---

سر شناسه: مکارم شیرازی، ناصر، 1305-

عنوان قراردادی: نهج البلاغه.فارسی-عربی.شرح

عنوان و نام پدیدآور: پیام امام امیرالمؤمنین (علیه السلام): شرح تازه و جامعی بر نهج البلاغه / مکارم شیرازی؛ با همکاری جمعی از فضلا و اندیشمندان حوزه علمیه قم

مشخصات نشر: قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، 1397.

مشخصات ظاهری: 527 ص.

شابک: 1-6-99801-600-978 (دوره)؛4-16-6335-622-978 (ج20)

وضعیت فهرست نویسی: فیپا.

یادداشت: فارسی - عربی

یادداشت: کتاب حاضر توسط ناشران متفاوت در سال های مختلف منتشر شده است.

یادداشت: چاپ اول

عنوان دیگر: شرح تازه و جامعی بر نهج البلاغه

موضوع: علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40 ق --خطبه ها

موضوع: علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40 ق --نامه ها

موضوع: علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40 ق --کلمات قصار

موضوع: علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40 ق --نهج البلاغه -- نقد و تفسیر

شناسه افزوده: علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40 ق --نهج البلاغه. شرح

رده بندی کنگره: 1397 7م/38/0422 BP

رده بندی دیویی: 9515/297

شماره کتابشناسی ملی: 5401684

---

با همکاری دانشمندان محترم حجج اسلام آقایان:

محمد رضا آشتیانی - محمّد جواد ارسطا - سید عبدالمهدی توکل

سعید داودی - احمد قدسی

پیام امام امیرالمؤمنین (علیه السلام) / ج 20

تألیف: آیة الله العظمی مکارم شیرازی و همکاران

تیراژ: 1000 نسخه

نوبت چاپ: اوّل

صفحه و قطع: 527 صفحه / وزیری

تاریخ انتشار: 1397

چاپخانه: سلیمانزاده

ناشر: مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی

با همکاری انتشارات امام علی بن ابی طالب (ع)

شابک: 4-16-6335-622-978

آدرس ناشر: ایران - قم - ابتداى خیابان شهدا - کوچه 22

تلفن : 37732478

فکس: 37840099

www.makarem.ir

ص: 2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 3

ص: 4

گفتار حکیمانه 408---53

شرح و تفسیر: با حق ستیزه مکن! به زمین خواهى خورد---54

گفتار حکیمانه 409---59

شرح و تفسیر: قلب کتاب چشم است---60

گفتار حکیمانه 410---63

شرح و تفسیر: رئیس صفات پسندیده---64

گفتار حکیمانه 411---69

شرح و تفسیر: مراقب باش با چه کسى سخن مى گویى؟---70

گفتار حکیمانه 412---73

شرح و تفسیر: بهترین راه تأدیب خویشتن---74

نکته: روح ادب واسباب آن---76

گفتار حکیمانه 413---79

گفتار حکیمانه 414---79

شرح و تفسیر: دو راهى مصائب---81

نکته: راه صحیح برخورد با مشکلات زندگى---83

گفتار حکیمانه 415---87

شرح و تفسیر: سه ویژگى دنیا---88

نکته: ناپایدارى مواهب این جهان---91

گفتار حکیمانه 416---93

شرح و تفسیر: براى چه کسى باقى مى گذارى؟---95

گفتار حکیمانه 417---101

شرح و تفسیر: مراحل استغفار کامل---103

نکته ها---107

1. شرایط توبه واقعى---107

2. سرگذشت عجیب همسایه ابوبصیر---111

ص: 6

گفتار حکیمانه 418---113

شرح و تفسیر: بهترین یاور در برابر سفیهان---114

گفتار حکیمانه 419---119

شرح وتفسیر: نقاط ضعف عجیب این انسان مغرور!---120

نکته ها---123

1. نیرومند ضعیف!---123

2. مواد تشکیل دهنده عرق بدبو---125

3. پشه، موجودى کوچک اما شگفت انگیز---126

گفتار حکیمانه 420---127

شرح و تفسیر: راه غلبه بر شهوت---129

نکته: راه هاى روشن براى مبارزه با انحرافات جنسى---133

گفتار حکیمانه 421---137

شرح و تفسیر: عقل کافى---138

گفتار حکیمانه 422---141

شرح و تفسیر: کار نیک کمش، بسیار است---142

گفتار حکیمانه 423---147

شرح و تفسیر: اگر رابطه خود را با خدا اصلاح کنى...---148

گفتار حکیمانه 424---153

شرح و تفسیر: نقش حلم وعقل---154

گفتار حکیمانه 425---159

شرح و تفسیر: واسطه هاى فیض---160

گفتار حکیمانه 426---163

شرح و تفسیر: بى اعتبارى این دو نعمت---164

ص: 7

گفتار حکیمانه 427---167

شرح و تفسیر: مشکل خود را با خدا بگو---168

گفتار حکیمانه 428---171

شرح و تفسیر: عید واقعى---172

گفتار حکیمانه 429---177

شرح و تفسیر: بزرگترین حسرت---178

گفتار حکیمانه 430---183

شرح و تفسیر: زیانکارترین انسانها---184

گفتار حکیمانه 431---189

شرح و تفسیر: طالبان دنیا و طالبان آخرت---190

گفتار حکیمانه 432---193

شرح و تفسیر: دوازده صفت اولیاءالله---195

نکته: اولیاء الله در این کلام امام (علیه السلام) چه کسانى هستند؟---201

گفتار حکیمانه 433---203

شرح و تفسیر: لذات زودگذر و تبعات بسیار---204

گفتار حکیمانه 434---207

شرح و تفسیر: نخست او را بیازماى---208

نکته: آزمودن قبل از دوستى---210

گفتار حکیمانه 435---213

شرح و تفسیر: گشایش درهاى امید---214

گفتار حکیمانه 436---219

شرح و تفسیر: معرف کریمان---220

گفتار حکیمانه 437---223

شرح و تفسیر: عدالت برتر است یا جود و بخشش؟---224

ص: 8

گفتار حکیمانه 438---229

شرح و تفسیر: مردم دشمن چه چیزند؟---230

گفتار حکیمانه 439---233

شرح و تفسیر: عصاره مفهوم زهد---234

گفتار حکیمانه 440---237

شرح و تفسیر: به وعده هاى اشخاص زیاد خوشبین نباشید---238

گفتار حکیمانه 441---241

شرح و تفسیر: میدان آزمون بزرگ---242

گفتار حکیمانه 442---247

شرح و تفسیر: بهترین شهرها---248

گفتار حکیمانه 443---253

شرح و تفسیر: مالک، بزرگمرد نستوه---255

نکته: مالک اشتر، مرد بسیار شجاع و پرافتخار---257

گفتار حکیمانه 444---261

شرح و تفسیر: بهترین روش براى کار کردن---262

گفتار حکیمانه 445---267

شرح و تفسیر: پیوند اخلاق نیک با یکدیگر---268

نکته: صفات اخلاقى کلیدى---269

گفتار حکیمانه 446---273

شرح و تفسیر: بهترین مصرف مال---274

نکته ها---275

1. اهمیت زکات---275

2. صعصعه و غالب و فرزدق کیستند؟---277

ص: 9

گفتار حکیمانه 447---279

شرح و تفسیر: هشدار به بازرگانان---280

نکته: خطرات ربا---283

گفتار حکیمانه 448---285

شرح و تفسیر: مصائب کوچک را بزرگ نشمرید---286

گفتار حکیمانه 449---289

شرح و تفسیر: تضاد شخصیت با شهوات سرکش---290

نکته: عواقب شوم هواپرستى---291

گفتار حکیمانه 450---293

شرح و تفسیر: شوخى نامناسب---294

نکته: خطرات مزاح وشوخى---296

گفتار حکیمانه 451---299

شرح و تفسیر: چه بهتر محبت از دو سر باشد---300

نکته: نقش دوستان در زندگى انسان---301

گفتار حکیمانه 452---305

شرح و تفسیر: غنا و فقر حقیقى---306

گفتار حکیمانه 453---311

شرح و تفسیر: پسر شوم زبیر!---312

نکته: زبیر و عبدالله بن زبیر---313

گفتار حکیمانه 454---317

شرح و تفسیر: با این حال تکبّر چرا؟---318

نکته: بلاى تکبر---320

گفتار حکیمانه 455---323

شرح و تفسیر: برترین شعراى عرب---324

ص: 10

نکته ها---327

1. شأن ورود این گفتار حکیمانه---327

2. امرؤ القیس کیست؟---328

3. تمسک امام (علیه السلام) به اشعار پرمعناى عرب---330

گفتار حکیمانه 456---333

شرح و تفسیر: تنها بهاى وجود انسان---334

نکته ها---336

1. هدف امام (علیه السلام) از نکوهش دنیا---336

2. ارزش وجود انسان---337

گفتار حکیمانه 457---339

شرح و تفسیر: دو کس هرگز سیر نمى شوند---340

گفتار حکیمانه 458---343

شرح و تفسیر: حقیقت ایمان---344

گفتار حکیمانه 459---349

شرح و تفسیر: مقدرات بر تدبیر ما پیشى مى گیرد---350

گفتار حکیمانه 460---355

شرح و تفسیر: بردبارى وترک شتاب---356

گفتار حکیمانه 461---359

شرح و تفسیر: غیبت نشانه ناتوانى است---360

نکته: غیبت وآثار شوم آن---361

حق الناس یا حق الله؟---363

گفتار حکیمانه 462---367

شرح و تفسیر: بى اعتنایى به تعریف و تمجید---368

نکته: مدح و تمجید در حد اعتدال---370

ص: 11

گفتار حکیمانه 463---373

شرح و تفسیر: دنیا وسیله است نه هدف---374

گفتار حکیمانه 464---377

شرح و تفسیر: پایان عمر بنى امیّه---379

گفتار حکیمانه 465---383

شرح و تفسیر: طایفه پرافتخار انصار---384

نکته: فضایل انصار در قرآن و روایات اسلامى---385

گفتار حکیمانه 466---389

شرح و تفسیر: یک تشبیه عجیب---391

گفتار حکیمانه 467---393

شرح و تفسیر: پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) آیین الهى را سامان بخشید---394

گفتار حکیمانه 468---399

شرح و تفسیر: یک پیشگویى مهم---400

نکته ها---403

1. نکوهش شدید از بخل---403

2. فرق میان بیع مکره و مضطر---405

گفتار حکیمانه 469---407

شرح و تفسیر: هر دو گروه هلاک مى شوند---408

نکته ها---411

1. غلات و مفرطین چه کسانى هستند؟---411

2. ناصبى ها---415

گفتار حکیمانه 470---419

شرح و تفسیر: حقیقت توحید و عدل---420

ص: 12

گفتار حکیمانه 471---425

شرح و تفسیر: حق گفتار صحیح---426

گفتار حکیمانه 472---429

شرح و تفسیر: باران هاى مفید---431

نکته ها---432

1. صلاة الاستسقاء (نماز باران)---432

2. قطع برکات آسمانى براثر گناهان---435

گفتار حکیمانه 473---439

شرح و تفسیر: ما به سوگ پیامبر نشسته ایم---440

نکته ها---442

1. خضاب و رنگ کردن موها در اسلام---442

2. خضاب در اشعار شعرا---443

گفتار حکیمانه 474---445

شرح و تفسیر: همسان شهیدان---446

گفتار حکیمانه 475---449

شرح و تفسیر: گنج پایان ناپذیر!---450

گفتار حکیمانه 476---453

شرح و تفسیر: هرگز مردم را تحت فشار قرار مده---454

نکته ها---455

1. چرا امام (علیه السلام) زیاد را به این منصب گماشت؟---455

2. چرا زیاد را زیاد بن ابیه مى گفتند؟---456

3. عدالت و سختگیرى وخشونت---457

گفتار حکیمانه 477---461

شرح و تفسیر: از گناهى که کوچک مى شمرى بترس!---462

ص: 13

گفتار حکیمانه 478---465

شرح و تفسیر: مسئولیت سنگین دانشمندان---466

نکته: آموزش کدام علم واجب است؟---468

گفتار حکیمانه 479---471

شرح و تفسیر: دوستان پرتکلّف---472

گفتار حکیمانه 480---477

شرح و تفسیر: اسباب جدایى دوستان---478

نکته: شرایط دوستى---480

فهرست منابع---497

ص: 14

ازجمله امیرمؤمنان على (علیه السلام) مى فرماید: «دارِ النّاسَ تأمَنْ غوائِلَهُم وتَسْلَمْ مِن مَکایِدِهم؛ با مردم مدارا کن تا از دشمنى آن ها و کید و مکرشان در امان باشى».(1)

مرحوم کلینى در کتاب شریف کافى در جلد دوم بابى تحت عنوان «باب المداراة» مطرح کرده که در ذیل آن روایات متعددى آورده است ازجمله در حدیثى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نقل مى کند: «ثَلاَثٌ مَنْ لَمْ یکُنَّ فِیهِ لَمْ یتِمَّ لَهُ عَمَلٌ وَرَعٌ یحْجُزُهُ عَنْ مَعَاصِى اللَّهِ وَ خُلُقٌ یدَارِى بِهِ النَّاسَ وَ حِلْمٌ یرُدُّ بِهِ جَهْلَ الْجَاهِلِ؛ سه چیز است که در هرکس نباشد هیچ کارى از کارهاى او سامان نمى پذیرد: ورع و تقوایى که او را از معصیت خدا بازدارد و اخلاقى که او را به مدارا کردن با مردم وادارد و حلم و بردبارى اى که جهل جاهلان را با آن از خود دور سازد».(2)

در حدیث دیگرى از آن حضرت این مسأله با تأکید بیشترى عنوان شده است، مى فرماید: «أَمَرَنِى رَبِّى بِمُدَارَاةِ النَّاسِ کَمَا أَمَرَنِى بِأَدَاءِ الْفَرَائِضِ؛ پروردگارم مرا به مدارا کردن با مردم دستور داده همان گونه که دستور به فرائض و واجبات داده است».(3)

و در حدیث سومى باز هم تأکید بیشترى در این زمینه شده، مى فرماید : «مُدَارَاةُ النَّاسِ نِصْفُ الْإِیمَانِ وَ الرِّفْقُ بِهِمْ نِصْفُ الْعَیشِ؛ مدارا کردن با مردم نصف ایمان است و رفاقت با آن ها نصف زندگى است».(4)

کلام امام (علیه السلام) درباره هماهنگى با اخلاق مردم و احادیث متعددى که در بالا از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) درمورد مدارا کردن با خلق خدا و رفاقت با آن ها نقل کردیم نشانه روشنى از روح اجتماعى تعلیمات اسلام است که تا چه اندازه مسائل مختلف

ص: 17

اخلاقى و روانى را براى هم زیستى مسالمت آمیز با مردم مورد توجه قرار داده است.

این سخن را با حدیث دیگرى از امام صادق (علیه السلام) پایان مى دهیم: «إِنَّ قَوْماً مِنَ النَّاسِ قَلَّتْ مُدَارَاتُهُمْ لِلنَّاسِ فَأُنِفُوا (فَنُفُوا) مِنْ قُرَیشٍ وَ ایمُ اللَّهِ مَا کَانَ بِأَحْسَابِهِمْ بَأْسٌ وَ إِنَّ قَوْماً مِنْ غَیرِ قُرَیشٍ حَسُنَت مُدَارَاتُهُمْ فَأُلْحِقُوا بِالْبَیتِ الرَّفِیعِ؛ گروهى از مردم مدارا کردنشان نسبت به دیگران کم و ضعیف بود و لذا از قبیله قریش نفى و طرد شدند و به خدا سوگند ازنظر حسب و نسب مشکلى نداشتند (مشکلشان عدم مدارا بود) و گروهى از غیر قریش مدارا کردنشان خوب بود و ملحق به این بیت رفیع شدند».(1)

بار دیگر تأکید مى کنیم که منظور از هماهنگى و مدارا با مردم این نیست که هم رنگ آن ها در خلاف کارى ها و معاصى و آلودگى شویم. به یقین کسى که پایبند به موازین شرع باشد چنین فکرى به خود راه نمى دهد بلکه منظور هماهنگى و مدارا در امور مباح و چیزهایى است که مورد علاقه آن ها و مشروع مى باشد.

* * *

ص: 18

تشبیه دیگر این که شتربچه آن صداى مخصوص شتران را که عرب آن را «هدیر» مى گوید سر نمى دهد. امام (علیه السلام) مى فرماید: به شتر بچه اى مى مانى که مانند شتران بزرگسال هدیر سر مى دهى.

فصاحت و بلاغتى که در این کلام کوتاه و پرمعنا به کار رفته بر هیچ کس پوشیده نیست و این نشان مى دهد که امام (علیه السلام) چنان بر سخن گفتن مسلط بود که با دو جمله کوتاه مطلب مهمى را به زیباترین وجه بیان مى کند.

یکى از آداب مجلس این است که هرکس در جاى خود بنشیند و هرکس به اندازه قدر و مقام خود سخن بگوید. حافظ نیز با توجه به این رسم و آداب چنین گفته است:

افسر سلطان گل پیدا شد از طرف چمن

مقدمش یارب مبارک باد بر سرو و سمن

خوش به جاى خویشتن بود این نشست خسروى

تا نشیند هر کسى اکنون به جاى خویشتن

بنابراین کسانى که بلندپروازى مى کنند و بیش از حد خود سخن مى گویند کارشان نوعى بى ادبى محسوب مى شود و همگان بر آن ها خرده مى گیرند.

ازاین رو در غررالحکم از امام (علیه السلام) نقل شده که فرمود: «رَحِمَ الله امرِأً عرَف قدرَهُ ولم یَتَعدَّ طَورَهُ؛ خداوند رحمت کند کسى را که قدر خود را بشناسد و از حد خود تجاوز نکند».(1)

تاریخ نشان مى دهد افرادى که بلندپروازى کردند و از حد خود تجاوز نمودند و سخنان نامناسبى گفتند گرفتار مشکلات مهمى شدند و شاید گاه جان خود را بر سر سخنان خود دادند.

ص: 21

بنابراین، گفتار امام (علیه السلام) خطاب به شخص معینى نیست بلکه همه انسان ها مخاطب آن حضرت اند که حد و مقام خود را بشناسند و در گفتار و عمل و ادعا از آن تجاوز نکنند تا آبروى آن ها در میان خاص و عام نرود.

در عربى و فارسى نیز ضرب المثل هایى مشابه این سخن دیده مى شود هرچند هرگز آن فصاحت و بلاغت را ندارد. مثلاً عرب ها به کسى که بیش از حد خود سخن بگوید یا عملى انجام دهد مى گویند: «زببت وانت حِصرِم؛ هنوز غوره هستى مویز شدى».

در فارسى گفته مى شود: سخن بزرگتر از دهانت مى گویى، یا گفته مى شود : هنوز غوره نشده مویز شدى.

اشتباه نشود، ممکن است افراد کوچکى داراى استعدادهاى مهم و فوق العاده باشند و سخن هاى مهمى بگویند. این گونه افراد نه تنها نباید تحقیر شوند بلکه باید مورد تشویق قرار گیرند. سخن امام (علیه السلام) ناظر به کسانى است که ادعایى بیش از حد خود دارند و بیش از آنچه زیبنده آن هاست حرف مى زنند.

مرحوم حاج شیخ محمّدعلى انصارى، برادر واعظ معروف حاج شیخ مرتضى انصارى که شاعر باذوقى بود و تمام نهج البلاغه را به شعر درآورده و با شرح و ترجمه آمیخته که در چندین جلد منتشر شده است در ترجمه این کلام امام (علیه السلام) چنین مى گوید:

تو پیش از پر درآوردن پریدى *** نگشته فحل، فریادى کشیدى

تویى کوچک نشاید در محافل *** بزرگان را شوى قرن و مماثل

فراتر از گلیم خویش پا را *** مکش، در جاى خود راحت بیاسا

* * *

ص: 22

و بعضى آن را به معناى جمع میان حق و باطل تفسیر کرده اند؛ کسى بخواهد از حق طرفدارى کند و در عین حال حامى باطل نیز باشد و یا به تعبیر دیگر بخواهد همه را از خود راضى کند. تدبیرهاى چنین کسى نیز به جایى نمى رسد.

این تفسیر ها را به عنوان یکى از مصادیق آن مفهوم کلى و جامع کلام امام (علیه السلام) مى توان پذیرفت اما منحصر ساختن مفهوم کلام به این تفاسیر، صحیح به نظر نمى رسد.

بعضى نیز آن را به معناى قبول کردن شغل هاى زیاد گرفته اند که حتى در زمان ما مرسوم است بعضى چندین شغل براى خودشان انتخاب مى کنند اما هیچ کدام را به طور صحیح نمى توانند انجام دهند ولى این تفسیر با تعبیر «متفاوت» سازگار نیست زیرا متفاوت، مفهومش «ناهماهنگ» و یا «متضاد» است و این غیر از شغل هاى زیادى است که ممکن است ناهماهنگ نیز نباشد.

اصولاً پیشرفت کارها بدون مدیریت صحیح امکان پذیر نیست و مدیریت صحیح، اصول و شرایطى دارد. یکى از شرایط مهمش همان است که امام (علیه السلام) در این کلام حکیمانه به آن اشاره کرده و آن این است که مدیر از پراکنده کارى بپرهیزد کارها را از هم جدا کند و هر کارى را به کسى یا به گروهى واگذار نماید و ناظرانى بر آن ها بگمارد. اما هرگاه به یک نفر یا یک گروه چندین کار متضاد و مختلف را بدهد به یقین همه آن ها ناقص خواهد شد و این برخلاف مدیریت صحیح است.

در حدیثى که مرحوم کلینى در کتاب شریف کافى نقل کرده است مى خوانیم که امام صادق (علیه السلام) به یکى از یاران خاصش به نام فضیل بن یسار فرمود: «إِنَّهُ مَنْ کَانَ هَمُّهُ هَمّاً وَاحِداً کَفَاهُ اللَّهُ هَمَّهُ وَ مَنْ کَانَ هَمُّهُ فِى کُلِّ وَادٍ لَمْ یبَالِ اللَّهُ بِأَى وَادٍ هَلَکَ؛ به یقین کسى که یک هدف داشته باشد خداوند او را براى رسیدن به هدفش کمک مى کند اما آن کس که همّ او در وادى هاى مختلف است در هر وادى اى هلاک شود خدا او را کمک نخواهد کرد».(1)

ص: 25

البته براى این حدیث تفسیرهاى دیگرى هم شده است، که انسان باید مذهب حق را پیدا کند و برگزیند و در مسیر آن گام بردارد و از سیر در مذاهب باطل گوناگون بپرهیزد.

امیرمؤمنان على (علیه السلام) در نامه پرمحتواى مالک اشتر هنگامى که دستورات مربوط به فرماندهى لشکر را مى دهد مى فرماید: «وَ أَفْضَلَ عَلَیهِمْ مِنْ جِدَتِهِ بِمَا یسَعُهُمْ وَ یسَعُ مَنْ وَرَاءَهُمْ مِنْ خُلُوفِ أَهْلِیهِمْ حَتَّى یکُونَ هَمُّهُمْ هَمّاً وَاحِداً فِى جِهَادِ الْعَدُوِّ؛ دستور بده که فرماندهان لشکر از امکاناتى که در اختیار دارند به سپاهیان کمک کنند به اندازه اى که نفراتى که تحت تکفل آن ها هستند به خوبى اداره شوند به گونه اى که همّ آن ها همّ واحدى باشد و آن جهاد با دشمن است».

این دستور نیز نشان مى دهد که تمرکز بر برنامه ها و فعالیت در یک بخش سبب پیروزى و موفقیت است.

این جمله از شیخ بهایى نیز معروف است که مى گوید: «غَلَبتُ کُلَّ ذِی فُنونٍ وَغَلَبنِى ذو فَنٍّ واحِدٍ؛ بر تمام دانشمندانى که مثل من در علوم مختلفى کار کرده بودند غلبه کردم اما دانشمندى که تنها در یک علم فعالیت داشت بر من غلبه نمود».

* * *

ص: 26

آنگاه در جمله سوم مى فرماید: «هرگاه او چیزى را به ما تملیک کند که درواقع خودش به آن سزاوارتر از ماست ما را (درباره آن) مکلف به وظایفى مى کند و هرگاه آن را از ما باز پس گیرد تکلیفش را از ما برمى دارد»؛ (وَ لاَ نَمْلِکُ إِلاَّ مَا مَلَّکَنَا؛ فَمَتى مَلَّکَنَا مَا هُوَ أَمْلَکُ بِهِ مِنَّا کَلَّفَنَا، وَ مَتَى أَخَذَهُ مِنَّا وَضَعَ تَکْلِیفَهُ عَنَّا).

این همان نکته باریک و دقیق و بسیار جالب «الأمرُ بین الأمرَین» است. نه چنان است که ما از خود استقلال تام داشته باشیم و صاحب قدرتى در برابر خدا و مالکیتى در برابر مالکیت او گردیم و نه چنان است که در اعمال خود مطلقآ اراده و اختیارى نداشته باشیم. بلکه او به ما قدرت و قوت و اختیار داده و هماهنگ با آن تکالیفى بر عهده ما گذاشته است. تا زمانى که آن قدرت و قوت وجود دارد تکالیف هم هست هنگامى که گرفته شد تکالیف از بین مى رود.

او به ما اموالى بخشیده و تملیک کرده و تکلیف خمس و زکات را در کنار آن قرار داده است، قوت و قدرت جسمانى داده و تکلیف نماز و روزه و حج و جهاد را در کنار آن مقرر فرموده، هرگاه مال را باز پس گیرد تکلیف خمس و زکات نیز برداشته مى شود هرگاه قوت و قدرت جسمانى را از ما سلب کند واجباتى که نیاز به قوت و قدرت جسمانى دارد از ما برداشته خواهد شد.

همین معنا در حدیث دیگرى که از امام (علیه السلام) نقل شده منعکس است:

«عبایه، از یاران خاص امیرالمؤمنین (علیه السلام) از آن حضرت درباره مسأله توانایى هاى انسان که با آن برمى خیزد و مى نشیند و کارهایى انجام مى دهد سؤال کرد (که آیا این ها جبرى است یا اختیارى؟) امام امیرمؤمنان على (علیه السلام) از او پرسید: منظور تو کدام توانایى است؟ توانایى بدون پروردگار یا با پروردگار؟ عبایه ساکت شد و پاسخى نداد، امام (علیه السلام) فرمود: بگو، عرض کرد: چه بگویم، فرمود: اگر بگویى با خداوند (در عرض خداوند) مالک قدرتى هستى، مایه هلاکت توست و اگر بگویى بدون خداوند چنین قدرتى را پیدا کردى آن هم مایه هلاکت

ص: 29

توست. عبایه عرض کرد: چه بگویم اى امیرالمؤمنین؟ فرمود: باید بگویى که این قدرت را خداوند به تو ارزانى داشته اگر این قدرت را براى تو ادامه دهد عطا و بخشش اوست و اگر از تو بگیرد بلا و آزمایش اوست. او مالک قدرتى است که به تو داده و قادر بر چیزى است که تو را بر آن قادر نموده، آیا نشنیدى مردم حول و قوه الهى را مى طلبند در آن جا که مى گویند: «لاحولَ ولا قوّة إلّا بالله العلىِّ العظیمِ». عبایه عرض کرد: تفسیر این سخن چیست؟ فرمود: پناهى دربرابر معاصى الهى نیست مگر پناه خداوند و قوتى بر طاعات نیست مگر با اعانت پروردگار. عبایه برخاست و خود را به روى دست و پاى امام (علیه السلام) انداخت و بوسه زد.(1)

براى روشن شدن این بحث پیچیده و دقیق و ظریف یک مثال حسى داریم که سابقآ نیز به آن اشاره کردیم و آن این است که فرض کنید یک قطار برقى به حرکت درآمده است این قطار نیروى خود را لحظه به لحظه از سیم برقى که در طول مسیر کشیده اند و حلقه لغزنده قطار روى آن حرکت مى کند دریافت مى دارد هر لحظه مسئول اداره برق اراده کند مى تواند برق آن قطار را از همان مبدأ قطع کند ولى مادامى که قطع نکرده راننده قطار با میل و اراده و آزادى، قطار را در مسیر به حرکت وامى دارد. هر کجا لازم بود توقف مى کند هر کجا لازم بود سرعت مى گیرد و هر کجا خواست ملایم مى رود، این راننده قادر است قطار را به صورت هاى مختلف هدایت کند ولى این قوت و قدرت را از مبدائى مى گیرد که لحظه به لحظه به او نیرو مى بخشد و هر لحظه بخواهد مى تواند این قدرت و نیرو را قطع کند. بنابراین این راننده، هم اختیار دارد و هم ندارد، اختیار براى انتخاب حرکت و توقف ولى عدم اختیار در بقاء نیرویش.

و این است معنى الامر بین الامرین: نه جبر و سلب اختیار و نه آزادى مطلق.

ص: 30

نکته قابل توجه این است که «حول» در لغت به دو معناست: یکى حرکت و تحول و دیگرى ممانعت و حائل شدن. اگر در لغت عرب به «سال» حول گفته مى شود به این دلیل است که انسان از زمانى به زمان دیگر متحول مى شود و حرکت مى کند.

بنابر این معنا، معنى لاحول ولا قوة الا بالله این است که هیچ نوع حرکت و تحول و هیچ قوت و قدرتى جز از سوى خدا نیست، اوست که به ما این نیروها را بخشیده و به ما توانایى و اختیار داده تا بتوانیم به سوى مقاصد خویش حرکت کنیم.

و بنابر معنى دوم، معنى جمله این است که هیچ مانعى دربرابر معاصى و هیچ قدرتى بر اطاعات جز به وسیله خداوند نیست، همانگونه که در ذیل حدیث عبایه آمده بود و در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) نیز در تفسیر جمله «لا حول ولا قوّةَ إلّا بالله» مى خوانیم که فرمود: «لا یَحولُ بَینَنا وبینَ المَعاصِى إلّا اللهُ ولا یُقَوّینا على أداءِ الطّاعةِ والفرائضِ إلّا الله؛ میان ما و گناهان جز خداوند حائل نمى شود و براى اداى اطاعت و واجبات جز خداوند به ما نیرو نمى بخشد».(1)

به این ترتیب جمله پرمعنى و پرمحتواى «لا حولَ ولا قوّة إلّا بالله» دو معنى دارد که هر دو در روایات معصومین (علیهم السلام) آمده است.(2)

* * *

ص: 31

ص: 32

قرآن مجید این وصف را براى جمعى از منافقان بیان کرده که راه تبعیض را پیش مى گرفتند و آنچه را به نفعشان بود مى پذیرفتند و بقیه را انکار مى کردند، مى فرماید: (إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِاللهِ وَرُسُلِهِ وَیُرِیدُونَ أَنْ یُفَرِّقُوا بَیْنَ اللهِ وَرُسُلِهِ وَیَقُولُونَ نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَنَکْفُرُ بِبَعْضٍ وَیُرِیدُونَ أَنْ یَتَّخِذُوا بَیْنَ ذَلِکَ سَبِیلا)؛ «کسانى که خدا و پیامبرانِ او را انکار مى کنند، و مى خواهند میان خدا و پیامبرانش تبعیض قائل شوند، و مى گویند: «به بعضى ایمان مى آوریم، و بعضى را انکار مى کنیم و مى خواهند در میان این دو، راهى براى خود انتخاب کنند)».(1)

یکى از صفات زشت یهود نیز همین بود همان گونه که قرآن درباره آن ها مى فرماید: (أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتَابِ وَتَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَمَا جَزَاءُ مَنْ یَفْعَلُ ذَلِکَ مِنْکُمْ إِلاَّ خِزْىٌ فِى الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ یُرَدُّونَ إِلَى أَشَدِّ الْعَذَابِ وَمَا اللهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ)؛ «آیا به بعضى از دستورات کتاب آسمانى ایمان مى آورید، و به بعضى کافر مى شوید؟! براى کسى از شما که این عمل (تبعیض در میان احکام و قوانین الهى) را انجام دهد، جز رسوایى در این جهان، چیزى نخواهد بود، و روز رستاخیز به شدیدترین عذاب ها گرفتار مى شوند. و خداوند از آنچه انجام مى دهید غافل نیست».(2)

همین معنا در کلام سالار شهیدان امام حسین (علیه السلام) به هنگام ورود به کربلا، در دوم محرم آمده است آن جا که رو به سوى یارانش کرد وفرمود: «النَّاسُ عَبِیدُ الدُّنْیا وَ الدِّینُ لَعِقٌ عَلَى أَلْسِنَتِهِمْ یحُوطُونَهُ مَا دَرَّتْ مَعَایشُهُمْ فَإِذَا مُحِّصُوا بِالْبَلاَءِ قَلَّ الدَّیانُون؛ مردم، بردگان دنیا هستند و دین، تنها بر زبان آن هاست؛ تا آن زمان که زندگى آن ها تأمین شود به دنبال دین هستند اما هنگامى که گرفتار بلا و آزمون

ص: 35

الهى شدند (و دین از منافع مادى آن ها جدا شد) دینداران کم اند».(1)

ولى مومنان راستین کسانى هستند که آیین خدا را به طور کامل با تمام وجود مى پذیرند خواه به منفعت مادى آن ها باشد یا به زیان آن و اصولاً بر سر همین دو راهى، دینداران از افراد منافق و بى دین، شناخته مى شوند که دین از یک مسیر مى رود و منافع مادى آن ها از مسیر دیگر.

در جمله دوم مى فرماید: او براى این که خود را در نظر خویش یا در نظر مردم معذور بشمرد عمدآ حقایق را بر خود مشتبه مى سازد و شبهاتى را بهانه براى کارهاى خلافش قرار مى دهد و این همان کارى است که همه منافقین انجام مى دهند؛ به شبهات پناه مى برند و وجدان خود را فریب مى دهند و کارهاى خلاف خود را به این وسیله توجیه مى کنند.

قرآن مجید درباره بعضى از کافران مى گوید: (بَلْ یُرِیدُ الْإِنسَانُ لِیَفْجُرَ أَمَامَهُ * یَسْأَلُ أَیَّانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ)؛ «(انسان شک در معاد ندارد) بلکه مى خواهد (آزاد باشد وبدون ترس از دادگاه قیامت) در تمام عمر گناه کند! (ازاین رو) مى پرسد: «قیامت کى خواهد بود؟».(2)

بر این اساس امام (علیه السلام) عمار را نهى کرد از این که سخن را با او ادامه دهد زیرا او کسى نبود که در برابر حق تسلیم شود ویا حتى حق را نشناخته باشد آگاهانه مخالفت مى کرد و براى حفظ منافع مادى خود طرح شبهه مى نمود، و سخن گفتن با چنین کسى روا نیست؛ نه مصداق ارشاد جاهل است و نه تنبیه غافل.

این گونه افراد درواقع مصداق آیه شریفه (سَوَآءٌ عَلَیْهِمْ ءَأَنذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنذِرْهُمْ لاَ یُؤْمِنُونَ)(3) مى باشند.

ص: 36

«کسانى که بعد از ایمان کافر شوند (مجازات مى شوند) به جز آن ها که تحت فشار واقع شده اند در حالى که قلبشان با ایمان، آرام است»(1) در این جا بعضى از ناآگاهان گفتند: عمار با گفتن الفاظ مربوط به برائت وبیزارى از اسلام، کافر شد. پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «کَلاَّ إِنَّ عَمَّاراً مَلِىءٌ إِیمَاناً مِنْ قَرْنِهِ إِلَى قَدَمِهِ وَ اخْتَلَطَ الاِْیمَانُ بِلَحْمِهِ وَ دَمِه؛ چنین نیست، عمار از فرق سر تا قدم مملو از ایمان است و ایمان با گوشت و خون او آمیخته است». سپس پیامبر (صلی الله علیه و آله) افزود: اگر باز در چنین شرایطى قرار گرفتى همین گونه عمل کن.(2)

این آیه و روایت از مدارک روشنى است که اجازه تقیه را در شرایطى که جان انسان در خطر است مى دهد.

در حدیث دیگرى آمده است که پیامبر (صلی الله علیه و آله) به او بشارت داد، فرمود: «یا ابا الیقظان (انتخاب این کنیه براى عمار شاید به این دلیل بود که در بعضى از جنگ ها او و بعضى دیگر از صحابه پیغمبر (صلی الله علیه و آله) شب بیدار بودند و از لشکریان حفاظت مى کردند تا دشمن به آن ها شبیخون نزند) فَإِنَّکَ أَخُو عَلِى فِى دِیانَتِهِ وَ مِنْ أَفَاضِلِ أَهْلِ وَلاَیتِهِ وَ مِنَ الْمَقْتُولِینَ فِى مَحَبَّتِهِ تَقْتُلُکَ الْفِئَةُ الْبَاغِیة؛ تو برادر على در دیانتش هستى و از افراد برجسته اهل ولایت او مى باشى و از کسانى هستى که در محبت او شهید مى شوى و تو را گروه ستمکار شهید مى کنند».(3)

و همین گونه شد؛ او در صفین به دست لشکریان معاویه به شهادت رسید.

جالب این که علماى اهل سنت نیز در فضیلت عمار مطالب قابل توجهى نقل کرده اند ولى با نهایت تأسف عثمان بلایى بر سر عمار آورد که هر مسلمانى از شنیدن آن ناراحت مى شود. بلاذرى، از علماى معروف اهل سنت، در کتاب

ص: 38

انساب الاشراف مى نویسد که مقداد و عمار یاسر و طلحه و زبیر و جمعى دیگر از اصحاب رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نامه اى نوشتند و کارهاى خلاف عثمان را در آن برشمردند و او را از عذاب الهى ترساندند و به او گفتند که اگر دست از کارهایش برندارد بر ضد او اقدام خواهند کرد. عمار نامه را گرفت و نزد عثمان آمد و بخشى از آن را براى عثمان خواند. عثمان گفت: تو چرا از میان آن ها داوطلب شدى؟ عمار گفت: براى این که من بیش از آن ها خیرخواه تو هستم. عثمان به او گفت: دروغ گفتى اى فرزند سمیه (او را به نام مادرش نامید که توهین بزرگى محسوب مى شد، یعنى پدر تو معلوم نیست) عمار گفت: من فرزند سمیه هستم و پدرم یاسر است. عثمان دستور داد غلامانش دست و پاى او را گرفتند و کشیدند و عثمان با دو پاى خود با کفش به پایین شکم او زد و او دچار فتق (پارگى پرده شکم) شد.(1)

همین داستان را ابن عبدالبر، عالم دیگر اهل سنت در کتاب الاستیعاب در شرح حال عمار نقل کرده و افزوده که یکى از دنده هاى عمار را نیز شکستند.(2)

اما مغیرة بن شعبه: بسیارى درمورد او نوشتند که مرد بسیار باهوشى بود و به همین دلیل بعد از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نیز از طرف خلفا مناصب مهمى به او داده شد که آخرین منصبش فرماندارى کوفه بود ولى در عین حال مردى بسیار سنگدل و جنایت پیشه بود.

ابوالفرج اصفهانى درباره اسلام آوردن او چنین نوشته است که مغیره درباره اسلام آوردن خودش مى گوید: با گروهى از طائفه بنى مالک در عصر جاهلیت نزد پادشاه مصر رفتیم و هدایایى براى او بردیم. او هدایا را گرفت و دستور داد جوایزى به همه ما دادند بعضى را بیشتر و بعضى را کمتر ولى به من چیز بسیار

ص: 39

کمى داد و چندان اعتنایى به من نکرد. گروهى از قبیله بنى مالک که با من بودند با استفاده از کمک سلطان مصر هدایایى براى خانواده خود گرفتند و بسیار خوشحال بودند و هیچ کدام حاضر نشدند با من مواسات کنند (و من کینه آن ها را به دل گرفتم). هنگامى که از مصر خارج شدیم مقدارى شراب با خود آوردند و از آن نوشیدند من هم با آن ها خوردم ولى دوست نداشتم با آن ها باشم، با خود گفتم: این ها به طائف بازمى گردند و به قبیله من مى گویند که سلطان مصر به من بى اعتنایى کرد به همین دلیل تصمیم گرفتم آن ها را به قتل برسانم. به آن ها گفتم: من گرفتار سردردى شده ام. آن ها شراب خود را حاضر کردند و مرا دعوت نمودند. گفتم: چون سردرد دارم نمى نوشم اما شما بنشینید من ساقى شما مى شوم. قبول کرده و شروع به نوشیدن شراب نمودند و هنگامى که در آن ها اثر کرد باز هم تقاضاى شراب کردند. آنقدر نوشیدند و مست شدند که به خواب عمیقى فرو رفتند. من برخاستم و همه آن ها را به قتل رساندم و آنچه با آن ها بود برداشتم و به مدینه آمدم. دیدم پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) در مسجد است و ابوبکر نزد اوست، مرا مى شناخت (پرسید: براى چه آمده اى؟) گفتم: آمده ام شهادتین بگویم و مسلمان شوم. ابوبکر گفت: از مصر آمده اى؟ گفتم: آرى. گفت: آنهایى که با تو بودند چه کردند؟ گفتم: میان من و آن ها اختلافاتى بروز کرد و ما مشرک بودیم من همه آن ها را کشتم و غنائمشان را برگرفتم و خدمت پیغمبر (صلی الله علیه و آله) آمدم تا خمس آن را تقدیم کنم چون غنیمت مشرکین است. پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: اسلامت را مى پذیرم ولى چیزى از اموالت را نمى گیرم وآن را تخمیس نمى کنم زیرا تو به آن ها خیانت کردى. عرض کردم: هنگامى که آن ها را کشتم بت پرست بودم اکنون مسلمان شده ام. فرمود: بسیار خوب، اسلام، گذشته ها را مى پوشاند. چیزى نگذشت که این خبر (قتل سیزده نفر) به قبیله ثقیف رسید که در طائف بودند.

ص: 40

آن ها تصمیم گرفتند با طائفه ما بجنگند سپس صلح کردند که سیزده دیه پرداخت شود و غائله پایان یابد.(1)

آرى این است سابقه مغیرة بن شعبه.

ابن ابى الحدید این داستان را نقل کرده و بعد از آن مى افزاید: جمعى از اصحاب ما چنین مى گویند: کسى که اسلام آوردنش این گونه باشد و پایان کارش خبر متواترى باشد که تا پایان عمرش على (علیه السلام) را بر منابر لعن مى کرد و در میان این آغاز و پایان، کارش فسق و فجور و پر کردن شکم و هوس بازى جنسى و همراهى با فاسقان و صرف وقت در غیر اطاعت خدا بود چگونه ممکن است کسى به او علاقه داشته باشد و ما چه عذرى داریم اگر فسق او را براى مردم آشکار نسازیم.(2)

این گفتار ابن ابى الحدید درواقع اشاره به داستان عدالت صحابه است که اهل سنت همه آن ها را از خوب و بد و زشت و زیبا و مومن و فاسق، محترم مى شمارند. مقصود ابن ابى الحدید این است که آیا کسى را با این زندگى سراسر کثیف و آلوده تنها به عنوان این که جزء صحابه بوده یعنى پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) را دیده مى توان تبرئه کرد یا او را عادل شمرد؟(3)

* * *

ص: 41

ص: 42

است چراکه نشان مى دهد آن ها به سبب ثروت، بر مرکب غرور سوار نشده اند و خود را گم نکرده اند و این فضیلت بزرگى است که به هنگام فزونى نعمت هاى الهى، انسان خود را فراموش نکند.

از این گذشته، اغنیا نباید فراموش کنند که همه اموال و ثروت ها از آنِ خداست و همه ما نمایندگان و خلفاى او در استفاده از آن اموال هستیم همان گونه که قرآن مجید مى گوید: (وَأَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَکُمْ مُّسْتَخْلَفِینَ فِیهِ)؛ «انفاق کنید از آنچه خداوند شما را نماینده خود در آن قرار داده است».(1)

آنگاه امام (علیه السلام) به سراغ جمله دوم رفته، چنین مى فرماید: «و از آن بهتر بى اعتنایى و بزرگ منشى مستمندان در برابر اغنیا براى تکیه کردن بر خداست»؛ (وَ أَحْسَنُ مِنْهُ تِیهُ آلْفُقَرَاءِ عَلَى آلْأَغْنِیَاءِ اتِّکَالاً عَلَى آللّهِ).

«تیه» در لغت به دو معنا آمده است: نخست، سرگردانى؛ همان گونه که خداوند در قرآن مجید درباره قوم بنى اسرائیل و سرگردانى آن ها در صحراى سینا به مدت چهل سال مى فرماید: (أَرْبَعِینَ سَنَةً یَتِیهُونَ فِى الْأَرْضِ).(2)

و معناى دیگر، تکبر و بزرگ منشى و بى اعتنایى است و در کلام امام (علیه السلام) منظور، معناى دوم است.

روشن است که اگر نیازمندان دست حاجت به سوى اغنیا دراز کنند و خود را در برابر آنان ذلیل و خوار نمایند از یک سو شخصیت خود را پایمال کرده اند و از سوى دیگر به جاى این که به خدا پناه ببرند به غیر خدا پناه برده اند و این نوعى شرک خفى است.

به همین دلیل در کلام حکیمانه 228 آمده بود: «مَنْ أَتَى غَنِیاً فَتَوَاضَعَ لَهُ لِغِنَاهُ ذَهَبَ ثُلُثَا دِینِهِ؛ کسى که به سراغ ثروتمندى براى ثروتش برود و در برابر او تواضع

ص: 45

کند دو سوم دینش از دست رفته است». و همانگونه که در آن جا گفتیم ایمان داراى سه رکن است: معرفت قلبى، اقرار زبانى و عمل به ارکان دین؛ کسى که در برابر چنین ثروتمندى خضوع مى کند در واقع اقرار زبانى به توحید را با کلمات تملق آمیزش درهم شکسته و همچنین خضوعى که باید در برابر ذات پاک پروردگار داشته باشد به وسیله خضوع در مقابل این ثروتمند، به شرک آلوده کرده است. بنابراین، دو رکن از ارکان ایمان را بر باد داده هرچند ایمان قلبى او محفوظ مانده باشد.

اشتباه نشود، منظور این نیست که نیازمندان در برابر اغنیا موضع گیرى کرده و راه خصومت در پیش گیرند و آتش دشمنى و عناد در میان این دو گروه برافروخته شود بلکه منظور این است که آن ها بزرگ منشى خود را حفظ کنند و اغنیا نیز دربرابر آن ها متواضع باشند و کمک هاى خود را بدون منت در اختیارشان بگذارند.

لذا در حدیثى مى خوانیم: «ذَکَرَ رَجُلٌ عِنْدَ أَبِى عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) الْأَغْنِیاءَ وَ وَقَعَ فِیهِمْ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) اسْکُتْ فَإِنَّ الْغَنِى إِذَا کَانَ وَصُولاً لِرَحِمِهِ بَارّاً بِإِخْوَانِهِ أَضْعَفَ اللَّهُ لَهُ الْأَجْرَ ضِعْفَینِ لِأَنَّ اللَّهَ یقُولُ وَما أَمْوالُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ بِالَّتِى تُقَرِّبُکُمْ عِنْدَنا زُلْفى إِلاَّ مَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِکَ لَهُمْ جَزاءُ الضِّعْفِ بِما عَمِلُوا وَ هُمْ فِى الْغُرُفاتِ آمِنُونَ؛ مردى نزد امام صادق (علیه السلام) سخن از اغنیا به میان آورد و درباره آن ها بدگویى کرد. امام (علیه السلام) فرمود: ساکت باش، اگر غنى صله رحم به جا آورد و به برادران دینى خود نیکى کند خداوند اجر او را دو چندان خواهد داد زیرا در قرآن مجید فرموده: اموال و اولادتان شما را به ما نزدیک نمى کند مگر کسى که ایمان داشته باشد و عمل صالح انجام دهد که پاداش آن ها به دلیل اعمالشان دو چندان است و در غرفه هاى بهشتى در امنیت خواهند بود».(1)

در حالات معصومین (علیهم السلام) نیز مى خوانیم که به گونه اى به نیازمندان کمک مى کردند که هرگز شخصیت آن ها درهم نشکند و احساس شرمندگى نکنند.

ص: 46

در حدیث جالبى از امام حسن مجتبى (علیه السلام) مى خوانیم که مردى خدمت امام (علیه السلام) رسید و اظهار فقر و پریشانى فراوان کرد واین دو بیت شعر را براى بیان نهایت فقر و درماندگى خود تقدیم نمود:

لَمْ یَبْقَ لِى شیءٌ یُباعُ بِدِرْهَمٍ *** یَکْفِیکَ مَنظَرُ حالَتى عَن مخبَرى

إلّا بَقایا ماءِ وَجهٍ صُنْتُه *** ألّا یُباعَ وقَد وجَدتُک مُشتَرى

چیزى در بساط من باقى نمانده که حتى یک درهم ارزش داشته باشد. نگاه به چهره من کافى است و نیازى به خبر دادن نیست.

تنها چیزى که باقى مانده آبرویم است که آن را هرگز نفروخته ام ولى اکنون تو را مشترى یافتم و مى خواهم به تو بفروشم.

امام مجتبى (علیه السلام) وکیل خویش را طلبید و فرمود: چقدر مال نزد توست؟ عرض کرد: دوازده هزار درهم. فرمود: همه آن را به این مرد فقیر بده، من از او شرمنده ام. عرض کرد: چیزى براى مخارج روزانه نمى ماند. فرمود: آن را به این مرد فقیر بده و حسن ظن به خدا داشته باش، خداوند جبران مى کند.

سپس امام (علیه السلام) آن مرد فقیر را طلبید و پول ها را به او داد واین دو بیت شعر را در جواب اشعارش فرمود:

عاجَلْتَنا فأتاک وابِلُ بِرّنا *** طَلّاً ولو أمهَلْتَنا لم تُمطِر

فَخُذِ القَلیلَ وکُن کأنَّک لم تَبِع *** ما صُنْتَهُ وکأنّنا لم نَشْتَرى

به سراغ ما آمدى و باران فیض ما به سراغ تو آمد واگر دیر آمده بودى شرمنده مى شدیم.

با این حال این مقدار کم را بگیر و چنان باش که گویى آبرویت را که محفوظ مى داشتى به ما نفروختى و ما هم از تو چیزى نخریدیم.(1)

آرى! این پاسخ از آن عطاى فوق العاده زیباتر بود.

ص: 47

ص: 48

زندگانى او رخ مى دهد که تا دست به دامان آن عقل واستعداد خاص نزند نجات نمى یابد و این نکته اى است که کمتر کسى به آن توجه دارد و یا در نوشته هاى خود آورده است ولى امام (علیه السلام) به واسطه علم گسترده و وسیعش به این نکته اشاره فرموده است.

قابل توجه این که غالب شارحان نهج البلاغه به نکره بودن «عقل» که اشاره به شاخه هاى خاص عقل است توجه نکرده اند و نقش عقل را به طور کلى در زندگى انسان ستوده و تشریح کرده اند در حالى که منظور امام (علیه السلام) بیان اهمیت عقل در این گفتار حکیمانه نیست هرچند عقل ازنظر اسلام فوق العاده اهمیت دارد و در آیات و روایات اشارات گسترده اى درباره آن آمده بلکه منظور امام (علیه السلام) این است که بسیارى از افراد، داراى عقل خاصى هستند که از مواهب الهى است و آن عقل خاص روزى به یارى آن ها مى آید و آن ها را از مشکلات مهمى نجات مى دهد، که نمونه هاى آن عبارت است از:

سلمان فارسى داراى یک عقل تجربى درمورد راه دفاع از شهرها از طریق کندن خندق در اطراف آن بود این عقل همواره در وجود او بود تا جریان جنگ احزاب پیش آمد، از آن استفاده کرد و نه تنها خودش را نجات داد بلکه لشکر اسلام را نیز از این طریق محافظت نمود.

مرحوم علامه شوشترى مثال دیگرى در این جا انتخاب کرده، مى گوید: داستان عابد بنى اسرائیل و آن زن بدکاره که هشیارى او سبب نجات عابد شد نمونه اى از این کلام است. این عقل در واپسین روزهاى زندگى به کار او آمد که هم خودش را نجات داد هم دیگرى را.

و این که در قرآن و روایات اسلامى تأکید بر مشورت شده ممکن است به ملاحظه همین امر باشد که هرکس داراى عقل و تدبیر و هشیارى خاصى است که به هنگام مشورت ظاهر مى شود و ممکن است یکى از آن ها مورد قبول همه طرف هاى مشورت قرار گیرد و سبب نجات گردد.

ص: 51

در داستان مبارزه امیرمؤمنان على (علیه السلام) با عمرو بن عبدود نیز مى بینیم که حضرت با استفاده از یک شگرد، عمرو را مغلوب کرد و بر زمین انداخت.

* * *

ص: 52

است باقى مى ماند: (فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفَاءً وَأَمَّا مَا یَنفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِى الأَرْضِ).(1)

از این گذشته، بالاترین حق و واقعیت در عالم، ذات پاک خداست و اوست که از حق حمایت مى کند و فرشتگان او مأمورند که طرفداران حق را حمایت کنند. (إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلاَئِکَةُ أَلاَّ تَخَافُوا وَلاَ تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِى کُنْتُمْ تُوعَدُونَ)؛ «به یقین کسانى که گفتند: «پروردگار ما خداوند یگانه است!» سپس استقامت کردند، فرشتگان بر آنان نازل مى شوند که «نترسید و غمگین مباشید، و بشارت باد بر شما به آن بهشتى که به شما وعده داده شده است».(2)

هنگامى که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) ظهور کرد تنها بود وبا گروه عظیم دشمنان سرسخت و لجوج و نیرومند روبرو شد اما چون طرفدار حق بود پیروز گشت و چون دشمنانش با حق درآویختند بر زمین خوردند. سایر انبیا از ابراهیم گرفته تا موسى بن عمران (علیهما السلام) و مردان مبارزى که حمایت از حق کردند به پیروزى رسیدند گرچه گروهى از آن ها در این راه شربت شهادت نوشیدند ولى اهداف و برنامه هاى آن ها زنده و جاویدان ماند.

این وعده الهى است که در آیات متعددى از قرآن نیز به آن اشاره شده ازجمله: (وَعَدَ اللهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُم فِى الاَْرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِى ارْتَضَى لَهُمْ وَلَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِّنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنآ یَعْبُدُونَنِى لاَ یُشْرِکُونَ بِى شَیْئآ)؛ «خداوند به کسانى از شما که ایمان آورده و کارهاى شایسته انجام داده اند وعده مى دهد که قطعاً آنان را حکمران روى زمین خواهد کرد، همان گونه که به پیشینیان آن ها خلافت روى زمین را

ص: 55

بخشید؛ و دین و آیینى را که براى آنان پسندیده، پابرجا و ریشه دار خواهد ساخت؛ و ترسشان را به امنیت و آرامش مبدّل مى کند، آن چنان که تنها مرا مى پرستند و چیزى را شریک من نخواهند ساخت».(1)

جالب توجه این که ابن ابى الحدید در شرح خطبه قاصعه پس از اشاره به فعالیت هاى تبلیغاتى بنى امیه براى محو آثار على (علیه السلام) و فضایل او و تعیین جایزه براى کسانى که اخبار و احادیث براى خلفاى پیشین ذکر کنند مى گوید: آن ها در هنگامى که قدرت به دست داشتند از هیچ کوششى براى محو کردن نام على (علیه السلام) و فرزندانش و خاموش کردن نور آن ها و کتمان فضایل و مناقب و سوابقشان و وادار کردن مردم به سب و لعن آن ها بر منابر کوتاهى نکردند. پیوسته خون از شمشیرهاى آن ها مى چکید در حالى که اهل بیت (علیهم السلام) در آن زمان عده کمى بودند و دشمنان، بسیار. بعضى را کشتند و بعضى را اسیر کردند و بعضى را تبعید نمودند و بعضى فرار کردند و پنهان شدند و بعضى پیوسته در خوف به سر مى بردند این اوضاع به قدرى وخیم بود که گاه فقیه و محدث و قاضى و متکلمى را ملاقات مى کردند و او را تهدید شدید به اشد عقوبات مى نمودند که کمترین سخنى از فضایل اهل بیت (علیهم السلام) نگوید و کار تقیه به جایى رسید که وقتى یکى از محدثین مى خواست حدیثى از على (علیه السلام) نقل کند نام او را نمى برد و به جاى آن مى گفت: مردى از قریش چنین گفت یا مردى از قریش چنین کرد....

سپس مى افزاید: معاویه و یزید و بنى مروان در ایام حکومتشان که هشتاد سال طول کشید با تمام توان تلاش کردند که مردم را مجبور به دشنام دادن به امیرمؤمنان على (علیه السلام) و پنهان کردن فضایلش کنند تا آن جا که عامر بن عبدالله بن زبیر به فرزندش گفت: پسرم على (علیه السلام) را جز به نیکى یاد مکن زیرا بنى امیه هشتاد

ص: 56

سال او را بر منابر لعن کردند اما این کار چیزى جز بر رفعت مقام و عظمت على (علیه السلام) نیفزود. سپس اشاره به دوران حجاج مى کند که چه جنایاتى را براى اخفاء فضایل على (علیه السلام) و فرزندان و شیعیانش مرتکب شد.

و در پایان مى گوید: ولى خداوند اراده کرده بود که روز به روز بر نور و روشنایى فضایل آن ها بیفزاید و محبت آن ها را در دل ها افزون کند. اگر فضایل آن حضرت مانند کعبه آشکار و روشن نبود چیزى از آن امروز به دست ما نمى رسید.(1)

آرى، به گفته امام شافعى: در شگفتم از مردى که دشمنانش فضایل او را از روى حسد کتمان کردند و دوستانش از ترس، ولى با این حال شرق و غرب جهان را پر کرده است.(2)

در مقابل، دشمنانش چنان منفور شدند که در مرکز حکومت آن ها (شام) حتى قبر آبادى از آن ها دیده نمى شود در حالى که آثار اهل بیت (علیهم السلام) در پایتخت حکومت آن ها مثل آفتاب مى درخشد.

آرى کسى که با حق بجنگد حق او را بر زمین مى کوبد.

در این جا ممکن است سوال شود که پس چرا ما جمعى از طرفداران باطل را مى بینیم که مدت ها بر سر کار ماندند و حکومت کردند و با حق درافتادند و در عین حال به زمین نخوردند؟

پاسخ این سوال با توجه به یک نکته روشن مى شود و آن این که این گونه حکومت ها براى حفظ خود کارهاى مثبتى نیز داشتند: ایجاد امنیت، پیشرفت اقتصادى و گاه کمک به نیازمندان. آن ها به دلیل همین مقدار از حق که عمل مى کردند مدتى بر سر کار ماندند نه به سبب حمایت هایى که از باطل داشتند.

ص: 57

این نکته را نیز نباید فراموش کرد که گروه هایى ممکن است براثر اشتباه در راه باطل گام گذاشته باشند و اکثریت را در بعضى از جوامع تشکیل دهند اما چون با حق مبارزه ندارند مصداق کلام امیرمؤمنان (علیه السلام) نیستند که حق، آن ها را بر زمین بزند.

* * *

ص: 58

مرحوم علامه مجلسى در بحارالانوار تعبیر دیگرى از امیرمؤمنان (علیه السلام) نقل کرده است: «سُئِلَ أَمِیرُ الْمُوْمِنِینَ (علیه السلام) بِمَا ذَا یسْتَعَانُ عَلَى غَضِّ الْبَصَرِ فَقَالَ بِالْخُمُودِ تَحْتَ سُلْطَانِ الْمُطَّلِعِ عَلَى سِرِّکَ وَ الْعَینُ جَاسُوسُ الْقَلْبِ وَ بَرِیدُ الْعَقْلِ فَغُضَّ بَصَرَکَ عَمَّا لاَ یلِیقُ بِدِینِکَ وَ یکْرَهُهُ قَلْبُکَ وَ ینْکِرُهُ عَقْلُکَ؛ از امیرمؤمنان (علیه السلام) سوال شد که چگونه انسان مى تواند چشم (از ناروایى ها) بپوشد؟ فرمود: از طریق قرار گرفتن تحت سلطه خداوندى که مطلع از اسرار توست و چشم، جاسوس قلب است و نامه رسان عقل. چشمت را از آنچه مناسب دین تو نیست و قلب و عقلت آن را انکار مى کند بپوشان».(1)

قرآن مجید نیز مى گوید: (أَفَلَمْ یَسِیرُوا فِى الاَْرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِهَا أَوْ آذَانٌ یَسْمَعُونَ بِهَا فَإِنَّهَا لاَ تَعْمَى الأْبْصَارُ وَلَکِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِى فِى الصُّدُورِ)؛ «آیا آنان در زمین سیر نکردند، تا دل هایى داشته باشند که حقیقت را با آن درک کنند؛ یا گوش هاى شنوایى که با آن (نداى حق را) بشنوند؟! چراکه چشم هاى ظاهر، نابینا نمى شود، بلکه دل هایى که در سینه هاست کور مى شود».(2)

اشاره به این که اگر چشم باز و بینا داشته باشند و سیر در زمین کنند، هم آثار عظمت خدا را مى بینند و هم درس هاى عبرتى را که از پیشینیان و پایان کار آن ها باقى مانده فرامى گیرند.

از سوى دیگر نیز بسیار مى شود که انسان نگاه هاى هوس آلود مى کند و آثار شوم آن در مصحف قلب نوشته مى شود و منشأ حزن طویل یا انحراف کثیر مى گردد و به گفته شاعر:

ز دست دیده و دل هر دو فریاد *** که هرچه دیده بیند دل کند یاد

در تفسیر دوم، مفهومى درست مقابل تفسیر اوّل مورد توجه قرار گرفته و آن

ص: 61

این که آنچه در قلب و درون روح انسان باشد در چشمان او نمایان است. درواقع چشم تابلویى است براى اسرار درون؛ شبیه آن چیزى که در حکمت 26 آمد که امام (علیه السلام) مى فرماید: «مَا أَضْمَرَ أَحَدٌ شَیئاً إِلاَّ ظَهَرَ فِى فَلَتَاتِ لِسَانِهِ وَ صَفَحَاتِ وَجْهِهِ؛ هیچ کس چیزى را در ضمیر و درون خود پنهان نمى کند مگر این که در سخنان (بى اندیشه) او و در رخسارش نمایان مى شود». واین همان چیزى است که در ضرب المثل فارسى خود نیز داریم: رنگ رخساره خبر مى دهد از سر ضمیر.

بنابر این تعبیر، قلب همچون کتاب پرمطلبى است که مطالب خود را از دریچه چشم بیرون مى فرستد، و از نگاه و دید افراد، بسیارى از مطالب درونشان را مى توان درک کرد.

و به گفته شاعر عرب:

إنّ العیونَ لَتُبدِى فى تَقلُّبِها *** ما فِى الضّمائرِ مِن وُدٍّ ومِنْ حَنَقِ

چشم ها در گردش خود آشکار مى سازد آنچه در درون، از محبت و عداوت است.

و شاعر دیگر مى گوید:

تَخْبِرُنى العَینانِ ما القَلْبُ کاتِمٌ *** وَما جَنّ بالبَغضاءِ والنَّظرِ الشَّزْرِ

چشم ها به من خبر مى دهد آنچه را که در دل پنهان است؛ و آنچه از کینه ها و عداوت ها در دل وجود دارد از نگاه هاى غضب آلود که با گوشه چشم مى شود ظاهر مى گردد.(1)

ولى قرائن نشان مى دهد که معناى اول مناسب تر است. بعضى از شارحان نهج البلاغه احتمال دیگرى نیز داده اند که مناسب به نظر نمى رسد لذا از ذکر آن خوددارى کردیم.(2)

ص: 62

واصنَعْ کَماشٍ فَوقَ أر *** ضِ الشَّوکِ یَحذَرُ ما یَرى

لاتَحقِرَنَّ صَغیرةً *** إنّ الجِبالَ مِن الحَصى

همه گناهان را از کوچک و بزرگ رها کن که حقیقت تقوا همین است.

و همچون کسى باش که در یک زمین پرخار با نهایت احتیاط گام برمى دارد و پیوسته مراقب اطراف خویش است.

گناهان صغیره را کوچک مشمر که کوه هاى بلند از سنگریزه ها تشکیل شده است.

اما «اخلاق» جمع «خُلق» (بر وزن قفل) و«خُلُق» (بر وزن افق) به معناى قوا و سجایا و صفات درونى است که با چشم دل دیده مى شود و آثارى در ظاهر دارد و گاه به همان آثار و اعمال و رفتارى که از خلقیات درونى ناشى مى گردد اخلاق گفته مى شود و درواقع، اولى، اخلاق صفاتى است و دومى اخلاق رفتارى و اخلاق به دو بخش تقسیم مى شود: اخلاق فضیله که سرچشمه کارهاى نیک مى شود و اخلاق رذیله که منشأ کارهاى زشت است.

در زمینه رابطه علم و اخلاق، رابطه اخلاق و عرفان و این که آیا اخلاق قابل تغییر است و نقش اخلاق در زندگى انسان ها، بحث است که در این مختصر نمى گنجد.(1)

با توجه به این دو تفسیر (تفسیر تقوا و تعریف اخلاق) روشن مى شود که تقوا رئیس اخلاق است زیرا این ملکه درونى، انسان را از بخل وحسد و کینه و عداوت و غیبت و ظلم و ستم و کبر و غرور و مانند آن بازمى دارد و به همین دلیل امام (علیه السلام) آن را رئیس اخلاق شمرده است و نیز به همین دلیل آن ها که از تقواى الهى بى بهره اند آلوده انواع رذایل اخلاقى مى شوند.

ص: 65

شاید به همین دلیل است که قرآن مجید تقوا را تشبیه به لباس کرده است ومى فرماید: (وَلِبَاسُ التَّقْوَى ذَلِکَ خَیْرٌ).(1) همانگونه که لباس، بدن انسان را از آسیب هاى فراوانى که در هر لحظه ممکن است بر جسم انسان وارد شود حفظ مى کند تقوا نیز که لباس معنوى و روحانى است انسان را از آسیب مفاسد اخلاقى حفظ مى نماید.

در خطبه 230 امام (علیه السلام) این مطلب را به شکل دیگرى بیان کرده، مى فرماید: «فَإِنَّ تَقْوَى اللَّهِ مِفْتَاحُ سَدَادٍ، وَ ذَخِیرَةُ مَعَادٍ، وَ عِتْقٌ مِنْ کُلِّ مَلَکَةٍ، وَ نَجَاةٌ مِنْ کُلِّ هَلَکَةٍ. بِهَا ینْجَحُ الطَّالِبُ، وَ ینْجُو الْهَارِبُ، وَ تُنَالُ الرَّغائِبُ؛ به یقین تقوا و پرهیزکارى کلید درهاى راستى است و ذخیره روز قیامت و سبب آزادى از هرگونه گناهى است که بر انسان چیره مى شود و موجب نجات انسان از هرگونه هلاکت است. به وسیله تقوا جویندگان به مقصود خود مى رسند و فرار کنندگان (از کیفر الهى) رهایى مى یابند و با تقوا به هر هدف و خواسته رفیع و بلندى مى توان رسید». چنانچه «تقى» را جمع بدانیم، با توجه به این که «اخلاق» نیز جمع است و هر دو شاخه هاى مختلفى دارند ممکن است کلام امام (علیه السلام) اشاره به این باشد که هر شاخه اى از تقوا شاخه اى از اخلاق را سرپرستى مى کند. تقواى مالى جلوى بخل را مى گیرد، تقواى زبانى جلوى تهمت و غیبت را مى گیرد و به همین طریق.

این بحث را با حدیثى از امام صادق (علیه السلام) پایان مى دهیم. فرمود: «إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ خَصَّ الاَْنْبِیاءَ بِمَکَارِمِ الاَْخْلاَقِ فَمَنْ کَانَتْ فِیهِ فَلْیحْمَدِ اللَّهَ عَلَى ذَلِکَ وَمَنْ لَمْ تَکُنْ فِیهِ فَلْیتَضَرَّعْ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَلْیسْأَلْهُ إِیاهَا قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ مَا هُنَّ قَالَ هُنَّ الْوَرَعُ وَالْقَنَاعَةُ وَالصَّبْرُ وَ الشُّکْرُ وَ الْحِلْمُ وَ الْحَیاءُ وَ السَّخَاءُ وَ الشَّجَاعَةُ

ص: 66

وَالْغَیرَةُ وَ الْبِرُّ وَ صِدْقُ الْحَدِیثِ وَأَدَاءُ الاَْمَانَةِ؛ خداوند متعال پیامبران را به فضایل اخلاقى آراست. کسى که این فضایل در او باشد خدا را بر آن سپاس گوید وکسى که نداشته باشد به درگاه خداوند متعال تضرع کند و آن ها را از او بخواهد. راوى مى گوید: عرض کردم: فدایت شوم، این مکارم اخلاق که فرمودید چیست؟ فرمود: ورع، قناعت، صبر، شکر، حلم، حیا، سخاوت، شجاعت، غیرت، نیکوکارى، راستگویى و اداى امانت است».(1)

آرى کسى که این اوصاف دوازده گانه را داشته باشد به یقین انسان کامل و برجسته و در خط انبیا و اولیاست.

* * *

ص: 67

ص: 68

و سنجیده و بزرگوارانه به آن ها بگو!»(1) ازنظر وجدانى نیز کارى ناپسند و ناجوانمردانه است.

همچنین استادى که به انسان شیوه نوشتن و سخن گفتن فصیح و بلیغ را آموخته هرگز نباید از این سرمایه بر ضد او استفاده کرد.

تجربه نشان داده است بعضى از کسانى که مرتکب چنین کارى مى شوند عمر کوتاهى دارند.

شاعر عرب مى گوید:

فَیا عَجَباً لِمَن رَبّیتُ طِفْلاً *** أُلَقِّمُه بأطرافِ البَنانِ

اُعَلِّمُهُ الرِّمایةَ کُلَّ یومٍ *** فَلمّا اشتَدَّ ساعِدُهُ رَمانى

اُعَلِّمُهُ الفُتُوَّةَ فلمّا *** طَرَّ شارِبُه جَفانى

وَکَم قد علّمتُه نَظْمَ القَوافى *** فَلمّا قال شِعراً قد هَجانى

در شگفتم از کسى که او را در کودکى تربیت کردم و با انگشتان خود لقمه در دهانش گذاشتم.

هر روز تیراندازى را به او مى آموختم اما هنگامى که دست و بازویش قوى شد مرا نشانه گرفت و به سوى من تیر انداخت.

من جوانمردى را به او آموختم اما همین که پشت لب هایش مو سبز شد به من جفا کرد.

چقدر نظم قافیه ها را به او آموختم ولى هنگامى که قدرت بر شعر گفتن پیدا کرد مرا با اشعار خود هجو نمود.(2)

«ذَرَب» (بر وزن طرب) به معناى تیزى وحدت و خشونت است. و «ذَرِب»

ص: 71

(بر وزن خشن) به معناى شخص فصیح و سخنور و گاه نیز به معناى انسان بدزبان آمده است.

در حدیثى که از امیرمؤمنان على (علیه السلام) نقل شده است مى خوانیم که به هنگام وصیت به فرزندش محمّد بن حنفیه فرمود: «و أَکْرِمِ الَّذِینَ بِهِمْ تَصُول وَ ازْدَدْ لَهُمْ طُولَ الصُّحْبَةِ بِرّاً وَ إِکْرَاماً وَ تَبْجِیلاً وَ تَعْظِیماً فَلَیسَ جَزَاءُ مَنْ عَظَّمَ شَأْنَکَ أَنْ تَضَعَ مِنْ قَدْرِهِ وَ لاَ جَزَاءُ مَنْ سَرَّکَ أَنْ تَسُوءَه؛ با برادران دینى و کسانى که به کمک آن ها به دشمن حمله مى کنى خوش رفتارى کن و آن ها را گرامى و بزرگ دار چراکه جزاى کسى که مقام تو را بالا برده این نیست که از قدرش بکاهى و نیز جزاى کسى که تو را مسرور کرده این نیست که او را غمگین سازى».(1)

در حدیث دیگرى از حذیفه (صحابى معروف) نقل شده که مى گوید: من مردى بودم که به خانواده ام درشتى مى کردم و خشونت زبان داشتم، به پیغمبر (صلی الله علیه و آله) عرض کردم: اى رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! مى ترسم زبانم مرا وارد دوزخ کند فرمود: «فأین أنت من الاستِغفار إنّى لأستغفِرُ اللهَ فى الیومِ مائةً؛ چرا استغفار نمى کنى من نیز هر روز یکصد مرتبه استغفار مى کنم».(2)

در خطبه 186 نیز آمده بود که امام (علیه السلام) فرمود: «وَ لْیخْزُنِ الرَّجُلُ لِسَانَهُ فَإِنَّ هَذَا اللِّسَانَ جَمُوحٌ بِصَاحِبِهِ وَ اللَّهِ مَا أَرَى عَبْداً یتَّقِى تَقْوَى تَنْفَعُهُ حَتَّى یخْزُنَ لِسَانَه؛ انسان باید زبانش را (از سخنان ناروا) حفظ کند زیرا این زبان در برابر صاحبش سرکش است. به خدا سوگند بنده اى را نمى بینم که باتقوا باشد و تقوایش به او سودى ببخشد مگر این که زبانش را (از سخنان ناروا) حفظ کند».

* * *

ص: 72

ندارد. بنابراین مى تواند آن ها را آینه اى براى دیدن صفات زشت و رفتار ناپسند خود قرار دهد و با این آیینه خود را اصلاح کند و به صفات انسانى بیاراید و با اعمال و رفتار نیکو راه را براى رسیدن به قله هاى سعادت بگشاید.

انزوا و گوشه گیرى و جدا شدن از مردم عیوب زیادى دارد. یکى از عیوبش همین است که انسان را از این آینه خوب براى اصلاح خود محروم مى سازد و به همین دلیل گوشه گیران غالباً گرفتار توهم و خود بزرگ بینى و گاه ادعاهاى ناروا وبى اساس مى شوند. در حالى که اگر در اجتماع گام بگذارند و صفات خود را در دیگران ببینند و آن را به نقد بکشند مى توانند از این مرکب شیطان پیاده شوند.

همان گونه که به هنگام ذکر مصادر اشاره شد امام (علیه السلام) این سخن را کرارا بیان فرموده است. در ذیل حکمت 365 با عبارت: «کَفَى أَدَباً لِنَفْسِکَ تَجَنُّبُکَ مَا کَرِهْتَهُ لِغَیرِکَ»، اشاره به این مطلب فرموده بود و در حکمت 353 با تعبیر دیگرى آن را بیان فرموده: «أَکْبَرُ الْعَیبِ أَنْ تَعِیبَ مَا فِیکَ مِثْلُهُ؛ بزرگ ترین عیب آن است که چیزى دیگران را به عیب بگیرى که در خود تو موجود است».

این تعبیرات متنوع و متعدد نشان مى دهد که امام (علیه السلام) اهمیت فراوانى براى این مطلب قائل بوده و آن را به شکل هاى مختلف ارائه مى فرموده است. در وصیت امام (علیه السلام) به فرزندش امام مجتبى (علیه السلام) همین مطلب به صورت گسترده تر و تعبیرات متنوع تر آمده است. آن جا که مى فرماید: «فَأَحْبِبْ لِغَیرِکَ مَا تُحِبُّ لِنَفْسِکَ وَ اکْرَهْ لَهُ مَا تَکْرَهُ لَهَا وَ لاَ تَظْلِمْ کَمَا لاَ تُحِبُّ أَنْ تُظْلَمَ وَ أَحْسِنْ کَمَا تُحِبُّ أَنْ یحْسَنَ إِلَیکَ وَاسْتَقْبِحْ مِنْ نَفْسِکَ مَا تَسْتَقْبِحُهُ مِنْ غَیرِکَ وَ ارْضَ مِنَ النَّاسِ بِمَا تَرْضَاهُ لَهُمْ مِنْ نَفْسِکَ وَ لاَ تَقُلْ مَا لاَ تَعْلَمُ وَ إِنْ قَلَّ مَا تَعْلَمُ وَ لاَ تَقُلْ مَا لاَ تُحِبُّ أَنْ یقَالَ لَکَ؛ پسرم! خویشتن را معیار و مقیاس قضاوت میان خود و دیگران قرار ده. براى دیگران چیزى را دوست دار که براى خود دوست مى دارى و براى آن ها نپسند آنچه را براى خود نمى پسندى. به دیگران ستم نکن همان گونه که دوست ندارى به تو

ص: 75

ستم شود. به دیگران نیکى کن چنان که دوست دارى به تو نیکى شود. آنچه را براى دیگران قبیح مى شمرى براى خودت نیز زشت شمار. و براى مردم راضى شو به آنچه براى خود از سوى آنان راضى مى شوى. آنچه را که نمى دانى مگو، اگرچه آنچه مى دانى اندک باشد، و آنچه را دوست ندارى درباره تو بگویند، درباره دیگران مگو».(1)

در حدیث دیگرى از آن حضرت مى خوانیم: «خَیرُ ما وَرَّث الآباءُ الأبناءَ الأدَبَ؛ بهترین چیزى که پدران براى فرزندان به ارث مى گذارند ادب است».(1)

در حدیث دیگرى از آن حضرت آمده است: «قَلیلٌ الأدَبِ خَیرٌ مِن کثیرِ النَّسبِ؛ ادب اندک برتر است از بسیارى از نسب ها (و شرف هاى خانواده و فامیل)».(2) و تعبیرات فراوان و جالب دیگرى که نقل همه آن ها به طول مى انجامد.

نیز در دستورات اسلامى وارد شده که در درجه اول انسان باید خویشتن را تأدیب کند. در حکمت 73 نیز این گفتار حکیمانه آمده بود: «مَنْ نَصَبَ نَفْسَهُ لِلنَّاسِ إِمَاماً فَعَلَیهِ أَنْ یبْدَأَ بِتَعْلِیمِ نَفْسِهِ قَبْلَ تَعْلِیمِ غَیرِهِ وَ لْیکُنْ تَأْدِیبُهُ بِسِیرَتِهِ قَبْلَ تَأْدِیبِهِ بِلِسَانِهِ وَ مُعَلِّمُ نَفْسِهِ وَ مُوَدِّبُهَا أَحَقُّ بِالإِجْلاَلِ مِنْ مُعَلِّمِ النَّاسِ وَ مُوَدِّبِهِمْ؛ کسى که خود را پیشواى مردم مى داند باید قبل از تعلیم دیگران، خویشتن را تعلیم دهد و باید ادب آموختن او از طریق اعمال خویش پیش از ادب آموختن به زبانش باشد و آن کس که معلم خویشتن و تأدیب کننده خود مى باشد به احترام سزاوارتر است از کسى که به مردم تعلیم مى دهد و آن ها را تأدیب مى کند».

در تفسیر نمونه، ج 22، ذیل آیات (قدس سره) تا 5 سوره حجرات بحث هاى دیگرى در این زمینه آمده است.

* * *

ص: 77

ص: 78

تسلیت درگذشت فرزندش فرمود:

هرگاه همچون بزرگواران صبر پیشه کنى (پیروز خواهى شد) وگرنه همچون چهارپایان، خود را به غفلت خواهى زد (و بى نصیب مى مانى).(1)

ص: 80

افراد عاقل و بزرگوار و باشخصیت در برابر مصائب شکیبایى پیشه مى کنند، جزع و فزع به خود راه نمى دهند و مى دانند زندگى دنیا به هر حال، آمیخته با درد و رنج هاست که بسیارى از آن ها اجتناب ناپذیر است و همگان گرفتار آن مى شوند، خواه یک فرد ضعیف باشد یا رئیس نیرومند یک کشور و فرمانده یک لشکر.

این شکیبایى سبب مى شود که آن ها زبان به ناشکرى نگشایند و از خداوند شکایت نکنند و در عمل نیز جزع و فزع ننمایند بلکه خدا را شکر گویند و مصیبت را آزمون الهى یا جبران خطاها و یا مقدمه نعمتى بدانند. آن ها اجر و پاداش صابران را خواهند داشت که قرآن مجید از آن ها با عظمت یاد کرده، مى فرماید: (وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَىْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ * الَّذِینَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ * أُوْلَئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُوْلَئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ)؛ «قطعاً همه شما را با چیزى از ترس، گرسنگى و کاهش در مال ها و جان ها و میوه ها آزمایش مى کنیم؛ و بشارت ده به استقامت کنندگان! آن هاکه هرگاه مصیبتى به ایشان مى رسد، مى گویند: «ما از آن خداییم؛ و به سوى او بازمى گردیم». اینها، همان ها هستند که الطاف و رحمت خدا شامل حالشان شده؛ و آن ها هدایت یافتگان هستند!».(1)

اما جاهلان، این راه روشن و پرافتخار را رها کرده براى فراموش کردن مصائب، خود را به غفلت و بى خبرى مى زنند و به سرگرمى هاى ناسالم و لهو و لعب مى پردازند؛ نه اجر صابران را دارند و نه افتخارات آن ها را.

روشن است که منظور امام (علیه السلام) این نیست که یکى از این دو راه را انتخاب کنید بلکه منظور این است که اگر راه اوّل را نپذیرفتید به راه دوم خواهید افتاد که رهبر شما در این راه، شیطان و هواى نفس است.

ص: 82

البته بعضى از جاهلان راه سومى انتخاب مى کنند؛ آنقدر جزع و فزع و بى تابى مى کنند و سخنان ناموزون مى گویند تا خسته شوند و با گذشت زمان به تدریج فشار مصیبت کاسته شود؛ این راه نیز راه عاقلان و افراد باایمان نیست.

در حکمت 414 که تعبیر دیگرى از حکمت 413 است مى خوانیم که امام (علیه السلام) در خبر دیگرى این سخن را خطاب به اشعث به عنوان تسلیت مرگ فرزندش عنوان کرد و فرمود: «هرگاه همچون بزرگواران صبر پیشه کنى (پیروز خواهى شد) وگرنه همچون چهارپایان، خود را به غفلت خواهى زد»؛ (إِنْ صَبَرْتَ صَبْرَ آلْأَکَارِمِ، وَ إِلاَّ سَلَوْتَ سُلُوَّ آلْبَهَائِمِ).

تفاوت میان این دو گفتار حکیمانه این است که در جمله دوم به جاى احرار (آزادگان)، اکارم (بزرگواران) آمده است که هر دو قریب المضمون هستند و به جاى اغمار (جاهلان)، بهائم (چهارپایان) ذکر شده که آن ها نیز مضمونى شبیه به هم دارند.

درحکمت 291تسلیت امام (علیه السلام) به اشعث بن قیس براى مرگ فرزندش به صورت گسترده ترى آمده است که شرح آن را در ذیل همان حکمت بیان کردیم.

شرح حال اشعث بن قیس را نیز که از منافقان مشهور بود وامام (علیه السلام) به دلایلى با او مدارا مى کرد در ذیل نامه پنجم (جلد نهم پیام امام (علیه السلام)) آوردیم.

ولى پاره اى از مشکلات چنین نیست و هیچ کس قادر بر دفع آن نمى باشد ازجمله این که همه دوستان و خویشاوندان با هم به دنیا نمى آیند و همه با هم از دنیا نمى روند؛ فقدان عزیزان مطلبى است غیر قابل اجتناب.

این از یک سو، از سوى دیگر فشار مصیبت گاه به قدرى سنگین است که اگر انسان چاره اى براى آن نیندیشد او را از پاى درمى آورد. بهترین راه براى کاستن و از بین بردن فشار مصیبت توجه به پاداش صابران و شخصیت آن ها در پیشگاه خداوند است و این زاییده ایمان وتقواست.

انسان مومن و متقى مى داند هرچه از سوى دوست مى رسد نیکوست واى بسا در مصائب، مصالحى باشد که بسیار مفید و موثر بوده و از اهمیت مصیبت، برتر و بالاتر است و یا جبران گناهى است که از انسان سرزده و سبب پاکى او مى شود و یا آزمونى است که اگر از عهده آن برآید مقام مقربان درگاه خدا را پیدا مى کند.

این تفکر و اندیشه است که فشار مصیبت را مى کاهد و از بین مى برد.

تعبیر به «احرار» در کلام امام (علیه السلام) نیز ناظر به همین معناست که آزادگان مى کوشند از طرق مختلف، آثار سوء حوادث ناگوار را از خود دور سازند و با صبر و شکیبایى به استقبال آینده روشنى بروند و تا آن جا که ممکن است حوادث ناگوار را جبران سازند ولى اغمار (جاهلان) یا زبان به ناشکرى مى گشایند و یا با سرگرمى هاى ناسالم خود را مشغول مى کنند.

توجه به آنچه در آیات و روایات درباره پاداش صابران آمده نیز تأثیر بسزایى در صبر و شکیبایى انسان در برابر حوادث ناگوار دارد.

در حدیثى از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم: «الصَّبْرُ خَیرُ مَرْکَبٍ مَا رَزَقَ اللَّهُ عَبْداً خَیراً لَهُ وَ لاَ أَوْسَعَ مِنَ الصَّبْر؛ صبر بهترین مرکب راهوار است و خداوند به بنده اى از بندگانش چیزى بهتر و گسترده تر از صبر عنایت نکرده است».(1)

ص: 84

در حدیثى از امیرمؤمنان على (علیه السلام) مى خوانیم که فرمود: «الصّبرُ على البلاءِ أفضَلُ مِن العافیةِ فى الرَّخاءِ؛ صبر در برابر مشکلات، برتر از عافیت در وسعت است».(1) زیرا اجر فراوان اخروى آن قابل مقایسه نیست.

* * *

ص: 85

ص: 86

فرعون ها و نمرودها و شدادها همه رفتند سلاطین بزرگ و قدرتمند و جهان گشا همگى در زیر خاک پنهان شدند. تنها کاخ هاى ویران شده آن ها باقى مانده است.

در عمر خود نیز کسان بسیارى را دیده ایم که یک روز در اوج قدرت بودند و روز دیگر در نهایت ذلت.

بعضى از شارحان «تمُرُّ» را از ماده «مرارة» به معناى تلخى دانسته و گفته اند: مفهوم کلام این است که دنیا مى فریبد و ضرر مى زند و تلخ مى شود.(1)

آنگاه امام (علیه السلام) به چهارمین وصف دنیا پرداخته که حقارت آن را در پیشگاه خداوند روشن مى سازد، مى فرماید: «خداوند به (بخشیدن) آن به عنوان پاداش براى دوستانش، رضایت نداده و (گرفتن) آن را به عنوان کیفر دشمنانش نپذیرفته است»؛ (إِنَّ آللّهَ تَعَالَى لَمْ یَرْضَهَا ثَوَاباً لِأَوْلِیَائِهِ، وَ لاَ عِقَاباً لِأَعْدَائِهِ).

این تعبیرِ بسیار جالبى است. درست مثل این که کسى بگوید: فلان مبلغ ناچیز به قدرى بى اهمیت است که نمى تواند بخشیدن آن سبب تشویق دوستان و نبخشیدنش سبب مجازات دشمنان گردد و این نهایت حقارت دنیا را نشان مى دهد.

قرآن مجید در سوره زخرف مى فرماید: (وَلَوْلاَ أَنْ یَکُونَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً لَّجَعَلْنَالِمَنْ یَکْفُرُبِالرَّحْمَنِ لِبُیُوتِهِمْ سُقُفآ مِّنْ فَضَّةٍ وَمَعَارِجَ عَلَیْهَا یَظْهَرُونَ * وَلِبُیُوتِهِمْ أَبْوَابآ وَسُرُرآ عَلَیْهَا یَتَّکِئُونَ * وَزُخْرُفآ وَإِنْ کُلُّ ذَلِکَ لَمَّا مَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَالاْخِرَةُ عِنْدَ رَبِّکَ لِلْمُتَّقِینَ)؛ «اگر (تمکّن کفّار از مواهب مادى) سبب نمى شد که همه مردم، امت واحد (گمراهى) شوند، ما براى کسانى که به (خداوند) رحمان، کافر

ص: 89

مى شدند خانه هایى قرار مى دادیم با سقف هایى از نقره و نردبان هایى که از آن بالا روند و براى اطاق هاى آن ها درهایى (پر زرق و برق) و تخت هایى (زیبا) قرار مى دادیم که بر آن تکیه کنند، و هرگونه زیورى را در اختیار آن ها مى گذاشتیم، ولى این ها همه، متاع زندگى دنیاست، و سراى آخرت نزد پروردگارت براى پرهیزکاران است».(1)

البته خداوند اقوام متعددى را به عذاب هاى دنیوى گرفتار کرده است که در قرآن مجید نمونه هاى فراوانى از آن دیده مى شود ولى این به آن معنا نیست که فقط عذاب هاى دنیا و سلب نعمت ها جزاى کافران باشد؛ جزاى اصلى آن ها در قیامت است. همان گونه که قرآن مى فرماید: (وَلَنُذِیقَنَّهُمْ مِّنَ الْعَذَابِ الْأَدْنَى دُونَ الْعَذَابِ الْأَکْبَرِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ)؛ «به آنان از عذاب نزدیک (عذاب این دنیا) پیش از عذاب بزرگ (عذاب آخرت) مى چشانیم، شاید بازگردند!».(2)

در پنجمین و آخرین جمله امام (علیه السلام) شرح ناپایدارى دنیا را در لباس مثال گویایى بیان کرده، مى فرماید: «اهل دنیا همچون کاروانى هستند که هنوز رحل اقامت نیفکنده اند که قافله سالار فریاد مى زند ( کوچ کنید) و آن ها کوچ مى کنند»؛ (وَإِنَّ أَهْلَ آلدُّنْیَا کَرَکْبٍ بَیْنَاهُمْ حَلُّوا إِذْ صَاحَ بِهِمْ سَائِقُهُمْ فَارْتَحَلُوا).

اشاره به این که مردم دنیا حتى وضعشان از مسافران عادى نیز بدتر است زیرا مسافران عادى هنگامى که وارد منزلى شدند مقدارى در آن جا مى مانند و استراحت مى کنند و خود را آماده ادامه راه مى نمایند مگر این که قافله سالار بعد از اجازه اقامت احساس کند در آن منزلگاه خطرى است، در این صورت بلافاصله اعلام مى دارد همه برخیزند و آماده حرکت شوند و اهل دنیا درست به چنین قافله و قافله سالارى مى مانند و این مربوط به شرایط غیر عادى است.

ص: 90

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «إِنَّمَا مَثَلِى وَ مَثَلُ الدُّنْیا کَمَثَلِ رَاکِبٍ مَرَّ لِلْقَیلُولَةِ فِى ظِلِّ شَجَرَةٍ فِى یوْمِ صَیفٍ ثُمَّ رَاحَ وَ تَرَکَهَا».(1)

پیش از همه این ها قرآن مجید با مثال روشنى ناپایدارى وبى وفایى دنیا را ترسیم کرده است: (وَاضْرِبْ لَهُمْ مَّثَلَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا کَمَاءٍ أَنزَلْنَاهُ مِنَ السَّمَاءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبَاتُ الاَْرْضِ فَأَصْبَحَ هَشِیمآ تَذْرُوهُ الرِّیَاحُ وَکَانَ اللهُ عَلَى کُلِّ شَىْءٍ مُّقْتَدِرآ).(2)

و عجیب این است که با این همه توصیف و تشبیه باز هم گروه کثیرى غافل اند و همچنان بر این دنیاى ناپایدار تکیه مى کنند و براى به دست آوردن گوشه اى از آن جانفشانى مى نمایند.

* * *

ص: 92

مرحوم سید رضى مى گوید: «این سخن به گونه دیگرى نیز نقل شده است و آن چنین است: اما بعد (از حمد و ثناى الهى)، آنچه از دنیا هم اکنون در اختیار توست پیش از این در دست دیگران بوده است و بعد از تو نیز به دیگران مى رسد تو اموال را براى یکى از دو کس گردآورى مى کنى: یکى آن کس که آن را در راه طاعت الهى صرف مى کند و با آن سعادتمند مى شود در حالى که تو از آن محروم مانده اى یا کسى که آن را در راه معصیت خداوند صرف مى کند و تو به سبب آنچه براى او گردآورى کرده اى شقاوتمند خواهى شد (چراکه کمک به گناه کرده اى). هیچ یک از این دو، شایستگى این را ندارد که تو او (شخص صالح) را بر خود مقدم دارى و یا بار (گناه) او (شخص ناصالح) را بر دوش کشى بنابراین براى گذشتگان، رحمت خدا و براى بازماندگان، رزق پروردگار را طلب کن (و به فکر آخرت و آینده خویش باش)»؛ (قَالَ الرَّضِى وَیرْوَى هَذَا الْکَلامُ عَلَى وَجْهٍ آخَرَ وَهُوَ: أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ آلَّذِی فِی یَدِکَ مِنَ آلدُّنْیَا قَدْ کَانَ لَهُ أَهْلٌ قَبْلَکَ، وَ هُوَ صَائِرٌ إِلَى أَهْلٍ بَعْدَکَ، وَإِنَّمَا أَنْتَ جَامِعٌ لاَِحَدِ رَجُلَیْنِ: رَجُلٍ عَمِلَ فِیَما جَمَعْتَهُ بِطَاعَةِ آللّهِ فَسَعِدَ بِمَا شَقِیتَ بِهِ؛ أوْ رَجُلٍ عَمِلَ فِیهِ بِمَعْصِیَةِ آللّهِ، فَشَقِیتَ بِمَا جَمَعْتَ لَهُ. وَلَیْسَ أَحَدُ هذَیْنِ أَهْلاً أَنْ تُؤْثِرَهُ عَلَى نَفْسِکَ، وَلاَ أَنْ تَحْمِلَ لَهُ عَلَى ظَهْرِکَ، فَارْجُ لِمَنْ مَضَى رَحْمَةَ آللّهِ، وَ لِمَنْ بَقِیَ رِزْقَ آللّهِ).

ص: 94

خداوند توصیه مى کند که به هنگام فرا رسیدن مرگ، کسانى که اموالى دارند، براى پدر و مادر و نزدیکان به طور شایسته وصیت کنند وآن را حقى بر پرهیزکاران مى شمرد: (کُتِبَ عَلَیْکُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَکَ خَیْرآ الْوَصِیَّةُ لِلْوَالِدَیْنِ وَالْأَقْرَبِینَ بِالْمَعْرُوفِ حَقّآ عَلَى الْمُتَّقِینَ) و حتى در این آیه از مال الارث به عنوان «خیر» یاد شده است که نشان مى دهد باقى گذاشتن چنین مالى نه تنها عیب نیست بلکه مایه خیر و برکت است.

مخاطب امام (علیه السلام) حریصانى هستند که به نام تأمین آینده فرزندان به هر درى مى زنند و حلال و حرام را به هم مى آمیزند و خود را به زحمت و درد و رنج فراوان و مسئولیت هاى سنگین گرفتار مى کنند.

امام (علیه السلام) به این گونه افراد مى فرماید: براى چه کسى این اموال را ذخیره مى کنید؟ براى افراد صالح که از آن در راه اطاعت خداوند بهره مى گیرند؟ در این صورت آن ها خوشبخت مى شوند و شما محروم و زیان کار؛ در حالى که زحمت جمع کردن مال را شما کشیده اید.

و اگر این اموال به دست افراد ناصالح و فاسد بیفتد واز آن در مسیر معصیت پروردگار کمک بگیرند سرنوشت بدترى خواهید داشت زیرا علاوه بر این که از برکات مال خود محروم شده اید، اعانت به اثم و کمک به گناه کرده اید.

بنابراین چه بهتر که انسان حرص و طمع را کنار بگذارد و به کفاف و عفاف قناعت کند و از گردآورى اینگونه اموال بپرهیزد و اگر اموال فراوانى، خواسته یا ناخواسته به دست او افتاد، تا زنده است از آن ها بهره بگیرد و بار سفر آخرت خود را با آن ببندد و صالحات و باقیاتى از خود به جاى نهد و بخشى از آن را به صورت ارث براى بازماندگانش بگذارد. در این صورت در قیامت گرفتار حسرت و اندوه نخواهد شد به عکس کسانى که اموالى را از طرق مختلف گردآورى کرده و براى دیگران گذاشته اند که در هر صورت گرفتار حسرت و اندوه یوم القیامة خواهند بود.

ص: 96

بنابراین از هرکس شایسته تر براى اموالى که انسان گردآورى کرده است خود اوست که زحمت و مسئولیتش را بر دوش گرفته است.

در این جا این سوال پیش مى آید که چرا نگوییم در صورت اول که بازماندگان، اموال را در راه خیر مصرف مى کنند شخص گردآورى کننده کمک به طاعت آن ها کرده و از این نظر داراى ثواب و پاداش، و سعادتمند است همان گونه که در صورت دوم به سبب اعانت بر گناه، شقاوتمند محسوب مى شود؟

با توجه به یک نکته پاسخ این سوال روشن مى شود و آن این است که به فرض که به انسان به دلیل کمک و اطاعت پاداشى بدهند ولى بدون شک اگر خودش آن را در طریق اطاعت مصرف مى کرد چندین برابر عایدش مى شد و از این نظر گرفتار خسران شده است.

اضافه بر این ممکن است در جمع آورى این اموال دقت در حلال و حرام بودن آن ها نکرده باشد که در این صورت وزر و وبال آن براى اوست و بهره گرفتن از آن در طریق طاعت براى کسى که از وجود حرام در آن خبر نداشته نصیب دیگران مى شود.

سوال دیگر این که فقها در بحث اعانت بر گناه نیت را لازم مى دانند و مى دانیم شخصى که اموالى را گردآورى کرده نیتش این نیست که فرزند ناصالحش آن را حتمآ در طریق گناه مصرف کند بنابراین چگونه امام (علیه السلام) مى فرماید: اعانت بر گناه کرده است؟

پاسخ این است که در بحث اعانت بر اثم گفته ایم که اگر انسان یقین داشته باشد مثلاً انگورى که به کارخانه شراب سازى مى فروشد حتمآ براى ساخت شراب مورد استفاده واقع مى شود آن را نیز مصداق اعانت بر اثم مى دانیم و اى بسا حریصانى که اموالى را جمع آورى کرده اند بدانند فرزندان آن ها از آن در کارهاى ناشایست استفاده مى کنند بنابراین مصداق اعانت بر اثم مى شود.

ص: 97

مرحوم سید رضى بعد از پایان این گفتار حکمت آمیز مى گوید: «این سخن به گونه دیگرى نیز نقل شده است و آن چنین است»؛ (قَالَ الرَّضِى وَیرْوَى هَذَا الْکَلامُ عَلَى وَجْهٍ آخَرَ وَهُوَ).

این قسمت، که مرحوم سید رضى نقل مى کند ازنظر معنا تفاوتى با بخش گذشته ندارد و روشن است که نقل به معنا شده است یا آن بخش نقل به معناى این بخش بود. ولى این تفاوت در آن دیده مى شود که بخش گذشته به صورت وصیتى به امام حسن مجتبى (علیه السلام) بود اما این بخش به صورت خطبه ایراد شده است چون در آغازش «اما بعد» آمده که معمولاً در آغاز خطبه ها مى آید. به هر حال مى فرماید: «اما بعد (از حمد و ثناى الهى)، آنچه از دنیا هم اکنون در اختیار توست پیش از این در دست دیگران بوده است و بعد از تو نیز به دیگران مى رسد»؛ (أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ آلَّذِی فِی یَدِکَ مِنَ آلدُّنْیَا قَدْ کَانَ لَهُ أَهْلٌ قَبْلَکَ، وَ هُوَ صَائِرٌ إِلَى أَهْلٍ بَعْدَکَ).

آنگاه مى افزاید: «تو اموال را براى یکى از دو کس گردآورى مى کنى: یکى آن کس که آن را در راه طاعت الهى صرف مى کند و با آن سعادتمند مى شود در حالى که تو از آن محروم مانده اى یا کسى که آن را در راه معصیت خداوند صرف مى کند وتو به سبب آنچه براى او گردآورى کرده اى شقاوتمند خواهى شد (چراکه کمک به گناه کرده اى)»؛ (وَإِنَّمَا أَنْتَ جَامِعٌ لاَِحَدِ رَجُلَیْنِ: رَجُلٍ عَمِلَ فِیَما جَمَعْتَهُ بِطَاعَةِ آللّهِ فَسَعِدَ بِمَا شَقِیتَ بِهِ؛ أوْ رَجُلٍ عَمِلَ فِیهِ بِمَعْصِیَةِ آللّهِ، فَشَقِیتَ بِمَا جَمَعْتَ لَهُ).

و در پایان مى فرماید: «هیچ یک از این دو، شایستگى این را ندارد که تو او (شخص صالح) را بر خود مقدم دارى ویا بار (گناه) او (شخص ناصالح) را بر دوش کشى»؛ (وَلَیْسَ أَحَدُ هذَیْنِ أَهْلاً أَنْ تُؤْثِرَهُ عَلَى نَفْسِکَ، وَلاَ أَنْ تَحْمِلَ لَهُ عَلَى ظَهْرِکَ).

ص: 98

آنگاه نتیجه مى گیرد و مى فرماید: «بنابراین براى گذشتگان، رحمت خدا و براى بازماندگان، رزق پروردگار را طلب کن (و به فکر آخرت و آینده خویش باش)»؛ (فَارْجُ لِمَنْ مَضَى رَحْمَةَ آللّهِ، وَ لِمَنْ بَقِیَ رِزْقَ آللّهِ).

در حکمت 352 نیز مطلبى آمده بود که از بعضى جهات شبیه کلام مورد بحث است آن جا که مى فرماید: بیشترین دل مشغولى خود را به خانواده و فرزندان (و تأمین زندگى آنها) اختصاص مده زیرا اگر آن ها از دوستان خدا باشند خداوند دوستان خود را تنها نمى گذارد و اگر از دشمنان خدا هستند چرا همّ خود را صرف دشمنان خدا مى کنى؟ (وَقال (علیه السلام) : لِبَعْضِ أَصْحَابِهِ لاَ تَجْعَلَنَّ أَکْثَرَ شُغُلِکَ بِأَهْلِکَ وَ وَلَدِکَ فَإِنْ یکُنْ أَهْلُکَ وَ وَلَدُکَ أَوْلِیاءَ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ لاَ یضِیعُ أَوْلِیاءَهُ وَإِنْ یکُونُوا أَعْدَاءَ اللَّهِ فَمَا هَمُّکَ وَ شُغُلُکَ بِأَعْدَاءِ اللَّهِ).

و در حکمت 429 نیز تنها به یک بخش از حکمت مورد بحث اشاره شده است که به خواست خدا خواهد آمد.

مرحوم علامه شوشترى در ذیل این کلام حکمت آمیز داستان جالبى از کتاب انوار نعمانیة نقل مى کند، مى گوید: حضرت عیسى (علیه السلام) روزى با جماعتى از یارانش از کنار زراعتى مى گذشت که هنگام دروى آن رسیده بود. عرض کردند: اى پیغمبر خدا! ما همه گرسنه ایم. خداوند به عیسى (علیه السلام) وحى فرستاد که به آن ها اجازه بده به مقدار قوتشان از آن زراعت بخورند. آن ها در آن زراعت متفرق شدند و هرکدام مقدارى را آماده خوردن کردند و خوردند. در این هنگام صاحب زراعت رسید و فریاد زد: این زراعت و زمین من است که از پدرانم به ارث برده ام. به اجازه چه کسى از آن مى خورید؟ حضرت مسیح (علیه السلام) از خداوند تقاضا کرد تمام کسانى که از زمان حضرت آدم (علیه السلام) تا آن زمان مالک آن زمین شده بودند همه را مبعوث و حاضر کند. آن ها حاضر شدند و هرکدام فریاد زدند: زراعت من و زمین من است که از پدرانم به ارث برده ام. صاحب زمین از این صحنه در

ص: 99

وحشت فرو رفت وکار وجایگاه حضرت عیسى (علیه السلام) به اطلاع او رسید (که به آن ها اجازه استفاده از آن زمین را داده است). خدمت آن حضرت رسید و عرض کرد: من تو را نشناختم. زراعتم براى تو حلال است. حضرت عیسى (علیه السلام) فرمود: همه کسانى را که دیدى، این زمین را به ارث برده، آباد کرده و گذاشته بودند و رفته بودند و تو نیز خواهى رفت و به آن ها ملحق خواهى شد در حالى که نه زمینى و نه مالى خواهى داشت.(1)

* * *

ص: 100

و چهارم این که هر واجبى که از تو فوت شده است حق آن را ادا کنى (و قضاى آن را به جاى آورى) پنجم، گوشت هایى را که براثر حرام بر اندامت روییده با اندوه بر گناه آب کنى تا چیزى از آن باقى نماند و پوست به استخوانت بچسبد و گوشت تازه در میان آن ها بروید و ششم آن که به همان اندازه که لذت و شیرینى گناه را به خود چشانده اى زحمت و مرارت طاعت را نیز به آن بچشانى. پس از انجام این مراحل مى گویى: استغفر الله.(1)

ص: 102

نخست به او مى فرماید: «مى دانى استغفار یعنى چه؟»؛ (أَتَدْرِی مَا الاِسْتِغْفَارُ؟).

این استفهام درواقع استفهام انکارى است یعنى تو حقیقت استغفار را نمى دانى، بگذار براى تو شرح دهم.

سپس مى افزاید: «استغفار مقام بلندمرتبه گان است»؛(الاِسْتِغْفَارُ دَرَجَةُ آلْعِلِّیِّینَ).

«علیین» جمع «عِلى» (بر وزن ملى) در اصل به معناى مکان بلند یا اشخاصى است که در محل بالا مى نشینند و به اشخاص والامقام که ازنظر معنوى در مکان بالایى هستند نیز اطلاق مى شود. بعضى نیز گفته اند که ذکر علیین به صیغه جمع به منظور تأکید است یعنى (عُلُوٌّ فِى عُلُوٍّ) ولى در کلام امام (علیه السلام) به معناى اشخاص والامقام مى باشد و معناى جمله این است که استغفار، مقام بلندپایگان نزد خداست و آن ها هستند که از هر ترک اولایى استغفار مى کنند؛ استغفارى که جامع شرایط باشد (شرایط مذکور، در ادامه مى آید).

آنگاه امام (علیه السلام) در تفسیر این سخن مى فرماید: «استغفار واژه اى است که بر شش معنا اطلاق مى شود (و مراحل شش گانه اى دارد)»؛ (وَهُوَ آسْمٌ وَاقِعٌ عَلَى سِتَّةِ مَعَانٍ).

آنگاه امام (علیه السلام) به شرح این مقامات شش گانه پرداخته، مى فرماید: «نخست پشیمانى از اعمال گذشته و دوم تصمیم بر ترک همیشگى آن ها در آینده است»؛ (أَوَّلُهَا النَّدَمُ عَلَى مَا مَضَى، وَالثَّانِی آلْعَزْمُ عَلَى تَرْکِ آلْعَوْدِ إِلَیْهِ أَبَداً).

به یقین، کسى که در مقام استغفار و توبه برمى آید باید از گذشته خویش پشیمان باشد و کسى که از گذشته خویش واقعآ پشیمان است باید تصمیم بر ترک آن ها در آینده داشته باشد. چگونه ممکن است کسى از خدا تقاضاى عفو گناهى را کند اما در عین حال از انجام آن پشیمان نباشد و یا تصمیم به تکرار آن در آینده داشته باشد؟ این دو از ارکان قطعى استغفار و توبه است و بدون آن توبه مفهومى نخواهد داشت.

لذا در حدیثى از امام باقر (علیه السلام) در کتاب شریف کافى مى خوانیم: «الْمُقِیمُ عَلَى

ص: 104

الذَّنْبِ وَ هُوَ مُسْتَغْفِرٌ مِنْهُ کَالْمُسْتَهْزِى؛ کسى که به گناه خود ادامه مى دهد و در عین حال استغفار مى کند گویى دارد (خود را یا حکم گناه را یا نعوذ بالله خدا را) مسخره مى کند».(1)

آنگاه مى فرماید: «سوم این است که حقوقى را که از مردم ضایع کرده اى به آن ها بازگردانى تا به هنگام ملاقات پروردگار (به هنگام مرگ یا محشور شدن در قیامت) حق کسى بر تو نباشد و چهارم این که هر واجبى که از تو فوت شده است حق آن را ادا کنى (و قضاى آن را به جاى آورى)»؛ (وَ الثَّالِثُ أَنْ تُؤَدِّیَ إِلَى آلْمَخْلُوقِینَ حُقُوقَهُمْ حَتَّى تَلْقَى آللّهَ أَمْلَسَ لَیْسَ عَلَیْکَ تَبِعَةٌ، وَآلرَّابِعُ أَنْ تَعْمِدَ إِلَى کُلِّ فَرِیضَةٍ عَلَیْکَ ضَیَّعْتَهَا فَتُؤَدِّیَ حَقَّهَا).

این دو قسمت در حقیقت از آثار قطعى پشیمانى واقعى از گناه است زیرا کسى که از کارى پشیمان شده سعى مى کند آن را جبران نماید و جبران، در ضایع کردن حقوق مردم، بازگرداندن حقوق به آن ها و در تضییع حق الله قضاى آن است.

بدیهى است که این دو رکن در مواردى است که قابل جبران باشد اما گناهانى که از طریق قضا کردن یا اداى حقوق مردم قابل جبران نیست تنها با انجام اعمال صالح دیگر مى توان آثار آن را از روح وجان شست.

به همین دلیل در آیات بسیارى بعد از ذکر توبه، ذکر اصلاح (جبران با اعمال صالحه) آمده است ازجمله در سوره بقره آیه 159 و160 درباره علماى یهود که حقایق را مخفى مى کردند مى خوانیم: (إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ مَا أَنزَلْنَا مِنَ الْبَیِّنَاتِ وَالْهُدَى مِنْ بَعْدِ مَا بَیَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِى الْکِتَابِ أُوْلَئِکَ یَلْعَنُهُمُ اللهُ وَیَلْعَنُهُمُ اللاَّعِنُونَ * إِلاَّ الَّذِینَ تَابُوا وَأَصْلَحُوا وَبَیَّنُوا فَأُوْلَئِکَ أَتُوبُ عَلَیْهِمْ وَأَنَا التَّوَّابُ الرَّحِیمُ)؛ «کسانى که دلایل روشن، و وسیله هدایتى را که نازل کرده ایم، بعد از آن که در کتاب براى

ص: 105

مردم بیان نمودیم، کتمان کنند، خدا آن ها را لعنت مى کند؛ و همه لعن کنندگان نیز آن ها را لعن مى کنند. مگر آن ها که توبه و بازگشت کردند، و (اعمال بد خود را با اعمال نیک) اصلاح نمودند، (و آنچه را کتمان کرده بودند؛ آشکار ساختند؛) من توبه آن ها را مى پذیرم؛ که من توّاب و رحیمم».

درواقع شخص گنهکار به خصوص کسى که اصرار بر گناه داشته مانند بیمارى است که نیروهاى خود را از دست داده است؛ هنگامى که بیمارى قطع شد باید به تقویت خویشتن بپردازد تا نیروهاى از دست رفته بازگردد و به صورت نخستین درآید. تأثیر گناه بر روح انسان نیز همین گونه است و جبران و اصلاح آن نیز از طریق انجام اعمال صالحه است.

آنگاه امام (علیه السلام) به سراغ پنجمین و ششمین مرحله که آخرین ارکان توبه و بالاترین مراحل آن هستند رفته، مى فرماید: «پنجم، گوشت هایى را که براثر حرام بر اندامت روییده با اندوه بر گناه آب کنى تا چیزى از آن باقى نماند و پوست به استخوانت بچسبد و گوشت تازه در میان آن ها بروید و ششم آن که به همان اندازه که لذت و شیرینى گناه را به جسمت چشانده اى زحمت و مرارت طاعت را نیز به آن بچشانى»؛ (وَآلْخَامِسُ أَنْ تَعْمِدَ إِلَى آللَّحْمِ آلَّذِی نَبَتَ عَلَى السُّحْتِ فَتُذِیبَهُ بِالاَْحْزَانِ، حَتَّى تُلْصِقَ آلْجِلْدَ بِالْعَظْمِ، وَ یَنْشَأَ بَیْنَهُمَا لَحْمٌ جَدِیدٌ، وَالسَّادِسُ أَنْ تُذِیقَ آلْجِسْمَ أَلَمَ الطَّاعَةِ کَمَا أَذَقْتَهُ حَلاَوَةَ آلْمَعْصِیَةِ).

البته این مربوط به جایى است که گوشت انسان از اموال حرام روییده باشد و تعبیر به «حَتَّى تُلْصِقَ الْجِلْدَ بِالْعَظْمِ؛ تا پوستت به استخوانت بچسبد» نوعى تأکید و مبالغه است. حداقل چنین شخصى که در عیش و نوش و اموال حرام فربه شده به وسیله گرفتن روزه هاى مستحب لاغر شود و بخش قابل توجهى از آن گوشت ها را از طریق روزه و ریاضت آب کند.

قابل توجه این که این دو مرحله یکى ناظر به جنبه هاى جسمى است

ص: 106

و دیگرى ناظر به جنبه هاى روحى (هر چند هر دو از طریق جسم انجام مى شود)؛ جسم را با ریاضت لاغر مى کند و روح را با چشیدن زحمت طاعت، همان گونه که در حال معصیت جسمش را با اموال حرام چاق و فربه کرد و روحش را با گناهانى مانند شنیدن انواع موسیقى ها و کارهاى حرام دیگرى که از طریق جسم به روح منتقل مى شود.

در پایان مى فرماید: «پس از انجام این مراحل مى گویى: استغفر الله»؛ (فَعِنْدَ ذلِکَ تَقُولُ: «أَسْتَغْفِرُ آللّهَ»).

بنابراین استغفار بازیچه نیست و لقلقه زبان نمى باشد که انسان هر زمان مرتکب گناهى شود بى آن که شرایط توبه را فراهم کرده باشد با گفتن استغفرالله خود را راحت کند و گمان کند گناهش بخشوده شده و از عذاب الهى در امان است.

البته بعضى از این مراحل شش گانه از ارکان است و بعضى دیگر از شرایط کمال. به یقین چهار مرحله اول از ارکان مى باشد زیرا بدون پشیمانى که لازمه آن تصمیم بر ترک در آینده است و بدون جبران مافات از حقوق الناس و حقوق الله حقیقت توبه حاصل نمى شود. ولى آب شدن گوشت هایى که از حرام روییده و یا چشیدن مرارت طاعت براى از بین رفتن آثار لذت حرام، از مراحل کمال است.

به تعبیر دیگر - آن گونه که مرحوم امام خمینى (قدس سره) در مکاسب محرمه خود بیان کرده - دو مرحله اول، حقیقت توبه است، مرحله سوم و چهارم شرط پذیرش آن و مرحله پنجم و ششم شرط کمال آن است.

درواقع توبه یک کلاس تربیتى مهم است زیرا اگر گنهکار راه بازگشت را به روى خود بسته ببیند از ادامه گناه پرهیز نخواهد کرد و پیش خود فکر مى کند: اکنون که من رانده درگاه خداشده ام آب ازسرم گذشته چه یک قامت چه صدقامت.

امام سجاد (علیه السلام) حقیقت توبه را در مناجات تائبین به صورت بسیار زیبایى ترسیم کرده است: «إِلَهِى أَنْتَ الَّذِى فَتَحْتَ لِعِبَادِکَ بَاباً إِلَى عَفْوِکَ سَمَّیتَهُ التَّوْبَةَ فَقُلْتَ تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً فَمَا عُذْرُ مَنْ أَغْفَلَ دُخُولَ الْبَابِ بَعْدَ فَتْحِه؛ خداوندا! تو همان کسى هستى که درى به سوى عفوت براى بندگانت گشوده اى و نام آن را باب توبه گذاشته اى و از همه گنهکاران دعوت کرده اى و فرموده اى: به سوى خدا بازگردید و توبه کنید؛ توبه اى خالص. اکنون که این باب رحمت گشوده است کسانى که از آن وارد نمى شوند چه عذرى دارند؟» همان گونه که علماى اخلاق توبه را به عنوان گام نخستین، بسیار مهم مى شمارند فقها نیز آن را جزء واجبات مى دانند و بر همه واجب مى کنند که اگر لغزشى از کسى سر زد بلافاصله توبه کند و در مقام جبران برآید.

جالب این است که توبه در آیات قرآن در بسیارى از موارد به گنهکار نسبت داده شده ولى در پاره اى از موارد به خدا نسبت داده شده است: (لَّقَدْ تَّابَ اللهُ عَلَى النَّبِىِّ وَالْمُهَاجِرِینَ وَالْأَنصَارِ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ فِى سَاعَةِ الْعُسْرَةِ مِنْ بَعْدِ مَا کَادَ یَزِیغُ قُلُوبُ فَرِیقٍ مِّنْهُمْ ثُمَّ تَابَ عَلَیْهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَءُوفٌ رَّحِیمٌ)؛ «به یقین خداوند رحمت خود را شامل حال پیامبر و مهاجران و انصار، که در زمان عسرت و شدّت (در جنگ تبوک) از او پیروى کردند، نمود؛ بعد از آن که نزدیک بود دل هاى گروهى از آنها، از حقّ منحرف شود (و از میدان جنگ بازگردند)؛ سپس خدا توبه آن ها را پذیرفت، که او درباره آنان مهربان و رحیم است!».(1)

ص: 108

هر دو توبه به معناى بازگشت است ولى توبه بندگان بازگشت از گناه به اطاعت است و توبه خداوند بازگشت از مجازات به رحمت.

و جالب این که هر دو توبه در یک آیه از قرآن در کنار هم قرار داده شده است آن جا که مى فرماید: (فَمَنْ تَابَ مِنْ بَعْدِ ظُلْمِهِ وَأَصْلَحَ فَإِنَّ اللهَ یَتُوبُ عَلَیْهِ إِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ)؛ «اما آن کس که پس از ستم کردن، توبه و جبران نماید، خداوند توبه او را مى پذیرد؛ (و از مجازات الهى؛ معاف مى شود، زیرا) خداوند، آمرزنده و مهربان است».(1)

درباره توبه، هم در آیات قرآن به طور گسترده بحث شده و هم در روایات. در قرآن مجید بیش از هشتاد بار این واژه و مشتقات آن استعمال شده است.

همه انبیاى الهى هنگامى که براى هدایت امت هاى مختلف مأموریت پیدا مى کردند قبل از هرچیز، آن ها را به توبه دعوت مى نمودند. هود و صالح و شعیب و ...: همه قوم خویش را به توبه دعوت کردند و همچنین پیغمبر اسلام (صلی الله علیه و آله). امیرمؤمنان (علیه السلام) در وصیت نامه اى که خطاب به امام مجتبى (علیه السلام) نوشته است مى فرماید: «إِنْ قَارَفْتَ سَیئَةً فَعَجِّلْ مَحْوَهَا بِالتَّوْبَةِ؛ هر وقت مرتکب گناهى شدى هرچه سریع تر آن را به وسیله توبه محو کن» و به مومنان هشدار داده شده است که در مسأله توبه از تأخیر و تسویف بپرهیزند.(2)

و در جاى دیگر مى فرماید: «مُسَوِّفُ نَفْسِهِ بِالتَّوْبَةِ مِنْ هُجُومِ الْأَجَلِ عَلَى أَعْظَمِ الْخَطَرِ؛ کسى که در برابر هجوم اجل، توبه را به تأخیر بیندازد خود را در معرض بزرگ ترین خطرات قرار داده است».(3)

درباره توبه بحث هاى زیادى مطرح است که در اینجا نمى توان به تمام آن

ص: 109

پرداخت، ازجمله این که قبول شدن توبه عقلى است یا نقلى؟ شرایط توبه و مراتب آن و آثار و برکاتش چیست؟ یکى از بحث ها نیز این است که توبه تا چه زمانى پذیرفته مى گردد؟ و چه زمانى درهاى توبه بسته مى شود؟ که از آیات و روایات استفاده مى شود هنگامى که انسان در آستانه مرگ قرار گرفت و چشم برزخى پیدا کرد درهاى توبه بسته مى شود.

قرآن مجید مى فرماید: (وَلَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئَاتِ حَتَّى إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنِّى تُبْتُ الاْنَ وَلاَ الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَهُمْ کُفَّارٌ أُوْلَئِکَ أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابآ أَلِیمآ)؛ «توبه کسانى که کارهاى بد انجام مى دهند، و هنگامى که مرگ یکى از آن ها فرا مى رسد مى گوید: «الان توبه کردم!» پذیرفته نیست؛ و نه کسانى که در حال کفر از دنیا مى روند؛ این ها کسانى هستند که عذاب دردناکى برایشان فراهم کرده ایم».(1)

امام امیرمؤمنان على (علیه السلام) در حکمت مورد بحث شرایط توبه کامل و جامع را در عباراتى کوتاه وبسیار پرمعنا بیان فرموده که چیزى فراتر از آن در امر توبه وجود ندارد.

چنین توبه اى است که انسان را از هرگونه گناه واز تمام آثار وضعى و تکوینى آن پاک و پاکیزه مى کند و از نفوذ گناه در اعماق وجود انسان جلوگیرى مى نماید.

البته گاه آلودگى انسان به اندازه اى است که تصمیم به توبه گرفتن کار آسانى نیست؛ زندگى او آلوده به انواع اموال حرام شده، شغل او و فکر او آلوده به گناه است. در این گونه موارد تصمیم شجاعانه اى لازم است که توأم با امدادهاى الهى شود و انسان را از منجلاب گناه بیرون آورد. همانگونه که در داستان معروف ابوبصیر و همسایه توبه کارش آمده است.

ص: 110

از اموال حرام بود آن ها را در راه خدا دادم. (یا به صاحبانش بازگرداندم) و تو مى بینى اکنون در چه حالم.

ابوبصیر مى گوید: با کمک برادران شیعه، لباس (و سایر نیازمندى ها را) براى او گردآورى کردم (در حالى که از تصمیم و همت او سخت شگفت زده بودم).

مدتى گذشت بار دیگر به سراغ من فرستاد که بیا من بیمارم. ابوبصیر مى گوید: به سراغش رفتم و مرتبآ براى درمان او مى کوشیدم ولى درمان ها سودى نبخشید و سرانجام در آستانه رحلت از دنیا قرار گرفت.

ابوبصیر مى گوید: در واپسین ساعات عمر در کنار او نشسته بودم و او بیهوش شد. هنگامى که به هوش آمد صدا زد: اى ابوبصیر! دوست تو به عهدش وفا کرد. این سخن را گفت و چشم از دنیا فروبست.

ابوبصیر اضافه مى کند: مدّتى بعد به زیارت خانه خدا رفتم؛ سپس براى زیارت امام صادق (علیه السلام) به مدینه آمدم هنگامى که مى خواستم وارد منزل آن حضرت شوم در حالى که یک پاى من در دالان خانه بود و پاى دیگرم در حیاط خانه، امام (علیه السلام) از داخل اطاق صدا زد و فرمود: «یا أَبَا بَصِیرٍ قَدْ وَفَینَا لِصَاحِبِکَ؛ اى ابوبصیر! ما به عهدى که با دوست تو کرده بودیم وفا کردیم!».(1)

* * *

ص: 112

کِرَامآ)؛ «و کسانى که شهادت به باطل نمى دهند (و در مجالس باطل شرکت نمى کنند)؛ و هنگامى که با لغو و بیهودگى برخورد کنند، بزرگوارانه از آن مى گذرند».(1)

امام (علیه السلام) در این کلام نورانى مى فرماید: هرگاه افراد باشخصیت در مقابل نادانى که ناسزا مى گوید و اهانت مى کند سکوت کنند و بردبار باشند مردم به یارى آن ها برمى خیزند و شخص نادان بى ادب را بر سر جاى خود مى نشانند و چه بهتر که دشمن انسان به دست دیگران تنبیه شود.

در همین کلمات قصار نهج البلاغه در حکمت 206 خواندیم که امام (علیه السلام) فرمود: «أَوَّلُ عِوَضِ الْحَلِیمِ مِنْ حِلْمِهِ أَنَّ النَّاسَ أَنْصَارُهُ عَلَى الْجَاهِلِ؛ نخستین سودى که شخص حلیم از حلم خود مى برد این است که مردم در برابر شخص جاهل از او حمایت مى کنند».

در حدیث دیگرى که در غررالحکم آمده همین معنى به تعبیر زیباى دیگرى بیان شده است. امام (علیه السلام) مى فرماید: «وجَدتُ الحِلمَ والاحتِمالَ أنْصَرَ لِى مِن شُجعانِ الرِّجال؛ بردبارى و تحمل را یاورى بهتر از مردان شجاع یافتم».(2)

اضافه بر این، سکوت افراد با شخصیت در مقابل اینگونه افراد سبب مى شود خودشان شرمنده شوند و دهان فرو بندند همان گونه که در حکمت 211 آمده بود: «وَالْحِلْمُ فِدَامُ السَّفِیه؛ حلم و بردبارى دهان بند سفیهان است». ولى اگر افراد باشخصیت به مقابله برخیزند، هم مقام خودشان را تنزل مى دهند و هم بر آتش جهل جاهلان مى افزایند و نتیجه معکوس خواهند گرفت.

مرحوم علامه شعرانى در پاورقى هایى که بر شرح اصول کافى مرحوم ملاصالح مازندرانى نوشته در تفسیر جمله «الحلم عشیرة» چنین مى گوید: بعضى از افراد نادان چنین مى پندارند که حلم و بردبارى نشانه ضعف است و شخص

ص: 115

نیرومند باغیرت هرگز آزار مردم را تحمل نمى کند زیرا قبول ظلم از ظلم کردن زشت تر و بدتر است و گاه به آیه شریفه (فَمَنِ اعْتَدَى عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَیْکُمْ)(1) و آیه شریفه (وَلَکُمْ فِی الْقِصَاصِ حَیَاةٌ یَا أُوْلِی الأَلْبَابِ)(2) و آیه (وَمَنْ قُتِلَ مَظْلُومآ فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِیِّهِ سُلْطَانآ)(3) استدلال مى کنند اضافه بر این، سکوت در برابر ظلم و رضایت دادن به آن سبب جرأت و جسارت شخص ظالم مى شود و افراد ظالم و بى ادب اگر بدانند انسان هاى باشخصیت، مأمور به سکوت اند بر ظلم و جسارتشان مى افزایند.

نامبرده در پاسخ این اشکال مى گوید: حلم و بردبارى جایى دارد و مطالبه حقوق جاى دیگر. آنچه مسلم است این است که انسان نباید تسلیم عواطف ناشى از شهوت و غضب شود به گونه اى که اختیار را از او سلب کند و در مسیر قوه و همیه قرار گیرد بلکه واجب است مالک نفس خویش باشد. حتى قصاص و انتقام و ایستادنش در برابر شخص متجاوز باید به مقتضاى عقل باشد نه براى ارضاى عواطف و متابعت از هواى نفس و شهوات زیرا امتیاز انسان نسبت به حیوان در همین است و پیروى از حلم از وظایف انسان است نه پیروى از هوى، و آن چیزى است که ذخیره او براى قیامت مى شود و مقتضاى عقل همین است.(4)

از بعضى روایات معصومین (علیهم السلام) استفاده مى شود که آن بزرگواران حتى طرز حلم کردن و برخورد با سفیهان و جاهلان را به ما آموخته اند.

در حدیث معروف عنوان بصرى که خدمت امام صادق (علیه السلام) براى آموختن علم آمد ازجمله مطالبى که امام (علیه السلام) به او فرمود این بود: من نُه چیز را به تو سفارش

ص: 116

مى کنم که براى همه سالکان الى الله نیز همان را توصیه مى نمایم. سه نکته درباره ریاضت نفس است و سه نکته درباره حلم وسه نکته درباره علم. آن ها را به خاطر بسپار و در آن سستى مکن.

عنوان بصرى مى گوید: تمام فکر و قلبم را متوجه آن حضرت ساختم. فرمود: اما آنچه درباره ریاضت نفس است این است که هرگز چیزى را که به آن تمایل ندارى نخور که موجب حماقت است و هنگامى که سیر شدى دست به سوى غذا مبر و هنگامى که مى خواهى چیزى بخورى باید از حلال باشد و نام خدارا ببرى....

و اما سه نکته اى که درباره حلم است: اگر کسى به تو بگوید: اگر یک سخن نسنجیده درباره من بگویى ده برابر آن را درباره تو مى گویم، تو در مقابل چنین شخصى باید بگویى: اگر ده گفتار نسنجیده بگویى حتى یکى هم نخواهم گفت و کسى که به تو دشنام ونسبت بد بدهد به او بگو: اگر در آنچه مى گویى صادق هستى از خدا مى خواهم مرا ببخشد و اگر کاذب هستى از خدا مى خواهم تو را ببخشد. و هرگاه به تو وعده شر و بدى بدهد تو وعده نصیحت و خیرخواهى به اوبده.

اما آن سه چیز که درمورد علم است این است که آنچه رانمى دانى از علما بپرس و بپرهیز از این که براى آزار و آزمودن از آن ها سوال کنى، و از این که تنها به رأى خود چیزى را عمل کنى بپرهیز و راه احتیاط را در پیش گیر ....(1)

نقطه مقابل حلم؛ حدّت، تندى و پرخاشگرى است. افرادى را سراغ داریم که با شنیدن یک جمله نامناسب از یک فرد نادان ناگهان تبدیل به کوره اى از آتش مى شوند و عکس العمل هاى تند و شدیدى نشان مى دهند که هم از مقام آن ها کاسته مى شود و هم شخص نادان را جسورتر مى کند و هم کسى به یارى آن ها برنمى خیزد.

ص: 117

لذا در حدیثى از امیرمؤمنان على (علیه السلام) مى خوانیم: «الحِلمُ یُطْفِئُ نارَ الغضَبِ والحِدّةُ تُوجِّجُ إحراقَه؛ حلم و بردبارى آتش غضب را خاموش مى کند اما حدت و تندى بر آتش آن مى افزاید».(1)

در حکمت 255 از نهج البلاغه نیز خواندیم: «الْحِدَّةُ ضَرْبٌ مِنَ الْجُنُونِ؛ حدت و تندى و تندخویى نوعى از جنون و دیوانگى است».

جالب این که افراد سفیه و نادان دوست دارند عکس العملى در برابر آن ها نشان داده شود تا به کار خود ادامه دهند و عقده دل را بگشایند اما هنگامى که به آن ها بى اعتنایى شود غمگین مى شوند. آیا بهتر نیست با بى اعتنایى آن ها را غمگین و مأیوس سازیم همانگونه که امیرمؤمنان (علیه السلام) مى فرماید: «إذا حَلُمتَ عن السَّفیهِ غَمَمْتَه فَزِدْه غمّاً بحِلْمِکَ عنه؛ هنگامى که در برابر شخص سفیه و نادان بردبارى نشان دهى غمگین مى شود. حال که چنین است با حلم خود بر غم و اندوه او بیفزا».(2)

* * *

ص: 118

مى شوند. هر زمان که بخشى از آن ها غلبه کنند انسان به یکى از بیمارى ها مبتلا مى شود.

دستگاه هاى بدن انسان اعم از دستگاه تنفس و قلب و کلیه و عروق و مغز، همه آسیب پذیرند و در معرض انواع آفات و بیمارى ها قرار دارند. با این حال چگونه انسان مى تواند به فرداى خود مطمئن باشد که سالم است و توانا؟

از سوى سوم، هر عملى که به جا مى آورد در نامه اعمال او ثبت مى شود و فرشتگان الهى مأمور حفظ اعمال او هستند. اضافه بر این، زمین و زمان و اعضاى بدن او نیز همگى مأموریت ضبط اعمال او را دارند.

آیا چنین انسانى شایسته عنوان مسکین نیست که امام (علیه السلام) فرموده است؟

آنگاه اشاره به عوامل بیرونى کرده و به چند نمونه ظاهراً کوچک آن که مى تواند زندگى انسان را برهم زند اشاره مى کند، مى فرماید: «پشه اى او را آزار مى دهد و گلوگیر شدن (آب یا غذا) موجب مرگ اوست و عرق، او را متعفن و بدبو مى سازد»؛ (تُؤْلِمُهُ آلْبَقَّةُ، وَ تَقْتُلُهُ الشَّرْقَةُ، وَ تُنْتِنُهُ آلْعَرْقَةُ).

«شرقة» اسم «مرة» از ماده «شَرَق» (بر وزن طرب) به معناى گلوگیر شدن است.

آرى پشه اى که گاه به آسانى به چشم نمى آید و در گوشه و کنار در کمین انسان است که بر بدن او بنشیند و با نیش خود بخشى از خون او را بمکد و خواب و استراحت را از او بگیرد. اضافه بر پشه هاى خطرناکى که گاه مایه مرگ انسان اند یا بیمارى هایى را به او تحمیل مى کنند.

از سویى دیگر مجراى تنفس و تغذیه انسان دقیقآ در کنار یکدیگر قرار دارند. به هنگامى که انسان مى خواهد غذایى ببلعد دریچه تنفس بسته مى شود و به هنگامى که بلعیدن تمام شد باز مى شود. حال اگر آن دریچه کوچکى که این وظیفه را برعهده دارد دیر بجنبد و مقدارى آب یا غذا وارد ریه شود اگر بسیار کم باشد با سرفه هاى شدید به خارج پرتاب مى شود و اگر زیاد باشد حالت خفگى

ص: 121

به انسان دست مى دهد و پایان عمر او فرامى رسد. همچنین اگر لقمه یا جرعه آب در آن فضا بایستد و حرکت نکند راه نفس کشیدن را بر انسان مى بندد و اگر در مدت کوتاهى مشکل برطرف نشود مرگ به سراغ او مى آید.

انسانى که اینقدر مرز زندگى و مرگش به هم نزدیک است چگونه ممکن است مغرور شود و از باده قدرت سرمست گردد و دست به هر کارى بزند؟

همچنین هر انسانى به هنگامى که فعالیت جسمانى شدیدى داشته باشد و یا در گرماى هوا گرفتار شود عرق از روزنه هاى پوست او جارى مى گردد و بدن او را بدبو مى سازد یعنى عوامل تعفن به وسیله خود او بر بدنش آشکار مى شود.

از مجموع این نقاط ضعف شش گانه به خوبى روشن مى شود که چرا انسان مسکین و بیچاره است.

امام (علیه السلام) با این گفتار حکیمانه اش نمى خواهد مقام انسان را کاهش دهد و یا از عظمت او بکاهد؛ انسانى که خلیفة الله و گل سرسبد آفرینش و مسجود فرشتگان الهى است. بلکه مى خواهد غرور و غفلت او را درهم بشکند؛ همان غرور و غفلتى که او را آلوده انواع گناهان و ظلم و ستم ها و مفاسد بى شمار مى سازد.

جالب این است که ابن معروف (قاضى القضاة ابومحمّد عبیدالله بن احمد بن معروف، متولد 306) اشعارى دارد که ظاهراً از کلام امام (علیه السلام) در آن الهام گرفته است. او مى گوید:

یا بُوسَ للإنسانِ فى *** الدُّنیا وإنْ نالَ الأمَل

یَعیشُ مَکشوفَ العِلَل *** فیها ومَکتومَ الأجَل

بَیْنا یُرى فى صِحّةٍ *** مُغْتَبِطاً قِیلَ اعتَلَل

و بَینَما یُوجَدُ فیها *** ثاوِیاً قِیلَ انْتَقَل

فَأوْفَرُ الحَظِّ لِمَن *** یَتْبَعُه حُسنُ العَمَل

بدا به حال انسان در دنیا هر چند به آرزوهاى (دراز) خود برسد.

ص: 122

زندگى مى کند در حالى که عوامل بیمارى در او مکتوم و پایان عمرش نیز ناپیداست.

در حالى که کاملاً در سلامت است به طورى که مردم به حال او غبطه مى خورند ناگهان گفته مى شود که بیمار شد.

و در حالى که مشغول حرکت به این طرف و آن طرف است ناگهان مى گویند که از این جهان چشم فرو بست.

بنابراین بهره کامل از آن کسانى است که اعمال نیک درپى داشته باشند.(1)

ازجمله مسائلى که انسان با آن دست به گریبان است زمان اجل اوست که کاملاً مخفى و پنهان است. این نیز هشدارى براى انسان هاست که آنى غافل نشوند و به گمان زندگى طولانى دست به هر کارى نزنند و فکر نکنند که زمان توبه از گناه و جبران خطاها وسیع است چراکه هر لحظه ممکن است مرگ او فرارسد. یک جرعه آب یا یک لقمه غذا مى تواند گلوى او را بفشارد و در عین سلامتى، راهى دیار آخرت کند.

این ها حقایقى است که امام (علیه السلام) در این گفتار حکیمانه به آن اشاره فرموده و ریشه آن در قرآن مجید است مى فرماید: (یُرِیدُ اللهُ أَنْ یُخَفِّفَ عَنْکُمْ وَخُلِقَ الاِْنسَانُ ضَعِیفآ)؛ «خدا مى خواهد کار را بر شما سبک کند؛ و انسان، ضعیف آفریده شده است».(1)

در جاى دیگر مى خوانیم: (إِنَّ الاِْنسَانَ خُلِقَ هَلُوعآ * إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعآ)؛ «انسان، حریص آفریده شده * هنگامى که ناراحتى به او رسد بسیار جزع و فزع مى کند».(2)

و در جاى دیگر مى فرماید: (وَمَا تَدْرِى نَفْسٌ مَّاذَا تَکْسِبُ غَدآ وَمَا تَدْرِى نَفْسٌ بِأَىِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ)؛ «و هیچ کس نمى داند در چه سرزمینى مى میرد؟ خداوند عالم و آگاه است!».(3)

در روایات آمده است: هنگامى که خداوند پشه ها را بر نمرود و لشکرش مسلط ساخت تعداد فوق العاده زیادى اطراف لشکر او را احاطه کردند. نمرود از لشکرش جدا شد و در خانه اش وارد گشت و تمام درها را بست و پرده ها را فرو افکند و بر پشت خود خوابید، فکر مى کرد که چگونه از این لشکر عظیم پشه ها

ص: 124

رهایى یابد ناگهان پشه اى وارد بینى او شد و به سوى مغز او بالا رفت. چهل روز او را آزار مى داد به گونه اى که براى پیدا کردن آرامش موقت، سر خود را بر زمین مى کوبید و در این حال بود تا به هلاکت رسید.(1)

در حدیث دیگرى آمده است که امام صادق (علیه السلام) نزد منصور دوانیقى بود در این حال پشه اى منصور را آزار مى داد و هر زمان او را از خود دور مى ساخت دو مرتبه به سوى او بازمى گشت. او روى به امام صادق (علیه السلام) نمود و عرض کرد: خداوند چرا این پشه (مزاحم) را آفریده است. امام (علیه السلام) فرمود: «لِیُذِلَّ بِهِ الْجَبابِرَةَ مِثلَک؛ براى این که ستمگرانى مانند تو را خوار کند».(2)

زنده باقى نماند و در روایات اسلامى نیز آمده است که یکى از فایده هاى غسل جمعه آن است که بوى بد زیر بغل را برطرف مى کند.

البته وجود موهاى زائد و بلند در زیر بغل نیز محل مناسبى براى پرورش این موجودات ذره بینى مزاحم است و لذا در روایات اسلامى دستور به برطرف کردن آن ها داده شده است.(1)

و فقیه است!! هنگامى که حاضران این سخن را شنیدند از جاى پریدند تا او را به قتل برسانند، ولى امام (علیه السلام) فرمود: آرام باشید جواب دشنام، بدگویى است و یا گذشت از گناه (نه کشتن مرد بدزبان).(1)

ص: 128

سپس به عنوان یک حکیم آگاه و مهربان راه حل مشکل را به آن ها نشان مى دهد، مى فرماید: «هرگاه یکى از شما نظرش به زنى افتاد که زیبا و صاحب جمال بود، برود و با همسر خود آمیزش کند زیرا او هم زنى است مانند همسرش»؛ (فَإِذَا نَظَرَ أَحَدُکُمْ إِلَى آمْرَأَةٍ تُعْجِبُهُ فَلْیُلاَمِسْ أَهْلَهُ، فَإِنَّما هِیَ آمْرَأَتِهِ کَامْرَأَتِهِ).

درست است که زن ها ازنظر زیبایى و جاذبه جنسى با هم متفاوت اند ولى نتیجه نهایى ارتباط با آن ها که آمیزش جنسى است کم و بیش یکسان است و مى تواند جلوى تحریکات و انحرافات را بگیرد.

و این درسى است از سوى امام (علیه السلام) به همه جوانان که براى نجات از انحرافات جنسى و آلودگى به گناه اقدام به ازدواج کنند زیرا یک همسر مناسب مى تواند جلوى همه این هیجانات را بگیرد و اگر کسى هوى پرست و شهوت پرست نباشد مشکل جنسى خود را با همسرش به هر صورت حل خواهد کرد.

در این هنگام مردى از خوارج گفت: «خداوند این کافر را بکشد چقدر دانا و فقیه است»؛ (فقال رجلٌ مِنَ الخَوارِج: «قاتَلَهُ اللّهُ کافِراً ما أَفْقَهَه»).

هنگامى که حاضران این سخن را شنیدند از جاى پریدند تا او را به قتل برسانند ولى امام (علیه السلام) فرمود: «آرام باشید جواب دشنام، دشنام است و یا گذشت از گناه (نه اعدام)»؛ (فوثب القوم لیقتلوه، فقال (علیه السلام): رُوَیْداً إِنَّما هُوَ سَبٌّ بِسَبٍّ، أَوْ عَفْوٌ عَنْ ذَنْبٍ!).

در این جا سؤالاتى پیش مى آید که باید به پاسخ آن ها پرداخت:

1. بعضى سوال مى کنند که چرا امام (علیه السلام) در این جا نهى از منکر نفرمود بلکه تنها دستورى داد که اصحاب و یارانش در آینده با مشاهده زنى زیبا گرفتار مشکلى نشوند.

پاسخ این سوال روشن است و آن این که نظرانداختن اصحاب و یاران امام (علیه السلام) به آن زن عمدى نبود بلکه یک نظر اتفاقى و غیر ارادى بود و مى دانیم چنین

ص: 130

نظرهایى جزء منکرات نیست که از آن نهى کنند. اگر کسى چشمش بى اختیار به چنین منظره اى افتاد و بعد به نگاه کردن ادامه داد، ادامه آن نگاه، گناه است. همچنین در بعضى از روایات از على (علیه السلام) نقل شده است: «سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) عَنِ الرَّجُلِ تَمُرُّ بِهِ المَرْأَةُ فَینْظُرُ إِلَیهَا فَقَالَ أَوَّلُ نَظْرَةٍ لَکَ وَ الثَّانِیةُ عَلَیکَ وَ لاَ لَکَ وَ النَّظِرَةُ الثَّالِثَةِ سَهْمٌ مَسْمُومٌ مِنْ سِهَامِ إِبْلِیسَ مَنْ تَرَکَهَا لِلَّهِ لاَ لِغَیرِهِ أَعْقَبَهُ اللَّهُ إِیمَاناً یجِدُ طَعْمَهُ؛ از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سوال کردند که زنى (زیبا) از مقابل مردى عبور مى کند و آن مرد به او نگاه مى نماید (چه حکمى دارد؟) پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: نخستین نظر از آنِ توست (چون بى اختیار است و گناهى در آن نیست) و نگاه دوم بر ضد توست نه به سود تو و نگاه سوم تیر زهرآگینى از تیرهاى شیطان است، هرکس آن را براى خدا نه به سبب دیگرى ترک کند خداوند ایمانى در قلب او ایجاد مى کند که طعم آن را احساس مى نماید».(1)

2. سوال دیگر این که آن مرد خارجى که نعوذ بالله نسبت کفر به امام (علیه السلام) داد قطعاً ناصبى و کافر بود. چرا امام (علیه السلام) اجازه نداد او را به قتل برسانند؟

پاسخ این است که امام (علیه السلام) از تعبیر او استفاده کفر به معناى واقعى نفرمود بلکه این کفر همان کفرى بود که خوارج مى گفتند؛ آن ها معتقد بودند که هرکس گناه کبیره اى مرتکب شود و توبه نکند کافر خواهد بود و چون به زعم آن ها امام (علیه السلام) تن به مسأله حکمیت داده بود و این حکمیت به پندار آن ها برخلاف شرع بود چنین نسبتى را به امام (علیه السلام) داد ولذا امام (علیه السلام) او را در حد یک سب و لعن تلقى کرد و فرمود: «إِنَّمَا هُوَ سَبٌّ بِسَبٍّ».

3. سوال دیگر این که آیا مى توان در مقابل دشنام، دشنام داد که در عبارت امام (علیه السلام) آمده است؟

ص: 131

جواب این که مراد از سب در این جا لعن است یعنى مى توان چنین شخص بدزبانى را لعن کرد چون مستحق لعن است.

در عین حال اشاره فرمود: راه دیگر، استفاده از عفو است همان راهى که امام (علیه السلام) درباره او انتخاب فرمود.

4. سوال دیگر همان چیزى است که ابن ابى الحدید در شرح این گفتار حکیمانه مطرح کرده است و آن این که مى گوید: یکى از دوستان من هنگامى که این گفتار امام (علیه السلام) را شنید پرسید: چرا امام (علیه السلام) آن مرد را که از خوارج بود عفو کرد ولى هنگامى که اشعث تعبیر زشتى درباره امام (علیه السلام) در برابر سخنى که فرموده بود به کار برد وگفت: «هذه علیک لا لک؛ این سخن بر ضد توست نه به نفع تو»، امام (علیه السلام) برآشفت واو را به شدّت توبیخ کرد و حتى او را مخاطب به خطاب «منافق بن کافر» فرمود؟

سپس چنین پاسخ مى گوید که این مرد خارجى علم امام (علیه السلام) را ستود و در عین حال کلمه زشتى به امام (علیه السلام) گفت در حالى که اشعث بن قیس منافق، علم امام (علیه السلام) را انکار کرد و حضرت را به ناآگاهى متهم ساخت. چنین شخصى مستحق لعن و هرگونه سرزنش است.(1)

بعضى نیز در پاسخ این سوال گفته اند که اشعث، مرد منافق و شرورى بود و مى خواست با این سخنش شرى به پا کند. امام (علیه السلام) محکم در مقابل او ایستاد و محکم او را بر سر جایش نشاند ولى این مرد خارجى چنین نظرى نداشت ولذا امام (علیه السلام) او را مورد عفو قرار داد.

5. سوال دیگرى نیز در این جا مطرح است قرآن این که نسبت کفر به امام (علیه السلام) به هر معنا باشد سب امام (علیه السلام) محسوب مى شود ومى دانیم سب امامان معصوم (علیهم السلام) موجب کفر است همان گونه که از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نقل شده است: «مَن سَبّ علیّاً

ص: 132

فقد سَبَّنى ومَن سَبّنى فقد سَبّ الله؛ کسى که على (علیه السلام) را سب کند مرا سب کرده و کسى که مرا سب کند خدا را سب کرده است (و به یقین چنین کسى کافر است)».(1)

بنابراین چرا امام (علیه السلام) اجازه قتل او را نداد؟

پاسخ این سؤال با توجه به سیره امام (علیه السلام) در هنگام حکومتش روشن مى شود و آن این که امام (علیه السلام) براى جلوگیرى از اختلاف در میان مسلمین و نقشه هاى شوم منافقین که پیوسته درصدد ایجاد اختلاف و جنگ داخلى بودند در بسیارى از این گونه موارد با مدارا رفتار کرد و مجازات بسیارى از مستحقین مجازات را موکول به زمان دیگرى فرمود و محل کلام ما نیز از این قبیل بود که اگر امام (علیه السلام) دستور قتل این خارجى را مى داد جمعیت خوارج فریاد بلند مى کردند و غوغایى به راه مى انداختند.

آن جا که بعضى گفته اند: هیچ پرونده جنایى مهمى وجود ندارد که در آن پاى زنى در میان نباشد. نیز به همین دلیل، اسلام براى پیشگیرى از خطرات ناشى از این غریزه سرکش دستورات فراوانى داده است که بخش مهمى از آن در سوره نور که درواقع سوره عفت و پاکدامنى است آمده است از جمله:

تأکید بر مسأله ازدواج جوانان مى فرماید: (وَأَنکِحُوا الْأَیَامَى مِنْکُمْ وَالصَّالِحِینَ مِنْ عِبَادِکُمْ وَإِمَائِکُمْ إِنْ یَکُونُوا فُقَرَاءَ یُغْنِهِمْ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ وَاللهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ)؛ «مردان وزنان بى همسر خود را همسر دهید، همچنین غلامان و کنیزان صالح و درستکارتان را؛ اگر فقیر وتنگدست باشند، خداوند از فضل خود آنان را بى نیاز مى سازد؛ خداوند گشایش دهنده و آگاه است!».(1)

اشاره به این که حتى فقر نمى تواند بهانه اى براى فرار از این موضوع شود.

روشن است که اگر منظور از ازدواج، ازدواج هاى پر زرق و برق و پر از تشریفات و چشم و هم چشمى ها باشد و هزینه هاى تالارهاى پر از گناه آن ها سنگین و کمرشکن گردد بسیارند کسانى که قادر بر آن نیستند. اما اگر ساده باشد و مهریه گاه یک قرآن مجید و گاه یک شاخه گل و یا چهارده سکه طلا باشد و مراسمى ساده و مملو از معنویت و صفا برگزار کنند و دامنه توقعات، به خصوص در سنین جوانى که آغاز زندگى است کم شود، ازدواج کار آسانى خواهد بود. اسلام بر همه این موضوعات تأکید کرده است.

دیگر این که دستور موکد به حجاب داده تا یکى از مهمترین عوامل تحریک جوانان که خودنمایى زنان است از میان برود و از سویى دیگر به همه دستور داده که از چشم چرانى به شدّت بپرهیزند: (قُلْ لِّلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَیَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِکَ أَزْکَى لَهُمْ إِنَّ اللهَ خَبِیرٌ بِمَا یَصْنَعُونَ * وَقُلْ لِّلْمُؤْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَیَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلاَ یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلاَّ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ

ص: 134

عَلَى جُیُوبِهِنَّ)؛ «به مومنان بگو چشم هاى خود را (از نگاه به نامحرمان) فروگیرند، و عفاف خود را حفظ کنند؛ این براى آنان پاکیزه تر است؛ خداوند از آنچه انجام مى دهید آگاه است، و به زنان باایمان بگو چشم هاى خود را (از نگاه هوس آلود) فروگیرند، و دامان خویش را حفظ کنند و زینت خود را - جز آن مقدار که نمایان است - آشکار ننمایند و (اطراف) روسرى هاى خود را بر سینه خود افکنند (تا گردن و سینه با آن پوشانده شود)».(1)

و حتى در ذیل آیه اخیر از این که زنان به هنگام راه رفتن پایشان را محکم به زمین بزنند تا صداى خلخالى که بر پا دارند به گوش افراد نامحرم برسد نهى فرموده، که حاکى از نهایت دقت اسلام در این زمینه است: (وَلاَ یَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ مَا یُخْفِینَ مِنْ زِینَتِهِنَّ).

و در سوره احزاب از این که زنان به هنگام سخن گفتن طرز کلام خود را به صورت هوس انگیز درآورند نهى فرموده مبادا بیماردلان به آن ها طمع کنند: (فَلاَ تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذِى فِى قَلْبِهِ مَرَضٌ).(2)

در روایات اسلامى نیز دستورات جالب و دقیقى در این زمینه دیده مى شود ازجمله از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نقل شده است که هرگاه زنى در جایى بنشیند و آن محل براثر نشستن او کمى گرم شود مرد نامحرمى بلافاصله در آن جا ننشیند، تا آن محل سرد شود: «إِذَا جَلَسَتِ الْمَرْأَةُ مَجْلِساً فَقَامَتْ عَنْهُ فَلاَ یجْلِسُ فِى مَجْلِسِهَا رَجُلٌ حَتَّى یبْرُد».(3) حتى در صورتى که دسترسى به ازدواج دائم نباشد اجازه

ازدواج موقت را داده که شرایط آن بسیار آسان و ساده تر است.

و دستورات فراوان دیگرى که نقل همه آن ها نیاز به تألیف کتاب مستقلى دارد.

ص: 135

ص: 136

امام (علیه السلام) در این گفتار حکیمانه اش انگشت روى آن شاخه از عقل گذاشته که مایه نجات انسان در دنیا و آخرت است و هدف اصلى از آفرینش عقل همان مى باشد.

به همین دلیل در حدیثى از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم که فرمود: «مَا قَسَمَ اللَّهُ لِلْعِبَادِ شَیئاً أَفْضَلَ مِنَ الْعَقْل؛ خداوند در میان بندگانش هیچ نعمتى را مهمتر از عقل تقسیم نکرده است».(1)

در حدیث دیگرى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم: «مَنْ کَانَ عَاقِلاً کَانَ لَهُ دِینٌ وَمَنْ کَانَ لَهُ دِینٌ دَخَلَ الْجَنَّةَ؛ کسى که عاقل باشد دیندار است و کسى که دیندار باشد وارد بهشت مى شود».(2)

حتى ممکن است انسان در مسیر حق باشد ولى چون عقل درستى ندارد ناگهان فریب هواى نفس یا شیطان و یا انسان هاى شیطان صفت را بخورد و از راه منحرف گردد.

ازاین رو رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در حدیثى مى فرماید: «إِذَا بَلَغَکُمْ عَنْ رَجُلٍ حُسْنُ حَالٍ فَانْظُرُوا فِى حُسْنِ عَقْلِهِ فَإِنَّمَا یجَازَى بِعَقْلِهِ؛ هنگامى که به شما خبر برسد که فلان شخص داراى حالت خوبى (و در مسیر اطاعت) است، به آن قناعت نکنید و نگاه به خوبى عقل او کنید چراکه جزاى اعمال به مقدار عقل است».(3)

در حدیث دیگرى که در تحف العقول آمده مى خوانیم: جمعى در حضور پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) بودند. مردى نصرانى از اهل نجران که داراى بیان خوب و وقار و هیبتى بود وارد مدینه شده بود. به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) عرض کردند: چقدر این مرد نصرانى عاقل و هشیار است. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: چنین نگویید. عاقل کسى

ص: 139

است که به یگانگى خداوند ایمان داشته باشد و اطاعت فرمان او کند؛ «مَهْ إِنَّ الْعَاقِلَ مَنْ وَحَّدَ اللَّهَ وَعَمِلَ بِطَاعَتِهِ».(1)

این سخن را با اشعارى که در دیوان منسوب به امیرمؤمنان (علیه السلام) آمده و هماهنگ با این گفتار حکیمانه است پایان مى دهیم:

و أفضَلُ قسمِ اللهِ للمرءِ عَقلُه *** فلیسَ مِنَ الخَیراتِ شىءٌ یُقارِبُه

إذا أکمَلَ الرحمنُ للمَرءِ عَقلَهُ *** فَقد کَملت أخلاقُه ومَآرِبُه

یعیشُ الفتى فى النّاسِ بالعَقلِ إنّه *** على العقلِ یَجرى عِلمُه وتَجاربُه

یُزینُ الفَتى فى النّاس صِحّةُ عَقلِه *** وإن کانَ مَحظوراً عَلیهِ مَکاسِبُه

یُشِینُ الفتى فى النّاس قِلّةُ عَقلِه *** وإن کَرُمَت أعراقُه ومَناصِبه

برترین تقسیم نعمتى که خداوند براى انسان کرده است عقل اوست و هیچ چیز از نیکى ها به پاى آن نمى رسد.

هنگامى که خداوند بخشنده عقل انسان را کامل کند به یقین تمام اخلاق و اعمال او کامل مى شود.

جوانمردان در میان مردم، با عقل خود زندگى مى کنند چراکه علم و تجربه همراه عقل است.

آنچه انسان را در میان مردم زینت مى دهد سلامت عقل اوست هر چند کسب و کار پر رونقى نداشته باشد.

و آنچه چهره انسان را در میان مردم زشت مى سازد کمى عقل اوست هرچند ریشه ها و منصب هاى او فراوان باشد.(2)

* * *

ص: 140

اضافه بر این، رفتن به سوى کارهاى خیر کوچک انسان را به تدریج آماده براى خیرات بزرگ مى کند و این خود نکته مهمى است.

در حکمت 95 نیز به این نکته اشاره شده است: «لاَ یقِلُّ عَمَلٌ مَعَ التَّقْوَى وَکَیفَ یقِلُّ مَا یتَقَبَّلُ؛ هیچ عملى اگر با تقوا (و قصد قربت) همراه باشد کم نیست و چگونه کم خواهد بود عملى که مقبول درگاه خداوند است».

با توجه به این چهار نکته هیچ کار خیرى را هر چند کم و کوچک باشد نباید نادیده گرفت. همان گونه که شر کوچک را نباید کوچک گرفت که گاه از کار شر کوچکى آتشى بى پایان برمى خیزد؛ مى توان با یک کبریت شهر بزرگى را آتش زد و در تاریخ نیز خوانده ایم که حادثه قتل یک شاهزاده در اروپا جرقه جنگ جهانى را زد و به دنبال آن تمام اروپا در آتش سوخت.

به این ترتیب امام (علیه السلام) همه مردم را به کارهاى نیک اعم از کوچک و بزرگ تشویق مى کند تا در سایه آن جامعه اسلامى راستین به وجود آید.

در بخش دوم امام (علیه السلام) به عذر و بهانه هایى که بعضى از افراد براى فرار از کار نیک مى آورند اشاره کرده و پاسخ مى گوید. مى فرماید: «هیچ یک از شما نگوید: فلان کس در انجام (این) کار خیر از من سزاوارتر است، که به خدا سوگند چنین خواهد شد»؛ (وَلاَ یَقُولَنَّ أَحَدُکُمْ: إِنَّ أَحَداً أَوْلَى بِفِعْلِ آلْخَیْرِ مِنِّی فَیَکُونَ وَ آللّهِ کَذلِکَ).

سپس امام (علیه السلام) توضیح مى دهد و مى فرماید: «هرکدام از خیر و شر را اهلى است که اگر شما آن را رها کنید دیگران به جاى شما انجام مى دهند»؛ (إِنَّ لِلْخَیْرِ وَالشَّرِّ أَهْلاً فَمَهْمَا(1) تَرَکْتُمُوهُ مِنْهُمَا کَفَاکُمُوهُ أَهْلُهُ).

ص: 143

در میان مردم، معمول است که وقتى کار خیرى به کسى پیشنهاد مى شود براى این که از آن فرار کند مى گوید چرا به سراغ فلان کس نمى روى که هم ثروتش از من بیشتر است و هم امکانات فراوانى دارد؟ با وجود او نوبت به من و امثال من نمى رسد.

این درواقع بهانه اى است که انسان را از انجام کارهاى خیر محروم مى سازد. امام 7 مى فرماید: اى بسا همین سخن سبب شود که توفیق از چنین انسانى سلب گردد و هیچ گاه نتواند کار خیرى انجام دهد.

اضافه بر آن، کارهاى خیر بر زمین نمى ماند همان گونه که کارهاى شر هم طرفدارانى از افراد شیطان صفت دارد. پس باید سعى کرد در صف گروه اول قرار گرفت و از قرار گرفتن در صف گروه دوم پرهیز کرد.

قرآن مجید نیز در این زمینه اشارات پرمعنایى دارد که مضمون همه آن ها این است که اگرگروهى به دنبال راه حق و کارهاى نیک نباشند این بار بر زمین نمى ماند؛ اقوام دیگرى هستند که آن را بر دوش مى کشند و راه حق را هموار مى سازند:

(أُوْلَئِکَ الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ وَالْحُکْمَ وَالنُّبُوَّةَ فَإِنْ یَکْفُرْ بِهَا هَؤُلاَءِ فَقَدْ وَکَّلْنَا بِهَا قَوْمآ لَّیْسُوا بِهَا بِکَافِرِینَ)؛ «آن ها (پیامبران) کسانى هستند که کتاب و حکم و نبوّت به آنان دادیم؛ و اگر (این گروه) به آن کفر ورزند، (آیین حقّ زمین نمى ماند؛ زیرا) کسان دیگرى را نگاهبان آن مى سازیم که به آن، کافر نیستند».(1)

و در جاى دیگرى مى فرماید: (وَإِنْ تَتَوَلَّوْا یَسْتَبْدِلْ قَوْمآ غَیْرَکُمْ ثُمَّ لاَ یَکُونُوا أَمْثَالَکُمْ)؛ «و هرگاه (شما) سرپیچى کنید، خداوند گروه دیگرى را جاى شما مى آورد که آن ها مانند شما نخواهند بود (و سخاوتمندانه در راه خدا انفاق مى کنند)».(2)

ص: 144

در جاى دیگر از زبان هود (علیه السلام) پیغمبر الهى، خطاب به مخالفان قولش مى گوید: (فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقَدْ أَبْلَغْتُکُمْ مَّا أُرْسِلْتُ بِهِ إِلَیْکُمْ وَیَسْتَخْلِفُ رَبِّى قَوْمآ غَیْرَکُمْ وَلا تَضُرُّونَهُ شَیْئآ إِنَّ رَبِّى عَلَى کُلِّ شَىْءٍ حَفِیظٌ)؛ «پس اگر روى برگردانید، من رسالتى را که مأمور بودم به شما رساندم؛ و پروردگارم گروه دیگرى را جانشین شما مى کند؛ و شما کمترین ضررى به او نمى رسانید؛ پروردگارم حافظ و نگاهبان هرچیز است!».(1)

نیز در آیه دیگر خطاب به گروهى از امت اسلامى که براى رفتن به میدان جنگ تعلل مى ورزیدند مى فرماید: (إِلاَّ تَنفِرُوا یُعَذِّبْکُمْ عَذَابآ أَلِیمآ وَیَسْتَبْدِلْ قَوْمآ غَیْرَکُمْ وَلا تَضُرُّوهُ شَیْئآ وَاللهُ عَلَى کُلِّ شَىْءٍ قَدِیرٌ)؛ «اگر (به سوى میدان جهاد) حرکت نکنید، شما را مجازات دردناکى مى کند، و گروه دیگرى غیر از شما را به جاى شما قرار مى دهد؛ و هیچ زیانى به او نمى رسانید؛ و خداوند بر هرچیزى تواناست!».(2)

کوتاه سخن این که آیین خدا در هیچ عصر و زمانى بدون پیرو راستین و فداکار نمى ماند ما باید سعى کنیم جزء آن گروه باشیم؛ چه افتخارى از این بزرگتر و چه فرصتى از این بهتر.

آخرین نکته اى که لازم است در این جا به آن اشاره کنیم این مى باشد که مفهوم جمله اخیر در کلام امام (علیه السلام) این نیست که نیک و بد هرکدام طالبانى دارد و اگر شما نیک و بد را ترک کنید آن ها به سراغش مى روند بلکه منظور این است که این دو هرکدام طالبانى دارد شما به سوى نیکى ها و مبارزه با بدى ها بروید و اگر شما نروید کسانى هستند که این بار را به مقصد برسانند.

* * *

ص: 145

ص: 146

قرآن مجید در سوره طلاق مى فرماید: (وَمَنْ یَتَّقِ اللهَ یَجْعَلْ لَّهُ مَخْرَجآ * وَیَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لاَ یَحْتَسِبُ وَمَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللهُ لِکُلِّ شَىْءٍ قَدْرآ)؛ «و هرکس تقواى الهى پیشه کند، خداوند راه نجاتى براى او فراهم مى کند، و او را از جایى که گمان ندارد روزى مى دهد؛ و هرکس بر خدا توکّل کند، کفایت امرش را مى کند؛ خداوند فرمان خود را به انجام مى رساند؛ و خدا براى هرچیزى اندازه اى قرار داده است!».(1)

و اگر مى بینیم کسانى ظاهراً اهل دین اند ولى دنیاى آن ها تباه شده است، یا به این دلیل است که دین را به تمام و کمال نشناخته اند و تنها به بخشى از آن بسنده کرده اند یا نتیجه اعمال سابق خود را درک مى کنند یا درگیر آزمونى از آزمون هاى الهى براى ترفیع مقام هستند و یا امور دیگرى از این قبیل. بنابراین نباید وجود بعضى از استثنائات، ما را درباره اصل این قانون دچار شک کند.

در سومین جمله مى فرماید: «و آن کس که رابطه میان خود و خدایش را اصلاح کند خداوند رابطه میان او و مردم را اصلاح خواهد کرد»؛ (وَمَنْ أَحْسَنَ فِیَما بَیْنَهُ وَ بَیْنَ آللّهِ أَحْسَنَ آللّهُ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ النَّاسِ).

کسى که پیوند خود را با خدا محکم سازد به یقین خیانت نمى کند، راستگو و درست کردار است، داراى سخاوت و محبت دربرابر خلق خداست و امر به معروف و نهى از منکر مى کند و به یقین این اعمال سبب حسن ظن مردم به او و حسن رابطه آنها با وى مى گردد.

قرآن مجید در سوره مریم مى فرماید: (إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدّآ)؛ «مسلّماً کسانى که ایمان آورده و کارهاى شایسته انجام داده اند، خداوند رحمان محبّتى براى آنان در دل ها قرار مى دهد!».(2)

ص: 149

و در دعاى ابراهیم (علیه السلام) براى فرزندانش در سوره ابراهیم (علیه السلام) مى خوانیم: (فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِّنَالنَّاسِ تَهْوِى إِلَیْهِمْ)؛«دل هاى گروهى ازمردم رامتوجّه آن هاساز».(1)

جالب توجه این که مرحوم کلینى هنگامى که این گفتار حکیمانه را در روضه کافى از امام امیرمؤمنان (علیه السلام) نقل مى کند مقدمه اى به این صورت مى آورد: «قَالَ أَمِیرُالْمُوْمِنِینَ (علیه السلام) کَانَتِ الْفُقَهَاءُ وَالْعُلَمَاءُ إِذَا کَتَبَ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ کَتَبُوا بِثَلاَثَةٍ لَیسَ مَعَهُنَّ رَابِعَةٌ مَنْ کَانَتْ هِمَّتُهُ آخِرَتَهُ کَفَاهُ اللَّهُ هَمَّهُ مِنَ الدُّنْیا وَ مَنْ أَصْلَح سَرِیرَتَه...؛ امیرالمؤمنین (علیه السلام) مى فرماید: دانشمندان و علما (انبیا و اولیا) هنگامى که مى خواستند نصیحتى براى دیگران بنویسند سه چیز را که چهارمى نداشت مى نگاشتند: کسى که در فکر آخرتش باشد خدا مشکل دنیایش را حل خواهد کرد و کسى که باطنش را اصلاح کند...».(2)

ازاین روایت به خوبى استفاده مى شود که عمل به این سه برنامه مهم براى سعادت انسان در دنیا و آخرت کافى است و نیاز به چیز دیگرى نمى باشد.

مرحوم علامه شوشترى در شرح نهج البلاغه خود داستان عجیبى که شاهد بخشى از سخن مولاست در ذیل این کلام از تاریخ مروج الذهب نقل کرده، مى گوید: در زمان متوکل عباسى شخصى به نام اسحاق بن ابراهیم، والى بغداد بود شبى در خواب دید که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به او مى گوید: این قاتل را آزاد کن. اسحاق بسیار ترسید و روز بعد فهرست اسامى زندانیان را بررسى کرد و قاتلى در آن ندید. دستور داد مأموران زندان را احضار کردند. سوال کرد: آیا شخص متهم به قتل در زندان ها وجود دارد؟ یکى از آن ها گفت: آرى ما اسمش را در فهرست زندانیان نوشته ایم. اسحاق مجددآ نگاهى به فهرست اسامى کرد در لابه لاى آن ها نام مردى را دید که شهود گواهى به قاتل بودن او داده و خودش نیز اقرار کرده

ص: 150

بود. دستور داد احضارش کنید، به او گفت: اگر راست بگویى من تو را آزاد خواهم کرد. آن مرد داستان خود را چنین نقل کرد: من و جمعى از دوستانم آلوده به انواع مفاسد و محرمات بودیم. در منزلى در شهرى به نام منصور حضور مى یافتیم وهر کارى مى خواستیم انجام مى دادیم. روزى پیرزنى که واسطه فساد در میان ما بود آمد و زن جوان زیبایى همراه داشت. هنگامى که آن زن وارد خانه شد فریاد کشید. من به سراغ او رفتم و او را در اتاقى وارد ساختم و به او آرامش دادم و درباره این کار او سوال کردم. گفت: شما را به خدا سوگند مراعات حال مرا بکنید و از من دست بردارید این پیرزن مرا فریب داد و به من گفت خزانه اى دارد که در آن جعبه زیبایى است که هیچ کس مثل آن را ندیده و مرا تشویق کرد که آن را ببینم. من به سخن او اطمینان پیدا کردم و با او به این جا آمدم که ناگهان خود را در میان شما دیدم. جد من رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است و مادرم فاطمه زهرا (علیها السلام) و از دودمان حسن بن على (علیهما السلام) هستم احترام آن ها را درباره من رعایت کنید. من به او تضمین دادم که هر طور باشد او را خلاص خواهم کرد. به سراغ دوستانم رفتم و وضع آن زن را براى آن ها بازگو کردم ولى گویا مایه تشویق آن ها براى تجاوز به آن زن شدم و به من گفتند: تو خواسته خود را از آن زن برآورده کردى مى خواهى ما را از او باز دارى؟ برخاستند و به سراغ آن زن رفتند و من هم به حمایت از او برخاستم. در میان ما درگیرى شد تا این که مرا مجروح ساختند. من به آن فردى که از همه بیشتر درمورد آن زن اصرار داشت و تصمیم بر هتک او گرفته بود حمله کردم و او را کشتم و پیوسته از آن زن دفاع مى کردم تا این که او را رهایى بخشیدم و از خانه بیرون بردم. آن زن براى من دعا کرد و گفت: خداوند تو را از شر دشمنان محفوظ دارد همان گونه که تو مرا محفوظ داشتى و خداوند حامى تو باشد همان گونه که تو حامى من شدى. در این هنگام همسایگان صداى فریاد را از خانه ما شنیدند و به سوى ما آمدند، کارد را در دست من دیدند در حالى که

ص: 151

مقتول در خون خود دست وپا مى زد. به همین صورت مرا نزد مأمورین حکومت آوردند. اسحاق گفت: فهمیدم که تو در حفظ آن زن کوشیده اى. تو را به خدا و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بخشیدم. آن مرد نیز گفت: قسم به حق کسى که مرا به او بخشیده اى هرگز به هیچ گناهى بازگشت نمى کنم و تا پایان عمر به جاهاى آلوده نخواهم رفت. در این جا بود که اسحاق خوابى را که دیده بود براى او بازگو کرد و گفت: خداوند خدمت تو را بى پاداش نگذاشت. سپس مال فراوانى را به او عرضه کرد اما او چیزى از آن را نپذیرفت.(1)

* * *

ص: 152

دهد و خوى حیوانى خود را ظاهر و آشکار سازد و اضافه بر این بر آتش خشم سفیه و نادانى که دربرابر او به درشت گویى و پرخاشگرى برخاسته افزوده مى شود و ناسزاهاى دیگرى مى گوید و اى بسا عیوب پنهانى انسان را نیز آشکار سازد.

بنابراین حلم تمام این ها را مى پوشاند و از ضایعات حاصل از آن جلوگیرى مى کند.

قرآن مجید درباره پرهیزکاران راستین صفاتى را در سوره آل عمران برشمرده که از جمله آن ها این است: (وَالْکَاظِمِینَ الْغَیْظَ وَالْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ)؛ «آنهایى که بر خشم خود مسلط مى شوند و غضب خود را فرو مى نشانند و مردم (نادان و خطاکار) را مى بخشند».(1)

در حدیثى از امام على بن موسى الرضا (علیه السلام) آمده است: «لاَ یکُونُ الرَّجُلُ عَابِداً حَتَّى یکُونَ حَلِیما؛ انسان بنده واقعى خدا نخواهد بود مگر آن زمانى که صاحب حلم و بردبارى شود».(2)

در حکمت 211 نیز خواندیم که امام (علیه السلام) مى فرماید: «وَالْحِلْمُ فِدَامُ السَّفِیه؛ حلم و بردبارى، دهان بند سفیهان است».

در حدیث پرمعناى دیگرى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم: «إِذَا وَقَعَ بَینَ رَجُلَینِ مُنَازَعَةٌ نَزَلَ مَلَکَانِ فَیقُولاَنِ لِلسَّفِیهِ مِنْهُمَا قُلْتَ وَ قُلْتَ وَ أَنْتَ أَهْلٌ لِمَا قُلْتَ سَتُجْزَى بِمَا قُلْتَ وَ یقُولاَنِ لِلْحَلِیمِ مِنْهُمَا صَبَرْتَ وَ حَلُمْتَ سَیغْفِرُ اللَّهُ لَکَ إِنْ أَتْمَمْتَ ذَلِکَ قَالَ فَإِنْ رَدَّ الْحَلِیمُ عَلَیهِ ارْتَفَعَ الْمَلَکَانِ؛ هنگامى که میان دو نفر نزاعى رخ دهد دو فرشته الهى در آن جا نازل مى شوند. به سفیه مى گویند: آنچه مى خواستى گفتى و همه آن سزاوار خود توست و به زودى کیفر سخنانت را خواهى دید و به حلیم مى گویند: صبر کردى و بردبارى نشان دادى خداوند به زودى تو را مى آمرزد اگر

ص: 155

به همین حال نزاع را به پایان رسانى. اما اگر شخص حلیم مقابله کرد هر دو ملک آن جا را ترک مى گویند. (نه وعده غفرانى به حلیم مى دهند و نه سفیه را تهدید مى کنند)».(1)

البته حلم و بردبارى در مقابل افراد سفیه و نادان فایده بسیار مهم دیگرى نیز دارد که در چند مورد از کلمات امام (علیه السلام) به آن اشاره شد و آن این که وقتى انسان باشخصیتى در مقابل سفیه سکوت آمیخته با حلم مى کند مردم به یارى او برمى خیزند حتى در تعبیرى امام (علیه السلام) مى فرماید: حلم به منزله عشیره و قبیله اى است که انسان را در مقابل نادان حمایت مى کند.(2)

و براى دفع خطرات هواى نفس دستور مى دهد که با شمشیر عقل با آن مبارزه کن. به یقین خطرناک ترین دشمن انسان - همان گونه که در روایت نبوى (صلی الله علیه و آله) وارد شده است - هواى نفس اوست: (أَعْدَى عَدُوِّکَ نَفْسُکَ الَّتِى بَینَ جَنْبَیکَ).(3)

و تنها چیزى که مى تواند در مقابل این دشمن بسیار خطرناک بایستد همان عقل است؛ عقلى که زیان هاى هوى پرستى را براى انسان تشریح مى کند و عاقبت کار هوس بازان را به او نشان مى دهد. هرقدر این عقل قوى تر باشد بازدارندگى آن بیشتر است و اگر ضعیف و ناتوان گردد هواى نفس بر آن غلبه مى کند و او را به گوشه اى مى راند و محصور مى سازد و خودش یکه تاز میدان وجود انسان مى شود.

در حدیثى از امام امیرمؤمنان (علیه السلام) مى خوانیم: «مَن أحَبَّ نَیْلَ الدَّرَجاتِ العُلى فَلْیَغْلِبِ الْهَوى؛ کسى که دوست دارد به درجات بالاى فضیلت انسانى برسد باید بر هواى نفس خود غالب گردد».(4)

ص: 156

در حدیث دیگرى امام باقر (علیه السلام) مى فرماید: «وَ تَوَقَّ مُجَازَفَةَ الْهَوَى بِدَلاَلَةِ الْعَقْل وَ قِفْ عِنْدَ غَلَبَةِ الْهَوَى بِاسْتِرْشَاءِ الْعِلْم؛ از بیهوده کارى هواى نفس با راهنمایى عقل پرهیز کن و اگر هواى نفس خواست بر تو غالب شود با راهنمایى علم و اندیشه در برابر آن بایست».(1)

* * *

ص: 157

ص: 158

مى گیرد سپس آن را به گروهى دیگر مى دهد (که این وظیفه را انجام مى دهند)»؛ (فَیُقِرُّهَا فِی أَیْدِیهِمْ مَا بَذَلُوهَا؛ فَإِذَا مَنَعُوهَا نَزَعَهَا مِنْهُمْ، ثُمَّ حَوَّلَها إِلَى غَیْرِهِمْ).

این کلام درواقع اخطار شدیدى به افراد متمکن و ثروتمند است که گمان نکنند همه آنچه را خداوند به آن ها ارزانى داشته متعلق به خود آن هاست بلکه خداوند سرپرستى اموال مورد نیاز نیازمندان را نیز به آن ها سپرده است. اگر به وظیفه خود در این سرپرستى و مدیریت عمل نکنند از آن ها مى گیرد و به افرادى که وظیفه شناس اند مى دهد.

حدیث قدسى بالا نیز که فرمود: فقرا تحت تکفل من اند و اغنیا وکلاى من مى باشند اشاره به این است که وکیل مادامى مى تواند وکیل باشد که خیانت در امر وکالت نکند، آن روز که خیانت کند او را عزل مى کنند و به دیگرى مى سپارند.

گفتار حکیمانه 13 نیز که امام (علیه السلام) مى فرماید: «إِذَا وَصَلَتْ إِلَیکُمْ أَطْرَافُ النِّعَمِ فَلاَ تُنَفِّرُوا أَقْصَاهَا بِقِلَّةِ الشُّکْرِ؛ هنگامى که مقدمات نعمت به شما روى آورد دنباله آن را به واسطه قلت شکرگزارى از خود دور نسازید». مى تواند اشاره اى به همین نکته باشد زیرا یکى از شئوون شکرگزارى نعمت این است که دیگران را هم در آن سهیم و بهره مند سازند.

در حدیثى که معاذ بن جبل از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نقل مى کند مى خوانیم: «مَا عَظُمَتْ نِعْمَةُ اللَّهِ عَلَى عَبْدٍ إِلاَّ عَظُمَتْ مَئُونَةُ النَّاسِ عَلَیهِ فَمَنْ لَمْ یحْتَمِلْ تِلْکَ الْمَئُونَةَ فَقَدْ عَرَّضَ تِلْکَ النِّعْمَةَ لِلزَّوَالِ؛ نعمت خداوند بر هیچ بنده اى فزونى نمى یابد مگر این که هزینه هاى مردم بر او زیاد مى شود کسى که آن هزینه ها را نپردازد آن نعمت را در معرض زوال قرار داده است».(1)

در حدیث دیگرى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم: «إِنَّ مِنْ بَقَاءِ الْمُسْلِمِینَ وَ بَقَاءِ الاِسْلاَمِ أَنْ تَصِیرَ الاَْمْوَالُ عِنْدَ مَنْ یعْرِفُ فِیهَا الْحَقَّ وَ یصْنَعُ فِیهَا الْمَعْرُوفَ فَإِنَّ مِنْ

ص: 161

فَنَاءِ الْإِسْلاَمِ وَ فَنَاءِ الْمُسْلِمِینَ أَنْ تَصِیرَ الاَْمْوَالُ فِى أَیدِى مَنْ لاَ یعْرِفُ فِیهَا الْحَقَّ وَ لاَ یصْنَعُ فِیهَا الْمَعْرُوفَ؛ یکى از عوامل بقاء مسلمانان و بقاء اسلام این است که ثروت ها نزد کسانى باشد که حق را در آن بشناسند و کارهاى نیک انجام دهند (و به نیازمندان کمک کنند) و یکى از عوامل فناء اسلام و فناء مسلمین این است که ثروت ها در دست کسانى باشد که حق را در آن نشناسند و نیکى نکنند».(1) مضمون این گفتار حکیمانه با عبارات مختلف در روایات معصومین (علیهم السلام) بیان شده است.

در حدیث دیگرى در کتاب شریف کافى از امام باقر (علیه السلام) آمده است که فرمود: «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ لِلْمَعْرُوفِ أَهْلاً مِنْ خَلْقِهِ حَبَّبَ إِلَیهِمْ فَعَالَهُ وَ وَجَّهَ لِطُلاَّبِ الْمَعْرُوفِ الطَّلَبَ إِلَیهِمْ وَیسَّرَ لَهُمْ قَضَاءَهُ کَمَا یسَّرَ الْغَیثَ لِلْأَرْضِ الْمُجْدِبَةِ لِیحْییهَا وَیحْیى بِهِ أَهْلَهَا وَإِنَّ اللَّهَ جَعَلَ لِلْمَعْرُوفِ أَعْدَاءً مِنْ خَلْقِهِ بَغَّضَ إِلَیهِمُ الْمَعْرُوفَ وَبَغَّضَ إِلَیهِمْ فَعَالَهُ وَحَظَرَ عَلَى طُلاَّبِ الْمَعْرُوفِ الطَّلَبَ إِلَیهِمْ وَحَظَرَ عَلَیهِمْ قَضَاءَهُ کَمَا یحَرِّمُ الْغَیثَ عَلَى الْأَرْضِ الْمُجْدِبَةِ لِیهْلِکَهَا وَیهْلِکَ أَهْلَهَا وَ مَا یعْفُو اللَّهُ أَکْثَرُ؛ خداوند متعال براى کارهاى نیک (و خدمت به مردم) افرادى از خلق خود را قرار داده و انجام آن را محبوب آن ها ساخته و طالبان کمک را به سوى آن ها فرستاده و برآوردن حاجت آنان را براى آن ها آسان نموده همان گونه که باران در سرزمین خشک تأثیر مى گذارد و آن را زنده مى کند و صاحبان زمین به وسیله آن زنده مى شوند و نیز خداوند دشمنانى براى کار نیک از خلقش قرار داده (که براثر اعمال و نیات سوئشان گرفتار این دشمنى شده اند) و انجام آن را در نظر آن ها مبغوض ساخته و طلب کردن از آن ها را بر طالبان نیکى ممنوع کرده همان گونه که باریدن بر (پاره اى از) زمین هاى خشک را بر باران ممنوع کرده تا آن زمین و اهلش هلاک شوند و آنچه خداوند عفو مى کند بیشتر است».(2)

ص: 162

یک رگ کوچک از رگ هایى که قلب را تغذیه مى کند به وسیله ذره کوچک خون لخته شده اى بسته مى شود و ممکن است منجر به ایست قلبى گردد.

رگ هاى بسیار ظریفى که از لابه لاى مغز مى گذرند و آن را تغذیه مى کنند اگر براثر فشار خون یا عامل دیگرى پاره شوند و خون، بخشى از مغز را فراگیرد ممکن است قسمت مهمى از بدن را فلج کند یا انسان را به دیار باقى بفرستد.

با این حال چگونه انسان مغرور مى شود و چنین مى پندارد که سلامتى او دائمآ باقى و برقرار است و هر کارى از دستش برمى آید باید انجام دهد و به هرکس مى خواهد ظلم و ستم روا دارد؟

اموال و ثروت هاى کلان انسان نیز وضع بهترى از این ندارد؛ یک آتش سوزى مهیب، یک زلزله، یک خشکسالى، یک تلاطم در امور اقتصادى جهان، یک جنگ محلى یا جهانى ممکن است آن ها را بر باد دهد، شب بخوابد در حالى که ثروتمندترین مردم جامعه خویش است، فردا به صورت فقیرترین افراد درآید و به گفته شاعر:

بر مال و جمال خویشتن غره مشو *** کان را به شبى برند و این را به تبى

آیا با این حال سزاوار است که انسان به اموال خویش مغرور گردد؟

شاعر عرب مى گوید:

وَبَینَما المَرءُ فِى الأحیاءِ مُغتَبِطٌ *** إذ صارَ فى اللّحدِ تَسفیهُ الأعاصِیر

در همان حال که انسان در میان زندگان مورد غبطه این و آن است ناگهان چشم از دنیا فرو مى بندد و به قبر سپرده مى شود و بادها بر قبر او مى وزند.

و شاعر دیگرى مى گوید:

لا یَغُرّنَّکَ عِشاءٌ ساکِنٌ *** قَد یُوافى بالمَنِیّاتِ السَّحَر

شب آرام، تو را مغرور نسازد گاه ممکن است سحرگاهان مرگ در انتظارت باشد.

شاعر دیگرى مى گوید:

وَکَم باتَ مِن مُترَفٍ فى القُصور *** فَعوَّض فى الصُّبحِ عنها القُبورا

ص: 165

چه بسیار ثروتمندانى که شبانه در قصرها زندگى مى کردند و صبحگاهان به جاى آن در قبرها قرار گرفتند.(1)

در حکمت 302 نیز همین معنا با عبارت جالب دیگرى آمده بود. امام (علیه السلام) فرمود: «مَا الْمُبْتَلَى الَّذِى قَدِ اشْتَدَّ بِهِ الْبَلاَءُ بِأَحْوَجَ إِلَى الدُّعَاءِ الَّذِى لاَ یأْمَنُ الْبَلاَءَ؛ آن کس که به شدّت به بلایى مبتلاست نیازمندتر به دعا نیست از کسى که مبتلا نمى باشد ولى هر لحظه انتظار آن را مى کشد».

مقصود امام (علیه السلام) از این گفتارهاى حکیمانه هشدارى است به همه انسان ها که در زندگى دنیا گرفتار غفلت و غرور نشوند. هیچ چیز از دنیا براى هیچ کس در هیچ زمانى پایدار نیست و همه چیز در معرض زوال است آنچه باقى و پایدار مى ماند ذات پاک خداست و تمام کارهایى که براى او انجام مى شود.

در حالات شاعر معروف، اعشى مى خوانیم که تصمیم گرفت به مکه بیاید و اسلام را بپذیرد. هنگامى که به مکه یا نزدیکى آن رسید بعضى از مشرکان قریش او را ملاقات کرده و از مقصدش جویا شدند. او گفت: تصمیم گرفته ام که خدمت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) برسم و اسلام بیاورم. یکى از مشرکان گفت: مى دانى که او زنا را حرام کرده است؟ اعشى گفت: والله من علاقه اى به این کار ندارم. سپس آن مرد مشرک گفت: مى دانى که شراب را تحریم نموده است؟ اعشى گفت: اما این یکى هنوز مورد علاقه من است بنابراین من برمى گردم و امسال از آن بهره مى گیرم سپس مى آیم و اسلام را مى پذیرم. او بازگشت و در همان سال از دنیا رفت و هرگز خدمت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نرسید و اسلام را نپذیرفت.(2)

بنابراین تا فرصت در دست است باید کارى کرد.

ص: 166

به یارى دیگرى برخیزد. امروز این برادر از آن برادر کمک مى طلبد، فردا به عکس.

البته بازگو کردن گرفتارى ها و مشکلات ممکن است براى کمک طلبیدن نباشد بلکه به عنوان درددل براى کسب آرامش باشد اما تعبیر به «حاجة» نشان مى دهد که منظور امام (علیه السلام) بازگو کردن براى حل مشکل است.

در داستان یعقوب و یوسف (علیهما السلام) مى خوانیم که یعقوب (علیه السلام) به فرزندانش گفت: (قَالَ إِنَّمَا أَشْکُو بَثِّى وَحُزْنِى إِلَى اللهِ)؛ «گفت: «من غم و اندوهم را تنها به خدا مى گویم (و شکایت نزد او مى برم)!».(1)

این آیه شریفه نشان مى دهد که واژه «شکایت» در ادبیات عرب به معناى ابراز ناراحتى و گله نیست و هرگز یعقوب (علیه السلام) در برابر خداوند گله نکرد بلکه مشکلات و گرفتارى هاى خود را بازگو نمود ولذا به دنبال آن مى گوید: من از خدا چیزهایى مى دانم که شما نمى دانید (وَأَعْلَمُ مِنَ اللهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ).

به همین دلیل خداوند دعاى او را مستجاب کرد و طولى نکشید که حاجت او را برآورد و دوران فراق او پایان یافت.

ولى اگر انسان مومنى نزد دشمنان اسلام حاجت خود را بازگو کند و یا درددل نماید قطعاً کلمات دیگرى را به کار مى برد که خوشایند نیست و از این گذشته دشمن را خوشحال مى کند واى بسا دشمن سنگدل لب به ملامت او بگشاید و مشکلات را ناشى از مسلمان بودن او بداند. به همین دلیل امام (علیه السلام) مى فرماید: چنین کسى گویا شکایت خدا را نزد آن فرد بى ایمان کرده است.

در تأیید این گفتار حکیمانه در حکمت 66 آمده است: «فَوْتُ الْحَاجَةِ أَهْوَنُ مِنْ طَلَبِهَا إِلَى غَیرِ أَهْلِهَا؛ از دست رفتن حاجت، بهتر از طلب کردن آن از نامردان است».

ص: 169

مرحوم کلینى در روضه کافى در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) چنین نقل مى کند که به بعضى از شیعیانش فرمود: «إِذَا نَزَلَتْ بِکَ نَازِلَةٌ فَلاَ تَشْکُهَا إِلَى أَحَدٍ مِنْ أَهْلِ الْخِلاَفِ وَ لَکِنِ اذْکُرْهَا لِبَعْضِ إِخْوَانِکَ فَإِنَّکَ لَنْ تُعْدَمَ خَصْلَةً مِنْ أَرْبَعِ خِصَالٍ إِمَّا کِفَایةً بِمَالٍ وَ إِمَّا مَعُونَةً بِجَاهٍ أَوْ دَعْوَةً فَتُسْتَجَابُ أَوْ مَشُورَةً بِرَأْى؛ هنگامى که مشکلى براى تو پیش مى آید نزد هیچ یک از مخالفان بازگو مکن بلکه نزد بعضى از برادران دینى ات بازگو کن زیرا یکى از چهار چیز عاید تو مى شود: یا با مال خویش تو را کمک مى کند یا از موقعیت خویش به نفع تو استفاده مى نماید یا دعایى در حق تو کرده و مستجاب مى شود و یا مشورت مفیدى در اختیار تو مى گذارد».(1)

* * *

ص: 170

روزانه و شبانه و بر شیطان پیروز شدن، این پیروزى را جشن مى گیرند؛ جشن اطاعت فرمان حق.

در عید قربان که دومین عید اسلامى است بعد از انجام فریضه حج توسط زوار خانه خدا و به پایان رساندن قسمت عمده این فریضه، حاجیانى که در مِنا هستند عید مى گیرند و سایر مسلمانان نیز با آن ها هم صدا مى شوند و آن را روز عید اعلام مى کنند که آن هم عید اطاعت است.

از این جا روشن مى شود، این که امام (علیه السلام) مى فرماید: روز عید فطر عید براى کسانى است که روزه و طاعات آن ها قبول شده، یک واقعیت است. کسانى که خداى نکرده اصلاً روزه نگرفته اند و یا روزه هاى آن ها آلوده به گناهان و نافرمانى ها بوده و به همین دلیل مقبول درگاه حق واقع نشده نمى توانند شاد و خوشحال باشند؛ شادى از آن کسانى است که طاعاتشان مقبول درگاه حق شده است.

بر اساس این منطق هر روزى که انسان در آن گناه نکند و از صبحگاهان تا آخر شب از معصیت پروردگار بپرهیزد آن روز، روز عید او محسوب مى شود و به این بیان، ما مى توانیم تمام ایام سال را ایام عید خود قرار دهیم.

البته در اسلام اعیاد دیگرى وجود دارد که مربوط به حوادث بسیار مهم است ازجمله عید غدیر که همان عید ولایت ومنصوب شدن امیرمؤمنان (علیه السلام) به خلافت و جانشینى پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) است و عیدالله الاکبر نامیده شده است.

میلادهاى پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و امامان معصوم (علیهم السلام) نیز هرکدام عید محسوب مى شود چون یادآور واقعه مهمى است و آن بهره مند شدن از یک پیشواى بزرگ الهى است.

شاعر عرب مى گوید:

قالوا أتى العِیدُ والأیّامُ مُشرِقَةٌ *** وأنتَ تَبکى وکُلُّ النّاسِ مَسرورُ

فَقلتُ إنّ وَصْلَ الأحبابِ کانَ لنا *** عِیدآ وإلّا فهذا الیومُ عاشورُ

ص: 173

گفتند: روز عید آمده و ایام نورانى و توأم با شادمانى است پس چرا تو گریه مى کنى در حالى که همه مردم مسرورند؟

گفتم: اگر وصال محبوب رخ دهد عید ما خواهد بود و الا روز عاشوراى ماست.(1)

در قرآن مجید نیز اشاره به یکى از اعیاد مسیحیان شده و آن روزى است که براى حواریین مائده آسمانى فرارسید. آن ها قبلا به حضرت مسیح (علیه السلام) چنین گفته بودند که آیا پروردگار تو مى تواند مائده اى از آسمان براى ما فرو فرستد که از آن بخوریم و اطمینان کامل به نبوت تو پیدا کنیم؟

در این جا حضرت مسیح (علیه السلام) به پیشگاه خداوند چنین عرضه داشت: خداوندا! پروردگارا! از آسمان مائده اى بر ما بفرست تا براى اول و آخر ما، عیدى باشد و نشانه اى از تو؛ و به ما روزى ده! تو بهترین روزى دهندگانى؛ (اللَّهُمَّ رَبَّنَا أَنزِلْ عَلَیْنَا مَائِدَةً مِنَ السَّمَاءِ تَکُونُ لَنَا عِیدآ لاَِوَّلِنَا وَآخِرِنَا وَآیَةً مِنْکَ وَارْزُقْنَا وَأَنْتَ خَیرُ الرَّازِقِینَ)(2) یکى از علماى اهل سنت به نام ابوالفتح دیرینى در کتاب طهارة القلوب چنین نقل مى کند که مردى در یکى از روزهاى عید خدمت على (علیه السلام) رسید. مشاهده کرد آن حضرت نان خشکى مى خورد عرض کرد: اى امیرمؤمنان! روز عید، شما نان خشک و خشن مى خورید؟

امام (علیه السلام) فرمود: «الیَومَ عِیدُ مَن قُبِل صَومُه وشُکِرَ سَعیُه وغُفِر ذَنبُه ثم قال: الیَومَ لَنا عِیدٌ وکُلُّ یومٍ لا نَعصِى اللهَ تَعالى فیهِ فَهُوَ عِیدٌ؛ امروز عید است براى کسانى که روزه آن ها قبول شده و به سعى آن ها پاداش داده شده و گناهانشان بخشوده شده است».

سپس فرمود: «امروز براى ما عید است و هر روزى که در آن معصیت خداوند را نکنیم آن روز هم براى ما عید است».(3)

ص: 174

و در کتاب من لا یحضره الفقیه چنین آمده که در یک روز عید فطر امام حسن (علیه السلام) گروهى را دید که بازى مى کنند و (بیهوده) مى خندند امام (علیه السلام) به یارانش فرمود: خداوند ماه رمضان را وسیله آزمایش خلق خود قرار داده که از طریق اطاعتش براى رسیدن به بهشت و رضایت او از یکدیگر پیشى گیرند. جمعى به سرعت در آن شتافتند و به مقصد رسیدند و گروهى تخلف کردند و گرفتار خسران شدند. بسیار مایه تعجب است از کسى که در این روز بیهوده مى خندد و به بازى مشغول است؛ روزى که نیکوکاران پاداش داده مى شوند و مقصران ناامید مى گردند. به خدا سوگند اگر پرده ها کنار رود نیکوکاران به اعمال نیکشان سرگرم خواهند بود و بدکاران به بدى هایشان.(1)

* * *

ص: 175

ص: 176

است. در حالى که آن کس که مال را به دست آورده در آن روز گرفتار مجازات الهى مى شود. چنین حسرتى اعظم حسرت هاست.

این احتمال نیز وجود دارد که وارثان از حرام بودن آن آگاه مى شوند ولى از آن جا که صاحبانش را نمى شناسند به عنوان اموال مجهول المالک که روش مصرف آن، صدقه به نیازمندان است به فقرا مى دهند واز این راه حسناتى به دست مى آورند در حالى که پدیدآورنده مال گرفتار سیئات خویش است.

گاه ممکن است مالى به دست انسان از طریق حرام بیفتد که حرمت آن تنها جنبه تکلیفى دارد مثلاً مرتکب احتکار شده که کار حرامى است ولى با توجه به این که معامله باطل نیست مالى که به دست آورده حرام نمى باشد در عین حال از آن بهره اى نمى گیرد ومال به دست وارثى مى رسد که از آن در طریق اطاعت فرمان خدا بهره مى گیرد. روز قیامت حسرت عظیم نصیب شخص اوّل است وفوز عظیم نصیب شخص دوم.

البته مانعى ندارد که هر سه معنا در کلام امام (علیه السلام) جمع باشد. زیرا به عقیده ما «استعمال لفظ در اکثر از معنا» هیچ اشکالى ندارد.

همین مضمون با تعبیر گویاى دیگرى در حدیثى از همان حضرت نقل شده است: کسى از محضر مبارک آن حضرت پرسید: چه کسى از همه حسرتش در قیامت بیشتر است؟ امام (علیه السلام) فرمود: «مَنْ رَأَى مَالَهُ فِى مِیزَانِ غَیرِهِ وَ أَدْخَلَهُ اللَّهُ بِهِ النَّارَ وَ أَدْخَلَ وَارِثَهُ بِهِ الْجَنَّةَ؛ کسى که روز قیامت مال خود را در میزان عمل دیگرى ببیند خداوند صاحب مال را به دوزخ بفرستد و وارثش را به بهشت».

کسى پرسید: چگونه چنین چیزى ممکن است؟ امام (علیه السلام) فرمود: همان گونه که یکى از برادران دینى براى من نقل کرده که نزد کسى رفت که در حال احتضار بود به او گفت که این صد هزار درهمى که در این صندوق است چه وضعى دارد؟ گفت: هرگز نه زکات آن را پرداخته ام و نه با آن صله رحم کرده ام؟ گفت: پس

ص: 179

براى چه آن را اندوخته اى؟ گفت: براى مالیات حکومت و تقاضاهاى قبیله و ترس از فقر بر عیال و دگرگونى زمان. آن برادر دینى گفت که هنوز از نزد او خارج نشده بودم که جان به جان آفرین تسلیم کرد. (و فرزندانش از آن مال براى کارهاى خیر و اداى حقوق بهره گرفتند).(1)

همین معنا درباره امور معنوى مانند علم نیز جارى است که عالمى از علوم خود استفاده نکند و بیچاره شود ولى دیگران با فراگرفتن علم از او اهل نجات گردند. همان گونه که در حدیثى از امیرمؤمنان (علیه السلام) از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نقل شده است که فرمود: «وَ إِنَّ أَشَدَّ أَهْلِ النَّارِ نَدَامَةً وَ حَسْرَةً رَجُلٌ دَعَا عَبْداً إِلَى اللَّهِ فَاسْتَجَابَ لَهُ وَ قَبِلَ مِنْهُ فَأَطَاعَ اللَّهَ فَأَدْخَلَهُ اللَّهُ الْجَنَّةَ وَ أَدْخَلَ الدَّاعِى النَّارَ بِتَرْکِهِ عِلْمَهُ وَ اتِّبَاعِهِ الْهَوَى وَ طُولِ الْأَمَلِ؛ شدیدترین پشیمانى دوزخیان و برترین حسرت آن ها براى کسى است که دیگرى را به سوى خداوند دعوت نمود و او اجابت کرد و پذیرفت و بدین سبب اطاعت خدا را مى کند و خداوند او را وارد بهشت مى سازد ولى دعوت کننده را به دوزخ مى فرستد به دلیل ترک علم خویش و پیروى از هواى نفس و آرزوهاى دور و دراز».(2)

ابن ابى الحدید داستان جالبى را از عمر بن عبدالعزیز نقل مى کند که مردم درباره او مى گفتند: «سعید بن شقى» (سعادتمند، فرزند شقاوتمند) و علتش آن بود که پدرش عبدالعزیز اموال زیادى را از مصر و شام و مدینه از طریق نفوذ برادرش عبدالملک در حکومت و حکومتى که عبدالعزیز خودش در مصر داشت و غیر آن به ظلم جمع آورى کرده بود. سپس تمام آن را براى فرزندش عمر گذاشت. او اموال مزبور را در راه اطاعت خداوند سبحان و کارهاى خیر مصرف مى کرد تا زمانى که خلافت به او رسید در آن زمان تمام اسناد مالکیتى را

ص: 180

که عبدالملک براى پدر او عبدالعزیز نوشته بود بیرون آورد و در حضور مردم همه آن ها را پاره کرد و گفت: این ها اسنادى است که به صورت نامشروع نوشته شده و من همه آن ها را به بیت المال بازگرداندم (تا همه مسلمین به خصوص نیازمندان از آن استفاده کنند).(1)

* * *

ص: 181

ص: 182

به معناى کف زدن نیز آمده است و سپس این واژه به معناى معامله و داد و ستد استعمال مى شود.

«اخلق» از ماده «خلوق» به معناى کهنگى است.

«تبعة» به معناى پیامدهاى نامطلوب است.

حاصل کلام امام (علیه السلام) این است که گروهى از انسان ها را به معامله گرانى تشبیه مى کند که در این دنیا تمام نیروهاى خود را براى رسیدن به آمال و آرزوها به کار مى گیرند و در عین حال، مقدرات به آن ها اجازه رسیدن به مقصود را نمى دهد و هنگامى که از دنیا خارج مى شوند چیزى نیندوخته اند در حالى که تمام نیروهاى خود را از دست داده اند و با دست خالى و کوشش هاى بیهوده وارد عرصه محشر مى شوند؛ کفه حسنات آن ها بسیار سبک و کفه سیئاتشان سنگین است. چراکه براى رسیدن به آمال و آرزوها علاوه بر هدر دادن نیروهاى خدادادى، سیئاتى در نامه اعمال خود ثبت کرده و بار سنگینى بر دوش خود نهاده اند.

اگر تنها نیروهاى خود را از دست داده بودند و گناهى مرتکب نمى شدند حسرت آن ها کمتر بود اما شدیدترین حسرت ها به فرموده امام (علیه السلام) حسرت گروهى است که زبان حالشان این است:

سرمایه ز کف رفت و تجارت ننمودیم *** جز حسرت و اندوه متاعى نخریدیم

قرآن مجید نیز به این حقیقت اشارات گویایى دارد ازجمله در آیه 167 سوره بقره مى خوانیم: (کَذَلِکَ یُرِیهِمُ اللهُ أَعْمَالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَیْهِمْ وَمَا هُمْ بِخَارِجِینَ مِنَ النَّارِ)؛ «خداوند این گونه است که اعمال آن ها را به صورت مایه حسرت به آنان نشان مى دهد؛ و هرگز از آتش (دوزخ) خارج نخواهند شد!».

در سوره والعصر نیز تصریح شده که همه انسان ها در خسران و زیان اند جز

ص: 185

گروهى که برنامه مشتمل بر چهار ماده دارند: ایمان، عمل صالح، دعوت به سوى حق و دعوت به استقامت (در برابر عوامل گناه، مشکلات اطاعت و مصائب): (وَالْعَصْرِ * إِنَّ الاِْنسَانَ لَفِى خُسْرٍ * إِلاَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ).

در غررالحکم نیز همین معنا به صورت فشرده ترى از امام امیرمؤمنان (علیه السلام) نقل شده است: «أخْسَرُ النّاسِ مَن رَضِى بالدُّنْیا عِوَضاً عن الآخِرَةِ؛ زیان کارترین مردم کسى است که دنیا را به جاى آخرت بپذیرد. (و براى رسیدن به آن هیچ قید و شرطى قائل نباشد)».(1)

در آیه 14 سوره حدید آمده است: (وَلَکِنَّکُمْ فَتَنْتُمْ أَنْفُسَکُمْ وَتَرَبَّصْتُمْ وَارْتَبْتُمْ وَغَرَّتْکُمُ الاَْمَانِىُّ حَتَّى جَاءَ أَمْرُ اللهِ وَغَرَّکُمْ بِاللهِ الْغَرُورُ)؛ «ولى شما خود را به هلاکت افکندید و انتظار (هاى بیهوده) کشیدید، و (در همه چیز) شکّ و تردید داشتید، و آرزوهاى دور و دراز، شما را فریب داد تا فرمان (مرگ از سوى) خدا فرارسید، و شیطان فریب کار شما را در برابر (اوامر) خداوند فریب داد!».

جمله «لَمْ تُسَاعِدْهُ الْمَقَادِیرُ» اشاره به این است که تقدیرات با گروهى همراه مى شود و آن ها به خواسته دل و هوس هاى خود مى رسند و دست خالى از دنیا مى روند. گرچه این ها نیز زیان کارند ولى از آن ها زیان کارتر کسانى هستند که به آن خواسته ها نیز نمى رسند.

این سخن را با کلامى عبرت انگیز از مرحوم شیخ مفید در کتاب جَمَل پایان مى دهیم. او از حسن بصرى(2) چنین نقل مى کند که طلحه از یکى از مزارع بسیار

ص: 186

وسیع و مهم که عثمان به او بخشیده بود خارج مى شد مزرعه اى که گاه هنگام رفتن به آن جا هزار سوار او را همراهى مى کردند سپس همراه او از مزرعه بازمى گشتند و این وضع همچنان ادامه یافت تا او در قتل عثمان شرکت کرد. هنگامى که جنگ جمل فرارسید براى جنگیدن به وسط میدان آمد در حالى که زره محکمى پوشیده بود تا او را از تیرهاى دشمن حفظ کند. ناگهان تیرى آمد و بر بدن او نشست و مقدرات الهى واقع شد. در آن حال مى گفت: تاکنون به خاک افتادن کسى را ندیدم که از من بدبخت تر باشد. واین در حالى بود که سال ها همراه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) جهاد کرده و از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) حمایت نموده بود. سرانجام این افتخارات را از دست داد. حسن بصرى مى افزاید: من قبر او را دیدم که عابران آن را آلوده کرده بودند. اما زبیر؛ او نیز هنگامى که پشیمان شد واز جنگ جمل کناره گیرى کرد به سراغ یکى از قبایل عرب آمد و گفت: مرا پناه بدهید. به او گفتند: اى زبیر! تو قبلا به دیگران پناه دادى ونیاز به پناه نداشتى. از چه چیز مى ترسى؟ به خدا سوگند پسرت باعث این ترس تو شده است. در این هنگام ابن جرموز به سراغ او رفت و او را به قتل رساند. و به خدا سوگند هرگز کسى را ضایع تر از او ندیدم. قبر او در سرزمین وادى السباع، محلى است که شغالان آن را آلوده مى کنند.

سپس مى افزاید: «وَلَمّا خَرَجا لَم یُدْرِکا ما طَلَبا ولَم یَرجِعا إلى ما تَرَکا؛ آرى، این دو نفر از دنیا رفتند و به آنچه مى خواستند، نرسیدند (و آنچه را از دست دادند نیز دوباره به دست نیاوردند)».(1)

* * *

ص: 187

ص: 188

گلوى آن ها را مى فشارد و با حسرت آنچه به دست نیاورده اند و حسرت عدم استفاده از آنچه به دست آورده اند با زندگى وداع مى گویند.

به عکس، طالبان آخرت به وسیله تلاش آمیخته با تقوایى که دارند به زندگى ساده مطلوبى مى رسند و خداوند منان روزى آن ها را تأمین مى کند و زمانى که از دنیا مى روند نه حسرت و آه دارند و نه نگرانى.

در روایت هشامیه معروف که مرحوم کلینى در آغاز کتاب کافى آن را آورده است از قول امام باقر (علیه السلام) مى خوانیم: «إِنَّ الْعُقَلاَءَ زَهِدُوا فِى الدُّنْیا وَ رَغِبُوا فِى الاْخِرَةِ لِأَنَّهُمْ عَلِمُوا أَنَّ الدُّنْیا طَالِبَةٌ مَطْلُوبَةٌ وَ الاْخِرَةَ طَالِبَةٌ وَ مَطْلُوبَةٌ فَمَنْ طَلَبَ الاْخِرَةَ طَلَبَتْهُ الدُّنْیا حَتَّى یسْتَوْفِى مِنْهَا رِزْقَهُ وَ مَنْ طَلَبَ الدُّنْیا طَلَبَتْهُ الاْخِرَةُ فَیأْتِیهِ الْمَوْتُ فَیفْسِدُ عَلَیهِ دُنْیاهُ وَآخِرَتَه؛ عاقلان، زهد در دنیا و رغبت در آخرت را پیشه کردند زیرا آن ها مى دانند که دنیا طالب و مطلوب و آخرت نیز طالب و مطلوب است (یعنى) آن کس که آخرت را طلب کند دنیا به سراغ او مى آید تا رزق او را به طور کامل به او برساند اما کسى که دنیا را طلب کند آخرت، او را مى طلبد یعنى مرگ به سراغش مى آید؛ هم دنیایش را فاسد مى کند و هم آخرتش را».(1)

البته مفهوم این سخن این نیست که طالبان آخرت براى تأمین زندگى ساده خود تلاش نکنند چراکه در روایات زیادى دستور به تلاش براى معاش داده شده است، بلکه منظور این است که دنیاطلبان که پیوسته براى رسیدن به اموال و ثروت هاى بیشتر تلاش مى کنند حرص را کنار بگذارند و عمر خود را براى چیزى که هرگز به دست نمى آید و یا اگر به دست آید نمى توان آن را مصرف کرد تباه نکنند.

در حکمت 379 نیز تعبیر دیگرى از این گفتار حکیمانه آمده است آن جا که

ص: 191

امام (علیه السلام) روزى را به دوگونه تقسیم مى کند: گونه اى از آن به سراغ انسان مى آید هرچند او به سراغش نرود و گونه اى از آن که انسان به سراغ آن مى رود؛ گاه به آن مى رسد و گاه به آن نمى رسد و به دنبال آن، امام (علیه السلام) توصیه به خویشتن دارى از زیادت طلبى و حرص مى کند، همان چیزى که جهان را پر از شور و شر مى کند و سرچشمه بسیارى از بدبختى هاست.

شبیه همین مضمون در وصیت نامه امام (علیه السلام) به فرزندش حسن به على (علیه السلام) دیده مى شود و تمام این عبارات پرمعنا براى نجات انسان ها از چنگال حرص در دنیاست.

* * *

ص: 192

حقایق را درک مى کنند، قرآن به وسیله آن ها برپاست همان گونه که آن ها به وسیله قرآن برپا هستند، برتر از آنچه به آن امید دارند و دل بسته اند امیدوارکننده اى نمى بینند و برتر از آنچه از آن مى ترسند مایه ترس سراغ ندارند.(1)

ص: 194

اولیاء الله دنیا را گذرگاهى در مسیر آخرت مى بینند در حالى که دنیاپرستان گمان مى کنند سراى همیشگى آن هاست و هرکدام مطابق تفکر خود عمل مى کنند.

قرآن مجید در سوره کهف، آیه 28 به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) دستور مى دهد: (وَاصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِىِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ وَلاَ تَعْدُ عَیْنَاکَ عَنْهُمْ تُرِیدُ زِینَةَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَلاَ تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ وَکَانَ أَمْرُهُ فُرُطآ)؛ «با کسانى باش که پروردگار خود را صبح و عصر مى خوانند، و تنها رضاى او را مى طلبند! و هرگز به سبب زیورهاى دنیا، چشمان خود را از آن ها برمگیر! و از کسانى که قلبشان را از یاد خود غافل ساختیم اطاعت مکن! همان ها که از هواى نفس پیروى کردند، و کارهایشان افراطى است».

در سومین وصف مى فرماید: «آن ها امورى را که خوف دارند سرانجام قاتلشان باشد از میان مى برند»؛ (فَأَمَاتُوا مِنْهَا مَا خَشُوا أَنْ یُمِیتَهُمْ).

اولیاء الله از چه امورى مى ترسند که مایه مرگشان شود؟ (منظور مرگ دل هاست).

پاسخ روشن است: آن ها از هوى و هوس هاى سرکش، و حرص و طمع، و از وسوسه ها و نقشه هاى پیچیده شیطان و شیطان صفتان بیمناک اند، مبادا بر آنان چیره شود و قلب آن ها را بمیراند.

قرآن مجید دنیاپرستانى را که هوى و هوس ها بر آن ها غلبه کرده مردگانى مى شمرد که حتى صداى پیامبر (صلی الله علیه و آله) به گوش آنها نمى رسد: (إِنَّکَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتَى وَلا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعَاءَ إِذَا وَلَّوْا مُدْبِرِینَ)؛ «مسلّماً تو نمى توانى سخنت را به گوش مردگان برسانى، و نمى توانى کران را هنگامى که روى برمى گردانند و پشت مى کنند فراخوانى!».(1)

ص: 196

در چهارمین وصف مى فرماید: «آنچه را که مى دانند سرانجام آن ها را ترک مى گوید، رها مى سازند»؛ (وَتَرَکُوا مِنْهَا مَا عَلِمُوا أَنَّهُ سَیَتْرُکُهُمْ).

آرى آن ها مى دانند مقام ها و زینت ها و ثروت ها سرانجام، آن ها را ترک مى کند و تنها با کفنى ساده به سوى دیار آخرت رهسپار مى شوند پس چه بهتر که دل به این امور عاریتى نبندند، در نتیجه پیش از آن که این امور آن ها را ترک کند، آن ها این امور را به فراموشى مى سپارند.

تعبیر به «منها» که از «من» تبعیضیة در آن استفاده شده اشاره به این است که امورى در دنیا وجود دارد که هرگز انسان را ترک نمى گوید و در همه موارد با اوست همان گونه که قرآن مى فرماید: (مَا عِنْدَکُمْ یَنفَدُ وَمَا عِنْدَ اللهِ بَاقٍ)؛ «آنچه نزد شما ذخیره شده نابود مى شود و آنچه در نزد خداست باقى مى ماند».(1)

نیز قبلا (در خطبه 203) خواندیم که امام (علیه السلام) مى فرماید: «أَخْرِجُوا مِنَ الدُّنْیا قُلُوبَکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَخْرُجَ مِنْهَا أَبْدَانُکُم؛ دل هاى خود را از دنیا خارج کنید پیش از آن که بدن هاى شما خارج شود».

آنگاه در پنجمین وصف مى فرماید: «آنچه را دیگران از دنیا بسیار مى بینند اولیاء الله کم مى شمرند و رسیدن به آن را از دست دادن آن محسوب مى کنند»؛ (وَرَأَوُا آسْتِکْثَارَ غَیْرِهِمْ مِنْهَا آسْتِقْلاَلاً، وَ دَرَکَهُمْ لَهَا فَوْتاً).

این یک واقعیت است که دنیاپرستان هنگامى که به مال یا ثروت زیاد یا مقام مهمى مى رسند در نظرشان بسیار زیاد است در حالى که دوستان خدا آن را متاع بى ارزشى مى دانند، تا آن جا که امیرمؤمنان على (علیه السلام) تمام دنیا و آنچه در زیر افلاک واقع شده را کمتر از برگ درختى مى داند که در دهان ملخى جویده شده است و سپس مى افزاید: على را با نعمت هایى که به زودى فانى مى شود چه کار؟: «إِنَّ

ص: 197

دُنْیاکُمْ عِنْدِى لاَهْوَنُ مِنْ وَرَقَةٍ فِى فَمِ جَرَادَةٍ تَقْضَمُهَا مَا لِعَلِى وَ لِنَعِیمٍ یفْنَى وَ لَذَّةٍ لاَ تَبْقَى».(1)

جمله «وَ دَرَکَهُمْ لَهَا فَوْتاً» اشاره به این است که اولیاءالله رسیدن به زرق و برق و اموال و مقامات دنیوى را نه تنها براى خود افتخارى نمى دانند بلکه آن را سبب از دست دادن توفیقات بیشتر و مهمترى محسوب مى دارند؛ درست به عکس دنیاپرستان که آن را افتخار مى شمرند هرچند توفیقات بیشترى را براى رسیدن به معنویات از دست بدهند.

و در ششمین و هفتمین وصف مى فرماید: «با آنچه دنیاپرستان با آن در صلح اند دشمن اند و با آنچه دنیاپرستان با آن دشمن اند در صلح اند»؛ (أَعْدَاءُ مَا سَالَمَ النَّاسُ، وَ سَلْمُ مَا عَادَى النَّاسُ!).

روشن است که دنیاپرستان با شهوات دنیا و لذات نامشروع آن و افتخار و مباهات به فزونى مال و ثروت پیوند دوستى بسته اند چیزى که اولیاء الله با آن مخالف اند و از سویى دیگر، دنیاپرستان، با تقوا و پرهیزکارى و زهد و ایثار و فداکارى دشمن اند همان چیزهایى که اولیاء الله با آن پیمان صلح و دوستى بسته اند.

اولیاء الله طرفدار حق اند و دنیاپرستان مخالف آن، چون اجراى حق منافع کثیف آن ها را بر باد مى دهد و به عکس، اولیاء الله دشمن ظلم و ستم هستند چیزى که دنیاپرستان پیوسته از آن طرفدارى مى کنند زیرا اهداف شوم آن ها را تحقق مى بخشد.

در هشتمین و نهمین توصیف آن ها مى فرماید: «کتاب خدا (قرآن مجید) به وسیله آن ها فهمیده مى شود و آن ها نیز به وسیله قرآن حقایق را درک مى کنند»؛ (بِهِمْ عُلِمَ آلْکِتَابُ وَبِهِ عَلِمُوا).

ص: 198

آرى از یک سو حق جویان و حق طلبان به سراغ آن ها مى روند و حقایق قرآن را از آن ها دریافت مى دارند و از سویى دیگر خود آن ها نیز به سراغ قرآن مى روند و حقایق را از آن درمى یابند و به تعبیر دیگر سرچشمه فهم مردم از قرآن، آن ها هستند و سرچشمه علوم آن ها قرآن است.

قرآن مجید در سوره عنکبوت آیه 49 مى فرماید: (بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیناتٌ فى صُدُورِ الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ)؛ «ولى این آیات روشنى است که در سینه دانشوران جاى دارد».

و در جاى دیگر مى فرماید: (فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ).(1)

جمعى از مفسران نهج البلاغه جمله «وبه علموا» را چنین تفسیر کرده اند که مقام و منزلت آن ها در نزد مردم به وسیله قرآن دانسته مى شود؛ آیاتى همچون آیات مباهله و تطهیر و ولایت و امثال آن بیانگر مقامات آن هاست. البته این تفسیر در صورتى صحیح است که «عَلموا» به صورت فعل مجهول (عُلموا) خوانده شود ولى هرگاه - آن گونه که در نسخه هاى مختلف آمده است - به صورت فعل معلوم (عَلموا) خوانده شود تفسیر آن همان است که در بالا گفتیم.

سپس در دهمین و یازدهمین وصف اولیاء الله مى افزاید: «قرآن به وسیله آن ها برپاست همان گونه که آن ها به وسیله قرآن برپا هستند»؛ (وَ بِهِمْ قَامَ آلْکِتَابُ وَ بِهِ قَامُوا).

دلیل قیام قرآن به وسیله آن ها روشن است زیرا تبلیغ قرآن و تبیین مفاهیم آن براى عموم مردم و اجراى دستورات آن، به وسیله آن ها صورت مى گیرد.

اما قیام آن ها به وسیله قرآن به سبب آن است که قرآن سرچشمه اصلى تمام علوم و دانش هاى آن هاست.

ص: 199

آرى آن ها همچون چشمه هایى هستند که از منابع زیرزمین مدد مى گیرند و سپس به سوى باغ ها و گلزارها و کشتزارها سرازیر مى شوند.

این دو وصف درواقع تأییدى است بر دو وصف سابق، با این تفاوت که در دو وصف سابق، سخن از علم و آگاهى آن ها و علم و آگاهى مردم به وسیله آن ها بود و در این جا سخن از عمل به دستورات و اجراى اوامر و نواهى الهى است.

در جمله «به قاموا» این احتمال نیز وجود دارد که برجستگى آن ها در میان مردم و موقعیت آنان در افکار عمومى به سبب قرآن مجید است که آن ها را ستوده و منزلت آن ها را روشن ساخته است.

درواقع مضمون این دو جمله همان است که به صورت دیگر در حدیث ثقلین آمده است آن جا که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «إِنِّى تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَینِ مَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِى أَهْلَ بَیتِى وَ إِنَّهُمَا لَنْ یفْتَرِقَا حَتَّى یرِدَا عَلَى الْحَوْضَ».(1)

سپس امام (علیه السلام) در دوازدهمین و آخرین وصف اولیاء الله مى فرماید: «بالاتر از آنچه به آن امید دارند و دل بسته اند امیدوارکننده اى نمى بینند و برتر از آنچه از آن مى ترسند مایه ترس سراغ ندارند»؛ (لاَ یَرَوْنَ مَرْجُوّاً فَوْقَ مَا یَرْجُونَ، وَ لاَ مَخُوفاً فَوْقَ مَا یَخَافُونَ).

آرى آن ها به لطف عمیم و بى پایان خداوند امیدوارند که بالاتر از آن چیزى نیست واز خشم وسخط او مى ترسند که مخوف تر از آن چیزى نمى باشد و در حقیقت، خوف و رجاء، وجود آن ها را پر کرده و به همین دلیل نه دلبستگى به غیر او دارند، نه غیر او را در سرنوشت خود موثر مى دانند و نه از غیر او بیمناک اند و همین امر مایه صبر و استقامت و ثبات آن ها در تمام حوادث زندگى است.

ص: 200

در حکمت 82 نیز تعبیرى شبیه همین تعبیر آمده بود آن جا که فرمود: شما را به پنج چیز سفارش مى کنم که براى به دست آوردن آن هرقدر تلاش و کوشش کنید به جاست. سپس فرمود: «لاَ یرْجُوَنَّ أَحَدٌ مِنْکُمْ إِلاَّ رَبَّهُ وَ لاَ یخَافَنَّ إِلاَّ ذَنْبَه؛ هیچ کس از شما امیدش جز به پروردگارش نباشد و از هیچ چیز جز گناهش نهراسد».

و مردم نیز به اعتبار تأکیدهایى که قرآن درباره رجوع به علما و دانشمندان دارد به آن ها رجوع کرده و مى کنند.

مرحوم علّامه مجلسى در بحارالانوار نیز همین احتمال را پذیرفته، آن جا که مى گوید: «وهذهِ مِن أوصافِ أئمّتِنا المُقَدَّسِینَ صلواتُ اللهِ علیهِم أجمَعین ویُحتَمل أن تَشمَل الحَفَظةَ لأخبارِهم المُقتَبسِین من أنوارِهم».(1)

* * *

ص: 202

زندان طویل المدتى به سبب آن دامنگیرش مى شود و عذاب الهى کشتن مومنان بى گناه طبق صریح قرآن مجید، خلود در جهنم و عذاب جاویدان است.(1)

بنابراین هرکس در لحظه فراهم شدن اسباب گناه باید مراقب این نکته باشد که لذاتش بسیار زودگذر و آثار سوئش بسیار درازمدت است.

اضافه بر همه این ها آن گونه که از آیات و روایات اسلامى برمى آید یکى از آثار گناهان، سلب نعمت ها و مواهب الهى است که گاه زمان هاى بسیار طولانى این محرومیت ادامه مى یابد. همان گونه که در خطبه 178 مى خوانیم: «ایمُ اللَّهِ مَا کَانَ قَوْمٌ قَطُّ فِى غَضِّ نِعْمَةٍ مِنْ عَیشٍ فَزَالَ عَنْهُمْ إِلاَّ بِذُنُوبٍ اجْتَرَحُوهَا؛ به خدا سوگند هرگز ملتى که در ناز و نعمت مى زیستند نعمتشان زوال نیافت مگر براثر گناهانى که مرتکب شدند. اضافه بر این ها بسیار مى شود که براثر یک گناه لذت بخش زودگذر، ننگ و عارى بر دامان انسان مى نشیند که بعد از مرگ نیز مردم او را به زشتى یاد مى کنند».

در اشعارى که در دیوان منسوب به امیرمؤمنان على (علیه السلام) آمده است چنین مى خوانیم:

تَفْنَى اللَّذَاذَةُ مِمَّنْ نَالَ شَهْوَتَها *** مِنَ الْحَرَامِ وَ یبْقَى الْإِثْمُ وَ الْعَارُ

تَبْقَى عَوَاقِبُ سُوءٍ فِى مَغَبَّتِهَا *** لا خَیرَ فِى لَذَّةٍ مِنْ بَعْدِهَا النَّار

کسانى که به شهوت هاى نفسانى مى رسند لذاتش به زودى پایان مى گیرد لذاتى که از حرام حاصل شده ولى گناه و ننگ آن باقى مى ماند.

آرى عواقب سوء آن در پایان، مى ماند و هیچ خیرى در لذتى که بعد از آن آتش دوزخ باشد نیست.(2)

ص: 205

در دعاى 31 صحیفه سجادیه (فى ذکر التوبة وطلبها) امام (علیه السلام) به پیشگاه خدا عرضه مى دارد: (من توبه مى کنم) از گناهانى که لذاتش پایان یافته و تبعاتش پیوسته دامنگیر من است؛ «مِنْ ذُنُوبٍ أَدْبَرَتْ لَذَّاتُهَا فَذَهَبَتْ، وَ أَقَامَتْ تَبِعَاتُهَا فَلَزِمَتْ». شاعر عرب نیز در این زمینه مى گوید:

ما کان ذاک العَیشُ إلّا سَکْرَةً *** رَحَلَت لَذائذُها وحَلّ خُمارُها

آن زندگى (دنیوى آلوده به گناه) چیزى جز همچون مستى از شراب نبود که لذتش پایان گرفت و خمارى آن باقى ماند.(1)

در ضمن باید توجه داشت که منظور امام (علیه السلام) لذات معقول و مشروع نیست چراکه در بعضى از روایات تصریح شده که بخشى از ساعات شبانه روز را براى لذت مشروع و معقول بگذارید تا به شما براى انجام وظایف اصلى کمک کند، بلکه منظور، لذات نامشروع و نامعقول است به قرینه «وبَقاء التَّبعات» یعنى باقى ماندن آثار سوء و عقوبت هاى آنها.

روایتى که در غرر آمده است نیز این معنا را تأیید مى کند؛ فرمود: «اذکُروا عِندَ المَعاصِى ذَهابَ اللذّاتِ وبَقاءَ التَّبَعاتِ».(2)

شاهد دیگر باز هم حدیثى است که از امام (علیه السلام) در غررالحکم نقل شده است، فرمود: «إنّ مَن فارَق التّقوى أغرى باللّذّاتِ والشّهَوات ووقَع فى تَیهِ السَّیِّئاتِ وَلَزِمَه کبیرُ التَّبَعاتِ؛ کسى که از تقوا دورى گزیند تشویق به لذات و شهوات سرکش مى شود و در بیابان گناهان سرگردان خواهد شد و آثار شوم بزرگ آن دامانش را خواهد گرفت».(3)

* * *

ص: 206

بسیارى از شارحان نهج البلاغه گفته اند که هاء در «تَقْلِه» هاء سکت است و درواقع بیان کننده کسره لام است که قبل از آن قرار گرفته ولى دلیلى بر این ادعا اقامه نکرده اند. در حالى که بعضى دیگر آن را ضمیر دانسته و اعراب براى هاء گذاشته اند (در حالى که هاء سکت، ساکن است) و درواقع اشاره به ضمیر محذوفى است که در کلمه «اخبُر» وجود دارد و مفهوم کلام این مى شود: او را آزمایش کن تا دشمنش دارى.

همان گونه که در ذکر مصادر این گفتار حکیمانه اشاره کردیم همین معنا از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) با تفاوتى نقل شده است: «وجَدتُ النّاسَ اُخبُر تقلِهِ».(1)

و از امام صادق (علیه السلام) نیز به صورت دیگرى نقل شده است: فرمود: «خَالِطِ النَّاسَ تَخْبُرْهُمْ وَمَتَى تَخْبُرْهُمْ تَقْلِهِمْ؛ با مردم معاشرت کن و آن ها را بیازما و هنگامى که بیازمایى (اى بسا گروهى را) دشمن مى دارى».(2)

قابل توجه این که مرحوم سید رضى براى تأیید صدور این گفتار حکیمانه از على (علیه السلام) بعد از آنى که اشاره مى کند بعضى از مردم آن را از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نقل کرده اند مى گوید: «آنچه تأیید مى کند این کلام از امیرمؤمنان (علیه السلام) باشد چیزى است که ثعلب از ابن الاعرابى نقل کرده که مأمون گفته است: اگر نبود که على (علیه السلام) فرمود: اخبر تقله. من مى گفتم: اقله تخبر؛ دشمنش بدار تا او را بیازمایى»؛ (قال الرضیّ: ومِنَ النّاسِ مَن یَروی هذا للرَّسولِ (صلی الله علیه و آله) ومِمّا یُقَوّی أنَّهُ من کلام أمیرالمؤمنین (علیه السلام) ما حکاه ثَعلَبُ عنِ ابْنِ الأعرابیّ: قال المأمونُ: لولا أنّ علیّآ قال : «أخبُر تقلِه» لقُلتُ: اقْلِهِ تَخْبُرْ).

همین معنا (سخن مأمون) از ابوحیان توحیدى در البصائر والذخائر و ابونعیم در حلیة الاولیاء نقل شده است.

ص: 209

منظور مأمون این بوده که براى آزمودن مردم باید از آن ها فاصله گرفت و حتى اظهار تنفر و بیزارى کرد اگر عکس العمل شدیدى نشان دادند معلوم مى شود لایق دوستى نیستند و اگر مدارا کردند افرادى صبور و شایسته دوستى مى باشند.

البته جاى تردید نیست که کلام امام (علیه السلام) بر کلام مأمون برترى دارد. کلام امام (علیه السلام) ناظر به یک مسأله اجتماعى است و کلام مأمون درواقع یک مسأله سیاسى است و منظورش این است: باید به همه کس با بدبینى نگاه کرد تا عیوبشان آشکار شود زیرا با خوش بینى، عیوب افراد آشکار نمى گردد و سیاست مداران غالباً اصل را درباره اشخاص و حوادث بر سوءظن و بدبینى مى گذارند.

وَأَهْلُهُ أَهْلَ غَدَرٍ فَالطُّمَأْنِینَةُ إِلَى کُلِّ أَحَدٍ عَجْزٌ؛ هرگاه زمان، زمان ظلم (وفساد) باشد و اهل آن زمان پیمان شکن باشند اطمینان به هر کسى کردن نشانه عجز و ناتوانى است».(1)

در احادیث اسلامى مواد این آزمون نیز تعیین شده است. ازجمله این که امام صادق (علیه السلام) مى فرماید: «یمْتَحَنُ الصَّدِیقُ بِثَلاَثِ خِصَالٍ فَإِنْ کَانَ مُوَاتِیاً فَهُوَ الصَّدِیقُ الْمُصَافِى وَإِلاَّ کَانَ صَدِیقَ رَخَاءٍ لاَ صَدِیقَ شِدَّةٍ تَبْتَغِى مِنْهُ مَالاً أَوْ تَأْمَنُهُ عَلَى مَالٍ أَوْ تُشَارِکُهُ فِى مَکْرُوه؛ دوست را با سه چیز مى توان امتحان کرد هرگاه حق این سه چیز را ادا کند او دوست خالص است والا دوست حال آرامش است نه دوست حال شدت: از او مالى بطلب یا مالى در اختیار او قرار بده یا در کارى که مورد میل او نیست با او شریک شو».(2)

در حدیث دیگرى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم: «لاَ تَسُمِ الرَّجُلَ صَدِیقاً سِمَةً مَعْرُوفَةً حَتَّى تَخْتَبِرَهُ بِثَلاَثٍ تُغْضِبُهُ فَتَنْظُرُ غَضَبَهُ یخْرِجُهُ مِنَ الْحَقِّ إِلَى الْبَاطِلِ وَ عِنْدَ الدِّینَارِ وَ الدِّرْهَمِ وَ حَتَّى تُسَافِرَ مَعَهُ؛ نام دوست به صورت کامل بر کسى نگذار مگر این که او را به سه چیز بیازمایى: به هنگام غضب ببینى آیا او از مسیر حق به سوى باطل خارج مى شود؟ و در برابر درهم و دینار (آیا امتحان خوبى مى دهد؟) و دیگر این که با او مسافرت کنى (چراکه در سفر باطن افراد بهتر آشکار مى شود)».(3)

* * *

ص: 211

ص: 212

لَکُمْ) وآیه شریفه 186 سوره بقره: (وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِى عَنِّى فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِى)؛ «هرگاه بندگان من درباره من از تو سوال کنند (بگو:) من به آن ها نزدیکم و دعاى دعا کننده را هنگامى که مرا (از صمیم دل) بخواند اجابت مى کنم».

دلیل آن هم روشن است زیرا نه خداوند بخیل است و نه اجابت دعا چیزى از او مى کاهد بلکه رحمانیت و رحیمیت او ایجاب مى کند که تمام تقاضاهاى بندگان را اجابت فرماید و اگر گاهى اجابت دعا تأخیر مى افتد و یا بعضى از دعاها به اجابت نمى رسد حتمآ به دلیل مصالحى است یا به واسطه وجود موانع.

بسیار مى شود که انسان از خدا چیزى مى خواهد که دشمنِ جان اوست اما توجه ندارد. خداوند چنین دعایى را مستجاب نمى کند و گاه چیزهایى مى خواهد اما موانعى مانند گناهان بزرگ جلوى اجابت آن را مى گیرد.

در سومین بشارت مى فرماید: «چنین نیست که خداوند درِ توبه را به روى کسى باز کند و درِ آمرزش را به رویش ببندد»؛ (وَلاَ لِیَفْتَحَ لِعَبْدٍ بَابَ التَّوْبَةِ وَیُغْلِقَ عَنْهُ بَابَ آلْمَغْفِرَةِ).

این سخن برگرفته از آیه شریفه 25 سوره شورى است: (وَهُوَ الَّذِى یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَیَعْفُوا عَنِ السَّیِّئَاتِ وَیَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ)؛ «او کسى است که توبه را از بندگانش مى پذیرد و بدى ها را مى بخشد، وآنچه را انجام مى دهید مى داند».

اصولاً امکان ندارد خداوند دستور به چیزى بدهد و نتیجه آن را پذیرا نشود؛ از یک سو به بندگانش بگوید توبه کنید یا بفرماید درى به سوى رحمتم براى شما گشوده ام و آن، باب توبه است از این در وارد شوید ولى خودش حاضر نباشد توبه توبه کاران را بپذیرد.

شبیه همین معانى در حکمت 135 آمد که امام (علیه السلام) فرمود: کسى که توفیق چهار چیز را پیدا کند از چهار چیز محروم نخواهد شد: کسى که موفق به دعا شود از

ص: 215

اجابت محروم نمى گردد و کسى که موفق به توبه شود از قبول توبه محروم نخواهد شد و کسى که موفق به استغفار گردد از آمرزش محروم نمى شود و کسى که توفیق شکرگزارى پیدا کند محروم از فزونى نعمت نخواهد شد.

قابل توجه این که جمله «مَا کَانَ اللَّهُ» وجمله هاى معطوف بر آن اشاره به توفیقات الهى است یعنى هنگامى که خداوند کسى را به یکى از این سه چیز (شکر و دعا و توبه) موفق دارد درهاى نتایج آن ها را نیز به روى او مى گشاید: فزونى نعمت در برابر شکر، اجابت در برابر دعا و آمرزش در برابر توبه.

درواقع شکر و دعا و توبه، سه موضوع سرنوشت ساز در زندگى انسان است و سعادتمند و خوشبخت کسانى هستند که بتوانند از هر سه استفاده کنند؛ در برابر نعمت ها شاکر باشند، در مشکلات دست به دعا بردارند و به هنگام لغزش ها و گناهان از درِ توبه وارد شوند.

در روایت ارشاد القلوب دیلمى که این گفتار حکیمانه به صورت مشروح ترى در آن آمده جمله چهارمى نیز اضافه شده است و آن اینکه «وما کان الله لیفتح باب التوکل ولم یجعل للمتوکل مخرجا فإنه سبحانه یقول وَمَنْ یتَّقِ اللَّهَ یجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَیرْزُقْهُ مِنْ حَیثُ لا یحْتَسِبُ وَمَنْ یتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ؛ چنین نیست که خداوند باب توکل را به روى کسى بگشاید و براى خروج از مشکلاتش راهى براى او قرار ندهد زیرا خداوند مى فرماید: کسى که تقوا را پیشه کند خداوند راه خروج از مشکلات را براى او قرار مى دهد و از جایى که گمان نمى کند به او روزى مى دهد وکسى که بر خدا توکل کند خداوند براى او کافى است».(1)

در روایات اسلامى نیز بر این سه موضوع تأکیدات فراوانى شده است که به سه نمونه آن در این جا قناعت مى کنیم.

ص: 216

امام صادق (علیه السلام) درمورد شکر مى فرماید: «مَکْتُوبٌ فِى التَّوْرَاةِ اشْکُرْ مَنْ أَنْعَمَ عَلَیکَ وَ أَنْعِمْ عَلَى مَنْ شَکَرَکَ فَإِنَّهُ لاَ زَوَالَ لِلنَّعْمَاءِ إِذَا شُکِرَتْ وَ لاَ بَقَاءَ لَهَا إِذَا کُفِرَتْ الشُّکْرُ زِیادَةٌ فِى النِّعَمِ وَ أَمَانٌ مِنَ الْغِیرِ؛ در تورات نوشته شده است: کسى که به تو نعمت بخشیده شکر او را به جاى آور و کسى که از تو تشکر مى کند نعمت را بر او افزون کن زیرا هنگامى که شکر نعمت به جاى آورده شود نعمت زوال نمى پذیرد و هنگامى که کفران شود بقایى نخواهد داشت و شکر، سبب زیادىِ نعمت ها و امان از دگرگونى هاست».(1)

امام صادق (علیه السلام) در روایت دیگرى درمورد دعا مى فرماید: «فَأَکْثِرْ مِنَ الدُّعَاءِ فَإِنَّهُ مِفْتَاحُ کُلِّ رَحْمَةٍ وَ نَجَاحُ کُلِّ حَاجَةٍ وَ لاَ ینَالُ مَا عِنْدَ اللَّهِ إِلاَّ بِالدُّعَاءِ فَإِنَّهُ لَیسَ مِنْ بَابٍ یکْثُرُ قَرْعُهُ إِلاَّ أَوْشَکَ أَنْ یفْتَحَ لِصَاحِبِهِ؛ بسیار دعا کن چراکه دعا کلید هر رحمت و سبب رسیدن به هر حاجت است و به آنچه نزد خداست جز با دعا نمى توان رسید (و دعا سرانجام به اجابت مى رسد) زیرا هر درى را بسیار بکوبند امید آن مى رود که باز شود».(2)

در حدیثى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) درمورد توبه مى خوانیم: «لَیسَ شَىءٌ أَحَبَّ إِلَى اللَّهِ مِنْ مُوْمِنٍ تَائِبٍ أَوْ مُوْمِنَةٍ تَائِبَةٍ؛ هیچ کسى نزد خداوند محبوب تر از مرد و زن توبه کار نیست».(3)

* * *

ص: 217

ص: 218

کسى که حاتم طایى را مدح و ستایش مى کند باید خودش سهمى از سخاوت و کرم داشته باشد.

از آن فراتر کسى که امام بزرگوارى را به صفات برجسته اى مى ستاید؛ امیرمؤمنان (علیه السلام) را به جود و سخاوت و شجاعت و علم و درایت و امام حسین (علیه السلام) را به ایثار و شهادت در راه خدا مى ستاید و همچنین هر یک از ائمه (علیهم السلام) را به صفات برجسته اى توصیف مى کند چگونه مى تواند خودش از تمام این اوصاف بیگانه و تهى باشد. آرى آن کس که کرامت کریمان را مى ستاید از همه شایسته تر است که راه آن ها را بپوید.

و در نقطه مقابل، بیچاره ترین مردم کسانى هستند که خوبى هاى خوبان را توصیف مى کنند اما خودشان هرگز در عمل در مسیر آن ها نیستند.

در حدیثى که مرحوم کلینى در کتاب کافى از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده مى خوانیم: «إِنَّ مِنْ أَشَدِّ النَّاسِ حَسْرَةً یوْمَ الْقِیامَةِ مَنْ وَصَفَ عَدْلاً ثُمَّ عَمِلَ بِغَیرِهِ؛ شدیدترین حسرت ها در روز قیامت حسرت و افسوس کسى است که از عدالتى تعریف و تمجید کرده ولى خودش به غیر آن عمل نموده است».(1)

مرحوم علامه مجلسى در جلد 69 بحارالانوار بابى به عنوان «من وصف عدلا ثم خالفه الى غیره» آورده و احادیث متعددى در ذیل آن نقل کرده است.

و اما بنابر صورت دوم که در بسیارى از نسخ آمده مفهوم کلام امام (علیه السلام) این است: شایسته ترین مردم به کَرَم کسى است که از دودمان کریمان باشد (و کَرَم در اعماق وجودش ریشه دوانده باشد) «أَوْلَى النَّاسِ بِالْکَرَمِ مَنْ عَرَّقَتْ فِیهِ الْکِرَامُ».

«عَرَّقَتْ» از ماده «عِرق» (بر وزن فکر) به معناى ریشه، گرفته شده است.

ص: 221

شاعر عرب نیز دراین باره مى گوید:

إنّا سَألنا قَومَنا فَخِیارُهُم *** مَن کانَ أفضَلَهُم أبوه الأفضَل

أعطى الّذى أعطى أبوهُ قبلَه *** و تَبخّلت أبناءُ مَن یَتبخّل

ما درباره قوم وقبیله خود تحقیق کردیم دیدیم بهترین آن ها کسى بود که پدرش فضل و شرافتى داشت.

کسى عطا و بخشش مى کند که پدرش پیش از او بخشش داشته و به عکس، فرزندان بخیلان بخل را پیشه مى کنند.

شاعر دیگرى مى گوید:

إنّ العروقَ إذا استَسَرّ بها الثَّرى *** أثْرى النّباتُ بها وطابَ المَزْرَع

هنگامى که خاک ریشه ها را خوب تغذیه مى کند گیاه و مزرعه اى که از طریق آن ریشه ها مى روید خوب و پاکیزه است.

این کلام را با سخنى از از سالار شهیدان امام حسین (علیه السلام) پایان مى دهیم آن جا که فرمود: «إِنَّ الدَّعِىَّ ابْنَ الدَّعیّ قَدْ رَکَزَ بَیْنَ اثْنَتَیْنِ بَیْنَ السِّلَّةِ وَ الذِّلَّةِ وَ هَیْهاتَ مِنَّا الذِّلّة یأبى اللّهِ ذلِکَ وَ رَسُولُهُ وَالمؤمنونَ وَ حُجُورٌ طابَتْ وطَهُرَتْ، وَ أُنُوفٌ حَمِیَّةٌ، وَ نُفُوسٌ أَبِیَّةٌ، مِنْ أن نُؤثِرَ طاعَةَ اللِّئامِ عَلى مَصارِعِ الْکِرامِ؛ آگاه باشید! مرد آلوده، فرزند آلوده، مرا در میان شمشیر و ذلّت مخیر ساخته است. هیهات که من ذلّت را بپذیرم و او به مقصد خویش برسد! خداوند و رسولش و مومنان و نیاکان پاک دامن و مادران پاکیزه من، از این ابا دارند که اطاعت لئیمان را بر قربانگاه بزرگواران ترجیح دهیم».(1)

* * *

ص: 222

برمى خیزند تا بتوانند حق عادلانه خود را بگیرند در نتیجه جامعه در سایه عدالت، شکوفا و فعال و مترقى مى شود.

اما جود و بخشش چنین نیست زیرا چیزى اضافه بر استحقاق افراد است که البته در جاى خود بسیار خوب و شایسته است ولى اى بسا همین صفت خوب و شایسته سبب شود که عده اى به تنبلى روى آورند و تلاش و کوشش را کم کنند و به انتظار جود و بخشش سخاوتمندان بنشینند.

سپس امام (علیه السلام) به نکته مهم دیگرى اشاره مى کند، مى فرماید: عدالت امرى است فراگیر که تمام جامعه انسانى مى توانند از آن بهره مند گردند و در سایه آن به زندگى آبرومندى ادامه دهند در حالى که جود و بخشش فراگیر نیست و همیشه موضعى و محدود است و روشن است چیزى که آثار مثبت آن همه افراد جامعه را فرامى گیرد از چیزى که جنبه محدود دارد بهتر و اشرف و افضل است.

مرحوم علامه آیت الله مطهرى دراین باره سخنى دارد که عینآ در ذیل مى آوریم: جود و ایثار را نمى توان مبناى اصلى زندگى عمومى قرار داد و بر اساس آن ها مقررات و قانون، وضع و آن را اجرا کرد. اگر جود و احسان و ایثار تحت قانون و مقررات لازم الاجراء درآید دیگر جود و احسان و ایثار نام ندارد، به اصطلاح از وجودش عدمش لازم مى آید. جود و ایثار وقتى جود و ایثار است که هیچ قانون و مقررات حتمى و لازم الاجراء نداشته باشد و آدمى صرفاً به خاطر کرم و بزرگوارى و گذشت و نوع دوستى و بلکه حیات دوستى جود کند. بنابراین، عدل از جود افضل است... به علاوه همین جودها و احسان ها و ایثارهایى که در مواقعى خوب و مفید است و ازنظر جودکننده فضیلتى بسیار عالى است، ازنظر گیرنده فضیلت نیست، حساب او را هم باید کرد، حساب اجتماع را هم باید کرد؛ اگر رعایت موازنه اجتماعى نشود و حساب نکرده صورت بگیرد، همین فضیلت اخلاقى موجب بدبختى عمومى و خرابى اجتماع مى گردد. صدقات زیاد

ص: 225

و اوقاف زیاد و حساب نکرده، نذورات زیاد و حساب نکرده در هرجا که وارد شده مانند سیل، جامعه را خراب کرده، روحیه ها را تنبل و کلّاش و فاسد الاخلاق بار آورده، لطمه ها و خساراتى وارد آورده است.(1)

قرآن مجید نیز در آیه 90 سوره نحل اشاره پرمعنایى به این موضوع دارد، مى فرماید: (إِنَّ اللهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ وَإِیتَاءِ ذِى الْقُرْبَى وَیَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنکَرِ وَالْبَغْىِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ)؛ «خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزدیکان فرمان مى دهد، و از فحشا و منکر و ستم نهى مى کند؛ خداوند به شما اندرز مى دهد، شاید متذکّر شوید!».

نخست به اصل عدالت به عنوان یک اصل فراگیر اشاره مى کند و مسأله احسان را در درجه بعد قرار مى دهد، و از تعبیر به (إِیتَاءِ ذِى الْقُرْبَى) فراگیر نبودن آن روشن مى شود.

البته نمى توان انکار کرد که در بعضى از مواقع مشکلاتى در جامعه پیدا مى شود که اصل عدالت با تمام اهمیتى که در اداره جامعه بشرى بلکه در نظم تمام جهان آفرینش دارد به تنهایى کارساز نیست بلکه نیاز به احسان و ایثار وجود دارد. مانند موارد بحرانى که بیت المال جوابگوى نیازهاى مستمندان و دردمندان و آسیب دیدگان نیست و باید افراد متمکن دست سخاوت را از آستین فتوت بیرون آورند و مشکلات را حل کنند.

البته جود و بخشش و احسان و انفاق به طور اصولى جزء واجبات نیست بلکه از مسائل مهم اخلاقى محسوب مى شود ولى ممکن است جامعه در شرایطى قرار گیرد که جان عده اى با خطر جدى مواجه شود در این زمان آن جود و احسان اخلاقى تبدیل به یک واجب شرعى و انسانى مى شود و حتى حکومت اسلامى مى تواند مردم را به انجام آن مجبور سازد.

ص: 226

این نکته نیز قابل توجه است که ممکن است جود و احسان در موارد خاص از عدالت برتر باشد همان گونه که قرآن درمورد قصاص مى گوید: (فَمَنْ عُفِىَ لَهُ مِنْ أَخِیهِ شَىْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَدَاءٌ إِلَیْهِ بِإِحْسَانٍ).(1)

در این آیه به روشنى، عفو و احسان، برتر از اجراى عدالت به وسیله قصاص شمرده شده است و درمورد بعضى از اختلافات خانوادگى و مهریه مى فرماید : (وَأَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى).(2)

نیز مى فرماید: (وَجَزَاؤُا سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِّثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللهِ).(3)

در تمام این آیات عفو و احسان، برتر از عدالت شمرده شده ولى این ها در محدوده هاى خاصى صورت مى گیرد در حالى که عدالت محدوده اى ندارد و تمام امور فردى و اجتماعى جامعه انسانى را دربر مى گیرد.

این بحث را با روایتى از امام صادق (علیه السلام) درباره اهمیت عدل پایان مى دهیم. «الْعَدْلُ أَحْلَى مِنَ الشَّهْدِ وَأَلْینُ مِنَ الزُّبْدِ وَ أَطْیبُ رِیحاً مِنَ الْمِسْکِ؛ عدل شیرین تر از عسل، نرم تر از کره و خوشبوتر از مشک است».(4)

* * *

ص: 227

ص: 228

عداوت برخیزند یا براى آن ها ناخوشایند باشد. اما مومنان آگاه که به اسرار جهاد و حتى شهادت فى سبیل الله آشنا هستند به آن عشق مى ورزند.

داروهاى تلخ و شفابخش براى کودکى که از آن اطلاعى ندارد تنفرآمیز است و به این آسانى حاضر به نوشیدن آن نیست و با آن دشمنى مى کند در حالى که افرادى که از آثار آن دارو باخبرند براى به دست آوردن آن هرگونه بهایى را مى پردازند و با عشق و علاقه آن را مى خورند.

مؤید این سخن گفتارى است که به عنوان یک اصل کلى، بعضى از روانشناسان اظهار کرده و مثال روشنى نیز براى آن ذکر نموده اند و آن این که جهل انسان به شرایط محیط، محیط را براى او غیر قابل تحمل مى کند اما هنگامى که از آن شرایط باخبر مى شود ناگهان همه چیز براى او قابل تحمل مى گردد. آن ها در مثالشان چنین مى گویند: شخصى در حال مسافرت با قطار با مسافر دیگرى همنشین شد که چند فرزند خردسال شلوغ داشت ولى آن ها را از کارهاى نادرستشان باز نمى داشت. این مرد مسافر بسیار عصبانى شد و رو به پدر آن بچه ها کرد و گفت: چرا مراقب آن ها نیستى؟ آن مرد با چشم هاى اشکبار گفت: ببخشید همسرم در بیمارستان در حال سختى است و من در فکر او بودم و از کودکان غافل شدم. این مرد با شنیدن این سخن و آگاه شدن از دلیل عدم مراقبت پدر، وضعش دگرگون شد، عذرخواهى کرد و بچه ها را نوازش نمود و روحش آرام گرفت.

آرى، هنگامى که آن مرد از شرایط موجود آگاه شد عداوت او به دوستى مبدل گشت.

در مسائل اعتقادى در طول تاریخ بسیار دیده شده است که دو گروه به جان هم افتاده اند و علت اصلى آن بى خبر بودن از اعتقاد دیگرى بوده است و اگر آگاه بودند نه تنها به عداوت برنمى خاستند بلکه با هم دوستى داشتند.

ص: 231

در داستان معروفى که یکى از شعرا آن را به شعر درآورده مى خوانیم که شخصى یک درهم به جماعتى داد که یکى از آن ها فارس بود و دیگرى عرب و دیگرى ترک و دیگرى رومى و گفت که هرچه مى خواهید با آن بخرید. شخصى که فارس بود گفت: انگور مى خواهم، عرب گفت: عنب دوست دارم، آن که ترک بود گفت: نمى شود باید اوزوم بخریم، چهارمى گفت: امکان ندارد باید استافیل تهیه کرد. همه یک چیز مى گفتند اما براثر ناآگاهى به جان هم افتادند و قیل و قال کردند:

در تنازع آن نفر جنگى شدند *** که ز سرّ نام ها غافل بدند

مشت برهم مى زدند از ابلهى *** پر بدند از جهل واز دانش تهى

صاحب سرّى عزیزى صد زبان *** گر بدى آن جا بدادى صلحشان

کلام حکیمانه مولا (علیه السلام) پیام روشنى به همه مصلحان جهان مى دهد که اگر مى خواهید جوامع بشرى اصلاح شود باید کار فرهنگى کنید و جهل ها را به علم مبدل سازید چراکه تا افراد، جاهل اند دشمنى آن ها با هرگونه اصلاح، طبیعى است و اگر آگاه شوند با پاى خود شتابان به سوى آن خواهند رفت.

* * *

ص: 232

مى شود: نخست این که اگر انسان مواهبى از دنیا را در اختیار دارد و از دستش رفت ناراحت نشود و ناله سر ندهد و پیوسته اظهار تأسف نکند و نشانه دیگر این که به آنچه دارد دلبسته نباشد. به این معنا که پیوسته به دلیل این که مبادا از دست برود نگران و دل مشغول نباشد.

و یا به تعبیر دیگر به دلیل داشتن امکانات مادى و مال و ثروت و مقام، اظهار خوشحالى و افتخار و بزرگى نکند و آن ها را امانتى الهى بداند که روزى بر اساس حکمتش ارزانى مى دارد و روز دیگرى به حکم عدالتش بازمى ستاند.

مناسب است در این جا به قسمتى از اشعار شیخ بهایى که در این زمینه سروده است اشاره کنیم، او مى گوید:

زهد چه؟ تجرید قلب از حب غیر *** تا تعلق نایدت مانع ز سیر

گر رسد مالى نگردى شادمان *** ور رود آن نبودت باکى از آن

لطف دانى آنچه آید از خدا *** خواه ذل وفقر خواه عز وغنا

هرکه او را این صفت حالى نشد *** دل ز حب ماسوا خالى نشد

نفى لا تأسوا على ما فاتکم *** یأس آوردش شده از راه گم

ولى اشتباه نشود مفهوم این گفتار آن نیست که انسان دست از تلاش براى تأمین معاش و پیشرفت جامعه اسلامى بردارد بلکه هدف، نفى وابستگى ها و اسارت هاى مادى است که سرچشمه انواع حسادت ها و جنگ و نزاع ها مى باشد.

در صدر اسلام افرادى بودند که زهد را به معناى غلط آن تفسیر کرده و عملاً خود را به انزوا کشانده و تن به تنبلى و بى کارى داده بودند. هنگامى که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) از وضع آن ها باخبر شد آن ها را سخت نکوهش کرد و کار آن ها را بیگانه از تعلیمات اسلام دانست.

ازاین رو در روایات اسلامى زهد در نقطه مقابل حرص قرار داده شده است. این سخن را با حدیث دیگرى از امیرمؤمنان على (علیه السلام) که مرحوم کلینى در جلد

ص: 235

دوم کتاب شریف کافى آورده است پایان مى دهیم: «إِنَّ عَلاَمَةَ الرَّاغِبِ فِى ثَوَابِ الاْخِرَةِ زُهْدُهُ فِى عَاجِلِ زَهْرَةِ الدُّنْیا أَمَا إِنَّ زُهْدَ الزَّاهِدِ فِى هَذِهِ الدُّنْیا لاَ ینْقُصُهُ مِمَّا قَسَمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ فِیهَا وَ إِنْ زَهِدَ وَ إِنَّ حِرْصَ الْحَرِیصِ عَلَى عَاجِلِ زَهْرَةِ الْحَیاةِ الدُّنْیا لاَ یزِیدُهُ فِیهَا وَ إِنْ حَرَصَ فَالْمَغْبُونُ مَنْ حُرِمَ حَظَّهُ مِنَ الاْخِرَةِ؛ نشانه علاقه مندان به ثواب آخرت زهد در زندگى زیبا و زودگذر دنیاست. بدانید زهد زاهدان در دنیا چیزى از قسمت الهى درباره آنها نمى کاهد هر چند راه زهد را پیش گیرند همان گونه که حرص حریصان به دنیاى زیباى زودگذر چیزى بر آنها نمى افزاید هر چند حرص داشته باشند پس مغبون کسى است که از بهره اش در آخرت محروم گردد».(1)

* * *

ص: 236

این درواقع شبیه ضرب المثل معروفى است که مى گویند: «کلامُ اللّیلِ یَمحوه النّهارُ؛ سخن شب را صبحگاهان محو مى کند».(1)

به هر حال این موضوع هم یکى از نشانه هاى ناپایدارى دنیاست. نه مالش پایدار است نه مقامش نه جوانى نه سلامت و نه وعده و وعیدهایش. با فاسد شدن یک خواب شبانه ممکن است همه چیز به هم بخورد و به همین دلیل هیچ عاقلى به مظاهر دنیا اعتماد و اطمینان نمى کند هر چند نباید دست از تلاش و کوشش برداشت.

این احتمال نیز در تفسیر جمله بالا داده شده که منظور امام (علیه السلام) این است که خواب زیاد تصمیم ها را سست مى کند و پرخوابى عامل عقب ماندگى و شکست است. ازاین رو مرحوم محدث نورى در کتاب مستدرک الوسائل این کلام شریف را در بابى ذکر کرده که عنوانش چنین است: بَابُ کَرَاهَةِ کَثْرَةِ النَّوْمِ وَالْفَرَاغِ. و در همان باب به همین مناسبت احادیث دیگرى آورده ازجمله این که امام (علیه السلام) فرمود: «بِئْسَ الْغَرِیمُ النَّوْمُ یفْنِى قَصِیرَ الْعُمُرِ وَیفَوِّتُ کَثِیرَ الْأَجْرِ؛ خواب، طلبکار بدى است عمر کوتاه را بر باد مى دهد و اجر فراوان را از میان مى برد».(2)

دیگر این که ابن ابى حمزة نقل مى کند که به ابوالحسن (موسى بن جعفر (علیه السلام)) عرض کردم: پدرت جانشین خود را معین کرد شما هم جانشین خود را معرفى کنید. امام (علیه السلام) دست مرا گرفت و تکان داد و این آیه را تلاوت فرمود: (وَمَا کَانَ اللهُ لِیُضِلَّ قَوْمآ بَعْدَ إِذْ هَدَاهُمْ حَتَّى یُبَیِّنَ لَهُمْ مَّا یَتَّقُونَ)؛ «چنان نبود که خداوند قومى را،

ص: 239

پس از آن که آن ها را هدایت کرد (و ایمان آوردند) گمراه (و مجازات) کند؛ مگر امورى را که باید از آن بپرهیزند، براى آنان بیان نماید (و آن ها مخالفت کنند)».(1)

در این هنگام (براثر خستگى) کمى چشمم به خواب رفت. امام (علیه السلام) فرمود: «مَهْ لاَ تُعَوِّدْ عَینَیکَ کَثْرَةَ النَّوْمِ فَإِنَّهَا أَقَلُّ شَىءٍ فِى الْجَسَدِ شُکْراً؛ خوددارى کن چشمت را به خواب عادت نده زیرا چشم در میان اعضاى بدن از همه کمتر شکرگزارى مى کند».(2)

لکن تفسیر اوّل صریح تر و مناسب تر به نظر مى رسد.

به همین دلیل مرحوم علامه مجلسى آن را در جلد 68 بحارالانوار، در باب «التدبیر والحزم والحذر والتثبت فى الأمور وترک اللجاجة» آورده است.

* * *

ص: 240

چه کسانى را غرور فرامى گیرد و پا از گلیم خود فراتر مى نهند و چه کسانى به واسطه داشتن ظرفیت کامل تغییرى در وضع آن ها رخ نمى دهد. چه کسانى براى اندوختن مال و ثروت از طریق حکومت، به ظلم و ستم به دیگران مى پردازند و چه کسانى تقوا را از دست نمى دهند. چه افرادى به نفع طرفداران خود حکم ظالمانه مى کنند و چه اشخاصى همگان در برابر آن ها یکسان اند.

به راستى بسیار مشکل است کسانى را پیدا کنیم که بعد از رسیدن به مقام هاى بالا تغییر و دگرگونى در حال آن ها پیدا نشود جز معصومین (علیهم السلام) که کمترین تغییرى پیدا نمى کردند. امیرمؤمنان على (علیه السلام) آن روز که در گوشه خانه نشسته بود و دیگران به ناحق حکومت مى کردند زندگى زاهدانه اى داشت و آن روز نیز که به حکومت رسید همان زندگى زاهدانه را - و شاید به طور کامل ترى - ادامه داد.

در حکومتش فرقى میان برادر خود و افراد عادى نگذاشت و طرفداران خود را به هنگام انحراف از طریق حق همان گونه مؤاخذه و ملامت مى کرد که مخالفان خود را.

در زندگى روزانه خود نیز کسانى را سراغ داریم که وقتى مقام مختصرى پیدا کردند همه چیز آن ها دگرگون شد و حتى دوستان سابق خود را به کلى فراموش کردند و از عهده امتحان مقام کوچکى برنیامدند و به عکس، افراد عالم و باتقوایى را مى بینیم که رسیدن به مقامات بالا آن ها را دگرگون نساخت و گام جاى گام هاى مولایشان على (علیه السلام) گذاشتند.

به راستى این سخن حق است که مقامات حکومتى، در حکم میدان مسابقه مردان است.

مرحوم علامه آیت الله مطهرى در مجموعه آثارش سخنى از یک نویسنده عربى به نام على الوردى که اصالتآ عراقى، و شیعه و استاد دانشگاه بود ولى تمایلات مارکسیستى نیز داشت نقل مى کند که جالب است. او مى گوید: انصاف

ص: 243

این است که على (علیه السلام) در زندگى خود این اصل مارکس را نقض کرد که یک انسان نمى تواند در کاخ و کوخ یک رقم فکر کند و خواه ناخواه فکر او عوض مى شود. تاریخ على (علیه السلام) نشان داد که مطلب این گونه نیست زیرا ما على (علیه السلام) را در وضع طبقاتى اجتماعى مختلف مى بینیم در آن حد نزدیک به صفر و در آن نقطه اوج که از آن بالاتر نبود. یک روز او را به صورت کارگر و سرباز ساده اى مى بینیم که صبح از خانه اش حرکت مى کند تا درخت و زراعتش را آبیارى کند و گاه ممکن است براى دیگرى زحمت بکشد و مانند یک کارگر اجرت بگیرد. همین على (علیه السلام) بعدها و در زمان خلافتش همان گونه فکر مى کرد که قبلا داشت و راه و رسم زندگى اش هرگز عوض نشد.(1)

باید گفت: مارکس چون تفکر مادى داشته و در چنین محیطى مى زیسته حق داشته چنین فکرى کند در حالى که على (علیه السلام) در محیطى مملو از معنویت و روحانیت مى زیسته است.

امیرمؤمنان على (علیه السلام) که جاى خود دارد؛ شاگردان آن حضرت همچون سلمان ها و ابوذرها و مالک اشترها نیز هیچ گونه تغییرى در دوران زندگانى شان در فراز و نشیب ها پیدا نشد.

شاعر عرب پنج نوع مستى براى افراد شمرده است که آخرین آن را مستى حکومت مى شمرد، مى گوید:

سَکَراتٌ خَمسٌ إذا مُنِىَ المَرءُ *** بِها صارَ عُرضَةً للزَّمانِ

سَکرَةُ المالِ والحَداثةِ والعِشقِ *** و سُکرُ الشَّرابِ والسُّلطانِ

پنج نوع مستى هست که وقتى انسان به آن مبتلا شود در معرض آزمون قرار مى گیرد.

ص: 244

مستى مال و مستى جوانى و مستى عشق و مستى شراب و مستى حاکمیت.(1)

این بحث را با حدیثى از امام صادق (علیه السلام) پایان مى دهیم. فرمود: «إِذَا کَانَ لَکَ صَدِیقٌ فَوُلِّى وِلاَیةً فَأَصَبْتَهُ عَلَى الْعُشْرِ مِمَّا کَانَ لَکَ عَلَیهِ قَبْلَ وِلاَیتِهِ فَلَیسَ بِصَدِیقِ سَوْءٍ؛ هرگاه دوستى داشته باشى که به مقامى از مقامات حکومت برسد و حداقل یک دهم مناسبات قبل از دوران حکومتش با تو را حفظ کند دوست بدى نیست».(2)

* * *

ص: 245

ص: 246

ولى حق این است که تضادى در میان این دو نیست. بدون شک اگر انسان بتواند در وطن خویش با دوستان و خویشاوندان و آشنایان زندگى کند و از آزادى و عزت و شرف و آبرو و آرامش برخوردار باشد آن جا از همه جا بهتر است و حدیث «حب الوطن من الایمان» نیز که حدیث مشهورى است این معنا را تأیید مى کند و در حدیثى از امام سجاد (علیه السلام) در کتاب شریف کافى آمده است: «إِنَّ مِنْ سَعَادَةِ الْمَرْءِ أَنْ یکُونَ مَتْجَرُهُ فِى بَلَدِهِ وَ یکُونَ خُلَطَاوُهُ صَالِحِینَ وَ یکُونَ لَهُ وُلْدٌ یسْتَعِینُ بِهِمْ؛ از سعادت انسان این است که محل کسب و کار او در شهر خودش باشد و دوستانى صالح و درستکار و فرزندانى که از آن ها کمک بگیرد داشته باشد».(1)

ولى با این حال نباید عشق و علاقه به زیستن در وطن را به عنوان یک اصل غیر قابل استثناء دانست بسیار مى شود که انسان در وطنش جز ذلت و عقب ماندگى نصیبى ندارد در حالى که اگر به جاى دیگرى مهاجرت کند درهاى پیشرفت و موفقیت به رویش گشوده مى شود. در این صورت آیا سزاوار است تعصب حب وطن او را از مهاجرت بازدارد؟

و به گفته سعدى:

سعدیا حب وطن گرچه حدیثى است صحیح *** نتوان مُرد به سختى که من این جا زادم

بعضى معتقدند که حدیث «حُبُّ الوَطنِ مِن الإیمانِ» مجعول است و ما هم در منابع معتبر به صورت مسند آن را نیافتیم و در جوامع روایى قدیم ذکر نشده ولى بعضى از متأخرین آن را به صورت روایت مرسله آورده اند(2) اما اولاً علاقه به

ص: 249

زادگاه یک علاقه طبیعى است همانند علاقه به پدر و مادر و اقوام و بستگان و درواقع از روح حق شناسى سرچشمه مى گیرد و مى دانیم حق شناسى یکى از نشانه هاى ایمان است.

ثانیاً در روایات اسلامى تعبیراتى مشابه این حدیث آمده است که مضمون آن را تأیید مى کند. ازجمله در حدیثى از امام على بن ابى طالب (علیه السلام) مى خوانیم : «عمرت البلدان بحبّ الأوطان؛ شهرها با حبّ وطن آباد مى شود».(1)

در حدیث دیگرى از همان حضرت مى خوانیم: «مِنْ کَرَمِ الْمَرْءِ بُکَاوُهُ عَلَى مَا مَضَى مِنْ زَمَانِهِ وَحَنِینُهُ إِلَى أَوْطَانِه؛ از نشانه هاى شخصیت انسان آن است که براى عمر از دست رفته خویش (که در آن کوتاهى کرده) اشک بریزد و به وطنش علاقه مند باشد».(2)

فتال نیشابورى در روضة الواعظین چنین نقل مى کند: هنگامى که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) از مکه به سوى مدینه هجرت کرد وقتى به جحفه که منزلگاهى میان مکه و مدینه است رسید شوق به مکه و زادگاه خودش و پدرانش در دل او شعله ور شد. جبرئیل آمد عرض کرد: آیا به شهر و زادگاهت علاقه مندى؟ پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: آرى. جبرئیل عرض کرد: خداوند عزوجل مى فرماید: (إِنَّ الَّذِى فَرَضَ عَلَیکَ الْقُرْآنَ لَرادُّکَ إِلى مَعادٍ)؛ «آن کس که قرآن را بر تو فرض کرد تو را به زادگاهت بازمى گرداند».(3)

و روایات متعدد دیگرى نیز در این زمینه مورد بحث وارد شده که همگى نشان مى دهد عشق و علاقه به وطن و زادگاه ازنظر اسلام پسندیده است. ولى

ص: 250

امام امیرمؤمنان (علیه السلام) در گفتار حکیمانه مورد بحث مى فرماید: این عشق و علاقه نباید چنان افراطى باشد که انسان را در وطنش نگه دارد هرچند به فقر و ذلت کشیده شود و یا دینش بر باد برود. در چنین مواقع هجرت کار بسیار پسندیده اى است. همان گونه که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نیز با همه علاقه اى که به مکه به عنوان زادگاه و به عنوان کانون خانه خدا داشت آن را در شرایط خاصى رها کرد و به مدینه آمد و اسباب پیشرفت اسلام در آن جا به سرعت فراهم شد.

بسیارى از بزرگان نیز بعد از هجرت از وطن خود به مقامات عالى رسیدند و این هرگز با حب وطن منافات ندارد.

قرآن مجید نیز مى فرماید: (یَا عِبَادِىَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِى وَاسِعَةٌ فَإِیَّاىَ فَاعْبُدُونِ)؛ «اى بندگان من که ایمان آورده اید! زمین من وسیع است، پس تنها مرا بپرستید (و در برابر فشارهاى دشمنان تسلیم نشوید و در چنین شرایطى هجرت کنید)».(1)

* * *

ص: 251

ص: 252

مرحوم سید رضى مى افزاید: «واژه فِند (بر وزن هند) به معناى کوه یکه و تنهاست»؛ (قال الرضىُّ: والفِندُ: المُنفَرِد من الجِبال).

ص: 254

«فِند» (بر وزن هند) همان گونه که در تفسیر مرحوم سید رضى آمده بود به معناى کوه یکه و تنهاست و به کار بردن این تعبیر درباره مالک اشتر به این معناست که او در میان اصحاب و یاران بزرگ على (علیه السلام) ازنظر عظمت، یکتا و تنها بود.

«صَلد» (بر وزن فرد) به معناى سنگ صاف و محکم است و مُصَلَّد به آنچه آب در آن نفوذ نکند و آن را متلاشى نسازد اطلاق شده است.

«حافر» در اصل به معناى سُم است و به حیواناتى که تک سم هستند مانند اسب و قاطر، حافر نیز اطلاق مى شود. به این مناسبت که پاى آن ها زمین را حفر مى کند و لذا اسم فاعل از ماده حفر بر آن اطلاق شده است و در عبارت حکیمانه امام (علیه السلام) به معناى مرکب است به قرینه جمله «لا یرتقیه» و همچنین تقابل با طائر.

«یرتقیه» از ماده «رقى» (بر وزن نهى) به معناى بالا رفتن است.

«یوفِى» از ماده «وفا» گرفته شده ودر این جا به معناى بالا رفتن در حد اعلى است.

زندگى پرافتخار مالک اشتر نیز شاهد بر این گفتار امام (علیه السلام) است. فکر او به اندازه اى بلند بود که غیر از امام و پیشواى خود و مصالح مسلمین کسى یا چیزى را به رسمیت نمى شناخت و استقامت او در حدى بود که در برابر هیچ دشمنى سر تسلیم فرود نیاورد و به خصوص امتحان خود را در جنگ صفین پس داد که اگر فتنه گران مانع نشده بودند کار لشکر شام و معاویه را یکسره کرده بود.

امام (علیه السلام) در موارد دیگرى از نهج البلاغه ازجمله در نامه سیزدهم نیز به مدح و بیان منزلت او پرداخته به هنگامى که به او مأموریتى در لشکر صفین مى دهد، درباره او مى گوید: او کسى است که سستى در عزمش راه ندارد و بیم لغزش در او نمى رود. در جایى که سرعت لازم است کندى نخواهد کرد و در آن جا که

ص: 256

ملایمت لازم است سرعت و شتاب به خرج نمى دهد؛ «فَإِنَّهُ مِمَّنْ لاَ یخَافُ وَهْنُهُ وَلاَ سَقْطَتُهُ وَ لاَ بُطْوُهُ عَمَّا الاِسْرَاعُ إِلَیهِ أَحْزَمُ وَ لاَ إِسْرَاعُهُ إِلَى مَا الْبُطْءُ عَنْهُ أَمْثَلُ».(1)

و هنگامى که ولایت کشور مصر را به دست مالک سپرد در نامه اى به مردم آن کشور مرقوم داشت: بعد از حمد و ثناى الهى، من یکى از بندگان خاص خدا را به سوى شما فرستادم؛ کسى که به هنگام خوف و خطر خواب به چشم او راه نمى یابد و در ساعات ترس و وحشت از دشمن نمى هراسد و فرار نمى کند. در برابر بدکاران از شعله آتش سوزنده تر است و او مالک بن حارث از طایفه مذحج است؛ «أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ بَعَثْتُ إِلَیکُمْ عَبْداً مِنْ عِبَادِ اللَّهِ لاَ ینَامُ أَیامَ الْخَوْفِ وَ لاَ ینْکُلُ عَنِ الاَْعْدَاءِ سَاعَاتِ الرَّوْعِ أَشَدَّ عَلَى الْفُجَّارِ مِنْ حَرِیقِ النَّارِ وَ هُوَ مَالِکُ بْنُ الْحَارِثِ أَخُو مَذْحِجٍ».

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نیز در کلام معروفش درباره ابوذر اشاره سربسته اى به فضیلت مالک اشتر کرد. ابوذر به هنگام وفاتش در ربذه در حالى که دخترش گریه مى کرد گفت: گریه نکن بشارت باد بر تو. روزى من و سه نفر دیگر از یاران پیامبر (صلی الله علیه و آله) در خدمتش بودیم فرمود: «لَیمُوتَنَّ أَحَدُکُمْ بِفَلاَةٍ مِنَ الاَْرْضِ یشْهَدُهُ عِصَابَةٌ مِنَ الْمُوْمِنِینَ؛ یکى از شما در بیابانى از دنیا مى رود که گروهى از مومنان (راستین) به سراغ او مى آیند (و او را با احترام دفن مى کنند). افراد دیگرى که با من بودند هیچ کدام در بیابان از دنیا نرفتند و این منم که در این بیابان از دنیا مى روم. نه من دروغ مى گویم نه پیامبر (صلی الله علیه و آله) خلافى به من گفته است. تو در همین جا بنشین و به جاده نگاه کن خواهى دید که به سراغ من مى آیند. مرحوم علامه مجلسى پس از نقل این داستان، از ابن عبدالبرّ نقل مى کند: از کسانى که آمدند و او را با احترام دفن کردند حجر بن عدى و مالک اشتر بودند.(1)

ابن ابى الحدید در شرح نامه سیزدهم نهج البلاغه به هنگامى که مالک اشتر را معرفى مى کند مى گوید: او تک سوار شجاعى بود، و رئیسى از بزرگان شیعه و شخصیت هاى برجسته محسوب مى شد. بسیار به امیرمؤمنان على (علیه السلام) و یارى آن حضرت علاقه مند بود. (و به او عشق مى ورزید).

سپس اشاره به جمله اى که ذکر نمودیم مى کند که امام (علیه السلام) فرمود: او نسبت به من مانند من نسبت به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بود. سپس به ذکر فضایل مالک پرداخته و در این زمینه داد سخن مى دهد و در ادامه مى گوید: مدح و تمجیدى که امیرمؤمنان (علیه السلام) در این نامه (نامه سیزده) از مالک اشتر کرده در عین اختصار به قدرى مهم است که در یک کلام طولانى نمى توان آن را بیان کرد و به جانم سوگند که مالک اشتر شایسته این مدح و تمجید بود. او مردى جنگجو،

ص: 258

باسخاوت، بردبار، فصیح و شاعر بود و میان نرمش وشدتِ عمل جمع کرده بود. به هنگام لزوم شدت، شدید و به هنگام لزوم مدارا، نرم و ملایم بود.(1)

این سخن را با روایتى درباره او که مرحوم علامه مجلسى در بحارالانوار آورده پایان مى دهیم هر چند سخن در این زمینه بسیار است. در جلد 33 بحارالانوار چنین مى خوانیم که جمعى از بزرگان طایفه نخع هنگامى که خبر شهادت مالک اشتر به آن ها مى رسد مى گویند: خدمت امیرمؤمنان (علیه السلام) رسیدیم دیدیم او بسیار اندوهگنین است و تأسف مى خورد؛ فرمود: «لِلَّهِ دَرُّ مَالِکٍ وَمَا مَالِکٌ لَوْ کَانَ مِنْ جَبَلٍ لَکَانَ فِنْداً وَ لَوْ کَانَ مِنْ حَجَرٍ لَکَانَ صَلْداً أَمَا وَ اللَّهِ لَیهُدَّنَّ مَوْتُکَ عَالَماً وَ لَیفْرِحَنَّ عَالَماً عَلَى مِثْلِ مَالِکٍ فَلْتَبْکِ الْبَوَاکِى وَ هَلْ مَرْجُوٌّ کَمَالِکٍ وَهَلْ مَوْجُودٌ کَمَالِکٍ؛ آفرین بر مالک، چه مالکى! اگر کوه بود کوه تنهاى بزرگى بود و اگر از سنگ بود سنگى بسیار محکم. به خدا سوگند مرگ تو عالَمى را تکان مى دهد و عالَم دیگرى را خوشحال مى کند. (مردم عراق بر مرگ او اشک مى ریزند و مردم شام و یاران معاویه شادى مى کنند) گریه کنندگان براى مثل مالک باید گریه کنند. آیا شخص امیدوارکننده اى مثل مالک پیدا مى شود؟ آیا موجودى مثل مالک یافت مى شود؟».

یکى از طائفه نخع (قبیله مالک) مى گوید: على (علیه السلام) پیوسته اندوهگین بود و بر مرگ مالک تأسف مى خورد به اندازه اى که ما فکر کردیم او مصیبت زده اصلى است نه ما که قبیله مالک هستیم و روزهاى متوالى آثار آن در چهره امیرمؤمنان (علیه السلام) نمایان بود.(2)

فضایل مالک اشتر در بسیارى از کتاب هایى که قبل از نهج البلاغه تألیف شده بیان گردیده است.

ص: 259

ص: 260

بعضى هستند هنگامى که فضیلت عملى مانند تلاوت قرآن را مى شنوند شب و روز و وقت و بى وقت به تلاوت مى پردازند و خود را خسته و ملول مى کنند و آن را به زودى رها مى سازند. یا در مسیر علم و دانش شروع به فراگیرى از این استاد و آن استاد و بحث با دوستان مختلف و مطالعه کتب تا نیمه شب و فراتر از آن مى کنند اما به زودى خسته مى شوند و گاه متنفر و بیزار، و براى همیشه آن را رها مى سازند و این خطرى است بزرگ براى پویندگان راه حق.

ولى عاقلان و هشیاران کار سبک تر و مستمر را بر چنین کارهاى پرفشار و ملالت خیزى ترجیح مى دهند.

اولى مانند رگبارى است که در زمین خشک و تشنه اى بریزد؛ موقتآ آن را سیراب مى کند ولى بعد از آن، آفتاب سوزان، گیاهانى را که با آن رگبار سر از زمین بیرون آورده اند مى خشکاند.

دومى مانند باران هاى ملایم و یا آبیارى قطره اى در عصر ماست که دست پرورده خود را رها نمى کند و پیوسته آن درخت و گیاه را سیراب و سرسبز و خرم و باطراوت نگه مى دارد.

اضافه بر این، کار پرفشار و کوتاه مدت هرگز براى انسان به صورت ملکه درنمى آید در حالى که کار کم فشار و مستمر تبدیل به ملکه اى مى شود که انسان همواره به راحتى آن را انجام مى دهد و از آن لذت مى برد.

شاعر عرب مى گوید:

إنّى کثّرتُ علیهِ فى زیارتِه *** فَمَلّ والشَّىءُ مَملولٌ إذا کَثُرا

وَ رابَنى أنّى لا أزالُ أرى *** فى طَرْفِه قصرآ عنّى إذا نَظَرا

هنگامى که من زیاد به زیارت او (دوستم) مى روم خسته مى شود و هرچیزى که زیاد گردد خسته کننده است.

ص: 263

و این امر مرا نگران ساخته که پیوسته هنگامى که مرا نگاه مى کند نگاهش کوتاه و بى رمق است. (گویى نمى خواهد مرا ببیند).(1)

شاعر پارسى زبان نیز مى گوید:

رهرو آن نیست گهى تند و گهى خسته رود *** رهرو آن است که آهسته و پیوسته رود

مرحوم سید رضى در کتاب المجازات النبویة حدیثى در این زمینه از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نقل مى کند: «إِنَّ هَذَا الدِّینَ مَتِینٌ فَأَوْغِلْ فِیهِ بِرِفْقٍ وَ لاَ تُبَغِّضْ إِلَى نَفْسِکَ عِبَادَةَ اللَّهِ فَإِنَّ الْمُنْبَتَّ لاَ أَرْضاً قَطَعَ وَ لاَ ظَهْراً أَبْقَى؛ این دین متین و استوار است. با رفق و مدارا در آن رفتار کن و عبادت خداوند را (براثر افراط و زیاده روى) منفور و مبغوض خود نساز زیرا کسى که افراط در سِیر مى کند نه به مقصد مى رسد و نه مرکب خود را سالم باقى مى گذارد».(2)

در حدیث دیگرى که در کتاب شریف کافى آمده است مى خوانیم که امام سجاد (علیه السلام) مى فرماید: «إِنِّى لاَُحِبُّ أَنْ أُدَاوِمَ عَلَى الْعَمَلِ وَ إِنْ قَلَّ؛ من دوست دارم کارهاى نیک را ادامه دهم هر چند کم باشد».(3)

اهمیت این موضوع به اندازه اى است که مرحوم کلینى در جلد دوم اصول کافى بابى تحت عنوان «استواء العمل والمداوة علیه» آورده و با سند معتبر این حدیث را از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده است: «إِذَا کَانَ الرَّجُلُ عَلَى عَمَلٍ فَلْیدُمْ عَلَیهِ سَنَةً ثُمَّ یتَحَوَّلُ عَنْهُ إِنْ شَاءَ إِلَى غَیرِهِ وَ ذَلِکَ أَنَّ لَیلَةَ الْقَدْرِ یکُونُ فِیهَا فِى عَامِهِ ذَلِکَ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یکُونَ؛ هنگامى که کسى کار نیکى انجام مى دهد حداقل یک سال آن را ادامه دهد سپس اگر مایل بود کار نیک دیگرى به جاى آن انتخاب کند و این به

ص: 264

دلیل آن است که شب قدر در آن یک سال خواهد بود و این چیزى است که خداوند مى خواهد انجام شود. (اشاره به این که خداوند مى خواهد اعمال نیک مصادف با شب قدر شود تا ارزش آن بسیار فزونى یابد)».(1)

* * *

ص: 265

ص: 266

است غالباً پى مى بریم که در کارهاى دیگر نیز در مسیر غلط و ناپسند قرار دارد از چنین انسانى نمى توان انتظار امانت دارى و صداقت داشت.

به تعبیر دیگر، نیکى ها و بدى ها غالباً به هم پیوسته اند گویى یکدیگر را صدا مى زنند و دعوت مى کنند.

البته ممکن است استثنائاتى وجود داشته باشد که شخصى تنها یک صفت خوب یا یک صفت بد داشته باشد و بقیه صفاتش با آن هماهنگ نباشد ولى همان گونه که اشاره شد این ها جنبه استثنایى دارد نه قاعده کلى.

به هر حال این گفتار حکیمانه دو پیام براى ما دارد: پیام اول درمورد انسان شناسى است که براى شناخت افراد، غالباً مى توان روى یکى از صفات خوب یا بد آن ها تکیه کرد و آن را نشانه اى براى بقیه صفات دانست.

دوم این که در تهذیب نفس باید مراقب باشیم که اگر صفت زشتى در ما پیدا شد انتظار نفوذ بقیه زشتى ها را هم داشته باشیم و اگر توانستیم صفت خوبى را در خود ریشه دار کنیم باید به آینده خویش امیدوار باشیم که در پرتو آن، صفات دیگر نیز ممکن است رویش پیدا کند.

از جمله آن ها دروغ است که سرچشمه گناهان بسیارى است. رشوه خوارى، ظلم، غش در معامله، پایمال کردن حقوق مردم، اهانت به اشخاص و کمک به ظالمان در بسیارى از موارد با دروغ پیوند نزدیک دارند. به همین دلیل در روایت معروفى که از امام حسن عسکرى (علیه السلام) نقل شده است مى خوانیم: «جُعِلَتِ الْخَبَائِثُ فِى بَیتٍ وَ جُعِلَ مِفْتَاحُهُ الْکَذِبُ؛ تمام زشتى ها در اتاقى گذاشته شده و درِ آن قفل است و کلید آن دروغ مى باشد».(1)

در روایات اسلامى شراب و مسکرات نیز از گناهان کلیدى ذکر شده چراکه وقتى انسان مست شد هر کار خلاف اخلاق و هر جنایتى ممکن است از او سر بزند و لذا در ذیل روایتى مشابه روایت بالا که از امام باقر (علیه السلام) نقل شده مى خوانیم : «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ لِلشَّرِّ أَقْفَالاً وَ جَعَلَ مَفَاتِیحَ تِلْکَ الْأَقْفَالِ الشَّرَابَ وَ الْکَذِبُ شَرٌّ مِنَ الشَّرَابِ؛ خداوند متعال براى شر وزشتى ها قفل هایى گذاشته و کلیدهاى آن قفل ها را شراب قرار داده و دروغ از شراب هم بدتر است».(2)

روشن است که یک عامل مهم بازدارنده در برابر زشتى ها عقل است و شراب عقل انسانى را از کار مى اندازد و او را آماده هر زشتى اى مى کند.

درمورد صفت رذیله بخل نیز حدیثى از امام (علیه السلام) در حکمت 378 آمده بود: «الْبُخْلُ جَامِعٌ لِمَسَاوِى الْعُیوبِ وَ هُوَ زِمَامٌ یقَادُ بِهِ إِلَى کُلِّ سُوءٍ؛ بخل، جامع تمام عیب هاست و در حقیقت افسارى است که انسان را به سوى هر بدى اى مى کشاند».

در حدیث دیگرى از امام صادق (علیه السلام) آمده است: «الْغَضَبُ مِفْتَاحُ کُلِّ شَرٍّ؛ خشم، کلید همه بدى هاست».(3)

ص: 270

زیرا روشن است که در چنین حالتى کنترل عقل از تمام وجود انسان زایل مى شود و گاه انسان به صورت دیوانه اى درمى آید که هر کار خلافى را ممکن است انجام دهد.

و از همه فراتر حب افراطى به دنیاست که انسان را وادار به هر کار زشتى مى کند تا به هدف و مقصود خود که مال و مقام و جاه و جلال مادى است برسد. به همین دلیل در روایت معروف نبوى آمده است: «حُبُّ الدُّنْیا رَأْسُ کُلِّ خَطِیئَة».(1)

در حدیث مشروح ترى از امام على بن الحسین (علیه السلام) که در ذیل حکمت 371 آوردیم مى خوانیم که امام (علیه السلام) بعد از آنى که تکبر و حرص و حسد را سرچشمه گناهان دیگر مى شمرد در پایان مى فرماید: «فَاجْتَمَعْنَ کُلُّهُنَّ فِى حُبِّ الدُّنْیا فَقَالَ الْأَنْبِیاءُ وَ الْعُلَمَاءُ بَعْدَ مَعْرِفَةِ ذَلِکَ حُبُّ الدُّنْیا رَأْسُ کُلِّ خَطِیئَة؛ همه این ها در حب دنیا جمع است و لذا پیغمبران و (بعد از آنها) دانشمندان با مشاهده این معنا گفته اند: حب دنیا سرچشمه همه گناهان است».(2)

این درمورد صفات زشت است که جنبه کلیدى دارد. درمورد اخلاق فضیله و صفات برجسته نیز همان معنا صادق است. حب آخرت و عشق به پروردگار و خوف از نافرمانى خداوند سرچشمه همه نیکى هاست همان گونه که در حدیثى از معصومین (علیهم السلام) آمده است: «أَنَّ أَصْلَ کُلِّ خَیرٍ فِى الدُّنْیا وَ الاْخِرَةِ شَىءٌ وَاحِدٌ وَ هُوَ الْخَوْفُ مِنَ اللَّهِ تَعَالَى؛ ریشه هر نیکى در دنیا وآخرت یک چیز است و آن ترس از نافرمانى خداوند است».(3)

همچنین در برابر احادیث سابق که از امام حسن عسکرى و امام باقر و امام سجاد: درباره حب دنیا نقل کردیم در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم:

ص: 271

«جُعِلَ الْخَیرُ کُلُّهُ فِى بَیتٍ وَ جُعِلَ مِفْتَاحُهُ الزُّهْدَ فِى الدُّنْیا؛ تمام نیکى ها و خیرات در اتاقى نهاده شده و کلید آن زهد در دنیاست».(1)

* * *

ص: 272

ابن ابى الحدید اضافه اى بر این سخن دارد و آن این است که فرزدق مى گوید: پیوسته سفارش على (علیه السلام) در ذهن من بود تا زمانى که خود را مقید کردم و سوگند یاد کردم که تا قرآن را حفظ نکنم دست برندارم.(1)

در بسیارى از نسخ نهج البلاغه و کتب دیگرى که این جمله در آن ها نقل شده است به جاى «دغذغة»، «ذعذعة» آمده که از نظر معنا تناسب بیشترى دارد زیرا «دغدغة» به معناى تحریک کردن و قلقلک دادن است که در این جا تناسبى ندارد در حالى که «ذعذعة» به معناى پراکنده کردن و متفرق ساختن است که مناسب محل کلام مى باشد و به نظر مى رسد نسخه صبحى صالح در این جا نادرست باشد.

ساخته اى و به نیازمندان کمک کرده اى و سلامت و عافیت را براى خود خریدارى نموده اى.

این احتمال نیز وجود دارد که منظور از حقوق در جمله «ذَعذَعَتْهَا الْحُقُوقُ» تنها زکات نباشد بلکه حقوق واجب یا مستحب دیگر را نیز شامل شود از جمله استفاده کردن از آن در راه جهاد و کارهاى خیر دیگر، همان گونه که مرحوم علامه مجلسى در بحارالانوار در توضیح همین عبارت فرموده است.(1)

قرآن مجید نیز مى فرماید :(مَا عِنْدَکُمْ یَنفَدُ وَ مَا عِنْدَاللهِ بَاقٍ)؛ «آنچه نزد شماست سرانجام از بین مى رود ولى آنچه نزد خدا ذخیره شده باقى و برقرار است».(2)

ولى بعضى از افراد ناآگاه یا ضعیف الایمان چنین مى پندارند که اگر چیزى از اموال خود را در راه خدا هزینه کنند از اموال آن ها کاسته شده و گرفتار نوعى غرامت شده اند. همان گونه که قرآن مجید درباره اینگونه اشخاص مى فرماید: (وَ مِنَ الأَعْرَابِ مَنْ یَتَّخِذُ مَا یُنفِقُ مَغْرَمآ وَ یَتَرَبَّصُ بِکُمُ الدَّوَائِرَ عَلَیْهِمْ دَائِرَةُ السَّوْءِ وَ اللهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ)؛ «گروهى از (این) اعراب بادیه نشین، چیزى را که (در راه خدا) انفاق مى کنند، غرامت محسوب مى دارند؛ و انتظار حوادث دردناکى براى شما مى کشند؛ حوادث دردناک براى خود آنهاست؛ و خداوند شنوا و داناست!».(3)

این سخن را با حدیثى از امام على بن موسى الرضا (علیه السلام) پایان مى دهیم: «إِنَّ صَاحِبَ النِّعْمَةِ عَلَى خَطَرٍ إِنَّهُ یجِبُ عَلَیهِ حُقُوقُ اللَّهِ فِیهَا وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَتَکُونُ عَلَى النِّعَمُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَمَا أَزَالُ مِنْهَا عَلَى وَجَلٍ وَ حَرَّکَ یدَهُ حَتَّى أَخْرُجَ مِنَ الْحُقُوقِ الَّتِى تَجِبُ لِلَّهِ عَلَى فِیهَا فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَنْتَ فِى قَدْرِکَ تَخَافُ هَذَا قَالَ نَعَمْ فَأَحْمَدُ رَبِّى عَلَى مَا مَنَّ بِهِ عَلَى؛ کسانى که صاحب نعمتى هستند در خطرند تا حقوق واجب

ص: 276

آن را بپردازند. به خدا سوگند هنگامى که نعمت هایى از سوى خداوند متعال به من مى رسد من ترسانم - در این جا امام (علیه السلام) دست خود را به نشانه وحشت و اضطراب تکان داد - تا زمانى که حقوقى را که براى خداوند در آن بر من واجب است بپردازم. راوى عرض مى کند: فدایت شوم شما هم با آن مقام و منزلتى که دارید باز بیمناکید؟ فرمود: آرى من خدا را براى نعمت هایى که به من بخشیده است حمد و ستایش مى کنم».(1)

و باشخصیت بود. در کتاب الاعلام زرکلى آمده است که اگر اشعار فرزدق نبود یک سوم لغت عرب و نیمى از اخبار تاریخى آن ها از میان مى رفت. او در سال 110 هجرى چشم از جهان فرو بست.(1)

اما غالب، پدر فرزدق طبق گفته زرکلى در الاعلام، مردى بسیار باسخاوت و از قبیله بنى تمیم بود به قدرى در سخاوت مشهور بود که حتى بعد از مردنش افرادى که گرفتار فقر مى شدند به قبر او پناه مى بردند که در یکى از این حادثه ها فرزدق زنى را دید که به قبر پدرش، غالب، پناه آورده است، سوال کرد: مشکلت چیست؟ او مشکل خود را فقر بیان کرد و فرزدق مشکل او را به نحو کامل حل نمود. غالب در حدود سال چهل قمرى چشم از جهان فرو بست.

پدر غالب نیز که جد فرزدق بوده و صعصعة بن ناجیة نام داشت مرد بسیار سخاوتمندى بود که سخاوت خود را براى فرزندانش نیز به یادگار گذاشت.

در حالات او نوشته اند که این انسان آزاده شریف در عصر جاهلیت با بسیارى از عادات زشت آن ها مبارزه مى کرد تا آن جا که سیصد و شصت دختر را که پدرانشان مى خواستند آن ها را زنده به گور کنند از پدرانشان خرید و از مرگ نجات داد. حتى در یک مورد براى نجات نوزاد دخترى که پدرش تصمیم بر قتل او گرفته بود مرکب سوارى خود را به اضافه دو شتر به پدر آن دختر داد. هنگامى که این خبر به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) رسید فرمود: کار بسیار بزرگى انجام دادى و پاداش تو نزد خدا محفوظ است و حتى فرمود: همین پاداش براى تو بس که خداوند به سبب آن، نعمت اسلام را بر تو ارزانى داشت.

وفات او را بعد از سال (صلی الله علیه و آله) هجرى نوشته اند.(2)

ص: 278

جنسى در مقابل جنس مشابه آن با تفاضل است. مثلاً خریدن یک تن گندم نامرغوب در مقابل نیم تن گندم مرغوب. این کار، ربا و حرام است. همچنین در مورد اشیاء دیگر.

در این که چه چیزهایى با یکدیگر همجنس مى باشند در میان فقها گفتگوهاى زیادى است تا آن جا که حتى گروهى کره و روغن را با شیر یک جنس مى دانند و خرید و فروش آن ها را با تفاضل، ربا مى شمارند و شرح این اجناس و بحث هاى مربوط به آن ها در کتب فقهى به صورت گسترده آمده است.

نوع دوم، رباى قرضى است و آن این که انسان چیزى به دیگرى وام بدهد و در مقابل آن اضافه اى بگیرد و جالب این که این اضافه ممکن است از قبیل همان جنس باشد مانند دادن یک میلیون پول نقد به کسى در برابر گرفتن یک میلیون و نیم، بعد از گذشتن یک سال، و یا از غیر آن جنس باشد و حتى اگر کسى چیزى را به دیگرى وام بدهد و بگوید براى پدرم فلان سوره قرآن را نیز بخوان، این را هم نوعى ربا مى دانند و یا خدمات دیگر که ارزشى دارد. همان گونه که در حدیث معروفى از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) آمده است که فرمود: «کُلُّ قَرضٍ جَرّ منفعةً فهو وَجهٌ مِن وجوهِ الرِّبا؛ هر وامى که جذب منفعتى کند نوعى رباست».(1)

یعنى هر شرطى که سودى را براى دهنده قرض به بار آورد ربا محسوب مى شود خواه مبلغ اضافى باشد یا انجام کارى و یا حتى شرط معامله به مثل که در برابر این وام بعدآ وامى به او بپردازد. تمام این ها از اشکال رباست.

با توجه به پیچیدگى هایى که در مسأله ربا وجود دارد کسى که وارد میدان تجارت بشود و آگاهى از این مسائل نداشته باشد احتمال بسیار مى رود که گرفتار رباخوارى شود.

ص: 281

عده اى از شارحان نهج البلاغه پیچیدگى هاى حکمى مسأله ربا را نیز در این جا مطرح کرده اند که در رباى معاملى چه چیزهایى همجنس است و چه چیزهایى همجنس نیست که شبیه آن را در رباى قرضى و این که چه چیزهایى شرط اضافى محسوب مى شود و چه چیزهایى محسوب نمى شود مى توان تصور کرد.

ولى باید توجه داشت که اختلافات حکمى مشکلى ایجاد نمى کند زیرا مجتهد بعد از تلاش و کوشش اگر گرفتار خطا بشود معذور است و امام (علیه السلام) در این زمینه هشدار نداده است بلکه نظر مبارک امام (علیه السلام) اشتباهى است که در تشخیص موضوع براى ناآگاهان پیدا مى شود و اگر در فراگرفتن مسائل مربوط به ربا و کسب هاى حلال و حرام کوتاهى کرده باشند مشکل بیشتر مى شود.

در تأیید این سخن در روایتى که ذیل گفتار حکیمانه مورد بحث در کتاب شریف کافى آمده است مى خوانیم که امیرمؤمنان (علیه السلام) مى فرمود: «لاَ یقْعُدَنَّ فِى السُّوقِ إِلاَّ مَنْ یعْقِلُ الشِّرَاءَ وَ الْبَیعَ؛ کسى در بازار ننشیند مگر این که احکام خرید و فروش را به خوبى بداند».(1)

و در حدیث دیگرى که اصبغ بن نباته از آن حضرت نقل مى کند مى خوانیم که امیرمؤمنان (علیه السلام) بر منبر مى فرمود: «یا مَعْشَرَ التُّجَّارِ الْفِقْهَ ثُمَّ الْمَتْجَرَ الْفِقْهَ ثُمَّ الْمَتْجَرَ الْفِقْهَ ثُمَّ الْمَتْجَرَ وَ اللَّهِ لَلرِّبَا فِى هَذِهِ الأُمَّةِ أَخْفَى مِنْ دَبِیبِ النَّمْلِ عَلَى الصَّفَا شُوبُوا أَیمَانَکُمْ بِالصِّدْقِ التَّاجِرُ فَاجِرٌ وَ الْفَاجِرُ فِى النَّارِ إِلاَّ مَنْ أَخَذَ الْحَقَّ وَ أَعْطَى الْحَقَّ؛ اى جمعیت تجار! اول آگاهى بر مسائل سپس تجارت، و این سخن را سه بار تکرار نمود آنگاه فرمود: به خدا سوگند ربا در میان این امت پنهان تر است از جنبش مورچه بر سنگ سخت. ایمان خود را با حق بیامیزید. تاجر، فاجر است و فاجر در دوزخ است مگر کسى که حق بدهد و حق بستاند».(2)

ص: 282

و پود آن ها تنیده و هر چه مصلحان خیراندیش اسلامى مى کوشند که رباخوارى را از آن حذف کنند باز به صورت دیگرى ورود پیدا مى کند و کار به جایى مى رسد که همه جامعه را آلوده مى سازد. آن گونه که در حدیث نبوى آمده است: «یأْتِى عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ لاَ یبْقَى أَحَدٌ إِلاَّ أَکَلَ الرِّبَا فَإِنْ لَمْ یأْکُلْهُ أَصَابَهُ مِنْ غُبَارِهِ؛ زمانى براى مردم فرا مى رسد که همه رباخوار مى شوند و اگر کسى رباخوار نباشد گرد وغبار ربا بر دامن او مى نشیند».(1)

البته اگر قراردادى بین وام دهنده و وام گیرنده نباشد ولى وام گیرنده به عنوان یک کار اخلاقى و تشکر از دهنده وام به هنگام پس دادن وام، هدیه اى بر آن بیفزاید شرعآ اشکالى ندارد. مهم آن است که وام دهنده خود را طلبکار چیزى نداند و مطالبه سودى نکند؛ خواه کم باشد یا زیاد.(2)

ص: 284

با این حال چرا و چگونه ممکن است انسان به مجرد مشاهده مصیبتى زبان به شکایت و ناشکرى بگشاید و بى تابى کند و آه و ناله سر دهد؟

اى بسا خداوند رحیم مصیبت کوچک ترى را براى جلوگیرى از مصیبت بزرگ ترى براى بنده اش فرستاده است.

در هر حال آن ها که در برابر مصیبت هاى کوچک جزع و فزع و بى تابى مى کنند و زبان به شکایت مى گشایند با این کار خود، مستحق مصیبت هاى بزرگترى مى شوند و به عکس اگر شکر الهى را به جا آورند و حتى آن را به عنوان موهبتى از ناحیه او پذیرا شوند چه بسا خداوند مواهب مهمى نصیب آن ها کند که آن مصیبت در برابر آن کوچک و ناچیز است.

در تفسیر عیاشى آمده است که خداوند به یکى از شیعیان دخترى داده بود و او خدمت امام صادق (علیه السلام) رسید. حضرت او را به سبب تولد آن دختر خشمگین دید، فرمود: بگو ببینم اگر خداوند به تو وحى مى فرستاد که من جنس فرزند را براى تو انتخاب کنم یا تو براى خویش انتخاب مى کنى؟ در پاسخ چه مى گفتى؟ عرض کرد: مى گفتم خداوندا تو انتخاب کن. امام (علیه السلام) فرمود: اکنون نیز خداوند براى تو انتخاب کرده است. سپس امام (علیه السلام) فرمود: آیا داستان آن پسرى را شنیده اى که در داستان خضر و موسى (علیهما السلام) به دست خضر (علیه السلام) به قتل رسید و سرانجام خضر (علیه السلام) گفت: خداوند مى خواست بهتر و بامحبت تر از آن پسر (کافر فاسد) را به پدر و مادرش بدهد؟ آرى آن پدر و مادر، آن پسر فاسد را از دست دادند و خداوند به جاى آن، دخترى به آن ها داد که هفتاد پیغمبر از دودمان او به عرصه وجود آمدند.(1)

تاریخ،افرادى را نشان مى دهد که براثر روح بزرگ و فکر بلند، عظیم ترین مصائب را در خود هضم مى کردند و با آن کنار مى آمدند تا چه رسد به مصائب کوچک.

ص: 287

مرحوم مغنیه در شرح نهج البلاغه خود در ذیل همین کلام نورانى امیرمؤمنان (علیه السلام) مى گوید: فرض کنید پادشاه قدرتمندى براثر حادثه اى ناگهان همه چیز را از دست مى دهد و براثر بعضى از حوادث به کلى او را از حکومت کنار مى گذارند. ناگهان او خود را مانند یک نفر از افراد عادى کوچه و خیابان مى بیند که مالک هیچ چیز حتى به اندازه جاى پایش نیست در این حال چه کند؟ آیا گریه کند؟ ناله سر دهد؟ فرض کنیم گریه کند و زبان به شکوه بگشاید آیا آنچه را که از دست رفته بازمى یابد؟ در چه زمانى گریه حلال مشکلات بوده در حالى که غم و اندوه، عقل وجسم را ضعیف مى کند و مصیبت را سنگین تر مى سازد و آن را به مشکلات مهلکى مبدل مى کند.

سپس مرحوم مغنیه مى گوید: آخرین پادشاه چین، بزرگترین پادشاه روى زمین بود ولى هنگامى که حکومتش از دست رفت همه آن قدرت ها و امکانات را به فراموشى سپرد و در یکى از باغستان ها با مزد کمى مشغول کار شد و گل ها را آبیارى مى کرد و علف هرزه ها را با دست خود مى کند و در همین حال کتاب هاى متعددى از شرح زندگانى خود به رشته تحریر درآورد، که درس عبرتى براى کسانى است که عبرت گیر هستند.

سپس مى گوید: هر شخص عاقلى باید این گونه باشد و با واقعیت هاى موجود بسازد والا هویت خود را از دست مى دهد و در جهانى مملو از خرافات و اوهام و خیالات زندگى مى کند.(1)

وقتى بزرگترین مصیبت ها را مى توان به فراموشى سپرد و به جاى ناله و فریاد و بى تابى، زندگانى جدید مناسب و آرام بخشى ساخت چگونه نمى توان با مصائب کوچک کنار آمد تا مبدل به مصائب بزرگ تر نشود؟

ص: 288

امام (علیه السلام) در تعبیر دیگرى که در غررالحکم آمده است مى فرماید: «مَنْ کَرُمَتْ عَلَیهِ نَفْسُهُ لَمْ یهِنْهَا بِالْمَعْصِیةِ؛ کسى که براى خود شخصیت قائل است آن را با معصیت موهون نمى کند».(1)

قرآن مجید در جاى جاى خود اشاره مستقیم یا غیر مستقیم به این حقیقت دارد. در داستان آدم (علیه السلام) مى خوانیم که توجه به یک خواسته نفس لباس بهشتى را از اندامش فرو ریخت او را از بهشت بیرون کرد.

ولى یوسف (علیه السلام) با پا گذاشتن بر هواى نفس از بردگى به پادشاهى رسید.

هواى نفس است چرا که انسان را از حق بازمى دارد: «أَمَّا اتِّبَاعُ الْهَوَى فَإِنَّهُ یصُدُّ عَنِ الْحَقِّ».(1)

در حدیثى از امام جواد (علیه السلام) مى خوانیم: «رَاکِبُ الشَّهَوَاتِ لاَ تُسْتَقَالَ لَهُ عَثْرَةٌ؛ آن کس که بر مرکب شهوات سوار شود لغزش هایش قابل جبران نیست».(2)

اصولاً هنگامى که پاى شهوت پرستى به میان آید حجابى بر عقل افتاده و حاکمیت عقل کنار مى رود و هنگامى که زمام امور انسان از عقل سلب شود و به دست شهوات بیفتد هر گونه بدبختى یا خطرى براى او فراهم شود جاى تعجب نیست.

در این زمینه آیات و روایات، فراوان است و این سخن را با سخنى از امیرمؤمنان على (علیه السلام) که در غررالحکم آمده است پایان مى دهیم: «الْعَقْلُ صَاحِبُ جَیشِ الرَّحْمَنِ وَ الْهَوَى قَائِدُ جَیشِ الشَّیطَانِ وَ النَّفْسُ مُتَجَاذِبَةٌ بَینَهُمَا فَأَیهُمَا غَلَبَ کَانَتْ فِى حَیزِهِ؛ عقل داراى لشکر الهى است و هواى نفس فرمانده لشکر شیطان است و انسان در میان این دو قرار دارد هرکدام غالب شود انسان در اختیار او قرار مى گیرد».(3)

همین معنا با عبارت شیواى دیگرى از آن حضرت نقل شده است، فرمود : «الْعَقْلُ وَ الشَّهْوَةُ ضِدَّانِ وَ مُوَیدُ الْعَقْلِ الْعِلْمُ وَ مُزَینُ الشَّهْوَةِ الْهَوَى وَ النَّفْسُ مُتَنَازَعَةٌ بَینَهُمَا فَأَیهُمَا قَهَرَ کَانَتْ فِى جَانِبِهِ؛ عقل و شهوت ضد یکدیگرند. عقل را علم یارى مى کند و شهوت را هواى نفس زینت مى دهد و روح انسانى در میان این دو در کشمکش است هر کدام از این دو پیروز شود انسان در کنار آن قرار مى گیرد».(4)

ص: 292

و در روایات متعددى نمونه هایى از شوخى هاى پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نقل شده که معروف است از جمله روزى پیرزنى خدمت آن حضرت رسید، ایشان رو به او کرد و فرمود: پیرزن هرگز وارد بهشت نمى شود. پیرزن گریه کرد، پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: (غصه مخور) آن روز تو پیرزن نیستى (بلکه جوان هستى)، خداوند مى فرماید: (إِنَّا أَنشَأْنَاهُنَّ إِنشَاءً * فَجَعَلْنَاهُنَّ أَبْکَارآ)؛ «ما آن زنان بهشتى را به وجود آوردیم و همه را باکره قرار دادیم».(1) در حدیث دیگرى آمده است که فردى اعرابى گاه خدمت پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) مى آمد و هدیه اى مى آورد سپس عرض مى کرد: پول هدیه را لطف بفرمایید رسول خدا (صلی الله علیه و آله) (به سبب این شوخى) مى خندید و گاه هنگامى که آن حضرت غمگین مى شد مى فرمود: اعرابى کجاست؟ اى کاش باز هم مى آمد.

واژه «مداعبه» و«دعابه» در لغت عرب به معنى مزاح است و در روایات از آن مدح شده است. در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم: «إنَّ المُداعَبةَ مِن حُسنِ الخُلُقِ و إنّک لَتُدخِلُ به السّرورَ على أخیک و لَقَد کان رسولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یُداعِبُ الرَّجُلَ یُریدُ أن یَسُرَّهُ؛ مزاح کردن از حُسن خلق است و تو به وسیله آن، سرور در دل برادر مومنت وارد مى کنى و پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) گاهى با افراد شوخى مى کرد تا آن ها را شاد کند».(2)

مخصوصاً در سفرها که مشکلات بیشتر است و گاه پیشامدهاى نگران کننده اى رخ مى دهد دستور به مزاح داده شده است.

در بحارالانوار، جلد 73 بابى تحت عنوان «حسن الخلق و حُسن الصحابة و سائر آداب السفر» ذکر گردیده و در آن روایات متعددى در مورد حُسن مزاح در سفر آورده شده از جمله حدیثى از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) که مى فرماید: «وَ أَمَّا الَّتِى فِى

ص: 295

السَّفَرِ فَبَذْلُ الزَّادِ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ وَ الْمِزَاحُ فِى غَیرِ الْمَعَاصِى؛ اما آنچه در سفر نشانه شخصیت و جوانمردى است بخشیدن زاد و توشه به دیگران و حسن خلق و مزاح بدون آلودگى به معصیت است».(1)

و افرادى در این گونه مزاح ها جان خود را از دست مى دهند مثل این که تلفن را بردارد و از روى مزاح به دوست خود بگوید: مغازه ات آتش گرفت یا اتومبیل تو را دزدیدند و یا فرزندت تصادف نمود و این گونه خبرهاى دروغ و وحشتناک که در میان بعضى از افراد بى بندوبار معمول است.

گاه بعضى از مزاح ها که از فردى باشخصیت درباره افراد عادى صادر مى شود زبان آن ها را مى گشاید و او را هتک احترام وبه او توهین مى کنند. آن گونه که در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم: «لاَ تُمَارِ فَیذْهَبَ بَهَاوُکَ وَ لاَ تُمَازِحْ فَیجْتَرَأَ عَلَیکَ؛ مِراء و جدال با افراد مکن که ابهت تو را از بین مى برد و مزاح (با افراد ناآگاه) مکن که آن ها را در برابر تو جسور مى سازد».(1)

همین مضمون در تحف العقول از امام حسن عسکرى (علیه السلام) نقل شده است.(2)

ص: 297

ص: 298

در حکمت دوازدهم نیز نکته اى شبیه همین نکته حکیمانه وجود داشت آن جا که مى فرمود: «أَعْجَزُ النَّاسِ مَنْ عَجَزَ عَنِ اکْتِسَابِ الإِخْوَانِ وَ أَعْجَزُ مِنْهُ مَنْ ضَیعَ مَنْ ظَفِرَ بِهِ مِنْهُمْ؛ عاجزترین مردم کسى است که نتواند براى خود دوستى انتخاب کند و از او عاجزتر کسى است که دوستانى را که به دست آورده است از دست بدهد».

امام صادق (علیه السلام) در حدیثى مى فرماید: «مَنْ أَکْرَمَکَ فَأَکْرِمْهُ وَ مَنِ اسْتَخَفَّ بِکَ فَأَکْرِمْ نَفْسَکَ عَنْهُ؛ کسى که تو را گرامى مى دارد گرامى اش بدار و کسى که تو را سبک مى سازد خود را از او دور ساز».(1)

این گونه دوستان نه تنها در دنیا بلکه در آخرت نیز مى توانند سبب نجات انسان شوند و در صورتى که مومن صالحى باشند شفاعت کنند.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در حدیثى مى فرماید: «استَکْثِروا مِنَ الإخوانِ فَإنَّ لِکُلِّ مومنٍ شَفاعةً یومَ القیامةِ؛ تا مى توانید دوست براى خود انتخاب کنید زیرا هر مومنى روز قیامت شفاعتى دارد».(1)

اضافه بر این، انسان هنگامى که در کنار دوستش مى نشیند یا با او درد دل مى کند احساس آرامش مى نماید همان گونه که در حدیثى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم: «وَ إِنَّ الْمُوْمِنَ لَیسْکُنُ إِلَى الْمُوْمِنِ کَمَا یسْکُنُ الظَّمْآنُ إِلَى الْمَاءِ الْبَارِدِ؛ شخص باایمان در کنار برادر مؤمنش آرامش پیدا مى کند آن گونه که تشنه در کنار آب خنک».(2) به علاوه دوستان آگاه، مشاور خوبى براى انسان جهت حل مشکلات خواهند بود همان گونه که در حدیث معروفى امام صادق (علیه السلام) مى فرمایند: «المُومنُ أخُ المومنِ و هُو عَینُه و مِرآتُه و دَلیلُه لا یَخونُه و لا یَخدَعُه و لا یَظلِمُه و لا یَکذِبُه و لا یَغتابُه؛ فرد باایمان، برادر فرد باایمان است به منزله چشم او و آینه او و راهنماى اوست هرگز به او خیانت نمى کند و نیرنگ نمى زند و ظلم و ستم روا نمى دارد و به او دروغ نمى گوید وغیبت او را نمى کند».(3)

در حدیث دیگرى از امیرمؤمنان (علیه السلام) که مرحوم صدوق در کتاب امالى نقل کرده است مى خوانیم: «عَلَیکَ بِإِخْوَانِ الصِّدْقِ فَأَکْثِرْ مِنِ اکْتِسَابِهِمْ فَإِنَّهُمْ عُدَّةٌ عِنْدَ الرَّخَاءِ وَ جُنَّةٌ عِنْدَ الْبَلاَءِ؛ تا مى توانى دوستان صادق و صمیمى انتخاب کن زیرا آن ها در حال آرامش کمک کار تواند و در مشکلات سپرى براى تو هستند».(4)

ص: 302

در مورد جمله دوم حکمت مورد بحث نیز امیرمؤمنان على (علیه السلام) مى فرماید: «لِیجْتَمِعْ فِى قَلْبِکَ الاِفْتِقَارُ إِلَى النَّاسِ وَ الاِسْتِغْنَاءُ عَنْهُمْ فَیکُونَ افْتِقَارُکَ إِلَیهِمْ فِى لِینِ کَلاَمِکَ وَ حُسْنِ بِشْرِکَ وَ یکُونَ اسْتِغْنَاوُکَ عَنْهُمْ فِى نَزَاهَةِ عِرْضِکَ وَ بَقَاءِ عِزِّکَ؛ باید در قلب تو، هم نیاز به مردم باشد و هم بى نیازى از آن ها اما نیاز به آن ها در سخنان نرم و روى گشاده باشد و بى نیازى از آن ها در این که آبرو و عزت خود را در برابر آن ها حفظ کنى (و هرگز دست نیازى که تو را خوار مى کند به سوى آن ها دراز نکنى)».(1)

ص: 303

ص: 304

انسانى و غنا ازنظر کارهاى خیر و خدمات بشرى که آثار همه این ها در قیامت آشکار مى گردد.

امام (علیه السلام) در واقع اشاره به همین نکته مى کند که به هنگام حضور همگان در عرصه محشر و در پیشگاه عدل خداوند، آن جا معلوم مى شود چه کسى غنى است و چه کسى فقیر. آن ها که میزان اعمالشان سنگین و نامه اعمالشان پر از حسنات و خالى از سیئات است اغنیاى حقیقى هستند. اما آن ها که کفه ترازوى حسناتشان سبک و نامه اعمالشان سیاه است فقراى واقعى مى باشند.

چنین اغنیایى به بهشت برین هدایت مى شوند که در آن جا هر کدام مالک عرصه هایى هستند که گاه از تمام این دنیا وسیع تر و گسترده تر است با آن همه نعمت هاى بى نظیر. آیا این غنا نیست؟

اما تهى دستان معنوى به قدرى فقیرند که گاه دست به سوى بهشتیان درازکرده و مى گویند: آیا امکان دارد شربت آبى یا میوه اى بهشتى از آنچه در اختیار دارید به ما ارزانى دارید که با جواب منفى روبرو مى شوند: (وَ نَادَى أَصْحَابُ النَّارِ أَصْحَابَ الْجَنَّةِ أَنْ أَفِیضُوا عَلَیْنَا مِنَ الْمَاءِ أَوْ مِمَّا رَزَقَکُمُ اللهُ قَالُوا إِنَّ اللهَ حَرَّمَهُمَا عَلَى الْکَافِرِینَ)؛ «و دوزخیان، بهشتیان را صدا مى زنند که «(محبّت کنید و) مقدارى آب، یا از آنچه خدا به شما روزى داده، به ما ببخشید!» آن ها (در پاسخ) مى گویند: «خداوند این ها را بر کافران حرام کرده است!».(1)

یا به هنگامى که در عرصه محشرند و به دوزخ نرفته اند اهل ایمان را صدا مى زنند: نگاهى به ما کنید (و گوشه چشمى به ما بیفکنید): (یَوْمَ یَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَ الْمُنَافِقَاتُ لِلَّذِینَ آمَنُوا انْظُرُونَا نَقْتَبِسْ مِنْ نُّورِکُمْ قِیلَ ارْجِعُوا وَرَاءَکُمْ فَالْتَمِسُوا نُورآ)؛ «روزى که مردان و زنان منافق به مومنان مى گویند: «نظرى به ما بیفکنید تا

ص: 307

از نور شما پرتوى برگیریم!» به آن ها گفته مى شود: «به پشت سر خود بازگردید و کسب نور کنید!».(1)

آرى فقر و غنا در آن جا آشکار مى شود. حتى گاهى در پایان عمر انسان در این دنیا نیز پرتوى از این فقر و غنا آشکار مى گردد؛ افرادى که فقط سرمایه مادى داشتند هنگامى که در خاک پنهان شدند فراموش مى شوند امّا صالحان باایمان نام نیک و آثار پسندیده شان سال ها و گاهى ابدالدهر در میان انسان ها باقى مى ماند. این جاست که فقرا و اغنیا شناخته مى شوند.

در این جا از بعضى جهات، مناسب است داستانى را که شاعر معروف، انورى درباره گفتگوى بوته کدو و چنار به شعر درآورده است یادآور شویم:

نشنیده اى که زیر چنارى کدوبُنى *** برجست و بر دوید برو بر به روز بیست

پرسید از چنار که تو چند روزه اى *** گفتا چنار عمر من افزون تر از دویست

گفتا به بیست روز، من از او فزون شدم *** این کاهلى بگوى که آخر ز بهر چیست؟

گفتا چنار: نیست مرا با تو هیچ جنگ *** کاکنون نه روز جنگ و نه هنگام داورى است

فردا که بر من وتو وزد باد مهرگان *** آنگه شود پدید که نامرد ومرد کیست!

این سخن را با حدیثى از امام صادق (علیه السلام) که تناسب با بحث ما دارد پایان مى دهیم. امام (علیه السلام) فرمود: عثمان دو نفر از خادمین خود را سراغ ابوذر فرستاد

ص: 308

و دویست دینار به آن ها داد و گفت: به سراغ ابوذر بروید و بگویید که عثمان به تو سلام رسانده و مى گوید که این دویست دینار را بگیر و مشکلات خود را به کمک آن حل کن. هنگامى که فرستادگان عثمان نزد ابوذر آمدند ابوذر پرسید: آیا به هیچ یک از مسلمانان آنچه را به من عطا کرده، داده است؟ آن ها گفتند: نه. گفت: من یکى از مسلمانان هستم براى من آنقدر سزاوار است که براى سایر مسلمانان سزاوار مى باشد. گفتند: عثمان مى گوید که این از مال شخصى خود من است و به خداوندى که معبودى جز او نیست ذره اى حرام به آن مخلوط نشده و آنچه براى تو فرستاده مال حلال است.

ابوذر گفت: من نیازى به آن ندارم، من امروز را صبح کردم در حالى که از غنى ترین مردمم. فرستادگان عثمان گفتند: خداوند تو را به سلامت بدارد ما در خانه تو چیز زیاد و یا حتى کمى که قابل استفاده باشد نمى بینیم. گفت: آرى زیر این پارچه که مى بینید یکى دو گِرده نان جو است که چند روزى از پختن آن گذشته، من این دینارها را براى چه مى خواهم؟ نه به خدا سوگند نمى پذیرم، تا خداوند بداند گر چه من قادر به چیز کم یا زیادى نیستم ولى غنى به ولایت على بن ابى طالب (علیه السلام) و عترت هادیان و مهدیین و راضیین و مرضیین او هستم همان کسانى که هدایت به حق مى کنند و به حق و عدالت حکم مى نمایند. من این گونه از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شنیدم که مى فرمود: براى پیران بسیار زشت است که دروغ بگویند (آنچه گفتم عین حقیقت بود). بنابراین این دینارها را به عثمان بازگردانید و به او بگویید: من نیازى به این دینارها و آنچه نزد اوست ندارم تا خداوندى که پروردگار من است را ملاقات کنم و او حاکم میان من و عثمان خواهد بود.(1)

این است معناى غناى معنوى یک انسان آگاه و وارسته.

ص: 309

ص: 310

(و پدر را گمراه ساخت)»؛ (مَا زَالَ آلزُّبَیْرُ رَجُلاً مِنَّا أَهْلَ آلْبَیْتِ حَتَّى نَشَأَ آبْنُهُ آلْمَشْؤُومُ عَبْدُآللّهِ).

و خراسان و اکثر شام شد و پایتخت خود را مدینه قرار داد ولى در زمان عبدالملک به دست حجاج بن یوسف ثقفى در حالى که از مدینه به مکه آمده بود کشته شد و این، بعد از آن بود که همه یارانش او را رها کرده بودند و بدنش را مدت ها به دار آویزان کردند واین در سال 73 هجرى بود.

ابن عبدالبَر در کتاب استیعاب مى نویسد: نامگذارى او به وسیله پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) بود و حتى گفته اند: پیامبر (صلی الله علیه و آله) پس از تولد براى او دعا کرد.

در عین حال، همین عبدالبَر مى نویسد که او صفاتى داشت که با خلافت سازگار نبود. از جمله بخیل و خسیس و بدخلق و حسود بود. او محمّد بن حنفیه را از مکه و مدینه بیرون فرستاد و عبدالله بن عباس را به طائف تبعید کرد.(1)

بعضى از مورخان نوشته اند که او چهل روز جمعه در نماز جمعه نامى از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نبرد و درودى بر آن حضرت نفرستاد. هنگامى که مردم به او اعتراض کردند گفت: پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) خانواده بدى دارد که اگر من درود بر آن حضرت بفرستم مردم به خانواده او علاقه مند مى شوند و سبب خوشحالى آن ها مى گردد.(2)

و این نشانه نهایت عداوت او با اهل بیت پیغمبر (علیهم السلام) بود.

ابن ابى الحدید در ادامه این سخن مى نویسد: هنگامى که عبدالله بن زبیر بغض و عداوت خود را درباره بنى هاشم آشکار ساخت و نام رسول الله (صلی الله علیه و آله) را در هیچ خطبه اى، نه در روز جمعه و نه در غیر جمعه، نبرد جمعى از نزدیکانش او را سرزنش کردند و این کار را به فال بد گرفتند و او را از عاقبت خطرناک این کار برحذر داشتند. ابن زبیر گفت: والله من آشکارا نمى گویم ولى در پنهان نام آن حضرت را مى برم (و درود مى فرستم) ولى من دیدم بنى هاشم وقتى نام آن

ص: 314

حضرت برده مى شود صورت هایشان گلگون مى گردد و گردن ها را مى کشند، که نشانه خوشحالى آن هاست. به خدا سوگند من تا مى توانم نمى خواهم سرور در قلب آن ها وارد شود. به خدا سوگند تصمیم گرفته ام گودالى براى آن ها حفر کنم و آتش در آن بیفکنم و آن ها را در آتش بسوزانم.(1)

ممکن است بعضى چنین تصور کنند که قتل پدر عبدالله در واقعه جمل سبب عداوت او شد در حالى که چنین نیست. او قبل از این واقعه نیز در برابر خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله) و على (علیه السلام) عداوت مى ورزید و همان طور که امام (علیه السلام) در گفتار حکیمانه بالا فرموده او یکى از عوامل اصلى انحراف پدرش بود.

حتى از تواریخ استفاده مى شود که او از آتش بیاران اصلى جنگ جمل بود از جمله در داستان معروف سگ هاى حوئب.(2) روشن مى شود که عبدالله بن زبیر چه نقش شیطنت آمیز خطرناکى در برافروختن آتش جنگ داشت. زیرا هنگامى که عائشه صداى سگ ها را شنید و سوال کرد که آن محل چه نام دارد؟ و به او گفتند: نام آن حوئب است؛ تصمیم بر بازگشت گرفت.

در این جا عبدالله بن زبیر آمد، قسم یاد کرد که این جا حوئب نیست و ما مدت هاست از آن جا گذشته ایم و شاهدانى آورد که گواهى دروغ بدهند که آن جا حوئب نیست.(3)

حتى از بعضى از روایات استفاده مى شود که وقتى زبیر از جنگ با على (علیه السلام) در میدان جنگ جمل منصرف شد فرزندش عبدالله به شدّت او را نهى کرد و سرزنش نمود ولى در او اثر نگذاشت.(4)

ص: 315

به هر حال رسوایى هاى عبدالله بن زبیر بیش از آن است که در این مختصر بگنجد و چه تعبیر زیبایى امیرمؤمنان على (علیه السلام) در کلام فوق درباره او کرده است: «ابنه المشئوم؛ فرزند شوم زبیر».

در ضمن، این گفتار حکیمانه پیام مهمى براى همه پدران دارد که مراقب باشند گاه پیوند عاطفى آن ها با فرزندشان سبب گمراهى و بدبختى آن ها در دنیا و آخرت مى شود. سخنان گمراه کننده آن ها را بدون تحقیق مى پذیرند و مسیر حق را رها مى سازند و در بیراهه هاى زندگى سرگردان و بدبخت مى شوند.

قرآن مجید نیز در این زمینه هشدار داده است آن جا که مى فرماید: (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُلْهِکُمْ أَمْوَالُکُمْ وَ لاَ أَوْلاَدُکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللهِ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذَلِکَ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ)؛ «اى کسانى که ایمان آورده اید! اموال و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل نکند! و کسانى که چنین کنند، زیان کاران اند!».(1)

ص: 316

سپس به بیرون وجود او نظر افکنده، مى فرماید: توان این را ندارد که خود را روزى دهد و نیز مرگ را از خود دور سازد.

البته ممکن است انسان براى تحصیل روزى، زراعت و دامدارى و تجارت داشته باشد ولى اگر خشکسالى شود یا آفتى در زراعت و دام ها بیفتد همه سرمایه او بر باد مى رود. یک طوفان یا آتش سوزى ممکن است مال التجاره او را نابود سازد و به تعبیر دیگر تمام این موارد از سوى خداوند روزى بخش است. انسان آن را جابه جا مى کند و از آن بهره مى گیرد. پس هرگز روزى دهنده خویش نیست.

مرگ را هم از طریق درمان بیمارى ها و رعایت بهداشت ممکن است بتوان چند صباحى به تأخیر انداخت ولى چنین نیست که مرگ انسان در اختیار خودش باشد. به خصوص مرگ هاى پیش بینى نشده که ناگهان دامان انسان را از دورن یا برون وجودش مى گیرد و به جهان دیگر مى فرستد.

گویا این کلام امام (علیه السلام) برگرفته از آیات قرآن مجید در اواخر سوره واقعه است هر چند قرآن آن را به عنوان دلیلى بر خداشناسى و معاد ذکر کرده ولى امام (علیه السلام) آن را به صورت دیگرى بیان نموده است.

قرآن مجید درباره آغاز وجود انسان مى فرماید: (أَفَرَأَیْتُمْ مَّا تُمْنُونَ * أَأَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخَالِقُونَ)؛ «آیا از نطفه اى که در رحم مى ریزید آگاهید؟ آیا شما آن را مى آفرینید یا ما آفریدگاریم».

بعد مى فرماید: (نَحْنُ قَدَّرْنَا بَیْنَکُمُ الْمَوْتَ وَ مَا نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ)؛ «ما در میان شما مرگ را مقّدر ساختیم؛ و هرگز کسى بر ما پیشى نمى گیرد!...».

بعد مى افزاید: (أَفَرَأَیْتُمْ مَّا تَحْرُثُونَ ...)؛ «آیا هیچ درباره آنچه کشت مى کنید اندیشیده اید؟! آیا شما آن را مى رویانید یا ما مى رویانیم؟! هرگاه بخواهیم آن را مبدّل به کاه درهم کوبیده مى کنیم که در شگفتى فرو روید!

ص: 319

بعد مى افزاید: (أَفَرَأَیْتُمُ الْمَاءَ الَّذِی تَشْرَبُونَ...)؛ «آیا درباره آبى که مى نوشید اندیشیده اید؟! آیا شما آن را از ابر نازل کرده اید یا ما نازل مى کنیم؟! هرگاه بخواهیم، این آب گوارا را تلخ و شور قرار مى دهیم؛ پس چرا شکر نمى کنید؟!».(1)

در حکمت هاى 126 و 419 نیز تعبیرات دیگرى آمده است که به فخرفروشان و متکبران به شدّت هشدار مى دهد و به آن ها مى گوید: آغاز و انجام زندگى خود را بنگرید و از ناتوانى هاى خود در برابر حوادث کوچک زندگى باخبر شوید تا از باده غرور و تکبر سرمست نگردید و راه زندگى را گم نکنید.

شاعر عرب نیز مى گوید:

ما بالُ مَن أوّلُه نُطفَةٌ *** وَ جیفَةٌ آخِرُه یَفْخَرُ

یُصبِحُ ما یَملِکُ تَقدِیمَ ما *** یَرجو و لا تأخِیرَ ما یَحذَرُ

چرا کسى که آغاز کارش نطفه بى ارزش و آخرش مردار گندیده اى است اینقدر فخرفروشى مى کند؟

صبح مى کند در حالى که توانایى ندارد آنچه را مى خواهد به سرعت به دست آورد و آنچه را از آن بیم دارد به عقب اندازد.(2)

اوّلین گناهى که در جهان انجام شد همان نافرمانى ابلیس در برابر خداوند و حتى اعتراض به حکمت پروردگار بود که سرچشمه اى جز تکبر نداشت.

سرکشان قریش و بت پرستان مکه نیز به سبب همین رذیله خطرناک در برابر اسلام صف آرایى کردند و سرانجام به شکست و ذلت گرفتار شدند.

قرآن مجید درباره گمراهان قوم نوح (علیه السلام) از زبان آن پیغمبر بزرگ مى گوید: (وَ إِنِّى کُلَّمَا دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ جَعَلُوا أَصَابِعَهُمْ فِى آذَانِهِمْ وَ اسْتَغْشَوْا ثِیَابَهُمْ وَ أَصَرُّوا وَ اسْتَکْبَرُوا اسْتِکْبَارآ)؛ «و من هر زمان آن ها را دعوت کردم که (ایمان بیاورند و) تو آن ها را بیامرزى، انگشتان خویش را در گوش هایشان قرار داده و لباس هایشان را بر خود پیچیدند، و در مخالفت اصرار ورزیدند و به شدّت استکبار کردند!».(1)

و درباره ولید بن مغیره مخزومى که راه مبارزه با قرآن را به مشرکان نشان داد مى فرماید: (ثُمَّ عَبَسَ وَ بَسَرَ * ثُمَّ أَدْبَرَ وَ اسْتَکْبَرَ * فَقَالَ إِنْ هَذَا إِلاَّ سِحْرٌ یُؤْثَرُ)؛ «بعد چهره در هم کشید و عجولانه دست به کار شد سپس پشت (به حق) کرد و تکبّر ورزید و سرانجام گفت: (این قرآن) چیزى جز افسون و سحرى همچون سحرهاى پیشینیان نیست!».(2)

سرانجام درباره همه متکبران جهان مى فرماید: (فَادْخُلُوا أَبْوَابَ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ فِیهَا فَلَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَکَبِّرِینَ)؛ «به آنان گفته مى شود: از درهاى جهنّم وارد شوید، جاودانه در آن بمانید؛ چه بد جایگاهى است جایگاه متکبّران!».(3)

از این آیه شریفه به خوبى استفاده مى شود که یکى از عوامل مهم دوزخى شدن همان استکبار است.

ص: 321

در احادیث نیز نکوهش شدید و گسترده اى در مورد کبر و غرور شده از جمله در حدیثى که در غررالحکم از امیرمؤمنان على (علیه السلام) نقل شده مى خوانیم: «احْذَرِ الْکِبْرَ فَانّهُ رَأْسُ الطُّغْیانِ وَ مَعْصِیةِ الرَّحْمَنِ؛ از تکبّر بپرهیزید که سرآغاز طغیان ها و معصیت و نافرمانى خداوند رحمان است».(1)

در حدیث دیگرى از امام باقر (علیه السلام) مى خوانیم: «مَا دَخَلَ قَلْبَ امْرِءٍ شَىءٌ مِنَ الْکِبْرِ الّا نَقَصَ مِنْ عَقْلِهِ مِثْلُ مَا دَخَلَهُ مِنْ ذَلِکَ! قَلَّ ذَلِکَ اوْ کَثُرَ؛ در قلب هیچ انسانى چیزى از کبر وارد نمى شود مگر این که به همان اندازه از عقلش کاسته خواهد شد، کم باشد یا زیاد».(2)

و از این جا روشن مى شود که چرا امیرمؤمنان على (علیه السلام) در کلام مورد بحث و در کلمات دیگرش اشاره به ضعف هاى انسان و نقاط آسیب پذیرش مى کند چون او را از مرکب غرور پایین بیاورد و در مسیر صحیح انسانى قرار دهد.

ص: 322

«الضِّلِّیلُ» صیغه مبالغه به معناى شخص بسیار گمراه و بدکار است و این لقب را عرب براى امرؤ القیس انتخاب کرد زیرا او على رغم استعداد فوق العاده اش در شعر، آلودگى هاى فراوان داشت. حتى بعضى گفته اند که او اباحى مسلک بود.(1)

به هر حال گفتار امام (علیه السلام) به خوبى نشان مى دهد که نه تنها آن حضرت در فن خطابه سرآمد بود بلکه در شناسایى اشعار شاعران نیز آگاهى فراوان داشت و دیوانى از آن حضرت امروز در دست ماست که البته اصالت آن ثابت نیست و یا حداقل بخشى از اشعار آن مشکوک است.

مرحوم آیت الله استاد مطهرى در کتابش به نام سیرى در نهج البلاغه تحت عنوان «شاهکارها» به شرح این کلام حکیمانه امام (علیه السلام) پرداخته و در ابتدا سخنى درباره شعراى فارسى زبان دارد، مى گوید: در زبان فارسى شاهکارهایى وجود دارد: در غزل عرفانى، غزل عادى، پند و اندرز، تمثیلات روحى و عرفانى، حماسه، قصیده و غیره، ولى چنانکه مى دانیم هیچ یک از شعراى ما که شهرت جهانى دارند در همه این رشته ها نتوانسته اند شاهکار به وجود آورند.

شهرت و هنر حافظ در غزل عرفانى، سعدى در پند و اندرز و غزل معمولى، فردوسى در حماسه، مولوى در تمثیلات و نازک اندیشى هاى روحى و معنوى، خیام در بدبینى فلسفى و نظامى در چیز دیگر است، و به همین جهت نمى توان آن ها را با هم مقایسه کرد و میانشان ترجیح قائل شد. حداکثر این است که گفته شود هر کدام از این ها در رشته خود مقام اول را واجد است. هر یک از این نوابغ اگر احیاناً از رشته اى که در آن استعداد داشته اند خارج شده اند، تفاوت فاحشى میان دو نوع سخن آن ها ملاحظه شده است.

شعراى عرب نیز، چه در دوره جاهلیت وچه در دوره اسلام، چنین اند.

ص: 325

در نهج البلاغه آمده است که از على (علیه السلام) سوال شد: شاعرترین شاعران عرب کیست؟ ایشان جواب دادند:

«انَّ الْقَوْمَ لَمْ یجْروا فى حَلْبَةٍ تُعْرَفُ الْغایةُ عِنْدَ قَصَبَتِها...».

این شاعران در یک میدان اسب نتاخته اند تا معلوم شود کدامیک گوى سبقت را ربوده است.

آنگاه فرمود: «فَانْ کانَ وَ لابُدَّ فَالْمَلِکُ الضِّلّیلُ؛ اگر ناچار باید اظهار نظرى کرد، باید گفت که آن پادشاه تبهکار (یعنى امروالقیس) بر دیگران مقدم است».

سپس در ادامه سخن مى افزاید: اما از امتیازات برجسته امیرمؤمنان على (علیه السلام) در نهج البلاغه این است که آن حضرت در هر موضوعى وارد مى شود شاهکار مى آفریند. در موعظه، حماسه و....(1)

نکته اصلى همان است که امام (علیه السلام) به آن اشاره کرده است. مقایسه کردن دو شخص یا دو چیز با هم در صورتى میسر است که وجه اشتراک زیادى داشته باشند. هرگز نمى توان گفت که فلان طبیب داناتر است یا فلان مهندس راه و ساختمان، فلان عالم نحوى برجسته تر است یا فلان فقیه و فیلسوف.

شاعران نیز گر چه همه شاعر بودند ولى مسیرهاى بسیار مختلفى را مى پیمودند. بعضى مهارت در غزل هاى عاشقانه داشتند، بعضى در اشعار حماسى، بعضى به دنبال مسائل اخلاقى مى رفتند و بعضى دیگر قهرمان داستان سرایى بودند. بنابراین مقایسه آن ها با هم چندان صحیح نیست.

ولى امام (علیه السلام) بعد از ذکر این نکته براى این که سوال کنندگان را بى پاسخ نگذارد اشاره به امرؤ القیس فرمود که در مجموع، شاعرى بسیار قوى و صاحب قریحه فوق العاده شعرى بود. هر چند زندگانى اش آلوده به انواع فجایع بود و از آن جا که

ص: 326

شاهزاده بود وبعد از پدرش جاى او را گرفت امام (علیه السلام) به عنوان «الملک الضلیل؛ پادشاه گمراه» همان لقبى که در عرب بعد از اسلام مشهور بود از او یاد فرمود.

سپس افزود: «وَ لَکِنْ إِنْ یکُنْ فَالَّذِى لَمْ یقُلْ عَنْ رَغْبَةٍ وَ لاَ رَهْبَة؛ ولى اگر بنا شود انتخابى صورت گیرد برترین آن ها کسى است که نه به دلیل علاقه (به مالى) شعر سروده و نه از ترس کسى».

عرض کردند: اى امیرمؤمنان! او چه کسى بود؟ فرمود: پادشاه گمراه و مجروح. عرض کردند: اى امیرمؤمنان! منظورامرؤالقیس است؟ فرمود: آرى منظورم هموست.

سپس سخن حاضران و امام (علیه السلام) پیرامون شب قدر بود.(1)

این که امام (علیه السلام) امرؤ القیس را به عنوان ذو القروح (صاحب جراحت ها) معرفى مى کند بعضى گفته اند که به دلیل زخم هایى است که در جنگ ها بر بدن او نشست و بعضى گفته اند: به دلیل این است که در پایان عمرش گرفتار آبله شد و با همان بیمارى از دنیا رفت و بعضى گفته اند: به دلیل لباس زهرآگینى بود که براى او فرستادند، هنگامى که پوشید بدن او مجروح شد و از دنیا رفت.(2)

او در کودکى به لهو ولعب مشغول بود و با ولگردان و دزدان عرب معاشرت داشت. هنگامى که پدرش باخبر شد او را از این کار بازداشت ولى او نپذیرفت. از این رو او را به منطقه اى در حضرموت تبعید کرد که وطن پدران و عشیره او بود در حالى که بیست سال داشت. پنج سال در آن جا اقامت کرد سپس با یاران خود به سوى قبیله هاى عرب رفت و پیوسته به شرب خمر و لهو و لعب مشغول بود تا زمانى که بنى اسد بر پدرش شوریدند و او را کشتند. این خبر هنگامى که امرؤالقیس مشغول نوشیدن شراب بود به او رسید. گفت: خدا رحمت کند پدرم را، در کوچکى مرا رها کرد و در بزرگى انتقام خونش را به گردن من انداخت. امروز مستم ولى فردا مستى وجود ندارد. امروز شراب است و فردا امر و فرمان. بعد قیام کرد تا انتقام خون پدرش را از بنى اسد بگیرد. اما چیزى نگذشت که یارانش از اطراف او پراکنده شدند و ناچار به پادشاه روم پناه برد. او هم حکومت فلسطین را به وى واگذار کرد. امرؤالقیس هنگامى که به سوى فلسطین مى رفت به انقُره (آنکارا) رسید. در جسمش زخم هایى پدیدار شد. ناچار در آن جا متوقف گشت و چیزى نگذشت که از دنیا رفت.

در این که او چه دینى داشت در میان دانشمندان گفتگوست ولى شاید صحیح این باشد که او عقیده مَزدَک را داشت.

دیوان کوچکى منسوب به او باقى مانده است که در آن شعر معروف او که جزء معلقات سبع است درج شده و شعرا بهترین شعر او را همین شعر مى دانند.

معلقات سبع،هفت قصیده بود که عرب جاهلى به عنوان بهترین اشعار عرب، انتخاب و به دیوار کعبه آویزان کرده بودند که بعد از ظهور اسلام برداشته شد.

اشعار مزبور مخصوصاً قصیده امرؤ القیس که به اصطلاح، برترین آن هاست مجموعه اى از ابراز عشق و علاقه به دخترانى است که مورد علاقه او بودند و پر از کلمات پیچیده و نام مکان هاى نامأنوس است.

ص: 329

به هر حال تعبیر امام (علیه السلام) به «ملک ضلیل؛ پادشاه گمراه و بى بندوبار» به دلیل همان چیزى است که در شرح حال او آوردیم.(1)

3. تمسک امام (علیه السلام) به اشعار پرمعناى عرب

در نامه ها و خطبه هاى نهج البلاغه گاه امام (علیه السلام) به اشعارى از شعراى نامدار تمسک مى جوید که در نوع خود کم نظیر است.

از جمله آن ها شعر معروف اعشى است که در خطبه شقشقیه آمده است:

شَتَّانَ مَا یوْمِى عَلَى کُورِهَا *** وَ یوْمُ حَیانَ أَخِى جَابِر

بسى فرق است تا دیروزم امروز *** بسى مغموم ودى شادان وپیروز

و شعر دیگرى در خطبه 25:

لَعَمْرُ أَبِیکَ الْخَیرِ یا عَمْرُو إِنَّنِى *** عَلَى وَضَرٍ مِنْ ذَا الإِنَاءِ قَلِیل

به جان پدر نیکوکارت - اى عمرو! - سوگند! که من، تنها، سهم اندکى از آن پیمانه دارم.

اشاره به این که بر اثر بى وفایى وسستى اصحابم سلطه من بر قلمرو حکومتم کم شده است.

و در جاى دیگرى از همین خطبه مى فرماید:

هُنَالِکَ لَوْ دَعَوْتَ أَتَاکَ مِنْهُمْ *** فَوَارِسُ مِثْلُ أَرْمِیةِ الْحَمِیم

اگر آن ها را بخوانى، سوارانى مانند ابرهاى تابستانى، (سریع و تند)، به سوى تو مى آیند!

اشاره به سواران بنى فراس مى کند که مردانى شجاع بودند و مى فرماید: اى کاش به جاى این کوفیان سست، هزار نفر از سواران بنى فراس در اختیار من بودند.

ص: 330

همچنین در خطبه 33 مى خوانیم:

أَدَمْتَ لَعَمْرِى شُرْبَکَ الْمَحْضَ صَابِحاً *** وَ أَکْلَکَ بِالزُّبْدِ الْمُقَشَّرَةَ الْبُجْرَا

وَ نَحْنُ وَهَبْنَاکَ الْعَلاءَ وَ لَمْ تَکُنْ *** عَلِیاً وَ حُطْنَا حَوْلَکَ الْجُرْدَ وَ السُّمْرَا

به جان خودم سوگند، هر صبح از شیر خالص صاف نوشیدى و به قدر کافى از سرشیر و کره و خرماى بدون هسته خوردى و از غذاهاى لذیذ به طور کامل بهره گرفتى.

و ما به تو عظمت بخشیدیم، در حالى که بزرگ نبودى! و در اطراف تو با اسب و نیزه پاسدارى دادیم (و نگهدارى ات کردیم، ولى تو قدر این نعمت را نشناختى).

اشاره به بى وفایى و حسادت قریش مى کند و خدمت هایى که بنى هاشم به قریش کردند.

و در خطبه 35 مى فرماید:

أَمَرْتُکُمْ أَمْرِى بِمُنْعَرَجِ اللِّوَى *** فَلَمْ تَسْتَبِینُوا النُّصْحَ إِلاَّ ضُحَى الْغَد

من در سرزمین منعرج اللوى، دستور خود را دادم (ولى شما گوش ندادید) و اثر آن را صبح فرداى آن روز درک کردید.

اشاره به نافرمانى در مورد حکمیت و پیامدهاى شوم آن کرده و مى فرماید: من دستورات لازم را به شما دادم ولى گوش ندادید و گرفتار پیامدهاى آن شدید.

در خطبه 162 نیز آمده است:

وَ دَعْ عَنْکَ نَهْباً صِیحَ فِى حَجَرَاتِهِ *** وَ لَکِنْ حَدِیثاً مَا حَدِیثُ الرَّوَاحِل

سخن از غارت هایى که در گذشته واقع شد را رها کن و از غارت امروز سخن بگو (اشاره به خلافت اسلامى به وسیله معاویه و دار و دسته منافقانِ مورد تهدید قرار گرفته).

ص: 331

در نامه 36 نیز مى فرماید:

فَإِنْ تَسْأَلِینِى کَیفَ أَنْتَ فَإِنَّنِى *** صَبُورٌ عَلَى رَیبِ الزَّمَانِ صَلِیبُ

یعِزُّ عَلَى أَنْ تُرَى بِى کَآبَةٌ *** فَیشْمَتَ عَادٍ أَوْ یسَاءَ حَبِیب

امام (علیه السلام) در این اشعار که ضمن پاسخ به برادرش عقیل بن ابى طالب آورده است اشاره به این نکته مى کند که بعضى از فرماندهان لشکرم خیانت کردند و فرار را بر قرار ترجیح دادند و من جز صبر در برابر این حوادث ناگوار چاره اى ندارم و سعى مى کنم دشمن از ناراحتى من باخبر نشود که موجب خوشحالى او مى گردد.

در نامه 45 نیز آمده است:

وَ حَسْبُکَ دَاءً أَنْ تَبِیتَ بِبِطْنَةٍ *** وَ حَوْلَکَ أَکْبَادٌ تَحِنُّ إِلَى الْقِد

این درد، تو را بس که شب با شکم سیر بخوابى در حالى که در اطراف تو شکم هایى گرسنه و به پشت چسبیده باشد.

امام (علیه السلام) این شعر را در نامه عثمان بن حنیف که در میهمانى پرزرق و برق یکى از ثروتمندان بصره شرکت کرده بود آورده است.

در نامه 64 نیز از آن حضرت مى خوانیم:

مُسْتَقْبِلِینَ رِیاحَ الصَّیفِ تَضْرِبُهُمْ *** بِحَاصِبٍ بَینَ أَغْوَارٍ وَ جُلْمُود

لشکریانى دارم که به استقبال تندباد تابستانى مى شتابند که آن ها را (دشمنان خود را) با سنگ ریزه ها و در میان غبار و تخته سنگ ها درهم مى کوبند.

این سخن را امام (علیه السلام) در پاسخ نامه معاویه نوشت که حضرت را تهدید به جنگ کرده بود.

ص: 332

تعبیر «لاهلها» (براى اهل دنیا) اشاره به این است که افراد کوته فکر و بى همتى هستند که گوهر گران بهاى روح و جان انسانى را به متاعى قلیل و مال و مقام بى ارزش مى فروشند؛ دنیا را براى آن ها واگذارند.

شک نیست که هرگز منظور امام (علیه السلام) ترک سعى و تلاش براى زندگانى آبرومندانه و کفاف و عفاف نیست چرا که بدون چنین زندگى اى انسان حریت و آزادى ندارد و ناچار مى شود تن به ذلت وابستگى به دیگران بدهد و همچنین جوامع فقیر و نیازمند که همواره وابسته و ذلیل در چنگال دیگران اند بلکه منظور غرق شدن در مواهب مادى و فروختن شرافت انسانى خود براى به دست آوردن مال و مقام دنیاست.

آن گاه امام (علیه السلام) در ادامه این سخن و براى تکمیل آن مى فرماید: به یقین براى وجود و جان شما بهایى جز بهشت وجود ندارد آن را به غیر بهشت نفروشید.

بهشت یعنى کانون رحمت الهى، آن جا که همه مواهب مادى و معنوى جمع است و زشتى هاى دنیا و آسیب هایش به آن جا راه ندارد بهشت یعنى کانون رضا و خشنودى پروردگار، مرکز پاکان و نیکان و عالمان و مجاهدان و شهیدان گران قدر. بهشت یعنى محلى که پذیرایى کنندگانش فرشتگان والامقام الهى هستند و همنشینانش انبیا و اولیاى الهى. بهشت یعنى پیوستن به ابدیت قرب خداوند و بهره گیرى از انواع جمال و جلال پروردگار. بهشت یعنى جایى که حتى یک کلام رکیک بر زبان کسى جارى نمى شود (لاَ یَسْمَعُونَ فِیهَا لَغْوآ وَ لاَ تَأْثِیمآ * إِلاَّ قِیلا سَلاَمآ سَلاَمآ). آرى وجود انسان آن چنان پرارزش است که اگر تمام دنیاى مادى را بخواهیم با آن موازنه کنیم برابرى ندارد.

در روایت معروف هشامیه امام کاظم (علیه السلام) همین نکته به شکل دیگرى بیان شده است آن جا که مى فرماید: «إِنَّ أَعْظَمَ النَّاسِ قَدْراً الَّذِى لاَ یرَى الدُّنْیا لِنَفْسِهِ خَطَراً أَمَا إِنَّ أَبْدَانَکُمْ لَیسَ لَهَا ثَمَنٌ إِلاَّ الْجَنَّةُ فَلاَ تَبِیعُوهَا بِغَیرِهَا؛ گران قدرترین مردم کسى

ص: 335

است که دنیا را ارزشى براى وجود خود نمى شمرد. آگاه باشید! که وجود شما بهایى جز بهشت ندارد پس آن را به غیر بهشت نفروشید».(1)

در کتاب غررالحکم از همان حضرت نقل شده که فرمود: «حُبُّ الدُّنْیا یفْسِدُ الْعَقْلَ وَ یصِمُّ الْقَلْبَ عَنْ سَمَاعِ الْحِکْمَةِ وَ یوجِبُ أَلِیمَ الْعِقَابِ؛ حب دنیا عقل و خرد را فاسد و قلب را در برابر شنیدن گفتار حکمت آمیز کر مى کند و موجب کیفرهاى دردناک مى شود».(1)

این صورت که) در راه خدا پیکار مى کنند، مى کشند و کشته مى شوند؛ این وعده حقّى است بر او، که در تورات و انجیل و قرآن ذکر فرموده؛ و چه کسى از خدا به عهدش وفادارتر است؟! اکنون بشارت باد بر شما، به داد وستدى که با خدا کرده اید؛ و این است آن پیروزى بزرگ!».(1)

ولى افسوس که بسیارى قدر این سرمایه بزرگ را نمى شناسند و آن را به بهاى ناچیزى به مصداق (وَ یشْتَرُونَ بِهِ ثَمَناً قَلِیلاً) مى فروشند.

مى گویند: یکى از گران بهاترین گوهرهاى دنیا گوهرى بود که یکى از گردشگران آفریقا آن را در دست کودکانى دید که در کوچه و بازار با آن بازى مى کردند. چیز کمى به آن ها داد و آن را گرفت. کودکان خوشحال بودند ولى نمى دانستند چه گوهر عظیمى را از دست داده اند. حال دنیاپرستانى که خود را به ارزش هاى قلیل جهان مى فروشند حال همان کودکان است.

ص: 338

و هفت دریاچه به آن افزوده شود، این ها همه تمام مى شود ولى کلمات خدا پایان نمى گیرد؛ خداوند عزیز و حکیم است».(1)

ثانیآ علم، نشاط آور است، روح را صیقل مى دهد و در واقع غذاى اصلى روح آدمى است و به همین دلیل طالبان علم هرگز از علم سیر نمى شوند بلکه هر مرحله اى را که طى کنند خواهان مرحله بالاترى هستند.

این سخن معروف است که بعضى از بزرگان در عین محرومیت مادى هنگامى که بعضى از مسائل پیچیده علمى را مى گشودند به قدرى لذت مى بردند که مى گفتند: «أینَ المُلوک و أبناءُ المُلوکِ من هذه اللذّة؛ کجا هستند پادشاهان و شاهزادگان که ببینند چنین لذتى از که ما مى بریم».

نیز در زمان هاى گذشته بسیارى از دانشمندان تن به مسافرت هاى طولانى مى دادند که بسیار مشکل آفرین بود تا محضر بعضى از اساتید را درک کنند و حتى گاه به یک روایت از روایات معصومین (علیهم السلام) برسند.

و اما طالبان دنیا نیز در عشق به دنیا و زرق و برق و مواهب مادى آن آنقدر حرص و ولع دارند که با هیچ چیز سیر نمى شوند و به گفته شاعر:

هفت اقلیم ار بگیرد پادشاه *** همچنان در بند اقلیمى دگر

مى دانیم که جغرافى دانان در گذشته تمام کره زمین را به هفت اقلیم تقسیم مى کردند و شاعر به این نکته اشاره مى کند که اگر همه زمین را به دنیاپرست بدهند باز هم سیر نمى شود و مایل است دست به کرات آسمانى دیگر بیندازد.

به همین دلیل در حدیث معروفى از امام کاظم (علیه السلام) آمده است: «مَثَلُ الدُّنْیا مَثَلُ ماءِ الْبَحْرِ، کُلَّما شَرِبَ مِنْهُ الْعَطْشانُ ازْدادَ عَطَشاً حتَّى یقْتُلَهُ؛ مَثَل دنیا، مَثَل آب

ص: 341

دریاست که هر چه انسانِ تشنه از آن بنوشد، عطش او بیشتر مى شود، به حدّى که او را مى کشد».(1)

این گونه افراد که هرگز از دنیا سیر نمى شوند گرفتار بلاهاى متعددى خواهند شد.

از جمله گرفتار طول امل و آرزوهاى دور و دراز مى شوند و آخرت را به کلى فراموش مى کنند همان گونه که در حدیث معروف نبوى و علوى آمده است: «أَمَّا طُولُ الأَمَلِ فَینْسِى الاْخِرَةَ».(2)

اضافه بر این، آرامش روح و جسم را به کلى از دست مى دهند و اگر روزى بخشى از دنیایشان به خطر بیفتد به زمین و زمان بد مى گویند و گاه دست به خودکشى مى زنند.

علاوه بر همه این ها چون دنیا، دار مزاحمت است و هر کسى به بیش از حد نیاز خود برسد با خواسته هاى دیگران مزاحمت دارد، دشمنى و عداوت بسیارى را براى خود مى خرد. حسودان نیز این گونه افراد را راحت نمى گذارند و پیوسته در انتظار زوال نعمت آن ها هستند.

ولى آن ها که قانع اند و اهل کفاف و عفاف اند از همه این آثار سوء و مرگبار در امان اند.

ص: 342

مى بندند که به آیات خدا ایمان ندارند؛ (آرى،) دروغ گویان واقعى آن ها هستند!».(1)

نیز در حدیثى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم که کسى از آن حضرت پرسید: آیا شخص باایمان ممکن است (لغزش پیدا کند و) آلوده زنا شود؟ فرمود: امکان دارد. عرض کرد: ممکن است آلوده سرقت گردد؟ فرمود: گاه ممکن است چنین شود. عرض کرد: ممکن است دروغ بگوید؟ فرمود: نه. (مگر نمى دانى؟) خداوند متعال مى فرماید: (إِنَّما یفْتَرِى الْکَذِبَ الَّذِینَ لا یُوْمِنُونَ).(2)

در واقع راست گویى گاه همچون داروى تلخ شفابخش است و دروغ همچون غذاى مطبوع زیان بار. انسان عاقل آن داروى شفابخش را رها نمى کند و به سراغ آن غذاى زیانبار نمى رود.

البته شکى نیست که در مواردى، امر، دایر بین اهم و مهم است یعنى راست گویى سبب به خطر افتادن جان یا منافع مهم مسلمانى مى شود. مثل این که یک ناصبى متعصب و مسلح از انسان سوال کند: آیا تابع مکتب اهل بیت (علیهم السلام) هستى؟ که اگر راستش را بگوید سلاح به روى او مى کِشد. به یقین این گونه موارد از کلام امام (علیه السلام) مستثنى است همان گونه که در باب تقیّه به آن اشاره شد.

یا این که براى اصلاح ذات البین اگر مجبور به دروغ شویم مجاز است زیرا اصلاح ذات البین مهم تر از راست گویى است. البته تفاوتى نمى کند که نفع و زیان، مربوط به خود انسان باشد یا مربوط به انسان دیگرى. اگر مصلحت اهمى ایجاب کند از قاعده کلى مورد بحث که امام (علیه السلام) به آن اشاره فرمود مستثنى است.

به هر حال اصل اساسى این است که انسان همیشه صدق و راستى را پیشه کند هر چند به زیان او تمام شود ولى این قاعده موارد استثنایى هم دارد و آن در

ص: 345

جایى است که مصلحت مهم تر از مصلحت صدق به خطر مى افتد. مرحوم علامه مجلسى در جلد دوم بحارالانوار، صفحه 122 ذیل همین روایت به عنوان شرح و بیان مى فرماید: ممکن است منظور امام (علیه السلام) از ضرر، در این گفتار حکیمانه ضررى باشد که تقیه در آن روا نیست.

آنگاه امام (علیه السلام) به سراغ دومین نشانه ایمان مى رود و مى فرماید: «این که گفتارت بیش از عملت نباشد»؛ (وَ أَلاَّ یَکُونَ فِی حَدِیثِکَ فَضْلٌ عَنْ عَمَلِکَ).

بسیارند کسانى که سخن از نیکى ها و خوبى ها و صفات برجسته انسانى، بسیار مى گویند اما عملشان هماهنگ با آن نیست و این نشانه ضعف ایمان آن هاست. مومنان حقیقى آنچه را مى گویند انجام مى دهند و اى بسا اعمالشان فراتر از گفتارشان است.

به تعبیر دیگر اگر انسان به چیزى که مى گوید اعتقاد راسخ داشته باشد حتمآ عمل او با آن هماهنگ خواهد بود و اگر نبود، نشانه عدم اعتقاد راسخ به آن گفتار است.

قرآن مجید مى فرماید: (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لاَ تَفْعَلُونَ * کَبُرَ مَقْتآ عِنْدَ اللهِ أَنْ تَقُولُوا مَا لاَ تَفْعَلُونَ).(1)

در بعضى از نسخه هاى نهج البلاغه به جاى «عَمَلِک»، «عِلمِک» آمده است که در این صورت مفهوم کلام امام (علیه السلام) چنین مى شود: نباید انسان بیش از آنچه مى داند سخن بگوید. همان گونه که قرآن مجید مى فرماید: (وَ لا تَقْفُ ما لَیسَ لَکَ بِهِ عِلْم).(2)

در آیات و روایات اسلامى نکوهش شدیدى از «قول به غیر علم» شده چرا که این کار سرچشمه اختلافات و مشکلات فراوان و گمراهى افراد و نزاع ها مى شود.

ص: 346

بنابراین هر کدام از این دو نسخه واقعیت داشته باشد مفهوم صحیحى دارد هر چند بعضى از شارحان نهج البلاغه نسخه «عَمَلِک» را نادرست پنداشته اند.

آنگاه نشانه سوم وآخر را بیان مى کند و آن این که «به هنگام سخن گفتن درباره دیگران تقواى الهى را پیشه کنى»؛ (وَ أَنْ تَتَّقِی آللّهَ فِی حَدِیثِ غَیْرِکَ).

اشاره به این که غیبت نکنید، تهمت نزنید، حق کسى را با سخنانتان باطل نسازید، عیب بر مسلمانى ننهید و او را با سخن نیش دار نیازارید. خلاصه، تقواى الهى را در نظر داشته باشید و تمام این جهات را رعایت کنید.

در تفسیر کلام مذکور دو احتمال دیگر نیز داده شده است: نخست این که هنگامى که مى خواهى سخنى از دیگرى نقل کنى رعایت تقواى الهى کن و سخن او را بى کم و کاست و بدون اضافه نقل کن.

دیگر این که در برخورد با سخنان دیگران تقوا پیشه کن و فورآ گفتار آن ها را نفى نکن؛ درست بیندیش، اگر گفتار صحیحى است بپذیر و جدال و مِراء نکن و از روى حسادت به نفى سخنان صحیح دیگران اقدام مکن.

ولى معناى نخست مناسب تر به نظر مى رسد هر چند جمع میان هر سه معنا نیز امکان پذیر است.

ص: 347

ص: 348

پیام دوم پیام توکل بر خداست و آن این که تنها به تقدیر و تدبیر و قوت فکر خود اعتماد نکنیم بلکه در همه چیز و در هر کار توجه به مسبب الاسباب داشته باشیم و از او مدد بخواهیم و کمک بگیریم.

پیام سوم این که: غرور بر ما غلبه پیدا نکند. هنگامى که مى بینیم صاحب قدرت ظاهرى شده ایم و گروه عظیمى سر بر فرمان ما هستند و مشاوران تیزهوشى داریم که در همه کار به ما کمک مى کنند مبادا غرور، ما را بگیرد و از خدا غافل شویم. چرا که گاه مى بینیم همه اسباب فراهم است ولى کارى از پیش نمى رود. یعنى مقدرات طرح دیگرى براى ما ریخته و تلاش هاى ما در برابر تقدیر الهى همچون نقش بر آب است.

مرحوم مفید در کتاب ارشاد این کلام حکمت آمیز را با مقدمه اى به این شرح نقل مى کند: هنگامى که «شاه زنان» دختر کسرى اسیر شد و او را خدمت امام امیرمؤمنان (علیه السلام) آوردند آن حضرت از او پرسید: بعد از داستان ابرهه و لشکر فیل و نابودى آن در کنار کعبه (هنگامى که جریان به گوش پدرت رسید) چه شنیدى؟

او گفت: این سخن را از او شنیدم که مى گفت: هنگامى که خداوند بر کارى غالب شود تمام طمع ها در برابر آن ذلیل مى شوند و هنگامى که مدت حیات کسى سر آمده باشد مرگ او در چاره اندیشى هاى اوست.

امام (علیه السلام) فرمود: چه سخن زیبایى پدرت گفته است. آرى. سپس فرمود: «تَذِلُّ الأُمُورُ لِلْمَقَادِیرِ حَتَّى یکُونَ الْحَتْفُ فِى التَّدْبِیرِ».(1)

این جمله همان چیزى است که در حکمت 16 گذشت و هماهنگ با گفتار حکیمانه مورد بحث است.

ص: 351

شعراى عرب در این زمینه اشعار متعددى گفته اند. ابوتمّام مى گوید:

و رَکبٌ کأطرافِ الأسِنَّةِ عَرَّسوا *** على مِثْلِها و اللَّیلُ تَسْطو غَیاهِبُه

لأمرٍ علیهِم أن تَتُمّ صُدورُه *** و لَیس علیهِم أن تَتُمّ عَواقِبُه

سوارانى بودند که همچون سرنیزه ها در برابر مخالفینشان صف کشیدند در حالى که تاریکى شب غلبه داشت.

آن ها به دنبال مقصدى بودند که آغازش به دست آن ها بود ولى پایانش از دست آن ها خارج.(1)

شاعر فارسى زبان نیز مى گوید:

دیده اى باید سبب سوراخ کن *** تا حجب را برکند از بیخ وبن

تا مسبب بیند اندر لا مکان *** هرزه داند جهد واکساب ودکان

از مسبِّب مى رسد هر خیر و شر *** نیست اسباب و وسائط اى پدر

جز خیالى منعقد بر شاهراه *** تا بماند دور غفلت چند گاه

بابا افضل کاشانى نیز در این زمینه مى گوید:

سعى تو کلید قفل مشکل نشود *** تقدیر به تدبیر تو باطل نشود

گر هر دو جهان خواسته باشند چه سود *** چیزى که خدا نخواست حاصل نشود

قابل توجه این که در غررالحکم، کلام حکیمانه دیگرى در کنار این کلام نقل شده که مفسر و موید آن است، مى فرماید: «یجرى القضاء بالمقادیر على خلاف الاختیار و التدبیر؛ قضاى الهى همراه مقدرات، برخلاف اختیار و تدبیر ما جریان مى یابد».(2)

ص: 352

شک نیست که منظور امام (علیه السلام) از بیان این گونه کلمات این نیست که انسان دست از تدبیر و تلاش و کوشش براى رسیدن به مقاصد مشروع و مطلوب بردارد و همه چیز را به مقدرات بسپارد بلکه منظور این است که ضمن هر گونه تلاش و کوشش مراقب باشد که ماوراء نقشه و تدبیر او نقشه و تدبیر کس دیگرى است، از او غافل نگردد، دل به او بندد و پیروزى ها را از او بطلبد.

ص: 353

ص: 354

و جوانب آن و به تعبیر دیگر صبر و حوصله تا روشن شدن تمام جوانب کار و همچنین شتاب نکردن در مجازات بدکاران.

البته این دو، قرابت و نزدیکى با هم دارند و به همین دلیل امام (علیه السلام) این ها را به منزله فرزندان دو قلو ذکر کرده است که در عین دوگانگى، داراى شباهت زیادى هستند.

اما علو همت به معناى شخصیت والا و برجسته، و بلند نظرى و سعه صدر است. بدیهى است کسى که داراى چنین صفتى است هرگز در برابر سفیهان واکنش نشان نمى دهد بلکه با تحمل و بردبارى، مى گذرد همان گونه که قرآن درباره صفات مومنان فرموده است: (وَ إِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلاَمآ).(1)

نیز افرادى که داراى علو همت و سعه صدرند در کارها شتاب نمى کنند بلکه تمام جوانب را در نظر مى گیرند تا اقدام نسنجیده اى که موجب پشیمانى است صورت نگیرد.

همان گونه که قرآن مجید درباره حضرت سلیمان (علیه السلام) مى گوید: هنگامى که سلیمان پیام هدهد را درباره مردم سرزمین سبا شنید، گفت: (سَنَنظُرُ أَصَدَقْتَ أَمْ کُنتَ مِنَ الْکَاذِبِینَ)؛ «ما تحقیق مى کنیم ببینیم راست گفتى یا از دروغ گویان هستى؟».(2)

سپس نامه اى براى آن ها فرستاد و با آن ها اتمام حجت کرد و این نشان مى دهد که او در کارها هرگز شتاب نمى کرد.

و درباره خبرى که ولید بن مغیره از طائفه بنى المصطلق داد که آن ها اسلام را رها کرده و مرتد شده و به مقابله با فرستادگان پیامبر (صلی الله علیه و آله) برخاسته اند قرآن مى فرماید: (إِنْ جَاءَکُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا أَنْ تُصِیبُوا قَوْمآ بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا

ص: 357

فَعَلْتُمْ نَادِمِینَ)؛ «اگر شخص فاسقى خبرى براى شما بیاورد، درباره آن تحقیق کنید، مبادا به گروهى، از روى نادانى آسیب برسانید و از کرده خود پشیمان شوید!».(1)

در این آیه ضمنآ اشاره به نتیجه منفى شتاب بدون تحقیق نیز شده است و آن، آسیب رساندن به بى گناهان و ندامت و پشیمانى است.

در حدیثى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم: «الأَنَاةُ مِنَ اللَّهِ وَ الْعَجَلَةُ مِنَ الشَّیْطَانِ؛ ترک شتاب از سوى خداست و عجله از شیطان است».(2)

البته این دستور مربوط به مواردى است که مسائل روشن نیست و نیاز به تأمل و دقت و تدبیر دارد. اما هنگامى که راه، روشن و برنامه معین باشد و تردیدى در صحت آن نباشد باید عجله کرد و فرصت را غنیمت شمرده و به بهانه هاى واهى از دست نداد.

همانگونه که در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم: «إِذَا هَمَّ أَحَدُکُمْ بِخَیْرٍ أَوْ صِلَةٍ فَإِنَّ عَنْ یَمِینِهِ وَ شِمَالِهِ شَیْطَانَیْنِ فَلْیُبَادِرْ لاَ یَکُفَّاهُ عَنْ ذَلِکَ؛ هنگامى که کسى از شما تصمیم بر کار خیر یا کمک به خویشاوند (یا غیر خویشاوند) گرفت باید عجله کند و آن را انجام دهد زیرا از طرف راست و چپ او دو شیطان حاضر مى شوند و او را وسوسه مى کنند».(3)

در حکمت 363 نیز آمده بود: «مِنَ الْخُرْقِ الْمُعَاجَلَةُ قَبْلَ الإِمْکَانِ وَ الأَنَاةُ بَعْدَ الْفُرْصَةِ؛ عجله کردن پیش از فراهم شدن امکانات و از دست دادن امکانات، بعد از فرصت، از نادانى است».

ص: 358

در روایات اسلامى نیز شدیدترین تعبیر درباره غیبت دیده مى شود و از میان روایات فراوانى که درباره غیبت در منابع مختلف آمده همین دو روایت که در ذیل مى آوریم کافى است:

در حدیث قدسى آمده است که خداوند به موسى بن عمران (علیه السلام) خطاب کرد و فرمود: «مَنْ مَاتَ تَائِباً مِنَ الْغِیْبَةِ فَهُوَ آخِرُ مَنْ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ وَ مَنْ مَاتَ مُصِرّاً عَلَیْهَا فَهُوَ أَوّلَ مَنْ یَدْخُلُ النّارَ؛ کسى که بمیرد در حالى که از غیبت توبه کرده باشد، آخرین کسى است که وارد بهشت مى شود، و کسى که بمیرد و از غیبت توبه نکرده و بر آن اصرار ورزیده باشد، نخستین کسى است که وارد دوزخ مى شود».(1)

و در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم: «وَ الْغِیبَةُ تَأْکُلُ الْحَسَنَاتِ کَمَا تَأْکُلُ النَّارُ الْحَطَب؛ غیبت، حسنات را مى خورد همان گونه که آتش هیزم را مى خورد و نابود مى کند».(2)

مشکل مهم غیبت چند چیز است:

نخست این که انگیزه هاى بسیار متنوعى دارد از قبیل خودخواهى و حسد و کینه توزى و جاه طلبى و ریاکارى و انتقام جویى و سخریه و استهزاء و مانند آن.

در ذیل روایت قبل چنین آمده است: «وَ أَصْلُ الْغِیبَةِ تَتَنَوَّعُ بِعَشَرَةِ أَنْوَاعٍ شِفَاءِ غَیْظٍ وَ مَسَاعَدَةِ قَوْمٍ وَ تُهَمَةٍ وَ تَصْدِیقِ خَبَرٍ بِلا کَشْفِهِ وَ سُوءِ ظَنٍّ وَ حَسَدٍ وَ سُخْرِیَّةٍ وَ تَعَجُّبٍ وَ تَبَرُّمٍ وَ تَزَیُّنٍ؛ اصل غیبت از ده چیز ریشه مى گیرد: فرو نشاندن خشم، کمک کردن (نامشروع) به گروهى، متهم ساختن افراد، تصدیق کردن خبرى بدون اطلاع، داشتن سوء ظن، حسد، استهزاء و سخریه، اظهار تعجب، ناراحتى و خودستایى».

مشکل دیگر غیبت این است که به قدرى رواج یافته که قبح آن در نظرها از

ص: 362

بین رفته است و گاه نُقل بسیارى از مجالس مى شود و حتى افراد ظاهراً باتقوا آلوده آن مى شوند و همین امر، خطر آن را بیشتر مى کند.

مشکل دیگر این که کسى که به غیبت گوش فرا مى دهد در گناه غیبت کننده شریک است و اى بسا یک نفر غیبت کند و ده ها نفر در مجلس باشند و سخن او را بشنوند و اعتراض به او نکنند و همه در این گناه شریک شوند.

مشکل چهارم این که غیبت از گناهانى است که جنبه حق الناس دارد و چنان نیست که تنها با آب توبه بتوان آن را شست بلکه باید از غیبت شونده حلیت طلبید و واى به حال کسى که غیبت افرادى را کرده و آن افراد از دنیا رفته اند که حلیت طلبیدن غیر ممکن شده است. در این گونه موارد دستور داده شده که براى آن افراد تا مى تواند استغفار کند و کار خیر انجام دهد شاید از او راضى شوند.

مشکل دیگر این که غیبت آثار اجتماعى شومى دارد و تنها یک رذیله اخلاقى شخصى نیست. غیبت سبب مى شود حس اعتماد در جامعه ضعیف گردد و همکارى افراد با یکدیگر کم شود. افراد جامعه به یکدیگر بدبین گردند و پیوندهاى اخوت و محبت و دوستى و همکارى سست شود.

حق الناس یا حق الله؟

در این که آیا غیبت یک حق الهى است یا مردمى در میان فقها گفت وگوست آن ها که آن را حق الله مى دانند به روایاتى استدلال مى کنند که مى گوید: براى رهایى از عواقب غیبت استغفار براى صاحبش کافى است. از جمله در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم: «سُئِلَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) مَا کَفَّارَةُ الاِغْتِیَابِ؟ قَالَ: تَسْتَغْفِرُ اللَّهَ لِمَنِ اغْتَبْتَهُ کُلَّمَا ذَکَرْتَهُ؛ از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) سوال کردند: کفاره غیبت چیست؟ فرمود: کفاره اش این است که هر زمان به یاد غیبت شونده افتادى براى او استغفار کنى».(1)

ص: 363

آن ها که آن را حق الناس مى دانند به روایاتى استدلال مى کنند که مى گوید: تا غیبت شونده راضى نشود خداوند غیبت کننده را نمى آمرزد. از جمله در حدیثى از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم که فرمود: «إنّ صاحِبَ الغَیبَةِ لا یُغفَرُ لَهُ حتّى یَغفِرَ لَه صاحِبُه؛ غیبت کننده بخشوده نخواهد شد تا غیبت شونده او را عفو کند».(1)

ولى با توجه به این که قرآن مجید غیبت را تشبیه به خوردن گوشت برادر بعد از مرگ او کرده و مى دانیم که هر جنایتى بر میت حق الناس است و دیه دارد بنابراین، تشبیه مذکور، حق الناس بودن غیبت را تأیید مى کند.

به علاوه، هم در روایات آمده و هم عقل حاکم است که آبروى انسان مانند مال و جان اوست و هرگاه کسى صدمه اى بر مال و جان کسى وارد کند، تا جبران نکند یا حلیت نطلبد در امان نخواهد بود. همین طور است درباره آبروى او، که گاه ارزش آن از مال و جان هم بیشتر است.

البته اگر غیبت به گوش غیبت شونده نرسد و شخص غیبت کننده آن را نزد اشخاصى که در حضور آنان غیبت کرده، جبران نماید مثلاً بگوید: اشتباه کردم، معلوم نیست او داراى چنین صفاتى باشد و به علاوه اگر هم چنین باشد اى بسا ما از او بدتریم؛ خلاصه آبروى از دست رفته او را جبران نماید، درست مثل کسى که خسارتى در غیاب کسى به مال او زده و در همان جا آن را جبران مى کند؛ در چنین صورتى نیازى به طلبیدن حلیت نیست.

دعاى معروف روز دوشنبه امام سجاد (علیه السلام) نیز به خوبى نشان مى دهد که غیبت حق الناس است.

البته جاى تردید نیست که اگر حلیت طلبیدن سبب فتنه و فساد یا اذیت و آزار بیشترى شود باید از آن صرف نظر کرد و به دعا و استغفار و کار خیر قناعت نمود

ص: 364

و شاید همان گونه که مرحوم علامه مجلسى در بحارالانوار گفته، ممکن است به این وسیله جمع میان اخبار شود یعنى اخبارى که مى گوید: باید حلیت طلبید، مربوط به جایى است که منشأ فتنه و فساد و اهانتى نشود و اخبارى که مى گوید: استغفار کافى است، ناظر به جایى است که منشأ چنین امورى گردد.(1)

البته در هر حال غیبت کننده باید در پیشگاه خدا از گناه خود توبه و استغفار کند.

این نکته نیز حائز اهمیت است که اگر غیبت به غیبت شونده برسد گناه مضاعفى خواهد بود یک گناه این که آبروى او را در میان جمعى برده و گناه دیگر این که او را آزار داده و غمگین ساخته است.

البته سزاوار است هنگامى که غیبت کننده براى عذرخواهى، توأم با تواضع و ندامت نزد غیبت شونده مى آید، او هم محبت کند و از خطاى او درگذرد تا مسأله به طور کامل پایان یابد.

ص: 365

ص: 366

مى شود که آن شخص را به هر وسیله اى که ممکن است ضعیف و ناتوان سازند و از اعتبار و حیثیتش بکاهند.

به همین دلیل باید در هر چیز از جمله مدح و ثناى دیگران اعتدال را رعایت کرد و افراد کم ظرفیت و پرظرفیت را به تناسب حالشان مورد مدح و تشویق قرار داد.

واژه «مفتون» از ماده «فَتْن» (بر وزن متن) به گفته بسیارى از ارباب لغت در اصل به معناى قراردادن طلا در کوره است تا خالص و ناخالص شناخته شود سپس این واژه به معناى آزمایش و امتحان به طور عام بکار رفته است. ولى در قرآن مجید در معانى متعددى استفاده شده است: آزمایش (عنکبوت، آیه 2)، فریب دادن (اعراف، آیه 27)، بلا و عذاب (انفال، آیه 25)، شرک و بت پرستى و مانع ایمان آوردن افراد شدن (انفال، آیه 39)، اضلال و گمراه ساختن (مائده، آیه 41) و شکنجه کردن (ذاریات، آیه 13).

ولى ظاهراً تمام این معانى به همان ریشه اى باز مى گردد که به آن اشاره شد.

واژه «فتنه» نیز در معانى مذکور به کار رفته و اما در مورد کلام امام (علیه السلام) منظور از «مفتون» شخص فریب خورده است یعنى بسیارند کسانى که فریب تعریف و تمجیدها را مى خورند و از راه راست منحرف مى شوند.

در این جا به دو نکته باید توجه کرد:

نخست این که همان گونه که در شرح سند این گفتار حکیمانه اشاره شد مرحوم سید رضى آن را در سه مورد از کلمات قصار آورده است: یکى در این جا و دو مورد دیگر در حکمت هاى 116 و 260. ممکن است این تکرار به دلیل مشغله هاى زیاد آن بزرگوار و طول زمان تألیف این کتاب نورانى بوده که گاه فراموش مى کرده جمله اى را قبلا آورده است، و باز تکرار مى نموده و ممکن است به سبب اهمیتى که به این سخن داده تکرار آن را مناسب دانسته است.

ص: 369

نکته دیگر این که در بعضى از نسخ نهج البلاغه این گفتار حکیمانه آخرین کلمه قصار است و هجده کلمه قصار بعدى ذکر نشده است در حالى که در نسخه هاى دیگر چنین نیست شاید به این دلیل که مرحوم سید رضى بعداً آن ها را ملحق ساخته و در همه نسخه ها نبوده است.

نیکوکار و بدکار نزد تو یکسان باشند، زیرا این کار سبب مى شود که نیکوکاران در نیکى هایشان بى رغبت شوند و بدکاران در اعمال بدشان تشویق گردند».

و این امر دلیل روشنى دارد: زیرا هنگامى که نیکوکاران به سبب نیکى هایشان مدح و ثنا شوند و یا - آنگونه که در دنیاى امروز معمول است - جوایزى به آن ها داده شود، هم آن ها تشویق به ادامه راه مى شوند و هم دیگران به راه نیک دعوت خواهند شد. همین گونه است در مورد نکوهش بدکاران یا مجازات آن ها، که هم سبب خوددارى آن ها از تکرار آن اعمال در آینده مى شود و هم دیگران عبرت مى گیرند.

ولى این کار - همانند هر کار دیگر - اگر از حد اعتدال بیرون رود آثار سوئى خواهد داشت. مدح و ثناى زیاد، اسباب غرور و غفلت و عُجب و خودبرتربینى و عوارض فاسد این صفات رذیله مى گردد.

امیر مومنان على (علیه السلام) در همان عهدنامه مالک اشتر، قبل از ذکر جمله هایى که پیش تر آمد به مالک خطاب کرده، مى فرماید: «ثُمَّ رُضْهُمْ عَلَى أَلاَّ یُطْرُوکَ وَ لاَ یَبْجَحُوکَ بِبَاطِلٍ لَمْ تَفْعَلْهُ فَإِنَّ کَثْرَةَ الإِطْرَاءِ تُحْدِثُ الزَّهْوَ وَ تُدْنِى مِنَ الْعِزَّةِ؛ آنان را طورى تربیت کن که ستایش بیهوده از تو نکنند و تو را براى اعمالى که انجام نداده اى، تمجید ننمایند! زیرا کثرت مدح و ثنا، خودپسندى و عُجب به بار مى آورد و انسان را به تکبّر و غرور نزدیک مى سازد».

در حدیثى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم که فرمود: «لَو مَشى رَجُلٌ إلى رَجُلٍ بِسَیفٍ مُرْهَفٍ کانَ خَیْرآ لَهُ مِن أن یُثْنِى علیهِ فى وَجهِه؛ هرگاه کسى به دیگرى با شمشیر تیز حمله کند بهتر از آن است که او را در پیش رو مدح و ثنا گوید».(1)

روایات در این زمینه بسیار است و حتى دستور داده شده که هرگاه انسان با چنین صحنه اى مواجه شد به خدا پناه برد.

ص: 371

امیر مومنان (علیه السلام) درباره صفات پرهیزکاران در خطبه همام مى فرماید: «إِذَا زُکِّیَ أَحَدٌ مِنْهُمْ خَافَ مِمَّا یُقَالُ لَهُ فَیَقُولُ أَنَا أَعْلَمُ بِنَفْسِى مِنْ غَیْرِى وَ رَبِّى أَعْلَمُ بِى مِنِّى بِنَفْسِى اللَّهُمَّ لاَتُوَاخِذْنِى بِما یَقُولُونَ، وَ اجْعَلْنِى أَفْضَلَ مِمَّا یَظُنُّونَ، وَ اغْفِرْ لى مَا لاَیَعْلَمُونَ!؛ هرگاه یکى از آن ها را مدح و ستایش کنند از آنچه درباره او گفته شده به هراس مى افتد و مى گوید: من از دیگران به خود آگاه ترم و پروردگارم به اعمال من از من آگاه تر است. بارالها! مرا به سبب نیکى هایى که به من نسبت مى دهند مواخذه مفرما! و مرا برتر از آنچه آن ها گمان مى کنند قرار ده و گناهانى را که من دارم و نمى دانند ببخش».

ص: 372

مى گوید: «وَ إذَا تَأَمَّلَ الْمُتَأَمِّلُ قَوْلَهُ (علیه السلام) : «وَ مَنْ أَبْصَرَ بِهَا بَصَّرَتْهُ» وَجَدَ تَحْتَهُ مِنَ الْمَعْنَى الْعَجِیبِ وَ الْغَرَضِ الْبَعِیدِ، مَا لا تُبْلَغُ غَایَتُهُ وَ لایُدْرَکُ غَوْرُهُ، لا سِیَّمَا إِذَا قَرَنَ إِلَیْهِ قَوْلُهُ: «وَ مَنْ أَبْصَرَ إِلَیْهَا أَعْمَتْهُ» فَإِنَّهُ یَجِدُ الْفَرْقَ بَیْنَ «أَبْصَرَ بِهَا» وَ «أَبْصَرَ إِلَیْهَا» وَاضِحاً نَیِّراً، وَ عَجِیباً بَاهِراً! صَلَوَاتُ اللَّهِ وَ سَلامُهُ عَلَیْهِ؛ اگر به درستى انسان در این سخن امام (علیه السلام) که مى فرماید: کسى که با آن بنگرد بینایش مى کند، دقّت کند، در آن، معناى شگفت آور و مفهوم ژرفى خواهد یافت که هرگز به عمق آن نتوان رسید، به ویژه اگر جمله «مَنْ أَبْصَرَ إِلَیْهَا أَعْمَتْهُ» (کسى که به دنیا بنگرد و منتهاى آرزویش را دنیا قرار دهد کورش خواهد کرد) در کنار جمله قبل گذاشته شود؛ در این صورت فرق واضحى میان آن دو خواهد یافت، فرقى روشن و شگفت انگیز و آشکار. درود وسلام خدا بر او باد».

به تعبیر دیگر اگر به دنیا از نظر جنبه هاى مادى آن نگاه شود مرکز تزاحم و تعارض و انواع زشتى هاست و اگر به جنبه هاى معنوى که به وسیله دنیا مى توان به آن ها دست یافت نگاه شود هیچ گونه تعارض و تزاحمى نیست و همه انسان ها با هم در مسیر روشنى مى توانند به سوى زندگى جاویدان و پرافتخار سراى دیگر از آن کوچ کنند.

و در خطبه 203 آمده است که امام (علیه السلام) مى فرماید: «فَفِیهَا اخْتُبِرْتُمْ وَ لِغَیْرِهَا خُلِقْتُم؛ شما در دنیا آزمایش مى شوید و براى غیر آن، آفریده شده اید».

قرآن مجید همین مطلب را با بیان شفاف دیگرى ذکر کرده است آن جا که مى فرماید: (أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُون)؛ «آیا گمان کردید که شما را بیهوده آفریده ایم، و به سوى ما بازگشت نخواهید کرد؟!».(1)

اشاره به این که اگر سراى آخرتى بعد از دنیا نبود این زندگى عبث و بیهوده

ص: 375

بود و همان گونه که در تفسیر نمونه در ذیل این آیه آمده است این جمله کوتاه و پرمعنى یکى از زنده ترین دلایل رستاخیز وحساب و جزاى اعمال را بیان مى کند، و آن این که: اگر به راستى قیامت و معادى در کار نباشد زندگى دنیا عبث و بیهوده خواهد بود؛ زیرا زندگى این جهان، با تمام مشکلاتى که دارد و با این همه تشکیلات، مقدمات و برنامه هایى که خدا براى آن چیده است اگر صرفاً براى همین چند روز باشد بسیار پوچ و بى معنى مى باشد.

این موضوع، درست به آن مى ماند که طفلى در شکم مادر صاحب عقل و هوش کامل گردد، از خود سوال مى کند: چرا آفریدگار، مرا در این جا زندانى کرده است؟ این دست و پا این چشم و گوش براى چیست و به چه منظورى آفریده شده است؟ در این ظلمات ثلاث و در میان مشتى خون و آب، وجود من چه فایده اى دارد؟

ولى هنگامى که به او بگویند: در این جا پرورش مى یابى و به زودى وارد دنیاى وسیعى مى شوى که فضایى باز و آفتابى درخشان، نهرهایى جارى و باغ هایى پرگل و پرطراوت دارد و در آن جا مى توانى به تحصیل علم و دانش و انواع تفریحات سالم بپردازى، باور مى کند که زندگى دوران جنینى بیهوده و عبث نیست.(1)

ص: 376

امام (علیه السلام) مهلتى را که آن ها براى حکومت دارند تشبیه به میدان مسابقه کرده که مسابقه دهندگان با نظم و ترتیب در یک مسیر به سوى هدفى پیش مى روند اما هنگامى که به آن هدف رسیدند نظم آن ها به هم مى خورد؛ (قال الرضیُّ: و المِروَدُ هنا مِفعَلٌ من الإروادِ و هو الإمهالُ و الإظهارُ و هذا من أفصحِ الکلام و أغرَبِهِ فکأنَّه (علیه السلام) شِبّه المُهلة التى هم فیها بالمِضمارِ الذى یجرون فیه إلى الغایةِ فإذا بلغوا مُنقطَعها انتقَض نِظامُهم بعدَها).

ص: 378

معاویه در صفین وجنگ یزید با اهل مدینه وابن زبیر در مکه و جنگ مروان ضحاک و عبد الملک با ابن اشعث و ابن زبیر و جنگ یزید بن عبد الملک با بنى المهلب و جنگ هشام با زید بن على، در این ایام حکومت مستقرى داشتند اما هنگامى که ولید بن یزید به حکومت رسید و پسر عمویش یزید بن ولید به جنگ او برخاست و او را به قتل رسانید بنوامیه با هم اختلاف کردند و وعده الهى فرارسید و در این زمان بود که دعوت کنندگان به سوى بنى العباس در خراسان برخاستند و مروان بن محمّد از جزیره آمد و طالب خلافت بود. ابراهیم بن ولید را از خلافت خلع کرد و گروهى از بنى امیه را به قتل رسانید و حکومتشان سست شد و دولت هاشمى روى کار آمد و نمو کرد و حکومت بنى امیه به کلى زایل شد و زوال نهایى آن به دست ابومسلم خراسانى بود (و عجب این که) او در ابتداى کار فردى بسیار ضعیف، فقیر ومسکین بود و این شاهد خوبى براى گفتار امام (علیه السلام) است که لشکر او را تشبیه به کفتار کرده است.(1)

این احتمال نیز وجود دارد که تشبیه ابومسلم و یارانش به کفتار نه به دلیل ضعف و ناتوانى آن ها بود؛ آن ها مردانى شجاع و نیرومند بودند ولى همچون کفتار تدبیر کافى نداشتند و لذا به آسانى بنى عباس قدرت را از دست آن ها گرفتند در حالى که پایه گذار قدرت آن ها بودند ولى بنى عباسِ شیطان صفت و فرصت طلب حکومت را ربودند و ابومسلم را به آسانى کشتند.

در واقع زوال حکومت بنى امیه به دلیل قدرت زیاد لشکر ابومسلم نبود بلکه بخش مهمى از آن به سبب همان اختلافات و جنگ درونى آن ها بود که امام (علیه السلام) در کلام مورد بحث به آن اشاره فرموده است.

مرحوم شهید مطهرى در کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران در این زمینه چنین مى گوید: برخى تاریخ نویسان ایرانى اخیراً کوشش دارند که همه

ص: 380

موفقیت هاى قیام سیاه جامگان را مرهون شخصیت ابومسلم معرفى کنند. شک نیست که ابومسلم سردار لایقى بوده است، ولى آن چیزى که زمینه را فراهم کرد چیز دیگر بود. گویند که ابومسلم در مجلس منصور آنگاه که مورد عتاب قرار گرفت، از خدمات خویش در راه استقرار خلافت عباسى سخن راند و کوشش کرد با یادآورى خدمات خود منصور را رام کند. منصور پاسخ داد که اگر حتى کنیزى را براى این امر دعوت مى کرد موفق مى شد، و اگر تو به نیروى خودت مى خواستى قیام کنى از عهده یک نفر هم برنمى آمدى.

هر چند در بیان منصور اندکى مبالغه است، اما حقیقت است و به همین دلیل منصور توانست ابومسلم را در اوج عزت و قدرتش بکُشد وآب هم از آب تکان نخورد.(1)

بنابراین، مفهوم تشبیه امام (علیه السلام) ممکن است این باشد که به قدرى بنى امیه براثر اختلاف درونى ضعیف مى شوند که حتى فرد ضعیفى نیز مى تواند آن ها را از پاى درآورد تا چه رسد به سردار نیرومندى همچون ابومسلم.

البته در مورد قساوت و خون ریزى ابومسلم مطالب زیادى در تواریخ آمده که آن هم در جاى خود قابل قبول است.

به هر حال مرحوم سید رضى در ذیل کلام امام (علیه السلام) چند جمله دارد که با ذکر آن این بحث را پایان مى دهیم. او مى گوید: «مَرود» در این جا مَفعل (بر وزن مکتب) است که از ماده «إرواد» گرفته شده و به معناى مهلت دادن و اظهار کردن است و این تعبیر از فصیح ترین و جالب ترین تعبیرات است گویا امام (علیه السلام) مهلتى را که آن ها براى حکومت دارند تشبیه به میدان مسابقه کرده که مسابقه دهندگان با نظم و ترتیب در یک مسیر به سوى هدفى پیش مى روند اما هنگامى که به آن

ص: 381

هدف رسیدند نظم آن ها به هم مى خورد»؛ (قال الرضیُّ: و المِروَدُ هنا مِفعَلٌ من الإروادِ و هو الإمهالُ و الإظهارُ و هذا من أفصحِ الکلام و أغرَبِهِ فکأنَّه (علیه السلام) شِبّه المُهلة التى هم فیها بالمِضمارِ الذى یجرون فیه إلى الغایةِ فإذا بلغوا مُنقطَعها انتقَض نِظامُهم بعدَها).(1)

ص: 382

آن پیوستند و از آن حمایت کردند و در جنگ هاى مختلف دفاع جانانه نمودند تا اسلام پرورش و گسترش یافت و این نهال الهى به ثمر رسید.

به راستى اگر اسلام در مکه مى ماند بر حسب ظاهر نور آن خاموش مى گشت چرا که بت پرستان مکه تعصب عجیبى به بت هاى خود داشتند، اضافه بر این، سلطه آن ها بر کعبه و حرم مکه منافع مادى زیادى برایشان داشت و اسلام این منافع را تهدید مى کرد. به همین دلیل با تمام قوا مقابل پیغمبر (صلی الله علیه و آله) ایستادند و حتى تصمیم بر قتل آن حضرت گرفتند و اگر هجرت پیامبر (صلی الله علیه و آله) به آن صورت پیچیده رخ نمى داد اى بسا به دست آن ها به شهادت مى رسید.

ولى انصار از همان آغاز کار جان خود را در طبق اخلاص گذاشتند و به پیغمبر (صلی الله علیه و آله) تقدیم نمودند، و پشتیبانى آن ها حملات پى درپى بت پرستان مکه را خنثى کرد و سرانجام، اسلام، تمام جزیرة العرب را در زیر بال و پر خود قرار داد و این افتخار براى انصار در تاریخ اسلام ثبت شد.

وَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الأَنصَارِ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ فِى سَاعَةِ الْعُسْرَةِ مِنْ بَعْدِ مَا کَادَ یَزِیغُ قُلُوبُ فَرِیقٍ مِّنْهُمْ ثُمَّ تَابَ عَلَیْهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَءُوفٌ رَّحِیمٌ)؛ «مسلّماً خداوند رحمت خود را شامل حال پیامبر و مهاجران و انصار، که در زمان عسرت و شدّت (در جنگ تبوک) از او پیروى کردند، نمود؛ بعد از آن که نزدیک بود دل هاى گروهى از آن ها، از حقّ منحرف شود (و از میدان جنگ بازگردند)؛ سپس خدا توبه آن ها را پذیرفت، که او نسبت به آنان مهربان و رحیم است!».

همچنین در آیه 74 سوره انفال آمده است: (وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هَاجَرُوا وَ جَاهَدُوا فِى سَبِیلِ اللهِ وَ الَّذِینَ آوَوا وَّ نَصَرُوا أُوْلَئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقّآ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ)؛ «و آن ها که ایمان آوردند و هجرت نمودند و در راه خدا جهاد کردند، و آن ها که پناه دادند و یارى نمودند، آنان مومنان حقیقى اند؛ براى آن ها، آمرزش (و رحمت خدا) و روزى شایسته اى است».

در احادیث اسلامى که از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و امامان معصوم (علیهم السلام) رسیده نیز فضایل فراوانى براى طائفه انصار ذکر شده است. از جمله در حدیثى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم که فرمود: «إِنِّى تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْن» تا آن جا که فرمود: «أَلا إِنَّ أَهْلَ بَیْتِى عَیْنِیَ الَّتِی آوِى إِلَیْهَا أَلا وَ إِنَّ الأَنْصَارَ تُرْسِی فَاعْفُوا عَنْ مُسِیئِهِمْ وَ أَعِینُوا مُحْسِنَهُمْ؛ من از میان شما مى روم و دو چیز گران مایه در میان شما مى گذارم... آگاه باشید که اهل بیت من به منزله چشمان من اند که به آن ها اعتماد مى کنم و انصار، سپر من (در برابر دشمنان) هستند. خطاکار آن ها را ببخشید و نیکوکار ایشان را یارى کنید».(1)

در حدیث دیگرى از امام باقر (علیه السلام) مى خوانیم: «وَ مَا سُلَّتِ السُّیُوفُ وَ لا أُقِیمَتِ الصُّفُوفُ فِى صَلاةٍ وَ لا زُحُوفٍ وَ لا جُهِرَ بِأَذَانٍ وَ لا أَنْزَلَ اللَّهُ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا حَتَّى أَسْلَمَ أَبْنَاءُ الْقَیْلَةِ الأَوْسُ وَ الْخَزْرَجُ؛ شمشیرها کشیده نشد و صفوف (پرجمعیت)

ص: 386

در نماز و میدان جنگ برپا نگشت و اذان آشکارا گفته نشد و خطاب به «یا ایها الذین آمنوا» از سوى خداوند نازل نگردید تا زمانى که فرزندان قیله(1) یعنى اوس و خزرج (طائفه انصار) اسلام را پذیرفتند (و آن را یارى کردند)».(2)

در کامل ابن اثیر حدیث مشروحى که حاکى از فضیلت بزرگ انصار است از ابو سعید خدرى نقل شده که خلاصه اش چنین است: هنگامى که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) غنائم جنگ حنین را به قریش و قبایل عرب داد و به انصار چیزى عطا نفرمود انصار ناراحت شدند و گفتند: گویا پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به قوم و قبیله خود رسیده و ما را فراموش کرده است. سعد بن عباده که بزرگ انصار بود این مطلب را به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) رسانید. پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: جمعیت انصار را نزد من حاضر کن. آن ها نزد حضرت حاضر شدند. پیامبر (صلی الله علیه و آله) آن ها را مواخذه کرد و فرمود: این چه حرفى است که پشت سر من زدید؟ مگر هنگامى که به سوى شما آمدم گمراه نبودید؟ خداوند شما را به وسیله من هدایت کرد، فقیر بودید بى نیاز کرد، با هم دشمن بودید شما را با هم متحد نمود. آیا چنین نیست؟ همه عرض کردند: آرى، به خدا سوگند همین گونه است. فرمود: چرا به من پاسخ نمى گویید؟ عرض کردند: چه پاسخى بدهیم؟ فرمود: شما هم مى توانید بگویید: دیگران تو را تکذیب کردند ما تصدیق کردیم، دست از یارى ات برداشتند ما یارى ات کردیم تو را ترک کردند ما به تو پناه دادیم. با این حال آیا راضى نیستید مردم (اشاره به قریش و قبایل عرب است) گوسفند و شتر ببرند اما شما همراه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به خانه هایتان بازگردید؟ سپس این جمله را فرمود: قسم به کسى که جان من به دست اوست اگر من از مهاجرین نبودم دوست داشتم از انصار باشم، اگر همه مردم مسیرى را انتخاب کنند و انصار مسیر دیگرى را، من به مسیر انصار خواهم رفت: «اللهمّ

ص: 387

ارحَمِ الأنصارَ و أبناءَ الأنصارِ و أبناء أبناء الأنصارِ؛ خداوندا! انصار و فرزندان و فرزندان فرزندان آن ها را مشمول رحمت قرار ده. این جا بود که انصار به گریه افتادند و آنقدر اشک ریختند که محاسنشان از اشک چشمشان تر شد و عرضه داشتند: همه ما راضى شدیم که پیامبر (صلی الله علیه و آله) در سهم ما باشد».(1)

امام سجاد (علیه السلام) در دعاى چهارم صحیفه سجادیه توصیف بسیار بلیغ و جالبى درباره انصار و فضایل آن ها فرموده است.

ولى روشن است که منظور از انصار در این آیات و روایات، افراد ثابت الایمان و خالص و مخلص هستند نه گروهى از منافقین که خود را در صف آن ها جاى داده بودند و یا آن ها که بعد از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) بر عهد خود با خدا و رسولش باقى نماندند.

ص: 388

این استعاره و تشبیه سخن گفته ایم»؛ (قال الرضىّ: و هذه من الاستِعارات العجیبة، کأنّه یشبّه السّه بالوعاءِ، و العینَ بالوِکاء، فإذا أُطلِق الوِکاءُ لم ینضَبطِ الوِعاءُ و هذا القولُ فی الأشهَرِ الأظهَرِ من کلام النبىِّ (صلی الله علیه و آله) و قد رواه قومٌ لأمیرالمؤمنین (علیه السلام) و ذکر ذلک المبرّد فی کتاب «المقتضب» فی باب «اللفظ بالحروف». و قد تکلّمنا على هذه الاستِعارة فی کتابنا الموسوم: «بمَجازاتِ الآثار النبویّة»).

ص: 390

این گفتار پرمعنى پیام مهمى در زمینه مسائل اجتماعى و اخلاقى و سیاسى دارد و به ما مى گوید. اگر چشمانتان بسته باشد خطاهاى زیادى از شما سرمى زند.

کسى که چشم بسته بر سر سفره غذا بنشیند نمى تواند خوب و بد و آنچه را براى او نافع یا زیان بار است تشخیص دهد.

کسى که چشم بسته در مسائل سیاسى وارد مى شود ممکن است سرنوشت جامعه اى را به خطر بیفکند.

کسى که چشم بسته دوست انتخاب مى کند اى بسا دوستانى را برگزیند که بلاى جان او شوند.

خلاصه هر کس چشم بسته به راهى برود آینده مبهم و یا خطرناکى دارد. چشم در واقع طنابى است که بر دهانه زشتى ها و بدى ها و ناهنجارى ها گره مى زند.

نویسنده معروف مصرى، محمّد عبده در شرح نهج البلاغه خود در شرح این کلام مى گوید: این سخن در واقع مثالى است براى فایده چشم در حفظ انسان از آنچه از پشت سرش (ناآگاهانه) ممکن است به او برسد و این که فایده چشم تنها این نیست که صاحبش را از آنچه در برابر اوست حفظ کند بلکه باید از آنچه پشت سر اوست نیز آگاه گردد و وى را حفظ کند و این در واقع ارشادى است به وجوب بینا بودن در مواردى که غفلت زاست.

و در پایان مى گوید: آنچه سزاوار سخنى است که از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) یا از امیرمؤمنان (علیه السلام) در این زمینه نقل شده، همین است.(1)

البته این سخن نباید بدان معنا باشد که مفهوم اصلى کلام امام (علیه السلام) یا کلام رسول الله (صلی الله علیه و آله) در مورد مبطلات وضو نادیده گرفته شود در واقع، کلام، یک مفهوم مطابقى دارد و یک سلسله معانى التزامى.

ص: 392

وسیاست شریعت را در میان آن ها گسترش داد. آنگاه اضافه مى کند: بعضى گفته اند که منظور از این شخص، عمر بن خطاب است.(1)

ولى روشن است که خود او نظریه دوم را نپذیرفته است.

مرحوم مغنیه در شرح نهج البلاغه خود موسوم به فى ظلال نهج البلاغه همین نظریه را تأیید مى کند و مى گوید: منظور از والى در این جا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است همانگونه که در شرح شیخ محمّد عبده آمده و معنى کلام امام (علیه السلام) این است که اسلام در زمین مستقر شد و خداوند به برکت پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) آن را بر ادیان دیگر برترى داد.(2)

نظریه دیگر این است که منظور از این شخص، خلیفه دوم مى باشد که در زمان او اسلام گسترش فراوانى یافت و فتوحات زیادى براى مسلمین رخ داد به گونه اى که اسلام قسمت عمده جهان متمدن آن روز را زیر بال و پر خود قرار داد.

ابن ابى الحدید از طرفداران سرسخت این نظریه است.

آن ها براى اثبات این نظریه معتقدند که این جمله بخشى از خطبه اى بوده که امام (علیه السلام) ایراد فرموده و بخشى از آن خطبه طبق آنچه ابن ابى الحدید در شرح نهج البلاغه خود آورده چنین است:

«فاختارَ المُسلمون بعده بآرائهم رجلاً منهم، فقارَبَ وَسدّدَ حَسَبِ استِطاعَتِه على ضَعفٍ و عَجزٍ کانا فیه ثمّ وَلِیهم بعده والٍ فأقام و استَقام حتّى ضرب الدّین بِجِرانه على عَسفٍ و عَجزٍ کانا فیه ثم استخلَفوا ثالثآ لم یکن یملِک أمرَ نَفسِه شیئاً غَلَبَ علیه أهلُهُ فَقادوه إلى أهوائهم کما یقودُ الوَلیدةَ البَعیرُ المَخطومُ فلم یَزلُ الأمرُ بینه وبینِ النّاس یَبعُد تارةً ویَقرُب أخرى حتّى نَزَوا علیه فَقَتَلوه، ثمّ جاءوا بى

ص: 395

مَدَبَّ الدَّبا یریدونَ بَیعَتى؛ مسلمانان، بعد از او (بعد از رسول خدا 9) به آراى خود مردى را انتخاب کردند که به افکار آن ها نزدیک شد و به اندازه توان خود کارها را محکم نمود با این که ضعف و ناتوانى هایى نیز داشت سپس بعد از آن ها مردى بر آن ها حکومت کرد که حق را برپا داشت و در مسیر حق گام برمى داشت تا زمانى که دین گسترش یافت و همچون شترى که به مقصد مى رسد و آرام مى گیرد و گلوى خود را بر زمین مى نهد آرامش در جهان اسلام پیدا شد هر چند او نیز داراى خشونت فراوان و عدم اعتدال در پیمودن راه بود سپس شخص سومى را به خلافت برگزیدند که مالک چیزى از امور خود نبود خاندان او بر او چیره شدند و او را به سوى خواسته هاى نادرست خود سوق دادند همانگونه که بچه شتر مهارزده را به هر طرف مى برند و این وضع همچنان بین او و بین مردم ادامه یافت. گاه از مردم دور مى شد و گاه به آن ها نزدیک مى گردید تا(مردم به جان آمدند و) او را به قتل رساندند سپس به سراغ من آمدند و همچون سیل خروشانى اطراف مرا گرفتند تا با من بیعت کنند».(1)

البته اگر صحت این خطبه را بپذیریم - هر چند مرحوم علامه امینى آن را شدیدا انکار کرده و از مجعولات مى شمرد(2)- مشکل مهمى طبق عقاید شیعه ظاهر نمى شود

چرا که امام (علیه السلام) گر چه کارهایى از خلیفه دوم را ستوده اما اعمال دیگرى از او را نکوهش کرده و او را به خشونت و عدم اعتدال در پیمودن راه توصیف کرده است.

نویسنده کتاب تمام نهج البلاغه این جمله را ضمن نامه اى بیان کرده که امام على (علیه السلام) در پاسخ سوالات مردم درباره خلفاى پیشین نگاشت و دستور داد هر روز جمعه آن را در نقاط مختلف براى مردم بخوانند و آن نامه بسیار طولانى و مفصل است و جمله مذکور در ضمن آن آمده است.

ص: 396

نویسنده این کتاب در پایان این نامه منابع متعددى براى آن ذکر کرده است ولى چنان نیست که تمام آنچه او آورده در یک منبع باشد بلکه ظاهراً قسمت هاى مختلفى از آن در منابع گوناگونى بوده و او آن ها را به هم پیوند داده است.(1)

نظریه سوم این که آنچه امام (علیه السلام) در تمجید از خلیفه اول و دوم ذکر کرده از باب تقیه و ملاحظه حال مردم بوده چرا که گروه زیادى تحت تأثیر تبلیغات پرشور طرفداران خلفاى نخستین بودند و مقاومت در مقابل اعتقادات آن ها موجب تنش فراوانى مى شد. امام (علیه السلام) در این بخش از سخنان خود مصلحت را در آن دیده که نخست خدمات آن ها را بستاید سپس به نقاط ضعف آن ها اشاره کند ولى در مورد خلیفه سوم که حتى مردم آن زمان اعتقاد چندانى به او نداشتند و از محبوبیت عامه برخوردار نبود تقیه را کنار گذاشته و با صراحت به اشتباهات او اشاره فرموده است.

ولى با توجه به این که اصالت این خطبه و نامه ثابت نیست تفسیر اول مناسب تر به نظر مى رسد.

در بعضى از کتب معروف، مانند کشف المحجه سید بن طاووس و المسترشد محمّد بن جریر طبرى نامه فوق از مرحوم کلینى در کتاب الرسائل نقل شده است (متأسفانه الرسائل، امروز در دست ما نیست وبه همین دلیل از دو کتاب فوق نقل کردیم) ولى جمله اى که مرحوم سید رضى آورده در آن نامه نیست. بنابراین احتمال دیگرى وجود دارد و آن این که نامه مزبور خالى از این جمله بوده و بعداً این جمله را که امیرمؤمنان على (علیه السلام) در جاى دیگر بیان کرده به آن افزوده اند و محتواى نامه دگرگون شده است.

ص: 397

ص: 398

است، سپس این واژه درمورد مشکلات طاقت فرسا که انسان را شدیداً تحت فشار قرار مى دهد اطلاق شده است و «عضوض» صیغه مبالغه از این ماده است و معنى آن درکلام امام (علیه السلام) زمانى است که بسیار مردم را تحت فشار قرار مى دهند.

«تنهد» از ماده «نهد» (بر وزن مهد) به معنى برآمدن چیزى است و در کلام امام (علیه السلام) به معنى حاکمیت اشرار است.

امام (علیه السلام) درباره مشکلات و مصائب آن زمان به چهار نکته اساسى اشاره مى کند: نخست بخل و امساک ثروتمندان را مطرح مى کند. آن ها چنان درباره اموالشان سختگیر مى شوند که گویا با دندان گرفته و فشار مى دهند.

آنگاه مى فرماید: این برخلاف دستور اسلام است. خداوند در آیات متعددى از قرآن با صراحت دستور به احسان و نیکى داده، از جمله در سوره بقره، آیه 237 به این معنى اشاره فرموده که هرگز مسلمانان نباید احسان و بخشش را فراموش کنند گر چه گاهى در مورد مهریه زنان مطلقه مى باشد ولى حکمى که در پایان آن آمده عام است و مخاطب آن، همه مسلمانان هستند.

آنگاه به فساد اوضاع سیاسى آن زمان اشاره کرده و سلطه اشرار را بر حکومت اسلامى بیان مى دارد سلطه اى که عامل مهمى براى فساد تمام مسائل اجتماعى است.

و به دنبال آن، انزواى نیکان و به خوارى کشیدن آن ها را مطرح مى فرماید. بدیهى است هنگامى که اشرار زمام حکومت را به دست گیرند اخیار به اجبار منزوى مى شوند و از صحنه جامعه کنار مى روند.

و درباره چهارمین مفسده آن زمان باز به مسائل اقتصادى برمى گردد و مى فرماید: کار به جایى مى رسد که افراد از روى اضطرار، اموال خود را به ثمن بخس مى فروشند در حالى که پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) از این کار نهى فرموده و در واقع دستور داده است که به این گونه افراد کمک کنید تا مجبور نشوند اموال خود را

ص: 401

این گونه بفروشند. درست است که معامله مضطر مانند معامله مکره نیست، معامله مکره باطل است اما معامله مضطر صحیح است اما اگر متمکنان جامعه وظیفه شناس باشند کار به جایى نمى رسد که افراد از روى اضطرار دار و ندار خود را بفروشند و ضروریات اولیه زندگانى خود را از دست بدهند.

در واقع امام (علیه السلام) در این پیش بینى، از دو فساد اجتماعى آینده خبر مى دهد: نخست فساد اقتصادى و فاصله شدید طبقاتى که گروهى ثروتمند مى شوند و براى ثروت اندوزى تلاش مى کنند و اصرار دارند که هیچ گونه کمکى به نیازمندان نکنند هر چند همه آن ثروت ها را نمى توانند مورد استفاده قرار دهند.

و فساد دیگر فساد سیاسى جامعه است که گروهى از اشرار زمام امور را به دست گرفته و نیکان و پاکان و صالحان را به حاشیه مى رانند.

و آنچه امام (علیه السلام) در این پیشگویى بیان فرموده به زودى در حکومت بنى امیه بعد از آن حضرت ظاهر شد. معاویه با یارانش بر بیت المال مسلط شدند کاخ ها ساختند مجالس عیش و نوش درست کردند و گروه عظیمى از جامعه را به صورت بردگان خود درآوردند.

تفاله هاى زمان جاهلیت و فرزندان آن ها را در پست هاى مهم قرار دادند و صحابى راستین پیغمبر (صلی الله علیه و آله) و فرزندان آن ها را خانه نشین ساخته و یا اگر اعتراضى مى کردند یا بیم اعتراضى بود به زندان مى انداختند و مى کشتند و خاموش مى کردند.

این ها همان چیزى است که امیرمؤمنان على (علیه السلام) در حدیثى از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نقل کرده که فرمود: «زمانى بر مردم فرا مى رسد که از قرآن چیزى جز خطش و از اسلام چیزى جز نامش باقى نمى ماند نامشان مسلمان است ولى از همه دورترند مساجد آن ها ظاهراً آباد و پرشکوه اما خالى از نور هدایت است فقهاى آن زمان (که وابسته به حاکمان جورند) بدترین فقیهانى هستند که در زیر آسمان وجود

ص: 402

دارد فتنه ها از آن ها برمى خیزد و به سوى آن ها بازمى گردد»؛ (قَالَ أَمِیرُالْمُوْمِنِینَ (علیه السلام) قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) سَیَأْتِى عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ لا یَبْقَى مِنَ الْقُرْآنِ إِلاَّ رَسْمُهُ وَ مِنَ الإِسْلامِ إِلاَّ اسْمُهُ یُسَمَّوْنَ بِهِ وَ هُمْ أَبْعَدُ النَّاسِ مِنْهُ مَسَاجِدُهُمْ عَامِرَةٌ وَ هِیَ خَرَابٌ مِنَ الْهُدَى فُقَهَاءُ ذَلِکَ الزَّمَانِ شَرُّ فُقَهَاءَ تَحْتَ ظِلِّ السَّمَاءِ مِنْهُمْ خَرَجَتِ الْفِتْنَةُ وَ إِلَیْهِمْ تَعُودُ).(1)

و به خورشیدى که مایه حیات و زندگى انسان هاست دستور دهد تمام زمین را شعله ور سازد.

اصولاً مواهب و نعمت هایى که خداوند در اختیار انسان ها گذاشته در بسیارى از موارد بیش از نیاز آن هاست به گونه اى که مى توانند دیگران را نیز در آن سهیم کنند بى آن که زیانى به زندگى آن ها یا فرزندانشان برسد بلکه به عکس، مایه محبت و آرامش در جامعه مى گردد.

ولى با نهایت تأسف گروهى به دلیل کوتاه بینى و تنگ نظرى و داشتن بخل، از این کار امتناع مى ورزند و هیچ کس را در این مواهب خدادادى سهیم نمى کنند. نه تنها سهیم نمى کنند بلکه گاه با نمایش ثروت و قدرت، نمک بر جراحات قلب محرومان مى پاشند و گویا از این عمل بسیار زشت، لذت هم مى برند آن چنان که در حالات قارون ثروتمند قوم بنى اسرائیل در قرآن مجید در سوره قصص آمده است.

احادیث فراوانى نیز در مذمت بخل وارد شده تا آن جا که در حدیثى از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم: «الشّحُّ و الإیمانُ لایجتَمِعان فى قلبٍ واحدٍ؛ بخل و ایمان در یک قلب جمع نمى شود(آن جاکه پاى بخل به میان آید ایمان رخت برمى بندد)».(1)

و در حدیث دیگرى مى خوانیم که امام امیرمومنان (علیه السلام) شنید که کسى مى گوید: «إِنَّ الشَّحِیحَ أَعذرُ مِنَ الظَّالِمِ؛ بخیل از ظالم معذورتر است و گناه او کمتر».

امام (علیه السلام) فرمود: «دروغ گفتى، ظالم گاهى توبه مى کند و استغفار مى نماید و حق الناس را به صاحبانش مى پردازد ولى بخیل هنگامى که بر سر بخل آید نه زکات مى پردازد نه صدقه نه صله رحم مى کند نه پذیرایى از میهمان نه انفاق در راه خدا و نه کارهاى نیک (و بر همان حال مى ماند). و بر بهشت حرام است که بخیل وارد آن شود»؛ (فَقَالَ لَهُ کَذَبْتَ إِنَّ الظَّالِمَ قَدْ یَتُوبُ وَ یَسْتَغْفِرُ وَ یَرُدُّ الظُّلاَمَةَ عَلَى أَهْلِهَا

ص: 404

وَ الشَّحِیحُ إِذَا شَحَّ مَنَعَ الزَّکَاةَ وَ الصَّدَقَةَ وَ صِلَةَ الرَّحِمِ وَ قِرَى الضَّیْفِ وَ النَّفَقَةَ فِى سَبِیلِ اللَّهِ وَ أَبْوَابَ الْبِرِّ وَ حَرَامٌ عَلَى الْجَنَّةِ أَنْ یَدْخُلَهَا شَحِیحٌ).(1)

امام (علیه السلام) البته با تفاوتى)، از امام صادق (علیه السلام) این جمله را در ذیل این حدیث آورده است: «اولئک هم شِرارُ النّاس؛ کسانى که با مضطرین معامله مى کنند (و رحم ندارند) بدترین مردم اند».

سپس روایت دیگرى از امام صادق (علیه السلام) نقل مى کند که کسى به آن حضرت عرض کرد: «إنّ النّاس یَزعُمون أنّ الرِّبح على المُضطَرِّ حَرامٌ و هو مِن الرِّبا فقال و هل رأیتَ أحداً اشترى غنِیّاً أو فقیراً إلّا من ضَرورةٍ قد أحلّ اللهُ البیعَ و حرّم الرِّبا؛ مردم گمان مى کنند سودبردن از معامله مضطر حرام است و آن نوعى رباخوارى است. امام (علیه السلام) فرمود: آیا احدى را سراغ دارى چه غنى باشد یا فقیر که معاملاتش به دلیل ضرورت ها نبوده باشد؟ خداوند بیع را حلال شمرده و ربا را حرام».(1)

مرحوم شیخ طوسى روایت نهى را حمل بر اکراه کرده و روایت دوم را حمل بر مضطر.

ولى ظاهراً چنین نیست؛ منظور از مضطر در روایت اول کسى است که به اصطلاح، کارد به استخوانش رسیده و اموال خود را به قیمت نازل مى فروشد، معامله با چنین کسى مکروه است و باید به جاى خریدن اموال آن ها به قیمت کم، به آن ها کمک کرد.

ولى منظور از مضطر در روایت دوم ضرورت هاى روزانه زندگى است که همه مردم دارند. طبیعى است که هر کسى که چیزى را خرید و فروش مى کند لابد نیاز به آن دارد و در این گونه نیازهاى عادى، گرفتن سود عادلانه اشکالى ندارد.

ص: 406

غالیان، خود به گروه هاى مختلفى تقسیم شده اند که مشاهیر آن ها عبارت اند از: آل مشعشع، اباحیه، احمدیه، اخیه، ازدریه، اسحاقیه، بکتاشیه، تناسخیه، شلمغانیه وگروه هاى زیاد دیگر.(1)

شرح بیشتر را دراین باره در پایان همین بحث در بخش نکته ها خواهیم آورد ان شاءالله.

نقطه مقابل غالیان، گروهى هستند که به نواصب یا ناصبى ها معروف شدند و آن ها کسانى بودند که با آن حضرت عداوت و دشمنى مى کردند و نمونه آن در زمان آن حضرت، خوارج و گروهى از اهل شام بودند.

و قابل توجه این که آن حضرت و امامان بعد از آن حضرت از هر دو گروه تبرى جستند وحکم به کفر هر دو کردند.

ابن ابى الحدید شرحى در ذیل این گفتار حکیمانه دارد که از جهاتى قابل توجه است. او چنین مى گوید: کسانى که درباره امام (علیه السلام) (از نظر معنوى و عقیدتى) هلاک مى شوند افراط گران و تفریط کنندگان اند. اما افراط گران همان غُلات اند و کسانى که قائل به تکفیر بزرگان صحابه و نفاق یا فسق آن ها مى شوند و اما تفریط کننده کسى است که آن حضرت را از مقامش پایین مى آورد یا کینه او را به دل گرفته یا با او به جنگ برخاسته یا عداوتى در درون با او دارد و لذا اصحاب ما (اشاره به کسانى است که با او هم عقیده اند) اصحاب نجات و خلاص و رستگارى در این مسأله هستند زیرا آن ها طریق اعتدال را پیموده اند، درباره امام (علیه السلام) مى گویند که او برترین خلایق در آخرت است و والاترین منزلت را در بهشت دارد و برترین خلق (بعد از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله)) در دنیاست و بیش از همه خصایص برجسته و مزایا و مناقب دارد و هر کس با او دشمنى کند و یا به جنگ با او برخیزد یا کینه او را به دل بگیرد دشمن خداست و همیشه در آتش دوزخ با

ص: 409

کفار و منافقین خواهد ماند مگر این که از کسانى باشد که توبه اش ثابت شده باشد و با محبت وعلاقه به او، از دنیا رفته باشد.

اما بزرگان و مهاجرین و انصار، آن کسانى که امامت و خلافت را قبل از او بر عهده گرفتند اگر على (علیه السلام) را انکار کرده باشند و آن حضرت بر آن ها خشمگین شده باشد تا چه رسد به این که شمشیر بر آن ها بکشد و آن ها را به سوى خویشتن دعوت کند، ما آن ها را از هالکین مى دانیم آنگونه که اگر پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) بر آن ها غضب مى کرد؛ زیرا ثابت شده است که رسول الله (صلی الله علیه و آله) به على (علیه السلام) فرمود: «حَرْبُک حَربى و سِلمُک سِلْمى؛ جنگ با تو جنگ با من است و صلح با تو صلح با من» و نیز ثابت است که پیغمبر (صلی الله علیه و آله) در حق او فرمود: «اللهمّ والِ مَن والاهُ و عادِ مَن عاداه» و نیز فرمود: «لا یُحِبّک إلّا مومِنٌ و لا یَبغُضُک إلّا مُنافِق».

سپس ابن ابى الحدید براى این که اعتقادش را به خلفاى پیشین توجیه کند چنین مى گوید: ولى ما دیده ایم که على (علیه السلام) به خلافت آن ها رضایت داد و با آن ها بیعت کرد و پشت سر آن ها نماز خواند و با آن ها پیوند ازدواج برقرار کرد و از بیت المال که در دست آن ها بود استفاده مى کرد. ما هم نباید از آنچه آن حضرت انجام داد تجاوز کنیم آیا نمى بینى هنگامى که آن حضرت از معاویه برائت جست ما هم برائت جستیم و هنگامى که او را لعن کرد ما هم لعن کردیم و هنگامى که به گمراهى کسانى از اهل شام که در میان آن ها از بقایاى صحابه مانند عمربن عاص و فرزندش عبدالله و غیرآن هابودند حکم کرد، ما هم حکم به گمراهى آن ها کردیم؟

و در پایان مى افزاید: خلاصه این که ما میان او و پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) تفاوتى جز رتبه نبوت قائل نیستیم و غیر از آن تمام فضائلى را که آن حضرت داشت براى على (علیه السلام) نیز قائلیم. در عین حال، بزرگان صحابه را که براى ما ثابت نیست على (علیه السلام) آن ها را نکوهش کرده باشد، نکوهش نمى کنیم.(1)

ص: 410

البته توجیهاتى که ابن ابى الحدید براى پذیرش خلافت خلفاى پیشین ذکر کرده و معتقد است امام (علیه السلام) درباره آن ها هیچ گونه طعن و مذمتى نداشته، صحیح نیست زیرا آن حضرت در روایات مختلف از جمله خود نهج البلاغه کراراً به صورت صریح یا کنایه از غصب حقش به وسیله آن ها نکوهش شدید کرده است.

باشد؛ (بلکه) از آن اوست آنچه در آسمان ها و زمین است؛ و براى تدبیر و سرپرستى آن ها، خداوند کافى است».(1)

در آیه 116 سوره مائده و بعضى دیگر از آیات نیز به این معنى اشاره شده است.

در اسلام نیز به نظر مى رسد که نخستین بار جمعى تصمیم داشتند راه غلو را درباره پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) بپیمایند که حضرت آن ها را نهى کرد و به آن ها فرمود: «لاتَرْفَعُونِى فَوْقَ حَقِّى فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى اتَّخَذَنِى عَبْداً قَبْلَ أَنْ یَتَّخِذَنِى نَبِیّاً؛ مرا بالاتر از حقم قرار ندهید زیرا خداوند مرا به عنوان بنده خود پذیرفته پیش از آنى که مقام نبوت بدهد».(2)

در حدیث دیگرى از آن حضرت مى خوانیم که فرمود: «رَجُلانِ لاَ تَنَالُهُمَا شَفَاعَتِى صَاحِبُ سُلْطَانٍ عَسُوفٍ غَشُومٍ وَ غَالٍ فِى الدِّینِ مَارِقٌ؛ دو گروه از امت من هستند که هرگز شفاعت من به آن ها نمى رسد: کسى که با حاکم سختگیر ظالمى همراهى کند و کسى که در دین غلو نماید و از آن فراتر برود».(3)

سپس در عصر امام امیرمومنان على (علیه السلام) غلو به اوج خود رسید و گروهى رسماً قائل به الوهیت آن حضرت شدند که حکمت مورد بحث و مشابهات آن در نهج البلاغه شاهد گویاى آن است.

در حدیثى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم که خطاب به امیرمومنان (علیه السلام) فرمود: «أَنْتَ فِى الْجَنَّةِ یَا عَلِیُّ وَ شِیعَتُکَ وَم ُحِبُّ شِیعَتِکَ وَ عَدُوُّکَ وَ الْغَالِى فِى النَّارِ؛ اى على! تو و شیعیان و دوستان شیعیانت در بهشت خواهید بود اما دشمنت و همچنین کسى که درباره تو غلو کند در آتش دوزخ است».(4)

ص: 412

این مسأله همچنان ادامه یافت تا زمان امام صادق (علیه السلام) که غلات به فریب جوانان پرداختند و آن حضرت در حدیثى فرمود: «احْذَرُوا عَلَى شَبَابِکُمُ الْغُلاَةَ لایُفْسِدُوهُمْ فَإِنَّ الْغُلاةَ شَرُّ خَلْق الله یُصَغِّرُونَ عَظَمَةَ اللَّهِ وَ یَدَّعُونَ الرُّبُوبِیَّةَ لِعِبَادِ اللَّه؛ مراقب باشید غلات، جوانان شما را نفریبند و فاسد نکنند زیرا غلات بدترین خلق خدا هستند عظمت خدا را کوچک مى شمرند و ربوبیت را براى بندگان خدا قائل اند».(1)

به نظر مى رسد این صفت زشت از یکى از این دو چیز سرچشمه مى گیرد: نخست، نشناختن خداوند و عدم آگاهى از حقیقت آفرینش بشر. کسى که بداند خداوند وجودى است از هر نظر نامحدود، علمش، قدرتش، وجودش و دیگر صفاتش هرگز حد و پایانى ندارد ولى انسان ها هر قدر والامقام باشند از نظر عمر و قدرت و علم و سایر صفات، داراى محدودیت هایى هستند چگونه ممکن است صفات دریا را براى قطره آبى قرار دهد؟ یا نور آفتاب را با نور یک چراغ یکسان بشمرد؟ ولى آن ها که از این مسائل غافل اند دست به دامن غلو مى زنند و تمام صفات خدایا بعضى از صفات او را براى بعضى از بندگانش قائل مى شوند.

دیگر این که انسان براثر حب ذات افراطى علاقه دارد هر چه متعلق به اوست بسیار مهم باشد تا او نیز بر اثر انتساب به آن کسب اهمیت کند. گاه پدرش را تجلیل مى کند و صفاتى که هرگز در او وجود نداشته براى او مى شمرد تا خودش که فرزند اوست در سایه این دروغ پردازى ها بزرگ جلوه کند.

این امر در مورد پیشوایان نیز صادق است، سعى مى کند پیشوایش را در حد خدایى توصیف کند تا خود نیز که پیرو چنین پیشوایى است از این طریق عظمتى کسب نماید.

ص: 413

گاه مشاهده معجزات و کرامات از اولیاى دین نیز سبب مى شود که افراد نادان به آن ها نسبت خدایى بدهند در حالى که آن ها تصریح مى کردند که آنچه ما انجام مى دهیم به اذن و اراده خداوند است و در واقع از اوست نه از ما.

در فقه اسلامى از جمله گروه هایى که محکوم به نجاست شده اند غلات مى باشند و به عکسِ آنچه دشمنان شیعه به شیعه نسبت مى دهند بزرگان شیعه همه دشمن غلات بوده اند و آن ها را شدیداً محکوم کرده اند.

البته نمى توان انکار کرد که بعضى از گویندگان کم سواد یا بى سواد براى اظهار فضل یا ابراز علاقه شدید به پیغمبر اکرم و امامان معصوم (علیهم السلام) مطالبى را مى گویند که مصداق آشکار غلو است و ما همواره آن ها را از این کار برحذر داشته ایم تا روشن شود که آنچه آن ها مى گویند تعلیمات مذهب شیعه نیست. و بر همه بزرگان دین و علماى راستین فرض است که این افراد را نصیحت کنند و اگر نصیحت پذیر نیستند از خود برانند تا کسى تصور نکند شیعیان طرفدار غلوند.

در بعضى از روایات آمده است که امام امیرمومنان على (علیه السلام) گروهى را که در حق او غلو کردند و هر چه آن ها را نصیحت کرد گوش ندادند اعدام فرمود.

البته فضایل امامان (علیهم السلام) فوق العاده زیاد است همان گونه که در احادیث متعدد از جمله در حدیثى از امیرمومنان (علیه السلام) مى خوانیم: «إِیَّاکُمْ وَ الْغُلُوَّ فِینَا قُولُوا إِنَّا عَبِیدٌ مَرْبُوبُونَ وَ قُولُوا فِى فَضْلِنَا مَا شِئْتُمْ؛ از غلو درباره ما بپرهیزید و بگویید که ما بندگانى هستیم تحت ربوبیت پروردگار ولى در فضل ما هرچه مى خواهید بگویید».(1)

تصور نشود که غلات فقط در میان بعضى از فرق شیعه که از تعلیمات اهل بیت (علیهم السلام) دور بودند پیدا شدند در میان اهل سنت نیز غلات کم نبودند از جمله این که به موازات روایاتى که از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) درباره فضایل على (علیه السلام)

ص: 414

نقل شده روایاتى درباره خلفاى نخستین جعل کرده و آن ها را به مقامات فوق العاده ارتقا دادند و جالب این که بعضى از بزرگان اهل سنت حداقل به مجعول بودن بخشى از روایات مذکور تصریح کرده اند.

از آن مهم تر غلو عجیبى است که درباره صحابه از سوى علماى آن ها عنوان شده و آن این که همه آن ها بدون استثنا عادل بوده اند؛ در حالى که قرآن با صراحت مى گوید: گروهى در میان مسلمانان بودند که ظاهراً جزء صحابه محسوب مى شدند اما در باطن منافق بودند؛(1) که در سوره هاى مختلفى از قرآن

درباره آن ها بحث شده است. با توجه به این آیات چگونه ممکن است آن ها عادل باشند؟ اضافه بر این، قرآن درباره بعضى از آن ها با صراحت حکم به فسق کرده، آیا فسق با عدالت سازگار است؟

از طرفى مى دانیم که بعد از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) بعضى از صحابه در اثر فساد اخلاقى محکوم به حدّ شدند و حد نیز بر آن ها جارى شد و از همه مهم تر این که جمعى در برابر امیرمومنان على (علیه السلام) در آن زمانى که همه مردم با او بیعت کرده بودند به مبارزه برخاستند و به روى او شمشیر کشیدند و گروهى از مسلمانان را در میدان جمل به کشتن دادند. آیا همه آن ها عادل بودند؟

نمونه دیگر از غلو در میان اهل سنت اعتقادى است که گروه کثیرى از آن ها که در زمره صوفیه هستند درباره مشایخ خود دارند که مصداق اتمّ غلو است.

در این زمینه بحث بسیار است که اگر بیش از این ادامه بدهیم از شیوه بحث هاى شرح نهج البلاغه خارج خواهیم شد.

2. ناصبى ها

«ناصبى» از ماده «نصب» در اصل به معنى برپا داشتن چیزى است و از آن جا

ص: 415

که شخص عداوت خویش را آشکار مى سازد به او ناصبى گفته اند ولى در عرف فقهاى اسلام، ناصبى به کسى گفته مى شود که عداوت و بغض على (علیه السلام) را در دل دارد و آن را آشکار مى سازد.

در کتاب قاموس آمده است: نواصب و اهل نصب کسانى بودند که بغض و عداوت على (علیه السلام) را دین خود مى شمردند، و به آن ها ناصبى مى گفتند چون با آن حضرت عداوت و دشمنى داشتند (و یکى از معانى نصب، عداوت و دشمنى است).

همین معنى در کتاب لسان العرب نیز آمده است.

در واقع ناصبى ها در طرف تفریط در مقابل غالیان بوده اند گر چه ظهور و بروز شدید آن ها در عصر امیرمومنان على (علیه السلام) بود ولى در زمان پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نیز ناصبى هایى بودند که با پیغمبر (صلی الله علیه و آله) دشمنى مى ورزیدند و ظاهراً در میان مسلمین و صحابه بودند. غالباً عداوت خود را مخفى مى داشتند ولى گاه آشکار مى ساختند. همانگونه که در سوره منافقین آیات7 و8 درباره آن ها آمده است : (هُمُ الَّذِینَ یَقُولُونَ لاَ تُنْفِقُوا عَلَى مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللهِ حَتَّى یَنْفَضُّوا وَ للهِ خَزَائِنُ السَّماوَاتِ وَ الأَرْضِ وَ لَکِنَّ الْمُنَافِقِینَ لاَ یَفْقَهُونَ * یَقُولُونَ لَئِنْ رَّجَعْنَا إِلَى الْمَدِینَةِ لَیُخْرِجَنَّ الأَعَزُّ مِنْهَا الأَذَلَّ وَ للهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ)؛ «آن ها کسانى هستند که مى گویند: «به افرادى که نزد پیامبر خدا هستند انفاق نکنید تا پراکنده شوند» (غافل از این که) خزاین آسمان ها و زمین از آنِ خداست، ولى منافقان نمى فهمند. * آن ها مى گویند: «اگر به مدینه بازگردیم، عزیزان، ذلیلان را بیرون مى کنند!» در حالى که عزّت مخصوص خدا وپیامبر او ومومنان است؛ ولى منافقان نمى دانند».

به یک معنا مى توان گفت که ظهور ناصبى ها به صورت آشکار از جنگ جمل شروع شد و سپس در داستان حکمین تشدید گردید و در جنگ نهروان به اوج

ص: 416

خود رسید بعداً نیز به وسیله دار و دسته معاویه در شام قوت گرفت و تا آن جا که در تواریخ آمده است هفتادسال بر منابر-نعوذبالله -سبّ و لعن على (علیه السلام) مى کردند.

ولى در حال حاضر در میان مسلمین کمتر کسى پیدا مى شود که درباره على (علیه السلام) یا امامان اهل بیت (علیهم السلام) اظهار عداوت کند و یا زبان خود را - نعوذبالله - به سبّ و لعن آنان آلوده نماید.

این نکته نیز قابل توجه است که در روایات اهل بیت (علیهم السلام) ناصبى ها در زمره کفار شمرده شده اند بلکه مصداق بدترین کافران محسوب مى شوند.

مرحوم کلینى در کتاب کافى در احکام آب حمام این حدیث را از امام صادق (علیه السلام) نقل مى کند که فرمود: «از غساله آب حمام استفاده نکنید زیرا فرزندان نامشروع از آن استفاده کرده اند و نیز ناصبى ها - دشمنان ما اهل بیت - که بدترین آن ها هستند از آن استفاده نموده اند».(1)

ص: 417

ص: 418

در حدیثى از امام باقر (علیه السلام) مى خوانیم که فرمود: «تَکَلَّمُوا فِى خَلْقِ اللَّهِ وَ لا تَتَکَلَّمُوا فِى اللَّهِ فَإِنَّ الْکَلاَمَ فِى اللَّهِ لاَ یَزْدَادُ صَاحِبَهُ إِلاَّ تَحَیُّراً؛ درباره آفرینش خداوند سخن بگویید ولى درباره کنه ذات او نه، زیرا سخن درباره ذات خدا جز بر حیرت صاحبش نمى افزاید».(1)

و در حدیث دیگرى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم: «مَنْ نَظَرَ فِى اللَّهِ کَیْفَ هُوَ هَلَکَ؛ کسى که درباره ذات خدا اندیشه کند که چگونه است؟ گمراه مى شود».(2)

و در حدیث دیگرى امام باقر (علیه السلام) مى فرماید: «قل إِیَّاکُمْ وَالتَّفَکُّرَ فِى اللَّهِ وَ لَکِنْ إِذَا أَرَدْتُمْ أَنْ تَنْظُرُوا إِلَى عَظَمَتِهِ فَانْظُرُوا إِلَى عَظِیمِ خَلْقِهِ؛ از تفکر درباره ذات خداوند بپرهیزید و اگر خواستید به عظمت او نگاه کنید به آفرینش عظیم او بنگرید».(3)

حتى در موضوع یگانگى خداوند، در روایات وهمچنین در کلمات بزرگان آمده است که توحید به معنى یگانگى او، به معنى توحید عددى نیست که بگوییم خداوند یکى است و دو تا نیست بلکه به این معنى است که هیچ چیز مثل او نمى باشد (لیس کمثله شىء) و در سوره توحید نیز مى خوانیم: (وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَد).

ابن ابى الحدید در این زمینه اشعار جالبى دارد مى گوید:

فِیکَ یا أُعجوبةَ الکَوْنِ *** غَدا الفِکْرُ کَلِیلا

أنتَ حَیَّرتَ ذَوِى اللُّبِّ *** وَ بَلْبَلْتَ العُقولا

کُلّما أقْدَمَ فِکْرى *** فِیکَ شِبْرآ فِرَّ مِیلا

ناکِصآ یَخبِطُ فى عَمیاءَ *** لا یهدى السَّبیلا

ص: 421

در تو اى اعجوبه جهان هستى! (اى خداى بزرگ!) فکر، خسته و وامانده شد.

تو صاحبان عقل و اندیشه را حیران ساخته اى و خردها را به هم ریخته اى.

هر زمان فکر من یک وجب به تو نزدیک مى شود یک میل فرار مى کند (و از عظمت ذاتت در وحشتى شدید فرو مى رود).

آرى، به عقب برمى گردد و در تاریکى غرق مى شود و راهى به سوى جلو پیدا نمى کند.(1)

و به گفته شاعر تواناى فارسى زبان (سنایى غزنوى):

نتوان وصف تو گفتن که تو در وصف نگنجى *** نتوان شبه تو جستن که تو در وهم نیایى

همه درگاه تو جویم همه از فضل تو پویم *** همه توحید تو گویم که به توحید سزایى

همه عزّى وجلالى همه علمى و یقینى *** همه نورىّ و سرورى همه جودى و جزایى(2)

این کلام حکیمانه انسان را به یاد حدیث معروفى مى اندازد که مرحوم علامه مجلسى در بحارالانوار از امام باقر (علیه السلام) نقل کرده است که فرمود: «کُلَّ ما مَیِّزتُمُوه بأوهامِکُم فى أدقِّ مَعانِیه مَخلوقٌ مَصنوعٌ مِثلُکُم مَردودٌ إلیکُم؛ آنچه با وهم و گمان خود در دقیق ترین معانى (درباره خدا) فکر مى کنید همانند خودتان مخلوق و ساخته شده است و به سوى شما بازمى گردد (و ذات واجب الوجود، برتر از آن است که مخلوق کسى باشد)».(3)

این نکته نیز قابل توجه است که در تفسیر آیه (وَ أَنَّ إِلى رَبِّکَ الْمُنْتَهى)؛ «همه

ص: 422

چیز به سوى پروردگارت پایان مى گیرد».(1) از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که فرمود: «إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ وَ أَنَّ إِلى رَبِّکَ الْمُنْتَهى فَإِذَا انْتَهَى الْکَلامُ إِلَى اللَّهِ فَأَمْسِکُوا؛ خداوند متعال مى فرماید: ان الى ربک المنتهى یعنى هنگامى که سخن به خداوند (وکنه ذات او) رسید توقف کنید و چیزى نگویید».(2)

و اما جمله دوم که امام (علیه السلام) مى فرماید: «حقیقت عدل (عدالت خداوند) آن است که او را متهم نسازى» اشاره به این است که کسى عقیده کامل به عدالت خداوند دارد که همه کارهاى او را بر وفق حکمت و عدالت بداند. تقسیم نعمت ها در میان بندگان، وجود حوادث دردناک در زندگى، هجوم آفات و بلاها در مواقع خاص به فرد یا گروهى؛ آرى، او همه این ها را از سوى خداوند مى داند و او را متهم به ظلم و بى عدالتى نمى کند و مشکل را در نقصان علم و آگاهى خود از مصالح و مفاسد امروز و آینده مى شمرد. مى گوید: دلیلى ندارد که این ها ظالمانه باشد چرا که خداوند نه نیاز به کسى دارد و نه کارى برخلاف حکمت انجام مى دهد.

* * *

این مطلب در علم کلام و عقاید در بحث عدل الهى تحت عنوان «فلسفه آفات و بلاها» به طور مشروح آمده است و ما آن را در کتاب پیام قرآن در بحث عدل الهى به صورت مشروح آورده ایم.

و به طور خلاصه امور بسیارى وجود دارد که ما آن را شرّ و آفت مى نامیم در حالى که در پشت آن مصلحتى نهفته است و در واقع خیر و برکت است و بسیار مى شود که شرور و آفات نتیجه اعمال خود ماست و گاه کیفر الهى براى پاک

ص: 423

کردن ما، و گاه هشدارى است براى زدودن آثار غفلت و گاه سوء تفاهم هایى است که با دقت زایل مى شود و... .

مرحوم خطیب در کتاب مصادر در ذیل این گفتار حکیمانه سخنى دارد که با ذکر آن این بحث را که بسیار عمیق و گسترده است پایان مى دهیم.

او مى گوید: این سخن از کلمات جامع و مانع آن حضرت (صلوات الله علیه و سلامه) مى باشد که در عین اختصار و فشردگى، اساس تمام بحث هایى است که طرفداران عدل و توحید از مسلمین، آن را گفته اند و نوشته اند.

سپس مى افزاید: صاحب طراز (امیریحیى علوى زیدى) مى گوید: این دو جمله تمام آنچه را علوم توحید با همه وسعتش و علوم حکیمانه با تمام گستردگى اش با لطیف ترین و فشرده ترین عبارات بیان کرد و اگر در کلام امیرمومنان در باب توحید و عدل جز این دو جمله نبود در فضل و مقام آن حضرت ودارا بودن دقیق ترین نکات بلاغت کافى بود تا چه رسد به سایر حکمت هاى دینى آن حضرت و آداب درخشان علمیه؛ و ما به لطایف کلام آن حضرت اشاراتى داشتیم و آنچه را خداوند از اسرار علوم آن حضرت به ما روزى داده بود در شرح کتاب نهج البلاغه آوردیم و آن کتابى است جامع تمام صفات پسندیده و خصال نیکو درباره دین و دنیا.(1)

و چه غافل اند کسانى که در باب خداشناسى، او را داراى جسم و اعضا مى دانند یا مى گویند که در آخرت با همین چشم، به صورت حسى دیده مى شود و همچنین کسانى که منکر عدالت او هستند اجبار بندگان و سپس مجازات آن ها را براى اعمالشان درباره خدا جایز مى شمرند و انحرافات فراوانى به دنبال دورافتادن از چشمه فیض اهل بیت (علیهم السلام) دامنگیر آن ها شده است. و ما افتخار مى کنیم که به عنوان پیروان آن مکتب، اصل عدل را یکى از اصول پنج گانه دین خود مى شمریم.

ص: 424