سر شناسه: مکارم شیرازی، ناصر، 1305-

عنوان قراردادی: نهج البلاغه فارسی - عربی. شرح

عنوان و نام پدیدآور: پیام امام امیرالمؤمنین (علیه السلام): شرح تازه و جامعی بر نهج البلاغه / مکارم شیرازی؛ با همکاری جمعی از فضلا و اندیشمندان حوزه علمیه قم

مشخصات نشر: قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، 1397.

مشخصات ظاهری: 478ص.

شابک: 1-6-99801-600-978 (دوره)؛0-14-6335-622-978 (ج18)

وضعیت فهرست نویسی: فیپا.

یادداشت: فارسی - عربی

یادداشت: کتاب حاضر توسط ناشران متفاوت در سال های مختلف منتشر شده است.

یادداشت: چاپ اول

عنوان دیگر: شرح تازه و جامعی بر نهج البلاغه

موضوع: علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40 ق --خطبه ها

موضوع: علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40 ق --نامه ها

موضوع: علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40 ق --کلمات قصار

موضوع: علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40 ق --نهج البلاغه -- نقد و تفسیر

شناسه افزوده: علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40 ق --نهج البلاغه. شرح

رده بندی کنگره: 1397 7م/38/0422 BP

رده بندی دیویی: 297/9515

شماره کتابشناسی ملی: 5401684

---

با همکاری دانشمندان محترم حجج اسلام آقایان:

محمد رضا آشتیانی - محمد جواد ارسطا - سید عبدالمهدی توکل

سعید داودی - احمد قدسی

پیام امام امیرالمؤمنین (علیه السلام) / ج 18

تألیف: آیة الله العظمی مکارم شیرازی و همکاران

تیراژ: 1000 نسخه

نوبت چاپ: اوّل

صفحه و قطع: 478صفحه / وزیری

تاریخ انتشار: 1397

چاپخانه: سلیمانزاده

ناشر: مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی

با همکاری انتشارات امام علی بن ابی طالب (ع)

شابک: 0-14-6335-622-978

آدرس ناشر: ایران - قم - ابتداى خیابان شهدا - کوچه 22

تلفن : 37732478

فکس: 37840099

www.makarem.ir

ص: 2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 3

ص: 4

گفتار حكيمانه 258 --- 69

شرح و تفسير: هنگام تندرستى با خدا معامله كنيد --- 70

گفتار حكيمانه 259 --- 73

شرح و تفسير: جزاى پيمان شكنان --- 74

گفتار حكيمانه 260 --- 77

شرح و تفسير: از اين امور غافل نشويد --- 78

گفتار حكيمانه 260 / حديث 1 --- 83

شرح و تفسير: آينده درخشان --- 85

گفتار حكيمانه 260 / حديث 2 --- 89

شرح و تفسير: امام7 اين خطيب را ستود --- 91

نكته: اين خطيب چه كسى بود؟ --- 92

گفتار حكيمانه 260 / حديث 3 --- 95

شرح و تفسير: آثار سوء خصومت ها --- 97

گفتار حكيمانه 260 / حديث 4 --- 101

شرح و تفسير: ازدواج دختران با اذن اولياء --- 104

گفتار حكيمانه 260 / حديث 5 --- 109

شرح و تفسير: پيشرفت تدريجى نور ايمان در قلب --- 110

گفتار حكيمانه 260 / حديث 6 --- 115

شرح و تفسير: حكم زكات دِين --- 117

گفتار حكيمانه 260 / حديث 7 --- 121

شرح و تفسير: به هنگام مقابله با دشمن از زنان دورى كنيد --- 123

گفتار حكيمانه 260 / حديث 8 --- 127

شرح و تفسير: راه پيروزى سريع! --- 129

ص: 6

گفتار حکیمانه 260 / حدیث9 --- 133

شرح و تفسیر: روز جنگ از همه نزدیک تر به دشمن، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بود --- 135

گفتار حکیمانه 261 --- 141

شرح و تفسیر: گلایه شدید امام (علیه السلام) از سُستى بعضى از یارانش --- 143

نکته: یاران بى وفا! --- 145

گفتار حکیمانه 262 --- 147

شرح و تفسیر: نخست حق را بشناس سپس پیروانش را --- 149

نکته: معرفى چند چهره --- 152

گفتار حکیمانه 263 --- 155

شرح و تفسیر: قرب سلطان است از آن قرب، الحذر! --- 156

گفتار حکیمانه 264 --- 159

شرح و تفسیر: خوش رفتارى با بازماندگان مسلمین --- 160

گفتار حکیمانه 265 --- 163

شرح و تفسیر: گفتار دانشمندان، درد یا دارو؟ --- 164

گفتار حکیمانه 266 --- 167

شرح و تفسیر: براى آموزش صحیح شتاب مکن! --- 169

نکته: کتابت حدیث --- 171

گفتار حکیمانه 267 --- 173

شرح و تفسیر: حرص چرا؟ --- 174

گفتار حکیمانه 268 --- 177

شرح و تفسیر: در دوستى و دشمنى از حدّ تجاوز مکن --- 178

نکته: رعایت معیارهاى الهى در دوستى و دشمنى --- 179

ص: 7

گفتار حکیمانه 269 --- 181

شرح و تفسیر: دنیاپرستان و آخرتْ دوستان --- 182

نکته: نه حرص در دنیا و نه تنبلى --- 184

گفتار حکیمانه 270 --- 187

شرح و تفسیر: سرنوشت زیورآلات کعبه --- 189

نکته ها --- 191

1. داستان حُلىِّ کعبه --- 191

2. لَوْلا عَلِیٌّ لَهَلَکَ عُمَرُ --- 193

گفتار حکیمانه 271 --- 195

شرح و تفسیر: حکم حکیمانه --- 197

گفتار حکیمانه 272 --- 201

شرح و تفسیر: مبارزه با بدعت ها --- 202

گفتار حکیمانه 273 --- 205

شرح و تفسیر: از حرص خود بکاه و به سهم خود قانع باش --- 207

گفتار حکیمانه 274 --- 213

شرح و تفسیر: راه پایدارى علم و یقین --- 214

گفتار حکیمانه 275 --- 217

شرح و تفسیر: شش نکته آموزنده --- 218

گفتار حکیمانه 276 --- 223

شرح و تفسیر: از ریاکارى به خدا پناه بریم --- 224

نکته: نکوهش شدید ریا در کتاب و سنّت --- 225

گفتار حکیمانه 277 --- 229

شرح و تفسیر: سوگندى بسیار زیبا --- 230

ص: 8

گفتار حکیمانه 278 --- 233

شرح و تفسیر: ارزش اعمال کم توأم با نشاط --- 234

گفتار حکیمانه 279 --- 237

شرح و تفسیر: مستحباتِ مزاحمِ واجبات را ترک گویید --- 238

گفتار حکیمانه 280 --- 241

شرح و تفسیر: آمادگى براى سفر آخرت --- 242

گفتار حکیمانه 281 --- 245

شرح و تفسیر: خطاى حس را با عقل اصلاح کنید --- 246

گفتار حکیمانه 282 --- 249

شرح و تفسیر: حجاب معرفت --- 250

گفتار حکیمانه 283 --- 255

شرح و تفسیر: عالم و جاهلِ شما، هر دو خطاکارند --- 256

نکته: بلاى «تسویف» --- 257

گفتار حکیمانه 284 --- 261

شرح و تفسیر: راه عذر بر شما بسته است --- 262

گفتار حکیمانه 285 --- 265

شرح و تفسیر: از دست دادن فرصت ها --- 266

گفتار حکیمانه 286 --- 269

شرح و تفسیر: همه چیز دنیا در حال دگرگونى است --- 270

گفتار حکیمانه 287 --- 275

شرح و تفسیر: راه پر پیچ وخم و ظلمانى --- 276

گفتار حکیمانه 288 --- 281

شرح و تفسیر: گوهر علم را به نااهلان نمى دهند --- 282

ص: 9

گفتار حکیمانه 289 --- 287

شرح و تفسیر: برادرى با تمام صفات انسانى --- 289

نکته ها --- 298

1. مجموعه اى از صفات برجسته انسانى --- 298

2. این برادر که بود؟ --- 299

گفتار حکیمانه 290 --- 301

شرح و تفسیر: به پاس نعمت هایش عصیان مکن --- 302

گفتار حکیمانه 291 --- 305

شرح و تفسیر: این گونه باید تسلیت گفت --- 306

نکته ها --- 311

1. اشعث بن قیس کیست؟ --- 311

2. راه و رسم تعزیت گفتن --- 312

گفتار حکیمانه 292 --- 315

شرح و تفسیر: این جا جاى صبر نیست! --- 316

گفتار حکیمانه 293 --- 321

شرح و تفسیر: مصاحبت با احمق! --- 322

گفتار حکیمانه 294 --- 325

شرح و تفسیر: فاصله میان مشرق و مغرب چقدر است؟ --- 326

گفتار حکیمانه 295 --- 329

شرح و تفسیر: دوستان و دشمنان --- 330

گفتار حکیمانه 296 --- 335

شرح و تفسیر: به خودت ضرر مى زنى --- 336

ص: 10

گفتار حکیمانه 297 --- 339

شرح و تفسیر: اسباب عبرت، بسیار است ولى... --- 340

گفتار حکیمانه 298 --- 345

شرح و تفسیر: اعتدال در خصومت --- 346

نکته: خطرات خصومت --- 347

گفتار حکیمانه 299 --- 349

شرح و تفسیر: راه و روش توبه --- 350

نکته: حقیقت توبه و تأخیر نینداختن آن --- 351

گفتار حکیمانه 300 --- 353

شرح و تفسیر: پاسخ جالب به دو سؤال --- 354

نکته: سرعت محاسبه الهى --- 356

گفتار حکیمانه 301 --- 359

شرح و تفسیر: از نشانه هاى عقل --- 360

نکته: طرق شناخت انسان ها --- 361

گفتار حکیمانه 302 --- 365

شرح و تفسیر: نیازمندان به دعا --- 366

گفتار حکیمانه 303 --- 369

شرح و تفسیر: مردم، فرزند دنیا هستند --- 370

گفتار حکیمانه 304 --- 373

شرح و تفسیر: نیازمند، فرستاده خداست! --- 374

گفتار حکیمانه 305 --- 379

شرح و تفسیر: غیرتمند، عمل منافى عفت انجام نمى دهد --- 380

نکته: غیرت در آموزه هاى اسلامى ---381

ص: 11

گفتار حکیمانه 306 --- 383

شرح و تفسیر: سرآمد مقدّر، حافظ انسان است! --- 384

گفتار حکیمانه 307 --- 387

شرح و تفسیر: داغ فرزند و داغ غارت اموال --- 388

گفتار حکیمانه 308 --- 391

شرح و تفسیر: برترى دوستى بر خویشاوندى --- 392

نکته: وراثتِ دوستى --- 393

گفتار حکیمانه 309 --- 397

شرح و تفسیر: فراست مؤمن --- 398

گفتار حکیمانه 310 --- 401

شرح و تفسیر: از نشانه هاى اصلى ایمان --- 402

گفتار حکیمانه 311 --- 405

شرح و تفسیر: کیفر کتمان حقیقت! --- 407

گفتار حکیمانه 312 --- 411

شرح و تفسیر: وظیفه ما در حال نشاط و عدم نشاط --- 412

گفتار حکیمانه 313 --- 415

شرح و تفسیر: جامعیت قرآن 416

گفتار حکیمانه 314 --- 419

شرح و تفسیر: راه دفع شرّ --- 420

گفتار حکیمانه 315 --- 423

شرح و تفسیر: طریقه خوشنویسى --- 424

گفتار حکیمانه 316 --- 429

شرح و تفسیر: من پیشواى اهل ایمانم --- 430

ص: 12

گفتار حکیمانه 317 --- 433

شرح و تفسیر: پاسخ دندان شکن به ایراد یهود --- 434

گفتار حکیمانه 318 --- 437

شرح و تفسیر: رمز پیروزى امام (علیه السلام) --- 438

گفتار حکیمانه 319 --- 443

شرح و تفسیر: آثار شوم فقر --- 444

نکته: فقر و غنا --- 445

گفتار حکیمانه 320 --- 449

شرح و تفسیر: جست وجوگران حقیقت طلب و عالمان بهانه جو --- 450

نکته: وظیفه شاگرد در برابر استاد --- 452

گفتار حکیمانه 321 --- 453

شرح و تفسیر: ابتدا مشورت سپس تصمیم گیرى --- 454

نکته: اقسام مشورت --- 457

گفتار حکیمانه 322 --- 459

شرح و تفسیر: این گونه گریه ها روحیه ها را تضعیف مى کند --- 461

گفتار حکیمانه 333 --- 465

شرح و تفسیر: سرانجامِ وسوسه هاى شیطان و نفس امّاره --- 466

گفتار حکیمانه 334 --- 471

شرح و تفسیر: از معاصى پنهانى بپرهیزید --- 472

گفتار حکیمانه 335 --- 475

شرح و تفسیر: اندوه ما و شادى دشمنان --- 476

ص: 13

ص: 14

و مرارت هایى وجود دارد، نگران نشویم، آن ها را با جان و دل بپذیریم به امید وعده هاى الهى در آخرت و به عکس اگر در گناه، لذّتى هست از عواقب تلخ آن غافل نگردیم. کوتاه سخن این که هدف امام (علیه السلام) تشویق به طاعات و ترک گناهان است.

شبیه این سخن، تعبیرى است که در خطبه 174 نهج البلاغه گذشت که امام (علیه السلام) مى فرماید: «إِنَّ آلْجَنَّةَ حُفَّتْ بِالْمَکَارِهِ وَ إِنَّ آلنَّارَ حُفَّتْ بِالشَّهَوَاتِ؛ بهشت در لابه لاى ناراحتى ها پیچیده شده و دوزخ در لابه لاى شهوات».

نیز در حکمت 376 مى فرماید: «إِنَّ آلْحَقَّ ثَقِیلٌ مَرِیءٌ، وَ إِنَّ الْبَاطِلَ خَفِیفٌ وَبِیءٌ؛ حق، سنگین اما گواراست و باطل، سبک و آسان؛ اما بلاخیز و مرگ آور است».

حق گر چه ثقیل و سنگین است ولى عاقبتش گواراست. به عکس، باطل که در آغاز آسان و راحت است، در پایان ناگوار و خطرناک است.

البته آنچه امام (علیه السلام) در این جا فرموده بیان حکم غالبى است و گرنه موارد استثنایى نیز وجود دارد که انسان از انجام دادن حق لذت ببرد و از انجام دادن باطل ناراحت شود. حدیث معروفى که مى گوید: «مؤمن اوقات شبانه روز خود را به سه بخش تقسیم مى کند: بخشى براى عبادت و بندگى پروردگار و بخشى براى سامان دادن به وضع زندگى و در بخش دیگرى به لذات حلال مى پردازد تا نیرو و آرامش براى انجام وظایف پیدا کند»، که وجود سختى شدید در آن مطرح نشده دلیل روشنى بر این استثناست.

در حالات انبیا و اولیاى الهى به خصوص در آزمایش هاى سخت آن ها، شواهد زیادى بر اصل گفتار امام (علیه السلام) هست.

اگر حضرت یوسف (علیه السلام) تسلیم خواسته نامشروع زلیخا مى شد براى او لذت بخش بود؛ اما مرارت آخرت را به دنبال داشت و این که تسلیم نشد و به سبب آن، سال ها در زندان ماند و مرارت زیادى را چشید بر کسى

ص: 17

پوشیده نیست؛ اما حلاوت آخرت بلکه حلاوت دنیا را در پایان و بعد از مدتى به دنبال داشت.

حضرت آدم (علیه السلام) ترک اولى کرد و از شجره ممنوعه موقتاً لذت برد؛ اما پایان غم انگیزى براى او داشت.

بسیار مى شود که مرارت هاى دنیا نتیجه شیرینى را در همین دنیا نصیب انسان مى کند مانند جوانى که سال ها در غربت و با مشقت درس خوانده تا توانسته به مراحل عالى علم و دانش برسد که لذت آن را در پایان در همین دنیا مى بیند و به عکس جوانى که تن به تنبلى و خوش گذرانى و عیش و نوش داده و بى سواد باقى مانده مرارت آن را در پایان کار در همین دنیا مى چشد.

ص: 18

خون ها (جان ها)، و اقامه حدود را براى بزرگ شمردن محرمات الهى، و ترک شرب خمر را براى حفظ و سلامت عقل، و دورى از سرقت را براى حفظ عفت (و پرهیز از آلودگى به اموال مردم)، و ترک زنا را براى حفظ نسب ها، و ترک لواط (و همجنس گرایى) را براى افزایش نسل، و شهادت و گواهى را براى اظهار حق در برابر انکارها، و ترک دروغ را براى احترام و بزرگداشت صدق و راستى، و سلام را امان در برابر ترس ها، و امامت را براى نظم و نظام امّت، و اطاعت و فرمانبردارى (از امام مسلمانان) را براى (تعظیم وتحکیم) مقام امامت قرار داده است.(1)

ص: 20

مى ساید و این عمل را چند بار تکرار مى کند. به یقین این برنامه نورانى، کبر و غرور او را درهم مى شکند، همان چیزى که انسان را به طغیان وامى دارد و آلوده انواع گناهان مى کند، چرا که سرچشمه انواع معاصى تکبر است.

در حالات ابلیس نیز خوانده ایم که کبر و غرور او مانع از سجده بر آدم (علیه السلام) در پیشگاه خدا شد، سجده اى که اگر انجام مى داد کبر و غرور او درهم مى شکست و هرگز گرفتار آن عاقبت بسیار شوم نمى شد.

اصولاً آنچه درباره نماز در قرآن مجید آمده است که نماز انسان را از فحشا و منکرات بازمى دارد: (إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَر)(1) یکى از دلایلش همین است. هنگامى که کبر و غرور کنار برود انسان تسلیم فرمان خدا مى شود و از معاصى چشم مى پوشد.

3. «خداوند زکات را سبب روزى قرار داد»؛ (وَ الزَّکاةَ تَسْبِیباً لِلرِّزْقِ).

این عبارت دو تفسیر دارد: نخست این که پرداختن زکات، روزىِ فقرا را تضمین مى کند، زیرا در حدیث آمده که اگر مردم زکات اموالشان را بدهند، فقیرى در سراسر جهان اسلام پیدا نخواهد شد: امام صادق (علیه السلام) مى فرماید: «وَ لَوْ أَنَّ النَّاسَ أَدَّوْا زَکَاةَ أَمْوَالِهِمْ مَا بَقِیَ مُسْلِمٌ فَقِیراً مُحْتَاجاً».(2)

تفسیر دیگر این که پرداختن زکات سبب مى شودخداوند روزى را بر زکات دهنده فراوان سازد و اموال او را از خطرات تجاوز گرسنگان حفظ کند. جمع میان این دو تفسیر نیز بعید نیست، همان گونه که در حدیثى از امام على بن موسى الرضا (علیه السلام) نیز آمده است که مى فرماید: «أَنَّ عِلَّةَ الزَّکَاةِ مِنْ أَجْلِ قُوتِ الْفُقَرَاءِ وَ تَحْصِینِ أَمْوَالِ الأَغْنِیَاء؛ علت تشریع زکات،تأمین قوت فقرا و حفظ اموال اغنیاست».(3)

ص: 22

4. «و روزه را براى این تشریع کرد که آزمایشى براى اخلاص بندگان باشد»؛ (وَ الصِّیَامَ آبْتِلاَءً لاِخْلاَصِ آلْخَلْقِ).

تمام عبادات، مشروط به اخلاص و به یک معنا از اسباب آزمودن خلوص نیت انسان است؛ ولى از آن جا که روزه عبادتى است که در ظاهر آشکار نیست، تأثیر بسیار عمیق ترى در آزمودن اخلاص مردم دارد و به تعبیر دیگر، تنها خدا از آن آگاه است و تا روزه دار چیزى نگوید کسى از روزه او باخبر نمى شود و این در واقع یک مرحله عالى از تقواست و به همین سبب در قرآن مجید تشریع روزه براى نیل به تقوا ذکر شده است.

5. «و حج را براى تقویت دین قرار داد»؛ (وَ آلْحَجَّ تَقْرِبَةً لِلدِّینِ).

بدون شک در موسم حج، مسلمانان پاک دلى از سراسر دنیا و جهان اسلام به سوى مرکز توحید مى آیند و یک صدا لبیک مى گویند و اطراف خانه خدا طواف مى کنند و با هم نماز مى گزارند و با هم به منا و مشعر و عرفات مى روند و شیطان را سنگسار مى کنند. از اخبار و حالات یکدیگر باخبر مى شوند و روابط دوستى در میان آن ها عمیق تر مى گردد و براى حل مشکلات یکدیگر مى اندیشند و مجموع این ها سبب تقویت اسلام مى شود، ازاین رو دشمنان همواره از این عبادت بزرگ وحشت داشته اند و کوشیده اند بر آن ضربه اى وارد کنند تا هر سال از طریق این عبادت بزرگ روح تازه اى در کالبد اسلام در آن کانون وحدت دمیده نشود، از این رو در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم: «لاَ یَزَالُ الدِّینُ قَائِماً مَا قَامَتِ الْکَعْبَةُ؛ مادامى که کعبه برپاست اسلام هم برپاست».(1)

در اکثر نسخه هاى نهج البلاغه جمله مورد بحث با واژه «تَقْوِیَةً» ذکر شده در حالى که در نسخه «صبحى صالح» «تَقْرِبَةً» است. گر چه آن هم نامناسب نیست، زیرا حج باعث مى شود که مردم از نظر دین به هم نزدیک شوند؛ ولى به یقین

ص: 23

تعبیر اوّل مناسب تر و مأنوس تر است، زیرا واژه «تَقْرِبَةً» در کمتر حدیث یا عبارتى به چشم مى خورد.

6. «و جهاد را براى عزت و سربلندى اسلام (و مسلمانان) قرار داد»؛ (وَ آلْجَهَادَ عِزّاً لِلإِسْلاَمِ)

دلیل آن روشن است؛ اگر مسلمانان در برابر حیله ها و حملات و تهاجمات دشمنان خاموش بنشینند و به جهاد برنخیزند چیزى نمى گذرد که عظمت آن ها پایمال دشمنان مى شود و عزت و سربلندى تبدیل به ذلت و سربه زیرى مى گردد.

از این رو در خطبه معروف جهاد، امیرمؤمنان (علیه السلام) مى فرماید: «فَإِنَّ الْجِهَادَ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ فَتَحَهُ اللَّهُ لِخَاصَّةِ أَوْلِیَائِهِ وَ هُوَ لِبَاسُ التَّقْوَى وَ دِرْعُ اللَّهِ الْحَصِینَةُ وَ جُنَّتُهُ الْوَثِیقَةُ فَمَنْ تَرَکَهُ رَغْبَةً عَنْهُ أَلْبَسَهُ اللَّهُ ثَوْبَ الذُّل؛ (آگاه باش) جهاد درى از درهاى بهشت است که خداوند آن را به روى یاران خاصش گشوده، جهاد، لباس تقوا و زره محکم و سپر مطمئن خداوند است و مردمى که از جهاد روى گردان شوند خداوند لباس ذلت برتن آن هامى پوشاند و بلاها به آن ها هجوم مى آورند».(1)

7 و 8. «و امر به معروف را براى اصلاح توده مردم و نهى از منکر را براى بازداشتن بى خردان قرار داد»؛ (وَ آلأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ مَصْلَحَةً لِلْعَوَامِّ، وَ النَّهْیَ عَنِ آلْمُنْکَرِ رَدْعاً لِلسُّفَهَاءِ).

این امتیاز مهم را قانون اسلام در مقایسه با بسیارى از قوانین جهان دارد که همه افراد جامعه را در برابر آنچه در جامعه مى گذرد مسئول مى داند، هرگاه کسى از انجام وظیفه خود عدول کند، همه به عنوان واجب کفایى مأمورند او را نصیحت کرده و به انجام وظیفه فراخوانند و هرگاه کسى آشکارا منکرى را انجام دهد و کارى برخلاف موازین اسلامى مرتکب شود، همه مسؤول اند او را اندرز دهند و از آن کار بازدارند.

ص: 24

بنابراین، امر به معروف، مصلحتى است براى توده مردم و نهى از منکر سبب پیشگیرى از کار سفیهان است.

قابل توجه است که در امر به معروف بر عوام تکیه مى کند. اشاره به این که خواص، وظایف خود را انجام مى دهند و کمتر نوبت به امر به معروف مى رسد و در مورد نهى از منکر بر سفها تکیه مى کند اشاره به این که آدم عاقل و خردمند به دنبال گناه نمى رود و آن ها که با ارتکاب گناه، هم به خود ظلم مى کنند و هم به جامعه، سفیه و کم خردند. قرآن مجید هم به این موضوع اشاره اى کرده، مى فرماید: (وَ مَنْ یَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْرَاهِیمَ إِلاَّ مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ)؛ «چه کسى از آیین ابراهیم، روى گردان خواهد شد به جز افراد نادان و سفیه؟».(1)

درباره اهمیت امر به معروف و نهى از منکر و شرایط آن در بحث هاى گذشته مطالب قابل ملاحظه اى آمده است.(2)

9. «و صله رحم را براى افزایش نفوس مقرر داشت»؛ (وَ صِلَةَ الرَّحِمِ مَنْماةً لِلْعَدَدِ).

«مَنْمَاة» مصدر میمى و به معناى نمو کردن است و چون به صورت مفعول لاجله ذکر شده به معناى سببیت نمو است.

روشن است که وقتى افراد یک فامیل صله رحم به جاى آورند و مراقب یکدیگر باشند و به همدیگر کمک کنند، تلفات در میان آن ها کم خواهد بود و این سبب کثرت فامیل و در نتیجه کثرت عدد مسلمانان خواهد شد و در برابر دشمنان قدرت و قوت بیشترى پیدا مى کنند.

افزون بر این، از روایات استفاده مى شود که صله رحم تأثیر معنوى و الهى خاصى در فزونى عمر، و عمران و آبادى شهرها دارد.

ص: 25

در حدیثى از امام صادق از پدرانش از رسول خدا : آمده است: «صِلَةُ الرَّحِمِ تَعْمُرُ الدِّیَارَ وَ تَزِیدُ فِی الأَعْمَارِ وَإِنْ کَانَ أَهْلُهَا غَیْرَ أَخْیَارٍ؛ صله رحم خانه ها را آباد و عمرها را زیاد مى کند، هر چند اهل آن از نیکان نباشند».(1)

در حدیث دیگرى از همان حضرت (علیه السلام) مى خوانیم: «إِنَّ الْقَوْمَ لَیَکُونُونَ فَجَرَةً وَ لاَ یَکُونُونَ بَرَرَةً فَیَصِلُونَ أَرْحَامَهُمْ فَتُنْمِى أَمْوَالُهُمْ وَ تَطُولُ أَعْمَارُهُمْ فَکَیْفَ إِذَا کَانُوا أَبْرَاراً بَرَرَةً؛ ممکن است جمعیتى فاجر و گنهکار باشند و از نیکان نباشند؛ ولى در عین حال صله رحم به جا آورند. در این صورت اموالشان افزایش پیدا مى کند و عمرشان طولانى مى شود تا چه رسد به این که از نیکان و خوبان باشند».(2)

بعضى از شارحان نهج البلاغه تفسیر دیگرى براى این کلام حکیمانه ذکر کرده اند و آن این که هرگاه انسان صله رحم به جاى آورد، ارحام او اطراف وى را مى گیرند و قوت و قدرت او فزونى مى یابد ولى تفسیر اول صحیح تر به نظر مى رسد.(3)

10. «و قصاص را براى حفظ خون ها (و جان ها) قرار داد»؛ (وَ القِصَاصَ حَقْناً لِلدِّمَاءِ).

این سخن برگرفته از قرآن مجید است که مى فرماید: (وَ لَکُمْ فِی الْقِصَاصِ حَیَاةٌ یَا أُوْلِی الأَلْبَابِ)؛ «اى خردمندان! در قصاص، حیات و زندگى شماست».(4)

درست است که ظاهراً بر اثر قصاص، فردى از جامعه حذف مى شود؛ ولى این حذف سبب پیشگیرى از قتل هاى آینده است، زیرا افرادى که به فکر قتل

ص: 26

دیگران مى افتند، هنگامى که منظره قصاص در نظرشان مجسم مى شود و خود را در خطر قطعى مى بینند از این عمل خوددارى مى کنند و به فرض که بتوانند قتلى انجام دهند و متوارى شوند باید یک عمر به صورت دربه در زندگى مخفیانه داشته باشند که ناراحتى و زجر آن کمتر از قصاص نیست.

متأسفانه در دنیاى امروز، بعضى از گروه ها و به اصطلاح طرفداران حقوق بشر با هرگونه قصاص مخالف اند و مى گویند: خون را با خون نباید شست؛ قاتل کار خطایى انجام داده و اگر ما قاتل را به قتل برسانیم خطاى دیگرى است.

این ها براى قاتل دلسوزى مى کنند؛ اما گویا براى صدها یا هزاران نفرى که جانشان به وسیله قاتلان در خطر است و آن قاتلان با نفى قصاص احساس امنیت مى کنند دلشان نسوخته است.

11. «و اقامه حدود را براى بزرگ شمردن محرمات الهى قرار داد»؛ (وَ إِقَامَةَ آلْحُدُودِ إِعْظَاماً لِلْمَحَارِمِ).

«محارم» در این جا اشاره به گناهان کبیره یا بخش مهمى از آن هاست که در موردشان اقامه حدود و اجراى تعزیرات مى شود، زیرا حدود به معناى عام شامل تعزیرات هم مى گردد. بدیهى است که با اجراى حد، گناه در نظرها پراهمیت خواهدشد و کمتر کسى به سراغ آن مى رود زیرا مى داند علاوه بر مجازات الهى در سراى آخرت، در این دنیا هم مجازات سنگینى دامن او را مى گیرد و این امر سبب امنیت جامعه و حفظ آن از آلودگى هاى گسترده خواهد شد.

از این رو در حدیثى از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) آمده است: «وَحَدٌّ یُقَامُ لِلَّهِ فِی الأَرْضِ أَفْضَلُ مِنْ مَطَرِ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً؛ حدى که در زمین اجرا شود برتر از چهل روز باریدن باران است».(1)

ص: 27

در حدیث دیگرى ابو ابراهیم (امام کاظم) (علیه السلام) در تفسیر آیه شریفه (وَ یُحْىِ الأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا)(1) مى فرماید: «این فقط احیا به وسیله باران نیست،

بلکه خداوند مردانى را مبعوث مى کند که عدل را زنده کنند و زمین با احیاى عدل زنده مى شود. سپس افزود: «وَ لأِقَامَةُ الْحَدِّ لِلَّهِ أَنْفَعُ فِی الأَرْضِ مِنَ الْقَطْرِ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً؛ و اقامه حد در آن سودمندتر است از نزول چهل روز باران در زمین».(2)

البته اساس دعوت انبیا بر برنامه هاى فرهنگى است و اکثریت مردم از این طریق به راه راست دعوت مى شوند؛ ولى مواردى پیدا مى شود که افرادى سرسختانه در مقابل اوامر و نواهى آن ها به مخالفت برمى خیزند. در این گونه موارد جز توسل به اجراى حدود و مجازات ها راهى نیست، همان گونه که در برنامه تمام عقلاى جهان و قوانین عالم نیز همین گونه است.

12. «و ترک شرب خمر را براى حفظ و سلامت عقل تشریع کرد»؛ (وَ تَرْکَ شُرْبِ آلْخَمْرِ تَحْصِیناً لِلْعَقْلِ).

جاى شک و تردید نیست که شراب و همه مواد مخدر از دشمنان شماره یک عقل انسانى هستند؛ نه تنها در حالت مستى شعله عقل به کلى خاموش مى شود و افراد مست دست به هر کارى مى زنند، بلکه بعد از آن نیز تأثیرات زیادى در تخریب مغز و اعصاب از خود به جاى مى گذارد و گاه منجر به جنون مى شود.

مرحوم «کلینى» در جلد ششم کتاب کافى بابى تحت عنوان «إنّ الْخَمْرَ رَأسُ کُلِّ إثْمٍ وَشَرٍّ» (شراب سرچشمه هر گناه و بدى است) آورده و احادیث فراوانى در ذیل آن ذکر کرده است؛ از جمله در حدیثى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نقل مى کند: «إِنَّ الْخَمْرَ رَأْسُ کُلِّ إِثْمٍ؛ شراب سرچشمه هر گناهى است».(3)

ص: 28

در حدیث دیگرى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم: «إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ جَعَلَ لِلشَّرِّ أَقْفَالاً وَ جَعَلَ مَفَاتِیحَهَا أَوْ قَالَ مَفَاتِیحَ تِلْکَ الأَقْفَالِ الشَّرَابَ؛ خداوند براى شرور و بدى ها قفل هایى قرار داده (که همان قفل عقل هاست) و کلید آن قفل ها را شراب قرار داده است».(1)

در حدیث دیگرى از امام باقر یا امام صادق (علیهما السلام) نقل شده است که فرمود: «مَا عُصِیَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِشَیْءٍ أَشَدَّ مِنْ شُرْبِ الْخَمْرِ إِنَّ أَحَدَهُمْ لَیَدَعُ الصَّلاَةَ الْفَرِیضَةَ وَ یَثِبُ عَلَى أُمِّهِ وَأُخْتِهِ وَ ابْنَتِهِ وَ هُوَ لا یَعْقِلُ؛ گناهى در پیشگاه خداوند شدیدتر از شرب خمر نیست. بعضى از شراب خواران نماز واجب را به کلى ترک مى کنند و ممکن است به مادر و خواهر و دختر خود در حالى که نمى فهمند تجاوز کنند».(2)

همین مضمون را یکى از شعراى فارسى زبان در شعر خود مجسم ساخته است آن جا که مى گوید:

ابلیس شبى رفت به بالین جوانى *** آراسته با شکل مهیبى سر و بر را

گفتا که منم مرگ اگر خواهى زنهار *** باید بگزینى تو یکى زین سه خطر را

یا آن پدر پیر خودت را بکشى زار *** یا بشکنى از خواهر خود سینه و سر را

یا خود ز مى ناب بنوشى دو سه ساغر *** تا آن که بپوشم ز هلاک تو نظر را

ص: 29

لرزید از این بیم جوان بر خود و جا داشت *** کز مرگ فتد لرزه به تن ضیغم نر را

گفتا نکنم با پدر و خواهرم این کار *** لیکن به مى از خویش کنم رفع ضرر را

جامى دو سه مِى خورد چو شد چیره ز مستى *** هم خواهر خود را زد و هم کشت پدر را

اى کاش شود خشک بن تاک خداوند *** زین مایه شر حفظ کند نوع بشر را

13. «و دورى از سرقت را براى حفظ عفت (و پرهیز از آلودگى به اموال مردم) مقرر داشت»؛ (وَ مُجَانَبَةَ السَّرِقَة إِیجاباً لِلْعِفَّةِ).

سرقت و دزدى به هر شکل باشد از بزرگ ترین گناهان در اسلام و داراى حدّ شرعى است و در همه عرف ها و نزد تمام عقلا کارى بسیار زشت محسوب مى شود و در تمام قوانین دنیا براى آن مجازات مقرر شده است.

تعبیر «عفت» در کلام امام (علیه السلام) اشاره به خویشتن دارى و مناعت طبع و ترک هرگونه حرص است. خداوند سرقت را از این رو تحریم فرموده که افزون بر حفظ امنیت مالى جامعه، روح عفت را در افراد زنده کند، هیچ کس به اموال دیگرى چشم ندوزد و حتى در بدترین حالات معیشتى به فکر دست بردن به اموال دیگران نیفتد، همان گونه که در قرآن مجید خداوند عده اى از نیازمندان را با این عبارت ستوده است: (لِلفُقَرَاءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللهِ لاَ یَسْتَطِیعُونَ ضَرْباً فِى الأَرْضِ یَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِیَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِیمَاهُمْ)؛ «(انفاق هاى شما) براى کسانى باشد که در راه خدا در تنگنا قرار گرفته اند (و توجه به آیات خدا آن ها را از وطن هاى خویش آواره ساخته و شرکت در میدان جهاد به آن ها اجازه

ص: 30

نمى دهد که براى تأمین هزینه زندگى دست به کسب و تجارتى بزنند) نمى توانند مسافرتى کنند (و سرمایه اى به دست آورند) و از شدت عفت و خویشتن دارى افراد ناآگاه آن ها را بى نیاز مى پندارند؛ اما آن ها را از چهره هایشان مى شناسى».(1)

به یقین همان اندازه که حفظ امنیت جامعه اهمیت دارد پرورش روح عفّت و ابراز بى نیازى از اموال مردم نیز مهم است و در واقع این روحیه است که جامعه را به امنیت مالى رهنمون مى شود.

14. «و ترک زنا را براى حفظ نسب ها قرار داد»؛ (وَ تَرْکَ الزِّنَى تَحْصِیناً لِلنَّسَبِ).

به یقین زنا و آمیزش هاى نامشروع آثار سوء فراوانى دارد که امام (علیه السلام) به یکى از مهم ترین آن ها اشاره کرده است. هرگاه در جامعه آمیزش هاى نامشروع رواج پیدا کند محصول آن، فرزندان نامشروعى خواهد شد که وابسته به هیچ کس نیستند، نه کسى حضانت آن ها را بر عهده مى گیرد و نه تکیه گاهى براى خودشان پیدا مى کنند، نه حمایت مالى مى شوند، نه ارث دارند و نه از عواطف پدرانه و مادرانه برخوردارند. چنین فرزندانى بزرگ ترین مخاطره را براى جامعه دربر دارند. آمارها نشان مى دهد که بسیارى از جنایات هولناک به دست همین فرزندان نامشروع انجام مى شود. به فرض که نهادى اجتماعى فرزندان نامشروع را جمع آورى و حفاظت کند باز محرومیت از پیوند با پدر و مادر و آثار عاطفى و قانونى آن، کار خود را خواهد کرد.

به همین دلیل اسلام زنا را حرام کرده و مجازات سنگینى براى آن قائل شده است؛ ولى متأسفانه در تمدّن مادّى غرب نه تنها زنا حرام نیست، بلکه مراکز فحشا تحت حمایت دولت ها هستند و به دولت ها مالیات نیز مى پردازند. آن ها حتى براى روابط نامشروعِ زنان شوهردار نیز اهمیتى قائل نیستند. تنها زناى

ص: 31

به عنف را ممنوع و قابل تعقیب قانونى مى دانند و به همین دلیل فرزندان نامشروع در جوامع غربى بسیار زیاد است و مفاسد آن را نیز با چشم خود مى بینند؛ اما غلبه هوا و هوس و آزادى به معناى بى بندوبارى به آن ها اجازه محدود ساختن را نمى دهد.

در بعضى از جوامع غربى کار به آن جا رسیده که در شناسنامه ها تنها نام مادر نوشته مى شود و از نام پدر خبرى نیست، زیرا دیده اند اگر نام پدر را بخواهند بنویسند مجهول بودن پدران براى بسیارى از نوزادان مشکل عظیمى ایجاد مى کند.

شگفت آور است که مجاز شمردن زنا حتى مانع از تجاوز به عنف نشده و به گونه اى است که آمار بعضى از کشورهاى غربى نشان مى دهد در هر دقیقه یک تجاوز به عنف صورت مى گیرد.

البته زنا مفاسد بسیار دیگرى دارد که امام على بن موسى الرضا (علیه السلام) در حدیثى که علامه مجلسى؛ در بحارالانوار از علل الشرایع نقل کرده به بخشى از آن اشاره مى کند، آن حضرت (علیه السلام) مى فرماید: «وَ حَرَّمَ الزِّنَا لِمَا فِیهِ مِنَ الْفَسَادِ مِنْ قَتْلِ الأَنْفُسِ وَ ذَهَابِ الأَنْسَابِ وَ تَرْکِ التَّرْبِیَةِ لِلأَطْفَالِ وَ فَسَادِ الْمَوَارِیثِ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِکَ مِنْ وُجُوهِ الْفَسَاد؛ خداوند زنا را حرام کرده است به علّت مفاسدى که در آن است ازقبیل: قتل نفس (به سبب برافروخته شدن آتش خشم همسران یا بستگان) و از دست رفتن نسب و ترک تربیت فرزندان و فاسد شدن نظم میراث و امثال آن از مفاسد گوناگون».(1)

15. «و ترک لواط (و همجنس گرایى) را براى افزایش نسل مقرر داشت». (وَ تَرْکَ آللِّوَاطِ تَکْثِیراً لِلنَّسْلِ).

مى دانیم که آفرینش شهوت جنسى در زنان و مردان براى این است که از طریق صحیح، نسل انسان افزایش پیدا کند و از میان نرود و اگر این علاقه جنسى

ص: 32

میان زن و مرد نبود ممکن بود در مدت کوتاهى نسل انسان نابود شود. حال اگر این علاقه جنسى به صورت همجنس گرایى درآید که هیچ تأثیرى در بقاى نسل ندارد و این مطلب در جامعه بشرى گسترش یابد آن هم سبب قطع نسل انسان یا کمبود افراد بشر خواهد شد.

به همین دلیل، استمنا یا آمیزش با حیوانات نیز در اسلام تحریم شده است، زیرا آن ها نیز مانند همجنس گرایى سبب ضایع شدن نطفه هاى انسانى مى گردد.

در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم که زندیقى از آن حضرت سؤالى درباره تحریم زنا کرد و حضرت پاسخ او را فرمود و سپس از تحریم لواط پرسید. امام (علیه السلام) فرمود: علتش این است که «أَنَّهُ لَوْ کانَ إِتْیانُ الْغُلامِ حَلالاً لاَسْتَغْنَى الرِّجالُ عَنِ النِّساءِ وَ کانَ فِیهِ قَطْعُ النَّسْلِ وَ تَعْطِیلُ الْفُرُوجِ وَ کانَ فِی إِجازَةِ ذلِکَ فَسادٌ کَثِیرٌ؛ هرگاه آمیزش با پسر حلال بود مردان از زنان بى نیاز مى شدند و سبب قطع نسل و تعطیل آمیزش مشروع و طبیعى مى شد و مجاز بودن این کار مفاسد بسیارى دربر داشت».(1)

شبیه همین معنا با توضیح بیشترى از امام على بن موسى الرضا (علیه السلام) نقل شده است.(2)

البته آنچه امام (علیه السلام) در این جا بیان فرموده و در روایات دیگرى نیز به آن اشاره شده یکى از آثار بسیار شوم همجنس گرایى است؛ آثار زیان بار دیگرى نیز دارد که یکى از آن ها از نظر مسائل بهداشتى و عاطفى است، زیرا این کار، تحریف روشنى در آفرینش علاقه جنسى و اعضاى تناسلى است و امروز زیان آشکار آن به صورت بیمارى ایدز بروز کرده که طبق بعضى از آمار، اکثر موارد ایدز از همجنس گرایى ناشى مى شود، همان بیمارى اى که امروز تمام اطباى جهان در درمان آن وامانده اند، زیرا نیروى دفاعى بدن را از کار مى اندازد و انسان در مدت

ص: 33

کوتاهى به انواع بیمارى ها مبتلا مى شود و با تمام کوشش هایى که از سوى پزشکان دنیا به عمل آمده هنوز داروى مطمئنى براى درمان آن پیدا نشده است.

تشدید مجازات لواط در اسلام نسبت به زنا ممکن است ناشى از این امور باشد.

البته امروز برخى از طبیبان فاقد مسئولیت، به افرادى چراغ سبز نشان مى دهند و مى گویند که علاقه آن ها به جنس موافق عامل ژنتیکى دارد و قابل تغییر نیست و براى آن ها همجنس گرایى را مجاز مى شمرند و این شبیه اظهار نظر جمعى دیگر از آن گونه اطباست که استمنا را بى ضرر و بى خطر معرفى مى کنند. بدون شک صحه گذاشتن بر این انحرافات و بیمارى ها که به هر حال قابل علاج است ناشى از هماهنگ شدن با خواسته هاى انحرافى این گونه بیماران است.(1)

16. «و شهادت و گواهى را براى اظهار حق در برابر انکارها قرار داد»؛ (وَ الشَّهَادَاتِ آسْتِظْهَاراً عَلَى آلْمجَاحَدَاتِ).

مى دانیم در اسلام کسى که از حادثه اى باخبر باشد و آن را با چشم خود ببیند اگر به شهادت فراخوانده شود بر او واجب است بپذیرد و آنچه را که دیده بیان کند؛ خواه درباره دوست باشد یا دشمن، خویشاوند باشد یا بیگانه. کتمان شهادت یکى از گناهان کبیره است، همان گونه که قرآن مجید با صراحت فرمود: (وَ لاَ تَکْتُمُوا الشَّهَادَةَ وَ مَنْ یَکْتُمْهَا فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ)؛ «شهادت را کتمان نکنید و هر کس کتمان کند قلب او گناهکار است (چرا که حقیقتى را مخفى داشته است)».(2)

در آیه قبل از آن مى فرماید: (وَ لاَ یَأْبَ الشُّهَدَاءُ إِذَا مَا دُعُوا)؛ «و شاهدان هنگامى که (به دادگاه براى اداى شهادت) دعوت شوند ابا نکنند».

ص: 34

روایات اسلامى نیز حرمت کتمان شهادت را با صراحت بیان کرده است در حالى که در قوانین دیگر دنیا، شهادت شهود معمولاً الزامى نیست؛ هر کس مایل باشد و سود خود را در شهادت دادن ببیند شهادت مى دهد و گرنه مى تواند آن را مکتوم کند.

واجب ساختن این کار براى آن است که افراد نتوانند حقوق مردم را پایمال کنند.

در حدیثى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم: «مَنْ شَهِدَ شَهَادَةَ حَقٍّ لِیُحْیِیَ بِهَا حَقَّ امْرِئٍ مُسْلِمٍ أَتَى یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لِوَجْهِهِ نُورٌ مَدَّ الْبَصَرِ تَعْرِفُهُ الْخَلَائِقُ بِاسْمِهِ وَ نَسَبِه؛ کسى که شهادت حقى بدهد تا حق مسلمانى را به وسیله آن احیا کند، روز قیامت در حالى وارد عرصه محشر مى شود که از صورتش نورى برمى خیزد که تا آن جا که چشم کار مى کند پیش مى رود و تمام خلایق او را با نام و نسبش مى شناسند».(1)

امام صادق (علیه السلام) در تفسیر آیه (وَ لاَ یَأْبَ الشُّهَدَاءُ إِذَا مَا دُعُوا) مى فرماید: «لاَ یَنْبَغِی لأَحَدٍ إِذَا دُعِیَ إِلَى الشَّهَادَةِ یَشْهَدُ عَلَیْهَا أَنْ یَقُولَ لا أَشْهَدُ لَکُمْ؛ براى هیچ کس سزاوار نیست هنگامى که دعوت به شهادت دادن به چیزى شود بگوید: من براى شما شهادت نمى دهم».(2)

شگفت این که بعضى از شارحان نهج البلاغه شهادت را در این جا به معناى شهادت در راه خدا در میدان نبرد تفسیر کرده اند و آن را سبب تقویت دین دانسته اند در حالى که تعبیرات امام (علیه السلام) ، قبل و بعد از آن، تناسبى با آن ندارد، زیرا امام (علیه السلام) قبلاً جهاد را به عنوان عزت اسلام بیان فرمود و تعبیر «مجاهدات» (یعنى انکارها) مناسب بحث دعاوى است به خصوص که ترک کذب نیز بعد از آن ذکر شده که با ترک شهادت دادن سازگار است. به علاوه حدیث با جمله «فرض

ص: 35

الله» شروع مى شود و به یقین خداوند شهادت را مأمورٌبِه نکرده بلکه جهاد را واجب فرموده که احیاناً منتهى به شهادت مى شود.

17. «و ترک دروغ را براى احترام و بزرگداشت صدق و راستى قرار داد»؛ (وَ تَرْکَ آلْکَذِبِ تَشْرِیفاً لِلصِّدْقِ).

اساس زندگى اجتماعى بر اعتماد متقابل افراد به یکدیگر است که اگر اعتمادى نباشد رشته اجتماع از هم گسیخته خواهد شد. اعتماد در صورتى حاصل مى شود که صدق و امانت بر جامعه حاکم باشد، زیرا دروغ و خیانت مهم ترین اسباب بدبینى و بى اعتمادى است.

امام (علیه السلام) در این تعبیر زیبا مى فرماید: خداوند ترک دروغ را واجب کرده تا راستگویى به عنوان یک فضیلت شمرده شود و افراد جامعه به سوى آن حرکت کنند.

در روایات اسلامى شدیدترین تعبیرات درباره زشتى دروغ آمده است. قرآن مجید مى گوید: (إِنَّمَا یَفْتَرِى الْکَذِبَ الَّذِینَ لاَ یُؤْمِنُونَ بِآیَاتِ اللهِ وَ أُوْلَئِکَ هُمُ الْکَاذِبُونَ)؛ «تنها کسانى دروغ مى بندند که به آیات خدا ایمان ندارند».(1)

در حدیثى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم: «إنَّ الْکَذِبَ بابٌ مِنْ أبْوابِ النِّفاقِ؛ دروغ درى از درهاى نفاق است».(2)

در کتاب کافى از امیرمؤمنان (علیه السلام) نقل شده که فرمود: «لا یَجِدُ عَبْدٌ طَعْمَ الأِیمَانِ حَتَّى یَتْرُکَ الْکَذِبَ هَزْلَهُ وَجِدَّهُ؛ انسان طعم ایمان را نمى چشد مگر زمانى که دروغ را خواه شوخى باشد یا جدى، رها کند».(3)

احادیث در این زمینه بسیار است. با حدیث دیگرى از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) این

ص: 36

سخن را پایان مى دهیم: «إیّاکُمْ وَ الْکَذِبَ فَإِنَّهُ مِنَ الْفُجُورِ وَ هُما فِی النّار؛ از دروغ بپرهیزید، زیرا دروغ با فجور و گناهان (دیگر) همراه است و هر دو در آتشند».(1)

18. «و سلام را امان در برابر ترس ها قرار داد»؛ (وَ السَّلاَمَ أَمَاناً مِنَ آلْمخَاوِفِ).

منظور از «سلام» در این جا همان سلام کردن است که هرگاه کسى به دیگرى سلام کند مفهومش این است که هیچ گونه قصد آزار و اذیت او را ندارد و هنگامى که شنونده، سلام را با سلام پاسخ مى گوید مفهوم آن نیز این است که از طرف او هم خوف و ضررى متوجه سلام کننده نیست.

توضیح این که در آغاز اسلام و مدتى پس از آن بسیارى از مردم هنگام برخورد با یکدیگر اگر طرف از قبیله خودشان نبود، احساس ناامنى مى کردند؛ ولى اگر یکى از آن ها سلام مى کرد و طرف مقابل نیز پاسخ مى گفت، به منزله این تعهد بود که هیچ گونه ضرر و زیانى به یکدیگر نمى رسانند، همان گونه که اگر شخصى بر آن ها وارد مى شد و غذایى مى آوردند و از غذاى صاحب منزل مى خورد طرفین درباره یکدیگر احساس امنیت مى کردند؛ صاحب خانه عملاً تحیتى گفته بود و میهمان تازه وارد نیز عملاً به آن پاسخ داده بود.

البته گاه مى شد که پس از سلام و جواب آن، قرائن و شواهدى برخلاف موارد مذکور به نظر مى رسید که براى برطرف کردن آن خوف، احتیاج به گفت وگوى بیشترى بود، از این رو در داستان ابراهیم (علیه السلام) مى خوانیم: هنگامى که فرشتگان پروردگار به صورت افراد ناشناسى بر او وارد شدند و سلام کردند ابراهیم (علیه السلام) که چهره هاى آن ها را بسیار ناشناس دید گفت: «ما از شما مى ترسیم». به خصوص هنگامى که غذا براى آن ها آورد و آن ها دست به سوى غذا دراز نکردند؛ اما چیزى نگذشت که ترس ابراهیم (علیه السلام) زائل شد هنگامى که گفتند: «ما فرستادگان پروردگار توایم» و او را به فرزند بشارت دادند: (وَ لَقَدْ جَاءَتْ رُسُلُنَا إِبْرَاهِیمَ

ص: 37

بِالْبُشْرَى قَالُوا سَلاَماً قَالَ سَلاَمٌ فَمَا لَبِثَ أَنْ جَاءَ بِعِجْلٍ حَنِیذٍ * فَلَمَّا رَءَا أَیْدِیَهُمْ لاَتَصِلُ إِلَیْهِ نَکِرَهُمْ وَ أَوْجَسَ مِنْهُمْ خِیفَةً قَالُوا لاَ تَخَفْ إِنَّا أُرْسِلْنَا إِلَى قَوْمِ لُوطٍ).(1)

اکنون این سؤال پیش مى آید که سلام کردن جزء مستحبات است و با جمله «فرض الله» که در آغاز این کلام حکمت آمیز آمده سازگار نیست، از این رو بعضى از شارحان، سلام را در این جا به معناى پاسخ سلام تفسیر کرده اند تا با وجوب سازگار باشد.(2) در حالى که این تفسیر افزون بر این که مخالف ظاهر عبارت

امام (علیه السلام) است با مسئله امنیت از ترس هم سازگار نیست، زیرا هم ابتدا به سلام و هم پاسخ آن هر دو سبب احساس امنیت مى شد.

پاسخ: «فرض» معناى وسیعى دارد که هر گونه تشریع را اعم از واجب و مستحب شامل مى شود، بنابراین، هم ابتدا به سلام را دربر مى گیرد و هم پاسخ سلام را. در نتیجه به یقین فلسفه اى که امام (علیه السلام) براى نماز بیان فرموده، هم نماز واجب را فرامى گیرد و هم مستحب را و همچنین در مورد زکات و روزه.

بعضى از شارحان نهج البلاغه «سلام» را به معناى صلح تفسیر کرده اند و گفته اند: «آن چیزى که سبب زائل شدن خوف و ترس در جامعه بشرى مى شود صلح است که مانع از بروز جنگ هاى ویرانگر و مخرب است».(3)

این تفسیر، تفسیر بعیدى به نظر نمى رسد و ممکن است هر دو تفسیر در مفهوم کلام امام (علیه السلام) جمع باشد.

شگفت این که بعضى به جاى «سلام»، «اسلام» ذکر کرده اند(4) در حالى که در هیچ یک از نسخ نهج البلاغه این واژه نیامده، جز در غررالحکم(5) «سلام»، «اسلام»

ص: 38

آمده است، بنابراین تکیه بر یک احتمال نادر، مناسب تفسیر کلام امام (علیه السلام) نیست به خصوص این که اگر به جاى «سلام»، «اسلام» بود مى بایست در آغاز این سخن و به دنبال «فَرَضَ اللهُ الاْیمانَ تَطْهیراً مِنَ الشِّرْکِ» ذکر شود.

19. «و امامت را براى نظم و نظام امت قرار داد»؛ (وَ آلإَمَامَةَ نِظَاماً لِلأُمَّةِ).

هر چند در نسخه صبحى صالح در این جا واژه «الامانة» آمده ولى در بسیارى از نسخ نهج البلاغه به جاى آن «الامامة» است و در کتاب تمام نهج البلاغه نیز «الامامة» آمده است. در غررالحکم نیز به همین صورت است. حتى در شرح ابن ابى الحدید نیز «الامامة» ذکر شده است و همان را نیز تفسیر کرده است. به یقین تعبیر «نِظاماً لِلأُمَّةِ» و به دنبال آن «وَ الطّاعَةِ تَعْظیماً لِلإِمامَةِ» با امامت تناسب دارد نه امانت و در واقع دو جمله اخیر (نوزدهم و بیستم) به منزله ضمانت اجرایى براى هجده جمله پیشین است. به هر حال شک نیست که اگر حکومت عادلى بر سر کار نباشد و امامت به معناى صحیح پیاده نشود، نظم امت به هم مى ریزد، ظالمان بر مظلومان چیره مى شوند و فاسدان و مفسدان پست هاى حساس را در اختیارمى گیرندو بیت المال مسلمانان به غارت مى رود و ناامنى همه جا را فرامى گیرد که تاریخ معاصر و گذشته، نمونه هاى فراوانى از آن را به ما ارائه داده است.

در خطبه بانوى اسلام فاطمه زهرا (علیها السلام) نیز تعبیرى شبیه به این دیده مى شود، مى فرماید: «وَ طَاعَتَنَا نِظَاماً لِلْمِلَّةِ وَ إِمَامَتَنَا أَمَاناً مِنَ الْفُرْقَةِ؛ خداوند اطاعت از ما را سبب نظام امت قرار داده و پیشوایى ما را سبب جلوگیرى از اختلاف و پراکندگى».(1)

در خطبه امام على بن موسى الرضا (علیه السلام) نیز که در مسجد جامع مرو در روز جمعه بیان فرمود آمده است: «إِنَّ الإِمَامَةَ زِمَامُ الدِّینِ وَ نِظَامُ الْمُسْلِمِینَ وَ صَلاحُ

ص: 39

الدُّنْیَا وَ عِزُّ الْمُوْمِنِینَ إِنَّ الأِمَامَةَ أُسُّ الإِسْلامِ النَّامِی وَ فَرْعُهُ السَّامِی؛ امامت، زمام دین و سبب نظام مسلمین و صلاح دنیا و سبب عزت مؤمنان است. امامت اساس اسلام بارور و شاخه بلند آن است».(1)

البته سخن درباره اهمیت امامت و تأثیر حکومت اسلامى در نظم جامعه مسلمانان و حفظ کیان آن ها بسیار است و مقصود در این جا اشاره اى به این مسئله به عنوان تفسیر کلام امام (علیه السلام) بود.

20. «و اطاعت و فرمانبردارى (از امام مسلمین) را براى (تعظیم و تحکیم) مقام امامت قرار داد»؛ (وَ الطَّاعَةَ تَعْظِیماً لِلإِمَامَةِ).

به یقین آنچه سبب تقویت امامتِ امامان و حاکمیتِ حاکمان مى شود همکارى و هماهنگى مردم است. اگر اطاعت و همکارى مردم نباشد نظام امامت نیز به هم مى ریزد، ازاین رو در مسائل مربوط به حکومت اسلامى نیز مى گوییم: حمایت مردم و آراى ملت از اساسى ترین پایه هاى حکومت است، زیرا امامى مى تواند نظام امت را برقرار کند که مبسوط الید باشد و مبسوط الید بودن جز از طریق همکارى مردمى حاصل نمى شود.

در بخش چهارم خطبه 34 مطالب بیشترى در این زمینه آمده است؛ آن جا که امام (علیه السلام) مى فرماید: «اى مردم! من حقى بر شما دارم شما نیز بر من حقى دارید؛ اما حق شما بر من این است که از خیرخواهى و خدمت به شما دریغ نورزم و بیت المال را به نفع شما به طور کامل به کار گیرم و شما را تعلیم دهم تا از جهل و نادانى رهایى یابید و تربیت کنم تا فراگیرید و آگاه شوید و اما حق من بر شما این است که به بیعت خویش وفادار باشید و در آشکار و نهان خیرخواهى را در حق من به جا آورید. هر زمان شما را براى انجام کارى بخوانم اجابت کنید و هر وقت به شما فرمان دهم اطاعت نمایید».(2)

ص: 40

بعضى نیز معتقدند که گر چه احکام داراى مصالح و مفاسدى است؛ ولى ما نباید به سراغ آن ها برویم، باید مطیع فرمان باشیم؛ آن جا که امر شده انجام دهیم و آن جا که نهى شده خوددارى کنیم و مطلقاً نباید به سراغ فلسفه احکام رفت.

این نیز برخلاف آیاتى است که ما را تشویق به فهم مصالح و مفاسد احکام مى کند و همچنین برخلاف روایاتى - مانند کلام مورد بحث - است که ائمه هدى (علیهم السلام) مصالح احکام را مشروحاً بیان کرده اند. همچنین بعضى از اصحاب خدمت امامان (علیهم السلام) مى رسیدند و فلسفه پاره اى از احکام را مى پرسیدند. هرگز هیچ امامى آن ها را از این سؤالات نهى نکرد و این دلیل بر آن است که مردم حق دارند از فلسفه احکام سؤال کنند و پاسخ بشنوند.

منتها در این جا دو نکته مهم باقى مى ماند و آن این است که اولاً بیان فلسفه احکام چه فایده اى دارد؟

پاسخ این سؤال روشن است؛ انسان هنگامى که از منافع نماز و روزه و امثال آن آگاه مى شود، شوق بیشترى براى انجام دادن آن در خود مى یابد و هنگامى که مثلاً مفاسد بى شمار شرب خمر را مى شنود، نفرت بیشترى از آن پیدا مى کند. درست مانند دستورات طبیب که وقتى براى بیمارش فواید دارو را ذکر کند بیمار با شوق بیشترى دارو را مصرف کرده و تلخى احتمالى آن را تحمل مى کند.

از این جا مى توان استفاده کرد که آگاهى از فلسفه احکام مى تواند فقیه را در مسیر استنباط حکم کمک کند.

ثانیاً: معناى آگاهى از فلسفه احکام این نیست که ما همواره مقید به آن باشیم و بگوییم: چون مثلاً فلسفه دو رکعت بودن نماز صبح و سه رکعت بودن نماز مغرب را نمى دانیم بنابراین آن را انجام نمى دهیم. ما باید گوش به امر و چشم به فرمان داشته باشیم چه فلسفه احکام را بدانیم یا ندانیم؛ ولى هر مقدار بدانیم به اطاعت راسخ ما کمک مى کند.

ص: 42

این نکته نیز شایان توجه است که فلسفه ها و مصالح و مفاسد احکام غالباً جنبه حکمت دارد نه علّت؛ یعنى در غالب موارد، ممکن است حاکم باشد. مثلاً نوشیدن یک قطره شراب ممکن است هیچ کدام از آن مفاسد را نداشته باشد ولى به هر حال حرام است، بنابراین افراط در این مسئله که ما فلسفه هاى احکام را وسیله اى قرار دهیم براى محدود کردن حکم یا توسعه آن به جایى که ادله شامل آن نمى شود، کار نادرستى است.

به تعبیر دیگر، پذیرفتن فلسفه احکام یا مقاصد الشریعه به معناى این نیست که ما به دنبال قیاسات ظنى برویم و حلال و حرام هایى از این طریق درست کنیم. تنها در صورتى مى توان حکم را به وسیله فلسفه احکام توسعه داد یا محدود کرد که به صورت علت در متن کتاب و سنت ذکر شده باشد؛ مثلاً بفرماید: «لا تَشْرَبُوا الْخَمْرَ لأَنَّهُ مُسْکِرٌ مُفْسِدٌ لِلْعَقْلِ» از این تعبیر مى توانیم هر چیزى را که مسکر و موجب فساد عقل است تحریم کنیم.(1)

در حدیثى از امام کاظم (علیه السلام) مى خوانیم: «إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ لَمْ یُحَرِّمِ الْخَمْرَ لاِسْمِهَا وَ لَکِنَّهُ حَرَّمَهَا لِعَاقِبَتِهَا فَمَا کَانَ عَاقِبَتُهُ عَاقِبَةَ الْخَمْرِ فَهُوَ خَمْرٌ؛ خداوند شراب را به دلیل نام آن تحریم نکرد، بلکه تحریم آن به دلیل آثار آن بود، بنابراین هر چیزى که عاقبت آن عاقبت شراب باشد آن هم به منزله شراب است».(2)

ص: 43

ص: 44

چنین و چنان مى گوید. امام (علیه السلام) فرمود: چنین چیزى دروغ است؛ اما بدگویى کننده گفت: دروغ نیست و واقعیت دارد. امام (علیه السلام) او را به برائت از حول و قوه الهى اگر دروغ گو باشد قسم داد. او همین سوگند را یاد کرد و هنوز گفتارش تمام نشده بود که فلج شد و مانند قطعه گوشتى بى جان به روى زمین افتاد! پاى او را گرفتند و کشان کشان از مجلس بیرون بردند و امام صادق (علیه السلام) از این توطئه رهایى یافت.(1)

در رخداد دیگرى مى خوانیم که منصور دوانیقى به امام صادق (علیه السلام) عرض کرد: یکى از یاران شما به نام «معلى بن خنیس» مردم را به سوى شما فرامى خواند و (براى خروج کردن) اموالى ذخیره مى کند. امام (علیه السلام) فرمود: به خدا سوگند! چنین چیزى نبوده است. منصور گفت: من کسى را که چنین خبرى را داده نزد شما حاضر مى کنم، و سپس آن مرد را حاضر کرد. امام (علیه السلام) رو به آن فرد کرد و فرمود: قسم مى خورى؟ عرض کرد: آرى؛ سپس گفت: «وَ اللهِ الَّذى لا إلهَ إلّا هُوَ عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ الرَّحْمانِ الرَّحیمِ که او این کار را کرده است». امام (علیه السلام) فرمود: تو خداوند را با اوصاف جلالش مى ستایى و او به همین سبب تو را مجازات نمى کند. این گونه که من مى گویم قسم بخور. بگو: «بَرِئْتُ مِنْ حَوْلِ اللَّهِ وَ قُوَّتِهِ وَ أَلْجَأْتُ إِلَى حَوْلِی وَقُوَّتِی (که تو این سخن را گفته اى)» آن مرد این گونه قسم خورد. هنوز کلامش تمام نشده بود که بر زمین افتاد و مرد. منصور گفت: بعد از این، کلام هیچ سخن چینى را درباره تو نخواهم پذیرفت.(2)

سوگند به برائت از خداوند سبحان و پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) نه تنها منعقد نمى شود و کفاره اى در مخالفت آن نیست، بلکه نفس این سوگند حرام است هر چند گوینده در گفتارش صادق باشد. سپس به احادیثى استناد مى کند، از جمله حدیث نبوى که مى فرماید: «مَنْ قالَ إنّى بَرِیءٌ مِنْ دینِ الاْسْلامِ فَإنْ کانَ کاذِباً فَهُوَ کَما قالَ وَ إنْ کانَ صادِقاً لَمْ یَعِدْ إلَى الاْسْلامِ سالِماً؛ کسى که بگوید: «من از آیین اسلام بیزارم اگر دروغ گفته باشم یا همان گونه است که گفته ام» و اگر راست گفته و بیزارى جسته هرگز به اسلام بازنمى گردد».(1)

در حدیث دیگرى از یونس بن حیان (صحیح، یونس بن ظبیان است) نقل مى کند که امام صادق (علیه السلام) به من فرمود: «یَا یُونُسُ لا تَحْلِفْ بِالْبَرَاءَةِ مِنَّا فَإِنَّهُ مَنْ حَلَفَ بِالْبَرَاءَةِ مِنَّا صَادِقاً کَانَ أَوْ کَاذِباً فَقَدْ بَرِئَ مِنَّا؛ اى یونس! قسم به برائت از ما مخور، زیرا اگر کسى چنین قسمى یاد کند، صادق باشد یا کاذب، از ما بیزار خواهد شد».

سپس مى افزاید: ولى از کلام امیرمؤمنان (علیه السلام) در نهج البلاغه (حکمت مورد بحث) استفاده مى شود که ظالم را مى توان به این کیفیت قسم داد و حتى از فعل امام صادق (علیه السلام) و قسم دادن شخص سعایت کننده به این کیفیت در برابر منصور دوانیقى برمى آید که این گونه سوگند در چنین مواردى مانعى ندارد. وى در پایان مى گوید: ولى من کسى از اصحاب را ندیدم که به چنین حدیثى فتوا دهد، هر چند عنوان باب در وسائل نشان مى دهد که او معتقد است ظالم را مى توان به برائت از حول و قوه الهى سوگند داد. سپس در پایان این سخن مى گوید: احتیاط این است که این کار جز در مورد مهدورالدم، ترک شود.(2)

البته از بعضى کلمات بزرگانى که قبل از مرحوم صاحب جواهر بوده اند

ص: 48

استفاده مى شود که به این روایات فتوا داده اند؛ مانند مرحوم فاضل هندى در کشف اللثام در بحث جواز «تغلیظ قسم» (در مسائل قضایى). خود صاحب جواهر نیز در بحث قضا(1) تعبیرى دارد که از آن، تمایل به این فتوا استفاده مى شود.

مهم آن است که در این جا چند مسئله از هم جدا نشده است:

نخست این که آیا مى توان بدون هیچ قید و شرطى چنین قسمى خورد که کسى بگوید: والله من از دین محمد (صلی الله علیه و آله) «العیاذ بالله» بیزارم؟ قطعاً چنین سخنى کفر است و حرام بودن آن جاى تردید نیست؛ حتى اگر سوگند او دروغ هم باشد گناه بزرگى مرتکب شده است.

دیگر این که به صورت قضیه شرطیه براى اثبات مدعاى خود بگوید: والله از خدا و رسولش برىء باشم اگر چنین کارى را کرده باشم. اگر چنین شخصى راست مى گوید و این کار را نکرده دلیلى بر حرام بودن سوگند او نیست. آرى، اگر او در گفتارش دروغ گو باشد قطعاً قسم حرامى خورده و ممکن است کافر نیز شده باشد.

صورت سوم این است که براى انجام کارى قسم یاد کند و بگوید: من به این وعده خود وفا مى کنم، اگر نکنم از حول و قوه الهى و دین محمد (صلی الله علیه و آله) بیزار باشم. این قسم قطعاً منعقد نمى شود و اگر مخالفت کند نیز کفاره اى - طبق قواعد مقرره باب قسم که تنها باید به نام خداوند سوگند یاد کرد - ندارد.

دلیل روشنى بر حرام بودن قسمت دوم و سوم نداریم، زیرا گوینده آن هرگز نمى گوید: من از دین اسلام یا از خداوند متعال بیزارم بلکه براى تأکید بر گفته خود به این که تخلفى وجود ندارد چنین سخنى را مى گوید، مانند این که بعضى از

ص: 49

عوام مردم براى تأکید بر سخنانشان مى گویند: بى ایمان از دنیا بروم، دشمن خدا و پیغمبر (صلی الله علیه و آله) باشم اگر چنین سخنى را گفته باشم. مگر این که گفته شود: این تعبیر نیز خالى از نوعى اهانت نیست و شاید به همین دلیل، براى حرمت آن، ادعاى اجماع شده است (در صورتى که حرمت شامل تمام این اقسام شود).

در این جا نکته دیگرى است و آن این که اگر بدانیم بعضى از این گونه قسم ها سبب تعجیل عقوبت مى شود و ممکن است به زندگى فرد پایان دهد آیا جایز است او را به چنین سوگندى قسم دهیم، هر چند باعث مرگ او شود؟

ظاهر کلام امام امیرالمؤمنین (علیه السلام) در گفتار حکیمانه مورد بحث این است که هر ظالمى را مى توان چنین سوگندى داد (و هر چه باشد از ناحیه خود اوست) ولى تعبیر بعضى از فقها این است که تنها مهدور الدم را مى توان چنین سوگند داد(1) و از آن جا که تعجیل عقوبت مرگ، همیشه حاصل نیست بلکه ممکن است عقوبت هاى دیگرى در کار باشد حکم به تحریم چنین سوگندى درباره غیر مهدورالدم، خالى از اشکال نیست و اگر یقین به هلاکت باشد اجراى آن در غیر مهدورالدم اشکال دارد و در این صورت کلام حضرت (علیه السلام) را مى توان بر ظالمان مهدورالدم حمل کرد.

توضیح بیشتر در این زمینه را باید در کتب فقهى بررسى نمود.

ص: 50

ولى بسیار دیده شده است که یا وصى به وصیت عمل نمى کند یا ورثه مانع مى شوند و سعى مى کنند ثلث را به نفع خود مصادره کنند. حتى دیده شده که بعضى از افراد متدین براى مصرف ثلث به نفع خودشان به دنبال وجهى شرعى بوده اند.

اگر انسان خودش وصى خویشتن باشد و براى آنچه پس از خود مایل است در راه خیر صرف شود شخصاً اقدام کند بهتر است، همان گونه که بعضى از افراد باایمان را در عصر خود مى بینیم که ثلث مال خویش را در زمان حیات خود جدا کرده و در کارهاى خیر به خصوص کارهایى که باقى و برقرار مى ماند؛ مانند احداث بیمارستان، مسجد، مدرسه، بانک هاى قرض الحسنه، نشر آثار دینى و امثال آن صرف مى کنند. این ها از همه موفق ترند، زیرا هیچ کس به اندازه خود انسان براى خویش دلسوزى نمى کند.

افزون بر این، آنچه انسان با دست خود در راه خدا مى دهد بسیار باارزش تر است از آنچه دیگران پس از او مى دهند، چون در حال حیات علاقه مند به اموال خویش است و دل کندن از آن و صرف آن در کارهاى خیر نیاز به ایمانى قوى دارد.

حدیث معروفى است که مى گوید: شخصى وصیت کرده بود که انبار خرمایى را پس از او در راه خدا انفاق کنند. پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) این کار را انجام داد. در آخر، خرمایى را که ته انبار افتاده بود به دست گرفت و فرمود: اگر خود با دست خویش این دانه خرما را در راه خدا داده بود از تمام آنچه من بعد از او انفاق کردم بهتر بود.

چنان که اشاره کردیم امام صادق (علیه السلام) همین معنا را با اضافات دیگرى به کسى که از او تقاضاى وصیت و اندرزى کرد بیان نمود، فرمود: «أَعِدَّ جَهَازَکَ وَ قَدِّمْ زَادَکَ وَ کُنْ وَصِیَّ نَفْسِکَ وَ لا تَقُلْ لِغَیْرِکَ یَبْعَثُ إِلَیْکَ بِمَا یُصْلِحُکَ؛ وسیله سفر

ص: 53

(آخرت) خود را آماده ساز و زاد و توشه این سفر طولانى را فراهم کن و وصى خویشتن باش و به دیگرى نده که آنچه را براى تو مفید است به سوى تو بفرستد (چه بسا این کار را نکند و تو محروم شوى)».(1)

شاعر عرب نیز مى گوید:

تَمَتَّعْ إنَّما الدُّنْیا مَتاعٌ *** وَ إِنَّ دَوامَها لا یُسْتَطاعُ

وَ قَدِّمْ ما مَلَکْتَ وَ أنْتَ حَیٌّ *** أمیرٌ فیهِ مُتَّبَعٌ مُطاعٌ

وَ لا یَغْرُرْکَ مَنْ تُوصی إِلَیْهِ *** مَصیرُ وَصیَّةِ الْمَرْءِ ضَیاعٌ

از دنیا بهره گیر که دنیا متاعى بیش نیست و دوامش امکان ندارد.

آنچه را که در اختیار دارى از پیش بفرست در حالى که زنده اى و در آن امیر و مطاعى.

به کسى که وصیت مى کنى دل بسته مباش، زیرا سرنوشت بسیارى از وصیت ها نابودى است.(2)

شاعر فارسى زبان نیز مى گوید:

برگ عیشى به گور خویش فرست *** کس نیارد ز پس تو پیش فرست

ص: 54

در آیات قرآن مجید و روایات اسلامى درباره کظم غیظ (فروخوردن خشم) و نکوهش غضب تعبیرات بسیار پرمعنایى آمده است. در سوره شورى یکى از نشانه هاى افراد باایمان را این مى شمرد که چون از دست کسى عصبانى مى شوند او را مى بخشند و خشم خود را فرو مى خورند: (وَ إِذَا مَا غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُونَ).(1)

در آیه 134 سوره آل عمران در نشانه هاى مؤمنان و نیکوکاران مى فرماید: «آن ها کسانى هستند که در زمان شادکامى و ناراحتى در راه خدا انفاق مى کنند و خشم خود را فرو مى برند و از خطاى مردم درمى گذرند»؛ (الَّذِینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ الْکَاظِمِینَ الْغَیْظَ وَ الْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ وَاللهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ).

خطرات غضب به قدرى است که در حدیثى از حضرت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم: مردى خدمت آن حضرت آمد، عرض کرد: «یَا رَسُولَ اللَّهِ عَلِّمْنِی عِظَةً أَتَّعِظُ بِهَا؛ اندرزى به من بده تا از آن پند گیرم»، فرمود: «انْطَلِقْ وَ لا تَغْضَبْ؛ برو و هرگز غضب مکن». آن مرد بار دیگر همان تقاضا را از پیامبر (صلی الله علیه و آله) کرد و حضرت همان جمله را تکرار فرمود و همچنین در مرتبه سوم.(2)

در حدیث دیگرى از همان حضرت (علیه السلام) آمده است که شخصى خدمتش رسید و چنین تقاضایى کرد، پیامبر (صلی الله علیه و آله) به او فرمود: «برو و هرگز غضب مکن». آن مرد عرض کرد: همین یک دستور مرا کافى است. سپس به سراغ خانواده اش آمد و مشاهده کرد که در میان قبیله او جنگى درگرفته، در برابر هم صف کشیده اند و اسلحه برداشته اند، هنگامى که این منظره را دید او هم اسلحه برداشت و در کنار آن ها ایستاد ناگهان به یاد کلام پیامبر (صلی الله علیه و آله) افتاد، سلاح را بر زمین افکند و به سوى جمعیت دشمنانش آمد و گفت: اى جمعیت! اگر بر شما جراحت یا ضربى وارد گشته و یا کسى از شما کشته شده من از مال خودم ادا مى کنم. آن ها

ص: 57

در پاسخ گفتند: اگر چیزى بوده به شما بخشیدیم، ما به این کار سزاوارتریم. و همین امر سبب شد که هر دو گروه با هم سازش کردند و آتش غضب فرونشست.(1)

در حدیث دیگرى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم: «الْغَضَبُ مِفْتَاحُ کُلِّ شَرٍّ؛ غضب، کلید تمام بدى هاست».(2)

در حدیث دیگرى امام صادق (علیه السلام) جمله اى از پدرش امام باقر (علیه السلام) نقل مى کند که گویى شرح حدیث فوق است مى فرماید: «أَیُّ شَیْءٍ أَشَدُّ مِنَ الْغَضَبِ إِنَّ الرَّجُلَ لَیَغْضَبُ فَیَقْتُلُ النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ وَ یَقْذِفُ الْمُحْصَنَةَ؛ چه چیزى بدتر از غضب است؟ هنگامى که انسان غضبناک مى شود دست به کشتن بى گناهان مى زند ونسبت ناروا به زنان پاک دامن مى دهد».(3)

بسیارى از نزاع هاى خونین به سبب همین طغیان غضب است، بسیارى از طلاق ها و جدایى همسران از یکدیگر و تشکیل پرونده هاى جنایى مختلف به سبب همین حالت خطرناک است و به همین دلیل امام (علیه السلام) نام جنون بر آن گذاشته است.

آثار سوء غضب بیش از این هاست، زیرا هنگامى که کنترل عقل از اعضا و جوارح انسان برداشته شود هر چه بر زبانش آمد مى گوید و هر کار زشتى به نظرش رسید انجام مى دهد، هر حقى را باطل و هر باطلى را حق مى کند.

ص: 58

حسد تمام مجارى حیات را مسموم مى کند. بسیارى از بیمارى هاى خونى به خصوص زخم معده ناشى از حسد است؛ هر کجا زخم معده اى یافتید اگر تحقیق کنید خواهید دید که در ریشه هاى آن حسد وجود دارد. حسد شبیه افسونگرى است که داراى سه سر باشد که هرگاه یکى از آن ها در جایى نمایان بشود دو سر دیگر نیز نمایان مى شوند و حسد در میان آن ها قرار دارد؛ هر جا حسد پیدا شد کینه و تعصب در کنار آن خواهند بود.(1)

در قرآن مجید و روایات اسلامى نیز مطالب فراوانى در نکوهش حسد دیده مى شود؛ از جمله خداوند به پیامبرش دستور مى دهد که از شرّ حاسدان به او پناه برد: (قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ ... وَ مِنْ شَرِّ النَّفَّاثاتِ فِی الْعُقَدِ * وَ مِنْ شَرِّ حاسِدٍ إِذا حَسَد).(2)

قرآن انگیزه بسیارى از کارهاى زشت دشمنان را حسد مى شمارد: (وَدَّ کَثیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَوْ یَرُدُّونَکُمْ مِنْ بَعْدِ إیمانِکُمْ کُفّاراً حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ)؛ «بسیارى از اهل کتاب، از روى حسد - که در وجود آن ها ریشه دوانده - آرزو مى کردند شما را پس از اسلام و ایمان، به حال کفر بازگردانند؛ با این که حق براى آن ها کاملاً روشن شده است».(3)

در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم که مى فرماید: «آفَةُ الدِّینِ الْحَسَدُ وَ الْعُجْبُ وَ الْفَخْرُ؛ آفت دین انسان، حسد، خودبینى و فخر فروشى است».(4)

در جاى دیگرمى فرماید: «إِنَّ الْحَسَدَ یَأْکُلُ الإِیمَانَ کَمَا تَأْکُلُ النَّارُ الْحَطَبَ؛ حسد، ایمان انسان را مى خورد همان گونه که آتش، هیزم را مى خورد و نابود مى کند».(5)

ص: 61

مى دانیم که حسد عبارت از این است که انسان نمى تواند نعمت هایى را که خدا به دیگران داده ببیند و تحمل کند و پیوسته زوال آن نعمت ها را آرزو مى کند، بنابراین او در واقع به حکمت خدا اعتراض دارد همان گونه که در حدیثى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم که خداى متعال به موسى بن عمران (علیه السلام) فرمود: «یَا ابْنَ عِمْرَانَ لا تَحْسُدَنَّ النَّاسَ عَلَى مَا آتَیْتُهُمْ مِنْ فَضْلِی وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلَى ذَلِکَ وَ لاتُتْبِعْهُ نَفْسَکَ فَإِنَّ الْحَاسِدَ سَاخِطٌ لِنِعَمِی صَادٌّ لِقَسْمِیَ الَّذِی قَسَمْتُ بَیْنَ عِبَادِی وَ مَنْ یَکُ کَذَلِکَ فَلَسْتُ مِنْهُ وَ لَیْسَ مِنِّی؛ اى فرزند عمران! به مردم درباره آنچه از فضلم به آن ها داده ام حسادت مکن و چشم به آن ها مدوز و نفس تو به دنبال آن نرود، زیرا حسود در واقع دشمن نعمت هاى من است و مانع از قسمتى است که بین بندگانم کرده ام و هرکس چنین باشد من از او نیستم و او هم از من نخواهد بود».(1)

در ذیل حکمت 225 نیز توضیحات بیشترى در این زمینه آمده است.

ص: 62

آن انسان باایمان باید به خودسازى و کسب فضایل مشغول باشد، بر علم خود بیفزاید، از تجارب دیگران استفاده کند، صفات برجسته انسانى را در خود پرورش دهد، رذایل اخلاقى را دور سازد و به سوى کمال انسانى سیر کند، و در بخش دیگر به دنبال حل مشکلات مردم باشد.

بنابراین کسانى که تنها به اصلاح خویش مى پردازند و کارى براى حل مشکلات دیگران انجام نمى دهند از حقیقت اسلام دورند. همچنین کسانى که براى برطرف کردن حوائج مردم تلاش مى کنند ولى از خود غافل اند آن ها نیز بیگانه اند؛ مسلمان واقعى کسى است که هم به اصلاح خویش بپردازد و هم به حل مشکلات مردم توجّه کند.

تعبیر «یروح» که از ریشه «رواح» به معناى سیر در روز یا سیر در بعد از ظهر است (و در این جا مناسب معناى اوّل است، زیرا آن را در مقابل سیر در شب قرار داده است) نشان مى دهد که بخش اول تلاش و فعالیت انسان باید در کسب فضایل و مکارم باشد، چرا که انسان تا خود را نسازد نمى تواند به دیگران بپردازد.

البته مکارم اخلاق، تمام فضایل اخلاقى را که در آیات و روایات و کتب علماى اخلاق وارد شده است شامل مى شود؛ ولى در بعضى از روایات، انگشت روى موارد خاصى گذاشته شده که در واقع بخش هاى مهم مکارم اخلاق است؛ از جمله در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم: «مکارم اخلاق ده چیز است. اگر مى توانى تمام آن ها در تو باشد انجام ده... راوى سؤال مى کند: آن ها چیست؟ امام (علیه السلام) مى فرماید: «صِدْقُ الْیَأْسِ (البأس) وَ صِدْقُ اللِّسَانِ وَ أَدَاءُ الأَمَانَةِ وَ صِلَةُ الرَّحِمِ وَ إِقْرَاءُ الضَّیْفِ وَ إِطْعَامُ السَّائِلِ وَ الْمُکَافَأَةُ عَلَى الصَّنَائِعِ وَ التَّذَمُّمُ لِلْجَارِ وَ التَّذَمُّمُ لِلصَّاحِبِ وَ رَأْسُهُنَّ الْحَیَاءُ؛ راستگو بودن در اظهار یأس از آنچه در دست مردم است و نظر به لطف خدا داشتن (یا راستگو بودن در مقام ابراز شجاعت در برابر دشمنان) و راستگویى و اداى امانت و صله رحم و پذیرایى از میهمان و سیر

ص: 65

کردن گرسنگان و جبران کردن نیکى هاى مردم و تعهد داشتن در برابر همسایگان و تعهّد داشتن در برابر دوستان و رأس همه آن ها حیاست».(1)

«یُدْلِجُوا» که از ریشه «اِدْلاج» به معناى سیر در ابتداى شب یا تمام شب است اشاره به این است که انسان باید خدماتش به مردم بى سروصدا و غالباً مخفیانه باشد در حدى که امام (علیه السلام) با تعبیر «مَنْ هُوَ نائِمٌ» (کسى که در خواب است) مشخص فرموده، تا آبروى آن ها محفوظ بماند و در برابر دیگران شرمنده نشوند.

این یک برنامه جامع و کامل است که زندگى فردى و اجتماعى را کاملاً اصلاح مى کند.

دنیاى مادى امروز، کمک رسانى به نیازمندان را تحت برنامه هاى محدود، در اختیار دولت ها قرار مى دهد و افراد، کمتر مسئولیتى براى خود قائل اند، در حالى که در اسلام چنین نیست؛ همه کسانى که توانایى دارند، در برابر مشکلات و نیازهاى حاجتمندان مسئول اند تا آن جا که پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در حدیث معروفى مى فرماید: «وَ الَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ لا یُوْمِنُ بِی عَبْدٌ یَبِیتُ شَبْعَانَ وَ أَخُوهُ أَوْ قَالَ جَارُهُ الْمُسْلِمُ جَائِعٌ؛ سوگند به کسى که جان محمد در دست قدرت اوست! کسى که شب سیر بخوابد و برادر مسلمانش (یا فرمود: همسایه مسلمانش) گرسنه باشد به من (که پیغمبر اسلام) ایمان نیاورده است».(2)

در نامه معروف امام (علیه السلام) به «عثمان بن حنیف انصارى» (نامه 45) نیز همین معنا با تعبیر جامع دیگرى آمده است، آن جا که مى فرماید: «هَیْهَاتَ أَنْ یَغْلِبَنِی هَوَایَ وَ یَقُودَنِی جَشَعِی إِلَى تَخَیُّرِ الأَطْعِمَةِ وَ لَعَلَّ بِالْحِجَازِ أَوِ الْیَمَامَةِ مَنْ لا طَمَعَ لَهُ فِی الْقُرْصِ وَ لا عَهْدَ لَهُ بِالشِّبَعِ أَوْ أَبِیتَ مِبْطَاناً وَ حَوْلِی بُطُونٌ غَرْثَى وَ أَکْبَادٌ حَرَّى؛ هیهات که هواى نفس بر من چیره شود و حرص و طمع مرا وادار به انتخاب

ص: 66

طعام هاى لذیذ کند در حالى که شاید در سرزمین حجاز یا یمامه (یکى از مناطق شرقى عربستان) کسى باشد که حتى امید براى به دست آوردن یک قرص نان نداشته و هرگز شکمى سیر به خود ندیده باشد. آیا من با شکمى سیر بخوابم در حالى که در اطراف من شکم هاى گرسنه و جگرهاى تشنه باشد؟».

آن گاه امام (علیه السلام) در ادامه این سخن به نکته دیگرى پرداخته که نکته اوّل را کامل تر مى کند و آن، دستور به شاد کردن دل هاى افسرده است. امام (علیه السلام) پاداش بزرگى را براى چنین اشخاصى ذکر مى کند و آن این که این ادخال سرور در قلب انسان نه تنها در سراى دیگر به یارى انسان مى شتابد، بلکه در همین دنیا نیز مأموریت دارد که در مشکلات، او را یارى کند و مصائب و حوادث تلخ را به شدت از او دور سازد.

امام (علیه السلام) براى بیان تأثیر سرعت آن به دو مثال پرداخته است: نخست جریان آب در یک سراشیبى و دوم دور ساختن شترهاى بیگانه از مرتع اختصاصى.

در احادیث اسلامى نیز در مورد ادخال سرور در قلب مؤمنان به طور خاص، یا انسان ها به طور عام، روایات زیادى وارد شده است؛ از جمله کلینى؛ در جلد دوم کافى بابى تحت عنوان «اِدْخالُ السُّرُورِ عَلَى الْمُؤمِنینَ» ذکر کرده و شانزده روایت در آن آورده است؛ از جمله در حدیثى از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نقل مى کند: «مَنْ سَرَّ مُوْمِناً فَقَدْ سَرَّنِی وَمَنْ سَرَّنِی فَقَدْ سَرَّ اللَّهَ؛ کسى که مؤمنى را مسرور کند مرا مسرور ساخته و کسى که مرا مسرور کند خدا را مسرور کرده است».(1)

در حدیث دیگرى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم: «إِنَّ أَحَبَّ الأَعْمَالِ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِدْخَالُ السُّرُورِ عَلَى الْمُوْمِنِینَ؛ محبوب ترین اعمال نزد خداوند، وارد کردن سرور بر مؤمنان است».(2)

ص: 67

از امام صادق (علیه السلام) روایت گویایى در این زمینه نقل شده است که خلاصه اش این است: «هنگامى که در قیامت انسانِ باایمان از قبرش خارج مى شود شخصى (نورانى) از قبر با او برمى خیزد و او را بشارت به خیر مى دهد و در تمام مراحل قیامت با اوست و از ترس و وحشت او مى کاهد تا زمانى که او را وارد بهشت مى سازد. شخص مؤمن از او مى پرسد: تو کیستى که همراه من آمدى و در تمام این مسیر مونس من بودى؟ مى گوید: «أَنَا السُّرُورُ الَّذِی کُنْتَ تُدْخِلُهُ عَلَى إِخْوَانِکَ فِی الدُّنْیَا خُلِقْتُ مِنْهُ لأُبَشِّرَکَ وَ أُونِسَ وَحْشَتَکَ؛ من همان سرورى هستم که بر برادرانت در دنیا وارد ساختى. من از آن آفریده شدم که تو را بشارت دهم ومونس تنهایى و وحشت تو باشم».(1)

ص: 68

میان انفاق در راه خدا به هنگام نیازمند بودن و برخوردارى از نعمت پروردگار، رابطه آشکارى بر حسب ظاهر نمى بینیم؛ ولى به یقین این از الطاف خفیه الهیه است.

قابل انکار نیست که شخص ایثارگر که آنچه را که خود به آن نیاز دارد به دیگرى مى بخشد روح پاکى پیدا مى کند که سرچشمه استجابت دعاست و دعاهاى او براى گشایش روزى به هدف اجابت نزدیک مى شود.

در احادیث اسلامى، رابطه صدقه با درمان بیمارى ها، رفع بلاها و خطرات و افزایش روزى با صراحت بیان شده است؛ از جمله در حکمت 137 گذشت که امام (علیه السلام) مى فرماید: «اسْتَنْزِلُوا الرِّزْقَ بِالصَّدَقَةِ؛ روزى را به وسیله صدقه بر خود فرود آورید».

در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم: «إِنَّ الصَّدَقَةَ تَقْضِی الدَّیْنَ وَ تَخْلُفُ بِالْبَرَکَةِ؛ صدقه سبب اداى دین و برجاى نهادن برکت مى شود».(1)

این سخن را با سخنى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پایان مى دهیم که فرمود: «أَکْثِرُوا مِنَ الصَّدَقَةِ تُرْزَقُوا؛ به نیازمندان زیاد صدقه دهید تا روزى شما وسیع شود».(2)

در این روایات، تنها به رابطه صدقات با فزونى نعمت و دفع فقر اشاره شده، در حالى که صدقه برکات و آثار فراوان دیگرى نیز دارد؛ صدقه رفع بلا مى کند، موجب پرورش فضایل اخلاقى است، دشمنى هاى قشرهاى مختلف جامعه را فرو مى نشاند و وسیله نجات در یوم المعاد است.

قرآن مجید مى گوید: (مَا عِنْدَکُمْ یَنفَدُ وَ مَا عِنْدَ اللهِ بَاقٍ)؛ «آنچه نزد شماست فانى مى شود؛ امّا آنچه نزد خداست باقى است».(3)

ص: 71

در آیه دیگر مى خوانیم: (وَ أَنفِقُوا فِى سَبِیلِ اللهِ وَ لاَ تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَةِ وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ)؛ «و در راهِ خدا انفاق کنید! و (با ترک انفاق،) خود را به دست خود، به هلاکت نیفکنید! و نیکى کنید! که خداوند، نیکوکاران را دوست مى دارد».(1)

نیز مى فرماید: (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِىَ یَوْمٌ لّاَ بَیْعٌ فِیهِ وَ لاَ خُلَّةٌ وَ لاَ شَفَاعَةٌ وَ الْکَافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ)؛ «اى کسانى که ایمان آورده اید! از آنچه به شما روزى داده ایم، انفاق کنید! پیش از آن که روزى فرارسد که در آن، نه خرید و فروش است (تا بتوانید سعادت، و نجات از کیفر را براى خود خریدارى کنید)، و نه دوستى (و رفاقت هاى مادى سودى دارد)، و نه شفاعت؛ (زیرا شما شایسته شفاعت نخواهید بود). و کافران، خود ستمگرند؛ (هم به خودشان ستم مى کنند، هم به دیگران)».(2)

انفاق منحصر به انفاق مالى نیست، هر چند بیشتر آیات و روایات، ناظر به انفاق هاى مالى است. انفاق علم و دانش، انفاق قدرت و مقام و انفاق نصح و خیرخواهى نمونه هاى دیگرى و به طور کلى انسان باید از هر چیزى که خداوند به او روزى داده براى نجات دیگران استفاده کند و تعبیر (مِمَّا رَزَقْنَاکُمْ) (از آنچه به شما روزى داده ایم) یا شبیه آن در آیات متعددى از قرآن مجید، ممکن است اشاره به همین باشد.

ص: 72

فَانْبِذْ إِلَیْهِمْ عَلَى سَوَاءٍ إِنَّ اللهَ لاَ یُحِبُّ الْخَائِنِینَ)؛ «و هرگاه (با ظهور نشانه هایى،) از خیانت گروهى بیم داشته باشى (که عهد خود را شکسته، حمله غافلگیرانه کنند)، به طور عادلانه به آن ها اعلام کن که پیمانشان لغو شده است، زیرا خداوند، خائنان را دوست نمى دارد!».(1)

در شأن نزول آیه آمده است که اشاره به قوم یهود مدینه است که بارها با پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) پیمان بستند و پیمان خویش را ناجوانمردانه شکستند، از این رو مى فرماید: اگر از خیانت و پیمان شکنى آن ها مى ترسى، پیمانت را با آن ها قطع کن.

البته این سخن به آن معنا نیست که یک جانبه و بدون هیچ نشانه اى پیمان با آن ها را بشکنند بلکه همیشه به دنبال نشانه هایى از اراده پیمان شکنى خوف حاصل مى شود. هرگاه این نشانه ها ظاهر شد دستور داده شده پیمان با آن ها شکسته شود مبادا از آن براى غافلگیر ساختن مسلمانان سوء استفاده کنند.

این در حالى است که قرآن تأکید مى کند به آن هایى که به عهد خود وفادارند وفادار بمانید. در چهارمین آیه از سوره توبه بعد از اعلام جنگ با مشرکان پیمان شکن مى فرماید: (إِلاَّ الَّذِینَ عَاهَدتُّمْ مِّنَ الْمُشْرِکِینَ ثُمَّ لَمْ یَنقُصُوکُمْ شَیْئاً وَ لَمْ یُظَاهِرُوا عَلَیْکُمْ أَحَداً فَأَتِمُّوا إِلَیْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلَى مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ)؛ «مگر کسانى از مشرکان که با آن ها عهد بستید و چیزى از آن را در حقّ شما فروگذار نکردند، و احدى را بر ضدّ شما تقویت ننمودند؛ پیمان آن ها را تا پایان مدّتشان محترم بشمرید، زیرا خداوند پرهیزکاران را دوست دارد!».

ولى درباره پیمان شکنان در آیه 12 تأکید بر مقابله به مثل کرده، مى فرماید: (وَ إِنْ نَّکَثُوا أَیْمَانَهُمْ مِّنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَ طَعَنُوا فِى دِینِکُمْ فَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْکُفْرِ إِنَّهُمْ لاَأَیْمَانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَنتَهُونَ)؛ «و اگر پیمان هاى خود را پس از عهد خویش بشکنند،

ص: 75

و آیین شما را مورد طعن قرار دهند، با پیشوایان کفر پیکار کنید، چرا که آن ها پیمانى ندارند؛ شاید (با شدّت عمل) دست بردارند!».

این ها همه با توجه به این است که در اسلام به کمتر چیزى به اندازه وفاى به عهد و اداى امانت اهمیت داده شده است تا آن جا که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) مى فرماید: «مَنْ کَانَ یُوْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الآْخِرِ فَلْیَفِ إِذَا وَعَدَ؛ کسى که ایمان به خدا و روز قیامت دارد باید هرگاه وعده اى مى دهد (و عهدى مى بندد) به آن وفا کند».(1)

در حدیث دیگرى از امام زین العابدین (علیه السلام) مى خوانیم که در پاسخ این سؤال که جمیع تعلیمات اسلام در چه چیزى خلاصه مى شود؟ فرمود: «قَوْلُ الْحَقِّ وَ الْحُکْمُ بِالْعَدْلِ وَ الْوَفَاءُ بِالْعَهْدِ؛ سخن حق گفتن و عادلانه قضاوت کردن و وفاى به عهد است».(2)

این حدیث را نیز در ذیل حکمت 155 آوردیم که امام صادق (علیه السلام) مى فرماید: سه چیز است که هیچ کس عذرى در مخالفت با آن ندارد. و دومین آن را وفاى به عهد مى شمارد خواه در برابر نیکوکار باشد یا بدکار.(3)

اشتباه نشود، منظور از وفاى به عهد در برابر بدکاران این نیست که در مقابل پیمان شکنان وفاى به عهد کنید، بلکه منظور این است که اگر با کسى که گناهان مختلفى انجام مى دهد و پایبند به احکام دین نیست عهد و پیمانى بستید و او به عهد و پیمانش وفادار بود شما هم وفادار باشید. به بیان دیگر، فسق و فجور او خارج از حوزه پیمانى است که با ما بسته است.

ص: 76

ما هر یک از این چهار جمله را در ذیل حکمت 116 شرح دادیم. آنچه لازم است در این جا اضافه شود این است که این چهار نعمتى که امام (علیه السلام) در این گفتار حکیمانه به آن ها اشاره کرده (احسان پروردگار، پوشاندن خطاها، ذکر خیر بر زبان انسان ها و مهلت دادن) قدر مشترکى دارد و آن این است که همه این ها در لباس نعمت است؛ اما در بسیارى از افراد سبب غفلت مى شود.

جمله اوّل اشاره به افراد طغیانگر و فاسد و مفسدى است که خداوند به آن ها نیکى فراوان مى کند و ناگهان همه را از آن ها مى گیرد تا مجازاتشان دردناک تر باشد.

جمله دوم اشاره به کسانى است که خدا بر اعمال زشت آن ها پرده مى افکند اما آن ها به جاى استفاده از این ستر الهى، مغرور مى شوند و به کارهاى خلاف خود همچنان ادامه مى دهند و ناگهان خداوند پرده را برمى افکند و آن ها را رسوا مى سازد.

جمله سوم درباره کسانى است که ذکر خیر آن ها بر زبان همه مردم جارى مى شود و آن ها براثر آن غافل مى گردند و این غفلت سبب انحراف آنان مى شود، ناگهان خداوند وضع آن ها را آشکار مى سازد و ذکر خیر تبدیل به ذکر شر مى شود.

و جمله چهارم اشاره به کسانى است که کارهاى خلاف انجام مى دهند؛ ولى خداوند همچنان به آن ها مهلت مى دهد؛ اما این مهلت الهى نه تنها سبب بیدارى شان نمى گردد بلکه بر غفلت آن ها مى افزاید و ناگهان خداوند مهلت را از آنان مى گیرد و چنان مبتلایشان مى سازد که رسواى خاص و عام شوند.

ص: 79

ص: 80

ص: 82

آقا و پیشواى بزرگى است که در آن روز، سرپرستى امور مردم را به دست مى گیرد و «قَزَع» به معناى قطعه هاى ابرى است که آب در آن ها وجود ندارد (و از این رو با سرعت بر صفحه آسمان مى دوند و جمع مى شوند)؛ (قالَ الرَّضِیُّ: اَلْیَعْسُوبُ: السَّیِّدُ الْعَظیمُ الْمالِکُ لأُمُورِ النّاسِ یَوْمَئِذٍ، وَ الْقَزَعُ: قِطَعُ الْغَیمِ الَّتی لا ماءَ فیها).

ص: 84

سرعت بر صفحه آسمان مى دوند و جمع مى شوند)»؛ (قالَ الرَّضِیُّ: اَلْیَعْسُوبُ: السَّیِّدُ الْعَظیمُ الْمالِکُ لاُِمُورِ النّاسِ یَوْمَئِذٍ، وَ الْقَزَعُ: قِطَعُ الْغَیْمِ الَّتی لا ماءَ فیها).

جمعى از شارحان نهج البلاغه به تفسیرى که سیّد رضى (رحمه الله) براى «قَزَع» (جمع قُزَعة) کرده است ایراد گرفته و گفته اند: در هیچ یک از منابع لغت چنین تفسیرى براى «قَزَع» نشده، بلکه همگى آن را به معناى قطعات ابر گرفته اند بى آن که تصریح کنند: ابرى که آب نداشته باشد؛ ولى شاید مرحوم سیّد رضى این معنا را به دلالت التزامى استفاده کرده است، زیرا ارباب لغت گفته اند: قَزَع به قطعه هاى رقیق و پراکنده ابرها گفته مى شود (که با سرعت حرکت مى کنند) و طبیعى است که این گونه ابرها آبى با خود حمل نمى کنند و به همین دلیل هم به سرعت پیش مى روند. منظور امام (علیه السلام) نیز این است که پیروان او به سرعت گرد او جمع مى شوند.

با توجه به این که «یَعْسُوب» در اصل همان ملکه زنبوران عسل است و «ذَنَب» در لغت به معناى دم مى باشد، در این جا درباره این که مراد از «ضَرَبَ یَعْسُوبُ الدِّینِ بِذَنَبِهِ» چیست، اختلاف نظر وجود دارد. برخى گفته اند: چون ملکه هنگامى که استقرار مى یابد دم خویش را بر زمین مى زند، بنابراین این جمله کنایه از استقرار و استحکام است.

برخى دیگر نیز این احتمال را داده اند که «ذَنَب» به معناى پیروان است و معناى جمله این است که پیشواى دین به همراه پیروان خود به راه مى افتد (در این صورت «ضَرَبَ» به معناى ضَرْب فِى الأرض و حرکت بر روى زمین است و «با» در بِذَنَبِهِ به معناى معیّت و همراهى است).

این احتمال نیز داده شده که زنبور عسل هنگامى که خشم مى گیرد نیش خود را بیرون مى آورد، بنابراین جمله مورد بحث کنایه از این است که پیشواى دین در برابر ناهنجارى هاخشمگین مى شود و به پامى خیزد و یا با شمشیر و نیزه ها بر پیکر

ص: 86

دشمنان حمله مى کند ولى معناى اول مناسب تر به نظر مى رسد، هر چند جمع میان این تعابیر و تفسیرها نیز بعید نیست.

درباره این که این سخن در مورد چه کسى است؟ معروف در میان شارحان این است که امام (علیه السلام) به ظهور حضرت مهدى (علیه السلام) اشاره مى کند و شاهد زنده این سخن همان چیزى است که مرحوم علامه مجلسى در ذیل این حدیث شریف به نقل از غیبت شیخ طوسى از امام صادق (علیه السلام) از جدش امیرمؤمنان (علیه السلام) نقل کرده است که مى گوید: پیروان و حامیان آن مرد الهى سیصد و سیزده نفر مطابق عده رزمندگان اسلام در غزوه بدرند، همگى گرد او جمع مى شوند و آیه شریفه (أَیْنَ مَا تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمْ اللهُ جَمِیعاً إِنَّ اللهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ)؛ «هرجا باشید، خدا همه شما را حاضر مى کند؛ زیرا او، برهرکارى تواناست»(1) نیزاشاره به همین معناست.(2)

به هر حال مى دانیم که سیصد و سیزده یار مربوط به ظهور حضرت مهدى (علیه السلام) است و این قرینه روشنى است براى این که بدانیم منظور امام (علیه السلام) نیز همین معنا بوده است.

تفسیر این حدیث شریف به ظهور حضرت مهدى (علیه السلام) منحصر به شارحان شیعه نیست، ابن ابى الحدید معتزلى نیز مى گوید: امام (علیه السلام) در این جمله از ظهور مهدى (علیه السلام) خبر مى دهد که به عقیده ما در آخرالزّمان متولد مى شود.(3) ولى ما پیروان مکتب اهل بیت (علیهم السلام) معتقدیم که آن حضرت متولد شده و هم اکنون زنده و در پشت پرده غیبت است.

ص: 87

ص: 88

و حرکت، چابک و زبردست باشد به او «شَحْشَح» اطلاق مى شود و «شحشح» در غیر این مقام به معناى شخص بخیل و ممسک است. (یُریدُ الْماهِرَ بِالْخُطْبَةِ الْماضِیَ فیهَا، وَ کُلُّ ماضٍ فی کَلامٍ أوْ سَیْرٍ فَهُوَ شَحْشَحٌ، وَ الشَّحْشَحُ فی غَیْرِ هذَا الْمَوْضِعُ: الْبَخیلِ الْمُمْسِکُ).

ص: 90

سخنورى ذکر شود به معناى فصاحت و بلاغت و توانگرى و مهارت در سخنورى است و هرگاه درباره بیابانى گفته شود به معناى وسعت و گسترش آن است و گاه به معناى افراد کج خلق نیز آمده است. از کلام مرحوم سیّد رضى استفاده مى شود که قدر مشترک میان بسیارى از معانى این کلمه، همان توانایى است؛ خواه توانایى در سخن باشد یا در سیر و حرکت.

در لسان العرب نیز همین معانى براى واژه «شحشح» ذکر شده است.

وَ جاهَدْتَ فِی سَبِیلِ رَبِّکَ بَیْنَ یَدَىْ أَخیکَ الْمُصْطَفى حَقَّ جِهادِهِ وَ قُمْتَ بِدِینِ اللهِ حَقَّ الْقِیامِ حَتّى أَقَمْتَ السُّنَنَ وَ أَبَرْتَ الْفِتَنَ وَ اسْتَقامَ الاْسْلامُ وَ انْتَظَمَ الاْیمانُ فَعَلَیْکَ مِنّی أفْضَلَ الصَّلاةِ وَالسَّلامِ بِکَ اشْتَدَّ ظَهْرَ الْمُوْمِنینَ وَ اتَّضَحَتْ أَعْلامُ السُّبُلِ وَ أُقیمَتِ السُّنَنَ وَ ما جُمَعَ لاِحَدٍ مَناقِبُکَ وَ خِصالُکَ...؛ پدر و مادرم فدایت اى امیرمؤمنان! گوارا باد بر تو اى ابوالحسن (شهادت در راه خدا) ولادتت پاک بود، استقامتت بسیار قوى و جهادت بزرگ و رأى و تصمیمت پیروزمند و تجارتت پرسود. به سوى آفریدگارت رفتى و او با بشارتش از تو استقبال کرد و فرشتگانش گرداگردت را گرفتند و در جوار پیامبر مصطفى (صلی الله علیه و آله) آرام گرفتى و خدا تو را به جوار او گرامى داشت و در درجه برادرت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) قرار گرفتى و از جام پر از رحمتش نوشیدى. از خدا مى خواهم که بر ما منت گذارد تا بتوانیم گام در جاى گام هاى تو بگذاریم و به سیره تو عمل کنیم، دوستانت را دوست داریم و دشمنانت را دشمن شماریم و ما را در زمره دوستان تو محشور سازد. (اى امیرمؤمنان!) به مقامى رسیدى که احدى به آن مقام نرسید و درک کردى چیزى را که احدى درک نکرد. در راه پروردگارت در پیش روى برادرت پیامبر مصطفى (صلی الله علیه و آله) جهاد کردى و حق جهاد را ادا نمودى و براى اقامه دین حق قیام کردى و حق قیام را به جاى آوردى تا آن زمان که سنت ها را برپا ساختى و فتنه ها را اصلاح کردى. اسلام برپا شد و ایمان نظام گرفت. برترین درود و سلام از من بر تو باد. پشت مؤمنان به وسیله تو نیرومند شد و نشانه هاى راه هاى هدایت به وسیله تو آشکار گشت و سنّت هاى پیامبر (صلی الله علیه و آله) با تو زنده شد و آن همه مناقب وخصال پسندیده را احدى همچون تو در خود جمع نکرد...».(1)

این سخنان با تعبیرات بسیار پرمعنایى ادامه دارد، که براى رعایت اختصار به همین مقدار بسنده کردیم.

ص: 93

ص: 94

«منظور امام از قُحَم، مهلکه هاست، زیرا خصومت و دشمنى، در اغلب موارد افرادى را که در آن درگیرند به هلاکت و تلف سوق مى دهد و از این باب است که در بعضى از تعبیرات آمده که مى گویند: «قُحْمَة الاعراب» و منظور از آن این است که سال قحطى دامان آن ها را مى گیرد و اموال آن ها را از میان مى برد و این تَقَحُّم ونفوذ آثار خشکسالى در میان آن هاست و در این مورد (قُحْمَة الاعراب) تفسیر دیگرى نیز ذکر شده و آن این است که خشکسالى، روستاییان را از سرزمین خود بیرون فرستاده و هنگامى که بیابان خشک شود آن ها را نیازمند رفتن به مناطق سبز و آباد مى کند»؛ (یُریدُ بِالْقُحَمِ الْمَهالِکَ، لأَنَّها تُقْحِمُ أَصْحابَها فِی الْمَهالِکِ وَ الْمَتالِفِ فِی الاْکْثَرِ. وَ مِنْ ذلِکَ قُحْمَةُ الاْعْرابِ، وَ هُوَ أنْ تُصیبَهُمُ السَّنَةُ فَتَتَعَرَّقَ أَمْوالَهُمْ فَذلِکَ تَقَحُّمُها فِیهِمْ. وَ قیلَ فِیهِ وَجْهٌ آخَرٌ وَ هُوَ: أنَّها تُقْحِمُهُمْ بِلادَ الرِّیفِ، أَىْ تُحْوِجُهُمْ إلى دُخُولِ الْحَضَرِ عِنْدَ مُحُولِ الْبَدْوِ).

ص: 96

و اموال آن ها را از بین مى برد و این تَقَحُّم و نفوذ آثار خشکسالى در میان آن هاست و در این مورد (قُحْمَة الاعراب) تفسیر دیگرى نیز ذکر شده و آن این است که خشکسالى، روستاییان را از سرزمین خود بیرون فرستاده و هنگامى که بیابان خشک شود آن ها را نیازمند رفتن به مناطق سبز و آباد مى کند»؛ (یُریدُ بِالْقُحَمِ الْمَهالِکَ، لأَنَّها تُقْحِمُ أَصْحابَها فِی الْمَهالِکِ وَ الْمَتالِفِ فِی الاْکْثَرِ. وَ مِنْ ذلِکَ قُحْمَةُ الاْعْرابِ، وَ هُوَ أنْ تُصیبَهُمُ السَّنَةُ فَتَتَعَرَّقَ أَمْوالَهُمْ فَذلِکَ تَقَحُّمُها فِیهِمْ. وَ قیلَ فِیهِ وَجْهٌ آخَرٌ: وَ هُوَ أنَّها تُقْحِمُهُمْ بِلادَ الرِّیفِ، أَىْ تُحْوِجُهُمْ إلى دُخُولِ الْحَضَرِ عِنْدَ مُحُولِ الْبَدْوِ).

البته سیّد رضى (رحمه الله) چون در جست وجوى جنبه هاى فصاحت و بلاغت کلام امام (علیه السلام) است روى واژه هاى پرمعناى خاص تکیه مى کند و به تفسیر آن ها مى پردازد بى آن که صدر و ذیل کلام امام (علیه السلام) را ذکر کند.

ولى قطع نظر از تفسیرى که براى واژه «قُحَم» در کلام امام (علیه السلام) آمد با توجه به شأن ورود این سخن، نکته مهمى روشن مى شود و آن این که امام (علیه السلام) هشدار مى دهد که به خصومت ها دامن نزنند، زیرا گاه خصومتى جزئى تبدیل به جنگى تمام عیار مى شود و نفوس و اموال زیادى را از میان مى برد وچه بهتر که خصومت را در هر جا که پیدا شد، هر چه زودتر پایان دهند و به فراموشى بسپارند تا از مهالک و به تعبیر امام (علیه السلام) از «قُحَم» آن نجات و رهایى یابند.

واژه «قُحَم» از ریشه «قَحْم» (بر وزن فهم) در اصل به معناى ورود در کارهاى سخت و خطرناک است. از این رو هنگامى که اسب، سوار خود را به محلّ خطرناکى مى برد تعبیر به «قَحَّمَ الفَرَسُ فارِسَهُ» مى کنند و کلام امام (علیه السلام) نیز اشاره به همین معناست و گاه اقتحام به معناى ورود به کارها بدون فکر و مطالعه قبلى به کار مى رود. آیه شریفه (فَلاَ اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ)؛ «این انسان ناسپاس از گردنه بزرگ بالا نرفت»(1) نیز نشان مى دهد که «اقتحام» به معناى ورود به کارهاى دشوار است.

ص: 98

همان گونه که در شرح اسناد این کلام پرمعنا اشاره کردیم، امام (علیه السلام) در زمان ابوبکر این سخن را هنگامى فرمود که به برادرش عقیل وکالت داده بود تا از او در برابر ادعایى که کسى درباره آن حضرت داشت دفاع کند یا در زمان عثمان هنگامى که عبدالله بن جعفر را از سوى خود وکیل کرده بود. و این که امام (علیه السلام) شخصاً در برابر خصم خود در دادگاه اسلامى قرار نگرفت به احتمال قوى به این دلیل بوده که طرف، چنین لیاقتى را نداشته است. و این که خود حضرت در محکمه حضور داشت. به این علت بوده که مى خواسته هر چه زودتر دعوا پایان یابد و شاید جمله «إنَّ لِلْخُصُومَةِ قُحَماً» را به عنوان علتى براى حضورش در آن جا بیان فرموده است.

اگر در مسیر پرونده هایى که در دادگاه ها جریان دارد یا حوادث گوناگونى که در طول تاریخ رخ داده دقت کنیم، به عمق کلام امام (علیه السلام) بیشتر مى رسیم و پرتگاه ها و تنگناها و هلاکت هایى را که بر اثر خصومت ها - گاه به علّت یک موضوع کوچک - رخ مى دهد با چشم خود مى بینیم و هشدار امام (علیه السلام) براى ما روشن مى شود. در حکمت 298 خواهد آمد که امام (علیه السلام) مى فرماید: «مَنْ بَالَغَ فِی الْخُصُومَةِ أَثِمَ؛ کسى که در دشمنى با مخالفان خود افراط کند گنهکار است».

کلینى؛ در جلد دوم کافى بابى تحت عنوان «المِراءُ وَ الْخُصومَةُ وَ مُعاداةُ الرِّجال» آورده و در آن، احادیث پرمعنایى از پیامبر اکرم و ائمه هدى (علیهم السلام) ذکر کرده است.

از جمله در حدیثى از امیرمؤمنان (علیه السلام) مى خوانیم: «إِیَّاکُمْ وَ الْمِرَاءَ وَ الْخُصُومَةَ فَإِنَّهُمَا یُمْرِضَانِ الْقُلُوبَ عَلَى الإِخْوَانِ وَ یَنْبُتُ عَلَیْهِمَا النِّفَاقُ؛ از جدال در گفت وگو و از خصومت بپرهیزید که دل هاى دوستان را در برابر یکدیگر بیمار مى سازند و نهال شوم نفاق را مى رویانند».(1)

ص: 99

در حدیث دیگرى از امام صادق (علیه السلام) آمده است: «وَ إِیَّاکُمْ وَ الْخُصُومَةَ فَإِنَّهَا تَشْغَلُ الْقَلْبَ وَ تُورِثُ النِّفَاقَ وَ تُکْسِبُ الضَّغَائِنَ؛ از خصومت بپرهیزید که فکر انسان را به خود مشغول مى کند و سبب نفاق و جدایى مى گردد و موجب کینه توزى و دشمنى خواهد شد».(1)

قابل توجه این که «ابن قدامه»، فقیه معروف اهل سنت در کتاب فقهى خود به نام مغنى در باب وکالت و در پاسخ به این سؤال که در چه مواردى مى توان وکیل انتخاب کرد؟ این کلام شریف را از امیرمؤمنان على (علیه السلام) نقل مى کند و مى گوید: آن حضرت عبدالله بن جعفر را به عنوان وکیل نزد عثمان فرستاد و فرمود: «إنَّ لِلْخُصُومَةِ قُحَماً وَ إنَّ الشَّیْطانَ لَیَحْضُرُها وَ إنّی لاَکْرَهُ أنْ أُحْضُرَها؛ خصومت مهلکه هایى دارد و شیطان در آن جا حضور پیدا مى کند و من کراهت دارم که (تا ضرورتى نباشد) در آن صحنه حضور یابم».(2)

ممکن است این واقعه غیر از وقایعى باشد که قبلاً ذکر شد که امیرمؤمنان (علیه السلام) شخصاً در آن جا حضور داشت.

ص: 100

را که مى داند در این زمینه بیان کند، بنابراین، «نص الحقائق» به معناى رسیدن به مرحله بلوغ است که همان پایان دوره کودکى است (سپس مى افزاید:) این جمله از فصیح ترین کنایات و شگفت انگیزترین آن ها در این مورد است.

منظور امام (علیه السلام) این است که هنگامى که زنان به این مرحله برسند «عَصَبَة» (مردان خویشاوند پدرى او) که محرم آنان هستند مانند برادران و عمو ها، به حمایت از آن ها سزاوارتر از مادرند و همچنین در انتخاب همسر براى آن ها.

(سپس مى افزاید:) «حِقاق» به معناى مخالفت و جدال مادر با «عصبة» در مورد این دختران است به گونه اى که هرکدام به دیگرى مى گوید: من از تو سزاورترم. عرب مى گوید: «حاقَقْتُهُ حِقاقاً» یعنى با او به جدال برخاستم.

بعضى گفته اند: منظور از «نَصَّ الْحِقاق» رشد عقلى و بلوغ است، زیرا منظور امام (علیه السلام) این است که به مرحله اى برسد که حقوق و احکام درباره او انجام مى شود.

کسانى که «نَصَّ الْحَقائِق» روایت کرده اند منظورشان از «حقائق» جمع «حقیقت» است.

(سپس مى افزاید:) این همان تفسیرى است که «ابو عبید قاسم بن سلام» براى این جمله بیان کرد؛ به نظر من (منظور، سیّد رضى است): مقصود از «نَصَّ الْحِقاق» این است که زن به مرحله اى برسد که تزویج او مجاز باشد و اختیاردار حقوق خود شود و این در واقع تشبیه به «حقاق» در مورد شتران است (طبق عادت عرب که بسیارى از چیزها را به شتر تشبیه مى کرد) چرا که «حقاق» جمع «حِقِّه» و «حِقّ» به معناى شترى است که سه سالش تمام است و داخل سال چهارم شده و به حدّى رسیده که مى توان بر آن سوار شد و او را تا حد توان وادار به سیر و حرکت کرد.

(سپس مى افزاید:) «حقائق» (هرگاه این نسخه را در نظر بگیریم) نیز جمع

ص: 102

«حِقِّة» است، بنابراین هر دو روایت به معناى واحدى بازگشت مى کند و این معنا به روش عرب از معنایى که در ابتدا ذکر شد بهتر است (یعنى این معنا صحیح تر به نظر مى رسد)؛ (وَ النَّصُ: مُنْتَهَى الأَشْیاءِ وَ مَبْلَغُ أقْصاها کَالنَّصِ فِی السِّیْرِ، لأَنَّهُ أَقْصى ما تَقْدِرُ عَلَیْهَ الدّابَةُ، وَ تَقُولُ: نَصَصْتُ الرَّجُلَ عَنِ الأَمْرِ، إذَا اسْتَقْصَیْتَ مَسْأَلَتَهُ عَنْهُ لِتَسْتَخْرِجَ ما عِنْدَهُ فِیهِ. فَنَصُّ الْحَقائِقِ یُریدُ بِهِ الاْدارکَ، لأَنَّهُ مُنْتَهَى الصِغَرِ، وَ الْوَقْتُ الَّذی یَخْرُجُ مِنْهُ الصَّغیرُ إلى حَدِّ الْکَبیرِ، وَ هُوَ مِنْ أَفْصَحِ الْکِنایاتِ عَنْ هذَا الأَمْرِ وَ أَغْرَبِها. یَقُولُ: فَإذا بَلَغَ النِّساءُ ذلِکَ فَالْعَصَبَةُ أوْلى بِالْمَرْأَةِ مِنْ أُمِّها، إذا کانُوا مَحْرَماً، مِثْلَ الأِخْوَةِ وَ الأَعْمامِ؛ وَ بِتَزْویجِها إنْ أرادُوا ذلِکَ. وَ الْحِقاقُ: مُحاقَّةُ الأُمِّ لِلْعَصَبَةِ فِی الْمَرْأَةِ وَ هُوَ الْجِدالُ وَ الْخُصُومَةُ، وَ قَوْلُ کُلُّ واحِدٍ مِنْهُما لِلاْخَرِ: «أَنَا أَحَقُّ مِنْکَ بِهذا» یُقالُ مِنْهُ: حاقَقْتُهُ حِقاقاً، مِثْلُ جادَلْتُهُ جِدالاً. وَ قَدْ قیلَ: إنَّ «نَصَّ الْحِقاقِ» بُلُوغُ الْعَقْلِ، وَ هُوَ الإِدْراکُ؛ لأَنَّهُ (علیه السلام) إنَّما أرادَ مُنْتَهى الاْمْرِ الَّذی تَجِبُ فِیهِ الْحُقُوقُ وَ الاْحْکامُ، وَ مَنْ رَواهُ «نَصَّ الْحَقائِقِ» فَإنَّما أَرادَ جَمْعَ حَقیقَةٍ. هذا مَعْنى ما ذَکَرَهُ أبوعُبَیْدٍ الْقاسِمُ بْنُ سَلامٍ وَ الَّذی عِنْدی أَنَّ الْمُرادَ بِنَصِّ الْحِقاقِ هاهُنا بُلُوغُ الْمَرأةِ إلَى الْحَدِّ الَّذی یَجُوزُ فیهِ تَزْویجُها وَ تَصَرَّفُها فی حُقُوقِها، تَشْبیهاً بِالْحِقاقِ مِنَ الاْبِلِ، وَ هِیَ جَمْعُ حِقَّةٍ وَ حَقٍّ وَ هُوَ الَّذِی اسْتَکْمَلَ ثَلاثَ سِنینَ وَ دَخَلَ فِی الرّابِعَةِ، وَ عِنْدَ ذلِکَ یَبْلُغُ إلَى الْحَدِّ الَّذی یَتَمَکَّنُ فِیهِ مِنْ رُکُوبِ ظَهْرِهِ، وَ نَصِّهِ فِی السَّیْرِ، وَ الْحَقائِقُ أَیْضاً: جَمْعُ حَقَّةٍ. فَالرِّوایَتانِ جَمیعاً تَرْجِعانِ إلى مَعْنى واحِدٍ، وَ هذا أَشْبَهُ بِطَریقَةِ الْعَرَبِ مِنَ الْمَعنَى الْمَذْکُورِ أوَّلا).

ص: 103

منظور امام (علیه السلام) این است که هنگامى که زنان به این مرحله برسند «عَصَبة» (مردان خویشاوند پدرى او) که محرم آنان هستند مانند برادران و عمو ها، به حمایت از آن ها سزاوارتر از مادرند و همچنین در انتخاب همسر براى آن ها.

(سپس مى افزاید:) «حِقاق» به معناى مخالفت و جدال مادر با «عصبة» در مورد این دختران است به گونه اى که هرکدام به دیگرى مى گوید: من از تو سزاورترم. عرب مى گوید: «حاقَقْتُهُ حِقاقاً» یعنى با او به جدال برخاستم.

بعضى گفته اند: منظور از «نَصُّ الحِقاق» رشد عقلى و بلوغ است، زیرا منظور امام (علیه السلام) این است که به مرحله اى برسدکه حقوق و احکام درباره او انجام مى شود.

کسانى که «نَصُّ الْحَقائق» روایت کرده اند منظورشان از «حقائق» جمع حقیقت است.

(سپس مى افزاید:) این همان تفسیرى است که «ابو عبید قاسم بن سلام» براى این جمله بیان کرد؛ به نظر من (منظور، سیّد رضى است): مقصود از «نص الحقاق» این است که زن به مرحله اى برسد که تزویج او مجاز باشد و اختیاردار حقوق خود شود و این در واقع تشبیه به «حِقاق» در مورد شتران است (طبق عادت عرب که بسیارى از چیزها را به شتر تشبیه مى کرد) چرا که «حقاق» جمع «حِقِّة» و «حِقّ» به معناى شترى است که سه سالش تمام است و داخل سال چهارم شده و به حدّى رسیده که مى توان بر آن سوار شد و او را تا حد توان وادار به سیر و حرکت کرد.

(سپس مى افزاید:) «حقائق» (هرگاه این نسخه را در نظر بگیریم) نیز جمع «حِقِّة» است، بنابراین هر دو روایت به معناى واحدى بازگشت مى کند و این معنا به روش عرب از معنایى که در ابتدا ذکر شد بهتر است (یعنى این معنا صحیح تر به نظر مى رسد)»؛ (وَ النَّصُ: مُنْتَهَى الأَشْیاءِ وَ مَبْلَغُ أقْصاها کَالنَّصِ فِی السِّیْرِ، لأَنَّهُ أَقْصى ما تَقْدِرُ عَلَیْهَ الدّابَةُ وَ تَقُولُ: نَصَصْتُ الرَّجُلَ عَنِ الأَمْرِ، إذَا اسْتَقْصَیْتَ مَسْأَلَتَهُ

ص: 105

عَنْهُ لِتَسْتَخْرِجَ ما عِنْدَهُ فِیهِ. فَنَصُّ الْحَقائِقِ یُریدُ بِهِ الاْدارکَ، لأَنَّهُ مُنْتَهَى الصِغَرِ، وَ الْوَقْتُ الَّذی یَخْرُجُ مِنْهُ الصَّغیرُ إلى حَدِّ الْکَبیرِ، وَ هُوَ مِنْ أَفْصَحِ الْکِنایاتِ عَنْ هذَا الأَمْرِ وَ أَغْرَبِها. یَقُولُ: فَإذا بَلَغَ النِّساءُ ذلِکَ فَالْعَصَبَةُ أوْلى بِالْمَرْأَةِ مِنْ أُمِّها، إذا کانُوا مَحْرَماً، مِثْلَ الإِخْوَةِ وَ الأَعْمامِ؛ وَ بِتَزْویجِها إنْ أرادُوا ذلِکَ. وَ الْحِقاقُ: مُحاقَّةُ الأُمِّ لِلْعَصَبَةِ فِی الْمَرْأَةِ وَ هُوَ الْجِدالُ وَ الْخُصُومَةُ، وَ قَوْلُ کُلُّ واحِدٍ مِنْهُما لِلاْخَرِ: «أَنَا أَحَقُّ مِنْکَ بِهذا» یُقالُ مِنْهُ: حاقَقْتُهُ حِقاقاً، مِثْلُ جادَلْتُهُ جِدالاً. وَ قَدْ قیلَ: إنَّ «نَصَّ الْحِقاقِ» بُلُوغُ الْعَقْلِ، وَ هُوَ الإِدْراکُ؛ لأَنَّهُ (علیه السلام) إنَّما أرادَ مُنْتَهى الاْمْرِ الَّذی تَجِبُ فِیهِ الْحُقُوقُ وَ الاْحْکامُ، وَ مَنْ رَواهُ «نَصَّ الْحَقائِقِ» فَإنَّما أَرادَ جَمْعَ حَقیقَةٍ. هذا مَعْنى ما ذَکَرَهُ أبوعُبَیْدٍ الْقاسِمُ بْنُ سَلامٍ وَ الَّذی عِنْدی أَنَّ الْمُرادَ بِنَصِّ الْحِقاقِ هاهُنا بُلُوغُ الْمَرأةِ إلَى الْحَدِّ الَّذی یَجُوزُ فیهِ تَزْویجُها وَ تَصَرَّفُها فی حُقُوقِها، تَشْبیهاً بِالْحِقاقِ مِنَ الاْبِلِ، وَ هِیَ جَمْعُ حِقَّةٍ وَ حَقٍّ وَ هُوَ الَّذِی اسْتَکْمَلَ ثَلاثَ سِنینَ وَ دَخَلَ فِی الرّابِعَةِ، وَ عِنْدَ ذلِکَ یَبْلُغُ إلَى الْحَدِّ الَّذی یَتَمَکَّنُ فِیهِ مِنْ رُکُوبِ ظَهْرِهِ، وَ نَصِّهِ فِی السَّیْرِ، وَ الْحَقائِقُ أَیْضاً: جَمْعُ حَقَّةٍ. فَالرِّوایَتانِ جَمیعاً تَرْجِعانِ إلى مَعْنى واحِدٍ، وَ هذا أَشْبَهُ بِطَریقَةِ الْعَرَبِ مِنَ الْمَعنَى الْمَذْکُورِ أوَّلا).

خلاصه معناى مرحوم سیّد رضى این است که در این کلام امام (علیه السلام) سه تفسیر وجود دارد: نخست این که منظور از آن، بلوغ دختران است (با توجه به واژه «نصّ» که اشاره به حرکت کردن تا رسیدن به مقصد است و با توجه به این که «حِقاق» به معناى جدال و گفت وگو در میان مادر و نزدیکان پدرى دختر بر سر تزویج اوست).

تفسیر دوم این است که منظور از آن، رسیدن به کمال عقل و بلوغ است به گونه اى که دختر بتواند حقوق و احکام خود را رعایت کند.

معناى سوم این که منظور از «نَصّ الحِقاق» رسیدن به حدّ بلوغ است به گونه اى که بتوان آن دختر را شوهر داد، به عنوان تشبیه: مانند شترى که آماده بهره گیرى شده است.

ص: 106

البته همه این سه معنا به یک جا منتهى مى شود و تفاوت تنها در تفسیر «حِقاق» است که آیا به معناى مجادله است یا رسیدن به حقوق و احکام و یا قابل بهره گیرى بودن دختر.

نکته دیگرى که در این جا باید به آن توجه داشت مفهوم «عَصَبَه» است. «عصبه» به معناى افراد مذکر از نزدیکان پدر است و پدر و جد را نیز شامل مى شود، بنابراین مفهوم جمله امام (علیه السلام) این است که وقتى دختران به حدّ ازدواج برسند باید با اجازه پدر یا جد (و در صورت فقدان آن ها با اجازه عمو ها و برادرها) ازدواج کنند. البته از نظر فقه ما اجازه پدر یا جد به اعتقاد جمع زیادى از فقها شرط است؛ ولى اجازه عمو ها یا برادر ها (در صورت فقدان پدر یا جد) به عنوان امرى استحبابى و نه وجوبى، تلقى شده است.

شرح این مطلب در کتب فقهیه در کتاب النکاح آمده است. البته بعضى «عَصَبه» را نیز چنان تفسیر کرده اند که پدر و جد را شامل نمى شود در این صورت ازنظر فقه ما اولویتى در امر نکاح دختر ندارند جز همان چیزى که در بالا به صورت استحباب و براى احترام آن ها اشاره شد.

ص: 107

ص: 108

مقدار مختصرى روغن که با نوک انگشت برمى گیرند و «لُماظَه» به بقایاى غذا در اطراف دهان و دندان ها گفته مى شود و مناسب در این جا همان معنایى است که مرحوم سیّد رضى ذکر کرده است.

در حکمت 456 نیز خواهد آمد که امام (علیه السلام) مى فرماید: «أَلا حُرٌّ یَدَعُ هَذِهِ اللُّمَاظَةَ لأَهْلِهَا؛ آیا زادمردى پیدا مى شود که این ته مانده دنیا را به اهلش واگذارد؟».

به هرحال مقصود امام (علیه السلام) تأثیر تدریجى اعمال صالح و ناصالح در قلب انسان است و به بیان دیگر، هر عملى تأثیرى در روح مى گذارد که اگر همان عمل یا شبیه آن تکرار شود،آن آثار گسترده ترمى شود تا آن جا که تمام قلب را فرامى گیرد. اگر اعمال صالحه باشد قلب کاملاً نورانى مى شود و اگر کارهاى خلاف باشد قلب به طور کامل ظلمانى مى شود و این که در آیات قرآن و اخبار معصومان (علیهم السلام) آمده است که بعد از گناه فوراً توبه کنید براى آن است که اثرى که گناه در قلب گذاشته به صورت رنگ ثابتى درنیاید، زیرا در آغاز قابل شست و شوست؛ اما هنگامى که به صورت عادت یا ملکه درآمد تغییر آن بسیار مشکل است.

همان گونه که در ذکر مصادر اشاره شد «ابوطالب مکى» از علماى اهل سنّت در قوت القلوب این روایت را به شکل مشروح ترى از امیرمؤمنان على (علیه السلام) نقل کرده است که فرمود: «إنَّ الاْیمانَ لَیَبْدُو لُمْعَةً بَیْضاءً فَإذا عَمِلَ الْعَبْدُ الصَّالِحاتَ نَما وَ زادَ حَتّى یَبْیَضَّ قَلْبُهُ کُلُّهُ، وَ إنَّ النِّفاقَ لَیَبْدُو نُکْتَةً سَوْداءً فَإذَا انْتَهَکَتِ الْحُرُماتِ نَمَتْ وَ زادَتْ حَتّى یَسْوَدَّ الْقَلْبُ فَیُطْبَعُ بِذلِکَ الْخَتْمِ؛ ایمان در آغاز به صورت نقطه سفیدى آشکار مى شود. هنگامى که بندگان خداوند اعمال صالحه انجام دهند نمو و افزایش پیدا مى کند تا آن جا که تمام قلب سفید و روشن مى شود و (در مقابل) نفاق به صورت نقطه سیاهى (در قلب) آشکار مى شود، هنگامى که انسان در برابر فرمان هاى الهى پرده درى کند نمو و افزایش مى یابد تا زمانى که تمام قلب سیاه مى شود و در این حالت مُهر بر دل انسان گذاشته مى شود (و راه بازگشت بر او بسته خواهد شد)».

ص: 111

سپس امام (علیه السلام) این آیه را تلاوت فرمود: (کَلاَّ بَلْ رَانَ عَلَى قُلُوبِهِمْ مَّا کَانُوا یَکْسِبُونَ)؛ «این گونه نیست که آن ها مى گویند. اعمال آن ها زنگار بر قلبشان نهاده است».(1)

از نظر عقلى نیز این مسئله کاملاً پذیرفتنى است، زیرا هر کار خوب و بدى اثر مثبت یا منفى در روح انسان مى گذارد و وقتى این آثار متراکم گردد، روح به طور کامل شفاف یا ظلمانى و تاریک مى شود. در صورت اول، احتمال گمراهى بسیار بعید و در صورت دوم، احتمال نجات نیز بعید به نظر مى رسد.

بنابراین، مطلب مذکور، هم ازنظر احادیث روشن است و هم ازنظر منطق عقل و آنچه بعضى از علماى اهل سنّت پنداشته اند که ایمان قابل افزایش و کاستى نیست اشتباه است؛ ایمان درجات دارد همان گونه که کفر نیز داراى درجاتى است و انسان به طور محسوس در افرادى که در اطراف اوست یا نام آن ها در تواریخ آمده است مى بیند که مؤمنان، کافران، منکران و فاسقان ازنظر درجات ایمان وکفر متفاوت اند.

قرآن مجید نیز تصریح مى کند: هنگامى که آیه اى از قرآن نازل مى شود بر ایمان مؤمنان افزوده مى گردد، همان گونه که بر رجس و پلیدى منافقان و مخالفان به سبب لجاجتى که دارند: (وَ إِذَا مَا أُنزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُمْ مَّنْ یَقُولُ أَیُّکُمْ زَادَتْهُ هَذِهِ إِیمَاناً فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا فَزَادَتْهُمْ إِیمَاناً وَ هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ * وَ أَمَّا الَّذِینَ فِى قُلُوبِهِمْ مَّرَضٌ فَزَادَتْهُمْ رِجْساً إِلَى رِجْسِهِمْ وَ مَاتُوا وَهُمْ کَافِرُونَ)؛ «اما کسانى که ایمان آورده اند، بر ایمانشان افزوده است؛ و آن ها (به فضل و رحمت الهى) خوشحال اند. * و امّا آن ها که در دل هایشان بیمارى است، پلیدى بر پلیدى شان افزوده است؛ و از دنیا رفتند در حالى که کافر بودند».(2)

ص: 112

این سخن را با ذکر بخش کوتاهى از حدیث بسیار مشروحى از امام صادق (علیه السلام) پایان مى دهیم: یکى از یاران امام (علیه السلام) از آن حضرت درباره ایمان سؤال مى کند آن حضرت مى فرماید: «الإِیمَانُ حَالاتٌ وَ دَرَجَاتٌ وَ طَبَقَاتٌ وَ مَنَازِلُ فَمِنْهُ التَّامُّ الْمُنْتَهَى تَمَامُهُ وَ مِنْهُ النَّاقِصُ الْبَیِّنُ نُقْصَانُهُ وَ مِنْهُ الرَّاجِحُ الزَّائِدُ رُجْحَانُهُ، قُلْتُ: إِنَّ الإِیمَانَ لَیَتِمُّ وَ یَنْقُصُ وَ یَزِیدُ؟ قالَ: نَعَمْ؛ ایمان حالات و درجات و طبقات و منازلى دارد که بعضى از آن ها کامل است و به منتهاى کمال رسیده است و بعضى ناقص است و نقصانش کاملاً آشکار است و بعضى رجحان دارد و در حال افزایش است. راوى مى گوید: از آن حضرت پرسیدم: آیا ایمان کم و زیاد مى شود؟ فرمود: آرى. (و به یقین کم و زیاد شدن آن براثر اعمال صحیح و غلط و اعمال نیک و بد است)».(1)

ص: 113

ص: 114

و نمى داند پایانش به کجا مى رسد مصداق ظَنون است و گفتار (شاعر معروف) اعشى بر همین اساس است آن جا که مى گوید:

چاهى که معلوم نیست آب دارد یا نه - و از محلى که باران گیر است دور است.

نمى توان آن را همچون فرات که پر از آب است - و کشتى و شناگر ماهر را از پاى درمى آورد قرار داد.

«جُد» (که در آغاز این شعر آمده) همان چاه قدیمى بیابانى است و «ظَنون» به معناى چاهى است که معلوم نیست آب دارد یا نه.

فَالظَّنُونُ: الَّذی لا یَعْلَمُ صاحِبُهُ أَیَقْبِضُهُ مِنَ الَّذی هُوَ عَلَیْهِ أَمْ لا، فَکَأَنَّهُ الَّذی یُظَنُّ بِهِ، فَمَرَّةً یَرْجُوهُ وَ مَرَّةً لا یَرْجُوهُ. وَ هذا مِنْ أفْصَحِ الْکَلامِ، وَ کَذلِکَ کُلُّ أَمْرٍ تَطْلُبُهُ وَ لا تَدْری عَلى أىّ شَیْءٍ أنْتَ مِنْهُ فَهُوَ ظَنُونٌ، وَ عَلى ذلِکَ قَوْلُ لِلأَعْشى:

مَا یَجْعَلُ الجُدَّ الظَّنُونَ الَّذِی *** جُنِّبَ صَوْبَ اللَّجِبِ المَاطِرِ

مِثْلَ الفُرَاتِّىِّ إِذَا مَا طَمَا *** یَقْذِفُ بالبُوصِیِّ وَ المَاهِرِ

وَ الجُد: الْبِئْرُ الْعادِیَةِ فِی الصَّحْراءِ، وَ الظَّنُونُ: الَّتی لا یُعْلَمُ هَلْ فِیها ماءٌ أمْ لا.

ص: 116

سپس مى افزاید: «و گفتار (شاعر معروف) اعشى بر همین اساس است آن جا که مى گوید:

مَا یَجْعَلُ الجُدَّ الظَّنُونَ الَّذِی *** جُنِّبَ صَوْبَ اللَّجِبِ المَاطِرِ

مِثْلَ الفُرَاتِّی إِذَا مَا طَمَا *** یَقْذِفُ بالبُوصِیِّ وَ المَاهِرِ

چاهى که معلوم نیست آب دارد یا نه - و از محلى که باران گیر است دور است.

نمى توان آن را همچون فرات که پر از آب است - و کشتى و شناگر ماهر را از پاى درمى آورد قرار داد.

در پایان مى افزاید: «جُد» (که در آغاز این شعر آمده) همان چاه قدیمى بیابانى است و «ظَنون» به معناى چاهى است که معلوم نیست آب دارد یا نه»؛ (وَ الجُد: الْبِئْرُ الْعادِیَةِ فِی الصَّحْراءِ، وَ الظَّنُونُ: الَّتی لا یُعْلَمُ هَلْ فِیها ماءٌ أمْ لا).

آنچه مورد توجه مرحوم سیّد رضى بوده جنبه فصاحت کلام امیرمؤمنان على (علیه السلام) است و این کلام شریف را از نظر فقه، مورد بررسى قرار نداده که لازم است در این جا به نظر فقها اشاره اجمالى کنیم:

مشهور در میان فقهاى امامیه، بلکه آنچه از سوى فقهاى بزرگى مانند صاحب جواهر و دیگران بر آن ادعاى اجماع شده این است که اگر دِین، قابل وصول نباشد زکات آن بر طلبکار نیست، زیرا یکى از شرایط وجوب زکات، امکان تصرف در مال است در حالى که در مفروض مسئله امکان وصول دین نیست.

ولى اگر طلب قابل وصول باشد (منظور جایى است که درهم و دینار مورد طلب باشد) در میان فقها اختلاف نظر است. جمعى از قدماى اصحاب گفته اند: در این صورت زکات آن بر مالکش واجب است؛ ولى مشهور در میان فقهاى امامیه این است که زکات آن بر مالک واجب نیست حتّى صاحب جواهر مى گوید: اجماع متأخران بر عدم وجوب است. سپس براى اثبات این عقیده به

ص: 118

روایات فراوانى تمسک مى جوید ولى عجیب این است که هیچ کدام اشاره اى به کلام امیرمؤمنان على (علیه السلام) در نهج البلاغه نکرده اند.(1)

علماى اهل سنّت نظرات دیگرى دارند؛ بنا به نقل موسوعه فقهیه کویتیه درباره «دِین حالّى» که امید اداى آن است اقوالى است: بنابر مذهب حنفیه و حنابله، زکات آن بر صاحب اصلى در هر سال واجب است؛ ولى تا زمانى که آن را قبض نکرده اخراج زکات لازم نیست و بعد از دریافت مال از شخص مدیون، زکات آن را براى تمام سال هاى گذشته ادا مى کند. شافعى و جمع دیگرى از فقها معتقدند که او هر سال باید زکات آن را بپردازد، زیرا مفروض این است که مى تواند آن را اخذ کند و اما دینى که امید اداى آن نمى رود چون یا مدیون چیزى ندارد و یا دین را انکار مى کند و یا دارد و تأخیر مى اندازد، در آن جا مذاهب مختلفى است: حنفیه مانند همان قِسم اول در آن فتوا داده اند و در روایتى از احمد همین نقل شده ولى شافعى مى گوید: زکاتى ندارد، زیرا شرط زکات قدرت بر انتفاع از مال است و در فرض مسئله قدرت بر انتفاع حاصل نیست. از شافعى قول دیگرى نیز نقل شده که چون آن را قبض کرد تمام زکات هاى سال هاى گذشته را مى پردازد. سپس استدلال به کلام امام امیرمؤمنان (علیه السلام) کرده که فرمود: «در دین مظنون اگر راست مى گوید هنگامى که آن را دریافت داشت باید زکات هاى گذشته را بپردازد».(2)

به هر حال بر پایه آنچه از مذهب ما ثابت است که مال متعلقِ زکات باید تحت قدرت انسان باشد و آن جا که تحت قدرت نیست زکات تعلق نمى گیرد، کلام امام (علیه السلام) در گفتار حکیمانه مورد بحث ناظر به یک حکم استحبابى است، همان گونه که علّامه حلّى(رحمه الله) در تذکرة الفقهاء گفته است.(3)

ص: 119

بعضى از شارحان مانند مرحوم مغنیه در فى ظلال و مرحوم کمره اى در منهاج البراعة بعید ندانسته اند که وجوب در کلام امام (علیه السلام) حمل بر معناى حقیقى آن بشود در حالى که این سخن برخلاف اجماع فقهاى ماست همان گونه که قبلاً از صاحب جواهر نقل کردیم، بنابراین حمل بر استحباب مؤکد، بهترین راه است.

ص: 120

بِهِنَّ، وَ امْتَنَعُوا عَنِ الْمُقارَبَةِ لَهُنَّ، لأَنَّ ذلِکَ یَفُتُّ فی عَضُدِ الْحَمِیَّةِ، وَ یَقْدَحُ فی مَعاقِدِ الْعَزیمَةِ وَ یَکْسِرُ عَنِ الْعَدُوِّ وَ یَلْفِتُ عَنِ الاْبْعادِ فِی الْغَزْوِ، وَ کُلُّ مَنِ امْتَنَعَ مِنْ شَىْءٍ فَقَدْ أعْذَبَ عَنْهُ وَ الْعاذِبُ وَ الْعَذُوبُ: الْمُمْتَنِعُ مِنَ الأَکْلِ وَ الشُّرْبِ).

ص: 122

وَ کُلُّ مَنِ امْتَنَعَ مِنْ شَىْءٍ فَقَدْ أعْذَبَ عَنْهُ وَ الْعاذِبُ وَ الْعَذُوبُ: الْمُمْتَنِعُ مِنَ الأَکْلِ وَ الشُّرْبِ).

در بعضى از نسخ به جاى «اعْذِبُوا»، «اعْزِبُوا» آمده که به معناى دورى کردن است و هر دو واژه، قریب المعنى هستند.

شک نیست که انسان در صورتى در کار خود - مخصوصاً در میدان نبرد - پیشرفت مى کند که تمام فکرش متوجه آن کار باشد؛ اما اگر فکر خود را به دو یا چند کار تقسیم کند، به همان نسبت توفیقش کمتر مى شود به خصوص اگر فکر خود را به زنان مشغول دارد که او را در حال و هواى دیگرى قرار مى دهد و از تصمیم و اراده و قدرت و قوت او مى کاهد. به ویژه اگر زنان، همراه لشکر به میدان نبرد بیایند؛ نبردى که مدتى به طول مى انجامد. اگر لشکر با آن ها مقاربت کنند به یقین از توان آن ها کاسته مى شود، زیرا بدیهى است که مقاربتِ منتهى به خروج ماده نطفه، بدن را سست مى کند و کثرت آن از طول عمر مى کاهد.

به همین دلیل امام (علیه السلام) از فکر به زن ها یا مقاربت با آنان، لشکریانش را برحذر مى دارد.

البته تعبیر به «مَا اسْتَطَعْتُمْ» دلیل بر این است که این نهى ارشادى در موارد ضرورت و نیاز شدید، استثنا شده است.

قابل توجه این که در تاریخ اسلام مى خوانیم: مشرکان به عکس این دستور، در بعضى از میدان هاى جنگ زنانشان را با خود مى آوردند و ترانه براى آن ها مى خواندند و به آن ها قول مى دادند اگر پیروز شوند با آن ها همبستر گردند و یکى از عوامل سستى آن ها در جنگ همین بود.(1)

در جنگ هاى معاصر نیز در ماجراى جنگ ویتنام، نقل شده است که آمریکایى ها پیوسته گروهى از زنانِ فاسد را از آمریکا با هواپیما براى سرگرمى

ص: 124

لشکریان خود به ویتنام مى فرستادند و سرانجام شکست مفتضحانه اى دامان آن ها را گرفت.

بعضى از شارحان نهج البلاغه این احتمال را داده اند که منظور امام (علیه السلام) این است که تا مى توانید مزاحمتى براى زن ها ایجاد نکنید، زیرا رساندن آزار به غیر جنگجویان در اسلام ممنوع است.(1)

البته این احتمال برخلاف ظاهر کلام امام (علیه السلام) است و ظاهر کلام همان است که مرحوم سیّد رضى از آن استنباط کرده و غالب شارحان نیز همان را دنبال کرده اند.

از جمله امورى که ضعف احتمال مذکور را تأیید مى کند چیزى است که در کتاب نهایه ابن اثیر درباره معناى «اعْذِبُوا» آمده و کلام امام (علیه السلام) را چنین معنى مى کند: «إِمْنَعُوا عَنْ ذِکْرِ النِّسَاءِ أَنْفُسَکُمْ وَ شُغْلِ الْقَلْبِ بِهِنَّ، فَإِنَّ ذَلِکَ یَکْسِرُکُمْ عَنِ الْغَزْو».(2)

ص: 125

ص: 126

عَلَى الْجَزُورِ. وَ الْفالِجُ: الْقاهِرُ وَ الْغالِبُ؛ یُقالُ: فَلَجَ عَلَیْهِمْ وَ فَلَجَهُمْ، وَ قالَ الرّاجِزُ: لَمّا رَأیْتُ فالِجاً قَدْ فَلَجا).

ص: 128

مرحوم سیّد رضى به دلیل این که درصدد شکافتن معناى حقیقى یا کنایى «یاسر» و «فالج» بوده، صدر این کلام را ذکر نکرده است؛ ولى اگر به صدر آن در خطبه 23 بازگردیم معناى کامل و جامعى از این گفتار حکیمانه به دست مى آید، زیرا امام (علیه السلام) در آن جا مى فرماید: «هرگاه انسان مسلمان به دنبال کار زشتى که از آشکار شدنش شرمنده شود نباشد و به کارى که افراد پست آن را وسیله هتک حرمت او قرار دهند دست نزند مانند مسابقه دهنده ماهرى است که منتظر است در همان دورِ نخست پیروز گردد و سود وافرى ببرد بى آن که زیانى دامان او را بگیرد»؛ (فَإِنْ رَأَى أَحَدُکُمْ لأَخِیهِ غَفِیرَةً فِی أَهْلٍ أَوْ مَالٍ أَوْ نَفْسٍ فَلا تَکُونَنَّ لَهُ فِتْنَةً فَإِنَّ الْمَرْءَ الْمُسْلِمَ مَا لَمْ یَغْشَ دَنَاءَةً تَظْهَرُ فَیَخْشَعُ لَهَا إِذَا ذُکِرَتْ وَ یُغْرَى بِهَا لِئَامُ النَّاسِ کَانَ کَالْفَالِجِ الْیَاسِرِ الَّذِی یَنْتَظِرُ أَوَّلَ فَوْزَةٍ مِنْ قِدَاحِهِ تُوجِبُ لَهُ الْمَغْنَمَ وَ یُرْفَعُ بِهَا عَنْهُ الْمَغْرَم).

این پیروزى سریع مى تواند پیروزى در دنیا باشد یا در سراى آخرت یا در هر دو، زیرا چنین مؤمن پاک دامنى نه بهانه به دست بدخواهان مى دهد که از او عیب جویى کنند و نه کارى برخلاف رضاى الهى انجام مى دهد که در سراى آخرت دامنش را بگیرند، بنابراین او در هر دو سرا پیروز است.

نکته مهمى که در این جا باید به آن توجه داشت معناى «یاسر» است که بسیارى از شارحان، آن را به قمارباز تفسیر کرده و گفته اند: مؤمن پاک دامن مانند قماربازى است که در دور اول قمار برنده مى شود و مى دانیم چنین تشبیهى هرگز مناسب کلام امام (علیه السلام) نیست. گویا آن ها به تعبیر «قِداح» (چوبه هاى تیر) و «جَزُور» (شتر قربانى) توجه نکرده اند.

توضیح این که طبق آنچه محقق خویى از زمخشرى در کشاف نقل مى کند، عرب ها هنگام بخت آزمایى ده چوبه تیر انتخاب مى کردند و روى هرکدام اسمى مى نوشتند؛ بعضى به عنوان برنده و بعضى به عنوان بازنده. سپس شترى را

ص: 130

خریدارى مى کردند و آن را نحر کرده، به ده قسمت تقسیم مى نمودند. تیرهاى ده گانه را در کیسه اى ریخته، مخلوط مى کردند و کسى که مورد اعتماد آن ها بود دست مى کرد و تیرها را یکى بعد از دیگرى بیرون مى آورد: هفت چوبه تیر که هر کدام نام خاصى بر آن نوشته شده بود به نام هرکس مى افتاد سهمى مى برد. برترین سهم، «مُعَلّى» نام داشت اما سه چوبه دیگر به نام هر کس مى افتاد نه تنها سهمى نداشتند بلکه مى بایست یک سوم از قیمت شتر را بپردازد و در پایان، برندگان، سهام خود را به فقرا مى دادند و چیزى از آن را نمى خوردند و به این کار افتخار مى کردند.(1)

«قِداح»، اشاره به آن چوب هاى تیر است و «جَزور» اشاره به شترى است که براى این کار انتخاب مى کردند.

با توجه به آنچه گفته شد روشن مى شود که این کار گر چه نوعى بخت آزمایى بوده - نه قمار - ولى سرانجامش خدمتى به فقرا محسوب مى شده است، بنابراین گر چه اصل این کار از نظر شرعى باطل است، ولى آن زشتى و قبحى که در مسئله قمار است، مخصوصاً با توجه به پایان آن، در آن دیده نمى شود و تشبیه امام (علیه السلام) تشبیه فصیح و بلیغى است.

از آن جا که مؤمن پاک دامنى که بهانه به دست بدخواهان نمى دهد به سرعت در کارهایش پیروز مى شود از او تعبیر به «فالج» شده که از ریشه «فَلج» (بر وزن گنج) به معناى پیروزى است و تعبیر «أوَّلُ فَوْزَةٍ» معناى نخستین پیروزى را دارد.

ص: 131

ص: 132

به گونه اى بود که گویا مى خواهد جنگجویان را در کام خود فرو ببرد مسلمانان به پیامبر (صلی الله علیه و آله) پناهنده مى شدند تا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شخصاً به نبرد بپردازد و خداوند به برکت وجود او نصرت و پیروزى را بر آنان نازل کند و در سایه آن حضرت ایمن گردند. جمله «إِذَا آحْمَرَّ آلْبَأْسُ» کنایه از شدت کارزار است و در این باره سخنان فراوانى گفته شده که بهترین آن ها این است که امام (علیه السلام) گرماى جنگ را به شعله هاى سوزان آتش تشبیه کرده است که حرارت و سرخى، هر دو را دربر دارد و از امورى که این نظر را تقویت مى کند سخن رسول الله (صلی الله علیه و آله) در جنگ «حنین» (هوازن) است؛ وى هنگامى که نبرد سخت و شمشیر زدن مردم را در آن جنگ مشاهده کرد فرمود: «الآنَ حَمِیَ الْوَطیسُ (الان آتش جنگ شعله ور شد)، زیرا «وَطیس» به معناى تنور آتش است و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) گرماى جنگ را که از درگیرى جنگجویان به وجود آمده بود به گرمى آتش و افروختگى آن تشبیه فرموده است.

این فصل (که ناظر به تفسیر بعضى از واژه ها و جمله هاى فصیح و بلیغ آن حضرت (علیه السلام) بود) پایان یافت و به شیوه سابق در نقل کلمات قصار بازمى گردیم. (وَ مَعْنى ذلِکَ أنَّهُ إذا عَظُمَ الْخَوْفُ مِنَ الْعَدُوِّ، وَ اشْتَدَّ عِضاضُ الْحَرْبِ فَزِعَ الْمُسْلِمُونَ إلى قِتالِ رَسُولِ اللهِ (صلی الله علیه و آله) بِنَفْسِهِ، فَیُنْزِلُ اللهُ عَلَیْهِمُ النَّصْرَ بِهِ، وَ یَأمَنُونَ مِمّا کانُوا یَخافُونَهُ بِمَکانِهِ. وَ قَوْلُهُ: «إذَا احْمَرَّ الْبَأْسُ» کِنایَةٌ عَنِ اشْتِدادِ الأَمْرِ، وَ قَدْ قیلَ فِی ذلِکَ أَقْوالٌ، أَحْسَنُها: أنَّهُ شَبَّهَ حَمْیَ الْحَرْبِ بِالنّارِ الَّتِی تَجْمَعُ الْحَرارَةَ وَ الْحُمْرَةَ بِفِعْلِها وَ لَوْنِها وَ مِمّا یُقَوّی ذلِکَ قَوْلُ رَسُولِ اللهِ (صلی الله علیه و آله)، وَ قَدْ رَأى مُجْتَلَدَ النّاسِ یَوْمَ حُنَیْنٍ وَ هِىَ حَرْبُ هَوازِنَ: «الآنَ حَمِىَ الْوَطیسُ» فَالْوَطیسُ: مُسْتَوْقَدُ النّارِ، فَشَبَّهَ رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله) مَا آسْتَحَرَّ مِنْ جِلادِ الْقَوْمِ بِاحْتِدامِ النّارِ وَ شِدَّةِ الْتِهابِها.

إنْقَضى هذَا الْفَصْلُ وَ رَجَعْنا إلى سُنَنِ الْفَرَضِ الاْوّلِ فِی هذَا الْبابِ).

ص: 134

جنگ را به شعله هاى سوزان آتش تشبیه کرده است که حرارت و سرخى، هر دو را دربر دارد و از امورى که این نظر را تقویت مى کند سخن رسول الله (صلی الله علیه و آله) در جنگ «حنین» (هوازن) است؛ وى هنگامى که نبرد سخت و شمشیر زدن مردم را در آن جنگ مشاهده کرد فرمود: «الآنَ حَمِىَ الْوَطیسُ (الان آتش جنگ شعله ور شد)، زیرا «وَطیس» به معناى تنور آتش است و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) گرماى جنگ را که از درگیرى جنگجویان به وجود آمده بود به گرمى آتش و افروختگى آن تشبیه فرموده است»؛ (وَ قَوْلُهُ: «إذَا احْمَرَّ الْبَأْسُ» کِنایَةٌ عَنِ اشْتِدادِ الأَمْرِ، وَ قَدْ قیلَ فِی ذلِکَ أَقْوالٌ أَحْسَنُها: أنَّهُ شَبَّهَ حَمْیَ الْحَرْبِ بِالنّارِ الَّتِی تَجْمَعُ الْحَرارَةَ وَ الْحُمْرَةَ بِفِعْلِها وَ لَوْنِها وَ مِمّا یُقَوّی ذلِکَ قَوْلُ رَسُولِ اللهِ (صلی الله علیه و آله)، وَ قَدْ رَأى مُجْتَلَدَ النّاسِ یَوْمَ حُنَیْنٍ وَ هِىَ حَرْبُ هَوازِنَ: «الآنَ حَمِی الْوَطیسُ» فَالْوَطیسُ: مُسْتَوْقَدُ النّارِ، فَشَبَّهَ رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله) مَا اسْتَحَرَّ مِنْ جِلادِ الْقَوْمِ بِاحْتِدامِ النّارِ وَشِدَّةِ الْتِهابِها).

آنچه تا این جا آمد مربوط به تفسیر کلمات و جمله هاى این حدیث شریف و ارزیابى فصاحت و بلاغت آن بود؛ اما آنچه به محتواى این کلام شریف مربوط است فراتر از این هاست:

امیرمؤمنان على بن ابى طالب (علیه السلام) که مى فرمود: «وَ اللَّهِ لَوْ تَظَاهَرَتِ الْعَرَبُ عَلَى قِتَالِی لَمَا وَلَّیْتُ عَنْهَا؛ به خدا سوگند! اگر تمام عرب، دست به دست هم دهند وبه جنگ با من برخیزند من هرگز به میدان جنگ پشت نخواهم کرد».(1)

همچنین در جاى دیگر مى فرماید: «وَ اللَّهِ لاَبْنُ أَبِیطَالِبٍ آنَسُ بِالْمَوْتِ مِنَ الطِّفْلِ بِثَدْیِ أُمِّه؛ به خدا سوگند! انس و علاقه فرزند ابوطالب به مرگ و شهادت از علاقه طفل شیرخوار به پستان مادرش بیشتر است».(2)

ص: 136

و در یک کلمه، همان على بن ابى طالبى که در جنگ احزاب و خیبر و بدر و... رشادت هاى بى مانندى در برابر دشمن نشان داد و شجاعان عرب را بر خاک افکند مى گوید: «هنگامى که آتش جنگ شعله ور مى شد ما به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پناه مى بردیم و او از همه به تیررس دشمن نزدیک تر بود».

این مسئله واقعاً عجیب است، فرمانده دشمن معمولاً در تیررس دشمن قرار نمى گیرد آن هم به گونه اى که از همه به تیررس دشمن نزدیک تر باشد تا بتواند مدیریت لشکر را انجام دهد. این نشانه مهمى از شجاعت پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و توکل او بر ذات پاک پروردگار و آرامش بخشیدن به نفرات لشکر است تا آن ها بدانند که یارى خداوند در انتظارشان است و به یقین پیروز مى شوند و هرگز احتمال شکست را در وجود خود راه ندهند که این خود عامل مهم پیروزى در میدان نبرد است.

برخلاف آنچه بعضى مى پندارند که پیامبر (صلی الله علیه و آله) شخصاً در میدان جنگ به مبارزه برنمى خاست، مورخان اسلامى نوشته اند که در جنگ هاى فراوانى شخصاً وارد میدان نبرد شد؛ از جمله «ابن اسحاق» در کتاب تاریخ خود مى نویسد که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در نُه غزوه از غزوات اسلامى شخصاً به نبرد پرداخت، در جنگ بدر، احد، خندق، بنى قریظه، بنى المصطلق، خیبر، فتح، حنین و طائف. و بعضى بیش از این تعداد را شمرده اند.(1)

در تفسیر قمى آمده است: هنگامى که پیامبر (صلی الله علیه و آله) در جنگ اُحد گروهى از یاران خود را دید که به سوى کوه هاى اطراف احد فرار مى کنند کلاه خود را از سر خود برداشت و فریاد زد: من رسول خدایم، کجا فرار مى کنید؟ از خدا و پیغمبرش؟ (و امیرمؤمنان على (علیه السلام) همچنان در کنار او بود و همراه آن حضرت دفاع مى کرد).(2)

ص: 137

در جنگ «هوازن» (روز حنین) لشکر اسلام بسیار زیاد بود، زیرا این جنگ بعد از فتح مکه واقع شد. در عین حال چون مشرکان در نقاط مختلف مخفى شده بودند و کمین کرده بودند و ناگهان بر لشکر اسلام تاختند، بسیارى از مسلمانان فرار کردند هنگامى که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) این صحنه را دید، به عباس که صداى رسایى داشت فرمود: مردم را صدا بزن و عهد و پیمان و بیعتى را که من بر آن ها دارم به یادشان بیاور. عباس با صداى بلند همه را صدا زد. شب بود و همه جا ظلمانى و دشمنان از دره ها و کمین گاه ها با شمشیر و سلاح هاى دیگر به مسلمانان حمله مى کردند. ناگهان صورت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) مانند قرص ماه درخشیدن گرفت و شخصاً مسلمانان را صدا زد که عهد و پیمانى که با خدا بستید چه شد؟ همگى پیام پیامبر (صلی الله علیه و آله) را شنیدند و به سوى او حرکت کردند و با دشمن پیکار نمودند و پیروز شدند.(1)

علامه مجلسى؛ در جلد شانزدهم بحارالانوار در بحث شجاعت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) این حدیث را از على (علیه السلام) نقل مى کند: «لَقَدْ رَأَیْتُنِی یَوْمَ بَدْرٍ وَ نَحْنُ نَلُوذُ بِالنَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) وَ هُوَ أَقْرَبُنَا إِلَى الْعَدُوِّ وَ کَانَ مِنْ أَشَدِّ النَّاسِ یَوْمَئِذٍ بَأْساً؛ من در روز جنگ بدر شاهد و ناظر بودم که ما به پیامبر (صلی الله علیه و آله) پناه مى بردیم و او از همه ما به دشمن نزدیک تر و از برجسته ترین جنگجویان در آن روز بود».(2)

ابن ابى الحدید در شرح نهج البلاغه خود از «واقدى» نقل مى کند که در روز اُحد هنگامى که آن صدمات را بر وجود پیامبر (صلی الله علیه و آله) وارد کردند على (علیه السلام) فرمود: قسم به خدایى که او را به حق مبعوث کرد! «ما زالَ شِبْراً وَاحِداً إنّه لَفی وَجْهِ الْعَدُوِّتَثُوبُ إلَیْهِ طائِفَةٌ مِنْ أصْحابِهِ مَرّةً وَ تَتَفَرَّقُ عَنْهُ مَرَّةً؛ آن حضرت (صلی الله علیه و آله)

ص: 138

حتى یک وجب از برابر دشمنان عقب نشینى نکرد و در این حال، گاه گروهى ازیارانش به سوى او مى آمدند و گاه پراکنده مى شدند (اما او همچون کوه ایستاده بود)».(1)

مرحوم سیّد رضى به پایان این فصل کوتاه که مى رسد مى گوید: «این فصل (که ناظر به تفسیر بعضى از واژه ها و جمله هاى فصیح و بلیغ آن حضرت (علیه السلام) بود) پایان یافت و به شیوه سابق در نقل کلمات قصار بازمى گردیم»؛ (إنْقَضى هذَا الْفَصْلُ وَ رَجَعْنا إلى سُنَنِ الْفَرَضِ الاْوّلِ فِی هذَا الْبابِ).

ص: 139

ص: 140

را از من دفع کنید. رعایاى پیش از من از ستم فرمانروایانشان شکایت داشتند؛ اما من امروز از ستم رعیتم شکایت دارم. گویى من پیروم و آن ها پیشوا و من محکومم و آن ها حاکم.(1)

مرحوم سیّد رضى در این جا مى افزاید: «هنگامى که امام (علیه السلام) این سخن را در ضمن یک گفتار طولانى - که قسمت برگزیده اى از آن ضمن خطبه ها گذشت - بیان کرد، دو نفر از یارانش جلو آمدند. یکى از آن ها عرض کرد: من جز اختیار خودم و برادرم را ندارم، امر فرما تا اطاعت کنیم. امام (علیه السلام) فرمود: شما دو نفر در برابر آنچه من مى خواهم (که بسیج یک سپاه است)، چه کارى مى توانید انجام دهید؟ (فَلَمّا قالَ (علیه السلام) هذَا الْقَوْلَ، فی کَلامٍ طَویلٍ قَدْ ذَکَرْنا مُختارَهُ فِی جُمْلَةِ الْخُطَبِ، تَقَدَّمَ إِلَیْهِ رَجُلانِ مِنْ أصْحابِهِ فَقالَ أَحَدَهُما: إنّی لا أمْلِکُ إلّا نَفْسی وَ أخی فَمُرْ بِأَمْرِکَ یا أمِیرَالْمُؤمِنینَ نُنْقَدْ لَهُ، فَقالَ (علیه السلام): وَأَیْنَ تَقَعَانِ مِمَّا أُرِیدُ؟).

ص: 142

شخصاً پیاده به سوى «نخیله» که لشکرگاه معروف کوفه بود به راه افتاد. مردم نیز به دنبال آن حضرت به راه افتادند؛ (جمعى از سرشناسان اصحاب) عرض کردند: اى امیرمؤمنان! شما بازگردید ما این مشکل را حل مى کنیم»؛ (لَمَّا بَلَغَهُ إِغَارَةُ أَصْحَابِ مُعَاوِیَةَ عَلَى الأَنْبَارِ فَخَرَجَ بِنَفْسِهِ مَاشِیاً حَتَّى أَتَى النُّخَیْلَةَ وَ أَدْرَکَهُ النَّاسُ وَ قَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُوْمِنِینَ نَحْنُ نَکْفِیکَهُمْ).

در این جا بود که امام (علیه السلام) فرمود: «شما از عهده حل مشکلات خودتان با من برنمى آیید چگونه مى خواهید مشکل دیگران را از من دفع کنید؟»؛ (فَقَالَ مَا تَکْفُونَنِی أَنْفُسَکُمْ فَکَیْفَ تَکْفُونَنِی غَیْرَکُمْ).

اشاره به این که شما قادر به دفاع از خویشتن نیستید چگونه مى توانید از من دفاع کنید؟ دشمن به سرزمین شما حمله مى کند، نفرات شما را به قتل مى رساند، اموالتان را غارت مى کند و شما نشسته اید و تماشا مى کنید!

سپس مى افزاید: «(مشکل دیگر این است که) رعایاى پیشین از ستم فرمانروایان خود شکایت مى کردند؛ ولى من امروز از ستم رعیتم شکایت دارم»؛ (إِنْ کَانَتِ الرَّعَایَا قَبْلِی لَتَشْکُو حَیْفَ رُعَاتِهَا وَإِنَّنِی الْیَوْمَ لأَشْکُو حَیْفَ رَعِیَّتِی).

اشاره به این که شما به سخنان من گوش نمى دهید، فرمان من را اطاعت نمى کنید. گویا دشمن، این را احساس کرده و بى مهابا به سرزمین شما حمله مى کند. مى داند که شما مرد جنگ و دفاع از آبرو و حیثیت و سرزمینتان نیستید وهمین امر سبب جسارت او شده است.

این سخن شبیه مطلبى است که در خطبه 121 وارد شده که امام (علیه السلام) مى فرماید: «أُرِیدُ أَنْ أُدَاوِیَ بِکُمْ وَ أَنْتُمْ دَائِی کَنَاقِشِ الشَّوْکَةِ بِالشَّوْکَة؛ من مى خواهم به وسیله شما دردم را درمان کنم در حالى که خودتان درد من هستید».

در پایان مى افزاید: «گویى من پیرو هستم و آن ها پیشوا یا من فرمان بر و محکومم و آن ها فرمانده و حاکم»؛ (کَأَنَّنِی الْمَقُودُ وَهُمُ الْقَادَةُ أَوِ الْمَوْزُوعُ وَ هُمُ الْوَزَعَةُ).

ص: 144

«وَزَعَة» جمع «وازِع» از ریشه «وَزْع» (بر وزن نذر) در اصل به معناى علاقه شدید به چیزى است که انسان را از امور دیگر بازمى دارد. سپس به معناى بازداشتن استعمال شده است. این تعبیر هرگاه در مورد لشکر یا صفوف دیگر به کار رود مفهومش این است که آن ها را نگاه دارند تا آخرین نفرات به آن ها ملحق شوند و از پراکندگى آن ها جلوگیرى کنند. از آن جا که این کار به وسیله شخص حاکم و فرمانده انجام مى شود، واژه «وازع» به معناى حاکم و فرمانده استعمال شده است که در جمله مورد بحث همین معنا منظور است.

سیّد رضى (رحمه الله) پس از ذکر این جمله مى افزاید: «هنگامى که امام (علیه السلام) این سخن را در ضمن گفتارى طولانى - که قسمت برگزیده اى از آن ضمن خطبه ها گذشت - بیان کرد، دو نفر از یارانش جلو آمدند. یکى از آن ها عرض کرد: من جز اختیار خودم و برادرم را ندارم، امر فرما تا اطاعت کنیم. امام (علیه السلام) فرمود: شما دو نفر در برابر آنچه من مى خواهم (که بسیج یک سپاه است)، چه کارى مى توانید انجام دهید؟ (فَلَمّا قالَ (علیه السلام) هذَا الْقَوْلَ، فی کَلامٍ طَویلٍ قَدْ ذَکَرْنا مُختارَهُ فِی جُمْلَةِ الْخُطَبِ، تَقَدَّمَ إِلَیْهِ رَجُلانِ مِنْ أصْحابِهِ فَقالَ أَحَدَهُما: إنّی لا أمْلِکُ إلّا نَفْسی وَأخی فَمُرْ بِأَمْرِکَ یا أمِیرَالْمُؤمِنینَ نُنْقَدْ لَهُ، فَقالَ (علیه السلام): وَ أَیْنَ تَقَعَانِ مِمَّا أُرِیدُ؟).

سرانجام، این سخنان در آنان اثر کرد و گروه زیادى بیدار شدند و «سعید بن قیس همدانى» با هشت هزار نفر به تعقیب سپاه غارتگر معاویه پرداختند؛ اما آن ها فرار را بر قرار ترجیح داده و از مرزهاى عراق گریخته بودند.

و معتقد بود اگر آن ها مردان شجاع و اهل کارزار بودند هرگز معاویه و شامیان نمى توانستند کشور اسلام را به دو پاره تقسیم کنند و حکومتى خودکامه و به سبک سلاطین جور در منطقه خود به وجود آورند؛ حکومتى که بعدها نیز سرچشمه انواع مفاسد و مظالم در کشور اسلام شد و چهره تاریخ اسلام را مشوّه کرد و آثار پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) را در مناطق مختلفى کم رنگ یا بى رنگ ساخت و براى یک فرمانده چقدر دردناک است که از هر نظر آماده دفع دشمن باشد، هم برنامه داشته باشد و هم تدبیر و هم قوت و قدرت؛ ولى نفرات او با وى هماهنگ نگردند تا آن جا که افراد ناآگاه گمان برند اشکال در فرمانده است. سوز دل امیرمؤمنان على (علیه السلام) را از این وضعیت، در خطبه ها و نامه ها و کلمات قصار آن حضرت به خوبى مشاهده مى کنیم.

ص: 146

در شناخت حق گرفتار سرگردانى نمى شدى) تو حق را نشناختى تا کسانى را که به سراغ حق آمده اند بشناسى. باطل را نیز نشناخته اى تا کسانى را که به سراغ باطل رفته اند شناسایى کنى».

حارث (براى تبرئه خود) گفت: «من همراه سعید بن مالک (سعد بن مالک، مشهور به سعد ابى وقاص) و عبدالله بن عمر کناره گیرى مى کنم (و بى طرف مى مانم)».

امام (علیه السلام) فرمود: «سعید (سعد) و عبدالله بن عمر حق را یارى نکردند و باطل را نیز خوار نساختند (آن ها راه خطا پیمودند، چگونه به آن ها اقتدا مى کنى؟)».(1)

ص: 148

نیز خوار نساختند (آن ها راه خطا پیمودند، چگونه به آن ها اقتدا مى کنى؟)»؛ (فَقال (علیه السلام): إِنَّ سَعِیداً وَعَبْدَ آللّهِ بْن عُمَرَ لَمْ یَنْصُرَا آلْحَقَّ وَ لَمْ یَخْذُلاَ البَاطِلَ).

مى دانیم که در ماجراى جنگ جمل، مردم به سه گروه تقسیم شدند: گروه اوّل، مؤمنان آگاه بودند که دست به دامان امیرمؤمنان على (علیه السلام) زدند و بر بیعتى که با او کرده بودند ثابت قدم ماندند و به فرمان آن حضرت براى خاموش کردن آتش فتنه «طلحه» و «زبیر» به بصره آمدند. گروه دوم، فریب خوردگانى بودند که به تحریک «طلحه»، «زبیر»، «عایشه» و «معاویه» بیعت خود را شکستند و یا هرگز بیعت نکردند و در مقابل آن حضرت ایستادند. گروه کوچکى نیز بودند که بى طرفى را برگزیدند و به گمان باطل، به احتیاط عمل کردند؛ نه به صفوف یاران على (علیه السلام) پیوستند و نه دنبال طلحه و زبیر به راه افتادند که از جمله آن ها «سعد بن ابى وقاص» و «عبدالله بن عمر» بودند.

در کلام مورد بحث به نام «حارث بن حوط» که شخص سرشناسى نبود برخورد مى کنیم که خدمت امام (علیه السلام) رسید و اظهار داشت که من باور نمى کنم لشکر جمل گمراه بوده اند. امام (علیه السلام) با گفتار حکیمانه خود درسى به او و افراد هم فکرش داد، فرمود: سرچشمه اشتباه تو این است که به زیردست خود نگاه کرده اى؛ یعنى به افراد فرومایه و نادان و بى سروپا، به پیمان شکنان و فتنه انگیزان؛ و به بالاى سرت - که اشاره به خود آن حضرت و مهاجران و انصارى است که در رکاب آن حضرت بودند - نگاه نکردى. اگر این گونه مى نگریستى هرگز در بى طرفى توأم با سرگردانى نمى ماندى و راه صحیح را برمى گزیدى.

سپس امام (علیه السلام) به اصلى کلى و مهم اشاره کرد، فرمود: راه صحیح این است که اول حق را بشناسى و آن را معیار قرار دهى. هر کس به سراغ آن رفت آن را خوب بدانى، خواه از افراد برجسته باشد یا از افراد ناشناخته. همچنین باطل را خوب بشناسى و بر اساس آن طرفداران باطل را شناسایى کنى، خواه از افراد برجسته باشند یا از مردم عادى.

ص: 150

اشاره به این که تو به طلحه و زبیر نگاه کردى که از یاران پیامبر (صلی الله علیه و آله) بودند وروزى در رکاب آن حضرت جهاد و فداکارى کردند و همچنین به همسر پیغمبر (صلی الله علیه و آله) عایشه نگریستى و حق و باطل را بر معیار آن ها قرار دادى و این اشتباه بزرگ توست.

هنگامى که حارث براى توجیه کار خود به کار «سعد بن ابى وقّاص» و«عبدالله بن عمر» اشاره کرد، حضرت در پاسخ او فرمود: اشتباه بزرگ آن ها این بود که بى طرف ماندند؛ نه حق را انتخاب کردند و نه باطل را. بالاخره در میان این دو گروه حتماً یکى بر حق بود؛ خوب بود گروه حق را شناسایى و از آن دفاع مى کردند، بنابراین آن ها قطعاً خطاکار بودند.

درباره این که منظور از جمله «لَمْ یَخْذُلاَ الْباطِلَ» چیست؟ گفته شده است: منظور این است که آن ها با سکوتشان در برابر اصحاب جمل و اهل شام، باطل را یارى کردند، زیرا خذلان به معناى ترک یارى است، بنابراین «لَمْ یَخْذُلا» به معناى یارى کردن است.

همین جمله در حکمت 18 به صورت دیگرى آمده که هماهنگ تر با مقصود امام (علیه السلام) است؛ در آن جا امام (علیه السلام) درباره کسانى که از پیکار با شورشیان به همراه او خوددارى کرده بودند مى فرماید: «خَذَلُوا الْحَقَّ وَ لَمْ یَنْصُرُوا الْبَاطِلَ؛ آن ها دست از یارى حق برداشتند (و حق را تنها گذاشتند) و باطل را نیز یارى نکردند».

به هر حال تمام این ها، نکوهش افرادى است که به گمان خود راه تقوا را مى پویند و در حوادث مهم مذهبى و اجتماعى و سیاسى بى طرف مى مانند؛ همان بى طرفى اى که نشانه عدم مسئولیت در برابر حق و باطل است. در طول تاریخ اسلام به این گونه افراد برخورد مى کنیم و امروز هم در جامعه خود کسانى را مى بینیم که همین مسیر غلط را مى پیمایند و گمان مى کنند در طریق تقوا و پرهیزکارى گام گذاشته اند.

ص: 151

أَتَطْمَعُ فِی الَّذی أعْیا عَلِیّاً *** عَلى ما قَدْ طَمَعْتَ بِهِ الْعَفاءُ

اى معاویه! تو گرفتار درد بى درمان شده اى - که هیچ دوایى براى آن پیدا نمى شود.

آیا من دعوت ابوالحسن على (علیه السلام) را که مرا مى خواند پاسخ نگویم؟

آیا تو به کسى طمع دارى که به على (علیه السلام) (با آن عظمت و مقام) پاسخ مثبت نداده به تو پاسخ مثبت دهد و آنچه را طمع کرده اى ارزانى دارد؟(1)

سعد سرانجام عزلت برگزید، گوسفندانى تهیه کرد و به پرورش آن ها پرداخت. در بعضى از روایات آمده است: معاویه که از عدم همراهى او و ذکر فضایل على (علیه السلام) توسط او بیم داشت و مى ترسید با خلافت یزید همراهى نکند وى را مسموم ساخت.(2)

اما «عبدالله بن عمر» (فرزند خلیفه دوم) از کسانى بود که از امیرمؤمنان (علیه السلام) کناره گیرى کرد و با دستگاه معاویه نیز هماهنگى نداشت و هنگامى که یزید، امام حسین (علیه السلام) را به شهادت رساند، سخت به او انتقاد کرد و در ملاقاتى که با یزید داشت بر او فریاد زد که چرا حسین (علیه السلام) را کشتى؟ ولى در بعضى از روایات آمده است: هنگامى که «حَجاج» مکه را گرفت و «عبدالله بن زبیر» را به دار آویخت عبدالله بن عمر ترسید که او را هم به سرنوشت عبدالله بن زبیر گرفتار سازد. نزد «حجاج» رفت و گفت: دستت را بده تا با تو براى «عبدالملک» (خلیفه اموى) بیعت کنم، زیرا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «مَنْ ماتَ وَ لَمْ یَعْرِفْ إمامَ زَمانِهِ ماتَ مِیتَةً جاهِلِیَّةً». حجاج پایش را دراز کرد و گفت: با پایم بیعت کن، با دستم مشغول کارى هستم. عبدالله گفت: مرا مسخره مى کنى؟ حجاج گفت: اى احمق قبیله

ص: 153

بنى عدى! تو با على بیعت نکردى ولى امروز مى گویى کسى که بمیرد و امام زمانش را نشناسد مرگ او مرگ جاهلیت است؟ آیا على امام زمان تو نبود؟ چرا با او بیعت نکردى؟ به خدا سوگند! مى دانم که تو به سبب فرمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نزد من نیامده اى، بلکه به دلیل ترس از به دار آویخته شدن بر همان درختى که «ابن زبیر» را به دار آویختم آمده اى.(1)

گفته شده که سرانجام حجاج او را با زهر به قتل رسانید.(2)

ص: 154

گزارش مى دهند و سعى مى کنند تخم بدبینى را در ذهن او بکارند و از سوى سوم، گاه سلطان از نفوذ آن ها به وحشت مى افتد و چنین مى پندارد که ممکن است اطرافیانش رقیب او شوند و حتى قدرت را از دست او گرفته، او را از اوج عزت به زیر آورند. این عوامل دست به دست هم مى دهند و سبب مى شوند که اطرافیان آن ها همیشه در خطر باشند.

چه تشبیه جالبى امام (علیه السلام) فرموده است: شخصى که سوار شیر است مردم او را صاحب قدرت تصور مى کنند که توانسته شیر را که قوى ترین حیوانات است تحت سلطه خود قرار دهد ولى از سویى دیگر، شیر هرگز خوى درندگى خود را فراموش نمى کند؛ ناگهان از یک فرصت استفاده کرده، سوار خود را بر زمین مى زند و او را مى درد.

بسیار دیده شده که پرورش دهندگان شیر در باغ وحش ها یا در سیرک ها براى تماشاى مردم سال ها از این حیوان درنده مراقبت کرده و به او محبت نموده اند؛ ولى ناگهان خوى درندگى شیر ظاهر شده و مراقب و پرورش دهنده خود را دریده است.

همان گونه که در بحث مصادر این کلام حکیمانه آمد، در سراج الملوک (طرطوشى) تعبیر زیباى دیگرى از این حدیث آمده است؛ او از امام (علیه السلام) چنین نقل مى کند: «صاحِبُ السُّلْطانِ کَراکِبِ الاْسَدِ یَهابُهُ النّاسُ وَ هُوَ لِمَرْکُوبِهِ أهْیَبُ؛ یار سلطان همچون کسى است که بر شیر سوار شده، مردم از او مى ترسند و او از مرکبش بیشتر مى ترسد».

با توجه به این که این مشکل براى اطرافیان سلاطین و زمامداران به خصوص زمامداران خودکامه در هر عصر و زمان و در هر مکانى وجود داشته، ضرب المثل هاى زیادى در این زمینه، میان مردم رواج یافته که «ابن ابى الحدید» موارد زیادى از آن ها را در سخنان خود آورده است، از جمله از «عتابى»

ص: 157

(از شعراى عباسى و دوستان برامکه، وزراى بنى عباس)(1) نقل مى کند که به او گفتند: چرا به سراغ امیر نمى روى؟ گفت: زیرا مى بینم یکى را بدون این که کار خوبى انجام داده باشد پاداش مى دهد و تشویق مى کند و دیگرى را بدون گناه به قتل مى رساند و من نمى دانم جزء دسته اولم یا دوم و آنچه از او امید دارم به اندازه خطرى نیست که مرا تهدید مى کند.

از شخص دیگرى به نام «سعید حمید» نقل مى کند که مى گوید: خدمت سلطان مانند حمام است؛ آن ها که بیرون هستند مایل اند هر چه زودتر وارد و آن ها که داخل اند مایل هستند خارج شوند.

از «ابن مقفع» نقل مى کند که توجه سلطان به اطرافیانش باعث دردسر است و بى اعتنایى او باعث ذلت.

دیگرى مى گوید: سزاوار است کسى که همنشین سلطان است همیشه خود را آماده عذرخواهى از گناهى کند که هرگز انجام نداده و در حالى که نزدیک ترین افراد به اوست از همه ترسان تر باشد.

نیز از بعضى نقل مى کند: هنگامى که با سلطان همنشین شدى باید با او چنان مدارا کنى که زن زشت صورت با شوهرى که از او متنفر است رفتار مى کند؛ یعنى پیوسته خود را در نظر او زیبا جلوه دهى.(2)

بدیهى است که آنچه در این کلام حکیمانه امام (علیه السلام) آمده است اشاره به اطرافیان و حواشى سلاطین جور و زمامداران خودکامه است و گرنه همراهى با زمامدار عادل مسلمین و کسانى که به حکم خداوند و پذیرش حق حکومت دارند و معاونت و کمک به آن ها، خدمت بزرگ و افتخار عظیمى است.

ص: 158

بدرفتارى مى کنند هشدار داده که ممکن است با فرزندان خود آن ها این گونه رفتار شود و در آیه دوم، صالح بودن پدران را رمز خدمت دو پیامبر به فرزندان آن ها شمرده است.

این حقیقت در روایات اسلامى نیز منعکس است؛ از جمله در روایتى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم: «فِی کِتَابِ عَلِیٍّ (علیه السلام) إِنَّ آکِلَ مَالِ الْیَتِیمِ سَیُدْرِکُهُ وَبَالُ ذَلِکَ فِی عَقِبِهِ وَ یَلْحَقُهُ وَبَالُ ذَلِکَ فِی الاْخِرَةِ؛ در کتاب على (علیه السلام) آمده است: کسى که مال یتیم را به ناحق بخورد وبال آن، دامن فرزندان او را در دنیا و دامن خودش را در آخرت خواهد گرفت».(1)

در طول تاریخ نیز نمونه هاى زیادى از این مطلب آمده است که افرادى با بازماندگان دیگران بدرفتارى کردند و فرزندان آن ها گرفتار بدرفتارى دیگران شدند.

با توجه به این که براساس مطالب مذکور، پاداش کیفر اعمال نیک و بد پدران به فرزندان منتقل مى شود این سؤال پیش مى آید که چگونه خداوند مجازات شخصى را که در حق اولاد دیگران ظلم کرده است به فرزندان آن شخص منتقل مى کند؟ در حالى که قرآن با صراحت مى گوید: (وَ لاَ تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى)؛ «هیچ کس به جرم گناه دیگرى مجازات نمى شود»؟(2)

پاسخ این سؤال با توجه به یک نکته روشن مى گردد و آن این که این پاداش و مجازات، پاداش و مجازات تشریعى نیست، بلکه نوعى تکوین است، زیرا هنگامى که کسى پایه کار خوب یا بدى را در جامعه مى گذارد کم کم به صورت یک سنّت درمى آید و دیگران هم در همان مسیر گام برمى دارند و در نتیجه آن نیک و بد به سراغ فرزندان او نیز خواهد آمد. به خصوص وجدان انسانى مردم

ص: 161

ایجاب مى کند درباره فرزندان انسان نیکوکار، نیکوکارى کنند، همان گونه که حس انتقام جویى آن ها ایجاب مى کند از فرزندان ستمکار انتقام بگیرند.

البته در مورد کلام امام (علیه السلام) که سخن از رسیدن نتیجه نیکوکارى به فرزندان نیکوکار است هیچ مشکلى وجود ندارد که خداوند تفضّلا فرزندان نیکوکاران را مشمول عنایت خاصى قرار دهد و پاداش پدران را در اختیار آنان بگذارد.

در غررالحکم از امام (علیه السلام) نقل شده است: «مَنْ رَعَى الاَْیْتَامَ رُعِیَ فِی بَنِیهِ؛ کسى که یتیمان دیگران را سرپرستى کند مردم فرزندان او را مراقبت و سرپرستى خواهند کرد».(1)

ص: 162

تَغْرَقُ وَ یَغْرَقُ مَعَها خَلْقٌ؛ لغزش عالِم مانند شکستن کشتى است که هم کشتى غرق مى شود و هم تمام سرنشینانش».(1)

چه تعبیر شگفتى! امام (علیه السلام) جامعه انسانى را به سرنشینان کشتى تشبیه کرده که سرنوشت آن ها به هم گره خورده و لغزش عالم را به منزله سوراخ کردن یا درهم شکستن کشتى دانسته است که سبب غرق شدن گروه بسیارى مى شود.

در حدیث دیگرى از همان بزرگوار آمده است: «زَلَّةُ الْعالِمِ تُفْسِدُ عَوالِمَ؛ لغزش عالم، جهانى را فاسد مى کند».(2)

این سخن حکیمانه در عصر و زمان ما که وسایل ارتباط جمعى به قدرى گسترده شده که گفته اى ممکن است به فاصله بسیار کوتاهى در تمام دنیا پخش شود، ظهور و بروز بیشترى دارد.

قرآن مجید مى گوید: «حتى در قیامت هنگامى که گروهى از مردم به جرم گناهانشان در دادگاه عدل الهى حاضر مى شوند مى گویند: (رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَ کُبَرَاءَنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِيلاَ)؛ «خداوندا! ما از رؤسا و بزرگانمان پیروى کردیم و آن ها ما را از راه راست منحرف ساخته و گمراه کردند».(3)

گر چه واژه هاى «سادَتَنا» و «کُبَراءَنا» مفهوم وسیعى دارند؛ ولى دانشمندانِ مقبول جامعه یکى از مصادیق آن محسوب مى شوند.

ص: 165

ص: 166

مرحوم سیّد رضى به دنبال این گفتار حکیمانه مى افزاید: آنچه امام (علیه السلام) (فرداى آن روز) در پاسخ این سؤال کننده بیان فرمود، همان است که ما در همین باب کلمات قصار به عنوان «الاْیمانُ عَلى أرْبَعِ شُعَبٍ» (حکمت 31) آوردیم. (پیش از این به عنوان «عَلى أرْبَعِ دَعائِم» آورده شده است). (وَ قَدْ ذَکَرنا ما أجابَهُ بِهِ فیما تَقَدَّمَ مِنْ هذَا الْبابِ وَ هُوَ قَوْلُهُ: «الإِیمانُ عَلى أرْبَعِ شُعَبٍ»).

ص: 168

اضافه بر این، هنگامى که سخنى در حضور جمع گفته شود به یقین در میان آن ها افراد فاضل و برجسته کم نیستند؛ آن ها مى توانند در فهم مفاهیم آن به دیگران کمک کنند.

«شارِدَة» از ریشه «شُرُود» (بر وزن سرود) به معناى حیوان یا انسان فرارى است و چون در این جا به صورت مؤنث آمده و غالباً ضرب المثل هاى عرب به شتر است، مى تواند اشاره به ناقه گریزپا باشد. بعضى «شرود» را به معناى فرار توأم با اضطراب تفسیر کرده اند و به هر حال این واژه به صورت کنایه در مورد سخن ها و مسائل دیگر به کار مى رود.

«یَنْقُفُها» از ریشه «نَقْف» (بر وزن وقف) در اصل به معناى شکافتن و سوراخ کردن و در کلام امام (علیه السلام) به این معناست که بعضى مى توانند کلام را بشکافند و معانى اصلى آن را استخراج کنند و بعضى قادر بر آن نیستند.

ولى در بسیارى از نسخه هاى نهج البلاغه یا کتب دیگر که این گفتار حکیمانه در آن ها نقل شده «یَثقَفُها» به جاى «یَنْقُفُها» آمده است که از ریشه «ثِقافَة» به معناى یافتن و فهمیدن است و در این جا همان معناى فهم و درک را دربر دارد و نتیجه اش همان مى شود که گفته شد؛ یعنى اگر کلام در برابر جمع ایراد شود و بعضى نتوانند به حقیقت معناى آن برسند، گروه دیگرى که داراى فهم و شعور بیشترى هستند آن را درک کرده و براى دیگران تبیین مى کنند. این نسخه صحیح تر به نظر مى رسد.

در هر صورت، کلام هنگامى که در جمع ایراد شود هم الفاظ آن به طور کامل حفظ مى شود و هم مفاهیم آن روشن مى گردد.

این سخن امام (علیه السلام) مى تواند تأکیدى بر حفظ احادیث و نقل کامل و کتابت آن ها براى کسانى که در مجلس امام (علیه السلام) حضور نداشتند و یا نسل هاى آینده باشد. درست برخلاف رفتارى که در قرن اول با احادیث پیامبر (صلی الله علیه و آله) به علت کج اندیشىِ

ص: 170

بعضى از حاکمان انجام شد که نقل احادیث آن حضرت را ممنوع کردند و بسیارى از گوهرهاى گران بهاى احادیث، به دلیل این ندانم کارى و یا اعمال اغراض سوء از میان رفت و هنوز نیز مسلمانان از این نظر احساس خسارت بزرگى مى کنند. هر چند گروهى در گوشه و کنار، به رغم آن تحریم غلط یا مغرضانه، بخش قابل توجهى از سخنان پیغمبر (صلی الله علیه و آله) را حفظ کرده، به دست شاگردان خود سپردند که در قرن هاى بعد ظهور و بروز کرد.

همان گونه که در ترجمه این سخن آمد، سیّد رضى(رحمه الله) پس از ذکر این کلام حکیمانه مى گوید: آنچه امام (علیه السلام) (فرداى آن روز) در پاسخ این سؤال کننده بیان فرمود، همان است که ما در همین باب کلمات قصار به عنوان «الإیمانُ عَلى أرْبَعِ شُعَبٍ» (حکمت 31) آوردیم. (پیش از این به عنوان «عَلى أرْبَعِ دَعائِمٍ» آورده شده است)؛ (وَ قَدْ ذَکَرنا ما أجابَهُ بِهِ فیما تَقَدَّمَ مِنْ هذَا الْبابِ وَ هُوَ قَوْلُهُ: «الإِیمانُ عَلى أرْبَعِ شُعَبٍ»).

به یادگار به فرزندانت بسپار، زیرا زمان سختى بر مردم مى آید که تنها با کتاب هایشان انس مى گیرند».(1)

نیز از احادیث استفاده مى شود که معصومان (علیهم السلام) اصرار داشتند کلمات آن ها بدون کم و زیاد حفظ شود و به دیگران برسد؛ در حدیثى آمده است که «ابوبصیر» مى گوید: از امام صادق (علیه السلام) تفسیر این آیه شریفه را پرسیدم: (الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ)(2) فرمود: «هُوَ الرَّجُلُ یَسْمَعُ الْحَدِیثَ فَیُحَدِّثُ بِهِ کَمَا سَمِعَهُ لایَزِیدُ فِیهِ وَ لا یَنْقُصُ مِنْهُ؛ منظور از این آیه کسانى هستند که احادیث را مى شنوند و آن را عیناً بدون کم وزیاد براى دیگران بازگو مى کنند».(3)

به همین دلیل اصرار داشتندکه حتى الامکان احادیث آن ها در جمع مطرح شود که اگر بعضى نتوانستند حدیث رابه خوبى حفظ کنند، برخى دیگر از عهده آن برآیند.

اصحاب نیز اصرار داشتند حتى الامکان احادیث معصومان (علیهم السلام) را در همان جلسه بیان حدیث مکتوب کنند تا از کم و زیاد محفوظ بماند.

در حدیثى مى خوانیم که «زراره»، محدث و فقیه مشهور از امام صادق (علیه السلام) سؤالى درباره وقت ظهر و عصر کرد و به دنبال آن آمده است: «وَ فَتَحَ أَلْوَاحَهُ لِیَکْتُبَ» (بلافاصله کاغذ و قلم آماده کرد تا سخن امام (علیه السلام) را بنویسد) ولى امام (علیه السلام) پاسخى به او نداد. او الواح خود را جمع کرد و گفت: بر ماست که سؤال کنیم و شما آگاه ترید که چه وظیفه اى دارید. و در پایان حدیث آمده است که امام (علیه السلام) پس از مدّتى پاسخ را براى او فرستاد (و از وى دلجویى کرد).(4)

در حالات یاران اهل بیت (علیهم السلام) مى خوانیم که بعضى از آن ها که ده ها کتاب از احادیث آن بزرگواران را پر کرده بودند آن ها را به راویان بعد مى سپردند.

ص: 172

بنابراین هرگز منظور امام (علیه السلام) ترک تلاش و کوشش براى زندگى و تأمین آینده معقول و برنامه ریزى براى وابسته نبودن به دیگران نیست، بلکه هدف جلوگیرى از حرص و آز شدیدى است که بسیارى از مردم را فرامى گیرد و به بهانه تأمین آینده دائماً براى ثروت اندوزى تلاش مى کنند و اموالى را گرد مى آورند که هرگز تا آخر عمر از آن استفاده نکرده، براى دیگران به یادگار مى گذارند.

شاهد این سخن همان جمله اى است که در ذیل این حدیث شریف در بعضى از منابع آمده بود که امام (علیه السلام) مى فرماید: «وَ اعْلَمْ أنَّکَ لاتَکْسِبُ مِنَ الْمالِ شَیْئاً فَوْقَ قُوتِکَ إلّا کُنْتَ فِیهِ خازِناً لِغَیْرِکَ؛ بدان که تو چیزى از مال را بیش از نیاز خود به دست نمى آورى مگر این که در آن، خزانه دار براى دیگرى هستى».

مرحوم «مغنیه» در شرح این کلام، تفسیر دیگرى دارد، که مى گوید: این سخن امام (علیه السلام) نهى از کار و کوشش براى آینده نیست. چگونه ممکن است نهى از این کار باشد در حالى که خود آن حضرت مى فرماید: «اِعْمَلْ لِدُنْیاکَ کَأَنَّکَ تَعِیشُ أَبَداً (وَ اعْمَلْ لاِخِرَتِکَ کَأَنَّکَ تَمُوتُ غَداً)؛ براى دنیایت آن گونه عمل کن که گویى تا ابد زنده اى (و براى آخرتت آن گونه عمل کن که گویا مى خواهى فردا از دنیا بروى)»؟(1) و اگر کار و تلاش پیگیر نباشد، زندگى در دنیا غیر ممکن است. منظور امام (علیه السلام) از کلام مورد بحث این است که اگر چیزى هنوز زمانش فرانرسیده و به

ص: 175

دست تو نیامده غمگین مباش و حسرت و اندوه به خود راه نده. شاید چنین چیزى اصلاً وجود پیدا نکند و نباید شتاب زده، غم و اندوه را براى آن به خود راه دهى. چنین غم و اندوهى چه سودى دارد؟ چه بسا زندگى را بر ما تباه کند و غم و اندوه را بر دل ما مضاعف سازد و ما را از تفکر وتلاش براى واجبات و انجام مسئولیت ها بازدارد.(1)

ولى آنچه در تفسیر اول گفتیم مناسب تر به نظر مى رسد، هر چند جمع بین دو تفسیر نیز امکان پذیر است.

کلام حکیمانه مورد بحث پیام دیگرى هم دارد و آن این که نباید برنامه هاى آینده سبب فراموشى برنامه روزانه شود؛ مثلاً ملتى امروز با گرسنگى دست به گریبان اند، ولى مسئولان براى چند سال بعد برنامه طراحى کنند و از وضع امروز غافل شوند. امام (علیه السلام) مى فرماید: غم فردا را بر فکر امروز نیفزا؛ مسئولیت خود را امروز انجام ده، به لطف خدا مشکلات آینده را حل خواهى کرد.

همان گونه که عکس این کار نیز درست نیست که انسان وظیفه امروز را براى فردا بگذارد، چرا که فردا وظیفه خاص خود را دارد و به گفته شاعر:

کار امروز به فردا نگذارى زنهار *** که چو فردا برسد نوبت کار دگر است

در غررالحکم ذیل سخن گهربار و حکمت آمیز مورد بحث این جمله آمده است: «وَ إنْ لَمْ یَکُنْ مِنْ عُمْرِکَ فَما هَمُّکَ بِما لَیْسَ مِنْ أجْلِکَ» اشاره به این که اگر خداوند فردا به تو عمرى بدهد، وسایل آن را فراهم مى کند و اگر در فردا عمرى نداشته باشى چرا بیهوده خود را مشغول فکر فردا کنى؟

ص: 176

اگر انسان در زمان دشمنى تمام پل هاى پشت سر خود را ویران کرده باشد چگونه مى تواند در صورت دوست امروز خود نگاه کند؟ آیا خاطره شوم گذشته، امروز را تحت تأثیر خود قرار نمى دهد و مشکل آفرین نمى شود؟

شبیه همین معنا از امام صادق (علیه السلام) با عبارت دیگرى نقل شده است آن جا که براى بعضى از اصحابش فرمود: «لا تُطْلِعْ صَدِیقَکَ مِنْ سِرِّکَ إِلاَّ عَلَى مَا لَوِ اطَّلَعَ عَلَیْهِ عَدُوُّکَ لَمْ یَضُرَّکَ فَإِنَّ الصَّدِیقَ قَدْ یَکُونُ عَدُوَّکَ یَوْماً مَا؛ دوستت را از همه اسرارت آگاه مکن مگر اسرارى که اگر دشمنت از آن آگاه شود زیانى به تو نرسد، زیرا دوست ممکن است روزى به دشمن تبدیل گردد».(1)

در دیوان اشعار منسوب به امیرمؤمنان على (علیه السلام) نیز همین مطلب به بیان دیگرى در ضمن دو بیت آمده است، مى فرماید:

وَ أَحْبِبْ إذا أَحْبَبْتَ حُبّاً مُقارِباً *** فَإنَّکَ لاتَدْری مَتى أَنْتَ نازِعُ

وَ أَبْغِضْ إذا أَبْغَضْتَ بُغْضاً مُقارِباً *** فَإِنَّکَ لاتَدْری مَتى أَنْتَ راجِعُ

هنگامى که طرح دوستى با کسى مى ریزى اعتدال را رعایت کن - زیرا نمى دانى کى از او جدا مى شوى.

و اگر با کسى دشمنى کردى به طور کامل از او جدا مشو، - زیرا نمى دانى کى به سوى او بازمى گردى.(2)

تولّاى اولیاءالله (دوست داشتن دوستان خدا) و تبرى از اعداءالله (بیزارى از دشمنان خدا) دو اصل اساسى را تشکیل مى دهد که هر مسلمانى باید به آن ها پایبند باشد. حتى به مقتضاى آیه شریفه 22 سوره مجادله اگر نزدیک ترین بستگان انسان نیز از مسیر حق منحرف شوند و در راه کفر و خطا و ظلم و عصیان گام نهند باید رابطه دوستى را از آنان قطع کرد و اگر دورترین افراد، در مسیر خداشناسى، تقوا، پاکى و عدالت باشند باید با آن ها رابطه نزدیک دوستى برقرار کرد. (لّاَ تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللهِ وَ الْیَوْمِ الاْخِرِ یُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ کَانُوا آبَاءَهُمْ أَوْ أَبْنَاءَهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِیرَتَهُمْ أُوْلَئِکَ کَتَبَ فِى قُلُوبِهِمُ الإِیمَانَ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِّنْهُ وَ یُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِى مِنْ تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا رَضِىَ اللهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ أُوْلَئِکَ حِزْبُ اللهِ أَلاَ إِنَّ حِزْبَ اللهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ)؛ «هیچ قومى را که ایمان به خدا و روز رستاخیز دارند نمى یابى که با دشمنان خدا و رسولش دوستى کنند، هر چند پدران یا فرزندان یا برادران یا خویشاوندانشان باشند؛ آنان کسانى هستند که خدا ایمان را بر صفحه دل هایشان نوشته و با روحى از ناحیه خودش آن ها را تقویت فرموده، و آن ها را در باغ هایى از بهشت وارد مى کند که نهرها از زیر (درختانش) جارى است، جاودانه در آن مى مانند؛ خدا از آن ها خشنود است، و آنان نیز از خدا خشنودند؛ آن ها «حزب الله» هستند؛ بدانید «حزب الله» پیروزان و رستگاران اند».

از این رو این دوستى هرگز نباید به دشمنى تبدیل شود و نه عکس آن، بنابراین آنچه امام (علیه السلام) در کلام حکیمانه مورد بحث فرموده، اشاره به دوستى و دشمنى هاى مربوط به امور شخصى است که انسان اگر بر اساس وحدت منافع با کسى دوست مى شود حد دوستى را نگه دارد و اگر بر اساس اختلاف منافع با کسى عداوت مى ورزد حد آن را نیز حفظ کند، زیرا این دوستى ها و دشمنى ها براثر تغییر مسیر منافع، تغییر مى یابند؛ آن گاه اگر انسان آن حدود را رعایت نکرده باشد وضع جدید براى او غیر قابل تحمل خواهد بود، به دلیلى که گفته شد.

ص: 180

عمر خویش را در این راه فانى کرده و با محرومیت دنیوى و دست خالى به سوى سراى دیگر رهسپار مى شود. زهى نادانى و بى عقلى!

آن گاه امام (علیه السلام) به معرفى گروه دوم پرداخته، مى فرماید: «گروه دیگر براى آنچه بعد از دنیاست تلاش و کوشش مى کنند. سهم آن ها بدون نیاز به کار و کوشش فراوان از دنیا به آن ها مى رسد»؛ (وَ عَامِلٌ عَمِلَ فِی آلدُّنْیَا لِمَا بَعْدَهَا، فَجَاءَهُ آلَّذِی لَهُ مِنَ آلدُّنْیَا بِغَیْرِ عَمَل).

در تفسیر «بِغَیْرِ عَمَلٍ»، شارحان نهج البلاغه دو احتمال داده اند؛ بعضى گفته اند: منظور بدون تلاش و کوشش بسیار است، زیرا زندگى ساده را مى توان بدون آن به دست آورد و عمل کردن براى تأمین این مقدار زندگى، عمل براى دنیا به شمار نمى آید(1) و برخى برآن اند که منظور این است: بدون عمل مخصوص به دنیا یعنى آن ها در تلاش هایى که براى دنیا دارند، آخرت را نیز در نظر گرفته و در واقع براى هر دو مى کوشند.(2)

آن گاه امام (علیه السلام) این گونه نتیجه گیرى مى فرماید: «چنین کسانى هر دو سود را برده اند و هر دو سرا را با هم مالک شده اند»؛ (فَأَحْرَزَ آلْحَظَّیْنِ مَعاً، وَ مَلَکَ آلدَّارَیْنِ جَمِیعاً).

امام (علیه السلام) در پایان، پاداشى را که نصیب این ها مى شود و نتیجه مهمى را که از کار خود مى گیرند این گونه بیان مى کند: «آن ها در درگاه خدا آبرومندند و هر چه بخواهند خداوند از آن ها دریغ نمى دارد»؛ (فَأَصْبَحَ وَجِیهاً عِنْدَ آللّهِ، لاَ یَسْأَلُ آللّهَ حَاجَةً فَیَمْنَعُهُ).

کلینى؛ در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) از پدرش امام باقر (علیه السلام) نقل مى کند که فرمود: «مَثَلُ الْحَرِیصِ عَلَى الدُّنْیَا کَمَثَلِ دُودَةِ الْقَزِّ کُلَّمَا ازْدَادَتْ عَلَى نَفْسِهَا لَفّاً کَانَ

ص: 183

أَبْعَدَ لَهَا مِنَ الْخُرُوجِ حَتَّى تَمُوتَ غَمّاً. قَالَ: وَ قَالَ أَبُو عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام): کَانَ فِیمَا وَعَظَ بِهِ لُقْمَانُ ابْنَهُ: یَا بُنَیَّ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا قَبْلَکَ لأَوْلادِهِمْ فَلَمْ یَبْقَ مَا جَمَعُوا وَ لَمْ یَبْقَ مَنْ جَمَعُوا لَهُ، وَ إِنَّمَا أَنْتَ عَبْدٌ مُسْتَأْجَرٌ قَدْ أُمِرْتَ بِعَمَلٍ وَ وُعِدْتَ عَلَیْهِ أَجْراً فَأَوْفِ عَمَلَکَ وَ اسْتَوْفِ أَجْرَکَ وَ لا تَکُنْ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا بِمَنْزِلَةِ شَاةٍ وَقَعَتْ فِی زَرْعٍ أَخْضَرَ فَأَکَلَتْ حَتَّى سَمِنَتْ فَکَانَ حَتْفُهَا عِنْدَ سِمَنِهَا، وَ لَکِنِ اجْعَلِ الدُّنْیَا بِمَنْزِلَةِ قَنْطَرَةٍ عَلَى نَهَرٍ جُزْتَ عَلَیْهَا وَ تَرَکْتَهَا وَ لَمْ تَرْجِعْ إِلَیْهَا آخِرَ الدَّهْرِ...؛ حریص در دنیا مانند کرم ابریشم است که هر قدر بر پیله اطراف خود مى تند، او را از خارج دورتر مى سازد تا زمانى که با غم و اندوه، جان مى دهد. سپس امام صادق (علیه السلام) بر این گفتار پدرش چنین افزود: از جمله اندرزهاى لقمان به فرزندش این بود: فرزندم! مردمى که پیش از تو بودند براى فرزندانشان جمع کرده و اندوختند؛ ولى نه آنچه جمع کرده بودند باقى ماند و نه کسانى که براى آن ها اندوخته بودند. جز این نیست که تو بنده اى هستى که (از سوى خدا) اجیر شده اى. دستور داده شده است که اعمال انجام دهى و اجر و پاداشى براى آن وعده داده شده است، بنابراین عملت را انجام ده و پاداش و اجرت را به طور کامل دریافت دار و در این دنیا همچون گوسفندى نباش که در کشتزار سبزى قرار مى گیرد و آن قدر مى خورد که چاق مى شود و مرگش به هنگام چاقى آن است. (زیرا در این موقع صاحبش آن را ذبح مى کند) ولى دنیا را به منزله پلى قرار ده که بر نهرى کشیده شده است؛ از آن پل بگذر و آن را رها کن و هرگز به سوى آن بازنگرد...».(1)

وسعى براى سامان بخشیدن به حدّ لازم براى زندگى دنیا کار نادرستى است، زیرا از آن در روایات اسلامى به عبادت و گاه به فریضه یاد شده است و یکى از مثال هایى که براى کسب واجب مى زنند تلاش براى تأمین نیازمندى هاى همسر و فرزندان است.

شاهد این سخن، حدیث معروف و معتبرى از امام صادق (علیه السلام) است، مى فرماید: «الْکَادُّ عَلَى عِیَالِهِ کَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ؛ کسى که براى تأمین زندگى عیال خود زحمت بکشد مانند مجاهد در راه خداست».(1)

در حدیث معتبر دیگرى از امام على بن موسى الرضا 8 ، نکته بالاتر از این آمده است: «الَّذِی یَطْلُبُ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مَا یَکُفُّ بِهِ عِیَالَهُ أَعْظَمُ أَجْراً مِنَ الْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ؛ آن کس که تلاش مى کند از فضل پروردگار مالى به دست آورد که احتیاج همسر و فرزندان را برطرف سازد پاداش او از مجاهد در راه خدا بالاتر است».(2)

آنچه مورد نکوهش امام (علیه السلام) در این گفتار حکیمانه است دو چیز است: یکى حرص زدن و بیش از نیاز جمع آورى کردن به گونه اى که انسان را به کلى در دنیا غرق کند و از آخرت غافل سازد، و دیگرى، نخوردن و اندوختن، به نام تأمین آینده فرزندان که در واقع، آن هم نوعى سوء ظن به لطف خداست، زیرا خداوند آینده آن ها را نیز اگر اهل سعى و تلاش باشند تأمین مى کند. ضرورتى ندارد که فرزندان، براى همیشه وابسته به پدران و مادران باشند و به صورت انگلى زندگى کنند. تجربه نشان داده است که در بسیارى از موارد فرزندانِ ثروتمندان که ارث کلانى به دست آن ها مى رسد نه تنها قدر ثروت بى رنج را نمى دانند، بلکه افرادى عاطل و باطل خواهند بود. به عکس، بسیارى از فرزندان افراد فقیر را سراغ داریم که با جدّ و جهد و کوشش از صفر شروع کردند و به زندگى آبرومند و مستقل رسیدند.

ص: 185

امثال این حدیث نیز فراوان است با این که مجاهدان در راه خدا از نظر قرآن و اسلام آن همه مقام و فضیلت دارند، اما چنین افرادى را که مى خواهند آبرومند زندگى کنند و سربار این و آن نباشند این همه مدح و تمجید کرده اند.

نیز درباره کسانى که حرص براى دنیا آن ها را از آخرت غافل مى سازد در روایات معصومان (علیهم السلام) سخنان مهمى آمده است؛ از جمله در حدیثى از امیرمؤمنان (علیه السلام) مى خوانیم که وارد بازار بصره شد در حالى که همه حریصانه مشغول خرید و فروش بودند و از یاد خدا غافل. امام (علیه السلام) آن ها را صدا زد و فرمود: «یَا عَبِیدَ الدُّنْیَا وَ عُمَّالَ أَهْلِهَا إِذَا کُنْتُمْ بِالنَّهَارِ تَحْلِفُونَ وَ بِاللَّیْلِ فِی فُرُشِکُمْ تَنَامُونَ وَ فِی خِلالِ ذَلِکَ عَنِ الاْخِرَةِ تَغْفُلُونَ فَمَتَى تُجَهِّزُونَ الزَّادَ وَ تُفَکِّرُونَ فِی الْمَعَادِ؛ هنگامى که شما در روز (براى به چنگ آوردن ثروت بیشتر) پیوسته سوگند یاد مى کنید و شب در بستر خود مى خوابید و در میان این دو، از آخرت غافلید پس کى مى خواهید زادوتوشه قیامت را فراهم سازید و درباره معاد بیندیشید؟».

در این میان مردى عرض کرد: اى امیرمؤمنان! ما چاره اى جز طلب معاش نداریم. اگر نکنیم چه کنیم؟

امیرمؤمنان (علیه السلام) فرمود: «إِنَّ طَلَبَ الْمَعَاشِ مِنْ حِلِّهِ لا یَشْغَلُ عَنْ عَمَلِ الاْخِرَةِ؛ طلب معاش از طریق حلال هرگز انسان را از آخرت غافل نمى سازد».

سپس امام (علیه السلام) بعد از بیان نکات دیگر در پایان حدیث به این آیات استشهاد فرمود: (فَأَمَّا مَنْ طَغَى * وَ آثَرَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا * فَإِنَّ الْجَحِیمَ هِیَ الْمَأْوَى)؛ «اما کسى که طغیان کند و زندگى دنیا را مقدم بشمرد مأواى او دوزخ است».(1)

ص: 186

بود. کعبه چه احتیاجى به این زیورها دارد؟ به دنبال آن، عمر تصمیم به این کار گرفت و از امیرمؤمنان (علیه السلام) دراین باره سؤال کرد.

امام (علیه السلام) در پاسخ او فرمود:

این قرآن بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) نازل شد در حالى که چهار نوع مال وجود داشت: اموال مسلمانان،که آن ها را (طبق دستور قرآن) به عنوان ارث مطابق سهام خاص در میان ورثه تقسیم فرمود، و «فىء» (غنائمى که از طریق جنگ یا غیر جنگ به دست آمده بود) که آن را بین مستحقانش تقسیم کرد، و خمس، که آن را در موارد خود قرار داد، و صدقات (زکوات)، که آن را در آن جا که لازم بود مقرر داشت (و در میان مستحقانش تقسیم فرمود). و در آن زمان زیورهاى کعبه وجود داشت و خدا آن را به همان حال باقى گذاشت (و حکم خاصى براى تقسیم آن بیان نکرد) و این امر نه از روى فراموشى بود و نه به دلیل مخفى بودن مکان آن، بنابراین تو نیز آن را به همان حال که خدا و پیامبرش قرار داده اند باقى بگذار (و از تصرف در آن صرف نظر کن).

عمر (هنگامى که گفتار امام (علیه السلام) را شنید) عرض کرد: اگر تو نبودى رسوا مى شدیم. و زیورهاى کعبه را به حال خود واگذاشت.(1)

ص: 188

خاصى براى تقسیم آن بیان نکرد) و این امر نه از روى فراموشى بود و نه به دلیل مخفى بودن مکان آن، بنابراین تو نیز آن را به همان حال که خدا و پیامبرش قرار داده اند باقى بگذار (و از تصرف در آن صرف نظر کن)»؛ (فَقال (علیه السلام): إنَّ آلْقُرْآنَ أُنْزِلَ عَلَى النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله)، وَ آلأَمْوَالُ أَرْبَعَةٌ: أَمْوَالُ آلْمُسْلِمِینَ، فَقَسَّمَهَا بَیْنَ آلْوَرَثَةِ فِی آلْفَرَائِضِ؛ وَ آلْفَیْءُ، فَقَسَّمَهُ عَلَى مُسْتَحِقِّیهِ؛ وَ آلْخُمْسُ، فَوَضَعَهُ آللّهُ حَیْثُ وَضَعَهُ؛ و آلصَّدَقَاتُ فَجَعَلَهَا آللّهُ حَیْثُ جَعَلَهَا. وَ کَانَ حَلْیُ آلْکَعْبَةِ فِیهَا یَوْمَئِذٍ، فَتَرَکَهُ آللّهُ عَلَى حَالِهِ، وَ لَمْ یَتْرُکْهُ نِسْیَاناً، وَ لَمْ یَخْفَ عَلَیْه مَکاناً، فَأَقِرَّهُ حَیْثُ أَقَرَّهُ آللّهُ وَرَسُولُهُ).

«هنگامى که عمر گفتار امام (علیه السلام) را شنید عرض کرد: اگر تو نبودى رسوا مى شدیم. و زیورهاى کعبه را به حال خود واگذاشت»؛ (فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: لَوْلاکَ لاَفْتَضَحْنَا وَ تَرَکَ الْحَلْیَ بِحَالِهِ).

امام (علیه السلام) در واقع براى پاسخ گویى به مشکل زیورآلات کعبه از دلیل روشنى استفاده کرد و فرمود که هرگاه به قرآن مجید مراجعه شود تکلیف تمام اموال، چه اموال خصوصى و شخصى و چه اموال بیت المال روشن شده است. درباره اموال شخصى، حکم ارث به شکل مبسوط در سوره نساء آمده و درباره اموال عمومى مانند خمس، در آیه 41 سوره انفال(1) و درمورد زکات، در آیه 60 سوره توبه(2) و درباره غنائم که به صورت فىء وارد بیت المال مى شود در آیه7 سوره حشر(3) حکم آن ها آمده است.

ولى با این که زیورآلات و اموالِ متعلق به کعبه، کم نبوده است با این حال قرآن

ص: 190

سکوت اختیار کرده و این سکوت هرگز به معناى فراموشى و از قلم افتادن نیست، بلکه مفهومش این است که باید در اختیار کعبه باشد.

این همان چیزى است که گاه در اصول فقه، از آن به اطلاق مقامى تعبیر مى شود و سکوت در مقام بیان، نشانه عدم ثبوت حکم و یا نشانه ثبوت حکم خاصى است.

این که بعضى تصور کرده اند زیورآلات کعبه چیز قابل توجهى نبوده، اشتباه بزرگى است(1)، زیرا در صدر این کلام آمد که مردم به خلیفه دوم پیشنهاد کردند از آن براى تجهیز لشکرهاى مسلمین استفاده کند و این دلیل بر فراوانى آن هاست.

اشتباه دیگر این که بعضى تصور کرده اند حرام بودن تصرف در حلى کعبه به دلیل آن است که طبق یک قاعده اصولى، اصل در اشیاء، «حَظْر» است یعنى تا اباحه چیزى ثابت نشود باید از انجام دادن آن خوددارى کرد(2)، با این که در اصول،

ثابت کرده ایم که اصل در اشیاء، اباحه است و به هنگام شک در تکالیف وجوبى و تحریمى، اصل برائت جارى مى شود و به فرض که اصل در اشیاء، حظر باشد، ادله برائت و اباحه بر آن حاکم شده است. بنابراین دلیل حرمت تصرف در اشیاء مزبور، همان سکوت معنادار قرآن و سنت پیامبر (صلی الله علیه و آله) است.

و شمشیرهایى در آن جا یافت که «ساسان»، پادشاه ایران آن را براى کعبه هدیه فرستاده بود و آن را در کنار زمزم دفن کرده بودند. هنگامى که عبدالمطلب آن ها را بیرون آورد، آن دو آهوى طلایى را به عنوان زینت کعبه قرار داد وشمشیرها را نیز به کعبه اختصاص داد.(1)

«یعقوبى» نیز در تاریخ خود مطلبى نزدیک به آن آورده است و او هم تصریح مى کند اولین کسى که کعبه را تزئین کرد، عبدالمطلب بود.(2)

از بعضى نقل ها نیز استفاده مى شود که نه تنها کعبه در زمان جاهلیت زیور داشت، بلکه گاه افرادى به آن زیورها دستبرد مى زدند.(3)

از روایاتى که در منابع اهل بیت (علیهم السلام) آمده استفاده مى شود که از هدایاى کعبه مى توان براى حجاج نیازمند استفاده کرد؛ از جمله در حدیثى از امام باقر (علیه السلام) آمده است که شخصى خدمت آن حضرت عرض کرد: به کعبه کنیزى هدیه کرده اند که پانصد دینار ارزش دارد چه دستورى مى فرمایید؟ حضرت فرمود: آن را بفروش و مبلغ آن را به کسانى که در راه مانده اند و حجاجى که نیازمندند بده.(4)

نیز شخصى از ابوالحسن (موسى بن جعفر) (علیه السلام) درباره خریدن قطعه اى از پرده کعبه سؤال کرد (هنگامى که پرده کعبه را عوض مى کردند، پرده کهنه را قطعه قطعه کرده، هدیه مى دادند و یا مى فروختند) که قسمتى از آن را براى خود نگاه داشته و بقیه را مى خواهد بفروشد. حضرت فرمود که مانعى ندارد و براى او برکت دارد. سؤال کرد: آیا مى شود چیزى از آن را کفن میت قرار داد؟ حضرت فرمود: نه.(5)

قرائن نشان مى دهد که زیورآلات کعبه قبل از اسلام نیز وجود داشته است.

ص: 192

از حدیثى که علامه مجلسى؛ در بحارالانوار از «ابن اسحاق» نقل مى کند استفاده مى شود که کعبه گنجى داشت درون چاهى در داخل کعبه و جمعى از قریش پنج سال پیش از بعثت پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) آن را سرقت کردند.(1)

پس از اسلام نیز تا مدت ها کسى در آن تصرف نمى کرد و حتى امام على بن ابى طالب (علیه السلام) در حدیث شریف مورد بحث نیز از تصرف در آن نهى فرموده است؛ ولى سال هاست که هیچ گونه زیورآلاتى در کعبه مشاهده نمى شود. تنها، پرده کعبه را هر سال عوض مى کنند و پرده پیشین را قطعه قطعه کرده براى شخصیت هاى کشورهاى اسلامى مى فرستند یا به زوار مى دهند؛ اما این که از چه زمانى آن زیورآلات برداشته شد و یا در صندوق یا محل خاصى حفظ گردید براى ما روشن نیست. و به تازگى حاکمان وهابى براثر باورهاى نادرست خود در نفى «تبرک»، پرده کعبه را بایگانى مى کنند.

اکنون این سؤال پیش مى آید که چرا امام (علیه السلام) به عمر فرمود حلى کعبه را به حال خود واگذارد؟ در حالى که به طور مداوم زیورآلات تازه اى به کعبه هدیه مى کردند و انباشتن و نگهداشتن همه آن ها وجهى نداشت.

پاسخ سؤال این است که دستور آن حضرت به ظاهر دستورى موقت بوده است و هدف این بوده که حتى الامکان آن زیورآلات حفظ شود تا اگر نیازى براى مرمت کعبه یا مسجدالحرام پیدا شود از آن ها استفاده کنند؛ به خصوص این که کعبه و مسجدالحرام، پیوسته در معرض سیل هاى سنگین بود، بنابراین دستور امام (علیه السلام) دستورى همیشگى به شمار نمى آید.

2. لَوْلا عَلِیٌّ لَهَلَکَ عُمَرُ

آنچه در ذیل این حدیث شریف آمده که عمر پس از شنیدن این کلام

ص: 193

حکیمانه خطاب به على بن ابى طالب (علیه السلام) عرض کرد: «لَوْلاکَ فَافْتَضَحْنا؛ اگر تو نبودى رسوا مى شدیم». منحصر به این مورد نیست، بلکه در طول خلافت خود بارها به مشکلات علمى و فقهى برخورد که کسى جز امیرمؤمنان على (علیه السلام) آن را براى وى نگشود و این اعتراف را به تعبیرات مختلف تکرار کرد که مرحوم علامه امینى در جلد ششم الغدیر در بحث «نوادر الاثر» آن ها را با ذکر مدارک دقیق از کتب اهل سنت آورده است. تعبیراتى همانند آنچه در ذیل مى آید:

1. «لَوْلا عَلِیٌّ لَضَلَّ عُمَرُ؛ اگر على نبود عمر گمراه مى شد».

2. «اللّهُمَّ لا تُبْقِنی لِمُعْضِلَةٍ لَیْسَ لَهَا ابْنُ أبیطالِبٍ؛ خدایا! هرگاه مشکلى پیش آید که على براى حل آن حضور نداشته باشد مرا باقى مگذار».

3. «لا أبْقانِیَ اللهُ بِأرْضٍ لَسْتَ فِیها یا أبَاالْحَسَنِ؛ خدا مرا در سرزمینى زنده ندارد که تو در آن نباشى».

4. «أعُوذُ بِاللهِ مِنْ مُعْضِلَةٍ لا عَلِیٌّ بِها؛ به خدا پناه مى برم از این که مشکلى پیش آید و على براى حل آن حضور نداشته باشد».

5. «عَجَزَتِ النِّساءُ أنْ تَلِدْنَ مِثْلَ عَلِیِّ بْنِ أبیطالِبٍ، لَوْلا عَلِیٌّ لَهَلَکَ عُمَرُ؛ مادران عاجزند از این که مثل على بن ابى طالب را بزایند اگر على نبود عمر هلاک مى شد».

6. «یَابْنَ أبیطالبٍ ما زِلْتَ کاشِفَ کُلِّ شُبْهَةٍ وَ مُوضِحَ کُلِّ حُکْمٍ؛ اى فرزند ابوطالب! تو همواره حل کننده شبهات و واضح کننده احکام بوده اى».

7. «رُدُّوا قَوْلَ عُمَرَ إلى عَلِىٍّ. لَوْلا عَلِیٌّ لَهَلَکَ عُمَرُ؛ سخن عمر را به على بازگردانید (و به وسیله او اصلاح کنید) اگر على نبود عمر هلاک مى شد».

تعبیرات دیگرى نیز از این قبیل هست که همه با اسناد دقیق از کتب اهل سنت ذکر شده است».(1)

ص: 194

اشاره به این که او فى الجمله حق داشته است که از بیت المال چیزى بردارد، چرا که نفقه او بر بیت المال است، بنابراین اجراى حد در مورد او دلیلى ندارد.

«اما نفر دوم باید مشمول حد شدید باشد (که در این جا منظور حدّ سرقت است)، و به دنبال آن دستور داد دست او را قطع کردند»؛ (وَ أَمَّا الاْخَرُ فَعَلَیْهِ آلْحَدُّ آلشَّدِیدُ فَقَطَعَ یَدَهُ).

این حکم در کتاب حدود در میان فقهاى شیعه مسلم است که اگر برده اى جزء غنائم جنگى باشد و چیزى از غنیمت را سرقت کند مشمول حکم قطع دست نمى شود.

مرحوم صاحب جواهر بعد از ذکر این حکم که در متن شرایع آمده مى گوید: «بِلا خِلافٍ أجِدُهُ فیهِ؛ هیچ اختلافى در این حکم در میان فقهاى اصحاب نیافتم» و بعد به حدیث مورد بحث، استدلال مى کند، سپس دلیل دیگرى را که در متن شرایع آمده ذکر مى کند که اگر چنین برده اى قطع دست شود نه تنها به نفع بیت المال نیست، بلکه ضرر بیشترى به بیت المال مى خورد و مى دانیم که یکى از فلسفه هاى اجراى این حد، دفع ضرر است و ضرر را نباید با ضرر دفع کرد.(1)

البته این نکته جالبى است، خواه به عنوان علت پذیرفته شود و یا به عنوان حکمت و یا مؤید.

در پایان مى افزاید: حاکم شرع او را تأدیب مى کند به گونه اى که بار دیگر بر این کار جرأت نکند.(2)

این نکته نیز حائز اهمیت است که نفر دوم که دستور قطع دست او داده شد در یک مورد از اجراى حد معاف مى شود و آن این است که از کسانى باشد که

ص: 197

سهمى در بیت المال داشته باشند در این صورت اگر بیش از سهم خود به مقدار نصاب دزدى نکند قطع دست نمى شود.

ولى فقهاى اهل سنت راه دیگرى را در این مسئله پیموده و گفته اند: کسى که چیزى از مال غنیمت را پیش از قسمتش بدزدد، خواه بیش از حق او باشد یا نه، قطع دست نمى شود، چون مخلوط شدن حقش با بیت المال مصداق شبهه، و مانع از قطع دست است. این در صورتى است که حقى در غنیمت داشته باشد به این طریق که با اذن صاحب خود در میدان جنگ شرکت کرده باشد. و اگر حقى نداشته باشد ولى صاحب آن غلام حقى در غنیمت داشته باشد باز قطع دست نمى شود، زیرا سهم مشاع صاحبش مصداق شبهه است که مانع قطع دست مى شود.(1)

همان گونه که ملاحظه مى کنید این فتوا علاوه بر این که مخالف کلام امیرمؤمنان على 7 است استدلال بسیار ضعیفى نیز دارد، زیرا آمیخته شدن حق انسان با بیت المال در صورتى که بیش از حدِّ نصاب خود را سرقت کند شبهه اى ندارد. همچنین آمیخته شدن حق صاحب غلام با بیت المال، آن هم موجب شبهه مانع از اجراى حد نمى شود. فرض کنید کسى پیدا شد که صد برابر حق خود را از بیت المال سرقت کرد، باز هم بگوییم شبهه است و مانع اجراى حد؟ هیچ فقیه آگاهى مى تواند چنین سخنى را بپذیرد؟

به همین دلیل در فقه ما بیشتر فقها پذیرفته اند که در چنین صورتى حد جارى مى شود، بلکه بعضى معتقدند اگر شریک به اندازه سهم خود نیز سرقت کند در حالى که مى داند مال مشترک است و تقسیم نشده و پیش از تقسیم، تصرف در آن جایز نیست، در این صورت نیز حد بر او جارى مى شود؛ ولى بسیارى آن را

ص: 198

مصداق شبهه گرفته اند که در این فرض، حد اجرا نمى شود و کلام امام (علیه السلام) را بر غیر این صورت باید حمل کرد.

شایان توجه است که این حدیث شریف با سند صحیح از امام باقر (علیه السلام) در ضمن قضاوت هاى امیرمؤمنان على (علیه السلام) نقل شده و در ذیل آن آمده است: «ثُمَّ أَمَرَ أَنْ یُطْعَمَ السَّمْنَ وَ اللَّحْمَ حَتَّى بَرِأَتْ مِنْهُ؛ امام (علیه السلام) بعد از قطع دست او دستور داد غذاهاى مقوى از گوشت و روغن به او بخورانند تا زمانى که دست هایش التیام پیدا کند و بتواند به خانه خود بازگردد».(1)

ص: 199

ص: 200

مُغَیِّرِینِ لِسُنَّتِهِ وَ لَوْ حَمَلْتُ النَّاسَ عَلَى تَرْکِهَا وَ حَوَّلْتُهَا إِلَى مَوَاضِعِهَا وَ إِلَى مَا کَانَتْ فِی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لَتَفَرَّقَ عَنِّی جُنْدِی حَتَّى أَبْقَى وَحْدِی أَوْ قَلِیلٌ مِنْ شِیعَتِی؛ زمامداران پیش از من کارهایى انجام دادند که برخلاف سنت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بود. عامدانه راه خلاف رفتند و عهد آن حضرت را نقض کردند و سنتش را تغییر دادند و اگر من مردم را وادار به ترک آن ها کنم و آن ها را به حال اول و به همان چیزى که در عهد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بود بازگردانم، لشکرم از اطراف من پراکنده مى شود تا آن جا که تنهاى تنها مى مانم و یا کمى از شیعیان من با من مى مانند».(1)

این بدعت ها زیاد بودند که به بخشى از آن ها اشاره مى شود:

- تبعیض میان عرب و عجم که در زمان عمر واقع شد و بیت المال را میان مسلمانان یکسان تقسیم نکرد.

- مخالفت با حج تمتع و ازدواج موقت که در عبارت معروف از او نقل شده است: «مُتْعَتانِ کانَتا فی عَهْدِ رَسُولِ اللهِ (صلی الله علیه و آله) وَ أنا أنْهى وَ أُعاقِبُ عَلَیْهِما» که با تعبیرات متفاوتى در کتب زیادى نقل شده است.

- خواندن نماز تراویح (نمازهاى مستحب شب ماه رمضان، به صورت جماعت، در حالى که باید فرادى خوانده شود.

- گفتن «الصَّلاةُ خَیْرٌ مِنَ النَّوْمِ» در اذان صبح که به گفته ابن ابى شیبه در کتاب مصنف خود، عمر شنید که مؤذن او به هنگام اذان صبح مى گوید: «الصَّلاةُ خَیْرٌ مِنَ النَّوْمِ»، عمر از این جمله خوشنود شد و به مؤذن خود گفت: «أقِرّها فی أذانِکَ؛ آن را در اذان (صبحِ) خود همواره بگو».(2)

- همچنین حذف «حَیَّ عَلى خَیْرِ الْعَمَلِ» از اذان به بهانه این که اگر مردم نماز را بهترین کار بشمرند ممکن است به جهاد اهمیت ندهند. در روایت معروفى آمده

ص: 203

است که عکرمه از ابن عباس سؤال کرد: چرا عمر «حَىِّ عَلى خَیْرِ الْعَمَلِ» را از اذان حذف کرد؟ ابن عباس گفت: «أرادَ عُمَرُ أنْ لا یَتَّکِلَ النّاسُ عَلَى الصَّلاةِ وَ یَدَعُوا الْجِهادَ فَلِذلِکَ حَذَفَها مِنَ الاْذانِ».(1)

شوکانى در نیل الاوطار از کتاب الاحکام نقل مى کند: «قَدْ صَحَّ لَنا أنَّ حَىِّ عَلى خَیْرِ الْعَمَلِ کانَتْ عَلى عَهْدِ رَسُولِ اللهِ (صلی الله علیه و آله) یُؤَذَّنُ بِها وَ لَمْ تُطْرَحْ إلّا فی زَمَنِ عُمَرِ؛ در روایت صحیح ثابت شده است که «حَىَّ عَلى خَیْرِ الْعَمَلِ» در زمان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) بود و آن را در اذان مى گفتند؛ ولى در زمان عمر آن را حذف کردند».(2)

سپس در زمان عثمان، بدعت هاى عجیب تر دیگرى گذاشته شد که از آن جمله تقسیم بیت المال و مقام هاى حساس حکومت اسلامى در میان خویشاوندان او و وابستگان به او بود که همین مطلب سبب شد داد و فریاد مردم به اعتراض بلند شود؛ اعتراضى که سرانجام منجر به قتل او شد.

امثال این بدعت ها که در کتب مشروحه کلامیه آمده، فراوان است. امیرمؤمنان على (علیه السلام) مى خواست پس از استقرار حکومت، تمام این بدعت ها را حذف کند و سنت هاى عصر رسول الله (صلی الله علیه و آله) را زنده سازد؛ ولى متأسفانه مشکلات داخلى کشور اسلام و جنگ ها اجازه نداد و این افتخار بزرگ از مسلمانان سلب شد.

ص: 204

نعمت مقدمه بلاى هلاکت ایشان محسوب مى شود و چه بسیارند افرادى که در بلا و سختى قرار دارند اما این بلا وسیله اى براى آزمایش و تکامل آن هاست. بنابراین اى کسى که مى خواهى از این گفتار بهره گیرى! بر شکرت بیفزا و از شتاب (براى به دست آوردن دنیا) بکاه و هنگامى که به آخرین حد روزى خود مى رسى قانع باش.(1)

ص: 206

علامه مجلسى (رحمه الله) نیز در بحارالانوار در باب «القلم و اللوح المحفوظ» روایاتى را نقل مى کند که «ذکر حکیم» در آن ها به طور واضح به لوح محفوظ تفسیر شده است.(1)

بنابراین نباید تردید کرد که منظور از «ذکر حکیم» در این جا قرآن مجید نیست بلکه همان لوح محفوظ است که گاهى به علم الهى تفسیر مى شود.

سپس امام (علیه السلام) به نتیجه این یقین و معرفت اشاره کرده، مى فرماید: «کسى که از این حقیقت آگاه باشد و به آن عمل کند آسایش و راحتى و منفعتش از همه کس بیشتر است و آن کس که آن را ترک گوید و در آن شک و تردید کند از همه مردم گرفتارتر و زیان کارتر است»؛ (وَ آلْعَارِفُ لِهذَا آلْعَامِلُ بِهِ، أَعْظَمُ النَّاسِ رَاحَةً فِی مَنْفَعَةٍ، وَ التَّارِکُ لَهُ الشَّاکُّ فِیهِ أَعْظَمُ النَّاسِ شُغُلاً فِی مَضَرَّةٍ).

نتیجه گیرى امام (علیه السلام) کاملاً روشن و منطقى است؛ افراد حریص که دائماً براى رسیدن به آنچه برایشان مقدّر نشده دست و پا مى زنند، پیوسته در زحمت اند و روحشان در عذاب و جسمشان خسته و ناتوان است، و به عکس، آن هایى که به مقدرات الهى قانع هستند، نه حرص و آز بر آن ها غلبه مى کند و نه پیوسته در تلاش و عذاب و زیاده خواهى اند.

بارها گفته ایم که این گونه تعبیرات که در آیات قرآنى و روایات در مورد تقدیر روزى وارد شده، مفهومش این نیست که از تلاش و کوشش براى پیشرفت اقتصادى و تأمین زندگى آبرومندانه دست بکشیم، زیرا آن یک وظیفه واجب است که در روایات اسلامى نیز بر آن تأکید و حتى هم ردیف جهاد فى سبیل الله شمرده شده است، همان گونه که در حدیث معروف معتبرى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم: «الْکَادُّ عَلَى عِیَالِهِ کَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ؛ کسى که براى تأمین زندگى

ص: 208

عیال خود زحمت بکشد مانند مجاهد در راه خداست».(1) بنابراین روزى مقدّر، با تلاش و کوشش رابطه دارد.

یا به تعبیر دیگر، تقدیرات الهى مشروط به تلاش و سعى و کوشش است و افراد تنبل و بیکار و بى تدبیر از سهم مقدرشان نیز محروم خواهند شد.

آن گاه امام (علیه السلام) در ادامه این سخن به دو استثنا از قاعده مذکور اشاره کرده، مى فرماید: «بسیارند افرادى که مشمول نعمت خداوند هستند؛ اما این نعمت مقدمه بلا و هلاکت ایشان است و چه بسیار هستند کسانى که در بلا و سختى قرار دارند؛ اما این بلا وسیله اى براى آزمایش و تکامل آن هاست»؛ (وَ رُبَّ مُنْعَمٍ عَلَیْهِ مُسْتَدْرَجٌ بِالنُّعْمَى، وَ رُبَّ مُبْتَلىً مَصْنُوعٌ لَهُ بِالْبَلْوَى).

در پایان، امام (علیه السلام) مستمعان خود را مخاطب قرار داده، مى فرماید: «اى بهره گیرنده از این گفتار (اى شنونده)! بر شکر نعمت ها بیفزا و از سرعت وشتاب (براى به دست آوردن زخارف دنیا) بکاه و هنگامى که به روزى خود به طور کامل رسیدى توقف کن»؛ (فَزِدْ أَیُّهَا آلْمُسْتَنفِعُ فِی شُکْرِکَ، وَ قَصِّرْ مِنْ عَجَلَتِکَ، وَقِفْ عِنْدَ مُنْتَهَى رِزْقِکَ).

شایان توجه است که در بسیارى از نسخه هاى نهج البلاغه «أیُّهَا الْمُسْتَمِعْ؛ اى شنونده» آمده در حالى که در نسخه صبحى صالح که آن را به عنوان متن انتخاب کرده ایم «مُسْتَنْفِعُ؛ اى بهره گیرنده» آمده است و بدون شک تعبیر اول که در بسیارى از نسخ آمده مناسب تر است.

از مجموع این حدیث شریف و احادیث فراوان دیگرى که در باب رزق و روزى به ما رسیده استفاده مى شود که روزى از سوى خداى متعال براى

ص: 209

هر کس مقدر شده و تلاش زیاد براى فراتر رفتن از آن سودى ندارد و به عکس، افراد ضعیف نیز روزى مقدرشان از سوى خداوند مى رسد.

البته ممکن است ظلم ظالمان سبب شود افرادى حق دیگران را غصب کنند و افرادى از گرسنگى بمیرند. این خود امتحان الهى است که در دنیا مقرر شده است.

اضافه بر این، گاه مى شود - مطابق آنچه در ذیل گفتار حکیمانه مورد بحث آمد - خداوند نعمت هاى زیادى به افرادى که طغیان و سرکشى را از حد گذرانده اند مى دهد تا مست نعمت و غرق عیش و نوش شوند، ناگهان آن ها را از ایشان مى گیرد تا عذابشان دردناک تر باشد؛ همان گونه که در آیه شریفه 44 سوره انعام آمده است: (فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُکِّرُوا بِهِ فَتَحْنَا عَلَیْهِمْ أَبْوَابَ کُلِّ شَىْءٍ حَتَّى إِذَا فَرِحُوا بِمَا أُوتُوا أَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً فَإِذَا هُمْ مُّبْلِسُونَ)؛ «(آرى،) هنگامى که (اندرزها سودى نبخشید، و) آنچه را که به آن ها یادآورى شده بود فراموش کردند، درهاى همه چیز (از نعمت ها) را به روى آن ها گشودیم؛ تا (کاملاً) خوشحال شدند (و دل به آن بستند)؛ ناگهان آن ها را گرفتیم (و سخت مجازات کردیم)؛ در این هنگام، همگى مأیوس شدند (و درهاى امید به روى آن ها بسته شد)». درست همانند کسى که از درختى غاصبانه بالا مى رود که هر چه بالاتر برود سقوطش از فراز درخت دردناک تر و شکننده تر است.

این همان چیزى است که به عنوان عذاب استدراجى در قرآن و روایات منعکس شده است.

به عکس، افرادى هستند که خداوند روزى آن ها را محدود مى کند تا صحنه آزمایش الهى که موجب ترفیع مقام آن هاست فراهم گردد.

جمله اى که امام (علیه السلام) در پایان این سخن فرموده (وَ قَصِّرْ مِنْ عَجَلِکَ وَقِفْ عِنْدَ مُنْتَهى رِزْقِکَ) نیز گواه بر این است که هدف، کنترل حرص حریصان و آزِ آزمندان و شتاب دنیاپرستان است.

ص: 210

مرحوم «مغنیه» براى حل بعضى از شبهات ناچار شده است تفسیر دیگرى براى این گفتار حکیمانه انتخاب کند که با ظاهر این حدیث شریف هماهنگ نیست. او مى گوید: منظور از «ذکر حکیم» همان قرآن است و منظور از تعیین سهم هر کس از روزى همان است که در آیات شریفه سوره زلزال مى خوانیم : (فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَه * وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرّآ یَرَهُ)؛ «هر کس به اندازه سنگینى ذره اى کار نیک کند (در آخرت) آن را مى بیند و (همچنین) هر کس به قدر ذره اى کار بد کند او نیز (در سراى دیگر) آن را خواهد دید».(1)

نتیجه این که انسان در برابر اعمالش جزا داده مى شود و به آنچه از نیک و بد انجام داده در آخرت خواهد رسید؛ خواه در دنیا قوى و نیرومند باشد یا ضعیف و ناتوان. نه قدرت و ثروت دنیا او را به خدا نزدیک مى کند و یا از عذاب دوزخ -اگر از گمراهان باشد - بازمى دارد و نه ضعف و فقر میان انسان و نعمت هاى بهشتى - هرگاه از هدایت شدگان باشد - مانع مى شود.(2)

ولى نباید تردید کرد که منظور از «ذکر حکیم» همان لوح محفوظ است - که شرح آن داده شد - و منظور از تعیین سهمیه، سهمیه مادى دنیوى است و ذیل حدیث، شاهد گویایى بر این مطلب است و همچنین احادیث دیگرى که در باب تقسیم رزق و روزى رسیده است.

ص: 211

ص: 212

امیرمؤمنان على (علیه السلام) نیز ثروت اندوزان بخیل و خودخواه را مردگان برخوردار از حیات ظاهرى مى شمرد، مى فرماید: «هَلَکَ خُزَّانُ الأَمْوَالِ وَ هُمْ أَحْیَاءٌ».(1)

به عکس، دانشمندانى را که از دنیا رفته اند و آثارشان در افکار و دل ها باقى است زندگان جاوید مى داند: «الْعُلَمَاءُ بَاقُونَ مَا بَقِیَ الدَّهْرُ أَعْیَانُهُمْ مَفْقُودَةٌ وَ أَمْثَالُهُمْ فِی الْقُلُوبِ مَوْجُودَةٌ».(2)

همان گونه که قرآن مجید نیز شهیدان را زندگان جاوید دانسته است.(3)

بنابراین این یک فرهنگ قرآنى و اسلامى است که هر موضوع بى خاصیتى در حکم معدوم است و به همین دلیل عالمانى که به علم خود عمل نمى کنند در کلام امام (علیه السلام) به منزله جاهلان شمرده شده اند.

به دنبال آن مى افزاید: «یقین خود را (نیز) شک قرار ندهید»؛ (وَ یَقِینَکُمْ شَکّاً).

روشن است، کسى که یقین دارد فلان غذا مسموم است و از آن مى خورد به منزله کسى است که شک دارد و از یقین بى بهره است. همچنین آن هایى که به قیامت یقین دارند و آماده آن نمى شوند، آثار منفى گناه را مى دانند و مرتکب مى شوند، به آثار مثبت اطاعت پى برده اند و ترک مى کنند، همه به منزله انسان هاى شکاک اند. به همین دلیل امام (علیه السلام) در حکمت 126 از چندین گروه تعجب مى کند، قدر مشترک همه آن ها این است که چیزى را مى دانند و به آن یقین دارند ولى بر طبق آن گام برنمى دارند.

سپس امام (علیه السلام) در پایان این سخن مى فرماید: «آن گاه که عالم شدید عمل کنید و زمانى که یقین کردید اقدام نمایید (تا علم و عمل شما هماهنگ گردد و تناقض میان باطن و ظاهر شما برچیده شود)»؛ (إِذَا عَلِمْتُمْ فَاعْمَلُوا، وَ إِذَا تَیَقَّنْتُمْ فَأَقْدِمُوا).

ص: 215

این نتیجه قطعىِ سخنى است که امام (علیه السلام) در آغاز فرمود؛ هرگاه بخواهیم علم ما جهل نشود باید عمل کنیم و هرگاه اراده کنیم که یقین ما تبدیل به شک نشود باید بر طبق آن رفتار نماییم.

این سخن را با حدیث دیگرى در همین زمینه پایان مى دهیم: «ابن عساکر» در تاریخ دمشق در شرح حال امیرمؤمنان على (علیه السلام) مى گوید: عمر به امام (علیه السلام) عرض کرد: «عِظْنى یا أبَا الْحَسَنِ؛ اى ابوالحسن! مرا موعظه کن». امام (علیه السلام) به او فرمود:

«لا تَجْعَلْ یَقینَکَ شَکّآ وَ لا عِلْمَکَ جَهْلاً وَ لا ظَنَّکَ حَقّآ وَ اعْلَمْ أنَّهُ لَیْسَ لَکَ مِنَ الدُّنْیا إلّا ما أعْطَیْتَ فَأمْضَیْتَ وَ قَسَمْتَ فَسَوَّیْتَ وَ لَبِسْتَ فَأبْلَیْتَ، قالَ: صَدَقْتَ یا أبَاالْحَسَنِ؛ یقین خود را شک قرار مده و علمت را جهل مکن و ظن خود را حق مپندار و بدان بهره تو از دنیا همان است که به تو عطا شده و استفاده کرده اى و قسمت تو شده و آن را تسویه کرده اى و پوشیده اى و کهنه و فرسوده ساخته اى». عمر گفت: راست گفتى اى ابوالحسن!(1)

ص: 216

این است سرنوشت طمع کارى که با حرص و ولع به دنبال چیزى مى رود و خود را به آب و آتش مى زند و پیش از آن که به آن برسد هلاک مى گردد؛ مانند کسى که عطش شدیدى به او روى آورده، هنگامى که به آب مى رسد با حرص و ولع چنان مى نوشد که گلوگیرش مى شود و سیراب نشده جان مى دهد.

آن گاه در چهارمین نکته به حریصان و طماعان هشدار دیگرى مى دهد، مى فرماید: «هر قدر ارزش چیزى بیشتر باشد به گونه اى که افراد براى به دست آوردن آن، با یکدیگر به رقابت برخیزند، همان قدر، مصیبت از دست دادنش زیادتر خواهد بود»؛ (وَ کُلَّمَا عَظُمَ قَدْرُ الشَّیْءِ آلْمُتَنَافَسِ فِیهِ عَظُمَتِ الرَّزِیَّةُ لِفَقْدِهِ).

بنابراین شخص طمعکار که با شتاب براى به دست آوردن اشیاى مهم مورد نظرش با دیگران به رقابت برمى خیزد، هنگامى که به آن نرسد، یا برسد و آن را از دست بدهد گرفتار مصیبت عظیمى خواهد شد و این، یکى دیگر از مصائب بزرگ طمع کاران دنیاپرست است.

امام (علیه السلام) در پنجمین نکته به آرزوهاى دور و زیاد اشاره کرده است که چشم انسان را کور و گوشش را کر مى کند، مى فرماید: «آرزوها چشم بصیرت را نابینا مى سازد»؛ (وَ آلأَمَانِیُّ تُعْمِی أَعْیُنَ آلْبَصَائِرِ).

دلیل آن هم روشن است؛ عشق و علاقه شدید به چیزى که از دسترس بیرون است به انسان اجازه نمى دهد موانعى را که بر سر راه است ببیند و یا آثار زیان بار آن چیز را مشاهده کند، همچنان در بیابان آرزوها براى یافتن آب به دنبال سراب مى دود که ممکن است گرفتار حیوانات درنده و گرگان خونخوار شود و یا در پرتگاه ها سقوط کند.

در ششمین و آخرین نکته به این حقیقت اشاره مى کند که انسان همیشه با تلاش و کوشش و دست و پازدن، به خواسته هایش نمى رسد، مى فرماید: «(گاه) سود و بهره به سراغ کسى مى آید که دنبالش نمى رود»؛ (وَ آلْحَظُّ یَأْتِی مَنْ لاَ یَأْتِیهِ).

ص: 219

هم در زندگى خود دیده ایم و هم در تاریخ خوانده ایم که افراد زیادى بى آن که بسیار دست و پا بزنند به مقصود رسیدند و به عکس افرادى هم بودند که با تلاش و کوشش فراوان به جایى نرسیدند.

اشتباه نشود، هرگز امام (علیه السلام) در این سخن نورانى خود نمى خواهد نقش تلاش و کوشش و سعى را در رسیدن به اهداف بزرگ نادیده بگیرد، زیرا آن، یک اصل اساسى ازنظر قرآن و روایات است بوده و عقل نیز به آن حکم مى کند. مقصود امام (علیه السلام) این است که از طمعِ طمع ورزان بکاهد و آن ها را از آلوده شدن به انواع گناهان براى رسیدن به مقاصدشان بازدارد.

از آنچه گفته شد به خوبى روشن مى شود که شش نکته اى که در این گفتار حکیمانه آمده گرچه به ظاهر مستقل و جدا از هم به نظر مى رسند؛ ولى با دقت ثابت مى شود که با هم ارتباط نزدیکى دارند.

این سخن را با داستان افسانه اى پرمعنایى درباره سرنوشت طمع کاران که ابن ابى الحدید در شرح نهج البلاغه خود آورده پایان مى دهیم. وى مى گوید: مردى، قُبَّرَهى (چکاوکى) را زنده صید کرد. چکاوک به سخن آمد، گفت: با من چه مى خواهى بکنى؟ صیاد گفت: سرت را مى برم و گوشتت را مى خورم. چکاوک گفت: گوشت من به اندازه اى ناچیز است که هیچ کس را سیر نمى کند؛ ولى من حاضرم سه چیز را به تو بیاموزم که از خوردن من براى تو بسیار بهتر است: یکى از آن سه را هنگامى به تو مى آموزم که در دست توام، دومى را هنگامى که من را رها کردى و بر درخت نشستم، سومى را هنگامى که از درخت پرواز کردم و روى کوه قرار گرفتم. مرد صیاد (خوشحال شد و) گفت: اولى را بگو. چکاوک گفت: هرگز براى چیزى که از دست رفته غصه مخور (با غصه و اندوه بازنمى گردد). مرد صیاد آن را رها کرد. هنگامى که روى درخت نشست، صیاد گفت: دومى را بگو. چکاوک گفت: اگر کسى چیزى را که امکان وجود ندارد ممکن دانست،

ص: 220

هرگز سخنش را مپذیر. سپس پرواز کرد و روى کوه نشست و به صیاد گفت: اى بدبخت! اگر مرا ذبح کرده بودى از درون چینه دان من دو گوهر گران بها استخراج مى کردى که وزن هر کدام از آن ها سى مثقال است. صیاد به شدت متأسف شد و دست خود را به دندان گزید و گفت: پس سومین نصیحت چه شد؟ چکاوک گفت: تو آن دو تا را فراموش کردى سومى را مى خواهى؟ مگر در نصیحت اول به تو نگفتم بر چیزى که از دستت رفت تأسف نخور؛ ولى تو تأسف خوردى و مگر در نصیحت دوم نگفتم اگر تو را به چیزى خبر دهند که غیر ممکن است نپذیر؟ من تمام گوشت و خون و پرم بیست مثقال نیست، چگونه پذیرفتى که در چینه دان من دو گوهر گران بهاست که هر کدام سى مثقال است؟ چکاوک این را گفت و پرواز کرد و رفت.(1)

این داستان در واقع تصدیق کلام امام (علیه السلام) در جمله چهارم و پنجم است.

ص: 221

ص: 222

کرده، عرضه مى دارد: «(چنان نباشم که) حُسن ظاهرم را براى مردم آشکار سازم و اعمال بدم را فقط به سوى تو آورم تا به این وسیله به بندگانت نزدیک شوم و از رضا و خشنودى تو دور گردم»؛ (فَأُبْدِی لِلنَّاسِ حُسْنَ ظَاهِرِی، وَ أُفْضِی(1) إِلَیْکَ بِسُوءِ عَمَلِي، تَقَرُّباً إِلَى عِبَادِکَ وَ تَبَاعُداً مِنْ مَرْضَاتِکَ).

روشن است که هدف ریاکاران جلب توجه مردم و از این طریق، رسیدن به منافع مادى و دنیوى است. این یک هدف است، ولى دورى از خداوند هدف نیست بلکه غایت و نتیجه این کار است هر چند مَجازاً در عبارتِ حضرت به شکل هدف بیان شده است.

بدیهى است که این دعا درسى است براى همه مردم نه این که امام (علیه السلام) چنین باشد بلکه مى خواهد به طور غیر مستقیم که در دل ها تأثیر بیشترى دارد نتیجه ریاکارى را براى همگان روشن سازد و آن را خطایى بزرگ معرفى کند که نتیجه آن، دورى از خدا و سرگردانى در وادى شرک و بت پرستى است.

انفاق مى کند و به خدا و روز رستاخیز ایمان نمى آورد؛ (کار او) همچون قطعه سنگى است که بر آن، (قشر نازکى از) خاک باشد (و بذرهایى در آن افشانده شود) و رگبار باران به آن برسد (و همه خاک ها و بذرها را بشوید) و آن را صاف (و خالى از خاک و بذر) رها کند. آن ها از کارى که انجام داده اند چیزى به دست نمى آورند؛ و خداوند جمعیت کافران را هدایت نمى کند».

در این آیه شریفه نکات بسیارى نهفته است: از یک سو ریا و شرک را هم ردیف قرار داده و از سویى دیگر عمل ریایى را بى نتیجه و بى اثر خوانده ومسلمانان را به شدت از چنین کارى نهى کرده همان گونه که انفاق هاى توأم با منت و آزار را منفور شمرده است.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از آینده چنین خبر مى دهد: «سَیَأْتِی عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ تَخْبُثُ فِیهِ سَرَائِرُهُمْ وَ تَحْسُنُ فِیهِ عَلانِیَتُهُمْ طَمَعاً فِی الدُّنْیَا لا یُرِیدُونَ بِهِ مَا عِنْدَ رَبِّهِمْ یَکُونُ دِینُهُمْ رِیَاءً لا یُخَالِطُهُمْ خَوْفٌ یَعُمُّهُمُ اللَّهُ بِعِقَابٍ فَیَدْعُونَهُ دُعَاءَ الْغَرِیقِ فَلا یَسْتَجِیبُ لَهُمْ؛ زمانى بر مردم فرامى رسد که باطن آن ها زشت و ظاهرشان براى طمع در دنیا زیبا مى شود. هرگز پاداش هایى را که نزد خداست طلب نمى کنند، دینشان ریاسْت و خوف خدا در وجودشان نیست. در آن زمان خدا آن ها را به مجازاتى مبتلا مى سازد که حتى اگر مانند دعاى غریق (کسى که با تمام وجودش خدا را مى خواند) خدا را بخوانند دعایشان مستجاب نمى شود».(1)

در منابع معروف حدیث از جمله کتاب شریف کافى و کتاب وسائل الشیعه روایات بسیارى درباره نکوهش ریاکارى وارد شده است؛ از جمله کلینى(رحمه الله) در جلد دوم کافى در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) نقل مى کند که فرمود: «کُلُّ رِیَاءٍ شِرْکٌ إِنَّهُ مَنْ عَمِلَ لِلنَّاسِ کَانَ ثَوَابُهُ عَلَى النَّاسِ وَ مَنْ عَمِلَ لِلَّهِ کَانَ ثَوَابُهُ عَلَى اللَّهِ».(2)

ص: 226

در حدیث دیگرى همان حضرت در تفسیر آیه (فَمَنْ کَانَ یَرْجُوا لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلا صَالِحاً وَ لاَ یُشْرِکْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَداً)(1) «(و مفهوم شرک در آیه) مى فرماید: «الرَّجُلُ یَعْمَلُ شَیْئاً مِنَ الثَّوَابِ لا یَطْلُبُ بِهِ وَجْهَ اللَّهِ إِنَّمَا یَطْلُبُ تَزْکِیَةَ النَّاسِ یَشْتَهِی أَنْ یُسْمِعَ بِهِ النَّاسَ فَهَذَا الَّذِی أَشْرَکَ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ. ثُمَّ قَالَ: مَا مِنْ عَبْدٍ أَسَرَّ خَیْراً فَذَهَبَتِ الأَیَّامُ أَبَداً حَتَّى یُظْهِرَ اللَّهُ لَهُ خَیْراً وَ مَا مِنْ عَبْدٍ یُسِرُّ شَرّاً فَذَهَبَتِ الْأَیَّامُ أَبَداً حَتَّى یُظْهِرَ اللَّهُ لَهُ شَرّاً؛ منظور از آن کسى است که عملى داراى ثواب را انجام مى دهد؛ ولى مقصودش خدا نیست بلکه مقصودش این است که مردم او را پاک بشمرند و پیوسته دوست دارد که مردم عمل او را بشنوند (و او را ستایش کنند) این کسى است که براى عبادت پروردگارش شریک قرار داده است. سپس امام (علیه السلام) فرمود: هر کس کار نیکى را مخفیانه انجام دهد مدت زیادى نمى گذرد که خدا آن را ظاهر مى سازد و هیچ بنده اى نیست که امر شرى را پنهانى به جا آورد مگر این که پس از مدتى خداوند شر آن را آشکار مى سازد».(2)

ص: 227

ص: 228

جاهلیت به دوران نورانى اسلام بوده و جمله «ما کانَ کَذا و کَذا» درواقع اشاره به نفى بعضى از بدعت هایى بوده که در اسلام گذاشته شد و در زمان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) وجود نداشت.

مرحوم مغنیه در شرح نهج البلاغه خود مى گوید: جمله «ما کان کَذا وَ کَذا» ممکن است اشاره به مطلب باطلى بوده که امام (علیه السلام) آن را از کسى شنیده و در مقام انکار آن برآمده است؛ ولى آنچه ما ذکر کردیم مناسب تر به نظر مى رسد.

درباره این که «لا» در آغاز این قسم و مشابه آن در کلام عرب زائده است یا نافیه؟ در میان مفسران و دانشمندان، گفت وگوست؛ جمعى آن را زائده نمى دانند؛ مانند آنچه در قرآن مجید در آیه 65 سوره نساء آمده است که مى فرماید : (فَلاَوَرَبِّکَ لاَ یُؤْمِنُونَ...). و معتقدند: مطلبى که قبلاً ذکر شده، آن را نفى مى کند سپس به مطلب دیگر مى پردازد؛ ولى جمعى دیگر عقیده دارند که «لا» زائده است و براى تأکید نفیى است که بعداً مى آید (و مى دانیم که بسیارى از کلمات زائده براى تأکید است).

در تفسیر فخر رازى نیز درباره آیه شریفه مذکور دو قول نقل شده است: یکى «لا»ى زائده و براى تأکید، و دیگرى «لا»ى مفیده و براى نفى مطلبى بوده که پیش از این آمده است؛ ولى در تفسیر جوامع الجامع، «لا» زائده گرفته شده است.(1)

ص: 231

ص: 232

و بدون رعایت کمیت لازم مصرف مى کند و به جاى درمان، به مسمومیت گرفتار مى شود و چه بسا براى همیشه از آن دارو بیزار گردد. اما کار گروه دوم مانند کسى است که آن دارو را به مقدار کم و طبق دستور طبیب به تدریج در مدت نسبتاً طولانى مصرف مى کند و بهبودى مى یابد و زیانى دامن او را نمى گیرد.

شبیه همین کلام حکیمانه در حکمت 444 نیز آمده است که مى فرماید: «قَلِیلٌ مَدُومٌ عَلَیْهِ خَیْرٌ مِنْ کَثِیرٍ مَمْلُولٍ مِنْهُ؛ کار کمى که دوام یابد بهتر از کار زیادى است که خسته کننده باشد».

همین معنا در حدیث مفصلى که مرحوم کلینى در کافى ذکر کرده، آمده است. آغاز حدیث چنین است: همه مردم در ایمان و عمل یکسان نیستند؛ بعضى داراى یک سهم، بعضى دو سهم و بعضى بیشترند و نباید کسى که توان بیشترى دارد وضع خود را بر کسى که توان کمترى دارد تحمیل کند. سپس امام (علیه السلام) فرمود: براى تو مثالى ذکر مى کنم: مردى از مسلمانان همسایه اى داشت که نصرانى بود، او را به اسلام دعوت کرد و مزایاى اسلام را براى وى برشمرد، او هم پذیرفت و مسلمان شد. هنگام سحر، مرد مسلمان درِ خانه همسایه تازه مسلمان را کوفت. گفت: کیستى؟ گفت: من فلان شخص، همسایه توام. گفت: چه کار دارى؟ گفت: وضو بگیر و لباس هایت را بپوش و همراه من بیا براى نماز صبح برویم. او وضو گرفت و لباس پوشید و همراه او آمد و مقدار زیادى پیش از طلوع فجر نماز خواندند. سپس صبر کردند تا صبح شد و مرد تازه مسلمان برخاست تا به خانه اش برگردد. رفیق مسلمانش گفت: کجا مى روى؟ روز کوتاه است و تا ظهر وقت زیادى نیست. آن مرد تازه مسلمان همراه همسایه مسلمانش نشست تا نماز ظهر را خواندند. سپس به او گفت: بین ظهر و عصر نیز فاصله زیادى نیست باش تا نماز عصر را بخوانیم. مرد تازه مسلمان مى خواست به منزل خود بازگردد، به او گفت: روز به پایان رسیده بمان تا نماز مغرب را بخوانیم. بعد از

ص: 235

نماز مغرب مى خواست به خانه اش برگردد گفت: یک نماز بیشتر باقى نمانده بمان تا آن را هم بخوانیم بعد به منزل مى روى. مرد تازه مسلمان نماز عشا را هم خواند؛ سپس از هم جدا شدند و هرکدام به منزل خود رفتند. هنگامى که سحر روز بعد شد بار دیگر مرد مسلمان آمد و درِ خانه او را زد. گفت: کیستى؟ گفت: من فلان شخص هستم. گفت: چه کار دارى؟ گفت: وضو بگیر و لباس هایت را بپوش برویم نماز بخوانیم: مرد تازه مسلمان گفت: أُطْلُبْ لِهذَا الدِّینِ مَنْ هُوَ أفْرَغْ مِنّى وَ أنَا إنْسانٌ مِسْکینٌ وَ عَلى عَیالٌ؛ براى این دین، آدم بیکارتر از من را پیدا کن. من آدم محتاجى هستم و عیال وارم و باید دنبال کار و زندگى باشم.

امام (علیه السلام) در پایان فرمود: «أدْخَلَهُ فِی شَیْءٍ أخْرَجَهُ مِنْهُ؛ او را داخل اسلام کرد (اما براثر نادانى و تحمیل زیاد) او را از اسلام خارج ساخت».(1)

این در واقع درسى است به همه مسلمانان و به خصوص براى مبلغان و پدران و مادران که مراقب باشند وظایف سنگین و به خصوص مستحباتى را که جز افاضل و اوتاد تحمل آن را ندارند، بر توده مردم و فرزندان تحمیل نکنند و اسلام را آن گونه که هست دین سهل وآسان معرفى نمایند تا ایمان و عمل آن ها تداوم یابد.

در واقع آنچه امام (علیه السلام) در این کلام حکیمانه فرموده برگرفته از کلام رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است آن جا که مى فرماید: «إنَّ النَّفْسَ مَلُولَةٌ وَ إنَّ أَحَدَکُمْ لا یَدْری ما قَدْرُ الْمُدَّةِ فَلْیَنْظُرْ مِنَ الْعِبادَةِ ما یُطِیقُ ثُمَّ لِیُداوِمْ عَلَیْهِ فَإنّ أحَبَّ الاْعْمالِ إلَى اللهِ ما یُدیمُ عَلَیْهِ وَ إنْ قَلَّ؛ روح انسان کسل مى شود و شما نمى دانید چه اندازه توان و تحمل دارید. باید به سراغ عبادتى بروید که توان آن را دارید و آن را تداوم ببخشید، زیرا محبوب ترین کارها عملى است که ادامه داشته باشد، هر چند کم باشد».(2)

ص: 236

واجب که یکى از دیگرى مهم تر است با هم تعارض کنند، حکم عقل و شرع هر دو بر این است که اهم را مقدم دارند و مهم را رها کنند.

این نکته قابل توجه است که دلیل رها کردن واجبات و پرداختن به مستحبات مى تواند علاقه خاص انسان به آن مستحب باشد؛ خواه به سبب آن که عامه مردم آن را بیشتر مى پسندند؛ مانند شرکت در ساختن مؤسسات خیریه نسبت به پرداختن وجوهات شرعیه، یا به سبب این که انجام آن مستحب نشاط آور است ولى انجام آن واجب چندان نشاطى ندارد؛ مانند سفرهاى زیارتى مخصوصاً با کاروان هاى مرفه که انسان را به نشاط مى آورد؛ ولى هرگاه بخواهد نمازهاى قضاى واجب را به جا بیاورد ملالت پیدا مى کند و شاید بعضى از عوام نیز چنین پندارند که واجبات ثوابى ندارد، چون وظیفه انسان است؛ ولى مستحبات ثواب فراوانى دارد غافل از این که ثواب واجبات بسیار بیشتر است؛ و امثال این موارد.

در کتب فقه درباره این که آیا مى شود در وقت فریضه، نماز مستحب به جا آورد یا نه؟ (منظور مستحبات ابتدایى است نه نوافل یومیه) فقها بحث مشروحى دارند و در بعضى از احادیث نیز اشاره به این مطلب شده است. امام صادق (علیه السلام) در حدیثى مى فرماید: «إِذَا حَضَرَتِ الْمَکْتُوبَةُ فَابْدَأْ بِهَا فَلا یَضُرُّکَ أَنْ تَتْرُکُ مَا قَبْلَهَا مِنَ النَّافِلَةِ؛ هنگامى که وقت نماز واجب فرارسد به آن بپرداز و اگر نافله هاى پیش از آن را ترک کنى به تو زیانى نمى رساند».(1)

ص: 239

ص: 240

خشک و خالى، سرگردان ماندند؛ نه زادى داشتند و نه مرکبى، ازاین رو به هلاکت یقین پیدا کردند. در این هنگام مردى نمایان شد که لباس خوبى بر تن داشت و قطرات آب از سر و رویش مى چکید. گفتند: به یقین این شخص از سرزمین آباد و پرآبى مى آید و احوال او نشان مى دهد که راه به آن جا نزدیک است. هنگامى که آن مرد به آن ها رسید و حال ایشان را مشاهده کرد به آن ها گفت: اگر شما را به محلى پرآب و باغ هاى سرسبز راهنمایى کنم چه مى کنید؟ گفتند: هرگز با تو مخالفت نخواهیم کرد. گفت: با خدا عهد و پیمان ببندید که چنین خواهد بود. آن ها عهد و پیمان بستند و آن مرد آن ها را به محلى پرآب و باغ هایى سرسبز هدایت کرد. هنگامى که به آن جا رسیدند مقدار کمى در آن جا ماندند سپس آن مرد به آن ها گفت: برخیزید و آماده شوید به سوى باغ هایى که از این باغ ها پربارتر و آبى که از این آب گواراتر است برویم. بسیارى از آن ها گفتند: ما باور نمى کنیم به چنان سرزمینى برسیم؛ ولى گروه اندکى از آن ها گفتند: مگر شما با این مرد عهد و پیمان نبستید که مخالفت نکنید؟ آنچه در آغاز گفته بود به حقیقت پیوست و بقیه گفتار او مانند آن است که در آغاز گفت. این گروه اندک، همراه آن مرد حرکت کردند و او آن ها را به باغ هایى سرسبزتر و آب هایى گواراتر رساند؛ ولى گروه اول که مخالفت کرده بودند در همان شب دشمنانى به آن ها حمله کرد و صبحگاهان عده اى کشته و عده اى اسیر شده بودند.(1)

قرآن مجید نیز مى گوید: (وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَى)؛ «زاد و توشه (براى سفر آخرت) برگیرید که برترین زاد و توشه همان تقوا و پرهیزکارى است».(2)

جالب این که در حدیثى مى خوانیم که زُهرى، یکى از سرشناسان اهل سنت از تابعین، امام على بن حسین (علیه السلام) را در شبى سرد و بارانى دید در حالى که بر پشت

ص: 243

آن حضرت مقدارى آرد بود و به سویى حرکت مى کرد. زهرى عرض کرد: اى پسر رسول خدا! این چیست؟ حضرت فرمود: قصد سفرى دارم و مشغول تهیه زاد و توشه آن و گذاشتن در محل مطمئنى هستم. زهرى گفت: غلام من این جاست به شما کمک مى کند. حضرت قبول نکرد. زهرى عرض کرد: خودم آن را برمى دارم و براى شما مى آورم. امام سجاد (علیه السلام) فرمود: من میل ندارم چیزى را که موجب نجات من و سبب حسن ورودم به مقصد است خودم حمل نکنم، تو را به خدا سوگند مى دهم که سراغ کار خود بروى و من را رها سازى. زهرى از آن حضرت جدا شد و رفت. بعد از چند روز امام (علیه السلام) را دید و عرض کرد: اى پسر رسول خدا! اثرى از آن سفرى که فرمودى نمى بینم. امام (علیه السلام) فرمود: آرى اى زهرى! آن گمانى که کردى (که منظورم سفر دنیاست) درست نبوده است منظورم سفر آخرت و آماده شدن براى آن است. آرى، آماده شدن براى مرگ و سفر آخرت به وسیله پرهیز از حرام و بذل و بخشش در راه خیر حاصل مى شود.(1)

ص: 244

یا آن گاه که در انتهاى خیابانى که دو طرف آن را درخت پوشانده است مى ایستیم و نگاه به طول خیابان مى کنیم احساس مى کنیم درخت ها هر چه از ما دورتر مى شوند به هم نزدیک تر مى گردند و فاصله آن ها پیوسته کم مى شود در حالى که مى دانیم این فقط خطاى باصره است. و خطاهاى فراوان دیگر.

هنگامى که چشم که مهم ترین حسّ ماست داراى خطاهاى فراوان است چگونه مى توانیم به سایر حواس خود صددرصد اطمینان کنیم؟ اگر بخواهیم خطاى حواس شنوایى، لامسه، چشایى و بویایى را نقل کنیم یک کتاب مى شود، به همین دلیل ما باید پیوسته خطاهاى حس را از طریق عقل اصلاح کنیم. مبادا خطاهاى حسى، ما را به کارهایى که خلاف وظیفه و مسئولیت ما و خلاف رضاى خداست بکشاند.

درست است که عقل نیز گاه خطا مى کند و انسان، معصوم نیست؛ ولى به هر حال وسیله خوبى براى اصلاح خطاهاى حس محسوب مى شود.

امام (علیه السلام) به این نکته در کلام نورانى خود اشاره کرده تا همگان به هوش باشند. فراموش نکنیم که امام (علیه السلام) این سخن را هنگامى بیان کرد که هنوز مباحث مربوط به خطاى حواس چندان مطرح نبود.

از سوى دیگر آن ها که تمام اعتمادشان به حس است نباید فراموش کنند که حس همیشه امور پراکنده اى را در اختیار انسان مى گذارد، این عقل است که از آن ها یک قاعده کلى و علمى مى سازد که در موارد مشابه قابل استدلال است، بنابراین هرگز نباید به دلیل این که عقل هم خطاپذیر است آن را بى اعتبار دانست و تمام توجه خود را به حس معطوف داشت که تا عقل، پشتیبان حس نباشد هیچ مشکلى حل نمى شود و هیچ قانون علمى اى به وجود نمى آید.

تمام داروهایى که براى بیمارى هاى مختلف تجویز مى شود و به صورت یک اصل کلى ارائه مى گردد نتیجه آزمایش هایى است که نخست روى حیوانات

ص: 247

و سپس تعدادى از انسان ها انجام داده اند، آن گاه از مجموع این آزمایش هاى پراکنده، قانونى کلى استنتاج مى گردد.

از این کلام حکیمانه مى توان نتیجه گرفت که هرگز نباید به کار شعبده بازان و ساحران دل خوش کرد و فریب کارهاى آن ها را خورد، هر چند با حسّ بینایى خود، کار خارق العاده اى از آن ها ببینیم. هنگامى که اعمال آن ها را با نیّت هاى سوء و ادعاهاى باطلشان در کنار هم قرار مى دهیم این جاست که عقل ما حسّ ما را تکمیل مى کند.

یا هنگامى که مى بینیم دشمن، قرآن ها را بر سر نیزه کرده و دم از داورى قرآن مى زند در حالى که آثار سوء نیت و ستمگرى از سابقه آن ها کاملا هویداست باید به حکم عقل تن دَردهیم و آن را یک نیرنگ بنامیم.

در هر حال این گفتار حکیمانه مى تواند سرچشمه نتیجه گیرى هاى مختلف در مسائل اخلاقى و سیاسى و اجتماعى و علمى گردد.

ص: 248

اضافه بر همه این ها، خیل انبیا و اولیا و معصومان (علیهم السلام) همگى واعظان بزرگى بودند که در طول تاریخ به وعظ و اندرز انسان ها پرداختند و امروز بسیارى از مواعظ آن ها در اختیار ماست.

با این حال چرا این موعظه هاى بسیار قوى در دل هاى گروهى تأثیر نمى گذارد؟ قطعاً دلیلى دارد؛ امام (علیه السلام) در این بیان کوتاه به یکى از مهم ترین آن ها اشاره مى کند، مى فرماید: «حجاب غفلت، جلوى تأثیر اندرزها را مى گیرد».

این غفلت ممکن است هنگام شنیدن مواعظ باشد که انسان گوش دل به واعظ نمى سپارد و در فکر مال و منال و شهوت خویش است و یا این که همچون هارون موقتاً با شنیدن موعظه مردى الهى بیدار مى شود؛ اما به زودى حجاب غفلت بر دل او مى افتد و موعظه را به فراموشى مى سپارد.

بسیارند کسانى که در یک مجلس فاتحه که براى دوست و یا یکى از بستگان نزدیکشان برپا شده در فکر فرو مى روند و لحظاتى بیدار مى شوند، مخصوصاً اگر واعظ آگاهى در آن جا سخنرانى کند، اما هنگامى که از آن مجلس پا بیرون گذاشتند همه چیز را فراموش مى کنند و به حال اول بازمى گردند.

سرچشمه این غفلت ممکن است هوا و هوس هاى نفسانى و شهوت و زرق و برق دنیا و یا وسوسه هاى شیطانى جن و انس باشد.

قرآن مجید مى فرماید: (فَلاَ تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا وَ لاَ یَغُرَّنَّکُمْ بِاللهِ الْغَرُورُ)؛ «پس مبادا زندگانى دنیا شما را بفریبد، و مبادا (شیطان) فریبکار شما را به (کرم) خدا مغرور سازد!».(1)

در حدیث عبرت انگیزى از امام هادى (علیه السلام) آمده است که متوکل عباسى شبى آن حضرت را به کاخ خود فراخواند. دلیل آن این بود که به وى خبر داده بودند آن حضرت مشغول جمع آورى اموال و سلاح در خانه خود است تا قیام کند

ص: 251

و مردم را بر ضد او بشوراند. او دستور داد به خانه امام بروید، آن جا را با دقت تفتیش کنید و او را در هر حال که بود نزد من بیاورید. مأموران به خانه امام (علیه السلام) ریختند و چیزى نیافتند و امام (علیه السلام) را در دل شب مشغول عبادت دیدند. با این حال، حضرت را با خود به قصر متوکل آوردند. متوکل که سرمست شرابِ قدرت و مشغول نوشیدن خمر بود، همین که چشمش به آن حضرت افتاد از جا برخاست و احترام کرد و او را نزد خود نشاند و با نهایت جسارت جام شرابى را که در دست داشت به آن حضرت تعارف کرد!

امام (علیه السلام) رو به سوى او کرد و فرمود: به خدا سوگند! این مایع ننگین هرگز با گوشت و خون من آشنایى نداشته و ندارد. متوکلِ مست شرمنده شد و دست خود را عقب کشید.

آن گاه به امام (علیه السلام) گفت: شعرى براى من بخوان (لابد شعرى که بزمش را گرم تر کند).

امام (علیه السلام) فرمود: من کمتر شعر به خاطر دارم. متوکل گفت: حتماً باید بخوانى.

هنگامى که حضرت اصرار متوکل را دید، اشعار تکان دهنده اى خواند که متوکل به گریه افتاد و حاضران نیز گریستند. اشعار این بود:

بَاتُوا عَلَى قُلَلِ الأَجْبَالِ تَحْرُسُهُمْ *** غُلْبُ الرِّجَالِ فَلَمْ تَنْفَعْهُمُ الْقُلَلُ

وَ اسْتُنْزِلُوا بَعْدَ عِزٍّ مِنْ مَعَاقِلِهِمْ *** وَ اُسْکِنُوا حُفَراً یَا بِئْسَ مَا نَزَلُوا

نَادَاهُمُ صَارِخٌ مِنْ بَعْدِ دَفْنِهِمُ *** أَیْنَ الأَسَاوِرُ وَ التِّیجَانُ وَ الْحُلَلُ

أَیْنَ الْوُجُوهُ الَّتِی کَانَتْ مُنَعَّمَةً *** مِنْ دُونِهَا تُضْرَبُ الأَسْتَارُ وَالْکِلَلُ

قَدْ طَالَمَا أَکَلُوا دَهْراً وَ قَدْ شَرِبُوا *** وَ أَصْبَحُوا الْیَوْمَ بَعْدَ الأَکْلِ قَدْ أُکِلُوا

یعنى: گروهى بودند که بر قله هاى کوه ها، دژهاى محکمى ساخته بودند و مردانى نیرومند از آن ها پاسدارى مى کردند؛ اما هرگز این قله ها به حال آن ها سودى نداشت.

ص: 252

چیزى نگذشت که از پناهگاه خود، از آن مقام عزت، به ذلت کشانده شدند، و در حفره هاى گور ساکن گشتند و چه بد فرود آمدند.

فریادگرى بعد از دفن آن ها صدا زد: کجا رفت آن دستبندهاى طلا و آن تاج ها و زینت ها؟!

کجا رفتند آن صورت هایى که آثار ناز و نعمت در آن ها نمایان بود و در پشت پرده ها قرار داشتند؟!

آرى، مدت طولانى خوردند و نوشیدند؛ ولى امروز همه آن ها در کام زمین فرو رفته اند».(1)

در حدیث دیگرى در بحارالانوار آمده است که متوکل بعد از شنیدن این اشعار، جام شراب را بر زمین زد و مجلس عیشش به هم خورد.(2)

متوکل شرمنده شد و آن حضرت را با احترام به منزل بازگرداند.

آرى، گاهى حجاب غفلت کنار مى رود و موعظه ها اثربخش مى شود؛ اما افسوس که این کنار رفتن حجاب براى بسیارى موقتى است.

جریان عبرت انگیز دیگرى درباره یکى دیگر از خلفاى عباسى؛ یعنى هارون الرشید نقل شده که طعام زیادى ترتیب داد و مجلس خود را آراست و شاعر معروف عرب، «ابوالعتاهیه» را دعوت کرد و از وى خواست تا حال او را توصیف کند.

ولى ابوالعتاهیه برخلاف انتظار هارون و حاضران به جاى این که اشعار سرگرم کننده اى درباره زیبایى مجلس وى و اقتدار هارون بخواند، اشعار زیر را خواند:

عِشْ ما بَدا لَکَ سالِماً *** فِی ظِلِّ شاهِقَةِ الْقُصِورِ!

یُهْدى إلَیْکَ بِمَا اشْتَهَیْ- *** تَ لَدَى الرَّواحِ وَ فِی الْبُکُورِ!

ص: 253

فَإذَا النُّفُوسُ تَقَعْقَعَتْ *** فی ظِلِّ حَشْرِجَةِ الصُّدُورِ

فَهُناکَ تَعْلَمُ مُوقِناً *** ما کُنْتَ إلّا فِی غُرُورٍ!

تا مى خواهى در سایه قصرهاى سر به آسمان کشیده، سالم زندگى کن! در حالى که آنچه را که مورد علاقه توست هر صبح و شام به تو هدیه مى کنند.

ولى هنگامى که جان در فضاى سینه به ناله مى افتد - به یقین خواهى دانست که عمرى در غرور و غفلت بودى!

اطرافیان هارون از خواندن این اشعار که به گمان آن ها متناسب با چنان مجلسى نبود و موجب کدورت خاطر هارون مى شد ناراحت شدند؛ ولى عجب این که هارون ناراحت نشد و اشعارش را ستود و اظهار داشت: مایه بیدارى من گشت.(1)

در کامل ابن اثیر آمده است که هارون بعد از شنیدن این اشعار گریه کرد. وزیرش، فضل بن یحیى، به ابوالعتاهیه گفت: خلیفه تو را دعوت کرده بود که مسرورش کنى، چرا غمگینش ساختى؟ هارون به فضل بن یحیى گفت: رهایش کن، او ما را در غرور و غفلت دید، نخواست بر آن بیفزاید.(2)

ص: 254

نامه ها و کلمات قصار، شکایت امام (علیه السلام) را از مردم زمان خود مشاهده مى کنیم تا آن جا که در خطبه قاصعه (خطبه 192) مى فرماید: «أَلا وَ إِنَّکُمْ قَدْ نَفَضْتُمْ أَیْدِیَکُمْ مِنْ حَبْلِ الطَّاعَةِ وَ ثَلَمْتُمْ حِصْنَ اللَّهِ الْمَضْرُوبَ عَلَیْکُمْ بِأَحْکَامِ الْجَاهِلِیَّةِ؛ به هوش باشید که شما دست از ریسمان اطاعت الهى برگرفته اید و با تجدید رسوم جاهلیت دژ محکم الهى را دَرهم شکسته اید».

سپس ادامه مى دهد: «وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ صِرْتُمْ بَعْدَ الْهِجْرَةِ أَعْرَاباً وَ بَعْدَ الْمُوَالاةِ أَحْزَاباً مَا تَتَعَلَّقُونَ مِنَ الإِسْلامِ إِلاَّ بِاسْمِهِ وَ لا تَعْرِفُونَ مِنَ الإِیمَانِ إِلاَّ رَسْمَهُ؛ بدانید که شما پس از هجرت (از کفر به ایمان) همچون اعراب جاهلیت شده اید و بعد از اخوت و اتحاد و الفت، به گروه هاى پراکنده تقسیم گشته اید، از اسلام، به نام آن اکتفا کرده و از ایمان جز تصور و ترسیمى نمى شناسید».

سرچشمه همه این مصائب و بدبختى ها انحرافاتى بود که در مسئله خلافت واقع شد، به ویژه در عصر خلیفه سوم که بیت المال به شکل کاملاً نادرستى تقسیم مى شد و مقامات مهم جمهورى اسلامى آن زمان، به افراد نالایق و ناصالح سپرده شد. فتوحات، غنائم زیادى را نصیب مسلمانان کرد و گروهى مست مال و ثروت شدند و کارشان به جایى رسید که جاهلان، غرق گناه گشتند و عالمان، بى اراده و فاقد تحرک، و همان شد که امام (علیه السلام) در این کلام حکیمانه در جمله کوتاهى آن را آورده است.

به یقین، این وضع، مخصوص مردم آن زمان نبود، بلکه در هر زمان دیگر در شرایط مشابه روى مى دهد؛ جاهلان، غرق گناه مى شوند و عالمان، فاقد احساس مسئولیت. و در عصر و زمان ما نیز این مسئله کم و بیش نمایان است.

انسان به اشتباهات و خطاهاى خود واقف مى شود؛ ولى پیوسته امروز و فردا مى کند تا فرصت ها مى گذرند. یا اسباب اطاعت فراهم است؛ ولى استفاده از آن را به تأخیر مى اندازد تا فرصت ها از دست مى روند.

امام باقر (علیه السلام) مى فرماید: «إِیَّاکَ وَ التَّسْوِیفَ فَإِنَّهُ بَحْرٌ یَغْرَقُ فِیهِ الْهَلْکَى؛ از تسویف بپرهیز که دریایى است که گروه (زیادى) در آن غرق مى شوند».(1)

طبق روایتى که علامه مجلسى؛ در بحارالانوار آورده است امیرمؤمنان على (علیه السلام) درباره گروهى از غافلان مى فرماید: «الشَّیْطَانُ مُوَکَّلٌ بِهِ یُزَیِّنُ لَهُ الْمَعْصِیَةَ لِیَرْکَبَهَا وَ یُمَنِّیهِ التَّوْبَةَ لِیُسَوِّفَهَا؛ شیطان بر او مسلّط شده، معصیت را در نظرش جلوه مى دهد تا مرتکب شود و توبه را با آرزوها به تأخیر مى اندازد».(2)

قرآن مجید در سوره نساء در مورد وسوسه هاى شیطان در وجود گنهکاران مى گوید: (یَعِدُهُمْ وَ یُمَنِّیهِمْ وَ مَا یَعِدُهُمُ الشَّیْطَانُ إِلاَّ غُرُوراً)؛ «شیطان به آن ها وعده ها(ى دروغین) مى دهد و به آرزوها سرگرم مى سازد در حالى که جز فریب و نیرنگ، به آن ها وعده نمى دهد (و همین امر سبب مى شود آن ها توبه و بازگشت به سوى خدا را تاخیر بیندازند)».(3)

در جاى دیگر از همین سوره مى فرماید: (وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئَاتِ حَتَّى إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمْ الْمَوْتُ قَالَ إِنِّى تُبْتُ الاْنَ)؛ «توبه براى کسانى نیست که کارهاى بد را انجام مى دهند، و هنگامى که مرگ یکى از آن ها فرامى رسد مى گوید: الان توبه کردم!».(4)

این همان تسویفى است که از هواى نفس و وسوسه هاى شیطان سرچشمه

ص: 258

مى گیرد و پیوسته انسان را وادار به تاخیر توبه مى کند تا مرگ او فرارسد و درهاى توبه بسته شود.

در حکمت 285 نیز به این معنا اشاره خواهد شد و در آغاز حکمت 150 نیز آمد که امام (علیه السلام) فرمود: «وَ یُرَجِّی التَّوْبَةَ بِطُولِ الأَمَلِ؛ (از کسانى مباش که) توبه را با آرزوهاى دور و دراز به تأخیر مى اندازند».

ص: 259

ص: 260

بود. در خطبه طالوتیه(1) که کلینى؛ در جلد هشتم کافى نقل کرده است،

مى خوانیم که امام (علیه السلام) گروهى از متخلفان از حق را مخاطب قرار داده، مى فرماید: «وَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ لَقَدْ عَلِمْتُمْ أَنِّی صَاحِبُکُمْ وَ الَّذِی بِهِ أُمِرْتُمْ وَ أَنِّی عَالِمُکُمْ وَ الَّذِی بِعِلْمِهِ نَجَاتُکُمْ وَ وَصِیُّ نَبِیِّکُمْ وَ خِیَرَةُ رَبِّکُمْ وَ لِسَانُ نُورِکُمْ وَ الْعَالِمُ بِمَا یُصْلِحُکُمْ فَعَنْ قَلِیلٍ رُوَیْداً یَنْزِلُ بِکُمْ مَا وُعِدْتُمْ وَ مَا نَزَلَ بِالأُمَمِ قَبْلَکُمْ وَ سَیَسْأَلُکُمُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَنْ أَئِمَّتِکُمْ مَعَهُمْ تُحْشَرُونَ وَإِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ غَداً تَصِیرُونَ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ کَانَ لِی عِدَّةُ أَصْحَابِ طَالُوتَ أَوْ عِدَّةُ أَهْلِ بَدْرٍ وَ هُمْ أَعْدَاوُکُمْ لَضَرَبْتُکُمْ بِالسَّیْفِ حَتَّى تَؤُولُوا إِلَى الْحَقِّ وَ تُنِیبُوا لِلصِّدْقِ فَکَانَ أَرْتَقَ لِلْفَتْقِ وَ آخَذَ بِالرِّفْقِ اللَّهُمَّ فَاحْکُمْ بَیْنَنَا بِالْحَقِّ وَ أَنْتَ خَیْرُ الْحَاکِمِینَ؛ سوگند به خدایى که دانه رادر زیر زمین شکافته و انسان ها را آفریده است! شما به خوبى مى دانید که من صاحب اختیار شمایم و همان کسى هستم که به پیروى از او امر شده اید و عالمى که در علمش نجات شماست و وصى پیامبرتان و انتخاب شده پروردگارتان و لسان نورتان و عالم به مسائلتان. به زودى وعده هاى مجازات الهى بر شما نازل مى شود و گرفتار همان امورى مى شوید که امت هاى پیشین گرفتار آن شدند و به زودى خداوند عزّوجلّ شما را از پیشوایانتان سؤال مى کند و با آن ها محشور مى شوید و فردا به سوى پروردگارتان خواهید رفت. به خدا سوگند! اگر من به اندازه یاران طالوت(2) یا به اندازه سربازان اسلام در جنگ بدر - که آن ها به یقین دشمن شما هستند - شما را با شمشیر مى زدم تا به سوى حق بازگردید و راه صداقت را پیش گیرید، این کار به پراکندگى ها پایان مى داد و مایه

ص: 263

آرامش بود. خداوندا! میان من و میان آن ها به حق حکم فرما و تو بهترین حاکمانى».(1)

علّامه کمره اى؛ در منهاج البراعة در شرح این کلام حکمت آمیز مى گوید: این سخن منطبق بر موضع گیرى هاى فراوانى است که در زندگى مملو از مخالفت هاى دشمنان آن حضرت به چشم مى خورد؛ دشمنانى که او را از حقش بازداشتند در حالى که به آن عالم بودند.

سپس به مواردى از آن ها اشاره مى کند؛ از جمله دلایلى که آن حضرت در برابر اهل سقیفه آورد، زیرا بیشتر آن ها بر اساس نصوص صادره از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) که آن حضرت را به امامت و وصایت نصب کرده بود، از حق او آگاه بودند؛ ولى با این علم و آگاهى به مخالفت برخاستند. مورد دیگر موقف آن حضرت در برابر اهل شوراى شش نفرى بعد از وفات عمر بود که حق خود را به اهل شورا یادآور شد؛ ولى آنان آگاهانه مخالفت کردند و همچنین دلایلى که پس از قتل عثمان و پس از قضیه حکمین در صفین آورد، همه در برابر کسانى بود که بسیارى از آن ها مى دانستند و براثر هواى نفس مخالفت مى کردند. این سخن مولا درباره آن ها کاملاً صدق مى کند که علم و آگاهى، عذر بهانه جویان را قطع مى سازد و آنان پاسخى در پیشگاه خداوند در روز قیامت نخواهند داشت.(2)

ص: 264

ولى با این حال از فرصت خود استفاده نکرده، پیوسته امروز و فردا مى کنند. امام (علیه السلام) درباره چنین کسانى مى فرماید: «آن کس که مهلت دارد تعلل مى ورزد و کوتاهى مى کند»؛ (وَ کُلُّ مُوَجَّلٍ یَتَعَلَّلُ بِالتَّسْوِیفِ).

این ها همان کسانى هستند که امام سجاد (علیه السلام) در دعاى ابوحمزه، گویا از زبان آنان سخن مى راند و عرضه مى دارد: «(خداوندا!) فَقَدْ أَفْنَیْتُ بِالتَّسْوِیفِ وَ الآْمَالِ عُمُرِی؛ من بر اثر تعلل و تسویف و آرزوهاى دور و دراز، عمرم را بر باد دادم».

این یک واقعیت است که آمال و آرزوهاى دور و دراز و جاذبه هاى شهوات به انسان اجازه نمى دهد از فرصتى که در دست دارد بهره گیرد و خطاها و گناهان گذشته را جبران کند و با اعمال صالح آثار شوم آن ها را بزداید.

جوانان نباید بپندارند که همیشه مرگ به سراغ پیران مى رود و آنان در امانند. همچنین افراد سالم نباید تصور کنند که مردن مخصوص بیماران است. و آن ها که ایمن هستند نباید چنین پندارند که همیشه در امن و امان خواهند بود.

امام صادق (علیه السلام) مى فرماید: «تَأْخِیرُ التَّوْبَةِ اغْتِرَارٌ وَ طُولُ التَّسْوِیفِ حَیْرَةٌ؛ تأخیر انداختن توبه نوعى غرور و فریفتگى، و امروز و فردا کردن مایه حیرت و سرگردانى است».(1)

این سخن را با حدیث دیگرى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پایان مى دهیم، آن جا که به ابوذر فرمود: «یَا أَبَا ذَرٍّ إِیَّاکَ وَ التَّسْوِیفَ بِأَمَلِکَ فَإِنَّکَ بِیَوْمِکَ وَ لَسْتَ بِمَا بَعْدَهُ فَإِنْ یَکُنْ غَدٌ لَکَ فَکُنْ فِی الْغَدِ کَمَا کُنْتَ فِی الْیَوْمِ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ غَدٌ لَکَ لَمْ تَنْدَمْ عَلَى مَا فَرَّطْتَ فِی الْیَوْمِ؛ اى ابوذر! از امروز و فردا کردن به سبب آرزوها بپرهیز. تو مسئول کار امروزت هستى نه کار فردا. اگر فردایى در کار بود فردا نیز چنان باش که امروز بودى و اگر فردایى در کار نباشد از کوتاهى هاى امروزت پشیمان نخواهى شد (زیرا کوتاهى نکرده اى)».(2)

ص: 267

ص: 268

است همه از شخص معینى تعریف و تمجید کنند و نعمت هاى الهى را براى او کامل بدانند و بگویند: خوشا به حال او که مشمول چنین نعمت هایى است؛ اما چیزى نگذرد که دگرگونى هاى طبیعت دنیا، دامان او را بگیرد، ثروت از میان برود، قدرت رو به افول گذارد و جوانى و سلامت به پیرى و بیمارى منتهى شود و این جاست که ستایش کنندگان سابق انگشت حیرت به دندان مى گزند.

نمونه این مطلب همان است که در داستان قارون، اواخر سوره قصص در قرآن مجید آمده است. قرآن مى گوید: (فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ فِى زِینَتِهِ قَالَ الَّذِینَ یُرِیدُونَ الْحَیَاةَ الدُّنیَا یَا لَیْتَ لَنَا مِثْلَ مَا أُوتِىَ قَارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِیمٍ)؛ «(روزى قارون) با تمام زینت خود در برابر قومش ظاهر شد، آن ها که خواهان زندگى دنیا بودند گفتند: «اى کاش همانند آنچه به قارون داده شده است ما نیز داشتیم! به راستى که او بهره عظیمى دارد!».(1)

اما هنگامى که عذاب الهى آن مغرورِ خودخواهِ خودبرتربین را فراگرفت و قصرهایش در درون خاک مدفون شدند، آن ها که دیروز آرزوى زندگى او را مى کردند به کلى دگرگون شدند و به فرموده قرآن (وَ أَصْبَحَ الَّذِینَ تَمَنَّوْا مَکَانَهُ بِالأَمْسِ یَقُولُونَ وَ یْکَأَنَّ اللهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَ یَقْدِرُ لَوْلاَ أَنْ مَّنَّ اللهُ عَلَیْنَا لَخَسَفَ بِنَا وَ یْکَأَنَّهُ لاَ یُفْلِحُ الْکَافِرُونَ)؛ «و آن ها که دیروز آرزو مى کردند به جاى او باشند (هنگامى که این صحنه را دیدند) گفتند: «واى بر ما! گویا خدا روزى را بر هر کس از بندگانش بخواهد گسترش مى دهد یا تنگ مى گیرد! اگر خدا بر ما منت ننهاده بود، ما را نیز به قعر زمین فرو مى برد! اى واى گویى کافران هرگز رستگار نمى شوند!».(2)

ص: 271

احتمال سومى نیز در تفسیر این جمله داده شده است که ما آن را چندان مناسب نمى دانیم و آن این که هرگاه مردم شخص یا چیزى را بستایند ممکن است، افراد شور چشم آن شخص یا آن چیز را چشم بزنند و سبب زوالش شوند، از این رو علامه مجلسى (رحمه الله) در جلد 60 بحارالانوار در تفسیر این جمله امام (علیه السلام) مى گوید: «گاه به ذهن انسان چنین خطور مى کند که ممکن است در این معنا اشاره اى به تأثیر چشم باشد، هرچند از بعضى از آیات و اخبار دور است».(1)

در اشعار منسوب به على (علیه السلام) نیز معناى مورد بحث آمده است آن جا که مى فرماید:

أَحْسَنْتَ ظَنَّکَ بِالأَیّامِ إذْ حَسُنَتْ *** وَ لَمْ تَخَفْ سُوءَ ما یَأْتی بِهِ الْقَدَرُ

وَ سالَمَتْکَ اللَّیالی فَاغْتَرَرْتَ بِها *** وَ عِنْدَ صَفْوِ اللَّیالی یَحْدُثُ الْکَدَرُ

هنگامى که دنیا به تو رو کرد به روزگار خوش بین شدى - و از عواقب سوء مقدرات نترسیدى.

شب ها را با سلامت گذراندى و مغرور شدى - در حالى که در شب هاى صاف و آرام ناگهان کدورت ها و ناراحتى ها حادث مى شود.(2)

مرحوم محدث قمى داستان عبرت انگیزى در کتاب الکنى و الالقاب از شعبى در این زمینه نقل مى کند، مى گوید: من نزد «عبدالملک بن مروان» در قصر کوفه بودم در زمانى که سر «مصعب بن زبیر» را براى او آوردند و پیش روى او گذاشتند. بدن من شروع کرد به لرزیدن. عبدالملک گفت: چرا چنین شدى؟ گفتم: به خدا پناه مى برم، من در همین قصر و در همین جا با «عبیدالله بن زیاد» بودم که دیدم سر حسین بن على (علیه السلام) را در برابر او گذاشته بودند. پس از مدتى در همین جا نزد «مختار» بودم که دیدم سر عبیدالله بن زیاد را پیش روى او گذاشتند.

ص: 272

سپس در همین جا با مصعب بن زبیر بودم که دیدم سر مختار را پیش روى او گذاشتند و اکنون سر مصعب بن زبیر در برابر توست (اشاره به این که فکر کن سرنوشت تو چه خواهد شد؟). عبدالملک از جا برخاست و دستور داد آن کاخ را که در آن بودیم ویران کنند (به گمان این که شوم است و همه این شومى ها از آن کاخ برمى خیزد).

سپس مرحوم محدث قمى مى گوید: یکى از شعراى فارسى زبان این داستان را در ضمن شعر زیبایى آورده است:

نادر مردى ز عرب هوشمند *** گفت به عبدالملک از روى پند

روى همین مسند و این تکیه گاه *** زیر همین قبّه و این بارگاه

بودم و دیدم برِ ابن زیاد *** آه چه دیدم که دو چشمم مباد

تازه سرى چون سپر آسمان *** طلعت خورشید ز رویش نهان

بعد ز چندى سر آن خیره سر *** بُد برِ مختار به روى سپر

بعد که مصعب سر و سردار شد *** دست خوش او سرِ مختار شد

این سرِ مصعب به تقاضاى کار *** تا چه کند با تو دگر روزگار!(1)

ص: 273

ص: 274

کتاب هاى آسمانى و تکلیف و آزمایش الهى و ثواب و عقاب و جنت و نار، همه بیهوده خواهد بود.

البته فلاسفه و عالمان باید از طرق استدلالى، مشکلات جبر را حل کنند که البته ازنظر ما کاملاً حل شده است و شرح آن را ذیل حکمت 78 آوردیم و از آن مشروح تر در تفسیر نمونه(1) و کتاب انوارالاصول(2) آمده است؛ ولى توده مردم براى این که به گمراهى نیفتند باید در این مسئله به همان استدلالات ساده قناعت کنند و به گفته شاعر:

این که گویى این کنم یا آن کنم *** خود دلیل اختیار است اى صنم

دلیل اختیار را تصمیم گیرى هاى مختلف، و آزادى اراده اى که با وجدان درک مى کنند بدانند و به همین مقدار قانع باشند.

به همین دلیل امام (علیه السلام) در کلام حکیمانه مورد بحث، مخاطب و امثال او را که از افراد عادى بودند از پیمودن این راه منع کرده و آن را دریایى ژرف و خطرناک شمرده و از اسرار الهى معرفى فرموده که نباید خود را براى فهم آن به زحمت افکند.

قرآن مجید در آیات مختلف، براى فهم عموم، پرده از روى بخشى از مسئله اختیار برداشته، مى فرماید: (إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً)؛ «ما راه را به انسان نشان دادیم مى خواهد شکرگزار باشد یا کفران کننده».(3)

در جاى دیگر مى فرماید: (فَمَنْ شَاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شَاءَ فَلْیَکْفُرْ)؛ «ما اسباب هدایت را در اختیار انسان گذاشتیم. آن کس که مى خواهد ایمان بیاورد و آن کس که نمى خواهد ایمان نیاورد».(4)

ص: 277

از آن جا که توجه به مسئله اختیار و آزادى اراده گاه انسان را به تفویض مى کشاند و آدمى سیطره الهى را بر خود، انکار مى کند و خویش را «فَعّال ما یَشاء» مى پندارد، در جاى دیگرى قرآن مى گوید: (وَ مَا تَشَاءُونَ إِلاَّ أَنْ یَشَاءَ اللهُ)؛ «شما اراده نمى کنید مگر این که خدا اراده کند».(1) اشاره به این که شما آزادید اما در عین حال خداوند هر زمان مى تواند این آزادى را از شما بگیرد.

چه زیباست کلمات اهل بیت (علیهم السلام) که ما را از هرگونه افراط و تفریط در این مسئله مهم و پیچیده بازداشتند و طبق فرموده امام صادق (علیه السلام): «لا جَبْرَ وَ لا تَفْوِیضَ وَ لَکِنْ أَمْرٌ بَیْنَ أَمْرَیْنِ؛ نه جبر است و نه تفویض بلکه چیزى میان این دو است».(2)

امام على بن موسى الرضا (علیه السلام) در پاسخ یکى از یاران خود که پرسید: آیا خداوند کارها را به بندگانش تفویض کرده است؟ فرمود: «اللَّهُ أَعَزُّ مِنْ ذَلِکَ؛ خداوند تواناتر از آن است». عرض مى کند: آیا آن ها را به انجام معاصى مجبور کرده است؟ امام (علیه السلام) مى فرماید: «اللَّهُ أَعْدَلُ وَ أَحْکَمُ مِنْ ذَلِکَ؛ خداوند عادل تر و حکیم تر از این است (که بندگانش را مجبور به معصیت کند و بعد آن ها را مجازات نماید)».(3)

پیش از این مثال ساده اى براى مسئله «امر بین امرین» ذکر کردیم که براى همه گروه ها قابل فهم است. گفتیم که قطار برقى را به دست راننده آن مى سپارند تا مسیرى را طى کند و شخصى که متصدى نیروگاه برق است برق در درون سیم ها مى فرستد. راننده با استفاده از نیروى برق، قطار را با اختیار خود به حرکت درمى آورد و به آن سمت که مایل است پیش مى برد ولى چنان نیست که این کار مطلقاً به او تفویض شده باشد، زیرا آن کس که تشکیلات مولِّد برق را در اختیار دارد، هر لحظه که بخواهد مى تواند آن را قطع و قطار را در جاى خود متوقف

ص: 278

کند، پس نه جبر است و نه واگذارى مطلق و چیزى میان این دو است که هم با توحید افعالى مى سازد و هم با مسئله عدالت و حکمت خداوند.

این کلام حکیمانه به صورت دیگرى در کتاب مصادر نهج البلاغه نقل شده است: «قال (علیه السلام) وَ قَدْ سُئِلَ عَنِ الْقَدَرِ: طَرِیقٌ مُظْلِمٌ فَلا تَسْلُکُوهُ ثُمَّ سُئِلَ ثَانِیاً فَقَالَ: بَحْرٌ عَمِیقٌ فَلا تَلِجُوهُ ثُمَّ سُئِلَ ثَالِثاً فَقَالَ: سِرُّ اللَّهِ فَلا تَتَکَلَّفُوهُ؛ از امام (علیه السلام) درباره قضاوقدر سؤال کردند فرمود: راه تاریکى است در آن گام ننهید، دوباره پرسیدند، فرمود: دریاى عمیقى است وارد آن نشوید. مرتبه سوم سؤال کردند، فرمود: این راه نهان الهى است براى گشودن آن به خود زحمت ندهید».(1)

جالب این که در کتاب فقه الرضا (علیه السلام) اضافه اى نیز دارد و آن این که براى چهارمین بار از امام (علیه السلام) پرسیدند که ما را از این مسئله آگاه ساز. امام (علیه السلام) این آیه را تلاوت فرمود: (مَّا یَفْتَحْ اللهُ لِلنَّاسِ مِنْ رَّحْمَةٍ فَلاَ مُمْسِکَ لَهَا وَ مَا یُمْسِکْ فَلاَ مُرْسِلَ لَهُ)؛ «آنچه خداوند از رحمت براى مردم مى گشاید کسى نمى تواند جلوى آن را بگیرد و آنچه را که خداوند امساک مى کند کسى نمى تواند بفرستد».(2) شخص سؤال کننده در این جا عرض کرد: اى امیرمؤمنان! ما از تو درباره اختیار و آزادى اراده که به وسیله آن برمى خیزیم و مى نشینیم پرسش کردیم. امام فرمود: آیا آزادى و اختیار را با خدا دارید یا بدون خدا؟ آن ها خاموش شدند و نتوانستند پاسخى بگویند. امام (علیه السلام) فرمود: اگر بگویید با خدا دارید (یعنى شریک خدا در این امر هستید) من شما را به قتل مى رسانم (زیرا مشرک شده اید) و اگر بگویید بدون خداوند ما داراى آزادى اراده هستیم باز شما را به قتل مى رسانم (زیرا نفى قدرت خدا و حاکمیت او را نفى کرده اید).

عرض کردند: پس چه بگوییم اى امیرمؤمنان (که در وادى کفر قدم

ص: 279

نگذاریم)؟! فرمود: «تَمْلِکُونَهَا بِالَّذِی یَمْلِکُهَا دُونَکُمْ فَإِنْ أَمَدَّکُمْ بِهَا کَانَ ذَلِکَ مِنْ عَطَائِهِ وَ إِنْ سَلَبَهَا کَانَ ذَلِکَ مِنْ بَلائِهِ إِنَّمَا هُوَ الْمَالِکُ لِمَا مَلَّکَکُمْ وَ الْقَادِرُ لِمَا عَلَیْهِ أَقْدَرَکُمْ؛ شما صاحبِ اختیار و اراده مى شوید به سبب این که خداوند این آزادى اراده را به شما بخشیده است. اگر آن را براى شما نگه دارد از عطاى اوست و اگر سلب کند از بلاى اوست. مالک حقیقىِ آنچه او به شما بخشیده تنها خداست و قادر حقیقى بر چیزى است که شما را بر آن قدرت داده است».

سپس امام (علیه السلام) به جمله شریفه «لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ» استدلال فرمود.

حاضران تفسیر این جمله را از امام (علیه السلام) خواستند. فرمود: «لا حَوْلَ عَنْ مَعْصِیَتِهِ إِلاَّ بِعِصْمَتِهِ وَ لا قُوَّةَ عَلَى طَاعَتِهِ إِلاَّ بِعَوْنِهِ؛ هیچ مانعى در راه معصیت او نیست مگر تقوایى که خدا در اختیار انسان گذارد و هیچ قوتى بر طاعت او نیست مگر به کمک قدرتى که او به انسان بخشیده است».(1)

مثالى که ما آوردیم دقیقاً منطبق است بر آنچه امام (علیه السلام) در این حدیث نورانى فرموده است.

آخرین نکته اى که لازم مى دانیم به آن اشاره کنیم این است که واژه «قَدَر» به معناى اندازه گیرى است؛ ولى در این گونه موارد به معناى تقدیرات الهى و مقدّرات اوست که بعضى از ناآگاهان آن را به معناى جبر تفسیر کرده اند.

شرح بیشتر درباره تفسیر کلمه قضا و قدر در ذیل کلام حکمت آمیز 78 گذشت.

ص: 280

فضیلت آدم (علیه السلام) بر فرشتگان شد و مسجود آن ها گردید علم و دانشى بود که خداوند به آدم (علیه السلام) به سبب استعدادش داد.

نیز در اهمیت علم همین بس که خداوند در قرآن مجید نام دانشمندان را پس از نام خود و فرشتگان آورده است: (شَهِدَ اللهُ أَنَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ وَ الْمَلاَئِکَةُ وَ أُوْلُوا الْعِلْمِ).(1)

نیز همین فخر براى دانشمندان کافى است که قرآن درباره وزیر سلیمان که توانست در یک چشم برهم زدن تخت ملکه سبا را از یمن به شام بیاورد مى گوید: (قَالَ الَّذِى عِنْدَهُ عِلْمٌ مِّنَ الْکِتَابِ...)؛ «کسى که علم و دانشى از کتاب آسمانى داشت...».(2)

همچنین با صراحت مى گوید: عالمان هستند که به آنچه بر تو (اى پیامبر) نازل شده ایمان مى آورند و آن را حق مى دانند؛ (وَ یَرَى الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِى أُنزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ هُوَ الْحَقَّ).(3)

سرانجام مقامات والا را ویژه مؤمنان و عالمان معرفى مى کند، مى فرماید : (یَرْفَعِ اللهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ)؛ «خداوند کسانى را از شما که ایمان آورده اند و کسانى را که صاحب علمند درجات رفیعى مى بخشد».(4)

آیات و روایات درباره اهمیت و مقام عالم و دانشمند بیش از آن است که در این بحث کوتاه بگنجد، شرح آن نیاز به کتاب هاى فراوان دارد.

بدیهى است که خداوند این موهبت عظما را از افراد رذل و پست که براثر اعمال زشتشان به پستى گراییده اند دریغ خواهد داشت.

ص: 283

این سخن را با حدیثى از امام حسن عسکرى (علیه السلام) پایان مى دهیم: علّامه مجلسى؛ از آن حضرت نقل مى کند که مردى از فقهاى شیعه خدمت امام (علیه السلام) رسید. این مرد پیش از این با بعضى از ناصبین (دشمنان اهل بیت (علیهم السلام)) سخن گفته وآن ها را محکوم کرده بود؛ محکومیتى که به رسوایى شان انجامید. این مرد بر امام هادى (علیه السلام) وارد شد. در صدر مجلس مکان ویژه اى بود که امام (علیه السلام) خارج از آن نشسته بود و در حضورش گروهى از علویین و بنى هاشم بودند. امام (علیه السلام) آن مرد عالم را به بالاى مجلس برد تا آن جا که در مکان ویژه نشاند و در برابر او نشست.

این کار بر اشراف علویین و بنى هاشم که در مجلس بودند گران آمد. علویین، امام (علیه السلام) را بالاتر از آن مى دانستند که او را عتاب کنند؛ ولى پیرمردى که در میان هاشمیین (منظور از هاشمى، عباسى است) بود، عرض کرد: اى پسر رسول خدا! آیا این درست است که یک مرد عامى را بر سادات بنى هاشم اعم از فرزندان ابوطالب و عباس مقدم مى دارى؟ امام (علیه السلام) فرمود: بپرهیزید از این که مشمول این آیه باشید: (أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِّنَ الْکِتَابِ یُدْعَوْنَ إِلَى کِتَابِ اللهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ یَتَوَلَّى فَرِیقٌ مِّنْهُمْ وَ هُمْ مُّعْرِضُونَ)؛ «آیا ندیدى کسانى را که بهره اى از کتاب (آسمانى) داشتند، به سوى کتاب الهى دعوت شدند تا در میان آن ها داورى کند، سپس گروهى از آنان، (با علم و آگاهى،) روى گردان مى شوند، در حالى که (از قبول حق) اعراض دارند؟».(1)

سپس فرمود: آیا راضى هستید که قرآن مجید در میان ما حَکَم باشد؟ عرض کردند: آرى. فرمود: آیا خدا نمى فرماید: (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا قِیلَ لَکُمْ تَفَسَّحُوا فِى الْمَجَالِسِ فَافْسَحُوا یَفْسَحِ اللهُ لَکُمْ وَإِذَا قِیلَ انشُزُوا فَانشُزُوا یَرْفَعِ اللهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ)؛ «اى کسانى که ایمان آورده اید! هنگامى که به شما گفته شود: «مجلس را وسعت بخشید (و به تازه واردها جا دهید)»، وسعت

ص: 284

بخشید! خداوند (بهشت را) براى شما وسعت مى بخشد؛ و هنگامى که گفته شود: «برخیزید»، برخیزید؛ اگر چنین کنید، خدا کسانى را که ایمان آورده اند و کسانى را که علم به آنان داده شده درجات عظیمى مى بخشد»؟(1)

بنابراین خدا مؤمن عالم را بر مؤمن غیر عالم برترى بخشیده است. همان گونه که مؤمن را بر غیر مؤمن برترى داده است.

سپس آیات زیادى از قرآن مجید را درباره برترى عالمان بر غیر عالمان تلاوت فرمود و آن مرد عباسى محکوم شد.(2)

ص: 285

ص: 286

اگر سخنى مى گفت بر گویندگان چیره مى شد و عطش سؤال کنندگان را فرو مى نشاند. (به دلیل نهایت تواضع، بر حسب ظاهر) انسان ضعیفى بود و مردم نیز او را ضعیف مى شمردند؛ ولى هرگاه کار مهم و جدى به میان مى آمد همچون شیر بیشه مى خروشید و مانند مار بیابانى به حرکت درمى آمد. پیش از حضور در مجلس داورى، دلیلى اقامه نمى کرد. هیچ کس را براى کارى که انجام داده، در آن جا که امکان داشت عذرى داشته باشد ملامت نمى کرد تا عذر او را بشنود. او هرگز از درد خود جز هنگام بهبودى شکایت نمى کرد. همواره سخنى مى گفت که خود انجام مى داد وچیزى را که انجام نمى داد نمى گفت. اگر در سخن گفتن مغلوب مى شد هرگز در سکوت، کسى بر او غلبه نمى یافت. او به شنیدن حریص تر بود تا گفتن. او چنان بود که هرگاه دو کار برایش پیش مى آمد اندیشه مى کرد که کدام به هوا و هوس نزدیک تر است، با آن مخالفت مى ورزید (و آن را که خلاف هواى نفس بود مقدم مى شمرد، اگر مى خواهید راه سعادت و نجات را پیدا کنید) بر شما باد که این صفات را تحصیل کنید، پیوسته با آن باشید و از یکدیگر در داشتن آن ها سبقت بگیرید و اگر نمى توانید همه آن ها را انجام دهید (به مقدار توان انجام دهید و) بدانید که انجام دادن مقدار کم بهتر از ترک بسیار است.(1)

امام (علیه السلام) فرمود:

در گذشته برادرى الهى و دینى داشتم (که وصفش چنین بود): آنچه او را در نظرم بزرگ جلوه مى داد کوچکى دنیا در نظر او بود. او از تحت حکومت شکم خارج بود، از این رو آنچه نمى یافت اشتهایش را نداشت (و به دنبال آن نمى رفت) و آنچه را که مى یافت زیاد مصرف نمى کرد. بیشتر اوقات زندگانى اش ساکت بود و (در عین حال)

ص: 288

را فرض کرده که واجد این صفات عالى است. و قرائنى در کار است که نظر دوم را تأیید مى کند که بعداً به آن اشاره مى کنیم.

ولى هر کدام از این دو نظر که واقعیت داشته باشد، در اهمیت گفتار حکیمانه مزبور تفاوتى ایجاد نمى کند و انسانى بافضیلت و واقعى در این کلام ترسیم شده است تا طالبان فضیلت و پویندگان راه قربِ پروردگار از او سرمشق بگیرند.

نخست مى فرماید: «در گذشته برادرى الهى و دینى داشتم (که وصفش چنین بود)»؛ (کَانَ لِی فِیمَا مَضَى أَخٌ فِی اللَّهِ).

آن گاه امام (علیه السلام) یازده صفت بسیار ممتاز براى این برادر دینى الهى بیان مى کند:

نخست مى فرماید: «آنچه او را در نظرم بزرگ جلوه مى داد کوچکى دنیا در نظر او بود»؛ (وَ کَانَ یُعْظِمُهُ فِی عَیْنِی صِغَرُ الدُّنْیَا فِی عَیْنِهِ).

این مسئله اى مهم است که دنیا در نظر انسان کوچک باشد و خداوند، بزرگ. این کوچکى سبب مى شود که براى رسیدن به مال و مقام و ثروت و شهوت به سراغ گناه نرود و براى رسیدن به آن زیاد دست و پا نزند. حرص و طمع و حسادت و صفاتى از این قبیل را که زاییده حب دنیاست از خود دور سازد.

امام (علیه السلام) در خطبه «همام» درباره صفات پرهیزکاران نیز به همین معنا با عبارت زیباى دیگرى اشاره کرده، مى فرماید: «عَظُمَ الْخَالِقُ فِی أَنْفُسِهِمْ فَصَغُرَ مَا دُونَهُ فِی أَعْیُنِهِمْ؛ خداوند، با عظمت در نظر آن ها جلوه کرده از این رو ما سِوَى الله در نظر آن ها کوچک است».

در حکمت 129 باز همین معنا به تعبیر دیگرى آمده است، مى فرماید: «عِظَمُ الْخَالِقِ عِنْدَکَ یُصَغِّرُ الْمَخْلُوقَ فِی عَیْنِکَ؛ بزرگى خالق نزد تو، مخلوق را در چشمت کوچک مى کند». تا انسان به این مقام نرسد پیوسته دین و ایمان او در خطر است.

در تعبیر دیگرى از امام سجاد (علیه السلام) مى خوانیم که از آن حضرت پرسیدند:

ص: 290

والامقام ترین انسان ها کیست؟ (مَنْ أَعْظَمُ النَّاسِ خَطَراً) فرمود: «کسى که دنیا را براى خود بزرگ نشمرد»؛ (مَنْ لَمْ یَرَ لِلدُّنْیَا خَطَراً لِنَفْسِهِ).(1)

در دومین وصف مى فرماید: «او از تحت حکومت شکم خارج بود از این رو آنچه نمى یافت اشتهایش را نداشت (و به دنبال آن نمى رفت) و آنچه را که مى یافت زیاد مصرف نمى کرد»؛ (وَ کَانَ خَارِجاً مِنْ سُلْطَانِ بَطْنِهِ فَلا یَشْتَهِی مَا لا یَجِدُ وَ لا یُکْثِرُ إِذَا وَجَدَ).

در حدیثى که در کتاب شریف کافى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نقل شده مى خوانیم: «أَکْثَرُ مَا تَلِجُ بِهِ أُمَّتِی النَّارَ الأَجْوَفَانِ: الْبَطْنُ وَ الْفَرْجُ؛ بیشترین چیزى که امت من به وسیله آن وارد آتش دوزخ مى شوند دو چیز میان تهى است: شکم و فرج».(2)

در حدیث دیگرى از همان حضرت و در همان کتاب آمده است: «ثَلاثٌ أَخَافُهُنَّ عَلَى أُمَّتِی مِنْ بَعْدِی: الضَّلالَةُ بَعْدَ الْمَعْرِفَةِ وَ مَضَلاَّتُ الْفِتَنِ وَ شَهْوَةُ الْبَطْنِ وَ الْفَرْجِ؛ سه چیز است که بعد از خودم بر امتم از آن بیمناکم: گمراهى بعد از معرفت و آزمایش هاى گمراه کننده، و شهوت شکم و شهوت جنسى».(3)

در حدیث دیگرى نیز در همان باب از امام باقر (علیه السلام) آمده است که فرمود: «هیچ عبادتى برتر از خویشتن دارى در مورد شکم و شهوت جنسى نیست»؛ (مَا مِنْ عِبَادَةٍ أَفْضَلَ مِنْ عِفَّةِ بَطْنٍ وَ فَرْجٍ).(4)

در سومین وصف مى فرماید: «بیشتر اوقات زندگانى اش ساکت بود و (در عین حال) اگر سخنى مى گفت بر گویندگان چیره مى شد و عطش سؤال کنندگان را فرو مى نشاند»؛ (وَ کَانَ أَکْثَرَ دَهْرِهِ صَامِتاً فَإِنْ قَالَ بَذَّ الْقَائِلِینَ وَ نَقَعَ غَلِیلَ السَّائِلِینَ).

ص: 291

«بَذَّ» به معناى غلبه و پیشى گرفتن است و «نَقَعَ» به معناى سیراب کردن و «غلیل» به معناى تشنگى.

اشاره به این که هرگاه سخن مى گفت گزیده و حساب شده مى گفت به گونه اى که از همه پیشى مى گرفت و مستمعین را بهره مند مى ساخت و عطش آن ها را فرو مى نشاند.

آن گاه در چهارمین وصف مى فرماید: «(به دلیل نهایت تواضع، بر حسب ظاهر) انسان ضعیفى بود و مردم نیز او را ضعیف مى شمردند ولى هرگاه کار مهم وجدى به میان مى آمد همچون شیر بیشه مى خروشید و مانند مار بیابانى به حرکت درمى آمد»؛ (وَ کَانَ ضَعِیفاً مُسْتَضْعَفاً فَإِنْ جَاءَ الْجِدُّ فَهُوَ لَیْثُ غَابٍ وَ صِلُّ وَادٍ).

آرى، آن ها اظهار قدرت و توانایى نمى کنند و متکبر و خودبزرگ بین نیستند ولى مرد عملند؛ به هنگام بروز مشکلات یا در میدان جهاد در مقابل دشمن، توانایى خویش را آشکار مى سازند و دشمن را دَرهم مى کوبند.

سپس در پنجمین وصف مى فرماید: «پیش از حضور در مجلس داورى، دلیلى اقامه نمى کرد»؛ (لا یُدْلِی بِحُجَّةٍ حَتَّى یَأْتِیَ قَاضِیاً).

«یُدْلِى» از ریشه «ادلاء» در اصل به معناى فرستادن دلو به درون چاه براى کشیدن آب است و گاه به معناى رشوه دادن نیز استعمال شده و به اقامه دلیل در نزد قاضى یا جز او نیز «ادلاء» گفته مى شود.

اشاره به این که اگر حقى را مى خواست از دیگرى بگیرد، جار و جنجال به راه نمى انداخت و زمین و آسمان را از فریاد خود پر نمى ساخت فقط بعد از حضور در محضر قاضى، دلیل خود را ارائه مى کرد.

به تعبیر دیگر، او پیوسته تابع قانون شرع بود و چیزى ماوراى قانون خدا از کسى نمى طلبید.

اضافه بر این، این کار باعث آبرومندى اوست زیرا چه بسا قبل از رفتن به محکمه قاضى جار و جنجال زیادى راه بیندازد که حق من پایمال شده؛ ولى

ص: 292

هنگامى که قاضى به قضاوت مى نشیند حکم به بى حقى او کند و این باعث سرافکندگى اوست.

آن گاه امام (علیه السلام) در ششمین وصف این برادر الهى مى فرماید: «هیچ کس را براى کارى که انجام داده، در آن جا که امکان داشت عذرى داشته باشد ملامت نمى کرد تا عذر او را بشنود»؛ (وَ کَانَ لا یَلُومُ أَحَداً عَلَى مَا یَجِدُ الْعُذْرَ فِی مِثْلِهِ حَتَّى یَسْمَعَ اعْتِذَارَهُ).

به یقین شتاب کردن در ملامت افراد کار عاقلانه اى نیست. چه بسا براى کار خلافى که انجام داده اند عذرى داشته باشند که اگر انسان آن عذر را بشنود آن ها را معذور دارد و از ملامتى که قبلاً کرده پشیمان شود و ناچار از عذرخواهى مى گردد، بنابراین چرا عجله کند و پیش از شنیدن عذر طرف، زبان به ملامت و سرزنش او بگشاید؟

به خصوص اگر این گونه مسائل در مورد افراد عالم و عاقل و فهمیده باشد که احتیاط کردن بسیار سزاوارتر است.

قرآن مجید در داستان حضرت خضر و موسى (علیهما السلام) در سوره کهف، صحنه هایى از این مطلب را نشان داده که موسى (علیه السلام) در قضاوت عجله مى کرد و خضر (علیه السلام) را به سبب کارش سرزنش مى نمود اما هنگامى که عذر او را شنید دانست که آنچه انجام داده، حق و به فرمان خدا بوده است.

آن گاه در هفتمین وصف مى فرماید: «او هرگز از درد خود جز هنگام بهبودى شکایت نمى کرد»؛ (وَ کَانَ لا یَشْکُو وَجَعاً إِلاَّ عِنْدَ بُرْئِهِ).

روشن است، اگر انسان هنگام ابتلا به درد شکایت کند، چنانچه براى دوستان باشد سبب آزردگى خاطر آن ها مى شود و اگر براى دشمنان باشد سبب شادى و شماتت آن ها مى گردد؛ اما اگر به هنگام بهبودى باشد توأم با نوعى شکرگزارى است و به بیان دیگر، حکایت است نه شکایت.

ص: 293

کلینى؛ در کتاب شریف کافى از امام صادق (علیه السلام) چنین نقل مى کند: «مَنِ اشْتَکَى لَیْلَةً فَقَبِلَهَا بِقَبُولِهَا وَ أَدَّى إِلَى اللَّهِ شُکْرَهَا کَانَتْ کَعِبَادَةِ سِتِّینَ سَنَةً، قَالَ أَبِی: فَقُلْتُ لَهُ: مَا قَبُولُهَا؛ هر کسى شبى بیمار شود و آن گونه که شایسته است بیمارى را قبول و تحمّل کند و شکر آن را به پیشگاه خداوند به جا آورد، مانند عبادت شصت سال است. راوى مى گوید: پرسیدم: قبول آن به طور شایسته یعنى چه؟ امام (علیه السلام) فرمود: «یَصْبِرُ عَلَیْهَا وَ لا یُخْبِرُ بِمَا کَانَ فِیهَا فَإِذَا أَصْبَحَ حَمِدَ اللَّهَ عَلَى مَا کَانَ؛ بر آن صبر مى کند و از آن به کسى خبر نمى دهد؛ ولى هنگامى که صبح شد (وعافیت یافت) خدا را بر آنچه واقع شده است شکر مى گوید».(1)

در همین باب، روایات فراوان دیگرى در این زمینه وارد شده است. البته روشن است که حکایت کردن از بیمارى براى طبیب و امثال آن ارتباطى به شکایت ندارد.

شاهد این سخن حدیثى است که کلینى؛ در باب بعد، تحت عنوان «حد الشکایة» از امام صادق (علیه السلام) نقل مى کند که از آن حضرت درباره شکایت مریض سؤال کردند، فرمود: اگر کسى بگوید دیشب بیمار بودم و براثر بیمارى خوابم نبرد این (حکایت است و) شکایت نیست. شکایت این است که بگوید به چیزى مبتلا شدم که احدى به آن مبتلا نشده بود.(2)

سپس در هشتمین وصف مى فرماید: «همواره سخنى مى گفت که خود انجام مى داد و چیزى را که انجام نمى داد نمى گفت»؛ (وَ کَانَ یَقُولُ مَا یَفْعَلُ وَ لا یَقُولُ مَا لا یَفْعَلُ).

این جمله شبیه چیزى است که از امام (علیه السلام) در جاى دیگر نقل شده و فرموده است: «أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی وَاللَّهِ مَا أَحُثُّکُمْ عَلَى طَاعَةٍ إِلاَّ وَ أَسْبِقُکُمْ إِلَیْهَا وَ لا أَنْهَاکُمْ عَنْ

ص: 294

مَعْصِیَةٍ إِلاَّ وَ أَتَنَاهَى قَبْلَکُمْ عَنْهَا؛ اى مردم! به خدا سوگند! من شما را دعوت به اطاعتى (درباره اوامر الهى) نمى کنم جز این که خودم پیش از شما آن را انجام مى دهم و شما را از معصیتى نهى نمى کنم جز این که خودم قبلاً آن را ترک مى گویم».(1)

قرآن مجید نیز شاهد این مدعاست آن جا که به زبان سرزنش و توبیخ مى گوید: (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لاَ تَفْعَلُونَ * کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللهِ أَنْ تَقُولُوا مَا لاَ تَفْعَلُونَ)؛ «اى کسانى که ایمان آورده اید! چرا سخنى مى گویید که عمل نمى کنید؟! این کار مایه خشم عظیم خداوند است که سخنى بگویید و عمل نکنید».(2)

بعضى از شارحان نهج البلاغه تفسیر دیگرى براى این جمله امام (علیه السلام) کرده اند و مى گویند: منظور این است که همواره قولى مى دهد که به آن قول عمل مى کند نه این که به مردم قول دهد و بعداً عمل نکند؛ ولى تفسیر اوّل مناسب تر به نظر مى رسد.

در نهمین وصف مى فرماید: «اگر در سخن گفتن مغلوب مى شد هرگز در سکوت کسى بر او غلبه نمى یافت»؛ (وَ کَانَ إِذَا غُلِبَ عَلَى الْکَلامِ لَمْ یُغْلَبْ عَلَى السُّکُوتِ).

اشاره به این که او کمتر سخن مى گفت و بیشتر سکوت مى کرد به گونه اى که دیگران در سخن گفتن بر او پیشى مى گرفتند؛ ولى هیچ کس در سکوت بر او پیشى نمى گرفت و این در واقع نکوهش و مذمتى است از پرگویى، و مدح و ستایشى است درباره سکوت، زیرا مى دانیم که سخن گفتن خطرات زیادى دارد؛ بسیارى از گناهان کبیره با سخن انجام مى شود و پرهیز از آنان به وسیله سکوت حاصل مى گردد.

ص: 295

سالکان طریق الى الله یکى از مهم ترین مواد برنامه خود را صمت و سکوت مى دانند و هرگز حضور قلب و نیروهاى خود را با سخن گفتن بسیار به هدر نمى دهند و در حال سکوت مى توانند بیشتر درباره عظمت خدا بیندیشند و به اصلاح خویش بپردازند. به همین دلیل افرادى که سکوت فراوان دارند، افرادى فکور و آگاه اند.

در حدیثى از امام على بن موسى الرضا (علیه السلام) مى خوانیم: «مِنْ عَلامَاتِ الْفِقْهِ الْحِلْمُ وَ الْعِلْمُ وَ الصَّمْتُ إِنَّ الصَّمْتَ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْحِکْمَةِ إِنَّ الصَّمْتَ یُکْسِبُ الْمَحَبَّةَ إِنَّهُ دَلِیلٌ عَلَى کُلِّ خَیْرٍ؛ از نشانه هاى فهم و شعور، بردبارى و علم و سکوت است. به یقین سکوت، درى از درهاى دانش است. سکوت، محبت مردم را به انسان جلب مى کند و راهنما به سوى هر خیر است.(1)

از روایاتى که کلینى؛ در باب پیش گفته (الصُّمْتُ وَ حِفْظُ اللِّسانِ) نقل کرده معلوم مى شود که در عصر ائمه (علیهم السلام) بعضى از اصحاب، زبان خود را در مدح آن حضرات و اسرار اهل بیت (علیهم السلام) باز مى گذاشتند و سبب مشکلاتى براى شیعیان مى شدند. در آن زمان، ائمه هدى (علیهم السلام) پیروان خود را به سکوت مضاعف دعوت مى کردند، از این رو در حدیثى مى خوانیم که امام صادق (علیه السلام) به یکى از یاران خود به نام «سالم» فرمود: «یَا سَالِمُ احْفَظْ لِسَانَکَ تَسْلَمْ وَ لا تَحْمِلِ النَّاسَ عَلَى رِقَابِنَا؛ اى سالم! زبانت را حفظ کن تا سالم بمانى و مردم را بر گردن ما سوار نکن».(2)

البته روشن است که سخنان سنجیده و حساب شده در باب تعلیم و تعلم، امر به معروف و نهى از منکر و امثال آن مستثنی است. در ذیل کلام حکمت آمیز 182 بحث فراوانى در این زمینه کردیم.

سپس در دهمین وصف او که در واقع تأییدى بر وصف گذشته است،

ص: 296

مى فرماید: «او به شنیدن حریص تر بود تا گفتن»؛ (وَ کَانَ عَلَى مَا یَسْمَعُ أَحْرَصَ مِنْهُ عَلَى أَنْ یَتَکَلَّمَ).

روشن است که بسیارى از علوم و دانش هایى که عاید انسان مى شود از طریق شنوایى است. انسان تمام دروس را از استادش با شنیدن فرامى گیرد و حل مشکلات را از این طریق انجام مى دهد. درست است که سخن گفتن اگر به صورت تعلیم به دیگران باشد آن هم داراى فضیلت بسیار است؛ ولى فراموش نکنیم که این سخن گفتن در صورتى مفید است که طرف، سکوت کند و سخنان را بشنود.

به خصوص اگر انسان در محضر عالمى حضور پیدا کند، هر چه سکوت و استماعش بیشتر باشد بهره او بیشتر خواهد بود و به عکس اگر در محضر او پرحرفى کند از فواید مهمى محروم خواهد شد.

بعضى از شعرا در این جا نکته اى را بیان مى کنند، مى گویند: اگر خداوند دو گوش به انسان داده و یک زبان، معنایش این است که شنیدن تو باید دو برابر گفتن تو باشد.

دادند دو گوش و یک زبانت ز آغاز *** یعنى که دو بشنو و یکى بیش مگو

آن گاه در یازدهمین و آخرین وصف مى فرماید: «او چنان بود که هرگاه دو کار برایش پیش مى آمد اندیشه مى کرد که کدام به هوا و هوس نزدیک تر است، با آن مخالفت مى ورزید (و آن را که خلاف هواى نفس بود مقدم مى شمرد)»؛ (وَ کَانَ إِذَا بَدَهَهُ أَمْرَانِ یَنْظُرُ أَیُّهُمَا أَقْرَبُ إِلَى الْهَوَى فَیُخَالِفُهُ(1)).

بسیار مى شود که انسان در زندگى خود بر سر دو راهى قرار مى گیرد که کارى را انجام دهد یا نه و گاه به تردید مى افتد که کدام یک از فعل و ترک یا کدام یک از

ص: 297

دو کار متضاد، به رضاى خدا نزدیک تر است. امام (علیه السلام) در بیان این وصف برادر الهى معیارى بیان فرموده و آن این که بنگرد کدام طرف موافق هواى نفس است، آن را رها سازد و به سراغ طرفى برود که برخلاف هواى نفس اوست و این معیارى است براى شناخت حق از باطل در موارد شک و تردید و قرار گرفتن بر سر دوراهى هاى زندگى.

در پایان، امام (علیه السلام) در مقام نتیجه گیرى کلى از مجموع این صفات برجسته انسانى که این برادر الهى واجد همه آن ها بود مى فرماید: «(اگر مى خواهید راه سعادت و نجات را پیدا کنید) بر شما باد که این صفات را تحصیل کنید، پیوسته با آن باشید و از یکدیگر در داشتن آن ها سبقت بگیرید و اگر نمى توانید همه آن ها را انجام دهید (به مقدار توان انجام دهید و) بدانید که انجام مقدار کم بهتر از ترک بسیار است»؛ (فَعَلَیْکُمْ بِهَذِهِ الْخَلائِقِ فَالْزَمُوهَا وَ تَنَافَسُوا فِیهَا فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِیعُوهَا فَاعْلَمُوا أَنَّ أَخْذَ الْقَلِیلِ خَیْرٌ مِنْ تَرْکِ الْکَثِیرِ).

در بعضى جنبه مثبت و منفى هر دو با هم آمده است: در یک مورد، نخست از سکوت سخن مى گوید و سپس از سخن گفتن نیکو و مفید و سازنده و در مورد دیگر نخست از تواضع و ضعف ظاهرى دم مى زند و آن گاه از شجاعت و دلاورى. در دیگرى، از قول توأم با عمل به ضمیمه ترک قول بدون عمل.

به یقین، این مجموعه مى تواند سعادت دنیا و آخرت و فرد و اجتماع را تضمین کند و انسان را در طریق سیر و سلوک الى الله یارى دهد تا از نیکان و پاکان شود و در صف اولیاءالله قرار گیرد.

2. این برادر که بود؟

همان گونه که در ابتدا گفتیم، شارحان نهج البلاغه اختلاف نظر دارند که آیا این سخن اشاره به شخص معینى است که امام (علیه السلام) به عنوان یک برادر الهى از او یاد کرده است؟ این شخص کیست؟ به یقین پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نمى تواند باشد، زیرا بعضى از صفاتى که در این بیان آمده در شأن پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نیست.

آیااین شخص ابوذر یا مالک اشتر و یا عثمان بن مظعون و یا دیگرى است؟ آن نیز محل گفت وگوست. یا این که اساساً این سخن به عنوان تمثیل ذکر شده است؟

شاید نخستین کسى از شارحان نهج البلاغه که این احتمال را مطرح کرده و آن را به گروهى نسبت داده است ابن ابى الحدید باشد. او مى گوید: در نظم و نثر، چنین کارى عادت عرب بوده. و این احتمال را قوى تر مى شمرد.

مرحوم کمره اى در بخش تکمیلى اى که براى منهاج البراعة نگاشته به این جا که مى رسد مى گوید: بنابر آنچه ابن ابى الحدید آن را مناسب ترین وجه شمرده امام (علیه السلام) در این گفتار خود مبتکر فن مهمى در ادب عربى است که فن انشاء تمثیلات است و شبیه چیزى است که در عصر اخیر به عنوان فن رمان نویسى یا روایات تمثیلیه شایع شده است و اساس آن بر این است که داستانى را ابداع

ص: 299

مى کنند که تصویرى از هدفى آموزشى یا انتقادى و جز آن دارد و هنگامى که به قرن چهارم هجرى بازگردیم مشاهده مى کنیم که این روش در آن قرن شایع شده بود. از کسانى که در آن مهارت داشتند «بدیع الزمان همدانى» است که از او نقل شده چهارصد داستان (براى اهداف مختلف) ابداع کرد که پنجاه بخش از آن چاپ و منتشر شده است.

سپس مى افزاید: «هریرى، ابو محمد قاسم بن على» نیز از کسانى است که در این فن مهارت داشت.

در پایان مى افزاید: (اگر احتمال مذکور را درباره این کلام حکیمانه بپذیریم) استاد این فن در رشته هاى ادبیات عرب، امیرمؤمنان على (علیه السلام) بوده است، همان گونه که استاد سایر فنون ادبى مانند نحو و بلاغت نیز وى است.(1)

از جمله امورى که این تفسیر را تقویت مى کند این است که شبیه همین تعبیر در کلام امام حسن (علیه السلام) نیز آمده است که مى فرماید: «کان لى اخ...».(2)

ص: 300

از این جا روشن مى شود که مسئله اطاعت فرمان خدا و ترک عصیان او مسئله اى عقلى است که از مسئله شکر منعم، سرچشمه مى گیرد. برخلاف کسانى که تصور مى کنند این ها تنها جنبه شرعى و قرارداد الهى دارد.

از این رو در حدیثى از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم که شبى از شب ها عایشه (هنگامى که تلاش و کوشش پیامبر (صلی الله علیه و آله) را در عبادت پروردگار دید) گفت: چرا این قدر خود را به زحمت و رنج مى افکنى در حالى که خداوند گذشته و آینده تو را بخشیده است؟ پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «اى عایشه! أَلا أَکُونُ عَبْداً شَکُوراً؟؛ آیا بنده شکرگزار خدا نباشم؟».(1)

اضافه بر این ها مى دانیم که ترک معصیت پروردگار و اطاعت فرمان او چیزى بر جلال و عظمت او نمى افزاید، بلکه تمام واجبات، داراى آثار مثبت و مصالحى است که به فاعل آن مى رسد و تمام معاصى و گناهان داراى آثار منفى و زیان هایى است که از تارک آن دور مى شود.

علامه مجلسى از کتاب مناقب ابن جوزى درباره همین روایت، شعرى نقل کرده که بعضى گفته اند شاعر آن، مولا امیرمؤمنان (علیه السلام) است:

هَبِ الْبَعْثَ لَمْ تَأْتِنَا رُسُلُهُ *** وَجَاحِمَةُ النَّارِ لَمْ تُضْرَمْ

أَلَیْسَ مِنَ الْوَاجِبِ الْمُسْتَحَقِّ *** حَیَاءُ الْعِبَادِ مِنَ الْمُنْعِم(2)

گیرم خداوند پیامبرانش را به سوى ما نفرستاده بود - و آتش دوزخ افروخته نبود.

آیا واجب و لازم نیست - که بندگان از بخشنده نعمت ها حیا کنند؟ (و نافرمانى و عصیان را ترک نمایند؟)

ص: 303

مرحوم کمره اى این حدیث را به شعر فارسى درآورده است:

خدا گر به عصیان نکردى عذاب *** سزا بود ترکش به شکر نعم

قابل توجه این که در حدیث دیگرى از همان امام (علیه السلام) که در غررالحکم آمده است مى خوانیم: «اَقَلُّ ما یَجِبُ لِلْمُنْعِمِ أنْ لا یَعْصِىَ بِنِعْمَتِهِ؛ کمترین چیزى که به عنوان اداى حق بخشنده نعمت ها واجب است این است که با نعمت او عصیان او نشود».(1)

مثلاً خداوند به انسان چشم و گوش بخشیده است، با چشم و گوش خود او را معصیت نکنیم، اموالى عنایت فرموده، با این اموال به عصیان او نپردازیم.

از آنچه گفته شد این نکته روشن مى شود که پاداش هاى الهى، تفضلى است از سوى او نه استحقاقى از سوى بندگان، چرا که هر گونه اطاعت و ترک معصیت، حداقلِ شکر نعمت است، بنابراین استحقاقى در کار نیست و همان گونه که گفته شد در اطاعت فرمان خدا و ترک معصیت او منافعى است که به مکلفان بازمى گردد. در برابر خدمتى که انسان به خود مى کند پاداش، چه مفهومى دارد؟

ص: 304

تو بود؛ ولى تو را محزون ساخت در حالى که براى تو ثواب و رحمت است (بنابراین نباید نگران باشى).(1)

ص: 306

ناسپاسى نگشاید و بى تابى نکند و سخنانى که دلیل بر عدم خشنودى در مقابل مقدرات الهى است نگوید تا از اجر و پاداش الهى برخوردار باشد و شایستگى خود را از نظر خویشتن دارى اثبات کند.

در واقع صابران، تسلیم رضاى خداوند و تقدیر او مى شوند و این تسلیم و رضا پاداش الهى به دنبال دارد. این پاداش ممکن است پاداش دنیوى و معادل چیزى که از دست رفته است یا بهتر از آن باشد و ممکن است پاداش اخروى باشد و تعبیر «خَلَفْ» با هر دو سازگار است. گاه خداوند هر دو را به انسان مى دهد، همان گونه که در داستان ایوب پیغمبر (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم که پس از آن همه صبر و شکیبایى، خداوند تمام آنچه را از زن و فرزند و مال و اموال او از دست رفته بود به او بازگرداند و مقام والاى صابران را نیز به او داد.

در حدیثى از امام باقر (علیه السلام) مى خوانیم: «هنگامى که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رحلت فرمود (و مصیبت سنگینى بر خاندان او وارد شد) شخصى بر در خانه آن حضرت آمد و به تمام عزاداران سلام کرد، سپس گفت: سلام بر شما اى آل محمّد (صلی الله علیه و آله). سپس با استفاده از آیه اى از قرآن(1) چنین گفت: بدانید که همه سرانجام مرگ را مى چشند و پاداش خود را روز قیامت مى یابند، آن ها که از آتش دوزخ نجات یابند و داخل بهشت شوند رستگار شدند و زندگى دنیا جز متاع غرور و فریب نیست. آن گاه افزود: فِى اللهِ عَزَّوَجَلَّ خَلَفٌ مِنْ کُلِّ هالِکٍ وَ عَزاءٌ مِنْ کُلِّ مُصیبَةٍ وَ دَرَکٌ لِما فاتَ؛ نزد خداوند متعال براى هر چیزى که از دست رفته ثوابى است و تسلیتى براى هر مصیبت، و جبرانى براى آنچه از دست رفته است».(2)

ص: 308

در دومین بخش این تسلیت، امام (علیه السلام) در تأیید نکته اول، به نکته دیگرى که بسیار آموزنده و جامع است، اشاره کرده، مى فرماید: «اگر صبر و شکیبایى کنى مقدرات بر تو جارى مى شود (و مسیر خود را طى مى کند) و تو پاداش خواهى داشت و اگر بى تابى کنى بازهم مقدرات مسیر خود را مى پیماید و وزر و گناه بر تو خواهد بود»؛ (یَا أَشْعَثُ، إِنْ صَبَرْتَ جَرَى عَلَیْکَ آلْقَدَرُ وَ أَنْتَ مَأْجُورٌ، وَ إِنْ جَزِعْتَ جَرَى عَلَیْکَ آلْقَدَرُ وَ أَنْتَ مَأْزُورٌ(1)).

اشاره به این که شکیبایى و بى تابى در حوادث ناخواسته و خارج از اختیار ما چیزى را تغییر نمى دهد، نه شکیبایى جلوى حادثه را مى گیرد و نه بى تابى. تنها تفاوتى که در این میان پیدا مى شود این است که شکیبایان به سبب تسلیم و رضایشان در برابر تقدیرات الهى اجر و پاداش فراوانى مى برند و بى تابان براثر ترک تسلیم و رضا و گاه اعتراض به تقدیر الهى و شکایت از آن، گرفتار آثار شوم گناه مى شوند.

جالب این که در حدیثى مى خوانیم: «جمعى (از شیعیان) خدمت امام باقر (علیه السلام) رسیدند در زمانى که فرزند بیمارى داشت، آن ها آثار غم و اندوه و بى قرارى را در حضرت دیدند، به یکدیگر گفتند: به خدا سوگند! اگر این بیمار از دنیا برود ما از این بیم داریم که چیزى از حضرت مشاهده کنیم که براى ما ناخوشایند باشد؛ ولى چیزى نگذشت که صداى گریه و ناله را از داخل خانه شنیدند. امام بیرون آمد در حالى که روى او گشاده بود، درست برخلاف حالت قبلى. حاضران عرض کردند: فداى تو شویم ما بیم داشتیم که اگر چنین حادثه اى واقع شود از تو چیزى ببینیم که همه ما را اندوهگین کند. امام (علیه السلام) فرمود: «إنّا لَنُحِبُّ أنْ نُعَافَى فیمَنْ

ص: 309

نُحِبُّ فَإذا جاءَ أمْرُ اللهِ سَلَّمْنا فیما أَحَبَّ؛ ما دوست داریم که عافیت نصیب کسى بشود که محبوب ماست و لذا نگرانیم و دعا مى کنیم؛ اما هنگامى که فرمان خدا فرابرسد (و محبوب ما از دست برود) ما تسلیم در برابر چیزى هستیم که خدا آن را دوست دارد».(1)

حضرت در سومین جمله با تعبیر زیبا و گویاى دیگرى اشعث را تسلیت مى دهد، مى فرماید: «اى اشعث! فرزندت تو را مسرور ساخت در حالى که (زنده بود و) آزمایش و فتنه براى تو محسوب مى شد ولى تو را محزون ساخت در حالى که براى تو مایه ثواب و رحمت است (آیا باید از بلا و فتنه مسرور باشى و از ثواب و رحمت غمگین؟)»؛ (یَا أَشْعَثُ، ابْنُکَ سَرَّکَ وَ هُوَ بَلاَءٌ وَ فِتْنَةٌ، وَ حَزَنَکَ وَ هُوَ ثَوَابٌ وَ رَحْمَةٌ).

این سخن، اشاره اى است به آیه شریفه (وَ اعْلَمُوا أَنَّمَا أَمْوَالُکُمْ وَ أَوْلاَدُکُمْ فِتْنَةٌ).(2)

مرحوم مغنیه در شرح نهج البلاغه خود مى گوید: فرزند از آن رو براى پدر خود بلاست که تکالیفى بر دوش او مى نهد به خصوص امروز که پسران و دختران براثر انحرافات اخلاقى مایه غم و اندوه پدران اند و این پدرانِ بیچاره، گویى در میان دو طبقه آتش، تحت فشار قرار دارند: آتش محبت و عاطفه و آتش اندوه و حزن درباره فرزندى که شیطان او را از دست آنان گرفته است، و چاره اى جز حسرت و اندوه و ناله ندارند و شک نیست که این حزن، مایه ثواب و رحمت است، همان گونه که امام (علیه السلام) در جمله مورد بحث فرموده است.(3)

آنچه مرحوم مغنیه گفته گر چه یک واقعیت است؛ ولى تفسیر کلام امام (علیه السلام)

ص: 310

نیست. منظور امام (علیه السلام) این است که فرزند در حیات خود، مایه امتحان و آزمایش و فتنه است؛ ولى در مرگش خداوند ثواب و رحمت به صابران مى دهد؛ آیا جاى تعجب نیست که انسان از حیاتش مسرور باشد و از مرگش غمگین؟

محبت ها و همدردى و تسلیت ها نباشد، طوفان سهمگین مصیبت به قدرى شدید است که شخص عزادار را از پاى درمى آورد و به یقین نجات جان انسان ها از افضل قربات است.

به خصوص در مورد مرگ فرزندان روایات زیادى درباره اجر و پاداش آن ها وارد شده که خواندن این روایات براى این گونه افراد مایه تسلى خاطر است. براى توضیح بیشتر به جلد 79 بحارالانوار صفحه 114 باب «اجر المصائب» مراجعه کنید.

ص: 313

ص: 314

ولى بعضى از شارحان نهج البلاغه استثنا را در این جا حقیقى ندانسته و آن را کنایه از عظمت مصیبت پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) شمرده اند، زیرا با فقدان آن حضرت مشکلات عظیمى در جهان اسلام به وجود آمد.

قابل توجه است که در خطبه 235 کلامى از امیرمؤمنان على (علیه السلام) نقل شد که به هنگام غسل و دفن پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) بیان فرمود و مى تواند شاهدى باشد براى آنچه بیان شد، مى فرماید: «بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ لَقَدِ انْقَطَعَ بِمَوتِکَ مَا لَمْ یَنْقَطِعْ بِمَوْتِ غَیْرِکَ مِنَ النُّبُوَّةِ وَ الإِنْبَاءِ وَ أَخْبَارِ السَّمَاءِ... وَ لَوْ لا أَنَّکَ أَمَرْتَ بِالصَّبْرِ، وَ نَهَیْتَ عَنِ الْجَزَعِ، لأَنْفَدْنَا عَلَیْکَ مَاءَ الشُّوُونِ؛ پدر و مادرم فدایت باد اى رسول خدا، با مرگ تو چیزى قطع شد که با مرگ دیگرى قطع نگشت و آن نبوّت و پیام آوردن (از سوى خدا) و اخبار آسمان بود... اگر تو ما را به صبر و شکیبایى امر نفرموده بودى و از جزع و بى تابى نهى نمى کردى، آن قدر بر تو گریه مى کردیم که اشک هایمان تمام شود».

آن گاه امام (علیه السلام) در ادامه سخن مى افزاید: «مصیبت وفات تو بسیار سنگین و هر مصیبتى پیش و پس از تو در برابر آن کوچک و حقیر است»؛ (وَ إِنَّ آلْمُصابَ بِکَ لَجَلِیلٌ، وَ إِنَّهُ قَبْلَکَ وَ بَعْدَکَ لَجَلَلٌ).

«جَلَل» به معناى کوچک است، هر چند گاه به معناى بزرگ نیز مى آید و در این جا همان معناى اول اراده شده است.

این گفتار امام (علیه السلام) تأییدى است بر آنچه در جمله اول گذشت و آن این که مصیبت فقدان پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و رحلت او از دار دنیا مصیبتى بى نظیر بود و همه مصائب در برابر آن کوچک شمرده مى شد. دلیل آن نیز همان است که در خطبه 235 آمده و چند سطر پیش تر آن را ذکر کردیم. وجود پیامبر (صلی الله علیه و آله) موجب خیر و برکت عظیم و هدایت امت و پیوند با عالم وحى و اخبار آسمان بود؛ ولى با

ص: 317

موت آن حضرت ارتباط با عالم وحى براى ابد از میان رفت و این مصیبتى بسیار بزرگ بود.

اضافه بر این با رحلت پیغمبر (صلی الله علیه و آله) منافقان به حرکت درآمدند و کینه هاى نهفته آشکار شد و خلافت از مسیر آن منحرف و مصائب براى اهل بیت پیغمبر (علیهم السلام) آغاز گشت و روز به روز فزونى گرفت.

ازاین رو در روایتى مى خوانیم که امام امیرمؤمنان (علیه السلام) پس از این ماجرا بر اساس روایتى که قاضى قضاعى در دستور معالم الحکم به صورت مسند ذکر کرده، صبح و عصر کنار قبر آن حضرت مى رفت و سخت مى گریست سپس به این شعر توسل مى جست:

ما ذا عَلى مَنْ شَمَّ تُرْبَةَ أحْمَدٍ *** أنْ لا یَشُمَّ مَدَى الزَّمانِ غَوالِیاً

صُبَّتْ عَلَیَّ مَصائِبَ لَوْ أَنَّها *** صُبَّتْ عَلَى الاْیَّامِ صِرْنَ لَیالِیاً

چه مى شود کسى را که خاک قبر پیغمبر (صلی الله علیه و آله) را ببوید - ولى تا عمر دارد (عزادار باشد و) بوى خوش دیگرى نبوید؟

(بعد از آن حضرت) مصیبت هایى بر من فرو ریخت که اگر - به روزهاى روشن ریخته مى شد همچون شب ها تیره و تار مى گشت.

معروف این است که حضرت زهرا (علیها السلام) نیز همین اشعار را در کنار قبر پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) مى خواند.

به گفته علامه مجلسى؛ در دیوان منسوب به امیرمؤمنان على (علیه السلام) نیز در مرثیه پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) آمده است:

نَفْسِی عَلَى زَفَرَاتِهَا مَحْبُوسَةٌ *** یَا لَیْتَهَا خَرَجَتْ مَعَ الزَّفَرَاتِ

لا خَیْرَ بَعْدَکَ فِی الْحَیَاةِ وَ إِنَّمَا *** أَبْکِی مَخَافَةَ أَنْ تَطُولَ حَیَاتِی

جان من در چنگال آه و ناله هایش محبوس است - اى کاش جانم همراه آه و ناله ها بیرون مى آمد.

ص: 318

بعد از تو (اى رسول خدا!) زندگى ارزشمند نیست و اگر - من گریه مى کنم به دلیل آن است که مى ترسم عمرم بعد از تو طولانى شود.(1)

معروف این است که امیرمؤمنان على (علیه السلام) همین اشعار را در مرثیه بانوى اسلام فاطمه زهرا (علیها السلام) نیز بیان فرمود.

این سخن را با یک بیت از «حسان بن ثابت»، شاعر معروف، در رثاى پیامبر (صلی الله علیه و آله) پایان مى دهیم، او مى گوید:

وَ ما فَقَدَ الماضُونَ مِثْلَ مُحَمَّدٍ *** و لا مِثْلَهِ حَتَّى الْقِیامَةَ یُفْقَدُ

پیشینیان شخصیتى مثل محمد (صلی الله علیه و آله) را از دست ندادند - و آیندگان تا روز قیامت نیز گرفتار فقدان دیگرى همانند او نخواهند بود.(2)

ص: 319

ص: 320

و روشن ساخته اند که با چه کسانى مى توان معاشر و مصاحب شد و با چه کسانى نباید معاشرت کرد.

یکى از مهم ترین هشدارها در روایات اسلامى درباره معاشرت با احمق است که امام (علیه السلام) در این کلام حکیمانه به آن اشاره کرده و همگان را از مصاحبت با آن ها برحذر مى دارد. البته «مائق» به معناى کسى است که حماقت او شدید باشد. چنین کسى از کارهاى احمقانه خود لذت مى برد و سعى مى کند آن را زینت دهد و جالب معرفى کند و اصرار دارد دیگران هم مانند او باشند. از آن جا که در انسان چیزى به نام روحیه محاکات نهفته شده که مى خواهد خود را شبیه دیگران کند چه بسا همنشینى با احمق تأثیر خود را بگذارد و به تدریج به سوى او گرایش پیدا کند به خصوص اگر او کارهاى احمقانه خود را تبلیغ و تزئین کند.

در گفتار حکیمانه 38 امام (علیه السلام) به بُعد دیگرى از خسارات همنشینى با احمق اشاره کرده و خطاب به فرزندش امام حسن (علیه السلام) مى فرماید: «یَا بُنَیَّ إِیَّاکَ وَ مُصَادَقَةَ الأَحْمَقِ فَإِنَّهُ یُرِیدُ أَنْ یَنْفَعَکَ فَیَضُرَّکَ؛ فرزندم! از دوستى با احمق برحذر باش؛ چرا که او مى خواهد به تو منفعت رساند؛ ولى زیان مى رساند (زیرا براثر حماقتش سود و زیان را تشخیص نمى دهد)».

در تأیید این سخن در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم: «مَنْ لَمْ یَجْتَنِبْ مُصَادَقَةَ الأَحْمَقِ أَوْشَکَ أَنْ یَتَخَلَّقَ بِأَخْلاقِهِ؛ کسى که از دوستى با احمق پرهیز نکند بیم آن مى رود که اخلاق او را بپذیرد (و مانند او شود)».(1)

اهمیت این موضوع به اندازه اى است که حتى در بعضى از روایات از امیرمؤمنان (علیه السلام) نقل شده است که «دشمن عاقل از دوست احمق بهتر است؛ عَدُوٌّ عَاقِلٌ خَیْرٌ مِنْ صَدِیقٍ أَحْمَقَ».(2)

ص: 323

در حدیث جامع و جالبى از امام سجاد (علیه السلام) مى خوانیم که فرزند خود امام باقر (علیه السلام) را چنین نصیحت مى فرمود: «إِیَّاکَ یَا بُنَیَّ أَنْ تُصَاحِبَ الأَحْمَقَ أَوْ تُخَالِطَهُ وَ اهْجُرْهُ وَ لا تُجَادِلْهُ فَإِنَّ الأَحْمَقَ هُجْنَةٌ عِیُّ عَیَّابٌ غَائِباً کَانَ أَوْ حَاضِراً إِنْ تَکَلَّمَ فَضَحَهُ حُمْقُهُ وَ إِنْ سَکَتَ قَصَرَ بِهِ عِیُّهُ وَ إِنْ عَمِلَ أَفْسَدَ وَ إِنِ آسْتُرْعِیَ أَضَاعَ لا عِلْمُهُ مِنْ نَفْسِهِ یُغْنِیهِ وَ لا عِلْمُ غَیْرِهِ یَنْفَعُهُ وَ لا یُطِیعُ نَاصِحَهُ وَ لا یَسْتَرِیحُ مُقَارِنُهُ تَوَدُّ أُمُّهُ ثَکْلَتَهُ وَ امْرَأَتُهُ أَنَّهَا فَقَدَتْهُ وَ جَارُهُ بُعْدَ دَارِهِ وَ جَلِیسُهُ الْوَحْدَةَ مِنْ مُجَالَسَتِهِ إِنْ کَانَ أَصْغَرَ مَنْ فِی الْمَجْلِسِ أَعْیَا مَنْ فَوْقَهُ وَ إِنْ کَانَ أَکْبَرَهُمْ أَفْسَدَ مَنْ دُونَهُ؛ فرزندم! از همنشینى و معاشرت با احمق بپرهیز و از او دورى کن و با او گفت وگو نکن، زیرا احمق، آدم پست و فرومایه اى است؛ خواه غایب باشد یا ظاهر. اگر سخن بگوید حماقتش او را رسوا مى کند و اگر سکوت کند ناتوانى اش ضعف او را آشکار مى سازد و اگر کارى انجام دهد خراب مى کند، اگر مسئولیتى به عهده او بیندازند ضایع مى سازد. نه علم خودش او را بى نیاز مى کند و نه علم دیگران به حال او سودى دارد. به سخن خیرخواه خود گوش نمى کند و همنشین خود را راحت نمى گذارد. مادرش آرزو مى کند که اى کاش از دنیا برود و همسرش خواهان فقدان اوست و همسایه اش آرزوى رفتن از جوار او مى کند. اگر کمترین فرد مجلس باشد، افراد بالاتر از خود را به رنج مى اندازد و اگر بالاترین فرد مجلس باشد زیردستان را به فساد مى کشاند».(1)

درباره احمق توضیحات بسیار گسترده ترى در ذیل کلام حکیمانه 38 دادیم.

در کتاب شریف کافى آنچه در این کلام حکیمانه امیرمؤمنان على (علیه السلام) آمده، درباره ماجن فاجر (انسان بى بندوبار و فاسق) نیز آمده است.(2)

ص: 324

چقدر است؟ امام (علیه السلام) فرمود: به اندازه دوران فلک. عرض کرد: مسافت دوران فلک چه اندازه است؟ امام (علیه السلام) فرمود: به اندازه حرکت خورشید در یک روز. عرض کرد: راست گفتى...».(1)

حقیقت این است که گاه بعضى افراد سؤالاتى مى کنند که پاسخ آن جنبه فنى دارد و فراتر از عقل و فهم سؤال کننده است و زمانى جواب هاى فراوانى دارد که هیچ یک از آن ها براى پرسش کننده قابل درک نیست. در این گونه مواقع گوینده فصیح و بلیغ به جواب اجمالى قناعت مى کند؛ جوابى شفاف که شنونده را قانع سازد و نیاز به پیچ و خم هاى علمى نداشته باشد. در مورد کلام حکیمانه مورد بحث نیز همین مطلب صادق است، زیرا مسافت میان مشرق و مغرب معانى مختلفى دارد: گاه شرق و غربِ محلى است که انسان در آن زندگى مى کند و گاه شرق و غرب کره زمین است و گاه شرق و غرب محل خورشید است. هر یک از این ها پاسخ خاص خود را دارد.

ممکن است مشرق و مغرب محلى که ما در آن زندگى مى کنیم به اندازه پنجاه کیلومتر باشد و همچنین شاید مشرق و مغرب کره زمین (در خط استوا) مراد باشد که حدود بیست هزار کیلومتر است، زیرا کمربند زمین در خط استوا حدود چهل هزار کیلومتر است (و در جاهاى دیگر کمتر)، همچنین اگر جایگاه خورشید را به هنگام طلوع آفتاب نسبت به کره زمین بسنجیم فاصله ما با آن صد و پنجاه میلیون کیلومتر است و جایگاه آن به هنگام غروب نیز به همین اندازه است، بنابراین شرح این مطالب براى سائل در آن زمان و در آن مجلس عمومى قابل فهم و درک نبود. آنچه قابل فهم و درک بود همین کلام حکیمانه امام (علیه السلام) است که فرمود: این فاصله به اندازه مسیر خورشید در یک روز است، که مى تواند بیشتر ناظر به شرق و غرب کره زمین باشد که همان فاصله صد و هشتاد درجه

ص: 327

است و همان گونه که اشاره شد، در خط استوا حدود بیست هزار کیلومتر است و هر چه به قطبین زمین نزدیک شویم قطر این دایره کمتر مى شود وسرانجام در نقطه قطب به صفر مى رسد.

ناگفته نماند که حرکت کردن خورشید از مشرق به مغرب در دید ماست و گرنه مى دانیم که خورشید در منظومه شمسى جاى ثابتى دارد و اختلاف شب و روز براثر گردش زمین به دور خود است، همان گونه که اختلاف فصول سال براثر گردش زمین به دور آفتاب است.

البته خورشید حرکتى دارد که همراه با مجموعه منظومه شمسى است و در کهکشان راه شیرى حرکت مى کند که مشهور است به سوى ستاره اى به نام «وگا» پیش مى رود.

قابل توجه این که جاحظ که این کلام حکیمانه را از امام (علیه السلام) نقل مى کند، جمله دیگرى نیز در آغاز آن نقل کرده و مى گوید: «قِیلَ لِعَلِىٍّ (علیه السلام): کَمْ بَیْنَ السَّماءِ وَ الاْرْضِ؟ قالَ: دَعْوَةٌ مُسْتجابَةٌ؛ از آن حضرت پرسیدند: فاصله میان زمین و آسمان چقدر است؟ فرمود: به اندازه یک دعاى مستجاب».(1)

ص: 328

این کلام حکیمانه امام (علیه السلام) در بسیارى از مسائل اجتماعى زندگى و درباره ملت ها راهگشاست؛ هرگاه کسى با دشمن مسلمانان دوستى کرد باید بدانیم که او هم دشمن مسلمانان است، هر چند به ظاهر ادعاى دوستى کند. همچنین اگر با دوستان ما دشمنى کرد بدانیم که او دشمن ما نیز هست، هر چند به ظاهر، خود را در لباس دوستان ما درآورد و این گونه بسیارى از روابط سیاسى و اجتماعى را مى توان حل کرد و پیش بینى هاى لازم را براى موضع گیرى در مقابل اشخاص و گروه ها و کشورها انجام داد.

قریب به این حدیث شریف، حدیث دیگرى است که مرحوم صدوق در کتاب صفات الشیعة از امیرمؤمنان على (علیه السلام) نقل کرده که مى فرماید: «مَنِ اشْتَبَهَ عَلَیْکُمْ أَمْرُهُ وَ لَمْ تَعْرِفُوا دِینَهُ فَانْظُرُوا إِلَى خُلَطَائِهِ فَإِنْ کَانُوا أَهْلَ دِینِ اللَّهِ فَهُوَ عَلَى دِینِ اللَّهِ وَ إِنْ کَانُوا عَلَى غَیْرِ دِینِ اللَّهِ فَلا حَظَّ لَهُ مِنْ دِینِ اللَّهِ؛ هرگاه وضع باطنى کسى بر شما مشتبه شود و دین او را نتوانید بشناسید، نگاه به همنشینانش کنید. اگر آن ها اهل دین خدا هستند او نیز بر دین خداست و اگر آن ها بر غیر دین خدا هستند او نیز بهره اى از دین خدا ندارد». (1)

باز تکرار مى کنیم، وجود استثناها هرگز منافاتى با کلى بودن این قواعد اجتماعى و روانى ندارد.

این مطلب در قواعد ریاضى هم منعکس است که مى گویند مساوىِ مساوى، مساوى است؛ یعنى اگر با مساوىِ چیزى مساوى باشد با خود آن چیز هم مساوى خواهد بود.

جالب این که مطابق نقل مصادر نهج البلاغه «ابن عبد ربه» در عقد الفرید نقل مى کند که «دحیه کلبى» روزى خدمت امیرمؤمنان على (علیه السلام) رسید و در حضور

ص: 331

حضرت پیوسته از معاویه یاد مى کرد و او را مدح مى نمود. امام (علیه السلام) این دو شعر را براى او خواند :

صَدیقُ عَدُوّی داخِلٌ فی عَداوَتی *** وَ إنّى لِمَنْ وَدَّ الصَّدیقَ وَدُودٌ

فَلا تَقْرَبَنْ مِنّی وَ أنْتَ صَدیقُهُ *** فَإنَّ الَّذی بَیْنَ الْقُلُوبِ بَعیدٌ

دوستِ دشمن من، داخل دشمنان من است - و من با کسى که دوستم را دوست دارد، دوستى مى کنم.

بنابراین به من نزدیک نشو با این که تو دوست آن دشمنى - زیرا دل هاى ما بسیار از هم دور است.

دحیه با شنیدن این دو شعر پرمعنا بسیار شرمنده شد.(1)

از تواریخ استفاده مى شود که «دحیه»، برادر رضاعى پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و بسیار زیبا و صاحب جمال بود و معروف است که جبرئیل امین هرگاه مى خواست به صورت انسانى در برابر پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) ظاهر شود به شکل «دحیه» ظاهر مى شد. در جنگ احد و بعضى دیگر از غزوات اسلامى در رکاب پیغمبر (صلی الله علیه و آله) شرکت کرد؛ ولى بعد از رسول الله (صلی الله علیه و آله) به شام رفت و در آن جا ساکن شد و تا زمان معاویه آن جا بود. بعید نیست که معاویه روى سیاست حیله کارانه اش «دحیه» را بسیار اکرام و احترام و محبت کرده است و به همین دلیل «دحیه» تحت تأثیر او واقع شده و چنان سخنانى را در برابر امیرمؤمنان على (علیه السلام) بیان کرده است. بعید نیست که وى پس از تذکر مولا (علیه السلام) از خواب غفلت بیدار شده باشد.(2)

این سخن را با آیه اى از قرآن مجید که اشاره دقیقى به همین نکته مى کند پایان مى دهیم، مى فرماید: (لاَ تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللهِ وَ الْیَوْمِ الاْخِرِ یُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللهَ

ص: 332

وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ کَانُوا آبَاءَهُمْ أَوْ أَبْنَاءَهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِیرَتَهُمْ أُوْلَئِکَ کَتَبَ فِى قُلُوبِهِمُ الإِیمَانَ)؛ «هیچ قومى را که ایمان به خدا و روز رستاخیز دارند نمى یابى که با دشمنان خدا و رسولش دوستى کنند، هر چند پدران یا فرزندان یا برادران یا خویشاوندانشان باشند؛ آنان کسانى هستند که خدا ایمان را بر صفحه دل هایشان نوشته است».(1)

ص: 333

ص: 334

در عصر و زمان ما گروهى از وهابى هاى سلفى انتحار کننده که از احمق ترین انسان ها هستند، مواد منفجره به خود مى بندند و در میان جمعیتى بى گناه، آن را منفجر مى کنند، خودشان بیش از همه متلاشى مى شوند تا دیگران را هم به قتل برسانند و از حماقت آن ها این است که آن را وسیله اى براى قرب الى الله و جاى گرفتن در بهشت جاویدان مى دانند.

سلفى هاى متعصب و خونخوار معمولا به سراغ افراد عقب مانده ذهنى مى روند و آن ها را در جلساتى شست وشوى مغزى مى دهند که اگر صبح، دست به چنین کارى بزنید، عصر در آغوش پیغمبر خدا (صلی الله علیه و آله) هستید. آن سبک مغزان هم باور مى کنند و به سراغ چنین جنایت هولناکى مى روند و مصداق بارز کلام مولا على (علیه السلام) مى شوند. انگیزه سلفى هاى تکفیرى در این کار، تعصب، حسادت وحماقت است. آن ها مى بینند که شیعه در این عصر و زمان با سرعت در دنیا پیشروى مى کند و کشورهاى اسلامى را یکى پس از دیگرى تحت تأثیر خود قرار مى دهد و در خارج نیز معارف مکتب اهل بیت (علیهم السلام) برجسته تر از سایر گروه هاى مسلمان جلوه کرده که در نتیجه این امر حسادت آن ها را برانگیخته است.

در زمانى که این بخش از سخن مولا (علیه السلام) را مى نویسیم، حکومت اسلامى شیعه با کمال قدرت بر ایران سلطه دارد، عراق نیز تحت سلطه حکومت شیعى است، در لبنان نیز به برکت پیروزى شگفت انگیز حزب الله بر دشمنان، شیعیان و پیروان مکتب اهل بیت (علیهم السلام) عظمت و قدرت فوق العاده اى پیدا کرده اند و در این اواخر، در ترکیه نیز آثار پیشرفت افکار شیعى ظاهر و آشکار گشته است.

مرحوم علامه شوشترى، داستانى از جنگ جمل نقل مى کند که مى تواند یکى از مصداق هاى کلام امام (علیه السلام) باشد، وى مى گوید: عبدالله بن زبیر در روز جنگ جمل مهار شتر عایشه را در دست داشت. مالک اشتر براى جنگ با او آماده شد.

ص: 337

ابن زبیر مهار ناقه را رها کرد و به سوى مالک آمد. آن ها با هم به جنگ پرداختند و هر دو بر زمین افتادند؛ ولى مالک اشتر گلوى ابن زبیر را گرفته بود. ابن زبیر فریاد مى زد: بیایید من و مالک، هر دو را به قتل برسانید. اشتر مى گوید: من از این خوشحال شدم که نام مرا به عنوان مالک برد (که مردم چندان با آن آشنا نبودند) اگر گفته بود: اشتر، مردم مى ریختند و هر دوى ما را مى کشتند. به خدا قسم! از حماقت ابن زبیر تعجب کردم که فریاد مى زد: من و او هر دو را به قتل برسانید؛ در حالى که قتل هر دو نفر سودى به حال او نداشت. من او را رها کردم و فرار کرد در حالى که زخم عمیقى در یک طرف از صورتش ایجاد شده بود.(1)

ص: 338

این آیه ناظر به حوادث عبرت انگیزى است که در زندگى انسان ها رخ مى دهد و در آیه دیگرى از همین سوره به حوادثى اشاره مى کند که در جهان پیرامون ما واقع مى شود: (وَ کَأَیِّنْ مِّنْ آیَةٍ فِی السَّماوَاتِ وَ الأَرْضِ یَمُرُّونَ عَلَیْهَا وَ هُمْ عَنْهَا مُعْرِضُونَ)؛ «و چه بسیار نشانه اى (از خدا) در آسمان ها و زمین که آن ها از کنارش مى گذرند و از آن رویگردان اند!».(1)

در سوره نور نیز مى فرماید: (یُقَلِّبُ اللهُ اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ إِنَّ فِى ذَلِکَ لَعِبْرَةً لّأُوْلِى الأَبْصَارِ)؛ «خداوند شب و روز را دگرگون مى سازد؛ در این عبرتى است براى صاحبان بصیرت!».(2)

بنابراین، حوادث عبرت انگیز تنها مربوط به تاریخ بشر نیست، بلکه در کلّ جهان آفرینش ممکن است رخ دهد.

به برگ هاى زرد درختان پاییزى نگاه کنید که با اندک نسیمى از شاخه جدا مى شوند و به هر سو پراکنده مى گردند. اگر کمى به عقب برگردیم و نشاط و طراوت و استحکام آن ها را در فصل بهار ببینیم که محکم به شاخه ها چسبیده بودند حتى اگر طوفان درخت را واژگون مى کرد، برگ از درخت جدا نمى شد، از این نظر مى توانیم زندگى خود را بررسى کنیم، فصل جوانى و پیرى که همچون بهار و پاییز عمر است در برابر ما مجسم مى شود و بهترین عبرت ها را مى گیریم.

کاخ هاى ویران شده شاهان و قبرستان هاى خاموش و اموال و ثروت هاى ثروتمندان که به فرزندان نااهل آن ها رسیده، همگى براى ما درس عبرت است.

در حدیث معروفى آمده است: «کَانَ أَکْثَرُ عِبَادَةِ أَبِیذَرٍّ؛ التَّفَکُّرَ وَ الإِعْتِبَارَ؛ بیشترین عبادت ابوذر، اندیشیدن و عبرت گرفتن بود».(3)

ص: 341

این عبرت ها را مى توان در سه بخش خلاصه کرد: عبرت هایى که انسان از تاریخ گذشتگان مى گیرد همان گونه که قرآن مجید در شرح حال پیشینیان به کرار به آن اشاره کرده است و امیرمؤمنان (علیه السلام) در جاى جاى نهج البلاغه آن را یادآورى مى کند؛ از جمله در خطبه 182 براى بیدار ساختن اصحاب خود مى فرماید: «وَ إِنَّ لَکُمْ فِی الْقُرُونِ السَّالِفَةِ لَعِبْرَةً! أَیْنَ الْعَمَالِقَةُ وَ أَبْنَاءُ الْعَمَالِقَةِ! أَیْنَ الْفَرَاعِنَةُ وَ أَبْنَاءُ الْفَرَاعِنَةِ! أَیْنَ أَصْحَابُ مَدَائِنِ الرَّسِّ الَّذِینَ قَتَلُوا النَّبِیِّینَ، وَ أَطْفَوُوا سُنَنَ الْمُرْسَلِینَ، وَ أَحْیَوْا سُنَنَ الْجَبَّارِینَ! أَیْنَ الَّذِینَ سَارُوا بِالْجُیُوشِ، وَ هَزَمُوا بِالأُلُوفِ، وَ عَسْکَرُوا الْعَسَاکِرَ، وَ مَدَّنُوا الْمَدَائِنَ!؛ در قرون گذشته براى شما درس هاى عبرت فراوانى است. کجا هستند «عمالقه» و فرزندان عمالقه؟! کجایند فرعون ها و فرزندانشان؟ و کجا هستند صاحبان شهرهاى «رسّ»؛ همان ها که پیامبران را کشتند و چراغ پرفروغ سنّت هاى فرستادگان خدا را خاموش کردند و سنّت هاى جباران را زنده ساختند. کجایند آن ها که لشکرهاى گران به راه انداختند و هزاران نفر را شکست داده و متوارى ساختند، همان ها که سپاهیان فراوان گرد آوردند و شهرهاى بسیار بنا نهادند؟».

عمالقه، مردان بسیار نیرومند و قوى پیکرى از نوادگان نوح (علیه السلام) بودند که سالیان دراز بر منطقه شامات حکومت مى کردند و اصحاب الرّسّ، قوم مقتدر دیگرى بودند که کشاورزى گسترده و زندگى مرفه داشتند و در بعضى از مناطق خاورمیانه زندگى مى کردند و در برابر پیامبران خدا به مخالفت برخاسته بودند.

بخش دوم، درس هاى عبرت انگیزى است که در زندگى انسان ها در طول عمر خودمان مى بینیم. امیرمؤمنان على (علیه السلام) مطابق آنچه در غررالحکم آمده، مى فرماید: «فی تَصارِیفِ الْقَضاءِ عِبْرَةٌ لأُولِی الاْلْبابِ وَ النُّهى؛ در دگرگونى هاى حوادث عبرتى است براى صاحبان عقل و اندیشه».(1)

ص: 342

در کلام دیگرى مى فرماید: «لَوِ اعْتَبَرْتَ بِما أضَعْتَ مِنْ ماضی عُمْرِکَ لَحَفِظْتَ ما بَقِیَ؛ اگر از آنچه از گذشته عمرت ضایع کرده اى عبرت بگیرى، باقى مانده عمر را حفظ خواهى کرد».(1)

بخش دیگرى از درس هاى عبرت انگیز را در جهان غیر انسان ها مى بینیم. در هر خزانى که بعد از بهار مى آید، ویرانى هایى که پس از عمارت صورت مى گیرد، زلزله ها، سیلاب ها، آتش فشان ها و مانند آن ها.

این سخن را با حدیث دیگرى از امیرمؤمنان (علیه السلام) - که پیش از این هم به آن اشاره کرده ایم - پایان مى دهیم: آن حضرت از کنار مدائن عبور مى کرد، هنگامى که آثار کاخ کسرا را دید که در شرف ویران شدن است یکى از مردانى که در خدمت آن حضرت بود این شعر را قرائت کرد:

جَرَتِ الرِّیاحُ عَلى رُسُومِ دِیارِهِمْ *** فَکَأنَّهُمْ کانُوا عَلى مِیعادٍ

بادها در ویرانه هاى خانه هاى آن ها وزید؛ گویى آن ها وعده گاهى داشتند که مى بایست به سراغ آن بروند.

امیرمؤمنان (علیه السلام) فرمود: چرا این آیات را نخواندى؟: (کَمْ تَرَکُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ * وَ زُرُوعٍ وَ مَقَامٍ کَرِیمٍ * وَ نَعْمَةٍ کَانُوا فِیهَا فَاکِهِینَ * کَذَلِکَ وَ أَوْرَثْنَاهَا قَوْماً آخَرِینَ * فَمَا بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّمَاءُ وَ الأَرْضُ وَ مَا کَانُوا مُنظَرِینَ)؛ «چه بسیار باغ ها و چشمه ها که از خود به جاى گذاشتند و زراعت ها و قصرهاى زیبا و گران قیمت و نعمت هاى فراوان دیگرى که در آن غرق بودند. آرى، این گونه بود ماجراى آنان و ما این ها را میراث براى اقوام دیگرى قرار دادیم، نه آسمان بر آنان گریست و نه زمین (و نه اهل زمین و آسمان) و نه (به هنگام رسیدن لحظه سرنوشت) به آن ها مهلتى داده شد».(2)

ص: 343

ص: 344

بپرهیزند باید از تن دادن به ظلم نیز اجتناب کنند و به گفته بعضى از دانشمندان: «اگر ستم کِش نباشد ستمگر کمتر پیدا مى شود». و اگر مسلمانان آمادگى کافى براى دفاع از خود داشته باشند، کسى نمى تواند به آن ها ستم کند، بنابراین همان گونه که باید به ظالم بگوییم ستم مکن، به مظلوم باید بگوییم تن به ستم مده.

حال که چنین است چه بهتر که انسان وارد میدان خصومت و ستیز براى احقاق حق نشود و تا مى تواند از گام نهادن در چنین میدانى جز به هنگام ضرورت بپرهیزد، از این رو امام (علیه السلام) در سومین جمله مى فرماید: «و کسى که در مقام خصومت برآید نمى تواند حق تقوا را رعایت کند»؛ (وَ لاَ یَسْتَطِیعُ أَنْ یَتَّقِیَ آللّهَ مَنْ خَاصَمَ).

به همین دلیل، افراد باشخصیت و متّقى سعى مى کنند حتى الامکان با کسى به جر و بحث و ستیز و خصومت برنخیزند و چه بسا از بعضى حقوق خود صرف نظر مى کنند و آن را به مخالف مى دهند تا در این میدان خطرناک وارد نشوند.

البته این بدان معنا نیست که افراد باایمان، زبون، ذلیل و ظلم پذیر باشند چرا که اسلام چنین حالتى را نیز هرگز نمى پسندد و دستور مى دهد نه ظلم کنید و نه ظلم پذیر باشید.

ومراء و خصومت بپرهیزید که دل هاى دوستان را نسبت به یکدیگر بیمار مى کند و بذر جدایى در میان آن ها مى افشاند».(1)

در حدیث دیگرى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم که فرمود: «مَا عَهِدَ إِلَیَّ جَبْرَئِیلُ (علیه السلام) فِی شَیْءٍ مَا عَهِدَ إِلَیَّ فِی مُعَادَاةِ الرِّجَالِ؛ جبرئیل هرگز درباره چیزى مثل این سفارش نکرده بود که: از دشمنى با یکدیگر بپرهیزید».(2)

در تعبیر دیگرى از همان حضرت نقل شده است: «مَا أَتَانِی جَبْرَئِیلُ (علیه السلام) قَطُّ إِلاَّ وَعَظَنِی فَآخِرُ قَوْلِهِ لِی: إِیَّاکَ وَ مُشَارَّةَ النَّاسِ فَإِنَّهَا تَکْشِفُ الْعَوْرَةَ وَ تَذْهَبُ بِالْعِزِّ؛ هیچ گاه جبرئیل نزد من نیامد جز این که من را پند و اندرز مى داد. آخرین اندرزش این بود: از خصومت با مردم بپرهیز که عیوب پنهان را آشکار مى سازد و عزت انسان را با خود مى برد».(3)

ص: 348

السَّیِّئَاتِ)(1) چنین نمازى آثار گناه را از نامه اعمال او و روح و جانش محو مى کند. البته جمع میان هر دو تفسیر نیز مانعى ندارد.

همان گونه که در بحث سند این گفتار حکمت آمیز گفته شد، جمله «وَ أَسْأَلَ آللّهَ آلْعَافِیَةَ» در غالب نسخ نهج البلاغه نیامده است؛ ولى در نسخه ابن ابى الحدید و صبحى صالح ذکر شده و مفهومش این است که از خدا عافیت از آلوده شدن به گناه در آینده و نیز عافیت از عذاب الهى براى گذشته را تقاضا مى کنم. این جمله مى تواند اشاره اى به این مطلب باشد که انسان بعد از آلودگى به گناه و توبه، مراقبت کند که در آینده آلوده گناه نشود و عافیت در برابر آن داشته باشد، زیرا مطابق حدیث معروفى که از امیرمؤمنان على (علیه السلام) در بحارالانوار آمده، ترک گناه آسان تر از درخواست توبه است (تَرْکُ الذَّنْبِ أَهْوَنُ مِنْ طَلَبِ التَّوْبَةِ).(2)

وَ تَوْبَةُ الْخَاصِّ مِنَ الإِشْتِغَالِ بِغَیْرِ اللَّهِ وَ تَوْبَةُ الْعَامِّ مِنَ الذُّنُوبِ؛ توبه ریسمان الهى و امداد عنایت اوست و لازم است بندگان پیوسته و در هر حال به سراغ توبه بروند. ولى هر گروهى از بندگان، توبه خاص خود را دارند. توبه پیامبران از اضطراب درون آن هاست و توبه برگزیدگان از نَفَسى است که به غیر یاد خدا مى کشند و توبه اولیاء از خطرات رنگارنگى است که در برابر آن ها ظاهر مى شود و توبه خواص از اشتغال به غیر خداست و توبه عوام از گناهان است».(1)

توبه به اندازه اى داراى اهمیت است که امام باقر (علیه السلام) مى فرماید: «لا وَ اللَّهِ مَا أَرَادَ اللَّهُ تَعَالَى مِنَ النَّاسِ إِلاَّ خَصْلَتَیْنِ أَنْ یُقِرُّوا لَهُ بِالنِّعَمِ فَیَزِیدَهُمْ وَ بِالذُّنُوبِ فَیَغْفِرَهَا لَهُمْ؛ نه، به خدا قسم! خداوند از بندگانش جز دو چیز نخواسته است: نخست این که به نعمت هاى او اقرار کنند (و شکر نعمت به جاى آورند) تا بر آن ها بیفزاید. دیگر این که به گناهانشان اعتراف (و از آن ها توبه) کنند تا آن ها را بر آنان ببخشد».(2)

از جمله مسائلى که درباره آن هشدار داده شده تسویف و تاخیر توبه است، چرا که اگر انسان در آستانه رفتن از این جهان قرار گیرد یا نشانه هاى عذاب الهى ظاهر شود، درهاى توبه بسته خواهد شد، از این رو امیرمؤمنان على (علیه السلام) مى فرماید: «إِنْ قَارَفْتَ سَیِّئَةً فَعَجِّلْ مَحْوَهَا بِالتَّوْبَةِ؛ اگر مرتکب گناه شدى هر چه زودتر آن را با آب توبه بشوى».(3)

ص: 352

طولانى تر و مدت گرفتن جیره غذایى زیادتر مى شود. در حالى که خداوند در آنِ واحد جیره غذایى همه را به آن ها مى رساند بى آن که صفى وجود داشته باشد یا براى آن معطل شوند. البته این جیره غذایى تدریجى و روزبه روز است؛ اما در هر روز همه را همزمان روزى مى دهد. کسى که چنین قدرتى دارد، حساب همه را نیز در زمان واحد رسیدگى مى کند.

سؤال کننده سپس سؤال دیگرى کرد. تصور او این بود که محاسبه کردن نیاز به رویارویى دارد، در حالى که مردم خدا را نمى بینند، ازاین رو «سؤال کرد: چگونه به حساب آن ها رسیدگى مى کند در حالى که او را نمى بینند؟»؛ (فَقِیلَ: کَیْفَ یُحاسِبُهُمْ وَلا یَرَوْنَهُ؟).

امام (علیه السلام) در این جا نیز با ذکر همان مثال سابق شنونده را قانع ساخت، فرمود: «همان گونه که به همه آن ها روزى مى دهد در حالى که او را نمى بینند»؛ (فَقالَ (علیه السلام): کَمَا یَرْزُقُهُمْ وَ لاَ یَرَوْنَهُ).

از آسمان و زمین براى آن ها روزى مى فرستد، درختان میوه مى دهند، زمین ها دانه هاى غذایى را پرورش مى دهند، حیواناتِ شیرده شیر مى دهند و خلاصه ابر و باد و مه و خورشید و فلک درکارند و روزىِ روزى خواران را مى رسانند بى آن که کسى رازق حقیقى را با چشم ببیند.

در قیامت نیز همین گونه است: نامه هاى اعمال گشوده مى شوند و همه انسان ها در برابر میزان عدل پروردگار قرار مى گیرند و وزن اعمال آنان و محاسبه کارهاى تمام عمرشان، در یک لحظه انجام مى شود. همان گونه که قرآن مجید در هشت آیه مختلف قرآن فرموده است: خداوند، «سریع الحساب» است: (إِنَّ اللهَ سَرِیعُ الْحِسَابِ)، (وَ اللهُ سَرِیعُ الْحِسَابِ)، (وَ هُوَ سَرِیعُ الْحِسَابِ)،...

در روایات اسلامى نیز مى خوانیم: «إنَّهُ سُبْحانَهُ یُحاسِبُ جَمیعَ عِبادِهِ عَلى

ص: 355

مِقْدارِ حَلْبِ شاةٍ؛ خداوند حساب همه بندگان را در زمان کوتاهى به اندازه دوشیدن گوسفند رسیدگى مى کند».(1)

در روایت دیگرى آمده است: «إنَّ اللهَ تَعالى یُحاسِبُ الْخَلائِقَ کُلَّهُمْ فی مِقْدارِ لَمْحِ الْبَصَرِ؛ خداوند حساب همه بندگان را در یک لحظه رسیدگى مى کند».(2)

در حدیث دیگرى وارد شده است: «بِمِقْدارِ فَواقِ النّاقَةِ».(3) «فَواق» به عقیده بعضى به معناى فاصله میان دو بار دوشیدن شیر از شتر است و آن این گونه است که مقدارى مى دوشند، کمى صبر مى کنند و مجدداً مى دوشند. بعضى نیز آن را به معناى فاصله اى مى دانند که میان باز کردن انگشتان و بستن آن به هنگام دوشیدن شیر با انگشت پیدا مى شود و در هر صورت کنایه از زمان بسیار کوتاه است.

سال گفته است؛ پاسخ این است که این آیه هیچ سخنى درباره مسئله حسابرسى خلائق دربر ندارد، بنابراین مى توان گفت که توقف گروهى در عرصه محشر به مدت طولانى، نه براى حسابرسى، بلکه نوعى مجازات و سرگردانى است و این درباره کافران و بدکاران است و گرنه مطابق بعضى از روایات، مؤمن توقفش در عرصه محشر بسیار کوتاه است.

در حدیثى آمده است که بعد از نزول آیه مذکور، ابوسعید خدرى که از صحابه پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) بود خدمتش عرضه داشت: این روز چقدر طولانى است! پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «وَ الَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ إِنَّهُ لَیُخَفَّفُ عَلَى الْمُوْمِنِ حَتَّى یَکُونَ أَخَفَّ عَلَیْهِ مِنْ صَلاةٍ مَکْتُوبَةٍ یُصَلِّیهَا فِی الدُّنْیَا؛ قسم به کسى که جان من در قبضه قدرت اوست! این روز طولانى آن قدر براى فرد باایمان سبک مى شود که حتى از مدت زمان خواندن یک نماز که در دنیا مى خواند کمتر خواهد بود».(1)

ص: 357

ص: 358

امروز نیز بهترین راه براى قضاوت کردن درباره کسانى که صدها یا هزاران سال قبل از ما مى زیستند مطالعه آثار مکتوب آن هاست، چرا که شخصیتشان در آثار مکتوبشان تجلى مى کند.

بر این اساس، این جمله نیز حاوى دو دستور است: هم مراقب نوشته هاى خود باشیم، هم روحیات دیگران را از نوشته هایشان استنباط کنیم.

یکى از شعراى عرب این دو جمله حکیمانه را در دو بیت شعر به صورت زیبایى آورده، مى گوید:

تَخَیَّرْ إذا ما کُنْتَ فِی الأَمْرِ مُرْسِلاً *** فَمَبْلَغُ آراءِ الرِّجالِ رَسُولُها

وَرَوِّ وَ فَکِّرْ فِی الْکِتابِ فَإِنَّما *** بِأَطْرافِ أَقْلامِ الرِّجالِ عُقُولُها

در انتخاب فرستاده دقت کن - زیرا فرستاده هاى افراد نشانه آرا و افکار آن ها هستند.

به هنگام نوشتن نامه بسیار دقت و فکر کن، زیرا - عقول انسان ها از نوک قلم هاى آن ها تراوش مى کند.(1)

شدّت خویشتن دارى، افراد ناآگاه آن ها را بى نیاز مى پندارند؛ امّا آن ها را از چهره هایشان مى شناسى».(1)

درباره منافقانى که سعى مى کنند چهره واقعى خود را با سخنان دروغین مخفى کنند مى فرماید: (وَ لَوْ نَشَاءُ لأَرَیْنَاکَهُمْ فَلَعَرَفْتَهُمْ بِسِیمَاهُمْ وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِى لَحْنِ الْقَوْلِ وَ اللهُ یَعْلَمُ أَعْمَالَکُمْ)؛ «و اگر ما بخواهیم، آن ها را به تو نشان مى دهیم تا آنان را با قیافه هایشان بشناسى، هر چند مى توانى آن ها را از طرز سخنانشان بشناسى؛ و خداوند اعمال شما را مى داند».(2)

در کلمات قصار خواندیم: «مَا أَضْمَرَ أَحَدٌ شَیْئاً إِلاَّ ظَهَرَ فِی فَلَتَاتِ لِسَانِهِ وَ صَفَحَاتِ وَجْهِهِ؛ هیچ کس چیزى را در دل پنهان نمى کند مگر این که در سخنانى که از زبان او مى پرد و در چهره و قیافه اش آشکار مى گردد».(3)

در ذیل گفتار حکیمانه 295 نیز این روایت گذشت که امام امیرمؤمنان (علیه السلام) مى فرماید: «مَنِ اشْتَبَهَ عَلَیْکُمْ أَمْرُهُ وَ لَمْ تَعْرِفُوا دِینَهُ فَانْظُرُوا إِلَى خُلَطَائِهِ؛ هرگاه وضع باطنى کسى بر شما مشتبه شود و دین او را نتوانید بشناسید، نگاه به همنشینانش کنید».(4)

از کلام حکیمانه مورد بحث نیز مى توان همین معنا را استفاده کرد که براى شناختن افراد به دو چیز در آن ها دقت کنیم: نخست، رسولان و فرستادگان آن ها و دیگر، لحن و محتواى نامه هایشان. البته این گفته درباره کسانى صادق است که داراى رسول و فرستاده و نامه هاى خاصى هستند.

این سخن در تاریخ زندگى پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و امیرمؤمنان (علیه السلام) و سایر اولیاءالله

ص: 362

به خوبى دیده مى شود. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) براى پیشگیرى از توطئه مشرکان مکه در حبشه، جعفر بن ابى طالب را که مردى هوشیار و شجاع بود به عنوان نماینده خویش همراه گروه مهاجران فرستاد.

در داستان آیات برائت که مبدأ تحولى در جهان اسلام شد، آن را به وسیله على بن ابى طالب (علیه السلام) فرستاد و امیرمؤمنان (علیه السلام) در داستان حَکَمیّت اصرار داشت که ابن عباس یا مالک اشتر حکمیّت را از جانب او و اصحابش بپذیرند، هر چند افراد نادان و ظاهربین مخالفت کردند و ابوموسى را بر حضرت تحمیل نمودند ودر مقابل، معاویه عمرو عاص را فرستاد که مردى بسیار حیله گر و دنیاپرست و بى ایمان بود.

در مورد این که نامه انسان ها از عقل و درایت آنان حکایت مى کند نیز روایات زیادى از معصومان (علیهم السلام) وارد شده است؛ از جمله در حدیثى از امام امیرمؤمنان (علیه السلام) مى خوانیم: «إذا کَتَبْتَ کِتاباً فَأَعِدْ فِیهِ النَّظَرَ قَبْلَ خَتْمِهِ فَإِنَّما تَخْتِمُ عَلى عَقْلِکَ؛ هنگامى که نامه اى مى نویسى بار دیگر پیش از آن که آن را مهر و امضا کنى در آن نگاه دقیق کن، زیرا عقل خود را مهر و امضا مى کنى».(1)

در حدیث دیگرى از آن حضرت آمده است: «عُقُولُ الْفُضَلاءِ فی أطْرافِ أقْلامِها؛ عقول دانشمندان در نوک قلم هاى آن هاست».(2)

ص: 363

ص: 364

رفته و دعا مى کنند، و از این نظر حال عافیت مندان از مبتلایان سخت تر است.

از همین رو در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم که شبى از شب ها رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در خانه ام سلمه بود. (ام سلمه) ناگهان بیدار شد و حضرت را ندید. گفت: شاید به خانه همسران دیگر رفته است. برخاست و به جست وجوى آن حضرت رفت. ناگهان دید پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در گوشه اى از خانه ایستاده ودست ها را بلند کرده و مى گوید: «اللَّهُمَّ لا تَنْزِعْ مِنِّی صَالِحَ مَا أَعْطَیْتَنِی أَبَداً اللَّهُمَّ لا تُشْمِتْ بِی عَدُوّاً وَ لا حَاسِداً أَبَداً اللَّهُمَّ وَ لا تَرُدَّنِی فِی سُوءٍ اسْتَنْقَذْتَنِی مِنْهُ أَبَداً اللَّهُمَّ وَ لاتَکِلْنِی إِلَى نَفْسِی طَرْفَةَ عَیْنٍ أَبَداً؛ خداوندا! نعمت هاى شایسته اى را که به من داده اى هرگز از من مگیر. خداوندا! دشمنان و حسودان را از شماتت من بازدار. خداوندا! مرا به حال بدى که از آن نجاتم داده اى هرگز بازمگردان. خداوندا! مرا هرگز لحظه اى به خود وامَگذار».(1)

علامه مجلسى؛ در جلد 90 بحارالانوار بابى تحت عنوان «اقدام به دعا در شدت و رخاء و در جمیع احوال» باز کرده و روایات زیادى در این باب آورده است؛ از جمله همین گفتار حکیمانه مورد بحث.

در روایت دیگرى از امیرمؤمنان (علیه السلام) نقل مى کند که فرمود: «تَقَدَّمُوا بِالدُّعَاءِ قَبْلَ نُزُولِ الْبَلاءِ؛ پیش از آن که بلا نازل شود دعا کنید».(2)

در حدیث دیگرى از امام صادق (علیه السلام) نقل مى کند: «مَنْ سَرَّهُ أَنْ یُسْتَجَابَ لَهُ فِی الشِّدَّةِ فَلْیُکْثِرِ الدُّعَاءَ فِی الرَّخَاءِ؛ کسى که دوست دارد به هنگام شدت و بلا دعایش مستجاب شود، در زمانى که در راحتى و آرامش است زیاد دعا کند».(3)

جالب این که در حدیث دیگرى از آن حضرت مى خوانیم: «إِذَا دَعَا الْعَبْدُ فِی

ص: 367

الْبَلاءِ وَ لَمْ یَدْعُ فِی الرَّخَاءِ حَجَبَتِ الْمَلائِکَةُ صَوْتَهُ وَ قَالُوا: هَذَا صَوْتٌ غَرِیبٌ أَیْنَ کُنْتَ قَبْلَ الْیَوْمِ؛ زمانى که بنده اى از بندگان خدا به هنگام بلا دعا کند و در رخاء و آرامش دعا نکند فرشتگان جلوى صداى او را مى گیرند و مى گویند: این صداى ناشناخته اى است، تا امروز کجا بودى؟».(1)

ص: 368

شبیه همین معنا روایت دیگرى است که در آن مى خوانیم: کسى در حضور امیرمؤمنان (علیه السلام) برخاست و عرض کرد: اى امیرمؤمنان! چرا ما دنیا را دوست داریم؟ امام (علیه السلام) فرمود: چون ما از دنیا آفریده شده ایم. آیا مى شود کسى را به سبب محبتش به پدر و مادر سرزنش کرد؟»؛ (رُوِیَ عَنْ أمیرِالْمُوْمِنینَ (علیه السلام) أنَّ رَجُلاً قامَ إِلَیْهِ، فَقالَ: یا أَمِیرَالْمُوْمِنینَ ما بالُنا نُحِبُّ الدُّنْیا، قالَ: لاِنّا مِنْها وَهَلْ یُلامُ الرَّجُلُ بِحُبِّهِ لاِبِیهِ وَ أُمِّهِ؟).(1)

بنابراین هرگز نباید علاقه مردم را به مال و زن و فرزند و خانه و شهر و کشورشان مورد ملامت قرار داد و حتى نباید انتظار داشته باشیم که مردم به همه این امور پشت پا زنند. مهم این است که براى رسیدن به دنیا آلوده به گناه نشوند و ایمان و شرف خود را به آن نفروشند.

در حدیث معروفى مى خوانیم: «لَیْسَ مِنَّا مَنْ تَرَکَ دُنْیَاهُ لاِخِرَتِهِ وَ لا آخِرَتَهُ لِدُنْیَاهُ؛ کسى که دنیاى خود را براى آخرتش ترک کند از ما نیست، همچنین کسى که آخرتش را براى دنیا ترک گوید».(2)

به تعبیر دیگر، دنیایى خوب است که وسیله رسیدن به آخرت باشد نه آن که هدف اصلى انسان را تشکیل دهد، همان گونه که در سایر کلمات امام (علیه السلام) آمده است: «مَنْ أَبْصَرَ بِهَا بَصَّرَتْهُ وَ مَنْ أَبْصَرَ إِلَیْهَا أَعْمَتْهُ؛ آن کس که به وسیله دنیا بنگرد به او بصیرت و بینایى مى بخشد و آن کس که به دنیا بنگرد نابینایش مى کند».(3)

آرى، دنیا وسیله است نه هدف.

بنابراین آنچه به عنوان نکوهش دنیا در روایات مختلف آمده است ناظر به روش کسانى است که ارزش هاى والاى انسانى و اسلامى را فداى منافع مادّى

ص: 371

مى کنند و دل و دین بر سر دنیا مى نهند و گرنه زندگى آبرومندانه و بهره گیرى معقول از نعمت هاى خدا هرگز در اسلام ممنوع و نکوهیده نیست.

قرآن مجید نیز به این حقیقت اشاره کرده و مى فرماید: (زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنْ النِّسَاءِ وَ الْبَنِینَ وَ الْقَنَاطِیرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنْ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْخَیْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَ الأَنْعَامِ وَ الْحَرْثِ ذَلِکَ مَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَ اللهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ)؛ «محبّت امور مادى، از زنان و فرزندان و اموال هنگفت از طلا و نقره و اسب هاى ممتاز و چهارپایان و زراعت، در نظر مردم جلوه داده شده است (تا در پرتو آن، آزمایش و تربیت شوند؛ ولى) این ها (در صورتى که هدف نهایى آدمى را تشکیل دهند،) سرمایه زندگى پست (مادى) است؛ و سرانجام نیک (و زندگىِ والا و جاویدان) نزد خداست».(1)

این تزئین در واقع یک تزئین طبیعى است منتها نباید انسان فقط به آن بیندیشد و در آن غرق شود. نباید فراموش کند که مطابق آنچه در ذیل آیه آمده، این ها متاع دنیاست؛ متاعى ناپایدار و گذرا. مهم سراى جاویدان و حیات ابدى است.

ص: 372

در آیه 11 سوره حدید نیز خداوند پس از آن که در آیات پیشین، از اهمیت انفاق به نیازمندان سخن مى گوید همین تعبیر را فرموده است: (مَنْ ذَا الَّذِى یُقْرِضُ اللهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضَاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ کَرِیمٌ)؛ «کیست که به خدا وام نیکو دهد (و از اموالى که به او ارزانى داشته انفاق کند) تا خدا آن را براى او چندین برابر کند؟ و براى او پاداش پرارزشى است!».

در چندین آیه دیگر از قرآن مجید نیز همین معنا با الفاظ دیگرى بیان شده و انفاق در راه خدا را به عنوان وام دادن به پروردگار شمرده است که این نهایت لطف او به بندگان است. با این که مالک حقیقى تمام عالم هستى خداست و از همگان و همه چیز بى نیاز است و ما هرچه داریم از او داریم، با این حال انفاق در راه خدا را قرض به خداوند تعبیر کرده است.

حتى در بعضى از آیات آمده است که خداوند در برابر این کار از بنده اش تشکر مى کند (وَ اللهُ شَکُورٌ حَلِیمٌ).(1)

همان گونه که در خطبه 183 نیز در کلام امام (علیه السلام) گذشت که مى فرماید: «وَ اسْتَقْرَضَکُمْ وَ لَهُ خَزَائِنُ السَّمَاوَاتِ وَ الأَرْضِ وَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ وَ إِنَّمَا أَرَادُ أَنْ یَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً؛ از شما درخواست قرض کرده در حالى که گنج هاى آسمان ها و زمین به او تعلق دارد و بى نیاز و شایسته ستایش است. او خواسته است شما را بیازماید که کدام یک نیکوکارترید؟».

جالب این که در روایات اسلامى تعبیرات سه گانه اى آمده است که هر یک، از دیگرى پرمعناتر است. در یک جا از امام سجاد زین العابدین (علیه السلام) نقل شده است: هنگامى که چیزى به فقیر مى داد دست سائل را مى بوسید و مى فرمود: «من دست سائل را نمى بوسم، بلکه دست پروردگارم را مى بوسم، زیرا صدقه قبل از آن که

ص: 375

در دست سائل بیفتد در دست پروردگار قرار مى گیرد؛ فَقَالَ: لَسْتُ أُقَبِّلُ یَدَ السَّائِلِ إِنَّمَا أُقَبِّلُ یَدَ رَبِّی إِنَّهَا تَقَعُ فِی یَدِ رَبِّی قَبْلَ أَنْ تَقَعَ فِی یَدِ السَّائِلِ».(1)

در بیان دیگرى آمده است: «امام (علیه السلام) هنگامى که صدقه اى به سائل مى داد آن را از او مى گرفت و مى بوسید و مى بویید و بار دیگر به او مى داد و همان عبارت را تکرار مى کرد؛ کَانَ أَبِی إِذَا تَصَدَّقَ بِشَیْءٍ وَضَعَهُ فِی یَدِ السَّائِلِ ثُمَّ ارْتَجَعَهُ مِنْهُ فَقَبَّلَهُ وَ شَمَّهُ ثُمَّ رَدَّهُ فِی یَدِ السَّائِلِ وَ ذَلِکَ أَنَّهَا تَقَعُ فِی یَدِ اللَّهِ قَبْلَ أَنْ تَقَعَ فِی یَدِ السَّائِل».(2)

در تعبیر سومى نقل شده که امام (علیه السلام) وقتى صدقه اى به نیازمندى مى داد دست خود را مى بوسید و مى فرمود: «صدقه قبل از آن که به دست سائل برسد در دست خدا قرار مى گیرد؛ «وَ کَانَ (علیه السلام) یُقَبِّلُ یَدَهُ عِنْدَ الصَّدَقَةِ فَسُئِلَ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ: إِنَّهَا تَقَعُ فِی یَدِ اللَّهِ قَبْلَ أَنْ تَقَعَ فِی یَدِ السَّائِلِ».(3)

همه این تعابیر مى تواند صحیح باشد؛ یعنى گاهى این گونه عمل مى فرمود و گاهى آن گونه و نتیجه همه آن ها در واقع یکى است.

نکته مهم دیگر این که از روایات اسلامى استفاده مى شود (و در قرآن به آن اشاره شده است) که بیش از آنچه در صدقات و کمک به نیازمندان، عاید نیازمندان مى شود به کمک کنندگان داده مى شود.

این سخن را با حدیث دیگرى از امام صادق (علیه السلام) پایان مى دهیم، هر چند سخن در این جا بسیار است. فرمود: «إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى یَقُولُ: مَا مِنْ شَیْءٍ إِلاَّ وَ قَدْ وَکَّلْتُ مَنْ یَقْبِضُهُ غَیْرِی إِلاَّ الصَّدَقَةَ فَإِنِّی أَتَلَقَّفُهَا بِیَدِی تَلَقُّفاً حَتَّى إِنَّ الرَّجُلَ یَتَصَدَّقُ أَوِ الْمَرْأَةَ لَتَتَصَدَّقُ بِالتَّمْرَةِ أَوْ بِشِقِّ تَمْرَةٍ فَأُرَبِّیهَا لَهُ کَمَا یُرَبِّی الرَّجُلُ فَلُوَّهُ وَ فَصِیلَهُ فَیَلْقَانِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ هِیَ مِثْلُ جَبَلِ أُحُدٍ؛ خداى تبارک و تعالى مى فرماید: هیچ

ص: 376

عملى نیست مگر این که من کسى (از فرشتگانم) را مأمور کرده ام آن را دریافت دارد، جز صدقه و کمک به نیازمندان که من خودم آن را با دست (قدرت) مى گیرم، تا آن جا که گاه مردى یا زنى یک دانه خرما یا حتى بخشى از آن را صدقه مى دهد، من آن را براى او پرورش مى دهم همان گونه که انسان ها فرزند خود را پرورش مى دهند و هنگامى که روز قیامت در محضر من حاضر مى شود آن صدقه به اندازه کوه احد شده است».(1)

ص: 377

ص: 378

نمى شود به نوامیس مردم تجاوز کند. به همین دلیل، غیرت، او را از آلوده شدن به اعمال منافى عفت بازمى دارد. حتى حاضر نیست به همسر یا خواهر یا مادر دیگرى نگاه کند، زیرا از نگاه دیگران به همسر و خواهر و مادرش احساس تنفر مى کند.

در حدیث دیگرى از همان بزرگوار آمده است: «إنَّ الْغَیْرَةَ مِنَ الْإیمان؛ غیرت از ایمان است».(1) دلیل آن هم روشن است: ایمان، انسان را به حفظ ناموس و افتخارات و آیین خود دعوت مى کند، بنابراین غیرت جزء ایمان است.

در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) آمده است: «إنَّ اللّهَ غَیُورٌ یُحِبُّ کُلَّ غَیُورٍ وَ لِغَیْرَتِهِ حَرَّمَ الْفَواحِشَ ظاهِرَها وَ باطِنَها؛ خدا غیور است و هر غیورى را دوست دارد و به دلیل غیرتش تمام کارهاى زشت را اعم از آشکار و پنهان تحریم کرده است».(2)

بنابر این روایت و بعضى از روایات دیگر، غیرت از اوصافى است که هم در خداى تعالى و هم در انسان ها وجود دارد البته با این تفاوت که غیرت در خداوند به معناى نهى از کارهاى زشت و ناپسند و در انسان ها به معناى دفاع از حریم خانواده و دین و آب و خاک است.

درباره غیرت، سخن بسیار است ولى این بحث را با حدیثى درباره «جعفر بن ابى طالب» پایان مى دهیم. در حدیثى آمده است که جبرئیل به پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) خبر داد که «جعفر بن ابى طالب» صفات برجسته اى در زمان جاهلیت داشت که خداوند به سبب آن از وى قدردانى کرد. «مِنْها عَدَمُ زِناهُ لِغَیْرَتِهِ، و کَعَدَمِ شُرْبِهِ لِعِزَّتِهِ، و کَعَدَمِ کِذْبِهِ لِشَرَفِهِ؛ از جمله این که به سبب غیرت، دامنش به بى عفتى آلوده نشد و به سبب حفظ عزتش هرگز شراب ننوشید و به سبب شخصیتش هرگز دروغ نگفت».(3)

ص: 382

تنها مى گذارند. من نیز چنین هستم؛ هنگامى که اجلم فرارسد، شقى ترین امت مى آید و محاسنم را با خون سرم رنگین مى سازد. این وعده اى مسلم و کاملاً صدق است.(1)

شبیه همین کلام شریف به شکل دیگرى در حکمت 201 آمده بود. در این جا این سؤال پیش مى آید که اگر این سخن را بپذیریم باید تمام اقدامات احتیاطى را در برابر حوادث گوناگون و در مقابل دشمنان ترک کنیم؛ نه سپرى در جنگ لازم خواهد بود و نه درست کردن سنگر، نه وسایل اختفا و نه پرهیز از جاده هاى خطرناک و غذاهاى مشکوک، بلکه باید بگوییم تا سرآمد عمر ما نرسد هیچ چیز و هیچ کس نمى تواند به ما آسیبى برساند.

این مطلبى است که نه با تعلیمات قرآن و اسلام منطبق است و نه با منطق عقل. حتى قرآن مجید مى فرماید که به هنگام نمازِ خوف در برابر دشمن تا ناچار نشده اید وسایل حفاظتى خود (مانند سپر و زره و خود) را از خود دور نسازید.(2)

پیش از این در ذیل همان حکمت 201 و همچنین در جلد سوم، ذیل خطبه 62 پاسخى به این سؤال داده ایم. در این جا به کلامى که از علامه مجلسى (رحمه الله) در بحارالانوار یافتیم اشاره مى کنیم. او در پاسخ این سؤال چنین مى گوید: اوّلاً این درباره مواردى بوده است که مردم به اندک چیزى از حوادث مى ترسیدند و به احتمالات بعیده ترتیب اثر مى دادند. امام (علیه السلام) مى فرماید: به این گونه احتمالات و توهمات بعید اعتنا نکنند؛ تا اجل کسى فرانرسد از دنیا نمى رود.

ثانیاً ممکن است این از خصائص خود امام (علیه السلام) باشد، زیرا او طبق خبرى که پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به آن حضرت داده بود، زمان اجل خود را مى دانست و یقین

ص: 385

داشت که پیش از آن، حادثه اى او را تهدید نمى کند، از این رو مى فرمود: اجل من، حارس و نگهبان من است؛ ولى دیگران که چنین اطلاعى ندارند، از مواردى که خطر عقلایى دارد باید بپرهیزند و به حکم (وَ لاَ تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَةِ)(1) خود را به خطر نیفکنند.

سپس به حدیثى از امام صادق (علیه السلام) اشاره مى کند که آن حضرت مى فرماید: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «خَمْسَةٌ لا یُسْتَجَابُ لَهُمْ أَحَدُهُمْ رَجُلٌ مَرَّ بِحَائِطٍ مَائِلٍ وَ هُوَ یُقْبِلُ إِلَیْهِ وَ لَمْ یُسْرِعِ الْمَشْیَ حَتَّى سَقَطَ عَلَیْهِ...؛ پنج گروهند که دعایشان مستجاب نمى شود: اوّل کسى است که از کنار دیوار کجى عبور مى کند در حالى که دیوار به سوى او خم شده و با این حال، سریع نمى گذرد تا دیوار بر او سقوط مى کند (این شخص اگر آهسته عبور کند و دعا کند خدایا! مرا حفظ کن، دعاى او مستجاب نمى شود)».(2)

به هرحال تفسیراوّل مناسب تر به نظر مى رسد، زیرا ظاهر روایت عمومیت دارد.

ص: 386

در تفسیر دیگرى گفته شده که این گفتار حکیمانه کنایه اى است از بسیارى از توده هاى مردم که دلبستگى آن ها به مال و ثروتشان حتى بیش از دلبستگى به فرزندان و عزیزانشان است و گاه حتى تا پاى جان براى نگهدارى اموالشان مى ایستند و این ضرب المثل فارسى که مى گویند: «مال است نه جان تا بتوان آسان داد»، شاهد بر آن است.

بعضى نیز گفته اند که از دست دادن عزیزان نه تنها سبب ذلت انسان نمى شود بلکه دوستان و علاقه مندان، چنین شخصى را عزیز مى دارند و احترام مى کنند تا مصیبت خود را فراموش کند؛ ولى غارت اموال و ربودن آن به وسیله زورمندان غاصب نوعى ذلت براى انسان است، از این رو انسان نمى تواند آن را تحمل کند.

در این جا مناسب است به داستانى مربوط به قتل «معلى بن خنیس» به دست حاکم مدینه «داود بن على» و گفت وگویى که میان او و امام صادق (علیه السلام) رد و بدل شد اشاره کنیم. علامه مجلسى؛ در جلد 47 بحارالانوار در شرح حالات آن حضرت از کتاب مناقب ابن شهرآشوب روایتى نقل مى کند که هفت نفر از روات آن را ذکر کرده اند: هنگامى که داود بن على (فرماندار مدینه) معلى بن خنیس را (که از یاران امام صادق (علیه السلام) بود) به قتل رساند و اموالش را گرفت، امام صادق (علیه السلام) به او فرمود: دوست مرا کشتى و اموالش را گرفتى، آیا نمى دانى که انسان ممکن است بر مصیبت صبر کند؛ ولى در برابر غارت صبر نمى کند؟ به خدا سوگند! تو را نفرین خواهم کرد.

داود به صورت استهزاء گفت: مرا به نفرینت تهدید مى کنى؟ امام (علیه السلام) (چیزى نگفت و) به خانه خود بازگشت و آن شب پیوسته مشغول عبادت و قیام و قعود بود. داود پنج نفر از مأموران خود را فرستاد و گفت: او را نزد من آورید. اگر خوددارى کرد سر او را براى من بیاورید. آن ها نزد امام (علیه السلام) آمدند در حالى که امام (علیه السلام) مشغول نماز بود. گفتند: داود شما را فراخوانده است. فرمود: اگر نیایم

ص: 389

چه مى شود؟ گفتند: دستور خاصى به ما داده است. امام (علیه السلام) فرمود: بازگردید که براى دنیا و آخرت شما بهتر است. آن ها خوددارى کردند و گفتند: حتماً باید بیایى. امام (علیه السلام) دست ها را به سوى آسمان بلند کرد و سپس بر شانه هاى خود گذاشت و آن ها را گشود و دعا کرد و با انگشت اشاره خود اشاره نمود. آن ها مى گویند: شنیدیم که مى فرمود: همین ساعت، همین ساعت.

ناگهان فریادى بلند شد. امام (علیه السلام) به آن ها فرمود: رئیس شما مرد. آن ها برگشتند. جریان را از امام (علیه السلام) سؤال کردند، فرمود: او فرستاده بود گردن مرا بزنند من به اسم اعظم پروردگار او را نفرین کردم. خداوند فرشته اى را فرستاد که با سلاح، ضربه اى به او زد و او را کشت.(1)

ص: 390

یعنى خویشاوندان هنگامى ارزش دارند که داراى محبت باشند و هر چه پیوند خویشاوندى نزدیک تر باشد، مودت و دوستى بیشترى لازم دارد. در حالى که دوستى و محبت نیازى به خویشاوندى ندارد؛ ممکن است افراد سال ها با هم دوست باشند و هیچ رابطه خویشاوندى اى بین آن ها نباشد. با توجه به این توضیحات، برترى دوستى و محبت بر خویشاوندى ثابت مى شود.

ضرب المثل معروفى است که به کسى گفتند: دوستت را بیشتر دوست دارى یا برادرت را؟ گفت: برادرى را دوست دارم که با من دوست باشد.

بنابراین هر دو جمله رابطه دوستى و خویشاوندى را بیان مى کند؛ جمله اول به گونه اى و جمله دوم به گونه اى دیگر.

مرحوم محقق کمره اى این کلام حکیمانه را به شعر فارسى درآورده، مى گوید:

مِهر پدران براى اولاد *** باشد چو نَسَب شعار و پیوند

خویشى به مودت است محتاج *** بیش از خود دوستى به پیوند(1)

أوِدَّاءَ أَبیهِ، وَ غَیَّرَ شَیْبَتَهُ، وَ رَفَعَ بَصَرَهُ فِى الْحُجُراتِ مِنْ غَیْرِ أَنْ یُؤْذَنَ لَهُ؛ سه چیز است که نور (ایمان) بندگان را خاموش مى کند: کسى که با دوستان پدرش قطع رابطه کند و محاسن سفید خود را تغییر دهد (اشاره به این که به هنگام پیرى بعضى کارهاى سبک سرانه جوانى و کودکى را انجام دهد) و به داخل خانه هاى دیگران بدون این که اجازه اى به او دهند نگاه کند».(1)

بنابراین نه تنها انسان دوستان قدیم خود را نباید فراموش کند و در حیات و ممات به یاد آن ها باشد و به آن ها خدمت کند، بلکه اگر پدرش نیز دوستى داشته، بعد از پدر، جانشین او شود و با دوستش همان محبتى را داشته باشد که پدرش داشته است.

به خصوص به هنگام فراز و نشیب هاى زندگى که دوستان از نظر موقعیت اجتماعى متفاوت مى شوند نباید این تفاوت سبب فراموشى دوستان قدیم شود بلکه نباید تفاوت مقام، ثروت، علم یا سایر امتیازهاى فردى و اجتماعى مانعى در این راه ایجاد کند و اگر تمام پیوندهاى سابق را نمى تواند نگه دارد لااقل بخشى از آن را حفظ کند.

در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم: «إذا کانَ لَکَ صَدیقٌ فَوُلِّیَ وِلایَةً فَأَصَبْتَهُ عَلَى الْعُشرِ مِمّا کانَ لَکَ عَلَیْهِ قَبْلَ وِلایَتِهِ، فَلَیْسَ بِصَدیقِ سُوءٍ؛ اگر دوست تو حکومت و ریاستى پیدا کند و حداقل یک دهم پیوند سابق را با تو حفظ کند دوست بدى نیست».(2)

توجه داشته باشید که نمى فرماید دوست خوبى است، مى فرماید دوست بدى نیست، دوست خوب و کامل العیار آن است که صددرصد رابطه مودت گذشته را

ص: 394

حفظ کند و مال و مقام، او را دگرگون نسازد. البته باید توجه داشت کسانى که به مقام والایى مى رسند اشتغالات و گرفتارى هاى آن ها نسبت به سابق بیشتر مى شود و نمى توان انتظار داشت تمام کارهایى را که در سابق درباره دوستان خود انجام مى داد، اکنون نیز انجام دهد و شاید به همین دلیل امام (علیه السلام) آن ها را معذور مى دارد که لااقل یک دهم پیوند محبت سابق را حفظ کنند.

ص: 395

ص: 396

نیز مى تواند اشاره به این نکته باشد که از توطئه کردن درباره مؤمنان بپرهیزید زیرا ممکن است آن ها از چهره و حرکات شما به توطئه هایتان پى ببرند و ترفندها را نقش بر آب کنند و شکست توأم با ذلت نصیبتان گردد.

این گفتار حکیمانه را بارها در زندگى خود نیز تجربه کرده ایم که افراد باایمان و پرهیزکار، فراست فوق العاده اى دارند و از نقشه هاى پنهانى آگاه مى شوند.

بعضى از فقهاى اهل سنت تا آن جا دراین باره پیش رفته اند که گفته اند: از طریق فراست و هشیارى مى شود براى اثبات حق در مقام قضاوت استفاده کرد. از «ابن قیّم» نقل شده است که کتاب مخصوصى در این باره تألیف کرده و نام آن را «الطرق الحکمیة او الفراسة المرضیة» نهاده است.

ولى از نظر فقه امامیه مسلم است که با حدث و تخمین، هر چند قوى باشد نمى توان داورى کرد و قاضى فقط باید به مرحله علم و یقین برسد تا بتواند حکم کند و ما معتقدیم که قاضى در صادر کردن حکم حتى به هر علم و یقینى هم نمى تواند قناعت کند، بلکه باید علم و یقینى باشد که از مبادى حسّیه یا مبادى قریب به حس حاصل شده، همان گونه که در قضاوت هاى امیرمؤمنان على (علیه السلام) وارد شده است.

شاید سؤال شود که قرآن مجید بارها ظن و گمان را بى اعتبار شمرده و مى فرماید: (إِنَّ الظَّنَّ لاَ یُغْنِى مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً)؛ «ظن و گمان، انسان را هرگز از حق بى نیاز نمى کند».(1)

همین سؤال در علم اصول نیز درباره حجیت ظن خاص و عام و تقابل آن با این آیات قرآنى مطرح شده و پاسخ داده اند که مراد از آیات پیش گفته اوهام و گمان هاى بى پایه اى است که مشرکان و غیر مشرکان براى خود درست

ص: 399

مى کردند و بر اساس آن گاهى فرشتگان را دختران خدا مى دانستند و گاه حلال و حرام هایى درست مى کردند و به خدا نسبت مى دادند؛ اما گمان هایى که پایه و اساس داشته باشد و از نور الهى سرچشمه گیرد، حساب جداگانه اى دارد، هر چند مؤمنان با این گمان ها درباره کسى قضاوت قطعى نمى کنند؛ اما به وسیله آن احتیاطات لازم را رعایت مى کنند مبادا صدمه اى از دشمن به آن ها یا جامعه اسلامى برسد.

شایان توجه است که در روایتى ذیل آیه شریفه (إِنَّ فِى ذَلِکَ لاَیَاتٍ لِّلْمُتَوَسِّمِینَ)؛ «در این سرگذشت (عبرت انگیز) نشانه هایى است براى هشیاران»(1) که خداوند آن را بعد از ذکر آیات مربوط به قوم لوط (علیه السلام) و عذاب آن ها فرموده، امام صادق (علیه السلام) مى فرماید: «متوسمین، امامان هستند».(2) و از امیرمؤمنان على (علیه السلام) نقل شده است که فرمود: «کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) الْمُتَوَسِّمَ وَ أَنَا مِنْ بَعْدِهِ وَ الأَئِمَّةُ مِنْ ذُرِّیَّتِی الْمُتَوَسِّمُونَ؛ متوسم، پیامبر بود و بعد از او منم و امامان از دودمان من».(3)

روشن است که منظور از این روایات، تخصیص دادن مفاد آیه به امامان (علیهم السلام) نیست، بلکه آن ها مصداق اتَم و اکمل آن بوده اند؛ مانند بسیارى از تفسیرهاى دیگرى که در ذیل آیات قرآن آمده است.

ص: 400

به شما مى دهد؛ و خدا قدرتش وسیع، و (به هر چیز) داناست (به همین دلیل، به وعده هاى خود وفا مى کند)».

همان گونه که در بیان اسناد این حدیث شریف اشاره شد، «مسعودى» در مروج الذهب آن را در لابه لاى حدیث عبرت آموزى نقل مى کند و آن این که شخص سائلى نزد امام امیرمؤمنان (علیه السلام) آمد و تقاضایى کرد. حضرت به فرزندش امام حسن (علیه السلام) فرمود: به مادرت بگو یک درهم به او بدهد. امام حسن (علیه السلام) عرض کرد: ما شش درهم داریم که براى خرید آرد گذاشته ایم. امیرمؤمنان فرمود: «لا یَکُونُ الْمُؤمِنُ مُؤمِناً حَتّى یَکُونَ بِما فِی یَدِ اللهِ أوْثَقُ مِنْهُ بِما فی یَدِهِ». سپس دستور داد هر شش درهم را به آن سائل بدهند. اندکى بعد امیرمؤمنان (علیه السلام) از کنار مردى مى گذشت که شترى را در معرض فروش گذاشته بود. امام (علیه السلام) آن را به صد و چهل درهم خرید و فرمود: بعد از هشت روز وجه آن را مى پردازم (و فروشنده قبول کرد). هنوز حضرت طناب آن حیوان را باز نکرده بود که مردى از آن جا گذشت در حالى که شتر، عقال شده بود و نشسته بود. به امام (علیه السلام) عرض کرد: این شتر را چند مى فروشى؟ امام (علیه السلام) فرمود: دویست درهم. عرض کرد: خریدم. و قیمت آن را نقداً پرداخت. امام (علیه السلام) صد و چهل درهم را به فروشنده اولى داد و شصت درهم باقى مانده را به فاطمه (علیها السلام) سپرد. فاطمه (علیها السلام) عرض کرد: از کجا این شصت درهم فراهم شد؟ حضرت فرمود: این تصدیق چیزى است که پدرت از سوى خدا آورده است: (مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا)؛ «کسى که حسنه اى انجام دهد خداوند ده برابر به او مى دهد».(1)

بعضى از شارحان نهج البلاغه مانند «شیخ محمد عبده» و سپس «مغنیه» در فى ظلال، این کلام شریف را به پاداش هاى معنوى تفسیر کرده و گفته اند: منظور از «بِما فِی یَدِ اللهِ» ثواب هایى است که خدا براى کار خیر تعیین کرده و جمله

ص: 403

«لا یَصْدُقُ إیمانُ عَبْدٍ» اشاره به این است که تا انسان، ایمان به روز جزا و پاداش هاى الهى در آن روز نداشته باشد مؤمن واقعى نیست.

البته ممکن است کلام امام (علیه السلام) شامل هر دو باشد؛ هم پاداش هاى مادّى و هم پاداش هاى معنوى؛ ولى منحصر ساختن آن به پاداش هاى معنوى، افزون بر این که با اطلاق کلام امام (علیه السلام) ناسازگار است، باحدیثى که در شأن ورود این سخن شریف آمد نیز سازگار نیست، بنابراین چه بهتر که ما معناى کلام امام (علیه السلام) را محدود به یک جنبه نکنیم و معتقد باشیم که هم جنبه هاى مادى را شامل مى شود و هم جنبه هاى معنوى را.

از جمله قرائنى که شهادت مى دهد مفهوم کلام امام (علیه السلام) اختصاص به جنبه هاى معنوى ندارد حدیثى است که از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نقل شده و نویسنده کتاب مصادر، کلام امیرمؤمنان (علیه السلام) را مأخوذ از آن مى داند. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) طبق این حدیث مى فرماید: «مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَکُونَ أَتْقَى النَّاسِ فَلْیَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ وَ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَکُونَ أَغْنَى النَّاسِ فَلْیَکُنْ بِمَا عِنْدَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَوْثَقَ مِنْهُ بِمَا فِی یَدِهِ؛ کسى که دوست دارد پرهیزکارترین مردم باشد توکل بر خدا کند و کسى که دوست دارد غنى ترین مردم باشد، به آنچه نزد خداى متعال است نسبت به آنچه در دست خودش است، مطمئن تر باشد».(1)

آیه شریفه اى نیز که آوردیم - که هم وعده آمرزش مى دهد و هم وعده فضل - تأیید مى کند که کلام امام (علیه السلام) از نظر جهات مادى و معنوى مفهوم عامى دارد.

گفتنى است که «ما»ى موصوله در جمله «بما فى یده» مفهوم وسیعى دارد و فقط شامل اموال نیست، بلکه هرگونه امکانات را از نظر مقام و موقعیت اجتماعى و قوت و قدرت دربر مى گیرد و اعلام مى دارد که آنچه در دست داریم از اموال و ثروت ها و مقام ها و قدرت ها، نباید بیش از آنچه نزد خداست مورد علاقه و اعتماد باشد. اگر از آن ها در راه خدا بگذرید، خداوند بهتر از آن را فراهم خواهد ساخت.

ص: 404

سیّد رضى مى گوید: منظور امام (علیه السلام) بیمارى برص است و چیزى نگذشت که لکه هاى سفید برص در سر و صورت او نمایان گشت و از آن پس هیچ کس او را بى نقاب نمى دید. (قالَ الرَّضِیُّ: یَعْنِی الْبَرَصَ، فَأَصابَ أَنَساً هذَا الدّاءُ فیما بَعْدُ فی وَجْهِهِ، فَکانَ لا یُرى إلّا مُبَرْقَعاً).

ص: 406

شد به گونه اى که همواره (از خجالت و شرمندگى) نقاب مى زد»؛ (قالَ الرَّضِیُّ: یَعْنِی الْبَرَصَ، فَأَصابَ أَنَساً هذَا الدّاءُ فیما بَعْدُ فی وَجْهِهِ، فَکانَ لا یُرى إلّا مُبَرْقَعاً).

مورّخان و محدثان در شرح کلام مورد بحث، داستان را متفاوت نقل کرده اند. بعضى ماجرا را همانند مرحوم سیّد رضى نقل کرده و آن را مربوط به مأموریتى مى دانند که على (علیه السلام) به انس بن مالک براى بازگویى گفتار پیامبر (صلی الله علیه و آله) درباره طلحه و زبیر داد؛ ولى از آن مشهورتر چیزى است که ابن ابى الحدید نقل کرده و بسیارى از مورخان و محدثان با او موافق اند و آن این که امام (علیه السلام) در سرزمین «وحبه» در کوفه جمعى از مردم را مخاطب قرار داد و فرمود: شما را به خدا سوگند مى دهم! چه کسى این سخن را از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به هنگام بازگشت از حجة الوداع شنیده است که فرمود: «مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَعِلَیٌّ مَوْلاهُ اللّهُمَّ والِ مَنْ والاهُ وَعادِ مَنْ عاداهُ؟» (اشاره به داستان غدیر و خطبه پیغمبر (صلی الله علیه و آله) در آن روز است) جمعى برخاستند و گواهى دادندکه پیامبر (صلی الله علیه و آله) چنین فرمود. امام رو به انس بن مالک (خادم مخصوص پیامبر (صلی الله علیه و آله)) کرد و فرمود: تو که در آن جا حاضر بودى چرا گواهى نمى دهى؟ انس عرض کرد: اى امیرمؤمنان! سن من زیاد شده وآنچه فراموش کرده ام بیش از آن است که در خاطر دارم. امام (علیه السلام) فرمود: اگر دروغ مى گویى خداوند تو را به بیمارى پیسى مبتلا سازد آن گونه که عمامه نیز آن را نپوشاند. چیزى نگذشت که نفرین امام (علیه السلام) در حق او مستجاب شد و به این بیمارى مبتلا گشت.(1)

مرحوم خطیب در مصادر بعد از اشاره به کلام ابن ابى الحدید مى گوید: این نقل موافق مشهور است و در بسیارى از کتب معتبره آمده است. سپس براى اطلاع بیشتر درباره این قضیه به جلد اوّل کتاب نفیس الغدیر (نوشته علامه امینى) ارجاع مى دهد.(2)

روایت سومى نیز در این زمینه هست که رخداد پیش گفته را مربوط به داستان

ص: 408

«طیر مشوى» (مرغ بریان) مى داند. ماجرا از این قرار است که شخصى مرغ بریانى براى رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) هدیه فرستاد. پیغمبر (صلی الله علیه و آله) عرضه داشت: خداوندا! محبوب ترینِ خَلقَت را بفرست تا با من از این غذا بخورد. على (علیه السلام) آمد؛ ولى انس بن مالک، خادم مخصوص پیغمبر (صلی الله علیه و آله) هنگامى که على (علیه السلام) اجازه ورود خواست گفت: پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فعلاً گرفتار است. او دوست داشت مردى از قوم خودش بیاید و با پیغمبر (صلی الله علیه و آله) هم غذا شود. پیامبر (صلی الله علیه و آله) بار دیگر همان دعا را تکرار کرد. على (علیه السلام) آمد و اجازه خواست و باز انس همان پاسخ را گفت. در مرتبه سوم صداى امام (علیه السلام) بلند شد و فرمود: چه چیزى پیغمبر (صلی الله علیه و آله) را به خود مشغول ساخته که مرا نمى پذیرد؟ صداى على (علیه السلام) به گوش رسول الله (صلی الله علیه و آله) رسید. فرمود: اى انس! چه کسى بر در است؟ گفت: على بن ابى طالب. فرمود: اجازه بده وارد شود. هنگامى که امیرمؤمنان (علیه السلام) خدمت پیغمبر (صلی الله علیه و آله) رسید حضرت فرمود: اى على! من سه بار از خداوند تقاضا کردم که محبوب ترینِ خلقش را نزد من بفرستد تا با من از این مرغ بریان تناول کند اگر در مرتبه سوم نیامده بودى نام تو را مى برم و از خدا مى خواستم تو را بفرستد. على (علیه السلام) عرض کرد: اى رسول خدا! من سه بار آمدم و در هر سه بار انس مانع شد. پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: اى انس! چرا چنین کردى؟ عرض کرد: دوست داشتم که مردى از قوم من بیاید. (این ماجرا گذشت) هنگامى که یوم الدار (روز برگزارى شوراى شش نفرى عمر براى تعیین خلیفه بعد از او) فرارسید، على (علیه السلام) ویژگى هاى خود را بیان کرد، انس مى گوید: على (علیه السلام) از من درباره آن داستان گواهى خواست. من آن را کتمان کردم و گفتم: آن جریان را فراموش کرده ام. على (علیه السلام) دست به سوى آسمان بلند کرده و عرضه داشت: خداوندا! انس را به بیمارى آشکارى (بیمارى برص) مبتلا ساز که نتواند آن را از مردم مخفى کند.

انس مدتى بعد به این بیمارى مبتلا شد.(1) از او سؤال کردند، گفت: این نتیجه

ص: 409

همان نفرین على بن ابى طالب است. و بعد از ذکر داستان طیر مشوى، عمامه خود را کنار زد و سفیدى برص را نشان داد.(1)

و مطابق روایتى او پیوسته عامه اى بر سر مى گذاشت (به گونه اى که بخشى از صورت او را مى پوشاند).

سید حمیرى (متوفاى 173) این جریان تاریخى را به شعر درآورده است:

لَمّا أَتَی بالخَیَرِ الاْنْبَلِ *** فی طائِرٍ أُهْدِی إلَى الْمُرْسَلِ

سَفینَةٌ مَکَّنَ فِی رُشْدِهِ *** وَ أنَسٌ خانَ وَ لَمْ یَعْدِلِ

فی رَدِّهِ سَیِّدَ کُلِّ الْوَرى *** مَوْلاهُمُ فِی الْمُحْکَمِ الْمُنْزَلِ

فَصَدَّهُ ذُو الْعَرْشِ عَنْ رُشْدِهِ *** وَ شَأنَهُ بِالْبَرَصِ الاْنْکَلِ(2)

آیا در روایت باارزشى درباره مرغ (بریانى) که براى پیغمبر مرسل به عنوان هدیه فرستاده شد نیامده است؟

داستانى که همچون یک کشتى نجات در مسیر خود حرکت مى کرد؛ ولى انس خیانت کرد؛ اما نتوانست او را از این که آقاى تمام جهانیان باشد بازگرداند.

مولایى که در قرآن مجید به مقام او اشاره شده است.

خداوند صاحب عرش، او را (انس را) از مقصدش بازداشت و او را به بیمارى برص زشتى مبتلا کرد.

جالب این که این داستان را که در آن دو فضیلت مهم درباره على (علیه السلام) آمده است - همان گونه که اشاره شد - جمعى از اهل سنت در کتاب هاى خود نقل کرده اند و در بسیارى از مسانید و صحاح آن ها - به گفته مرحوم خطیب در مصادر - آمده است و همان گونه که گفتیم علامه امینى؛ شرح مبسوط آن را در جلد اوّل کتاب الغدیر آورده است.

ص: 410

و وصول به اهداف عالى نخواهد شد و چه بسا اگر مستحبات را در چنین حالى به خود تحمیل کند هم به واجبات ضرر بزند و هم حالت تنفر از مستحبات براى او حاصل شود که هر دو ضایعه بزرگى است.

شبیه همین گفتار حکیمانه در حکمت 193 با کمى تفاوت گذشت و همان گونه که به هنگام ذکر سند گفتیم، این حدیث شریف از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) با کمى تفاوت به این صورت آمده است: «إِنَّ لِلْقُلُوبِ إِقْبَالاً وَ إِدْبَاراً فَإِذَا أَقْبَلَتْ فَتَنَفَّلُوا وَ إِذَا أَدْبَرَتْ فَعَلَیْکُمْ بِالْفَرِیضَةِ».(1)

همچنین شبیه این کلام حکیمانه در حکمت 278 گذشت آن جا که فرمود: «قَلِیلٌ تَدُومُ عَلَیْهِ أَرْجَى مِنْ کَثِیرٍ مَمْلُولٍ مِنْهُ؛ عمل کمى که با نشاط آن را تداوم بخشى امیدوارکننده تر از عملى است که بسیار و خسته کننده است».

نکته اصلى این جاست که اسلام به کیفیت عمل بیش از کمیت آن اهمیت مى دهد، از این رو در آیه دوم سوره «ملک» مى خوانیم: (الَّذِى خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیَاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلا وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْغَفُورُ)؛ «آن کس که مرگ و حیات را آفرید تا شما را بیازماید که کدام یک از شما بهتر عمل مى کنید، و او شکست ناپذیر و بخشنده است».

در این آیه شریفه به حُسن عمل اهمیت داده شده است، نه به کثرت عمل. به همین دلیل امام صادق (علیه السلام) در حدیثى توجه ما را به این نکته جلب کرده و مى فرماید: «لَیْسَ یَعْنِی أَکْثَرَ عَمَلاً وَ لَکِنْ أَصْوَبَکُمْ عَمَلاً؛ منظور این نیست که عمل شما بیشتر باشد، بلکه مقصود آن است که کدام یک صحیح تر و کامل تر عمل مى کنید».(2)

ص: 413

به بیان دیگر، روح عمل، حضور قلب و توجه به خدا و اخلاص است و این در حالى حاصل مى شود که انسان نشاط عبادت داشته باشد و به هنگام کمبود نشاط حضور قلب نیز آسیب مى پذیرد به همین دلیل فرموده اند: هنگامى که نشاط عبادت نیست به واجبات قناعت کنید و به هنگام نشاط عبادت، هم واجبات را به جا بیاورید و هم مستحبات را.

اضافه بر این - همان طور که گفته شد - اگر هنگام نداشتن نشاط و حوصله براى عبادت، انسان مستحبات را بر خود تحمیل کند ممکن است یک حال نفرت و بیزارى در او پیدا شود که بر آینده او نیز تأثیر بگذارد.

در نامه 69 نیز که از نامه هاى جالب امیرمؤمنان على (علیه السلام) به «حارث همدانى» است اشاره اى به این حقیقت شده بود آن جا که مى فرماید: «وَ خَادِعْ نَفْسَکَ فِی الْعِبَادَةِ وَ ارْفُقْ بِهَا وَ لا تَقْهَرْهَا وَ خُذْ عَفْوَهَا وَ نَشَاطَهَا إِلاَّ مَا کَانَ مَکْتُوباً عَلَیْکَ مِنَ الْفَرِیضَةِ فَإِنَّهُ لابُدَّ مِنْ قَضَائِهَا وَ تَعَاهُدِهَا عِنْدَ مَحَلِّهَا؛ در انجام عبادت، نفس خود را بفریب (و آن را رام ساز) و با آن مدارا کن و خویشتن را بر آن مجبور نساز، بلکه بکوش آن را در وقت فراغت و بانشاط به جا آورى مگر فرایضى که بر تو مقرر شده است که در هر حال باید آن ها را انجام دهى و در موقعش مراقب آن باشى».

ص: 414

با توجه به شأن نزولى که در حدیث حارث اعور آمده بود روشن مى شود که این سخن را امام (علیه السلام) زمانى بیان فرمود که مردم به سراغ احادیث رفته و قرآن را رها ساخته بودند. البته منظور امام (علیه السلام) رها کردن احادیث نیست، زیرا پیغمبر (صلی الله علیه و آله) در «حدیث ثقلین» کتاب خدا و عترت را (عترتى که منبع اصلى احادیث رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است) با هم توصیه مى کند، بلکه منظور این است که افراط در توجه به حدیث تا آن جا که قرآن رها شود کار نکوهیده اى است.

به هر حال، مهم این است که قرآن که نور و رحمت الهى و مایه هدایت و سعادت است در میان مسلمانان به فراموشى سپرده نشود، مسلمانان در درجه نخست اساس کار خود را از قرآن بگیرند و سپس از سنت پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و احادیث اهل بیت (علیهم السلام) براى تشریح این دستورات و آگاهى از جزئیات برنامه ها بهره مند شوند.

در ذیل حدیث اعور پس از کلام نورانى مورد بحث جمله هایى درباره اهمیت قرآن آمده که بسیار گویا و آموزنده است، «هُوَ الْفَصْلُ لَیْسَ بِالْهَزْلِ ما تَرَکَهُ مِنْ جَبّارٍ إلّا قَصَمَهُ اللهُ وَ مَنِ ابْتَغَى الْهُدى مِنْ غَیْرِهِ أَضَلَّهُ اللهُ تَعالى وَ هُوَ حَبْلُ اللهِ الْمَتینُ وَ هُوَ الذِّکْرُ الْحَکیمُ وَ الصِّراطُ الْمُسْتَقِیمُ وَ هُوَ الَّذی لاتَزیغُ بِهِ الاْهْواءُ وَ لاتَلْتَبِسُ بِهِ الأَلْسُنُ وَ لا یَشْبَعُ مِنْهُ الْعُلَماءُ وَ لا یَخْلِقُ عَنْ کَثْرَةِ الرَّدِّ وَ لا تَنْقَضِی عَجائِبُهُ هُوَ الَّذی لَمْ تَنْتَهِ الْجِنُّ حینَ سَمِعَتْهُ أَنْ قالُوا إِنّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً یَهْدِی إِلَى الرُّشْدِ مَنْ قالَ بِهِ صَدَقَ وَ مَنْ عَمِلَ بِهِ أُجِرَ وَ مَنْ حَکَمَ بِهِ عَدَلَ وَ مَنْ دَعا إِلَیْهِ هُدِیَ إلى صِراطٍ مُسْتَقیمٍ؛ قرآن جدا کننده حق از باطل است و هزل و شوخى در آن راه ندارد. هر ظالمى به آن پشت کند خداوند او را دَرهم مى شکند و هر کس هدایت را از غیر قرآن بخواهد خداى متعال او را گمراه مى سازد و آن، ریسمان محکم الهى است و یادآورى مستحکم و راه راست. قرآن چیزى است که اوهام و خواسته هاى انحرافى، آن را منحرف نمى کند و زبان نااهلان، آن را مشتبه نمى سازد.

ص: 417

دانشمندان از آن سیر نمى شوند و براثر کثرت تلاوت و مراجعه کهنه نمى گردد. شگفتى هاى آن پایان نمى پذیرد و این همان چیزى است که طایفه جن هنگامى که آن را شنیدند آن را بازنگرداندند و دَرهم نپیچیدند و گفتند: ما سخن عجیبى شنیدیم که همگان را به سوى رشد و تعالى هدایت مى کند. کسى که با قرآن سخن بگوید درست مى گوید و آن کس که به آن عمل کند مأجور است و کسى که مطابق آن حکم کند حکمش عادلانه و کسى که به سوى قرآن فراخواند به سوى صراط مستقیم هدایت کرده است».(1)

درباره اهمیت قرآن مجید، هم در خود قرآن و هم در روایات اسلامى مطالب گسترده اى آمده، از جمله در نهج البلاغه در خطبه هاى فراوان، امام (علیه السلام) درباره اهمیت آن سخن گفته است؛ براى نمونه، در بخش آخر خطبه 198 شرح مبسوطى که شامل 42 امتیاز مهم است براى قرآن مجید بیان مى فرماید و همچنین در خطبه 183 و خطبه 176 و... نیز مطالب مهمى در این زمینه آمده است.

ص: 418

در یک جا مى فرماید: (الشَّهْرُ الْحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرامِ وَ الْحُرُماتُ قِصاصٌ فَمَنِ اعْتَدى عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى عَلَیْکُمْ وَ اتَّقُوا اللّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ مَعَ الْمُتَّقینَ)؛ «ماهِ حرام، در برابر ماهِ حرام! (اگر دشمنان، احترام آن را شکستند و در آن باشماجنگیدند، شما نیز حق دارید مقابله به مثل کنید). و تمام حرام ها، (قابلِ) قصاص است و (به طور کلّى) هر کس به شما تجاوز کرد، همانند آن بر او تعدّى کنید! و از خدا بپرهیزید(و زیاده روى ننمایید!) و بدانیدخدا با پرهیزکاران است!».(1)

نیز در جاى دیگر آمده است: (وَ قَاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللهِ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَکُمْ وَ لاَ تَعْتَدُوا إِنَّ اللهَ لاَ یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ)؛ «و در راه خدا، با کسانى که با شما مى جنگند، نبرد کنید! و از حدّ تجاوز نکنید ، که خدا تعدّى کنندگان را دوست نمى دارد!».(2)

باز مى فرماید: (وَ قَاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّةً کَمَا یُقَاتِلُونَکُمْ کَافَّةً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ)؛ «و (به هنگام نبرد) با مشرکان، دسته جمعى پیکار کنید، همان گونه که آن ها دسته جمعى با شما پیکار مى کنند؛ و بدانید خداوند با پرهیزکاران است!».(3)

در مقابل این دستورات جنگى، دستور صلح را چنین صادر مى کند: (وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَ تَوَکَّلْ عَلَى اللهِ)؛ «و اگر تمایل به صلح نشان دهند، تو نیز از در صلح درآى و بر خدا توکّل کن».(4)

از آنچه در بالا آمد روشن مى شود که هیچ گونه تضادى در میان این دستور و دستورات مربوط به عفو و گذشت و حلم و مدارا و پاسخ گفتن سیئه با حسنه که در قرآن مجید و روایات اسلامى آمده وجود ندارد و هر کدام اصل و قانونى است براى محدوده اى خاص؛ آن جا که با عفو و گذشت و جبران بدى به وسیله

ص: 421

خوبى مشکل حل مى شود اصل اساسى همان است؛ ولى آن جا که دشمنِ خیره سر از عفو و گذشت سوء استفاده مى کند و بر خیره سرى خود مى افزاید دستور، مقابله به مثل است نه عفو و گذشت و پاسخ دادن بدى با نیکى.

به همین دلیل در ذیل آیه قصاص دستور عفو آمده است تا شدت عمل در برابر جنایت کاران با عفو و گذشت اسلامى آمیخته شود و معجون مناسبى براى هر دو گروه (گروه خطاکارِ پشیمان و گروه خطاکارِ لجوج) فراهم گردد، مى فرماید: (فَمَنْ عُفِىَ لَهُ مِنْ أَخِیهِ شَىْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَدَاءٌ إِلَیْهِ بِإِحْسَانٍ ذَلِکَ تَخْفِیفٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ رَحْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدَى بَعْدَ ذَلِکَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِیمٌ)؛ «پس اگر کسى از سوى برادر (دینى) خود، چیزى به او بخشیده شود (و حکم قصاص او، تبدیل به خون بها گردد) باید از راه پسندیده پیروى کند (و صاحب خون، حال پرداخت کننده دیه را در نظر بگیرد). و او (قاتل) نیز به نیکى دیه را (به ولى مقتول) بپردازد (و در آن مسامحه نکند). این، تخفیف و رحمتى است از ناحیه پروردگار شما! و کسى که بعد از آن، تجاوز کند عذاب دردناکى خواهد داشت».(1)

این نکته نیز قابل توجه است که تعبیر به «شر» در مورد مجازات، به معناى شر ظاهرى است؛ قصاص، به ظاهر شر است؛ ولى در باطن، خیر محض مى باشد، چنان که مقابله به مثل با دشمنان لجوج و خیره سر، خیر است.

ص: 422

در لغت «جِلْفَةَ» نامیده مى شود و اگر طولانى تر باشد مرکب بیشترى به خود جذب مى کند و نویسنده مى تواند با یک بار فروبردن قلم در دوات کلمات بیشترى را آن هم به صورت یکنواخت بنویسد و این هر دو به زیبایى خط کمک مى کند.

«تفویج بین سطور» به این معناست که سطرها زیاد به هم نزدیک نباشد و خواننده بتواند به راحتى آن ها را از هم جدا کند، زیرا هنگامى که خط ها به هم نزدیک باشند افزون بر این که صفحه کاغذ سیاه و زشت به نظر مى رسد خواننده نیز پس از پایان یک سطر، براى رفتن به سطر بعد گاه گرفتار اشتباه مى شود و دوباره به همان سطر قبل بازمى گردد.

«قَرْمِطْ» از ماده «قَرْمَطَ» به معناى نزدیک ساختن است، روشن است که اگر حروف یک کلمه از هم جدا و دور شود آن خط بسیار زشت و ناموزون خواهد شد.

بنابراین ظرافت و زیبایى خط ایجاب مى کند که این دستورات چهارگانه به دقت رعایت شود.

در این جا به چند نکته باید توجه داشت:

نخست این که اختراع خط یکى از مهم ترین مسائل زندگى بشر است. انسان به وسیله خط توانست تجربیات خود را ثبت کند و براى آیندگان به یادگار بگذارد و شخصاً نیز مسائلى را در زندگى فراموش نکند. به همین دلیل از زمانى که خط اختراع شد تاریخ بشر آغاز گشت و پیش از آن را دوران قبل از تاریخ مى نامند، چرا که آن ها نتوانستند سرگذشت خود را مکتوب کنند و براى آیندگان به یادگار بگذارند.

اصولا تمدن انسانى و علوم و دانش ها و اختراعات و ابتکارات مدیون خط است که اگر نبود، تجارب بشر و افکار دانشمندان با هم نمى آمیخت و به سوى جلو حرکت نمى کرد و انسان پیوسته در همان مراحل اولیه گام برمى داشت.

ص: 425

شاید به همین دلیل است که خداوند در قرآن مجید به آن قسم یاد کرده، مى فرماید: (ن وَ الْقَلَمِ وَ مَا یَسْطُرُونَ)؛ «سوگند به قلم و آنچه با قلم مى نویسند!».(1)

همچنین در آیاتى که در آغاز بعثت پیامبر (صلی الله علیه و آله) نازل شد مى خوانیم: (اقْرَأْ بِسْمِ رَبِّکَ الَّذِى خَلَقَ... الَّذِى عَلَّمَ بِالْقَلَمِ * عَلَّمَ الإِنسَانَ مَا لَمْ یَعْلَمْ)؛ «بخوان به نام پروردگارت که (موجودات را) آفرید، همان کسى که به وسیله قلم تعلیم کرد و به انسان آنچه را که نمى دانست آموخت».(2)

نکته دیگر این که یک نوشته خوب هم باید محتواى آن خوب باشد و هم داراى ظاهرى زیبا و آراسته باشد به همین دلیل نامه هایى که با خط بد نوشته شده باشند و کتاب هایى که با چاپ نازیبا چاپ شده باشند کم ارزش خواهند بود، هر چند محتواى خوب و جالبى داشته باشند. به خصوص در زمان ما که بیش از هر زمان به زیبایى اهمیت مى دهند و سعى مى کنند امور مادى و معنوى را در بهترین لباس ارائه دهند. به همین دلیل امام (علیه السلام) در کلام مورد بحث با ذکر جزئیات دقیق به این مطلب اشاره فرموده است.

شخصیت ها همیشه (چه در گذشته و چه در حال) خوش خط ترین کاتبان را براى خود انتخاب مى کرده و مى کنند تا نامه ها و رساله هاى آن ها تأثیر بیشترى داشته باشد.

نکته دیگر این که ممکن است بعضى اشکال کنند: این گفتار حکیمانه امام (علیه السلام) با گفتار دیگر آن حضرت که به نزدیک ساختن سطور یک نامه و ریز نوشتن، جهت صرفه جویى در کاغذ و مرکب توصیه مى کند، سازگارى ندارد؛ آن جا که طبق روایت امام صادق (علیه السلام) از آن حضرت، به فرمانداران خود نوشت: «أَدِقُّوا أقْلامَکُمْ وَ قارِبُوا بَیْنَ سُطُورِکُمْ وَ احْذِفُوا عَنّی فُضُولَکُمْ وَ اقْصِدُوا قَصْدَ الْمَعانی

ص: 426

و إیّاکُمْ وَ الاْکْثارَ فَإنَّ أمْوالَ الْمُسْلِمینَ لاتَحْتَمِلُ الاْضرارَ؛ نوک قلم ها را تیز کنید و سطور را به هم نزدیک سازید و مطالب اضافى را در نامه هایى که براى من مى نویسید حذف کنید و مقصودتان بیان معانى باشد (نه لفّاظى و بازى با الفاظ) و از پرگویى بپرهیزید، زیرا اموال مسلمانان تاب تحمّل این ضررها را ندارد».(1)

ولى با کمى دقت روشن مى شود که این دو دستور منافاتى با هم ندارند؛ کلام نخست اشاره به رعایت زیبایى هاى معقول است و کلام دوم اشاره به اسراف و افراط در این گونه مسائل. شاهد آن کلمه اضرار است که در آخر حدیث دوم آمده است؛ یعنى نباید افراط کارى به جایى برسد که موجب ضرر به بیت المال شود.

متأسفانه امروز هم از این افراط کارى ها هم در نامه ها و هم در مجلات علمى و غیر علمى مشاهده مى شود. گاه یک نامه دوخطى را در یک صفحه بزرگ کاغذ مرغوب مى نویسند و در پاکتى به همان اندازه مى گذارند در حالى که براى این گونه نامه ها مى توان کاغذ و پاکت هاى کوچک ترى انتخاب کرد.

همچنین در بسیاى از مجله ها گاه نصف بیشتر صفحه را با عکس هاى مبهم و نامعقول پر مى کنند و تنها در مقدار کمى از صفحه به ذکر مطالب مى پردازند.

ص: 427

ص: 428

مؤمنانم؛ ولى پیشواى فاجران مال و ثروت است. در عصر آن امام (علیه السلام) این معنا به خوبى آشکار شد: عده اى دنیاپرست از اطرافیان آن حضرت، او را رها کرده و به دلیل وعده هاى هنگفت مالى معاویه به شام رفتند و به او پیوستند و با این عمل باطن خود را آشکار کردند.

در واقع آنچه امام (علیه السلام) در این جا فرموده محک خوبى است براى شناختن افراد در هر عصر و زمان. افراد به ظاهر باشخصیت و مؤمنى را دیدیم که خود را به اموال نامشروع فروختند در حالى که مؤمنان راستین گاهى با فقر زندگى مى کردند و در برابر آن اموال زانو نمى زدند.

همان گونه که پیش از این نیز اشاره شد، این لقب را رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) به امیرمؤمنان على (علیه السلام) داده است.

ذهبى در میزان الاعتدال از ابن عباس نقل مى کند که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به أم سلمه فرمود: «إنَّ عَلِیّآ لَحْمُهُ مِنْ لَحْمی وَ هُوَ بِمَنْزِلَةِ هارُونَ مِنْ مُوسى مِنِّی غَیْرَ أَنَّهُ لا نَبِیَّ بَعْدی؛ اى امّ سلمه! گوشت على از گوشت من است و او نسبت به من به منزله هارون (برادر موسى) نسبت به موسى است جز این که بعد از من پیغمبرى نخواهد بود».

سپس ابن عباس مى افزاید: «به زودى فتنه اى در میان مسلمانان پیدا مى شود، کسى که در آن فتنه گرفتار شود نباید دو چیز را رها کند: قرآن و على بن ابى طالب را».

ابن عباس در پایان مى گوید: من از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شنیدم در حالى که دست على را گرفته بود مى فرمود: «هذا أوَّلُ مَنْ آمَنَ بِی وَ أوَّلُ مَنْ یُصافِحُنی یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ هُوَ فارُوقُ هذهِ الأُمَّةِ یَفْرُقُ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْباطِلِ وَ هُوَ یَعْسُوبُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمالُ یَعْسُوبُ الظَّلَمَةِ؛ على اولین کسى است که به من ایمان آورد و نخستین کسى است که روز قیامت با من مصافحه مى کند و او فاروق این امّت است؛ یعنى حق

ص: 431

را از باطل جدا مى کند و او یعسوب و پیشواى مؤمنان است در حالى که مال، یعسوب ظالمان است».(1)

همچنین همین مضمون تقریباً با همین عبارت در انساب الاشراف بلاذرى از ابوذر نقل شده است.(2)

همین معنا با عبارات مختلفى در کتب دیگر اهل سنت آمده است، براى توضیح بیشتر به کتاب شریف الغدیر، ج 2، ص 313 مراجعه کنید.

ص: 432

از این حدیث شریف استفاده مى شود که اسلام، آزادى وسیعى به غیر مسلمانان در محیط اسلام داده بود که حتى افراد عادى یهودى مى توانستند رئیس مسلمانان را به چالش بکشند و سؤال معنادارى مطرح سازند و حتى مسلمانان را سرزنش کنند که چرا هنوز پیغمبرتان مدفون نشده بود اختلاف کردید؟ اما هنگامى که با پاسخ دندان شکنى روبرو مى شدند گاه چنان تحت تأثیر قرار مى گرفتند که دین اسلام را برمى گزیدند چنان که در بعضى از کتاب ها پس از نقل این روایت مى خوانیم: «فَأَسْلَمَ الْیَهُودِیُّ؛ آن مرد یهودى، مسلمان شد».(1)

امام (علیه السلام) در این پاسخ دست روى نقطه حساسى گذاشت و آن این که ما در مورد پیغمبر و اصول دینمان هیچ اختلافى نداریم؛ خدا را به یگانگى مى شناسیم و پیغمبرمان را خاتم انبیا مى دانیم؛ ولى شما بعد از دیدن آن معجزات عجیب، شکافتن دریا و عبور توأم با سلامت از جاده اى که میان دریا نمایان شد و سپس غرق شدن فرعون و لشکرش در همان جاده براثر جمع شدن آب دریا، با این همه چشمتان که به بت هاى بت پرستان افتاد، هوس بت پرستى کردید و گفتید: اى موسى! تو هم براى ما بتى بساز مانند آن ها. آرى، شما در اصل توحید که مهم ترین اصل دین است با پیغمبرتان به مخالفت برخاستید.

تعبیر «إِنَّما اخْتَلَفْنا عَنْهُ لا فِیهِ» عبارت فصیح و کوتاهى است که تمام مطلب را دربر دارد.

البته مفهوم این سخن آن نیست که امامت جزء فروع دین است آن گونه که ابن ابى الحدید به آن اشاره کرده(2)، بلکه منظور امام (علیه السلام) این است که ما در اصل توحید و نبوت هیچ گونه اختلافى با هم نداریم ولى شما، هم در توحید به شک افتادید و هم به مخالفت با پیامبرتان برخاستید و این دو قابل مقایسه با اختلاف ما نیست.

ص: 435

علامه شوشترى؛ در شرح نهج البلاغه خود پاسخ امام (علیه السلام) را پاسخ جدلى براى خاموش کردن دشمن دانسته است و گرنه اختلاف مسلمانان را اگرچه در ظاهر مربوط به چیزى مى داند که از پیغمبر (صلی الله علیه و آله) درباره امامت رسیده؛ ولى در باطن مى گوید که اختلاف بر سر خود پیغمبر (صلی الله علیه و آله) بوده است و به تعبیر دیگر، گروهى به مخالفت با پیامبر (صلی الله علیه و آله) برخاسته بودند.(1)

باید توجه داشت که اجتماع کنندگان در سقیفه به بهانه این که پیغمبر (صلی الله علیه و آله) نصّى درباره امر ولایت و خلافت نداشته و آن را به خود ما واگذار کرده است، پس خلیفه را باید خودمان تعیین کنیم، خلیفه را برگزیدند و این به آن معناست که همگى به پیامبر (صلی الله علیه و آله) احترام مى گذاشتند، اما با بعضى از گفته هاى او با توجیه نادرست مخالفت مى کردند.

قابل توجه است که جواب امام (علیه السلام) به این یهودى این پیام را براى همه مسلمانان دارد که نباید اختلافاتشان را در برابر دشمن پررنگ کنند، بلکه اگر اختلافى هست آن را کمرنگ نشان دهند. به عکس آنچه امروز از بعضى از افراد نادان مى بینیم که اصرار دارند اختلافات مذهبى را به اصل اسلام و توحید و خداپرستى بازگردانند.

ص: 436

تمام عرب آوازه شجاعت على (علیه السلام) را شنیده بودند. به خصوص بعد از جنگ خندق و شکست قوى ترین مرد عرب «عمرو بن عبدود» این آوازه بلندتر شد و همه جا را فراگرفت. به همین دلیل هنگامى که قدم به میان میدان نبرد مى گذاشت کسانى که در برابر آن حضرت قرار مى گرفتند از همان آغاز خود را مى باختند و همین خودباختگى ضربه اى بر قواى آن ها وارد مى کرد به گونه اى که از مقابله با مولا (علیه السلام) ناتوان مى شدند.

در آیات قرآن نیز به کرار به این نکته اشاره شده که خدا گاهى مسلمان ها را به وسیله رُعبى که در دل دشمنانشان مى انداخت یارى و چیره مى کرد. خدا در مورد پیروزى لشکر اسلام در میدان نبرد مى فرماید: (إِذْ یُوحِى رَبُّکَ إِلَى الْمَلاَئِکَةِ أَنِّى مَعَکُمْ فَثَبِّتُوا الَّذِینَ آمَنُوا سَأُلْقِى فِى قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُوا الرُّعْبَ فَاضْرِبُوا فَوْقَ الأَعْنَاقِ وَ اضْرِبُوا مِنْهُمْ کُلَّ بَنَانٍ)؛ «و (به یاد آر) موقعى را که پروردگارت به فرشتگان وحى کرد: من با شما هستم؛ کسانى را که ایمان آورده اند، ثابت قدم دارید! به زودى در دل هاى کافران ترس و وحشت مى افکنم؛ ضربه ها را بر بالاتر از گردن (بر سرهاى دشمنان) فرود آرید! و همه انگشتانشان را قطع کنید!».(1)

به این ترتیب در جنگ بدر یکى از عوامل مهم پیروزى مسلمانان، رعب و وحشتى بود که خدا از آن ها در دل دشمن افکنده بود.

در مورد یهود بنى قریظه که در جنگ احزاب به یارى مشرکان برخاسته بودند و پس از شکست احزاب، لشکر اسلام به سراغ آن ها رفت، مى فرماید: (وَ أَنْزَلَ الَّذِینَ ظَاهَرُوهُمْ مِّنْ أَهْلِ الْکِتَابِ مِنْ صَیَاصِیهِمْ وَ قَذَفَ فِى قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَرِیقاً تَقْتُلُونَ وَ تَأْسِرُونَ فَرِیقاً)؛ «و خدا گروهى از اهل کتاب (یهود) را که از آنان (مشرکان عرب) حمایت کردند از قلعه هاى محکمشان پایین کشید و در دل هایشان رعب

ص: 439

افکند؛ (و کارشان به جایى رسید که) گروهى را به قتل مى رساندید و گروهى را اسیر مى کردید!».(1)

در این جا نیز رعب و وحشت به عنوان عامل تعیین کننده سرنوشت جنگ ذکر شده است.

رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) یکى از ویژگى هاى پنج گانه خود را این مى شمارد: «وَ نُصِرْتُ بِالرُّعْبِ؛ خدا به وسیله ترسى که از هیبت من در دل هاى مخالفان مى افکند مرا بر آن ها پیروز مى ساخت».(2)

درباره قیام حضرت مهدى (علیه السلام) نیز از امام باقر (علیه السلام) نقل شده است: «الْقائِمُ مَنْصُورٌ بِالرُّعْبِ؛ حضرت مهدى (علیه السلام) به وسیله رعب و وحشتى که از هیبت او به دل هاى مخالفان مى افتد از سوى خدا یارى مى شود».(3)

مرحوم مفید در کتاب ارشاد نقل کند: هنگامى که احزاب شکست خوردند و فرار کردند پیامبر (صلی الله علیه و آله) تصمیم به مبارزه با بنى قریظه گرفت چون به حمایت از احزاب برخاسته بودند و على (علیه السلام) را با سى نفر از طایفه خزرج به سوى آن ها فرستاد و فرمود: ببین آیا بنى قریظه وارد قلعه هاى خود شده اند یا نه؟ هنگامى که امام (علیه السلام) نزدیک دیوار بلند قلعه آن ها رسید شنید آن ها (به مسلمانان) ناسزا مى گویند. خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله) برگشت و ماجرا را گزارش داد. پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: آن ها را رها کن، خدا به زودى ما را بر آن ها غالب مى کند. کسى که تو را بر عمرو بن عبدود پیروز کرد تنهایت نخواهد گذاشت. بایِست تا لشکر اسلام گرد تو جمع شوند و بشارت باد بر تو پیروزى از سوى خداوند. «فَإنَّ اللهَ تَعالى قَدْ نَصَرَنی بِالرُّعْبِ مِنْ بَیْنِ یَدِی مَسیرَةَ شَهْرٍ؛ زیرا خداوند مرا از طریق رعب (در دل

ص: 440

دشمنان) با فاصله یک ماه پیروز کرده است». اشاره به این که هنگامى که خبر حمله ما را بشنوند و میان ما و آن ها یک ماه راه باشد مرعوب شده و روحیه خود را از دست مى دهند. در ادامه حدیث آمده است که سرانجام لشکر اسلام از همین طریق پیروز شد.(1)

ص: 441

ص: 442

نقص عملى دامن فقیر را مى گیرد به خصوص اگر انسان کم ظرفیت و پایه اعتقادات او سست باشد.

اضافه بر این، از نظر اخلاقى نیز گرفتار مشکل مى شود، زیرا کینه و حسد و بخل و صفات دیگرى از این قبیل دامان فقیر را در بسیارى از اوقات مى گیرد.

اما این که عقل را مشوش مى سازد نیز به تجربه ثابت شده است. افراد گرسنه و فقیر هر چند عقل نیرومندى داشته باشند توان فکر کردن و اندیشیدن را از دست مى دهند و حتى گاه در مسائل ساده زندگى گرفتار اشتباه مى شوند و قدرت تفکر و تصمیم گیرى را به دلیل فقر و پریشانى از دست مى دهند.

جمله «داعِیَةٌ لِلْمَقْتِ؛ موجب بدبینى مى گردد» داراى دو تفسیر است: نخست این که مردم از چنین شخصى فاصله مى گیرند و حتى او را مزاحم خود تصور مى کنند و دیگر این که او هم از مردم فاصله مى گیرد، چرا که بسیارى از اوقات فکر مى کند مردم اسباب فقر او را فراهم کرده اند و حق او را خورده و او را بر خاک سیاه نشانده اند، بنابراین از دو سو خشم و ناخرسندى حاصل مى شود.

طرفداران افضلیت غنا مى گویند: خدا در کتابش از مال با تعبیر «خیر» یاد کرده است؛ مانند: (إِنِّى أَحْبَبْتُ حُبَّ الْخَیْرِ عَنْ ذِکْرِ رَبِّى)(1) که در داستان سلیمان (علیه السلام) آمده است. همچنین در آیه وصیت مى خوانیم: (إِنْ تَرَکَ خَیْراً الْوَصِیَّةُ لِلْوَالِدَیْنِ وَ الأَقْرَبِینَ)(2) نیز در داستان نوح (علیه السلام)، مال را یکى از نعمت هاى مهم الهى شمرده، مى فرماید :(وَ یُمْدِدْکُمْ بِأَمْوَالٍ وَ بَنِینَ)(3) و در حدیث معروف آمده است: «نِعْمَ الْعَوْنُ عَلَى تَقْوَى اللَّهِ الْغِنَى؛ غنا بهترین وسیله براى رسیدن به تقواست».(4) دلیل آن هم روشن است و آن این که براى رسیدن به کارهاى خیر،حل مشکلات مردم، پیشرفت هاى علمى، جهاد در برابر دشمن و نجات بسیارى از مردم از انواع گناهان، منابع مالى ضرورى است و افراد تهیدست هرگز به هیچ یک از این امور نمى رسند.

نیز یکى از منت هایى که خداوند بر پیامبر گرامى اش (صلی الله علیه و آله) مى گذارد این است که مى گوید: (وَ وَجَدَکَ عَائِلا فَأَغْنَى)؛ «خداوند تو را فقیر یافت و بى نیاز و غنى ساخت».(5)

اضافه بر این ها در بسیارى از دعاها از خداوند تقاضاى غنا و بى نیازى مى کنیم و هرگز تقاضاى فقر نمى نماییم، بلکه از فقر به خداوند پناه مى بریم. در دعاى معروفى که در بسیارى از منابع آمده مى خوانیم: «اللَّهُمَّ أَغْنِنِی بِحَلالِکَ عَنْ حَرَامِکَ وَ بِفَضْلِکَ عَمَّنْ سِوَاکَ».(6) همچنین در دعایى که صبح و شام خوانده مى شود آمده است: «اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ ... مِنَ الْفَقْر».(7)

ص: 446

ولى از سوى دیگر آیات و روایاتى در مذمّت غنا به چشم مى خورد و آن را مایه طغیان مى شمرد: (کَلاَّ إِنَّ الإِنسَانَ لَیَطْغَى * أَنْ رَّآهُ اسْتَغْنَى)(1) و در همین کلمات قصار (حکمت 58) خواندیم: «الْمَالُ مَادَّةُ الشَّهَوَاتِ؛ مال، ماده اصلى همه شهوت هاست».

نیز قرآن مجید، اموال و اولاد را فتنه و (وسیله آزمایش) شمرده است، مى فرماید: (أَنَّمَا أَمْوَالُکُمْ وَ أَوْلاَدُکُمْ فِتْنَةٌ).(2) و حدیث «الْفَقْرُ فَخْرِی وَ بِهِ أَفْتَخِرُ» که از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نقل شده معروف و مشهور است.(3) در حدیث قدسى خطاب به موسى (علیه السلام) که کلینى؛ در کافى نقل کرده است چنین مى خوانیم: «یا موسى! إذا رَأَیْتَ الفَقْرَ مُقبِلاً فَقُلْ مَرْحباً بِشِعارِ الصّالِحینَ وَ اذا رَأَیْتَ الْغِنى مُقْبِلاً فَقُلْ: ذَنْبٌ عُجِّلَتْ عُقُوبَتُهُ؛ اى موسى! هنگامى که دیدى فقر روى آورده بگو: اى شعار صالحین! خوش آمدى و هنگامى که ببینى غنا روى آورده بگو: لابد گناهى از من سرزده که مجازاتش به سرعت فرارسیده است».(4)

حقیقت این است که هم غنا مى تواند خوب یا بد باشد و هم فقر، هرکدام در مرحله اى وضع خاصى به خود مى گیرد.

اگر غنا سبب بى نیازى و آمادگى براى انجام کارهاى خیر و اجراى عدالت وپیشرفت اهداف الهى گردد، بهترین وسیله است و اگر سبب طغیان و فساد در ارض و دنیاپرستى و هوس بازى و بى خبرى از خدا و غفلت از آخرت گردد بدترین وسیله است. به عکس، فقر هرگاه به معناى ساده زیستن، بى اعتنایى به دنیا و ترک وابستگى ها و قناعت به کفاف و عفاف باشد بهترین افتخار است. اما

ص: 447

اگر سبب وابستگى به این و آن و آلودگى به انواع گناهان و سوءظن به خدا و دور ماندن از اطاعت گردد مایه بدبختى و گرفتارى در دنیا و آخرت است.

این سخن را با کلام جالبى از راغب اصفهانى که علامه مجلسى؛ آن را بسیار نیکو شمرده است پایان مى دهیم.

او در ماده «فقر» در کتاب مفردات مى گوید: فقر در چهار معنا استعمال مى شود:

اوّل: وجود نیازهاى ضرورى در انسان و در همه موجودات که خداى متعال در آیه شریفه 15 سوره فاطر به آن اشاره فرموده است: (یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللهِ وَ اللهُ هُوَ الْغَنِىُّ الْحَمِیدُ).

دوم: تهى دست بودن از اموال و وسایل زندگى که در آیه 273 سوره «بقره» به آن اشاره شده است: (لِلفُقَرَاءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللهِ).

سوم: فقر نفس، و حرص و آز است و بعید نیست که حدیث مشهور نبوى «کَادَ الْفَقْرُ أَنْ یَکُونَ کُفْراً»(1) اشاره به آن باشد و نقطه مقابل آن غناى نفس است.

چهارم: فقر به معناى نیاز و وابستگى به ذات پاک پروردگار است، همان گونه که در دعا وارد شده است: «اللّهُمَّ اغْنِنی بِالإِفْتِقارِ إلَیْکَ؛ خداوندا! مرا وابسته به ذات پاک خویش گردان».(2)

ص: 448

موضع گیرى کرده اند و سپس به سراغ عالمى مى روند و از او سؤال مى کنند، به یقین هر آنچه را که برخلاف میل آن ها باشد نخواهند پذیرفت یا در آن تردید مى کنند. به عکس، کسى که تصمیم گیرى خاصى درباره مسائل نکرده و براى حل مشکلات خود به سراغ عالم مى رود تا پرده هاى جهل و نادانى را کنار زده او را به حقیقت امر آگاه سازد چنین جاهلى شبیه عالم است و آن عالمِ بهانه جوى بیراهه رو شبیه جاهل، چون هرگز حرف حق را که برخلاف تمایلات اوست نمى پذیرد.