیکو و جمیل خواهد بود (1).

و بر این مضمون احادیث بسیار است،خصوصا نماز واجب که به جماعت واقع ساختن و در مساجد و مجامع بجا آوردن فضیلت نامتناهی دارد،و احادیثی که در باب اخفای عبادت واقع شده است،مراد از آنها عبادتهای سنّت است،یا مراد آن است که از باب سمعۀ خود به مردم نشنواند و افتخار به آنها نکند،و آنچه در این حدیث وارد شده چون مشتمل بر اذان و اقامه است بر نماز سنّت حمل نمی توان کرد؛زیرا که در نماز سنّت اذان و اقامه بدعت است.

پس حمل می کنیم بر اینکه در چنین صحرائی تنها مانده باشد،و با وجود تنهائی خدا را فراموش نکند،و به آداب و شرایط متوجّه عبادت شود،حق تعالی به سبب این که اذان و اقامه گفته تدارک او می فرماید،و ملائکه برای او می فرستد که به او اقتدا کنند،تا از ثواب جماعت نیز محروم نباشد،نه اینکه آدمی خود دانسته ترک جماعت کند،و به صحرائی رود که کسی نباشد،و خود را از فضیلت جماعت محروم گرداند.

و بدان که نماز شب سنّت است،و طریقۀ پیغمبران و دوستان خداست،و مشتمل بر فضائل بی انتهاست،و هنگام راز گفتن با قاضی الحاجات است،و چون آدمی را در روز به سبب توجّه به مشاغل دنیوی تشویش بسیار در خاطر بهم می رسد،در اعمال روز حضور قلب کمتر می باشد،و چون مردم نیز بر احوال آن کس مطّلع می گردند اخلاص در آن دشوار است،و چون آدمی در اوّل شب خوابیده،چون برمی خیزد در آخر شب نفس از خیالات و وساوس خالی است،و حضور قلب آسانتر است،و چون کسی مطّلع نیست عمل به اخلاص نزدیک تر است.

ص:159

چنانچه حق تعالی می فرماید إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلاً (1).

ترجمه اش آن است:به درستی که نفسی که در شب به عبادت الهی قیام می نماید،یا عبادتی که در شب حادث می شود،یا ساعتها که در شب ناشی می شود،ثبات قدم ورزیدن در آن دشوارتر است،چون ترک خواب نمودن و به عبادت برخاستن دشوار است،یا آنکه موافقت دل با زبان در آن بیشتر است،و دل خبر دارد از آنچه بر زبان جاری می گردد،و سخنش درست است،یعنی دعوای اخلاص که در بندگی خدا می نماید صادق تر است.

چنانچه از حضرت صادق علیه السّلام در تفسیر این آیه وارد شده است:مراد آن است که آدمی برخیزد از رختخواب خود،و غرضش رضای خدا باشد،و غیر او منظورش نباشد،با آنکه حق تعالی را در آن تاریکی شب نورها و فیضها و رحمتها هست که لذّت آنها را متعبّدان می یابند (2).

و به اسانید بسیار از نبی و ائمه اطهار علیهم السّلام منقول است که:شرف مؤمن برخاستن اوست به نماز شب،و عزّت مؤمن بازداشتن شرّ خود است از مردم (3).

و فرمود:نماز شب رو را سفید،و آدمی را خوش خو و خوش رو می گرداند،و سبب مزید روزی می شود (4).

و در حدیث دیگر فرمود:مال و فرزندان زینت زندگانی دنیاست،و هشت

ص:160

رکعت نماز که بنده در آخر شب می گذارد زینت آخرت است (1).

و به سند معتبر منقول است که:شخصی به خدمت حضرت صادق علیه السّلام آمد،و شکایت از احتیاج و بی چیزی کرد،و افراط کرد در شکایت تا آنکه نزدیک بود از گرسنگی شکایت کند،حضرت فرمود:نماز شب می گذاری؟گفت:بلی،حضرت به اصحاب التفات نمود و فرمودند:دروغ می گوید کسی که دعوی می کند نماز شب می کنم و در روز گرسنه است،حق تعالی نماز شب را ضامن قوت روز گردانیده است (2).

و حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود:نماز شب موجب صحّت بدن است،و سبب خوشنودی خدا می شود،و تمسّک به اخلاق پیغمبران است،و متعرّض شدن رحمت الهی است (3).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:گاه هست که بنده برمی خیزد در شب و خواب بر او غالب می شود،و او را به جانب راست و چپ میل می دهد،و ذقنش به سینه می چسبد،پس حق تعالی امر می فرماید که درهای آسمان را می گشایند،و به ملائکه می فرماید نظر کنید به سوی بندۀ من که زحمت به خود می رساند در تقرّب جستن به من در چیزی که به او واجب نکرده ام،و از من امید یکی از سه چیز دارد:یا گناهانش را بیامرزم،یا توبه اش را تازه گردانم،یا روزیش را زیاد کنم،ای ملائکه شما را گواه می گیرم که هر سه را به او کرامت کردم (4).

و در حدیث دیگر فرمود:نماز شب رو را نیکو می کند،و خلق را نیکو می کند،و

ص:161

آدمی را خوش بو می کند،و روزی را زیاد می کند،و باعث ادای قرض می شود،و غمها را زایل می گرداند،و چشم را جلا می دهد (1).

و در حدیث دیگر فرمود:خانه هائی که در آن خانه ها نماز شب و تلاوت قرآن در نماز شب می کنند،اهل آسمان را روشنی می دهد،چنانچه ستاره های آسمان اهل زمین را روشنی می دهد (2).

و به روایت دیگر فرمود:در تفسیر آن آیه که حق تعالی می فرماید:حسنات و نیکیها بدیها و گناهان را برطرف می کند،مراد این است نماز شب که مؤمن می کند گناهان روزش را برطرف می کند (3).

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است:هرکه خدا او را نماز شب روزی فرماید از مردان یا زنان،و برخیزد خالص از برای خدا و وضوی کامل بسازد،و از برای خدا نماز کند با نیّت صادق و دل سالم از بدیها،و بدن با خشوع و چشم گریان، حق تعالی در عقب او نه صف از ملائکه مقرّر فرماید که عدد آنچه در هر صفی از ملائکه باشند به غیر خدا احصا نتوانند نمود،و یک طرف صف در مشرق باشد و طرف دیگر در مغرب،پس چون فارغ شود ملائکه از برای او درجات بنویسند (4).

و به سند دیگر از آن حضرت منقول است که:چون بنده در میان شب تاریک بایستد،و با خداوند خود خلوت کند،و با او مناجات و راز بگوید،حق تعالی نوری در دل او ثابت گرداند،و هرگاه گوید یا ربّ یا ربّ خداوند جلیل او را ندا فرماید،لبّیک ای بندۀ من از من سؤال کن تا عطا کنم،و بر من توکّل کن تا امور تو را

ص:162

کفایت کنم،و به ملائکه فرماید نظر کنید به سوی بندۀ من که به خلوت و تنها به درگاه من آمده در شب تاریک هنگامی که بطّالون از من غافلند و غافلان در خوابند، گواه باشید که گناه او را آمرزیدم (1).

و در حدیث دیگر فرمود:جبرئیل علیه السّلام پیوسته مرا به نماز شب وصیّت می کرد، تا آنکه گمان کردم که نیکان امّت من خواب نخواهند کرد،مبادا نماز شب از ایشان فوت شود (2).

و فرمود:یا علی سه چیز است موجب فرح و شادی مؤمنان است در دنیا:

ملاقات کردن برادران مؤمن،و افطار نمودن از روزه،و تهجّد کردن در آخر شب (3).

و فرمود:حق تعالی ابراهیم را خلیل خود گردانید برای اینکه طعام بسیار به مردم می خورانید،و در شب نماز می کرد در وقتی که مردم خواب بودند (4).

و به سند صحیح از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:هرکه ایمان به خدا و روز قیامت دارد باید شب او به سر نیاید مگر با نماز وتر (5).

و منقول است:شخصی خدمت حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام عرض نمود:یا علی من محروم شده ام از نماز شب،فرمود:تو مردی که گناهان تو را در بند کرده (6).

و حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله فرمود:دو رکعت نماز که در میان شب بکنم محبوب تر است نزد من از دنیا و آنچه در اوست (7).

ص:163

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:مادر سلیمان به سلیمان گفت:زینهار در شب خواب بسیار مکن که بسیاری خواب در شب آدمی را در قیامت فقیر می کند (1).

و به سند معتبر منقول است که:شخصی خدمت حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام آمد و از فضیلت نماز کردن در شب و قرآن خواندن در آن سؤال نمود،حضرت فرمود:

بشارت باد تو را هرکه ده یک شب را از برای خدا نماز کند از روی اخلاص،و غرضش محض رضای الهی باشد،حق تعالی به ملائکه فرماید:برای این بنده بنویسید به عدد آنچه از آب رود نیل می رود و می روید از دانه و برگ،و به عدد هر درختی و بنی و شاخی و مرغی که بر روی زمین می پرند.

و کسی که نه یک شب را نماز کند،حق تعالی ده دعای او را مستجاب گرداند،و در قیامت نامه اش را به دست راستش دهند.و کسی که هشت یک شب را نماز کند،خداوند عالمیان ثواب شهیدی که در جنگ ثابت مانده باشد،و با نیّت راست و درست جهاد کرده تا شهید شده باشد به او کرامت فرماید.و هرکه هفت یک شب را نماز کند،چون از قبر مبعوث شود رویش مانند ماه شب چهارده باشد،و از صراط بگذرد با ایمان.و هرکه شش یک شب را نماز کند،حق تعالی او را از توبه کاران بنویسد،و گناهان گذشتۀ او را بیامرزد.و هرکه پنج یک شبی را نماز کند، حق تعالی او را در قبّۀ ابراهیم خلیل الرحمن در بهشت ساکن گرداند.و هرکه چهار یک شب را نماز کند،در قیامت داخل اوّل فائزان و رستگاران باشد تا از صراط بگذرد مانند باد تند،و داخل بهشت شود بی حساب،و به او گویند:به هر در که می خواهی داخل شو.

ص:164

و هرکه در نصف یک شب را نماز کند،اگر هفتاد مرتبه روی زمین را پر از طلا کنند و به او دهند با آن برابری نکند،و این عمل نزد خدا بهتر باشد از آزاد کردن هفتاد بنده از فرزندان اسماعیل.و هرکه دو ثلث یک شب را نماز کند،حق تعالی به او کرامت فرماید از ثواب و حسنه به عدد ریگ بیابان عالج که حسنۀ کمترش از کوه احد ده مرتبه سنگین تر باشد.

و هرکه یک شب تمام را نماز کند،گاه تلاوت قرآن نماید،و گاهی در رکوع،و گاهی در سجود،و گاهی در ذکر خدا باشد،آن قدر از ثواب به او عطا فرمایند که کمترش آن باشد که به سبب آن از گناهان بیرون آید مانند روزی که از مادر متولّد شده،و به عدد خلق خدا حسنات در نامۀ عملش بنویسند،و مثل آن درجات از برای او بلند کنند،و حق تعالی دل او را منوّر گرداند،و گناه و حسد را از دل او بردارد،و او را از عذاب قبر پناه دهد،و برات بیزاری از آتش جهنّم برای او بنویسد،و در قیامت با ایمنی از اهوال قیامت محشور شود،و حق تعالی به ملائکه فرماید:ای ملائکۀ من نظر نمائید به بندۀ من که یک شب را به عبادت احیا کرد برای طلب خوشنودی من،او را در جنّة الفردوس ساکن کنید،و در آن بهشت به او بدهید صد هزار شهر،و در هر شهری جمیع آنچه نفوس خواهش او داشته باشد و دیده ها از آن لذّت یابد و به خاطر کسی خطور نکرده باشد برای او مقرّر گردانید،سوای آنچه من از برای او مهیّا کرده ام از کرامتها،و مزید الطاف،و قرب جناب مقدّس (1).

و در این باب اخبار بسیار است،و کیفیّت نماز شب و دعاهای آن در کتابهای دعا و حدیث مذکور است،باید که به آنها رجوع نمایند،و والد فقیر علیه الرحمة و الرضوان رساله های کبیر و صغیر در این باب تألیف نموده اند،باید آنها را تحصیل

ص:165

نمایند،و اگر در این کتاب متوجّه کیفیّات و احکام عبادات شویم بسیار به طول می انجامد.

یا أباذر ما من رجل یجعل جبهته فی بقعة من بقاع الأرض الاّ شهدت له بها یوم القیامة،و ما منزل ینزله قوم الاّ و أصبح ذلک المنزل یصلّی علیهم أو یلعنهم.

یا أباذر ما من صباح و لا رواح الاّ و بقاع الأرض ینادی بعضها بعضا:یا جارتی هل مرّ بک ذاکر للّه،أو عبد وضع جبهته علیک ساجدا للّه،فمن قائلة نعم،فاذا قالت:نعم اهتزّت و ابتهجت، و تری أنّ لها الفضل علی جارتها.

ای ابوذر هیچ کس پیشانی خود را بر بقعه ای از بقعه های زمین به سجده نمی گذارد،مگر اینکه شهادت می دهد آن بقعۀ زمین بر سجدۀ او در روز قیامت،و هیچ منزلی نیست که جمعی در آنجا فرود آیند مگر اینکه چون صبح می شود آن منزل یا بر ایشان صلوات می فرستد اگر عبادت الهی در آن کرده باشند،یا بر ایشان لعنت می کند اگر معصیت خدا بر روی آن کرده باشند.

ای ابوذر هیچ صبح و شبی نیست مگر اینکه بقعه ها و قطعه های زمین بعضی از آنها دیگران را ندا می کند که:ای همسایگان من آیا کسی بر شما گذشت که یاد حق تعالی کند،یا بنده ای پیشانی خود را بر روی شما گذاشت که از برای خدا سجده کند؟بعضی می گویند:بلی،آن قطعه زمینی که می گوید بلی بر خود می بالد،و شادی می کند،و افتخار می نماید،و خود را بر همسایه های خود تفضیل می دهد به سبب اینکه عبادت الهی بر او شده.

ص:166

بدان که غفلت آدمی را به نحوی مغرور گردانیده که جمادات از او هشیارترند،و قدر عبادت و بندگی خدا را از او بیشتر می دانند،و توجیه این اخبار به چند وجه می توان نمود.

اوّل:آنکه محمول بر حقیقتش باشد،و جمادات را یک نحو شعور ضعیفی بوده باشد،چنانچه حق تعالی می فرماید که هیچ چیز نیست مگر آنکه حق را تنزیه و تسبیح می کند و متلبّس به حمد اوست و لیکن شما تسبیح آنها را نمی فهمید.

دوّم:آنکه این سخن بر وجه تقدیر باشد،یعنی اگر شعور می داشتند چنین می گفتند.

سوّم:آنکه مراد از قطعه های زمین اهل آن قطعه ها باشد از ملائکه و صالحین جن که در قطعات زمین ساکنند و عبادت می کنند.

و به سند معتبر منقول است:شخصی از حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام سؤال نمود که آدمی نمازهای نافله را در یک موضع بجا آورد بهتر است یا تفریق کند و در مکانهای مختلف واقع سازد؟حضرت فرمود:بلکه بهتر آن است که در جاهای مختلف بجا آورد؛زیرا که این مکانها برای او شهادت می دهند در روز قیامت (1).

و به اسانید معتبره منقول است:هر جماعتی که در مجلسی جمع شوند،و خدا را در آن مجلس یاد نکنند،و صلوات بر پیغمبر و آل اطهار او صلوات اللّه علیهم اجمعین نفرستند،آن مجلس در قیامت موجب حسرت و وبال ایشان خواهد گردید (2).

ص:167

یا أباذر انّ اللّه جلّ ثناؤه لمّا خلق الأرض و خلق ما فیها من الشجر،لم تکن فی الأرض شجرة یأتیها بنو آدم الاّ أصابوا منها منفعة،فلم تزل الأرض و الشجر کذلک،حتّی تتکلّم فجرة بنی آدم بالکلمة العظیمة قولهم اتّخذ اللّه ولدا،فلمّا قالوا اقشعرّت الأرض، و ذهبت منفعة الأشجار.

ای ابوذر چون حق تعالی زمین را خلق فرمود و آنچه در زمین است از درختان، هیچ درختی در زمین نبود که بنی آدم به نزد آن درخت آیند مگر آنکه از آن منفعتی می یافتند،و پیوسته زمین و درخت چنین پرمنفعت بود تا هنگامی که بنی آدم تکلّم نمودند به آن کلمۀ عظیم و ناسزای بزرگ که گفتند خدا فرزند دارد پس چون این را گفتند،زمین بر خود بلرزید،و نفع درختان برطرف شد.

حقّ جل و علا می فرماید تَکادُ السَّماواتُ یَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ وَ تَنْشَقُّ الْأَرْضُ وَ تَخِرُّ الْجِبالُ هَدًّا أَنْ دَعَوْا لِلرَّحْمنِ وَلَداً (1)ترجمه اش این است:نزدیک است آسمانها از هم شکافته شود از عظمت و شناعت این سخن،و زمین شکافته شود و درافتند کوهها و ریزه ریزه شوند،به جهت آنکه خواندند برای خداوند رحمان فرزندی،و سزاوار نیست خدای را که فرزند بگیرد،بلکه هرچه در آسمان و زمین است همه مملوک و بندۀ اویند،و این کلمۀ شنیعه را کفّار قریش گفتند که ملائکه دختران خدایند،و یهود گفتند عزیز پسر خداست،و نصارا گفتند عیسی پسر خداست تعالی اللّه عمّا یقول الظالمون علوا کبیرا.

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:حق تعالی هیچ درختی را

ص:168

خلق نفرموده مگر آنکه میوه داشت،پس چون مردم گفتند خدا فرزند گرفته است برای خود،نصف درختان میوۀ ایشان برطرف شد،و چون شریک از برای خدا قرار دادند درختان خار برآورند (1).

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:بعضی از پیغمبران را به سوی قومش فرستاد،و چهل سال در میان ایشان ماند،و ایشان را دعوت نمود،و هیچ یک از ایشان به او ایمان نیاوردند،و ایشان عیدی داشتند که در آن عید در کنیسۀ خود جمع می شدند،پس آن پیغمبر در یکی از عیدهای ایشان به کنیسۀ ایشان رفت،و به ایشان گفت که:ایمان به خدا بیاورید،ایشان گفتند:تو اگر پیغمبر خدائی دعا بکن خدا میوه به ما بدهد به رنگ جامه های ما،و در آن روز جامه های زرد پوشیده بودند،آن پیغمبر رفت و چوب خشکی حاضر کرد،و دعا کرد که آن چوب سبز شد میوۀ زردآلو داد،ایشان همگی خوردند،هرکه خورد و نیّت داشت که مسلمان شود بر دست آن پیغمبر هسته زردآلو از دهانش شیرین بیرون افتاد،و هرکه نیّت داشت مسلمان نشود هستۀ تلخ از دهانش بیرون می آمد (2).

حاصل این سخنان این است که آدمی به بدیهای گفتار و کردار،خود را از رحمتهای صوری و معنوی محروم می کند،و چنانچه به بدیهای بنی آدم نفع درختان ظاهری برطرف شده پرخار و خاشاک گردیده،همچنین درختهای معنوی از علم و کمالاتی که از مزارع دلها و بساتین سینه ها می روید بی ثمره و کم فایده گردیده،چنانچه از آن روز که شیطان تصوّف باطل را در میان مردم آورد،و جناب مقدّس ایزدی را با هر خسّ و خاشاک متّحد دانستند،زمین دلهای دانایان بر خود

ص:169

بلرزید،و از ثمرات شجرات علم و دانائی ایشان بهره نبردند،و جهالت در میان مردم کمال شد.

چنانچه حق تعالی مثل زده است سخن نیکو را به درخت،می فرماید: أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِی السَّماءِ* تُؤْتِی أُکُلَها کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّها وَ یَضْرِبُ اللّهُ الْأَمْثالَ لِلنّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ (1)ترجمۀ ظاهر لفظش آن است که:آیا نمی بینی چگونه پروردگار تو مثلی زده است کلمۀ پاکیزه را که ایمان و معارف حق باشد به درخت طیّب و نیکوئی که بیخش محکم باشد،و شاخش در آسمان کشیده شده باشد،و می دهد میوۀ خود را در هنگامی به اذن و مشیّت و ارادۀ پروردگارش،و می زند خدا مثلها برای مردمان شاید متذکّر شوند و بیابند حق را،و بعد از این می فرماید:مثل سخن ناپاک و خبیث که کلمۀ کفر و عقاید فاسده است،مانند درخت ناپاک تلخی است که از روی زمین بلند شده،و آن را ریشه و شاخی و ثباتی نیست.

و وجه انطباق این تمثیل بر عقلا ظاهر است،که ایمان و عقاید حق ریشه اش محکم و به تشکیکات و تسویلات متزلزل و برطرف نمی شود،چنانچه ظاهر است که مذهب حقّ شیعه با آن دشمنان قوی که در هر عصری داشته نتوانستند که آن را زایل کنند،و آن مذهبهای باطل شعله های خسّ و خاشاک بود که نمایشی کرد و در اندک روزی مضمحل شد،و درخت حق ریشه اش ثابت و محکم است،و سر بر آسمان رفعت کشیده،و به توفیق پروردگارش چه میوه های رنگارنگ از انواع عبادات و معارف و کمالات در هر لحظه ای و ساعتی برای اهلش می دهد،و اشقیا از آنها محرومند.

ص:170

یا أباذر انّ الأرض لتبکی علی المؤمن اذا مات أربعین صباحا.

ای ابوذر به درستی که زمین می گرید بر مؤمن بعد از فوت او چهل روز.

همان احتمالات فقرۀ سابقه در اینجا جاری است،با آنکه در اینجا مجاز شایع است که میّتی را که به عظمت یاد می کنند می گویند آسمان و زمین بر او می گرید،و این قسم اخبار را متوجّه تأویلشان نشدن و بر ظاهر گذاشتن به احتیاط اقرب است.

و به سند معتبر از حضرت موسی بن جعفر علیه السّلام منقول است که:چون مؤمنی می میرد،گریه می کنند بر او ملائکه و بقعه های زمین که در آنها عبادت پروردگار می کرده،و درهای آسمان که اعمالش را از آن درها بالا می برده اند،و از فوت او رخنه در اسلام می شود که هیچ چیز آن رخنه را نمی بندد؛زیرا مؤمنان فقیه و عالم حصارهای اسلامند که اسلام را از ضرر منافقان و کافران و شیاطین حفظ می کنند، چنانچه حصار شهر را حفظ می کنند (1).

بدان که فضیلت مؤمن زیاده از آن است که حدّ و احصا توان نمود.

چنانچه به سند معتبر از امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:خداوند عالمیان را وصف نمی توان نمود،و چگونه وصف توان کرد؟و حال آنکه در قرآن می فرماید وَ ما قَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ (2)تعظیم نکردند خدا را و عظمت او را ندانستند آنچه سزاوار عظمت اوست،پس خدا را وصف نمی کنند به قدرتی مگر آنکه او اعظم است از آنچه ایشان وصف کرده اند،و پیغمبر را وصف نمی توان کرد،و چگونه وصف توان نمود بنده ای را که خدا از هفت حجاب او را گذرانید،و با او راز گفت،

ص:171

و طاعت او را در زمین مانند طاعت خود گردانید،و فرمود:آنچه رسول بفرماید و برای شما بیاورد اخذ کنید و عمل نمائید،و آنچه شما را از آن نهی نماید ترک کنید، و فرمود:هرکه اطاعت او کند اطاعت من کرده است،و هرکه نافرمانی او کند عصیان من کرده است،و امور دین را به او مفوّض گردانید.

و ما اهل بیت را وصف نمی توان نمود،و چگونه وصف توان نمود جمعی را که حق تعالی هر شکّ و شبهه و گناهی از ایشان برداشته،و ایشان را از جمیع عیبها و بدیها مطهّر گردانیده.و مؤمن را وصف نمی توان نمود،به درستی که چون مؤمنی برادر خود را ملاقات می نماید،و با او مصافحه می کند،پیوسته حق تعالی به سوی ایشان نظر رحمت می فرماید،و گناهان از روی ایشان می ریزد،چنانچه برگ از درخت می ریزد (1).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:چون دو مؤمن دست در گردن یکدیگر می کنند،رحمت الهی ایشان را فرو می گیرد،و چون یکدیگر را زیارت می کنند محض رضای خدا که غرضی از اغراض دنیا نداشته باشد،به ایشان می گویند گناهان شما آمرزیده شد عمل را از سر گیرید،و چون با یکدیگر شروع به صحبت می کنند ملائکه کاتبان اعمال به یکدیگر می گویند:دور شوید از ایشان شاید سرّی داشته باشند و خدا سرّ ایشان را پوشیده است.

راوی گفت:عرض کردم سخن ایشان را نمی نویسند،و حال آنکه حق تعالی می فرماید:هیچ سخنی نمی گوید مگر آنکه نگهبانی و حافظ مهیّائی هست، حضرت آهی کشیدند و بسیار گریستند،و فرمودند:حق تعالی امر فرموده است ملائکه را که از ایشان دور شوند،چون با یکدیگر ملاقات نمایند برای جلال و

ص:172

حرمت ایشان،اگرچه ایشان نمی یابند و نمی نویسند،امّا عالم السرّ و الخفیّات می داند و اعمال گفته های ایشان را حفظ می نماید (1).

و از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است که:حق تعالی مؤمن را سه خصلت کرامت فرموده است:عزّت در دنیا،و غلبه و رستگاری در آخرت،و مهابت در سینه های ظالمان (2).

و حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود:مؤمن در پنج نور می گردد:داخل شدنش در امور و مجالس نور است،و بیرون آمدنش نور است،و عملش نور است،و سخنش نور است،و نظرش در قیامت به سوی نور است (3).

و به سند معتبر منقول است که:جمعی از خواصّ حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام در شب ماهتابی در خدمت آن حضرت نشسته بودند،و گفتند:چه بسیار نیکوست این آسمان،و چه بسیار روشن و نورانیند این ستارگان،حضرت فرمود:شما این را می گوئید و چهار ملک عظیم الشأن جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و عزرائیل چون به زمین نظر می کنند و شما و برادران مؤمن شما را در اطراف زمین مشاهده می کنند،نور شما را در آسمان زیاده از این کواکب می یابند،و ایشان می گویند:چه بسیار نورانیند مؤمنان (4).

و حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله فرمود:به درستی که مؤمن در آسمان معروف است،و اهل آسمان او را می شناسند،چنانچه آدمی اهل و فرزندان خود را می شناسد،و

ص:173

مؤمن گرامی تر است نزد خدا از ملک مقرّب (1).

و به روایت دیگر فرمود مؤمن به نور الهی نظر در چیزها می کند (2).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:مؤمن را برای این مؤمن می نامند که امان می دهد از جانب خدا از آتش عذاب الهی خود و دیگران را،و خدا امان او را اجازه می فرماید (3).

و چنانچه از احادیث معتبره ظاهر می شود اعمال در ایمان دخیل است،و به ارتکاب کبایر و ترک فرایض از ایمان بدر می رود،چنانچه سابقا بر وجه اجمال به این معنی اشاره کردیم،و بندۀ خالص را گاهی تعبیر از آن به مؤمن می کنند،و گاهی شیعه می گویند،و گاهی ولیّ خدا می گویند،و گاهی مؤمن و شیعه را بر کسی اطلاق می کنند که اعتقاداتش درست باشد،پس مغرور نمی توان شد به احادیثی که در فضیلت مؤمن و شیعه و ثوابهای ایشان واقع شده است،و اگر کسی رجوع نماید به احادیثی که در باب صفات مؤمنان و شیعیان وارد شده است می داند که مؤمن چه بسیار کم است.

چنانچه از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:مؤمن نایاب تر است از گوگرد احمر (4).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:مؤمن سزاوار آن است که هشت خصلت در او باشد:صاحب وقار باشد نزد فتنه ها که حادث می شود و زود گمراه نشود،و نزد بلاها صابر باشد،و در هنگام نعمت ها شاکر باشد،و به آنچه

ص:174

خدا به او روزی فرموده قانع باشد،و بر دشمنان خود ظلم نکند،و برای دوستان متحمّل گناه و وزر نشود،بدن خود را پیوسته در تعب دارد در عبادت،و مردم از او در راحت باشند،و به درستی که علم خلیل و دوست مؤمن است،و حلم و بردباری وزیر اوست،و صبر سپهسالار لشکر اوست،و رفق و همواری برادر اوست،و نرمی خلق و مدارا پدر اوست (1).

و از حضرت علی بن الحسین علیه السّلام منقول است که:خاموشی مؤمن برای آن است که از گناه سالم باشد،و سخن گفتن او برای آن است که به غنیمت های ثواب الهی فائز گردد،و سخنی که به او به امانت سپارند به دوستان خود نمی گوید،و شهادت خود را از دشمنان مخفی نمی دارد،و هیچ کاری از کارهای خیر را برای ریا نمی کند،و هیچ طاعتی را برای حیا نمی کند،و اگر نیکی او را گویند از گفته ایشان می ترسد،و استغفار می کند از گناهانی که مدح کنندگان او نمی دانند،او را فریب نمی دهد گفتۀ کسی که بر احوال او مطّلع نیست اگر او را مدح نماید،و می ترسد از احصای آن کسی که اعمال او را ضبط و احصاء نموده (2).

و از حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام منقول است که:مؤمن در امر دین خود قوی است،و به عاقبت امور خود نظر می نماید،و با خلق مدارا می کند،و در ایمان به مرتبۀ یقین رسیده،و در علم و یاد گرفتن حقایق صاحب حرص است،و در امری که موجب هدایت اوست صاحب نشاط است،و اعمال خیر را با استقامت بجا می آورد،و با وفور علم صاحب حلم و بردباری است،و با زیرکی صاحب رفق و همواری است،و در امور حق صاحب سخاوت و جوانمردی است،و با توانگری میانه رو است.

ص:175

و اگر فقیر است فقر را زینت خود می داند،و به مذلّت طمع خود را ضایع نمی گرداند،و با قدر بر انتقام عفو می فرماید،و طاعت خدا می کند،و خیرخواه مسلمانان است،و مردانه از شهوت ها می گذرد،و باوجود رغبت به معاصی ورع و پرهیزکاری می نماید،و در جهاد کردن حریص است،و چون به نماز می ایستد دلش مشغول خداست،و در سختیها صبر می کند،و از فتنه ها زود از جا بدر نمی آید،و در مکروهات شکیبائی دارد،و در نعمتها شکر می نماید،و غیبت نمی کند،و تکبّر نمی نماید،و با خویشان بدی نمی کند.

و در نیکیها سستی نمی ورزد،و کج خلق و درشت خو نیست چشمش بر او پیشی نمی گیرد،و تا رضای خدا را در نظر کردن نداند نظر نمی کند،و شکمش او را به فضیحت نمی اندازد که برای شکم مرتکب حرام شود،و در دنیا و آخرت رسوا شود،و فرجش بر او غالب نمی شود که او را به حرام اندازد،و حسد مردم را نمی برد،و او را تعییر و سرزنش می کند،و او کسی را بر بلائی یا گناهی سرزنش نمی کند،و اسراف نمی کند،و مظلومان را یاری می نماید،و بر مسکینان رحم می کند،خود را به تعب و مردم را به راحت می دارد،و به عزّتهای دنیا رغبت نمی نماید،و از مذلّت دنیا جزع و بیتابی نمی کند،و مردم همه در کاری چندند و او پیوسته در غم خود و کار خود است،در عملش نقصی مشاهده نمی شود،و در رأیش سستی نمی باشد،دینش را ضایع نمی کند،هرکه از او مشورت می کند او را به خیر راهنمائی می کند،و مساعدت و همراهی می کند با هرکه از او یاری طلبد،و از فحش و بی خردی کناره می کند (1).

و به سند معتبر منقول است که حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله

ص:176

سؤال نمود از صفت مؤمن،حضرت فرمودند:بیست خصلت است در مؤمن که اگر این خصلت ها در او نباشد ایمانش کامل نیست،یا علی از اخلاق مؤمنان این است که به نمازها حاضر شوند،و به دادن زکات مسارعت نمایند،و مساکین را اطعام نمایند،و بر سر یتیمان به شفقت دست بمالند،و جامه های کهنۀ خود را پاک و پاکیزه دارند،و در عبادت دامن بر میان زنند یعنی مردانه عبادت کنند.

مؤمنان جمعی اند که چون سخن گویند دروغ نمی گویند،و چون وعده کنند خلف نمی کنند،و چون ایشان را امین کنند بر چیزی خیانت نمی کنند،و در سخن گفتن راست گویند،و در شبها بیدار و متعبّدند،و در روزها مانند شیر در اقامۀ حق مردانه می کوشند،و جهاد می کنند،در روزها روزه اند،و شبها به عبادت برپا ایستاده اند،آزار ایشان به همسایگان نمی رسد،کسی که با ایشان همنشینی کند از ایشان متأذّی نمی شود،بر روی زمین به همواری راه می روند،و گام برداشتن ایشان به خانۀ بیوه زنان است،و در پی جنازه هاست،خدا ما و شما را از جملۀ پرهیزکاران بدارد (1).

و حضرت صادق علیه السّلام فرمود:شیعۀ علی جمعی بودند که شکمهای ایشان از گرسنگی بر پشت چسبیده بود،و لبهای ایشان از تشنگی روزه خشک بود،صاحب مهربانی و دانائی و بردباری بودند،و به ترک دنیا و عبادت معروف بودند،پس ما را اعانت و یاری کنید در شفاعت و پرهیزکاری از معاصی و اهتمام در طاعت (2).

و حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام فرمود:مسلمان آن است که مردم از دست و زبان او سالم باشند،و مؤمن آن است که مردم از او ایمن باشند در مال و جان خود (3).

ص:177

و حضرت صادق علیه السّلام فرمود:مؤمنان ملایم طبعان و نرم خویان هموارند،مانند شتر رامی که اگر مهارش را کشند منقاد باشد،و اگر بر روی سنگ سختش بخوابانند بخوابد (1).

و در حدیث دیگر فرمود:سه چیز است که از علامات مؤمن است:علم به خدا،و علم به آنچه خدا دوست می دارد،و علم به آنچه خدا دشمن می دارد (2).

و از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است که:روزی حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام در عراق نماز صبح را خواندند،و بعد از نماز مردم را موعظه فرمودند،و خود گریستند و ایشان را گریانیدند از خوف الهی،بعد از آن فرمودند:

و اللّه که جمعی را مشاهده نمودم در عهد و زمان خلیل خود رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله که صبح و شام می کردند ژولیده مو و گردآلود،و در نهایت لاغری،و شکمهای ایشان بر پشت چسبیده،و در پیشانی ایشان جای سجود پینه کرده مانند زانوی بز،و شبها را برای خدا به روز می آورند به سجده و نماز،و گاه برپا ایستاده بودند و گاه در سجده،و تضرّع می نمودند در خلاصی خود از جهنّم،و گویا صدای آتش در گوش ایشان بود،و چون نام خدا نزد ایشان مذکور می شد می لرزیدند،مانند شاخهای درخت در هنگام وزیدن بادها،با این حال پیوسته خائف و ترسان بودند،و این گروه که می بینم همگی در غفلتند،پس به خانه رفتند،و دیگر آن حضرت را کسی خندان ندید تا به شهادت رسیدند (3).

و در حدیث دیگر فرمود:شیعه جماعتی اند،که مالهای خود را در ولایت ما به دوستان ما بذل نمایند،و به سبب محبّت ما با یکدیگر محبّت کنند،و برای احیای

ص:178

امر تشیّع یکدیگر را زیارت کنند،و چون به غضب آیند ظلم نکنند،و چون کسی را دوست دارند در دوستی از حد بدر نروند،و با برکت باشند بر همسایگان خود،و هرکه با ایشان خلطه نماید از شرّ ایشان سالم باشد (1).

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است:هرکه خدا را شناخت،و عظمت او را دانست،منع می کند دهانش را از سخن لغو،و شکمش را از زیادتی طعام،و خود را به مشقّت می اندازد،به روزه و طعام کم خوردن و عبادت،صحابه گفتند:پدران و مادران ما فدای تو باد یا رسول اللّه ایشان اولیاء اللّه و دوستان خدایند؟حضرت فرمود:به درستی که اولیاء اللّه ساکت شدند،پس سکوت ایشان یاد خدا بود،و نظر کردند پس نظر کردن ایشان عبرت گرفتن بود،و سخن گفتند پس سخن ایشان حکمت بود،و چون در مردم راه می روند رفتار ایشان برکت است از برای مردم، اگر اجلهای ایشان که برایشان نوشته شده است و مقدّر گردیده نمی بود،روحهای ایشان در بدن های ایشان قرار نمی گرفت از ترس عذاب و از شوق ثواب نامتناهی (2).

و از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:که از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله سؤال نمودند:چه جماعتند نیکان بندگان خدا؟فرمود:آن جماعتی که چون حسنه کنند خوشحال شوند،و چون بدی کنند استغفار نمایند،و چون به ایشان حق تعالی چیزی عطا نماید شکر کنند،و چون به بلائی مبتلا شوند صبر کنند،و چون از کسی به خشم آیند عفو کنند (3).

و از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است که به جابر جعفی فرمود:ای جابر

ص:179

آیا همین بس است کسی را که تشیّع را بر خود می بندد که دعوی محبّت ما اهل بیت را کند،و اللّه که شیعۀ ما نیست مگر کسی که اطاعت خدا نماید،و تقوا و پرهیزکاری داشته باشد،ای جابر بیشتر شیعیان را نمی شناختند مگر به تواضع و شکستگی،و بسیاری ذکر خدا،و بسیار نماز و روزه،و تعهّد همسایگان نمودن از فقرا و مساکین و قرض داران و یتیمان،و راستی در سخن،و تلاوت قرآن،و زبان بستن از غیر نیکی مردم،و امینان خویشان بودند در جمیع امور.

جابر گفت:یا ابن رسول اللّه من کسی را در این زمان به این صفات نمی شناسم، حضرت فرمود:ای جابر با این خیالها از راه مرو،مگر همین بس است آدمی را که گوید من علی را دوست می دارم و ولایت او دارم،اگر گوید رسول خدا را دوست می دارم،و حال آنکه آن حضرت بهتر از امیر المؤمنین است،و به اعمال آن حضرت عمل ننماید،و پیروی سنّت او نکند،آن محبّت هیچ به کار او نمی آید، پس از خدا بترسید و عمل کنید تا ثوابهای الهی را بیابید.

به درستی که میان خدا و احدی از خلق خویشی نیست،و محبوب ترین بندگان نزد خدا کسی است که پرهیزکاری از محارم الهی زیاده کند،و عمل به طاعت الهی بیشتر نماید،و اللّه که تقرّب به خدا نمی توان جست مگر به طاعت او،و ما براتی از آتش جهنّم از برای شما نداریم،و هیچ کس را بر خدا حجّتی نیست،هرکه مطیع خداست ولی و دوست ماست،و هرکه معصیت الهی می کند دشمن ماست،و به ولایت ما نمی توان رسید مگر به پرهیزکاری و عمل صالح (1).

و به سند معتبر از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است که:نیستند شیعه علی علیه السّلام مگر نحیفان رنگ،شکستگان لاغر جسمان،خشکیده لبان،تهی شکمان،

ص:180

که رنگشان متغیّر و روهایشان زرد گردیده،چون ظلمت شب ایشان را فرا می گیرد زمین را فراش خود می گردانند و زمین را به پیشانی خود استقبال می کنند،سجدۀ ایشان بسیار،و آب دیدۀ ایشان ریزان است،و دعا و گریۀ ایشان فراوان است،و در هنگامی که مردم شادند ایشان محزون و اندوهناک اند (1).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:نیست شیعۀ جعفر علیه السّلام مگر کسی که شکم و فرج خود را از حرام به عفّت بدارد،و سعی او در عبادت شدید باشد،و برای آفریدگار خود کار کند،و امّید ثواب و ترس عقاب از او داشته باشد،پس اگر این جماعت را ببینی ایشان شیعۀ منند.

و به سند معتبر از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که فرمود:یا علی خوشا حال کسی که تو را دوست دارد،و وای بر کسی که تو را دشمن دارد و تکذیب تو کند،و دوستان تو معروفند در آسمان هفتم و زمین هفتم و در ما بین این هر دو،و دوستان تو اهل دین و ورع و هیئت نیکویند،و تواضع و شکستگی و فروتنی برای خدا می کنند،دیده های ایشان خاشع و دلهای ایشان ترسان است برای یاد خدا،و حقّ ولایت را می شناسند،و زبان ایشان پیوسته به فضل تو گویاست،و آب از دیده های ایشان ریزان است به سبب محبّت و مهربانی که نسبت به تو و امامان فرزندان تو دارند.

و خدا را عبادت می نمایند به نحوی که در قرآن ایشان را خدا به آن امر فرموده است،و بر هر نهجی که از طریقۀ پیغمبر بر ایشان ظاهر گردیده،و عمل می نمایند به آنچه اولوالامر و امامان ایشان امر می فرمایند،و با یکدیگر صله و احسان می نمایند،و از یکدیگر دوری نمی کنند،و باهم دوستند و دشمنی نمی کنند،و

ص:181

ملائکه بر ایشان صلوات می فرستند،و دعای ایشان را آمین می گویند،و از برای گناه کاران ایشان استغفار می نمایند،و در مجامع ایشان حاضر می شوند،و بر مرگ ایشان گریه می کنند تا روز قیامت (1).

و در روایتی آمده که:شبی حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام از مسجد بیرون آمدند،و به جانب صحرای نجف روان شدند،و شب ماهتابی بود،در اثنای راه دیدند جمعی از عقب آن حضرت می روند،ایستادند و پرسیدند کیستید شما؟گفتند:

شیعۀ توایم یا امیر المؤمنین،حضرت در روهای ایشان نظر فرمود،و گفت:چرا بر شما سیمای شیعیان مشاهده نمی کنم؟گفتند:سیمای شیعیان چیست یا امیر المؤمنین؟فرمود:روهای ایشان زرد است،و از بیداری شب چشمهای ایشان کوروش است از بسیاری گریه،و پشتهای ایشان خم است از بسیاری نماز،و شکمهای ایشان بر پشت چسبیده از بسیاری روزه،و لبهای ایشان خشک است از بسیار دعا،پیوسته آثار خاشعان از ایشان هویدا است (2).

و حضرت صادق علیه السّلام فرمود که:مؤمن به ایمان متّصف نمی شود تا عقلش کامل نباشد،و عقلش کامل نیست تا در او ده خصلت نباشد:مردم امّید خیر از او داشته باشند،و از شرّش ایمن باشند،و خیر بسیار را از خود اندک شمارد،و اندک خیری از دیگران را بسیار شمارد،و اندکی از عمل شرّ خود را بسیار داند،و شرّ بسیار دیگران را اندک داند،و از حاجتهای بسیار که از او طلب نمایند دلتنگ نشود،و ملال بهم نرساند از طلب علم در تمام عمرش،و مذلّت را دوست تر دارد از عزّت، و فقر نزد او محبوب تر باشد از توانگری،و از دنیا به قوت ضروری اکتفا نماید،و

ص:182

دهم از همه دشوارتر است که هرکه را ببیند گوید که از من بهتر و پرهیزکارتر است.

و به درستی که مردم بر دو قسمند:شخصی هست که از او بهتر و پرهیزکارتر است،و شخصی که از او بدتر و پست تر است،پس چون می بیند آن شخص را که از او بهتر است،نزد او تواضع و فروتنی می کند،و سعی می کند که در خوبی به او ملحق گردد،و چون می بیند آن شخص را که از او پست تر است،می گوید شاید بدی این مرد ظاهر باشد و نیکیش پنهان باشد،پس چون چنین کند بلند مرتبه می شود،و بزرگ اهل زمانش می شود (1).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله روزی ملاقات نمودند حارثة بن نعمان انصاری را،و فرمودند:بر چه حال صبح کرده ای؟حارثه گفت:صبح کردم یا رسول اللّه با ایمان محقّق و ثابت،حضرت فرمود:هر چیزی را حقیقتی و دلیلی است،حقیقت ایمان تو چیست؟گفت:دلم از دنیا افسرده شده است،و به دنیا رغبت ندارم،ایمانم باعث بیداری شبهای من به عبادت و روزهای من به روزه و تشنگی شده،و گویا عرش پروردگار خود را می بینم که برای حساب نصب کرده اند،و گویا اهل بهشت را می بینم که به زیارت یکدیگر می روند،و گویا اهل جهنّم را می بینم که در جهنّم معذبند،فرمود:توئی مؤمنی که خدا دلت را به ایمان منوّر ساخته است،بر این حال ثابت باش خدا تو را ثابت بدارد،حارثه گفت:

بر نفس خود از هیچ چیز آن قدر اندیشه ندارم که باعث هلاک من گردد مگر از چشم خود،حضرت از برای او دعا فرمود بینائی چشمش برطرف شد (2).

و از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است که:حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله در بعضی

ص:183

از سفرها بودند،در عرض راه جمعی از سواران به ملازمت آن حضرت رسیدند و سلام کردند،حضرت پرسیدند:کیستید شما؟گفتند:ما مؤمنانیم،فرمود:

حقیقت و دلیل ایمان شما چیست؟گفتند:به قضاهای الهی راضی شده ایم،و اوامر الهی را منقاد گردیده ایم،و امور خود را به خدا تفویض نموده بر او توکّل کرده ایم،حضرت فرمود:دانایانند حکیمانند،نزدیک است که از حکمت و دانائی به درجۀ پیغمبران برسند،اگر راست می گوئید بنا مکنید خانه ای چند را که همیشه در آنها سکنی نخواهید داشت،و جمع مکنید مالی را که نخواهید خورد،و بپرهیزید از مخالفت خداوندی که بازگشت شما به سوی اوست (1).

و اخبار در این باب زیاده از حدّ و احصاست،و بهترین اخبار در این باب حدیث همام است،که والد فقیر رحمة اللّه الملک المنّان،شرح وافی بر آن نوشته اند،امّید که حق تعالی جمیع مؤمنان را توفیق اکتساب این کمالات و فوز به این سعادات روزی گرداند.

یا أباذر اذا کان العبد فی أرض قیّ،فتوضّأ أو تیمّم،ثمّ أذّن و أقام و صلّی،أمر اللّه عزّ و جلّ الملائکة فصفّوا خلفه صفّا لا یری طرفاه، یرکعون برکوعه،و یسجدون بسجوده،و یؤمنون علی دعاه.

یا أباذر من أقام و لم یؤذّن،لم یصلّ معه الاّ ملکاه اللذان معه.

ای ابوذر چون بنده ای در بیابانی تنها بوده باشد وضو بسازد یا تیمّم کند اگر آب نداشته باشد،پس اذان و اقامه بگوید و نماز گذارد،حق تعالی ملائکه را امر فرماید که در عقب او صف بکشند،صفّی که در دو طرف آن صف را نتوان دید،رکوع کنند

ص:184

آن ملائکه با رکوع او،و سجود کنند با سجود او،و آمین گویند نزد دعای او.

ای ابوذر هرکه اقامه گوید و اذان نگوید با او نماز نکنند از ملائکه مگر دو ملکی که با او می باشند.

بدان که اذان و اقامه از سنّت های مؤکّد حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله،و احادیث در فضیلت هر دو بی حد و احصاست،و بعضی از علما در نماز جماعت واجب دانسته اند هر دو را،و بعضی اقامه را در همه نمازها و اذان را در نماز صبح و شام واجب می دانند،و احتیاط در آن است که اقامه را مطلقا ترک ننمایند،و اذان را در نماز صبح و شام تا ممکن باشد ترک ننمایند،و احتیاط آن است شرایطی که در نماز رعایت می باید کرد از ایستادن و رو به قبله بودن و با طهارت بودن و سخن نگفتن و حرکت نکردن،همه را در اقامه رعایت بکنند،و اذان و اقامه مخصوص نمازهای واجب پنج گانه است،و در غیر آنها از نمازهای واجب و سنّت بدعت است.

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است:هرکه خالص از برای خدا اذان بگوید، حق تعالی ثواب چهل هزار شهید،و چهل هزار صدیق به او کرامت فرماید،و به شفاعت او چهل هزار گناهکار را داخل بهشت کند،به درستی که چون مؤذن می گوید أشهد أن لا اله الاّ اللّه،نود هزار ملک بر او صلوات می فرستند،و از برای او استغفار می کنند،و در قیامت در سایۀ عرش الهی خواهد بود،تا حق تعالی از حساب خلایق فارغ شود،و ثواب گفتن أشهد أن محمّدا رسول اللّه را چهل هزار ملک بنویسند،و هرکه به نماز جماعت حاضر شود و محافظت نماید بر صفّ اول و تکبیر اوّل امام را دریابد و آزار مسلمانی نکند،خدا ثواب مؤذّنان را در دنیا و آخرت به او کرامت فرماید (1).

ص:185

و به سند معتبر از حضرت امام محمد باقر علیه السّلام منقول است:هرکه ده سال از برای خدا اذان بگوید،حق تعالی بیامرزد گناهان او را به قدر آنچه دیده اش می بیند، و صدایش در آسمان بلند می شود،و هر تر و خشکی که صدای او را بشنود تصدیق او نمایند در آنچه می گوید،و از ثواب هرکس که در آن مسجد با او به جماعت نماز می کند بهره ای به او بدهند،و به عدد هرکه به صدای اذان او نماز می کند حسنه بیابد (1).

و در حدیث بلال از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:مؤذّنان امینان مسلمانانند بر نماز و روزۀ ایشان و بر گوشت و خون ایشان،از حق تعالی چیزی سؤال نمی نمایند مگر آنکه به ایشان عطا می فرماید،و در هیچ امری شفاعت نمی کنند مگر آنکه شفاعت ایشان را قبول می کند.

و فرمود:هرکه چهل سال از برای خدا اذان بگوید،خدا او را روز قیامت با عمل چهل صدّیق محشور گرداند،و هرکه بیست سال اذان بگوید،در قیامت به قدر آسمان اوّل او را نور کرامت فرماید،و هرکه ده سال اذان بگوید،خدا او را در قبّۀ ابراهیم خلیل علیه السّلام ساکن گرداند،و هرکه یک سال اذان بگوید،حق تعالی در قیامت گناهانش را بیامرزد اگرچه به سنگینی کوه احد باشد،و هرکه خالص از برای رضای خدا برای یک نماز اذان بگوید،حق تعالی گناهان گذشته او را بیامرزد و در بقیّۀ عمر او را از گناه حفظ نماید،و در بهشت او را در درجۀ شهیدان جا دهد (2).

و به روایت دیگر از آن حضرت منقول است که فرمود:مؤذّن را در ما بین اذان و اقامه حق تعالی ثواب شهیدی کرامت فرماید که در خون خود دست و پا زند (3).

ص:186

و در حدیث دیگر فرمود:هرکه یک سال در شهری از شهرهای مسلمانان اذان بگوید بهشت او را واجب شود (1).

و به سند معتبر منقول است که:هشام بن ابراهیم به حضرت امام رضا علیه السّلام شکایت نمود از بیماری،و از این که او را فرزند نمی شد،حضرت فرمود:صدای خود را در خانه به اذان بلند کن،راوی گفت:چنین کردم خدا بیماریم را به صحّت مبدّل گردانید،و فرزندانم بسیار شدند (2).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:چون غول متعرّض شما شود اذان بگوئید (3).

و در احادیث صحیحه از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:هرکه با اذان و اقامه نماز گذارد،در عقب او دو صف از ملائکه نماز کنند،و اگر با اقامۀ تنها نماز کند یک صف از ملائکه در عقب او نماز کنند (4).

و در بعضی احادیث آن است که:طول هر صفّی از ما بین مشرق و مغرب باشد.

و در بعضی اخبار وارد شده است که صفّ کمترش ما بین مشرق و مغرب باشد،و بیشترش ما بین زمین و آسمان است (5).

و به سند معتبر از حضرت امام رضا علیه السّلام منقول است:هرکه اذان و اقامه بگوید دو صف از ملائکه در عقب او نماز کنند،و هرکه اقامه تنها بگوید یک ملک از جانب راست و یک ملک از جانب چپ او نماز کنند (6).

ص:187

و در حدیث دیگر از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام منقول است که:اگر به اقامۀ تنها نماز کند یک ملک در عقب او نماز کند (1).

و جمع میان اخبار به این نحو ممکن است که:دو صف در اذان کامل باشد،و یک صف در غیر کامل،و اختلاف اقامه محمول باشد بر اختلاف عذرها که اگر ترک اذان به سبب عذر قوی باشد یک صف با او نماز کنند،و اگر به عذر سهلی ترک کرده باشد دو ملک با او نماز کنند،و اگر به غیر عذر ترک کرده یک ملک با او نماز کند،و اللّه تعالی یعلم.

یا أباذر ما من شابّ یدع للّه الدنیا و لهوها،و أهرم شبابه فی طاعة اللّه،الاّ أعطاه اللّه أجر اثنین و سبعین صدّیقا.

یا أباذر الذاکر فی الغافلین کالمقاتل فی الفارّین.

ای ابوذر هر جوانی که ترک کند از برای خدا دنیا و لهوهای دنیا را،و جوانی خود را به پیری رساند در طاعت الهی،البتّه حق تعالی به او عطا فرماید ثواب هفتاد و دو صدّیق را.

ای ابوذر کسی که خدا را یاد کند در میان غافلان مثل کسی است که جهاد کند در میان گریختگان.صدّیق کسی را می گویند که تصدیق پیغمبران و متابعت ایشان در اقوال و افعال بیشتر و بیشتر از دیگران بکند،و این قسم احادیث که در باب ثواب اعمال وارد شده است به دو وجه توجیه می توان نمود:

اوّل:آنکه مراد صدّیق از امّتهای دیگر باشد،یعنی ثواب یک جوان صالح این امّت برابر است با ثواب هفتاد و دو صدّیق از امّتهای دیگر.

ص:188

دوّم:آنکه هر عملی موجب استحقاق قدری از ثواب می گردد،و حق تعالی به فضل خود اضعاف آن را کرامت می فرماید،پس مراد آن است که آنچه حق تعالی به آن جوان تفضّل می فرماید برابر است با ثواب استحقاق هفتاد و دو صدّیق،و وجوه دیگر نیز می توان گفت،و چون این دو وجه ظاهرتر بود به همین اکتفا کردیم.

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:سه کسند که حق تعالی ایشان را بی حساب داخل بهشت می کند:امام عادل،و تاجر راست گو،و پیری که عمر خود را در طاعت الهی صرف نموده باشد (1).

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است:هفت کسند که در سایۀ عرش الهی خواهند بود روزی که به غیر آن سایه ای نیست:امام عادل،و جوانی که در عبادت الهی نشو و نما کرده باشد،و شخصی که دلش به مسجد متعلّق باشد وقتی که بیرون آید از مسجد تا بازگردد،و دو نفر که در طاعت الهی با یکدیگر باشند تا مفارقت نمایند،و شخصی که در خلوت خدا را یاد کند و آب از چشمانش جاری شود از خوف الهی،و شخصی که زن صاحب جمالی او را به حرام به سوی خود بخواند و او از ترس خدا مرتکب او نشود،و شخصی که تصدّقی بدهد مخفی که دست چپش نداند که از دست راست چه چیز داده است (2).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه قرآن بخواند،و او جوان و با ایمان باشد،قرآن با گوشت و خون او مخلوط گردد،و حق تعالی او را با رسولان و نیکوکاران ملائکه محشور گرداند،و قرآن در قیامت از جانب او حجّت تمام کند،و گوید:خداوندا هر عمل کننده ای مزد عمل خود را یافت،من مزد عمل کنندۀ خود

ص:189

را می خواهم،پس حق تعالی دو حلّه از حلّه های بهشت در او پوشاند،و تاج کرامت بر سر او گذارد،پس به قرآن خطاب فرماید که:آیا راضی شدی؟قرآن گوید که:

زیاده از این از برای او امّید داشتم،پس حق تعالی برات ایمنی را به دست راستش دهد،و برات مخلّد بودن در بهشت را به دست چپش دهد،و او را داخل بهشت کنند،پس به او گویند که:یک آیه بخوان و یک درجه بالا رو،پس به قرآن فرماید که:راضی شدی؟گوید:بلی،و کسی که بر او حفظ قرآن دشوار باشد مکرّر خواند تا حفظ کند،حق تعالی این ثواب را مضاعف به او کرامت فرماید (1).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:کسی که در میان غافلان به یاد خدا باشد مانند کسی است که به عوض گریختگان جهاد کند،و کسی که بعد از گریختن لشکر جهاد کند بهشت از برای او واجب است (2).و احادیث بر این مضامین بسیار است.

یا أباذر الجلیس الصالح خیر من الوحدة،و الوحدة خیر من السکوت،و السکوت خیر من املاء الشر.

یا أباذر لا تصاحب الاّ مؤمنا،و لا یأکل طعامک،الاّ تقیّ،و لا تأکل طعام الفاسقین.

یا أباذر أطعم طعامک من تحبّه فی اللّه،و کل طعام من یحبّک فی اللّه عزّ و جلّ.

ای ابوذر همنشینی با مصاحب صالح و نیکو بهتر است از تنهائی،و تنهائی بهتر

ص:190

از خاموشی،و خاموشی بهتر است از سخن بد گفتن.

بدان که املا در لغت به معنی آن است که شخصی سخنی بگوید که دیگری بنویسد،و حضرت در اینجا گفتن شر را به این عبارت تعبیر فرمودند،برای اشعار به آنکه آنچه از سخنان لغو و باطل می گوئی بر کاتبان اعمال خود املا می کنی که ایشان بنویسند،چنانچه حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود به شخصی که سخنان لغو می گفت که:ای مرد بر کاتبان خود نامه املا می کنی.

ای ابوذر مصاحبت مکن مگر با مؤمن،و نباید طعام خود را بخورانی مگر به پرهیزکاری،و مخور طعام فاسقان را.

ای ابوذر بخوران طعام خود را به کسی که از برای خدا تو را دوست دارد،و بخور طعام کسی را که تو را از برای خدا دوست دارد.

بدان که به حسب تجربه معلوم است که مصاحبت را در اخلاق و اعمال دخل عظیم هست،پس باید که آدمی در مصاحبت نیکان اهتمام نماید،که شاید اطوار مرضیّۀ ایشان در او تأثیر نماید،و به اخلاق پسندیدۀ ایشان متّصف گردد،و از مصاحبت بدان احتراز نماید،که مبادا بدیهای ایشان در او تأثیر کند،و مصاحبین بد که از شیاطین انسند ضرر بیشتر می رسانند از شیاطین جن؛زیرا آدمی از مشاکل و مجانس خود بیشتر قبول می کند تا از غیر مجانس خود،بلکه اکثر اغوای شیاطین انس می شود.

چنانچه از حضرت امام موسی علیه السّلام منقول است که:حضرت عیسی گفت:

مصاحب بد همنشین خود را به درد خود مبتلا می گرداند،و قرین بد آدمی را هلاک می کند،پس ببینید با کی همنشینی می کنید (1).

ص:191

و از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است که:پدرم حضرت علی بن الحسین علیه السّلام فرمود:ای فرزند با پنج کس مصاحبت و هم زبانی و رفاقت مکن،گفتم:

ای پدر ایشان را به من بشناسان،فرمود:زینهار با دروغ گو مصاحبت مکن که مانند سراب تو را فریب می دهد،و نزدیک را برای تو دور می گرداند،و دور را برای تو نزدیک می کند،و با فاسق مصاحبت مکن که تو را به یک لقمه یا کمتر می فروشد و دیگری را اختیار می کند،و زینهار با بخیل مصاحبت مکن که تو را در مال خود فرو می گذارد و یاری نمی کند در هنگامی که نهایت احتیاج داری،و زینهار با احمق مصاحب مباش که اگر خواهد به تو نفع رساند ضرر می زند،و زینهار که با قطع کنندۀ رحم مصاحبت مکن که حق تعالی در سه جای قرآن او را لعنت فرموده (1).

و به سند صحیح از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:مصاحبت مکنید با صاحبان بدعتها،و با ایشان همنشینی مکنید که نزد مردم مثل یکی از ایشان خواهید بود،و حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله فرمود که:آدمی بر دین یار و همنشین خود است (2).

و به سند معتبر از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام منقول است که مکرّر در خطبه ها می فرمودند:مسلمان را سزاوار آن است که اجتناب نماید از برادری سه طایفه:

فاجران بی باک،و احمقان،و دروغگویان.

امّا بدکار بی پروا،پس زینت می دهد برای تو کارهای بد خود را،و می خواهد که مثل او باشی،و تو را اعانت نمی کند بر امر دین تو و بر کاری که در قیامت به کار تو آید،و نزدیکی او موجب جفا و خلاف آداب است،و صحبت او سبب قساوت دل

ص:192

می شود،و آمدوشد او نزد تو موجب عار و بدنامی توست.

و امّا احمق،پس او هرگز تو را به چیزی دلالت نمی کند،و امّید دفع شرّی از او نمی توان داشت،و هرچند سعی کند هم از او خیری نمی آید،و گاه باشد که خواهد به تو نفع رساند و ضرر برساند،پس مردن او بهتر است از زندگی او،و خاموشی او بهتر است از حرف گفتن او،و دوری او بهتر است از نزدیکی او.

و امّا دروغگو،پس در مصاحبت او هیچ عیشی برای تو گوارا نیست،سخن تو را به دروغ به مردم نقل می کند،و از مردم به دروغ سخن به تو نقل می کند،و هر دروغی را که تمام کرد از پی دروغ دیگر ابتدا می کند،تا به حدّی که اگر راستی گوید باور نمی توان کرد،و در میان مردم به نقل کذب دشمنی می افکند،و کینه ها در سینه ها می رویاند،پس از خدا بپرهیزید و ملاحظه نمائید که با کی مصاحبت می کنید (1).

و حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام فرمود که:متابعت کن کسی را که تو را می گریاند، و خیرخواه توست،و متابعت مکن کسی را که تو را می خنداند،و فریب می دهد، و عن قریب بازگشت همه به سوی خداست (2).

و حضرت صادق علیه السّلام فرمود که:محبوب ترین برادران به سوی من کسی است که عیبهای مرا به من بگوید (3).

و حضرت صادق علیه السّلام فرمود:صداقت و دوستی حدّی چند دارند که در هرکه آنها نیست او بهره ای از صداقت ندارد:اوّل:آنکه آشکار و پنهان او با تو موافق باشد.دوّم:آنکه زینت تو را زینت خود داند،و عیب تو را عیب خود داند.سوّم:

ص:193

آنکه اگر حکومتی یا مالی به هم رساند با تو تغییر سلوک نکند.چهارم:آنکه از تو منع ننماید هرچه را بر آن قدرت داشته باشد.پنجم:خصلتی است که جمیع خصلتهای گذشته در آن جمع است،آن است که تو را در حوادث روزگار که رو دهد وانگذارد (1).

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:سعادتمندترین مردم کسی است که با نیکان مردم خلطه نماید (2).

و منقول است که:حواریّان از حضرت عیسی علیه السّلام پرسیدند:با که همنشینی کنیم؟فرمود:با کسی که خدا را به یاد شما آورد دیدن او،و در علم شما بیفزاید، سخن گفتن او،و شما را راغب به آخرت کند کردار او (3).

و حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود:هرکه خود را به محلّ تهمت می دارد، ملامت نکند کسی را که گمان بد به او می برد،و هرکه سرّ خود را پنهان دارد اختیارش به دست خود اوست،و هر سرّی که از دو لب درگذشت فاش می شود،و کارهای برادر مؤمن خود را حمل بر محمل نیک کن تا محمل یابی،و سخنی که از او صادر شود بر معنی بدی حمل مکن تا محمل خیر از برای او یابی،و بر تو باد به برادران نیک،و بسیار از ایشان تحصیل کن که ایشان تهیّه اند در هنگام نعمت،و سپرند در هنگام بلا،و در امری که خواهی مشورت کنی با جمعی مشورت کن که از خدا ترسند،و برادران خود را به قدر پرهیزکاری ایشان دوست دار،و از زنان بد بپرهیز،و از نیکان ایشان برحذر باشید،و اگر شما را به نیکی امر کنند مخالفت

ص:194

ایشان نمائید که به طمع نیفتند در بدیها (1).

و در حدیث دیگر از آن حضرت پرسیدند که:بدترین مصاحبان کیست؟ فرمود:کسی که معصیت خدا را نزد تو زینت دهد (2).

و در حدیث دیگر فرمود که:همنشینی بدان مورث بدگمانی به نیکان است (3).

و حضرت صادق علیه السّلام فرمود:نظر کن هرکه را بینی که نفعی در دین به تو نمی رساند اعتنا به آشنائی او مکن،و به صحبت او رغبت منما،به درستی که آنچه غیر خداست همه باطل است،و کاری که برای خدا نیست عاقبتش نیکو نیست (4).

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است:سه کسند که مجالست ایشان دل را می میراند:مجالست مردم پست دنی،و سخن گفتن با زنان،و همنشینی اغنیا و مال داران (5).

و حضرت صادق علیه السّلام فرمود:چهار چیز است که ضایع می شود به بطالت:

دوستی که صرف بی وفائی کنی،و نیکی و احسان به کسی کنی که شکر تو نکند،و علمی که به کسی گوئی که گوش ندهد،و سرّی که به کسی بسپاری و حفظ نکند (6).

و حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام فرمود که:با اغنیا همنشینی مکن؛زیرا کسی که با آنها همنشینی می کند اوّل که با ایشان نشیند چنان می داند خدا را بر او نعمتها هست،و چون پاره ای نشست گمان می کند که خدا هیچ نعمت بر او ندارد (7).

ص:195

و حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله فرمود:چهار چیز است که دل را می میراند:گناه بعد از گناه،و با زنان بسیار سخن گفتن،و با احمق مجادله کردن که او گوید و تو گوئی و به خیر برنگردد،و مجالست نمودن با مردگان،پرسیدند:کیستند مردگان؟فرمود:هر مال داری که نعمت او را طاغی کرده باشد (1).

و بدان که اطعام مؤمنان فضیلت بسیار دارد،و اطعام بسیار می باید کرد،شاید که در آن میان مؤمنی باشد و فضیلت اطعام مؤمن را دریابند.

چنانچه به سند معتبر از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:هرکه مؤمن گرسنه ای را اطعام نماید،حق تعالی او را از میوه های بهشت اطعام نماید،و هرکه مؤمن عریانی را بپوشاند،حق تعالی از استبرق و حریر بهشت بر او پوشاند،و ملائکه بر او صلوات فرستند مادام که از آن جامه رشته ای باقی باشد،و هرکه مؤمن تشنه ای را شربت آبی بخوراند،خدا از شراب سر به مهر بهشت به او بخوراند،و کسی که اعانت مؤمنی کند یا غمی از او زایل گرداند،خدا او را در سایۀ عرش خود جا دهد در روزی که به غیر سایۀ عرش سایه ای نباشد (2).

و به سند معتبر از حضرت امام علی النقی علیه السّلام منقول است که:حضرت موسی بن عمران علی نبیّنا و آله و علیه السّلام از خداوند خود سؤال کرد:الهی چه چیز است جزای کسی که مسکینی را اطعام نماید خالص از برای تو؟خطاب رسید:یا موسی روز قیامت امر می کنم منادی را که در میان خلایق ندا کند که او از آزاد کرده های خداست از آتش جهنّم (3).

و از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:سه چیز است که موجب رفع

ص:196

درجات مؤمن می گردد به همه کس:سلام کردن،و طعام به مردم خورانیدن،و در شب موقعی که مردم در خوابند نماز کردن (1).

و فرمود:اگر من شخصی را از مؤمنان اطعام کنم نزد من بهتر است از این که صد هزار کس یا زیاده از غیر مؤمن را اطعام کنم (2).

و به سند صحیح از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است:هرکه سه نفر از مسلمانان را اطعام نماید،حق تعالی او را از سه بهشت اطعام نماید در ملکوت آسمان:از جنّة الفردوس،و جنّة عدن،و طوبی که درختی است در بهشت که حق تعالی در جنّت عدن به ید قدرت خود غرس نموده (3).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه مؤمنی را اطعام نماید تا او را سیر کند،هیچ یک از خلق خدا احصای ثواب آن نتوانند نمود،نه ملک مقرّب و نه پیغمبر مرسل مگر خداوند عالمیان،بعد از آن فرمود:از جملۀ چیزهائی که مغفرت را واجب و لازم می گرداند اطعام مسلمانان گرسنه است (4).

و به سند معتبر منقول است حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله فرمود:هرکه مؤمنی را شربتی از آب بدهد از جائی که قدرت بر آب داشته باشد،حق تعالی به هر شربتی هفتاد هزار حسنه به او کرامت فرماید،و اگر در جائی باشد که آب کم باشد چنان باشد که دو بنده از فرزندان اسماعیل را آزاد کرده باشد (5).

ص:197

و به سند معتبر از حسین بن نعیم منقول است:حضرت صادق علیه السّلام از من پرسید که آیا برادران مؤمن خود را دوست می داری؟گفتم:بلی،فرمود:به فقیران ایشان نفع می رسانی؟گفتم:بلی،فرمود:بر تو لازم است که دوست داری کسی را که خدا او را دوست می دارد،و اللّه که تا ایشان را دوست نداری نفع به ایشان نمی توانی رسانیدن،آیا ایشان را به منزل خود دعوت می نمائی؟گفتم:بلی، هر وقت که چیزی می خورم البتّه دو کس یا سه کس یا کمتر یا بیشتر از ایشان با من می باشند،فرمود:فضل ایشان بر تو زیاده است از فضل تو بر ایشان،گفتم:فدای تو گردم طعام خود را به ایشان می خورانم و بر بساط خود ایشان را می نشانم،و فضل ایشان بر من عظیم تر است،فرمود:بلی چون ایشان داخل خانۀ تو می شوند داخل می شوند به آمرزش گناهان تو و عیال تو،و چون بیرون می روند می برند گناهان تو و عیال تو را (1).

و در حدیث دیگر فرمود:داخل می شوند با روزی فراوان،و بیرون می روند با مغفرت گناهان تو (2).

و در حدیث دیگر فرمود:هرکه مؤمن مال داری را طعام بخوراند برابر است با اینکه یکی از فرزندان اسماعیل را از کشتن خلاص کند،و هرکه مؤمن محتاجی را اطعام نماید چنان است که صد کس از فرزندان اسماعیل را از کشتن خلاص کرده باشد (3).

و در حدیث دیگر فرمود:اطعام یک مؤمن نزد من بهتر است از آزاد کردن ده

ص:198

بنده و ده حج (1).

یا أباذر انّ اللّه عزّ و جلّ عند لسان کلّ قائل،فلیتّق اللّه أمره، و لیعلم ما یقول.

یا أباذر اترک فضول الکلام،و حسبک من الکلام ما تبلغ به حاجتک.

یا أباذر کفی بالمرء کذبا أن یحدّث بکلّ ما یسمع.

یا أباذر ما من شیء أحقّ بطول السجن من اللسان.

ای ابوذر حق تعالی نزد هر گوینده ای است،یعنی بر گفتار هرکس مطّلع است، پس باید آدمی از خدا بترسد،و بداند که چه می گوید،مبادا چیزی بگوید که موجب غضب الهی گردد.

ای ابوذر ترک کن سخنهای زیادتی و لغو را،و کافی است تو را از سخن آن قدر که به سبب آن به حاجت خود برسی.

ای ابوذر از برای دروغ گفتن گوینده همین بس است که هرچه بشنود نقل کند.

ای ابوذر هیچ چیز سزاوارتر نیست به بسیار محبوس داشتن و زندان کردن از زبان.

و سخن در فضل سکوت و ترک سخن باطل سابقا مذکور شد،و آنچه حضرت فرمودند که هر شنیده ای را نقل کردن دروغ است،ممکن است مراد آن باشد که اگر به جزم نقل کند دروغ است،بلکه اگر نقل کند باید به قائلش نسبت دهند.

چنانچه به سند معتبر از امیر المؤمنین علیه السّلام منقول است که:چون حدیثی یا

ص:199

سخنی نقل کنید،آن را نسبت دهید به آن کس که به شما حدیث کرده است،اگر حق باشد ثوابش از شما باشد،و اگر باطل و دروغ باشد گناهش بر او باشد (1).

و محتمل است مراد آن باشد که نزد مردم دروغ گو می شوید،و به کذب مشهور می شوید هرچند که به قائلش نسبت دهید دروغ نیست،امّا کسی که بسیار سخن نقل کرد و دروغ برآمد،اعماد بر قولش نمی کنند و ممکن است که مراد آن باشد که می باید سخنی که نقل کنید مأخذش را معلوم کنید،و از مردمی که بر قولشان اعتمادی نیست سخن نقل مکنید که حرفهای بی اصل را شنیدن و نقل کردن به منزلۀ دروغ است در قباحت و شناعت،و اللّه تعالی یعلم.

یا أباذر انّ من اجلال اللّه تعالی اکرام ذی الشبیة المسلم،و اکرام حملة القرآن العاملین به،و اکرام السلطان المقسط.

ای ابوذر از جملۀ اجلال و تعظیم حق سبحانه و تعالی است گرامی داشتن مسلمانی که ریشش سفید شده باشد،و گرامی داشتن حاملان قرآن که به احکام قرآن عمل نمایند،و گرامی داشتن پادشاه عادل.

مضامین این کلمات شریفه در ضمن سه ینبوع روشن می گردد.

حرمت داشتن آن تعظیم الهی نمودن است،چنانچه در خطب و احادیث بسیار وارد شده است که رحم کنید خردان خود را،و توقیر نمائید پیران خود را.

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:تبجیل و تعظیم نمائید مشایخ و پیران خود را که از تعظیم خداست تعظیم ایشان (1).

و به سند معتبر از آن حضرت منقول است:هرکه فضل و حرمت مرد پیری را بداند،و او را توقیر و تعظیم نماید،حق تعالی او را از فزع اکبر روز قیامت ایمن گرداند (2).

و از حضرت صادق علیه السّلام به سند معتبر منقول است:سه کسند که به حقّ و حرمت ایشان جاهل نمی باشد مگر منافقی که نفاقش معروف و ظاهر باشد:کسی که در اسلام ریشش سفید شده باشد،و حامل قرآن،و امام عادل (3).

و در حدیث دیگر فرمود:هرکه مؤمنی را گرامی دارد،اوّل خدا را گرامی داشته بعد از آن مؤمن را،و هرکه استخفاف کند به مؤمن ریش سفیدی،حق تعالی کسی را بر او بگمارد که پیش از مردن به او استخفاف نماید (4).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:حق تعالی گرامی می دارد مرد هفتاد ساله را،و شرم می کند از پیر هشتاد ساله که او را عذاب کند.

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه چهل سال عمر کرد از دیوانگی و خوره و پیسی خدا او را ایمن می گرداند،و هرکه پنجاه سال عمر کرد خدا حسابش را در قیامت سبک و آسان می کند،و چون به شصت سال رسید خدا

ص:201

او را توبه روزی می کند،و چون به هفتاد رسید اهل آسمان او را دوست می دارند، و چون به هشتاد سال رسید حق تعالی می فرماید که حسناتش را بنویسند،و چون به نود سال رسید گناهان گذشته و آینده اش را می آمرزد،و می نویسند که او اسیر خدا است در زمین،و او را شفیع می گردانند در اهل بیتش.

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:اوّل کسی که موی سفید در ریشش بهم رسید حضرت ابراهیم بود،چون دید گفت:خداوندا این چیست؟ وحی آمد که این نور است و موجب توقیر است،گفت:خداوندا زیاده گردان (1).

و در حدیث دیگر فرمود:هرکه یک موی سفید در ریش او بهم رسد،در اسلام آن موی سفید نوری خواهد بود برای او در قیامت.

شفاعت کننده ای است که شفاعتش را قبول می کنند،و با هرکه مجادله نماید و حجّت بر او تمام کند تصدیقش می نمایند،و هرکه او را پیشوای خود گرداند او را به بهشت می رساند،و هرکه او را به پشت سر اندازد و به آن عمل ننماید او را به سوی جهنّم می راند،راهنمائی است که به بهترین راهها دلالت می کند.

و کتابی است که در آن تفصیل و بیان جمیع احکام است،آن را ظاهری است و باطنی است،ظاهرش احکام الهی است،و باطنش علوم نامتناهی است،ظاهرش خوش آینده است و باطنش عمیق است،آن را نجوم و کواکب هست که بر احکام الهی دلیلند،و بر آن نجوم نجوم دیگر هستند که مردم را به آن احکام می رسانند -یعنی:ائمّۀ معصومین علیهم السّلام که علم قرآن نزد ایشان است-عجایب قرآن را احصا نمی توان کرد،و غرائب آن هرگز کهنه نمی شود.

و در آن چراغهای هدایت افروخته است،و انوار حکمت از آن ظاهر است، راهنماست به سوی آمرزش گناهان کسی را که از آن بیابد اوصاف آمرزش را،پس باید هرکس دیدۀ خود را در قرآن به جولان درآورده،و دیدۀ دل خود را برای مطالعه انوار آن بگشاید تا از هلاک نجات یابد،و از ورطه های ضلالت خلاص شود،به درستی که تفکّر نمودن موجب زندگانی دلهای بیناست،و در تاریکیهای جهالت نور تفکّر راهنماست،پس نیکو خود را خلاص کنید،و در فتنه ها خود را مگذارید (1).

و در حدیث دیگر فرمود که:قرآن هادی است در ضلالت،و بیان کننده است در کوری جهالت،و دست گیرنده است در لغزشها،و نور است در ظلمتها،و ظاهر کنندۀ بدعتهاست،و نگاه دارندۀ از مهالک است،و در گمراهی ها رهنماست،

ص:203

و بیان کنندۀ فتنه هاست،و رساننده است از دنیا به آخرت،و کمال دین شما در قرآن است،و هیچ کس از آن عدول ننمود مگر به سوی آتش (1).

و حضرت صادق علیه السّلام فرمود:خداوند عزیز جبّار کتاب خود را به سوی شما فرستاده است،راست گوئی است که به وعده های خود وفا می نماید،و مشتمل است بر احوال و اخبار شما،و اخبار گذشته ها،و اخبار آینده ها،و اخبار آسمان و زمین،اگر آن کسی که عملش را می داند شما را خبر دهد به آنچه در قرآن است از اخبار غیب و علومی بی انتها تعجّب خواهید کرد (2).

و به اسانید متواتره از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که فرمود:از میان شما می روم و دو چیز عظیم در میان شما می گذارم:یکی کتاب خدا که ریسمانی است آویخته از آسمان به زمین،و دیگری عترت و اهل بیت من،پس ببینید که با ایشان چگونه سلوک خواهید کرد،و حرمت ایشان را چگونه خواهید داشت (3).

را فراگیرد،و دیوان گناهان باقی ماند،پس فرزند آدم را طلبند و گناهانش را حساب کنند،در این حال قرآن به بهترین صورتها بیاید،و در پیش آن مرد روان شود،و گوید:خداوندا منم قرآن،و این بندۀ مؤمن توست که خود را به تعب می انداخت به تلاوت من،و در طول شب مرا به ترتیل می خواند،و چون مرا در تهجّد می خواند آب از دیده اش جاری می شد،خداوندا او را راضی کن چنانچه مرا راضی کرده،پس خداوند عزیز جبّار فرماید که:ای بندۀ من دست راست را بگشا،پس پر کند حق تعالی آن را از رضا و خوشنودی خود،و دست چپش را پر کند از رحمت خود،پس به او گوید:اینک بهشت از برای تو مباح است قرآن بخوان و بالا رو،پس هریک آیه را که بخواند یک درجه بالا رود (1).

و در حدیث دیگر فرمود:حق تعالی به قرآن خطاب فرماید:به عزّت و جلال خودم قسم که امروز گرامی دارم هرکه تو را گرامی داشته،و خوار کنم هرکه تو را خوار کرده (2).

و به سند معتبر از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:قرآن را یاد گیرید به درستی که قرآن در قیامت می آید به نزد حامل خود به صورت جوان بسیار خوش رو،و می گوید منم آن قرآنی که به سبب من شبها بیدار می بودی،و روزها به سبب روزه خود را تشنه می داشتی،و به سبب کثرت تلاوت من آب دهانت خشک و آب دیده ات جاری می شد،امروز با توأم،هرجا که می روی،و هرکه تجارتی کرده امروز پی تجارت خود می رود،و من به عوض تجارت جمیع تاجرانم،برای تو بشارت باد تو را که به زودی کرامت الهی به تو می رسد،پس تاجی می آورند و بر

ص:205

سرش می گذارند،و نامۀ امان از عذاب را به دست راستش می دهند،و نامه مخلّد بودن در بهشت را به دست چپش می دهند،و دو حلّه بر او می پوشانند،و به او می گویند که قرآن بخوان و بالا رو،و به عدد هر آیه به درجه ای بالا می رود،و پدر و مادرش را دو حلّه می پوشانند اگر مؤمن باشند،و می گویند به ایشان:این برای آن است که به فرزند خود تعلیم قرآن کردید (1).

و حضرت علی بن الحسین علیه السّلام فرمود:بر شما باد به قرآن،به درستی که حق تعالی بهشت را یک خشت از طلا و یک خشت از نقره خلق فرموده،و به جای گل مشک خوشبو،و به عوض خاک زعفران،و به جای سنگ ریزه مروارید،در آن مقرّر گردانیده،و درجاتش را به عدد آیات قرآن گردانیده،پس کسی که قرآن خوانده باشد به او می گویند:بخوان و بالا رو،و هیچ کس را در بهشت درجه ای از آن بالاتر نیست مگر پیغمبران و صدّیقان.

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:اشراف و بزرگان امّت من حاملان قرآنند،و جمعی که در شب عبادت می کنند (2).

و در حدیث دیگر فرمود:حاملان قرآن بزرگان اهل بهشت اند (3).

و فرمود:خدا عذاب نمی فرماید دلی را که قرآن را حفظ نماید (4).

و به سند معتبر از آن حضرت منقول است که:اهل قرآن در اعلای درجات بهشتند بعد از پیغمبران،پس ضعیف و حقیر مشمارید اهل قرآن را،و حقّ ایشان را

ص:206

سهل مدانید که ایشان را نزد حق تعالی منزلت رفیع هست (1).

باشد،جمعی کثیر از راه کتابت لفظش بهره های دنیوی و اخروی می برند،حتّی آن کس که مرکبش را به عمل می آورد،و آن کسی که کاغذش را می سازد،و آن کاتبی که می نویسد،و کارفرمائی که مزد می دهد،و غیر ایشان از جماعتی که در کتاب قرآن دخیل می باشند،و اگر از برای خدا کنند بهرۀ دنیا و آخرت می برند،و اگر از برای دنیا کنند بهرۀ دنیوی می برند،و جمعی از تعلیم و تعلّم لفظش بهره های دنیوی و اخروی می برند.

و صاحبان هر علم از علوم نامتناهی را بهره ای از قرآن هست،چنانچه صرفی از وجوه تصاریف و اشتقاقاتش استنباط می نماید،و نحوی از انحای تراکیبش استشهاد می نماید،و معانی بیانی از نکات غریبه اش فایده مند می شود،و اصحاب بلاها از برکات آیات کریمه اش به تلاوت کردن و نوشتن نفع می یابند،و ارباب مطالب دنیوی و اخروی به آیات و سورش پناه می برند و مطلب خود را می یابند،و یک راه اعجاز قرآن تأثیرات غریبه و آیات و سور آن است،و ارباب تکسیر و اصحاب عدد و غیر ایشان همه پناه به قرآن می برند.

و از راه معانی غریبه اش جمیع صاحبان علوم مختلفه منتفع می شوند از متکلّم، و حکیم،و فقیه،و اصحاب ریاضی،و صاحبان علوم اخلاق،و طبیبان،و اصحاب اکسیر،و منشیان،و شعرا،و ادبا،و غیر ایشان از جماعتی که از ظاهر قرآن بهره دارند،و از هر بطنی از بطون قرآن جمعی که قابل آن هستند از اصحاب عرفان و ارباب ایقان فواید و حکم و معارف نامتناهی می یابند.

پس حامل کامل قرآن مجید جمعی اند که جمیع بهره های قرآن را بر وجه کمال داشته باشند،و ایشان حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله و اهل بیت کرام اند؛زیرا که معلوم است به احادیث متواتره که لفظ قرآن مخصوص ایشان است،و قرآن تمام کامل نزد ایشان است،و علوم قرآنی که در میان است هم به اتّفاق به حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام منسوب است.

ص:208

و ایضا احادیث متواتره وارد است که معنی قرآن را کسی به غیر ایشان نمی داند، و علم ما کان و ما یکون تا روز قیامت،و جمیع شرایط و احکام در قرآن هست،و عملش نزد ایشان مخزون است،و قرآن را هفت بطن یا هفتاد بطن است،و علم جمیع آن بطون نزد ایشان است،و همچنین عمل نمودن به جمیع احکام و شرایع قرآن مخصوص ایشان است،چون از جمیع خطاها معصومند،و به جمیع کمالات بشری متّصفند.

و ایضا اکثر قرآن در مدح ایشان و مذمّت مخالفان ایشان است،چنانچه وارد شده است که ثلث قرآن در شأن ماست،و ثلث آن در مذمّت دشمنان ماست،و ثلث دیگر فرایض و احکام است (1).

و این معنی نیز ظاهر است که مدح هر صفت کمالی که در قرآن واقع است به مدح صاحب آن صفت برمی گردد،و صاحب آن صفت بر وجه کمال ایشانند،و مذمّت هر صفت نقصی که وارد شده است به مذمت صاحبان آن صفات برمی گردد که دشمنان ایشانند،و چون قرآن شخصی نیست قائم به ذات،بلکه عرضی است که در محال مختلفه ظهورات مختلف می دارد،چنانچه پیوسته در علم واجب الوجود بوده،و از آنجا به لوح ظاهر گردیده،و از آنجا به روح و حضرت جبرئیل منتقل گردیده،و از جانب خدا بلاواسطه و به واسطۀ جبرئیل در نفس مقدّس نبوی ظاهر گردیده،و از آنجا به قلوب اوصیاء و مؤمنان درآمده،و در صورت کتابتی ظهور نمود.

پس اصل قرآن را حرمتی است،و به سبب آن در هرجا که ظهور کرده آن محل را حرمتی بخشیده،و در هرجا که ظهورش زیاده است موجب حرمت آن چیز بیشتر

ص:209

شده،پس هرگاه آن نقشهای مرکب و لوح و کاغذی که بر آن نقش بسته،و جلدی که مجاور آنها گردیده،با اینکه پست ترین ظهورات اوست،آن قدر حرمت به او بخشیده باشد،اگر کسی خلاف آدابی نسبت به آنها به عمل آورد کافر می شود.

پس قلب مؤمنی که حامل قرآن گردیده حرمتش زیاده از نقش و کاغذ قرآن خواهد بود، چنانچه وارد شده است که مؤمن حرمتش از قرآن بیشتر است،و از مضامین و اخلاق حسنۀ قرآن هرچند در مؤمن بیشتر ظهور کرده موجب احترام او زیاده گردیده،و هرچند خلاف آن اوصاف از نقایص و معاصی و اخلاق ذمیمه ظهور کرده موجب نقصان ظهورات قرآن و نقص حرمت مؤمن شده،پس این مراتب ظهورات قرآن و اوصاف آن زیاده می گردد،تا چون به مرتبۀ جناب با رفعت نبوی و اهل بیت گرام او می رسد مرتبۀ ظهورش به نهایت می رسد،چنانچه در وصف حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله وارد شده است که:کان خلقه القرآن،یعنی خلق آن حضرت قرآن بود.

بلکه اگر به حقیقت نظر کنی قرآن حقیقی ایشانند که محلّ لفظ قرآن و معنی قرآن و اخلاق قرآنند،چنانچه دانستی که قرآن چیزی را می گویند که نقش قرآن در آن باشد،و نقش کامل قرآن به حسب معنی و لفظ در قلوب مطهّرۀ ایشان حاصل است.

چنانچه حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام بسیار می فرمودند که:منم کلام اللّه ناطق.

و این است معنی آن حدیث که حضرت صادق علیه السّلام بسیار فرمود در حدیث طولانی که:قرآن به صورت نیکوئی به صحرای محشر خواهد آمد،و شفاعت حاملان خود خواهد کرد،راوی پرسید که:آیا قرآن سخن می تواند گفت؟حضرت تبسّم نمود و فرمود:خدا رحم کند ضعیفان شیعۀ ما را که هرچه از ما می شنوند تسلیم می کنند و اذعان می نمایند،بعد از آن فرمود که:نماز شخصی است و

ص:210

صورتی دارد و خلقتی دارد و امر و نهی می کند،راوی می گوید که:صورت من متغیّر شد و گفتم:این سخن را در میان مردم نقل نمی توانم کرد،حضرت فرمود:

هرکه ما را به نماز نشناسد،حقّ ما را نشناخته،و انکار حقّ ما کرده،بعد از آن فرمود که:می خواهی سخن قرآن را به تو بشنوانم؟گفت:بلی،فرمود که:در قرآن است که نماز نهی می کند از فحشاء و منکر و ذکر خدا بزرگ تر است،حضرت فرمود:

چون نماز نهی می کند پس نماز سخن می گوید و فحشا و منکر مردی چندند،و مائیم ذکر خدا و بزرگتریم (1).

چون این مطلب در حلّ اخبار اهل بیت علیه السّلام بسیار دخیل است،اگر زیاده از این توضیح نمائیم اصوب است.بدان که هر چیزی را صورتی و معنیی و جسدی و روحی هست،خواه اخلاق و خواه غیر آنها،و جمعی که حشویّه اند به ظاهرها دست زده اند،و پا از آن بدر نمی گذارند،و خود را از بسیاری از حقایق محروم کرده اند،و جمعی به بواطن و معانی چسبیده اند و از ظواهر دست برداشته اند،و به سبب این ملحد شده اند،و صاحب دین آن است که هر دو به سمع یقین بشنود،و هر دو را اذعان نماید.

مثل آنکه بهشت را صورتی است که عبارت از در و دیوار و درخت و انهار و حور و قصور است،و معنی بهشت کمالات و معارف و قرب و لذّات معنوی است که در بهشت صوری می باشد،حشوی می گوید که:در بهشت به غیر لذّت خوردن و آشامیدن و جماع کردن معنی ندارد،ملحد می گوید که:بهشت در و دیوار و درختی نمی دارد،همان لذّتهای معنوی را به این عبارت تعبیر کرده اند،و به این سبب منکر ضروری دین گردیده و کافر شده است،امّا صاحب یقین می داند که هر دو حقّ

ص:211

است،و در ضمن آن لذّتهای صوری لذّتهای معنوی حاصل می شود،چنانچه در اوّل کتاب اشاره به این معنی کردیم.

و همچنین در باب صراط واقع شده است که صراط دین حق است،و واقع شده است که اهل بیت صراط مستقیم اند،و وارد شده است که صراط محبّت علی بن ابی طالب علیه السّلام است،و واقع شده است که صراط جسری است بر روی جهنّم،همه حقّ است زیرا که صراط آخرت نمونۀ صراط دنیاست،و در دنیا فرموده اند که بر صراط دین حق و ولایت اهل بیت مستقیم می باید بود،و از چپ و راست شعبه های بسیار از مذاهب مختلفه و گناهان کبیره هست که هرکه متوجّه آنها می شود از این صراط بدر می رود.

و این صراط راهی است در نهایت باریکی و دقّت و نازکی،و کمین گاهها دارد که شیاطین بر آن رخنه ها در کمین نشسته اند،و عقبه ها از عبادات شاقّه و ترک معاصی دارد که بسیار کسی از آن عقبه ها راه را گم کرده اند،و نمونۀ این صراط به عینه صراط آخرت است که در نهایت باریکی و دشواری است بر روی جهنّم می گذارند،پس کسی که پیوسته در این صراط مستقیم بوده در آن صراط راست به بهشت می رود،و هرکه به سبب اعتقاد فاسدی یا کبیره ای هلاک کننده ای از این صراط بدر رفته به همان عقبه و کمین گاه که می رسد پایش از آن صراط می لغزد و به جهنّم می افتد.

و همچنین مارها و عقربهای دوزخ صورت اخلاق ذمیمه است،و درختها و حور و قصور صورت و ثمرۀ افعال حسنه است.

و همچنین نماز را در دنیا روحی و بدنی هست،بدن نماز آن افعال مخصوصه است،و روح نماز ولایت علی بن ابی طالب و اولاد اوست،و کار روح آن است که جسد را باقی می دارد،و منشأ حرکات و آثار بدن می گردد،پس نماز بی ولایت موجب کمالی نمی گردد،و باعث قرب نمی شود،و از عذاب نجات نمی بخشد،

ص:212

مانند بدن مرده است،پس ولایت روح آن است،و چون نماز کامل از ایشان صادر می شود،و اگر از دیگری صادر شود به برکت ایشان می شود،پس بقای نماز به ایشان است،و به این سبب خود روح نمازند،و چون وصف نماز در ایشان کامل گردیده و خلق ایشان شده گویا با نماز متّحدند.

پس همچنان که لفظ انسان را بر بدن و بر روح آدمی یا به روح یا بدن هر سه اطلاق می نمایند،همچنین نماز را بر این افعال و بر آن ذوات مقدّسه و بر آن ذوات با اتّصاف به این صفت اطلاق می نمایند،پس نماز که در قرآن واقع شده ظاهرش این افعال مراد است،و باطنش که ولایت است مراد است،و منافات با یکدیگر ندارند.

و جمعی از ملاحدۀ اسماعیلیّه به سبب اینکه این احادیث را نفهمیده اند انکار عبادات کرده و کافر شده اند،و می گویند:نماز کنایۀ از شخصی است،و روزه کنایۀ از شخصی است،و این اعمال در کار نیست.و جمعی از حشویه به جانب تفریط افتاده،و انکار این احادیث کرده و رد کرده اند.

و همچنین ایمان چون به حضرت امیر المؤمنین کامل گردیده،و آن حضرت بر وجه کمال به آن متّصف است،و بقای ایمان به برکت آن حضرت است،و ولایتش رکن اعظم ایمان است،و ایمان در جمیع اعضا و جوارحش سرایت کرده،و پیوسته از آثار و افعالش انوار ایمان مشاهده می شود،و اگر ایمان را بر آن حضرت اطلاق کنند در بطن قرآن بعید نیست.و همچنین مخالفان ایشان در باب کفر و معاصی چنینند.

پس روح و معنی و محلّ حقیقی صلاة و ایمان و زکات و غیر آنها از عبادات علی بن ابی طالب و فرزندان اویند،و محلّ حقیقی فحشا و منکر و کفر و فسوق و عصیان ابو بکر و عمر و عثمان و سایر دشمنان ایشانند،که به سبب ایشان کفر و معاصی باقی مانده و در ایشان کامل بوده.

ص:213

و همچنین کعبه را فضیلت ایشان داده اند برای اینکه محلّ فیوض الهی،و معبد دوستان خداست،و دلهای ائمّۀ معصومین و دوستان ایشان که محلّ معرفت و محبت و یاد خداست از کعبه اشرف است،و کعبۀ حقیقی ایشانند،امّا نباید کسی انکار حرمت این کعبۀ ظاهر کند،یا انکار حج کند تا کافر شود،بلکه می باید اوّل به کعبۀ ظاهر رود،و بعد از آن به کعبۀ باطن رود،و از انوار هر دو بهره مند شود.

چنانچه به اسانید معتبره از حضرت امام جعفر صادق و امام محمّد باقر علیهما السّلام منقول است که فرمودند:این سنگها را برای این بنا کرده اند که مردم بیابند به طواف و به وسیلۀ این طواف خدمت ما برسند،و معالم دین خود را از ما یاد گیرند،و ولایت خود را بر ما عرض نمایند (1).

زیاده از این معنی را در این مقام بسط نمی توان داد،امّا اگر ادراک این معنی درست نمودی،بسیاری از مشکلات اخبار بر تو ظاهر می گردد،و معنی نهی کردن نماز را می فهمی که هم نماز خودش در کسی که کامل شد موجب قرب می شود،و از معاصی و متابعت ارباب معاصی نهی می فرماید و منع می کند،و هم ائمّۀ معصومین که روح نمازند نهی می کنند،بلکه همان معنی نمازی که در ایشان کامل گردیده،و موجب اعلای مراتب قرب ایشان گردیده،به زبان ایشان متکلّم است،و تو را منع می نماید.زیاده از این سخن در این مقامات گفتن موهم معانی کفرآمیز می شود،رجوع می کنیم به نقل اخباری که در وصف حاملان قرآن وارد شده است.

به سند معتبر از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است که:قاریان قرآن بر سه قسمند:یکی شخصی است که قرآن خوانده است،و آن را سرمایۀ دنیای خود کرده است،و وسیلۀ جلب فواید و اموال از پادشاهان گردانیده،و به قرآن بر مردم

ص:214

استطاله و زیادتی و فخر می کند.و شخصی دیگر آن است که قرآن خوانده است،و حروف آن را حفظ و ضبط نموده،و حدود و احکامش را ضایع گذاشته،و همین در راست کردن لفظش سعی می نماید،خدا این جماعت را در میان حاملان قرآن بسیار نکند.

و شخصی دیگر آن است که قرآن خوانده،و دوای قرآن را بر دردهای دل خود گذاشته،و شبهایش را به قرآن بیدار داشته،و به سبب قرآن روزها تشنه مانده به روزه داشتن،و به قرآن برپا ایستاده است در مساجد و جاهای نماز،و در شبها پهلو از رختخواب تهی کرده است به سبب قرآن،پس به برکت این جماعت خداوند عزیز جبّار رفع می نماید بلاها را،و به این جماعت غلبه می دهد مسلمانان را بر دشمنان،و به این جماعت حق تعالی باران از آسمان می فرستد،و اللّه که این جماعت در میان قاریان کمترند از گوگرد احمر (1).

و به سند معتبر از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:سزاوارترین مردم به تخشّع و تضرّع در آشکار و پنهان حامل قرآن است،و سزاوارترین مردم در پنهان و آشکار به نماز و روزه حامل قرآن است،بعد از آن به آواز بلند ندا فرمودند که:ای حامل قرآن تواضع و فروتنی کن تا خدا تو را بلند مرتبه گرداند،و به قرآن طلب عزّت از مردم مکن که خدا تو را ذلیل می گرداند،و متزیّن شو به قرآن از برای خدا تا تو را زینت بخشد،و آن را برای مردم زینت خود مکن که خدا تو را معیوب و بدنما گرداند.

به درستی که هرکه قرآن را ختم نماید چنان است که گویا پیغمبری را میان دو پهلوی او جا داده اند بدون آنکه وحی به او بیاید،و کسی که تمام قرآن را خوانده

ص:215

باشد،سزاوار از برای او آن است که با جاهلان جهالت نکند،و در میان جمعی که به غضب می آیند او به غضب نیاید و از جا بدر نرود،بلکه باید عفو کند و بپوشاند و در گذرد و حلم کند از برای تعظیم قرآن،و کسی را که قرآن به او عطا کرده باشند، و گمان کند که خدا به کسی از خلق چیزی بهتر از آنچه به او کرامت فرموده داده است از اموال و اسباب دنیا،پس به تحقیق که عظیم شمرده است چیزی را که خدا حقیر شمرده است،و حقیر دانسته است چیزی را که خدا عظیم گردانیده است (1).

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:هرکه قرآن را بخواند،و با خواندن قرآن حرامی بیاشامد،یا محبّت دنیا و زینتهای آن را بر قرآن اختیار کند،مستوجب غضب الهی گردد،مگر اینکه توبه کند،و اگر بی توبه بمیرد در قیامت بر او حجّت خود را تمام کند که او را عذری نماند (2).

یکدیگر خوانده و فاصله در میان به قطع نفس یا سکوت طویل نکند کلمه اوّل را ساکن بخواند،بلکه آخرش را به اوّل کلمۀ لاحق وصل کند،و اگر وقف کند بر کلمۀ وقف به حرکت نکند.

چنانچه منقول است که:از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام سؤال نمودند از معنی ترتیل،فرمود که:ترتیل حفظ وقفهاست،و ادا نمودن حرفها از مخارج (1).

و ترتیل مستحب شمرده خواندن،و به تأنّی خواندن قرآن است،به حیثیّتی که حروف در یکدیگر داخل نشود که خوب ممتاز نشود،و بسیار هم پاشان نخواند که حروف از هم بپاشد،و اتّصال کلام برطرف شود،با رعایت صفات حروف و مدها و اقسام وقفها که از کتب قرائت تفاصیل آنها معلوم می شود،و این معانی را نیز داخل در آنچه حضرت فرموده اند می توان کرد.

و در حدیث دیگر از آن حضرت منقول است که از تفسیر ترتیل پرسیدند فرمودند که حروف را خوب ظاهر کن،و تند مخوان به نحوی که عربان شعر را می خوانند،و از هم مپاش حرفها را مانند ریگی که پاشند،و لیکن به فزع و خوف آورید یا بگریید یا بگریانید به خواندن قرآن دلهای سخت را،و چنان نباشد که همّت بر آخر سوره گمارید و تند بخوانید که زود تمام شود (2).

شرط دوّم:به تدبّر و تفکّر خواندن،و متوجّه معانی آن گردیدن،و به رقّت و خشوع خواندن است،و باید که از مواعظ قرآن متذکّر شود،و از احوال گذشتگان عبرت گیرد،و چون به آیۀ رحمتی رسد از خدا بطلبد،و چون به آیۀ عذابی رسد استعاذه نماید.

ص:217

چنانچه به اسانید بسیار از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام و سایر ائمّه صلوات اللّه علیهم منقول است که:خیری نیست در قرآئتی که در آن تدبّر نباشد.

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:قرآن به حزن نازل شده است،پس آن را به حزن بخوانید (1).

و از حفص منقول است که:حضرت امام موسی علیه السّلام از شخصی پرسیدند که:بقا در دنیا را می خواهی؟گفت:بلی،فرمود:چرا؟گفت:از برای خواندن قل هو اللّه أحد،پس حضرت بعد از زمانی فرمودند:ای حفص هرکه از دوستان و شیعیان ما بمیرد و قرآن نداند،در قبر حق تعالی او را تعلیم می فرماید تا درجات او را بلند گرداند؛زیرا که درجات بهشت به قدر آیات قرآن است،به قاری می گویند بخوان و بالا رو،پس هرآینه که می خواند یک درجه بالا می رود،حفص گفت:کسی را ندیدم که خوفش با امّیدش زیاده از آن حضرت باشد،و چون قرآن می خواند به حزن و اندوه می خواند،و به نحوی می خواند که گویا به مشافهه با کسی خطاب می کنند (2).

و از رجاء بن ضحّاک منقول است که:حضرت امام رضا علیه السّلام در راه خراسان چون به میان رختخواب می رفتند،تلاوت بسیار می فرمودند،و چون به آیه ای می رسیدند که در آن ذکر بهشت یا دوزخ بود می گریستند،و از خدا سؤال بهشت و استعاذه از جهنّم می نمودند،و چون در نماز سورۀ قل هو اللّه احد می خواندند بعد از احد آهسته می گفتند اللّه احد،و چون سوره را تمام می کردند سه مرتبه می گفتند کذلک اللّه ربّنا،و چون سورۀ قل یا ایّها الکافرون می خواندند بعد از لفظ کافرون

ص:218

آهسته می گفتند یا أیّها الکافرون،و چون از سوره فارغ می شدند،سه مرتبه می فرمودند:ربّی اللّه دینی الاسلام.

و چون از سورۀ و التین و الزیتون فارغ می شدند،می خواندند،بعد از فارغ شدن می خواندند که:بلی و أنا علی ذلک من الشاهدین،و چون سورۀ لا اقسم بیوم القیامة می خواندند،بعد از فارغ شدن می فرمودند:سبحانک اللهمّ بلی،و چون از سورۀ فاتحه فارغ می شدند،می فرمودند:الحمد للّه رب العالمین،و چون سبّح اسم ربّک الاعلی می خواندند،بعد از أعلی آهسته می فرمودند:لبّیک اللهم لبّیک (1).

و به سند معتبر از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام منقول است که:هرگاه یکی از مسبّحات را بخوانید،بگوئید سبحان اللّه الأعلی،و مسبّحات سوره ای چندند که اوّلشان یسبّح یا بسبّح است،و چون بخوانید،انّ اللّه و ملائکته یصلّون علی النّبیّ صلوات بفرستید خواه در نماز باشد و خواه در غیر نماز،و چون سورۀ و التین بخوانید،در آخرش بگوئید:و نحن علی ذلک من الشاهدین،و چون قولوا آمنّا بخوانید،بگوئید آمنّا باللّه،و تتمّۀ آیه را بخوانید تا مسلمین (2).

و به سند معتبر دیگر منقول است که:حضرت امام رضا علیه السّلام در هر سه روز یک ختم قرآن می فرمودند،و می گفتند:اگر خواهم در کمتر از سه روز ختم می توانم کرد،و لیکن به هیچ آیه نمی گذرم هرگز مگر آنکه در معنی آن آیه تفکّر می نمایم،و در سبب نزولش تأمّل می کنم،و به یاد می آورم که در چه وقت نازل گردیده،لهذا در هر سه روز یک ختم می کنم (3).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:چون سورۀ قل یا أیها

ص:219

الکافرون می خواندند بعد از لا اعبد و ما تعبدون می گفتند أعبد ربّی،و بعد از اتمام سوره می فرمودند:دینی الاسلام علیه أحیا و علیه أموت انشاء اللّه (1).

و از حضرت علی بن الحسین علیه السّلام منقول است که:آیات قرآنی خزینه های حکمت ربّانی است،پس در هر خزانه را که می گشائی باید که در آن نظر نمائی،و به تفکّر جواهر معانی و حکمتها را بیرون آوری (2).

و در روایت دیگر از آن حضرت منقول است که فرمود:اگر هرکه در ما بین مشرق و مغرب است بمیرد بعد از آنکه قرآن با من باشد وحشت ندارم،و چون آن حضرت مالک یوم الدین را می خواند تکرار می فرمود به حدّی که نزدیک بود هلاک شوند (3).

و الحق چگونه وحشت به هم رساند کسی که انیس او خداوند عالمیان باشد،و چون خواهد سخن بگوید با خداوند خود سخن گوید و مناجات کند و راز بگوید، و اگر خواهد کسی با او سخن گوید قرآن بخواند که گاهی خدا به او خطاب فرماید، و خود را مخاطب به آن خطابها دانسته لبّیک در جواب گوید،و گاهی پیغمبران با او سخن گویند،و خطابهای ایشان را چنان داند که از ایشان می شنود،بلکه آن جماعت که پیغمبران با ایشان سخن می گفته اند کور و کری چند بوده اند،و کسی که آگاه است مخاطب به خطاب ایشان بیشتر است؛زیرا که خطابهای ایشان بر جمیع عالمیان عام است.

و گاهی حق تعالی برای او قصّه می خواند و احوال گذشتگان را برای او نقل می کند،و از شادی این کرامت نزدیک است قالب تهی کند.و گاهی خوان نعمتهای الوان بهشت از برایش می گسترند،و آنکه عارف است چون از نعمتهای بهشت

ص:220

برای این لذّت می برد که از دوست به او می رسد،از وعده اش نیز همین لذّت می برد،بلکه بیشتر،و محبّان نشأۀ شراب طهور بهشت را در این نشأه بیشتر می یابند.

و گاهی اوصاف خود را برای او بیان می فرماید،و او را در گلستانهای صفات کمالیّۀ خود به سیر می دارد،گاهی در گلستان رحمانیّت تکلیف سیر می کند که چه خوانها مملوّ از الوان نعمت برای کافر و مسلمان کشیده،و چه نعمتهای خفیّ و جلیّ بر عاصیان و گناه کاران دارد،و گاهی به سیر گلستان رحیمیّت می فرستد که چه لطفهای خاص و شفقتهای بی اندازه نسبت به دوستان خود فرموده،و گاهی به سیر بوستان رازقیّت می برد او را که هیچ برگ و گیاهی نیست که بهرۀ خاصّی از خوان رازقیّت او نداشته باشد،حتّی آن برگ ضعیفی که در منتهای درخت است قدری از روزی بر آن مقدّر کرده است که از ریشه ای که ده گز در زمین فرورفته و دهان گشاده از آب و خاک به دهان خود می کشد،چقدر به آن برسد و زیاده و کم نرسد.

و گاهی به سیر گلستان قدرتهای نامتناهی می برد،و گاهی درهای گنجهای علوم و معارف نامتناهی را بر رویش می گشاید،و از انواع جواهر حقایق آنچه دیده اش تاب آورد بر او عرض می نماید،و همچنین در صفات جلال و جمال و رفعت و کمال،و گاهی احوال دوستان خود و کمالات ایشان را برای او نقل می کند،و از بنده نوازیهای خود امّیدوار می کند،که دوستان چندین هزار سال گذشته را احوال ایشان را به چه مهربانی نقل می فرماید،و نعمتها که خود به ایشان عطا فرموده ایشان را به آنها می ستاید،و بیان شکیبائی ایشان و مشقّتها که در راه او کشیده اند می فرماید،و بعد از آن بیان تدارک فرمودن خود می نماید،و از بیان فرمودن وسعت حلم و مزید کرامتهای خود نسبت به گذشته ها دستگاه امّید را وسیع می گرداند.

زهی پروردگار کریم که با غایت لطف و مدارا،مانند پدر مشفق و ادیب و مهربان

ص:221

برای تکمیل بندگان،گاهی به وعدۀ حور و قصور طعام و شراب تطمیع می نماید،و گاهی به وعید انواع زجر و عذاب تهدید می فرماید،پس کسی که از روی تنبّه و آگاهی و تفکّر قرآن بخواند،و درهای گلستانهای فیض نامتناهی یزدانی بر روی عقل او مفتوح گردیده باشد،و دیدۀ دلش را نور ادراک معارف داده باشند،در هر صفحه ای از صفحات قرآن که نظر می فرماید گلستانی از شقایق حقایق برایش مرتّب ساخته اند،و چراغانی از الوان انوار معارف و هدایت برایش مهیّا کرده اند،و محفلی مملوّ از دوستان و برگزیدگان خدا برای انس و الفت او نشانیده اند،و انواع نعمتهای روحانی و اصناف لذّتهای عقلانی برایش حاضر ساخته،و قدحهای مردآزما از شراب طهور لطف و محبّت برایش پر کرده اند،میزبانش خداوند مهربان است،و مصاحبش پیغمبران و اوصیا و صدّیقان،در چنین بزمی اگر کسی از شادی و سرور نمیرد وحشت چرا نگیرد.

سوّم:با طهارت بودن است در هنگام تلاوت.

چنانچه از محمّد بن الفضیل منقول است که به حضرت امام رضا علیه السّلام گفت:من قرآن می خوانم و مرا بول می گیرد،برمی خیزم و بول و استنجا می کنم و برمی گردم و شروع به تلاوت می کنم،حضرت فرمود:نخوان تا وضو نسازی (1).

و این شرط بر سبیل استجاب است،بلکه ظاهر احادیث معتبره آن است که جنب و حایض را نیز تلاوت غیر سوره های سجده مستحب است،و بعضی زیاده از هفت آیه را مکروه دانسته اند،و زیاده از هفتاد گفته اند کراهیّتش بیشتر است، و لیکن احادیث صحیحه دلالت دارد بر اینکه هر چقدر قرآن که خواهند می توانند خواند به غیر از سوره های سجده،و تلاوت سوره های سجدۀ واجب بر ایشان حرام است.

ص:222

هست که دوازده قسمت کرده اند (1).

و علی بن مغیره به حضرت صادق علیه السّلام عرض نمود:پدرم از جدّت سؤال نموده بود از ختم کردن قرآن در هر شب،حضرت فرموده بودند:بلی،و پدرم در ماه مبارک رمضان چهل ختم می کرد،و من گاهی چهل ختم می کنم،و گاهی زیاده،و گاهی کمتر به قدر آنچه فراغ و مجال داشته باشم،پس چون روز فطر می شود یک ختم را از برای حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله قرار می دهم،و یکی را از برای حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام،و یکی از برای حضرت فاطمه،و دیگر از برای هریک از ائمّه یکی،و یکی از برای شما،و تا حال پیوسته چنین کرده ام،چه ثواب از برای من خواهد بود به سبب این عمل؟حضرت فرمود:خدا به سبب این عمل چنین خواهد کرد که در قیامت تو با ایشان باشی،راوی گفت:اللّه اکبر چنین ثوابی برای من خواهد بود؟حضرت سه مرتبه فرمود:بلی (2).

یاد گرفته باشد،یا مشغول یاد گرفتن باشد (1).

و در حدیث دیگر فرمود:هرکه یاد گرفتن قرآن بر او دشوار باشد و به مشقّت یاد گیرد او را دو اجر است (2).

و به سند معتبر از یعقوب احمر منقول است که به حضرت صادق علیه السّلام عرض نمودم:مرا غمها رو داده که آنچه در خاطر داشتم فراموش کرده ام،حتّی بسیاری از قرآن را نیز فراموش کرده ام،چون نام قرآن را بردم حضرت را فزعی و خوفی حاصل شد،و فرمود:به درستی که شخصی که فراموش کرده است سورۀ قرآن را،آن سوره در قیامت از درجه بلندی از درجات بهشت بر او مشرف می شود،و می گوید:السّلام علیک،او در جواب می گوید:و علیک السّلام تو کیستی؟ می گوید:من فلان سوره ام که مر ضایع کردی و ترک نمودی،اگر به من متمسّک می شدی،و مرا از دست نمی دادی امروز تو را به این درجه می رسانیدم.

بعد از آن فرمود:بر شما باد به یاد گرفتن قرآن،به درستی که جمعی قرآن را یاد می گیرند که ایشان را قاری بگویند،و جمعی قرآن را یاد می گیرند که به آواز خوش بخواند،تا مردم بگویند خوش آوازند،و در این دو طایفه خیری نیست،و جمعی قرآن را یاد می گیرند که شب و روز در نمازها بخوانند،و پروا ندارند کسی بداند یا نداند (3).

و احادیث بسیار موافق این حدیث در مذمّت فراموش کردن قرآن وارد شده است،که ظاهر بعضی فراموش کردن لفظ است،و ظاهر بعضی ترک عمل نمودن به معانی آن،و معنی دوّم ظاهر است که بد است،و اوّل اگر از روی بی اعتنائی

ص:226

باشد بد است،و اگر بی اختیار به سبب ضعف حافظه از خاطرش محو شود قصور ندارد،و بعضی احادیث که وارد شده است قصور ندارد بر این معنی محمول است.

چنانچه از پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله منقول است:هرکه قرآن را یاد گیرد و عمدا فراموش کند، چون به محشر درآید دستش در گردنش بسته باشد،و خدا به عدد هر آیه ماری بر او مسلّط گرداند که در آتش جهنّم قرین او باشد،مگر آنکه خدا او را بیامرزد (1).

و فرمود:نیکان شما گروهی اند که قرآن را یاد گیرند و یاد دهند (2).

و از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام منقول است که:حق تعالی گاه هست قصد می فرماید عذاب اهل زمین را که یکی از ایشان را استثنا نفرماید به سبب بسیاری گناهان ایشان پس چون نظر می فرماید به پیران که قدم برمی دارند به سوی نماز و اطفال که قرآن را یاد می گیرند،ایشان را رحم می فرماید،و عذاب را از ایشان تأخیر می نماید (3).

روز پنجاه آیه بخواند (1).

و از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام منقول است که:خانه ای که در آن قرآن خوانده می شود،و یاد خدا در آن می شود،برکت در آن خانه بسیار می شود،و ملائکه در آنجا بسیار می شوند،و شیاطین از آن خانه دور می شوند،و روشنی می دهد آن خانه اهل آسمان را چنانکه کواکب روشنی می دهند اهل زمین را،و خانه ای که در آن قرآن خوانده نمی شود و یاد خدا در آن نمی کنند،برکت آن خانه کم است،و ملائکه از آن خانه دوری می کنند،و شیاطین در آن خانه حاضر می شوند (2).

و حضرت صادق علیه السّلام فرمود:خانه ای که در آن مسلمانی قرآن بخواند،اهل آسمان آن خانه را به یکدیگر می نمایند،چنانچه اهل دنیا ستاره های روشن را به یکدیگر می نمایند (3).

و به سند معتبر از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:هرکه قرآن را ایستاه بخواند،حق تعالی به عدد هر حرفی صد حسنه در نامۀ عملش بنویسد،و اگر نشسته در نماز بخواند به هر حرفی پنجاه حسنه از برایش بنویسد،و اگر در غیر نماز بخواند به هر حرفی ده حسنه از برایش بنویسد (4).

و به سند صحیح از آن حضرت منقول است که فرمود:چه چیز مانع می شود تاجران را که مشغولند در بازار از اینکه چون به خانه برگردند نخوابند تا سوره ای از قرآن بخوانند،تا حق تعالی به جای هر آیه ده حسنه از برای ایشان بنویسد،و ده

ص:228

گناه از ایشان محو نماید (1).

و از بشر بن غالب منقول است که حضرت امام حسین علیه السّلام فرمود:هرکه آیه ای از کتاب خدا ایستاده بخواند حق تعالی به هر حرفی حسنه ای از برای او بنویسد،و اگر در غیر نماز بخواند به هر حرفی ده حسنه از برایش بنویسد،و اگر گوش دهد آن را به هر حرفی حسنه از برایش بنویسد،و اگر در شب قرآن را ختم نماید ملائکه تا صبح بر او صلوات فرستند،و اگر در روز ختم کند ملائکه کاتبان اعمال تا شام بر او صلوات فرستند،و البتّه بعد از ختم قرآن یک دعای مستجاب از برای او هست،و ختم قرآن از برای او بهتر است از ما بین آسمان و زمین که پر از ثواب باشد.راوی عرض نمود:اگر قرآن نخوانده باشد چه کند؟فرمود:حق تعالی بخشنده و کریم است،اگر هرچه می داند بخواند خدا او را ثواب می دهد (2).

و از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:هرکه ختم کند قرآن را از جمعه ای تا جمعه یا بیشتر یا کمتر و ختمش در روز جمعه باشد،حق تعالی اجر و ثواب از برای او بنویسد از اوّل جمعه که در دنیا بوده است تا آخر جمعه ای که خواهد بود، و همچنین اگر در روزهای دیگر ختم نماید (3).

و به سند معتبر از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است:هرکه در شبی ده آیه بخواند او را از غافلان ننویسند،و اگر در شبی پنجاه آیه بخواند او را از ذاکران بنویسند،و اگر صد آیه بخواند او را از قانتان بنویسند،و اگر دویست آیه بخواند او را از خاشعان بنویسند،و اگر سیصد آیه بخواند او را از رستگاران و فائزان بنویسند،و اگر پانصد آیه بخواند او را از جماعتی بنویسند که سعی بسیار در عبادت کرده باشند،و اگر

ص:229

هزار آیه بخواند برای او قنطاری از نیکی بنویسند،که هر قنطاری پانزده هزار مثقال از طلا باشد،و هر مثقالی بیست و چهار قیراط باشد،و قیراط کوچکش مثل کوه احد باشد،و قیراط بزرگش مثل ما بین آسمان و زمین باشد (1).

و از حضرت علی بن الحسین علیهما السّلام منقول است،هرکه حرفی از کتاب خدا را گوش دهد بی آنکه بخواند،حق تعالی برای او حسنه ای بنویسد،و گناهی از او محو نماید،و درجه ای برای او بلند گرداند،و کسی که حرفی از قرآن را یاد گیرد حق تعالی ده حسنه برای او بنویسد،و ده سیّئه از او محو نماید،و ده درجه برای او بلند گرداند.

و فرمود:نمی گویم به هر آیه به او این ثواب می دهند،بلکه به هر حرفی از مانند «با»و«تا»هرکه حرفی از قرآن را در نماز نشسته بخواند،خداوند عالمیان پنجاه حسنه برای او ثبت نماید،و پنجاه گناه از او محو فرماید،و پنجاه درجه از برای او بلند گرداند،و هرکه حرفی را ایستاده در نماز بخواند حق تعالی صد حسنه برای او ثبت نماید،و صد سیّئه از او محو فرماید،و صد درجه برای او بلند گرداند،و کسی که قرآن را ختم نماید حق تعالی به او یک دعای مستجاب عطا فرماید از برای دنیا یا آخرت (2).

و حضرت امام موسی کاظم علیه السّلام فرموده:اگر کسی به آیه ای از قرآن پناه برد از شرّ دشمنان،اگر از مشرق تا مغرب دشمن او باشند از شرّ همه ایمن گردد،اگر با یقین و اعتقاد بخواند (3).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:شخصی به حضرت

ص:230

رسول صلّی اللّه علیه و آله شکایت نمود درد سینۀ خود را،حضرت فرمود که:به خواندن قرآن طلب شفا کن؛زیرا که حق تعالی می فرماید:قرآن شفای دردهائی است که در سینه هاست (1).

و به سند معتبر از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام منقول است:هرکه صد آیه بخواند از هر جای قرآن که باشد،و بعد از آن هفت مرتبه یا اللّه بگوید،اگر بر سنگی دعا کند خدا آن را بشکافد (2).

و به سند معتبر از حضرت امام موسی کاظم علیه السّلام منقول است:هرکه از بلیّه ای ترسد،و صد آیه بخواند از هر جای قرآن که خواهد،بعد از آن بگوید اللهمّ اکشف عنّی البلاء سه مرتبه،خدا آن بلا را دفع نماید (3).

و از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است که:هر چیزی را بهاری است،و بهار قرآن ماه مبارک رمضان است (4).

و به روایت دیگر فرمود:دوست می دارم در خانه مصحفی باشد که حق تعالی به برکت آن مصحف شیاطین را از آن خانه دفع نماید (1).

و در حدیث دیگر فرمود:سه چیز است که به خدا شکایت خواهند کرد:مسجد خرابی که اهلش در آن نماز نکنند،و عالمی که در میان جهّال باشد و حرمتش را نگاه ندارند،و مصحفی که آویخته باشند و غبار بر آن نشسته باشد،و از آن تلاوت ننمایند (2).

و از اسحاق منقول است که به آن حضرت عرض نمود:من قرآن را حفظ دارم از حفظ بخوانم بهتر است یا نظر در مصحف کنم و بخوانم؟فرمود:از مصحف بخوان بهتر است،مگر نمی دانی که نظر کردن در قرآن عبادت است (3).

و در حدیث دیگر فرمود:شش چیز است که مؤمن به آنها منتفع می شود بعد از مرگش فرزند صالحی که از برای او استغفار نماید،و مصحفی که از او بماند که دیگران تلاوت نمایند،و چاهی که از برای خدا بکند،و درختی که از برای خدا بنشاند،و صدقۀ آبی که جاری گرداند،و سنّت نیکوئی که بگذارد بعد از او مردم به آن سنّت عمل نمایند (4).

و در حدیث مناهی نبی صلّی اللّه علیه و آله وارد است که:نهی فرمود از این که قرآن را به آب دهن محو نمایند،یا به آب دهان بنویسند (5).

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:نظر کردن بر روی علی بن ابی طالب علیه السّلام

ص:232

عبادت است،و نظر بر روی پدر و مادر به مهربانی و شفقت کردن عبادت است،و نظر به مصحف کردن عبادت است،و نظر به کعبه کردن عبادت است (1).

الرحمن الرحیم،خدا می فرماید که:ابتدا کرده بندۀ من به نام من،و بر من لازم است که کارهای او را به اتمام رسانم،و در جمیع احوال بر او برکت فرستم.

پس چون بگوید الحمد للّه ربّ العالمین،حق تعالی فرماید:بندۀ من حمد من کرد،و دانست که نعمتها که نزد اوست همه از جانب من است،و بلاها که از او دور شده است همه به تطوّل و احسان من است،ای ملائکه شما را گواه می گیرم که از برای او اضافه کردم به نعمتهای دنیا نعمتهای آخرت را،و دلع کردم از او بلاهای آخرت را،چنانچه بلاهای دنیا را از او دفع کرده ام.و چون الرحمن الرحیم می گوید،حق تعالی می فرماید:بندۀ من برای من شهادت داد که من رحمان و رحیمم،ای ملائکه شما را گواه می گیرم که بهرۀ او را بسیار کردم،و نصیب او را از عطاهای خود عظیم گردانیدم.

و چون گوید مالک یوم الدین،خداوند عالم می فرماید:ای ملائکه گواه می گیرم شما را چنانچه اعتراف کرد که من مالک روز جزایم،من در روز حساب حساب او را آسان کنم،و از گناهانش درگذرم،و چون ایّاک نعبد گوید،حق جلّ و علا فرماید:

راست گفت بندۀ من مرا عبادت کرد،پس گواه می گیرم شما را که او را برای این عبادت ثوابی کرامت فرمایم که جمیع مخالفان او آرزوی منزل او نمایند.

و چون و ایّاک نستعین گوید،حق تعالی فرماید:بندۀ من به من استعانت جست،و التجا به من آورد،گواه می گیرم شما را که در جمیع امور او را اعانت نمایم،و در جمیع شداید به فریاد او رسم،و در روز بلاها و سختیها دست او را بگیرم،پس چون اهدنا الصراط المستقیم بگوید تا آخر سوره،حق تعالی فرماید:

آنچه از من طلبید به او کرامت کردم،و آنچه آرزو کرد به او عطا نمودم،و از آنچه

ص:234

ترسید او را ایمن گردانیدم (1).

و به سند دیگر منقول است که:سورۀ حمد را بر دردی هفتاد مرتبه نمی خوانند مگر آنکه آن درد ساکن می شود (2).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که اگر سورۀ حمد را بر میّتی هفتاد مرتبه بخوانند و روح به او برگردد عجب نخواهد بود (3).

و به سند معتبر از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است که:هرکه را سورۀ حمد عافیت ندهد او را هیچ چیز عافیت نمی دهد (4).

و ایضا منقول است که حضرت صادق علیه السّلام به بعضی از اصحاب خود که شکایت کرد از تب فرمود:بندهای پیراهنت را بگشا،و سر در گریبان کن اذان و اقامه بگو،و هفت مرتبه سورۀ حمد را بخوان،آن شخص چنان کرد شفا یافت (5).

و در حدیث دیگر منقول است که:شخصی از صداع شکایت کرد،حضرت فرمود:دست خود را بگذار بر موضعی که درد می کند،سوره حمد و آیة الکرسی را بخوان،و بگو اللّه أکبر اللّه أکبر،لا اله الاّ اللّه و اللّه أکبر،أجلّ و أکبر ممّا أخاف و أحذر،أعوذ باللّه من عرق نعار،و أعوذ باللّه من حرّ النار.

سورة البقرة و آل عمران: به سند معتبر از حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورة البقره و آل عمران را بخواند،این دو سوره در قیامت بر او سایه افکنند مانند دو ابر یا دو عبا (6).

ص:235

و به سند معتبر از حضرت علی بن الحسین علیه السّلام منقول است حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله فرمود:هرکه چهار آیه از اوّل سورۀ بقره و آیة الکرسی تا العلیّ العظیم،با دو آیه بعد از آن،و سه آیه آخر سورۀ بقره را بخواند،بدی در خود و در مالش نبیند،و شیطان به نزدیک او نیاید،و قرآن را فراموش نکند (1).

و از حضرت امام رضا علیه السّلام منقول است:هرکه آیة الکرسی را در وقت خواب بخواند از فالج ایمن گردد،و هرکه بعد از نماز بخواند هیچ صاحب نیشی به او ضرر نرساند (2).

و به سند معتبر از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:هرکه یک مرتبه آیة الکرسی بخواند،حق تعالی از او برگرداند هزار بلا از بلاهای دنیا،و هزار بلا از بلاهای آخرت را که سهل ترین بلاهای دنیا فقر و احتیاج باشد،و کمترین بلاهای آخرت عذاب قبر باشد (3).

و منقول است که ابوذر از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله پرسید:کدام آیه عظیم ترین آیاتی است که بر تو نازل گردیده است؟فرمود:آیة الکرسی (4).

و به سند دیگر منقول است که:شخصی به حضرت صادق علیه السّلام از تب شکایت کرد،حضرت فرمود:آیة الکرسی را در ظرفی بنویس،و به آب حل کن و بخور (5).

و از حضرت امام موسی علیه السّلام منقول است که:یکی از پدرانم شنید کسی سورۀ فاتحه می خواند،فرمود:شکر خدا کرد و مزد یافت،بعد از آن شنید که قل هو اللّه

ص:236

أحد می خواند،فرمود:ایمان آورد و ایمن شد،بعد از آن شنید سورۀ انا انزلناه می خواند،فرمود:تصدیق پیغمبر کرد آمرزیده شد،بعد از آن شنید آیة الکرسی می خواند،فرمود به به نازل شد برات بیزاری این مرد از جهنّم (1).

و به سند معتبر از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام منقول است:کسی که چشمش آزاری داشته باشد آیة الکرسی بخواند و در خاطر خود قرار دهد برطرف می شود به توفیق الهی عافیت می یابد انشاء اللّه،و هرکه پیش از طلوع آفتاب یازده مرتبه سورۀ قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ و یازده مرتبه سورۀ إِنّا أَنْزَلْناهُ و یازده مرتبه آیة الکرسی بخواند خدا مالش را از تلف حفظ نماید،و چون کسی خواهد از خانه بیرون رود چند آیۀ آل عمران را یعنی إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ تا آخر سوره با آیة الکرسی و سورۀ إِنّا أَنْزَلْناهُ و سورۀ حمد بخواند که موجب قضای حاجتهای دنیا و آخرت می گردد (2).

و به سند معتبر از حضرت امام رضا علیه السّلام منقول است که حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله فرمود:هرکه صد مرتبه آیة الکرسی بخواند،چنان باشد که مدّت حیات خود عبادت کرده باشد (3).

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:حق تعالی فرمود:به تو و امّت تو گنجی از گنجهای عرش خود را کرامت کرده ام،فاتحة الکتاب و خاتمۀ سورۀ بقره یعنی آمن الرسول تا آخر سوره (4).

و از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام منقول است فرمود:گمان ندارم کسی در اسلام

ص:237

عقلش کامل شده باشد و شبی بدون خواند آیة الکرسی بسر آورد،بعد از آن فرمود:اگر بدانید چه فضیلت دارد هیچ وقت آن را ترک نمی کنید،به درستی که حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله مرا خبر داد که آیة الکرسی را از گنج زیر عرش به من کرامت کرده اند،و به پیغمبر دیگر چنین کرامتی نداده بودند،بعد از آن حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود:از آن روز که این را از حضرت شنیده ام تا حال یک شب ترک آن نکرده ام،سه مرتبه می خوانم در هر شبی یک مرتبه بعد از نماز خفتن پیش از نافله (1).

و به سند معتبر از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است:هرکه بعد از نماز واجب آیة الکرسی بخواند تا وقت نماز دیگر در امان خدا باشد (2).

و در حدیث دیگر منقول است که فرمود:یا علی بر تو باشد به تلاوت آیة الکرسی بعد از نماز فریضه،به درستی که محافظت و مداومت نمی نماید بر خواندن آن مگر پیغمبری یا صدیقی یا شهیدی (3).

و به سند معتبر از حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام منقول است:چون حق تعالی امر فرمود که سورۀ فاتحه و آیۀ شهد اللّه و آیة الکرسی و قل اللهمّ مالک الملک را به زمین آورند،ایشان در عرش الهی درآویختند،و گفتند:پروردگارا ما را به کجا می فرستی،به نزد اهل خطاها و گناهان می فرستی،حق تعالی وحی فرمود به ایشان که:بروید به زمین به عزّت و جلال خود قسم می خورم هرکه از آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله و شیعیان ایشان شماها را تلاوت نمایند بعد از نمازهای واجب،البتّه به سوی او نظر نمایم به نظر مخفی خود،یعنی الطاف خاصّۀ خود را شامل حال او گردانم هر روز

ص:238

هفتاد نظر،و در هر نظر کردنی هفتاد حاجت او را برآورم،و توبۀ او را قبول کنم هرچند معصیت بسیار کرده باشند (1).

و به سند معتبر از حضرت امام علی نقی علیه السّلام منقول است که اشجع سلمی به حضرت صادق علیه السّلام گفت:بسیار سفر می کنم،و در بیابانهای مخوف واقع می شوم، می خواهم چیزی تعلیم من فرمائی که موجب ایمنی من گردد،حضرت فرمود:

هرگاه خوف بر تو غالب گردد دست راست خود را بر بالای سر خود بگذار و به آواز بلند این آیه را بخوان أَ فَغَیْرَ دِینِ اللّهِ یَبْغُونَ وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ (2)اشجع گفت:چون به سفر رفتم به وادی رسیدم که می گفتند:جن در آنجا بسیار است،ناگاه شنیدم شخصی می گوید:بگیریدش:من آیه را خواندم،دیگری گفت:چگونه بگیریمش و حال آنکه پناه به آیۀ طیّبه برد (3).

سورة النساء: از امیر المؤمنین منقول است:هرکه سورۀ نساء را در هر جمعه بخواند،از ضغطه یعنی فشار قبر ایمن گردد (4).

سورة المائدة: به سند معتبر از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ مائده را در هر روز پنج شنبه بخواند،ایمانش به ظلم و گناه آلوده نشود،و هرگز به خدا مشرک نشود (5).

سورة انعام: به سند معتبر از امام صادق علیه السّلام منقول است:سورۀ انعام یک دفعه نازل شد،و هفتاد هزار ملک آن را مشایعت کردند تا نزد حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله

ص:239

آوردند،پس این سوره را تعظیم نمائید و بزرگ دارید،که اسم اعظم الهی در هفتاد موضع این سوره هست،و اگر مردم بدانند در قرائتش چه فضیلت و ثواب هست هرگز ترک ننمایند قرائتش را (1).

و از عبد اللّه بن عباس منقول است:کسی که سورۀ انعام را هر شب بخواند،در روز قیامت از جملۀ ایمنان باشد،و به دیدۀ خود هرگز جهنّم را نبیند (2).

و به سند معتبر از حضرت امام رضا علیه السّلام منقول است که:سورۀ انعام را یک دفعه نازل ساختند،و هفتاد هزار ملک مشایعت آن کردند،و آواز بلند کرده بودند به تسبیح و تکبیر و تهلیل تا نزد حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله آوردند پس هرکه این سوره را بخواند آن هفتاد هزار ملک تسبیح بگویند از برای او تا روز قیامت (3).

و از امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:اگر علّتی داشته باشی که خوف هلاک از آن داشته باشی،سورۀ انعام را بخوان که مکروهی به تو نمی رسد از آن علّت (4).

سورة الاعراف: به سند معتبر از امام صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ اعراف را در هر ماه بخواند،در روز قیامت از جملۀ جماعتی باشد از دوستان خدا که حق تعالی در شأن ایشان فرموده است که خوفی بر ایشان نیست و اندوهناک نمی شوند،و اگر در هر جمعه بخواند او را در قیامت حساب نکنند،و به درستی که آیات محکمات در آن بسیار است،پس قرائت این سوره را ترک منمائید که گواهی می دهد در قیامت برای کسی که آن را خوانده باشد (5).

ص:240

و به سند معتبر از اصبغ بن نباته منقول است که:روزی حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود:به حقّ خداوندی که محمّد را به راستی فرستاده است،و اهل بیتش را گرامی داشته است،آنچه مردم طلب نمایند از حرزها برای حفظ از سوختن یا غرق شدن یا دزدی یا گریختن چهارپا یا کنیز و غلام البتّه در قرآن هست، پس هرکه خواهد از من سؤال نماید.

پس شخصی برخاست و گفت:یا امیر المؤمنین چیزی را از قرآن به من تعلیم نما که مرا ایمن گرداند از سوختن و غرق شدن،فرمود:این دو آیه را بخوان إِنَّ وَلِیِّیَ اللّهُ الَّذِی نَزَّلَ الْکِتابَ وَ هُوَ یَتَوَلَّی الصّالِحِینَ (1)وَ ما قَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَ الْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ السَّماواتُ مَطْوِیّاتٌ بِیَمِینِهِ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمّا یُشْرِکُونَ (2)هرکه این دو آیه را بخواند از سوختن و غرق شدن ایمن شود،پس شخصی خواند و آتش در خانه های همسایگان او افتاد او سالم ماند و به خانۀ او آتش نیفتاد.

شخصی دیگر برخاست،و گفت:یا امیر المؤمنین چهارپائی دارم چموشی می کند و من از او می ترسم،حضرت فرمود:در گوش راستش این آیه را بخوان وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ (3)آن شخص چنین کرد چهارپایش نرم و هموار شد.

شخصی دیگر برخاست،و گفت:یا امیر المؤمنین در آن زمین که من می باشم حیوانات درنده بسیارند،و به خانۀ من داخل می شوند،و تا حیوان را ضایع نکنند بدر نمی روند،حضرت فرمود که:این دو آیه را بخوان لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ

ص:241

أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ* فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِیَ اللّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ (1)آن مرد این دو آیه را خواند،دیگر درنده ها به خانه اش نیامدند.

شخصی دیگر برخاست،و گفت:یا امیر المؤمنین در شکم من صفرائی بهم رسیده است،آیتی هست که موجب شفا گردد،حضرت فرمود:بلی بی آنکه دینار و درهمی خرج کنی،بر شکم خود آیة الکرسی بنویس و بشور آن آب را بخور،که این ذخیره باشد در شکم تو،و باعث شفا می گردد به قدرت الهی.

شخصی دیگر برخاست،و گفت:یا امیر المؤمنین برای گمشده چیزی بفرما، حضرت فرمود:دو رکعت نماز بگذار،و در هر رکعت سورۀ یاسین بخوان،و بعد از آن بگو یا هادی الضالّة ردّ علیّ ضالّتی،آن مرد چنین کرد،حق تعالی گم شده اش را به او برگردانید.

پس شخص دیگر برخاست،و گفت:یا امیر المؤمنین بنده ای از من گریخته است،فرمود:این آیه را بخوان أَوْ کَظُلُماتٍ فِی بَحْرٍ لُجِّیٍّ یَغْشاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحابٌ ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ إِذا أَخْرَجَ یَدَهُ لَمْ یَکَدْ یَراها وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ (2)چون این آیه را خواند غلامش برگشت.

پس شخص دیگر برخاست و گفت:یا امیر المؤمنین حرزی برای دزدی بفرما که دزد مال مرا بسیار می برد در شب،حضرت فرمود:چون به میان رختخواب می روی این دو آیه را بخوان قُلِ ادْعُوا اللّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ تا آخر سورۀ بنی اسرائیل،بعد از آن حضرت فرمود:کسی که شب تنها در بیابانی باشد،و آیه

ص:242

سخره إِنَّ رَبَّکُمُ اللّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ -تا- تَبارَکَ اللّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ بخواند ملائکه او را محافظت و حراست نمایند و شیاطین از او دور شوند.

شخصی این را شنید،و شبی به ده خرابی افتاد،شب در آنجا ماند و فراموش کرد که این آیه را بخواند،چون خوابید دو شیطان آمدند و یکی دهانش را گرفت رفیقش به او گفت که:دست از او بردار و او را مهلت ده،چون دست برداشت آن مرد بیدار شد و آیه سخره را خواند،آن شیطان که دهانش را گرفته بود به دیگری گفت:من دست برداشتم و آیه را خواند خدا بینی تو را به خاک مالد،الحال حراست و نگهبانیش بکن تا صبح،و چون صبح شد به خدمت حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام آمد و گفت:در سخن تو شفا و راستی دیدم،و حال شب خود را نقل کرد بعد از طلوع آفتاب به آن محلّی که شب خوابیده بود برگشت اثر موی شیطان بر زمین ظاهر بود که موی خود را بر خاک کشیده و رفته بود (1).

سورة الأنفال و سورة البرائة: از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ انفال و سورۀ توبه را در هر ماه بخواند،هرگز نفاق بر او راه نیابد،و از شیعۀ حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام باشد (2).

سورة یونس: از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ یونس را هر دو ماه یا سه ماه یک بار بخواند،بیم آن نیست که از جملۀ جاهلان گردد،و در قیامت از جملۀ مقرّبان باشد (3).

سورة هود: از امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ هود را در هر جمعه بخواند،حق تعالی او را در قیامت در زمرۀ پیغمبران مبعوث گرداند،و در قیامت

ص:243

گناهی از او ظاهر نشود (1).

و به سند معتبر از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام منقول است:هرکه از غرق ترسد این آیات را بخواند بِسْمِ اللّهِ مَجْراها وَ مُرْساها إِنَّ رَبِّی لَغَفُورٌ رَحِیمٌ (2)بسم اللّه الملک الحقّ المبین وَ ما قَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَ الْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ السَّماواتُ مَطْوِیّاتٌ بِیَمِینِهِ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمّا یُشْرِکُونَ (3)(4).

سورة یوسف: از امام صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ یوسف را بخواند در هر روز یا در هر شب،چون در قیامت مبعوث شود جمال او مانند جمال حضرت یوسف باشد،و در آن روز به او فزعی و خوفی نرسد،و از همسایگان بندگان صالح خدا باشد (5).

سورة الرعد: از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه بسیار سورۀ رعد را بخواند،هرگز صاعقه ای به او نرسد اگرچه ناصبی باشد،و اگر مؤمن باشد خدا او را داخل بهشت گرداند بی حساب،و شفاعت او را قبول فرماید در اهل بیت و برادران مؤمنش (6).

سورة ابراهیم و سورة حجر: از امام صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ ابراهیم و سورۀ حجر را در دو رکعت نماز در هر جمعه بخواند،هرگز به او فقر و دیوانگی و بلیّه عظیمی نرسد (7).

ص:244

سورة نحل: از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ نحل را در هر ماه بخواند،در دنیا به قرض مبتلا نشود،و هفتاد نوع از بلا از او دور گردد که سهل تر آنها دیوانگی و خوره و پیسی باشد،و مسکن او در جنّت عدن باشد که در میان بهشت ها واقع است (1).

سورة بنی اسرائیل: از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ بنی اسرائیل را در هر شب جمعه بخواند،نمیرد تا قائم آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله را دریابد،و از اصحاب او باشد (2).

و منقول است که عمر بن حنظله به حضرت صادق علیه السّلام شکایت نمود از صداع حضرت فرمود:دست بر بالای سرت بگذار،و این دو آیه را بخوان قُلْ لَوْ کانَ مَعَهُ آلِهَةٌ کَما یَقُولُونَ إِذاً لاَبْتَغَوْا إِلی ذِی الْعَرْشِ سَبِیلاً (3)وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ تَعالَوْا إِلی ما أَنْزَلَ اللّهُ وَ إِلَی الرَّسُولِ رَأَیْتَ الْمُنافِقِینَ یَصُدُّونَ عَنْکَ صُدُوداً (4)(5).

سورة الکهف: از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ کهف را در هر شب جمعه بخواند،نمیرد مگر شهید،و خدا او را در زمرۀ شهدا محشور گرداند،و در قیامت با شهیدان بایستد (6).

و به سند معتبر از آن حضرت منقول است:هرکه سورۀ کهف را در شب جمعه بخواند،کفّارۀ گناهانی باشد که جمعه تا جمعه کرده است (7).

ص:245

و در روایت دیگر وارد شده است که:کسی که در روز جمعه بعد از نماز ظهر و عصر بخواند همین ثواب داشته باشد (1).

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است:هرکه آیۀ قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ را تا آخر سوره بخواند در وقت خواب از خوابگاه او تا کعبه نوری ساطع گردد که میان او پر باشد از ملائکه،و استغفار از برای او کنند تا صبح (2).

و در حدیث دیگر از حضرت صادق علیه السّلام وارد شده است:هرکه این آیه را در وقت خواب بخواند در هر وقت که خواهد بیدار شود (3).

سورة مریم: از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه مداومت نماید بر سورۀ مریم،نمیرد تا آنچه خواهد در خود و مال و فرزند ببیند،و در آخرت به او بدهند مثل ملکی که حضرت سلیمان علیه السّلام در دنیا داشته است (4).

سورة طه: از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:ترک مکنید سورۀ طه را که خدا این سوره را دوست می دارد،و هرکه این سوره را می خواند دوست می دارد،و کسی که بر قرائتش مداومت نماید حق تعالی در قیامت نامه اش را به دست راستش دهد،و او را بر گناهانی که در اسلام کرده حساب کنند،و در آخرت آن قدر مزد به او عطا فرماید که او راضی شود (5).

سورة الأنبیاء: از حضرت صادق علیه السّلام منقول است هرکه سورۀ انبیا را بخواند از روی محبّت و خواهش،در باغستانهای بهشت با همۀ پیغمبران رفاقت کند،و در

ص:246

دنیا در نظر مردم با هیبت باشد (1).

سورة الحج: از حضرت صادق علیه السّلام مروی است:هرکه سورۀ حج را در هر سه روز یک مرتبه بخواند،در آن سال توفیق حج بیابد،و اگر در آن سفر بمیرد داخل بهشت شود،راوی پرسید که:اگر سنّی باشد چون است؟فرمود که:عذابش تخفیف می یابد (2).

سورة المؤمنون: از امام صادق علیه السّلام منقول است:هرکه در هر جمعه سورۀ مؤمنین را بخواند،حق تعالی خاتمۀ او را به خیر گرداند،و در فردوس اعلا منزلش با منزل پیغمبران باشد (3).

سورة النور: از حضرت صادق علیه السّلام منقول است فرمود:حفظ نمائید اموال و فروج خود را از حرام به تلاوت کردن سورۀ نور،و به این سوره زنان خود را نیز از حرام حفظ نمائید،به درستی که هرکه این سوره را در هر شب یا در هر روز مداومت نماید،هیچ یک از اهل خانۀ او زنا نکند تا او بمیرد،و چون بمیرد هفتاد هزار ملک تا قبر او را مشایعت نمایند،و از برای او دعا کنند و استغفار نمایند تا به قبرش گذارند (4).

و به سند معتبر منقول است که:شخصی از وجع و ضعف چشم به حضرت امام موسی علیه السّلام شکایت نمود،حضرت فرمود:آیۀ نور را سه مرتبه در جامی بنویس، پس آن را بشور در شیشه ای ضبط کن و مکرّر به دیده بکش،راوی گفت که:صد

ص:247

میل کمتر کشیدم که دیده ام صحیح تر از اوّل شد (1).

سورة الفرقان: از امام موسی علیه السّلام منقول است که:ترک مکن تلاوت سوره فرقان را،به درستی که هرکه در هر شب این سوره را بخواند حق تعالی او را حساب و عذاب نکند،و منزلش در فردوس اعلا باشد (2).

سورة الطواسین: از امام صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سه طس را در هر شب جمعه بخواند،از اولیا و دوستان خدا باشد،و در حفظ و حراست الهی باشد،و در دنیا فقر و بدحالی به او نرسد،و در آخرت از بهشت به او آن قدر بدهند که راضی شود،و زیاده از رضای او به او عطا فرمایند،و حق تعالی صد زن از حور العین به او کرامت فرماید (3).

سورة العنکبوت و الروم: به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:

هرکه سورۀ عنکبوت و روم را در شب بیست و سوّم ماه مبارک رمضان بخواند،و اللّه که اهل بهشت است،و در این حکم استثنا نمی کنم،و نمی ترسم که خدا در این قسم بر من گناهی بنویسد،و این دو سوره را نزد حق تعالی منزلت عظیم هست (4).

سورة لقمان: از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ لقمان را در شب بخواند،حق تعالی در آن شب ملکی چند موکّل گرداند که بر او که او را از شیطان و لشکرهایش حفظ کنند تا صبح،و اگر در روز بخواند او را از شیطان و لشکرهایش حفظ نماید تا شب (5).

ص:248

سورة السجدة: از حضرت صادق علیه السّلام منقول است هرکه سورۀ سجده را در هر شب جمعه بخواند،حق تعالی نامه اش را به دست راست او دهد،و او را حساب نفرماید هرچند گناه کار شد،و در بهشت از رفقای محمّد صلّی اللّه علیه و آله و اهل بیت او صلوات اللّه علیهم بوده باشد (1).

سورة الأحزاب: از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ احزاب را بسیار تلاوت نماید،در قیامت در جوار حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله باشد،بعد از آن فرمود:در سورۀ احزاب فضایح بسیاری از مردان و زنان قریش و غیر ایشان بود،و درازتر از سورۀ بقره بود،و لیکن کم کردند و تحریف دادند (2).

سورة سبأ و فاطر: از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ سبا و سورۀ فاطر را در شب بخواند،در آن شب در حفظ الهی باشد،و اگر در روز بخواند در آن روز مکروهی به او نرسد،و حق تعالی از خیر دنیا و آخرت آن قدر به او کرامت فرماید که در خاطرش خطور نکرده باشد،و آرزویش به آن نرسیده باشد (3).

و به سند معتبر از حضرت امام موسی علیه السّلام منقول است:هرکه در وقت خواب این آیه را بخواند إِنَّ اللّهَ یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا وَ لَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَکَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ إِنَّهُ کانَ حَلِیماً غَفُوراً (4)خانه بر سرش خراب نشود (5).

و به سند دیگر منقول است که:شخصی از اهل مرو به حضرت صادق علیه السّلام شکایت نمود از درد سر،حضرت فرمود:نزدیک بیا،پس دست بر سر او

ص:249

گذاشتند،و آیه بالا را خواندند «إِنَّ اللّهَ یُمْسِکُ» تا آخر (1).

سورة یس: از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:هر چیز را قلبی است،و قلب قرآن سورۀ یس است،هرکه این سوره را در روز پیش از شام بخواند در آن روز از بلاها محفوظ باشد،و خدا او را روزی فراوان عطا فرماید تا شام،و کسی که در شب پیش از خواب بخواند،حق تعالی هزار ملک را به او موکّل گرداند که او را از شرّ هر شیطان مردودی و هر آفتی حفظ نمایند،و اگر در آن روز بمیرد حق تعالی او را داخل بهشت گرداند،و در غسل او سی هزار ملک حاضر شوند که استغفار از برای او کنند،و مشایعت او نمایند تا قبرش با استغفار،و چون در لحدش گذارند آن ملائکه را در میان قبرش ساکن گرداند،و عبادت الهی کنند،و ثواب عبادت ایشان از او باشد،و قبرش را فراخ کنند تا چشم کار کند،و او را ایمن گردانند از فشار قبر، و پیوسته از قبر او نور ساطع باشد تا اطراف آسمان؛تا وقتی که از قبر بیرون آید.

پس چون حق تعالی او را از قبر بیرون آورد،آن سی هزار ملک با او باشند،و مشایعت او نمایند،و با او سخن گویند،و بر رویش خنده کنند،و به هر چیزی او را بشارت دهند تا او را از صراط و میزان بگذرانند،و او را در مقام قرب به محلّی بدارند که هیچ خلقی قربش از او بیشتر نباشد،مگر ملائکۀ مقرّب و پیغمبران مرسل،و او با پیغمبران بایستد نزد حق تعالی.

و هنگامی که مردم اندوه داشته باشند او اندوه نداشته باشد،و در حالتی که مردم جزع نمایند او جزع نکند،پس پروردگار عالم به او خطاب فرماید:ای بندۀ من هرکه را خواهی شفاعت کن که شفاعت تو را قبول می نمایم،و هر سؤالی که خواهی از من بکن که سؤالت را رد نمی کنم،پس او شفاعت کند و خدا قبول

ص:250

نماید،و او سؤال کند و خدا عطا فرماید،و دیگران را حساب کنند و او را حساب نکنند،و با دیگران در مقام حسابش باز ندارند،و مذلّت و خواری در آن صحرا به او نرسد،و به هیچ گناهی از گناهان او را نگیرند،پس نامۀ خود را بگیرد و به جانب بهشت روان شود،پس مردم تعجّب کنند که سبحان اللّه این بنده را هیچ گناهی نبوده،و از رفیقان پیغمبر آخرالزمان صلّی اللّه علیه و آله باشد (1).

و به سند معتبر از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:هرکه در عمر خود یک مرتبه سورۀ یس بخواند،حق تعالی به عدد هر خلقی که در دنیاست،و هر خلقی که در آخرت است،و هر خلقی که در آسمان است،به عدد هریک از ایشان دو هزار حسنه از برای او بنویسد،و دو هزار گناه از او محو فرماید:و به فقر و قرض و خانه فرود آمدن و به تعب و مشقّت و دیوانگی و خوره و وسواس و دردهای ضرر رساننده مبتلا نشود،و حق تعالی سکرات و اهوال مرگ را از او تخفیف دهد،و خود قبض روح او نماید،و ضامن شود از برای او فراخی روزی را،و در قیامت او را شاد گرداند،و چندان ثواب به او کرامت فرماید که او راضی شود،و حق تعالی فرماید به ملائکۀ آسمانها و زمین که:من از فلان بنده راضی شدم برای او استغفار نمائید (2).

و به سند دیگر منقول است که:شخصی به خدمت حضرت امام رضا علیه السّلام از بواسیر شکایت نمود،حضرت فرمود:یس را با عسل بنویس و حل کن و بخور (3).

و در حدیث دیگر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:از برای دفع لکهای

ص:251

سفید و برص که در بدن به هم رسد سورۀ یس را به عسل بنویسند و بیاشامند (1).

سورة الصافّات: از امام صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ صافّات را در هر روز جمعه بخواند،پیوسته از جمیع آفتها و بلاها محفوظ باشد،و در دنیا روزیش فراخ باشد،و به بدن و مال و فرزندانش مکروهی نرسد،نه از شیطان مردودی و نه از جبّار معاندی،و اگر در آن روز و در آن شب بمیرد حق تعالی او را شهید بمیراند، و شهید مبعوث کند،و با شهیدان او را داخل بهشت گرداند،و در درجۀ شهیدان او را جا دهد (2).

و به سند معتبر از سلیمان جعفری منقول است که:حضرت امام موسی علیه السّلام به فرزند خود قاسم فرمود:برخیز ای فرزند و بر بالای سر برادرت سورۀ «وَ الصَّافّاتِ صَفًّا» را بخوان تا تمام کنی،او شروع به خواندن کرد چون به آیه أَ هُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمْ مَنْ خَلَقْنا رسید قبض روحش شد،چون جامه بر روی میّت کشیدند و بیرون آمدند،یعقوب بن جعفر به حضرت عرض کرد:ما چنین می دانستیم که برای آسانی جان کندن سورۀ یس می باید خواند،شما فرمودید و الصافّات بخوان، حضرت فرمود:و الصافّات را بر سر هرکس که به شدّت جان کندن گرفتار باشد بخوانند حق تعالی راحتش را نزدیک می گرداند (3).

و به سند معتبر از حضرت امیر المؤمنین صلوات اللّه علیه منقول است:هرکه از گزیدن عقرب ترسد این آیه را بخواند سَلامٌ عَلی نُوحٍ فِی الْعالَمِینَ* إِنّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ* إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُؤْمِنِینَ (4).

ص:252

و به سند معتبر از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام منقول است:کسی که خواهد او را در قیامت اجر وافی و ثوابی کامل بدهند،بعد از هر نماز این آیه را بخواند سُبْحانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمّا یَصِفُونَ* وَ سَلامٌ عَلَی الْمُرْسَلِینَ* وَ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ (1).

و در حدیث دیگر وارد شده است:از هر مجلسی که برخیزند این آیه را بخوانند کفارۀ گناهان اهل آن مجلس می گردد (2).

سورة ص: از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:هرکه سوره ص را در شب جمعه بخواند،حق تعالی از خیر دنیا و آخرت آن قدر به او عطا فرماید که به احدی از خلق عطا نفرموده باشد،مگر به پیغمبر مرسلی یا ملک مقرّبی،و او را داخل بهشت گرداند،و هرکه را او خواهد از اهل خانه اش حتّی خادم که او را خدمت می کرده است (3).

سورة الزمر: از امام صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ زمر را بخواند، حق تعالی شرف دنیا و آخرت به او کرامت فرماید،و او را عزیز گرداند بی مال و خویشان،به حدّی که هرکه او را بیند از او مهابتی در دلش به هم رسد،و بدنش را بر آتش جهنّم حرام گرداند،و در بهشت از برای او هزار شهر بنا کند که در هر شهری هزار قصر باشد،و در هر قصری صد حوریّه،و از چشمه ها و حوران و درختان و میوه ها آنچه در قرآن وصف فرموده به او کرامت فرماید (4).

سورة المؤمن: از امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ حم مؤمن را در هر شب بخواند،خدا گناهان گذشته و آیندۀ او را بیامرزد،و ایمان را از او سلب

ص:253

ننماید،و آخرت او را بهتر از دنیا گرداند برای او (1).

سورة السجدة: از امام صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ حم سجده را بخواند،حق تعالی در قیامت او را نوری عطا فرماید آن قدر که چشم کار کند،و او را سرور و شادی در آن روز کرامت فرماید،و در دنیا به حالی باشد که دیگران آرزوی حال او کنند (2).

سورة الشوری: از امام صادق علیه السّلام منقول است:هرکه مداومت نماید بر تلاوت سورۀ حم عسق،چون در قیامت مبعوث شود روی او مانند برف سفید باشد،و مانند آفتاب نورانی باشد،و چون به نزد عرش آید حق تعالی فرماید:ای بندۀ مؤمن مداومت نمودی بر قرائت حم عسق و نمی دانستی چه ثواب دارد،اگر منزلت آن سوره و ثوابش را می دانستی هرگز از خواندن آن ملول نمی شدی،و اکنون جزای خود را خواهی دانست،ای ملائکه او را داخل بهشت گردانید،و از برای او قصری مقرّر ساخته ام از یاقوت سرخ،و درها و کنگره ها و درجه هایش از یاقوت سرخ است،و از لطافت از اندرون بیرون را می توان دید،و از بیرون اندرون را می توان دید،و در آن قصر دختران باکرۀ جوان از حورالعین و هزار کنیز و هزار غلام از پسران گوشواره در گوش پیوسته در حسن پاینده به او عطا کرده ام (3).

سورة الزخرف: از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:هرکه مداومت نماید بر قرائت سورۀ حم زخرف،خدا او را در قبر از جانوران زمین و از فشار قبر ایمن گرداند،و چون او را به مقام حساب بیاورند آن سوره بیاید و به امر الهی او را

ص:254

داخل بهشت گرداند (1).

سورة الدخان: از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ دخان را در نمازهای واجب و سنّت بخواند،حق تعالی او را در زمرۀ ایمنان مبعوث گرداند، و او را در سایۀ عرش خود جا دهد،و حساب او را آسان کند،و نامۀ او را به دست راست او دهد (2).

و به سند معتبر منقول است:شخصی به حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام عرض نمود چگونه شب قدر را بشناسم؟فرمود:چون ماه رمضان بیاید هر شب صد مرتبه سورۀ دخان را بخوان،و چون شب بیست و سوّم شود تصدیق خواهی کرد به آنچه سؤال نمودی (3).

سورة الجاثیة: از امام صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ جاثیه را بخواند، ثوابش آن است که جهنّم را نبیند،و آواز و خروشش را نشنود،و با رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله بوده باشد (4).

سورة أحقاف: از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه در هر شب یا هر جمعه سورۀ احقاف را بخواند،در دنیا خوفی به او نرسد،و از فزع روز قیامت ایمن گردد (5).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:سوره های حم ریاحین بهشتند،پس چون توفیق خواندن آنها بیابید خدا را حمد و شکر و سپاس بسیار کنید که توفیق

ص:255

تلاوت آنها به شما کرامت فرموده است،به درستی که بنده ای که از خواب برخیزد و در نماز حم بخواند،از دهانش نسیمی خوشبوتر از مشک خوش بو و عنبر بیرون آید،و حق تعالی رحم می کند تلاوت کننده و خوانندۀ این سوره ها را،و رحم می کند همسایگان و آشنایان و مصاحبان و خویشان او را در قیامت و عرش و کرسی،و ملائکۀ مقرّب از برای او استغفار می نمایند (1).

سورة محمّد صلّی اللّه علیه و آله: از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ الذین کفروا را بخواند گناه نکند،و در دین خود هرگز شک بهم نرساند،و به فقر هرگز مبتلا نشود، و هرگز از پادشاهی خوفی به او نرسد،و همیشه از شکّ و کفر محفوظ باشد تا بمیرد،و چون بمیرد حق تعالی هزار ملک به قبر او فرستد که نماز کنند،و ثواب نماز ایشان از او باشد،و چون از قبر بیرون آید آن هزار ملک او را مشایعت نمایند تا او را به محلّ ایمنان از خوفهای قیامت بدارند،و در امان خدا و رسول باشد (2).

سورة الفتح: از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:حفظ نمائید اموال و زنان و بنده های خود را به خواندن سورۀ انا فتحنا،البتّه کسی که بر خواندن این سوره مداومت نماید در روز قیامت منادی از جانب ربّ العزّه او را ندائی کند که همۀ خلایق بشنوند که:تو از بندگان مخلص مائی،ای ملائکه او را ملحق گردانید به بندگان شایستۀ من،و او را داخل بهشت کنید،و از شراب سر به مهر بهشت که به کافور ممزوج است به او بخورانید (3).

سورة الحجرات: از امام صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ حجرات را بخواند در هر شبی یا در هر روزی،در بهشت از جماعتی باشد که به زیارت رسول صلّی اللّه علیه و آله

ص:256

مشرّف می شوند (1).

سورة ق: از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:هرکه مداومت نماید سوره ق را در نمازهای واجب و سنّت،خدا روزی او را فراخ گرداند،و نامه اش را به دست راست او دهد،و او را حساب آسان بکند (2).

سورة الذاریات: از امام صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ ذاریات را در روز یا در شب بخواند،خدا امر معیشت او را به اصلاح آورد،و وسعت دهد روزی او را، و منوّر گرداند قبر او را به چراغی که نور بخشد تا روز قیامت (3).

سورة الطور: از امام محمّد باقر علیه السّلام و امام جعفر صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ طور را بخواند،حق تعالی خیر دنیا و آخرت را برای او جمع نماید (4).

سورة النجم: از حضرت از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ نجم را در هر شب یا در هر روز بخواند،در میان مردم به خیر و نام نیک تعیّش نماید،و گناهانش آمرزیده شود،و محبوب دلهای مردم گردد (5).

سورة اقتربت: از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ اقتربت الساعة را بخواند،چون از قبر بیرون آید بر ناقه ای از ناقه های بهشت سوار شود (6).

سورة الرحمن: از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:ترک مکنید قرائت سورۀ رحمان را و خواندن آن را در نماز،به درستی که این سوره در دل منافقان قرار نمی گیرد،و حق تعالی این سوره را در روز قیامت به بهترین صورتها در نهایت

ص:257

خوشبوئی به صحرای محشر حاضر می گرداند،و می آید در محلّ قرب و کرامت می ایستد،حق تعالی به او خطاب می فرماید که:کی در زندگانی دنیا تو را در نماز می خواند،و مداومت می نمود خواندن تو را؟می گوید:خداوندا فلان و فلان، پس حق تعالی روهای ایشان را سفید می گرداند،و می فرماید:هرکه را خواهید شفاعت نمائید،ایشان آن قدر که خواهند شفاعت می نمایند،پس به ایشان می گویند:داخل بهشت شوید و در هرجا که خواهید ساکن شوید (1).

و به سند معتبر از آن حضرت منقول است که:مستحبّ است بعد از نماز صبح در روز جمعه سورۀ الرحمن را بخوانی،و هر مرتبه که بگوئی فبأیّ آلاء ربّکما تکذّبان،بگوئی لا بشیء من آلائک ربّ اکذب (2).

و در حدیث معتبر دیگر فرمود:هرکه سورۀ الرحمن را بخواند،در هر مرتبه که بگوید فبأیّ آلاء ربّکما تکذّبان،بگوید لا بشیء من آلائک ربّ اکذّب،اگر در شب بخواند و در آن شب بمیرد شهید مرده باشد،و اگر در روز بخواند و در آن روز بمیرد شهید مرده باشد (3).

سورة الواقعة: از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه در هر شب جمعه سورۀ واقعه را بخواند خدا او را دوست دارد،و مردم را دوست او گرداند،و در دنیا بدحالی و فقر و احتیاج نبیند،و به هیچ آفتی و بلائی مبتلا نشود،و از رفقای حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام باشد،و این سوره مخصوص آن حضرت است (4).

و به سند معتبر دیگر از آن حضرت منقول است:هرکه مشتاق بهشت و وصف

ص:258

آن باشد سورۀ اذا وقعت را بخواند،و هرکه خواهد وصف جهنّم را ملاحظه نماید سورۀ الم سجده را بخواند (1).

و به سند صحیح از امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ واقعه را هر شب پیش از آنکه بخوابد بخواند،در قیامت روی او مانند ماه شب چهارده نورانی باشد (2).

و به سند معتبر از اسماعیل بن عبد الخالق منقول است که حضرت صادق علیه السّلام فرمود:پدرم بعد از نماز خفتن دو رکعت نماز نشسته می کردند،و در آن صد آیه می خواندند،و می فرمودند:هرکه این دو رکعت را بکند،و صد آیه در این دو رکعت بخواند او را در آن شب از غافلان ننویسند،اسماعیل گفت:حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام در این دو رکعت و تیره سورۀ اذا وقعت و قل هو اللّه احد می خواندند (3).

سورة الحدید و المجادلة: از امام صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ حدید و مجادله را در نماز فریضه بخواند و مداومت نماید،خدا او را عذاب نکند،و در خودش و اهلش بدحالی و احتیاج نبیند (4).

سورة الحشر: از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است:هرکه سورۀ حشر را بخواند، جمیع خلق خدا از بهشت و دوزخ و عرش و کرسی و حجب و آسمانهای هفت گانه و زمین های هفت گانه و هوا و باد و مرغان و درختان و کوهها و آفتاب و ماه و ملائکه همه بر او صلوات فرستند،و از برای او استغفار کنند،و اگر در آن روز یا در آن شب

ص:259

بمیرد با شهادت مرده باشد (1).

سورة الممتحنة: از حضرت علی بن الحسین علیهما السّلام منقول است:هرکه سورۀ ممتحنه را در نمازهای واجب و سنّت بخواند،خدا دل او را به ایمان امتحان نماید،و دیده اش را نور بدهد،و خود و فرزندانش به دیوانگی و فقر مبتلا نشوند (2).

سورة الصف: از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:هرکه مداومت نماید بر خواندن سورۀ صف در نمازهای واجب و سنّت،خدا او را در صفّ ملائکه و انبیاء جا دهد (3).

سورة الجمعة و المنافقین: از امام صادق علیه السّلام منقول است:واجب و لازم است بر هرکه از شیعۀ ما باشد که در نماز شام و خفتن شب جمعه سبّح اسم ربّک الأعلی بخواند،و در نماز ظهر سورۀ جمعه و منافقین بخواند،و چون چنین کند چنان باشد که به عمل حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله عمل نموده باشد،و ثواب او نزد خدا بهشت باشد (4).

سورة التغابن: از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ تغابن را در نماز واجبی بخواند،آن سوره در روز قیامت شفیع او باشد،و گواه عادلی باشد که شهادت دهد برای او نزد کسی که شهادت او را قبول فرماید،و از او جدا نشود تا او را داخل بهشت گرداند (5).

ص:260

و از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:هرکه سوره های مسبّحات را همه شب پیش از خواب بخواند،نمیرد تا قائم علیه السّلام را ادراک نماید،و اگر بمیرد او را در جوار حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله جا دهند (1).

سورة الطلاق و التحریم: از امام صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ طلاق و تحریم را در نماز واجبی بخواند،خدا او را در قیامت پناه دهد از خوف و اندوه،و از آتش جهنّم عافیت یابد،و او را داخل بهشت گرداند به سبب تلاوت کردن و محافظت نمودن حرمت این دو سوره؛زیرا که این دو سوره از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله اند (2).

سورة الملک: از امام صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ تبارک الذی بیده الملک را در شب در نماز واجب پیش از خواب بخواند،پیوسته در امان الهی باشد تا صبح شود،و روز قیامت در امان الهی باشد تا داخل بهشت شود (3).

و به سند معتبر از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:سورۀ ملک مانعه است که عذاب قبر را منع می کند،و نامش در تورات سورة الملک است،و هرکه در شب بخواند بسیار عبادت و تلاوت کرده و نیکو کرده است،و در آن شب او را از غافلان ننویسند،و به درستی که من در نماز و تیره بعد از نماز خفتن نشسته می خوانم،و پدرم در روز و شب هر دو می خواند،و هرکه این سوره را بخواند چون نکیر و منکر به قبر او درآیند چون از جانب پاهایش بیایند پاهایش به ایشان بگویند شما را از جانب ما راهی نیست؛زیرا که این بنده هر شب و روز بر ما می ایستاد و سورۀ ملک را می خواند،و چون از جانب شکمش بیایند شکمش به ایشان خطاب

ص:261

نماید که شما را از جانب من راهی نیست؛زیرا که این بنده هر شب و روز سورۀ ملک را تلاوت می نمود و بر من جاری می ساخت (1).

سورة ن و القلم: از امام صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ ن و القلم را در فریضه یا نافله بخواند،خدا او را ایمن گرداند،و هرگز به فقر مبتلا نشود،و چون بمیرد او را از فشار قبر نجات دهد (2).

سورة الحاقّة: از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:بسیار بخوانید سورۀ حاقّه را،به درستی که خواندنش در فرایض و نوافل از ایمان به خدا و رسول است؛زیرا که این سوره در واقعۀ حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام و معاویه علیه اللعنه نازل شده است،و هرکه این سوره را بخواند ایمان از او برطرف نشود تا هنگام مردن (3).

سورة المعارج: از امام صادق علیه السّلام منقول است که:بسیار بخوانید سورۀ سئل سائل را،هرکه این سوره را بسیار بخواند حق تعالی در قیامت از هیچ گناه او سؤال ننماید،و او را در بهشت با رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله ساکن گرداند (4).

سورة نوح: از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه ایمان به خدا و به خواندن قرآن دارد،باید سورۀ نوح را ترک ننماید،زیرا هر بنده ای که این سوره را از برای خدا در نماز واجبی و سنّتی بخواند،خدا او را در مساکن نیکوکاران ساکن گرداند،و سه بهشت دیگر او را کرامت فرماید،و دویست حوریّه و چهار هزار زن به او تزویج فرماید (5).

ص:262

سورة الجنّ: از امام صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ جن را بسیار بخواند، در دنیا از چشم جنّیان و دمیدنها و سحر و مکر ایشان محفوظ باشد،و در بهشت از رفقای حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله باشد (1).

سورة المزمل: از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ مزمّل را در نماز خفتن بخواند یا در نماز شب بخواند،شب و روز و آن سوره هر سه شاهد و گواه او باشند در قیامت،و خدا او را به زندگانی نیکو زنده دارد،و به مردن نیکو بمیراند (2).

سورة المدثّر: از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:هرکه در نماز واجب سورۀ مدثّر را بخواند،بر خدا لازم است که او را در جوار حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله جا دهد،و در زندگانی دنیا هرگز شقاوت او را درنیابد (3).

سورة لا اقسم: از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه مداومت نماید بر سورۀ لا اقسم و به آن عمل نماید،خدا او را با رسولش صلّی اللّه علیه و آله محشور گرداند به بهترین صورتها،و آن حضرت او را بشارت فرماید و بر رویش خندند تا از صراط و میزان بگذرد (4).

سورة الدهر: از امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ هل اتی علی الانسان را در هر صبح پنج شنبه بخواند،خدا به او هشتصد دختر باکره و چهار هزار زن و حور العین کرامت فرماید،و با حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله باشد (5).

ص:263

و به سند معتبر از علی بن عمر منقول است که:به خدمت حضرت امام علی النقی علیه السّلام رفتم در روز سه شنبه،حضرت فرمود:دیروز تو را ندیدم،گفتم:

نخواستم که روز دوشنبه حرکت کنم،فرمود:هرکه خواهد که خدا او را از شرّ روز دوشنبه نگاه دارد،باید در رکعت اوّل نماز صبح آن روز سورۀ هل اتی علی الانسان بخواند،چنانکه حق تعالی در آن سوره می فرماید که خدا ایشان را نگاه داشت از شرّ آن روز،و به استقبال ایشان فرستاد نصرت و خوشحالی و سرور و شادی را (1).

و در حدیث رجا بن ضحاک وارد شده است که:حضرت امام رضا علیه السّلام در صبح روز دوشنبه در رکعت اوّل سورۀ هل اتی علی الانسان می خواندند،و در رکعت دوّم سوره هل أتیک حدیث الغاشیه (2).

سورة و المرسلات و عمّ و النازعات: از امام صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ و المرسلات را بخواند،حق تعالی میان او و حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله آشنائی بیندازد،و هرکه هر روز سورۀ عمّ یتسائلون را بخواند از دنیا نرود تا توفیق زیارت کعبه را بیابد، و هرکه سورۀ نازعات را بخواند نمیرد مگر سیراب،و مبعوث نشود مگر سیراب،و داخل بهشت نشود مگر سیراب (3).

سورة عبس و کوّرت: از امام صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ عبس و تولّی و سورۀ اذا الشمس کوّرت را بخواند در حفظ الهی باشد از خیانت،و در سایۀ کرامت و مرحمت الهی باشد تا زنده باشد (4).

سورة الانفطار و المطفّفین و الانشقاق: از امام صادق علیه السّلام منقول است:هرکه

ص:264

سوره اذا السماء انفطرت و سورۀ اذا السماء انشقّت را در فریضه و نافله بسیار بخواند،و خدا هیچ حاجت او را رد ننماید،و او را هیچ مانعی از خدا دور نگرداند در آخرت،و پیوسته او نظر به کرامتهای الهی نماید،و خدا نظر رحمت به او بدارد تا از حساب خلایق فارغ شود (1).

و به سند دیگر از آن حضرت منقول است:هرکه در نماز واجب سورۀ ویل للمطفّفین بسیار خواند،خدا در قیامت برات ایمنی از آتش جهنّم به او کرامت فرماید،و او را بی حساب به بهشت برد (2).

سورة البروج: از امام صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ و السماء ذات البروج را در فرایض بخواند،چون سورۀ پیغمبران است حق تعالی او را در قیامت با پیغمبران و مرسلان و صالحان محشور گرداند،و با ایشان او را باز دارد (3).

سورة الطارق: از امام صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ و السماء و الطارق را در فرایض بخواند،او را در قیامت نزد خدا قدر و منزلت عظیم بوده باشد،و از رفقای پیغمبران باشد در بهشت (4).

سورة الأعلی: از امام صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سوره سبّح اسم ربّک الأعلی را در فریضه یا نافله بخواند،در روز قیامت به او گویند که از هر در از درهای بهشت که می خواهی داخل شو (5).

سورة الغاشیة: از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه مداومت نماید بر

ص:265

خواندن سورۀ هل أتیک حدیث الغاشیه در نماز واجب یا سنّت،خدا او را فرو گیرد به رحمت دنیا و آخرت و روز قیامت برات ایمنی از عذاب به او کرامت فرماید (1).

سورة الفجر: از امام صادق علیه السّلام منقول است که:بخوانید سورۀ فجر را در نمازهای فریضه و نافله که آن سورۀ امام حسین علیه السّلام است،و هرکه این سوره را بخواند در بهشت در جوار آن حضرت باشد (2).

سورة البلد: از امام صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ لا اقسم بهذا البلد را در نماز واجب بخواند،در دنیا از جملۀ صالحان معروف شود،و در آخرت معروف گردد که او را منزلت عظیم نزد حق تعالی هست،و در قیامت از رفقای پیغمبران و شهیدان و صالحان باشد (3).

سورة الشمس و اللیل و الضحی و أ لم نشرح: از امام صادق علیه السّلام منقول است:هرکه بسیار بخواند در روزی یا در شبی سورۀ و الشمس و سورۀ وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشی و سورۀ و الضحی و أ لم نشرح را،هر چیز که نزد او حاضر باشند در قیامت برای او شهادت بدهند،حتّی مو و پوست و گوشت و خون و عروق و عصبها و استخوانها و جمیع اعضای او،و حق تعالی بفرماید من شهادت شما را قبول کردم از برای بندۀ خود، ای ملائکه ببرید او را به بهشت،و هرجا که او اختیار نماید به او عطا کنید،گوارا باد فضل و رحمت من از برای بندۀ من (4).

سورة و التین: از امام صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ و التین را در فرایض و

ص:266

نوافل خود بخواند،عطا فرمایند از بهشت به او هرجا که بپسندد (1).

سورة العلق: از امام صادق علیه السّلام مروی است:هرکه در روز یا شب سورۀ اقرأ باسم ربّک بخواند،و در آن روز یا در آن شب بمیرد،چنان باشد که شهید مرده باشد،و خدا او را با شهیدان محشور گرداند،و چنان باشد که در راه خدا در لشکر رسول صلّی اللّه علیه و آله جهاد کرده باشد (2).

سورة القدر: به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سوره انّا أنزلناه فی لیلة القدر را بلند بخواند،چنان باشد که در راه خدا شهید شده باشد،و در خون خود دست و پا می زند و هرکه ده بار بخواند خدا هزار گناه از گناهان او را محو نماید (3).

و به روایت دیگر از آن حضرت منقول است که:هرکه سورۀ انّا أنزلناه را در نماز فریضه بخواند،منادی از جانب حق تعالی او را ندا فرماید:خدا گناهان گذشتۀ تو را آمرزید عمل را از سر بگیر (4).

و به سند معتبر از حضرت امیر المؤمنین صلوات اللّه علیه منقول است:هرکه پیش از طلوع آفتاب قل هو اللّه أحد و انّا أنزلناه را بخواند،در آن روز به گناهی مبتلا نشود هرچند شیطان سعی نماید (5).

و به سند معتبر از حضرت امام موسی کاظم علیه السّلام منقول است:به درستی که حق تعالی را در روز جمعه هزار نفحه و نسیم از رحمت خود هست،هر بنده را آنچه

ص:267

خواهد از آن عطا می فرماید،پس هرکه سورۀ انّا انزلناه فی لیلة القدر را بعد از عصر روز جمعه صد مرتبه بخواند حق تعالی آن نفحۀ رحمت را و مثل آن را به او عطا فرماید (1).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:چون ماه مبارک رمضان درآید هر شب هزار مرتبه سوره انّا أنزلناه را بخوان،و چون بیست و سوّم شود دل خود را محکم بدار و گوشهای خود را بگشا از برای شنیدن عجایب از آنچه خواهی دید.

و به سند معتبر از آن حضرت منقول است که:اگر کسی در شب بیست و سوّم ماه مبارک رمضان سورۀ انّا أنزلناه را هزار مرتبه بخواند،چون صبح کند یقین او محکم و شدید شده باشد به اعتراف نمودن به چیزی که مخصوص ماست از غرایب و فضایل،و نیست این مگر به سبب چیزی که در خواب مشاهده نماید (2).

و به سند معتبر از امام صادق علیه السّلام منقول است:هرکه جامۀ نوی ببرد،و سورۀ انّا أنزلناه را سی و شش مرتبه بخواند در هر مرتبه چون برسد به تنزّل الملائکه اندکی آب بردارد و بر جامه بپاشد پاشیدن سهلی،پس دو رکعت نماز در آن جامه بکند و دعا کند،در دعا بگوید:الحمد للّه الذی رزقنی ما أتجمّل به فی الناس و اواری به عورتی و اصلّی فیه لربّه و حمد الهی بکند،پیوسته در فراخی نعمت باشد تا آن جامه کهنه شود (3).

و به سند معتبر منقول است که چون حضرت امام رضا علیه السّلام جامۀ نوی می پوشیدند قدحی از آب می طلبیدند،و ده مرتبه سورۀ انّا أنزلناه،و ده مرتبه سورۀ قل هو اللّه أحد،و ده مرتبه سورۀ قل یا أیّها الکافرون بر آن ظرف می خواندند،و

ص:268

بعد از آن آب را بر جامه می پاشیدند،و می فرمودند:هرکه پیش از پوشیدن جامه چنین کند پیوسته در فراخی عیش باشد مادام که تاری از آن جامه باقی باشد (1).

و به سند معتبر از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام منقول است که:چون حق تعالی جامۀ نوی به کسی عطا فرماید،باید که وضو بسازد،و دو رکعت نماز بگذارد،و در هر رکعتی سورۀ حمد و آیة الکرسی و قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ و إِنّا أَنْزَلْناهُ بخواند،بعد از آن حمد کند خداوندی را که عورت او را به جامه پوشیده،و او را در میان مردم زینت بخشیده،و بسیار بگوید لا حول و لا قوّة الاّ باللّه،و کسی که چنین کند در آن جامه معصیت خدا نکند،و از برای او استغفار نماید،و بر او دعا و ترحّم کند (2).

و در روایت دیگر وارد شده است:هرکه قدحی برگیرد،و آبی در آن قدح بریزد،و سی و پنج مرتبه سورۀ انّا أنزلناه را بر آن قدح بخواند،و آب را بر جامۀ خود بپاشد،پیوسته در وسعت باشد تا آن جامه کهنه شود (3).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:از برای عوذه از بلاها سبوی تازه می گیری و از آب پر می کنی،و سی مرتبه سورۀ انّا انزلناه را بر آن سبوه می خوانی،پس آن سبو را می آویزی و از آن آب می خوری و وضو می سازی،و پیش از آنکه آبش تمام شود دیگر آب بر رویش می ریزی (4).

و به سند معتبر منقول است که:شخصی به حضرت صادق علیه السّلام عرض کرد که:

هشت دختر مرا بهم رسید،و روی پسر تا حال ندیده ام،دعا فرما که خدا مرا پسری کرامت فرماید،حضرت فرمود که:چون می نشینی که مشغول جماع شوی دست

ص:269

راست خود را بر طرف راست ناف زن بگذار،و هفت مرتبه سورۀ انّا أنزلناه را بخوان،و بعد از آن مشغول شو،و چون حمل ظاهر شود در هر شب هر وقت که از پهلو به پهلو گردی باز دست بر جانب راست نافش بگذار،و هفت مرتبه آن سوره را بخوان،آن شخص گفت چنین کردم هفت پسر از پی یکدیگر خدا مرا روزی کرد (1).

و به سند معتبر منقول است از ابی عمرو که گفت:بسیار حالم پریشان شد از فقر و احتیاج،به خدمت حضرت امام محمّد تقی علیه السّلام نوشتم حال خود را،حضرت فرمود که:مداومت کن بر قرائت سورۀ انّا أرسلنا نوحا الی قومه،من یک سال خواندم و اثری ندیدم،بار دیگر به خدمت حضرت نوشتم حال خود را،و عرض کردم که از خواندن آن سوره نفعی به من نرسید،حضرت به من نوشتند:آن را که یک سال خوانده ای کافی است،الحال سورۀ انّا انزلناه بخوان،من چنین کردم بعد از اندک زمانی ابن ابی داود قرضم را ادا کرد،و وظیفه برای من و عیالم مقرّر کرد،و مرا وکیل کرد،و به بصره فرستاد،و پانصد درهم برای من مقرّری قرار داد.

و من از بصره نامه نوشتم به خدمت حضرت امام علی نقی علیه السّلام و به علی بن مهزیار دادم و فرستادم،و در آن نامه نوشتم که به پدرت حال خود را عرض کردم،و به من چنین نوشتند و عمل کردم،و حالم خوب شده است،می خواهم بفرمائید آیا اکتفا کنم در خواندن سورۀ انّا انزلناه در نمازهای واجب و سنّت یا در غیر نماز هم می باید خواند،اندازه و قدرش را بفرمائی که چه مقدار می باید خواند؟حضرت نوشتند که:هیچ سوره از قرآن را ترک مکن نه کوچک و نه بزرگ،و از خواندن انا انزلناه در شبانه روزی صد مرتبه کافی است (2).

ص:270

و به سند متبر از حضرت امام موسی کاظم علیه السّلام منقول است:هرکه ده مرتبه بعد از نماز عصر سورۀ انّا انزلناه بخواند،مثل اعمال جمیع خلایق از ثواب به او کرامت می فرمایند (1).

و به سند معتبر منقول است که:حضرت امام محمّد تقی علیه السّلام چون در ماه تازه داخل می شدند،در روز اوّل ماه دو رکعت نماز می کردند،در رکعت اوّل بعد از حمد سی مرتبه قل هو اللّه أحد،و در رکعت دوّم بعد از حمد سی مرتبه انّا أنزلناه فی لیلة القدر می خواندند،و بعد از نماز به آنچه میسّر بود تصدّق می نمودند،و سلامتی آن ماه را به این عمل می خریدند (2).

و به سند معتبر منقول است که ابو علی بن راشد به خدمت حضرت امام علی نقی علیه السّلام عرض نمود که:شما به محمّد بن الفرج نوشته بودید،بهترین سوره ها که در نماز واجب خوانند انّا أنزلناه و قل هو اللّه احد است،و بر من دشوار است این دو سوره در نماز صبح بخوانم،حضرت فرمود:بر تو گران نباشد و اللّه که فضیلت در این دو سوره است (3).

و به سند صحیح منقول است که:حمیری به خدمت حضرت صاحب الامر نوشت که:از آباء شما به ما رسیده است حدیثی که عجب دارم از کسی که انّا انزلناه در نمازش نمی خواند چگونه نمازش مقبول می شود،و روایت دیگر رسیده است که:نمازی که در آن قل هو اللّه احد نخوانند مزکّی و مقبول نیست،و روایت دیگر رسیده است:هرکه در نمازهای واجبی سورۀ همزه را بخواند خیر دنیا به او می دهند،پس آیا جایز است که همزه را بخواند و آن دو سوره را ترک نماید؟

ص:271

حضرت در جواب نوشتند که:ثواب این سوره ها که به شما رسیده است حقّ است،و اگر سوره ای را که ثوابی در آن به شما رسیده باشد ترک کنید و قل هو اللّه احد و انّا انزلناه بخوانید از برای فضیلت این دو سوره،ثواب این دو سوره را می یابید با ثواب آن سوره ای که ترک کرده اید،و اگر غیر این دو سوره را بخوانید هم جایز است و نماز شما تمام و کامل است،و لیکن ترک افضل کرده خواهید بود (1).

سورة البینة: از امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ لم یکن را بخواند از شرک بیزار شود،و دین پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله برای او کامل شود،و در قیامت داخل مؤمنان کامل مبعوث شود،و خدا او را حساب آسان نماید (2).

سورة الزلزلة: به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:ملال بهم مرسانید از خواندن اذا زلزلت الارض زلزالها،به درستی که هرکه در نمازهای نافله این سوره را بخواند هرگز خدا او را به زلزله و به صاعقه و به آفتهای عظیم دنیا مبتلا نگرداند،و او را به این آفتها نمیراند،و در وقت جان کندن ملک بزرگواری از جانب پروردگارش به نزد او بیاید و بالای سرش بنشیند،و به ملک موت از جانب حق تعالی بگوید به رفق و مدارا سر کن با دوست خدا که خدا را به خواندن سوره اذا زلزلت بسیار یاد می کرد،و آن سوره نیز سفارش به ملک موت کند.

پس ملک موت گوید:حق تعالی مرا امر کرده است که سخن او را بشنوم،و اطاعت او بکنم،و تا مرا امر نکند قبض روحش ننمایم،پس ملک موت نزد او باشد تا پرده ای از پیش دیدۀ آن مؤمن برگیرند و جای خود را در بهشت ببیند،و بعد از دیدن او را امر نماید که قبض روحم بکن،پس ملک موت در نهایت ملایمت و

ص:272

آسانی قبض روح او بکند،و هفتاد هزار ملک روح او را مشایعت کنند،و به زودی به بهشت رسانند (1).

و به سند معتبر از حضرت امام رضا علیه السّلام منقول است که:حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله فرمود:هرکه چهار مرتبه سورۀ اذا زلزلت بخواند،چنان است که تمام قرآن را خوانده است (2).

سورة العادیات: از امام صادق علیه السّلام منقول است:هرکه مداومت نماید بر خواند سورۀ و العادیات،با حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام محشور شود،و در بهشت از رفقای آن حضرت باشد (3).

سورة القارعة: از امام محمّد باقر علیه السّلام مروی است:هرکه سورۀ قارعه را بسیار تلاوت نماید،خدا او را از فتنۀ دجّال در دنیا و از حرارت جهنّم در آخرت امان بخشد (4).

سورة التکاثر: از حضرت امام صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ تکاثر را در نماز واجب بخواند،حق تعالی ثواب صد شهید برای او بنویسد،و هرکه در نافله بخواند ثواب پنجاه شهید برای او بنویسد،و در نماز واجبش چهل صف از ملائکه با او نماز کنند (5).

و به سند معتبر از آن حضرت منقول است که حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله فرمود:هرکه سورۀ الهیکم التکاثر را در وقت خواب بخواند،خدا او را از عذاب قبر نگاه دارد (6).

ص:273

سورة العصر: از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است:هرکه سورۀ و العصر را در نمازهای نافله بخواند،خدا در روز قیامت با روی نورانی و دندان خندان و چشم روشن و خوشحال مبعوث گرداند تا او را داخل بهشت کند (1).

سورة الهمزة: از امام صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ ویل لکل همزه را در نمازهای فریضه بخواند،خدا فقر را از او دور کند،و روزی او را فراخ گرداند،و او را به مرگ بد نمیراند (2).

سورة الفیل و قریش: از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه در نمازهای واجب سورۀ أ لم تر کیف را بخواند،برای او شهادت دهند در قیامت هر دشت و کوهی و کلوخی که او از جملۀ نمازگزارندگان بوده است،و حق تعالی ندا فرماید:

راست گفتید شهادت شما را قبول کردم،ای ملائکه او را بی حساب به بهشت برید که من او را و عمل او را دوست می دارم (3).

و ایضا از آن حضرت منقول است:هرکه سوره لایلاف را بسیار تلاوت نماید، چون مبعوث شود بر اسبی از اسبان بهشت سوار شود تا بر مائدۀ نور بنشیند (4).

بدان که مشهور میان علما آن است که یکی از این دو سوره را به تنهائی در نماز واجب نمی توان خواند،بلکه اگر خوانند باهم می باید خواند،و همچنین است حکم و الضحی و أ لم نشرح.

سورة الماعون: از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ أ رأیت الذی یکذّب بالدین را در نمازهای فریضه و نافله بخواند،از جماعتی باشد

ص:274

که خدا نماز و روزۀ ایشان را قبول فرموده است،و او را در قیامت به اعمال دنیا حساب نکند (1).

سورة الکوثر: از حضرت جعفر صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ انا أعطیناک الکوثر را در نمازهای فریضه و نافله بسیار بخواند،خدا در قیامت او را از حوض کوثر آب دهد،و او را زیر درخت طوبی در جوار حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله جا دهد (2).

سورة الجحد: از امام صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ قل یا أیّها الکافرون و قل هو اللّه أحد را در نماز فریضه بخواند،خدا او را و پدر و مادرش را بیامرزد،و اگر شقی باشد نام او را از دیوان اشقیا محو و در دیوان سعدا بنویسد،و او را در دنیا سعادتمند بدارد،و شهید بمیراند،و شهید مبعوث کند (3).

و به سند صحیح از امام صادق علیه السّلام منقول است:پدرم می فرمود:قل هو اللّه أحد ثلث قرآن است،و قل یا أیّها الکافرون ربع قرآن است (4).

و به سند معتبر از آن حضرت منقول است:هرکه وقتی که به رخت خواب رود قل یا ایّها الکافرون و قل هو اللّه أحد بخواند،خدا برات بیزاری از شرک از برای او بنویسد (5).

و به سند معتبر از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام منقول است که:حضرت رسول علیه السّلام در سفری نماز کردند،و ما به آن حضرت اقتدا کردیم،در رکعت اوّل قل یا ایّها

ص:275

الکافرون خواندند،و در رکعت دوّم قل هو اللّه أحد،و چون فارغ شدند فرمودند:

از برای شما ثلث قرآن و ربع قرآن را خواندم (1).

و به سند صحیح از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:ترک مکن خواندن قل هو اللّه أحد و قل یا أیّها الکافرون را در هفت نماز:در نافله صبح،و دو رکعت اوّل نافله ظهر،و دو رکعت اوّل نافلۀ شب،و نماز احرام،و نماز صبح اگر هوا بسیار روشن شده باشد و سوره طولانی نتوانی خواند،و نماز طواف (2).

و در روایت دیگر وارد شده است که:در این نمازها همه در رکعت اوّل قل هو اللّه أحد می خواند مگر نافلۀ صبح که در رکعت اوّل قل یا أیّها الکافرون می خواند (3).

سورة النصر: از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ اذا جاء نصر اللّه را در نماز فریضه یا نافله بخواند،خدا او را بر جمیع دشمنان نصرت دهد،و چون از قبر بیرون آید با او نامه ای باشد گویا،و در آن نامه امان از صراط و از آتش جهنّم و صدای جهنّم بوده باشد،و بر هر چیز که بگذرد او را بشارت به نیکی دهند تا داخل بهشت شود،و از برای او در دنیا از اسباب خیر آن قدر حق تعالی بگشاید که به خاطرش خطور نکرده و آرزوی آن نداشته باشد (4).

سورة تبّت: از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:چون سورۀ تبّت یدا ابی لهب را بخوانید،لعن و نفرین کنید بر ابو لهب که او از جملۀ تکذیب کنندگان بود،و

ص:276

تکذیب پیغمبر و آنچه آورده است می نمود (1).

سورة الاخلاص: از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ قل هو اللّه احد را یک مرتبه بخواند،حق تعالی بر او برکت فرستد،و هرکه دو مرتبه بخواند حق تعالی به او و بر اهلش برکت فرستد،و هرکه سه مرتبه بخواند حق تعالی به او و به اهلش و به همسایگانش برکت دهد،و هرکه دوازده مرتبه بخواند خدا در بهشت دوازده قصر از برای او بنا کند،و کاتبان اعمال به یکدیگر گویند بیائید برویم و به قصرهای برادر خود نظر کنیم،و هرکه صد مرتبه بخواند خداوند عالمیان گناهان بیست و پنج سال او را بیامرزد به غیر خون ناحق و مال مردم،و کسی که چهارصد مرتبه بخواند خدا او را اجر چهارصد شهید کرامت فرماید،از شهیدانی که اسبانشان را پی کرده باشند و خونشان را ریخته باشند،و کسی که هزار مرتبه بخواند در یک شبانه روز،نمیرد تا جای خود را در بهشت ببیند،یا دیگری برای او ببیند (2).

و به سند معتبر دیگر از آن حضرت منقول است:چون حضرت رسالت پناه صلّی اللّه علیه و آله بر سعد بن معاذ نماز خواند،فرمودند:هفتاد هزار ملک بر او نماز کردند که جبرئیل در میان ایشان بود،از جبرئیل پرسیدم:به چه عمل مستحقّ این شده بود که شما بر او نماز کنید؟گفت:به سبب اینکه قل هو اللّه احد می خواند ایستاده و نشسته و سواره و پیاده و در رفتن و در برگشتن (3).

و به سند معتبر از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است:هرکه صد مرتبه قل هو اللّه

ص:277

احد را در وقت خواب بخواند،خدا گناه پنجاه ساله او را بیامرزد (1).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که فرمود:خود را حفظ نمائید از شرّ مردم به خواندن سورۀ قل هو اللّه احد،رو به جانب راست خود کن و بخوان،و به جانب چپ رو کن و بخوان،و به جانب راه خود رو کن و بخوان،و رو به پشت سر کن و بخوان،و به جانب بالای سر کن و بخوان،و به جانب پائین نظر کن و بخوان،و اگر خواهی که نزد حاکمی بروی چون نظرت بر او افتد سه مرتبه بخوان،و هریک مرتبه که بخوانی یک انگشت را عقد کن از دست چپ،و انگشتان را چنین نگاه دار تا از نزد او بیرون آئی (2).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه یک روز بر او بگذرد و پنج نماز بکند،و در آن پنج نماز قل هو اللّه احد نخواند،به او خطاب کنند که:ای بندۀ خدا تو از نمازگزاران نیستی (3).

و به سند دیگر از آن حضرت منقول است:هرکه بر او یک هفته بگذرد،و قل هو اللّه احد در آن هفته نخواند و بمیرد،بر دین ابو لهب مرده باشد (4).

و در حدیث دیگر فرمود:هرکه او را مرضی پیش آید یا شدّتی رو دهد،و قل هو اللّه احد را از برای دفع آن نخوانده،او از اهل آتش است (5).

و در حدیث دیگر فرمود:هرکه ایمان به خدا و روز قیامت داشته باشد،باید که بعد از نماز واجب خواندن قل هو اللّه احد را ترک نکند،به درستی که هرکه بعد از

ص:278

نماز فریضه قل هو اللّه احد بخواند خدا به او خیر دنیا و آخرت کرامت فرماید،و گناه او و پدر و مادر او و فرزندان پدر و مادر او را بیامرزد (1).

و به سند معتبر از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام منقول است:هرکه سورۀ قل هو اللّه احد را بعد از نماز صبح یازده مرتبه بخواند،در آن روز گناهی بر او لازم نشود هرچند بینی شیطان بر خاک مالیده شود (2).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:کسی که به رختخواب رود و یازده مرتبه سورۀ قل هو اللّه أحد بخواند،خدا خانۀ او و خانۀ همسایگانش را حفظ نماید (3).

و به سند معتبر از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام منقول است:هرکه در وقت خواب قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ بخواند،حق تعالی پنجاه هزار ملک موکّل گرداند که او را حراست نمایند در آن شب (4).

و از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام منقول است که حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله فرمود:هرکه در وقت خواب سورۀ قل هو اللّه احد را بخواند،گناه پنجاه ساله اش آمرزیده شود (5).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه یک مرتبه قل هو اللّه احد را بخواند،چنان باشد که ثلث قرآن و ثلث تورات و ثلث انجیل و ثلث زبور را خوانده باشد (6).

ص:279

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:حق تعالی به عوض فدک به حضرت فاطمه علیه السّلام اطاعت تب را کرامت فرمود که تب مطیع آن حضرت باشد،پس هرکه حضرت فاطمه علیه السّلام و فرزندان او را دوست دارد و تبی بهم رساند،و هزار مرتبه سورۀ قل هو اللّه احد را بخواند،و به حقّ فاطمه علیه السّلام سؤال نماید زوال تب را،به امر الهی زایل می گردد (1).

و حضرت امام رضا علیه السّلام فرمود:هرکه را صداعی یا غیر آن عارض شود دستهای خود را بگشاید و سورۀ فاتحه و قل هو اللّه احد و قل اعوذ برب الناس و قل اعوذ برب الفلق بخواند و دست بر روی خود بکشد آن آزار برطرف شود (2).

سورة المعوّذتین: به سند معتبر از امام صادق علیه السّلام منقول است که:سبب نزول معّوذتین آن بود که حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله تب به هم رسانیدند،جبرئیل این دو سوره را آورد و تعویذ آن حضرت کرد (3).

و به سند معتبر از صابر منقول است که:حضرت صادق علیه السّلام امامت کردند در نماز شام و معوذتین خواندند،و بعد از فارغ شدن فرمودند که:این دو سوره از قرآن است (4).

و از حضرت امام رضا علیه السّلام به سند معتبر منقول است:هرکه در حدّ صباوت و طفولیّت تعهّد نماید در هر شبی خواندن قل اعوذ بربّ الفلق و قل أعوذ برب الناس را هریک سه مرتبه،و قل هو اللّه را صد مرتبه و اگر نتواند پنجاه مرتبه،حق تعالی از او دور گرداند دیوانگی و مرضهائی را که عارض اطفال می شود،و استسقا و فساد

ص:280

معده و غلبۀ خون را تا سنّ پیری،مادام که تعهّد و مداومت بر این نماید (1).

و از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:هرکه در سه رکعت وتر معوذتین و قل هو اللّه أحد بخواند،به او خطاب کنند که:ای بندۀ خدا بشارت باد تو را که خدا وتر تو را قبول کرد (2).

و به سند صحیح از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه بعد از نماز جمعه سوره حمد را یک مرتبه،و هریک از معوذتین و قل هو اللّه احد را هفت مرتبه،و آیة الکرسی،و آیۀ سخره،و آخر سورۀ برائة لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ تا آخر سوره هریک را یک مرتبه بخواند،کفّاره گناهان او باشد از جمعه تا جمعه (3).

و از معمّر بن خلاّد منقول است که:در خدمت حضرت امام رضا علیه السّلام بودم در راه خراسان،و وکیل خرج آن حضرت بودم،مرا امر فرمود که غالیه ای درست کن، چون درست کردم و در شیشه کردم،حضرت را بسیار خوش آمد،فرمود:ای معمّر چشم حقّ است از برای رفع تأثیر چشم در کاغذی سورۀ حمد و قل هو اللّه احد و معوذتین را بنویس،و در غلاف شیشۀ غالیه بگذار (4).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که فرمود:تأثیر چشم زدن حقّ است،و ایمن نیستی که چشم تو در خودت یا در دیگری تأثیر کند،پس اگر از تأثیر چشم ترسی،سه مرتبه بگو ما شاء اللّه لا قوّة الاّ باللّه العلیّ العظیم،و اگر یکی از شما زینتی کند خوش آینده باشد،چون از منزل خود بیرون رود قل اعوذ برب الفلق و

ص:281

قل اعوذ برب الناس بخواند که از چشم به او ضرر نرسد (1).

و از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:کسی که در خواب ترسد،در وقت خواب معوذتین و آیة الکرسی بخواند (2).

نمی رسند:صاحب سلطنتی که ظلم و جور و تعدّی کند،و کسی که در دین غلو کند و از دین خارج شود (1).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که فرمود:امّید نجات دارم از برای جمعی از این امّت که حقّ ما را شناسند،مگر یکی از سه طایفه:صاحب سلطنتی که جور کند،و کسی که به خواهش خود بدعتها در دین کند،و فاسقی که علانیه گناهان کند و پروا نکند (2).

و به سند معتبر از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:در قیامت آتش جهنّم با سه کس سخن خواهد گفت:با امیر،و قاری،و صاحب مال،به امیر خواهد گفت:

ای آن کسی که خدا تو را سلطنت و استیلا داد و بر زیر دستان خود عدالت نکردی، پس او را می رباید مانند مرغی که دانه کنجد را برباید.و به قاری می گوید:ای آن کسی که خود را در نظر مردم زینت به خوبی می دادی،و در حضور الهی معصیت او می نمودی،پس او را می رباید.و به مال دارد می گوید:ای آن کسی که خدا به تو دنیای واسع و مال بسیار داده بود،و اندکی از آن را از تو قرض طلبید ندادی و بخل ورزیدی،پس او را می رباید (3).

و از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام منقول است که:بر دین خود حذر نمائید از صاحب سلطنتی که گمان کند طاعت او طاعت خداست،و معصیت او معصیت خداست،و دروغ می گوید؛زیرا که طاعت مخلوق جایز در معصیت خالق،و طاعتی لازم نیست از برای کسی که معصیت خدا کند،و وجوب اطاعت مخصوص خدا و رسول صلّی اللّه علیه و آله و اولوالامر است که ائمّۀ معصومین علیهم السّلام اند،و حق تعالی برای

ص:283

این امر فرموده است به اطاعت رسول صلّی اللّه علیه و آله؛زیرا که او معصوم و مطهّر است از گناه، و امر به معصیت نمی کند،و امر به اطاعت اولوالامر نموده است برای آنکه ایشان معصوم و مطهّرند از بدیها و گناهان،و مردم را امر به معصیت نمی کنند (1).

و در حدیث دیگر از آن حضرت منقول است که فرمود:در جهنّم آسیائی هست که در گردش است،پرسیدند:چه چیز را خرد می کند یا امیر المؤمنین؟فرمود:

علمای فاجر،و قاریان فاسق،و جبّاران ظالم،و وزیران خائن،و رؤساء و سرکرده های کذاب را (2).

و در حدیث دیگر فرمود:حق تعالی شش کس را به شش خصلت عذاب می کند:عربان را به تعصّب،و اربابان و اصحاب مزارع را به تکبّر،و امرا و سلاطین را به جور و ستم،و فقها و علما را به حسد،و تاجران را به خیانت،و اهل روستا را به نادانی و جهالت (3).

و به اسانید معتبره منقول است که حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله فرمود:هفت کس را من لعن کرده ام،و هر پیغمبر اجابت کرده شده ای که پیش از من بوده است بر ایشان لعنت کرده اند:کسی که در کتاب خدا چیزی زیاده کند،و کسی که قضا و قدر خدا را تکذیب نماید،و کسی که مخالفت سنّت من نماید و بدعت پیدا کند،و کسی که چیزی را حلال گرداند از ظلم بر عترت من و غصب حقّ ایشان کند که خدا حرام گردانیده است،و کسی که به جبر تسلّط بر مردم به هم رساند،برای آنکه عزیز کند جمعی را که خدا ایشان را ذلیل گردانیده،و ذلیل کند جمعی را که خدا عزیز گردانیده،و کسی که اموال مشترک مسلمانان را به تنهائی متصرّف شود و این را

ص:284

حلال داند،و کسی که حرام گرداند امری را که خدا حلال گردانیده است (1).

و به سند معتبر از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است:اوّل کسی که داخل جهنّم می شود امیر صاحب تسلّطی است که عدل نکند،و مال داری است که حق خدا را ندهد،و فقیری است که فخر و تکبّر کند (2).

و به سند معتبر از حضرت امام رضا علیه السّلام منقول است که:چون والیان دروغ می گویند و حکم ناحق می کنند،باران از آسمان محبوس می شود،و چون پادشاهان جور و ظلم می کنند دولتشان پست می شود،و چون مردم منع زکات می نمایند چهارپایان هلاک می شوند (3).

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:امیر نمی شود کسی بر ده کس یا زیاده مگر آنکه چون او را به قیامت بیاورند دستش در گردنش غل باشد،پس اگر نیکوکار باشد دستش را می گشایند،و گر بدکار و ظالم باشد غل دیگر بر او می افزایند (4).

و به سند دیگر از آن حضرت منقول است:هرکس سرکردۀ جماعتی شود،و در میان ایشان نیکو سلوک نکند،خدا او را در کنار جهنّم به هر روزی که حاکم ایشان بوده است هزار سال حبس نماید (5).

و به سند معتبر منقول است که زیاد قندی به خدمت حضرت صادق علیه السّلام آمد، حضرت از او پرسیدند:ای زیاد از جانب خلفای جور والی شده ای؟گفت:بلی یا ابن رسول اللّه مرا مروّتی هست و مالی جمع نمی کنم،و آنچه به هم می رسانم با

ص:285

برادران مؤمن خود مواساة می کنم،و برادرانه با ایشان صرف می کنم،حضرت فرمود:اگر چنین می کنی در هنگامی که نفس تو را به ظلم بر مردم خواند و قدرت بر ایشان داشته باشی یاد آور قدرت خدا را بر عقوبت تو در روزی که آنچه به مردم کرده ای از ظلم از ایشان گذشته است،و گناهش برای تو باقی مانده است (1).

و به سند معتبر از امام صادق علیه السّلام منقول است:خدا برای کسی که سلطنتی به او داده مدتّی از شبها و روزها و ماهها و سالها مقرّر فرموده است،پس اگر در میان مردم عدالت می کند حق تعالی امر می فرماید ملکی را که به فلک دولت ایشان موکّل است که فلک ایشان را دیر بگرداند،و به این سبب دراز می شود روزها و شبها و ماهها و سالهای دولت ایشان،و آنها که جور و ظلم می کنند و عدالت نمی کنند،امر می فرماید زود بگرداند،پس به زودی روزها و ماهها و سالهای دولت ایشان منقضی می شود (2).

و به سند معتبر منقول است که امیر المؤمنین علیه السّلام به نوف بکالی فرمود:وصیّت مرا قبول کن،هرگز نقیب و سرکرده و صاحب حکم و عشّار و طمغاچی مشو (3).

و به سند معتبر منقول است حضرت امام رضا علیه السّلام فرمود که:عدالت و نیکی کردن علامت دوام نعمت است (4).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:سه کسند که ایشان مقرّب ترین خلق خواهند بود نزد حق تعالی در روز قیامت تا خدا از حساب خلایق فارغ گردد:شخصی که قدرتش در حالت غضب باعث نشود که ظلم کند بر کسی که زیر دست اوست،و شخصی که در میان دو کس حکم کند یا راه رود و یک جو به

ص:286

طرف هیچ یک مایل نکند،و شخصی که حق را بگوید خواه بر ضرر خواه بر نفع خود (1).

و به سند معتبر از آن حضرت منقول است که:عدل شیرین تر و گواراتر است از آبی که تشنه بیابد،و چه بسیار فراخ است و موجب وسعت و رفاهیت می گردد عدل اگرچه اندکی باشد (2).

و در حدیث دیگر فرمود:عدالت از عسل شیرین تر،و از کره نرم تر،و از مشک خوشبوتر است (3).

و از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است که:پدرم در وقت فوت مرا وصیّت فرمود:ای فرزند زنهار بپرهیز از ظلم کسی که یاوری بر تو به غیر از خدا نیابد (4).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه صبح کند و قصد ظلم کسی در خاطر نداشته باشد،خدا گناهان او را در آن روز بیامرزد،مگر آنکه خونی را به ناحق بریزد،یا مال یتیمی را به حرام بخورد (5).

و به اسانید صحیحه از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است:بپرهیزید از ظلم که ظلمات روز قیامت است،یعنی موجب تاریکی آن روز می گردد (6).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:هیچ احدی ظلم نمی کند مگر آنکه خدا او را به سبب آن ظلم مبتلا می گرداند در خودش یا در مالش یا فرزندانش (7).

ص:287

و در حدیث دیگر فرمود:حق تعالی وحی نمود به پیغمبری از پیغمبرانش که در مملکت پادشاه جبّاری بود که برو بنزد این جبّار و بگو من تو را عامل نکرده ام بر ریختن خونها و گرفتن اموال مردم،بلکه تو را برای این قدرت داده ام که بازداری از من صدای نالۀ مظلومان را،به درستی که من ترک نخواهم کرد فریادرسی ایشان را در ظلمی که بر ایشان شده است اگرچه کافر باشند (1).

و در حدیث دیگر فرمود:که مظلوم از دین ظالم بیشتر می گیرد از آنچه ظالم از مال مظلوم می گیرد،بعد از آن فرمود:کسی که بدی به مردم می کند بداند که بدی نسبت به او هم واقع شده،به درستی که نمی درود فرزند آدم مگر چیزی را که می کارد،هیچ کس از تلخ شیرین ندرویده و از شیرین تلخ ندرویده است (2).

و حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود که:بد توشه ای است برای روز قیامت تعدّی نمودن،و ظلم کردن بر مردم (3).

و به سند معتبر منقول است که:شخصی به حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام گفت:

از زمان حجّاج تا حال من والی مردم شده ام،آیا توبۀ من قبول هست؟حضرت جواب نفرمودند،بار دیگر اعادۀ سؤال کرد،حضرت فرمودند:توبه ات مقبول نیست تا به هر صاحب حقّی حقّش را ادا ننمائی (4).

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است:هرکه ظالمی بر کسی کرده باشد و او را نیابد که تدارک آن بکند،از برای او استغفار نماید تا کفّارۀ آن ظالم شود (5).

ص:288

و به سند معتبر از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام منقول است:هر والی که محتجب شود از مردم که کارسازی ایشان نکند،حق تعالی در قیامت حوائج او را بر نیاورد،و اگر هدیّه ای از مردم بگیرد دزدی کرده است،و اگر رشوه بگیرد مشرک است (1).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه متولّی امری از امور مسلمانان بشود،و ایشان را ضایع بگذارد،خدا او را ضایع بگذارد (2).

و در این باب احادیث بسیار است،و چون به عامّۀ خلق فایده ندارد،در این باب به همین اکتفا می نمائیم،و کسی که آداب امرا و حکّام خواهد رجوع نماید به نامه های شافیه که حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام به عمّال و امرای اطراف نوشته اند، خصوصا نامۀ طولانی که برای مالک اشتر نوشته اند،و نامه ای که به سهل بن حنیف،و به محمّد بن ابی بکر نوشته اند.

و بدان که حق تعالی هرکس را در این دنیا سلطنتی داده،چنانچه منقول است که:کلّکم راع و کلّکم مسؤول عن رعیّته،در قیامت از سلوک او با رعیّتش سؤال خواهد فرمود،چنانچه پادشاهان را بر رعایای خود استیلا داده،و امیران و وزیران را بر بعضی از رعایا استیلا داده،و ارباب مزارع و اموال را بر جمعی از برزگران،و اصحاب بیوت و خدم و ازواج و اولاد را بر غلامان و کنیزان و خدمتکاران و زنان و فرزندان حکم و زیادتی کرامت فرموده،و او را واسطۀ رزق ایشان گردانیده،و علما را راعی طالبان علم ساخته،و ایشان را رعیّت علما گردانیده،و هرکس را بر بعضی از حیوانات مسلّط کرده،و هر شخصی را بر قوی و اعضا و جوارح خود والی ساخته که ایشان را به امری بدارد که موجب عقوبت ایشان در آخرت نشود،و

ص:290

اعمال و اخلاق و عبادات را نیز محکوم هرکس ساخته و امر به رعایت آنها نموده.

پس هیچ کس در دنیا نیست که بهره ای از ولایت و حکومت نداشته باشد،و جمعی در تحت فرمان او داخل نباشد،و در معاشرت با هر صنفی از ایشان عدلی و جوری می باشد،و هرکس درخور آنچه او را استیلا داده اند نعمتی به او کرامت نموده اند،و درخور آن نعمت شکر از او طلبیده اند،و شکر هر نعمتی موجب مزید و فور آن نعمت می گردد،و شکر هریک از اینها آن است به نحوی که خدا فرموده با آنها معاشرت نماید،و حقوقی که حق تعالی برای ایشان مقرّر فرموده رعایت نماید،و چون چنین کند حق تعالی آن نعمت را زیاده می گرداند،و اگر کفران کند سلب می نماید.

چنانچه پادشاهان اگر در قدرت و استیلای خود شکر کنند،و رعایت حال رعیّت و حقوق ایشان بکنند ملک ایشان پاینده می ماند،و الاّ به زودی زایل می گردد،چنانچه گفته اند که ملک با کفر باقی می ماند،و با ظلم باقی نمی ماند.و همچنین در باب کسی که صاحب غلامان و خدمتکاران باشد،اگر با ایشان ظلم کند و حقّ ایشان را مرعی ندارد به زودی استیلای او بر ایشان برطرف می شود،و اگر عالمی با رعیّت خود بد سلوک نماید به زودی علم را از او سلب می نمایند،و الاّ علمش را می افزایند،و اگر آدمی اعضا و جوارح خود را به معاصی الهی بدارد به زودی آن اعضا به بلاها مبتلا می شود و از او زایل می شود انتفاع از آنها،و عقاب و ثواب آخرت از برای هریک از رعایت و عدم رعایت این حقوق است.

و اگر کسی تفصیل این حقوق را خواهد رجوع نماید به حدیث طویلی که از حضرت علی بن الحسین علیهما السّلام در باب حقوق وارد شده است،و ترجمه ای که والد فقیر علیه الرحمة و الغفران در شرح من لا یحضر آن حدیث را نموده اند که بر جمیع حقوق مشتمل است،و این رساله گنجایش زیاده از این بسط ندارد.

ص:291

که خدا خواهد می فرستد (1).

و به اسانید معتبره از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:حق تعالی وحی نمود به حضرت داود که:بنده ای از بندگان حسنه ای می کند،و به سبب آن بهشت را برای او مباح می گردانم،داود گفت:خداوندا آن حسنه کدام است؟فرمود:بر بندۀ مؤمن من خوشحالی و سروری داخل گرداند اگرچه به یک دانه خرما باشد،داود گفت:خداوندا سزاوار است کسی را که تو را شناسد که امّید خود را از تو قطع نکند (2).

و به سند معتبر دیگر از آن حضرت منقول است:هرکه مؤمنی را خوشحال کند حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله را خوشحال کرده،و هرکه حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله را خوشحال و مسرور کند خدا را مسرور و خوشنود کرده است،و همچنین اگر مؤمنی را غمگین و آزرده کند خدا و رسول را به خشم آورده است (3).

و در حدیث دیگر فرمود:محبوب ترین اعمال نزد حق تعالی ادخال سرور است بر مؤمن،به اینکه در گرسنگی او را سیر گرداند،یا کربی و غمی را از خاطر او رفع نماید،یا قرضش را ادا کند (4).

و از سدیر صرّاف منقول است که:در خدمت حضرت صادق علیه السّلام بودم،حقّ مؤمن نزد آن حضرت مذکور شد،حضرت رو به من کردند و فرمودند:می خواهی برای تو بیان کنم مرتبه و منزلت مؤمن را نزد خدا؟گفتم:بلی،فرمود:چون حق تعالی قبض روح بندۀ مؤمن می فرماید دو ملک که بر او موکّل بوده اند به آسمان

ص:293

می روند و می گویند:پروردگارا این بندۀ تو نیکو بنده ای بود،به طاعت تو مسارعت می نمود،و از معصیت تو احتراز می کرد،و تو قبض روح او نمودی،ما را بعد از او به چه چیز امر می فرمائی؟خداوند عظیم الشأن فرماید که:بروید به دنیا و نزد قبر بندۀ من باشید،و تمجید و تسبیح و تهلیل و تکبیر من کنید،و ثواب آنها را برای بنده من بنویسید تا او را از قبر مبعوث گردانم.

پس فرمود:می خواهی دیگر بگویم از فضیلت مؤمن؟گفتم:بلی،فرمود:چون حق تعالی مؤمن را از قبرش مبعوث می گرداند،با او از قبرش مثالی و صورتی بیرون می آید،و پیش او روان می شود،پس مؤمن هر هولی از اهوال قیامت را که می بیند آن مثال به او می گوید جزع مکن و مترس و اندوهناک مشو،بشارت باد تو را به سرور و کرامت از جانب حق تعالی،و با او می آید تا به مقام حساب،و حق تعالی او را حساب آسان می فرماید،و امر می فرماید او را به بهشت برید،و باز آن مثال در پیش او می رود،پس مؤمن به او می گوید:خدا تو را رحم کند چه نیکو مصاحبی بودی که با من از قبر بیرون آمدی پیوسته مرا بشارت می دادی به سرور و کرامت از جانب خدا تا آنکه مرا به بهشت رسانیدی تو کیستی؟آن مثال گوید:من آن سرورم که بر برادر مؤمن داخل کردی در دنیا،خدا مرا از آن سرور خلق نموده که تو را بشارت دهم (1).

و به سند معتبر از مشمعل منقول است که:سالی به حج رفتم،و به خدمت حضرت صادق علیه السّلام رسیدم،فرمود:از کجا می آئی؟گفتم:به حج آمده بودم، فرمود:می دانی که حج چه ثواب دارد؟گفتم:نه مگر آنکه بفرمائی،فرمود:بنده چون هفت شوط طواف این خانه می کند و دو رکعت نماز طواف می گذارد،و سعی

ص:294

میان صفا و مروه می کند،حق تعالی از برای او شش هزار حسنه می نویسد،و شش هزار گناه از او محو نماید،و شش هزار درجه از برای او بلند می کند،و شش هزار حاجت از حاجت های دنیا و آخرت او را برمی آورد،گفتم:فدای تو گردم چه بسیار است این ثواب؟فرمود:می خواهی تو را خبر دهم به چیزی که ثوابش از این بیشتر است؟گفتم:بلی،فرمود:قضای حاجت مؤمن بهتر است از ده حج (1).

و در حدیث دیگر فرمود:هرکه حاجت مؤمنی را برآورد حق تعالی او را ندا فرماید که:بر من است ثواب تو،و راضی نمی شوم از برای تو به غیر بهشت (2).

و به سند معتبر از مفضّل منقول است که امام صادق علیه السّلام فرمود که:بشنو آنچه می گویم و عمل نما به آن،و خبر ده به آن بلند مرتبگان برادران مؤمنت را،گفتم:

فدای تو گردم کیستند ایشان؟فرمود:آنها که رغبت می نمایند در قضای حوائج برادران مؤمن خود،بعد از این فرمود:هرکه یک حاجت برادر مؤمن خود را روا کند حق تعالی در قیامت صد هزار حاجت او را روا کند که یکی از آنها دخول بهشت باشد،و یکی دیگر آن باشد که خویشان و آشنایان و برادران خود را که ناصبی نباشند داخل بهشت کند (3).

و در حدیث دیگر منقول است که به مفضّل فرمود:حق تعالی جمعی از خلقش را برگزیده است از برای قضای حوائج فقیران شیعیان ما که ثواب ایشان را بهشت کرامت فرماید،اگر می توانی خود را از آن جماعت کن (4).

و به روایت دیگر فرمود:قضای حاجت مؤمن بهتر است نزد من از بیست حج

ص:295

که در هر حجّی صاحبش بیست هزار درهم صرف نماید (1).

و به سند معتبر از حضرت امام موسی کاظم علیه السّلام منقول است:کسی که برادر مؤمنش در حاجتی به نزد او بیاید رحمتی است از خدا به جانب او فرستاده است، پس اگر قبول کند موجب دوستی و ولایت ما می گردد،و ولایت ما به ولایت خدا موصول است،و اگر او را رد کند و حاجتش را برنیاورد،و قدرت بر آن داشته باشد،حق تعالی در قبرش بر او ماری از آتش مسلّط کند که ابهامش را گزد تا روز قیامت،خواه در قیامت خدا او را عذاب کند خواه بیامرزد،و اگر آن طالب حاجت او را معذور دارد حالش بدتر خواهد بود (2).

و از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:مؤمنی که حاجتی از برادر مؤمنش بر او وارد شود،و قدرت بر روا کردن حاجت او نداشته باشد،و دلش غمگین شود بر اینکه قدرت بر قضای حاجت برادر مؤمن خود ندارد،حق تعالی به سبب آن غم و اهتمام او را داخل بهشت کند (3).

و از حضرت امام موسی کاظم علیه السّلام منقول است:خدا را بندگان در زمین هست که سعی می کنند در قضای حاجتهای مردم،ایشان ایمانند در روز قیامت،و هرکه برادر مؤمن خود را خوشحال و شاد کند خدا دل او را در قیامت فرح و شادی کرامت فرماید (4).

و از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:هرکه راه رود در حاجت برادر مؤمنش هفتاد و پنج هزار ملک بال مرحمت بر او بگسترانند،و هر قدمی که بردارد

ص:296

حق تعالی حسنه ای در نامۀ عملش بنویسد،و گناهی از او کم کند،و درجه ای از برای او بلند کند،و چون از حاجت او فارغ شود ثواب حجّی و عمره ای به او کرامت فرماید (1).

و از حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام منقول است:هرکه اعانت نماید و به فریاد رسد برادر مؤمن غمگین مضطر خود را در هنگامی که بسیار به مشقّت و سختی افتاده باشد،و غم او را زایل کند،و اعانت او نماید بر برآوردن حاجتش،حق تعالی برای او واجب کند هفتاد و دو رحمت را که به یک رحمت امور معیشت دنیای او را به اصلاح آورد،و هفتاد و یک رحمت دیگر را از برای او ذخیره نماید که به آنها دفع نماید از او فزعها و اهوال روز قیامت را (2).

و در حدیث دیگر فرمود:هرکه اعانت نماید مؤمنی را،حق تعالی از او دفع نماید هفتاد و سه کرب و مشقّت را،یکی را در دنیا،و هفتاد و دو کرب از کربهای عظیم قیامت در هنگامی که همه کس مشغول حال خود باشند (3).

و در حدیث دیگر فرمود:کسی که غمی و مشقّتی از خاطر برادران مؤمن پریشان خود بردارد،خدا حاجتهای دنیا و آخرتش را برآورد،و کسی که عیب مؤمنی را بپوشاند،حق تعالی هفتاد عیب از عیبهای دنیا و آخرت او را بپوشاند،و خدا در اعانت مؤمن است مادامی که مؤمن در اعانت برادر مؤمن خود است،پس منتفع شوید به موعظه ها،و رغبت نمائید در خیرات (4).

و به سند معتبر دیگر فرمود:هرکه ترک یاری برادر مؤمن خود بکند،و قدرت بر

ص:297

آن داشته باشد،البتّه خدا او را در دنیا و آخرت خوار کند (1).

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است:هرکه از مؤمنی شدّتی و المی از شدّتهای دنیا را بردارد،حق تعالی هفتاد و دو شدّت و الم از المهای دنیا را از او دور گرداند (2).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:چهارکس اند که حق تعالی در قیامت نظر رحمت به سوی ایشان می فرماید:کسی که شخصی از او چیزی خریده باشد و پشیمان شده رد کند و او قبول نماید،و کسی که مضطرّی را فریاد رسد،و کسی که بنده ای را آزاد کند،و کسی که عزبی را کدخدا کند (3).

و امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود:هرکه رد نماید از مسلمانان ضرر آبی را یا ضرر آتشی را یا ضرر دشمنی را،خدا گناهان او را بیامرزد (4).

و از امام صادق علیه السّلام منقول است:شخصی را ملائکه در قبرش زنده کردند و نشانیدند و گفتند که:ما صد تازیانه از عذاب الهی بر تو می زنیم،گفت:طاقت ندارم،ایشان یکی کم کردند گفت:طاقت ندارم،و همچنین کم می کردند تا به یک تازیانه رسید،و گفتند:از این یک تازیانه چاره ای نیست،پرسید:به چه سبب این تازیانه را بر من می زنید؟گفتند:برای آنکه روزی بی وضو نماز کردی،و بر ضعیفی گذشتی او را یاری نکردی،پس تازیانه از عذاب بر او زدند که قبرش پر از آتش شد (5).

ص:298

و به سند معتبر دیگر از آن حضرت منقول است:هر مسلمانی که نزد مسلمانی بیاید در حاجتی،و او قادر بر قضای حاجت باشد و نکند،حق تعالی او را در قیامت سرزنش و تعییر شدید بکند،و به او بگوید که:برادر مؤمن من آمد به نزد تو در حاجتی که قضای آن حاجت را به دست تو گذاشته بودم،و قادر بر آن بودی و نکردی،به سبب کمی رغبت و خواهش ثواب آن،به عزّت خود که به سوی تو نظر نمی کنم در هیچ حاجتی،خواه تو را عذاب کنم و خواه بیامرزم (1).

و در حدیث دیگر فرمود:حق تعالی قسم به ذات مقدّس خود خورده است که خائنی را در جوار رحمت خود جا ندهد،سائل پرسید خائن کیست؟فرمود:کسی که از مؤمنی ذخیره نماید درهمی را یا منع نماید از او چیزی از امور دنیا را،راوی گفت:پناه می برم به خدا از غضب او،حضرت فرمود:خدا قسم خورده است که سه طایفه را در بهشت ساکن نگرداند،کسی که بر خدا رد کند و سخن او را قبول ننماید،یا کسی که سخن امام حقّی را رد نماید،یا کسی که حقّ مؤمنی را حبس نماید،راوی گفت که:زیادتی مال خود را به او بدهد؟فرمود که:از جان خود و روح خود به او بدهد،و اگر جان خود را بخل کند بر برادر مؤمن خود،یعنی ملاحظۀ عرض و اعتبار خود نماید و حاجت او را بر نیاورد،شیطان در نطفۀ او شریک شده بوده است (2).

و در حدیث دیگر فرمود:هرکه منع نماید از مؤمنی چیزی را که به آن محتاج باشد آن مؤمن،و او قادر باشد که آن چیز را از جانب خود یا از جانب غیر به او برساند،حق تعالی او را در صحرای محشر بدارد با روی سیاه و چشمان ازرق و

ص:299

دستهای در گردن بسته،پس گویند که:این خائنی است که با خدا و رسول خیانت کرده است،بعد از آن فرماید او را به جهنّم برند (1).

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است:هرکه منع کند صاحب حاجتی را،و قادر بر قضای حاجت او باشد،مثل گناه گمرکچیان بر آن لازم شود،پرسیدند:گناه گمرکچی چیست؟فرمود که:در هر شب و روزی خدا و ملائکه و جمیع خلق او را لعنت می کنند،و کسی که خدا او را لعنت کند او را یاوری نیست (2).

او پرسید بر در چه کس بود؟گفت:آن مؤمن بود گفتم مولایم در خانه نیست،آن مولا ساکت شد و پروائی نکرد از برگشتن آن مؤمن،و غلام خود را ملامتی نکرد بر آن کار،و هیچ یک از آن سه نفر آزرده نشدند از برگشتن آن مؤمن،و مشغول سخن خود شدند.

چون روز دیگر شد بامداد آن مؤمن باز به در خانه آمد،دید که ایشان از خانه بیرون آمده اند،و به جانب مزرعۀ خود می روند،بر ایشان سلام کرد و گفت:من با شما بیایم؟گفتند:بلی و عذری از او نخواستند از برگشتن روز گذشته،و آن مؤمن مرد پریشان محتاج فقیری بود،در اثنای راه ابری بر بالای سر ایشان پیدا شد،گمان کردند باران خواهد آمد به سرعت روان شدند،ناگاه منادی از میان ابر ندا کرد:ای آتش ایشان را بگیر،و من جبرئیلم رسول پروردگار عالمیان،ناگاه آتشی از میان ابر نازل شد آن سه نفر را ربود و سوخت،آن مرد فقیر ترسان و حیران و متعجّب ماند، و سبب آن واقعه را ندانست.

پس برگشت و به خدمت حضرت یوشع آمد،و قصّه را نقل کرد،یوشع گفت:

خدا بر ایشان غضب کرد بعد از آنکه از ایشان راضی بود به سبب کاری که نسبت به تو کردند،و واقعۀ ایشان را نقل فرمود،آن مرد گفت:من ایشان را حلال کردم،و از ایشان عفو نمودم،یوشع فرمود:اگر این عفو تو پیش از نزول عذاب بود نفع می کرد،امّا در این ساعت نفعی نمی کند،شاید بعد از آن نفعی به ایشان برساند (1).

و به سند معتبر از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:هر مسلمانی که به نزد مسلمانی بیاید به زیارت او،یا حاجتی به او داشته باشد و او در خانه باشد،و رخصت ندهد که او داخل خانه شود و برای او بیرون نیاید،پیوسته در لعنت خدا

ص:301

باشد تا آن مؤمن را ملاقات نماید (1).

و به سند معتبر از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است:هرکه نظر کند به سوی مؤمنی که او را بترساند،خدا او را بترساند در روزی که پناهی و سایه ای غیر از سایۀ مرحمت او نباشد (2).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه بترساند مؤمنی را به سلطنت و استیلای خود برای اینکه مکروهی به او برساند،جای او در آتش جهنم است،و اگر بترساند و مکروه را برساند در جهنّم با فرعون و آل فرعون باشد (3).

و در حدیث دیگر فرمود:هرکه اطاعت نماید بر ضرر مؤمنی به نصف کلمه در قیامت چون درآید حق تعالی در میان دو چشمش نوشته باشد که او ناامید است از رحمت من (4).

و به اسانید معتبره منقول است که حق تعالی می فرماید:هرکه بندۀ مؤمن مرا ذلیل کند چنان است که علانیه با من محاربه و جنگ کرده است (5).

و به سند معتبر از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:در جهنّم کوهی هست که آن را صعدا می گویند،و در صعدا وادی هست که آن را سقر می نامند،و در سقر چاهی هست که آن را هبهب می گویند،و هر وقت که پرده از آن چاه برمی گیرند اهل جهنّم از گرمی آن به فریاد می آیند،و در آن چاه است منازل جبّاران (6).

ص:302

و به سند معتبر از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام منقول است:حلال نیست مسلمانی را که مسلمانی را بترساند (1).

و به سند معتبر از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است:هرکه دستی بر مؤمنی زند که او را ذلیل گرداند،یا طپانچه بر روی او زند،یا چیزی نسبت به او واقع سازد که کراهت از آن داشته باشد،ملائکه او را لعنت کنند تا او را راضی گرداند و توبه و استغفار کند،پس زینهار تعجیل مکنید در ایذای احدی از خلق شاید که او مؤمن باشد و شما ندانید،و بر شما باد به تأنّی و نرمی که تندی کردن از حربه های شیطان است،و هیچ چیز نزد خدا محبوب تر نیست از حلم و نرمی و تأنّی (2).

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است:هرکه بر روی مسلمانی طپانچه بزند، حق تعالی در قیامت استخوانهای او را از هم بپاشد،و آتش را بر او مسلّط کند،و او را غل کرده به آتش جهنّم برند،و هرکه تازیانه ای در پیش پادشاه جابری یا حاکم ظالمی به دست گیرد،خدا آن تازیانه را در قیامت ماری کند که طولش هفتاد هزار ذرع باشد،و در جهنّم بر او مسلّط گرداند،و کسی که سعی نماید در ضرر مؤمنی به سوی ظالمی،و بد او را بگوید،و به او مکروهی نرسد،حق تعالی اعمالش را حبط نماید،و اگر مکروهی یا آزاری به او برسد،خدا او را در طبقۀ هامان در جهنّم جا دهد (3).

و به سند معتبر منقول است که:حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله پرسید:چه حال دارد صاحب حکمی که جور کند بر رعیّت خود و اصلاح ایشان ننماید؟فرمود:چهارم شیطان و قابیل و فرعون خواهد بود.

ص:303

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:شخصی که مؤمنی را بکشد به ناحق، وقت مردن به او می گویند:اگر خواهی یهودی بمیر،و اگر خواهی نصرانی بمیر،و اگر خواهی مجوسی بمیر (1).

و به سندهای معتبر از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:گناهکارترین مردم نزد خدا کسی است که کسی را به ناحق بزند یا بکشد (2).

و در حدیث دیگر فرمود:شما را فریب ندهد حال کسی که دست به خون مسلمان گشوده،به درستی که او را کشنده ای هست که هرگز نمی میرد که آن آتش جهنّم است (3).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:آدمی در دین خود هست مادام که مرتکب خون حرامی نشود،و کسی که عمدا مؤمنی را بکشد توفیق توبه نمی یابد (4).

و از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است که:شخصی را در قیامت خواهند آورد با قدر محجمه ای از خون،پس او گوید:من و اللّه کسی را نکشته ام،و شریک در خون کسی نگشته ام،حق تعالی به او فرماید که:فلان بندۀ مرا به بد یاد کردی و آن سخن شهرت کرد و باعث کشتن او شد (5).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:سه کسند که داخل بهشت نمی شوند:

کسی که خونی بریزد،یا شراب بخورد،یا سخن چینی بکند (6).

ص:304

و از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:اوّل چیزی که حق تعالی در آن حکم می فرماید در قیامت خون مسلمانان است،پس اوّل مرتبه دو پسر آدم را حاضر می کنند در میان ایشان حکم می کنند،دیگر هرکه خونی کرده باشد بعد از آن در میان مردم حکم می کنند،و هرکه کشته شده قاتل خود را می آورد،و خونش را بر روی او می ریزد،و می گوید که:این مرا کشته،پس او انکار نمی تواند کرد (1).

و در حدیث دیگر فرمود:حق تعالی وحی فرمود به حضرت موسی علیه السّلام که:بگو به گروه بنی اسرائیل زینهار اجتناب نمائید از کشتن کسی به غیر حق،هرکه یک کسی را در دنیا می کشد من در جهنّم او را صد هزار مرتبه می کشم مثل آن کشتن (2).

و از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:هرکه مؤمنی را عمدا بکشد،خدا جمیع گناهان کشته شده را بر کشنده اش بنویسد،و کشته شده از گناهان بدر آید (3).

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است فرمود:به حقّ خداوندی که مرا به حق فرستاده است،اگر جمیع اهل آسمان و زمین شریک شوند در خون مسلمانی یا راضی باشند به آن،خدا همه را بر رو در آتش جهنّم افکند (4).

و از امام صادق علیه السّلام منقول است که:شخصی در قیامت به نزد شخصی بیاید در هنگامی که مردم در حساب باشند و او را به خون آلوده کند،او گوید:ای بندۀ خدا مرا با تو چکار بود؟گوید:در فلان روز یک کلمه گفتی و اعانت بر کشتن من کردی (5).

ص:305

نسبت به تو واقع می سازد از اضرار و عقوبت (1).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:چون نمرود حضرت ابراهیم علیه السّلام را بعد از انداختن به آتش از ملک خود بیرون کرد،داخل ملک پادشاهی از پادشاهان قبط شد،و صندوقی ساخته بود،و حضرت ساره را در صندوق کرده بود که کسی را بر او نظر نیفتد،در ملک آن پادشاه به عشّاری رسید،چون آمد که عشور مال حضرت ابراهیم را بگیرد،گفت:در صندوق را بگشا ببینم در صندوق چه چیز هست؟حضرت ابراهیم علیه السّلام فرمود:هرچه خواهی حساب کن و عشورش را بگیر،او گفت:راضی نمی شوم تا در صندوق را نگشائی،چون صندوق را گشود پرسید:این کیست؟فرمود که:زن من و دختر خالۀ من است،عشّار چون حسن و جمال او را مشاهده نمود حقیقت حال را به پادشاه عرض نمود،پادشاه گفت:همه را به حضور آور.

چون حضرت ابراهیم علیه السّلام به مجلس پادشاه داخل شد،پادشاه گفت:در صندوق را بگشا،فرمود:حرمت و دخترخالۀ من در این صندوق است،و هرچه با خود دارم فدا می دهم که در صندوق را باز نکنم،پادشاه مغالبه نمود و در صندوق را گشود،چون حسن و جمال حضرت ساره را مشاهده نمود دست دراز کرد، حضرت ابراهیم عرض کرد:خداوندا دست او را از حرمت من حبس کن،در حال دست پادشاه خشک شد نتوانست که به ساره رساند،و نتوانست که به سوی خود برگرداند، پادشاه گفت:خدای تو با دست من چنین کرده؟ابراهیم علیه السّلام گفت:بلی خداوند من صاحب غیرت است،و حرام را دشمن می دارد،و او حائل شد میان تو و حرمت من،گفت:دعا کن خدا دست مرا برگرداند اگر اجابت تو بکند من

ص:307

متعرّض زن تو نشوم،حضرت دعا فرمود دستش صحیح شد.

باز نظر کرد به ساره دست دراز کرد،باز حضرت ابراهیم علیه السّلام دعا کرد،دستش خشکید تا سه مرتبه چنین شد،در مرتبۀ سوّم که دستش برگشت،حضرت ابراهیم را تعظیم و تکریم بسیار نمود،و گفت به هرجا که خواهی برو،امّا از تو حاجتی دارم،ابراهیم علیه السّلام فرمود:چه حاجت است؟گفت کنیزک قبطیّۀ خوش روی عاقلی دارم می خواهم رخصت فرمائی که او را به ساره دهم خدمت او کند،پس هاجر مادر اسماعیل را به ساره بخشید،و حضرت ابراهیم روانه شد،پادشاه به مشایعت ابراهیم علیه السّلام بیرون آمد،و ابراهیم پیش می رفت و پادشاه از عقب می رفت از برای تعظیم حضرت ابراهیم علیه السّلام،در اثنای راه وحی رسید به حضرت ابراهیم که:

بایست و پیش روی پادشاه جبّار راه مرو،حضرت ایستاد و به پادشاه گفت:

خداوندم در این ساعت به من وحی فرستاد که تو را تعظیم کنم و مقدّم دارم و از عقب تو راه روم،پادشاه گفت:شهادت می دهم که خداوند تو مهربان و بردبار و صاحب کرم است (1).

و حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله به حضرت امیر المؤمنین وصیت نمود که:هشت کسند اگر ذلیل و خوار شوند ملامت نکنند مگر خود را:کسی که به سفره ای حاضر شود که او را نخوانده باشند،و مهمانی که بر صاحب خانه تحکّم کند،و کسی که طلب خیر از دشمنان خود نماید،و کسی که از ایشان طلب فضل و احسان نماید،و کسی که خود را در میان دو کس داخل کند در سری که در میان ایشان باشد و او را داخل در آن سر نکرده باشند،و کسی که استخفاف نماید به پادشاه و صاحب سلطنتی،و کسی که در جائی نشیند که اهل بیت نشستن در آنجا نداشته باشد،و کسی که با

ص:308

کسی سخن گوید که او گوش ندهد و از او سخن نشنود (1).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:سه کس اند که هرکه با ایشان مبالغه و منازعه می کند ذلیل می شود:پدر،و پادشاه،و قرض خواه (2).

و به سند معتبر از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:حق سبحانه و تعالی می فرماید:منم خداوندی که به جز من خداوندی نیست،و من خلق کرده ام پادشاهان را،و دلهای ایشان در دست من است،هر قومی که اطاعت من می کنند دلهای پادشاهان را بر ایشان مهربان می کنم،و هر قومی که معصیت من می کنند، دلهای پادشاهان را بر ایشان به خشم می آورم،پس مشغول مشوید به نفرین و دشنام ایشان،و توبه کنید به درگاه من از گناهان خود تا دلهای ایشان را به سوی شما میل دهم و مهربان گردانم (3).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:چون خدا خیر رعیّتی را می خواهد بر ایشان پادشاه مهربانی می گمارد،و از برای او وزیر عادلی مهیّا و میسّر می گرداند (4).

و به سند معتبر از حضرت امام موسی کاظم علیه السّلام منقول است که به شیعیان خود فرمود:ای گروه شیعیان خود را ذلیل مکنید به ترک اطاعت پادشاه خود،پس اگر عادل باشد دعا کنید خدا او را باقی بدارد،و اگر جابر و ظالم باشد از خدا سؤال نمائید که او را اصلاح نماید،به درستی که صلاح شما در صلاح شما است،و به درستی که پادشاه عادل به منزلۀ پدر مهربان است،پس نخواهید از برای او آنچه از

ص:309

برای خود می خواهید،و دشمن دارید از برای او آنچه از برای خود دشمن می دارید (1).

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است:هرکه اطاعت پادشاه نمی کند اطاعت خدا نکرده است؛زیرا که حق تعالی می فرماید:خود را به مهلکه میندازید (2).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه متعرّض پادشاه جابری شود،و به سبب آن به بلیه مبتلا شود،خدا او را در آن بلا اجر ندهد،و بر آن شدّت او را صبر عطا نفرماید (3).

اوّل:اعانت ایشان در ظلم نمودن،چه بسیار ظاهر است که بسیاری خلطۀ با ایشان بدون اعانت ایشان در بعضی از ظلمها میسّر نمی شود.

دوّم:میل قلبی و محبّت ایشان چه به کثرت معاشرت دوستی و محبّت بهم می رسد،و حق تعالی می فرماید که:رکون و میل مکنید به سوی ظالمان که آتش شما را مس می کند،و اخبار در نهی از مراودۀ ایشان بسیار است.

سوّم:راضی بودن به افعال قبیحۀ ایشان،و این نیز به کثرت معاشرت حاصل می شود،و کسی که به ظلمی راضی می شود در آن ظلم شریک است.

چهارم:آنکه به کثرت مشاهدۀ اطوار ناپسندیدۀ ایشان قبایح احوالشان از نظرشان محو می شود،بلکه مستحسن می نماید،و موجب میل و رغبت این کس به آن اعمال و افعال می شود،و به زودی این کس به آنها مبتلا می شود.

پنجم:آنکه در مجالس ایشان نامتعارف بودن خوش نما نیست به حسب عرف، و تعارف مجلس ایشان آن است که هر باطلی که بگویند،و هر قبیحی که اراده نمایند،ایشان را مدح و تحسین کنند،و این عین نفاق و افتراء بر خدا و رسول است.

ششم:آنکه اگر ظلمی در مجلس ایشان شود منع نمی توان نمود عرفا،و کسی که خواهد مصاحب هم شرب باشد مؤیّد قول ایشان نیز می باید بگوید،و در این ضمن ترک نهی از منکر به عمل می آید که از جملۀ گناهان کبیره است.

هفتم:آنکه بقای ایشان را بر ظلم می خواهد تا خود نزد ایشان معزّز باشد،یا به سبب محبّت ایشان عزّت می خواهد و این نیز جایز نیست.

هشتم:آنکه در خانه های شبهۀ ایشان داخل می باید شد،و بر بساطهای شبهۀ ایشان می باید رفت،و از لقمه های شبهۀ ایشان می باید خورد،و اینها همه موجب قساوت قلب است،بلکه به کثرت خلطه و مصاحبت علم به حرمت آنها بهم

ص:311

می رسد و بی شبهه حرام می شود،و باز می باید تصرّف کرده اغماص نمود،و مفاسد دیگر بسیار است که این رساله گنجایش ذکر آنها را ندارد،و بر این مضامین احادیث بسیار است.

چنانچه به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:بخیل را راحت نمی باشد،و حسود را لذّت نمی باشد،و پادشاهان را وفا نمی باشد،و دروغگو را مروّت نمی باشد،و سفیه و بی خرد را بزرگی نمی باشد (1).

و به سند معتبر از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:پادشاهان از جمیع مردمان بی وفاترند،و دوست و یار ایشان از همه کس کمتر است (2).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:اگر دوستی داشته باشی و به ولایت و حکومتی برسد،و او را برده یک آنچه بیشتر با تو سلوک می کرد بیابی، پس او دوست بد نیست برای تو (3).

و به سند معتبر از حضرت امام موسی کاظم علیه السّلام منقول است که:چهار چیز است که دل را فاسد می کند،و موجب قساوت قلب می شود،و نفاق را بر دل می رویاند،چنانچه آب درخت را می رویاند:لهو و ساز و غنا شنیدن،و فحش گفتن،و در خانۀ پادشاهان رفتن،و طلب صید کردن (4).

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است:هرکه ملازم پادشاهان شود مفتن می گردد،و هر قدر به پادشاهان نزدیک تر می شود از خدا دورتر می گردد (5).

ص:312

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:صاحب ورع و پرهیزکار آن است که از محارم الهی بپرهیزد،و از شبهه ها اجتناب نماید،و اگر از شبهه ها اجتناب ننماید به حرام می افتد به نادانی،و کسی که منکری را ببیند و انکار آن نکند با آنکه قادر بر آن باشد،پس دوست داشته است که خدا را معصیت کنند،و هرکه دوست دارد خدا را معصیت کنند با خدا علانیه دشمنی کرده است،و کسی که بقای ظالمان را خواهد،پس دوست می دارد که خدا را معصیت کنند،و حال آنکه حق تعالی حمد کرده است خود را بر هلاک کردن ظالمان (1).

و به سند معتبر از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام منقول است:ظلم کننده و کسی که در ظلم اعانت او می نماید و کسی که به ظلم او راضی است هر سه شریکند در ظلم (2).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که حضرت عیسی فرمود به گروه بنی اسرائیل:اعانت می کنید ظالم را بر ظلم که فضل شما باطل می شود (3).

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است:هرکه مدح کند پادشاه جابری را و نزد او فروتنی و شکستگی کند از برای طمع دنیا،قرین آن ظالم باشد در جهنّم،و هرکه دلالت کند ظالمی را بر ظلمی قرین هامان باشد در جهنّم،و هرکه از جانب ظالمی خصومت کند یا اعانت او نماید،چون ملک موت به نزد او بیاید بگوید بشارت باد تو را به لعنت خدا و آتش جهنّم (4).

و به سند معتبر از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است که:حاضر مباشید در

ص:313

مجلسی که پادشاه جابری به ظلم و عدوان کسی را زند یا کشد،یا ظلمی بر او کند اگر یاری او نکید؛زیرا که یاری و نصرت مؤمن بر مؤمن واجب است در هنگامی که حاضر باشید،و اگر حاضر نباشید و مطّلع نشوید بر شما حجّت تمام نخواهد بود (1).

و به سند معتبر از محمّد بن مسلم منقول است که حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام روزی گذشتند دیدند که من نزد قاضی از قاضیان مدینه نشسته ام،روز دیگر به خدمت آن حضرت رفتم،فرمود:آن چه مجلس بود که دیروز نشسته بودی؟گفتم:

فدای تو گردم آن قاضی مرا اکرام می نماید،و گاهی نزد او می نشینم،حضرت فرمود:چه چیز تو را ایمن کرده است از اینکه لعنتی بر او نازل شود از جانب خدا و جمیع اهل آن مجلس را فراگیرد.

و حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام در وقت وفات امام حسن علیه السّلام را وصیت فرمود که:

صالح را دوست دار برای صلاحش،و با فاسق مدارا کن که دین خود را از شرّ او حفظ نمائی و در دل او را دشمن دار (2).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه ظالمی را معذور دارد در ظلمش خدا مسلّط کند بر او کسی را که بر او ظلم کند،و اگر دعا کند برای دفع آن ظلم دعایش را مستجاب نکند،و او را بر آن مظلوم بدون اجر ندهد (3).

و به سند معتبر از آن حضرت منقول است که:اعوان ظالمان در قیامت در سراپرده های آتش خواهند بود تا حق تعالی از حساب خلایق فارغ شود (4).

ص:314

و در حدیث دیگر فرمود:از جملۀ رکون به ظلمه است که به نزد پادشاه جابری برود،و آن قدر حیات او را خواهد که دست به کیسه کند و به او عطا کند (1).

و به سند معتبر از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است:چون روز قیامت می شود منادی از جانب حق تعالی ندا می کند که:کجایند ظالمان و اعوان ایشان؟و هرکه لیقه ای در دوات ایشان گذاشته،یا سر کیسه ای برای ایشان بسته،یا مدّی به ایشان داده،ایشان را با ظالمان محشور کنند (2).

و فرمود:هیچ بنده ای نزد پادشاه مقرّب نمی شود مگر آنکه از خدا دور می شود،و هیچ بنده ای مالش زیاد نمی شود مگر آنکه شیاطین او بیشتر می شوند (3).

و در حدیث دیگر فرمود:زینهار احتراز نمائید از درگاه پادشاهان و حوالی و حواشی ایشان که هرکه به درگاه ایشان و حواشی و اتباع ایشان نزدیک تر است از خدا دورتر است،و هرکه پادشاه را بر خدا اختیار نماید خدا ورع را از او بردارد،و او را حیران گرداند (4).

و از حضرت صادق علیه السّلام به سند معتبر منقول است که:فرمود حفظ نمائید دین خود را به ورع و پرهیزکاری،و تقویت کنید دین خود را به تقیّه،و مستغنی شوید به خدا از طلب نمودن حاجت ها از پادشاهان،و بدانید که هر مؤمنی که خضوع و شکستگی اظهار کند نزد صاحب سلطنتی،یا کسی که در دین مخالف او باشد از برای طمع آنچه در دست اوست از دنیا،خدا او را گم نام گرداند،و او را دشمن دارد

ص:315

و به خود واگذارد،و اگر چیزی از دنیای او به دستش آید حق تعالی برکت را از آن چیز بردارد،و هرچه را از آن مال در حج و عمره و بنده آزاد کردن صرف نماید او را ثواب ندهد (1).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:هرکه اعانت نماید ظالمی را بر مظلومی، پیوسته حق تعالی از او در غضب و خشم باشد تا دست از آن بردارد (2).

در باب فریادرسی مظلومان و قضای حوائج مؤمنان،بلکه اگر کسی قادر بر رفع ظلمی از مؤمنی باشد،و رعایت عزّت و اعتبار خود بکند و متوجّه آن نشود، شریک آن ظلم خواهد بود،و معاقب خواهد گردید،و حق تعالی او را ذلیل خواهد کرد،چنانچه در احادیث وارد شده است که هر چیز را زکاتی است و زکات جاه و اعتبار آن است که آن را صرف قضای حوائج برادران مؤمن کند،چنانچه به دادن زکات مال زیاد می شود به صرف کردن جاه و عزّت خود در راه خدا آن نیز زیاده می شود،و چنانچه به ترک زکات مال تلف می شود همچنین به ترک صرف کردن اعتبار اعتبار برطرف می شود،و خدا او را ذلیل می گرداند.

چنانچه به سند معتبر از حضرت امام موسی کاظم علیه السّلام منقول است حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله فرمود که:به من برسانید حاجت کسی را که نمی تواند حاجت خود را به من رسانیدن،به درستی که کسی که به صاحب سلطنتی برساند حاجت کسی را که قادر بر رسانیدن آن حاجت نباشد،حق تعالی در روز قیامت قدمش را بر صراط ثابت بدارد (1).

و به سند معتبر دیگر از آن حضرت منقول است که فرمود:اگر از کوهی به زیر افتم و پاره پاره شوم،دوست تر می دارم از آنکه متولّی عملی از اعمال ظالمان شوم،یا بر بساط یکی از ایشان راه روم،مگر از برای آنکه غمی از مؤمنی بردارم،یا اسیر و محبوسی را خلاص کنم،یا قرض مؤمنی را ادا نمایم،به درستی که کمتر چیزی که به اعوان ظالمان می کنند آن است که بر سر ایشان سراپرده ای از آتش می زنند تا حق تعالی از حساب خلایق فارغ شود،ای زیاد اگر متولّی عملی از اعمال ایشان بشوی با برادران مؤمن خود احسان کن که شاید باعث تخفیف گناه تو شود (2).

ص:317

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:هیچ جبّاری نیست مگر آنکه با او مؤمنی می باشد که خدا به سبب آن مؤمن دفع ضرر آن جبّار از شیعیان می نماید،و بهرۀ آن مؤمن در آخرت کمتر از جمیع مؤمنان خواهد بود به سبب مصاحبت آن جبّار (1).

و به سند معتبر از حضرت امام موسی کاظم علیه السّلام منقول است که:خدا را با پادشاهان دوستان می باشد که به سبب ایشان دفع ضرر از دوستان خود می نماید (2).

سوّم:آنکه به قصد هدایت ایشان اگر قابل هدایت باشند به نزد ایشان برود که شاید یکی از ایشان را هدایت نماید،یا عبرت از احوال ایشان بگیرد.

چنانچه به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:حضرت لقمان به خانۀ قضات و پادشاهان و امرا و سلاطین می رفتند،و ایشان را موعظه می کردند،و بر ایشان ترحّم می کردند به سبب بلائی که ایشان به آن مبتلا گردیده اند،و دل به اعتبارات فانی دنیا بسته اند،و عبرت از احوال ایشان می گرفتند،و از اطوار ایشان چیزی چند اخذ می نمودند که به آن غالب می شدند بر نفس و مجاهده با هوا و خواهشهای نفس می کند.

ای عزیز بدان که وجوهی که مذکور شد با وجوه دیگر که ذکرش موجب طول کلام است،گاه باشد که غرض واقعی آدمی است،و اکثر اوقات نفس غرضهای فاسد و خیالات باطل خود را از محبّت جاه و عزّت و اعتبار و مال و منصب را به این صورتها در نظر آدمی درمی آورد،و آدمی را فریب می دهد،و گمان می کند که

ص:318

از برای خداست،امّا چون بشکافد معلومش می شود که غرضش محض دنیا بوده است،و در این قسم امور هواهای نفسانی با اغراض صحیحۀ انسانی بسیار مشتبه می شود،پس فریب نفس و شیطان را نباید خورد،و خود را در معرض چنین مهالک بدر نباید آورد هدانا اللّه و جمیع المؤمنین الی مسالک الیقین.

یا أباذر لا یزال العبد یزداد من اللّه بعدا ما سیّئ خلقه.

ای ابوذر پیوسته آدمی از خدا دور می شود مادام که خلقش بد است.

بدان که خلق صفتی را می گویند که ملکۀ نفس و عادت او شده باشد،و اخلاق حسنه نزد حق تعالی بهتر است از اعمال حسنه،و همچنین خلقهای بد بدتر است از عملهای بد،و بسا باشد که صاحب خلق بدی عبادت بسیار کند،و صاحب خلق نیکی آن عبادت را نکند،و درجۀ او نزد خدا رفیع تر باشد،و بر اخلاق اعتماد می باشد،چون خلق بد عادت نفس شده و به زودی از او منفک نمی شود،و بر اعمالی که بواعث آنها ملکات نفس نشده باشد اعتمادی نیست و زود متبدّل می شود،و خلق فطری می باشد که حق تعالی در اصل فطرت نفس را چنین خلق فرموده باشد،و کسبی نیز می باشد و آن به کثرت ممارست بر اعمال خیر حاصل می شود.

مثل آنکه سخاوت در بعضی مردم فطری است که چنین خلق شده اند،و بعضی هستند که در طبعشان بخلی هست،اگر در مقام ازالۀ آن برآید ازاله اش به این می شود که مکرّر خود را بدارد بر احسان کردن،و بر نفس خود زور آورد به ملاحظۀ ثواب و عقاب،و تفکّر در حسن احسان نمودن و قبح بخل ورزیدن،و هرچند بیشتر از او صادر می شود بر نفس آسان تر می شود،تا آنکه عادت نفس می شود که

ص:319

بالطبع مایل می شود به سخاوت،و گریزان می شود از بخل،و به این مرتبه که رسید خلق می شود،و همچنین گاه هست که جمعی طبعشان به حسب اصل خلقت به سخاوت مایل است،و خود را به اغواء شیطان بر بخل می دارند تا عادت ایشان می شود.

و همچنین در سایر اخلاق حسنه،و آن کسی که صاحب خلق حسنی شده است کمالش بیشتر است،امّا آن کسی که به مشقّت بر خود می گذارد امری را چون بر او دشوارتر است از این جهت ثوابش ممکن است که زیاده باشد.

و خلق حسن که در احادیث وارد شده است گاهی بر مطلق صفات حسنه که ملکۀ نفس شده باشد اطلاق می کنند،و گاهی بر خصوص خلق معاشرت با خلق اطلاق می کنند،و همچنین خلق سیّیء.

و بدان که بدخلقی بدترین صفات ذمیمه است،و پیوسته خود و اکثر خلق از او در آزارند،و خوش خلقی بهترین صفات حسنه است،و جمیع معایب را می پوشاند،و از اعظم ارکان ایمان است.

چنانچه به سند صحیح از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:از مؤمنان کسی ایمانش کامل تر است که خلقش نیکوتر است (1).

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:روز قیامت در میزان عمل چیزی بهتر از خلق حسن نیست (2).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:هیچ عملی نزد حق تعالی محبوب تر نیست از اینکه مردم را فراگیرد به خلق نیکوی خود (3).

ص:320

و در حدیث دیگر فرمود که:خلق نیکو آدمی را می رساند به درجۀ کسی که روزها روزه دارد و شبها به عبادت خدا ایستد (1).

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:بیشتر چیزی که امّت من به سبب آن داخل بهشت می شوند پرهیزکاری از محرّمات الهی است و خلق نیکو (2).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:خلق نیکو گناهان را می گدازد چنانچه آفتاب یخ را می گدازد (3).

و فرمود که:نیکی کردن و به خلق نیک با مردم معاشرت نمودن خانه ها را معمور و آبادان می کند و عمرها را دراز می کند (4).

و در حدیث دیگر فرمود:به درستی که خلق عطیّه ای است از جانب حق تعالی که به خلق خود عطا می فرماید،و بعضی از آن سجیّه و طبیعت آدمی است،و بعضی آن است که آدمی نیّت و عزم خود را بر آن می دارد،راوی پرسید:کدام یک بهتر است؟حضرت فرمود که:صاحب سجیّه را چنین خلق کرده اند و غیر آن نمی تواند کرد،و صاحب نیّت و عزم صبر می کند به سبب اطاعت خدا،و خود را به جبر بر نیکی خلق می دارد،این بهتر است و ثوابش بیشتر است (5).

و به روایت دیگر فرمود:حق تعالی بنده ای را بر حسن خلق ثواب مجاهد فی سبیل اللّه کرامت می فرماید (6).

و به سند معتبر از علاء بن کامل منقول است که حضرت صادق علیه السّلام فرمود:چون

ص:321

با مردم خلطه نمائی اگر توانی چنین کن با هرکه مخالطه کنی دست تو بر بالای دست او باشد،و احسان تو به او زیاده باشد از احسان او،به درستی که گاه هست بنده ای در عبادت تقصیر دارد و خلق نیکوئی دارد،خدا او را به آن خلق نیکو به مرتبه و درجۀ جماعتی می رساند که روزها روزه دارند و شبها عبادت می کنند (1).

و در حدیث دیگر فرمود:روزی حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله در مسجد نشسته بودند، کنیزکی از انصار آمد و کنار جامۀ حضرت را گرفت،حضرت برخاستند که شاید سخنی یا کاری داشته باشد،چون برخاستند او ساکت شد و هیچ نگفت،حضرت نشستند باز دست به کنار جامۀ حضرت دراز کرد،باز حضرت برخاستند تا سه مرتبه چنین کردند،و در مرتبۀ چهارم که حضرت برخاستند،اندکی از کنار جامه حضرت را جدا کرد و روانه شد،صحابه آن کنیزک را ملامت کردند،که چرا این قدر آزار آن حضرت کردی؟و چه کار داشتی؟گفت:در خانۀ ما بیماری بود،و مردم آن خانه مرا فرستاده بودند که پاره ای از جامۀ آن حضرت را برای شفا بگیرم،چون دست گذاشتم حضرت برخاستند،حیا کردم که بگیرم و نخواستم که حضرت را تکلیف نمایم یا رخصت بگیرم،در آخر خود جدا کردم و رفتم (2).

و به اسانید بسیار از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:بدی خلق فاسد می کند ایمان و اعمال خیر را،چنانکه سرکه عسل را ضایع می کند (3).

و فرمود:کسی که خلقش بد است خود را پیوسته در عذاب دارد (4).

و به سند معتبر از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:توبۀ صاحب خلق بد

ص:322

مقبول نمی شود؛زیرا که اگر از یک گناه توبه می کند به گناهی از آن بدتر گرفتار می شود (1).

و در حدیث دیگر فرمود که:مؤمن هموار و نرم و ملایم و با سماحت و صاحب خلق نیکو است،و کافر درشت و غلیظ و بدخلق و متجبّر است (2).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که فرمود:حق تعالی دین اسلام را برای شما شیعیان پسندیده است،پس نیکو مصاحبت نمائید با آن به سخاوت و حسن خلق (3).

و در حدیث دیگر از آن حضرت پرسیدند که:چقدر است اندازۀ خلق نیکو؟ فرمود:آن است که پهلوی خود را نرم کنی که از پهلوی تو کسی آزار نبیند،و سخنت را ملایم و نیکو کنی،و چون به برادران مؤمن خود برسی به خوش روئی و خوشحالی با ایشان ملاقات نمائی (4).

و حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله فرمود:جبرئیل از جانب پروردگار عالمیان به نزد من آمد، و گفت:یا محمّد بر تو باد به حسن خلق که خیر و دنیا و آخرت با حسن خلق است (5).

و فرمود که:شبیه ترین شما به من کسی است که خلقش نیکوتر باشد (6).

و در حدیث دیگر فرمود:نزدیک ترین شما در قیامت کسی است که خلقش

ص:323

نیکوتر باشد،و با اهلش بهتر سلوک نماید (1).

و از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام منقول است که فرمود:نمی توانید همۀ مردم را به مال خود فراگیرید،پس همه را فراگیرید به خوش روئی و نیکو ملاقات نمودن (2).

و در حدیث دیگر به نوف بکالی فرمود که:خلق خود را نیکو کن تا خدا حسابت را سبک کند (3).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:چون خبر فوت سعد بن معاذ انصاری را به حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله رسانیدند،حضرت با صحابه به جنازۀ او حاضر شدند،و در هنگام غسل ایستادند نزد او تا از غسل فارغ شدند،و چون جنازه اش را برداشتند حضرت بی کفش و ردا به طریق اصحاب مصیبت از پی جنازۀ او روان شدند،و گاهی جانب راست تابوت را می گرفتند،و گاهی جانب چپ را،و چون به نزد قبرش گذاشتند حضرت داخل قبرش شدند،و به دست مبارک خود او را در لحد گذاشتند،و خشت را بر او چیدند،و به گل رخنه های خشتها را مسدود کردند.

و چون بیرون آمدند و خاک بر قبرش می ریختند فرمودند:می دانم که بدن سعد خواهد پوسید،امّا حق تعالی دوست می دارد که بنده هر کاری کند محکم بکند،و موقعی که حضرت قبرش را هموار می کردند،مادر سعد گفت:ای سعد گوارا باد بهشت از برای تو،حضرت فرمود:ای مادر سعد خاموش باش و جزم مکن بر پروردگار خود،به درستی که به سعد در قبرش فشاری رسید.

چون حضرت برگشتند صحابه گفتند:یا رسول اللّه در جنازۀ سعد کاری چند

ص:324

کردی که در جنازه هیچ کس ندیدیم چنین کنی،در جنازه اش بی ردا و کفش رفتی؟ فرمود:ملائکه را دیدم که در جنازۀ او صاحب تعزیه اند و بی ردا و کفش آمده اند، من نیز تأسّی به ملائکه کردم،گفتند:گاهی جانب راست جنازه را می گرفتی و گاهی جانب چپ را،فرمود:دستم با دست جبرئیل بود،هرجا را که او می گرفت من می گرفتم،گفتند که:خود در غسلش حاضر شدی و بر جنازه اش نماز کردی،و به دست خود در لحدش گذاشتی،و بعد از آن فرمود که به او فشار قبر رسید،فرمود:

برای این فشار قبر به او رسید که با اهل و یارانش کج خلقی می کرد (1).

و حضرت رسول فرمود:دو خصلت است که در مسلمان جمع نمی شود:بخیل بودن،و کج خلق بودن (2).

یا أباذر الکلمة الطیّبة صدقة،و کلّ خطوة تخطوها الی الصلاة صدقة.

یا أباذر من أجاب داعی اللّه و أحسن عمارة مساجد اللّه،کان ثوابه من اللّه الجنّة،فقلت:بأبی أنت و امّی یا رسول اللّه کیف نعمر مساجد اللّه؟قال:لا ترفع فیها الأصوات،و لا یخاض فیها بالباطل،و لا یشتری فیها و لا یبایع،و اترک اللغو ما دمت فیها، فان لم تفعل فلا تلومنّ یوم القیامة الاّ نفسک.

یا أباذر انّ اللّه تعالی یعطیک ما دمت جالسا فی المسجد بکلّ نفس تنفس فیه درجة فی الجنّه،و تصلّی علیک الملائکه و تکتب لک بکلّ

ص:325

نفس تنفّست فیه عشر حسنات،و تمحی عنک عشر سیّئات.

یا أباذر أتعلم فی أیّ شیء أنزلت هذه الآیة «اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ» قلت:لا فداک أبی و امّی،قال:

فی انتظار الصلاة خلف الصلاة.

یا أباذر اسباغ الوضوء فی المکاره من الکفّارات،و کثرة الاختلاف الی المسجد،فذلکم الرباط.

یا أباذر یقول اللّه تبارک و تعالی:انّ أحبّ العباد الیّ المتحابّون من أجلی المتعلّقة قلوبهم بالمساجد،و المستغفرون بالأسحار،اولئک اذا أردت بأهل الأرض عقوبة ذکرتهم،فصرفت العقوبة عنهم.

یا أباذر کلّ جلوس فی المسجد لغو الاّ ثلاثة:قرائة مصلّ،أو ذکر اللّه،أو سائل عن علم.

ای ابوذر کلمۀ پاکیزه و نیکو صدقه است،یعنی سخنی که بگوئی و به سبب آن نفعی به مؤمنی برسد ثواب تصدّق دارد،یا سخن خوب هرچه باشد از قرآن و ادعیه و اذکار و حکم و معارف همه صدقه است،زیرا چنانچه سابقا دانستی صدقۀ هر نعمتی آن است که آن را در راه رضای حق تعالی صرف نمائید،پس صدقۀ زبان آن است که آن را به طالبانش بذل کنند،و صدقۀ پا آن است که در راه قرب خدا سعی نمایند،چنانچه بعد از این فرمود:هر گامی که به سوی نماز جماعت در مساجد یا مطلق نماز برمی داری صدقه است.

ای ابوذر هرکه اجابت نماید داعی خدا را یعنی مؤذّن را که از جانب خدا مردم را به نماز می خواند،و نیکو آبادان کند و معمور گرداند مساجد الهی را،ثوابش از جانب خدا بهشت است.ابوذر گفت:پدر و مادرم فدای تو باد یا رسول اللّه چگونه

ص:326

آبادان کنیم مساجد الهی را؟فرمود:صدا در مسجدها بلند نکنند،و مشغول سخن لغو و باطل نشوند،و چیزی نخرند و نفروشند،و ترک نمایند سخن لغو و بی فایده را مادام که در مسجدی،و اگر آنچه نهی شده بکنی در قیامت ملامت نخواهی کرد مگر خود را.

ای ابوذر به درستی که مادام که در مسجد نشسته ای حق تعالی به هر نفسی که می کشی درجه ای در بهشت به تو عطا می فرماید،و بر تو صلوات می فرستند ملائکه،و طلب رحمت از برای تو می نمایند،و به هر نفسی که در مسجد می کشی ده حسنه در نامۀ عملت ثبت می کنند،و دو گناه محو می نمایند.

ای ابوذر می دانی که این آیه در چه چیز نازل شده است اِصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ ترجمه اش به قول اکثر مفسّرین آن است که:ای گروه مؤمنان صبر کنید بر مشقّت طاعات،و بر آنچه به شما می رسد از سختیهای دنیا،و شکیبائی ورزید بر شداید حرب با دشمنان دین،یا با نفس و شیطان قدم استوار دارید در میدان محاربه،و ساخته و مهیّا و آماده باشید در سرحدها برای دفع دشمنان دین از مسلمانان،و بترسید از خدا و بپرهیزید از معاصی شاید که رستگار شوید.ابوذر گفت:نمی دانم پدر و مادرم فدای تو باد یا رسول اللّه.

فرمود:این آیه در باب انتظار کشیدن نماز نازل شده است،یعنی کسی که از نماز ظهر مثلا فارغ شود در مسجد بماند و مشغول تعقیب و یاد خدا باشد تا وقت فضیلت نماز دیگر داخل شود و آن را به جماعت بجا آورد،و میان این دو نماز مشغول کار دنیا نشود،و صبر کرده است بر مشقّت طاعات و قدم استوار کرده است در معارضۀ نفس و شیطان،و خود را مربوط ساخته و بسته است بر عبادات،و انتظار برده که در نماز دیگر با نفس و شیطان بار دیگر مجادله نماید،و مهیّای محاربۀ ایشان بوده است،و در کمین شیطان بوده که در حصار ایمانش رخنه نکند،

ص:327

و همچنین در ما بین نماز عصر و شام،و ما بین نماز شام و خفتن و سایر نمازها،اگر کسی را شغل ضروری نبوده باشد.

و ممکن است که مراد حضرت این باشد که هرکه شامل این عمل نیز هست، گویا شامل جهاد با دشمنان ظاهری نیز بوده باشد،و ممکن است که آیه در خصوص این امر نازل شده باشد.

ای ابوذر وضو را کامل و تمام با شرایط و آداب و سنّتیها بجا آوردن در سختیها و هوای سرد از کفّارات است که موجب کفّارۀ گناهان می گردد،و بسیار به مسجدها رفتن و ملازم مساجد بودن رباط است که حق تعالی در این آیه به آن امر فرموده است.

ای ابوذر حق تعالی می فرماید:به درستی که محبوب ترین بندگان به سوی من گروهی اند که با یکدیگر دوستی می کنند به مال حلالی که من به ایشان داده ام،و دلهای ایشان بسته است به مساجد،و از گناهان خود استغفار می نمایند در سحرها،این جماعتند که هرگاه اراده می نمایم که به اهل زمین عذابی بفرستم به برکت ایشان عقوبت خود را از اهل زمین بازمی دارم.

ای ابوذر هر نشستی و بودنی در مسجد لغو و بی فایده است مگر برای سه چیز:

نماز گذارنده ای که در نماز خود قرائت قرآن کند،یا کسی که به یاد خدا مشغول باشد،یا کسی که علم و مسائل دین خود را از علما سؤال نماید.

بدان که هریک از مفاد مضامین مذکوره در احادیث بسیار منقول است،و بعضی سابقا مذکور شد در ضمن بیان فضل مساجد و غیر آن.و باید دانست که ممکنات محتاج به مکان را یک خانه و یک بارگاه و یک درگاه و یک تخت و یک کرسی می باشد،امّا خداوند بی نیاز چون در مکان نیست،و نسبت همۀ مکانها به او مساوی است،برای طالبان عبادت و معرفت و قرب خویش بارگاهها و منظره ها و

ص:328

جلوه گاه ها مقرّر فرموده،چنانچه بلاتشبیه پادشاهان را عرشی می باشد که جلوۀ بزرگی و کمال خود را برای مردم بر آن عرش می کنند.

خداوند ذو الجلال را عرشها است،و در هیچ یک محتاج نیست،یک عرش او جمیع ممکنات است که مستقرّ قدرت و عظمت اویند،و در هر ذرّه از ذرّات ممکنات که نظر می کنی صفات کمالش بر تو جلوه ها می کند،و اثر قدرتش در آن ظاهر،و اثر علم و حکمتش باهر،و اثر لطف و مرحمتش در آن هویدا است،نه به آن معنی باطلی که آن ملحد می گوید که با همه چیز یکی است و همه چیز اوست تعالی شأنه عمّا یقولون،بلکه آثار صفات کمالیّۀ خود را در همه چیز ظاهر گردانیده،و در هر چیز که نظر می کنی چندین هزار آثار قدرت و علم و لطف و رحمت او مشاهده می نمائی.

و از این عرشها یک عرش که از همه بزرگ تر است،و آثار قدرت او در آن بیشتر است،آن را عظیم و اعظم فرموده،و دوستان خاصّ خود را به مشاهده آن عرش برده،و اگرنه نسبت او به آن عرش و زمین و آسمان و دریا و صحرا یکی است،و یک عرش دیگر محبّت و معرفت اوست،یعنی دلهای دوستان و مقرّبانش که آن دلها را برگزیده و مستقرّ بارگاه عظمت و جلال محبت و معرفت صفات کمال و جلال و جمال خود گردانیده،چنانچه منقول است که دل مؤمن عرش خداوند رحمان است.

و دیگر برای طالبان عبادت و قرب خویش بارگاهها مقرّر فرموده،و آن بارگاهها را مهبط فیضهای بی نهایت و رحمتهای بی اندازۀ خود گردانیده،بارگاه اعظمش عرش اعلا است که خاصّ الخاصّ خود را به آن بارگاه راه داد.و در زمین بارگاهها مقرّر فرمود،و بسان بارگاه ناقصان و عاجزان به طلا و نقره و یاقوت و مروارید نیاراسته؛زیرا که حسن ذاتی را آرایشی نمی باید،اینان زشت های معیوب خود را

ص:329

به زیورهای دنی می آرایند،و چندان که بیشتر می آرایند وقاحتشان بیشتر ظاهر می شود.

و لیکن قادر ذو الجلال سنگ سیاهی چندی را بر روی یکدیگر می گذارد،و صد هزار نور معنوی در آن سنگها از فیوض نامتناهی تعبیه می فرماید،و عالمیان را از اطراف و جوانب به درگاه خود می خواند،می روند و رو بر آن سنگ و خاک می مالند،و از آن نورهای معنوی بهرهای نامتناهی می برند،و اگر خانۀ کعبه را از یک دانۀ یاقوت می ساخت مردم به سیر یاقوت می رفتند نه به فرمان حیّ لا یموت، و بزرگواری و نفاذ حکمش ظاهر نمی شد.

بعد از آن بارگاهها بسان بارگاه خود بی پیرایه و کم زینت برای مقرّبان خاصّ خود مقرّر فرمود،و از نور جلال خود چندان در آنجا جلوه داده که پادشاهان با شوکت و نخوت چون به آن آستانها می رسند بی اختیار بر خاک می افتند،و جبین را فرش آن زمین می کنند،و کسی را که اندک بصیرتی داشته باشد می داند که به عوض طلا و مروارید و یاقوت بر آن در و دیوارها چه نورها و فیضهای روحانی به کار رفته که دیدۀ عقلها را خیره می کند.

دیگر از بارگاههای قربش مساجد است،که آنها را محلّ قرب و فیض خود گردانیده،و انّ بیوتی فی الأرض المساجد در شأن آنها فرموده،و بر روی بوریاهای کهنه برای دوستان خود که دیدۀ بصیرتشان را جلا داده فرشهای زراندود عزّت و مکرمت بر روی خزّ و پرنیان لطف و مرحمت گسترده،و در شبهای تار مشعلهای نور و هدایت و محرابهای عبادت برای ایشان افروخته است،و دلهای ایشان را چنان مایل به آن مکان عالیشان گردانیده است که یک تار بوریای کهنه آن را به ملک قیصر و خاقان نمی فروشند،و اگر به ضرورت زمانی دور می شوند مانند ماهی که از آب جدا شود قرار نمی گیرند تا باز خود را به آن محل انس و راحت رسانند.

ص:330

و از جملۀ فواید عظیمۀ مساجد اجتماع و ملاقات برادران مؤمن است که با یکدیگر ملاقات می کنند،و از فواید یکدیگر بهره مند می شوند،و در سلوک راه بندگی معین یکدیگر می گردند،و در نماز به برکت یکدیگر به فضیلت جماعت فائز می شوند.

و نمازها را به جماعت ادا نمودن از سنن مؤکّد حضرت سیّد المرسلین صلّی اللّه علیه و آله است،و بر آن فواید بی غایت مترتّب می شود،و به قبول اقرب است،زیرا ظاهر است که اگر شخصی تنها به درگاه پادشاهی رود حاجتش به حصول آن قدر نزدیک نیست که با جمعی کثیر برود،و این نیز معلوم است که دأب بزرگان نیست که چون جمعی به درگاه ایشان روند و عمل یکی شایسته باشد عمل او را قبول کنند و دیگران را محروم برگردانند.

و ایضا چنانچه آدمی در نمازی یا کاری که به تنهائی کند،به گوش و چشم و زبان و سایر اعضا و جوارح احتیاج دارد،و از هریک کاری می آید که از عضو دیگر نمی آید،و از مجموع اینها مطلوب به عمل می آید،همچنین در میان افراد انسان کامل من جمیع الوجوه نایاب است،پس جمعی که در یکجا مجتمع می شوند یکی علم دارد،و یکی پرهیزکاری دارد،و یکی رقّت دارد،و یکی حضور قلب دارد،و همچنین سایر صفات،چون همه باهم در عبادت شریک شدند،و عمل خود را یکی کردند،معجون تام الاجزائی به هم می رسد که خاصیّت آن قبول و استجابت دعا و قرب و سایر فواید عظیمه است.

و ایضا به تجربه و اخبار معلوم است که این شرکت موجب کسب کمالات از یکدیگر می شود،و دلها را به یکدیگر راهی بهم می رسد،چنانچه به تجربه ظاهر شده است که اگر یک صاحب رقّتی در میان جماعتی که با یکدیگر نماز کنند باشد همه را به رقّت می آورد.و یک فایدۀ دیگر آن است که این جمعیّت لشکر صف

ص:331

بستۀ آراسته اند در برابر شیطان و لشکر او که جرأت نمی کنند که بر ایشان مسلّط شوند،چنانچه وارد شده است که رخنه در میان صفها مگذارید که شیطان جا می کند،و ایضا مروی است که جدا از صف تنها مایستید که گرگ گوسفند از گله جدا مانده را می خورد.و فواید نماز جماعت بی نهایت است،و به ذکر همۀ آنها سخن به طول می کشد،در این باب به ذکر چند حدیث در فضیلت نماز جماعت و تعقیب اکتفا می نمائیم.

به سند معتبر از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:صفوف امّت من در زمین مانند صفهای ملائکه است در آسمان،و یک رکعت نماز جماعت برابر است با بیست و چهار رکعت که در هر رکعتی نزد حق تعالی محبوب تر باشد از عبادت چهل سال،و در روزی که حق تعالی اوّلین و آخرین را برای حساب جمع نماید،هرکه قدم به سوی جماعت برداشته باشد خدا هولهای قیامت را بر او آسان کند،و او را به بهشت رساند (1).

و در حدیث دیگر فرمود:هرکه نماز صبح را به جماعت بگذارد،و بنشیند به تعقیب و مشغول ذکر الهی باشد تا آفتاب طالع شود،حق تعالی در جنّت الفردوس هفتاد درجه به او کرامت فرماید که از هر درجه تا درجه دیگر هفتاد سال راه باشد به دویدن اسب فربه تندرو،و هرکه نماز ظهر را با جماعت بجا آورد حق تعالی در جنّت عدن پنجاه درجه به او کرامت و عطا فرماید که از هر درجه تا درجه پنجاه سال راه باشد به دویدن اسب تندرو،و هرکه نماز عصر را با جماعت بکند چنان باشد که هشت نفر از فرزند اسماعیل را از بندگی آزاد کرده باشد،و کسی که نماز خفتن را به جماعت بکند ثواب یک حج مبرور و یک عمرۀ مقبول برای او نوشته

ص:332

شود،و هرکه نماز خفتن را به جماعت بکند ثواب عبادت شب قدر به او عطا فرمایند (1).

و در حدیث دیگر منقول است که به صحابه فرمود:می خواهید شما را دلالت کنم بر عملی که کفّارۀ گناهان شما باشد،و به سبب آن حق تعالی حسنات شما را زیاده گرداند؟گفتند:بلی یا رسول اللّه،فرمود:وضو را کامل ساختن با دشواری و شدّت،و بسیار گام برداشتن به سوی مسجدها،و انتظار کشیدن نماز بعد از نماز،و هرکه از شما از خانۀ خود با وضو بیرون آید،و نماز را در مسجد با مسلمانان به جماعت ادا نماید،و انتظار نماز دیگر برد،ملائکه از برای او دعا کنند که خدایا او را بیامرز،خدایا او را رحم کن و بر او رحمت فرست (2).

و در حدیث معتبر دیگر فرمود:هرکه پیش نمازی جماعتی بکند به رخصت ایشان،و راضی به امامت او باشند،و در حاضر شدن به نماز رعایت اعتدال نماید،و نماز نیکو موافق حال ایشان بجا آورد،حق تعالی مثل ثواب آن جماعت به او عطا فرماید بی آنکه از ثواب ایشان چیزی کم شود،و هرکه به پای خود به سوی مسجد برود برای نماز جماعت،به هر گامی که بردارد هفتاد هزار حسنه در نامۀ عملش بنویسند،و هفتاد هزار درجه برایش بلند کنند،و اگر بر این عمل باشد تا بمیرد حق تعالی هفتاد هزار ملک بر او موکّل فرماید که در قبر او را عیادت کنند،و در تنهائی قبر مونس او باشند،و از برای او استغفار نمایند تا از قبرش مبعوث شود (3).

و حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام وصیت فرمود که:سه چیز است باعث رفع درجات می شود:کامل ساختن وضو در هوای سرد،و انتظار کشیدن نماز بعد از نماز،و در

ص:333

شب و روز قدم برداشتن به جهت نمازهای جماعت (1).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله شرط نمود با همسایگان مسجد که به نماز جماعت حاضر شوند،و فرمود:جمعی که به نماز جماعت حاضر نمی شوند یا این عمل را ترک کنند،امر می کنم مؤذّن را که اذان و اقامه بگوید،و حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام را می فرستم که هرکه به نماز حاضر نشده باشد خانه های ایشان را بسوزاند با ایشان (2).

و در حدیث دیگر فرمود:حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله فرمود:هرکه اذان جماعت را بشنود در مسجد،و بی عذری از مسجد بیرون رود منافق است،مگر آنکه ارادۀ برگشتن داشته باشد (3).

و به سند معتبر از حضرت جعفر بن محمّد علیهما السّلام منقول است:هرکه نمازهای پنج گانه را با جماعت ادا نماید،شما گمان نیک به او ببرید،و شهادت او را قبول نمائید (4).

و در حدیث دیگر فرمود:هرکه نماز خفتن را با جماعت بکند در امان خدا است،و هرکه بر او ظلم کند چنان است که بر خدا ظلم کرده است،و هرکه پیمان او را بشکند پیمان خدا را شکسته است (5).

و به سندهای معتبر منقول است که:نماز جماعت برابر بیست و پنج نماز تنهاست (6).

ص:334

و به سند معتبر از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام منقول است:کسی که انتظار نماز کشد بعد از نماز،او از جملۀ زایران خدا است،و بر خدا لازم است که زایر خود را گرامی دارد،و آنچه او بطلبد عطا فرماید.و فرمود:طلب روزی نمائید در ما بین طلوع صبح و طلوع آفتاب که آن تأثیرش در روزی زیاده از سفرها کردن است برای تجارت (1).

و به سند معتبر از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:حق سبحانه و تعالی می فرماید:ای فرزند آدم مرا یاد کن بعد از نماز صبح یک ساعت،و بعد از نماز عصر یک ساعت،تا من مهمّات تو را کفایت کنم،و حاجات تو را برآورم (2).

و در حدیث دیگر فرمود:هرکه بعد از نماز صبح در جای نماز خود بنشیند و به یاد خدا مشغول باشد تا آفتاب برآید،حق تعالی او را از آتش جهنّم مستور کند (3).

و در حدیث دیگر فرمود:ثواب حجّ بیت اللّه الحرام به او کرامت فرماید،و گناهانش را بیامرزد (4).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:حق تعالی نمازهای پنج گانه را در بهترین ساعتها بر شما واجب گردانیده است،پس بر شما باد به دعا کردن بعد از نمازها (5).

و از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام منقول است که:تعقیب خواندن بعد از نماز صبح و نماز عصر موجب زیادتی روزی است (6).

ص:335

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله مروی است که:آدمی را بعد از هر نماز البتّه یک دعای مستجاب هست (1).

بدان که احادیث در فضیلت تعقیب بسیار است،و تعقیبات مخصوص از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله و اهل بیت علیهم السّلام وارد شده است،باید که آنها را تحصیل نمایند، و بر آنها مداومت کنند،و کسی که آنها را نیابد قرآن خواندن و هر ذکری که داند خواندن ثواب تعقیب دارد،و به هر زبانی که داند حاجات و مطالب خود را از خدا بطلبد بعد از نمازها.

یا أباذر کن بالعمل بالتقوی أشدّ اهتماما منک بالعمل،فانّه لا یقلّ عمل بالتقوی،و کیف یقلّ عمل یتقبّل،یقول اللّه عزّ و جلّ «إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ» .

یا أباذر لا یکون الرجل من المتّقین حتّی یحاسب نفسه أشدّ من محاسبة الشریک شریکه،فیعلم من أین مطعمه،و من أین مشربه،و من أین ملبسه،أ من حلّ ذلک أم من حرام.

یا أباذر من لم یبال من أین اکتسب المال،لم یبال اللّه عزّ و جلّ من أین أدخله النار.

یا أباذر من سرّه أن یکون أکرم الناس،فلیتّق اللّه عزّ و جلّ.

یا أباذر انّ أحبّکم الی اللّه جلّ ثناؤه أکثرکم ذکرا له،و أکرمکم عند اللّه عزّ و جلّ أتقاکم له،و أنجاکم من عذاب اللّه أشدّکم له خوفا.

ص:336

یا أباذر انّ المتّقین الذین یتّقون اللّه عزّ و جلّ من الشیء الذی لا یتّقی منه خوفا من الدخول فی الشبهة.

یا أباذر من أطاع اللّه عزّ و جلّ،فقد ذکر اللّه و ان قلّت صلاته و صیامه و تلاوته للقرآن.

یا أباذر أصل الدین الورع،و رأسه الطاعة.

یا أباذر کن ورعا تکن أعبد الناس،و خیر دینکم الورع.

یا أباذر فضل العلم خیر من فضل العبادة،و اعلم أنّکم لو صلّیتم حتّی تکونوا کالحنایا،و صمتم حتی تکونوا کالأوتار،ما ینفعکم الاّ بورع.

یا أباذر انّ أهل الورع و الزهد فی الدنیا هم أولیاء اللّه حقّا.

ای ابوذر باید که اهتمام کردن تو به عمل با تقوا زیاده باشد از اهتمام تو به اصل عمل و بسیاری آن،به درستی که اندک نیست عملی که با تقوا و پرهیزکاری باشد،و چگونه اندک باشد عملی که مقبول درگاه الهی باشد،و عمل با تقوا مقبول است، چنانچه حق تعالی می فرماید که:خدا قبول نمی فرماید عملها را مگر از متّقیان و پرهیزکاران.

ای ابوذر آدمی از متّقیان نمی شود تا محاسبۀ نفس خود نکند شدیدتر و به دقّت تراز محاسبۀ شریکی که در مال شریک خود می کند،تا آنکه به سبب محاسبۀ نفس از احوال خود آگاه شود،و بداند که خوراکش از کجا به هم می رسد،و آشامیدنش از کجاست،و پوشش از کجا به او می رسد،آیا از حلال بهم می رسد یا از حرام،پس سعی کند که اینها همه از حلال باشد.

ای ابوذر کسی که پروا نکند که مالش را از کجا کسب می کند،و از حرام پروا

ص:337

نداشته باشد،حق تعالی پروا نکند که از کجا او را داخل جهنّم کند.

ای ابوذر کسی که خواهد گرامی ترین مردم باشد پس تقوا را پیشۀ خود کند،و از خدا بپرهیزد.

ای ابوذر محبوب ترین شما نزد حق تعالی کسی است که خدا را بیشتر یاد کند، پس تقوا را پیشۀ خود کنید،و از خدا بپرهیزید،و گرامی ترین شما نزد حق سبحانه و تعالی کسی است که پرهیزکاری از برای خدا بیشتر کند،و کسی از شما نجاتش از عذاب الهی بیشتر است که ترس از خدا بیشتر داشته باشد.

ای ابوذر متّقیان جماعتی اند که از خدا می ترسند،و احتراز می نمایند از مرتکب شدن چیزهائی که از آنها اجتناب لازم نیست و حلال است از ترس آنکه مبادا در شبهه داخل شوند.

ای ابوذر هرکه اطاعت خدا می کند در فعل طاعات و ترک محرمات،پس به تحقیق که یاد خدا و ذکر خدا بسیار کرده است،هرچند نماز و روزه و تلاوت قرآنش کم باشد.

ای ابوذر اصل دین ورع و ترک محرّمات است،و سرّ دین طاعت خداست.

ای ابوذر صاحب ورع باش تا عابدترین مردم باشی،و بهترین اعمال دین شما ورع از منهیّات خداست.

ای ابوذر فضیلت عمل زیاده و بهتر است از فضیلت عبادت،و بدان که اگر آن قدر نماز کنید که مانند کمان خم شوید،و آن قدر روزه بدارید که مانند زه کمان باریک شوید،به شما نفع نخواهد کرد مگر با ورع.

ای ابوذر آنان که ورع از محرّمات ورزیده اند و زهد و ترک دنیا اختیار کرده اند ایشان به حق و راستی اولیا و دوستان خدایند.

بدان که تقوا سرمایۀ جمیع سعادات است،و یک شرط عظیم از شرایط قبول

ص:338

طاعات است،چنانچه نصّ قرآن بر آن دلالت کرده است،و تقوا در اصطلاح خود را محافظت نمودن و نگاه داشتن است از هرچه در آخرت ضرر به آدمی رساند.

و مراتب آن بسیار است:مرتبۀ اوّل تقوا از شرک و کفر است که موجب همیشه بودن در جهنّم می شود،و بدون این تقوا هیچ عملی و عبادتی صحیح نیست.

مرتبۀ دوّم:تقوا از جمیع محرّمات و بجا آوردن جمیع واجبات است.مرتبۀ سوّم:

تقوا از فعل مکروهات و بجای آوردن مستحبّات است،و این مرتبه به تدریج کامل می گردد تا به مرتبه ای که متوجّه غیر معبود حقیقی شدن منافی این مرتبه است.

و این دو مرتبه که هریک بر مراتب بسیار مشتملند در کمال و قبول عمل دخیلند،و هرچند آدمی در این مراتب کامل تر می شود عملش به قبول نزدیک تر می گردد،و فواید و آثار از قرب و محبّت و معرفت و انصاف به اخلاق حسنه بیشتر بر اعمالش مترتّب می شود،و به این مرتبۀ آخر اشاره است آنچه حق تعالی فرموده است که اِتَّقُوا اللّهَ حَقَّ تُقاتِهِ (1)از خدا بپرهیزید آنچه سزاوار تقوا و پرهیزکاری است.

و ورع به حسنات معنا نزدیک است به تقوا،و گاهی ورع را بر ترک محرّمات اطلاق می کنند،و گاهی بر ترک محرّمات و شبهات،و گاهی بر معانی تقوا نیز اطلاق می کنند.

و از حضرت صادق علیه السّلام پرسیدند از تفسیر این آیه که اِتَّقُوا اللّهَ حَقَّ تُقاتِهِ حضرت فرمود که:تقوا و پرهیزکاری آن است که خدا را اطاعت نمایند و معصیت او نکنند،و پیوسته در یاد خدا باشند،و خدا را در هیچ حالی فراموش نکنند،و

ص:339

شکر نعمت او نمایند و کفران نکنند (1).

و از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام پرسیدند که:کدام عمل بهترین اعمال است؟ فرمود:تقوا و پرهیزکاری (2).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است:اندک عملی که با تقوا باشد بهتر است از عمل بسیاری که بی تقوا باشد،راوی پرسید که:چگونه می شود عمل بسیاری که بی تقوا باشد؟فرمود:مثل شخصی که طعام بسیار اطعام می کند،و به همسایگانش نیکی و احسان می کند،و پیوسته میهمانان به خانه اش می آیند،امّا اگر حرامی او را میسّر شود مرتکب می شود،این است عمل صالح بدون تقوا،و عمل اندک با تقوا آن است که آن قدر که او می کند از طعام و احسان و خیران نمی کند،امّا چون دری از درهای حرام بر او گشوده شد داخل آن نمی شود (3).

و به سند معتبر منقول است که عمرو بن سعید به خدمت حضرت صادق علیه السّلام عرض نمود:من بعد از سالها شما را ملازمت می کنم می خواهم مرا وصیّتی بفرمائید که به آن عمل نمایم،حضرت فرمود:تو را وصیّت می کنم به تقوا و پرهیزکاری،و ورع نمودن از منهیّات خدا،و سعی و اهتمام نمودن در عبادات،و بدان که اهتمام در عبادت نفع نمی کند مگر با ورع و پرهیزکاری (4).

و در حدیث دیگر فرمود که:از خدا بپرهیزید و حفظ کنید دین خود را به ورع (5).

ص:340

و در حدیث دیگر فرمود:بر شما باد به ورع که نمی توان رسید به آنچه نزد خدا است از ثوابها و درجات رفیعه مگر به ورع (1).

و از امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است:دشوارترین عبادتها ورع است (2).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که به ابی الصباح فرمود که:چه بسیار کم است در میان شما کسی که متابعت جعفر نماید،از اصحاب من نیست مگر کسی که ورعش شدید و عظیم باشد،و از برای خالق و آفریدگارش عبادت کند،و امّید ثواب از او داشته باشد،این جماعت اصحاب منند (3).

و از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است که:حق تعالی می فرماید:ای فرزند آدم اجتناب کن از آنچه بر تو حرام کرده ام تا پرهیزکارترین مردم باشی (4).

و از حضرت صادق علیه السّلام پرسیدند که:صاحب ورع از مردمان کیست؟فرمود:

کسی که بپرهیزد از چیزهائی که خدا حرام کرده است (5).

و در حدیث دیگر فرمود که:ما آدمی را مؤمن نمی شماریم مگر آنکه جمیع اوامر ما را متابعت نماید،و اراده و خواهش فرموده های ما داشته باشد،و از جملۀ متابعت و ارادۀ امر ما ورع و پرهیزکاری است،پس ورع را زینت خود گردانید تا مورد رحمت الهی گردید،و به ورع دفع کید و مکر دشمنان ما از خود نمائید تا خدا شما را بلند مرتبه گرداند (6).

و در حدیث دیگر فرمود:صاحب ورع ترین مردم کسی است که نزد شبهه ها

ص:341

توقّف نماید،و از شبهه احتراز کند،و عابدترین مردم کسی است که فرایض و واجبات الهی را برپا دارد،و نیکو به عمل آورد،و زاهدترین مردم کسی است که حرام را ترک نماید،و عابدترین مردم کسی است که گناهان را ترک نماید (1).

و از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام منقول است:هرکه ما را دوست دارد باید که به اعمال ما عمل نماید،و استعانت جوید به ورع،به درستی که بهتر چیزی که در امر دنیا و آخرت به او استعانت توان جست ورع است (2).

و فرمود که:شکر هر نعمتی ورع از محارم الهی است (3).

و از حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام منقول است که:بر شما باد به ورع و ترک محرّمات و شبهات،به درستی که ورع دینی است که ما پیوسته ملازم آن می باشیم، و خدا را به آن عبادت می کنیم،و آن را اراده می نمائیم از موالیان و شیعیان خود، پس ما را به تعب می اندازد در شفاعت خود به اینکه مرتکب محرّمات شوید،و بر ما دشوار باشد شفاعت شما (4).

یا أباذر من لم یأت یوم القیامة بثلاث فقد خسر،قلت:و ما الثلاث فداک أبی و امّی؟قال:ورع یحجزه عمّا حرّم اللّه عزّ و جلّ علیه،و حلم یرد به جهل السفیه،و خلق یداری به الناس.

ای ابوذر هرکه در روز قیامت نیاید با سه خصلت،پس به تحقیق که او خاسر و زیان کار است،ابوذر گفت که:آن سه خصلت کدام است پدر و مادرم فدای تو باد؟

ص:342

فرمود:و رعی او را مانع شود از مرتکب شدن چیزهائی که حق تعالی بر او حرام گردانیده است،و حلمی که به آن رد کند و دفع نماید جهالت و سفاهت بی خردان را،و خلقی که به آن مدارا نماید با مردم.

بدان که حلم و بردباری نمودن و خشم خود را فرو خوردن،و از تندیها و بدیهای مردم عفو نمودن،از صفات پیغمبران و ائمّه صلوات اللّه علیهم و دوستان خداست،و عقل و شرع بر حسن و نیکی این صفات جمیله شهادت داده است.

چنانچه به سند معتبر از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که در خطبه ای فرمودند:می خواهید خبر دهم شما را به بهترین خلقهای دنیا و آخرت،عفو نمائید از کسی که بر شما ظلم کند،و صله و نیکی کنید با کسی که شما را محروم گرداند (1).

و از حضرت علی بن الحسین علیه السّلام منقول است که:چون روز قیامت حق تعالی اوّلین و آخرین را در یک زمین جمع نماید،منادی ندا کند که:کجایند اهل فضل؟ پس عدّه ای از مردم برخیزند،ملائکه به ایشان گویند که:چه چیز بود فضل شما؟ گویند که:ما صله می کردیم با کسی که با ما قطع می کرد،و عطا می کردیم به کسی که ما را محروم می کرد،و عفو می نمودیم از کسی که با ما ظلم می کرد،پس به ایشان گویند که:راست گفتید داخل بهشت شوید (2).

و از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است که:پشیمانی بر عفو خوردن بهتر و آسان تر است از پشیمانی بر عقوبت (3).

و از حضرت علی بن الحسین علیه السّلام منقول است که:هیچ جرعه ای نزد من

ص:343

محبوب تر نیست از جرعۀ خشمی که فروبرم،و صاحبش را به آن مکافات نکنم (1).

و حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام فرمود که پدرم می فرمود که:هیچ چیز موجب خوشحالی و روشنی چشم پدر تو نمی شود مانند جرعۀ خشمی که عاقبتش صبر است (2).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:هیچ بنده ای خشم خود را فرو نمی خورد مگر آنکه حق تعالی عزّت او را در دنیا و آخرت زیاده می گرداند،و حق تعالی فرموده است در مقام مدح جماعتی که آن جماعت خشم خود را فرو می خورند:و عفو می کند از مردم و خدا دوست می دارد نیکوکاران را،و حق تعالی او را زیاده بر آن عزّت در آخرت ثواب عظیم کرامت می فرماید (3).

و از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است که:هرکه خشمی را فرو خورد،و قدرت بر انتقام داشته باشد،حق تعالی در قیامت دل او را پر کند از ایمنی و ایمان و رضا و خوشنودی (4).

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:صبر کن بر جور دشمنان نعمت خدا بر خود،به درستی که مکافاتی از برای کسی که در حق تو معصیت خدا می کند بهتر از این نیست که تو در حق او اطاعت خدا کنی (5).

و از حضرت علی بن الحسین علیه السّلام منقول است که فرمود:خوش می آید مرا کسی که حلمش در هنگام غضب او را دریابد (6).

ص:344

و از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است که:حق تعالی دوست می دارد صاحب حیای صاحب حلم بردبار را (1).

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:حق تعالی هرگز کسی را به جهالت و تندخوئی عزیز نکرده است،و هرگز کسی را به حلم و بردباری ذلیل نکرده است (2).

و از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که:حلم بس است معین و یاور آدمی،و اگر صاحب حلم نباشی خود را بر حلم بدار (3).

و در حدیث دیگر فرمود که:چون در میان دو کس منازعه می شود دو ملک نازل می شوند،و به آن یکی که سفاهت و تندی و هرزه گوئی کرده می گویند که:گفتی و گفتی و خود سزاواری آنچه را گفتی،و عن قریب جزای گفته های خود را خواهی یافت،و به آن دیگری که حلم کرده می گویند:حلم کردی و صبر کردی،و به زودی خدا تو را خواهد آمرزید اگر حلم خود را به اتمام رسانی،و اگر آن دیگری هم ترک حلم کرد و هرزه های او را جواب گفت:آن دو ملک به بالا می روند،و ایشان را به کاتبان اعمال می گذارند (4).

و در حدیث دیگر فرمود:ما اهل بیتیم که مروّت ما آن است که عفو می کنیم از کسی که بر ما ظلم کند (5).

و از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله منقول است که:حضرت عیسی به حضرت یحیی

ص:345